📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิ
๑. มหาวคฺโค
มาติกา
๑. โสตาวธาเน ¶ ¶ ¶ ¶ ปฺา สุตมเย าณํ.
๒. สุตฺวาน สํวเร ปฺา สีลมเย าณํ.
๓. สํวริตฺวา สมาทหเน ปฺา สมาธิภาวนามเย าณํ.
๔. ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.
๕. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ.
๖. ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปฺา อุทยพฺพยานุปสฺสเน าณํ.
๗. อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ภงฺคานุปสฺสเน ปฺา วิปสฺสเน าณํ.
๘. ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ.
๙. มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ¶ ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ.
๑๐. พหิทฺธา วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา โคตฺรภุาณํ.
๑๑. ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ.
๑๒. ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ ปฺา ผเล าณํ ¶ .
๑๓. ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ¶ [ฉินฺนมนุปสฺสเน (สฺยา.), ฉินฺนวฏฺฏมนุปสฺสเน (สี. อฏฺ.)] ปฺา วิมุตฺติาณํ.
๑๔. ตทา สมุทาคเต [สมุปาคเต (สฺยา.)] ธมฺเม ปสฺสเน ปฺา ปจฺจเวกฺขเณ าณํ.
๑๕. อชฺฌตฺตววตฺถาเน ปฺา วตฺถุนานตฺเต าณํ.
๑๖. พหิทฺธาววตฺถาเน ปฺา โคจรนานตฺเต าณํ.
๑๗. จริยาววตฺถาเน ปฺา จริยานานตฺเต าณํ.
๑๘. จตุธมฺมววตฺถาเน ปฺา ภูมินานตฺเต าณํ.
๑๙. นวธมฺมววตฺถาเน ปฺา ธมฺมนานตฺเต าณํ.
๒๐. อภิฺาปฺา าตฏฺเ าณํ.
๒๑. ปริฺาปฺา ตีรณฏฺเ าณํ.
๒๒. ปหาเน ปฺา ปริจฺจาคฏฺเ าณํ.
๒๓. ภาวนาปฺา เอกรสฏฺเ าณํ.
๒๔. สจฺฉิกิริยาปฺา ผสฺสนฏฺเ [ผุสนฏฺเ (ก.)] าณํ.
๒๕. อตฺถนานตฺเต ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท ¶ าณํ.
๒๖. ธมฺมนานตฺเต ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ.
๒๗. นิรุตฺตินานตฺเต ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ.
๒๘. ปฏิภานนานตฺเต ปฺา [ปฏิภาณนานตฺเต (สฺยา.)] ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ.
๒๙. วิหารนานตฺเต ปฺา วิหารฏฺเ าณํ.
๓๐. สมาปตฺตินานตฺเต ปฺา สมาปตฺตฏฺเ าณํ.
๓๑. วิหารสมาปตฺตินานตฺเต ปฺา วิหารสมาปตฺตฏฺเ าณํ.
๓๒. อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปฺา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ าณํ.
๓๓. ทสฺสนาธิปเตยฺยํ สนฺโต จ วิหาราธิคโม ปณีตาธิมุตฺตตา ปฺา อรณวิหาเร าณํ.
๓๔. ทฺวีหิ ¶ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ าณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสิภาวตา ปฺา นิโรธสมาปตฺติยา าณํ.
๓๕. สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทาเน ¶ ปฺา ปรินิพฺพาเน าณํ.
๓๖. สพฺพธมฺมานํ สมฺมา สมุจฺเฉเท นิโรเธ จ อนุปฏฺานตา ปฺา สมสีสฏฺเ าณํ.
๓๗. ปุถุนานตฺตเตชปริยาทาเน ¶ ปฺา สลฺเลขฏฺเ าณํ.
๓๘. อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ.
๓๙. นานาธมฺมปฺปกาสนตา ปฺา อตฺถสนฺทสฺสเน าณํ.
๔๐. สพฺพธมฺมานํ เอกสงฺคหตานานตฺเตกตฺตปฏิเวเธ ปฺา ทสฺสนวิสุทฺธิาณํ.
๔๑. วิทิตตฺตา ปฺา ขนฺติาณํ.
๔๒. ผุฏฺตฺตา ปฺา ปริโยคาหเณ [ปริโยคาหเน (สฺยา.)] าณํ.
๔๓. สโมทหเน ปฺา ปเทสวิหาเร าณํ.
๔๔. อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ.
๔๕. นานตฺเต ปฺา เจโตวิวฏฺเฏ าณํ.
๔๖. อธิฏฺาเน ปฺา จิตฺตวิวฏฺเฏ าณํ.
๔๗. สฺุเต ปฺา าณวิวฏฺเฏ าณํ.
๔๘. โวสคฺเค [โวสฺสคฺเค (พหูสุ)] ปฺา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ าณํ.
๔๙. ตถฏฺเ ปฺา สจฺจวิวฏฺเฏ าณํ.
๕๐. กายมฺปิ จิตฺตมฺปิ เอกววตฺถานตา สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ อธิฏฺานวเสน อิชฺฌนฏฺเ ปฺา อิทฺธิวิเธ าณํ.
๕๑. วิตกฺกวิปฺผารวเสน นานตฺเตกตฺตสทฺทนิมิตฺตานํ ปริโยคาหเณ ปฺา โสตธาตุวิสุทฺธิาณํ.
๕๒. ติณฺณนฺนํ ¶ จิตฺตานํ วิปฺผารตฺตา อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสน นานตฺเตกตฺตวิฺาณจริยา ปริโยคาหเณ ปฺา เจโตปริยาณํ.
๕๓. ปจฺจยปฺปวตฺตานํ ธมฺมานํ นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสน ปริโยคาหเณ ปฺา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ.
๕๔. โอภาสวเสน นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานํ ทสฺสนฏฺเ ปฺา ทิพฺพจกฺขุาณํ.
๕๕. จตุสฏฺิยา อากาเรหิ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสีภาวตา ¶ ปฺา อาสวานํ ขเย าณํ.
๕๖. ปริฺฏฺเ ปฺา ทุกฺเข าณํ.
๕๗. ปหานฏฺเ ปฺา สมุทเย ¶ าณํ.
๕๘. สจฺฉิกิริยฏฺเ ปฺา นิโรเธ าณํ.
๕๙. ภาวนฏฺเ ปฺา มคฺเค าณํ.
๖๒. ทุกฺขนิโรเธ ¶ าณํ.
๖๓. ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ.
๖๘. อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต าณํ.
๗๓. อนาวรณาณํ ¶ .
อิมานิ เตสตฺตติ าณานิ. อิเมสํ เตสตฺตติยา าณานํ สตฺตสฏฺิ าณานิ สาวกสาธารณานิ; ฉ าณานิ อสาธารณานิ สาวเกหิ.
มาติกา นิฏฺิตา.
๑. าณกถา
๑. สุตมยาณนิทฺเทโส
๑. กถํ ¶ ¶ ¶ โสตาวธาเน ปฺา สุตมเย าณํ?
‘‘อิเม ธมฺมา อภิฺเยฺยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.
‘‘อิเม ธมฺมา ปริฺเยฺยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.
‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.
‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.
‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.
‘‘อิเม ธมฺมา หานภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.
‘‘อิเม ธมฺมา ิติภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.
‘‘อิเม ธมฺมา วิเสสภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.
‘‘อิเม ธมฺมา นิพฺเพธภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.
‘‘สพฺเพ ¶ สงฺขารา อนิจฺจา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.
‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.
‘‘สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.
‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.
‘‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ ¶ [ทุกฺขสมุทโย (สฺยา.)] อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.
‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ [ทุกฺขนิโรโธ (สฺยา.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.
‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ ¶ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.
๒. กถํ ¶ ‘‘อิเม ธมฺมา อภิฺเยฺยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ?
เอโก ธมฺโม อภิฺเยฺโย – สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา. ทฺเว ธมฺมา อภิฺเยฺยา – ทฺเว ธาตุโย. ตโย ธมฺมา อภิฺเยฺยา – ติสฺโส ธาตุโย. จตฺตาโร ธมฺมา อภิฺเยฺยา – จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. ปฺจ ธมฺมา อภิฺเยฺยา – ปฺจ วิมุตฺตายตนานิ. ฉ ธมฺมา อภิฺเยฺยา – ฉ อนุตฺตริยานิ. สตฺต ธมฺมา อภิฺเยฺยา – สตฺต นิทฺทสวตฺถูนิ. อฏฺ ธมฺมา อภิฺเยฺยา – อฏฺ อภิภายตนานิ. นว ธมฺมา อภิฺเยฺยา – นว อนุปุพฺพวิหารา. ทส ธมฺมา อภิฺเยฺยา – ทส นิชฺชรวตฺถูนิ.
๓. ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อภิฺเยฺยํ. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อภิฺเยฺยํ? จกฺขุ [จกฺขุํ (สฺยา. ก.)], ภิกฺขเว, อภิฺเยฺยํ; รูปา อภิฺเยฺยา; จกฺขุวิฺาณํ อภิฺเยฺยํ; จกฺขุสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย; ยมฺปิทํ [ยมิทํ (ก.) สํ. นิ. ๔.๕๒ ปสฺสิตพฺโพ] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อภิฺเยฺยํ. โสตํ อภิฺเยฺยํ; สทฺทา ¶ อภิฺเยฺยา…เป… ฆานํ อภิฺเยฺยํ; คนฺธา อภิฺเยฺยา… ชิวฺหา อภิฺเยฺยา; รสา อภิฺเยฺยา… กาโย อภิฺเยฺโย; โผฏฺพฺพา อภิฺเยฺยา… มโน ¶ อภิฺเยฺโย; ธมฺมา อภิฺเยฺยา; มโนวิฺาณํ อภิฺเยฺยํ, มโนสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ อภิฺเยฺยํ.’’
รูปํ อภิฺเยฺยํ; เวทนา อภิฺเยฺยา; สฺา อภิฺเยฺยา; สงฺขารา อภิฺเยฺยา; วิฺาณํ อภิฺเยฺยํ.
จกฺขุ อภิฺเยฺยํ; โสตํ อภิฺเยฺยํ; ฆานํ อภิฺเยฺยํ; ชิวฺหา อภิฺเยฺยา; กาโย อภิฺเยฺโย; มโน อภิฺเยฺโย. รูปา อภิฺเยฺยา; สทฺทา อภิฺเยฺยา; คนฺธา อภิฺเยฺยา; รสา อภิฺเยฺยา; โผฏฺพฺพา อภิฺเยฺยา; ธมฺมา อภิฺเยฺยา. จกฺขุวิฺาณํ อภิฺเยฺยํ; โสตวิฺาณํ อภิฺเยฺยํ; ฆานวิฺาณํ อภิฺเยฺยํ; ชิวฺหาวิฺาณํ อภิฺเยฺยํ; กายวิฺาณํ อภิฺเยฺยํ; มโนวิฺาณํ อภิฺเยฺยํ. จกฺขุสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย ¶ ; โสตสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย; ฆานสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย; ชิวฺหาสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย; กายสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย; มโนสมฺผสฺโส อภิฺเยฺโย; จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา อภิฺเยฺยา; โสตสมฺผสฺสชา เวทนา อภิฺเยฺยา; ฆานสมฺผสฺสชา เวทนา อภิฺเยฺยา ¶ ; ชิวฺหาสมฺผสฺสชา เวทนา อภิฺเยฺยา; กายสมฺผสฺสชา เวทนา อภิฺเยฺยา; มโนสมฺผสฺสชา เวทนา อภิฺเยฺยา. รูปสฺา อภิฺเยฺยา; สทฺทสฺา อภิฺเยฺยา; คนฺธสฺา อภิฺเยฺยา ¶ ; รสสฺา อภิฺเยฺยา; โผฏฺพฺพสฺา อภิฺเยฺยา; ธมฺมสฺา อภิฺเยฺยา. รูปสฺเจตนา อภิฺเยฺยา; สทฺทสฺเจตนา อภิฺเยฺยา; คนฺธสฺเจตนา อภิฺเยฺยา; รสสฺเจตนา อภิฺเยฺยา; โผฏฺพฺพสฺเจตนา อภิฺเยฺยา; ธมฺมสฺเจตนา อภิฺเยฺยา. รูปตณฺหา อภิฺเยฺยา; สทฺทตณฺหา อภิฺเยฺยา; คนฺธตณฺหา อภิฺเยฺยา; รสตณฺหา อภิฺเยฺยา; โผฏฺพฺพตณฺหา อภิฺเยฺยา; ธมฺมตณฺหา อภิฺเยฺยา. รูปวิตกฺโก อภิฺเยฺโย; สทฺทวิตกฺโก อภิฺเยฺโย; คนฺธวิตกฺโก อภิฺเยฺโย; รสวิตกฺโก อภิฺเยฺโย; โผฏฺพฺพวิตกฺโก อภิฺเยฺโย; ธมฺมวิตกฺโก อภิฺเยฺโย. รูปวิจาโร อภิฺเยฺโย; สทฺทวิจาโร อภิฺเยฺโย ¶ ; คนฺธวิจาโร อภิฺเยฺโย; รสวิจาโร อภิฺเยฺโย; โผฏฺพฺพวิจาโร อภิฺเยฺโย; ธมฺมวิจาโร อภิฺเยฺโย.
๔. ปถวีธาตุ อภิฺเยฺยา; อาโปธาตุ อภิฺเยฺยา; เตโชธาตุ อภิฺเยฺยา; วาโยธาตุ อภิฺเยฺยา; อากาสธาตุ อภิฺเยฺยา; วิฺาณธาตุ อภิฺเยฺยา.
ปถวีกสิณํ อภิฺเยฺยํ; อาโปกสิณํ อภิฺเยฺยํ; เตโชกสิณํ อภิฺเยฺยํ; วาโยกสิณํ อภิฺเยฺยํ; นีลกสิณํ อภิฺเยฺยํ; ปีตกสิณํ อภิฺเยฺยํ; โลหิตกสิณํ อภิฺเยฺยํ; โอทาตกสิณํ อภิฺเยฺยํ; อากาสกสิณํ อภิฺเยฺยํ; วิฺาณกสิณํ อภิฺเยฺยํ.
เกสา ¶ อภิฺเยฺยา; โลมา อภิฺเยฺยา; นขา อภิฺเยฺยา; ทนฺตา อภิฺเยฺยา; ตโจ อภิฺเยฺโย, มํสํ อภิฺเยฺยํ; นฺหารู [นหารู (สฺยา.)] อภิฺเยฺยา; อฏฺี อภิฺเยฺยา; อฏฺิมิฺชา อภิฺเยฺยา [อฏฺิมฺชํ อภิฺเยฺยํ (สฺยา. ก.)]; วกฺกํ อภิฺเยฺยํ; หทยํ อภิฺเยฺยํ; ยกนํ อภิฺเยฺยํ; กิโลมกํ อภิฺเยฺยํ; ปิหกํ อภิฺเยฺยํ; ปปฺผาสํ อภิฺเยฺยํ; อนฺตํ ¶ อภิฺเยฺยํ อนฺตคุณํ อภิฺเยฺยํ; อุทริยํ อภิฺเยฺยํ; กรีสํ อภิฺเยฺยํ; ปิตฺตํ อภิฺเยฺยํ; เสมฺหํ อภิฺเยฺยํ; ปุพฺโพ อภิฺเยฺโย; โลหิตํ อภิฺเยฺยํ; เสโท อภิฺเยฺโย; เมโท อภิฺเยฺโย; อสฺสุ อภิฺเยฺยํ; วสา อภิฺเยฺยา; เขโฬ อภิฺเยฺโย; สิงฺฆาณิกา อภิฺเยฺยา; ลสิกา อภิฺเยฺยา; มุตฺตํ อภิฺเยฺยํ; มตฺถลุงฺคํ อภิฺเยฺยํ.
จกฺขายตนํ อภิฺเยฺยํ; รูปายตนํ อภิฺเยฺยํ. โสตายตนํ อภิฺเยฺยํ; สทฺทายตนํ อภิฺเยฺยํ ¶ . ฆานายตนํ อภิฺเยฺยํ; คนฺธายตนํ อภิฺเยฺยํ. ชิวฺหายตนํ อภิฺเยฺยํ; รสายตนํ อภิฺเยฺยํ. กายายตนํ อภิฺเยฺยํ; โผฏฺพฺพายตนํ อภิฺเยฺยํ. มนายตนํ อภิฺเยฺยํ; ธมฺมายตนํ อภิฺเยฺยํ.
จกฺขุธาตุ อภิฺเยฺยา; รูปธาตุ อภิฺเยฺยา; จกฺขุวิฺาณธาตุ อภิฺเยฺยา. โสตธาตุ อภิฺเยฺยา; สทฺทธาตุ อภิฺเยฺยา; โสตวิฺาณธาตุ อภิฺเยฺยา. ฆานธาตุ อภิฺเยฺยา; คนฺธธาตุ อภิฺเยฺยา; ฆานวิฺาณธาตุ อภิฺเยฺยา. ชิวฺหาธาตุ อภิฺเยฺยา ¶ ; รสธาตุ ¶ อภิฺเยฺยา; ชิวฺหาวิฺาณธาตุ อภิฺเยฺยา. กายธาตุ อภิฺเยฺยา; โผฏฺพฺพธาตุ อภิฺเยฺยา; กายวิฺาณธาตุ อภิฺเยฺยา. มโนธาตุ อภิฺเยฺยา; ธมฺมธาตุ อภิฺเยฺยา; มโนวิฺาณธาตุ อภิฺเยฺยา.
จกฺขุนฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; โสตินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; ฆานินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; ชิวฺหินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; กายินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; มนินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; ชีวิตินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; อิตฺถินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; ปุริสินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; สุขินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; ทุกฺขินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; โทมนสฺสินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; อุเปกฺขินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; สทฺธินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; วีริยินฺทฺริยํ [วิริยินฺทฺริยํ (สฺยา.)] อภิฺเยฺยํ; สตินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; สมาธินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; ปฺินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; อฺินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; อฺาตาวินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ.
๕. กามธาตุ อภิฺเยฺยา; รูปธาตุ อภิฺเยฺยา; อรูปธาตุ อภิฺเยฺยา. กามภโว อภิฺเยฺโย; รูปภโว อภิฺเยฺโย ¶ ; อรูปภโว อภิฺเยฺโย. สฺาภโว อภิฺเยฺโย; อสฺาภโว อภิฺเยฺโย; เนวสฺานาสฺาภโว อภิฺเยฺโย. เอกโวการภโว อภิฺเยฺโย; จตุโวการภโว อภิฺเยฺโย; ปฺจโวการภโว อภิฺเยฺโย.
๖. ปมํ ฌานํ [ปมชฺฌานํ (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ าเนสุ] อภิฺเยฺยํ; ทุติยํ ฌานํ อภิฺเยฺยํ; ตติยํ ¶ ฌานํ อภิฺเยฺยํ; จตุตฺถํ ฌานํ อภิฺเยฺยํ. เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อภิฺเยฺยา; กรุณาเจโตวิมุตฺติ อภิฺเยฺยา; มุทิตาเจโตวิมุตฺติ อภิฺเยฺยา; อุเปกฺขาเจโตวิมุตฺติ อภิฺเยฺยา. อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา.
อวิชฺชา ¶ อภิฺเยฺยา; สงฺขารา อภิฺเยฺยา; วิฺาณํ อภิฺเยฺยํ; นามรูปํ อภิฺเยฺยํ; สฬายตนํ อภิฺเยฺยํ; ผสฺโส อภิฺเยฺโย; เวทนา อภิฺเยฺยา; ตณฺหา อภิฺเยฺยา; อุปาทานํ อภิฺเยฺยํ; ภโว อภิฺเยฺโย; ชาติ อภิฺเยฺยา; ชรามรณํ อภิฺเยฺยํ.
๗. ทุกฺขํ ¶ อภิฺเยฺยํ; ทุกฺขสมุทโย อภิฺเยฺโย; ทุกฺขนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิฺเยฺยา. รูปํ อภิฺเยฺยํ; รูปสมุทโย อภิฺเยฺโย; รูปนิโรโธ อภิฺเยฺโย; รูปนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิฺเยฺยา. เวทนา อภิฺเยฺยา…เป… สฺา อภิฺเยฺยา…เป… สงฺขารา อภิฺเยฺยา…เป… วิฺาณํ อภิฺเยฺยํ. จกฺขุ อภิฺเยฺยํ…เป… ชรามรณํ อภิฺเยฺยํ; ชรามรณสมุทโย อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิฺเยฺยา.
ทุกฺขสฺส ปริฺฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสมุทยสฺส ปหานฏฺโ ¶ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนฏฺโ อภิฺเยฺโย. รูปสฺส ปริฺฏฺโ อภิฺเยฺโย; รูปสมุทยสฺส ปหานฏฺโ อภิฺเยฺโย; รูปนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; รูปนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนฏฺโ อภิฺเยฺโย. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส… จกฺขุสฺส…เป… ชรามรณสฺส ¶ ปริฺฏฺโ อภิฺเยฺโย; ชรามรณสมุทยสฺส ปหานฏฺโ อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนฏฺโ อภิฺเยฺโย.
ทุกฺขสฺส ปริฺาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสมุทยสฺส ปหานปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย. รูปสฺส ปริฺาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; รูปสมุทยสฺส ปหานปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; รูปนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; รูปนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส… จกฺขุสฺส…เป… ชรามรณสฺส ปริฺาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; ชรามรณสมุทยสฺส ปหานปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ภาวนาปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย.
๘. ทุกฺขํ ¶ ¶ อภิฺเยฺยํ; ทุกฺขสมุทโย อภิฺเยฺโย; ทุกฺขนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส สมุทยนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส ฉนฺทราคนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส อสฺสาโท อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส อาทีนโว ¶ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ อภิฺเยฺยํ. รูปํ อภิฺเยฺยํ; รูปสมุทโย อภิฺเยฺโย; รูปนิโรโธ อภิฺเยฺโย; รูปสฺส สมุทยนิโรโธ อภิฺเยฺโย; รูปสฺส ฉนฺทราคนิโรโธ อภิฺเยฺโย; รูปสฺส อสฺสาโท อภิฺเยฺโย; รูปสฺส อาทีนโว อภิฺเยฺโย; รูปสฺส นิสฺสรณํ อภิฺเยฺยํ. เวทนา อภิฺเยฺยา…เป… สฺา อภิฺเยฺยา… สงฺขารา อภิฺเยฺยา… วิฺาณํ อภิฺเยฺยํ… จกฺขุ อภิฺเยฺยํ…เป… ชรามรณํ อภิฺเยฺยํ; ชรามรณสมุทโย อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ชรามรณสฺส สมุทยนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ชรามรณสฺส ฉนฺทราคนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ชรามรณสฺส อสฺสาโท อภิฺเยฺโย; ชรามรณสฺส อาทีนโว อภิฺเยฺโย; ชรามรณสฺส นิสฺสรณํ อภิฺเยฺยํ.
ทุกฺขํ อภิฺเยฺยํ; ทุกฺขสมุทโย อภิฺเยฺโย ¶ ; ทุกฺขนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิฺเยฺยา; ทุกฺขสฺส อสฺสาโท อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส อาทีนโว อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส นิสฺสรณํ อภิฺเยฺยํ. รูปํ อภิฺเยฺยํ; รูปสมุทโย อภิฺเยฺโย; รูปนิโรโธ อภิฺเยฺโย; รูปนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิฺเยฺยา; รูปสฺส ¶ อสฺสาโท อภิฺเยฺโย; รูปสฺส อาทีนโว อภิฺเยฺโย; รูปสฺส นิสฺสรณํ อภิฺเยฺยํ. เวทนา อภิฺเยฺยา…เป… สฺา อภิฺเยฺยา… สงฺขารา อภิฺเยฺยา… วิฺาณํ อภิฺเยฺยํ… จกฺขุ อภิฺเยฺยํ…เป… ชรามรณํ อภิฺเยฺยํ; ชรามรณสมุทโย อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรโธ อภิฺเยฺโย; ชรามรณนิโรธคามินี ปฏิปทา อภิฺเยฺยา; ชรามรณสฺส อสฺสาโท อภิฺเยฺโย; ชรามรณสฺส อาทีนโว อภิฺเยฺโย; ชรามรณสฺส นิสฺสรณํ อภิฺเยฺยํ.
๙. อนิจฺจานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ทุกฺขานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; อนตฺตานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; นิพฺพิทานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; วิราคานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; นิโรธานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา. รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; รูเป อนตฺตานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; รูเป วิราคานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; รูเป นิโรธานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ¶ อภิฺเยฺยา; ชรามรเณ ทุกฺขานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ¶ ชรามรเณ อนตฺตานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ชรามรเณ นิพฺพิทานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ชรามรเณ วิราคานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา ¶ ; ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา.
๑๐. อุปฺปาโท อภิฺเยฺโย; ปวตฺตํ อภิฺเยฺยํ; นิมิตฺตํ อภิฺเยฺยํ; อายูหนา [อายุหนา (สฺยา.) เอวมุปริปิ] อภิฺเยฺยา; ปฏิสนฺธิ อภิฺเยฺยา; คติ อภิฺเยฺยา; นิพฺพตฺติ อภิฺเยฺยา; อุปปตฺติ อภิฺเยฺยา; ชาติ อภิฺเยฺยา; ชรา อภิฺเยฺยา; พฺยาธิ อภิฺเยฺโย ¶ , มรณํ อภิฺเยฺยํ; โสโก อภิฺเยฺโย; ปริเทโว อภิฺเยฺโย; อุปายาโส อภิฺเยฺโย.
อนุปฺปาโท อภิฺเยฺโย; อปฺปวตฺตํ อภิฺเยฺยํ; อนิมิตฺตํ อภิฺเยฺยํ; อนายูหนา [อนายุหนา (สฺยา.) เอวมุปริปิ] อภิฺเยฺยา; อปฺปฏิสนฺธิ อภิฺเยฺยา; อคติ อภิฺเยฺยา; อนิพฺพตฺติ อภิฺเยฺยา; อนุปปตฺติ อภิฺเยฺยา; อชาติ อภิฺเยฺยา; อชรา อภิฺเยฺยา; อพฺยาธิ อภิฺเยฺโย; อมตํ อภิฺเยฺยํ; อโสโก อภิฺเยฺโย; อปริเทโว อภิฺเยฺโย; อนุปายาโส อภิฺเยฺโย.
อุปฺปาโท อภิฺเยฺโย; อนุปฺปาโท อภิฺเยฺโย; ปวตฺตํ อภิฺเยฺยํ; อปฺปวตฺตํ อภิฺเยฺยํ. นิมิตฺตํ อภิฺเยฺยํ; อนิมิตฺตํ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา อภิฺเยฺยา; อนายูหนา อภิฺเยฺยา. ปฏิสนฺธิ อภิฺเยฺยา; อปฺปฏิสนฺธิ อภิฺเยฺยา. คติ อภิฺเยฺยา; อคติ อภิฺเยฺยา. นิพฺพตฺติ อภิฺเยฺยา; อนิพฺพตฺติ อภิฺเยฺยา. อุปปตฺติ อภิฺเยฺยา; อนุปปตฺติ อภิฺเยฺยา ¶ . ชาติ อภิฺเยฺยา; อชาติ อภิฺเยฺยา. ชรา อภิฺเยฺยา; อชรา อภิฺเยฺยา. พฺยาธิ อภิฺเยฺโย; อพฺยาธิ อภิฺเยฺโย. มรณํ อภิฺเยฺยํ; อมตํ อภิฺเยฺยํ. โสโก อภิฺเยฺโย; อโสโก อภิฺเยฺโย. ปริเทโว อภิฺเยฺโย; อปริเทโว อภิฺเยฺโย. อุปายาโส อภิฺเยฺโย; อนุปายาโส อภิฺเยฺโย.
อุปฺปาโท ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปวตฺตํ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิมิตฺตํ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปฏิสนฺธิ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. คติ ¶ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิพฺพตฺติ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปปตฺติ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชาติ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชรา ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. พฺยาธิ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. มรณํ ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. โสโก ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปริเทโว ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปายาโส ทุกฺขนฺติ อภิฺเยฺยํ.
อนุปฺปาโท ¶ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปฺปวตฺตํ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนิมิตฺตํ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนายูหนา สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปฺปฏิสนฺธิ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อคติ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนิพฺพตฺติ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนุปปตฺติ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อชาติ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อชรา ¶ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อพฺยาธิ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อมตํ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อโสโก ¶ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปริเทโว สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนุปายาโส สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ.
อุปฺปาโท ทุกฺขํ, อนุปฺปาโท สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปวตฺตํ ทุกฺขํ, อปฺปวตฺตํ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิมิตฺตํ ทุกฺขํ, อนิมิตฺตํ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา ทุกฺขํ, อนายูหนา สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปฏิสนฺธิ ทุกฺขํ, อปฺปฏิสนฺธิ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. คติ ทุกฺขํ, อคติ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิพฺพตฺติ ทุกฺขํ, อนิพฺพตฺติ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปปตฺติ ทุกฺขํ, อนุปปตฺติ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชาติ ทุกฺขํ, อชาติ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชรา ทุกฺขํ, อชรา สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. พฺยาธิ ทุกฺขํ, อพฺยาธิ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. มรณํ ทุกฺขํ, อมตํ สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. โสโก ทุกฺขํ, อโสโก สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปริเทโว ทุกฺขํ, อปริเทโว สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปายาโส ทุกฺขํ, อนุปายาโส สุขนฺติ อภิฺเยฺยํ.
อุปฺปาโท ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปวตฺตํ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิมิตฺตํ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปฏิสนฺธิ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. คติ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิพฺพตฺติ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปปตฺติ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชาติ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชรา ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. พฺยาธิ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. มรณํ ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. โสโก ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปริเทโว ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปายาโส ภยนฺติ อภิฺเยฺยํ.
อนุปฺปาโท ¶ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปฺปวตฺตํ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนิมิตฺตํ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนายูหนา เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปฺปฏิสนฺธิ เขมนฺติ ¶ อภิฺเยฺยํ. อคติ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนิพฺพตฺติ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนุปปตฺติ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อชาติ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ ¶ . อชรา เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อพฺยาธิ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อมตํ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อโสโก เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปริเทโว เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนุปายาโส เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ.
อุปฺปาโท ¶ ภยํ, อนุปฺปาโท เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปวตฺตํ ภยํ, อปฺปวตฺตํ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิมิตฺตํ ภยํ, อนิมิตฺตํ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา ภยํ, อนายูหนา เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปฏิสนฺธิ ภยํ, อปฺปฏิสนฺธิ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. คติ ภยํ, อคติ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิพฺพตฺติ ภยํ, อนิพฺพตฺติ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปปตฺติ ภยํ, อนุปปตฺติ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชาติ ภยํ, อชาติ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชรา ภยํ, อชรา เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. พฺยาธิ ภยํ, อพฺยาธิ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. มรณํ ภยํ, อมตํ เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. โสโก ภยํ, อโสโก เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปริเทโว ภยํ, อปริเทโว เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปายาโส ภยํ, อนุปายาโส เขมนฺติ อภิฺเยฺยํ.
อุปฺปาโท สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปวตฺตํ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ ¶ . นิมิตฺตํ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปฏิสนฺธิ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. คติ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิพฺพตฺติ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปปตฺติ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชาติ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชรา สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. พฺยาธิ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. มรณํ สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. โสโก สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปริเทโว สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปายาโส สามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ.
อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปฺปวตฺตํ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนิมิตฺตํ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนายูหนา นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปฺปฏิสนฺธิ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อคติ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนิพฺพตฺติ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนุปปตฺติ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อชาติ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อชรา นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อพฺยาธิ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อมตํ นิรามิสนฺติ ¶ อภิฺเยฺยํ. อโสโก นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปริเทโว นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนุปายาโส นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ.
อุปฺปาโท ¶ สามิสํ, อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปวตฺตํ สามิสํ, อปฺปวตฺตํ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิมิตฺตํ สามิสํ, อนิมิตฺตํ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา สามิสํ, อนายูหนา นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปฏิสนฺธิ สามิสํ, อปฺปฏิสนฺธิ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ ¶ . คติ สามิสํ, อคติ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิพฺพตฺติ สามิสํ, อนิพฺพตฺติ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปปตฺติ สามิสํ, อนุปปตฺติ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชาติ สามิสํ, อชาติ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชรา สามิสํ, อชรา นิรามิสนฺติ ¶ อภิฺเยฺยํ. พฺยาธิ สามิสํ, อพฺยาธิ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. มรณํ สามิสํ, อมตํ นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. โสโก สามิสํ, อโสโก นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปริเทโว สามิสํ, อปริเทโว นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปายาโส สามิสํ, อนุปายาโส นิรามิสนฺติ อภิฺเยฺยํ.
อุปฺปาโท สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. ปวตฺตํ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. นิมิตฺตํ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. ปฏิสนฺธิ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. คติ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. นิพฺพตฺติ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. อุปปตฺติ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. ชาติ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. ชรา สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. พฺยาธิ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. มรณํ สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. โสโก สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. ปริเทโว สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ. อุปายาโส สงฺขาราติ อภิฺเยฺยํ.
อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปฺปวตฺตํ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนิมิตฺตํ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนายูหนา นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปฺปฏิสนฺธิ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อคติ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนิพฺพตฺติ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนุปปตฺติ ¶ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อชาติ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อชรํ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อพฺยาธิ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อมตํ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ ¶ . อโสโก นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อปริเทโว นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ.
อุปฺปาโท สงฺขารา, อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปวตฺตํ สงฺขารา, อปฺปวตฺตํ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิมิตฺตํ สงฺขารา, อนิมิตฺตํ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อายูหนา สงฺขารา, อนายูหนา นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปฏิสนฺธิ สงฺขารา, อปฺปฏิสนฺธิ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. คติ สงฺขารา, อคติ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. นิพฺพตฺติ สงฺขารา, อนิพฺพตฺติ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปปตฺติ สงฺขารา, อนุปปตฺติ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชาติ สงฺขารา, อชาติ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. ชรา สงฺขารา, อชรา นิพฺพานนฺติ ¶ อภิฺเยฺยํ. พฺยาธิ สงฺขารา, อพฺยาธิ นิพฺพาน’’นฺติ อภิฺเยฺยํ. มรณํ สงฺขารา, อมตํ นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. โสโก สงฺขารา, อโสโก นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. ปริเทโว สงฺขารา, อปริเทโว นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ. อุปายาโส สงฺขารา, อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ อภิฺเยฺยํ.
ปมภาณวาโร.
๑๑. ปริคฺคหฏฺโ ¶ อภิฺเยฺโย; ปริวารฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปริปูรฏฺโ [ปริปูรณฏฺโ (ก.), ปริปูริฏฺโ (สี. อฏฺ.)] อภิฺเยฺโย; เอกคฺคฏฺโ อภิฺเยฺโย; อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย ¶ ; ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; อวิสารฏฺโ อภิฺเยฺโย; อนาวิลฏฺโ อภิฺเยฺโย; อนิฺชนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺตุปฏฺานวเสน จิตฺตสฺส ิตฏฺโ อภิฺเยฺโย; อารมฺมณฏฺโ อภิฺเยฺโย; โคจรฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปหานฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปริจฺจาคฏฺโ อภิฺเยฺโย; วุฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิวฏฺฏนฏฺโ [นิวตฺตนฏฺโ (ก.)] อภิฺเยฺโย; สนฺตฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปณีตฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิมุตฺตฏฺโ อภิฺเยฺโย; อนาสวฏฺโ อภิฺเยฺโย; ตรณฏฺโ อภิฺเยฺโย; อนิมิตฺตฏฺโ อภิฺเยฺโย; อปฺปณิหิตฏฺโ อภิฺเยฺโย; สฺุตฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกรสฏฺโ อภิฺเยฺโย ¶ ; อนติวตฺตนฏฺโ อภิฺเยฺโย; ยุคนทฺธฏฺโ [ยุคนนฺธนฏฺโ (ก.)] อภิฺเยฺโย; นิยฺยานฏฺโ อภิฺเยฺโย; เหตุฏฺโ [เหตฏฺโ (สฺยา.)] อภิฺเยฺโย; ทสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย; อาธิปเตยฺยฏฺโ อภิฺเยฺโย.
๑๒. สมถสฺส อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิปสฺสนาย อนุปสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมถวิปสฺสนานํ เอกรสฏฺโ อภิฺเยฺโย; ยุคนทฺธสฺส อนติวตฺตนฏฺโ อภิฺเยฺโย; สิกฺขาย สมาทานฏฺโ อภิฺเยฺโย; อารมฺมณสฺส โคจรฏฺโ อภิฺเยฺโย; ลีนสฺส จิตฺตสฺส ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; อุทฺธตสฺส จิตฺตสฺส นิคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; อุโภวิสุทฺธานํ อชฺฌุเปกฺขนฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิเสสาธิคมฏฺโ อภิฺเยฺโย; อุตฺตริ ปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; สจฺจาภิสมยฏฺโ อภิฺเยฺโย; นิโรเธ ปติฏฺาปกฏฺโ อภิฺเยฺโย ¶ .
สทฺธินฺทฺริยสฺส ¶ อธิโมกฺขฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปฺินฺทฺริยสฺส ทสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย.
สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยพลสฺส โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; สติพลสฺส ปมาเท อกมฺปิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปฺาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺโ อภิฺเยฺโย.
สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปสมฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย; อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานฏฺโ อภิฺเยฺโย.
สมฺมาทิฏฺิยา ¶ ทสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมฺมาวาจาย ปริคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมฺมาอาชีวสฺส ¶ โวทานฏฺโ อภิฺเยฺโย ¶ ; สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมฺมาสติยา อุปฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย.
๑๓. อินฺทฺริยานํ อาธิปเตยฺยฏฺโ อภิฺเยฺโย; พลานํ อกมฺปิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; โพชฺฌงฺคานํ นิยฺยานฏฺโ อภิฺเยฺโย; มคฺคสฺส เหตุฏฺโ อภิฺเยฺโย; สติปฏฺานานํ อุปฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมฺมปฺปธานานํ ปทหนฏฺโ อภิฺเยฺโย; อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; สจฺจานํ ตถฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปโยคานํ [มคฺคานํ (สพฺพตฺถ) อฏฺกถา ปสฺสิตพฺพา] ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺโ อภิฺเยฺโย; ผลานํ สจฺฉิกิริยฏฺโ อภิฺเยฺโย.
วิตกฺกสฺส อภินิโรปนฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิจารสฺส อุปวิจารฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปีติยา ผรณฏฺโ อภิฺเยฺโย; สุขสฺส อภิสนฺทนฏฺโ อภิฺเยฺโย. จิตฺตสฺส เอกคฺคฏฺโ อภิฺเยฺโย. อาวชฺชนฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิชานนฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปชานนฏฺโ อภิฺเยฺโย; สฺชานนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอโกทฏฺโ อภิฺเยฺโย ¶ . อภิฺาย าตฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปริฺาย ตีรณฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปหานสฺส ปริจฺจาคฏฺโ อภิฺเยฺโย; ภาวนาย เอกรสฏฺโ อภิฺเยฺโย; สจฺฉิกิริยาย ผสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย; ขนฺธานํ ขนฺธฏฺโ อภิฺเยฺโย; ธาตูนํ ธาตุฏฺโ [ธาตฏฺโ (สฺยา.)] อภิฺเยฺโย; อายตนานํ อายตนฏฺโ อภิฺเยฺโย; สงฺขตานํ สงฺขตฏฺโ ¶ อภิฺเยฺโย; อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺโ อภิฺเยฺโย.
๑๔. จิตฺตฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตานนฺตริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส วุฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส วิวฏฺฏนฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส เหตุฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส ปจฺจยฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส วตฺถุฏฺโ [วตฺถฏฺโ (สฺยา.)] อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส ภูมฏฺโ [ภุมฺมฏฺโ (สฺยา. สี. อฏฺ.) (เอกตฺเต อุปนิพนฺธนฏฺโ อภิฺเยฺโย) (ก.) อฏฺกถา ปสฺสิตพฺพา] อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส อารมฺมณฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส โคจรฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส จริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส คตฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส อภินีหารฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส นิยฺยานฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส นิสฺสรณฏฺโ อภิฺเยฺโย.
๑๕. เอกตฺเต อาวชฺชนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต วิชานนฏฺโ อภิฺเยฺโย ¶ ; เอกตฺเต ปชานนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สฺชานนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต เอกทฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อุปนิพนฺธฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปกฺขนฺทนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปสีทนฏฺโ อภิฺเยฺโย ¶ ; เอกตฺเต สนฺติฏฺนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต วิมุจฺจนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ปสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ยานีกตฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต วตฺถุกตฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อนุฏฺิตฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปริจิตฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สุสมารทฺธฏฺโ อภิฺเยฺโย ¶ ; เอกตฺเต ปริคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปริวารฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปริปูรฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สโมธานฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อธิฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อาเสวนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ภาวนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต พหุลีกมฺมฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สุสมุคฺคตฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สุวิมุตฺตฏฺโ อภิฺเยฺโย ¶ ; เอกตฺเต พุชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อนุพุชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปฏิพุชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สมฺพุชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต โพธนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อนุโพธนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปฏิโพธนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สมฺโพธนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต โพธิปกฺขิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อนุโพธิปกฺขิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปฏิโพธิปกฺขิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สมฺโพธิปกฺขิยฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต โชตนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อุชฺโชตนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต อนุโชตนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต ปฏิโชตนฏฺโ อภิฺเยฺโย; เอกตฺเต สฺโชตนฏฺโ อภิฺเยฺโย.
๑๖. ปตาปนฏฺโ [ปกาสนฏฺโ (ก.)] อภิฺเยฺโย; วิโรจนฏฺโ อภิฺเยฺโย; กิเลสานํ สนฺตาปนฏฺโ อภิฺเยฺโย; อมลฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิมลฏฺโ อภิฺเยฺโย; นิมฺมลฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมยฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิเวกฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิเวกจริยฏฺโ ¶ อภิฺเยฺโย; วิราคฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิราคจริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; นิโรธฏฺโ ¶ อภิฺเยฺโย; นิโรธจริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; โวสคฺคฏฺโ [โวสฺสคฺคฏฺโ (สฺยา. ก.)] อภิฺเยฺโย; โวสคฺคจริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิมุตฺตฏฺโ อภิฺเยฺโย; วิมุตฺติจริยฏฺโ อภิฺเยฺโย.
ฉนฺทฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส มูลฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส ปาทฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส ปธานฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส อิชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส อธิโมกฺขฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส อุปฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย; ฉนฺทสฺส ทสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย.
วีริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส มูลฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส ปาทฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส ปธานฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส อิชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส ¶ อธิโมกฺขฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส อุปฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีริยสฺส ทสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย.
จิตฺตฏฺโ ¶ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส มูลฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส ปาทฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส ปธานฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส อิชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส อธิโมกฺขฏฺโ ¶ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส อุปฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย; จิตฺตสฺส ทสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย.
วีมํสฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย มูลฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย ปาทฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย ปธานฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย อิชฺฌนฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย อธิโมกฺขฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย ปคฺคหฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย อุปฏฺานฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย อวิกฺเขปฏฺโ อภิฺเยฺโย; วีมํสาย ทสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย.
๑๗. ทุกฺขฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส สงฺขตฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส สนฺตาปฏฺโ อภิฺเยฺโย; ทุกฺขสฺส วิปริณามฏฺโ อภิฺเยฺโย. สมุทยฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ [อายุหนฏฺโ (สฺยา.)] อภิฺเยฺโย; สมุทยสฺส นิทานฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมุทยสฺส สฺโคฏฺโ อภิฺเยฺโย; สมุทยสฺส ปลิโพธฏฺโ อภิฺเยฺโย; นิโรธฏฺโ อภิฺเยฺโย ¶ ; นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ อภิฺเยฺโย; นิโรธสฺส วิเวกฏฺโ อภิฺเยฺโย; นิโรธสฺส อสงฺขตฏฺโ อภิฺเยฺโย; นิโรธสฺส อมตฏฺโ อภิฺเยฺโย. มคฺคฏฺโ อภิฺเยฺโย; มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโ อภิฺเยฺโย; มคฺคสฺส เหตุฏฺโ อภิฺเยฺโย; มคฺคสฺส ทสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย; มคฺคสฺส อาธิปเตยฺยฏฺโ อภิฺเยฺโย.
ตถฏฺโ ¶ อภิฺเยฺโย; อนตฺตฏฺโ อภิฺเยฺโย; สจฺจฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปฏิเวธฏฺโ อภิฺเยฺโย; อภิชานนฏฺโ อภิฺเยฺโย; ปริชานนฏฺโ อภิฺเยฺโย; ธมฺมฏฺโ อภิฺเยฺโย; ธาตุฏฺโ อภิฺเยฺโย; าตฏฺโ อภิฺเยฺโย; สจฺฉิกิริยฏฺโ อภิฺเยฺโย; ผสฺสนฏฺโ อภิฺเยฺโย; อภิสมยฏฺโ อภิฺเยฺโย.
๑๘. เนกฺขมฺมํ อภิฺเยฺยํ; อพฺยาปาโท อภิฺเยฺโย; อาโลกสฺา อภิฺเยฺยา; อวิกฺเขโป ¶ อภิฺเยฺโย; ธมฺมววตฺถานํ อภิฺเยฺยํ; าณํ อภิฺเยฺยํ; ปาโมชฺชํ [ปามุชฺชํ (สฺยา.)] อภิฺเยฺยํ.
ปมํ ¶ ฌานํ อภิฺเยฺยํ; ทุติยํ ฌานํ อภิฺเยฺยํ; ตติยํ ฌานํ อภิฺเยฺยํ; จตุตฺถํ ฌานํ อภิฺเยฺยํ. อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา.
อนิจฺจานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ทุกฺขานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; อนตฺตานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; นิพฺพิทานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; วิราคานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; นิโรธานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ขยานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; วยานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; วิปริณามานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; อนิมิตฺตานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; อปฺปณิหิตานุปสฺสนา ¶ อภิฺเยฺยา; สฺุตานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ยถาภูตาณทสฺสนํ อภิฺเยฺยํ; อาทีนวานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; ปฏิสงฺขานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา; วิวฏฺฏนานุปสฺสนา อภิฺเยฺยา.
๑๙. โสตาปตฺติมคฺโค อภิฺเยฺโย; โสตาปตฺติผลสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; สกทาคามิมคฺโค อภิฺเยฺโย; สกทาคามิผลสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; อนาคามิมคฺโค อภิฺเยฺโย ¶ ; อนาคามิผลสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา; อรหตฺตมคฺโค อภิฺเยฺโย; อรหตฺตผลสมาปตฺติ อภิฺเยฺยา.
อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ อภิฺเยฺยํ; อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเน สทฺธาพลํ อภิฺเยฺยํ; โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเน วีริยพลํ อภิฺเยฺยํ; ปมาเท อกมฺปิยฏฺเน สติพลํ อภิฺเยฺยํ; อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเน สมาธิพลํ อภิฺเยฺยํ; อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเน ปฺาพลํ อภิฺเยฺยํ; อุปฏฺานฏฺเน สติสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺเยฺโย; ปวิจยฏฺเน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺเยฺโย; ปคฺคหฏฺเน วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺเยฺโย; ผรณฏฺเน ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺเยฺโย ¶ ; อุปสมฏฺเน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺเยฺโย; อวิกฺเขปฏฺเน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺเยฺโย; ปฏิสงฺขานฏฺเน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อภิฺเยฺโย.
ทสฺสนฏฺเน ¶ ¶ สมฺมาทิฏฺิ อภิฺเยฺยา; อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป อภิฺเยฺโย; ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจา อภิฺเยฺยา; สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺโต อภิฺเยฺโย; โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีโว อภิฺเยฺโย; ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายาโม อภิฺเยฺโย; อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสติ อภิฺเยฺยา; อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ อภิฺเยฺโย.
อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยา อภิฺเยฺยา; อกมฺปิยฏฺเน พลา อภิฺเยฺยา; นิยฺยานฏฺเน โพชฺฌงฺคา อภิฺเยฺยา; เหตุฏฺเน มคฺโค อภิฺเยฺโย; อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานา อภิฺเยฺยา; ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานา อภิฺเยฺยา; อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทา อภิฺเยฺยา; ตถฏฺเน สจฺจา อภิฺเยฺยา; อวิกฺเขปฏฺเน สมโถ อภิฺเยฺโย; อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา อภิฺเยฺยา; เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนา อภิฺเยฺยา; อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธํ อภิฺเยฺยํ.
สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ อภิฺเยฺยา; อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ อภิฺเยฺยา; ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ ¶ อภิฺเยฺยา; มุตฺตฏฺเน วิโมกฺโข อภิฺเยฺโย; ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชา อภิฺเยฺยา ¶ ; ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺติ อภิฺเยฺยา; สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ อภิฺเยฺยํ; ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ อภิฺเยฺยํ.
๒๐. ฉนฺโท มูลฏฺเน อภิฺเยฺโย; มนสิกาโร สมุฏฺานฏฺเน อภิฺเยฺโย; ผสฺโส สโมธานฏฺเน อภิฺเยฺโย; เวทนา สโมสรณฏฺเน อภิฺเยฺยา; สมาธิ ปมุขฏฺเน อภิฺเยฺโย; สติ อาธิปเตยฺยฏฺเน อภิฺเยฺยา; ปฺา ตตุตฺตรฏฺเน อภิฺเยฺยา; วิมุตฺติ สารฏฺเน อภิฺเยฺยา; อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน อภิฺเยฺยํ.
เย เย ธมฺมา อภิฺาตา โหนฺติ เต เต ธมฺมา าตา โหนฺติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา อภิฺเยฺยาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณ’’นฺติ.
ทุติยภาณวาโร.
๒๑. กถํ ¶ ‘‘อิเม ธมฺมา ปริฺเยฺยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ?
เอโก ¶ ธมฺโม ปริฺเยฺโย – ผสฺโส สาสโว อุปาทานิโย. ทฺเว ธมฺมา ปริฺเยฺยา – นามฺจ รูปฺจ. ตโย ธมฺมา ปริฺเยฺยา – ติสฺโส เวทนา. จตฺตาโร ธมฺมา ปริฺเยฺยา – จตฺตาโร อาหารา. ปฺจ ธมฺมา ปริฺเยฺยา – ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. ฉ ธมฺมา ปริฺเยฺยา – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ. สตฺต ธมฺมา ปริฺเยฺยา – สตฺต วิฺาณฏฺิติโย. อฏฺ ธมฺมา ปริฺเยฺยา ¶ – อฏฺ โลกธมฺมา. นว ธมฺมา ปริฺเยฺยา – นว สตฺตาวาสา. ทส ธมฺมา ปริฺเยฺยา – ทสายตนานิ.
‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺยํ. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปริฺเยฺยํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปริฺเยฺยํ; รูปา ปริฺเยฺยา; จกฺขุวิฺาณํ ปริฺเยฺยํ; จกฺขุสมฺผสฺโส ปริฺเยฺโย; ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ ¶ วา, ตมฺปิ ปริฺเยฺยํ. โสตํ ปริฺเยฺยํ; สทฺทา ปริฺเยฺยา…เป… ฆานํ ปริฺเยฺยํ, คนฺธา ปริฺเยฺยา… ชิวฺหา ปริฺเยฺยา; รสา ปริฺเยฺยา… กาโย ปริฺเยฺโย; โผฏฺพฺพา ปริฺเยฺยา…เป… มโน ปริฺเยฺโย; ธมฺมา ปริฺเยฺยา… มโนวิฺาณํ ปริฺเยฺยํ; มโนสมฺผสฺโส ปริฺเยฺโย; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ ปริฺเยฺยํ.’’ รูปํ ปริฺเยฺยํ…เป… เวทนา ปริฺเยฺยา… สฺา ปริฺเยฺยา… สงฺขารา ปริฺเยฺยา… วิฺาณํ ปริฺเยฺยํ… จกฺขุ ปริฺเยฺยํ…เป… ชรามรณํ ปริฺเยฺยํ… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ปริฺเยฺยํ. เยสํ เยสํ ธมฺมานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส เต เต ธมฺมา ปฏิลทฺธา โหนฺติ, เอวํ เต ธมฺมา ปริฺาตา เจว โหนฺติ ตีริตา จ.
๒๒. เนกฺขมฺมํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธํ ¶ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อพฺยาปาทํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อพฺยาปาโท ปฏิลทฺโธ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อาโลกสฺํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อาโลกสฺา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อวิกฺเขปํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อวิกฺเขโป ปฏิลทฺโธ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ¶ ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. ธมฺมววตฺถานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ธมฺมววตฺถานํ ปฏิลทฺธํ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. าณํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส าณํ ปฏิลทฺธํ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. ปาโมชฺชํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ปาโมชฺชํ ปฏิลทฺธํ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ.
ปมํ ฌานํ ¶ ¶ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ปมํ ฌานํ ปฏิลทฺธํ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. ทุติยํ ฌานํ…เป… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลทฺธํ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ ¶ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติ ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ.
อนิจฺจานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อนิจฺจานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. ทุกฺขานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ทุกฺขานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อนตฺตานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อนตฺตานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. นิพฺพิทานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส นิพฺพิทานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. วิราคานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วิราคานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. นิโรธานุปสฺสนํ ¶ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส นิโรธานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว ¶ โหติ ตีริโต จ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ¶ ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. ขยานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ขยานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. วยานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วยานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. วิปริณามานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วิปริณามานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อนิมิตฺตานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อนิมิตฺตานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อปฺปณิหิตานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อปฺปณิหิตานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ ¶ . เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. สฺุตานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส สฺุตานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ.
อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. ยถาภูตาณทสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ยถาภูตาณทสฺสนํ ปฏิลทฺธํ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต ¶ เจว โหติ ตีริโต จ. อาทีนวานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อาทีนวานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. ปฏิสงฺขานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. วิวฏฺฏนานุปสฺสนํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส วิวฏฺฏนานุปสฺสนา ปฏิลทฺธา โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ.
โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส โสตาปตฺติมคฺโค ปฏิลทฺโธ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. สกทาคามิมคฺคํ ¶ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส สกทาคามิมคฺโค ปฏิลทฺโธ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อนาคามิมคฺคํ ¶ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อนาคามิมคฺโค ปฏิลทฺโธ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ. อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส อรหตฺตมคฺโค ปฏิลทฺโธ โหติ. เอวํ โส ธมฺโม ปริฺาโต เจว โหติ ตีริโต จ.
เยสํ เยสํ ธมฺมานํ ปฏิลาภตฺถาย วายมนฺตสฺส เต เต ธมฺมา ปฏิลทฺธา โหนฺติ. เอวํ เต ธมฺมา ปริฺาตา เจว โหนฺติ ตีริตา จ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา ปริฺเยฺยาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณ’’นฺติ.
๒๓. กถํ ¶ ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ?
เอโก ธมฺโม ปหาตพฺโพ – อสฺมิมาโน. ทฺเว ธมฺมา ปหาตพฺพา – อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ. ตโย ธมฺมา ปหาตพฺพา – ติสฺโส ตณฺหา. จตฺตาโร ธมฺมา ปหาตพฺพา – จตฺตาโร โอฆา. ปฺจ ธมฺมา ปหาตพฺพา – ปฺจ นีวรณานิ. ฉ ธมฺมา ปหาตพฺพา – ฉ ¶ ตณฺหากายา. สตฺต ธมฺมา ปหาตพฺพา – สตฺตานุสยา. อฏฺ ธมฺมา ปหาตพฺพา – อฏฺ มิจฺฉตฺตา. นว ธมฺมา ปหาตพฺพา – นว ตณฺหามูลกา. ทส ธมฺมา ปหาตพฺพา – ทส มิจฺฉตฺตา.
๒๔. ทฺเว ปหานานิ – สมุจฺเฉทปฺปหานํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ. สมุจฺเฉทปฺปหานฺจ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต; ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานฺจ ผลกฺขเณ. ตีณิ ปหานานิ – กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺมํ; รูปานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ อารุปฺปํ; ยํ โข ปน กิฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณํ. เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธสฺส กามา ปหีนา เจว โหนฺติ ปริจฺจตฺตา จ. อารุปฺปํ ปฏิลทฺธสฺส รูปา ปหีนา เจว โหนฺติ ปริจฺจตฺตา จ. นิโรธํ ปฏิลทฺธสฺส สงฺขารา ปหีนา เจว โหนฺติ ปริจฺจตฺตา จ. จตฺตาริ ปหานานิ ทุกฺขสจฺจํ ปริฺาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ปชหติ; สมุทยสจฺจํ ¶ ปหานปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ปชหติ; นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ปชหติ; มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ¶ ปชหติ. ปฺจ ปหานานิ – วิกฺขมฺภนปฺปหานํ, ตทงฺคปฺปหานํ, สมุจฺเฉทปฺปหานํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ, นิสฺสรณปฺปหานํ. วิกฺขมฺภนปฺปหานฺจ นีวรณานํ ปมํ ฌานํ ภาวยโต; ตทงฺคปฺปหานฺจ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ ¶ สมาธึ ภาวยโต; สมุจฺเฉทปฺปหานฺจ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต; ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานฺจ ผลกฺขเณ; นิสฺสรณปฺปหานฺจ นิโรโธ นิพฺพานํ.
‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพํ. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปหาตพฺพํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปหาตพฺพํ; รูปา ปหาตพฺพา; จกฺขุวิฺาณํ ปหาตพฺพํ; จกฺขุสมฺผสฺโส ปหาตพฺโพ; ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ ปหาตพฺพํ. โสตํ ปหาตพฺพํ; สทฺทา ปหาตพฺพา…เป… ฆานํ ปหาตพฺพํ; คนฺธา ปหาตพฺพา… ชิวฺหา ปหาตพฺพา; รสา ปหาตพฺพา… กาโย ปหาตพฺโพ; โผฏฺพฺพา ปหาตพฺพา… มโน ปหาตพฺโพ; ธมฺมา ปหาตพฺพา… มโนวิฺาณํ ปหาตพฺพํ;… มโนสมฺผสฺโส ปหาตพฺโพ; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ ปหาตพฺพํ.’’ รูปํ ปสฺสนฺโต ปชหติ, เวทนํ ปสฺสนฺโต ปชหติ, สฺํ ปสฺสนฺโต ปชหติ, สงฺขาเร ปสฺสนฺโต ปชหติ, วิฺาณํ ปสฺสนฺโต ปชหติ. จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ¶ ปสฺสนฺโต ปชหติ. เย เย ธมฺมา ปหีนา โหนฺติ เต เต ธมฺมา ปริจฺจตฺตา โหนฺติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน ¶ วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา ปหาตพฺพาติ โสตาวธานํ, ตํ ปชานนา ปฺา สุตมเย าณ’’นฺติ.
ตติยภาณวาโร.
๒๕. กถํ ¶ ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ?
เอโก ธมฺโม ภาเวตพฺโพ – กายคตาสติ สาตสหคตา. ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา – สมโถ จ วิปสฺสนา จ. ตโย ธมฺมา ภาเวตพฺพา – ตโย สมาธี. จตฺตาโร ธมฺมา ภาเวตพฺพา – จตฺตาโร สติปฏฺานา. ปฺจ ธมฺมา ภาเวตพฺพา – ปฺจงฺคิโก สมาธิ [สมฺมาสมาธี (สฺยา.)]. ฉ ธมฺมา ภาเวตพฺพา – ฉ อนุสฺสติฏฺานานิ. สตฺต ธมฺมา ภาเวตพฺพา – สตฺต โพชฺฌงฺคา. อฏฺ ธมฺมา ภาเวตพฺพา – อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค. นว ธมฺมา ภาเวตพฺพา – นว ปาริสุทฺธิปธานิยงฺคานิ. ทส ธมฺมา ภาเวตพฺพา – ทส กสิณายตนานิ.
๒๖. ทฺเว ¶ ภาวนา – โลกิยา จ ภาวนา, โลกุตฺตรา จ ภาวนา. ติสฺโส ภาวนา – รูปาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา, อรูปาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา, อปริยาปนฺนกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา. รูปาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา อตฺถิ หีนา, อตฺถิ มชฺฌิมา, อตฺถิ ปณีตา. อรูปาวจรกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา อตฺถิ หีนา ¶ , อตฺถิ มชฺฌิมา, อตฺถิ ปณีตา. อปริยาปนฺนกุสลานํ ธมฺมานํ ภาวนา ปณีตา.
๒๗. จตสฺโส ภาวนา – ทุกฺขสจฺจํ ปริฺาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ภาเวติ, สมุทยสจฺจํ ปหานปฺปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ภาเวติ, นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ภาเวติ, มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌนฺโต ภาเวติ. อิมา จตสฺโส ภาวนา.
อปราปิ จตสฺโส ภาวนา – เอสนาภาวนา, ปฏิลาภาภาวนา, เอกรสาภาวนา, อาเสวนาภาวนา. กตมา เอสนาภาวนา? สพฺเพสํ สมาธึ สมาปชฺชนฺตานํ ตตฺถ ชาตา ธมฺมา เอกรสา โหนฺตีติ – อยํ เอสนาภาวนา. กตมา ปฏิลาภาภาวนา? สพฺเพสํ สมาธึ สมาปนฺนานํ ตตฺถ ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – อยํ ปฏิลาภาภาวนา. กตมา เอกรสาภาวนา? อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ภาวยโต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ภาวยโต ¶ วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา ¶ . อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ภาวยโต สตินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ภาวยโต สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ภาวยโต ปฺินฺทฺริยสฺส ¶ วเสน จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา.
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเน สทฺธาพลํ ภาวยโต สทฺธาพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเน วีริยพลํ ภาวยโต วีริยพลสฺส วเสน จตฺตาริ ¶ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. ปมาเท อกมฺปิยฏฺเน สติพลํ ภาวยโต สติพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเน สมาธิพลํ ภาวยโต สมาธิพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเน ปฺาพลํ ภาวยโต ปฺาพลสฺส วเสน จตฺตาริ พลานิ เอกรสา โหนฺตีติ – พลานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา.
อุปฏฺานฏฺเน สติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. ปวิจยฏฺเน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. ปคฺคหฏฺเน วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. ผรณฏฺเน ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อุปสมฏฺเน ¶ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อวิกฺเขปฏฺเน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ ¶ เอกรสฏฺเน ภาวนา. ปฏิสงฺขานฏฺเน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ภาวยโต อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส วเสน ฉ โพชฺฌงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – โพชฺฌงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา.
ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺึ ภาวยโต สมฺมาทิฏฺิยา วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺปํ ภาวยโต สมฺมาสงฺกปฺปสฺส วเสน สตฺต ¶ มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจํ ภาวยโต สมฺมาวาจาย วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺตํ ภาวยโต สมฺมากมฺมนฺตสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีวํ ภาวยโต สมฺมาอาชีวสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา ¶ . ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายามํ ภาวยโต สมฺมาวายามสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสตึ ภาวยโต สมฺมาสติยา วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ ¶ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธึ ภาวยโต สมฺมาสมาธิสฺส วเสน สตฺต มคฺคงฺคา เอกรสา โหนฺตีติ – มคฺคงฺคานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. อยํ เอกรสาภาวนา.
กตมา อาเสวนาภาวนา? อิธ ภิกฺขุ ปุพฺพณฺหสมยํ อาเสวติ, มชฺฌนฺหิกสมยมฺปิ [มชฺฌนฺติกสมยมฺปิ (สฺยา. ก.)] อาเสวติ, สายนฺหสมยมฺปิ อาเสวติ, ปุเรภตฺตมฺปิ อาเสวติ, ปจฺฉาภตฺตมฺปิ อาเสวติ, ปุริเมปิ ยาเม อาเสวติ, มชฺฌิเมปิ ยาเม อาเสวติ, ปจฺฉิเมปิ ยาเม อาเสวติ, รตฺติมฺปิ อาเสวติ, ทิวาปิ อาเสวติ, รตฺตินฺทิวาปิ [รตฺติทิวาปิ (ก.)] อาเสวติ, กาเฬปิ อาเสวติ, ชุณฺเหปิ อาเสวติ, วสฺเสปิ อาเสวติ, เหมนฺเตปิ อาเสวติ, คิมฺเหปิ อาเสวติ, ปุริเมปิ วโยขนฺเธ อาเสวติ, มชฺฌิเมปิ วโยขนฺเธ อาเสวติ, ปจฺฉิเมปิ วโยขนฺเธ อาเสวติ – อยํ อาเสวนาภาวนา. อิมา จตสฺโส ภาวนา.
๒๘. อปราปิ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ ¶ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา, อาเสวนฏฺเน ภาวนา. กถํ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา? กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. พฺยาปาทํ ปชหโต อพฺยาปาทวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. ถินมิทฺธํ ¶ [ถีนมิทฺธํ (สฺยา. สี. อฏฺ.)] ปชหโต อาโลกสฺาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อุทฺธจฺจํ ปชหโต อวิกฺเขปวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. วิจิกิจฺฉํ ปชหโต ธมฺมววตฺถานวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อวิชฺชํ ปชหโต าณวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา ¶ . อรตึ ปชหโต ปาโมชฺชวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ ¶ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. นีวรเณ ปชหโต ปมชฺฌานวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. วิตกฺกวิจาเร ปชหโต ทุติยชฺฌานวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. ปีตึ ปชหโต ตติยชฺฌานวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. สุขทุกฺเข ปชหโต จตุตฺถชฺฌานวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา.
รูปสฺํ ปฏิฆสฺํ นานตฺตสฺํ ปชหโต อากาสานฺจายตนสมาปตฺติวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ ¶ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา ¶ . อากาสานฺจายตนสฺํ ปชหโต วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. วิฺาณฺจายตนสฺํ ปชหโต อากิฺจฺายตนสมาปตฺติวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อากิฺจฺายตนสฺํ ปชหโต เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา.
นิจฺจสฺํ ปชหโต อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. สุขสฺํ ปชหโต ทุกฺขานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อตฺตสฺํ ปชหโต อนตฺตานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. นนฺทึ ปชหโต นิพฺพิทานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. ราคํ ปชหโต วิราคานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ¶ ภาวนา. สมุทยํ ปชหโต นิโรธานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา ¶ . อาทานํ ปชหโต ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. ฆนสฺํ ปชหโต ขยานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อายูหนํ ปชหโต วยานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ ¶ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. ธุวสฺํ ปชหโต วิปริณามานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. นิมิตฺตํ ปชหโต อนิมิตฺตานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ ¶ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. ปณิธึ ปชหโต อปฺปณิหิตานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อภินิเวสํ ปชหโต สฺุตานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. สาราทานาภินิเวสํ ปชหโต อธิปฺา ธมฺมวิปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. สมฺโมหาภินิเวสํ ปชหโต ยถาภูตาณทสฺสนวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อาลยาภินิเวสํ ปชหโต อาทีนวานุปสฺสนาวเสน ¶ ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อปฺปฏิสงฺขํ ปชหโต ปฏิสงฺขานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. สฺโคาภินิเวสํ ปชหโต วิวฏฺฏนานุปสฺสนาวเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา.
ทิฏฺเกฏฺเ กิเลเส ปชหโต โสตาปตฺติมคฺควเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. โอฬาริเก กิเลเส ปชหโต สกทาคามิมคฺควเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. อนุสหคเต กิเลเส ปชหโต อนาคามิมคฺควเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. สพฺพกิเลเส ปชหโต อรหตฺตมคฺควเสน ชาตา ธมฺมา อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ ¶ – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา. เอวํ ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา.
กถํ อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา? กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. พฺยาปาทํ ปชหโต อพฺยาปาทวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา…เป… ¶ สพฺพกิเลเส ¶ ปชหโต อรหตฺตมคฺควเสน ปฺจินฺทฺริยานิ เอกรสา โหนฺตีติ – อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา. เอวํ อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา.
กถํ ¶ ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา? กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน วีริยํ วาเหตีติ – ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา. พฺยาปาทํ ปชหโต อพฺยาปาทวเสน วีริยํ วาเหตีติ – ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา…เป… สพฺพกิเลเส ปชหโต อรหตฺตมคฺควเสน วีริยํ วาเหตีติ – ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา. เอวํ ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา.
กถํ อาเสวนฏฺเน ภาวนา? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมํ อาเสวตีติ – อาเสวนฏฺเน ภาวนา. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทํ อาเสวตีติ – อาเสวนฏฺเน ภาวนา…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺคํ อาเสวตีติ – อาเสวนฏฺเน ภาวนา. เอวํ อาเสวนฏฺเน ภาวนา.
อิมา จตสฺโส ภาวนา รูปํ ปสฺสนฺโต ภาเวติ, เวทนํ ปสฺสนฺโต ภาเวติ, สฺํ ปสฺสนฺโต ภาเวติ, สงฺขาเร ปสฺสนฺโต ภาเวติ, วิฺาณํ ปสฺสนฺโต ภาเวติ, จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ปสฺสนฺโต ภาเวติ. เย เย ธมฺมา ภาวิตา โหนฺติ เต เต ธมฺมา เอกรสา โหนฺติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา ¶ สุตมเย าณ’’นฺติ.
จตุตฺถภาณวาโร.
๒๙. กถํ ¶ ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ?
เอโก ธมฺโม สจฺฉิกาตพฺโพ – อกุปฺปา เจโตวิมุตฺติ. ทฺเว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ. ตโย ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – ติสฺโส วิชฺชา. จตฺตาโร ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – จตฺตาริ สามฺผลานิ. ปฺจ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – ปฺจ ธมฺมกฺขนฺธา. ฉ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – ฉ ¶ อภิฺา. สตฺต ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – สตฺต ขีณาสวพลานิ. อฏฺ ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – อฏฺ วิโมกฺขา. นว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – นว อนุปุพฺพนิโรธา. ทส ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา – ทส อเสกฺขา ธมฺมา.
‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, สจฺฉิกาตพฺพํ. กิฺจ, ภิกฺขเว, สพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ? จกฺขุ, ภิกฺขเว, สจฺฉิกาตพฺพํ; รูปา สจฺฉิกาตพฺพา; จกฺขุวิฺาณํ สจฺฉิกาตพฺพํ; จกฺขุสมฺผสฺโส สจฺฉิกาตพฺโพ ¶ ; ยมฺปิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สจฺฉิกาตพฺพํ. โสตํ สจฺฉิกาตพฺพํ; สทฺทา สจฺฉิกาตพฺพา…เป… ฆานํ สจฺฉิกาตพฺพํ; คนฺธา สจฺฉิกาตพฺพา… ชิวฺหา สจฺฉิกาตพฺพา; รสา สจฺฉิกาตพฺพา… กาโย สจฺฉิกาตพฺโพ; โผฏฺพฺพา สจฺฉิกาตพฺพา… มโน สจฺฉิกาตพฺโพ; ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา; มโนวิฺาณํ สจฺฉิกาตพฺพํ; มโนสมฺผสฺโส สจฺฉิกาตพฺโพ ¶ ; ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สจฺฉิกาตพฺพํ’’. รูปํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ, เวทนํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ, สฺํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ, สงฺขาเร ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ, วิฺาณํ ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ. จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ปสฺสนฺโต สจฺฉิกโรติ. เย เย ธมฺมา สจฺฉิกตา โหนฺติ เต เต ธมฺมา ผสฺสิตา [ผุสิตา (สฺยา.)] โหนฺติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณ’’นฺติ.
๓๐. กถํ ‘‘อิเม ธมฺมา หานภาคิยา, อิเม ธมฺมา ิติภาคิยา, อิเม ธมฺมา วิเสสภาคิยา, อิเม ธมฺมา นิพฺเพธภาคิยา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ?
ปมสฺส ¶ ฌานสฺส ลาภึ กามสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโม. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ – ิติภาคิโย ธมฺโม. อวิตกฺกสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโม. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ ¶ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโม.
ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภึ วิตกฺกสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโม. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ – ิติภาคิโย ธมฺโม. อุเปกฺขาสุขสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ¶ ธมฺโม. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโม.
ตติยสฺส ฌานสฺส ลาภึ ปีติสุขสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโม. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ – ิติภาคิโย ธมฺโม. อทุกฺขมสุขสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโม. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโม.
จตุตฺถสฺส ¶ ฌานสฺส ลาภึ อุเปกฺขาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโม. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ – ิติภาคิโย ธมฺโม. อากาสานฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโม. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโม.
อากาสานฺจายตนสฺส ลาภึ รูปสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโม. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ – ิติภาคิโย ธมฺโม. วิฺาณฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโม. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโม.
วิฺาณฺจายตนสฺส ลาภึ อากาสานฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโม. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ – ิติภาคิโย ธมฺโม. อากิฺจฺายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโม. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา ¶ สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ธมฺโม.
อากิฺจฺายตนสฺส ¶ ลาภึ วิฺาณฺจายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – หานภาคิโย ธมฺโม. ตทนุธมฺมตา สติ สนฺติฏฺติ – ิติภาคิโย ธมฺโม. เนวสฺานาสฺายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ – วิเสสภาคิโย ธมฺโม. นิพฺพิทาสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ วิราคูปสํหิตา – นิพฺเพธภาคิโย ¶ ธมฺโม. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อิเม ธมฺมา หานภาคิยา, อิเม ธมฺมา ิติภาคิยา, อิเม ธมฺมา วิเสสภาคิยา, อิเม ธมฺมา นิพฺเพธภาคิยาติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ’’.
๓๑. กถํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ? ‘‘รูปํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา อสารกฏฺเนา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ. ‘‘เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา อสารกฏฺเนา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ.
๓๒. กถํ ¶ ¶ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ?
๓๓. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ? ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสาปิ ทุกฺขา, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ; สงฺขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา [ปฺจุปาทานกฺขนฺธาปิ (ก.) สติปฏฺานสุตฺเต สจฺจวิภงฺเค จ ปสฺสิตพฺพํ] ทุกฺขา.
ตตฺถ กตมา ชาติ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว อายตนานํ ปฏิลาโภ – อยํ วุจฺจติ ชาติ.
ตตฺถ ¶ กตมา ชรา ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย ชรา ชีรณตา ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา อายุโน สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริปาโก – อยํ วุจฺจติ ชรา.
ตตฺถ ¶ กตมํ มรณํ? ยา เตสํ เตสํ สตฺตานํ ตมฺหา ตมฺหา สตฺตนิกายา จุติ จวนตา เภโท อนฺตรธานํ มจฺจุ มรณํ กาลกิริยา [กาลํกิริยา (ก.)] ขนฺธานํ เภโท กเฬวรสฺส นิกฺเขโป ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉโท – อิทํ วุจฺจติ มรณํ.
ตตฺถ กตโม โสโก? าติพฺยสเนน [โย าติพฺยสเนน (สฺยา.) ปสฺส สจฺจวิภงฺเค] วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน ¶ สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส โสโก โสจนา โสจิตตฺตํ อนฺโตโสโก อนฺโตปริโสโก เจตโส ปริชฺฌายนา โทมนสฺสํ โสกสลฺลํ – อยํ วุจฺจติ โสโก.
ตตฺถ กตโม ปริเทโว? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อาเทโว ปริเทโว อาเทวนา, ปริเทวนา อาเทวิตตฺตํ ปริเทวิตตฺตํ วาจา ปลาโป วิปฺปลาโป ลาลปฺโป ลาลปฺปนา ลาลปฺปิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ ปริเทโว.
ตตฺถ ¶ กตมํ ทุกฺขํ? ยํ กายิกํ อสาตํ กายิกํ ทุกฺขํ กายสมฺผสฺสชํ อสาตํ ทุกฺขํ เวทยิตํ, กายสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขํ.
ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ? ยํ เจตสิกํ อสาตํ เจตสิกํ ทุกฺขํ, เจโตสมฺผสฺสชํ อสาตํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา อสาตา ทุกฺขา เวทนา – อิทํ วุจฺจติ โทมนสฺสํ.
ตตฺถ กตโม อุปายาโส? าติพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โภคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, โรคพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, สีลพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, ทิฏฺิพฺยสเนน วา ผุฏฺสฺส, อฺตรฺตเรน พฺยสเนน สมนฺนาคตสฺส, อฺตรฺตเรน ¶ ทุกฺขธมฺเมน ผุฏฺสฺส อายาโส ¶ อุปายาโส อายาสนา อุปายาสนา อายาสิตตฺตํ อุปายาสิตตฺตํ – อยํ วุจฺจติ อุปายาโส.
ตตฺถ กตโม อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส ¶ เต โหนฺติ อนิฏฺา อกนฺตา อมนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อนตฺถกามา อหิตกามา อผาสุกามา อโยคกฺเขมกามา, ยา เตหิ สทฺธึ สงฺคติ สมาคโม สโมธานํ มิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข.
ตตฺถ กตโม ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข? อิธ ยสฺส เต โหนฺติ อิฏฺา กนฺตา มนาปา รูปา สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพา, เย วา ปนสฺส เต โหนฺติ อตฺถกามา หิตกามา ผาสุกามา โยคกฺเขมกามา มาตา วา ปิตา วา ภาตา วา ภคินี วา มิตฺตา วา อมจฺจา วา าตี วา สาโลหิตา วา, ยา เตหิ สทฺธึ อสงฺคติ อสมาคโม อสโมธานํ อมิสฺสีภาโว – อยํ วุจฺจติ ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข.
ตตฺถ กตมํ ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ? ชาติธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ – ‘‘อโห วต มยํ น ชาติธมฺมา อสฺสาม, น จ วต โน ชาติ อาคจฺเฉยฺยา’’ติ. น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ – อิทมฺปิ ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ. ชราธมฺมานํ สตฺตานํ…เป… พฺยาธิธมฺมานํ สตฺตานํ… มรณธมฺมานํ สตฺตานํ… โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมานํ สตฺตานํ เอวํ อิจฺฉา อุปฺปชฺชติ ¶ – ‘‘อโห วต มยํ น โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสธมฺมา อสฺสาม, น จ วต โน โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา อาคจฺเฉยฺยุ’’นฺติ. น โข ปเนตํ อิจฺฉาย ปตฺตพฺพํ – อิทมฺปิ ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ.
ตตฺถ ¶ กตเม สงฺขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา? เสยฺยถิทํ [เสยฺยถีทํ (สฺยา. สี. อฏฺ.)] – รูปุปาทานกฺขนฺโธ, [รูปูปาทานกฺขนฺโธ (สฺยา.) เอวมุปริปิ], เวทนุปาทานกฺขนฺโธ สฺุปาทานกฺขนฺโธ, สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ, วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ – อิเม วุจฺจนฺติ สงฺขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา. อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ.
๓๔. ตตฺถ ¶ กตมํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ? ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (สฺยา.)] นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี, เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา ¶ , สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, กตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. กิฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. โสตํ โลเก…เป… ฆานํ โลเก… ชิวฺหา โลเก… กาโย โลเก… มโน โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. รูปา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ¶ อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. สทฺทา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ…เป… ธมฺมา โลเก… จกฺขุวิฺาณํ โลเก…เป… มโนวิฺาณํ โลเก… จกฺขุสมฺผสฺโส โลเก…เป… มโนสมฺผสฺโส โลเก… จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก…เป… มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โลเก… รูปสฺา โลเก…เป… ธมฺมสฺา โลเก… รูปสฺเจตนา โลเก…เป… ธมฺมสฺเจตนา โลเก… รูปตณฺหา โลเก…เป… ธมฺมตณฺหา โลเก… รูปวิตกฺโก โลเก…เป… ธมฺมวิตกฺโก โลเก… รูปวิจาโร โลเก…เป… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, เอตฺถ นิวิสมานา นิวิสติ. อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ.
๓๕. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ? โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย, สา โข ปเนสา ตณฺหา กตฺถ ปหียมานา ปหียติ, กตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ? ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. กิฺจ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ? จกฺขุโลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ…เป… ธมฺมวิจาโร โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียติ, เอตฺถ นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌติ. อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ.
๓๖. ตตฺถ ¶ กตมํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ? อยเมว อริโย ¶ อฏฺงฺคิโก ¶ มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต ¶ สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ. ตตฺถ กตมา สมฺมาทิฏฺิ? ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ – อยํ วุจฺจติ สมฺมาทิฏฺิ.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสงฺกปฺโป? เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหึสาสงฺกปฺโป – อยํ วุจฺจติ สมฺมาสงฺกปฺโป.
ตตฺถ กตมา สมฺมาวาจา? มุสาวาทา เวรมณี [เวรมณิ (ก.)], ปิสุณาย วาจาย เวรมณี, ผรุสาย วาจาย เวรมณี, สมฺผปฺปลาปา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ สมฺมาวาจา.
ตตฺถ กตโม สมฺมากมฺมนฺโต? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี – อยํ วุจฺจติ สมฺมากมฺมนฺโต.
ตตฺถ กตโม สมฺมาอาชีโว? อิธ อริยสาวโก มิจฺฉาอาชีวํ ปหาย สมฺมาอาชีเวน ชีวิกํ [ชีวิตํ (ก.)] กปฺเปติ – อยํ วุจฺจติ สมฺมาอาชีโว.
ตตฺถ กตโม สมฺมาวายาโม? อิธ ภิกฺขุ อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ, อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย…เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย ¶ …เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ วีริยํ อารภติ จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ – อยํ วุจฺจติ สมฺมาวายาโม.
ตตฺถ กตมา สมฺมาสติ? อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ – อยํ วุจฺจติ สมฺมาสติ.
ตตฺถ กตโม สมฺมาสมาธิ? อิธ ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ ¶ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรติ. วิตกฺกวิจารานํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ เจตโส เอโกทิภาวํ อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธิชํ ¶ ปีติสุขํ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทติ, ยํ ตํ อริยา อาจิกฺขนฺติ – ‘‘อุเปกฺขโก สติมา สุขวิหารี’’ติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ. อยํ วุจฺจติ สมฺมาสมาธิ. อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ¶ ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’’นฺติ โสตาวธานํ, ตํปชานนา ปฺา สุตมเย าณํ. เอวํ โสตาวธาเน ปฺา สุตมเย าณํ.
สุตมยาณนิทฺเทโส ปโม.
๒. สีลมยาณนิทฺเทโส
๓๗. กถํ สุตฺวาน สํวเร ปฺา สีลมเย าณํ? ปฺจ สีลานิ – ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ, อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ, ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํ, อปรามฏฺปาริสุทฺธิสีลํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีลนฺติ.
ตตฺถ กตมํ ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ? อนุปสมฺปนฺนานํ ปริยนฺตสิกฺขาปทานํ – อิทํ ปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ. กตมํ อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ? อุปสมฺปนฺนานํ อปริยนฺตสิกฺขาปทานํ – อิทํ อปริยนฺตปาริสุทฺธิสีลํ. กตมํ ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํ? ปุถุชฺชนกลฺยาณกานํ กุสลธมฺเม ยุตฺตานํ เสกฺขปริยนฺเต [เสขปริยนฺเต (ก.)] ปริปูรการีนํ กาเย จ ชีวิเต จ อนเปกฺขานํ ปริจฺจตฺตชีวิตานํ – อิทํ ปริปุณฺณปาริสุทฺธิสีลํ. กตมํ อปรามฏฺปาริสุทฺธิสีลํ? สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ – อิทํ อปรามฏฺปาริสุทฺธิสีลํ. กตมํ ¶ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีลํ? ตถาคตสาวกานํ ขีณาสวานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ – อิทํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปาริสุทฺธิสีลํ.
๓๘. อตฺถิ ¶ ¶ ¶ สีลํ ปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ อปริยนฺตํ. ตตฺถ กตมํ ตํ สีลํ ปริยนฺตํ? อตฺถิ สีลํ ลาภปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ ยสปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ าติปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ องฺคปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ ชีวิตปริยนฺตํ.
กตมํ ตํ สีลํ ลาภปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ยถาสมาทินฺนํ [ยถาสมาทิณฺณํ (ก.)] สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ ลาภปริยนฺตํ. กตมํ ตํ สีลํ ยสปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ยสเหตุ ยสปจฺจยา ยสการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ ยสปริยนฺตํ. กตมํ ตํ สีลํ าติปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ าติเหตุ าติปจฺจยา าติการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ าติปริยนฺตํ. กตมํ ตํ สีลํ องฺคปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ องฺคเหตุ องฺคปจฺจยา องฺคการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ องฺคปริยนฺตํ. กตมํ ตํ สีลํ ชีวิตปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ชีวิตเหตุ ชีวิตปจฺจยา ชีวิตการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมติ – อิทํ ตํ สีลํ ชีวิตปริยนฺตํ. เอวรูปานิ สีลานิ ขณฺฑานิ ฉิทฺทานิ สพลานิ กมฺมาสานิ น ภุชิสฺสานิ น วิฺุปฺปสตฺถานิ [น วิฺูปสตฺถานิ (ก.)] ปรามฏฺานิ อสมาธิสํวตฺตนิกานิ ¶ [น สมาธิสํวตฺตนิกานิ (ก.)] น อวิปฺปฏิสารวตฺถุกานิ น ปาโมชฺชวตฺถุกานิ น ปีติวตฺถุกานิ น ปสฺสทฺธิวตฺถุกานิ น สุขวตฺถุกานิ น สมาธิวตฺถุกานิ น ยถาภูตาณทสฺสนวตฺถุกานิ น เอกนฺตนิพฺพิทาย น วิราคาย น นิโรธาย น อุปสมาย น อภิฺาย น สมฺโพธาย น นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ – อิทํ ตํ สีลํ ปริยนฺตํ.
กตมํ ตํ สีลํ อปริยนฺตํ? อตฺถิ สีลํ น ลาภปริยนฺตํ ¶ , อตฺถิ สีลํ น ยสปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ น าติปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ น องฺคปริยนฺตํ, อตฺถิ สีลํ น ชีวิตปริยนฺตํ.
กตมํ ตํ สีลํ น ลาภปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ลาภเหตุ ลาภปจฺจยา ลาภการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กึ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น ลาภปริยนฺตํ. กตมํ ตํ สีลํ น ยสปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ยสเหตุ ยสปจฺจยา ยสการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ ¶ , กึ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น ยสปริยนฺตํ. กตมํ ตํ สีลํ น าติปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ าติเหตุ าติปจฺจยา าติการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กึ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น าติปริยนฺตํ. กตมํ ตํ ¶ สีลํ น องฺคปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ องฺคเหตุ องฺคปจฺจยา องฺคการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กึ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น องฺคปริยนฺตํ. กตมํ ¶ ตํ สีลํ น ชีวิตปริยนฺตํ? อิเธกจฺโจ ชีวิตเหตุ ชีวิตปจฺจยา ชีวิตการณา ยถาสมาทินฺนํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมาย จิตฺตมฺปิ น อุปฺปาเทติ, กึ โส วีติกฺกมิสฺสติ! อิทํ ตํ สีลํ น ชีวิตปริยนฺตํ. เอวรูปานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ ภุชิสฺสานิ วิฺุปฺปสตฺถานิ อปรามฏฺานิ สมาธิสํวตฺตนิกานิ อวิปฺปฏิสารวตฺถุกานิ ปาโมชฺชวตฺถุกานิ ปีติวตฺถุกานิ ปสฺสทฺธิวตฺถุกานิ สุขวตฺถุกานิ สมาธิวตฺถุกานิ ยถาภูตาณทสฺสนวตฺถุกานิ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ – อิทํ ตํ สีลํ อปริยนฺตํ.
๓๙. กึ สีลํ? กติ สีลานิ? กึ สมุฏฺานํ สีลํ? กติ ธมฺมสโมธานํ สีลํ?
กึ สีลนฺติ เจตนา สีลํ, เจตสิกํ สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลํ. กติ สีลานีติ ตีณิ สีลานิ – กุสลสีลํ, อกุสลสีลํ, อพฺยากตสีลํ.กึ สมุฏฺานํ สีลนฺติ กุสลจิตฺตสมุฏฺานํ กุสลสีลํ ¶ , อกุสลจิตฺตสมุฏฺานํ อกุสลสีลํ, อพฺยากตจิตฺตสมุฏฺานํ อพฺยากตสีลํ. กติ ธมฺมสโมธานํ สีลนฺติ สํวรสโมธานํ สีลํ, อวีติกฺกมสโมธานํ สีลํ, ตถาภาเว ชาตเจตนาสโมธานํ สีลํ.
๔๐. ปาณาติปาตํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. อทินฺนาทานํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. กาเมสุมิจฺฉาจารํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน ¶ สีลํ. มุสาวาทํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. ปิสุณํ วาจํ [ปิสุณาวาจํ (สฺยา. ก.) ที. นิ. ๑.๙ ปสฺสิตพฺพา] สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. ผรุสํ วาจํ [ผรุสวาจํ (สฺยา. ก.)] สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. สมฺผปฺปลาปํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ ¶ . อภิชฺฌํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. พฺยาปาทํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. มิจฺฉาทิฏฺึ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ.
๔๑. เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน ¶ อุทฺธจฺจํ… ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ… าเณน อวิชฺชํ… ปาโมชฺเชน อรตึ….
ปเมน ฌาเนน [ปมชฺฌาเนน (สฺยา.) เอวมีทิเสสุ าเนสุ] นีวรเณ…เป… ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจาเร… ตติเยน ฌาเนน ปีตึ… จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺขํ… อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสฺํ ปฏิฆสฺํ นานตฺตสฺํ… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานฺจายตนสฺํ… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา วิฺาณฺจายตนสฺํ… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา อากิฺจฺายตนสฺํ.
อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสฺํ…เป… ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสฺํ… อนตฺตา อนุปสฺสนาย อตฺตสฺํ… นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทึ… วิราคานุปสฺสนาย ราคํ… นิโรธา อนุปสฺสนาย สมุทยํ… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานํ… ขยานุปสฺสนาย ฆนสฺํ… วยานุปสฺสนาย อายูหนํ.. วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสฺํ… อนิมิตฺตานุปสฺสนาย ¶ นิมิตฺตํ…. อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปณิธึ… สฺุตานุปสฺสนาย อภินิเวสํ… อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนาย สาราทานาภินิเวสํ… ยถาภูตาณทสฺสเนน สมฺโมหาภินิเวสํ… อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสํ… ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย อปฺปฏิสงฺขํ… วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย ¶ สฺโคาภินิเวสํ….
โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺเกฏฺเ กิเลเส…เป… สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริเก กิเลเส… อนาคามิมคฺเคน อณุสหคเต กิเลเส… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สํวรฏฺเน สีลํ, อวีติกฺกมฏฺเน สีลํ.
ปฺจ สีลานิ – ปาณาติปาตสฺส ปหานํ สีลํ, เวรมณี สีลํ, เจตนา สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลํ. เอวรูปานิ สีลานิ จิตฺตสฺส อวิปฺปฏิสาราย สํวตฺตนฺติ, ปาโมชฺชาย สํวตฺตนฺติ, ปีติยา สํวตฺตนฺติ, ปสฺสทฺธิยา ¶ สํวตฺตนฺติ, โสมนสฺสาย สํวตฺตนฺติ, อาเสวนาย สํวตฺตนฺติ, ภาวนาย สํวตฺตนฺติ, พหุลีกมฺมาย สํวตฺตนฺติ, อลงฺการาย สํวตฺตนฺติ, ปริกฺขาราย สํวตฺตนฺติ, ปริวาราย สํวตฺตนฺติ, ปาริปูริยา สํวตฺตนฺติ, เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ.
เอวรูปานํ สีลานํ สํวรปาริสุทฺธิ อธิสีลํ, สํวรปาริสุทฺธิยา ิตํ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ ¶ คจฺฉติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธิ อธิจิตฺตํ สํวรปาริสุทฺธึ สมฺมา ปสฺสติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธึ สมฺมา ปสฺสติ. ทสฺสนปาริสุทฺธิ อธิปฺา. โย ตตฺถ สํวรฏฺโ, อยํ อธิสีลสิกฺขา ¶ . โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา. โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโ, อยํ อธิปฺาสิกฺขา.
อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ, ชานนฺโต สิกฺขติ, ปสฺสนฺโต สิกฺขติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต สิกฺขติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺขติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺขติ, สตึ อุปฏฺเปนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺขติ, ปฺาย ปชานนฺโต สิกฺขติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺขติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺขติ, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺขติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติ.
ปฺจ สีลานิ – อทินฺนาทานสฺส…เป… กาเมสุมิจฺฉาจารสฺส… มุสาวาทสฺส… ปิสุณาย วาจาย… ผรุสาย วาจาย… สมฺผปฺปลาปสฺส… อภิชฺฌาย… พฺยาปาทสฺส… มิจฺฉาทิฏฺิยา… ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขนฺติ.
เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส…เป… อพฺยาปาเทน พฺยาปาทสฺส… อาโลกสฺาย ถินมิทฺธสฺส… อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจสฺส… ¶ … ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉาย… าเณน อวิชฺชาย… ปาโมชฺเชน อรติยา… ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติ.
ปเมน ฌาเนน นีวรณานํ…เป… ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจารานํ… ตติเยน ฌาเนน ปีติยา… จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺขานํ… อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสฺาย ปฏิฆสฺาย นานตฺตสฺาย… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานฺจายตนสฺาย… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา วิฺาณฺจายตนสฺาย… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ¶ อากิฺจฺายตนสฺาย… ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติ.
อนิจฺจานุปสฺสนาย ¶ นิจฺจสฺาย…เป… ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสฺาย… อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสฺาย… นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิยา… วิราคานุปสฺสนาย ราคสฺส… นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยสฺส… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานสฺส… ขยานุปสฺสนาย ¶ ฆนสฺาย… วยานุปสฺสนาย อายูหนสฺส… วิปริณามานุปสฺสนาย ธุวสฺาย… อนิมิตฺตานุปสฺสนาย นิมิตฺตสฺส… อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปณิธิยา… สฺุตานุปสฺสนาย อภินิเวสสฺส… อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนาย สาราคาภินิเวสสฺส… ยถาภูตาณทสฺสเนน สมฺโมหาภินิเวสสฺส… อาทีนวานุปสฺสนาย อาลยาภินิเวสสฺส… ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย อปฺปฏิสงฺขาย… วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย สฺโคาภินิเวสสฺส ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติ.
โสตาปตฺติมคฺเคน ทิฏฺเกฏฺานํ กิเลสานํ…เป… สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริกานํ กิเลสานํ… อนาคามิมคฺเคน อนุสหคตานํ กิเลสานํ… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปหานํ สีลํ, เวรมณี สีลํ, เจตนา สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลํ. เอวรูปานิ สีลานิ จิตฺตสฺส อวิปฺปฏิสาราย สํวตฺตนฺติ, ปาโมชฺชาย สํวตฺตนฺติ, ปีติยา สํวตฺตนฺติ, ปสฺสทฺธิยา สํวตฺตนฺติ, โสมนสฺสาย สํวตฺตนฺติ, อาเสวนาย สํวตฺตนฺติ, ภาวนาย สํวตฺตนฺติ, พหุลีกมฺมาย สํวตฺตนฺติ, อลงฺการาย สํวตฺตนฺติ, ปริกฺขาราย สํวตฺตนฺติ, ปริวาราย สํวตฺตนฺติ, ปาริปูริยา สํวตฺตนฺติ, เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ¶ อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตนฺติ.
๔๒. เอวรูปานํ สีลานํ สํวรปาริสุทฺธิ อธิสีลํ. สํวรปาริสุทฺธิยา ิตํ จิตฺตํ อวิกฺเขปํ คจฺฉติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธิ อธิจิตฺตํ. สํวรปาริสุทฺธึ สมฺมา ปสฺสติ, อวิกฺเขปปาริสุทฺธึ สมฺมา ปสฺสติ. ทสฺสนปาริสุทฺธิ อธิปฺา. โย ตตฺถ สํวรฏฺโ, อยํ ¶ อธิสีลสิกฺขา. โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา. โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโ, อยํ อธิปฺาสิกฺขา. อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ, ชานนฺโต สิกฺขติ, ปสฺสนฺโต สิกฺขติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต สิกฺขติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺขติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺขติ, สตึ อุปฏฺเปนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺขติ, ปฺาย ปชานนฺโต สิกฺขติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺขติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺขติ ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺขติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ, ภาเวตพฺพํ ¶ ภาเวนฺโต สิกฺขติ. ตํ าตฏฺเน าณํ ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สุตฺวาน สํวเร ปฺา สีลมเย าณํ’’.
สีลมยาณนิทฺเทโส ทุติโย.
๓. สมาธิภาวนามยาณนิทฺเทโส
๔๓. กถํ ¶ สํวริตฺวา สมาทหเน ปฺา สมาธิภาวนามเย าณํ? เอโก สมาธิ – จิตฺตสฺส เอกคฺคตา. ทฺเว สมาธี – โลกิโย สมาธิ, โลกุตฺตโร สมาธิ. ตโย สมาธี – สวิตกฺกสวิจาโร ¶ สมาธิ, อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ, อวิตกฺกอวิจาโร สมาธิ. จตฺตาโร สมาธี – หานภาคิโย สมาธิ, ิติภาคิโย สมาธิ, วิเสสภาคิโย สมาธิ, นิพฺเพธภาคิโย สมาธิ. ปฺจ สมาธี – ปีติผรณตา, สุขผรณตา, เจโตผรณตา, อาโลกผรณตา, ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ [ปจฺจเวกฺขนานิมิตฺตํ (ก.)].
ฉ สมาธี – พุทฺธานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, ธมฺมานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, สงฺฆานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, สีลานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, จาคานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, เทวตานุสฺสติวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. สตฺต สมาธี – สมาธิกุสลตา, สมาธิสฺส สมาปตฺติกุสลตา, สมาธิสฺส ิติกุสลตา, สมาธิสฺส วุฏฺานกุสลตา ¶ , สมาธิสฺส กลฺลตากุสลตา [กลฺลิตกุสลตา (สฺยา. ก.)], สมาธิสฺส โคจรกุสลตา, สมาธิสฺส อภินีหารกุสลตา. อฏฺ สมาธี – ปถวีกสิณวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, อาโปกสิณวเสน…เป… เตโชกสิณวเสน… วาโยกสิณวเสน… นีลกสิณวเสน… ปีตกสิณวเสน… โลหิตกสิณวเสน… โอทาตกสิณวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. นว สมาธี – รูปาวจโร สมาธิ อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺโฌโม, อตฺถิ ปณีโต; อรูปาวจโร สมาธิ อตฺถิ หีโน, อตฺถิ มชฺโฌโม, อตฺถิ ปณีโต; สฺุโต สมาธิ, อนิมิตฺโต สมาธิ, อปฺปณิหิโต ¶ สมาธิ. ทส สมาธี – อุทฺธุมาตกสฺาวเสน จิตฺตสฺส ¶ เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, วินีลกสฺาวเสน…เป… วิปุพฺพกสฺาวเสน… วิจฺฉิทฺทกสฺาวเสน… วิกฺขายิตกสฺาวเสน… วิกฺขิตฺตกสฺาวเสน… หตวิกฺขิตฺตกสฺาวเสน… โลหิตกสฺาวเสน… ปุฬวกสฺาวเสน [ปุฬุวก สฺาวเสน (ก.)] … อฏฺิกสฺาวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. อิเม ปฺจปฺาส สมาธิ.
๔๔. อปิ จ, ปฺจวีสติ สมาธิสฺส สมาธิฏฺา – ปริคฺคหฏฺเน สมาธิ, ปริวารฏฺเน สมาธิ, ปริปูรฏฺเน สมาธิ, เอกคฺคฏฺเน สมาธิ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธิ, อวิสารฏฺเน สมาธิ, อนาวิลฏฺเน สมาธิ, อนิฺชนฏฺเน สมาธิ, วิมุตฺตฏฺเน สมาธิ, เอกตฺตุปฏฺานวเสน จิตฺตสฺส ิตตฺตา สมาธิ, สมํ เอสตีติ สมาธิ, วิสมํ เนสตีติ สมาธิ, สมํ เอสิตตฺตา สมาธิ, วิสมํ ¶ เนสิตตฺตา สมาธิ, สมํ อาทิยตีติ สมาธิ, วิสมํ นาทิยตีติ สมาธิ, สมํ อาทินฺนตฺตา สมาธิ, วิสมํ อนาทินฺนตฺตา สมาธิ, สมํ ปฏิปชฺชตีติ สมาธิ, วิสมํ นปฺปฏิปชฺชตีติ สมาธิ, สมํ ปฏิปนฺนตฺตา สมาธิ, วิสมํ นปฺปฏิปนฺนตฺตา สมาธิ, สมํ ฌายตีติ สมาธิ, วิสมํ ฌาเปตีติ สมาธิ, สมํ ฌาตตฺตา สมาธิ, วิสมํ ฌาปิตตฺตา สมาธิ, สโม จ หิโต จ สุโข จาติ สมาธิ. อิเม ปฺจวีสติ สมาธิสฺส สมาธิฏฺา. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สํวริตฺวา สมาทหเน ปฺา สมาธิภาวนามเย ¶ าณํ’’.
สมาธิภาวนามยาณนิทฺเทโส ตติโย.
๔. ธมฺมฏฺิติาณนิทฺเทโส
๔๕. กถํ ¶ ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ? อวิชฺชา สงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺิติ จ ปวตฺตฏฺิติ จ นิมิตฺตฏฺิติ จ อายูหนฏฺิติ จ สฺโคฏฺิติ จ ปลิโพธฏฺิติ จ สมุทยฏฺิติ จ เหตุฏฺิติ จ ปจฺจยฏฺิติ จ. อิเมหิ นวหากาเรหิ อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา สงฺขารานํ อุปฺปาทฏฺิติ จ ปวตฺตฏฺิติ จ นิมิตฺตฏฺิติ จ อายูหนฏฺิติ จ สฺโคฏฺิติ จ ปลิโพธฏฺิติ จ สมุทยฏฺิติ จ เหตุฏฺิติ ¶ จ ปจฺจยฏฺิติ จ. อิเมหิ นวหากาเรหิ อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.
สงฺขารา วิฺาณสฺส…เป… วิฺาณํ นามรูปสฺส… นามรูปํ สฬายตนสฺส… สฬายตนํ ผสฺสสฺส… ผสฺโส เวทนาย… เวทนา ตณฺหาย… ตณฺหา อุปาทานสฺส… อุปาทานํ ภวสฺส… ภโว ชาติยา… ชาติ ชรามรณสฺส อุปฺปาทฏฺิติ จ ปวตฺตฏฺิติ จ นิมิตฺตฏฺิติ จ อายูหนฏฺิติ จ สฺโคฏฺิติ จ ปลิโพธฏฺิติ จ สมุทยฏฺิติ จ เหตุฏฺิติ จ ปจฺจยฏฺิติ จ. อิเมหิ นวหากาเรหิ ชาติ ปจฺจโย, ชรามรณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ. อุโภเปเต ¶ ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติ ชรามรณสฺส อุปฺปาทฏฺิติ จ ปวตฺตฏฺิติ จ นิมิตฺตฏฺิติ จ อายูหนฏฺิติ ¶ จ สฺโคฏฺิติ จ ปลิโพธฏฺิติ จ สมุทยฏฺิติ จ เหตุฏฺิติ จ ปจฺจยฏฺิติ จ. อิเมหิ นวหากาเรหิ ชาติ ปจฺจโย, ชรามรณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ. อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.
๔๖. อวิชฺชา เหตุ, สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเต ธมฺมา เหตุสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ ¶ อทฺธานํ อวิชฺชา เหตุ, สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเต ธมฺมา เหตุสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.
สงฺขารา เหตุ, วิฺาณํ เหตุสมุปฺปนฺนํ…เป… วิฺาณํ เหตุ, นามรูปํ เหตุสมุปฺปนฺนํ… นามรูปํ เหตุ, สฬายตนํ เหตุสมุปฺปนฺนํ… สฬายตนํ เหตุ, ผสฺโส เหตุสมุปฺปนฺโน… ผสฺโส เหตุ, เวทนา เหตุสมุปฺปนฺนา… เวทนา เหตุ, ตณฺหา เหตุสมุปฺปนฺนา… ตณฺหา เหตุ, อุปาทานํ เหตุสมุปฺปนฺนํ… อุปาทานํ เหตุ, ภโว เหตุสมุปฺปนฺโน… ภโว เหตุ, ชาติ เหตุสมุปฺปนฺนา… ชาติ เหตุ, ชรามรณํ เหตุสมุปฺปนฺนํ. อุโภเปเต ธมฺมา เหตุสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติ เหตุ, ชรามรณํ ¶ เหตุสมุปฺปนฺนํ. อุโภเปเต ธมฺมา เหตุสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.
อวิชฺชา ปฏิจฺจา, สงฺขารา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเต ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา ¶ ปฏิจฺจา, สงฺขารา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเต ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.
สงฺขารา ปฏิจฺจา, วิฺาณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ…เป… วิฺาณํ ปฏิจฺจา, นามรูปํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ… นามรูปํ ปฏิจฺจา, สฬายตนํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ… สฬายตนํ ปฏิจฺจา, ผสฺโส ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน… ผสฺโส ปฏิจฺจา, เวทนา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา… เวทนา ปฏิจฺจา, ตณฺหา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา… ตณฺหา ปฏิจฺจา, อุปาทานํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ… อุปาทานํ ปฏิจฺจา, ภโว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน… ภโว ปฏิจฺจา, ชาติ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา… ชาติ ปฏิจฺจา, ชรามรณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ. อุโภเปเต ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติ ปฏิจฺจา, ชรามรณํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ. อุโภเปเต ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.
อวิชฺชา ¶ ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ¶ ธมฺมฏฺิติาณํ ¶ . อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา ปจฺจโย, สงฺขารา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา. อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.
สงฺขารา ปจฺจยา, วิฺาณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ…เป… วิฺาณํ ปจฺจโย, นามรูปํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ… นามรูปํ ปจฺจโย, สฬายตนํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ… สฬายตนํ ปจฺจโย, ผสฺโส ปจฺจยสมุปฺปนฺโน… ผสฺโส ปจฺจโย, เวทนา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา… เวทนา ปจฺจโย, ตณฺหา ปจฺจยสมุปฺปนฺนา… ตณฺหา ปจฺจโย, อุปาทานํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ… อุปาทานํ ปจฺจโย, ภโว ปจฺจยสมุปฺปนฺโน… ภโว ปจฺจโย, ชาติ ปจฺจยสมุปฺปนฺนา… ชาติ ปจฺจโย, ชรามรณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ. อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติ ปจฺจโย, ชรามรณํ ปจฺจยสมุปฺปนฺนํ. อุโภเปเต ธมฺมา ปจฺจยสมุปฺปนฺนาติ – ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ.
๔๗. ปุริมกมฺมภวสฺมึ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา, อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ภโว. อิเม ปฺจ ธมฺมา ปุริมกมฺมภวสฺมึ อิธ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา. อิธ ปฏิสนฺธิ วิฺาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนา. อิเม ปฺจ ธมฺมา อิธุปปตฺติภวสฺมึ ปุเรกตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา. อิธ ปริปกฺกตฺตา อายตนานํ ¶ โมโห อวิชฺชา, อายูหนา สงฺขารา, นิกนฺติ ตณฺหา อุปคมนํ อุปาทานํ, เจตนา ¶ ภโว. อิเม ปฺจ ธมฺมา อิธ กมฺมภวสฺมึ อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจยา. อายตึ ปฏิสนฺธิ วิฺาณํ, โอกฺกนฺติ นามรูปํ, ปสาโท อายตนํ, ผุฏฺโ ผสฺโส, เวทยิตํ เวทนา. อิเม ปฺจ ธมฺมา อายตึ อุปปตฺติภวสฺมึ อิธ กตสฺส กมฺมสฺส ปจฺจยา. อิติเม จตุสงฺเขเป ตโย อทฺเธ ติสนฺธึ วีสติยา อากาเรหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ชานาติ ปสฺสติ อฺาติ ปฏิวิชฺฌติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ’’.
ธมฺมฏฺิติาณนิทฺเทโส จตุตฺโถ.
๕. สมฺมสนาณนิทฺเทโส
๔๘. กถํ ¶ ¶ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ?
ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, ทุกฺขโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, อนตฺตโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ.
ยา กาจิ เวทนา…เป… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, ทุกฺขโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, อนตฺตโต ววตฺเถติ เอกํ ¶ สมฺมสนํ.
จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, ทุกฺขโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ, อนตฺตโต ววตฺเถติ เอกํ สมฺมสนํ.
รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ. เวทนา…เป… สฺา…เป… สงฺขารา…เป… วิฺาณํ…เป… จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน, ทุกฺขํ ภยฏฺเน, อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ.
รูปํ ¶ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ.
ชาติปจฺจยา ¶ ชรามรณํ, อสติ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, อสติ ¶ ชาติยา นตฺถิ ชรามรณนฺติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน ¶ าณํ. ภวปจฺจยา ชาติ, อสติ…เป… อุปาทานปจฺจยา ภโว, อสติ…เป… ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อสติ…เป… เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, อสติ…เป… ผสฺสปจฺจยา เวทนา, อสติ…เป… สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, อสติ…เป… นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, อสติ…เป… วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, อสติ…เป… สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, อสติ…เป… อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ… อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, อสติ อวิชฺชาย นตฺถิ สงฺขาราติ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สงฺขิปิตฺวา ววตฺถาเน ปฺา สมฺมสเน าณํ’’.
สมฺมสนาณนิทฺเทโส ปฺจโม.
๖. อุทยพฺพยาณนิทฺเทโส
๔๙. กถํ ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปฺา อุทยพฺพยานุปสฺสเน าณํ? ชาตํ รูปํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโย, วิปริณามลกฺขณํ วโย, อนุปสฺสนา าณํ. ชาตา เวทนา…เป… ชาตา สฺา… ชาตา สงฺขารา… ชาตํ วิฺาณํ… ชาตํ จกฺขุ…เป… ชาโต ภโว ปจฺจุปฺปนฺโน, ตสฺส นิพฺพตฺติลกฺขณํ อุทโย, วิปริณามลกฺขณํ วโย, อนุปสฺสนา าณํ.
๕๐. ปฺจนฺนํ ¶ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ¶ ปสฺสติ? ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต ปฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ ¶ ; อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต ปฺาส ลกฺขณานิ ปสฺสติ.
รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? เวทนากฺขนฺธสฺส…เป… สฺากฺขนฺธสฺส…เป… สงฺขารกฺขนฺธสฺส…เป… วิฺาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ¶ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ; อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติ. เวทนากฺขนฺธสฺส…เป… สฺากฺขนฺธสฺส… สงฺขารกฺขนฺธสฺส… วิฺาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ; อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติ.
รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส ¶ อุทยํ ปสฺสติ. ตณฺหาสมุทยา รูปสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. กมฺมสมุทยา รูปสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. อาหารสมุทยา รูปสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ.
วยํ ¶ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. ตณฺหานิโรธา รูปนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. กมฺมนิโรธา รูปนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. อาหารนิโรธา รูปนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ ¶ . วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ. อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติ.
เวทนากฺขนฺธสฺส ¶ อุทยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. ตณฺหาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. กมฺมสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ¶ ปสฺสติ. ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ.
วยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. ตณฺหานิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. กมฺมนิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. ผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ. อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติ.
สฺากฺขนฺธสฺส…เป… สงฺขารกฺขนฺธสฺส…เป… วิฺาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชาสมุทยา วิฺาณสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน วิฺาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. ตณฺหาสมุทยา วิฺาณสมุทโยติปจฺจยสมุทยฏฺเน วิฺาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. กมฺมสมุทยา วิฺาณสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน วิฺาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. นามรูปสมุทยา วิฺาณสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน วิฺาณกฺขนฺธสฺส ¶ ¶ อุทยํ ปสฺสติ. นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ วิฺาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. วิฺาณกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ.
วยํ ปสฺสนฺโต กตมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? อวิชฺชานิโรธา วิฺาณนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน วิฺาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. ตณฺหานิโรธา วิฺาณนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน วิฺาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. กมฺมนิโรธา วิฺาณนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน วิฺาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. นามรูปนิโรธา วิฺาณนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน วิฺาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ วิฺาณกฺขนฺธสฺส ¶ วยํ ปสฺสติ. วิฺาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจ ลกฺขณานิ ปสฺสติ. อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ทส ลกฺขณานิ ปสฺสติ.
ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺาส ลกฺขณานิ ปสฺสติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ วิปริณามานุปสฺสเน ปฺา อุทยพฺพยานุปสฺสเน าณํ’’. รูปกฺขนฺโธ [รูปกฺขนฺธา (สฺยา.)] อาหารสมุทโย ¶ . เวทนา, สฺา, สงฺขารา – ตโย [สงฺขาราติ เสสา (สฺยา.)] ขนฺธา ผสฺสสมุทยา. วิฺาณกฺขนฺโธ นามรูปสมุทโย.
อุทยพฺพยาณนิทฺเทโส ฉฏฺโ.
๗. ภงฺคานุปสฺสนาาณนิทฺเทโส
๕๑. กถํ ¶ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ภงฺคานุปสฺสเน ปฺา วิปสฺสเน าณํ? รูปารมฺมณตา จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชติ. ตํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสติ. อนุปสฺสตีติ, กถํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต. ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต. อนตฺตโต ¶ อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต. นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ, วิรชฺชติ, โน รชฺชติ. นิโรเธติ, โน สมุเทติ. ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ.
๕๒. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ. ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสฺํ ปชหติ. อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ. นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ. วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ. นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ. ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ.
เวทนารมฺมณตา…เป… สฺารมฺมณตา… สงฺขารารมฺมณตา… วิฺาณารมฺมณตา… จกฺขุ…เป… ชรามรณารมฺมณตา จิตฺตํ อุปฺปชฺชิตฺวา ภิชฺชติ. ตํ อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ตสฺส จิตฺตสฺส ภงฺคํ อนุปสฺสติ. อนุปสฺสตีติ, กถํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต. ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน ¶ สุขโต. อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต. นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ. วิรชฺชติ, โน รชฺชติ. นิโรเธติ, โน สมุเทติ. ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ.
อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ. ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต ¶ สุขสฺํ ปชหติ. อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ. นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ. วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ. นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ. ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ.
วตฺถุสงฺกมนา เจว, ปฺาย จ วิวฏฺฏนา;
อาวชฺชนา พลฺเจว, ปฏิสงฺขา วิปสฺสนา.
อารมฺมณอนฺวเยน ¶ , อุโภ เอกววตฺถนา [เอกววตฺถานา (ก.)];
นิโรเธ อธิมุตฺตตา, วยลกฺขณวิปสฺสนา.
อารมฺมณฺจ ปฏิสงฺขา, ภงฺคฺจ อนุปสฺสติ;
สฺุโต จ อุปฏฺานํ, อธิปฺา วิปสฺสนา.
กุสโล ตีสุ อนุปสฺสนาสุ, จตสฺโส จ [จตูสุ จ (สฺยา.)] วิปสฺสนาสุ;
ตโย อุปฏฺาเน กุสลตา, นานาทิฏฺีสุ น กมฺปตีติ.
ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อารมฺมณํ ปฏิสงฺขา ภงฺคานุปสฺสเน ปฺา วิปสฺสเน าณํ’’.
ภงฺคานุปสฺสนาาณนิทฺเทโส สตฺตโม.
๘. อาทีนวาณนิทฺเทโส
๕๓. กถํ ¶ ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ? อุปฺปาโท ภยนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ. ปวตฺตํ ภยนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ. นิมิตฺตํ ภยนฺติ…เป… อายูหนา ภยนฺติ…เป… ปฏิสนฺธิ ภยนฺติ… คติ ภยนฺติ… นิพฺพตฺติ ภยนฺติ… อุปปตฺติ ภยนฺติ… ชาติ ภยนฺติ… ชรา ภยนฺติ… พฺยาธิ ภยนฺติ ¶ … มรณํ ภยนฺติ… โสโก ภยนฺติ… ปริเทโว ภยนฺติ… อุปายาโส ภยนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ.
อนุปฺปาโท ¶ เขมนฺติ – สนฺติปเท าณํ. อปฺปวตฺตํ เขมนฺติ – สนฺติปเท าณํ…เป… อนุปายาโส เขมนฺติ – สนฺติปเท าณํ.
อุปฺปาโท ภยํ, อนุปฺปาโท เขมนฺติ – สนฺติปเท าณํ. ปวตฺตํ ภยํ, อปฺปวตฺตํ เขมนฺติ – สนฺติปเท าณํ…เป… อุปายาโส ภยํ, อนุปายาโส เขมนฺติ – สนฺติปเท าณํ.
อุปฺปาโท ¶ ทุกฺขนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ. ปวตฺตํ ทุกฺขนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ…เป… อุปายาโส ทุกฺขนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ.
อนุปฺปาโท สุขนฺติ – สนฺติปเท าณํ. อปฺปวตฺตํ สุขนฺติ – สนฺติปเท าณํ…เป… อนุปายาโส สุขนฺติ – สนฺติปเท าณํ.
อุปฺปาโท ทุกฺขํ, อนุปฺปาโท สุขนฺติ – สนฺติปเท าณํ. ปวตฺตํ ทุกฺขํ, อปฺปวตฺตํ สุขนฺติ – สนฺติปเท าณํ…เป… อุปายาโส ทุกฺขํ, อนุปายาโส สุขนฺติ – สนฺติปเท าณํ.
อุปฺปาโท สามิสนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ. ปวตฺตํ สามิสนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ…เป… อุปายาโส สามิสนฺติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ.
อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท าณํ. อปฺปวตฺตํ นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท าณํ…เป… อนุปายาโส นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท าณํ.
อุปฺปาโท สามิสํ, อนุปฺปาโท นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท ¶ าณํ. ปวตฺตํ สามิสํ, อปฺปวตฺตํ นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท ¶ าณํ…เป… อุปายาโส สามิสํ, อนุปายาโส นิรามิสนฺติ – สนฺติปเท าณํ.
อุปฺปาโท สงฺขาราติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ. ปวตฺตํ สงฺขาราติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ…เป… อุปายาโส สงฺขาราติ – ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ.
อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท าณํ. อปฺปวตฺตํ นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท าณํ…เป… อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท าณํ.
อุปฺปาโท ¶ สงฺขารา, อนุปฺปาโท นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท าณํ. ปวตฺตํ สงฺขารา, อปฺปวตฺตํ นิพฺพานนฺติ ¶ – สนฺติปเท าณํ…เป… อุปายาโส สงฺขารา, อนุปายาโส นิพฺพานนฺติ – สนฺติปเท าณํ.
อุปฺปาทฺจ ปวตฺตฺจ, นิมิตฺตํ ทุกฺขนฺติ ปสฺสติ;
อายูหนํ ปฏิสนฺธึ, าณํ อาทีนเว อิทํ.
อนุปฺปาทํ อปฺปวตฺตํ, อนิมิตฺตํ สุขนฺติ จ;
อนายูหนํ อปฺปฏิสนฺธึ, าณํ สนฺติปเท อิทํ.
อิทํ อาทีนเว าณํ, ปฺจาเนสุ ชายติ;
ปฺจาเน สนฺติปเท, ทส าเณ ปชานาติ;
ทฺวินฺนํ าณานํ กุสลตา, นานาทิฏฺีสุ น กมฺปตีติ.
ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ภยตุปฏฺาเน ปฺา อาทีนเว าณํ’’.
อาทีนวาณนิทฺเทโส อฏฺโม.
๙. สงฺขารุเปกฺขาาณนิทฺเทโส
๕๔. กถํ ¶ มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา [มุจฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา (ก.)] ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ? อุปฺปาทํ มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา [อุปฺปาทมฺุจิตุกมฺยตา… (สฺยา.)] ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ, ปวตฺตํ มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ, นิมิตฺตํ มฺุจิตุกมฺยตา…เป… อายูหนํ มฺุจิตุกมฺยตา… ปฏิสนฺธึ มฺุจิตุกมฺยตา… คตึ มฺุจิตุกมฺยตา… นิพฺพตฺตึ มฺุจิตุกมฺยตา… อุปปตฺตึ มฺุจิตุกมฺยตา… ชาตึ มฺุจิตุกมฺยตา… ชรํ มฺุจิตุกมฺยตา… พฺยาธึ มฺุจิตุกมฺยตา… มรณํ มฺุจิตุกมฺยตา… โสกํ มฺุจิตุกมฺยตา… ปริเทวํ มฺุจิตุกมฺยตา…เป… อุปายาสํ มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ.
อุปฺปาโท ¶ ทุกฺขนฺติ – มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ¶ ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. ปวตฺตํ ทุกฺขนฺติ – มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ…เป… อุปายาโส ทุกฺขนฺติ – มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ.
อุปฺปาโท ¶ ภยนฺติ – มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. ปวตฺตํ ภยนฺติ – มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ…เป… อุปายาโส ภยนฺติ – มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ.
อุปฺปาโท ¶ สามิสนฺติ – มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. ปวตฺตํ สามิสนฺติ – มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ…เป… อุปายาโส สามิสนฺติ – มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ.
อุปฺปาโท สงฺขาราติ – มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. ปวตฺตํ สงฺขาราติ – มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ…เป… อุปายาโส สงฺขาราติ – มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ.
อุปฺปาโท สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ – สงฺขารุเปกฺขา. เย จ สงฺขารา ยา จ อุเปกฺขา อุโภเปเต สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ – สงฺขารุเปกฺขา. ปวตฺตํ สงฺขารา…เป… นิมิตฺตํ สงฺขารา… อายูหนา สงฺขารา… ปฏิสนฺธิ สงฺขารา… คติ สงฺขารา… นิพฺพตฺติ สงฺขารา… อุปปตฺติ สงฺขารา… ชาติ สงฺขารา… ชรา สงฺขารา… พฺยาธิ สงฺขารา… มรณํ สงฺขารา… โสโก สงฺขารา… ปริเทโว สงฺขารา…เป… อุปายาโส สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ – สงฺขารุเปกฺขา. เย จ สงฺขารา ยา จ อุเปกฺขา อุโภเปเต สงฺขารา, เต สงฺขาเร อชฺฌุเปกฺขตีติ – สงฺขารุเปกฺขา.
๕๕. กติหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? อฏฺหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ. ปุถุชฺชนสฺส ¶ กติหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? เสกฺขสฺส กติหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? วีตราคสฺส กติหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? ปุถุชฺชนสฺส ¶ ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ. เสกฺขสฺส ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย ¶ จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ. วีตราคสฺส ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ.
ปุถุชฺชนสฺส ¶ กตเมหิ ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? ปุถุชฺชโน สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทติ วา วิปสฺสติ วา. ปุถุชฺชนสฺส อิเมหิ ทฺวีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ. เสกฺขสฺส กตเมหิ ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? เสกฺโข สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทติ วา วิปสฺสติ วา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ. เสกฺขสฺส อิเมหิ ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ. วีตราคสฺส กตเมหิ ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ? วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ วิปสฺสติ วา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, ตทชฺฌุเปกฺขิตฺวา สฺุตวิหาเรน วา อนิมิตฺตวิหาเรน วา อปฺปณิหิตวิหาเรน วา วิหรติ. วีตราคสฺส อิเมหิ ตีหากาเรหิ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร โหติ.
๕๖. กถํ ¶ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชนสฺส สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทโต จิตฺตํ กิลิสฺสติ, ภาวนาย ปริปนฺโถ โหติ, ปฏิเวธสฺส อนฺตราโย โหติ, อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจโย โหติ. เสกฺขสฺสปิ สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทโต จิตฺตํ กิลิสฺสติ, ภาวนาย ปริปนฺโถ โหติ, อุตฺตริปฏิเวธสฺส อนฺตราโย โหติ, อายตึ ปฏิสนฺธิยา ปจฺจโย โหติ. เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหติ อภินนฺทฏฺเน.
กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชโน สงฺขารุเปกฺขํ อนิจฺจโตปิ ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ วิปสฺสติ. เสกฺโขปิ สงฺขารุเปกฺขํ อนิจฺจโตปิ ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ วิปสฺสติ. วีตราโคปิ สงฺขารุเปกฺขํ ¶ อนิจฺจโตปิ ทุกฺขโตปิ อนตฺตโตปิ วิปสฺสติ. เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร เอกตฺตํ โหติ อนุปสฺสนฏฺเน.
กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชนสฺส สงฺขารุเปกฺขา กุสลา โหติ. เสกฺขสฺสปิ สงฺขารุเปกฺขา กุสลา โหติ. วีตราคสฺส สงฺขารุเปกฺขา ¶ อพฺยากตา โหติ. เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ ¶ เสกฺขสฺส ¶ จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ กุสลาพฺยากตฏฺเน.
กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชนสฺส สงฺขารุเปกฺขา กิฺจิกาเล สุวิทิตา โหติ, กิฺจิกาเล น สุวิทิตา โหติ. เสกฺขสฺสปิ สงฺขารุเปกฺขา กิฺจิกาเล สุวิทิตา โหติ, กิฺจิกาเล น สุวิทิตา โหติ. วีตราคสฺส สงฺขารุเปกฺขา อจฺจนฺตํ สุวิทิตา โหติ. เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ วิทิตฏฺเน จ อวิทิตฏฺเน จ.
กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชโน สงฺขารุเปกฺขํ อติตฺตตฺตา วิปสฺสติ. เสกฺโขปิ สงฺขารุเปกฺขํ อติตฺตตฺตา วิปสฺสติ. วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ ติตฺตตฺตา วิปสฺสติ. เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ ติตฺตฏฺเน จ อติตฺตฏฺเน จ.
กถํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? ปุถุชฺชโน สงฺขารุเปกฺขํ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานาย โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย วิปสฺสติ. เสกฺโข สงฺขารุเปกฺขํ ติณฺณํ สฺโชนานํ ปหีนตฺตา อุตฺตริปฏิลาภตฺถาย วิปสฺสติ. วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ สพฺพกิเลสานํ ¶ ปหีนตฺตา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถาย วิปสฺสติ. เอวํ ปุถุชฺชนสฺส จ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ ปหีนฏฺเน จ อปฺปหีนฏฺเน จ.
กถํ ¶ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ? เสกฺโข สงฺขารุเปกฺขํ อภินนฺทติ วา วิปสฺสติ วา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ. วีตราโค สงฺขารุเปกฺขํ วิปสฺสติ วา ปฏิสงฺขาย วา ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชติ, ตทชฺฌุเปกฺขิตฺวา สฺุตวิหาเรน วา อนิมิตฺตวิหาเรน วา อปฺปณิหิตวิหาเรน วา วิหรติ. เอวํ เสกฺขสฺส จ วีตราคสฺส จ สงฺขารุเปกฺขาย จิตฺตสฺส อภินีหาโร นานตฺตํ โหติ วิหารสมาปตฺตฏฺเน.
๕๗. กติ ¶ ¶ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? กติ สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? อฏฺ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ. ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ.
กตมา อฏฺ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? ปมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย นีวรเณ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. ทุติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺกวิจาเร ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. ตติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย ปีตึ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ ¶ . จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย สุขทุกฺเข ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย รูปสฺํ ปฏิฆสฺํ นานตฺตสฺํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย อากาสานฺจายตนสฺํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย วิฺาณฺจายตนสฺํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย อากิฺจฺายตนสฺํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. อิมา อฏฺ สงฺขารุเปกฺขา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ.
กตมา ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? โสตาปตฺติมคฺคํ ¶ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธึ คตึ นิพฺพตฺตึ อุปปตฺตึ ชาตึ ชรํ พฺยาธึ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธึ…เป… ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป… สกทาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย…เป… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป… อนาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย ¶ …เป… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธึ คตึ นิพฺพตฺตึ อุปปตฺตึ ชาตึ ชรํ พฺยาธึ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. อรหตฺตผลสมาปตฺตตฺถาย…เป… สฺุตวิหารสมาปตฺตตฺถาย…เป… อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธึ…เป… ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ. อิมา ทส สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ.
๕๘. กติ ¶ ¶ สงฺขารุเปกฺขา กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา? ปนฺนรส สงฺขารุเปกฺขา กุสลา, ติสฺโส สงฺขารุเปกฺขา อพฺยากตา. นตฺถิ สงฺขารุเปกฺขา อกุสลา.
ปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา, อฏฺ จิตฺตสฺส โคจรา;
ปุถุชฺชนสฺส ทฺเว โหนฺติ, ตโย เสกฺขสฺส โคจรา;
ตโย จ วีตราคสฺส, เยหิ จิตฺตํ วิวฏฺฏติ.
อฏฺ สมาธิสฺส ปจฺจยา, ทส าณสฺส โคจรา;
อฏฺารส สงฺขารุเปกฺขา, ติณฺณํ วิโมกฺขาน ปจฺจยา.
อิเม อฏฺารสาการา, ปฺา ยสฺส ปริจฺจิตา;
กุสโล สงฺขารุเปกฺขาสุ, นานาทิฏฺีสุ น กมฺปตีติ.
ตํ ¶ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนา ปฺา สงฺขารุเปกฺขาสุ าณํ’’.
สงฺขารุเปกฺขาาณนิทฺเทโส นวโม.
๑๐. โคตฺรภุาณนิทฺเทโส
๕๙. กถํ ¶ พหิทฺธา วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา โคตฺรภุาณํ? อุปฺปาทํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. ปวตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. นิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อายูหนํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. ปฏิสนฺธึ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. คตึ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. นิพฺพตฺตึ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อุปปตฺตึ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. ชาตึ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. ชรํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. พฺยาธึ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. มรณํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. โสกํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. ปริเทวํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อุปายาสํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป… นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ.
อุปฺปาทํ ¶ อภิภุยฺยิตฺวา อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. ปวตฺตํ อภิภุยฺยิตฺวา อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. นิมิตฺตํ อภิภุยฺยิตฺวา อนิมิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ ¶ …เป… พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ.
อุปฺปาทา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. ปวตฺตา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. นิมิตฺตา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. อายูหนา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. ปฏิสนฺธิยา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. คติยา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. นิพฺพตฺติยา ¶ วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. อุปปตฺติยา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. ชาติยา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. ชราย วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. พฺยาธิมฺหา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. มรณา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. โสกา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. ปริเทวา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. อุปายาสา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วุฏฺาตีติ – โคตฺรภุ. อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป… นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ.
อุปฺปาทา วุฏฺหิตฺวา [วุฏฺิตฺวา (สฺยา. ก.)] อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. ปวตฺตา วุฏฺหิตฺวา อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. นิมิตฺตา วุฏฺหิตฺวา อนิมิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. อายูหนา วุฏฺหิตฺวา ¶ อนายูหนํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. ปฏิสนฺธิยา วุฏฺหิตฺวา อปฺปฏิสนฺธึ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. คติยา วุฏฺหิตฺวา อคตึ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. นิพฺพตฺติยา วุฏฺหิตฺวา อนิพฺพตฺตึ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. อุปปตฺติยา วุฏฺหิตฺวา อนุปปตฺตึ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. ชาติยา วุฏฺหิตฺวา อชาตึ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. ชราย วุฏฺหิตฺวา อชรํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. พฺยาธิมฺหา วุฏฺหิตฺวา อพฺยาธึ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. มรณา วุฏฺหิตฺวา อมตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. โสกา วุฏฺหิตฺวา อโสกํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. ปริเทวา วุฏฺหิตฺวา อปริเทวํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. อุปายาสา วุฏฺหิตฺวา อนุปายาสํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วุฏฺหิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ.
อุปฺปาทา ¶ วิวฏฺฏตีติ – โคตฺรภุ. ปวตฺตา วิวฏฺฏตีติ – โคตฺรภุ…เป… พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วิวฏฺฏตีติ – โคตฺรภุ. อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป… นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ.
อุปฺปาทา ¶ วิวฏฺฏิตฺวา อนุปฺปาทํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ. ปวตฺตา วิวฏฺฏิตฺวา อปฺปวตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ…เป… พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตา วิวฏฺฏิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ ปกฺขนฺทตีติ – โคตฺรภุ.
๖๐. กติ ¶ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? กติ โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? อฏฺ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ. ทส โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ.
กตเม อฏฺ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? ปมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย นีวรเณ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. ทุติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺกวิจาเร อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. ตติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย ปีตึ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย สุขทุกฺเข อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย รูปสฺํ ปฏิฆสฺํ นานตฺตสฺํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย อากาสานฺจายตนสฺํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย วิฺาณฺจายตนสฺํ ¶ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ ¶ . เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย อากิฺจฺายตนสฺํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อิเม อฏฺ โคตฺรภู ธมฺมา สมถวเสน อุปฺปชฺชนฺติ.
กตเม ทส โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ? โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธึ คตึ นิพฺพตฺตึ อุปปตฺตึ ชาตึ ชรํ พฺยาธึ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. โสตาปตฺติผลสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธึ…เป… อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป… สกทาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย… อนาคามิผลสมาปตฺตตฺถาย… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธึ คตึ นิพฺพตฺตึ อุปปตฺตึ ชาตึ ชรํ พฺยาธึ มรณํ โสกํ ปริเทวํ อุปายาสํ พหิทฺธา สงฺขารนิมิตฺตํ อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อรหตฺตผลสมาปตฺตตฺถาย… สฺุตวิหารสมาปตฺตตฺถาย… อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺตตฺถาย อุปฺปาทํ ปวตฺตํ นิมิตฺตํ อายูหนํ ปฏิสนฺธึ…เป… อภิภุยฺยตีติ – โคตฺรภุ. อิเม ทส โคตฺรภู ธมฺมา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปชฺชนฺติ.
กติ ¶ โคตฺรภู ธมฺมา กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา? ปนฺนรส โคตฺรภู ธมฺมา กุสลา, ตโย โคตฺรภู ธมฺมา อพฺยากตา. นตฺถิ โคตฺรภู ธมฺมา อกุสลาติ.
สามิสฺจ ¶ ¶ นิรามิสํ, ปณิหิตฺจ อปฺปณิหิตํ;
สฺุตฺตฺจ วิสฺุตฺตํ, วุฏฺิตฺจ อวุฏฺิตํ.
อฏฺ สมาธิสฺส ปจฺจยา, ทส าณสฺส โคจรา;
อฏฺารส โคตฺรภู ธมฺมา, ติณฺณํ วิโมกฺขาน ปจฺจยา.
อิเม อฏฺารสาการา, ปฺา ยสฺส ปริจฺจิตา;
กุสโล วิวฏฺเฏ วุฏฺาเน, นานาทิฏฺีสุ น กมฺปตีติ.
ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘พหิทฺธา วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา โคตฺรภุาณํ’’.
โคตฺรภุาณนิทฺเทโส ทสโม.
๑๑. มคฺคาณนิทฺเทโส
๖๑. กถํ ¶ ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’. อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.
ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.
สมุฏฺานฏฺเน ¶ สมฺมากมฺมนฺโต ¶ มิจฺฉากมฺมนฺตา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.
โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.
ปคฺคหฏฺเน ¶ สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.
อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.
อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.
สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ ¶ …เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค ¶ าณํ’’.
อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ อนุสหคตา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.
อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ¶ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.
อชาตํ ฌาเปติ ชาเตน, ฌานํ เตน ปวุจฺจติ;
ฌานวิโมกฺเข กุสลตา, นานาทิฏฺีสุ น กมฺปติ.
สมาทหิตฺวา ยถา เจ วิปสฺสติ, วิปสฺสมาโน ตถา เจ สมาทเห;
วิปสฺสนา จ สมโถ ตทา อหุ, สมานภาคา ยุคนทฺธา วตฺตเร.
ทุกฺขา ¶ สงฺขารา สุโข, นิโรโธ อิติ ทสฺสนํ [นิโรโธติ ทสฺสนํ (สฺยา. ก.)];
ทุภโต วุฏฺิตา ปฺา, ผสฺเสติ อมตํ ปทํ.
วิโมกฺขจริยํ ชานาติ, นานตฺเตกตฺตโกวิโท;
ทฺวินฺนํ าณานํ กุสลตา, นานาทิฏฺีสุ น กมฺปตีติ.
ตํ ¶ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุภโต วุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา มคฺเค าณํ’’.
มคฺคาณนิทฺเทโส เอกาทสโม.
๑๒. ผลาณนิทฺเทโส
๖๓. กถํ ¶ ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺา ผเล าณํ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาทิฏฺิ. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.
อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา วุฏฺาติ ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ ¶ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสงฺกปฺโป. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.
ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาวาจา. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.
สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมากมฺมนฺโต. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.
โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ ¶ สมฺมาอาชีโว. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.
ปคฺคหฏฺเน ¶ สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาวายาโม. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.
อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสติ. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.
อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา ¶ อุปฺปชฺชติ สมฺมาสมาธิ. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.
สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺาติ ¶ , ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสมาธิ. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.
อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ อนุสหคตา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ ¶ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสมาธิ. มคฺคสฺเสตํ ผลํ.
อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. ตํปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา อุปฺปชฺชติ สมฺมาสมาธิ. มคฺคสฺเสตํ ผลํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปโยคปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺา ผเล าณํ’’.
ผลาณนิทฺเทโส ทฺวาทสโม.
๑๓. วิมุตฺติาณนิทฺเทโส
๖๔. กถํ ¶ ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปฺา วิมุตฺติาณํ? โสตาปตฺติมคฺเคน สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส, ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ อุปกฺกิเลเสหิ สปริยุฏฺาเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ สุวิมุตฺตํ. ตํวิมุตฺติ ¶ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปฺา วิมุตฺติาณํ’’.
สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ, โอฬาริโก กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย – อตฺตโน จิตฺตสฺส ¶ อุปกฺกิเลสา สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺติ. อิเมหิ จตูหิ อุปกฺกิเลเสหิ สปริยุฏฺาเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ สุวิมุตฺตํ. ตํวิมุตฺติ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปฺา วิมุตฺติาณํ’’.
อนาคามิมคฺเคน ¶ อนุสหคตํ กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ, อนุสหคโต กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย – อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺติ. อิเมหิ จตูหิ อุปกฺกิเลเสหิ สปริยุฏฺาเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ สุวิมุตฺตํ. ตํวิมุตฺติ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปฺา วิมุตฺติาณํ’’.
อรหตฺตมคฺเคน รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา, มานานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย – อตฺตโน จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา สมฺมา สมุจฺฉินฺนา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ อุปกฺกิเลเสหิ สปริยุฏฺาเนหิ จิตฺตํ วิมุตฺตํ โหติ สุวิมุตฺตํ. ตํวิมุตฺติ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปฺา วิมุตฺติาณํ’’. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ฉินฺนวฏุมานุปสฺสเน ปฺา วิมุตฺติาณํ’’.
วิมุตฺติาณนิทฺเทโส เตรสโม.
๑๔. ปจฺจเวกฺขณาณนิทฺเทโส
๖๕. กถํ ตทา สมุทาคเต ธมฺเม ปสฺสเน ปฺา ปจฺจเวกฺขเณ ¶ าณํ? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ ตทา สมุทาคตา. อภินิโรปนฏฺเน ¶ สมฺมาสงฺกปฺโป ตทา สมุทาคโต. ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจา ตทา สมุทาคตา. สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺโต ตทา สมุทาคโต. โวทานฏฺเน ¶ สมฺมาอาชีโว ตทา สมุทาคโต. ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายาโม ตทา สมุทาคโต. อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสติ ตทา สมุทาคตา. อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ ตทา สมุทาคโต.
อุปฏฺานฏฺเน สติสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโต. ปวิจยฏฺเน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโต. ปคฺคหฏฺเน วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโต. ผรณฏฺเน ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโต. อุปสมฏฺเน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโต. อวิกฺเขปฏฺเน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโต. ปฏิสงฺขานฏฺเน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ตทา สมุทาคโต.
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเน สทฺธาพลํ ตทา สมุทาคตํ. โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเน วีริยพลํ ¶ ตทา สมุทาคตํ. ปมาเท อกมฺปิยฏฺเน สติพลํ ตทา สมุทาคตํ. อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเน สมาธิพลํ ตทา สมุทาคตํ. อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเน ปฺาพลํ ตทา สมุทาคตํ.
อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํ. ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํ. อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํ. อวิกฺเขปฏฺเน ¶ สมาธินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํ. ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ตทา สมุทาคตํ.
อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยา ตทา สมุทาคตา. อกมฺปิยฏฺเน พลา ตทา สมุทาคตา. นิยฺยานฏฺเน สมฺโพชฺฌงฺคา ตทา สมุทาคตา. เหตุฏฺเน มคฺโค ตทา สมุทาคโต. อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานา ตทา สมุทาคตา. ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานา ตทา สมุทาคตา. อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทา ตทา สมุทาคตา. ตถฏฺเน สจฺจา ตทา สมุทาคตา. อวิกฺเขปฏฺเน สมโถ ตทา สมุทาคโต. อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา ตทา สมุทาคตา. เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนา ตทา สมุทาคตา. อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธํ ตทา สมุทาคตํ. สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ ตทา สมุทาคตา. อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ ตทา สมุทาคตา. ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ ตทา สมุทาคตา. วิมุตฺตฏฺเน วิโมกฺโข ตทา สมุทาคโต. ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชา ตทา สมุทาคตา. ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺติ ตทา สมุทาคตา. สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ ตทา สมุทาคตํ.
ฉนฺโท ¶ ¶ มูลฏฺเน ตทา สมุทาคโต. มนสิกาโร สมุฏฺานฏฺเน ตทา สมุทาคโต. ผสฺโส สโมธานฏฺเน ตทา สมุทาคโต. เวทนา สโมสรณฏฺเน ตทา สมุทาคตา. สมาธิ ปมุขฏฺเน ตทา สมุทาคโต. สติ อาธิปเตยฺยฏฺเน ตทา สมุทาคตา. ปฺา ตทุตฺตรฏฺเน ตทา สมุทาคตา ¶ . วิมุตฺติ สารฏฺเน ตทา สมุทาคตา. อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ¶ ตทา สมุทาคตํ. วุฏฺหิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตา.
โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ ตทา สมุทาคตา. อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป ตทา สมุทาคโต…เป… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ ตทา สมุทาคตํ. ฉนฺโท มูลฏฺเน ตทา สมุทาคโต. มนสิกาโร สมุฏฺานฏฺเน ตทา สมุทาคโต. ผสฺโส สโมธานฏฺเน ตทา สมุทาคโต. เวทนา สโมสรณฏฺเน ตทา สมุทาคตา. สมาธิ ปมุขฏฺเน ตทา สมุทาคโต. สติ อาธิปเตยฺยฏฺเน ตทา สมุทาคตา. ปฺา ตทุตฺตรฏฺเน ตทา สมุทาคตา. วิมุตฺติ สารฏฺเน ตทา สมุทาคตา. อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ตทา สมุทาคตํ. วุฏฺหิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตา.
สกทาคามิมคฺคกฺขเณ…เป… สกทาคามิผลกฺขเณ…เป… อนาคามิมคฺคกฺขเณ…เป… อนาคามิผลกฺขเณ…เป… อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ ตทา สมุทาคตา…เป… สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ ตทา สมุทาคตํ. ฉนฺโท มูลฏฺเน ตทา สมุทาคโต…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ตทา สมุทาคตํ. วุฏฺหิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตา.
อรหตฺตผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ ตทา สมุทาคตา ¶ …เป… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ ตทา สมุทาคตํ. ฉนฺโท มูลฏฺเน ตทา สมุทาคโต ¶ …เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ตทา สมุทาคตํ. วุฏฺหิตฺวา ปจฺจเวกฺขติ, อิเม ธมฺมา ตทา สมุทาคตา. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ตทา สมุทาคเต ธมฺเม ปสฺสเน ปฺา ปจฺจเวกฺขเณ าณํ’’.
ปจฺจเวกฺขณาณนิทฺเทโส จุทฺทสโม.
๑๕. วตฺถุนานตฺตาณนิทฺเทโส
๖๖. กถํ ¶ อชฺฌตฺตววตฺถาเน ปฺา วตฺถุนานตฺเต าณํ? กถํ อชฺฌตฺตธมฺเม ววตฺเถติ? จกฺขุํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, โสตํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, ฆานํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, ชิวฺหํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, กายํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ, มนํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ.
กถํ จกฺขุํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? จกฺขุ อวิชฺชาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ ตณฺหาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ กมฺมสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ อาหารสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, จกฺขุ อุปฺปนฺนนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ สมุทาคตนฺติ ววตฺเถติ. จกฺขุ อหุตฺวา สมฺภูตํ, หุตฺวา น ภวิสฺสตีติ ววตฺเถติ. จกฺขุํ อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, จกฺขุ อทฺธุวํ อสสฺสตํ วิปริณามธมฺมนฺติ ววตฺเถติ, จกฺขุ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ววตฺเถติ ¶ . จกฺขุํ อนิจฺจโต ¶ ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต; อนตฺตโต ววตฺเถติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน ¶ รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสฺํ ปชหติ, อนตฺตโต ววตฺเถนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. เอวํ จกฺขุํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ.
กถํ โสตํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? โสตํ อวิชฺชาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ…เป… เอวํ โสตํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ. กถํ ฆานํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? ฆานํ อวิชฺชาสมฺภูตนฺติ ววตฺเถติ…เป… เอวํ ฆานํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ. กถํ ชิวฺหํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? ชิวฺหา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา กมฺมสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา อาหารสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ ชิวฺหา สมุทาคตาติ ววตฺเถติ. ชิวฺหา อหุตฺวา สมฺภูตา, หุตฺวา น ภวิสฺสตีติ ววตฺเถติ. ชิวฺหํ อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, ชิวฺหา อทฺธุวา อสสฺสตา วิปริณามธมฺมาติ ววตฺเถติ, ชิวฺหา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ¶ ววตฺเถติ. ชิวฺหํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน ¶ นิจฺจโต…เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ…เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. เอวํ ชิวฺหํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ.
กถํ กายํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? กาโย อวิชฺชาสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, กาโย ตณฺหาสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, กาโย กมฺมสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, กาโย อาหารสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, กาโย จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, กาโย อุปฺปนฺโนติ ววตฺเถติ, กาโย สมุทาคโตติ ววตฺเถติ. กาโย อหุตฺวา สมฺภูโต, หุตฺวา น ภวิสฺสตีติ ววตฺเถติ. กายํ อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, กาโย อทฺธุโว อสสฺสโต วิปริณามธมฺโมติ ววตฺเถติ, กาโย อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโมติ ววตฺเถติ. กายํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต…เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสฺํ ปชหติ…เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. เอวํ กายํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ.
กถํ ¶ มนํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ? มโน อวิชฺชาสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, มโน ตณฺหาสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, มโน กมฺมสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, มโน อาหารสมฺภูโตติ ววตฺเถติ, มโน อุปฺปนฺโนติ ววตฺเถติ ¶ , มโน สมุทาคโตติ ววตฺเถติ. มโน อหุตฺวา สมฺภูโต, หุตฺวา น ภวิสฺสตีติ ววตฺเถติ. มนํ อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, มโน อทฺธุโว อสสฺสโต วิปริณามธมฺโมติ ววตฺเถติ, มโน อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโมติ ววตฺเถติ. มนํ อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต; อนตฺตโต ววตฺเถติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสฺํ ปชหติ, อนตฺตโต ววตฺเถนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. เอวํ มนํ อชฺฌตฺตํ ววตฺเถติ. เอวํ อชฺฌตฺตธมฺเม ววตฺเถติ. ตํ าตฏฺเน ¶ าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อชฺฌตฺตววตฺถาเน ปฺา วตฺถุนานตฺเต าณํ’’.
วตฺถุนานตฺตาณนิทฺเทโส ปนฺนรสโม.
๑๖. โคจรนานตฺตาณนิทฺเทโส
๖๗. กถํ พหิทฺธา ววตฺถาเน ปฺา โคจรนานตฺเต าณํ? กถํ พหิทฺธา ธมฺเม ววตฺเถติ? รูเป พหิทฺธา ววตฺเถติ, สทฺเท พหิทฺธา ววตฺเถติ, คนฺเธ พหิทฺธา ววตฺเถติ, รเส พหิทฺธา ววตฺเถติ, โผฏฺพฺเพ พหิทฺธา ววตฺเถติ, ธมฺเม พหิทฺธา ววตฺเถติ ¶ .
กถํ รูเป พหิทฺธา ววตฺเถติ? รูปา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ รูปา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, รูปา กมฺมสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, รูปา อาหารสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, รูปา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, รูปา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ, รูปา สมุทาคตาติ ววตฺเถติ. รูปา อหุตฺวา สมฺภูตา, หุตฺวา น ภวิสฺสนฺตีติ ววตฺเถติ. รูเป อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, รูปา อทฺธุวา อสสฺสตา วิปริณามธมฺมาติ ววตฺเถติ ¶ . รูปา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ววตฺเถติ. รูเป อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต; อนตฺตโต ววตฺเถติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ ¶ ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสฺํ ปชหติ, อนตฺตโต ววตฺเถนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. เอวํ รูเป พหิทฺธา ววตฺเถติ.
กถํ สทฺเท พหิทฺธา ววตฺเถติ? สทฺทา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ…เป… สทฺทา จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายาติ ววตฺเถติ, สทฺทา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ, สทฺทา สมุทาคตาติ ววตฺเถติ. สทฺทา ¶ อหุตฺวา สมฺภูตา, หุตฺวา น ภวิสฺสนฺตีติ ววตฺเถติ. สทฺเท อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, สทฺทา อทฺธุวา ¶ อสสฺสตา วิปริณามธมฺมาติ ววตฺเถติ, สทฺทา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ววตฺเถติ. สทฺเท อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต…เป… เอวํ สทฺเท พหิทฺธา ววตฺเถติ.
กถํ คนฺเธ พหิทฺธา ววตฺเถติ? คนฺธา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, คนฺธา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ…เป… เอวํ คนฺเธ พหิทฺธา ววตฺเถติ. กถํ รเส พหิทฺธา ววตฺเถติ? รสา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, รสา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ…เป… เอวํ รเส พหิทฺธา ววตฺเถติ. กถํ โผฏฺพฺเพ พหิทฺธา ววตฺเถติ? โผฏฺพฺพา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, โผฏฺพฺพา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, โผฏฺพฺพา กมฺมสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, โผฏฺพฺพา อาหารสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, โผฏฺพฺพา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ. โผฏฺพฺพา สมุทาคตาติ ววตฺเถติ…เป… เอวํ โผฏฺพฺเพ พหิทฺธา ววตฺเถติ.
กถํ ธมฺเม พหิทฺธา ววตฺเถติ? ธมฺมา อวิชฺชาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา ตณฺหาสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา กมฺมสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา อาหารสมฺภูตาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา อุปฺปนฺนาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา สมุทาคตาติ ววตฺเถติ. ธมฺมา อหุตฺวา สมฺภูตา ¶ , หุตฺวา น ภวิสฺสนฺตีติ ววตฺเถติ. ธมฺเม อนฺตวนฺตโต ววตฺเถติ, ธมฺมา อทฺธุวา อสสฺสตา วิปริณามธมฺมาติ ววตฺเถติ, ธมฺมา อนิจฺจา สงฺขตา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ขยธมฺมา วยธมฺมา วิราคธมฺมา นิโรธธมฺมาติ ววตฺเถติ. ธมฺเม อนิจฺจโต ววตฺเถติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต ววตฺเถติ, โน สุขโต; อนตฺตโต ววตฺเถติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ…เป… อนิจฺจโต ววตฺเถนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต ววตฺเถนฺโต สุขสฺํ ปชหติ, อนตฺตโต ววตฺเถนฺโต ¶ อตฺตสฺํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. เอวํ ธมฺเม พหิทฺธา ววตฺเถติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘พหิทฺธา ววตฺถาเน ปฺา โคจรนานตฺเต าณํ’’.
โคจรนานตฺตาณนิทฺเทโส โสฬสโม.
๑๗. จริยานานตฺตาณนิทฺเทโส
๖๘. กถํ ¶ ¶ จริยาววตฺถาเน ปฺา จริยานานตฺเต าณํ? จริยาติ ติสฺโส จริยาโย – วิฺาณจริยา, อฺาณจริยา, าณจริยา.
กตมา วิฺาณจริยา? ทสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา รูเปสุ, ทสฺสนฏฺโ จกฺขุวิฺาณํ วิฺาณจริยา รูเปสุ, ทิฏฺตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ [อภินิโรปนวิปากมโนธาตุ (สฺยา.)] วิฺาณจริยา ¶ รูเปสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิฺาณธาตุ วิฺาณจริยา รูเปสุ. สวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา สทฺเทสุ, สวนตฺโถ โสตวิฺาณํ วิฺาณจริยา สทฺเทสุ, สุตตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิฺาณจริยา สทฺเทสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิฺาณธาตุ วิฺาณจริยา สทฺเทสุ. ฆายนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา คนฺเธสุ, ฆายนฏฺโ [ฆายนตฺโถ (สฺยา. ก.)] ฆานวิฺาณํ วิฺาณจริยา คนฺเธสุ, ฆายิตตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิฺาณจริยา คนฺเธสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิฺาณธาตุ วิฺาณจริยา คนฺเธสุ. สายนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา รเสสุ, สายนฏฺโ ชิวฺหาวิฺาณํ วิฺาณจริยา รเสสุ, สายิตตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิฺาณจริยา รเสสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิฺาณธาตุ วิฺาณจริยา รเสสุ. ผุสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา โผฏฺพฺเพสุ, ผุสนฏฺโ กายวิฺาณํ วิฺาณจริยา โผฏฺพฺเพสุ, ผุฏฺตฺตา อภินิโรปนา วิปากมโนธาตุ วิฺาณจริยา โผฏฺพฺเพสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิฺาณธาตุ วิฺาณจริยา โผฏฺพฺเพสุ. วิชานนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา ธมฺเมสุ, วิชานนฏฺโ มโนวิฺาณํ วิฺาณจริยา ธมฺเมสุ, วิฺาตตฺตา อภินิโรปนา ¶ วิปากมโนธาตุ วิฺาณจริยา ธมฺเมสุ, อภินิโรปิตตฺตา วิปากมโนวิฺาณธาตุ วิฺาณจริยา ¶ ธมฺเมสุ.
๖๙. วิฺาณจริยาติ ¶ เกนฏฺเน วิฺาณจริยา? นีราคา จรตีติ – วิฺาณจริยา. นิทฺโทสา จรตีติ – วิฺาณจริยา. นิมฺโมหา จรตีติ – วิฺาณจริยา. นิมฺมานา จรตีติ – วิฺาณจริยา. นิทฺทิฏฺิ จรตีติ – วิฺาณจริยา ¶ นิอุทฺธจฺจา จรตีติ – วิฺาณจริยา. นิพฺพิจิกิจฺฉา จรตีติ – วิฺาณจริยา. นานุสยา จรตีติ – วิฺาณจริยา. ราควิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. โทสวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. โมหวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. มานวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. อุทฺธจฺจวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. วิจิกิจฺฉาวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. อนุสยวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. กุสเลหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. อกุสเลหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. สาวชฺเชหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. อนวชฺเชหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. กณฺเหหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. สุกฺเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. สุขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. ทุกฺขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. สุขวิปาเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา ¶ จรตีติ – วิฺาณจริยา. ทุกฺขวิปาเกหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – วิฺาณจริยา. วิฺาเต จรตีติ – วิฺาณจริยา. วิฺาณสฺส เอวรูปา จริยา โหตีติ – วิฺาณจริยา. ปกติปริสุทฺธมิทํ จิตฺตํ นิกฺกิเลสฏฺเนาติ – วิฺาณจริยา. อยํ วิฺาณจริยา.
กตมา อฺาณจริยา? มนาปิเยสุ รูเปสุ ราคสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; ราคสฺส ชวนา อฺาณจริยา. อมนาปิเยสุ รูเปสุ โทสสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; โทสสฺส ชวนา อฺาณจริยา. ตทุภเยน อสมเปกฺขนสฺมึ วตฺถุสฺมึ โมหสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; โมหสฺส ชวนา อฺาณจริยา. วินิพนฺธสฺส มานสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; มานสฺส ชวนา อฺาณจริยา. ปรามฏฺาย ทิฏฺิยา ชวนตฺถาย ¶ อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; ทิฏฺิยา ชวนา อฺาณจริยา. วิกฺเขปคตสฺส อุทฺธจฺจสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา ¶ วิฺาณจริยา; อุทฺธจฺจสฺส ชวนา อฺาณจริยา. อนิฏฺงฺคตาย วิจิกิจฺฉาย ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; วิจิกิจฺฉาย ชวนา อฺาณจริยา. ถามคตสฺส อนุสยสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา ¶ ; อนุสยสฺส ชวนา อฺาณจริยา.
มนาปิเยสุ ¶ สทฺเทสุ…เป… มนาปิเยสุ คนฺเธสุ…เป… มนาปิเยสุ รเสสุ…เป… มนาปิเยสุ โผฏฺพฺเพสุ…เป… มนาปิเยสุ ธมฺเมสุ ราคสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; ราคสฺส ชวนา อฺาณจริยา. อมนาปิเยสุ ธมฺเมสุ โทสสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; โทสสฺส ชวนา อฺาณจริยา. ตทุภเยน อสมเปกฺขนสฺมึ วตฺถุสฺมึ โมหสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; โมหสฺส ชวนา อฺาณจริยา. วินิพนฺธสฺส มานสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; มานสฺส ชวนา อฺาณจริยา. ปรามฏฺาย ทิฏฺิยา ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; ทิฏฺิยา ชวนา อฺาณจริยา. วิกฺเขปคตสฺส อุทฺธจฺจสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; อุทฺธจฺจสฺส ชวนา อฺาณจริยา; อนิฏฺงฺคตาย วิจิกิจฺฉาย ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; วิจิกิจฺฉาย ชวนา อฺาณจริยา. ถามคตสฺส อนุสยสฺส ชวนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; อนุสยสฺส ชวนา อฺาณจริยา.
๗๐. อฺาณจริยาติ เกนฏฺเน อฺาณจริยา? สราคา จรตีติ – อฺาณจริยา. สโทสา จรตีติ – อฺาณจริยา. สโมหา จรตีติ – อฺาณจริยา. สมานา จรตีติ – อฺาณจริยา. สทิฏฺิ จรตีติ – อฺาณจริยา. สอุทฺธจฺจา จรตีติ – อฺาณจริยา. สวิจิกิจฺฉา จรตีติ – อฺาณจริยา. สานุสยา จรตีติ – อฺาณจริยา ¶ . ราคสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. โทสสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. โมหสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. มานสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา ¶ . ทิฏฺิสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. อุทฺธจฺจสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. อนุสยสมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. กุสเลหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. อกุสเลหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. สาวชฺเชหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. อนวชฺเชหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา ¶ . กณฺเหหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. สุกฺเกหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. สุขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. ทุกฺขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ ¶ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. สุขวิปาเกหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. ทุกฺขวิปาเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – อฺาณจริยา. อฺาเต จรตีติ – อฺาณจริยา. อฺาณสฺส เอวรูปา จริยา โหตีติ – อฺาณจริยา. อยํ อฺาณจริยา.
๗๑. กตมา าณจริยา? อนิจฺจานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; อนิจฺจานุปสฺสนา าณจริยา. ทุกฺขานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; ทุกฺขานุปสฺสนา าณจริยา. อนตฺตานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา ¶ วิฺาณจริยา; อนตฺตานุปสฺสนา าณจริยา. นิพฺพิทานุปสฺสนตฺถาย…เป… วิราคานุปสฺสนตฺถาย… นิโรธานุปสฺสนตฺถาย… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนตฺถาย… ขยานุปสฺสนตฺถาย… วยานุปสฺสนตฺถาย… วิปริณามานุปสฺสนตฺถาย… อนิมิตฺตานุปสฺสนตฺถาย… อปฺปณิหิตานุปสฺสนตฺถาย… สฺุตานุปสฺสนตฺถาย… อธิปฺาธมฺมานุปสฺสนตฺถาย… ยถาภูตาณทสฺสนตฺถาย… อาทีนวานุปสฺสนตฺถาย… ปฏิสงฺขานุปสฺสนตฺถาย อาวชฺชนกิริยาพฺยากตา วิฺาณจริยา; ปฏิสงฺขานุปสฺสนา าณจริยา. วิวฏฺฏนานุปสฺสนา าณจริยา. โสตาปตฺติมคฺโค าณจริยา. โสตาปตฺติผลสมาปตฺติ าณจริยา. สกทาคามิมคฺโค าณจริยา. สกทาคามิผลสมาปตฺติ าณจริยา. อนาคามิมคฺโค าณจริยา. อนาคามิผลสมาปตฺติ าณจริยา. อรหตฺตมคฺโค าณจริยา. อรหตฺตผลสมาปตฺติ าณจริยา.
าณจริยาติ เกนฏฺเน าณจริยา? นีราคา จรตีติ – าณจริยา. นิทฺโทสา จรตีติ – าณจริยา…เป… นานุสยา ¶ จรตีติ – าณจริยา. ราควิปฺปยุตฺตา จรตีติ – าณจริยา. โทสวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – าณจริยา. โมหวิปฺปยุตฺตา จรตีติ – าณจริยา. มานวิปฺปยุตฺตา…เป… ทิฏฺิวิปฺปยุตฺตา… อุทฺธจฺจวิปฺปยุตฺตา… วิจิกิจฺฉาวิปฺปยุตฺตา… อนุสยวิปฺปยุตฺตา… กุสเลหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา… อกุสเลหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา… สาวชฺเชหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา… อนวชฺเชหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา… กณฺเหหิ กมฺเมหิ ¶ วิปฺปยุตฺตา… สุกฺเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา… สุขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา… ทุกฺขุทฺรเยหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา… สุขวิปาเกหิ กมฺเมหิ สมฺปยุตฺตา จรตีติ – าณจริยา. ทุกฺขวิปาเกหิ กมฺเมหิ วิปฺปยุตฺตา จรตีติ ¶ – าณจริยา. าเต จรตีติ – าณจริยา ¶ . าณสฺส เอวรูปา จริยา โหตีติ – าณจริยา. อยํ าณจริยา. อฺา วิฺาณจริยา, อฺา อฺาณจริยา, อฺา าณจริยาติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘จริยาววตฺถาเน ปฺา จริยานานตฺเต าณํ’’.
จริยานานตฺตาณนิทฺเทโส สตฺตรสโม.
๑๘. ภูมินานตฺตาณนิทฺเทโส
๗๒. กถํ จตุธมฺมววตฺถาเน ปฺา ภูมินานตฺเต าณํ? จตสฺโส ภูมิโย – กามาวจรา ภูมิ, รูปาวจรา ภูมิ, อรูปาวจรา ภูมิ, อปริยาปนฺนา ภูมิ. กตมา กามาวจรา ภูมิ? เหฏฺโต อวีจินิรยํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทเว [ปรนิมฺมิตวสวตฺติเทเว (ก.)] อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา ขนฺธธาตุอายตนา รูปํ เวทนา สฺา สงฺขารา วิฺาณํ – อยํ กามาวจรา ภูมิ.
กตมา รูปาวจรา ภูมิ? เหฏฺโต ¶ พฺรหฺมโลกํ ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต อกนิฏฺเ เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ¶ ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา – อยํ รูปาวจรา ภูมิ.
กตมา อรูปาวจรา ภูมิ? เหฏฺโต อากาสานฺจายตนูปเค เทเว ปริยนฺตํ กริตฺวา อุปริโต เนวสฺานาสฺายตนูปเค เทเว อนฺโตกริตฺวา ยํ เอตสฺมึ อนฺตเร เอตฺถาวจรา เอตฺถ ปริยาปนฺนา สมาปนฺนสฺส วา อุปปนฺนสฺส วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหาริสฺส วา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา – อยํ อรูปาวจรา ภูมิ.
กตมา อปริยาปนฺนา ภูมิ? อปริยาปนฺนา มคฺคา จ มคฺคผลานิ จ อสงฺขตา จ ธาตุ – อยํ อปริยาปนฺนา ภูมิ. อิมา จตสฺโส ภูมิโย.
อปราปิ จตสฺโส ภูมิโย จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, จตฺตาริ ฌานานิ, จตสฺโส อปฺปมฺาโย, จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย, จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, จตสฺโส ¶ ปฏิปทา, จตฺตาริ อารมฺมณานิ, จตฺตาโร อริยวํสา, จตฺตาริ สงฺคหวตฺถูนิ ¶ , จตฺตาริ จกฺกานิ, จตฺตาริ ธมฺมปทานิ – อิมา จตสฺโส ภูมิโย. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘จตุธมฺมววตฺถาเน ปฺา ภูมินานตฺเต าณํ’’.
ภูมินานตฺตาณนิทฺเทโส อฏฺารสโม.
๑๙. ธมฺมนานตฺตาณนิทฺเทโส
๗๓. กถํ นวธมฺมววตฺถาเน ปฺา ธมฺมนานตฺเต าณํ? กถํ ¶ ธมฺเม ววตฺเถติ? กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ. รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ. อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ. อปริยาปนฺเน ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ.
กถํ ¶ กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? ทส กุสลกมฺมปเถ กุสลโต ววตฺเถติ, ทส อกุสลกมฺมปเถ อกุสลโต ววตฺเถติ, รูปฺจ วิปากฺจ กิริยฺจ อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ กามาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อกุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ.
กถํ รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? อิธฏฺสฺส จตฺตาริ ฌานานิ กุสลโต ววตฺเถติ, ตตฺรูปปนฺนสฺส จตฺตาริ ฌานานิ อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ รูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ.
กถํ อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? อิธฏฺสฺส จตสฺโส อรูปาวจรสมาปตฺติโย กุสลโต ววตฺเถติ, ตตฺรูปปนฺนสฺส จตสฺโส อรูปาวจรสมาปตฺติโย อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ อรูปาวจเร ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ.
กถํ ¶ ¶ อปริยาปนฺเน ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ? จตฺตาโร อริยมคฺเค กุสลโต ววตฺเถติ, จตฺตาริ จ สามฺผลานิ นิพฺพานฺจ อพฺยากตโต ววตฺเถติ – เอวํ อปริยาปนฺเน ธมฺเม กุสลโต ววตฺเถติ, อพฺยากตโต ววตฺเถติ. เอวํ ธมฺเม ววตฺเถติ.
นว ¶ ปาโมชฺชมูลกา ธมฺมา. อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. สมาหิเต จิตฺเต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ. ยถาภูตํ ชานํ ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… อนตฺตโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… วิมุจฺจติ.
รูปํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… รูปํ ทุกฺขโต มนสิกโรโต…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… ชรามรณํ ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… ชรามรณํ อนตฺตโต ¶ มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. สมาหิเต จิตฺเต ยถาภูตํ ปชานาติ ปสฺสติ. ยถาภูตํ ชานํ ปสฺสํ นิพฺพินฺทติ, นิพฺพินฺทํ วิรชฺชติ, วิราคา วิมุจฺจติ. อิเม นว ปาโมชฺชมูลกา ธมฺมา ¶ .
๗๔. นว โยนิโส มนสิการมูลกา ธมฺมา. อนิจฺจโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. สมาหิเตน จิตฺเตน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. ทุกฺขโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. สมาหิเตน จิตฺเตน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ¶ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ. อนตฺตโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป….
รูปํ อนิจฺจโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… รูปํ ทุกฺขโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… รูปํ อนตฺตโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อนิจฺจโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… ชรามรณํ ทุกฺขโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ชายติ…เป… ชรามรณํ อนตฺตโต โยนิโส มนสิกโรโต ปาโมชฺชํ ¶ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ¶ ชายติ, ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ, ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. สมาหิเตน จิตฺเตน ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’’ติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ‘‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’’ติ ¶ ยถาภูตํ ปชานาติ. อิเม นว โยนิโส มนสิการมูลกา ธมฺมา.
นว นานตฺตา – ธาตุนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ผสฺสนานตฺตํ, ผสฺสนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ เวทนานานตฺตํ, เวทนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สฺานานตฺตํ, สฺานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สงฺกปฺปนานตฺตํ, สงฺกปฺปนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ฉนฺทนานตฺตํ, ฉนฺทนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริฬาหนานตฺตํ, ปริฬาหนานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ปริเยสนานานตฺตํ, ปริเยสนานานตฺตํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ ลาภนานตฺตํ – อิเม นว นานตฺตา. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘นวธมฺมววตฺถาเน ปฺา ธมฺมนานตฺเต าณํ’’.
ธมฺมนานตฺตาณนิทฺเทโส เอกูนวีสติโม.
๒๐-๒๔. าณปฺจกนิทฺเทโส
๗๕. กถํ อภิฺาปฺา าตฏฺเ าณํ, ปริฺาปฺา ตีรณฏฺเ าณํ, ปหาเนปฺา ปริจฺจาคฏฺเ าณํ, ภาวนา ปฺา เอกรสฏฺเ าณํ, สจฺฉิกิริยาปฺา ผสฺสนฏฺเ าณํ? เย เย ธมฺมา อภิฺาตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา าตา ¶ โหนฺติ. เย เย ธมฺมา ปริฺาตา โหนฺติ, เต ¶ เต ธมฺมา ตีริตา โหนฺติ. เย เย ธมฺมา ปหีนา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ปริจฺจตฺตา โหนฺติ. เย เย ธมฺมา ภาวิตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา เอกรสา โหนฺติ. เย เย ธมฺมา สจฺฉิกตา โหนฺติ, เต เต ธมฺมา ผสฺสิตา โหนฺติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อภิฺา ปฺา าตฏฺเ าณํ, ปริฺา ปฺา ตีรณฏฺเ าณํ, ปหาเน ปฺา ปริจฺจาคฏฺเ าณํ, ภาวนา ปฺา เอกรสฏฺเ าณํ, สจฺฉิกิริยา ปฺา ผุสนฏฺเ าณํ’’.
าณปฺจกนิทฺเทโส จตุวีสติโม.
๒๕-๒๘. ปฏิสมฺภิทาาณนิทฺเทโส
๗๖. กถํ ¶ ¶ อตฺถนานตฺเต ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมนานตฺเต ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺตินานตฺเต ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานนานตฺเต ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ? สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโม, วีริยินฺทฺริยํ ธมฺโม, สตินฺทฺริยํ ธมฺโม, สมาธินฺทฺริยํ ธมฺโม, ปฺินฺทฺริยํ ธมฺโม. อฺโ สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโม, อฺโ วีริยินฺทฺริยํ ธมฺโม, อฺโ สตินฺทฺริยํ ธมฺโม, อฺโ สมาธินฺทฺริยํ ธมฺโม, อฺโ ปฺินฺทฺริยํ ธมฺโม. เยน าเณน อิเม นานา ธมฺมา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา ธมฺมา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมนานตฺเต ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท ¶ าณํ’’.
อธิโมกฺขฏฺโ อตฺโถ, ปคฺคหฏฺโ อตฺโถ, อุปฏฺานฏฺโ อตฺโถ, อวิกฺเขปฏฺโ อตฺโถ, ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ. อฺโ อธิโมกฺขฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ปคฺคหฏฺโ อตฺโถ, อฺโ อุปฏฺานฏฺโ อตฺโถ, อฺโ อวิกฺเขปฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ. เยน าเณน อิเม นานา อตฺถา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา อตฺถา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ ‘‘อตฺถนานตฺเต ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ’’.
ปฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา. อฺา ธมฺมนิรุตฺติโย, อฺา อตฺถนิรุตฺติโย. เยน าเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย าตา, เตเนว าเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตินานตฺเต ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ’’.
ปฺจสุ ¶ ธมฺเมสุ าณานิ, ปฺจสุ อตฺเถสุ าณานิ, ทสสุ นิรุตฺตีสุ าณานิ. อฺานิ ธมฺเมสุ าณานิ, อฺานิ อตฺเถสุ าณานิ, อฺานิ นิรุตฺตีสุ าณานิ. เยน าเณน อิเม นานา าณา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา าณา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภานนานตฺเต ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ’’.
๗๗. สทฺธาพลํ ¶ ธมฺโม, วีริยพลํ ธมฺโม, สติพลํ ธมฺโม, สมาธิพลํ ธมฺโม, ปฺาพลํ ธมฺโม. อฺโ สทฺธาพลํ ธมฺโม, อฺโ วีริยพลํ ธมฺโม, อฺโ สติพลํ ธมฺโม, อฺโ สมาธิพลํ ธมฺโม, อฺโ ปฺาพลํ ธมฺโม. เยน าเณน อิเม นานา ¶ ธมฺมา าตา, เตเนว าเณน ¶ อิเม นานา ธมฺมา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมนานตฺเต ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ’’.
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ. โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ. ปมาเท อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ. อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ. อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ. อฺโ อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ, อฺโ โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ปมาเท อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ, อฺโ อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ, อฺโ อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺโ อตฺโถ. เยน าเณน อิเม นานา อตฺถา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา อตฺถา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถนานตฺเต ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ’’.
ปฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา. อฺา ธมฺมนิรุตฺติโย, อฺา อตฺถนิรุตฺติโย. เยน าเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย าตา, เตเนว าเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ปฏิวิทิตาติ. เตน ¶ วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตินานตฺเต ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ’’.
ปฺจสุ [ปฺจ (?)] ธมฺเมสุ าณานิ, ปฺจสุ [ปฺจ (?)] อตฺเถสุ าณานิ, ทสสุ [ทส (?)] นิรุตฺตีสุ าณานิ. อฺานิ ธมฺเมสุ าณานิ, อฺานิ อตฺเถสุ าณานิ, อฺานิ นิรุตฺตีสุ าณานิ. เยน าเณน อิเม นานา าณา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา าณา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภานนานตฺเต ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ’’.
สติสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ ธมฺโม, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม. อฺโ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อฺโ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อฺโ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อฺโ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อฺโ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อฺโ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม, อฺโ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม. เยน าเณน อิเม นานา ธมฺมา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา ธมฺมา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมนานตฺเต ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ’’.
อุปฏฺานฏฺโ ¶ อตฺโถ, ปวิจยฏฺโ อตฺโถ, ปคฺคหฏฺโ อตฺโถ, ผรณฏฺโ อตฺโถ, อุปสมฏฺโ อตฺโถ, อวิกฺเขปฏฺโ อตฺโถ, ปฏิสงฺขานฏฺโ อตฺโถ. อฺโ อุปฏฺานฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ¶ ปวิจยฏฺโ ¶ อตฺโถ, อฺโ ปคฺคหฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ผรณฏฺโ อตฺโถ, อฺโ อุปสมฏฺโ อตฺโถ, อฺโ อวิกฺเขปฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ปฏิสงฺขานฏฺโ อตฺโถ. เยน าเณน อิเม นานา อตฺถา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา อตฺถา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถนานตฺเต ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ’’.
สตฺต ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, สตฺต อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา. อฺา ธมฺมนิรุตฺติโย, อฺา อตฺถนิรุตฺติโย. เยน าเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย าตา, เตเนว าเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตินานตฺเต ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ’’.
สตฺตสุ ธมฺเมสุ าณานิ, สตฺตสุ อตฺเถสุ าณานิ, จุทฺทสสุ นิรุตฺตีสุ าณานิ. อฺานิ ธมฺเมสุ าณานิ, อฺานิ อตฺเถสุ าณานิ, อฺานิ นิรุตฺตีสุ าณานิ. เยน าเณน อิเม นานา าณา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา าณา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภานนานตฺเต ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ’’.
สมฺมาทิฏฺิ ธมฺโม, สมฺมาสงฺกปฺโป ธมฺโม, สมฺมาวาจา ธมฺโม, สมฺมากมฺมนฺโต ธมฺโม, สมฺมาอาชีโว ธมฺโม, สมฺมาวายาโม ธมฺโม, สมฺมาสติ ธมฺโม, สมฺมาสมาธิ ธมฺโม. อฺโ ¶ สมฺมาทิฏฺิ ธมฺโม, อฺโ สมฺมาสงฺกปฺโป ¶ ธมฺโม, อฺโ สมฺมาวาจา ธมฺโม, อฺโ สมฺมากมฺมนฺโต ธมฺโม, อฺโ สมฺมาอาชีโว ธมฺโม, อฺโ สมฺมาวายาโม ธมฺโม, อฺโ สมฺมาสติ ธมฺโม, อฺโ สมฺมาสมาธิ ธมฺโม. เยน าเณน อิเม นานา ธมฺมา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา ธมฺมา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมนานตฺเต ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ’’.
ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ, อภินิโรปนฏฺโ อตฺโถ, ปริคฺคหฏฺโ อตฺโถ, สมุฏฺานฏฺโ อตฺโถ, โวทานฏฺโ อตฺโถ, ปคฺคหฏฺโ อตฺโถ, อุปฏฺานฏฺโ อตฺโถ, อวิกฺเขปฏฺโ อตฺโถ. อฺโ ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ, อฺโ อภินิโรปนฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ปริคฺคหฏฺโ อตฺโถ, อฺโ สมุฏฺานฏฺโ อตฺโถ, อฺโ โวทานฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ปคฺคหฏฺโ อตฺโถ, อฺโ ¶ อุปฏฺานฏฺโ อตฺโถ, อฺโ อวิกฺเขปฏฺโ อตฺโถ. เยน าเณน อิเม นานา อตฺถา าตา เตเนว าเณน อิเม นานา อตฺถา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถนานตฺเต ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ’’.
อฏฺ ¶ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, อฏฺ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา. อฺา ธมฺมนิรุตฺติโย, อฺา อตฺถนิรุตฺติโย. เยน าเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย าตา ¶ , เตเนว าเณน อิมา นานา นิรุตฺติโย ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตินานตฺเต ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ’’.
อฏฺสุ ธมฺเมสุ าณานิ, อฏฺสุ อตฺเถสุ าณานิ โสฬสสุ นิรุตฺตีสุ าณานิ. อฺานิ ธมฺเมสุ าณานิ, อฺานิ อตฺเถสุ าณานิ, อฺานิ นิรุตฺตีสุ าณานิ. เยน าเณน อิเม นานา าณา าตา, เตเนว าเณน อิเม นานา าณา ปฏิวิทิตาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภานนานตฺเต ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ’’. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถนานตฺเต ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ. ธมฺมนานตฺเต ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ. นิรุตฺตินานตฺเต ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ. ปฏิภานนานตฺเต ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ’’.
ปฏิสมฺภิทาาณนิทฺเทโส อฏฺวีสติโม.
๒๙-๓๑. าณตฺตยนิทฺเทโส
๗๘. กถํ ¶ วิหารนานตฺเต ปฺา วิหารฏฺเ าณํ, สมาปตฺตินานตฺเต ปฺา สมาปตฺตฏฺเ าณํ, วิหารสมาปตฺตินานตฺเต ปฺา วิหารสมาปตฺตฏฺเ าณํ? นิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อนิมิตฺโต วิหาโร. ปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อปฺปณิหิโต วิหาโร. อภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สฺุเต อธิมุตฺตตฺตา ¶ ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – สฺุโต วิหาโร.
นิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตา สมาปตฺติ. ปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ¶ ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตา สมาปตฺติ. อภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สฺุเต ¶ อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สฺุตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สฺุตา สมาปตฺติ.
นิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺติ. ปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตวิหารสมาปตฺติ. อภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สฺุเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สฺุตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สฺุตวิหารสมาปตฺติ.
๗๙. รูปนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อนิมิตฺโต วิหาโร. รูปปณิธึ ภยโต ¶ สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อปฺปณิหิโต วิหาโร. รูปาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สฺุเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – สฺุโต วิหาโร.
รูปนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตา สมาปตฺติ ¶ . รูปปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตา สมาปตฺติ. รูปาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สฺุเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สฺุตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สฺุตา สมาปตฺติ.
รูปนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺติ. รูปปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส ¶ วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตวิหารสมาปตฺติ. รูปาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สฺุเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สฺุตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สฺุตวิหารสมาปตฺติ.
เวทนานิมิตฺตํ ¶ ¶ …เป… สฺานิมิตฺตํ… สงฺขารนิมิตฺตํ… วิฺาณนิมิตฺตํ… จกฺขุนิมิตฺตํ…เป… ชรามรณนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อนิมิตฺโต วิหาโร. ชรามรณปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – อปฺปณิหิโต วิหาโร. ชรามรณาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สฺุเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ – สฺุโต วิหาโร.
ชรามรณนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตา สมาปตฺติ. ชรามรณปณิธึ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตา สมาปตฺติ. ชรามรณาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สฺุเต อธิมุตฺตตฺตา ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สฺุตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สฺุตา สมาปตฺติ.
ชรามรณนิมิตฺตํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อนิมิตฺตวิหารสมาปตฺติ. ชรามรณปณิธึ ภยโต ¶ สมฺปสฺสมาโน อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตฺตา ¶ ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ อปฺปณิหิตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – อปฺปณิหิตวิหารสมาปตฺติ. ชรามรณาภินิเวสํ ภยโต สมฺปสฺสมาโน สฺุเต อธิมุตฺตตฺตา ผุสฺส ผุสฺส วยํ ปสฺสติ, ปวตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา นิโรธํ นิพฺพานํ สฺุตํ อาวชฺชิตฺวา สมาปชฺชติ – สฺุตวิหารสมาปตฺติ. อฺโ ¶ อนิมิตฺโต วิหาโร, อฺโ อปฺปณิหิโต วิหาโร, อฺโ สฺุโต วิหาโร. อฺา อนิมิตฺตสมาปตฺติ, อฺา อปฺปณิหิตสมาปตฺติ, อฺา สฺุตสมาปตฺติ. อฺา อนิมิตฺตา วิหารสมาปตฺติ, อฺา อปฺปณิหิตา วิหารสมาปตฺติ, อฺา สฺุตา วิหารสมาปตฺติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘วิหารนานตฺเต ปฺา วิหารฏฺเ าณํ, สมาปตฺตินานตฺเต ปฺา สมาปตฺตฏฺเ าณํ, วิหารสมาปตฺตินานตฺเต ปฺา วิหารสมาปตฺตฏฺเ าณํ’’.
าณตฺตยนิทฺเทโส เอกตึสติโม.
๓๒. อานนฺตริกสมาธิาณนิทฺเทโส
๘๐. กถํ ¶ อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปฺา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ าณํ? เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. ตสฺส สมาธิสฺส วเสน อุปฺปชฺชติ าณํ. เตน าเณน อาสวา ขียนฺติ. อิติ ปมํ สมโถ, ปจฺฉา าณํ. เตน าเณน อาสวานํ ขโย โหติ ¶ . เตน วุจฺจติ – ‘‘อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปฺา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ าณํ’’.
อาสวาติ กตเม เต อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. กตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน อนวเสโส ทิฏฺาสโว ขียติ, อปายคมนีโย กามาสโว ขียติ, อปายคมนีโย ภวาสโว ขียติ, อปายคมนีโย อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริโก กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. อนาคามิมคฺเคน อนวเสโส กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ ¶ อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. อรหตฺตมคฺเคน อนวเสโส ภวาสโว ขียติ, อนวเสโส อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ.
อพฺยาปาทวเสน ¶ …เป… อาโลกสฺาวเสน… อวิกฺเขปวเสน… ธมฺมววตฺถานวเสน… าณวเสน… ปาโมชฺชวเสน… ปมชฺฌานวเสน… ทุติยชฺฌานวเสน… ตติยชฺฌานวเสน… จตุตฺถชฺฌานวเสน… อากาสานฺจายตนสมาปตฺติวเสน… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติวเสน… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติวเสน… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติวเสน… ปถวีกสิณวเสน… อาโปกสิณวเสน ¶ … เตโชกสิณวเสน… วาโยกสิณวเสน… นีลกสิณวเสน… ปีตกสิณวเสน… โลหิตกสิณวเสน… โอทาตกสิณวเสน… อากาสกสิณวเสน… วิฺาณกสิณวเสน… พุทฺธานุสฺสติวเสน… ธมฺมานุสฺสติวเสน… สงฺฆานุสฺสติวเสน… สีลานุสฺสติวเสน… จาคานุสฺสติวเสน… เทวตานุสฺสติวเสน… อานาปานสฺสติวเสน… มรณสฺสติวเสน… กายคตาสติวเสน… อุปสมานุสฺสติวเสน… อุทฺธุมาตกสฺาวเสน… วินีลกสฺาวเสน… วิปุพฺพกสฺาวเสน… วิจฺฉิทฺทกสฺาวเสน… วิกฺขายิตกสฺาวเสน… วิกฺขิตฺตกสฺาวเสน… หตวิกฺขิตฺตกสฺาวเสน ¶ … โลหิตกสฺาวเสน… ปุฬวกสฺาวเสน… อฏฺิกสฺาวเสน.
๘๑. ทีฆํ อสฺสาสวเสน…เป… ทีฆํ ปสฺสาสวเสน… รสฺสํ อสฺสาสวเสน… รสฺสํ ปสฺสาสวเสน… สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน… ปีติปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… ปีติปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… สุขปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… สุขปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน… จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสาสวเสน… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ ปสฺสาสวเสน… สมาทหํ จิตฺตํ…เป… วิโมจยํ จิตฺตํ… อนิจฺจานุปสฺสี ¶ … วิราคานุปสฺสี… นิโรธานุปสฺสี… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน ¶ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. ตสฺส สมาธิสฺส วเสน อุปฺปชฺชติ าณํ, เตน าเณน อาสวา ขียนฺติ. อิติ ปมํ สมโถ, ปจฺฉา าณํ. เตน าเณน ¶ อาสวานํ ขโย โหติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปฺา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ าณํ’’.
อาสวาติ กตเม เต อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. กตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน อนวเสโส ทิฏฺาสโว ขียติ, อปายคมนีโย กามาสโว ขียติ, อปายคมนีโย ภวาสโว ขียติ, อปายคมนีโย อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริโก กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. อนาคามิมคฺเคน อนวเสโส กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. อรหตฺตมคฺเคน อนวเสโส ภวาสโว ขียติ, อนวเสโส อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. ตํ าตฏฺเน าณํ ¶ , ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อวิกฺเขปปริสุทฺธตฺตา อาสวสมุจฺเฉเท ปฺา อานนฺตริกสมาธิมฺหิ าณํ’’.
อานนฺตริกสมาธิาณนิทฺเทโส ทฺวตฺตึสติโม.
๓๓. อรณวิหาราณนิทฺเทโส
๘๒. กถํ ¶ ทสฺสนาธิปเตยฺยํ สนฺโต จ วิหาราธิคโม ปณีตาธิมุตฺตตา ปฺา อรณวิหาเร าณํ? ทสฺสนาธิปเตยฺยนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, ทุกฺขานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, อนตฺตานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ; เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, ชรามรเณ ทุกฺขานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ, ชรามรเณ อนตฺตานุปสฺสนา ทสฺสนาธิปเตยฺยํ.
สนฺโต ¶ ¶ จ วิหาราธิคโมติ สฺุโต วิหาโร สนฺโต วิหาราธิคโม. อนิมิตฺโต วิหาโร สนฺโต วิหาราธิคโม. อปฺปณิหิโต วิหาโร สนฺโต วิหาราธิคโม.
ปณีตาธิมุตฺตตาติ สฺุเต อธิมุตฺตตา ปณีตาธิมุตฺตตา. อนิมิตฺเต อธิมุตฺตตา ปณีตาธิมุตฺตตา. อปฺปณิหิเต อธิมุตฺตตา ปณีตาธิมุตฺตตา.
อรณวิหาโรติ ปมํ ฌานํ อรณวิหาโร. ทุติยํ ฌานํ อรณวิหาโร. ตติยํ ฌานํ อรณวิหาโร. จตุตฺถํ ฌานํ อรณวิหาโร. อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ ¶ อรณวิหาโร…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ อรณวิหาโร.
อรณวิหาโรติ เกนฏฺเน อรณวิหาโร? ปเมน ฌาเนน นีวรเณ หรตีติ – อรณวิหาโร. ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจาเร หรตีติ – อรณวิหาโร. ตติเยน ฌาเนน ปีตึ หรตีติ – อรณวิหาโร. จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺเข หรตีติ – อรณวิหาโร. อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสฺํ ปฏิฆสฺํ นานตฺตสฺํ หรตีติ – อรณวิหาโร. วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานฺจายตนสฺํ หรตีติ – อรณวิหาโร. อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา วิฺาณฺจายตนสฺํ หรตีติ – อรณวิหาโร. เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา อากิฺจฺายตนสฺํ หรตีติ – อรณวิหาโร. อยํ อรณวิหาโร. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ ¶ – ‘‘ทสฺสนาธิปเตยฺยํ สนฺโต จ วิหาราธิคโม ปณีตาธิมุตฺตตา ปฺา อรณวิหาเร าณํ’’.
อรณวิหาราณนิทฺเทโส เตตฺตึสติโม.
๓๔. นิโรธสมาปตฺติาณนิทฺเทโส
๘๓. กถํ ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ าณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสิภาวตา ปฺา นิโรธสมาปตฺติยา าณํ?
ทฺวีหิ ¶ พเลหีติ ทฺเว พลานิ – สมถพลํ, วิปสฺสนาพลํ. กตมํ สมถพลํ? เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป ¶ สมถพลํ. อพฺยาปาทวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ. อาโลกสฺาวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป ¶ สมถพลํ. อวิกฺเขปวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺเสกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ.
สมถพลนฺติ เกนฏฺเน สมถพลํ? ปเมน ฌาเนน นีวรเณ น กมฺปตีติ – สมถพลํ. ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจาเร น กมฺปตีติ – สมถพลํ. ตติเยน ฌาเนน ปีติยา น กมฺปตีติ – สมถพลํ. จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺเข น กมฺปตีติ – สมถพลํ. อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสฺาย ปฏิฆสฺาย นานตฺตสฺาย น กมฺปตีติ – สมถพลํ. วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานฺจายตนสฺาย น กมฺปตีติ – สมถพลํ. อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา วิฺาณฺจายตนสฺาย น กมฺปตีติ – สมถพลํ. เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา อากิฺจฺายตนสฺาย น กมฺปตีติ – สมถพลํ. อุทฺธจฺเจ จ อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปติ น จลติ น เวธตีติ – สมถพลํ. อิทํ สมถพลํ.
กตมํ วิปสฺสนาพลํ? อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ. ทุกฺขานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ. อนตฺตานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ. นิพฺพิทานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ. วิราคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ ¶ . นิโรธานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ. รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ ¶ …เป… รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ…เป… ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ.
วิปสฺสนาพลนฺติ เกนฏฺเน วิปสฺสนาพลํ? อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสฺาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสฺาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสฺาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิยา น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. วิราคานุปสฺสนาย ราเค น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. นิโรธานุปสฺสนาย สมุทเย ¶ น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทาเน น กมฺปตีติ ¶ – วิปสฺสนาพลํ. อวิชฺชาย จ อวิชฺชา สหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปติ น จลติ น เวธตีติ – วิปสฺสนาพลํ. อิทํ วิปสฺสนาพลํ.
ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยาติ กตเมสํ ติณฺณนฺนํ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา? ทุติยํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส วิตกฺกวิจารา วจีสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติ. จตุตฺถํ ฌานํ สมาปนฺนสฺส อสฺสาสปสฺสาสา กายสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติ. สฺาเวทยิตนิโรธํ สมาปนฺนสฺส สฺา จ เวทนา จ จิตฺตสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสทฺธา โหนฺติ. อิเมสํ ติณฺณนฺนํ สงฺขารานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ¶ .
๘๔. โสฬสหิ าณจริยาหีติ กตมาหิ โสฬสหิ าณจริยาหิ? อนิจฺจานุปสฺสนา าณจริยา, ทุกฺขานุปสฺสนา าณจริยา, อนตฺตานุปสฺสนา าณจริยา, นิพฺพิทานุปสฺสนา าณจริยา, วิราคานุปสฺสนา าณจริยา, นิโรธานุปสฺสนา าณจริยา, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา าณจริยา, วิวฏฺฏนานุปสฺสนา าณจริยา, โสตาปตฺติมคฺโค าณจริยา, โสตาปตฺติผลสมาปตฺติ าณจริยา, สกทาคามิมคฺโค าณจริยา, สกทาคามิผลสมาปตฺติ าณจริยา, อนาคามิมคฺโค าณจริยา, อนาคามิผลสมาปตฺติ าณจริยา, อรหตฺตมคฺโค าณจริยา, อรหตฺตผลสมาปตฺติ าณจริยา – อิมาหิ โสฬสหิ าณจริยาหิ.
๘๕. นวหิ สมาธิจริยาหีติ กตมาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ? ปมํ ฌานํ สมาธิจริยา, ทุติยํ ฌานํ สมาธิจริยา, ตติยํ ฌานํ สมาธิจริยา, จตุตฺถํ ฌานํ สมาธิจริยา, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ…เป… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติ… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ สมาธิจริยา. ปมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย ¶ วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ – อิมาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ.
วสีติ ¶ ปฺจ วสิโย. อาวชฺชนวสี, สมาปชฺชนวสี, อธิฏฺานวสี ¶ , วุฏฺานวสี, ปจฺจเวกฺขณาวสี. ปมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อาวชฺชติ; อาวชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – อาวชฺชนวสี. ปมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติ; สมาปชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – สมาปชฺชนวสี. ปมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อธิฏฺาติ ¶ ; อธิฏฺาเน ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – อธิฏฺานวสี. ปมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ วุฏฺาติ; วุฏฺาเน ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – วุฏฺานวสี. ปมํ ฌานํ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ ปจฺจเวกฺขติ; ปจฺจเวกฺขณาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – ปจฺจเวกฺขณาวสี.
ทุติยํ ฌานํ…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ อาวชฺชติ; อาวชฺชนาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – อาวชฺชนวสี. เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ยตฺถิจฺฉกํ ยทิจฺฉกํ ยาวติจฺฉกํ สมาปชฺชติ…เป… อธิฏฺาติ… วุฏฺาติ… ปจฺจเวกฺขติ; ปจฺจเวกฺขณาย ทนฺธายิตตฺตํ นตฺถีติ – ปจฺจเวกฺขณาวสี. อิมา ปฺจ วสิโย. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทฺวีหิ พเลหิ สมนฺนาคตตฺตา ตโย จ สงฺขารานํ ปฏิปสฺสทฺธิยา โสฬสหิ าณจริยาหิ นวหิ สมาธิจริยาหิ วสีภาวตา ปฺา นิโรธสมาปตฺติยา าณํ’’.
นิโรธสมาปตฺติาณนิทฺเทโส จตุตฺตึสติโม.
๓๕. ปรินิพฺพานาณนิทฺเทโส
๘๖. กถํ ¶ สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทาเน ปฺา ปรินิพฺพาเน าณํ? อิธ สมฺปชาโน เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อาโลกสฺาย ถินมิทฺธสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉาย…เป… าเณน อวิชฺชาย… ปาโมชฺเชน อรติยา ¶ … ปเมน ฌาเนน นีวรณานํ ปวตฺตํ ปริยาทิยติ…เป… อรหตฺตมคฺเคน ¶ สพฺพกิเลสานํ ปวตฺตํ ปริยาทิยติ.
อถ วา ปน สมฺปชานสฺส อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺตสฺส อิทฺเจว จกฺขุปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อฺฺจ จกฺขุปวตฺตํ น อุปฺปชฺชติ. อิทฺเจว โสตปวตฺตํ…เป… ฆานปวตฺตํ… ชิวฺหาปวตฺตํ… กายปวตฺตํ… มโนปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อฺฺจ มโนปวตฺตํ น อุปฺปชฺชติ. อิทํ สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทาเน ¶ ปฺา ปรินิพฺพาเน าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทาเน ปฺา ปรินิพฺพาเน าณํ’’.
ปรินิพฺพานาณนิทฺเทโส ปฺจตึสติโม.
๓๖. สมสีสฏฺาณนิทฺเทโส
๘๗. กถํ สพฺพธมฺมานํ สมฺมา สมุจฺเฉเท นิโรเธ จ อนุปฏฺานตา ปฺา สมสีสฏฺเ าณํ? สพฺพธมฺมานนฺติ – ปฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย ¶ , กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา, กามาวจรา ธมฺมา, รูปาวจรา ธมฺมา, อรูปาวจรา ธมฺมา, อปริยาปนฺนา ธมฺมา. สมฺมา สมุจฺเฉเทติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ. าเณน อวิชฺชํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ. ปาโมชฺเชน อรตึ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ. ปเมน ฌาเนน นีวรเณ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ.
นิโรเธติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ นิโรเธติ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ นิโรเธติ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ นิโรเธติ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ นิโรเธติ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ นิโรเธติ. าเณน อวิชฺชํ นิโรเธติ. ปาโมชฺเชน อรตึ นิโรเธติ. ปเมน ฌาเนน นีวรเณ นิโรเธติ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส นิโรเธติ.
อนุปฏฺานตาติ ¶ เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธสฺส กามจฺฉนฺโท น อุปฏฺาติ. อพฺยาปาทํ ปฏิลทฺธสฺส พฺยาปาโท ¶ น อุปฏฺาติ. อาโลกสฺํ ปฏิลทฺธสฺส ถินมิทฺธํ น อุปฏฺาติ. อวิกฺเขปํ ปฏิลทฺธสฺส อุทฺธจฺจํ น อุปฏฺาติ. ธมฺมววตฺถานํ ปฏิลทฺธสฺส วิจิกิจฺฉา ¶ น อุปฏฺาติ. าณํ ปฏิลทฺธสฺส อวิชฺชา น อุปฏฺาติ. ปาโมชฺชํ ปฏิลทฺธสฺส อรติ น อุปฏฺาติ. ปมํ ฌานํ ปฏิลทฺธสฺส นีวรณา น อุปฏฺหนฺติ…เป… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลทฺธสฺส สพฺพกิเลสา น อุปฏฺหนฺติ.
สมนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ สมํ. พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท สมํ. ถินมิทฺธสฺส ปหีนตฺตา อาโลกสฺา สมํ. อุทฺธจฺจสฺส ¶ ปหีนตฺตา อวิกฺเขโป สมํ. วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา ธมฺมววตฺถานํ สมํ. อวิชฺชาย ปหีนตฺตา าณํ สมํ. อรติยา ปหีนตฺตา ปาโมชฺชํ สมํ. นีวรณานํ ปหีนตฺตา ปมํ ฌานํ สมํ…เป… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค สมํ.
สีสนฺติ เตรส สีสานิ – ปลิโพธสีสฺจ ตณฺหา, วินิพนฺธนสีสฺจ มาโน, ปรามาสสีสฺจ ทิฏฺิ, วิกฺเขปสีสฺจ อุทฺธจฺจํ, สํกิเลสสีสฺจ อวิชฺชา, อธิโมกฺขสีสฺจ สทฺธา, ปคฺคหสีสฺจ วีริยํ, อุปฏฺานสีสฺจ สติ, อวิกฺเขปสีสฺจ สมาธิ, ทสฺสนสีสฺจ ปฺา, ปวตฺตสีสฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ, โคจรสีสฺจ วิโมกฺโข, สงฺขารสีสฺจ นิโรโธ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สพฺพธมฺมานํ สมฺมา สมุจฺเฉเท นิโรเธ จ อนุปฏฺานตา ปฺา สมสีสฏฺเ าณํ’’.
สมสีสฏฺาณนิทฺเทโส ฉตฺตึสติโม.
๓๗. สลฺเลขฏฺาณนิทฺเทโส
๘๘. กถํ ¶ ปุถุนานตฺเตกตฺตเตชปริยาทาเน ปฺา สลฺเลขฏฺเ [ปุถุนานตฺเตกตฺตเตชปริยาทาเน (ก.)] าณํ? ปุถูติ – ราโค ปุถุ, โทโส ปุถุ, โมโห ปุถุ, โกโธ…เป… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ อภิสงฺขารา… สพฺเพ ภวคามิกมฺมา.
นานตฺเตกตฺตนฺติ ¶ ¶ กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํ. พฺยาปาโท นานตฺตํ, อพฺยาปาโท เอกตฺตํ. ถินมิทฺธํ นานตฺตํ, อาโลกสฺา เอกตฺตํ. อุทฺธจฺจํ นานตฺตํ, อวิกฺเขโป เอกตฺตํ. วิจิกิจฺฉา นานตฺตํ, ธมฺมววตฺถานํ เอกตฺตํ. อวิชฺชา นานตฺตํ, าณํ เอกตฺตํ. อรติ นานตฺตํ, ปาโมชฺชํ เอกตฺตํ. นีวรณา นานตฺตํ, ปมํ ฌานํ เอกตฺตํ…เป… สพฺเพ กิเลสา นานตฺตํ, อรหตฺตมคฺโค เอกตฺตํ.
เตโชติ ปฺจ เตชา – จรณเตโช, คุณเตโช, ปฺาเตโช, ปฺุเตโช, ธมฺมเตโช. จรณเตเชน เตชิตตฺตา ทุสฺสีลฺยเตชํ ปริยาทิยติ. คุณเตเชน เตชิตตฺตา อคุณเตชํ ปริยาทิยติ. ปฺาเตเชน เตชิตตฺตา ทุปฺปฺเตชํ ปริยาทิยติ. ปฺุเตเชน เตชิตตฺตา ¶ อปฺุเตชํ ปริยาทิยติ. ธมฺมเตเชน เตชิตตฺตา อธมฺมเตชํ ปริยาทิยติ.
สลฺเลโขติ กามจฺฉนฺโท อสลฺเลโข, เนกฺขมฺมํ สลฺเลโข ¶ . พฺยาปาโท อสลฺเลโข, อพฺยาปาโท สลฺเลโข. ถินมิทฺธํ อสลฺเลโข, อาโลกสฺา สลฺเลโข. อุทฺธจฺจํ อสลฺเลโข, อวิกฺเขโป สลฺเลโข. วิจิกิจฺฉา อสลฺเลโข, ธมฺมววตฺถานํ สลฺเลโข. อวิชฺชา อสลฺเลโข, าณํ สลฺเลโข. อรติ อสลฺเลโข, ปาโมชฺชํ สลฺเลโข. นีวรณา อสลฺเลโข, ปมํ ฌานํ สลฺเลโข…เป… สพฺพกิเลสา อสลฺเลโข, อรหตฺตมคฺโค สลฺเลโข. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปุถุนานตฺตเตชปริยาทาเน ปฺา สลฺเลขฏฺเ าณํ’’.
สลฺเลขฏฺาณนิทฺเทโส สตฺตตึสติโม.
๓๘. วีริยารมฺภาณนิทฺเทโส
๘๙. กถํ อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ? อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา ¶ วีริยารมฺเภ าณํ. อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ.
อนุปฺปนฺนสฺส ¶ ¶ กามจฺฉนฺทสฺส อนุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ. อุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส ปหานาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ. อนุปฺปนฺนสฺส เนกฺขมฺมสฺส อุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ. อุปฺปนฺนสฺส เนกฺขมฺมสฺส ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ…เป….
อนุปฺปนฺนานํ สพฺพกิเลสานํ อนุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ. อุปฺปนฺนานํ สพฺพกิเลสานํ ปหานาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ¶ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ…เป… อนุปฺปนฺนสฺส อรหตฺตมคฺคสฺส อุปฺปาทาย อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ. อุปฺปนฺนสฺส อรหตฺตมคฺคสฺส ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อสลฺลีนตฺตปหิตตฺตปคฺคหฏฺเ ปฺา วีริยารมฺเภ าณํ’’.
วีริยารมฺภาณนิทฺเทโส อฏฺตึสติโม.
๓๙. อตฺถสนฺทสฺสนาณนิทฺเทโส
๙๐. กถํ นานาธมฺมปฺปกาสนตา ปฺา อตฺถสนฺทสฺสเน าณํ? นานาธมฺมาติ ปฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา, กามาวจรา ¶ ธมฺมา, รูปาวจรา ธมฺมา, อรูปาวจรา ธมฺมา, อปริยาปนฺนา ธมฺมา.
ปกาสนตาติ รูปํ อนิจฺจโต ปกาเสติ, รูปํ ทุกฺขโต ปกาเสติ, รูปํ อนตฺตโต ปกาเสติ. เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… จกฺขุํ…เป… ¶ ชรามรณํ อนิจฺจโต ปกาเสติ, ชรามรณํ ทุกฺขโต ปกาเสติ, ชรามรณํ อนตฺตโต ปกาเสติ.
อตฺถสนฺทสฺสเนติ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมตฺถํ สนฺทสฺเสติ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทตฺถํ สนฺทสฺเสติ. ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺตฺถํ สนฺทสฺเสติ. อุทฺธจฺจํ ปชหนฺโต อวิกฺเขปตฺถํ สนฺทสฺเสติ. วิจิกิจฺฉํ ปชหนฺโต ธมฺมววตฺถานตฺถํ สนฺทสฺเสติ. อวิชฺชํ ปชหนฺโต าณตฺถํ สนฺทสฺเสติ. อรตึ ปชหนฺโต ปาโมชฺชตฺถํ สนฺทสฺเสติ. นีวรเณ ปชหนฺโต ปมฌานตฺถํ สนฺทสฺเสติ ¶ …เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺคตฺถํ สนฺทสฺเสติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘นานาธมฺมปกาสนตา ปฺา อตฺถสนฺทสฺสเน าณํ’’.
อตฺถสนฺทสฺสนาณนิทฺเทโส นวตึสติโม.
๔๐. ทสฺสนวิสุทฺธิาณนิทฺเทโส
๙๑. กถํ ¶ สพฺพธมฺมานํ เอกสงฺคหตานานตฺเตกตฺตปฏิเวเธ ปฺา ทสฺสนวิสุทฺธิาณํ? สพฺพธมฺมานนฺติ ปฺจกฺขนฺธา…เป… อปริยาปนฺนา ธมฺมา.
เอกสงฺคหตาติ ¶ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ สพฺเพ ธมฺมา เอกสงฺคหิตา. ตถฏฺเน, อนตฺตฏฺเน, สจฺจฏฺเน, ปฏิเวธฏฺเน, อภิชานนฏฺเน, ปริชานนฏฺเน, ธมฺมฏฺเน, ธาตุฏฺเน, าตฏฺเน, สจฺฉิกิริยฏฺเน, ผุสนฏฺเน, อภิสมยฏฺเน – อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ สพฺเพ ธมฺมา เอกสงฺคหิตา.
นานตฺเตกตฺตนฺติ กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํ…เป… สพฺพกิเลสา นานตฺตํ, อรหตฺตมคฺโค เอกตฺตํ.
ปฏิเวเธติ ทุกฺขสจฺจํ ปริฺาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ. สมุทยสจฺจํ ปหานปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ. นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ. มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ.
ทสฺสนวิสุทฺธีติ โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ; โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุทฺธํ. สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ; สกทาคามิผลกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุทฺธํ. อนาคามิมคฺคกฺขเณ ¶ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ; อนาคามิผลกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุทฺธํ. อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุชฺฌติ; อรหตฺตผลกฺขเณ ทสฺสนํ วิสุทฺธํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สพฺพธมฺมานํ เอกสงฺคหตานานตฺเตกตฺตปฏิเวเธ ปฺา ทสฺสนวิสุทฺธิาณํ’’.
ทสฺสนวิสุทฺธิาณนิทฺเทโส จตฺตาลีสโม.
๔๑. ขนฺติาณนิทฺเทโส
๙๒. กถํ ¶ วิทิตตฺตา ปฺา ขนฺติาณํ? รูปํ อนิจฺจโต วิทิตํ ¶ , รูปํ ทุกฺขโต วิทิตํ, รูปํ อนตฺตโต วิทิตํ. ยํ ยํ วิทิตํ ตํ ตํ ขมตีติ – วิทิตตฺตา ปฺา ขนฺติาณํ. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อนิจฺจโต วิทิตํ, ชรามรณํ ทุกฺขโต วิทิตํ, ชรามรณํ อนตฺตโต วิทิตํ. ยํ ยํ วิทิตํ ตํ ตํ ขมตีติ – วิทิตตฺตา ปฺา ขนฺติาณํ. ตํ ¶ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘วิทิตตฺตา ปฺา ขนฺติาณํ’’.
ขนฺติาณนิทฺเทโส เอกจตฺตาลีสโม.
๔๒. ปริโยคาหณาณนิทฺเทโส
๙๓. กถํ ผุฏฺตฺตา ปฺา ปริโยคาหเณ าณํ? รูปํ อนิจฺจโต ผุสติ, รูปํ ทุกฺขโต ผุสติ, รูปํ อนตฺตโต ผุสติ. ยํ ยํ ผุสติ ตํ ตํ ปริโยคาหตีติ – ผุฏฺตฺตา ปฺา ปริโยคาหเณ าณํ. เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อนิจฺจโต ผุสติ, ทุกฺขโต ผุสติ, อนตฺตโต ผุสติ. ยํ ยํ ผุสติ ตํ ตํ ปริโยคาหตีติ – ผุฏฺตฺตา ปฺา ปริโยคาหเณ าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ผุฏฺตฺตา ปฺา ปริโยคาหเณ าณํ’’.
ปริโยคาหณาณนิทฺเทโส ทฺเวจตฺตาลีสโม.
๔๓. ปเทสวิหาราณนิทฺเทโส
๙๔. กถํ ¶ สโมทหเน ปฺา ปเทสวิหาเร าณํ? มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยาปิ เวทยิตํ, มิจฺฉาทิฏฺิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ. สมฺมาทิฏฺิปจฺจยาปิ ¶ เวทยิตํ, สมฺมาทิฏฺิวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ. มิจฺฉาสงฺกปฺปปจฺจยาปิ เวทยิตํ, มิจฺฉาสงฺกปฺปวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ. สมฺมาสงฺกปฺปปจฺจยาปิ ¶ เวทยิตํ, สมฺมาสงฺกปฺปวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ…เป… มิจฺฉาวิมุตฺติปจฺจยาปิ เวทยิตํ, มิจฺฉาวิมุตฺติวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ. สมฺมาวิมุตฺติปจฺจยาปิ เวทยิตํ, สมฺมาวิมุตฺติวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ. ฉนฺทปจฺจยาปิ เวทยิตํ, ฉนฺทวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ. วิตกฺกปจฺจยาปิ เวทยิตํ, วิตกฺกวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ. สฺาปจฺจยาปิ เวทยิตํ, สฺาวูปสมปจฺจยาปิ เวทยิตํ.
ฉนฺโท จ อวูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ อวูปสนฺโต โหติ, สฺา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ. ฉนฺโท จ วูปสนฺโต ¶ โหติ, วิตกฺโก จ อวูปสนฺโต โหติ, สฺา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ. ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ วูปสนฺโต โหติ, สฺา จ อวูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ. ฉนฺโท จ วูปสนฺโต โหติ, วิตกฺโก จ วูปสนฺโต โหติ, สฺา จ วูปสนฺตา โหติ, ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ. อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อตฺถิ อาสวํ, ตสฺมิมฺปิ าเน อนุปฺปตฺเต ตปฺปจฺจยาปิ เวทยิตํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ¶ ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สโมทหเน ปฺา ปเทสวิหาเร าณํ’’.
ปเทสวิหาราณนิทฺเทโส เตจตฺตาลีสโม.
๔๔-๔๙. ฉวิวฏฺฏาณนิทฺเทโส
๙๕. กถํ อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ? เนกฺขมฺมาธิปตตฺตา ปฺา กามจฺฉนฺทโต สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ. อพฺยาปาทาธิปตตฺตา ปฺา พฺยาปาทโต สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ. อาโลกสฺาธิปตตฺตา ปฺา ¶ ถินมิทฺธโต สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ. อวิกฺเขปาธิปตตฺตา ปฺา อุทฺธจฺจโต สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ. ธมฺมววตฺถานาธิปตตฺตา ปฺา วิจิกิจฺฉาย สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ. าณาธิปตตฺตา ปฺา อวิชฺชาย สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ. ปาโมชฺชาธิปตตฺตา ปฺา อรติยา สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ. ปมชฺฌานาธิปตตฺตา ปฺา นีวรเณหิ สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ…เป… อรหตฺตมคฺคาธิปตตฺตา ปฺา สพฺพกิเลเสหิ สฺาย วิวฏฺฏตีติ – อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ ¶ าณํ ¶ . ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อธิปตตฺตา ปฺา สฺาวิวฏฺเฏ าณํ’’.
๙๖. กถํ นานตฺเต ปฺา เจโตวิวฏฺเฏ าณํ? กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํ. เนกฺขมฺเมกตฺตํ เจตยโต กามจฺฉนฺทโต จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ¶ ปฺา เจโตวิวฏฺเฏ าณํ. พฺยาปาโท นานตฺตํ, อพฺยาปาโท เอกตฺตํ. อพฺยาปาเทกตฺตํ เจตยโต พฺยาปาทโต จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปฺา เจโตวิวฏฺเฏ าณํ. ถินมิทฺธํ นานตฺตํ, อาโลกสฺา เอกตฺตํ. อาโลกสฺเกตฺตํ เจตยโต ถินมิทฺธโต จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปฺา เจโตวิวฏฺเฏ าณํ…เป… สพฺพกิเลสา นานตฺตํ, อรหตฺตมคฺโค เอกตฺตํ. อรหตฺตมคฺเคกตฺตํ เจตยโต สพฺพกิเลเสหิ จิตฺตํ วิวฏฺฏตีติ – นานตฺเต ปฺา เจโตวิวฏฺเฏ าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘นานตฺเต ปฺา เจโตวิวฏฺเฏ าณํ’’.
๙๗. กถํ อธิฏฺาเน ปฺา จิตฺตวิวฏฺเฏ าณํ? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺาเน ปฺา จิตฺตวิวฏฺเฏ าณํ. พฺยาปาทํ ¶ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺาเน ปฺา จิตฺตวิวฏฺเฏ าณํ. ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺาวเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺาเน ปฺา จิตฺตวิวฏฺเฏ าณํ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺาเน ปฺา ¶ จิตฺตวิวฏฺเฏ าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อธิฏฺาเน ปฺา จิตฺตวิวฏฺเฏ าณํ’’.
๙๘. กถํ สฺุเต ปฺา าณวิวฏฺเฏ าณํ? ‘‘จกฺขุ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา’’ติ ยถาภูตํ ชานโต [ปชานโต (สฺยา.)] ปสฺสโต จกฺขาภินิเวสโต [กามาภินิเวสโต (สฺยา.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] าณํ วิวฏฺฏตีติ – สฺุเต ปฺา าณวิวฏฺเฏ าณํ. ‘‘โสตํ สฺุํ…เป… ฆานํ สฺุํ… ชิวฺหา สฺุา… กาโย สฺุโ… มโน สฺุโ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา’’ติ ยถาภูตํ ชานโต ปสฺสโต มนาภินิเวสโต าณํ วิวฏฺฏตีติ – สฺุเต ปฺา าณวิวฏฺเฏ าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สฺุเต ปฺา าณวิวฏฺเฏ าณํ’’.
๙๙. กถํ โวสคฺเค ปฺา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ าณํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปฺา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ¶ าณํ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปฺา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ าณํ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปฺา ¶ วิโมกฺขวิวฏฺเฏ าณํ ¶ . อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปฺา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ าณํ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปฺา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ ¶ าณํ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส โวสชฺชตีติ – โวสคฺเค ปฺา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘โวสคฺเค ปฺา วิโมกฺขวิวฏฺเฏ าณํ’’.
๑๐๐. กถํ ตถฏฺเ ปฺา สจฺจวิวฏฺเฏ าณํ? ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺํ สงฺขตฏฺํ สนฺตาปฏฺํ วิปริณามฏฺํ ปริชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเ ปฺา สจฺจวิวฏฺเฏ าณํ. สมุทยสฺส อายูหนฏฺํ นิทานฏฺํ สฺโคฏฺํ ปลิโพธฏฺํ ปชหนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเ ปฺา สจฺจวิวฏฺเฏ าณํ. นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺํ วิเวกฏฺํ อสงฺขตฏฺํ อมตฏฺํ สจฺฉิกโรนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเ ปฺา สจฺจวิวฏฺเฏ าณํ. มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺํ เหตุฏฺํ ทสฺสนฏฺํ อาธิปเตยฺยฏฺํ ภาเวนฺโต วิวฏฺฏตีติ – ตถฏฺเ ปฺา สจฺจวิวฏฺเฏ าณํ.
สฺาวิวฏฺโฏ, เจโตวิวฏฺโฏ, จิตฺตวิวฏฺโฏ, าณวิวฏฺโฏ, วิโมกฺขวิวฏฺโฏ ¶ , สจฺจวิวฏฺโฏ. สฺชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – สฺาวิวฏฺโฏ. เจตยนฺโต วิวฏฺฏตีติ – เจโตวิวฏฺโฏ. วิชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – จิตฺตวิวฏฺโฏ. าณํ กโรนฺโต วิวฏฺฏตีติ – าณวิวฏฺโฏ. โวสชฺชนฺโต วิวฏฺฏตีติ – วิโมกฺขวิวฏฺโฏ. ตถฏฺเ วิวฏฺฏตีติ – สจฺจวิวฏฺโฏ.
ยตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ, ตตฺถ เจโตวิวฏฺโฏ. ยตฺถ เจโตวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ. ยตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ ตตฺถ จิตฺตวิวฏฺโฏ. ยตฺถ จิตฺตวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ. ยตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ, ตตฺถ าณวิวฏฺโฏ. ยตฺถ าณวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ. ยตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ าณวิวฏฺโฏ, ตตฺถ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ. ยตฺถ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ าณวิวฏฺโฏ. ยตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ าณวิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สจฺจวิวฏฺโฏ. ยตฺถ สจฺจวิวฏฺโฏ, ตตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ าณวิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ. ตํ าตฏฺเน าณํ ¶ , ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ตถฏฺเ ปฺา สจฺจวิวฏฺเฏ าณํ’’.
ฉวิวฏฺฏาณนิทฺเทโส นวจตฺตาลีสโม.
๕๐. อิทฺธิวิธาณนิทฺเทโส
๑๐๑. กถํ ¶ ¶ ¶ กายมฺปิ จิตฺตมฺปิ เอกววตฺถานตา สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ อธิฏฺานวเสน อิชฺฌนฏฺเ ปฺา อิทฺธิวิเธ าณํ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํ. โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ กายมฺปิ จิตฺเต สโมทหติ, จิตฺตมฺปิ กาเย สโมทหติ, กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ, จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมติ, กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺาติ, จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺาติ; กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมตฺวา จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมตฺวา กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺหิตฺวา จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺหิตฺวา สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ กาเย โอกฺกมิตฺวา วิหรติ. โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน อิทฺธิวิธาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ.
๑๐๒. เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ [ติโรกุฑฺฑํ (สฺยา.)] ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเส; ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเก; อุทเกปิ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ ¶ ; อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ [จงฺกมติ (สฺยา.) ที. นิ. ๑.๒๓๘ ปสฺสิตพฺพา] เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ [ปริมสติ (สฺยา.)] ปริมชฺชติ; ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘กายมฺปิ จิตฺตมฺปิ เอกววตฺถานตา สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ อธิฏฺานวเสน อิชฺฌนฏฺเ ปฺา อิทฺธิวิเธ าณํ’’.
อิทฺธิวิธาณนิทฺเทโส ปฺาสโม.
๕๑. โสตธาตุวิสุทฺธิาณนิทฺเทโส
๑๐๓. กถํ ¶ ¶ วิตกฺกวิปฺผารวเสน นานตฺเตกตฺตสทฺทนิมิตฺตานํ ปริโยคาหเณ ปฺา โสตธาตุวิสุทฺธิาณํ ¶ ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิ…เป… วีริยสมาธิ… จิตฺตสมาธิ… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํ. โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา, มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ ทูเรปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, สนฺติเกปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, โอฬาริกานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, สุขุมานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, สณฺหสณฺหานมฺปิ สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ปุรตฺถิมายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ปจฺฉิมายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, อุตฺตรายปิ ทิสาย สทฺทานํ ¶ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ทกฺขิณายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ปุรตฺถิมายปิ อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ปจฺฉิมายปิ อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, อุตฺตรายปิ อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, ทกฺขิณายปิ อนุทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, เหฏฺิมายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ, อุปริมายปิ ทิสาย สทฺทานํ สทฺทนิมิตฺตํ มนสิ กโรติ. โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน โสตธาตุวิสุทฺธิาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ทิพฺพาย โสตธาตุยา วิสุทฺธาย อติกฺกนฺตมานุสิกาย อุโภ สทฺเท สุณาติ – ทิพฺเพ จ มานุเส จ เย ทูเร สนฺติเก จ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘วิตกฺกวิปฺผารวเสน นานตฺเตกตฺตสทฺทนิมิตฺตานํ ปริโยคาหเณ ปฺา โสตธาตุวิสุทฺธิาณํ’’.
โสตธาตุวิสุทฺธิาณนิทฺเทโส เอกปฺาสโม.
๕๒. เจโตปริยาณนิทฺเทโส
๑๐๔. กถํ ¶ ติณฺณํ จิตฺตานํ วิปฺผารตฺตา อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสน นานตฺเตกตฺตวิฺาณจริยาปริโยคาหเณ ปฺา เจโตปริยาณํ? อิธ ภิกฺขุ ¶ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํ. โส ¶ อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา, มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ เอวํ ปชานาติ – ‘‘อิทํ รูปํ โสมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺิตํ, อิทํ รูปํ โทมนสฺสินฺทฺริยสมุฏฺิตํ, อิทํ รูปํ อุเปกฺขินฺทฺริยสมุฏฺิต’’นฺติ ¶ . โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน เจโตปริยาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ – สราคํ วา จิตฺตํ ‘‘สราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, วีตราคํ วา จิตฺตํ ‘‘วีตราคํ จิตฺต’’นฺติ ปชานาติ, สโทสํ วา จิตฺตํ…เป… วีตโทสํ วา จิตฺตํ… สโมหํ วา จิตฺตํ… วีตโมหํ วา จิตฺตํ… สํขิตฺตํ วา จิตฺตํ… วิกฺขิตฺตํ วา จิตฺตํ… มหคฺคตํ วา จิตฺตํ… อมหคฺคตํ วา จิตฺตํ… สอุตฺตรํ วา จิตฺตํ… อนุตฺตรํ วา จิตฺตํ… สมาหิตํ วา จิตฺตํ… อสมาหิตํ วา จิตฺตํ… วิมุตฺตํ วา จิตฺตํ… อวิมุตฺตํ วา จิตฺตํ ‘‘อวิมุตฺตํ จิตฺตนฺติ ปชานาติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ติณฺณํ จิตฺตานํ วิปฺผารตฺตา อินฺทฺริยานํ ปสาทวเสน นานตฺเตกตฺตวิฺาณจริยาปริโยคาหเณ ปฺา เจโตปริยาณํ’’.
เจโตปริยาณนิทฺเทโส ทฺเวปฺาสโม.
๕๓. ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณนิทฺเทโส
๑๐๕. กถํ ปจฺจยปวตฺตานํ ธมฺมานํ นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสน ¶ ปริโยคาหเณ ปฺา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ? อิธ ภิกฺขุ ¶ ฉนฺทสมาธิ…เป… มุทุํ กริตฺวา กมฺมนิยํ เอวํ ปชานาติ – ‘‘อิมสฺมึ สติ อิทํ โหติ, อิมสฺสุปฺปาทา อิทํ อุปฺปชฺชติ, ยทิทํ – อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา เวทนา, เวทนาปจฺจยา ตณฺหา, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ, อุปาทานปจฺจยา ภโว, ภวปจฺจยา ชาติ, ชาติปจฺจยา ชรามรณํ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ; เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ’’.
โส ¶ ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย ติสฺโสปิ ชาติโย จตสฺโสปิ ชาติโย ปฺจปิ ชาติโย ทสปิ ชาติโย วีสมฺปิ ชาติโย ตึสมฺปิ ชาติโย จตฺตาลีสมฺปิ ชาติโย ปฺาสมฺปิ ชาติโย, ชาติสตมฺปิ ชาติสหสฺสมฺปิ ชาติสตสหสฺสมฺปิ, อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเป อเนเกปิ วิวฏฺฏกปฺเป ¶ อเนเกปิ สํวฏฺฏวิวฏฺฏกปฺเป – ‘‘อมุตฺราสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวมายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทึ; ตตฺราปาสึ เอวํนาโม เอวํโคตฺโต เอวํวณฺโณ เอวมาหาโร เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวที เอวม อายุปริยนฺโต, โส ตโต จุโต อิธูปปนฺโน’’ติ. อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ ¶ อนุสฺสรติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปจฺจยปวตฺตานํ ธมฺมานํ นานตฺเตกตฺตกมฺมวิปฺผารวเสน ปริโยคาหเณ ปฺา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ’’.
ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณนิทฺเทโส เตปฺาสโม.
๕๔. ทิพฺพจกฺขุาณนิทฺเทโส
๑๐๖. กถํ โอภาสวเสน นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานํ ทสฺสนฏฺเ ปฺา ทิพฺพจกฺขุาณํ? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิ…เป… จิตฺตสมาธิ…เป… วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวติ ปริทเมติ, มุทุํ กโรติ กมฺมนิยํ. โส อิเมสุ จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ จิตฺตํ ปริภาเวตฺวา ปริทเมตฺวา, มุทุํ กริตฺวา ¶ กมฺมนิยํ อาโลกสฺํ มนสิ กโรติ, ทิวาสฺํ อธิฏฺาติ – ‘‘ยถา ทิวา ตถา รตฺตึ, ยถา รตฺตึ ตถา ทิวา’’. อิติ วิวเฏน เจตสา อปริโยนทฺเธน สปฺปภาสํ จิตฺตํ ภาเวติ. โส ตถาภาวิเตน จิตฺเตน ปริสุทฺเธน ปริโยทาเตน สตฺตานํ จุตูปปาตาณาย จิตฺตํ อภินีหรติ อภินินฺนาเมติ. โส ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน, สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ ¶ สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ – ‘‘อิเม วต โภนฺโต สตฺตา กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, วจีทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา, มโนทุจฺจริเตน ¶ สมนฺนาคตา, อริยานํ อุปวาทกา, มิจฺฉาทิฏฺิกา, มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปนฺนา. อิเม วา ปน โภนฺโต สตฺตา กายสุจริเตน สมนฺนาคตา, วจีสุจริเตน สมนฺนาคตา, มโนสุจริเตน สมนฺนาคตา อริยานํ อนุปวาทกา, สมฺมาทิฏฺิกา สมฺมาทิฏฺิกมฺมสมาทานา; เต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปนฺนา’’ติ. อิติ ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน หีเน ปณีเต สุวณฺเณ ทุพฺพณฺเณ, สุคเต ทุคฺคเต ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานาติ. ตํ ¶ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘โอภาสวเสน นานตฺเตกตฺตรูปนิมิตฺตานํ ทสฺสนฏฺเ ปฺา ทิพฺพจกฺขุาณํ’’.
ทิพฺพจกฺขุาณนิทฺเทโส จตุปฺาสโม.
๕๕. อาสวกฺขยาณนิทฺเทโส
๑๐๗. กถํ จตุสฏฺิยา อากาเรหิ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสิภาวตา ปฺา อาสวานํ ขเย าณํ? กตเมสํ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ? อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺส อฺินฺทฺริยสฺส อฺาตาวินฺทฺริยสฺส.
อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ กติ านานิ คจฺฉติ, อฺินฺทฺริยํ กติ านานิ คจฺฉติ, อฺาตาวินฺทฺริยํ กติ านานิ คจฺฉติ? อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ เอกํ านํ คจฺฉติ – โสตาปตฺติมคฺคํ. อฺินฺทฺริยํ ฉ านานิ คจฺฉติ – โสตาปตฺติผลํ ¶ , สกทาคามิมคฺคํ ¶ , สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺคํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺคํ. อฺาตาวินฺทฺริยํ เอกํ านํ คจฺฉติ – อรหตฺตผลํ.
โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหปริวารํ โหติ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺานปริวารํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปปริวารํ โหติ, ปฺินฺทฺริยํ ทสฺสนปริวารํ โหติ, มนินฺทฺริยํ วิชานนปริวารํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิสนฺทนปริวารํ ¶ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ชาตา ธมฺมา เปตฺวา จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ สพฺเพว กุสลา โหนฺติ, สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว นิยฺยานิกา โหนฺติ, สพฺเพว อปจยคามิโน โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อฺมฺปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ. เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จ.
โสตาปตฺติผลกฺขเณ อฺินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหปริวารํ ¶ โหติ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺานปริวารํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปปริวารํ โหติ, ปฺินฺทฺริยํ ¶ ทสฺสนปริวารํ โหติ, มนินฺทฺริยํ วิชานนปริวารํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิสนฺทนปริวารํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติ. โสตาปตฺติผลกฺขเณ ชาตา ธมฺมา สพฺเพว อพฺยากตา โหนฺติ, เปตฺวา จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติ. โสตาปตฺติผลกฺขเณ อฺินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อฺมฺปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ. เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จ.
สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ¶ …เป… สกทาคามิผลกฺขเณ…เป… อนาคามิมคฺคกฺขเณ…เป… อนาคามิผลกฺขเณ…เป… อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อฺินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ…เป… ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติ. อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ชาตา ธมฺมา เปตฺวา จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ สพฺเพว กุสลา โหนฺติ, สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว นิยฺยานิกา โหนฺติ, สพฺเพว อปจยคามิโน โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติ. อรหตฺตมคฺคกฺขเณ อฺินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อฺมฺปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา ¶ โหนฺติ, สหคตา ¶ โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ. เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จ.
อรหตฺตผลกฺขเณ อฺาตาวินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหปริวารํ โหติ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺานปริวารํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปปริวารํ โหติ, ปฺินฺทฺริยํ ทสฺสนปริวารํ โหติ, มนินฺทฺริยํ วิชานนปริวารํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิสนฺทนปริวารํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติ. อรหตฺตผลกฺขเณ ชาตา ธมฺมา สพฺเพว อพฺยากตา โหนฺติ, เปตฺวา จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติ. อรหตฺตผลกฺขเณ อฺาตาวินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อฺมฺปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ. เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จ. อิติ อิมานิ อฏฺฏฺกานิ จตุสฏฺิ โหนฺติ.
อาสวาติ ¶ กตเม เต อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. กตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน อนวเสโส ทิฏฺาสโว ขียติ, อปายคมนีโย ¶ กามาสโว ¶ ขียติ, อปายคมนีโย ภวาสโว ขียติ, อปายคมนีโย อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริโก กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. อนาคามิมคฺเคน อนวเสโส กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. อรหตฺตมคฺเคน อนวเสโส ภวาสโว ขียติ, อนวเสโส อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘จตุสฏฺิยา อากาเรหิ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสิภาวตา ปฺา อาสวานํ ขเย าณํ’’.
อาสวกฺขยาณนิทฺเทโส ปฺจปฺาสโม.
๕๖-๖๓. สจฺจาณจตุกฺกทฺวยนิทฺเทโส
๑๐๘. กถํ ¶ ปริฺฏฺเ ปฺา ทุกฺเข าณํ, ปหานฏฺเ ปฺา สมุทเย าณํ, สจฺฉิกิริยฏฺเ ปฺา นิโรเธ าณํ, ภาวนฏฺเ ปฺา มคฺเค าณํ? ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโ สนฺตาปฏฺโ วิปริณามฏฺโ ปริฺาตฏฺโ; สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ นิทานฏฺโ สฺโคฏฺโ ปลิโพธฏฺโ ปหานฏฺโ; นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ วิเวกฏฺโ อสงฺขตฏฺโ อมตฏฺโ สจฺฉิกิริยฏฺโ; มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโ เหตุฏฺโ ทสฺสนฏฺโ อาธิปเตยฺยฏฺโ ภาวนฏฺโ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปริฺฏฺเ ปฺา ทุกฺเข าณํ, ปหานฏฺเ ¶ ปฺา สมุทเย าณํ, สจฺฉิกิริยฏฺเ ปฺา นิโรเธ าณํ, ภาวนฏฺเ ปฺา มคฺเค าณํ’’.
๑๐๙. กถํ ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ? มคฺคสมงฺคิสฺส ¶ าณํ ทุกฺเข เปตํ าณํ, ทุกฺขสมุทเย เปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรเธ เปตํ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย เปตํ าณํ.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺเข าณํ? ทุกฺขํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ¶ ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปฺุํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูริ เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชฺํ ปโตโท ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ปฺาสตฺถํ ปฺาปาสาโท ปฺาอาโลโก ปฺาโอภาโส ปฺาปชฺโชโต ปฺารตนํ อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ทุกฺเข าณํ. ทุกฺขสมุทยํ อารพฺภ…เป… ทุกฺขนิโรธํ อารพฺภ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ – อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ. ตํ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ทุกฺเข าณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ ¶ , ทุกฺขนิโรเธ าณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย าณํ’’.
สจฺจาณจตุกฺกทฺวยนิทฺเทโส เตสฏฺิโม.
๖๔-๖๗. สุทฺธิกปฏิสมฺภิทาาณนิทฺเทโส
๑๑๐. กถํ ¶ อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ? อตฺเถสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา, ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา, นิรุตฺตีสุ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา, ปฏิภาเนสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. อตฺถนานตฺเต ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมนานตฺเต ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺตินานตฺเต ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานนานตฺเต ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ, อตฺถววตฺถาเน ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมววตฺถาเน ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ นิรุตฺติววตฺถาเน ¶ ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานววตฺถาเน ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ.
อตฺถสลฺลกฺขเณ ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมสลฺลกฺขเณ ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺติสลฺลกฺขเณ ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานสลฺลกฺขเณ ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ. อตฺถูปลกฺขเณ ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมูปลกฺขเณ ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺตูปลกฺขเณ ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานูปลกฺขเณ ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ.
อตฺถปฺปเภเท ¶ ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมปฺปเภเท ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺติปฺปเภเท ¶ ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานปฺปเภเท ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ. อตฺถปฺปภาวเน ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมปฺปภาวเน ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺติปฺปภาวเน ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานปฺปภาวเน ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ.
อตฺถโชตเน ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมโชตเน ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺติโชตเน ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานโชตเน ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ. อตฺถวิโรจเน ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมวิโรจเน ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺติวิโรจเน ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานวิโรจเน ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ. อตฺถปฺปกาสเน ปฺา อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมปฺปกาสเน ปฺา ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺติปฺปกาสเน ปฺา นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานปฺปกาสเน ปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ. ตํ ¶ าตฏฺเน าณํ, ปชานนฏฺเน ปฺา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ, ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ, นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ, ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ’’.
สุทฺธิกปฏิสมฺภิทาาณนิทฺเทโส สตฺตสฏฺิโม.
๖๘. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณนิทฺเทโส
๑๑๑. กตมํ ¶ ¶ ตถาคตสฺส อินฺทฺริยปโรปริยตฺต าณํ? อิธ ตถาคโต สตฺเต ปสฺสติ อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน อปฺเปกจฺเจ น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน.
อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเขติ สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มหารชกฺโข. อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, กุสีโต ปุคฺคโล มหารชกฺโข. อุปฏฺิตสฺสติ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, มุฏฺสฺสติ ปุคฺคโล มหารชกฺโข. สมาหิโต ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสมาหิโต ปุคฺคโล มหารชกฺโข. ปฺวา ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, ทุปฺปฺโ ปุคฺคโล มหารชกฺโข.
ติกฺขินฺทฺริเย ¶ มุทินฺทฺริเยติ สทฺโธ ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโย. อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, กุสีโต ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโย. อุปฏฺิตสฺสติ ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, มุฏฺสฺสติ ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโย. สมาหิโต ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, อสมาหิโต ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโย. ปฺวา ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, ทุปฺปฺโ ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโย.
สฺวากาเร ทฺวากาเรติ สทฺโธ ปุคฺคโล สฺวากาโร, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล ทฺวากาโร. อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล สฺวากาโร, กุสีโต ปุคฺคโล ทฺวากาโร. อุปฏฺิตสฺสติ ปุคฺคโล สฺวากาโร, มุฏฺสฺสติ ¶ ปุคฺคโล ทฺวากาโร. สมาหิโต ปุคฺคโล สฺวากาโร, อสมาหิโต ปุคฺคโล ทฺวากาโร. ปฺวา ปุคฺคโล สฺวากาโร, ทุปฺปฺโ ปุคฺคโล ทฺวากาโร.
สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเยติ สทฺโธ ปุคฺคโล สุวิฺาปโย, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล ทุวิฺาปโย. อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล สุวิฺาปโย, กุสีโต ปุคฺคโล ทุวิฺาปโย. อุปฏฺิตสฺสติ ปุคฺคโล สุวิฺาปโย, มุฏฺสฺสติ ปุคฺคโล ทุวิฺาปโย. สมาหิโต ปุคฺคโล สุวิฺาปโย ¶ ¶ , อสมาหิโต ปุคฺคโล ทุวิฺาปโย. ปฺวา ปุคฺคโล สุวิฺาปโย, ทุปฺปฺโ ปุคฺคโล ทุวิฺาปโย.
อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน, อปฺเปกจฺเจ น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนติ สทฺโธ ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี. อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, กุสีโต ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี. อุปฏฺิตสฺสติ ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, มุฏฺสฺสติ ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี. สมาหิโต ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, อสมาหิโต ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี. ปฺวา ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, ทุปฺปฺโ ปุคฺคโล น ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี.
๑๑๒. โลโกติ – ขนฺธโลโก, ธาตุโลโก, อายตนโลโก, วิปตฺติภวโลโก ¶ , วิปตฺติสมฺภวโลโก, สมฺปตฺติภวโลโก, สมฺปตฺติสมฺภวโลโก.
เอโก โลโก – สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา. ทฺเว โลกา – นามฺจ, รูปฺจ. ตโย โลกา – ติสฺโส เวทนา. จตฺตาโร โลกา – จตฺตาโร อาหารา. ปฺจ โลกา – ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. ฉ โลกา – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ. สตฺต โลกา – สตฺต วิฺาณฏฺิติโย ¶ . อฏฺ โลกา – อฏฺ โลกธมฺมา. นว โลกา – นว สตฺตาวาสา. ทส โลกา – ทสายตนานิ. ทฺวาทสโลกา – ทฺวาทสายตนานิ. อฏฺารส โลกา – อฏฺารส ธาตุโย.
วชฺชนฺติ สพฺเพ กิเลสา วชฺชา, สพฺเพ ทุจฺจริตา วชฺชา, สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชา, สพฺเพ ภวคามิกมฺมา วชฺชา. อิติ อิมสฺมิฺจ โลเก อิมสฺมิฺจ วชฺเช ติพฺพา ภยสฺา ปจฺจุปฏฺิตา โหติ, เสยฺยถาปิ อุกฺขิตฺตาสิเก วธเก. อิเมหิ ปฺาสาย อากาเรหิ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ชานาติ ปสฺสติ อฺาติ ปฏิวิชฺฌติ – อิทํ ตถาคตสฺส อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต าณํ.
อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณนิทฺเทโส อฏฺสฏฺิโม.
๖๙. อาสยานุสยาณนิทฺเทโส
๑๑๓. กตมํ ¶ ตถาคตสฺส สตฺตานํ อาสยานุสเย าณํ? อิธ ตถาคโต สตฺตานํ อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ ชานาติ ¶ , อธิมุตฺตึ ชานาติ, ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติ. กตโม [กตโม จ (สฺยา. ก.)] สตฺตานํ อาสโย? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ วา, ‘‘อสสฺสโต ¶ โลโก’’ติ วา, ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ วา, ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ วา, ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา, ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ วา. อิติ ภวทิฏฺิสนฺนิสฺสิตา วา สตฺตา โหนฺติ วิภวทิฏฺิสนฺนิสฺสิตา วา.
เอเต วา ปน อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อนุโลมิกา ขนฺติ ปฏิลทฺธา โหติ, ยถาภูตํ วา าณํ. กามํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กามครุโก กามาสโย กามาธิมุตฺโต’’ติ. กามํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาสโย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต’’ติ. เนกฺขมฺมํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล (เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาสโย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต’’ติ. เนกฺขมฺมํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล กามครุโก กามาสโย กามาธิมุตฺโต’’ติ. พฺยาปาทํ เสวนฺตฺเว ¶ ชานาติ) [( ) เอตฺถนฺตเร ปาา นตฺถิ สฺยามโปตฺถเก, เอวมุปริปิ] – ‘‘อยํ ปุคฺคโล พฺยาปาทครุโก พฺยาปาทาสโย พฺยาปาทาธิมุตฺโต’’ติ. พฺยาปาทํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล (อพฺยาปาทครุโก อพฺยาปาทาสโย อพฺยาปาทาธิมุตฺโต’’ติ. อพฺยาปาทํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล อพฺยาปาทครุโก อพฺยาปาทาสโย อพฺยาปาทาธิมุตฺโต’’ติ. อพฺยาปาทํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล พฺยาปาทครุโก พฺยาปาทาสโย พฺยาปาทาธิมุตฺโต’’ติ. ถินมิทฺธํ เสวนฺตฺเว ชานาติ) – ‘‘อยํ ปุคฺคโล ถินมิทฺธครุโก ถินมิทฺธาสโย ถินมิทฺธาธิมุตฺโต’’ติ. ถินมิทฺธํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล อาโลกสฺาครุโก อาโลกสฺาสโย อาโลกสฺาธิมุตฺโต’’ติ. อาโลกสฺํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล (อาโลกสฺาครุโก อาโลกสฺาสโย อาโลกสฺาธิมุตฺโต’’ติ. อาโลกสฺํ เสวนฺตฺเว ชานาติ – ‘‘อยํ ปุคฺคโล ถินมิทฺธครุโก ถินมิทฺธาสโย ถินมิทฺธาธิมุตฺโต’’ติ.) อยํ สตฺตานํ อาสโย.
๑๑๔. กตโม ¶ จ สตฺตานํ อนุสโย? สตฺตานุสยา – กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย, มานานุสโย, ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย, ภวราคานุสโย ¶ , อวิชฺชานุสโย. ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺถ สตฺตานํ กามราคานุสโย อนุเสติ. ยํ โลเก อปฺปิยรูปํ อสาตรูปํ ¶ , เอตฺถ สตฺตานํ ปฏิฆานุสโย อนุเสติ. อิติ อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ อวิชฺชา อนุปติตา, ตเทกฏฺโ มาโน จ ทิฏฺิ จ วิจิกิจฺฉา จ ทฏฺพฺพา. อยํ สตฺตานํ อนุสโย.
กตมฺจ สตฺตานํ จริตํ? ปฺุาภิสงฺขาโร อปฺุาภิสงฺขาโร อาเนฺชาภิสงฺขาโร ปริตฺตภูมโก วา มหาภูมโก วา. อิทํ สตฺตานํ จริตํ.
๑๑๕. กตมา จ สตฺตานํ อธิมุตฺติ? สนฺติ สตฺตา หีนาธิมุตฺติกา, สนฺติ สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติกา. หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ. ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวนฺติ ภชนฺติ ปยิรุปาสนฺติ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวึสุ ภชึสุ ปยิรุปาสึสุ; ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวึสุ ภชึสุ ปยิรุปาสึสุ. อนาคตมฺปิ อทฺธานํ หีนาธิมุตฺติกา สตฺตา หีนาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติ; ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ปณีตาธิมุตฺติเก สตฺเต เสวิสฺสนฺติ ภชิสฺสนฺติ ปยิรุปาสิสฺสนฺติ. อยํ สตฺตานํ อธิมุตฺติ.
กตเม ¶ สตฺตา อภพฺพา? เย เต สตฺตา กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา, กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา, วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา ¶ , อสฺสทฺธา อจฺฉนฺทิกา ทุปฺปฺา, อภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ – อิเม เต สตฺตา อภพฺพา.
กตเม สตฺตา ภพฺพา? เย เต สตฺตา น กมฺมาวรเณน สมนฺนาคตา, น กิเลสาวรเณน สมนฺนาคตา, น วิปากาวรเณน สมนฺนาคตา, สทฺธา ฉนฺทิกา ปฺวนฺโต, ภพฺพา นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ – อิเม เต สตฺตา ภพฺพา. อิทํ ตถาคตสฺส สตฺตานํ อาสยานุสเย าณํ.
อาสยานุสยาณนิทฺเทโส นวสฏฺิโม.
๗๐. ยมกปาฏิหีราณนิทฺเทโส
๑๑๖. กตมํ ¶ ¶ ตถาคตสฺส ยมกปาฏิหีเร าณํ? อิธ ตถาคโต ยมกปาฏิหีรํ กโรติ อสาธารณํ สาวเกหิ. อุปริมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เหฏฺิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ; เหฏฺิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, อุปริมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ปุรตฺถิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ปจฺฉิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ปจฺฉิมกายโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ปุรตฺถิมกายโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณอกฺขิโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามอกฺขิโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามอกฺขิโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณอกฺขิโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณกณฺณโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามกณฺณโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามกณฺณโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณกณฺณโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ¶ ปวตฺตติ, วามนาสิกาโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามนาสิกาโสตโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณนาสิกาโสตโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณอํสกูฏโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามอํสกูฏโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามอํสกูฏโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณอํสกูฏโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณหตฺถโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามหตฺถโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามหตฺถโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณหตฺถโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณปสฺสโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, วามปสฺสโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามปสฺสโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณปสฺสโต อุทกธารา ปวตฺตติ; ทกฺขิณปาทโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ ¶ , วามปาทโต อุทกธารา ปวตฺตติ; วามปาทโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, ทกฺขิณปาทโต อุทกธารา ปวตฺตติ; องฺคุลงฺคุเลหิ อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, องฺคุลนฺตริกาหิ อุทกธารา ปวตฺตติ; องฺคุลนฺตริกาหิ อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, องฺคุลงฺคุเลหิ อุทกธารา ปวตฺตติ; เอเกกโลมโต อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, เอเกกโลมโต อุทกธารา ปวตฺตติ; โลมกูปโต โลมกูปโต ¶ อคฺคิกฺขนฺโธ ปวตฺตติ, โลมกูปโต โลมกูปโต อุทกธารา ปวตฺตติ.
ฉนฺนํ ¶ วณฺณานํ – นีลานํ, ปีตกานํ, โลหิตกานํ, โอทาตานํ, มฺชิฏฺานํ [มฺเชฏฺานํ (สฺยา. ก.)], ปภสฺสรานํ ภควา จงฺกมติ, นิมฺมิโต ติฏฺติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. ภควา ติฏฺติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. ภควา ¶ นิสีทติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. ภควา เสยฺยํ กปฺเปติ, นิมฺมิโต จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา นิสีทติ วา. นิมฺมิโต จงฺกมติ, ภควา ติฏฺติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. นิมฺมิโต ติฏฺติ, ภควา จงฺกมติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. นิมฺมิโต นิสีทติ, ภควา จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. นิมฺมิโต เสยฺยํ กปฺเปติ, ภควา จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา นิสีทติ วา. อิทํ ตถาคตสฺส ยมกปาฏิหีเร าณํ.
ยมกปาฏิหีราณนิทฺเทโส สตฺตติโม.
๗๑. มหากรุณาาณนิทฺเทโส
๑๑๗. กตมํ ตถาคตสฺส มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ? พหุเกหิ อากาเรหิ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อุยฺยุตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. ปยาโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ¶ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. กุมฺมคฺคปฺปฏิปนฺโน [กุมฺมคฺคํ ปฏิปนฺโน (สฺยา.)] โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อุปนียติ โลโก อทฺธุโวติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อตาโณ [อตฺตาโณ (สฺยา.)] โลโก อนภิสฺสโรติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อสฺสโก โลโก ¶ , สพฺพํ ปหาย คมนียนฺติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อูโน โลโก อตีโต ตณฺหาทาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อตายโน ¶ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อเลโณ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ ¶ …เป… อสรโณ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อสรณีภูโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป….
อุทฺธโต โลโก อวูปสนฺโตติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… สสลฺโล โลกสนฺนิวาโส, วิทฺโธ ปุถุสลฺเลหิ; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ สลฺลานํ อุทฺธตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อวิชฺชนฺธการาวรโณ โลกสนฺนิวาโส อณฺฑภูโต กิเลสปฺชรปกฺขิตฺโต; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ อาโลกํ ทสฺเสตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อวิชฺชาคโต โลกสนฺนิวาโส อณฺฑภูโต ปริโยนทฺโธ ตนฺตากุลกชาโต [ตนฺตากุลชาโต (สฺยา.)] กุลาคณฺฑิกชาโต [คุฬาคุณฺิกชาโต (สฺยา.), คุลาคุณฺฑิกชาโต (ก. สี. อฏฺ.) ที. นิ. ๒.๙๕ ปสฺสิตพฺพา] มฺุชปพฺพชภูโต อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ สํสารํ นาติวตฺตตีติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อวิชฺชาวิสโทสสํลิตฺโต โลกสนฺนิวาโส กิเลสกลลีภูโตติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ราคโทสโมหชฏาชฏิโต โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ ชฏํ วิชเฏตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป….
ตณฺหาสงฺฆาฏปฏิมุกฺโก ¶ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ตณฺหาชาเลน โอตฺถโฏ [โอตฺถโต (ก.)] โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ตณฺหาโสเตน วุยฺหติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ตณฺหาสฺโชเนน สฺุตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ตณฺหานุสเยน อนุสโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ตณฺหาสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ตณฺหาปริฬาเหน ปริฑยฺหติ ¶ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป….
ทิฏฺิสงฺฆาฏปฏิมุกฺโก โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทิฏฺิชาเลน โอตฺถโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทิฏฺิโสเตน วุยฺหติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทิฏฺิสฺโชเนน สฺุตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทิฏฺานุสเยน อนุสโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทิฏฺิสนฺตาเปน สนฺตปฺปติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทิฏฺิปริฬาเหน ปริฑยฺหติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป….
ชาติยา ¶ อนุคโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ชราย อนุสโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… พฺยาธินา อภิภูโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ ¶ …เป… มรเณน อพฺภาหโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทุกฺเข ปติฏฺิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป….
ตณฺหาย อุฑฺฑิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ชราปาการปริกฺขิตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มจฺจุปาเสน ปริกฺขิตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มหาพนฺธนพนฺโธ โลกสนฺนิวาโส – ราคพนฺธเนน โทสพนฺธเนน ¶ โมหพนฺธเนน มานพนฺธเนน ทิฏฺิพนฺธเนน กิเลสพนฺธเนน ทุจฺจริตพนฺธเนน; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ พนฺธนํ โมเจตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มหาสมฺพาธปฺปฏิปนฺโน โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ โอกาสํ ทสฺเสตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ… มหาปลิโพเธน ปลิพุทฺโธ โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ ปลิโพธํ เฉตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มหาปปาเต ปติโต โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ ปปาตา อุทฺธตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มหากนฺตารปฺปฏิปนฺโน โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ กนฺตารํ ตาเรตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มหาสํสารปฺปฏิปนฺโน โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ สํสารา โมเจตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มหาวิทุคฺเค สมฺปริวตฺตติ โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ วิทุคฺคา อุทฺธตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มหาปลิเป [มหาปลฺเลเป (สฺยา.)] ปลิปนฺโน โลกสนฺนิวาโส ¶ ; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ ปลิปา อุทฺธตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป….
อพฺภาหโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อาทิตฺโต โลกสนฺนิวาโส – ราคคฺคินา โทสคฺคินา โมหคฺคินา ชาติยา ชราย มรเณน โสเกหิ ปริเทเวหิ ทุกฺเขหิ โทมนสฺเสหิ อุปายาเสหิ; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ นิพฺพาเปตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อุนฺนีตโก โลกสนฺนิวาโส หฺติ นิจฺจมตาโณ ปตฺตทณฺโฑ ตกฺกโรติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… วชฺชพนฺธนพทฺโธ โลกสนฺนิวาโส อาฆาตนปจฺจุปฏฺิโต; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ พนฺธนํ โมเจตา, อฺตฺร ¶ มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อนาโถ ¶ โลกสนฺนิวาโส ปรมการฺุปฺปตฺโต; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ ตาเยตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทุกฺขาภิตุนฺโน [ทุกฺขาภิตุณฺโณ (ก.)] โลกสนฺนิวาโส จิรรตฺตํ ปีฬิโตติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… คธิโต โลกสนฺนิวาโส นิจฺจํ ปิปาสิโตติ – ปสฺสนฺตานํ…เป….
อนฺโธ โลกสนฺนิวาโส อจกฺขุโกติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… หตเนตฺโต โลกสนฺนิวาโส อปริณายโกติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… วิปถปกฺขนฺโท [วิปถํ ปกฺขนฺโต (สฺยา.)] โลกสนฺนิวาโส อฺชสาปรทฺโธ; ตสฺส นตฺถฺโ ¶ โกจิ อริยปถํ อาเนตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… มโหฆปกฺขนฺโท โลกสนฺนิวาโส; ตสฺส นตฺถฺโ โกจิ โอฆา อุทฺธตา, อฺตฺร มยาติ – ปสฺสนฺตานํ…เป….
๑๑๘. ทฺวีหิ ทิฏฺิคเตหิ ปริยุฏฺิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ตีหิ ทุจฺจริเตหิ วิปฺปฏิปนฺโน โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… จตูหิ โยเคหิ ยุตฺโต โลกสนฺนิวาโส จตุโยคโยชิโตติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… จตูหิ คนฺเถหิ [คณฺเหิ (สฺยา.)] คนฺถิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… จตูหิ อุปาทาเนหิ อุปาทิยติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ปฺจคติสมารุฬฺโห โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ปฺจหิ กามคุเณหิ รชฺชติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ปฺจหิ นีวรเณหิ โอตฺถโฏ ¶ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ฉหิ วิวาทมูเลหิ วิวทติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ฉหิ ตณฺหากาเยหิ รชฺชติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ฉหิ ทิฏฺิคเตหิ ปริยุฏฺิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ ¶ …เป… สตฺตหิ อนุสเยหิ อนุสโฏ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… สตฺตหิ สฺโชเนหิ สฺุตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… สตฺตหิ มาเนหิ อุนฺนโต [อุณฺณโต (สฺยา. ก.)] โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อฏฺหิ โลกธมฺเมหิ สมฺปริวตฺตติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อฏฺหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยาโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อฏฺหิ ปุริสโทเสหิ ทุสฺสติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… นวหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ ¶ …เป… นววิธมาเนหิ อุนฺนโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… นวหิ ตณฺหามูลเกหิ ธมฺเมหิ รชฺชติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ กิลิสฺสติ โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทสหิ อาฆาตวตฺถูหิ อาฆาติโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทสหิ อกุสลกมฺมปเถหิ สมนฺนาคโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทสหิ สฺโชเนหิ สฺุตฺโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทสหิ มิจฺฉตฺเตหิ นิยฺยาโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺิยา สมนฺนาคโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… ทสวตฺถุกาย อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา สมนฺนาคโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ…เป… อฏฺสตตณฺหาปปฺจสเตหิ ปปฺจิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ¶ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. ทฺวาสฏฺิยา ทิฏฺิคเตหิ ปริยุฏฺิโต โลกสนฺนิวาโสติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ.
อหฺจมฺหิ ¶ ติณฺโณ, โลโก จ อติณฺโณ อหํ จมฺหิ มุตฺโต, โลโก จ อมุตฺโต; อหฺจมฺหิ ทนฺโต, โลโก จ อทนฺโต; อหํ จมฺหิ สนฺโต, โลโก ¶ จ อสนฺโต; อหํ จมฺหิ อสฺสตฺโถ, โลโก จ อนสฺสตฺโถ; อหํ จมฺหิ ปรินิพฺพุโต, โลโก จ อปรินิพฺพุโต; ปโหมิ ขฺวาหํ ติณฺโณ ตาเรตุํ, มุตฺโต โมเจตุํ, ทนฺโต ทเมตุํ, สนฺโต สเมตุํ, อสฺสตฺโถ อสฺสาเสตุํ, ปรินิพฺพุโต ปเร จ ปรินิพฺพาเปตุนฺติ – ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมติ. อิทํ ตถาคตสฺส มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ.
มหากรุณาาณนิทฺเทโส เอกสตฺตติโม.
๗๒-๗๓. สพฺพฺุตาณนิทฺเทโส
๑๑๙. กตมํ ตถาคตสฺส สพฺพฺุตฺาณํ? สพฺพํ สงฺขตมสงฺขตํ อนวเสสํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ [อนาวรณํ าณํ (สฺยา.) เอวมุปริปิ].
๑๒๐. อตีตํ ¶ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. อนาคตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ปจฺจุปฺปนฺนํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.
จกฺขุ เจว รูปา จ, เอวํ ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. โสตฺเจว สทฺทา จ…เป… ฆานฺเจว คนฺธา จ… ชิวฺหา เจว รสา จ… กาโย เจว โผฏฺพฺพา จ… มโน เจว ¶ ธมฺมา จ, เอวํ ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.
ยาวตา อนิจฺจฏฺํ ทุกฺขฏฺํ อนตฺตฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา รูปสฺส อนิจฺจฏฺํ ทุกฺขฏฺํ ¶ อนตฺตฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา เวทนาย…เป… ยาวตา สฺาย…เป… ยาวตา สงฺขารานํ…เป… ยาวตา วิฺาณสฺส ¶ …เป… ยาวตา จกฺขุสฺส…เป… ชรามรณสฺส อนิจฺจฏฺํ ทุกฺขฏฺํ อนตฺตฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.
ยาวตา อภิฺาย อภิฺฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา ปริฺาย ปริฺฏฺํ…เป… ยาวตา ปหานสฺส [ปหานาย (สฺยา.)] ปหานฏฺํ…เป… ยาวตา ภาวนาย ภาวนฏฺํ…เป… ยาวตา สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.
ยาวตา ขนฺธานํ ขนฺธฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา ธาตูนํ ธาตุฏฺํ…เป… ยาวตา อายตนานํ อายตนฏฺํ…เป… ยาวตา สงฺขตานํ สงฺขตฏฺํ…เป… ยาวตา อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.
ยาวตา ¶ กุสเล ธมฺเม, สพฺพํ [สพฺเพ (อฏฺกถา)] ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา อกุสเล ธมฺเม…เป… ยาวตา อพฺยากเต ธมฺเม… ยาวตา กามาวจเร ธมฺเม… ยาวตา รูปาวจเร ¶ ธมฺเม… ยาวตา อรูปาวจเร ธมฺเม… ยาวตา อปริยาปนฺเน ธมฺเม, สพฺพํ [สพฺเพ (อฏฺกถา)] ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.
ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา สมุทยสฺส สมุทยฏฺํ…เป… ยาวตา นิโรธสฺส นิโรธฏฺํ…เป… ยาวตา มคฺคสฺส มคฺคฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.
ยาวตา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย ธมฺมปฏิสมฺภิทฏฺํ…เป… ยาวตา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทฏฺํ…เป… ยาวตา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ¶ ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.
ยาวตา ¶ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา สตฺตานํ อาสยานุสเย าณํ…เป… ยาวตา ยมกปาฏิหีเร าณํ…เป… ยาวตา มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.
ยาวตา ¶ สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตํ สพฺพํ ชานาตีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.
น ตสฺส อทฺทิฏฺมิธตฺถิ กิฺจิ, อโถ อวิฺาตมชานิตพฺพํ.
สพฺพํ อภิฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ [มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕].
สมนฺตจกฺขูติ เกนฏฺเน สมนฺตจกฺขุ? จุทฺทส พุทฺธาณานิ. ทุกฺเข าณํ พุทฺธาณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ พุทฺธาณํ, ทุกฺขนิโรเธ าณํ พุทฺธาณํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ¶ ปฏิปทาย าณํ พุทฺธาณํ, อตฺถปฏิสมฺภิเท าณํ พุทฺธาณํ, ธมฺมปฏิสมฺภิเท าณํ พุทฺธาณํ, นิรุตฺติปฏิสมฺภิเท าณํ พุทฺธาณํ, ปฏิภานปฏิสมฺภิเท าณํ พุทฺธาณํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต าณํ พุทฺธาณํ, สตฺตานํ อาสยานุสเย าณํ พุทฺธาณํ, ยมกปาฏิหีเร าณํ พุทฺธาณํ, มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ พุทฺธาณํ, สพฺพฺุตฺาณํ พุทฺธาณํ, อนาวรณาณํ พุทฺธาณํ – อิมานิ จุทฺทส พุทฺธาณานิ. อิเมสํ จุทฺทสนฺนํ พุทฺธาณานํ อฏฺ าณานิ สาวกสาธารณานิ; ฉ าณานิ อสาธารณานิ สาวเกหิ.
ยาวตา ¶ ¶ ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ, สพฺโพ าโต; อฺาโต ทุกฺขฏฺโ นตฺถีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ, สพฺโพ าโต, สพฺโพ ทิฏฺโ, สพฺโพ วิทิโต, สพฺโพ สจฺฉิกโต, สพฺโพ ผสฺสิโต ปฺาย; อผสฺสิโต ปฺาย ทุกฺขฏฺโ นตฺถีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ. ยาวตา สมุทยสฺส สมุทยฏฺโ…เป… ยาวตา นิโรธสฺส นิโรธฏฺโ… ยาวตา มคฺคสฺส มคฺคฏฺโ…เป… ยาวตา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺโ… ยาวตา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย ธมฺมปฏิสมฺภิทฏฺโ… ยาวตา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทฏฺโ… ยาวตา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺโ, สพฺโพ าโต, สพฺโพ ทิฏฺโ, สพฺโพ วิทิโต ¶ , สพฺโพ สจฺฉิกโต, สพฺโพ ผสฺสิโต ปฺาย; อผสฺสิโต ปฺาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺโ นตฺถีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.
ยาวตา อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณํ…เป… ยาวตา สตฺตานํ อาสยานุสเย าณํ… ยาวตา ยมกปาฏิหีเร าณํ… ยาวตา มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ; สพฺพ าตํ, สพฺพํ ทิฏฺํ, สพฺพํ วิทิตํ, สพฺพํ สจฺฉิกตํ, สพฺพํ ผสฺสิตํ ปฺาย; อผสฺสิตํ ปฺาย มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ นตฺถีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.
ยาวตา สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ¶ ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, สพฺพํ าตํ, สพฺพํ ทิฏฺํ, สพฺพํ วิทิตํ, สพฺพํ สจฺฉิกตํ, สพฺพํ ผสฺสิตํ ปฺาย; อผสฺสิตํ ปฺาย นตฺถีติ – สพฺพฺุตฺาณํ. ตตฺถ อาวรณํ นตฺถีติ – อนาวรณาณํ.
น ¶ ตสฺส อทฺทิฏฺมิธตฺถิ กิฺจิ, อโถ อวิฺาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ.
สพฺพฺุตาณนิทฺเทโส เตสตฺตติโม.
าณกถา นิฏฺิตา.
๒. ทิฏฺิกถา
๑๒๒. กา ¶ ¶ ทิฏฺิ, กติ ทิฏฺิฏฺานานิ, กติ ทิฏฺิปริยุฏฺานานิ, กติ ทิฏฺิโย, กติ ทิฏฺาภินิเวสา, กตโม ทิฏฺิฏฺานสมุคฺฆาโตติ?
[๑] กา ทิฏฺีติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. [๒] กติ ทิฏฺิฏฺานานีติ อฏฺ ทิฏฺิฏฺานานิ. [๓] กติ ทิฏฺิปริยุฏฺานานีติ อฏฺารส ทิฏฺิปริยุฏฺานานิ. [๔] กติ ทิฏฺิโยติ โสฬส ทิฏฺิโย. [๕] กติ ทิฏฺาภินิเวสาติ ตีณิ สตํ ทิฏฺาภินิเวสา. [๖] กตโม ทิฏฺิฏฺานสมุคฺฆาโตติ โสตาปตฺติมคฺโค ทิฏฺิฏฺานสมุคฺฆาโต ¶ .
๑๒๓. กถํ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ? [กติ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺีติ (สฺยา.)] รูปํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. เวทนํ เอตํ มม…เป… สฺํ เอตํ มม… สงฺขาเร เอตํ มม… วิฺาณํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. จกฺขุํ เอตํ มม…เป… โสตํ เอตํ มม… ฆานํ เอตํ มม… ชิวฺหํ เอตํ มม… กายํ เอตํ มม… มนํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. รูเป [รูปํ (สฺยา.) ตถา ปฺจสุ อารมฺมเณสุ เอกวจเนน] เอตํ มม…เป… สทฺเท เอตํ มม… คนฺเธ เอตํ มม… รเส เอตํ มม… โผฏฺพฺเพ เอตํ มม… ธมฺเม เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. จกฺขุวิฺาณํ ¶ เอตํ มม…เป… โสตวิฺาณํ เอตํ มม… ฆานวิฺาณํ เอตํ มม… ชิวฺหาวิฺาณํ เอตํ มม… กายวิฺาณํ เอตํ มม… มโนวิฺาณํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. จกฺขุสมฺผสฺสํ เอตํ มม…เป… โสตสมฺผสฺสํ เอตํ มม… ฆานสมฺผสฺสํ เอตํ มม… ชิวฺหาสมฺผสฺสํ เอตํ มม… กายสมฺผสฺสํ ¶ เอตํ มม… มโนสมฺผสฺสํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ…เป… โสตสมฺผสฺสชํ เวทนํ… ฆานสมฺผสฺสชํ ¶ เวทนํ… ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เวทนํ… กายสมฺผสฺสชํ เวทนํ… มโนสมฺผสฺสชํ ¶ เวทนํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ.
รูปสฺํ เอตํ มม…เป… สทฺทสฺํ เอตํ มม… คนฺธสฺํ เอตํ มม… รสสฺํ เอตํ มม… โผฏฺพฺพสฺํ เอตํ มม… ธมฺมสฺํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. รูปสฺเจตนํ เอตํ มม…เป… สทฺทสฺเจตนํ เอตํ มม… คนฺธสฺเจตนํ เอตํ มม… รสสฺเจตนํ เอตํ มม… โผฏฺพฺพสฺเจตนํ เอตํ มม… ธมฺมสฺเจตนํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. รูปตณฺหํ เอตํ มม…เป… สทฺทตณฺหํ เอตํ มม… คนฺธตณฺหํ เอตํ มม… รสตณฺหํ เอตํ มม… โผฏฺพฺพตณฺหํ เอตํ มม… ธมฺมตณฺหํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. รูปวิตกฺกํ เอตํ มม…เป… สทฺทวิตกฺกํ เอตํ มม… คนฺธวิตกฺกํ เอตํ มม… รสวิตกฺกํ เอตํ มม… โผฏฺพฺพวิตกฺกํ เอตํ มม… ธมฺมวิตกฺกํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. รูปวิจารํ เอตํ มม…เป… สทฺทวิจารํ เอตํ มม… คนฺธวิจารํ เอตํ มม… รสวิจารํ เอตํ มม… โผฏฺพฺพวิจารํ เอตํ มม… ธมฺมวิจารํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ.
ปถวีธาตุํ เอตํ มม…เป… อาโปธาตุํ เอตํ มม… เตโชธาตุํ เอตํ มม… วาโยธาตุํ เอตํ มม… อากาสธาตุํ เอตํ มม… วิฺาณธาตุํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ปถวีกสิณํ เอตํ มม…เป… อาโปกสิณํ… เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ ¶ … นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ… อากาสกสิณํ… วิฺาณกสิณํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ.
เกสํ เอตํ มม…เป… ¶ โลมํ เอตํ มม… นขํ เอตํ มม… ทนฺตํ เอตํ มม… ตจํ เอตํ มม… มํสํ เอตํ มม… นฺหารุํ เอตํ มม… อฏฺึ เอตํ มม… อฏฺิมิฺชํ เอตํ มม… วกฺกํ เอตํ มม… หทยํ เอตํ มม… ยกนํ เอตํ มม… กิโลมกํ เอตํ มม… ปิหกํ เอตํ มม… ปปฺผาสํ เอตํ มม… อนฺตํ เอตํ มม… อนฺตคุณํ เอตํ มม… อุทริยํ เอตํ มม… กรีสํ เอตํ มม… ปิตฺตํ เอตํ มม… เสมฺหํ เอตํ มม… ปุพฺพํ เอตํ มม ¶ … โลหิตํ เอตํ มม… เสทํ เอตํ มม… เมทํ เอตํ มม… อสฺสุํ เอตํ มม… วสํ เอตํ มม ¶ … เขฬํ เอตํ มม… สิงฺฆาณิกํ เอตํ มม… ลสิกํ เอตํ มม… มุตฺตํ เอตํ มม… มตฺถลุงฺคํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ.
จกฺขายตนํ เอตํ มม…เป… รูปายตนํ เอตํ มม… โสตายตนํ เอตํ มม… สทฺทายตนํ เอตํ มม… ฆานายตนํ เอตํ มม… คนฺธายตนํ เอตํ มม… ชิวฺหายตนํ เอตํ มม… รสายตนํ เอตํ มม… กายายตนํ เอตํ มม… โผฏฺพฺพายตนํ เอตํ มม… มนายตนํ เอตํ มม… ธมฺมายตนํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ.
จกฺขุธาตุํ เอตํ มม…เป… รูปธาตุํ เอตํ มม… จกฺขุวิฺาณธาตุํ เอตํ มม… โสตธาตุํ เอตํ มม… สทฺทธาตุํ เอตํ มม… โสตวิฺาณธาตุํ เอตํ มม… ฆานธาตุํ เอตํ มม… คนฺธธาตุํ เอตํ มม… ฆานวิฺาณธาตุํ เอตํ มม… ชิวฺหาธาตุํ เอตํ มม… รสธาตุํ เอตํ มม… ชิวฺหาวิฺาณธาตุํ เอตํ มม… กายธาตุํ เอตํ มม… โผฏฺพฺพธาตุํ เอตํ มม… กายวิฺาณธาตุํ เอตํ มม… มโนธาตุํ เอตํ มม… ธมฺมธาตุํ เอตํ มม… มโนวิฺาณธาตุํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ¶ ทิฏฺิ.
จกฺขุนฺทฺริยํ เอตํ มม…เป… โสตินฺทฺริยํ เอตํ มม… ฆานินฺทฺริยํ เอตํ มม… ชิวฺหินฺทฺริยํ เอตํ มม… กายินฺทฺริยํ เอตํ มม… มนินฺทฺริยํ เอตํ มม… ชีวิตินฺทฺริยํ เอตํ มม… อิตฺถินฺทฺริยํ เอตํ มม… ปุริสินฺทฺริยํ เอตํ มม… สุขินฺทฺริยํ เอตํ มม… ทุกฺขินฺทฺริยํ เอตํ มม… โสมนสฺสินฺทฺริยํ เอตํ มม… โทมนสฺสินฺทฺริยํ เอตํ มม… อุเปกฺขินฺทฺริยํ เอตํ มม… สทฺธินฺทฺริยํ เอตํ มม… วีริยินฺทฺริยํ เอตํ มม… สตินฺทฺริยํ เอตํ มม… สมาธินฺทฺริยํ เอตํ มม… ปฺินฺทฺริยํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ.
กามธาตุํ เอตํ มม…เป… รูปธาตุํ เอตํ มม… อรูปธาตุํ เอตํ มม… กามภวํ เอตํ มม… รูปภวํ เอตํ มม… อรูปภวํ เอตํ มม… สฺาภวํ เอตํ มม… อสฺาภวํ ¶ เอตํ มม… เนวสฺานาสฺาภวํ เอตํ มม… เอกโวการภวํ เอตํ มม… จตุโวการภวํ เอตํ มม… ปฺจโวการภวํ เอตํ มม… ปมชฺฌานํ เอตํ มม… ทุติยชฺฌานํ เอตํ มม… ตติยชฺฌานํ เอตํ มม… จตุตฺถชฺฌานํ เอตํ มม… เมตฺตํ เจโตวิมุตฺตึ เอตํ มม… กรุณํ เจโตวิมุตฺตึ เอตํ มม… มุทิตํ เจโตวิมุตฺตึ เอตํ มม… อุเปกฺขํ ¶ เจโตวิมุตฺตึ เอตํ มม… อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ เอตํ มม… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ ¶ เอตํ มม… อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ เอตํ มม… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ.
อวิชฺชํ เอตํ มม…เป… สงฺขาเร เอตํ มม… วิฺาณํ เอตํ มม… นามรูปํ เอตํ มม… สฬายตนํ เอตํ มม… ผสฺสํ เอตํ มม… เวทนํ เอตํ มม… ตณฺหํ เอตํ มม… อุปาทานํ เอตํ มม… ภวํ เอตํ มม ¶ … ชาตึ เอตํ มม… ชรามรณํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. เอวํ อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ.
๑๒๔. กตมานิ อฏฺ ทิฏฺิฏฺานานิ? ขนฺธาปิ ทิฏฺิฏฺานํ, อวิชฺชาปิ ทิฏฺิฏฺานํ, ผสฺโสปิ ทิฏฺิฏฺานํ, สฺาปิ ทิฏฺิฏฺานํ, วิตกฺโกปิ [วิตกฺกาปิ (สฺยา.)] ทิฏฺิฏฺานํ, อโยนิโส มนสิกาโรปิ ทิฏฺิฏฺานํ, ปาปมิตฺโตปิ ทิฏฺิฏฺานํ, ปรโตโฆโสปิ ทิฏฺิฏฺานํ.
ขนฺธา เหตุ ขนฺธา ปจฺจโย ทิฏฺิฏฺานํ อุปาทาย สมุฏฺานฏฺเน – เอวํ ขนฺธาปิ ทิฏฺิฏฺานํ. อวิชฺชา เหตุ อวิชฺชา ปจฺจโย ทิฏฺิฏฺานํ อุปาทาย สมุฏฺานฏฺเน – เอวํ อวิชฺชาปิ ทิฏฺิฏฺานํ. ผสฺโส เหตุ ผสฺโส ปจฺจโย ทิฏฺิฏฺานํ อุปาทาย สมุฏฺานฏฺเน – เอวํ ผสฺโสปิ ทิฏฺิฏฺานํ. สฺา เหตุ สฺา ปจฺจโย ทิฏฺิฏฺานํ อุปาทาย สมุฏฺานฏฺเน – เอวํ สฺาปิ ทิฏฺิฏฺานํ. วิตกฺโก เหตุ วิตกฺโก ปจฺจโย ทิฏฺิฏฺานํ อุปาทาย, สมุฏฺานฏฺเน – เอวํ วิตกฺโกปิ ทิฏฺิฏฺานํ. อโยนิโส มนสิกาโร เหตุ อโยนิโส มนสิกาโร ปจฺจโย ทิฏฺิฏฺานํ อุปาทาย สมุฏฺานฏฺเน – เอวํ อโยนิโส มนสิกาโรปิ ทิฏฺิฏฺานํ. ปาปมิตฺโต เหตุ ปาปมิตฺโต ปจฺจโย ทิฏฺิฏฺานํ อุปาทาย, สมุฏฺานฏฺเน – เอวํ ปาปมิตฺโตปิ ทิฏฺิฏฺานํ. ปรโตโฆโส เหตุ ปรโตโฆโส ปจฺจโย ทิฏฺิฏฺานํ อุปาทาย สมุฏฺานฏฺเน – เอวํ ปรโตโฆโสปิ ¶ ทิฏฺิฏฺานํ. อิมานิ อฏฺ ทิฏฺิฏฺานานิ.
๑๒๕. กตมานิ อฏฺารส ทิฏฺิปริยุฏฺานานิ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ, ทิฏฺิคหนํ, ทิฏฺิกนฺตารํ, ทิฏฺิวิสูกํ, ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ, ทิฏฺิสฺโชนํ, ทิฏฺิสลฺลํ, ทิฏฺิสมฺพาโธ, ทิฏฺิปลิโพโธ, ทิฏฺิพนฺธนํ, ทิฏฺิปปาโต, ทิฏฺานุสโย, ทิฏฺิสนฺตาโป, ทิฏฺิปริฬาโห ¶ , ทิฏฺิคนฺโถ, ทิฏฺุปาทานํ, ทิฏฺาภินิเวโส, ทิฏฺิปรามาโส – อิมานิ อฏฺารส ทิฏฺิปริยุฏฺานานิ.
๑๒๖. กตมา ¶ ¶ โสฬส ทิฏฺิโย? อสฺสาททิฏฺิ, อตฺตานุทิฏฺิ, มิจฺฉาทิฏฺิ, สกฺกายทิฏฺิ, สกฺกายวตฺถุกา สสฺสตทิฏฺิ, สกฺกายวตฺถุกา อุจฺเฉททิฏฺิ, อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺิ, ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ, อปรนฺตานุทิฏฺิ, สฺโชนิกา ทิฏฺิ, อหนฺติ มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ, มมนฺติ มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ, อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ, โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ, ภวทิฏฺิ, วิภวทิฏฺิ – อิมา โสฬส ทิฏฺิโย.
๑๒๗. กตเม ตีณิ สตํ ทิฏฺาภินิเวสา? อสฺสาททิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อตฺตานุทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? มิจฺฉาทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? สกฺกายทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? สกฺกายวตฺถุกาย สสฺสตทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? สกฺกายวตฺถุกาย อุจฺเฉททิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อปรนฺตานุทิฏฺิยา ¶ กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? สฺโชนิกาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อหนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? มมนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ภวทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? วิภวทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ?
อสฺสาททิฏฺิยา ปฺจตึสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. อตฺตานุทิฏฺิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. มิจฺฉาทิฏฺิยา ทสหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. สกฺกายทิฏฺิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. สกฺกายวตฺถุกาย สสฺสตทิฏฺิยา ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. สกฺกายวตฺถุกาย อุจฺเฉททิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺาสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ ¶ . ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิยา อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. อปรนฺตานุทิฏฺิยา จตุจตฺตาลีสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. สฺโชนิกาย ทิฏฺิยา อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. อหนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. มมนฺติ มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตาย ¶ ทิฏฺิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ¶ ¶ ทิฏฺิยา อฏฺหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. ภวทิฏฺิยา เอเกน อากาเรน [เอกูนวีสติยา อากาเรน (สฺยา.)] อภินิเวโส โหติ. วิภวทิฏฺิยา เอเกน อากาเรน อภินิเวโส โหติ.
๑. อสฺสาททิฏฺินิทฺเทโส
๑๒๘. อสฺสาททิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจตึสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ยํ รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ รูปสฺส อสฺสาโทติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น อสฺสาโท, อสฺสาโท น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺโ อสฺสาโท. ยา จ ทิฏฺิ โย จ อสฺสาโท – อยํ วุจฺจติ อสฺสาททิฏฺิ.
อสฺสาททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ. ตาย ทิฏฺิวิปตฺติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทิฏฺิวิปนฺโน. ทิฏฺิวิปนฺโน ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺิ หิสฺส ปาปิกา. โย ทิฏฺิยา ราโค [ยา ทิฏฺิ โย ราโค (สฺยา.)], โส น ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น ราโค. อฺา ทิฏฺิ, อฺโ ราโค. ยา จ ทิฏฺิ โย จ ราโค – อยํ วุจฺจติ ทิฏฺิราโค. ตาย จ ทิฏฺิยา เตน จ ราเคน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทิฏฺิราครตฺโต. ทิฏฺิราครตฺเต ปุคฺคเล ทินฺนํ ทานํ น มหปฺผลํ โหติ น มหานิสํสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺิ หิสฺส ปาปิกา อสฺสาททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ.
มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ทฺเวว คติโย – นิรโย วา ติรจฺฉานโยนิ วา. มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ยฺเจว ¶ กายกมฺมํ ยถาทิฏฺิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยฺจ วจีกมฺมํ…เป… ยฺจ มโนกมฺมํ ยถาทิฏฺิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยา จ เจตนา ยา จ ปตฺถนา โย จ ปณิธิ เย จ สงฺขารา, สพฺเพ ¶ เต ธมฺมา อนิฏฺาย อกนฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺิ หิสฺส ปาปิกา. เสยฺยถาปิ นิมฺพพีชํ วา โกสาตกีพีชํ วา ติตฺตกาลาพุพีชํ วา อลฺลาย ปถวิยา นิกฺขิตฺตํ ยํ เจว ปถวิรสํ อุปาทิยติ, ยฺจ อาโปรสํ ¶ อุปาทิยติ, สพฺพํ ตํ ติตฺตกตฺตาย กฏุกตฺตาย อสาตตฺตาย [อสารตาย (สฺยา.)] สํวตฺตติ. ตํ กิสฺส เหตุ? พีชํ หิสฺส ปาปิกํ. เอวเมวํ มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ยฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยฺจ วจีกมฺมํ…เป… ยฺจ มโนกมฺมํ ยถาทิฏฺิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยา จ เจตนา ยา จ ปตฺถนา โย จ ปณิธิ เย จ สงฺขารา, สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺาย อกนฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺิ หิสฺส ปาปิกา อสฺสาททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ.
มิจฺฉาทิฏฺิ ¶ ทิฏฺิคตํ, ทิฏฺิคหนํ, ทิฏฺิกนฺตารํ, ทิฏฺิวิสูกํ, ทิฏฺิวิปฺผนฺทิตํ, ทิฏฺิสฺโชนํ, ทิฏฺิสลฺลํ, ทิฏฺิสมฺพาโธ, ทิฏฺิปลิโพโธ, ทิฏฺิพนฺธนํ, ทิฏฺิปปาโต, ทิฏฺานุสโย, ทิฏฺิสนฺตาโป, ทิฏฺิปริฬาโห, ทิฏฺิคนฺโถ, ทิฏฺุปาทานํ, ทิฏฺาภินิเวโส, ทิฏฺิปรามาโส – อิเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ ปริยุฏฺิตจิตฺตสฺส สฺโโค.
๑๒๙. อตฺถิ สฺโชนานิ เจว ทิฏฺิโย จ, อตฺถิ สฺโชนานิ น จ ทิฏฺิโย. กตมานิ สฺโชนานิ เจว ทิฏฺิโย จ? สกฺกายทิฏฺิ, สีลพฺพตปรามาโส – อิมานิ สฺโชนานิ เจว ทิฏฺิโย จ. กตมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย? กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ, มานสฺโชนํ, วิจิกิจฺฉาสฺโชนํ, ภวราคสฺโชนํ, อิสฺสาสฺโชนํ, มจฺฉริยสฺโชนํ, อนุนยสฺโชนํ, อวิชฺชาสฺโชนํ – อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.
ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ…เป… ยํ สฺํ ปฏิจฺจ…เป… ยํ สงฺขาเร [เย สงฺขาเร (ก.) สํ. นิ. ๓.๒๘ ปสฺสิตพฺพา] ปฏิจฺจ…เป… ยํ วิฺาณํ ปฏิจฺจ… ยํ จกฺขุํ ปฏิจฺจ… ยํ โสตํ ปฏิจฺจ… ยํ ฆานํ ปฏิจฺจ… ยํ ชิวฺหํ ปฏิจฺจ… ยํ กายํ ปฏิจฺจ… ยํ มนํ ปฏิจฺจ… ยํ รูเป ปฏิจฺจ… ยํ สทฺเท ปฏิจฺจ… ยํ คนฺเธ ปฏิจฺจ ¶ … ยํ รเส ปฏิจฺจ… ยํ โผฏฺพฺเพ ปฏิจฺจ… ยํ ธมฺเม ปฏิจฺจ… ยํ จกฺขุวิฺาณํ ปฏิจฺจ… ยํ โสตวิฺาณํ ปฏิจฺจ… ยํ ฆานวิฺาณํ ปฏิจฺจ… ยํ ชิวฺหาวิฺาณํ ปฏิจฺจ… ยํ กายวิฺาณํ ปฏิจฺจ… ยํ มโนวิฺาณํ ปฏิจฺจ ¶ … ยํ จกฺขุสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ โสตสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ ฆานสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ ชิวฺหาสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ กายสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ มโนสมฺผสฺสํ ปฏิจฺจ… ยํ จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ โสตสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ ฆานสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ กายสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ… ยํ มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ มโนสมฺผสฺสชาย เวทนาย อสฺสาโทติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น อสฺสาโท, อสฺสาโท น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺโ อสฺสาโท. ยา จ ทิฏฺิ โย จ อสฺสาโท – อยํ ¶ วุจฺจติ อสฺสาททิฏฺิ.
อสฺสาททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ. ตาย ทิฏฺิวิปตฺติยา สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทิฏฺิวิปนฺโน. ทิฏฺิวิปนฺโน ปุคฺคโล น เสวิตพฺโพ น ภชิตพฺโพ น ปยิรุปาสิตพฺโพ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺิ หิสฺส ปาปิกา. โย ทิฏฺิยา ราโค, โส น ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น ราโค. อฺา ¶ ทิฏฺิ, อฺโ ราโค. ยา จ ทิฏฺิ โย จ ราโค, อยํ วุจฺจติ ทิฏฺิราโค. ตาย จ ทิฏฺิยา เตน จ ราเคน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทิฏฺิราครตฺโต. ทิฏฺิราครตฺเต ปุคฺคเล ¶ ทินฺนํ ทานํ น มหปฺผลํ โหติ น มหานิสํสํ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺิ หิสฺส ปาปิกา อสฺสาททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ.
มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ทฺเวว คติโย – นิรโย วา ติรจฺฉานโยนิ วา. มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ยฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยฺจ วจีกมฺมํ…เป… ยฺจ มโนกมฺมํ ยถาทิฏฺิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยา จ เจตนา ยา จ ปตฺถนา โย จ ปณิธิ เย จ สงฺขารา, สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺาย อกนฺตาย อมนาปาย อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺิ หิสฺส ปาปิกา. เสยฺยถาปิ นิมฺพพีชํ วา โกสาตกีพีชํ วา ติตฺตกาลาพุพีชํ วา อลฺลาย ปถวิยา นิกฺขิตฺตํ ยฺเจว ปถวิรสํ อุปาทิยติ ยฺจ อาโปรสํ อุปาทิยติ, สพฺพํ ตํ ติตฺตกตฺตาย กฏุกตฺตาย อสาตตฺตาย สํวตฺตติ. ตํ กิสฺส เหตุ? พีชํ หิสฺส ปาปิกํ. เอวเมวํ มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ยฺเจว กายกมฺมํ ยถาทิฏฺิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ ยฺจ วจีกมฺมํ…เป… ยฺจ มโนกมฺมํ ยถาทิฏฺิ สมตฺตํ สมาทินฺนํ, ยา จ เจตนา ยา จ ปตฺถนา โย จ ปณิธิ เย จ สงฺขารา, สพฺเพ เต ธมฺมา อนิฏฺาย อกนฺตาย อมนาปาย ¶ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? ทิฏฺิ หิสฺส ปาปิกา อสฺสาททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ.
มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ…เป… ทิฏฺาภินิเวโส ทิฏฺิปรามาโส ¶ – อิเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ ปริยุฏฺิตจิตฺตสฺส สฺโโค.
อตฺถิ ¶ สฺโชนานิ เจว ทิฏฺิโย จ, อตฺถิ สฺโชนานิ น จ ทิฏฺิโย. กตมานิ สฺโชนานิ เจว ทิฏฺิโย จ? สกฺกายทิฏฺิ, สีลพฺพตปรามาโส – อิมานิ สฺโชนานิ เจว ทิฏฺิโย จ. กตมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย? กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ, มานสฺโชนํ, วิจิกิจฺฉาสฺโชนํ, ภวราคสฺโชนํ, อิสฺสาสฺโชนํ, มจฺฉริยสฺโชนํ, อนุนยสฺโชนํ, อวิชฺชาสฺโชนํ – อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. อสฺสาททิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจตึสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
อสฺสาททิฏฺินิทฺเทโส ปโม.
๒. อตฺตานุทิฏฺินิทฺเทโส
๑๓๐. อตฺตานุทิฏฺิยา ¶ กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ; เวทนํ…เป… สฺํ…เป… สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ.
๑๓๑. กถํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ ปถวีกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ – ‘‘ยํ ปถวีกสิณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ ปถวีกสิณ’’นฺติ. ปถวีกสิณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ ¶ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ โส ¶ วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิฺจ วณฺณฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ ปถวีกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ – ‘‘ยํ ปถวีกสิณํ, โส อหํ; โย อหํ ¶ , ตํ ปถวีกสิณ’’นฺติ. ปถวีกสิณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา รูปวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ. มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ทฺเวว คติโย…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.
อิเธกจฺโจ อาโปกสิณํ… เตโชกสิณํ… วาโยกสิณํ… นีลกสิณํ… ปีตกสิณํ… โลหิตกสิณํ… โอทาตกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ – ‘‘ยํ โอทาตกสิณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ โอทาตกสิณ’’นฺติ. โอทาตกสิณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ, โส วณฺโณ; โย วณฺโณ, สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิฺจ วณฺณฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เอวเมว อิเธกจฺโจ…เป… โอทาตกสิณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา รูปวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ.
กถํ ¶ ¶ รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมินา รูเปน รูปวา’’ติ. รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ รุกฺโข ฉายาสมฺปนฺโน อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายา. อฺโ รุกฺโข, อฺา ฉายา. โส โข ปนายํ รุกฺโข อิมาย ฉายาย ฉายาวา’’ติ. ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน อยํ อตฺตา อิมินา รูเปน รูปวา’’ติ. รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ทุติยา รูปวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.
กถํ ¶ ¶ อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อิทํ รูป’’นฺติ. อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ ปุปฺผํ คนฺธสมฺปนฺนํ อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อิทํ ปุปฺผํ, อยํ คนฺโธ; อฺํ ปุปฺผํ, อฺโ คนฺโธ. โส โข ปนายํ คนฺโธ อิมสฺมึ ปุปฺเผ’’ติ. ปุปฺผสฺมึ คนฺธํ สมนุปสฺสติ ¶ . เอวเมวํ อิเธกจฺโจ เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อิทํ รูป’’นฺติ. อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ตติยา รูปวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ อตฺตนิ รูปํ สมนุปสฺสติ.
กถํ รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมสฺมึ รูเป’’ติ. รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ มณิ กรณฺฑเก ปกฺขิตฺโต อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ มณิ, อยํ กรณฺฑโก. อฺโ มณิ, อฺโ กรณฺฑโก. โส โข ปนายํ มณิ อิมสฺมึ กรณฺฑเก’’ติ. กรณฺฑกสฺมึ มณึ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ¶ . ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมสฺมึ รูเป’’ติ. รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ จตุตฺถา รูปวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น ¶ จ ทิฏฺิโย. เอวํ รูปสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.
๑๓๒. กถํ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ โสตสมฺผสฺสชํ เวทนํ ฆานสมฺผสฺสชํ เวทนํ ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เวทนํ กายสมฺผสฺสชํ เวทนํ มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ‘‘ยา มโนสมฺผสฺสชา ¶ เวทนา โส อหํ, โย อหํ สา มโนสมฺผสฺสชา เวทนา’’ติ – มโนสมฺผสฺสชํ เวทนฺจ อตฺตฺจ ¶ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ โส วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิฺจ วณฺณฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ‘‘ยา มโนสมฺผสฺสชา เวทนา โส อหํ, โย อหํ สา มโนสมฺผสฺสชา เวทนา’’ติ – มโนสมฺผสฺสชํ เวทนฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา เวทนาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ.
กถํ เวทนาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สฺํ…เป… สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย เวทนาย เวทนาวา’’ติ. เวทนาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ รุกฺโข ¶ ฉายาสมฺปนฺโน อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายา. อฺโ รุกฺโข, อฺา ฉายา. โส โข ปนายํ รุกฺโข อิมาย ฉายาย ฉายาวา’’ติ. ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ สฺํ…เป… สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย เวทนาย เวทนาวา’’ติ. เวทนาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ทุติยา เวทนาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ¶ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ เวทนาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.
กถํ อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สฺํ…เป… สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อยํ เวทนา’’ติ. อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ ปุปฺผํ คนฺธสมฺปนฺนํ อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อิทํ ปุปฺผํ, อยํ คนฺโธ; อฺํ ปุปฺผํ, อฺโ คนฺโธ. โส โข ปนายํ คนฺโธ อิมสฺมึ ปุปฺเผ’’ติ. ปุปฺผสฺมึ คนฺธํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ สฺํ…เป… สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อยํ เวทนา’’ติ. อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติ ¶ . อภินิเวสปรามาโส ¶ ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ตติยา เวทนาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ อตฺตนิ เวทนํ สมนุปสฺสติ.
กถํ เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สฺํ…เป… สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย เวทนายา’’ติ. เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ มณิ กรณฺฑเก ปกฺขิตฺโต อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ มณิ, อยํ กรณฺฑโก. อฺโ มณิ, อฺโ กรณฺฑโก. โส โข ปนายํ มณิ อิมสฺมึ กรณฺฑเก’’ติ. กรณฺฑกสฺมึ มณึ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย เวทนายา’’ติ. เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ จตุตฺถา เวทนาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ เวทนาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.
๑๓๓. กถํ สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ จกฺขุสมฺผสฺสชํ สฺํ…เป… โสตสมฺผสฺสชํ สฺํ… ฆานสมฺผสฺสชํ สฺํ… ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ สฺํ… กายสมฺผสฺสชํ สฺํ… มโนสมฺผสฺสชํ สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ยา มโนสมฺผสฺสชา สฺา โส อหํ, โย ¶ อหํ ¶ สา มโนสมฺผสฺสชา สฺา’’ติ. มโนสมฺผสฺสชํ สฺฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ โส วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิฺจ วณฺณฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ มโนสมฺผสฺสชํ สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ – ‘‘ยา มโนสมฺผสฺสชา สฺา โส อหํ, โย อหํ สา มโนสมฺผสฺสชา สฺา’’ติ. มโนสมฺผสฺสชํ สฺฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา สฺาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ ¶ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, ¶ น จ ทิฏฺิโย. เอวํ สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ.
กถํ สฺาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม ¶ อยํ อตฺตา อิมาย สฺาย สฺาวา’’ติ. สฺาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ รุกฺโข ฉายาสมฺปนฺโน อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายา. อฺโ รุกฺโข, อฺา ฉายา. โส โข ปนายํ รุกฺโข อิมาย ฉายาย ฉายาวา’’ติ. ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย สฺาย สฺาวา’’ติ. สฺาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ทุติยา สฺาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ สฺาวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.
กถํ อตฺตนิ สฺํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สงฺขาเร…เป… วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อยํ สฺา’’ติ. อตฺตนิ สฺํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ ปุปฺผํ คนฺธสมฺปนฺนํ อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อิทํ ปุปฺผํ, อยํ คนฺโธ. อฺํ ปุปฺผํ, อฺโ คนฺโธ. โส โข ปนายํ คนฺโธ อิมสฺมึ ปุปฺเผ’’ติ. ปุปฺผสฺมึ คนฺธํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อยํ สฺา’’ติ. อตฺตนิ สฺํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ¶ ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ตติยา สฺาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ อตฺตนิ สฺํ สมนุปสฺสติ.
กถํ สฺาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ สงฺขาเร ¶ …เป… วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย สฺายา’’ติ. สฺาย ¶ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ มณิ กรณฺฑเก ปกฺขิตฺโต อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ มณิ, อยํ กรณฺฑโก. อฺโ มณิ, อฺโ กรณฺฑโก. โส โข ปนายํ มณิ อิมสฺมึ กรณฺฑเก’’ติ. กรณฺฑกสฺมึ มณึ สมนุปสฺสติ. เอวเมว อิเธกจฺโจ สงฺขาเร… วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมาย สฺายา’’ติ. สฺาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ จตุตฺถา สฺาวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ น จ ทิฏฺิโย. เอวํ สฺาย อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.
๑๓๔. กถํ สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ จกฺขุสมฺผสฺสชํ เจตนํ โสตสมฺผสฺสชํ เจตนํ ฆานสมฺผสฺสชํ เจตนํ ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เจตนํ กายสมฺผสฺสชํ เจตนํ มโนสมฺผสฺสชํ เจตนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ‘‘ยา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา, โส อหํ; โย อหํ สา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติ – มโนสมฺผสฺสชํ เจตนฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ โส ¶ วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิฺจ วณฺณฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ มโนสมฺผสฺสชํ เจตนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ‘‘ยา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา โส อหํ, โย อหํ สา มโนสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติ – มโนสมฺผสฺสชํ เจตนฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา สงฺขารวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ.
กถํ ¶ สงฺขารวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ… สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิเมหิ สงฺขาเรหิ สงฺขารวา’’ติ. สงฺขารวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ รุกฺโข ฉายาสมฺปนฺโน อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายา. อฺโ รุกฺโข, อฺา ฉายา. โส โข ปนายํ รุกฺโข ¶ อิมาย ฉายาย ฉายาวา’’ติ. ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติ. เอวเมว อิเธกจฺโจ วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ… สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา. อิเมหิ สงฺขาเรหิ สงฺขารวา’’ติ. สงฺขารวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ¶ ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ทุติยา สงฺขารวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ สงฺขารวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.
กถํ ¶ อตฺตนิ สงฺขาเร สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ… สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อิเม สงฺขารา’’ติ. อตฺตนิ สงฺขาเร สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ ปุปฺผํ คนฺธสมฺปนฺนํ อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อิทํ ปุปฺผํ, อยํ คนฺโธ; อฺํ ปุปฺผํ, อฺโ คนฺโธ. โส โข ปนายํ คนฺโธ อิมสฺมึ ปุปฺเผ’’ติ. ปุปฺผสฺมึ คนฺธํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ… สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อิเม สงฺขารา’’ติ. อตฺตนิ สงฺขาเร สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ตติยา สงฺขารวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ อตฺตนิ สงฺขาเร สมนุปสฺสติ.
กถํ สงฺขาเรสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ… สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ ¶ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิเมสุ สงฺขาเรสู’’ติ. สงฺขาเรสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ มณิ กรณฺฑเก ปกฺขิตฺโต อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ มณิ, อยํ กรณฺฑโก. อฺโ มณิ, อฺโ กรณฺฑโก. โส โข ปนายํ มณิ อิมสฺมึ กรณฺฑเก’’ติ. กรณฺฑกสฺมึ มณึ สมนุปสฺสติ. เอวเมว อิเธกจฺโจ วิฺาณํ… รูปํ… เวทนํ… สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส ¶ เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิเมสุ สงฺขาเรสู’’ติ. สงฺขาเรสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ ¶ – อยํ จตุตฺถา สงฺขารวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ สงฺขาเรสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.
๑๓๕. กถํ วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ จกฺขุวิฺาณํ… โสตวิฺาณํ… ฆานวิฺาณํ… ชิวฺหาวิฺาณํ กายวิฺาณํ… มโนวิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ‘‘ยํ มโนวิฺาณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ มโนวิฺาณ’’นฺติ – มโนวิฺาณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ โส วณฺโณ, โย วณฺโณ สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิฺจ วณฺณฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ มโนวิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ¶ . ‘‘ยํ มโนวิฺาณํ, โส อหํ; โย อหํ ตํ มโนวิฺาณ’’นฺติ – มโนวิฺาณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา วิฺาณวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ.
กถํ วิฺาณวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมินา วิฺาเณน วิฺาณวา’’ติ. วิฺาณวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ รุกฺโข ฉายาสมฺปนฺโน อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายา. อฺโ รุกฺโข, อฺา ฉายา. โส โข ปนายํ รุกฺโข อิมาย ฉายาย ฉายาวา’’ติ. ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมินา วิฺาเณน วิฺาณวา’’ติ. วิฺาณวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ทุติยา วิฺาณวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ ¶ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ วิฺาณวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ.
กถํ ¶ อตฺตนิ วิฺาณํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา ¶ . อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อิทํ วิฺาณ’’นฺติ. อตฺตนิ วิฺาณํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ ปุปฺผํ คนฺธสมฺปนฺนํ อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อิทํ ปุปฺผํ, อยํ คนฺโธ; อฺํ ปุปฺผํ, อฺโ คนฺโธ. โส โข ปนายํ คนฺโธ อิมสฺมึ ปุปฺเผ’’ติ. ปุปฺผสฺมึ คนฺธํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. อิมสฺมิฺจ ปน อตฺตนิ อิทํ วิฺาณ’’นฺติ. อตฺตนิ วิฺาณํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ตติยา วิฺาณวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ อตฺตนิ วิฺาณํ สมนุปสฺสติ.
กถํ วิฺาณสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมสฺมึ วิฺาเณ’’ติ. วิฺาณสฺมึ ¶ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ มณิ กรณฺฑเก ¶ ปกฺขิตฺโต อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ มณิ, อยํ กรณฺฑโก. อฺโ มณิ, อฺโ กรณฺฑโก. โส โข ปนายํ มณิ อิมสฺมึ กรณฺฑเก’’ติ. กรณฺฑกสฺมึ มณึ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ รูปํ… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมสฺมึ วิฺาเณ’’ติ. วิฺาณสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ จตุตฺถา วิฺาณวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. อตฺตานุทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ วิฺาณสฺมึ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. อตฺตานุทิฏฺิยา อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
อตฺตานุทิฏฺินิทฺเทโส ทุติโย.
๓. มิจฺฉาทิฏฺินิทฺเทโส
๑๓๖. มิจฺฉาทิฏฺิยา ¶ กตเมหิ ทสหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติ – วตฺถุ [วตฺถุํ (สฺยา.) เอวมุปริปิ]. เอวํวาโท มิจฺฉาภินิเวสปรามาโส [มิจฺฉาทิฏฺาภินิเวสปรามาโส (สฺยา.)] ทิฏฺิ. ทิฏฺิ ¶ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา มิจฺฉาวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ. มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. ‘‘นตฺถิ ยิฏฺ’’นฺติ – วตฺถุ…เป… ‘‘นตฺถิ หุต’’นฺติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก’’ติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ อยํ โลโก’’ติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ ปโร โลโก’’ติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ มาตา’’ติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ ปิตา’’ติ ¶ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา’’ติ – วตฺถุ… ‘‘นตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา [สมคฺคตา (ก.)] สมฺมาปฏิปนฺนา, เย อิมฺจ โลกํ, ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’’ติ – วตฺถุ. เอวํวาโท มิจฺฉาภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ทสมา มิจฺฉาวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ. มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส ทฺเวว คติโย…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. มิจฺฉาทิฏฺิยา อิเมหิ ทสหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
มิจฺฉาทิฏฺินิทฺเทโส ตติโย.
๔. สกฺกายทิฏฺินิทฺเทโส
๑๓๗. สกฺกายทิฏฺิยา กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต, สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ.
กถํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ ปถวีกสิณํ…เป… โอทาตกสิณํ อตฺตโต ¶ ¶ สมนุปสฺสติ. ‘‘ยํ โอทาตกสิณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ โอทาตกสิณ’’นฺติ – โอทาตกสิณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ ¶ . เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต…เป… เอวเมวํ อิเธกจฺโจ โอทาตกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ…เป… อยํ ปมา รูปวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ. สกฺกายทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… สกฺกายทิฏฺิยา อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
สกฺกายทิฏฺินิทฺเทโส จตุตฺโถ.
๕. สสฺสตทิฏฺินิทฺเทโส
๑๓๘. สกฺกายวตฺถุกาย ¶ สสฺสตทิฏฺิยา กตเมหิ ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. เวทนาวนฺตํ วา อตฺตานํ…เป… สฺาวนฺตํ วา อตฺตานํ… สงฺขารวนฺตํ วา อตฺตานํ… วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ.
กถํ รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อยํ โข เม อตฺตา. โส โข ปน เม อยํ อตฺตา อิมินา รูเปน รูปวา’’ติ. รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ รุกฺโข ฉายาสมฺปนฺโน อสฺส. ตเมนํ ปุริโส เอวํ วเทยฺย – ‘‘อยํ รุกฺโข, อยํ ฉายา; อฺโ รุกฺโข, อฺา ฉายา. โส โข ปนายํ รุกฺโข อิมาย ¶ ฉายาย ฉายาวา’’ติ. ฉายาวนฺตํ รุกฺขํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ เวทนํ…เป… อยํ ปมา สกฺกายวตฺถุกา สสฺสตทิฏฺิ. สสฺสตทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ รูปวนฺตํ อตฺตานํ สมนุปสฺสติ…เป… สกฺกายวตฺถุกาย สสฺสตทิฏฺิยา อิเมหิ ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
สสฺสตทิฏฺินิทฺเทโส ปฺจโม.
๖. อุจฺเฉททิฏฺินิทฺเทโส
๑๓๙. สกฺกายวตฺถุกาย ¶ อุจฺเฉททิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, เวทนํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, สฺํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, สงฺขาเร อตฺตโต สมนุปสฺสติ, วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ.
กถํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ ¶ ปถวีกสิณํ…เป… โอทาตกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ‘‘ยํ โอทาตกสิณํ, โส อหํ ¶ ; โย อหํ, ตํ โอทาตกสิณ’’นฺติ – โอทาตกสิณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต…เป… อยํ ปมา สกฺกายวตฺถุกา อุจฺเฉททิฏฺิ. อุจฺเฉททิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… สกฺกายวตฺถุกาย อุจฺเฉททิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
อุจฺเฉททิฏฺินิทฺเทโส ฉฏฺโ.
๗. อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺินิทฺเทโส
๑๔๐. อนฺตคฺคาหิกาย ¶ ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺาสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา… ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา… ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา… ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา… ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ…เป… น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ… ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กติหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ?
‘‘สสฺสโต ¶ โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ…เป… ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
[ก] ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ โลโก เจว สสฺสตํ จาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ¶ …เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.
เวทนา โลโก เจว สสฺสตา จาติ…เป… สฺา โลโก เจว สสฺสตา จาติ…เป… สงฺขารา โลโก เจว สสฺสตา จาติ…เป… วิฺาณํ ¶ โลโก เจว สสฺสตฺจาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปฺจมี ¶ สสฺสโต โลโกติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
[ข] ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ โลโก เจว อสสฺสตฺจาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ…เป… อยํ ปมา ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺติ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.
เวทนา โลโก เจว อสสฺสตา จาติ…เป… สฺา โลโก เจว อสสฺสตา จาติ…เป… สงฺขารา โลโก เจว อสสฺสตา จาติ…เป… วิฺาณํ โลโก เจว อสสฺสตฺจาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ ¶ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย ¶ . ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
[ค] ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิเธกจฺโจ ปริตฺตํ โอกาสํ นีลกโต ผรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อนฺตวา อยํ โลโก ปริวฏุโม’’ติ. อนฺตสฺี โหติ. ยํ ผรติ, ตํ วตฺถุ เจว โลโก จ. เยน ผรติ, โส อตฺตา เจว โลโก จาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.
อิเธกจฺโจ ¶ ปริตฺตํ โอกาสํ ปีตกโต ผรติ… โลหิตกโต ผรติ… โอทาตกโต ผรติ… โอภาสกโต ผรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อนฺตวา อยํ โลโก ปริวฏุโม’’ติ. อนฺตสฺี โหติ. ยํ ผรติ ตํ วตฺถุ เจว โลโก จ. เยน ผรติ โส อตฺตา เจว โลโก จาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ…เป… อนฺตวา ¶ โลโกติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
[ฆ] ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ ¶ อภินิเวโส โหติ? อิเธกจฺโจ วิปุลํ โอกาสํ นีลกโต ผรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อนนฺตวา อยํ โลโก อปริยนฺโต’’ติ. อนนฺตสฺี โหติ. ยํ ผรติ ตํ วตฺถุ เจว โลโก จ; เยน ผรติ โส อตฺตา เจว โลโก จาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.
อิเธกจฺโจ วิปุลํ โอกาสํ ปีตกโต ผรติ… โลหิตกโต ผรติ… โอทาตกโต ผรติ… โอภาสกโต ผรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อนนฺตวา อยํ โลโก อปริยนฺโต’’ติ. อนนฺตสฺี โหติ. ยํ ผรติ ตํ วตฺถุ เจว โลโก จ; เยน ผรติ โส อตฺตา ¶ เจว โลโก จาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ…เป… อนนฺตวา โลโกติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
[ง] ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ ชีวฺเจว สรีรฺจ; ยํ ชีวํ ตํ สรีรํ, ยํ สรีรํ ตํ ชีวนฺติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ¶ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.
เวทนา ¶ ชีวา เจว สรีรํ จ… สฺา ชีวา เจว สรีรํ จ… สงฺขารา ชีวา เจว สรีรํ จ… วิฺาณํ ชีวฺเจว สรีรฺจ; ยํ ชีวํ ตํ สรีรํ, ยํ สรีรํ ตํ ชีวนฺติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ…เป… ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
[จ] ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ สรีรํ, น ชีวํ; ชีวํ น สรีรํ. อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.
เวทนา สรีรํ, น ชีวํ… สฺา สรีรํ, น ชีวํ… สงฺขารา สรีรํ, น ชีวํ… วิฺาณํ สรีรํ, น ชีวํ; ชีวํ น สรีรํ. อฺํ ชีวํ, อฺํ สรีรนฺติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ…เป… อฺํ ชีวํ, อฺํ สรีรนฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
[ฉ] ‘‘โหติ ¶ ¶ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ อิเธว มรณธมฺมํ. ตถาคโต กายสฺส เภทา โหติปิ ติฏฺติปิ อุปฺปชฺชติปิ นิพฺพตฺตติปีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.
เวทนา อิเธว มรณธมฺมา…เป… สฺา อิเธว มรณธมฺมา… สงฺขารา อิเธว มรณธมฺมา… วิฺาณํ อิเธว มรณธมฺมํ. ตถาคโต กายสฺส เภทา โหติปิ ติฏฺติปิ อุปฺปชฺชติปิ นิพฺพตฺตติปีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ…เป… ‘‘โหติ ตถาคโต ¶ ปรํ มรณา’’ติ ¶ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
[ช] ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ อิเธว มรณธมฺมํ. ตถาคโตปิ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ; น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณาติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ¶ ปมา ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.
เวทนา อิเธว มรณธมฺมา…เป… สฺา อิเธว มรณธมฺมา… สงฺขารา อิเธว มรณธมฺมา… วิฺาณํ อิเธว มรณธมฺมํ. ตถาคโตปิ กายสฺส เภทา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ. ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ…เป… ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
[ฌ] ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ อิเธว มรณธมฺมํ. ตถาคโต กายสฺส เภทา โหติ ¶ จ น จ โหตีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ¶ ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ น จ ทิฏฺิโย.
เวทนา อิเธว มรณธมฺมา…เป… สฺา อิเธว มรณธมฺมา… สงฺขารา อิเธว มรณธมฺมา… วิฺาณํ อิเธว มรณธมฺมํ. ตถาคโต กายสฺส เภทา โหติ จ น จ โหตีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ…เป… ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
[] ‘‘เนว ¶ โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ¶ ทิฏฺิยา กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? รูปํ อิเธว มรณธมฺมํ. ตถาคโต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เนว โหติ น น โหตีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ, อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.
เวทนา อิเธว มรณธมฺมา…เป… สฺา อิเธว มรณธมฺมา… สงฺขารา อิเธว มรณธมฺมา… วิฺาณํ อิเธว มรณธมฺมํ. ตถาคโต กายสฺส เภทา ปรํ มรณา เนว โหติ น น โหตีติ – อภินิเวสปรามาโส ทิฏฺิ. ตาย ทิฏฺิยา โส อนฺโต คหิโตติ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปฺจมี ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ ¶ – อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ. อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส โหติ. อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ ปฺาสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
อนฺตคฺคาหิกาทิฏฺินิทฺเทโส สตฺตโม.
๘. ปุพฺพนฺตานุทิฏฺินิทฺเทโส
๑๔๑. ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิยา ¶ กตเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? จตฺตาโร สสฺสตวาทา, จตฺตาโร เอกจฺจสสฺสติกา, จตฺตาโร อนฺตานนฺติกา, จตฺตาโร อมราวิกฺเขปิกา, ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา – ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิยา อิเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
ปุพฺพนฺตานุทิฏฺินิทฺเทโส อฏฺโม.
๙. อปรนฺตานุทิฏฺินิทฺเทโส
๑๔๒. อปรนฺตานุทิฏฺิยา กตเมหิ จตุจตฺตาลีสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? โสฬส สฺีวาทา, อฏฺ อสฺีวาทา, อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา ¶ , สตฺต อุจฺเฉทวาทา, ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา – อปรนฺตานุทิฏฺิยา อิเมหิ จตุจตฺตาลีสาย อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
อปรนฺตานุทิฏฺินิทฺเทโส นวโม.
๑๐-๑๒. สฺโชนิกาทิทิฏฺินิทฺเทโส
๑๔๓. สฺโชนิกาย ทิฏฺิยา กตเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? ยา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตํ ทิฏฺิคหนํ…เป… ทิฏฺาภินิเวโส ทิฏฺิปรามาโส – สฺโชนิกาย ทิฏฺิยา อิเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
๑๔๔. ‘‘อห’’นฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา กตเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? จกฺขุ อหนฺติ – อภินิเวสปรามาโส. อหนฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา ¶ จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ¶ ปมา ‘‘อห’’นฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.
โสตํ ¶ อหนฺติ…เป… ฆานํ อหนฺติ…เป… ชิวฺหา อหนฺติ…เป… กาโย อหนฺติ…เป… มโน อหนฺติ…เป… รูปา อหนฺติ…เป… ธมฺมา อหนฺติ… จกฺขุวิฺาณํ อหนฺติ…เป… มโนวิฺาณํ อหนฺติ – อภินิเวสปรามาโส. อหนฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ อฏฺารสมี ‘‘อห’’นฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. ‘‘อห’’นฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา อิเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
๑๔๕. ‘‘มม’’นฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา กตเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? จกฺขุ มมนฺติ – อภินิเวสปรามาโส. มมนฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา ‘‘มม’’นฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.
โสตํ มมนฺติ…เป… ฆานํ มมนฺติ…เป… ชิวฺหา มมนฺติ…เป… กาโย มมนฺติ…เป… มโน มมนฺติ…เป… รูปา มมนฺติ…เป… ธมฺมา มมนฺติ…เป… จกฺขุวิฺาณํ มมนฺติ…เป… มโนวิฺาณํ มมนฺติ อภินิเวสปรามาโส. มมนฺติ ¶ มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ¶ ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ อฏฺารสมี ‘‘มม’’นฺติ – มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ. มานวินิพนฺธา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. ‘‘มม’’นฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา อิเมหิ อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
สฺโชนิกาทิทิฏฺินิทฺเทโส ทฺวาทสโม.
๑๓. อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตทิฏฺินิทฺเทโส
๑๔๖. อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? อิธ อสฺสุตวา ปุถุชฺชโน อริยานํ อทสฺสาวี อริยธมฺมสฺส อโกวิโท อริยธมฺเม อวินีโต สปฺปุริสานํ อทสฺสาวี สปฺปุริสธมฺมสฺส อโกวิโท สปฺปุริสธมฺเม อวินีโต รูปํ อตฺตโต ¶ สมนุปสฺสติ รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา รูปํ รูปสฺมึ วา อตฺตานํ…เป… เวทนํ… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ วิฺาณวนฺตํ วา อตฺตานํ อตฺตนิ วา วิฺาณํ วิฺาณสฺมึ วา อตฺตานํ…เป….
กถํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ? อิเธกจฺโจ ปถวีกสิณํ…เป… โอทาตกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ. ‘‘ยํ โอทาตกสิณํ, โส อหํ; โย อหํ, ตํ โอทาตกสิณ’’นฺติ – โอทาตกสิณฺจ อตฺตฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ‘‘ยา อจฺจิ, โส วณฺโณ; โย วณฺโณ, สา อจฺจี’’ติ – อจฺจิฺจ วณฺณฺจ อทฺวยํ สมนุปสฺสติ. เอวเมวํ อิเธกจฺโจ โอทาตกสิณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… ¶ ¶ อยํ ปมา รูปวตฺถุกา อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ. อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. เอวํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ…เป… อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตทิฏฺินิทฺเทโส เตรสโม.
๑๔. โลกวาทปฏิสํยุตฺตทิฏฺินิทฺเทโส
๑๔๗. โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา กตเมหิ อฏฺหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ? สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ – อภินิเวสปรามาโส โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา, ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ ปมา โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ. โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ…เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย.
อสสฺสโต ¶ อตฺตา จ โลโก จาติ…เป… สสฺสโต จ อสสฺสโต จ อตฺตา จ โลโก จาติ…เป… เนว สสฺสโต นาสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ… อนฺตวา อตฺตา จ โลโก จาติ… อนนฺตวา อตฺตา จ โลโก จาติ… อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา จ โลโก จาติ… เนว อนฺตวา น อนนฺตวา อตฺตา จ โลโก จาติ อภินิเวสปรามาโส โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ. ทิฏฺิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺิ. อฺา ทิฏฺิ, อฺํ วตฺถุ. ยา จ ทิฏฺิ ยฺจ วตฺถุ – อยํ อฏฺมี โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ. โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิ ¶ …เป… อิมานิ สฺโชนานิ, น จ ทิฏฺิโย. โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา อิเมหิ อฏฺหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติ.
โลกวาทปฏิสํยุตฺตทิฏฺินิทฺเทโส จุทฺทสโม.
๑๕-๑๖. ภว-วิภวทิฏฺินิทฺเทโส
๑๔๘. โอลียนาภินิเวโส ¶ ภวทิฏฺิ. อติธาวนาภินิเวโส วิภวทิฏฺิ. อสฺสาททิฏฺิยา ปฺจตึสาย อากาเรหิ อภินิเวโส กติ ภวทิฏฺิโย, กติ วิภวทิฏฺิโย? อตฺตานุทิฏฺิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส กติ ภวทิฏฺิโย กติ วิภวทิฏฺิโย…เป… โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา อฏฺหิ อากาเรหิ อภินิเวโส กติ ภวทิฏฺิโย กติ วิภวทิฏฺิโย?
อสฺสาททิฏฺิยา ปฺจตึสาย อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย. อตฺตานุทิฏฺิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส ปนฺนรส ภวทิฏฺิโย, ปฺจ วิภวทิฏฺิโย. มิจฺฉาทิฏฺิยา ทสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺิโย. สกฺกายทิฏฺิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส ปนฺนรส ภวทิฏฺิโย, ปฺจ วิภวทิฏฺิโย. สกฺกายวตฺถุกาย สสฺสตทิฏฺิยา ปนฺนรสหิ ¶ อากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺิโย. สกฺกายวตฺถุกาย อุจฺเฉททิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺิโย.
‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺิโย. ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺิโย ¶ . ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย. ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย. ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส ¶ สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺิโย. ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺิโย. ‘‘โหติ ตถาคโต ¶ ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺิโย. ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺิโย. ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา ปฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย.
ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิยา อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย. อปรนฺตานุทิฏฺิยา จตุจตฺตารีสาย อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย. สฺโชนิกาย ทิฏฺิยา อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย. อหนฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺิโย. มมนฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺิยา อฏฺารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺิโย. อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส ปนฺนรส ภวทิฏฺิโย, ปฺจ วิภวทิฏฺิโย. โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺิยา อฏฺหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺิโย, สิยา วิภวทิฏฺิโย.
สพฺพาว ตา ทิฏฺิโย อสฺสาททิฏฺิโย. สพฺพาว ตา ทิฏฺิโย อตฺตานุทิฏฺิโย. สพฺพาว ตา ทิฏฺิโย มิจฺฉาทิฏฺิโย. สพฺพาว ¶ ตา ทิฏฺิโย สกฺกายทิฏฺิโย. สพฺพาว ตา ทิฏฺิโย อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิโย. สพฺพาว ตา ¶ ทิฏฺิโย สฺโชนิกา ทิฏฺิโย. สพฺพาว ตา ทิฏฺิโย อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺิโย.
ภวฺจ ¶ ทิฏฺึ วิภวฺจ ทิฏฺึ, เอตํ ทฺวยํ ตกฺกิกา นิสฺสิตาเส;
เตสํ นิโรธมฺหิ น หตฺถิ าณํ, ยตฺถายํ โลโก วิปรีตสฺีติ.
๑๔๙. ‘‘ทฺวีหิ, ภิกฺขเว, ทิฏฺิคเตหิ ปริยุฏฺิตา เทวมนุสฺสา โอลียนฺติ [โอลิยนฺติ (สฺยา. ก.) อิติวุ. ๔๙ ปสฺสิตพฺพา] เอเก, อติธาวนฺติ เอเก; จกฺขุมนฺโต จ ปสฺสนฺติ. กถฺจ, ภิกฺขเว, โอลียนฺติ เอเก? ภวารามา, ภิกฺขเว, เทวมนุสฺสา ภวรตา ภวสมฺมุทิตา. เตสํ ภวนิโรธาย ธมฺเม เทสิยมาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ น ปสีทติ น สนฺติฏฺติ นาธิมุจฺจติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, โอลียนฺติ เอเก.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, อติธาวนฺติ เอเก? ภเวเนว โข ปเนเก อฏฺฏียมานา [อฏฺฏิยมานา (สฺยา. ก.) อิติวุ. ๔๙ ปสฺสิตพฺพา] หรายมานา ชิคุจฺฉมานา วิภวํ อภินนฺทนฺติ – ‘‘ยโต กิร, โภ, อยํ อตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ เอตํ ยาถาวนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, อติธาวนฺติ เอเก.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, จกฺขุมนฺโต จ ปสฺสนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภูตํ ภูตโต ปสฺสติ. ภูตํ ภูตโต ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุมนฺโต จ ¶ ปสฺสนฺติ.
‘‘โย [อยํ คาถา อิติวุ. ๔๙ ทิสฺสติ] ภูตํ ภูตโต ทิสฺวา, ภูตสฺส จ อติกฺกมํ;
ยถาภูเตธิมุจฺจติ, ภวตณฺหา ปริกฺขยา.
‘‘ส เว ภูตปริฺาโต, วีตตณฺโห ภวาภเว;
ภูตสฺส วิภวา ภิกฺขุ, นาคจฺฉติ ปุนพฺภว’’นฺติ.
๑๕๐. ตโย ¶ ปุคฺคลา วิปนฺนทิฏฺี, ตโย ปุคฺคลา สมฺปนฺนทิฏฺี. กตเม ตโย ปุคฺคลา วิปนฺนทิฏฺี? ติตฺถิโย จ, ติตฺถิยสาวโก จ, โย จ มิจฺฉาทิฏฺิโก – อิเม ตโย ปุคฺคลา วิปนฺนทิฏฺี.
กตเม ตโย ปุคฺคลา สมฺปนฺนทิฏฺี? ตถาคโต จ, ตถาคตสาวโก จ, โย จ สมฺมาทิฏฺิโก – อิเม ตโย ปุคฺคลา สมฺปนฺนทิฏฺี.
‘‘โกธโน ¶ อุปนาหี จ, ปาปมกฺขี จ โย นโร;
วิปนฺนทิฏฺิ มายาวี, ตํ ชฺา วสโล อิติ’’ [อิเม (สฺยา.) สุ. นิ. ๑๑๖ ปสฺสิตพฺพา].
อกฺโกธโน อนุปนาหี, วิสุทฺโธ [อมกฺขี (สฺยา.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] สุทฺธตํ คโต;
สมฺปนฺนทิฏฺิ เมธาวี, ตํ ชฺา อริโย อิตีติ.
ติสฺโส วิปนฺนทิฏฺิโย, ติสฺโส สมฺปนฺนทิฏฺิโย. กตมา ติสฺโส วิปนฺนทิฏฺิโย? เอตํ มมาติ ¶ – วิปนฺนทิฏฺิ. เอโสหมสฺมีติ – วิปนฺนทิฏฺิ. เอโส เม อตฺตาติ – วิปนฺนทิฏฺิ. อิมา ติสฺโส ¶ วิปนฺนทิฏฺิโย.
กตมา ติสฺโส สมฺปนฺนทิฏฺิโย? เนตํ มมาติ – สมฺปนฺนทิฏฺิ. เนโสหมสฺมีติ – สมฺปนฺนทิฏฺิ. น เมโส อตฺตาติ – สมฺปนฺนทิฏฺิ. อิมา ติสฺโส สมฺปนฺนทิฏฺิโย.
เอตํ มมาติ – กา ทิฏฺิ, กติ ทิฏฺิโย, กตมนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺิโย? เอโสหมสฺมีติ – กา ทิฏฺิ, กติ ทิฏฺิโย, กตมนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺิโย? เอโส เม อตฺตาติ – กา ทิฏฺิ, กติ ทิฏฺิโย, กตมนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺิโย?
เอตํ มมาติ – ปุพฺพนฺตานุทิฏฺิ. อฏฺารส ทิฏฺิโย. ปุพฺพนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺิโย. เอโสหมสฺมีติ – อปรนฺตานุทิฏฺิ. จตุจตฺตารีสํ ทิฏฺิโย. อปรนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺิโย. เอโส ¶ เม อตฺตาติ – วีสติวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺิ. วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ. สกฺกายทิฏฺิปฺปมุขานิ [สกฺกายทิฏฺิปฺปมุเขน (สฺยา.)] ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺิโย.
๑๕๑. ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, มยิ นิฏฺํ คตา, สพฺเพ เต ทิฏฺิสมฺปนฺนา. เตสํ ทิฏฺิสมฺปนฺนานํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา, ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺา. กตเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา? สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส, โกลํโกลสฺส, เอกพีชิสฺส, สกทาคามิสฺส, โย จ ทิฏฺเว ธมฺเม อรหา – อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา.
‘‘กตเมสํ ¶ ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺา? อนฺตราปรินิพฺพายิสฺส, อุปหจฺจปรินิพฺพายิสฺส, อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, สสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, อุทฺธํโสตสฺส, อกนิฏฺคามิโน – อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺา.
‘‘เย ¶ เกจิ, ภิกฺขเว, มยิ นิฏฺํ คตา, สพฺเพ เต ทิฏฺิสมฺปนฺนา. เตสํ ทิฏฺิสมฺปนฺนานํ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺา.
‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, มยิ อเวจฺจปฺปสนฺนา, สพฺเพ เต โสตาปนฺนา. เตสํ โสตาปนฺนานํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา, ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺา. กตเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา? สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส ¶ , โกลํโกลสฺส, เอกพีชิสฺส, สกทาคามิสฺส, โย จ ทิฏฺเว ธมฺเม อรหา – อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา.
‘‘กตเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺา? อนฺตราปรินิพฺพายิสฺส, อุปหจฺจปรินิพฺพายิสฺส, อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, สสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, อุทฺธํโสตสฺส, อกนิฏฺคามิโน – อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺา.
‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, มยิ อเวจฺจปฺปสนฺนา, สพฺเพ เต โสตาปนฺนา. เตสํ โสตาปนฺนานํ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ นิฏฺา. อิเมสํ ปฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺาติ’’.
ภววิภวทิฏฺินิทฺเทโส โสฬสโม.
ทิฏฺิกถา นิฏฺิตา.
๓. อานาปานสฺสติกถา
๑. คณนวาร
๑๕๒. โสฬสวตฺถุกํ ¶ ¶ ¶ อานาปานสฺสติสมาธึ [อานาปานสติสมาธึ (สี. อฏฺ.)] ภาวยโต สมาธิกานิ ทฺเว าณสตานิ อุปฺปชฺชนฺติ – อฏฺ ปริปนฺเถ [ปริพนฺเธ (ก.)] าณานิ, อฏฺ จ อุปกาเร าณานิ, อฏฺารส อุปกฺกิเลเส าณานิ, เตรส โวทาเน าณานิ, พาตฺตึส สโตการิสฺส [สโตการีสุ (สฺยา.)] าณานิ, จตุวีสติ สมาธิวเสน าณานิ, ทฺเวสตฺตติ วิปสฺสนาวเสน าณานิ, อฏฺ นิพฺพิทาาณานิ, อฏฺ นิพฺพิทานุโลมาณานิ, อฏฺ นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณานิ, เอกวีสติ วิมุตฺติสุเข าณานิ.
กตมานิ อฏฺ ปริปนฺเถ าณานิ, อฏฺ จ อุปกาเร าณานิ? กามจฺฉนฺโท สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, เนกฺขมฺมํ สมาธิสฺส อุปการํ. พฺยาปาโท สมาธิสฺส ¶ ปริปนฺโถ, อพฺยาปาโท สมาธิสฺส อุปการํ. ถินมิทฺธํ สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, อาโลกสฺา สมาธิสฺส อุปการํ. อุทฺธจฺจํ สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, อวิกฺเขโป สมาธิสฺส อุปการํ. วิจิกิจฺฉา สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, ธมฺมววตฺถานํ สมาธิสฺส อุปการํ. อวิชฺชา สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, าณํ สมาธิสฺส อุปการํ. อรติ สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, ปาโมชฺชํ สมาธิสฺส อุปการํ. สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา สมาธิสฺส ปริปนฺถา, สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา สมาธิสฺส อุปการา. อิมานิ อฏฺ ปริปนฺเถ ¶ าณานิ, อฏฺ จ อุปกาเร าณานิ.
คณนวาโร ปโม.
๒. โสฬสาณนิทฺเทโส
๑๕๓. อิเมหิ ¶ โสฬสหิ อากาเรหิ อุทุจิตฺตํ จิตฺตํ สมุทุจิตํ จิตฺตํ เอกตฺเต สนฺติฏฺติ, นีวรเณหิ วิสุชฺฌติ. กตเม ¶ เต เอกตฺตา? เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํ, อพฺยาปาโท เอกตฺตํ, อาโลกสฺา เอกตฺตํ, อวิกฺเขโป เอกตฺตํ, ธมฺมววตฺถานํ เอกตฺตํ, าณํ เอกตฺตํ, ปาโมชฺชํ เอกตฺตํ, สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา เอกตฺตา.
นีวรณาติ, กตเม เต นีวรณา? กามจฺฉนฺโท นีวรณํ, พฺยาปาโท นีวรณํ, ถินมิทฺธํ นีวรณํ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ นีวรณํ, วิจิกิจฺฉา นีวรณํ, อวิชฺชา นีวรณํ, อรติ นีวรณํ, สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา นีวรณา.
นีวรณาติ, เกนฏฺเน นีวรณา? นิยฺยานาวรณฏฺเน นีวรณา. กตเม เต นิยฺยานา? เนกฺขมฺมํ อริยานํ นิยฺยานํ. เตน จ เนกฺขมฺเมน อริยา นิยฺยนฺติ. กามจฺฉนฺโท นิยฺยานาวรณํ. เตน จ กามจฺฉนฺเทน นิวุตตฺตา เนกฺขมฺมํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – กามจฺฉนฺโท นิยฺยานาวรณํ. อพฺยาปาโท อริยานํ นิยฺยานํ. เตน จ อพฺยาปาเทน อริยา นิยฺยนฺติ. พฺยาปาโท นิยฺยานาวรณํ. เตน จ พฺยาปาเทน นิวุตตฺตา อพฺยาปาทํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – พฺยาปาโท นิยฺยานาวรณํ. อาโลกสฺา อริยานํ นิยฺยานํ. ตาย จ อาโลกสฺาย อริยา นิยฺยนฺติ ¶ . ถินมิทฺธํ นิยฺยานาวรณํ. เตน จ ถินมิทฺเธน นิวุตตฺตา อาโลกสฺํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – ถินมิทฺธํ นิยฺยานาวรณํ. อวิกฺเขโป อริยานํ นิยฺยานํ. เตน จ อวิกฺเขเปน อริยา นิยฺยนฺติ. อุทฺธจฺจํ นิยฺยานาวรณํ ¶ . เตน จ อุทฺธจฺเจน นิวุตตฺตา อวิกฺเขปํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – อุทฺธจฺจํ นิยฺยานาวรณํ. ธมฺมววตฺถานํ อริยานํ นิยฺยานํ. เตน จ ธมฺมววตฺถาเนน อริยา นิยฺยนฺติ. วิจิกิจฺฉา นิยฺยานาวรณํ. ตาย จ วิจิกิจฺฉาย นิวุตตฺตา ธมฺมววตฺถานํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – วิจิกิจฺฉา นิยฺยานาวรณํ. าณํ อริยานํ นิยฺยานํ. เตน จ าเณน อริยา นิยฺยนฺติ. อวิชฺชา นิยฺยานาวรณํ. ตาย จ อวิชฺชาย นิวุตตฺตา าณํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – อวิชฺชา นิยฺยานาวรณํ. ปาโมชฺชํ อริยานํ นิยฺยานํ. เตน จ ปาโมชฺเชน อริยา นิยฺยนฺติ. อรติ นิยฺยานาวรณํ. ตาย จ อรติยา นิวุตตฺตา ปาโมชฺชํ อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – อรติ นิยฺยานาวรณํ. สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา อริยานํ นิยฺยานํ. เตหิ ¶ จ กุสเลหิ ธมฺเมหิ อริยา นิยฺยนฺติ. สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา นิยฺยานาวรณา. เตหิ จ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ นิวุตตฺตา กุสเล ธมฺเม อริยานํ นิยฺยานํ นปฺปชานาตีติ – สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา นิยฺยานาวรณา. อิเมหิ จ ปน นีวรเณหิ วิสุทฺธจิตฺตสฺส โสฬสวตฺถุกํ ¶ อานาปานสฺสติสมาธึ ภาวยโต ขณิกสโมธานา.
โสฬสาณนิทฺเทโส ทุติโย.
๓. อุปกฺกิเลสาณนิทฺเทโส
ปมจฺฉกฺกํ
๑๕๔. อิเมหิ จ ปน นีวรเณหิ วิสุทฺธจิตฺตสฺส โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธึ ภาวยโต ขณิกสโมธานา กตเม ¶ อฏฺารส อุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ? อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตวิกฺเขปคตํ จิตฺตํ สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธาวิกฺเขปคตํ จิตฺตํ สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. อสฺสาสปฏิกงฺขนา นิกนฺติ ตณฺหาจริยา สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. ปสฺสาสปฏิกงฺขนา นิกนฺติ ตณฺหาจริยา สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. อสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส ปสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉนา สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. ปสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส อสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉนา สมาธิสฺส ปริปนฺโถ.
อนุคจฺฉนา ¶ จ อสฺสาสํ, ปสฺสาสํ อนุคจฺฉนา;
สติ อชฺฌตฺตวิกฺเขปา, กงฺขนา พหิทฺธาวิกฺเขปปตฺถนา [วิกฺเขปปนฺถนา (สฺยา.)].
อสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส, ปสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉนา;
ปสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส, อสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉนา.
ฉ เอเต อุปกฺกิเลสา, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส;
เยหิ วิกฺขิปฺปมานสฺส [วิกมฺปมานสฺส (สฺยา.)], โน จ จิตฺตํ วิมุจฺจติ;
วิโมกฺขํ อปฺปชานนฺตา, เต โหนฺติ ปรปตฺติยาติ.
ทุติยจฺฉกฺกํ
๑๕๕. นิมิตฺตํ อาวชฺชโต อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. อสฺสาสํ ¶ อาวชฺชโต นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. นิมิตฺตํ อาวชฺชโต ปสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. ปสฺสาสํ อาวชฺชโต นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. อสฺสาสํ อาวชฺชโต ปสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. ปสฺสาสํ อาวชฺชโต อสฺสาเส จิตฺตํ ¶ วิกมฺปติ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ.
นิมิตฺตํ ¶ อาวชฺชมานสฺส, อสฺสาเส วิกฺขิปเต มโน;
อสฺสาสํ อาวชฺชมานสฺส, นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปติ.
นิมิตฺตํ อาวชฺชมานสฺส, ปสฺสาเส วิกฺขิปเต มโน;
ปสฺสาสํ อาวชฺชมานสฺส, นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปติ.
อสฺสาสํ อาวชฺชมานสฺส, ปสฺสาเส วิกฺขิปเต มโน;
ปสฺสาสํ อาวชฺชมานสฺส, อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปติ.
ฉ เอเต อุปกฺกิเลสา, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส;
เยหิ วิกฺขิปฺปมานสฺส, โน จ จิตฺตํ วิมุจฺจติ;
วิโมกฺขํ อปฺปชานนฺตา, เต โหนฺติ ปรปตฺติยาติ.
ตติยจฺฉกฺกํ
๑๕๖. อตีตานุธาวนํ จิตฺตํ วิกฺเขปานุปติตํ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. อนาคตปฏิกงฺขนํ จิตฺตํ วิกมฺปิตํ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. ลีนํ จิตฺตํ โกสชฺชานุปติตํ ¶ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. อติปคฺคหิตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจานุปติตํ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. อภินตํ จิตฺตํ ราคานุปติตํ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ. อปนตํ จิตฺตํ พฺยาปาทานุปติตํ – สมาธิสฺส ปริปนฺโถ.
อตีตานุธาวนํ จิตฺตํ, อนาคตปฏิกงฺขนํ ลีนํ;
อติปคฺคหิตํ อภินตํ, อปนตํ จิตฺตํ น สมาธิยติ.
ฉ เอเต อุปกฺกิเลสา, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส;
เยหิ ¶ อุปกฺกิลิฏฺสงฺกปฺโป, อธิจิตฺตํ นปฺปชานาตีติ.
๑๕๗. อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ ¶ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธาวิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. อสฺสาสปฏิกงฺขนาย นิกนฺติยา ตณฺหาจริยาย กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. ปสฺสาสปฏิกงฺขนาย นิกนฺติยา ตณฺหาจริยาย กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา ¶ จ. อสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส ปสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. ปสฺสาเสนาภิตุนฺนสฺส อสฺสาสปฏิลาเภ มุจฺฉิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. นิมิตฺตํ อาวชฺชโต อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. อสฺสาสํ อาวชฺชโต นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. นิมิตฺตํ อาวชฺชโต ปสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. ปสฺสาสํ อาวชฺชโต นิมิตฺเต จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา ¶ จ ผนฺทิตา จ. อสฺสาสํ อาวชฺชโต ปสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. ปสฺสาสํ อาวชฺชโต อสฺสาเส จิตฺตํ วิกมฺปิตตฺตา กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. อตีตานุธาวเนน จิตฺเตน วิกฺเขปานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. อนาคตปฏิกงฺขเนน จิตฺเตน วิกมฺปิเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. ลีเนน จิตฺเตน ¶ โกสชฺชานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. อติปคฺคหิเตน จิตฺเตน อุทฺธจฺจานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. อภินเตน จิตฺเตน ราคานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ. อปนเตน จิตฺเตน พฺยาปาทานุปติเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ.
อานาปานสฺสติ ยสฺส, ปริปุณฺณา อภาวิตา;
กาโยปิ อิฺชิโต โหติ, จิตฺตมฺปิ โหติ อิฺชิตํ;
กาโยปิ ผนฺทิโต โหติ, จิตฺตมฺปิ โหติ ผนฺทิตํ.
อานาปานสฺสติ ¶ ยสฺส, ปริปุณฺณา สุภาวิตา;
กาโยปิ อนิฺชิโต โหติ, จิตฺตมฺปิ โหติ อนิฺชิตํ;
กาโยปิ ¶ อผนฺทิโต โหติ, จิตฺตมฺปิ โหติ อผนฺทิตนฺติ.
อิเมหิ จ ปน นีวรเณหิ วิสุทฺธจิตฺตสฺส โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธึ ภาวยโต ขณิกสโมธานา อิเม อฏฺารส อุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ.
อุปกฺกิเลสาณนิทฺเทโส ตติโย.
๔. โวทานาณนิทฺเทโส
๑๕๘. กตมานิ เตรส โวทาเน าณานิ? อตีตานุธาวนํ จิตฺตํ วิกฺเขปานุปติตํ; ตํ วิวชฺชยิตฺวา เอกฏฺาเน สมาทหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ. อนาคตปฏิกงฺขนํ จิตฺตํ วิกมฺปิตํ ¶ ; ตํ วิวชฺชยิตฺวา ตตฺเถว อธิโมเจติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ. ลีนํ จิตฺตํ โกสชฺชานุปติตํ; ตํ ปคฺคณฺหิตฺวา โกสชฺชํ ปชหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ. อติปคฺคหิตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺจานุปติตํ; ตํ วินิคฺคณฺหิตฺวา อุทฺธจฺจํ ปชหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ. อภินตํ จิตฺตํ ราคานุปติตํ; ตํ สมฺปชาโน หุตฺวา ราคํ ปชหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ. อปนตํ จิตฺตํ พฺยาปาทานุปติตํ; ตํ สมฺปชาโน หุตฺวา พฺยาปาทํ ปชหติ – เอวมฺปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ. อิเมหิ ฉหิ าเนหิ ปริสุทฺธํ จิตฺตํ ปริโยทาตํ เอกตฺตคตํ โหติ.
กตเม ¶ เต เอกตฺตา? ทานโวสคฺคุปฏฺาเนกตฺตํ, สมถนิมิตฺตุปฏฺาเนกตฺตํ, วยลกฺขณุปฏฺาเนกตฺตํ, นิโรธุปฏฺาเนกตฺตํ. ทานโวสคฺคุปฏฺาเนกตฺตํ จาคาธิมุตฺตานํ, สมถนิมิตฺตุปฏฺาเนกตฺตฺจ ¶ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ, วยลกฺขณุปฏฺาเนกตฺตฺจ วิปสฺสกานํ, นิโรธุปฏฺาเนกตฺตฺจ อริยปุคฺคลานํ – อิเมหิ จตูหิ าเนหิ เอกตฺตคตํ จิตฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทฺเจว โหติ, อุเปกฺขานุพฺรูหิตฺจ, าเณน จ สมฺปหํสิตํ.
ปมสฺส ฌานสฺส โก อาทิ, กึ มชฺเฌ, กึ ปริโยสานํ? ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสานํ. ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ ¶ อาทิ. อาทิสฺส กติ ลกฺขณานิ? อาทิสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ. โย ตสฺส ปริปนฺโถ ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. ยฺจ ปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, ยฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ยฺจ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. ปมสฺส ¶ ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ. อาทิสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปมํ ฌานํ อาทิกลฺยาณฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนฺจ’’.
ปมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ. มชฺฌสฺส กติ ลกฺขณานิ? มชฺฌสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ. วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ. ยฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยฺจ สมถปฏิปนฺนํ ¶ อชฺฌุเปกฺขติ, ยฺจ เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ – ปมสฺส ฌานสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ. มชฺฌสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปมํ ฌานํ มชฺเฌกลฺยาณฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนฺจ’’.
ปมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ. ปริโยสานสฺส กติ ลกฺขณานิ? ปริโยสานสฺส จตฺตาริ ลกฺขณานิ. ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน สมฺปหํสนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน สมฺปหํสนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน สมฺปหํสนา, อาเสวนฏฺเน สมฺปหํสนา. ปมสฺส ฌานสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ. ปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปมํ ฌานํ ปริโยสานกลฺยาณฺเจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺนฺจ’’. เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ วิตกฺกสมฺปนฺนฺเจว โหติ วิจารสมฺปนฺนฺจ ปีติสมฺปนฺนฺจ สุขสมฺปนฺนฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนฺจ สทฺธาสมฺปนฺนฺจ วีริยสมฺปนฺนฺจ สติสมฺปนฺนฺจ สมาธิสมฺปนฺนฺจ ปฺาสมฺปนฺนฺจ.
ทุติยสฺส ¶ ฌานสฺส โก อาทิ, กึ มชฺเฌ, กึ ปริโยสานํ? ทุติยสฺส ฌานสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ, อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสานํ…เป… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ ปีติสมฺปนฺนฺเจว โหติ สุขสมฺปนฺนฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนฺจ สทฺธาสมฺปนฺนฺจ ¶ วีริยสมฺปนฺนฺจ สติสมฺปนฺนฺจ สมาธิสมฺปนฺนฺจ ปฺาสมฺปนฺนฺจ.
ตติยสฺส ¶ ¶ ฌานสฺส โก อาทิ, กึ มชฺเฌ, กึ ปริโยสานํ…เป… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ สุขสมฺปนฺนฺเจว โหติ จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนฺจ สทฺธาสมฺปนฺนฺจ วีริยสมฺปนฺนฺจ สติสมฺปนฺนฺจ สมาธิสมฺปนฺนฺจ ปฺาสมฺปนฺนฺจ.
จตุตฺถสฺส ฌานสฺส โก อาทิ, กึ มชฺเฌ, กึ ปริโยสานํ…เป… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนฺจ อุเปกฺขาสมฺปนฺนฺเจว โหติ จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนฺจ สทฺธาสมฺปนฺนฺจ วีริยสมฺปนฺนฺจ สติสมฺปนฺนฺจ สมาธิสมฺปนฺนฺจ ปฺาสมฺปนฺนฺจ.
อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา…เป… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา โก อาทิ, กึ มชฺเฌ, กึ ปริโยสานํ…เป… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ อุเปกฺขาสมฺปนฺนฺเจว โหติ จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนํ จ…เป… ปฺาสมฺปนฺนฺจ.
อนิจฺจานุปสฺสนาย โก อาทิ, กึ มชฺเฌ, กึ ปริโยสานํ…เป… เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ ¶ วิตกฺกสมฺปนฺนฺเจว โหติ วิจารสมฺปนฺนฺจ ปีติสมฺปนฺนฺจ สุขสมฺปนฺนฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนฺจ สทฺธาสมฺปนฺนฺจ วีริยสมฺปนฺนฺจ สติสมฺปนฺนฺจ สมาธิสมฺปนฺนฺจ ปฺาสมฺปนฺนฺจ. ทุกฺขานุปสฺสนาย…เป… อนตฺตานุปสฺสนาย… นิพฺพิทานุปสฺสนาย… วิราคานุปสฺสนาย… นิโรธานุปสฺสนาย… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย… ขยานุปสฺสนาย… วยานุปสฺสนาย… วิปริณามานุปสฺสนาย… อนิมิตฺตานุปสฺสนาย… อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย… สฺุตานุปสฺสนาย… อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนาย… ยถาภูตาณทสฺสนาย… อาทีนวานุปสฺสนาย… ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย… วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย… ปฺาสมฺปนฺนฺจ.
โสตาปตฺติมคฺคสฺส…เป… สกทาคามิมคฺคสฺส… อนาคามิมคฺคสฺส… อรหตฺตมคฺคสฺส โก อาทิ, กึ มชฺเฌ, กึ ปริโยสานํ? อรหตฺตมคฺคสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ ¶ อาทิ อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ, สมฺปหํสนา ปริโยสานํ. อรหตฺตมคฺคสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ. อาทิสฺส กติ ลกฺขณานิ? อาทิสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ. โย ตสฺส ปริปนฺโถ ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ ¶ . ยฺจ ปริปนฺถโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, ยฺจ วิสุทฺธตฺตา จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ¶ ปฏิปชฺชติ, ยฺจ ปฏิปนฺนตฺตา ตตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ – อรหตฺตมคฺคสฺส ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทิ. อาทิสฺส อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานิ. เตน ¶ วุจฺจติ – ‘‘อรหตฺตมคฺโค อาทิกลฺยาโณ เจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺโน จ’’.
อรหตฺตมคฺคสฺส อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ. มชฺฌสฺส กติ ลกฺขณานิ? มชฺฌสฺส ตีณิ ลกฺขณานิ. วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ. ยฺจ วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยฺจ สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, ยฺจ เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อรหตฺตมคฺโค มชฺเฌกลฺยาโณ เจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺโน จ’’.
อรหตฺตมคฺคสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ. ปริโยสานสฺส กติ ลกฺขณานิ? ปริโยสานสฺส จตฺตาริ ลกฺขณานิ. ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน สมฺปหํสนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน สมฺปหํสนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน สมฺปหํสนา, อาเสวนฏฺเน สมฺปหํสนา. อรหตฺตมคฺคสฺส สมฺปหํสนา ปริโยสานํ. ปริโยสานสฺส อิมานิ จตฺตาริ ลกฺขณานิ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อรหตฺตมคฺโค ปริโยสานกลฺยาโณ เจว โหติ ลกฺขณสมฺปนฺโน จ’’. เอวํ ติวตฺตคตํ จิตฺตํ ติวิธกลฺยาณกํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนํ วิตกฺกสมฺปนฺนฺเจว โหติ วิจารสมฺปนฺนฺจ ปีติสมฺปนฺนฺจ สุขสมฺปนฺนฺจ จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนฺจ สทฺธาสมฺปนฺนฺจ วีริยสมฺปนฺนฺจ สติสมฺปนฺนฺจ สมาธิสมฺปนฺนฺจ ปฺาสมฺปนฺนฺจ ¶ .
นิมิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสา, อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺส;
อชานโต จ ตโย ธมฺเม, ภาวนา นุปลพฺภติ.
นิมิตฺตํ ¶ อสฺสาสปสฺสาสา, อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺส;
ชานโต จ ตโย ธมฺเม, ภาวนา อุปลพฺภตีติ.
กถํ อิเม ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณา น โหนฺติ, น จิเม ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ, น จ จิตฺตํ วิกฺเขปํ คจฺฉติ, ปธานฺจ ปฺายติ, ปโยคฺจ สาเธติ, วิเสสมธิคจฺฉติ? เสยฺยถาปิ รุกฺโข ¶ สเม ภูมิภาเค นิกฺขิตฺโต. ตเมนํ ปุริโส กกเจน ฉินฺเทยฺย. รุกฺเข ผุฏฺกกจทนฺตานํ วเสน ปุริสสฺส สติ อุปฏฺิตา โหติ; น อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิ กโรติ. น อาคตา วา คตา วา กกจทนฺตา อวิทิตา โหนฺติ ¶ , ปธานฺจ ปฺายติ, ปโยคฺจ สาเธติ. ยถา รุกฺโข สเม ภูมิภาเค นิกฺขิตฺโต. เอวํ อุปนิพนฺธนา นิมิตฺตํ. ยถา กกจทนฺตา, เอวํ อสฺสาสปสฺสาสา. ยถา รุกฺเข ผุฏฺกกจทนฺตานํ วเสน ปุริสสฺส สติ อุปฏฺิตา โหติ, น อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิ กโรติ, น อาคตา วา คตา วา กกจทนฺตา อวิทิตา โหนฺติ, ปธานฺจ ปฺายติ, ปโยคฺจ สาเธติ. เอวเมวํ ภิกฺขุ นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วา สตึ อุปฏฺเปตฺวา นิสินฺโน โหติ, น อาคเต วา ¶ คเต วา อสฺสาสปสฺสาเส มนสิ กโรติ, น อาคตา วา คตา วา อสฺสาสปสฺสาสา อวิทิตา โหนฺติ, ปธานฺจ ปฺายติ, ปโยคฺจ สาเธติ. วิเสสมธิคจฺฉติ ปธานฺจ.
กตมํ ปธานํ? อารทฺธวีริยสฺส กาโยปิ จิตฺตมฺปิ กมฺมนิยํ โหติ – อิทํ ปธานํ. กตโม ปโยโค? อารทฺธวีริยสฺส อุปกฺกิเลสา ปหียนฺติ, วิตกฺกา วูปสมนฺติ – อยํ ปโยโค. กตโม วิเสโส? อารทฺธวีริยสฺส สฺโชนา ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ [อนุสยา พฺยาสนฺติ (สฺยา.)]. อยํ วิเสโส. เอวํ อิเม ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส อารมฺมณา น โหนฺติ ¶ , น จิเม ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ, น จ จิตฺตํ วิกฺเขปํ คจฺฉติ, ปธานฺจ ปฺายติ, ปโยคฺจ สาเธติ, วิเสสมธิคจฺฉติ.
อานาปานสฺสติ ยสฺส, ปริปุณฺณา สุภาวิตา;
อนุปุพฺพํ ปริจิตา, ยถา พุทฺเธน เทสิตา;
โส อิมํ โลกํ ปภาเสติ, อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาติ.
อานนฺติ อสฺสาโส, โน ปสฺสาโส. อปานนฺติ [อปานนฺติ (ก.)] ปสฺสาโส, โน อสฺสาโส. อสฺสาสวเสน อุปฏฺานํ สติ, ปสฺสาสวเสน อุปฏฺานํ สติ.
โย อสฺสสติ ตสฺสุปฏฺาติ, โย ปสฺสสติ ตสฺสุปฏฺาติ. ปริปุณฺณาติ ปริคฺคหฏฺเน ปริปุณฺณา, ปริวารฏฺเน ปริปุณฺณา, ปริปูรฏฺเน ปริปุณฺณา ¶ . สุภาวิตาติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ¶ ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา, อาเสวนฏฺเน ภาวนา. ตสฺสิเม จตฺตาโร ภาวนฏฺา ยานีกตา โหนฺติ วตฺถุกตา อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา.
ยานีกตาติ ยตฺถ ยตฺถ อากงฺขติ ตตฺถ ตตฺถ วสิปฺปตฺโต โหติ พลปฺปตฺโต เวสารชฺชปฺปตฺโต ¶ . ตสฺส เม เต ธมฺมา อาวชฺชนปฏิพทฺธา [อาวชฺชนปฏิพนฺธา (ก.) เอวมีทิเสสุ ปเทสุ] โหนฺติ อากงฺขปฏิพทฺธา มนสิการปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฏิพทฺธา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ยานีกตา’’ติ. วตฺถุกตาติ ยสฺมึ ยสฺมึ วตฺถุสฺมึ จิตฺตํ สฺวาธิฏฺิตํ โหติ, ตสฺมึ ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ สติ สุปฏฺิตา โหติ. ยสฺมึ ยสฺมึ วา ปน วตฺถุสฺมึ สติ สูปฏฺิตา [สุปฏฺิตา (ก.)] โหติ, ตสฺมึ ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ จิตฺตํ สฺวาธิฏฺิตํ โหติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘วตฺถุกตา’’ติ. อนุฏฺิตาติ วตฺถุสฺมึ เยน เยน จิตฺตํ อภินีหรติ เตน เตน สติ อนุปริวตฺตติ. เยน เยน วา ปน สติ อนุปริวตฺตติ เตน เตน จิตฺตํ อภินีหรติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อนุฏฺิตา’’ติ. ปริจิตาติ ปริคฺคหฏฺเน ปริจิตา, ปริวารฏฺเน ปริจิตา, ปริปูรฏฺเน ปริจิตา. สติยา ปริคฺคณฺหนฺโต ชินาติ ¶ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปริจิตา’’ติ. สุสมารทฺธาติ ¶ จตฺตาโร สุสมารทฺธา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน สุสมารทฺธา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน สุสมารทฺธา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน สุสมารทฺธา, ตปฺปจฺจนีกานํ กิเลสานํ สุสมูหตตฺตา [สุสมุหตตฺตา (ก.)] สุสมารทฺธา.
๑๖๑. สุสมนฺติ อตฺถิ สมํ, อตฺถิ สุสมํ. กตมํ สมํ? เย ตตฺถ ชาตา อนวชฺชา กุสลา โพธิปกฺขิยา – อิทํ สมํ. กตมํ สุสมํ? ยํ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณํ นิโรโธ นิพฺพานํ – อิทํ สุสมํ. อิติ อิทฺจ สมํ อิทฺจ สุสมํ าตํ โหติ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย. อารทฺธํ โหติ วีริยํ อสลฺลีนํ, อุปฏฺิตา สติ อสมฺมูฬา [อปมุฏฺา (สฺยา.)], ปสฺสทฺโธ กาโย อสารทฺโธ, สมาหิตํ จิตฺตํ เอกคฺคํ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สุสมารทฺธา’’ติ.
อนุปุพฺพํ ปริจิตาติ ทีฆํ อสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตา. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตา. รสฺสํ อสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา ¶ , ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตา. รสฺสํ ปสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตา…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตา. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน ปุริมา ปุริมา ปริจิตา, ปจฺฉิมา ปจฺฉิมา อนุปริจิตา. สพฺพาปิ โสฬสวตฺถุกา อานาปานสฺสติโย อฺมฺํ ปริจิตา ¶ เจว โหนฺติ อนุปริจิตา จ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อนุปุพฺพปริจิตา’’ติ.
ยถาติ ทส ยถตฺถา – อตฺตทมถตฺโถ ยถตฺโถ, อตฺตสมถตฺโถ ยถตฺโถ, อตฺตปรินิพฺพาปนตฺโถ ยถตฺโถ, อภิฺตฺโถ ยถตฺโถ, ปริฺตฺโถ ยถตฺโถ, ปหานตฺโถ ยถตฺโถ, ภาวนตฺโถ ยถตฺโถ, สจฺฉิกิริยตฺโถ ¶ ยถตฺโถ, สจฺจาภิสมยตฺโถ ยถตฺโถ, นิโรเธ ปติฏฺาปกตฺโถ ยถตฺโถ.
พุทฺโธติ ¶ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ สามํ สจฺจานิ อภิสมฺพุชฺฌิ, ตตฺถ จ สพฺพฺุตํ ปาปุณิ, พเลสุ จ วสีภาวํ.
๑๖๒. พุทฺโธติ เกนฏฺเน พุทฺโธ? พุชฺฌิตา สจฺจานีติ – พุทฺโธ. โพเธตา ปชายาติ – พุทฺโธ. สพฺพฺุตาย พุทฺโธ. สพฺพทสฺสาวิตาย พุทฺโธ. อนฺเนยฺยตาย พุทฺโธ. วิสวิตาย [วิกติตาย (สฺยา.)] พุทฺโธ. ขีณาสวสงฺขาเตน พุทฺโธ. นิรุปเลปสงฺขาเตน [นิรุปกฺกิเลสสงฺขาเตน (สฺยา.)] พุทฺโธ. เอกนฺตวีตราโคติ – พุทฺโธ. เอกนฺตวีตโทโสติ – พุทฺโธ. เอกนฺตวีตโมโหติ – พุทฺโธ. เอกนฺตนิกฺกิเลโสติ – พุทฺโธ. เอกายนมคฺคํ คโตติ – พุทฺโธ. เอโก อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธติ – พุทฺโธ. อพุทฺธิวิหตตฺตา พุทฺธิปฏิลาภา – พุทฺโธ. พุทฺโธติ เนตํ นามํ มาตรา กตํ, น ปิตรา กตํ, น ภาตรา กตํ, น ภคินิยา กตํ, น มิตฺตามจฺเจหิ กตํ, น าติสาโลหิเตหิ กตํ, น สมณพฺราหฺมเณหิ ¶ กตํ, น เทวตาหิ กตํ. วิโมกฺขนฺติกเมตํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ โพธิยา มูเล สห สพฺพฺุตาณสฺส ปฏิลาภา สจฺฉิกา ปฺตฺติ ยทิทํ – พุทฺโธติ. เทสิตาติ อตฺตทมถตฺโถ ยถตฺโถ ยถา พุทฺเธน เทสิโต, อตฺตสมถตฺโถ ยถตฺโถ ยถา พุทฺเธน เทสิโต, อตฺตปรินิพฺพาปนตฺโถ ยถตฺโถ ยถา พุทฺเธน เทสิโต…เป… นิโรเธ ปติฏฺาปกตฺโถ ยถตฺโถ ยถา พุทฺเธน เทสิโต.
โสติ ¶ คหฏฺโ วา โหติ ปพฺพชิโต วา. โลโกติ. ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก วิปตฺติภวโลโก วิปตฺติสมฺภวโลโก สมฺปตฺติภวโลโก สมฺปตฺติสมฺภวโลโก. เอโก โลโก – สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา…เป… อฏฺารส โลกา – อฏฺารส ธาตุโย. ปภาเสตีติ อตฺตทมถตฺถํ ยถตฺถํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา ¶ . โส อิมํ โลกํ โอภาเสติ ภาเสติ ปภาเสติ. อตฺตสมถตฺถํ ยถตฺถํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา. โส อิมํ โลกํ โอภาเสติ ภาเสติ ปภาเสติ. อตฺตปรินิพฺพาปนตฺถํ ยถตฺถํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา. โส อิมํ โลกํ โอภาเสติ ภาเสติ ปภาเสติ…เป… นิโรเธ ปติฏฺาปกตฺถํ ยถตฺถํ อภิสมฺพุทฺธตฺตา. โส อิมํ โลกํ โอภาเสติ ภาเสติ ปภาเสติ.
อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาติ ยถา อพฺภา, เอวํ กิเลสา. ยถา จนฺโท, เอวํ อริยาณํ. ยถา จนฺทิมา เทวปุตฺโต, เอวํ ภิกฺขุ. ยถา ¶ จนฺโท อพฺภา มุตฺโต มหิกา มุตฺโต ธูมรชา มุตฺโต ราหุคหณา [ราหุปาณา (สฺยา.)] วิปฺปมุตฺโต ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจเต [วิโรจติ (สฺยา.)] จ, เอวเมวํ ภิกฺขุ สพฺพกิเลเสหิ วิปฺปมุตฺโต ¶ ภาสเต จ ตปเต จ วิโรจเต จ. เตน วุจฺจติ – อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมาติ. อิมานิ เตรส โวทาเน าณานิ.
โวทานาณนิทฺเทโส จตุตฺโถ.
ภาณวาโร.
๕. สโตการิาณนิทฺเทโส
๑๖๓. กตมานิ พาตฺตึส สโตการิสฺส าณานิ? อิธ ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธาย ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. โส สโตว อสฺสสติ สโต ปสฺสสติ. ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ‘‘ทีฆํ อสฺสสามี’’ติ ปชานาติ. ทีฆํ วา ปสฺสสนฺโต ‘‘ทีฆํ ปสฺสสามี’’ติ ปชานาติ. รสฺสํ วา อสฺสสนฺโต ‘‘รสฺสํ อสฺสสามี’’ติ ปชานาติ. รสฺสํ วา ปสฺสสนฺโต ‘‘รสฺสํ ปสฺสสามี’’ติ ปชานาติ. ‘‘สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ‘‘สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ‘‘ปสฺสมฺภยํ ¶ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ปีติปฏิสํเวที…เป… สุขปฏิสํเวที… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ¶ … ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ… จิตฺตปฏิสํเวที… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ… สมาทหํ จิตฺตํ… วิโมจยํ จิตฺตํ… อนิจฺจานุปสฺสี… วิราคานุปสฺสี… นิโรธานุปสฺสี… ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ.
๑๖๔. อิธาติ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา, อิมิสฺสา ขนฺติยา, อิมิสฺสา รุจิยา, อิมสฺมึ อาทาเย, อิมสฺมึ ธมฺเม, อิมสฺมึ วินเย, อิมสฺมึ ธมฺมวินเย, อิมสฺมึ ปาวจเน, อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย, อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน. เตน วุจฺจติ – ‘‘อิธา’’ติ. ภิกฺขูติ ¶ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา โหติ ภิกฺขุ เสกฺโข วา อรหา วา อกุปฺปธมฺโม. อรฺนฺติ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรฺํ. รุกฺขมูลนฺติ ยตฺถ ภิกฺขุโน อาสนํ ปฺตฺตํ โหติ มฺโจ วา ปีํ วา ภิสิ วา ตฏฺฏิกา วา จมฺมขณฺโฑ วา ติณสนฺถโร [ติณสณฺโร (สฺยา.)] วา ปณฺณสนฺถโร วา ปลาลสนฺถโร [ปลาสสณฺโร (สฺยา.)] วา, ตตฺถ ภิกฺขุ จงฺกมติ วา ติฏฺติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ. สฺุนฺติ เกนจิ อนากิณฺณํ โหติ คหฏฺเหิ วา ปพฺพชิเตหิ วา. อคารนฺติ [อาคารนฺติ (สฺยา.)] วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหา. นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวาติ นิสินฺโน โหติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา ¶ . อุชุํ กายํ ปณิธายาติ อุชุโก โหติ กาโย ิโต [ปนิธิโต (สฺยา.)] สุปณิหิโต. ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวาติ. ปรีติ ปริคฺคหฏฺโ. มุขนฺติ นิยฺยานฏฺโ. สตีติ อุปฏฺานฏฺโ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ.
๑๖๕. สโตว อสฺสสติ, สโต ปสฺสสตีติ พาตฺตึสาย อากาเรหิ ¶ สโต การี โหติ. ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน สโต การี โหติ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา ¶ โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน สโต การี โหติ. รสฺสํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน สโต การี โหติ. รสฺสํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ ¶ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน สโต การี โหติ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน สโต การี โหติ.
ปมจตุกฺกนิทฺเทโส
๑๖๖. กถํ ทีฆํ อสฺสสนฺโต ‘‘ทีฆํ อสฺสสามี’’ติ ปชานาติ, ทีฆํ ปสฺสสนฺโต ‘‘ทีฆํ ปสฺสสามี’’ติ ปชานาติ? ทีฆํ อสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติ, ทีฆํ ปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต ปสฺสสติ, ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิ. ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ. ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติ, ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ ปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต ปสฺสสติ, ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิ. ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ. ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติ, ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ ปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต ¶ ปสฺสสติ, ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิ. ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสํ อทฺธานสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสาปิ จิตฺตํ วิวตฺตติ, อุเปกฺขา สณฺาติ. อิเมหิ นวหากาเรหิ ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสา กาโย. อุปฏฺานํ สติ. อนุปสฺสนา าณํ. กาโย อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.
๑๖๗. อนุปสฺสตีติ ¶ ¶ กถํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต. ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต. อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต. นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ. วิรชฺชติ, โน รชฺชติ. นิโรเธติ, โน สมุเทติ. ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต ¶ อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ. ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสฺํ ปชหติ. อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ. นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ. วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ. นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ. ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. เอวํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ.
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา, อาเสวนฏฺเน ภาวนา. ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน ¶ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. วิทิตา สฺา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ. วิทิตา วิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ.
กถํ วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ? กถํ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ? อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. ตณฺหาสมุทยา เวทนาสมุทโยติ… กมฺมสมุทยา เวทนาสมุทโยติ… ผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโยติ ปจฺจยสมุทยฏฺเน เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสโตปิ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. เอวํ เวทนาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ.
กถํ เวทนาย อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต สฺุตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. เอวํ เวทนาย อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ.
กถํ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ? อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. ตณฺหานิโรธา เวทนานิโรโธติ ¶ …เป… กมฺมนิโรธา เวทนานิโรโธติ…เป… ผสฺสนิโรธา ¶ เวทนานิโรโธติ ปจฺจยนิโรธฏฺเน เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสโตปิ เวทนาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. เอวํ เวทนาย ¶ อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. เอวํ วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ.
กถํ ¶ วิทิตา สฺา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ? กถํ สฺาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ? อวิชฺชาสมุทยา สฺาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน สฺาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. ตณฺหาสมุทยา สฺาสมุทโยติ…เป… กมฺมสมุทยา สฺาสมุทโยติ…เป… ผสฺสสมุทยา สฺาสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน สฺาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสโตปิ สฺาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. เอวํ สฺาย อุปฺปาโท วิทิโต โหติ.
กถํ สฺาย อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต สฺุตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. เอวํ สฺาย อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ.
กถํ สฺาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ? อวิชฺชานิโรธา สฺานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน สฺาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. ตณฺหานิโรธา สฺานิโรโธติ…เป… กมฺมนิโรธา สฺานิโรโธติ…เป… ผสฺสนิโรธา ¶ สฺานิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน สฺาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสโตปิ สฺาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. เอวํ สฺาย อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. เอวํ วิทิตา สฺา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ.
กถํ วิทิตา วิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ? กถํ วิตกฺกานํ อุปฺปาโท วิทิโต โหติ? อวิชฺชาสมุทยา วิตกฺกสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน วิตกฺกานํ อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. ตณฺหาสมุทยา วิตกฺกสมุทโยติ…เป… กมฺมสมุทยา วิตกฺกสมุทโยติ…เป… สฺาสมุทยา วิตกฺกสมุทโยติ – ปจฺจยสมุทยฏฺเน วิตกฺกานํ อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสโตปิ วิตกฺกานํ อุปฺปาโท วิทิโต โหติ. เอวํ วิตกฺกานํ อุปฺปาโท วิทิโต โหติ.
กถํ วิตกฺกานํ อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยตุปฏฺานํ วิทิตํ ¶ โหติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต สฺุตุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ. เอวํ วิตกฺกานํ อุปฏฺานํ วิทิตํ โหติ.
กถํ ¶ วิตกฺกานํ อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ? อวิชฺชานิโรธา วิตกฺกนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน วิตกฺกานํ อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. ตณฺหานิโรธา วิตกฺกนิโรโธติ…เป… กมฺมนิโรธา วิตกฺกนิโรโธติ…เป… สฺานิโรธา ¶ วิตกฺกนิโรโธติ – ปจฺจยนิโรธฏฺเน วิตกฺกานํ อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสโตปิ วิตกฺกานํ อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. เอวํ วิตกฺกานํ อตฺถงฺคโม วิทิโต โหติ. เอวํ วิทิตา ¶ วิตกฺกา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ.
๑๖๘. ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ, โคจรฺจ ปชานาติ, สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌติ…เป… มคฺคํ สโมธาเนติ, ธมฺเม สโมธาเนติ, โคจรฺจ ปชานาติ, สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌติ.
อินฺทฺริยานิ สโมธาเนตีติ กถํ อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ? อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ สโมธาเนติ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ สโมธาเนติ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ สโมธาเนติ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ สโมธาเนติ, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ สโมธาเนติ. อยํ ปุคฺคโล อิมานิ อินฺทฺริยานิ อิมสฺมึ อารมฺมเณ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อินฺทฺริยานิ สโมธาเนตี’’ติ.
โคจรฺจ ปชานาตีติ ยํ ตสฺส อารมฺมณํ, ตํ ตสฺส โคจรํ. ยํ ตสฺส โคจรํ, ตํ ตสฺส อารมฺมณํ. ปชานาตีติ ปุคฺคโล. ปชานนา ปฺา.
สมนฺติ อารมฺมณสฺส อุปฏฺานํ สมํ, จิตฺตสฺส อวิกฺเขโป สมํ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานํ สมํ, จิตฺตสฺส โวทานํ สมํ. อตฺโถติ ¶ อนวชฺชฏฺโ นิกฺกิเลสฏฺโ โวทานฏฺโ ปรมฏฺโ. ปฏิวิชฺฌตีติ อารมฺมณสฺส อุปฏฺานฏฺํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส อวิกฺเขปฏฺํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานฏฺํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส โวทานฏฺํ ปฏิวิชฺฌติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
พลานิ สโมธาเนตีติ กถํ พลานิ สโมธาเนติ? อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเน สทฺธาพลํ สโมธาเนติ, โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเน วีริยพลํ สโมธาเนติ, ปมาเท อกมฺปิยฏฺเน สติพลํ สโมธาเนติ, อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเน สมาธิพลํ สโมธาเนติ ¶ , อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเน ปฺาพลํ สโมธาเนติ. อยํ ปุคฺคโล อิมานิ พลานิ อิมสฺมึ อารมฺมเณ สโมธาเนติ ¶ . เตน วุจฺจติ – พลานิ สโมธาเนตีติ. โคจรฺจ ปชานาตีติ…เป… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
โพชฺฌงฺเค ¶ สโมธาเนตีติ กถํ โพชฺฌงฺเค สโมธาเนติ? อุปฏฺานฏฺเน สติสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, ปวิจยฏฺเน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, ปคฺคหฏฺเน วีริยสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, ผรณฏฺเน ปีติสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, อุปสมฏฺเน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคํ สโมธาเนติ, ปฏิสงฺขานฏฺเน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ ¶ สโมธาเนติ. อยํ ปุคฺคโล อิเม โพชฺฌงฺเค อิมสฺมึ อารมฺมเณ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘โพชฺฌงฺเค สโมธาเนตี’’ติ. โคจรฺจ ปชานาตีติ…เป… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
มคฺคํ สโมธาเนตีติ กถํ มคฺคํ สโมธาเนติ? ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺึ สโมธาเนติ, อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺปํ สโมธาเนติ, ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจํ สโมธาเนติ, สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺตํ สโมธาเนติ, โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีวํ สโมธาเนติ, ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายามํ สโมธาเนติ, อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสตึ สโมธาเนติ, อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธึ สโมธาเนติ. อยํ ปุคฺคโล อิมํ มคฺคํ อิมสฺมึ อารมฺมเณ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘มคฺคํ สโมธาเนตี’’ติ. โคจรฺจ ปชานาตีติ…เป… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
ธมฺเม สโมธาเนตีติ กถํ ธมฺเม สโมธาเนติ? อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ, อกมฺปิยฏฺเน พลานิ สโมธาเนติ, นิยฺยานฏฺเน โพชฺฌงฺเค สโมธาเนติ, เหตุฏฺเน มคฺคํ สโมธาเนติ, อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานํ สโมธาเนติ, ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานํ สโมธาเนติ, อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทํ สโมธาเนติ ตถฏฺเน สจฺจํ สโมธาเนติ, อวิกฺเขปฏฺเน สมถํ สโมธาเนติ, อนุปสฺสนฏฺเน ¶ วิปสฺสนํ สโมธาเนติ, เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนํ สโมธาเนติ, อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธํ สโมธาเนติ, สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธึ สโมธาเนติ, อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธึ สโมธาเนติ, ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธึ สโมธาเนติ, วิมุตฺตฏฺเน วิโมกฺขํ สโมธาเนติ ¶ , ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชํ สโมธาเนติ, ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺตึ สโมธาเนติ, สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ สโมธาเนติ ¶ , ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ สโมธาเนติ, ฉนฺทํ ¶ มูลฏฺเน สโมธาเนติ, มนสิการํ สมุฏฺานฏฺเน สโมธาเนติ, ผสฺสํ สโมธานฏฺเน สโมธาเนติ, เวทนํ สโมสรณฏฺเน สโมธาเนติ, สมาธึ ปมุขฏฺเน สโมธาเนติ, สตึ อาธิปเตยฺยฏฺเน สโมธาเนติ, ปฺํ ตตุตฺตรฏฺเน สโมธาเนติ, วิมุตฺตึ สารฏฺเน สโมธาเนติ, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน สโมธาเนติ. อยํ ปุคฺคโล อิเม ธมฺเม อิมสฺมึ อารมฺมเณ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเม สโมธาเนตี’’ติ.
โคจรฺจ ปชานาตีติ ยํ ตสฺส อารมฺมณํ, ตํ ตสฺส โคจรํ. ยํ ตสฺส โคจรํ, ตํ ตสฺส อารมฺมณํ ปชานาตีติ ปุคฺคโล. ปชานนา ปฺา. สมนฺติ อารมฺมณสฺส อุปฏฺานํ สมํ, จิตฺตสฺส อวิกฺเขโป สมํ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานํ สมํ, จิตฺตสฺส โวทานํ สมํ. อตฺโถติ อนวชฺชฏฺโ นิกฺกิเลสฏฺโ โวทานฏฺโ ปรมฏฺโ. ปฏิวิชฺฌตีติ ¶ อารมฺมณสฺส อุปฏฺานฏฺํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส อวิกฺเขปฏฺํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานฏฺํ ปฏิวิชฺฌติ, จิตฺตสฺส โวทานฏฺํ ปฏิวิชฺฌติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
๑๖๙. กถํ รสฺสํ อสฺสสนฺโต ‘‘รสฺสํ อสฺสสามี’’ติ ปชานาติ, รสฺสํ ปสฺสสนฺโต ‘‘รสฺสํ ปสฺสสามี’’ติ ปชานาติ? รสฺสํ อสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติ, รสฺสํ ปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต ปสฺสสติ, รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิ. รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ. ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติ. ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ ปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต ปสฺสสติ. ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิ. ฉนฺทวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ. ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติ, ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ ปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต ปสฺสสติ, ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสติปิ ปสฺสสติปิ. ปาโมชฺชวเสน ตโต สุขุมตรํ รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสํ อิตฺตรสงฺขาเต อสฺสสโตปิ ปสฺสสโตปิ รสฺสา อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตํ วิวตฺตติ, อุเปกฺขา สณฺาติ. อิเมหิ ¶ นวหากาเรหิ รสฺสา อสฺสาสปสฺสาสา ¶ กาโย อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. กาโย อุปฏฺานํ, โน ¶ สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.
อนุปสฺสตีติ ¶ กถํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ…เป… รสฺสํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ…เป… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
๑๗๐. กถํ ‘‘สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กาโยติ ทฺเว กายา – นามกาโย จ รูปกาโย จ. กตโม นามกาโย? เวทนา, สฺา, เจตนา, ผสฺโส, มนสิกาโร, นามฺจ นามกาโย จ, เย จ วุจฺจนฺติ จิตฺตสงฺขารา – อยํ นามกาโย. กตโม รูปกาโย? จตฺตาโร จ มหาภูตา, จตุนฺนฺจ มหาภูตานํ อุปาทายรูปํ, อสฺสาโส จ ปสฺสาโส จ, นิมิตฺตฺจ อุปนิพนฺธนา, เย จ วุจฺจนฺติ กายสงฺขารา – อยํ รูปกาโย.
กถํ เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส ¶ เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. รสฺสํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. รสฺสํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ.
อาวชฺชโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ปชานโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ปสฺสโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ปจฺจเวกฺขโต ¶ เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, จิตฺตํ อธิฏฺหโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, สทฺธาย อธิมุจฺจโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, วีริยํ ปคฺคณฺหโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, สตึ อุปฏฺาปยโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, จิตฺตํ สมาทหโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ปฺาย ปชานโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานโต เต กายา ปฏิวิทิตา ¶ โหนฺติ, ปหาตพฺพํ ปชหโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, ภาเวตพฺพํ ภาวยโต เต กายา ปฏิวิทิตา โหนฺติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต เต กายา ปฏิวิทิตา ¶ โหนฺติ. เอวํ เต กายา ปฏิวิทิตา ¶ โหนฺติ. สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสา กาโย อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. กาโย อุปฏฺานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา.
สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ [อสฺสาสปสฺสาสา (สฺยา.)] สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ, ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ. โย ตตฺถ สํวรฏฺโ, อยํ อธิสีลสิกฺขา. โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา. โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโ, อยํ อธิปฺาสิกฺขา. อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ, ชานนฺโต สิกฺขติ, ปสฺสนฺโต สิกฺขติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต สิกฺขติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต สิกฺขติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต สิกฺขติ, สตึ อุปฏฺเปนฺโต สิกฺขติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต สิกฺขติ, ปฺาย ปชานนฺโต สิกฺขติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต สิกฺขติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต สิกฺขติ, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต สิกฺขติ, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต สิกฺขติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ.
สพฺพกายปฏิสํเวที ¶ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ…เป… สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ…เป… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
๑๗๑. กถํ ¶ ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม กายสงฺขาโร? ทีฆํ อสฺสาสา กายิกา. เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา กายสงฺขารา. เต กายสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติ. ทีฆํ ปสฺสาสา กายิกา. เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา กายสงฺขารา. เต กายสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติ. รสฺสํ อสฺสาสา รสฺสํ ปสฺสาสา. สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสา สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสาสา กายิกา. เอเต ธมฺมา กายปฏิพทฺธา กายสงฺขารา. เต กายสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติ.
ยถารูเปหิ ¶ กายสงฺขาเรหิ ยา กายสฺส อานมนา วินมนา สนฺนมนา ปณมนา อิฺชนา ผนฺทนา จลนา ปกมฺปนา ¶ – ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ. ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ ยา กายสฺส น อานมนา น วินมนา น สนฺนมนา น ปณมนา อนิฺชนา อผนฺทนา อจลนา อกมฺปนา สนฺตํ สุขุมํ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ.
อิติ กิร ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. เอวํ สนฺเต วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา น โหติ, อสฺสาสปสฺสาสานฺจ ปภาวนา น โหติ, อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา น โหติ, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ¶ ปภาวนา น โหติ; น จ นํ ตํ สมาปตฺตึ ปณฺฑิตา สมาปชฺชนฺติปิ วุฏฺหนฺติปิ.
อิติ กิร ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. เอวํ สนฺเต วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา โหติ, อสฺสาสปสฺสาสานฺจ ปภาวนา โหติ, อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา โหติ. อานาปานสฺสติสมาธิสฺส ¶ จ ปภาวนา โหติ; ตฺจ นํ สมาปตฺตึ ปณฺฑิตา สมาปชฺชนฺติปิ วุฏฺหนฺติปิ. ยถา กถํ วิย? เสยฺยถาปิ กํเส อาโกฏิเต ปมํ โอฬาริกา สทฺทา ปวตฺตนฺติ. โอฬาริกานํ สทฺทานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ โอฬาริเก สทฺเท, อถ ปจฺฉา สุขุมกา สทฺทา ปวตฺตนฺติ. สุขุมกานํ สทฺทานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ สุขุมเก สทฺเท, อถ ปจฺฉา สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตาปิ จิตฺตํ ปวตฺตติ. เอวเมวํ ปมํ โอฬาริกา อสฺสาสปสฺสาสา ปวตฺตนฺติ; โอฬาริกานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส, อถ ปจฺฉา สุขุมกา อสฺสาสปสฺสาสา ปวตฺตนฺติ. สุขุมกานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตตฺตา สุมนสิกตตฺตา ¶ สูปธาริตตฺตา นิรุทฺเธปิ สุขุมเก อสฺสาสปสฺสาเส, อถ ปจฺฉา สุขุมกอสฺสาสปสฺสาสานํ นิมิตฺตารมฺมณตาปิ จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ.
เอวํ สนฺเต วาตูปลทฺธิยา จ ปภาวนา โหติ, อสฺสาสปสฺสาสานฺจ ปภาวนา ¶ โหติ, อานาปานสฺสติยา จ ปภาวนา โหติ, อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา โหติ; ตฺจ นํ ¶ สมาปตฺตึ ปณฺฑิตา สมาปชฺชนฺติปิ วุฏฺหนฺติปิ. ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสา กาโย อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. กาโย อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ กายํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ, อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ, ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ. โย ตตฺถ สํวรฏฺโ, อยํ อธิสีลสิกฺขา; โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา; โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโ อยํ อธิปฺาสิกฺขา. อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ…เป… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานนฺโต ¶ อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ…เป… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
อฏฺ อนุปสฺสนาาณานิ, อฏฺ จ อุปฏฺานานุสฺสติโย ¶ , จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ กาเย กายานุปสฺสนาย.
ภาณวาโร.
ทุติยจตุกฺกนิทฺเทโส
๑๗๒. กถํ ‘‘ปีติปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ ‘‘ปีติปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตมา ปีติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํ. ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา. จิตฺตสฺส ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํ…เป… รสฺสํ อสฺสาสวเสน, รสฺสํ ปสฺสาสวเสน, สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน, สพฺพกายปฏิสํเวที ¶ ปสฺสาสวเสน, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสวเสน, ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ ปีติ ปาโมชฺชํ. ยา ปีติ ปาโมชฺชํ อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ ปีติ.
กถํ ¶ สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ? ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ. รสฺสํ อสฺสาสวเสน…เป… รสฺสํ ปสฺสาสวเสน… สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… สพฺพกายปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ อสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ¶ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ. อาวชฺชโต สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ, ชานโต…เป… ปสฺสโต… ปจฺจเวกฺขโต… จิตฺตํ อธิฏฺหโต… สทฺธาย ¶ อธิมุจฺจโต… วีริยํ ปคฺคณฺหโต… สตึ อุปฏฺาปยโต… จิตฺตํ สมาทหโต… ปฺาย ปชานโต… อภิฺเยฺยํ อภิชานโต… ปริฺเยฺยํ ปริชานโต… ปหาตพฺพํ ปชหโต… ภาเวตพฺพํ ภาวยโต… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ. เอวํ สา ปีติ ปฏิวิทิตา โหติ.
ปีติปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน เวทนา อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. เวทนา อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. ปีติปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… ปีติปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
๑๗๓. กถํ ‘‘สุขปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘สุขปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? สุขนฺติ ¶ ¶ ทฺเว สุขานิ – กายิกฺจ สุขํ, เจตสิกฺจ สุขํ. กตมํ กายิกํ สุขํ? ยํ กายิกํ สาตํ กายิกํ สุขํ, กายสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ, กายสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ กายิกํ สุขํ. กตมํ เจตสิกํ สุขํ? ยํ เจตสิกํ สาตํ เจตสิกํ สุขํ, เจโตสมฺผสฺสชํ สาตํ สุขํ เวทยิตํ, เจโตสมฺผสฺสชา สาตา สุขา เวทนา – อิทํ เจตสิกํ สุขํ.
กถํ ¶ เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. เอวํ เต สุขา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. สุขปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน เวทนา อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. เวทนา อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ ¶ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. สุขปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… สุขปฏิสํเวที ¶ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
๑๗๔. กถํ ‘‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม จิตฺตสงฺขาโร? ทีฆํ อสฺสาสวเสน สฺา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน สฺา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา…เป… สุขปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… สุขปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน สฺา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา – อยํ จิตฺตสงฺขาโร.
กถํ เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา โหนฺติ. เอวํ เต จิตฺตสงฺขารา ปฏิวิทิตา ¶ โหนฺติ. จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน เวทนา อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ เวทนา อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว ¶ สติ จ. ตาย สติยา เต าเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.
อนุปสฺสตีติ ¶ กถํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส ¶ เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
๑๗๕. กถํ ‘‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม จิตฺตสงฺขาโร? ทีฆํ อสฺสาสวเสน สฺา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา. เต จิตฺตสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน สฺา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา. เต จิตฺตสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติ. จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน สฺา จ เวทนา จ เจตสิกา – เอเต ธมฺมา จิตฺตปฏิพทฺธา จิตฺตสงฺขารา. เต จิตฺตสงฺขาเร ปสฺสมฺเภนฺโต นิโรเธนฺโต วูปสเมนฺโต สิกฺขติ. ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ¶ อสฺสาสปสฺสาสวเสน เวทนา อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. เวทนา อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
อฏฺ อนุปสฺสนาาณานิ อฏฺ จ อุปฏฺานานุสฺสติโย จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาย.
ตติยจตุกฺกนิทฺเทโส
๑๗๖. กถํ ‘‘จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตมํ ตํ จิตฺตํ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน วิฺาณํ จิตฺตํ. ยํ จิตฺตํ ¶ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน ¶ มนายตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน ¶ …เป… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ อสฺสาสวเสน… ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารํ ปสฺสาสวเสน ¶ วิฺาณํ จิตฺตํ. ยํ จิตฺตํ มโน มานสํ หทยํ ปณฺฑรํ มโน มานยตนํ มนินฺทฺริยํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ ตชฺชา มโนวิฺาณธาตุ – อิทํ จิตฺตํ.
กถํ ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรโต ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติ. เอวํ ตํ จิตฺตํ ปฏิวิทิตํ โหติ. จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิฺาณํ จิตฺตํ อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. จิตฺตํ อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
๑๗๗. กถํ ¶ ‘‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ, ‘‘อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโท? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโท. ยา จิตฺตสฺส อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา. จิตฺตสฺส ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโท. ยา จิตฺตสฺส อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส…เป… จิตฺตปฏิสํเวที อสฺสาสวเสน… จิตฺตปฏิสํเวที ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต อุปฺปชฺชติ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโท. ยา จิตฺตสฺส อาโมทนา ปโมทนา หาโส ปหาโส วิตฺติ โอทคฺยํ อตฺตมนตา จิตฺตสฺส – อยํ จิตฺตสฺส อภิปฺปโมโท. อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิฺาณํ จิตฺตํ อุปฏฺานํ สติ ¶ อนุปสฺสนา าณํ. จิตฺตํ อุปฏฺานํ, โน ¶ สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสตีติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. อภิปฺปโมทยํ ¶ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… อภิปฺปโมทยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
๑๗๘. กถํ ‘‘สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘สมาทหํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? กตโม ¶ สมาธิ [กตมฺจ สมาธินฺทิยํ (สฺยา.)]? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ [อธิฏฺฏิติ (สฺยา.)] อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา [อวิสาหตมานสตา (สฺยา. ก.)] สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ…เป… สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสาสวเสน…เป… สมาทหํ จิตฺตํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ อวิสาหาโร อวิกฺเขโป อวิสาหฏมานสตา สมโถ สมาธินฺทฺริยํ สมาธิพลํ สมฺมาสมาธิ – อยํ สมาธิ. สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิฺาณํ จิตฺตํ อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. จิตฺตํ อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. สมาทหํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… สมาทหํ ¶ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
๑๗๙. กถํ ¶ ‘‘วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? ‘‘ราคโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ราคโต วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ‘‘โทสโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ ¶ สิกฺขติ, ‘‘โทสโต วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ‘‘โมหโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ…เป… มานโต วิโมจยํ จิตฺตํ… ทิฏฺิยา วิโมจยํ จิตฺตํ… วิจิกิจฺฉาย วิโมจยํ จิตฺตํ… ถินโต วิโมจยํ จิตฺตํ… อุทฺธจฺจโต วิโมจยํ จิตฺตํ… อหิริกโต วิโมจยํ จิตฺตํ… ‘‘อโนตฺตปฺปโต วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘อโนตฺตปฺปโต วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน วิฺาณํ จิตฺตํ อุปฏฺานํ สติ…เป….
อนุปสฺสตีติ กถํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ…เป… เอวํ ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต ¶ …เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
อฏฺ อนุปสฺสนาาณานิ อฏฺ จ อุปฏฺานานุสฺสติโย จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาย.
จตุตฺถจตุกฺกนิทฺเทโส
๑๘๐. กถํ ‘‘อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? อนิจฺจนฺติ กึ อนิจฺจํ? ปฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา. เกนฏฺเน อนิจฺจา? อุปฺปาทวยฏฺเน อนิจฺจา. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต กติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ? ปฺจนฺนํ ¶ ขนฺธานํ อุทยํ ปสฺสนฺโต ปฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ, วยํ ปสฺสนฺโต ปฺจวีสติ ลกฺขณานิ ปสฺสติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺโต อิมานิ ปฺาส ลกฺขณานิ ปสฺสติ.
‘‘รูเป อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘รูเป อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ‘‘เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ ¶ อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน ธมฺมา อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. ธมฺมา อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.
อนุปสฺสตีติ ¶ ¶ กถํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ…เป… เอวํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
กถํ ‘‘วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? รูเป อาทีนวํ ทิสฺวา รูปวิราเค ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ. ‘‘รูเป วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘รูเป วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อาทีนวํ ทิสฺวา ชรามรณวิราเค ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ. ‘‘ชรามรเณ วิราคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ วิราคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. วิราคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน ธมฺมา อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. ธมฺมา อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.
อนุปสฺสตีติ ¶ กถํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ…เป… เอวํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. วิราคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… วิราคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
กถํ ¶ ‘‘นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? รูเป อาทีนวํ ทิสฺวา รูปนิโรเธ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ. ‘‘รูเป นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘รูเป นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อาทีนวํ ทิสฺวา ชรามรณนิโรเธ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ. ‘‘ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ.
๑๘๑. กติหากาเรหิ ¶ อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ? กติหากาเรหิ อวิชฺชา นิรุชฺฌติ? ปฺจหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ. อฏฺหากาเรหิ อวิชฺชา นิรุชฺฌติ.
กตเมหิ ¶ ปฺจหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ? อนิจฺจฏฺเน ¶ อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ, อนตฺตฏฺเน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ, สนฺตาปฏฺเน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ, วิปริณามฏฺเน อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ – อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนโว โหติ.
กตเมหิ อฏฺหากาเรหิ อวิชฺชา นิรุชฺฌติ? นิทานนิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, สมุทยนิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, ชาตินิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, ปภวนิโรเธน [อาหารนิโรเธน (สฺยา.)] อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, เหตุนิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, ปจฺจยนิโรเธน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, าณุปฺปาเทน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ, นิโรธุปฏฺาเนน อวิชฺชา นิรุชฺฌติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ อวิชฺชา นิรุชฺฌติ. อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อวิชฺชาย อาทีนวํ ทิสฺวา – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ อวิชฺชานิโรเธ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ. ‘‘อวิชฺชาย นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘อวิชฺชาย นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ.
กติหากาเรหิ สงฺขาเรสุ อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติ…เป… กติหากาเรหิ วิฺาเณ อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ วิฺาณํ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ นามรูเป อาทีนโว ¶ โหติ, กติหากาเรหิ นามรูปํ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ สฬายตเน อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ สฬายตนํ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ผสฺเส อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ผสฺโส นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ¶ เวทนาย อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ เวทนา นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ตณฺหาย อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ตณฺหา นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ อุปาทาเน อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ อุปาทานํ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ภเว อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ภโว นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ชาติยา อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ชาติ นิรุชฺฌติ… กติหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนโว โหติ, กติหากาเรหิ ชรามรณํ นิรุชฺฌติ? ปฺจหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนโว โหติ, อฏฺหากาเรหิ ชรามรณํ นิรุชฺฌติ.
กตเมหิ ¶ ปฺจหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนโว โหติ? อนิจฺจฏฺเน ¶ ชรามรเณ อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเน…เป… อนตฺตฏฺเน…เป… สนฺตาปฏฺเน…เป… วิปริณามฏฺเน ชรามรเณ อาทีนโว โหติ – อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนโว โหติ.
กตเมหิ อฏฺหากาเรหิ ชรามรณํ นิรุชฺฌติ? นิทานนิโรเธน ชรามรณํ นิรุชฺฌติ, สมุทยนิโรเธน…เป… ชาตินิโรเธน…เป… ปภวนิโรเธน [ภวนิโรเธน (สฺยา.)] … เหตุนิโรเธน… ปจฺจยนิโรเธน… าณุปฺปาเทน…เป… นิโรธุปฏฺาเนน ชรามรณํ นิรุชฺฌติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ ชรามรณํ นิรุชฺฌติ. อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ ชรามรเณ อาทีนวํ ทิสฺวา อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ ชรามรณนิโรเธ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ. ‘‘ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ นิโรธานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. นิโรธานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน ¶ ธมฺมา อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. ธมฺมา อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.
อนุปสฺสตีติ ¶ กถํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ…เป… เอวํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. นิโรธานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… นิโรธานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต…เป… ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
๑๘๒. กถํ ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ? ปฏินิสฺสคฺคาติ ทฺเว ปฏินิสฺสคฺคา – ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค จ. รูปํ ปริจฺจชตีติ – ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค. รูปนิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค. ‘‘รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ, ‘‘รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ ปริจฺจชตีติ – ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค. ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค. ‘‘ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสสิสฺสามี’’ติ ¶ สิกฺขติ, ‘‘ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสสิสฺสามี’’ติ สิกฺขติ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ¶ อสฺสาสปสฺสาสวเสน ธมฺมา อุปฏฺานํ สติ อนุปสฺสนา าณํ. ธมฺมา อุปฏฺานํ, โน สติ; สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา’’ติ.
อนุปสฺสตีติ กถํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต…เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ…เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. เอวํ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา. ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสานํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ, ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ. โย ตตฺถ สํวรฏฺโ, อยํ อธิสีลสิกฺขา; โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา; โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโ, อยํ อธิปฺาสิกฺขา – อิมา ติสฺโส สิกฺขาโย อาวชฺชนฺโต สิกฺขติ ชานนฺโต สิกฺขติ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต สิกฺขติ.
ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโต วิทิตา เวทนา อุปฺปชฺชนฺติ, วิทิตา อุปฏฺหนฺติ, วิทิตา อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺติ ¶ …เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ¶ อสฺสาสปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานนฺโต อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ โคจรฺจ ปชานาติ สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌติ; พลานิ สโมธาเนติ… โพชฺฌงฺเค สโมธาเนติ… มคฺคํ สโมธาเนติ… ธมฺเม สโมธาเนติ โคจรฺจ ปชานาติ สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌติ.
อินฺทฺริยานิ สโมธาเนตีติ กถํ อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ? อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ สโมธาเนติ…เป… เตน วุจฺจติ – ‘‘สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌตี’’ติ.
อฏฺ อนุปสฺสเน าณานิ อฏฺ จ อุปฏฺานานุสฺสติโย จตฺตาริ สุตฺตนฺติกวตฺถูนิ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาย. อิมานิ พาตฺตึส สโตการิสฺส าณานิ.
สโตการิาณนิทฺเทโส ปฺจโม.
๖. าณราสิฉกฺกนิทฺเทโส
๑๘๓. กตมานิ ¶ จตุวีสติ สมาธิวเสน าณานิ? ทีฆํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, ทีฆํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ…เป… วิโมจยํ จิตฺตํ อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ, วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. อิมานิ จตุวีสติ สมาธิวเสน าณานิ.
กตมานิ ทฺเวสตฺตติ วิปสฺสนาวเสน าณานิ? ทีฆํ อสฺสาสํ ¶ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, ทีฆํ ปสฺสาสํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา…เป… วิโมจยํ จิตฺตํ ¶ อสฺสาสํ, วิโมจยํ จิตฺตํ ปสฺสาสํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา. อิมานิ ทฺเวสตฺตติ วิปสฺสนาวเสน าณานิ.
กตมานิ ¶ อฏฺ นิพฺพิทาาณานิ? อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตีติ – นิพฺพิทาาณํ, อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสาสํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตีติ – นิพฺพิทาาณํ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตีติ – นิพฺพิทาาณํ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสตีติ – นิพฺพิทาาณํ. อิมานิ อฏฺ นิพฺพิทาาณานิ.
กตมานิ อฏฺ นิพฺพิทานุโลเม าณานิ? อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสํ ภยตุปฏฺาเน ปฺา นิพฺพิทานุโลเม าณํ, อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสาสํ ภยตุปฏฺาเน ปฺา นิพฺพิทานุโลเม าณํ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสํ ภยตุปฏฺาเน ปฺา นิพฺพิทานุโลเม าณํ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสํ ภยตุปฏฺาเน ปฺา นิพฺพิทานุโลเม าณํ – อิมานิ อฏฺ นิพฺพิทานุโลเม าณานิ.
กตมานิ อฏฺ นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณานิ? อนิจฺจานุปสฺสี อสฺสาสํ ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺนา ปฺา นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณํ, อนิจฺจานุปสฺสี ปสฺสาสํ ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺนา ปฺา ¶ นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณํ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสํ ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺนา ปฺา นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณํ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสํ ปฏิสงฺขา สนฺติฏฺนา ปฺา นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณํ – อิมานิ อฏฺ นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิาณานิ.
กตมานิ เอกวีสติ วิมุตฺติสุเข าณานิ? โสตาปตฺติมคฺเคน สกฺกายทิฏฺิยา ¶ ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ วิมุตฺติสุเข าณํ, วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ วิมุตฺติสุเข าณํ, สีลพฺพตปรามาสสฺส…เป… ทิฏฺานุสยสฺส, วิจิกิจฺฉานุสยสฺส ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ วิมุตฺติสุเข าณํ, สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริกสฺส, กามราคสฺโชนสฺส…เป… ปฏิฆสฺโชนสฺส, โอฬาริกสฺส กามราคานุสยสฺส, ปฏิฆานุสยสฺส ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ ¶ วิมุตฺติสุเข าณํ, อนาคามิมคฺเคน อนุสหคตสฺส กามราคสฺโชนสฺส…เป… ปฏิฆสฺโชนสฺส, อนุสหคตสฺส กามราคานุสยสฺส, ปฏิฆานุสยสฺส ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ วิมุตฺติสุเข าณํ, อรหตฺตมคฺเคน, รูปราคสฺส…เป… อรูปราคสฺส, มานสฺส, อุทฺธจฺจสฺส, อวิชฺชาย, มานานุสยสฺส, ภวราคานุสยสฺส, อวิชฺชานุสยสฺส ปหีนตฺตา สมุจฺฉินฺนตฺตา อุปฺปชฺชติ วิมุตฺติสุเข ¶ าณํ. อิมานิ เอกวีสติ วิมุตฺติสุเข าณานิ. โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธึ ภาวยโต สมธิกานิ อิมานิ ทฺเว าณสตานิ อุปฺปชฺชนฺติ.
าณราสิฉกฺกนิทฺเทโส ฉฏฺโ.
อานาปานสฺสติกถา [อานาปานกถา (สฺยา. ก.)] นิฏฺิตา.
๔. อินฺทฺริยกถา
๑. ปมสุตฺตนฺตนิทฺเทโส
๑๘๔. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน ¶ อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ [‘‘ภทฺทนฺเต’’ติ (ก.)] เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ’’ [สํ. นิ. ๕.๔๗๑].
๑๘๕. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ กติหากาเรหิ วิสุชฺฌนฺติ? อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ปนฺนรสหิ อากาเรหิ วิสุชฺฌนฺติ. อสฺสทฺเธ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สทฺเธ ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ปสาทนีเย สุตฺตนฺเต ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ สทฺธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. กุสีเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อารทฺธวีริเย ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, สมฺมปฺปธาเน ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ วีริยินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. มุฏฺสฺสตี ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, อุปฏฺิตสฺสตี ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, สติปฏฺาเน ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ สตินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. อสมาหิเต ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, สมาหิเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, ฌานวิโมกฺเข ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ตีหากาเรหิ สมาธินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. ทุปฺปฺเ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต, ปฺวนฺเต ปุคฺคเล เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต, คมฺภีราณจริยํ ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ¶ ตีหากาเรหิ ปฺินฺทฺริยํ วิสุชฺฌติ. อิติ อิเม ปฺจ ปุคฺคเล ปริวชฺชยโต ¶ , ปฺจ ปุคฺคเล ¶ เสวโต ภชโต ¶ ปยิรุปาสโต, ปฺจ สุตฺตนฺตกฺขนฺเธ ปจฺจเวกฺขโต – อิเมหิ ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ วิสุชฺฌนฺติ.
กติหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ, กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติ? ทสหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ, ทสหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติ. อสฺสทฺธิยํ ปชหนฺโต สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ, สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต อสฺสทฺธิยํ ปชหติ; โกสชฺชํ ปชหนฺโต วีริยินฺทฺริยํ ภาเวติ, วีริยินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต โกสชฺชํ ปชหติ; ปมาทํ ปชหนฺโต สตินฺทฺริยํ ภาเวติ, สตินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต ปมาทํ ปชหติ; อุทฺธจฺจํ ปชหนฺโต สมาธินฺทฺริยํ ภาเวติ, สมาธินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต อุทฺธจฺจํ ปชหติ; อวิชฺชํ ปชหนฺโต ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ, ปฺินฺทฺริยํ ภาเวนฺโต อวิชฺชํ ปชหติ. อิเมหิ ทสหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ, อิเมหิ ทสหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติ.
กติหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ? ทสหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ. อสฺสทฺธิยสฺส ปหีนตฺตา สุปฺปหีนตฺตา สทฺธินฺทฺริยํ ภาวิตํ โหติ สุภาวิตํ; สทฺธินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา สุภาวิตตฺตา อสฺสทฺธิยํ ปหีนํ โหติ สุปฺปหีนํ. โกสชฺชสฺส ปหีนตฺตา สุปฺปหีนตฺตา วีริยินฺทฺริยํ ภาวิตํ โหติ สุภาวิตํ; วีริยินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา สุภาวิตตฺตา โกสชฺชํ ปหีนํ โหติ สุปฺปหีนํ. ปมาทสฺส ปหีนตฺตา สุปฺปหีนตฺตา สตินฺทฺริยํ ภาวิตํ โหติ สุภาวิตํ; สตินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา สุภาวิตตฺตา ปมาโท ปหีโน โหติ สุปฺปหีโน. อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา สุปฺปหีนตฺตา สมาธินฺทฺริยํ ภาวิตํ โหติ สุภาวิตํ; สมาธินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา สุภาวิตตฺตา อุทฺธจฺจํ ¶ ปหีนํ โหติ สุปฺปหีนํ. อวิชฺชาย ปหีนตฺตา ปฺินฺทฺริยํ ภาวิตํ โหติ สุภาวิตํ; ปฺินฺทฺริยสฺส ภาวิตตฺตา สุภาวิตตฺตา อวิชฺชา ปหีนา โหติ สุปฺปหีนา. อิเมหิ ทสหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ.
๑๘๖. กติหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ, กติหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ? จตูหากาเรหิ ¶ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ จตูหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ; โสตาปตฺติผลกฺขเณ ¶ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ. สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ ¶ ภาวิยนฺติ; สกทาคามิผลกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ. อนาคามิมคฺคกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ; อนาคามิผลกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ ¶ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ. อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ; อรหตฺตผลกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ. อิติ จตสฺโส มคฺควิสุทฺธิโย, จตสฺโส ผลวิสุทฺธิโย, จตสฺโส สมุจฺเฉทวิสุทฺธิโย, จตสฺโส ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิสุทฺธิโย. อิเมหิ จตูหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิยนฺติ; อิเมหิ จตูหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ เจว โหนฺติ สุภาวิตานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ.
กตินํ ปุคฺคลานํ อินฺทฺริยภาวนา; กติ ปุคฺคลา ภาวิตินฺทฺริยา? อฏฺนฺนํ ปุคฺคลานํ อินฺทฺริยภาวนา; ตโย ปุคฺคลา ภาวิตินฺทฺริยา. กตเมสํ อฏฺนฺนํ ปุคฺคลานํ อินฺทฺริยภาวนา? สตฺตนฺนฺจ เสกฺขานํ, ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ – อิเมสํ อฏฺนฺนํ ปุคฺคลานํ อินฺทฺริยภาวนา. กตเม ตโย ปุคฺคลา ภาวิตินฺทฺริยา? สวเนน พุทฺโธ ตถาคตสฺส สาวโก ขีณาสโว ภาวิตินฺทฺริโย, สยํ ภูตฏฺเน ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ภาวิตินฺทฺริโย, อปฺปเมยฺยฏฺเน ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ ภาวิตินฺทฺริโย – อิเม ตโย ปุคฺคลา ภาวิตินฺทฺริยา. อิติ อิเมสํ อฏฺนฺนํ ปุคฺคลานํ อินฺทฺริยภาวนา; อิเม ตโย ปุคฺคลา ¶ ภาวิตินฺทฺริยา.
สุตฺตนฺตนิทฺเทโส ปโม.
๒. ทุติยสุตฺตนฺตนิทฺเทโส
๑๘๗. สาวตฺถินิทานํ. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ ¶ , ปฺินฺทฺริยํ. เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, น เม เต, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ [เจว (ก.) สํ. นิ. ๕.๔๗๖] วา สมณสมฺมตา, พฺราหฺมเณสุ ¶ วา พฺราหฺมณสมฺมตา; น จ ปเนเต อายสฺมนฺตา [อายสฺมนฺโต สํ. นิ. ๕.๔๗๖] สามฺตฺถํ วา พฺรหฺมฺตฺถํ วา ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺติ. เย จ โข เกจิ [เย เกจิ โข (สฺยา.), เย หิ เกจิ โข (ก.) สํ. นิ. ๕.๔๗๖ ปสฺสิตพฺพา] ภิกฺขเว สมณา วา พฺราหฺมณา วา อิเมสํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ ¶ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺติ, เต โข เม, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา สมเณสุ วา สมณสมฺมตา, พฺราหฺมเณสุ วา พฺราหฺมณสมฺมตา; เต จ ปนายสฺมนฺตา สามฺตฺถฺจ พฺรหฺมฺตฺถฺจ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’’ติ.
๑๘๘. กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทโย โหติ; กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยํ ปชานาติ? กติหากาเรหิ ¶ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคโม โหติ; กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคมํ ปชานาติ? กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาโท โหติ, กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทํ ปชานาติ? กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนโว โหติ; กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนวํ ปชานาติ? กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ โหติ; กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ ปชานาติ?
จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทโย โหติ; จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยํ ปชานาติ. จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคโม โหติ; จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคมํ ปชานาติ. ปฺจวีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาโท โหติ; ปฺจวีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทํ ปชานาติ. ปฺจวีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนโว โหติ; ปฺจวีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนวํ ปชานาติ. อสีติสตํ ¶ อากาเรหิ [อสีติสตากาเรหิ (สฺยา.)] ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ โหติ; อสีติสตํ อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ ปชานาติ.
กตเมหิ ¶ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทโย โหติ; กตเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยํ ปชานาติ? อธิโมกฺขตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส ¶ สมุทโย โหติ, อธิโมกฺขวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อธิโมกฺขวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ; ปคฺคหตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปคฺคหวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปคฺคหวเสน มนสิการสฺส สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ; อุปฏฺานตฺถาย อาวชฺชนาย ¶ สมุทโย สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อุปฏฺานวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อุปฏฺานวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, สตินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ; อวิกฺเขปตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อวิกฺเขปวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อวิกฺเขปวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ; ทสฺสนตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย ปฺินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ทสฺสนวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย ปฺินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ทสฺสนวเสน มนสิการสฺส สมุทโย ปฺินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ ปฺินฺทฺริยสฺส สมุทโย ¶ โหติ. อธิโมกฺขตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปคฺคหตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อุปฏฺานตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย ¶ สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อวิกฺเขปตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ทสฺสนตฺถาย อาวชฺชนาย สมุทโย ปฺินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ. อธิโมกฺขวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปคฺคหวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย ¶ โหติ, อุปฏฺานวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อวิกฺเขปวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ทสฺสนวเสน ฉนฺทสฺส สมุทโย ปฺินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ. อธิโมกฺขวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ปคฺคหวเสน มนสิการสฺส สมุทโย วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อุปฏฺานวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, อวิกฺเขปวเสน มนสิการสฺส สมุทโย สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, ทสฺสนวเสน มนสิการสฺส สมุทโย ปฺินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ. สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ สทฺธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ วีริยินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, สตินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ สตินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ สมาธินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ ¶ , ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตุปฏฺานํ ปฺินฺทฺริยสฺส สมุทโย โหติ.
อิเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทโย โหติ, อิเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สมุทยํ ปชานาติ.
กตเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคโม โหติ; กตเมหิ จตฺตารีสาย ¶ อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคมํ ปชานาติ? อธิโมกฺขตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม สทฺธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อธิโมกฺขวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม สทฺธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อธิโมกฺขวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม สทฺธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺานํ [เอกตฺตํ อนุปฏฺานํ (สฺยา.)] สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน อตฺถงฺคโม โหติ; ปคฺคหตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม วีริยินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ปคฺคหวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม วีริยินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม ¶ โหติ, ปคฺคหวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม วีริยินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺานํ วีริยินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ; อุปฏฺานตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม สตินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อุปฏฺานวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม สตินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อุปฏฺานวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม สตินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, สตินฺทฺริยสฺส วเสน ¶ เอกตฺตอนุปฏฺานํ สตินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ; อวิกฺเขปตฺถาย ¶ อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม สมาธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อวิกฺเขปวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม สมาธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อวิกฺเขปวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม สมาธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺานํ สมาธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ; ทสฺสนตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม ปฺินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ทสฺสนวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม ปฺินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ทสฺสนวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม ปฺินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺานํ ปฺินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ.
อธิโมกฺขตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม สทฺธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ปคฺคหตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม วีริยินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อุปฏฺานตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม สตินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อวิกฺเขปตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม สมาธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ทสฺสนตฺถาย อาวชฺชนาย อตฺถงฺคโม ปฺินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ. อธิโมกฺขวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม สทฺธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ปคฺคหวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม วีริยินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อุปฏฺานวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม สตินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อวิกฺเขปวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม สมาธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ทสฺสนวเสน ฉนฺทสฺส อตฺถงฺคโม ปฺินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม ¶ โหติ. อธิโมกฺขวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม สทฺธินฺทฺริยสฺส ¶ อตฺถงฺคโม โหติ, ปคฺคหวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม วีริยินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อุปฏฺานวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม สตินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, อวิกฺเขปวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม สมาธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ทสฺสนวเสน มนสิการสฺส อตฺถงฺคโม ปฺินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ. สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺานํ สทฺธินฺทฺริยสฺส ¶ อตฺถงฺคโม โหติ, วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺานํ วีริยินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, สตินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺานํ สตินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺานํ สมาธินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน เอกตฺตอนุปฏฺานํ ปฺินฺทฺริยสฺส อตฺถงฺคโม โหติ.
อิเมหิ ¶ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคโม โหติ; อิเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อตฺถงฺคมํ ปชานาติ.
ก. อสฺสาทนิทฺเทโส
๑๘๙. กตเมหิ ปฺจวีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาโท โหติ; กตเมหิ ปฺจวีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทํ ปชานาติ? อสฺสทฺธิยสฺส อนุปฏฺานํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, อสฺสทฺธิยปริฬาหสฺส อนุปฏฺานํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, อธิโมกฺขจริยาย เวสารชฺชํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, สนฺโต จ วิหาราธิคโม สทฺธินฺทฺริยสฺส ¶ อสฺสาโท โหติ, ยํ สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท.
โกสชฺชสฺส อนุปฏฺานํ วีริยินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, โกสชฺชปริฬาหสฺส อนุปฏฺานํ วีริยินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, ปคฺคหจริยาย เวสารชฺชํ วีริยินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, สนฺโต จ วิหาราธิคโม วีริยินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, ยํ วีริยินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ วีริยินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท.
ปมาทสฺส อนุปฏฺานํ สตินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, ปมาทปริฬาหสฺส อนุปฏฺานํ สตินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, อุปฏฺานจริยาย เวสารชฺชํ สตินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, สนฺโต จ วิหาราธิคโม สตินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, ยํ ¶ สตินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ สตินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท.
อุทฺธจฺจสฺส อนุปฏฺานํ สมาธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, อุทฺธจฺจปริฬาหสฺส อนุปฏฺานํ สมาธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, อวิกฺเขปจริยาย เวสารชฺชํ สมาธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, สนฺโต จ วิหาราธิคโม สมาธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, ยํ สมาธินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ สมาธินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท.
อวิชฺชาย ¶ อนุปฏฺานํ ปฺินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, อวิชฺชาปริฬาหสฺส อนุปฏฺานํ ปฺินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ, ทสฺสนจริยาย เวสารชฺชํ ปฺินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท โหติ ¶ , สนฺโต จ วิหาราธิคโม ปฺินฺทฺริยสฺส ¶ อสฺสาโท โหติ, ยํ ปฺินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ อยํ ปฺินฺทฺริยสฺส อสฺสาโท.
อิเมหิ ปฺจวีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาโท โหติ; อิเมหิ ปฺจวีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อสฺสาทํ ปชานาติ.
ข. อาทีนวนิทฺเทโส
๑๙๐. กตเมหิ ปฺจวีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนโว โหติ; กตเมหิ ปฺจวีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนวํ ปชานาติ? อสฺสทฺธิยสฺส อุปฏฺานํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อสฺสทฺธิยปริฬาหสฺส อุปฏฺานํ สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อนิจฺจฏฺเน สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อนตฺตฏฺเน สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ.
โกสชฺชสฺส อุปฏฺานํ วีริยินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, โกสชฺชปริฬาหสฺส อุปฏฺานํ วีริยินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อนิจฺจฏฺเน วีริยินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเน…เป… อนตฺตฏฺเน วีริยินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ.
ปมาทสฺส อุปฏฺานํ สตินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, ปมาทปริฬาหสฺส อุปฏฺานํ สตินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อนิจฺจฏฺเน สตินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเน…เป… อนตฺตฏฺเน สตินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ.
อุทฺธจฺจสฺส อุปฏฺานํ สมาธินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อุทฺธจฺจปริฬาหสฺส อุปฏฺานํ ¶ สมาธินฺทฺริยสฺส ¶ อาทีนโว โหติ, อนิจฺจฏฺเน สมาธินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเน…เป… อนตฺตฏฺเน สมาธินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ.
อวิชฺชาย อุปฏฺานํ ปฺินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อวิชฺชาปริฬาหสฺส อุปฏฺานํ ปฺินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อนิจฺจฏฺเน ปฺินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, ทุกฺขฏฺเน ปฺินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ, อนตฺตฏฺเน ปฺินฺทฺริยสฺส อาทีนโว โหติ.
อิเมหิ ¶ ¶ ปฺจวีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนโว โหติ; อิเมหิ ปฺจวีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทีนวํ ปชานาติ.
ค. นิสฺสรณนิทฺเทโส
๑๙๑. กตเมหิ อสีติสตํ อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ โหติ; กตเมหิ อสีติสตํ อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ ปชานาติ? อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ อสฺสทฺธิยา นิสฺสฏํ โหติ, อสฺสทฺธิยปริฬาหา นิสฺสฏํ โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ นิสฺสฏํ โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ นิสฺสฏํ โหติ, ตโต ปณีตตรสทฺธินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภา ปุริมตรสทฺธินฺทฺริยา นิสฺสฏํ โหติ; ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ โกสชฺชา นิสฺสฏํ โหติ, โกสชฺชปริฬาหา นิสฺสฏํ โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ นิสฺสฏํ โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ นิสฺสฏํ โหติ, ตโต ปณีตตรวีริยินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภา ปุริมตรวีริยินฺทฺริยา นิสฺสฏํ โหติ; อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ปมาทา นิสฺสฏํ โหติ, ปมาทปริฬาหา นิสฺสฏํ โหติ ¶ , ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ นิสฺสฏํ โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ นิสฺสฏํ โหติ, ตโต ปณีตตรสตินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภา ปุริมตรสตินฺทฺริยา นิสฺสฏํ โหติ; อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ อุทฺธจฺจา นิสฺสฏํ โหติ, อุทฺธจฺจปริฬาหา นิสฺสฏํ โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ นิสฺสฏํ โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ นิสฺสฏํ โหติ, ตโต ปณีตตรสมาธินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภา ปุริมตรสมาธินฺทฺริยา นิสฺสฏํ โหติ; ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ อวิชฺชาย นิสฺสฏํ โหติ, อวิชฺชาปริฬาหา นิสฺสฏํ โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ นิสฺสฏํ โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ นิสฺสฏํ โหติ, ตโต ปณีตตรปฺินฺทฺริยสฺส ปฏิลาภา ปุริมตรปฺินฺทฺริยา นิสฺสฏํ โหติ.
๑๙๒. ปุพฺพภาเค ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ ปมชฺฌานวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ปเม ฌาเน ปฺจหินฺทฺริเยหิ ทุติยชฺฌานวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ทุติเย ฌาเน ปฺจหินฺทฺริเยหิ ตติยชฺฌานวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ตติเย ฌาเน ปฺจหินฺทฺริเยหิ จตุตฺถชฺฌานวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, จตุตฺเถ ฌาเน ปฺจหินฺทฺริเยหิ อากาสานฺจายตนสมาปตฺติวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ ¶ , อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา ปฺจหินฺทฺริเยหิ วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ ¶ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา ปฺจหินฺทฺริเยหิ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติวเสน ¶ ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา ปฺจหินฺทฺริเยหิ เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ ¶ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ปฺจหินฺทฺริเยหิ อนิจฺจานุปสฺสนาวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ.
อนิจฺจานุปสฺสนา ปฺจหินฺทฺริเยหิ ทุกฺขานุปสฺสนาวเส ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ทุกฺขานุปสฺสนา ปฺจหินฺทฺริเยหิ อนตฺตานุปสฺสนาวเส ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อนตฺตานุปสฺสนา ปฺจหินฺทฺริเยหิ นิพฺพิทานุปสฺสนาวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, นิพฺพิทานุปสฺสนาย ปฺจหินฺทฺริเยหิ วิราคานุปสฺสนาวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, วิราคานุปสฺสนาย ปฺจหินฺทฺริเยหิ นิโรธานุปสฺสนาวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, นิโรธานุปสฺสนาย ปฺจหินฺทฺริเยหิ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย ปฺจหินฺทฺริเยหิ ขยานุปสฺสนาวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ขยานุปสฺสนาย ปฺจหินฺทฺริเยหิ วยานุปสฺสนาวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, วยานุปสฺสนาย ปฺจหินฺทฺริเยหิ วิปริณามานุปสฺสนาวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, วิปริณามานุปสฺสนาย ปฺจหินฺทฺริเยหิ อนิมิตฺตานุปสฺสนาวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อนิมิตฺตานุปสฺสนาย ปฺจหินฺทฺริเยหิ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ ¶ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปฺจหินฺทฺริเยหิ สฺุตานุปสฺสนาวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ สฺุตานุปสฺสนาย ปฺจหินฺทฺริเยหิ อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนาวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ. อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนาย ปฺจหินฺทฺริเยหิ ยถาภูตาณทสฺสนวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ยถาภูตาณทสฺสเน ปฺจหินฺทฺริเยหิ อาทีนวานุปสฺสนาวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อาทีนวานุปสฺสนาย ปฺจหินฺทฺริเยหิ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย ปฺจหินฺทฺริเยหิ วิวฏฺฏนานุปสฺสนาวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ. วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย ปฺจหินฺทฺริเยหิ โสตาปตฺติมคฺควเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ.
โสตาปตฺติมคฺเค ¶ ปฺจหินฺทฺริเยหิ โสตาปตฺติผลสมาปตฺติวเสน ¶ ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, โสตาปตฺติผลสมาปตฺติยา ปฺจหินฺทฺริเยหิ สกทาคามิมคฺควเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, สกทาคามิมคฺเค ปฺจหินฺทฺริเยหิ สกทาคามิผลสมาปตฺติวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, สกทาคามิผลสมาปตฺติยา ปฺจหินฺทฺริเยหิ อนาคามิมคฺควเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อนาคามิมคฺเค ปฺจหินฺทฺริเยหิ อนาคามิผลสมาปตฺติวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อนาคามิผลสมาปตฺติยา ปฺจหินฺทฺริเยหิ ¶ อรหตฺตมคฺควเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อรหตฺตมคฺเค ¶ ปฺจหินฺทฺริเยหิ อรหตฺตผลสมาปตฺติวเสน ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ.
เนกฺขมฺเม ปฺจินฺทฺริยานิ กามจฺฉนฺทโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อพฺยาปาเท ปฺจินฺทฺริยานิ พฺยาปาทโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อาโลกสฺาย ปฺจินฺทฺริยานิ ถินมิทฺธโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อวิกฺเขเป ปฺจินฺทฺริยานิ อุทฺธจฺจโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ธมฺมววตฺถาเน ปฺจินฺทฺริยานิ วิจิกิจฺฉาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, าเณ ปฺจินฺทฺริยานิ อวิชฺชาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ปาโมชฺเช ปฺจินฺทฺริยานิ อรติยา นิสฺสฏานิ โหนฺติ.
๑๙๓. ปเม ฌาเน ปฺจินฺทฺริยานิ นีวรเณหิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ทุติเย ฌาเน ปฺจินฺทฺริยานิ วิตกฺกวิจาเรหิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ตติเย ฌาเน ปฺจินฺทฺริยานิ ปีติยา นิสฺสฏานิ โหนฺติ, จตุตฺเถ ฌาเน ปฺจินฺทฺริยานิ สุขทุกฺเขหิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา ปฺจินฺทฺริยานิ รูปสฺาย ปฏิฆสฺาย นานตฺตสฺาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา ปฺจินฺทฺริยานิ อากาสานฺจายตนสฺาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา ปฺจินฺทฺริยานิ วิฺาณฺจายตนสฺาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ปฺจินฺทฺริยานิ อากิฺจฺายตนสฺาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ.
อนิจฺจานุปสฺสนา ปฺจินฺทฺริยานิ นิจฺจสฺาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ทุกฺขานุปสฺสนา ปฺจินฺทฺริยานิ สุขสฺาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อนตฺตานุปสฺสนา ปฺจินฺทฺริยานิ ¶ อตฺตสฺาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, นิพฺพิทานุปสฺสนาย ปฺจินฺทฺริยานิ นนฺทิยา นิสฺสฏานิ โหนฺติ, วิราคานุปสฺสนาย ปฺจินฺทฺริยานิ ราคโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, นิโรธานุปสฺสนาย ปฺจินฺทฺริยานิ สมุทยโต นิสฺสฏานิ ¶ โหนฺติ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย ปฺจินฺทฺริยานิ อาทานโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ขยานุปสฺสนาย ปฺจินฺทฺริยานิ ฆนสฺาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ ¶ , วยานุปสฺสนาย ปฺจินฺทฺริยานิ อายูหนโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, วิปริณามานุปสฺสนาย ปฺจินฺทฺริยานิ ธุวสฺาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อนิมิตฺตานุปสฺสนาย ปฺจินฺทฺริยานิ นิมิตฺตโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อปฺปณิหิตานุปสฺสนาย ปฺจินฺทฺริยานิ ปณิธิยา นิสฺสฏานิ โหนฺติ, สฺุตานุปสฺสนาย ปฺจินฺทฺริยานิ อภินิเวสโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ. อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนาย ปฺจินฺทฺริยานิ สาราทานาภินิเวสโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ยถาภูตาณทสฺสเน ปฺจินฺทฺริยานิ สมฺโมหาภินิเวสโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อาทีนวานุปสฺสนาย ปฺจินฺทฺริยานิ อาลยาภินิเวสโต ¶ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย ปฺจินฺทฺริยานิ อปฺปฏิสงฺขาย นิสฺสฏานิ โหนฺติ, วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย ปฺจินฺทฺริยานิ สฺโคาภินิเวสโต นิสฺสฏานิ โหนฺติ.
โสตาปตฺติมคฺเค ปฺจินฺทฺริยานิ ทิฏฺเกฏฺเหิ กิเลเสหิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, สกทาคามิมคฺเค ปฺจินฺทฺริยานิ โอฬาริเกหิ กิเลเสหิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, อนาคามิมคฺเค ปฺจินฺทฺริยานิ อนุสหคเตหิ กิเลเสหิ นิสฺสฏานิ ¶ โหนฺติ, อรหตฺตมคฺเค ปฺจินฺทฺริยานิ สพฺพกิเลเสหิ นิสฺสฏานิ โหนฺติ, สพฺเพสฺเว ขีณาสวานํ ตตฺถ ตตฺถ ปฺจินฺทฺริยานิ นิสฺสฏานิ เจว โหนฺติ สุนิสฺสฏานิ จ ปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธานิ จ.
อิเมหิ อสีติสตํ อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ โหติ; อิเมหิ อสีติสตํ อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ นิสฺสรณํ ปชานาติ.
สุตฺตนฺตนิทฺเทโส ทุติโย.
ปมภาณวาโร.
๓. ตติยสุตฺตนฺตนิทฺเทโส
๑๙๔. สาวตฺถินิทานํ [สํ. นิ. ๕.๔๗๘-๔๗๙ ปสฺสิตพฺพา]. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ – เอตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ ¶ สมฺมปฺปธาเนสุ – เอตฺถ วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถ จ ¶ , ภิกฺขเว, สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ สติปฏฺาเนสุ – เอตฺถ สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ ฌาเนสุ – เอตฺถ สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กตฺถ จ, ภิกฺขเว, ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ? จตูสุ อริยสจฺเจสุ – เอตฺถ ¶ ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ’’.
จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน กติหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ? จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน กติหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ? จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สตินฺทฺริยสฺส วเสน กติหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ? จตูสุ ฌาเนสุ สมาธินฺทฺริยสฺส ¶ วเสน กติหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ? จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน กติหากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ?
จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน วีสติยา อากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ. จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน วีสติยา อากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ. จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สตินฺทฺริยสฺส วเสน วีสติยา อากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ. จตูสุ ฌาเนสุ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน วีสติยา อากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ. จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน วีสติยา อากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ.
ก. ปเภทคณนนิทฺเทโส
๑๙๕. จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ? สปฺปุริสสํเสเว โสตาปตฺติยงฺเค อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ ¶ , ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ; สทฺธมฺมสวเน โสตาปตฺติยงฺเค… โยนิโสมนสิกาเร ¶ โสตาปตฺติยงฺเค… ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา โสตาปตฺติยงฺเค อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ.
จตูสุ ¶ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ? อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย สมฺมปฺปธาเน ปคฺคหาธิปเตยฺยฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย สมฺมปฺปธาเน…เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย สมฺมปฺปธาเน…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สมฺมปฺปธาเน ปคฺคหาธิปเตยฺยฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ¶ ¶ ทฏฺพฺพํ, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ.
จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สตินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ? กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺาเน อุปฏฺานาธิปเตยฺยฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, สตินฺทฺริยสฺส วเสน อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺาเน…เป… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺาเน… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺาเน อุปฏฺานาธิปเตยฺยฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, สตินฺทฺริยสฺส ¶ วเสน อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สตินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ.
จตูสุ ฌาเนสุ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ? ปเม ฌาเน อวิกฺเขปาธิปเตยฺยฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน ทสฺสนฏฺเน ¶ ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. ทุติเย ฌาเน…เป… ตติเย ฌาเน… จตุตฺเถ ฌาเน อวิกฺเขปาธิปเตยฺยฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ¶ ทฏฺพฺพํ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. จตูสุ ฌาเนสุ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ.
จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ? ทุกฺเข อริยสจฺเจ ทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. ทุกฺขสมุทเย อริยสจฺเจ…เป… ทุกฺขนิโรเธ อริยสจฺเจ… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺเจ ทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ¶ ทฏฺพฺพํ. จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ.
ข. จริยวาโร
๑๙๖. จตูสุ ¶ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺพฺพา?
จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ…เป… จตูสุ สติปฏฺาเนสุ… จตูสุ ฌาเนสุ… จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน กติหากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺพฺพา? จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน วีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺพฺพา. จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ…เป… จตูสุ สติปฏฺาเนสุ… จตูสุ ¶ ฌาเนสุ… จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน วีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺพฺพา.
จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺพฺพา? สปฺปุริสสํเสเว โสตาปตฺติยงฺเค อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเน สทฺธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา. สทฺธมฺมสวเน โสตาปตฺติยงฺเค…เป… โยนิโส มนสิกาเร โสตาปตฺติยงฺเค… ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติยา โสตาปตฺติยงฺเค อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเน สทฺธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยสฺส จริยา ¶ ทฏฺพฺพา, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยสฺส จริยา ¶ ทฏฺพฺพา, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา. จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺพฺพา.
จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺพฺพา? อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย สมฺมปฺปธาเน ปคฺคหาธิปเตยฺยฏฺเน วีริยินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ ¶ อกุสลานํ ธมฺมานํ ปหานาย สมฺมปฺปธาเน…เป… อนุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อุปฺปาทาย สมฺมปฺปธาเน…เป… อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ ิติยา อสมฺโมสาย ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สมฺมปฺปธาเน ปคฺคหาธิปเตยฺยฏฺเน วีริยินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา…เป… จตูสุ ¶ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺพฺพา.
จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สตินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺพฺพา? กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺาเน ¶ อุปฏฺานาธิปเตยฺยฏฺเน สตินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, สตินฺทฺริยสฺส วเสน อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา. เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺาเน…เป… จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺาเน…เป… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺาเน อุปฏฺานาธิปเตยฺยฏฺเน สตินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา…เป… จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สตินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺพฺพา.
จตูสุ ฌาเนสุ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺพฺพา? ปเม ฌาเน อวิกฺเขปาธิปเตยฺยฏฺเน สมาธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยสฺส ¶ จริยา ทฏฺพฺพา. ทุติเย ฌาเน…เป… ตติเย ฌาเน…เป… จตุตฺเถ ฌาเน อวิกฺเขปาธิปเตยฺยฏฺเน สมาธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา…เป… ¶ จตูสุ ฌาเนสุ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺพฺพา.
จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน กตเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺพฺพา? ทุกฺเข อริยสจฺเจ ทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเน ปฺินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา. ทุกฺขสมุทเย อริยสจฺเจ…เป… ทุกฺขนิโรเธ อริยสจฺเจ… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺเจ ทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเน ปฺินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, ปคฺคหฏฺเน ¶ วีริยินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา, อวิกฺเขปฏฺเน ¶ สมาธินฺทฺริยสฺส จริยา ทฏฺพฺพา. จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน อิเมหิ วีสติยา อากาเรหิ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ จริยา ทฏฺพฺพา.
ค. จารวิหารนิทฺเทโส
๑๙๗. จาโร จ วิหาโร จ อนุพุทฺโธ โหติ ปฏิวิทฺโธ, ยถาจรนฺตํ ยถาวิหรนฺตํ วิฺู สพฺรหฺมจารี คมฺภีเรสุ าเนสุ โอกปฺเปยฺยุํ ¶ – ‘‘อทฺธา, อยมายสฺมา ปตฺโต วา ปาปุณิสฺสติ วา’’.
จริยาติ อฏฺ จริยาโย – อิริยาปถจริยา, อายตนจริยา, สติจริยา, สมาธิจริยา, าณจริยา, มคฺคจริยา, ปตฺติจริยา, โลกตฺถจริยาติ. อิริยาปถจริยาติ จตูสุ อิริยาปเถสุ. อายตนจริยาติ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ. สติจริยาติ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ. สมาธิจริยาติ จตูสุ ฌาเนสุ. าณจริยาติ จตูสุ อริยสจฺเจสุ. มคฺคจริยาติ จตูสุ อริยมคฺเคสุ. ปตฺติจริยาติ จตูสุ สามฺผเลสุ. โลกตฺถจริยาติ ตถาคเตสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ, ปเทเส ปจฺเจกพุทฺเธสุ, ปเทเส สาวเกสุ. อิริยาปถจริยา จ ปณิธิสมฺปนฺนานํ, อายตนจริยา จ อินฺทฺริเยสุ ¶ คุตฺตทฺวารานํ, สติจริยา จ อปฺปมาทวิหารีนํ, สมาธิจริยา จ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ, าณจริยา จ พุทฺธิสมฺปนฺนานํ, มคฺคจริยา จ สมฺมาปฏิปนฺนานํ, ปตฺติจริยา จ อธิคตผลานํ, โลกตฺถจริยา จ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ, ปเทเส ปจฺเจกพุทฺธานํ, ปเทเส สาวกานํ. อิมา อฏฺ จริยาโย.
อปราปิ ¶ อฏฺ จริยาโย. อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺาเปนฺโต สติยา จรติ, อวิกฺเขปํ กโรนฺโต ¶ สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปฺาย จรติ, วิชานนฺโต วิฺาณจริยาย จรติ, เอวํ ปฏิปนฺนสฺส กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ อายตนจริยาย จรติ, เอวํ ปฏิปนฺโน วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิเสสจริยาย จรติ – อิมา อฏฺ จริยาโย.
อปราปิ อฏฺ จริยาโย. ทสฺสนจริยา จ สมฺมาทิฏฺิยา, อภินิโรปนจริยา จ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส, ปริคฺคหจริยา จ สมฺมาวาจาย, สมุฏฺานจริยา จ สมฺมากมฺมนฺตสฺส, โวทานจริยา จ สมฺมาอาชีวสฺส, ปคฺคหจริยา จ สมฺมาวายามสฺส, อุปฏฺานจริยา จ สมฺมาสติยา, อวิกฺเขปจริยา จ สมฺมาสมาธิสฺส – อิมา อฏฺ จริยาโย.
วิหาโรติ ¶ อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย วิหรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน วิหรติ, อุปฏฺาเปนฺโต สติยา วิหรติ, อวิกฺเขปํ กโรนฺโต สมาธินา วิหรติ, ปชานนฺโต ปฺาย วิหรติ.
อนุพุทฺโธติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขฏฺโ อนุพุทฺโธ โหติ, วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหฏฺโ อนุพุทฺโธ โหติ, สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺานฏฺโ อนุพุทฺโธ โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปฏฺโ อนุพุทฺโธ โหติ, ปฺินฺทฺริยสฺส ทสฺสนฏฺโ อนุพุทฺโธ โหติ.
ปฏิวิทฺโธติ สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขฏฺโ ปฏิวิทฺโธ โหติ, วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหฏฺโ ปฏิวิทฺโธ โหติ, สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺานฏฺโ ปฏิวิทฺโธ โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปฏฺโ ปฏิวิทฺโธ โหติ, ปฺินฺทฺริยสฺส ¶ ทสฺสนฏฺโ ปฏิวิทฺโธ โหติ. ยถาจรนฺตนฺติ เอวํ สทฺธาย จรนฺตํ, เอวํ วีริเยน จรนฺตํ, เอวํ สติยา จรนฺตํ, เอวํ สมาธินา จรนฺตํ, เอวํ ปฺาย จรนฺตํ. ยถาวิหรนฺตนฺติ เอวํ สทฺธาย วิหรนฺตํ, เอวํ วีริเยน วิหรนฺตํ, เอวํ สติยา วิหรนฺตํ, เอวํ สมาธินา วิหรนฺตํ, เอวํ ปฺาย วิหรนฺตํ. วิฺูติ ¶ วิฺู ¶ วิภาวี เมธาวี ปณฺฑิตา พุทฺธิสมฺปนฺนา. สพฺรหฺมจารีติ เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส สมสิกฺขตา. คมฺภีเรสุ าเนสูติ คมฺภีรานิ านานิ วุจฺจนฺติ ฌานา จ วิโมกฺขา จ สมาธี จ สมาปตฺติโย จ มคฺคา จ ผลานิ จ อภิฺาโย จ ปฏิสมฺภิทา จ. โอกปฺเปยฺยุนฺติ สทฺทเหยฺยุํ อธิมุจฺเจยฺยุํ. อทฺธาติ เอกํสวจนเมตํ นิสฺสํสยวจนเมตํ นิกฺกงฺขวจนเมตํ อทฺเวชฺฌวจนเมตํ อทฺเวฬฺหกวจนเมตํ นิโยควจนเมตํ อปณฺณกวจนเมตํ อวตฺถาปนวจนเมตํ – อทฺธาติ. อายสฺมาติ ปิยวจนเมตํ ครุวจนเมตํ สคารวสปฺปติสฺสาธิวจนเมตํ – อายสฺมาติ. ปตฺโต ¶ วาติ อธิคโต วา. ปาปุณิสฺสติ วาติ อธิคมิสฺสติ วา.
สุตฺตนฺตนิทฺเทโส ตติโย.
๔. จตุตฺถสุตฺตนฺตนิทฺเทโส
๑๙๘. ปุริมนิทานํ [ปริปุณฺณนิทานํ (สฺยา. ก.)]. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยํ, สตินฺทฺริยํ, สมาธินฺทฺริยํ, ปฺินฺทฺริยํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจินฺทฺริยานิ. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ กติหากาเรหิ เกนฏฺเน ทฏฺพฺพานิ? อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ¶ ฉหากาเรหิ เตนฏฺเน ทฏฺพฺพานิ – อาธิปเตยฺยฏฺเน อาทิวิโสธนฏฺเน อธิมตฺตฏฺเน, อธิฏฺานฏฺเน, ปริยาทานฏฺเน, ปติฏฺาปกฏฺเน’’.
ก. อาธิปเตยฺยฏฺนิทฺเทโส
๑๙๙. กถํ อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ? อสฺสทฺธิยํ ปชหโต อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ¶ ทฏฺพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. โกสชฺชํ ปชหโต ปคฺคหาธิปเตยฺยฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. ปมาทํ ปชหโต อุปฏฺานาธิปเตยฺยฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, สตินฺทฺริยสฺส วเสน อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ¶ ทฏฺพฺพํ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ¶ ทฏฺพฺพํ. อุทฺธจฺจํ ปชหโต อวิกฺเขปาธิปเตยฺยฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. อวิชฺชํ ปชหโต ทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ.
กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน ปคฺคหาธิปเตยฺยฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, วีริยินฺทฺริยสฺส วเสน อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน อุปฏฺานาธิปเตยฺยฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, สตินฺทฺริยสฺส วเสน อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ¶ ทฏฺพฺพํ. กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน อวิกฺเขปาธิปเตยฺยฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. กามจฺฉนฺทํ ปชหโต เนกฺขมฺมวเสน ทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเน ¶ ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ.
พฺยาปาทํ ปชหโต อพฺยาปาทวเสน…เป… ถินมิทฺธํ ¶ ปชหโต อาโลกสฺาวเสน…เป… สพฺพกิเลเส ปชหโต อรหตฺตมคฺควเสน อธิโมกฺขาธิปเตยฺยฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหโต อรหตฺตมคฺควเสน ทสฺสนาธิปเตยฺยฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อุปฏฺานฏฺเน ¶ สตินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. เอวํ อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ.
ข. อาทิวิโสธนฏฺนิทฺเทโส
๒๐๐. กถํ อาทิวิโสธนฏฺเน อินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ? อธิโมกฺขฏฺเน ¶ สทฺธินฺทฺริยํ, อสฺสทฺธิยสํวรฏฺเน [อสฺสทฺธิยํ สํวรฏฺเน (สฺยา. ก.) เอวมีทิเสสุ ปเทสุปิ] สีลวิสุทฺธิ – สทฺธินฺทฺริยสฺส อาทิวิโสธนา. ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ, โกสชฺชสํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ – วีริยินฺทฺริยสฺส อาทิวิโสธนา. อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ, ปมาทสํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ – สตินฺทฺริยสฺส อาทิวิโสธนา. อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ, อุทฺธจฺจสํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ – สมาธินฺทฺริยสฺส อาทิวิโสธนา. ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ, อวิชฺชาสํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ – ปฺินฺทฺริยสฺส อาทิวิโสธนา. เนกฺขมฺเม ปฺจินฺทฺริยานิ, กามจฺฉนฺทสํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ – ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทิวิโสธนา. อพฺยาปาเท ปฺจินฺทฺริยานิ, พฺยาปาทสํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ – ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทิวิโสธนา…เป… อรหตฺตมคฺเค ปฺจินฺทฺริยานิ, สพฺพกิเลสสํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ – ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ อาทิวิโสธนา. เอวํ อาทิวิโสธนฏฺเน อินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ.
ค. อธิมตฺตฏฺนิทฺเทโส
๒๐๑. กถํ อธิมตฺตฏฺเน อินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ? สทฺธินฺทฺริยสฺส ภาวนาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ – ฉนฺทวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ ¶ . ฉนฺทวเสน ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ – ปาโมชฺชวเสน สทฺธาวเสน ¶ สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ปาโมชฺชวเสน ปีติ อุปฺปชฺชติ – ปีติวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ปีติวเสน ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ ¶ – ปสฺสทฺธิวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ปสฺสทฺธิวเสน สุขํ อุปฺปชฺชติ – สุขวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. สุขวเสน โอภาโส อุปฺปชฺชติ – โอภาสวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. โอภาสวเสน สํเวโค อุปฺปชฺชติ – สํเวควเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. สํเวเชตฺวา จิตฺตํ สมาทหติ – สมาธิวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ตถา สมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ ปคฺคณฺหาติ – ปคฺคหวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ตถาปคฺคหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขติ – อุเปกฺขาวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. อุเปกฺขาวเสน นานตฺตกิเลเสหิ ¶ จิตฺตํ วิมุจฺจติ – วิโมกฺขวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. วิมุตฺตตฺตา เต ธมฺมา เอกรสา โหนฺติ – เอกรสฏฺเน ภาวนาวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ภาวิตตฺตา ตโต ปณีตตเร วิวฏฺฏนฺติ – วิวฏฺฏนาวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. วิวฏฺฏิตตฺตา ตโต โวสชฺชติ [โวสฺสชฺชติ (สฺยา. ก.)] – โวสคฺควเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. โวสชฺชิตตฺตา ตโต นิรุชฺฌนฺติ – นิโรธวเสน ¶ สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. นิโรธวเสน ทฺเว โวสคฺคา – ปริจฺจาคโวสคฺโค จ, ปกฺขนฺทนโวสคฺโค จ. กิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชตีติ – ปริจฺจาคโวสคฺโค. นิโรธนิพฺพานธาตุยา จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – ปกฺขนฺทนโวสคฺโค. นิโรธวเสน อิเม ทฺเว โวสคฺคา.
อสฺสทฺธิยสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป… อสฺสทฺธิยปริฬาหสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… ทิฏฺเกฏฺานํ กิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… โอฬาริกานํ กิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… อนุสหคตานํ กิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… สพฺพกิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ – ฉนฺทวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ…เป… วีริยินฺทฺริยสฺส ภาวนาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป… โกสชฺชสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… โกสชฺชปริฬาหสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… ทิฏฺเกฏฺานํ กิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป… สพฺพกิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… สตินฺทฺริยสฺส ภาวนาย ¶ ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป… ปมาทสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… ปมาทปริฬาหสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป… สพฺพกิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… สมาธินฺทฺริยสฺส ภาวนาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป… อุทฺธจฺจสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ อุทฺธจฺจปริฬาหสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป… สพฺพกิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… ปฺินฺทฺริยสฺส ภาวนาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ…เป… อวิชฺชาย ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… อวิชฺชาปริฬาหสฺส ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… ทิฏฺเกฏฺานํ กิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… โอฬาริกานํ กิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… อนุสหคตานํ ¶ กิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ… สพฺพกิเลสานํ ปหานาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ ¶ – ฉนฺทวเสน ปฺาวเสน ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ฉนฺทวเสน ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ – ปาโมชฺชวเสน ปฺาวเสน ¶ ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ปาโมชฺชวเสน ปีติ อุปฺปชฺชติ – ปีติวเสน ปฺา วเสน ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ปีติวเสน ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ – ปสฺสทฺธิวเสน ปฺาวเสน ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ปสฺสทฺธิวเสน สุขํ อุปฺปชฺชติ – สุขวเสน ปฺาวเสน ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. สุขวเสน โอภาโส อุปฺปชฺชติ – โอภาสวเสน ปฺาวเสน ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. โอภาสวเสน สํเวโค อุปฺปชฺชติ – สํเวควเสน ปฺาวเสน ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. สํเวเชตฺวา จิตฺตํ สมาทหติ – สมาธิวเสน ปฺาวเสน ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ตถาสมาหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ ปคฺคณฺหาติ – ปคฺคหวเสน ปฺาวเสน ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ตถาปคฺคหิตํ จิตฺตํ สาธุกํ อชฺฌุเปกฺขติ – อุเปกฺขาวเสน ปฺาวเสน ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. อุเปกฺขาวเสน นานตฺตกิเลเสหิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ – วิโมกฺขวเสน ปฺาวเสน ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. วิมุตฺตตฺตา เต ธมฺมา เอกรสา โหนฺติ – ภาวนาวเสน [เอกรสฏฺเน ภาวนาวเสน (สฺยา. ก.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺโพ] ปฺาวเสน ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ภาวิตตฺตา ตโต ปณีตตเร วิวฏฺฏนฺติ – วิวฏฺฏนาวเสน ปฺาวเสน ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. วิวฏฺฏิตตฺตา ตโต โวสชฺชติ – โวสคฺควเสน ปฺาวเสน ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. โวสชฺชิตตฺตา ¶ ตโต นิรุชฺฌนฺติ – นิโรธวเสน ปฺาวเสน ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. นิโรธวเสน ทฺเว โวสคฺคา – ปริจฺจาคโวสคฺโค จ, ปกฺขนฺทนโวสคฺโค จ. กิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชตีติ ¶ – ปริจฺจาคโวสคฺโค. นิโรธนิพฺพานธาตุยา จิตฺตํ ปกฺขนฺทตีติ – ปกฺขนฺทนโวสคฺโค. นิโรธวเสน อิเม ทฺเว โวสคฺคา. เอวํ อธิมตฺตฏฺเน อินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ.
ทุติยภาณวาโร.
ฆ. อธิฏฺานฏฺนิทฺเทโส
๒๐๒. กถํ อธิฏฺานฏฺเน อินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ? สทฺธินฺทฺริยสฺส ภาวนาย ฉนฺโท อุปฺปชฺชติ – ฉนฺทวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิฏฺาติ. ฉนฺทวเสน ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชติ – ปาโมชฺชวเสน สทฺธาวเสน สทฺธินฺทฺริยํ อธิฏฺาติ…เป… เอวํ อธิฏฺานฏฺเน อินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ.
ง. ปริยาทานฏฺนิทฺเทโส
กถํ ¶ ปริยาทานฏฺเน อินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ? อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ อสฺสทฺธิยํ ปริยาทิยติ ¶ , อสฺสทฺธิยปริฬาหํ ปริยาทิยติ. ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ โกสชฺชํ ปริยาทิยติ, โกสชฺชปริฬาหํ ปริยาทิยติ. อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ ปมาทํ ปริยาทิยติ, ปมาทปริฬาหํ ปริยาทิยติ. อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ อุทฺธจฺจํ ปริยาทิยติ, อุทฺธจฺจปริฬาหํ ปริยาทิยติ. ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ อวิชฺชํ ปริยาทิยติ, อวิชฺชาปริฬาหํ ปริยาทิยติ. เนกฺขมฺเม ปฺจินฺทฺริยานิ กามจฺฉนฺทํ ปริยาทิยนฺติ. อพฺยาปาเท ปฺจินฺทฺริยานิ ¶ พฺยาปาทํ ปริยาทิยนฺติ. อาโลกสฺาย ปฺจินฺทฺริยานิ ถินมิทฺธํ ปริยาทิยนฺติ. อวิกฺเขเป ปฺจินฺทฺริยานิ อุทฺธจฺจํ ปริยาทิยนฺติ…เป… อรหตฺตมคฺเค ปฺจินฺทฺริยานิ สพฺพกิเลเส ปริยาทิยนฺติ. เอวํ ปริยาทานฏฺเน อินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ.
จ. ปติฏฺาปกฏฺนิทฺเทโส
๒๐๓. กถํ ปติฏฺาปกฏฺเน อินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ? สทฺโธ สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข ปติฏฺาเปติ, สทฺธสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺเข ปติฏฺาเปติ. วีริยวา วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคเห ปติฏฺาเปติ, วีริยวโต วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคเห ปติฏฺาเปติ. สติมา สตินฺทฺริยํ อุปฏฺาเน ปติฏฺาเปติ, สติมโต สตินฺทฺริยํ อุปฏฺาเน ปติฏฺาเปติ. สมาหิโต สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขเป ปติฏฺาเปติ, สมาหิตสฺส สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขเป ปติฏฺาเปติ. ปฺวา ปฺินฺทฺริยํ ทสฺสเน ปติฏฺาเปติ, ปฺวโต ปฺินฺทฺริยํ ทสฺสเน ปติฏฺาเปติ. โยคาวจโร ปฺจินฺทฺริยานิ เนกฺขมฺเม ปติฏฺาเปติ, โยคาวจรสฺส ปฺจินฺทฺริยานิ เนกฺขมฺเม ปติฏฺาเปนฺติ. โยคาวจโร ¶ ปฺจินฺทฺริยานิ อพฺยาปาเท ปติฏฺาเปติ, โยคาวจรสฺส ปฺจินฺทฺริยานิ อพฺยาปาเท ปติฏฺาเปนฺติ. โยคาวจโร ปฺจินฺทฺริยานิ อาโลกสฺาย ปติฏฺาเปติ, โยคาวจรสฺส ปฺจินฺทฺริยานิ อาโลกสฺาย ปติฏฺาเปนฺติ. โยคาวจโร ปฺจินฺทฺริยานิ อวิกฺเขเป ปติฏฺาเปติ ¶ , โยคาวจรสฺส ปฺจินฺทฺริยานิ อวิกฺเขเป ปติฏฺาเปนฺติ…เป… โยคาวจโร ปฺจินฺทฺริยานิ อรหตฺตมคฺเค ปติฏฺาเปติ, โยคาวจรสฺส ปฺจินฺทฺริยานิ อรหตฺตมคฺเค ปติฏฺาเปนฺติ. เอวํ ปติฏฺาปกฏฺเน อินฺทฺริยานิ ทฏฺพฺพานิ.
สุตฺตนฺตนิทฺเทโส จตุตฺโถ.
๕. อินฺทฺริยสโมธานํ
๒๐๔. ปุถุชฺชโน ¶ สมาธึ ภาเวนฺโต กติหากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ? เสกฺโข สมาธึ ภาเวนฺโต กติหากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ? วีตราโค สมาธึ ภาเวนฺโต กติหากาเรหิ ¶ อุปฏฺานกุสโล โหติ? ปุถุชฺชโน สมาธึ ภาเวนฺโต สตฺตหิ อากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ. เสกฺโข สมาธึ ภาเวนฺโต อฏฺหิ อากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ. วีตราโค สมาธึ ภาเวนฺโต ทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ.
ปุถุชฺชโน สมาธึ ภาเวนฺโต กตเมหิ สตฺตหากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ? อาวชฺชิตตฺตา อารมฺมณูปฏฺานกุสโล โหติ, สมถนิมิตฺตูปฏฺานกุสโล โหติ, ปคฺคหนิมิตฺตูปฏฺานกุสโล โหติ, อวิกฺเขปูปฏฺานกุสโล โหติ, โอภาสูปฏฺานกุสโล โหติ, สมฺปหํสนูปฏฺานกุสโล โหติ, อุเปกฺขูปฏฺานกุสโล โหติ – ปุถุชฺชโน สมาธึ ภาเวนฺโต อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ.
เสกฺโข สมาธึ ภาเวนฺโต กตเมหิ อฏฺหิ อากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ? อาวชฺชิตตฺตา อารมฺมณูปฏฺานกุสโล โหติ, สมถนิมิตฺตูปฏฺานกุสโล โหติ, ปคฺคหนิมิตฺตูปฏฺานกุสโล โหติ, อวิกฺเขปูปฏฺานกุสโล โหติ, โอภาสูปฏฺานกุสโล โหติ, สมฺปหํสนูปฏฺานกุสโล ¶ โหติ, อุเปกฺขูปฏฺานกุสโล โหติ, เอกตฺตูปฏฺานกุสโล โหติ – เสกฺโข สมาธึ ภาเวนฺโต อิเมหิ อฏฺหิ อากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ.
วีตราโค สมาธึ ภาเวนฺโต กตเมหิ ทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ? อาวชฺชิตตฺตา ¶ อารมฺมณูปฏฺานกุสโล โหติ…เป… เอกตฺตูปฏฺานกุสโล โหติ, าณูปฏฺานกุสโล โหติ, วิมุตฺตูปฏฺานกุสโล โหติ – วีตราโค สมาธึ ภาเวนฺโต อิเมหิ ทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ.
๒๐๕. ปุถุชฺชโน วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต กติหากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ, กติหากาเรหิ อนุปฏฺานกุสโล โหติ? เสกฺโข วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต กติหากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ ¶ , กติหากาเรหิ อนุปฏฺานกุสโล โหติ? วีตราโค วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต กติหากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ, กติหากาเรหิ อนุปฏฺานกุสโล โหติ?
ปุถุชฺชโน วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต นวหิ อากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ, นวหิ อากาเรหิ อนุปฏฺานกุสโล โหติ. เสกฺโข วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต ทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ, ทสหิ อากาเรหิ อนุปฏฺานกุสโล โหติ. วีตราโค วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ, ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อนุปฏฺานกุสโล โหติ.
ปุถุชฺชโน ¶ วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต กตเมหิ นวหิ อากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล ¶ โหติ, กตเมหิ นวหิ อากาเรหิ อนุปฏฺานกุสโล โหติ? อนิจฺจโต อุปฏฺานกุสโล โหติ, นิจฺจโต อนุปฏฺานกุสโล โหติ. ทุกฺขโต อุปฏฺานกุสโล โหติ, สุขโต อนุปฏฺานกุสโล โหติ. อนตฺตโต อุปฏฺานกุสโล โหติ, อตฺตโต อนุปฏฺานกุสโล โหติ. ขยโต อุปฏฺานกุสโล โหติ, ฆนโต อนุปฏฺานกุสโล โหติ. วยโต อุปฏฺานกุสโล โหติ, อายูหนานุปฏฺานกุสโล โหติ. วิปริณามูปฏฺานกุสโล โหติ, ธุวโต อนุปฏฺานกุสโล โหติ. อนิมิตฺตูปฏฺานกุสโล โหติ, นิมิตฺตานุปฏฺานกุสโล โหติ. อปฺปณิหิตูปฏฺานกุสโล โหติ, ปณิธิอนุปฏฺานกุสโล [ปณิธานุปฏฺานกุสโล (สฺยา.)] โหติ. สฺุตูปฏฺานกุสโล โหติ, อภินิเวสานุปฏฺานกุสโล โหติ – ปุถุชฺชโน วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต อิเมหิ นวหิ อากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ, อิเมหิ นวหิ อากาเรหิ อนุปฏฺานกุสโล โหติ.
๒๐๖. เสกฺโข วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต กตเมหิ ทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล ¶ โหติ, กตเมหิ ทสหิ อากาเรหิ อนุปฏฺานกุสโล โหติ? อนิจฺจโต อุปฏฺานกุสโล โหติ, นิจฺจโต อนุปฏฺานกุสโล โหติ…เป… สฺุตูปฏฺานกุสโล โหติ, อภินิเวสานูปฏฺานกุสโล โหติ. าณูปฏฺานกุสโล โหติ, อาณอนุปฏฺานกุสโล โหติ – เสกฺโข วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต อิเมหิ ¶ ทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ, อิเมหิ ทสหิ อากาเรหิ อนุปฏฺานกุสโล ¶ โหติ.
วีตราโค วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต กตเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ, กตเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อนุปฏฺานกุสโล โหติ? อนิจฺจโต อุปฏฺานกุสโล โหติ, นิจฺจโต อนุปฏฺานกุสโล โหติ…เป… าณูปฏฺานกุสโล โหติ, อาณานุปฏฺานกุสโล โหติ. วิสฺโคูปฏฺานกุสโล โหติ, สฺโคานุปฏฺานกุสโล โหติ. นิโรธูปฏฺานกุสโล โหติ, สงฺขารานุปฏฺานกุสโล โหติ – วีตราโค วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อุปฏฺานกุสโล โหติ, อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ อนุปฏฺานกุสโล โหติ.
อาวชฺชิตตฺตา อารมฺมณูปฏฺานกุสลวเสน อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ, โคจรฺจ ปชานาติ, สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌติ…เป… ธมฺเม สโมธาเนติ, โคจรฺจ ปชานาติ, สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌติ. อินฺทฺริยานิ สโมธาเนตีติ กถํ อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ? อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ สโมธาเนติ…เป… สมถนิมิตฺตูปฏฺานกุสลวเสน, ปคฺคหนิมิตฺตูปฏฺานกุสลวเสน, อวิกฺเขปูปฏฺานกุสลวเสน, โอภาสูปฏฺานกุสลวเสน, สมฺปหํสนูปฏฺานกุสลวเสน, อุเปกฺขูปฏฺานกุสลวเสน ¶ , เอกตฺตูปฏฺานกุสลวเสน, าณูปฏฺานกุสลวเสน, วิมุตฺตูปฏฺานกุสลวเสน.
อนิจฺจโต อุปฏฺานกุสลวเสน, นิจฺจโต อนุปฏฺานกุสลวเสน, ทุกฺขโต อุปฏฺานกุสลวเสน, สุขโต อนุปฏฺานกุสลวเสน, อนตฺตโต ¶ อุปฏฺานกุสลวเสน, อตฺตโต อนุปฏฺานกุสลวเสน, ขยโต อุปฏฺานกุสลวเสน, ฆนโต อนุปฏฺานกุสลวเสน, วยโต อุปฏฺานกุสลวเสน, อายูหนานุปฏฺานกุสลวเสน, วิปริณามูปฏฺานกุสลวเสน, ธุวโต อนุปฏฺานกุสลวเสน, อนิมิตฺตูปฏฺานกุสลวเสน, นิมิตฺตานุปฏฺานกุสลวเสน, อปฺปณิหิตูปฏฺานกุสลวเสน, ปณิธิอนุปฏฺานกุสลวเสน, สฺุตูปฏฺานกุสลวเสน, อภินิเวสานุปฏฺานกุสลวเสน, าณูปฏฺานกุสลวเสน, อาณานุปฏฺานกุสลวเสน, วิสฺโคูปฏฺานกุสลวเสน, สฺโคานุปฏฺานกุสลวเสน ¶ , นิโรธูปฏฺานกุสลวเสน, สงฺขารานุปฏฺานกุสลวเสน อินฺทฺริยานิ สโมธาเนติ, โคจรฺจ ปชานาติ, สมตฺถฺจ ปฏิวิชฺฌติ.
๒๐๗. จตุสฏฺิยา ¶ อากาเรหิ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ วสีภาวตาปฺา อาสวานํ ขเย าณํ. กตเมสํ ติณฺณนฺนํ อินฺทฺริยานํ? อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺส, อฺินฺทฺริยสฺส, อฺาตาวินฺทฺริยสฺส.
อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ กติ านานิ คจฺฉติ? อฺินฺทฺริยํ กติ านานิ คจฺฉติ? อฺาตาวินฺทฺริยํ กติ านานิ คจฺฉติ? อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ เอกํ านํ คจฺฉติ – โสตาปตฺติมคฺคํ. อฺินฺทฺริยํ ฉ านานิ คจฺฉติ – โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺคํ, สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺคํ, อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺคํ. อฺาตาวินฺทฺริยํ เอกํ านํ คจฺฉติ – อรหตฺตผลํ.
โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ¶ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ, วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหปริวารํ โหติ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺานปริวารํ โหติ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปปริวารํ โหติ, ปฺินฺทฺริยํ ทสฺสนปริวารํ โหติ, มนินฺทฺริยํ วิชานนปริวารํ โหติ, โสมนสฺสินฺทฺริยํ อภิสนฺทนปริวารํ โหติ, ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ชาตา ธมฺมา, เปตฺวา จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ, สพฺเพว กุสลา โหนฺติ, สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว นิยฺยานิกา โหนฺติ, สพฺเพว อปจยคามิโน โหนฺติ, สพฺเพว ¶ โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยสฺส อิมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ, อฺมฺปริวารา โหนฺติ, นิสฺสยปริวารา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปริวารา โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ. เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จ.
โสตาปตฺติผลกฺขเณ…เป… อรหตฺตผลกฺขเณ อฺาตาวินฺทฺริยสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขปริวารํ โหติ…เป… ชีวิตินฺทฺริยํ ปวตฺตสนฺตตาธิปเตยฺยปริวารํ โหติ. อรหตฺตผลกฺขเณ ชาตา ธมฺมา สพฺเพว อพฺยากตา โหนฺติ, เปตฺวา จิตฺตสมุฏฺานํ รูปํ สพฺเพว อนาสวา โหนฺติ, สพฺเพว โลกุตฺตรา โหนฺติ, สพฺเพว นิพฺพานารมฺมณา โหนฺติ. อรหตฺตผลกฺขเณ ¶ อฺาตาวินฺทฺริยสฺส ¶ อิมานิ อฏฺินฺทฺริยานิ สหชาตปริวารา โหนฺติ ¶ . เตว ตสฺส อาการา เจว โหนฺติ ปริวารา จ. อิติ อิมานิ อฏฺ อฏฺกานิ จตุสฏฺิ โหนฺติ.
อาสวาติ กตเม เต อาสวา? กามาสโว, ภวาสโว, ทิฏฺาสโว, อวิชฺชาสโว. กตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ [ขิยฺยนฺติ (ก.)]? โสตาปตฺติมคฺเคน อนวเสโส ทิฏฺาสโว ขียติ. อปายคมนีโย กามาสโว ขียติ, อปายคมนีโย ภวาสโว ขียติ, อปายคมนีโย อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริโก กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. อนาคามิมคฺเคน อนวเสโส กามาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ ภวาสโว ขียติ, ตเทกฏฺโ อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ. อรหตฺตมคฺเคน อนวเสโส ภวาสโว ขียติ, อนวเสโส อวิชฺชาสโว ขียติ. เอตฺเถเต อาสวา ขียนฺติ.
น ตสฺส อทฺทิฏฺมิธตฺถิ กิฺจิ, อโถ อวิฺาตมชานิตพฺพํ;
สพฺพํ อภิฺาสิ ยทตฺถิ เนยฺยํ, ตถาคโต เตน สมนฺตจกฺขูติ.
สมนฺตจกฺขูติ เกนฏฺเน สมนฺตจกฺขุ? จุทฺทส พุทฺธาณานิ – ทุกฺเข าณํ พุทฺธาณํ, ทุกฺขสมุทเย าณํ พุทฺธาณํ…เป… สพฺพฺุตาณํ พุทฺธาณํ, อนาวรณาณํ พุทฺธาณํ. อิมานิ จุทฺทส ¶ พุทฺธาณานิ. อิเมสํ จุทฺทสนฺนํ พุทฺธาณานํ อฏฺ าณานิ สาวกสาธารณานิ, ฉ าณานิ อสาธารณานิ สาวเกหิ.
ยาวตา ¶ ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ าโต, อฺาโต ทุกฺขฏฺโ นตฺถีติ – สมนฺตจกฺขุ. ยํ สมนฺตจกฺขุ ตํ ปฺินฺทฺริยํ. ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ. ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ¶ ปฺาย; อผสฺสิโต ปฺาย ทุกฺขฏฺโ นตฺถีติ – สมนฺตจกฺขุ. ยํ สมนฺตจกฺขุ ตํ ปฺินฺทฺริยํ. ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ. ยาวตา ¶ สมุทยสฺส สมุทยฏฺโ…เป… ยาวตา นิโรธสฺส นิโรธฏฺโ… ยาวตา มคฺคสฺส มคฺคฏฺโ… ยาวตา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺโ… ยาวตา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย ธมฺมปฏิสมฺภิทฏฺโ… ยาวตา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทฏฺโ… ยาวตา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺโ… ยาวตา อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต าณํ… ยาวตา สตฺตานํ อาสยานุสเย าณํ… ยาวตา ยมกปาฏิหีเร าณํ… ยาวตา มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ… ยาวตา สเทวกสฺส โลกสฺส สมารกสฺส สพฺรหฺมกสฺส สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ¶ ปชาย สเทวมนุสฺสาย ทิฏฺํ สุตํ มุตํ วิฺาตํ ปตฺตํ ปริเยสิตํ อนุวิจริตํ มนสา, ตํ าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย. อผสฺสิตํ ปฺาย นตฺถีติ – สมนฺตจกฺขุ. ยํ สมนฺตจกฺขุ ตํ ปฺินฺทฺริยํ. ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ, ปคฺคหฏฺเน วีริยินฺทฺริยํ, อุปฏฺานฏฺเน สตินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปฏฺเน สมาธินฺทฺริยํ.
สทฺทหนฺโต ปคฺคณฺหาติ, ปคฺคณฺหนฺโต สทฺทหติ. สทฺทหนฺโต อุปฏฺาเปติ, อุปฏฺาเปนฺโต สทฺทหติ. สทฺทหนฺโต สมาทหติ, สมาทหนฺโต สทฺทหติ. สทฺทหนฺโต ปชานาติ, ปชานนฺโต สทฺทหติ. ปคฺคณฺหนฺโต อุปฏฺาเปติ, อุปฏฺาเปนฺโต ปคฺคณฺหาติ. ปคฺคณฺหนฺโต สมาทหติ, สมาทหนฺโต ปคฺคณฺหาติ. ปคฺคณฺหนฺโต ปชานาติ, ปชานนฺโต ปคฺคณฺหาติ. ปคฺคณฺหนฺโต สทฺทหติ, สทฺทหนฺโต ปคฺคณฺหาติ. อุปฏฺาเปนฺโต สมาทหติ, สมาทหนฺโต อุปฏฺาเปติ. อุปฏฺาเปนฺโต ปชานาติ, ปชานนฺโต อุปฏฺาเปติ. อุปฏฺาเปนฺโต สทฺทหติ, สทฺทหนฺโต อุปฏฺาเปติ. อุปฏฺาเปนฺโต ปคฺคณฺหาติ, ปคฺคณฺหนฺโต อุปฏฺาเปติ. สมาทหนฺโต ปชานาติ, ปชานนฺโต สมาทหติ. สมาทหนฺโต สทฺทหติ, สทฺทหนฺโต สมาทหติ. สมาทหนฺโต ปคฺคณฺหาติ, ปคฺคณฺหนฺโต สมาทหติ. สมาทหนฺโต อุปฏฺาเปติ, อุปฏฺาเปนฺโต สมาทหติ. ปชานนฺโต สทฺทหติ, สทฺทหนฺโต ปชานาติ. ปชานนฺโต ปคฺคณฺหาติ, ปคฺคณฺหนฺโต ¶ ปชานาติ. ปชานนฺโต อุปฏฺาเปติ, อุปฏฺาเปนฺโต ปชานาติ. ปชานนฺโต สมาทหติ, สมาทหนฺโต ปชานาติ.
สทฺทหิตตฺตา ¶ ปคฺคหิตํ, ปคฺคหิตตฺตา สทฺทหิตํ. สทฺทหิตตฺตา อุปฏฺาปิตํ, อุปฏฺาปิตตฺตา สทฺทหิตํ. สทฺทหิตตฺตา สมาทหิตํ, สมาทหิตตฺตา สทฺทหิตํ. สทฺทหิตตฺตา ปชานิตํ, ปชานิตตฺตา สทฺทหิตํ. ปคฺคหิตตฺตา อุปฏฺาปิตํ ¶ , อุปฏฺาปิตตฺตา ปคฺคหิตํ. ปคฺคหิตตฺตา สมาทหิตํ, สมาทหิตตฺตา ปคฺคหิตํ. ปคฺคหิตตฺตา ปชานิตํ ปชานิตตฺตา ปคฺคหิตํ. ปคฺคหิตตฺตา สทฺทหิตํ, สทฺทหิตตฺตา ¶ ปคฺคหิตํ. อุปฏฺาปิตตฺตา สมาทหิตํ, สมาทหิตตฺตา อุปฏฺาปิตํ. อุปฏฺาปิตตฺตา ปชานิตํ, ปชานิตตฺตา อุปฏฺาปิตํ. อุปฏฺาปิตตฺตา สทฺทหิตํ, สทฺทหิตตฺตา อุปฏฺาปิตํ. อุปฏฺาปิตตฺตา ปคฺคหิตํ, ปคฺคหิตตฺตา อุปฏฺาปิตํ. สมาทหิตตฺตา ปชานิตํ, ปชานิตตฺตา สมาทหิตํ. สมาทหิตตฺตา สทฺทหิตํ, สทฺทหิตตฺตา สมาทหิตํ. สมาทหิตตฺตา ปคฺคหิตํ, ปคฺคหิตตฺตา สมาทหิตํ. สมาทหิตตฺตา อุปฏฺาปิตํ, อุปฏฺาปิตตฺตา สมาทหิตํ. ปชานิตตฺตา สทฺทหิตํ, สทฺทหิตตฺตา ปชานิตํ. ปชานิตตฺตา ปคฺคหิตํ, ปคฺคหิตตฺตา ปชานิตํ. ปชานิตตฺตา อุปฏฺาปิตํ, อุปฏฺาปิตตฺตา ปชานิตํ. ปชานิตตฺตา สมาทหิตํ, สมาทหิตตฺตา ปชานิตํ.
ยํ พุทฺธจกฺขุ ตํ พุทฺธาณํ, ยํ พุทฺธาณํ ตํ พุทฺธจกฺขุ, เยน จกฺขุนา ตถาคโต สตฺเต ปสฺสติ อปฺปรชกฺเข ¶ มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน [ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิเน (สฺยา. ก.)], อปฺเปกจฺเจ นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน.
อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเขติ สทฺโธ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มหารชกฺโข. อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, กุสีโต ปุคฺคโล มหารชกฺโข. อุปฏฺิตสฺสติ ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, มุฏฺสฺสติ ปุคฺคโล มหารชกฺโข. สมาหิโต ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, อสมาหิโต ปุคฺคโล มหารชกฺโข. ปฺวา ปุคฺคโล อปฺปรชกฺโข, ทุปฺปฺโ ปุคฺคโล มหารชกฺโข.
ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเยติ สทฺโธ ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโย…เป… ปฺวา ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย, ทุปฺปฺโ ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโย. สฺวากาเร ทฺวากาเรติ สทฺโธ ปุคฺคโล สฺวากาโร, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล ทฺวากาโร…เป… ปฺวา ปุคฺคโล สฺวากาโร, ทุปฺปฺโ ปุคฺคโล ทฺวากาโร. สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเยติ สทฺโธ ปุคฺคโล สุวิฺาปโย, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล ทุวิฺาปโย…เป… ปฺวา ปุคฺคโล สุวิฺาปโย, ทุปฺปฺโ ปุคฺคโล ทุวิฺาปโย.
อปฺเปกจฺเจ ¶ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน, อปฺเปกจฺเจ นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนติ สทฺโธ ปุคฺคโล ¶ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, อสฺสทฺโธ ปุคฺคโล นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี. อารทฺธวีริโย ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี ¶ , กุสีโต ปุคฺคโล นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี…เป… ปฺวา ปุคฺคโล ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี, ทุปฺปฺโ ปุคฺคโล นปรโลกวชฺชภยทสฺสาวี.
โลโกติ ขนฺธโลโก ธาตุโลโก อายตนโลโก วิปตฺติภวโลโก ¶ วิปตฺติสมฺภวโลโก สมฺปตฺติภวโลโก สมฺปตฺติสมฺภวโลโก.
เอโก โลโก – สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา. ทฺเว โลกา – นามฺจ รูปฺจ. ตโย โลกา – ติสฺโส เวทนา. จตฺตาโร โลกา – จตฺตาโร อาหารา. ปฺจ โลกา – ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. ฉ โลกา – ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ. สตฺต โลกา – สตฺต วิฺาณฏฺิติโย. อฏฺ โลกา – อฏฺ โลกธมฺมา. นว โลกา – นว สตฺตาวาสา. ทส โลกา – ทสายตนานิ. ทฺวาทส โลกา – ทฺวาทสายตนานิ. อฏฺารส โลกา – อฏฺารส ธาตุโย.
วชฺชนฺติ สพฺเพ กิเลสา วชฺชา, สพฺเพ ทุจฺจริตา วชฺชา, สพฺเพ อภิสงฺขารา วชฺชา, สพฺเพ ภวคามิกมฺมา วชฺชา. อิติ อิมสฺมิฺจ โลเก อิมสฺมิฺจ วชฺเช ติพฺพา ภยสฺา ปจฺจุปฏฺิตา โหนฺติ, เสยฺยถาปิ อุกฺขิตฺตาสิเก วธเก. อิเมหิ ปฺาสาย อากาเรหิ อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ ชานาติ ปสฺสติ อฺาติ ปฏิวิชฺฌตีติ.
อินฺทฺริยสโมธาโน ปฺจโม.
ตติยภาณวาโร.
อินฺทฺริยกถา นิฏฺิตา.
๕. วิโมกฺขกถา
๑. อุทฺเทโส
๒๐๙. ปุริมนิทานํ ¶ . ‘‘ตโยเม ¶ ¶ , ภิกฺขเว, วิโมกฺขา. กตเม ตโย? สฺุโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข – อิเม โข, ภิกฺขเว, ตโย วิโมกฺขา.
‘‘อปิ ¶ จ, อฏฺสฏฺิ วิโมกฺขา – สฺุโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข; อชฺฌตฺตวุฏฺาโน วิโมกฺโข, พหิทฺธาวุฏฺาโน วิโมกฺโข, ทุภโต วุฏฺาโน วิโมกฺโข; อชฺฌตฺตวุฏฺานา จตฺตาโร วิโมกฺขา, พหิทฺธาวุฏฺานา จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺานา จตฺตาโร วิโมกฺขา; อชฺฌตฺตวุฏฺานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา, พหิทฺธาวุฏฺานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา; อชฺฌตฺตวุฏฺานปฏิปฺปสฺสทฺธี [อชฺฌตฺตวุฏฺานา ปฏิปฺปสฺสทฺธี (สฺยา.)] จตฺตาโร วิโมกฺขา, พหิทฺธาวุฏฺานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา, ทุภโต วุฏฺานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา; รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ วิโมกฺโข, อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ วิโมกฺโข, สุภํ เตว อธิมุตฺโต โหตีติ วิโมกฺโข; อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข, อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข; เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข, สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ ¶ วิโมกฺโข; สมยวิโมกฺโข, อสมยวิโมกฺโข; สามยิโก วิโมกฺโข, อสามยิโก วิโมกฺโข; กุปฺโป วิโมกฺโข, อกุปฺโป วิโมกฺโข; โลกิโย วิโมกฺโข, โลกุตฺตโร วิโมกฺโข; สาสโว วิโมกฺโข, อนาสโว วิโมกฺโข; สามิโส วิโมกฺโข, นิรามิโส วิโมกฺโข; นิรามิสานิรามิสตโร วิโมกฺโข, ปณิหิโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข, ปณิหิตปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ วิโมกฺโข; สฺุตฺโต ¶ วิโมกฺโข, วิสฺุตฺโต วิโมกฺโข; เอกตฺตวิโมกฺโข, นานตฺตวิโมกฺโข ¶ , สฺาวิโมกฺโข, าณวิโมกฺโข; สีติสิยาวิโมกฺโข [สีตีสิยาวิโมกฺโข (สี. อฏฺ.)], ฌานวิโมกฺโข, อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข’’.
๒. นิทฺเทโส
๒๑๐. กตโม สฺุโต วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘‘สฺุมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติ. โส ตตฺถ อภินิเวสํ น กโรตีติ – สฺุโต วิโมกฺโข. อยํ สฺุโต วิโมกฺโข.
กตโม ¶ อนิมิตฺโต วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘‘สฺุมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติ. โส ตตฺถ นิมิตฺตํ น กโรตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. อยํ อนิมิตฺโต วิโมกฺโข.
กตโม อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ อรฺคโต วา รุกฺขมูลคโต วา สฺุาคารคโต วา อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ – ‘‘สฺุมิทํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา’’ติ. โส ตตฺถ ปณิธึ น กโรตีติ – อปฺปณิหิโต ¶ วิโมกฺโข. อยํ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข.
กตโม อชฺฌตฺตวุฏฺาโน วิโมกฺโข? จตฺตาริ ฌานานิ – อยํ อชฺฌตฺตวุฏฺาโน วิโมกฺโข. กตโม พหิทฺธาวุฏฺาโน วิโมกฺโข? จตสฺโส อรูปสมาปตฺติโย – อยํ พหิทฺธาวุฏฺาโน วิโมกฺโข. กตโม ทุภโต วุฏฺาโน วิโมกฺโข? จตฺตาโร อริยมคฺคา – อยํ ทุภโต วุฏฺาโน วิโมกฺโข.
กตเม อชฺฌตฺตวุฏฺานา จตฺตาโร วิโมกฺขา? ปมํ ฌานํ นีวรเณหิ วุฏฺาติ. ทุติยํ ฌานํ วิตกฺกวิจาเรหิ วุฏฺาติ. ตติยํ ฌานํ ปีติยา วุฏฺาติ. จตุตฺถํ ฌานํ สุขทุกฺเขหิ วุฏฺาติ. อิเม อชฺฌตฺตวุฏฺานา จตฺตาโร วิโมกฺขา.
กตเม พหิทฺธาวุฏฺานา จตฺตาโร วิโมกฺขา? อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ รูปสฺาย ปฏิฆสฺาย นานตฺตสฺาย วุฏฺาติ. วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติ อากาสานฺจายตนสฺาย วุฏฺาติ. อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ วิฺาณฺจายตนสฺาย วุฏฺาติ. เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ ¶ อากิฺจฺายตนสฺาย วุฏฺาติ. อิเม พหิทฺธาวุฏฺานา จตฺตาโร วิโมกฺขา.
กตเม ทุภโต วุฏฺานา จตฺตาโร วิโมกฺขา? โสตาปตฺติมคฺโค สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา ทิฏฺานุสยา วิจิกิจฺฉานุสยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา ¶ จ สพฺพนิมิตฺเตหิ ¶ วุฏฺาติ. สกทาคามิมคฺโค โอฬาริกา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ ¶ . อนาคามิมคฺโค อนุสหคตา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. อรหตฺตมคฺโค รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วุฏฺาติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺาติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วุฏฺาติ. อิเม ทุภโต วุฏฺานา จตฺตาโร วิโมกฺขา.
๒๑๑. กตเม อชฺฌตฺตวุฏฺานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา? ปมํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ, ทุติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย…เป… ตติยํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย…เป… จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ – อิเม อชฺฌตฺตวุฏฺานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา.
กตเม พหิทฺธาวุฏฺานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา? อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ…เป… อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ ¶ …เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ ปฏิลาภตฺถาย วิตกฺโก จ วิจาโร จ ปีติ จ สุขฺจ จิตฺเตกคฺคตา จ – อิเม พหิทฺธาวุฏฺานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา.
กตเม ทุภโต วุฏฺานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา? โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อนิจฺจานุปสฺสนา, ทุกฺขานุปสฺสนา, อนตฺตานุปสฺสนา. สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย…เป… อนาคามิมคฺคํ ¶ ปฏิลาภตฺถาย…เป… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลาภตฺถาย อนิจฺจานุปสฺสนา, ทุกฺขานุปสฺสนา, อนตฺตานุปสฺสนา – อิเม ทุภโต วุฏฺานานํ อนุโลมา จตฺตาโร วิโมกฺขา.
กตเม อชฺฌตฺตวุฏฺานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา? ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา, ทุติยสฺส ฌานสฺส…เป… ตติยสฺส ฌานสฺส…เป… จตุตฺถสฺส ¶ ฌานสฺส ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา – อิเม อชฺฌตฺตวุฏฺานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา.
กตเม ¶ พหิทฺธาวุฏฺานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา? อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา…เป… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา – อิเม พหิทฺธาวุฏฺานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา.
กตเม ทุภโต วุฏฺานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา? โสตาปตฺติมคฺคสฺส โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺคสฺส สกทาคามิผลํ ¶ , อนาคามิมคฺคสฺส อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺคสฺส อรหตฺตผลํ – อิเม ทุภโต วุฏฺานปฏิปฺปสฺสทฺธี จตฺตาโร วิโมกฺขา.
๒๑๒. กถํ รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ – วิโมกฺโข? อิเธกจฺโจ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นีลนิมิตฺตํ มนสิกโรติ, นีลสฺํ ปฏิลภติ. โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา สูปธาริตํ [สุปธาริตํ (ก.)] อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา พหิทฺธา นีลนิมิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ, นีลสฺํ ปฏิลภติ. โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ อุภยมิทํ รูป’’นฺติ, รูปสฺี โหติ. อิเธกจฺโจ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ ปีตนิมิตฺตํ…เป… โลหิตนิมิตฺตํ…เป… โอทาตนิมิตฺตํ มนสิกโรติ, โอทาตสฺํ ปฏิลภติ. โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา สูปธาริตํ อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา พหิทฺธา โอทาตนิมิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ, โอทาตสฺํ ปฏิลภติ. โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา สูปธาริตํ อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา อาเสวติ ¶ ภาเวติ พหุลีกโรติ. ตสฺส เอวํ ¶ โหติ – ‘‘อชฺฌตฺตฺจ พหิทฺธา จ อุภยมิทํ รูป’’นฺติ, รูปสฺี โหติ. เอวํ รูปี รูปานิ ปสฺสตีติ – วิโมกฺโข.
กถํ ¶ อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ – วิโมกฺโข? อิเธกจฺโจ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ นีลนิมิตฺตํ ¶ น มนสิกโรติ, นีลสฺํ น ปฏิลภติ; พหิทฺธา นีลนิมิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ, นีลสฺํ ปฏิลภติ. โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา สูปธาริตํ อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปํ, พหิทฺธา รูปมิท’’นฺติ, รูปสฺี โหติ. อิเธกจฺโจ อชฺฌตฺตํ ปจฺจตฺตํ ปีตนิมิตฺตํ…เป… โลหิตนิมิตฺตํ…เป… โอทาตนิมิตฺตํ น มนสิกโรติ, โอทาตสฺํ น ปฏิลภติ; พหิทฺธา โอทาตนิมิตฺเต จิตฺตํ อุปสํหรติ, โอทาตสฺํ ปฏิลภติ. โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กโรติ, สูปธาริตํ อุปธาเรติ, สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปติ. โส ตํ นิมิตฺตํ สุคฺคหิตํ กตฺวา สูปธาริตํ อุปธาเรตฺวา สฺวาวตฺถิตํ อวตฺถาเปตฺวา อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. ตสฺส เอวํ โหติ – ‘‘อชฺฌตฺตํ อรูปํ พหิทฺธา รูปมิท’’นฺติ, รูปสฺี โหติ. เอวํ อชฺฌตฺตํ อรูปสฺี พหิทฺธา รูปานิ ปสฺสตีติ – วิโมกฺโข.
กถํ ‘‘สุภ’’นฺเตว อธิมุตฺโต โหตีติ – วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ เมตฺตาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ, ตถา ทุติยํ, ตถา ¶ ตติยํ, ตถา จตุตฺถํ. อิติ อุทฺธมโธ ติริยํ สพฺพธิ สพฺพตฺตตาย สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา วิปุเลน มหคฺคเตน อปฺปมาเณน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน [อพฺยาปชฺเฌน (สฺยา.)] ผริตฺวา วิหรติ. เมตฺตาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. กรุณาสหคเตน เจตสา…เป… กรุณาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. มุทิตาสหคเตน เจตสา…เป… มุทิตาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรติ…เป… อุเปกฺขาย ภาวิตตฺตา สตฺตา อปฺปฏิกูลา โหนฺติ. เอวํ ‘‘สุภํ’’ เตว อธิมุตฺโต โหตีติ – วิโมกฺโข.
๒๑๓. กตโม อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ สพฺพโส รูปสฺานํ สมติกฺกมา ปฏิฆสฺานํ อตฺถงฺคมา นานตฺตสฺานํ ¶ อมนสิการา ‘‘อนนฺโต อากาโส’’ติ อากาสานฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อากาสานฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข.
กตโม ¶ วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ สพฺพโส อากาสานฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ¶ ‘‘อนนฺตํ วิฺาณ’’นฺติ วิฺาณฺจายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข.
กตโม อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ สพฺพโส วิฺาณฺจายตนํ สมติกฺกมฺม ‘‘นตฺถิ กิฺจี’’ติ อากิฺจฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ อากิฺจฺายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข ¶ .
กตโม เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ สพฺพโส อากิฺจฺายตนํ สมติกฺกมฺม เนวสฺานาสฺายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติ วิโมกฺโข.
กตโม สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ วิโมกฺโข? อิธ ภิกฺขุ สพฺพโส เนวสฺานาสฺายตนํ สมติกฺกมฺม สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ – อยํ สฺาเวทยิตนิโรธสมาปตฺติ วิโมกฺโข.
กตโม สมยวิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ สมยวิโมกฺโข.
กตโม อสมยวิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามฺผลานิ, นิพฺพานฺจ – อยํ อสมยวิโมกฺโข.
กตโม สามยิโก วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ สามยิโก วิโมกฺโข.
กตโม อสามยิโก วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามฺผลานิ, นิพฺพานฺจ – อยํ อสามยิโก วิโมกฺโข.
กตโม กุปฺโป วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ กุปฺโป วิโมกฺโข.
กตโม ¶ ¶ อกุปฺโป วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามฺผลานิ, นิพฺพานฺจ – อยํ อกุปฺโป วิโมกฺโข.
กตโม ¶ โลกิโย วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ โลกิโย วิโมกฺโข.
กตโม โลกุตฺตโร วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามฺผลานิ, นิพฺพานฺจ – อยํ โลกุตฺตโร วิโมกฺโข.
กตโม สาสโว วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ สาสโว วิโมกฺโข.
กตโม อนาสโว วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ ¶ จ สามฺผลานิ, นิพฺพานฺจ – อยํ อนาสโว วิโมกฺโข.
กตโม สามิโส วิโมกฺโข? รูปปฺปฏิสฺุตฺโต วิโมกฺโข – อยํ สามิโส วิโมกฺโข.
กตโม นิรามิโส วิโมกฺโข? อรูปปฺปฏิสฺุตฺโต วิโมกฺโข – อยํ นิรามิโส วิโมกฺโข.
กตโม นิรามิสา นิรามิสตโร วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามฺผลานิ, นิพฺพานฺจ – อยํ นิรามิสานิรามิสตโร วิโมกฺโข.
กตโม ปณิหิโต วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ ปณิหิโต วิโมกฺโข. กตโม อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามฺผลานิ, นิพฺพานฺจ – อยํ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข.
กตโม ปณิหิตปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ วิโมกฺโข? ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา ¶ …เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ปฏิลาโภ ¶ วา วิปาโก วา – อยํ ปณิหิตปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ วิโมกฺโข.
กตโม สฺุตฺโต วิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ สฺุตฺโต วิโมกฺโข.
กตโม วิสฺุตฺโต วิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามฺผลานิ, นิพฺพานฺจ – อยํ วิสฺุตฺโต วิโมกฺโข.
กตโม ¶ เอกตฺตวิโมกฺโข? จตฺตาโร จ อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามฺผลานิ, นิพฺพานฺจ – อยํ เอกตฺตวิโมกฺโข.
กตโม นานตฺตวิโมกฺโข? จตฺตาริ จ ฌานานิ, จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย – อยํ นานตฺตวิโมกฺโข.
๒๑๔. กตโม สฺาวิโมกฺโข? สิยา เอโก สฺาวิโมกฺโข ทส สฺาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สฺาวิโมกฺขา เอโก สฺาวิโมกฺโข โหติ, วตฺถุวเสน ปริยาเยน. กถฺจ สิยา? อนิจฺจานุปสฺสนาาํ นิจฺจโต สฺาย มุจฺจตีติ – สฺาวิโมกฺโข ¶ . ทุกฺขานุปสฺสนาาํ สุขโต สฺาย มุจฺจตีติ – สฺาวิโมกฺโข. อนตฺตานุปสฺสนาาณํ อตฺตโต สฺาย มุจฺจตีติ – สฺาวิโมกฺโข. นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ นนฺทิยา สฺาย มุจฺจตีติ – สฺาวิโมกฺโข. วิราคานุปสฺสนาาณํ ราคโต สฺาย มุจฺจตีติ – สฺาวิโมกฺโข. นิโรธานุปสฺสนาาณํ สมุทยโต สฺาย มุจฺจตีติ – สฺาวิโมกฺโข. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาาณํ อาทานโต สฺาย มุจฺจตีติ – สฺาวิโมกฺโข. อนิมิตฺตานุปสฺสนาาณํ ¶ นิมิตฺตโต สฺาย มุจฺจตีติ – สฺาวิโมกฺโข. อปฺปณิหิตานุปสฺสนาาณํ ปณิธิยา สฺาย มุจฺจตีติ – สฺาวิโมกฺโข. สฺุตานุปสฺสนาาณํ อภินิเวสโต สฺาย มุจฺจตีติ – สฺาวิโมกฺโข. เอวํ สิยา เอโก สฺาวิโมกฺโข ทส สฺาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สฺาวิโมกฺขา เอโก สฺาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน.
รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ นิจฺจโต สฺาย มุจฺจตีติ – สฺาวิโมกฺโข…เป… รูเป ¶ สฺุตานุปสฺสนาาณํ อภินิเวสโต สฺาย มุจฺจตีติ – สฺาวิโมกฺโข. เอวํ สิยา เอโก สฺาวิโมกฺโข ทส สฺาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สฺาวิโมกฺขา เอโก สฺาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน.
เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ นิจฺจโต สฺาย มุจฺจตีติ – สฺาวิโมกฺโข…เป… ชรามรเณ สฺุตานุปสฺสนาาณํ อภินิเวสโต สฺาย มุจฺจตีติ – สฺาวิโมกฺโข ¶ . เอวํ สิยา, เอโก สฺาวิโมกฺโข ทส สฺาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สฺาวิโมกฺขา เอโก สฺาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน – อยํ สฺาวิโมกฺโข.
๒๑๕. กตโม าณวิโมกฺโข? สิยา เอโก าณวิโมกฺโข ทส าณวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส าณวิโมกฺขา เอโก าณวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน สิยาติ ¶ . กถฺจ สิยา? อนิจฺจานุปสฺสนา ยถาภูตํ าณํ นิจฺจโต สมฺโมหา อฺาณา มุจฺจตีติ – าณวิโมกฺโข. ทุกฺขานุปสฺสนา ยถาภูตํ าณํ สุขโต สมฺโมหา อฺาณา มุจฺจตีติ – าณวิโมกฺโข. อนตฺตานุปสฺสนา ยถาภูตํ าณํ อตฺตโต สมฺโมหา อฺาณา มุจฺจตีติ – าณวิโมกฺโข. นิพฺพิทานุปสฺสนา ยถาภูตํ าณํ นนฺทิยา สมฺโมหา อฺาณา มุจฺจตีติ – าณวิโมกฺโข. วิราคานุปสฺสนา ยถาภูตํ ¶ าณํ ราคโต สมฺโมหา อฺาณา มุจฺจตีติ – าณวิโมกฺโข. นิโรธานุปสฺสนา ยถาภูตํ าณํ สมุทยโต สมฺโมหา อฺาณา มุจฺจตีติ – าณวิโมกฺโข. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ยถาภูตํ าณํ อาทานโต สมฺโมหา อฺาณา มุจฺจตีติ – าณวิโมกฺโข. อนิมิตฺตานุปสฺสนา ยถาภูตํ าณํ นิมิตฺตโต สมฺโมหา อฺาณา มุจฺจตีติ – าณวิโมกฺโข. อปฺปณิหิตานุปสฺสนา ถาภูตํ าณํ ปณิธิยา สมฺโมหา อฺาณา มุจฺจตีติ – าณวิโมกฺโข. สฺุตานุปสฺสนา ยถาภูตํ าณํ อภินิเวสโต สมฺโมหา อฺาณา มุจฺจตีติ – าณวิโมกฺโข. เอวํ สิยา เอโก าณวิโมกฺโข ทส าณวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส าณวิโมกฺขา เอโก าณวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน.
รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ยถาภูตํ าณํ นิจฺจโต สมฺโมหา อฺาณา มุจฺจตีติ – าณวิโมกฺโข…เป… รูเป สฺุตานุปสฺสนา ยถาภูตํ าณํ อภินิเวสโต สมฺโมหา อฺาณา มุจฺจตีติ – าณวิโมกฺโข. เอวํ ¶ สิยา เอโก าณวิโมกฺโข ทส าณวิโมกฺขา ¶ โหนฺติ, ทส าณวิโมกฺขา เอโก าณวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน.
เวทนาย ¶ …เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ยถาภูตํ าณํ นิจฺจโต สมฺโมหา อฺาณา มุจฺจตีติ – าณวิโมกฺโข…เป… ชรามรเณ สฺุตานุปสฺสนา ยถาภูตํ าณํ อภินิเวสโต สมฺโมหา อฺาณา มุจฺจตีติ – าณวิโมกฺโข. เอวํ สิยา เอโก าณวิโมกฺโข ทส าณวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส าณวิโมกฺขา เอโก าณวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน – อยํ าณวิโมกฺโข.
๒๑๖. กตโม สีติสิยาวิโมกฺโข? สิยา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข ทส สีติสิยาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สีติสิยาวิโมกฺขา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน สิยาติ. กถฺจ สิยา? อนิจฺจานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ าณํ นิจฺจโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข. ทุกฺขานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ าณํ สุขโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข. อนตฺตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ าณํ อตฺตโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข. นิพฺพิทานุปสฺสนา ¶ อนุตฺตรํ สีติภาวํ าณํ นนฺทิยา สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข. วิราคานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ าณํ ราคโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข ¶ . นิโรธานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ าณํ สมุทยโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ าณํ อาทานโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข. อนิมิตฺตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ าณํ นิมิตฺตโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข. อปฺปณิหิตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ าณํ ปณิธิยา สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข. สฺุตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ าณํ อภินิเวสโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข. เอวํ สิยา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข ทส สีติสิยาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สีติสิยาวิโมกฺขา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน.
รูเป ¶ อนิจฺจานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ าณํ นิจฺจโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข…เป… รูเป สฺุตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ าณํ อภินิเวสโต ¶ สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข. เอวํ สิยา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข ทส สีติสิยาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สีติสิยาวิโมกฺขา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน.
เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ าณํ นิจฺจโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข…เป… ชรามรเณ สฺุตานุปสฺสนา อนุตฺตรํ สีติภาวํ าณํ อภินิเวสโต สนฺตาปปริฬาหทรถา มุจฺจตีติ – สีติสิยาวิโมกฺโข. เอวํ สิยา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข ทส สีติสิยาวิโมกฺขา โหนฺติ, ทส สีติสิยาวิโมกฺขา เอโก สีติสิยาวิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน – อยํ สีติสิยาวิโมกฺโข.
๒๑๗. กตโม ฌานวิโมกฺโข? เนกฺขมฺมํ ฌายตีติ [ชายตีติ (สฺยา.)] ฌานํ. กามจฺฉนฺทํ ¶ ฌาเปตีติ – ฌานํ. ฌายนฺโต [ชายนฺโต (สฺยา.)] มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโข. ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโข. ฌายนฺตีติ – ธมฺมา. ฌาเปตีติ – กิเลเส. ฌาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ – ฌานวิโมกฺโข. อพฺยาปาโท ¶ ฌายตีติ – ฌานํ. พฺยาปาทํ ฌาเปตีติ – ฌานํ. ฌายนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโข. ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโข. ฌายนฺตีติ – ธมฺมา. ฌาเปตีติ – กิเลเส. ฌาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ – ฌานวิโมกฺโข. อาโลกสฺา ฌายตีติ – ฌานํ. ถินมิทฺธํ ฌาเปตีติ – ฌานํ…เป… อวิกฺเขโป ฌายตีติ – ฌานํ. อุทฺธจฺจํ ฌาเปตีติ – ฌานํ. ธมฺมววตฺถานํ ฌายตีติ – ฌานํ. วิจิกิจฺฉํ ฌาเปตีติ – ฌานํ. าณํ ฌายตีติ – ฌานํ. อวิชฺชํ ฌาเปตีติ – ฌานํ. ปาโมชฺชํ ฌายตีติ – ฌานํ. อรตึ ฌาเปตีติ – ฌานํ. ปมํ ฌานํ ฌายตีติ – ฌานํ. นีวรเณ ฌาเปตีติ – ฌานํ…เป… อรหตฺตมคฺโค ฌายตีติ – ฌานํ. สพฺพกิเลเส ฌาเปตีติ – ฌานํ. ฌายนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโข. ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโข. ฌายนฺตีติ – ธมฺมา. ฌาเปตีติ – กิเลเส. ฌาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ – ฌานวิโมกฺโข – อยํ ฌานวิโมกฺโข.
๒๑๘. กตโม ¶ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโข? สิยา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา โหนฺติ, ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน สิยาติ ¶ . กถฺจ สิยา? อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ นิจฺจโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข. ทุกฺขานุปสฺสนาาณํ ¶ สุขโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข. อนตฺตานุปสฺสนาาณํ อตฺตโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข. นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ นนฺทิยา อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข. วิราคานุปสฺสนาาณํ ราคโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข. นิโรธานุปสฺสนาาณํ สมุทยโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาาณํ อาทานโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข. อนิมิตฺตานุปสฺสนาาณํ นิมิตฺตโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข. อปฺปณิหิตานุปสฺสนาาณํ ¶ ปณิธิยา อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข. สฺุตานุปสฺสนาาณํ อภินิเวสโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข. เอวํ สิยา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา โหนฺติ, ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน.
รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ นิจฺจโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข…เป… รูเป สฺุตานุปสฺสนาาณํ อภินิเวสโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข. เอวํ สิยา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส ¶ วิโมกฺขา โหนฺติ, ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน.
เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ นิจฺจโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข…เป… ชรามรเณ สฺุตานุปสฺสนาาณํ อภินิเวสโต อุปาทานา มุจฺจตีติ – อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข. เอวํ สิยา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา โหนฺติ ¶ , ทส อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺขา เอโก อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข โหติ วตฺถุวเสน ปริยาเยน.
อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ กติหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? ทุกฺขานุปสฺสนาาณํ กติหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? อนตฺตานุปสฺสนาาณํ กติหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ…เป… วิราคานุปสฺสนาาณํ… นิโรธานุปสฺสนาาณํ… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาาณํ… อนิมิตฺตานุปสฺสนาาณํ… อปฺปณิหิตานุปสฺสนาาณํ… สฺุตานุปสฺสนาาณํ กติหุปาทาเนหิ มุจฺจตีติ?
อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ ¶ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ. ทุกฺขานุปสฺสนาาณํ เอกุปาทานา มุจฺจติ. อนตฺตานุปสฺสนาาณํ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ. นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ เอกุปาทานา มุจฺจติ. วิราคานุปสฺสนาาณํ เอกุปาทานา มุจฺจติ. นิโรธานุปสฺสนาาณํ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาาณํ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติ. อนิมิตฺตานุปสฺสนาาณํ ¶ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ. อปฺปณิหิตานุปสฺสนาาณํ เอกุปาทานา มุจฺจติ. สฺุตานุปสฺสนาาณํ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ.
อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ กตเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? ทิฏฺุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ อิเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ. ทุกฺขานุปสฺสนาาณํ กตมา เอกุปาทานา [เอกูปาทานา (สี. อฏฺ.)] มุจฺจติ? กามุปาทานา ¶ – ทุกฺขานุปสฺสนาาณํ อิทํ เอกุปาทานา มุจฺจติ. [อิมา เอกุปาทานา (สฺยา.)] อนตฺตานุปสฺสนาาณํ กตเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? ทิฏฺุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – อนตฺตานุปสฺสนาาณํ อิเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ. นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ กตมา เอกุปาทานา มุจฺจติ? กามุปาทานา – นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ อิทํ เอกุปาทานา มุจฺจติ. วิราคานุปสฺสนาาณํ กตมา เอกุปาทานา มุจฺจติ? กามุปาทานา – วิราคานุปสฺสนาาณํ อิทํ เอกุปาทานา มุจฺจติ. นิโรธานุปสฺสนาาณํ กตเมหิ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? กามุปาทานา, ทิฏฺุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – นิโรธานุปสฺสนาาณํ อิเมหิ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาาณํ กตเมหิ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? กามุปาทานา, ทิฏฺุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาาณํ ¶ อิเมหิ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจติ. อนิมิตฺตานุปสฺสนาาณํ กตเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? ทิฏฺุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา ¶ – อนิมิตฺตานุปสฺสนาาณํ อิเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ. อปฺปณิหิตานุปสฺสนาาณํ กตมา เอกุปาทานา มุจฺจติ? กามุปาทานา – อปฺปณิหิตานุปสฺสนาาณํ อิทํ เอกุปาทานา มุจฺจติ. สฺุตานุปสฺสนาาณํ กตเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ? ทิฏฺุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – สฺุตานุปสฺสนาาณํ อิเมหิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจติ.
ยฺจ อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ, ยฺจ อนตฺตานุปสฺสนาาณํ, ยฺจ อนิมิตฺตานุปสฺสนาาณํ, ยฺจ สฺุตานุปสฺสนาาณํ – อิมานิ จตฺตาริ าณานิ ตีหุปาทาเนหิ มุจฺจนฺติ – ทิฏฺุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา. ยฺจ ทุกฺขานุปสฺสนาาณํ, ยํ จ นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ, ยฺจ วิราคานุปสฺสนาาณํ, ยฺจ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาาณํ ¶ ¶ – อิมานิ จตฺตาริ าณานิ เอกุปาทานา มุจฺจนฺติ – กามุปาทานา. ยฺจ นิโรธานุปสฺสนาาณํ, ยฺจ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาาณํ – อิมานิ ทฺเว าณานิ จตูหุปาทาเนหิ มุจฺจนฺติ – กามุปาทานา, ทิฏฺุปาทานา, สีลพฺพตุปาทานา, อตฺตวาทุปาทานา – อยํ อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข.
วิโมกฺขกถาย ปมภาณวาโร.
๒๑๙. ตีณิ ¶ โข ปนิมานิ วิโมกฺขมุขานิ โลกนิยฺยานาย สํวตฺตนฺติ. สพฺพสงฺขาเร ปริจฺเฉทปริวฏุมโต [ปริจฺเฉทปริวฏฺฏุมโต (สฺยา.)] สมนุปสฺสนตาย อนิมิตฺตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย, สพฺพสงฺขาเรสุ มโนสมุตฺเตชนตาย อปฺปณิหิตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย, สพฺพธมฺเม ปรโต สมนุปสฺสนตาย สฺุตาย จ ธาตุยา จิตฺตสมฺปกฺขนฺทนตาย – อิมานิ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ โลกนิยฺยานาย สํวตฺตนฺติ.
อนิจฺจโต มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺนฺติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺนฺติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยโต สงฺขารา อุปฏฺนฺติ, ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยโต สงฺขารา อุปฏฺนฺติ, อนตฺตโต มนสิกโรโต สฺุโต สงฺขารา อุปฏฺนฺติ.
อนิจฺจโต ¶ มนสิกโรโต กึ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กึ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กึ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลํ จิตฺตํ โหติ ¶ . ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลํ จิตฺตํ โหติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลํ จิตฺตํ โหติ.
อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล กตมินฺทฺริยํ ปฏิลภติ? ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล กตมินฺทฺริยํ ปฏิลภติ? อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต ¶ เวทพหุโล กตมินฺทฺริยํ ปฏิลภติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล สทฺธินฺทฺริยํ ปฏิลภติ. ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล สมาธินฺทฺริยํ ปฏิลภติ. อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล ปฺินฺทฺริยํ ปฏิลภติ.
อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ, ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ¶ ตทนฺวยา [ตทนฺวยานิ (สฺยา.)] โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเน ภาวนา, โก ภาเวติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ, ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเน ภาวนา, โก ภาเวติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ, ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเน ภาวนา, โก ภาเวติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ. ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ. เอกรสฏฺเน ภาวนา. โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส อินฺทฺริยภาวนา. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส สมาธินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ. ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ ¶ , สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ ¶ ¶ , เอกรสา โหนฺติ. เอกรสฏฺเน ภาวนา. โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส อินฺทฺริยภาวนา. อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส ปฺินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ. ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ. เอกรสฏฺเน ภาวนา. โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส อินฺทฺริยภาวนา.
๒๒๐. อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ? ปฏิเวธกาเล กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ปฏิเวธาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ? เกนฏฺเน ภาวนา? เกนฏฺเน ¶ ปฏิเวโธ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ ¶ , อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ? ปฏิเวธกาเล กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ปฏิเวธาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ? เกนฏฺเน ภาวนา? เกนฏฺเน ปฏิเวโธ? อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ภาวนาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ? ปฏิเวธกาเล กตมินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ? ปฏิเวธาย กตินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ? เกนฏฺเน ภาวนา? เกนฏฺเน ปฏิเวโธ?
อนิจฺจโต ¶ ¶ มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส สทฺธินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ. ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ ¶ , สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิเวธกาเล ปฺินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ. ปฏิเวธาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ. เอกรสฏฺเน ภาวนา. ทสฺสนฏฺเน ปฏิเวโธ. เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส สมาธินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ. ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิเวธกาเล ปฺินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ. ปฏิเวธาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ. เอกรสฏฺเน ภาวนา. ทสฺสนฏฺเน ปฏิเวโธ. เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส ปฺินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ. ภาวนาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิเวธกาเลปิ ปฺินฺทฺริยํ อาธิปเตยฺยํ โหติ. ปฏิเวธาย จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา ¶ โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ. เอกรสฏฺเน ภาวนา. ทสฺสนฏฺเน ปฏิเวโธ. เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติ.
๒๒๑. อนิจฺจโต มนสิกโรโต กตมินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ? กตมินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต [สทฺธาธิมุตฺโต (สฺยา.)] โหติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กตมินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ? กตมินฺทฺริยสฺส ¶ อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี [กายสกฺขิ (สฺยา. ก.) อภิ. ปุ. ป. ๙๕ ปสฺสิตพฺพา] โหติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กตมินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ? กตมินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺิปฺปตฺโต โหติ?
อนิจฺจโต ¶ ¶ มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ปฺินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺิปฺปตฺโต โหติ.
สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ – สทฺธาวิมุตฺโต. ผุฏฺตฺตา สจฺฉิกโตติ [สจฺฉิกโรตีติ (สฺยา. ปี.)] – กายสกฺขี. ทิฏฺตฺตา ปตฺโตติ – ทิฏฺิปฺปตฺโต. สทฺทหนฺโต วิมุจฺจตีติ – สทฺธาวิมุตฺโต. ฌานผสฺสํ ปมํ ผุสติ, ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – กายสกฺขี. ‘‘ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธ’’ติ าตํ โหติ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺายาติ – ทิฏฺิปฺปตฺโต. โย จายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต, โย จ กายสกฺขี, โย ¶ จ ทิฏฺิปฺปตฺโต, สิยา อิเม ตโย ปุคฺคลา สทฺธาวิมุตฺตาปิ กายสกฺขีปิ ทิฏฺิปฺปตฺตาปิ วตฺถุวเสน ปริยาเยน สิยาติ. กถฺจ สิยา? อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติ. เอวํ อิเม ตโย ปุคฺคลา สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา.
ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติ. อนิจฺจโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติ. เอวํ อิเม ตโย ปุคฺคลา สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี.
อนตฺตโต มนสิกโรโต ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ปฺินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺิปฺปตฺโต โหติ. อนิจฺจโต มนสิกโรโต ¶ ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ปฺินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺิปฺปตฺโต โหติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ปฺินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺิปฺปตฺโต ¶ โหติ. เอวํ อิเม ตโย ปุคฺคลา ¶ ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺิปฺปตฺตา.
โย ¶ จายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต, โย จ กายสกฺขี, โย จ ทิฏฺิปฺปตฺโต, เอวํ สิยา อิเม ตโย ปุคฺคลา สทฺธาวิมุตฺตาปิ กายสกฺขีปิ ทิฏฺิปฺปตฺตาปิ วตฺถุวเสน ปริยาเยน. โย จายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต, โย จ กายสกฺขี, โย จ ทิฏฺิปฺปตฺโต, สิยา อิเม ตโย ปุคฺคลา…เป… อฺโเยว สทฺธาวิมุตฺโต, อฺโ กายสกฺขี, อฺโ ทิฏฺิปฺปตฺโต สิยาติ. กถฺจ สิยา? อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ. ปฺินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺิปฺปตฺโต โหติ. โย จายํ ปุคฺคโล สทฺธาวิมุตฺโต, โย จ กายสกฺขี, โย จ ทิฏฺิปฺปตฺโต, เอวํ สิยา อิเม ตโย ปุคฺคลา สทฺธาวิมุตฺตาปิ กายสกฺขีปิ ทิฏฺิปฺปตฺตาปิ วตฺถุวเสน ปริยาเยน. อฺโเยว สทฺธาวิมุตฺโต, อฺโ กายสกฺขี, อฺโ ทิฏฺิปฺปตฺโต.
อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘สทฺธานุสารี’’. จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติ. เย หิ เกจิ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภนฺติ ¶ , สพฺเพ เต สทฺธานุสาริโน.
อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตํ โหติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘สทฺธาวิมุตฺโต’’. จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตารินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ ¶ ¶ . เยหิ เกจิ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตา, สพฺเพ เต สทฺธาวิมุตฺตา.
อนิจฺจโต มนสิกโรโต สทฺธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ…เป… สกทาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ… อนาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลภติ… อรหตฺตํ [อรหตฺตผลํ (สฺยา. ก.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] สจฺฉิกตํ โหติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘สทฺธาวิมุตฺโต’’. จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ…เป… สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตารินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ ¶ โหนฺติ สุภาวิตานิ. เยหิ เกจิ สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน อรหตฺตํ สจฺฉิกตา, สพฺเพ เต สทฺธาวิมุตฺตา.
ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘กายสกฺขี’’. จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ ¶ , สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติ. เย หิ เกจิ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภนฺติ, สพฺเพ เต กายสกฺขี.
ทุกฺขโต มนสิกโรโต สมาธินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, สมาธินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป… สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ…เป… สกทาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ…เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลภติ…เป… อรหตฺตํ สจฺฉิกตํ โหติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘กายสกฺขี’’. จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตารินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ. เยหิ เกจิ สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน อรหตฺตํ สจฺฉิกตา, สพฺเพ เต กายสกฺขี.
อนตฺตโต มนสิกโรโต ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ปฺินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมานุสารี’’. จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ…เป… สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฺินฺทฺริยสฺส ¶ วเสน ¶ จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ ภาวนา โหติ. เย หิ เกจิ ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน โสตาปตฺติมคฺคํ ปฏิลภนฺติ, สพฺเพ เต ธมฺมานุสาริโน.
อนตฺตโต มนสิกโรโต ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ปฺินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตํ โหติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘ทิฏฺิปฺปตฺโต’’. จตฺตารินฺทฺริยานิ ¶ ตทนฺวยา โหนฺติ…เป… สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตารินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ. เยหิ เกจิ ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตา, สพฺเพ เต ทิฏฺิปฺปตฺตา.
อนตฺตโต ¶ มนสิกโรโต ปฺินฺทฺริยํ อธิมตฺตํ โหติ, ปฺินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตตฺตา สกทาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ…เป… สกทาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป… อนาคามิมคฺคํ ปฏิลภติ…เป… อนาคามิผลํ สจฺฉิกตํ โหติ…เป… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลภติ…เป… อรหตฺตํ สจฺฉิกตํ โหติ; เตน วุจฺจติ – ‘‘ทิฏฺิปฺปตฺโต’’. จตฺตารินฺทฺริยานิ ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน จตฺตารินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ. เยหิ เกจิ ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน อรหตฺตํ สจฺฉิกตา, สพฺเพ เต ทิฏฺิปฺปตฺตา.
๒๒๒. เย หิ เกจิ เนกฺขมฺมํ ภาวิตา วา ภาเวนฺติ วา ภาวิสฺสนฺติ วา, อธิคตา วา อธิคจฺฉนฺติ วา อธิคมิสฺสนฺติ วา, ปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, ปฏิลทฺธา วา ปฏิลภนฺติ วา ปฏิลภิสฺสนฺติ วา, ปฏิวิทฺธา วา ปฏิวิชฺฌนฺติ วา ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติ วา, สจฺฉิกตา วา สจฺฉิกโรนฺติ วา สจฺฉิกริสฺสนฺติ วา, ผสฺสิตา วา ผสฺสนฺติ วา ผสฺสิสฺสนฺติ วา, วสิปฺปตฺตา ¶ วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, ปารมิปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, เวสารชฺชปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺิปฺปตฺตา.
เย หิ เกจิ อพฺยาปาทํ…เป… อาโลกสฺํ… อวิกฺเขปํ… ธมฺมววตฺถานํ… าณํ… ปาโมชฺชํ… ปมํ ฌานํ… ทุติยํ ฌานํ… ตติยํ ฌานํ… จตุตฺถํ ฌานํ… อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺตึ ¶ … อากิฺจฺายตนสมาปตฺตึ… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺตึ… อนิจฺจานุปสฺสนํ… ทุกฺขานุปสฺสนํ… อนตฺตานุปสฺสนํ… นิพฺพิทานุปสฺสนํ… วิราคานุปสฺสนํ ¶ … นิโรธานุปสฺสนํ… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนํ… ขยานุปสฺสนํ… วยานุปสฺสนํ… วิปริณามานุปสฺสนํ… อนิมิตฺตานุปสฺสนํ… อปฺปณิหิตานุปสฺสนํ… สฺุตานุปสฺสนํ… อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนํ… ยถาภูตาณทสฺสนํ… อาทีนวานุปสฺสนํ… ปฏิสงฺขานุปสฺสนํ… วิวฏฺฏนานุปสฺสนํ… โสตาปตฺติมคฺคํ… สกทาคามิมคฺคํ… อนาคามิมคฺคํ… อรหตฺตมคฺคํ….
เย หิ เกจิ จตฺตาโร สติปฏฺาเน… จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเน… จตฺตาโร อิทฺธิปาเท… ปฺจินฺทฺริยานิ… ปฺจ พลานิ… สตฺต โพชฺฌงฺเค… อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ… เย หิ เกจิ อฏฺ ¶ วิโมกฺเข ภาวิตา วา ภาเวนฺติ ¶ วา ภาวิสฺสนฺติ วา, อธิคตา วา อธิคจฺฉนฺติ วา อธิคมิสฺสนฺติ วา, ปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, ปฏิลทฺธา วา ปฏิลภนฺติ วา ปฏิลภิสฺสนฺติ วา, ปฏิวิทฺธา วา ปฏิวิชฺฌนฺติ วา ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติ วา, สจฺฉิกตา วา สจฺฉิกโรนฺติ วา สจฺฉิกริสฺสนฺติ วา, ผสฺสิตา วา ผสฺสนฺติ วา ผสฺสิสฺสนฺติ วา, วสิปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา ปารมิปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, เวสารชฺชปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺิปฺปตฺตา.
เย หิ เกจิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา…เป… สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺิปฺปตฺตา.
เย หิ เกจิ ติสฺโส วิชฺชา ปฏิวิทฺธา วา ปฏิวิชฺฌนฺติ วา ปฏิวิชฺฌิสฺสนฺติ วา…เป… สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺิปฺปตฺตา.
เย หิ เกจิ ติสฺโส สิกฺขา สิกฺขิตา วา สิกฺขนฺติ วา สิกฺขิสฺสนฺติ วา, สจฺฉิกตา วา สจฺฉิกโรนฺติ วา สจฺฉิกริสฺสนฺติ วา, ผสฺสิตา วา ¶ ผสฺสนฺติ วา ผสฺสิสฺสนฺติ วา, วสิปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, ปารมิปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, เวสารชฺชปฺปตฺตา วา ปาปุณนฺติ วา ปาปุณิสฺสนฺติ วา, สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺิปฺปตฺตา.
เย ¶ หิ เกจิ ทุกฺขํ ปริชานนฺติ สมุทยํ ปชหนฺติ นิโรธํ สจฺฉิกโรนฺติ มคฺคํ ภาเวนฺติ, สพฺเพ เต สทฺธินฺทฺริยสฺส ¶ วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺิปฺปตฺตา.
กติหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ? กติหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ? จตูหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ. จตูหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ. ทุกฺขสจฺจํ ปริฺาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยสจฺจํ ปหานปฺปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ¶ ปฏิวิชฺฌติ, มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ. อิเมหิ จตูหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ. อิเมหิ จตูหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺโต, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺิปฺปตฺโต.
กติหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ? กติหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ ¶ ? นวหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ, นวหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ. ทุกฺขสจฺจํ ปริฺาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยสจฺจํ ปหานปฺปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ. อภิฺาปฏิเวโธ จ สพฺพธมฺมานํ, ปริฺาปฏิเวโธ จ สพฺพสงฺขารานํ, ปหานปฺปฏิเวโธ จ สพฺพากุสลานํ, ภาวนาปฏิเวโธ จ จตุนฺนํ มคฺคานํ, สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ จ นิโรธสฺส. อิเมหิ นวหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ. อิเมหิ นวหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต สทฺธินฺทฺริยสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺโต, สมาธินฺทฺริยสฺส วเสน กายสกฺขี, ปฺินฺทฺริยสฺส วเสน ทิฏฺิปฺปตฺโต.
ทุติยภาณวาโร.
๒๒๓. อนิจฺจโต ¶ มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺนฺติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺนฺติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กถํ สงฺขารา อุปฏฺนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต ขยโต สงฺขารา อุปฏฺนฺติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ภยโต สงฺขารา อุปฏฺนฺติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต สฺุโต สงฺขารา อุปฏฺนฺติ.
อนิจฺจโต มนสิกโรโต กึ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กึ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กึ ¶ พหุลํ จิตฺตํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลํ จิตฺตํ โหติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลํ จิตฺตํ โหติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลํ ¶ จิตฺตํ โหติ.
อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล กตมํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ? ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล กตมํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ? อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล กตมํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อธิโมกฺขพหุโล อนิมิตฺตํ ¶ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ. ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ. อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต เวทพหุโล สฺุตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ.
๒๒๔. อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเน ภาวนา, โก ภาเวติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเน ภาวนา, โก ภาเวติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา ¶ โหนฺติ ¶ , สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเน ภาวนา, โก ภาเวติ?
อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส อนิมิตฺโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ. ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ. เอกรสฏฺเน ภาวนา. โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส วิโมกฺขภาวนา. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ. ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา ¶ โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ. เอกรสฏฺเน ภาวนา. โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส วิโมกฺขภาวนา. อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส สฺุโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ. ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ. เอกรสฏฺเน ภาวนา. โย สมฺมาปฏิปนฺโน โส ภาเวติ; นตฺถิ มิจฺฉาปฏิปนฺนสฺส วิโมกฺขภาวนา.
อนิจฺจโต ¶ มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเล กตโม วิโมกฺโข ¶ อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเน ภาวนา, เกนฏฺเน ปฏิเวโธ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเล กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเน ภาวนา, เกนฏฺเน ปฏิเวโธ? อนตฺตโต ¶ มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย กติ วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา ¶ โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเล กตโม วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย กติวิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ ¶ , นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เกนฏฺเน ภาวนา, เกนฏฺเน ปฏิเวโธ?
๒๒๕. อนิจฺจโต มนสิกโรโต อธิโมกฺขพหุลสฺส อนิมิตฺโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเลปิ อนิมิตฺโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เอกรสฏฺเน ภาวนา, ทสฺสนฏฺเน ปฏิเวโธ, เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปสฺสทฺธิพหุลสฺส อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเลปิ ¶ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เอกรสฏฺเน ภาวนา, ทสฺสนฏฺเน ปฏิเวโธ, เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต เวทพหุลสฺส สฺุโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ภาวนาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา ¶ โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, ปฏิเวธกาเลปิ สฺุโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ปฏิเวธาย ทฺเว วิโมกฺขา ตทนฺวยา โหนฺติ, สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ, เอกรสา โหนฺติ, เอกรสฏฺเน ภาวนา, ทสฺสนฏฺเน ปฏิเวโธ, เอวํ ปฏิวิชฺฌนฺโตปิ ภาเวติ, ภาเวนฺโตปิ ปฏิวิชฺฌติ.
๒๒๖. อนิจฺจโต มนสิกโรโต กตโม วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติ? กตมวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติ ¶ ? ทุกฺขโต ¶ มนสิกโรโต กตโม วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติ? กตมวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กตโม วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติ? กตมวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺิปฺปตฺโต ¶ โหติ?
อนิจฺจโต มนสิกโรโต อนิมิตฺโต วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติ. อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา สทฺธาวิมุตฺโต โหติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติ. อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา กายสกฺขี โหติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต สฺุโต วิโมกฺโข อธิมตฺโต โหติ. สฺุตวิโมกฺขสฺส อธิมตฺตตฺตา ทิฏฺิปฺปตฺโต โหติ.
สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ – สทฺธาวิมุตฺโต. ผุฏฺตฺตา สจฺฉิกโตติ – กายสกฺขี. ทิฏฺตฺตา ปตฺโตติ – ทิฏฺิปฺปตฺโต. สทฺทหนฺโต วิมุจฺจตีติ – สทฺธาวิมุตฺโต. ฌานผสฺสํ ปมํ ผุสติ, ปจฺฉา นิโรธํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – กายสกฺขี. ‘‘ทุกฺขา สงฺขารา, สุโข นิโรโธ’’ติ วิฺาตํ โหติ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺายาติ – ทิฏฺิปฺปตฺโต…เป… เย หิ เกจิ เนกฺขมฺมํ ภาวิตา วา ภาเวนฺติ วา ภาวิสฺสนฺติ วา…เป… สพฺเพ เต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺตา, อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน กายสกฺขี, สฺุตวิโมกฺขสฺส วเสน ทิฏฺิปฺปตฺตา.
เย หิ เกจิ อพฺยาปาทํ… อาโลกสฺํ… อวิกฺเขปํ… เย หิ เกจิ ทุกฺขํ ปริชานนฺติ, สมุทยํ ปชหนฺติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรนฺติ, มคฺคํ ภาเวนฺติ, สพฺเพ เต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน ¶ สทฺธาวิมุตฺตา, อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน กายสกฺขี, สฺุตวิโมกฺขสฺส วเสน ทิฏฺิปฺปตฺตา.
กติหากาเรหิ ¶ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ? กติหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ? จตูหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ. จตูหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ. ทุกฺขสจฺจํ ปริฺาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ, สมุทยสจฺจํ ปหานปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ. นิโรธสจฺจํ สจฺฉิกิริยาปฏิเวธํ ¶ ปฏิวิชฺฌติ. มคฺคสจฺจํ ภาวนาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ. อิเมหิ จตูหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ. อิเมหิ จตูหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺโต, อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน กายสกฺขี, สฺุตวิโมกฺขสฺส วเสน ทิฏฺิปฺปตฺโต.
กติหากาเรหิ ¶ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ? กติหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ? นวหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ. นวหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌติ. ทุกฺขสจฺจํ ปริฺาปฏิเวธํ ปฏิวิชฺฌติ…เป… สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ จ นิโรธสฺส. อิเมหิ นวหากาเรหิ สจฺจปฺปฏิเวโธ โหติ. อิเมหิ นวหากาเรหิ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน สทฺธาวิมุตฺโต, อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน กายสกฺขี, สฺุตวิโมกฺขสฺส วเสน ทิฏฺิปฺปตฺโต.
๒๒๗. อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต กตเม ธมฺเม ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ? กถํ สมฺมาทสฺสนํ โหติ? กถํ ตทนฺวเยน สพฺเพ สงฺขารา ¶ อนิจฺจโต สุทิฏฺา โหนฺติ? กตฺถ กงฺขา ปหียติ? ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต กตเม ธมฺเม ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ? กถํ สมฺมาทสฺสนํ โหติ? กถํ ตทนฺวเยน สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขโต สุทิฏฺา โหนฺติ? กตฺถ กงฺขา ปหียติ? อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต กตเม ธมฺเม ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ? กถํ สมฺมาทสฺสนํ โหติ? กถํ ตทนฺวเยน สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตโต สุทิฏฺา โหนฺติ? กตฺถ กงฺขา ปหียติ?
อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต นิมิตฺตํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; เตน วุจฺจติ – สมฺมาทสฺสนํ. เอวํ ตทนฺวเยน สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจโต สุทิฏฺา โหนฺติ. เอตฺถ กงฺขา ปหียติ. ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปวตฺตํ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; เตน วุจฺจติ – สมฺมาทสฺสนํ. เอวํ ตทนฺวเยน ¶ สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขโต สุทิฏฺา โหนฺติ. เอตฺถ กงฺขา ปหียติ. อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต นิมิตฺตฺจ ปวตฺตฺจ ยถาภูตํ ชานาติ ปสฺสติ; เตน วุจฺจติ – สมฺมาทสฺสนํ. เอวํ ตทนฺวเยน สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตโต สุทิฏฺา โหนฺติ. เอตฺถ กงฺขา ปหียติ.
ยฺจ ¶ ยถาภูตํ าณํ ยฺจ สมฺมาทสฺสนํ ยา จ กงฺขาวิตรณา, อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานนฺติ? ยฺจ ยถาภูตํ าณํ ยฺจ สมฺมาทสฺสนํ ¶ ยา จ กงฺขาวิตรณา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานํ.
อนิจฺจโต มนสิกโรโต กึ ภยโต อุปฏฺาติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กึ ภยโต อุปฏฺาติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กึ ภยโต อุปฏฺาติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต นิมิตฺตํ ภยโต อุปฏฺาติ ¶ . ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปวตฺตํ ภยโต อุปฏฺาติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต นิมิตฺตฺจ ปวตฺตฺจ ภยโต อุปฏฺาติ.
ยา จ ภยตุปฏฺาเน ปฺา ยฺจ อาทีนเว าณํ ยา จ นิพฺพิทา, อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานนฺติ? ยา จ ภยตุปฏฺาเน ปฺา ยฺจ อาทีนเว าณํ ยา จ นิพฺพิทา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานํ.
ยา จ อนตฺตานุปสฺสนา ยา จ สฺุตานุปสฺสนา, อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานนฺติ? ยา จ อนตฺตานุปสฺสนา ยา จ สฺุตานุปสฺสนา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานํ.
อนิจฺจโต มนสิกโรโต กึ ปฏิสงฺขา าณํ อุปฺปชฺชติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กึ ปฏิสงฺขา าณํ อุปฺปชฺชติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กึ ปฏิสงฺขา าณํ อุปฺปชฺชติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต นิมิตฺตํ ปฏิสงฺขา าณํ อุปฺปชฺชติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปวตฺตํ ¶ ปฏิสงฺขา าณํ ¶ อุปฺปชฺชติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต นิมิตฺตฺจ ปวตฺตฺจ ปฏิสงฺขา าณํ อุปฺปชฺชติ.
ยา จ มุจฺจิตุกมฺยตา ยา จ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ยา จ สงฺขารุเปกฺขา, อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานนฺติ? ยา จ มุจฺจิตุกมฺยตา ยา จ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา ยา จ สงฺขารุเปกฺขา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานํ.
อนิจฺจโต มนสิกโรโต กุโต จิตฺตํ วุฏฺาติ, กตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ? ทุกฺขโต มนสิกโรโต กุโต จิตฺตํ วุฏฺาติ, กตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ? อนตฺตโต มนสิกโรโต กุโต จิตฺตํ ¶ วุฏฺาติ, กตฺถ จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต นิมิตฺตา จิตฺตํ วุฏฺาติ, อนิมิตฺเต จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. ทุกฺขโต มนสิกโรโต ปวตฺตา จิตฺตํ วุฏฺาติ, อปฺปวตฺเต จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. อนตฺตโต มนสิกโรโต นิมิตฺตา จ ปวตฺตา จ จิตฺตํ วุฏฺาติ, อนิมิตฺเต อปฺปวตฺเต นิโรเธ นิพฺพานธาตุยา [นิโรธนิพฺพานธาตุยา (สี.)] จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ.
ยา จ พหิทฺธาวุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา เย จ โคตฺรภู ธมฺมา, อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานนฺติ? ยา จ พหิทฺธาวุฏฺานวิวฏฺฏเน ¶ ปฺา เย จ โคตฺรภู ธมฺมา, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานํ.
อนิจฺจโต ¶ มนสิกโรนฺโต กตเมน วิโมกฺเขน วิมุจฺจติ? ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต กตเมน วิโมกฺเขน วิมุจฺจติ? อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต กตเมน วิโมกฺเขน วิมุจฺจติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ. ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ. อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต สฺุตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ. ยา จ ทุภโตวุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา ยฺจ มคฺเค าณํ ¶ , อิเม ธมฺมา นานตฺถา เจว นานาพฺยฺชนา จ, อุทาหุ เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานนฺติ? ยา จ ทุภโตวุฏฺานวิวฏฺฏเน ปฺา ยฺจ มคฺเค าณํ, อิเม ธมฺมา เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นานํ.
๒๒๘. กติหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ [นานาขเณ (สฺยา. ก.)] โหนฺติ? กติหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติ? จตูหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ. สตฺตหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติ.
กตเมหิ จตูหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ? อาธิปเตยฺยฏฺเน, อธิฏฺานฏฺเน, อภินีหารฏฺเน, นิยฺยานฏฺเน. กถํ อาธิปเตยฺยฏฺเน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต อนิมิตฺโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, ทุกฺขโต มนสิกโรโต อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ, อนตฺตโต มนสิกโรโต สฺุโต วิโมกฺโข อาธิปเตยฺโย โหติ. เอวํ ¶ อาธิปเตยฺยฏฺเน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ.
กถํ อธิฏฺานฏฺเน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน จิตฺตํ อธิฏฺาติ, ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส ¶ วเสน จิตฺตํ อธิฏฺาติ, อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต สฺุตวิโมกฺขสฺส วเสน จิตฺตํ อธิฏฺาติ. เอวํ อธิฏฺานฏฺเน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ.
กถํ ¶ อภินีหารฏฺเน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน จิตฺตํ อภินีหรติ, ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน จิตฺตํ อภินีหรติ, อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต สฺุตวิโมกฺขสฺส วเสน จิตฺตํ อภินีหรติ. เอวํ อภินีหารฏฺเน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ.
กถํ นิยฺยานฏฺเน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺส วเสน นิโรธํ ¶ นิพฺพานํ นิยฺยาติ, ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขสฺส วเสน นิโรธํ นิพฺพานํ นิยฺยาติ, อนตฺตโต มนสิกโรนฺโต สฺุตวิโมกฺขสฺส วเสน นิโรธํ นิพฺพานํ นิยฺยาติ. เอวํ นิยฺยานฏฺเน ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ. อิเมหิ จตูหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา นานากฺขเณ โหนฺติ.
กตเมหิ สตฺตหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติ ¶ ? สโมธานฏฺเน, อธิคมนฏฺเน, ปฏิลาภฏฺเน ปฏิเวธฏฺเน, สจฺฉิกิริยฏฺเน, ผสฺสนฏฺเน, อภิสมยฏฺเน. กถํ สโมธานฏฺเน อธิคมนฏฺเน ปฏิลาภฏฺเน ปฏิเวธฏฺเน สจฺฉิกิริยฏฺเน ผสฺสนฏฺเน อภิสมยฏฺเน ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติ? อนิจฺจโต มนสิกโรนฺโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. ยโต มุจฺจติ, ตตฺถ น ปณิทหตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. ยตฺถ น ปณิทหติ, เตน สฺุโติ – สฺุโต วิโมกฺโข. เยน สฺุโ, เตน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโตติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. เอวํ สโมธานฏฺเน อธิคมนฏฺเน ปฏิลาภฏฺเน ปฏิเวธฏฺเน สจฺฉิกิริยฏฺเน ผสฺสนฏฺเน อภิสมยฏฺเน ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติ.
ทุกฺขโต มนสิกโรนฺโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. ยตฺถ น ปณิทหติ, เตน สฺุโติ – สฺุโต วิโมกฺโข. เยน สฺุโ, เตน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโตติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. เยน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโต, ตตฺถ น ปณิทหตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. เอวํ สโมธานฏฺเน อธิคมนฏฺเน ปฏิลาภฏฺเน ปฏิเวธฏฺเน สจฺฉิกิริยฏฺเน ผสฺสนฏฺเน อภิสมยฏฺเน ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติ.
อนตฺตโต ¶ ¶ ¶ มนสิกโรนฺโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สฺุโต วิโมกฺโข. เยน สฺุโ, เตน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโตติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. เยน นิมิตฺเตน อนิมิตฺโต, ตตฺถ น ปณิทหตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. ยตฺถ น ปณิทหติ, เตน สฺุโติ – สฺุโต วิโมกฺโข. เอวํ สโมธานฏฺเน ¶ อธิคมนฏฺเน ปฏิลาภฏฺเน ปฏิเวธฏฺเน สจฺฉิกิริยฏฺเน ผสฺสนฏฺเน อภิสมยฏฺเน ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติ. อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ ตโย วิโมกฺขา เอกกฺขเณ โหนฺติ.
๒๒๙. อตฺถิ วิโมกฺโข, อตฺถิ มุขํ, อตฺถิ วิโมกฺขมุขํ, อตฺถิ วิโมกฺขปจฺจนีกํ, อตฺถิ วิโมกฺขานุโลมํ, อตฺถิ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, อตฺถิ วิโมกฺขภาวนา, อตฺถิ วิโมกฺขปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ.
กตโม วิโมกฺโข? สฺุโต วิโมกฺโข, อนิมิตฺโต วิโมกฺโข, อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. กตโม สฺุโต วิโมกฺโข? อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ นิจฺจโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สฺุโต วิโมกฺโข. ทุกฺขานุปสฺสนาาณํ สุขโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สฺุโต วิโมกฺโข. อนตฺตานุปสฺสนาาณํ อตฺตโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สฺุโต วิโมกฺโข. นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ นนฺทิยา อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สฺุโต วิโมกฺโข. วิราคานุปสฺสนาาณํ ราคโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สฺุโต วิโมกฺโข. นิโรธานุปสฺสนาาณํ สมุทยโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สฺุโต วิโมกฺโข. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาาณํ อาทานโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สฺุโต วิโมกฺโข. อนิมิตฺตานุปสฺสนาาณํ นิมิตฺตโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สฺุโต วิโมกฺโข. อปฺปณิหิตานุปสฺสนาาณํ ปณิธิยา อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สฺุโต วิโมกฺโข. สฺุตานุปสฺสนาาณํ สพฺพาภินิเวเสหิ มุจฺจตีติ – สฺุโต วิโมกฺโข.
รูเป ¶ อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ นิจฺจโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สฺุโต วิโมกฺโข…เป… รูเป สฺุตานุปสฺสนาาณํ สพฺพาภินิเวเสหิ มุจฺจตีติ – สฺุโต วิโมกฺโข. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ นิจฺจโต อภินิเวสา มุจฺจตีติ – สฺุโต วิโมกฺโข…เป… ชรามรเณ สฺุตานุปสฺสนาาณํ สพฺพาภินิเวเสหิ ¶ มุจฺจตีติ – สฺุโต วิโมกฺโข. อยํ ¶ สฺุโต วิโมกฺโข.
กตโม อนิมิตฺโต วิโมกฺโข? อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ นิจฺจโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต ¶ วิโมกฺโข. ทุกฺขานุปสฺสนาาณํ สุขโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. อนตฺตานุปสฺสนาาณํ อตฺตโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ นนฺทิยา นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. วิราคานุปสฺสนาาณํ ราคโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. นิโรธานุปสฺสนาาณํ สมุทยโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาาณํ อาทานโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. อนิมิตฺตานุปสฺสนาาณํ สพฺพนิมิตฺเตหิ มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. อปฺปณิหิตานุปสฺสนาาณํ ปณิธิยา นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. สฺุตานุปสฺสนาาณํ อภินิเวสโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข.
รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ นิจฺจโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข ¶ …เป… รูเป อนิมิตฺตานุปสฺสนาาณํ สพฺพนิมิตฺเตหิ มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. รูเป อปฺปณิหิตานุปสฺสนาาณํ ปณิธิยา นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. รูเป สฺุตานุปสฺสนาาณํ อภินิเวสโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ นิจฺจโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ สพฺพนิมิตฺเตหิ มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. ชรามรเณ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาาณํ ปณิธิยา นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. ชรามรเณ สฺุตานุปสฺสนาาณํ อภินิเวสโต นิมิตฺตา มุจฺจตีติ – อนิมิตฺโต วิโมกฺโข. อยํ อนิมิตฺโต วิโมกฺโข.
กตโม อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข? อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ นิจฺจโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. ทุกฺขานุปสฺสนาาณํ สุขโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. อนตฺตานุปสฺสนาาณํ อตฺตโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ นนฺทิยา ปณิธิยา มุจฺจตีติ ¶ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. วิราคานุปสฺสนาาณํ ¶ ราคโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. นิโรธานุปสฺสนาาณํ สมุทยโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาาณํ อาทานโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. อนิมิตฺตานุปสฺสนาาณํ ¶ นิมิตฺตโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. อปฺปณิหิตานุปสฺสนาาณํ ¶ สพฺพปณิธีหิ มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. สฺุตานุปสฺสนาาณํ อภินิเวสโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข.
รูเป อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ นิจฺจโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข…เป… รูเป อปฺปณิหิตานุปสฺสนาาณํ สพฺพปณิธีหิ มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. รูเป สฺุตานุปสฺสนาาณํ อภินิเวสโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนาาณํ นิจฺจโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข…เป… ชรามรเณ อปฺปณิหิตานุปสฺสนาาณํ สพฺพปณิธีหิ มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. ชรามรเณ สฺุตานุปสฺสนาาณํ อภินิเวสโต ปณิธิยา มุจฺจตีติ – อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. อยํ อปฺปณิหิโต วิโมกฺโข. อยํ วิโมกฺโข.
๒๓๐. กตมํ มุขํ? เย ตตฺถ ชาตา อนวชฺชา กุสลา โพธิปกฺขิยาธมฺมา, อิทํ มุขํ.
กตมํ วิโมกฺขมุขํ? ยํ เตสํ ธมฺมานํ อารมฺมณํ นิโรโธ นิพฺพานํ, อิทํ วิโมกฺขมุขํ. วิโมกฺขฺจ มุขฺจ วิโมกฺขมุขํ, อิทํ วิโมกฺขมุขํ.
กตมํ ¶ วิโมกฺขปจฺจนีกํ? ตีณิ อกุสลมูลานิ วิโมกฺขปจฺจนีกานิ, ตีณิ ทุจฺจริตานิ วิโมกฺขปจฺจนีกานิ, สพฺเพปิ อกุสลา ธมฺมา วิโมกฺขปจฺจนีกา, อิทํ วิโมกฺขปจฺจนีกํ.
กตมํ ¶ วิโมกฺขานุโลมํ? ตีณิ กุสลมูลานิ วิโมกฺขานุโลมานิ, ตีณิ สุจริตานิ วิโมกฺขานุโลมานิ, สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา วิโมกฺขานุโลมา, อิทํ วิโมกฺขานุโลมํ.
กตโม ¶ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ? สฺาวิวฏฺโฏ, เจโตวิวฏฺโฏ, จิตฺตวิวฏฺโฏ, าณวิวฏฺโฏ, วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, สจฺจวิวฏฺโฏ. สฺชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – สฺาวิวฏฺโฏ. เจตยนฺโต วิวฏฺฏตีติ – เจโตวิวฏฺโฏ. วิชานนฺโต วิวฏฺฏตีติ – จิตฺตวิวฏฺโฏ. าณํ กโรนฺโต วิวฏฺฏตีติ – าณวิวฏฺโฏ. โวสชฺชนฺโต วิวฏฺฏตีติ – วิโมกฺขวิวฏฺโฏ. ตถฏฺเน วิวฏฺฏตีติ – สจฺจวิวฏฺโฏ.
ยตฺถ ¶ สฺาวิวฏฺโฏ ตตฺถ เจโตวิวฏฺโฏ, ยตฺถ เจโตวิวฏฺโฏ ตตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ, ยตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ ตตฺถ จิตฺตวิวฏฺโฏ, ยตฺถ จิตฺตวิวฏฺโฏ ตตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ. ยตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ ตตฺถ าณวิวฏฺโฏ, ยตฺถ าณวิวฏฺโฏ ตตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ. ยตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ าณวิวฏฺโฏ ตตฺถ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ, ยตฺถ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ ตตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ าณวิวฏฺโฏ. ยตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ าณวิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ ตตฺถ สจฺจวิวฏฺโฏ, ยตฺถ สจฺจวิวฏฺโฏ ตตฺถ สฺาวิวฏฺโฏ เจโตวิวฏฺโฏ จิตฺตวิวฏฺโฏ าณวิวฏฺโฏ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ. อยํ วิโมกฺขวิวฏฺโฏ.
กตมา ¶ วิโมกฺขภาวนา? ปมสฺส ฌานสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, ทุติยสฺส ฌานสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, ตติยสฺส ฌานสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา…เป… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, โสตาปตฺติมคฺคสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, สกทาคามิมคฺคสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, อนาคามิมคฺคสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, อรหตฺตมคฺคสฺส อาเสวนา ภาวนา พหุลีกมฺมํ, อยํ ¶ วิโมกฺขภาวนา.
กตมา วิโมกฺขปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิ? ปมสฺส ฌานสฺส ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา, ทุติยสฺส ฌานสฺส ปฏิลาโภ วา วิปาโก วา, ตติยสฺส ฌานสฺส…เป… จตุตฺถสฺส ฌานสฺส… อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา ปฏิลาโภ วา วิปาโก ¶ วา, โสตาปตฺติมคฺคสฺส โสตาปตฺติผลํ, สกทาคามิมคฺคสฺส สกทาคามิผลํ, อนาคามิมคฺคสฺส อนาคามิผลํ, อรหตฺตมคฺคสฺส อรหตฺตผลํ, อยํ วิโมกฺขปฺปฏิปฺปสฺสทฺธีติ.
ตติยภาณวาโร.
วิโมกฺขกถา นิฏฺิตา.
๖. คติกถา
๒๓๑. คติสมฺปตฺติยา ¶ ¶ ¶ าณสมฺปยุตฺเต กตินํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ กามาวจรานํ เทวานํ าณสมฺปยุตฺเต กตินํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? รูปาวจรานํ เทวานํ กตินํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? อรูปาวจรานํ เทวานํ กตินํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ?
คติสมฺปตฺติยา าณสมฺปยุตฺเต อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ. ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ กามาวจรานํ เทวานํ าณสมฺปยุตฺเต อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ. รูปาวจรานํ เทวานํ อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ. อรูปาวจรานํ เทวานํ อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ.
๒๓๒. คติสมฺปตฺติยา าณสมฺปยุตฺเต กตเมสํ อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา; ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ. เตน วุจฺจติ – กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา. นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา; ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ. เตน วุจฺจติ – อกุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตา; ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ นามรูปํ’’ ¶ .
ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปฺจกฺขนฺธา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา ¶ โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตฺตาโร ¶ มหาภูตา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย ชีวิตสงฺขารา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ ¶ , วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามฺจ รูปฺจ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม จุทฺทส ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามฺจ วิฺาณฺจ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม ¶ จุทฺทส ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม อฏฺวีสติ ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. คติสมฺปตฺติยา าณสมฺปยุตฺเต อิเมสํ อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ.
ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ กามาวจรานํ เทวานํ าณสมฺปยุตฺเต กตเมสํ อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา; ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา’’. นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา; ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อกุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา’’. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตา; ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา ¶ โหนฺติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ นามรูปํ’’.
ปฏิสนฺธิกฺขเณ ¶ ปฺจกฺขนฺธา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตฺตาโร มหาภูตา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย ชีวิตสงฺขารา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา ¶ โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามฺจ รูปฺจ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม จุทฺทส ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา ¶ โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามฺจ วิฺาณฺจ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม จุทฺทส ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม อฏฺวีสติ ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ กามาวจรานํ เทวานํ าณสมฺปยุตฺเต อิเมสํ อฏฺนฺนํ ¶ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ.
รูปาวจรานํ เทวานํ กตเมสํ อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา…เป… รูปาวจรานํ เทวานํ อิเมสํ อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ.
อรูปาวจรานํ เทวานํ กตเมสํ อฏฺนฺนํ เหตูนํ ¶ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ตโย เหตู กุสลา; ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา’’. นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา; ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย ¶ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อกุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา’’. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู อพฺยากตา; ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘นามปจฺจยาปิ วิฺาณํ วิฺาณปจฺจยาปิ นามํ’’.
ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปฺจินฺทฺริยานิ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย เหตู สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามฺจ วิฺาณฺจ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม จุทฺทส ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา ¶ โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา ¶ โหนฺติ. อรูปาวจรานํ เทวานํ อิเมสํ อฏฺนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ.
๒๓๓. คติสมฺปตฺติยา าณวิปฺปยุตฺเต กตินํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ กามาวจรานํ เทวานํ าณวิปฺปยุตฺเต กตินํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ?
คติสมฺปตฺติยา าณวิปฺปยุตฺเต ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ. ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ กามาวจรานํ เทวานํ าณวิปฺปยุตฺเต ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ ¶ .
คติสมฺปตฺติยา าณวิปฺปยุตฺเต กตเมสํ ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ทฺเว เหตู กุสลา; ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ. เตน วุจฺจติ – กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา. นิกนฺติกฺขเณ ทฺเว เหตู อกุสลา; ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ. เตน วุจฺจติ – อกุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทฺเว เหตู อพฺยากตา; ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย ¶ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘นามรูปปจฺจยาปิ วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยาปิ นามรูปํ’’.
ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปฺจกฺขนฺธา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา ¶ โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตฺตาโร มหาภูตา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ตโย ชีวิตสงฺขารา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามฺจ รูปฺจ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม จุทฺทส ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตฺตาโร ขนฺธา อรูปิโน สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ ทฺเว เหตู สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามฺจ วิฺาณฺจ สหชาตปจฺจยา ¶ โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. ปฏิสนฺธิกฺขเณ อิเม ทฺวาทส ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ ¶ . ปฏิสนฺธิกฺขเณ ¶ อิเม ฉพฺพีสติ ธมฺมา สหชาตปจฺจยา โหนฺติ, อฺมฺปจฺจยา โหนฺติ, นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, วิปฺปยุตฺตปจฺจยา โหนฺติ. คติสมฺปตฺติยา าณวิปฺปยุตฺเต อิเมสํ ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ.
ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ กามาวจรานํ เทวานํ าณวิปฺปยุตฺเต กตเมสํ ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหติ? กุสลกมฺมสฺส ชวนกฺขเณ ทฺเว เหตู กุสลา; ตสฺมึ ขเณ ชาตเจตนาย สหชาตปจฺจยา โหนฺติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘กุสลมูลปจฺจยาปิ สงฺขารา…เป… ขตฺติยมหาสาลานํ พฺราหฺมณมหาสาลานํ คหปติมหาสาลานํ ¶ กามาวจรานํ เทวานํ าณวิปฺปยุตฺเต อิเมสํ ฉนฺนํ เหตูนํ ปจฺจยา อุปปตฺติ โหตี’’ติ.
คติกถา นิฏฺิตา.
๗. กมฺมกถา
๒๓๔. อโหสิ ¶ ¶ กมฺมํ, อโหสิ กมฺมวิปาโก. อโหสิ กมฺมํ, นาโหสิ กมฺมวิปาโก. อโหสิ กมฺมํ, อตฺถิ กมฺมวิปาโก. อโหสิ กมฺมํ, นตฺถิ กมฺมวิปาโก. อโหสิ กมฺมํ, ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก. อโหสิ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก. [อตีตกมฺมํ]
อตฺถิ กมฺมํ, อตฺถิ กมฺมวิปาโก. อตฺถิ กมฺมํ, นตฺถิ กมฺมวิปาโก. อตฺถิ กมฺมํ, ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก ¶ . อตฺถิ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก. [ปจฺจุปฺปนฺนกมฺมํ]
ภวิสฺสติ กมฺมํ, ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก. ภวิสฺสติ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ กมฺมวิปาโก. [อนาคตกมฺมํ]
๒๓๕. อโหสิ กุสลํ กมฺมํ, อโหสิ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อโหสิ กุสลํ กมฺมํ, นาโหสิ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อโหสิ กุสลํ กมฺมํ, อตฺถิ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อโหสิ กุสลํ กมฺมํ, นตฺถิ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อโหสิ กุสลํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อโหสิ กุสลํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก.
อตฺถิ กุสลํ กมฺมํ, อตฺถิ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อตฺถิ กุสลํ กมฺมํ, นตฺถิ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อตฺถิ กุสลํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อตฺถิ กุสลํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก.
ภวิสฺสติ ¶ กุสลํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. ภวิสฺสติ กุสลํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ กุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก.
อโหสิ อกุสลํ กมฺมํ, อโหสิ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อโหสิ อกุสลํ กมฺมํ, นาโหสิ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อโหสิ ¶ อกุสลํ กมฺมํ, อตฺถิ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อโหสิ อกุสลํ กมฺมํ, นตฺถิ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อโหสิ อกุสลํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อโหสิ อกุสลํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก.
อตฺถิ อกุสลํ ¶ กมฺมํ, อตฺถิ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อตฺถิ อกุสลํ กมฺมํ, นตฺถิ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อตฺถิ อกุสลํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อตฺถิ อกุสลํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก.
ภวิสฺสติ อกุสลํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ ¶ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. ภวิสฺสติ อกุสลํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปาโก.
อโหสิ สาวชฺชํ กมฺมํ…เป… อโหสิ อนวชฺชํ กมฺมํ…เป… อโหสิ กณฺหํ กมฺมํ…เป… อโหสิ สุกฺกํ กมฺมํ…เป… อโหสิ สุขุทฺรยํ กมฺมํ…เป… อโหสิ ทุกฺขุทฺรยํ กมฺมํ…เป… อโหสิ สุขวิปากํ กมฺมํ…เป… อโหสิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, อโหสิ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อโหสิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, นาโหสิ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อโหสิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, อตฺถิ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อโหสิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, นตฺถิ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อโหสิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อโหสิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโก.
อตฺถิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, อตฺถิ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อตฺถิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, นตฺถิ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อตฺถิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. อตฺถิ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโก.
ภวิสฺสติ ¶ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, ภวิสฺสติ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโก. ภวิสฺสติ ทุกฺขวิปากํ กมฺมํ, น ภวิสฺสติ ทุกฺขวิปากสฺส กมฺมสฺส วิปาโกติ.
กมฺมกถา นิฏฺิตา.
๘. วิปลฺลาสกถา
๒๓๖. ปุริมนิทานํ ¶ ¶ . ‘‘จตฺตาโรเม ¶ ¶ , ภิกฺขเว [อ. นิ. ๔.๔๙ ปสฺสิตพฺพา], สฺาวิปลฺลาสา จิตฺตวิปลฺลาสา ทิฏฺิวิปลฺลาสา. กตเม จตฺตาโร? อนิจฺเจ, ภิกฺขเว, นิจฺจนฺติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส. ทุกฺเข, ภิกฺขเว, สุขนฺติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส. อนตฺตนิ, ภิกฺขเว, อตฺตาติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส. อสุเภ, ภิกฺขเว, สุภนฺติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สฺาวิปลฺลาสา จิตฺตวิปลฺลาสา ทิฏฺิวิปลฺลาสา.
‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, นสฺาวิปลฺลาสา นจิตฺตวิปลฺลาสา นทิฏฺิวิปลฺลาสา. กตเม จตฺตาโร? อนิจฺเจ, ภิกฺขเว, อนิจฺจนฺติ นสฺาวิปลฺลาโส นจิตฺตวิปลฺลาโส นทิฏฺิวิปลฺลาโส. ทุกฺเข, ภิกฺขเว, ทุกฺขนฺติ นสฺาวิปลฺลาโส นจิตฺตวิปลฺลาโส นทิฏฺิวิปลฺลาโส. อนตฺตนิ, ภิกฺขเว, อนตฺตาติ นสฺาวิปลฺลาโส นจิตฺตวิปลฺลาโส นทิฏฺิวิปลฺลาโส. อสุเภ, ภิกฺขเว, อสุภนฺติ นสฺาวิปลฺลาโส นจิตฺตวิปลฺลาโส นทิฏฺิวิปลฺลาโส. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร นสฺาวิปลฺลาสา นจิตฺตวิปลฺลาสา นทิฏฺิวิปลฺลาสา’’ติ.
‘‘อนิจฺเจ ¶ นิจฺจสฺิโน, ทุกฺเข จ สุขสฺิโน;
อนตฺตนิ จ อตฺตาติ [อตฺตสฺิโน (สฺยา.) อ. นิ. ๔.๔๙ ปสฺสิตพฺพา], อสุเภ สุภสฺิโน;
มิจฺฉาทิฏฺิหตา สตฺตา, ขิตฺตจิตฺตา วิสฺิโน.
‘‘เต ¶ ¶ โยคยุตฺตา มารสฺส, อโยคกฺเขมิโน ชนา;
สตฺตา คจฺฉนฺติ สํสารํ, ชาติมรณคามิโน.
‘‘ยทา จ พุทฺธา โลกสฺมึ, อุปฺปชฺชนฺติ ปภงฺกรา;
เต อิมํ ธมฺมํ ปกาเสนฺติ, ทุกฺขูปสมคามินํ.
‘‘เตสํ สุตฺวาน สปฺปฺา, สจิตฺตํ ปจฺจลทฺธุ [ปจฺจลทฺธุํ (สฺยา.), ปจฺจลทฺธา อ. นิ. ๔.๔๙] เต;
อนิจฺจํ อนิจฺจโต ทกฺขุํ, ทุกฺขมทฺทกฺขุ ทุกฺขโต.
‘‘อนตฺตนิ ¶ อนตฺตาติ, อสุภํ อสุภตทฺทสุํ;
สมฺมาทิฏฺิสมาทานา, สพฺพํ ทุกฺขํ อุปจฺจคุ’’นฺติ.
อิเม จตฺตาโร วิปลฺลาสา ทิฏฺิสมฺปนฺนสฺส ปุคฺคลสฺส ปหีนา, อปฺปหีนาติ. เกจิ ปหีนา, เกจิ อปฺปหีนา? อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส ปหีโน. ทุกฺเข สุขนฺติ สฺา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺิวิปลฺลาโส ปหีโน. อนตฺตนิ อตฺตาติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส ปหีโน. อสุเภ สุภนฺติ สฺา อุปฺปชฺชติ, จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ทิฏฺิวิปลฺลาโส ปหีโน. ทฺวีสุ วตฺถูสุ ฉ วิปลฺลาสา ปหีนา ¶ . ทฺวีสุ วตฺถูสุ ทฺเว วิปลฺลาสา ปหีนา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปฺปหีนา. จตูสุ วตฺถูสุ อฏฺ วิปลฺลาสา ปหีนา, จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปฺปหีนาติ.
วิปลฺลาสกถา นิฏฺิตา.
๙. มคฺคกถา
๒๓๗. มคฺโคติ ¶ ¶ เกนฏฺเน มคฺโค? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิยา ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, กิเลสานํ ปริยาทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, ปฏิเวธาทิวิโสธนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส โวทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, วิเสสาธิคมาย มคฺโค เจว เหตุ จ, อุตฺตริ ปฏิเวธาย [อุตฺตรึ ปฏิเวธาย (สฺยา.)] มคฺโค เจว เหตุ จ, สจฺจาภิสมยาย มคฺโค เจว เหตุ จ, นิโรเธ ปติฏฺาปนาย มคฺโค เจว เหตุ จ.
อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปสฺส ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, กิเลสานํ ปริยาทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, ปฏิเวธาทิวิโสธนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส โวทานาย มคฺโค เจว ¶ เหตุ จ, วิเสสาธิคมาย มคฺโค เจว เหตุ จ, อุตฺตริ ¶ ปฏิเวธาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สจฺจาภิสมยาย มคฺโค เจว เหตุ จ, นิโรเธ ปติฏฺาปนาย มคฺโค เจว เหตุ จ.
ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, กิเลสานํ ปริยาทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, ปฏิเวธาทิวิโสธนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส โวทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, วิเสสาธิคมาย มคฺโค เจว เหตุ จ, อุตฺตริ ปฏิเวธาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สจฺจาภิสมยาย ¶ มคฺโค เจว เหตุ จ, นิโรเธ ปติฏฺาปนาย มคฺโค เจว เหตุ จ.
สมุฏฺานฏฺเน ¶ สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตสฺส ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, กิเลสานํ ปริยาทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ ปฏิเวธาทิวิโสธนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส โวทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, วิเสสาธิคมาย มคฺโค เจว เหตุ จ, อุตฺตริ ปฏิเวธาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สจฺจาภิสมยาย มคฺโค เจว เหตุ จ, นิโรเธ ปติฏฺาปนาย มคฺโค เจว เหตุ จ.
โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวสฺส ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ…เป… ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามสฺส ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ ¶ จ…เป… อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิสฺส ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, กิเลสานํ ปริยาทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, ปฏิเวธาทิวิโสธนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส โวทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, วิเสสาธิคมาย มคฺโค เจว เหตุ จ, อุตฺตริ ปฏิเวธาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สจฺจาภิสมยาย มคฺโค เจว เหตุ จ, นิโรเธ ปติฏฺาปนาย มคฺโค เจว เหตุ จ.
สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกสฺส กามราคสฺโชนสฺส ปฏิฆสฺโชนสฺส โอฬาริกสฺส กามราคานุสยสฺส ปฏิฆานุสยสฺส ปหานาย มคฺโค เจว ¶ เหตุ จ, สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, กิเลสานํ ปริยาทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, ปฏิเวธาทิวิโสธนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส โวทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, วิเสสาธิคมาย มคฺโค เจว เหตุ จ, อุตฺตริ ปฏิเวธาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สจฺจาภิสมยาย มคฺโค เจว เหตุ จ, นิโรเธ ปติฏฺาปนาย มคฺโค เจว เหตุ จ.
อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน ¶ สมฺมาสมาธิ อนุสหคตสฺส กามราคสฺโชนสฺส ¶ ปฏิฆสฺโชนสฺส, อนุสหคตสฺส กามราคานุสยสฺส ปฏิฆานุสยสฺส ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, กิเลสานํ ปริยาทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, ปฏิเวธาทิวิโสธนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส โวทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ ¶ , วิเสสาธิคมาย มคฺโค เจว เหตุ จ, อุตฺตริ ปฏิเวธาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สจฺจาภิสมยาย มคฺโค เจว เหตุ จ, นิโรเธ ปติฏฺาปนาย มคฺโค เจว เหตุ จ.
อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ รูปราคสฺส อรูปราคสฺส มานสฺส อุทฺธจฺจสฺส อวิชฺชาย, มานานุสยสฺส ภวราคานุสยสฺส อวิชฺชานุสยสฺส ปหานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, กิเลสานํ ปริยาทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, ปฏิเวธาทิวิโสธนาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, จิตฺตสฺส, โวทานาย มคฺโค เจว เหตุ จ, วิเสสาธิคมาย มคฺโค เจว เหตุ จ, อุตฺตริ ปฏิเวธาย มคฺโค เจว เหตุ จ, สจฺจาภิสมยาย มคฺโค เจว, เหตุ จ, นิโรเธ ปติฏฺาปนาย มคฺโค เจว เหตุ จ.
ทสฺสนมคฺโค สมฺมาทิฏฺิ, อภินิโรปนมคฺโค สมฺมาสงฺกปฺโป ¶ , ปริคฺคหมคฺโค สมฺมาวาจา, สมุฏฺานมคฺโค สมฺมากมฺมนฺโต, โวทานมคฺโค สมฺมาอาชีโว, ปคฺคหมคฺโค สมฺมาวายาโม, อุปฏฺานมคฺโค สมฺมาสติ, อวิกฺเขปมคฺโค สมฺมาสมาธิ. อุปฏฺานมคฺโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปวิจยมคฺโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปคฺคหมคฺโค วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ผรณมคฺโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, อุปสมมคฺโค ¶ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิกฺเขปมคฺโค สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานมคฺโค อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยมคฺโค สทฺธาพลํ, โกสชฺเช อกมฺปิยมคฺโค วีริยพลํ, ปมาเท อกมฺปิยมคฺโค สติพลํ, อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยมคฺโค สมาธิพลํ, อวิชฺชาย อกมฺปิยมคฺโค ปฺาพลํ. อธิโมกฺขมคฺโค สทฺธินฺทฺริยํ, ปคฺคหมคฺโค วีริยินฺทฺริยํ, อุปฏฺานมคฺโค ¶ สตินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปมคฺโค สมาธินฺทฺริยํ, ทสฺสนมคฺโค ปฺินฺทฺริยํ.
อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยา มคฺโค, อกมฺปิยฏฺเน พลา มคฺโค, นิยฺยานฏฺเน โพชฺฌงฺคา มคฺโค, เหตุฏฺเน มคฺคงฺคา มคฺโค, อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานา มคฺโค, ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานา มคฺโค, อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทา มคฺโค, ตถฏฺเน สจฺจานิ มคฺโค, อวิกฺเขปฏฺเน สมโถ มคฺโค, อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา มคฺโค, เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนา มคฺโค, อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธา มคฺโค, สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ มคฺโค, อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ มคฺโค, ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ มคฺโค, มุตฺตฏฺเน วิโมกฺโข มคฺโค, ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชา ¶ มคฺโค, ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺติ มคฺโค, สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ มคฺโค, ฉนฺโท มูลฏฺเน มคฺโค, มนสิกาโร สมุฏฺานฏฺเน ¶ มคฺโค, ผสฺโส สโมธานฏฺเน มคฺโค, เวทนา สโมสรณฏฺเน มคฺโค, สมาธิ ปมุขฏฺเน มคฺโค, สติ อาธิปเตยฺยฏฺเน มคฺโค, ปฺา ตตุตฺตรฏฺเน มคฺโค, วิมุตฺติ สารฏฺเน มคฺโค, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน มคฺโคติ.
มคฺคกถา นิฏฺิตา.
๑๐. มณฺฑเปยฺยกถา
๒๓๘. ‘‘มณฺฑเปยฺยมิทํ ¶ ¶ , ภิกฺขเว, พฺรหฺมจริยํ. สตฺถา สมฺมุขีภูโต ติธตฺตมณฺโฑ [ติวิโธ มณฺโฑ (พหูสุ) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]. สตฺถริ สมฺมุขีภูเต เทสนามณฺโฑ, ปฏิคฺคหมณฺโฑ, พฺรหฺมจริยมณฺโฑ’’.
กตโม เทสนามณฺโฑ? จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ อาจิกฺขนา เทสนา ปฺาปนา ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ [อุตฺตานิกมฺมํ (ก.)], จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ…เป… จตุนฺนํ สมฺมปฺปธานานํ… จตุนฺนํ อิทฺธิปาทานํ… ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ… ปฺจนฺนํ ¶ พลานํ… สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ… อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส อาจิกฺขนา เทสนา ปฺาปนา ¶ ปฏฺปนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกมฺมํ – อยํ เทสนามณฺโฑ.
กตโม ปฏิคฺคหมณฺโฑ? ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย อุปาสกา อุปาสิกาโย เทวา มนุสฺสา เย วา ปนฺเปิ เกจิ วิฺาตาโร – อยํ ปฏิคฺคหมณฺโฑ.
กตโม พฺรหฺมจริยมณฺโฑ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ, สมฺมาสงฺกปฺโป, สมฺมาวาจา, สมฺมากมฺมนฺโต, สมฺมาอาชีโว, สมฺมาวายาโม, สมฺมาสติ, สมฺมาสมาธิ – อยํ พฺรหฺมจริยมณฺโฑ.
๒๓๙. อธิโมกฺขมณฺโฑ สทฺธินฺทฺริยํ, อสฺสทฺธิยํ กสโฏ; อสฺสทฺธิยํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขมณฺฑํ ¶ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. ปคฺคหมณฺโฑ วีริยินฺทฺริยํ, โกสชฺชํ กสโฏ; โกสชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา วีริยินฺทฺริยสฺส ปคฺคหมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. อุปฏฺานมณฺโฑ สตินฺทฺริยํ, ปมาโท กสโฏ; ปมาทํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สตินฺทฺริยสฺส อุปฏฺานมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. อวิกฺเขปมณฺโฑ สมาธินฺทฺริยํ, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; อุทฺธจฺจํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา ¶ สมาธินฺทฺริยสฺส อวิกฺเขปมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. ทสฺสนมณฺโฑ ปฺินฺทฺริยํ, อวิชฺชํ กสโฏ; อวิชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา ปฺินฺทฺริยสฺส ทสฺสนมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ.
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยมณฺโฑ สทฺธาพลํ, อสฺสทฺธิยํ กสโฏ; อสฺสทฺธิยํ กสฏํ ¶ ฉฑฺเฑตฺวา สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. โกสชฺเช อกมฺปิยมณฺโฑ วีริยพลํ, โกสชฺชํ กสโฏ; โกสชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา วีริยพลสฺส โกสชฺเช อกมฺปิยมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. ปมาเท อกมฺปิยมณฺโฑ สติพลํ, ปมาโท กสโฏ; ปมาทํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สติพลสฺส ปมาเท อกมฺปิยมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยมณฺโฑ สมาธิพลํ, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; อุทฺธจฺจํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมาธิพลสฺส อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. อวิชฺชาย อกมฺปิยมณฺโฑ ปฺาพลํ, อวิชฺชา กสโฏ; อวิชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา ปฺาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ.
อุปฏฺานมณฺโฑ ¶ สติสมฺโพชฺฌงฺคา, ปมาโท กสโฏ; ปมาทํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺานมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. ปวิจยมณฺโฑ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิชฺชา กสโฏ; อวิชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปวิจยมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. ปคฺคหมณฺโฑ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, โกสชฺชํ กสโฏ; โกสชฺชํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปคฺคหมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. ผรณมณฺโฑ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปริฬาโห กสโฏ; ปริฬาหํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ผรณมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. อุปสมมณฺโฑ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ , ทุฏฺุลฺลํ กสโฏ; ทุฏฺุลฺลํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ¶ อุปสมมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. อวิกฺเขปมณฺโฑ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; อุทฺธจฺจํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อวิกฺเขปมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. ปฏิสงฺขานมณฺโฑ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, อปฺปฏิสงฺขา กสโฏ; อปฺปฏิสงฺขํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ.
ทสฺสนมณฺโฑ สมฺมาทิฏฺิ, มิจฺฉาทิฏฺิ กสโฏ; มิจฺฉาทิฏฺึ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาทิฏฺิยา ทสฺสนมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. อภินิโรปนมณฺโฑ สมฺมาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาสงฺกปฺโป กสโฏ; มิจฺฉาสงฺกปฺปํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาสงฺกปฺปสฺส อภินิโรปนมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. ปริคฺคหมณฺโฑ ¶ สมฺมาวาจา, มิจฺฉาวาจา กสโฏ; มิจฺฉาวาจํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาวาจาย ปริคฺคหมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. สมุฏฺานมณฺโฑ สมฺมากมฺมนฺโต, มิจฺฉากมฺมนฺโต กสโฏ; มิจฺฉากมฺมนฺตํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมุฏฺานมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. โวทานมณฺโฑ สมฺมาอาชีโว, มิจฺฉาอาชีโว กสโฏ; มิจฺฉาอาชีวํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาอาชีวสฺส โวทานมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. ปคฺคหมณฺโฑ สมฺมาวายาโม, มิจฺฉาวายาโม กสโฏ; มิจฺฉาวายามํ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาวายามสฺส ปคฺคหมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. อุปฏฺานมณฺโฑ สมฺมาสติ, มิจฺฉาสติ กสโฏ; มิจฺฉาสตึ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาสติยา อุปฏฺานมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ. อวิกฺเขปมณฺโฑ ¶ สมฺมาสมาธิ, มิจฺฉาสมาธิ กสโฏ; มิจฺฉาสมาธึ กสฏํ ฉฑฺเฑตฺวา สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปมณฺฑํ ปิวตีติ – มณฺฑเปยฺยํ.
๒๔๐. อตฺถิ มณฺโฑ, อตฺถิ เปยฺยํ, อตฺถิ กสโฏ. อธิโมกฺขมณฺโฑ สทฺธินฺทฺริยํ, อสฺสทฺธิยํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส ¶ – อิทํ เปยฺยํ. ปคฺคหมณฺโฑ วีริยินฺทฺริยํ, โกสชฺชํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ¶ ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. อุปฏฺานมณฺโฑ สตินฺทฺริยํ, ปมาโท กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. อวิกฺเขปมณฺโฑ สมาธินฺทฺริยํ, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. ทสฺสนมณฺโฑ ปฺินฺทฺริยํ, อวิชฺชา กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ.
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยมณฺโฑ สทฺธาพลํ, อสฺสทฺธิยํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. โกสชฺเช อกมฺปิยมณฺโฑ วีริยพลํ, โกสชฺชํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. ปมาเท อกมฺปิยมณฺโฑ สติพลํ, ปมาโท กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยมณฺโฑ สมาธิพลํ, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. อวิชฺชาย อกมฺปิยมณฺโฑ ปฺาพลํ, อวิชฺชา กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส ¶ วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ.
อุปฏฺานมณฺโฑ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปมาโท กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. ปวิจยมณฺโฑ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิชฺชา กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. ปคฺคหมณฺโฑ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, โกสชฺชํ กสโฏ; ¶ โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. ผรณมณฺโฑ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปริฬาโห กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. อุปสมมณฺโฑ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ทุฏฺุลฺลํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. อวิกฺเขปมณฺโฑ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุทฺธจฺจํ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. ปฏิสงฺขานมณฺโฑ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค, อปฏิสงฺขา กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ.
ทสฺสนมณฺโฑ สมฺมาทิฏฺิ, มิจฺฉาทิฏฺิ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. อภินิโรปนมณฺโฑ สมฺมาสงฺกปฺโป, มิจฺฉาสงฺกปฺโป กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ ¶ เปยฺยํ. ปริคฺคหมณฺโฑ สมฺมาวาจา, มิจฺฉาวาจา กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ¶ ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. สมุฏฺานมณฺโฑ สมฺมากมฺมนฺโต, มิจฺฉากมฺมนฺโต กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. โวทานมณฺโฑ ¶ สมฺมาอาชีโว, มิจฺฉาอาชีโว กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. ปคฺคหมณฺโฑ สมฺมาวายาโม, มิจฺฉาวายาโม กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. อุปฏฺานมณฺโฑ สมฺมาสติ, มิจฺฉาสติ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ. อวิกฺเขปมณฺโฑ สมฺมาสมาธิ, มิจฺฉาสมาธิ กสโฏ; โย ตตฺถ อตฺถรโส ธมฺมรโส วิมุตฺติรโส – อิทํ เปยฺยํ.
ทสฺสนมณฺโฑ สมฺมาทิฏฺิ… อภินิโรปนมณฺโฑ สมฺมาสงฺกปฺโป… ปริคฺคหมณฺโฑ สมฺมาวาจา… สมุฏฺานมณฺโฑ สมฺมากมฺมนฺโต… โวทานมณฺโฑ สมฺมาอาชีโว… ปคฺคหมณฺโฑ สมฺมาวายาโม… อุปฏฺานมณฺโฑ สมฺมาสติ… อวิกฺเขปมณฺโฑ สมฺมาสมาธิ.
อุปฏฺานมณฺโฑ สติสมฺโพชฺฌงฺโค… ปวิจยมณฺโฑ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค… ปคฺคหมณฺโฑ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค… ผรณมณฺโฑ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค… อุปสมมณฺโฑ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค… อวิกฺเขปมณฺโฑ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค… ปฏิสงฺขานมณฺโฑ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค.
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยมณฺโฑ สทฺธาพลํ… โกสชฺเช อกมฺปิยมณฺโฑ วีริยพลํ… ปมาเท อกมฺปิยมณฺโฑ สติพลํ… อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยมณฺโฑ สมาธิพลํ… อวิชฺชาย อกมฺปิยมณฺโฑ ปฺาพลํ.
อธิโมกฺขมณฺโฑ ¶ สทฺธินฺทฺริยํ… ปคฺคหมณฺโฑ วีริยินฺทฺริยํ… อุปฏฺานมณฺโฑ สตินฺทฺริยํ… อวิกฺเขปมณฺโฑ ¶ สมาธินฺทฺริยํ… ทสฺสนมณฺโฑ ปฺินฺทฺริยํ.
อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยา มณฺโฑ, อกมฺปิยฏฺเน พลา มณฺโฑ, นิยฺยานฏฺเน โพชฺฌงฺคา มณฺโฑ, เหตุฏฺเน มคฺโค มณฺโฑ, อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานา มณฺโฑ, ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานา มณฺโฑ, อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทา มณฺโฑ, ตถฏฺเน สจฺจา มณฺโฑ, อวิกฺเขปฏฺเน สมโถ มณฺโฑ, อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา มณฺโฑ, เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนา มณฺโฑ, อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธา มณฺโฑ, สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ มณฺโฑ, อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ มณฺโฑ, ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ มณฺโฑ, มุตฺตฏฺเน ¶ วิโมกฺโข ¶ มณฺโฑ, ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชา มณฺโฑ, ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺติ มณฺโฑ, สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ มณฺโฑ, ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ มณฺโฑ, ฉนฺโท มูลฏฺเน มณฺโฑ, มนสิกาโร สมุฏฺานฏฺเน มณฺโฑ, ผสฺโส สโมธานฏฺเน มณฺโฑ, เวทนา สโมสรณฏฺเน มณฺโฑ, สมาธิ ปมุขฏฺเน มณฺโฑ, สติ อาธิปเตยฺยฏฺเน มณฺโฑ, ปฺา ตตุตฺตรฏฺเน มณฺโฑ, วิมุตฺติ สารฏฺเน มณฺโฑ, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน มณฺโฑติ.
จตุตฺถภาณวาโร.
มณฺฑเปยฺยกถา นิฏฺิตา.
มหาวคฺโค ปโม.
ตสฺสุทฺทานํ –
าณทิฏฺี ¶ จ อสฺสาสา, อินฺทฺริยํ วิโมกฺขปฺจมา;
คติกมฺมวิปลฺลาสา, มคฺโค มณฺเฑน เต ทสาติ.
เอส นิกายธเรหิ ปิโต, อสโม [อสฺสโม (สฺยา.)] ปโม ปวโร
วรวคฺโคติ [วรมคฺโคติ (สฺยา.)].
๒. ยุคนทฺธวคฺโค
๑. ยุคนทฺธกถา
๑. เอวํ ¶ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ อายสฺมา อานนฺโท โกสมฺพิยํ วิหรติ โฆสิตาราเม. ตตฺร โข อายสฺมา อานนฺโท ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘อาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต อานนฺทสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา อานนฺโท เอตทโวจ –
‘‘โย หิ โกจิ, อาวุโส, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา มม สนฺติเก อรหตฺตปตฺตํ [อรหตฺตํ (สฺยา.), อรหตฺตปตฺตึ อ. นิ. ๔.๑๗๐] พฺยากโรติ, สพฺพโส จตูหิ มคฺเคหิ เอเตสํ วา อฺตเรน. กตเมหิ จตูหิ?
‘‘อิธาวุโส, ภิกฺขุ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ. ตสฺส สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาวยโต มคฺโค สฺชายติ. โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ [พหุลึ กโรติ (ก.) อ. นิ. ๔.๑๗๐ ปสฺสิตพฺพา]. ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวติ. ตสฺส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาวยโต มคฺโค สฺชายติ. โส ตํ ¶ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ [ยุคนนฺธํ (ก. สี. อฏฺ.)] ภาเวติ. ตสฺส สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ¶ ภาวยโต มคฺโค สฺชายติ. โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต ¶ พหุลีกโรโต สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
‘‘ปุน จปรํ, อาวุโส, ภิกฺขุโน ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ มานสํ โหติ. โส, อาวุโส, สมโย ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว [อชฺฌตฺตฺเว (สฺยา. ก.)] สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ ¶ โหติ สมาธิยติ. ตสฺส มคฺโค สฺชายติ. โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ. ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
‘‘โย หิ โกจิ, อาวุโส, ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี วา มม สนฺติเก อรหตฺตปตฺตํ พฺยากโรติ, สพฺพโส อิเมหิ จตูหิ มคฺเคหิ, เอเตสํ วา อฺตเรนา’’ติ.
๑. สุตฺตนฺตนิทฺเทโส
๒. กถํ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ? เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. ตตฺถ ชาเต ธมฺเม อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, อนตฺตโต ¶ อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา. อิติ ปมํ สมโถ, ปจฺฉา วิปสฺสนา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวตี’’ติ. ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา, อาเสวนฏฺเน ภาวนา.
มคฺโค สฺชายตีติ กถํ มคฺโค สฺชายติ? ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ มคฺโค สฺชายติ, อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺโค สฺชายติ, ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจา มคฺโค สฺชายติ, สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺโต มคฺโค สฺชายติ, โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีโว มคฺโค สฺชายติ, ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายาโม มคฺโค สฺชายติ, อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสติ มคฺโค สฺชายติ, อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ มคฺโค สฺชายติ – เอวํ มคฺโค สฺชายติ.
โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ อาเสวตีติ กถํ อาเสวติ? อาวชฺชนฺโต อาเสวติ, ชานนฺโต อาเสวติ, ปสฺสนฺโต อาเสวติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต อาเสวติ, จิตฺตํ ¶ อธิฏฺหนฺโต อาเสวติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต อาเสวติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต อาเสวติ, สตึ อุปฏฺาเปนฺโต อาเสวติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต อาเสวติ, ปฺาย ปชานนฺโต อาเสวติ, อภิฺเยฺยํ ¶ อภิชานนฺโต อาเสวติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต อาเสวติ, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต อาเสวติ ¶ , ภาเวตพฺพํ ¶ ภาเวนฺโต อาเสวติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต อาเสวติ – เอวํ อาเสวติ.
ภาเวตีติ กถํ ภาเวติ? อาวชฺชนฺโต ภาเวติ, ชานนฺโต ภาเวติ, ปสฺสนฺโต ภาเวติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต ภาเวติ, จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต ภาเวติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต ภาเวติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต ภาเวติ, สตึ อุปฏฺาเปนฺโต ภาเวติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต ภาเวติ, ปฺาย ปชานนฺโต ภาเวติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต ภาเวติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต ภาเวติ, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต ภาเวติ, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต ภาเวติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต ภาเวติ – เอวํ ภาเวติ.
พหุลีกโรตีติ กถํ พหุลีกโรติ? อาวชฺชนฺโต พหุลีกโรติ, ชานนฺโต พหุลีกโรติ, ปสฺสนฺโต พหุลีกโรติ, ปจฺจเวกฺขนฺโต พหุลีกโรติ, จิตฺตํ อธิฏฺหนฺโต พหุลีกโรติ, สทฺธาย อธิมุจฺจนฺโต พหุลีกโรติ, วีริยํ ปคฺคณฺหนฺโต พหุลีกโรติ, สตึ อุปฏฺาเปนฺโต พหุลีกโรติ, จิตฺตํ สมาทหนฺโต พหุลีกโรติ, ปฺาย ปชานนฺโต พหุลีกโรติ, อภิฺเยฺยํ อภิชานนฺโต พหุลีกโรติ, ปริฺเยฺยํ ปริชานนฺโต พหุลีกโรติ, ปหาตพฺพํ ปชหนฺโต พหุลีกโรติ, ภาเวตพฺพํ ภาเวนฺโต พหุลีกโรติ, สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต พหุลีกโรติ – เอวํ พหุลีกโรติ.
ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สฺโชนานิ ปหียนฺติ ¶ อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺตีติ กถํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน, สกฺกายทิฏฺิ, วิจิกิจฺฉา, สีลพฺพตปรามาโส – อิมานิ ตีณิ สฺโชนานิ ปหียนฺติ; ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ – อิมานิ ทฺเว สฺโชนานิ ปหียนฺติ; โอฬาริโก กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. อนาคามิมคฺเคน อนุสหคตํ กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ ¶ – อิมานิ ทฺเว สฺโชนานิ ปหียนฺติ; อนุสหคโต กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. อรหตฺตมคฺเคน รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ ปฺจ สฺโชนานิ ปหียนฺติ; มานานุสโย, ภวราคานุสโย ¶ , อวิชฺชานุสโย – อิเม ตโย อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
๓. อพฺยาปาทวเสน ¶ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ…เป… อาโลกสฺาวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. ตตฺถ ชาเต ธมฺเม อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, อนตฺตโต ¶ อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา. อิติ ปมํ สมโถ, ปจฺฉา วิปสฺสนา. เตน วุจฺจติ – ‘‘สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวตี’’ติ. ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา, อาเสวนฏฺเน ภาวนา.
มคฺโค สฺชายตีติ กถํ มคฺโค สฺชายติ? ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ มคฺโค สฺชายติ, อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป มคฺโค สฺชายติ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ มคฺโค สฺชายติ. เอวํ มคฺโค สฺชายติ.
โส ตํ มคฺคํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรติ อาเสวตีติ กถํ อาเสวติ? อาวชฺชนฺโต อาเสวติ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต อาเสวติ, เอวํ อาเสวติ. ภาเวตีติ กถํ ภาเวติ? อาวชฺชนฺโต ภาเวติ, ชานนฺโต ภาเวติ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต ภาเวติ, เอวํ ภาเวติ. พหุลีกโรตีติ กถํ พหุลีกโรติ? อาวชฺชนฺโต พหุลีกโรติ, ชานนฺโต พหุลีกโรติ…เป… สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรนฺโต พหุลีกโรติ, เอวํ พหุลีกโรติ.
ตสฺส ตํ มคฺคํ อาเสวโต ภาวยโต พหุลีกโรโต สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺตีติ กถํ สฺโชนา ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ? โสตาปตฺติมคฺเคน ¶ ¶ สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส – อิมานิ ตีณิ สฺโชนานิ ปหียนฺติ; ทิฏฺานุสโย, วิจิกิจฺฉานุสโย – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. สกทาคามิมคฺเคน โอฬาริกํ กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ – อิมานิ ทฺเว สฺโชนานิ ปหียนฺติ; โอฬาริโก กามราคานุสโย ปฏิฆานุสโย ¶ – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. อนาคามิมคฺเคน อนุสหคตํ กามราคสฺโชนํ, ปฏิฆสฺโชนํ – อิมานิ ทฺเว สฺโชนานิ ปหียนฺติ; อนุสหคโต กามราคานุสโย, ปฏิฆานุสโย – อิเม ทฺเว อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. อรหตฺตมคฺเคน รูปราโค, อรูปราโค, มาโน, อุทฺธจฺจํ, อวิชฺชา – อิมานิ ปฺจ สฺโชนานิ ปหียนฺติ; มานานุสโย, ภวราคานุสโย, อวิชฺชานุสโย – อิเม ตโย อนุสยา ¶ พฺยนฺตีโหนฺติ. เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. เอวํ สมถปุพฺพงฺคมํ วิปสฺสนํ ภาเวติ.
๔. กถํ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวติ? อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา. ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานฺจ โวสคฺคารมฺมณตา [โวสฺสคฺคารมฺมณตา (สฺยา. ก.)] จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป. สมาธิ อิติ ปมํ วิปสฺสนา, ปจฺฉา สมโถ. เตน วุจฺจติ – ‘‘วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวตี’’ติ. ภาเวตีติ ¶ จตสฺโส ภาวนา – อาเสวนฏฺเน ภาวนา…เป… มคฺโค สฺชายตีติ กถํ มคฺโค สฺชายติ…เป… เอวํ มคฺโค สฺชายติ. เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
รูปํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, รูปํ ทุกฺขโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, รูปํ อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา. ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานฺจ โวสคฺคารมฺมณตา จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. อิติ ปมํ วิปสฺสนา, ปจฺฉา สมโถ. เตน วุจฺจติ – ‘‘วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวตี’’ติ. ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – อาเสวนฏฺเน ภาวนา…เป… มคฺโค สฺชายตีติ กถํ มคฺโค สฺชายติ…เป… เอวํ มคฺโค สฺชายติ. เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
เวทนํ…เป… สฺํ ¶ … สงฺขาเร… วิฺาณํ… จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อนิจฺจโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา, ชรามรณํ ทุกฺขโต…เป… อนตฺตโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา. ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานฺจ โวสคฺคารมฺมณตา จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ. อิติ ปมํ วิปสฺสนา, ปจฺฉา สมโถ. เตน วุจฺจติ – ‘‘วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ภาเวตี’’ติ. ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – อาเสวนฏฺเน ภาวนา…เป… มคฺโค สฺชายตีติ กถํ ¶ มคฺโค สฺชายติ…เป… เอวํ มคฺโค สฺชายติ. เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. เอวํ วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมํ สมถํ ¶ ภาเวติ.
๕. กถํ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? โสฬสหิ อากาเรหิ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ. อารมฺมณฏฺเน โคจรฏฺเน ปหานฏฺเน ปริจฺจาคฏฺเน วุฏฺานฏฺเน วิวฏฺฏนฏฺเน สนฺตฏฺเน ปณีตฏฺเน วิมุตฺตฏฺเน อนาสวฏฺเน ตรณฏฺเน อนิมิตฺตฏฺเน อปฺปณิหิตฏฺเน สฺุตฏฺเน เอกรสฏฺเน อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธฏฺเน.
กถํ ¶ อารมฺมณฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธารมฺมโณ, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา นิโรธารมฺมณา. อิติ อารมฺมณฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อารมฺมณฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ. ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – อาเสวนฏฺเน ภาวนา…เป… มคฺโค สฺชายตีติ กถํ มคฺโค สฺชายติ…เป… เอวํ มคฺโค สฺชายติ. เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. เอวํ อารมฺมณฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ.
กถํ โคจรฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา นิโรธโคจรา. อิติ โคจรฏฺเน ¶ สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ ¶ . เตน วุจฺจติ – ‘‘โคจรฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ ปหานฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชาสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา นิโรธโคจรา. อิติ ปหานฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปหานฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ ปริจฺจาคฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชาสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ปริจฺจชโต อนุปสฺสนฏฺเน ¶ วิปสฺสนา นิโรธโคจรา. อิติ ปริจฺจาคฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปริจฺจาคฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ วุฏฺานฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจสหคตกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วุฏฺหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชาสหคตกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ ¶ วุฏฺหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา นิโรธโคจรา. อิติ วุฏฺานฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘วุฏฺานฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ ¶ วิวฏฺฏนฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจสหคตกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิวฏฺฏโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชาสหคตกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิวฏฺฏโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา นิโรธโคจรา. อิติ วิวฏฺฏนฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘วิวฏฺฏนฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ สนฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ สนฺโต โหนฺติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต ¶ อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา สนฺตา โหติ นิโรธโคจรา. อิติ สนฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สนฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ ปณีตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ ปณีโต โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา ปณีตา โหติ นิโรธโคจรา ¶ . อิติ ปณีตฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปณีตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ วิมุตฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ กามาสวา วิมุตฺโต โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา อวิชฺชาสวา วิมุตฺตา ¶ โหติ นิโรธโคจรา. อิติ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชาวิราคา ปฺา วิมุตฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘วิมุตฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ อนาสวฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ กามาสเวน อนาสโว โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา อวิชฺชาสเวน อนาสวา โหติ นิโรธโคจรา. อิติ อนาสวฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อนาสวฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ ¶ ตรณฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ตรโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ นิโรธโคจโร, อวิชฺชาสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ ตรโต อนุปสฺสนฏฺเน ¶ วิปสฺสนา นิโรธโคจรา. อิติ ตรณฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ตรณฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ อนิมิตฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ¶ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ สพฺพนิมิตฺเตหิ อนิมิตฺโต โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา สพฺพนิมิตฺเตหิ อนิมิตฺตา โหติ นิโรธโคจรา. อิติ อนิมิตฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อนิมิตฺตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ อปฺปณิหิตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ สพฺพปณิธีหิ อปฺปณิหิโต โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา สพฺพปณิธีหิ อปฺปณิหิตา โหติ นิโรธโคจรา. อิติ อปฺปณิหิตฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘อปฺปณิหิตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ.
กถํ ¶ สฺุตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ? อุทฺธจฺจํ ปชหโต จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมาธิ สพฺพาภินิเวเสหิ สฺุโ โหติ นิโรธโคจโร, อวิชฺชํ ปชหโต อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา ¶ สพฺพาภินิเวเสหิ สฺุา โหติ นิโรธโคจรา. อิติ สฺุตฏฺเน สมถวิปสฺสนา เอกรสา โหนฺติ, ยุคนทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ นาติวตฺตนฺตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘สฺุตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ. ภาเวตีติ จตสฺโส ภาวนา – อาเสวนฏฺเน ภาวนา…เป… มคฺโค สฺชายตีติ กถํ มคฺโค สฺชายติ…เป… เอวํ มคฺโค สฺชายติ. เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. เอวํ สฺุตฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ. อิเมหิ โสฬสหิ อากาเรหิ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ, เอวํ สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวติ.
สุตฺตนฺตนิทฺเทโส.
๒. ธมฺมุทฺธจฺจวารนิทฺเทโส
๖. กถํ ¶ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ มานสํ โหติ? อนิจฺจโต มนสิกโรโต โอภาโส อุปฺปชฺชติ, โอภาโส ¶ ธมฺโมติ โอภาสํ อาวชฺชติ, ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํ. เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนิจฺจโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ทุกฺขโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺตโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานโส โหติ โส สมโย, ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ ¶ . ตสฺส มคฺโค สฺชายตี’’ติ กถํ มคฺโค สฺชายติ…เป… เอวํ มคฺโค สฺชายติ, เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
อนิจฺจโต มนสิกโรโต าณํ อุปฺปชฺชติ, ปีติ อุปฺปชฺชติ, ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ, สุขํ อุปฺปชฺชติ, อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ, ปคฺคโห อุปฺปชฺชติ, อุปฏฺานํ อุปฺปชฺชติ, อุเปกฺขา อุปฺปชฺชติ, นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ‘นิกนฺติ ธมฺโม’ติ นิกนฺตึ อาวชฺชติ. ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํ. เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส อนิจฺจโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ทุกฺขโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อนตฺตโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานโส ¶ โหติ โส สมโย, ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ. ตสฺส มคฺโค สฺชายตี’’ติ. กถํ มคฺโค สฺชายติ…เป… เอวํ มคฺโค สฺชายติ, เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ.
ทุกฺขโต มนสิกโรโต…เป… อนตฺตโต มนสิกโรโต โอภาโส อุปฺปชฺชติ…เป… าณํ อุปฺปชฺชติ, ปีติ อุปฺปชฺชติ, ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ, สุขํ อุปฺปชฺชติ, อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ, ปคฺคโห อุปฺปชฺชติ, อุปฏฺานํ อุปฺปชฺชติ, อุเปกฺขา อุปฺปชฺชติ, นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ‘นิกนฺติ ธมฺโม’ติ นิกนฺตึ อาวชฺชติ. ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํ. เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส ¶ อนตฺตโต อุปฏฺานํ, อนิจฺจโต อุปฏฺานํ, ทุกฺขโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ ¶ . เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานโส…เป… เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ’’.
รูปํ อนิจฺจโต มนสิกโรโต…เป… รูปํ ทุกฺขโต มนสิกโรโต… รูปํ อนตฺตโต มนสิกโรโต… เวทนํ…เป… สฺํ… สงฺขาเร… วิฺาณํ… จกฺขุํ…เป… ชรามรณํ อนิจฺจโต ¶ มนสิกโรโต…เป… ชรามรณํ ทุกฺขโต มนสิกโรโต, ชรามรณํ อนตฺตโต มนสิกโรโต โอภาโส อุปฺปชฺชติ…เป… าณํ อุปฺปชฺชติ, ปีติ อุปฺปชฺชติ, ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ, สุขํ อุปฺปชฺชติ, อธิโมกฺโข อุปฺปชฺชติ, ปคฺคโห อุปฺปชฺชติ, อุปฏฺานํ อุปฺปชฺชติ, อุเปกฺขา อุปฺปชฺชติ, นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ‘นิกนฺติ ธมฺโม’ติ นิกนฺตึ อาวชฺชติ. ตโต วิกฺเขโป อุทฺธจฺจํ. เตน อุทฺธจฺเจน วิคฺคหิตมานโส. ชรามรณํ อนตฺตโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. ชรามรณํ อนิจฺจโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, ชรามรณํ ทุกฺขโต อุปฏฺานํ ยถาภูตํ นปฺปชานาติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตมานโส โหติ. โส สมโย, ยํ ตํ จิตฺตํ อชฺฌตฺตเมว สนฺติฏฺติ สนฺนิสีทติ เอโกทิ โหติ สมาธิยติ. ตสฺส มคฺโค สฺชายตี’’ติ. กถํ มคฺโค สฺชายติ…เป… เอวํ มคฺโค สฺชายติ. เอวํ สฺโชนานิ ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตีโหนฺติ. เอวํ ธมฺมุทฺธจฺจวิคฺคหิตํ ¶ มานสํ โหติ.
โอภาเส เจว าเณ จ, ปีติยา จ วิกมฺปติ;
ปสฺสทฺธิยา สุเข เจว, เยหิ จิตฺตํ ปเวธติ.
อธิโมกฺเข ¶ จ ปคฺคาเห, อุปฏฺาเน จ กมฺปติ;
อุเปกฺขาวชฺชนาย เจว, อุเปกฺขาย จ นิกนฺติยา.
อิมานิ ทส านานิ, ปฺา ยสฺส ปริจฺจิตา;
ธมฺมุทฺธจฺจกุสโล โหติ, น จ สมฺโมห คจฺฉติ.
วิกฺขิปติ เจว กิลิสฺสติ จ, จวติ จิตฺตภาวนา;
วิกฺขิปติ ¶ น กิลิสฺสติ, ภาวนา ปริหายติ.
วิกฺขิปติ น กิลิสฺสติ, ภาวนา น ปริหายติ;
น จ วิกฺขิปเต จิตฺตํ น กิลิสฺสติ, น จวติ จิตฺตภาวนา.
อิเมหิ จตูหิ าเนหิ จิตฺตสฺส สงฺเขปวิกฺเขปวิคฺคหิตํ [สงฺเขปํ วิกฺเขปํ วิคฺคหิตํ (สฺยา.)] ทส าเน สมฺปชานาตีติ.
ยุคนทฺธกถา นิฏฺิตา.
๒. สจฺจกถา
๘. ปุริมนิทานํ ¶ . ‘‘จตฺตาริมานิ ¶ , ภิกฺขเว [สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐], ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ, ภิกฺขเว, ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ ¶ ; ‘อยํ ทุกฺขสมุทโย’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรโธ’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ, ‘อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา’ติ ตถเมตํ อวิตถเมตํ อนฺถเมตํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานิ’’.
๑. ปมสุตฺตนฺตนิทฺเทโส
กถํ ทุกฺขํ ตถฏฺเน สจฺจํ? จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ, สงฺขตฏฺโ, สนฺตาปฏฺโ, วิปริณามฏฺโ – อิเม จตฺตาโร ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. เอวํ ทุกฺขํ ตถฏฺเน สจฺจํ.
กถํ สมุทโย ตถฏฺเน สจฺจํ? จตฺตาโร สมุทยสฺส สมุทยฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ, นิทานฏฺโ, สํโยคฏฺโ ¶ ปลิโพธฏฺโ – อิเม จตฺตาโร สมุทยสฺส สมุทยฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. เอวํ สมุทโย ตถฏฺเน สจฺจํ.
กถํ นิโรโธ ตถฏฺเน สจฺจํ? จตฺตาโร นิโรธสฺส ¶ นิโรธฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ, วิเวกฏฺโ, อสงฺขตฏฺโ, อมตฏฺโ – อิเม จตฺตาโร นิโรธสฺส นิโรธฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. เอวํ นิโรโธ ตถฏฺเน สจฺจํ.
กถํ มคฺโค ตถฏฺเน สจฺจํ? จตฺตาโร มคฺคสฺส มคฺคฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. มคฺคสฺส ¶ นิยฺยานฏฺโ, เหตุฏฺโ, ทสฺสนฏฺโ, อาธิปเตยฺยฏฺโ – อิเม จตฺตาโร มคฺคสฺส มคฺคฏฺา ตถา อวิตถา อนฺถา. เอวํ มคฺโค ตถฏฺเน สจฺจํ.
๙. กติหากาเรหิ ¶ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? จตูหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ตถฏฺเน, อนตฺตฏฺเน, สจฺจฏฺเน, ปฏิเวธฏฺเน – อิเมหิ จตูหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กถํ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? จตูหากาเรหิ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ ตถฏฺโ, สมุทยสฺส สมุทยฏฺโ ตถฏฺโ, นิโรธสฺส นิโรธฏฺโ ตถฏฺโ, มคฺคสฺส มคฺคฏฺโ ตถฏฺโ – อิเมหิ จตูหากาเรหิ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กถํ อนตฺตฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? จตูหากาเรหิ อนตฺตฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ อนตฺตฏฺโ, สมุทยสฺส สมุทยฏฺโ อนตฺตฏฺโ, นิโรธสฺส นิโรธฏฺโ อนตฺตฏฺโ, มคฺคสฺส มคฺคฏฺโ อนตฺตฏฺโ – อิเมหิ จตูหากาเรหิ อนตฺตฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กถํ สจฺจฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? จตูหากาเรหิ สจฺจฏฺเน ¶ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ สจฺจฏฺโ, สมุทยสฺส ¶ สมุทยฏฺโ สจฺจฏฺโ, นิโรธสฺส นิโรธฏฺโ สจฺจฏฺโ, มคฺคสฺส ¶ มคฺคฏฺโ สจฺจฏฺโ – อิเมหิ จตูหากาเรหิ สจฺจฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กถํ ปฏิเวธฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? จตูหากาเรหิ ปฏิเวธฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, สมุทยสฺส สมุทยฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ นิโรธสฺส นิโรธฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, มคฺคสฺส มคฺคฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ – อิเมหิ จตูหากาเรหิ ปฏิเวธฏฺเน จตฺตาริ ¶ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
๑๐. กติหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? ยํ อนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตํ อนิจฺจํ, ยํ อนิจฺจฺจ ทุกฺขฺจ ตํ อนตฺตา. ยํ อนิจฺจฺจ ทุกฺขฺจ อนตฺตา จ ตํ ตถํ. ยํ อนิจฺจํ จ ทุกฺขฺจ อนตฺตา จ ตถฺจ ตํ สจฺจํ. ยํ อนิจฺจฺจ ทุกฺขฺจ อนตฺตา จ ตถฺจ สจฺจฺจ ตํ เอกสงฺคหิตํ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กติหากาเรหิ ¶ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? นวหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ตถฏฺเน, อนตฺตฏฺเน, สจฺจฏฺเน, ปฏิเวธฏฺเน, อภิฺฏฺเน, ปริฺฏฺเน, ปหานฏฺเน, ภาวนฏฺเน, สจฺฉิกิริยฏฺเน – อิเมหิ นวหากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กถํ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? นวหากาเรหิ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ ตถฏฺโ, สมุทยสฺส สมุทยฏฺโ ตถฏฺโ, นิโรธสฺส นิโรธฏฺโ ตถฏฺโ, มคฺคสฺส มคฺคฏฺโ ตถฏฺโ, อภิฺาย อภิฺฏฺโ ตถฏฺโ, ปริฺาย ปริฺฏฺโ ตถฏฺโ, ปหานสฺส ปหานฏฺโ ตถฏฺโ, ภาวนาย ภาวนฏฺโ ตถฏฺโ, สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺโ ตถฏฺโ – อิเมหิ นวหากาเรหิ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กถํ ¶ ¶ อนตฺตฏฺเน… สจฺจฏฺเน… ปฏิเวธฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? นวหากาเรหิ ปฏิเวธฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, สมุทยสฺส สมุทยฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, นิโรธสฺส นิโรธฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, มคฺคสฺส มคฺคฏฺโ ¶ ปฏิเวธฏฺโ, อภิฺาย อภิฺฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, ปริฺาย ปริฺฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, ปหานสฺส ปหานฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, ภาวนาย ภาวนฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ, สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺโ ปฏิเวธฏฺโ – อิเมหิ นวหากาเรหิ ปฏิเวธฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
๑๑. กติหากาเรหิ ¶ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? ทฺวาทสหิ อากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ตถฏฺเน, อนตฺตฏฺเน, สจฺจฏฺเน, ปฏิเวธฏฺเน, อภิชานนฏฺเน, ปริชานนฏฺเน, ธมฺมฏฺเน, ตถฏฺเน, าตฏฺเน, สจฺฉิกิริยฏฺเน, ผสฺสนฏฺเน, อภิสมยฏฺเน – อิเมหิ ทฺวาทสหิ อากาเรหิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กถํ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? โสฬสหิ อากาเรหิ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ, สงฺขตฏฺโ, สนฺตาปฏฺโ, วิปริณามฏฺโ, ตถฏฺโ; สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ, นิทานฏฺโ, สํโยคฏฺโ, ปลิโพธฏฺโ ตถฏฺโ; นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ, วิเวกฏฺโ, อสงฺขตฏฺโ, อมตฏฺโ ตถฏฺโ; มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโ, เหตุฏฺโ, ทสฺสนฏฺโ, อาธิปเตยฺยฏฺโ ตถฏฺโ – อิเมหิ ¶ โสฬสหิ อากาเรหิ ตถฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
กถํ ¶ อนตฺตฏฺเน…เป… สจฺจฏฺเน… ปฏิเวธฏฺเน… อภิชานนฏฺเน… ปริชานนฏฺเน… ธมฺมฏฺเน… ตถฏฺเน… าตฏฺเน… สจฺฉิกิริยฏฺเน… ผสฺสนฏฺเน… อภิสมยฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ? โสฬสหิ อากาเรหิ อภิสมยฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ. ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโ, สงฺขตฏฺโ, สนฺตาปฏฺโ, วิปริณามฏฺโ, อภิสมยฏฺโ; สมุทยสฺส อายูหนฏฺโ, นิทานฏฺโ, สํโยคฏฺโ, ปลิโพธฏฺโ, อภิสมยฏฺโ; นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺโ ¶ , วิเวกฏฺโ, อสงฺขตฏฺโ, อมตฏฺโ, อภิสมยฏฺโ; มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺโ, เหตุฏฺโ, ทสฺสนฏฺโ, อาธิปเตยฺยฏฺโ, อภิสมยฏฺโ – อิเมหิ โสฬสหิ อากาเรหิ อภิสมยฏฺเน จตฺตาริ สจฺจานิ เอกสงฺคหิตานิ. ยํ เอกสงฺคหิตํ ตํ เอกตฺตํ. เอกตฺตํ เอเกน าเณน ปฏิวิชฺฌตีติ – จตฺตาริ สจฺจานิ เอกปฺปฏิเวธานิ.
๑๒. สจฺจานํ กติ ลกฺขณานิ? สจฺจานํ ทฺเว ลกฺขณานิ. สงฺขตลกฺขณฺจ, อสงฺขตลกฺขณฺจ – สจฺจานํ อิมานิ ทฺเว ลกฺขณานิ.
สจฺจานํ กติ ลกฺขณานิ? สจฺจานํ ฉ ลกฺขณานิ. สงฺขตานํ สจฺจานํ อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตานํ อฺถตฺตํ ¶ ปฺายติ อสงฺขตสฺส สจฺจสฺส น อุปฺปาโท ปฺายติ ¶ , น วโย ปฺายติ, น ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ – สจฺจานํ อิมานิ ฉ ลกฺขณานิ.
สจฺจานํ กติ ลกฺขณานิ? สจฺจานํ ทฺวาทส ลกฺขณานิ. ทุกฺขสจฺจสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ; สมุทยสจฺจสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ; มคฺคสจฺจสฺส อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ; นิโรธสจฺจสฺส น อุปฺปาโท ปฺายติ, น วโย ปฺายติ, น ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายติ – สจฺจานํ อิมานิ ทฺวาทส ลกฺขณานิ.
จตุนฺนํ สจฺจานํ กติ กุสลา, กติ อกุสลา, กติ อพฺยากตา? สมุทยสจฺจํ อกุสลํ, มคฺคสจฺจํ กุสลํ ¶ , นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ. ทุกฺขสจฺจํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ.
สิยา ตีณิ สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ, เอกสจฺจํ ตีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํ? วตฺถุวเสน ปริยาเยน สิยาติ. กถฺจ สิยา? ยํ ทุกฺขสจฺจํ อกุสลํ, สมุทยสจฺจํ อกุสลํ – เอวํ อกุสลฏฺเน ทฺเว สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ, เอกสจฺจํ ทฺวีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํ. ยํ ทุกฺขสจฺจํ กุสลํ, มคฺคสจฺจํ กุสลํ – เอวํ กุสลฏฺเน ทฺเว สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ ¶ , เอกสจฺจํ ทฺวีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํ. ยํ ทุกฺขสจฺจํ อพฺยากตํ, นิโรธสจฺจํ อพฺยากตํ – เอวํ อพฺยากตฏฺเน ทฺเว สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ, เอกสจฺจํ ทฺวีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํ. เอวํ สิยา ตีณิ สจฺจานิ เอกสจฺเจน สงฺคหิตานิ, เอกสจฺจํ ตีหิ สจฺเจหิ สงฺคหิตํ วตฺถุวเสน ปริยาเยนาติ.
๒. ทุติยสุตฺตนฺตปาฬิ
๑๓. ‘‘ปุพฺเพ ¶ เม, ภิกฺขเว [สํ. นิ. ๓.๒๖], สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต เอตทโหสิ – ‘โก นุ โข รูปสฺส อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ; โก เวทนาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ; โก สฺาย อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ; โก สงฺขารานํ อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณํ; โก วิฺาณสฺส อสฺสาโท, โก อาทีนโว, กึ นิสฺสรณ’นฺติ? ตสฺส มยฺหํ, ภิกฺขเว, เอตทโหสิ – ‘ยํ โข ¶ รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ รูปสฺส อสฺสาโท. ยํ รูปํ อนิจฺจํ, ตํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ – อยํ รูปสฺส อาทีนโว. โย รูปสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณํ. ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ…เป… ยํ สฺํ ปฏิจฺจ… ยํ สงฺขาเร ปฏิจฺจ… ยํ วิฺาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ – อยํ วิฺาณสฺส อสฺสาโท. ยํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ – อยํ วิฺาณสฺส อาทีนโว. โย วิฺาณสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ – อิทํ วิฺาณสฺส นิสฺสรณํ’’.
‘‘ยาวกีวฺจาหํ ¶ , ภิกฺขเว, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ เอวํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ ¶ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ นาพฺภฺาสึ, เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ [อภิสมฺพุทฺโธ ปจฺจฺาสึ (สฺยา.) สํ. นิ. ๓.๒๖ ปสฺสิตพฺพา] ยโต จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ เอวํ อสฺสาทฺจ อสฺสาทโต อาทีนวฺจ อาทีนวโต นิสฺสรณฺจ นิสฺสรณโต ยถาภูตํ อพฺภฺาสึ, อถาหํ, ภิกฺขเว, ‘สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ [เจโตวิมุตฺติ (สฺยา. ก.) สํ. นิ. ๓.๒๗ ปสฺสิตพฺพา]. อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ.
๓. ทุติยสุตฺตนฺตนิทฺเทโส
๑๔. ยํ ¶ รูปํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ รูปสฺส อสฺสาโทติ – ปหานปฺปฏิเวโธ สมุทยสจฺจํ. ยํ รูปํ อนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ รูปสฺส อาทีนโวติ – ปริฺาปฏิเวโธ ทุกฺขสจฺจํ. โย รูปสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ รูปสฺส นิสฺสรณนฺติ – สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ นิโรธสจฺจํ. ยา อิเมสุ ตีสุ าเนสุ ทิฏฺิ สงฺกปฺโป วาจา กมฺมนฺโต อาชีโว วายาโม สติ สมาธิ – ภาวนาปฏิเวโธ มคฺคสจฺจํ.
ยํ เวทนํ ปฏิจฺจ…เป… ยํ สฺํ ปฏิจฺจ… ยํ สงฺขาเร ปฏิจฺจ… ยํ วิฺาณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ วิฺาณสฺส ¶ อสฺสาโทติ – ปหานปฺปฏิเวโธ สมุทยสจฺจํ. ยํ วิฺาณํ อนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ วิปริณามธมฺมํ, อยํ วิฺาณสฺส อาทีนโวติ – ปริฺาปฏิเวโธ ทุกฺขสจฺจํ. โย วิฺาณสฺมึ ฉนฺทราควินโย ฉนฺทราคปฺปหานํ, อิทํ วิฺาณสฺส นิสฺสรณนฺติ – สจฺฉิกิริยาปฏิเวโธ นิโรธสจฺจํ. ยา อิเมสุ ¶ ตีสุ าเนสุ ทิฏฺิ สงฺกปฺโป วาจา กมฺมนฺโต อาชีโว วายาโม สติ สมาธิ – ภาวนาปฏิเวโธ มคฺคสจฺจํ.
๑๕. สจฺจนฺติ กติหากาเรหิ สจฺจํ? เอสนฏฺเน ¶ , ปริคฺคหฏฺเน, ปฏิเวธฏฺเน. กถํ เอสนฏฺเน สจฺจํ? ชรามรณํ กึนิทานํ, กึสมุทยํ, กึชาติกํ, กึปภวนฺติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. ชรามรณํ ชาตินิทานํ, ชาติสมุทยํ, ชาติชาติกํ, ชาติปฺปภวนฺติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. ชรามรณฺจ ปชานาติ, ชรามรณสมุทยฺจ ปชานาติ, ชรามรณนิโรธฺจ ปชานาติ, ชรามรณนิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
ชาติ กึนิทานา, กึสมุทยา, กึชาติกา, กึปภวาติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. ชาติ ภวนิทานา, ภวสมุทยา, ภวชาติกา, ภวปฺปภวาติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. ชาติฺจ ปชานาติ, ชาติสมุทยฺจ ปชานาติ, ชาตินิโรธฺจ ปชานาติ, ชาตินิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
ภโว กึนิทาโน, กึสมุทโย, กึชาติโก, กึปภโวติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ ¶ . ภโว อุปาทานนิทาโน, อุปาทานสมุทโย, อุปาทานชาติโก, อุปาทานปฺปภโวติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. ภวํ จ ปชานาติ, ภวสมุทยฺจ ¶ ปชานาติ, ภวนิโรธฺจ ปชานาติ, ภวนิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
อุปาทานํ กึนิทานํ, กึสมุทยํ, กึชาติกํ, กึปภวนฺติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. อุปาทานํ ตณฺหานิทานํ, ตณฺหาสมุทยํ, ตณฺหาชาติกํ, ตณฺหาปภวนฺติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. อุปาทานฺจ ปชานาติ, อุปาทานสมุทยฺจ ปชานาติ, อุปาทานนิโรธฺจ ปชานาติ อุปาทานนิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
ตณฺหา กึนิทานา, กึสมุทยา, กึชาติกา, กึปภวาติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. ตณฺหา เวทนานิทานา, เวทนาสมุทยา, เวทนาชาติกา, เวทนาปภวาติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. ตณฺหฺจ ปชานาติ, ตณฺหาสมุทยฺจ ปชานาติ, ตณฺหานิโรธฺจ ปชานาติ, ตณฺหานิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
เวทนา ¶ ¶ กึนิทานา, กึสมุทยา, กึชาติกา, กึปภวาติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. เวทนา ผสฺสนิทานา, ผสฺสสมุทยา, ผสฺสชาติกา, ผสฺสปฺปภวาติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. เวทนฺจ ปชานาติ, เวทนาสมุทยฺจ ปชานาติ, เวทนานิโรธฺจ ปชานาติ, เวทนานิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
ผสฺโส ¶ กึนิทาโน, กึสมุทโย, กึชาติโก, กึปภโวติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. ผสฺโส สฬายตนนิทาโน, สฬายตนสมุทโย, สฬายตนชาติโก, สฬายตนปฺปภโวติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. ผสฺสฺจ ปชานาติ, ผสฺสสมุทยฺจ ปชานาติ, ผสฺสนิโรธฺจ ปชานาติ, ผสฺสนิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
สฬายตนํ กึนิทานํ, กึสมุทยํ, กึชาติกํ, กึปภวนฺติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. สฬายตนํ นามรูปนิทานํ, นามรูปสมุทยํ, นามรูปชาติกํ, นามรูปปฺปภวนฺติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. สฬายตนฺจ ปชานาติ, สฬายตนสมุทยฺจ ปชานาติ, สฬายตนนิโรธฺจ ปชานาติ, สฬายตนนิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
นามรูปํ กึนิทานํ, กึสมุทยํ, กึชาติกํ, กึปภวนฺติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. นามรูปํ วิฺาณนิทานํ, วิฺาณสมุทยํ, วิฺาณชาติกํ, วิฺาณปฺปภวนฺติ ¶ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. นามรูปฺจ ปชานาติ, นามรูปสมุทยฺจ ปชานาติ, นามรูปนิโรธฺจ ปชานาติ, นามรูปนิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
วิฺาณํ กึนิทานํ, กึสมุทยํ, กึชาติกํ, กึปภวนฺติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. วิฺาณํ สงฺขารนิทานํ, สงฺขารสมุทยํ, สงฺขารชาติกํ ¶ , สงฺขารปฺปภวนฺติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. วิฺาณฺจ ปชานาติ, วิฺาณสมุทยฺจ ปชานาติ, วิฺาณนิโรธฺจ ปชานาติ, วิฺาณนิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
สงฺขารา ¶ กึนิทานา, กึสมุทยา, กึชาติกา, กึปภวาติ – เอวํ เอสนฏฺเน สจฺจํ. สงฺขารา อวิชฺชานิทานา, อวิชฺชาสมุทยา, อวิชฺชาชาติกา, อวิชฺชาปภวาติ – เอวํ ปริคฺคหฏฺเน สจฺจํ. สงฺขาเร จ ปชานาติ, สงฺขารสมุทยฺจ ปชานาติ, สงฺขารนิโรธฺจ ปชานาติ, สงฺขารนิโรธคามินึ ปฏิปทฺจ ปชานาติ – เอวํ ปฏิเวธฏฺเน สจฺจํ.
๑๖. ชรามรณํ ¶ ทุกฺขสจฺจํ, ชาติ สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. ชาติ ทุกฺขสจฺจํ, ภโว สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. ภโว ทุกฺขสจฺจํ, อุปาทานํ สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา ¶ มคฺคสจฺจํ. อุปาทานํ ทุกฺขสจฺจํ, ตณฺหา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. ตณฺหา ทุกฺขสจฺจํ, เวทนา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. เวทนา ทุกฺขสจฺจํ, ผสฺโส สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. ผสฺโส ทุกฺขสจฺจํ, สฬายตนํ สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. สฬายตนํ ทุกฺขสจฺจํ, นามรูปํ สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. นามรูปํ ทุกฺขสจฺจํ, วิฺาณํ สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. วิฺาณํ ทุกฺขสจฺจํ, สงฺขารา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. สงฺขารา ทุกฺขสจฺจํ, อวิชฺชา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ.
ชรามรณํ ¶ สิยา ทุกฺขสจฺจํ, สิยา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจํ. ชาติ สิยา ทุกฺขสจฺจํ ¶ , สิยา สมุทยสจฺจํ…เป… ภโว สิยา ทุกฺขสจฺจํ, สิยา สมุทยสจฺจํ, อุภินฺนมฺปิ นิสฺสรณํ นิโรธสจฺจํ, นิโรธปฺปชานนา มคฺคสจฺจนฺติ.
ภาณวาโร.
สจฺจกถา นิฏฺิตา.
๓. โพชฺฌงฺคกถา
๑๗. ¶ สาวตฺถินิทานํ. ‘‘สตฺติเม ¶ , ภิกฺขเว [สํ. นิ. ๕.๒๐๐], โพชฺฌงฺคา. กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ , ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, ภิกฺขเว, สตฺต โพชฺฌงฺคา’’.
โพชฺฌงฺคาติ เกนฏฺเน โพชฺฌงฺคา? โพธาย สํวตฺตนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนุพุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปฏิพุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมฺพุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
พุชฺฌนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนุพุชฺฌนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปฏิพุชฺฌนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, สมฺพุชฺฌนฏฺเน โพชฺฌงฺคา.
โพเธนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนุโพเธนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปฏิโพเธนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมฺโพเธนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
โพธนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนุโพธนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปฏิโพธนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, สมฺโพธนฏฺเน โพชฺฌงฺคา.
โพธิปกฺขิยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนุโพธิปกฺขิยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปฏิโพธิปกฺขิยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, สมฺโพธิปกฺขิยฏฺเน โพชฺฌงฺคา.
พุทฺธิลภนฏฺเน ¶ โพชฺฌงฺคา, พุทฺธิปฏิลภนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, พุทฺธิโรปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, พุทฺธิอภิโรปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, พุทฺธิปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, พุทฺธิสมฺปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา.
มูลมูลกาทิทสกํ
๑๘. มูลฏฺเน ¶ โพชฺฌงฺคา, มูลจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, มูลปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, มูลปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา ¶ , มูลปริปูรณฏฺเน [มูลปริปูรฏฺเน (สฺยา. ก.) เอวมุปริปิ] โพชฺฌงฺคา, มูลปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา, มูลปฏิสมฺภิทฏฺเน ¶ โพชฺฌงฺคา, มูลปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, มูลปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, มูลปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
เหตุฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เหตุปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
ปจฺจยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, ปจฺจยปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
วิสุทฺธฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิสุทฺธิปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
อนวชฺชฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชจริยฏฺเน ¶ โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนวชฺชปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
เนกฺขมฺมฏฺเน ¶ โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมปริปากฏฺเน ¶ ¶ โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, เนกฺขมฺมปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
วิมุตฺตฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิมุตฺติปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
อนาสวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนาสวจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนาสวปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนาสวปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนาสวปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนาสวปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา ¶ , อนาสวปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนาสวปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนาสวปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, อนาสวปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
วิเวกฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, วิเวกปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
โวสคฺคฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคจริยฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคปริคฺคหฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคปริวารฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคปริปูรณฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคปริปากฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคปฏิสมฺภิทฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺเน โพชฺฌงฺคา, โวสคฺคปฏิสมฺภิทาย วสีภาวปฺปตฺตานมฺปิ โพชฺฌงฺคา.
๑๙. มูลฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เหตุฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปจฺจยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิสุทฺธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนวชฺชฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เนกฺขมฺมฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิมุตฺตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนาสวฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิเวกฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา ¶ . โวสคฺคฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
มูลจริยฏฺํ ¶ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เหตุจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปจฺจยจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิสุทฺธิจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนวชฺชจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เนกฺขมฺมจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิมุตฺติจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนาสวจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิเวกจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. โวสคฺคจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
มูลปริคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… โวสคฺคปริคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มูลปริวารฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… โวสคฺคปริวารฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มูลปริปูรณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… โวสคฺคปริปูรฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มูลปริปากฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… โวสคฺคปริปากฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มูลปฏิสมฺภิทฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… โวสคฺคปฏิสมฺภิทฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มูลปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… โวสคฺคปฏิสมฺภิทาปาปนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มูลปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… โวสคฺคปฏิสมฺภิทาย วสีภาวฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป….
ปริคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปริวารฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปริปูรณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกคฺคฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อวิกฺเขปฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อวิสารฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนาวิลฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนิฺชนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺตุปฏฺานวเสน จิตฺตสฺส ิตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อารมฺมณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. โคจรฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปหานฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปริจฺจาคฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วุฏฺานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิวฏฺฏนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สนฺตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปณีตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิมุตฺตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนาสวฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ตรณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนิมิตฺตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อปฺปณิหิตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สฺุตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกรสฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนติวตฺตนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ยุคนทฺธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิยฺยานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เหตุฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ทสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อาธิปเตยฺยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
สมถสฺส อวิกฺเขปฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิปสฺสนาย อนุปสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ ¶ – โพชฺฌงฺคา. สมถวิปสฺสนานํ เอกรสฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ยุคนทฺธสฺส อนติวตฺตนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สิกฺขาย สมาทานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ ¶ – โพชฺฌงฺคา. อารมฺมณสฺส โคจรฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ลีนสฺส จิตฺตสฺส ปคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อุทฺธตสฺส จิตฺตสฺส นิคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อุโภวิสุทฺธานํ อชฺฌุเปกฺขนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิเสสาธิคมฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อุตฺตริ ปฏิเวธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สจฺจาภิสมยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิโรเธ ปติฏฺาปกฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
สทฺธินฺทฺริยสฺส อธิโมกฺขฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… ปฺินฺทฺริยสฺส ทสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สทฺธาพลสฺส อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… ปฺาพลสฺส อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฏฺานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ปฏิสงฺขานฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมฺมาทิฏฺิยา ทสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… สมฺมาสมาธิสฺส อวิกฺเขปฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
อินฺทฺริยานํ อาธิปเตยฺยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. พลานํ อกมฺปิยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิยฺยานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มคฺคสฺส เหตุฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สติปฏฺานานํ อุปฏฺานฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมฺมปฺปธานานํ ปทหนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อิทฺธิปาทานํ อิชฺฌนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สจฺจานํ ตถฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปโยคานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ผลานํ สจฺฉิกิริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
วิตกฺกสฺส อภินิโรปนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิจารสฺส อุปวิจารฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปีติยา ผรณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สุขสฺส อภิสนฺทนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส เอกคฺคฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
อาวชฺชนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิชานนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปชานนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สฺชานนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอโกทฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อภิฺาย าตฏฺํ [อภิฺเยฺยตฺถํ (สฺยา.)] พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปริฺาย ตีรณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปหานสฺส ปริจฺจาคฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ภาวนาย เอกรสฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา ¶ . สจฺฉิกิริยาย ผสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา ¶ . ขนฺธานํ ขนฺธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ธาตูนํ ธาตุฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อายตนานํ อายตนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สงฺขตานํ สงฺขตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
จิตฺตฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตานนฺตริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ ¶ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส วุฏฺานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส วิวฏฺฏนฏฺํ [วิวชฺชนฏฺํ (สฺยา.)] พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส เหตุฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส ปจฺจยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส วตฺถุฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส ภูมฏฺํ [ภุมฺมฏฺํ (สฺยา.) ปฏิ. ม. ๑.๑๔ ปสฺสิตพฺพา] พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส อารมฺมณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส โคจรฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส จริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส คตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส อภินีหารฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส นิยฺยานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. จิตฺตสฺส นิสฺสรณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
เอกตฺเต อาวชฺชนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต วิชานนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปชานนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สฺชานนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต เอโกทฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ( ) [(เอกตฺเต อุปนิพนฺธนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา) (สพฺพตฺถ)]. เอกตฺเต ปกฺขนฺทนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปสีทนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สนฺติฏฺนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต วิมุจฺจนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ¶ เอตํ สนฺตนฺติ ปสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ยานีกตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต วตฺถุกตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต อนุฏฺิตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปริจิตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สุสมารทฺธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา ¶ . เอกตฺเต ปริคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปริวารฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปริปูรณฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สโมธานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต อธิฏฺานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต อาเสวนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ภาวนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต พหุลีกมฺมฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สุสมุคฺคตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สุวิมุตฺตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต พุชฺฌนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต อนุพุชฺฌนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปฏิพุชฺฌนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สมฺพุชฺฌนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต โพธนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต อนุโพธนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปฏิโพธนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ ¶ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สมฺพุชฺฌนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต โพธิปกฺขิยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต อนุโพธิปกฺขิยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปฏิโพธิปกฺขิยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สมฺโพธิปกฺขิยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต โชตนฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต อุชฺโชตนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต อนุโชตนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต ปฏิโชตนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เอกตฺเต สฺโชตนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
ปตาปนฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิโรจนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา ¶ . กิเลสานํ สนฺตาปนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อมลฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิมลฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิมฺมลฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิเวกฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิเวกจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิราคฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิราคจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิโรธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิโรธจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. โวสคฺคฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. โวสคฺคจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิมุตฺตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิมุตฺติจริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
ฉนฺทฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส มูลฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส ปาทฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส ปธานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส อิชฺฌนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส อธิโมกฺขฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส ปคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส อุปฏฺานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส อวิกฺเขปฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ฉนฺทสฺส ทสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
วีริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… จิตฺตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… วีมํสฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย มูลฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย ปาทฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย ปธานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย อิชฺฌนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย อธิโมกฺขฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย ปคฺคหฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย อุปฏฺานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย อวิกฺเขปฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วีมํสาย ทสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
ทุกฺขฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ทุกฺขสฺส ¶ สงฺขตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ทุกฺขสฺส สนฺตาปฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ทุกฺขสฺส วิปริณามฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมุทยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมุทยสฺส อายูหนฏฺํ นิทานฏฺํ สฺโคฏฺํ ปลิโพธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิโรธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิโรธสฺส นิสฺสรณฏฺํ วิเวกฏฺํ อสงฺขตฏฺํ อมตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มคฺคฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มคฺคสฺส นิยฺยานฏฺํ เหตุฏฺํ ทสฺสนฏฺํ อาธิปเตยฺยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
ตถฏฺํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนตฺตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สจฺจฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปฏิเวธฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อภิชานนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปริชานนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ธมฺมฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ธาตุฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. าตฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สจฺฉิกิริยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ผสฺสนฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อภิสมยฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
เนกฺขมฺมํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อพฺยาปาทํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อาโลกสฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อวิกฺเขปํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ธมฺมววตฺถานํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. าณํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปาโมชฺชํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปมํ ฌานํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… อรหตฺตมคฺคํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อรหตฺตผลสมาปตฺตึ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
อธิโมกฺขฏฺเน สทฺธินฺทฺริยํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… ทสฺสนฏฺเน ปฺินฺทฺริยํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเน สทฺธาพลํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเน ปฺาพลํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อุปฏฺานฏฺเน สติสมฺโพชฺฌงฺคํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… ปฏิสงฺขานฏฺเน อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺึ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธึ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อกมฺปิยฏฺเน พลํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. นิยฺยานฏฺํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เหตุฏฺเน มคฺคํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานํ พุชฺฌนฺตีติ ¶ – โพชฺฌงฺคา. ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ตถฏฺเน สจฺจํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อวิกฺเขปฏฺเน สมถํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนุปสฺสนฏฺเ วิปสฺสนํ ¶ …เป… เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนํ ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธึ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธึ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธึ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มุตฺตฏฺเน วิโมกฺขํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺตึ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
ฉนฺทํ มูลฏฺเน พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. มนสิการํ สมุฏฺานฏฺเน พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ผสฺสํ สโมธานฏฺเน พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. เวทนํ สโมสรณฏฺเน พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สมาธึ ปมุขฏฺเน พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. สตึ อาธิปเตยฺยฏฺเน ¶ พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. ปฺํ ตตุตฺตรฏฺเน พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. วิมุตฺตึ สารฏฺเน พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา. อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน พุชฺฌนฺตีติ – โพชฺฌงฺคา.
๒๐. สาวตฺถินิทานํ. ตตฺร โข อายสฺมา สาริปุตฺโต ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘อาวุโส ภิกฺขโว’’ติ [อาวุโสติ (สฺยา.) สํ. นิ. ๕.๑๘๕ ปสฺสิตพฺพา]. ‘‘อาวุโส’’ติ โข เต ภิกฺขู อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส ปจฺจสฺโสสุํ. อายสฺมา สาริปุตฺโต เอตทโวจ –
‘‘สตฺติเม, อาวุโส, โพชฺฌงฺคา ¶ . กตเม สตฺต? สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค – อิเม โข, อาวุโส, สตฺต โพชฺฌงฺคา. อิเมสํ ขฺวาหํ, อาวุโส, สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ ปุพฺพณฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน ปุพฺพณฺหสมยํ วิหรามิ. เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ มชฺฌนฺหิกสมยํ…เป… สายนฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน สายนฺหสมยํ ¶ วิหรามิ. สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, ‘อาวุโส, โหติ, อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ. ติฏฺนฺตฺจ นํ [ติฏฺนฺตํ จรํ (สฺยา.) สํ. นิ. ๕.๑๘๕ ปสฺสิตพฺพา] ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามิ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ. ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามิ.
‘‘เสยฺยถาปิ, อาวุโส, รฺโ วา ราชมหามตฺตสฺส วา นานารตฺตานํ ทุสฺสานํ ทุสฺสกรณฺฑโก ปูโร อสฺส. โส ยฺเทว ทุสฺสยุคํ อากงฺเขยฺย ปุพฺพณฺหสมยํ ปารุปิตุํ, ตํ ตเทว ¶ ทุสฺสยุคํ ปุพฺพณฺหสมยํ ปารุเปยฺย. ยฺเทว ทุสฺสยุคํ อากงฺเขยฺย มชฺฌนฺหิกสมยํ…เป… สายนฺหสมยํ ปารุปิตุํ, ตํ ตเทว ทุสฺสยุคํ สายนฺหสมยํ ปารุเปยฺย. เอวเมว ขฺวาหํ, อาวุโส, อิเมสํ สตฺตนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ ปุพฺพณฺหสมยํ วิหริตุํ, เตน ¶ เตน โพชฺฌงฺเคน ปุพฺพณฺหสมยํ วิหรามิ. เยน เยน โพชฺฌงฺเคน อากงฺขามิ มชฺฌนฺหิกสมยํ…เป… สายนฺหสมยํ ¶ วิหริตุํ, เตน เตน โพชฺฌงฺเคน สายนฺหสมยํ วิหรามิ. สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ. ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามิ…เป… อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม, อาวุโส, โหติ, ‘อปฺปมาโณ’ติ เม โหติ, ‘สุสมารทฺโธ’ติ เม โหติ. ติฏฺนฺตฺจ นํ ‘ติฏฺตี’ติ ปชานามิ. สเจปิ เม จวติ, ‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’ติ ปชานามิ’’.
สุตฺตนฺตนิทฺเทโส
๒๑. กถํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค? ยาวตา นิโรธูปฏฺาติ ตาวตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค. อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ยาวตา อจฺจิ ตาวตา วณฺโณ, ยาวตา วณฺโณ ตาวตา อจฺจิ. เอวเมว ยาวตา นิโรธูปฏฺาติ ตาวตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค. อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค.
กถํ ¶ อปฺปมาโณ อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค? ปมาณพทฺธา [ปมาณวนฺตา (สฺยา.), อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] กิเลสา, สพฺเพ จ ปริยุฏฺานา, เย จ สงฺขารา โปโนภวิกา อปฺปมาโณ นิโรโธ อจลฏฺเน อสงฺขตฏฺเน. ยาวตา นิโรธูปฏฺาติ ตาวตา อปฺปมาโณ. อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค.
กถํ สุสมารทฺโธ อิติ เจ เม โหตีติ – โพชฺฌงฺโค? วิสมา กิเลสา, สพฺเพ ¶ จ ปริยุฏฺานา, เย จ สงฺขารา โปโนภวิกา, สมธมฺโม นิโรโธ สนฺตฏฺเน ปณีตฏฺเน. ยาวตา นิโรธูปฏฺาติ ตาวตา สุสมารทฺโธ อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค.
กถํ ‘‘ติฏฺนฺตฺจ นํ ติฏฺตี’’ติ ปชานามิ; สเจปิ จวติ ‘‘อิทปฺปจฺจยา จวตี’’ติ ปชานามิ? กติหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ? กติหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ? อฏฺหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ. อฏฺหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ.
กตเมหิ ¶ ¶ อฏฺหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ? อนุปฺปาทํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, อุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, อปฺปวตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, ปวตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, นิมิตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, นิโรธํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, สงฺขาเร อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ.
กตเมหิ อฏฺหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ? อุปฺปาทํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, อนุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, ปวตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, อปฺปวตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, นิมิตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, อนิมิตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ จวติ, สงฺขาเร อาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, นิโรธํ อนาวชฺชิตตฺตา สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ สติสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ. เอวํ ¶ ‘‘ติฏฺนฺตฺจ นํ ติฏฺตี’’ติ ปชานามิ. สเจปิ จวติ, ‘‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’’ติ ปชานามิ…เป….
กถํ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค? ยาวตา นิโรธูปฏฺาติ ตาวตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ เม โหตีติ โพชฺฌงฺโค. เสยฺยถาปิ เตลปฺปทีปสฺส ฌายโต ยาวตา อจฺจิ ตาวตา วณฺโณ, ยาวตา วณฺโณ ตาวตา อจฺจิ. เอวเมว ยาวตา นิโรธูปฏฺาติ ตาวตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโค.
กถํ อปฺปมาโณ อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโค? ปมาณพทฺธา กิเลสา, สพฺเพ จ ปริยุฏฺานา, เย จ สงฺขารา โปโนภวิกา อปฺปมาโณ นิโรโธ อจลฏฺเน อสงฺขตฏฺเน. ยาวตา นิโรธูปฏฺาติ ตาวตา อปฺปมาโณ อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโค.
กถํ สุสมารทฺโธ อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโค? วิสมา กิเลสา, สพฺเพ จ ปริยุฏฺานา, เย จ สงฺขารา โปโนภวิกา สมธมฺโม นิโรโธ ¶ สนฺตฏฺเน ปณีตฏฺเน. ยาวตา นิโรธูปฏฺาติ ตาวตา สุสมารทฺโธ อิติ เจ โหตีติ โพชฺฌงฺโค.
กถํ ‘‘ติฏฺนฺตฺจ นํ ติฏฺตี’’ติ ปชานามิ; สเจปิ จวติ ‘‘อิทปฺปจฺจยา ¶ เม จวตี’’ติ ปชานามิ? กติหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ? กติหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ ¶ ? อฏฺหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ. อฏฺหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ.
กตเมหิ อฏฺหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ? อนุปฺปาทํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, อุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, อปฺปวตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, ปวตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, อนิมิตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, นิมิตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, นิโรธํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ, สงฺขาเร อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ติฏฺติ.
กตเมหิ อฏฺหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ? อุปฺปาทํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, อนุปฺปาทํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, ปวตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, อปฺปวตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา ¶ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, นิมิตฺตํ อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ ¶ , อนิมิตฺตํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, สงฺขาเร อาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ, นิโรธํ อนาวชฺชิตตฺตา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค จวติ. เอวํ ‘‘ติฏฺนฺตฺจ นํ ติฏฺตี’’ติ ปชานามิ; สเจปิ จวติ, ‘‘อิทปฺปจฺจยา เม จวตี’’ติ ปชานามิ.
โพชฺฌงฺคกถา นิฏฺิตา.
๔. เมตฺตากถา
๒๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ . ‘‘เมตฺตาย ¶ , ภิกฺขเว, เจโตวิมุตฺติยา อาเสวิตาย ภาวิตาย พหุลีกตาย ยานีกตาย วตฺถุกตาย อนุฏฺิตาย ¶ ปริจิตาย สุสมารทฺธาย เอกาทสานิสํสา ปาฏิกงฺขา. กตเม เอกาทส? สุขํ สุปติ, สุขํ ปฏิพุชฺฌติ, น ปาปกํ สุปินํ ปสฺสติ, มนุสฺสานํ ปิโย โหติ, อมนุสฺสานํ ปิโย โหติ, เทวตา รกฺขนฺติ, นาสฺส อคฺคิ วา วิสํ วา สตฺถํ วา กมติ, ตุวฏํ จิตฺตํ สมาธิยติ, มุขวณฺโณ วิปฺปสีทติ, อสมฺมูฬฺโห กาลงฺกโรติ, อุตฺตริ [อุตฺตรึ (สฺยา. ปี.) อ. นิ. ๑๑.๑๕ ปสฺสิตพฺพา] อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต พฺรหฺมโลกูปโค โหติ. เมตฺตาย, ภิกฺขเว, เจโตวิมุตฺติยา อาเสวิตาย ภาวิตาย พหุลีกตาย ยานีกตาย วตฺถุกตาย อนุฏฺิตาย ปริจิตาย สุสมารทฺธาย – อิเม เอกาทสานิสํสา ปาฏิกงฺขา’’ ¶ .
อตฺถิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อตฺถิ โอธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อตฺถิ ทิสาผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. กติหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, กติหากาเรหิ โอธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, กติหากาเรหิ ทิสาผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ? ปฺจหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, สตฺตหากาเรหิ โอธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, ทสหากาเรหิ ทิสาผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
กตเมหิ ปฺจหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ? สพฺเพ สตฺตา อเวรา อพฺยาปชฺชา [อพฺยาปชฺฌา (สฺยา.)] อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ. สพฺเพ ปาณา…เป… สพฺเพ ภูตา…เป… สพฺเพ ปุคฺคลา…เป… สพฺเพ อตฺตภาวปริยาปนฺนา อเวรา อพฺยาปชฺชา ¶ อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติ. อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อโนธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
กตเมหิ สตฺตหากาเรหิ โอธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ? สพฺพา อิตฺถิโย อเวรา อพฺยาปชฺชา ¶ อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ. สพฺเพ ปุริสา…เป… สพฺเพ อริยา…เป… สพฺเพ อนริยา…เป… สพฺเพ เทวา…เป… สพฺเพ มนุสฺสา…เป… สพฺเพ วินิปาติกา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติ. อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ ¶ โอธิโส ผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
กตเมหิ ทสหากาเรหิ ทิสาผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ? สพฺเพ ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ ¶ . สพฺเพ ปจฺฉิมาย ทิสาย สตฺตา…เป… สพฺเพ อุตฺตราย ทิสาย สตฺตา…เป… สพฺเพ ทกฺขิณาย ทิสาย สตฺตา…เป… สพฺเพ ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สตฺตา…เป… สพฺเพ ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สตฺตา…เป… สพฺเพ อุตฺตราย อนุทิสาย สตฺตา…เป… สพฺเพ ทกฺขิณาย อนุทิสาย สตฺตา…เป… สพฺเพ เหฏฺิมาย ทิสาย สตฺตา…เป… สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย สตฺตา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ. สพฺเพ ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปาณา…เป… ภูตา… ปุคฺคลา… อตฺตภาวปริยาปนฺนา… สพฺพา อิตฺถิโย… สพฺเพ ปุริสา… สพฺเพ อริยา… สพฺเพ อนริยา… สพฺเพ เทวา… สพฺเพ มนุสฺสา… สพฺเพ วินิปาติกา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตุ. สพฺเพ ปจฺฉิมาย ทิสาย วินิปาติกา…เป… สพฺเพ อุตฺตราย ทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ ทกฺขิณาย ทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ ปจฺฉิมาย อนุทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ อุตฺตราย อนุทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ ทกฺขิณาย อนุทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ เหฏฺิมาย ทิสาย วินิปาติกา… สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวรา อพฺยาปชฺชา อนีฆา สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตูติ. อิเมหิ ทสหากาเรหิ ¶ ทิสาผรณา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
๑. อินฺทฺริยวาโร
๒๓. สพฺเพสํ สตฺตานํ ปีฬนํ วชฺเชตฺวา อปีฬนาย, อุปฆาตํ วชฺเชตฺวา อนุปฆาเตน, สนฺตาปํ วชฺเชตฺวา อสนฺตาเปน, ปริยาทานํ วชฺเชตฺวา อปริยาทาเนน, วิเหสํ วชฺเชตฺวา อวิเหสาย, สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ มา เวริโน, สุขิโน โหนฺตุ มา ทุกฺขิโน, สุขิตตฺตา โหนฺตุ มา ทุกฺขิตตฺตาติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ สพฺเพ สตฺเต เมตฺตายตีติ – เมตฺตา. ตํ ธมฺมํ เจตยตีติ – เจโต. สพฺพพฺยาปาทปริยุฏฺาเนหิ ¶ วิมุจฺจตีติ – วิมุตฺติ. เมตฺตา จ เจโต จ วิมุตฺติ จาติ – เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ ¶ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สทฺธาย อธิมุจฺจติ. สทฺธินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ ¶ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – วีริยํ ปคฺคณฺหาติ. วีริยินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สตึ อุปฏฺาเปติ. สตินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – จิตฺตํ สมาทหติ. สมาธินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – ปฺาย ปชานาติ. ปฺินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
อิมานิ ¶ ปฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อาเสวียติ. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ภาวนา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ ภาวียติ. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา พหุลีกตา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ พหุลีกรียติ. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อลงฺการา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สฺวาลงฺกตา โหติ. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริกฺขารา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริกฺขตา โหติ. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริวารา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริวุตา โหติ. อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ, ภาวนา โหนฺติ, พหุลีกตา โหนฺติ, อลงฺการา โหนฺติ, ปริกฺขารา โหนฺติ, ปริวารา โหนฺติ, ปาริปูรี โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ, ปกฺขนฺทนา โหนฺติ, ปสีทนา [สํสีทนา (ก. สี. อฏฺ.)] โหนฺติ, สนฺติฏฺนา โหนฺติ, วิมุจฺจนา โหนฺติ, ‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ผสฺสนา โหนฺติ, ยานีกตา โหนฺติ ¶ , วตฺถุกตา โหนฺติ, อนุฏฺิตา ¶ โหนฺติ, ปริจิตา โหนฺติ, สุสมารทฺธา โหนฺติ, สุภาวิตา โหนฺติ, สฺวาธิฏฺิตา โหนฺติ, สุสมุคฺคตา โหนฺติ ¶ , สุวิมุตฺตา โหนฺติ, นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
๒. พลวาโร
๒๔. สพฺเพ ¶ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – อสฺสทฺธิเย น กมฺปติ. สทฺธาพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – โกสชฺเช น กมฺปติ. วีริยพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – ปมาเท น กมฺปติ. สติพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – อุทฺธจฺเจ น กมฺปติ. สมาธิพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – อวิชฺชาย น กมฺปติ. ปฺาพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
อิมานิ ปฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ พเลหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อาเสวียติ. อิมานิ ปฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ภาวนา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ พเลหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ ภาวียติ. อิมานิ ปฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา พหุลีกตา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ พเลหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ พหุลีกรียติ. อิมานิ ปฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อลงฺการา ¶ โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ พเลหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สฺวาลงฺกตา โหติ. อิมานิ ปฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริกฺขารา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ พเลหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริกฺขตา โหติ. อิมานิ ปฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริวารา ¶ โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ พเลหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริวุตา โหติ. อิมานิ ปฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ, ภาวนา โหนฺติ, พหุลีกตา โหนฺติ, อลงฺการา โหนฺติ, ปริกฺขารา โหนฺติ, ปริวารา โหนฺติ, ปาริปูรี โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ, ปกฺขนฺทนา โหนฺติ, ปสีทนา โหนฺติ, สนฺติฏฺนา โหนฺติ, วิมุจฺจนา ¶ โหนฺติ, ‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ผสฺสนา โหนฺติ, ยานีกตา ¶ โหนฺติ, วตฺถุกตา โหนฺติ, อนุฏฺิตา โหนฺติ, ปริจิตา โหนฺติ, สุสมารทฺธา โหนฺติ, สุภาวิตา โหนฺติ, สฺวาธิฏฺิตา โหนฺติ, สุสมุคฺคตา โหนฺติ, สุวิมุตฺตา โหนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
๓. โพชฺฌงฺควาโร
๒๕. สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สตึ อุปฏฺาเปติ. สติสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – ปฺาย ปวิจินาติ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – วีริยํ ปคฺคณฺหาติ. วีริยสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ ¶ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – ปริฬาหํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ. ปีติสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – ทุฏฺุลฺลํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ. ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – จิตฺตํ สมาทหติ. สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ ¶ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – าเณน กิเลเส ปฏิสงฺขาติ. อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ. อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อาเสวียติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ภาวนา โหนฺติ. อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ ภาวียติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย ¶ เจโตวิมุตฺติยา พหุลีกตา โหนฺติ. อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ พหุลีกรียติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อลงฺการา โหนฺติ. อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สฺวาลงฺกตา โหติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริกฺขารา โหนฺติ. อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริกฺขตา โหติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริวารา โหนฺติ. อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ ¶ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริวุตา โหติ. อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ, ภาวนา โหนฺติ, พหุลีกตา โหนฺติ, อลงฺการา โหนฺติ, ปริกฺขารา โหนฺติ, ปริวารา โหนฺติ, ปาริปูรี โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ, ปกฺขนฺทนา โหนฺติ, ปสีทนา โหนฺติ, สนฺติฏฺนา โหนฺติ, วิมุจฺจนา ¶ โหนฺติ, ‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ผสฺสนา โหนฺติ, ยานีกตา โหนฺติ, วตฺถุกตา โหนฺติ, อนุฏฺิตา โหนฺติ, ปริจิตา โหนฺติ, สุสมารทฺธา โหนฺติ, สุภาวิตา โหนฺติ, สฺวาธิฏฺิตา โหนฺติ, สุสมุคฺคตา โหนฺติ, สุวิมุตฺตา โหนฺติ, นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
๔. มคฺคงฺควาโร
๒๖. สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา ปสฺสติ. สมฺมาทิฏฺิปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา อภินิโรเปติ. สมฺมาสงฺกปฺปปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ ¶ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา ปริคฺคณฺหาติ. สมฺมาวาจาปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา สมุฏฺาเปติ. สมฺมากมฺมนฺตปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา โวทาเปติ ¶ . สมฺมาอาชีวปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ ¶ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา ปคฺคณฺหาติ. สมฺมาวายามปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา อุปฏฺาเปติ. สมฺมาสติปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา สมาทหติ. สมฺมาสมาธิปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อาเสวียติ. อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ภาวนา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ ภาวียติ. อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา พหุลีกตา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ พหุลีกรียติ. อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อลงฺการา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สฺวาลงฺกตา โหนฺติ. อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริกฺขารา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริกฺขตา โหติ. อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริวารา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริวุตา โหติ. อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา ¶ โหนฺติ ¶ , ภาวนา โหนฺติ ¶ , พหุลีกตา โหนฺติ, อลงฺการา โหนฺติ, ปริกฺขารา โหนฺติ, ปริวารา โหนฺติ, ปาริปูรี โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ, สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ, ปกฺขนฺทนา โหนฺติ, ปสีทนา โหนฺติ, สนฺติฏฺนา โหนฺติ, วิมุจฺจนา โหนฺติ, ‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ผสฺสนา โหนฺติ, ยานีกตา โหนฺติ, วตฺถุกตา โหนฺติ, อนุฏฺิตา โหนฺติ, ปริจิตา โหนฺติ, สุสมารทฺธา โหนฺติ, สุภาวิตา โหนฺติ, สฺวาธิฏฺิตา โหนฺติ, สุสมุคฺคตา โหนฺติ, สุวิมุตฺตา โหนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
๒๗. สพฺเพสํ ปาณานํ…เป… สพฺเพสํ ภูตานํ… สพฺเพสํ ปุคฺคลานํ… สพฺเพสํ อตฺตภาวปริยาปนฺนานํ… สพฺพาสํ อิตฺถีนํ… สพฺเพสํ ปุริสานํ… สพฺเพสํ อริยานํ… สพฺเพสํ อนริยานํ… สพฺเพสํ เทวานํ… สพฺเพสํ มนุสฺสานํ… สพฺเพสํ วินิปาติกานํ ปีฬนํ วชฺเชตฺวา อปีฬนาย, อุปฆาตํ วชฺเชตฺวา อนุปฆาเตน, สนฺตาปํ วชฺเชตฺวา อสนฺตาเปน, ปริยาทานํ วชฺเชตฺวา อปริยาทาเนน, วิเหสํ วชฺเชตฺวา อวิเหสาย, สพฺเพ วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ มา ¶ เวริโน, สุขิโน โหนฺตุ มา ทุกฺขิโน, สุขิตตฺตา โหนฺตุ มา ทุกฺขิตตฺตาติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ สพฺเพ วินิปาติเก เมตฺตายตีติ – เมตฺตา. ตํ ธมฺมํ เจตยตีติ – เจโต. สพฺพพฺยาปาทปริยุฏฺาเนหิ วิมุจฺจตีติ – วิมุตฺติ. เมตฺตา จ เจโต จ วิมุตฺติ จาติ – เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สทฺธาย ¶ อธิมุจฺจติ. สทฺธินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ…เป… นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
สพฺเพสํ ปุรตฺถิมาย ทิสาย สตฺตานํ…เป… สพฺเพสํ ปจฺฉิมาย ทิสาย สตฺตานํ… สพฺเพสํ อุตฺตราย ทิสาย สตฺตานํ… สพฺเพสํ ทกฺขิณาย ทิสาย สตฺตานํ… สพฺเพสํ ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย สตฺตานํ… สพฺเพสํ ปจฺฉิมาย อนุทิสาย สตฺตานํ… สพฺเพสํ อุตฺตราย อนุทิสาย สตฺตานํ… สพฺเพสํ ทกฺขิณาย อนุทิสาย สตฺตานํ… สพฺเพสํ เหฏฺิมาย ทิสาย สตฺตานํ… สพฺเพสํ อุปริมาย ทิสาย สตฺตานํ ปีฬนํ วชฺเชตฺวา อปีฬนาย, อุปฆาตํ วชฺเชตฺวา อนุปฆาเตน, สนฺตาปํ วชฺเชตฺวา อสนฺตาเปน, ปริยาทานํ วชฺเชตฺวา อปริยาทาเนน, วิเหสํ วชฺเชตฺวา อวิเหสาย, สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ มา เวริโน, สุขิโน โหนฺตุ ¶ มา ทุกฺขิโน, สุขิตตฺตา โหนฺตุ มา ทุกฺขิตตฺตาติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย สตฺเต เมตฺตายตีติ – เมตฺตา. ตํ ธมฺมํ เจตยตีติ – เจโต. สพฺพพฺยาปาทปริยุฏฺาเนหิ วิมุจฺจตีติ – วิมุตฺติ. เมตฺตา จ เจโต จ วิมุตฺติ จาติ – เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย สตฺตา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สทฺธาย อธิมุจฺจติ. สทฺธินฺทฺริยปริภาวิตา ¶ โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ…เป… นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
สพฺเพสํ ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปาณานํ…เป… ภูตานํ… ปุคฺคลานํ ¶ อตฺตภาวปริยาปนฺนานํ… สพฺพาสํ อิตฺถีนํ… สพฺเพสํ ปุริสานํ… สพฺเพสํ อริยานํ… สพฺเพสํ อนริยานํ… สพฺเพสํ เทวานํ… สพฺเพสํ มนุสฺสานํ… สพฺเพสํ วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ ปจฺฉิมาย ทิสาย วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ อุตฺตราย ทิสาย วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ ทกฺขิณาย ทิสาย วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ ¶ ปจฺฉิมาย อนุทิสาย วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ อุตฺตราย อนุทิสาย วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ ทกฺขิณาย อนุทิสาย วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ เหฏฺิมาย ทิสาย วินิปาติกานํ… สพฺเพสํ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกานํ ปีฬนํ วชฺเชตฺวา อปีฬนาย, อุปฆาตํ วชฺเชตฺวา อนุปฆาเตน, สนฺตาปํ วชฺเชตฺวา อสนฺตาเปน, ปริยาทานํ วชฺเชตฺวา อปริยาทาเนน, วิเหสํ วชฺเชตฺวา อวิเหสาย, สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ มา เวริโน, สุขิโน โหนฺตุ มา ทุกฺขิโน, สุขิตตฺตา โหนฺตุ มา ทุกฺขิตตฺตาติ – อิเมหิ อฏฺหากาเรหิ สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติเก เมตฺตายตีติ – เมตฺตา. ตํ ธมฺมํ เจตยตีติ – เจโต. สพฺพพฺยาปาทปริยุฏฺาเนหิ วิมุจฺจตีติ – วิมุตฺติ. เมตฺตา จ เจโต จ วิมุตฺติ จาติ – เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สทฺธาย อธิมุจฺจติ. สทฺธินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา ¶ อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – วีริยํ ปคฺคณฺหาติ. วีริยินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
สตึ ¶ อุปฏฺาเปติ. สตินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. จิตฺตํ สมาทหติ. สมาธินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. ปฺาย ปชานาติ. ปฺินฺทฺริยปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
อิมานิ ปฺจินฺทฺริยานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อาเสวียติ…เป… นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
สพฺเพ ¶ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – อสฺสทฺธิเย น กมฺปติ. สทฺธาพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. โกสชฺเช น กมฺปติ. วีริยพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. ปมาเท น กมฺปติ. สติพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. อุทฺธจฺเจ น กมฺปติ. สมาธิพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. อวิชฺชาย น กมฺปติ. ปฺาพลปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
อิมานิ ¶ ปฺจ พลานิ เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ. อิเมหิ ปฺจหิ พเลหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อาเสวียติ…เป… นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
สพฺเพ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน ¶ โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สตึ อุปฏฺาเปติ. สติสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
ปฺาย ปวิจินาติ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. วีริยํ ปคฺคณฺหาติ. วีริยสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. ปริฬาหํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ. ปีติสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. ทุฏฺุลฺลํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ. ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. จิตฺตํ สมาทหติ. สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. าเณน กิเลเส ปฏิสงฺขาติ. อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
อิเม สตฺต โพชฺฌงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ. อิเมหิ สตฺตหิ โพชฺฌงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อาเสวียติ…เป… นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺติ.
สพฺเพ ¶ อุปริมาย ทิสาย วินิปาติกา อเวริโน โหนฺตุ, เขมิโน โหนฺตุ, สุขิโน โหนฺตูติ – สมฺมา ปสฺสติ. สมฺมาทิฏฺิ ปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. สมฺมา อภินิโรเปติ. สมฺมาสงฺกปฺปปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. สมฺมา ปริคฺคณฺหาติ. สมฺมาวาจาปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. สมฺมา สมุฏฺาเปติ. สมฺมากมฺมนฺตปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. สมฺมา โวทาเปติ. สมฺมา อาชีวปริภาวิตา โหติ ¶ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. สมฺมา ปคฺคณฺหาติ. สมฺมาวายามปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. สมฺมา อุปฏฺาติ. สมฺมาสติปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. สมฺมา สมาทหติ. สมฺมาสมาธิปริภาวิตา โหติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ.
อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ อาเสวียติ…เป… อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา ปริภาวิตา โหนฺติ. อิเมหิ อฏฺหิ มคฺคงฺเคหิ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ สุปริวุตา โหติ. อิเม อฏฺ มคฺคงฺคา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา อาเสวนา โหนฺติ, ภาวนา โหนฺติ, พหุลีกตา โหนฺติ, อลงฺการา โหนฺติ, ปริกฺขารา โหนฺติ, ปริวารา โหนฺติ, ปาริปูรี ¶ โหนฺติ, สหคตา โหนฺติ, สหชาตา โหนฺติ ¶ , สํสฏฺา โหนฺติ, สมฺปยุตฺตา โหนฺติ, ปกฺขนฺทนา โหนฺติ, ปสีทนา โหนฺติ, สนฺติฏฺนา โหนฺติ, วิมุจฺจนา โหนฺติ, ‘‘เอตํ สนฺต’’นฺติ ผสฺสนา โหนฺติ, ยานีกตา โหนฺติ, วตฺถุกตา โหนฺติ, อนุฏฺิตา โหนฺติ, ปริจิตา โหนฺติ, สุสมารทฺธา โหนฺติ, สุภาวิตา โหนฺติ, สฺวาธิฏฺิตา โหนฺติ, สุสมุคฺคตา โหนฺติ, สุวิมุตฺตา โหนฺติ นิพฺพตฺเตนฺติ โชเตนฺติ ปตาเปนฺตีติ.
เมตฺตากถา นิฏฺิตา.
๕. วิราคกถา
๒๘. วิราโค ¶ ¶ ¶ มคฺโค, วิมุตฺติ ผลํ. กถํ วิราโค มคฺโค? โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิยา วิรชฺชติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติ. วิราโค ¶ วิราคารมฺมโณ วิราคโคจโร วิราเค สมุทาคโต [สมุปาคโต (สฺยา.)] วิราเค ิโต วิราเค ปติฏฺิโต.
วิราโคติ ทฺเว วิราคา – นิพฺพานฺจ วิราโค, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิราคา โหนฺตีติ – วิราคา. สหชาตานิ สตฺตงฺคานิ วิราคํ คจฺฉนฺตีติ – วิราโค มคฺโค. เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ – อฏฺงฺคิโก มคฺโค. ยาวตา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานํ มคฺคา, อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อคฺโค จ เสฏฺโ จ ปาโมกฺโข [วิโมกฺโข (สฺยา.), โมกฺโข (อฏฺ.)] จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ – มคฺคานํ อฏฺงฺคิโก เสฏฺโ.
อภินิโรปนฏฺเน สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา วิรชฺชติ. ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย วิรชฺชติ. สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตา วิรชฺชติ. โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวา วิรชฺชติ. ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามา วิรชฺชติ. อุปฏฺานฏฺเน ¶ สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา วิรชฺชติ. อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วิรชฺชติ. ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ ¶ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติ. พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติ. วิราโค วิราคารมฺมโณ วิราคโคจโร วิราเค สมุทาคโต วิราเค ิโต วิราเค ปติฏฺิโต.
วิราโคติ ทฺเว วิราคา – นิพฺพานฺจ วิราโค, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิราคา โหนฺตีติ – วิราคา. สหชาตานิ สตฺตงฺคานิ วิราคํ คจฺฉนฺตีติ – วิราโค มคฺโค ¶ . เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ – อฏฺงฺคิโก มคฺโค. ยาวตา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานํ มคฺคา, อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อคฺโค จ เสฏฺโ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ – มคฺคานํ อฏฺงฺคิโก เสฏฺโ.
สกทาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วิรชฺชติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ ¶ จ วิรชฺชติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติ. วิราโค วิราคารมฺมโณ วิราคโคจโร วิราเค สมุทาคโต วิราเค ิโต วิราเค ปติฏฺิโต.
วิราโคติ ทฺเว วิราคา – นิพฺพานฺจ วิราโค, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิราคา โหนฺตีติ – วิราคา. สหชาตานิ สตฺตงฺคานิ วิราคํ ¶ คจฺฉนฺตีติ – วิราโค มคฺโค. เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ – อฏฺงฺคิโก มคฺโค. ยาวตา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานํ มคฺคา. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อคฺโค จ เสฏฺโ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ – มคฺคานํ อฏฺงฺคิโก เสฏฺโ.
อนาคามิมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ อนุสหคตา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วิรชฺชติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติ. วิราโค วิราคารมฺมโณ…เป… มคฺคานํ อฏฺงฺคิโก เสฏฺโ.
อรหตฺตมคฺคกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วิรชฺชติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิรชฺชติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิรชฺชติ วิราโค วิราคารมฺมโณ วิราคโคจโร วิราเค สมุทาคโต วิราเค ิโต วิราเค ปติฏฺิโต.
วิราโคติ ¶ ทฺเว วิราคา – นิพฺพานฺจ วิราโค, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิราคา โหนฺตีติ – วิราคา. สหชาตานิ สตฺตงฺคานิ วิราคํ คจฺฉนฺตีติ – วิราโค มคฺโค. เอเตน มคฺเคน พุทฺธา จ ¶ สาวกา จ อคตํ ทิสํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺตีติ – อฏฺงฺคิโก มคฺโค ¶ . ยาวตา ปุถุสมณพฺราหฺมณานํ ปรปฺปวาทานํ มคฺคา. อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค อคฺโค จ เสฏฺโ จ ปาโมกฺโข จ อุตฺตโม จ ปวโร จาติ – มคฺคานํ อฏฺงฺคิโก เสฏฺโ.
ทสฺสนวิราโค สมฺมาทิฏฺิ. อภินิโรปนวิราโค สมฺมาสงฺกปฺโป. ปริคฺคหวิราโค สมฺมาวาจา. สมุฏฺานวิราโค สมฺมากมฺมนฺโต. โวทานวิราโค สมฺมาอาชีโว ¶ . ปคฺคหวิราโค สมฺมาวายาโม. อุปฏฺานวิราโค สมฺมาสติ. อวิกฺเขปวิราโค สมฺมาสมาธิ. อุปฏฺานวิราโค สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ปวิจยวิราโค ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค. ปคฺคหวิราโค วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค. ผรณวิราโค ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค. อุปสมวิราโค ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค. อวิกฺเขปวิราโค สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค. ปฏิสงฺขานวิราโค อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. อสฺสทฺธิเย ¶ อกมฺปิยวิราโค สทฺธาพลํ. โกสชฺเช อกมฺปิยวิราโค วีริยพลํ. ปมาเท อกมฺปิยวิราโค สติพลํ. อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยวิราโค สมาธิพลํ. อวิชฺชาย อกมฺปิยวิราโค ปฺาพลํ. อธิโมกฺขวิราโค สทฺธินฺทฺริยํ. ปคฺคหวิราโค วีริยินฺทฺริยํ. อุปฏฺานวิราโค สตินฺทฺริยํ. อวิกฺเขปวิราโค สมาธินฺทฺริยํ. ทสฺสนวิราโค ปฺินฺทฺริยํ. อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยานิ วิราโค. อกมฺปิยฏฺเน พลํ วิราโค. นิยฺยานฏฺเน โพชฺฌงฺคา วิราโค. เหตุฏฺเน มคฺโค วิราโค. อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานา วิราโค. ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานา ¶ วิราโค. อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทา วิราโค. ตถฏฺเน สจฺจา วิราโค. อวิกฺเขปฏฺเน สมโถ วิราโค. อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา วิราโค. เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนา วิราโค. อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธํ วิราโค. สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ วิราโค. อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ วิราโค. ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ วิราโค. วิมุตฺตฏฺเน วิโมกฺโข วิราโค. ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชา วิราโค. ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺติ วิราโค. สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ วิราโค. ฉนฺโท มูลฏฺเน วิราโค. มนสิกาโร สมุฏฺานฏฺเน วิราโค. ผสฺโส สโมธานฏฺเน วิราโค. เวทนา สโมสรณฏฺเน วิราโค. สมาธิ ปมุขฏฺเน วิราโค. สติ อาธิปเตยฺยฏฺเน วิราโค. ปฺา ตตุตฺตรฏฺเน วิราโค. วิมุตฺติ สารฏฺเน วิราโค. อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน มคฺโค.
ทสฺสนมคฺโค สมฺมาทิฏฺิ, อภินิโรปนมคฺโค สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน มคฺโค. เอวํ วิราโค มคฺโค.
๒๙. กถํ วิมุตฺติ ผลํ? โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ มิจฺฉาทิฏฺิยา วิมุตฺตา โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺตา โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺตา โหติ, วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ¶ ิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺิตา. วิมุตฺตีติ ทฺเว มุตฺติโย – นิพฺพานฺจ วิมุตฺติ, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา ¶ สพฺเพ จ วิมุตฺตา โหนฺตีติ – วิมุตฺติ ผลํ.
อภินิโรปนฏฺเน ¶ สมฺมาสงฺกปฺโป มิจฺฉาสงฺกปฺปา วิมุตฺโต ¶ โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ, วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺิตา. วิมุตฺตีติ ทฺเว วิมุตฺติโย – นิพฺพานฺจ วิมุตฺติ, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิมุตฺตา โหนฺตีติ – วิมุตฺติ ผลํ.
ปริคฺคหฏฺเน สมฺมาวาจา มิจฺฉาวาจาย วิมุตฺตา โหติ, สมุฏฺานฏฺเน สมฺมากมฺมนฺโต มิจฺฉากมฺมนฺตา วิมุตฺโต โหติ, โวทานฏฺเน สมฺมาอาชีโว มิจฺฉาอาชีวา วิมุตฺโต โหติ, ปคฺคหฏฺเน สมฺมาวายาโม มิจฺฉาวายามา วิมุตฺโต โหติ, อุปฏฺานฏฺเน สมฺมาสติ มิจฺฉาสติยา วิมุตฺตา โหติ, อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ มิจฺฉาสมาธิโต วิมุตฺโต โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ, วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺิตา. วิมุตฺตีติ. ทฺเว วิมุตฺติโย – นิพฺพานฺจ วิมุตฺติ, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิมุตฺตา โหนฺตีติ – วิมุตฺติ ผลํ.
สกทาคามิผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ โอฬาริกา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา ¶ โอฬาริกา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วิมุตฺโต โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ, วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺิตา. วิมุตฺตีติ ทฺเว วิมุตฺติโย – นิพฺพานฺจ วิมุตฺติ, เย จ นิพฺพานารมฺมณตาชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิมุตฺตา โหนฺตีติ – วิมุตฺติ ผลํ.
อนาคามิผลกฺขเณ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ อนุสหคตา กามราคสฺโชนา ปฏิฆสฺโชนา อนุสหคตา กามราคานุสยา ปฏิฆานุสยา วิมุตฺโต โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ, วิมุตฺติ ¶ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺิตา…เป….
อรหตฺตผลกฺขเณ ¶ ¶ ทสฺสนฏฺเน สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปฏฺเน สมฺมาสมาธิ รูปราคา อรูปราคา มานา อุทฺธจฺจา อวิชฺชาย มานานุสยา ภวราคานุสยา อวิชฺชานุสยา วิมุตฺโต โหติ, ตทนุวตฺตกกิเลเสหิ จ ขนฺเธหิ จ วิมุตฺโต โหติ, พหิทฺธา จ สพฺพนิมิตฺเตหิ วิมุตฺโต โหติ, วิมุตฺติ วิมุตฺตารมฺมณา วิมุตฺติโคจรา วิมุตฺติยา สมุทาคตา วิมุตฺติยา ิตา วิมุตฺติยา ปติฏฺิตา. วิมุตฺตีติ ทฺเว วิมุตฺติโย – นิพฺพานฺจ วิมุตฺติ, เย จ นิพฺพานารมฺมณตา ชาตา ธมฺมา สพฺเพ วิมุตฺตา โหนฺตีติ – วิมุตฺติ ผลํ.
ทสฺสนวิมุตฺติ ¶ สมฺมาทิฏฺิ…เป… อวิกฺเขปวิมุตฺติ สมฺมาสมาธิ, อุปฏฺานวิมุตฺติ สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานวิมุตฺติ อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยวิมุตฺติ สทฺธาพลํ…เป… อวิชฺชาย อกมฺปิยวิมุตฺติ ปฺาพลํ. อธิโมกฺขวิมุตฺติ สทฺธินฺทฺริยํ…เป… ทสฺสนวิมุตฺติ ปฺินฺทฺริยํ.
อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยา วิมุตฺติ. อกมฺปิยฏฺเน พลา วิมุตฺติ, นิยฺยานฏฺเน โพชฺฌงฺคา วิมุตฺติ, เหตุฏฺเน มคฺโค วิมุตฺติ, อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานา วิมุตฺติ, ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานา วิมุตฺติ, อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทา วิมุตฺติ, ตถฏฺเน สจฺจา วิมุตฺติ, อวิกฺเขปฏฺเน สมโถ ¶ วิมุตฺติ, อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา วิมุตฺติ, เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนา วิมุตฺติ, อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธํ วิมุตฺติ, สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ วิมุตฺติ, อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ วิมุตฺติ, ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ วิมุตฺติ, วิมุตฺตฏฺเน วิโมกฺโข วิมุตฺติ, ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชา วิมุตฺติ, ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺติ วิมุตฺติ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิยฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ วิมุตฺติ, ฉนฺโท มูลฏฺเน วิมุตฺติ, มนสิกาโร สมุฏฺานฏฺเน วิมุตฺติ, ผสฺโส สโมธานฏฺเน วิมุตฺติ, เวทนา สโมสรณฏฺเน วิมุตฺติ, สมาธิ ปมุขฏฺเน วิมุตฺติ, สติ อาธิปเตยฺยฏฺเน วิมุตฺติ, ปฺา ตตุตฺตรฏฺเน วิมุตฺติ, วิมุตฺติ สารฏฺเน วิมุตฺติ, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน วิมุตฺติ. เอวํ วิมุตฺติ ผลํ. เอวํ วิราโค มคฺโค ¶ , วิมุตฺติ ผลนฺติ.
วิราคกถา นิฏฺิตา.
๖. ปฏิสมฺภิทากถา
๑. ธมฺมจกฺกปวตฺตนวาโร
๓๐. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ อิสิปตเน มิคทาเย. ตตฺร โข ภควา ปฺจวคฺคิเย ภิกฺขู อามนฺเตสิ –
‘‘ทฺเวเม ¶ , ภิกฺขเว, อนฺตา ปพฺพชิเตน น เสวิตพฺพา. กตเม ทฺเว? โย จายํ กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโค หีโน คมฺโม โปถุชฺชนิโก อนริโย อนตฺถสํหิโต; โย จายํ อตฺตกิลมถานุโยโค ทุกฺโข อนริโย อนตฺถสํหิโต. เอเต โข [เอเต เต (สฺยา. ก. สี. อฏฺ.) สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓ ปสฺสิตพฺพา], ภิกฺขเว, อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
‘‘กตมา จ สา, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ? อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ. อยํ โข สา, ภิกฺขเว, มชฺฌิมา ปฏิปทา ตถาคเตน อภิสมฺพุทฺธา จกฺขุกรณี าณกรณี อุปสมาย อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตติ.
‘‘อิทํ ¶ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. ชาติปิ ทุกฺขา, ชราปิ ทุกฺขา, พฺยาธิปิ ทุกฺโข, มรณมฺปิ ทุกฺขํ, อปฺปิเยหิ สมฺปโยโค ทุกฺโข, ปิเยหิ วิปฺปโยโค ทุกฺโข, ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ ตมฺปิ ทุกฺขํ; สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา. อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ – ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา นนฺทิราคสหคตา ตตฺรตตฺราภินนฺทินี ¶ , เสยฺยถิทํ – กามตณฺหา, ภวตณฺหา, วิภวตณฺหา. อิทํ ¶ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ – โย ตสฺสาเยว ตณฺหาย อเสสวิราคนิโรโธ จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโย. อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว, ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ – อยเมว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เสยฺยถิทํ – สมฺมาทิฏฺิ…เป… สมฺมาสมาธิ.
‘‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺย’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ปริฺาตนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘‘อิทํ ¶ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ ¶ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ปหีนนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… สจฺฉิกตนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพ’นฺติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตนฺติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘ยาวกีวฺจ ¶ เม, ภิกฺขเว, อิเมสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอวํ ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ยถาภูตํ าณทสฺสนํ น สุวิสุทฺธํ อโหสิ ¶ , เนว ตาวาหํ, ภิกฺขเว ¶ , สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. ยโต จ โข เม, ภิกฺขเว, อิเมสุ จตูสุ อริยสจฺเจสุ เอวํ ติปริวฏฺฏํ ทฺวาทสาการํ ยถาภูตํ าณทสฺสนํ สุวิสุทฺธํ อโหสิ, อถาหํ, ภิกฺขเว, สเทวเก โลเก สมารเก สพฺรหฺมเก สสฺสมณพฺราหฺมณิยา ปชาย สเทวมนุสฺสาย ‘อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ’ติ ปจฺจฺาสึ. าณฺจ ปน เม ทสฺสนํ อุทปาทิ – ‘อกุปฺปา เม วิมุตฺติ, อยมนฺติมา ชาติ, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’’ติ.
อิทมโวจ ภควา. อตฺตมนา ปฺจวคฺคิยา ภิกฺขู ภควโต ภาสิตํ อภินนฺทุนฺติ.
อิมสฺมิฺจ ¶ ปน เวยฺยากรณสฺมึ ภฺมาเน อายสฺมโต โกณฺฑฺสฺส วิรชํ วีตมลํ ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทิ – ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ.
ปวตฺติเต จ ปน ภควตา ธมฺมจกฺเก ภุมฺมา [ภูมา (ก.)] เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ – ‘‘เอตํ ภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติ. ภุมฺมานํ เทวานํ สทฺทํ สุตฺวา จาตุมหาราชิกา [จาตุมฺมหาราชิกา (สฺยา.)] เทวา สทฺทมนุสฺสาเวสุํ…เป… จาตุมหาราชิกานํ เทวานํ สทฺทํ สุตฺวา ตาวตึสา เทวา…เป… ยามา เทวา…เป… ตุสิตา เทวา…เป… นิมฺมานรตี เทวา…เป… ปรนิมฺมิตวสวตฺตี เทวา…เป… พฺรหฺมกายิกา เทวา ¶ สทฺทมนุสฺสาเวสุํ – ‘‘เอตํ ภควตา พาราณสิยํ อิสิปตเน มิคทาเย อนุตฺตรํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมิ’’นฺติ.
อิติห เตน ขเณน เตน ลเยน เตน มุหุตฺเตน ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉิ. อยฺจ ทสสหสฺสี โลกธาตุ สํกมฺปิ สมฺปกมฺปิ สมฺปเวธิ, อปฺปมาโณ จ อุฬาโร โอภาโส โลเก ปาตุรโหสิ อติกฺกมฺม [อติกฺกมฺเมว (สฺยา. ก.) สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑ ปสฺสิตพฺพา] เทวานํ เทวานุภาวนฺติ.
อถ โข ภควา อิมํ อุทานํ อุทาเนสิ – ‘‘อฺาสิ วต, โภ, โกณฺฑฺโ; อฺาสิ วต, โภ, โกณฺฑฺโ’’ติ. อิติ หิทํ อายสฺมโต โกณฺฑฺสฺส อฺาสิโกณฺฑฺโ ตฺเวว [อฺาโกณฺฑฺโตฺเวว (สฺยา.)] นามํ อโหสิ.
[ก] ‘อิทํ ¶ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ ¶ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? าณํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? ปฺา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? วิชฺชา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน. าณํ อุทปาทีติ – าตฏฺเน. ปฺา อุทปาทีติ – ปชานนฏฺเน. วิชฺชา อุทปาทีติ – ปฏิเวธฏฺเน. อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ¶ ¶ ธมฺโม, าณํ ธมฺโม, ปฺา ธมฺโม, วิชฺชา ธมฺโม, อาโลโก ธมฺโม. อิเม ปฺจ ธมฺมา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’.
ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ, าตฏฺโ อตฺโถ, ปชานนฏฺโ อตฺโถ, ปฏิเวธฏฺโ อตฺโถ, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ อตฺถา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺเถสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’.
ปฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา. อิมา ทส นิรุตฺติยา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตีสุ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’.
ปฺจสุ ธมฺเมสุ าณานิ, ปฺจสุ อตฺเถสุ าณานิ, ทสสุ นิรุตฺตีสุ าณานิ. อิมานิ วีสติ าณานิ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภาเนสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’.
‘‘‘ตํ ¶ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺย’นฺติ…เป… ปริฺาตนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ¶ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’.
จกฺขุํ ¶ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? าณํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? ปฺา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? วิชฺชา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน. าณํ อุทปาทีติ – าตฏฺเน. ปฺา อุทปาทีติ – ปชานนฏฺเน. วิชฺชา อุทปาทีติ – ปฏิเวธฏฺเน. อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ธมฺโม, าณํ ธมฺโม, ปฺา ธมฺโม, วิชฺชา ธมฺโม, อาโลโก ธมฺโม. อิเม ปฺจ ธมฺมา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ ¶ . เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’.
ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ, าตฏฺโ อตฺโถ, ปชานนฏฺโ อตฺโถ, ปฏิเวธฏฺโ อตฺโถ, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ อตฺถา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺเถสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’.
ปฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา. อิมา ทส นิรุตฺติโย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา ¶ เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตีสุ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’.
ปฺจสุ ธมฺเมสุ าณานิ, ปฺจสุ อตฺเถสุ าณานิ, ทสสุ นิรุตฺตีสุ าณานิ. อิมานิ วีสติ าณานิ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภาเนสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’.
ทุกฺเข อริยสจฺเจ ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ตึส นิรุตฺติโย, สฏฺิ าณานิ.
[ข] ‘‘‘อิทํ ¶ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’นฺติ…เป… ปหีนนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป. ¶ … อาโลโก อุทปาทิ…เป…’’.
ทุกฺขสมุทเย อริยสจฺเจ ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ตึส นิรุตฺติโย, สฏฺิ าณานิ.
[ค] ‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจ’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธํ อริยสจฺจํ สจฺฉิกาตพฺพ’นฺติ…เป… สจฺฉิกตนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ¶ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป…’’.
ทุกฺขนิโรเธ ¶ อริยสจฺเจ ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ตึส นิรุตฺติโย, สฏฺิ าณานิ.
[ฆ] ‘‘‘อิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจ’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. ‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา อริยสจฺจํ ภาเวตพฺพ’นฺติ…เป… ภาวิตนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป…’’.
ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อริยสจฺเจ ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ตึส นิรุตฺติโย, สฏฺิ าณานิ.
จตูสุ อริยสจฺเจสุ สฏฺิ ธมฺมา, สฏฺิ อตฺถา, วีสติสตนิรุตฺติโย, จตฺตาลีสฺจ ทฺเว จ าณสตานิ.
๒. สติปฏฺานวาโร
๓๑. ‘‘‘อยํ กาเย กายานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ ¶ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. สา โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ เม, ภิกฺขเว,…เป… ภาวิตาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’.
‘‘อยํ เวทนาสุ…เป… อยํ จิตฺเต…เป… อยํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. สา โข ปนายํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา ภาเวตพฺพา ติ…เป… ภาวิตาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก ¶ อุทปาทิ’’.
[ก] ‘‘‘อยํ กาเย กายานุปสฺสนา’ติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป… สา ¶ โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ…เป… ภาวิตาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? าณํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? ปฺา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? วิชฺชา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน. าณํ อุทปาทีติ – าตฏฺเน. ปฺา ¶ อุทปาทีติ – ปชานนฏฺเน. วิชฺชา อุทปาทีติ – ปฏิเวธฏฺเน. อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ธมฺโม, าณํ ธมฺโม, ปฺา ธมฺโม, วิชฺชา ธมฺโม, อาโลโก ธมฺโม. อิเม ปฺจ ธมฺมา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’.
ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ, าตฏฺโ อตฺโถ, ปชานนฏฺโ อตฺโถ, ปฏิเวธฏฺโ อตฺโถ, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ อตฺถา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน ¶ วุจฺจติ – ‘‘อตฺเถสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’.
ปฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา ¶ . อิมา ทส นิรุตฺติโย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตีสุ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’.
ปฺจสุ ธมฺเมสุ าณานิ, ปฺจสุ อตฺเถสุ าณานิ, ทสสุ นิรุตฺตีสุ าณานิ. อิมานิ วีสติ าณานิ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภาเนสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’.
กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺาเน ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ตึส นิรุตฺติโย, สฏฺิ าณานิ.
[ข-ฆ] ‘‘อยํ เวทนาสุ…เป… อยํ จิตฺเต…เป… อยํ ธมฺเมสุ ¶ ธมฺมานุปสฺสนาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป… สา โข ปนายํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา ภาเวตพฺพา ติ…เป… ภาวิตาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป…’’.
ธมฺเมสุ ¶ ธมฺมานุปสฺสนา สติปฏฺาเน ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ตึส นิรุตฺติโย, สฏฺิ าณานิ.
จตูสุ สติปฏฺาเนสุ สฏฺิ ธมฺมา, สฏฺิ อตฺถา, วีสติสตนิรุตฺติโย, จตฺตาลีสฺจ ¶ ทฺเว จ าณสตานิ.
๓. อิทฺธิปาทวาโร
๓๒. ‘‘อยํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. โส โข ปนายํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิโตติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘อยํ ¶ วีริยสมาธิ…เป… อยํ จิตฺตสมาธิ…เป… อยํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. โส โข ปนายํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’.
[ก] ‘‘‘อยํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’ติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป… โส โข ปนายํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ…เป… ภาวิโตติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? าณํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? ปฺา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? วิชฺชา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน. าณํ อุทปาทีติ – าตฏฺเน. ปฺา อุทปาทีติ – ปชานนฏฺเน. วิชฺชา อุทปาทีติ – ปฏิเวธฏฺเน. อาโลโก ¶ อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ¶ ธมฺโม, าณํ ธมฺโม, ปฺา ธมฺโม, วิชฺชา ธมฺโม, อาโลโก ธมฺโม. อิเม ปฺจ ธมฺมา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ¶ ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา’’.
ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ, าตฏฺโ อตฺโถ, ปชานนฏฺโ อตฺโถ, ปฏิเวธฏฺโ อตฺโถ, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ อตฺถา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘อตฺเถสุ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’.
ปฺจ ธมฺเม สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา, ปฺจ อตฺเถ สนฺทสฺเสตุํ พฺยฺชนนิรุตฺตาภิลาปา. อิมา ทส นิรุตฺติโย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา ¶ จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘นิรุตฺตีสุ าณํ นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา’’.
ปฺจสุ ธมฺเมสุ าณานิ, ปฺจสุ อตฺเถสุ าณานิ, ทสสุ นิรุตฺตีสุ าณานิ. อิมานิ วีสติ าณานิ ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย อารมฺมณา เจว โหนฺติ โคจรา จ. เย ตสฺสา อารมฺมณา เต ตสฺสา โคจรา. เย ตสฺสา โคจรา เต ตสฺสา อารมฺมณา. เตน วุจฺจติ – ‘‘ปฏิภาเนสุ ¶ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา’’.
ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคเต อิทฺธิปาเท ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ตึส นิรุตฺติโย, สฏฺิ าณานิ.
[ข-ฆ] ‘‘อยํ วีริยสมาธิ…เป… อยํ จิตฺตสมาธิ…เป… อยํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป… โส โข ปนายํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ…เป… ภาวิโตติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป…’’.
วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคเต อิทฺธิปาเท ปนฺนรส ธมฺมา, ปนฺนรส อตฺถา, ตึส นิรุตฺติโย, สฏฺิ าณานิ.
จตูสุ อิทฺธิปาเทสุ สฏฺิ ธมฺมา, สฏฺิ อตฺถา, วีสติสตนิรุตฺติโย, จตฺตาลีสฺจ ทฺเว จ าณสตานิ.
๔. สตฺตโพธิสตฺตวาโร
๓๓. ‘‘‘สมุทโย ¶ ¶ สมุทโย’ติ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. ‘นิโรโธ นิโรโธ’ติ โข, ภิกฺขเว, วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’. วิปสฺสิสฺส โพธิสตฺตสฺส เวยฺยากรเณ ทส ธมฺมา, ทส อตฺถา, วีสติ นิรุตฺติโย, จตฺตาลีสํ [จตฺตาลีส (ก.)] าณานิ.
‘‘‘สมุทโย ¶ สมุทโย’ติ โข, ภิกฺขเว, สิขิสฺส โพธิสตฺตสฺส…เป… เวสฺสภุสฺส ¶ โพธิสตฺตสฺส…เป… กกุสนฺธสฺส โพธิสตฺตสฺส…เป… โกณาคมนสฺส โพธิสตฺตสฺส…เป… กสฺสปสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. ‘นิโรโธ นิโรโธ’ติ โข, ภิกฺขเว, กสฺสปสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’. กสฺสปสฺส โพธิสตฺตสฺส เวยฺยากรเณ ทส ธมฺมา, ทส อตฺถา, วีสติ นิรุตฺติโย, จตฺตาลีส าณานิ.
‘‘‘สมุทโย สมุทโย’ติ โข, ภิกฺขเว, โคตมสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. ‘นิโรโธ นิโรโธ’ติ โข, ภิกฺขเว, โคตมสฺส โพธิสตฺตสฺส ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’. โคตมสฺส โพธิสตฺตสฺส เวยฺยากรเณ ทส ธมฺมา, ทส อตฺถา, วีสติ นิรุตฺติโย, จตฺตาลีส าณานิ.
สตฺตนฺนํ โพธิสตฺตานํ สตฺตสุ เวยฺยากรเณสุ สตฺตติ ธมฺมา, สตฺตติ อตฺถา, จตฺตาลีสสตํ [จตฺตารีสสตา (สฺยา.)] นิรุตฺติโย, อสีติ จ ทฺเว จ าณสตานิ.
๕. อภิฺาทิวาโร
๓๔. ‘‘‘ยาวตา อภิฺาย อภิฺฏฺโ าโต ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปฺาย. อผสฺสิโต ปฺาย อภิฺฏฺโ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’. อภิฺาย อภิฺฏฺเ ปฺจวีสติ ธมฺมา ¶ , ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
‘‘‘ยาวตา ¶ ปริฺาย ปริฺฏฺโ…เป… ยาวตา ปหานสฺส ปหานฏฺโ…เป… ยาวตา ภาวนาย ภาวนฏฺโ…เป… ยาวตา สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺโ ¶ าโต ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปฺาย. อผสฺสิโต ปฺาย สจฺฉิกิริยฏฺโ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’. สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺเ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
อภิฺาย ¶ อภิฺฏฺเ, ปริฺาย ปริฺฏฺเ, ปหานาย ปหานฏฺเ, ภาวนาย ภาวนฏฺเ, สจฺฉิกิริยาย สจฺฉิกิริยฏฺเ ปฺจวีสสตํ ธมฺมา, ปฺจวีสสตํ อตฺถา, อฑฺฒเตยฺยานิ นิรุตฺติสตานิ, ปฺจ าณสตานิ.
๖. ขนฺธาทิวาโร
๓๕. ‘‘‘ยาวตา ขนฺธานํ ขนฺธฏฺโ, าโต ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปฺาย. อผสฺสิโต ปฺาย ขนฺธฏฺโ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’. ขนฺธานํ ขนฺธฏฺเ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
‘‘‘ยาวตา ธาตูนํ ธาตุฏฺโ…เป… ยาวตา อายตนานํ อายตนฏฺโ…เป… ยาวตา สงฺขตานํ สงฺขตฏฺโ…เป… ยาวตา อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺโ าโต ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปฺาย. อผสฺสิโต ปฺาย อสงฺขตฏฺโ ¶ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’. อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺเ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
ขนฺธานํ ขนฺธฏฺเ, ธาตูนํ ธาตุฏฺเ, อายตนานํ อายตนฏฺเ สงฺขตานํ สงฺขตฏฺเ, อสงฺขตสฺส อสงฺขตฏฺเ ปฺจวีสติสตํ ธมฺมา, ปฺจวีสติสตํ อตฺถา, อฑฺฒเตยฺยานิ นิรุตฺติสตานิ, ปฺจ าณสตานิ.
๗. สจฺจวาโร
๓๖. ‘‘‘ยาวตา ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺโ, าโต ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปฺาย. อผสฺสิโต ปฺาย ทุกฺขฏฺโ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’. ทุกฺขสฺส ทุกฺขฏฺเ ¶ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
‘‘‘ยาวตา สมุทยสฺส สมุทยฏฺโ…เป… ยาวตา นิโรธสฺส นิโรธฏฺโ…เป… ยาวตา มคฺคสฺส มคฺคฏฺโ าโต ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปฺาย. อผสฺสิโต ปฺาย มคฺคฏฺโ ¶ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’. มคฺคสฺส มคฺคฏฺเ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
จตูสุ อริยสจฺเจสุ สตํ ธมฺมา, สตํ อตฺถา, ทฺเว นิรุตฺติสตานิ, จตฺตาริ าณสตานิ.
๘. ปฏิสมฺภิทาวาโร
๓๗. ‘‘‘ยาวตา อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺโ, าโต ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปฺาย. อผสฺสิโต ปฺาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺโ ¶ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’. อตฺถปฏิสมฺภิทาย อตฺถปฏิสมฺภิทฏฺเ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
‘‘‘ยาวตา ธมฺมปฏิสมฺภิทาย ธมฺมปฏิสมฺภิทฏฺโ…เป… ยาวตา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาย นิรุตฺติปฏิสมฺภิทฏฺโ…เป… ยาวตา ปฏิภานปฏิสมฺภิทาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺโ, าโต ทิฏฺโ วิทิโต สจฺฉิกโต ผสฺสิโต ปฺาย. อผสฺสิโต ปฺาย ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺโ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ ¶ …เป… อาโลโก อุทปาทิ’’. ปฏิภานปฏิสมฺภิทฏฺเ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
จตูสุ ปฏิสมฺภิทาสุ สตํ ธมฺมา, สตํ อตฺถา, ทฺเว นิรุตฺติสตานิ, จตฺตาริ าณสตานิ.
๙. ฉพุทฺธธมฺมวาโร
๓๘. ‘‘‘ยาวตา อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต าณํ, าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย. อผสฺสิตํ ปฺาย อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต าณํ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’. อินฺทฺริยปโรปริยตฺเต าเณ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
‘‘‘ยาวตา ¶ สตฺตานํ อาสยานุสเย าณํ…เป… ยาวตา ยมกปาฏิหีเร าณํ ¶ …เป… ยาวตา มหากรุณาสมาปตฺติยา าณํ…เป… ยาวตา สพฺพฺุตฺาณํ…เป… ยาวตา อนาวรณํ าณํ, าตํ ทิฏฺํ วิทิตํ สจฺฉิกตํ ผสฺสิตํ ปฺาย. อผสฺสิตํ ปฺาย อนาวรณํ าณํ นตฺถี’ติ – จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ ¶ , วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ’’. อนาวรเณ าเณ ปฺจวีสติ ธมฺมา, ปฺจวีสติ อตฺถา, ปฺาส นิรุตฺติโย, สตํ าณานิ.
ฉสุ พุทฺธธมฺเมสุ ทิยฑฺฒสตํ ธมฺมา, ทิยฑฺฒสตํ อตฺถา, ตีณิ นิรุตฺติสตานิ, ฉ าณสตานิ.
ปฏิสมฺภิทาธิกรเณ [ปฏิสมฺภิทาปกรเณ (สฺยา.)] อฑฺฒนวธมฺมสตานิ [อฑฺฒนวมานิ ธมฺมสตานิ (สฺยา.), อฑฺฒนวมธมฺมสตานิ (ก.)], อฑฺฒนวอตฺถสตานิ, นิรุตฺติสหสฺสฺจ สตฺต จ นิรุตฺติสตานิ, ตีณิ จ าณสหสฺสานิ, จตฺตาริ จ าณสตานีติ.
ปฏิสมฺภิทากถา นิฏฺิตา.
๗. ธมฺมจกฺกกถา
๑. สจฺจวาโร
๓๙. เอกํ ¶ ¶ สมยํ ภควา พาราณสิยํ วิหรติ…เป… อิติ หิทํ อายสฺมโต โกณฺฑฺสฺส ‘‘อฺาสิโกณฺฑฺโ’’ ตฺเวว นามํ อโหสิ.
[ก] ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? าณํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? ปฺา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? วิชฺชา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน. าณํ อุทปาทีติ – าตฏฺเน. ปฺา อุทปาทีติ – ปชานนฏฺเน ¶ . วิชฺชา อุทปาทีติ – ปฏิเวธฏฺเน. อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ธมฺโม, ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ. าณํ ธมฺโม, าตฏฺโ อตฺโถ. ปฺา ธมฺโม, ปชานนฏฺโ อตฺโถ. วิชฺชา ธมฺโม, ปฏิเวธฏฺโ อตฺโถ. อาโลโก ธมฺโม, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ ธมฺมา ปฺจ อตฺถา ทุกฺขวตฺถุกา ¶ สจฺจวตฺถุกา สจฺจารมฺมณา สจฺจโคจรา สจฺจสงฺคหิตา สจฺจปริยาปนฺนา สจฺเจ สมุทาคตา สจฺเจ ิตา สจฺเจ ปติฏฺิตา.
๔๐. ธมฺมจกฺกนฺติ เกนฏฺเน ธมฺมจกฺกํ? ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปติฏฺิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปติฏฺาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ ¶ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม วสิปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม วสึ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ ¶ . ธมฺเม ปารมิปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปารมึ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม เวสารชฺชปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม เวสารชฺชํ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมํ สกฺกโรนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมํ ครุํ กโรนฺโต [ครุกโรนฺโต (สฺยา.)] ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมํ มาเนนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมํ ปูเชนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ ¶ . ธมฺมํ อปจายมาโน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมทฺธโช ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมเกตุ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมาธิปเตยฺโย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ตํ โข ปน ธมฺมจกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมินฺติ – ธมฺมจกฺกํ.
สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. วีริยินฺทฺริยํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สตินฺทฺริยํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมาธินฺทฺริยํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปฺินฺทฺริยํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สทฺธาพลํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. วีริยพลํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สติพลํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมาธิพลํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปฺาพลํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ¶ – ธมฺมจกฺกํ ¶ . สมฺมาทิฏฺิ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมฺมาสงฺกปฺโป ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมฺมาวาจา ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมฺมากมฺมนฺโต ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมฺมาอาชีโว ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมฺมาวายาโม ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมฺมาสติ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมฺมาสมาธิ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ.
อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อกมฺปิยฏฺเน พลํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. นิยฺยานิกฏฺเน โพชฺฌงฺโค ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ ¶ – ธมฺมจกฺกํ. เหตุฏฺเน มคฺโค ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานา ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปทหนฏฺเน สมฺมปฺปธานา ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทา ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ตถฏฺเน สจฺจา ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อวิกฺเขปฏฺเน สมโถ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนา ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนา ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ¶ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. มุตฺตฏฺเน วิโมกฺโข ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชา ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺติ ธมฺโม ¶ . ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ฉนฺโท มูลฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺโม ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. มนสิกาโร สมุฏฺานฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ผสฺโส สโมธานฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. เวทนา สโมสรณฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สมาธิ ปมุขฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. สติ อาธิปเตยฺยฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ปฺา ตตุตฺตรฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. วิมุตฺติ สารฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ.
‘‘ตํ ¶ โข ปนิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปริฺเยฺย’’นฺติ…เป… ปริฺาตนฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน…เป… อาโลโก อุทปาทีติ ¶ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน…เป… อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน. จกฺขุํ ธมฺโม, ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ…เป… อาโลโก ธมฺโม, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ ธมฺมา ปฺจ อตฺถา ทุกฺขวตฺถุกา สจฺจวตฺถุกา สจฺจารมฺมณา สจฺจโคจรา สจฺจสงฺคหิตา สจฺจปริยาปนฺนา สจฺเจ สมุทาคตา สจฺเจ ิตา สจฺเจ ปติฏฺิตา.
ธมฺมจกฺกนฺติ ¶ เกนฏฺเน ธมฺมจกฺกํ? ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมปริยาย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปติฏฺิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ธมฺโม ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ.
[ข-ฆ] ‘‘อิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจ’’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป… ‘‘ตํ โข ปนิทํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ ปหาตพฺพ’’นฺติ…เป… ‘‘ปหีน’’นฺติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ¶ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน…เป… อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน…เป… อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ธมฺโม, ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ…เป… อาโลโก ธมฺโม, โอภาสฏฺโ ¶ อตฺโถ. อิเม ปฺจ ธมฺมา ปฺจ อตฺถา สมุทยวตฺถุกา สจฺจวตฺถุกา…เป… นิโรธวตฺถุกา สจฺจวตฺถุกา…เป… มคฺควตฺถุกา สจฺจวตฺถุกา สจฺจารมฺมณา สจฺจโคจรา สจฺจสงฺคหิตา สจฺจปริยาปนฺนา สจฺเจ สมุทาคตา สจฺเจ ิตา สจฺเจ ปติฏฺิตา.
ธมฺมจกฺกนฺติ เกนฏฺเน ธมฺมจกฺกํ? ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปติฏฺิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ.
๒. สติปฏฺานวาโร
๔๑. ‘‘‘อยํ ¶ กาเย กายานุปสฺสนา’ติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. สา โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ ¶ เม, ภิกฺขเว,…เป… ภาวิตาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’.
‘‘อยํ เวทนาสุ…เป… อยํ จิตฺเต… อยํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. สา โข ปนายํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิตาติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’.
อยํ กาเย กายานุปสฺสนาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ¶ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป… สา โข ปนายํ กาเย กายานุปสฺสนา ภาเวตพฺพาติ…เป… ภาวิตาติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน…เป… อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน…เป… อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ธมฺโม, ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ…เป… อาโลโก ธมฺโม, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ ธมฺมา ปฺจ อตฺถา กายวตฺถุกา สติปฏฺานวตฺถุกา…เป… เวทนาวตฺถุกา สติปฏฺานวตฺถุกา… จิตฺตวตฺถุกา สติปฏฺานวตฺถุกา… ธมฺมวตฺถุกา สติปฏฺานวตฺถุกา สติปฏฺานารมฺมณา สติปฏฺานโคจรา สติปฏฺานสงฺคหิตา สติปฏฺานปริยาปนฺนา สติปฏฺาเน สมุทาคตา สติปฏฺาเน ิตา สติปฏฺาเน ปติฏฺิตา.
ธมฺมจกฺกนฺติ เกนฏฺเน ธมฺมจกฺกํ? ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปติฏฺิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ ¶ …เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ.
๓. อิทฺธิปาทวาโร
๔๒. ‘‘‘อยํ ¶ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท’ติ เม ¶ , ภิกฺขเว ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ¶ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. ‘โส โข ปนายํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพ’ติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิโตติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ.
‘‘อยํ วีริยสมาธิ…เป… อยํ จิตฺตสมาธิ…เป… อยํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ. โส โข ปนายํ วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ เม, ภิกฺขเว…เป… ภาวิโตติ เม, ภิกฺขเว, ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ’’.
อยํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป… โส โข ปนายํ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ…เป… ภาวิโตติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ, าณํ อุทปาทิ, ปฺา อุทปาทิ, วิชฺชา อุทปาทิ, อาโลโก อุทปาทิ.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? าณํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? ปฺา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? วิชฺชา อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน. าณํ อุทปาทีติ – าตฏฺเน. ปฺา ¶ อุทปาทีติ – ปชานนฏฺเน. วิชฺชา อุทปาทีติ – ปฏิเวธฏฺเน. อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ธมฺโม, ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ. าณํ ธมฺโม, าตฏฺโ อตฺโถ. ปฺา ธมฺโม, ปชานนฏฺโ อตฺโถ. วิชฺชา ธมฺโม, ปฏิเวธฏฺโ อตฺโถ. อาโลโก ธมฺโม, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ ธมฺมา ปฺจ อตฺถา ฉนฺทวตฺถุกา อิทฺธิปาทวตฺถุกา อิทฺธิปาทารมฺมณา อิทฺธิปาทโคจรา อิทฺธิปาทสงฺคหิตา อิทฺธิปาทปริยาปนฺนา อิทฺธิปาเท สมุทาคตา อิทฺธิปาเท ิตา อิทฺธิปาเท ปติฏฺิตา.
ธมฺมจกฺกนฺติ เกนฏฺเน ธมฺมจกฺกํ? ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ ¶ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปติฏฺิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปติฏฺาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม วสิปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ ¶ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม วสึ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปารมิปฺปตฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปารมึ ปาเปนฺโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ…เป… ธมฺมํ อปจายมาโน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมทฺธโช ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมเกตุ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมาธิปเตยฺโย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ตํ โข ปน ธมฺมจกฺกํ อปฺปฏิวตฺติยํ สมเณน วา พฺราหฺมเณน วา เทเวน วา ¶ มาเรน วา พฺรหฺมุนา วา เกนจิ วา โลกสฺมินฺติ – ธมฺมจกฺกํ.
สทฺธินฺทฺริยํ ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ.
อยํ วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโทติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ…เป… โส โข ปนายํ วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคโต อิทฺธิปาโท ภาเวตพฺโพติ…เป… ภาวิโตติ ปุพฺเพ อนนุสฺสุเตสุ ธมฺเมสุ จกฺขุํ อุทปาทิ…เป… อาโลโก อุทปาทิ.
จกฺขุํ อุทปาทีติ – เกนฏฺเน…เป… อาโลโก อุทปาทีติ – เกนฏฺเน? จกฺขุํ อุทปาทีติ – ทสฺสนฏฺเน…เป… อาโลโก อุทปาทีติ – โอภาสฏฺเน.
จกฺขุํ ธมฺโม, ทสฺสนฏฺโ อตฺโถ…เป… อาโลโก ธมฺโม, โอภาสฏฺโ อตฺโถ. อิเม ปฺจ ธมฺมา ปฺจ อตฺถา วีริยวตฺถุกา อิทฺธิปาทวตฺถุกา…เป… จิตฺตวตฺถุกา อิทฺธิปาทวตฺถุกา… วีมํสาวตฺถุกา อิทฺธิปาทวตฺถุกา อิทฺธิปาทารมฺมณา อิทฺธิปาทโคจรา อิทฺธิปาทสงฺคหิตา อิทฺธิปาทปริยาปนฺนา อิทฺธิปาเท สมุทาคตา อิทฺธิปาเท ิตา อิทฺธิปาเท ปติฏฺิตา ¶ .
ธมฺมจกฺกนฺติ เกนฏฺเน ธมฺมจกฺกํ? ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺมจริยาย ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ¶ ิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเม ปติฏฺิโต ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกํ…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน ธมฺโม. ตํ ธมฺมํ ปวตฺเตตีติ – ธมฺมจกฺกนฺติ.
ธมฺมจกฺกกถา นิฏฺิตา.
๘. โลกุตฺตรกถา
๔๓. กตเม ¶ ¶ ¶ ธมฺมา โลกุตฺตรา? จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, จตฺตาโร อริยมคฺคา, จตฺตาริ จ สามฺผลานิ, นิพฺพานฺจ – อิเม ธมฺมา โลกุตฺตรา.
โลกุตฺตราติ เกนฏฺเน โลกุตฺตรา? โลกํ ตรนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกา อุตฺตรนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกโต อุตฺตรนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา อุตฺตรนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ อติกฺกมนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ สมติกฺกมนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ สมติกฺกนฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลเกน อติเรกาติ – โลกุตฺตรา. โลกนฺตํ ตรนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกา นิสฺสรนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกโต นิสฺสรนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา นิสฺสรนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกา นิสฺสฏาติ ¶ – โลกุตฺตรา. โลเกน นิสฺสฏาติ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา นิสฺสฏาติ – โลกุตฺตรา. โลเก น ติฏฺนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกสฺมึ น ติฏฺนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลเก น ลิมฺปนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลเกน น ลิมฺปนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลเก อสํลิตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลเกน อสํลิตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลเก อนุปลิตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลเกน อนุปลิตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลเก วิปฺปมุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลเกน วิปฺปมุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกา วิปฺปมุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกโต วิปฺปมุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา วิปฺปมุตฺตาติ ¶ – โลกุตฺตรา. โลเก วิสฺุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลเกน วิสฺุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกา วิสฺุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกสฺมึ วิสฺุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกโต วิสฺุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา วิสฺุตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกา สุชฺฌนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกโต สุชฺฌนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา สุชฺฌนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกา วิสุชฺฌนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกโต วิสุชฺฌนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา วิสุชฺฌนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกา วุฏฺหนฺตีติ [อุทฺธรนฺตีติ (ก.), อุฏฺหนฺตีติ (สี. อฏฺ.)] – โลกุตฺตรา. โลกโต วุฏฺหนฺตีติ ¶ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา วุฏฺหนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกา วิวฏฺฏนฺตีติ – โลกุตฺตรา ¶ . โลกโต วิวฏฺฏนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกมฺหา วิวฏฺฏนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลเก น สชฺชนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลเก น คยฺหนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลเก น พชฺฌนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ สมุจฺฉินฺทนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ สมุจฺฉินฺนตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกํ ¶ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ ปฏิปฺปสฺสมฺภิตตฺตาติ – โลกุตฺตรา. โลกสฺส อปถาติ – โลกุตฺตรา. โลกสฺส อคตีติ – โลกุตฺตรา. โลกสฺส อวิสยาติ – โลกุตฺตรา. โลกสฺส อสาธารณาติ – โลกุตฺตรา. โลกํ วมนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ น ปจฺจาวมนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ ปชหนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ น อุปาทิยนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ วิสิเนนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ น อุสฺสิเนนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ วิธูเปนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ น สํธูเปนฺตีติ – โลกุตฺตรา. โลกํ สมติกฺกมฺม อภิภุยฺย ติฏฺนฺตีติ – โลกุตฺตรา.
โลกุตฺตรกถา นิฏฺิตา.
๙. พลกถา
๔๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ [สํ. นิ. ๕.๗๐๕-๗๑๖ ปสฺสิตพฺพา]. ‘‘ปฺจิมานิ ¶ , ภิกฺขเว, พลานิ. กตมานิ ปฺจ? สทฺธาพลํ, วีริยพลํ, สติพลํ, สมาธิพลํ, ปฺาพลํ – อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจ พลานิ.
‘‘อปิ จ, อฏฺสฏฺิ พลานิ – สทฺธาพลํ, วีริยพลํ, สติพลํ, สมาธิพลํ, ปฺาพลํ, หิริพลํ, โอตฺตปฺปพลํ, ปฏิสงฺขานพลํ, ภาวนาพลํ, อนวชฺชพลํ, สงฺคหพลํ, ขนฺติพลํ, ปฺตฺติพลํ, นิชฺฌตฺติพลํ, อิสฺสริยพลํ ¶ , อธิฏฺานพลํ, สมถพลํ, วิปสฺสนาพลํ, ทส เสขพลานิ, ทส อเสขพลานิ, ทส ขีณาสวพลานิ, ทส อิทฺธิพลานิ, ทส ตถาคตพลานิ’’.
กตมํ สทฺธาพลํ? อสฺสทฺธิเย น กมฺปตีติ – สทฺธาพลํ. สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนฏฺเน สทฺธาพลํ, กิเลสานํ ปริยาทานฏฺเน สทฺธาพลํ, ปฏิเวธาทิวิโสธนฏฺเน สทฺธาพลํ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานฏฺเน สทฺธาพลํ, จิตฺตสฺส โวทานฏฺเน สทฺธาพลํ, วิเสสาธิคมฏฺเน สทฺธาพลํ, อุตฺตริ ปฏิเวธฏฺเน ¶ สทฺธาพลํ, สจฺจาภิสมยฏฺเน สทฺธาพลํ, นิโรเธ ปติฏฺาปกฏฺเน สทฺธาพลํ. อิทํ สทฺธาพลํ.
กตมํ วีริยพลํ? โกสชฺเช น กมฺปตีติ – วีริยพลํ. สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนฏฺเน วีริยพลํ, กิเลสานํ ปริยาทานฏฺเน วีริยพลํ, ปฏิเวธาทิวิโสธนฏฺเน วีริยพลํ, จิตฺตสฺส อธิฏฺานฏฺเน วีริยพลํ, จิตฺตสฺส โวทานฏฺเน วีริยพลํ, วิเสสาธิคมฏฺเน วีริยพลํ, อุตฺตริ ปฏิเวธฏฺเน วีริยพลํ, สจฺจาภิสมยฏฺเน วีริยพลํ, นิโรเธ ปติฏฺาปกฏฺเน วีริยพลํ. อิทํ วีริยพลํ.
กตมํ ¶ ¶ สติพลํ? ปมาเท น กมฺปตีติ – สติพลํ. สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนฏฺเน สติพลํ…เป… นิโรเธ ปติฏฺาปกฏฺเน สติพลํ. อิทํ สติพลํ.
กตมํ ¶ สมาธิพลํ? อุทฺธจฺเจ น กมฺปตีติ – สมาธิพลํ. สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนฏฺเน สมาธิพลํ…เป… นิโรเธ ปติฏฺาปกฏฺเน สมาธิพลํ. อิทํ สมาธิพลํ.
กตมํ ปฺาพลํ? อวิชฺชาย น กมฺปตีติ – ปฺาพลํ. สหชาตานํ ธมฺมานํ อุปตฺถมฺภนฏฺเน ปฺาพลํ…เป… นิโรเธ ปติฏฺาปกฏฺเน ปฺาพลํ. อิทํ ปฺาพลํ.
กตมํ หิริพลํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ หิรียตีติ [หิริยตีติ (สฺยา. ก.)] – หิริพลํ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ หิรียตีติ – หิริพลํ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ หิรียตีติ – หิริพลํ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ หิรียตีติ – หิริพลํ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ หิรียตีติ – หิริพลํ. าเณน อวิชฺชํ หิรียตีติ – หิริพลํ. ปาโมชฺเชน อรตึ หิรียตีติ – หิริพลํ. ปเมน ฌาเนน นีวรเณ หิรียตีติ – หิริพลํ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส หิรียตีติ – หิริพลํ. อิทํ หิริพลํ.
กตมํ โอตฺตปฺปพลํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ. าเณน อวิชฺชํ โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ ¶ . ปาโมชฺเชน อรตึ โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ. ปเมน ฌาเนน นีวรเณ โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ…เป… อรหตฺตมคฺเคน ¶ สพฺพกิเลเส โอตฺตปฺปตีติ – โอตฺตปฺปพลํ. อิทํ โอตฺตปฺปพลํ.
กตมํ ปฏิสงฺขานพลํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ. าเณน อวิชฺชํ ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ ¶ . ปาโมชฺเชน อรตึ ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ. ปเมน ¶ ฌาเนน นีวรเณ ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ. อิทํ ปฏิสงฺขานพลํ.
กตมํ ภาวนาพลํ? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ. ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ. อุทฺธจฺจํ ปชหนฺโต อวิกฺเขปํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ. วิจิกิจฺฉํ ปชหนฺโต ธมฺมววตฺถานํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ. อวิชฺชํ ปชหนฺโต าณํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ. อรตึ ปชหนฺโต ปาโมชฺชํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ. นีวรเณ ปชหนฺโต ปมํ ฌานํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ – ภาวนาพลํ. อิทํ ภาวนาพลํ.
กตมํ อนวชฺชพลํ? กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺเม นตฺถิ กิฺจิ ¶ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ. พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาเท นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ. ถินมิทฺธสฺส ปหีนตฺตา อาโลกสฺาย นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ. อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา อวิกฺเขเป นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ. วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา ธมฺมววตฺถาเน นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ. อวิชฺชาย ปหีนตฺตา าเณ นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ. อรติยา ปหีนตฺตา ปาโมชฺเช นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ อนวชฺชพลํ. นีวรณานํ ปหีนตฺตา ปมชฺฌาเน นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ…เป… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺเค นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ. อิทํ อนวชฺชพลํ.
กตมํ ¶ สงฺคหพลํ? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ สงฺคณฺหาตีติ – สงฺคหพลํ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ สงฺคณฺหาตีติ – สงฺคหพลํ. ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺาวเสน จิตฺตํ สงฺคณฺหาตีติ – สงฺคหพลํ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ สงฺคณฺหาตีติ – สงฺคหพลํ. อิทํ สงฺคหพลํ.
กตมํ ¶ ขนฺติพลํ? กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ ขมตีติ – ขนฺติพลํ. พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท ขมตีติ – ขนฺติพลํ. ถินมิทฺธสฺส ปหีนตฺตา อาโลกสฺา ขมตีติ – ขนฺติพลํ. อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา อวิกฺเขโป ขมตีติ – ขนฺติพลํ. วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา ¶ ธมฺมววตฺถานํ ขมตีติ – ขนฺติพลํ. อวิชฺชาย ปหีนตฺตา ¶ าณํ ขมตีติ – ขนฺติพลํ. อรติยา ปหีนตฺตา ปาโมชฺชํ ขมตีติ – ขนฺติพลํ. นีวรณานํ ปหีนตฺตา ปมํ ฌานํ ขมตีติ – ขนฺติพลํ…เป… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค ขมตีติ – ขนฺติพลํ. อิทํ ขนฺติพลํ.
กตมํ ปฺตฺติพลํ? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ ปฺเปตีติ – ปฺตฺติพลํ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ ปฺเปตีติ – ปฺตฺติพลํ. ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺาวเสน จิตฺตํ ปฺเปตีติ – ปฺตฺติพลํ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ ปฺเปตีติ – ปฺตฺติพลํ. อิทํ ปฺตฺติพลํ.
กตมํ นิชฺฌตฺติพลํ? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ นิชฺฌาเปตีติ – นิชฺฌตฺติพลํ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ นิชฺฌาเปตีติ – นิชฺฌตฺติพลํ. ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺาวเสน จิตฺตํ นิชฺฌาเปตีติ – นิชฺฌตฺติพลํ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ นิชฺฌาเปตีติ – นิชฺฌตฺติพลํ. อิทํ นิชฺฌตฺติพลํ.
กตมํ อิสฺสริยพลํ? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ วสํ วตฺเตตีติ – อิสฺสริยพลํ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ วสํ วตฺเตตีติ – อิสฺสริยพลํ. ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺาวเสน ¶ จิตฺตํ วสํ วตฺเตตีติ – อิสฺสริยพลํ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ วสํ วตฺเตตีติ – อิสฺสริยพลํ. อิทํ อิสฺสริยพลํ.
กตมํ อธิฏฺานพลํ? กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺานพลํ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทวเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ ¶ – อธิฏฺานพลํ. ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺาวเสน ¶ จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺานพลํ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺานพลํ. อิทํ อธิฏฺานพลํ.
กตมํ สมถพลํ? เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ, อพฺยาปาทวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ, อาโลกสฺาวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา ¶ อวิกฺเขโป สมถพลํ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ, ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี ปสฺสาสวเสน จิตฺตสฺส เอกคฺคตา อวิกฺเขโป สมถพลํ.
สมถพลนฺติ เกนฏฺเน สมถพลํ? ปเมน ฌาเนน นีวรเณ น กมฺปตีติ – สมถพลํ. ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจาเร น กมฺปตีติ – สมถพลํ. ตติเยน ฌาเนน ปีติยา น กมฺปตีติ – สมถพลํ. จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺเข น กมฺปตีติ – สมถพลํ. อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสฺาย ปฏิฆสฺาย นานตฺตสฺาย น กมฺปตีติ – สมถพลํ ¶ . วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานฺจายตนสฺาย น กมฺปตีติ – สมถพลํ. อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา วิฺาณฺจายตนสฺาย น กมฺปตีติ – สมถพลํ. เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา อากิฺจฺายตนสฺาย น กมฺปตีติ – สมถพลํ. อุทฺธจฺเจ จ อุทฺธจฺจสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปตี น จลติ น เวธตีติ – สมถพลํ. อิทํ สมถพลํ.
กตมํ วิปสฺสนาพลํ? อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ, ทุกฺขานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ, รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ, รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ…เป… รูเป ปฏินสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ, เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ, ชรามรเณ ทุกฺขานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ…เป… ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา วิปสฺสนาพลํ. วิปสฺสนาพลนฺติ เกนฏฺเน วิปสฺสนาพลํ? อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสฺาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสฺาย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสฺาย ¶ กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. นิพฺพิทานุปสฺสนาย นนฺทิยา น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. วิราคานุปสฺสนาย ราเค น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. นิโรธานุปสฺสนา ¶ สมุทเย น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ ¶ . ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทาเน น กมฺปตีติ – วิปสฺสนาพลํ. อวิชฺชาย อวิชฺชาสหคตกิเลเส จ ขนฺเธ จ น กมฺปติ น จลติ น เวธตีติ – วิปสฺสนาพลํ. อิทํ วิปสฺสนาพลํ.
กตมานิ ทส เสขพลานิ, ทส อเสขพลานิ? สมฺมาทิฏฺึ [สมฺมาทิฏฺิ (ก.) เอวมีทิเสสุ นวสุ ปเทสุ ทุติยนฺตวจเนน. ที. นิ. ๓.๓๔๘ ปสฺสิตพฺพา] สิกฺขตีติ – เสขพลํ. ตตฺถ สิกฺขิตตฺตา อเสขพลํ. สมฺมาสงฺกปฺปํ สิกฺขตีติ – เสขพลํ. ตตฺถ สิกฺขิตตฺตา – อเสขพลํ ¶ . สมฺมาวาจํ…เป… สมฺมากมฺมนฺตํ… สมฺมาอาชีวํ… สมฺมาวายามํ… สมฺมาสตึ… สมฺมาสมาธึ… สมฺมาาณํ…เป… สมฺมาวิมุตฺตึ สิกฺขตีติ – เสขพลํ. ตตฺถ สิกฺขิตตฺตา – อเสขพลํ. อิมานิ ทส เสขพลานิ, ทส อเสขพลานิ.
กตมานิ ทส ขีณาสวพลานิ? [อ. นิ. ๑๐.๙๐ ปสฺสิตพฺพา] อิธ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อนิจฺจโต สพฺเพ สงฺขารา ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ. ยมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อนิจฺจโต สพฺเพ สงฺขารา ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ, อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘‘ขีณา เม อาสวา’’ติ.
ปุน จปรํ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน องฺคารกาสูปมา กามา ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ. ยมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน องฺคารกาสูปมา กามา ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย สุทิฏฺา โหนฺติ, อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ ¶ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘‘ขีณา เม อาสวา’’ติ.
ปุน จปรํ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ วิเวกฏฺํ เนกฺขมฺมาภิรตํ พฺยนฺตีภูตํ [พฺยนฺติภูตํ (ก.)] สพฺพโส อาสวฏฺานิเยหิ ธมฺเมหิ. ยมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ โหติ วิเวกโปณํ วิเวกปพฺภารํ วิเวกฏฺํ เนกฺขมฺมาภิรตํ พฺยนฺติภูตํ สพฺพโส อาสวฏฺานิเยหิ ธมฺเมหิ, อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ ¶ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘‘ขีณา เม อาสวา’’ติ.
ปุน ¶ จปรํ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา. ยมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา, อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘‘ขีณา เม อาสวา’’ติ.
ปุน จปรํ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา…เป… จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา… ปฺจินฺทฺริยานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ… ปฺจ พลานิ ภาวิตานิ โหนฺติ สุภาวิตานิ… สตฺต โพชฺฌงฺคา ¶ ภาวิตา โหนฺติ สุภาวิตา…เป… อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวิโต โหติ สุภาวิโต. ยมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวิโต โหติ สุภาวิโต, อิทมฺปิ ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน พลํ โหติ, ยํ พลํ ¶ อาคมฺม ขีณาสโว ภิกฺขุ อาสวานํ ขยํ ปฏิชานาติ – ‘‘ขีณา เม อาสวา’’ติ. อิมานิ ทส ขีณาสวพลานิ.
กตมานิ ทส อิทฺธิพลานิ? อธิฏฺานา อิทฺธิ, วิกุพฺพนา อิทฺธิ, มโนมยา อิทฺธิ, าณวิปฺผารา อิทฺธิ, สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อริยา อิทฺธิ, กมฺมวิปากชา อิทฺธิ, ปฺุวโต อิทฺธิ, วิชฺชามยา อิทฺธิ, ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปฺปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ – อิมานิ ทส อิทฺธิพลานิ.
กตมานิ ทส ตถาคตพลานิ? อิธ ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ ¶ กมฺมสมาทานานํ านโส เหตุโส วิปากํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ, นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน ¶ จปรํ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ [สพฺพตฺถคามินีปฏิปทํ (สฺยา.) ม. นิ. ๑.๑๔๘ ปสฺสิตพฺพา] ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ¶ ตถาคโต สพฺพตฺถคามินึ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ.
ปุน จปรํ ตถาคโต อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส…เป….
ปุน จปรํ ตถาคโต สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส…เป….
ปุน ¶ จปรํ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส…เป….
ปุน จปรํ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ยมฺปิ ตถาคโต ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสํ โวทานํ วุฏฺานํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส…เป….
ปุน จปรํ ตถาคโต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย…เป… อิติ สาการํ สอุทฺเทสํ ¶ อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. ยมฺปิ ตถาคโต อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ. เสยฺยถิทํ – เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย…เป… อิทมฺปิ ตถาคตสฺส…เป….
ปุน จปรํ ตถาคโต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน…เป… ยมฺปิ ¶ ตถาคโต ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ จวมาเน อุปปชฺชมาเน…เป… อิทมฺปิ ตถาคตสฺส…เป….
ปุน ¶ จปรํ ตถาคโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ. ยมฺปิ ตถาคโต อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อิทมฺปิ ตถาคตสฺส ตถาคตพลํ โหติ, ยํ พลํ อาคมฺม ตถาคโต อาสภํ านํ ปฏิชานาติ, ปริสาสุ สีหนาทํ นทติ, พฺรหฺมจกฺกํ ปวตฺเตติ. อิมานิ ทส ตถาคตพลานิ.
๔๕. เกนฏฺเน สทฺธาพลํ? เกนฏฺเน วีริยพลํ? เกนฏฺเน สติพลํ? เกนฏฺเน สมาธิพลํ? เกนฏฺเน ปฺาพลํ? เกนฏฺเน หิริพลํ? เกนฏฺเน โอตฺตปฺปพลํ? เกนฏฺเน ปฏิสงฺขานพลํ…เป… เกนฏฺเน ตถาคตพลํ?
อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยฏฺเน สทฺธาพลํ. โกสชฺเช อกมฺปิยฏฺเน วีริยพลํ. ปมาเท อกมฺปิยฏฺเน สติพลํ. อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยฏฺเน สมาธิพลํ. อวิชฺชาย อกมฺปิยฏฺเน ปฺาพลํ ¶ ¶ . หิรียติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ – หิริพลํ. โอตฺตปฺปติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ – โอตฺตปฺปพลํ. าเณน กิเลเส ปฏิสงฺขาตีติ – ปฏิสงฺขานพลํ. ตตฺถ ชาตา ธมฺมา เอกรสา โหนฺตีติ – ภาวนาพลํ. ตตฺถ นตฺถิ กิฺจิ วชฺชนฺติ – อนวชฺชพลํ. เตน จิตฺตํ สงฺคณฺหาตีติ – สงฺคหพลํ. ตํ ตสฺส ขมตีติ – [ตํ ขมตีติ (ก.)] ขนฺติพลํ. เตน จิตฺตํ ปฺเปตีติ – ปฺตฺติพลํ. เตน จิตฺตํ นิชฺฌาเปตีติ – นิชฺฌตฺติพลํ. เตน จิตฺตํ วสํ วตฺเตตีติ – อิสฺสริยพลํ. เตน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺานพลํ. เตน จิตฺตํ เอกคฺคนฺติ – สมถพลํ. ตตฺถ ชาเต ธมฺเม อนุปสฺสตีติ – วิปสฺสนาพลํ. ตตฺถ สิกฺขตีติ – เสขพลํ. ตตฺถ สิกฺขิตตฺตา – อเสขพลํ. เตน อาสวา ขีณาติ – ขีณาสวพลํ. ตสฺส อิชฺฌตีติ – อิทฺธิพลํ. อปฺปเมยฺยฏฺเน ตถาคตพลนฺติ.
พลกถา นิฏฺิตา.
๑๐. สฺุกถา
๔๖. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. อถ โข อายสฺมา อานนฺโท เยน ภควา ¶ เตนุปสงฺกมิ; อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. เอกมนฺตํ นิสินฺโน โข อายสฺมา อานนฺโท ภควนฺตํ เอตทโวจ –
‘‘‘สฺุโ โลโก, สฺุโ โลโก’ติ, ภนฺเต, วุจฺจติ ¶ . กิตฺตาวตา นุ โข, ภนฺเต, ‘สฺุโ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติ? ‘‘ยสฺมา โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา, ตสฺมา ‘สฺุโ โลโก’ติ วุจฺจติ. กิฺจานนฺท [กิฺจ อานนฺท สํ. นิ. ๔.๘๕], สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา? จกฺขุ โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. รูปา สฺุา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. จกฺขุวิฺาณํ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. จกฺขุสมฺผสฺโส สฺุโ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ยมฺปิทํ [ยทิทํ (ก.) สํ. นิ. ๔.๘๕ ปสฺสิตพฺพา] จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา.
‘‘โสตํ สฺุํ…เป… สทฺทา สฺุา… ฆานํ สฺุํ… คนฺธา สฺุา… ชิวฺหา สฺุา… รสา สฺุา… กาโย สฺุโ… โผฏฺพฺพา สฺุา… มโน สฺุโ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ธมฺมา สฺุา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. มโนวิฺาณํ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. มโนสมฺผสฺโส สฺุโ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ยมฺปิทํ มโนสมฺผสฺสปจฺจยา อุปฺปชฺชติ เวทยิตํ สุขํ วา ทุกฺขํ วา อทุกฺขมสุขํ วา, ตมฺปิ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา. ยสฺมา โข, อานนฺท, สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา ตสฺมา ‘สฺุโ โลโก’ติ วุจฺจตี’’ติ.
๑. มาติกา
๔๗. สฺุสฺุํ ¶ [สฺุํ สฺุํ (สฺยา.)], สงฺขารสฺุํ, วิปริณามสฺุํ, อคฺคสฺุํ, ลกฺขณสฺุํ, วิกฺขมฺภนสฺุํ, ตทงฺคสฺุํ, สมุจฺเฉทสฺุํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิสฺุํ ¶ , นิสฺสรณสฺุํ, อชฺฌตฺตสฺุํ ¶ , พหิทฺธาสฺุํ, ทุภโตสฺุํ, สภาคสฺุํ, วิสภาคสฺุํ, เอสนาสฺุํ, ปริคฺคหสฺุํ, ปฏิลาภสฺุํ, ปฏิเวธสฺุํ, เอกตฺตสฺุํ, นานตฺตสฺุํ, ขนฺติสฺุํ, อธิฏฺานสฺุํ, ปริโยคาหณสฺุํ [ปริโยคาหนสฺุํ (สฺยา.)], สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทานํ สพฺพสฺุตานํ ปรมตฺถสฺุํ.
๒. นิทฺเทโส
๔๘. กตมํ ¶ สฺุสฺุํ? จกฺขุ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. โสตํ สฺุํ…เป… ฆานํ สฺุํ… ชิวฺหา สฺุา… กาโย สฺุโ… มโน สฺุโ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. อิทํ สฺุสฺุํ.
กตมํ สงฺขารสฺุํ? ตโย สงฺขารา – ปฺุาภิสงฺขาโร, อปฺุาภิสงฺขาโร, อาเนฺชาภิสงฺขาโร. ปฺุาภิสงฺขาโร อปฺุาภิสงฺขาเรน จ อาเนฺชาภิสงฺขาเรน จ สฺุโ. อปฺุาภิสงฺขาโร ปฺุาภิสงฺขาเรน จ อาเนฺชาภิสงฺขาเรน จ สฺุโ. อาเนฺชาภิสงฺขาโร ปฺุาภิสงฺขาเรน จ อปฺุาภิสงฺขาเรน จ สฺุโ. อิเม ตโย สงฺขารา.
อปเรปิ ตโย สงฺขารา – กายสงฺขาโร, วจีสงฺขาโร, จิตฺตสงฺขาโร. กายสงฺขาโร วจีสงฺขาเรน จ จิตฺตสงฺขาเรน จ สฺุโ. วจีสงฺขาโร กายสงฺขาเรน จ จิตฺตสงฺขาเรน จ สฺุโ. จิตฺตสงฺขาโร กายสงฺขาเรน ¶ จ วจีสงฺขาเรน จ สฺุโ. อิเม ตโย สงฺขารา.
อปเรปิ ตโย สงฺขารา – อตีตา สงฺขารา, อนาคตา สงฺขารา, ปจฺจุปฺปนฺนา สงฺขารา. อตีตา สงฺขารา อนาคเตหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ จ สงฺขาเรหิ สฺุา. อนาคตา สงฺขารา อตีเตหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเนหิ จ สงฺขาเรหิ สฺุา ปจฺจุปฺปนฺนา สงฺขารา อตีเตหิ จ อนาคเตหิ จ สงฺขาเรหิ สฺุา. อิเม ตโย สงฺขารา; อิทํ สงฺขารสฺุํ.
กตมํ วิปริณามสฺุํ? ชาตํ รูปํ สภาเวน สฺุํ. วิคตํ รูปํ วิปริณตฺเจว สฺฺุจ. ชาตา เวทนา สภาเวน สฺุา. วิคตา เวทนา วิปริณตา เจว สฺุา จ ¶ …เป… ชาตา สฺา… ชาตา สงฺขารา… ชาตํ วิฺาณํ… ชาตํ จกฺขุ…เป… ชาโต ภโว สภาเวน ¶ สฺุโ. วิคโต ภโว วิปริณโต เจว สฺุโ จ. อิทํ วิปริณามสฺุํ.
กตมํ อคฺคสฺุํ? อคฺคเมตํ ปทํ เสฏฺเมตํ ปทํ วิสิฏฺเมตํ [วิเสฏฺเมตํ (ก.)] ปทํ ยทิทํ สพฺพสงฺขารสมโถ สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺโค ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานํ. อิทํ อคฺคสฺุํ.
กตมํ ¶ ลกฺขณสฺุํ? ทฺเว ลกฺขณานิ – พาลลกฺขณฺจ ปณฺฑิตลกฺขณฺจ. พาลลกฺขณํ ปณฺฑิตลกฺขเณน สฺุํ. ปณฺฑิตลกฺขณํ พาลลกฺขเณน สฺุํ. ตีณิ ลกฺขณานิ – อุปฺปาทลกฺขณํ, วยลกฺขณํ, ิตฺถตฺตลกฺขณํ. อุปฺปาทลกฺขณํ วยลกฺขเณน จ ิตฺถตฺตลกฺขเณน จ สฺุํ. วยลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน ¶ จ ิตฺถตฺตลกฺขเณน จ สฺุํ, ิตฺถตฺตลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน จ วยลกฺขเณน จ สฺุํ.
รูปสฺส อุปฺปาทลกฺขณํ วยลกฺขเณน จ ิตฺถตฺตลกฺขเณน จ สฺุํ. รูปสฺส วยลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน จ ิตฺถตฺตลกฺขเณน จ สฺุํ. รูปสฺส ิตฺถตฺตลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน จ วยลกฺขเณน จ สฺุํ. เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขารานํ… วิฺาณสฺส… จกฺขุสฺส… ชรามรณสฺส อุปฺปาทลกฺขณํ วยลกฺขเณน จ ิตฺถตฺตลกฺขเณน จ สฺุํ. ชรามรณสฺส วยลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน จ ิตฺถตฺตลกฺขเณน จ สฺุํ. ชรามรณสฺส ิตฺถตฺตลกฺขณํ อุปฺปาทลกฺขเณน จ วยลกฺขเณน จ สฺุํ. อิทํ ลกฺขณสฺุํ.
กตมํ วิกฺขมฺภนสฺุํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท วิกฺขมฺภิโต เจว สฺุโ จ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาโท วิกฺขมฺภิโต เจว สฺุโ จ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ วิกฺขมฺภิตฺเจว สฺฺุจ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ วิกฺขมฺภิตฺเจว สฺฺุจ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉา วิกฺขมฺภิตา เจว สฺุา จ. าเณน อวิชฺชา วิกฺขมฺภิตา เจว สฺุา จ. ปาโมชฺเชน อรติ วิกฺขมฺภิตา เจว สฺุา จ. ปเมน ฌาเนน นีวรณา วิกฺขมฺภิตา เจว สฺุา จ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสา วิกฺขมฺภิตา เจว สฺุา จ. อิทํ วิกฺขมฺภนสฺุํ.
กตมํ ¶ ¶ ¶ ตทงฺคสฺุํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท ตทงฺคสฺุโ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาโท ตทงฺคสฺุโ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ ตทงฺคสฺุํ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ ตทงฺคสฺุํ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉา ตทงฺคสฺุา. าเณน อวิชฺชา ตทงฺคสฺุา. ปาโมชฺเชน อรติ ตทงฺคสฺุา. ปเมน ฌาเนน นีวรณา ตทงฺคสฺุา…เป… วิวฏฺฏนานุปสฺสนาย สฺโคาภินิเวโส ตทงฺคสฺุโ. อิทํ ตทงฺคสฺุํ.
กตมํ สมุจฺเฉทสฺุํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท สมุจฺฉินฺโน เจว สฺุโ จ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาโท สมุจฺฉินฺโน เจว สฺุโ จ. อาโลกสฺาย ¶ ถินมิทฺธํ สมุจฺฉินฺนฺเจว สฺฺุจ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ สมุจฺฉินฺนฺเจว สฺฺุจ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉา สมุจฺฉินฺนา เจว สฺุา จ. าเณน อวิชฺชา สมุจฺฉินฺนา เจว สฺุา จ. ปาโมชฺเชน อรติ สมุจฺฉินฺนา เจว สฺุา จ. ปเมน ฌาเนน นีวรณา สมุจฺฉินฺนา เจว สฺุา จ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสา สมุจฺฉินฺนา เจว สฺุา จ. อิทํ สมุจฺเฉทสฺุํ.
กตมํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิสฺุํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท ปฏิปฺปสฺสทฺโธ เจว สฺุโ จ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาโท ปฏิปฺปสฺสทฺโธ เจว สฺุโ จ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ ปฏิปฺปสฺสทฺธฺเจว สฺฺุจ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ ปฏิปฺปสฺสทฺธฺเจว สฺฺุจ ¶ . ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉา ปฏิปฺปสฺสทฺธา เจว สฺุา จ. าเณน อวิชฺชา ปฏิปฺปสฺสทฺธา เจว สฺุา จ. ปาโมชฺเชน อรติ ปฏิปฺปสฺสทฺธา เจว สฺุา จ. ปเมน ฌาเนน นีวรณา ปฏิปฺปสฺสทฺธา เจว สฺุา จ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสา ปฏิปฺปสฺสทฺธา เจว สฺุา จ. อิทํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิสฺุํ.
กตมํ นิสฺสรณสฺุํ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺโท นิสฺสโฏ เจว สฺุโ จ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาโท นิสฺสโฏ เจว สฺุโ จ. อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ นิสฺสฏฺเจว สฺฺุจ. อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ นิสฺสฏฺเจว สฺฺุจ. ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉา นิสฺสฏา เจว สฺุา จ. าเณน อวิชฺชา นิสฺสฏา เจว สฺุา จ. ปาโมชฺเชน อรติ นิสฺสฏา เจว สฺุา จ. ปเมน ฌาเนน นีวรณา นิสฺสฏา เจว สฺุา จ ¶ …เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสา นิสฺสฏา เจว สฺุา จ. อิทํ นิสฺสรณสฺุํ.
กตมํ อชฺฌตฺตสฺุํ? อชฺฌตฺตํ จกฺขุํ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน ¶ วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. อชฺฌตฺตํ โสตํ สฺุํ… อชฺฌตฺตํ ฆานํ สฺุํ… อชฺฌตฺตํ ชิวฺหา สฺุา… อชฺฌตฺตํ กาโย สฺุโ… อชฺฌตฺตํ มโน สฺุโ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน ¶ วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. อิทํ อชฺฌตฺตสฺุํ.
กตมํ พหิทฺธาสฺุํ? พหิทฺธา รูปา สฺุา…เป… พหิทฺธา ธมฺมา สฺุา อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. อิทํ พหิทฺธาสฺุํ.
กตมํ ¶ ทุภโตสฺุํ? ยฺจ อชฺฌตฺตํ จกฺขุ เย จ พหิทฺธา รูปา อุภยเมตํ สฺุํ [อุภยโต ตํ สฺุา (สฺยา.)] อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. ยฺจ อชฺฌตฺตํ โสตํ เย จ พหิทฺธา สทฺทา…เป… ยฺจ อชฺฌตฺตํ ฆานํ เย จ พหิทฺธา คนฺธา… ยา จ อชฺฌตฺตํ ชิวฺหา เย จ พหิทฺธา รสา… โย จ อชฺฌตฺตํ กาโย เย จ พหิทฺธา โผฏฺพฺพา… โย จ อชฺฌตฺตํ มโน เย จ พหิทฺธา ธมฺมา อุภยเมตํ สฺุํ อตฺเตน วา อตฺตนิเยน วา นิจฺเจน วา ธุเวน วา สสฺสเตน วา อวิปริณามธมฺเมน วา. อิทํ ทุภโตสฺุํ.
กตมํ สภาคสฺุํ? ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ สภาคานิ เจว สฺุานิ จ. ฉ พาหิรานิ อายตนานิ สภาคานิ เจว สฺุานิ จ. ฉ วิฺาณกายา สภาคา เจว สฺุา จ. ฉ ผสฺสกายา สภาคา เจว สฺุา จ. ฉ เวทนากายา สภาคา เจว ¶ สฺุา จ. ฉ สฺากายา สภาคา เจว สฺุา จ. ฉ เจตนากายา สภาคา เจว สฺุา จ. อิทํ สภาคสฺุํ.
กตมํ วิสภาคสฺุํ? ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ ฉหิ พาหิเรหิ อายตเนหิ วิสภาคานิ เจว สฺุานิ จ. ฉ พาหิรานิ อายตนานิ ฉหิ วิฺาณกาเยหิ วิสภาคานิ เจว สฺุานิ จ. ฉ วิฺาณกายา ฉหิ ผสฺสกาเยหิ วิสภาคา เจว สฺุา จ. ฉ ผสฺสกายา ¶ ฉหิ เวทนากาเยหิ วิสภาคา เจว สฺุา จ. ฉ เวทนากายา ฉหิ สฺากาเยหิ วิสภาคา เจว สฺุา จ. ฉ สฺากายา ฉหิ เจตนากาเยหิ วิสภาคา เจว สฺุา จ. อิทํ วิสภาคสฺุํ.
กตมํ ¶ เอสนาสฺุํ? เนกฺขมฺเมสนา กามจฺฉนฺเทน สฺุา. อพฺยาปาเทสนา พฺยาปาเทน สฺุา. อาโลกสฺเสนา ถินมิทฺเธน สฺุา. อวิกฺเขเปสนา อุทฺธจฺเจน สฺุา. ธมฺมววตฺถาเนสนา วิจิกิจฺฉาย สฺุา. าเณสนา อวิชฺชาย สฺุา. ปาโมชฺเชสนา อรติยา สฺุา. ปมชฺฌาเนสนา นีวรเณหิ สฺุา…เป… อรหตฺตมคฺเคสนา สพฺพกิเลเสหิ สฺุา. อิทํ เอสนาสฺุํ.
กตมํ ปริคฺคหสฺุํ? เนกฺขมฺมปริคฺคโห กามจฺฉนฺเทน สฺุโ. อพฺยาปาทปริคฺคโห พฺยาปาเทน สฺุโ. อาโลกสฺาปริคฺคโห ถินมิทฺเธน ¶ สฺุโ. อวิกฺเขปปริคฺคโห อุทฺธจฺเจน สฺุโ ¶ . ธมฺมววตฺถานปริคฺคโห วิจิกิจฺฉาย สฺุโ. าณปริคฺคโห อวิชฺชาย สฺุโ. ปาโมชฺชปริคฺคโห อรติยา สฺุโ. ปมชฺฌานปริคฺคโห นีวรเณหิ สฺุโ…เป… อรหตฺตมคฺคปริคฺคโห สพฺพกิเลเสหิ สฺุโ. อิทํ ปริคฺคหสฺุํ.
กตมํ ปฏิลาภสฺุํ? เนกฺขมฺมปฏิลาโภ กามจฺฉนฺเทน สฺุโ. อพฺยาปาทปฏิลาโภ พฺยาปาเทน สฺุโ. อาโลกสฺาปฏิลาโภ ถินมิทฺเธน สฺุโ. อวิกฺเขปปฏิลาโภ อุทฺธจฺเจน สฺุโ. ธมฺมววตฺถานปฏิลาโภ วิจิกิจฺฉาย สฺุโ. าณปฏิลาโภ อวิชฺชาย สฺุโ. ปาโมชฺชปฏิลาโภ อรติยา สฺุโ. ปมชฺฌานปฏิลาโภ นีวรเณหิ สฺุโ…เป… อรหตฺตมคฺคปฏิลาโภ สพฺพกิเลเสหิ สฺุโ. อิทํ ปฏิลาภสฺุํ.
กตมํ ปฏิเวธสฺุํ? เนกฺขมฺมปฺปฏิเวโธ กามจฺฉนฺเทน สฺุโ. อพฺยาปาทปฺปฏิเวโธ พฺยาปาเทน สฺุโ. อาโลกสฺาปฺปฏิเวโธ ถินมิทฺเธน สฺุโ. อวิกฺเขปปฺปฏิเวโธ อุทฺธจฺเจน สฺุโ. ธมฺมววตฺถานปฺปฏิเวโธ วิจิกิจฺฉาย สฺุโ. าณปฺปฏิเวโธ อวิชฺชาย สฺุโ. ปาโมชฺชปฺปฏิเวโธ อรติยา สฺุโ. ปมชฺฌานปฺปฏิเวโธ นีวรเณหิ สฺุโ…เป… อรหตฺตมคฺคปฺปฏิเวโธ สพฺพกิเลเสหิ สฺุโ. อิทํ ปฏิเวธสฺุํ.
กตมํ ¶ เอกตฺตสฺุํ, นานตฺตสฺุํ? กามจฺฉนฺโท นานตฺตํ, เนกฺขมฺมํ เอกตฺตํ. เนกฺขมฺเมกตฺตํ เจตยโต กามจฺฉนฺเทน ¶ สฺุํ. พฺยาปาโท นานตฺตํ, อพฺยาปาโท เอกตฺตํ. อพฺยาปาเทกตฺตํ เจตยโต พฺยาปาเทน สฺุํ. ถินมิทฺธํ นานตฺตํ, อาโลกสฺา เอกตฺตํ. อาโลกสฺเกตฺตํ เจตยโต ถินมิทฺเธน สฺุํ. อุทฺธจฺจํ นานตฺตํ, อวิกฺเขโป เอกตฺตํ. อวิกฺเขเปกตฺตํ เจตยโต อุทฺธจฺเจน สฺุํ. วิจิกิจฺฉา นานตฺตํ, ธมฺมววตฺถานํ เอกตฺตํ. ธมฺมววตฺถาเนกตฺตํ เจตยโต วิจิกิจฺฉาย สฺุํ. อวิชฺชา นานตฺตํ, าณํ เอกตฺตํ. าเณกตฺตํ เจตยโต ¶ อวิชฺชาย สฺุํ. อรติ นานตฺตํ, ปาโมชฺชํ เอกตฺตํ. ปาโมชฺเชกตฺตํ เจตยโต อรติยา สฺุํ. นีวรณา นานตฺตํ, ปมชฺฌานํ เอกตฺตํ. ปมชฺฌาเนกตฺตํ เจตยโต นีวรเณหิ สฺุํ…เป… สพฺพกิเลสา นานตฺตํ, อรหตฺตมคฺโค เอกตฺตํ. อรหตฺตมคฺเคกตฺตํ ¶ เจตยโต สพฺพกิเลเสหิ สฺุํ. อิทํ เอกตฺตสฺุํ นานตฺตสฺุํ.
กตมํ ขนฺติสฺุํ? เนกฺขมฺมขนฺติ กามจฺฉนฺเทน สฺุา. อพฺยาปาทขนฺติ พฺยาปาเทน สฺุา. อาโลกสฺาขนฺติ ถินมิทฺเธน สฺุา. อวิกฺเขปขนฺติ อุทฺธจฺเจน สฺุา. ธมฺมววตฺถานขนฺติ วิจิกิจฺฉาย สฺุา. าณขนฺติ อวิชฺชาย สฺุา. ปาโมชฺชขนฺติ อรติยา สฺุา. ปมชฺฌานขนฺติ นีวรเณหิ สฺุา…เป… อรหตฺตมคฺคขนฺติ สพฺพกิเลเสหิ สฺุา. อิทํ ขนฺติสฺุํ.
กตมํ อธิฏฺานสฺุํ? เนกฺขมฺมาธิฏฺานํ กามจฺฉนฺเทน สฺุํ. อพฺยาปาทาธิฏฺานํ พฺยาปาเทน สฺุํ. อาโลกสฺาธิฏฺานํ ถินมิทฺเธน สฺุํ. อวิกฺเขปาธิฏฺานํ อุทฺธจฺเจน สฺุํ. ธมฺมววตฺถานาธิฏฺานํ วิจิกิจฺฉาย สฺุํ. าณาธิฏฺานํ อวิชฺชาย สฺุํ. ปาโมชฺชาธิฏฺานํ อรติยา สฺุํ. ปมชฺฌานาธิฏฺานํ ¶ นีวรเณหิ สฺุํ…เป… อรหตฺตมคฺคาธิฏฺานํ สพฺพกิเลเสหิ สฺุํ. อิทํ อธิฏฺานสฺุํ.
กตมํ ปริโยคาหณสฺุํ? เนกฺขมฺมปริโยคาหณํ กามจฺฉนฺเทน สฺุํ. อพฺยาปาทปริโยคาหณํ พฺยาปาเทน สฺุํ. อาโลกสฺาปริโยคาหณํ ถินมิทฺเธน สฺุํ. อวิกฺเขปปริโยคาหณํ อุทฺธจฺเจน สฺุํ. ธมฺมววตฺถานปริโยคาหณํ วิจิกิจฺฉาย สฺุํ. าณปริโยคาหณํ อวิชฺชาย สฺุํ. ปาโมชฺชปริโยคาหณํ อรติยา สฺุํ. ปมชฺฌานปริโยคาหณํ นีวรเณหิ สฺุํ…เป… อรหตฺตมคฺคปริโยคาหณํ สพฺพกิเลเสหิ สฺุํ. อิทํ ปริโยคาหณสฺุํ.
กตมํ ¶ สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทานํ สพฺพสฺุตานํ ปรมตฺถสฺุํ? อิธ สมฺปชาโน เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อาโลกสฺาย ถินมิทฺธสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจสฺส ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉาย ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, าเณน อวิชฺชาย ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, ปาโมชฺเชน อรติยา ปวตฺตํ ปริยาทิยติ, ปเมน ฌาเนน นีวรณานํ ปวตฺตํ ปริยาทิยติ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปวตฺตํ ปริยาทิยติ. อถ วา ปน สมฺปชานสฺส ¶ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายนฺตสฺส อิทํ เจว จกฺขุปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อฺฺจ จกฺขุปวตฺตํ ¶ น ¶ อุปฺปชฺชติ. อิทฺเจว โสตปวตฺตํ…เป… ฆานปวตฺตํ… ชิวฺหาปวตฺตํ… กายปวตฺตํ… มโนปวตฺตํ ปริยาทิยติ, อฺฺจ มโนปวตฺตํ น อุปฺปชฺชติ. อิทํ สมฺปชานสฺส ปวตฺตปริยาทานํ สพฺพสฺุตานํ ปรมตฺถสฺุนฺติ.
สฺุกถา นิฏฺิตา.
ยุคนทฺธวคฺโค ทุติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ยุคนทฺธา สจฺจโพชฺฌงฺคา, เมตฺตา วิราคปฺจมา;
ปฏิสมฺภิทา ธมฺมจกฺกํ, โลกุตฺตรพลสฺุาติ.
เอส นิกายธเรหิ ปิโต, อสโม ทุติโย ปวโร
วรวคฺโคติ.
๓. ปฺาวคฺโค
๑. มหาปฺากถา
๑. อนิจฺจานุปสฺสนา ¶ ¶ ¶ ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ…เป… ¶ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ?
อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺเพธิกปฺํ ปริปูเรติ. อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา มหาปฺํ ปริปูเรติ. นิพฺพิทานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ติกฺขปฺํ ปริปูเรติ. วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา วิปุลปฺํ ปริปูเรติ. นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา คมฺภีรปฺํ ปริปูเรติ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา อสามนฺตปฺํ [อสฺสามนฺตปฺํ (สฺยา.)] ปริปูเรติ. อิมา สตฺต ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺติ. อิมา อฏฺ ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา ปุถุปฺํ ปริปูเรนฺติ. อิมา นว ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา หาสปฺํ ปริปูเรนฺติ.
หาสปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ตสฺสา อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ¶ ผสฺสิตา ปฺาย. ปฏิภานววตฺถานโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อธิคตา ¶ โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย.
รูเป ¶ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ…เป… รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ…เป… รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา อสามนฺตปฺํ ปริปูเรติ. อิมา สตฺต ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺติ. อิมา อฏฺ ปฺา ¶ ภาวิตา พหุลีกตา ปุถุปฺํ ปริปูเรนฺติ. อิมา นว ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา หาสปฺํ ปริปูเรนฺติ.
หาสปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ตสฺสา อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ปฏิภานววตฺถานโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ, สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย.
เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ…เป… ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ…เป… ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ¶ อสามนฺตปฺํ ปริปูเรติ. อิมา สตฺต ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺติ. อิมา อฏฺ ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา ปุถุปฺํ ปริปูเรนฺติ. อิมา นว ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา หาสปฺํ ปริปูเรนฺติ.
หาสปฺา ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ตสฺสา อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย ¶ . ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ปฏิภานววตฺถานโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ¶ ผสฺสิตา ปฺาย. ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย.
๒. รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ¶ ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา ¶ ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? รูเป วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? รูเป นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ?
รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา นิพฺเพธิกปฺํ ปริปูเรติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป ทุกฺขานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา มหาปฺํ ปริปูเรติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป อนตฺตานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา ¶ ภาวิตา พหุลีกตา ติกฺขปฺํ ปริปูเรติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป นิพฺพิทานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. รูเป วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา วิปุลปฺํ ปริปูเรติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป วิราคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ¶ ปริปูเรติ. รูเป นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา คมฺภีรปฺํ ปริปูเรติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป นิโรธานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา อสามนฺตปฺํ ปริปูเรติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน รูเป ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ¶ ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. อิมา สตฺต ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา ปณฺฑิจฺจํ ปริปูเรนฺติ. อิมา อฏฺ ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา ปุถุปฺํ ปริปูเรนฺติ. อิมา นว ปฺา ภาวิตา พหุลีกตา หาสปฺํ ปริปูเรนฺติ.
หาสปฺา ¶ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ตสฺสา อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ปฏิภานววตฺถานโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย. ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย.
เวทนาย…เป… สฺาย… สงฺขาเรสุ… วิฺาเณ… จกฺขุสฺมึ…เป… ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ…เป… ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ¶ ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน ชรามรเณ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา กตมํ ปฺํ ปริปูเรติ? ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ. อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺเน ชรามรเณ อนิจฺจานุปสฺสนา ภาวิตา พหุลีกตา ชวนปฺํ ปริปูเรติ…เป… ตสฺสิมา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย.
๓. ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว [สํ. นิ. ๕.๑๘๕๑], ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ.
‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา สกทาคามิผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ…เป… อนาคามิผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ…เป… อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา อรหตฺตมคฺคผลสจฺฉิกิริยาย สํวตฺตนฺติ.
‘‘จตฺตาโรเม ¶ ¶ , ภิกฺขเว, ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ปฺาปฏิลาภาย ¶ สํวตฺตนฺติ…เป… ปฺาพุทฺธิยา สํวตฺตนฺติ, ปฺาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺติ, มหาปฺตาย สํวตฺตนฺติ, ปุถุปฺตาย สํวตฺตนฺติ, วิปุลปฺตาย สํวตฺตนฺติ, คมฺภีรปฺตาย สํวตฺตนฺติ, อสามนฺตปฺตาย [อสฺสามนฺตปฺตาย (สฺยา.) สํ. นิ. ๓ ปสฺสิตพฺพา] สํวตฺตนฺติ, ภูริปฺตาย สํวตฺตนฺติ, ปฺาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺติ, สีฆปฺตาย สํวตฺตนฺติ, ลหุปฺตาย สํวตฺตนฺติ, หาสปฺตาย สํวตฺตนฺติ, ชวนปฺตาย สํวตฺตนฺติ, ติกฺขปฺตาย สํวตฺตนฺติ, นิพฺเพธิกปฺตาย สํวตฺตนฺติ. กตเม จตฺตาโร? สปฺปุริสสํเสโว, สทฺธมฺมสฺสวนํ, โยนิโสมนสิกาโร, ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ – อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร ธมฺมา ภาวิตา พหุลีกตา ปฺาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺติ, ปฺาพุทฺธิยา สํวตฺตนฺติ…เป… นิพฺเพธิกปฺตาย สํวตฺตนฺติ’’.
๑. โสฬสปฺานิทฺเทโส
๔. ปฺาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ กตโม ปฺาปฏิลาโภ? จตุนฺนํ มคฺคาณานํ, จตุนฺนํ ผลาณานํ, จตุนฺนํ ปฏิสมฺภิทาาณานํ, ฉนฺนํ อภิฺาาณานํ, เตสตฺตตีนํ าณานํ, สตฺตสตฺตตีนํ าณานํ ลาโภ ปฏิลาโภ ปตฺติ สมฺปตฺติ ผสฺสนา [ผุสนา (ก.)] สจฺฉิกิริยา อุปสมฺปทา. ปฺาปฏิลาภาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ปฺา ปฏิลาโภ.
ปฺาพุทฺธิยา ¶ สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปฺาพุทฺธิ? สตฺตนฺนฺจ เสกฺขานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปฺา วฑฺฒติ, อรหโต ปฺา วฑฺฒติ. วฑฺฒิตวฑฺฒนา ปฺาพุทฺธิยา สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ¶ ปฺาพุทฺธิ.
ปฺาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปฺาเวปุลฺลํ? สตฺตนฺนํ เสกฺขานํ ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส จ ปฺาเวปุลฺลํ คจฺฉติ. อรหโต ปฺา เวปุลฺลคตา ปฺาเวปุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ – อิทํ ปฺาเวปุลฺลํ.
มหาปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา มหาปฺา? มหนฺเต อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺเต ธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตา นิรุตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตานิ ปฏิภานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺเต สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺเต สมาธิกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺเต ปฺากฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ ¶ – มหาปฺา. มหนฺเต วิมุตฺติกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา ¶ . มหนฺเต วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตานิ านาฏฺานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตา วิหารสมาปตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตานิ อริยสจฺจานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺเต สติปฏฺาเน ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺเต สมฺมปฺปธาเน ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺเต อิทฺธิปาเท ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตานิ อินฺทฺริยานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตานิ พลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺเต โพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ ¶ – มหาปฺา. มหนฺตํ อริยมคฺคํ [มหนฺเต อริยมคฺเค (ก.)] ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตานิ สามฺผลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตา อภิฺาโย [มหาภิฺาโย (ก.)] ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหนฺตํ ปรมตฺถํ ¶ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ – มหาปฺา. มหาปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ มหาปฺา.
ปุถุปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ปุถุปฺา? ปุถุนานาขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาธาตูสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาอายตเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาสฺุตมนุปลพฺเภสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาอตฺเถสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาธมฺเมสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานานิรุตฺตีสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาปฏิภาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาสีลกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาสมาธิกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาปฺากฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาวิมุตฺติกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาวิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาานาฏฺาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาวิหารสมาปตฺตีสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาอริยสจฺเจสุ าณํ ปวตฺตตีติ ¶ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาสติปฏฺาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาสมฺมปฺปธาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาอิทฺธิปาเทสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาอินฺทฺริเยสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาพเลสุ าณํ ปวตฺตตีติ ¶ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาโพชฺฌงฺเคสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาอริยมคฺเคสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาสามฺผเลสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุนานาอภิฺาสุ าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุชฺชนสาธารเณ ธมฺเม อติกฺกมฺม [สมติกฺกมฺม (สฺยา.)] ปรมตฺเถ นิพฺพาเน าณํ ปวตฺตตีติ – ปุถุปฺา. ปุถุปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ปุถุปฺา.
วิปุลปฺตาย ¶ สํวตฺตนฺตีติ กตมา วิปุลปฺา? วิปุเล ¶ อตฺเถ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล ธมฺเม ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลา นิรุตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลานิ ปฏิภานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล สีลกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล สมาธิกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล ปฺากฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล วิมุตฺติกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลานิ านาฏฺานานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลา วิหารสมาปตฺติโย ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลานิ อริยสจฺจานิ ¶ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล สติปฏฺาเน ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล สมฺมปฺปธาเน ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล อิทฺธิปาเท ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลานิ อินฺทฺริยานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลานิ พลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล โพชฺฌงฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุเล อริยมคฺเค ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลานิ สามฺผลานิ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลา อภิฺาโย ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ ปริคฺคณฺหาตีติ – วิปุลปฺา. วิปุลปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ วิปุลปฺา.
คมฺภีรปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา คมฺภีรปฺา? คมฺภีเรสุ ขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีราสุ ธาตูสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ อายตเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ สฺุตมนุปลพฺเภสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ อตฺเถสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ ธมฺเมสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีราสุ นิรุตฺตีสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ ปฏิภาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ ¶ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ สีลกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ สมาธิกฺขนฺเธสุ าณํ ¶ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา ¶ . คมฺภีเรสุ ปฺากฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ วิมุตฺติกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺเธสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ านาฏฺาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีราสุ วิหารสมาปตฺตีสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ อริยสจฺเจสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ สติปฏฺาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ สมฺมปฺปธาเนสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ อิทฺธิปาเทสุ าณํ ปวตฺตตีติ ¶ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ อินฺทฺริเยสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ พเลสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ โพชฺฌงฺเคสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ อริยมคฺเคสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเรสุ สามฺผเลสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีราสุ อภิฺาสุ าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีเร ปรมตฺเถ นิพฺพาเน าณํ ปวตฺตตีติ – คมฺภีรปฺา. คมฺภีรปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ คมฺภีรปฺา.
อสามนฺตปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา อสามนฺตปฺา? ยสฺส ปุคฺคลสฺส อตฺถววตฺถานโต อตฺถปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย, ธมฺมววตฺถานโต ธมฺมปฏิสมฺภิทา ¶ อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย, นิรุตฺติววตฺถานโต นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย, ปฏิภานววตฺถานโต ปฏิภานปฏิสมฺภิทา อธิคตา โหติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺาย, ตสฺส อตฺเถ จ ธมฺเม จ นิรุตฺติยา จ ปฏิภาเน จ น อฺโ โกจิ สกฺโกติ อภิสมฺภวิตุํ. อนภิสมฺภวนีโย จ โส อฺเหีติ – อสามนฺตปฺโ.
ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส ปฺา อฏฺมกสฺส ปฺาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา. ปุถุชฺชนกลฺยาณกํ อุปาทาย อฏฺมโก อสามนฺตปฺโ. อฏฺมกสฺส ปฺา โสตาปนฺนสฺส ปฺาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก ¶ น สามนฺตา. อฏฺมกํ อุปาทาย โสตาปนฺโน อสามนฺตปฺโ. โสตาปนฺนสฺส ปฺา สกทาคามิสฺส ปฺาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา. โสตาปนฺนํ อุปาทาย สกทาคามิ อสามนฺตปฺโ. สกทาคามิสฺส ปฺา อนาคามิสฺส ปฺาย ทูเร ¶ วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา. สกทาคามึ อุปาทาย อนาคามี อสามนฺตปฺโ. อนาคามิสฺส ปฺา อรหโต ปฺาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา. อนาคามึ อุปาทาย อรหา อสามนฺตปฺโ. อรหโต ปฺา ปจฺเจกสมฺพุทฺธสฺส [ปจฺเจกพุทฺธสฺส (สฺยา. ก.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา] ปฺาย ทูเร วิทูเร สุวิทูเร น สนฺติเก น สามนฺตา. อรหนฺตํ อุปาทาย ปจฺเจกพุทฺโธ อสามนฺตปฺโ. ปจฺเจกพุทฺธฺจ สเทวกฺจ โลกํ อุปาทาย ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อคฺโค ¶ อสามนฺตปฺโ.
๕. ปฺาปเภทกุสโล ปภินฺนาโณ อธิคตปฺปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห ปุริสนาโค ปุริสาชฺโ ปุริสโธรยฺโห อนนฺตาโณ อนนฺตเตโช อนนฺตยโส อฑฺโฒ มหทฺธโน ธนวา เนตา วิเนตา อนุเนตา ปฺาเปตา นิชฺฌาเปตา เปกฺเขตา ¶ ปสาเทตา. โส หิ ภควา อนุปฺปนฺนสฺส มคฺคสฺส อุปฺปาเทตา, อสฺชาตสฺส มคฺคสฺส สฺชเนตา [สฺชาเนตา (สฺยา.)], อนกฺขาตสฺส มคฺคสฺส อกฺขาตา, มคฺคฺู มคฺควิทู มคฺคโกวิโท มคฺคานุคามี [มคฺคานุคา (สฺยา.) มหานิ. ๖๙ ปสฺสิตพฺโพ] จ ปนสฺส เอตรหิ สาวกา วิหรนฺติ ปจฺฉา สมนฺนาคตา.
โส หิ ภควา ชานํ ชานาติ, ปสฺสํ ปสฺสติ, จกฺขุภูโต าณภูโต ธมฺมภูโต พฺรหฺมภูโต วตฺตา ปวตฺตา อตฺถสฺส นินฺเนตา อมตสฺส ทาตา ธมฺมสฺสามี ตถาคโต. นตฺถิ ตสฺส ภควโต อฺาตํ อทิฏฺํ อวิทิตํ อสจฺฉิกตํ อผสฺสิตํ ปฺาย. อตีตํ อนาคตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ [อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ (สฺยา.) มหานิ. ๖๙] อุปาทาย สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺติ. ยํ กิฺจิ เนยฺยํ นาม อตฺถิ ตํ สพฺพํ ชานิตพฺพํ [สพฺพํ ธมฺมํ ชานิตพฺพํ (ก.)]. อตฺตตฺโถ วา ปรตฺโถ วา อุภยตฺโถ วา ทิฏฺธมฺมิโก วา อตฺโถ สมฺปรายิโก วา อตฺโถ อุตฺตาโน วา อตฺโถ คมฺภีโร ¶ วา อตฺโถ คูฬฺโห วา อตฺโถ ปฏิจฺฉนฺโน วา อตฺโถ เนยฺโย วา อตฺโถ นีโต วา อตฺโถ อนวชฺโช วา อตฺโถ นิกฺกิเลโส วา อตฺโถ โวทาโน วา อตฺโถ ปรมตฺโถ วา อตฺโถ, สพฺพํ ตํ อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ.
สพฺพํ ¶ กายกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต าณานุปริวตฺติ ¶ . สพฺพํ วจีกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต าณานุปริวตฺติ. สพฺพํ มโนกมฺมํ พุทฺธสฺส ภควโต าณานุปริวตฺติ. อตีเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ. อนาคเต พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ. ปจฺจุปฺปนฺเน พุทฺธสฺส ภควโต อปฺปฏิหตํ าณํ. ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ าณํ, ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ. เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ. เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ. าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา. ยถา ทฺวินฺนํ สมุคฺคปฏลานํ สมฺมา ผุสิตานํ [สุผุสฺสิตานํ (สฺยา. ก.)] เหฏฺิมํ สมุคฺคปฏลํ อุปริมํ นาติวตฺตติ, อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ เหฏฺิมํ นาติวตฺตติ, อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน; เอวเมว พุทฺธสฺส ภควโต เนยฺยฺจ าณฺจ อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน. ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ าณํ, ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ. เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺยํ. เนยฺยํ อติกฺกมิตฺวา าณํ นปฺปวตฺตติ. าณํ อติกฺกมิตฺวา เนยฺยปโถ นตฺถิ. อฺมฺปริยนฺตฏฺายิโน เต ธมฺมา. สพฺพธมฺเมสุ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ ปวตฺตติ.
สพฺเพ ธมฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อาวชฺชนปฺปฏิพทฺธา อากงฺขปฺปฏิพทฺธา มนสิการปฺปฏิพทฺธา จิตฺตุปฺปาทปฺปฏิพทฺธา. สพฺพสตฺเตสุ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ ปวตฺตติ. สพฺเพสํ สตฺตานํ พุทฺโธ อาสยํ ชานาติ, อนุสยํ ชานาติ, จริตํ [จริยํ (สฺยา.) มหานิ. ๖๙ ปสฺสิตพฺพา] ชานาติ, อธิมุตฺตึ ชานาติ ¶ . อปฺปรชกฺเข มหารชกฺเข ติกฺขินฺทฺริเย มุทินฺทฺริเย สฺวากาเร ¶ ทฺวากาเร สุวิฺาปเย ทุวิฺาปเย ภพฺพาภพฺเพ สตฺเต ปชานาติ. สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ.
ยถา เย เกจิ มจฺฉกจฺฉปา, อนฺตมโส ¶ ติมิติมิงฺคลํ อุปาทาย, อนฺโตมหาสมุทฺเท ปริวตฺตนฺติ, เอวเมวํ สเทวโก โลโก สมารโก สพฺรหฺมโก สสฺสมณพฺราหฺมณี ปชา สเทวมนุสฺสา อนฺโตพุทฺธาเณ ปริวตฺตติ. ยถา เย เกจิ ปกฺขิโน, อนฺตมโส ครุฬํ เวนเตยฺยํ อุปาทาย, อากาสสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ; เอวเมว เยปิ เต สาริปุตฺตสมา ปฺาย เตปิ พุทฺธาณสฺส ปเทเส ปริวตฺตนฺติ. พุทฺธาณํ เทวมนุสฺสานํ ¶ ปฺํ ผริตฺวา อติฆํสิตฺวา ติฏฺติ. เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา [เต ภินฺทนฺตา (สฺยา. ก.)] มฺเ จรนฺติ ปฺาคเตน ทิฏฺิคตานิ, เต ปฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ, กถิตา วิสชฺชิตา จ เต ปฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺการณา [นิทฺทิฏฺิการณา (สฺยา.)]. อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ. อถ โข ภควา ตตฺถ อติโรจติ ยทิทํ ปฺายาติ. อคฺโค อสามนฺตปฺโ, อสามนฺตปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ อสามนฺตปฺา.
๖. ภูริปฺตาย ¶ สํวตฺตนฺตีติ กตมา ภูริปฺา? ราคํ อภิภุยฺยตีติ – ภูริปฺา. อภิภวิตาติ – ภูริปฺา. โทสํ อภิภุยฺยตีติ – ภูริปฺา. อภิภวิตาติ – ภูริปฺา. โมหํ อภิภุยฺยตีติ – ภูริปฺา. อภิภวิตาติ – ภูริปฺา. โกธํ…เป… อุปนาหํ ¶ … มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร…เป… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม อภิภุยฺยตีติ – ภูริปฺา. อภิภวิตาติ – ภูริปฺา. ราโค อริ. ตํ อรึ มทฺทนิปฺาติ – ภูริปฺา. โทโส อริ. ตํ อรึ มทฺทนิปฺาติ – ภูริปฺา. โมโห อริ. ตํ อรึ มทฺทนิปฺาติ – ภูริปฺา. โกโธ…เป… อุปนาโห… มกฺโข… ปฬาโส… อิสฺสา… มจฺฉริยํ… มายา… สาเยฺยํ… ถมฺโภ… สารมฺโภ… มาโน… อติมาโน… มโท… ปมาโท… สพฺเพ กิเลสา… สพฺเพ ทุจฺจริตา… สพฺเพ อภิสงฺขารา…เป… สพฺเพ ภวคามิกมฺมา อริ. ตํ อรึ มทฺทนิปฺาติ – ภูริปฺา. ภูริ วุจฺจติ ปถวี [ปวี (สฺยา.)]. ตาย ปถวิสมาย วิตฺถตาย วิปุลาย ปฺาย สมนฺนาคโตติ – ภูริปฺา. อปิ จ, ปฺาย เมตํ อธิวจนํ. ภูริ เมธา ปริณายิกาติ – ภูริปฺา. ภูริปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ภูริปฺา.
ปฺาพาหุลฺลาย ¶ สํวตฺตนฺตีติ กตมํ ปฺาพาหุลฺลํ? อิเธกจฺโจ ¶ ปฺาครุโก โหติ ปฺาจริโต ปฺาสโย ปฺาธิมุตฺโต ปฺาธโช ปฺาเกตุ ปฺาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนพหุโล [สมฺเปกฺขายนพหุโล (สฺยา. ก.) มหานิ. ๒๐๔ ปสฺสิตพฺพา] สมฺเปกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตคฺครุโก ตพฺพหุโล ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ¶ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย. ยถา คณครุโก วุจฺจติ ‘‘คณพาหุลิโก’’ติ, จีวรครุโก วุจฺจติ ‘‘จีวรพาหุลิโก’’ติ, ปตฺตครุโก วุจฺจติ ‘‘ปตฺตพาหุลิโก’’ติ, เสนาสนครุโก วุจฺจติ ‘‘เสนาสนพาหุลิโก’’ติ; เอวเมวํ อิเธกจฺโจ ปฺา ครุโก ¶ โหติ ปฺาจริโต ปฺาสโย ปฺาธิมุตฺโต ปฺาธโช ปฺาเกตุ ปฺาธิปเตยฺโย วิจยพหุโล ปวิจยพหุโล โอกฺขายนพหุโล สโมกฺขายนพหุโล สมฺเปกฺขายนธมฺโม วิภูตวิหารี ตจฺจริโต ตคฺครุโก ตพฺพหุโล ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโร ตทธิมุตฺโต ตทธิปเตยฺโย. ปฺาพาหุลฺลาย สํวตฺตนฺตีติ – อิทํ ปฺาพาหุลฺลํ.
สีฆปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา สีฆปฺา? สีฆํ สีฆํ สีลานิ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ โภชเน มตฺตฺุตํ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ ปฺากฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา ¶ . สีฆํ สีฆํ วิมุตฺติกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ านาฏฺานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ สติปฏฺาเน ภาเวตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ พลานิ ภาเวตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ อภิฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ – สีฆปฺา. สีฆํ สีฆํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – สีฆปฺา. สีฆปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ สีฆปฺา.
ลหุปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ลหุปฺา? ลหุํ ลหุํ สีลานิ ปริปูเรตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ ¶ โภชเน มตฺตฺุตํ ปริปูเรตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ สีลกฺขนฺธํ ¶ …เป… สมาธิกฺขนฺธํ ¶ … ปฺากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ านาฏฺานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ ¶ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ สติปฏฺาเน ภาเวตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ พลานิ ภาเวตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ อริยมคฺคํ ภาเวตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ อภิฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ – ลหุปฺา. ลหุํ ลหุํ ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – ลหุปฺา. ลหุปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ลหุปฺา.
หาสปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา หาสปฺา? อิเธกจฺโจ หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลานิ ปริปูเรตีติ – หาสปฺา. หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรตีติ – หาสปฺา. หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล โภชเน มตฺตฺุตํ ปริปูเรตีติ – หาสปฺา. หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ชาคริยานุโยคํ ปริปูเรตีติ – หาสปฺา. หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล สีลกฺขนฺธํ…เป… สมาธิกฺขนฺธํ… ปฺากฺขนฺธํ… วิมุตฺติกฺขนฺธํ… วิมุตฺติาณทสฺสนกฺขนฺธํ ปริปูเรตีติ…เป… านาฏฺานานิ ปฏิวิชฺฌตีติ… วิหารสมาปตฺติโย ปริปูเรตีติ ¶ … อริยสจฺจานิ ปฏิวิชฺฌตีติ… สติปฏฺาเน ภาเวตีติ… สมฺมปฺปธาเน ภาเวตีติ… อิทฺธิปาเท ภาเวตีติ… อินฺทฺริยานิ ภาเวตีติ… พลานิ ภาเวตีติ… โพชฺฌงฺเค ภาเวตีติ ¶ … อริยมคฺคํ ภาเวตีติ…เป… สามฺผลานิ สจฺฉิกโรตีติ – หาสปฺา. หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล อภิฺาโย ปฏิวิชฺฌตีติ – หาสปฺา. หาสพหุโล เวทพหุโล ตุฏฺิพหุโล ปาโมชฺชพหุโล ปรมตฺถํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรตีติ – หาสปฺา. หาสปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ หาสปฺา.
๗. ชวนปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ชวนปฺา? ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ ¶ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. ยา กาจิ ¶ เวทนา…เป… ยา กาจิ สฺา… เย เกจิ สงฺขารา… ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. ทุกฺขโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา ¶ . อนตฺตโต ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา.
รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน ทุกฺขํ ภยฏฺเน อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ ขยฏฺเน ทุกฺขํ ภยฏฺเน อนตฺตา อสารกฏฺเนาติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ [ชรามรณํ รูปนิโรเธ (สฺยา.)] นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา.
รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา รูปนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. เวทนา…เป… สฺา… สงฺขารา… วิฺาณํ… จกฺขุ…เป… ชรามรณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อนิจฺจํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ ขยธมฺมํ วยธมฺมํ วิราคธมฺมํ นิโรธธมฺมนฺติ ตุลยิตฺวา ตีรยิตฺวา วิภาวยิตฺวา วิภูตํ กตฺวา ชรามรณนิโรเธ นิพฺพาเน ขิปฺปํ ชวตีติ – ชวนปฺา. ชวนปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ชวนปฺา.
ติกฺขปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา ติกฺขปฺา? ขิปฺปํ ¶ กิเลเส ฉินฺทตีติ – ติกฺขปฺา. อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ [พฺยนฺตึ กโรติ (ก.)] อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปฺา. อุปฺปนฺนํ พฺยาปาทวิตกฺกํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ ¶ อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปฺา. อุปฺปนฺนํ วิหึสาวิตกฺกํ นาธิวาเสติ…เป… อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน ปาปเก อกุสเล ธมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ ¶ คเมตีติ – ติกฺขปฺา. อุปฺปนฺนํ ราคํ นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปฺา. อุปฺปนฺนํ โทสํ…เป… อุปฺปนฺนํ โมหํ ¶ … อุปฺปนฺนํ โกธํ… อุปฺปนฺนํ อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร…เป… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นาธิวาเสติ ปชหติ วิโนเทติ พฺยนฺตีกโรติ อนภาวํ คเมตีติ – ติกฺขปฺา. เอกสฺมึ อาสเน จตฺตาโร จ อริยมคฺคา จตฺตาริ จ สามฺผลานิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาโย ฉ อภิฺาโย อธิคตา โหนฺติ สจฺฉิกตา ผสฺสิตา ปฺายาติ – ติกฺขปฺา. ติกฺขปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ ติกฺขปฺา.
นิพฺเพธิกปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ กตมา นิพฺเพธิกปฺา? อิเธกจฺโจ สพฺพสงฺขาเรสุ อุพฺเพคพหุโล โหติ อุตฺตาสพหุโล อุกฺกณฺนพหุโล อรติพหุโล อนภิรติพหุโล. พหิมุโข น รมติ สพฺพสงฺขาเรสุ. อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โลภกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ – นิพฺเพธิกปฺา. อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โทสกฺขนฺธํ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ – นิพฺเพธิกปฺา. อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โมหกฺขนฺธํ ¶ นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ – นิพฺเพธิกปฺา ¶ . อนิพฺพิทฺธปุพฺพํ อปฺปทาลิตปุพฺพํ โกธํ…เป… อุปนาหํ… มกฺขํ… ปฬาสํ… อิสฺสํ… มจฺฉริยํ… มายํ… สาเยฺยํ… ถมฺภํ… สารมฺภํ… มานํ… อติมานํ… มทํ… ปมาทํ… สพฺเพ กิเลเส… สพฺเพ ทุจฺจริเต… สพฺเพ อภิสงฺขาเร…เป… สพฺเพ ภวคามิกมฺเม นิพฺพิชฺฌติ ปทาเลตีติ – นิพฺเพธิกปฺา. นิพฺเพธิกปฺตาย สํวตฺตนฺตีติ – อยํ นิพฺเพธิกปฺา.
อิมา โสฬส ปฺาโย. อิมาหิ โสฬสหิ ปฺาหิ สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต.
๒. ปุคฺคลวิเสสนิทฺเทโส
๘. ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา – เอโก ปุพฺพโยคสมฺปนฺโน, เอโก น ปุพฺพโยคสมฺปนฺโน. โย ปุพฺพโยคสมฺปนฺโน โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา – เอโก พหุสฺสุโต, เอโก น พหุสฺสุโต ¶ . โย พหุสฺสุโต, โส เตน อติเรโก ¶ โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา – เอโก เทสนาพหุโล, เอโก น เทสนาพหุโล. โย เทสนาพหุโล, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา – เอโก ครูปนิสฺสิโต, เอโก น ครูปนิสฺสิโต ¶ . โย ครูปนิสฺสิโต, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา, ทฺเวปิ ครูปนิสฺสิตา – เอโก วิหารพหุโล, เอโก น วิหารพหุโล. โย วิหารพหุโล, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา, ทฺเวปิ ครูปนิสฺสิตา, ทฺเวปิ วิหารพหุลา – เอโก ปจฺจเวกฺขณาพหุโล ¶ , เอโก น ปจฺจเวกฺขณาพหุโล. โย ปจฺจเวกฺขณาพหุโล, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา, ทฺเวปิ ครูปนิสฺสิตา, ทฺเวปิ วิหารพหุลา, ทฺเวปิ ปจฺจเวกฺขณาพหุลา – เอโก เสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต, เอโก อเสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต. โย อเสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา, ทฺเวปิ ครูปนิสฺสิตา, ทฺเวปิ วิหารพหุลา, ทฺเวปิ ปจฺจเวกฺขณาพหุลา, ทฺเวปิ อเสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา – เอโก สาวกปารมิปฺปตฺโต, เอโก น ¶ สาวกปารมิปฺปตฺโต. โย สาวกปารมิปฺปตฺโต ¶ , โส ¶ เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ทฺเว ปุคฺคลา ปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา, ทฺเวปิ ปุพฺพโยคสมฺปนฺนา, ทฺเวปิ พหุสฺสุตา, ทฺเวปิ เทสนาพหุลา, ทฺเวปิ ครูปนิสฺสิตา, ทฺเวปิ วิหารพหุลา, ทฺเวปิ ปจฺจเวกฺขณาพหุลา, ทฺเวปิ อเสขปฏิสมฺภิทปฺปตฺตา – เอโก สาวกปารมิปฺปตฺโต, เอโก ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ. โย ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ, โส เตน อติเรโก โหติ, อธิโก โหติ, วิเสโส โหติ. ตสฺส าณํ ปภิชฺชติ.
ปจฺเจกพุทฺธฺจ สเทวกฺจ โลกํ อุปาทาย ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ อคฺโค ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโต ปฺาปเภทกุสโล ปภินฺนาโณ อธิคตปฏิสมฺภิโท จตุเวสารชฺชปฺปตฺโต ทสพลธารี ปุริสาสโภ ปุริสสีโห…เป… เยปิ เต ขตฺติยปณฺฑิตา พฺราหฺมณปณฺฑิตา คหปติปณฺฑิตา สมณปณฺฑิตา นิปุณา กตปรปฺปวาทา วาลเวธิรูปา โวภินฺทนฺตา มฺเ จรนฺติ ปฺาคเตน ทิฏฺิคตานิ, เต ปฺหํ อภิสงฺขริตฺวา อภิสงฺขริตฺวา ตถาคตํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุจฺฉนฺติ คูฬฺหานิ จ ¶ ปฏิจฺฉนฺนานิ จ. กถิตา วิสชฺชิตา จ เต ปฺหา ภควตา โหนฺติ นิทฺทิฏฺการณา, อุปกฺขิตฺตกา จ เต ภควโต สมฺปชฺชนฺติ. อถ โข ภควา ตตฺถ อติโรจติ, ยทิทํ ปฺายาติ อคฺโค ปฏิสมฺภิทปฺปตฺโตติ.
มหาปฺากถา นิฏฺิตา.
๒. อิทฺธิกถา
๙. กา ¶ ¶ ¶ อิทฺธิ? กติ อิทฺธิโย? อิทฺธิยา กติ ภูมิโย, กติ ปาทา, กติ ปทานิ, กติ มูลานิ? กา อิทฺธีติ? อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ. กติ อิทฺธิโยติ? ทส อิทฺธิโย. อิทฺธิยา กติ ภูมิโยติ? อิทฺธิยา จตสฺโส ภูมิโย, จตฺตาโร ปาทา, อฏฺ ปทานิ, โสฬส มูลานิ.
๑๐. กตมา ทส อิทฺธิโย? อธิฏฺานา อิทฺธิ, วิกุพฺพนา อิทฺธิ, มโนมยา อิทฺธิ, าณวิปฺผารา อิทฺธิ, สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อริยา อิทฺธิ, กมฺมวิปากชา อิทฺธิ, ปฺุวโต ¶ อิทฺธิ, วิชฺชามยา อิทฺธิ, ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา [สมฺมปฺปโยคปจฺจยา (สฺยา. ก.)] อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ.
อิทฺธิยา กตมา จตสฺโส ภูมิโย? วิเวกชาภูมิ ปมํ ฌานํ, ปีติสุขภูมิ ทุติยํ ฌานํ, อุเปกฺขาสุขภูมิ ตติยํ ฌานํ, อทุกฺขมสุขาภูมิ จตุตฺถํ ฌานํ. อิทฺธิยา อิมา จตสฺโส ภูมิโย อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย อิทฺธิวิกุพฺพนตาย อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสีภาวาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตีติ.
อิทฺธิยา กตเม จตฺตาโร ปาทา? อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, จิตฺตสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีริยสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ, วีมํสาสมาธิปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวติ. อิทฺธิยา อิเม จตฺตาโร ปาทา อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย ¶ อิทฺธิวิกุพฺพนตาย อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสีภาวาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตีติ.
อิทฺธิยา กตมานิ อฏฺ ปทานิ? ฉนฺทํ เจ ภิกฺขุ ¶ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส ¶ เอกคฺคตํ. ฉนฺโท น สมาธิ, สมาธิ น ฉนฺโท. อฺโ ฉนฺโท, อฺโ สมาธิ. วีริยํ เจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ. วีริยํ น สมาธิ, สมาธิ น วีริยํ. อฺํ วีริยํ, อฺโ สมาธิ. จิตฺตํ เจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ. จิตฺตํ น สมาธิ, สมาธิ น จิตฺตํ. อฺํ จิตฺตํ, อฺโ สมาธิ. วีมํสํ เจ ภิกฺขุ นิสฺสาย ลภติ สมาธึ, ลภติ จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ. วีมํสา น สมาธิ, สมาธิ น วีมํสา. อฺา วีมํสา, อฺโ สมาธิ. อิทฺธิยา อิมานิ อฏฺ ปทานิ อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย อิทฺธิวิกุพฺพนตาย อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสีภาวาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตีติ.
อิทฺธิยา กตมานิ โสฬส มูลานิ? อโนนตํ [อโนณตํ (ก.)] จิตฺตํ โกสชฺเช น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. อนุนฺนตํ [(อนุณฺณตํ (ก.)] จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. อนภินตํ จิตฺตํ ราเค น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. อนปนตํ จิตฺตํ พฺยาปาเท น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. อนิสฺสิตํ จิตฺตํ ทิฏฺิยา น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. อปฺปฏิพทฺธํ จิตฺตํ ฉนฺทราเค น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. วิปฺปมุตฺตํ จิตฺตํ กามราเค น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ ¶ . วิสฺุตฺตํ จิตฺตํ กิเลเส น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. วิมริยาทิกตํ จิตฺตํ กิเลสมริยาเท ¶ น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. เอกตฺตคตํ [เอกคฺคตํ (สฺยา.)] จิตฺตํ นานตฺตกิเลเสหิ [นานตฺตกิเลเส (สฺยา.)] น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. สทฺธาย ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อสฺสทฺธิเย น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. วีริเยน ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ โกสชฺเช น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. สติยา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ ปมาเท น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. สมาธินา ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อุทฺธจฺเจ น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. ปฺาย ปริคฺคหิตํ จิตฺตํ อวิชฺชาย น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. โอภาสคตํ จิตฺตํ อวิชฺชนฺธกาเร น อิฺชตีติ – อาเนฺชํ. อิทฺธิยา อิมานิ โสฬส มูลานิ อิทฺธิลาภาย อิทฺธิปฏิลาภาย อิทฺธิวิกุพฺพนตาย อิทฺธิวิสวิตาย อิทฺธิวสีภาวาย อิทฺธิเวสารชฺชาย สํวตฺตนฺตีติ.
ทสอิทฺธินิทฺเทโส
๑๐. กตมา ¶ อธิฏฺานา อิทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ; ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเส. ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเก. อุทเกปิ อภิชฺชมาเน [อภิชฺชมาโน (ก.) ที. นิ. ๑.๒๓๘ ปสฺสิตพฺพา] คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ. อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ. อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก ¶ เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ ปริมชฺชติ. ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตตีติ.
อิธาติ ¶ อิมิสฺสา ทิฏฺิยา อิมิสฺสา ขนฺติยา อิมิสฺสา รุจิยา อิมสฺมึ อาทาเย อิมสฺมึ ธมฺเม อิมสฺมึ วินเย อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อิมสฺมึ ปาวจเน อิมสฺมึ พฺรหฺมจริเย อิมสฺมึ สตฺถุสาสเน. เตน วุจฺจติ – ‘‘อิธา’’ติ. ภิกฺขูติ ปุถุชฺชนกลฺยาณโก วา โหติ ภิกฺขุ เสโข วา อรหา วา อกุปฺปธมฺโม. อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภตีติ นานปฺปการํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ. เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตีติ ปกติยา เอโก พหุกํ อาวชฺชติ, สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา อาวชฺชติ. อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘‘พหุโล โหมี’’ติ [โหตูติ (ก.)]. พหุโล โหติ. ยถายสฺมา จูฬปนฺถโก [จุลฺลปนฺถโก (สฺยา.)] เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ, เอวเมวํ โส ¶ อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ. พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหตีติ ปกติยา พหุโก เอกํ อาวชฺชติ; อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘‘เอโก โหมี’’ติ. เอโก โหติ. ยถายสฺมา จูฬปนฺถโก พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ.
๑๑. อาวิภาวนฺติ เกนจิ อนาวฏํ โหติ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ วิวฏํ ปากฏํ. ติโรภาวนฺติ เกนจิ อาวฏํ โหติ ปฏิจฺฉนฺนํ ปิหิตํ ปฏิกุชฺชิตํ. ติโรกุฏฺฏํ ¶ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ¶ อากาเสติ ปกติยา อากาสกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติ. ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อาวชฺชติ. อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘‘อากาโส โหตู’’ติ. อากาโส โหติ. ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ. ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต เกนจิ อนาวเฏ อปริกฺขิตฺเต อสชฺชมานา คจฺฉนฺติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ติโรกุฏฺฏํ ติโรปาการํ ติโรปพฺพตํ อสชฺชมาโน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ อากาเส.
ปถวิยาปิ อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเกติ ปกติยา อาโปกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติ. ปถวึ อาวชฺชติ. อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘‘อุทกํ โหตู’’ติ. อุทกํ โหติ. โส ปถวิยา อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ. ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต อุทเก อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ปถวิยา อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรติ, เสยฺยถาปิ อุทเก.
อุทเกปิ ¶ อภิชฺชมาเน คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยนฺติ ปกติยา ปถวีกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติ. อุทกํ อาวชฺชติ. อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘‘ปถวี โหตู’’ติ. ปถวี โหติ. โส อภิชฺชมาเน อุทเก คจฺฉติ. ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต อภิชฺชมานาย ปถวิยา คจฺฉนฺติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อภิชฺชมาเน ¶ อุทเก คจฺฉติ, เสยฺยถาปิ ปถวิยํ.
อากาเสปิ ปลฺลงฺเกน กมติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณติ ปกติยา ปถวีกสิณสมาปตฺติยา ลาภี โหติ. อากาสํ อาวชฺชติ ¶ . อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘‘ปถวี โหตู’’ติ. ปถวี โหติ. โส อากาเส อนฺตลิกฺเข จงฺกมติปิ ติฏฺติปิ นิสีทติปิ เสยฺยมฺปิ กปฺเปติ. ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต ปถวิยา จงฺกมนฺติปิ ติฏฺนฺติปิ นิสีทนฺติปิ เสยฺยมฺปิ กปฺเปนฺติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อากาเส อนฺตลิกฺเข จงฺกมติปิ ติฏฺติปิ นิสีทติปิ เสยฺยมฺปิ กปฺเปติ, เสยฺยถาปิ ปกฺขี สกุโณ.
๑๒. อิเมปิ จนฺทิมสูริเย เอวํมหิทฺธิเก เอวํมหานุภาเว ปาณินา ปรามสติ ปริมชฺชตีติ อิธ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ¶ นิสินฺนโก วา นิปนฺนโก วา จนฺทิมสูริเย อาวชฺชติ. อาวชฺชิตฺวา าเณน อธิฏฺาติ – ‘‘หตฺถปาเส โหตู’’ติ. หตฺถปาเส โหติ. โส นิสินฺนโก วา นิปนฺนโก วา จนฺทิมสูริเย ปาณินา อามสติ ปรามสติ ปริมชฺชติ. ยถา มนุสฺสา ปกติยา อนิทฺธิมนฺโต กิฺจิเทว รูปคตํ หตฺถปาเส อามสนฺติ ปรามสนฺติ ปริมชฺชนฺติ, เอวเมวํ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต นิสินฺนโก วา นิปนฺนโก วา จนฺทิมสูริเย ปาณินา อามสติ ปรามสติ ปริมชฺชติ.
ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตตีติ สเจ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม โหติ, ทูเรปิ สนฺติเก อธิฏฺาติ ¶ – ‘‘สนฺติเก โหตู’’ติ. สนฺติเก โหติ. สนฺติเกปิ ทูเร อธิฏฺาติ – ‘‘ทูเร โหตู’’ติ. ทูเร โหติ. พหุกมฺปิ โถกํ อธิฏฺาติ – ‘‘โถกํ โหตู’’ติ. โถกํ โหติ. โถกมฺปิ พหุกํ อธิฏฺาติ – ‘‘พหุกํ โหตู’’ติ. พหุกํ โหติ. ทิพฺเพน จกฺขุนา ตสฺส พฺรหฺมุโน รูปํ ปสฺสติ. ทิพฺพาย โสตธาตุยา ตสฺส พฺรหฺมุโน สทฺทํ สุณาติ. เจโตปริยาเณน ตสฺส พฺรหฺมุโน จิตฺตํ ปชานาติ. สเจ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต ทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม โหติ, กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมติ, กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺาติ. กายวเสน จิตฺตํ ปริณาเมตฺวา, กายวเสน จิตฺตํ อธิฏฺหิตฺวา, สุขสฺฺจ ¶ ลหุสฺฺจ โอกฺกมิตฺวา ทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติ. สเจ โส อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต อทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คนฺตุกาโม โหติ, จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมติ, จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺาติ. จิตฺตวเสน กายํ ปริณาเมตฺวา, จิตฺตวเสน กายํ อธิฏฺหิตฺวา สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ โอกฺกมิตฺวา ¶ อทิสฺสมาเนน กาเยน พฺรหฺมโลกํ คจฺฉติ. โส ตสฺส พฺรหฺมุโน ปุรโต รูปึ [รูปํ (สฺยา. ก.) ที. นิ. ๑.๒๓๖ ปสฺสิตพฺพา] อภินิมฺมินาติ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ [สพฺพงฺคปจฺจงฺคํ (สฺยา. ก.)] อหีนินฺทฺริยํ. สเจ โส อิทฺธิมา จงฺกมติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ จงฺกมติ. สเจ โส อิทฺธิมา ติฏฺติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ติฏฺติ. สเจ โส อิทฺธิมา นิสีทติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ นิสีทติ. สเจ โส อิทฺธิมา เสยฺยํ กปฺเปติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ¶ เสยฺยํ กปฺเปติ. สเจ ¶ โส อิทฺธิมา ธูมายติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ธูมายติ. สเจ โส อิทฺธิมา ปชฺชลติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ปชฺชลติ. สเจ โส อิทฺธิมา ธมฺมํ ภาสติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ธมฺมํ ภาสติ. สเจ โส อิทฺธิมา ปฺหํ ปุจฺฉติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ปฺหํ ปุจฺฉติ. สเจ โส อิทฺธิมา ปฺหํ ปุฏฺโ วิสชฺเชติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ ปฺหํ ปุฏฺโ วิสชฺเชติ. สเจ โส อิทฺธิมา เตน พฺรหฺมุนา สทฺธึ สนฺติฏฺติ สลฺลปติ สากจฺฉํ สมาปชฺชติ, นิมฺมิโตปิ ตตฺถ เตน พฺรหฺมุนา สทฺธึ สนฺติฏฺติ สลฺลปติ สากจฺฉํ สมาปชฺชติ. ยฺเทว โส อิทฺธิมา กโรติ, ตํ ตเทว หิ โส นิมฺมิโต กโรตีติ – อยํ อธิฏฺานา อิทฺธิ.
๑๓. กตมา วิกุพฺพนา อิทฺธิ? สิขิสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อภิภู นาม สาวโก พฺรหฺมโลเก ิโต สหสฺสิโลกธาตุํ [สหสฺสีโลกธาตุํ (สฺยา.) วตฺถุ สํ. นิ. ๑.๑๘๕] สเรน วิฺาเปสิ. โส ทิสฺสมาเนนปิ กาเยน ธมฺมํ เทเสสิ; อทิสฺสมาเนนปิ กาเยน ธมฺมํ เทเสสิ; ทิสฺสมาเนนปิ เหฏฺิเมน อุปฑฺฒกาเยน อทิสฺสมาเนนปิ อุปริเมน อุปฑฺฒกาเยน ธมฺมํ เทเสสิ. ทิสฺสมาเนนปิ อุปริเมน อุปฑฺฒกาเยน, อทิสฺสมาเนนปิ เหฏฺิเมน อุปฑฺฒกาเยน ธมฺมํ เทเสสิ. โส ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารกวณฺณํ วา ทสฺเสติ, นาควณฺณํ วา ทสฺเสติ, สุปณฺณวณฺณํ วา ทสฺเสติ, ยกฺขวณฺณํ วา ทสฺเสติ, อินฺทวณฺณํ วา [อสุรวณฺณํ วา ทสฺเสติ, อินฺทวณฺณํ วา (สฺยา.)] ทสฺเสติ, เทววณฺณํ วา ทสฺเสติ ¶ , พฺรหฺมวณฺณํ วา ทสฺเสติ, สมุทฺทวณฺณํ วา ทสฺเสติ, ปพฺพตวณฺณํ วา ทสฺเสติ, วนวณฺณํ วา ทสฺเสติ, สีหวณฺณํ วา ทสฺเสติ, พฺยคฺฆวณฺณํ วา ทสฺเสติ, ทีปิวณฺณํ วา ทสฺเสติ, หตฺถิมฺปิ ทสฺเสติ, อสฺสมฺปิ ทสฺเสติ, รถมฺปิ ทสฺเสติ, ปตฺติมฺปิ ทสฺเสติ, วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตีติ – อยํ วิกุพฺพนา อิทฺธิ.
๑๔. กตมา ¶ มโนมยา อิทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อฺํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปึ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ ¶ อหีนินฺทฺริยํ. เสยฺยถาปิ ปุริโส มฺุชมฺหา อีสิกํ ¶ ปวาเหยฺย. ตสฺส เอวมสฺส – ‘‘อยํ มฺุโช, อยํ อีสิกา. อฺโ มฺุโช, อฺา อีสิกา. มฺุชมฺหา ตฺเวว อีสิกา ปวาฬฺหา’’ติ. เสยฺยถา วา ปน ปุริโส อสึ โกสิยา ปวาเหยฺย. ตสฺส เอวมสฺส – ‘‘อยํ อสิ, อยํ โกสิ. อฺโ อสิ, อฺา โกสิ. โกสิยา ตฺเวว อสิ ปวาฬฺโห’’ติ. เสยฺยถา วา ปน ปุริโส อหึ กรณฺฑา อุทฺธเรยฺย. ตสฺส เอวมสฺส – ‘‘อยํ อหิ, อยํ กรณฺโฑ. อฺโ อหิ, อฺโ กรณฺโฑ. กรณฺฑา ตฺเวว อหิ อุพฺภโต’’ติ. เอวเมวํ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อฺํ กายํ อภินิมฺมินาติ รูปึ มโนมยํ สพฺพงฺคปจฺจงฺคึ อหีนินฺทฺริยํ. อยํ มโนมยา อิทฺธิ.
๑๕. กตมา าณวิปฺผารา อิทฺธิ? อนิจฺจานุปสฺสนา นิจฺจสฺาย ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ – าณวิปฺผารา อิทฺธิ. ทุกฺขานุปสฺสนา สุขสฺาย… อนตฺตานุปสฺสนา อตฺตสฺาย… นิพฺพิทานุปสฺสนาย ¶ นนฺทิยา… วิราคานุปสฺสนาย ราคสฺส… นิโรธานุปสฺสนาย สมุทยสฺส… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานสฺส ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ – าณวิปฺผารา อิทฺธิ. อายสฺมโต พากุลสฺส าณวิปฺผารา อิทฺธิ, อายสฺมโต สํกิจฺจสฺส าณวิปฺผารา อิทฺธิ, อายสฺมโต ภูตปาลสฺส าณวิปฺผารา อิทฺธิ. อยํ าณวิปฺผารา อิทฺธิ.
๑๖. กตมา สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ? ปเมน ฌาเนน นีวรณานํ ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ – สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ. ทุติเยน ฌาเนน วิตกฺกวิจารานํ ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ – สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ. ตติเยน ฌาเนน ปีติยา ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ…เป… จตุตฺเถน ฌาเนน สุขทุกฺขานํ ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ…เป… อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสฺาย ปฏิฆสฺาย นานตฺตสฺาย ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ…เป… วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติยา อากาสานฺจายตนสฺาย ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ…เป… อากิฺจฺายตนสมาปตฺติยา วิฺาณฺจายตนสฺาย ¶ ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ…เป… เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา อากิฺจฺายตนสฺาย ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ – สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ. อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อายสฺมโต สฺชีวสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ ¶ , อายสฺมโต ขาณุโกณฺฑฺสฺส สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, อุตฺตราย อุปาสิกาย สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ, สามาวติยา อุปาสิกาย ¶ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ. อยํ สมาธิวิปฺผารา อิทฺธิ.
๑๗. กตมา อริยา อิทฺธิ? อิธ ภิกฺขุ [ม. นิ. ๓.๔๖๒ ปสฺสิตพฺพา] สเจ อากงฺขติ – ‘‘ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘‘อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’’นฺติ, อปฺปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘‘อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล ¶ จ ปฏิกูลสฺี วิหเรยฺย’’นฺติ, ปฏิกูลสฺี ตตฺถ วิหรติ. สเจ อากงฺขติ – ‘‘ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหเรยฺยํ สโต สมฺปชาโน’’ติ, อุเปกฺขโก ตตฺถ วิหรติ สโต สมฺปชาโน.
กถํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? อนิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ เมตฺตาย วา ผรติ, ธาตุโต วา อุปสํหรติ. เอวํ ปฏิกูเล อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหรติ? อิฏฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรติ. เอวํ อปฺปฏิกูเล ปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? อนิฏฺสฺมิฺจ อิฏฺสฺมิฺจ วตฺถุสฺมึ เมตฺตาย วา ผรติ, ธาตุโต วา อุปสํหรติ. เอวํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ ¶ .
กถํ อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหรติ? อิฏฺสฺมิฺจ อนิฏฺสฺมิฺจ วตฺถุสฺมึ อสุภาย วา ผรติ, อนิจฺจโต วา อุปสํหรติ. เอวํ อปฺปฏิกูเล จ ปฏิกูเล จ ปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา ¶ อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน? อิธ ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. โสเตน สทฺทํ สุตฺวา…เป… ฆาเนน คนฺธํ ฆายิตฺวา… ชิวฺหาย รสํ สายิตฺวา… กาเยน ¶ โผฏฺพฺพํ ผุสิตฺวา… มนสา ธมฺมํ วิฺาย เนว สุมโน โหติ น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. เอวํ ปฏิกูเล จ อปฺปฏิกูเล จ ตทุภยํ อภินิวชฺเชตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน. อยํ อริยา อิทฺธิ.
๑๘. กตมา กมฺมวิปากชา อิทฺธิ? สพฺเพสํ ปกฺขีนํ, สพฺเพสํ เทวานํ, เอกจฺจานํ มนุสฺสานํ, เอกจฺจานํ วินิปาติกานํ. อยํ กมฺมวิปากชา อิทฺธิ.
กตมา ¶ ปฺุวโต อิทฺธิ? ราชา จกฺกวตฺตี [จกฺกวตฺติ (สฺยา.)] เวหาสํ คจฺฉติ สทฺธึ จตุรงฺคินิยา เสนาย, อนฺตมโส อสฺสพนฺธโคปุริเส [อสฺสพนฺธโคปเก ปุริเส (สฺยา.)] อุปาทาย. โชติกสฺส คหปติสฺส ปฺุวโต อิทฺธิ, ชฏิลสฺส คหปติสฺส ปฺุวโต อิทฺธิ, เมณฺฑกสฺส คหปติสฺส ปฺุวโต ¶ อิทฺธิ, โฆสิตสฺส คหปติสฺส ปฺุวโต อิทฺธิ, ปฺจนฺนํ มหาปฺุานํ ปฺุวโต อิทฺธิ. อยํ ปฺุวโต อิทฺธิ.
กตมา วิชฺชามยา อิทฺธิ? วิชฺชาธรา วิชฺชํ ปริชปฺเปตฺวา เวหาสํ คจฺฉนฺติ, อากาเส อนฺตลิกฺเข หตฺถิมฺปิ ทสฺเสนฺติ, อสฺสมฺปิ ทสฺเสนฺติ, รถมฺปิ ทสฺเสนฺติ, ปตฺติมฺปิ ทสฺเสนฺติ, วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสนฺติ. อยํ วิชฺชามยา อิทฺธิ.
กถํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ? เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทสฺส ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ – ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน ¶ อิทฺธิ. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทสฺส ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ – ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลสานํ ปหานฏฺโ อิชฺฌตีติ – ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ. เอวํ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมา ปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิ. อิมา ทส อิทฺธิโย.
อิทฺธิกถา นิฏฺิตา.
๓. อภิสมยกถา
๑๙. อภิสมโยติ ¶ ¶ . เกน อภิสเมติ? จิตฺเตน อภิสเมติ.
หฺจิ จิตฺเตน อภิสเมติ, เตน หิ อฺาณี อภิสเมติ? น อฺาณี อภิสเมติ. าเณน อภิสเมติ.
หฺจิ ¶ ¶ าเณน อภิสเมติ, เตน หิ อจิตฺเตน จ าเณน จ อจิตฺตโก [เตน หิ อจิตฺตโก (สฺยา.)] อภิสเมติ? น อจิตฺตโก อภิสเมติ. จิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
หฺจิ จิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ, เตน หิ กามาวจรจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ? น กามาวจรจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ รูปาวจรจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ? น รูปาวจรจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ อรูปาวจรจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ? น อรูปาวจรจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ กมฺมสฺสกตจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ? น กมฺมสฺสกตจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
เตน ¶ หิ สจฺจานุโลมิกจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ? น สจฺจานุโลมิกจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ อตีตจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ? น อตีตจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ อนาคตจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ? น อนาคตจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
เตน หิ ปจฺจุปฺปนฺนโลกิยจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ? น ปจฺจุปฺปนฺนโลกิยจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
กถํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ าเณน ¶ จ อภิสเมติ? โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ อุปฺปาทาธิปเตยฺยํ จิตฺตํ าณสฺส เหตุ ปจฺจโย จ. ตํสมฺปยุตฺตํ ¶ นิโรธโคจรํ ทสฺสนาธิปเตยฺยํ าณํ จิตฺตสฺส เหตุ ปจฺจโย จ. ตํสมฺปยุตฺตํ าณํ นิโรธโคจรํ. เอวํ โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ปจฺจุปฺปนฺนจิตฺเตน จ าเณน จ อภิสเมติ.
๒๐. กึ ¶ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ? น หิ. โลกุตฺตรมคฺคกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺิ, อภินิโรปนาภิสมโย สมฺมาสงฺกปฺโป, ปริคฺคหาภิสมโย สมฺมาวาจา, สมุฏฺานาภิสมโย สมฺมากมฺมนฺโต, โวทานาภิสมโย สมฺมาอาชีโว, ปคฺคหาภิสมโย สมฺมาวายาโม, อุปฏฺานาภิสมโย สมฺมาสติ, อวิกฺเขปาภิสมโย สมฺมาสมาธิ; อุปฏฺานาภิสมโย สติสมฺโพชฺฌงฺโค, ปวิจยาภิสมโย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค, ปคฺคหาภิสมโย วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค, ผรณาภิสมโย ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค, อุปสมาภิสมโย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค, อวิกฺเขปาภิสมโย สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค, ปฏิสงฺขานาภิสมโย อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค; อสฺสทฺธิเย อกมฺปิยาภิสมโย สทฺธาพลํ, โกสชฺเช อกมฺปิยาภิสมโย วีริยพลํ, ปมาเท อกมฺปิยาภิสมโย สติพลํ, อุทฺธจฺเจ อกมฺปิยาภิสมโย สมาธิพลํ, อวิชฺชาย อกมฺปิยาภิสมโย ปฺาพลํ; อธิโมกฺขาภิสมโย สทฺธินฺทฺริยํ, ปคฺคหาภิสมโย วีริยินฺทฺริยํ, อุปฏฺานาภิสมโย สตินฺทฺริยํ, อวิกฺเขปาภิสมโย สมาธินฺทฺริยํ, ทสฺสนาภิสมโย ปฺินฺทฺริยํ. อาธิปเตยฺยฏฺเน อินฺทฺริยาภิสมโย, อกมฺปิยฏฺเน พลาภิสมโย, นิยฺยานฏฺเน ¶ โพชฺฌงฺคาภิสมโย, เหตุฏฺเน มคฺคาภิสมโย, อุปฏฺานฏฺเน สติปฏฺานาภิสมโย, ปทหฏฺเน สมฺมปฺปธานาภิสมโย ¶ , อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธิปาทาภิสมโย, ตถฏฺเน สจฺจาภิสมโย, อวิกฺเขปฏฺเน สมถาภิสมโย, อนุปสฺสนฏฺเน วิปสฺสนาภิสมโย, เอกรสฏฺเน สมถวิปสฺสนาภิสมโย, อนติวตฺตนฏฺเน ยุคนทฺธาภิสมโย, สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิอภิสมโย, อวิกฺเขปฏฺเน วิสุทฺธิอภิสมโย, ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิอภิสมโย, มุตฺตฏฺเน วิโมกฺขาภิสมโย, ปฏิเวธฏฺเน วิชฺชาภิสมโย, ปริจฺจาคฏฺเน วิมุตฺติอภิสมโย, สมุจฺเฉทฏฺเน ขเย าณํ อภิสมโย. ฉนฺโท มูลฏฺเน อภิสมโย, มนสิกาโร สมุฏฺานฏฺเน อภิสมโย, ผสฺโส สโมธานฏฺเน อภิสมโย, เวทนา สโมสรณฏฺเน อภิสมโย, สมาธิ ปมุขฏฺเน อภิสมโย ¶ , สติ อาธิปเตยฺยฏฺเน อภิสมโย, ปฺา ตตุตฺตรฏฺเน อภิสมโย, วิมุตฺติ สารฏฺเน อภิสมโย, อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน อภิสมโย.
๒๑. กึ ¶ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ? น หิ. โสตาปตฺติมคฺคกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺิ…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน อภิสมโย.
กึ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ? น หิ. โสตาปตฺติผลกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺิ…เป… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ อภิสมโย. ฉนฺโท มูลฏฺเน อภิสมโย…เป… อมโตคธํ ¶ ๕ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน อภิสมโย.
กึ นุ เอตฺตโกเยว อภิสมโยติ?
น หิ. สกทาคามิมคฺคกฺขเณ…เป… สกทาคามิผลกฺขเณ… อนาคามิมคฺคกฺขเณ… อนาคามิผลกฺขเณ… อรหตฺตมคฺคกฺขเณ…เป… อรหตฺตผลกฺขเณ ทสฺสนาภิสมโย สมฺมาทิฏฺิ, อภินิโรปนาภิสมโย สมฺมาสงฺกปฺโป…เป… ปฏิปฺปสฺสทฺธฏฺเน อนุปฺปาเท าณํ อภิสมโย. ฉนฺโท มูลฏฺเน อภิสมโย…เป… อมโตคธํ นิพฺพานํ ปริโยสานฏฺเน อภิสมโย.
ยฺวายํ [สฺยายํ (สฺยา. ปี.)] กิเลเส ปชหติ, อตีเต กิเลเส ปชหติ…เป… อนาคเต กิเลเส ปชหติ, ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, อตีเต กิเลเส ปชหตีติ. หฺจิ อตีเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ ขีณํ เขเปติ, นิรุทฺธํ นิโรเธติ, วิคตํ วิคเมติ, อตฺถงฺคตํ อตฺถงฺคเมติ, อตีตํ ยํ น อตฺถิ ตํ ปชหตีติ? น อตีเต กิเลเส ปชหตีติ. อนาคเต กิเลเส ปชหตีติ. หฺจิ ¶ อนาคเต กิเลเส ปชหติ, เตน หิ อชาตํ ปชหติ, อนิพฺพตฺตํ ปชหติ, อนุปฺปนฺนํ ปชหติ, อปาตุภูตํ ปชหติ, อนาคตํ ยํ น อตฺถิ ตํ ปชหตีติ? น อนาคเต กิเลเส ปชหตีติ. ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตีติ. หฺจิ ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, เตน หิ รตฺโต ราคํ ปชหติ, ทุฏฺโ โทสํ ปชหติ, มูฬฺโห โมหํ ปชหติ, วินิพทฺโธ มานํ ปชหติ, ปรามฏฺโ ทิฏฺึ ปชหติ ¶ ,
วิกฺเขปคโต อุทฺธจฺจํ ปชหติ, อนิฏฺงฺคโต วิจิกิจฺฉํ ปชหติ, ถามคโต อนุสยํ ปชหติ, กณฺหสุกฺกธมฺมา ยุคนทฺธา ¶ สมเมว วตฺตนฺติ, สํกิเลสิกา [ตํสํกิเลสิกา (สฺยา. ก.)] มคฺคภาวนา โหติ?
น หิ อตีเต กิเลเส ปชหติ, น อนาคเต กิเลเส ปชหติ, น ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหตีติ. หฺจิ น อตีเต กิเลเส ปชหติ, น ¶ อนาคเต…เป… น ปจฺจุปฺปนฺเน กิเลเส ปชหติ, เตน หิ นตฺถิ มคฺคภาวนา, นตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, นตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, นตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติ? อตฺถิ มคฺคภาวนา, อตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, อตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, อตฺถิ ธมฺมาภิสมโย. ยถา กถํ วิย? เสยฺยถาปิ ตรุโณ รุกฺโข อชาตผโล. ตเมนํ ปุริโส มูลํ ฉินฺเทยฺย. เย ตสฺส รุกฺขสฺส อชาตผลา, เต อชาตาเยว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ, อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ, อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติ. เอวเมวํ อุปฺปาโท เหตุ, อุปฺปาโท ปจฺจโย กิเลสานํ นิพฺพตฺติยาติ. อุปฺปาเท อาทีนวํ ทิสฺวา อนุปฺปาเท จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. อนุปฺปาเท จิตฺตสฺส ปกฺขนฺทตฺตา เย อุปฺปาทปจฺจยา กิเลสา นิพฺพตฺเตยฺยุํ, เต อชาตาเยว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ, อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ, อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติ. เอวํ เหตุนิโรธา ทุกฺขนิโรโธ. ปวตฺตํ เหตุ, นิมิตฺตํ เหตุ, อายูหนา เหตุ. อายูหนา ปจฺจโย กิเลสานํ นิพฺพตฺติยาติ. อายูหเน อาทีนวํ ทิสฺวา อนายูหเน จิตฺตํ ปกฺขนฺทติ. อนายูหเน ¶ จิตฺตสฺส ปกฺขนฺทตฺตา, เย อายูหนปจฺจยา กิเลสา นิพฺพตฺเตยฺยุํ, เต อชาตาเยว น ชายนฺติ, อนิพฺพตฺตาเยว น นิพฺพตฺตนฺติ, อนุปฺปนฺนาเยว น อุปฺปชฺชนฺติ, อปาตุภูตาเยว น ปาตุภวนฺติ. เอวํ เหตุนิโรธา ทุกฺขนิโรโธ. เอวํ อตฺถิ มคฺคภาวนา, อตฺถิ ผลสจฺฉิกิริยา, อตฺถิ กิเลสปฺปหานํ, อตฺถิ ธมฺมาภิสมโยติ.
อภิสมยกถา นิฏฺิตา.
๔. วิเวกกถา
๒๒. สาวตฺถินิทานํ ¶ [สํ นิ. ๓.๕.๑๔๙ ปสฺสิตพฺพา]. ‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ, เอวเมวํ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ¶ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ ¶ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. สมฺมาสงฺกปฺปํ…เป… สมฺมาวาจํ… สมฺมากมฺมนฺตํ… สมฺมาอาชีวํ… สมฺมาวายามํ… สมฺมาสตึ… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวติ, อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรติ.
๒๓. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ [เยปิเม (สฺยา.) สํ. นิ. ๕.๑๕๐ ปสฺสิตพฺพา] พีชคามภูตคามา วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พีชคามภูตคามา วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ ¶ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ.
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. สมฺมาสงฺกปฺปํ ภาเวติ…เป… สมฺมาวาจํ ภาเวติ… สมฺมากมฺมนฺตํ ภาเวติ… สมฺมาอาชีวํ ภาเวติ… สมฺมาวายามํ ภาเวติ… สมฺมาสตึ ภาเวติ… สมฺมาสมาธึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสู’’ติ.
๑. มคฺคงฺคนิทฺเทโส
๒๔. สมฺมาทิฏฺิยา ¶ ปฺจ วิเวกา, ปฺจ วิราคา, ปฺจ นิโรธา, ปฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยา. สมฺมาสงฺกปฺปสฺส…เป… สมฺมาวาจาย… สมฺมากมฺมนฺตสฺส… สมฺมาอาชีวสฺส… สมฺมาวายามสฺส… สมฺมาสติยา… สมฺมาสมาธิสฺส ปฺจ วิเวกา, ปฺจ วิราคา, ปฺจ นิโรธา, ปฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยา.
สมฺมาทิฏฺิยา ¶ กตเม ปฺจ วิเวกา? วิกฺขมฺภนวิเวโก, ตทงฺควิเวโก สมุจฺเฉทวิเวโก, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก, นิสฺสรณวิเวโก. วิกฺขมฺภนวิเวโก จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต ¶ , ตทงฺควิเวโก จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิเวโก จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณวิเวโก จ นิโรโธ นิพฺพานํ. สมฺมาทิฏฺิยา อิเม ปฺจ วิเวกา. อิเมสุ ปฺจสุ วิเวเกสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ.
สมฺมาทิฏฺิยา กตเม ปฺจ วิราคา? วิกฺขมฺภนวิราโค, ตทงฺควิราโค, สมุจฺเฉทวิราโค, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค, นิสฺสรณวิราโค. วิกฺขมฺภนวิราโค จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺควิราโค จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิราโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณวิราโค จ นิโรโธ นิพฺพานํ. สมฺมาทิฏฺิยา อิเม ปฺจ วิราคา. อิเมสุ ปฺจสุ วิราเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ ¶ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ.
สมฺมาทิฏฺิยา ¶ กตเม ปฺจ นิโรธา? วิกฺขมฺภนนิโรโธ, ตทงฺคนิโรโธ, สมุจฺเฉทนิโรโธ, ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ, นิสฺสรณนิโรโธ. วิกฺขมฺภนนิโรโธ จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺคนิโรโธ จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทนิโรโธ จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณนิโรโธ จ อมตา ธาตุ. สมฺมาทิฏฺิยา อิเม ปฺจ นิโรธา. อิเมสุ ปฺจสุ นิโรเธสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ.
สมฺมาทิฏฺิยา กตเม ปฺจ โวสฺสคฺคา? วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค, ตทงฺคโวสฺสคฺโค, สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค, ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค, นิสฺสรณโวสฺสคฺโค. วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺคโวสฺสคฺโค จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณโวสฺสคฺโค จ นิโรโธ นิพฺพานํ. สมฺมาทิฏฺิยา อิเม ปฺจ โวสฺสคฺคา. อิเมสุ ปฺจสุ โวสฺสคฺเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ ¶ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ. สมฺมาทิฏฺิยา อิเม ปฺจ วิเวกา, ปฺจ วิราคา, ปฺจ นิโรธา, ปฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยา.
๒๕. สมฺมาสงฺกปฺปสฺส ¶ …เป… สมฺมาวาจาย… สมฺมากมฺมนฺตสฺส… สมฺมาอาชีวสฺส… สมฺมาวายามสฺส… สมฺมาสติยา… สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปฺจ วิเวกา? วิกฺขมฺภนวิเวโก, ตทงฺควิเวโก, สมุจฺเฉทวิเวโก, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก, นิสฺสรณวิเวโก. วิกฺขมฺภนวิเวโก จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺควิเวโก จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิเวโก จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก จ ผลกฺขเณ นิสฺสรณวิเวโก จ นิโรโธ นิพฺพานํ. สมฺมาสมาธิสฺส ¶ อิเม ปฺจ วิเวกา. อิเมสุ ปฺจสุ วิเวเกสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ.
สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปฺจ วิราคา? วิกฺขมฺภนวิราโค, ตทงฺควิราโค, สมุจฺเฉทวิราโค ¶ , ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค, นิสฺสรณวิราโค. วิกฺขมฺภนวิราโค จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺควิราโค จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิราโค จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิราโค จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณวิราโค จ นิโรโธ นิพฺพานํ. สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปฺจ วิราคา. อิเมสุ ปฺจสุ วิราเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ.
สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปฺจ นิโรธา? วิกฺขมฺภนนิโรโธ ¶ , ตทงฺคนิโรโธ, สมุจฺเฉทนิโรโธ, ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ, นิสฺสรณนิโรโธ. วิกฺขมฺภนนิโรโธ จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺคนิโรโธ จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทนิโรโธ จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธินิโรโธ จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณนิโรโธ จ อมตา ธาตุ. สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปฺจ นิโรธา. อิเมสุ ปฺจสุ นิโรเธสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ.
สมฺมาสมาธิสฺส กตเม ปฺจ โวสฺสคฺคา? วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค, ตทงฺคโวสฺสคฺโค, สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค, ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค, นิสฺสรณโวสฺสคฺโค. วิกฺขมฺภนโวสฺสคฺโค จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺคโวสฺสคฺโค จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทโวสฺสคฺโค จ โลกุตฺตรํ ¶ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิโวสฺสคฺโค จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณโวสฺสคฺโค จ นิโรโธ นิพฺพานํ. สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปฺจ โวสฺสคฺคา. อิเมสุ ปฺจสุ โวสฺสคฺเคสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ. สมฺมาสมาธิสฺส อิเม ปฺจ วิเวกา, ปฺจ วิราคา, ปฺจ นิโรธา, ปฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยา.
๒๖. ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ ¶ , สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พลกรณียา กมฺมนฺตา กรียนฺติ; เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย ¶ สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวติ, สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรติ…เป… สตฺต โพชฺฌงฺเค ภาเวนฺโต สตฺต โพชฺฌงฺเค พหุลีกโรนฺโต วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ…เป… ปฺจ พลานิ ภาเวติ, ปฺจ พลานิ พหุลีกโรติ…เป… ปฺจ พลานิ ภาเวนฺโต ปฺจ พลานิ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ…เป… ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวติ, ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรติ…เป….
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, เย เกจิ พีชคามภูตคามา วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ, สพฺเพ เต ปถวึ นิสฺสาย ปถวิยํ ปติฏฺาย เอวเมเต พีชคามภูตคามา วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ อาปชฺชนฺติ, เอวเมวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ.
‘‘กถฺจ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย สีเล ปติฏฺาย ปฺจินฺทฺริยานิ ภาเวนฺโต ปฺจินฺทฺริยานิ พหุลีกโรนฺโต วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลํ ปาปุณาติ ธมฺเมสุ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สทฺธินฺทฺริยํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. วีริยินฺทฺริยํ ภาเวติ…เป… สตินฺทฺริยํ ภาเวติ…เป… สมาธินฺทฺริยํ ¶ ภาเวติ…เป… ปฺินฺทฺริยํ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิตํ วิราคนิสฺสิตํ นิโรธนิสฺสิตํ โวสฺสคฺคปริณามึ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สีลํ นิสฺสาย…เป… ปาปุณาติ ธมฺเมสู’’ติ.
๒. อินฺทฺริยนิทฺเทโส
๒๗. สทฺธินฺทฺริยสฺส ปฺจ วิเวกา, ปฺจ วิราคา, ปฺจ นิโรธา, ปฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยา. วีริยินฺทฺริยสฺส…เป… สตินฺทฺริยสฺส… สมาธินฺทฺริยสฺส… ปฺินฺทฺริยสฺส ¶ ปฺจ วิเวกา, ปฺจ วิราคา, ปฺจ นิโรธา, ปฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยา.
สทฺธินฺทฺริยสฺส กตเม ปฺจ วิเวกา? วิกฺขมฺภนวิเวโก, ตทงฺควิเวโก, สมุจฺเฉทวิเวโก, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก, นิสฺสรณวิเวโก. วิกฺขมฺภนวิเวโก จ นีวรณานํ ปมชฺฌานํ ภาวยโต, ตทงฺควิเวโก จ ทิฏฺิคตานํ นิพฺเพธภาคิยํ สมาธึ ภาวยโต, สมุจฺเฉทวิเวโก จ โลกุตฺตรํ ขยคามิมคฺคํ ภาวยโต, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก จ ผลกฺขเณ, นิสฺสรณวิเวโก จ นิโรโธ นิพฺพานํ. สทฺธินฺทฺริยสฺส อิเม ปฺจ วิเวกา. อิเมสุ ¶ ปฺจสุ วิเวเกสุ ฉนฺทชาโต โหติ สทฺธาธิมุตฺโต, จิตฺตฺจสฺส สฺวาธิฏฺิตํ…เป… สทฺธินฺทฺริยสฺส อิเม ปฺจ วิเวกา, ปฺจ วิราคา, ปฺจ นิโรธา, ปฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยา.
วีริยินฺทฺริยสฺส…เป… สตินฺทฺริยสฺส…เป… สมาธินฺทฺริยสฺส… ปฺินฺทฺริยสฺส กตเม ปฺจ วิเวกา? วิกฺขมฺภนวิเวโก, ตทงฺควิเวโก, สมุจฺเฉทวิเวโก, ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวโก, นิสฺสรณวิเวโก…เป… ปฺินฺทฺริยสฺส อิเม ปฺจ วิเวกา, ปฺจ วิราคา, ปฺจ นิโรธา ¶ , ปฺจ โวสฺสคฺคา, ทฺวาทส นิสฺสยาติ.
วิเวกกถา นิฏฺิตา.
๕. จริยากถา
๒๘. จริยาติ ¶ ¶ , อฏฺ จริยาโย – อิริยาปถจริยา, อายตนจริยา, สติจริยา, สมาธิจริยา, าณจริยา, มคฺคจริยา, ปตฺติจริยา, โลกตฺถจริยาติ.
อิริยาปถจริยาติ จตูสุ อิริยาปเถสุ. อายตนจริยาติ ฉสุ อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ. สติจริยาติ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ. สมาธิจริยาติ จตูสุ ฌาเนสุ. าณจริยาติ จตูสุ อริยสจฺเจสุ. มคฺคจริยาติ จตูสุ อริยมคฺเคสุ. ปตฺติจริยาติ จตูสุ สามฺผเลสุ. โลกตฺถจริยาติ ตถาคเตสุ อรหนฺเตสุ สมฺมาสมฺพุทฺเธสุ ปเทเส [ปเทโส (สฺยา.)] ปจฺเจกพุทฺเธสุ ปเทเส สาวเกสุ.
อิริยาปถจริยา ¶ จ ปณิธิสมฺปนฺนานํ. อายตนจริยา จ อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารานํ. สติจริยา จ อปฺปมาทวิหารีนํ. สมาธิจริยา จ อธิจิตฺตมนุยุตฺตานํ. าณจริยา จ พุทฺธิสมฺปนฺนานํ. มคฺคจริยา จ สมฺมาปฏิปนฺนานํ. ปตฺติจริยา จ อธิคตผลานํ. โลกตฺถจริยา จ ตถาคตานํ อรหนฺตานํ สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปเทเส ปจฺเจกพุทฺธานํ ปเทเส สาวกานํ. อิมา อฏฺ จริยาโย.
๒๙. อปราปิ ¶ อฏฺ จริยาโย. อธิมุจฺจนฺโต สทฺธาย จรติ, ปคฺคณฺหนฺโต วีริเยน จรติ, อุปฏฺาเปนฺโต สติยา จรติ, อวิกฺเขปํ กโรนฺโต สมาธินา จรติ, ปชานนฺโต ปฺาย จรติ, วิชานนฺโต วิฺาณจริยาย จรติ, เอวํ ปฏิปนฺนสฺส ¶ กุสลา ธมฺมา อายาเปนฺตีติ อายตนจริยาย จรติ, เอวํ ปฏิปนฺโน วิเสสมธิคจฺฉตีติ วิเสสจริยาย จรติ. อิมา อฏฺ จริยาโย.
อปราปิ ¶ อฏฺ จริยาโย. ทสฺสนจริยา จ สมฺมาทิฏฺิยา, อภินิโรปนจริยา จ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส, ปริคฺคหจริยา จ สมฺมาวาจาย, สมุฏฺานจริยา จ สมฺมากมฺมนฺตสฺส, โวทานจริยา จ สมฺมาอาชีวสฺส, ปคฺคหจริยา จ สมฺมาวายามสฺส, อุปฏฺานจริยา จ สมฺมาสติยา, อวิกฺเขปจริยา จ สมฺมาสมาธิสฺส. อิมา อฏฺ จริยาโยติ.
จริยากถา นิฏฺิตา.
๖. ปาฏิหาริยกถา
๓๐. ‘‘ตีณิมานิ ¶ ¶ , ภิกฺขเว [อ. นิ. ๓.๖๑ ปสฺสิตพฺพา], ปาฏิหาริยานิ. กตมานิ ตีณิ? อิทฺธิปาฏิหาริยํ, อาเทสนาปาฏิหาริยํ, อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาฏิหาริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ อเนกวิหิตํ อิทฺธิวิธํ ปจฺจนุโภติ – เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหติ ¶ , พหุธาปิ หุตฺวา เอโก โหติ; อาวิภาวํ ติโรภาวํ…เป… ยาว พฺรหฺมโลกาปิ กาเยน วสํ วตฺเตติ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิปาฏิหาริยํ.
‘‘กตมฺจ ¶ , ภิกฺขเว, อาเทสนาปาฏิหาริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ นิมิตฺเตน อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติ. โส พหุํ เจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ, อปิ จ โข มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวตานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติ. โส พหุํ เจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ, นปิ มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวตานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ, อปิ จ โข วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ – ‘เอวมฺปิ เต มโน, อิตฺถมฺปิ เต มโน, อิติปิ เต จิตฺต’นฺติ. โส พหุํ เจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา. อิธ ปน, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ น เหว โข นิมิตฺเตน อาทิสติ, นปิ มนุสฺสานํ วา อมนุสฺสานํ วา เทวตานํ วา สทฺทํ สุตฺวา อาทิสติ, นปิ วิตกฺกยโต วิจารยโต วิตกฺกวิปฺผารสทฺทํ ¶ สุตฺวา อาทิสติ, อปิ จ โข อวิตกฺกํ อวิจารํ สมาธึ สมาปนฺนสฺส เจตสา เจโต ปริจฺจ ปชานาติ – ‘ยถา อิมสฺส โภโต มโนสงฺขารา ¶ ปณิหิตา อิมสฺส [ตถา อิมสฺส (สฺยา.), ยถา อิมสฺส (ก.) อ. นิ. ๓.๖๑ ปสฺสิตพฺพา] จิตฺตสฺส อนนฺตรา อมุกํ นาม วิตกฺกํ วิตกฺกยิสฺสตี’ติ ¶ [วิตกฺเกสฺสตีติ (สฺยา.) อ. นิ. ๓.๖๑]. โส พหุํ เจปิ อาทิสติ, ตเถว ตํ โหติ, โน อฺถา. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อาเทสนาปาฏิหาริยํ.
‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อนุสาสนีปาฏิหาริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ เอวมนุสาสติ – ‘เอวํ วิตกฺเกถ, มา เอวํ วิตกฺกยิตฺถ. เอวํ มนสิ กโรถ, มา เอวํ มนสิ กริตฺถ. อิทํ ปชหถ, อิทํ อุปสมฺปชฺช วิหรถา’ติ. อิทํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, อนุสาสนีปาฏิหาริยํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, ตีณิ ปาฏิหาริยานิ’’.
๓๑. เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. กามจฺฉนฺทํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย เตน เนกฺขมฺเมน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘ตํ โข ปน เนกฺขมฺมํ เอวํ อาเสวิตพฺพํ, เอวํ ภาเวตพฺพํ ¶ , เอวํ พหุลีกาตพฺพํ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
อพฺยาปาโท อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. พฺยาปาทํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย เตน อพฺยาปาเทน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘โส โข ปน อพฺยาปาโท เอวํ อาเสวิตพฺโพ, เอวํ ภาเวตพฺโพ, เอวํ พหุลีกาตพฺโพ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
อาโลกสฺา อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. ถินมิทฺธํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย ตาย อาโลกสฺาย สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ ¶ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘สา โข ปน อาโลกสฺา เอวํ อาเสวิตพฺพา, เอวํ ภาเวตพฺพา, เอวํ พหุลีกาตพฺพา, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
อวิกฺเขโป อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. อุทฺธจฺจํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย เตน อวิกฺเขเปน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา ¶ อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘โส โข ปน อวิกฺเขโป เอวํ อาเสวิตพฺโพ, เอวํ ภาเวตพฺโพ, เอวํ พหุลีกาตพฺโพ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
ธมฺมววตฺถานํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. วิจิกิจฺฉํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย เตน ธมฺมววตฺถาเนน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘ตํ ¶ โข ปน ธมฺมววตฺถานํ เอวํ อาเสวิตพฺพํ, เอวํ ภาเวตพฺพํ, เอวํ พหุลีกาตพฺพํ, เอวํ ตทนุธมฺมตา, สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
าณํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. อวิชฺชํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย เตน าเณน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘ตํ โข ปน าณํ เอวํ อาเสวิตพฺพํ, เอวํ ภาเวตพฺพํ, เอวํ พหุลีกาตพฺพํ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
ปาโมชฺชํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. อรตึ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย เตน ปาโมชฺเชน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘ตํ โข ปน ปาโมชฺชํ เอวํ อาเสวิตพฺพํ, เอวํ ภาเวตพฺพํ ¶ , เอวํ พหุลีกาตพฺพํ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ…เป….
ปมํ ฌานํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. นีวรเณ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย เตน ปเมน ฌาเนน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘ตํ โข ปน ปมํ ฌานํ เอวํ อาเสวิตพฺพํ, เอวํ ภาเวตพฺพํ, เอวํ พหุลีกาตพฺพํ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ…เป….
อรหตฺตมคฺโค อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. สพฺพกิเลเส ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. เย เตน อรหตฺตมคฺเคน สมนฺนาคตา, สพฺเพ เต วิสุทฺธจิตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปาติ – อาเทสนาปาฏิหาริยํ. ‘‘โส โข ปน อรหตฺตมคฺโค เอวํ อาเสวิตพฺโพ, เอวํ ภาเวตพฺโพ, เอวํ พหุลีกาตพฺโพ, เอวํ ตทนุธมฺมตา สติ อุปฏฺาเปตพฺพา’’ติ – อนุสาสนีปาฏิหาริยํ.
๓๒. เนกฺขมฺมํ อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. กามจฺฉนฺทํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. ยา จ อิทฺธิ ยฺจ ปาฏิหาริยํ, อิทํ วุจฺจติ อิทฺธิปาฏิหาริยํ. อพฺยาปาโท อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. พฺยาปาทํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. ยา จ อิทฺธิ ยฺจ ปาฏิหาริยํ, อิทํ วุจฺจติ อิทฺธิปาฏิหาริยํ. อาโลกสฺา อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. ถินมิทฺธํ ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ…เป… อรหตฺตมคฺโค อิชฺฌตีติ – อิทฺธิ. สพฺพกิเลเส ปฏิหรตีติ – ปาฏิหาริยํ. ยา จ อิทฺธิ ยฺจ ปาฏิหาริยํ, อิทํ วุจฺจติ อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ ¶ .
ปาฏิหาริยกถา นิฏฺิตา.
๗. สมสีสกถา
๓๓. สพฺพธมฺมานํ ¶ ¶ [สพฺเพสํ ธมฺมานํ (ก.) ปฏิ. ม. ๑.๘๗ ปสฺสิตพฺพา] สมฺมาสมุจฺเฉเท นิโรเธ จ อนุปฏฺานตา ปฺา สมสีสฏฺเ าณํ.
สพฺพธมฺมานนฺติ ปฺจกฺขนฺธา, ทฺวาทสายตนานิ, อฏฺารส ธาตุโย, กุสลา ธมฺมา, อกุสลา ธมฺมา, อพฺยากตา ธมฺมา, กามาวจรา ธมฺมา, รูปาวจรา ธมฺมา, อรูปาวจรา ธมฺมา, อปริยาปนฺนา ธมฺมา. สมฺมา สมุจฺเฉเทติ เนกฺขมฺเมน ¶ กามจฺฉนฺทํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, อวิกฺเขเปน อุทฺธจฺจํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, าเณน อวิชฺชํ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, ปาโมชฺเชน อรตึ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ, ปเมน ฌาเนน นีวรเณ สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สมฺมา สมุจฺฉินฺทติ.
นิโรเธติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ นิโรเธติ, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ นิโรเธติ, อาโลกสฺาย ถินมิทฺธํ นิโรเธติ, อวิกฺเขเปน ¶ อุทฺธจฺจํ นิโรเธติ, ธมฺมววตฺถาเนน วิจิกิจฺฉํ นิโรเธติ, าเณน อวิชฺชํ นิโรเธติ, ปาโมชฺเชน อรตึ นิโรเธติ, ปเมน ฌาเนน นีวรเณ นิโรเธติ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส นิโรเธติ.
อนุปฏฺานตาติ เนกฺขมฺมํ ปฏิลทฺธสฺส กามจฺฉนฺโท น อุปฏฺาติ, อพฺยาปาทํ ปฏิลทฺธสฺส พฺยาปาโท น อุปฏฺาติ, อาโลกสฺํ ปฏิลทฺธสฺส ถินมิทฺธํ น อุปฏฺาติ, อวิกฺเขปํ ปฏิลทฺธสฺส อุทฺธจฺจํ น อุปฏฺาติ, ธมฺมววตฺถานํ ปฏิลทฺธสฺส วิจิกิจฺฉา น อุปฏฺาติ, าณํ ปฏิลทฺธสฺส อวิชฺชา น อุปฏฺาติ, ปาโมชฺชํ ปฏิลทฺธสฺส อรติ น อุปฏฺาติ, ปมํ ฌานํ ปฏิลทฺธสฺส ¶ ¶ นีวรณา น อุปฏฺนฺติ…เป… อรหตฺตมคฺคํ ปฏิลทฺธสฺส สพฺพกิเลสา น อุปฏฺนฺติ.
สมนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ สมํ, พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท สมํ, ถินมิทฺธสฺส ปหีนตฺตา อาโลกสฺา สมํ, อุทฺธจฺจสฺส ปหีนตฺตา อวิกฺเขโป สมํ, วิจิกิจฺฉาย ปหีนตฺตา ธมฺมววตฺถานํ สมํ, อวิชฺชาย ปหีนตฺตา าณํ สมํ, อรติยา ปหีนตฺตา ปาโมชฺชํ สมํ, นีวรณานํ ปหีนตฺตา ปมํ ฌานํ สมํ…เป… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค สมํ.
สีสนฺติ เตรส สีสานิ – ปลิโพธสีสฺจ ตณฺหา, วินิพนฺธนสีสฺจ มาโน ¶ , ปรามาสสีสฺจ ทิฏฺิ, วิกฺเขปสีสฺจ อุทฺธจฺจํ, สํกิเลสสีสฺจ อวิชฺชา, อธิโมกฺขสีสฺจ สทฺธา, ปคฺคหสีสฺจ วีริยํ, อุปฏฺานสีสฺจ สติ, อวิกฺเขปสีสฺจ สมาธิ, ทสฺสนสีสฺจ ปฺา, ปวตฺตสีสฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ, โคจรสีสฺจ วิโมกฺโข, สงฺขารสีสฺจ นิโรโธติ.
สมสีสกถา นิฏฺิตา.
๘. สติปฏฺานกถา
๓๔. สาวตฺถินิทานํ ¶ ¶ . ‘‘จตฺตาโรเม ¶ , ภิกฺขเว, สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. เวทนาสุ…เป… จิตฺเต… ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ อาตาปี สมฺปชาโน สติมา, วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสํ. อิเม โข, ภิกฺขเว, จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติ.
๓๕. [ก] กถํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ? อิเธกจฺโจ ปถวีกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต; อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ, ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ ¶ . อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสฺํ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ กายํ อนุปสฺสติ. กาโย อุปฏฺานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานา’’.
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา, อาเสวนฏฺเน ภาวนา.
อิเธกจฺโจ อาโปกายํ…เป… เตโชกายํ… วาโยกายํ… เกสกายํ… โลมกายํ… ฉวิกายํ… จมฺมกายํ… มํสกายํ… รุธิรกายํ… นฺหารุกายํ [นหารุกายํ (สฺยา.)] … อฏฺิกายํ… อฏฺิมิฺชกายํ ¶ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต ¶ ; อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ, นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสฺํ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต ¶ นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ ¶ . อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ กายํ อนุปสฺสติ. กาโย อุปฏฺานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ กายํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘กาเย กายานุปสฺสนาสติปฏฺานา’’.
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา, อาเสวนฏฺเน ภาวนา. เอวํ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ.
[ข] กถํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ? อิเธกจฺโจ สุขํ เวทนํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต…เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ…เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ เวทนํ อนุปสฺสติ. เวทนา อุปฏฺานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานา’’.
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา…เป… อิเธกจฺโจ ทุกฺขํ เวทนํ…เป… อทุกฺขมสุขํ เวทนํ… สามิสํ สุขํ เวทนํ… นิรามิสํ สุขํ เวทนํ… สามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ… นิรามิสํ ทุกฺขํ เวทนํ… สามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ… นิรามิสํ อทุกฺขมสุขํ เวทนํ… จกฺขุสมฺผสฺสชํ เวทนํ… โสตสมฺผสฺสชํ เวทนํ… ฆานสมฺผสฺสชํ เวทนํ… ชิวฺหาสมฺผสฺสชํ เวทนํ… กายสมฺผสฺสชํ เวทนํ… มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต…เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ…เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ เวทนํ อนุปสฺสติ. เวทนา อุปฏฺานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ เวทนํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสนาสติปฏฺานา’’.
ภาวนาติ ¶ จตสฺโส ภาวนา…เป… เอวํ เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี วิหรติ.
[ค] กถํ ¶ ¶ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ? อิเธกจฺโจ สราคํ จิตฺตํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต…เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ…เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ ¶ . อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. จิตฺตํ อุปฏฺานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานา’’.
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา.
อิเธกจฺโจ วีตราคํ จิตฺตํ…เป… สโทสํ จิตฺตํ… วีตโทสํ จิตฺตํ… สโมหํ จิตฺตํ… วีตโมหํ จิตฺตํ… สํขิตฺตํ จิตฺตํ… วิกฺขิตฺตํ จิตฺตํ… มหคฺคตํ จิตฺตํ… อมหคฺคตํ จิตฺตํ… สอุตฺตรํ จิตฺตํ… อนุตฺตรํ จิตฺตํ… สมาหิตํ จิตฺตํ… อสมาหิตํ จิตฺตํ… วิมุตฺตํ จิตฺตํ… อวิมุตฺตํ จิตฺตํ… จกฺขุวิฺาณํ… โสตวิฺาณํ… ฆานวิฺาณํ… ชิวฺหาวิฺาณํ… กายวิฺาณํ… มโนวิฺาณํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต…เป… ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ…เป… ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. จิตฺตํ อุปฏฺานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน ¶ าเณน ตํ จิตฺตํ อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนาสติปฏฺานา’’.
ภาวนาติ จตสฺโส ภาวนา…เป… อาเสวนฏฺเน ภาวนา. เอวํ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ.
[ฆ] กถํ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรติ? อิเธกจฺโจ เปตฺวา กายํ เปตฺวา เวทนํ เปตฺวา จิตฺตํ ตทวเสเส ธมฺเม อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, โน นิจฺจโต; ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต; อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต; นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ; วิรชฺชติ, โน รชฺชติ; นิโรเธติ, โน สมุเทติ; ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยติ. อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสฺํ ปชหติ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสฺํ ปชหติ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ ปชหติ, วิรชฺชนฺโต ราคํ ปชหติ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ ปชหติ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต อาทานํ ปชหติ. อิเมหิ สตฺตหิ อากาเรหิ เต ธมฺเม อนุปสฺสติ. ธมฺมา อุปฏฺานํ, โน สติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. ตาย สติยา เตน าเณน เต ¶ ธมฺเม อนุปสฺสติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานา’’.
ภาวนาติ ¶ ¶ จตสฺโส ภาวนา – ตตฺถ ชาตานํ ธมฺมานํ อนติวตฺตนฏฺเน ภาวนา, อินฺทฺริยานํ เอกรสฏฺเน ภาวนา, ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ภาวนา, อาเสวนฏฺเน ภาวนา. เอวํ ¶ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรตีติ.
สติปฏฺานกถา นิฏฺิตา.
๙. วิปสฺสนากถา
๓๖. เอวํ ¶ ¶ เม สุตํ – เอกํ สมยํ ภควา สาวตฺถิยํ วิหรติ เชตวเน อนาถปิณฺฑิกสฺส อาราเม. ตตฺร โข ภควา ภิกฺขู อามนฺเตสิ – ‘‘ภิกฺขโว’’ติ. ‘‘ภทนฺเต’’ติ เต ภิกฺขู ภควโต ปจฺจสฺโสสุํ. ภควา เอตทโวจ –
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กฺจิ [กิฺจิ (ก.) อ. นิ. ๖.๙๙-๑๐๐ ปสฺสิตพฺพา] สงฺขารํ นิจฺจโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา [อรหตฺตผลํ วา (สฺยา. ก.) อ. นิ. ๖.๙๘ ปสฺสิตพฺพา] สจฺฉิกริสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพสงฺขาเร อนิจฺจโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ, สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ.
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กฺจิ สงฺขารํ สุขโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ ¶ – เนตํ ¶ านํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ ¶ .
‘‘โส ¶ วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพสงฺขาเร ทุกฺขโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ.
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กฺจิ ธมฺมํ อตฺตโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สพฺพธมฺเม [กฺจิ ธมฺมํ (สฺยา.), กิฺจิ ธมฺมํ (ก.) อ. นิ. ๖.๑๐๐ ปสฺสิตพฺพา] อนตฺตโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ.
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิพฺพานํ ทุกฺขโต สมนุปสฺสนฺโต ¶ อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ขนฺติยา อสมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ อโนกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – เนตํ านํ วิชฺชติ.
‘‘โส วต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ นิพฺพานํ สุขโต สมนุปสฺสนฺโต อนุโลมิกาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต ภวิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ; อนุโลมิกาย ¶ ขนฺติยา สมนฺนาคโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมิสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ; สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมมาโน โสตาปตฺติผลํ วา สกทาคามิผลํ วา อนาคามิผลํ วา อรหตฺตํ วา สจฺฉิกริสฺสตีติ – านเมตํ วิชฺชติ’’.
๓๗. กติหากาเรหิ ¶ ¶ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ, กติหากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ? จตฺตารีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ, จตฺตารีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
กตเมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ, กตมหิ จตฺตารีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ? ปฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโต คณฺฑโต สลฺลโต อฆโต อาพาธโต ปรโต ปโลกโต อีติโต อุปทฺทวโต ภยโต อุปสคฺคโต จลโต ปภงฺคุโต [ปภงฺคโต (สฺยา.)] อทฺธุวโต อตาณโต [อตฺตาณโต (สฺยา.)] อเลณโต อสรณโต ริตฺตโต ¶ ตุจฺฉโต สฺุโต อนตฺตโต อาทีนวโต วิปริณามธมฺมโต อสารกโต อฆมูลโต วธกโต วิภวโต สาสวโต สงฺขตโต มารามิสโต ชาติธมฺมโต ชราธมฺมโต พฺยาธิธมฺมโต มรณธมฺมโต โสกธมฺมโต ปริเทวธมฺมโต อุปายาสธมฺมโต สํกิเลสิกธมฺมโต.
๓๘. ปฺจกฺขนฺเธ อนิจฺจโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิจฺจํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ทุกฺขโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ สุขํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ โรคโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อาโรคฺยํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ คณฺฑโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อคณฺฑํ [นิคณฺโฑ (สฺยา.)] นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ สลฺลโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ วิสลฺลํ [นิสฺสลฺลํ (สฺยา.)] นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
ปฺจกฺขนฺเธ ¶ อฆโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนโฆ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อาพาธโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนาพาโธ นิพฺพานนฺติ ¶ ¶ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ปรโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อปรปฺปจฺจยํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ปโลกโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อปโลกธมฺโม นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อีติโต ปสฺสนฺโต ¶ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนีติกํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
ปฺจกฺขนฺเธ อุปทฺทวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนุปทฺทวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ภยโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อภยํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อุปสคฺคโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนุปสคฺคํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ จลโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อจลํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ปภงฺคุโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อปภงฺคุ [อปฺปภงฺคํ (สฺยา.)] นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
ปฺจกฺขนฺเธ อทฺธุวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ¶ นิโรโธ ธุวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อตาณโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ ตาณํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อเลณโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ เลณํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อสรณโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ สรณํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ¶ ริตฺตโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ¶ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อริตฺตํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
ปฺจกฺขนฺเธ ตุจฺฉโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อตุจฺฉํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ สฺุโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ ปรมสฺุํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อนตฺตโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ ปรมตฺถํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อาทีนวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนาทีนวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ วิปริณามธมฺมโต ¶ ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ¶ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อวิปริณามธมฺมํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
ปฺจกฺขนฺเธ อสารกโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ สารํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อฆมูลโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนฆมูลํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ วธกโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อวธกํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ วิภวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อวิภวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ สาสวโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนาสวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
ปฺจกฺขนฺเธ สงฺขตโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อสงฺขตํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ ¶ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ มารามิสโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ นิรามิสํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ชาติธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อชาตํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ ¶ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ชราธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ¶ นิโรโธ อชรํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ พฺยาธิธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อพฺยาธิ [อพฺยาธิธมฺมํ (สฺยา.)] นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
ปฺจกฺขนฺเธ มรณธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อมตํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ โสกธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อโสกํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ ปริเทวธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อปริเทวํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ อุปายาสธมฺมโต ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อนุปายาสํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ. ปฺจกฺขนฺเธ สํกิเลสิกธมฺมโต ¶ ปสฺสนฺโต อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ นิโรโธ อสํกิลิฏฺํ นิพฺพานนฺติ ปสฺสนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
๓๙. อนิจฺจโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. ทุกฺขโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. โรคโตติ ¶ , ทุกฺขานุปสฺสนา. คณฺฑโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. สลฺลโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. อฆโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. อาพาธโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. ปรโตติ, อนตฺตานุปสฺสนา. ปโลกโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. อีติโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา.
อุปทฺทวโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. ภยโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา ¶ . อุปสคฺคโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. จลโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. ปภงฺคุโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. อทฺธุวโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. อตาณโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. อเลณโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. อสรณโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. ริตฺตโตติ, อนตฺตานุปสฺสนา.
ตุจฺฉโตติ, อนตฺตานุปสฺสนา. สฺุโตติ, อนตฺตานุปสฺสนา. อนตฺตโตติ ¶ , อนตฺตานุปสฺสนา. อาทีนวโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. วิปริณามธมฺมโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. อสารกโตติ, อนตฺตานุปสฺสนา. อฆมูลโตติ ¶ , ทุกฺขานุปสฺสนา. วธกโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. วิภวโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. สาสวโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา.
สงฺขตโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. มารามิสโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. ชาติธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. ชราธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. พฺยาธิธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. มรณธมฺมโตติ, อนิจฺจานุปสฺสนา. โสกธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. ปริเทวธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. อุปายาสธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา. สํกิเลสิกธมฺมโตติ, ทุกฺขานุปสฺสนา.
อิเมหิ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภติ. อิเมหิ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมติ.
อิเมหิ ¶ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ อนุโลมิกํ ขนฺตึ ปฏิลภนฺตสฺส, อิเมหิ จตฺตาลีสาย อากาเรหิ สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺตสฺส กติ อนิจฺจานุปสฺสนา, กติ ทุกฺขานุปสฺสนา, กติ อนตฺตานุปสฺสนา?
ปฺจวีสติ ¶ อนตฺตานุปสฺสนา, ปฺาส อนิจฺจานุปสฺสนา;
สตํ ปฺจวีสติ เจว, ยานิ ทุกฺเข ปวุจฺจเรติ.
วิปสฺสนากถา นิฏฺิตา.
๑๐. มาติกากถา
๔๐. นิจฺฉาโต ¶ ¶ [นิจฺฉาโต มุจฺจตีติ (สฺยา.)], โมกฺโข วิโมกฺโข, วิชฺชาวิมุตฺติ, อธิสีลํ, อธิจิตฺตํ, อธิปฺา, ปสฺสทฺธิ, าณํ, ทสฺสนํ วิสุทฺธิ [สุทฺธิ (สฺยา.)] เนกฺขมฺมํ, นิสฺสรณํ ปวิเวโก, โวสฺสคฺโค, จริยา, ฌานวิโมกฺโข, ภาวนา, อธิฏฺานํ, ชีวิตํ.
๔๑. นิจฺฉาโตติ ¶ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต นิจฺฉาโต, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทโต นิจฺฉาโต…เป… ปเมน ฌาเนน นีวรเณหิ นิจฺฉาโต…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเสหิ นิจฺฉาโต.
โมกฺโข วิโมกฺโขติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทโต มุจฺจตีติ – โมกฺโข วิโมกฺโข. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทโต มุจฺจตีติ – โมกฺโข วิโมกฺโข…เป… ปเมน ฌาเนน นีวรเณหิ มุจฺจตีติ – โมกฺโข วิโมกฺโข…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเสหิ ¶ มุจฺจตีติ – โมกฺโข วิโมกฺโข.
วิชฺชาวิมุตฺตีติ เนกฺขมฺมํ วิชฺชตีติ วิชฺชา, กามจฺฉนฺทโต มุจฺจตีติ วิมุตฺติ. วิชฺชนฺโต มุจฺจติ, มุจฺจนฺโต วิชฺชตีติ – วิชฺชาวิมุตฺติ. อพฺยาปาโท [อพฺยาปาทํ (สฺยา.)] วิชฺชตีติ วิชฺชา, พฺยาปาทโต วิมุจฺจตีติ วิมุตฺติ. วิชฺชนฺโต มุจฺจติ, มุจฺจนฺโต วิชฺชตีติ – วิชฺชาวิมุตฺติ…เป… อรหตฺตมคฺโค วิชฺชตีติ วิชฺชา, สพฺพกิเลเสหิ มุจฺจตีติ วิมุตฺติ. วิชฺชนฺโต มุจฺจติ, มุจฺจนฺโต วิชฺชตีติ – วิชฺชาวิมุตฺติ.
อธิสีลํ อธิจิตฺตํ อธิปฺาติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ, สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ, ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ. โย ตตฺถ สํวรฏฺโ, อยํ อธิสีลสิกฺขา ¶ . โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา. โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโ, อยํ ¶ อธิปฺาสิกฺขา. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส สํวรฏฺเน สีลวิสุทฺธิ, อวิกฺเขปฏฺเน จิตฺตวิสุทฺธิ. ทสฺสนฏฺเน ทิฏฺิวิสุทฺธิ. โย ตตฺถ สํวรฏฺโ, อยํ อธิสีลสิกฺขา. โย ตตฺถ อวิกฺเขปฏฺโ, อยํ อธิจิตฺตสิกฺขา. โย ตตฺถ ทสฺสนฏฺโ, อยํ อธิปฺาสิกฺขา.
ปสฺสทฺธีติ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ.
าณนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ าตฏฺเน าณํ ¶ ; พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท าตฏฺเน าณํ…เป… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค าตฏฺเน าณํ.
ทสฺสนนฺติ กามจฺฉนฺทสฺส ปหีนตฺตา เนกฺขมฺมํ ทิฏฺตฺตา ทสฺสนํ. พฺยาปาทสฺส ปหีนตฺตา อพฺยาปาโท ทิฏฺตฺตา ทสฺสนํ…เป… สพฺพกิเลสานํ ปหีนตฺตา อรหตฺตมคฺโค ทิฏฺตฺตา ทสฺสนํ.
วิสุทฺธีติ ¶ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺเมน วิสุชฺฌติ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาเทน วิสุชฺฌติ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺเคน วิสุชฺฌติ.
เนกฺขมฺมนฺติ กามานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ เนกฺขมฺมํ. รูปานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ อารุปฺปํ. ยํ โข ปน กิฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส เนกฺขมฺมํ. พฺยาปาทสฺส อพฺยาปาโท เนกฺขมฺมํ. ถินมิทฺธสฺส อาโลกสฺา เนกฺขมฺมํ…เป… สพฺพกิเลสานํ อรหตฺตมคฺโค เนกฺขมฺมํ.
นิสฺสรณนฺติ กามานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ เนกฺขมฺมํ. รูปานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ อารุปฺปํ. ยํ โข ปน กิฺจิ ภูตํ สงฺขตํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนํ, นิโรโธ ตสฺส นิสฺสรณํ. กามจฺฉนฺทสฺส เนกฺขมฺมํ นิสฺสรณํ. พฺยาปาทสฺส อพฺยาปาโท นิสฺสรณํ…เป… สพฺพกิเลสานํ อรหตฺตมคฺโค นิสฺสรณํ.
ปวิเวโกติ กามจฺฉนฺทสฺส เนกฺขมฺมํ ปวิเวโก ¶ …เป… สพฺพกิเลสานํ อรหตฺตมคฺโค ปวิเวโก ¶ .
โวสฺสคฺโคติ ¶ เนกฺขมฺเมน กามจฺฉนฺทํ โวสฺสชฺชตีติ – โวสฺสคฺโค. อพฺยาปาเทน พฺยาปาทํ โวสฺสชฺชตีติ – โวสฺสคฺโค…เป… อรหตฺตมคฺเคน สพฺพกิเลเส โวสฺสชฺชตีติ – โวสฺสคฺโค.
จริยาติ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺเมน จรติ. พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาเทน จรติ…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺเคน จรติ.
ฌานวิโมกฺโขติ เนกฺขมฺมํ ฌายตีติ – ฌานํ. กามจฺฉนฺทํ ฌาเปตีติ – ฌานํ. ฌายนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโข. ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโข. ฌายนฺตีติ ธมฺมา. ฌาเปนฺตีติ กิเลเส. ฌาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ – ฌานฌายี [ฌานวิโมกฺโข (สฺยา.) อฏฺกถา โอโลเกตพฺพา]. อพฺยาปาโท ฌายตีติ ฌานํ. พฺยาปาทํ ฌาเปตีติ – ฌานํ…เป… อาโลกสฺา ฌายตีติ – ฌานํ. ถินมิทฺธํ ฌาเปตีติ – ฌานํ…เป… อรหตฺตมคฺโค ¶ ฌายตีติ – ฌานํ. สพฺพกิเลเส ฌาเปตีติ – ฌานํ. ฌายนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโข. ฌาเปนฺโต มุจฺจตีติ – ฌานวิโมกฺโข. ฌายนฺตีติ – ธมฺมา. ฌาเปนฺตีติ – กิเลเส. ฌาเต จ ฌาเป จ ชานาตีติ – ฌานฌายี.
๔๒. ภาวนา อธิฏฺานํ ชีวิตนฺติ กามจฺฉนฺทํ ปชหนฺโต เนกฺขมฺมํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน. เนกฺขมฺมวเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺานสมฺปนฺโน. สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺานสมฺปนฺโน ¶ สมํ ชีวติ, โน วิสมํ; สมฺมา ชีวติ, โน มิจฺฉา; วิสุทฺธํ ชีวติ, โน กิลิฏฺนฺติ – อาชีวสมฺปนฺโน. สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโน ยฺเทว ปริสํ อุปสงฺกมติ – ยทิ ขตฺติยปริสํ ยทิ พฺราหฺมณปริสํ ยทิ คหปติปริสํ ยทิ สมณปริสํ – วิสารโท อุปสงฺกมติ อมงฺกุภูโต. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา หิ โส ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโน.
พฺยาปาทํ ปชหนฺโต อพฺยาปาทํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป… ถินมิทฺธํ ปชหนฺโต อาโลกสฺํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป… อุทฺธจฺจํ ปชหนฺโต อวิกฺเขปํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป… วิจิกิจฺฉํ ปชหนฺโต ธมฺมววตฺถานํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป… อวิชฺชํ ปชหนฺโต วิชฺชํ ภาเวตีติ ¶ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป… อรตึ ปชหนฺโต ปาโมชฺชํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป… นีวรเณ ปชหนฺโต ปมํ ฌานํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน…เป… สพฺพกิเลเส ปชหนฺโต อรหตฺตมคฺคํ ภาเวตีติ – ภาวนาสมฺปนฺโน. อรหตฺตมคฺควเสน จิตฺตํ อธิฏฺาตีติ – อธิฏฺานสมฺปนฺโน. สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน ¶ อธิฏฺานสมฺปนฺโน สมํ ชีวติ, โน วิสมํ; สมฺมา ชีวติ, โน มิจฺฉา; วิสุทฺธํ ชีวติ, โน กิลิฏฺนฺติ – อาชีวสมฺปนฺโน. สฺวายํ เอวํ ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโน ยฺเทว ปริสํ อุปสงฺกมติ – ยทิ ขตฺติยปริสํ ยทิ พฺราหฺมณปริสํ ยทิ คหปติปริสํ ยทิ สมณปริสํ – วิสารโท อุปสงฺกมติ อมงฺกุภูโต. ตํ กิสฺส เหตุ? ตถา ¶ หิ โส ภาวนาสมฺปนฺโน อธิฏฺานสมฺปนฺโน อาชีวสมฺปนฺโนติ.
มาติกากถา นิฏฺิตา.
ปฺาวคฺโค ตติโย.
ตสฺสุทฺทานํ –
ปฺา ¶ อิทฺธิ อภิสมโย, วิเวโก จริยปฺจโม;
ปาฏิหาริ สมสีสิ, สติปฏฺานา วิปสฺสนา;
ตติเย ปฺาวคฺคมฺหิ, มาติกาย จ เต ทสาติ.
มหาวคฺโค ยุคนทฺโธ, ปฺาวคฺโค จ นามโต;
ตโยว วคฺคา อิมมฺหิ [ติวคฺโค ยสฺส วิกฺเขโป (สฺยา. ก.)], ปฏิสมฺภิทาปกรเณ.
อนนฺตนยมคฺเคสุ, คมฺภีโร สาครูปโม;
นภฺจ ตารกากิณฺณํ, ถูโล ชาตสฺสโร ยถา;
กถิกานํ วิสาลาย, โยคีนํ าณโชตนนฺติ.
ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิ นิฏฺิตา.