📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

ขุทฺทกนิกาเย

ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิ

๑. มหาวคฺโค

มาติกา

. โสตาวธาเน ปฺา สุตมเย าณํ.

. สุตฺวาน สํวเร ปฺา สีลมเย าณํ.

. สํวริตฺวา สมาทหเน ปฺา สมาธิภาวนามเย าณํ.

. ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.

. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ.

. ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปฺา อุทยพฺพยานุปสฺสเน าณํ.

. อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ภงฺคานุปสฺสเน ปฺา วิปสฺสเน าณํ.

. ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ.

. มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ.

๑๐. พหิทฺธา วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา โคตฺรภุาณํ.

๑๑. ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ.

๑๒. ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ ปฺา ผเล าณํ.

๑๓. ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน [ฉินฺนมนุปสฺสเน (สฺยา.), ฉินฺนวฏฺฏมนุปสฺสเน (สี. อฏฺ.)] ปฺา วิมุตฺติาณํ.

๑๔. ตทา สมุทาคเต [สมุปาคเต (สฺยา.)] ธมฺเม ปสฺสเน ปฺา ปจฺจเวกฺขเณ าณํ.

๑๕. อชฺฌตฺตววตฺถาเน ปฺา วตฺถุนานตฺเต าณํ.

๑๖. พหิทฺธาววตฺถาเน ปฺา โคจรนานตฺเต าณํ.

๑๗. จริยาววตฺถาเน ปฺา จริยานานตฺเต าณํ.

๑๘. จตุธมฺมววตฺถาเน ปฺา ภูมินานตฺเต าณํ.

๑๙. นวธมฺมววตฺถาเน ปฺา ธมฺมนานตฺเต าณํ.

๒๐. อภิฺาปฺา าตฏฺเ าณํ.

๒๑. ปริฺาปฺา ตีรณฏฺเ าณํ.

๒๒. ปหาเน ปฺา ปริจฺจาคฏฺเ าณํ.

๒๓. ภาวนาปฺา เอกรสฏฺเ าณํ.

๒๔. สจฺฉิกิริยาปฺา ผสฺสนฏฺเ [ผุสนฏฺเ (ก.)] าณํ.

๒๕. อตฺถนานตฺเต ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ.

๒๖. ธมฺมนานตฺเต ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ.

๒๗. นิรุตฺตินานตฺเต ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ.

๒๘. ปฏิภานนานตฺเต ปฺา [ปฏิภาณนานตฺเต (สฺยา.)] ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ.

๒๙. วิหารนานตฺเต ปฺา วิหารฏฺเ าณํ.

๓๐. สมาปตฺตินานตฺเต ปฺา สมาปตฺตฏฺเ าณํ.

๓๑. วิหารสมาปตฺตินานตฺเต ปฺา วิหารสมาปตฺตฏฺเ าณํ.

๓๒. อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปฺา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ าณํ.

๓๓. ทสฺสนาธิปเตยฺยํ สนฺโต จ วิหาราธิคโม ปณีตาธิมุตฺตตา ปฺา อรณวิหาเร าณํ.

๓๔. ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ าณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสิภาวตา ปฺา นิโรธสมาปตฺติยา าณํ.

๓๕. สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทาเน ปฺา ปรินิพฺพาเน าณํ.

๓๖. สพฺพธมฺมานํ สมฺมา สมุจฺเฉเท นิโรเธ จ อนุปฏฺานตา ปฺา สมสีสฏฺเ าณํ.

๓๗. ปุถุนานตฺตเตชปริยาทาเน ปฺา สลฺเลขฏฺเ าณํ.

๓๘. อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ.

๓๙. นานาธมฺมปฺปกาสนตา ปฺา อตฺถสนฺทสฺสเน าณํ.

๔๐. สพฺพธมฺมานํ เอกสงฺคหตานานตฺเตกตฺตปฏิเวเธ ปฺา ทสฺสนวิสุทฺธิาณํ.

๔๑. วิทิตตฺตา ปฺา ขนฺติาณํ.

๔๒. ผุฏฺตฺตา ปฺา ปริโยคาหเณ [ปริโยคาหเน (สฺยา.)] าณํ.

๔๓. สโมทหเน ปฺา ปเทสวิหาเร าณํ.

๔๔. อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ.

๔๕. นานตฺเต ปฺา เจโตวิวฏฺเฏ าณํ.

๔๖. อธิฏฺาเน ปฺา จิตฺตวิวฏฺเฏ าณํ.

๔๗. สุฺเต ปฺา าณวิวฏฺเฏ าณํ.

๔๘. โวสคฺเค [โวสฺสคฺเค (พหูสุ)] ปฺา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ าณํ.

๔๙. ตถฏฺเ ปฺา สจฺจวิวฏฺเฏ าณํ.

๕๐. กายมฺปิ จิตฺตมฺปิ เอกววตฺถานตา สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ อธิฏฺานวเสน อิชฺฌนฏฺเ ปฺา อิทฺธิวิเธ าณํ.

๕๑. วิตกฺกวิปฺผารวเสน นานตฺเตกตฺตสทฺทนิมิตฺตานํ ปริโยคาหเณ ปฺา โสตธาตุวิสุทฺธิาณํ.

๕๒. ติณฺณนฺนํ จิตฺตานํ วิปฺผารตฺตา อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสน นานตฺเตกตฺตวิฺาณจริยา ปริโยคาหเณ ปฺา เจโตปริยาณํ.

๕๓. ปจฺจยปฺปวตฺตานํ ธมฺมานํ นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสน ปริโยคาหเณ ปฺา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ.

๕๔. โอภาสวเสน นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานํ ทสฺสนฏฺเ ปฺา ทิพฺพจกฺขุาณํ.

๕๕. จตุสฏฺิยา อากาเรหิ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสีภาวตา ปฺา อาสวานํ ขเย าณํ.

๕๖. ปริฺฏฺเ ปฺา ทุกฺเข าณํ.

๕๗. ปหานฏฺเ ปฺา สมุทเย าณํ.

๕๘. สจฺฉิกิริยฏฺเ ปฺา นิโรเธ าณํ.

๕๙. ภาวนฏฺเ ปฺา มคฺเค าณํ.

๖๐. ทุกฺเข าณํ.

๖๑. ทุกฺขสมุทเย าณํ.

๖๒. ทุกฺขนิโรเธ าณํ.

๖๓. ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ.

๖๔. อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ.

๖๕. ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ.

๖๖. นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ.

๖๗. ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ.

๖๘. อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต าณํ.

๖๙. สตฺตานํ อาสยานุสเย าณํ.

๗๐. ยมกปาฏิหีเร าณํ.

๗๑. มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ.

๗๒. สพฺพฺุตาณํ.

๗๓. อนาวรณาณํ.

อิมานิ เตสตฺตติ าณานิ. อิเมสํ เตสตฺตติยา าณานํ สตฺตสฏฺิ าณานิ สาวกสาธารณานิ; ฉ าณานิ อสาธารณานิ สาวเกหิ.

มาติกา นิฏฺิตา.

๑. าณกถา

๑. สุตมยาณนิทฺเทโส

. กถํ โสตาวธาเน ปฺา สุตมเย าณํ?

‘‘อิเม ธมฺมา อภิฺเยฺยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.

‘‘อิเม ธมฺมา ปริฺเยฺยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.

‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.

‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.

‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.

‘‘อิเม ธมฺมา หานภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.

‘‘อิเม ธมฺมา ิติภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.

‘‘อิเม ธมฺมา วิเสสภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.

‘‘อิเม ธมฺมา นิพฺเพธภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.

‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.

‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.

‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.

‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.

‘‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา.)] อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.

‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.

‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.

. กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา อภิฺเยฺยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ?

เอโก ธมฺโม อภิฺเยฺโย – สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา. ทฺเว ธมฺมา อภิฺเยฺยา – ทฺเว ธาตุโย. ตโย ธมฺมา อภิฺเยฺยา – ติสฺโส ธาตุโย. จตฺตาโร ธมฺมา อภิฺเยฺยา – จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. ปฺจ ธมฺมา อภิฺเยฺยา – ปฺจ วิมุตฺตายตนานิ. ฉ ธมฺมา อภิฺเยฺยา – ฉ อนุตฺตริยานิ. สตฺต ธมฺมา อภิฺเยฺยา – สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิ. อฏฺ ธมฺมา อภิฺเยฺยา – อฏฺ อภิภายตนานิ. นว ธมฺมา อภิฺเยฺยา – นว อนุปุพฺพวิหารา. ทส ธมฺมา อภิฺเยฺยา – ทส นิชฺชรวตฺถูนิ.

. ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิฺเยฺยํ. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อภิฺเยฺยํ? จกฺขุ [จกฺขุํ (สฺยา. ก.)], ภิกฺขเว, อภิฺเยฺยํ; รูปา อภิฺเยฺยา; จกฺขุวิฺาณํ อภิฺเยฺยํ; จกฺขุสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย; ยมฺปิทํ [ยมิทํ (ก.) สํ. นิ. ๔.๕๒ ปสฺสิตพฺโพ] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อภิฺเยฺยํ. โสตํ อภิฺเยฺยํ; สทฺทา อภิฺเยฺยา…เป… ฆานํ อภิฺเยฺยํ; คนฺธา อภิฺเยฺยา… ชิวฺหา อภิฺเยฺยา; รสา อภิฺเยฺยา… กาโย อภิฺเยฺโย; โผฏฺพฺพา อภิฺเยฺยา… มโน อภิฺเยฺโย; ธมฺมา อภิฺเยฺยา; มโนวิฺาณํ อภิฺเยฺยํ, มโนสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อภิฺเยฺยํ.’’

รูปํ อภิฺเยฺยํ; เวทนา อภิฺเยฺยา; สฺา อภิฺเยฺยา; สงฺขารา อภิฺเยฺยา; วิฺาณํ อภิฺเยฺยํ.

จกฺขุ อภิฺเยฺยํ; โสตํ อภิฺเยฺยํ; ฆานํ อภิฺเยฺยํ; ชิวฺหา อภิฺเยฺยา; กาโย อภิฺเยฺโย; มโน อภิฺเยฺโย. รูปา อภิฺเยฺยา; สทฺทา อภิฺเยฺยา; คนฺธา อภิฺเยฺยา; รสา อภิฺเยฺยา; โผฏฺพฺพา อภิฺเยฺยา; ธมฺมา อภิฺเยฺยา. จกฺขุวิฺาณํ อภิฺเยฺยํ; โสตวิฺาณํ อภิฺเยฺยํ; ฆานวิฺาณํ อภิฺเยฺยํ; ชิวฺหาวิฺาณํ อภิฺเยฺยํ; กายวิฺาณํ อภิฺเยฺยํ; มโนวิฺาณํ อภิฺเยฺยํ. จกฺขุสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย; โสตสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย; ฆานสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย; ชิวฺหาสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย; กายสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย; มโนสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา อภิฺเยฺยา; โสตสมฺผสฺสชา เวทนา อภิฺเยฺยา; ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา อภิฺเยฺยา; ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา อภิฺเยฺยา; กายสมฺผสฺสชา เวทนา อภิฺเยฺยา; มโนสมฺผสฺสชา เวทนา อภิฺเยฺยา. รูปสฺา อภิฺเยฺยา; สทฺทสฺา อภิฺเยฺยา; คนฺธสฺา อภิฺเยฺยา; รสสฺา อภิฺเยฺยา; โผฏฺพฺพสฺา อภิฺเยฺยา; ธมฺมสฺา อภิฺเยฺยา. รูปสฺเจตนา อภิฺเยฺยา; สทฺทสฺเจตนา อภิฺเยฺยา; คนฺธสฺเจตนา อภิฺเยฺยา; รสสฺเจตนา อภิฺเยฺยา; โผฏฺพฺพสฺเจตนา อภิฺเยฺยา; ธมฺมสฺเจตนา อภิฺเยฺยา. รูปตณฺหา อภิฺเยฺยา; สทฺทตณฺหา อภิฺเยฺยา; คนฺธตณฺหา อภิฺเยฺยา; รสตณฺหา อภิฺเยฺยา; โผฏฺพฺพตณฺหา อภิฺเยฺยา; ธมฺมตณฺหา อภิฺเยฺยา. รูปวิตกฺโก อภิฺเยฺโย; สทฺทวิตกฺโก อภิฺเยฺโย; คนฺธวิตกฺโก อภิฺเยฺโย; รสวิตกฺโก อภิฺเยฺโย; โผฏฺพฺพวิตกฺโก อภิฺเยฺโย; ธมฺมวิตกฺโก อภิฺเยฺโย. รูปวิจาโร อภิฺเยฺโย; สทฺทวิจาโร อภิฺเยฺโย; คนฺธวิจาโร อภิฺเยฺโย; รสวิจาโร อภิฺเยฺโย; โผฏฺพฺพวิจาโร อภิฺเยฺโย; ธมฺมวิจาโร อภิฺเยฺโย.

. ปถวีธาตุ อภิฺเยฺยา; อาโปธาตุ อภิฺเยฺยา; เตโชธาตุ อภิฺเยฺยา; วาโยธาตุ อภิฺเยฺยา; อากาสธาตุ อภิฺเยฺยา; วิฺาณธาตุ อภิฺเยฺยา.

ปถวีกสิณํ อภิฺเยฺยํ; อาโปกสิณํ อภิฺเยฺยํ; เตโชกสิณํ อภิฺเยฺยํ; วาโยกสิณํ อภิฺเยฺยํ; นีลกสิณํ อภิฺเยฺยํ; ปีตกสิณํ อภิฺเยฺยํ; โลหิตกสิณํ อภิฺเยฺยํ; โอทาตกสิณํ อภิฺเยฺยํ; อากาสกสิณํ อภิฺเยฺยํ; วิฺาณกสิณํ อภิฺเยฺยํ.

เกสา อภิฺเยฺยา; โลมา อภิฺเยฺยา; นขา อภิฺเยฺยา; ทนฺตา อภิฺเยฺยา; ตโจ อภิฺเยฺโย, มํสํ อภิฺเยฺยํ; นฺหารู [นหารู (สฺยา.)] อภิฺเยฺยา; อฏฺี อภิฺเยฺยา; อฏฺิมิฺชา อภิฺเยฺยา [อฏฺิมฺชํ อภิฺเยฺยํ (สฺยา. ก.)]; วกฺกํ อภิฺเยฺยํ; หทยํ อภิฺเยฺยํ; ยกนํ อภิฺเยฺยํ; กิโลมกํ อภิฺเยฺยํ; ปิหกํ อภิฺเยฺยํ; ปปฺผาสํ อภิฺเยฺยํ; อนฺตํ อภิฺเยฺยํ อนฺตคุณํ อภิฺเยฺยํ; อุทริยํ อภิฺเยฺยํ; กรีสํ อภิฺเยฺยํ; ปิตฺตํ อภิฺเยฺยํ; เสมฺหํ อภิฺเยฺยํ; ปุพฺโพ อภิฺเยฺโย; โลหิตํ อภิฺเยฺยํ; เสโท อภิฺเยฺโย; เมโท อภิฺเยฺโย; อสฺสุ อภิฺเยฺยํ; วสา อภิฺเยฺยา; เขโฬ อภิฺเยฺโย; สิงฺฆาณิกา อภิฺเยฺยา; ลสิกา อภิฺเยฺยา; มุตฺตํ อภิฺเยฺยํ; มตฺถลุงฺคํ อภิฺเยฺยํ.

จกฺขายตนํ อภิฺเยฺยํ; รูปายตนํ อภิฺเยฺยํ. โสตายตนํ อภิฺเยฺยํ; สทฺทายตนํ อภิฺเยฺยํ. ฆานายตนํ อภิฺเยฺยํ; คนฺธายตนํ อภิฺเยฺยํ. ชิวฺหายตนํ อภิฺเยฺยํ; รสายตนํ อภิฺเยฺยํ. กายายตนํ อภิฺเยฺยํ; โผฏฺพฺพายตนํ อภิฺเยฺยํ. มนายตนํ อภิฺเยฺยํ; ธมฺมายตนํ อภิฺเยฺยํ.

จกฺขุธาตุ อภิฺเยฺยา; รูปธาตุ อภิฺเยฺยา; จกฺขุวิฺาณธาตุ อภิฺเยฺยา. โสตธาตุ อภิฺเยฺยา; สทฺทธาตุ อภิฺเยฺยา; โสตวิฺาณธาตุ อภิฺเยฺยา. ฆานธาตุ อภิฺเยฺยา; คนฺธธาตุ อภิฺเยฺยา; ฆานวิฺาณธาตุ อภิฺเยฺยา. ชิวฺหาธาตุ อภิฺเยฺยา; รสธาตุ อภิฺเยฺยา; ชิวฺหาวิฺาณธาตุ อภิฺเยฺยา. กายธาตุ อภิฺเยฺยา; โผฏฺพฺพธาตุ อภิฺเยฺยา; กายวิฺาณธาตุ อภิฺเยฺยา. มโนธาตุ อภิฺเยฺยา; ธมฺมธาตุ อภิฺเยฺยา; มโนวิฺาณธาตุ อภิฺเยฺยา.

จกฺขุนฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; โสตินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; ฆานินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; ชิวฺหินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; กายินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; มนินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; ชีวิตินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; อิตฺถินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; ปุริสินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; สุขินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; ทุกฺขินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; โทมนสฺสินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; อุเปกฺขินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; สทฺธินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; วีริยินฺทฺริยํ [วิริยินฺทฺริยํ (สฺยา.)] อภิฺเยฺยํ; สตินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; สมาธินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; ปฺินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; อฺินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; อฺาตาวินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ.

. กามธาตุ อภิฺเยฺยา; รูปธาตุ อภิฺเยฺยา; อรูปธาตุ อภิฺเยฺยา. กามภโว อภิฺเยฺโย; รูปภโว อภิฺเยฺโย; อรูปภโว อภิฺเยฺโย. สฺาภโว อภิฺเยฺโย; อสฺาภโว อภิฺเยฺโย; เนวสฺานาสฺาภโว อภิฺเยฺโย. เอกโวการภโว อภิฺเยฺโย; จตุโวการภโว อภิฺเยฺโย; ปฺจโวการภโว อภิฺเยฺโย.

. ปมํ ฌานํ [ปมชฺฌานํ (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ าเนสุ] อภิฺเยฺยํ; ทุติยํ ฌานํ อภิฺเยฺยํ; ตติยํ ฌานํ อภิฺเยฺยํ; จตุตฺถํ ฌานํ อภิฺเยฺยํ. เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อภิฺเยฺยา; กรุณาเจโตวิมุตฺติ อภิฺเยฺยา; มุทิตาเจโตวิมุตฺติ อภิฺเยฺยา; อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ อภิฺเยฺยา. อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา.

อวิชฺชา อภิฺเยฺยา; สงฺขารา อภิฺเยฺยา; วิฺาณํ อภิฺเยฺยํ; นามรูปํ อภิฺเยฺยํ; สฬายตนํ อภิฺเยฺยํ; ผสฺโส อภิฺเยฺโย; เวทนา อภิฺเยฺยา; ตณฺหา อภิฺเยฺยา; อุปาทานํ อภิฺเยฺยํ; ภโว อภิฺเยฺโย; ชาติ อภิฺเยฺยา; ชรามรณํ อภิฺเยฺยํ.

. ทุกฺขํ อภิฺเยฺยํ; ทุกฺขสมุทโย อภิฺเยฺโย; ทุกฺขนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิฺเยฺยา. รูปํ อภิฺเยฺยํ; รูปสมุทโย อภิฺเยฺโย; รูปนิโรโธ อภิฺเยฺโย; รูปนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิฺเยฺยา. เวทนา อภิฺเยฺยา…เป… สฺา อภิฺเยฺยา…เป… สงฺขารา อภิฺเยฺยา…เป… วิฺาณํ อภิฺเยฺยํ. จกฺขุ อภิฺเยฺยํ…เป… ชรามรณํ อภิฺเยฺยํ; ชรามรณสมุทโย อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิฺเยฺยา.

ทุกฺขสฺส ปริฺฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสมุทยสฺส ปหานฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนฏฺโ อภิฺเยฺโย. รูปสฺส ปริฺฏฺโ อภิฺเยฺโย; รูปสมุทยสฺส ปหานฏฺโ อภิฺเยฺโย; รูปนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; รูปนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนฏฺโ อภิฺเยฺโย. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส… จกฺขุสฺส…เป… ชรามรณสฺส ปริฺฏฺโ อภิฺเยฺโย; ชรามรณสมุทยสฺส ปหานฏฺโ อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนฏฺโ อภิฺเยฺโย.

ทุกฺขสฺส ปริฺาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสมุทยสฺส ปหานปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย. รูปสฺส ปริฺาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; รูปสมุทยสฺส ปหานปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; รูปนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; รูปนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส… จกฺขุสฺส…เป… ชรามรณสฺส ปริฺาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; ชรามรณสมุทยสฺส ปหานปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย.

. ทุกฺขํ อภิฺเยฺยํ; ทุกฺขสมุทโย อภิฺเยฺโย; ทุกฺขนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส สมุทยนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส ฉนฺทราคนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส อสฺสาโท อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส อาทีนโว อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ อภิฺเยฺยํ. รูปํ อภิฺเยฺยํ; รูปสมุทโย อภิฺเยฺโย; รูปนิโรโธ อภิฺเยฺโย; รูปสฺส สมุทยนิโรโธ อภิฺเยฺโย; รูปสฺส ฉนฺทราคนิโรโธ อภิฺเยฺโย; รูปสฺส อสฺสาโท อภิฺเยฺโย; รูปสฺส อาทีนโว อภิฺเยฺโย; รูปสฺส นิสฺสรณํ อภิฺเยฺยํ. เวทนา อภิฺเยฺยา…เป… สฺา อภิฺเยฺยา… สงฺขารา อภิฺเยฺยา… วิฺาณํ อภิฺเยฺยํ… จกฺขุ อภิฺเยฺยํ…เป… ชรามรณํ อภิฺเยฺยํ; ชรามรณสมุทโย อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ชรามรณสฺส สมุทยนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ชรามรณสฺส ฉนฺทราคนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ชรามรณสฺส อสฺสาโท อภิฺเยฺโย; ชรามรณสฺส อาทีนโว อภิฺเยฺโย; ชรามรณสฺส นิสฺสรณํ อภิฺเยฺยํ.

ทุกฺขํ อภิฺเยฺยํ; ทุกฺขสมุทโย อภิฺเยฺโย; ทุกฺขนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิฺเยฺยา; ทุกฺขสฺส อสฺสาโท อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส อาทีนโว อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ อภิฺเยฺยํ. รูปํ อภิฺเยฺยํ; รูปสมุทโย อภิฺเยฺโย; รูปนิโรโธ อภิฺเยฺโย; รูปนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิฺเยฺยา; รูปสฺส อสฺสาโท อภิฺเยฺโย; รูปสฺส อาทีนโว อภิฺเยฺโย; รูปสฺส นิสฺสรณํ อภิฺเยฺยํ. เวทนา อภิฺเยฺยา…เป… สฺา อภิฺเยฺยา… สงฺขารา อภิฺเยฺยา… วิฺาณํ อภิฺเยฺยํ… จกฺขุ อภิฺเยฺยํ…เป… ชรามรณํ อภิฺเยฺยํ; ชรามรณสมุทโย อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิฺเยฺยา; ชรามรณสฺส อสฺสาโท อภิฺเยฺโย; ชรามรณสฺส อาทีนโว อภิฺเยฺโย; ชรามรณสฺส นิสฺสรณํ อภิฺเยฺยํ.

. อนิจฺจานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ทุกฺขานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; อนตฺตานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; นิพฺพิทานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; วิราคานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; นิโรธานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา. รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; รูเป อนตฺตานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; รูเป วิราคานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; รูเป นิโรธานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ชรามรเณ ทุกฺขานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ชรามรเณ อนตฺตานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ชรามรเณ นิพฺพิทานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ชรามรเณ วิราคานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา.

๑๐. อุปฺปาโท อภิฺเยฺโย; ปวตฺตํ อภิฺเยฺยํ; นิมิตฺตํ อภิฺเยฺยํ; อายูหนา [อายุหนา (สฺยา.) เอวมุปริปิ] อภิฺเยฺยา; ปฏิสนฺธิ อภิฺเยฺยา; คติ อภิฺเยฺยา; นิพฺพตฺติ อภิฺเยฺยา; อุปปตฺติ อภิฺเยฺยา; ชาติ อภิฺเยฺยา; ชรา อภิฺเยฺยา; พฺยาธิ อภิฺเยฺโย, มรณํ อภิฺเยฺยํ; โสโก อภิฺเยฺโย; ปริเทโว อภิฺเยฺโย; อุปายาโส อภิฺเยฺโย.

อนุปฺปาโท อภิฺเยฺโย; อปฺปวตฺตํ อภิฺเยฺยํ; อนิมิตฺตํ อภิฺเยฺยํ; อนายูหนา [อนายุหนา (สฺยา.) เอวมุปริปิ] อภิฺเยฺยา; อปฺปฏิสนฺธิ อภิฺเยฺยา; อคติ อภิฺเยฺยา; อนิพฺพตฺติ อภิฺเยฺยา; อนุปปตฺติ อภิฺเยฺยา; อชาติ อภิฺเยฺยา; อชรา อภิฺเยฺยา; อพฺยาธิ อภิฺเยฺโย; อมตํ อภิฺเยฺยํ; อโสโก อภิฺเยฺโย; อปริเทโว อภิฺเยฺโย; อนุปายาโส อภิฺเยฺโย.

อุปฺปาโท อภิฺเยฺโย; อนุปฺปาโท อภิฺเยฺโย; ปวตฺตํ อภิฺเยฺยํ; อปฺปวตฺตํ อภิฺเยฺยํ. นิมิตฺตํ อภิฺเยฺยํ; อนิมิตฺตํ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา อภิฺเยฺยา; อนายูหนา อภิฺเยฺยา. ปฏิสนฺธิ อภิฺเยฺยา; อปฺปฏิสนฺธิ อภิฺเยฺยา. คติ อภิฺเยฺยา; อคติ อภิฺเยฺยา. นิพฺพตฺติ อภิฺเยฺยา; อนิพฺพตฺติ อภิฺเยฺยา. อุปปตฺติ อภิฺเยฺยา; อนุปปตฺติ อภิฺเยฺยา. ชาติ อภิฺเยฺยา; อชาติ อภิฺเยฺยา. ชรา อภิฺเยฺยา; อชรา อภิฺเยฺยา. พฺยาธิ อภิฺเยฺโย; อพฺยาธิ อภิฺเยฺโย. มรณํ อภิฺเยฺยํ; อมตํ อภิฺเยฺยํ. โสโก อภิฺเยฺโย; อโสโก อภิฺเยฺโย. ปริเทโว อภิฺเยฺโย; อปริเทโว อภิฺเยฺโย. อุปายาโส อภิฺเยฺโย; อนุปายาโส อภิฺเยฺโย.

อุปฺปาโท ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปวตฺตํ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิมิตฺตํ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปฏิสนฺธิ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. คติ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิพฺพตฺติ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปปตฺติ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชาติ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชรา ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. พฺยาธิ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. มรณํ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. โสโก ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปริเทโว ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปายาโส ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ.

อนุปฺปาโท สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปฺปวตฺตํ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนิมิตฺตํ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนายูหนา สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปฺปฏิสนฺธิ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อคติ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนิพฺพตฺติ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนุปปตฺติ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อชาติ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อชรา สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อพฺยาธิ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อมตํ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อโสโก สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปริเทโว สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนุปายาโส สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ.

อุปฺปาโท ทุกฺขํ, อนุปฺปาโท สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปวตฺตํ ทุกฺขํ, อปฺปวตฺตํ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิมิตฺตํ ทุกฺขํ, อนิมิตฺตํ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา ทุกฺขํ, อนายูหนา สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปฏิสนฺธิ ทุกฺขํ, อปฺปฏิสนฺธิ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. คติ ทุกฺขํ, อคติ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิพฺพตฺติ ทุกฺขํ, อนิพฺพตฺติ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปปตฺติ ทุกฺขํ, อนุปปตฺติ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชาติ ทุกฺขํ, อชาติ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชรา ทุกฺขํ, อชรา สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. พฺยาธิ ทุกฺขํ, อพฺยาธิ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. มรณํ ทุกฺขํ, อมตํ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. โสโก ทุกฺขํ, อโสโก สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปริเทโว ทุกฺขํ, อปริเทโว สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปายาโส ทุกฺขํ, อนุปายาโส สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ.

อุปฺปาโท ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปวตฺตํ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิมิตฺตํ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปฏิสนฺธิ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. คติ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิพฺพตฺติ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปปตฺติ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชาติ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชรา ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. พฺยาธิ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. มรณํ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. โสโก ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปริเทโว ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปายาโส ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ.

อนุปฺปาโท เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปฺปวตฺตํ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนิมิตฺตํ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนายูหนา เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปฺปฏิสนฺธิ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อคติ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนิพฺพตฺติ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนุปปตฺติ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อชาติ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อชรา เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อพฺยาธิ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อมตํ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อโสโก เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปริเทโว เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนุปายาโส เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ.

อุปฺปาโท ภยํ, อนุปฺปาโท เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปวตฺตํ ภยํ, อปฺปวตฺตํ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิมิตฺตํ ภยํ, อนิมิตฺตํ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา ภยํ, อนายูหนา เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปฏิสนฺธิ ภยํ, อปฺปฏิสนฺธิ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. คติ ภยํ, อคติ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิพฺพตฺติ ภยํ, อนิพฺพตฺติ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปปตฺติ ภยํ, อนุปปตฺติ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชาติ ภยํ, อชาติ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชรา ภยํ, อชรา เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. พฺยาธิ ภยํ, อพฺยาธิ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. มรณํ ภยํ, อมตํ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. โสโก ภยํ, อโสโก เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปริเทโว ภยํ, อปริเทโว เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปายาโส ภยํ, อนุปายาโส เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ.

อุปฺปาโท สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปวตฺตํ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิมิตฺตํ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปฏิสนฺธิ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. คติ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิพฺพตฺติ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปปตฺติ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชาติ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชรา สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. พฺยาธิ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. มรณํ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. โสโก สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปริเทโว สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปายาโส สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ.

อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปฺปวตฺตํ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนิมิตฺตํ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนายูหนา นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปฺปฏิสนฺธิ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อคติ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนิพฺพตฺติ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนุปปตฺติ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อชาติ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อชรา นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อพฺยาธิ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อมตํ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อโสโก นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปริเทโว นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนุปายาโส นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ.

อุปฺปาโท สามิสํ, อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปวตฺตํ สามิสํ, อปฺปวตฺตํ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิมิตฺตํ สามิสํ, อนิมิตฺตํ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา สามิสํ, อนายูหนา นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปฏิสนฺธิ สามิสํ, อปฺปฏิสนฺธิ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. คติ สามิสํ, อคติ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิพฺพตฺติ สามิสํ, อนิพฺพตฺติ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปปตฺติ สามิสํ, อนุปปตฺติ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชาติ สามิสํ, อชาติ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชรา สามิสํ, อชรา นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. พฺยาธิ สามิสํ, อพฺยาธิ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. มรณํ สามิสํ, อมตํ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. โสโก สามิสํ, อโสโก นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปริเทโว สามิสํ, อปริเทโว นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปายาโส สามิสํ, อนุปายาโส นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ.

อุปฺปาโท สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. ปวตฺตํ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. นิมิตฺตํ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. ปฏิสนฺธิ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. คติ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. นิพฺพตฺติ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. อุปปตฺติ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. ชาติ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. ชรา สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. พฺยาธิ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. มรณํ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. โสโก สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. ปริเทโว สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. อุปายาโส สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ.

อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปฺปวตฺตํ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนิมิตฺตํ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนายูหนา นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปฺปฏิสนฺธิ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อคติ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนิพฺพตฺติ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนุปปตฺติ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อชาติ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อชรํ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อพฺยาธิ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อมตํ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อโสโก นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปริเทโว นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ.

อุปฺปาโท สงฺขารา, อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปวตฺตํ สงฺขารา, อปฺปวตฺตํ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิมิตฺตํ สงฺขารา, อนิมิตฺตํ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา สงฺขารา, อนายูหนา นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปฏิสนฺธิ สงฺขารา, อปฺปฏิสนฺธิ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. คติ สงฺขารา, อคติ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิพฺพตฺติ สงฺขารา, อนิพฺพตฺติ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปปตฺติ สงฺขารา, อนุปปตฺติ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชาติ สงฺขารา, อชาติ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชรา สงฺขารา, อชรา นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. พฺยาธิ สงฺขารา, อพฺยาธิ นิพฺพาน’’นฺติ อภิฺเยฺยํ. มรณํ สงฺขารา, อมตํ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. โสโก สงฺขารา, อโสโก นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปริเทโว สงฺขารา, อปริเทโว นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปายาโส สงฺขารา, อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ.

ปมภาณวาโร.

๑๑. ปริคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปริวารฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปริปูรฏฺโ [ปริปูรณฏฺโ (ก.), ปริปูริฏฺโ (สี. อฏฺ.)] อภิฺเยฺโย; เอกคฺคฏฺโ อภิฺเยฺโย; อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; อวิสารฏฺโ อภิฺเยฺโย; อนาวิลฏฺโ อภิฺเยฺโย; อนิฺชนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺตุปฏฺานวเสน จิตฺตสฺส ิตฏฺโ อภิฺเยฺโย; อารมฺมณฏฺโ อภิฺเยฺโย; โคจรฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปหานฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปริจฺจาคฏฺโ อภิฺเยฺโย; วุฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิวฏฺฏนฏฺโ [นิวตฺตนฏฺโ (ก.)] อภิฺเยฺโย; สนฺตฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปณีตฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิมุตฺตฏฺโ อภิฺเยฺโย; อนาสวฏฺโ อภิฺเยฺโย; ตรณฏฺโ อภิฺเยฺโย; อนิมิตฺตฏฺโ อภิฺเยฺโย; อปฺปณิหิตฏฺโ อภิฺเยฺโย; สุฺตฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกรสฏฺโ อภิฺเยฺโย; อนติวตฺตนฏฺโ อภิฺเยฺโย; ยุคนทฺธฏฺโ [ยุคนนฺธนฏฺโ (ก.)] อภิฺเยฺโย; นิยฺยานฏฺโ อภิฺเยฺโย; เหตุฏฺโ [เหตฏฺโ (สฺยา.)] อภิฺเยฺโย; ทสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย; อาธิปเตยฺยฏฺโ อภิฺเยฺโย.

๑๒. สมถสฺส อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิปสฺสนาย อนุปสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมถวิปสฺสนานํ เอกรสฏฺโ อภิฺเยฺโย; ยุคนทฺธสฺส อนติวตฺตนฏฺโ อภิฺเยฺโย; สิกฺขาย สมาทานฏฺโ อภิฺเยฺโย; อารมฺมณสฺส โคจรฏฺโ อภิฺเยฺโย; ลีนสฺส จิตฺตสฺส ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; อุทฺธตสฺส จิตฺตสฺส นิคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; อุโภวิสุทฺธานํ อชฺฌุเปกฺขนฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิเสสาธิคมฏฺโ อภิฺเยฺโย; อุตฺตริ ปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; สจฺจาภิสมยฏฺโ อภิฺเยฺโย; นิโรเธ ปติฏฺาปกฏฺโ อภิฺเยฺโย.

สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปฺินฺทฺริยสฺส ทสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย.

สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยพลสฺส โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; สติพลสฺส ปมาเท อกมฺปิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปฺาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺโ อภิฺเยฺโย.

สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปสมฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย; อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานฏฺโ อภิฺเยฺโย.

สมฺมาทิฏฺิยา ทสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมฺมาวาจาย ปริคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมฺมาอาชีวสฺส โวทานฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมฺมาสติยา อุปฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย.

๑๓. อินฺทฺริยานํ อาธิปเตยฺยฏฺโ อภิฺเยฺโย; พลานํ อกมฺปิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานฏฺโ อภิฺเยฺโย; มคฺคสฺส เหตุฏฺโ อภิฺเยฺโย; สติปฏฺานานํ อุปฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมฺมปฺปธานานํ ปทหนฏฺโ อภิฺเยฺโย; อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; สจฺจานํ ตถฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปโยคานํ [มคฺคานํ (สพฺพตฺถ) อฏฺกถา ปสฺสิตพฺพา] ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺโ อภิฺเยฺโย; ผลานํ สจฺฉิกิริยฏฺโ อภิฺเยฺโย.

วิตกฺกสฺส อภินิโรปนฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิจารสฺส อุปวิจารฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปีติยา ผรณฏฺโ อภิฺเยฺโย; สุขสฺส อภิสนฺทนฏฺโ อภิฺเยฺโย. จิตฺตสฺส เอกคฺคฏฺโ อภิฺเยฺโย. อาวชฺชนฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิชานนฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปชานนฏฺโ อภิฺเยฺโย; สฺชานนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอโกทฏฺโ อภิฺเยฺโย. อภิฺาย าตฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปริฺาย ตีรณฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปหานสฺส ปริจฺจาคฏฺโ อภิฺเยฺโย; ภาวนาย เอกรสฏฺโ อภิฺเยฺโย; สจฺฉิกิริยาย ผสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย; ขนฺธานํ ขนฺธฏฺโ อภิฺเยฺโย; ธาตูนํ ธาตุฏฺโ [ธาตฏฺโ (สฺยา.)] อภิฺเยฺโย; อายตนานํ อายตนฏฺโ อภิฺเยฺโย; สงฺขตานํ สงฺขตฏฺโ อภิฺเยฺโย; อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺโ อภิฺเยฺโย.

๑๔. จิตฺตฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตานนฺตริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส วุฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส วิวฏฺฏนฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส เหตุฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส ปจฺจยฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส วตฺถุฏฺโ [วตฺถฏฺโ (สฺยา.)] อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส ภูมฏฺโ [ภุมฺมฏฺโ (สฺยา. สี. อฏฺ.) (เอกตฺเต อุปนิพนฺธนฏฺโ อภิฺเยฺโย) (ก.) อฏฺกถา ปสฺสิตพฺพา] อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส อารมฺมณฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส โคจรฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส จริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส คตฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส อภินีหารฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส นิยฺยานฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส นิสฺสรณฏฺโ อภิฺเยฺโย.

๑๕. เอกตฺเต อาวชฺชนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต วิชานนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปชานนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สฺชานนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต เอกทฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อุปนิพนฺธฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปกฺขนฺทนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปสีทนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สนฺติฏฺนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต วิมุจฺจนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ปสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ยานีกตฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต วตฺถุกตฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อนุฏฺิตฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปริจิตฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สุสมารทฺธฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปริคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปริวารฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปริปูรฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สโมธานฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อธิฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อาเสวนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ภาวนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต พหุลีกมฺมฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สุสมุคฺคตฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สุวิมุตฺตฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต พุชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อนุพุชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปฏิพุชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สมฺพุชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต โพธนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อนุโพธนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปฏิโพธนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สมฺโพธนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต โพธิปกฺขิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อนุโพธิปกฺขิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปฏิโพธิปกฺขิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สมฺโพธิปกฺขิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต โชตนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อุชฺโชตนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อนุโชตนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปฏิโชตนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สฺโชตนฏฺโ อภิฺเยฺโย.

๑๖. ปตาปนฏฺโ [ปกาสนฏฺโ (ก.)] อภิฺเยฺโย; วิโรจนฏฺโ อภิฺเยฺโย; กิเลสานํ สนฺตาปนฏฺโ อภิฺเยฺโย; อมลฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิมลฏฺโ อภิฺเยฺโย; นิมฺมลฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมยฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิเวกฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิเวกจริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิราคฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิราคจริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; นิโรธฏฺโ อภิฺเยฺโย; นิโรธจริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; โวสคฺคฏฺโ [โวสฺสคฺคฏฺโ (สฺยา. ก.)] อภิฺเยฺโย; โวสคฺคจริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิมุตฺตฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิมุตฺติจริยฏฺโ อภิฺเยฺโย.

ฉนฺทฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส มูลฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส ปาทฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส ปธานฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส อิชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส อธิโมกฺขฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส อุปฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส ทสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย.

วีริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส มูลฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส ปาทฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส ปธานฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส อิชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส อธิโมกฺขฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส อุปฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส ทสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย.

จิตฺตฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส มูลฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส ปาทฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส ปธานฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส อิชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส อธิโมกฺขฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส อุปฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส ทสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย.

วีมํสฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย มูลฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย ปาทฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย ปธานฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย อิชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย อธิโมกฺขฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย อุปฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย ทสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย.

๑๗. ทุกฺขฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส สงฺขตฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส สนฺตาปฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส วิปริณามฏฺโ อภิฺเยฺโย. สมุทยฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ [อายุหนฏฺโ (สฺยา.)] อภิฺเยฺโย; สมุทยสฺส นิทานฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมุทยสฺส สฺโคฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมุทยสฺส ปลิโพธฏฺโ อภิฺเยฺโย; นิโรธฏฺโ อภิฺเยฺโย; นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ อภิฺเยฺโย; นิโรธสฺส วิเวกฏฺโ อภิฺเยฺโย; นิโรธสฺส อสงฺขตฏฺโ อภิฺเยฺโย; นิโรธสฺส อมตฏฺโ อภิฺเยฺโย. มคฺคฏฺโ อภิฺเยฺโย; มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโ อภิฺเยฺโย; มคฺคสฺส เหตุฏฺโ อภิฺเยฺโย; มคฺคสฺส ทสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย; มคฺคสฺส อาธิปเตยฺยฏฺโ อภิฺเยฺโย.

ตถฏฺโ อภิฺเยฺโย; อนตฺตฏฺโ อภิฺเยฺโย; สจฺจฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; อภิชานนฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปริชานนฏฺโ อภิฺเยฺโย; ธมฺมฏฺโ อภิฺเยฺโย; ธาตุฏฺโ อภิฺเยฺโย; าตฏฺโ อภิฺเยฺโย; สจฺฉิกิริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; ผสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย; อภิสมยฏฺโ อภิฺเยฺโย.

๑๘. เนกฺขมฺมํ อภิฺเยฺยํ; อพฺยาปาโท อภิฺเยฺโย; อาโลกสฺา อภิฺเยฺยา; อวิกฺเขโป อภิฺเยฺโย; ธมฺมววตฺถานํ อภิฺเยฺยํ; าณํ อภิฺเยฺยํ; ปาโมชฺชํ [ปามุชฺชํ (สฺยา.)] อภิฺเยฺยํ.

ปมํ ฌานํ อภิฺเยฺยํ; ทุติยํ ฌานํ อภิฺเยฺยํ; ตติยํ ฌานํ อภิฺเยฺยํ; จตุตฺถํ ฌานํ อภิฺเยฺยํ. อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา.

อนิจฺจานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ทุกฺขานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; อนตฺตานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; นิพฺพิทานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; วิราคานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; นิโรธานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ขยานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; วยานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; วิปริณามานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; อนิมิตฺตานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; อปฺปณิหิตานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; สุฺตานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ยถาภูตาณทสฺสนํ อภิฺเยฺยํ; อาทีนวานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ปฏิสงฺขานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; วิวฏฺฏนานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา.

๑๙. โสตาปตฺติมคฺโค อภิฺเยฺโย; โสตาปตฺติผลสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; สกทาคามิมคฺโค อภิฺเยฺโย; สกทาคามิผลสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; อนาคามิมคฺโค อภิฺเยฺโย; อนาคามิผลสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; อรหตฺตมคฺโค อภิฺเยฺโย; อรหตฺตผลสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา.

อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเน สทฺธาพลํ อภิฺเยฺยํ; โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเน วีริยพลํ อภิฺเยฺยํ; ปมาเท อกมฺปิยฏฺเน สติพลํ อภิฺเยฺยํ; อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเน สมาธิพลํ อภิฺเยฺยํ; อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเน ปฺาพลํ อภิฺเยฺยํ; อุปฏฺานฏฺเน สติสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺเยฺโย; ปวิจยฏฺเน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺเยฺโย; ปคฺคหฏฺเน วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺเยฺโย; ผรณฏฺเน ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺเยฺโย; อุปสมฏฺเน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺเยฺโย; อวิกฺเขปฏฺเน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺเยฺโย; ปฏิสงฺขานฏฺเน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺเยฺโย.

ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ อภิฺเยฺยา; อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป อภิฺเยฺโย; ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจา อภิฺเยฺยา; สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺโต อภิฺเยฺโย; โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีโว อภิฺเยฺโย; ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายาโม อภิฺเยฺโย; อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสติ อภิฺเยฺยา; อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ อภิฺเยฺโย.

อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยา อภิฺเยฺยา; อกมฺปิยฏฺเน พลา อภิฺเยฺยา; นิยฺยานฏฺเน โพชฺฌงฺคา อภิฺเยฺยา; เหตุฏฺเน มคฺโค อภิฺเยฺโย; อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานา อภิฺเยฺยา; ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานา อภิฺเยฺยา; อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทา อภิฺเยฺยา; ตถฏฺเน สจฺจา อภิฺเยฺยา; อวิกฺเขปฏฺเน สมโถ อภิฺเยฺโย; อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา อภิฺเยฺยา; เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนา อภิฺเยฺยา; อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธํ อภิฺเยฺยํ.

สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ อภิฺเยฺยา; อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ อภิฺเยฺยา; ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ อภิฺเยฺยา; มุตฺตฏฺเน วิโมกฺโข อภิฺเยฺโย; ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชา อภิฺเยฺยา; ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺติ อภิฺเยฺยา; สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ อภิฺเยฺยํ; ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ อภิฺเยฺยํ.

๒๐. ฉนฺโท มูลฏฺเน อภิฺเยฺโย; มนสิกาโร สมุฏฺานฏฺเน อภิฺเยฺโย; ผสฺโส สโมธานฏฺเน อภิฺเยฺโย; เวทนา สโมสรณฏฺเน อภิฺเยฺยา; สมาธิ ปมุขฏฺเน อภิฺเยฺโย; สติ อาธิปเตยฺยฏฺเน อภิฺเยฺยา; ปฺา ตตุตฺตรฏฺเน อภิฺเยฺยา; วิมุตฺติ สารฏฺเน อภิฺเยฺยา; อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน อภิฺเยฺยํ.

เย เย ธมฺมา อภิฺาตา โหนฺติ เต เต ธมฺมา าตา โหนฺติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา อภิฺเยฺยาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณ’’นฺติ.

ทุติยภาณวาโร.

๒๑. กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา ปริฺเยฺยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ?

เอโก ธมฺโม ปริฺเยฺโย – ผสฺโส สาสโว อุปาทานิโย. ทฺเว ธมฺมา ปริฺเยฺยา – นามฺจ รูปฺจ. ตโย ธมฺมา ปริฺเยฺยา – ติสฺโส เวทนา. จตฺตาโร ธมฺมา ปริฺเยฺยา – จตฺตาโร อาหารา. ปฺจ ธมฺมา ปริฺเยฺยา – ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. ฉ ธมฺมา ปริฺเยฺยา – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ. สตฺต ธมฺมา ปริฺเยฺยา – สตฺต วิฺาณฏฺิติโย. อฏฺ ธมฺมา ปริฺเยฺยา – อฏฺ โลกธมฺมา. นว ธมฺมา ปริฺเยฺยา – นว สตฺตาวาสา. ทส ธมฺมา ปริฺเยฺยา – ทสายตนานิ.

‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺยํ. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปริฺเยฺยํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺยํ; รูปา ปริฺเยฺยา; จกฺขุวิฺาณํ ปริฺเยฺยํ; จกฺขุสมฺผสฺโส ปริฺเยฺโย; ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ ปริฺเยฺยํ. โสตํ ปริฺเยฺยํ; สทฺทา ปริฺเยฺยา…เป… ฆานํ ปริฺเยฺยํ, คนฺธา ปริฺเยฺยา… ชิวฺหา ปริฺเยฺยา; รสา ปริฺเยฺยา… กาโย ปริฺเยฺโย; โผฏฺพฺพา ปริฺเยฺยา…เป… มโน ปริฺเยฺโย; ธมฺมา ปริฺเยฺยา… มโนวิฺาณํ ปริฺเยฺยํ; มโนสมฺผสฺโส ปริฺเยฺโย; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ ปริฺเยฺยํ.’’ รูปํ ปริฺเยฺยํ…เป… เวทนา ปริฺเยฺยา… สฺา ปริฺเยฺยา… สงฺขารา ปริฺเยฺยา… วิฺาณํ ปริฺเยฺยํ… จกฺขุ ปริฺเยฺยํ…เป… ชรามรณํ ปริฺเยฺยํ… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ปริฺเยฺยํ. เยสํ เยสํ ธมฺมานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส เต เต ธมฺมา ปฏิลทฺธา โหนฺติ, เอวํ เต ธมฺมา ปริฺาตา เจว โหนฺติ ตีริตา จ.

๒๒. เนกฺขมฺมํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธํ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อพฺยาปาทํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อพฺยาปาโท ปฏิลทฺโธ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อาโลกสฺํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อาโลกสฺา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อวิกฺเขปํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อวิกฺเขโป ปฏิลทฺโธ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. ธมฺมววตฺถานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ธมฺมววตฺถานํ ปฏิลทฺธํ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. าณํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส าณํ ปฏิลทฺธํ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. ปาโมชฺชํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ปาโมชฺชํ ปฏิลทฺธํ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ.

ปมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ปมํ ฌานํ ปฏิลทฺธํ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลทฺธํ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติ ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ.

อนิจฺจานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อนิจฺจานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. ทุกฺขานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ทุกฺขานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อนตฺตานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อนตฺตานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. นิพฺพิทานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส นิพฺพิทานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. วิราคานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วิราคานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. นิโรธานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส นิโรธานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. ขยานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ขยานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. วยานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วยานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. วิปริณามานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วิปริณามานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อนิมิตฺตานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อนิมิตฺตานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อปฺปณิหิตานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อปฺปณิหิตานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. สุฺตานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส สุฺตานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ.

อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. ยถาภูตาณทสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ยถาภูตาณทสฺสนํ ปฏิลทฺธํ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อาทีนวานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อาทีนวานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. ปฏิสงฺขานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. วิวฏฺฏนานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วิวฏฺฏนานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ.

โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส โสตาปตฺติมคฺโค ปฏิลทฺโธ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส สกทาคามิมคฺโค ปฏิลทฺโธ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อนาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อนาคามิมคฺโค ปฏิลทฺโธ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อรหตฺตมคฺโค ปฏิลทฺโธ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ.

เยสํ เยสํ ธมฺมานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส เต เต ธมฺมา ปฏิลทฺธา โหนฺติ. เอวํ เต ธมฺมา ปริฺาตา เจว โหนฺติ ตีริตา จ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา ปริฺเยฺยาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณ’’นฺติ.

๒๓. กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ?

เอโก ธมฺโม ปหาตพฺโพ – อสฺมิมาโน. ทฺเว ธมฺมา ปหาตพฺพา – อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ. ตโย ธมฺมา ปหาตพฺพา – ติสฺโส ตณฺหา. จตฺตาโร ธมฺมา ปหาตพฺพา – จตฺตาโร โอฆา. ปฺจ ธมฺมา ปหาตพฺพา – ปฺจ นีวรณานิ. ฉ ธมฺมา ปหาตพฺพา – ฉ ตณฺหากายา. สตฺต ธมฺมา ปหาตพฺพา – สตฺตานุสยา. อฏฺ ธมฺมา ปหาตพฺพา – อฏฺ มิจฺฉตฺตา. นว ธมฺมา ปหาตพฺพา – นว ตณฺหามูลกา. ทส ธมฺมา ปหาตพฺพา – ทส มิจฺฉตฺตา.

๒๔. ทฺเว ปหานานิ – สมุจฺเฉทปฺปหานํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ. สมุจฺเฉทปฺปหานฺจ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต; ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานฺจ ผลกฺขเณ. ตีณิ ปหานานิ – กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺมํ; รูปานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ อารุปฺปํ; ยํ โข ปน กิฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณํ. เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธสฺส กามา ปหีนา เจว โหนฺติ ปริจฺจตฺตา จ. อารุปฺปํ ปฏิลทฺธสฺส รูปา ปหีนา เจว โหนฺติ ปริจฺจตฺตา จ. นิโรธํ ปฏิลทฺธสฺส สงฺขารา ปหีนา เจว โหนฺติ ปริจฺจตฺตา จ. จตฺตาริ ปหานานิ ทุกฺขสจฺจํ ปริฺาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ปชหติ; สมุทยสจฺจํ ปหานปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ปชหติ; นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ปชหติ; มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ปชหติ. ปฺจ ปหานานิ – วิกฺขมฺภนปฺปหานํ, ตทงฺคปฺปหานํ, สมุจฺเฉทปฺปหานํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ, นิสฺสรณปฺปหานํ. วิกฺขมฺภนปฺปหานฺจ นีวรณานํ ปมํ ฌานํ ภาวยโต; ตทงฺคปฺปหานฺจ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต; สมุจฺเฉทปฺปหานฺจ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต; ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานฺจ ผลกฺขเณ; นิสฺสรณปฺปหานฺจ นิโรโธ นิพฺพานํ.

‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพํ. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปหาตพฺพํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพํ; รูปา ปหาตพฺพา; จกฺขุวิฺาณํ ปหาตพฺพํ; จกฺขุสมฺผสฺโส ปหาตพฺโพ; ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ ปหาตพฺพํ. โสตํ ปหาตพฺพํ; สทฺทา ปหาตพฺพา…เป… ฆานํ ปหาตพฺพํ; คนฺธา ปหาตพฺพา… ชิวฺหา ปหาตพฺพา; รสา ปหาตพฺพา… กาโย ปหาตพฺโพ; โผฏฺพฺพา ปหาตพฺพา… มโน ปหาตพฺโพ; ธมฺมา ปหาตพฺพา… มโนวิฺาณํ ปหาตพฺพํ;… มโนสมฺผสฺโส ปหาตพฺโพ; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ ปหาตพฺพํ.’’ รูปํ ปสฺสนฺโต ปชหติ, เวทนํ ปสฺสนฺโต ปชหติ, สฺํ ปสฺสนฺโต ปชหติ, สงฺขาเร ปสฺสนฺโต ปชหติ, วิฺาณํ ปสฺสนฺโต ปชหติ. จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ปสฺสนฺโต ปชหติ. เย เย ธมฺมา ปหีนา โหนฺติ เต เต ธมฺมา ปริจฺจตฺตา โหนฺติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพาติ โสตาวธานํ, ตํ ปชานนา ปฺา สุตมเย าณ’’นฺติ.

ตติยภาณวาโร.

๒๕. กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ?

เอโก ธมฺโม ภาเวตพฺโพ – กายคตาสติ สาตสหคตา. ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา – สมโถ จ วิปสฺสนา จ. ตโย ธมฺมา ภาเวตพฺพา – ตโย สมาธี. จตฺตาโร ธมฺมา ภาเวตพฺพา – จตฺตาโร สติปฏฺานา. ปฺจ ธมฺมา ภาเวตพฺพา – ปฺจงฺคิโก สมาธิ [สมฺมาสมาธี (สฺยา.)]. ฉ ธมฺมา ภาเวตพฺพา – ฉ อนุสฺสติฏฺานานิ. สตฺต ธมฺมา ภาเวตพฺพา – สตฺต โพชฺฌงฺคา. อฏฺ ธมฺมา ภาเวตพฺพา – อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. นว ธมฺมา ภาเวตพฺพา – นว ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานิ. ทส ธมฺมา ภาเวตพฺพา – ทส กสิณายตนานิ.

๒๖. ทฺเว ภาวนา – โลกิยา จ ภาวนา, โลกุตฺตรา จ ภาวนา. ติสฺโส ภาวนา – รูปาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา, อรูปาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา, อปริยาปนฺนกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา. รูปาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา อตฺถิ หีนา, อตฺถิ มชฺฌิมา, อตฺถิ ปณีตา. อรูปาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา อตฺถิ หีนา, อตฺถิ มชฺฌิมา, อตฺถิ ปณีตา. อปริยาปนฺนกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา ปณีตา.

๒๗. จตสฺโส ภาวนา – ทุกฺขสจฺจํ ปริฺาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ภาเวติ, สมุทยสจฺจํ ปหานปฺปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ภาเวติ, นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ภาเวติ, มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ภาเวติ. อิมา จตสฺโส ภาวนา.

อปราปิ จตสฺโส ภาวนา – เอสนาภาวนา, ปฏิลาภาภาวนา, เอกรสาภาวนา, อาเสวนาภาวนา. กตมา เอสนาภาวนา? สพฺเพสํ สมาธึ สมาปชฺชนฺตานํ ตตฺถ ชาตา ธมฺมา เอกรสา โหนฺตีติ – อยํ เอสนาภาวนา. กตมา ปฏิลาภาภาวนา? สพฺเพสํ สมาธึ สมาปนฺนานํ ตตฺถ ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – อยํ ปฏิลาภาภาวนา. กตมา เอกรสาภาวนา? อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ภาวยโต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ภาวยโต วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ภาวยโต สตินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ภาวยโต สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ภาวยโต ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา.

อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเน สทฺธาพลํ ภาวยโต สทฺธาพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเน วีริยพลํ ภาวยโต วีริยพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. ปมาเท อกมฺปิยฏฺเน สติพลํ ภาวยโต สติพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเน สมาธิพลํ ภาวยโต สมาธิพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเน ปฺาพลํ ภาวยโต ปฺาพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา.

อุปฏฺานฏฺเน สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. ปวิจยฏฺเน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. ปคฺคหฏฺเน วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. ผรณฏฺเน ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อุปสมฏฺเน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อวิกฺเขปฏฺเน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. ปฏิสงฺขานฏฺเน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา.

ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺึ ภาวยโต สมฺมาทิฏฺิยา วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺปํ ภาวยโต สมฺมาสงฺกปฺปสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจํ ภาวยโต สมฺมาวาจาย วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺตํ ภาวยโต สมฺมากมฺมนฺตสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีวํ ภาวยโต สมฺมาอาชีวสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายามํ ภาวยโต สมฺมาวายามสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสตึ ภาวยโต สมฺมาสติยา วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธึ ภาวยโต สมฺมาสมาธิสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อยํ เอกรสาภาวนา.

กตมา อาเสวนาภาวนา? อิธ ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ อาเสวติ, มชฺฌนฺหิกสมยมฺปิ [มชฺฌนฺติกสมยมฺปิ (สฺยา. ก.)] อาเสวติ, สายนฺหสมยมฺปิ อาเสวติ, ปุเรภตฺตมฺปิ อาเสวติ, ปจฺฉาภตฺตมฺปิ อาเสวติ, ปุริเมปิ ยาเม อาเสวติ, มชฺฌิเมปิ ยาเม อาเสวติ, ปจฺฉิเมปิ ยาเม อาเสวติ, รตฺติมฺปิ อาเสวติ, ทิวาปิ อาเสวติ, รตฺตินฺทิวาปิ [รตฺติทิวาปิ (ก.)] อาเสวติ, กาเฬปิ อาเสวติ, ชุณฺเหปิ อาเสวติ, วสฺเสปิ อาเสวติ, เหมนฺเตปิ อาเสวติ, คิมฺเหปิ อาเสวติ, ปุริเมปิ วโยขนฺเธ อาเสวติ, มชฺฌิเมปิ วโยขนฺเธ อาเสวติ, ปจฺฉิเมปิ วโยขนฺเธ อาเสวติ – อยํ อาเสวนาภาวนา. อิมา จตสฺโส ภาวนา.

๒๘. อปราปิ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา, อาเสวนฏฺเน ภาวนา. กถํ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา? กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. พฺยาปาทํ ปชหโต อพฺยาปาทวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. ถินมิทฺธํ [ถีนมิทฺธํ (สฺยา. สี. อฏฺ.)] ปชหโต อาโลกสฺาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อุทฺธจฺจํ ปชหโต อวิกฺเขปวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. วิจิกิจฺฉํ ปชหโต ธมฺมววตฺถานวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อวิชฺชํ ปชหโต าณวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อรตึ ปชหโต ปาโมชฺชวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. นีวรเณ ปชหโต ปมชฺฌานวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. วิตกฺกวิจาเร ปชหโต ทุติยชฺฌานวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. ปีตึ ปชหโต ตติยชฺฌานวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. สุขทุกฺเข ปชหโต จตุตฺถชฺฌานวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา.

รูปสฺํ ปฏิฆสฺํ นานตฺตสฺํ ปชหโต อากาสานฺจายตนสมาปตฺติวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อากาสานฺจายตนสฺํ ปชหโต วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. วิฺาณฺจายตนสฺํ ปชหโต อากิฺจฺายตนสมาปตฺติวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อากิฺจฺายตนสฺํ ปชหโต เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา.

นิจฺจสฺํ ปชหโต อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. สุขสฺํ ปชหโต ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อตฺตสฺํ ปชหโต อนตฺตานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. นนฺทึ ปชหโต นิพฺพิทานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. ราคํ ปชหโต วิราคานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. สมุทยํ ปชหโต นิโรธานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อาทานํ ปชหโต ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. ฆนสฺํ ปชหโต ขยานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อายูหนํ ปชหโต วยานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. ธุวสฺํ ปชหโต วิปริณามานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. นิมิตฺตํ ปชหโต อนิมิตฺตานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. ปณิธึ ปชหโต อปฺปณิหิตานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อภินิเวสํ ปชหโต สุฺตานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. สาราทานาภินิเวสํ ปชหโต อธิปฺา ธมฺมวิปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. สมฺโมหาภินิเวสํ ปชหโต ยถาภูตาณทสฺสนวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อาลยาภินิเวสํ ปชหโต อาทีนวานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อปฺปฏิสงฺขํ ปชหโต ปฏิสงฺขานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. สฺโคาภินิเวสํ ปชหโต วิวฏฺฏนานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา.

ทิฏฺเกฏฺเ กิเลเส ปชหโต โสตาปตฺติมคฺควเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. โอฬาริเก กิเลเส ปชหโต สกทาคามิมคฺควเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อนุสหคเต กิเลเส ปชหโต อนาคามิมคฺควเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. สพฺพกิเลเส ปชหโต อรหตฺตมคฺควเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. เอวํ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา.

กถํ อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา? กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. พฺยาปาทํ ปชหโต อพฺยาปาทวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา…เป… สพฺพกิเลเส ปชหโต อรหตฺตมคฺควเสน ปฺจินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. เอวํ อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา.

กถํ ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา? กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน วีริยํ วาเหตีติ – ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา. พฺยาปาทํ ปชหโต อพฺยาปาทวเสน วีริยํ วาเหตีติ – ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา…เป… สพฺพกิเลเส ปชหโต อรหตฺตมคฺควเสน วีริยํ วาเหตีติ – ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา. เอวํ ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา.

กถํ อาเสวนฏฺเน ภาวนา? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมํ อาเสวตีติ – อาเสวนฏฺเน ภาวนา. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทํ อาเสวตีติ – อาเสวนฏฺเน ภาวนา…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺคํ อาเสวตีติ – อาเสวนฏฺเน ภาวนา. เอวํ อาเสวนฏฺเน ภาวนา.

อิมา จตสฺโส ภาวนา รูปํ ปสฺสนฺโต ภาเวติ, เวทนํ ปสฺสนฺโต ภาเวติ, สฺํ ปสฺสนฺโต ภาเวติ, สงฺขาเร ปสฺสนฺโต ภาเวติ, วิฺาณํ ปสฺสนฺโต ภาเวติ, จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ปสฺสนฺโต ภาเวติ. เย เย ธมฺมา ภาวิตา โหนฺติ เต เต ธมฺมา เอกรสา โหนฺติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณ’’นฺติ.

จตุตฺถภาณวาโร.

๒๙. กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ?

เอโก ธมฺโม สจฺฉิกาตพฺโพ – อกุปฺปา เจโตวิมุตฺติ. ทฺเว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ. ตโย ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – ติสฺโส วิชฺชา. จตฺตาโร ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – จตฺตาริ สามฺผลานิ. ปฺจ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – ปฺจ ธมฺมกฺขนฺธา. ฉ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – ฉ อภิฺา. สตฺต ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – สตฺต ขีณาสวพลานิ. อฏฺ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – อฏฺ วิโมกฺขา. นว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – นว อนุปุพฺพนิโรธา. ทส ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – ทส อเสกฺขา ธมฺมา.

‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, สจฺฉิกาตพฺพํ. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, สจฺฉิกาตพฺพํ; รูปา สจฺฉิกาตพฺพา; จกฺขุวิฺาณํ สจฺฉิกาตพฺพํ; จกฺขุสมฺผสฺโส สจฺฉิกาตพฺโพ; ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สจฺฉิกาตพฺพํ. โสตํ สจฺฉิกาตพฺพํ; สทฺทา สจฺฉิกาตพฺพา…เป… ฆานํ สจฺฉิกาตพฺพํ; คนฺธา สจฺฉิกาตพฺพา… ชิวฺหา สจฺฉิกาตพฺพา; รสา สจฺฉิกาตพฺพา… กาโย สจฺฉิกาตพฺโพ; โผฏฺพฺพา สจฺฉิกาตพฺพา… มโน สจฺฉิกาตพฺโพ; ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา; มโนวิฺาณํ สจฺฉิกาตพฺพํ; มโนสมฺผสฺโส สจฺฉิกาตพฺโพ; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สจฺฉิกาตพฺพํ’’. รูปํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ, เวทนํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ, สฺํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ, สงฺขาเร ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ, วิฺาณํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ. จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ. เย เย ธมฺมา สจฺฉิกตา โหนฺติ เต เต ธมฺมา ผสฺสิตา [ผุสิตา (สฺยา.)] โหนฺติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณ’’นฺติ.

๓๐. กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา หานภาคิยา, อิเม ธมฺมา ิติภาคิยา, อิเม ธมฺมา วิเสสภาคิยา, อิเม ธมฺมา นิพฺเพธภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ?

ปมสฺส ฌานสฺส ลาภึ กามสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโม. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ – ิติภาคิโย ธมฺโม. อวิตกฺกสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโม. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโม.

ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภึ วิตกฺกสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโม. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ – ิติภาคิโย ธมฺโม. อุเปกฺขาสุขสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโม. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโม.

ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภึ ปีติสุขสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโม. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ – ิติภาคิโย ธมฺโม. อทุกฺขมสุขสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโม. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโม.

จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ลาภึ อุเปกฺขาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโม. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ – ิติภาคิโย ธมฺโม. อากาสานฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโม. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโม.

อากาสานฺจายตนสฺส ลาภึ รูปสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโม. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ – ิติภาคิโย ธมฺโม. วิฺาณฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโม. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโม.

วิฺาณฺจายตนสฺส ลาภึ อากาสานฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโม. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ – ิติภาคิโย ธมฺโม. อากิฺจฺายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโม. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโม.

อากิฺจฺายตนสฺส ลาภึ วิฺาณฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโม. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ – ิติภาคิโย ธมฺโม. เนวสฺานาสฺายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโม. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโม. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา หานภาคิยา, อิเม ธมฺมา ิติภาคิยา, อิเม ธมฺมา วิเสสภาคิยา, อิเม ธมฺมา นิพฺเพธภาคิยาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ’’.

๓๑. กถํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ? ‘‘รูปํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา อสารกฏฺเนา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ. ‘‘เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา อสารกฏฺเนา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.

๓๒. กถํ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ?

๓๓. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ; สงฺขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา [ปฺจุปาทานกฺขนฺธาปิ (ก.) สติปฏฺานสุตฺเต สจฺจวิภงฺเค จ ปสฺสิตพฺพํ] ทุกฺขา.

ตตฺถ กตมา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ – อยํ วุจฺจติ ชาติ.

ตตฺถ กตมา ชรา ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ชรา.

ตตฺถ กตมํ มรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา [กาลํกิริยา (ก.)] ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท – อิทํ วุจฺจติ มรณํ.

ตตฺถ กตโม โสโก? าติพฺยสเนน [โย าติพฺยสเนน (สฺยา.) ปสฺส สจฺจวิภงฺเค] วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ – อยํ วุจฺจติ โสโก.

ตตฺถ กตโม ปริเทโว? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา, ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปริเทโว.

ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ, กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขํ.

ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ โทมนสฺสํ.

ตตฺถ กตโม อุปายาโส? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อายาโส อุปายาโส อายาสนา อุปายาสนา อายาสิตตฺตํ อุปายาสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ อุปายาโส.

ตตฺถ กตโม อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อนิฏฺา อกนฺตา อมนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกามา อโยคกฺเขมกามา, ยา เตหิ สทฺธึ สงฺคติ สมาคโม สโมธานํ มิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข.

ตตฺถ กตโม ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อิฏฺา กนฺตา มนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา, ยา เตหิ สทฺธึ อสงฺคติ อสมาคโม อสโมธานํ อมิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข.

ตตฺถ กตมํ ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ? ชาติธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘‘อโห วต มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสาม, น จ วต โน ชาติ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ. น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ – อิทมฺปิ ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ. ชราธมฺมานํ สตฺตานํ…เป… พฺยาธิธมฺมานํ สตฺตานํ… มรณธมฺมานํ สตฺตานํ… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘‘อโห วต มยํ น โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมา อสฺสาม, น จ วต โน โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา อาคจฺเฉยฺยุ’’นฺติ. น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ – อิทมฺปิ ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ.

ตตฺถ กตเม สงฺขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา? เสยฺยถิทํ [เสยฺยถีทํ (สฺยา. สี. อฏฺ.)] – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, [รูปูปาทานกฺขนฺโธ (สฺยา.) เอวมุปริปิ], เวทนุปาทานกฺขนฺโธ สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา. อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ.

๓๔. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (สฺยา.)] นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา, สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, กตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. กิฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตํ โลเก…เป… ฆานํ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ…เป… ธมฺมา โลเก… จกฺขุวิฺาณํ โลเก…เป… มโนวิฺาณํ โลเก… จกฺขุสมฺผสฺโส โลเก…เป… มโนสมฺผสฺโส โลเก… จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก…เป… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… รูปสฺา โลเก…เป… ธมฺมสฺา โลเก… รูปสฺเจตนา โลเก…เป… ธมฺมสฺเจตนา โลเก… รูปตณฺหา โลเก…เป… ธมฺมตณฺหา โลเก… รูปวิตกฺโก โลเก…เป… ธมฺมวิตกฺโก โลเก… รูปวิจาโร โลเก…เป… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ.

๓๕. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย, สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ ปหียมานา ปหียติ, กตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. กิฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุโลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ…เป… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ.

๓๖. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ. ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ – อยํ วุจฺจติ สมฺมาทิฏฺิ.

ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหึสาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ สมฺมาสงฺกปฺโป.

ตตฺถ กตมา สมฺมาวาจา? มุสาวาทา เวรมณี [เวรมณิ (ก.)], ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ สมฺมาวาจา.

ตตฺถ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ สมฺมากมฺมนฺโต.

ตตฺถ กตโม สมฺมาอาชีโว? อิธ อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)] กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ สมฺมาอาชีโว.

ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย…เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย …เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ – อยํ วุจฺจติ สมฺมาวายาโม.

ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อยํ วุจฺจติ สมฺมาสติ.

ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ. เอวํ โสตาวธาเน ปฺา สุตมเย าณํ.

สุตมยาณนิทฺเทโส ปโม.

๒. สีลมยาณนิทฺเทโส

๓๗. กถํ สุตฺวาน สํวเร ปฺา สีลมเย าณํ? ปฺจ สีลานิ – ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ, อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ, ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํ, อปรามฏฺปาริสุทฺธิสีลํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีลนฺติ.

ตตฺถ กตมํ ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ? อนุปสมฺปนฺนานํ ปริยนฺตสิกฺขาปทานํ – อิทํ ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ. กตมํ อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ? อุปสมฺปนฺนานํ อปริยนฺตสิกฺขาปทานํ – อิทํ อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ. กตมํ ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํ? ปุถุชฺชนกลฺยาณกานํ กุสลธมฺเม ยุตฺตานํ เสกฺขปริยนฺเต [เสขปริยนฺเต (ก.)] ปริปูรการีนํ กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขานํ ปริจฺจตฺตชีวิตานํ – อิทํ ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํ. กตมํ อปรามฏฺปาริสุทฺธิสีลํ? สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ – อิทํ อปรามฏฺปาริสุทฺธิสีลํ. กตมํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีลํ? ตถาคตสาวกานํ ขีณาสวานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ – อิทํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีลํ.

๓๘. อตฺถิ สีลํ ปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ อปริยนฺตํ. ตตฺถ กตมํ ตํ สีลํ ปริยนฺตํ? อตฺถิ สีลํ ลาภปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ ยสปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ าติปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ องฺคปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ ชีวิตปริยนฺตํ.

กตมํ ตํ สีลํ ลาภปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ยถาสมาทินฺนํ [ยถาสมาทิณฺณํ (ก.)] สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ ลาภปริยนฺตํ. กตมํ ตํ สีลํ ยสปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ยสเหตุ ยสปจฺจยา ยสการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ ยสปริยนฺตํ. กตมํ ตํ สีลํ าติปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ าติเหตุ าติปจฺจยา าติการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ าติปริยนฺตํ. กตมํ ตํ สีลํ องฺคปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ องฺคเหตุ องฺคปจฺจยา องฺคการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ องฺคปริยนฺตํ. กตมํ ตํ สีลํ ชีวิตปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ชีวิตเหตุ ชีวิตปจฺจยา ชีวิตการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ ชีวิตปริยนฺตํ. เอวรูปานิ สีลานิ ขณฺฑานิ ฉิทฺทานิ สพลานิ กมฺมาสานิ น ภุชิสฺสานิ น วิฺุปฺปสตฺถานิ [น วิฺูปสตฺถานิ (ก.)] ปรามฏฺานิ อสมาธิสํวตฺตนิกานิ [น สมาธิสํวตฺตนิกานิ (ก.)] น อวิปฺปฏิสารวตฺถุกานิ น ปาโมชฺชวตฺถุกานิ น ปีติวตฺถุกานิ น ปสฺสทฺธิวตฺถุกานิ น สุขวตฺถุกานิ น สมาธิวตฺถุกานิ น ยถาภูตาณทสฺสนวตฺถุกานิ น เอกนฺตนิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ – อิทํ ตํ สีลํ ปริยนฺตํ.

กตมํ ตํ สีลํ อปริยนฺตํ? อตฺถิ สีลํ น ลาภปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ น ยสปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ น าติปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ น องฺคปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ น ชีวิตปริยนฺตํ.

กตมํ ตํ สีลํ น ลาภปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กึ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น ลาภปริยนฺตํ. กตมํ ตํ สีลํ น ยสปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ยสเหตุ ยสปจฺจยา ยสการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กึ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น ยสปริยนฺตํ. กตมํ ตํ สีลํ น าติปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ าติเหตุ าติปจฺจยา าติการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กึ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น าติปริยนฺตํ. กตมํ ตํ สีลํ น องฺคปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ องฺคเหตุ องฺคปจฺจยา องฺคการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กึ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น องฺคปริยนฺตํ. กตมํ ตํ สีลํ น ชีวิตปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ชีวิตเหตุ ชีวิตปจฺจยา ชีวิตการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กึ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น ชีวิตปริยนฺตํ. เอวรูปานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ วิฺุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ อวิปฺปฏิสารวตฺถุกานิ ปาโมชฺชวตฺถุกานิ ปีติวตฺถุกานิ ปสฺสทฺธิวตฺถุกานิ สุขวตฺถุกานิ สมาธิวตฺถุกานิ ยถาภูตาณทสฺสนวตฺถุกานิ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ – อิทํ ตํ สีลํ อปริยนฺตํ.

๓๙. กึ สีลํ? กติ สีลานิ? กึ สมุฏฺานํ สีลํ? กติ ธมฺมสโมธานํ สีลํ?

กึ สีลนฺติ เจตนา สีลํ, เจตสิกํ สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลํ. กติ สีลานีติ ตีณิ สีลานิ – กุสลสีลํ, อกุสลสีลํ, อพฺยากตสีลํ.กึ สมุฏฺานํ สีลนฺติ กุสลจิตฺตสมุฏฺานํ กุสลสีลํ, อกุสลจิตฺตสมุฏฺานํ อกุสลสีลํ, อพฺยากตจิตฺตสมุฏฺานํ อพฺยากตสีลํ. กติ ธมฺมสโมธานํ สีลนฺติ สํวรสโมธานํ สีลํ, อวีติกฺกมสโมธานํ สีลํ, ตถาภาเว ชาตเจตนาสโมธานํ สีลํ.

๔๐. ปาณาติปาตํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. อทินฺนาทานํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. กาเมสุมิจฺฉาจารํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. มุสาวาทํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. ปิสุณํ วาจํ [ปิสุณาวาจํ (สฺยา. ก.) ที. นิ. ๑.๙ ปสฺสิตพฺพา] สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. ผรุสํ วาจํ [ผรุสวาจํ (สฺยา. ก.)] สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. สมฺผปฺปลาปํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. อภิชฺฌํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. พฺยาปาทํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. มิจฺฉาทิฏฺึ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ.

๔๑. เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน อุทฺธจฺจํ… ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ… าเณน อวิชฺชํ… ปาโมชฺเชน อรตึ….

ปเมน ฌาเนน [ปมชฺฌาเนน (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ าเนสุ] นีวรเณ…เป… ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจาเร… ตติเยน ฌาเนน ปีตึ… จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺขํ… อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสฺํ ปฏิฆสฺํ นานตฺตสฺํ… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานฺจายตนสฺํ… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา วิฺาณฺจายตนสฺํ… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา อากิฺจฺายตนสฺํ.

อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสฺํ…เป… ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสฺํ… อนตฺตา อนุปสฺสนาย อตฺตสฺํ… นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทึ… วิราคานุปสฺสนาย ราคํ… นิโรธา อนุปสฺสนาย สมุทยํ… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานํ… ขยานุปสฺสนาย ฆนสฺํ… วยานุปสฺสนาย อายูหนํ.. วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสฺํ… อนิมิตฺตานุปสฺสนาย นิมิตฺตํ…. อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปณิธึ… สุฺตานุปสฺสนาย อภินิเวสํ… อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนาย สาราทานาภินิเวสํ… ยถาภูตาณทสฺสเนน สมฺโมหาภินิเวสํ… อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสํ… ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย อปฺปฏิสงฺขํ… วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย สฺโคาภินิเวสํ….

โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺเกฏฺเ กิเลเส…เป… สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริเก กิเลเส… อนาคามิมคฺเคน อณุสหคเต กิเลเส… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ.

ปฺจ สีลานิ – ปาณาติปาตสฺส ปหานํ สีลํ, เวรมณี สีลํ, เจตนา สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลํ. เอวรูปานิ สีลานิ จิตฺตสฺส อวิปฺปฏิสาราย สํวตฺตนฺติ, ปาโมชฺชาย สํวตฺตนฺติ, ปีติยา สํวตฺตนฺติ, ปสฺสทฺธิยา สํวตฺตนฺติ, โสมนสฺสาย สํวตฺตนฺติ, อาเสวนาย สํวตฺตนฺติ, ภาวนาย สํวตฺตนฺติ, พหุลีกมฺมาย สํวตฺตนฺติ, อลงฺการาย สํวตฺตนฺติ, ปริกฺขาราย สํวตฺตนฺติ, ปริวาราย สํวตฺตนฺติ, ปาริปูริยา สํวตฺตนฺติ, เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ.

เอวรูปานํ สีลานํ สํวรปาริสุทฺธิ อธิสีลํ, สํวรปาริสุทฺธิยา ิตํ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธิ อธิจิตฺตํ สํวรปาริสุทฺธึ สมฺมา ปสฺสติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธึ สมฺมา ปสฺสติ. ทสฺสนปาริสุทฺธิ อธิปฺา. โย ตตฺถ สํวรฏฺโ, อยํ อธิสีลสิกฺขา. โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา. โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโ, อยํ อธิปฺาสิกฺขา.

อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ, ชานนฺโต สิกฺขติ, ปสฺสนฺโต สิกฺขติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต สิกฺขติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺขติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺขติ, สตึ อุปฏฺเปนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺขติ, ปฺาย ปชานนฺโต สิกฺขติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺขติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺขติ, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺขติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติ.

ปฺจ สีลานิ – อทินฺนาทานสฺส…เป… กาเมสุมิจฺฉาจารสฺส… มุสาวาทสฺส… ปิสุณาย วาจาย… ผรุสาย วาจาย… สมฺผปฺปลาปสฺส… อภิชฺฌาย… พฺยาปาทสฺส… มิจฺฉาทิฏฺิยา… ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขนฺติ.

เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส…เป… อพฺยาปาเทน พฺยาปาทสฺส… อาโลกสฺาย ถินมิทฺธสฺส… อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจสฺส… … ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉาย… าเณน อวิชฺชาย… ปาโมชฺเชน อรติยา… ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติ.

ปเมน ฌาเนน นีวรณานํ…เป… ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจารานํ… ตติเยน ฌาเนน ปีติยา… จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺขานํ… อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสฺาย ปฏิฆสฺาย นานตฺตสฺาย… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานฺจายตนสฺาย… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา วิฺาณฺจายตนสฺาย… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา อากิฺจฺายตนสฺาย… ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติ.

อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสฺาย…เป… ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสฺาย… อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสฺาย… นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิยา… วิราคานุปสฺสนาย ราคสฺส… นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยสฺส… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานสฺส… ขยานุปสฺสนาย ฆนสฺาย… วยานุปสฺสนาย อายูหนสฺส… วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสฺาย… อนิมิตฺตานุปสฺสนาย นิมิตฺตสฺส… อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปณิธิยา… สุฺตานุปสฺสนาย อภินิเวสสฺส… อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนาย สาราคาภินิเวสสฺส… ยถาภูตาณทสฺสเนน สมฺโมหาภินิเวสสฺส… อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสสฺส… ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย อปฺปฏิสงฺขาย… วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย สฺโคาภินิเวสสฺส ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติ.

โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺเกฏฺานํ กิเลสานํ…เป… สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริกานํ กิเลสานํ… อนาคามิมคฺเคน อนุสหคตานํ กิเลสานํ… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปหานํ สีลํ, เวรมณี สีลํ, เจตนา สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลํ. เอวรูปานิ สีลานิ จิตฺตสฺส อวิปฺปฏิสาราย สํวตฺตนฺติ, ปาโมชฺชาย สํวตฺตนฺติ, ปีติยา สํวตฺตนฺติ, ปสฺสทฺธิยา สํวตฺตนฺติ, โสมนสฺสาย สํวตฺตนฺติ, อาเสวนาย สํวตฺตนฺติ, ภาวนาย สํวตฺตนฺติ, พหุลีกมฺมาย สํวตฺตนฺติ, อลงฺการาย สํวตฺตนฺติ, ปริกฺขาราย สํวตฺตนฺติ, ปริวาราย สํวตฺตนฺติ, ปาริปูริยา สํวตฺตนฺติ, เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ.

๔๒. เอวรูปานํ สีลานํ สํวรปาริสุทฺธิ อธิสีลํ. สํวรปาริสุทฺธิยา ิตํ จิตฺตํ อวิกฺเขปํ คจฺฉติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธิ อธิจิตฺตํ. สํวรปาริสุทฺธึ สมฺมา ปสฺสติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธึ สมฺมา ปสฺสติ. ทสฺสนปาริสุทฺธิ อธิปฺา. โย ตตฺถ สํวรฏฺโ, อยํ อธิสีลสิกฺขา. โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา. โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโ, อยํ อธิปฺาสิกฺขา. อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ, ชานนฺโต สิกฺขติ, ปสฺสนฺโต สิกฺขติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต สิกฺขติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺขติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺขติ, สตึ อุปฏฺเปนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺขติ, ปฺาย ปชานนฺโต สิกฺขติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺขติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺขติ ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺขติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติ. ตํ าตฏฺเน าณํ ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สุตฺวาน สํวเร ปฺา สีลมเย าณํ’’.

สีลมยาณนิทฺเทโส ทุติโย.

๓. สมาธิภาวนามยาณนิทฺเทโส

๔๓. กถํ สํวริตฺวา สมาทหเน ปฺา สมาธิภาวนามเย าณํ? เอโก สมาธิ – จิตฺตสฺส เอกคฺคตา. ทฺเว สมาธี – โลกิโย สมาธิ, โลกุตฺตโร สมาธิ. ตโย สมาธี – สวิตกฺกสวิจาโร สมาธิ, อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ. จตฺตาโร สมาธี – หานภาคิโย สมาธิ, ิติภาคิโย สมาธิ, วิเสสภาคิโย สมาธิ, นิพฺเพธภาคิโย สมาธิ. ปฺจ สมาธี – ปีติผรณตา, สุขผรณตา, เจโตผรณตา, อาโลกผรณตา, ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ [ปจฺจเวกฺขนานิมิตฺตํ (ก.)].

ฉ สมาธี – พุทฺธานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, ธมฺมานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, สงฺฆานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, สีลานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, จาคานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, เทวตานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. สตฺต สมาธี – สมาธิกุสลตา, สมาธิสฺส สมาปตฺติกุสลตา, สมาธิสฺส ิติกุสลตา, สมาธิสฺส วุฏฺานกุสลตา, สมาธิสฺส กลฺลตากุสลตา [กลฺลิตกุสลตา (สฺยา. ก.)], สมาธิสฺส โคจรกุสลตา, สมาธิสฺส อภินีหารกุสลตา. อฏฺ สมาธี – ปถวีกสิณวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, อาโปกสิณวเสน…เป… เตโชกสิณวเสน… วาโยกสิณวเสน… นีลกสิณวเสน… ปีตกสิณวเสน… โลหิตกสิณวเสน… โอทาตกสิณวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. นว สมาธี – รูปาวจโร สมาธิ อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺโฌโม, อตฺถิ ปณีโต; อรูปาวจโร สมาธิ อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺโฌโม, อตฺถิ ปณีโต; สุฺโต สมาธิ, อนิมิตฺโต สมาธิ, อปฺปณิหิโต สมาธิ. ทส สมาธี – อุทฺธุมาตกสฺาวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, วินีลกสฺาวเสน…เป… วิปุพฺพกสฺาวเสน… วิจฺฉิทฺทกสฺาวเสน… วิกฺขายิตกสฺาวเสน… วิกฺขิตฺตกสฺาวเสน… หตวิกฺขิตฺตกสฺาวเสน… โลหิตกสฺาวเสน… ปุฬวกสฺาวเสน [ปุฬุวก สฺาวเสน (ก.)] … อฏฺิกสฺาวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. อิเม ปฺจปฺาส สมาธิ.

๔๔. อปิ จ, ปฺจวีสติ สมาธิสฺส สมาธิฏฺา – ปริคฺคหฏฺเน สมาธิ, ปริวารฏฺเน สมาธิ, ปริปูรฏฺเน สมาธิ, เอกคฺคฏฺเน สมาธิ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธิ, อวิสารฏฺเน สมาธิ, อนาวิลฏฺเน สมาธิ, อนิฺชนฏฺเน สมาธิ, วิมุตฺตฏฺเน สมาธิ, เอกตฺตุปฏฺานวเสน จิตฺตสฺส ิตตฺตา สมาธิ, สมํ เอสตีติ สมาธิ, วิสมํ เนสตีติ สมาธิ, สมํ เอสิตตฺตา สมาธิ, วิสมํ เนสิตตฺตา สมาธิ, สมํ อาทิยตีติ สมาธิ, วิสมํ นาทิยตีติ สมาธิ, สมํ อาทินฺนตฺตา สมาธิ, วิสมํ อนาทินฺนตฺตา สมาธิ, สมํ ปฏิปชฺชตีติ สมาธิ, วิสมํ นปฺปฏิปชฺชตีติ สมาธิ, สมํ ปฏิปนฺนตฺตา สมาธิ, วิสมํ นปฺปฏิปนฺนตฺตา สมาธิ, สมํ ฌายตีติ สมาธิ, วิสมํ ฌาเปตีติ สมาธิ, สมํ ฌาตตฺตา สมาธิ, วิสมํ ฌาปิตตฺตา สมาธิ, สโม จ หิโต จ สุโข จาติ สมาธิ. อิเม ปฺจวีสติ สมาธิสฺส สมาธิฏฺา. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สํวริตฺวา สมาทหเน ปฺา สมาธิภาวนามเย าณํ’’.

สมาธิภาวนามยาณนิทฺเทโส ตติโย.

๔. ธมฺมฏฺิติาณนิทฺเทโส

๔๕. กถํ ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ? อวิชฺชา สงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺิติ จ ปวตฺตฏฺิติ จ นิมิตฺตฏฺิติ จ อายูหนฏฺิติ จ สฺโคฏฺิติ จ ปลิโพธฏฺิติ จ สมุทยฏฺิติ จ เหตุฏฺิติ จ ปจฺจยฏฺิติ จ. อิเมหิ นวหากาเรหิ อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา สงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺิติ จ ปวตฺตฏฺิติ จ นิมิตฺตฏฺิติ จ อายูหนฏฺิติ จ สฺโคฏฺิติ จ ปลิโพธฏฺิติ จ สมุทยฏฺิติ จ เหตุฏฺิติ จ ปจฺจยฏฺิติ จ. อิเมหิ นวหากาเรหิ อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.

สงฺขารา วิฺาณสฺส…เป… วิฺาณํ นามรูปสฺส… นามรูปํ สฬายตนสฺส… สฬายตนํ ผสฺสสฺส… ผสฺโส เวทนาย… เวทนา ตณฺหาย… ตณฺหา อุปาทานสฺส… อุปาทานํ ภวสฺส… ภโว ชาติยา… ชาติ ชรามรณสฺส อุปฺปาทฏฺิติ จ ปวตฺตฏฺิติ จ นิมิตฺตฏฺิติ จ อายูหนฏฺิติ จ สฺโคฏฺิติ จ ปลิโพธฏฺิติ จ สมุทยฏฺิติ จ เหตุฏฺิติ จ ปจฺจยฏฺิติ จ. อิเมหิ นวหากาเรหิ ชาติ ปจฺจโย, ชรามรณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ. อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติ ชรามรณสฺส อุปฺปาทฏฺิติ จ ปวตฺตฏฺิติ จ นิมิตฺตฏฺิติ จ อายูหนฏฺิติ จ สฺโคฏฺิติ จ ปลิโพธฏฺิติ จ สมุทยฏฺิติ จ เหตุฏฺิติ จ ปจฺจยฏฺิติ จ. อิเมหิ นวหากาเรหิ ชาติ ปจฺจโย, ชรามรณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ. อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.

๔๖. อวิชฺชา เหตุ, สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเต ธมฺมา เหตุสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา เหตุ, สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเต ธมฺมา เหตุสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.

สงฺขารา เหตุ, วิฺาณํ เหตุสมุปฺปนฺนํ…เป… วิฺาณํ เหตุ, นามรูปํ เหตุสมุปฺปนฺนํ… นามรูปํ เหตุ, สฬายตนํ เหตุสมุปฺปนฺนํ… สฬายตนํ เหตุ, ผสฺโส เหตุสมุปฺปนฺโน… ผสฺโส เหตุ, เวทนา เหตุสมุปฺปนฺนา… เวทนา เหตุ, ตณฺหา เหตุสมุปฺปนฺนา… ตณฺหา เหตุ, อุปาทานํ เหตุสมุปฺปนฺนํ… อุปาทานํ เหตุ, ภโว เหตุสมุปฺปนฺโน… ภโว เหตุ, ชาติ เหตุสมุปฺปนฺนา… ชาติ เหตุ, ชรามรณํ เหตุสมุปฺปนฺนํ. อุโภเปเต ธมฺมา เหตุสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติ เหตุ, ชรามรณํ เหตุสมุปฺปนฺนํ. อุโภเปเต ธมฺมา เหตุสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.

อวิชฺชา ปฏิจฺจา, สงฺขารา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเต ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา ปฏิจฺจา, สงฺขารา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเต ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.

สงฺขารา ปฏิจฺจา, วิฺาณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ…เป… วิฺาณํ ปฏิจฺจา, นามรูปํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ… นามรูปํ ปฏิจฺจา, สฬายตนํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ… สฬายตนํ ปฏิจฺจา, ผสฺโส ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน… ผสฺโส ปฏิจฺจา, เวทนา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา… เวทนา ปฏิจฺจา, ตณฺหา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา… ตณฺหา ปฏิจฺจา, อุปาทานํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ… อุปาทานํ ปฏิจฺจา, ภโว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน… ภโว ปฏิจฺจา, ชาติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา… ชาติ ปฏิจฺจา, ชรามรณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ. อุโภเปเต ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติ ปฏิจฺจา, ชรามรณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ. อุโภเปเต ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.

อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.

สงฺขารา ปจฺจยา, วิฺาณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ…เป… วิฺาณํ ปจฺจโย, นามรูปํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ… นามรูปํ ปจฺจโย, สฬายตนํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ… สฬายตนํ ปจฺจโย, ผสฺโส ปจฺจยสมุปฺปนฺโน… ผสฺโส ปจฺจโย, เวทนา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา… เวทนา ปจฺจโย, ตณฺหา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา… ตณฺหา ปจฺจโย, อุปาทานํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ… อุปาทานํ ปจฺจโย, ภโว ปจฺจยสมุปฺปนฺโน… ภโว ปจฺจโย, ชาติ ปจฺจยสมุปฺปนฺนา… ชาติ ปจฺจโย, ชรามรณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ. อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติ ปจฺจโย, ชรามรณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ. อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.

๔๗. ปุริมกมฺมภวสฺมึ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโว. อิเม ปฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมึ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา. อิธ ปฏิสนฺธิ วิฺาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนา. อิเม ปฺจ ธมฺมา อิธุปปตฺติภวสฺมึ ปุเรกตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา. อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโว. อิเม ปฺจ ธมฺมา อิธ กมฺมภวสฺมึ อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา. อายตึ ปฏิสนฺธิ วิฺาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนา. อิเม ปฺจ ธมฺมา อายตึ อุปปตฺติภวสฺมึ อิธ กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา. อิติเม จตุสงฺเขเป ตโย อทฺเธ ติสนฺธึ วีสติยา อากาเรหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ชานาติ ปสฺสติ อฺาติ ปฏิวิชฺฌติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ’’.

ธมฺมฏฺิติาณนิทฺเทโส จตุตฺโถ.

๕. สมฺมสนาณนิทฺเทโส

๔๘. กถํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ?

ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, ทุกฺขโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, อนตฺตโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ.

ยา กาจิ เวทนา…เป… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, ทุกฺขโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, อนตฺตโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ.

จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, ทุกฺขโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, อนตฺตโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ.

รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ. เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ…เป… จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ.

รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ.

ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ. ภวปจฺจยา ชาติ, อสติ…เป… อุปาทานปจฺจยา ภโว, อสติ…เป… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อสติ…เป… เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, อสติ…เป… ผสฺสปจฺจยา เวทนา, อสติ…เป… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, อสติ…เป… นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, อสติ…เป… วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, อสติ…เป… สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, อสติ…เป… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ’’.

สมฺมสนาณนิทฺเทโส ปฺจโม.

๖. อุทยพฺพยาณนิทฺเทโส

๔๙. กถํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปฺา อุทยพฺพยานุปสฺสเน าณํ? ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโย, วิปริณามลกฺขณํ วโย, อนุปสฺสนา าณํ. ชาตา เวทนา…เป… ชาตา สฺา… ชาตา สงฺขารา… ชาตํ วิฺาณํ… ชาตํ จกฺขุ…เป… ชาโต ภโว ปจฺจุปฺปนฺโน, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโย, วิปริณามลกฺขณํ วโย, อนุปสฺสนา าณํ.

๕๐. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต ปฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ; อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต ปฺาส ลกฺขณานิ ปสฺสติ.

รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? เวทนากฺขนฺธสฺส…เป… สฺากฺขนฺธสฺส…เป… สงฺขารกฺขนฺธสฺส…เป… วิฺาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ; อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติ. เวทนากฺขนฺธสฺส…เป… สฺากฺขนฺธสฺส… สงฺขารกฺขนฺธสฺส… วิฺาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ; อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติ.

รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. ตณฺหาสมุทยา รูปสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. กมฺมสมุทยา รูปสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. อาหารสมุทยา รูปสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ.

วยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. ตณฺหานิโรธา รูปนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. กมฺมนิโรธา รูปนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. อาหารนิโรธา รูปนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ. อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติ.

เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. ตณฺหาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. กมฺมสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ.

วยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. ตณฺหานิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. กมฺมนิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ. อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติ.

สฺากฺขนฺธสฺส…เป… สงฺขารกฺขนฺธสฺส…เป… วิฺาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชาสมุทยา วิฺาณสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน วิฺาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. ตณฺหาสมุทยา วิฺาณสมุทโยติปจฺจยสมุทยฏฺเน วิฺาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. กมฺมสมุทยา วิฺาณสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน วิฺาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. นามรูปสมุทยา วิฺาณสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน วิฺาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ วิฺาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. วิฺาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ.

วยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชานิโรธา วิฺาณนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน วิฺาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. ตณฺหานิโรธา วิฺาณนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน วิฺาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. กมฺมนิโรธา วิฺาณนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน วิฺาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. นามรูปนิโรธา วิฺาณนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน วิฺาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ วิฺาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. วิฺาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ. อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติ.

ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺาส ลกฺขณานิ ปสฺสติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปฺา อุทยพฺพยานุปสฺสเน าณํ’’. รูปกฺขนฺโธ [รูปกฺขนฺธา (สฺยา.)] อาหารสมุทโย. เวทนา, สฺา, สงฺขารา – ตโย [สงฺขาราติ เสสา (สฺยา.)] ขนฺธา ผสฺสสมุทยา. วิฺาณกฺขนฺโธ นามรูปสมุทโย.

อุทยพฺพยาณนิทฺเทโส ฉฏฺโ.

๗. ภงฺคานุปสฺสนาาณนิทฺเทโส

๕๑. กถํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ภงฺคานุปสฺสเน ปฺา วิปสฺสเน าณํ? รูปารมฺมณตา จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชติ. ตํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสติ. อนุปสฺสตีติ, กถํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต. ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต. อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต. นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ, วิรชฺชติ, โน รชฺชติ. นิโรเธติ, โน สมุเทติ. ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ.

๕๒. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ. ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสฺํ ปชหติ. อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ. นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ. วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ. นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ. ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ.

เวทนารมฺมณตา…เป… สฺารมฺมณตา… สงฺขารารมฺมณตา… วิฺาณารมฺมณตา… จกฺขุ…เป… ชรามรณารมฺมณตา จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชติ. ตํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสติ. อนุปสฺสตีติ, กถํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต. ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต. อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต. นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ. วิรชฺชติ, โน รชฺชติ. นิโรเธติ, โน สมุเทติ. ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ.

อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ. ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสฺํ ปชหติ. อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ. นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ. วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ. นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ. ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ.

วตฺถุสงฺกมนา เจว, ปฺาย จ วิวฏฺฏนา;

อาวชฺชนา พลฺเจว, ปฏิสงฺขา วิปสฺสนา.

อารมฺมณอนฺวเยน , อุโภ เอกววตฺถนา [เอกววตฺถานา (ก.)];

นิโรเธ อธิมุตฺตตา, วยลกฺขณวิปสฺสนา.

อารมฺมณฺจ ปฏิสงฺขา, ภงฺคฺจ อนุปสฺสติ;

สุฺโต จ อุปฏฺานํ, อธิปฺา วิปสฺสนา.

กุสโล ตีสุ อนุปสฺสนาสุ, จตสฺโส จ [จตูสุ จ (สฺยา.)] วิปสฺสนาสุ;

ตโย อุปฏฺาเน กุสลตา, นานาทิฏฺีสุ น กมฺปตีติ.

ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ภงฺคานุปสฺสเน ปฺา วิปสฺสเน าณํ’’.

ภงฺคานุปสฺสนาาณนิทฺเทโส สตฺตโม.

๘. อาทีนวาณนิทฺเทโส

๕๓. กถํ ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ? อุปฺปาโท ภยนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ. ปวตฺตํ ภยนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ. นิมิตฺตํ ภยนฺติ…เป… อายูหนา ภยนฺติ…เป… ปฏิสนฺธิ ภยนฺติ… คติ ภยนฺติ… นิพฺพตฺติ ภยนฺติ… อุปปตฺติ ภยนฺติ… ชาติ ภยนฺติ… ชรา ภยนฺติ… พฺยาธิ ภยนฺติ … มรณํ ภยนฺติ… โสโก ภยนฺติ… ปริเทโว ภยนฺติ… อุปายาโส ภยนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ.

อนุปฺปาโท เขมนฺติ – สนฺติปเท าณํ. อปฺปวตฺตํ เขมนฺติ – สนฺติปเท าณํ…เป… อนุปายาโส เขมนฺติ – สนฺติปเท าณํ.

อุปฺปาโท ภยํ, อนุปฺปาโท เขมนฺติ – สนฺติปเท าณํ. ปวตฺตํ ภยํ, อปฺปวตฺตํ เขมนฺติ – สนฺติปเท าณํ…เป… อุปายาโส ภยํ, อนุปายาโส เขมนฺติ – สนฺติปเท าณํ.

อุปฺปาโท ทุกฺขนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ. ปวตฺตํ ทุกฺขนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ…เป… อุปายาโส ทุกฺขนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ.

อนุปฺปาโท สุขนฺติ – สนฺติปเท าณํ. อปฺปวตฺตํ สุขนฺติ – สนฺติปเท าณํ…เป… อนุปายาโส สุขนฺติ – สนฺติปเท าณํ.

อุปฺปาโท ทุกฺขํ, อนุปฺปาโท สุขนฺติ – สนฺติปเท าณํ. ปวตฺตํ ทุกฺขํ, อปฺปวตฺตํ สุขนฺติ – สนฺติปเท าณํ…เป… อุปายาโส ทุกฺขํ, อนุปายาโส สุขนฺติ – สนฺติปเท าณํ.

อุปฺปาโท สามิสนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ. ปวตฺตํ สามิสนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ…เป… อุปายาโส สามิสนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ.

อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท าณํ. อปฺปวตฺตํ นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท าณํ…เป… อนุปายาโส นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท าณํ.

อุปฺปาโท สามิสํ, อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท าณํ. ปวตฺตํ สามิสํ, อปฺปวตฺตํ นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท าณํ…เป… อุปายาโส สามิสํ, อนุปายาโส นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท าณํ.

อุปฺปาโท สงฺขาราติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ. ปวตฺตํ สงฺขาราติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ…เป… อุปายาโส สงฺขาราติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ.

อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท าณํ. อปฺปวตฺตํ นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท าณํ…เป… อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท าณํ.

อุปฺปาโท สงฺขารา, อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท าณํ. ปวตฺตํ สงฺขารา, อปฺปวตฺตํ นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท าณํ…เป… อุปายาโส สงฺขารา, อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท าณํ.

อุปฺปาทฺจ ปวตฺตฺจ, นิมิตฺตํ ทุกฺขนฺติ ปสฺสติ;

อายูหนํ ปฏิสนฺธึ, าณํ อาทีนเว อิทํ.

อนุปฺปาทํ อปฺปวตฺตํ, อนิมิตฺตํ สุขนฺติ จ;

อนายูหนํ อปฺปฏิสนฺธึ, าณํ สนฺติปเท อิทํ.

อิทํ อาทีนเว าณํ, ปฺจาเนสุ ชายติ;

ปฺจาเน สนฺติปเท, ทส าเณ ปชานาติ;

ทฺวินฺนํ าณานํ กุสลตา, นานาทิฏฺีสุ น กมฺปตีติ.

ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ’’.

อาทีนวาณนิทฺเทโส อฏฺโม.

๙. สงฺขารุเปกฺขาาณนิทฺเทโส

๕๔. กถํ มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา [มุจฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา (ก.)] ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ? อุปฺปาทํ มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา [อุปฺปาทมุฺจิตุกมฺยตา… (สฺยา.)] ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ, ปวตฺตํ มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ, นิมิตฺตํ มุฺจิตุกมฺยตา…เป… อายูหนํ มุฺจิตุกมฺยตา… ปฏิสนฺธึ มุฺจิตุกมฺยตา… คตึ มุฺจิตุกมฺยตา… นิพฺพตฺตึ มุฺจิตุกมฺยตา… อุปปตฺตึ มุฺจิตุกมฺยตา… ชาตึ มุฺจิตุกมฺยตา… ชรํ มุฺจิตุกมฺยตา… พฺยาธึ มุฺจิตุกมฺยตา… มรณํ มุฺจิตุกมฺยตา… โสกํ มุฺจิตุกมฺยตา… ปริเทวํ มุฺจิตุกมฺยตา…เป… อุปายาสํ มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ.

อุปฺปาโท ทุกฺขนฺติ – มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. ปวตฺตํ ทุกฺขนฺติ – มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ…เป… อุปายาโส ทุกฺขนฺติ – มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ.

อุปฺปาโท ภยนฺติ – มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. ปวตฺตํ ภยนฺติ – มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ…เป… อุปายาโส ภยนฺติ – มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ.

อุปฺปาโท สามิสนฺติ – มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. ปวตฺตํ สามิสนฺติ – มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ…เป… อุปายาโส สามิสนฺติ – มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ.

อุปฺปาโท สงฺขาราติ – มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. ปวตฺตํ สงฺขาราติ – มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ…เป… อุปายาโส สงฺขาราติ – มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ.

อุปฺปาโท สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ – สงฺขารุเปกฺขา. เย จ สงฺขารา ยา จ อุเปกฺขา อุโภเปเต สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ – สงฺขารุเปกฺขา. ปวตฺตํ สงฺขารา…เป… นิมิตฺตํ สงฺขารา… อายูหนา สงฺขารา… ปฏิสนฺธิ สงฺขารา… คติ สงฺขารา… นิพฺพตฺติ สงฺขารา… อุปปตฺติ สงฺขารา… ชาติ สงฺขารา… ชรา สงฺขารา… พฺยาธิ สงฺขารา… มรณํ สงฺขารา… โสโก สงฺขารา… ปริเทโว สงฺขารา…เป… อุปายาโส สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ – สงฺขารุเปกฺขา. เย จ สงฺขารา ยา จ อุเปกฺขา อุโภเปเต สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ – สงฺขารุเปกฺขา.

๕๕. กติหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? อฏฺหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ. ปุถุชฺชนสฺส กติหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? เสกฺขสฺส กติหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? วีตราคสฺส กติหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? ปุถุชฺชนสฺส ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ. เสกฺขสฺส ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ. วีตราคสฺส ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ.

ปุถุชฺชนสฺส กตเมหิ ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? ปุถุชฺชโน สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทติ วา วิปสฺสติ วา. ปุถุชฺชนสฺส อิเมหิ ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ. เสกฺขสฺส กตเมหิ ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? เสกฺโข สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทติ วา วิปสฺสติ วา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ. เสกฺขสฺส อิเมหิ ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ. วีตราคสฺส กตเมหิ ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ วิปสฺสติ วา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, ตทชฺฌุเปกฺขิตฺวา สุฺตวิหาเรน วา อนิมิตฺตวิหาเรน วา อปฺปณิหิตวิหาเรน วา วิหรติ. วีตราคสฺส อิเมหิ ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ.

๕๖. กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชนสฺส สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทโต จิตฺตํ กิลิสฺสติ, ภาวนาย ปริปนฺโถ โหติ, ปฏิเวธสฺส อนฺตราโย โหติ, อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจโย โหติ. เสกฺขสฺสปิ สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทโต จิตฺตํ กิลิสฺสติ, ภาวนาย ปริปนฺโถ โหติ, อุตฺตริปฏิเวธสฺส อนฺตราโย โหติ, อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจโย โหติ. เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหติ อภินนฺทฏฺเน.

กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชโน สงฺขารุเปกฺขํ อนิจฺจโตปิ ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ วิปสฺสติ. เสกฺโขปิ สงฺขารุเปกฺขํ อนิจฺจโตปิ ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ วิปสฺสติ. วีตราโคปิ สงฺขารุเปกฺขํ อนิจฺจโตปิ ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ วิปสฺสติ. เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหติ อนุปสฺสนฏฺเน.

กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชนสฺส สงฺขารุเปกฺขา กุสลา โหติ. เสกฺขสฺสปิ สงฺขารุเปกฺขา กุสลา โหติ. วีตราคสฺส สงฺขารุเปกฺขา อพฺยากตา โหติ. เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ กุสลาพฺยากตฏฺเน.

กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชนสฺส สงฺขารุเปกฺขา กิฺจิกาเล สุวิทิตา โหติ, กิฺจิกาเล น สุวิทิตา โหติ. เสกฺขสฺสปิ สงฺขารุเปกฺขา กิฺจิกาเล สุวิทิตา โหติ, กิฺจิกาเล น สุวิทิตา โหติ. วีตราคสฺส สงฺขารุเปกฺขา อจฺจนฺตํ สุวิทิตา โหติ. เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ วิทิตฏฺเน จ อวิทิตฏฺเน จ.

กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชโน สงฺขารุเปกฺขํ อติตฺตตฺตา วิปสฺสติ. เสกฺโขปิ สงฺขารุเปกฺขํ อติตฺตตฺตา วิปสฺสติ. วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ ติตฺตตฺตา วิปสฺสติ. เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ ติตฺตฏฺเน จ อติตฺตฏฺเน จ.

กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชโน สงฺขารุเปกฺขํ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานาย โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วิปสฺสติ. เสกฺโข สงฺขารุเปกฺขํ ติณฺณํ สฺโชนานํ ปหีนตฺตา อุตฺตริปฏิลาภตฺถาย วิปสฺสติ. วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถาย วิปสฺสติ. เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ ปหีนฏฺเน จ อปฺปหีนฏฺเน จ.

กถํ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? เสกฺโข สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทติ วา วิปสฺสติ วา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ. วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ วิปสฺสติ วา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, ตทชฺฌุเปกฺขิตฺวา สุฺตวิหาเรน วา อนิมิตฺตวิหาเรน วา อปฺปณิหิตวิหาเรน วา วิหรติ. เอวํ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ วิหารสมาปตฺตฏฺเน.

๕๗. กติ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? กติ สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? อฏฺ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ. ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ.

กตมา อฏฺ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? ปมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย นีวรเณ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. ทุติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺกวิจาเร ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. ตติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย ปีตึ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย สุขทุกฺเข ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย รูปสฺํ ปฏิฆสฺํ นานตฺตสฺํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย อากาสานฺจายตนสฺํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย วิฺาณฺจายตนสฺํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย อากิฺจฺายตนสฺํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. อิมา อฏฺ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ.

กตมา ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธึ คตึ นิพฺพตฺตึ อุปปตฺตึ ชาตึ ชรํ พฺยาธึ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธึ…เป… ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป… สกทาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย…เป… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป… อนาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย …เป… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธึ คตึ นิพฺพตฺตึ อุปปตฺตึ ชาตึ ชรํ พฺยาธึ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. อรหตฺตผลสมาปตฺตตฺถาย…เป… สุฺตวิหารสมาปตฺตตฺถาย…เป… อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธึ…เป… ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. อิมา ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ.

๕๘. กติ สงฺขารุเปกฺขา กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา? ปนฺนรส สงฺขารุเปกฺขา กุสลา, ติสฺโส สงฺขารุเปกฺขา อพฺยากตา. นตฺถิ สงฺขารุเปกฺขา อกุสลา.

ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา, อฏฺ จิตฺตสฺส โคจรา;

ปุถุชฺชนสฺส ทฺเว โหนฺติ, ตโย เสกฺขสฺส โคจรา;

ตโย จ วีตราคสฺส, เยหิ จิตฺตํ วิวฏฺฏติ.

อฏฺ สมาธิสฺส ปจฺจยา, ทส าณสฺส โคจรา;

อฏฺารส สงฺขารุเปกฺขา, ติณฺณํ วิโมกฺขาน ปจฺจยา.

อิเม อฏฺารสาการา, ปฺา ยสฺส ปริจฺจิตา;

กุสโล สงฺขารุเปกฺขาสุ, นานาทิฏฺีสุ น กมฺปตีติ.

ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ’’.

สงฺขารุเปกฺขาาณนิทฺเทโส นวโม.

๑๐. โคตฺรภุาณนิทฺเทโส

๕๙. กถํ พหิทฺธา วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา โคตฺรภุาณํ? อุปฺปาทํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. ปวตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. นิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อายูหนํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. ปฏิสนฺธึ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. คตึ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. นิพฺพตฺตึ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อุปปตฺตึ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. ชาตึ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. ชรํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. พฺยาธึ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. มรณํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. โสกํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. ปริเทวํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อุปายาสํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป… นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ.

อุปฺปาทํ อภิภุยฺยิตฺวา อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. ปวตฺตํ อภิภุยฺยิตฺวา อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. นิมิตฺตํ อภิภุยฺยิตฺวา อนิมิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ …เป… พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ.

อุปฺปาทา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. ปวตฺตา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. นิมิตฺตา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. อายูหนา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. ปฏิสนฺธิยา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. คติยา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. นิพฺพตฺติยา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. อุปปตฺติยา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. ชาติยา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. ชราย วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. พฺยาธิมฺหา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. มรณา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. โสกา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. ปริเทวา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. อุปายาสา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป… นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ.

อุปฺปาทา วุฏฺหิตฺวา [วุฏฺิตฺวา (สฺยา. ก.)] อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. ปวตฺตา วุฏฺหิตฺวา อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. นิมิตฺตา วุฏฺหิตฺวา อนิมิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. อายูหนา วุฏฺหิตฺวา อนายูหนํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. ปฏิสนฺธิยา วุฏฺหิตฺวา อปฺปฏิสนฺธึ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. คติยา วุฏฺหิตฺวา อคตึ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. นิพฺพตฺติยา วุฏฺหิตฺวา อนิพฺพตฺตึ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. อุปปตฺติยา วุฏฺหิตฺวา อนุปปตฺตึ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. ชาติยา วุฏฺหิตฺวา อชาตึ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. ชราย วุฏฺหิตฺวา อชรํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. พฺยาธิมฺหา วุฏฺหิตฺวา อพฺยาธึ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. มรณา วุฏฺหิตฺวา อมตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. โสกา วุฏฺหิตฺวา อโสกํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. ปริเทวา วุฏฺหิตฺวา อปริเทวํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. อุปายาสา วุฏฺหิตฺวา อนุปายาสํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วุฏฺหิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ.

อุปฺปาทา วิวฏฺฏตีติ – โคตฺรภุ. ปวตฺตา วิวฏฺฏตีติ – โคตฺรภุ…เป… พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วิวฏฺฏตีติ – โคตฺรภุ. อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป… นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ.

อุปฺปาทา วิวฏฺฏิตฺวา อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. ปวตฺตา วิวฏฺฏิตฺวา อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป… พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วิวฏฺฏิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ.

๖๐. กติ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? กติ โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? อฏฺ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ. ทส โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ.

กตเม อฏฺ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? ปมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย นีวรเณ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. ทุติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺกวิจาเร อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. ตติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย ปีตึ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย สุขทุกฺเข อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย รูปสฺํ ปฏิฆสฺํ นานตฺตสฺํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย อากาสานฺจายตนสฺํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย วิฺาณฺจายตนสฺํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย อากิฺจฺายตนสฺํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อิเม อฏฺ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ.

กตเม ทส โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธึ คตึ นิพฺพตฺตึ อุปปตฺตึ ชาตึ ชรํ พฺยาธึ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธึ…เป… อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป… สกทาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย… อนาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธึ คตึ นิพฺพตฺตึ อุปปตฺตึ ชาตึ ชรํ พฺยาธึ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อรหตฺตผลสมาปตฺตตฺถาย… สุฺตวิหารสมาปตฺตตฺถาย… อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธึ…เป… อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อิเม ทส โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ.

กติ โคตฺรภู ธมฺมา กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา? ปนฺนรส โคตฺรภู ธมฺมา กุสลา, ตโย โคตฺรภู ธมฺมา อพฺยากตา. นตฺถิ โคตฺรภู ธมฺมา อกุสลาติ.

สามิสฺจ นิรามิสํ, ปณิหิตฺจ อปฺปณิหิตํ;

สฺุตฺตฺจ วิสฺุตฺตํ, วุฏฺิตฺจ อวุฏฺิตํ.

อฏฺ สมาธิสฺส ปจฺจยา, ทส าณสฺส โคจรา;

อฏฺารส โคตฺรภู ธมฺมา, ติณฺณํ วิโมกฺขาน ปจฺจยา.

อิเม อฏฺารสาการา, ปฺา ยสฺส ปริจฺจิตา;

กุสโล วิวฏฺเฏ วุฏฺาเน, นานาทิฏฺีสุ น กมฺปตีติ.

ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘พหิทฺธา วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา โคตฺรภุาณํ’’.

โคตฺรภุาณนิทฺเทโส ทสโม.

๑๑. มคฺคาณนิทฺเทโส

๖๑. กถํ ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’. อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.

ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.

สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.

โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.

ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.

อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.

อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.

สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ …เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.

อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ อนุสหคตา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.

อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.

๖๒.

อชาตํ ฌาเปติ ชาเตน, ฌานํ เตน ปวุจฺจติ;

ฌานวิโมกฺเข กุสลตา, นานาทิฏฺีสุ น กมฺปติ.

สมาทหิตฺวา ยถา เจ วิปสฺสติ, วิปสฺสมาโน ตถา เจ สมาทเห;

วิปสฺสนา จ สมโถ ตทา อหุ, สมานภาคา ยุคนทฺธา วตฺตเร.

ทุกฺขา สงฺขารา สุโข, นิโรโธ อิติ ทสฺสนํ [นิโรโธติ ทสฺสนํ (สฺยา. ก.)];

ทุภโต วุฏฺิตา ปฺา, ผสฺเสติ อมตํ ปทํ.

วิโมกฺขจริยํ ชานาติ, นานตฺเตกตฺตโกวิโท;

ทฺวินฺนํ าณานํ กุสลตา, นานาทิฏฺีสุ น กมฺปตีติ.

ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.

มคฺคาณนิทฺเทโส เอกาทสโม.

๑๒. ผลาณนิทฺเทโส

๖๓. กถํ ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺา ผเล าณํ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาทิฏฺิ. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.

อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา วุฏฺาติ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสงฺกปฺโป. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.

ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาวาจา. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.

สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมากมฺมนฺโต. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.

โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาอาชีโว. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.

ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาวายาโม. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.

อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสติ. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.

อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสมาธิ. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.

สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสมาธิ. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.

อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ อนุสหคตา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสมาธิ. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.

อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสมาธิ. มคฺคสฺเสตํ ผลํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺา ผเล าณํ’’.

ผลาณนิทฺเทโส ทฺวาทสโม.

๑๓. วิมุตฺติาณนิทฺเทโส

๖๔. กถํ ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปฺา วิมุตฺติาณํ? โสตาปตฺติมคฺเคน สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส, ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ อุปกฺกิเลเสหิ สปริยุฏฺาเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ สุวิมุตฺตํ. ตํวิมุตฺติ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปฺา วิมุตฺติาณํ’’.

สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ, โอฬาริโก กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย – อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺติ. อิเมหิ จตูหิ อุปกฺกิเลเสหิ สปริยุฏฺาเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ สุวิมุตฺตํ. ตํวิมุตฺติ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปฺา วิมุตฺติาณํ’’.

อนาคามิมคฺเคน อนุสหคตํ กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ, อนุสหคโต กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย – อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺติ. อิเมหิ จตูหิ อุปกฺกิเลเสหิ สปริยุฏฺาเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ สุวิมุตฺตํ. ตํวิมุตฺติ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปฺา วิมุตฺติาณํ’’.

อรหตฺตมคฺเคน รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา, มานานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย – อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ อุปกฺกิเลเสหิ สปริยุฏฺาเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ สุวิมุตฺตํ. ตํวิมุตฺติ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปฺา วิมุตฺติาณํ’’. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปฺา วิมุตฺติาณํ’’.

วิมุตฺติาณนิทฺเทโส เตรสโม.

๑๔. ปจฺจเวกฺขณาณนิทฺเทโส

๖๕. กถํ ตทา สมุทาคเต ธมฺเม ปสฺสเน ปฺา ปจฺจเวกฺขเณ าณํ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ ตทา สมุทาคตา. อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป ตทา สมุทาคโต. ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจา ตทา สมุทาคตา. สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺโต ตทา สมุทาคโต. โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีโว ตทา สมุทาคโต. ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายาโม ตทา สมุทาคโต. อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสติ ตทา สมุทาคตา. อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ ตทา สมุทาคโต.

อุปฏฺานฏฺเน สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโต. ปวิจยฏฺเน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโต. ปคฺคหฏฺเน วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโต. ผรณฏฺเน ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโต. อุปสมฏฺเน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโต. อวิกฺเขปฏฺเน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโต. ปฏิสงฺขานฏฺเน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโต.

อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเน สทฺธาพลํ ตทา สมุทาคตํ. โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเน วีริยพลํ ตทา สมุทาคตํ. ปมาเท อกมฺปิยฏฺเน สติพลํ ตทา สมุทาคตํ. อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเน สมาธิพลํ ตทา สมุทาคตํ. อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเน ปฺาพลํ ตทา สมุทาคตํ.

อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํ. ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํ. อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํ. อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํ. ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํ.

อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยา ตทา สมุทาคตา. อกมฺปิยฏฺเน พลา ตทา สมุทาคตา. นิยฺยานฏฺเน สมฺโพชฺฌงฺคา ตทา สมุทาคตา. เหตุฏฺเน มคฺโค ตทา สมุทาคโต. อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานา ตทา สมุทาคตา. ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานา ตทา สมุทาคตา. อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทา ตทา สมุทาคตา. ตถฏฺเน สจฺจา ตทา สมุทาคตา. อวิกฺเขปฏฺเน สมโถ ตทา สมุทาคโต. อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา ตทา สมุทาคตา. เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนา ตทา สมุทาคตา. อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธํ ตทา สมุทาคตํ. สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ ตทา สมุทาคตา. อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ ตทา สมุทาคตา. ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ ตทา สมุทาคตา. วิมุตฺตฏฺเน วิโมกฺโข ตทา สมุทาคโต. ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชา ตทา สมุทาคตา. ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺติ ตทา สมุทาคตา. สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ ตทา สมุทาคตํ.

ฉนฺโท มูลฏฺเน ตทา สมุทาคโต. มนสิกาโร สมุฏฺานฏฺเน ตทา สมุทาคโต. ผสฺโส สโมธานฏฺเน ตทา สมุทาคโต. เวทนา สโมสรณฏฺเน ตทา สมุทาคตา. สมาธิ ปมุขฏฺเน ตทา สมุทาคโต. สติ อาธิปเตยฺยฏฺเน ตทา สมุทาคตา. ปฺา ตทุตฺตรฏฺเน ตทา สมุทาคตา. วิมุตฺติ สารฏฺเน ตทา สมุทาคตา. อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ตทา สมุทาคตํ. วุฏฺหิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตา.

โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ ตทา สมุทาคตา. อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป ตทา สมุทาคโต…เป… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ ตทา สมุทาคตํ. ฉนฺโท มูลฏฺเน ตทา สมุทาคโต. มนสิกาโร สมุฏฺานฏฺเน ตทา สมุทาคโต. ผสฺโส สโมธานฏฺเน ตทา สมุทาคโต. เวทนา สโมสรณฏฺเน ตทา สมุทาคตา. สมาธิ ปมุขฏฺเน ตทา สมุทาคโต. สติ อาธิปเตยฺยฏฺเน ตทา สมุทาคตา. ปฺา ตทุตฺตรฏฺเน ตทา สมุทาคตา. วิมุตฺติ สารฏฺเน ตทา สมุทาคตา. อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ตทา สมุทาคตํ. วุฏฺหิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตา.

สกทาคามิมคฺคกฺขเณ…เป… สกทาคามิผลกฺขเณ…เป… อนาคามิมคฺคกฺขเณ…เป… อนาคามิผลกฺขเณ…เป… อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ ตทา สมุทาคตา…เป… สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ ตทา สมุทาคตํ. ฉนฺโท มูลฏฺเน ตทา สมุทาคโต…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ตทา สมุทาคตํ. วุฏฺหิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตา.

อรหตฺตผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ ตทา สมุทาคตา …เป… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ ตทา สมุทาคตํ. ฉนฺโท มูลฏฺเน ตทา สมุทาคโต …เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ตทา สมุทาคตํ. วุฏฺหิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตา. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ตทา สมุทาคเต ธมฺเม ปสฺสเน ปฺา ปจฺจเวกฺขเณ าณํ’’.

ปจฺจเวกฺขณาณนิทฺเทโส จุทฺทสโม.

๑๕. วตฺถุนานตฺตาณนิทฺเทโส

๖๖. กถํ อชฺฌตฺตววตฺถาเน ปฺา วตฺถุนานตฺเต าณํ? กถํ อชฺฌตฺตธมฺเม ววตฺเถติ? จกฺขุํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, โสตํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, ฆานํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, ชิวฺหํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, กายํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, มนํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ.

กถํ จกฺขุํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? จกฺขุ อวิชฺชาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ ตณฺหาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ กมฺมสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ อาหารสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, จกฺขุ อุปฺปนฺนนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ สมุทาคตนฺติ ววตฺเถติ. จกฺขุ อหุตฺวา สมฺภูตํ, หุตฺวา น ภวิสฺสตีติ ววตฺเถติ. จกฺขุํ อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, จกฺขุ อทฺธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ววตฺเถติ. จกฺขุํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต; อนตฺตโต ววตฺเถติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสฺํ ปชหติ, อนตฺตโต ววตฺเถนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. เอวํ จกฺขุํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ.

กถํ โสตํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? โสตํ อวิชฺชาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ…เป… เอวํ โสตํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ. กถํ ฆานํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? ฆานํ อวิชฺชาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ…เป… เอวํ ฆานํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ. กถํ ชิวฺหํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? ชิวฺหา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา กมฺมสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา อาหารสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ ชิวฺหา สมุทาคตาติ ววตฺเถติ. ชิวฺหา อหุตฺวา สมฺภูตา, หุตฺวา น ภวิสฺสตีติ ววตฺเถติ. ชิวฺหํ อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, ชิวฺหา อทฺธุวา อสสฺสตา วิปริณามธมฺมาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ววตฺเถติ. ชิวฺหํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต…เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ…เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. เอวํ ชิวฺหํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ.

กถํ กายํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? กาโย อวิชฺชาสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, กาโย ตณฺหาสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, กาโย กมฺมสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, กาโย อาหารสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, กาโย อุปฺปนฺโนติ ววตฺเถติ, กาโย สมุทาคโตติ ววตฺเถติ. กาโย อหุตฺวา สมฺภูโต, หุตฺวา น ภวิสฺสตีติ ววตฺเถติ. กายํ อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, กาโย อทฺธุโว อสสฺสโต วิปริณามธมฺโมติ ววตฺเถติ, กาโย อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโมติ ววตฺเถติ. กายํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต…เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสฺํ ปชหติ…เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. เอวํ กายํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ.

กถํ มนํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? มโน อวิชฺชาสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, มโน ตณฺหาสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, มโน กมฺมสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, มโน อาหารสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, มโน อุปฺปนฺโนติ ววตฺเถติ, มโน สมุทาคโตติ ววตฺเถติ. มโน อหุตฺวา สมฺภูโต, หุตฺวา น ภวิสฺสตีติ ววตฺเถติ. มนํ อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, มโน อทฺธุโว อสสฺสโต วิปริณามธมฺโมติ ววตฺเถติ, มโน อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโมติ ววตฺเถติ. มนํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต; อนตฺตโต ววตฺเถติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสฺํ ปชหติ, อนตฺตโต ววตฺเถนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. เอวํ มนํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ. เอวํ อชฺฌตฺตธมฺเม ววตฺเถติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อชฺฌตฺตววตฺถาเน ปฺา วตฺถุนานตฺเต าณํ’’.

วตฺถุนานตฺตาณนิทฺเทโส ปนฺนรสโม.

๑๖. โคจรนานตฺตาณนิทฺเทโส

๖๗. กถํ พหิทฺธา ววตฺถาเน ปฺา โคจรนานตฺเต าณํ? กถํ พหิทฺธา ธมฺเม ววตฺเถติ? รูเป พหิทฺธา ววตฺเถติ, สทฺเท พหิทฺธา ววตฺเถติ, คนฺเธ พหิทฺธา ววตฺเถติ, รเส พหิทฺธา ววตฺเถติ, โผฏฺพฺเพ พหิทฺธา ววตฺเถติ, ธมฺเม พหิทฺธา ววตฺเถติ.

กถํ รูเป พหิทฺธา ววตฺเถติ? รูปา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ รูปา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, รูปา กมฺมสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, รูปา อาหารสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, รูปา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, รูปา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ, รูปา สมุทาคตาติ ววตฺเถติ. รูปา อหุตฺวา สมฺภูตา, หุตฺวา น ภวิสฺสนฺตีติ ววตฺเถติ. รูเป อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, รูปา อทฺธุวา อสสฺสตา วิปริณามธมฺมาติ ววตฺเถติ. รูปา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ววตฺเถติ. รูเป อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต; อนตฺตโต ววตฺเถติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสฺํ ปชหติ, อนตฺตโต ววตฺเถนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. เอวํ รูเป พหิทฺธา ววตฺเถติ.

กถํ สทฺเท พหิทฺธา ววตฺเถติ? สทฺทา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ…เป… สทฺทา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, สทฺทา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ, สทฺทา สมุทาคตาติ ววตฺเถติ. สทฺทา อหุตฺวา สมฺภูตา, หุตฺวา น ภวิสฺสนฺตีติ ววตฺเถติ. สทฺเท อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, สทฺทา อทฺธุวา อสสฺสตา วิปริณามธมฺมาติ ววตฺเถติ, สทฺทา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ววตฺเถติ. สทฺเท อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต…เป… เอวํ สทฺเท พหิทฺธา ววตฺเถติ.

กถํ คนฺเธ พหิทฺธา ววตฺเถติ? คนฺธา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, คนฺธา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ…เป… เอวํ คนฺเธ พหิทฺธา ววตฺเถติ. กถํ รเส พหิทฺธา ววตฺเถติ? รสา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, รสา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ…เป… เอวํ รเส พหิทฺธา ววตฺเถติ. กถํ โผฏฺพฺเพ พหิทฺธา ววตฺเถติ? โผฏฺพฺพา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, โผฏฺพฺพา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, โผฏฺพฺพา กมฺมสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, โผฏฺพฺพา อาหารสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, โผฏฺพฺพา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ. โผฏฺพฺพา สมุทาคตาติ ววตฺเถติ…เป… เอวํ โผฏฺพฺเพ พหิทฺธา ววตฺเถติ.

กถํ ธมฺเม พหิทฺธา ววตฺเถติ? ธมฺมา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา กมฺมสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา อาหารสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา สมุทาคตาติ ววตฺเถติ. ธมฺมา อหุตฺวา สมฺภูตา, หุตฺวา น ภวิสฺสนฺตีติ ววตฺเถติ. ธมฺเม อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, ธมฺมา อทฺธุวา อสสฺสตา วิปริณามธมฺมาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ววตฺเถติ. ธมฺเม อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต; อนตฺตโต ววตฺเถติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ…เป… อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสฺํ ปชหติ, อนตฺตโต ววตฺเถนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. เอวํ ธมฺเม พหิทฺธา ววตฺเถติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘พหิทฺธา ววตฺถาเน ปฺา โคจรนานตฺเต าณํ’’.

โคจรนานตฺตาณนิทฺเทโส โสฬสโม.

๑๗. จริยานานตฺตาณนิทฺเทโส

๖๘. กถํ จริยาววตฺถาเน ปฺา จริยานานตฺเต าณํ? จริยาติ ติสฺโส จริยาโย – วิฺาณจริยา, อฺาณจริยา, าณจริยา.

กตมา วิฺาณจริยา? ทสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา รูเปสุ, ทสฺสนฏฺโ จกฺขุวิฺาณํ วิฺาณจริยา รูเปสุ, ทิฏฺตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ [อภินิโรปนวิปากมโนธาตุ (สฺยา.)] วิฺาณจริยา รูเปสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิฺาณธาตุ วิฺาณจริยา รูเปสุ. สวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา สทฺเทสุ, สวนตฺโถ โสตวิฺาณํ วิฺาณจริยา สทฺเทสุ, สุตตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิฺาณจริยา สทฺเทสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิฺาณธาตุ วิฺาณจริยา สทฺเทสุ. ฆายนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา คนฺเธสุ, ฆายนฏฺโ [ฆายนตฺโถ (สฺยา. ก.)] ฆานวิฺาณํ วิฺาณจริยา คนฺเธสุ, ฆายิตตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิฺาณจริยา คนฺเธสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิฺาณธาตุ วิฺาณจริยา คนฺเธสุ. สายนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา รเสสุ, สายนฏฺโ ชิวฺหาวิฺาณํ วิฺาณจริยา รเสสุ, สายิตตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิฺาณจริยา รเสสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิฺาณธาตุ วิฺาณจริยา รเสสุ. ผุสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา โผฏฺพฺเพสุ, ผุสนฏฺโ กายวิฺาณํ วิฺาณจริยา โผฏฺพฺเพสุ, ผุฏฺตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิฺาณจริยา โผฏฺพฺเพสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิฺาณธาตุ วิฺาณจริยา โผฏฺพฺเพสุ. วิชานนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา ธมฺเมสุ, วิชานนฏฺโ มโนวิฺาณํ วิฺาณจริยา ธมฺเมสุ, วิฺาตตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิฺาณจริยา ธมฺเมสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิฺาณธาตุ วิฺาณจริยา ธมฺเมสุ.

๖๙. วิฺาณจริยาติ เกนฏฺเน วิฺาณจริยา? นีราคา จรตีติ – วิฺาณจริยา. นิทฺโทสา จรตีติ – วิฺาณจริยา. นิมฺโมหา จรตีติ – วิฺาณจริยา. นิมฺมานา จรตีติ – วิฺาณจริยา. นิทฺทิฏฺิ จรตีติ – วิฺาณจริยา นิอุทฺธจฺจา จรตีติ – วิฺาณจริยา. นิพฺพิจิกิจฺฉา จรตีติ – วิฺาณจริยา. นานุสยา จรตีติ – วิฺาณจริยา. ราควิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. โทสวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. โมหวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. มานวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. อุทฺธจฺจวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. วิจิกิจฺฉาวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. อนุสยวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. กุสเลหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. อกุสเลหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. สาวชฺเชหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. อนวชฺเชหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. กณฺเหหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. สุกฺเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. สุขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. ทุกฺขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. สุขวิปาเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. ทุกฺขวิปาเกหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. วิฺาเต จรตีติ – วิฺาณจริยา. วิฺาณสฺส เอวรูปา จริยา โหตีติ – วิฺาณจริยา. ปกติปริสุทฺธมิทํ จิตฺตํ นิกฺกิเลสฏฺเนาติ – วิฺาณจริยา. อยํ วิฺาณจริยา.

กตมา อฺาณจริยา? มนาปิเยสุ รูเปสุ ราคสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; ราคสฺส ชวนา อฺาณจริยา. อมนาปิเยสุ รูเปสุ โทสสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; โทสสฺส ชวนา อฺาณจริยา. ตทุภเยน อสมเปกฺขนสฺมึ วตฺถุสฺมึ โมหสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; โมหสฺส ชวนา อฺาณจริยา. วินิพนฺธสฺส มานสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; มานสฺส ชวนา อฺาณจริยา. ปรามฏฺาย ทิฏฺิยา ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; ทิฏฺิยา ชวนา อฺาณจริยา. วิกฺเขปคตสฺส อุทฺธจฺจสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; อุทฺธจฺจสฺส ชวนา อฺาณจริยา. อนิฏฺงฺคตาย วิจิกิจฺฉาย ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; วิจิกิจฺฉาย ชวนา อฺาณจริยา. ถามคตสฺส อนุสยสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; อนุสยสฺส ชวนา อฺาณจริยา.

มนาปิเยสุ สทฺเทสุ…เป… มนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป… มนาปิเยสุ รเสสุ…เป… มนาปิเยสุ โผฏฺพฺเพสุ…เป… มนาปิเยสุ ธมฺเมสุ ราคสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; ราคสฺส ชวนา อฺาณจริยา. อมนาปิเยสุ ธมฺเมสุ โทสสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; โทสสฺส ชวนา อฺาณจริยา. ตทุภเยน อสมเปกฺขนสฺมึ วตฺถุสฺมึ โมหสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; โมหสฺส ชวนา อฺาณจริยา. วินิพนฺธสฺส มานสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; มานสฺส ชวนา อฺาณจริยา. ปรามฏฺาย ทิฏฺิยา ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; ทิฏฺิยา ชวนา อฺาณจริยา. วิกฺเขปคตสฺส อุทฺธจฺจสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; อุทฺธจฺจสฺส ชวนา อฺาณจริยา; อนิฏฺงฺคตาย วิจิกิจฺฉาย ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; วิจิกิจฺฉาย ชวนา อฺาณจริยา. ถามคตสฺส อนุสยสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; อนุสยสฺส ชวนา อฺาณจริยา.

๗๐. อฺาณจริยาติ เกนฏฺเน อฺาณจริยา? สราคา จรตีติ – อฺาณจริยา. สโทสา จรตีติ – อฺาณจริยา. สโมหา จรตีติ – อฺาณจริยา. สมานา จรตีติ – อฺาณจริยา. สทิฏฺิ จรตีติ – อฺาณจริยา. สอุทฺธจฺจา จรตีติ – อฺาณจริยา. สวิจิกิจฺฉา จรตีติ – อฺาณจริยา. สานุสยา จรตีติ – อฺาณจริยา. ราคสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. โทสสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. โมหสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. มานสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. ทิฏฺิสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. อนุสยสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. กุสเลหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. อกุสเลหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. สาวชฺเชหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. อนวชฺเชหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. กณฺเหหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. สุกฺเกหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. สุขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. ทุกฺขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. สุขวิปาเกหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. ทุกฺขวิปาเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. อฺาเต จรตีติ – อฺาณจริยา. อฺาณสฺส เอวรูปา จริยา โหตีติ – อฺาณจริยา. อยํ อฺาณจริยา.

๗๑. กตมา าณจริยา? อนิจฺจานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; อนิจฺจานุปสฺสนา าณจริยา. ทุกฺขานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; ทุกฺขานุปสฺสนา าณจริยา. อนตฺตานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; อนตฺตานุปสฺสนา าณจริยา. นิพฺพิทานุปสฺสนตฺถาย…เป… วิราคานุปสฺสนตฺถาย… นิโรธานุปสฺสนตฺถาย… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนตฺถาย… ขยานุปสฺสนตฺถาย… วยานุปสฺสนตฺถาย… วิปริณามานุปสฺสนตฺถาย… อนิมิตฺตานุปสฺสนตฺถาย… อปฺปณิหิตานุปสฺสนตฺถาย… สุฺตานุปสฺสนตฺถาย… อธิปฺาธมฺมานุปสฺสนตฺถาย… ยถาภูตาณทสฺสนตฺถาย… อาทีนวานุปสฺสนตฺถาย… ปฏิสงฺขานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; ปฏิสงฺขานุปสฺสนา าณจริยา. วิวฏฺฏนานุปสฺสนา าณจริยา. โสตาปตฺติมคฺโค าณจริยา. โสตาปตฺติผลสมาปตฺติ าณจริยา. สกทาคามิมคฺโค าณจริยา. สกทาคามิผลสมาปตฺติ าณจริยา. อนาคามิมคฺโค าณจริยา. อนาคามิผลสมาปตฺติ าณจริยา. อรหตฺตมคฺโค าณจริยา. อรหตฺตผลสมาปตฺติ าณจริยา.

าณจริยาติ เกนฏฺเน าณจริยา? นีราคา จรตีติ – าณจริยา. นิทฺโทสา จรตีติ – าณจริยา…เป… นานุสยา จรตีติ – าณจริยา. ราควิปฺปยุตฺตา จรตีติ – าณจริยา. โทสวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – าณจริยา. โมหวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – าณจริยา. มานวิปฺปยุตฺตา…เป… ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตา… อุทฺธจฺจวิปฺปยุตฺตา… วิจิกิจฺฉาวิปฺปยุตฺตา… อนุสยวิปฺปยุตฺตา… กุสเลหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา… อกุสเลหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา… สาวชฺเชหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา… อนวชฺเชหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา… กณฺเหหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา… สุกฺเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา… สุขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา… ทุกฺขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา… สุขวิปาเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – าณจริยา. ทุกฺขวิปาเกหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – าณจริยา. าเต จรตีติ – าณจริยา. าณสฺส เอวรูปา จริยา โหตีติ – าณจริยา. อยํ าณจริยา. อฺา วิฺาณจริยา, อฺา อฺาณจริยา, อฺา าณจริยาติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘จริยาววตฺถาเน ปฺา จริยานานตฺเต าณํ’’.

จริยานานตฺตาณนิทฺเทโส สตฺตรสโม.

๑๘. ภูมินานตฺตาณนิทฺเทโส

๗๒. กถํ จตุธมฺมววตฺถาเน ปฺา ภูมินานตฺเต าณํ? จตสฺโส ภูมิโย – กามาวจรา ภูมิ, รูปาวจรา ภูมิ, อรูปาวจรา ภูมิ, อปริยาปนฺนา ภูมิ. กตมา กามาวจรา ภูมิ? เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว [ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว (ก.)] อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ – อยํ กามาวจรา ภูมิ.

กตมา รูปาวจรา ภูมิ? เหฏฺโต พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเ เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา – อยํ รูปาวจรา ภูมิ.

กตมา อรูปาวจรา ภูมิ? เหฏฺโต อากาสานฺจายตนูปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต เนวสฺานาสฺายตนูปเค เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา – อยํ อรูปาวจรา ภูมิ.

กตมา อปริยาปนฺนา ภูมิ? อปริยาปนฺนา มคฺคา จ มคฺคผลานิ จ อสงฺขตา จ ธาตุ – อยํ อปริยาปนฺนา ภูมิ. อิมา จตสฺโส ภูมิโย.

อปราปิ จตสฺโส ภูมิโย จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตสฺโส อปฺปมฺาโย, จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, จตสฺโส ปฏิปทา, จตฺตาริ อารมฺมณานิ, จตฺตาโร อริยวํสา, จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ, จตฺตาริ จกฺกานิ, จตฺตาริ ธมฺมปทานิ – อิมา จตสฺโส ภูมิโย. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘จตุธมฺมววตฺถาเน ปฺา ภูมินานตฺเต าณํ’’.

ภูมินานตฺตาณนิทฺเทโส อฏฺารสโม.

๑๙. ธมฺมนานตฺตาณนิทฺเทโส

๗๓. กถํ นวธมฺมววตฺถาเน ปฺา ธมฺมนานตฺเต าณํ? กถํ ธมฺเม ววตฺเถติ? กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ. รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ. อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ. อปริยาปนฺเน ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ.

กถํ กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? ทส กุสลกมฺมปเถ กุสลโต ววตฺเถติ, ทส อกุสลกมฺมปเถ อกุสลโต ววตฺเถติ, รูปฺจ วิปากฺจ กิริยฺจ อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ.

กถํ รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? อิธฏฺสฺส จตฺตาริ ฌานานิ กุสลโต ววตฺเถติ, ตตฺรูปปนฺนสฺส จตฺตาริ ฌานานิ อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ.

กถํ อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? อิธฏฺสฺส จตสฺโส อรูปาวจรสมาปตฺติโย กุสลโต ววตฺเถติ, ตตฺรูปปนฺนสฺส จตสฺโส อรูปาวจรสมาปตฺติโย อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ.

กถํ อปริยาปนฺเน ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? จตฺตาโร อริยมคฺเค กุสลโต ววตฺเถติ, จตฺตาริ จ สามฺผลานิ นิพฺพานฺจ อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ อปริยาปนฺเน ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ. เอวํ ธมฺเม ววตฺเถติ.

นว ปาโมชฺชมูลกา ธมฺมา. อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. สมาหิเต จิตฺเต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ. ยถาภูตํ ชานํ ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… อนตฺตโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… วิมุจฺจติ.

รูปํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… รูปํ ทุกฺขโต มนสิกโรโต…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… ชรามรณํ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… ชรามรณํ อนตฺตโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. สมาหิเต จิตฺเต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ. ยถาภูตํ ชานํ ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ. อิเม นว ปาโมชฺชมูลกา ธมฺมา.

๗๔. นว โยนิโส มนสิการมูลกา ธมฺมา. อนิจฺจโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. สมาหิเตน จิตฺเตน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ทุกฺขโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. สมาหิเตน จิตฺเตน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อนตฺตโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป….

รูปํ อนิจฺจโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… รูปํ ทุกฺขโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… รูปํ อนตฺตโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อนิจฺจโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… ชรามรณํ ทุกฺขโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… ชรามรณํ อนตฺตโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. สมาหิเตน จิตฺเตน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อิเม นว โยนิโส มนสิการมูลกา ธมฺมา.

นว นานตฺตา – ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เวทนานานตฺตํ, เวทนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตํ, สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตํ, ฉนฺทนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริฬาหนานตฺตํ, ปริฬาหนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริเยสนานานตฺตํ, ปริเยสนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ลาภนานตฺตํ – อิเม นว นานตฺตา. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘นวธมฺมววตฺถาเน ปฺา ธมฺมนานตฺเต าณํ’’.

ธมฺมนานตฺตาณนิทฺเทโส เอกูนวีสติโม.

๒๐-๒๔. าณปฺจกนิทฺเทโส

๗๕. กถํ อภิฺาปฺา าตฏฺเ าณํ, ปริฺาปฺา ตีรณฏฺเ าณํ, ปหาเนปฺา ปริจฺจาคฏฺเ าณํ, ภาวนา ปฺา เอกรสฏฺเ าณํ, สจฺฉิกิริยาปฺา ผสฺสนฏฺเ าณํ? เย เย ธมฺมา อภิฺาตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา าตา โหนฺติ. เย เย ธมฺมา ปริฺาตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ตีริตา โหนฺติ. เย เย ธมฺมา ปหีนา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ปริจฺจตฺตา โหนฺติ. เย เย ธมฺมา ภาวิตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา เอกรสา โหนฺติ. เย เย ธมฺมา สจฺฉิกตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ผสฺสิตา โหนฺติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อภิฺา ปฺา าตฏฺเ าณํ, ปริฺา ปฺา ตีรณฏฺเ าณํ, ปหาเน ปฺา ปริจฺจาคฏฺเ าณํ, ภาวนา ปฺา เอกรสฏฺเ าณํ, สจฺฉิกิริยา ปฺา ผุสนฏฺเ าณํ’’.

าณปฺจกนิทฺเทโส จตุวีสติโม.

๒๕-๒๘. ปฏิสมฺภิทาาณนิทฺเทโส

๗๖. กถํ อตฺถนานตฺเต ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมนานตฺเต ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺตินานตฺเต ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานนานตฺเต ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ? สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโม, วีริยินฺทฺริยํ ธมฺโม, สตินฺทฺริยํ ธมฺโม, สมาธินฺทฺริยํ ธมฺโม, ปฺินฺทฺริยํ ธมฺโม. อฺโ สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโม, อฺโ วีริยินฺทฺริยํ ธมฺโม, อฺโ สตินฺทฺริยํ ธมฺโม, อฺโ สมาธินฺทฺริยํ ธมฺโม, อฺโ ปฺินฺทฺริยํ ธมฺโม. เยน าเณน อิเม นานา ธมฺมา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา ธมฺมา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมนานตฺเต ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ’’.

อธิโมกฺขฏฺโ อตฺโถ, ปคฺคหฏฺโ อตฺโถ, อุปฏฺานฏฺโ อตฺโถ, อวิกฺเขปฏฺโ อตฺโถ, ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ. อฺโ อธิโมกฺขฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ปคฺคหฏฺโ อตฺโถ, อฺโ อุปฏฺานฏฺโ อตฺโถ, อฺโ อวิกฺเขปฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ. เยน าเณน อิเม นานา อตฺถา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา อตฺถา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อตฺถนานตฺเต ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ’’.

ปฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา. อฺา ธมฺมนิรุตฺติโย, อฺา อตฺถนิรุตฺติโย. เยน าเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย าตา, เตเนว าเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตินานตฺเต ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ’’.

ปฺจสุ ธมฺเมสุ าณานิ, ปฺจสุ อตฺเถสุ าณานิ, ทสสุ นิรุตฺตีสุ าณานิ. อฺานิ ธมฺเมสุ าณานิ, อฺานิ อตฺเถสุ าณานิ, อฺานิ นิรุตฺตีสุ าณานิ. เยน าเณน อิเม นานา าณา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา าณา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภานนานตฺเต ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ’’.

๗๗. สทฺธาพลํ ธมฺโม, วีริยพลํ ธมฺโม, สติพลํ ธมฺโม, สมาธิพลํ ธมฺโม, ปฺาพลํ ธมฺโม. อฺโ สทฺธาพลํ ธมฺโม, อฺโ วีริยพลํ ธมฺโม, อฺโ สติพลํ ธมฺโม, อฺโ สมาธิพลํ ธมฺโม, อฺโ ปฺาพลํ ธมฺโม. เยน าเณน อิเม นานา ธมฺมา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา ธมฺมา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมนานตฺเต ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ’’.

อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ. โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ. ปมาเท อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ. อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ. อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ. อฺโ อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ, อฺโ โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ปมาเท อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ, อฺโ อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ, อฺโ อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ. เยน าเณน อิเม นานา อตฺถา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา อตฺถา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถนานตฺเต ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ’’.

ปฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา. อฺา ธมฺมนิรุตฺติโย, อฺา อตฺถนิรุตฺติโย. เยน าเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย าตา, เตเนว าเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตินานตฺเต ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ’’.

ปฺจสุ [ปฺจ (?)] ธมฺเมสุ าณานิ, ปฺจสุ [ปฺจ (?)] อตฺเถสุ าณานิ, ทสสุ [ทส (?)] นิรุตฺตีสุ าณานิ. อฺานิ ธมฺเมสุ าณานิ, อฺานิ อตฺเถสุ าณานิ, อฺานิ นิรุตฺตีสุ าณานิ. เยน าเณน อิเม นานา าณา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา าณา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภานนานตฺเต ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ’’.

สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม. อฺโ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อฺโ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อฺโ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อฺโ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อฺโ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อฺโ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อฺโ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม. เยน าเณน อิเม นานา ธมฺมา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา ธมฺมา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมนานตฺเต ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ’’.

อุปฏฺานฏฺโ อตฺโถ, ปวิจยฏฺโ อตฺโถ, ปคฺคหฏฺโ อตฺโถ, ผรณฏฺโ อตฺโถ, อุปสมฏฺโ อตฺโถ, อวิกฺเขปฏฺโ อตฺโถ, ปฏิสงฺขานฏฺโ อตฺโถ. อฺโ อุปฏฺานฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ปวิจยฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ปคฺคหฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ผรณฏฺโ อตฺโถ, อฺโ อุปสมฏฺโ อตฺโถ, อฺโ อวิกฺเขปฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ปฏิสงฺขานฏฺโ อตฺโถ. เยน าเณน อิเม นานา อตฺถา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา อตฺถา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถนานตฺเต ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ’’.

สตฺต ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, สตฺต อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา. อฺา ธมฺมนิรุตฺติโย, อฺา อตฺถนิรุตฺติโย. เยน าเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย าตา, เตเนว าเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตินานตฺเต ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ’’.

สตฺตสุ ธมฺเมสุ าณานิ, สตฺตสุ อตฺเถสุ าณานิ, จุทฺทสสุ นิรุตฺตีสุ าณานิ. อฺานิ ธมฺเมสุ าณานิ, อฺานิ อตฺเถสุ าณานิ, อฺานิ นิรุตฺตีสุ าณานิ. เยน าเณน อิเม นานา าณา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา าณา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภานนานตฺเต ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ’’.

สมฺมาทิฏฺิ ธมฺโม, สมฺมาสงฺกปฺโป ธมฺโม, สมฺมาวาจา ธมฺโม, สมฺมากมฺมนฺโต ธมฺโม, สมฺมาอาชีโว ธมฺโม, สมฺมาวายาโม ธมฺโม, สมฺมาสติ ธมฺโม, สมฺมาสมาธิ ธมฺโม. อฺโ สมฺมาทิฏฺิ ธมฺโม, อฺโ สมฺมาสงฺกปฺโป ธมฺโม, อฺโ สมฺมาวาจา ธมฺโม, อฺโ สมฺมากมฺมนฺโต ธมฺโม, อฺโ สมฺมาอาชีโว ธมฺโม, อฺโ สมฺมาวายาโม ธมฺโม, อฺโ สมฺมาสติ ธมฺโม, อฺโ สมฺมาสมาธิ ธมฺโม. เยน าเณน อิเม นานา ธมฺมา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา ธมฺมา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมนานตฺเต ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ’’.

ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ, อภินิโรปนฏฺโ อตฺโถ, ปริคฺคหฏฺโ อตฺโถ, สมุฏฺานฏฺโ อตฺโถ, โวทานฏฺโ อตฺโถ, ปคฺคหฏฺโ อตฺโถ, อุปฏฺานฏฺโ อตฺโถ, อวิกฺเขปฏฺโ อตฺโถ. อฺโ ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ, อฺโ อภินิโรปนฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ปริคฺคหฏฺโ อตฺโถ, อฺโ สมุฏฺานฏฺโ อตฺโถ, อฺโ โวทานฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ปคฺคหฏฺโ อตฺโถ, อฺโ อุปฏฺานฏฺโ อตฺโถ, อฺโ อวิกฺเขปฏฺโ อตฺโถ. เยน าเณน อิเม นานา อตฺถา าตา เตเนว าเณน อิเม นานา อตฺถา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถนานตฺเต ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ’’.

อฏฺ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, อฏฺ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา. อฺา ธมฺมนิรุตฺติโย, อฺา อตฺถนิรุตฺติโย. เยน าเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย าตา, เตเนว าเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตินานตฺเต ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ’’.

อฏฺสุ ธมฺเมสุ าณานิ, อฏฺสุ อตฺเถสุ าณานิ โสฬสสุ นิรุตฺตีสุ าณานิ. อฺานิ ธมฺเมสุ าณานิ, อฺานิ อตฺเถสุ าณานิ, อฺานิ นิรุตฺตีสุ าณานิ. เยน าเณน อิเม นานา าณา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา าณา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภานนานตฺเต ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ’’. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถนานตฺเต ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ. ธมฺมนานตฺเต ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ. นิรุตฺตินานตฺเต ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ. ปฏิภานนานตฺเต ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ’’.

ปฏิสมฺภิทาาณนิทฺเทโส อฏฺวีสติโม.

๒๙-๓๑. าณตฺตยนิทฺเทโส

๗๘. กถํ วิหารนานตฺเต ปฺา วิหารฏฺเ าณํ, สมาปตฺตินานตฺเต ปฺา สมาปตฺตฏฺเ าณํ, วิหารสมาปตฺตินานตฺเต ปฺา วิหารสมาปตฺตฏฺเ าณํ? นิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อนิมิตฺโต วิหาโร. ปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อปฺปณิหิโต วิหาโร. อภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – สุฺโต วิหาโร.

นิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตา สมาปตฺติ. ปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตา สมาปตฺติ. อภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุฺเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุฺตา สมาปตฺติ.

นิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺติ. ปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตวิหารสมาปตฺติ. อภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุฺตวิหารสมาปตฺติ.

๗๙. รูปนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อนิมิตฺโต วิหาโร. รูปปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อปฺปณิหิโต วิหาโร. รูปาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – สุฺโต วิหาโร.

รูปนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตา สมาปตฺติ. รูปปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตา สมาปตฺติ. รูปาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุฺเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุฺตา สมาปตฺติ.

รูปนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺติ. รูปปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตวิหารสมาปตฺติ. รูปาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุฺตวิหารสมาปตฺติ.

เวทนานิมิตฺตํ …เป… สฺานิมิตฺตํ… สงฺขารนิมิตฺตํ… วิฺาณนิมิตฺตํ… จกฺขุนิมิตฺตํ…เป… ชรามรณนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อนิมิตฺโต วิหาโร. ชรามรณปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อปฺปณิหิโต วิหาโร. ชรามรณาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – สุฺโต วิหาโร.

ชรามรณนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตา สมาปตฺติ. ชรามรณปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตา สมาปตฺติ. ชรามรณาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุฺเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุฺตา สมาปตฺติ.

ชรามรณนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺติ. ชรามรณปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตวิหารสมาปตฺติ. ชรามรณาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สุฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สุฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สุฺตวิหารสมาปตฺติ. อฺโ อนิมิตฺโต วิหาโร, อฺโ อปฺปณิหิโต วิหาโร, อฺโ สุฺโต วิหาโร. อฺา อนิมิตฺตสมาปตฺติ, อฺา อปฺปณิหิตสมาปตฺติ, อฺา สุฺตสมาปตฺติ. อฺา อนิมิตฺตา วิหารสมาปตฺติ, อฺา อปฺปณิหิตา วิหารสมาปตฺติ, อฺา สุฺตา วิหารสมาปตฺติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘วิหารนานตฺเต ปฺา วิหารฏฺเ าณํ, สมาปตฺตินานตฺเต ปฺา สมาปตฺตฏฺเ าณํ, วิหารสมาปตฺตินานตฺเต ปฺา วิหารสมาปตฺตฏฺเ าณํ’’.

าณตฺตยนิทฺเทโส เอกตึสติโม.

๓๒. อานนฺตริกสมาธิาณนิทฺเทโส

๘๐. กถํ อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปฺา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ าณํ? เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. ตสฺส สมาธิสฺส วเสน อุปฺปชฺชติ าณํ. เตน าเณน อาสวา ขียนฺติ. อิติ ปมํ สมโถ, ปจฺฉา าณํ. เตน าเณน อาสวานํ ขโย โหติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปฺา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ าณํ’’.

อาสวาติ กตเม เต อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. กตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน อนวเสโส ทิฏฺาสโว ขียติ, อปายคมนีโย กามาสโว ขียติ, อปายคมนีโย ภวาสโว ขียติ, อปายคมนีโย อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริโก กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. อนาคามิมคฺเคน อนวเสโส กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. อรหตฺตมคฺเคน อนวเสโส ภวาสโว ขียติ, อนวเสโส อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ.

อพฺยาปาทวเสน …เป… อาโลกสฺาวเสน… อวิกฺเขปวเสน… ธมฺมววตฺถานวเสน… าณวเสน… ปาโมชฺชวเสน… ปมชฺฌานวเสน… ทุติยชฺฌานวเสน… ตติยชฺฌานวเสน… จตุตฺถชฺฌานวเสน… อากาสานฺจายตนสมาปตฺติวเสน… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติวเสน… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติวเสน… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติวเสน… ปถวีกสิณวเสน… อาโปกสิณวเสน … เตโชกสิณวเสน… วาโยกสิณวเสน… นีลกสิณวเสน… ปีตกสิณวเสน… โลหิตกสิณวเสน… โอทาตกสิณวเสน… อากาสกสิณวเสน… วิฺาณกสิณวเสน… พุทฺธานุสฺสติวเสน… ธมฺมานุสฺสติวเสน… สงฺฆานุสฺสติวเสน… สีลานุสฺสติวเสน… จาคานุสฺสติวเสน… เทวตานุสฺสติวเสน… อานาปานสฺสติวเสน… มรณสฺสติวเสน… กายคตาสติวเสน… อุปสมานุสฺสติวเสน… อุทฺธุมาตกสฺาวเสน… วินีลกสฺาวเสน… วิปุพฺพกสฺาวเสน… วิจฺฉิทฺทกสฺาวเสน… วิกฺขายิตกสฺาวเสน… วิกฺขิตฺตกสฺาวเสน… หตวิกฺขิตฺตกสฺาวเสน … โลหิตกสฺาวเสน… ปุฬวกสฺาวเสน… อฏฺิกสฺาวเสน.

๘๑. ทีฆํ อสฺสาสวเสน…เป… ทีฆํ ปสฺสาสวเสน… รสฺสํ อสฺสาสวเสน… รสฺสํ ปสฺสาสวเสน… สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน… ปีติปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… ปีติปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… สุขปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… สุขปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน… จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสาสวเสน… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ ปสฺสาสวเสน… สมาทหํ จิตฺตํ…เป… วิโมจยํ จิตฺตํ… อนิจฺจานุปสฺสี … วิราคานุปสฺสี… นิโรธานุปสฺสี… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. ตสฺส สมาธิสฺส วเสน อุปฺปชฺชติ าณํ, เตน าเณน อาสวา ขียนฺติ. อิติ ปมํ สมโถ, ปจฺฉา าณํ. เตน าเณน อาสวานํ ขโย โหติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปฺา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ าณํ’’.

อาสวาติ กตเม เต อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. กตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน อนวเสโส ทิฏฺาสโว ขียติ, อปายคมนีโย กามาสโว ขียติ, อปายคมนีโย ภวาสโว ขียติ, อปายคมนีโย อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริโก กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. อนาคามิมคฺเคน อนวเสโส กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. อรหตฺตมคฺเคน อนวเสโส ภวาสโว ขียติ, อนวเสโส อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปฺา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ าณํ’’.

อานนฺตริกสมาธิาณนิทฺเทโส ทฺวตฺตึสติโม.

๓๓. อรณวิหาราณนิทฺเทโส

๘๒. กถํ ทสฺสนาธิปเตยฺยํ สนฺโต จ วิหาราธิคโม ปณีตาธิมุตฺตตา ปฺา อรณวิหาเร าณํ? ทสฺสนาธิปเตยฺยนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, ทุกฺขานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, อนตฺตานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ; เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, ชรามรเณ ทุกฺขานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, ชรามรเณ อนตฺตานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ.

สนฺโต จ วิหาราธิคโมติ สุฺโต วิหาโร สนฺโต วิหาราธิคโม. อนิมิตฺโต วิหาโร สนฺโต วิหาราธิคโม. อปฺปณิหิโต วิหาโร สนฺโต วิหาราธิคโม.

ปณีตาธิมุตฺตตาติ สุฺเต อธิมุตฺตตา ปณีตาธิมุตฺตตา. อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตา ปณีตาธิมุตฺตตา. อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตา ปณีตาธิมุตฺตตา.

อรณวิหาโรติ ปมํ ฌานํ อรณวิหาโร. ทุติยํ ฌานํ อรณวิหาโร. ตติยํ ฌานํ อรณวิหาโร. จตุตฺถํ ฌานํ อรณวิหาโร. อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ อรณวิหาโร…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ อรณวิหาโร.

อรณวิหาโรติ เกนฏฺเน อรณวิหาโร? ปเมน ฌาเนน นีวรเณ หรตีติ – อรณวิหาโร. ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจาเร หรตีติ – อรณวิหาโร. ตติเยน ฌาเนน ปีตึ หรตีติ – อรณวิหาโร. จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺเข หรตีติ – อรณวิหาโร. อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสฺํ ปฏิฆสฺํ นานตฺตสฺํ หรตีติ – อรณวิหาโร. วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานฺจายตนสฺํ หรตีติ – อรณวิหาโร. อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา วิฺาณฺจายตนสฺํ หรตีติ – อรณวิหาโร. เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา อากิฺจฺายตนสฺํ หรตีติ – อรณวิหาโร. อยํ อรณวิหาโร. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทสฺสนาธิปเตยฺยํ สนฺโต จ วิหาราธิคโม ปณีตาธิมุตฺตตา ปฺา อรณวิหาเร าณํ’’.

อรณวิหาราณนิทฺเทโส เตตฺตึสติโม.

๓๔. นิโรธสมาปตฺติาณนิทฺเทโส

๘๓. กถํ ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ าณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสิภาวตา ปฺา นิโรธสมาปตฺติยา าณํ?

ทฺวีหิ พเลหีติ ทฺเว พลานิ – สมถพลํ, วิปสฺสนาพลํ. กตมํ สมถพลํ? เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ. อพฺยาปาทวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ. อาโลกสฺาวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ. อวิกฺเขปวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ.

สมถพลนฺติ เกนฏฺเน สมถพลํ? ปเมน ฌาเนน นีวรเณ น กมฺปตีติ – สมถพลํ. ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจาเร น กมฺปตีติ – สมถพลํ. ตติเยน ฌาเนน ปีติยา น กมฺปตีติ – สมถพลํ. จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺเข น กมฺปตีติ – สมถพลํ. อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสฺาย ปฏิฆสฺาย นานตฺตสฺาย น กมฺปตีติ – สมถพลํ. วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานฺจายตนสฺาย น กมฺปตีติ – สมถพลํ. อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา วิฺาณฺจายตนสฺาย น กมฺปตีติ – สมถพลํ. เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา อากิฺจฺายตนสฺาย น กมฺปตีติ – สมถพลํ. อุทฺธจฺเจ จ อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปติ น จลติ น เวธตีติ – สมถพลํ. อิทํ สมถพลํ.

กตมํ วิปสฺสนาพลํ? อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ. ทุกฺขานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ. อนตฺตานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ. นิพฺพิทานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ. วิราคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ. นิโรธานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ. รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ …เป… รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ…เป… ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ.

วิปสฺสนาพลนฺติ เกนฏฺเน วิปสฺสนาพลํ? อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสฺาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสฺาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสฺาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิยา น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. วิราคานุปสฺสนาย ราเค น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. นิโรธานุปสฺสนาย สมุทเย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทาเน น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. อวิชฺชาย จ อวิชฺชา สหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปติ น จลติ น เวธตีติ – วิปสฺสนาพลํ. อิทํ วิปสฺสนาพลํ.

ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยาติ กตเมสํ ติณฺณนฺนํ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา? ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติ. จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติ. สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ จิตฺตสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติ. อิเมสํ ติณฺณนฺนํ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา.

๘๔. โสฬสหิ าณจริยาหีติ กตมาหิ โสฬสหิ าณจริยาหิ? อนิจฺจานุปสฺสนา าณจริยา, ทุกฺขานุปสฺสนา าณจริยา, อนตฺตานุปสฺสนา าณจริยา, นิพฺพิทานุปสฺสนา าณจริยา, วิราคานุปสฺสนา าณจริยา, นิโรธานุปสฺสนา าณจริยา, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา าณจริยา, วิวฏฺฏนานุปสฺสนา าณจริยา, โสตาปตฺติมคฺโค าณจริยา, โสตาปตฺติผลสมาปตฺติ าณจริยา, สกทาคามิมคฺโค าณจริยา, สกทาคามิผลสมาปตฺติ าณจริยา, อนาคามิมคฺโค าณจริยา, อนาคามิผลสมาปตฺติ าณจริยา, อรหตฺตมคฺโค าณจริยา, อรหตฺตผลสมาปตฺติ าณจริยา – อิมาหิ โสฬสหิ าณจริยาหิ.

๘๕. นวหิ สมาธิจริยาหีติ กตมาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ? ปมํ ฌานํ สมาธิจริยา, ทุติยํ ฌานํ สมาธิจริยา, ตติยํ ฌานํ สมาธิจริยา, จตุตฺถํ ฌานํ สมาธิจริยา, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ…เป… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติ… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ สมาธิจริยา. ปมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ – อิมาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ.

วสีติ ปฺจ วสิโย. อาวชฺชนวสี, สมาปชฺชนวสี, อธิฏฺานวสี, วุฏฺานวสี, ปจฺจเวกฺขณาวสี. ปมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อาวชฺชติ; อาวชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – อาวชฺชนวสี. ปมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติ; สมาปชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – สมาปชฺชนวสี. ปมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อธิฏฺาติ; อธิฏฺาเน ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – อธิฏฺานวสี. ปมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ วุฏฺาติ; วุฏฺาเน ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – วุฏฺานวสี. ปมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ ปจฺจเวกฺขติ; ปจฺจเวกฺขณาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – ปจฺจเวกฺขณาวสี.

ทุติยํ ฌานํ…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อาวชฺชติ; อาวชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – อาวชฺชนวสี. เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติ…เป… อธิฏฺาติ… วุฏฺาติ… ปจฺจเวกฺขติ; ปจฺจเวกฺขณาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – ปจฺจเวกฺขณาวสี. อิมา ปฺจ วสิโย. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ าณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสีภาวตา ปฺา นิโรธสมาปตฺติยา าณํ’’.

นิโรธสมาปตฺติาณนิทฺเทโส จตุตฺตึสติโม.

๓๕. ปรินิพฺพานาณนิทฺเทโส

๘๖. กถํ สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทาเน ปฺา ปรินิพฺพาเน าณํ? อิธ สมฺปชาโน เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อาโลกสฺาย ถินมิทฺธสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉาย…เป… าเณน อวิชฺชาย… ปาโมชฺเชน อรติยา … ปเมน ฌาเนน นีวรณานํ ปวตฺตํ ปริยาทิยติ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปวตฺตํ ปริยาทิยติ.

อถ วา ปน สมฺปชานสฺส อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺตสฺส อิทฺเจว จกฺขุปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อฺฺจ จกฺขุปวตฺตํ น อุปฺปชฺชติ. อิทฺเจว โสตปวตฺตํ…เป… ฆานปวตฺตํ… ชิวฺหาปวตฺตํ… กายปวตฺตํ… มโนปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อฺฺจ มโนปวตฺตํ น อุปฺปชฺชติ. อิทํ สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทาเน ปฺา ปรินิพฺพาเน าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทาเน ปฺา ปรินิพฺพาเน าณํ’’.

ปรินิพฺพานาณนิทฺเทโส ปฺจตึสติโม.

๓๖. สมสีสฏฺาณนิทฺเทโส

๘๗. กถํ สพฺพธมฺมานํ สมฺมา สมุจฺเฉเท นิโรเธ จ อนุปฏฺานตา ปฺา สมสีสฏฺเ าณํ? สพฺพธมฺมานนฺติ – ปฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา, กามาวจรา ธมฺมา, รูปาวจรา ธมฺมา, อรูปาวจรา ธมฺมา, อปริยาปนฺนา ธมฺมา. สมฺมา สมุจฺเฉเทติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ. าเณน อวิชฺชํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ. ปาโมชฺเชน อรตึ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ. ปเมน ฌาเนน นีวรเณ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ.

นิโรเธติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ นิโรเธติ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ นิโรเธติ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ นิโรเธติ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ นิโรเธติ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ นิโรเธติ. าเณน อวิชฺชํ นิโรเธติ. ปาโมชฺเชน อรตึ นิโรเธติ. ปเมน ฌาเนน นีวรเณ นิโรเธติ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส นิโรเธติ.

อนุปฏฺานตาติ เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธสฺส กามจฺฉนฺโท น อุปฏฺาติ. อพฺยาปาทํ ปฏิลทฺธสฺส พฺยาปาโท น อุปฏฺาติ. อาโลกสฺํ ปฏิลทฺธสฺส ถินมิทฺธํ น อุปฏฺาติ. อวิกฺเขปํ ปฏิลทฺธสฺส อุทฺธจฺจํ น อุปฏฺาติ. ธมฺมววตฺถานํ ปฏิลทฺธสฺส วิจิกิจฺฉา น อุปฏฺาติ. าณํ ปฏิลทฺธสฺส อวิชฺชา น อุปฏฺาติ. ปาโมชฺชํ ปฏิลทฺธสฺส อรติ น อุปฏฺาติ. ปมํ ฌานํ ปฏิลทฺธสฺส นีวรณา น อุปฏฺหนฺติ…เป… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลทฺธสฺส สพฺพกิเลสา น อุปฏฺหนฺติ.

สมนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ สมํ. พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท สมํ. ถินมิทฺธสฺส ปหีนตฺตา อาโลกสฺา สมํ. อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา อวิกฺเขโป สมํ. วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา ธมฺมววตฺถานํ สมํ. อวิชฺชาย ปหีนตฺตา าณํ สมํ. อรติยา ปหีนตฺตา ปาโมชฺชํ สมํ. นีวรณานํ ปหีนตฺตา ปมํ ฌานํ สมํ…เป… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค สมํ.

สีสนฺติ เตรส สีสานิ – ปลิโพธสีสฺจ ตณฺหา, วินิพนฺธนสีสฺจ มาโน, ปรามาสสีสฺจ ทิฏฺิ, วิกฺเขปสีสฺจ อุทฺธจฺจํ, สํกิเลสสีสฺจ อวิชฺชา, อธิโมกฺขสีสฺจ สทฺธา, ปคฺคหสีสฺจ วีริยํ, อุปฏฺานสีสฺจ สติ, อวิกฺเขปสีสฺจ สมาธิ, ทสฺสนสีสฺจ ปฺา, ปวตฺตสีสฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ, โคจรสีสฺจ วิโมกฺโข, สงฺขารสีสฺจ นิโรโธ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สพฺพธมฺมานํ สมฺมา สมุจฺเฉเท นิโรเธ จ อนุปฏฺานตา ปฺา สมสีสฏฺเ าณํ’’.

สมสีสฏฺาณนิทฺเทโส ฉตฺตึสติโม.

๓๗. สลฺเลขฏฺาณนิทฺเทโส

๘๘. กถํ ปุถุนานตฺเตกตฺตเตชปริยาทาเน ปฺา สลฺเลขฏฺเ [ปุถุนานตฺเตกตฺตเตชปริยาทาเน (ก.)] าณํ? ปุถูติ – ราโค ปุถุ, โทโส ปุถุ, โมโห ปุถุ, โกโธ…เป… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ อภิสงฺขารา… สพฺเพ ภวคามิกมฺมา.

นานตฺเตกตฺตนฺติ กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํ. พฺยาปาโท นานตฺตํ, อพฺยาปาโท เอกตฺตํ. ถินมิทฺธํ นานตฺตํ, อาโลกสฺา เอกตฺตํ. อุทฺธจฺจํ นานตฺตํ, อวิกฺเขโป เอกตฺตํ. วิจิกิจฺฉา นานตฺตํ, ธมฺมววตฺถานํ เอกตฺตํ. อวิชฺชา นานตฺตํ, าณํ เอกตฺตํ. อรติ นานตฺตํ, ปาโมชฺชํ เอกตฺตํ. นีวรณา นานตฺตํ, ปมํ ฌานํ เอกตฺตํ…เป… สพฺเพ กิเลสา นานตฺตํ, อรหตฺตมคฺโค เอกตฺตํ.

เตโชติ ปฺจ เตชา – จรณเตโช, คุณเตโช, ปฺาเตโช, ปุฺเตโช, ธมฺมเตโช. จรณเตเชน เตชิตตฺตา ทุสฺสีลฺยเตชํ ปริยาทิยติ. คุณเตเชน เตชิตตฺตา อคุณเตชํ ปริยาทิยติ. ปฺาเตเชน เตชิตตฺตา ทุปฺปฺเตชํ ปริยาทิยติ. ปุฺเตเชน เตชิตตฺตา อปุฺเตชํ ปริยาทิยติ. ธมฺมเตเชน เตชิตตฺตา อธมฺมเตชํ ปริยาทิยติ.

สลฺเลโขติ กามจฺฉนฺโท อสลฺเลโข, เนกฺขมฺมํ สลฺเลโข. พฺยาปาโท อสลฺเลโข, อพฺยาปาโท สลฺเลโข. ถินมิทฺธํ อสลฺเลโข, อาโลกสฺา สลฺเลโข. อุทฺธจฺจํ อสลฺเลโข, อวิกฺเขโป สลฺเลโข. วิจิกิจฺฉา อสลฺเลโข, ธมฺมววตฺถานํ สลฺเลโข. อวิชฺชา อสลฺเลโข, าณํ สลฺเลโข. อรติ อสลฺเลโข, ปาโมชฺชํ สลฺเลโข. นีวรณา อสลฺเลโข, ปมํ ฌานํ สลฺเลโข…เป… สพฺพกิเลสา อสลฺเลโข, อรหตฺตมคฺโค สลฺเลโข. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปุถุนานตฺตเตชปริยาทาเน ปฺา สลฺเลขฏฺเ าณํ’’.

สลฺเลขฏฺาณนิทฺเทโส สตฺตตึสติโม.

๓๘. วีริยารมฺภาณนิทฺเทโส

๘๙. กถํ อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ? อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ. อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ.

อนุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อนุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ. อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ. อนุปฺปนฺนสฺส เนกฺขมฺมสฺส อุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ. อุปฺปนฺนสฺส เนกฺขมฺมสฺส ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ…เป….

อนุปฺปนฺนานํ สพฺพกิเลสานํ อนุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ. อุปฺปนฺนานํ สพฺพกิเลสานํ ปหานาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ…เป… อนุปฺปนฺนสฺส อรหตฺตมคฺคสฺส อุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ. อุปฺปนฺนสฺส อรหตฺตมคฺคสฺส ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ’’.

วีริยารมฺภาณนิทฺเทโส อฏฺตึสติโม.

๓๙. อตฺถสนฺทสฺสนาณนิทฺเทโส

๙๐. กถํ นานาธมฺมปฺปกาสนตา ปฺา อตฺถสนฺทสฺสเน าณํ? นานาธมฺมาติ ปฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา, กามาวจรา ธมฺมา, รูปาวจรา ธมฺมา, อรูปาวจรา ธมฺมา, อปริยาปนฺนา ธมฺมา.

ปกาสนตาติ รูปํ อนิจฺจโต ปกาเสติ, รูปํ ทุกฺขโต ปกาเสติ, รูปํ อนตฺตโต ปกาเสติ. เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อนิจฺจโต ปกาเสติ, ชรามรณํ ทุกฺขโต ปกาเสติ, ชรามรณํ อนตฺตโต ปกาเสติ.

อตฺถสนฺทสฺสเนติ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมตฺถํ สนฺทสฺเสติ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทตฺถํ สนฺทสฺเสติ. ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺตฺถํ สนฺทสฺเสติ. อุทฺธจฺจํ ปชหนฺโต อวิกฺเขปตฺถํ สนฺทสฺเสติ. วิจิกิจฺฉํ ปชหนฺโต ธมฺมววตฺถานตฺถํ สนฺทสฺเสติ. อวิชฺชํ ปชหนฺโต าณตฺถํ สนฺทสฺเสติ. อรตึ ปชหนฺโต ปาโมชฺชตฺถํ สนฺทสฺเสติ. นีวรเณ ปชหนฺโต ปมฌานตฺถํ สนฺทสฺเสติ …เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺคตฺถํ สนฺทสฺเสติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘นานาธมฺมปกาสนตา ปฺา อตฺถสนฺทสฺสเน าณํ’’.

อตฺถสนฺทสฺสนาณนิทฺเทโส นวตึสติโม.

๔๐. ทสฺสนวิสุทฺธิาณนิทฺเทโส

๙๑. กถํ สพฺพธมฺมานํ เอกสงฺคหตานานตฺเตกตฺตปฏิเวเธ ปฺา ทสฺสนวิสุทฺธิาณํ? สพฺพธมฺมานนฺติ ปฺจกฺขนฺธา…เป… อปริยาปนฺนา ธมฺมา.

เอกสงฺคหตาติ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ สพฺเพ ธมฺมา เอกสงฺคหิตา. ตถฏฺเน, อนตฺตฏฺเน, สจฺจฏฺเน, ปฏิเวธฏฺเน, อภิชานนฏฺเน, ปริชานนฏฺเน, ธมฺมฏฺเน, ธาตุฏฺเน, าตฏฺเน, สจฺฉิกิริยฏฺเน, ผุสนฏฺเน, อภิสมยฏฺเน – อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ สพฺเพ ธมฺมา เอกสงฺคหิตา.

นานตฺเตกตฺตนฺติ กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํ…เป… สพฺพกิเลสา นานตฺตํ, อรหตฺตมคฺโค เอกตฺตํ.

ปฏิเวเธติ ทุกฺขสจฺจํ ปริฺาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ. สมุทยสจฺจํ ปหานปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ. นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ. มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ.

ทสฺสนวิสุทฺธีติ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ; โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุทฺธํ. สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ; สกทาคามิผลกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุทฺธํ. อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ; อนาคามิผลกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุทฺธํ. อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ; อรหตฺตผลกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุทฺธํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สพฺพธมฺมานํ เอกสงฺคหตานานตฺเตกตฺตปฏิเวเธ ปฺา ทสฺสนวิสุทฺธิาณํ’’.

ทสฺสนวิสุทฺธิาณนิทฺเทโส จตฺตาลีสโม.

๔๑. ขนฺติาณนิทฺเทโส

๙๒. กถํ วิทิตตฺตา ปฺา ขนฺติาณํ? รูปํ อนิจฺจโต วิทิตํ, รูปํ ทุกฺขโต วิทิตํ, รูปํ อนตฺตโต วิทิตํ. ยํ ยํ วิทิตํ ตํ ตํ ขมตีติ – วิทิตตฺตา ปฺา ขนฺติาณํ. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อนิจฺจโต วิทิตํ, ชรามรณํ ทุกฺขโต วิทิตํ, ชรามรณํ อนตฺตโต วิทิตํ. ยํ ยํ วิทิตํ ตํ ตํ ขมตีติ – วิทิตตฺตา ปฺา ขนฺติาณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘วิทิตตฺตา ปฺา ขนฺติาณํ’’.

ขนฺติาณนิทฺเทโส เอกจตฺตาลีสโม.

๔๒. ปริโยคาหณาณนิทฺเทโส

๙๓. กถํ ผุฏฺตฺตา ปฺา ปริโยคาหเณ าณํ? รูปํ อนิจฺจโต ผุสติ, รูปํ ทุกฺขโต ผุสติ, รูปํ อนตฺตโต ผุสติ. ยํ ยํ ผุสติ ตํ ตํ ปริโยคาหตีติ – ผุฏฺตฺตา ปฺา ปริโยคาหเณ าณํ. เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อนิจฺจโต ผุสติ, ทุกฺขโต ผุสติ, อนตฺตโต ผุสติ. ยํ ยํ ผุสติ ตํ ตํ ปริโยคาหตีติ – ผุฏฺตฺตา ปฺา ปริโยคาหเณ าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ผุฏฺตฺตา ปฺา ปริโยคาหเณ าณํ’’.

ปริโยคาหณาณนิทฺเทโส ทฺเวจตฺตาลีสโม.

๔๓. ปเทสวิหาราณนิทฺเทโส

๙๔. กถํ สโมทหเน ปฺา ปเทสวิหาเร าณํ? มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ, มิจฺฉาทิฏฺิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ. สมฺมาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ, สมฺมาทิฏฺิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ. มิจฺฉาสงฺกปฺปปจฺจยาปิ เวทยิตํ, มิจฺฉาสงฺกปฺปวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ. สมฺมาสงฺกปฺปปจฺจยาปิ เวทยิตํ, สมฺมาสงฺกปฺปวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ…เป… มิจฺฉาวิมุตฺติปจฺจยาปิ เวทยิตํ, มิจฺฉาวิมุตฺติวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ. สมฺมาวิมุตฺติปจฺจยาปิ เวทยิตํ, สมฺมาวิมุตฺติวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ. ฉนฺทปจฺจยาปิ เวทยิตํ, ฉนฺทวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ. วิตกฺกปจฺจยาปิ เวทยิตํ, วิตกฺกวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ. สฺาปจฺจยาปิ เวทยิตํ, สฺาวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ.

ฉนฺโท จ อวูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ อวูปสนฺโต โหติ, สฺา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ. ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ อวูปสนฺโต โหติ, สฺา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ. ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ วูปสนฺโต โหติ, สฺา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ. ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ วูปสนฺโต โหติ, สฺา จ วูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ. อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อตฺถิ อาสวํ, ตสฺมิมฺปิ าเน อนุปฺปตฺเต ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สโมทหเน ปฺา ปเทสวิหาเร าณํ’’.

ปเทสวิหาราณนิทฺเทโส เตจตฺตาลีสโม.

๔๔-๔๙. ฉวิวฏฺฏาณนิทฺเทโส

๙๕. กถํ อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ? เนกฺขมฺมาธิปตตฺตา ปฺา กามจฺฉนฺทโต สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ. อพฺยาปาทาธิปตตฺตา ปฺา พฺยาปาทโต สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ. อาโลกสฺาธิปตตฺตา ปฺา ถินมิทฺธโต สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ. อวิกฺเขปาธิปตตฺตา ปฺา อุทฺธจฺจโต สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ. ธมฺมววตฺถานาธิปตตฺตา ปฺา วิจิกิจฺฉาย สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ. าณาธิปตตฺตา ปฺา อวิชฺชาย สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ. ปาโมชฺชาธิปตตฺตา ปฺา อรติยา สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ. ปมชฺฌานาธิปตตฺตา ปฺา นีวรเณหิ สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ…เป… อรหตฺตมคฺคาธิปตตฺตา ปฺา สพฺพกิเลเสหิ สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ’’.

๙๖. กถํ นานตฺเต ปฺา เจโตวิวฏฺเฏ าณํ? กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํ. เนกฺขมฺเมกตฺตํ เจตยโต กามจฺฉนฺทโต จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปฺา เจโตวิวฏฺเฏ าณํ. พฺยาปาโท นานตฺตํ, อพฺยาปาโท เอกตฺตํ. อพฺยาปาเทกตฺตํ เจตยโต พฺยาปาทโต จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปฺา เจโตวิวฏฺเฏ าณํ. ถินมิทฺธํ นานตฺตํ, อาโลกสฺา เอกตฺตํ. อาโลกสฺเกตฺตํ เจตยโต ถินมิทฺธโต จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปฺา เจโตวิวฏฺเฏ าณํ…เป… สพฺพกิเลสา นานตฺตํ, อรหตฺตมคฺโค เอกตฺตํ. อรหตฺตมคฺเคกตฺตํ เจตยโต สพฺพกิเลเสหิ จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปฺา เจโตวิวฏฺเฏ าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘นานตฺเต ปฺา เจโตวิวฏฺเฏ าณํ’’.

๙๗. กถํ อธิฏฺาเน ปฺา จิตฺตวิวฏฺเฏ าณํ? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺาเน ปฺา จิตฺตวิวฏฺเฏ าณํ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺาเน ปฺา จิตฺตวิวฏฺเฏ าณํ. ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺาวเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺาเน ปฺา จิตฺตวิวฏฺเฏ าณํ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺาเน ปฺา จิตฺตวิวฏฺเฏ าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อธิฏฺาเน ปฺา จิตฺตวิวฏฺเฏ าณํ’’.

๙๘. กถํ สุฺเต ปฺา าณวิวฏฺเฏ าณํ? ‘‘จกฺขุ สุฺํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา’’ติ ยถาภูตํ ชานโต [ปชานโต (สฺยา.)] ปสฺสโต จกฺขาภินิเวสโต [กามาภินิเวสโต (สฺยา.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] าณํ วิวฏฺฏตีติ – สุฺเต ปฺา าณวิวฏฺเฏ าณํ. ‘‘โสตํ สุฺํ…เป… ฆานํ สุฺํ… ชิวฺหา สุฺา… กาโย สุฺโ… มโน สุฺโ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา’’ติ ยถาภูตํ ชานโต ปสฺสโต มนาภินิเวสโต าณํ วิวฏฺฏตีติ – สุฺเต ปฺา าณวิวฏฺเฏ าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สุฺเต ปฺา าณวิวฏฺเฏ าณํ’’.

๙๙. กถํ โวสคฺเค ปฺา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ าณํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปฺา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ าณํ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปฺา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ าณํ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปฺา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ าณํ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปฺา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ าณํ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปฺา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ าณํ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปฺา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘โวสคฺเค ปฺา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ าณํ’’.

๑๐๐. กถํ ตถฏฺเ ปฺา สจฺจวิวฏฺเฏ าณํ? ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺํ สงฺขตฏฺํ สนฺตาปฏฺํ วิปริณามฏฺํ ปริชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเ ปฺา สจฺจวิวฏฺเฏ าณํ. สมุทยสฺส อายูหนฏฺํ นิทานฏฺํ สฺโคฏฺํ ปลิโพธฏฺํ ปชหนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเ ปฺา สจฺจวิวฏฺเฏ าณํ. นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺํ วิเวกฏฺํ อสงฺขตฏฺํ อมตฏฺํ สจฺฉิกโรนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเ ปฺา สจฺจวิวฏฺเฏ าณํ. มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺํ เหตุฏฺํ ทสฺสนฏฺํ อาธิปเตยฺยฏฺํ ภาเวนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเ ปฺา สจฺจวิวฏฺเฏ าณํ.

สฺาวิวฏฺโฏ, เจโตวิวฏฺโฏ, จิตฺตวิวฏฺโฏ, าณวิวฏฺโฏ, วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, สจฺจวิวฏฺโฏ. สฺชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – สฺาวิวฏฺโฏ. เจตยนฺโต วิวฏฺฏตีติ – เจโตวิวฏฺโฏ. วิชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – จิตฺตวิวฏฺโฏ. าณํ กโรนฺโต วิวฏฺฏตีติ – าณวิวฏฺโฏ. โวสชฺชนฺโต วิวฏฺฏตีติ – วิโมกฺขวิวฏฺโฏ. ตถฏฺเ วิวฏฺฏตีติ – สจฺจวิวฏฺโฏ.

ยตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ, ตตฺถ เจโตวิวฏฺโฏ. ยตฺถ เจโตวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ. ยตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ ตตฺถ จิตฺตวิวฏฺโฏ. ยตฺถ จิตฺตวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ. ยตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ, ตตฺถ าณวิวฏฺโฏ. ยตฺถ าณวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ. ยตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ าณวิวฏฺโฏ, ตตฺถ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ. ยตฺถ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ าณวิวฏฺโฏ. ยตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ าณวิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สจฺจวิวฏฺโฏ. ยตฺถ สจฺจวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ าณวิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ตถฏฺเ ปฺา สจฺจวิวฏฺเฏ าณํ’’.

ฉวิวฏฺฏาณนิทฺเทโส นวจตฺตาลีสโม.

๕๐. อิทฺธิวิธาณนิทฺเทโส

๑๐๑. กถํ กายมฺปิ จิตฺตมฺปิ เอกววตฺถานตา สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ อธิฏฺานวเสน อิชฺฌนฏฺเ ปฺา อิทฺธิวิเธ าณํ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํ. โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ กายมฺปิ จิตฺเต สโมทหติ, จิตฺตมฺปิ กาเย สโมทหติ, กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ, จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมติ, กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺาติ, จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺาติ; กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมตฺวา จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมตฺวา กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺหิตฺวา จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺหิตฺวา สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ กาเย โอกฺกมิตฺวา วิหรติ. โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน อิทฺธิวิธาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ.

๑๐๒. เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ [ติโรกุฑฺฑํ (สฺยา.)] ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ [จงฺกมติ (สฺยา.) ที. นิ. ๑.๒๓๘ ปสฺสิตพฺพา] เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ [ปริมสติ (สฺยา.)] ปริมชฺชติ; ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘กายมฺปิ จิตฺตมฺปิ เอกววตฺถานตา สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ อธิฏฺานวเสน อิชฺฌนฏฺเ ปฺา อิทฺธิวิเธ าณํ’’.

อิทฺธิวิธาณนิทฺเทโส ปฺาสโม.

๕๑. โสตธาตุวิสุทฺธิาณนิทฺเทโส

๑๐๓. กถํ วิตกฺกวิปฺผารวเสน นานตฺเตกตฺตสทฺทนิมิตฺตานํ ปริโยคาหเณ ปฺา โสตธาตุวิสุทฺธิาณํ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิ…เป… วีริยสมาธิ… จิตฺตสมาธิ… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํ. โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา, มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ ทูเรปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, สนฺติเกปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, โอฬาริกานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, สุขุมานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, สณฺหสณฺหานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ปุรตฺถิมายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ปจฺฉิมายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, อุตฺตรายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ทกฺขิณายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ปุรตฺถิมายปิ อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ปจฺฉิมายปิ อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, อุตฺตรายปิ อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ทกฺขิณายปิ อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, เหฏฺิมายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, อุปริมายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ. โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน โสตธาตุวิสุทฺธิาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาติ – ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘วิตกฺกวิปฺผารวเสน นานตฺเตกตฺตสทฺทนิมิตฺตานํ ปริโยคาหเณ ปฺา โสตธาตุวิสุทฺธิาณํ’’.

โสตธาตุวิสุทฺธิาณนิทฺเทโส เอกปฺาสโม.

๕๒. เจโตปริยาณนิทฺเทโส

๑๐๔. กถํ ติณฺณํ จิตฺตานํ วิปฺผารตฺตา อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสน นานตฺเตกตฺตวิฺาณจริยาปริโยคาหเณ ปฺา เจโตปริยาณํ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํ. โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา, มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ เอวํ ปชานาติ – ‘‘อิทํ รูปํ โสมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺิตํ, อิทํ รูปํ โทมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺิตํ, อิทํ รูปํ อุเปกฺขินฺทฺริยสมุฏฺิต’’นฺติ. โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน เจโตปริยาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ – สราคํ วา จิตฺตํ ‘‘สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วา จิตฺตํ…เป… วีตโทสํ วา จิตฺตํ… สโมหํ วา จิตฺตํ… วีตโมหํ วา จิตฺตํ… สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ… วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ… มหคฺคตํ วา จิตฺตํ… อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ… สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ… อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ… สมาหิตํ วา จิตฺตํ… อสมาหิตํ วา จิตฺตํ… วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ติณฺณํ จิตฺตานํ วิปฺผารตฺตา อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสน นานตฺเตกตฺตวิฺาณจริยาปริโยคาหเณ ปฺา เจโตปริยาณํ’’.

เจโตปริยาณนิทฺเทโส ทฺเวปฺาสโม.

๕๓. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณนิทฺเทโส

๑๐๕. กถํ ปจฺจยปวตฺตานํ ธมฺมานํ นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสน ปริโยคาหเณ ปฺา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิ…เป… มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ เอวํ ปชานาติ – ‘‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, ยทิทํ – อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ; เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.

โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย, ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ, อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป – ‘‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวม อายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปจฺจยปวตฺตานํ ธมฺมานํ นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสน ปริโยคาหเณ ปฺา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ’’.

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณนิทฺเทโส เตปฺาสโม.

๕๔. ทิพฺพจกฺขุาณนิทฺเทโส

๑๐๖. กถํ โอภาสวเสน นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานํ ทสฺสนฏฺเ ปฺา ทิพฺพจกฺขุาณํ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํ. โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา, มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ อาโลกสฺํ มนสิ กโรติ, ทิวาสฺํ อธิฏฺาติ – ‘‘ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา’’. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน สตฺตานํ จุตูปปาตาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน, สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, มโนทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, อริยานํ อุปวาทกา, มิจฺฉาทิฏฺิกา, มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา, วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา, มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา, สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘โอภาสวเสน นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานํ ทสฺสนฏฺเ ปฺา ทิพฺพจกฺขุาณํ’’.

ทิพฺพจกฺขุาณนิทฺเทโส จตุปฺาสโม.

๕๕. อาสวกฺขยาณนิทฺเทโส

๑๐๗. กถํ จตุสฏฺิยา อากาเรหิ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสิภาวตา ปฺา อาสวานํ ขเย าณํ? กตเมสํ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ? อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺส อฺินฺทฺริยสฺส อฺาตาวินฺทฺริยสฺส.

อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ กติ านานิ คจฺฉติ, อฺินฺทฺริยํ กติ านานิ คจฺฉติ, อฺาตาวินฺทฺริยํ กติ านานิ คจฺฉติ? อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ เอกํ านํ คจฺฉติ – โสตาปตฺติมคฺคํ. อฺินฺทฺริยํ ฉ านานิ คจฺฉติ – โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺคํ, สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺคํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺคํ. อฺาตาวินฺทฺริยํ เอกํ านํ คจฺฉติ – อรหตฺตผลํ.

โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหปริวารํ โหติ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺานปริวารํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปปริวารํ โหติ, ปฺินฺทฺริยํ ทสฺสนปริวารํ โหติ, มนินฺทฺริยํ วิชานนปริวารํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิสนฺทนปริวารํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ชาตา ธมฺมา เปตฺวา จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ สพฺเพว กุสลา โหนฺติ, สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว นิยฺยานิกา โหนฺติ, สพฺเพว อปจยคามิโน โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อฺมฺปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ. เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จ.

โสตาปตฺติผลกฺขเณ อฺินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหปริวารํ โหติ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺานปริวารํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปปริวารํ โหติ, ปฺินฺทฺริยํ ทสฺสนปริวารํ โหติ, มนินฺทฺริยํ วิชานนปริวารํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิสนฺทนปริวารํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติ. โสตาปตฺติผลกฺขเณ ชาตา ธมฺมา สพฺเพว อพฺยากตา โหนฺติ, เปตฺวา จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติ. โสตาปตฺติผลกฺขเณ อฺินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อฺมฺปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ. เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จ.

สกทาคามิมคฺคกฺขเณ …เป… สกทาคามิผลกฺขเณ…เป… อนาคามิมคฺคกฺขเณ…เป… อนาคามิผลกฺขเณ…เป… อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อฺินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ…เป… ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติ. อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ชาตา ธมฺมา เปตฺวา จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ สพฺเพว กุสลา โหนฺติ, สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว นิยฺยานิกา โหนฺติ, สพฺเพว อปจยคามิโน โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติ. อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อฺินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อฺมฺปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ. เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จ.

อรหตฺตผลกฺขเณ อฺาตาวินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหปริวารํ โหติ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺานปริวารํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปปริวารํ โหติ, ปฺินฺทฺริยํ ทสฺสนปริวารํ โหติ, มนินฺทฺริยํ วิชานนปริวารํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิสนฺทนปริวารํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติ. อรหตฺตผลกฺขเณ ชาตา ธมฺมา สพฺเพว อพฺยากตา โหนฺติ, เปตฺวา จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติ. อรหตฺตผลกฺขเณ อฺาตาวินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อฺมฺปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ. เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จ. อิติ อิมานิ อฏฺฏฺกานิ จตุสฏฺิ โหนฺติ.

อาสวาติ กตเม เต อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. กตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน อนวเสโส ทิฏฺาสโว ขียติ, อปายคมนีโย กามาสโว ขียติ, อปายคมนีโย ภวาสโว ขียติ, อปายคมนีโย อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริโก กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. อนาคามิมคฺเคน อนวเสโส กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. อรหตฺตมคฺเคน อนวเสโส ภวาสโว ขียติ, อนวเสโส อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘จตุสฏฺิยา อากาเรหิ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสิภาวตา ปฺา อาสวานํ ขเย าณํ’’.

อาสวกฺขยาณนิทฺเทโส ปฺจปฺาสโม.

๕๖-๖๓. สจฺจาณจตุกฺกทฺวยนิทฺเทโส

๑๐๘. กถํ ปริฺฏฺเ ปฺา ทุกฺเข าณํ, ปหานฏฺเ ปฺา สมุทเย าณํ, สจฺฉิกิริยฏฺเ ปฺา นิโรเธ าณํ, ภาวนฏฺเ ปฺา มคฺเค าณํ? ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ สนฺตาปฏฺโ วิปริณามฏฺโ ปริฺาตฏฺโ; สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ นิทานฏฺโ สฺโคฏฺโ ปลิโพธฏฺโ ปหานฏฺโ; นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ วิเวกฏฺโ อสงฺขตฏฺโ อมตฏฺโ สจฺฉิกิริยฏฺโ; มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโ เหตุฏฺโ ทสฺสนฏฺโ อาธิปเตยฺยฏฺโ ภาวนฏฺโ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปริฺฏฺเ ปฺา ทุกฺเข าณํ, ปหานฏฺเ ปฺา สมุทเย าณํ, สจฺฉิกิริยฏฺเ ปฺา นิโรเธ าณํ, ภาวนฏฺเ ปฺา มคฺเค าณํ’’.

๑๐๙. กถํ ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ? มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ ทุกฺเข เปตํ าณํ, ทุกฺขสมุทเย เปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรเธ เปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย เปตํ าณํ.

ตตฺถ กตมํ ทุกฺเข าณํ? ทุกฺขํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปุฺํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชฺํ ปโตโท ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ปฺาสตฺถํ ปฺาปาสาโท ปฺาอาโลโก ปฺาโอภาโส ปฺาปชฺโชโต ปฺารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ทุกฺเข าณํ. ทุกฺขสมุทยํ อารพฺภ…เป… ทุกฺขนิโรธํ อารพฺภ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ’’.

สจฺจาณจตุกฺกทฺวยนิทฺเทโส เตสฏฺิโม.

๖๔-๖๗. สุทฺธิกปฏิสมฺภิทาาณนิทฺเทโส

๑๑๐. กถํ อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ? อตฺเถสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺตีสุ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภาเนสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อตฺถนานตฺเต ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมนานตฺเต ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺตินานตฺเต ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานนานตฺเต ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ, อตฺถววตฺถาเน ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมววตฺถาเน ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ นิรุตฺติววตฺถาเน ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานววตฺถาเน ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ.

อตฺถสลฺลกฺขเณ ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมสลฺลกฺขเณ ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺติสลฺลกฺขเณ ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานสลฺลกฺขเณ ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ. อตฺถูปลกฺขเณ ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมูปลกฺขเณ ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺตูปลกฺขเณ ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานูปลกฺขเณ ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ.

อตฺถปฺปเภเท ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมปฺปเภเท ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺติปฺปเภเท ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานปฺปเภเท ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ. อตฺถปฺปภาวเน ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมปฺปภาวเน ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺติปฺปภาวเน ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานปฺปภาวเน ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ.

อตฺถโชตเน ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมโชตเน ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺติโชตเน ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานโชตเน ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ. อตฺถวิโรจเน ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมวิโรจเน ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺติวิโรจเน ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานวิโรจเน ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ. อตฺถปฺปกาสเน ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมปฺปกาสเน ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺติปฺปกาสเน ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานปฺปกาสเน ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ’’.

สุทฺธิกปฏิสมฺภิทาาณนิทฺเทโส สตฺตสฏฺิโม.

๖๘. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณนิทฺเทโส

๑๑๑. กตมํ ตถาคตสฺส อินฺทฺริยปโรปริยตฺต าณํ? อิธ ตถาคโต สตฺเต ปสฺสติ อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน อปฺเปกจฺเจ น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน.

อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเขติ สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มหารชกฺโข. อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, กุสีโต ปุคฺคโล มหารชกฺโข. อุปฏฺิตสฺสติ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, มุฏฺสฺสติ ปุคฺคโล มหารชกฺโข. สมาหิโต ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสมาหิโต ปุคฺคโล มหารชกฺโข. ปฺวา ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, ทุปฺปฺโ ปุคฺคโล มหารชกฺโข.

ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเยติ สทฺโธ ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโย. อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, กุสีโต ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโย. อุปฏฺิตสฺสติ ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, มุฏฺสฺสติ ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโย. สมาหิโต ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, อสมาหิโต ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโย. ปฺวา ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, ทุปฺปฺโ ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโย.

สฺวากาเร ทฺวากาเรติ สทฺโธ ปุคฺคโล สฺวากาโร, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล ทฺวากาโร. อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล สฺวากาโร, กุสีโต ปุคฺคโล ทฺวากาโร. อุปฏฺิตสฺสติ ปุคฺคโล สฺวากาโร, มุฏฺสฺสติ ปุคฺคโล ทฺวากาโร. สมาหิโต ปุคฺคโล สฺวากาโร, อสมาหิโต ปุคฺคโล ทฺวากาโร. ปฺวา ปุคฺคโล สฺวากาโร, ทุปฺปฺโ ปุคฺคโล ทฺวากาโร.

สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเยติ สทฺโธ ปุคฺคโล สุวิฺาปโย, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล ทุวิฺาปโย. อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล สุวิฺาปโย, กุสีโต ปุคฺคโล ทุวิฺาปโย. อุปฏฺิตสฺสติ ปุคฺคโล สุวิฺาปโย, มุฏฺสฺสติ ปุคฺคโล ทุวิฺาปโย. สมาหิโต ปุคฺคโล สุวิฺาปโย, อสมาหิโต ปุคฺคโล ทุวิฺาปโย. ปฺวา ปุคฺคโล สุวิฺาปโย, ทุปฺปฺโ ปุคฺคโล ทุวิฺาปโย.

อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน, อปฺเปกจฺเจ น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนติ สทฺโธ ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี. อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, กุสีโต ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี. อุปฏฺิตสฺสติ ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, มุฏฺสฺสติ ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี. สมาหิโต ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, อสมาหิโต ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี. ปฺวา ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, ทุปฺปฺโ ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี.

๑๑๒. โลโกติ – ขนฺธโลโก, ธาตุโลโก, อายตนโลโก, วิปตฺติภวโลโก, วิปตฺติสมฺภวโลโก, สมฺปตฺติภวโลโก, สมฺปตฺติสมฺภวโลโก.

เอโก โลโก – สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา. ทฺเว โลกา – นามฺจ, รูปฺจ. ตโย โลกา – ติสฺโส เวทนา. จตฺตาโร โลกา – จตฺตาโร อาหารา. ปฺจ โลกา – ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. ฉ โลกา – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ. สตฺต โลกา – สตฺต วิฺาณฏฺิติโย. อฏฺ โลกา – อฏฺ โลกธมฺมา. นว โลกา – นว สตฺตาวาสา. ทส โลกา – ทสายตนานิ. ทฺวาทสโลกา – ทฺวาทสายตนานิ. อฏฺารส โลกา – อฏฺารส ธาตุโย.

วชฺชนฺติ สพฺเพ กิเลสา วชฺชา, สพฺเพ ทุจฺจริตา วชฺชา, สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชา, สพฺเพ ภวคามิกมฺมา วชฺชา. อิติ อิมสฺมิฺจ โลเก อิมสฺมิฺจ วชฺเช ติพฺพา ภยสฺา ปจฺจุปฏฺิตา โหติ, เสยฺยถาปิ อุกฺขิตฺตาสิเก วธเก. อิเมหิ ปฺาสาย อากาเรหิ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ชานาติ ปสฺสติ อฺาติ ปฏิวิชฺฌติ – อิทํ ตถาคตสฺส อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต าณํ.

อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณนิทฺเทโส อฏฺสฏฺิโม.

๖๙. อาสยานุสยาณนิทฺเทโส

๑๑๓. กตมํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ อาสยานุสเย าณํ? อิธ ตถาคโต สตฺตานํ อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ, อธิมุตฺตึ ชานาติ, ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติ. กตโม [กตโม จ (สฺยา. ก.)] สตฺตานํ อาสโย? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา. อิติ ภวทิฏฺิสนฺนิสฺสิตา วา สตฺตา โหนฺติ วิภวทิฏฺิสนฺนิสฺสิตา วา.

เอเต วา ปน อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อนุโลมิกา ขนฺติ ปฏิลทฺธา โหติ, ยถาภูตํ วา าณํ. กามํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กามครุโก กามาสโย กามาธิมุตฺโต’’ติ. กามํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาสโย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต’’ติ. เนกฺขมฺมํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล (เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาสโย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต’’ติ. เนกฺขมฺมํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กามครุโก กามาสโย กามาธิมุตฺโต’’ติ. พฺยาปาทํ เสวนฺตฺเว ชานาติ) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาา นตฺถิ สฺยามโปตฺถเก, เอวมุปริปิ] – ‘‘อยํ ปุคฺคโล พฺยาปาทครุโก พฺยาปาทาสโย พฺยาปาทาธิมุตฺโต’’ติ. พฺยาปาทํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล (อพฺยาปาทครุโก อพฺยาปาทาสโย อพฺยาปาทาธิมุตฺโต’’ติ. อพฺยาปาทํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล อพฺยาปาทครุโก อพฺยาปาทาสโย อพฺยาปาทาธิมุตฺโต’’ติ. อพฺยาปาทํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล พฺยาปาทครุโก พฺยาปาทาสโย พฺยาปาทาธิมุตฺโต’’ติ. ถินมิทฺธํ เสวนฺตฺเว ชานาติ) – ‘‘อยํ ปุคฺคโล ถินมิทฺธครุโก ถินมิทฺธาสโย ถินมิทฺธาธิมุตฺโต’’ติ. ถินมิทฺธํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล อาโลกสฺาครุโก อาโลกสฺาสโย อาโลกสฺาธิมุตฺโต’’ติ. อาโลกสฺํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล (อาโลกสฺาครุโก อาโลกสฺาสโย อาโลกสฺาธิมุตฺโต’’ติ. อาโลกสฺํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล ถินมิทฺธครุโก ถินมิทฺธาสโย ถินมิทฺธาธิมุตฺโต’’ติ.) อยํ สตฺตานํ อาสโย.

๑๑๔. กตโม จ สตฺตานํ อนุสโย? สตฺตานุสยา – กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย, มานานุสโย, ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย. ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺถ สตฺตานํ กามราคานุสโย อนุเสติ. ยํ โลเก อปฺปิยรูปํ อสาตรูปํ, เอตฺถ สตฺตานํ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ. อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ อวิชฺชา อนุปติตา, ตเทกฏฺโ มาโน จ ทิฏฺิ จ วิจิกิจฺฉา จ ทฏฺพฺพา. อยํ สตฺตานํ อนุสโย.

กตมฺจ สตฺตานํ จริตํ? ปุฺาภิสงฺขาโร อปุฺาภิสงฺขาโร อาเนฺชาภิสงฺขาโร ปริตฺตภูมโก วา มหาภูมโก วา. อิทํ สตฺตานํ จริตํ.

๑๑๕. กตมา จ สตฺตานํ อธิมุตฺติ? สนฺติ สตฺตา หีนาธิมุตฺติกา, สนฺติ สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติกา. หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ. ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวึสุ ภชึสุ ปยิรุปาสึสุ; ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวึสุ ภชึสุ ปยิรุปาสึสุ. อนาคตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติ; ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติ. อยํ สตฺตานํ อธิมุตฺติ.

กตเม สตฺตา อภพฺพา? เย เต สตฺตา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา, กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา, วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา, อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปฺา, อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ – อิเม เต สตฺตา อภพฺพา.

กตเม สตฺตา ภพฺพา? เย เต สตฺตา น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา, น กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา, น วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา, สทฺธา ฉนฺทิกา ปฺวนฺโต, ภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ – อิเม เต สตฺตา ภพฺพา. อิทํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ อาสยานุสเย าณํ.

อาสยานุสยาณนิทฺเทโส นวสฏฺิโม.

๗๐. ยมกปาฏิหีราณนิทฺเทโส

๑๑๖. กตมํ ตถาคตสฺส ยมกปาฏิหีเร าณํ? อิธ ตถาคโต ยมกปาฏิหีรํ กโรติ อสาธารณํ สาวเกหิ. อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เหฏฺิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ; เหฏฺิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, อุปริมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ปุรตฺถิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ปจฺฉิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ปจฺฉิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ปุรตฺถิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณอกฺขิโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามอกฺขิโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามอกฺขิโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณอกฺขิโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณกณฺณโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามกณฺณโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามกณฺณโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณกณฺณโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามนาสิกาโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามนาสิกาโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณอํสกูฏโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามอํสกูฏโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามอํสกูฏโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณอํสกูฏโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณหตฺถโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามหตฺถโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามหตฺถโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณหตฺถโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณปสฺสโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามปสฺสโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามปสฺสโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณปสฺสโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณปาทโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามปาทโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามปาทโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณปาทโต อุทกธารา ปวตฺตติ; องฺคุลงฺคุเลหิ อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, องฺคุลนฺตริกาหิ อุทกธารา ปวตฺตติ; องฺคุลนฺตริกาหิ อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, องฺคุลงฺคุเลหิ อุทกธารา ปวตฺตติ; เอเกกโลมโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เอเกกโลมโต อุทกธารา ปวตฺตติ; โลมกูปโต โลมกูปโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, โลมกูปโต โลมกูปโต อุทกธารา ปวตฺตติ.

ฉนฺนํ วณฺณานํ – นีลานํ, ปีตกานํ, โลหิตกานํ, โอทาตานํ, มฺชิฏฺานํ [มฺเชฏฺานํ (สฺยา. ก.)], ปภสฺสรานํ ภควา จงฺกมติ, นิมฺมิโต ติฏฺติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. ภควา ติฏฺติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. ภควา นิสีทติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. ภควา เสยฺยํ กปฺเปติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา นิสีทติ วา. นิมฺมิโต จงฺกมติ, ภควา ติฏฺติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. นิมฺมิโต ติฏฺติ, ภควา จงฺกมติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. นิมฺมิโต นิสีทติ, ภควา จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. นิมฺมิโต เสยฺยํ กปฺเปติ, ภควา จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา นิสีทติ วา. อิทํ ตถาคตสฺส ยมกปาฏิหีเร าณํ.

ยมกปาฏิหีราณนิทฺเทโส สตฺตติโม.

๗๑. มหากรุณาาณนิทฺเทโส

๑๑๗. กตมํ ตถาคตสฺส มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ? พหุเกหิ อากาเรหิ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อุยฺยุตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. ปยาโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. กุมฺมคฺคปฺปฏิปนฺโน [กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺโน (สฺยา.)] โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อุปนียติ โลโก อทฺธุโวติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อตาโณ [อตฺตาโณ (สฺยา.)] โลโก อนภิสฺสโรติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อสฺสโก โลโก, สพฺพํ ปหาย คมนียนฺติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อูโน โลโก อตีโต ตณฺหาทาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อตายโน โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อเลโณ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ …เป… อสรโณ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อสรณีภูโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป….

อุทฺธโต โลโก อวูปสนฺโตติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… สสลฺโล โลกสนฺนิวาโส, วิทฺโธ ปุถุสลฺเลหิ; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ สลฺลานํ อุทฺธตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อวิชฺชนฺธการาวรโณ โลกสนฺนิวาโส อณฺฑภูโต กิเลสปฺชรปกฺขิตฺโต; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ อาโลกํ ทสฺเสตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อวิชฺชาคโต โลกสนฺนิวาโส อณฺฑภูโต ปริโยนทฺโธ ตนฺตากุลกชาโต [ตนฺตากุลชาโต (สฺยา.)] กุลาคณฺฑิกชาโต [คุฬาคุณฺิกชาโต (สฺยา.), คุลาคุณฺฑิกชาโต (ก. สี. อฏฺ.) ที. นิ. ๒.๙๕ ปสฺสิตพฺพา] มุฺชปพฺพชภูโต อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตตีติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อวิชฺชาวิสโทสสํลิตฺโต โลกสนฺนิวาโส กิเลสกลลีภูโตติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ราคโทสโมหชฏาชฏิโต โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ ชฏํ วิชเฏตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป….

ตณฺหาสงฺฆาฏปฏิมุกฺโก โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ตณฺหาชาเลน โอตฺถโฏ [โอตฺถโต (ก.)] โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ตณฺหาโสเตน วุยฺหติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ตณฺหาสฺโชเนน สฺุตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ตณฺหานุสเยน อนุสโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ตณฺหาสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ตณฺหาปริฬาเหน ปริฑยฺหติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป….

ทิฏฺิสงฺฆาฏปฏิมุกฺโก โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทิฏฺิชาเลน โอตฺถโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทิฏฺิโสเตน วุยฺหติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทิฏฺิสฺโชเนน สฺุตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทิฏฺานุสเยน อนุสโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทิฏฺิสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทิฏฺิปริฬาเหน ปริฑยฺหติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป….

ชาติยา อนุคโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ชราย อนุสโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… พฺยาธินา อภิภูโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ …เป… มรเณน อพฺภาหโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทุกฺเข ปติฏฺิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป….

ตณฺหาย อุฑฺฑิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ชราปาการปริกฺขิตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มจฺจุปาเสน ปริกฺขิตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มหาพนฺธนพนฺโธ โลกสนฺนิวาโส – ราคพนฺธเนน โทสพนฺธเนน โมหพนฺธเนน มานพนฺธเนน ทิฏฺิพนฺธเนน กิเลสพนฺธเนน ทุจฺจริตพนฺธเนน; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ พนฺธนํ โมเจตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มหาสมฺพาธปฺปฏิปนฺโน โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ โอกาสํ ทสฺเสตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ… มหาปลิโพเธน ปลิพุทฺโธ โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ ปลิโพธํ เฉตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มหาปปาเต ปติโต โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ ปปาตา อุทฺธตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มหากนฺตารปฺปฏิปนฺโน โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ กนฺตารํ ตาเรตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มหาสํสารปฺปฏิปนฺโน โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ สํสารา โมเจตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มหาวิทุคฺเค สมฺปริวตฺตติ โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ วิทุคฺคา อุทฺธตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มหาปลิเป [มหาปลฺเลเป (สฺยา.)] ปลิปนฺโน โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ ปลิปา อุทฺธตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป….

อพฺภาหโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโส – ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ นิพฺพาเปตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อุนฺนีตโก โลกสนฺนิวาโส หฺติ นิจฺจมตาโณ ปตฺตทณฺโฑ ตกฺกโรติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… วชฺชพนฺธนพทฺโธ โลกสนฺนิวาโส อาฆาตนปจฺจุปฏฺิโต; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ พนฺธนํ โมเจตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อนาโถ โลกสนฺนิวาโส ปรมการุฺปฺปตฺโต; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ ตาเยตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทุกฺขาภิตุนฺโน [ทุกฺขาภิตุณฺโณ (ก.)] โลกสนฺนิวาโส จิรรตฺตํ ปีฬิโตติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… คธิโต โลกสนฺนิวาโส นิจฺจํ ปิปาสิโตติ – ปสฺสนฺตานํ…เป….

อนฺโธ โลกสนฺนิวาโส อจกฺขุโกติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… หตเนตฺโต โลกสนฺนิวาโส อปริณายโกติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… วิปถปกฺขนฺโท [วิปถํ ปกฺขนฺโต (สฺยา.)] โลกสนฺนิวาโส อฺชสาปรทฺโธ; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ อริยปถํ อาเนตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มโหฆปกฺขนฺโท โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ โอฆา อุทฺธตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป….

๑๑๘. ทฺวีหิ ทิฏฺิคเตหิ ปริยุฏฺิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ตีหิ ทุจฺจริเตหิ วิปฺปฏิปนฺโน โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… จตูหิ โยเคหิ ยุตฺโต โลกสนฺนิวาโส จตุโยคโยชิโตติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… จตูหิ คนฺเถหิ [คณฺเหิ (สฺยา.)] คนฺถิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… จตูหิ อุปาทาเนหิ อุปาทิยติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ปฺจคติสมารุฬฺโห โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ปฺจหิ กามคุเณหิ รชฺชติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ปฺจหิ นีวรเณหิ โอตฺถโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ฉหิ วิวาทมูเลหิ วิวทติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ฉหิ ตณฺหากาเยหิ รชฺชติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ฉหิ ทิฏฺิคเตหิ ปริยุฏฺิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ …เป… สตฺตหิ อนุสเยหิ อนุสโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… สตฺตหิ สฺโชเนหิ สฺุตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… สตฺตหิ มาเนหิ อุนฺนโต [อุณฺณโต (สฺยา. ก.)] โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อฏฺหิ โลกธมฺเมหิ สมฺปริวตฺตติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อฏฺหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยาโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อฏฺหิ ปุริสโทเสหิ ทุสฺสติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… นวหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ …เป… นววิธมาเนหิ อุนฺนโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… นวหิ ตณฺหามูลเกหิ ธมฺเมหิ รชฺชติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ กิลิสฺสติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทสหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทสหิ อกุสลกมฺมปเถหิ สมนฺนาคโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทสหิ สฺโชเนหิ สฺุตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทสหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยาโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺิยา สมนฺนาคโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทสวตฺถุกาย อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา สมนฺนาคโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อฏฺสตตณฺหาปปฺจสเตหิ ปปฺจิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคเตหิ ปริยุฏฺิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ.

อหฺจมฺหิ ติณฺโณ, โลโก จ อติณฺโณ อหํ จมฺหิ มุตฺโต, โลโก จ อมุตฺโต; อหฺจมฺหิ ทนฺโต, โลโก จ อทนฺโต; อหํ จมฺหิ สนฺโต, โลโก จ อสนฺโต; อหํ จมฺหิ อสฺสตฺโถ, โลโก จ อนสฺสตฺโถ; อหํ จมฺหิ ปรินิพฺพุโต, โลโก จ อปรินิพฺพุโต; ปโหมิ ขฺวาหํ ติณฺโณ ตาเรตุํ, มุตฺโต โมเจตุํ, ทนฺโต ทเมตุํ, สนฺโต สเมตุํ, อสฺสตฺโถ อสฺสาเสตุํ, ปรินิพฺพุโต ปเร จ ปรินิพฺพาเปตุนฺติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อิทํ ตถาคตสฺส มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ.

มหากรุณาาณนิทฺเทโส เอกสตฺตติโม.

๗๒-๗๓. สพฺพฺุตาณนิทฺเทโส

๑๑๙. กตมํ ตถาคตสฺส สพฺพฺุตฺาณํ? สพฺพํ สงฺขตมสงฺขตํ อนวเสสํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ [อนาวรณํ าณํ (สฺยา.) เอวมุปริปิ].

๑๒๐. อตีตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. อนาคตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ปจฺจุปฺปนฺนํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.

จกฺขุ เจว รูปา จ, เอวํ ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. โสตฺเจว สทฺทา จ…เป… ฆานฺเจว คนฺธา จ… ชิวฺหา เจว รสา จ… กาโย เจว โผฏฺพฺพา จ… มโน เจว ธมฺมา จ, เอวํ ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.

ยาวตา อนิจฺจฏฺํ ทุกฺขฏฺํ อนตฺตฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา รูปสฺส อนิจฺจฏฺํ ทุกฺขฏฺํ อนตฺตฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา เวทนาย…เป… ยาวตา สฺาย…เป… ยาวตา สงฺขารานํ…เป… ยาวตา วิฺาณสฺส …เป… ยาวตา จกฺขุสฺส…เป… ชรามรณสฺส อนิจฺจฏฺํ ทุกฺขฏฺํ อนตฺตฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.

ยาวตา อภิฺาย อภิฺฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา ปริฺาย ปริฺฏฺํ…เป… ยาวตา ปหานสฺส [ปหานาย (สฺยา.)] ปหานฏฺํ…เป… ยาวตา ภาวนาย ภาวนฏฺํ…เป… ยาวตา สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.

ยาวตา ขนฺธานํ ขนฺธฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา ธาตูนํ ธาตุฏฺํ…เป… ยาวตา อายตนานํ อายตนฏฺํ…เป… ยาวตา สงฺขตานํ สงฺขตฏฺํ…เป… ยาวตา อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.

ยาวตา กุสเล ธมฺเม, สพฺพํ [สพฺเพ (อฏฺกถา)] ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา อกุสเล ธมฺเม…เป… ยาวตา อพฺยากเต ธมฺเม… ยาวตา กามาวจเร ธมฺเม… ยาวตา รูปาวจเร ธมฺเม… ยาวตา อรูปาวจเร ธมฺเม… ยาวตา อปริยาปนฺเน ธมฺเม, สพฺพํ [สพฺเพ (อฏฺกถา)] ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.

ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา สมุทยสฺส สมุทยฏฺํ…เป… ยาวตา นิโรธสฺส นิโรธฏฺํ…เป… ยาวตา มคฺคสฺส มคฺคฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.

ยาวตา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย ธมฺมปฏิสมฺภิทฏฺํ…เป… ยาวตา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทฏฺํ…เป… ยาวตา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.

ยาวตา อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา สตฺตานํ อาสยานุสเย าณํ…เป… ยาวตา ยมกปาฏิหีเร าณํ…เป… ยาวตา มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.

ยาวตา สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.

๑๒๑.

น ตสฺส อทฺทิฏฺมิธตฺถิ กิฺจิ, อโถ อวิฺาตมชานิตพฺพํ.

สพฺพํ อภิฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ [มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕].

สมนฺตจกฺขูติ เกนฏฺเน สมนฺตจกฺขุ? จุทฺทส พุทฺธาณานิ. ทุกฺเข าณํ พุทฺธาณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ พุทฺธาณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ พุทฺธาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ พุทฺธาณํ, อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ พุทฺธาณํ, ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ พุทฺธาณํ, นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ พุทฺธาณํ, ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ พุทฺธาณํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต าณํ พุทฺธาณํ, สตฺตานํ อาสยานุสเย าณํ พุทฺธาณํ, ยมกปาฏิหีเร าณํ พุทฺธาณํ, มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ พุทฺธาณํ, สพฺพฺุตฺาณํ พุทฺธาณํ, อนาวรณาณํ พุทฺธาณํ – อิมานิ จุทฺทส พุทฺธาณานิ. อิเมสํ จุทฺทสนฺนํ พุทฺธาณานํ อฏฺ าณานิ สาวกสาธารณานิ; ฉ าณานิ อสาธารณานิ สาวเกหิ.

ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ, สพฺโพ าโต; อฺาโต ทุกฺขฏฺโ นตฺถีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ, สพฺโพ าโต, สพฺโพ ทิฏฺโ, สพฺโพ วิทิโต, สพฺโพ สจฺฉิกโต, สพฺโพ ผสฺสิโต ปฺาย; อผสฺสิโต ปฺาย ทุกฺขฏฺโ นตฺถีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา สมุทยสฺส สมุทยฏฺโ…เป… ยาวตา นิโรธสฺส นิโรธฏฺโ… ยาวตา มคฺคสฺส มคฺคฏฺโ…เป… ยาวตา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺโ… ยาวตา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย ธมฺมปฏิสมฺภิทฏฺโ… ยาวตา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทฏฺโ… ยาวตา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺโ, สพฺโพ าโต, สพฺโพ ทิฏฺโ, สพฺโพ วิทิโต, สพฺโพ สจฺฉิกโต, สพฺโพ ผสฺสิโต ปฺาย; อผสฺสิโต ปฺาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺโ นตฺถีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.

ยาวตา อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณํ…เป… ยาวตา สตฺตานํ อาสยานุสเย าณํ… ยาวตา ยมกปาฏิหีเร าณํ… ยาวตา มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ; สพฺพ าตํ, สพฺพํ ทิฏฺํ, สพฺพํ วิทิตํ, สพฺพํ สจฺฉิกตํ, สพฺพํ ผสฺสิตํ ปฺาย; อผสฺสิตํ ปฺาย มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ นตฺถีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.

ยาวตา สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพํ าตํ, สพฺพํ ทิฏฺํ, สพฺพํ วิทิตํ, สพฺพํ สจฺฉิกตํ, สพฺพํ ผสฺสิตํ ปฺาย; อผสฺสิตํ ปฺาย นตฺถีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.

ตสฺส อทฺทิฏฺมิธตฺถิ กิฺจิ, อโถ อวิฺาตมชานิตพฺพํ;

สพฺพํ อภิฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ.

สพฺพฺุตาณนิทฺเทโส เตสตฺตติโม.

าณกถา นิฏฺิตา.

๒. ทิฏฺิกถา

๑๒๒. กา ทิฏฺิ, กติ ทิฏฺิฏฺานานิ, กติ ทิฏฺิปริยุฏฺานานิ, กติ ทิฏฺิโย, กติ ทิฏฺาภินิเวสา, กตโม ทิฏฺิฏฺานสมุคฺฆาโตติ?

[๑] กา ทิฏฺีติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. [๒] กติ ทิฏฺิฏฺานานีติ อฏฺ ทิฏฺิฏฺานานิ. [๓] กติ ทิฏฺิปริยุฏฺานานีติ อฏฺารส ทิฏฺิปริยุฏฺานานิ. [๔] กติ ทิฏฺิโยติ โสฬส ทิฏฺิโย. [๕] กติ ทิฏฺาภินิเวสาติ ตีณิ สตํ ทิฏฺาภินิเวสา. [๖] กตโม ทิฏฺิฏฺานสมุคฺฆาโตติ โสตาปตฺติมคฺโค ทิฏฺิฏฺานสมุคฺฆาโต.

๑๒๓. กถํ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ? [กติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺีติ (สฺยา.)] รูปํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. เวทนํ เอตํ มม…เป… สฺํ เอตํ มม… สงฺขาเร เอตํ มม… วิฺาณํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. จกฺขุํ เอตํ มม…เป… โสตํ เอตํ มม… ฆานํ เอตํ มม… ชิวฺหํ เอตํ มม… กายํ เอตํ มม… มนํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. รูเป [รูปํ (สฺยา.) ตถา ปฺจสุ อารมฺมเณสุ เอกวจเนน] เอตํ มม…เป… สทฺเท เอตํ มม… คนฺเธ เอตํ มม… รเส เอตํ มม… โผฏฺพฺเพ เอตํ มม… ธมฺเม เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. จกฺขุวิฺาณํ เอตํ มม…เป… โสตวิฺาณํ เอตํ มม… ฆานวิฺาณํ เอตํ มม… ชิวฺหาวิฺาณํ เอตํ มม… กายวิฺาณํ เอตํ มม… มโนวิฺาณํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. จกฺขุสมฺผสฺสํ เอตํ มม…เป… โสตสมฺผสฺสํ เอตํ มม… ฆานสมฺผสฺสํ เอตํ มม… ชิวฺหาสมฺผสฺสํ เอตํ มม… กายสมฺผสฺสํ เอตํ มม… มโนสมฺผสฺสํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ…เป… โสตสมฺผสฺสชํ เวทนํ… ฆานสมฺผสฺสชํ เวทนํ… ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เวทนํ… กายสมฺผสฺสชํ เวทนํ… มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ.

รูปสฺํ เอตํ มม…เป… สทฺทสฺํ เอตํ มม… คนฺธสฺํ เอตํ มม… รสสฺํ เอตํ มม… โผฏฺพฺพสฺํ เอตํ มม… ธมฺมสฺํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. รูปสฺเจตนํ เอตํ มม…เป… สทฺทสฺเจตนํ เอตํ มม… คนฺธสฺเจตนํ เอตํ มม… รสสฺเจตนํ เอตํ มม… โผฏฺพฺพสฺเจตนํ เอตํ มม… ธมฺมสฺเจตนํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. รูปตณฺหํ เอตํ มม…เป… สทฺทตณฺหํ เอตํ มม… คนฺธตณฺหํ เอตํ มม… รสตณฺหํ เอตํ มม… โผฏฺพฺพตณฺหํ เอตํ มม… ธมฺมตณฺหํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. รูปวิตกฺกํ เอตํ มม…เป… สทฺทวิตกฺกํ เอตํ มม… คนฺธวิตกฺกํ เอตํ มม… รสวิตกฺกํ เอตํ มม… โผฏฺพฺพวิตกฺกํ เอตํ มม… ธมฺมวิตกฺกํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. รูปวิจารํ เอตํ มม…เป… สทฺทวิจารํ เอตํ มม… คนฺธวิจารํ เอตํ มม… รสวิจารํ เอตํ มม… โผฏฺพฺพวิจารํ เอตํ มม… ธมฺมวิจารํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ.

ปถวีธาตุํ เอตํ มม…เป… อาโปธาตุํ เอตํ มม… เตโชธาตุํ เอตํ มม… วาโยธาตุํ เอตํ มม… อากาสธาตุํ เอตํ มม… วิฺาณธาตุํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ปถวีกสิณํ เอตํ มม…เป… อาโปกสิณํ… เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ … นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ… อากาสกสิณํ… วิฺาณกสิณํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ.

เกสํ เอตํ มม…เป… โลมํ เอตํ มม… นขํ เอตํ มม… ทนฺตํ เอตํ มม… ตจํ เอตํ มม… มํสํ เอตํ มม… นฺหารุํ เอตํ มม… อฏฺึ เอตํ มม… อฏฺิมิฺชํ เอตํ มม… วกฺกํ เอตํ มม… หทยํ เอตํ มม… ยกนํ เอตํ มม… กิโลมกํ เอตํ มม… ปิหกํ เอตํ มม… ปปฺผาสํ เอตํ มม… อนฺตํ เอตํ มม… อนฺตคุณํ เอตํ มม… อุทริยํ เอตํ มม… กรีสํ เอตํ มม… ปิตฺตํ เอตํ มม… เสมฺหํ เอตํ มม… ปุพฺพํ เอตํ มม … โลหิตํ เอตํ มม… เสทํ เอตํ มม… เมทํ เอตํ มม… อสฺสุํ เอตํ มม… วสํ เอตํ มม … เขฬํ เอตํ มม… สิงฺฆาณิกํ เอตํ มม… ลสิกํ เอตํ มม… มุตฺตํ เอตํ มม… มตฺถลุงฺคํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ.

จกฺขายตนํ เอตํ มม…เป… รูปายตนํ เอตํ มม… โสตายตนํ เอตํ มม… สทฺทายตนํ เอตํ มม… ฆานายตนํ เอตํ มม… คนฺธายตนํ เอตํ มม… ชิวฺหายตนํ เอตํ มม… รสายตนํ เอตํ มม… กายายตนํ เอตํ มม… โผฏฺพฺพายตนํ เอตํ มม… มนายตนํ เอตํ มม… ธมฺมายตนํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ.

จกฺขุธาตุํ เอตํ มม…เป… รูปธาตุํ เอตํ มม… จกฺขุวิฺาณธาตุํ เอตํ มม… โสตธาตุํ เอตํ มม… สทฺทธาตุํ เอตํ มม… โสตวิฺาณธาตุํ เอตํ มม… ฆานธาตุํ เอตํ มม… คนฺธธาตุํ เอตํ มม… ฆานวิฺาณธาตุํ เอตํ มม… ชิวฺหาธาตุํ เอตํ มม… รสธาตุํ เอตํ มม… ชิวฺหาวิฺาณธาตุํ เอตํ มม… กายธาตุํ เอตํ มม… โผฏฺพฺพธาตุํ เอตํ มม… กายวิฺาณธาตุํ เอตํ มม… มโนธาตุํ เอตํ มม… ธมฺมธาตุํ เอตํ มม… มโนวิฺาณธาตุํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ.

จกฺขุนฺทฺริยํ เอตํ มม…เป… โสตินฺทฺริยํ เอตํ มม… ฆานินฺทฺริยํ เอตํ มม… ชิวฺหินฺทฺริยํ เอตํ มม… กายินฺทฺริยํ เอตํ มม… มนินฺทฺริยํ เอตํ มม… ชีวิตินฺทฺริยํ เอตํ มม… อิตฺถินฺทฺริยํ เอตํ มม… ปุริสินฺทฺริยํ เอตํ มม… สุขินฺทฺริยํ เอตํ มม… ทุกฺขินฺทฺริยํ เอตํ มม… โสมนสฺสินฺทฺริยํ เอตํ มม… โทมนสฺสินฺทฺริยํ เอตํ มม… อุเปกฺขินฺทฺริยํ เอตํ มม… สทฺธินฺทฺริยํ เอตํ มม… วีริยินฺทฺริยํ เอตํ มม… สตินฺทฺริยํ เอตํ มม… สมาธินฺทฺริยํ เอตํ มม… ปฺินฺทฺริยํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ.

กามธาตุํ เอตํ มม…เป… รูปธาตุํ เอตํ มม… อรูปธาตุํ เอตํ มม… กามภวํ เอตํ มม… รูปภวํ เอตํ มม… อรูปภวํ เอตํ มม… สฺาภวํ เอตํ มม… อสฺาภวํ เอตํ มม… เนวสฺานาสฺาภวํ เอตํ มม… เอกโวการภวํ เอตํ มม… จตุโวการภวํ เอตํ มม… ปฺจโวการภวํ เอตํ มม… ปมชฺฌานํ เอตํ มม… ทุติยชฺฌานํ เอตํ มม… ตติยชฺฌานํ เอตํ มม… จตุตฺถชฺฌานํ เอตํ มม… เมตฺตํ เจโตวิมุตฺตึ เอตํ มม… กรุณํ เจโตวิมุตฺตึ เอตํ มม… มุทิตํ เจโตวิมุตฺตึ เอตํ มม… อุเปกฺขํ เจโตวิมุตฺตึ เอตํ มม… อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ เอตํ มม… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ เอตํ มม… อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ เอตํ มม… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ.

อวิชฺชํ เอตํ มม…เป… สงฺขาเร เอตํ มม… วิฺาณํ เอตํ มม… นามรูปํ เอตํ มม… สฬายตนํ เอตํ มม… ผสฺสํ เอตํ มม… เวทนํ เอตํ มม… ตณฺหํ เอตํ มม… อุปาทานํ เอตํ มม… ภวํ เอตํ มม … ชาตึ เอตํ มม… ชรามรณํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. เอวํ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ.

๑๒๔. กตมานิ อฏฺ ทิฏฺิฏฺานานิ? ขนฺธาปิ ทิฏฺิฏฺานํ, อวิชฺชาปิ ทิฏฺิฏฺานํ, ผสฺโสปิ ทิฏฺิฏฺานํ, สฺาปิ ทิฏฺิฏฺานํ, วิตกฺโกปิ [วิตกฺกาปิ (สฺยา.)] ทิฏฺิฏฺานํ, อโยนิโส มนสิกาโรปิ ทิฏฺิฏฺานํ, ปาปมิตฺโตปิ ทิฏฺิฏฺานํ, ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺิฏฺานํ.

ขนฺธา เหตุ ขนฺธา ปจฺจโย ทิฏฺิฏฺานํ อุปาทาย สมุฏฺานฏฺเน – เอวํ ขนฺธาปิ ทิฏฺิฏฺานํ. อวิชฺชา เหตุ อวิชฺชา ปจฺจโย ทิฏฺิฏฺานํ อุปาทาย สมุฏฺานฏฺเน – เอวํ อวิชฺชาปิ ทิฏฺิฏฺานํ. ผสฺโส เหตุ ผสฺโส ปจฺจโย ทิฏฺิฏฺานํ อุปาทาย สมุฏฺานฏฺเน – เอวํ ผสฺโสปิ ทิฏฺิฏฺานํ. สฺา เหตุ สฺา ปจฺจโย ทิฏฺิฏฺานํ อุปาทาย สมุฏฺานฏฺเน – เอวํ สฺาปิ ทิฏฺิฏฺานํ. วิตกฺโก เหตุ วิตกฺโก ปจฺจโย ทิฏฺิฏฺานํ อุปาทาย, สมุฏฺานฏฺเน – เอวํ วิตกฺโกปิ ทิฏฺิฏฺานํ. อโยนิโส มนสิกาโร เหตุ อโยนิโส มนสิกาโร ปจฺจโย ทิฏฺิฏฺานํ อุปาทาย สมุฏฺานฏฺเน – เอวํ อโยนิโส มนสิกาโรปิ ทิฏฺิฏฺานํ. ปาปมิตฺโต เหตุ ปาปมิตฺโต ปจฺจโย ทิฏฺิฏฺานํ อุปาทาย, สมุฏฺานฏฺเน – เอวํ ปาปมิตฺโตปิ ทิฏฺิฏฺานํ. ปรโตโฆโส เหตุ ปรโตโฆโส ปจฺจโย ทิฏฺิฏฺานํ อุปาทาย สมุฏฺานฏฺเน – เอวํ ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺิฏฺานํ. อิมานิ อฏฺ ทิฏฺิฏฺานานิ.

๑๒๕. กตมานิ อฏฺารส ทิฏฺิปริยุฏฺานานิ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ, ทิฏฺิคหนํ, ทิฏฺิกนฺตารํ, ทิฏฺิวิสูกํ, ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ, ทิฏฺิสฺโชนํ, ทิฏฺิสลฺลํ, ทิฏฺิสมฺพาโธ, ทิฏฺิปลิโพโธ, ทิฏฺิพนฺธนํ, ทิฏฺิปปาโต, ทิฏฺานุสโย, ทิฏฺิสนฺตาโป, ทิฏฺิปริฬาโห, ทิฏฺิคนฺโถ, ทิฏฺุปาทานํ, ทิฏฺาภินิเวโส, ทิฏฺิปรามาโส – อิมานิ อฏฺารส ทิฏฺิปริยุฏฺานานิ.

๑๒๖. กตมา โสฬส ทิฏฺิโย? อสฺสาททิฏฺิ, อตฺตานุทิฏฺิ, มิจฺฉาทิฏฺิ, สกฺกายทิฏฺิ, สกฺกายวตฺถุกา สสฺสตทิฏฺิ, สกฺกายวตฺถุกา อุจฺเฉททิฏฺิ, อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺิ, ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ, อปรนฺตานุทิฏฺิ, สฺโชนิกา ทิฏฺิ, อหนฺติ มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ, มมนฺติ มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ, อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ, โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ, ภวทิฏฺิ, วิภวทิฏฺิ – อิมา โสฬส ทิฏฺิโย.

๑๒๗. กตเม ตีณิ สตํ ทิฏฺาภินิเวสา? อสฺสาททิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อตฺตานุทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? มิจฺฉาทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? สกฺกายทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? สกฺกายวตฺถุกาย สสฺสตทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? สกฺกายวตฺถุกาย อุจฺเฉททิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อปรนฺตานุทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? สฺโชนิกาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อหนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? มมนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ภวทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? วิภวทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ?

อสฺสาททิฏฺิยา ปฺจตึสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. อตฺตานุทิฏฺิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. มิจฺฉาทิฏฺิยา ทสหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. สกฺกายทิฏฺิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. สกฺกายวตฺถุกาย สสฺสตทิฏฺิยา ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. สกฺกายวตฺถุกาย อุจฺเฉททิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺาสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิยา อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. อปรนฺตานุทิฏฺิยา จตุจตฺตาลีสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. สฺโชนิกาย ทิฏฺิยา อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. อหนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. มมนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา อฏฺหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. ภวทิฏฺิยา เอเกน อากาเรน [เอกูนวีสติยา อากาเรน (สฺยา.)] อภินิเวโส โหติ. วิภวทิฏฺิยา เอเกน อากาเรน อภินิเวโส โหติ.

๑. อสฺสาททิฏฺินิทฺเทโส

๑๒๘. อสฺสาททิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจตึสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ยํ รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ รูปสฺส อสฺสาโทติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น อสฺสาโท, อสฺสาโท น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺโ อสฺสาโท. ยา จ ทิฏฺิ โย จ อสฺสาโท – อยํ วุจฺจติ อสฺสาททิฏฺิ.

อสฺสาททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ. ตาย ทิฏฺิวิปตฺติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทิฏฺิวิปนฺโน. ทิฏฺิวิปนฺโน ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺิ หิสฺส ปาปิกา. โย ทิฏฺิยา ราโค [ยา ทิฏฺิ โย ราโค (สฺยา.)], โส น ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น ราโค. อฺา ทิฏฺิ, อฺโ ราโค. ยา จ ทิฏฺิ โย จ ราโค – อยํ วุจฺจติ ทิฏฺิราโค. ตาย จ ทิฏฺิยา เตน จ ราเคน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทิฏฺิราครตฺโต. ทิฏฺิราครตฺเต ปุคฺคเล ทินฺนํ ทานํ น มหปฺผลํ โหติ น มหานิสํสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺิ หิสฺส ปาปิกา อสฺสาททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ.

มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ทฺเวว คติโย – นิรโย วา ติรจฺฉานโยนิ วา. มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ยฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยฺจ วจีกมฺมํ…เป… ยฺจ มโนกมฺมํ ยถาทิฏฺิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยา จ เจตนา ยา จ ปตฺถนา โย จ ปณิธิ เย จ สงฺขารา, สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺาย อกนฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺิ หิสฺส ปาปิกา. เสยฺยถาปิ นิมฺพพีชํ วา โกสาตกีพีชํ วา ติตฺตกาลาพุพีชํ วา อลฺลาย ปถวิยา นิกฺขิตฺตํ ยํ เจว ปถวิรสํ อุปาทิยติ, ยฺจ อาโปรสํ อุปาทิยติ, สพฺพํ ตํ ติตฺตกตฺตาย กฏุกตฺตาย อสาตตฺตาย [อสารตาย (สฺยา.)] สํวตฺตติ. ตํ กิสฺส เหตุ? พีชํ หิสฺส ปาปิกํ. เอวเมวํ มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ยฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยฺจ วจีกมฺมํ…เป… ยฺจ มโนกมฺมํ ยถาทิฏฺิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยา จ เจตนา ยา จ ปตฺถนา โย จ ปณิธิ เย จ สงฺขารา, สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺาย อกนฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺิ หิสฺส ปาปิกา อสฺสาททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ.

มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ, ทิฏฺิคหนํ, ทิฏฺิกนฺตารํ, ทิฏฺิวิสูกํ, ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ, ทิฏฺิสฺโชนํ, ทิฏฺิสลฺลํ, ทิฏฺิสมฺพาโธ, ทิฏฺิปลิโพโธ, ทิฏฺิพนฺธนํ, ทิฏฺิปปาโต, ทิฏฺานุสโย, ทิฏฺิสนฺตาโป, ทิฏฺิปริฬาโห, ทิฏฺิคนฺโถ, ทิฏฺุปาทานํ, ทิฏฺาภินิเวโส, ทิฏฺิปรามาโส – อิเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ ปริยุฏฺิตจิตฺตสฺส สฺโโค.

๑๒๙. อตฺถิ สฺโชนานิ เจว ทิฏฺิโย จ, อตฺถิ สฺโชนานิ น จ ทิฏฺิโย. กตมานิ สฺโชนานิ เจว ทิฏฺิโย จ? สกฺกายทิฏฺิ, สีลพฺพตปรามาโส – อิมานิ สฺโชนานิ เจว ทิฏฺิโย จ. กตมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย? กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ, มานสฺโชนํ, วิจิกิจฺฉาสฺโชนํ, ภวราคสฺโชนํ, อิสฺสาสฺโชนํ, มจฺฉริยสฺโชนํ, อนุนยสฺโชนํ, อวิชฺชาสฺโชนํ – อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.

ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ…เป… ยํ สฺํ ปฏิจฺจ…เป… ยํ สงฺขาเร [เย สงฺขาเร (ก.) สํ. นิ. ๓.๒๘ ปสฺสิตพฺพา] ปฏิจฺจ…เป… ยํ วิฺาณํ ปฏิจฺจ… ยํ จกฺขุํ ปฏิจฺจ… ยํ โสตํ ปฏิจฺจ… ยํ ฆานํ ปฏิจฺจ… ยํ ชิวฺหํ ปฏิจฺจ… ยํ กายํ ปฏิจฺจ… ยํ มนํ ปฏิจฺจ… ยํ รูเป ปฏิจฺจ… ยํ สทฺเท ปฏิจฺจ… ยํ คนฺเธ ปฏิจฺจ … ยํ รเส ปฏิจฺจ… ยํ โผฏฺพฺเพ ปฏิจฺจ… ยํ ธมฺเม ปฏิจฺจ… ยํ จกฺขุวิฺาณํ ปฏิจฺจ… ยํ โสตวิฺาณํ ปฏิจฺจ… ยํ ฆานวิฺาณํ ปฏิจฺจ… ยํ ชิวฺหาวิฺาณํ ปฏิจฺจ… ยํ กายวิฺาณํ ปฏิจฺจ… ยํ มโนวิฺาณํ ปฏิจฺจ … ยํ จกฺขุสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ โสตสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ ฆานสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ ชิวฺหาสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ กายสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ มโนสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ โสตสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ ฆานสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ กายสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ มโนสมฺผสฺสชาย เวทนาย อสฺสาโทติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น อสฺสาโท, อสฺสาโท น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺโ อสฺสาโท. ยา จ ทิฏฺิ โย จ อสฺสาโท – อยํ วุจฺจติ อสฺสาททิฏฺิ.

อสฺสาททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ. ตาย ทิฏฺิวิปตฺติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทิฏฺิวิปนฺโน. ทิฏฺิวิปนฺโน ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺิ หิสฺส ปาปิกา. โย ทิฏฺิยา ราโค, โส น ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น ราโค. อฺา ทิฏฺิ, อฺโ ราโค. ยา จ ทิฏฺิ โย จ ราโค, อยํ วุจฺจติ ทิฏฺิราโค. ตาย จ ทิฏฺิยา เตน จ ราเคน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทิฏฺิราครตฺโต. ทิฏฺิราครตฺเต ปุคฺคเล ทินฺนํ ทานํ น มหปฺผลํ โหติ น มหานิสํสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺิ หิสฺส ปาปิกา อสฺสาททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ.

มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ทฺเวว คติโย – นิรโย วา ติรจฺฉานโยนิ วา. มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ยฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยฺจ วจีกมฺมํ…เป… ยฺจ มโนกมฺมํ ยถาทิฏฺิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยา จ เจตนา ยา จ ปตฺถนา โย จ ปณิธิ เย จ สงฺขารา, สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺาย อกนฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺิ หิสฺส ปาปิกา. เสยฺยถาปิ นิมฺพพีชํ วา โกสาตกีพีชํ วา ติตฺตกาลาพุพีชํ วา อลฺลาย ปถวิยา นิกฺขิตฺตํ ยฺเจว ปถวิรสํ อุปาทิยติ ยฺจ อาโปรสํ อุปาทิยติ, สพฺพํ ตํ ติตฺตกตฺตาย กฏุกตฺตาย อสาตตฺตาย สํวตฺตติ. ตํ กิสฺส เหตุ? พีชํ หิสฺส ปาปิกํ. เอวเมวํ มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ยฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ ยฺจ วจีกมฺมํ…เป… ยฺจ มโนกมฺมํ ยถาทิฏฺิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยา จ เจตนา ยา จ ปตฺถนา โย จ ปณิธิ เย จ สงฺขารา, สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺาย อกนฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺิ หิสฺส ปาปิกา อสฺสาททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ.

มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ…เป… ทิฏฺาภินิเวโส ทิฏฺิปรามาโส – อิเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ ปริยุฏฺิตจิตฺตสฺส สฺโโค.

อตฺถิ สฺโชนานิ เจว ทิฏฺิโย จ, อตฺถิ สฺโชนานิ น จ ทิฏฺิโย. กตมานิ สฺโชนานิ เจว ทิฏฺิโย จ? สกฺกายทิฏฺิ, สีลพฺพตปรามาโส – อิมานิ สฺโชนานิ เจว ทิฏฺิโย จ. กตมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย? กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ, มานสฺโชนํ, วิจิกิจฺฉาสฺโชนํ, ภวราคสฺโชนํ, อิสฺสาสฺโชนํ, มจฺฉริยสฺโชนํ, อนุนยสฺโชนํ, อวิชฺชาสฺโชนํ – อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. อสฺสาททิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจตึสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

อสฺสาททิฏฺินิทฺเทโส ปโม.

๒. อตฺตานุทิฏฺินิทฺเทโส

๑๓๐. อตฺตานุทิฏฺิยา กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ; เวทนํ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ.

๑๓๑. กถํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ ปถวีกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ – ‘‘ยํ ปถวีกสิณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ ปถวีกสิณ’’นฺติ. ปถวีกสิณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ โส วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิฺจ วณฺณฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ ปถวีกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ – ‘‘ยํ ปถวีกสิณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ ปถวีกสิณ’’นฺติ. ปถวีกสิณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา รูปวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ. มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ทฺเวว คติโย…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.

อิเธกจฺโจ อาโปกสิณํ… เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ – ‘‘ยํ โอทาตกสิณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ โอทาตกสิณ’’นฺติ. โอทาตกสิณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ, โส วณฺโณ; โย วณฺโณ, สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิฺจ วณฺณฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เอวเมว อิเธกจฺโจ…เป… โอทาตกสิณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา รูปวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ.

กถํ รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมินา รูเปน รูปวา’’ติ. รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ รุกฺโข ฉายาสมฺปนฺโน อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายา. อฺโ รุกฺโข, อฺา ฉายา. โส โข ปนายํ รุกฺโข อิมาย ฉายาย ฉายาวา’’ติ. ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน อยํ อตฺตา อิมินา รูเปน รูปวา’’ติ. รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ทุติยา รูปวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.

กถํ อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อิทํ รูป’’นฺติ. อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ ปุปฺผํ คนฺธสมฺปนฺนํ อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อิทํ ปุปฺผํ, อยํ คนฺโธ; อฺํ ปุปฺผํ, อฺโ คนฺโธ. โส โข ปนายํ คนฺโธ อิมสฺมึ ปุปฺเผ’’ติ. ปุปฺผสฺมึ คนฺธํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อิทํ รูป’’นฺติ. อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ตติยา รูปวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ.

กถํ รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมสฺมึ รูเป’’ติ. รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ มณิ กรณฺฑเก ปกฺขิตฺโต อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ มณิ, อยํ กรณฺฑโก. อฺโ มณิ, อฺโ กรณฺฑโก. โส โข ปนายํ มณิ อิมสฺมึ กรณฺฑเก’’ติ. กรณฺฑกสฺมึ มณึ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมสฺมึ รูเป’’ติ. รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ จตุตฺถา รูปวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.

๑๓๒. กถํ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ โสตสมฺผสฺสชํ เวทนํ ฆานสมฺผสฺสชํ เวทนํ ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เวทนํ กายสมฺผสฺสชํ เวทนํ มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ‘‘ยา มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โส อหํ, โย อหํ สา มโนสมฺผสฺสชา เวทนา’’ติ – มโนสมฺผสฺสชํ เวทนฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ โส วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิฺจ วณฺณฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ‘‘ยา มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โส อหํ, โย อหํ สา มโนสมฺผสฺสชา เวทนา’’ติ – มโนสมฺผสฺสชํ เวทนฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา เวทนาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ.

กถํ เวทนาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สฺํ…เป… สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย เวทนาย เวทนาวา’’ติ. เวทนาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ รุกฺโข ฉายาสมฺปนฺโน อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายา. อฺโ รุกฺโข, อฺา ฉายา. โส โข ปนายํ รุกฺโข อิมาย ฉายาย ฉายาวา’’ติ. ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ สฺํ…เป… สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย เวทนาย เวทนาวา’’ติ. เวทนาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ทุติยา เวทนาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ เวทนาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.

กถํ อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สฺํ…เป… สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อยํ เวทนา’’ติ. อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ ปุปฺผํ คนฺธสมฺปนฺนํ อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อิทํ ปุปฺผํ, อยํ คนฺโธ; อฺํ ปุปฺผํ, อฺโ คนฺโธ. โส โข ปนายํ คนฺโธ อิมสฺมึ ปุปฺเผ’’ติ. ปุปฺผสฺมึ คนฺธํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ สฺํ…เป… สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อยํ เวทนา’’ติ. อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ตติยา เวทนาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติ.

กถํ เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สฺํ…เป… สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย เวทนายา’’ติ. เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ มณิ กรณฺฑเก ปกฺขิตฺโต อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ มณิ, อยํ กรณฺฑโก. อฺโ มณิ, อฺโ กรณฺฑโก. โส โข ปนายํ มณิ อิมสฺมึ กรณฺฑเก’’ติ. กรณฺฑกสฺมึ มณึ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย เวทนายา’’ติ. เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ จตุตฺถา เวทนาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.

๑๓๓. กถํ สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ จกฺขุสมฺผสฺสชํ สฺํ…เป… โสตสมฺผสฺสชํ สฺํ… ฆานสมฺผสฺสชํ สฺํ… ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ สฺํ… กายสมฺผสฺสชํ สฺํ… มโนสมฺผสฺสชํ สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ยา มโนสมฺผสฺสชา สฺา โส อหํ, โย อหํ สา มโนสมฺผสฺสชา สฺา’’ติ. มโนสมฺผสฺสชํ สฺฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ โส วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิฺจ วณฺณฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ มโนสมฺผสฺสชํ สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ – ‘‘ยา มโนสมฺผสฺสชา สฺา โส อหํ, โย อหํ สา มโนสมฺผสฺสชา สฺา’’ติ. มโนสมฺผสฺสชํ สฺฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา สฺาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ.

กถํ สฺาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย สฺาย สฺาวา’’ติ. สฺาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ รุกฺโข ฉายาสมฺปนฺโน อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายา. อฺโ รุกฺโข, อฺา ฉายา. โส โข ปนายํ รุกฺโข อิมาย ฉายาย ฉายาวา’’ติ. ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย สฺาย สฺาวา’’ติ. สฺาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ทุติยา สฺาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ สฺาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.

กถํ อตฺตนิ สฺํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อยํ สฺา’’ติ. อตฺตนิ สฺํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ ปุปฺผํ คนฺธสมฺปนฺนํ อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อิทํ ปุปฺผํ, อยํ คนฺโธ. อฺํ ปุปฺผํ, อฺโ คนฺโธ. โส โข ปนายํ คนฺโธ อิมสฺมึ ปุปฺเผ’’ติ. ปุปฺผสฺมึ คนฺธํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อยํ สฺา’’ติ. อตฺตนิ สฺํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ตติยา สฺาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ อตฺตนิ สฺํ สมนุปสฺสติ.

กถํ สฺาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สงฺขาเร …เป… วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย สฺายา’’ติ. สฺาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ มณิ กรณฺฑเก ปกฺขิตฺโต อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ มณิ, อยํ กรณฺฑโก. อฺโ มณิ, อฺโ กรณฺฑโก. โส โข ปนายํ มณิ อิมสฺมึ กรณฺฑเก’’ติ. กรณฺฑกสฺมึ มณึ สมนุปสฺสติ. เอวเมว อิเธกจฺโจ สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย สฺายา’’ติ. สฺาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ จตุตฺถา สฺาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ น จ ทิฏฺิโย. เอวํ สฺาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.

๑๓๔. กถํ สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ จกฺขุสมฺผสฺสชํ เจตนํ โสตสมฺผสฺสชํ เจตนํ ฆานสมฺผสฺสชํ เจตนํ ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เจตนํ กายสมฺผสฺสชํ เจตนํ มโนสมฺผสฺสชํ เจตนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ‘‘ยา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา, โส อหํ; โย อหํ สา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติ – มโนสมฺผสฺสชํ เจตนฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ โส วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิฺจ วณฺณฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ มโนสมฺผสฺสชํ เจตนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ‘‘ยา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา โส อหํ, โย อหํ สา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติ – มโนสมฺผสฺสชํ เจตนฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา สงฺขารวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ.

กถํ สงฺขารวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ… สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิเมหิ สงฺขาเรหิ สงฺขารวา’’ติ. สงฺขารวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ รุกฺโข ฉายาสมฺปนฺโน อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายา. อฺโ รุกฺโข, อฺา ฉายา. โส โข ปนายํ รุกฺโข อิมาย ฉายาย ฉายาวา’’ติ. ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติ. เอวเมว อิเธกจฺโจ วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ… สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา. อิเมหิ สงฺขาเรหิ สงฺขารวา’’ติ. สงฺขารวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ทุติยา สงฺขารวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ สงฺขารวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.

กถํ อตฺตนิ สงฺขาเร สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ… สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อิเม สงฺขารา’’ติ. อตฺตนิ สงฺขาเร สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ ปุปฺผํ คนฺธสมฺปนฺนํ อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อิทํ ปุปฺผํ, อยํ คนฺโธ; อฺํ ปุปฺผํ, อฺโ คนฺโธ. โส โข ปนายํ คนฺโธ อิมสฺมึ ปุปฺเผ’’ติ. ปุปฺผสฺมึ คนฺธํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ… สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อิเม สงฺขารา’’ติ. อตฺตนิ สงฺขาเร สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ตติยา สงฺขารวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ อตฺตนิ สงฺขาเร สมนุปสฺสติ.

กถํ สงฺขาเรสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ… สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิเมสุ สงฺขาเรสู’’ติ. สงฺขาเรสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ มณิ กรณฺฑเก ปกฺขิตฺโต อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ มณิ, อยํ กรณฺฑโก. อฺโ มณิ, อฺโ กรณฺฑโก. โส โข ปนายํ มณิ อิมสฺมึ กรณฺฑเก’’ติ. กรณฺฑกสฺมึ มณึ สมนุปสฺสติ. เอวเมว อิเธกจฺโจ วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ… สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิเมสุ สงฺขาเรสู’’ติ. สงฺขาเรสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ จตุตฺถา สงฺขารวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ สงฺขาเรสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.

๑๓๕. กถํ วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ จกฺขุวิฺาณํ… โสตวิฺาณํ… ฆานวิฺาณํ… ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ… มโนวิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ‘‘ยํ มโนวิฺาณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ มโนวิฺาณ’’นฺติ – มโนวิฺาณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ โส วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิฺจ วณฺณฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ มโนวิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ‘‘ยํ มโนวิฺาณํ, โส อหํ; โย อหํ ตํ มโนวิฺาณ’’นฺติ – มโนวิฺาณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา วิฺาณวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ.

กถํ วิฺาณวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมินา วิฺาเณน วิฺาณวา’’ติ. วิฺาณวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ รุกฺโข ฉายาสมฺปนฺโน อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายา. อฺโ รุกฺโข, อฺา ฉายา. โส โข ปนายํ รุกฺโข อิมาย ฉายาย ฉายาวา’’ติ. ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมินา วิฺาเณน วิฺาณวา’’ติ. วิฺาณวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ทุติยา วิฺาณวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ วิฺาณวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.

กถํ อตฺตนิ วิฺาณํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อิทํ วิฺาณ’’นฺติ. อตฺตนิ วิฺาณํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ ปุปฺผํ คนฺธสมฺปนฺนํ อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อิทํ ปุปฺผํ, อยํ คนฺโธ; อฺํ ปุปฺผํ, อฺโ คนฺโธ. โส โข ปนายํ คนฺโธ อิมสฺมึ ปุปฺเผ’’ติ. ปุปฺผสฺมึ คนฺธํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อิทํ วิฺาณ’’นฺติ. อตฺตนิ วิฺาณํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ตติยา วิฺาณวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ อตฺตนิ วิฺาณํ สมนุปสฺสติ.

กถํ วิฺาณสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมสฺมึ วิฺาเณ’’ติ. วิฺาณสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ มณิ กรณฺฑเก ปกฺขิตฺโต อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ มณิ, อยํ กรณฺฑโก. อฺโ มณิ, อฺโ กรณฺฑโก. โส โข ปนายํ มณิ อิมสฺมึ กรณฺฑเก’’ติ. กรณฺฑกสฺมึ มณึ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมสฺมึ วิฺาเณ’’ติ. วิฺาณสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ จตุตฺถา วิฺาณวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ วิฺาณสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อตฺตานุทิฏฺิยา อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

อตฺตานุทิฏฺินิทฺเทโส ทุติโย.

๓. มิจฺฉาทิฏฺินิทฺเทโส

๑๓๖. มิจฺฉาทิฏฺิยา กตเมหิ ทสหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติ – วตฺถุ [วตฺถุํ (สฺยา.) เอวมุปริปิ]. เอวํวาโท มิจฺฉาภินิเวสปรามาโส [มิจฺฉาทิฏฺาภินิเวสปรามาโส (สฺยา.)] ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา มิจฺฉาวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ. มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. ‘‘นตฺถิ ยิฏฺ’’นฺติ – วตฺถุ…เป… ‘‘นตฺถิ หุต’’นฺติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก’’ติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ อยํ โลโก’’ติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ ปโร โลโก’’ติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ มาตา’’ติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ ปิตา’’ติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา [สมคฺคตา (ก.)] สมฺมาปฏิปนฺนา, เย อิมฺจ โลกํ, ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ – วตฺถุ. เอวํวาโท มิจฺฉาภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ทสมา มิจฺฉาวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ. มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ทฺเวว คติโย…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. มิจฺฉาทิฏฺิยา อิเมหิ ทสหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

มิจฺฉาทิฏฺินิทฺเทโส ตติโย.

๔. สกฺกายทิฏฺินิทฺเทโส

๑๓๗. สกฺกายทิฏฺิยา กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ.

กถํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ ปถวีกสิณํ…เป… โอทาตกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ‘‘ยํ โอทาตกสิณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ โอทาตกสิณ’’นฺติ – โอทาตกสิณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต…เป… เอวเมวํ อิเธกจฺโจ โอทาตกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ…เป… อยํ ปมา รูปวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ. สกฺกายทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… สกฺกายทิฏฺิยา อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

สกฺกายทิฏฺินิทฺเทโส จตุตฺโถ.

๕. สสฺสตทิฏฺินิทฺเทโส

๑๓๘. สกฺกายวตฺถุกาย สสฺสตทิฏฺิยา กตเมหิ ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ…เป… สฺาวนฺตํ วา อตฺตานํ… สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตานํ… วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ.

กถํ รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมินา รูเปน รูปวา’’ติ. รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ รุกฺโข ฉายาสมฺปนฺโน อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายา; อฺโ รุกฺโข, อฺา ฉายา. โส โข ปนายํ รุกฺโข อิมาย ฉายาย ฉายาวา’’ติ. ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ เวทนํ…เป… อยํ ปมา สกฺกายวตฺถุกา สสฺสตทิฏฺิ. สสฺสตทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ…เป… สกฺกายวตฺถุกาย สสฺสตทิฏฺิยา อิเมหิ ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

สสฺสตทิฏฺินิทฺเทโส ปฺจโม.

๖. อุจฺเฉททิฏฺินิทฺเทโส

๑๓๙. สกฺกายวตฺถุกาย อุจฺเฉททิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ.

กถํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ ปถวีกสิณํ…เป… โอทาตกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ‘‘ยํ โอทาตกสิณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ โอทาตกสิณ’’นฺติ – โอทาตกสิณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต…เป… อยํ ปมา สกฺกายวตฺถุกา อุจฺเฉททิฏฺิ. อุจฺเฉททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… สกฺกายวตฺถุกาย อุจฺเฉททิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

อุจฺเฉททิฏฺินิทฺเทโส ฉฏฺโ.

๗. อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺินิทฺเทโส

๑๔๐. อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺาสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา… ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา… ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา… ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา… ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ…เป… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ… ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ?

‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ…เป… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

[ก] ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ โลโก เจว สสฺสตํ จาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ …เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.

เวทนา โลโก เจว สสฺสตา จาติ…เป… สฺา โลโก เจว สสฺสตา จาติ…เป… สงฺขารา โลโก เจว สสฺสตา จาติ…เป… วิฺาณํ โลโก เจว สสฺสตฺจาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปฺจมี สสฺสโต โลโกติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

[ข] ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ โลโก เจว อสสฺสตฺจาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ…เป… อยํ ปมา ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.

เวทนา โลโก เจว อสสฺสตา จาติ…เป… สฺา โลโก เจว อสสฺสตา จาติ…เป… สงฺขารา โลโก เจว อสสฺสตา จาติ…เป… วิฺาณํ โลโก เจว อสสฺสตฺจาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

[ค] ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิเธกจฺโจ ปริตฺตํ โอกาสํ นีลกโต ผรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อนฺตวา อยํ โลโก ปริวฏุโม’’ติ. อนฺตสฺี โหติ. ยํ ผรติ, ตํ วตฺถุ เจว โลโก จ. เยน ผรติ, โส อตฺตา เจว โลโก จาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.

อิเธกจฺโจ ปริตฺตํ โอกาสํ ปีตกโต ผรติ… โลหิตกโต ผรติ… โอทาตกโต ผรติ… โอภาสกโต ผรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อนฺตวา อยํ โลโก ปริวฏุโม’’ติ. อนฺตสฺี โหติ. ยํ ผรติ ตํ วตฺถุ เจว โลโก จ. เยน ผรติ โส อตฺตา เจว โลโก จาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ…เป… อนฺตวา โลโกติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

[ฆ] ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิเธกจฺโจ วิปุลํ โอกาสํ นีลกโต ผรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อนนฺตวา อยํ โลโก อปริยนฺโต’’ติ. อนนฺตสฺี โหติ. ยํ ผรติ ตํ วตฺถุ เจว โลโก จ; เยน ผรติ โส อตฺตา เจว โลโก จาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.

อิเธกจฺโจ วิปุลํ โอกาสํ ปีตกโต ผรติ… โลหิตกโต ผรติ… โอทาตกโต ผรติ… โอภาสกโต ผรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อนนฺตวา อยํ โลโก อปริยนฺโต’’ติ. อนนฺตสฺี โหติ. ยํ ผรติ ตํ วตฺถุ เจว โลโก จ; เยน ผรติ โส อตฺตา เจว โลโก จาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ…เป… อนนฺตวา โลโกติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

[ง] ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ ชีวฺเจว สรีรฺจ; ยํ ชีวํ ตํ สรีรํ, ยํ สรีรํ ตํ ชีวนฺติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.

เวทนา ชีวา เจว สรีรํ จ… สฺา ชีวา เจว สรีรํ จ… สงฺขารา ชีวา เจว สรีรํ จ… วิฺาณํ ชีวฺเจว สรีรฺจ; ยํ ชีวํ ตํ สรีรํ, ยํ สรีรํ ตํ ชีวนฺติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ…เป… ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

[จ] ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ สรีรํ, น ชีวํ; ชีวํ น สรีรํ. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.

เวทนา สรีรํ, น ชีวํ… สฺา สรีรํ, น ชีวํ… สงฺขารา สรีรํ, น ชีวํ… วิฺาณํ สรีรํ, น ชีวํ; ชีวํ น สรีรํ. อฺํ ชีวํ, อฺํ สรีรนฺติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ…เป… อฺํ ชีวํ, อฺํ สรีรนฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

[ฉ] ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ อิเธว มรณธมฺมํ. ตถาคโต กายสฺส เภทา โหติปิ ติฏฺติปิ อุปฺปชฺชติปิ นิพฺพตฺตติปีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.

เวทนา อิเธว มรณธมฺมา…เป… สฺา อิเธว มรณธมฺมา… สงฺขารา อิเธว มรณธมฺมา… วิฺาณํ อิเธว มรณธมฺมํ. ตถาคโต กายสฺส เภทา โหติปิ ติฏฺติปิ อุปฺปชฺชติปิ นิพฺพตฺตติปีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ…เป… ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

[ช] ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ อิเธว มรณธมฺมํ. ตถาคโตปิ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ; น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.

เวทนา อิเธว มรณธมฺมา…เป… สฺา อิเธว มรณธมฺมา… สงฺขารา อิเธว มรณธมฺมา… วิฺาณํ อิเธว มรณธมฺมํ. ตถาคโตปิ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ. ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ…เป… ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

[ฌ] ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ อิเธว มรณธมฺมํ. ตถาคโต กายสฺส เภทา โหติ จ น จ โหตีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ น จ ทิฏฺิโย.

เวทนา อิเธว มรณธมฺมา…เป… สฺา อิเธว มรณธมฺมา… สงฺขารา อิเธว มรณธมฺมา… วิฺาณํ อิเธว มรณธมฺมํ. ตถาคโต กายสฺส เภทา โหติ จ น จ โหตีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ…เป… ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

[] ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ อิเธว มรณธมฺมํ. ตถาคโต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เนว โหติ น น โหตีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ, อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.

เวทนา อิเธว มรณธมฺมา…เป… สฺา อิเธว มรณธมฺมา… สงฺขารา อิเธว มรณธมฺมา… วิฺาณํ อิเธว มรณธมฺมํ. ตถาคโต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เนว โหติ น น โหตีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปฺจมี ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺาสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺินิทฺเทโส สตฺตโม.

๘. ปุพฺพนฺตานุทิฏฺินิทฺเทโส

๑๔๑. ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิยา กตเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา – ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิยา อิเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

ปุพฺพนฺตานุทิฏฺินิทฺเทโส อฏฺโม.

๙. อปรนฺตานุทิฏฺินิทฺเทโส

๑๔๒. อปรนฺตานุทิฏฺิยา กตเมหิ จตุจตฺตาลีสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? โสฬส สฺีวาทา, อฏฺ อสฺีวาทา, อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา, สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา – อปรนฺตานุทิฏฺิยา อิเมหิ จตุจตฺตาลีสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

อปรนฺตานุทิฏฺินิทฺเทโส นวโม.

๑๐-๑๒. สฺโชนิกาทิทิฏฺินิทฺเทโส

๑๔๓. สฺโชนิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ…เป… ทิฏฺาภินิเวโส ทิฏฺิปรามาโส – สฺโชนิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

๑๔๔. ‘‘อห’’นฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา กตเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? จกฺขุ อหนฺติ – อภินิเวสปรามาโส. อหนฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘อห’’นฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.

โสตํ อหนฺติ…เป… ฆานํ อหนฺติ…เป… ชิวฺหา อหนฺติ…เป… กาโย อหนฺติ…เป… มโน อหนฺติ…เป… รูปา อหนฺติ…เป… ธมฺมา อหนฺติ… จกฺขุวิฺาณํ อหนฺติ…เป… มโนวิฺาณํ อหนฺติ – อภินิเวสปรามาโส. อหนฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ อฏฺารสมี ‘‘อห’’นฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. ‘‘อห’’นฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา อิเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

๑๔๕. ‘‘มม’’นฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา กตเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? จกฺขุ มมนฺติ – อภินิเวสปรามาโส. มมนฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘มม’’นฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.

โสตํ มมนฺติ…เป… ฆานํ มมนฺติ…เป… ชิวฺหา มมนฺติ…เป… กาโย มมนฺติ…เป… มโน มมนฺติ…เป… รูปา มมนฺติ…เป… ธมฺมา มมนฺติ…เป… จกฺขุวิฺาณํ มมนฺติ…เป… มโนวิฺาณํ มมนฺติ อภินิเวสปรามาโส. มมนฺติ มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ อฏฺารสมี ‘‘มม’’นฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. ‘‘มม’’นฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา อิเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

สฺโชนิกาทิทิฏฺินิทฺเทโส ทฺวาทสโม.

๑๓. อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตทิฏฺินิทฺเทโส

๑๔๖. อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ…เป….

กถํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ ปถวีกสิณํ…เป… โอทาตกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ‘‘ยํ โอทาตกสิณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ โอทาตกสิณ’’นฺติ – โอทาตกสิณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ, โส วณฺโณ; โย วณฺโณ, สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิฺจ วณฺณฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ โอทาตกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… อยํ ปมา รูปวตฺถุกา อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ. อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตทิฏฺินิทฺเทโส เตรสโม.

๑๔. โลกวาทปฏิสํยุตฺตทิฏฺินิทฺเทโส

๑๔๗. โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา กตเมหิ อฏฺหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ – อภินิเวสปรามาโส โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา, ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ. โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.

อสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ…เป… สสฺสโต จ อสสฺสโต จ อตฺตา จ โลโก จาติ…เป… เนว สสฺสโต นาสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ… อนฺตวา อตฺตา จ โลโก จาติ… อนนฺตวา อตฺตา จ โลโก จาติ… อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา จ โลโก จาติ… เนว อนฺตวา น อนนฺตวา อตฺตา จ โลโก จาติ อภินิเวสปรามาโส โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ อฏฺมี โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ. โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ …เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา อิเมหิ อฏฺหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.

โลกวาทปฏิสํยุตฺตทิฏฺินิทฺเทโส จุทฺทสโม.

๑๕-๑๖. ภว-วิภวทิฏฺินิทฺเทโส

๑๔๘. โอลียนาภินิเวโส ภวทิฏฺิ. อติธาวนาภินิเวโส วิภวทิฏฺิ. อสฺสาททิฏฺิยา ปฺจตึสาย อากาเรหิ อภินิเวโส กติ ภวทิฏฺิโย, กติ วิภวทิฏฺิโย? อตฺตานุทิฏฺิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส กติ ภวทิฏฺิโย กติ วิภวทิฏฺิโย…เป… โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา อฏฺหิ อากาเรหิ อภินิเวโส กติ ภวทิฏฺิโย กติ วิภวทิฏฺิโย?

อสฺสาททิฏฺิยา ปฺจตึสาย อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย. อตฺตานุทิฏฺิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส ปนฺนรส ภวทิฏฺิโย, ปฺจ วิภวทิฏฺิโย. มิจฺฉาทิฏฺิยา ทสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺิโย. สกฺกายทิฏฺิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส ปนฺนรส ภวทิฏฺิโย, ปฺจ วิภวทิฏฺิโย. สกฺกายวตฺถุกาย สสฺสตทิฏฺิยา ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺิโย. สกฺกายวตฺถุกาย อุจฺเฉททิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺิโย.

‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺิโย. ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺิโย. ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย. ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย. ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺิโย. ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺิโย. ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺิโย. ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺิโย. ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย.

ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิยา อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย. อปรนฺตานุทิฏฺิยา จตุจตฺตารีสาย อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย. สฺโชนิกาย ทิฏฺิยา อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย. อหนฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺิโย. มมนฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺิโย. อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส ปนฺนรส ภวทิฏฺิโย, ปฺจ วิภวทิฏฺิโย. โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา อฏฺหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย.

สพฺพาว ตา ทิฏฺิโย อสฺสาททิฏฺิโย. สพฺพาว ตา ทิฏฺิโย อตฺตานุทิฏฺิโย. สพฺพาว ตา ทิฏฺิโย มิจฺฉาทิฏฺิโย. สพฺพาว ตา ทิฏฺิโย สกฺกายทิฏฺิโย. สพฺพาว ตา ทิฏฺิโย อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิโย. สพฺพาว ตา ทิฏฺิโย สฺโชนิกา ทิฏฺิโย. สพฺพาว ตา ทิฏฺิโย อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิโย.

ภวฺจ ทิฏฺึ วิภวฺจ ทิฏฺึ, เอตํ ทฺวยํ ตกฺกิกา นิสฺสิตาเส;

เตสํ นิโรธมฺหิ น หตฺถิ าณํ, ยตฺถายํ โลโก วิปรีตสฺีติ.

๑๔๙. ‘‘ทฺวีหิ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิคเตหิ ปริยุฏฺิตา เทวมนุสฺสา โอลียนฺติ [โอลิยนฺติ (สฺยา. ก.) อิติวุ. ๔๙ ปสฺสิตพฺพา] เอเก, อติธาวนฺติ เอเก; จกฺขุมนฺโต จ ปสฺสนฺติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, โอลียนฺติ เอเก? ภวารามา, ภิกฺขเว, เทวมนุสฺสา ภวรตา ภวสมฺมุทิตา. เตสํ ภวนิโรธาย ธมฺเม เทสิยมาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ น ปสีทติ น สนฺติฏฺติ นาธิมุจฺจติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, โอลียนฺติ เอเก.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, อติธาวนฺติ เอเก? ภเวเนว โข ปเนเก อฏฺฏียมานา [อฏฺฏิยมานา (สฺยา. ก.) อิติวุ. ๔๙ ปสฺสิตพฺพา] หรายมานา ชิคุจฺฉมานา วิภวํ อภินนฺทนฺติ – ‘‘ยโต กิร, โภ, อยํ อตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ เอตํ ยาถาวนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อติธาวนฺติ เอเก.

‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, จกฺขุมนฺโต จ ปสฺสนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภูตํ ภูตโต ปสฺสติ. ภูตํ ภูตโต ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุมนฺโต จ ปสฺสนฺติ.

‘‘โย [อยํ คาถา อิติวุ. ๔๙ ทิสฺสติ] ภูตํ ภูตโต ทิสฺวา, ภูตสฺส จ อติกฺกมํ;

ยถาภูเตธิมุจฺจติ, ภวตณฺหา ปริกฺขยา.

‘‘ส เว ภูตปริฺาโต, วีตตณฺโห ภวาภเว;

ภูตสฺส วิภวา ภิกฺขุ, นาคจฺฉติ ปุนพฺภว’’นฺติ.

๑๕๐. ตโย ปุคฺคลา วิปนฺนทิฏฺี, ตโย ปุคฺคลา สมฺปนฺนทิฏฺี. กตเม ตโย ปุคฺคลา วิปนฺนทิฏฺี? ติตฺถิโย จ, ติตฺถิยสาวโก จ, โย จ มิจฺฉาทิฏฺิโก – อิเม ตโย ปุคฺคลา วิปนฺนทิฏฺี.

กตเม ตโย ปุคฺคลา สมฺปนฺนทิฏฺี? ตถาคโต จ, ตถาคตสาวโก จ, โย จ สมฺมาทิฏฺิโก – อิเม ตโย ปุคฺคลา สมฺปนฺนทิฏฺี.

‘‘โกธโน อุปนาหี จ, ปาปมกฺขี จ โย นโร;

วิปนฺนทิฏฺิ มายาวี, ตํ ชฺา วสโล อิติ’’ [อิเม (สฺยา.) สุ. นิ. ๑๑๖ ปสฺสิตพฺพา].

อกฺโกธโน อนุปนาหี, วิสุทฺโธ [อมกฺขี (สฺยา.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] สุทฺธตํ คโต;

สมฺปนฺนทิฏฺิ เมธาวี, ตํ ชฺา อริโย อิตีติ.

ติสฺโส วิปนฺนทิฏฺิโย, ติสฺโส สมฺปนฺนทิฏฺิโย. กตมา ติสฺโส วิปนฺนทิฏฺิโย? เอตํ มมาติ – วิปนฺนทิฏฺิ. เอโสหมสฺมีติ – วิปนฺนทิฏฺิ. เอโส เม อตฺตาติ – วิปนฺนทิฏฺิ. อิมา ติสฺโส วิปนฺนทิฏฺิโย.

กตมา ติสฺโส สมฺปนฺนทิฏฺิโย? เนตํ มมาติ – สมฺปนฺนทิฏฺิ. เนโสหมสฺมีติ – สมฺปนฺนทิฏฺิ. น เมโส อตฺตาติ – สมฺปนฺนทิฏฺิ. อิมา ติสฺโส สมฺปนฺนทิฏฺิโย.

เอตํ มมาติ – กา ทิฏฺิ, กติ ทิฏฺิโย, กตมนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺิโย? เอโสหมสฺมีติ – กา ทิฏฺิ, กติ ทิฏฺิโย, กตมนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺิโย? เอโส เม อตฺตาติ – กา ทิฏฺิ, กติ ทิฏฺิโย, กตมนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺิโย?

เอตํ มมาติ – ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ. อฏฺารส ทิฏฺิโย. ปุพฺพนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺิโย. เอโสหมสฺมีติ – อปรนฺตานุทิฏฺิ. จตุจตฺตารีสํ ทิฏฺิโย. อปรนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺิโย. เอโส เม อตฺตาติ – วีสติวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ. สกฺกายทิฏฺิปฺปมุขานิ [สกฺกายทิฏฺิปฺปมุเขน (สฺยา.)] ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺิโย.

๑๕๑. ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, มยิ นิฏฺํ คตา, สพฺเพ เต ทิฏฺิสมฺปนฺนา. เตสํ ทิฏฺิสมฺปนฺนานํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา, ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺา. กตเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา? สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส, โกลํโกลสฺส, เอกพีชิสฺส, สกทาคามิสฺส, โย จ ทิฏฺเว ธมฺเม อรหา – อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา.

‘‘กตเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺา? อนฺตราปรินิพฺพายิสฺส, อุปหจฺจปรินิพฺพายิสฺส, อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, สสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, อุทฺธํโสตสฺส, อกนิฏฺคามิโน – อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺา.

‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, มยิ นิฏฺํ คตา, สพฺเพ เต ทิฏฺิสมฺปนฺนา. เตสํ ทิฏฺิสมฺปนฺนานํ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺา.

‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, มยิ อเวจฺจปฺปสนฺนา, สพฺเพ เต โสตาปนฺนา. เตสํ โสตาปนฺนานํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา, ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺา. กตเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา? สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส, โกลํโกลสฺส, เอกพีชิสฺส, สกทาคามิสฺส, โย จ ทิฏฺเว ธมฺเม อรหา – อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา.

‘‘กตเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺา? อนฺตราปรินิพฺพายิสฺส, อุปหจฺจปรินิพฺพายิสฺส, อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, สสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, อุทฺธํโสตสฺส, อกนิฏฺคามิโน – อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺา.

‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, มยิ อเวจฺจปฺปสนฺนา, สพฺเพ เต โสตาปนฺนา. เตสํ โสตาปนฺนานํ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา. อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺาติ’’.

ภววิภวทิฏฺินิทฺเทโส โสฬสโม.

ทิฏฺิกถา นิฏฺิตา.

๓. อานาปานสฺสติกถา

๑. คณนวาร

๑๕๒. โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธึ [อานาปานสติสมาธึ (สี. อฏฺ.)] ภาวยโต สมาธิกานิ ทฺเว าณสตานิ อุปฺปชฺชนฺติ – อฏฺ ปริปนฺเถ [ปริพนฺเธ (ก.)] าณานิ, อฏฺ จ อุปกาเร าณานิ, อฏฺารส อุปกฺกิเลเส าณานิ, เตรส โวทาเน าณานิ, พาตฺตึส สโตการิสฺส [สโตการีสุ (สฺยา.)] าณานิ, จตุวีสติ สมาธิวเสน าณานิ, ทฺเวสตฺตติ วิปสฺสนาวเสน าณานิ, อฏฺ นิพฺพิทาาณานิ, อฏฺ นิพฺพิทานุโลมาณานิ, อฏฺ นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณานิ, เอกวีสติ วิมุตฺติสุเข าณานิ.

กตมานิ อฏฺ ปริปนฺเถ าณานิ, อฏฺ จ อุปกาเร าณานิ? กามจฺฉนฺโท สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, เนกฺขมฺมํ สมาธิสฺส อุปการํ. พฺยาปาโท สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, อพฺยาปาโท สมาธิสฺส อุปการํ. ถินมิทฺธํ สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, อาโลกสฺา สมาธิสฺส อุปการํ. อุทฺธจฺจํ สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, อวิกฺเขโป สมาธิสฺส อุปการํ. วิจิกิจฺฉา สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, ธมฺมววตฺถานํ สมาธิสฺส อุปการํ. อวิชฺชา สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, าณํ สมาธิสฺส อุปการํ. อรติ สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, ปาโมชฺชํ สมาธิสฺส อุปการํ. สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา สมาธิสฺส ปริปนฺถา, สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา สมาธิสฺส อุปการา. อิมานิ อฏฺ ปริปนฺเถ าณานิ, อฏฺ จ อุปกาเร าณานิ.

คณนวาโร ปโม.

๒. โสฬสาณนิทฺเทโส

๑๕๓. อิเมหิ โสฬสหิ อากาเรหิ อุทุจิตฺตํ จิตฺตํ สมุทุจิตํ จิตฺตํ เอกตฺเต สนฺติฏฺติ, นีวรเณหิ วิสุชฺฌติ. กตเม เต เอกตฺตา? เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํ, อพฺยาปาโท เอกตฺตํ, อาโลกสฺา เอกตฺตํ, อวิกฺเขโป เอกตฺตํ, ธมฺมววตฺถานํ เอกตฺตํ, าณํ เอกตฺตํ, ปาโมชฺชํ เอกตฺตํ, สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เอกตฺตา.

นีวรณาติ, กตเม เต นีวรณา? กามจฺฉนฺโท นีวรณํ, พฺยาปาโท นีวรณํ, ถินมิทฺธํ นีวรณํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ นีวรณํ, วิจิกิจฺฉา นีวรณํ, อวิชฺชา นีวรณํ, อรติ นีวรณํ, สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา นีวรณา.

นีวรณาติ, เกนฏฺเน นีวรณา? นิยฺยานาวรณฏฺเน นีวรณา. กตเม เต นิยฺยานา? เนกฺขมฺมํ อริยานํ นิยฺยานํ. เตน จ เนกฺขมฺเมน อริยา นิยฺยนฺติ. กามจฺฉนฺโท นิยฺยานาวรณํ. เตน จ กามจฺฉนฺเทน นิวุตตฺตา เนกฺขมฺมํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – กามจฺฉนฺโท นิยฺยานาวรณํ. อพฺยาปาโท อริยานํ นิยฺยานํ. เตน จ อพฺยาปาเทน อริยา นิยฺยนฺติ. พฺยาปาโท นิยฺยานาวรณํ. เตน จ พฺยาปาเทน นิวุตตฺตา อพฺยาปาทํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – พฺยาปาโท นิยฺยานาวรณํ. อาโลกสฺา อริยานํ นิยฺยานํ. ตาย จ อาโลกสฺาย อริยา นิยฺยนฺติ. ถินมิทฺธํ นิยฺยานาวรณํ. เตน จ ถินมิทฺเธน นิวุตตฺตา อาโลกสฺํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – ถินมิทฺธํ นิยฺยานาวรณํ. อวิกฺเขโป อริยานํ นิยฺยานํ. เตน จ อวิกฺเขเปน อริยา นิยฺยนฺติ. อุทฺธจฺจํ นิยฺยานาวรณํ. เตน จ อุทฺธจฺเจน นิวุตตฺตา อวิกฺเขปํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – อุทฺธจฺจํ นิยฺยานาวรณํ. ธมฺมววตฺถานํ อริยานํ นิยฺยานํ. เตน จ ธมฺมววตฺถาเนน อริยา นิยฺยนฺติ. วิจิกิจฺฉา นิยฺยานาวรณํ. ตาย จ วิจิกิจฺฉาย นิวุตตฺตา ธมฺมววตฺถานํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – วิจิกิจฺฉา นิยฺยานาวรณํ. าณํ อริยานํ นิยฺยานํ. เตน จ าเณน อริยา นิยฺยนฺติ. อวิชฺชา นิยฺยานาวรณํ. ตาย จ อวิชฺชาย นิวุตตฺตา าณํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – อวิชฺชา นิยฺยานาวรณํ. ปาโมชฺชํ อริยานํ นิยฺยานํ. เตน จ ปาโมชฺเชน อริยา นิยฺยนฺติ. อรติ นิยฺยานาวรณํ. ตาย จ อรติยา นิวุตตฺตา ปาโมชฺชํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – อรติ นิยฺยานาวรณํ. สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา อริยานํ นิยฺยานํ. เตหิ จ กุสเลหิ ธมฺเมหิ อริยา นิยฺยนฺติ. สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา นิยฺยานาวรณา. เตหิ จ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ นิวุตตฺตา กุสเล ธมฺเม อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา นิยฺยานาวรณา. อิเมหิ จ ปน นีวรเณหิ วิสุทฺธจิตฺตสฺส โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธึ ภาวยโต ขณิกสโมธานา.

โสฬสาณนิทฺเทโส ทุติโย.

๓. อุปกฺกิเลสาณนิทฺเทโส

ปมจฺฉกฺกํ

๑๕๔. อิเมหิ จ ปน นีวรเณหิ วิสุทฺธจิตฺตสฺส โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธึ ภาวยโต ขณิกสโมธานา กตเม อฏฺารส อุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ? อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตวิกฺเขปคตํ จิตฺตํ สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธาวิกฺเขปคตํ จิตฺตํ สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. อสฺสาสปฏิกงฺขนา นิกนฺติ ตณฺหาจริยา สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. ปสฺสาสปฏิกงฺขนา นิกนฺติ ตณฺหาจริยา สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. อสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส ปสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉนา สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. ปสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส อสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉนา สมาธิสฺส ปริปนฺโถ.

อนุคจฺฉนา จ อสฺสาสํ, ปสฺสาสํ อนุคจฺฉนา;

สติ อชฺฌตฺตวิกฺเขปา, กงฺขนา พหิทฺธาวิกฺเขปปตฺถนา [วิกฺเขปปนฺถนา (สฺยา.)].

อสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส, ปสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉนา;

ปสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส, อสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉนา.

ฉ เอเต อุปกฺกิเลสา, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส;

เยหิ วิกฺขิปฺปมานสฺส [วิกมฺปมานสฺส (สฺยา.)], โน จ จิตฺตํ วิมุจฺจติ;

วิโมกฺขํ อปฺปชานนฺตา, เต โหนฺติ ปรปตฺติยาติ.

ทุติยจฺฉกฺกํ

๑๕๕. นิมิตฺตํ อาวชฺชโต อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. อสฺสาสํ อาวชฺชโต นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. นิมิตฺตํ อาวชฺชโต ปสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. ปสฺสาสํ อาวชฺชโต นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. อสฺสาสํ อาวชฺชโต ปสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. ปสฺสาสํ อาวชฺชโต อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ.

นิมิตฺตํ อาวชฺชมานสฺส, อสฺสาเส วิกฺขิปเต มโน;

อสฺสาสํ อาวชฺชมานสฺส, นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปติ.

นิมิตฺตํ อาวชฺชมานสฺส, ปสฺสาเส วิกฺขิปเต มโน;

ปสฺสาสํ อาวชฺชมานสฺส, นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปติ.

อสฺสาสํ อาวชฺชมานสฺส, ปสฺสาเส วิกฺขิปเต มโน;

ปสฺสาสํ อาวชฺชมานสฺส, อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติ.

ฉ เอเต อุปกฺกิเลสา, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส;

เยหิ วิกฺขิปฺปมานสฺส, โน จ จิตฺตํ วิมุจฺจติ;

วิโมกฺขํ อปฺปชานนฺตา, เต โหนฺติ ปรปตฺติยาติ.

ตติยจฺฉกฺกํ

๑๕๖. อตีตานุธาวนํ จิตฺตํ วิกฺเขปานุปติตํ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. อนาคตปฏิกงฺขนํ จิตฺตํ วิกมฺปิตํ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. ลีนํ จิตฺตํ โกสชฺชานุปติตํ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. อติปคฺคหิตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจานุปติตํ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. อภินตํ จิตฺตํ ราคานุปติตํ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. อปนตํ จิตฺตํ พฺยาปาทานุปติตํ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ.

อตีตานุธาวนํ จิตฺตํ, อนาคตปฏิกงฺขนํ ลีนํ;

อติปคฺคหิตํ อภินตํ, อปนตํ จิตฺตํ น สมาธิยติ.

ฉ เอเต อุปกฺกิเลสา, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส;

เยหิ อุปกฺกิลิฏฺสงฺกปฺโป, อธิจิตฺตํ นปฺปชานาตีติ.

๑๕๗. อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธาวิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. อสฺสาสปฏิกงฺขนาย นิกนฺติยา ตณฺหาจริยาย กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. ปสฺสาสปฏิกงฺขนาย นิกนฺติยา ตณฺหาจริยาย กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. อสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส ปสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. ปสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส อสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. นิมิตฺตํ อาวชฺชโต อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. อสฺสาสํ อาวชฺชโต นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. นิมิตฺตํ อาวชฺชโต ปสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. ปสฺสาสํ อาวชฺชโต นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. อสฺสาสํ อาวชฺชโต ปสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. ปสฺสาสํ อาวชฺชโต อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. อตีตานุธาวเนน จิตฺเตน วิกฺเขปานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. อนาคตปฏิกงฺขเนน จิตฺเตน วิกมฺปิเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. ลีเนน จิตฺเตน โกสชฺชานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. อติปคฺคหิเตน จิตฺเตน อุทฺธจฺจานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. อภินเตน จิตฺเตน ราคานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. อปนเตน จิตฺเตน พฺยาปาทานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ.

อานาปานสฺสติ ยสฺส, ปริปุณฺณา อภาวิตา;

กาโยปิ อิฺชิโต โหติ, จิตฺตมฺปิ โหติ อิฺชิตํ;

กาโยปิ ผนฺทิโต โหติ, จิตฺตมฺปิ โหติ ผนฺทิตํ.

อานาปานสฺสติ ยสฺส, ปริปุณฺณา สุภาวิตา;

กาโยปิ อนิฺชิโต โหติ, จิตฺตมฺปิ โหติ อนิฺชิตํ;

กาโยปิ อผนฺทิโต โหติ, จิตฺตมฺปิ โหติ อผนฺทิตนฺติ.

อิเมหิ จ ปน นีวรเณหิ วิสุทฺธจิตฺตสฺส โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธึ ภาวยโต ขณิกสโมธานา อิเม อฏฺารส อุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ.

อุปกฺกิเลสาณนิทฺเทโส ตติโย.

๔. โวทานาณนิทฺเทโส

๑๕๘. กตมานิ เตรส โวทาเน าณานิ? อตีตานุธาวนํ จิตฺตํ วิกฺเขปานุปติตํ; ตํ วิวชฺชยิตฺวา เอกฏฺาเน สมาทหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ. อนาคตปฏิกงฺขนํ จิตฺตํ วิกมฺปิตํ; ตํ วิวชฺชยิตฺวา ตตฺเถว อธิโมเจติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ. ลีนํ จิตฺตํ โกสชฺชานุปติตํ; ตํ ปคฺคณฺหิตฺวา โกสชฺชํ ปชหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ. อติปคฺคหิตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจานุปติตํ; ตํ วินิคฺคณฺหิตฺวา อุทฺธจฺจํ ปชหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ. อภินตํ จิตฺตํ ราคานุปติตํ; ตํ สมฺปชาโน หุตฺวา ราคํ ปชหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ. อปนตํ จิตฺตํ พฺยาปาทานุปติตํ; ตํ สมฺปชาโน หุตฺวา พฺยาปาทํ ปชหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ. อิเมหิ ฉหิ าเนหิ ปริสุทฺธํ จิตฺตํ ปริโยทาตํ เอกตฺตคตํ โหติ.

กตเม เต เอกตฺตา? ทานโวสคฺคุปฏฺาเนกตฺตํ, สมถนิมิตฺตุปฏฺาเนกตฺตํ, วยลกฺขณุปฏฺาเนกตฺตํ, นิโรธุปฏฺาเนกตฺตํ. ทานโวสคฺคุปฏฺาเนกตฺตํ จาคาธิมุตฺตานํ, สมถนิมิตฺตุปฏฺาเนกตฺตฺจ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ, วยลกฺขณุปฏฺาเนกตฺตฺจ วิปสฺสกานํ, นิโรธุปฏฺาเนกตฺตฺจ อริยปุคฺคลานํ – อิเมหิ จตูหิ าเนหิ เอกตฺตคตํ จิตฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทฺเจว โหติ, อุเปกฺขานุพฺรูหิตฺจ, าเณน จ สมฺปหํสิตํ.

ปมสฺส ฌานสฺส โก อาทิ, กึ มชฺเฌ, กึ ปริโยสานํ? ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสานํ. ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ. อาทิสฺส กติ ลกฺขณานิ? อาทิสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ. โย ตสฺส ปริปนฺโถ ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. ยฺจ ปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, ยฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ยฺจ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ. อาทิสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปมํ ฌานํ อาทิกลฺยาณฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนฺจ’’.

ปมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ. มชฺฌสฺส กติ ลกฺขณานิ? มชฺฌสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ. วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ. ยฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยฺจ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยฺจ เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ – ปมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ. มชฺฌสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปมํ ฌานํ มชฺเฌกลฺยาณฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนฺจ’’.

ปมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ. ปริโยสานสฺส กติ ลกฺขณานิ? ปริโยสานสฺส จตฺตาริ ลกฺขณานิ. ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน สมฺปหํสนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน สมฺปหํสนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน สมฺปหํสนา, อาเสวนฏฺเน สมฺปหํสนา. ปมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ. ปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปมํ ฌานํ ปริโยสานกลฺยาณฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนฺจ’’. เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ วิตกฺกสมฺปนฺนฺเจว โหติ วิจารสมฺปนฺนฺจ ปีติสมฺปนฺนฺจ สุขสมฺปนฺนฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนฺจ สทฺธาสมฺปนฺนฺจ วีริยสมฺปนฺนฺจ สติสมฺปนฺนฺจ สมาธิสมฺปนฺนฺจ ปฺาสมฺปนฺนฺจ.

ทุติยสฺส ฌานสฺส โก อาทิ, กึ มชฺเฌ, กึ ปริโยสานํ? ทุติยสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสานํ…เป… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ ปีติสมฺปนฺนฺเจว โหติ สุขสมฺปนฺนฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนฺจ สทฺธาสมฺปนฺนฺจ วีริยสมฺปนฺนฺจ สติสมฺปนฺนฺจ สมาธิสมฺปนฺนฺจ ปฺาสมฺปนฺนฺจ.

ตติยสฺส ฌานสฺส โก อาทิ, กึ มชฺเฌ, กึ ปริโยสานํ…เป… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ สุขสมฺปนฺนฺเจว โหติ จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนฺจ สทฺธาสมฺปนฺนฺจ วีริยสมฺปนฺนฺจ สติสมฺปนฺนฺจ สมาธิสมฺปนฺนฺจ ปฺาสมฺปนฺนฺจ.

จตุตฺถสฺส ฌานสฺส โก อาทิ, กึ มชฺเฌ, กึ ปริโยสานํ…เป… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนฺจ อุเปกฺขาสมฺปนฺนฺเจว โหติ จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนฺจ สทฺธาสมฺปนฺนฺจ วีริยสมฺปนฺนฺจ สติสมฺปนฺนฺจ สมาธิสมฺปนฺนฺจ ปฺาสมฺปนฺนฺจ.

อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา…เป… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา โก อาทิ, กึ มชฺเฌ, กึ ปริโยสานํ…เป… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ อุเปกฺขาสมฺปนฺนฺเจว โหติ จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนํ จ…เป… ปฺาสมฺปนฺนฺจ.

อนิจฺจานุปสฺสนาย โก อาทิ, กึ มชฺเฌ, กึ ปริโยสานํ…เป… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ วิตกฺกสมฺปนฺนฺเจว โหติ วิจารสมฺปนฺนฺจ ปีติสมฺปนฺนฺจ สุขสมฺปนฺนฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนฺจ สทฺธาสมฺปนฺนฺจ วีริยสมฺปนฺนฺจ สติสมฺปนฺนฺจ สมาธิสมฺปนฺนฺจ ปฺาสมฺปนฺนฺจ. ทุกฺขานุปสฺสนาย…เป… อนตฺตานุปสฺสนาย… นิพฺพิทานุปสฺสนาย… วิราคานุปสฺสนาย… นิโรธานุปสฺสนาย… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย… ขยานุปสฺสนาย… วยานุปสฺสนาย… วิปริณามานุปสฺสนาย… อนิมิตฺตานุปสฺสนาย… อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย… สุฺตานุปสฺสนาย… อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนาย… ยถาภูตาณทสฺสนาย… อาทีนวานุปสฺสนาย… ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย… วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย… ปฺาสมฺปนฺนฺจ.

โสตาปตฺติมคฺคสฺส…เป… สกทาคามิมคฺคสฺส… อนาคามิมคฺคสฺส… อรหตฺตมคฺคสฺส โก อาทิ, กึ มชฺเฌ, กึ ปริโยสานํ? อรหตฺตมคฺคสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสานํ. อรหตฺตมคฺคสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ. อาทิสฺส กติ ลกฺขณานิ? อาทิสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ. โย ตสฺส ปริปนฺโถ ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. ยฺจ ปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, ยฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ยฺจ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ – อรหตฺตมคฺคสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ. อาทิสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อรหตฺตมคฺโค อาทิกลฺยาโณ เจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺโน จ’’.

อรหตฺตมคฺคสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ. มชฺฌสฺส กติ ลกฺขณานิ? มชฺฌสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ. วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ. ยฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยฺจ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยฺจ เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อรหตฺตมคฺโค มชฺเฌกลฺยาโณ เจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺโน จ’’.

อรหตฺตมคฺคสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ. ปริโยสานสฺส กติ ลกฺขณานิ? ปริโยสานสฺส จตฺตาริ ลกฺขณานิ. ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน สมฺปหํสนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน สมฺปหํสนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน สมฺปหํสนา, อาเสวนฏฺเน สมฺปหํสนา. อรหตฺตมคฺคสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ. ปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อรหตฺตมคฺโค ปริโยสานกลฺยาโณ เจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺโน จ’’. เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ วิตกฺกสมฺปนฺนฺเจว โหติ วิจารสมฺปนฺนฺจ ปีติสมฺปนฺนฺจ สุขสมฺปนฺนฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนฺจ สทฺธาสมฺปนฺนฺจ วีริยสมฺปนฺนฺจ สติสมฺปนฺนฺจ สมาธิสมฺปนฺนฺจ ปฺาสมฺปนฺนฺจ.

๑๕๙.

นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสา, อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺส;

อชานโต จ ตโย ธมฺเม, ภาวนา นุปลพฺภติ.

นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสา, อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺส;

ชานโต จ ตโย ธมฺเม, ภาวนา อุปลพฺภตีติ.

กถํ อิเม ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณา น โหนฺติ, น จิเม ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ, น จ จิตฺตํ วิกฺเขปํ คจฺฉติ, ปธานฺจ ปฺายติ, ปโยคฺจ สาเธติ, วิเสสมธิคจฺฉติ? เสยฺยถาปิ รุกฺโข สเม ภูมิภาเค นิกฺขิตฺโต. ตเมนํ ปุริโส กกเจน ฉินฺเทยฺย. รุกฺเข ผุฏฺกกจทนฺตานํ วเสน ปุริสสฺส สติ อุปฏฺิตา โหติ; น อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิ กโรติ. น อาคตา วา คตา วา กกจทนฺตา อวิทิตา โหนฺติ, ปธานฺจ ปฺายติ, ปโยคฺจ สาเธติ. ยถา รุกฺโข สเม ภูมิภาเค นิกฺขิตฺโต. เอวํ อุปนิพนฺธนา นิมิตฺตํ. ยถา กกจทนฺตา, เอวํ อสฺสาสปสฺสาสา. ยถา รุกฺเข ผุฏฺกกจทนฺตานํ วเสน ปุริสสฺส สติ อุปฏฺิตา โหติ, น อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิ กโรติ, น อาคตา วา คตา วา กกจทนฺตา อวิทิตา โหนฺติ, ปธานฺจ ปฺายติ, ปโยคฺจ สาเธติ. เอวเมวํ ภิกฺขุ นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา สตึ อุปฏฺเปตฺวา นิสินฺโน โหติ, น อาคเต วา คเต วา อสฺสาสปสฺสาเส มนสิ กโรติ, น อาคตา วา คตา วา อสฺสาสปสฺสาสา อวิทิตา โหนฺติ, ปธานฺจ ปฺายติ, ปโยคฺจ สาเธติ. วิเสสมธิคจฺฉติ ปธานฺจ.

กตมํ ปธานํ? อารทฺธวีริยสฺส กาโยปิ จิตฺตมฺปิ กมฺมนิยํ โหติ – อิทํ ปธานํ. กตโม ปโยโค? อารทฺธวีริยสฺส อุปกฺกิเลสา ปหียนฺติ, วิตกฺกา วูปสมนฺติ – อยํ ปโยโค. กตโม วิเสโส? อารทฺธวีริยสฺส สฺโชนา ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ [อนุสยา พฺยาสนฺติ (สฺยา.)]. อยํ วิเสโส. เอวํ อิเม ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณา น โหนฺติ, น จิเม ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ, น จ จิตฺตํ วิกฺเขปํ คจฺฉติ, ปธานฺจ ปฺายติ, ปโยคฺจ สาเธติ, วิเสสมธิคจฺฉติ.

๑๖๐.

อานาปานสฺสติ ยสฺส, ปริปุณฺณา สุภาวิตา;

อนุปุพฺพํ ปริจิตา, ยถา พุทฺเธน เทสิตา;

โส อิมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาติ.

อานนฺติ อสฺสาโส, โน ปสฺสาโส. อปานนฺติ [อปานนฺติ (ก.)] ปสฺสาโส, โน อสฺสาโส. อสฺสาสวเสน อุปฏฺานํ สติ, ปสฺสาสวเสน อุปฏฺานํ สติ.

โย อสฺสสติ ตสฺสุปฏฺาติ, โย ปสฺสสติ ตสฺสุปฏฺาติ. ปริปุณฺณาติ ปริคฺคหฏฺเน ปริปุณฺณา, ปริวารฏฺเน ปริปุณฺณา, ปริปูรฏฺเน ปริปุณฺณา. สุภาวิตาติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา, อาเสวนฏฺเน ภาวนา. ตสฺสิเม จตฺตาโร ภาวนฏฺา ยานีกตา โหนฺติ วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา.

ยานีกตาติ ยตฺถ ยตฺถ อากงฺขติ ตตฺถ ตตฺถ วสิปฺปตฺโต โหติ พลปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต. ตสฺส เม เต ธมฺมา อาวชฺชนปฏิพทฺธา [อาวชฺชนปฏิพนฺธา (ก.) เอวมีทิเสสุ ปเทสุ] โหนฺติ อากงฺขปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ยานีกตา’’ติ. วตฺถุกตาติ ยสฺมึ ยสฺมึ วตฺถุสฺมึ จิตฺตํ สฺวาธิฏฺิตํ โหติ, ตสฺมึ ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ สติ สุปฏฺิตา โหติ. ยสฺมึ ยสฺมึ วา ปน วตฺถุสฺมึ สติ สูปฏฺิตา [สุปฏฺิตา (ก.)] โหติ, ตสฺมึ ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ จิตฺตํ สฺวาธิฏฺิตํ โหติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘วตฺถุกตา’’ติ. อนุฏฺิตาติ วตฺถุสฺมึ เยน เยน จิตฺตํ อภินีหรติ เตน เตน สติ อนุปริวตฺตติ. เยน เยน วา ปน สติ อนุปริวตฺตติ เตน เตน จิตฺตํ อภินีหรติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อนุฏฺิตา’’ติ. ปริจิตาติ ปริคฺคหฏฺเน ปริจิตา, ปริวารฏฺเน ปริจิตา, ปริปูรฏฺเน ปริจิตา. สติยา ปริคฺคณฺหนฺโต ชินาติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปริจิตา’’ติ. สุสมารทฺธาติ จตฺตาโร สุสมารทฺธา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน สุสมารทฺธา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน สุสมารทฺธา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน สุสมารทฺธา, ตปฺปจฺจนีกานํ กิเลสานํ สุสมูหตตฺตา [สุสมุหตตฺตา (ก.)] สุสมารทฺธา.

๑๖๑. สุสมนฺติ อตฺถิ สมํ, อตฺถิ สุสมํ. กตมํ สมํ? เย ตตฺถ ชาตา อนวชฺชา กุสลา โพธิปกฺขิยา – อิทํ สมํ. กตมํ สุสมํ? ยํ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณํ นิโรโธ นิพฺพานํ – อิทํ สุสมํ. อิติ อิทฺจ สมํ อิทฺจ สุสมํ าตํ โหติ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย. อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ, อุปฏฺิตา สติ อสมฺมูฬา [อปมุฏฺา (สฺยา.)], ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคํ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สุสมารทฺธา’’ติ.

อนุปุพฺพํ ปริจิตาติ ทีฆํ อสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตา. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตา. รสฺสํ อสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตา. รสฺสํ ปสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตา…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตา. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตา. สพฺพาปิ โสฬสวตฺถุกา อานาปานสฺสติโย อฺมฺํ ปริจิตา เจว โหนฺติ อนุปริจิตา จ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อนุปุพฺพปริจิตา’’ติ.

ยถาติ ทส ยถตฺถา – อตฺตทมถตฺโถ ยถตฺโถ, อตฺตสมถตฺโถ ยถตฺโถ, อตฺตปรินิพฺพาปนตฺโถ ยถตฺโถ, อภิฺตฺโถ ยถตฺโถ, ปริฺตฺโถ ยถตฺโถ, ปหานตฺโถ ยถตฺโถ, ภาวนตฺโถ ยถตฺโถ, สจฺฉิกิริยตฺโถ ยถตฺโถ, สจฺจาภิสมยตฺโถ ยถตฺโถ, นิโรเธ ปติฏฺาปกตฺโถ ยถตฺโถ.

พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปาปุณิ, พเลสุ จ วสีภาวํ.

๑๖๒. พุทฺโธติ เกนฏฺเน พุทฺโธ? พุชฺฌิตา สจฺจานีติ – พุทฺโธ. โพเธตา ปชายาติ – พุทฺโธ. สพฺพฺุตาย พุทฺโธ. สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธ. อนฺเนยฺยตาย พุทฺโธ. วิสวิตาย [วิกติตาย (สฺยา.)] พุทฺโธ. ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธ. นิรุปเลปสงฺขาเตน [นิรุปกฺกิเลสสงฺขาเตน (สฺยา.)] พุทฺโธ. เอกนฺตวีตราโคติ – พุทฺโธ. เอกนฺตวีตโทโสติ – พุทฺโธ. เอกนฺตวีตโมโหติ – พุทฺโธ. เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ – พุทฺโธ. เอกายนมคฺคํ คโตติ – พุทฺโธ. เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ – พุทฺโธ. อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภา – พุทฺโธ. พุทฺโธติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น าติสาโลหิเตหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ กตํ, น เทวตาหิ กตํ. วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพฺุตาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ – พุทฺโธติ. เทสิตาติ อตฺตทมถตฺโถ ยถตฺโถ ยถา พุทฺเธน เทสิโต, อตฺตสมถตฺโถ ยถตฺโถ ยถา พุทฺเธน เทสิโต, อตฺตปรินิพฺพาปนตฺโถ ยถตฺโถ ยถา พุทฺเธน เทสิโต…เป… นิโรเธ ปติฏฺาปกตฺโถ ยถตฺโถ ยถา พุทฺเธน เทสิโต.

โสติ คหฏฺโ วา โหติ ปพฺพชิโต วา. โลโกติ. ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก วิปตฺติภวโลโก วิปตฺติสมฺภวโลโก สมฺปตฺติภวโลโก สมฺปตฺติสมฺภวโลโก. เอโก โลโก – สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา…เป… อฏฺารส โลกา – อฏฺารส ธาตุโย. ปภาเสตีติ อตฺตทมถตฺถํ ยถตฺถํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา. โส อิมํ โลกํ โอภาเสติ ภาเสติ ปภาเสติ. อตฺตสมถตฺถํ ยถตฺถํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา. โส อิมํ โลกํ โอภาเสติ ภาเสติ ปภาเสติ. อตฺตปรินิพฺพาปนตฺถํ ยถตฺถํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา. โส อิมํ โลกํ โอภาเสติ ภาเสติ ปภาเสติ…เป… นิโรเธ ปติฏฺาปกตฺถํ ยถตฺถํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา. โส อิมํ โลกํ โอภาเสติ ภาเสติ ปภาเสติ.

อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาติ ยถา อพฺภา, เอวํ กิเลสา. ยถา จนฺโท, เอวํ อริยาณํ. ยถา จนฺทิมา เทวปุตฺโต, เอวํ ภิกฺขุ. ยถา จนฺโท อพฺภา มุตฺโต มหิกา มุตฺโต ธูมรชา มุตฺโต ราหุคหณา [ราหุปาณา (สฺยา.)] วิปฺปมุตฺโต ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจเต [วิโรจติ (สฺยา.)] จ, เอวเมวํ ภิกฺขุ สพฺพกิเลเสหิ วิปฺปมุตฺโต ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจเต จ. เตน วุจฺจติ – อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาติ. อิมานิ เตรส โวทาเน าณานิ.

โวทานาณนิทฺเทโส จตุตฺโถ.

ภาณวาโร.

๕. สโตการิาณนิทฺเทโส

๑๖๓. กตมานิ พาตฺตึส สโตการิสฺส าณานิ? อิธ ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สุฺาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ สโต ปสฺสสติ. ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘‘ทีฆํ อสฺสสามี’’ติ ปชานาติ. ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘‘ทีฆํ ปสฺสสามี’’ติ ปชานาติ. รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต ‘‘รสฺสํ อสฺสสามี’’ติ ปชานาติ. รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต ‘‘รสฺสํ ปสฺสสามี’’ติ ปชานาติ. ‘‘สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ‘‘สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ปีติปฏิสํเวที…เป… สุขปฏิสํเวที… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที … ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ… จิตฺตปฏิสํเวที… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ… สมาทหํ จิตฺตํ… วิโมจยํ จิตฺตํ… อนิจฺจานุปสฺสี… วิราคานุปสฺสี… นิโรธานุปสฺสี… ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ.

๑๖๔. อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา, อิมิสฺสา ขนฺติยา, อิมิสฺสา รุจิยา, อิมสฺมึ อาทาเย, อิมสฺมึ ธมฺเม, อิมสฺมึ วินเย, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย, อิมสฺมึ ปาวจเน, อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย, อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน. เตน วุจฺจติ – ‘‘อิธา’’ติ. ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา โหติ ภิกฺขุ เสกฺโข วา อรหา วา อกุปฺปธมฺโม. อรฺนฺติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรฺํ. รุกฺขมูลนฺติ ยตฺถ ภิกฺขุโน อาสนํ ปฺตฺตํ โหติ มฺโจ วา ปีํ วา ภิสิ วา ตฏฺฏิกา วา จมฺมขณฺโฑ วา ติณสนฺถโร [ติณสณฺโร (สฺยา.)] วา ปณฺณสนฺถโร วา ปลาลสนฺถโร [ปลาสสณฺโร (สฺยา.)] วา, ตตฺถ ภิกฺขุ จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. สุฺนฺติ เกนจิ อนากิณฺณํ โหติ คหฏฺเหิ วา ปพฺพชิเตหิ วา. อคารนฺติ [อาคารนฺติ (สฺยา.)] วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหา. นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติ นิสินฺโน โหติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา. อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุชุโก โหติ กาโย ิโต [ปนิธิโต (สฺยา.)] สุปณิหิโต. ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวาติ. ปรีติ ปริคฺคหฏฺโ. มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโ. สตีติ อุปฏฺานฏฺโ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ.

๑๖๕. สโตว อสฺสสติ, สโต ปสฺสสตีติ พาตฺตึสาย อากาเรหิ สโต การี โหติ. ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน สโต การี โหติ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน สโต การี โหติ. รสฺสํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน สโต การี โหติ. รสฺสํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน สโต การี โหติ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน สโต การี โหติ.

ปมจตุกฺกนิทฺเทโส

๑๖๖. กถํ ทีฆํ อสฺสสนฺโต ‘‘ทีฆํ อสฺสสามี’’ติ ปชานาติ, ทีฆํ ปสฺสสนฺโต ‘‘ทีฆํ ปสฺสสามี’’ติ ปชานาติ? ทีฆํ อสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติ, ทีฆํ ปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต ปสฺสสติ, ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิ. ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ. ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติ, ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ ปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต ปสฺสสติ, ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิ. ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ. ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติ, ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ ปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต ปสฺสสติ, ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิ. ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสาปิ จิตฺตํ วิวตฺตติ, อุเปกฺขา สณฺาติ. อิเมหิ นวหากาเรหิ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสา กาโย. อุปฏฺานํ สติ. อนุปสฺสนา าณํ. กาโย อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.

๑๖๗. อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต. ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต. อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต. นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ. วิรชฺชติ, โน รชฺชติ. นิโรเธติ, โน สมุเทติ. ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ. ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสฺํ ปชหติ. อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ. นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ. วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ. นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ. ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. เอวํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ.

ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา, อาเสวนฏฺเน ภาวนา. ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. วิทิตา สฺา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. วิทิตา วิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ.

กถํ วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ? กถํ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ? อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. ตณฺหาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ… กมฺมสมุทยา เวทนาสมุทโยติ… ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเน เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสโตปิ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. เอวํ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ.

กถํ เวทนาย อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต สุฺตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. เอวํ เวทนาย อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ.

กถํ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ? อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. ตณฺหานิโรธา เวทนานิโรโธติ …เป… กมฺมนิโรธา เวทนานิโรโธติ…เป… ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเน เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสโตปิ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. เอวํ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. เอวํ วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ.

กถํ วิทิตา สฺา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ? กถํ สฺาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ? อวิชฺชาสมุทยา สฺาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน สฺาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. ตณฺหาสมุทยา สฺาสมุทโยติ…เป… กมฺมสมุทยา สฺาสมุทโยติ…เป… ผสฺสสมุทยา สฺาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน สฺาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสโตปิ สฺาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. เอวํ สฺาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ.

กถํ สฺาย อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต สุฺตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. เอวํ สฺาย อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ.

กถํ สฺาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ? อวิชฺชานิโรธา สฺานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน สฺาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. ตณฺหานิโรธา สฺานิโรโธติ…เป… กมฺมนิโรธา สฺานิโรโธติ…เป… ผสฺสนิโรธา สฺานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน สฺาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสโตปิ สฺาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. เอวํ สฺาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. เอวํ วิทิตา สฺา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ.

กถํ วิทิตา วิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ? กถํ วิตกฺกานํ อุปฺปาโท วิทิโต โหติ? อวิชฺชาสมุทยา วิตกฺกสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน วิตกฺกานํ อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. ตณฺหาสมุทยา วิตกฺกสมุทโยติ…เป… กมฺมสมุทยา วิตกฺกสมุทโยติ…เป… สฺาสมุทยา วิตกฺกสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน วิตกฺกานํ อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสโตปิ วิตกฺกานํ อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. เอวํ วิตกฺกานํ อุปฺปาโท วิทิโต โหติ.

กถํ วิตกฺกานํ อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต สุฺตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. เอวํ วิตกฺกานํ อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ.

กถํ วิตกฺกานํ อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ? อวิชฺชานิโรธา วิตกฺกนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน วิตกฺกานํ อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. ตณฺหานิโรธา วิตกฺกนิโรโธติ…เป… กมฺมนิโรธา วิตกฺกนิโรโธติ…เป… สฺานิโรธา วิตกฺกนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน วิตกฺกานํ อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสโตปิ วิตกฺกานํ อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. เอวํ วิตกฺกานํ อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. เอวํ วิทิตา วิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ.

๑๖๘. ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ, โคจรฺจ ปชานาติ, สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌติ…เป… มคฺคํ สโมธาเนติ, ธมฺเม สโมธาเนติ, โคจรฺจ ปชานาติ, สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌติ.

อินฺทฺริยานิ สโมธาเนตีติ กถํ อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ? อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ สโมธาเนติ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ สโมธาเนติ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ สโมธาเนติ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ สโมธาเนติ, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ สโมธาเนติ. อยํ ปุคฺคโล อิมานิ อินฺทฺริยานิ อิมสฺมึ อารมฺมเณ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อินฺทฺริยานิ สโมธาเนตี’’ติ.

โคจรฺจ ปชานาตีติ ยํ ตสฺส อารมฺมณํ, ตํ ตสฺส โคจรํ. ยํ ตสฺส โคจรํ, ตํ ตสฺส อารมฺมณํ. ปชานาตีติ ปุคฺคโล. ปชานนา ปฺา.

สมนฺติ อารมฺมณสฺส อุปฏฺานํ สมํ, จิตฺตสฺส อวิกฺเขโป สมํ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานํ สมํ, จิตฺตสฺส โวทานํ สมํ. อตฺโถติ อนวชฺชฏฺโ นิกฺกิเลสฏฺโ โวทานฏฺโ ปรมฏฺโ. ปฏิวิชฺฌตีติ อารมฺมณสฺส อุปฏฺานฏฺํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส อวิกฺเขปฏฺํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานฏฺํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส โวทานฏฺํ ปฏิวิชฺฌติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

พลานิ สโมธาเนตีติ กถํ พลานิ สโมธาเนติ? อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเน สทฺธาพลํ สโมธาเนติ, โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเน วีริยพลํ สโมธาเนติ, ปมาเท อกมฺปิยฏฺเน สติพลํ สโมธาเนติ, อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเน สมาธิพลํ สโมธาเนติ, อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเน ปฺาพลํ สโมธาเนติ. อยํ ปุคฺคโล อิมานิ พลานิ อิมสฺมึ อารมฺมเณ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – พลานิ สโมธาเนตีติ. โคจรฺจ ปชานาตีติ…เป… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

โพชฺฌงฺเค สโมธาเนตีติ กถํ โพชฺฌงฺเค สโมธาเนติ? อุปฏฺานฏฺเน สติสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, ปวิจยฏฺเน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, ปคฺคหฏฺเน วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, ผรณฏฺเน ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, อุปสมฏฺเน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, ปฏิสงฺขานฏฺเน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ. อยํ ปุคฺคโล อิเม โพชฺฌงฺเค อิมสฺมึ อารมฺมเณ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘โพชฺฌงฺเค สโมธาเนตี’’ติ. โคจรฺจ ปชานาตีติ…เป… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

มคฺคํ สโมธาเนตีติ กถํ มคฺคํ สโมธาเนติ? ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺึ สโมธาเนติ, อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺปํ สโมธาเนติ, ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจํ สโมธาเนติ, สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺตํ สโมธาเนติ, โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีวํ สโมธาเนติ, ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายามํ สโมธาเนติ, อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสตึ สโมธาเนติ, อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธึ สโมธาเนติ. อยํ ปุคฺคโล อิมํ มคฺคํ อิมสฺมึ อารมฺมเณ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘มคฺคํ สโมธาเนตี’’ติ. โคจรฺจ ปชานาตีติ…เป… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

ธมฺเม สโมธาเนตีติ กถํ ธมฺเม สโมธาเนติ? อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ, อกมฺปิยฏฺเน พลานิ สโมธาเนติ, นิยฺยานฏฺเน โพชฺฌงฺเค สโมธาเนติ, เหตุฏฺเน มคฺคํ สโมธาเนติ, อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานํ สโมธาเนติ, ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานํ สโมธาเนติ, อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทํ สโมธาเนติ ตถฏฺเน สจฺจํ สโมธาเนติ, อวิกฺเขปฏฺเน สมถํ สโมธาเนติ, อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนํ สโมธาเนติ, เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนํ สโมธาเนติ, อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธํ สโมธาเนติ, สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธึ สโมธาเนติ, อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธึ สโมธาเนติ, ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธึ สโมธาเนติ, วิมุตฺตฏฺเน วิโมกฺขํ สโมธาเนติ, ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชํ สโมธาเนติ, ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺตึ สโมธาเนติ, สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ สโมธาเนติ, ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ สโมธาเนติ, ฉนฺทํ มูลฏฺเน สโมธาเนติ, มนสิการํ สมุฏฺานฏฺเน สโมธาเนติ, ผสฺสํ สโมธานฏฺเน สโมธาเนติ, เวทนํ สโมสรณฏฺเน สโมธาเนติ, สมาธึ ปมุขฏฺเน สโมธาเนติ, สตึ อาธิปเตยฺยฏฺเน สโมธาเนติ, ปฺํ ตตุตฺตรฏฺเน สโมธาเนติ, วิมุตฺตึ สารฏฺเน สโมธาเนติ, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน สโมธาเนติ. อยํ ปุคฺคโล อิเม ธมฺเม อิมสฺมึ อารมฺมเณ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเม สโมธาเนตี’’ติ.

โคจรฺจ ปชานาตีติ ยํ ตสฺส อารมฺมณํ, ตํ ตสฺส โคจรํ. ยํ ตสฺส โคจรํ, ตํ ตสฺส อารมฺมณํ ปชานาตีติ ปุคฺคโล. ปชานนา ปฺา. สมนฺติ อารมฺมณสฺส อุปฏฺานํ สมํ, จิตฺตสฺส อวิกฺเขโป สมํ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานํ สมํ, จิตฺตสฺส โวทานํ สมํ. อตฺโถติ อนวชฺชฏฺโ นิกฺกิเลสฏฺโ โวทานฏฺโ ปรมฏฺโ. ปฏิวิชฺฌตีติ อารมฺมณสฺส อุปฏฺานฏฺํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส อวิกฺเขปฏฺํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานฏฺํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส โวทานฏฺํ ปฏิวิชฺฌติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

๑๖๙. กถํ รสฺสํ อสฺสสนฺโต ‘‘รสฺสํ อสฺสสามี’’ติ ปชานาติ, รสฺสํ ปสฺสสนฺโต ‘‘รสฺสํ ปสฺสสามี’’ติ ปชานาติ? รสฺสํ อสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติ, รสฺสํ ปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต ปสฺสสติ, รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิ. รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ. ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติ. ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ ปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต ปสฺสสติ. ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิ. ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ. ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติ, ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ ปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต ปสฺสสติ, ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิ. ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ รสฺสา อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตํ วิวตฺตติ, อุเปกฺขา สณฺาติ. อิเมหิ นวหากาเรหิ รสฺสา อสฺสาสปสฺสาสา กาโย อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. กาโย อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ…เป… รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ…เป… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

๑๗๐. กถํ ‘‘สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กาโยติ ทฺเว กายา – นามกาโย จ รูปกาโย จ. กตโม นามกาโย? เวทนา, สฺา, เจตนา, ผสฺโส, มนสิกาโร, นามฺจ นามกาโย จ, เย จ วุจฺจนฺติ จิตฺตสงฺขารา – อยํ นามกาโย. กตโม รูปกาโย? จตฺตาโร จ มหาภูตา, จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ, อสฺสาโส จ ปสฺสาโส จ, นิมิตฺตฺจ อุปนิพนฺธนา, เย จ วุจฺจนฺติ กายสงฺขารา – อยํ รูปกาโย.

กถํ เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. รสฺสํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. รสฺสํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ.

อาวชฺชโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ปชานโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ปสฺสโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ปจฺจเวกฺขโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, จิตฺตํ อธิฏฺหโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, สทฺธาย อธิมุจฺจโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, วีริยํ ปคฺคณฺหโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, สตึ อุปฏฺาปยโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, จิตฺตํ สมาทหโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ปฺาย ปชานโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ปหาตพฺพํ ปชหโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ภาเวตพฺพํ ภาวยโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. เอวํ เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสา กาโย อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. กาโย อุปฏฺานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา.

สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ [อสฺสาสปสฺสาสา (สฺยา.)] สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ, ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ. โย ตตฺถ สํวรฏฺโ, อยํ อธิสีลสิกฺขา. โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา. โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโ, อยํ อธิปฺาสิกฺขา. อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ, ชานนฺโต สิกฺขติ, ปสฺสนฺโต สิกฺขติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต สิกฺขติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺขติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺขติ, สตึ อุปฏฺเปนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺขติ, ปฺาย ปชานนฺโต สิกฺขติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺขติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺขติ, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺขติ, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ.

สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ…เป… สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ…เป… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

๑๗๑. กถํ ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม กายสงฺขาโร? ทีฆํ อสฺสาสา กายิกา. เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา กายสงฺขารา. เต กายสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติ. ทีฆํ ปสฺสาสา กายิกา. เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา กายสงฺขารา. เต กายสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติ. รสฺสํ อสฺสาสา รสฺสํ ปสฺสาสา. สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสา สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสาสา กายิกา. เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา กายสงฺขารา. เต กายสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติ.

ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ ยา กายสฺส อานมนา วินมนา สนฺนมนา ปณมนา อิฺชนา ผนฺทนา จลนา ปกมฺปนา – ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ. ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ ยา กายสฺส น อานมนา น วินมนา น สนฺนมนา น ปณมนา อนิฺชนา อผนฺทนา อจลนา อกมฺปนา สนฺตํ สุขุมํ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ.

อิติ กิร ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. เอวํ สนฺเต วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา น โหติ, อสฺสาสปสฺสาสานฺจ ปภาวนา น โหติ, อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา น โหติ, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา น โหติ; น จ นํ ตํ สมาปตฺตึ ปณฺฑิตา สมาปชฺชนฺติปิ วุฏฺหนฺติปิ.

อิติ กิร ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. เอวํ สนฺเต วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา โหติ, อสฺสาสปสฺสาสานฺจ ปภาวนา โหติ, อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา โหติ. อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา โหติ; ตฺจ นํ สมาปตฺตึ ปณฺฑิตา สมาปชฺชนฺติปิ วุฏฺหนฺติปิ. ยถา กถํ วิย? เสยฺยถาปิ กํเส อาโกฏิเต ปมํ โอฬาริกา สทฺทา ปวตฺตนฺติ. โอฬาริกานํ สทฺทานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ โอฬาริเก สทฺเท, อถ ปจฺฉา สุขุมกา สทฺทา ปวตฺตนฺติ. สุขุมกานํ สทฺทานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ สุขุมเก สทฺเท, อถ ปจฺฉา สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตาปิ จิตฺตํ ปวตฺตติ. เอวเมวํ ปมํ โอฬาริกา อสฺสาสปสฺสาสา ปวตฺตนฺติ; โอฬาริกานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส, อถ ปจฺฉา สุขุมกา อสฺสาสปสฺสาสา ปวตฺตนฺติ. สุขุมกานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ สุขุมเก อสฺสาสปสฺสาเส, อถ ปจฺฉา สุขุมกอสฺสาสปสฺสาสานํ นิมิตฺตารมฺมณตาปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ.

เอวํ สนฺเต วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา โหติ, อสฺสาสปสฺสาสานฺจ ปภาวนา โหติ, อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา โหติ, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา โหติ; ตฺจ นํ สมาปตฺตึ ปณฺฑิตา สมาปชฺชนฺติปิ วุฏฺหนฺติปิ. ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสา กาโย อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. กาโย อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ, อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ, ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ. โย ตตฺถ สํวรฏฺโ, อยํ อธิสีลสิกฺขา; โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา; โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโ อยํ อธิปฺาสิกฺขา. อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ…เป… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ…เป… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

อฏฺ อนุปสฺสนาาณานิ, อฏฺ จ อุปฏฺานานุสฺสติโย, จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ กาเย กายานุปสฺสนาย.

ภาณวาโร.

ทุติยจตุกฺกนิทฺเทโส

๑๗๒. กถํ ‘‘ปีติปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ ‘‘ปีติปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตมา ปีติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํ. ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา. จิตฺตสฺส ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํ…เป… รสฺสํ อสฺสาสวเสน, รสฺสํ ปสฺสาสวเสน, สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน, สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสวเสน, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํ. ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ ปีติ.

กถํ สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ? ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ. รสฺสํ อสฺสาสวเสน…เป… รสฺสํ ปสฺสาสวเสน… สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ. อาวชฺชโต สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ, ชานโต…เป… ปสฺสโต… ปจฺจเวกฺขโต… จิตฺตํ อธิฏฺหโต… สทฺธาย อธิมุจฺจโต… วีริยํ ปคฺคณฺหโต… สตึ อุปฏฺาปยโต… จิตฺตํ สมาทหโต… ปฺาย ปชานโต… อภิฺเยฺยํ อภิชานโต… ปริฺเยฺยํ ปริชานโต… ปหาตพฺพํ ปชหโต… ภาเวตพฺพํ ภาวยโต… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ. เอวํ สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ.

ปีติปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน เวทนา อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. เวทนา อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. ปีติปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… ปีติปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

๑๗๓. กถํ ‘‘สุขปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘สุขปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? สุขนฺติ ทฺเว สุขานิ – กายิกฺจ สุขํ, เจตสิกฺจ สุขํ. กตมํ กายิกํ สุขํ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ, กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ, กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ กายิกํ สุขํ. กตมํ เจตสิกํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ, เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ เจตสิกํ สุขํ.

กถํ เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. เอวํ เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. สุขปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน เวทนา อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. เวทนา อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. สุขปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… สุขปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

๑๗๔. กถํ ‘‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม จิตฺตสงฺขาโร? ทีฆํ อสฺสาสวเสน สฺา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน สฺา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา…เป… สุขปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… สุขปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน สฺา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา – อยํ จิตฺตสงฺขาโร.

กถํ เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. เอวํ เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน เวทนา อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ เวทนา อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เต าเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

๑๗๕. กถํ ‘‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม จิตฺตสงฺขาโร? ทีฆํ อสฺสาสวเสน สฺา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา. เต จิตฺตสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน สฺา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา. เต จิตฺตสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติ. จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน สฺา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา. เต จิตฺตสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติ. ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน เวทนา อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. เวทนา อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

อฏฺ อนุปสฺสนาาณานิ อฏฺ จ อุปฏฺานานุสฺสติโย จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาย.

ตติยจตุกฺกนิทฺเทโส

๑๗๖. กถํ ‘‘จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตมํ ตํ จิตฺตํ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน วิฺาณํ จิตฺตํ. ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน …เป… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน วิฺาณํ จิตฺตํ. ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มานยตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ – อิทํ จิตฺตํ.

กถํ ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติ. เอวํ ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติ. จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิฺาณํ จิตฺตํ อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. จิตฺตํ อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

๑๗๗. กถํ ‘‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ, ‘‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโท? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโท. ยา จิตฺตสฺส อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา. จิตฺตสฺส ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโท. ยา จิตฺตสฺส อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส…เป… จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโท. ยา จิตฺตสฺส อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโท. อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิฺาณํ จิตฺตํ อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. จิตฺตํ อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสตีติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

๑๗๘. กถํ ‘‘สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘สมาทหํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม สมาธิ [กตมฺจ สมาธินฺทิยํ (สฺยา.)]? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ [อธิฏฺฏิติ (สฺยา.)] อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา [อวิสาหตมานสตา (สฺยา. ก.)] สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ…เป… สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสาสวเสน…เป… สมาทหํ จิตฺตํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ – อยํ สมาธิ. สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิฺาณํ จิตฺตํ อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. จิตฺตํ อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

๑๗๙. กถํ ‘‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? ‘‘ราคโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ราคโต วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ‘‘โทสโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘โทสโต วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ‘‘โมหโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ…เป… มานโต วิโมจยํ จิตฺตํ… ทิฏฺิยา วิโมจยํ จิตฺตํ… วิจิกิจฺฉาย วิโมจยํ จิตฺตํ… ถินโต วิโมจยํ จิตฺตํ… อุทฺธจฺจโต วิโมจยํ จิตฺตํ… อหิริกโต วิโมจยํ จิตฺตํ… ‘‘อโนตฺตปฺปโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘อโนตฺตปฺปโต วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิฺาณํ จิตฺตํ อุปฏฺานํ สติ…เป….

อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต …เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

อฏฺ อนุปสฺสนาาณานิ อฏฺ จ อุปฏฺานานุสฺสติโย จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาย.

จตุตฺถจตุกฺกนิทฺเทโส

๑๘๐. กถํ ‘‘อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? อนิจฺจนฺติ กึ อนิจฺจํ? ปฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา. เกนฏฺเน อนิจฺจา? อุปฺปาทวยฏฺเน อนิจฺจา. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต ปฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺาส ลกฺขณานิ ปสฺสติ.

‘‘รูเป อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘รูเป อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ‘‘เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน ธมฺมา อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. ธมฺมา อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.

อนุปสฺสตีติ กถํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ…เป… เอวํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

กถํ ‘‘วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? รูเป อาทีนวํ ทิสฺวา รูปวิราเค ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ. ‘‘รูเป วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘รูเป วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อาทีนวํ ทิสฺวา ชรามรณวิราเค ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ. ‘‘ชรามรเณ วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. วิราคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน ธมฺมา อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. ธมฺมา อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.

อนุปสฺสตีติ กถํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ…เป… เอวํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. วิราคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… วิราคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

กถํ ‘‘นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? รูเป อาทีนวํ ทิสฺวา รูปนิโรเธ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ. ‘‘รูเป นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘รูเป นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อาทีนวํ ทิสฺวา ชรามรณนิโรเธ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ. ‘‘ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ.

๑๘๑. กติหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ? กติหากาเรหิ อวิชฺชา นิรุชฺฌติ? ปฺจหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ. อฏฺหากาเรหิ อวิชฺชา นิรุชฺฌติ.

กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ? อนิจฺจฏฺเน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ, อนตฺตฏฺเน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ, สนฺตาปฏฺเน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ, วิปริณามฏฺเน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ – อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ.

กตเมหิ อฏฺหากาเรหิ อวิชฺชา นิรุชฺฌติ? นิทานนิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, สมุทยนิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, ชาตินิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, ปภวนิโรเธน [อาหารนิโรเธน (สฺยา.)] อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, เหตุนิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, ปจฺจยนิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, าณุปฺปาเทน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, นิโรธุปฏฺาเนน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ อวิชฺชา นิรุชฺฌติ. อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนวํ ทิสฺวา – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ อวิชฺชานิโรเธ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ. ‘‘อวิชฺชาย นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘อวิชฺชาย นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ.

กติหากาเรหิ สงฺขาเรสุ อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติ…เป… กติหากาเรหิ วิฺาเณ อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ วิฺาณํ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ นามรูเป อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ นามรูปํ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ สฬายตเน อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ สฬายตนํ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ผสฺเส อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ผสฺโส นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ เวทนาย อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ เวทนา นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ตณฺหาย อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ตณฺหา นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ อุปาทาเน อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ อุปาทานํ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ภเว อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ภโว นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ชาติยา อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ชาติ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ชรามรณํ นิรุชฺฌติ? ปฺจหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนโว โหติ, อฏฺหากาเรหิ ชรามรณํ นิรุชฺฌติ.

กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนโว โหติ? อนิจฺจฏฺเน ชรามรเณ อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเน…เป… อนตฺตฏฺเน…เป… สนฺตาปฏฺเน…เป… วิปริณามฏฺเน ชรามรเณ อาทีนโว โหติ – อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนโว โหติ.

กตเมหิ อฏฺหากาเรหิ ชรามรณํ นิรุชฺฌติ? นิทานนิโรเธน ชรามรณํ นิรุชฺฌติ, สมุทยนิโรเธน…เป… ชาตินิโรเธน…เป… ปภวนิโรเธน [ภวนิโรเธน (สฺยา.)] … เหตุนิโรเธน… ปจฺจยนิโรเธน… าณุปฺปาเทน…เป… นิโรธุปฏฺาเนน ชรามรณํ นิรุชฺฌติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ ชรามรณํ นิรุชฺฌติ. อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนวํ ทิสฺวา อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ ชรามรณนิโรเธ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ. ‘‘ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. นิโรธานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน ธมฺมา อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. ธมฺมา อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.

อนุปสฺสตีติ กถํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ…เป… เอวํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. นิโรธานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… นิโรธานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

๑๘๒. กถํ ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? ปฏินิสฺสคฺคาติ ทฺเว ปฏินิสฺสคฺคา – ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จ. รูปํ ปริจฺจชตีติ – ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค. รูปนิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค. ‘‘รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ ปริจฺจชตีติ – ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค. ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค. ‘‘ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน ธมฺมา อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. ธมฺมา อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.

อนุปสฺสตีติ กถํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต…เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ…เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. เอวํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา. ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ, ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ. โย ตตฺถ สํวรฏฺโ, อยํ อธิสีลสิกฺขา; โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา; โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโ, อยํ อธิปฺาสิกฺขา – อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ ชานนฺโต สิกฺขติ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ.

ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ …เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ โคจรฺจ ปชานาติ สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌติ; พลานิ สโมธาเนติ… โพชฺฌงฺเค สโมธาเนติ… มคฺคํ สโมธาเนติ… ธมฺเม สโมธาเนติ โคจรฺจ ปชานาติ สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌติ.

อินฺทฺริยานิ สโมธาเนตีติ กถํ อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ? อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ สโมธาเนติ…เป… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.

อฏฺ อนุปสฺสเน าณานิ อฏฺ จ อุปฏฺานานุสฺสติโย จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาย. อิมานิ พาตฺตึส สโตการิสฺส าณานิ.

สโตการิาณนิทฺเทโส ปฺจโม.

๖. าณราสิฉกฺกนิทฺเทโส

๑๘๓. กตมานิ จตุวีสติ สมาธิวเสน าณานิ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ…เป… วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. อิมานิ จตุวีสติ สมาธิวเสน าณานิ.

กตมานิ ทฺเวสตฺตติ วิปสฺสนาวเสน าณานิ? ทีฆํ อสฺสาสํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, ทีฆํ ปสฺสาสํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา…เป… วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสํ, วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสาสํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา. อิมานิ ทฺเวสตฺตติ วิปสฺสนาวเสน าณานิ.

กตมานิ อฏฺ นิพฺพิทาาณานิ? อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตีติ – นิพฺพิทาาณํ, อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสาสํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตีติ – นิพฺพิทาาณํ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตีติ – นิพฺพิทาาณํ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตีติ – นิพฺพิทาาณํ. อิมานิ อฏฺ นิพฺพิทาาณานิ.

กตมานิ อฏฺ นิพฺพิทานุโลเม าณานิ? อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสํ ภยตุปฏฺาเน ปฺา นิพฺพิทานุโลเม าณํ, อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสาสํ ภยตุปฏฺาเน ปฺา นิพฺพิทานุโลเม าณํ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสํ ภยตุปฏฺาเน ปฺา นิพฺพิทานุโลเม าณํ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสํ ภยตุปฏฺาเน ปฺา นิพฺพิทานุโลเม าณํ – อิมานิ อฏฺ นิพฺพิทานุโลเม าณานิ.

กตมานิ อฏฺ นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณานิ? อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสํ ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺนา ปฺา นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณํ, อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสาสํ ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺนา ปฺา นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณํ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสํ ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺนา ปฺา นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณํ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสํ ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺนา ปฺา นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณํ – อิมานิ อฏฺ นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณานิ.

กตมานิ เอกวีสติ วิมุตฺติสุเข าณานิ? โสตาปตฺติมคฺเคน สกฺกายทิฏฺิยา ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ วิมุตฺติสุเข าณํ, วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ วิมุตฺติสุเข าณํ, สีลพฺพตปรามาสสฺส…เป… ทิฏฺานุสยสฺส, วิจิกิจฺฉานุสยสฺส ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ วิมุตฺติสุเข าณํ, สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริกสฺส, กามราคสฺโชนสฺส…เป… ปฏิฆสฺโชนสฺส, โอฬาริกสฺส กามราคานุสยสฺส, ปฏิฆานุสยสฺส ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ วิมุตฺติสุเข าณํ, อนาคามิมคฺเคน อนุสหคตสฺส กามราคสฺโชนสฺส…เป… ปฏิฆสฺโชนสฺส, อนุสหคตสฺส กามราคานุสยสฺส, ปฏิฆานุสยสฺส ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ วิมุตฺติสุเข าณํ, อรหตฺตมคฺเคน, รูปราคสฺส…เป… อรูปราคสฺส, มานสฺส, อุทฺธจฺจสฺส, อวิชฺชาย, มานานุสยสฺส, ภวราคานุสยสฺส, อวิชฺชานุสยสฺส ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ วิมุตฺติสุเข าณํ. อิมานิ เอกวีสติ วิมุตฺติสุเข าณานิ. โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธึ ภาวยโต สมธิกานิ อิมานิ ทฺเว าณสตานิ อุปฺปชฺชนฺติ.

าณราสิฉกฺกนิทฺเทโส ฉฏฺโ.

อานาปานสฺสติกถา [อานาปานกถา (สฺยา. ก.)] นิฏฺิตา.

๔. อินฺทฺริยกถา

๑. ปมสุตฺตนฺตนิทฺเทโส

๑๘๔. เอวํ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ [‘‘ภทฺทนฺเต’’ติ (ก.)] เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –

‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ’’ [สํ. นิ. ๕.๔๗๑].

๑๘๕. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ กติหากาเรหิ วิสุชฺฌนฺติ? อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ปนฺนรสหิ อากาเรหิ วิสุชฺฌนฺติ. อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ปสาทนีเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ สทฺธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. กุสีเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อารทฺธวีริเย ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, สมฺมปฺปธาเน ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ วีริยินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. มุฏฺสฺสตี ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อุปฏฺิตสฺสตี ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, สติปฏฺาเน ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ สตินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. อสมาหิเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สมาหิเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ฌานวิโมกฺเข ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ สมาธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. ทุปฺปฺเ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, ปฺวนฺเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, คมฺภีราณจริยํ ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ ปฺินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. อิติ อิเม ปฺจ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, ปฺจ ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ปฺจ สุตฺตนฺตกฺขนฺเธ ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ วิสุชฺฌนฺติ.

กติหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ, กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติ? ทสหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ, ทสหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติ. อสฺสทฺธิยํ ปชหนฺโต สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ, สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต อสฺสทฺธิยํ ปชหติ; โกสชฺชํ ปชหนฺโต วีริยินฺทฺริยํ ภาเวติ, วีริยินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต โกสชฺชํ ปชหติ; ปมาทํ ปชหนฺโต สตินฺทฺริยํ ภาเวติ, สตินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต ปมาทํ ปชหติ; อุทฺธจฺจํ ปชหนฺโต สมาธินฺทฺริยํ ภาเวติ, สมาธินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต อุทฺธจฺจํ ปชหติ; อวิชฺชํ ปชหนฺโต ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ, ปฺินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต อวิชฺชํ ปชหติ. อิเมหิ ทสหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ, อิเมหิ ทสหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติ.

กติหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ? ทสหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ. อสฺสทฺธิยสฺส ปหีนตฺตา สุปฺปหีนตฺตา สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ โหติ สุภาวิตํ; สทฺธินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา สุภาวิตตฺตา อสฺสทฺธิยํ ปหีนํ โหติ สุปฺปหีนํ. โกสชฺชสฺส ปหีนตฺตา สุปฺปหีนตฺตา วีริยินฺทฺริยํ ภาวิตํ โหติ สุภาวิตํ; วีริยินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา สุภาวิตตฺตา โกสชฺชํ ปหีนํ โหติ สุปฺปหีนํ. ปมาทสฺส ปหีนตฺตา สุปฺปหีนตฺตา สตินฺทฺริยํ ภาวิตํ โหติ สุภาวิตํ; สตินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา สุภาวิตตฺตา ปมาโท ปหีโน โหติ สุปฺปหีโน. อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา สุปฺปหีนตฺตา สมาธินฺทฺริยํ ภาวิตํ โหติ สุภาวิตํ; สมาธินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา สุภาวิตตฺตา อุทฺธจฺจํ ปหีนํ โหติ สุปฺปหีนํ. อวิชฺชาย ปหีนตฺตา ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ โหติ สุภาวิตํ; ปฺินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา สุภาวิตตฺตา อวิชฺชา ปหีนา โหติ สุปฺปหีนา. อิเมหิ ทสหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ.

๑๘๖. กติหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ, กติหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ? จตูหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ จตูหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ; โสตาปตฺติผลกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ. สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ; สกทาคามิผลกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ. อนาคามิมคฺคกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ; อนาคามิผลกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ. อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ; อรหตฺตผลกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ. อิติ จตสฺโส มคฺควิสุทฺธิโย, จตสฺโส ผลวิสุทฺธิโย, จตสฺโส สมุจฺเฉทวิสุทฺธิโย, จตสฺโส ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิสุทฺธิโย. อิเมหิ จตูหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ; อิเมหิ จตูหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ.

กตินํ ปุคฺคลานํ อินฺทฺริยภาวนา; กติ ปุคฺคลา ภาวิตินฺทฺริยา? อฏฺนฺนํ ปุคฺคลานํ อินฺทฺริยภาวนา; ตโย ปุคฺคลา ภาวิตินฺทฺริยา. กตเมสํ อฏฺนฺนํ ปุคฺคลานํ อินฺทฺริยภาวนา? สตฺตนฺนฺจ เสกฺขานํ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ – อิเมสํ อฏฺนฺนํ ปุคฺคลานํ อินฺทฺริยภาวนา. กตเม ตโย ปุคฺคลา ภาวิตินฺทฺริยา? สวเนน พุทฺโธ ตถาคตสฺส สาวโก ขีณาสโว ภาวิตินฺทฺริโย, สยํ ภูตฏฺเน ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ภาวิตินฺทฺริโย, อปฺปเมยฺยฏฺเน ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภาวิตินฺทฺริโย – อิเม ตโย ปุคฺคลา ภาวิตินฺทฺริยา. อิติ อิเมสํ อฏฺนฺนํ ปุคฺคลานํ อินฺทฺริยภาวนา; อิเม ตโย ปุคฺคลา ภาวิตินฺทฺริยา.

สุตฺตนฺตนิทฺเทโส ปโม.

๒. ทุติยสุตฺตนฺตนิทฺเทโส

๑๘๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ [เจว (ก.) สํ. นิ. ๕.๔๗๖] วา สมณสมฺมตา, พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา; น จ ปเนเต อายสฺมนฺตา [อายสฺมนฺโต สํ. นิ. ๕.๔๗๖] สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ. เย จ โข เกจิ [เย เกจิ โข (สฺยา.), เย หิ เกจิ โข (ก.) สํ. นิ. ๕.๔๗๖ ปสฺสิตพฺพา] ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา, พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา; เต จ ปนายสฺมนฺตา สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ.

๑๘๘. กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทโย โหติ; กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยํ ปชานาติ? กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคโม โหติ; กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคมํ ปชานาติ? กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาโท โหติ, กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทํ ปชานาติ? กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนโว โหติ; กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนวํ ปชานาติ? กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ โหติ; กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ ปชานาติ?

จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทโย โหติ; จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยํ ปชานาติ. จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคโม โหติ; จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคมํ ปชานาติ. ปฺจวีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาโท โหติ; ปฺจวีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทํ ปชานาติ. ปฺจวีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนโว โหติ; ปฺจวีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนวํ ปชานาติ. อสีติสตํ อากาเรหิ [อสีติสตากาเรหิ (สฺยา.)] ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ โหติ; อสีติสตํ อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ ปชานาติ.

กตเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทโย โหติ; กตเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยํ ปชานาติ? อธิโมกฺขตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อธิโมกฺขวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อธิโมกฺขวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ; ปคฺคหตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปคฺคหวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปคฺคหวเสน มนสิการสฺส สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ; อุปฏฺานตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อุปฏฺานวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อุปฏฺานวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, สตินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ; อวิกฺเขปตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อวิกฺเขปวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อวิกฺเขปวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ; ทสฺสนตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย ปฺินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ทสฺสนวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย ปฺินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ทสฺสนวเสน มนสิการสฺส สมุทโย ปฺินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ ปฺินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ. อธิโมกฺขตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปคฺคหตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อุปฏฺานตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อวิกฺเขปตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ทสฺสนตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย ปฺินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ. อธิโมกฺขวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปคฺคหวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อุปฏฺานวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อวิกฺเขปวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ทสฺสนวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย ปฺินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ. อธิโมกฺขวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปคฺคหวเสน มนสิการสฺส สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อุปฏฺานวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อวิกฺเขปวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ทสฺสนวเสน มนสิการสฺส สมุทโย ปฺินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ. สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, สตินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ สต