📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
เนตฺติปฺปกรณ-อฏฺกถา
คนฺถารมฺภกถา
มหาการุณิกํ ¶ ¶ นาถํ, เยฺยสาครปารคุํ;
วนฺเท นิปุณคมฺภีร-วิจิตฺรนยเทสนํ.
วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา, เยน นิยฺยนฺติ โลกโต;
วนฺเท ตมุตฺตมํ ธมฺมํ, สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิตํ.
สีลาทิคุณสมฺปนฺโน, ิโต มคฺคผเลสุ โย;
วนฺเท อริยสงฺฆํ ตํ, ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตรํ.
วนฺทนาชนิตํ ปฺุํ, อิติ ยํ รตนตฺตเย;
หตนฺตราโย สพฺพตฺถ, หุตฺวาหํ ตสฺส เตชสา.
ิตึ ¶ อากงฺขมาเนน, จิรํ สทฺธมฺมเนตฺติยา;
ธมฺมรกฺขิตนาเมน, เถเรน อภิยาจิโต.
ปทุมุตฺตรนาถสฺส, ปาทมูเล ปวตฺติตํ;
ปสฺสตา อภินีหารํ, สมฺปตฺตํ ยสฺส มตฺถกํ.
สํขิตฺตํ วิภชนฺตานํ, เอโส อคฺโคติ ตาทินา;
ปิโต เอตทคฺคสฺมึ, โย มหาสาวกุตฺตโม.
ฉฬภิฺโ วสิปฺปตฺโต, ปภินฺนปฏิสมฺภิโท;
มหากจฺจายโน เถโร, สมฺพุทฺเธน ปสํสิโต.
เตน ¶ ยา ภาสิตา เนตฺติ, สตฺถารา อนุโมทิตา;
สาสนสฺส สทายตฺตา, นวงฺคสฺสตฺถวณฺณนา.
ตสฺสา คมฺภีราเณหิ, โอคาเหตพฺพภาวโต;
กิฺจาปิ ทุกฺกรา กาตุํ, อตฺถสํวณฺณนา มยา.
สห สํวณฺณนํ ยสฺมา, ธรเต สตฺถุสาสนํ;
ปุพฺพาจริยสีหานํ, ติฏฺเตว วินิจฺฉโย.
ตสฺมา ตมุปนิสฺสาย, โอคาเหตฺวาน ปฺจปิ;
นิกาเย เปฏเกนาปิ, สํสนฺทิตฺวา ยถาพลํ.
สุวิสุทฺธมสํกิณฺณํ, นิปุณตฺถวินิจฺฉยํ;
มหาวิหารวาสีนํ, สมยํ อวิโลมยํ.
ปมาทเลขํ วชฺเชตฺวา, ปาฬึ สมฺมา นิโยชยํ;
อุปเทสํ วิภาเวนฺโต, กริสฺสามตฺถวณฺณนํ.
อิติ ¶ อตฺถํ อสงฺกิณฺณํ, เนตฺติปฺปกรณสฺส เม;
วิภชนฺตสฺส สกฺกจฺจํ, นิสามยถ สาธโวติ.
ตตฺถ เกนฏฺเน เนตฺติ? สทฺธมฺมนยนฏฺเน เนตฺติ. ยถา หิ ตณฺหา สตฺเต กามาทิภวํ นยตีติ ‘‘ภวเนตฺตี’’ติ วุจฺจติ, เอวมยมฺปิ เวเนยฺยสตฺเต อริยธมฺมํ นยตีติ สทฺธมฺมนยนฏฺเน ‘‘เนตฺตี’’ติ วุจฺจติ. อถ วา นยนฺติ ตายาติ เนตฺติ. เนตฺติปฺปกรเณน หิ กรณภูเตน ธมฺมกถิกา เวเนยฺยสตฺเต ทสฺสนมคฺคํ นยนฺติ สมฺปาเปนฺตีติ, นียนฺติ วา เอตฺถ เอตสฺมึ ปกรเณ อธิฏฺานภูเต ปติฏฺาเปตฺวา เวเนยฺยา นิพฺพานํ สมฺปาปิยนฺตีติ เนตฺติ. น หิ เนตฺติอุปเทสสนฺนิสฺสเยน วินา อวิปรีตสุตฺตตฺถาวโพโธ สมฺภวติ. ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘ตสฺมา นิพฺพายิตุกาเมนา’’ติอาทิ. สพฺพาปิ หิ สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนา เนตฺติอุปเทสายตฺตา, เนตฺติ จ สุตฺตปฺปภวา, สุตฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธปฺปภวนฺติ.
สา ปนายํ เนตฺติ ปกรณปริจฺเฉทโต ติปฺปเภทา หารนยปฏฺานานํ วเสน. ปมฺหิ หารวิจาโร, ตโต นยวิจาโร, ปจฺฉา ปฏฺานวิจาโรติ. ปาฬิววตฺถานโต ปน สงฺคหวารวิภาควารวเสน ทุวิธา. สพฺพาปิ หิ เนตฺติ สงฺคหวาโร วิภาควาโรติ วารทฺวยเมว โหติ.
ตตฺถ ¶ สงฺคหวาโร อาทิโต ปฺจหิ คาถาหิ ปริจฺฉินฺโน. สพฺโพ หิ ปกรณตฺโถ ‘‘ยํ โลโก ปูชยเต’’ติอาทีหิ ปฺจหิ คาถาหิ อปริคฺคหิโต นาม นตฺถิ. นนุ เจตฺถ ปฏฺานํ อสงฺคหิตนฺติ? นยิทเมวํ ทฏฺพฺพํ, มูลปทคฺคหเณน ปฏฺานสฺส สงฺคหิตตฺตา. ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘อฏฺารส มูลปทา กุหึ ทฏฺพฺพา สาสนปฏฺาเน’’ติ. มูลปทปฏฺานานิ หิ อตฺถนยสงฺขารตฺติกา วิย อฺมฺํ สงฺคหิตานิ.
วิภาควาโร ปน อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทสวเสน ติวิโธ. เตสุ ‘‘ตตฺถ กตเม โสฬส หารา’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘ภวนฺติ อฏฺารส ปทานี’’ติ อยํ อุทฺเทสวาโร. ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘เตตฺตึสา เอตฺติกา เนตฺตี’’ติ อยํ นิทฺเทสวาโร. ปฏินิทฺเทสวาโร ปน หารวิภงฺควาโร หารสมฺปาตวาโร นยสมุฏฺานวาโร สาสนปฏฺานวาโรติ จตุพฺพิโธ. เตสุ ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘อยํ ปหาเนน สมาโรปนา’’ติ อยํ หารวิภงฺควาโร. ตตฺถ ‘‘กตโม เทสนาหารสมฺปาโต’’ติ อารภิตฺวา ยาว ‘‘อนุปาทิเสสา จ นิพฺพานธาตู’’ติ อยํ หารสมฺปาตวาโร. เอตฺถาห – หารวิภงฺคหารสมฺปาตวารานํ กึ นานากรณนฺติ? วุจฺจเต – ยตฺถ อเนเกหิปิ อุทาหรณสุตฺเตหิ เอโก ¶ หาโร นิทฺทิสียติ, อยํ หารวิภงฺควาโร. ยตฺถ ปน เอกสฺมึ สุตฺเต อเนเก หารา สมฺปตนฺติ, อยํ หารสมฺปาตวาโร. วุตฺตฺเหตํ เปฏเก –
‘‘ยตฺถ จ สพฺเพ หารา, สมฺปตมานา นยนฺติ สุตฺตตฺถํ;
พฺยฺชนวิธิปุถุตฺตา, สา ภูมี หารสมฺปาโต’’ติ.
นยสมุฏฺานสาสนปฏฺานวารวิภาโค ปากโฏ เอว. สาสนปฏฺานวาโร ปน สงฺคหวาเร วิย อุทฺเทสนิทฺเทสวาเรสุปิ น สรูปโต อุทฺธโฏติ. เอตฺถาห – ‘‘อิทํ เนตฺติปฺปกรณํ มหาสาวกภาสิตํ, ภควตา อนุโมทิต’’นฺติ จ กถเมตํ วิฺายตีติ? ปาฬิโต เอว. น หิ ปาฬิโต อฺํ ปมาณตรํ อตฺถิ. ยา หิ จตูหิ มหาปเทเสหิ อวิรุทฺธา ปาฬิ, สา ปมาณํ. ตถา หิ อครหิตาย อาจริยปรมฺปราย เปฏโกปเทโส วิย อิทํ เนตฺติปฺปกรณํ อาภตํ. ยทิ เอวํ กสฺมาสฺส นิทานํ น วุตฺตํ. สาวกภาสิตานมฺปิ หิ สุภสุตฺต- (ที. นิ. ๑.๔๔๔ อาทโย) อนงฺคณสุตฺต- (ม. นิ. ๑.๕๗ อาทโย) กจฺจายนสํยุตฺตาทีนํ ¶ นิทานํ ภาสิตนฺติ? นยิทํ เอกนฺติกํ. สาวกภาสิตานํ พุทฺธภาสิตานมฺปิ หิ เอกจฺจานํ ปฏิสมฺภิทามคฺคนิทฺเทสาทีนํ ธมฺมปทพุทฺธวํสาทีนฺจ นิทานํ น ภาสิตํ, น จ ตาวตา ตานิ อปฺปมาณํ, เอวมิธาปิ ทฏฺพฺพํ.
นิทานฺจ นาม สุตฺตวินยานํ ธมฺมภณฺฑาคาริกอุปาลิตฺเถราทีหิ มหาสาวเกเหว ภาสิตํ, อิทฺจ มหาสาวกภาสิตํ, เถรํ มฺุจิตฺวา อนฺวิสยตฺตา อิมิสฺสา วิจารณายาติ กิเมเตน นิทานคเวสเนน, อตฺโถเยเวตฺถ คเวสิตพฺโพ, โย ปาฬิยา อวิรุทฺโธติ. อถ วา ปาฬิยา อตฺถสํวณฺณนาภาวโต น อิมสฺส ปกรณสฺส วิสุํ นิทานวจนกิจฺจํ อตฺถิ, ปฏิสมฺภิทามคฺคนิทฺเทสาทีนํ วิยาติ ทฏฺพฺพํ.
อิทานิ เอตสฺมึ ปกรเณ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพ – สพฺพเมว เจตํ ปกรณํ สาสนปริเยฏฺิภาวโต เอกวิธํ, ตถา อริยมคฺคสมฺปาทนโต วิมุตฺติรสโต จ. พฺยฺชนตฺถวิจารภาวโต ทุวิธํ, ตถา สงฺคหวิภาคภาวโต ธมฺมวินยตฺถสํวณฺณนโต โลกิยโลกุตฺตรตฺถสงฺคหณโต รูปารูปธมฺมปริคฺคาหกโต ลกฺขณลกฺขิยภาวโต ปวตฺตินิวตฺติวจนโต สภาควิสภาคนิทฺเทสโต สาธารณาสาธารณธมฺมวิภาคโต จ.
ติวิธํ ปุคฺคลตฺตยนิทฺเทสโต ติวิธกลฺยาณวิภาคโต ปริฺตฺตยกถนโต ปหานตฺตยูปเทสโต ¶ สิกฺขตฺตยสงฺคหณโต ติวิธสํกิเลสวิโสธนโต มูลคีติอนุคีติสงฺคีติเภทโต ปิฏกตฺตยตฺถสํวณฺณนโต หารนยปฏฺานปฺปเภทโต จ.
จตุพฺพิธํ จตุปฺปฏิสมฺภิทาวิสยโต จตุนยเทสนโต ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธคมฺภีรภาวโต จ. ปฺจวิธํ อภิฺเยฺยาทิธมฺมวิภาคโต ปฺจกฺขนฺธนิทฺเทสโต ปฺจคติปริจฺเฉทโต ปฺจนิกายตฺถวิวรณโต จ. ฉพฺพิธํ ฉฬารมฺมณวิภาคโต ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนวิภาคโต จ. สตฺตวิธํ สตฺตวิฺาณฏฺิติปริจฺเฉทโต. นววิธํ สุตฺตาทินวงฺคนิทฺเทสโต. จุทฺทสวิธํ สุตฺตาธิฏฺานวิภาคโต. โสฬสวิธํ อฏฺวีสติวิธฺจ สาสนปฏฺานปฺปเภทโต. จตุราสีติสหสฺสวิธํ จตุราสีติสหสฺสธมฺมกฺขนฺธวิจารภาวโตติอาทินา นเยน ปกรณวิภาโค เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ สาสนปริเยฏฺิภาวโตติ สกลํ เนตฺติปฺปกรณํ สิกฺขตฺตยสงฺคหสฺส นวงฺคสฺส สตฺถุสาสนสฺส อตฺถสํวณฺณนาภาวโต. อริยมคฺคสมฺปาทนโตติ ¶ ทสฺสนภูมิภาวนาภูมิสมฺปาทนโต. วิมุตฺติรสโตติ สาสนสฺส อมตปริโยสานตฺตา วุตฺตํ. พฺยฺชนตฺถวิจารภาวโตติ หารพฺยฺชนปทกมฺมนยานํ พฺยฺชนวิจารตฺตา อตฺถปทอตฺถนยานํ อตฺถวิจารตฺตา วุตฺตํ. สงฺคหวิภาคภาโว ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. ธมฺมวินยตฺถสํวณฺณนโตติ สกลสฺสาปิ ปริยตฺติสาสนสฺส ธมฺมวินยภาวโต วุตฺตํ. ลกฺขณลกฺขิยภาวโตติ เนตฺติวจนสฺส ลกฺขณตฺตา อุทาหรณสุตฺตานฺจ ลกฺขิยตฺตา วุตฺตํ. สภาควิสภาคนิทฺเทสโตติ สมานชาติยา ธมฺมา สภาคา, ปฏิปกฺขา วิสภาคา, ตํวิจารภาวโตติ อตฺโถ. สาธารณาสาธารณธมฺมวิภาคโตติ ปหาเนกฏฺสหเชกฏฺตาทิสามฺเน เย ธมฺมา เยสํ ธมฺมานํ นามวตฺถาทินา สาธารณา ตพฺพิธุรตาย อสาธารณา จ, ตํวิภาคโต ทุวิธนฺติ อตฺโถ.
ปุคฺคลตฺตยนิทฺเทสโตติ อุคฺฆฏิตฺุอาทิ ปุคฺคลตฺตยนิทฺเทสโต. ติวิธกลฺยาณวิภาคโตติ อาทิกลฺยาณาทิวิภาคโต. มูลคีติอนุคีติสงฺคีติเภทโตติ ปมํ วจนํ มูลคีติ, วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส สงฺคหคาถา อนุคีติ, ตํตํสุตฺตตฺถโยชนวเสน วิปฺปกิณฺณสฺส ปกรณสฺส สงฺคายนํ สงฺคีติ, สา เถรสฺส ปรโต ปวตฺติตาติ เวทิตพฺพา, เอตาสํ ติสฺสนฺนํ เภทโต ติวิธนฺติ อตฺโถ. ปฺจกฺขนฺธนิทฺเทสโตติ รูปาทิปฺจกฺขนฺธสีลาทิปฺจธมฺมกฺขนฺธนิทฺเทสโต ปฺจวิธนฺติ อตฺโถ. สุตฺตาธิฏฺานวิภาคโตติ โลภโทสโมหานํ อโลภาโทสาโมหานํ กายวจีมโนกมฺมานํ สทฺธาทิปฺจินฺทฺริยานฺจ วเสน จุทฺทสวิธสฺส สุตฺตาธิฏฺานสฺส วิภาควจนโต จุทฺทสวิธนฺติ อตฺโถ. เสสํ สุวิฺเยฺยนฺติ น ปปฺจิตํ.
๑. สงฺคหวารวณฺณนา
เอวํ ¶ อเนกเภทวิภตฺเต เนตฺติปฺปกรเณ ยทิทํ วุตฺตํ ‘‘สงฺคหวิภาควารวเสน ทุวิธ’’นฺติ, ตตฺถ สงฺคหวาโร อาทิ. ตสฺสาปิ ‘‘ยํ โลโก ปูชยเต’’ติ อยํ คาถา อาทิ. ตตฺถ ยนฺติ อนิยมโต อุปโยคนิทฺเทโส, ตสฺส ‘‘ตสฺสา’’ติ อิมินา นิยมนํ เวทิตพฺพํ. โลโกติ กตฺตุนิทฺเทโส. ปูชยเตติ กิริยานิทฺเทโส. สโลกปาโลติ กตฺตุวิเสสนํ. สทาติ กาลนิทฺเทโส. นมสฺสติ จาติ อุปจเยน กิริยานิทฺเทโส ¶ . ตสฺสาติ สามินิทฺเทโส. เอตนฺติ ปจฺจตฺตนิทฺเทโส. สาสนวรนฺติ ปจฺจตฺตนิทฺเทเสน นิทฺทิฏฺธมฺมนิทสฺสนํ. วิทูหีติ กรณวจเนน กตฺตุนิทฺเทโส. เยฺยนฺติ กมฺมวาจกกิริยานิทฺเทโส. นรวรสฺสาติ ‘‘ตสฺสา’’ติ นิยเมตฺวา ทสฺสิตสฺส สรูปโต ทสฺสนํ.
ตตฺถ โลกิยนฺติ เอตฺถ ปฺุาปฺุานิ ตพฺพิปาโก จาติ โลโก, ปชา, สตฺตนิกาโยติ อตฺโถ. โลก-สทฺโท หิ ชาติสทฺทตาย สามฺวเสน นิรวเสสโต สตฺเต สงฺคณฺหาติ. กิฺจาปิ หิ โลกสทฺโท สงฺขารภาชเนสุปิ ทิฏฺปฺปโยโค, ปูชนกิริยาโยคฺยภูตตาวเสน ปน สตฺตโลกวจโน เอว อิธ คหิโตติ ทฏฺพฺพํ. ปูชยเตติ มานยติ, อปจายตีติ อตฺโถ.
โลกํ ปาเลนฺตีติ โลกปาลา, จตฺตาโร มหาราชาโน. โลกิยา ปน อินฺทยมวรุณกุเวรา โลกปาลาติ วทนฺติ. สห โลกปาเลหีติ สโลกปาโล, ‘‘โลโก’’ติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณํ. อถ วา อิสฺสริยาธิปจฺเจน ตํตํสตฺตโลกสฺส ปาลนโต รกฺขณโต ขตฺติยจตุมหาราชสกฺกสุยามสนฺตุสิตสุนิมฺมิตปรนิมฺมิตวสวตฺติมหาพฺรหฺมาทโย โลกปาลา. เตหิ สห ตํตํสตฺตนิกาโย สโลกปาโล โลโกติ วุตฺโต. อถ วา ‘‘ทฺเวเม, ภิกฺขเว, สุกฺกา ธมฺมา โลกํ ปาเลนฺตี’’ติ (อ. นิ. ๒.๙; อิติวุ. ๔๒) วจนโต หิโรตฺตปฺปธมฺมา โลกปาลา. เตหิ สมนฺนาคโต โลโก สโลกปาโล. หิโรตฺตปฺปสมฺปนฺนา หิ ปาปครหิโน สปฺปุริสา ธมฺมจฺฉนฺทวนฺตตาย ภควติ ปูชานมกฺการปรา โหนฺตีติ.
สทาติ ¶ สพฺพกาลํ รตฺติฺเจว ทิวา จ, สทาติ วา ภควโต ธรมานกาเล ตโต ปรฺจ. อถ วา สทาติ อภินีหารโต ปฏฺาย ยาว สาสนนฺตรธานา, ตโต ปรมฺปิ วา. มหาภินีหารโต ปฏฺาย หิ มหาโพธิสตฺตา โพธิยา นิยตตาย พุทฺธงฺกุรภูตา สเทวกสฺส โลกสฺส ปูชนียา เจว วนฺทนียา จ โหนฺติ. ยถาห ภควา สุเมธภูโต –
‘‘ทีปงฺกโร โลกวิทู, อาหุตีนํ ปฏิคฺคโห;
มม กมฺมํ ปกิตฺเตตฺวา, ทกฺขิณํ ปาทมุทฺธริ.
‘‘เย ¶ ตตฺถาสุํ ชินปุตฺตา, ปทกฺขิณมกํสุ มํ;
เทวา มนุสฺสา อสุรา จ, อภิวาเทตฺวาน ปกฺกมุ’’นฺติ. (พุ. วํ. ๒.๗๕-๗๖);
นมสฺสติ จาติ เกจิ เกสฺจิ ปูชาสกฺการาทีนิ กโรนฺตาปิ เตสํ อปากฏคุณตาย นมกฺการํ น กโรนฺติ, น เอวํ ภควโต, ยถาภูตอพฺภุคฺคตกิตฺติสทฺทตาย ปน ภควนฺตํ สเทวโก โลโก ปูชยติ เจว นมสฺสติ จาติ อตฺโถ. ‘‘สทา นรมนุสฺโส’’ติ เกจิ ปนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. ตสฺสาติ ยํ สเทวโก โลโก ปูชยติ เจว นมสฺสติ จ, ตสฺส. เอตนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพํ พุทฺธิยํ วิปริวตฺตมานํ สามฺเน ทสฺเสติ. สาสนวรนฺติ ตํ สรูปโต ทสฺเสติ. ตตฺถ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ สตฺเต สาสติ วิเนติ เอเตนาติ สาสนํ, ตเทว เอกนฺตนิยฺยานฏฺเน อนฺสาธารณคุณตาย จ อุตฺตมฏฺเน ตํตํอภิปตฺถิตสมิทฺธิเหตุตาย ปณฺฑิเตหิ วริตพฺพโต วา วรํ, สาสนเมว วรนฺติ สาสนวรํ. วิทูหีติ ยถาสภาวโต กมฺมกมฺมผลานิ กุสลาทิเภเท จ ธมฺเม วิทนฺตีติ วิทู, ปณฺฑิตมนุสฺสา, เตหิ. าตพฺพํ, าณมรหตีติ วา เยฺยํ. นรวรสฺสาติ ปุริสวรสฺส, อคฺคปุคฺคลสฺสาติ อตฺโถ.
อิทํ วุตฺตํ โหติ – โย อนฺสาธารณมหากรุณาสพฺพฺุตฺาณาทิคุณวิเสสโยเคน สเทวเกน โลเกน ปูชนีโย นมสฺสนีโย จ ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, ตสฺส โลเก อุตฺตมปุคฺคลสฺส เอตํ อิทานิ อมฺเหหิ วิภชิตพฺพหารนยปฏฺานวิจารณวิสยภูตํ สาสนํ อาทิกลฺยาณตาทิคุณสมฺปตฺติยา วรํ อคฺคํ อุตฺตมํ นิปุณาณโคจรตาย ปณฺฑิตเวทนียเมวาติ. ภควโต หิ วจนํ เอกคาถามตฺตมฺปิ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทขนฺธายตนธาตินฺทฺริยสติปฏฺานาทิสภาวธมฺมนิทฺธารณกฺขมตาย ¶ โสฬสหารปฺจนยโสฬสอฏฺวีสติวิธปฏฺานวิจารโยคฺยภาเวน จ ปรมคมฺภีรํ อตฺถโต อคาธปารํ สณฺหสุขุมาณวิสยเมวาติ. เตเนวาห – ‘‘ปฺวนฺตสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม ทุปฺปฺสฺสา’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๕๘; อ. นิ. ๘.๓๐). อถ วา ภควโต สาสนํ ปริฺากฺกเมน ลกฺขณาวโพธปฺปฏิปตฺติยา สฺุตมุขาทีหิ โอคาหิตพฺพตฺตา อวิฺูนํ สุปินนฺเตนปิ น วิสโย โหตีติ อาห – ‘‘วิทูหิ เยฺย’’นฺติ. ตถา จ วุตฺตํ – ‘‘เอตุ วิฺู ปุริโส’’ติอาทิ.
อปเร ¶ ปน ‘‘ตํ ตสฺส สาสนวร’’นฺติ ปนฺติ, เตสํ มเตน ยํ-สทฺโท สาสน-สทฺเทน สมานาธิกรโณติ ทฏฺพฺโพ. อิทํ วุตฺตํ โหติ ยํ สาสนวรํ สโลกปาโล โลโก ปูชยติ นมสฺสติ จ, ตํ สาสนวรํ วิทูหิ าตพฺพนฺติ. อิมสฺมิฺจ นเย โลกปาล-สทฺเทน ภควาปิ วุจฺจติ. ภควา หิ โลกคฺคตายกตฺตา นิปฺปริยาเยน โลกปาโล, ตสฺมา ‘‘ตสฺสา’’ติ โลกปาลสฺส สตฺถุโนติ อตฺโถ. สโลกปาโลติ เจตฺถ โลกปาล-สทฺโท คุณีภูโตปิ สตฺถุวิสยตฺตา สาสน-สทฺทาเปกฺขตาย สามิภาเวน สมฺพนฺธีวิเสสภูโต ปธานภูโต วิย ปฏินิทฺเทสํ อรหตีติ.
กถํ ปน สยํ ธมฺมสฺสามี ภควา ธมฺมํ ปูชยตีติ? นายํ วิโรโธ. ธมฺมครุโน หิ พุทฺธา ภควนฺโต, เต สพฺพกาลํ ธมฺมํ อปจายมานาว วิหรนฺตีติ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘ยํนูนาหํ ยฺวายํ ธมฺโม มยา อภิสมฺพุทฺโธ, ตเมว ธมฺมํ สกฺกตฺวา ครุํ กตฺวา อุปนิสฺสาย วิหเรยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๑๗๓; อ. นิ. ๔.๒๑).
อปิ จ ภควโต ธมฺมปูชนา สตฺตสตฺตาหปฺปฏิปตฺติอาทีหิ ทีเปตพฺพา. ธมฺมสฺสามีติ จ ธมฺเมน สเทวกสฺส โลกสฺส สามีติ อตฺโถ, น ธมฺมสฺส สามีติ. เอวมฺปิ นมสฺสตีติ วจนํ น ยุชฺชติ. น หิ ภควา กฺจิ นมสฺสตีติ, เอโสปิ นิทฺโทโส. น หิ นมสฺสตีติ ปทสฺส นมกฺการํ กโรตีติ อยเมว อตฺโถ, อถ โข ครุกรเณน ตนฺนินฺโน ตปฺโปโณ ตปฺปพฺภาโรติ อยมฺปิ อตฺโถ ลพฺภติ. ภควา จ ธมฺมครุตาย สพฺพกาลํ ธมฺมนินฺนโปณปพฺภารภาเวน วิหรตีติ. อยฺจ อตฺโถ ‘‘เยน สุทํ สฺวาหํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๘๗) เอวมาทีหิ สุตฺตปเทหิ ทีเปตพฺโพ. ‘‘วิทูหิ เนยฺย’’นฺติปิ ¶ ปาโ, ตสฺส ปณฺฑิเตหิ สปรสนฺตาเนสุ เนตพฺพํ ปาเปตพฺพนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ อตฺตสนฺตาเน ปาปนํ พุชฺฌนํ, ปรสนฺตาเน โพธนนฺติ ทฏฺพฺพํ.
เอวํ ภควโต สเทวกสฺส โลกสฺส ปูชนียวนฺทนียภาโว อคฺคปุคฺคลภาโว จ วุจฺจมาโน คุณวิสิฏฺตํ ทีเปติ, สา จ คุณวิสิฏฺตา มหาโพธิยา เวทิตพฺพา. อาสวกฺขยาณปทฏฺานฺหิ สพฺพฺุตฺาณํ สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานฺจ อาสวกฺขยาณํ ‘‘มหาโพธี’’ติ วุจฺจติ. สา อวิปรีตธมฺมเทสนโต ตถาคเต สุปฺปติฏฺิตาติ วิฺายติ ¶ . น หิ สวาสนนิรวเสสกิเลสปฺปหานํ อนาวรณาณฺจ วินา ตาทิสี ธมฺมเทสนา สมฺภวติ. อิจฺจสฺส จตุเวสารชฺชโยโค. เตน ทสพลฉอสาธารณาณอฏฺารสาเวณิกพุทฺธธมฺมาทิสกลสพฺพฺุคุณปาริปูรี ปกาสิตา โหติ. เอตาทิสี จ คุณวิภูติ มหากรุณาปุพฺพงฺคมํ อภินีหารสมฺปตฺตึ ปุรสฺสรํ กตฺวา สมฺปาทิตํ สมตฺตึสปารมิสงฺขาตํ ปฺุาณสมฺภารมนฺตเรน น อุปลพฺภตีติ เหตุสมฺปทาปิ อตฺถโต วิภาวิตา โหตีติ เอวํ ภควโต ตีสุปิ อวตฺถาสุ สพฺพสตฺตานํ เอกนฺตหิตปฺปฏิลาภเหตุภูตา อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณา นิรวเสสา พุทฺธคุณา อิมาย คาถาย ปกาสิตาติ เวทิตพฺพํ.
ทุติยนเย ปน ยสฺมา สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สผลํ อริยมคฺคสาสนํ ตสฺส อารมฺมณภูตฺจ อมตธาตุํ ตทธิคมูปายฺจ ปุพฺพภาคปฏิปตฺติสาสนํ ตทตฺถปริทีปนฺจ ปริยตฺติสาสนํ ยถารหํ สจฺจาภิสมยวเสน อภิสเมนฺโต สฺวากฺขาตตาทิคุณวิเสสยุตฺตตํ มนสิกโรนฺโต สกฺกจฺจํ สวนธารณปริปุจฺฉาทีหิ ปริจยํ กโรนฺโต จ สเทวโก โลโก ปูชยติ นาม. โลกนาโถ จ สมฺมาสมฺโพธิปฺปตฺติยา เวเนยฺยานํ สกฺกจฺจํ ธมฺมเทสเนน ‘‘อริยํ โว, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธึ เทเสสฺสามิ’’ (ม. นิ. ๓.๑๓๖; สํ. นิ. ๕.๒๘; เปฏโก. ๒๔), ‘‘มคฺคานฏฺงฺคิโก เสฏฺโ’’ (ธ. ป. ๒๗๓; กถา. ๘๗๒; เนตฺติ. ๑๒๕; เปฏโก. ๓๐), ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายติ’’ (อิติวุ. ๙๐; อ. นิ. ๔.๓๔), ‘‘ขยํ วิราคํ อมตํ ปณีตํ’’ (ขุ. ปา. ๖.๔; สุ. นิ. ๒๒๗), ‘‘เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา’’ (ที. นิ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. ๑.๑๐๖; สํ. นิ. ๕.๓๖๗), ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณ’’นฺติอาทีหิ (ม. นิ. ๓.๔๒๐; เนตฺติ. ๕) วจเนหิ โถมเนน จ ปูชยติ นาม. ตสฺมา สาสนวรสฺส ปูชนียภาโว อิธ วุจฺจมาโน อนวเสสโต ธมฺมคุเณ ทีเปตีติ เย อริยภาวาทโย นิยฺยานาทโย ขยวิราคาทโย มทนิมฺมทนาทโย อสงฺขตาทโย สฺวากฺขาตตาทโย ¶ อาทิกลฺยาณตาทโย จ อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ ปเวทิตา อเนเก ธมฺมคุณา, เต นิรวเสสโต อิมาย คาถาย ปกาสิตาติ เวทิตพฺพา.
ยสฺมา ¶ ปน อริยสจฺจปฺปฏิเวเธน สมุคฺฆาฏิตสมฺโมหาเยว ปรมตฺถโต ปณฺฑิตา พาลฺยาทิสมติกฺกมนโต, ตสฺมา ภาวิตโลกุตฺตรมคฺคา สจฺฉิกตสามฺผลา จ อริยปุคฺคลา วิเสสโต วิทูติ วุจฺจนฺติ. เต หิ ยถาวุตฺตสาสนวรํ อวิปรีตโต าตุํ เนตฺุจ สปรสนฺตาเน สกฺกุณนฺตีติ อฏฺอริยปุคฺคลสมูหสฺส ปรมตฺถสงฺฆสฺสาปิ อิธ คหิตตฺตา เย สุปฺปฏิปนฺนตาทโย อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ สํวณฺณิตา อริยสงฺฆคุณา, เตปิ นิรวเสสโต อิธ ปกาสิตาติ เวทิตพฺพา.
เอวํ ปมคาถาย สาติสยํ รตนตฺตยคุณปริทีปนํ กตฺวา อิทานิ –
‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;
สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสน’’นฺติ. (ที. นิ. ๒.๙๐; ธ. ป. ๑๘๓; เนตฺติ. ๓๐, ๕๐, ๑๑๖, ๑๒๔) –
วจนโต สงฺเขปโต สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนํ, ตํ ปน สิกฺขตฺตยํ าณวิเสสวิสยภาวเภทโต อวตฺถาเภทโต จ ติวิธํ โหติ. กถํ? สุตมยาณโคจโร จ โย ‘‘ปริยตฺติสทฺธมฺโม’’ติ วุจฺจติ. จินฺตามยาณโคจโร จ โย อาการปริวิตกฺกทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺตีหิ คเหตพฺพากาโร วิมุตฺตายตนวิเสโส ‘‘ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม’’ติ วุจฺจติ. วิปสฺสนาาณาทิสหคโต ภาวนามยาณโคจโร จ โย ‘‘ปฏิเวธสทฺธมฺโม’’ติ วุจฺจติ. เอวํ ติวิธมฺปิ สาสนํ สาสนวรนฺติ ปเทน สงฺคณฺหิตฺวา ตตฺถ ยํ ปมํ, ตํ อิตเรสํ อธิคมูปาโยติ สพฺพสาสนมูลภูตํ อตฺตโน ปกรณสฺส จ วิสยภูตํ ปริยตฺติสาสนเมว ตาว สงฺเขปโต วิภชนฺโต ‘‘ทฺวาทส ปทานี’’ติ คาถมาห.
ตตฺถ ทฺวาทสาติ คณนปริจฺเฉโท. ปทานีติ ปริจฺฉินฺนธมฺมนิทสฺสนํ. เตสุ พฺยฺชนปทานิ ปชฺชติ อตฺโถ เอเตหีติ ปทานิ. อตฺถปทานิ ปน ปชฺชนฺติ ายนฺตีติ ปทานิ. อุภยมฺปิ วา อุภยถา โยเชตพฺพํ พฺยฺชนปทานมฺปิ อวิปรีตํ ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตา, อตฺถปทานํ อุตฺตริวิเสสาธิคมสฺส ¶ การณภาวโต, ตานิ ปทานิ ปรโต ปาฬิยฺเว อาวิ ภวิสฺสนฺตีติ ตตฺเถว วณฺณยิสฺสาม. อตฺถสูจนาทิอตฺถโต สุตฺตํ. วุตฺตฺเหตํ สงฺคเหสุ –
‘‘อตฺถานํ สูจนโต, สุวุตฺตโต สวนโตถ สูทนโต;
สุตฺตาณา สุตฺตสภาคโต จ, ‘สุตฺต’นฺติ อกฺขาต’’นฺติ. (ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา);
ตเทตํ ¶ ตตฺถ สุตฺตปิฏกวเสน อาคตํ, อิธ ปน ปิฏกตฺตยวเสน โยเชตพฺพํ. ‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, ยํ ปริยตฺติสาสนนฺติ อตฺโถ. ตํ สพฺพนฺติ ตํ ‘‘สุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ สกลํ พุทฺธวจนํ. พฺยฺชนฺจ อตฺโถ จาติ พฺยฺชนฺเจว ตทตฺโถ จ. ยโต ‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อตฺถสูจนาทิโต สุตฺตํ ปริยตฺติธมฺโม, ตฺจ สพฺพํ อตฺถโต ทฺวาทส ปทานิ ฉ พฺยฺชนปทานิ เจว ฉ อตฺถปทานิ จาติ. อถ วา ยเทตํ ‘‘สาสนวร’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ สพฺพํ สุตฺตํ, ปริยตฺติสาสนสฺส อธิปฺเปตตฺตา. อตฺถโต ปน ทฺวาทส ปทานิ, พฺยฺชนตฺถปทสมุทายภาวโต. ยถาห – ‘‘พฺยฺชนฺจ อตฺโถ จา’’ติ. ตํ วิฺเยฺยํ อุภยนฺติ ยสฺมึ พฺยฺชเน อตฺเถ จ วจนวจนียภาเวน สมฺพนฺเธ สุตฺตโวหาโร, ตทุภยํ สรูปโต วิฺาตพฺพํ ตตฺถ กตมํ พฺยฺชนํ กตโม อตฺโถติ? เตเนวาห – ‘‘โก อตฺโถ พฺยฺชนํ กตม’’นฺติ.
เอวํ ‘‘สาสนวร’’นฺติ วุตฺตสฺส สุตฺตสฺส ปริยตฺติภาวํ ตสฺส จ อตฺถพฺยฺชนปทภาเวน เวทิตพฺพตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส ปวิจยุปายํ เนตฺติปฺปกรณํ ปทตฺถวิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘โสฬสหารา’’ติ คาถมาห.
ตตฺถ โสฬส หารา เอติสฺสาติ โสฬสหารา. ปฺจนยา อฏฺารสมูลปทาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อถ วา โสฬส หารา โสฬสหารา. เอวํ อิตรตฺถาปิ. หารนยมูลปทานิ เอว หิ สงฺเขปโต วิตฺถารโต จ ภาสิตานิ เนตฺตีติ. สาสนสฺส ปริเยฏฺีติ สาสนสฺส อตฺถปริเยสนา, ปริยตฺติสาสนสฺส อตฺถสํวณฺณนาติ อตฺโถ, สกลสฺเสว วา สาสนสฺส อตฺถวิจารณาติ อตฺโถ. ปฏิปตฺติปฏิเวเธปิ หิ เนตฺตินยานุสาเรน อธิคจฺฉนฺตีติ. มหกจฺจาเนนาติ กจฺโจติ ปุราตโน อิสิ, ตสฺส วํสาลงฺการภูโตยํ มหาเถโร ‘‘กจฺจาโน’’ติ วุจฺจติ. มหกจฺจาโนติ ปน ¶ ปูชาวจนํ, ยถา มหาโมคฺคลฺลาโนติ, ‘‘กจฺจายนโคตฺตนิทฺทิฏฺา’’ติปิ ปาโ. อยฺจ คาถา เนตฺตึ สงฺคายนฺเตหิ ปกรณตฺถสงฺคณฺหนวเสน ปิตาติ ทฏฺพฺพา. ยถา จายํ, เอวํ หารวิภงฺควาเร ตํตํหารนิทฺเทสนิคมเน ‘‘เตนาห อายสฺมา’’ติอาทิวจนํ, หาราทิสมุทายภูตายํ เนตฺติยํ พฺยฺชนตฺถสมุทาเย จ สุตฺเต กึ เกน วิจิยตีติ วิจารณายํ อาห – ‘‘หารา พฺยฺชนวิจโย’’ติอาทิ.
ตตฺถ ¶ โสฬสปิ หารา มูลปทนิทฺธารณมนฺตเรน พฺยฺชนมุเขเนว สุตฺตสฺส สํวณฺณนา โหนฺติ, น นยา วิย มูลปทสงฺขาตสภาวธมฺมนิทฺธารณมุเขนาติ เต ‘‘พฺยฺชนวิจโย สุตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตา. อตฺถนยา ปน ยถาวุตฺตอตฺถมุเขเนว สุตฺตสฺส อตฺถสมฺปฏิปตฺติยา โหนฺตีติ อาห – ‘‘นยา ตโย จ สุตฺตตฺโถ’’ติ. อยฺจ วิจารณา ปรโตปิ อาคมิสฺสติ. เกจิ ‘‘นโย จา’’ติ ปนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. อุภยํ ปริคฺคหีตนฺติ หารา นยา จาติ เอตํ อุภยํ สุตฺตสฺส อตฺถนิทฺธารณวเสน ปริสมนฺตโต คหิตํ สพฺพถา สุตฺเต โยชิตํ. วุจฺจติ สุตฺตํ วทติ สํวณฺเณติ. กถํ? ยถาสุตฺตํ สุตฺตานุรูปํ, ยํ สุตฺตํ ยถา สํวณฺเณตพฺพํ, ตถา สํวณฺเณตีติ อตฺโถ. ยํ ยํ สุตฺตนฺติ วา ยถาสุตฺตํ, สพฺพํ สุตฺตนฺติ อตฺโถ. เนตฺตินเยน หิ สํวณฺเณตุํ อสกฺกุเณยฺยํ นาม สุตฺตํ นตฺถีติ.
อิทานิ ยํ วุตฺตํ – ‘‘สาสนวรํ วิทูหิ เยฺย’’นฺติ, ตตฺถ เนตฺติสํวณฺณนาย วิสยภูตํ ปริยตฺติธมฺมเมว ปการนฺตเรน นิยเมตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยา เจวา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ อตฺเถสุ กตปริจฺเฉโท พฺยฺชนปฺปพนฺโธ เทสนา, โย ปาโติ วุจฺจติ. ตทตฺโถ เทสิตํ ตาย เทสนาย ปโพธิตตฺตา. ตทุภยฺจ วิมุตฺตายตนสีเสน ปริจยํ กโรนฺตานํ อนุปาทาปรินิพฺพานปริโยสานานํ สมฺปตฺตีนํ เหตุภาวโต เอกนฺเตน วิฺเยฺยํ, ตทุภยวินิมุตฺตสฺส วา เยฺยสฺส อภาวโต ตเทว ทฺวยํ วิฺเยฺยนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ยา เจว…เป… วิฺเยฺยนฺติ. ตตฺราติ ตสฺมึ วิชานเน สาเธตพฺเพ, นิปฺผาเทตพฺเพ เจตํ ภุมฺมํ. อยมานุปุพฺพีติ อยํ วกฺขมานา อนุปุพฺพิ หารนยานํ อนุกฺกโม, อนุกฺกเมน วกฺขมานา หารนยาติ อตฺโถ. นววิธสุตฺตนฺตปริเยฏฺีติ สุตฺตาทิวเสน นวงฺคสฺส สาสนสฺส ปริเยสนา, อตฺถวิจารณาติ อตฺโถ. สามิอตฺเถ วา เอตํ ปจฺจตฺตํ นววิธสุตฺตนฺตปริเยฏฺิยา อนุปุพฺพีติ. อถ วา อนุปุพฺพีติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถาวุตฺตวิชานเน สาเธตพฺเพ วกฺขมานาย หารนยานุปุพฺพิยา อยํ นววิธสุตฺตนฺตสฺส อตฺถปริเยสนาติ.
เอตฺถาห ¶ – กถํ ปเนตฺถ เคยฺยงฺคาทีนํ สุตฺตภาโว, สุตฺตภาเว จ เตสํ กถํ สาสนสฺส นวงฺคภาโว. ยฺจ สงฺคเหสุ วุจฺจติ ‘‘สคาถกํ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณ’’นฺติ, ตถา จ สติ สุตฺตงฺคเมว น ¶ สิยา. อถาปิ วิสุํ สุตฺตงฺคํ สิยา, มงฺคลสุตฺตาทีนํ (ขุ. ปา. ๕.๑ อาทโย; สุ. นิ. ๒๖๑ อาทโย) สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา, คาถาภาวโต ธมฺมปทาทีนํ วิย, เคยฺยงฺคสงฺคโห วา สิยา, สคาถกตฺตา สคาถาวคฺคสฺส วิย, ตถา อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานนฺติ. วุจฺจเต –
สุตฺตนฺติ สามฺวิธิ, วิเสสวิธโย ปเร;
สนิมิตฺตา นิรุฬฺหตฺตา, สหตาฺเน นาฺโต.
สพฺพสฺสาปิ หิ พุทฺธวจนสฺส สุตฺตนฺติ อยํ สามฺวิธิ. ตถา หิ ‘‘เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺนํ (ปาจิ. ๑๒๔๒), สาวตฺถิยา สุตฺตวิภงฺเค, สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานี’’ติอาทิวจนโต วินยาภิธมฺมปริยตฺติวิเสเสปิ สุตฺตโวหาโร ทิสฺสติ. ตเทกเทเสสุ ปน เคยฺยาทโย วิเสสวิธโย เตน เตน นิมิตฺเตน ปติฏฺิตา. ตถา หิ เคยฺยสฺส สคาถกตฺตํ ตพฺภาวนิมิตฺตํ. โลเกปิ หิ สสิโลกํ สคาถกํ จุณฺณิยคนฺถํ เคยฺย’’นฺติ วทนฺติ. คาถาวิรเห ปน สติ ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส. ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนฺหิ ‘‘พฺยากรณ’’นฺติ วุจฺจติ. พฺยากรณเมว เวยฺยากรณนฺติ. เอวํ สนฺเต สคาถกาทีนมฺปิ ปฺหาวิสฺสชฺชนวเสน ปวตฺตานํ เวยฺยากรณภาโว อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, เคยฺยาทิสฺานํ อโนกาสภาวโต ‘‘คาถาวิรเห สตี’’ติ วิเสสิตตฺตา จ. ตถา หิ ธมฺมปทาทีสุ เกวลํ คาถาพนฺเธสุ สคาถกตฺเตปิ โสมนสฺสาณมยิกคาถายุตฺเตสุ ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิวจนสมฺพนฺเธสุ อพฺภุตธมฺมปฏิสํยุตฺเตสุ จ สุตฺตวิเสเสสุ ยถากฺกมํ คาถาอุทานอิติวุตฺตกอพฺภุตธมฺมสฺา ปติฏฺิตา, ตถา สติปิ คาถาพนฺธภาเว ภควโต อตีตาสุ ชาตีสุ จริยานุภาวปฺปกาสเกสุ ชาตกสฺา. สติปิ ปฺหาวิสฺสชฺชนภาเว สคาถกตฺเต จ เกสุจิ สุตฺตนฺเตสุ เวทสฺส ลภาปนโต เวทลฺลสฺา ปติฏฺิตาติ เอวํ เตน เตน สคาถกตฺตาทินา นิมิตฺเตน เตสุ เตสุ สุตฺตวิเสเสสุ เคยฺยงฺคาทิสฺา ปติฏฺิตาติ วิเสสวิธโย สุตฺตงฺคโต ปเร เคยฺยาทโย.
ยํ ปเนตฺถ เคยฺยงฺคาทินิมิตฺตรหิตํ สุตฺตํ, ตํ สุตฺตงฺคํ วิเสสสฺาปริหาเรน สามฺสฺาย ปวตฺตนโตติ. นนุ จ สคาถกํ ¶ สุตฺตํ เคยฺยํ, นิคฺคาถกํ สุตฺตํ เวยฺยากรณนฺติ สุตฺตงฺคํ น สมฺภวตีติ โจทนา ตทวตฺถา เอวาติ? น ตทวตฺถา, โสธิตตฺตา. โสธิตฺหิ ¶ ปุพฺเพ คาถาวิรเห สติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนภาโว เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตนฺติ. ยฺจ วุตฺตํ – ‘‘คาถาภาวโต มงฺคลสุตฺตาทีนํ สุตฺตงฺคสงฺคโห น สิยา’’ติ, ตมฺปิ น, นิรุฬฺหตฺตา. นิรุฬฺโห หิ มงฺคลสุตฺตาทีสุ สุตฺตภาโว, น หิ ตานิ ธมฺมปทพุทฺธวํสาทโย วิย คาถาภาเวน ปฺาตานิ, กินฺตุ สุตฺตภาเวเนว. เตเนว หิ อฏฺกถายํ ‘‘สุตฺตนามก’’นฺติ นามคฺคหณํ กตํ.
ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สคาถกตฺตา เคยฺยงฺคสงฺคโห วา สิยา’’ติ, ตทปิ นตฺถิ, ยสฺมา สหตาฺเน. สห คาถาหีติ หิ สคาถกํ. สหภาโว จ นาม อตฺถโต อฺเน โหติ, น จ มงฺคลสุตฺตาทีสุ คาถาวินิมุตฺโต โกจิ สุตฺตปฺปเทโส อตฺถิ. โย สห คาถาหีติ วุจฺเจยฺย, น จ สมุทาโย นาม โกจิ อตฺถิ. ยทปิ วุตฺตํ – ‘‘อุภโตวิภงฺคาทีสุ สคาถกปฺปเทสานํ เคยฺยงฺคสงฺคโห สิยา’’ติ, ตทปิ น อฺโต. อฺา เอว หิ ตา คาถา, ชาตกาทิปริยาปนฺนตฺตา. อโต น ตาหิ อุภโตวิภงฺคาทีนํ เคยฺยงฺคภาโวติ เอวํ สุตฺตาทีนํ องฺคานํ อฺมฺสงฺกราภาโว เวทิตพฺโพ. ยสฺมา ปน สพฺพมฺปิ พุทฺธวจนํ ยถาวุตฺตนเยน อตฺถานํ สูจนาทิอตฺเถน สุตฺตนฺตฺเวว วุจฺจติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘นววิธสุตฺตนฺตปริเยฏฺี’’ติ.
สงฺคหวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุทฺเทสวารวณฺณนา
๑. เอวํ ¶ สงฺคหวาเรน สงฺเขปโต ทสฺสิเต หาราทโย อิทานิ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม โสฬส หารา’’ติอาทิเทสนา อารทฺธา. ตตฺถ ตตฺถาติ ยํ วุตฺตํ – ‘‘โสฬสหารา เนตฺตี’’ติ, ตสฺมึ วจเน, ติสฺสํ วา คาถายํ, ยานิ หารนยมูลปทานิ อุทฺธฏานิ, เตสูติ อตฺโถ. กตเมติ ปุจฺฉาวจนํ. ปุจฺฉา จ นาเมสา ปฺจวิธา อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺสํสนฺทนาปุจฺฉา วิมติจฺเฉทนาปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ. ตาสุ อยํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. โสฬสาติ คณนวเสน ปริจฺเฉโท. เตน เนสํ น ตโต อุทฺธํ อโธ จาติ เอตปรมตํ ¶ ทสฺเสติ. สา เจตปรมตา ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. หาราติ คณนวเสน ปริจฺฉินฺนานํ สามฺโต ทสฺสนํ. เทสนา วิจโยติอาทิ สรูปทสฺสนํ.
ตตฺถ เกนฏฺเน หารา? หรียนฺติ เอเตหิ, เอตฺถ วา สุตฺตเคยฺยาทิวิสยา อฺาณสํสยวิปลฺลาสาติ หารา, หรนฺติ วา สยํ ตานิ, หรณมตฺตเมว วาติ หารา ผลูปจาเรน. อถ วา หรียนฺติ โวหรียนฺติ ธมฺมสํวณฺณกธมฺมปฏิคฺคาหเกหิ ธมฺมสฺส ทานคฺคหณวเสนาติ หารา. อถ วา หารา วิยาติ หารา. ยถา หิ อเนกรตนาวลิสมูโห หารสงฺขาโต อตฺตโน อวยวภูตรตนสมฺผสฺเสหิ สมุปฺปชฺชนียมานหิลาทสุโข หุตฺวา ตทุปโภคีชนสรีรสนฺตาปํ นิทาฆปริฬาหุปชนิตํ วูปสเมติ, เอวเมเตปิ นานาวิธปรมตฺถรตนปฺปพนฺธา สํวณฺณนาวิเสสา อตฺตโน อวยวภูตปรมตฺถรตนาธิคเมน สมุปฺปาทิยมานนิพฺพุติสุขา ธมฺมปฏิคฺคาหกชนหทยปริตาปํ กามราคาทิกิเลสเหตุกํ วูปสเมนฺตีติ. อถ วา หารยนฺติ อฺาณาทีนํ หารํ อปคมํ กโรนฺติ อาจิกฺขนฺตีติ วา หารา. อถ วา โสตุชนจิตฺตสฺส หรณโต รมณโต จ หารา นิรุตฺตินเยน, ยถา – ‘‘ภเวสุ วนฺตคมโน ภควา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๔๔; ปารา. อฏฺ. ๑.๑ เวรฺชกณฺฑวณฺณนา). อยํ ตาว หารานํ สาธารณโต อตฺโถ.
อสาธารณโต ปน เทสียติ สํวณฺณียติ เอตาย สุตฺตตฺโถติ เทสนา, เทสนาสหจรณโต วา ¶ เทสนา. นนุ จ อฺเปิ หารา เทสนาสงฺขาตสฺส สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนโต เทสนาสหจาริโนวาติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน หาโร เยภุยฺเยน ยถารุตวเสเนว วิฺายมาโน เทสนาย สห จรตีติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, น ตถา ปเร. น หิ อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณาทิสนฺทสฺสนรหิตา สุตฺตเทสนา อตฺถิ. อสฺสาทาทิสนฺทสฺสนวิภาวนลกฺขโณ จายํ หาโรติ.
วิจิยนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา ปทปฺหาทโย, วิจิติ เอว วา เตสนฺติ วิจโย. ปาฬิยํ ปน วิจินตีติ วิจโยติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต.
ยุตฺตีติ อุปปตฺติสาธนยุตฺติ, อิธ ปน ยุตฺติวิจารณา ยุตฺติ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘รูปภโว รูป’’นฺติ ยถา, ยุตฺติสหจรณโต วา. อิธาปิ เทสนาหาเร วุตฺตนเยน อตฺโถ วิตฺถาเรตพฺโพ.
ปทฏฺานนฺติ ¶ อาสนฺนการณํ, อิธาปิ ปทฏฺานวิจารณาติอาทิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
ลกฺขียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา เอกลกฺขณา ธมฺมา อวุตฺตาปิ เอกวจเนนาติ ลกฺขณํ.
วิยูหียนฺติ วิภาเคน ปิณฺฑียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วาติ พฺยูโห. นิพฺพจนาทีนํ สุตฺเต ทสฺสิยมานานํ จตุนฺนํ พฺยูโหติ จตุพฺยูโห, จตุนฺนํ วา พฺยูโห เอตฺถาติ จตุพฺยูโห.
อาวฏฺฏียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สภาคา วิสภาคา จ ธมฺมา, เตสํ วา อาวฏฺฏนนฺติ อาวฏฺโฏ.
วิภชียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สาธารณาสาธารณานํ สํกิเลสโวทานธมฺมานํ ภูมิโยติ วิภตฺติ, วิภชนํ วา เอเตสํ ภูมิยาติ วิภตฺติ.
ปฏิปกฺขวเสน ปริวตฺตียนฺติ อิมินา, เอตฺถ วา สุตฺเต วุตฺตธมฺมา, ปริวตฺตนํ วา เตสนฺติ ปริวตฺตโน.
วิวิธํ ¶ วจนํ เอกสฺเสวตฺถสฺส วาจกเมตฺถาติ วิวจนํ, วิวจนเมว เววจนํ, วิวิธํ วุจฺจติ เอเตน อตฺโถติ วา วิวจนํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
ปกาเรหิ ปเภทโต วา าปียนฺติ อิมินา, เอตฺถ วา อตฺถาติ ปฺตฺติ.
โอตารียนฺติ อนุปฺปเวสียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สุตฺตาคตา ธมฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทีสูติ โอตรโณ.
โสธียนฺติ สมาธียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สุตฺเต ปทปทตฺถปฺหารมฺภาติ โสธโน.
อธิฏฺียนฺติ อนุปวตฺตียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา สามฺวิเสสภูตา ธมฺมา วินา วิกปฺเปนาติ อธิฏฺาโน.
ปริกโรติ อภิสงฺขโรติ ผลนฺติ ปริกฺขาโร, เหตุ ปจฺจโย จ, ปริกฺขารํ อาจิกฺขตีติ ปริกฺขาโร, หาโร, ปริกฺขารวิสยตฺตา ปริกฺขารสหจรณโต วา ปริกฺขาโร.
สมาโรปียนฺติ เอเตน, เอตฺถ วา ปทฏฺานาทิมุเขน ธมฺมาติ สมาโรปโน. สพฺพตฺถ จ ภาวสาธนวเสนาปิ อตฺโถ สมฺภวตีติ ตสฺสาปิ วเสน โยเชตพฺพํ.
ตสฺสาติ ¶ ยถาวุตฺตสฺส หารุทฺเทสสฺส. อนุคีตีติ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส สุขคฺคหณตฺถํ อนุปจฺฉา คายนคาถา, ตาสุ โอสานคาถาย อตฺถโต อสํกิณฺณาติ ปทตฺเถน สงฺกรรหิตา, เตน ยทิปิ เกจิ หารา อฺมฺํ อวิสิฏฺา วิย ทิสฺสนฺติ, ตถาปิ เตสํ อตฺถโต สงฺกโร นตฺถีติ ทสฺเสติ. โส จ เนสํ อสงฺกโร ลกฺขณนิทฺเทเส สุปากโฏ โหติ. เอเตสฺเจวาติ เอเตสํ โสฬสนฺนํ หารานํ. ยถา อสงฺกโร, ตถา เจว ภวติ. กึ ภวติ? วิตฺถารตยา วิตฺถาเรน. นยวิภตฺติ นเยน อุปาเยน าเยน วิภาโค. เอเตน ตํ เอว อสงฺกิณฺณตํ วิภาเวติ. เกจิ ‘‘วิตฺถารนยา’’ติ ปนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ, อยฺจ คาถา เกสุจิ โปตฺถเกสุ นตฺถิ.
๒. เอวํ หาเร อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ นเย อุทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นยนฺติ สํกิเลเส โวทานานิ จ วิภาคโต าเปนฺตีติ นยา, นียนฺติ วา ตานิ เอเตหิ ¶ , เอตฺถ วาติ นยา, นยนมตฺตเมว วาติ นยา, นียนฺติ วา สยํ ธมฺมกถิเกหิ อุปนียนฺติ สุตฺตสฺส อตฺถปวิจยตฺถนฺติ นยา. อถ วา นยา วิยาติ นยา. ยถา หิ เอกตฺตาทโย นยา สมฺมา ปฏิวิชฺฌิยมานา ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานํ ยถากฺกมํ สมฺพนฺธวิภาคพฺยาปารวิรหานุรูปผลภาวทสฺสเนน อสงฺกรโต สมฺมุติสจฺจปรมตฺถสจฺจานํ สภาวํ ปเวทยนฺตา ปรมตฺถสจฺจปฺปฏิเวธาย สํวตฺตนฺติ, เอวเมเตปิ กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคธมฺมวิภาคทสฺสเนน อวิปรีตสุตฺตตฺถาวโพธาย อภิสมฺภุณนฺตา เวเนยฺยานํ จตุสจฺจปฺปฏิเวธาย สํวตฺตนฺติ. อถ วา ปริยตฺติอตฺถสฺส นยนโต สํกิเลสโต ยมนโต จ นยา นิรุตฺตินเยน.
นนฺทิยาวฏฺโฏติอาทีสุ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส วิย อาวฏฺโฏ เอตสฺสาติ นนฺทิยาวฏฺโฏ, ยถา หิ นนฺทิยาวฏฺโฏ อนฺโติเตน ปธานาวยเวน พหิทฺธา อาวฏฺฏติ, เอวมยมฺปิ นโยติ อตฺโถ. อถ วา นนฺทิยา ตณฺหาย ปโมทสฺส วา อาวฏฺโฏ เอตฺถาติ นนฺทิยาวฏฺโฏ. ตีหิ อวยเวหิ โลภาทีหิ สํกิเลสปกฺเข อโลภาทีหิ จ โวทานปกฺเข ปุกฺขโล โสภโนติ ติปุกฺขโล. อสนฺตาสนชวปรกฺกมาทิวิเสสโยเคน สีโห ภควา, ตสฺส วิกฺกีฬิตํ เทสนาวจีกมฺมภูโต วิหาโรติ กตฺวา วิปลฺลาสตปฺปฏิปกฺขปริทีปนโต สีหสฺส วิกฺกีฬิตํ เอตฺถาติ สีหวิกฺกีฬิโต, ¶ นโย. พลวิเสสโยคทีปนโต วา สีหวิกฺกีฬิตสทิสตฺตา นโย สีหวิกฺกีฬิโต. พลวิเสโส เจตฺถ สทฺธาทิพลํ, ทสพลานิ เอว วา. อตฺถนยตฺตยทิสาภาเวน กุสลาทิธมฺมานํ อาโลจนํ ทิสาโลจนํ. ตถา อาโลจิตานํ เตสํ ธมฺมานํ อตฺถนยตฺตยโยชเน สมานยนโต องฺกุโส วิย องฺกุโส. คาถาสุ ลฺเชติ ปกาเสติ สุตฺตตฺถนฺติ ลฺชโก, นโย จ โส ลฺชโก จาติ นยลฺชโก. คตาติ าตา, มตาติ อตฺโถ. โส เอว วา ปาโ. เสสํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ.
๓. เอวํ นเยปิ อุทฺทิสิตฺวา อิทานิ มูลปทานิ อุทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ กตมานี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ มูลานิ จ ตานิ นยานํ ปฏฺานภาคานฺจ ปติฏฺาภาวโต ปทานิ จ อธิคมูปายภาวโต โกฏฺาสภาวโต จาติ มูลปทานิ. โกสลฺลสมฺภูตฏฺเน, กุจฺฉิตานํ วา ปาปธมฺมานํ สลนโต วิทฺธํสนโต, กุสานํ วา ราคาทีนํ ลวนโต, กุสา วิย วา ลวนโต, กุเสน วา าเณน ลาตพฺพโต ปวตฺเตตพฺพโต กุสลานิ, ตปฺปฏิปกฺขโต อกุสลานีติ ปทตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เอวํ คณนปริจฺเฉทโต ชาติเภทโต จ มูลปทานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สรูปโต ทสฺเสนฺโต สํกิเลสปกฺขํเยว ¶ ปมํ อุทฺทิสติ ‘‘ตณฺหา’’ติอาทินา. ตตฺถ ตสติ ปริตสตีติ ตณฺหา. อวินฺทิยํ วินฺทติ, วินฺทิยํ น วินฺทตีติ อวิชฺชา, วิชฺชาปฏิปกฺขาติ วา อวิชฺชา. ลุพฺภนฺติ เตน, สยํ วา ลุพฺภติ, ลุพฺภนมตฺตเมว วา โสติ โลโภ. โทสโมเหสุปิ เอเสว นโย. อสุเภ ‘‘สุภ’’นฺติ ปวตฺตา สฺา สุภสฺา. สุขสฺาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สงฺคหนฺติ คณนํ. สโมสรณนฺติ สโมโรปนํ.
ปจฺจนีกธมฺเม สเมตีติ สมโถ. อนิจฺจาทีหิ วิวิเธหิ อากาเรหิ ปสฺสตีติ วิปสฺสนา. อโลภาทโย โลภาทิปฏิปกฺขโต เวทิตพฺพา. อสุเภ ‘‘อสุภ’’นฺติ ปวตฺตา สฺา อสุภสฺา, กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ. สฺาสีเสน หิ เทสนา. ทุกฺขสฺาทีสุปิ เอเสว นโย.
อิทํ อุทฺทานนฺติ อิทํ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส วิปฺปกิณฺณภาเวน นสฺสิตุํ อทตฺวา อุทฺธํ ทานํ รกฺขณํ อุทฺทานํ, สงฺคหวจนนฺติ อตฺโถ. ‘‘จตฺตาโร วิปลฺลาสา’’ติปิ ¶ ปาโ. กิเลสภูมีติ สํกิเลสภูมิ สพฺเพสํ อกุสลธมฺมานํ สโมสรณฏฺานตฺตา. กุสลานํ ยานิ ตีณิ มูลานิ. ‘‘กุสลานี’’ติปิ ปนฺติ. สติปฏฺานาติ อสุภสฺาทโย สนฺธายาห. อินฺทฺริยภูมีติ สทฺธาทีนํ วิมุตฺติปริปาจนินฺทฺริยานํ สโมสรณฏฺานตฺตา วุตฺตํ. ยุชฺชนฺตีติ โยชียนฺติ. โขติ ปทปูรเณ, อวธารณตฺเถ วา นิปาโต. เตน เอเต เอวาติ ทสฺเสติ. อฏฺารเสวาติ วา. มูลปทาติ มูลปทานิ, ลิงฺควิปลฺลาโส วา.
อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. นิทฺเทสวารวณฺณนา
๔. เอวํ ¶ อุทฺทิฏฺเ หาราทโย นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตตฺถ สงฺเขปโต’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ อุทฺเทสปาเ. สงฺเขปโต เนตฺติ กิตฺติตาติ สมาสโต เนตฺติปฺปกรณํ กถิตํ. หารนยมูลปทานฺหิ สรูปทสฺสนํ อุทฺเทสปาเน กตนฺติ. เอตฺถ จ หารนยานํ –
สามฺโต วิเสเสน, ปทตฺโถ ลกฺขณํ กโม;
เอตฺตาวตา จ เหตฺวาที, เวทิตพฺพา หิ วิฺุนา.
เตสุ อวิเสสโต วิเสสโต จ หารนยานํ อตฺโถ ทสฺสิโต. ลกฺขณาทีสุ ปน อวิเสสโต สพฺเพปิ หารา นยา จ ยถากฺกมํ พฺยฺชนตฺถมุเขน นวงฺคสฺส สาสนสฺส อตฺถสํวณฺณนลกฺขณา. วิเสสโต ปน ตสฺส ตสฺส หารสฺส นยสฺส จ ลกฺขณํ นิทฺเทเส เอว กถยิสฺสาม. กมาทีนิ จ ยสฺมา เนสํ ลกฺขเณสุ าเตสุ วิฺเยฺยานิ โหนฺติ, ตสฺมา ตานิปิ นิทฺเทสโต ปรโต ปกาสยิสฺสาม.
หารสงฺเขโป
๑. ยา ปน อสฺสาทาทีนวตาติอาทิกา นิทฺเทสคาถา, ตาสุ อสฺสาทาทีนวตาติ อสฺสาโท อาทีนวตาติ ปทวิภาโค. อาทีนวตาติ จ อาทีนโว เอว. เกจิ ‘‘อสฺสาทาทีนวโต’’ติ ปนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. ตตฺถ อสฺสาทียตีติ อสฺสาโท, สุขํ โสมนสฺสฺจ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ¶ อสฺสาโท’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๖๖; สํ. นิ. ๓.๒๖). ยถา เจตํ สุขํ โสมนสฺสํ, เอวํ อิฏฺารมฺมณมฺปิ. วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘โส ตทสฺสาเทติ ตํ นิกาเมตี’’ติ ‘‘รูปํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ, ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๔), ‘‘สํโยชนีเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน’’ติ (สํ. นิ. ๒.๕๓) จ ¶ . อสฺสาเทติ เอตายาติ วา อสฺสาโท, ตณฺหา. ตณฺหาย หิ การณภูตาย ปุคฺคโล สุขมฺปิ สุขารมฺมณมฺปิ อสฺสาเทติ. ยถา จ ตณฺหา, เอวํ วิปลฺลาสาปิ. วิปลฺลาสวเสน หิ สตฺตา อนิฏฺมฺปิ อารมฺมณํ อิฏฺากาเรน อสฺสาเทนฺติ, เอวํ เวทนาย สพฺเพสํ เตภูมกสงฺขารานํ ตณฺหาย วิปลฺลาสานฺจ อสฺสาทวิจาโร เวทิตพฺโพ.
กถํ ปน ทุกฺขาทุกฺขมสุขเวทนานํ อสฺสาทนียตาติ? วิปลฺลาสโต สุขปริยายสพฺภาวโต จ. ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘สุขา โข, อาวุโส วิสาข, เวทนา ิติสุขา วิปริณามทุกฺขา. ทุกฺขา เวทนา ิติทุกฺขา วิปริณามสุขา, อทุกฺขมสุขา เวทนา าณสุขา อฺาณทุกฺขา’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๕). ตตฺถ เวทนาย อฏฺสตปริยายวเสน, เตภูมกสงฺขารานํ นิกฺเขปกณฺฑรูปกณฺฑวเสน, ตณฺหาย สํกิเลสวตฺถุวิภงฺเค นิกฺเขปกณฺเฑ จ ตณฺหานิทฺเทสวเสน, วิปลฺลาสานํ สุขสฺาทิวเสน ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตวเสน จ วิภาโค เวทิตพฺโพ.
อาทีนโว ทุกฺขา เวทนา ติสฺโสปิ วา ทุกฺขตา. อถ วา สพฺเพปิ เตภูมกา สงฺขารา อาทีนโว. อาทีนํ อติวิย กปณํ วาติ ปวตฺตตีติ หิ อาทีนโว, กปณมนุสฺโส, เอวํสภาวา จ เตภูมกา ธมฺมา อนิจฺจตาทิโยเคน. ยโต ตตฺถ อาทีนวานุปสฺสนา อารทฺธวิปสฺสกานํ ยถาภูตนโยติ วุจฺจติ. ตถา จ วุตฺตํ – ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, ปฺจุปาทานกฺขนฺธา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา, อยํ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ อาทีนโว’’ติ. ตสฺมา อาทีนโว ทุกฺขสจฺจนิทฺเทสภูตานํ ชาติยาทีนํ อนิจฺจตาทีนํ ทฺวาจตฺตาลีสาย อาการานฺจ วเสน วิภชิตฺวา นิทฺทิสิตพฺโพ.
นิสฺสรติ เอเตนาติ นิสฺสรณํ, อริยมคฺโค. นิสฺสรตีติ วา นิสฺสรณํ นิพฺพานํ. อุภยมฺปิ สามฺนิทฺเทเสน เอกเสเสน วา ‘‘นิสฺสรณ’’นฺติ ¶ วุตฺตํ. ปิ-สทฺโท ปุริมานํ ปจฺฉิมานฺจ สมฺปิณฺฑนตฺโถ. ตตฺถ อริยมคฺคปกฺเข สติปฏฺานาทีนํ สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยธมฺมานํ กายานุปสฺสนาทีนฺจ ตทนฺโตคธเภทานํ วเสน นิสฺสรณํ วิภชิตฺวา นิทฺทิสิตพฺพํ.
นิพฺพานปกฺเข ปน กิฺจาปิ อสงฺขตาย ธาตุยา นิปฺปริยาเยน วิภาโค นตฺถิ. ปริยาเยน ปน โสปาทิเสสนิรุปาทิเสสเภเทน. ยโต วา ตํ นิสฺสฏํ, เตสํ ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. ๑.๓) ทสฺสิตปฺปเภทานํ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ ทฺวารานํ รูปาทีนํ ฉนฺนํ อารมฺมณานํ ตํตํทฺวารปฺปวตฺตานํ ¶ ฉนฺนํ ฉนฺนํ วิฺาณผสฺสเวทนาสฺาเจตนาตณฺหาวิตกฺกวิจารานํ ปถวีธาตุอาทีนํ ฉนฺนํ ธาตูนํ ทสนฺนํ กสิณายตนานํ อสุภานํ เกสาทีนํ ทฺวตฺตึสาย อาการานํ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ โลกิยานํ อินฺทฺริยานํ กามธาตุอาทีนํ ติสฺสนฺนํ ธาตูนํ กามภวาทีนํ ติณฺณํ ติณฺณํ ภวานํ จตุนฺนํ ฌานานํ อปฺปมฺานํ อารุปฺปานํ ทฺวาทสนฺนํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺคานฺจาติ เอวมาทีนํ สงฺขตธมฺมานํ นิสฺสรณภาเวน จ วิภชิตฺวา นิทฺทิสิตพฺพํ.
ผลนฺติ เทสนาผลํ. กึ ปน ตนฺติ? ยํ เทสนาย นิปฺผาทียติ. นนุ จ นิพฺพานาธิคโม ภควโต เทสนาย นิปฺผาทียติ. นิพฺพานฺจ ‘‘นิสฺสรณ’’นฺติ อิมินา วุตฺตเมวาติ? สจฺจเมตํ, ตฺจ โข ปรมฺปราย. อิธ ปน ปจฺจกฺขโต เทสนาผลํ อธิปฺเปตํ. ตํ ปน สุตมยาณํ. อตฺถธมฺมเวทาทิอริยมคฺคสฺส ปุพฺพภาคปฺปฏิปตฺติภูตา ฉพฺพิสุทฺธิโย. ยฺจ ตสฺมึ ขเณ มคฺคํ อนภิสมฺภุณนฺตสฺส กาลนฺตเร ตทธิคมการณภูตํ สมฺปตฺติภวเหตุ จ สิยา. ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยาติ (สุ. นิ. ๑๑๒๕; กถา. ๒๒๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉา ๑๔๔, โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๘; เนตฺติ. ๕; เปฏโก. ๒๒) อิทํ ผล’’นฺติ, ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารินฺติ อิทํ ผล’’นฺติ (ชา. ๑.๑๐.๑๐๒-๑๐๓; ๑.๑๕.๓๘๕) จ. เอเตน นเยน เทเวสุ จ มานุเสสุ จ อายุวณฺณพลสุขยสปริวารอาธิปเตยฺยสมฺปตฺติโย อุปธิสมฺปตฺติโย จกฺกวตฺติสิรี เทวรชฺชสิรี จตฺตาริ สมฺปตฺติจกฺกานิ สีลสมฺปทา สมาธิสมฺปทา ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิฺา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา สาวกโพธิ ปจฺเจกโพธิ สมฺมาสมฺโพธีติ สพฺพาปิ สมฺปตฺติโย ปฺุสมฺภารเหตุกา ภควโต เทสนาย สาเธตพฺพตาย ผลนฺติ เวทิตพฺพา.
อุปาโยติ ¶ อริยมคฺคปทฏฺานภูตา ปุพฺพภาคปฺปฏิปทา. สา หิ ปุริมา ปุริมา ปจฺฉิมาย ปจฺฉิมาย อธิคมูปายภาวโต ปรมฺปราย มคฺคนิพฺพานาธิคมสฺส จ เหตุภาวโต อุปาโย. ยา จ ปุพฺเพ วุตฺตผลาธิคมสฺส อุปายปฏิปตฺติ. เกจิ ปน ‘‘สห วิปสฺสนาย มคฺโค อุปาโย’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเตน นิสฺสรณนฺติ นิพฺพานเมว วุตฺตํ สิยา. ผลํ วิย อุปาโยปิ ปุพฺพภาโคติ วุตฺตํ สิยา, ยํ ปน วกฺขติ ‘‘สพฺเพ ธมฺมา…เป… วิสุทฺธิยาติ (ธ. ป. ๒๗๙; เถรคา. ๖๗๘) อยํ อุปาโย’’ติ. เอตฺถาปิ ปุพฺพภาคปฺปฏิปทา เอว อุทาหฏาติ สกฺกา วิฺาตุํ. ยสฺมา ปน ‘‘เต ปหาย ตเร โอฆนฺติ อิทํ นิสฺสรณ’’นฺติ อริยมคฺคสฺส นิสฺสรณภาวํ วกฺขติ. อริยมคฺโค หิ โอฆตรณนฺติ.
อาณตฺตีติ ¶ อาณารหสฺส ภควโต เวเนยฺยชนสฺส หิตสิทฺธิยา ‘‘เอวํ ปฏิปชฺชาหี’’ติ วิธานํ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราชาติ (สุ. นิ. ๑๑๒๕; กถา. ๒๒๖; เนตฺติ. ๕; เปฏโก. ๒๒; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉา ๑๔๔, โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๘) อาณตฺตี’’ติ.
โยคีนนฺติ จตุสจฺจกมฺมฏฺานภาวนาย ยุตฺตปฺปยุตฺตานํ เวเนยฺยานํ, อตฺถายาติ วจนเสโส. เทสนาหาโรติ เอเตสํ ยถาวุตฺตานํ อสฺสาทาทีนํ วิภชนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส เทสนาหาโร นามาติ อตฺโถ. เอตฺถาห – กึ ปเนเตสํ อสฺสาทาทีนํ อนวเสสานํ วจนํ เทสนาหาโร, อุทาหุ เอกจฺจานนฺติ? นิรวเสสานํเยว. ยสฺมิฺหิ สุตฺเต อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานิ สรูปโต อาคตานิ, ตตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ยตฺถ ปน เอกเทเสน อาคตานิ, น วา สรูเปน. ตตฺถ อนาคตํ อตฺถวเสน นิทฺธาเรตฺวา หาโร โยเชตพฺโพ. อยฺจ อตฺโถ เทสนาหารวิภงฺเค อาคมิสฺสตีติ อิธ น ปปฺจิโต.
๒. ยํ ปุจฺฉิตนฺติ ยา ปุจฺฉา, วิจิยมานาติ วจนเสโส. วิสฺสชฺชิตํ อนุคีตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตตฺถ วิสฺสชฺชิตนฺติ วิสฺสชฺชนา, สา เอกํสพฺยากรณาทิวเสน จตุพฺพิธํ พฺยากรณํ. จ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน คาถายํ อวุตฺตํ ปทาทึ สงฺคณฺหาติ. ตา ปน ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนา กสฺสาติ อาห ‘‘สุตฺตสฺสา’’ติ. เอเตน สุตฺเต อาคตํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ วิเจตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ยา จ อนุคีติติ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส ยา อนุ ปจฺฉา คีติ อนุคีติ, สงฺคหคาถา, ปุจฺฉาย วา อนุรูปา คีติ. เอเตน ปุพฺพาปรํ ¶ คหิตํ. พฺยากรณสฺส หิ ปุจฺฉานุรูปตา อิธ ปุพฺพาปรํ อธิปฺเปตํ. ยา ‘‘ปุจฺฉานุสนฺธี’’ติ วุจฺจติ. ปุริมํ ‘‘สุตฺตสฺสา’’ติ ปทํ ปุพฺพาเปกฺขนฺติ ปุน ‘‘สุตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ. เตน สุตฺตสฺส นิสฺสยภูเต อสฺสาทาทิเก ปริคฺคณฺหาติ. เอตฺตาวตา วิจยหารสฺส วิสโย นิรวเสเสน ทสฺสิโต โหติ. ตถา จ วกฺขติ วิจยหารวิภงฺเค ‘‘ปทํ วิจินติ…เป… อนุคีตึ วิจินตี’’ติ.
ตตฺถ สุตฺเต สพฺเพสํ ปทานํ อนุปุพฺเพน อตฺถโส พฺยฺชนโส จ วิจโย ปทวิจโย. ‘‘อยํ ปุจฺฉา อทิฏฺโชตนา ทิฏฺสํสนฺทนา วิมติจฺเฉทนา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา สตฺตาธิฏฺานา ธมฺมาธิฏฺานา เอกาธิฏฺานา อเนกาธิฏฺานา สมฺมุติวิสยา ปรมตฺถวิสยา อตีตวิสยา อนาคตวิสยา ปจฺจุปฺปนฺนวิสยา’’ติอาทินา ปุจฺฉาวิจโย เวทิตพฺโพ. ‘‘อิทํ วิสฺสชฺชนํ ¶ เอกํสพฺยากรณํ วิภชฺชพฺยากรณํ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณํ ปนํ สาวเสสํ นิรวเสสํ สอุตฺตรํ อนุตฺตรํ โลกิยํ โลกุตฺตร’’นฺติอาทินา วิสฺสชฺชนวิจโย.
‘‘อยํ ปุจฺฉา อิมินา สเมติ, เอเตน น สเมตี’’ติ ปุจฺฉิตตฺถํ อาเนตฺวา วิจโย ปุพฺเพนาปรํ สํสนฺทิตฺวา จ วิจโย ปุพฺพาปรวิจโย. ‘‘อยํ อนุคีติ วุตฺตตฺถสงฺคหา อวุตฺตตฺถสงฺคหา ตทุภยตฺถสงฺคหา กุสลตฺถสงฺคหา อกุสลตฺถสงฺคหา’’ติอาทินา อนุคีติวิจโย. อสฺสาทาทีสุ สุขเวทนาย ‘‘อิฏฺารมฺมณานุภวนลกฺขณา’’ติอาทินา, ตณฺหาย ‘‘อารมฺมณคฺคหณลกฺขณา’’ติอาทินา, วิปลฺลาสานํ ‘‘วิปรีตคฺคหณลกฺขณา’’ติอาทินา, อวสิฏฺานํ เตภูมกธมฺมานํ ‘‘ยถาสกลกฺขณา’’ติอาทินา สพฺเพสฺจ ทฺวาวีสติยา ติเกสุ ทฺวาจตฺตาลีสาธิเก จ ทุกสเต ลพฺภมานปทวเสน ตํตํอสฺสาทตฺถวิเสสนิทฺธารณํ อสฺสาทวิจโย.
ทุกฺขเวทนาย ‘‘อนิฏฺานุภวนลกฺขณา’’ติอาทินา, ทุกฺขสจฺจานํ ‘‘ปฏิสนฺธิลกฺขณา’’ติอาทินา, อนิจฺจตาทีนํ อาทิอนฺตวนฺตตาย อนิจฺจนฺติกตาย จ ‘‘อนิจฺจา’’ติอาทินา สพฺเพสฺจ โลกิยธมฺมานํ สํกิเลสภาคิยหานภาคิยตาทิวเสน อาทีนววุตฺติยา โอการนิทฺธารเณน อาทีนววิจโย. นิสฺสรณปเท อริยมคฺคสฺส อาคมนโต ¶ กายานุปสฺสนาทิปุพฺพภาคปฺปฏิปทาวิภาควิเสสนิทฺธารณวเสน นิพฺพานสฺส ยถาวุตฺตปริยายวิภาควิเสสนิทฺธารณวเสนาติ เอวํ นิสฺสรณวิจโย. ผลาทีนํ ตํตํสุตฺตเทสนาย สาเธตพฺพผลสฺส ตทุปายสฺส ตตฺถ ตตฺถ สุตฺตวิธิวจนสฺส จ วิภาคนิทฺธารณวเสน วิจโย เวทิตพฺโพ. เอวํ ปทปุจฺฉาวิสฺสชฺชนปุพฺพาปรานุคีตีนํ อสฺสาทาทีนฺจ วิเสสนิทฺธารณวเสเนว วิจยลกฺขโณ ‘‘วิจโย หาโร’’ติ เวทิตพฺโพ.
๓. สพฺเพสนฺติ โสฬสนฺนํ. ภูมีติ พฺยฺชนํ สนฺธายาห. พฺยฺชนฺหิ มูลปทานิ วิย นยานํ หารานํ ภูมิ ปวตฺติฏฺานํ, เตสํ พฺยฺชนวิจารภาวโต. วุตฺตฺหิ – ‘‘หารา พฺยฺชนวิจโย’’ติ, เปฏเกปิ หิ วุตฺตํ – ‘‘ยตฺถ จ สพฺเพ หารา, สมฺปตมานา นยนฺติ สุตฺตตฺถํ. พฺยฺชนวิธิปุถุตฺตา’’ติ. โคจโรติ สุตฺตตฺโถ. สุตฺตสฺส หิ ปทตฺถุทฺธารณมุเขน หารโยชนา. เตสํ พฺยฺชนตฺถานํ. ยุตฺตายุตฺตปริกฺขาติ ยุตฺตสฺส จ อยุตฺตสฺส จ อุปปริกฺขา. ‘‘ยุตฺตายุตฺติปริกฺขา’’ติปิ ปาโ, ยุตฺติอยุตฺตีนํ วิจารณาติ อตฺโถ. กถํ ปน เตสํ ยุตฺตายุตฺตชานนา? จตูหิ มหาปเทเสหิ อวิรุชฺฌเนน. ตตฺถ พฺยฺชนสฺส ตาว สภาวนิรุตฺติภาโว อธิปฺเปตตฺถวาจกภาโว จ ยุตฺตภาโว. อตฺถสฺส ปน สุตฺตวินยธมฺมตาหิ อวิโลมนํ ¶ . อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. หาโร ยุตฺตีติ นิทฺทิฏฺโติ เอวํ สุตฺเต พฺยฺชนตฺถานํ ยุตฺตายุตฺตภาววิภาวนลกฺขโณ ยุตฺติหาโรติ เวทิตพฺโพ.
๔. ธมฺมนฺติ ยํ กิฺจิ สุตฺตาคตํ กุสลาทิธมฺมมาห. ตสฺส ธมฺมสฺสาติ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส กุสลาทิธมฺมสฺส. ยํ ปทฏฺานนฺติ ยํ การณํ, โยนิโสมนสิการาทิ สุตฺเต อาคตํ วา อนาคตํ วา สมฺภวโต นิทฺธาเรตฺวา กเถตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. อิตีติ เอวํ, วุตฺตนเยนาติ อตฺโถ. ยาว สพฺพธมฺมาติ ยตฺตกา ตสฺมึ สุตฺเต อาคตา ธมฺมา, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ยถานุรูปํ ปทฏฺานํ นิทฺธาเรตฺวา กเถตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. อถ วา ยาว สพฺพธมฺมาติ สุตฺตาคตสฺส ธมฺมสฺส ยํ ปทฏฺานํ, ตสฺสปิ ยํ ปทฏฺานนฺติ สมฺภวโต ยาว สพฺพธมฺมา ปทฏฺานวิจารณา กาตพฺพาติ อตฺโถ. เอโส หาโร ปทฏฺาโนติ เอวํ สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺานภูตา ธมฺมา เตสฺจ ปทฏฺานภูตาติ สมฺภวโต ปทฏฺานภูตธมฺมนิทฺธารณลกฺขโณ ปทฏฺาโน นาม หาโรติ อตฺโถ.
๕. วุตฺตมฺหิ ¶ เอกธมฺเมติ กุสลาทีสุ ขนฺธาทีสุ วา ยสฺมึ กิสฺมิฺจิ เอกธมฺเม, สุตฺเต สรูปโต นิทฺธารณวเสน วา กถิเต. เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เกจีติ เย เกจิ ธมฺมา กุสลาทิภาเวน รูปกฺขนฺธาทิภาเวน วา เตน ธมฺเมน สมานลกฺขณา. วุตฺตา ภวนฺติ สพฺเพติ เต สพฺเพปิ กุสลาทิสภาวา, ขนฺธาทิสภาวา วา ธมฺมา สุตฺเต อวุตฺตาปิ ตาย สมานลกฺขณตาย วุตฺตา ภวนฺติ อาเนตฺวา สํวณฺณนาวเสนาติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ จ เอกลกฺขณาติ สมานลกฺขณา วุตฺตา. เตน สหจาริตา สมานกิจฺจตา สมานเหตุตา สมานผลตา สมานารมฺมณตาติ เอวมาทีหิ อวุตฺตานมฺปิ วุตฺตานํ วิย นิทฺธารณํ เวทิตพฺพํ. โส หาโร ลกฺขโณ นามาติ เอวํ สุตฺเต อนาคเตปิ ธมฺเม วุตฺตปฺปกาเรน อาคเต วิย นิทฺธาเรตฺวา ยา สํวณฺณนา, โส ลกฺขโณ นาม หาโรติ อตฺโถ.
๖. เนรุตฺตนฺติ นิรุตฺตํ, ปทนิพฺพจนนฺติ อตฺโถ. อธิปฺปาโยติ พุทฺธานํ สาวกานํ วา ตสฺส สุตฺตสฺส เทสกานํ อธิปฺปาโย. พฺยฺชนนฺติ พฺยฺชเนน, กรเณ หิ เอตํ ปจฺจตฺตํ. กามฺจ สพฺเพ หารา พฺยฺชนวิจยา, อยํ ปน วิเสสโต พฺยฺชนทฺวาเรเนว อตฺถปริเยสนาติ กตฺวา ‘‘พฺยฺชน’’นฺติ วุตฺตํ. ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘พฺยฺชเนน สุตฺตสฺส เนรุตฺตฺจ อธิปฺปาโย จ นิทานฺจ ปุพฺพาปรานุสนฺธิ จ คเวสิตพฺพา’’ติ. อถาติ ปทปูรณมตฺตํ. เทสนานิทานนฺติ นิททาติ ผลนฺติ นิทานํ, การณํ, เยน การเณน เทสนา ปวตฺตา, ตํ เทสนาย ปวตฺตินิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. ปุพฺพาปรานุสนฺธีติ ปุพฺเพน จ อปเรน จ อนุสนฺธิ. ‘‘ปุพฺพาปเรน สนฺธี’’ติปิ ¶ ปาโ, สุตฺตสฺส ปุพฺพภาเคน อปรภาคํ สํสนฺทิตฺวา กถนนฺติ อตฺโถ. สงฺคีติวเสน วา ปุพฺพาปรภูเตหิ สุตฺตนฺตเรหิ สํวณฺณิยมานสฺส สุตฺตสฺส สํสนฺทนํ ปุพฺพาปรานุสนฺธิ. ยฺจ ปุพฺพปเทน ปรปทสฺส สมฺพนฺธนํ, อยมฺปิ ปุพฺพาปรานุสนฺธิ. เอโส หาโร จตุพฺยูโหติ เอวํ นิพฺพจนาธิปฺปายาทีนํ จตุนฺนํ วิภาวนลกฺขโณ จตุพฺยูโห หาโร นามาติ อตฺโถ.
๗. เอกมฺหิ ปทฏฺาเนติ เอกสฺมึ อารมฺภธาตุอาทิเก ปรกฺกมธาตุอาทีนํ ปทฏฺานภูเต ธมฺเม เทสนารุฬฺเห สติ. ปริเยสติ เสสกํ ปทฏฺานนฺติ ตสฺส วิสภาคตาย อคฺคหเณน วา เสสกํ ปมาทาทีนํ อาสนฺนการณตฺตา ปทฏฺานภูตํ โกสชฺชาทิกํ ธมฺมนฺตรํ ปริเยสติ ปฺาย คเวสติ, ปริเยสิตฺวา จ สํวณฺณนาย โยเชนฺโต เทสนํ ¶ อาวฏฺฏติ ปฏิปกฺเขติ วีริยารมฺภาทิมุเขน อารทฺธสุตฺตํ วุตฺตนเยน ปมาทาทิวเสน นิทฺทิสนฺโต เทสนํ ปฏิปกฺขโต อาวฏฺเฏติ นาม. อาวฏฺโฏ นาม โส หาโรติ เทสนาย คหิตธมฺมานํ สภาควิสภาคธมฺมวเสน อาวฏฺฏนลกฺขโณ อาวฏฺโฏ หาโร นามาติ อตฺโถ.
๘. ธมฺมนฺติ สภาวธมฺมํ, ตํ กุสลาทิวเสน อเนกวิธํ. ปทฏฺานนฺติ ยสฺมึ ปติฏฺิเต อุตฺตริ คุณวิเสเส อธิคจฺฉติ, ตํ วิเสสาธิคมนการณํ. ภูมินฺติ ปุถุชฺชนภูมิ ทสฺสนภูมีติ เอวมาทิกํ ภูมึ. วิภชฺชเตติ วิภาเคน กเถติ. สาธารเณติ ทสฺสนปหาตพฺพาทินามวเสน วา ปุถุชฺชนโสตาปนฺนาทิวตฺถุวเสน วา สาธารเณ อวิสิฏฺเ สมาเนติ อตฺโถ. วุตฺตวิปริยาเยน อสาธารณา เวทิตพฺพา. เนยฺโย วิภตฺตีติ ยถาวุตฺตธมฺมาทีนํ วิภชโน อยํ หาโร วิภตฺตีติ าตพฺโพติ อตฺโถ. ตสฺมา สํกิเลสธมฺเม โวทานธมฺเม จ สาธารณาสาธารณโต ปทฏฺานโต ภูมิโต จ วิภชนลกฺขโณ ‘‘วิภตฺติหาโร’’ติ ทฏฺพฺพํ.
๙. นิทฺทิฏฺเติ กถิเต สุตฺเต อาคเต, สํวณฺณิเต วา. ภาวิเตติ ยถา อุปฺปนฺนสทิสา อุปฺปนฺนาติ วุจฺจนฺติ, เอวํ ภาวิตสทิเส ภาเวตพฺเพติ อตฺโถ. ปหีเนติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ปริวตฺตติ ปฏิปกฺเขติ วุตฺตานํ ธมฺมานํ เย ปฏิปกฺขา, เตสํ วเสน ปริวตฺเตตีติ อตฺโถ. เอวํ นิทฺทิฏฺานํ ธมฺมานํ ปฏิปกฺขโต ปริวตฺตนลกฺขโณ ‘‘ปริวตฺตโน หาโร’’ติ เวทิตพฺโพ.
๑๐. วิวิธานิ เอกสฺมึเยว อตฺเถ วจนานิ วิวจนานิ, วิวจนานิ เอว เววจนานิ, ปริยายสทฺทาติ อตฺโถ. ตานิ เววจนานิ. พหูนีติ อเนกานิ. ตุ-สทฺโท อวธารเณ. เตน พหู เอว ปริยายสทฺทา เววจนหารโยชนายํ กเถตพฺพา, น กติปยาติ ทสฺเสติ ¶ . สุตฺเต วุตฺตานีติ นววิธสุตฺตนฺตสงฺขาเต เตปิฏเก พุทฺธวจเน ภาสิตานิ. เอตฺถาปิ ตุ-สทฺทสฺส อตฺโถ อาเนตฺวา โยเชตพฺโพ, เตน ปาฬิยํ อาคตานิเยว เววจนานิ คเหตพฺพานีติ วุตฺตํ โหติ. เอกธมฺมสฺสาติ เอกสฺส ปทตฺถสฺส. โย ชานาติ สุตฺตวิทูติ ยถา ‘‘สปฺปิสฺส ชานาหี’’ติ วุตฺเต ‘‘สปฺปินา วิจาเรหิ, สปฺปึ เทหิ, เทถา’’ติ วา อาณาเปตีติ อตฺโถ, เอวํ โย สุตฺตโกวิโท ธมฺมกถิโก เอกสฺส ¶ อตฺถสฺส พหูปิ ปริยายสทฺเท วิจาเรติ วิภาเวติ โยเชตีติ อตฺโถ. เววจโน นาม โส หาโรติ ตสฺส อตฺถสฺส วุตฺตปฺปการปริยายสทฺทโยชนาลกฺขโณ เววจนหาโร นาม. ตสฺมา เอกสฺมึ อตฺเถ อเนกปริยายสทฺทโยชนาลกฺขโณ ‘‘เววจนหาโร’’ติ เวทิตพฺพํ.
๑๑. ธมฺมนฺติ ขนฺธาทิธมฺมํ. ปฺตฺตีหีติ ปฺาปเนหิ ปกาเรหิ าปเนหิ, อสงฺกรโต วา ปเนหิ. วิวิธาหีติ นิกฺเขปปฺปภวาทิวเสน อเนกวิธาหิ. โส อากาโรติ โย เอกสฺเสวตฺถสฺส นิกฺเขปปฺปภวปฺตฺติอาทิวเสน อเนกาหิ ปฺตฺตีหิ ปฺาปนากาโร. เยฺโย ปฺตฺติ นาม หาโรติ ปฺตฺติหาโร นามาติ าตพฺโพ. ตสฺมา เอเกกสฺส ธมฺมสฺส อเนกาหิ ปฺตฺตีหิ ปฺาเปตพฺพาการวิภาวนลกฺขโณ ‘‘ปฺตฺติหาโร’’ติ เวทิตพฺพํ.
๑๒. ปฏิจฺจุปฺปาโทติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท. อินฺทฺริยขนฺธาติ อินฺทฺริยานิ จ ขนฺธา จ. ธาตุอายตนาติ ธาตุโย จ อายตนานิ จ. เอเตหีติ โย ทฺวาทสปทิโก ปจฺจยากาโร ยานิ จ ทฺวาวีสตินฺทฺริยานิ เย จ ปฺจกฺขนฺธา ยา จ อฏฺารส ธาตุโย ยานิ จ ทฺวาทสายตนานิ, เอเตหิ สุตฺเต อาคตปทตฺถมุเขน นิทฺธาริยมาเนหิ. โอตรติ โยติ โย สํวณฺณนานโย โอคาหติ, ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิเก อนุปวิสตีติ อตฺโถ. โอตรโณ นาม โส หาโรติ โย ยถาวุตฺโต สํวณฺณนาวิเสโส, โส โอตรณหาโร นาม. จ-สทฺเทน เจตฺถ สฺุตมุขาทีนํ คาถายํ อวุตฺตานมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. เอวํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิมุเขหิ สุตฺตตฺถสฺส โอตรณลกฺขโณ โอตรโณ หาโร นามาติ เวทิตพฺพํ.
๑๓. วิสฺสชฺชิตมฺหีติ พุทฺธาทีหิ พฺยากเต. ปฺเหติ าตุํ อิจฺฉิเต อตฺเถ. คาถายนฺติ คาถารุฬฺเห. อิทฺจ ปุจฺฉนฺตา เยภุยฺเยน คาถาพนฺธวเสน ปุจฺฉนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ. ยมารพฺภาติ สา ปน คาถา ยํ อตฺถํ อารพฺภ อธิกิจฺจ ปุจฺฉิตา, ตสฺส อตฺถสฺส. สุทฺธาสุทฺธปริกฺขาติ ปทํ โสธิตํ, อารมฺโภ น โสธิโต, ปทฺจ โสธิตํ อารมฺโภ จ โสธิโตติ เอวํ ปทาทีนํ โสธิตาโสธิตภาววิจาโร ¶ . หาโร โส โสธโน นามาติ ยถาวุตฺตวิจาโร โสธโน หาโร นาม. เอวํ สุตฺเต ปทปทตฺถปฺหารมฺภานํ โสธนลกฺขโณ ‘‘โสธโน หาโร’’ติ เวทิตพฺพํ.
๑๔. เอกตฺตตายาติ ¶ เอกสฺส ภาโว เอกตฺตํ, เอกตฺตเมว เอกตฺตตา, ตาย เอกตฺตตาย. เอก-สทฺโท เจตฺถ สมานสทฺทปริยาโย, ตสฺมา สามฺเนาติ อตฺโถ. วิสิฏฺา มตฺตา วิมตฺตา, วิมตฺตาว เวมตฺตํ, ตสฺส ภาโว เวมตฺตตา, ตาย เวมตฺตตาย, วิเสเสนาติ อตฺโถ. เต น วิกปฺปยิตพฺพาติ เย ธมฺมา ‘‘ทุกฺขํ สมุทโย’’ติอาทินา สามฺเน, ‘‘ชาติ ชรา กามตณฺหา ภวตณฺหา’’ติอาทินา วิเสเสน จ สุตฺเต เทสิตา, เต ‘‘กิเมตฺถ สามฺํ, โก วา วิเสโส’’ติ เอวํ สามฺวิเสสวิกปฺปนวเสน น วิกปฺปยิตพฺพา. กสฺมา? สามฺวิเสสกปฺปนาย โวหารภาเวน อนวฏฺานโต กาลทิสาวิเสสาทีนํ วิย อเปกฺขาสิทฺธิโต จ. ยถา หิ ‘‘อชฺช หิยฺโย สฺเว’’ติ วุจฺจมานา กาลวิเสสา อนวฏฺิตสภาวา ‘‘ปุริมา ทิสา ปจฺฉิมา ทิสา’’ติ วุจฺจมานา ทิสาวิเสสา จ, เอวํ สามฺวิเสสาปิ. ตถา หิ ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ วุจฺจมานํ ชาติอาทิอเปกฺขาย สามฺมฺปิ สมานํ สจฺจาเปกฺขาย วิเสโส โหติ. เอส นโย สมุทยาทีสุปิ. เอโส หาโร อธิฏฺาโนติ เอวํ สุตฺตาคตานํ ธมฺมานํ อวิกปฺปนวเสน สามฺวิเสสนิทฺธารณลกฺขโณ อธิฏฺาโน หาโร นามาติ อตฺโถ.
๑๕. เย ธมฺมาติ เย อวิชฺชาทิกา ปจฺจยธมฺมา. ยํ ธมฺมนฺติ ยํ สงฺขาราทิกํ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมํ. ชนยนฺตีติ นิพฺพตฺเตนฺติ. ปจฺจยาติ สหชาตปจฺจยภาเวน. ปรมฺปรโตติ ปรมฺปรปจฺจยภาเวน, อนุรูปสนฺตานฆฏนวเสน ปจฺจโย หุตฺวาติ อตฺโถ. อุปนิสฺสยโกฏิ หิ อิธาธิปฺเปตา. ปุริมสฺมึ อวสิฏฺโ ปจฺจยภาโว. เหตุมวกฑฺฒยิตฺวาติ ตํ ยถาวุตฺตปจฺจยสงฺขาตํ ชนกาทิเภทภินฺนํ เหตุํ อากฑฺฒิตฺวา สุตฺตโต นิทฺธาเรตฺวา โย สํวณฺณนาสงฺขาโต, เอโส หาโร ปริกฺขาโรติ เอวํ สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปริกฺขารสงฺขาเต เหตุปจฺจเย นิทฺธาเรตฺวา สํวณฺณนลกฺขโณ ปริกฺขาโร หาโรติ อตฺโถ.
๑๖. เย ธมฺมาติ เย สีลาทิธมฺมา. ยํมูลาติ เยสํ สมาธิอาทีนํ มูลภูตา, เต เตสํ สมาธิอาทีนํ ปทฏฺานภาเวน สมาโรปยิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. เย เจกตฺถา ปกาสิตา มุนินาติ เย จ ราควิราคาเจโตวิมุตฺติเสกฺขผลกามธาตุสมติกฺกมนาทิสทฺทา อนาคามิผลตฺถตาย เอกตฺถา พุทฺธมุนินา ปริทีปิตา, เต อฺมฺเววจนภาเวน สมาโรปยิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. สมาโรปนฺเจตฺถ สุตฺเต ยถารุตวเสน ¶ นิทฺธารณวเสน วา คยฺหมานสฺส สิกฺขตฺตยสงฺขาตสฺส ¶ สีลาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส ปริยายนฺตรวิภาวนมุเขน ภาวนาปาริปูริกถนํ, ภาวนาปาริปูรี จ ปหาตพฺพสฺส ปหาเนนาติ ปหานสมาโรปนาปิ อตฺถโต ทสฺสิตา เอว โหติ. เอส สมาโรปโน หาโรติ เอส สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปทฏฺานเววจนภาวนาปหานสมาโรปนวิจารณลกฺขโณ สมาโรปโน นาม หาโรติ อตฺโถ.
นยสงฺเขโป
๑๗. เอวํ คาถาพนฺธวเสน โสฬสปิ หาเร นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ นเย นิทฺทิสิตุํ ‘‘ตณฺหฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตณฺหฺจ อวิชฺชมฺปิ จาติ สุตฺเต อาคตํ อตฺถโต นิทฺธารณวเสน วา คหิตํ ตณฺหํ อวิชฺชฺจ โย เนตีติ สมฺพนฺโธ. โย สํวณฺณนาวิเสโส ตํ เนติ สํกิเลสปกฺขํ ปาเปติ สํกิเลสวเสน สุตฺตตฺถํ โยเชตีติ อธิปฺปาโย. สมเถนาติ สมาธินา. วิปสฺสนายาติ ปฺาย, โย เนติ โวทานปกฺขํ ปาเปติ, ตถา สุตฺตตฺถํ โยเชตีติ อธิปฺปาโย. สจฺเจหิ โยชยิตฺวาติ นยนฺโต จ ตณฺหา จ อวิชฺชา จ ภวมูลกตฺตา สมุทยสจฺจํ, อวเสสา เตภูมกธมฺมา ทุกฺขสจฺจํ, สมถวิปสฺสนา มคฺคสจฺจํ, เตน ปตฺตพฺพา อสงฺขตธาตุ นิโรธสจฺจนฺติ เอวํ อิเมหิ จตูหิ สจฺเจหิ โยเชตฺวา. อยํ นโย นนฺทิยาวฏฺโฏติ โย ตณฺหาวิชฺชาหิ สํกิเลสปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส สมถวิปสฺสนาหิ โวทานปกฺขสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส, อยํ นนฺทิยาวฏฺโฏ นโย นามาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ นยสฺส ภูมิ คาถายํ ‘‘นโย’’ติ วุตฺตา, ตสฺมา สํวณฺณนาวิเสโสติ วุตฺตํ. น หิ อตฺถนโย สํวณฺณนา, จตุสจฺจปฏิเวธสฺส อนุรูโป ปุพฺพภาเค อนุคาหณนโย อตฺถนโย. ตสฺส ปน ยา อุคฺฆฏิตฺุอาทีนํ วเสน ตณฺหาทิมุเขน นยภูมิรจนา, ตตฺถ นยโวหาโร.
๑๘. อกุสเลติ ทฺวาทสจิตฺตุปฺปาทสงฺคหิเต สพฺเพปิ อกุสเล ธมฺเม. สมูเลหีติ อตฺตโน มูเลหิ, โลภโทสโมเหหีติ อตฺโถ. กุสเลติ สพฺเพปิ จตุภูมเก กุสเล ธมฺเม. กุสลมูเลหีติ กุสเลหิ อโลภาทิมูเลหิ โย เนติ. นยนฺโต จ กุสลากุสลํ มายามรีจิอาทโย วิย อภูตํ น โหตีติ ภูตํ. ปฏฆฏาทโย ¶ วิย น สมฺมุติสจฺจมตฺตนฺติ ตถํ. อกุสลสฺส อิฏฺวิปากตาภาวโต กุสลสฺส จ อนิฏฺวิปากตาภาวโต วิปาเก สติ อวิสํวาทกตฺตา อวิตถํ เนติ. เอวเมเตสํ ติณฺณมฺปิ ปทานํ กุสลากุสลวิเสสนตา ทฏฺพฺพา. อถ วา อกุสลมูเลหิ อกุสลานิ กุสลมูเลหิ จ กุสลานิ นยนฺโต อยํ นโย ภูตํ ตถํ อวิตถํ เนติ, จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตีติ อตฺโถ. ทุกฺขาทีนิ หิ พาธกาทิภาวโต ¶ อฺถาภาวาภาเวน ภูตานิ, สจฺจสภาวตฺตา ตถานิ, อวิสํวาทนโต อวิตถานิ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ตถานิ อวิตถานิ อนฺถานี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๙๐). ติปุกฺขลํ ตํ นยํ อาหูติ โย อกุสลมูเลหิ สํกิเลสปกฺขสฺส กุสลมูเลหิ โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺส จตุสจฺจโยชนมุเขน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส, ตํ ติปุกฺขลํ นยนฺติ วทนฺตีติ อตฺโถ.
๑๙. วิปลฺลาเสหีติ อสุเภ สุภนฺติอาทินยปฺปวตฺเตหิ จตูหิ วิปลฺลาเสหิ. กิเลเสติ กิลิสฺสนฺติ วิพาธิยนฺตีติ กิเลสา, สํกิลิฏฺธมฺมา, สํกิเลสปกฺขนฺติ อตฺโถ. เกจิ ‘‘สํกิเลเส’’ติปิ ปนฺติ, กิเลสสหิเตติ อตฺโถ. อินฺทฺริเยหีติ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ. สทฺธมฺเมติ ปฏิปตฺติปฏิเวธสทฺธมฺเม, โวทานปกฺขนฺติ อตฺโถ. เอตํ นยนฺติ โย สุภสฺาทีหิ วิปลฺลาเสหิ สกลสฺส สํกิเลสปกฺขสฺส สทฺธินฺทฺริยาทีหิ โวทานปกฺขสฺส จตุสจฺจโยชนวเสน นยนลกฺขโณ สํวณฺณนาวิเสโส, เอตํ นยํ นยวิทู สทฺธมฺมนยโกวิทา, อตฺถนยกุสลา เอว วา สีหวิกฺกีฬิตํ นยนฺติ วทนฺตีติ อตฺโถ.
๒๐. เวยฺยากรเณสูติ ตสฺส ตสฺส อตฺถนยสฺส โยชนตฺถํ กเตสุ สุตฺตสฺส อตฺถวิสฺสชฺชเนสูติ อตฺโถ. เตเนวาห ‘‘ตหึ ตหิ’’นฺติ. กุสลากุสลาติ โวทานิยา สํกิเลสิกา จ ตสฺส ตสฺส นยสฺส ทิสาภูตธมฺมา. วุตฺตาติ สุตฺตโต นิทฺธาเรตฺวา กถิตา. มนสา โวโลกยเตติ เต ยถาวุตฺตธมฺเม จิตฺเตเนว ‘‘อยํ ปมา ทิสา อยํ ทุติยา ทิสา’’ติอาทินา ตสฺส ตสฺส นยสฺส ทิสาภาเวน อุปปริกฺขติ, วิจาเรตีติ อตฺโถ. ‘‘โอโลกยเต เต อพหี’’ติปิ ¶ ปาโ. ตตฺถ เตติ เต ยถาวุตฺตธมฺเม. อพหีติ อพฺภนฺตรํ, จิตฺเต เอวาติ อตฺโถ. ตํ ขุ ทิสาโลจนํ อาหูติ โอโลกยเตติ เอตฺถ ยเทตํ โอโลกนํ, ตํ ทิสาโลจนํ นาม นยํ วทนฺติ. ขุ-ติ จ นิปาโต อวธารเณ. เตน โอโลกนเมว อยํ นโย, น โกจิ อตฺถวิเสโสติ ทสฺเสติ.
๒๑. โอโลเกตฺวาติ ปมาทิทิสาภาเวน อุปปริกฺขิตฺวา. ทิสาโลจเนนาติ ทิสาโลจนนเยน กรณภูเตน. เยน หิ วิธินา ตสฺส ตสฺส อตฺถนยสฺส โยชนาย ทิสา โอโลกียนฺติ, โส วิธิ ทิสาโลจนนฺติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อุกฺขิปิยาติ อุทฺธริตฺวา, ทิสาภูตธมฺเม สุตฺตโต นิทฺธาเรตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘อุกฺขิปิย โย สมาเนตี’’ติปิ ปนฺติ, ตสฺสตฺโถ – ‘‘โย เตสํ ทิสาภูตธมฺมานํ สมานยนํ กโรตี’’ติ. ยนฺติ วา กิริยาปรามสนํ ¶ . สมาเนตีติ สมํ, สมฺมา วา อาเนติ ตสฺส ตสฺส นยสฺส โยชนาวเสน. เก ปน อาเนติ? สพฺเพ กุสลากุสเล ตํตํนยทิสาภูเต. อยํ นโยติ สมาเนตีติ เอตฺถ ยเทตํ ตํตํนยทิสาภูตธมฺมานํ สมานยนํ, อยํ องฺกุโส นาม นโยติ อตฺโถ. เอตฺจ ทฺวยํ ‘‘โวหารนโย, กมฺมนโย’’ติ จ วุจฺจติ.
๒๒. เอวํ หาเร นเย จ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ เนสํ โยชนกฺกมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โสฬส หารา ปม’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปมํ โสฬส หารา ‘‘โยเชตพฺพา’’ติ วจนเสโส. หารสํวณฺณนา ปมํ กาตพฺพา พฺยฺชนปริเยฏฺิภาวโตติ อธิปฺปาโย. ทิสโลจนโตติ ทิสาโลจเนน, อยเมว วา ปาโ. องฺกุเสน หีติ หิ-สทฺโท นิปาตมตฺตํ. เสสํ อุตฺตานเมว.
ทฺวาทสปทํ
๒๓. อิทานิ เยสํ พฺยฺชนปทานํ อตฺถปทานฺจ วเสน ทฺวาทส ปทานิ สุตฺตนฺติ วุตฺตํ, ตานิ ปทานิ นิทฺทิสิตุํ ‘‘อกฺขรํ ปท’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อปริโยสิเต ปเท วณฺโณ อกฺขรํ ปริยายวเสน อกฺขรณโต อสฺจรณโต. น หิ วณฺณสฺส ปริยาโย วิชฺชติ, อถ วณฺโณติ เกนฏฺเน วณฺโณ? อตฺถสํวณฺณนฏฺเน. วณฺโณ เอว หิ อิตฺตรขณตาย อปราปรภาเวน ปวตฺโต ปทาทิภาเวน คยฺหมาโน ยถาสมฺพนฺธํ ตํ ตํ อตฺถํ วทติ ¶ . เอกกฺขรํ วา ปทํ อกฺขรํ, เกจิ ปน ‘‘มนสา เทสนาวาจาย อกฺขรณโต อกฺขร’’นฺติ วทนฺติ.
ปทนฺติ ปชฺชติ อตฺโถ เอเตนาติ ปทํ, ตํ นามปทํ อาขฺยาตปทํ อุปสคฺคปทํ นิปาตปทนฺติ จตุพฺพิธํ. ตตฺถ ‘‘ผสฺโส เวทนา จิตฺต’’นฺติ เอวมาทิกํ สตฺวปฺปธานํ นามปทํ. ‘‘ผุสติ เวทยติ วิชานาตี’’ติ เอวมาทิกํ กิริยาปธานํ อาขฺยาตปทํ. กิริยาวิเสสคฺคหณนิมิตฺตํ ‘‘ป’’ อิติ เอวมาทิกํ อุปสคฺคปทํ. กิริยาย สตฺวสฺส จ สรูปวิเสสปฺปกาสนเหตุภูตํ ‘‘เอว’’นฺติ เอวมาทิกํ นิปาตปทํ.
พฺยฺชนนฺติ สงฺเขปโต วุตฺตํ ปทาภิหิตํ อตฺถํ พฺยฺชยตีติ พฺยฺชนํ, วากฺยํ. ตํ ปน อตฺถโต ปทสมุทาโยติ ทฏฺพฺพํ. ปทมตฺตสวเนปิ หิ อธิการาทิวเสน ลพฺภมาเนหิ ปทนฺตเรหิ อนุสนฺธานํ กตฺวาว อตฺถสมฺปฏิปตฺติ โหตีติ วากฺยเมว อตฺถํ พฺยฺชยติ. นิรุตฺตีติ อาการาภิหิตํ นิพฺพจนํ นิรุตฺติ.
นิทฺเทโสติ ¶ นิพฺพจนวิตฺถาโร นิรวเสสเทสนตฺตา นิทฺเทโส. ปเทหิ วากฺยสฺส วิภาโค อากาโร. ยทิ เอวํ ปทโต อาการสฺส โก วิเสโสติ? อปริโยสิเต วากฺเย อวิภชฺชมาเน วา ตทวยโว ปทํ. อุจฺจารณวเสน ปริโยสิเต วากฺเย วิภชฺชมาเน วา ตทวยโว อากาโรติ อยเมเตสํ วิเสโส. ฉฏฺํ วจนํ ฉฏฺวจนํ. อากาโร ฉฏฺวจนํ เอตสฺสาติ อาการฉฏฺวจนํ, พฺยฺชนปทํ. เอตฺถ จ พฺยฺชนนฺติ อิมสฺส ปทสฺส อนนฺตรํ วตฺตพฺพํ อาการปทํ นิทฺเทสปทานนฺตรํ วทนฺเตน ‘‘อาการฉฏฺวจน’’นฺติ วุตฺตํ, ปทานุปุพฺพิกํ ปน อิจฺฉนฺเตหิ ตํ พฺยฺชนปทานนฺตรเมว กาตพฺพํ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อปริมาณา พฺยฺชนา อปริมาณา อาการาติ, พฺยฺชเนหิ วิวรติ อากาเรหิ วิภชตี’’ติ จ. เกจิ ปน ‘‘อาการปทพฺยฺชนนิรุตฺติโย จ นิทฺเทโส’’ติ ปนฺติ. เอตฺตาว พฺยฺชนํ สพฺพนฺติ ยานิมานิ อกฺขราทีนิ นิทฺทิฏฺานิ, เอตฺตกเมว สพฺพํ พฺยฺชนํ, เอเตหิ อสงฺคหิตํ พฺยฺชนํ นาม นตฺถีติ อตฺโถ.
๒๔. สงฺกาสนาติ สํขิตฺเตน กาสนา. ปกาสนาติ ปมํ กาสนา, กาสียติ ทีปียตีติ อตฺโถ. อิมินา หิ อตฺถปททฺวเยน อกฺขรปเทหิ วิภาวิยมาโน อตฺถากาโร คหิโต. ยสฺมา อกฺขเรหิ สุยฺยมาเนหิ สุณนฺตานํ วิเสสวิธานสฺส กตตฺตา ปทปริโยสาเน ¶ ปทตฺถสมฺปฏิปตฺติ โหติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสติ ปเทหิ ปกาเสตีติ, อกฺขเรหิ ปเทหิ จ อุคฺฆาเฏตี’’ติ จ.
วิวรณาติ วิตฺถารณา. วิภชนา จ อุตฺตานีกมฺมฺจ ปฺตฺติ จ วิภชนุตฺตานีกมฺมปฺตฺติ. ตตฺถ วิภชนาติ วิภาคกรณํ, อุภเยนาปิ นิทฺทิสนมาห. อิธ ปุริมนเยเนว พฺยฺชนากาเรหิ นิทฺทิสิยมาโน อตฺถากาโร ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺพํ. อุตฺตานีกมฺมํ ปากฏกรณํ. ปกาเรหิ าปนํ ปฺตฺติ. ทฺวเยนาปิ ปฏินิทฺทิสนํ กเถติ. เอตฺถาปิ นิรุตฺตินิทฺเทสสงฺขาเตหิ พฺยฺชนปเทหิ นิทฺทิสิยมาโน อตฺถากาโร วุตฺโต, โย ปฏินิทฺทิสียตีติ วุจฺจติ. เอเตหีติ เอเตหิ เอว สงฺกาสนาทิวินิมุตฺตสฺส เทสนาตฺถสฺส อภาวโต. อตฺโถติ สุตฺตตฺโถ. กมฺมนฺติ อุคฺฆฏนาทิกมฺมํ. สุตฺตตฺเถน หิ เทสนาย ปวตฺติยมาเนน อุคฺฆฏิตฺุอาทิเวเนยฺยานํ จิตฺตสนฺตานสฺส ปโพธนกิริยานิพฺพตฺติ. โส จ สุตฺตตฺโถ สงฺกาสนาทิอากาโรติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อตฺโถ กมฺมฺจ นิทฺทิฏฺ’’นฺติ.
๒๕. ตีณีติ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, ตโยติ วุตฺตํ โหติ. นวหิ ปเทหีติ นวหิ โกฏฺาเสหิ ¶ . อตฺโถ สมายุตฺโตติ อตฺโถ สมฺมา ยุตฺโต น วินา วตฺตติ. สพฺพสฺส หิ พุทฺธวจนสฺส จตุสจฺจปฺปกาสนโต อตฺถนยานฺจ จตุสจฺจโยชนวเสน ปวตฺตนโต สพฺโพ ปาฬิอตฺโถ อตฺถนยตฺตยสงฺคหิโต สงฺกาสนาทิอาการวิเสสวุตฺติ จาติ.
๒๖. อิทานิ ยถานิทฺทิฏฺเ เทสนาหาราทิเก เนตฺติปฺปกรณสฺส ปทตฺเถ สุขคฺคหณตฺถํ คณนวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ จตุพฺพีสาติ โสฬส หารา ฉ พฺยฺชนปทานิ ทฺเว กมฺมนยาติ เอวํ จตุพฺพีส. อุภยนฺติ ฉ อตฺถปทานิ ตโย อตฺถนยาติ อิทํ นววิธํ ยถาวุตฺตํ จตุพฺพีสวิธฺจาติ เอตํ อุภยํ. สงฺกลยิตฺวาติ สมฺปิณฺเฑตฺวา. ‘‘สงฺเขปยโต’’ติปิ ปาโ, เอกโต กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถ. เอตฺติกาติ เอตปฺปมาณา, อิโต วินิมุตฺโต โกจิ เนตฺติปทตฺถา นตฺถีติ อตฺโถ.
เอวํ เตตฺตึสปทตฺถาย เนตฺติยา สุตฺตสฺส อตฺถปริเยสนาย โย ‘‘โสฬส หารา ปม’’นฺติ นเยหิ ปมํ หารา สํวณฺเณตพฺพาติ หารนยานํ สํวณฺณนากฺกโม ทสฺสิโต, สฺวายํ หารนยานํ เทสนากฺกเมเนว ¶ สิทฺโธ. เอวํ สิทฺเธ สติ อยํ อารมฺโภ อิมมตฺถํ ทีเปติ – สพฺเพปิเม หารา นยา จ อิมินา ทสฺสิตกฺกเมเนว สุตฺเตสุ สํวณฺณนาวเสน โยเชตพฺพา, น อุปฺปฏิปาฏิยาติ.
กึ ปเนตฺถ การณํ, ยเทเต หารา นยา จ อิมินาว กเมน เทสิตาติ? ยทิปิ นายมนุโยโค กตฺถจิ อนุกฺกเม นิวิสติ, อปิ จ ธมฺมเทสนาย นิสฺสยผลตทุปายสรีรภูตานํ อสฺสาทาทีนํ วิภาวนสภาวตฺตา ปกติยา สพฺพสุตฺตานุรูปาติ สุวิฺเยฺยภาวโต ปเรสฺจ สํวณฺณนาวิเสสานํ วิจยหาราทีนํ ปติฏฺาภาวโต ปมํ เทสนาหาโร ทสฺสิโต.
ปทปุจฺฉาวิสฺสชฺชนปุพฺพาปรานุคีตีหิ สทฺธึ เทสนาหารปทตฺถานํ ปวิจยสภาวตาย ตสฺส อนนฺตรํ วิจโย. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ปทํ วิจินติ…เป… อาณตฺตึ วิจินติ อนุคีตึ วิจินตี’’ติ.
วิจเยน หาเรน ปวิจิตานํ อตฺถานํ ยุตฺตายุตฺติวิจารณา ยุตฺตาติ ยุตฺติวิจารณภาวโต วิจยานนฺตรํ ยุตฺติหาโร วุตฺโต. ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพ’’นฺติ.
ยุตฺตายุตฺตานํเยว ¶ อตฺถานํ อุปปตฺติอนุรูปํ การณปรมฺปราย นิทฺธารณลกฺขณํ ปทฏฺานจินฺตนํ กตฺตพฺพนฺติ ยุตฺติหารานนฺตรํ ปทฏฺานหาโร ทสฺสิโต. ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘โย โกจิ อุปนิสฺสโย โย โกจิ ปจฺจโย จ, สพฺโพ โส ปทฏฺาน’’นฺติ.
ยุตฺตายุตฺตานํ การณปรมฺปราย ปริคฺคหิตสภาวานํเยว จ ธมฺมานํ อวุตฺตานมฺปิ เอกลกฺขณตาย คหณํ กาตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํ ปทฏฺานานนฺตรํ ลกฺขโณ หาโร วุตฺโต. ตถา หิ ลกฺขณหารวิภงฺเค ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ ทสฺเสตฺวา ‘‘เอวํ เย ธมฺมา เอกลกฺขณา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อตฺถโต นิทฺธาริตานมฺปิ ธมฺมานํ นิพฺพจนาทีนิ วตฺตพฺพานิ, น สุตฺเต สรูปโต อาคตานเมวาติ ทสฺสนตฺถํ ลกฺขณานนฺตรํ จตุพฺยูโห วุตฺโต. เอวฺหิ นิรวเสสโต อตฺถาวโพโธ โหติ, เอวฺจ กตฺวา ‘‘ยทา หิ ภิกฺขุ อตฺถสฺส จ นามํ ชานาติ ธมฺมสฺส จ นามํ ชานาติ ตถา ตถา นํ อภินิโรเปตี’’ติ อนวเสสปริยาทานํ วกฺขติ. ตถา ‘‘ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปตี’’ติ เอตฺถ ‘‘เย ชรามรเณน อฏฺฏิยิตุกามา ภวิสฺสนฺติ ¶ , เต ภวิสฺสนฺติ โภชเน มตฺตฺุโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารา’’ติอาทินา สมฺมาปฏิปตฺตึ อธิปฺปายภาเวน วกฺขติ.
นิพฺพจนาธิปฺปายนิทานวจเนหิ สทฺธึ สุตฺเต ปทตฺถานํ สุตฺตนฺตรสํสนฺทนสงฺขาเต ปุพฺพาปรวิจาเร ทสฺสิเต เตสํ สภาควิสภาคธมฺมนฺตราวฏฺฏนํ สุเขน สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ จตุพฺยูหานนฺตรํ อาวฏฺโฏ วุตฺโต. เตเนว หิ ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถา’’ติ คาถายํ อารมฺภนิกฺกมนพุทฺธสาสนโยคธุนเนหิ วีริยสมาธิปฺินฺทฺริยานิ นิทฺธาเรตฺวา ตทนุโยคสฺส มูลํ ‘‘ปมาโท’’ติ สุตฺตนฺตเร ทสฺสิโต ปมาโท อาวฏฺฏิโต.
สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏเน นิโยชิเต สาธารณาสาธารณวเสน สํกิเลสโวทานธมฺมานํ ปทฏฺานโต ภูมิโต จ วิภาโค สกฺกา สุเขน โยชิตุนฺติ อาวฏฺฏานนฺตรํ วิภตฺติหาโร วุตฺโต. ยโต วิภตฺติหารวิภงฺเค ‘‘กตเม ธมฺมา สาธารณา? ทฺเว ธมฺมา สาธารณา, นามสาธารณา วตฺถุสาธารณา จา’’ติ อารภิตฺวา ‘‘มิจฺฉตฺตนิยตานํ สตฺตานํ อนิยตานฺจ สตฺตานํ ทสฺสนปฺปหาตพฺพา กิเลสา สาธารณา, ปุถุชฺชนสฺส โสตาปนฺนสฺส จ กามราคพฺยาปาทา สาธารณา’’ติอาทินา สภาควิสภาคปริยายวนฺเตเยว ธมฺเม วิภชิสฺสติ.
สาวชฺชานวชฺชธมฺมานํ ¶ สปฺปฏิภาคาภาวโต เตสํ วิภาเค กเต สุตฺตาคเต ธมฺเม อกสิเรน ปฏิปกฺขโต ปริวตฺเตตุํ สกฺกาติ วิภตฺติอนนฺตรํ ปริวตฺตนหาโร วุตฺโต. ตถา หิ ‘‘สมฺมาทิฏฺิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา ภวตี’’ติ ปฏิวิภตฺตสภาเว เอว ธมฺเม ปริวตฺตนหารวิภงฺเค อุทาหริสฺสติ.
ปฏิปกฺขโต ปริวตฺติตาปิ ธมฺมา ปริยายวจเนหิ โพเธตพฺพา, น สุตฺเต อาคตาเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ปริวตฺตนานนฺตรํ เววจนหาโร วุตฺโต.
เอวํ เต ธมฺมา ปริยายสทฺทโตปิ วิภาวิตา โหนฺตีติ ปริยายโต ปกาสิตานํ ธมฺมานํ ปเภทโต ปฺตฺติวเสน วิภชนํ สุเขน สกฺกา าตุนฺติ เววจนหารานนฺตรํ ปฺตฺติหาโร วุตฺโต. ตถา หิ สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปริยายปฺตฺติวิภาคํ สุโพธนฺจ ปฺตฺติหารวิภงฺเค วกฺขติ.
ปภาวปริฺาทิปฺตฺติวิภาคมุเขน ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสจฺจาทิธมฺมวิภาเค กเต สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิมุเขน อวธารณํ สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ ปฺตฺติอนนฺตรํ โอตรโณ หาโร วุตฺโต. ตถา หิ ‘‘อุทฺธํ อโธ’’ติ คาถํ อุทฺทิสิตฺวา ‘‘วิปฺปมุตฺโต’’ติ ปเทน อเสกฺขํ วิชฺชํ นิทฺธาเรตฺวา ‘‘วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ’’ติอาทินา ปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อุทาหริสฺสติ.
ธาตายตนาทีสุ โอตาริตานํ สุตฺเต ปทตฺถานํ ปุจฺฉารมฺภวิโสธนํ สกฺกา สุเขน สมฺปาเทตุนฺติ โอตรณานนฺตรํ โสธโน หาโร วุตฺโต. ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘ยตฺถ เอวํ สุทฺโธ อารมฺโภ, โส ปฺโห วิสฺสชฺชิโต ภวตี’’ติอาทิ.
วิโสธิเตสุ สุตฺเต ปทปทตฺเถสุ ตตฺถ ลพฺภมานสามฺวิเสสภาโว สุกโร โหตีติ ทสฺเสตุํ โสธนานนฺตรํ อธิฏฺาโน หาโร ทสฺสิโต. โสธโน หิ อธิฏฺานสฺส พหูปกาโร, ตโต เอว หิ ‘‘ยถา ยถา วา ปน ปุจฺฉิตํ, ตถา ตถา วิสฺสชฺชยิตพฺพ’’นฺติ วกฺขติ.
สามฺวิเสสภูเตสุ สาธารณาสาธารเณสุ ธมฺเมสุ ปเวทิเตสุ ปริกฺขารสงฺขาตสฺส สาธารณาสาธารณรูปสฺส ปจฺจยเหตุราสิสฺส ปเภโท สุวิฺเยฺโยติ อธิฏฺานานนฺตรํ ปริกฺขาโร วุตฺโต ¶ . ตถา หิ วกฺขติ ‘‘อสาธารณลกฺขโณ เหตุ, สาธารณลกฺขโณ ปจฺจโย. ยถา กึ ภเว, ยถา องฺกุรสฺส นิพฺพตฺติยา พีชํ อสาธารณํ, ปถวี อาโป จ สาธารณา’’ติอาทิ.
อสาธารเณ สาธารเณ จ การเณ ทสฺสิเต ตสฺส อตฺตโน ผเลสุ การณากาโร เตสํ เหตุผลานํ ปเภทโต เทสนากาโร ภาเวตพฺพปหาตพฺพธมฺมานํ ภาวนาปหานานิ จ นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจมานานิ สมฺมา สุตฺตสฺส อตฺถํ ตถตฺตาวโพธาย สํวตฺตนฺตีติ ปริกฺขารานนฺตรํ สมาโรปโน หาโร ทสฺสิโตติ. อิทํ หารานํ อนุกฺกมการณํ.
นยานํ ปน เวเนยฺยตฺตยปฺปโยชิตตฺตา อตฺถนยตฺตยูปเทสสฺส ตทนุกฺกเมเนว นนฺทิยาวฏฺฏาทีนํ ติณฺณํ อตฺถนยานํ กโม เวทิตพฺโพ. อุคฺฆฏิตฺุอาทโย หิ ตโย เวเนยฺยา นนฺทิยาวฏฺฏาทโย ปโยเชนฺติ. ตสฺมา เต อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทสา วิย ยถากฺกมํ เตสํ อุปการาย ¶ สวํตฺตนฺตีติ. ตถา หิ เนสํ จตฺตาโร ฉ อฏฺ จ มูลปทา นิทฺทิฏฺา. อิตรสฺส ปน นยทฺวยสฺส อตฺถนยตฺตยสฺส ภูมิยา อาโลจนํ ตสฺส ตตฺถ สมานยนฺจาติ อิมินา การเณน อุทฺเทสกฺกโม เวทิตพฺโพ. น หิ สกฺกา อโนโลเกตฺวา สมาเนตุนฺติ.
เอตปรมตา จ หารานํ เอตฺตเกหิ ปการวิเสเสหิ อตฺถนยตฺตยสหิเตหิ สุตฺตสฺส อตฺโถ นิทฺธาริยมาโน เวเนยฺยานํ อลมนุตฺตราย ปมาย ภูมิยา สมธิคมายาติ เวทิตพฺโพ. ทสฺสนภูมิสมนุปฺปตฺติอตฺถา หิ เนตฺติปฺปกรณเทสนาติ. อถ วา เอตทนฺโตคธตฺตา สพฺเพสํ สุตฺตสฺส สํวณฺณนาวิเสสานํ เอตฺตาวตา หารานํ ทฏฺพฺพา. ยตฺตกา หิ สุตฺตสฺส สํวณฺณนาวิเสสา, สพฺเพ เต เนตฺติอุปเทสายตฺตาติ วุตฺโตวายมตฺโถ.
ตถา หิ เย เกจิ สุตฺตสฺส สํวณฺณนาปการา นิทฺทิสียนฺติ. เสยฺยถิทํ – สุตฺตสฺส สมุฏฺานํ วตฺตพฺพํ, อธิปฺปาโย วิภาเวตพฺโพ, อเนกธา ปทตฺโถ สํวณฺเณตพฺโพ, วิธิ อนุวาโท จ เวทิตพฺโพ, วิโรโธ สมาธาตพฺโพ, อนุสนฺธิยา อนุรูปํ นิคเมตพฺพนฺติ. ตถา สุตฺตสฺส ปโยชนํ ปิณฺฑตฺโถ ปทตฺโถ อนุสนฺธิ โจทนา ปริหาโร จ อตฺถํ วทนฺเตน วตฺตพฺพาติ. ตถา อุโปคฺฆาฏปทวิคฺคหปทตฺถจาลนาปจฺจุปฏฺานานิ วตฺตพฺพานีติ.
ตถา ติสฺโส กถา เอกนาฬิกา จตุรสฺสา นิสินฺนวตฺติกา. ตตฺถ ปาฬึ วตฺวา เอเกกปทสฺส อตฺถกถนํ เอกนาฬิกา นาม.
ปฏิปกฺขํ ¶ ทสฺเสตฺวา ปฏิปกฺขสฺส อุปมํ ทสฺเสตฺวา สปกฺขํ ทสฺเสตฺวา สปกฺขสฺส อุปมํ ทสฺเสตฺวา กถนํ จตุรสฺสา นาม.
วิสภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานํ คนฺตฺวา ปุน สภาคธมฺมวเสเนว ปริโยสานคมนํ นิสินฺนวตฺติกา นาม.
เภทกถาย ตตฺวกถาย ปริยายวจเนหิ จ สุตฺตํ สํวณฺเณตพฺพนฺติ จ เอวมาทโย. เตสมฺปิ เอตฺเถว อวโรโธ, ยสฺมา เต อิธ กติปยหารสงฺคหิตาติ.
นยานํ ปน ยสฺมา อุคฺฆฏิตฺุอาทโย ตโย เอว เวเนยฺยา สจฺจาภิสมยภาคิโน ตทตฺถาย จ อตฺถนยเทสนา, ตสฺมา สติปิ สํกิเลสโวทานธมฺมานํ ¶ ยถาวุตฺตมูลปทเภทโต วฑฺเฒตฺวา วิภชิตพฺพปฺปกาเร ตถา มูลปทานิ อวฑฺเฒตฺวา เวเนยฺยตฺตยวเสเนว เอตปรมตา วุตฺตา. นวสุ นวสุ เอว หิ มูลปเทสุ สพฺเพสํ สํกิเลสโวทานธมฺมานํ อนฺโตคธภาวโต น ตานิ วฑฺเฒตพฺพานิ เวเนยฺยตฺตยาธิการโต น หาเปตพฺพานีติ นยานํ เอตปรมตา ทฏฺพฺพา.
กมฺมนยานํ ปน อาโลจนสมานยนโต อฺสฺส ปการนฺตรสฺส อสมฺภวโต เอตปรมตา. เหตฺวาทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ผลภูมิอุปนิสาสภาควิสภาคลกฺขณนยาทโย ปริคฺคหิตา. เตสุ เหตูติ การณํ, โย ธมฺโมติปิ วุจฺจติ, โส ปน ปจฺจยภาเวน เอกวิโธ. การโก สมฺปาปโกติ ทุวิโธ. ปุน การโก าปโก สมฺปาปโกติ ติวิโธ. เหตุเหตุ ปจฺจยเหตุ อุตฺตมเหตุ สาธารณเหตูติ จตุพฺพิโธ. ปจฺจยธมฺโม กุสโล อกุสโล สทฺโท อริยมคฺโคติ ปฺจวิโธ. ตถา สภาคเหตุ อสภาคเหตุ อชฺฌตฺติกเหตุ พาหิรเหตุ ชนกเหตุ ปริคฺคาหกเหตุ สาธารณเหตุ อสาธารณเหตุ สมนนฺตรเหตุ ปรมฺปรเหตุ สหชาตเหตุ อสหชาตเหตุ สาสวเหตุ อนาสวเหตูติอาทินา อเนกวิโธ จาติ เวทิตพฺโพ.
ผลมฺปิ ปจฺจยุปฺปนฺนภาเวน เอกวิธํ. อธิคนฺตพฺพโตปิ สมฺปาปกเหตุวเสน ผลปริยาโย ลพฺภตีติ นิพฺพตฺเตตพฺพอธิคนฺตพฺพภาวโต ทุวิธํ. าเปตพฺพนิพฺพตฺเตตพฺพปตฺตพฺพโต ติวิธํ. ปจฺจยุปฺปนฺนวิปากกิริยาวจนตฺถนิพฺพานวเสน ปฺจวิธํ. สภาคเหตุนิพฺพตฺตํ อสภาคเหตุนิพฺพตฺตนฺติ เอวมาทิวเสน อเนกวิธฺจาติ เวทิตพฺพํ. ตถา โลกิยํ โลกุตฺตรนฺติ. ตตฺถ โลกุตฺตรํ จตฺตาริ สามฺผลานิ. โลกิยผลํ ทุวิธํ กายิกํ มานสฺจ ¶ . ตตฺถ กายิกํ ปฺจทฺวาริกํ, อวสิฏฺํ มานสํ. ยฺจ ตาย ตาย สุตฺตเทสนาย สาเธตพฺพํ, ตทปิ ผลนฺติ.
ภูมีติ สาสวภูมิ อนาสวภูมิ สงฺขตภูมิ อสงฺขตภูมิ ทสฺสนภูมิ ภาวนาภูมิ ปุถุชฺชนภูมิ เสกฺขภูมิ อเสกฺขภูมิ สาวกภูมิ ปจฺเจกพุทฺธภูมิ สมฺมาสมฺพุทฺธภูมิ ฌานภูมิ อสมาหิตภูมิ ปฏิปชฺชมานภูมิ ปฏิปนฺนภูมิ ปมาภูมิ ยาว จตุตฺถีภูมิ กามาวจรภูมิ ยาว โลกุตฺตรภูมีติ พหุวิธา. ตตฺถ สาสวภูมิ ปริตฺตมหคฺคตา ธมฺมา. อนาสวภูมิ อปฺปมาณา ธมฺมา. สงฺขตภูมิ นิพฺพานวชฺชา สพฺเพ สภาวธมฺมา. อสงฺขตภูมิ อปฺปจฺจยา ¶ ธมฺมา. ทสฺสนภูมิ ปมมคฺคผลธมฺมา. ภาวนาภูมิ อวสิฏฺมคฺคผลธมฺมา. ปุถุชฺชนภูมิ หีนมชฺฌิมา ธมฺมา. เสกฺขภูมิ จตฺตาโร อริยมคฺคธมฺมา เหฏฺิมา จ ตโย ผลธมฺมา. อเสกฺขภูมิ อคฺคผลธมฺมา. สาวกปจฺเจกพุทฺธพุทฺธธมฺมา สาวกาทิภูมิโย. ฌานภูมิ ฌานธมฺมา. อสมาหิตภูมิ ฌานวชฺชิตา ธมฺมา. ปฏิปชฺชมานภูมิ มคฺคธมฺมา. ปฏิปนฺนภูมิ ผลธมฺมา. ปมาทิภูมิโย สห ผเลน จตฺตาโร มคฺคา อปริยาปนฺนา ธมฺมา ‘‘ปมาย ภูมิยา ปตฺติยา’’ติอาทิวจนโต. กามาวจราทิภูมิโย กามาวจราทิธมฺมา. เย จ ธมฺมา เตสํ เตสํ หารนยานํ ปติฏฺานภาเวน สุตฺเตสุ นิทฺธารียนฺติ, เตปิ ภูมิโยติ วิฺาตพฺพา.
อุปนิสาติ พลวการณํ, โย อุปนิสฺสยปจฺจโยติ วุจฺจติ. ยฺจ สนฺธาย สุตฺเต ‘‘ทุกฺขูปนิสา สทฺธา สทฺธูปนิสํ ‘สีล’นฺติ ยาว วิมุตฺตูปนิสํ วิมุตฺติาณทสฺสน’’นฺติ วุตฺตํ. อปิ จ อุปนิสาติ ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย สิทฺธนฺเต หทยภูตํ อพฺภนฺตรํ วุจฺจติ. อิธาปิ เนตฺติหทยํ, ยํ สมฺมา ปริคฺคณฺหนฺตา ธมฺมกถิกา ตสฺมึ ตสฺมึ สุตฺเต อาคตธมฺมมุเขน สพฺพหารนยโยชนาย สมตฺถา โหนฺติ. กึ ปเนตํ เนตฺติหทยํ? ยทิทํ เอตสฺเสว เตตฺตึสวิธสฺส ปกรณปทตฺถโสฬสสฺส อฏฺวีสติวิธปฏฺานวิภงฺคสหิตสฺส วิสโย สห นิมิตฺตวิภาเคน อสงฺกรโต ววตฺถิโต.
เสยฺยถิทํ – เทสนาหารสฺส อสฺสาทาทโย วิสโย, ตสฺส อสฺสาทาทิวิภาวนลกฺขณตฺตา. ตสฺส อสฺสาโท สุขํ โสมนสฺสนฺติ เอวมาทิวิภาโค, ตสฺส นิมิตฺตํ อิฏฺารมฺมณาทิ, อยฺจ อตฺโถ เทสนาหารวิจยหารนิทฺเทสวณฺณนายํ วิตฺถารโต ปกาสิโต เอว. สุตฺเต อาคตธมฺมสฺส สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏนวิสโย อาวฏฺฏหาโร, ตทุภยอาวฏฺฏนลกฺขณตฺตา. สุตฺเต อาคตธมฺมานํ ปจฺจนีกธมฺมวิสโย ¶ ปริวตฺตนหาโร, ปฏิปกฺขธมฺมปริวตฺตนลกฺขณตฺตา. ปทฏฺานปริกฺขาเรสุ อาสนฺนการณํ อุปนิสฺสยการณฺจ ปทฏฺานํ, เหตุ ปริกฺขาโรติ อยเมเตสํ วิเสโส.
สภาควิสภาคธมฺมา จ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ อนุกูลปฏิกูลธมฺมา ยถากฺกมํ เวทิตพฺพา. ยถา – สมฺมาทิฏฺิยา สมฺมาสงฺกปฺโป สภาโค, มิจฺฉาสงฺกปฺโป วิสภาโคติ อิมินา นเยน สพฺพํ สภาควิสภาคโต เวทิตพฺพํ.
ลกฺขณนฺติ ¶ สภาโว. โส หารนยานํ นิทฺเทเส วิภาวิโต เอว.
ยํ ปเนตํ เหตุอาทิวิเสสวินิมุตฺตํ หารนยานํ โยชนานิพนฺธนํ, โส นโย. ยถาห – ลกฺขณหาเร ‘‘เอวํ เย ธมฺมา เอกลกฺขณา กิจฺจโต จ ลกฺขณโต จ สามฺโต จา’’ติอาทิ. ตถา วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพาติ. ตถา โสธนหาราทีสุ สุทฺโธ อารมฺโภ โหติ, โส ปฺโห วิสฺสชฺชิโต ภวตีติ เอวมาทิ. เอกตฺตาทโยปิ นยา อิธ นโยติ คเหตพฺพา.
เอวํ เหตุผลาทีนิ อุปธาเรตฺวา เนสํ วเสน ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเต ลพฺภมานปทตฺถนิทฺธารณมุเขน ยถาลกฺขณํ เอเต หารา นยา จ โยเชตพฺพา. วิเสสโต ปน ปทฏฺานปริกฺขารา เหตุวเสน. เทสนาวิจยจตุพฺยูหสมาโรปนา เหตุผลวเสน. ตถา เววจนปฺตฺติโอตรณโสธนา ผลวเสเนวาติ เกจิ. วิภตฺติ เหตุภูมิวเสน. ปริวตฺโต วิสภาควเสน. อาวฏฺโฏ สภาควิสภาควเสน. ลกฺขณยุตฺติอธิฏฺานา นยวเสน โยเชตพฺพาติ. เอตฺตาวตา จ ยํ วุตฺตํ –
‘‘สามฺโต วิเสเสน, ปทตฺโถ ลกฺขณํ กโม;
เอตฺตาวตา จ เหตฺวาที, เวทิตพฺพา หิ วิฺุนา’’ติ.
อยํ คาถา วุตฺตตฺถา โหติ.
นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปฏินิทฺเทสวารวณฺณนา
๑. เทสนาหารวิภงฺควณฺณนา
๕. เอวํ ¶ หาราทโย สุขคฺคหณตฺถํ คาถาพนฺธวเสน สรูปโต นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ เตสุ หาเร ตาว ปฏินิทฺเทสวเสน วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กตโมติ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. เทสนาหาโรติ ปุจฺฉิตพฺพธมฺมนิทสฺสนํ. กิฺจาปิ เทสนาหาโร นิทฺเทสวาเร สรูปโต ทสฺสิโต, ปฏินิทฺเทสสฺส ปน วิสยํ ¶ ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ คาถํ เอกเทเสน ปจฺจามสติ. อยํ เทสนาหาโร ปุพฺพาปราเปกฺโข. ตตฺถ ปุพฺพาเปกฺขตฺเต ‘‘กตโม เทสนาหาโร’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ สรูปโต ทสฺสิตสฺส นิคมนํ โหติ. ปราเปกฺขตฺเต ปน ‘‘อยํ เทสนาหาโร กึ เทสยตี’’ติ เทสนากิริยาย กตฺตุนิทฺเทโส โหติ. เตน เทสนาหารสฺส อนฺวตฺถสฺตํ ทสฺเสติ. เทสยตีติ สํวณฺเณติ, วิตฺถาเรตีติ อตฺโถ.
อิทานิ อเนน เทเสตพฺพธมฺเม สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘อสฺสาท’’นฺติอาทิมาห, ตํ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว. ตสฺมา อิโต ปรมฺปิ อวุตฺตเมว วณฺณยิสฺสาม. ‘‘กตฺถ ปน อาคเต อสฺสาทาทิเก อยํ หาโร สํวณฺเณตี’’ติ อนุโยคํ มนสิกตฺวา เทสนาหาเรน สํวณฺเณตพฺพธมฺมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติอาทิกํ สพฺพปริยตฺติธมฺมสงฺคาหกํ ภควโต ฉฉกฺกเทสนํ เอกเทเสน ทสฺเสติ.
ตตฺถ ธมฺมนฺติ อยํ ธมฺม-สทฺโท ปริยตฺติสจฺจสมาธิปฺาปกติปฺุาปตฺติเยฺยาทีสุ พหูสุ อตฺเถสุ ทิฏฺปฺปโยโค. ตถา หิ ‘‘อิธ, ภิกฺขุ, ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๕.๗๓) ปริยตฺติธมฺเม ทิสฺสติ. ‘‘ทิฏฺธมฺโม ปตฺตธมฺโม’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๙๙; มหาว. ๑๘) สจฺเจ. ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต อเหสุ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๑๓, ๑๔๕) สมาธิมฺหิ. ‘‘สจฺจํ ธมฺโม ธิติ จาโค’’ติ เอวมาทีสุ (ชา. ๑.๑.๕๗; ๑.๒.๑๔๗-๑๔๘) ปฺายํ. ‘‘ชาติธมฺมานํ, ภิกฺขเว, สตฺตาน’’นฺติ เอวมาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๙๘; ม. นิ. ๑.๑๓๑) ปกติยํ ¶ . ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจาริ’’นฺติอาทีสุ (ชา. ๑.๑๐.๑๐๒; ๑.๑๕.๓๘๕) ปฺุเ. ‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติ เอวมาทีสุ (ปารา. ๒๓๓) อาปตฺติยํ. ‘‘กุสลา ธมฺมา อกุสลาธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑) เยฺเย. อิธ ปน ปริยตฺติยํ ทฏฺพฺโพติ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา; ธ. ส. อฏฺ. จิตฺตุปฺปาทกณฺฑ ๑; พุ. วํ. อฏฺ. ๑.๑).
โวติ ปน อยํ โว-สทฺโท ‘‘หนฺท ทานิ, ภิกฺขเว, ปวาเรมิ โว’’ติ (สํ. นิ. ๑.๒๑๕) เอตฺถ อุปโยคตฺเถ อาคโต. ‘‘สนฺนิปติตานํ โว, ภิกฺขเว, ทฺวยํ กรณีย’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๗๓) กรณตฺเถ. ‘‘เย หิ โว อริยา ปริสุทฺธกายกมฺมนฺตา’’ติอาทีสุ ปทปูรเณ. ‘‘อาโรจยามิ โว, ภิกฺขเว’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๗.๗๒) สมฺปทานตฺเถ. อิธาปิ สมฺปทานตฺเถ เอวาติ ทฏฺพฺโพ.
ภิกฺขนสีลตาทิคุณโยเคน ¶ ภิกฺขู, ภินฺนกิเลสตาทิคุณโยเคน วา. อถ วา สํสาเร ภยํ อิกฺขนฺตีติ ภิกฺขู. ภิกฺขเวติ เตสํ อาลปนํ. เตน เต ธมฺมสฺสวเน นิโยเชนฺโต อตฺตโน มุขาภิมุขํ กโรติ. เทเสสฺสามีติ กเถสฺสามิ. เตน นาหํ ธมฺมิสฺสรตาย ตุมฺเห อฺํ กิฺจิ กาเรยฺยามิ, อนาวรณาเณน สพฺพํ เยฺยธมฺมํ ปจฺจกฺขการิตาย ปน ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ อิทานิ ปวตฺติยมานํ ธมฺมเทสนํ ปฏิชานาติ. อาทิกลฺยาณนฺติอาทีสุ อาทิมฺหิ กลฺยาณํ อาทิกลฺยาณํ, อาทิกลฺยาณเมตสฺสาติ วา อาทิกลฺยาณํ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ตตฺถ สีเลน อาทิกลฺยาณํ. สมาธินา มชฺเฌกลฺยาณํ. ปฺาย ปริโยสานกลฺยาณํ. พุทฺธสุพุทฺธตาย วา อาทิกลฺยาณํ. ธมฺมสุธมฺมตาย มชฺเฌกลฺยาณํ. สงฺฆสุปฺปฏิปตฺติยา ปริโยสานกลฺยาณํ. อถ วา อุคฺฆฏิตฺุวินยเนน อาทิกลฺยาณํ. วิปฺจิตฺุวินยเนน มชฺเฌกลฺยาณํ เนยฺยปุคฺคลวินยเนน ปริโยสานกลฺยาณํ. อยเมวตฺโถ อิธาธิปฺเปโต.
อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํ. พฺยฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยฺชนํ. สงฺกาสนาทิฉอตฺถปทสมาโยคโต วา สาตฺถํ. อกฺขราทิฉพฺยฺชนปทสมาโยคโต สพฺยฺชนํ. อยเมวตฺโถ อิธาธิปฺเปโต. อุปเนตพฺพาภาวโต เอกนฺเตน ปริปุณฺณนฺติ เกวลปริปุณฺณํ. อปเนตพฺพาภาวโต ปริสุทฺธํ. สีลาทิปฺจธมฺมกฺขนฺธปาริปูริยา วา ปริปุณฺณํ. จตุโรฆนิตฺถรณาย ปวตฺติยา โลกามิสนิรเปกฺขตาย จ ปริสุทฺธํ. พฺรหฺมํ เสฏฺํ อุตฺตมํ พฺรหฺมูนํ วา เสฏฺานํ อริยานํ จริยํ สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนํ พฺรหฺมจริยํ ปกาสยิสฺสามิ ปริทีปยิสฺสามีติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ ภควตา เทสิโต ปกาสิโต จ สาสนธมฺโม เยสํ อสฺสาทาทีนํ ทสฺสนวเสน ปวตฺโต, เต อสฺสาทาทโย เทสนาหารสฺส วิสยภูตา ยตฺถ ยตฺถ ปาเ สวิเสสํ วุตฺตา, ตโต ตโต นิทฺธาเรตฺวา อุทาหรณวเสน อิธาเนตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กามนฺติ มนาปิยรูปาทึ เตภูมกธมฺมสงฺขาตํ วตฺถุกามํ. กามยมานสฺสาติ อิจฺฉนฺตสฺส. ตสฺส เจตํ สมิชฺฌตีติ ตสฺส กามยมานสฺส สตฺตสฺส ตํ กามสงฺขาตํ วตฺถุ สมิชฺฌติ เจ, สเจ โส ตํ ลภตีติ วุตฺตํ โหติ. อทฺธา ปีติมโน ¶ โหตีติ เอกํเสน ตุฏฺจิตฺโต โหติ. ลทฺธาติ ลภิตฺวา. มจฺโจติ สตฺโต. ยทิจฺฉตีติ ยํ อิจฺฉติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน นิทฺเทเส (มหานิ. ๑) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อยํ อสฺสาโทติ ยายํ อธิปฺปายสมิชฺฌนา อิจฺฉิตลาเภ ปีติมนตา โสมนสฺสํ, อยํ อสฺสาเทตพฺพโต อสฺสาโท.
ตสฺส เจ กามยานสฺสาติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส กาเม อิจฺฉมานสฺส, กาเมน วา ยายมานสฺส. ฉนฺทชาตสฺสาติ ชาตตณฺหสฺส. ชนฺตุโนติ สตฺตสฺส. เต กามา ปริหายนฺตีติ เต วตฺถุกามา เกนจิ อนฺตราเยน วินสฺสนฺติ เจ. สลฺลวิทฺโธว รุปฺปตีติ อถ อโยมยาทินา สลฺเลน วิทฺโธ วิย ปีฬิยตีติ อตฺโถ. อยํ อาทีนโวติ ยายํ กามานํ วิปริณามฺถาภาวา กามยานสฺส สตฺตสฺส รุปฺปนา โทมนสฺสุปฺปตฺติ, อยํ อาทีนโว.
โย กาเม ปริวชฺเชตีติ โย ภิกฺขุ ยถาวุตฺเต กาเม ตตฺถ ฉนฺทราคสฺส วิกฺขมฺภเนน วา สมุจฺฉินฺทเนน วา สพฺพภาเคน วชฺเชติ. ยถา กึ? สปฺปสฺเสว ปทา สิโรติ, ยถา โกจิ ปุริโส ชีวิตุกาโม กณฺหสปฺปํ ปฏิปเถ ปสฺสิตฺวา อตฺตโน ปาเทน ตสฺส สิรํ ปริวชฺเชติ, โสมํ…เป… สมติวตฺตตีติ โส ภิกฺขุ สพฺพํ โลกํ วิสริตฺวา ิตตฺตา โลเก วิสตฺติกาสงฺขาตํ อิมํ ตณฺหํ สติมา หุตฺวา สมติกฺกมตีติ. อิทํ นิสฺสรณนฺติ ยทิทํ วิสตฺติกาสงฺขาตาย ตณฺหาย นิพฺพานารมฺมเณน อริยมคฺเคน สมติวตฺตนํ, อิทํ นิสฺสรณํ.
เขตฺตนฺติ เกทาราทิเขตฺตํ. วตฺถุนฺติ ฆรวตฺถุอาทิวตฺถุํ. หิรฺํ วาติ กหาปณสงฺขาตํ สุวณฺณสงฺขาตฺจ หิรฺํ. วา-สทฺโท วิกปฺปนตฺโถ, โส สพฺพปเทสุ โยเชตพฺโพ. ควาสฺสนฺติ คาโว จ อสฺเส จาติ ควาสฺสํ. ทาสโปริสนฺติ ทาเส จ โปริเส จาติ ทาสโปริสํ. ถิโยติ อิตฺถิโย. พนฺธูติ าติพนฺธโว. ปุถู กาเมติ อฺเปิ วา มนาปิยรูปาทิเก พหู กามคุเณ. โย นโร อนุคิชฺฌตีติ โย สตฺโต อนุ อนุ อภิกงฺขติ ปตฺเถตีติ อตฺโถ. อยํ อสฺสาโทติ ยทิทํ เขตฺตาทีนํ อนุคิชฺฌนํ, อยํ อสฺสาเทติ วตฺถุกาเม เอเตนาติ อสฺสาโท.
อพลา ¶ ¶ นํ พลียนฺตีติ เขตฺตาทิเภเท กาเม อนุคิชฺฌนฺตํ ตํ ปุคฺคลํ กุสเลหิ ปหาตพฺพตฺตา อพลสงฺขาตา กิเลสา พลียนฺติ อภิภวนฺติ, สทฺธาพลาทิวิรเหน วา อพลํ ตํ ปุคฺคลํ อพลา กิเลสา พลียนฺติ, อพลตฺตา อภิภวนฺตีติ อตฺโถ. มทฺทนฺเตนํ ปริสฺสยาติ เอนํ กามคิทฺธํ กาเม ปริเยสนฺตํ รกฺขนฺตฺจ สีหาทโย จ ปากฏปริสฺสยา กายทุจฺจริตาทโย จ อปากฏปริสฺสยา มทฺทนฺติ. ตโต นํ…เป… ทกนฺติ ตโต เตหิ ปากฏาปากฏปริสฺสเยหิ อภิภูตํ ตํ ปุคฺคลํ ชาติอาทิทุกฺขํ สมุทฺเท ภินฺนนาวํ อุทกํ วิย อนฺเวติ อนุคจฺฉตีติ อตฺโถ. อยํ อาทีนโวติ ยฺวายํ ตณฺหาทุจฺจริตสํกิเลสเหตุโก ชาติอาทิทุกฺขานุพนฺโธ, อยํ อาทีนโว.
ตสฺมาติ ยสฺมา กามคิทฺธสฺส วุตฺตนเยน ทุกฺขานุพนฺโธ วิชฺชติ, ตสฺมา. ชนฺตูติ สตฺโต. สทา สโตติ ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ ชาคริยานุโยเคน สโต หุตฺวา. กามานิ ปริวชฺชเยติ วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน จ รูปาทีสุ วตฺถุกาเมสุ สพฺพปฺปการํ กิเลสกามํ อนุปฺปาเทนฺโต กามานิ ปริวชฺชเย ปชเหยฺย. เต ปหาย ตเร โอฆนฺติ เอวํ เต กาเม ปหาย ตปฺปหานกรอริยมคฺเคเนว จตุพฺพิธมฺปิ โอฆํ ตเรยฺย, ตริตุํ สกฺกุเณยฺยาติ อตฺโถ. นาวํ สิตฺวาว ปารคูติ ยถา ปุริโส อุทกคฺคหเณน ครุภารํ นาวํ อุทกํ พหิ สิฺจิตฺวา ลหุกาย นาวาย อปฺปกสิเรเนว ปารคู ภเวยฺย, ปารํ คจฺเฉยฺย, เอวเมว อตฺตภาวนาวํ กิเลสูทกครุกํ สิฺจิตฺวา ลหุเกน อตฺตภาเวน ปารคู ภเวยฺย, ปารํ นิพฺพานํ อรหตฺตปฺปตฺติยา คจฺเฉยฺย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพาเนนาติ อตฺโถ. อิทํ นิสฺสรณนฺติ ยํ กามปฺปหานมุเขน จตุโรฆํ ตริตฺวา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา นิพฺพานํ, อิทํ สพฺพสงฺขตนิสฺสรณโต นิสฺสรณนฺติ.
ธมฺโมติ ทานาทิปฺุธมฺโม. หเวติ นิปาตมตฺตํ. รกฺขติ ธมฺมจารินฺติ โย ตํ ธมฺมํ อปฺปมตฺโต จรติ, ตํ ธมฺมจารึ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกเภเทน ทุวิธโตปิ อนตฺถโต รกฺขติ ปาเลติ. ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเลติ วสฺสกาเล เทเว วสฺสนฺเต ยถา มหนฺตํ ฉตฺตํ กุสเลน ปุริเสน ธาริตํ ตํ วสฺสเตมนโต รกฺขติ. ตตฺถ ยถา ตํ ฉตฺตํ อปฺปมตฺโต หุตฺวา อตฺตานํ รกฺขนฺตํ ฉาเทนฺตฺจ วสฺสาทิโต รกฺขติ, เอวํ ธมฺโมปิ อตฺตสมฺมาปณิธาเนน อปฺปมตฺโต หุตฺวา ธมฺมจริยาย อตฺตานํ รกฺขนฺตํเยว ¶ รกฺขตีติ อธิปฺปาโย. เอสา…เป… จารีติ เอเตน วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว. อิทํ ผลนฺติ ทิฏฺธมฺมิเกหิ สมฺปรายิเกหิ จ ¶ อนตฺเถหิ ยทิทํ ธมฺมสฺส รกฺขณํ วุตฺตํ รกฺขาวสานสฺส จ อพฺภุทยสฺส นิปฺผาทนํ, อิทํ นิสฺสรณํ อนามสิตฺวา เทสนาย นิพฺพตฺเตตพฺพตาย ผลนฺติ.
สพฺเพ ธมฺมาติ สพฺเพ สงฺขตา ธมฺมา. อนตฺตาติ นตฺถิ เอเตสํ อตฺตา การกเวทกสภาโว, สยํ วา น อตฺตาติ อนตฺตาติ. อิตีติ เอวํ. ยทา ปฺาย ปสฺสตีติ ยสฺมึ กาเล วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺโต อนตฺตานุปสฺสนาสงฺขาตาย ปฺาย ปสฺสติ. อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเขติ อถ อนตฺตานุปสฺสนาย ปุพฺเพ เอว อนิจฺจตาทุกฺขตานํ สุปริทิฏฺตฺตา นิพฺพิทานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนาโคจรภูเต ปฺจกฺขนฺธทุกฺเข นิพฺพินฺทติ นิพฺเพทํ อาปชฺชติ. เอส มคฺโค วิสุทฺธิยาติ ยา วุตฺตลกฺขณา นิพฺพิทานุปสฺสนา สพฺพกิเลสวิสุชฺฌนโต วิสุทฺธิสงฺขาตสฺส อริยมคฺคสฺส อจฺจนฺตวิสุทฺธิยา วา อมตธาตุยา มคฺโค อุปาโย. อยํ อุปาโยติ ยทิทํ อนตฺตานุปสฺสนามุเขน สพฺพสฺมึ วฏฺฏสฺมึ นิพฺพินฺทนํ วุตฺตํ, ตํ วิสุทฺธิยา อธิคมเหตุภาวโต อุปาโย.
‘‘จกฺขุมา…เป… ปริวชฺชเย’’ติ อิมิสฺสา คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – ยถา จกฺขุมา ปุริโส สรีเร วหนฺเต วิสมานิ ภูมิปฺปเทสานิ จณฺฑตาย วา วิสเม หตฺถิอาทโย ปริวชฺเชติ, เอวํ โลเก สปฺปฺโ ปุริโส สปฺปฺตาย หิตาหิตํ ชานนฺโต ปาปานิ ลามกานิ ทุจฺจริตานิ ปริวชฺเชยฺยาติ. อยํ อาณตฺตีติ ยา อยํ ‘‘ปาปานิ ปริวชฺเชตพฺพานี’’ติ ธมฺมราชสฺส ภควโต อาณา, อยํ อาณตฺตีติ.
เอวํ วิสุํ วิสุํ สุตฺเตสุ อาคตา ผลูปายาณตฺติโย อุทาหรณภาเวน ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตา เอกโต อาคตา ทสฺเสตุํ ‘‘สฺุโต’’ติ คาถมาห.
ตตฺถ สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราชาติ อาณตฺตีติ ‘‘โมฆราช, สพฺพมฺปิ สงฺขารโลกํ อวสวตฺติตาสลฺลกฺขณวเสน วา ตุจฺฉภาวสมนุปสฺสนวเสน วา สฺุโติ ปสฺสา’’ติ อิทํ ธมฺมราชสฺส วจนํ วิธานภาวโต อาณตฺติ. สพฺพทา สติกิริยาย ตํสฺุตาทสฺสนํ สมฺปชฺชตีติ ‘‘สทา สโตติ อุปาโย’’ติ วุตฺตํ. อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจาติ วีสติวตฺถุกํ ¶ สกฺกายทสฺสนํ อุทฺธริตฺวา สมุจฺฉินฺทิตฺวา. เอวํ มจฺจุตโร สิยาติ. อิทํ ผลนฺติ ยํ เอวํ วุตฺเตน วิธินา มจฺจุตรณํ มจฺจุโน วิสยาติกฺกมนํ ตสฺส ยํ ปุพฺพภาคปฏิปทาปฏิปชฺชนํ, อิทํ เทสนาย ผลนฺติ อตฺโถ. ยถา ปน อสฺสาทาทโย สุตฺเต กตฺถจิ ¶ สรูปโต กตฺถจิ นิทฺธาเรตพฺพตาย กตฺถจิ วิสุํ วิสุํ กตฺถจิ เอกโต ทสฺสิตา, น เอวํ ผลาทโย. ผลาทโย ปน สพฺพตฺถ สุตฺเต คาถาสุ วา เอกโต ทสฺเสตพฺพาติ อิมสฺส นยสฺส ทสฺสนตฺถํ วิสุํ วิสุํ อุทาหริตฺวาปิ ปุน ‘‘สฺุโต โลก’’นฺติอาทินา เอกโต อุทาหรณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๖. เอวํ อสฺสาทาทโย อุทาหรณวเสน สรูปโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ ปุคฺคลวิภาเคน เทสนาวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ อุคฺฆฏิตํ ฆฏิตมตฺตํ อุทฺทิฏฺมตฺตํ ยสฺส นิทฺเทสปฏินิทฺเทสา น กตา, ตํ ชานาตีติ อุคฺฆฏิตฺู. อุทฺเทสมตฺเตน สปฺปเภทํ สวิตฺถารมตฺถํ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ, อุคฺฆฏิตํ วา อุจฺจลิตํ อุฏฺปิตนฺติ อตฺโถ, ตํ ชานาตีติ อุคฺฆฏิตฺู. ธมฺโม หิ เทสิยมาโน เทสกโต เทสนาภาชนํ สงฺกมนฺโต วิย โหติ, ตเมส อุจฺจลิตเมว ชานาตีติ อตฺโถ, จลิตเมว วา อุคฺฆฏิตํ. สสฺสตาทิอาการสฺส หิ เวเนยฺยานํ อาสยสฺส พุทฺธาเวณิกา ธมฺมเทสนา ตงฺขณปติตา เอว จลนาย โหติ, ตโต ปรมฺปรานุวตฺติยา, ตตฺถายํ อุคฺฆฏิเต จลิตมตฺเตเยว อาสเย ธมฺมํ ชานาติ อวพุชฺฌตีติ อุคฺฆฏิตฺู, ตสฺส อุคฺฆฏิตฺุสฺส นิสฺสรณํ เทสยติ, ตตฺตเกเนว ตสฺส อตฺถสิทฺธิโต. วิปฺจิตํ วิตฺถาริตํ นิทฺทิฏฺํ ชานาตีติ วิปฺจิตฺู, วิปฺจิตํ วา มนฺทํ สณิกํ ธมฺมํ ชานาตีติ วิปฺจิตฺู, ตสฺส วิปฺจิตฺุสฺส อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ เทสยติ, นาติสงฺเขปวิตฺถาราย เทสนาย ตสฺส อตฺถสิทฺธิโต. เนตพฺโพ ธมฺมสฺส ปฏินิทฺทิเสน อตฺถํ ปาเปตพฺโพติ เนยฺโย, มุทินฺทฺริยตาย วา ปฏิโลมคฺคหณโต เนตพฺโพ อนุเนตพฺโพติ เนยฺโย, ตสฺส เนยฺยสฺส อสฺสาทํ อาทีนวํ นิสฺสรณฺจ เทสยติ, อนวเสเสตฺวาว เทสเนน ตสฺส อตฺถสิทฺธิโต. ตตฺถายํ ปาฬิ –
‘‘กตโม จ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตฺู? ยสฺส ปุคฺคลสฺส สห อุทาหฏเวลาย ธมฺมาภิสมโย โหติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล อุคฺฆฏิตฺู.
‘‘กตโม ¶ จ ปุคฺคโล วิปฺจิตฺู? ยสฺส ปุคฺคลสฺส สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺเถ วิภชิยมาเน ธมฺมาภิสมโย โหติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล วิปฺจิตฺู.
‘‘กตโม ¶ จ ปุคฺคโล เนยฺโย? ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสโต ปริปุจฺฉโต โยนิโสมนสิกโรโต กลฺยาณมิตฺเต เสวโต ภชโต ปยิรุปาสโต เอวํ อนุปุพฺเพน ธมฺมาภิสมโย โหติ. อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล เนยฺโย’’ติ (ปุ. ป. ๑๔๘-๑๕๐).
ปทปรโม ปเนตฺถ เนตฺติยํ ปฏิเวธสฺส อภาชนนฺติ น คหิโตติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จ อสฺสาโท, อาทีนโว, นิสฺสรณํ, อสฺสาโท จ อาทีนโว จ, อสฺสาโท จ นิสฺสรณฺจ, อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ, อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจาติ เอเต สตฺต ปฏฺานนยา.
เตสุ ตติยฉฏฺสตฺตมา เวเนยฺยตฺตยวินยเน สมตฺถตาย คหิตา, อิตเร จตฺตาโร น คหิตา. น หิ เกวเลน อสฺสาเทน อาทีนเวน ตทุภเยน วา กถิเตน เวเนยฺยวินยนํ สมฺภวติ, กิเลสานํ ปหานาวจนโต. ปฺจโมปิ อาทีนวาวจนโต นิสฺสรณสฺส อนุปาโย เอว. น หิ วิมุตฺติรสา ภควโต เทสนา วิมุตฺตึ ตทุปายฺจ อนามสนฺตี ปวตฺตติ. ตสฺมา เอเต จตฺตาโร นยา อนุทฺธฏา. สเจ ปน ปทปรมสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน ปวตฺตํ สํกิเลสภาคิยํ วาสนาภาคิยํ ตทุภยภาเค ิตํ เทสนํ สุตฺเตกเทสํ คาถํ วา ตาทิสํ เอเตสํ นยานํ อุทาหรณภาเวน อุทฺธรติ, เอวํ สติ สตฺตนฺนมฺปิ นยานํ คหณํ ภเวยฺย. เวเนยฺยวินยนํ ปน เตสํ สนฺตาเน อริยมคฺคสฺส อุปฺปาทนํ. ตํ ยถาวุตฺเตหิ เอว นเยติ, นาวเสเสหีติ อิตเร อิธ น วุตฺตา. ยสฺมา ปน เปฏเก (เปฏโก. ๒๓) –
‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท จ อาทีนโว จ?
ยานิ กโรติ ปุริโส, ตานิ อตฺตนิ ปสฺสติ;
กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปก’’นฺติ.
ตตฺถ ยํ กลฺยาณการี กลฺยาณํ ปจฺจนุโภติ, อยํ อสฺสาโท. ยํ ปาปการี ปาปํ ปจฺจนุโภติ, อยํ อาทีนโว.
อฏฺิเม ¶ , ภิกฺขเว, โลกธมฺมา. กตเม อฏฺ? ลาโภติอาทิ (อ. นิ. ๘.๖). ตตฺถ ¶ ลาโภ ยโส สุขํ ปสํสา, อยํ อสฺสาโท. อลาโภ อยโส ทุกฺขํ นินฺทา, อยํ อาทีนโว.
ตตฺถ กตโม อสฺสาโท จ นิสฺสรณฺจ?
‘‘สุโข วิปาโก ปฺุานํ, อธิปฺปาโย จ อิชฺฌติ;
ขิปฺปฺจ ปรมํ สนฺตึ, นิพฺพานมธิคจฺฉตี’’ติ. (เปฏโก. ๒๓);
อยํ อสฺสาโท จ นิสฺสรณฺจ.
ทฺวตฺตึสิมานิ, ภิกฺขเว, มหาปุริสสฺส มหาปุริสลกฺขณานิ, เยหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเวว คติโย ภวนฺติ อนฺา…เป… วิวฏจฺฉโทติ สพฺพํ ลกฺขณสุตฺตํ, (ที. นิ. ๓.๑๙๙) อยํ อสฺสาโท จ นิสฺสรณฺจ.
ตตฺถ กตโม อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ?
‘‘ภารา หเว ปฺจกฺขนฺธา, ภารหาโร จ ปุคฺคโล;
ภาราทานํ ทุขํ โลเก, ภารนิกฺเขปนํ สุขํ.
‘‘นิกฺขิปิตฺวา ครุํ ภารํ, อฺํ ภารํ อนาทิย;
สมูลํ ตณฺหมพฺพุยฺห, นิจฺฉาโต ปรินิพฺพุโต’’ติ. (สํ. นิ. ๓.๒๒);
อยํ อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ.
ตตฺถ กตโม อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ?
‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา, วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺตํ;
ตสฺมา อหํ ปพฺพชิโตมฺหิ ราช, อปณฺณกํ สามฺเมว เสยฺโยติ. (ม. นิ. ๒.๓๐๗; เถรคา. ๗๘๗-๗๘๘; เปฏโก. ๒๓);
อยํ อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจา’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา เตปิ นยา อิธ นิทฺธาเรตฺวา เวทิตพฺพา. ผลาทีสุปิ อยํ นโย ลพฺภติ เอว. ยสฺมา เปฏเก (เปฏโก. ๒๒) ‘‘ตตฺถ ¶ กตมํ ผลฺจ อุปาโย จ? สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโ’’ติ คาถา (สํ. นิ. ๑.๒๓), อิทํ ผลฺจ อุปาโย จ.
ตตฺถ ¶ กตมํ ผลฺจ อาณตฺติ จ?
‘‘สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส, สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;
มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโหติ. (อุทา. ๔๔);
อิทํ ผลฺจ อาณตฺติ จ.
ตตฺถ กตโม อุปาโย จ อาณตฺติ จ?
‘‘กุมฺภูปมํ กายมิมํ วิทิตฺวา, นครูปมํ จิตฺตมิทํ เปตฺวา;
โยเธถ มารํ ปฺาวุเธน, ชิตฺจ รกฺเข อนิเวสโน สิยา’’ติ. (ธ. ป. ๔๐);
อยํ อุปาโย จ อาณตฺติ จ. เอวํ ผลาทีนํ ทุกวเสนปิ อุทาหรณํ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ โย นิสฺสรณเทสนาย วิเนตพฺโพ, โส อุคฺฆฏิตฺูติอาทินา ยถา เทสนาวิภาเคน ปุคฺคลวิภาคสิทฺธิ โหติ, เอวํ อุคฺฆฏิตฺุสฺส ภควา นิสฺสรณํ เทเสตีติอาทินา ปุคฺคลวิภาเคน เทสนาวิภาโค สมฺภวตีติ โส ตถา ทสฺสิโต.
เอวํ เยสํ ปุคฺคลานํ วเสน เทสนาวิภาโค ทสฺสิโต, เต ปุคฺคเล ปฏิปทาวิภาเคน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปฏิปทาภิฺากโต วิภาโค ปฏิปทากโต โหตีติ อาห – ‘‘จตสฺโส ปฏิปทา’’ติ. ตา ปเนตา จ สมถวิปสฺสนาปฏิปตฺติวเสน ทุวิธา โหนฺติ. กถํ? สมถปกฺเข ตาว ปมสมนฺนาหารโต ปฏฺาย ยาว ตสฺส ตสฺส ฌานสฺส อุปจารํ อุปฺปชฺชติ, ตาว ปวตฺตา สมถภาวนา ‘‘ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติ. อุปจารโต ปน ปฏฺาย ยาว อปฺปนา ตาว ปวตฺตา ปฺา ‘‘อภิฺา’’ติ วุจฺจติ.
สา ¶ ปนายํ ปฏิปทา เอกจฺจสฺส ทุกฺขา โหติ นีวรณาทิปจฺจนีกธมฺมสมุทาจารคหณตาย กิจฺฉา อสุขเสวนาติ อตฺโถ, เอกจฺจสฺส ตทภาเวน สุขา. อภิฺาปิ เอกจฺจสฺส ทนฺธา โหติ มนฺทา อสีฆปฺปวตฺติ, เอกจฺจสฺส ขิปฺปา อมนฺทา สีฆปฺปวตฺติ. ตสฺมา โย อาทิโต กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต ทุกฺเขน สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน กิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา โหติ. โย ปน วิกฺขมฺภิตกิเลโส อปฺปนาปริวาสํ ¶ วสนฺโต จิเรน องฺคปาตุภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺส ทนฺธาภิฺา นาม โหติ. โย ขิปฺปํ องฺคปาตุภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺส ขิปฺปาภิฺา นาม โหติ. โย กิเลเส วิกฺขมฺเภนฺโต สุเขน อกิลมนฺโต วิกฺขมฺเภติ, ตสฺส สุขา ปฏิปทา นาม โหติ.
วิปสฺสนาปกฺเข ปน โย รูปารูปมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสนฺโต จตฺตาริ มหาภูตานิ ปริคฺคเหตฺวา อุปาทารูปํ ปริคฺคณฺหาติ อรูปํ ปริคฺคณฺหาติ, รูปารูปํ ปน ปริคฺคณฺหนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริคฺคเหตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ทุกฺขา ปฏิปทา นาม โหติ. ปริคฺคหิตรูปารูปสฺส ปน วิปสฺสนาปริวาเส มคฺคปาตุภาวทนฺธตาย ทนฺธาภิฺา นาม โหติ. โยปิ รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวา นามรูปํ ววตฺถเปนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ววตฺถเปติ, ววตฺถปิเต จ นามรูเป วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกติ. ตสฺสาปิ ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา นาม โหติ.
อปโร นามรูปมฺปิ ววตฺถเปตฺวา ปจฺจเย ปริคฺคณฺหนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริคฺคณฺหาติ, ปจฺจเย จ ปริคฺคเหตฺวา วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติ. เอวมฺปิ ทุกฺขา ¶ ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา นาม โหติ.
อปโร ปจฺจเยปิ ปริคฺคเหตฺวา ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปฏิวิชฺฌติ, ปฏิวิทฺธลกฺขโณ จ วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติ. เอวมฺปิ ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา นาม โหติ.
อปโร ลกฺขณานิปิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา วิปสฺสนาาเณ ติกฺเข สูเร สุปฺปสนฺเน วหนฺเต อุปฺปนฺนํ วิปสฺสนานิกนฺตึ ปริยาทิยมาโน ทุกฺเขน กสิเรน กิลมนฺโต ปริยาทิยติ, นิกนฺติฺจ ปริยาทิยิตฺวา วิปสฺสนาปริวาสํ วสนฺโต จิเรน มคฺคํ อุปฺปาเทติ. เอวมฺปิ ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา นาม โหติ. อิมินาวุปาเยน อิตราปิ ติสฺโส ปฏิปทา เวทิตพฺพา. วิปสฺสนาปกฺขิกา เอว ปเนตฺถ จตสฺโส ปฏิปทา ทฏฺพฺพา.
จตฺตาโร ปุคฺคลาติ ยถาวุตฺตปฏิปทาวิภาเคน จตฺตาโร ปฏิปนฺนกปุคฺคลา. ตํ ปน ปฏิปทาวิภาคํ สทฺธึ เหตุปายผเลหิ ทสฺเสตุํ ‘‘ตณฺหาจริโต’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ จริตนฺติ จริยา, วุตฺตีติ อตฺโถ. ตณฺหาย นิพฺพตฺติตํ จริตํ เอตสฺสาติ ตณฺหาจริโต, ตณฺหาย วา ปวตฺติโต จริโต ตณฺหาจริโต, ¶ โลภชฺฌาสโยติ อตฺโถ. ทิฏฺิจริโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. มนฺโทติ มนฺทิยํ วุจฺจติ อวิชฺชา, ตาย สมนฺนาคโต มนฺโท, โมหาธิโกติ อตฺโถ.
สตินฺทฺริเยนาติ สติยา อาธิปจฺจํ กุรุมานาย. สตินฺทฺริยเมว หิสฺส วิสทํ โหติ. ยสฺมา ตณฺหาจริตตาย ปุพฺพภาเค โกสชฺชาภิภเวน น วีริยํ พลวํ โหติ, โมหาธิกตาย น ปฺา พลวตี. ตทุภเยนาปิ น สมาธิ พลวา โหติ, ตสฺมา ‘‘สตินฺทฺริยเมว หิสฺส วิสทํ โหตี’’ติ วุตฺตํ. เตเนวาห – ‘‘สติปฏฺาเนหิ นิสฺสเยหี’’ติ. ตณฺหาจริตตาย จสฺส กิเลสวิกฺขมฺภนํ น สุกรนฺติ ทุกฺขา ปฏิปทา, อวิสทาณตาย ทนฺธาภิฺาติ ปุพฺเพ วุตฺตนยํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. นิยฺยาตีติ อริยมคฺเคน วฏฺฏทุกฺขโต นิคฺคจฺฉติ.
อุทตฺโถติ อุทอตฺโถ, อุฬารปฺโติ อตฺโถ. ปฺาสหายปฏิลาเภน จสฺส สมาธิ ติกฺโข โหติ สมฺปยุตฺเตสุ อาธิปจฺจํ ปวตฺเตติ. เตเนวาห – ‘‘สมาธินฺทฺริเยนา’’ติ. วิสทาณตฺตา ‘‘ขิปฺปาภิฺายา’’ติ วุตฺตํ. สมาธิปธานตฺตา ฌานานํ ฌาเนหิ นิสฺสเยหีติ อยํ วิเสโส. เสสํ ปุริมสทิสเมว. ทิฏฺิจริโต อนิยฺยานิกมคฺคมฺปิ นิยฺยานิกนฺติ มฺมาโน ตตฺถ อุสฺสาหพหุลตฺตา วีริยาธิโก โหติ. วีริยาธิกตาเยว จสฺส กิเลสวิกฺขมฺภนํ สุกรนฺติ สุขา ปฏิปทา, อวิสทาณตาย ปน ทนฺธาภิฺาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ทิฏฺิจริโต มนฺโท’’ติอาทินา. เสสํ วุตฺตนยเมว.
สจฺเจหีติ อริยสจฺเจหิ. อริยสจฺจานิ หิ โลกิยานิ ปุพฺพภาคาณสฺส สมฺมสนฏฺานตาย โลกุตฺตรานิ อธิมุจฺจนตาย มคฺคาณสฺส อภิสมยฏฺานตาย จ นิสฺสยานิ โหนฺตีติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. เอตฺถ จ ทิฏฺิจริโต อุทตฺโถ อุคฺฆฏิตฺู. ตณฺหาจริโต มนฺโท ¶ เนยฺโย. อิตเร ทฺเวปิ วิปฺจิตฺูติ เอวํ เยน เวเนยฺยตฺตเยน ปุพฺเพ เทสนาวิภาโค ทสฺสิโต, ตเทว เวเนยฺยตฺตยํ อิมินา ปฏิปทาวิภาเคน ทสฺสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อิทานิ ตํ เวเนยฺยุปุคฺคลวิภาคํ อตฺถนยโยชนาย วิสยํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อุโภ ตณฺหาจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตณฺหาย สมาธิปฏิปกฺขตฺตา ตณฺหาจริโต วิสุชฺฌมาโน สมาธิมุเขน วิสุชฺฌตีติ อาห ¶ – ‘‘สมถปุพฺพงฺคมายา’’ติ. ‘‘สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๗๐; ปฏิ. ม. ๒.๑, ๓) วจนโต ปน สมฺมาทิฏฺิสหิเตเนว สมฺมาสมาธินา นิยฺยานํ, น สมฺมาสมาธินา เอวาติ อาห – ‘‘สมถปุพฺพงฺคมาย วิปสฺสนายา’’ติ. ‘‘ราควิราคา เจโตวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลสมาธี’’ติ สงฺคเหสุ วุตฺตํ. อิธ ปน อนาคามิผลสมาธีติ วกฺขติ. โส หิ สมาธิสฺมึ ปริปูรการีติ. ตตฺถ รฺชนฏฺเน ราโค. โส วิรชฺชติ เอตายาติ ราควิราคา, ตาย ราควิราคาย, ราคปฺปหายิกายาติ อตฺโถ.
เจโตวิมุตฺติยาติ เจโตติ จิตฺตํ, ตทปเทเสน เจตฺถ สมาธิ วุจฺจติ ‘‘ยถา จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวย’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๓). ปฏิปฺปสฺสทฺธิวเสน ปฏิปกฺขโต วิมุจฺจตีติ วิมุตฺติ, เตน วา วิมุตฺโต, ตโต วิมุจฺจนนฺติ วา วิมุตฺติ, สมาธิเยว. ยถา หิ โลกิยกถายํ สฺา จิตฺตฺจ เทสนาสีสํ. ยถาห – ‘‘นานตฺตกายา นานตฺตสฺิโน’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๓๒, ๓๔๑, ๓๕๗; อ. นิ. ๗.๔๔; ๙.๒๔) ‘‘กึ จิตฺโต ตฺวํ, ภิกฺขู’’ติ (ปารา. ๑๓๕) จ, เอวํ โลกุตฺตรกถายํ ปฺา สมาธิ จ. ยถาห – ‘‘ปฺจาณิโก สมฺมาสมาธี’’ติ (วิภ. ๘๐๔) จ ‘‘สมถวิปสฺสนํ ยุคนทฺธํ ภาเวตี’’ติ จ. เตสุ อิธ ราคสฺส อุชุวิปจฺจนีกโต สมถปุพฺพงฺคมตาวจนโต จ เจโตคฺคหเณน สมาธิ วุตฺโต. ตถา วิมุตฺติวจเนน. เตน วุตฺตํ ‘‘สมาธิเยวา’’ติ. เจโต จ ตํ วิมุตฺติ จาติ เจโตวิมุตฺติ. อถ วา วุตฺตปฺปการสฺเสว เจตโส ปฏิปกฺขโต วิมุตฺติ วิโมกฺโขติ เจโตวิมุตฺติ, เจตสิ วา ผลวิฺาเณ วุตฺตปฺปการาว วิมุตฺตีติ เจโตวิมุตฺติ, เจตโส วา ผลวิฺาณสฺส ปฏิปกฺขโต วิมุตฺติ วิโมกฺโข เอตสฺมินฺติ เจโตวิมุตฺติ, สมาธิเยว. ปฺาวิมุตฺติยาติ เอตฺถาปิ อยํ นโย ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺโพ.
ทิฏฺิยา สวิสเย ปฺาสทิสี ปวตฺตีติ ทิฏฺิจริโต วิสุชฺฌมาโน ปฺามุเขน วิสุชฺฌตีติ อาห – ‘‘อุโภ ทิฏฺิจริตา วิปสฺสนา’’ติอาทิ. อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺตีติ อรหตฺตผลปฺา ¶ . สมถคฺคหเณน ตปฺปฏิปกฺขโต ตณฺหํ วิปสฺสนาคฺคหเณน อวิชฺชฺจ นิทฺธาเรตฺวา ปมนยสฺส ภูมึ สกฺกา สุเขน ทสฺเสตุนฺติ อาห – ‘‘เย สมถ…เป… หาตพฺพา’’ติ.
ตตฺถ ¶ สมถปุพฺพงฺคมา ปฏิปทาติ ปุริมา ทฺเว ปฏิปทา, อิตรา วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมาติ ทฏฺพฺพา. หาตพฺพาติ คเมตพฺพา, เนตพฺพาติ อตฺโถ. วิปสฺสนาย อนิจฺจทุกฺขอนตฺตสฺาภาวโต ทุกฺขสฺาปริวารตฺตา จ อสุภสฺาย อิมา จตสฺโส สฺา ทสฺสิตา โหนฺติ. ตปฺปฏิปกฺเขน จ จตฺตาโร วิปลฺลาสาติ สกลสฺส สีหวิกฺกีฬิตนยสฺส ภูมึ สุเขน สกฺกา ทสฺเสตุนฺติ อาห – ‘‘เย วิปสฺสนา…เป… หาตพฺพา’’ติ.
๗. เอวํ ปฏิปทาวิภาเคน เวเนยฺยปุคฺคลวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตํ าณวิภาเคน ทสฺเสนฺโต ยสฺมา ภควโต เทสนา ยาวเทว เวเนยฺยวินยนตฺถา, วินยนฺจ เนสํ สุตมยาทีนํ ติสฺสนฺนํ ปฺานํ อนุกฺกเมน นิพฺพตฺตนํ, ยถา ภควโต เทสนาย ปวตฺติภาววิภาวนฺจ หารนยพฺยาปาโร, ตสฺมา อิมสฺส หารสฺส สมุฏฺิตปฺปการํ ตาว ปุจฺฉิตฺวา เยน ปุคฺคลวิภาคทสฺสเนน เทสนาภาชนํ วิภชิตฺวา ตตฺถ เทสนายํ เทสนาหารํ นิโยเชตุกาโม ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สฺวายํ หาโร กตฺถ สมฺภวตี’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ยสฺสาติ โย โส อฏฺหิ อกฺขเณหิ วิมุตฺโต โสตาวธานปริโยสานาหิ จ สมฺปตฺตีติ สมนฺนาคโต ยสฺส. สตฺถาติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺเถหิ ยถารหํ อนุสาสนโต สตฺถา. ธมฺมนฺติ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน อปาเยสุ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโม, ตํ ธมฺมํ. เทสยตีติ สงฺเขปวิตฺถารนเยหิ ภาสติ กเถติ. อฺตโรติ ภควโต สาวเกสุ อฺตโร. ครุฏฺานีโยติ สีลสุตาทิคุณวิเสสโยเคน ครุกรณีโย. สพฺรหฺมจารีติ พฺรหฺมํ วุจฺจติ เสฏฺฏฺเน สกลํ สตฺถุสาสนํ. สมํ สห วา พฺรหฺมํ จรติ ปฏิปชฺชตีติ สพฺรหฺมจารี. สทฺธํ ปฏิลภตีติ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ วต โส ภควา โย เอวรูปสฺส ธมฺมสฺส เทเสตา’’ติ ตถาคเต, ‘‘สฺวากฺขาโต วตายํ ธมฺโม โย เอวํ เอกนฺตปริปุณฺโณ เอกนฺตปริสุทฺโธ’’ติอาทินา ธมฺเม จ สทฺธํ ลภติ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ.
ตตฺถาติ ตสฺมึ ยถาสุเต ยถาปริยตฺเต ธมฺเม. วีมํสาติ ปาฬิยา ปาฬิอตฺถสฺส จ วีมํสนปฺา ¶ . เสสํ ตสฺสา เอว เววจนํ. สา หิ ยถาวุตฺตวีมํสเน สงฺโกจํ อนาปชฺชิตฺวา อุสฺสหนวเสน อุสฺสาหนา, ตุลนวเสน ตุลนา, อุปปริกฺขณวเสน อุปปริกฺขาติ จ วุตฺตา. อถ วา ¶ วีมํสตีติ วีมํสา, สา ปทปทตฺถวิจารณา ปฺา. อุสฺสาหนาติ วีริเยน อุปตฺถมฺภิตา ธมฺมสฺส ธารณปริจยสาธิกา ปฺา. ตุลนาติ ปเทน ปทนฺตรํ, เทสนาย วา เทสนนฺตรํ ตุลยิตฺวา สํสนฺทิตฺวา คหณปฺา. อุปปริกฺขาติ มหาปเทเส โอตาเรตฺวา ปาฬิยา ปาฬิอตฺถสฺส จ อุปปริกฺขณปฺา. อตฺตหิตํ ปรหิตฺจ อากงฺขนฺเตหิ สุยฺยตีติ สุตํ, กาลวจนิจฺฉาย อภาวโต, ยถา ทุทฺธนฺติ. กึ ปน ตนฺติ? อธิการโต สามตฺถิยโต วา ปริยตฺติธมฺโมติ วิฺายติ. อถ วา สวนํ สุตํ, โสตทฺวารานุสาเรน ปริยตฺติธมฺมสฺส อุปธารณนฺติ อตฺโถ. สุเตน เหตุนา นิพฺพตฺตา สุตมยี. ปกาเรน ชานาตีติ ปฺา. ยา วีมํสา, อยํ สุตมยี ปฺาติ ปจฺเจกมฺปิ โยเชตพฺพํ. ตถาติ ยถา สุตมยี ปฺา วีมํสาทิปริยายวตี วีมํสาทิวิภาควตี จ, ตถา จินฺตามยี จาติ อตฺโถ. ยถา วา สุตมยี โอรมตฺติกา อนวฏฺิตา จ, เอวํ จินฺตามยี จาติ ทสฺเสติ.
สุเตน นิสฺสเยนาติ สุเตน ปริยตฺติธมฺเมน ปริยตฺติธมฺมสฺสวเนน วา อุปนิสฺสเยน อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ, ยถาวุตฺตํ สุตํ อุปนิสฺสายาติ อตฺโถ. วีมํสาติอาทีสุ ‘‘อิทํ สีลํ, อยํ สมาธิ, อิเม รูปารูปธมฺมา, อิเม ปฺจกฺขนฺธา’’ติ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาววีมํสนภูตา ปฺา วีมํสา. เตสํเยว ธมฺมานํ วจนตฺถํ มฺุจิตฺวา สภาวสรสลกฺขณสฺส ตุลยิตฺวา วิย คหณปฺา ตุลนา. เตสํเยว ธมฺมานํ สลกฺขณํ อวิชหิตฺวา อนิจฺจตาทิรุปฺปนสปฺปจฺจยาทิอากาเร จ ตกฺเกตฺวา วิตกฺเกตฺวา จ อุปปริกฺขณปฺา อุปปริกฺขา, ตถา อุปปริกฺขิเต ธมฺเม สวิคฺคเห วิย อุปฏฺหนฺเต เอวเมเตหิ นิชฺฌานกฺขเม กตฺวา จิตฺเตน อนุ อนุ เปกฺขณา มนสานุเปกฺขณา. เอตฺถ จ ยถา สุตมยี ปฺา ยถาสุตสฺส ธมฺมสฺส ธารณปริจยวเสน ปวตฺตนโต อุสฺสาหชาตา ‘‘อุสฺสาหนา’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, น เอวํ จินฺตามยีติ อิธ ‘‘อุสฺสาหนา’’ติ ปทํ น วุตฺตํ. จินฺตนํ จินฺตา, นิชฺฌานนฺติ อตฺโถ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อิมาหิ ทฺวีหิ ปฺาหีติ ยถาวุตฺตาหิ ทฺวีหิ ปฺาหิ การณภูตาหิ. สุตจินฺตามยาเณสุ หิ ปติฏฺิโต วิปสฺสนํ อารภตีติ. ‘‘อิมาสุ ทฺวีสุ ปฺาสู’’ติปิ ปนฺติ. ‘‘เตหิ ชาตาสุ อุปฺปนฺนาสู’’ติ วา วจนเสโส ¶ โยเชตพฺโพ. มนสิการสมฺปยุตฺตสฺสาติ รูปารูปปริคฺคหาทิมนสิกาเร ยุตฺตปฺปยุตฺตสฺส. ยํ าณํ อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตนเยน มนสิการปฺปโยเคน ทิฏฺิวิสุทฺธิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิมคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธีนํ ¶ สมฺป อาทเนน วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกนฺตสฺส ยํ าณทสฺสนวิสุทฺธิสงฺขาตํ อริยมคฺคาณํ อุปฺปชฺชติ, อยํ ภาวนามยี ปฺาติ สมฺพนฺโธ. ตํ ปน ทสฺสนํ ภาวนาติ ทุวิธนฺติ อาห – ‘‘ทสฺสนภูมิยํ วา ภาวนาภูมิยํ วา’’ติ. ยทิ ทสฺสนนฺติ วุจฺจติ, กถํ ตตฺถ ปฺา ภาวนามยีติ? ภาวนามยเมว หิ ตํ าณํ, ปมํ นิพฺพานทสฺสนโต ปน ‘‘ทสฺสน’’นฺติ วุตฺตนฺติ สผโล ปมมคฺโค ทสฺสนภูมิ. เสสา เสกฺขาเสกฺขธมฺมา ภาวนาภูมิ.
๘. อิทานิ อิมา ติสฺโส ปฺา ปริยายนฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ปรโตโฆสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปรโตติ น อตฺตโต, อฺโต สตฺถุโต สาวกโต วาติ อตฺโถ. โฆสาติ เตสํ เทสนาโฆสโต, เทสนาปจฺจยาติ อตฺโถ. อถ วา ปรโต โฆโส เอติสฺสาติ ปรโตโฆสา, ยา ปฺา, สา สุตมยีติ โยเชตพฺพํ. ปจฺจตฺตสมุฏฺิตาติ ปจฺจตฺตํ ตสฺส ตสฺส อตฺตนิ สมฺภูตา. โยนิโสมนสิการาติ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สภาวปริคฺคณฺหนาทินา ยถาวุตฺเตน อุปาเยน ปวตฺตมนสิการา. ปรโต จ โฆเสนาติ ปรโตโฆเสน เหตุภูเตน. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อิทานิ ยทตฺถํ อิมา ปฺา อุทฺธฏา, ตเมว เวเนยฺยปุคฺคลวิภาคํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิมา ทฺเวติ คณนวเสน วตฺวา ปุน ตา สุตมยี จินฺตามยี จาติ สรูปโต ทสฺเสติ. อยํ อุคฺฆฏิตฺูติ อยํ สุตมยจินฺตามยาเณหิ อาสยปโยคปโพธสฺส นิปฺผาทิตตฺตา อุทฺเทสมตฺเตเนว ชานนโต ‘‘อุคฺฆฏิตฺู’’ติ วุจฺจติ. อยํ วิปฺจิตฺูติ จินฺตามยาเณน อาสยสฺส อปริกฺขตตฺตา อุทฺเทสนิทฺเทเสหิ ชานนโต วิปฺจิตฺู. อยํ เนยฺโยติ สุตมยาณสฺสาปิ อภาวโต นิรวเสสํ วิตฺถารเทสนาย เนตพฺพโต เนยฺโย.
๙. เอวํ เทสนาปฏิปทาาณวิภาเคหิ เทสนาภาชนํ เวเนยฺยตฺตยํ วิภชิตฺวา อิทานิ ตตฺถ ปวตฺติตาย ภควโต ธมฺมเทสนาย เทสนาหารํ นิทฺธาเรตฺวา โยเชตุํ ‘‘สายํ ธมฺมเทสนา’’ติอาทิ อารทฺธํ.
ตตฺถ ¶ สายนฺติ สา อยํ. ยา ปุพฺเพ ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติอาทินา (เนตฺติ. ๕) ปฏินิทฺเทสวารสฺส อาทิโต เทสนาหารสฺส วิสยภาเวน นิกฺขิตฺตา ปาฬิ, ตเมเวตฺถ เทสนาหารํ นิโยเชตุํ ‘‘สายํ ธมฺมเทสนา’’ติ ปจฺจามสติ. กึ เทสยตีติ กเถตุกมฺยตาวเสน ¶ เทสนาย ปิณฺฑตฺถํ ปุจฺฉิตฺวา ตํ คณนาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา สามฺโต ทสฺเสติ ‘‘จตฺตาริ สจฺจานี’’ติ. สจฺจวินิมุตฺตา หิ ภควโต เทสนา นตฺถีติ. ตสฺสา จ จตฺตาริ สจฺจานิ ปิณฺฑตฺโถ. ปวตฺติปวตฺตกนิวตฺติตทุปายวิมุตฺตสฺส เนยฺยสฺส อภาวโต จตฺตาริ อวิปรีตภาเวน สจฺจานีติ ทฏฺพฺพํ. ตานิ ‘‘ทุกฺขํ สมุทยํ นิโรธํ มคฺค’’นฺติ สรูปโต ทสฺเสติ.
ตตฺถ อเนกุปทฺทวาธิฏฺานภาเวน กุจฺฉิตตฺตา พาลชนปริกปฺปิตธุวสุภสุขตฺตภาววิรเหน ตุจฺฉตฺตา จ ทุกฺขํ. อวเสสปจฺจยสมวาเย ทุกฺขสฺส อุปฺปตฺติการณตฺตา สมุทโย. สพฺพคติสฺุตฺตา นตฺถิ เอตฺถ สํสารจารกสงฺขาโต ทุกฺขโรโธ, เอตสฺมึ วา อธิคเต สํสารจารกสงฺขาตสฺส ทุกฺขโรธสฺส อภาโวติปิ นิโรโธ, อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตา วา. มาเรนฺโต คจฺฉติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ มคฺคิยตีติ วา มคฺโค. ตตฺถ สมุทเยน อสฺสาโท, ทุกฺเขน อาทีนโว, มคฺคนิโรเธหิ นิสฺสรณํ. เอวํ ยสฺมึ สุตฺเต จตฺตาริ สจฺจานิ สรูปโต อาคตานิ, ตตฺถ ยถารุตวเสน. ยตฺถ ปน สุตฺเต จตฺตาริ สจฺจานิ สรูปโต น อาคตานิ, ตตฺถ อตฺถโต จตฺตาริ สจฺจานิ อุทฺธริตฺวา เตสํ วเสน อสฺสาทาทโย นิทฺธาเรตพฺพา. ยตฺถ จ อสฺสาทาทโย สรูปโต อาคตา, ตตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ยตฺถ ปน น อาคตา, ตตฺถ อตฺถโต อุทฺธริตฺวา เตสํ วเสน จตฺตาริ สจฺจานิ นิทฺธาเรตพฺพานิ. อิธ ปน อสฺสาทาทโย อุทาหรณวเสน สรูปโต ทสฺสิตาติ เตหิ สจฺจานิ นิทฺธาเรตุํ ‘‘อาทีนโว จา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ ‘‘สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๘๗; ม. นิ. ๑.๑๒๐; ๓.๓๗๓; วิภ. ๒๐๒) วจนโต ตณฺหาวชฺชา เตภูมกธมฺมา ทุกฺขสจฺจํ, เต จ อนิจฺจาทิสภาวตฺตา อาทีนโว, ผลฺจ เทสนาย สาเธตพฺพํ. ตตฺถ ยํ โลกิยํ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ผลฺจ ทุกฺข’’นฺติ. อสฺสาโทติ ตณฺหาวิปลฺลาสานมฺปิ อิจฺฉิตตฺตา เต สนฺธาย ‘‘อสฺสาโท สมุทโย’’ติ วุตฺตํ. สห วิปสฺสนาย อริยมคฺโค เทสนา จ ¶ เทสนาผลาธิคมสฺส อุปาโยติ กตฺวา ‘‘อุปาโย อาณตฺติ จ มคฺโค’’ติ วุตฺตํ. นิสฺสรณปเท จาปิ อริยมคฺโค นิทฺธาเรตพฺโพ, น จายํ สจฺจวิภาโค อากุโลติ ทฏฺพฺโพ. ยถา หิ สจฺจวิภงฺเค (วิภ. ๒๐๘) ‘‘ตณฺหา อวสิฏฺา กิเลสา อวสิฏฺา อกุสลา ธมฺมา สาสวานิ กุสลมูลานิ สาสวา จ กุสลา ธมฺมา สมุทยสจฺจภาเวน วิภตฺตา’’ติ ตสฺมึ ตสฺมึ นเย ตํตํอวสิฏฺา เตภูมกธมฺมา ทุกฺขสจฺจภาเวน วิภตฺตา, เอวมิธาปิ ทฏฺพฺพนฺติ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานีติ นิคมนํ ¶ . อิทํ ธมฺมจกฺกนฺติ ยายํ ภควโต จตุสจฺจวเสน สามุกฺกํสิกา ธมฺมเทสนา, อิทํ ธมฺมจกฺกํ.
อิทานิ ตสฺสา ธมฺมเทสนาย ธมฺมจกฺกภาวํ สจฺจวิภงฺคสุตฺตวเสน (ม. นิ. ๓.๓๗๑ อาทโย) ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิทํ ทุกฺขนฺติ อิทํ ชาติอาทิวิภาคํ สงฺเขปโต ปฺจุปาทานกฺขนฺธสงฺคหํ ตณฺหาวชฺชํ เตภูมกธมฺมชาตํ ทุกฺขสฺส อธิฏฺานภาเวน ทุกฺขทุกฺขาทิภาเวน จ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ อตฺโถ. เมติ ภควา อตฺตานํ นิทฺทิสติ. พาราณสิยนฺติ พาราณสีนามกสฺส นครสฺส อวิทูเร. ปจฺเจกพุทฺธอิสีนํ อากาสโต โอตรณฏฺานตาย อิสิปตนํ. มิคานํ ตตฺถ อภยสฺส ทินฺนตฺตา มิคทายนฺติ จ ลทฺธนาเม อสฺสเม. อุตฺตรติ อติกฺกมติ, อภิภวตีติ วา อุตฺตรํ, นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตรนฺติ อนุตฺตรํ. อนติสยํ อปฺปฏิภาคํ วา. กิฺจาปิ ภควโต ธมฺมเทสนา อเนกาสุ เทวมนุสฺสปริสาสุ อเนกสตกฺขตฺตุํ เตสํ อริยสจฺจปฺปฏิเวธสมฺปาทนวเสน ปวตฺติตา, ตถาปิ สพฺพปมํ อฺาสิโกณฺฑฺปฺปมุขาย อฏฺารสปริมาณาย พฺรหฺมโกฏิยา จตุสจฺจปฺปฏิเวธวิภาวนียา ธมฺมเทสนา, ตสฺสา สาติสยา ธมฺมจกฺกสมฺาติ ‘‘ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติต’’นฺติ วุตฺตํ.
ตตฺถ สติปฏฺานาทิธมฺโม เอว ปวตฺตนฏฺเน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกนฺติ วา อาณา. ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมฺจ ตํ จกฺกฺจาติ ธมฺมจกฺกํ. ธมฺเมน าเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํ. ยถาห – ‘‘ธมฺมฺจ ปวตฺเตติ จกฺกฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกฺจ ปวตฺเตติ ธมฺมฺจาติ ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน ปวตฺเตตีติ ธมฺมจกฺก’’นฺติอาทิ (ปฏิ. ม. ๒.๔๑-๔๒). อปฺปฏิวตฺติยนฺติ ธมฺมิสฺสรสฺส ภควโต สมฺมาสมฺพุทฺธภาวโต ธมฺมจกฺกสฺส จ อนุตฺตรภาวโต อปฺปฏิเสธนียํ. เกน ปน อปฺปฏิวตฺติยนฺติ อาห ‘‘สมเณน วา’’ติอาทิ. ตตฺถ สมเณนาติ ปพฺพชฺชํ อุปคเตน. พฺราหฺมเณนาติ ¶ ชาติพฺราหฺมเณน. ปรมตฺถสมณพฺราหฺมณานฺหิ ปฏิโลมนจิตฺตํเยว นตฺถิ. เทเวนาติ กามาวจรเทเวน. เกนจีติ เยน เกนจิ อวสิฏฺปาริสชฺเชน. เอตฺตาวตา อฏฺนฺนมฺปิ ปริสานํ อนวเสสปริยาทานํ ทฏฺพฺพํ. โลกสฺมินฺติ สตฺตโลเก.
ตตฺถาติ ติสฺสํ จตุสจฺจธมฺมเทสนายํ. อปริมาณา ปทา, อปริมาณา อกฺขราติ อุปฺปฏิปาฏิวจนํ เยภุยฺเยน ปทสงฺคหิตานิ อกฺขรานีติ ทสฺสนตฺถํ. ปทา อกฺขรา พฺยฺชนาติ ลิงฺควิปลฺลาโส กโตติ ทฏฺพฺพํ. อตฺถสฺสาติ จตุสจฺจสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส. สงฺกาสนาติ สงฺกาสิตพฺพากาโร. เอส นโย เสเสสุปิ. อตฺถสฺสาติ จ สมฺพนฺเธ สามิวจนํ. อิติปิทนฺติ ¶ อิตีติ ปการตฺโถ, ปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, อิมินาปิ อิมินาปิ ปกาเรน อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ เวทิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เตน ชาติอาทิเภเทน ยถาวุตฺตสฺส ทุกฺขสจฺจสฺส อเนกเภทตํ ตํทีปกานํ อกฺขรปทาทีนํ วุตฺตปฺปการํ อปริมาณตฺจ สมตฺเถติ.
อยํ ทุกฺขสมุทโยติ อยํ กามตณฺหาทิเภทา ตณฺหาวฏฺฏสฺส มูลภูตา ยถาวุตฺตสฺส ทุกฺขสฺส นิพฺพตฺติเหตุภาวโต ทุกฺขสมุทโย. อยํ ทุกฺขนิโรโธติ อยํ สพฺพสงฺขตนิสฺสฏา อสงฺขตธาตุ ยถาวุตฺตสฺส ทุกฺขสฺส อนุปฺปาทนิโรธปจฺจยตฺตา ทุกฺขนิโรโธ. อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ อยํ สมฺมาทิฏฺิอาทิอฏฺงฺคสมูโห ทุกฺขนิโรธสงฺขาตํ นิพฺพานํ คจฺฉติ อารมฺมณวเสน ตทภิมุขีภูตตฺตา ปฏิปทา จ โหติ ทุกฺขนิโรธปฺปตฺติยาติ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา. อิติปิทนฺติ ปทสฺส ปน สมุทยสจฺเจ อฏฺสตตณฺหาวิจริเตหิ, นิโรธสจฺเจ มทนิมฺมทนาทิปริยาเยหิ, มคฺคสจฺเจ สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยธมฺเมหิ อตฺโถ วิภชิตฺวา เวทิตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
เอวํ ‘‘ทฺวาทส ปทานิ สุตฺต’’นฺติ คาถาย สกลสฺส สาสนสฺส ฉนฺนํ อตฺถปทานํ ฉนฺนฺจ พฺยฺชนปทานํ วเสน ยา ทฺวาทสปทตา วุตฺตา, ตเมว ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติอาทินา เทสนาหารสฺส วิสยทสฺสนวเสน ฉฉกฺกปริยายํ (ม. นิ. ๓.๔๒๐ อาทโย) เอกเทเสน อุทฺทิสิตฺวา ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนสุตฺเตน (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) ตทตฺถสฺส สงฺคหิตภาวทสฺสนมุเขน สพฺพสฺสาปิ ภควโต วจนสฺส จตุสจฺจเทสนาภาวํ ตทตฺถสฺส จ จตุสจฺจภาวํ วิภาเวนฺโต ‘‘อิทํ ทุกฺขนฺติ ¶ เม, ภิกฺขเว, พาราณสิย’’นฺติอาทินา สจฺจวิภงฺคสุตฺตํ (ม. นิ. ๓.๓๗๑ อาทโย) อุทฺเทสโต ทสฺเสตฺวา ‘‘ตตฺถ อปริมาณา ปทา’’ติอาทินา พฺยฺชนตฺถปทานิ วิภชนฺโต ทฺวาทสปทภาวํ ทีเปตฺวา อิทานิ เตสํ อฺมฺวิสยิวิสยภาเวน สมฺพนฺธภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ ปทาวยวคฺคหณมุเขน ปทคฺคหณํ, คหิเต จ ปเท ปทตฺถาวโพโธ คหิตปุพฺพสงฺเกตสฺส โหติ. ตตฺถ จ ปทาวยวคฺคหเณน วิย ปทคฺคหณสฺส, ปทตฺถาวยวคฺคหเณนาปิ ปทตฺถคฺคหณสฺส วิเสสาธานํ ชายตีติ อาห – ‘‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติ. ยสฺมา ปน อกฺขเรหิ สํขิตฺเตน ทีปิยมาโน อตฺโถ ปทปริโยสาเน วากฺยสฺส อปริโยสิตตฺตา ปเทเนว ปกาสิโต ทีปิโต โหติ, ตสฺมา ‘‘ปเทหิ ปกาเสตี’’ติ วุตฺตํ. วากฺยปริโยสาเน ปน โส อตฺโถ วิวริโต วิวโฏ ¶ กโต โหตีติ วุตฺตํ ‘‘พฺยฺชเนหิ วิวรตี’’ติ. ยสฺมา จ ปกาเรหิ วากฺยเภเท กเต ตทตฺโถ วิภตฺโต นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘อากาเรหิ วิภชตี’’ติ วุตฺตํ. ตถา วากฺยาวยวานํ ปจฺเจกํ นิพฺพจนวิภาเค กเต โส อตฺโถ ปากโฏ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘นิรุตฺตีหิ อุตฺตานีกโรตี’’ติ. กตนิพฺพจเนหิ วากฺยาวยเวหิ วิตฺถารวเสน นิรวเสสโต เทสิเตหิ เวเนยฺยานํ จิตฺตปริโตสนํ พุทฺธินิสานฺจ กตํ โหตีติ อาห – ‘‘นิทฺเทเสหิ ปฺเปตี’’ติ. เอตฺถ จ อกฺขเรหิ เอว สงฺกาเสตีติ อวธารณํ อกตฺวา อกฺขเรหิ สงฺกาเสติเยวาติ เอวํ อวธารณํ ทฏฺพฺพํ. เอวฺหิ สติ อตฺถปทานํ นานาวากฺยวิสยตาปิ สิทฺธา โหติ. เตน เอกานุสนฺธิเก สุตฺเต ฉเฬว อตฺถปทานิ, นานานุสนฺธิเก ปน อนุสนฺธิมฺหิ อนุสนฺธิมฺหิ ฉ ฉ อตฺถปทานิ นิทฺธาเรตพฺพานิ.
‘‘อกฺขเรหิ จ ปเทหิ จ อุคฺฆเฏตี’’ติอาทินา พฺยฺชนปทานํ กิจฺจสาธนํ ทสฺเสติ. เวเนยฺยตฺตยวินยเมว หิ เตสํ พฺยาปาโร. อฏฺานภาวโต ปน สจฺจปฺปฏิเวธสฺส ปทปรโม น อิธ วุตฺโต. เนยฺยคฺคหเณเนว วา ตสฺสาปิ อิธ คหณํ เสกฺขคฺคหเณน วิย กลฺยาณปุถุชฺชนสฺสาติ ทฏฺพฺพํ. อกฺขเรหีติอาทีสุ กรณสาธเน กรณวจนํ, น เหตุมฺหิ. อกฺขราทีนิ หิ อุคฺฆฏนาทิอตฺถานิ, น อุคฺฆฏนาทิอกฺขราทิอตฺถํ. ยทตฺถา จ กิริยา ¶ โส เหตุ, ยถา ‘‘อนฺเนนวสตี’’ติ. อุคฺฆเฏตีติ โสตาวธานํ กตฺวา สมาหิตจิตฺตานํ เวเนยฺยานํ สงฺกาสนวเสน อกฺขเรหิ วิเสสํ อาทหนฺโต ยถา ปทปริโยสาเน อาสยปฺปฏิโพโธ โหติ, ตถา ยถาธิปฺเปตํ อตฺถํ สงฺเขเปน กเถติ อุทฺทิสตีติ อตฺโถ. วิปฺจยตีติ ยถาอุทฺทิฏฺํ อตฺถํ นิทฺทิสติ. วิตฺถาเรตีติ วิตฺถารํ กโรติ, วิตฺถารํ กตฺวา อาจิกฺขติ วา, ปฏินิทฺทิสตีติ อตฺโถ. ยสฺมา เจตฺถ อุคฺฆเฏตีติ อุทฺทิสนํ อธิปฺเปตํ. อุทฺเทโส จ เทสนาย อาทิ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘อุคฺฆฏนา อาที’’ติ. ตถา วิปฺจนํ นิทฺทิสนํ, วิตฺถรณํ ปฏินิทฺทิสนํ, นิทฺเทสปฏินิทฺเทสา จ เทสนาย มชฺฌปริโยสานาติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘วิปฺจนา มชฺเฌ, วิตฺถารณา ปริโยสาน’’นฺติ.
เอวํ ‘‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติอาทินา ฉนฺนํ พฺยฺชนปทานํ พฺยาปารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถปทานํ พฺยาปารํ ทสฺเสตุํ ‘‘โสยํ ธมฺมวินโย’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สีลาทิธมฺโม เอว ปริยตฺติอตฺถภูโต เวเนยฺยวินยนโต ธมฺมวินโย. อุคฺฆฏียนฺโตติ อุทฺทิสิยมาโน. เตนาติ อุคฺฆฏิตฺูวินยเนน. วิปฺจียนฺโตติ นิทฺทิสิยมาโน. วิตฺถารียนฺโตติ ปฏินิทฺทิสิยมาโน.
๑๐. เอตฺตาวตา ¶ ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามี’’ติ อุทฺทิฏฺาย ปาฬิยา ติวิธกลฺยาณตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถพฺยฺชนสมฺปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉ ปทานิ อตฺโถ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตํ สุวิฺเยฺยํ. ‘‘เตนาห ภควา’’ติอาทินา เทสนาหารสฺส วิสยภาเวน อุทฺทิฏฺํ ปาฬึ นิคมนวเสน ทสฺเสติ. โลกุตฺตรนฺติอาทิ ‘‘เกวลปริปุณฺณํ ปริสุทฺธ’’นฺติ ปทานํ อตฺถวิวรณํ. ตตฺถ อุปฏฺิตํ สพฺพวิเสสานนฺติ สพฺเพสํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสงฺขาตานํ วิเสสานํ อธิสีลสิกฺขาทิวิเสสานํ วา อุปติฏฺนฏฺานํ. ‘‘อิทํ เนสํ ปทกฺกนฺต’’นฺติอาทีนํ วิย เอตสฺส สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ‘‘อิทํ วุจฺจติ ตถาคตปทํ อิติปี’’ติอาทีสุ อิทํ สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนพฺรหฺมจริยํ ตถาคตคนฺธหตฺถิโน ปฏิปตฺติเทสนาคมเนหิ กิเลสคหนํ โอตฺถริตฺวา คตมคฺโคติปิ. เตน โคจรภาวนาเสวนาหิ นิเสวิตํ ภชิตนฺติปิ. ตสฺส มหาวชิราณสพฺพฺุตฺาณทนฺเตหิ อารฺชิตํ เตภูมกธมฺมานํ อารฺชนฏฺานนฺติปิ วุจฺจตีติ อตฺโถ. อโต เจตนฺติ ยโต ตถาคตปทาทิภาเวน วุจฺจติ, อโต อเนเนว การเณน พฺรหฺมุโน สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส ภควโต, พฺรหฺมํ วา สพฺพเสฏฺํ จริยนฺติ ปฺายติ ยาวเทว ¶ มนุสฺเสหิ สุปฺปกาสิตตฺตา ยถาวุตฺตปฺปกาเรหิ ายติ. เตนาห ภควาติ ยถาวุตฺตตฺถํ ปาฬึ นิคมนวเสน ทสฺเสติ.
อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถตาย ภควโต เทสนาย ยาวเทว อริยมคฺคสมฺปาปนตฺโถ เทสนาหาโรติ ทสฺเสตุํ ‘‘เกสํ อยํ ธมฺมเทสนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘โยคีน’’นฺติ อาห. จตุสจฺจกมฺมฏฺานภาวนาย ยุตฺตปฺปยุตฺตาติ โยคิโน. เต หิ อิมํ เทสนาหารํ ปโยเชนฺตีติ. อิทํ วจนํ เทสนาหารวิภงฺคสฺส ยถานุสนฺธินา สมฺมา ปิตภาวํ ทสฺเสตุํ ปกรณํ สงฺคายนฺเตหิ ปิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘เตนาห อายสฺมา มหากจฺจายโน’’ติ. นิยุตฺโตติ ปาฬิโต อสฺสาทาทิปทตฺเถ นิทฺธาเรตฺวา โยชิโตติ อตฺโถ.
เทสนาหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. วิจยหารวิภงฺควณฺณนา
๑๑. ตตฺถ กตโม วิจโย หาโรติอาทิ วิจยหารวิภงฺโค. ตตฺถายํ อปุพฺพปทวณฺณนา – กึ วิจินตีติ เอตฺถ ‘‘วิจินตี’’ติ เอเตน วิจยสทฺทสฺส กตฺตุนิทฺเทสตํ ทสฺเสติ. กินฺติ ปนตฺถสฺส หารสฺส วิสโย ปุจฺฉิโตติ ตํ ตสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปทํ วิจินตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปทํ วิจินตีติ อาทิโต ปฏฺาย ยาว นิคมนา สุตฺตสฺส สพฺพํ ¶ ปทํ วิจินติ. อยฺจ วิจโย ทุวิโธ สทฺทโต อตฺถโต จ. เตสุ ‘‘อิทํ นามปทํ, อิทํ อาขฺยาตปทํ, อิทํ อุปสคฺคปทํ, อิทํ นิปาตปทํ, อิทํ อิตฺถิลิงฺคํ, อิทํ ปุริสลิงฺคํ, อิทํ นปุํสกลิงฺคํ, อิทํ อตีตกาลํ, อิทํ อนาคตกาลํ, อิทํ วตฺตมานกาลํ, อิทํ กตฺตุสาธนํ, อิทํ กรณสาธนํ, อิทํ กมฺมสาธนํ, อิทํ อธิกรณสาธนํ, อิทํ ปจฺจตฺตวจนํ, อิทํ อุปโยควจนํ, ยาว อิทํ ภุมฺมวจนํ, อิทํ เอกวจนํ, อิทํ อเนกวจน’’นฺติ เอวมาทิวิภาควจนํ, อยํ สทฺทโต ปทวิจโย. โส ปนายํ ปทวิจโย อวิปรีตสภาวนิรุตฺติสลฺลกฺขเณเนว สมฺปชฺชตีติ ทฏฺพฺพํ. อตฺถโต ปน วิจโย เตน เตน ปเทน วตฺตพฺพอตฺถสํวณฺณนา. สเจ ปน ปทํ ปุจฺฉาทิวเสน ปวตฺตํ, ตสฺส ตทตฺถสฺส จ ปุจฺฉาทิภาโว วิเจตพฺโพติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฺหํ วิจินตี’’ติอาทิมาห.
ยสฺมา ¶ จ สพฺโพ เทสนาหาโร วิจยหารสฺส วิสโย สุตฺตสฺส วิจโยติ กตฺวา, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘อสฺสาทํ วิจินตี’’ติอาทิ. ยสฺมา ปน อนุคีตีติ เอตฺถ อนุรูปา คีติ อนุคีตีติ อยมฺปิ อตฺโถ อิจฺฉิโต, ตสฺมา วิจิยมานสฺส สุตฺตปทสฺส อนุรูปโต สุตฺตนฺตรปทานิปิ อตฺถุทฺธารวเสน วา ปทุทฺธารวเสน วา อาเนตฺวา วิเจตพฺพานีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺเพ นว สุตฺตนฺเต วิจินตี’’ติ อาห. นว สุตฺตนฺเตติ สุตฺตเคยฺยาทิเก นว สุตฺเต, ยถาสมฺภวโตติ อธิปฺปาโย. อยํ วิจยหารสฺส ปทตฺถนิทฺเทโส.
เอวํ นิทฺเทสวาเร วิจยหาโร สงฺเขปโต นิทฺทิฏฺโติ ตํ วิภาเคน นิทฺทิสิตฺวา ปฏินิทฺเทสวเสน วิภชนฺโต ยสฺมา ปทวิจโย สุตฺตสฺส อนุปทํ ปวตฺเตตพฺพตาย อติภาริโก น สุกโร จาติ ตํ อนามสิตฺวา ปฺหวิสฺสชฺชนวิจเย ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา กึ ภเว’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยถา กึ ภเวติ เยน ปกาเรน โส วิจโย ปวตฺเตตพฺโพ, ตํ ปการชาตํ กึ ภเว, กีทิสํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘ยถา กึ ภเวยฺยา’’ติปิ ปาโ. ปุน ยถาติ นิปาตมตฺตํ. อายสฺมาติ ปิยวจนํ อชิโตติ พาวรีพฺราหฺมณสฺส ปริจารกภูตานํ โสฬสนฺนํ อฺตโร. ปารายเนติ ปารํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตสฺส อธิคมูปายเทสนตฺตา กิฺจาปิ สพฺพํ ภควโต วจนํ ‘‘ปารายน’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, สงฺคีติกาเรหิ ปน วตฺถุคาถานุคีติคาถาทีหิ สทฺธึ อชิตสุตฺตาทีนํ (สุ. นิ. ๑๐๓๘ อาทโย; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา ๕๗ อาทโย, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๑ อาทโย) โสฬสนฺนํ สุตฺตานํ อิทํ นามํ กตนฺติ เตสฺเว ปารายนสมฺาติ อาห ‘‘ปารายเน’’ติ. เกจิ ‘‘ปารายนิโก’’ติ ปนฺติ. เต กิร ตาปสปพฺพชฺชูปคมนโต ปุพฺเพ ปารายนํ อธียนฺตา วิจรึสุ. ตสฺมา อยมฺปิ ¶ ปารายนํ วตฺเตตีติ ปารายนิโกติ วุตฺโต. ปุจฺฉตีติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ปุจฺฉานิพฺพตฺตตฺตา อตีตาติ? สจฺจเมตํ, ปุจฺฉนาการํ ปน พุทฺธิยํ วิปริวตฺตมานํ กตฺวา เอวมาห.
ปุจฺฉา จ นาเมสา อทิฏฺโชตนาปุจฺฉา ทิฏฺสํสนฺทนา วิมติจฺเฉทนา อนุมติปุจฺฉา กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา เอกํสพฺยากรณียา วิภชฺชพฺยากรณียา ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณียา ปนียา ธมฺมาธิฏฺานา สตฺตาธิฏฺานาติ อเนกวิธา. ตสฺมา ‘‘กิมยํ ปุจฺฉา อทิฏฺโชตนา’’ติอาทินา ยถาสมฺภวํ ปุจฺฉา วิเจตพฺพา. ยถา เจตฺถ ปุจฺฉาวิภาโค, เอวํ วิสฺสชฺชนวิภาโคปิ ¶ วิสฺสชฺชนวิจเย ยถาสมฺภวํ วตฺตพฺโพ. ปุจฺฉาสภาเคน หิ วิสฺสชฺชนนฺติ. อิธ ปน วิมติจฺเฉทนํ สตฺตาธิฏฺานํ ปุจฺฉํ อุทาหริตฺวา ตตฺถ วิจยนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ เกนาติ กตฺตริ กรณวจนํ. สูติ นิปาตมตฺตํ, สูติ วา สํสเย นิปาโต, เตนสฺส ปฺหสฺส วิมติจฺเฉทนปุจฺฉาภาวํ ทสฺเสติ. นิวุโตติ ปฏิจฺฉาทิโต. โลโกติ สตฺตโลโก. อิจฺจายสฺมา อชิโตติ สงฺคีติการกวจนํ. นปฺปกาสตีติ น ปฺายติ. กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสีติ กึ อสฺส โลกสฺส อภิเลปนํ วทสิ. ‘‘กึ สฺวาภิเลปน’’นฺติปิ ปาโ, ตสฺส กึ สุ อภิเลปนนฺติ ปทวิภาโค.
ปทานีติ ปชฺชติ เอเตหิ อตฺโถติ ปทานิ, วากฺยานิ. ปุจฺฉิตานีติ ปุจฺฉาภาเวน วุตฺตานีติ อตฺโถ. เอโก ปฺโหติ ยทิปิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉนวเสน วุตฺตานิ, าตุํ อิจฺฉิโต ปน อตฺโถ เอโก เอวาติ ‘‘เอโก ปฺโห’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ การณมาห ‘‘เอกวตฺถุปริคฺคหา’’ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – กิฺจาปิ นิวารณอปฺปกาสนอภิเลปนมหาภยสงฺขาตา ปุจฺฉาย คหิตา จตฺตาโร เอเต อตฺถา, เต ปเนกํ โลกํ ปติคุณภูตา, โลโก ปธานภาเวน คหิโตติ ตพฺพเสน เอโกวายํ ปฺโหติ. เตเนวาห ‘‘โลกาธิฏฺาน’’นฺติอาทิ. โก ปน โส โลโกติ? อาห ‘‘โลโก ติวิโธ’’ติอาทิ.
ตตฺถ ราคาทิกิเลสพหุลตาย กามาวจรสตฺตา กิเลสโลโก. ฌานาภิฺาปริพุทฺธิยา รูปาวจรสตฺตา ภวโลโก. อาเนฺชสมาธิพหุลตาย วิสทินฺทฺริยตฺตา อรูปาวจรสตฺตา อินฺทฺริยโลโก. อถ วา กิลิสฺสนํ กิเลโส, วิปากทุกฺขนฺติ อตฺโถ. ตสฺมา ทุกฺขพหุลตาย อปาเยสุ สตฺตา กิเลสโลโก. ตทฺเ สตฺตา สมฺปตฺติภวภาวโต ภวโลโก. ตตฺถ เย วิมุตฺติปริปาจเกหิ ¶ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตา สตฺตา, โส อินฺทฺริยโลโกติ เวทิตพฺพํ. ปริยาปนฺนธมฺมวเสน โลกสมฺาติ อริยปุคฺคลา อิธ น สงฺคยฺหนฺติ.
อวิชฺชาย นิวุโต โลโกติ จตุรงฺคสมนฺนาคเตน อนฺธกาเรน วิย รถฆฏาทิธมฺมสภาวปฺปฏิจฺฉาทนลกฺขณาย อวิชฺชาย นิวุโต ปฏิจฺฉาทิโต ¶ โลโก. วิวิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉาเหตุ. ‘‘วิวิจฺฉา มจฺฉริย’’นฺติ สงฺคเห วุตฺตํ. ปมาทาติ ปมาทเหตุ. ชปฺปาภิเลปนนฺติ ชปฺปา ตณฺหา อสฺส โลกสฺส มกฺกฏาเลโป วิย มกฺกฏสฺส อภิเลปนํ สิเลโสติ พฺรูมิ. ทุกฺขนฺติ ชาติอาทิกํ วฏฺฏทุกฺขนฺติ อยํ ปทตฺโถ. เสสํ ปาฬิยา เอว วิฺายติ. อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉาคาถายํ วุตฺตานิ ‘‘อิเมหี’’ติ วิสฺสชฺชนคาถายํ วุตฺเตหิ อิเมหิ จตูหิ ปเทหิ วิสฺสชฺชิตานิ. กถนฺติ อาห ‘‘ปม’’นฺติอาทึ. เตน ยถากฺกมํ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนานิ เวทิตพฺพานีติ ทสฺเสติ.
อิทานิ ตํ ยถากฺกมํ ปุจฺฉํ วิสฺสชฺชนฺจ สรูปโต ทสฺเสตุํ คาถาย จ อตฺถํ วิวริตุํ ‘‘เกนสฺสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘นีวรเณหี’’ติ ปเทน วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อวิชฺชานีวรณา หิ สพฺเพ สตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ‘‘ยถาหา’’ติอาทินา สุตฺตนฺตรทสฺสเนน อิมสฺมึ ปฺหวิสฺสชฺชนวิจเย อนุคีติวิจยํ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ ปริยายโตติ การณโต. นีวรณสงฺขาตานํ กามจฺฉนฺทาทีนมฺปิ การณภาวโต ปฏิจฺฉาทนภาวโต จ เอกํเยว นีวรณํ วทามิ, น ปน อฺเสํ นีวรณสภาวานํ อภาวาติ อตฺโถ. ยถา จ อวิชฺชาย สติ นีวรณานํ ภาโว, เอวํ อวิชฺชาย อสติ น สนฺติ นีวรณานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพโส’’ติอาทิ วุตฺตํ.
เตนาติ ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ ปเทน. ปมสฺส ปทสฺสาติ ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ ปทสฺส. ยุตฺตาติ โยชิตา, อนุรูปาติ วา อตฺโถ. เอเตน ปุจฺฉานุรูปตา วิสฺสชฺชนสฺส ทสฺสิตาติ ปุพฺพาปรวิจโย วุตฺโตติ เวทิตพฺพํ. ‘‘โย ปุคฺคโล นีวรเณหิ นิวุโต’’ติอาทินา วิวิจฺฉาปมาทานํ อวิชฺชาย ปจฺจยภาวํ ทสฺเสติ. นิวุโต เอว หิ นปฺปกาสติ. วิวิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉา. เตเนวาห – ‘‘วิวิจฺฉา นาม วุจฺจติ วิจิกิจฺฉา’’ติ. ตตฺรายํ ปทสิทฺธิ – ยถา มิจฺฉาทิฏฺิสมฺมาทิฏฺิโย ‘‘นิจฺจํ อนิจฺจ’’นฺติอาทินา เอกํสคฺคาหภาเวน ปวตฺตนฺติ, น เอวมยํ. อยํ ปน อเนกํสคฺคาหภาวโต ‘‘นิจฺจํ นุ โข อนิจฺจํ นุ โข’’ติอาทินา วิวิธํ วิรุทฺธํ วา อิจฺฉติ เอสตีติ วิวิจฺฉาติ ¶ . ‘‘โส วิจิกิจฺฉนฺโต’’ติอาทินา อปฺปกาสนสฺส วิวิจฺฉาปมาทานํ การณภาวํ วิวรติ. สุกฺเก ธมฺเม น อุปฺปาทิยตีติ น สมาทาย วตฺตติ. นปฺปกาสนฺตีติ เต อตฺตโน สนฺตาเน อนุปฺปาทิยมานา กุสลา ธมฺมา ตํ ปุคฺคลํ ปกาสํ ¶ โลเก อภิฺาตํ น กโรนฺตีติ อตฺโถ. อภิลิมฺปตีติ มกฺกฏาเลโป วิย มกฺกฏํ ทารุสิลาทีสุ ปุริสํ รูปาทิวิสเย อลฺลียาเปตีติ อตฺโถ. อาสตฺติพหุลสฺสาติ อาสงฺคพหุลสฺส. เอวํ อภิชปฺปาติ กริตฺวาติ เอวํ ปริยุฏฺานฏฺายินีติ อิมินา การเณน. ตตฺถาติ ตาย ตณฺหาย. โลโก อภิลิตฺโต สิเลเสน มกฺขิโต วิย โหตีติ อตฺโถ.
ภายติ เอตสฺมาติ ภยํ. มหนฺตํ ภยํ มหพฺภยํ. เตเนวาห – ‘‘ทุกฺขมสฺส มหพฺภย’’นฺติ. ทุกฺขํ โทมนสฺสนฺติ ทุกฺขเมว วิภตฺตนฺติ สพฺพํ ทุกฺขํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ติสฺโส ทุกฺขตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โอธโสติ กทาจิ อตฺตูปกฺกมมูลาย กทาจิ ปรูปกฺกมมูลายาติอาทินา วิภาเคน ทุกฺขทุกฺขตาย มุจฺจนกา วิเสเสน รูปาวจรา. ตถาติ โอธโส กทาจิ กรหจีติ เอวํ อากฑฺฒติ. วิปริณามทุกฺขตาย มุจฺจนกา อุเปกฺขาสมาปตฺติพหุลา วิเสเสน อรูปาวจรสตฺตา. อปฺปาพาธาติ ปทํ ทุกฺขทุกฺขตาย มุจฺจนสฺส การณวจนํ. ทีฆายุกาติ วิปริณามทุกฺขตาย. อรูปเทวา หิ โลเก วิเสสโต ทีฆายุกาติ. อิทฺจ มุจฺจนมจฺจนฺติกํ. ยสฺมา จ ทุกฺขา เวทนาปิ สงฺขตตฺตา อนิจฺจตาทิสงฺขารทุกฺขสภาวา เอว, ตสฺมา ยโต มุจฺจนมจฺจนฺติกํ, ตํ อนวเสสปริยาทานวเสน สงฺคณฺหิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺขารทุกฺขตาย ปนา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ อุปาทิยตีติ อุปาทิ, วิปากกฺขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํ. อุปาทิสฺส เสสํ อุปาทิเสสํ, ตํ นตฺถิ เอติสฺสาติ อนุปาทิเสสา, นิพฺพานธาตุ, ตาย อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ จายํ กรณนิทฺเทโส. นิพฺพานธาตูติ จ นิพฺพายนมตฺตํ. ตสฺมาติ ยสฺมา สกลโลกพฺยาปินี สพฺพสงฺคาหินี จ สงฺขารทุกฺขตา, ตสฺมา. โลกสฺสาติ สมฺพนฺเธ สามิวจนํ. เตน ‘‘ทุกฺขมสฺสา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. เอวเมตฺถ โลกสฺส นีวรณาทีนิ อชานนฺเตน, สมยนฺตรปริจเยน วา ตตฺถ สํสยปกฺขนฺเทน เอกํเสเนว พฺยากาตพฺพตฺตา สตฺตาธิฏฺานา ปุจฺฉา กตา, สา จ อชานนสฺส, สํสยสฺส วา นีวรณาทิวิสยตาย จตุพฺพิธา. ปาฬิยํ ปน นีวรณาทีนํ โลโก อาธารภาเวน คาถายํ วุตฺโตติ เอโก ปฺโหติ ทสฺสิตนฺติ. อยเมตฺถ ปุจฺฉาวิจโย. วิสฺสชฺชนวิจโยปิ อทิฏฺโชตินี วิสฺสชฺชนา วิมติจฺเฉทินี จาติอาทินา ปุจฺฉาวิจเย วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.
เอวํ ¶ ¶ เอกาธารํ ปุจฺฉํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อเนกาธารํ ทสฺเสตุํ ‘‘สวนฺติ สพฺพธี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สวนฺตีติ สนฺทนฺติ. สพฺพธีติ สพฺเพสุ รูปาทีสุ อายตเนสุ. โสตาติ ตณฺหาทิโสตา. กึ นิวารณนฺติ เตสํ กึ อาวรณํ กา รกฺขา. สํวรํ พฺรูหีติ ตํ เนสํ นีวรณสงฺขาตํ สํวรํ กเถหิ. เกน โสตา ปิธียเรติ เกน ธมฺเมน ตณฺหาทิโสตา ปิธิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺตีติ อยเมตฺถ ปทตฺโถ. เสสํ ปาฬิวเสเนว อาวิ ภวิสฺสติ.
เต ทฺเว ปฺหาติ ยทิปิ อิมิสฺสา คาถาย ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตาย จตฺตาริ ปทานิ จตฺตาริ วากฺยานิ. าตุํ อิจฺฉิตสฺส ปน อตฺถสฺส ทุวิธตฺตา เต ทฺเว ปฺหา. กสฺมาติ เจ? ‘‘อิเมหิ พหฺวาธิวจเนน ปุจฺฉิตา’’ติ อาห. ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – อิเม เอตาย คาถาย คหิตา อตฺถา ยสฺมา พหูนิ อธิกิจฺจ ปวตฺตวจเนน ปุจฺฉิตา, ตสฺมา เต ทฺเว ปฺหาติ. เอกโต อุปริ พหูติ หิ สาสนโวหาโร, ตเมว ปุจฺฉาย ทุวิธตฺถวิสยตํ วิวริตุํ ‘‘เอว’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – ยาหิ าติพฺยสนาทิสงฺขาตาหิ ปาณวธาทีหิ เอว วา ทุคฺคติเหตุภูตาหิ อาปทาหิ สมํ สห, สพฺพถา วา อยํ โลโก อาปนฺโน อชฺโฌตฺถโฏ. ตํนิมิตฺเตหิ ทสหิ กิเลสวตฺถูหิ สํกิลิฏฺโ จ, ตสฺส ตํ อาปนฺนาการํ สํกิลิฏฺาการฺจ พุทฺธิยํ กตฺวา อาห – ‘‘เอวํ สมาปนฺนสฺส เอวํ สํกิลิฏฺสฺสา’’ติ. โวทายติ สุชฺฌติ เอเตนาติ โวทานํ, สมถวิปสฺสนา. วุฏฺาติ เอเตน นิมิตฺตโต ปวตฺตโต จาติ วุฏฺานํ, อริยมคฺโค.
อสมาหิตสฺสาติ นานารมฺมเณสุ วิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส. สวนฺตีติ ปวตฺตนฺติ. อภิชฺฌาติอาทิ อสมาธานเหตุทสฺสนํ. เตเนวาห – ‘‘เอวํ อสมาหิตสฺสา’’ติ. ‘‘ยถาห ภควา’’ติอาทินา อิธาปิ อนุคีติวิจยํ ทสฺเสติ. โสตานํ สวนํ เยภุยฺเยน อนุโรธวเสเนวาติ อาห – ‘‘สวติ มนาปิเกสุ รูเปสู’’ติ. เอตฺถ จ จกฺขาทโย โสตานํ ทฺวารภาเวน ปวตฺตมานา อุปจารวเสน สยํ สวนฺตา วิย วุตฺตา. อิตีติ เอวํ. สพฺพาติ สพฺพสฺมา. สพฺพถาติ สพฺพปฺปกาเรน. อิทํ โวทานนฺติ อิทํ ‘‘ปริยุฏฺานวิฆาต’’นฺติ วุตฺตํ ปริยุฏฺานปฺปหานํ โวทานํ.
วิสฺสชฺชนคาถาย ¶ สติ เตสํ นิวารณนฺติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ คติโย สมนฺเวสมานา เตสํ โสตานํ นิวารณนฺติ. โสตานํ สํวรํ พฺรูมีติ ตเมว สตึ โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ. ปฺาเยเต ปิธียเรติ รูปาทีสุ อนิจฺจตาทิปฏิเวธสาธิกาย มคฺคปฺาย ¶ เอเต โสตา สพฺพโส ปิธิยฺยนฺติ, อุปฺปชฺชิตุํ อปฺปทานวเสน สมุจฺฉิชฺชนฺตีติ อตฺโถ.
นาวิฺฉตีติ อภิชฺฌาทิปฺปวตฺติทฺวารภาเวน จิตฺตสนฺตานํ, ปุคฺคลํ วา นากฑฺฒติ. อนุสยปฺปหานํ อิธ ปิธานํ อธิปฺเปตนฺติ อาห – ‘‘ปฺาย อนุสยา ปหียนฺตี’’ติ. ยสฺมา อนุสยนิมิตฺตํ ปริยุฏฺานํ อนุสยาภาเว น โหตีติ อาห ‘‘อนุสเยสู’’ติอาทิ. อิทานิ ตเมวตฺถํ อุปมาย วิภาเวนฺโต ‘‘ตํ ยถา ขนฺธวนฺตสฺสา’’ติอาทิมาห. เอตฺถาปิ โสตานํ นิวารณสงฺขาตํ สํวรํ ปิธานฺจ อชานนฺเตน ตตฺถ วา สํสยิเตน เอกํสิกตฺตา ธมฺมาธิฏฺานา ปุจฺฉา กตาติ อิธ ปุจฺฉาวิจโย วุตฺตนเยเนว วิสฺสชฺชนวิจโย จ เวทิตพฺโพ.
เอตฺถ จ เยน อธิปฺปาเยน ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ คาถาย (สุ. นิ. ๑๐๓๘; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา ๕๗, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๑; เนตฺติ. ๔๕) สติปิ นิวารณาทีนํ จตุนฺนํ ปุจฺฉิตพฺพภาเว เอโก ปฺโหติ วุตฺตํ. เตน ตาว โสตานํเยว สํวโร ปิธานฺจ ปุจฺฉิตนฺติ โสเต เอกตฺถวเสน คเหตฺวา ปุจฺฉาย เอกาธิฏฺานภาวโต เอโก ปฺโหติ วตฺตพฺพํ สิยา. โสตานํ วา พหุภาวโต พหูติ ยตฺตกา โสตา, ตตฺตกา ปฺหาติ. เยน ปน อธิปฺปาเยน ‘‘สวนฺติ สพฺพธิ โสตา’’ติ คาถายํ (สุ. นิ. ๑๐๔๐; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา ๕๙, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๓; เนตฺติ. ๔๕) โสเต อนามสิตฺวา สํวรปิธานานํ วเสน ‘‘ทฺเว ปฺหา’’ติ วุตฺตํ. เตน ปมคาถายํ สติปิ นิวารณาทีนํ โลกาธารภาเว โลกํ อนามสิตฺวา นิวารณาทีนํ วิภาเคน จตฺตาโร ปฺหาติปิ วตฺตพฺพนฺติ อยํ นโย ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺพํ.
อิทานิ ยสฺมา ปุจฺฉนฺโต น เกวลํ ปุพฺเพ อตฺตนา รจิตนิยาเมเนว ปุจฺฉติ, อถ โข เทสนากาเล วุตฺตธมฺมสฺส อนุสนฺธึ คเหตฺวาปิ ปุจฺฉติ, ตสฺมา ตสฺส อนุสนฺธึ ปุจฺฉาย วิเจตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยานิ โสตานี’’ติ คาถาย อนนฺตรํ ‘‘ปฺา เจว สติ จา’’ติ คาถมาห. ตสฺสายํ สงฺเขปตฺโถ – ยายํ ภควตา วุตฺตา ปฺา, ยา จ ¶ สติ ยฺจ ตทวเสสํ นามรูปํ, เอตํ สพฺพมฺปิ กตฺถ นิรุชฺฌติ, เอตํ เม ปุฏฺโ ปพฺรูหีติ.
วิสฺสชฺชนคาถายํ ปนสฺส ยสฺมา ปฺาสติโย นาเมเนว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตา วิสุํ น วุตฺตา. อยฺเจตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยํ มํ ตฺวํ, อชิต, เอตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ – ‘‘กตฺเถตํ อุปรุชฺฌตี’’ติ ¶ อนนฺตรคาถายํ (สุ. นิ. ๑๐๔๒; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา ๖๑, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๕; เนตฺติ. ๑๑, ๔๕), ยตฺถ ตํ อเสสํ อุปรุชฺฌติ, ตํ เต วทามิ. ตสฺส ตสฺส หิ วิฺาณสฺส นิโรเธน สเหว อปุพฺพํ อจริมํ เอตฺเถตํ อุปรุชฺฌติ, เอตฺเถว วิฺาณสฺส นิโรเธน นิรุชฺฌติ, เอตํ วิฺาณนิโรธํ ตสฺส นิโรโธ นาติวตฺตตีติ วุตฺตํ โหตีติ. อยํ ปฺเห อนุสนฺธึ ปุจฺฉตีติ อนนฺตรคาถายํ โสตานํ ปริยุฏฺานานุสยปฺปหานกิจฺเจน สทฺธึ สติ ปฺา จ วุตฺตา, ตํ สุตฺวา ตปฺปหาเน ปฺาสตีสุ ติฏฺนฺตีสุ ตาสํ สนฺนิสฺสเยน นามรูเปน ภวิตพฺพํ, ตถา จ สติ วฏฺฏติ เอว. กตฺถ นุ โข อิมาสํ สนิสฺสยานํ ปฺาสตีนํ อเสสนิโรโธติ อิมินา อธิปฺปาเยน อยํ ปุจฺฉา กตาติ อาห – ‘‘อยํ ปฺเห…เป… ธาตุ’’นฺติ. ตตฺถ อนุสนฺธียติ เทสนา เอตายาติ อนุสนฺธิ.
ยาย ปฏิปทาย อนุปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุํ อธิคจฺฉนฺติ, ตํ จตุสจฺจกมฺมฏฺานภาวนาสงฺขาตํ ปฏิปทํ สห วิสเยน ทสฺเสตุํ ‘‘ตีณิ จ สจฺจานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สงฺขตานีติ สเมจฺจ สมฺภูย ปจฺจเยหิ กตานีติ สงฺขตานิ. นิโรธธมฺมานีติ นิรุชฺฌนสภาวานิ. ทุกฺขํ สมุทโย มคฺโคติ เตสํ สรูปทสฺสนํ. นิโรโธ ปน กถนฺติ อาห ‘‘นิโรโธ อสงฺขโต’’ติ. โส หิ เกนจิ ปจฺจเยน น สงฺขโตติ อสงฺขโต. สห วิสเยน ปหาตพฺพปหายกสภาเวสุ อริยสจฺเจสุ ปหายกวิภาคมุเขน ปหาตพฺพวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ สมุทโย’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ อวิชฺชาวเสสาติ ทสฺสนมคฺเคน ปหีนาวเสสา อวิชฺชาติ อตฺโถ. อยฺจ เสส-สทฺโท กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท มาโน อุทฺธจฺจนฺติ เอตฺถาปิ โยเชตพฺโพ. ยถา หิ อวิชฺชา, เอวํ เอเตปิ ธมฺมา อปายคมนียสภาวา ปมมคฺเคน ปหียนฺติ เอวาติ. ‘‘อวิชฺชานิรวเสสา’’ติปิ ปาโ, เอตฺถาปิ ยถาวุตฺเตสุ กามจฺฉนฺทาทิปเทสุปิ นิรวเสส-สทฺโท โยเชตพฺโพ ¶ . สาวเสสฺหิ ปุริมมคฺคทฺวเยน กามจฺฉนฺทาทโย ปหียนฺติ, อิตเรหิ ปน นิรวเสสนฺติ. เตธาตุเก อิมานิ ทส สํโยชนานีติ เอตฺถ เตธาตุเกติ สํโยชนานํ วิสยทสฺสนํ. ตตฺถ หิ ตานิ สํโยชนวเสน ปวตฺตนฺติ.
๑๒. อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อธิฏฺายาติ ตํ ปหายกํ ปตฺวา. ยํ ปนาติ เอตฺถ ยนฺติ เหตุอตฺเถ นิปาโต. อิทํ ขเย าณนฺติ เยน าเณน เหตุภูเตน ‘‘ขีณา เม ชาตี’’ติ อตฺตโน ชาติยา ขีณภาวํ ชานาติ, อิทํ เอวํ ปจฺจเวกฺขณสฺส นิมิตฺตภูตํ อรหตฺตผลาณํ ขเย ¶ าณํ นาม. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ เอตฺถาปิ ยนฺติ อาเนตพฺพํ ‘‘ยํ นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตี’’ติ. อิทํ อนุปฺปาเท าณนฺติ อิธาปิ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว อรหตฺตผลาณวเสน อตฺโถ โยเชตพฺโพ. อฏฺสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺ. จิตฺตุปฺปาทกฺกณฺฑ ๑๓๕-๑๔๒) ปน ‘‘ขเย าณํ กิเลสกฺขยกเร อริยมคฺเค าณนฺติ วุตฺตํ. อนุปฺปาเท าณํ ปฏิสนฺธิวเสน อนุปฺปาทภูเต ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสานํ อนุปฺปาทปริโยสาเน อุปฺปนฺเน อริยผเล าณ’’นฺติ วุตฺตํ. อิธ ปน อุภยมฺปิ อรหตฺตผลาณวเสเนว วิภตฺตํ. เตเนวาห – ‘‘อิมานิ ทฺเว าณานิ อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ, ‘‘อารมฺมณสงฺเกเตน ทฺเว นามานิ ลพฺภนฺตี’’ติ จ.
อฺินฺทฺริยํ เหฏฺิเมสุ ตีสุ ผเลสุ, อุปริเมสุ จ ตีสุ มคฺเคสุ อุปฺปตฺติยา ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชมานมฺปิ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ วิย ปมผลุปฺปตฺติยา อคฺคผลุปฺปตฺติยา อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุชฺฌตีติ อาห – ‘‘ยฺจ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริย’’นฺติอาทิ. เอเตน ปหาตพฺพธมฺมา วิย ทสฺสนภาวนาหิ อคฺคผลุปฺปตฺติยา ตทวเสสผลธมฺมาปิ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุชฺฌนฺติ. โก ปน วาโท เตภูมกธมฺมานนฺติ ทสฺเสติ, เอกา ปฺา อฺาตาวินฺทฺริยตฺตา. ยทิ เอกา, กถํ ทฺวิธา วุตฺตาติ อาห ‘‘อปิ จา’’ติอาทิ. อารมฺมณสงฺเกเตนาติ ขเย อนุปฺปาเทติ อิมาย อารมฺมณสมฺาย. สา ปชานนฏฺเน ปฺาติ ยา ปุพฺเพ โสตานํ ปิธานกิจฺจา วุตฺตา ปฺา, สา ปชานนสภาเวน ปฺา. อิตรา ปน ยถาทิฏฺํ ยถาคหิตํ อารมฺมณํ อปิลาปนฏฺเน โอคาหนฏฺเน สตีติ.
๑๓. เอวํ ¶ ‘‘ปฺา เจว สติ จา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วิวริตฺวา อิทานิ ‘‘นามรูป’’นฺติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ตตฺถ เย ปฺจุปาทานกฺขนฺธา, อิทํ นามรูป’’นฺติ อาห. นามรูปฺจ วิภาเคน ทสฺเสนฺโต สุขคฺคหณตฺถํ ปากฏนามรูปเมว วิภาเวตุํ ‘‘ตตฺถ เย’’ติอาทิมาห. ตคฺคหเณเนว หิ สหจรณาทินา ตทฺเ จิตฺตเจตสิกา รูปธมฺมา จ คหิตา โหนฺตีติ. นามคฺคหเณน เจตฺถ ขนฺธตฺตยเมว คหิตนฺติ ‘‘นามรูปํ วิฺาณสมฺปยุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ ปน รูปํ สมฺปยุตฺตนฺติ? นยิทํ สมฺปยุตฺตปจฺจยวเสน วุตฺตํ. ปจุรชนสฺส ปน อวิภาเคน คหณียสภาวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
คาถาย อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ ปุจฺฉิตาติ ตํ จตุริทฺธิปาทมุเขน อริยมคฺคาธิคเมน ปตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อิทฺธิปาทภาวนามูลภูตานิ อินฺทฺริยานิ สติปฺาหิ นิทฺธาเรตุํ ‘‘ตตฺถ สติ จ ปฺา จ จตฺตาริ อินฺทฺริยานี’’ติ อาห. กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ คติโย ¶ สมนฺเวสมานา สติ สิชฺฌนฺตี เอกนฺเตน สมาธึ นิปฺผาเทติ. สติคฺคหเณน เจตฺถ ปริยุฏฺานปฺปหานํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห – ‘‘สติ ทฺเว อินฺทฺริยานิ, สตินฺทฺริยฺจ สมาธินฺทฺริยฺจา’’ติ. ตถา อนุสยสมุคฺฆาตวิธายินี ปฺา สิชฺฌมานา น วินา จตุพฺพิธสมฺมปฺปธานวีริยํ สิชฺฌตีติ วุตฺตํ – ‘‘ปฺา ทฺเว อินฺทฺริยานิ ปฺินฺทฺริยฺจ วีริยินฺทฺริยฺจา’’ติ.
ยา อิเมสุ จตูสุ อินฺทฺริเยสูติ อิเมสุ สติอาทีสุ จตูสุ อินฺทฺริเยสุ นิสฺสยปจฺจยตาย อธิฏฺานภูเตสุ ตํสหชาตา เอว ยา สทฺทหนา. ‘‘อิเมหิ จตูหิ อินฺทฺริเยหี’’ติปิ ปาฬิ, ตสฺสา อิเมหิ จตูหิ อินฺทฺริเยหิ สมฺปยุตฺตาติ วจนเสโส, อารมฺมเณ อภิปฺปสาทลกฺขณา สทฺธา กตฺตุกามตาสภาวสฺส ฉนฺทสฺส วิเสสปจฺจโย โหตีติ อาห – ‘‘ยา สทฺธาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ ฉนฺทสมาธี’’ติ. สมาหิเต จิตฺเตติ วิปสฺสนาสมาธินา สมาหิเต จิตฺเต. อิทํ ปหานนฺติ วิกฺขมฺภนปฺปหานสาธโก สมาธิ ปหานนฺติ วุตฺโต ปชหติ เอเตนาติ กตฺวา. ‘‘ปธาน’’นฺติปิ ปาโ, อคฺโคติ อตฺโถ. ตถา หิ ‘‘สมาธิ เอโกที’’ติ วุจฺจติ.
‘‘อสฺสาสปสฺสาสา’’ติอาทินา กายวจีจิตฺตสงฺขารสีเสน ตํสมุฏฺาปกา วีริยสงฺขาราว คหิตา. เต หิ ยาว ภาวนานิปฺผตฺติ ตาว เอกรเสน สรณโต สงฺกปฺเปตพฺพโต จ สรสงฺกปฺปา’’ติ วุตฺตา ‘‘เอวํ ¶ เม ภาวนา โหตู’’ติ ยถา อิจฺฉิตา, ตถา ปวตฺติยา เหตุภาวโต. ตทุภยนฺติ ฉนฺทสมาธิสงฺขาตฺจ ปธานสงฺขารสงฺขาตฺจ วีริยนฺติ ตํ อุภยํ. อุภยเมว หิ อุปจารวเสน อฺํ วิย กตฺวา ‘‘ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาท’’นฺติ วุตฺตํ. อภินฺนมฺปิ หิ อุปจารวเสน ภินฺนํ วิย กตฺวา โวหรนฺติ, ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติ.
ตตฺถ อิชฺฌตีติ อิทฺธิ, สมิชฺฌติ นิปฺผชฺชตีติ อตฺโถ. อิชฺฌนฺติ วา ตาย สตฺตา อิทฺธา วุทฺธา อุกฺกํสคตา โหนฺตีติ อิทฺธิ, ปชฺชติ เอเตนาติ ปาโท, ปเมน อตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท, อิทฺธิโกฏฺาโสติ อตฺโถ. ทุติเยน อตฺเถน อิทฺธิยา ปาโท ปติฏฺา อธิคมูปาโยติ อิทฺธิปาโท. เตน หิ อุปรูปริวิเสสสงฺขาตํ อิทฺธึ ปชฺชนฺติ ปาปุณนฺติ. วิเวกนิสฺสิตนฺติ ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตฺจ อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ อตฺโถ. ตถา หิ อยํ อิทฺธิปาทภาวนานุยุตฺโต โยคี วิปสฺสนากฺขเณ กิจฺจโต ตทงฺควิเวกนิสฺสิตํ อชฺฌาสยโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ. มคฺคกฺขเณ ปน กิจฺจโต ¶ สมุจฺเฉทวิเวกนิสฺสิตํ อารมฺมณโต นิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ. เอส นโย วิราคนิสฺสิตนฺติอาทีสุ.
วิเวกตฺตา เอว หิ วิราคาทโย, เกวลฺเจตฺถ โวสฺสคฺโค ทุวิโธ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค จ ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค จาติ. ตตฺถ ปริจฺจาคโวสฺสคฺโค วิปสฺสนากฺขเณ ตทงฺควเสน, มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวเสน กิเลสปฺปหานํ. ปกฺขนฺทนโวสฺสคฺโค วิปสฺสนากฺขเณ ตนฺนินฺนภาเวน, มคฺคกฺขเณ อารมฺมณกรณวเสน นิพฺพานปกฺขนฺทนํ. ตทุภยมฺปิ อิมสฺมึ โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสเก อตฺถสํวณฺณนานเย ยุชฺชติ. ตถา หิ อยํ ปมิทฺธิปาโท ยถาวุตฺเตน ปกาเรน กิเลเส ปริจฺจชติ นิพฺพานฺจ ปกฺขนฺทติ. โวสฺสคฺคปริณามินฺติ อิมินา ปน วจเนน โวสฺสคฺคตฺถํ ปริณมนฺตํ ปริณตฺจ ปริปจฺจนฺตํ ปริปกฺกฺจาติ อตฺโถ. อยฺหิ อิทฺธิปาทภาวนานุยุตฺโต โยคี ยถา ปโม อิทฺธิปาโท กิเลสปริจฺจาคโวสฺสคฺคตฺถํ นิพฺพานปกฺขนฺทนโวสฺสคฺคตฺถฺจ ปริปจฺจติ, ยถา จ ปริปกฺโก โหติ, ตถา นํ ภาเวตีติ. เสสิทฺธิปาเทสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส – ยถา ฉนฺทํ เชฏฺกํ กตฺวา ปวตฺติโต สมาธิ ฉนฺทสมาธิ. เอวํ วีริยํ จิตฺตํ วีมํสํ เชฏฺกํ กตฺวา ปวตฺติโต สมาธิ วีมํสาสมาธีติ.
๑๔. น ¶ เกวลํ จตุตฺถอิทฺธิปาโท เอว สมาธิาณมูลโก, อถ โข สพฺโพปีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺโพ สมาธิ าณมูลโก าณปุพฺพงฺคโม าณานุปริวตฺตี’’ติ วุตฺตํ. ยทิ เอวํ กสฺมา โส เอว วีมํสาสมาธีติ วุตฺโตติ? วีมํสํ เชฏฺกํ กตฺวา ปวตฺติตตฺตาติ วุตฺโตวายมตฺโถ. ตตฺถ ปุพฺพภาคปฺาย าณมูลโก. อธิคมปฺาย าณปุพฺพงฺคโม. ปจฺจเวกฺขณปฺาย าณานุปริวตฺติ. อถ วา ปุพฺพภาคปฺาย าณมูลโก. อุปจารปฺาย าณปุพฺพงฺคโม. อปฺปนาปฺาย าณานุปริวตฺติ. อุปจารปฺาย วา าณมูลโก. อปฺปนาปฺาย าณปุพฺพงฺคโม. อภิฺาปฺาย าณานุปริวตฺตีติ เวทิตพฺพํ.
ยถา ¶ ปุเรติ ยถา สมาธิสฺส ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณานุปริวตฺติภาเวน ปุเร ปุพฺเพ อตีตาสุ ชาตีสุ อสงฺขฺเยยฺเยสุปิ สํวฏฺฏวิวฏฺเฏสุ อตฺตโน ปเรสฺจ ขนฺธํ ขนฺธูปนิพทฺธฺจ ทุปฺปฏิวิชฺฌํ นาม นตฺถิ, ตถา ปจฺฉา สมาธิสฺส อนาคตํสาณานุปริวตฺติภาเวน อนาคตาสุ ชาตีสุ อสงฺขฺเยยฺเยสุปิ สํวฏฺฏวิวฏฺเฏสุ อตฺตโน ปเรสฺจ ขนฺธํ ขนฺธูปนิพทฺธฺจ ทุปฺปฏิวิชฺฌํ นาม นตฺถีติ อตฺโถ.
ยถา ปจฺฉาติ ยถา สมาธิสฺส เจโตปริยาณานุปริวตฺติภาเวน อนาคเตสุ สตฺตสุ ทิวเสสุ ปรสตฺตานํ จิตฺตํ ทุปฺปฏิวิชฺฌํ นาม นตฺถิ, ตถา ปุเร อตีเตสุ สตฺตสุ ทิวเสสุ ปรสตฺตานํ จิตฺตํ ทุปฺปฏิวิชฺฌํ นาม นตฺถีติ อตฺโถ. ยถา ทิวาติ ยถา ทิวสภาเค สูริยาโลเกน อนฺธการสฺส วิธมิตตฺตา จกฺขุมนฺตานํ สตฺตานํ อาปาถคตํ จกฺขุวิฺเยฺยํ รูปํ สุวิฺเยฺยํ. ตถา รตฺตินฺติ ตถา รตฺติภาเค จตุรงฺคสมนฺนาคเตปิ อนฺธกาเร วตฺตมาเน สมาธิสฺส ทิพฺพจกฺขุาณานุปริวตฺติตาย ทุปฺปฏิวิชฺฌํ รูปายตนํ นตฺถิ.
ยถา รตฺตึ ตถา ทิวาติ ยถา จ รตฺติยํ ตถา ทิวาปิ อติสุขุมํ เกนจิ ติโรหิตํ ยฺจ อติทูเร, ตํ สพฺพรูปํ ทุปฺปฏิวิชฺฌํ นาม นตฺถิ. ยถา จ รูปายตเน วุตฺตํ, ตถา สมาธิสฺส ทิพฺพโสตาณานุปริวตฺติตาย สทฺทายตเน จ เนตพฺพํ. เตเนวาห ‘‘อิติ วิวเฏน เจตสา’’ติอาทิ. ตตฺถ อปริโยนทฺเธนาติ อภิฺาาณสฺส ปาริพนฺธกกิเลเสหิ อนชฺโฌตฺถเฏน, อปริโยนทฺธตฺตา เอว สปฺปภาสํ จิตฺตํ. เอเตเนว สมาธิสฺส อิทฺธิวิธาณานุปริวตฺติตาปิ วุตฺตา เอวาติ ทฏฺพฺพํ. ปฺจินฺทฺริยานีติ อิทฺธิปาทสมฺปยุตฺตานิ เสกฺขสฺส ปฺจินฺทฺริยานิ อธิปฺเปตานีติ อาห ¶ ‘‘กุสลานี’’ติ. จิตฺตสหภูนีติอาทิ เตสํ วิฺาณนิโรเธน นิโรธทสฺสนตฺถํ อารทฺธํ. ตถา ‘‘นามรูปฺจา’’ติอาทิ. เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘น เกวลํ ปฺจินฺทฺริยานิ เอว, อถ โข นามรูปฺจ วิฺาณเหตุกํ วิฺาณสฺส นิโรธา นิรุชฺฌตี’’ติ.
ตสฺสาติ วิฺาณสฺส. เหตูติ ตณฺหาอวิชฺชาทิโก. อนาหารนฺติ ปทสฺส อตฺถวิวรณํ. อนภินนฺทิตนฺติ อภินนฺทนภูตาย ตณฺหาย ปหีนตฺตา เอว อปตฺถิตํ. ตโต เอว อปฺปฏิสนฺธิกํ วิฺาณํ ตํ นิรุชฺฌติ. ยถา จ วิฺาณํ, เอวํ นามรูปมฺปิ วิฺาณสงฺขาตสฺส เหตุโน ปจฺจยสฺส จ อภาวา ตปฺปจฺจยานํ สงฺขาราทีนํ อภาวา อเหตุ อปฺปจฺจยํ. เสสํ ปากฏเมว. ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจโยปิ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.
เอวํ อนุสนฺธิปุจฺฉมฺปิ ทสฺเสตฺวา เหฏฺา สตฺตาธิฏฺานา ธมฺมาธิฏฺานา จ ปุจฺฉา วิสุํ วิสุํ ทสฺสิตาติ อิทานิ ตา สห ทสฺเสตุํ ‘‘เย จ สงฺขาตธมฺมาเส’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถายํ ปทตฺโถ – สงฺขาตธมฺมาติ อนิจฺจาทิวเสน ปริวีมํสิตธมฺมา, อรหตํ เอตํ อธิวจนํ. เสกฺขาติ สีลาทีนิ สิกฺขมานา อวเสสา อริยปุคฺคลา. ปุถูติ พหู สตฺตชนา. เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหีติ เตสํ เสขาเสขานํ นิปโก ปณฺฑิโต ตฺวํ ภควา ปฏิปตฺตึ ปุฏฺโ เม พฺรูหีติ. เสสํ ปาฬิวเสเนว วิฺายติ.
๑๕. กิสฺสาติ ¶ กิสฺส เหตุ, เกน การเณนาติ อตฺโถ. เสขาเสขวิปสฺสนา ปุพฺพงฺคมปฺปหานโยเคนาติ เสเข อเสเข วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมปฺปหาเน จ ปุจฺฉนโยเคน, ปุจฺฉาวิธินาติ อตฺโถ.
วิสฺสชฺชนคาถายํ กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺยาติ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมน น อภิคิชฺเฌยฺย. มนสานาวิโล สิยาติ พฺยาปาทวิตกฺกาทโย กายทุจฺจริตาทโย จ มนโส อาวิลภาวกเร ธมฺเม ปชหนฺโต จิตฺเตน อนาวิโล ภเวยฺย. ยสฺมา ปน อเสกฺโข อนิจฺจตาทิวเสน สพฺพธมฺมานํ ปริตุลิตตฺตา กุสโล สพฺพธมฺเมสุ กายานุปสฺสนาสติอาทีหิ จ สโต สพฺพกิเลสานํ ภินฺนตฺตา อุตฺตมภิกฺขุภาวํ ปตฺโต จ หุตฺวา สพฺพอิริยาปเถสุ ปวตฺตติ, ตสฺมา ‘‘กุสโล…เป… ปริพฺพเช’’ติ อาหาติ อยํ สงฺเขปตฺโถ.
ตตฺถ ¶ ยํ ปุจฺฉาคาถายํ ‘‘นิปโก’’ติ ปทํ วุตฺตํ, ตํ ภควนฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ภควโต จ เนปกฺกํ อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตํ อนาวรณาณทสฺสเนน ทีเปตพฺพนฺติ อนาวรณาณํ ตาว กมฺมทฺวารเภเทหิ วิภชิตฺวา เสขาเสขปฏิปทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภควโต สพฺพํ กายกมฺม’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เตน สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตาณทสฺสเนน ตถาคตสฺส เสขาเสขปฏิปตฺติเทสนาโกสลฺลเมว วิภาเวติ. ตตฺถ โก จาติ กฺว จ, กสฺมึ วิสเยติ อตฺโถ. ตํ วิสยํ ทสฺเสติ ‘‘ยํ อนิจฺเจ ทุกฺเข อนตฺตนิ จา’’ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – าณทสฺสนํ นาม อุปฺปชฺชมานํ ‘‘สพฺพํ สงฺขตํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปน ตสฺมึ วิสเย เยน อปฺปวตฺติ, โส ปฏิฆาโตติ, เอเตน ลกฺขณตฺตยปฺปฏิเวธสฺส ทุรภิสมฺภวตํ อนฺสาธารณตฺจ ทสฺเสติ. ลกฺขณตฺตยวิภาวเนน หิ ภควโต จตุสจฺจปฺปฏิเวธํ สมฺมาสมฺโพธิฺจ ปณฺฑิตา ปฏิชานนฺติ.
อฺาณํ อทสฺสนนฺติ ตํ ปฏิฆาตํ สรูปโต ทสฺเสติ. ฉฬารมฺมณสภาวปฺปฏิจฺฉาทโก หิ สมฺโมโห าณทสฺสนสฺส ปฏิฆาโตติ. ยสฺมึ วิสเย าณทสฺสนํ อุปฺปตฺติรหํ, ตตฺเถว ตสฺส ปฏิฆาเตน ภวิตพฺพนฺติ อาห – ‘‘ยํ อนิจฺเจ ทุกฺเข อนตฺตนิ จา’’ติ. ยถา อิธ ปุริโสติอาทิ อุปมาทสฺสนํ. ตตฺริทํ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ปุริโส วิย สพฺโพ โลโก, ตารกรูปานิ วิย ฉ อารมฺมณานิ, ตสฺส ปุริสสฺส ตารกรูปานํ ทสฺสนํ วิย โลกสฺส จกฺขุวิฺาณาทีหิ ยถารหํ ฉฬารมฺมณชานนํ, ตสฺส ปุริสสฺส ตารกรูปานิ ปสฺสนฺตสฺสาปิ ‘‘เอตฺตกานิ ¶ สตานิ, เอตฺตกานิ สหสฺสานี’’ติอาทินา คณนสงฺเกเตน อชานนํ วิย โลกสฺส รูปาทิอารมฺมณํ กถฺจิ ชานนฺตสฺสาปิ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยานวโพโธติ. เสสํ ปากฏเมว.
อิทานิ เยหิ ปเทหิ ภควตา อายสฺมโต อชิตสฺส เสขาเสขปฏิปทา วุตฺตา, เตสํ ปทานํ อตฺถํ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ เสเขนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตตฺถาติ นิปาตมตฺตํ, ตสฺมึ วา วิสฺสชฺชเน. เสเขนาติ สิกฺขา เอตสฺส สีลนฺติ เสโข, เตน เสเขน. ทฺวีสุ ธมฺเมสูติ ทุวิเธสุ ธมฺเมสูติ อธิปฺปาโย. ปริยุฏฺานีเยสูติ โทเสน ปริยุฏฺิเตน ยตฺถ ปริวตฺติตพฺพํ, เตสุ อาฆาตวตฺถูสูติ อตฺโถ. ‘‘ปฏิฆฏฺานีเยสู’’ติปิ ปาโ, โสเยวตฺโถ.
เอตฺถ ¶ จ เคธปฏิเสธโจทนายํ เคธนิมิตฺโต โทโส เคเธ สติ โหตีติ ตโตปิ จิตฺตสฺส รกฺขิตพฺพตา นิทฺธาเรตฺวา วุตฺตา. ยสฺมา ปน ภควตา ‘‘กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺยา’’ติ (สุ. นิ. ๑๐๔๕; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา ๖๔, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘; เนตฺติ. ๑๕-๑๗) วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘ตตฺถ ยา อิจฺฉา’’ติอาทินา เคธวเสน นิทฺเทโส กโต. อถ วา โทสโต จิตฺตสฺส รกฺขิตพฺพตา คาถาย ทุติยปาเทน วุตฺตาเยวาติ ทฏฺพฺพา. ทุติยปาเทน หิ เสสกิเลสโวทานธมฺมา ทสฺสิตา. ตถา หิ อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนเภทโต สมฺมาวายามสฺส วิสยภาเวน สพฺเพ สํกิเลสโวทานธมฺเม จตุธา วิภชิตฺวา สมฺมปฺปธานมุเขน เสขปฏิปทํ มตฺถกํ ปาเปตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เสโข อภิคิชฺฌนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อนาวิลสงฺกปฺโปติ อาวิลานํ กามสงฺกปฺปาทีนํ อภาเวน อนาวิลสงฺกปฺโป. ตโต เอว จ อนภิคิชฺฌนฺโต วายมติ, วีริยํ ปวตฺเตติ. กถํ วายมตีติ อาห – ‘‘โส อนุปฺปนฺนาน’’นฺติอาทิ.
ตตฺถ โสติ อุตฺตริวิเสสตฺถาย ปฏิปชฺชมาโน เสกฺโข. อนุปฺปนฺนานนฺติ อนิพฺพตฺตานํ. ปาปกานนฺติ ลามกานํ. อกุสลานํ ธมฺมานนฺติ อโกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํ. อนุปฺปาทายาติ น อุปฺปาทนตฺถาย. ฉนฺทํ ชเนตีติ กตฺตุกมฺยตาสงฺขาตํ กุสลจฺฉนฺทํ อุปฺปาเทติ. วายมตีติ ปโยคปรกฺกมํ กโรติ. วีริยํ อารภตีติ กายิกเจตสิกวีริยํ กโรติ. จิตฺตํ ปคฺคณฺหาตีติ เตเนว สหชาตวีริเยน จิตฺตํ อุกฺขิปติ. ปทหตีติ ปธานวีริยํ กโรติ. วายมตีติอาทีนิ ปน จตฺตาริ ปทานิ อาเสวนาภาวนาพหุลีกมฺมสาตจฺจกิริยาหิ โยเชตพฺพานิ. อุปฺปนฺนานํ ปาปกานนฺติ อนุปฺปนฺนาติ อวตฺตพฺพตํ อาปนฺนานํ ปาปธมฺมานํ. ปหานายาติ ปชหนตฺถาย. อนุปฺปนฺนานํ กุสลานนฺติ อนิพฺพตฺตานํ โกสลฺลสมฺภูตานํ ธมฺมานํ. อุปฺปาทายาติ อุปฺปาทนตฺถาย. อุปฺปนฺนานนฺติ นิพฺพตฺตานํ. ิติยาติ ิตตฺถํ. อสมฺโมสายาติ อนสฺสนตฺถํ ¶ . ภิยฺโยภาวายาติ ปุนปฺปุนํ ภาวาย. เวปุลฺลายาติ วิปุลภาวาย. ภาวนายาติ วฑฺฒิยา. ปาริปูริยาติ ปริปูรณตฺถายาติ อยํ ตาว ปทตฺโถ.
๑๖. ‘‘กตเม อนุปฺปนฺนา’’ติอาทิ อกุสลธมฺมา กุสลธมฺมา จ ยาทิสา อนุปฺปนฺนา ยาทิสา จ อุปฺปนฺนา, เต ทสฺเสตุํ อารทฺธํ. ตตฺถ อิเม อนุปฺปนฺนาติ อิเม กามวิตกฺกาทโย อสมุทาจารวเสน วา อนนุภูตารมฺมณวเสน ¶ วา อนุปฺปนฺนา นาม. อฺถา หิ อนมตคฺเค สํสาเร อนุปฺปนฺนา นาม อกุสลา ธมฺมา นตฺถิ. วิตกฺกตฺตยคฺคหณฺเจตฺถ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ. อกุสลมูลานีติ อนุสยา เอว สพฺเพสํ อกุสลานํ มูลภาวโต เอวํ วุตฺตา, น โลภาทโย เอว. อิเม อุปฺปนฺนา อนุสยา ภูมิลทฺธุปฺปนฺนา อสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนาติอาทิอุปฺปนฺนปริยายสพฺภาวโต นามวเสน อุปฺปนฺนา นาม, น วตฺตมานภาเวนาติ อตฺโถ. อิเม อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมาติ อิเม โสตาปนฺนสฺส สทฺธาทโย โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส อนุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา นาม, โก ปน วาโท ปุถุชฺชนานนฺติ ทสฺเสติ. กุสลสทฺโท เจตฺถ พาหิติกสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๓๕๘ อาทโย) วิย อนวชฺชปริยาโย ทฏฺพฺโพ. อิเม อุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมาติ อิเม ปมมคฺเค สทฺธาทโย โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส อุปฺปนฺนา กุสลา ธมฺมา นาม.
สติปฏฺานภาวนาย สุนิคฺคหิโต กามวิตกฺโกติ อาห – ‘‘เยน กามวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ สตินฺทฺริย’’นฺติ. อนวชฺชสุขปทฏฺาเนน อวิกฺเขเปน เจโตทุกฺขสนฺนิสฺสโย วิกฺเขปปจฺจโย พฺยาปาทวิตกฺโก สุนิคฺคหิโตติ วุตฺตํ – ‘‘เยน พฺยาปาทวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ สมาธินฺทฺริย’’นฺติ. กุสเลสุ ธมฺเมสุ อารทฺธวีริโย ปราปราธํ สุเขน สหตีติ วีริเยน วิหึสาวิตกฺโก สุนิคฺคหิโตติ อาห – ‘‘เยน วิหึสาวิตกฺกํ วาเรติ, อิทํ วีริยินฺทฺริย’’นฺติ. สมาธิอาทีนมฺปิ ยถาสกํปฏิปกฺขปฺปหานํ ปฺวนฺตสฺเสว อิชฺฌตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘เยน อุปฺปนฺนุปฺปนฺเน’’ติอาทิ.
เอเตสํ ยถานิทฺธาริตานํ ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สวิสเย เชฏฺกภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺธินฺทฺริยํ กตฺถ ทฏฺพฺพ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตํ สุวิฺเยฺยเมว. อิเมสฺจ สทฺธาทีนํ เสขานํ อินฺทฺริยานํ นิพฺพตฺติยา สพฺเพปิ เสขา ธมฺมา มตฺถกปฺปตฺตา โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ เสโข’’ติอาทินา เสขปฏิปทํ นิคเมติ.
๑๗. เอวํ เสขปฏิปทํ วิภชิตฺวา อิทานิ อเสขปฏิปทํ วิภชิตุํ ‘‘กุสโล สพฺพธมฺมาน’’นฺติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ สพฺพธมฺมานนฺติ อิมินา ปเทน วุตฺตธมฺเม ตาว วิภชิตฺวา ตตฺถ อเสกฺขสฺส โกสลฺลํ ทสฺเสตุํ ‘‘โลโก นามา’’ติอาทิ ¶ วุตฺตํ. ตํ วุตฺตตฺถเมว. กิเลสโลเกน ภวโลโก สมุทาคจฺฉตีติ กามาวจรธมฺมํ นิสฺสาย รูปารูปาวจรธมฺเม สมุทาคเมตีติ อตฺโถ. โสติ โส มหคฺคตธมฺเมสุ, ปริตฺตมหคฺคตธมฺเมสุ วา ิโต. อินฺทฺริยานิ นิพฺพตฺเตตีติ สีลสมาธโย นิพฺเพธภาคิเย กตฺวา วิมุตฺติปริปาจนียานิ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ อุปฺปาเทติ. อินฺทฺริเยสุ ภาวิยมาเนสูติ ยถาวุตฺตอินฺทฺริเยสุ วฑฺฒิยมาเนสุ รูปารูปปริคฺคหาทิวเสน เนยฺยสฺส ปริฺา ภวติ.
ทสฺสนปริฺาติ าตปริฺา. ภาวนาปริฺาติ ตีรณปริฺา ปหานปริฺา จ. ‘‘สา ทุวิเธนา’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ ‘‘ยทา หิ เสโข’’ติอาทินา วิวรติ. ตตฺถ ‘‘นิพฺพิทาสหคเตหิ สฺามนสิกาเรหี’’ติ อิมินา พลววิปสฺสนํ ทสฺเสติ. ยทา หิ เสโขติ เจตฺถ สิกฺขนสีลตาย กลฺยาณปุถุชฺชโนปิ เสขปเทน สงฺคหิโตติ กตฺวา ‘‘ทฺเว ธมฺมา โกสลฺลํ คจฺฉนฺติ ทสฺสนโกสลฺลฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – ยทา กลฺยาณปุถุชฺชโน ปุพฺพภาคสิกฺขํ สิกฺขนฺโต นิพฺพิทาสหคเตหิ สฺามนสิกาเรหิ เยฺยํ ปริชานาติ, ตทา ตสฺส เต วิปสฺสนาธมฺมา ทสฺสนโกสลฺลํ ปมมคฺคาณํ คจฺฉนฺติ สมฺปาปุณนฺติ เตน สทฺธึ ฆเฏนฺติ. ยทา ปน โสตาปนฺนาทิเสโข วุตฺตนเยน เนยฺยํ ปริชานาติ, ตทา ตสฺส เต วิปสฺสนาธมฺมา ภาวนาโกสลฺลํ คจฺฉนฺตีติ.
ตํ าณนฺติ ยา ปุพฺเพ เนยฺยสฺส ปริฺา วุตฺตา, ตํ เนยฺยปริชานนาณํ. ปฺจวิเธน เวทิตพฺพนฺติ วิสยเภเทน ตสฺส เภทํ ทสฺเสติ. ธมฺมานํ สลกฺขเณ าณนฺติ รูปารูปธมฺมานํ กกฺขฬผุสนาทิสลกฺขเณ าณํ. ตํ ปน ยสฺมา สพฺพํ เนยฺยํ เหตุเหตุผลเภทโต ทุวิธเมว โหติ, ตสฺมา ‘‘ธมฺมปฏิสมฺภิทา จ อตฺถปฏิสมฺภิทา จา’’ติ นิทฺทิฏฺํ.
ปริฺาติ ตีรณปริฺา อธิปฺเปตา. ยสฺมา ปนสฺส รูปารูปธมฺเม สลกฺขณโต ปจฺจยโต จ อภิชานิตฺวา กุสลาทิวิภาเคหิ เต ปริคฺคเหตฺวา อนิจฺจาทิวเสน ชานนา โหติ, ตสฺมา ‘‘เอวํ อภิชานิตฺวา ยา ปริชานนา, อิทํ กุสล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เอวํคหิตาติ เอวํ อนิจฺจาทิโต กลาปสมฺมสนาทิวเสน คหิตา สมฺมสิตา. อิทํ ผลํ นิพฺพตฺเตนฺตีติ อิทํ อุทยพฺพยาณาทิกํ ผลํ ปฏิปาฏิยา อุปฺปาเทนฺติ ¶ , นิมิตฺตสฺส กตฺตุภาเวน อุปจรณโต ยถา อริยภาวกรานิ สจฺจานิ อริยสจฺจานีติ. เตสนฺติ อุทยพฺพยาณาทีนํ ¶ . เอวํคหิตานนฺติ เอวํปวตฺติตานํ. อยํ อตฺโถติ อยํ สจฺจานํ อนุโพธปฏิเวโธ อตฺโถ. ยถา หิ ปริฺาปฺา สมฺมสิตพฺพธมฺเม สมฺมสนธมฺเม ตตฺถ สมฺมสนาการํ ปริชานาติ, เอวํ สมฺมสนผลมฺปิ ปริชานาตีติ กตฺวา อยํ นโย ทสฺสิโต.
เย อกุสลาติ สมุทยสจฺจมาห. สพฺเพ หิ อกุสลา สมุทยปกฺขิยาติ. เย กุสลาติ มคฺคธมฺมา สมฺมาทิฏฺิอาทโย. ยทิปิ ผลธมฺมาปิ สจฺฉิกาตพฺพา, จตุสจฺจปฺปฏิเวธสฺส ปน อธิปฺเปตตฺตา ‘‘กตเม ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา, ยํ อสงฺขต’’นฺติ วุตฺตํ. อตฺถกุสโลติ ปจฺจยุปฺปนฺเนสุ อตฺเถสุ กุสโล. ธมฺมกุสโลติ ปจฺจยธมฺเมสุ กุสโล. ปาฬิอตฺถปาฬิธมฺมา วา อตฺถธมฺมา. กลฺยาณตากุสโลติ ยุตฺตตากุสโล, จตุนยโกวิโทติ อตฺโถ, เทสนายุตฺติกุสโล วา. ผลตากุสโลติ ขีณาสวผลกุสโล. ‘‘อายกุสโล’’ติอาทีสุ อาโยติ วฑฺฒิ. สา อนตฺถหานิโต อฏฺุปฺปตฺติโต จ ทุวิธา. อปายาติ อวฑฺฒิ. สาปิ อตฺถหานิโต อนฏฺุปฺปตฺติโต จ ทุวิธา. อุปาโยติ สตฺตานํ อจฺจายิเก กิจฺเจ วา ภเย วา อุปฺปนฺเน ตสฺส ติกิจฺฉนสมตฺถํ านุปฺปตฺติการณํ, ตตฺถ กุสโลติ อตฺโถ. ขีณาสโว หิ สพฺพโส อวิชฺชาย ปหีนตฺตา ปฺาเวปุลฺลปฺปตฺโต เอเตสุ อายาทีสุ กุสโลติ. เอวํ อเสขสฺส โกสลฺลํ เอกเทเสน วิภาเวตฺวา ปุน อนวเสสโต ทสฺเสนฺโต ‘‘มหตา โกสลฺเลน สมนฺนาคโต’’ติ อาห.
ปรินิฏฺิตสิกฺขสฺส อเสขสฺส สโตการิตาย อฺํ ปโยชนํ นตฺถีติ วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถ’’นฺติ. อิทานิ ยถานิทฺทิฏฺํ เสขาเสขปฏิปทํ นิคเมนฺโต ‘‘อิมา ทฺเว จริยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ โพชฺฌนฺติ พุชฺฌิตพฺพํ. ตํ จตุพฺพิธนฺติ ตํ โพชฺฌํ จตุพฺพิธํ, จตุสจฺจภาวโต. เอวํ ชานาตีติ เอวํ ปริฺาภิสมยาทิวเสน โย ชานาติ. อยํ วุจฺจตีติ อยํ อเสโข สติเวปุลฺลปฺปตฺโต นิปฺปริยาเยน ‘‘สโต อภิกฺกมตี’’ติอาทินา วุจฺจตีติ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว. อิธาปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจยา ปุพฺเพ วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพา.
เอตฺตาวตา ¶ จ มหาเถโร วิจยหารํ วิภชนฺโต อชิตสุตฺตวเสน (สุ. นิ. ๑๐๓ อาทโย; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา ๕๗ อาทโย, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๑ อาทโย) ปุจฺฉาวิจยํ วิสฺสชฺชนวิจยฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สุตฺตนฺตเรสุปิ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจยานํ นยํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ ปุจฺฉิตพฺพํ, เอวํ วิสฺสชฺชิตพฺพ’’นฺติ อาห. ตตฺถ เอวนฺติ อิมินา นเยน. ปุจฺฉิตพฺพนฺติ ปุจฺฉา กาตพฺพา, อาจิกฺขิตพฺพา วา, วิเวเจตพฺพาติ อตฺโถ. เอวํ วิสฺสชฺชิตนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สุตฺตสฺส จาติอาทิ อนุคีติวิจยนิทสฺสนํ. อนุคีติ อตฺถโต ¶ จ พฺยฺชนโต จ สมาเนตพฺพาติ สุตฺตนฺตรเทสนาสงฺขาตา อนุคีติ อตฺถโต พฺยฺชนโต จ สํวณฺณิยมาเนน สุตฺเตน สมานา สทิสี กาตพฺพา, ตสฺมึ วา สุตฺเต สมฺมา อาเนตพฺพา. อตฺถาปคตนฺติ อตฺถโต อเปตํ, อสมฺพนฺธตฺถํ วา ทสทาฬิมาทิวจนํ วิย. เตเนวาห ‘‘สมฺผปฺปลาปํ ภวตี’’ติ. เอเตน อตฺถสฺส สมาเนตพฺพตาย การณมาห. ทุนฺนิกฺขิตฺตสฺสาติ อสมฺมาวุตฺตสฺส. ทุนฺนโยติ ทุกฺเขน เนตพฺโพ, เนตุํ วา อสกฺกุเณยฺโย. พฺยฺชนุเปตนฺติ สภาวนิรุตฺติสมุเปตํ.
เอวํ อนุคีติวิจยํ ทสฺเสตฺวา นิทฺเทสวาเร ‘‘สุตฺตสฺส โย ปวิจโย’’ติ สํขิตฺเตน วุตฺตมตฺถํ วิภชิตุํ ‘‘สุตฺตฺจ ปวิจินิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ตสฺส วิจินนาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กึ อิทํ สุตฺตํ อาหจฺจวจน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อาหจฺจวจนนฺติ ภควโต านกรณานิ อาหจฺจ อภิหนฺตฺวา ปวตฺตวจนํ, สมฺมาสมฺพุทฺเธน สามํ เทสิตสุตฺตนฺติ อตฺโถ. อนุสนฺธิวจนนฺติ สาวกภาสิตํ. ตฺหิ ภควโต วจนํ อนุสนฺเธตฺวา ปวตฺตนโต ‘‘อนุสนฺธิวจน’’นฺติ วุตฺตนฺติ. นีตตฺถนฺติ ยถารุตวเสน าตพฺพตฺถํ. เนยฺยตฺถนฺติ นิทฺธาเรตฺวา คเหตพฺพตฺถํ. สํกิเลสภาคิยนฺติอาทีนํ ปทานํ อตฺโถ ปฏฺานวารวณฺณนายํ อาวิ ภวิสฺสติ. ยสฺมา ปน ภควโต เทสนา โสฬสวิเธ สาสนปฏฺาเน เอกํ ภาคํ อภชนฺตี นาม นตฺถิ, ตสฺมา โสปิ นโย วิเจตพฺพภาเวน อิธ นิกฺขิตฺโต.
กุหึ อิมสฺส สุตฺตสฺสาติ อิมสฺส สุตฺตสฺส กสฺมึ ปเทเส อาทิมชฺฌปริโยสาเนสุ. สพฺพานิ สจฺจานิ ปสฺสิตพฺพานีติ ทุกฺขสจฺจํ สุตฺตสฺส ‘‘กุหึ กสฺมึ ปเทเส กสฺมึ วา ปเท ปสฺสิตพฺพํ นิทฺธาเรตฺวา วิเจตุํ, สมุทยสจฺจํ นิโรธสจฺจํ มคฺคสจฺจํ กุหึ ปสฺสิตพฺพํ ทฏฺพฺพํ นิทฺธาเรตฺวา วิเจตุ’’นฺติ เอวํ สพฺพานิ สจฺจานิ อุทฺธริตฺวา วิเจตพฺพานีติ อธิปฺปาโย. อาทิมชฺฌปริโยสาเนติ เอวํ สุตฺตํ ปวิเจตพฺพนฺติ อาทิโต มชฺฌโต ปริโยสานโต ¶ จ เอวํ อิมินา ปุจฺฉาวิจยาทินเยน สุตฺตํ ปวิจิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนปุพฺพาปรานุคีติวิจยา ปาฬิยํ สรูเปเนว ทสฺสิตา. อสฺสาทาทิวิจโย ปน สจฺจนิทฺธารณมุเขน นยโต ทสฺสิโต, โส นิทฺเทสวาเร วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ตพฺพิจเยเนว จ ปทวิจโย สิทฺโธติ.
วิจยหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ยุตฺติหารวิภงฺควณฺณนา
๑๘. ตตฺถ ¶ กตโม ยุตฺติหาโรติอาทิ ยุตฺติหารวิภงฺโค. ตตฺถ กึ โยชยตีติ ยุตฺติหารสฺส วิสยํ ปุจฺฉติ. โก ปเนตสฺส วิสโย? อตถากาเรน คยฺหมานา สุตฺตตฺถา วิสโย, เต หิ เตน สาติสยํ ยาถาวโต ยุตฺตินิทฺธารเณน โยเชตพฺพา. อิตเรสุปิ อยํ หาโร อิจฺฉิโต เอว. ตํ ปน ภูตกถนมตฺตํ โหติ. ยสฺมา ปนายํ ยุตฺติคเวสนา นาม น มหาปเทเสน วินา, ตสฺมา ยุตฺติหารํ วิภชนฺโต ตสฺส ลกฺขณํ ตาว อุปทิสิตุํ ‘‘จตฺตาโร มหาปเทสา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ มหาปเทสาติ มหาอปเทสา, พุทฺธาทโย มหนฺเต อปทิสิตฺวา วุตฺตานิ มหาการณานีติ อตฺโถ. อถ วา มหาปเทสาติ มหาโอกาสา, มหนฺตานิ ธมฺมสฺส ปติฏฺานานีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อปทิสฺสตีติ อปเทโส, พุทฺโธ อปเทโส เอตสฺสาติ พุทฺธาปเทโส. เอส นโย เสเสสุปิ. ‘‘สมฺมุขา เมตํ ภควโต สุต’’นฺติอาทินา เกนจิ อาภตสฺส คนฺถสฺส ธมฺโมติ วา อธมฺโมติ วา วินิจฺฉยเน การณํ. กึ ปน ตนฺติ? ตสฺส ตถา อาภตสฺส สุตฺโตตรณาทิ เอว. ยทิ เอวํ กถํ จตฺตาโรติ? อปทิสิตปฺปเภทโต. ธมฺมสฺส หิ ทฺเว สมฺปทาโย ภควา สาวกา จ. เตสุ สาวกา สงฺฆคณปุคฺคลวเสน ติวิธา. ‘‘เอวมมุมฺหา มยายํ ธมฺโม ปฏิคฺคหิโต’’ติ อปทิสิตพฺพานํ เภเทน จตฺตาโร. เตนาห – ‘‘พุทฺธาปเทโส…เป… เอกตฺเถราปเทโส’’ติ. ตานิ ปทพฺยฺชนานีติ เกนจิ อาภตสุตฺตสฺส ปทานิ พฺยฺชนานิ จ, อตฺถปทานิ เจว พฺยฺชนปทานิ จาติ อตฺโถ. สํวณฺณเกน วา สํวณฺณนาวเสน อาหริยมานานิ ¶ ปทพฺยฺชนานิ. สุตฺเต โอตารยิตพฺพานีติ สุตฺเต อนุปฺปเวสิตพฺพานิ. สนฺทสฺสยิตพฺพานีติ สํสนฺเทตพฺพานิ. อุปนิกฺขิปิตพฺพานีติ ปกฺขิปิตพฺพานิ.
สุตฺตาทีนิ ทสฺเสตุํ ‘‘กตมสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยสฺมา ภควโต วจนํ เอกคาถามตฺตมฺปิ สจฺจวินิมุตฺตํ นตฺถิ, ตสฺมา สุตฺเตติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตูสุ อริยสจฺเจสู’’ติ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ตีณิ ปิฏกานิ สุตฺตนฺติ วุตฺตํ, ตํ อิมินา เนตฺติวจเนน อฺทตฺถุ สํสนฺทติ เจว สเมติ จาติ ทฏฺพฺพํ. ยาวเทว อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถา ภควโต ¶ เทสนา, สา เอกนฺเตน ราคาทิกิเลสวูปสมํ วทตีติ วินเยติปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ราควินเย’’ติอาทิมาห. วินโยติ หิ การณํ ราคาทิวูปสมนิมิตฺตํ อิธาธิปฺเปตํ. ยถาห –
‘‘เย โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ, อิเม ธมฺมา สราคาย สํวตฺตนฺติ โน วิราคาย, สฺโคาย สํวตฺตนฺติ โน วิสฺโคาย, อาจยาย สํวตฺตนฺติ โน อปจยาย, มหิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ โน อปฺปิจฺฉตาย, อสนฺตุฏฺิยา สํวตฺตนฺติ โน สนฺตุฏฺิยา, สงฺคณิกาย สํวตฺตนฺติ โน ปวิเวกาย, โกสชฺชาย สํวตฺตนฺติ โน วีริยารมฺภาย, ทุพฺภรตาย สํวตฺตนฺติ โน สุภรตาย, เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ ‘เนโส ธมฺโม, เนโส วินโย, เนตํ สตฺถุสาสน’นฺติ. เย จ โข ตฺวํ, โคตมิ, ธมฺเม ชาเนยฺยาสิ อิเม ธมฺมา วิราคาย สํวตฺตนฺติ โน สราคาย, วิสฺโคาย สํวตฺตนฺติ โน สฺโคาย, อปจยาย สํวตฺตนฺติ โน อาจยาย, อปฺปิจฺฉตาย สํวตฺตนฺติ โน มหิจฺฉตาย, สนฺตุฏฺิยา สํวตฺตนฺติ โน อสนฺตุฏฺิยา ปวิเวกาย สํวตฺตนฺติ โน สงฺคณิกาย, วีริยารมฺภาย สํวตฺตนฺติ โน โกสชฺชาย, สุภรตาย สํวตฺตนฺติ โน ทุพฺภรตาย, เอกํเสน โคตมิ ธาเรยฺยาสิ ‘เอโส ธมฺโม, เอโส วินโย, เอตํ สตฺถุสาสน’’’นฺติ (จูฬว. ๔๐๖).
ธมฺมตายนฺติปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาเท’’ติ วุตฺตํ. ปฏิจฺจสมุปฺปาโท หิ ิตาว สา ธาตุ ธมฺมฏฺิตตา ธมฺมนิยามตาติ (อ. นิ. ๓.๑๓๗) วุตฺโต. ‘‘ธมฺมตายํ ¶ อุปนิกฺขิปิตพฺพานี’’ติ อิทํ ปาฬิยํ นตฺถิ, อตฺถทสฺสนวเสน ปน อิธ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จ ปวตฺตึ นิวตฺตึ ตทุปายฺจ พาธกาทิภาเว นิยตํ ปริทีเปนฺโต สุตฺเต โอตรติ นาม. เอกนฺเตน ราคาทิกิเลสวินยํ วทนฺโต วินเย สนฺทิสฺสติ นาม. ตถา สสฺสตํ อุจฺเฉทฺจ วชฺเชตฺวา เอกตฺตนยาทิปริทีปเนน สภาวธมฺมานํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาวํ วิภาเวนฺโต ธมฺมตํ น วิโลเมติ นาม.
เอวํวิโธ จ กามาสวาทิกํ อาสวํ น อุปฺปาเทตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิ จตูสุ อริยสจฺเจสู’’ติอาทิมาห. นนุ จ อนุโลมโต ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ปวตฺติ, ปฏิโลมโต นิวตฺตีติ โส จตฺตาริ อริยสจฺจานิ อนุปวิฏฺโ กสฺมา อิธ วิสุํ คหิโตติ? สจฺจเมตํ. อิธ ปน วิสุํ คหณํ ธมฺมานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติทสฺสเนน อนิจฺจปจฺจยลกฺขณํ อสมตฺถปจฺจยลกฺขณํ นิรีหปจฺจยลกฺขณฺจ วิภาเวตฺวา เตสํ อุทยวนฺตตา ตโต เอว วยวนฺตตา ตทุภเยน ¶ อนิจฺจตา อุทยพฺพยปฏิปีฬเนน ทุกฺขตา อนตฺตตาติ ติลกฺขณสมาโยคปริทีปนี สพฺพทิฏฺิคตกุมติวิทฺธํสนี อนฺสาธารณา สาสนสมฺปตฺติ ปกาสิตา โหตีติ ทสฺสนตฺถํ.
เอตฺถ จ สุตฺตํ สุตฺตานุโลมํ อาจริยวาโท อตฺตโนมตีติ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ – ตตฺถ สุตฺตํ นาม ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหานิ ตีณิ ปิฏกานิ. สุตฺตานุโลมํ นาม มหาปเทสา, ยํ ‘‘อนุโลมกปฺปิย’’นฺติ วุจฺจติ. อาจริยวาโท นาม อฏฺกถา. อตฺตโนมติ นาม นยคฺคาเหน อนุพุทฺธิยา อตฺตโน ปฏิภานํ. ตตฺถ สุตฺตํ อปฺปฏิพาหิยํ, ตํ ปฏิพาหนฺเตน สตฺถาว ปฏิพาหิโต โหติ. อนุโลมกปฺปิยํ ปน สุตฺเตน สเมนฺตเมว คเหตพฺพํ, น อิตรํ. อาจริยวาโทปิ สุตฺเตน สเมนฺโต เอว คเหตพฺโพ, น อิตโร. ตถา อตฺตโนมติ, สา ปน สพฺพทุพฺพลาติ.
อิทานิ ยทตฺถํ อิธ จตฺตาโร มหาปเทสา อาภตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตูหิ มหาปเทเสหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยํ ยนฺติ ยํ ยํ อตฺถชาตฺจ ธมฺมชาตฺจ. ยุชฺชตีติ ยถาวุตฺเตหิ จตูหิ มหาปเทเสหิ ยุชฺชติ. เยน เยนาติ เยน เยน การเณน. ยถา ยถาติ เยน เยน ปกาเรน. ตํ ตํ คเหตพฺพนฺติ สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต อาภเตน การเณน ปสงฺเคน ปกาเรน จ สุตฺตโต อุทฺธริตฺวา สํวณฺณนาวเสน คเหตพฺพนฺติ ¶ อตฺโถ. เตน จตุมหาปเทสาวิรุทฺธาย ยุตฺติยา สุตฺตโต อตฺเถ นิทฺธาเรตฺวา ยุตฺติหารโยชนา กาตพฺพาติ ทสฺเสติ.
๑๙. อิทานิ ตํ ยุตฺตินิทฺธารณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺหํ ปุจฺฉิเตนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กติ ปทานีติ กิตฺตกานิ ปทานิ. ปริโยคาหิตพฺพนฺติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิเจตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ยตฺตกานิ ปทานิ ยถาธิปฺเปตํ อตฺถํ อภิวทนฺติ, ตตฺตกานิ ปทานิ ตทตฺถสฺเสกสฺส าตุํ อิจฺฉิตตฺตา ‘‘เอโก ปฺโห’’ติ วุจฺจติ, ตานิ ปน เอกคาถายํ ยทิ วา สพฺพานิ ปทานิ ยาว ยทิ วา เอกํ ปทํ เอกํ อตฺถํ อภิวทติ, เอโกเยว โส ปฺโหติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ยทิ สพฺพานี’’ติอาทินา. ตนฺติ ตํ ปฺหํ. อฺาตพฺพนฺติ อาชานิตพฺพํ. กึ อิเม ธมฺมาติอาทิ อาชานนาการทสฺสนํ. ตตฺถ ธมฺมาติ ปริยตฺติธมฺมา. นานตฺถาติ นานา อตฺถา.
ปุจฺฉาคาถายํ อยํ ปทตฺโถ – เกนสฺสุพฺภาหโต โลโกติ อยํ สตฺตโลโก โจโร วิย โจรฆาตเกน ¶ เกน อภิหโต วธียตีติ อตฺโถ. เกนสฺสุ ปริวาริโตติ มาลุวลตาย วิย นิสฺสิตรุกฺโข เกน โลโก อชฺโฌตฺถโฏ. เกน สลฺเลน โอติณฺโณติ เกน วิสปีตขุรปฺเปน วิย สรีรพฺภนฺตรนิมุคฺเคน สลฺเลน อนุปวิฏฺโ. กิสฺส ธูปายิโตติ กิสฺส เกน การเณน ธูปายิโต สนฺตาปิโต โลโก. สทาติ ปทํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. เตติ จตฺตาริ ปทานิ. ปฺหสทฺทาเปกฺขาย ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส. ‘‘วิสฺสชฺเชตี’’ติ เอเตน วิสฺสชฺชนโต ตโย ปฺหาติ ายตีติ ทสฺเสติ.
๒๐. ตตฺถาติ วิสฺสชฺชนคาถายํ ทุติยปาเท วุตฺตา ชรา จ ปมปาเท วุตฺตํ มรณฺจาติ อิมานิ ทฺเว สงฺขตสฺส ปฺจกฺขนฺธสฺส ‘‘สงฺขโต’’ติ ลกฺขียติ เอเตหีติ สงฺขตลกฺขณานิ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สงฺขตสฺส สงฺขตลกฺขณานิ. กตมานิ ตีณิ? อุปฺปาโท ปฺายติ, วโย ปฺายติ, ิตสฺส อฺถตฺตํ ปฺายตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๔๗; กถา. ๒๑๔). เตน วุตฺตํ – ‘‘ชรายํ ิตสฺส อฺถตฺตํ, มรณํ วโย’’ติ. เอตฺถ จ ‘‘ิตสฺส อฺถตฺต’’นฺติ เอเตน ขนฺธปฺปพนฺธสฺส ปุพฺพาปรวิเสโส อิธ ชรา, น ขณฏฺิตีติ ทสฺเสติ. ‘‘มรณํ วโย’’ติ อิมินา จ ‘‘ติสฺโส มโต, ผุสฺโส ¶ มโต’’ติ เอวํ โลเก วุตฺตํ สมฺมุติมรณํ ทสฺเสติ, น ขณิกมรณํ, สมุจฺเฉทมรณํ วา.
อิทานิ ‘‘เต ตโย ปฺหา’’ติ วุตฺตมตฺถํ ยุตฺติวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘ชราย จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เยภุยฺเยน ชิณฺณสฺส มรณทสฺสนโต ชรามรณานํ นานตฺตํ อสมฺปฏิจฺฉมานํ ปติ เตสํ นานตฺตทสฺสนตฺถํ ‘‘คพฺภคตาปิ หิ มียนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถาธิปฺเปตชราวิรหิตสฺส มรณสฺส ทสฺสนโต อฺา ชรา อฺํ มรณนฺติ. เตเนวาห – ‘‘น จ เต ชิณฺณา ภวนฺตี’’ติ. กิฺจ ภิยฺโย? เกวลสฺส มรณสฺส ทิฏฺตฺตา อฺาว ชรา อฺํ มรณํ, ยถา ตํ เทวานนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อตฺถิ จ เทวาน’’นฺติอาทินา. อนุตฺตริมนุสฺสธมฺเมน จ ติกิจฺฉเนน สกฺกา ชราย ปฏิการํ กาตุํ, น ตถา มรณสฺสาติ เอวมฺปิ ชรามรณานํ อตฺถโต นานตฺตํ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สกฺกเตวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สกฺกเตติ สกฺยเต, สกฺกาติ อตฺโถ. ปฏิกมฺมนฺติ ปฏิกรณํ. นนุ จ มรณสฺสาปิ ปฏิการํ กาตุํ สกฺกา อิทฺธิปาทภาวนาย วสิภาเว สตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห – ‘‘อฺตฺเรว อิทฺธิมนฺตานํ อิทฺธิวิสยา’’ติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘ยสฺส กสฺสจิ, อานนฺท, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ภาวิตา พหุลีกตา ยานีกตา วตฺถุกตา ¶ อนุฏฺิตา ปริจิตา สุสมารทฺธา, โส อากงฺขมาโน กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๖๖, ๑๘๒; สํ. นิ. ๕.๘๒๒; กถา. ๖๒๓; อุทา. ๕๑).
โก ปเนตฺถ กปฺโป, โก วา กปฺปาวเสโสติ? กปฺโปติ อายุกปฺโป, ยสฺมึ ตสฺมิฺหิ กาเล ยํ มนุสฺสานํ อายุปฺปมาณํ, ตํ ปริปุณฺณํ กโรนฺโต กปฺปํ ติฏฺติ นาม. ‘‘อปฺปํ วา ภิยฺโย’’ติ (ที. นิ. ๒.๗; อ. นิ. ๗.๗๔) วุตฺตํ ปน วสฺสสตาทิโต อติเรกํ ติฏฺนฺโต กปฺปาวเสสํ ติฏฺติ นาม. ยทิ เอวํ กสฺมา อิทฺธิมนฺโต เจโตวสิปฺปตฺตา ขีณาสวา โลกหิตตฺถํ ตถา น ติฏฺนฺตีติ? ขนฺธสงฺขาตสฺส ทุกฺขภารสฺส ปริฺาตตฺตา อนุสฺสุกฺกตาย จ. ปฏิปฺปสฺสทฺธสพฺพุสฺสุกฺกา หิ เต อุตฺตมปุริสาติ. วุตฺตฺเหตํ ธมฺมเสนาปตินา –
‘‘นาภินนฺทามิ มรณํ, นาภิกงฺขามิ ชีวิตํ;
กาลฺจ ปฏิกงฺขามิ, เวตนํ ภตโก ยถา’’ติ. (เถรคา. ๖๕๔; มิ. ป. ๒.๒.๔);
ยถา ¶ ชรามรณานํ อฺมฺํ อตฺถโต นานตฺตํ, เอวํ เตหิ ตณฺหาย จ นานตฺเต ทสฺสิเต ‘‘ตโย ปฺหา’’ติ อิทํ สิชฺฌตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ยสฺมา ตณฺหาย อภาเวปิ สติ ชรามรณํ ลพฺภติ ขีณาสวสนฺตาเน, ตสฺมา อฺํ ชรามรณํ อฺา ตณฺหาติ อิมมตฺถมาห ‘‘ทิสฺสนฺติ วีตราคา ชีรนฺตาปิ มียนฺตาปี’’ติ. นนุ จ ตณฺหาปิ ชีรณภิชฺชนสภาวาติ? สจฺจํ, น อิทํ ชรามรณํ อิธาธิปฺเปตนฺติ วุตฺโตวายมตฺโถ. ‘‘ยทิ จา’’ติอาทินา ชรามรณโต ตณฺหาย อนฺตฺเต โทสํ ทสฺเสติ. โยพฺพนฏฺาปิ วิคตตณฺหา สิยุํ, น อิทํ ยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ชรามรณมฺปิ สิยา ทุกฺขสฺส สมุทโย ตณฺหาย อนฺตฺเต สตีติ อธิปฺปาโย. น จ สิยา ตณฺหา ทุกฺขสฺส สมุทโย ชรามรณโต อนฺตฺเต สตีติ ภาโว. น หิ ชรามรณํ ทุกฺขสฺส สมุทโย, ตณฺหา ทุกฺขสฺส สมุทโย, ตสฺมา เวทิตพฺพํ เอเตสมตฺถโต นานตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ยถา จ ตณฺหา มคฺควชฺฌา, เอวํ ชรามรณมฺปิ สิยา มคฺควชฺฌํ ตณฺหาย อนฺตฺเต สติ. ยถา จ ชรามรณํ น มคฺควชฺฌํ, ตถา ตณฺหาปิ สิยาติ อยมฺปิ นโย วุตฺโต เอวาติ ทฏฺพฺพํ. อิมาย ยุตฺติยาติ ¶ อิมาย ยถาวุตฺตาย อุปปตฺติยา. อฺมฺเหีติ อฺาหิ อฺาหิ การณูปปตฺตีหิ อตฺถโต เจ อฺตฺตํ, ตทฺมฺปิ พฺยฺชนโต คเวสิตพฺพนฺติ อตฺโถ.
อิเมสํ ธมฺมานํ อตฺถโต เอกตฺตนฺติ อิมเมวตฺถํ ‘‘น หิ ยุชฺชตี’’ติอาทินา วิวรติ. ตณฺหาย อธิปฺปาเย อปริปูรมาเนติ อิจฺฉิตาลาภมาห. เตน อิจฺฉาตณฺหานํ อตฺถโต เอกตฺตํ วุตฺตํ โหตีติ. เอเตน น หิ ยุชฺชติ อิจฺฉาย จ ตณฺหาย จ อตฺถโต อฺตฺตนฺติ. ยถา อิทํ วจนํ สมตฺถนํ โหติ, เอวํ อิจฺฉาวิปริยาเย อาฆาตวตฺถูสุ โกโธ จ อุปนาโห จ อุปฺปชฺชตีติ อิทมฺปิ สมตฺถนํ โหติ, น ตถา ชรามรณวิปริยาเยติ ชรามรณตณฺหานํ อตฺถโต อฺตฺตมฺปิ สมตฺถิตํ โหตีติ เอตมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อิมาย ยุตฺติยา’’ติอาทินา.
ยทิ อิจฺฉาตณฺหานํ อตฺถโต อนฺตฺตํ, อถ กสฺมา ภควตา อิมิสฺสา คาถาย ทฺวิธา วุตฺตาติ? ตตฺถ ปริหารมาห ‘‘ยํ ปนิท’’นฺติอาทินา. ตตฺถ ยนฺติ กิริยาปรามสนํ. อภิลปิตนฺติ วุตฺตํ ยํ อิทํ อภิลปนํ ¶ , อิทํ พาหิรานํ รูปาทีนํ วตฺถูนํ อารมฺมณวเสน, อารมฺมณกรณวเสน วา โยเชตพฺพํ. ทฺวีหิ ธมฺเมหีติ ทฺวีหิ ปกตีหิ. กา ปน ตา ปกติโยติ? อปฺปตฺตสฺส วิสยสฺส เอสนวเสน อิจฺฉา, ปตฺตสฺส อปฺปตฺตสฺส วา ปาตุกามตาวเสน ตณฺหา, อยเมตาสํ วิเสโส. ยทิปิ เอวํ, ตถาปิ สพฺพา ตณฺหา รูปาทิวิสยํ คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา คหเณน เอกสภาวา เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพา หิ ตณฺหา อชฺโฌสานลกฺขเณน เอกลกฺขณา’’ติ อาห. อิทานิ ตมตฺถํ อุปมาย ปกาเสนฺโต ‘‘สพฺโพ อคฺคี’’ติอาทิมาห, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
อยํ ปน น เกวลํ ตณฺหา อารมฺมเณ ปวตฺติวิเสเสน ทฺวีหิ เอว นาเมหิ วุตฺตา, อถ โข อเนเกหิปิ ปริยาเยหีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อิจฺฉาอิติปี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ อิจฺฉนฺติ ตาย อารมฺมณานีติ อิจฺฉา. ตณฺหายนฏฺเน ตณฺหา. ปีฬาชนนโต ทุรุทฺธารณโต จ วิสปีตํ สลฺลํ วิยาติ สลฺลํ. สนฺตาปนฏฺเน ธูปายนา. อากฑฺฒนฏฺเน สีฆโสตา สริตา วิยาติ สริตา, อลฺลฏฺเน วา สริตา, ‘‘สริตานิ สิเนหิตานิ จ, โสมนสฺสานิ ภวนฺติ ชนฺตุโน’’ติ (ธ. ป. ๓๔๑) หิ วุตฺตํ. อลฺลานิ เจว สินิทฺธานิ จาติ อยเมตฺถ อตฺโถ. วิสตฺติกาติ วิสตาติ วิสตฺติกา. วิสฏาติ วิสตฺติกา. วิสมาติ วิสตฺติกา. วิสาลาติ วิสตฺติกา. วิสกฺกตีติ วิสตฺติกา. วิสํวาทิกาติ วิสตฺติกา ¶ . วิสํหรตีติ วิสตฺติกา. วิสมูลาติ วิสตฺติกา. วิสผลาติ วิสตฺติกา. วิสปริโภคาติ วิสตฺติกา. วิสตา วา ปน สา ตณฺหา รูเป สทฺเท คนฺเธ รเส โผฏฺพฺเพ ธมฺเม กุเล คเณ วิสตา วิตฺถตาติ วิสตฺติกา.
สิเนหนวเสน สิเนโห. นานาคตีสุ กิลมถุปฺปาทเนน กิลมโถ. ปลิเวนฏฺเน ลตา วิยาติ ลตา. ‘‘ลตา อุปฺปชฺช ติฏฺตี’’ติ (ธ. ป. ๓๔๐) หิ วุตฺตํ. มมนฺติ มฺนวเสน มฺนา. ทูรคตมฺปิ อากฑฺฒิตฺวา พนฺธนฏฺเน พนฺโธ. อาสีสนฏฺเน อาสา. อารมฺมณรสํ ปาตุกามตาวเสน ปิปาสา. อภินนฺทนฏฺเน อภินนฺทนา. อิตีติ เอวํ อารมฺมเณ ปวตฺติวิเสเสน อเนเกหิ นาเมหิ คยฺหมานาปิ สพฺพา ตณฺหา อชฺโฌสานลกฺขเณน เอกลกฺขณาติ ยถาวุตฺตมตฺถํ นิคเมติ.
ปุน ¶ ตณฺหาย อเนเกหิ นาเมหิ คหิตภาวเมว ‘‘ยถา จา’’ติอาทินา อุปจเยน ทสฺเสติ. ตตฺถ เววจเนติ เววจนหารวิภงฺเค. ‘‘อาสา จ ปิหา’’ติ คาถาย (เนตฺติ. ๓๗; เปฏโก. ๑๑) อตฺถํ ตตฺเถว วณฺณยิสฺสาม. อวิคตราคสฺสาติอาทีสุ รฺชนฏฺเน ราโค, ฉนฺทนฏฺเน ฉนฺโท, ปิยายนฏฺเน เปมํ, ปริทหนฏฺเน ปริทาโหติ ตณฺหาว วุตฺตา. เตเนวาห – ‘‘ตณฺหาเยตํ เววจน’’นฺติ. เอวํ ยุชฺชตีติ เอวํ อิจฺฉาตณฺหานํ อตฺถโต อนฺตฺตา ‘‘ตโย ปฺหา’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ ยุชฺชติ ยุตฺติยา สงฺคจฺฉตีติ อตฺโถ.
๒๑. เอวํ ‘‘เกนสฺสุพฺภาหโต โลโก’’ติ (สํ. นิ. ๑.๖๖) คาถาย ‘‘ตโย ปฺหา’’ติ ปฺหตฺตยภาเว ยุตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฺเหิ ปกาเรหิ ยุตฺติคเวสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺโพ ทุกฺขูปจาโร’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ทุกฺขูปจาโรติ ทุกฺขปฺปวตฺติ. กามตณฺหาสงฺขารมูลโกติ กามตณฺหาปจฺจยสงฺขารเหตุโกติ ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโย. นิพฺพิทูปจาโรติ นิพฺพิทาปวตฺติ กามานํ วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชมานา อนภิรติ าณนิพฺพิทา จ. กามตณฺหาปริกฺขารมูลโกติ กามตณฺหาย ปริกฺขารภูตวตฺถุกามเหตุโก. ตตฺถ อนภิรติสงฺขาตา นิพฺพิทา กามตณฺหาปริกฺขารมูลิกา, น าณนิพฺพิทาติ สพฺโพ นิพฺพิทูปจาโร กามตณฺหาปริกฺขารมูลโกติ น ปน ยุชฺชตีติ วุตฺตํ. อิมาย ยุตฺติยาติ นยํ ทสฺเสติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปฺหตฺตยภาเว ยุตฺติ วุตฺตา, ยถา จ ทุกฺขูปจารนิพฺพิทูปจาเรสุ, เอวํ อิมาย ยุตฺติยา อิมินา โยเคน นเยน อฺมฺเหิ การเณหิ ตํตํปาฬิปฺปเทเส อนุรูเปหิ อฺถา อฺเหิ เหตูหิ ยุตฺติ คเวสิตพฺพาติ.
อิทานิ ¶ ตํ นยทสฺสนํ สํขิตฺตนฺติ วิตฺถารโต วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หิ ภควา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ – ราคโทสโมหจริตานํ ยถากฺกมํ อสุภเมตฺตาปจฺจยาการกถา ราคาทิวินยนโต สปฺปายาติ อยํ สาสนยุตฺติ. เอวมวฏฺิเต ยทิ ราคจริตสฺส เมตฺตาเจโตวิมุตฺตึ เทเสยฺย, สา เทสนา น ยุชฺชติ อสปฺปายภาวโต. ตถา สุขาปฏิปทาทโยติ. นนุ จ สุขาปฏิปทาทโย ปฏิปตฺติยา สมฺภวนฺติ, น เทสนายาติ? สจฺจเมตํ, อิธ ปน ราคจริโตติ ติพฺพกิเลโส ราคจริโตติ อธิปฺเปโต. ตสฺส ทุกฺขาย ปฏิปทาย ภาวนา ¶ สมิชฺฌติ. ยสฺส จ ทุกฺขาย ปฏิปทาย ภาวนา สมิชฺฌติ, ตสฺส ครุตรา อสุภเทสนา สปฺปายา, ยสฺส ครุตรา อสุภเทสนา สปฺปายา, น ตสฺส มนฺทกิเลสสฺส วิย ลหุกตราติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘สุขํ วา ปฏิปทํ…เป… เทเสยฺย น ยุชฺชติ เทสนา’’ติ. อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ ยถาสมฺภวํ อตฺโถ วตฺตพฺโพ. เอตฺถ จ อยุตฺตปริหาเรน ยุตฺติสมธิคโมติ ยุตฺติวิจารณาย อยุตฺติปิ คเวสิตพฺพาติ วุตฺตํ – ‘‘ยทิ หิ…เป… น ยุชฺชติ เทสนา’’ติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เอวํ ยํ กิฺจีติอาทิ ยุตฺติหารโยชนาย นยทสฺสนเมว.
ตตฺถ เอวนฺติ อิมินา นเยน. ยํ กิฺจีติ อฺมฺปิ ยํ กิฺจิ. อนุโลมปฺปหานนฺติ ปหานสฺส อนุรูปํ, ปหานสมตฺถนฺติ อตฺโถ. สุตฺเต อนวเสสานํ ปทตฺถานํ อนุปทวิจารณา วิจโย หาโร, วิจยหารสํวณฺณนาย นิทฺธาริเตสุ อตฺเถสุ ยุตฺติคเวสนํ สุกรนฺติ อาห – ‘‘สพฺพํ ตํ วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพ’’นฺติ. ยาวติกา าณสฺส ภูมีติ สํวณฺเณนฺตสฺส อาจริยสฺส ยํ าณํ ยํ ปฏิภานํ, ตสฺส ยตฺตโก วิสโย, ตตฺตโก ยุตฺติหารวิจาโรติ อตฺโถ. ตํ กิสฺส เหตุ? อนนฺตนโย สมนฺตภทฺทโก วิมทฺทกฺขโม วิจิตฺตเทสโน จ สทฺธมฺโมติ.
เอวํ นยทสฺสนวเสเนว ยุตฺติหารโยชนา ทสฺสิตาติ ตํ พฺรหฺมวิหารผลสมาปตฺตินวานุปุพฺพสมาปตฺติวสิภาเวหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘เมตฺตาวิหาริสฺส สโต’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เมตฺตาวิหาริสฺสาติ เมตฺตาวิหารลาภิโน. สโตติ สมานสฺส, ตถาภูตสฺสาติ อตฺโถ. พฺยาปาโทติ ปโทโส. จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตีติ จิตฺตํ อภิภวิสฺสติ. ยสฺมา ปน กุสลากุสลานํ ธมฺมานํ อปุพฺพํ อจริมํ ปวตฺติ นาม นตฺถิ, ตสฺมา สมาปตฺติโต วุฏฺานสฺส อปรภาเคติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘สฺสตี’’ติ วุตฺตํ. น ยุชฺชติ เทสนาติ พฺยาปาทปฏิปกฺขตฺตา เมตฺตาย ตาทิสี กถา น ยุตฺตาติ อตฺโถ. พฺยาปาโท ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ ยุชฺชติ เทสนาติ ยถาวุตฺตการณโต ¶ เอว อยํ กถา ยุตฺตาติ. เสสวาเรสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อนุตฺตานํ เอว วณฺณยิสฺสาม.
อนิมิตฺตวิหาริสฺสาติ อนิจฺจานุปสฺสนามุเขน ปฏิลทฺธผลสมาปตฺติวิหารสฺส. นิมิตฺตานุสารีติ สงฺขารนิมิตฺตานุสารี. เตน เตเนวาติ นิจฺจาทีสุ ¶ ยํ ยํ ปหีนํ, เตน เตเนว นิมิตฺเตน. อสฺมีติ วิคตนฺติ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ ทิฏฺิมานวเสน ยํ อสฺมีติ มฺิตํ, ตํ วิคตํ. ตเมวตฺถํ วิวรติ ‘‘อยมหมสฺมีติ น สมนุปสฺสามี’’ติ. วิจิกิจฺฉากถํกถาสลฺลนฺติ วินยกุกฺกุจฺจสฺสาปิ กถํ กถนฺติ ปวตฺติสพฺภาวโต วิจิกิจฺฉาปเทน วิเสสิตํ. น ยุชฺชติ เทสนาติ วิจิกิจฺฉาย ปหาเนกฏฺภาวโต น ยุตฺตายํ กถา.
ปมํ ฌานํ สมาปนฺนสฺสาติ ปมชฺฌานสมงฺคิโน. กามราคพฺยาปาทา วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุชฺชตีติ ยสฺมา นีวรเณสุ อปฺปหีเนสุ ปมชฺฌานสฺส อุปจารมฺปิ น สมฺปชฺชติ, ปเคว ฌานํ, ตสฺมา กามราคพฺยาปาทา วิเสสาย ทุติยชฺฌานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุตฺตายํ กถา. ยถาลทฺธสฺส ปน ปมชฺฌานสฺส กามราคพฺยาปาทา ปริยุฏฺานปฺปตฺตา หานาย สํวตฺตนฺตีติ ยุชฺชติ เทสนา ยุตฺตา กถาติ, เอวํ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. อวิตกฺกสหคตา สฺามนสิการา นาม สห อุปจาเรน ทุติยชฺฌานธมฺมา, อารมฺมณกรณตฺโถ เหตฺถ สหคต-สทฺโท. หานายาติ ปมชฺฌานโต ปริหานาย. วิเสสายาติ ทุติยชฺฌานาย. อิมินา นเยน ตตฺถ ตตฺถ หานนฺติ, วิเสโสติ จ วุตฺตธมฺมา เวทิตพฺพา. วิตกฺกวิจารสหคตาติ ปมชฺฌานธมฺมา, กามาวจรธมฺมา เอว วา. อุเปกฺขาสุขสหคตาติ อุปจาเรน สทฺธึ ทุติยชฺฌานธมฺมา, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา หิ อิธ อุเปกฺขาติ อธิปฺเปตา. ปีติสุขสหคตาติ สห อุปจาเรน ตติยชฺฌานธมฺมา. อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิสหคตาติ จตุตฺถชฺฌานธมฺมา.
สฺูปจาราติ ปฏุสฺากิจฺจํ กโรนฺตา เอว เย เกจิ จิตฺตุปฺปาทา, ‘‘อากิฺจฺายตนธมฺมา’’ติปิ วทนฺติ. สฺาเวทยิตนิโรธสหคตาติ ‘‘สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามี’’ติ ตสฺส ปริกมฺมวเสน ปวตฺตธมฺมา. เต ปน ยสฺมา เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยํ ิเตเนว สกฺกา สฺาเวทยิตนิโรธํ อุปสมฺปชฺช วิหริตุํ, น ตโต ปริหีเนน, ตสฺมา เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา หานาย สํวตฺตนฺตีติ น ยุตฺตา กถา. วิเสสาย สํวตฺตนฺตีติ ปน ยุตฺตา กถาติ อาห – ‘‘หานาย…เป… เทสนา’’ติ. กลฺลตาปริจิตนฺติ ¶ สมตฺถภาเวน ปริจิตํ, ยถาวุตฺตสมาปตฺตีสุ วสิภาเวน ปริจิตนฺติ อตฺโถ. เตเนวาห – ‘‘อภินีหารํ ขมตี’’ติ. เสสํ สพฺพํ อุตฺตานเมว.
อปิ ¶ เจตฺถ อปฺปฏิกฺกูลสฺามุเขน กามจฺฉนฺโท วฺเจตีติ ยุชฺชติ. ปฏิกฺกูลสฺาปติรูปตาย พฺยาปาโท วฺเจตีติ ยุชฺชติ. สมาธิมุเขน ถินมิทฺธํ วฺเจตีติ ยุชฺชติ. วีริยารมฺภมุเขน อุทฺธจฺจํ วฺเจตีติ ยุชฺชติ. สิกฺขากามตามุเขน กุกฺกุจฺจํ วฺเจตีติ ยุชฺชติ. อุภยปกฺขสนฺตีรณมุเขน วิจิกิจฺฉา วฺเจตีติ ยุชฺชติ. อิฏฺานิฏฺสมุเปกฺขนมุเขน สมฺโมโห วฺเจตีติ ยุชฺชติ. อตฺตฺุตามุเขน อตฺตนิ อปริภวเน มาโน วฺเจตีติ ยุชฺชติ. วีมํสามุเขน เหตุปติรูปกปริคฺคเหน มิจฺฉาทิฏฺิ วฺเจตีติ ยุชฺชติ. วิรตฺตตาปติรูปเกน สตฺเตสุ อทยาปนฺนตา วฺเจตีติ ยุชฺชติ. อนฺุาตปฏิเสวนปติรูปตาย กามสุขลฺลิกานุโยโค วฺเจตีติ ยุชฺชติ. อาชีวปาริสุทฺธิปติรูปตาย อสํวิภาคสีลตา วฺเจตีติ ยุชฺชติ. สํวิภาคสีลตาปติรูปตาย มิจฺฉาชีโว วฺเจตีติ ยุชฺชติ. อสํสคฺควิหาริตาปติรูปตาย อสงฺคหสีลตา วฺเจตีติ ยุชฺชติ. สงฺคหสีลตาปติรูปตาย อนนุโลมิกสํสคฺโค วฺเจตีติ ยุชฺชติ. สจฺจวาทิตาปติรูปตาย ปิสุณวาจา วฺเจตีติ ยุชฺชติ. อปิสุณวาทิตาปติรูปตาย อนตฺถกามตา วฺเจตีติ ยุชฺชติ. ปิยวาทิตาปติรูปตาย จาฏุกมฺยตา วฺเจตีติ ยุชฺชติ. มิตภาณิตาปติรูปตาย อสมฺโมทนสีลตา วฺเจตีติ ยุชฺชติ. สมฺโมทนสีลตาปติรูปตาย มายา สาเยฺยฺจ วฺเจตีติ ยุชฺชติ. นิคฺคยฺหวาทิตาปติรูปตาย ผรุสวาจตา วฺเจตีติ ยุชฺชติ. ปาปครหิตาปติรูปตาย ปรวชฺชานุปสฺสิตา วฺเจตีติ ยุชฺชติ. กุลานุทฺธยตาปติรูปตาย กุลมจฺฉริยํ วฺเจตีติ ยุชฺชติ. อาวาสจิรฏฺิติกามตามุเขน อาวาสมจฺฉริยํ วฺเจตีติ ยุชฺชติ. ธมฺมปริพนฺธปริหรณมุเขน ธมฺมมจฺฉริยํ วฺเจตีติ ยุชฺชติ. ธมฺมเทสนาภิรติมุเขน ภสฺสารามตา วฺเจตีติ ยุชฺชติ. อผรุสวาจตาคณานุคฺคหกรณมุเขน สงฺคณิการามตา วฺเจตีติ ยุชฺชติ. ปฺุกามตาปติรูปตาย กมฺมารามตา วฺเจตีติ ยุชฺชติ. สํเวคปติรูเปน จิตฺตสนฺตาโป วฺเจตีติ ยุชฺชติ. สทฺธาลุตาปติรูปตาย อปริกฺขตา วฺเจตีติ ยุชฺชติ. วีมํสนาปติรูเปน อสฺสทฺธิยํ วฺเจตีติ ยุชฺชติ. อตฺตาธิปเตยฺยปติรูเปน ครูนํ อนุสาสนิยา อปฺปทกฺขิณคฺคาหิตา วฺเจตีติ ยุชฺชติ. ธมฺมาธิปเตยฺยปติรูเปน สพฺรหฺมจารีสุ อคารวํ วฺเจตีติ ยุชฺชติ. โลกาธิปเตยฺยปติรูเปน อตฺตนิ ธมฺเม จ ปริภโว วฺเจตีติ ยุชฺชติ. เมตฺตายนามุเขน ราโค วฺเจตีติ ยุชฺชติ. กรุณายนาปติรูเปน โสโก วฺเจตีติ ยุชฺชติ. มุทิตาวิหารปติรูเปน ¶ ปหาโส ¶ วฺเจตีติ ยุชฺชติ. อุเปกฺขาวิหารปติรูเปน กุสเลสุ ธมฺเมสุ นิกฺขิตฺตฉนฺทตา วฺเจตีติ ยุชฺชติ. เอวํ อาคมปติรูปกอธิคมปติรูปกาทีนมฺปิ ตถา ตถา วฺจนสภาโว ยุตฺติโต เวทิตพฺโพ. เอวํ อาคมานุสาเรน ยุตฺติคเวสนา กาตพฺพาติ.
ยุตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปทฏฺานหารวิภงฺควณฺณนา
๒๒. ตตฺถ กตโม ปทฏฺาโน หาโรติอาทิ ปทฏฺานหารวิภงฺโค. ตตฺถ ยสฺมา ‘‘อิทํ อิมสฺส ปทฏฺานํ, อิทํ อิมสฺส ปทฏฺาน’’นฺติ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปทฏฺานภูตธมฺมวิภาวนลกฺขโณ ปทฏฺาโน หาโร, ตสฺมา ปวตฺติยา มูลภูตํ อวิชฺชํ อาทึ กตฺวา สภาวธมฺมานํ ปทฏฺานํ อาสนฺนการณํ นิทฺธาเรนฺโต อวิชฺชาย สภาวํ นิทฺทิสติ ‘‘สพฺพธมฺมยาถาวอสมฺปฏิเวธลกฺขณา อวิชฺชา’’ติ. ตสฺสตฺโถ – สพฺเพสํ ธมฺมานํ อวิปรีตสภาโว น สมฺปฏิวิชฺฌียติ เอเตนาติ สพฺพธมฺมยาถาวอสมฺปฏิเวโธ. โส ลกฺขณํ เอติสฺสาติ สา ตถา วุตฺตา. เอเตน ธมฺมสภาวปฺปฏิจฺฉาทนลกฺขณา อวิชฺชาติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา สมฺมา ปฏิเวโธ สมฺปฏิเวโธ. ตสฺส ปฏิปกฺโข อสมฺปฏิเวโธ. กตฺถ ปน โส สมฺปฏิเวธสฺส ปฏิปกฺโขติ อาห – ‘‘สพฺพ…เป… ลกฺขณา’’ติ. ยสฺมา ปน อสุเภ สุภนฺติอาทิวิปลฺลาเส สติ ตตฺถ สมฺโมโห อุปรูปริ ชายติเยว น หายติ, ตสฺมา ‘‘ตสฺสา วิปลฺลาสา ปทฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ.
ปิยรูปํ สาตรูปนฺติ ปิยายิตพฺพชาติยํ อิฏฺชาติยฺจ ปทฏฺานํ. ‘‘ยํ โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ (ที. นิ. ๒.๔๐๐; ม. นิ. ๑.๑๓๓; วิภ. ๒๐๓) หิ วุตฺตํ. อทินฺนาทานนฺติ อทินฺนาทานเจตนา. สา หิ เอกวารํ อุปฺปนฺนาปิ อนาทีนวทสฺสิตาย โลภสฺส อุปฺปตฺติการณํ โหตีติ ตสฺส ปทฏฺานํ วุตฺตํ. โทสสฺส ปาณาติปาโต ปทฏฺานํ, โมหสฺส มิจฺฉาปฏิปทา ปทฏฺานนฺติ เอตฺถาปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. วณฺณสณฺานพฺยฺชนคฺคหณลกฺขณาติ นิมิตฺตานุพฺยฺชนคฺคหณลกฺขณา. สุขสฺาย ผสฺสสฺส อุปคมนลกฺขณตา ผสฺสปจฺจยตาว วุตฺตา. ‘‘ผุฏฺโ สฺชานาตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๙๓) หิ วุตฺตํ ¶ . อสฺสาโทติ ตณฺหา. สงฺขตลกฺขณานิ อุปฺปาทวยฺถตฺตานิ. เยภุยฺเยน นิจฺจคฺคหณํ วิฺาณาธีนนฺติ นิจฺจสฺาย วิฺาณปทฏฺานตา วุตฺตา. ตถา หิ โส ภิกฺขุ ตํเยว วิฺาณํ สนฺธาวติ สํสรตีติ วิฺาณวิสยเมว อตฺตโน นิจฺจคฺคาหํ ปเวเทสิ. ปฺจนฺนํ ¶ ขนฺธานํ ยทิ อนิจฺจตา ทุกฺขตา จ สุทิฏฺา, อตฺตสฺา สุขสฺา อนวกาสาติ อาห – ‘‘อนิจฺจสฺาทุกฺขสฺาอสมนุปสฺสนลกฺขณา อตฺตสฺา’’ติ. ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺขํ, ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๑๕) หิ วุตฺตํ.
เยภุยฺเยน อตฺตาภินิเวโส อรูปธมฺเมสูติ อาห – ‘‘ตสฺสา นามกาโย ปทฏฺาน’’นฺติ. สพฺพํ เนยฺยนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ จตุสจฺจวินิมุตฺตสฺส เยฺยสฺส อภาวโต. จิตฺตวิกฺเขปปฏิสํหรณํ อุทฺธจฺจวิกฺขมฺภนํ. อสุภาติ อสุภานุปสฺสนา, ปฏิภาคนิมิตฺตภูตา อสุภา เอว วา, ตณฺหาปฏิปกฺขตฺตา สมถสฺส อสุภา ปทฏฺานนฺติ วุตฺตํ. อภิชฺฌาย ตนุกรณโต อทินฺนาทานาเวรมณี อโลภสฺส ปทฏฺานนฺติ วุตฺตา. ตถา พฺยาปาทสฺส ตนุกรณโต ปาณาติปาตาเวรมณี อโทสสฺส ปทฏฺานนฺติ วุตฺตา. วตฺถุอวิปฺปฏิปตฺติ วิสยสภาวปฏิเวโธ, สมฺมาปฏิปตฺติ สีลสมาธิสมฺปทานํ นิพฺพิทาาเณน อนภิรติาณเมว วา ตถา ปวตฺตํ. สพฺพาปิ เวทนา ทุกฺขทุกฺขตาทิภาวโต ทุกฺขนฺติ กตฺวา วุตฺตํ – ‘‘ทุกฺขสฺาย เวทนา ปทฏฺาน’’นฺติ. ธมฺมสฺาติ ธมฺมมตฺตนฺติ สฺา.
สตฺตานํ กาเย อวีตราคตา ปฺจนฺนํ อชฺฌตฺติกายตนานํ วเสน โหตีติ อาห – ‘‘ปฺจินฺทฺริยานิ รูปีนิ รูปราคสฺส ปทฏฺาน’’นฺติ. กาโย หิ อิธ รูปนฺติ อธิปฺเปโต. วิเสสโต ฌานนิสฺสยภูเต มนายตเน จ นิกนฺติ โหตีติ อาห – ‘‘ฉฏฺายตนํ ภวราคสฺส ปทฏฺาน’’นฺติ. เอทิสํ มา รูปํ นิพฺพตฺตตุ, มา เอทิสี เวทนาติ เอวํ ปวตฺตา รูปาทิอภินนฺทนา นิพฺพตฺตภวานุปสฺสิตา. าณทสฺสนสฺสาติ กมฺมสฺสกตฺาณทสฺสนสฺส. โยนิโสมนสิการวโต หิ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ กมฺมสฺสกตฺาณสฺส การณํ โหติ, น อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตสฺส. อิมสฺส จ อตฺถสฺส วิภาวนตฺถํ มหานารทกสฺสปชาตกํ (ชา. ๒.๒๒.๑๑๕๓ อาทโย), พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. ๑.๓๘ อาทโย) เอกจฺจสสฺสตวาโท จ อุทาหริตพฺโพ. ‘‘โอกปฺปนลกฺขณา’’ติอาทินา สทฺธาปสาทานํ วิเสสํ ทสฺเสติ. โส ปน สทฺธายเยว อวตฺถาวิเสโส ทฏฺพฺโพ. ตตฺถ โอกปฺปนํ สทฺทหนวเสน อารมฺมณสฺส โอคาหณํ นิจฺฉโย. อนาวิลตา ¶ อสฺสทฺธิยาปคเมน จิตฺตสฺส อกาลุสฺสิยตา. อภิปตฺถิยนา สทฺทหนเมว. อเวจฺจปสาโท ปฺาสหิโต อายตนคโต อภิปฺปสาโท. อปิลาปนํ อสมฺโมโส นิมุชฺชิตฺวา วิย อารมฺมณสฺส โอคาหณํ วา, เอตฺถ จ สทฺธาทีนํ ปสาทสทฺธาสมฺมปฺปธานสติปฏฺานฌานงฺคานิ ยถากฺกมํ ปทฏฺานนฺติ วทนฺเตน อวตฺถาวิเสสวเสน ปทฏฺานภาโว วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. สติสมาธีนํ วา กายาทโย สติปฏฺานาติ. วิตกฺกาทโย จ ฌานานีติ ปทฏฺานภาเวน วุตฺตา.
อสฺสาทมนสิกาโร ¶ สํโยชนีเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิตา. ปุนพฺภววิโรหณาติ ปุนพฺภวาย วิโรหณา, ปุนพฺภวนิพฺพตฺตนารหตา วิปากธมฺมตาติ อตฺโถ. โอปปจฺจยิกนิพฺพตฺติลกฺขณนฺติ อุปปตฺติภวภาเวน นิพฺพตฺตนสภาวํ. นามกายรูปกายสงฺฆาตลกฺขณนฺติ อรูปรูปกายานํ สมูหิยภาวํ. อินฺทฺริยววตฺถานนฺติ จกฺขาทีนํ ฉนฺนํ อินฺทฺริยานํ ววตฺถิตภาโว. โอปปจฺจยิกนฺติ อุปปตฺติกฺขนฺธนิพฺพตฺตกํ. อุปธีติ อตฺตภาโว. อตฺตโน ปิยสฺส มรณํ จินฺเตนฺตสฺส พาลสฺส เยภุยฺเยน โสโก อุปฺปชฺชตีติ มรณํ โสกสฺส ปทฏฺานนฺติ วุตฺตํ. อุสฺสุกฺกํ เจตโส สนฺตาโป. โอทหนนฺติ อวทหนํ. อตฺตโน นิสฺสยสฺส สนฺตปนเมว ภวสฺสาติ วุตฺตํ ภวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ภวสฺส องฺคานิ ภวสงฺขาตานิ จ องฺคานิ ภวงฺคานิ. เตสุ กิเลสา ภวสฺส องฺคานิ. กมฺมวิปากวฏฺฏํ ภวสงฺขาตานิ องฺคานิ. สมคฺคานีติ สพฺพานิ. ขนฺธายตนาทีนํ อปราปรุปฺปตฺติสํสรณํ สํสาโร. ตสฺส ปุริมปุริมชาตินิปฺผนฺนํ กิเลสาทิวฏฺฏํ การณนฺติ อาห – ‘‘ภโว สํสารสฺส ปทฏฺาน’’นฺติ. สมฺปาปกเหตุภาวํ สนฺธาย ‘‘มคฺโค นิโรธสฺส ปทฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ.
กมฺมฏฺาโนคาหกสฺส โอตรณฏฺานตาย พหุสฺสุโต ติตฺถํ นาม, ตสฺส สมฺมาปยิรุปาสนา ติตฺถฺุตา. ธมฺมูปสฺหิตํ ปาโมชฺชํ ปีตํ นาม, สปฺปายธมฺมสฺสวเนน ตํ อุปฺปาเทตฺวา กมฺมฏฺานสฺส พฺรูหนา ปีตฺุตา, ภาวนาย โถกมฺปิ ลยาปตฺติยา อุทฺธํปตฺติยา จ ชานนา ปตฺตฺุตา. อตฺตโน ปฺจหิ ปธานิยงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ชานนา อตฺตฺุตา, เตสุ ปุริมานํ ปุริมานํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส ปทฏฺานภาโว สุวิฺเยฺโย เอว. กตปฺุสฺเสว ปติรูปเทสวาโส สมฺภวติ ¶ , น อิตรสฺสาติ ‘‘ปุพฺเพกตปฺุตา ปติรูปเทสวาสสฺส ปทฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. ยถาภูตาณทสฺสนํ สห อธิฏฺาเนน ตรุณวิปสฺสนา. นิพฺพิทาติ พลววิปสฺสนา. วิราโคติ มคฺโค. วิมุตฺตีติ ผลํ. เอวนฺติ ยทิทํ ‘‘ตสฺสา วิปลฺลาสา ปทฏฺาน’’นฺติอาทินา อวิชฺชาทีนํ ปทฏฺานํ ทสฺสิตํ, อิมินา นเยน อถาปิ โย โกจิ อุปนิสฺสโย พลวปจฺจโยติ โย โกจิ อวเสสปจฺจโย, สพฺโพ โส ปทฏฺานํ การณนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘เอวํ ยา กาจิ อุปนิสา โยคโต จ ปจฺจยโต จา’’ติปิ ปนฺติ. ตตฺถ อุปนิสาติ การณํ, โยคโตติ ยุตฺติโต, ปจฺจยโตติ ปจฺจยภาวมตฺตโตติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยํ ปเนตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
ปทฏฺานหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนา
๒๓. ตตฺถ ¶ กตโม ลกฺขโณ หาโรติอาทิ ลกฺขณหารวิภงฺโค. ตตฺถ กึ ลกฺขยตีติ ลกฺขณหารสฺส วิสยํ ปุจฺฉติ. ‘‘เย ธมฺมา’’ติอาทินา ลกฺขณหารํ สงฺเขปโต ทสฺเสตฺวา ตํ อุทาหรเณหิ วิภชิตุํ ‘‘จกฺขุ’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ‘‘วธกฏฺเน เอกลกฺขณานี’’ติ อิมินา อนวฏฺิตภาวาทินาปิ เอกลกฺขณตา วุตฺตา เอวาติ ทฏฺพฺพํ.
เอวํ อายตนวเสน เอกลกฺขณตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ขนฺธาทิวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อตีเต, ราธ, รูเป อนเปกฺโข โหตี’’ติอาทิ สุตฺตํ อาภตํ. ยมโกวาทสุตฺเต (สํ. นิ. ๓.๘๕) วธกฏฺเน เอกลกฺขณา วุตฺตาติ ตสฺมึ สุตฺเต ‘‘วธกํ รูปํ วธกํ รูปนฺติ ยถาภูตํ นปฺปชานาตี’’ติอาทินา อาคตตฺตา วุตฺตํ. อิตีติ เอวํ, อิมิสฺสํ คาถายํ กายคตาย สติยา วุตฺตาย สติ เวทนาคตา สติ จิตฺตคตา สติ ธมฺมคตา จ สติ วุตฺตา ภวติ สติปฏฺานภาเวน เอกลกฺขณตฺตาติ อธิปฺปาโย. ทิฏฺนฺติอาทีนํ อตฺถํ ปรโต วณฺณยิสฺสาม.
กาเย ¶ กายานุปสฺสี วิหราหีติ เอตฺถ กาเยติ รูปกาเย. รูปกาโย หิ อิธ องฺคปจฺจงฺคานํ เกสาทีนฺจ สมูหฏฺเน กาโยติ อธิปฺเปโต. ยถา จ สมูหฏฺเน, เอวํ กุจฺฉิตานํ อายฏฺเน. กุจฺฉิตานฺหิ ปรมเชคุจฺฉานํ โส อาโยติปิ กาโย, อาโยติ อุปฺปตฺติเทโส. ตตฺรายํ วจนตฺโถ – อายนฺติ ตโตติ อาโย. เก อายนฺติ? กุจฺฉิตา เกสาทโย, อิติ กุจฺฉิตานํ อาโยติ กาโย.
กายานุปสฺสีติ กายํ อนุปสฺสนสีโล, กายํ วา อนุปสฺสมาโน. ‘‘กาเย’’ติ จ วตฺวา ปุน ‘‘กายานุปสฺสี’’ติ ทุติยํ กายคฺคหณํ อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถํ. เตน น กาเย เวทนานุปสฺสี จิตฺตธมฺมานุปสฺสี วา, อถ โข กายานุปสฺสี เอวาติ กายสงฺขาเต วตฺถุสฺมึ กายานุปสฺสนาการสฺเสว ทสฺสเนน อสมฺมิสฺสโต ววตฺถานํ ทสฺสิตํ โหติ. ตถา น กาเย องฺคปจฺจงฺควินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี, นาปิ เกสโลมาทิวินิมุตฺตอิตฺถิปุริสานุปสฺสี.
โยปิ เจตฺถ เกสโลมาทิโก ภูตุปาทายสมูหสงฺขาโต กาโย, ตตฺถปิ น ภูตุปาทายวินิมุตฺตเอกธมฺมานุปสฺสี ¶ , อถ โข รถสมฺภารานุปสฺสโก วิย องฺคปจฺจงฺคสมูหานุปสฺสี, นคราวยวานุปสฺสโก วิย เกสโลมาทิสมูหานุปสฺสี, กทลิกฺขนฺธปตฺตวฏฺฏิวินิพฺภุชฺชโก วิย ริตฺตมุฏฺิวินิเวโก วิย จ ภูตุปาทายสมูหานุปสฺสี เอวาติ นานปฺปการโต สมูหวเสเนว กายสงฺขาตสฺส วตฺถุโน ทสฺสเนน ฆนวินิพฺโภโค ทสฺสิโต โหติ. น เหตฺถ ยถาวุตฺตสมูหวินิมุตฺโต กาโย วา อฺโ วา โกจิ ธมฺโม ทิสฺสติ, ยถาวุตฺตธมฺมสมูหมตฺเต เอว ปน ตถา ตถา สตฺตา มิจฺฉาภินิเวสํ กโรนฺติ. เตนาหุ โปราณา –
‘‘ยํ ปสฺสติ น ตํ ทิฏฺํ, ยํ ทิฏฺํ ตํ น ปสฺสติ;
อปสฺสํ พชฺฌเต มูฬฺโห, พชฺฌมาโน น มุจฺจตี’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๐๖; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๓๖; มหานิ. อฏฺ. ๓);
ฆนวินิพฺโภคาทิทสฺสนตฺถนฺติ อาทิสทฺเทน อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยฺหิ เอตสฺมึ กาเย กายานุปสฺสีเยว, น อฺธมฺมานุปสฺสี.
อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อนุทกภูตายปิ มรีจิยา อุทกานุปสฺสิโน โหนฺติ, น เอวํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตอสุภภูเต เอว อิมสฺมึ กาเย นิจฺจสุขอตฺตสุภภาวานุปสฺสี ¶ , อถ โข กายานุปสฺสี อนิจฺจทุกฺขอนตฺตอสุภาการสมูหานุปสฺสีติ อตฺโถ. อถ วา ยฺวายํ มหาสติปฏฺาเน (ที. นิ. ๒.๓๗๔ อาทโย) อสฺสาสปสฺสาสาทิจุณฺณิกชาตอฏฺิกปริโยสาโน กาโย วุตฺโต, โย จ ‘‘อิเธกจฺโจ ปถวีกายํ อนิจฺจโต อนุปสฺสติ, อาโปกายํ เตโชกายํ วาโยกายํ เกสกายํ…เป… อฏฺิมิฺชกาย’’นฺติ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. ๓.๓๔ อาทโย) กาโย วุตฺโต, ตสฺส สพฺพสฺส อิมสฺมึเยว กาเย อนุปสฺสนโต กาเย กายานุปสฺสีติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อถ วา กาเย อหนฺติ วา มมนฺติ วา คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ อนนุปสฺสนโต, ตสฺส ปน เกสโลมาทิกสฺส นานาธมฺมสมูหสฺส อนุปสฺสนโต กาเย เกสาทิธมฺมสมูหสงฺขาเต กายานุปสฺสีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อปิ จ ‘‘อิมสฺมึ กาเย อนิจฺจโต อนุปสฺสติ โน นิจฺจโต’’ติอาทินา อนุกฺกเมน ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. ๓.๓๔ อาทโย) อาคตนยสฺส สพฺพสฺเสว ¶ อนิจฺจลกฺขณาทิกสฺส อาการสมูหสงฺขาตสฺส กายสฺส อนุปสฺสนโต กาเย กายานุปสฺสีติ อตฺโถ.
วิหราหีติ วตฺตาหิ. อาตาปีติ ตีสุ ภเวสุ กิเลเส อาตาเปตีติ อาตาโป, โส อสฺส อตฺถีติ อาตาปี. สมฺปชาโนติ สมฺปชฺสงฺขาเตน าเณน สมนฺนาคโต. สติมาติ กายปริคฺคาหิกาย สติยา สมนฺนาคโต. อยํ ปน ยสฺมา สติยา อารมฺมณํ ปริคฺคเหตฺวา ปฺาย อนุปสฺสติ, น หิ สติวิรหิตา อนุปสฺสนา อตฺถิ, เตเนวาห – ‘‘สติฺจ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔). อนาตาปิโน จ อนฺโต สงฺโกโจ อนฺตรายกโร โหติ, กมฺมฏฺานํ น สมฺปชฺชติ. ตสฺมา เยสํ ธมฺมานํ อานุภาเวน ตํ สมฺปชฺชติ, ตํ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อาตาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ วิเนยฺยาติ ตทงฺควินเยน วา วิกฺขมฺภนวินเยน วา วินยิตฺวา. โลเกติ ตสฺมึเยว กาเย. กาโย หิ อิธ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโกติ อธิปฺเปโต. อภิชฺฌาคฺคหเณน เจตฺถ กามจฺฉนฺโท, โทมนสฺสคฺคหเณน พฺยาปาโท คหิโตติ นีวรเณสุ พลวธมฺมทฺวยปฺปหานทสฺสเนน นีวรณปฺปหานํ วุตฺตนฺติ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานสฺส ปหานงฺคํ ¶ ทสฺสิตํ. ‘‘อาตาปี’’ติอาทินา ปน สมฺปโยคงฺคํ ทสฺสิตนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาตาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อภิชฺฌาโทมนสฺสานํ สมโถ อุชุปฏิปกฺโขติ อภิชฺฌาโทมนสฺสวินโย วุจฺจมาโน สมาธินฺทฺริยํ ทีเปตีติ อาห – ‘‘วิเนยฺย โลเก อภิชฺฌาโทมนสฺสนฺติ สมาธินฺทฺริย’’นฺติ (สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๓๖๗). เอกลกฺขณตฺตา จตุนฺนํ อินฺทฺริยานนฺติ ยถา วีริยปฺาสมาธินฺทฺริเยหิ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานํ อิชฺฌติ, เอวํ เวทนาจิตฺตธมฺมานุปสฺสนาสติปฏฺานานิปิ เตหิ อิชฺฌนฺตีติ จตุสติปฏฺานสาธเน อิเมสํ อินฺทฺริยานํ สภาวเภทาภาวโต สมานลกฺขณตฺตา อิตรานิ สติปฏฺานานิปิ วุตฺตานิ เอว โหนฺตีติ อตฺโถ.
๒๔. อิทานิ สติปฏฺาเนสุ คหิเตสุ สพฺเพสํ โพธิปกฺขิยธมฺมานํ คหิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตูสุ สติปฏฺาเนสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โพธงฺคมาติ โพธํ อริยมคฺคาณํ คจฺฉนฺตีติ โพธงฺคมา. ยถาวุตฺตสฺส โพธสฺส ปกฺเข ภวาติ โพธิปกฺขิยา. เนยฺยานิกลกฺขเณนาติ เอตฺถ นิมิตฺตโต ปวตฺตโต จ วุฏฺานํ นิยฺยานํ, นิยฺยาเน นิยุตฺตาติ เนยฺยานิกา, ยถา โทวาริโกติ. นิยฺยานสงฺขาตํ วา ผลํ อรหนฺตีติ เนยฺยานิกา. นิยฺยานํ ปโยชนํ เอเตสนฺติ วา เนยฺยานิกา. ‘‘นิยฺยานิกา’’ติปิ ปาโ, ตตฺถ นิยฺยานํ เอเตสํ อตฺถีติ นิยฺยานิกาติ ¶ อตฺโถ. ‘‘นิยฺยานิยา’’ติปิ ปาโ, ตสฺส นิยฺยนฺตีติ นิยฺยานิยาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. นิยฺยานิกลกฺขเณนาติ นิยฺยานิกสภาเวน.
เอวํ อกุสลาปิ ธมฺมาติ ยถา กุสลา ธมฺมา เอกลกฺขณภาเวน นิทฺธาริตา, เอวํ อกุสลาปิ ธมฺมา เอกลกฺขณฏฺเน นิทฺธาเรตพฺพา. กถํ? ปหาเนกฏฺตาวเสนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺตี’’ติ อาห. อิทานิ ตํ ปหานํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตูสุ สติปฏฺาเนสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กายานุปสฺสนาทีสุ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ ภาวิยมาเนสุ อสุเภ สุภนฺติอาทโย จตฺตาโร วิปลฺลาสา ปหียนฺติ, กพฬีการาหาราทโย จตฺตาโร อาหารา จสฺส ปริฺํ คจฺฉนฺติ, เตสํ ปริชานนสฺส ปริพนฺธิโน กามราคาทโย พฺยนฺตีกตา โหนฺตีติ อตฺโถ, กสฺมา? เตหิ ปหาตพฺพภาเวน เอกลกฺขณตฺตาติ. เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ โยเชตพฺโพ. เตเนวาห – ‘‘เอวํ อกุสลาปิ ธมฺมา เอกลกฺขณตฺตา ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉนฺตี’’ติ.
อิทานิ ¶ อฺเนปิ ปริยาเยน ลกฺขณหารสฺส อุทาหรณานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยตฺถ วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺสํ เทสนายํ. วา-สทฺโท วิกปฺปตฺโถ. ปนาติ ปทปูรโณ. รูปินฺทฺริยนฺติ รุปฺปนสภาวํ อฏฺวิธํ อินฺทฺริยํ. ตตฺถาติ ตสฺสํ เทสนายํ. รูปธาตูติ รุปฺปนสภาวา ทส ธาตุโย. รูปายตนนฺติ รุปฺปนสภาวํ ทสายตนํ, รูปีนิ ทสายตนานีติ อตฺโถ. รุปฺปนลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา อิมานิ เทสิตานีติ อธิปฺปาโย. เทสิตํ ตตฺถ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ สุขเวทนาภาเวน เอกลกฺขณตฺตาติ อธิปฺปาโย.
ทุกฺขสมุทโย จ อริยสจฺจนฺติ อิทํ อกุสลสฺส โสมนสฺสสฺส วเสน วุตฺตํ, สาสวกุสลสฺสาปิ วเสน ยุชฺชติ เอว. สพฺโพ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโตติ สมฺพนฺโธ. อวิชฺชานุสยิตตฺตา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสโย อนุเสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๕). ตถา จ วุตฺตํ ‘‘อทุกฺขมสุขาย หิ เวทนาย อวิชฺชา อนุเสตี’’ติ. เอเตน อทุกฺขมสุขาเวทนาคฺคหเณน อวิชฺชา คหิตาติ ทสฺเสติ. สติ จ อวิชฺชาคฺคหเณ สพฺโพ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เทสิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โส จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท พฺยติเรกตฺโถ, เตน โส ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อนุโลมปฏิโลมวเสน ทุวิโธติ อิมํ วกฺขมานวิเสสํ โชเตติ. เตสุ อนุโลมโต ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ยถาทสฺสิโต สราคสโทสสโมหสํกิเลสปกฺเขน หาตพฺโพติ วุตฺโต, ปฏิโลมโต ปน ปฏิจฺจสมุปฺปาโท โย ‘‘อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา’’ติอาทินา ปาฬิยํ ¶ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; มหาว. ๑) วุตฺโต, ตํ สนฺธาย ‘‘วีตราควีตโทสวีตโมหอริยธมฺเมหิ หาตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ.
อิทานิ เอกลกฺขณตาวิภาวเนน ลกฺขณหารโยชนาย นยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอวํ เย ธมฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กิจฺจโตติ ปถวีอาทีนํ ผสฺสาทีนฺจ รูปารูปธมฺมานํ สนฺธารณสงฺฆฏฺฏนาทิกิจฺจโต, เตสํ เตสํ วา ปจฺจยธมฺมานํ ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมสฺส ปจฺจยภาวสงฺขาตกิจฺจโต. ลกฺขณโตติ กกฺขฬผุสนาทิสภาวโต. สามฺโตติ รุปฺปนนมนาทิโต อนิจฺจตาทิโต ขนฺธายตนาทิโต จ. จุตูปปาตโตติ สงฺขตธมฺมานํ ภงฺคโต อุปฺปาทโต จ, สมานนิโรธโต สมานุปฺปาทโต จาติ ¶ อตฺโถ. เอตฺถ จ สหจรณํ สมานเหตุตา สมานผลตา สมานภูมิตา สมานวิสยตา สมานารมฺมณตาติ เอวมาทโยปิ จ-สทฺเทน สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพํ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. จตุพฺยูหหารวิภงฺควณฺณนา
๒๕. ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโรติ จตุพฺยูหหารวิภงฺโค. ตตฺถ พฺยฺชเนน สุตฺตสฺส เนรุตฺตฺจ อธิปฺปาโย จ นิทานฺจ ปุพฺพาปรสนฺธิ จ คเวสิตพฺโพติ สงฺเขเปน ตาว จตุพฺยูหํ ทสฺเสติ. ‘‘พฺยฺชเนนา’’ติ อิมินา หารานํ สุตฺตสฺส พฺยฺชนวิจยภาวโต พฺยฺชนมุเขเนว เอเต จตุพฺยูหหารปทตฺถา นิทฺธาเรตพฺพาติ ทสฺเสติ. เนรุตฺตนฺติ นิรุตฺตํ นิพฺพจนนฺติ อตฺโถ. นิรุตฺตเมว เนรุตฺตํ. เตเนวาห – ‘‘ยา นิรุตฺติปทสํหิตา’’ติ. ตสฺสตฺโถ – ยา นิรุตฺติ, อิทํ เนรุตฺตํ. กา ปน สา นิรุตฺติ? ปทสํหิตาติ ปเทสุ สํหิตา ยุตฺตา, ลิงฺควจนกาลสาธนปุริสาทิวิเสสโยเคน โย โย อตฺโถ ยถา ยถา วตฺตพฺโพ, ตถา ตถา ปวตฺตสภาวนิรุตฺตีติ อตฺโถ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ยํ ธมฺมานํ นามโส าณ’’นฺติ.
ตตฺถ ยนฺติ เหตุอตฺเถ นิปาโต, ยาย การณภูตายาติ อตฺโถ. ธมฺมานนฺติ เยฺยธมฺมานํ. นามโสติ ปถวี ผสฺโส ขนฺธา ธาตุ ติสฺโส ผุสฺโสติ เอวมาทินามวิเสเสน าณํ ปวตฺตติ, อยํ สภาวนิรุตฺติ นาม. ปถวีติ หิ เอวมาทิกํ สทฺทํ คเหตฺวา ตโต ปรํ สงฺเกตทฺวาเรน ตทตฺถปฏิปตฺติ ตํตํอนิยตนามปฺตฺติคฺคหณวเสเนว โหตีติ. อถ วา ปทสํหิตาติ ปเทน สํหิตา ¶ . ปทโต หิ ปทตฺถาวโพโธ. โส ปนสฺส อตฺเถ ปวตฺตินิมิตฺตภูตาย ปฺตฺติยา คหิตาย เอว โหตีติ สา ปน ปฺตฺติ นิรุตฺติสงฺขาตปเทน สํหิตา ปทตฺถํ โพเธตีติ ปทสํหิตาติ วุตฺตา. ‘‘ยทา หิ ภิกฺขู’’ติอาทินา ‘‘ธมฺมานํ นามโส าณ’’นฺติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรติ.
ตตฺถ อตฺถสฺสาติ สทฺทาภิเธยฺยสฺส อตฺถสฺส. นามํ ชานาตีติ นามปฺตฺติวเสน อยํ นามาติ นามํ ชานาติ. ธมฺมสฺสาติ สภาวธมฺมสฺส. ตถา ¶ ตถา นํ อภินิโรเปตีติ โย โย อตฺโถ ธมฺโม จ ยถา ยถา จ โวหริตพฺโพ, ตถา ตถา นํ นามํ โวหารํ อภินิโรเปติ เทเสตีติ อตฺโถ. เอตฺตาวตา จ อยํ ภิกฺขุ อตฺถกุสโล ยาว อเนกาธิวจนกุสโลติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺธิตพฺพํ.
ตตฺถ อตฺถกุสโลติ ปาฬิอตฺเถ กุสโล. ธมฺมกุสโลติ ปาฬิยํ กุสโล. พฺยฺชนกุสโลติ อกฺขเรสุ จ วากฺเยสุ จ กุสโล. นิรุตฺติกุสโลติ นิพฺพจเน กุสโล. ปุพฺพาปรกุสโลติ เทสนาย ปุพฺพาปรกุสโล. เทสนากุสโลติ ธมฺมสฺส เทสนาย กุสโล. อตีตาธิวจนกุสโลติ อตีตปฺตฺติกุสโล. เอส นโย เสเสสุปิ. เอวํ สพฺพานิ กาตพฺพานิ, ชนปทนิรุตฺตานีติ ยตฺตกานิ สตฺตโวหารปทานิ, ตานิ สพฺพานิ ยถาสมฺภวํ สุตฺเต นิพฺพจนวเสน กาตพฺพานิ วตฺตพฺพานีติ อตฺโถ. สพฺพา จ ชนปทนิรุตฺติโยติ สพฺพา จ โลกสมฺาโย ยถารหํ กาตพฺพา. ‘‘สมฺํ นาติธาเวยฺยา’’ติ หิ วุตฺตํ. ตถา หิ สมฺมุติสจฺจมุเขเนว ปรมตฺถสจฺจาธิคโม โหตีติ.
๒๖. อธิปฺปายกณฺเฑ อนุตฺตานํ นาม นตฺถิ.
๒๗. นิทานกณฺเฑ อิมินา วตฺถุนาติ อิมินา ปุตฺตควาทิกิตฺตนสงฺขาเตน การเณน. การณฺเหตฺถ วตฺถุ นิทานนฺติ จ วุตฺตํ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ นิทานนิทฺธารณํ เวทิตพฺพํ.
กามนฺธาติ กิเลสกาเมน อนฺธา. ชาลสฺฉนฺนาติ ตณฺหาชาลปลิคุณฺิตา. ตณฺหาฉทนฉาทิตาติ ตณฺหาสงฺขาเตน อนฺธกาเรน ปิหิตา. พนฺธนาพทฺธาติ กามคุณสงฺขาเตน พนฺธเนน พทฺธา. ‘‘ปมตฺตพนฺธนา’’ติปิ ปาโ, ปมาเทนาติ อตฺโถ. ปุพฺพาปเรนาติ ปุพฺเพน วา อปเรน วา เทสนนฺตเรนาติ อธิปฺปาโย. ยุชฺชตีติ โยคํ อุเปติ, สเมตีติ อตฺโถ. อิเมหิ ปเทหิ ¶ ปริยุฏฺาเนหีติ อิเมหิ ยถาวุตฺเตหิ คาถาปเทหิ ตณฺหาปริยุฏฺานทีปเกหิ. สาเยว ตณฺหาติ ยา ปุริมคาถาย วุตฺตา, สาเยว ตณฺหา. ‘‘ยฺจาหา’’ติอาทินา ทฺวินฺนมฺปิ คาถานํ อตฺถสํสนฺทเนน ปุพฺพาปรํ วิภาเวติ. ปโยเคนาติ สมุทาจาเรน. ตสฺมาติ ยตฺถ สยํ อุปฺปนฺนา, ตํ สนฺตานํ นิสฺสริตุํ อเทนฺตี นานารมฺมเณหิ ¶ ปโลภยมานา กิเลเสหิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺติ. ตสฺมา กิเลสวเสน จ ปริยุฏฺานวเสน จ ตณฺหาพนฺธนํ วุตฺตา.
ปปฺเจนฺติ สํสาเร จิรํ เปนฺตีติ ปปฺจา. ติฏฺนฺติ เอตาหีติ ิตี. พนฺธนฏฺเน สนฺทานํ วิยาติ สนฺทานํ. นิพฺพานนครปฺปเวสสฺส ปฏิเสธนโต ปลิฆํ วิยาติ ปลิฆํ. อนวเสสตณฺหาปหาเนน นิตฺตณฺโห. อตฺตหิตปรหิตานํ อิธโลกปรโลกานฺจ มุนนโต มุนีติ เอวํ คาถาย ปทตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปปฺจาทิอตฺถา ปน ปาฬิยํ วิภตฺตา เอวาติ. ตตฺถ ยสฺเสเต ปปฺจาทโย อพฺภตฺถํ คตา, ตสฺส ตณฺหาย เลโสปิ น ภวติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘โย เอตํ สพฺพํ สมติกฺกนฺโต, อยํ วุจฺจติ นิตฺตณฺโห’’ติ.
๒๘. ปริยุฏฺานนฺติ ‘‘ตณฺหาย ปริยุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตานิ ตณฺหาวิจริตานิ. สงฺขาราติ ‘‘ตทภิสงฺขตา สงฺขารา’’ติ วุตฺตา ตณฺหาทิฏฺิมานเหตุกา สงฺขารา. เต ปน ยสฺมา สตฺตสุ ชวนเจตนาสุ ปมเจตนา สติ ปจฺจยสมวาเย อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ผลํ เทติ. ปจฺฉิมเจตนา อนนฺตเร อตฺตภาเว. อุภินฺนํ เวมชฺฌเจตนา ยตฺถ กตฺถจิ ผลํ เทติ, ตสฺมา วิปจฺจโนกาสวเสน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺธมฺมเวทนียา วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ตํตํเจตนาสมฺปยุตฺตา ตณฺหาปิ เจตนา วิย ทิฏฺธมฺมเวทนียาทิวเสน ติธา โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘เอวํ ตณฺหา ติวิธํ ผลํ เทตี’’ติ. ปุพฺพาปเรน ยุชฺชตีติ ยํ ปุพฺพํ ปุริมํ สงฺขารานํ ทิฏฺธมฺมเวทนียตาทิวจนํ วุตฺตํ, ตํ อิมินา อปเรน กมฺมสฺส ทิฏฺธมฺมเวทนียตาทิวจเนน ยุชฺชติ คงฺโคทกํ วิย ยมุโนทเกน สํสนฺทติ สเมตีติ อตฺโถ.
สงฺขารา ทสฺสนพเลนาติ จตูสุ ทิฏฺิคตสมฺปยุตฺเตสุ วิจิกิจฺฉาสมฺปยุตฺเต จาติ ปฺจสุ จิตฺตุปฺปาเทสุ สงฺขารา ปมมคฺคปฺาพเลน. ฉตฺตึส ตณฺหาวิจริตานิ ภาวนาพเลนาติ ปมมคฺเคน ปหีนาวเสสวเสน วุตฺตํ, น สพฺเพสํ วเสน.
อนุพนฺโธติ ตณฺหาทีนํ อนุปฺปพนฺเธน ปวตฺติ. โย จาปิ ปปฺโจติอาทินา ‘‘ปปฺเจตี’’ติอาทินา วุตฺตํ ราธสุตฺตฺจสํสนฺทติ. เตเนวาห – ‘‘อิทํ เอกตฺถ’’นฺติ. ยทิปิ อตฺถโต ¶ เอกํ, เทสนาย ปน วิเสโส ¶ วิชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิ จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวนฺติ อิมินา วุตฺตปฺปกาเรน. สุตฺเตนาติ สํวณฺณิยมาเนน สุตฺเตน. สุตฺตนฺติ สุตฺตนฺตรํ. สํสนฺทยิตฺวาติ วิมิสฺสิตฺวา อตฺถโต อภินฺนํ กตฺวา. ปุพฺพาปเรน สทฺธึ โยชยิตฺวาติ ปุพฺเพน วา อปเรน วา สุตฺเตน สทฺธึ อตฺถโต สมฺพนฺธํ โยเชตฺวา. วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรติ เตน สุตฺตสฺส อตฺโถ นิทฺทิฏฺโ โหติ วิตฺถาริโต สุตฺตนฺตรทสฺสเนน.
น เกวลํ สุตฺตนฺตรสํสนฺทนเมว ปุพฺพาปรสนฺธิ, อถ โข อฺโปิ อตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘โส จาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อตฺถสนฺธีติ กิริยาการกาทิวเสน อตฺถสฺส สมฺพนฺโธ. โส ปน ยสฺมา สงฺกาสนาทีนํ ฉนฺนํ อตฺถปทานํเยว โหติ, สพฺพสฺสาปิ ปทตฺถสฺส ตทวโรธโต.
สมฺพนฺโธ จ นาม น โกจิ อตฺโถ. ตสฺมา ‘‘อตฺถสนฺธิ ฉปฺปทานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. พฺยฺชนสนฺธีติ ปทสฺส ปทนฺตเรน สมฺพนฺโธ. ยสฺมา ปน สพฺพมฺปิ นามาทิปทํ ฉหิ พฺยฺชนปเทหิ อสงฺคหิตํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘พฺยฺชนสนฺธิ ฉปฺปทานี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
เทสนาสนฺธีติ ยถาวุตฺตเทสนนฺตเรน เทสนาย สํสนฺทนํ. น จ ปถวึ นิสฺสายาติ ปถวึ วิสยสงฺขาตํ นิสฺสยํ กตฺวา, ปถวึ อาลมฺพิตฺวาติ อตฺโถ. ฌายีติ ผลสมาปตฺติฌาเนน ฌายี. โส หิ สพฺพสงฺขารนิสฺสฏํ นิพฺพานํ อาลมฺพิตฺวา สมาปชฺชนวเสน ฌายติ, น ปถวึ นิสฺสาย ฌายตีติ วุตฺโต. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ จตูหิ มหาภูเตหิ รูปปฺปฏิพทฺธวุตฺติตาย สพฺโพ กามภโว รูปภโว จ คหิตา. อรูปภโว ปน สรูเปเนว คหิโตติ สพฺพํ โลกํ ปริยาทิยิตฺวา ปุน อฺเนปิ ปริยาเยน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น จ อิมํ โลก’’นฺติอาทิมาห. สพฺโพ หิ โลโก อิธโลโก ปรโลโก จาติ ทฺเวว โกฏฺาสา โหนฺติ. ยสฺมา ปน ‘‘อิธโลโก’’ติ วิเสสโต ทิฏฺธมฺมภูโต สตฺตสนฺตาโน วุจฺจติ. ‘‘ปรโลโก’’ติ ภวนฺตรสงฺเขปคโต สตฺตสนฺตาโน ตทุภยวินิมุตฺโต อนินฺทฺริยพทฺโธ รูปสนฺตาโน. ตสฺมา ตํ สนฺธาย ‘‘ยมิทํ อุภยมนฺตเรนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
เย ปน ‘‘อุภยมนฺตเรนา’’ติ วจนํ คเหตฺวา อนฺตราภวํ อิจฺฉนฺติ, เตสํ ตํ มิจฺฉา. อนฺตราภโว หิ อภิธมฺเม ปฏิกฺขิตฺโตติ. ทิฏฺนฺติ รูปายตนํ ¶ . สุตนฺติ สทฺทายตนํ. มุตนฺติ ปตฺวา คเหตพฺพโต คนฺธายตนํ รสายตนํ โผฏฺพฺพายตนฺจ. วิฺาตนฺติ อวสิฏฺํ ธมฺมารมฺมณปริยาปนฺนรูปํ. ปตฺตนฺติ ปริเยสิตฺวา วา อปริเยสิตฺวา วา ปตฺตํ. ปริเยสิตนฺติ ปตฺตํ ¶ วา อปฺปตฺตํ วา ปริเยสิตํ. วิตกฺกิตํ วิจาริตนฺติ วิตกฺกนวเสน อนุมชฺชนวเสน จ อาลมฺพิตํ. มนสานุจินฺติตนฺติ จิตฺเตน อนุ อนุ จินฺติตํ. อยํ สเทวเก…เป… อนิสฺสิเตน จิตฺเตน น ายติ ฌายนฺโตติ อยํ ขีณาสโว ผลสมาปตฺติฌาเนน ฌายนฺโต ปุพฺเพว ตณฺหาทิฏฺินิสฺสยานํ สุฏฺุ ปหีนตฺตา สเทวเก โลเก…เป… มนุสฺสาย ยตฺถ กตฺถจิปิ อนิสฺสิเตน จิตฺเตน ฌายติ นาม. ตโต เอว โลเก เกนจิปิ น ายติ ‘‘อยํ อิทํ นาม นิสฺสาย ฌายตี’’ติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘นโม เต ปุริสาชฺ, นโม เต ปุริสุตฺตม;
ยสฺส เต นาภิชานาม, กึ ตฺวํ นิสฺสาย ฌายสี’’ติ. (เนตฺติ. ๑๐๔);
อิทานิ ขีณาสวจิตฺตสฺส กตฺถจิปิ อนิสฺสิตภาวํ โคธิกสุตฺเตน (สํ. นิ. ๑.๑๕๙) วกฺกลิสุตฺเตน (สํ. นิ. ๓.๘๗) จ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา มาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิฺาณํ สมนฺเวสนฺโตติ ปรินิพฺพานโต อุทฺธํ วิฺาณํ ปริเยสนฺโต. ‘‘ปปฺจาตีโต’’ติอาทินา อทสฺสนสฺส การณมาห. อนิสฺสิตจิตฺตา น ายนฺติ ฌายมานาติ น เกวลํ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ขีณาสวสฺส จิตฺตคตึ มาราทโย น ชานนฺติ, อปิ จ โข สอุปาทิเสสายปิ นิพฺพานธาตุยา ตสฺส ตํ น ชานนฺตีติ อตฺโถ. อยํ เทสนาสนฺธีติ โคธิกสุตฺตวกฺกลิสุตฺตานํ วิย สุตฺตนฺตานํ อฺมฺอตฺถสํสนฺทนา เทสนาสนฺธิ นาม.
นิทฺเทสสนฺธีติ นิทฺเทสสฺส สนฺธิ นิทฺเทสสนฺธิ, นิทฺเทเสน วา สนฺธิ นิทฺเทสสนฺธิ. ปุริเมน สุตฺตสฺส นิทฺเทเสน ตสฺเสว ปจฺฉิมสฺส นิทฺเทสสฺส, ปจฺฉิเมน วา ปุริมสฺส สมฺพนฺธนนฺติ อตฺโถ. ตํ ทสฺเสตุํ ยสฺมา ภควา เยภุยฺเยน ปมํ วฏฺฏํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉา วิวฏฺฏํ ทสฺเสติ, ตสฺมา ‘‘นิสฺสิตจิตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ นิสฺสิตํ จิตฺตํ เอเตสนฺติ นิสฺสิตจิตฺตา, ปุคฺคลา, นิทฺทิสิตพฺพา ปุคฺคลาธิฏฺานาย เทสนายาติ อธิปฺปาโย. ธมฺมาธิฏฺานาย ปน นิสฺสิตํ จิตฺตํ เอตฺถาติ นิสฺสิตจิตฺตา, นิสฺสิตจิตฺตวนฺโต ตณฺหาทิฏฺินิสฺสยวเสน ปวตฺตา สุตฺตปเทสา. เสสเมตฺถ สพฺพํ ปากฏเมว.
จตุพฺยูหหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อาวฏฺฏหารวิภงฺควณฺณนา
๒๙. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม อาวฏฺโฏ หาโรติ อาวฏฺฏหารวิภงฺโค. ตตฺถ อารมฺภถาติ อารมฺภธาตุสงฺขาตํ วีริยํ กโรถ. นิกฺกมถาติ โกสชฺชปกฺขโต นิกฺขนฺตตฺตา นิกฺกมธาตุสงฺขาตํ ตทุตฺตริวีริยํ กโรถ. ยฺุชถ พุทฺธสาสเนติ ยสฺมา สีลสํวโร อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา โภชเน มตฺตฺุตา สติสมฺปชฺนฺติ อิเมสุ ธมฺเมสุ ปติฏฺิตานํ ชาคริยานุโยควเสน อารมฺภนิกฺกมธาตุโย สมฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา ตถาภูตสมถวิปสฺสนาสงฺขาเต ภควโต สาสเน ยุตฺตปฺปยุตฺตา โหถ. ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กฺุชโรติ เอวํ ปฏิปชฺชนฺตา จ เตธาตุอิสฺสรสฺส มจฺจุราชสฺส วสํ สตฺเต เนตีติ ตสฺส เสนาสงฺขาตํ อพลํ ทุพฺพลํ ยถา นาม พลูปปนฺโน กฺุชโร นเฬหิ กตํ อคารํ ขเณเนว วิทฺธํเสติ, เอวเมว กิเลสคณํ ธุนาถ วิธมถ วิทฺธํเสถาติ อตฺโถ (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๘๕).
อิทานิ ยทตฺถํ อยํ คาถา นิกฺขิตฺตา, ตํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถาติ วีริยสฺส ปทฏฺาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อารมฺภถ นิกฺกมถาติ อิทํ วจนํ วีริยสฺส ปทฏฺานํ วีริยปโยคสฺส การณํ วีริยารมฺเภ นิโยชนโต, ‘‘โยคา เว ชายตี ภูรี’’ติ (ธ. ป. ๒๘๒) วจนโต โยโค ภาวนา. ตตฺถ วิปสฺสนาภาวนาย วกฺขมานตฺตา สมาธิภาวนา อิธาธิปฺเปตาติ วุตฺตํ – ‘‘ยฺุชถ พุทฺธสาสเนติ สมาธิสฺส ปทฏฺาน’’นฺติ. ‘‘มจฺจุโน เสน’’นฺติ วุตฺตาย กิเลสเสนาย สมฺมา ธุนนํ าเณเนว โหตีติ อาห – ‘‘ธุนาถ…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ. ปุน ยถาวุตฺตวีริยสมาธิปฺาสมฺปยุตฺเตสุ อาธิปจฺจกิจฺจตาย ปปฺจปฺปหานสมตฺถา วฏฺฏมูลํ ฉินฺทิตฺวา วิวฏฺฏํ ปาเปนฺติ จาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถาติ วีริยินฺทฺริยสฺส ปทฏฺาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อิมานิ ปทฏฺานานิ เทสนาติ ‘‘ยานิมานิ วีริยสฺส ปทฏฺาน’’นฺติอาทินา วีริยาทีนํ ปทฏฺานานิ วุตฺตานิ, สา อารมฺภถ นิกฺกมถาติ อาทิเทสนา, น วีริยารมฺภวตฺถุอาทีนีติ อตฺโถ. ตถา เจว สํวณฺณิตํ.
เอวํ ยถานิกฺขิตฺตาย เทสนาย ปทฏฺานวเสน อตฺถํ นิทฺธาเรตฺวา อิทานิ ตํ สภาควิสภาคธมฺมวเสน อาวฏฺเฏตุกาโม ตสฺส ภูมึ ทสฺเสตุํ ¶ ‘‘อยฺุชนฺตานํ วา สตฺตานํ โยเค ยฺุชนฺตานํ วา อารมฺโภ’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – โยเค ภาวนายํ ตํ อยฺุชนฺตานํ วา สตฺตานํ ¶ อปริปกฺกาณานํ วาสนาภาเคน อายตึ วิชานนตฺถํ อยํ เทสนารมฺโภ ยฺุชนฺตานํ วา ปริปกฺกาณานนฺติ.
โส ปมาโท ทุวิโธติ เยน ปมาเทน ภาวนํ นานุยฺุชนฺติ, โส ปมาโท อตฺตโน การณเภเทน ทุวิโธ. อฺาเณนาติ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ สลกฺขณสามฺลกฺขณปฏิจฺฉาทเกน สมฺโมเหน. นิวุโตติ ฉาทิโต. เยฺยฏฺานนฺติ เยฺยฺจ ตํ ‘‘อิติ รูปํ, อิติ รูปสฺส สมุทโย’’ติอาทินา าณสฺส ปวตฺตนฏฺานฺจาติ เยฺยฏฺานํ. อเนกเภทตฺตา ปาปธมฺมานํ ตพฺพเสน อเนกเภโทปิ ปมาโท มูลภูตาย อวิชฺชาย วเสน เอโก เอวาติ อาห – ‘‘เอกวิโธ อวิชฺชายา’’ติ. ลาภวินิจฺฉยปริคฺคหมจฺฉริยานิ ปริเยสนาอารกฺขาปริโภเคสุ อนฺโตคธานิ. ฉนฺทราคชฺโฌสานา ตณฺหา เอวาติ ตณฺหามูลเกปิ ธมฺเม เอตฺเถว ปกฺขิปิตฺวา ‘‘ติวิโธ ตณฺหายา’’ติ วุตฺตํ.
รูปีสุ ภเวสูติ รูปธมฺเมสุ. อชฺโฌสานนฺติ ตณฺหาภินิเวโส. เอเตน ‘‘ตณฺหาย รูปกาโย ปทฏฺาน’’นฺติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรติ. อนาทิมติ หิ สํสาเร อิตฺถิปุริสา อฺมฺรูปาภิรามา, อยฺจตฺโถ จิตฺตปริยาทานสุตฺเตน (อ. นิ. ๑.๑-๑๐) ทีเปตพฺโพ. อรูปีสุ สมฺโมโหติ ผสฺสาทีนํ อติสุขุมสภาวตฺตา สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณฆนวินิพฺโภคสฺส ทุกฺกรตฺตา จ อรูปธมฺเมสุ สมฺโมโห, สตฺตานํ ปติฏฺิโตติ วจนเสโส. เอวํ นิทฺธาริเต รูปกายนามกายสงฺขาเต อุปาทานกฺขนฺธปฺจเก อารมฺมณกรณวเสน ปวตฺตํ ตณฺหฺจ อวิชฺชฺจ อวิเสเสน วุตฺตํ จตุปาทานานํ วเสน วิภชิตฺวา เตสํ ขนฺธานํ อุปาทานานฺจ ทุกฺขสมุทยภาเวน สหปริฺเยฺยปหาตพฺพภาวํ ทสฺเสติ ‘‘ตตฺถ รูปกาโย’’ติอาทินา.
๓๐. เอวํ ปมาทมุเขน ปุริมสจฺจทฺวยํ นิทฺธาเรตฺวา ปมาทมุเขเนว อปรมฺปิ สจฺจทฺวยํ นิทฺธาเรตุํ ‘‘ตตฺถ โย’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตสฺสาติ ตสฺส ปมาทสฺส. สมฺปฏิเวเธนาติ สมฺมา ปริชานเนน อสฺสาทาทีนํ ชานเนน. รกฺขณา ปฏิสํหรณาติ อตฺตโน จิตฺตสฺส รกฺขณสงฺขาตา ปมาทสฺส ปฏิสํหรณา, ตปฺปฏิปกฺเขน สงฺโกจนา อปฺปมาทานุโยเคน ยา ¶ เขปนา. อยํ สมโถติ กิจฺเจน สมาธึ ทสฺเสติ. อยํ โวทานปกฺขวิสภาคธมฺมวเสน อาวฏฺฏนา. ‘‘ยทา ชานาติ กามานํ…เป… อานิสํส’’นฺติ อิมินา สมถาธิคมสฺส อุปายํ ทสฺเสติ.
ตตฺถ ¶ กามานนฺติ วตฺถุกามานฺจ กิเลสกามานฺจ. อสฺสาทฺจ อสฺสาทโตติ กาเม ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชมานํ สุขโสมนสฺสสงฺขาตํ อสฺสาทํ อสฺสาทตาย อสฺสาทมตฺตโต. อาทีนวนฺติ ‘‘อปฺปสฺสาทา กามา พหุทุกฺขา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๓๖) วุตฺตํ อาทีนวํ โทสํ. นิสฺสรณนฺติ ปมชฺฌานํ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘กามานเมตํ นิสฺสรณํ ยทิทํ เนกฺขมฺม’’นฺติ (อิติวุ. ๗๒). โอการนฺติ ลามกภาวํ. สํกิเลสนฺติ สํกิลิสฺสนํ. กามเหตุ หิ สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ. โวทานนฺติ วิสุชฺฌนํ. เนกฺขมฺเม จ อานิสํสนฺติ นีวรณปฺปหานาทิคุณวิเสสโยคํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ยถาวุตฺเต สมเถ สติ. ยา วีมํสาติ ยา ปฺา. ‘‘สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๑๐๗๑) หิ วุตฺตํ. ยถา ตณฺหาสหิตาว อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย, เอวํ อวิชฺชาสหิตาว ตณฺหา อุปาทานานํ ปจฺจโย. ตาสุ นิรุทฺธาสุ อุปาทานาทีนํ อภาโว เอวาติ ตณฺหาอวิชฺชาปหาเนน สกลวฏฺฏทุกฺขนิโรธํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิเมสุ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ ปหีเนสู’’ติอาทิมาห. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ วิสภาคสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน นิทฺธาริตานีติ อธิปฺปาโย.
เอวํ โวทานปกฺขํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส วิสภาคธมฺมวเสน สภาคธมฺมวเสน จ อาวฏฺฏนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สํกิเลสปกฺขํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส วิสภาคธมฺมวเสน สภาคธมฺมวเสน จ อาวฏฺฏนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาปิ มูเล’’ติ คาถมาห. ตสฺสตฺโถ – ยถา นาม ปติฏฺาเหตุภาเวน มูลนฺติ ลทฺธโวหาเร ภูมิคเต รุกฺขสฺส อวยเว ผรสุเฉทาทิอนฺตรายาภาเวน อนุปทฺทเว ตโต เอว ทฬฺเห ถิเร สติ ขนฺเธ ฉินฺเนปิ อสฺสตฺถาทิรุกฺโข รุหติ, เอวเมว ตณฺหานุสยสงฺขาเต อตฺตภาวรุกฺขสฺส มูเล มคฺคาณผรสุนา อนุปจฺฉินฺเน ตยิทํ ทุกฺขํ ปุนปฺปุนํ อปราปรภาเวน นิพฺพตฺตติ น นิรุชฺฌตีติ. กามตณฺหาทินิวตฺตนตฺถํ ‘‘ภวตณฺหายา’’ติ วุตฺตํ. เอตสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโยติ เอตสฺส ภวตณฺหาสงฺขาตสฺส ธมฺมสฺส ภเวสุ อาทีนวปฺปฏิจฺฉาทนาทิวเสน อสฺสาทคฺคหณสฺส ปจฺจโย. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘สํโยชนีเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน ¶ ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๕๗). เตเนวาห – ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา หิ ภวตณฺหา’’ติ. อิธ สมโถ วิปสฺสนา จ มคฺคสมาธิ มคฺคปฺา จ อธิปฺเปตาติ อาห – ‘‘เยน ตณฺหานุสยํ สมูหนตี’’ติอาทิ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานีติ วิสภาคสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน นิทฺธาริตานีติ. เสสํ วุตฺตนยเมว.
อิทานิ น เกวลํ นิทฺธาริเตเหว วิสภาคสภาคธมฺเมหิ อาวฏฺฏนํ, อถ โข ปาฬิอาคเตหิปิ เตหิ อาวฏฺฏนํ อาวฏฺฏหาโรติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติ คาถมาห ¶ . ตตฺถ สพฺพปาปสฺสาติ สพฺพากุสลสฺส. อกรณนฺติ อนุปฺปาทนํ. กุสลสฺสาติ จตุภูมกกุสลสฺส. อุปสมฺปทาติ ปฏิลาโภ. สจิตฺตปริโยทาปนนฺติ อตฺตโน จิตฺตโวทานํ, ตํ ปน อรหตฺเตน โหติ. อิติ สีลสํวเรน สพฺพปาปํ ปหาย สมถวิปสฺสนาหิ กุสลํ สมฺปาเทตฺวา อรหตฺตผเลน จิตฺตํ ปริโยทเปตพฺพนฺติ เอตํ พุทฺธาน สาสนํ โอวาโท อนุสิฏฺีติ อยํ สงฺเขปตฺโถ, วิตฺถารโต ปน อตฺโถ ปาฬิโต เอว วิฺายติ.
ตตฺถ ‘‘สพฺพปาปํ นามา’’ติอาทีสุ โทสสมุฏฺานนฺติ โทโส สมุฏฺานเมว เอตสฺสาติ โทสสมุฏฺานํ, น โทโส เอว สมุฏฺานนฺติ. โลภสมุฏฺานายปิ ปิสุณวาจาย สมฺภวโต. กายทุจฺจริตนฺติ ปทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘โทสสมุฏฺาน’’นฺติ นปุํสกนิทฺเทโส. โลภสมุฏฺานํ โมหสมุฏฺานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สมฺผปฺปลาโป อุทฺธจฺจจิตฺเตน ปวตฺตยตีติ อธิปฺปาเยน ตสฺส โมหสมุฏฺานตา วุตฺตา.
เอวํ ทุจฺจริตอกุสลกมฺมปถกมฺมวิภาเคน ‘‘สพฺพปาป’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตปาปํ วิภชิตฺวา อิทานิสฺส อกุสลมูลวเสน อคติคมนวิภาคมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘อกุสลมูล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อกุสลมูลํ ปโยคํ คจฺฉนฺตนฺติ โลภาทิอกุสลานิ กายวจีปโยคํ คจฺฉนฺตานิ, กายวจีปโยคํ สมุฏฺาเปนฺตานีติ อตฺโถ. ฉนฺทาติ ฉนฺทเหตุ. ยํ ฉนฺทา อคตึ คจฺฉติ, อิทํ โลภสมุฏฺานนฺติ ฉนฺทา อคตึ คจฺฉตีติ ยเทตํ อคติคมนํ, อิทํ โลภสมุฏฺานนฺติ. เอวํ เสเสสุปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอตฺตาวตา ‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณ’’นฺติ เอตฺถ ปาปํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส อกรณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โลโภ…เป… ปฺายา’’ติ ตีหิ กุสลมูเลหิ ¶ ติณฺณํ อกุสลมูลานํ ปหานวเสน สพฺพปาปสฺส อกรณํ อนุปฺปาทนมาห. ตถา โลโภ อุเปกฺขายาติอาทินา พฺรหฺมวิหาเรหิ. ตตฺถ อรตึ วูปสเมนฺตี มุทิตา ตสฺสา มูลภูตํ โมหํ ปชหตีติ กตฺวา วุตฺตํ – ‘‘โมโห มุทิตาย ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตี’’ติ.
๓๑. อิทานิ อฺเนปิ ปริยาเยน ปาปํ ตสฺส อกรณฺจ ทสฺเสตฺวา เสสปทานฺจ อตฺถวิภาวนมุเขน สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏนํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺพปาปํ นาม อฏฺ มิจฺฉตฺตานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาจาโรติ ตีหิปิ ปเทหิ มิจฺฉตฺตานํ อนุปฺปาทนเมว วทติ. ตถา กิริยา กรณํ อชฺฌาจาโรติ ตีหิปิ ปเทหิ อุปฺปาทนเมว วทติ. อชฺฌาจาโรติ อธิฏฺหิตฺวา อาจรณํ. อตีตสฺสาติ จิรกาลปฺปวตฺติวเสน ปุราณสฺส. มคฺคสฺสาติ อริยมคฺคสฺส. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘ปุราณมคฺคํ ปุราณํ อฺชสนฺติ โข อริยสฺเสตํ อฏฺงฺคิกสฺส ¶ มคฺคสฺส อธิวจน’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๖๕ อตฺถโต สมานํ). อตีเตน วา วิปสฺสินา ภควตา ยถาธิคตํ เทสิตภาวํ สนฺธาย ‘‘อตีตสฺส มคฺคสฺสา’’ติ วุตฺตํ. วิปสฺสิโน หิ อยํ ภควโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปาติโมกฺขุทฺเทสคาถาติ.
ยํ ปฏิเวเธนาติ ยสฺส ปริฺาภิสมเยน. ยํ ปริโยทาปิตํ, อยํ นิโรโธติ ยทิปิ อสงฺขตา ธาตุ เกนจิ สํกิเลเสน น สํกิลิสฺสติ, อธิคจฺฉนฺตสฺส ปน ปุคฺคลสฺส วเสน เอวํ วุตฺตํ. ตสฺส หิ ยาว สํกิเลสา น วิคจฺฉนฺติ, ตาว อสงฺขตา ธาตุ อปริโยทปิตาติ วุจฺจติ. ยถา นิพฺพานาธิคเมน เย ขนฺธา วูปสเมตพฺพา, เตสํ เสสภาเวน อเสสภาเวน จ ‘‘สอุปาทิเสสา’’ติ จ, ‘‘อนุปาทิเสสา’’ติ จ วุจฺจติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
อิมานิ ปาฬิอาคตธมฺมานํ สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน นิทฺธาริตานิ จตฺตาริ สจฺจานิ ปุนปิ ปาฬิอาคตธมฺมานํ สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏเนน อาวฏฺฏหารํ ทสฺเสตุํ ‘‘ธมฺโม หเว รกฺขตี’’ติ คาถมาห. ตสฺสา ปทตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺโต เอว. ธมฺโมติ ปฺุธมฺโม อิธาธิปฺเปโต. ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺโม นาม ทุวิโธ อินฺทฺริยสํวโร มคฺโค จา’’ติ อาห. อินฺทฺริยสํวรสีเสน เจตฺถ สพฺพมฺปิ สีลํ คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ ¶ . สพฺพา อุปปตฺติโย ทุคฺคติ ทุกฺขทุกฺขตาทิโยเคน ทุกฺขา คติโยติ กตฺวา. ยถาวุตฺเต ทุวิเธ ธมฺเม ปโม ธมฺโม ยถา สุจิณฺโณ โหติ, ยโต จ โส รกฺขติ, ยตฺถ จ ปติฏฺาเปติ, ตํ สพฺพํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ยา สํวรสีเล อขณฺฑการิตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิทานิ ตสฺส ธมฺมสฺส อปายโต รกฺขเณ เอกนฺติกภาวํ วิภาเวตุํ คามณิสํยุตฺเต (สํ. นิ. ๔.๓๕๘) อสิพนฺธกปุตฺตสุตฺตํ อาภตํ.
ตตฺถ เอวนฺติ ปกาเรน. จ-สทฺโท สมฺปิณฺฑเน, อิมินาปิ ปกาเรน อยมตฺโถ เวทิตพฺโพติ อธิปฺปาโย. อสิพนฺธกปุตฺโตติ อสิพนฺธกสฺส นาม ปุตฺโต. คาเม เชฏฺกตาย คามณี. ปจฺฉาภูมกาติ ปจฺฉาภูมิวาสิโน. กามณฺฑลุกาติ สกมณฺฑลุโน. เสวาลมาลิกาติ ปาโตว อุทกโต เสวาลฺเจว อุปฺปลาทีนิ จ คเหตฺวา อุทกสุทฺธิภาวชานนตฺถํ มาลํ กตฺวา ปิฬนฺธนกา. อุทโกโรหกาติ สายํ ปาตํ อุทกํ โอโรหณกา. อุยฺยาเปนฺตีติ อุปริยาเปนฺติ. สฺาเปนฺตีติ สมฺมา ยาเปนฺติ. สคฺคํ นาม โอกฺกาเมนฺตีติ ปริวาเรตฺวา ิตาว ‘‘คจฺฉ, โภ, พฺรหฺมโลกํ, คจฺฉ, โภ, พฺรหฺมโลก’’นฺติ วทนฺตา สคฺคํ ปเวเสนฺติ.
อนุปริสกฺเกยฺยาติ ¶ อนุปริคจฺเฉยฺย. อุมฺมุชฺชาติ อุฏฺห. อุปฺลวาติ ชลสฺส อุปริปฺลว. ถลมุปฺลวาติ ถลํ อภิรุห. ตตฺร ยาสฺสาติ ตตฺร ยํ อสฺส, ยํ ภเวยฺย. สกฺขรกลนฺติ สกฺขรา วา กลา วา. สา อโธคามี อสฺสาติ สา อโธ คจฺเฉยฺย, เหฏฺาคามี ภเวยฺย. อโธ คจฺเฉยฺยาติ เหฏฺา คจฺเฉยฺย. มคฺคสฺสาติ อริยมคฺคสฺส. ติกฺขตาติ ติขิณตา. สา จ โข น สตฺถกสฺส วิย นิสิตกรณตา, อถ โข อินฺทฺริยานํ ปฏุภาโวติ ทสฺเสตุํ ‘‘อธิมตฺตตา’’ติ อาห. นนุ จ อริยมคฺโค อตฺตนา ปหาตพฺพกิเลเส อนวเสสํ สมุจฺฉินฺทตีติ อติขิโณ นาม นตฺถีติ? สจฺจเมตํ, ตถาปิ โน จ โข ‘‘ยถา ทิฏฺิปฺปตฺตสฺสา’’ติ วจนโต สทฺธาวิมุตฺตทิฏฺิปฺปตฺตานํ กิเลสปฺปหานํ ปติ อตฺถิ กาจิ วิเสสมตฺตาติ สกฺกา วตฺตุํ. อยํ ปน วิเสโส น อิธาธิปฺเปโต, สพฺพุปปตฺติสมติกฺกมนสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ยสฺมา ปน อริยมคฺเคน โอธิโส กิเลสา ปหียนฺติ, ตฺจ เนสํ ตถาปหานํ มคฺคธมฺเมสุ อินฺทฺริยานํ ¶ อปาฏวปาฏวตรปาฏวตมภาเวน โหตีติ โย วชิรูปมธมฺเมสุ มตฺถกปฺปตฺตานํ อคฺคมคฺคธมฺมานํ ปฏุตมภาโว. อยํ อิธ มคฺคสฺส ติกฺขตาติ อธิปฺเปตา. เตเนวาห – ‘‘อยํ ธมฺโม สุจิณฺโณ สพฺพาหิ อุปปตฺตีหิ รกฺขตี’’ติ. ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติอาทินา สุตฺตนฺตเรน (อุทา. ๓๒) สุคติสฺิตานมฺปิ อุปปตฺตีนํ ทุคฺคติภาวํ สาเธติ.
๓๒. อิทานิ ยถาวุตฺตสฺส ธมฺมสฺส วิสภาคธมฺมานํ ตณฺหาวิชฺชาทีนํ สภาคธมฺมานฺจ สมถวิปสฺสนาทีนํ นิทฺธารณวเสน อาวฏฺฏหารํ โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ทุคฺคตีนํ เหตุ ตณฺหา จ อวิชฺชา จา’’ติอาทิมาห. ตํ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา สุวิฺเยฺยเมว. อิทํ วุจฺจติ พฺรหฺมจริยนฺติ อิทํ อริยํ สมถวิปสฺสนาสงฺขาตํ มคฺคพฺรหฺมจริยนฺติ วุจฺจติ. ยํ รกฺขตีติ สพฺพาหิ ทุคฺคตีหิ รกฺขนฺตสฺส อริยมคฺคสฺส อารมฺมณภูโต นิโรโธ รกฺขนฺโต วิย วุตฺโต, นิมิตฺตสฺส กตฺตุภาเวน อุปจริตตฺตา. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ วิสภาคสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน นิทฺธาริตานีติ อธิปฺปาโย.
อาวฏฺฏหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. วิภตฺติหารวิภงฺควณฺณนา
๓๓. ตตฺถ ¶ กตโม วิภตฺติหาโรติ วิภตฺติหารวิภงฺโค. ตตฺถ ธมฺมวิภตฺติภูมิวิภตฺติปทฏฺานวิภตฺตีติ ติวิธา วิภตฺติ. ตาสุ ยสฺมา ธมฺเมสุ วิภาคโต นิทฺทิฏฺเสุ ตตฺถ ลพฺภมาโน ภูมิวิภาโค ปทฏฺานวิภาโค จ นิทฺทิสิยมาโน สุวิฺเยฺโย โหติ, ตสฺมา ธมฺมวิภตฺตึ ตาว นิทฺทิสนฺโต โสฬสวิเธ ปฏฺาเน เยสํ สุตฺตานํ วเสน วิเสสโต วิภชิตพฺพา, ตานิ สุตฺตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเว สุตฺตานิ วาสนาภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ วาสนา ปฺุภาวนา, ตสฺสา ภาโค โกฏฺาโส วาสนาภาโค, ตสฺส หิตนฺติ วาสนาภาคิยํ, สุตฺตํ. นิพฺพิชฺฌนํ โลภกฺขนฺธาทีนํ ปทาลนํ นิพฺเพโธ, ตสฺส ภาโคติ เสสํ ปุริมสทิสเมว. ยสฺมึ สุตฺเต ตีณิ ปฺุกิริยวตฺถูนิ เทสิตานิ, ตํ สุตฺตํ วาสนาภาคิยํ. ยสฺมึ ปน เสกฺขาเสกฺขา เทสิตา, ตํ นิพฺเพธภาคิยํ. อยฺจ อตฺโถ ปาฬิยํเยว อาคมิสฺสติ.
ปฺุภาคิยาติ ¶ ปฺุภาเค ภวา. ตถา ผลภาคิยา เวทิตพฺพา. ผลนฺติ ปน สามฺผลํ. สํวรสีลนฺติ ปาติโมกฺขสํวโร, สติสํวโร, าณสํวโร, ขนฺติสํวโร, วีริยสํวโรติ ปฺจ สํวรา สํวรสีลํ. ปหานสีลนฺติ ตทงฺคปฺปหานํ, วิกฺขมฺภนปฺปหานํ, สมุจฺเฉทปฺปหานํ, ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ, นิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปฺจปฺปหานานิ. เตสุ นิสฺสรณปฺปหานวชฺชานํ ปหานานํ วเสน ปหานสีลํ เวทิตพฺพํ. โสติ โย วาสนาภาคิยสุตฺตสมฺปฏิคฺคาหโก, โส. เตน พฺรหฺมจริเยนาติ เตน สํวรสีลสงฺขาเตน เสฏฺจริเยน การณภูเตน พฺรหฺมจารี ภวติ. เอตฺถ จ อฏฺสมาปตฺติพฺรหฺมจริยสฺส น ปฏิกฺเขโป, เกจิ ปน ‘‘เตเนว พฺรหฺมจริเยนา’’ติ ปนฺติ, เตสํ มเตน สิยา ตสฺส ปฏิกฺเขโป.
ปหานสีเล ิโตติ สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานานํ วเสน ปหานสีเล ิโต. เตน พฺรหฺมจริเยนาติ เตน ปหานสีเลน วิเสสภูเตน มคฺคพฺรหฺมจริเยน. เย ปน ‘‘เตเนว พฺรหฺมจริเยนา’’ติ ปนฺติ, เตสํ อยํ ปาโ ‘‘วาสนาภาคิยํ นาม สุตฺตํ ทานกถา, สีลกถา, สคฺคกถา, ปฺุวิปากกถา’’ติ. เย ปน ‘‘เตน พฺรหฺมจริเยนา’’ติ ปนฺติ, เตสํ อยํ ปาโ – ‘‘วาสนาภาคิยํ นาม สุตฺตํ ทานกถา, สีลกถา, สคฺคกถา กามานํ อาทีนโว เนกฺขมฺเม ¶ อานิสํโส’’ติ. ตตฺถ กตโม ปาโ ยุตฺตตโรติ? ปจฺฉิโม ปาโติ นิฏฺํ คนฺตพฺพํ. ยสฺมา ‘‘นิพฺเพธภาคิยํ นาม สุตฺตํ ยา จตุสจฺจปฺปกาสนา’’ติ วกฺขติ, น หิ มหาเถโร สาวเสสํ กตฺวา ธมฺมํ เทเสสีติ.
‘‘นตฺถิ ปชานนา’’ติอาทินา อุภินฺนํ สุตฺตานํ สาติสยํ อสงฺกรการณํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปชานนาติ อริยมคฺคสฺส ปทฏฺานภูตา วุฏฺานคามินี วิปสฺสนาปฺา. อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานีติ อิเมสํ สุตฺตานํ วาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยานํ วกฺขมานานฺจ สํกิเลสภาคิยอเสกฺขภาคิยานํ วเสน จตฺตาริ สุตฺตานิ. เทสนายาติ เทสนานเยน. สพฺพโต วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวาติ สพฺพโตภาเคน เอกาทสสุ าเนสุ ปกฺขิปิตฺวา วิจเยน หาเรน วิจินิตฺวา. ‘‘ยุตฺติหาเรน โยเชตพฺพานี’’ติ เอเตน วิจยหารยุตฺติหารา วิภตฺติหารสฺส ปริกมฺมฏฺานนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘ยาวติกา าณสฺส ภูมี’’ติ อิมินา วิภตฺติหารสฺส มหาวิสยตํ ทสฺเสติ.
๓๔. เอวํ ¶ วาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยภาเวหิ ธมฺเม เอกเทเสน วิภชิตฺวา อิทานิ เตสํ กิเลสภาคิยอเสกฺขภาคิยภาเวหิ สาธารณาสาธารณภาเวหิ วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตเม ธมฺมา สาธารณา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กตเม ธมฺมาติ กตเม สภาวธมฺมา. สาธารณาติ อวิสิฏฺา, สมานาติ อตฺโถ. ทฺเว ธมฺมาติ ทุเว ปกติโย. ปกติอตฺโถ หิ อยํ ธมฺม-สทฺโท ‘‘ชาติธมฺมานํ สตฺตาน’’นฺติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๑.๓๓) วิย. นามสาธารณาติ นาเมน สาธารณา, กุสลากุสลาติ สมานนามาติ อตฺโถ. วตฺถุสาธารณาติ วตฺถุนา นิสฺสเยน สาธารณา, เอกสนฺตติปติตตาย สมานวตฺถุกาติ อตฺโถ. วิเสสโต สํกิเลสปกฺเข ปหาเนกฏฺา นามสาธารณา, สหเชกฏฺา วตฺถุสาธารณา. อฺมฺปิ เอวํ ชาติยนฺติ กิจฺจปจฺจยปฏิปกฺขาทีหิ สมานํ สงฺคณฺหาติ. มิจฺฉตฺตนิยตานํ อนิยตานนฺติ อิทํ ปุถุชฺชนานํ อุปลกฺขณํ. ตสฺมา สสฺสตวาทา อุจฺเฉทวาทาติ อาทิโก สพฺโพ ปุถุชฺชนเภโท อาหริตฺวา วตฺตพฺโพ. ทสนปฺปหาตพฺพา กิเลสา สาธารณา มิจฺฉตฺตนิยตานํ อนิยตานํ เอว จ สมฺภวโต สมฺมตฺตนิยตานํ อสมฺภวโต จ. อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อริยสาวโกติ เสกฺขํ สนฺธาย วทติ. สพฺพา สา อวีตราเคหิ สาธารณาติ โลกิยสมาปตฺติ รูปาวจรา อรูปาวจรา ทิพฺพวิหาโร พฺรหฺมวิหาโร ปมชฺฌานสมาปตฺตีติ เอวมาทีหิ ปริยาเยหิ สาธารณา. กุสลสมาปตฺติ ปน อิมินา ปริยาเยน สิยา อสาธารณา ¶ , อิมํ ปน โทสํ ปสฺสนฺตา เกจิ ‘‘ยํ กิฺจิ…เป… สพฺพา สา อวีตราเคหิ สาธารณา’’ติ ปนฺติ. กถํ เต โอธิโส คหิตา, อถ โอธิโส คเหตพฺพา, กถํ สาธารณาติ? อนุโยคํ มนสิกตฺวา ตํ วิโสเธนฺโต อาห – ‘‘สาธารณา หิ ธมฺมา เอวํ อฺมฺ’’นฺติอาทิ. ตสฺสตฺโถ – ยถา มิจฺฉตฺตนิยตานํ อนิยตานฺจ สาธารณาติ วุตฺตํ, เอวํ สาธารณา ธมฺมา น สพฺพสตฺตานํ สาธารณตาย สาธารณา, กสฺมา? ยสฺมา อฺมฺํ ปรํ ปรํ สกํ สกํ วิสยํ นาติวตฺตนฺติ. ปฏินิยตฺหิ เตสํ ปวตฺติฏฺานํ, อิตรถา ตถา โวหาโร เอว น สิยาติ อธิปฺปาโย. ยสฺมา จ เอเต เอว ธมฺมา เอวํ ¶ นิยตา วิสยา, ตสฺมา ‘‘โยปิ อิเมหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต น โส ตํ ธมฺมํ อุปาติวตฺตตี’’ติ อาห. น หิ มิจฺฉตฺตนิยตานํ อนิยตานฺจ ทสฺสเนน ปหาตพฺพา กิเลสา น สนฺติ, อฺเสํ วา สนฺตีติ เอวํ เสเสปิ วตฺตพฺพํ.
อสาธารโณ นาม ธมฺโม ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส ปจฺจตฺตนิยโต อริเยสุ เสกฺขาเสกฺขธมฺมวเสน อนริเยสุ สพฺพาภพฺพปหาตพฺพวเสน คเวสิตพฺโพ, อิตรสฺส ตถา นิทฺทิสิตพฺพภาวาภาวโต. โส จ โข สาธารณาวิธุรตาย ตํ ตํ อุปาทาย ตถาวุตฺตเทสนานุสาเรนาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘กตเม ธมฺมา อสาธารณา ยาว เทสนํ อุปาทาย คเวสิตพฺพา เสกฺขาเสกฺขา ภพฺพาภพฺพา’’ติ อิมินา. อฏฺมกสฺสาติ โสตาปตฺติผลสจฺฉิกิริยาย ปฏิปนฺนสฺส. ธมฺมตาติ ธมฺมสภาโว ปมสฺส มคฺคฏฺตา ทุติยสฺส ผลฏฺตา. ปมสฺส วา ปหียมานกิเลสตา. ทุติยสฺส ปหีนกิเลสตา. ปุน อฏฺมกสฺสาติ อนาคามิมคฺคฏฺสฺส. นามนฺติ เสกฺขาติ นามํ. ธมฺมตาติ ตํตํมคฺคฏฺตา เหฏฺิมผลฏฺตา จ. ปฏิปนฺนกานนฺติ มคฺคสมงฺคีนํ. นามนฺติ ปฏิปนฺนกาติ นามํ. เอวํ ‘‘อฏฺมกสฺสา’’ติอาทินา อริยปุคฺคเลสุ อสาธารณธมฺมํ ทสฺเสตฺวา อิตเรสุ นยทสฺสนตฺถํ ‘‘เอวํ วิเสสานุปสฺสินา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โลกิยธมฺเมสุ เอว หิ หีนาทิภาโว. ตตฺถ วิเสสานุปสฺสินาติ อสาธารณธมฺมานุปสฺสินา. มิจฺฉตฺตนิยตานํ อนิยตา ธมฺมา สาธารณา มิจฺฉตฺตนิยตา ธมฺมา อสาธารณา. มิจฺฉตฺตนิยเตสุปิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺิกานํ อนิยตา ธมฺมา สาธารณา. นิยตมิจฺฉาทิฏฺิ อสาธารณาติ อิมินา นเยน วิเสสานุปสฺสินา เวทิตพฺพา.
เอวํ นานานเยหิ ธมฺมวิภตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ภูมิวิภตฺตึ ปทฏฺานวิภตฺติฺจ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทสฺสนภูมี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ทสฺสนภูมีติ ปมมคฺโค. ยสฺมา ปน ปมมคฺคกฺขเณ อริยสาวโก สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต นาม โหติ, ตโต ปรํ โอกฺกนฺโต ¶ , ตสฺมา ‘‘ทสฺสนภูมิ นิยามาวกฺกนฺติยา ปทฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. กิฺจาปิ เหฏฺิโม เหฏฺิโม มคฺโค อุปริอุปริมคฺคาธิคมสฺส การณํ โหติ, สกฺกายทิฏฺิอาทีนิ อปฺปหาย กามราคพฺยาปาทาทิปฺปหานสฺส อสกฺกุเณยฺยตฺตา. ตถาปิ อริยมคฺโค อตฺตโน ผลสฺส วิเสสการณํ อาสนฺนการณฺจาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ภาวนาภูมิ ¶ อุตฺตริกานํ ผลานํ ปตฺติยา ปทฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. สุขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา าณุตฺตรสฺส ตถาวิธปจฺจยสมาโยเค จ โหตีติ สา วิปสฺสนาย ปทฏฺานนฺติ วุตฺตา. อิตรา ปน ติสฺโสปิ ปฏิปทา สมถํ อาวหนฺติ เอว. ตาสุ สพฺพมุทุตาย ทสฺสิตาย เสสาปิ ทสฺสิตา เอวาติ อาห – ‘‘ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา สมถสฺส ปทฏฺาน’’นฺติ.
ทานมยํ ปฺุกิริยวตฺถูติ ทานเมว ทานมยํ, ปุชฺชผลนิพฺพตฺตนฏฺเน ปฺุํ, ตเทว กตฺตพฺพโต กิริยา, ปโยคสมฺปตฺติยาทีนํ อธิฏฺานภาวโต วตฺถุ จาติ ทานมยปฺุกิริยวตฺถุ. ปรโตโฆสสฺสาติ ธมฺมสฺสวนสฺส. สาธารณนฺติ น พีชํ วิย องฺกุรสฺส, ทสฺสนภูมิอาทโย วิย วา นิยามาวกฺกนฺติอาทีนํ อาเวณิกํ, อถ โข สาธารณํ, ตทฺการเณหิปิ ปรโตโฆสสฺส ปวตฺตนโตติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ เกจิ ทายกสฺส ทานานุโมทนํ อาจิณฺณนฺติ ทานํ ปรโตโฆสสฺส การณนฺติ วทนฺติ. ทายโก ปน ทกฺขิณาวิสุทฺธึ อากงฺขนฺโต ทานสีลาทิคุณวิเสสานํ สวเน ยุตฺตปฺปยุตฺโต โหตีติ ทานํ ธมฺมสฺสวนสฺส การณํ วุตฺตํ.
สีลสมฺปนฺโน วิปฺปฏิสาราภาเวน สมาหิโต ธมฺมจินฺตาสมตฺโถ โหตีติ สีลํ จินฺตามยาณสฺส การณนฺติ อาห ‘‘สีลมย’’นฺติอาทิ. ภาวนามยนฺติ สมถสงฺขาตํ ภาวนามยํ. ภาวนามยิยาติ อุปริฌานสงฺขาตาย วิปสฺสนาสงฺขาตาย จ ภาวนามยิยา. ปุริมํ ปุริมฺหิ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส ปทฏฺานํ. อิทานิ ยสฺมา ทานํ สีลํ โลกิยภาวนา จ น เกวลํ ยถาวุตฺตปรโตโฆสาทีนํเยว, อถ โข ยถากฺกมํ ปริยตฺติพาหุสจฺจกมฺมฏฺานานุโยคมคฺคสมฺมาทิฏฺีนมฺปิ ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา ตมฺปิ นยํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘ทานมย’’นฺติอาทินา เทสนํ วฑฺเฒสิ. ตถา ปติรูปเทสวาสาทโย กายวิเวกจิตฺตวิเวกาทีนํ การณํ โหตีติ อิมํ นยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปติรูปเทสวาโส’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กุสลวีมํสายาติ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาย. อกุสลปริจฺจาโคติ อิมินา ปหานปริฺา วุตฺตาติ. สมาธินฺทฺริยสฺสาติ มคฺคสมาธินฺทฺริยสฺส. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
วิภตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปริวตฺตนหารวิภงฺควณฺณนา
๓๕. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม ปริวตฺตโน หาโรติ ปริวตฺตนหารวิภงฺโค. ตตฺถ ยสฺมา สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต ยถานิทฺทิฏฺานํ กุสลากุสลธมฺมานํ ปฏิปกฺขภูเต อกุสลกุสลธมฺเม ปหาตพฺพภาวาทิวเสน นิทฺธารณํ ปฏิปกฺขโต ปริวตฺตนํ, ตสฺมา ‘‘สมฺมาทิฏฺิสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา ภวตี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สมฺมา ปสตฺถา, สุนฺทรา ทิฏฺิ เอตสฺสาติ สมฺมาทิฏฺิ, ตสฺส. สา ปนสฺส สมฺมาทิฏฺิตา ปุพฺพภาคสมฺมาทิฏฺิยา วา โลกุตฺตรสมฺมาทิฏฺิยา วา เวทิตพฺพา. มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา ภวตีติ ปุริมนเย วิปสฺสนาสมฺมาทิฏฺิยา ปหีนา โหติ, วิกฺขมฺภิตาติ อตฺโถ. ปจฺฉิมนเย ปมมคฺคสมฺมาทิฏฺิยา ปหีนา สมุจฺฉินฺนาติ อตฺโถ.
เย จสฺส มิจฺฉาทิฏฺิปจฺจยาติ มิจฺฉาภินิเวสเหตุ เย อริยานํ อทสฺสนกามตาทโย โลภาทโย ปาณาติปาตาทโย จ อเนเก ลามกฏฺเน ปาปกา อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเน อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺเชยฺยุํ. อิมสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส อริยสฺส จ. ธมฺมาติ สมถวิปสฺสนาธมฺมา, สตฺตตฺตึสโพธิปกฺขิยธมฺมา วา อนุปฺปนฺนา วา สมฺภวนฺติ อุปฺปนฺนา, ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. สมฺมาสงฺกปฺปสฺสาติอาทีนมฺปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส – สมฺมาวิมุตฺติอาทีนํ มิจฺฉาวิมุตฺติ อวิมุตฺตาว สมานา ‘‘วิมุตฺตา มย’’นฺติ เอวํสฺิโน อวิมุตฺติยํ วา วิมุตฺติสฺิโน. ตตฺรายํ วจนตฺโถ – มิจฺฉา ปาปิกา วิมุตฺติ วิโมกฺโข เอตสฺสาติ มิจฺฉาวิมุตฺติ. อฏฺงฺคา จ มิจฺฉาวิมุตฺติ ยถาวุตฺเตนากาเรน มิจฺฉาภินิเวสวเสน จ ปวตฺตา อนฺตทฺวยลกฺขณา. สมฺมาวิมุตฺติ ปน ผลธมฺมา, มิจฺฉาทิฏฺิเก สมาเสวโต มิจฺฉาวิโมกฺโข วา มิจฺฉาวิมุตฺติ. มิจฺฉาวิมุตฺติาณทสฺสนํ ปน มิจฺฉาวิโมกฺเข มิจฺฉาทิฏฺิยา จ สารนฺติ คหณวเสน ปวตฺโต อกุสลจิตฺตุปฺปาโท อนฺตมโส ปาปํ กตฺวา ‘‘สุกตํ มยา’’ติ ปจฺจเวกฺขโต อุปฺปนฺนโมโห จ. สมฺมาวิมุตฺติาณทสฺสนสฺสาติ เอตฺถ เสกฺขานํ ปจฺจเวกฺขณาณํ สมฺมาวิมุตฺติาณทสฺสนนฺติ อธิปฺเปตํ. ตฺหิ อุตฺตริภาวนาปาริปูริยา สํวตฺตติ.
๓๖. เอวํ ¶ สมฺมาทิฏฺิอาทิมุเขน มิจฺฉาทิฏฺิอาทึ ทสฺเสตฺวา ปุน ปาณาติปาตอทินฺนาทานกาเมสุมิจฺฉาจาราทิโต เวรมณิยาทีหิ ปาณาติปาตาทีนํ ปริวตฺตนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กาลวาทิสฺสาติ ¶ ลกฺขณวจนํ. กาเลน สาปเทสํ ปริยนฺตวตึ อตฺถสฺหิตนฺติ โส สมฺผปฺปลาปสฺส ปหานาย ปฏิปนฺโน โหตีติ วุตฺตํ.
ปุน ‘‘เย จ โข เกจี’’ติอาทินา สมฺมาทิฏฺิอาทิมุเขเนว มิจฺฉาทิฏฺิอาทีหิ เอว ปริวตฺตนํ ปการนฺตเรน ทสฺเสติ. ตตฺถ สนฺทิฏฺิกาติ ปจฺจกฺขา. สหธมฺมิกาติ สการณา. คารยฺหาติ ครหิตพฺพยุตฺตา. วาทานุวาทาติ วาทา เจว อนุวาทา จ. ‘‘วาทานุปาตา’’ติปิ ปาโ, วาทานุปวตฺติโยติ อตฺโถ. ปุชฺชาติ ปูชนียา. ปาสํสาติ ปสํสิตพฺพา.
ปุน ‘‘เย จ โข เกจี’’ติอาทินา มชฺฌิมาย ปฏิปตฺติยา อนฺตทฺวยปริวตฺตนํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ภฺุชิตพฺพาติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ วตฺถุกามวเสน โยเชตพฺพานิ. ภาวยิตพฺพา พหุลีกาตพฺพาติ ปททฺวยํ กิเลสกามวเสน. เตสํ อธมฺโมติ ภาเวตพฺโพ นาม ธมฺโม สิยา, กามา จ เตสํ ภาเวตพฺพา อิจฺฉิตา, กาเมหิ จ เวรมณี กามานํ ปฏิปกฺโข, อิติ สา เตสํ อธมฺโม อาปชฺชตีติ อธิปฺปาโย.
นิยฺยานิโก ธมฺโมติ สห วิปสฺสนาย อริยมคฺโค. ทุกฺโขติ ปาปํ นิชฺชราเปสฺสามาติ ปวตฺติตํ สรีรตาปนํ วทติ. สุโขติ อนวชฺชปจฺจยปริโภคสุขํ. เอเตสุปิ วาเรสุ วุตฺตนเยเนว อธมฺมภาวาปตฺติ วตฺตพฺพา. อิทานิ อสุภสฺาทิมุเขน สุภสฺาทิปริวตฺตนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อารทฺธวิปสฺสกสฺส กิเลสาสุจิปคฺฆรณวเสน เตภูมกสงฺขารา อสุภโต อุปฏฺหนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘สพฺพสงฺขาเรสุ อสุภานุปสฺสิโน วิหรโต’’ติ. ‘‘ยํ ยํ วา ปนา’’ติอาทินา ปฏิปกฺขสฺส ลกฺขณํ วิภาเวติ. ตตฺถ อชฺฌาปนฺโนติ อธิอาปนฺโน, อภิอุปคโต ปริฺาโตติ อตฺโถ.
ปริวตฺตนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. เววจนหารวิภงฺควณฺณนา
๓๗. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม เววจโน หาโรติ เววจนหารวิภงฺโค. ตตฺถ ยถา เววจนนิทฺเทโส โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํ ภควา ธมฺมํ อฺมฺเหิ เววจเนหิ นิทฺทิสตี’’ติ วุตฺตํ. เววจเนหีติ ปริยายสทฺเทหีติ อตฺโถ. ปทตฺโถ ปุพฺเพ วุตฺโต เอว. กสฺมา ปน ภควา เอกํ ธมฺมํ อเนกปริยาเยหิ นิทฺทิสตีติ? วุจฺจเต – เทสนากาเล อายติฺจ กสฺสจิ กถฺจิ ตทตฺถปฏิโพโธ สิยาติ ปริยายวจนํ, ตสฺมึ ขเณ วิกฺขิตฺตจิตฺตานํ อฺวิหิตานํ อฺเน ปริยาเยน ตทตฺถาวโพธนตฺถํ ปริยายวจนํ. เตเนว ปเทน ปุน วจเน ตทฺเสํ ตตฺถ อธิคตตา สิยาติ มนฺทพุทฺธีนํ ปุนปฺปุนํ ตทตฺถสลฺลกฺขเณ อสมฺโมสนตฺถํ ปริยายวจนํ. อเนเกปิ อตฺถา สมานพฺยฺชนา โหนฺตีติ ยา อตฺถนฺตรปริกปฺปนา สิยา, ตสฺสา ปริวชฺชนตฺถมฺปิ ปริยายวจนํ อนฺสฺส วจเน อเนกาหิ ตาหิ ตาหิ สฺาหิ เตสํ เตสํ อตฺถานํ าปนตฺถมฺปิ ปริยายวจนํ เสยฺยถาปิ นิฆณฺฏุสตฺเถ. ธมฺมกถิกานํ ตนฺติอตฺถุปนิพนฺธนปราวโพธนานํ สุขสิทฺธิยาปิ ปริยายวจนํ. อตฺตโน ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปฺปตฺติยา วิภาวนตฺถํ, เวเนยฺยานํ ตตฺถ พีชาวาปนตฺถํ วา ปริยายวจนํ ภควา นิทฺทิสติ.
กึ พหุนา ยสฺสา ธมฺมธาตุยา สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺธา ยถา สพฺพสฺมึ อตฺเถ อปฺปฏิหตาณาจารา, ตถา สพฺพสฺมึ สทฺทโวหาเรติ เอกมฺปิ อตฺถํ อเนเกหิ ปริยาเยหิ โพเธติ, น ตตฺถ ทนฺธายิตตฺตํ วิตฺถายิตตฺตํ อตฺถสฺส. นาปิ ธมฺมเทสนาหานิ, อาเวณิโกวายํ พุทฺธธมฺโมติ ปริยายเทสนํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อาสา นาม วุจฺจติ ยา ภวิสฺสสฺส อตฺถสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ภวิสฺสสฺส อตฺถสฺสาติ อนาคตสฺส อิจฺฉิตพฺพสฺส อตฺถสฺส. ‘‘อวสฺสํ อาคมิสฺสตี’’ติอาทินา ตสฺสา ปวตฺติยาการํ ทสฺเสติ. อนาคตตฺถวิสยา ตณฺหา อาสา. อนาคตปจฺจุปฺปนฺนตฺถวิสยา ตณฺหา ปิหาติ อยเมตาสํ วิเสโส.
อตฺถนิปฺผตฺติปฏิปาลนาติ ยาย อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส นิปฺผตฺตึ ปฏิปาเลติ อาคเมติ, ยาย วา นิปฺผนฺนํ อตฺถํ ปฏิปาเลติ รกฺขติ. อยํ อภินนฺทนา ¶ นาม, ยถาลทฺธสฺส อตฺถสฺส เกลายนา นามาติ อตฺโถ. ตํ อตฺถนิปฺผตฺตึ สตฺตสงฺขารวเสน วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปิยํ วา าติ’’นฺติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ ธมฺมนฺติ รูปาทิอารมฺมณธมฺมํ, อติอิฏฺารมฺมณํ อภินนฺทติ, อนิฏฺารมฺมเณหิปิ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปฏิกฺกูลโต วา อภินนฺทตี’’ติ วุตฺตํ. ปฏิกฺกูเลปิ หิ วิปลฺลาสวเสน สตฺตํ, สงฺขารํ วา อปฺปฏิกฺกูลโต อภินนฺทติ.
ยาสุ อเนกธาตูสุ ปวตฺติยา ตณฺหา ‘‘อเนกธาตูสุ สรา’’ติ วุตฺตา, ตา ธาตุโย วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘จกฺขุธาตู’’ติอาทิ วุตฺตํ. กิฺจาปิ ธาตุวิภงฺคาทีสุ (วิภ. ๑๗๒ อาทโย) กามธาตุอาทโย อฺาปิ อเนกธาตุโย อาคตา, ตาสมฺปิ เอตฺเถว สมวโรโธติ ทสฺสนตฺถํ อฏฺารเสเวตฺถ ทสฺสิตา. เกจิ รูปาธิมุตฺตาติอาทิ ตาสุ ธาตูสุ ตณฺหาย ปวตฺติทสฺสนํ. ตตฺถ ยสฺมา ปฺจ อชฺฌตฺติกา ธาตุโย สตฺต จ วิฺาณธาตุโย ธมฺมธาตุ จ ธมฺมารมฺมเณเนว สงฺคหิตา, ตสฺมา อฏฺารส ธาตุโย อุทฺทิสิตฺวา ฉเฬว ตณฺหาย ปวตฺติฏฺานานิ วิภตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ. ตณฺหาปกฺขา เนกฺขมฺมสฺสิตาปิ โทมนสฺสุปวิจารา ตสฺส อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺาปยโต อุปฺปชฺชติ ‘‘ปิหปจฺจยา โทมนสฺส’’นฺติ วจนโต, โก ปน วาโท เคหสฺสิเตสุ โทมนสฺสุปวิจาเรสูติ อิมานิ จตุวีสติ ปทานิ ‘‘ตณฺหาปกฺโข’’ติ วุตฺตํ. เคหสฺสิตา ปน อุเปกฺขา อฺาณุเปกฺขตาย ยถาภินิเวสสฺส ปจฺจโย โหตีติ ‘‘ยา ฉ อุเปกฺขา เคหสฺสิตา, อยํ ทิฏฺิปกฺโข’’ติ วุตฺตํ.
๓๘. อิทานิ เตสํ อุปวิจารานํ ตณฺหาปริยายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สาเยว ปตฺถนากาเรน ธมฺมนนฺที’’ติอาทิมาห. ปุน จิตฺตํ ปฺา ภควา ธมฺโม สงฺโฆ สีลํ จาโคติ อิเมสํ ปริยายวจนนิทฺธารเณน เววจนหารํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตํ มโน วิฺาณ’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ‘‘อฺมฺปิ เอวํ ชาติย’’นฺติ อิมินา ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย ธมฺมวิจโย สลฺลกฺขณา อุปลกฺขณา ปจฺจุปลกฺขณา ปณฺฑิจฺจํ โกสลฺลํ เนปฺุํ เวภพฺยา จินฺตา อุปปริกฺขา ภูรี เมธา ปริณายิกา วิปสฺสนา สมฺปชฺํ ปโตโท ปฺา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ ปฺาสตฺถํ ปฺาปาสาโท ปฺาอาโลโก ปฺาโอภาโส ปฺาปชฺโชโต ปฺารตนํ อโมโหติ (มหานิ. ๑๔๙) เอวมาทีนมฺปิ ปฺาย ปริยายสทฺทานํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
ปฺจินฺทฺริยานิ ¶ โลกุตฺตรานีติ ขเย าณนฺติอาทีนิ ปฺจินฺทฺริยานิ โลกุตฺตรานิ, โลกุตฺตรปฺาย เววจนานีติ อตฺโถ. สพฺพา ปฺาติ อิตเรหิ เววจเนหิ วุตฺตา สพฺพา ปฺา โลกิยโลกุตฺตรมิสฺสิกาติ อตฺโถ. ‘‘อปิ จา’’ติอาทินา อิมินาปิ ปริยาเยน เววจนํ วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. อาธิปเตยฺยฏฺเนาติ อธิโมกฺขลกฺขเณ อาธิปเตยฺยฏฺเน. ยถา จ พุทฺธานุสฺสติยํ ¶ วุตฺตนฺติ ยถา พุทฺธานุสฺสตินิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๓) ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทินา ปาฬิยา โส ภควา อิติปิ อรหํ…เป… อิติปิ ภควาติ อเนเกหิ เววจเนหิ ภควา อนุสฺสริตพฺโพติ วุตฺตํ. อิมินาว นเยน พลนิปฺผตฺติคโต เวสารชฺชปฺปตฺโต ยาว ธมฺโมภาสปชฺโชตกโรติ, เอเตหิ ปริยาเยหิ พุทฺธสฺส ภควโต เววจนํ พุทฺธานุสฺสติยํ วตฺตพฺพนฺติ ปทํ อาหริตฺวา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. เอตานิปิ กติปยานิ เอว ภควโต เววจนานิ. อสงฺขฺเยยฺยา หิ พุทฺธคุณา คุณเนมิตฺตกานิ จ ภควโต นามานิ. วุตฺตฺเหตํ ธมฺมเสนาปตินา –
‘‘อสงฺขฺเยยฺยานิ นามานิ, สคุเณน มเหสิโน;
คุเณน นามมุทฺเธยฺยํ, อปิ นาม สหสฺสโต’’ติ. (อุทา. อฏฺ. ๕๓);
ธมฺมานุสฺสติยํ ‘‘อสงฺขต’’นฺติอาทีสุ น เกนจิ ปจฺจเยน สงฺขตนฺติ อสงฺขตํ. นตฺถิ เอตสฺส อนฺโต วินาโสติ อนนฺตํ. อาสวานํ อนารมฺมณโต อนาสวํ. อวิปรีตสภาวตฺตา สจฺจํ. สํสารสฺส ปรตีรภาวโต ปารํ. นิปุณาณวิสยตฺตา สุขุมสภาวตฺตา จ นิปุณ. อนุปจิตาณสมฺภาเรหิ ทฏฺุํ น สกฺกาติ สุทุทฺทสํ. อุปฺปาทชราหิ อนพฺภาหตตฺตา อชชฺชรํ. ถิรภาเวน ธุวํ. ชรามรเณหิ อปลุชฺชนโต อปโลกิตํ. มํสจกฺขุนา ทิพฺพจกฺขุนา จ อปสฺสิตพฺพตฺตา อนิทสฺสนํ. ราคาทิปปฺจาภาเวน นิปฺปปฺจํ. กิเลสาภิสงฺขารานํ วูปสมเหตุตาย สนฺตํ.
อมตเหตุตาย ภงฺคาภาวโต จ อมตํ. อุตฺตมฏฺเน อตปฺปกฏฺเน จ ปณีตํ. อสิวานํ กมฺมกิเลสวิปากวฏฺฏานํ อภาเวน สิวํ. จตูหิ โยเคหิ อนุปทฺทวภาเวน เขมํ. ตณฺหา ขียติ เอตฺถาติ ตณฺหกฺขโย. กตปฺุเหิปิ กทาจิเทว ปสฺสิตพฺพตฺตา อจฺฉริยํ. อภูตปุพฺพตฺตา อพฺภุตํ ¶ . อนนฺตรายตฺตา อนีติกํ. อนนฺตรายภาวเหตุโต อนีติกธมฺมํ (สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๓๗๗-๔๐๙).
อนิพฺพตฺติสภาวตฺตา อชาตํ. ตโต เอว อภูตํ. อุภเยนาปิ อุปฺปาทรหิตนฺติ วุตฺตํ โหติ. เกนจิ อนุปทฺทุตตฺตา อนุปทฺทวํ. น เกนจิ ปจฺจเยน กตนฺติ อกตํ. นตฺถิ เอตฺถ โสโกติ อโสกํ. โสกเหตุวิคเมน วิโสกํ. เกนจิ อนุปสชฺชิตพฺพตฺตา อนุปสคฺคํ. อนุปสคฺคภาวเหตุโต อนุปสคฺคธมฺมํ.
คมฺภีราณโคจรโต ¶ คมฺภีรํ. สมฺมาปฏิปตฺตึ วินา ปสฺสิตุํ ปตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ทุปฺปสฺสํ. สพฺพโลกํ อุตฺตริตฺวา ิตนฺติ อุตฺตรํ. นตฺถิ เอตสฺส อุตฺตรนฺติ อนุตฺตรํ. สมสฺส สทิสสฺส อภาเวน อสมํ. ปฏิภาคาภาเวน อปฺปฏิสมํ. อุตฺตมฏฺเน เชฏฺํ, ปาสํสตมตฺตา วา เชฏฺํ. สํสารทุกฺขฏฺฏิเตหิ เลตพฺพโต เลณํ. ตโต รกฺขณโต ตาณํ. รณาภาเวน อรณํ. องฺคณาภาเวน อนงฺคณํ. นิทฺโทสตาย อกาจํ. ราคาทิมลาปคเมน วิมลํ. จตูหิ โอเฆหิ อนชฺโฌตฺถรณียโต ทีโป. สํสารวูปสมสุขตาย สุขํ. ปมาณกรธมฺมาภาวโต อปฺปมาณํ, คเณตุํ เอตสฺส น สกฺกาติ จ อปฺปมาณํ. สํสารสมุทฺเท อโนสีทนฏฺานตาย ปติฏฺา. ราคาทิกิฺจนาภาเวน ปริคฺคหาภาเวน จ อกิฺจนนฺติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
สงฺฆานุสฺสติยํ สตฺตานํ สาโรติ สีลสาราทิสารคุณโยคโต สตฺเตสุ สารภูโต. สตฺตานํ มณฺโฑติ โครเสสุ สปฺปิมณฺโฑ วิย สตฺเตสุ มณฺฑภูโต. สารคุณวเสเนว สตฺเตสุ อุทฺธริตพฺพโต สตฺตานํ อุทฺธาโร. นิจฺจลคุณตาย สตฺตานํ เอสิกา. คุณโสภาสุรภิภาเวน สตฺตานํ ปสูนํ สุรภิ กุสุมนฺติ อตฺโถ.
คุเณสุ อุตฺตมงฺคํ ปฺา ตสฺสา อุปโสภาเหตุตาย สีลํ อุตฺตมงฺโคปโสภนํ วุตฺตํ. สีเลสุ ปริปูรการิโน อนิชฺฌนฺตา นาม คุณา นตฺถีติ ‘‘นิธานฺจ สีลํ สพฺพโทภคฺคสมติกฺกมนฏฺเนา’’ติ วุตฺตํ. อยฺจ อตฺโถ อากงฺเขยฺยสุตฺเตน (ม. นิ. ๑.๖๔ อาทโย) ทีเปตพฺโพ. อปรมฺปิ วุตฺตํ – ‘‘อิชฺฌติ, ภิกฺขเว, สีลวโต เจโตปณิธิ วิสุทฺธตฺตา’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๓๗; สํ. นิ. ๔.๓๕๒; อ. นิ. ๘.๓๕). สิปฺปนฺติ ธนุสิปฺปํ. ธฺนฺติ ธนายิตพฺพํ. ธมฺมโวโลกนตายาติ สมถวิปสฺสนาทิธมฺมสฺส โวโลกนภาเวน ¶ . โวโลกนฏฺเนาติ สตฺตภูมกาทิปาสาเท วิย สีเล ตฺวา อภิฺาจกฺขุนา โลกสฺส โวโลเกตุํ สกฺกาติ วุตฺตํ. สพฺพภูมานุปริวตฺติ จ สีลํ จตุภูมกกุสลสฺสาปิ ตทนุวตฺตนโต. เสสํ อุตฺตานเมวาติ.
เววจนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ปฺตฺติหารวิภงฺควณฺณนา
๓๙. ตตฺถ ¶ กตโม ปฺตฺติหาโรติ ปฺตฺติหารวิภงฺโค. ตตฺถ กา ปนายํ ปฺตฺตีติ? อาห ‘‘ยา ปกติกถาย เทสนา’’ติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา เทสนาหาราทโย วิย อสฺสาทาทิปทตฺถวิเสสนิทฺธารณํ อกตฺวา ภควโต สาภาวิกธมฺมกถาย เทสนา. ยา ตสฺสา ปฺาปนา, อยํ ปฺตฺติหาโร. ยสฺมา ปน สา ภควโต ตถา ตถา เวเนยฺยสนฺตาเน ยถาธิปฺเปตมตฺถํ นิกฺขิปตีติ นิกฺเขโป. ตสฺส จายํ หาโร ทุกฺขาทิสงฺขาเต ภาเค ปกาเรหิ าเปติ, อสงฺกรโต วา เปติ, ตสฺมา ‘‘นิกฺเขปปฺตฺตี’’ติ วุตฺโต. อิติ ปกติกถาย เทสนาติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน วิภชิตุํ ‘‘กา จ ปกติกถาย เทสนา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘จตฺตาริ สจฺจานี’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ อิทํ ทุกฺขนฺติ อยํ ปฺตฺตีติ กกฺขฬผุสนาทิสภาเว รูปารูปธมฺเม อตีตาทิวเสน อเนกเภทภินฺเน อภินฺทิตฺวา ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺตาสามฺเน ยา กุจฺฉิตภาวาทิมุเขน เอกชฺฌํ คหณสฺส การณภูตา ปฺตฺติ, กา ปน สาติ? นามปฺตฺตินิพนฺธนา ตชฺชาปฺตฺติ. ‘‘วิฺตฺติวิการสหิโต สทฺโท เอวา’’ติ อปเร. อิมินา นเยน ตตฺถ ตตฺถ ปฺตฺติอตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘ปฺจนฺนํ ขนฺธาน’’นฺติอาทินา ตสฺสา ปฺตฺติยา อุปาทานํ ทสฺเสติ. ทสนฺนํ อินฺทฺริยานนฺติ อฏฺ รูปินฺทฺริยานิ มนินฺทฺริยํ เวทนินฺทฺริยนฺติ เอวํ ทสนฺนํ. อนุภวนสามฺเน หิ เวทนา เอกมินฺทฺริยํ กตา, ตถา สทฺธาทโย จ มคฺคปกฺขิยาติ.
กพฬํ กรียตีติ กพฬีกาโรติ วตฺถุวเสน อยํ นิทฺเทโส. ยาย โอชาย สตฺตา ยาเปนฺติ, ตสฺสาเยตํ อธิวจนํ. สา หิ โอชฏฺมกสฺส ¶ รูปสฺส อาหรณโต อาหาโร. อตฺถีติ มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนตาย วิชฺชติ. ราโคติ รฺชนฏฺเน ราโค. นนฺทนฏฺเน นนฺที. ตณฺหายนฏฺเน ตณฺหา. สพฺพาเนตานิ โลภสฺเสว นามานิ. ปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ วิรุฬฺหนฺติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตาย ปติฏฺิตฺเจว วิฺาณํ วิรุฬฺหฺจ. ยตฺถาติ เตภูมกวฏฺเฏ ภุมฺมํ, สพฺพตฺถ วา ปุริมปุริมปเท เอตํ ภุมฺมํ. อตฺถิ ตตฺถ สงฺขารานํ วุทฺธีติ เย อิมสฺมึ วิปากวฏฺเฏ ิตสฺส อายตึ วฑฺฒนเหตุกา สงฺขารา, เต สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘ยตฺถ อตฺถิ อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺตี’’ติ ยสฺมึ าเน อายตึ ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติ อตฺถิ. อตฺถิ ตตฺถ อายตึ ¶ ชาติชรามรณนฺติ ยตฺถ ปฏิสนฺธิคฺคหณํ, ตตฺถ ขนฺธานํ อภินิพฺพตฺติลกฺขณา ชาติ, ปริปากลกฺขณา ชรา, เภทนลกฺขณํ มรณฺจ อตฺถิ. อยํ ปภาวปฺตฺติ ทุกฺขสฺส จ สมุทยสฺส จาติ อยํ ยถาวุตฺตา เทสนา ทุกฺขสจฺจสฺส สมุทยสจฺจสฺส จ สมุฏฺานปฺตฺติ, วิปากวฏฺฏสฺส สงฺขารานฺจ ตณฺหาปจฺจยนิทฺเทสโตติ อธิปฺปาโย.
นตฺถิ ราโคติ อคฺคมคฺคภาวนาย สมุจฺฉินฺนตฺตา นตฺถิ เจ ราโค. อปฺปติฏฺิตํ ตตฺถ วิฺาณํ อวิรุฬฺหนฺติ กมฺมํ ชวาเปตฺวา ปฏิสนฺธิอากฑฺฒนสมตฺถตายาภาเวน อปฺปติฏฺิตฺเจว อวิรุฬฺหฺจาติ วุตฺตปฏิปกฺขนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
‘‘อยํ ปริฺาปฺตฺตี’’ติอาทินา เอกาภิสมยวเสเนว มคฺคสมฺมาทิฏฺิ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปวตฺตตีติ ทสฺเสติ. อยํ ภาวนาปฺตฺตีติ อยํ ทฺวารารมฺมเณหิ ฉทฺวารปฺปวตฺตนธมฺมานํ อนิจฺจานุปสฺสนา มคฺคสฺส ภาวนาปฺตฺติ. นิโรธปฺตฺติ นิโรธสฺสาติ โรธสงฺขาตาย ตณฺหาย มคฺเคน อนวเสสนิโรธปฺตฺติ. อุปฺปาทปฺตฺตีติ อุปฺปนฺนสฺส ปฺาปนา. โอกาสปฺตฺตีติ านสฺส ปฺาปนา. อาหฏนาปฺตฺตีติ นีหรณปฺตฺติ. อาสาฏิกานนฺติ คุนฺนํ วเณสุ นีลมกฺขิกาหิ ปิตอณฺฑกา อาสาฏิกา นาม. เอตฺถ ยสฺส อุปฺปนฺนา, ตสฺส สตฺตสฺส อนยพฺยสนเหตุตาย อาสาฏิกา วิยาติ อาสาฏิกา, กิเลสา, เตสํ อาสาฏิกานํ. อภินิฆาตปฺตฺตีติ สมุคฺฆาตปฺตฺติ.
๔๑. เอวํ วฏฺฏวิวฏฺฏมุเขน สมฺมสนอุปาทานกฺขนฺธมุเขเนว สจฺเจสุ ปฺตฺติวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตปริวฏฺฏวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ ‘ทุกฺข’นฺติ เม, ภิกฺขเว’’ติอาทิ ¶ อารทฺธํ. ตตฺถ ทสฺสนฏฺเน จกฺขุ. ยถาสภาวโต ชานนฏฺเน าณํ. ปฏิวิชฺฌนฏฺเน ปฺา. วิทิตกรณฏฺเน วิชฺชา. โอภาสนฏฺเน อาโลโก. สพฺพํ ปฺาเววจนเมว. อยํ เววจนปฺตฺติ. สจฺฉิกิริยาปฺตฺตีติ ปจฺจกฺขกรณปฺตฺติ.
ตุลมตุลฺจาติ คาถาย ปจุรชนานํ ปจฺจกฺขภาวโต ตุลิตํ ปริจฺฉินฺนนฺติ ตุลํ, กามาวจรํ. น ตุลนฺติ อตุลํ, ตุลํ วา สทิสมสฺส อฺํ โลกิยกมฺมํ นตฺถีติ อตุลํ, มหคฺคตกมฺมํ. กามาวจรรูปาวจรกมฺมํ วา ตุลํ, อรูปาวจรํ อตุลํ, อปฺปวิปากํ วา ตุลํ. พหุวิปากํ อตุลํ. สมฺภวติ เอเตนาติ สมฺภวํ, สมฺภวเหตุภูตํ. ภวสงฺขารํ ปุนพฺภวสงฺขรณกํ. อวสฺสชีติ วิสฺสชฺเชสิ. มุนีติ พุทฺธมุนิ. อชฺฌตฺตรโตติ นิยกชฺฌตฺตรโต ¶ . สมาหิโตติ อุปจารปฺปนาสมาธิวเสน สมาหิโต. อภินฺทิ กวจมิวาติ กวจํ วิย ภินฺทิ. อตฺตสมฺภวนฺติ อตฺตนิ สฺชาตํ กิเลสํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สวิปากฏฺเน สมฺภวํ ภวาภิสงฺขรณฏฺเน ภวสงฺขารนฺติ จ ลทฺธนามํ ตุลาตุลสงฺขาตํ โลกิยกมฺมฺจ โอสฺสชิ, สงฺคามสีเส มหาโยโธ กวจํ วิย อตฺตสมฺภวํ กิเลสฺจ อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต หุตฺวา อภินฺทีติ.
อถ วา ตุลนฺติ ตุลยนฺโต ตีเรนฺโต. อตุลฺจ สมฺภวนฺติ นิพฺพานฺเจว สมฺภวฺจ. ภวสงฺขารนฺติ ภวคามิกมฺมํ. อวสฺสชิ มุนีติ ‘‘ปฺจกฺขนฺธา อนิจฺจา, เตสํ นิโรโธ นิพฺพานํ นิจฺจ’’นฺติอาทินา (ปฏิ. ม. ๓.๓๘ อตฺถโต สมานํ) นเยน ตุลยนฺโต พุทฺธมุนิ ภเว อาทีนวํ นิพฺพาเน อานิสํสฺจ ทิสฺวา ตํ ขนฺธานํ มูลภูตํ ภวสงฺขารํ กมฺมกฺขยกเรน อริยมคฺเคน อวสฺสชิ. กถํ? อชฺฌตฺตรโต. โส หิ วิปสฺสนาวเสน อชฺฌตฺตรโต สมถวเสน สมาหิโต กวจมิว อตฺตภาวํ ปริโยนนฺธิตฺวา ิตํ อตฺตนิ สมฺภวตฺตา ‘‘อตฺตสมฺภว’’นฺติ ลทฺธนามํ สพฺพํ กิเลสชาตํ อภินฺทิ, กิเลสาภาเว กมฺมํ อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อวสฺสฏฺํ นาม โหติ, กิเลสาภาเวน กมฺมํ ชหีติ อตฺโถ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๑๖๙; อุทา. อฏฺ. ๕๑).
สงฺขตาสงฺขตธาตุวินิมุตฺตสฺส อภิฺเยฺยสฺส อภาวโต วุตฺตํ ‘‘ตุล…เป… ธมฺมาน’’นฺติ. เตน ธมฺมปฏิสมฺภิทา วุตฺตา โหตีติ อาห – ‘‘นิกฺเขปปฺตฺติ ธมฺมปฏิสมฺภิทายา’’ติ. ภวสงฺขาเร สมุทยปกฺขิยํ สนฺธายาห ‘‘ปริจฺจาคปฺตฺตี’’ติ. ทุกฺขสจฺจปกฺขิยวเสน ‘‘ปริฺาปฺตฺตี’’ติ. สมาธานวิสิฏฺสฺส ¶ อชฺฌตฺตรตภาวสฺส วเสน ‘‘ภาวนาปฺตฺติ กายคตาย สติยา’’ติ วุตฺตํ. อชฺฌตฺตรตตาวิสิฏฺสฺส ปน สมาธานสฺส วเสน ‘‘ิติปฺตฺติ จิตฺเตกคฺคตายา’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อภินิพฺพิทาปฺตฺติ จิตฺตสฺสาติ อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนวเสน จิตฺตสฺส อภินีหรณปฺตฺติ. อุปาทานปฺตฺตีติ คหณปฺตฺติ. สพฺพฺุตายาติ สมฺมาสมฺพุทฺธภาวสฺส. เอเตน อสมฺมาสมฺพุทฺธสฺส อายุสงฺขาโรสฺสชฺชนํ นตฺถีติ ทสฺเสติ. กิเลสาภาเวน ภควา กมฺมํ ชหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปทาลนาปฺตฺติ อวิชฺชณฺฑโกสาน’’นฺติ อาห.
โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ ยโตนิทานนฺติ โย อารทฺธวิปสฺสโก สพฺพํ เตภูมกํ ทุกฺขํ อทกฺขิ ปสฺสิ, ตฺจ ยโตนิทานํ ยํ เหตุกํ, ตมฺปิสฺส การณภาเวน ตณฺหํ ปสฺสิ. กาเมสุ โส ชนฺตุ กถํ ¶ นเมยฺยาติ โส เอวํ ปฏิปนฺโน ปุริโส สวตฺถุกาเมสุ กิเลสกาเมสุ เยน ปกาเรน นเมยฺย อภินเมยฺย, โส ปกาโร นตฺถิ. กสฺมา? กามา หิ โลเก สงฺโคติ ตฺวา. ยสฺมา อิมสฺมึ โลเก กามสทิสํ พนฺธนํ นตฺถิ. วุตฺตฺเจตํ ภควตา ‘‘น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา’’ติอาทิ (ธ. ป. ๓๔๕; สํ. นิ. ๑.๑๒๑; เนตฺติ. ๑๐๖; เปฏโก ๑๕), ตสฺมา สงฺขาเร อาสชฺชนฏฺเน สงฺโคติ วิทิตฺวา. เตสํ สตีมา วินยาย สิกฺเขติ กายคตาสติโยเคน สติมา เตสํ กามานํ วูปสมาย ตีสุปิ สิกฺขาสุ อปฺปมตฺโต สิกฺเขยฺยาติ อตฺโถ.
เววจนปฺตฺตีติ ขนฺธาทีนํ เววจนปฺตฺติ. อทกฺขีติ ปน ปเทน สมฺพนฺธตฺตา วุตฺตํ – ‘‘ทุกฺขสฺส ปริฺาปฺตฺติ จา’’ติ. ปจฺจตฺถิกโต ทสฺสนปฺตฺตีติ อนตฺถชนนโต ปจฺจตฺถิกโต ทสฺสนปฺตฺติ. ปาวกกปฺปาติ ชลิตอคฺคิกฺขนฺธสทิสา. ปปาตอุรโคปมาติ ปปาตูปมาอุรโคปมา จ.
โมหสมฺพนฺธโน โลโกติ อยํ โลโก อวิชฺชาเหตุเกหิ สํโยชเนหิ พนฺโธ. ภพฺพรูโปว ทิสฺสตีติ วิปนฺนชฺฌาสโยปิ มายาย สาเยฺเยน จ ปฏิจฺฉาทิตสภาโว ภพฺพชาติกํ วิย อตฺตานํ ทสฺเสติ. อุปธิพนฺธโน พาโล, ตมสา ปริวาริโตติ ตสฺส ปน พาลสฺส ตถา ทสฺสเน สมฺโมหตมสา ปริวาริตตฺตา กามคุเณสุ อนาทีนวทสฺสิตาย กิเลสาภิสงฺขาเรหิ พนฺธตฺตา. ตถา ภูโต จายํ ¶ พาโล ปณฺฑิตานํ อสฺสิรี วิย ขายติ อลกฺขิโก เอว หุตฺวา อุปฏฺาติ. ตยิทํ สพฺพํ พาลสฺส สโต ราคาทิกิฺจนโต. ปณฺฑิตสฺส ปน ปฺาจกฺขุนา ปสฺสโต นตฺถิ กิฺจนนฺติ อยํ สงฺเขปตฺโถ. โมหสีเสน วิปลฺลาสา คหิตาติ อาห – ‘‘เทสนาปฺตฺติ วิปลฺลาสาน’’นฺติ. วิปรีตปฺตฺตีติ วิปรีตากาเรน อุปฏฺหมานสฺส ปฺาปนา.
อตฺถิ นิพฺพานนฺติ สมณพฺราหฺมณานํ วาจาวตฺถุมตฺตเมว. นตฺถิ นิพฺพานนฺติ ปรมตฺถโต อลพฺภมานสภาวตฺตาติ วิปฺปฏิปนฺนานํ มิจฺฉาวาทํ ภฺชิตุํ ภควตา วุตฺตํ – ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ. ตตฺถ เหตุํ ทสฺเสตุํ ‘‘โน เจตํ, ภิกฺขเว’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – ภิกฺขเว, ยทิ อสงฺขตา ธาตุ น อภวิสฺส, น อิธ สพฺพสฺส สงฺขตสฺส นิสฺสรณํ สิยา. นิพฺพานฺหิ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมานา สมฺมาทิฏฺิอาทโย มคฺคธมฺมา อนวเสสกิเลเส สมุจฺฉินฺทนฺติ, ตโต ติวิธสฺสปิ วฏฺฏสฺส อปฺปวตฺตีติ.
ตตฺถายมธิปฺปาโย ¶ – ยถา ปริฺเยฺยตาย สอุตฺตรานํ กามานํ รูปานฺจ ปฏิปกฺขภูตํ ตพฺพิธุรสภาวํ นิสฺสรณํ ปฺายติ, เอวํ ตํสภาวานํ สงฺขภธมฺมานํ ปฏิปกฺขภูเตน ตพฺพิธุรตาสภาเวน นิสฺสรเณน ภวิตพฺพํ, ยฺจ ตํ นิสฺสรณํ. สา อสงฺขตา ธาตุ. กิฺจ ภิยฺโย? สงฺขตธมฺมารมฺมณํ วิปสฺสนาาณํ. อปิ จ อนุโลมาณํ กิเลเส น สมุจฺเฉทวเสน ปชหิตุํ สกฺโกติ. สมฺมุติสจฺจารมฺมณมฺปิ ปมชฺฌานาทีสุ าณํ วิกฺขมฺภนมตฺตเมว กโรติ, กิเลสานํ น สมุจฺเฉทํ, สมุจฺเฉทปฺปหานกรฺจ อริยมคฺคาณํ, ตสฺส สงฺขตธมฺมสมฺมุติสจฺจวิปรีเตน อารมฺมเณน ภวิตพฺพํ, สา อสงฺขตา ธาตุ. ตถา นิพฺพาน-สทฺโท กตฺถจิ วิสเย อวิปรีตตฺโถ เวทิตพฺโพ, อุปจารวุตฺติสพฺภาวโต, ยถา ตํ ‘‘สีหสทฺโท’’ติ.
อถ วา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขต’’นฺติ (อุทา. ๗๓) วจนํ อวิปรีตตฺถํ, ภควตา ภาสิตตฺตา. ยฺหิ ภควตา ภาสิตํ, ตํ อวิปรีตตฺถํ. ยถา ตํ ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อนิจฺจา, สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา, สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตา’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๕๓, ๓๕๖; กถา. ๗๕๓; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๔; ปฏิ. ม. ๑.๓๑; เนตฺติ. ๕; ธ. ป. ๒๗๗-๒๗๙), เอวมฺปิ ยุตฺติวเสน อสงฺขตาย ธาตุยา ปรมตฺถโต สพฺภาโว เวทิตพฺโพ. กึ วา เอตาย ยุตฺติจินฺตาย? ยสฺมา ภควตา ¶ ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อกตํ อสงฺขตนฺติ (อุทา. ๗๓), อปฺปจฺจยา ธมฺมา อสงฺขตา ธมฺมาติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๗-๘) จ, อสงฺขตฺจ โว, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสสฺสามิ อสงฺขตคามินิฺจ ปฏิปท’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๔.๓๖๖-๓๖๗, ๓๗๗) จ อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ นิพฺพานธาตุยา ปรมตฺถโต สพฺภาโว เทสิโตติ. ตตฺถ อุปนยนปฺตฺตีติ ปฏิปกฺขโต เหตุอุปนยนสฺส ปฺาปนา. โชตนาปฺตฺตีติ ปฏิฺาตสฺส อตฺถสฺส สิทฺธิยา ปกาสนาปฺตฺติ. เสสํ สพฺพํ สุวิฺเยฺยเมว.
ปฺตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. โอตรณหารวิภงฺควณฺณนา
๔๒. ตตฺถ กตโม โอตรโณ หาโรติ โอตรณหารวิภงฺโค. ตตฺถ อเสกฺขา วิมุตฺตีติ อยํ เตธาตุเก วีตราคตา อเสกฺขา ผลวิมุตฺติ. ตานิเยวาติ ตานิ อเสกฺขายํ วิมุตฺติยํ สทฺธาทีนิ ¶ . อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรณาติ อเสกฺขาย วิมุตฺติยา นิทฺธาริเตหิ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ สํวณฺณนาย โอตรณา.
ปฺจินฺทฺริยานิ วิชฺชาติ สมฺมาสงฺกปฺโป วิย สมฺมาทิฏฺิยา อุปการกตฺตา ปฺากฺขนฺเธ สทฺธาทีนิ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ วิชฺชาย อุปการกตฺตา สงฺคณฺหนวเสน วุตฺตานิ. สงฺขารปริยาปนฺนานีติ ปฺจสุ ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺเธ อนฺโตคธานิ. เย สงฺขารา อนาสวาติ ตํ สงฺขารกฺขนฺธํ วิเสเสติ, อคฺคผลสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ตโต เอว จ โน ภวงฺคา. ธมฺมธาตุสงฺคหิตาติ อฏฺารสธาตูสุ ธมฺมธาตุสงฺคหิตา. ยทิปิ ปุพฺเพ วีตราคตา อเสกฺขา วิมุตฺติ ทสฺสิตา, ตสฺสา ปน ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ‘‘อยํ อหมสฺมีติ อนานุปสฺสี’’ติ ทสฺสนมคฺโค อิธ วุตฺโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ อหมสฺมีติ อนานุปสฺสี’’ติอาทิ วุตฺตํ. สพฺพํ วุตฺตนยเมว.
๔๓. นิสฺสิตสฺส จลิตนฺติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน กมฺมํ อนวฏฺานํ. จุตูปปาโตติ อปราปรํ จวนํ อุปปตนฺจ. นิสฺสิตปเท ลพฺภมานํ นิสฺสยนํ อุทฺธรนฺโต อาห – ‘‘นิสฺสโย นามา’’ติ. ตณฺหานิสฺสโยติ ตณฺหาภินิเวโส. โส หิ ตณฺหาจริตสฺส ปติฏฺาภาเวน ตถา วุตฺโต. เอวํ ¶ ทิฏฺินิสฺสโยปิ ทฏฺพฺโพ. รตฺตสฺส เจตนาติ เจตนาปธานตฺตา สงฺขารกฺขนฺธธมฺมานํ เจตนาสีเสน ตณฺหํ เอว วทติ. เตเนวาห – ‘‘อยํ ตณฺหานิสฺสโย’’ติ. ยสฺมา ปน วิปรีตาภินิเวโส โมหสฺส พลวภาเว เอว โหติ, ตสฺมา ‘‘ยา มูฬฺหสฺส เจตนา, อยํ ทิฏฺินิสฺสโย’’ติ วุตฺตํ.
เอวํ เจตนาสีเสน ตณฺหาทิฏฺิโย วตฺวา อิทานิ ตตฺถ นิปฺปริยาเยน เจตนํเยว คณฺหนฺโต ‘‘เจตนา ปน สงฺขารา’’ติ อาห. ยา รตฺตสฺส เวทนา, อยํ สุขา เวทนาติ สุขาย เวทนาย ราโค อนุเสตีติ กตฺวา วุตฺตํ. ตถา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อวิชฺชา อนุเสตีติ อาห – ‘‘ยา สมฺมูฬฺหสฺส เวทนา, อยํ อทุกฺขมสุขา เวทนา’’ติ. อิธ เวทนาสีเสน เจตนา วุตฺตา. ตณฺหายาติ ตณฺหํ. ทิฏฺิยาติ ทิฏฺึ. ยถา วา เสสธมฺมานํ ตณฺหาย นิสฺสยภาเว ปุคฺคโล ตณฺหาย นิสฺสิโตติ วุจฺจติ. เอวํ ตณฺหาย เสสธมฺมานํ ปจฺจยภาเว ปุคฺคโล ตณฺหาย นิสฺสิโตติ วุจฺจตีติ อาห – ‘‘ตณฺหาย อนิสฺสิโต’’ติ.
ปสฺสทฺธีติ ทรถปฏิปฺปสฺสมฺภนา. กายิกาติ กรชกายสนฺนิสฺสิตา. เจตสิกาติ จิตฺตสนฺนิสฺสิตา. ยสฺมา ปน สา ทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิ กายจิตฺตานํ สุเข สติ ปากฏา โหติ, ตสฺมา ¶ ‘‘ยํ กายิกํ สุข’’นฺติอาทินา ผลูปจาเรน วุตฺตาย ปสฺสทฺธิยา นติอภาวสฺส การณภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปสฺสทฺธกาโย’’ติอาทิ วุตฺตํ. โสติ เอวํ วิมุตฺตจิตฺโต ขีณาสโว. รูปสงฺขเย วิมุตฺโตติ รูปานํ สงฺขยสงฺขาเต นิพฺพาเน วิมุตฺโต. อตฺถีติปิ น อุเปตีติ สสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติปิ ตณฺหาทิฏฺิอุปเยน น อุเปติ น คณฺหาติ. นตฺถีติ อสสฺสโตติ. อตฺถิ นตฺถีติ เอกจฺจํ สสฺสตํ เอกจฺจํ อสสฺสตนฺติ. เนวตฺถิ โน นตฺถีติ อมราวิกฺเขปวเสน. คมฺภีโรติ อุตฺตานภาวเหตูนํ กิเลสานํ อภาเวน คมฺภีโร. นิพฺพุโตติ อตฺถีติอาทินา อุปคมนกิเลสานํ วูปสเมน ปรินิพฺพุโต สีติภูโต.
อิธาคตีติ ปรโลกโต อิธ อาคติ. คตีติ อิธโลกโต ปรโลกคมนํ. ตํ ปน ปุนพฺภโวติ อาห ‘‘เปจฺจภโว’’ติ. อิธ หุรนฺติ ทฺวารารมฺมณธมฺมา ทสฺสิตาติ ‘‘อุภยมนฺตเรนา’’ติ ปเทน ทฺวารปฺปวตฺตธมฺเม ทสฺเสนฺโต ‘‘ผสฺสสมุทิเตสุ ธมฺเมสู’’ติ อาห. ตสฺสตฺโถ – ผสฺเสน ¶ สทฺธึ ผสฺเสน การณภูเตน จ สมุทิเตสุ สมฺภูเตสุ วิฺาณเวทนาสฺาเจตนาวิตกฺกวิจาราทิธมฺเมสุ. อตฺตานํ น ปสฺสตีติ เตสํ ธมฺมานํ อนตฺตภาเวเนว ตตฺถ อตฺตานํ น ปสฺสติ. วิรชฺชติ วิราคา วิมุจฺจตีติ ปเทหิ โลกุตฺตรธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปาทภาวํ ทสฺเสนฺโต ตทตฺถตาย สีลาทีนมฺปิ ปริยาเยน ตพฺภาวมาห ‘‘โลกุตฺตโร’’ติอาทินา.
๔๔. นามสมฺปยุตฺโตติ นาเมน มิสฺสิโต. สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตูติ อรหตฺตผลํ อธิปฺเปตํ. ตฺจ ปฺาปธานนฺติ อาห – ‘‘สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ วิชฺชาติ. เสสํ สพฺพํ อุตฺตานเมว.
โอตรณหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. โสธนหารวิภงฺควณฺณนา
๔๕. ตตฺถ กตโม โสธโน หาโรติ โสธนหารวิภงฺโค. ตตฺถ ภควา ปทํ โสเธตีติ ‘‘อวิชฺชาย นิวุโต โลโก’’ติ (สุ. นิ. ๑๐๓๙; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา ๕๘, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๒) วทนฺโต ภควา – ‘‘เกนสฺสุ นิวุโต โลโก’’ติ (สุ. นิ. ๑๐๓๘; จูฬนิ. อชิตมาณวปุจฺฉา ๕๗, อชิตมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๑) อายสฺมตา อชิเตน ¶ ปุจฺฉาวเสน วุตฺตํ ปทํ โสเธติ นาม, ตทตฺถสฺส วิสฺสชฺชนโต. โน จ อารมฺภนฺติ น ตาว อารมฺภํ โสเธติ, าตุํ อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส อปริโยสิตตฺตา. สุทฺโธ อารมฺโภติ าตุํ อิจฺฉิตสฺส อตฺถสฺส ปโพธิตตฺตา โสธิโต อารมฺโภติ อตฺโถ. อฺาณปกฺขนฺทานํ ทฺเวฬฺหกชาตานํ วา ปุจฺฉนกาเล ปุจฺฉิตานํ ปุจฺฉาวิสโย อวิชฏํ มหาคหนํ วิย มหาทุคฺคํ วิย จ อนฺธการํ อวิภูตํ โหติ. ยทา จ ภควตา ปณฺฑิเตหิ วา ภควโต สาวเกหิ อปเท ปทํ ทสฺเสนฺเตหิ นิชฺชฏํ นิคุมฺพํ กตฺวา ปฺเห วิสฺสชฺชิเต มหตา คนฺธหตฺถินา อภิภวิตฺวา โอภคฺคปทาลิโต คหนปฺปเทโส วิย วิคตนฺธกาโร วิภูโต อุปฏฺหมาโน วิโสธิโต นาม โหติ.
โสธนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. อธิฏฺานหารวิภงฺควณฺณนา
๔๖. ตตฺถ ¶ กตโม อธิฏฺาโน หาโรติ อธิฏฺานหารวิภงฺโค. ตตฺถ ตถา ธารยิตพฺพาติ เอกตฺตเวมตฺตตาสงฺขาตสามฺวิเสสมตฺตโต ธารยิตพฺพา, น ปน ตตฺถ กิฺจิ วิกปฺเปตพฺพาติ อธิปฺปาโย. อวิกปฺเปตพฺพตาย การณํ นิทฺเทสวารวณฺณนายํ วุตฺตเมว. ตํ ตํ ผลํ มคฺคติ คเวสตีติ มคฺโค, ตทตฺถิเกหิ มคฺคียติ คเวสียตีติ วา มคฺโค. นิรติยฏฺเน นิรสฺสาทฏฺเน จ นิรโย. อุทฺธํ อนุคนฺตฺวา ติริยํ อฺจิตาติ ติรจฺฉานา. ติรจฺฉานาว ติรจฺฉานโยนิ. เปตตาย เปตฺติ, อิโต เปจฺจ คตภาโวติ อตฺโถ. เปตฺติ เอว เปตฺติวิสโย. น สุรนฺติ น ภาสนฺติ น ทิพฺพนฺตีติ อสุรา. อสุรา เอว อสุรโยนิ. ทิพฺเพหิ รูปาทีหิ สุฏฺุ อคฺคาติ สคฺคา. มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา. วานํ วุจฺจติ ตณฺหา, ตํ ตตฺถ นตฺถีติ นิพฺพานํ. นิรยํ คจฺฉตีติ นิรยคามี. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. อสุรโยนิโยติ อสุรโยนิยา หิโต, อสุรชาตินิพฺพตฺตนโกติ อตฺโถ. สคฺคํ คเมตีติ สคฺคคามิโย. มนุสฺสคามีติ มนุสฺสโลกคามี. ปฏิสงฺขานิโรโธติ ปฏิสงฺขาย ปฏิปกฺขภาวนาย นิโรโธ, ปฏิปกฺเข วา ตถา อปฺปวตฺเต อุปฺปชฺชนารหสฺส ปฏิปกฺขวุตฺติยา อนุปฺปาโท. อปฺปฏิสงฺขานิโรโธติ สงฺขตธมฺมานํ สรสนิโรโธ, ขณิกนิโรโธติ อตฺโถ.
๔๗. รูปนฺติ เอกตฺตตา. ภูตานํ อุปาทายาติ เวมตฺตตา. อุปาทารูปนฺติ เอกตฺตตา. จกฺขายตนํ…เป… กพฬีกาโร อาหาโรติ เวมตฺตตา. ตถา ภูตรูปนฺติ เอกตฺตตา. ปถวีธาตุ ¶ …เป… วาโยธาตูติ เวมตฺตตา. ปถวีธาตูติ เอกตฺตตา. วีสติ อาการา เวมตฺตตา. อาโปธาตูติ เอกตฺตตา. ทฺวาทส อาการา เวมตฺตตา. เตโชธาตูติ เอกตฺตตา. จตฺตาโร อาการา เวมตฺตตา. วาโยธาตูติ เอกตฺตตา. ฉ อาการา เวมตฺตตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวีหิ อากาเรหิ ธาตุโย ปริคฺคณฺหาตี’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ เกสาติ เกสา นาม อุปาทินฺนกสรีรฏฺกา กกฺขฬลกฺขณา อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก ปถวีธาตุโกฏฺาโส. โลมา นาม…เป… มตฺถลุงฺคํ นาม สรีรฏฺกํ กกฺขฬลกฺขณํ อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโสติ อยํ เวมตฺตตา. อาโปธาตูติอาทิโกฏฺาเสสุ ปิตฺตาทีสุ ¶ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส – เยน จาติ เยน เตโชธาตุนา กุปิเตน. สนฺตปฺปตีติ อยํ กาโย สนฺตปฺปติ เอกาหิกชราทิภาเวน อุสุมชาโต โหติ. เยน จ ชีรียตีติ เยน อยํ กาโย ชรียติ. อินฺทฺริยเวกลฺลตํ พลกฺขยํ วลิตฺตจปลิตาทิฺจ ปาปุณาติ. เยน จ ปริฑยฺหตีติ เยน กุปิเตน อยํ กาโย ฑยฺหติ, โส จ ปุคฺคโล ‘‘ฑยฺหามิ ฑยฺหามี’’ติ กนฺทนฺโต สตโธตสปฺปิโคสีตจนฺทนาทิเลปนํ ตาลวณฺฏวาตฺจ ปจฺจาสีสติ. เยน จ อสิตปีตขายิตสายิตํ สมฺมา ปริณามํ คจฺฉตีติ อสิตํ วา โอทนาทิ, ปีตํ วา ปานกาทิ, ขายิตํ วา ปิฏฺขชฺชกาทิ, สายิตํ วา อมฺพปกฺกมธุผาณิตาทิ สมฺมา ปริปากํ คจฺฉติ, รสาทิภาเวน วิเวกํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ปุริมา ตโย เตโชธาตู จตุสมุฏฺานา. ปจฺฉิโม กมฺมสมุฏฺาโนว.
อุทฺธงฺคมา วาตาติ อุคฺคารหิกฺการาทิปวตฺตกา อุทฺธํ อาโรหนวาตา. อโธคมา วาตาติ อุจฺจารปสฺสาวาทินีหรณกา อโธ โอโรหนวาตา. กุจฺฉิสยา วาตาติ อนฺตานํ พหิวาตา. โกฏฺาสยา วาตาติ อนฺตานํ อนฺโตวาตา. องฺคมงฺคานุสาริโน วาตาติ ธมนิชาลานุสาเรน สกลสรีเร องฺคมงฺคานิ อนุสฏา สมิฺชนปสารณาทินิพฺพตฺตกา วาตา. อสฺสาโสติ อนฺโตปวิสนนาสิกวาโต. ปสฺสาโสติ พหินิกฺขมนนาสิกวาโต. เอตฺถ จ ปุริมา สพฺเพ จตุสมุฏฺานา. อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตสมุฏฺานา เอว. เอวํ เวมตฺตตาทสฺสนวเสน วิภาเคน อุทาหฏา จตสฺโส ธาตุโย ปฏิกฺกูลมนสิการวเสน อุปสํหรนฺโต ‘‘อิเมหิ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ น คยฺหูปคนฺติ น คหณโยคฺคํ. สภาวภาวโตติ สภาวลกฺขณโต.
เอวํ ¶ ปฏิกฺกูลมนสิการํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตตฺถ สมฺมสนจารํ ปาฬิวเสเนว ทสฺเสตุํ ‘‘เตนาห ภควา ยา เจว โข ปนา’’ติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ สุวิฺเยฺยํ.
๔๘. เอวํ สจฺจมคฺครูปธมฺมวเสน อธิฏฺานหารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวิชฺชาวิชฺชาทีนมฺปิ วเสน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวิชฺชาติ เอกตฺตตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ทุกฺเข อฺาณ’’นฺติอาทีสุ ยสฺมา อวิชฺชา ทุกฺขสจฺจสฺส ยาถาวสรสลกฺขณํ ¶ ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺติ, ตสฺมา ‘‘ทุกฺเข อฺาณ’’นฺติ วุจฺจติ. ตถา ยสฺมา ทุกฺขสมุทยสฺส ทุกฺขนิโรธสฺส ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย ยาถาวสรสลกฺขณํ ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺติ, ตสฺมา ‘‘ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณ’’นฺติ วุจฺจติ. ปุพฺพนฺโต อตีตทฺธภูตา ขนฺธายตนธาตุโย. อปรนฺโต อนาคตทฺธภูตา. ปุพฺพนฺตาปรนฺโต ตทุภยํ. อิทปฺปจฺจยตา สงฺขาราทีนํ การณานิ อวิชฺชาทีนิ. ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนา ธมฺมา อวิชฺชาทีหิ นิพฺพตฺตา สงฺขาราทิธมฺมา.
ตตฺถายํ อวิชฺชา ยสฺมา อตีตานํ ขนฺธาทีนํ ยาว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ ยาถาวสรสลกฺขณํ ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทติ ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺติ, ตสฺมา ‘‘ปุพฺพนฺเต อฺาณํ ยาว ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ อฺาณ’’นฺติ วุจฺจติ, เอวายํ อวิชฺชา กิจฺจโต ชาติโตปิ กถิตา. อยฺหิ อิมานิ อฏฺ านานิ ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทตีติ กิจฺจโต กถิตา. อุปฺปชฺชมานาปิ อิเมสุ อฏฺสุ าเนสุ อุปฺปชฺชตีติ ชาติโต กถิตา. เอวํ กิจฺจโต ชาติโต จ กถิตาปิ ลกฺขณโต กถิเต เอว สุกถิตา โหตีติ ลกฺขณโต ทสฺเสตุํ ‘‘อฺาณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ าณํ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ จตุสจฺจธมฺมํ วิทิตํ ปากฏํ กโรติ. อยํ ปน อวิชฺชา อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ วิทิตํ ปากฏํ กาตุํ น เทตีติ าณปจฺจนีกโต อฺาณํ. ทสฺสนนฺติปิ ปฺา, สา หิ ตํ อาการํ ปสฺสติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ปสฺสิตุํ น เทตีติ อทสฺสนํ. อภิสมโยติปิ ปฺา, สา ตํ อาการํ อภิสเมติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ อภิสเมตุํ น เทตีติ อนภิสมโย. อนุโพโธ สมฺโพโธ ปฏิเวโธติปิ ปฺา, สา ตํ อาการํ อนุพุชฺฌติ สมฺพุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ อนุพุชฺฌิตุํ สมฺพุชฺฌิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทตีติ อนนุโพโธ อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ. ตถา สลฺลกฺขณํ อุปลกฺขณํ ปจฺจุปลกฺขณํ สมเปกฺขณนฺติปิ ปฺา, สา ตํ อาการํ สลฺลกฺขติ ¶ อุปลกฺขติ ปจฺจุปลกฺขติ สมํ สมฺมา จ อเปกฺขติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตสฺส ตถา กาตุํ น เทตีติ อสลฺลกฺขณํ อนุปลกฺขณํ อปจฺจุปลกฺขณํ อสมเปกฺขณนฺติ จ วุจฺจติ.
นาสฺส ¶ กิฺจิ ปจฺจกฺขกมฺมํ อตฺถิ, สยฺจ อปฺปจฺจเวกฺขิตฺวา กตกมฺมนฺติ อปฺปจฺจกฺขกมฺมํ. ทุมฺเมธานํ ภาโว ทุมฺเมชฺฌํ. พาลานํ ภาโว พาลฺยํ. สมฺปชฺนฺติ ปฺา, สา อตฺถานตฺถํ การณาการณํ จตุสจฺจธมฺมํ สมฺปชานาติ. อวิชฺชา ปน อุปฺปชฺชิตฺวา ตํ การณํ ปชานิตุํ น เทตีติ อสมฺปชฺํ. โมหนวเสน โมโห. ปโมหนวเสน ปโมโห. สมฺโมหนวเสน สมฺโมโห. อวินฺทิยํ วินฺทติ, วินฺทิยํ น วินฺทตีติ อวิชฺชา. วฏฺฏสฺมึ โอหนติ โอตรตีติ อวิชฺโชโฆ. วฏฺฏสฺมึ โยเชตีติ อวิชฺชาโยโค. อปฺปหีนฏฺเน เจว ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต จ อวิชฺชานุสโย. มคฺเค ปริยุฏฺิตโจรา วิย อทฺธิเก กุสลจิตฺตํ ปริยุฏฺาติ วิลุปฺปตีติ อวิชฺชาปริยุฏฺานํ. ยถา นครทฺวาเร ปลิฆสงฺขาตาย ลงฺคิยา ปติตาย มนุสฺสานํ นครปฺปเวโส ปจฺฉิชฺชติ, เอวเมว ยสฺส สกฺกายนคเร อยํ ปติตา, ตสฺส นิพฺพานสมฺปาปกํ าณคมนํ ปจฺฉิชฺชตีติ อวิชฺชาลงฺคี นาม โหติ. อกุสลฺจ ตํ มูลฺจ, อกุสลานํ วา มูลนฺติ อกุสลมูลํ. ตํ ปน น อฺํ, อิธาธิปฺเปโต โมโหติ โมโห อกุสลมูลนฺติ อยํ เอกปทิโก อวิชฺชาย อตฺถุทฺธาโร. อยํ เวมตฺตตาติ อยํ อวิชฺชาย เวมตฺตตา.
วิชฺชาติ วินฺทิยํ วินฺทตีติ วิชฺชา, วิชฺฌนฏฺเน วิชฺชา, วิทิตกรณฏฺเน วิชฺชา. ‘‘ทุกฺเข าณ’’นฺติอาทีสุ ทุกฺขสจฺจสฺส ยาถาวสรสลกฺขณํ ชานาติ ปสฺสติ ปฏิวิชฺฌตีติ ทุกฺเข อริยสจฺเจ วิสยภูเต าณํ ‘‘ทุกฺเข าณ’’นฺติ วุตฺตํ. เอส นโย เสเสสุปิ. ปฺาติ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปากฏกรณสงฺขาเตน ปฺาปนฏฺเน ปฺา, เตน เตน วา อนิจฺจาทินา ปกาเรน ธมฺเม ชานาตีติ ปฺา. ปชานนากาโร ปชานนา. อนิจฺจาทีนิ วิจินตีติ วิจโย. ปกาเรหิ วิจินตีติ ปวิจโย. จตุสจฺจธมฺเม วิจินตีติ ธมฺมวิจโย. อนิจฺจาทีนํ สลฺลกฺขณวเสน สลฺลกฺขณา. เตสํเยว ปติ ปติ อุปลกฺขณวเสน ปจฺจุปลกฺขณา. ปณฺฑิตภาโว ปณฺฑิจฺจํ. กุสลภาโว โกสลฺลํ. นิปุณภาโว เนปฺุํ. อนิจฺจาทีนํ วิภาวนวเสน เวภพฺยา. เตสํเยว จินฺตนวเสน จินฺตา. อนิจฺจาทีนิ อุปปริกฺขตีติ อุปปริกฺขา. ภูรีติ ปถวิยา นามํ, อยมฺปิ สณฺหฏฺเน วิตฺถตฏฺเน จ ภูรี วิยาติ ภูรี. เตน วุตฺตํ – ‘‘ภูรี วุจฺจติ ปถวี, ตาย ปถวิสมาย วิตฺถตาย ปฺาย สมนฺนาคโตติ ¶ ภูริปฺโ’’ติ ¶ (มหานิ. ๒๗). อปิ จ ภูรีติ ปฺาเยเวตํ อธิวจนํ. ภูเต อตฺเถ รมตีติ ภูรี.
กิเลเส เมธติ หึสตีติ เมธา, ขิปฺปํ คหณธารณฏฺเน วา เมธา. ยสฺสุปฺปชฺชติ, ตํ สตฺตํ หิตปฏิปตฺติยํ สมฺปยุตฺตํ วา ยาถาวลกฺขณปฏิเวเธ ปริเณตีติ ปริณายิกา. อนิจฺจาทิวเสน ธมฺเม วิปสฺสตีติ วิปสฺสนา. สมฺมา ปกาเรหิ อนิจฺจาทีนิ ชานาตีติ สมฺปชฺํ. อุปฺปถปฏิปนฺเน สินฺธเว วีถิอาโรปนตฺถํ ปโตโท วิย อุปฺปเถ ธาวนกูฏจิตฺตํ วีถิอาโรปนตฺถํ วิชฺฌตีติ ปโตโท วิยาติ ปโตโท. ทสฺสนลกฺขเณ อินฺทฏฺํ กาเรตีติ อินฺทฺริยํ, ปฺาสงฺขาตํ อินฺทฺริยํ ปฺินฺทฺริยํ. อวิชฺชาย น กมฺปตีติ ปฺาพลํ. กิเลสจฺเฉทนฏฺเน ปฺาว สตฺถํ ปฺาสตฺถํ. อจฺจุคฺคตฏฺเน ปฺาว ปาสาโท ปฺาปาสาโท. อาโลกนฏฺเน ปฺาว อาโลโก ปฺาอาโลโก.
โอภาสนฏฺเน ปฺาว โอภาโส ปฺาโอภาโส. ปชฺโชตนฏฺเน ปฺาว ปชฺโชโต ปฺาปชฺโชโต. รติกรณฏฺเน รติทายกฏฺเน รติชนกฏฺเน จิตฺตีกตฏฺเน ทุลฺลภปาตุภาวฏฺเน อตุลฏฺเน อโนมสตฺตปริโภคฏฺเน จ ปฺาว รตนํ ปฺารตนํ. น เตน สตฺตา มุยฺหนฺติ, สยํ วา อารมฺมเณ น มุยฺหตีติ อโมโห. ธมฺมวิจยปทํ วุตฺตตฺถเมว. กสฺมา ปเนตํ ปุน วุตฺตนฺติ? อโมหสฺส โมหปฏิปกฺขภาวทีปนตฺถํ. เตเนตํ ทีเปติ – ยฺวายํ อโมโห, โส น เกวลํ โมหโต อฺโ ธมฺโม, โมหสฺส ปฏิปกฺโข ธมฺมวิจยสงฺขาโต อโมโหว อิธาธิปฺเปโตติ. สมฺมาทิฏฺีติ ยาถาวนิยฺยานิกกุสลทิฏฺิ. ธมฺมวิจยสงฺขาโต ปสตฺโถ สุนฺทโร วา โพชฺฌงฺโคติ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค. มคฺคงฺคนฺติ อริยมคฺคสฺส องฺคํ การณนฺติ มคฺคงฺคํ. อริยมคฺคสฺส อนฺโตคธตฺตา มคฺคปริยาปนฺนนฺติ.
อสฺาสมาปตฺตีติ สฺาวิราคภาวนาวเสน ปวตฺติตา อสฺภวูปปตฺตินิพฺพตฺตนสมาปตฺติ. อนุปฺปนฺเน หิ พุทฺเธ เอกจฺเจ ติตฺถายตเน ปพฺพชิตฺวา วาโยกสิเณ ปริกมฺมํ กตฺวา จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานา วุฏฺาย สฺาย โทสํ ปสฺสนฺติ, สฺาย สติ หตฺถจฺเฉทาทิทุกฺขฺเจว สพฺพภยานิ ¶ จ โหนฺติ, ‘‘อลํ อิมาย สฺาย, สฺาภาโว สนฺโต’’ติ เอวํ สฺาย โทสํ ปสฺสิตฺวา สฺาวิราควเสน จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา อปริหีนชฺฌานา กาลํ กตฺวา อสฺีสุ นิพฺพตฺตนฺติ. จิตฺตํ เนสํ จุติจิตฺตนิโรเธเนว อิธ นิวตฺตติ, รูปกฺขนฺธมตฺตเมว ตตฺถ นิพฺพตฺตติ.
เต ¶ ยถา นาม ชิยาเวคุกฺขิตฺโต สโร ยตฺตโก ชิยาเวโค, ตตฺตกเมว อากาเส คจฺฉติ, เอวเมวํ ฌานเวคุกฺขิตฺตา อุปปชฺชิตฺวา ยตฺตโก ฌานเวโค, ตตฺตกเมว กาลํ ติฏฺนฺติ. ฌานเวเค ปน ปริกฺขีเณ ตตฺถ รูปกฺขนฺโธ อนฺตรธายติ, อิธ ปฏิสนฺธิสฺา อุปฺปชฺชติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ – ‘‘อสฺภวูปปตฺตินิพฺพตฺตนสมาปตฺตี’’ติ. วิภูตสฺาสมาปตฺตีติ วิฺาณฺจายตนสมาปตฺติ. สา หิ ปมารุปฺปวิฺาณสฺส ปมารุปฺปสฺายปิ วิภาวนโต ‘‘วิภูตสฺา’’ติ วุจฺจติ. เกจิ ‘‘วิภูตรูปสฺา’’ติ ปนฺติ, เตสํ มเตน วิภูตรูปสมาปตฺติ นาม เสสารุปฺปสมาปตฺติโย. เสสา สมาปตฺติโย สุวิฺเยฺยาว.
เนวเสกฺขนาเสกฺโข ฌายีติ ฌานลาภี ปุถุชฺชโน. อาชานิโย ฌายีติ อรหา, สพฺเพปิ วา อริยปุคฺคลา. อสฺสขลุงฺโก ฌายีติ ขลุงฺกสฺสสทิโส ฌายี. ตถา หิ ขลุงฺโก อสฺโส ทมถํ น อุเปติ อิโต จิโต จ ยถารุจิ ธาวติ, เอวเมวํ โย ปุถุชฺชโน อภิฺาลาภี, โส อภิฺา อสฺสาเทตฺวา ‘‘อลเมตฺตาวตา, กตเมตฺตาวตา’’ติ อุตฺตริทมถาย อปริสกฺกนฺโต อภิฺาจิตฺตวเสน อิโต จิโต จ ธาวติ ปวตฺตติ, โส ‘‘อสฺสขลุงฺโก ฌายี’’ติ วุตฺโต. ทิฏฺุตฺตโร ฌายีติ ฌานลาภี ทิฏฺิคติโก. ปฺุตฺตโร ฌายีติ ลกฺขณูปนิชฺฌาเนน ฌายี, สพฺโพ เอว วา ปฺาธิโก ฌายี.
สรโณ สมาธีติ อกุสลจิตฺเตกคฺคตา, สพฺโพปิ วา สาสโว สมาธิ. อรโณ สมาธีติ สพฺโพ กุสลาพฺยากโต สมาธิ, โลกุตฺตโร เอว วา. สเวโร สมาธีติ ปฏิฆจิตฺเตสุ เอกคฺคตา. อเวโร สมาธีติ เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ. อนนฺตรทุเกปิ เอเสว นโย. สามิโส สมาธีติ โลกิยสมาธิ. โส หิ อนติกฺกนฺตวฏฺฏามิสโลกามิสตาย สามิโส. นิรามิโส สมาธีติ โลกุตฺตโร สมาธิ. สสงฺขาโร สมาธีติ ทุกฺขาปฏิปโท ทนฺธาภิฺโ สุขาปฏิปโท จ ทนฺธาภิฺโ. โส หิ สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน จิตฺเตน ปจฺจนีกธมฺเม กิจฺเฉน ¶ กสิเรน นิคฺคเหตฺวา อธิคนฺตพฺโพ. อิตโร อสงฺขาโร สมาธิ. เอกํสภาวิโต สมาธีติ สุกฺขวิปสฺสกสฺส สมาธิ. อุภยํสภาวิโต สมาธีติ สมถยานิกสฺส สมาธิ. อุภยโต ภาวิตภาวโน สมาธีติ กายสกฺขิโน อุภโตภาควิมุตฺตสฺส จ สมาธิ. โส หิ อุภยโต ภาเคหิ อุภยโต ภาวิตภาวโน.
อาคาฬฺหปฏิปทาติ กามานํ โอโรหนปฏิปตฺติ, กามสุขานุโยโคติ อตฺโถ. นิชฺฌามปฏิปทาติ กามสฺส นิชฺฌาปนวเสน เขทนวเสน ปวตฺตา ปฏิปตฺติ, อตฺตกิลมถานุโยโคติ ¶ อตฺโถ. อกฺขมา ปฏิปทาติอาทีสุ ปธานกรณกาเล สีตาทีนิ อสหนฺตสฺส ปฏิปทา, ตานิ นกฺขมตีติ อกฺขมา. สหนฺตสฺส ปน ตานิ ขมตีติ ขมา. ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๖; อ. นิ. ๔.๑๔; ๖.๕๘) นเยน มิจฺฉาวิตกฺเก สเมตีติ สมา. มนจฺฉฏฺานิ อินฺทฺริยานิ ทเมตีติ ทมา ปฏิปทา.
เอวนฺติ อิมินา วุตฺตนเยน. โย ธมฺโมติ โย โกจิ ชาติอาทิธมฺโม. ยสฺส ธมฺมสฺสาติ ตโต อฺสฺส ชราทิธมฺมสฺส. สมานภาโวติ ทุกฺขาทิภาเวน สมานภาโว. เอกตฺตตายาติ สมานตาย ทุกฺขาทิภาวานํ เอกีภาเวน. เอกี ภวตีติ อเนโกปิ ‘‘ทุกฺข’’นฺติอาทินา เอกสทฺทาภิเธยฺยตาย เอกี ภวติ. เอเตน เอกตฺตตาย ลกฺขณมาห. เยน เยน วา ปน วิลกฺขโณติ โย ธมฺโม ยสฺส ธมฺมสฺส เยน เยน ภาเวน วิสทิโส. เตน เตน เวมตฺตํ คจฺฉตีติ เตน เตน ภาเวน โส ธมฺโม ตสฺส ธมฺมสฺส เวมตฺตตํ วิสทิสตฺตํ คจฺฉติ, ทุกฺขภาเวน สมาโนปิ ชาติอาทิโก อภินิพฺพตฺติอาทิภาเวน ชราทิกสฺส วิสิฏฺตํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. อิมินา เวมตฺตตาย ลกฺขณมาห.
อิทานิ ตาว เอกตฺตเวมตฺตตาวิสเย นิโยเชตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สุตฺเต วา เวยฺยากรเณ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปุจฺฉิตนฺติ ปุจฺฉาวเสน เทสิตสุตฺตวเสน วุตฺตํ, น ปน อธิฏฺานหารสฺส ปุจฺฉาวิสยตาย. เสสํ อุตฺตานเมว.
อธิฏฺานหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๕. ปริกฺขารหารวิภงฺควณฺณนา
๔๙. ตตฺถ ¶ กตโม ปริกฺขาโร หาโรติ ปริกฺขารหารวิภงฺโค. ตตฺถ โย ธมฺโม ยํ ธมฺมํ ชนยติ, ตสฺส โส ปริกฺขาโรติ สงฺเขปโต ปริกฺขารลกฺขณํ วตฺวา ตํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘กึลกฺขโณ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ หิโนติ อตฺตโน ผลํ ปฏิการณภาวํ คจฺฉตีติ เหตุ. ปฏิจฺจ เอตสฺมา ผลํ เอตีติ ปจฺจโย. กิฺจาปิ เหตุปจฺจยสทฺเทหิ การณเมว วุจฺจติ, ตถาปิ ตตฺถ วิเสสํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘อสาธารณลกฺขโณ’’ติอาทิ วุตฺตํ. สภาโว เหตูติ สมานภาโว ¶ พีชํ เหตุ. นนุ จ พีชํ องฺกุราทิสทิสํ น โหตีติ? โน น โหติ, อฺโต หิ ตาทิสสฺส อนุปฺปชฺชนโต.
‘‘ยถา วา ปนา’’ติอาทินาปิ อุทาหรณนฺตรทสฺสเนน เหตุปจฺจยานํ วิเสสเมว วิภาเวติ. ตตฺถ ทุทฺธนฺติ ขีรํ. ทธิ ภวตีติ เอกตฺตนเยน อเภโทปจาเรน วา วุตฺตํ, น อฺถา. น หิ ขีรํ ทธิ โหติ. เตเนวาห – ‘‘น จตฺถิ เอกกาลสมวธานํ ทุทฺธสฺส จ ทธิสฺส จา’’ติ. อถ วา ฆเฏ ทุทฺธํ ปกฺขิตฺตํ ทธิ ภวติ, ทธิ ตตฺถ กาลนฺตเร ชายติ ปจฺจยนฺตรสมาโยเคน, ตสฺมา น จตฺถิ เอกกาลสมวธานํ ทุทฺธสฺส จ ทธิสฺส จ รสขีรวิปากาทีหิ ภินฺนสภาวตฺตา. เอวเมวนฺติ ยถา เหตุภูตสฺส ขีรสฺส ผลภูเตน ทธินา น เอกกาลสมวธานํ, เอวมฺสฺสาปิ เหตุสฺส ผเลน น เอกกาลสมวธานํ, น ตถา ปจฺจยสฺส, น หิ ปจฺจโย เอกนฺเตน ผเลน ภินฺนกาโล เอวาติ. เอวมฺปิ เหตุปจฺจยานํ วิเสโส เวทิตพฺโพติ อธิปฺปาโย.
เอวํ พาหิรํ เหตุปจฺจยวิภาคํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อชฺฌตฺติกํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยฺหิ สํสาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘อวิชฺชา อวิชฺชาย เหตู’’ติ วุตฺเต กึ เอกสฺมึ จิตฺตุปฺปาเท อเนกา อวิชฺชา วิชฺชนฺตีติ? อาห ‘‘ปุริมิกา อวิชฺชา ปจฺฉิมิกาย อวิชฺชาย เหตู’’ติ. เตน เอกสฺมึ กาเล เหตุผลานํ สมวธานํ นตฺถีติ เอตเมวตฺถํ สมตฺเถติ. ตตฺถ ‘‘ปุริมิกา อวิชฺชา’’ติอาทินา เหตุผลภูตานํ อวิชฺชานํ วิภาคํ ทสฺเสติ. ‘‘พีชงฺกุโร วิยา’’ติอาทินา อิมมตฺถํ ทสฺเสติ – ยถา พีชํ องฺกุรสฺส เหตุ โหนฺตํ สมนนฺตรเหตุตาย เหตุ โหติ. ยํ ปน พีชโต ผลํ นิพฺพตฺตติ, ตสฺส พีชํ ปรมฺปรเหตุตาย เหตุ โหติ. เอวํ อวิชฺชายปิ เหตุภาเว ทฏฺพฺพนฺติ.
ปุน ¶ ‘‘ยถา วา ปนา’’ติอาทินาปิ เหตุปจฺจยวิภาคเมว ทสฺเสติ. ตตฺถ ถาลกนฺติ ทีปกปลฺลิกา. อนคฺคิกนฺติ อคฺคึ วินา. ทีเปตุนฺติ ชาเลตุํ. อิติ สภาโว เหตูติ เอวํ ปทีปุชฺชาลนาทีสุ อคฺคิอาทิปทีปสทิสํ การณํ สภาโว เหตุ. ปรภาโว ปจฺจโยติ ตตฺเถว กปลฺลิกาวฏฺฏิเตลาทิสทิโส อคฺคิโต อฺโ สภาโว ปจฺจโย. อชฺฌตฺติโกติ นิยกชฺฌตฺติโก นิยกชฺฌตฺเต ภโว. พาหิโรติ ตโต พหิภูโต. ชนโกติ นิพฺพตฺตโก. ปริคฺคาหโกติ อุปตฺถมฺภโก. อสาธารโณติ อาเวณิโก. สาธารโณติ อฺเสมฺปิ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ สมาโน.
อิทานิ ¶ ยสฺมา การณํ ‘‘ปริกฺขาโร’’ติ วุตฺตํ, การณภาโว จ ผลาเปกฺขาย, ตสฺมา การณสฺส โย การณภาโว ยถา จ โส โหติ, ยฺจ ผลํ โย จ ตสฺส วิเสโส, โย จ การณผลานํ สมฺพนฺโธ, ตํ สพฺพํ วิภาเวตุํ ‘‘อวุปจฺเฉทตฺโถ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ การณผลภาเวน สมฺพนฺธตา สนฺตติ. โก จ ตตฺถ สมฺพนฺโธ, โก การณผลภาโว จ? โส เอว อวุปจฺเฉทตฺโถ. โย ผลภูโต อฺสฺส อการณํ หุตฺวา นิรุชฺฌติ, โส วุปจฺฉินฺโน นาม โหติ, ยถา ตํ อรหโต จุติจิตฺตํ. โย ปน อตฺตโน อนุรูปสฺส ผลสฺส เหตุ หุตฺวา นิรุชฺฌติ, โส อนุปจฺฉินฺโน เอว นาม โหติ, เหตุผลสมฺพนฺธสฺส วิชฺชมานตฺตาติ อาห – ‘‘อวุปจฺเฉทตฺโถ สนฺตติอตฺโถ’’ติ.
ยสฺมา จ การณโต นิพฺพตฺตํ ผลํ นาม, น อนิพฺพตฺตํ, ตสฺมา ‘‘นิพฺพตฺติอตฺโถ ผลตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ปุริมภเวน อนนฺตรภวปฏิสนฺธานวเสน ปวตฺตา อุปปตฺติกฺขนฺธา ปุนพฺภโว, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ปฏิสนฺธิอตฺโถ ปุนพฺภวตฺโถ’’ติ. ตถา ยสฺส ปุคฺคลสฺส กิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ, ตํ ปลิพุนฺเธนฺติ สมฺมา ปฏิปชฺชิตุํ น เทนฺติ. ยาว จ มคฺเคน อสมุคฺฆาติตา, ตาว อนุเสนฺติ นาม, เตน วุตฺตํ – ‘‘ปลิโพธตฺโถ ปริยุฏฺานตฺโถ, อสมุคฺฆาตตฺโถ อนุสยตฺโถ’’ติ. ปริฺาภิสมยวเสน ปริฺาเต น กทาจิ ตํ นามรูปงฺกุรสฺส การณํ เหสฺสตีติ อาห – ‘‘อปริฺาตตฺโถ วิฺาณสฺส พีชตฺโถ’’ติ. ยตฺถ อวุปจฺเฉโท ตตฺถ สนฺตตีติ ยตฺถ รูปารูปปฺปวตฺติยํ ยถาวุตฺโต อวุปจฺเฉโท, ตตฺถ สนฺตติโวหาโร ¶ . ยตฺถ สนฺตติ ตตฺถ นิพฺพตฺตีติอาทิ ปจฺจยปรมฺปรทสฺสนํ เหตุผลสมฺพนฺธวิภาวนเมว.
‘‘ยถา วา ปน จกฺขฺุจ ปฏิจฺจา’’ติอาทินา ‘‘สภาโว เหตู’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเคน ทสฺเสติ. ตตฺถ สนฺนิสฺสยตายาติ อุปนิสฺสยปจฺจยตาย. มนสิกาโรติ กิริยามโนธาตุ. สา หิ จกฺขุวิฺาณสฺส วิฺาณภาเวน สมานชาติตาย สภาโว เหตุ. สงฺขารา วิฺาณสฺส ปจฺจโย สภาโว เหตูติ ปฺุาทิอภิสงฺขารา ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส ปจฺจโย, ตตฺถ โย สภาโว, โส เหตูติ. สงฺขาราติ เจตฺถ สพฺโพ โลกิโย กุสลากุสลจิตฺตุปฺปาโท อธิปฺเปโต. อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ โย โกจิ อุปนิสฺสโย สพฺโพ โส ปริกฺขาโรติ ยถาวุตฺตปฺปเภโท โย โกจิ ปจฺจโย, โส สพฺโพ อตฺตโน ผลสฺส ปริกฺขรณโต อภิสงฺขรณโต ปริกฺขาโร. ตสฺส นิทฺธาเรตฺวา กถนํ ปริกฺขาโร หาโรติ.
ปริกฺขารหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๖. สมาโรปนหารวิภงฺควณฺณนา
๕๐. ตตฺถ ¶ กตโม สมาโรปโน หาโรติ สมาโรปนหารวิภงฺโค. ตตฺถ เอกสฺมึ ปทฏฺาเนติ ยสฺมึ กิสฺมิฺจิ เอกสฺมึ การณภูเต ธมฺเม สุตฺเตน คหิเต. ยตฺตกานิ ปทฏฺานานิ โอตรนฺตีติ ยตฺตกานิ อฺเสํ การณภูตานิ ตสฺมึ ธมฺเม สโมสรนฺติ. สพฺพานิ ตานิ สมาโรปยิตพฺพานีติ สพฺพานิ ตานิ ปทฏฺานานิ ปทฏฺานภูตา ธมฺมา สมฺมา นิทฺธารณวเสน อาเนตฺวา เทสนาย อาโรเปตพฺพา, เทสนารุฬฺเห วิย กตฺวา กเถตพฺพาติ อตฺโถ. ยถา อาวฏฺเฏ หาเร ‘‘เอกมฺหิ ปทฏฺาเน, ปริเยสติ เสสกํ ปทฏฺาน’’นฺติ (เนตฺติ. ๔ นิทฺเทสวาร) วจนโต อเนเกสํ ปทฏฺานานํ ปริเยสนา วุตฺตา, เอวมิธาปิ พหูนํ ปทฏฺานานํ สมาโรปนา กาตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา อาวฏฺเฏ หาเร’’ติ อาห. น เกวลํ ปทฏฺานวเสเนว สมาโรปนา, อถ โข เววจนภาวนาปหานวเสนปิ สมาโรปนา กาตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ สมาโรปนา จตุพฺพิธา’’ติอาทิมาห.
กสฺมา ¶ ปเนตฺถ ปทฏฺานเววจนานิ คหิตานิ, นนุ ปทฏฺานเววจนหาเร เอว อยมตฺโถ วิภาวิโตติ? สจฺจเมตํ, อิธ ปน ปทฏฺานเววจนคฺคหณํ ภาวนาปหานานํ อธิฏฺานวิสยทสฺสนตฺถฺเจว เตสํ อธิวจนวิภาคทสฺสนตฺถฺจ. เอวฺหิ ภาวนาปหานานิ สุวิฺเยฺยานิ โหนฺติ สุกรานิ จ ปฺาเปตุํ. อิทํ ปทฏฺานนฺติ อิทํ ติวิธํ สุจริตํ พุทฺธานํ สาสนสฺส โอวาทสฺส วิสยาธิฏฺานภาวโต ปทฏฺานํ. ตตฺถ ‘‘กายิก’’นฺติอาทินา ตีหิ สุจริเตหิ สีลาทโย ตโย ขนฺเธ สมถวิปสฺสนา ตติยจตุตฺถผลานิ จ นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสติ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว. วนียตีติ วนํ, วนติ, วนุเต อิติ วา วนํ. ตตฺถ ยสฺมา ปฺจ กามคุณา กามตณฺหาย, นิมิตฺตคฺคาโห อนุพฺยฺชนคฺคาหสฺส, อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ ตปฺปฏิพนฺธฉนฺทราคาทีนํ, อนุสยา จ ปริยุฏฺานานํ การณานิ โหนฺติ, ตสฺมา ตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺจ กามคุณา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๕๑. อยํ เววจเนน สมาโรปนาติ โย ‘‘ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ เสกฺขผลํ, อนาคามิผลํ, กามธาตุสมติกฺกมน’’นฺติ เอเตหิ ปริยายวจเนหิ ตติยผลสฺส นิทฺเทโส, ตถา โย ‘‘อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ อเสกฺขผลํ, อคฺคผลํ อรหตฺตํ, เตธาตุกสมติกฺกมน’’นฺติ ¶ เอเตหิ ปริยายวจเนหิ จตุตฺถผลสฺส นิทฺเทโส, โย จ ‘‘ปฺินฺทฺริย’’นฺติอาทีหิ ปริยายวจเนหิ ปฺาย นิทฺเทโส, อยํ เววจเนหิ จ สมาโรปนา.
ตสฺมาติห ตฺวํ, ภิกฺขุ, กาเย กายานุปสฺสี วิหราหีติอาทิ ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. เกวลํ ตตฺถ เอกลกฺขณตฺตา อวุตฺตานมฺปิ วุตฺตภาวทสฺสนวเสเนว อาคตํ, อิธ ภาวนาสมาโรปนวเสนาติ อยเมว วิเสโส. กายานุปสฺสนา วิเสสโต อสุภานุปสฺสนา เอว กามราคตเทกฏฺกิเลสานํ เอกนฺตปฏิปกฺขาติ อสุภสฺา กพฬีการาหารปริฺาย ปริพนฺธกิเลสา กามุปาทานํ กามโยโค อภิชฺฌากายคนฺโถ กามาสโว กาโมโฆ ราคสลฺลํ รูปธมฺมปริฺาย ปฏิปกฺขกิเลสา รูปธมฺเมสุ ราโค ฉนฺทาคติคมนนฺติ เอเตสํ ปาปธมฺมานํ ปหานาย สํวตฺตตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘กาเย กายานุปสฺสี วิหรนฺโต’’ติอาทินา.
ตถา ¶ เวทนานุปสฺสนา วิเสสโต ทุกฺขานุปสฺสนาติ, สา –
‘‘โย สุขํ ทุกฺขโต อทฺท, ทุกฺขมทฺทกฺขิ สลฺลโต;
อทุกฺขมสุขํ สนฺตํ, อทกฺขิ นํ อนิจฺจโต’’ติ. (สํ. นิ. ๔.๒๕๓; อิติวุ. ๕๓) –
อาทิวจนโต สพฺพํ เวทนํ ‘‘ทุกฺข’’นฺติ ปสฺสนฺตี สุขสฺาย เวทนาเหตุปริฺาย ปริพนฺธกิเลสานํ โคสีลาทีหิ ภวสุทฺธิ โหตีติ เวทนาสฺสาเทน ปวตฺตสฺส ภวุปาทานสงฺขาตสฺส สีลพฺพตุปาทานสฺส เวทนาวเสน ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทินยปฺปวตฺตสฺส (ที. นิ. ๓.๓๔๐; อ. นิ. ๙.๒๙; ๑๐.๗๙; ธ. ส. ๑๒๓๗; วิภ. ๙๐๙, ๙๖๐) พฺยาปาทกายคนฺถสฺส โทสสลฺลสฺส เวทนาสฺสาทวเสเนว ปวตฺตสฺส ภวโยคภวาภวภโวฆสงฺขาตสฺส ภวราคสฺส ภวปริฺาย ปริพนฺธกกิเลสานํ เวทนาวิสยสฺส ราคสฺส โทสาคติคมนสฺส จ ปหานาย สํวตฺตตีติ เอตมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘เวทนาสุ เวทนานุปสฺสี’’ติอาทินา.
ตถา จิตฺตานุปสฺสนา วิเสสโต อนิจฺจานุปสฺสนาติ, สา จิตฺตํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ ปสฺสนฺตี ตตฺถ เยภุยฺเยน สตฺตา นิจฺจสฺิโนติ นิจฺจสฺาย วิฺาณาหารปริฺาย ปริพนฺธกิเลสานํ นิจฺจาภินิเวสปฏิปกฺขโต เอว ทิฏฺุปาทานํ ทิฏฺิโยคสีลพฺพตปรามาสกายคนฺถทิฏฺาสวทิฏฺโฆสงฺขาตาย ทิฏฺิยา นิจฺจสฺานิมิตฺตสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินยปฺปวตฺตสฺส ¶ (ธ. ส. ๑๒๓๙; วิภ. ๘๓๒, ๘๖๖, ๙๖๒) มานสลฺลสฺส สฺาปริฺาย ปฏิปกฺขกิเลสานํ สฺาย ราคสฺส ทิฏฺาภินิเวสสฺส อปฺปหีนตฺตา อุปฺปชฺชนกสฺส ภยาคติคมนสฺส จ ปหานาย สํวตฺตตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี’’ติอาทินา.
ตถา ธมฺมานุปสฺสนา วิเสสโต อนตฺตสฺาติ, สา สงฺขาเรสุ อตฺตสฺาย มโนสฺเจตนาหารปริฺาย ปฏิปกฺขกิเลสานํ สกฺกายทิฏฺิยา ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๑๘๗, ๒๐๒-๒๐๓; ๓.๒๗) ปวตฺตสฺส มิจฺฉาภินิเวสสฺส มิจฺฉาภินิเวสเหตุกาย อวิชฺชาโยคอวิชฺชาสวอวิชฺโชฆโมหสลฺลสงฺขาตาย อวิชฺชาย สงฺขารปริฺาย ปริพนฺธกิเลสานํ สงฺขาเรสุ ราคสฺส โมหาคติคมนสฺส ¶ จ ปหานาย สํวตฺตตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสี วิหรนฺโต’’ติอาทินา. เสสํ อุตฺตานเมว.
สมาโรปนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ หารวิภงฺควณฺณนา.
๑. เทสนาหารสมฺปาตวณฺณนา
เอวํ สุปริกมฺมกตาย ภูมิยา นานาวณฺณานิ มุตฺตปุปฺผานิ ปกิรนฺโต วิย สุสิกฺขิตสิปฺปาจริยวิจาริเตสุ สุรตฺตสุวณฺณาลงฺกาเรสุ นานาวิธรํสิชาลสมุชฺชลานิ วิวิธานิ มณิรตนานิ พนฺธนฺโต วิย มหาปถวึ ปริวตฺเตตฺวา ปปฺปฏโกชํ ขาทาเปนฺโต วิย โยชนิกมธุคณฺฑํ ปีเฬตฺวา สุมธุรสํ ปาเยนฺโต วิย จ อายสฺมา มหากจฺจาโน นานาสุตฺตปเทเส อุทาหรนฺโต โสฬส หาเร วิภชิตฺวา อิทานิ เต เอกสฺมึเยว สุตฺเต โยเชตฺวา ทสฺเสนฺโต หารสมฺปาตวารํ อารภิ. อารภนฺโต จ ยายํ นิทฺเทสวาเร –
‘‘โสฬส หารา ปมํ, ทิสโลจนโต ทิสา วิโลเกตฺวา;
สงฺขิปิย องฺกุเสน หิ, นเยหิ ตีหิ นิทฺทิเส สุตฺต’’นฺติ. –
คาถา วุตฺตา. ยสฺมา ตํ หารวิภงฺควาโร นปฺปโยเชติ, วิปฺปกิณฺณวิสยตฺตา, นยวิจารสฺส จ อนฺตริตตฺตา ¶ . อเนเกหิ สุตฺตปเทเสหิ หารานํ วิภาคทสฺสนเมว หิ หารวิภงฺควาโร. หารสมฺปาตวาโร ปน ตํ ปโยเชติ, เอกสฺมึเยว สุตฺตปเทเส โสฬส หาเร โยเชตฺวาว ตทนนฺตรํ นยสมุฏฺานสฺส กถิตตฺตา. ตสฺมา ‘‘โสฬส หารา ปม’’นฺติ คาถํ ปจฺจามสิตฺวา ‘‘ตสฺสา นิทฺเทโส กุหึ ทฏฺพฺโพ, หารสมฺปาเต’’ติ อาห. ตสฺสตฺโถ – ‘‘ตสฺสา คาถาย นิทฺเทโส กตฺถ ทฏฺพฺโพ’’ติ. เอเตน สุตฺเตสุ หารานํ โยชนานยทสฺสนํ หารสมฺปาตวาโรติ ทสฺเสติ. หารสมฺปาตปทสฺส อตฺโถ วุตฺโต เอว.
อรกฺขิเตน ¶ จิตฺเตนาติ จกฺขุทฺวาราทีสุ สติอารกฺขาภาเวน อคุตฺเตน จิตฺเตน. มิจฺฉาทิฏฺิหเตนาติ สสฺสตาทิมิจฺฉาภินิเวสทูสิเตน. ถินมิทฺธาภิภูเตนาติ จิตฺตสฺส กายสฺส จ อกลฺยตาลกฺขเณหิ ถินมิทฺเธหิ อชฺโฌตฺถเฏน. วสํ มารสฺส คจฺฉตีติ กิเลสมาราทีนํ ยถากามํ กรณีโย โหตีติ อยํ ตาว คาถาย ปทตฺโถ.
ปมาทนฺติ ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ อิทํ ปทํ ฉสุ ทฺวาเรสุ สติโวสคฺคลกฺขณํ ปมาทํ กเถติ. ตํ มจฺจุโน ปทนฺติ ตํ ปมชฺชนํ คุณมารณโต มจฺจุสงฺขาตสฺส มารสฺส วสวตฺตนฏฺานํ, เตน ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตน, วสํ มารสฺส คจฺฉตี’’ติ ปมปาทํ จตุตฺถปาเทน สมฺพนฺธิตฺวา ทสฺเสติ. โส วิปลฺลาโสติ ยํ อนิจฺจสฺส ขนฺธปฺจกสฺส ‘‘นิจฺจ’’นฺติ ทสฺสนํ, โส วิปลฺลาโส วิปริเยสคฺคาโห. เตเนวาห – ‘‘วิปรีตคฺคาหลกฺขโณ วิปลฺลาโส’’ติ. สพฺพํ วิปลฺลาสสามฺเน คเหตฺวา ตสฺส อธิฏฺานํ ปุจฺฉติ ‘‘กึ วิปลฺลาสยตี’’ติ. สามฺสฺส จ วิเสโส อธิฏฺานภาเวน โวหรียตีติ อาห – ‘‘สฺํ จิตฺตํ ทิฏฺิมิตี’’ติ. ตํ ‘‘วิปลฺลาสยตี’’ติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ. เตสุ สฺาวิปลฺลาโส สพฺพมุทุโก, อนิจฺจาทิกสฺส วิสยสฺส มิจฺฉาวเสน อุปฏฺิตาการคฺคหณมตฺตํ มิคโปตกานํ ติณปุริสเกสุ ปุริโสติ อุปฺปนฺนสฺา วิย. จิตฺตวิปลฺลาโส ตโต พลวตโร, อมณิอาทิเก วิสเย มณิอาทิอากาเรน อุปฏฺหนฺเต ตถา สนฺนิฏฺานํ วิย นิจฺจาทิโต สนฺนิฏฺานมตฺตํ. ทิฏฺิวิปลฺลาโส ปน สพฺพพลวตโร ยํ ยํ อารมฺมณํ ยถา ยถา อุปฏฺาติ, ตถา ตถา นํ สสฺสตาทิวเสน ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ อภินิวิสนฺโต ปวตฺตติ. ตตฺถ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาสสฺส การณํ, จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาสสฺส การณํ โหติ.
อิทานิ วิปลฺลาสานํ ปวตฺติฏฺานํ วิสยํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส กุหึ วิปลฺลาสยติ, จตูสุ อตฺตภาววตฺถูสู’’ติ อาห. ตตฺถ อตฺตภาววตฺถูสูติ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ. เต หิ อาหิโต อหํ ¶ มาโน เอตฺถาติ อตฺตา, ‘‘อตฺตา’’ติ ภวติ เอตฺถ พุทฺธิ โวหาโร จาติ อตฺตภาโว, โส เอว สุภาทีนํ วิปลฺลาสสฺส จ อธิฏฺานภาวโต วตฺถุ จาติ ‘‘อตฺตภาววตฺถู’’ติ วุจฺจติ. ‘‘รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติอาทินา เตสํ สพฺพวิปลฺลาสมูลภูตาย สกฺกายทิฏฺิยา ปวตฺติฏฺานภาเวน อตฺตภาววตฺถุตํ ทสฺเสตฺวา ปุน วิปลฺลาสานํ ปวตฺติอากาเรน สทฺธึ ¶ วิสยํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘รูปํ ปมํ วิปลฺลาสวตฺถุ อสุเภ สุภ’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ สุวิฺเยฺยํ. ปุน มูลการณวเสน วิปลฺลาเส วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเว ธมฺมา จิตฺตสฺส สํกิเลสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กิฺจาปิ อวิชฺชารหิตา ตณฺหา นตฺถิ, อวิชฺชา จ สุภสุขสฺานมฺปิ ปจฺจโย เอว, ตถาปิ ตณฺหา เอตาสํ สาติสยํ ปจฺจโยติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตณฺหานิวุตํ…เป… ทุกฺเข สุข’’นฺติ วุตฺตํ. ทิฏฺินิวุตนฺติ ทิฏฺิสีเสน อวิชฺชา วุตฺตาติ อวิชฺชานิวุตนฺติ อตฺโถ. กามฺเจตฺถ ตณฺหารหิตา ทิฏฺิ นตฺถิ, ตณฺหาปิ ทิฏฺิยา ปจฺจโย เอว. ตณฺหาปิ ‘‘นิจฺจํ อตฺตา’’ติ อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตานํ ตถาปวตฺตมิจฺฉาภินิเวสสฺส โมโห วิเสสปจฺจโยติ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺินิวุตํ…เป… อตฺตา’’ติ วุตฺตํ.
โย ทิฏฺิวิปลฺลาโสติ ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจํ, อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ ปวตฺตมฺปิ วิปลฺลาสทฺวยํ สนฺธายาห – ‘‘โส อตีตํ รูปํ…เป… อตีตํ วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสตี’’ติ. เอเตน อฏฺารสวิโธปิ ปุพฺพนฺตานุกปฺปิกวาโท ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ วิปลฺลาสานํ วเสน โหตีติ ทสฺเสติ. ตณฺหาวิปลฺลาโสติ ตณฺหามูลโก วิปลฺลาโส. ‘‘อสุเภ สุภํ, ทุกฺเข สุข’’นฺติ เอตํ วิปลฺลาสทฺวยํ สนฺธาย วทติ. อนาคตํ รูปํ อภินนฺทตีติ อนาคตํ รูปํ ทิฏฺาภินนฺทนวเสน อภินนฺทติ. อนาคตํ เวทนํ, สฺํ, สงฺขาเร, วิฺาณํ อภินนฺทตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เอเตน จตุจตฺตาลีสวิโธปิ อปรนฺตานุกปฺปิกวาโท เยภุยฺเยน ปุริมานํ ทฺวินฺนํ วิปลฺลาสานํ วเสน โหตีติ ทสฺเสติ. ทฺเว ธมฺมา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสาติ เอวํ ปรมสาวชฺชสฺส วิปลฺลาสสฺส มูลการณนฺติ วิเสสโต ทฺเว ธมฺมา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสา ตณฺหา จ อวิชฺชา จาติ เต สรูปโต ทสฺเสติ. ตาหิ วิสุชฺฌนฺตํ จิตฺตํ วิสุชฺฌตีติ ปฏิปกฺขวเสนปิ ตาสํ อุปกฺกิเลสภาวํเยว วิภาเวติ, น หิ ตณฺหาอวิชฺชาสุ ปหีนาสุ โกจิ สํกิเลสธมฺโม น ปหียตีติ. ยถา จ วิปลฺลาสานํ มูลการณํ ตณฺหาวิชฺชา, เอวํ สกลสฺสาปิ วฏฺฏสฺส มูลการณนฺติ ยถานุสนฺธินาว คาถํ นิฏฺเปตุํ ‘‘เตส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เตสนฺติ เยสํ อรกฺขิตํ จิตฺตํ มิจฺฉาทิฏฺิหตฺจ, เตสํ. ‘‘อวิชฺชานีวรณาน’’นฺติอาทินา มารสฺส วสคมเนน อนาทิมติสํสาเร สํสรณนฺติ ทสฺเสติ.
ถินมิทฺธาภิภูเตนาติ ¶ เอตฺถ ‘‘ถินํ นามา’’ติอาทินา ถินมิทฺธานํ สรูปํ ทสฺเสติ. เตหิ จิตฺตสฺส อภิภูตตา สุวิฺเยฺยาวาติ ตํ อนามสิตฺวา กิเลสมารคฺคหเณเนว ¶ ตํนิมิตฺตา อภิสงฺขารมารขนฺธมารมจฺจุมารา คหิตา เอวาติ ‘‘กิเลสมารสฺส จ สตฺตมารสฺส จา’’ติ จ-สทฺเทน วา เตสมฺปิ คหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. โส หิ นิวุโต สํสาราภิมุโขติ โส มารวสํ คโต, ตโต เอว นิวุโต กิเลเสหิ ยาว น มารพนฺธนํ ฉิชฺชติ, ตาว สํสาราภิมุโขว โหติ, น วิสงฺขาราภิมุโขติ อธิปฺปาโย. อิมานิ ภควตา ทฺเว สจฺจานิ เทสิตานิ. กถํ เทสิตานิ?
ตตฺถ ทุวิธา กถา อภิธมฺมนิสฺสิตา จ สุตฺตนฺตนิสฺสิตา จ. ตาสุ อภิธมฺมนิสฺสิตา นาม อรกฺขิเตน จิตฺเตนาติ รตฺตมฺปิ จิตฺตํ อรกฺขิตํ, ทุฏฺมฺปิ จิตฺตํ อรกฺขิตํ, มูฬฺหมฺปิ จิตฺตํ อรกฺขิตํ. ตตฺถ รตฺตํ จิตฺตํ อฏฺนฺนํ โลภสหคตจิตฺตุปฺปาทานํ วเสน เวทิตพฺพํ, ทุฏฺํ จิตฺตํ ทฺวินฺนํ ปฏิฆจิตฺตุปฺปาทานํ วเสน เวทิตพฺพํ, มูฬฺหํ จิตฺตํ ทฺวินฺนํ โมมูหจิตฺตุปฺปาทานํ วเสน เวทิตพฺพํ. ยาว อิเมสํ จิตฺตุปฺปาทานํ วเสน อินฺทฺริยานํ อคุตฺติ อโคปายนา อปาลนา อนารกฺขา สติโวสคฺโค ปมาโท จิตฺตสฺส อสํวโร, เอวํ อรกฺขิตํ จิตฺตํ โหติ. มิจฺฉาทิฏฺิหตํ นาม จิตฺตํ จตุนฺนํ ทิฏฺิสมฺปยุตฺตจิตฺตุปฺปาทานํ วเสน เวทิตพฺพํ, ถินมิทฺธาภิภูตํ นาม จิตฺตํ ปฺจนฺนํ สสงฺขาริกากุสลจิตฺตุปฺปาทานํ วเสน เวทิตพฺพํ. เอวํ สพฺเพปิ อคฺคหิตคฺคหเณน ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทา โหนฺติ. เต ‘‘กตเม ธมฺมา อกุสลา? ยสฺมึ สมเย อกุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหตี’’ติอาทินา จิตฺตุปฺปาทกณฺเฑ (ธ. ส. ๓๖๕) อกุสลจิตฺตุปฺปาทเทสนาวเสน วิตฺถารโต วตฺตพฺพา. มารสฺสาติ เอตฺถ ปฺจ มารา. เตสุ กิเลสมารสฺส จตุนฺนํ อาสวานํ จตุนฺนํ โอฆานํ จตุนฺนํ โยคานํ จตุนฺนํ คนฺถานํ จตุนฺนํ อุปาทานานํ อฏฺนฺนํ นีวรณานํ ทสนฺนํ กิเลสวตฺถูนํ วเสน อาสวโคจฺฉกาทีสุ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๔-๑๙, ๑๑๐๒) วุตฺตนเยน, ตถา ‘‘ชาติมโท โคตฺตมโท อาโรคฺยมโท’’ติอาทินา ขุทฺทกวตฺถุวิภงฺเค (วิภ. ๘๓๒) อาคตานํ สตฺตนฺนํ กิเลสานฺจ วเสน วิภาโค วตฺตพฺโพ. อยํ ตาเวตฺถ อภิธมฺมนิสฺสิตา กถา.
สุตฺตนฺตนิสฺสิตา (ม. นิ. ๑.๓๔๗; อ. นิ. ๑๑.๑๗) ปน อรกฺขิเตน จิตฺเตนาติ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา นิมิตฺตคฺคาหี โหติ อนุพฺยฺชนคฺคาหี, ยตฺวาธิกรณเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺตํ อภิชฺฌาโทมนสฺสา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ, ตสฺส ¶ สํวราย น ปฏิปชฺชติ, น รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย น สํวรํ อาปชฺชติ. โสเตน ¶ …เป… ฆาเนน… ชิวฺหาย… กาเยน… มนสา…เป… มนินฺทฺริเยน สํวรํ อาปชฺชติ (ม. นิ. ๑.๓๔๗, ๔๑๑, ๔๒๑; ๒.๔๑๙; ๓.๑๕, ๗๕). เอวํ อรกฺขิตํ จิตฺตํ โหติ. มิจฺฉาทิฏฺิหเตน จาติ มิจฺฉาทิฏฺิหตํ นาม จิตฺตํ ปุพฺพนฺตกปฺปนวเสน วา อปรนฺตกปฺปนวเสน วา ปุพฺพนฺตาปรนฺตกปฺปนวเสน วา มิจฺฉาภินิวิสนฺตสฺส อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตสฺส ‘‘สสฺสโต โลโกติ วา…เป… เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ (วิภ. ๙๓๗; ปฏิ. ม. ๑.๑๔๐) วา ยา ทิฏฺิ, ตาย หตํ อุปหตํ. ยา จ โข ‘‘อิมา จตฺตาโร สสฺสตวาทา…เป… ปฺจ ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา’’ติ พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. ๑.๓๐ อาทโย) ปฺจตฺตเย (ม. นิ. ๓.๒๑ อาทโย) จ อาคตา ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย, ตาสํ วเสน จิตฺตสฺส มิจฺฉาทิฏฺิหตภาโว กเถตพฺโพ.
ถินมิทฺธาภิภูเตนาติ ถินํ นาม จิตฺตสฺส อกมฺมฺตา. มิทฺธํ นาม เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยสฺส อกมฺมฺตา. ตถา ถินํ อนุสฺสาหสํหนนํ. มิทฺธํ อสตฺติวิฆาโต. อิติ ถิเนน มิทฺเธน จ จิตฺตํ อภิภูตํ อชฺโฌตฺถฏํ อุปทฺทุตํ สงฺโกจนปฺปตฺตํ ลยาปนฺนํ. วสํ มารสฺส คจฺฉตีติ วโส นาม อิจฺฉา โลโภ อธิปฺปาโย รุจิ อากงฺขา อาณา อาณตฺติ. มาโรติ ปฺจ มารา – ขนฺธมาโร อภิสงฺขารมาโร มจฺจุมาโร เทวปุตฺตมาโร กิเลสมาโรติ. คจฺฉตีติ เตสํ วสํ อิจฺฉํ…เป… อาณตฺตึ คจฺฉติ อุปคจฺฉติ อุเปติ วตฺตติ อนุวตฺตติ นาติกฺกมตีติ. เตน วุจฺจติ – ‘‘วสํ มารสฺส คจฺฉตี’’ติ.
ตตฺถ ยถาวุตฺตา อกุสลา ธมฺมา, ตณฺหาวิชฺชา เอว วา สมุทยสจฺจํ. โย โส ‘‘วสํ มารสฺส คจฺฉตี’’ติ วุตฺโต, โส เย ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ อุปาทาย ปฺตฺโต, เต ปฺจกฺขนฺธา ทุกฺขสจฺจํ. เอวํ ภควตา อิธ ทฺเว สจฺจานิ เทสิตานิ. เตเนวาห – ‘‘ทุกฺขํ สมุทโย จา’’ติ. เตสํ ภควา ปริฺาย จ ปหานาย จ ธมฺมํ เทเสตีติ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ‘‘ทุกฺขสฺส ปริฺาย สมุทยสฺส ปหานายา’’ติ วุตฺตํ. กถํ เทเสตีติ เจ –
‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส, สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร;
สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวา, ตฺวาน อุทยพฺพยํ;
ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ, สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ. (อุทา. ๓๒) –
คาถาย ¶ . ตสฺสตฺโถ – ยสฺมา อรกฺขิเตน จิตฺเตน วสํ มารสฺส คจฺฉติ, ตสฺมา สติสํวเรน มนจฺฉฏฺานํ ¶ อินฺทฺริยานํ รกฺขเณน รกฺขิตจิตฺโต อสฺส. สมฺมาสงฺกปฺปโคจโรติ ยสฺมา กามสงฺกปฺปาทิมิจฺฉาสงฺกปฺปโคจโร ตถา ตถา อโยนิโส วิกปฺเปตฺวา นานาวิธานิ มิจฺฉาทสฺสนานิ คณฺหาติ. ตโต เอว จ มิจฺฉาทิฏฺิหเตน จิตฺเตน วสํ มารสฺส คจฺฉติ, ตสฺมา โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรนฺโต เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทิสมฺมาสงฺกปฺปโคจโร อสฺส. สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขตฺวาติ สมฺมาสงฺกปฺปโคจรตาย วิธุตมิจฺฉาทสฺสโน กมฺมสฺสกตาลกฺขณํ ยถาภูตาณลกฺขณฺจ สมฺมาทิฏฺึ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา สีลสมาธีสุ ยุตฺตปฺปยุตฺโต. ตโต เอว จ ตฺวาน อุทยพฺพยํ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สมปฺาสาย อากาเรหิ อุปฺปาทํ นิโรธฺจ ตฺวา วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อนุกฺกเมน อริยมคฺเค คณฺหนฺโต อคฺคมคฺเคน ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขุ สพฺพา ทุคฺคติโย ชเหติ เอวํ สพฺพโส ภินฺนกิเลสตฺตา ภิกฺขุ ขีณาสโว ยถาสมฺภวํ ติวิธทุกฺขตาโยเคน ทุคฺคติสงฺขาตา สพฺพาปิ คติโย ชเหยฺย, ตาสํ ปรภาเค นิพฺพาเน ติฏฺเยฺยาติ อตฺโถ.
ยํ ตณฺหาย อวิชฺชาย จ ปหานํ, อยํ นิโรโธติ ปหานสฺส นิโรธสฺส ปจฺจยภาวโต อสงฺขตธาตุ ปหานํ นิโรโธติ จ วุตฺตา. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานีติ ปุริมคาถาย ปุริมานิ ทฺเว, ปจฺฉิมคาถาย ปจฺฉิมานิ ทฺเวติ ทฺวีหิ คาถาหิ ภาสิตานิ อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ. เตสุ สมุทเยน อสฺสาโท, ทุกฺเขน อาทีนโว, มคฺคนิโรเธหิ นิสฺสรณํ, สพฺพคติชหนํ ผลํ, รกฺขิตจิตฺตตาทิโก อุปาโย, อรกฺขิตจิตฺตตาทินิเสธนมุเขน รกฺขิตจิตฺตตาทีสุ นิโยชนํ ภควโต อาณตฺตีติ. เอวํ เทสนาหารปทตฺถา อสฺสาทาทโย นิทฺธาเรตพฺพา. เตเนวาห – ‘‘นิยุตฺโต เทสนาหารสมฺปาโต’’ติ.
เทสนาหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. วิจยหารสมฺปาตวณฺณนา
๕๓. เอวํ ¶ เทสนาหารสมฺปาตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิจยหารสมฺปาตํ ทสฺเสนฺโต ยสฺมา เทสนาหารปทตฺถวิจโย วิจยหาโร, ตสฺมา เทสนาหาเร วิปลฺลาสเหตุภาเวน นิทฺธาริตาย ตณฺหาย กุสลาทิวิภาคปวิจยมุเขน วิจยหารสมฺปาตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ตณฺหา ทุวิธา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กุสลาติ กุสลธมฺมารมฺมณา. กุสล-สทฺโท เจตฺถ พาหิติกสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๓๕๘ อาทโย) วิย อนวชฺชตฺเถ ทฏฺพฺโพ. กสฺมา ปเนตฺถ ตณฺหา กุสลปริยาเยน อุทฺธฏา? เหฏฺา เทสนาหาเร วิปลฺลาสเหตุภาเวน ตณฺหํ อุทฺธริตฺวา ตสฺสา วเสน สํกิเลสปกฺโข ¶ ทสฺสิโต. วิจิตฺตปฏิภานตาย ปน อิธาปิ ตณฺหามุเขเนว โวทานปกฺขํ ทสฺเสตุํ กุสลปริยาเยน ตณฺหา อุทฺธฏา. ตตฺถ สํสารํ คเมตีติ สํสารคามินี, สํสารนายิกาติ อตฺโถ. อปจยํ นิพฺพานํ คเมตีติ อปจยคามินี. กถํ ปน ตณฺหา อปจยคามินีติ? อาห ‘‘ปหานตณฺหา’’ติ. ตทงฺคาทิปฺปหานสฺส เหตุภูตา ตณฺหา. กถํ ปน เอกนฺตสาวชฺชาย ตณฺหาย กุสลภาโวติ? เสวิตพฺพภาวโต. ยถา ตณฺหา, เอวํ มาโนปิ ทุวิโธ กุสโลปิ อกุสโลปิ, น ตณฺหา เอวาติ ตณฺหาย นิทสฺสนภาเวน มาโน วุตฺโต.
ตตฺถ มานสฺส ยถาธิปฺเปตํ กุสลาทิภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยํ มานํ นิสฺสายา’’ติอาทิมาห. วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘‘มานมหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปี’’ติอาทิ. ยํ เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสนฺติอาทิ ‘‘กุสลา’’ติ วุตฺตตณฺหาย สรูปทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตตฺถ เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสํ นาม –
‘‘ตตฺถ กตมานิ ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตานิ โทมนสฺสานิ? รูปานํตฺเวว อนิจฺจตํ วิทิตฺวา วิปริณามวิราคนิโรธํ ‘ปุพฺเพ เจว รูปา เอตรหิ จ, สพฺเพเต รูปา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา’ติ เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ทิสฺวา อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺาเปติ ‘กุทาสฺสุ นามาหํ ตทายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามิ, ยทริยา เอตรหิ อายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหรนฺตี’ติ. อิติ อนุตฺตเรสุ วิโมกฺเขสุ ปิหํ อุปฏฺาปยโต อุปฺปชฺชติ ¶ ปิหา, ปิหาปจฺจยา โทมนสฺสํ. ยํ เอวรูปํ โทมนสฺสํ, อิทํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺส’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๓๐๗) –
เอวํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต อนุตฺตรวิโมกฺขสงฺขาตอริยผลธมฺเมสุ ปิหํ อุปฏฺาเปตฺวา ตทธิคมาย อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ อุปฏฺาเปตฺวา อุสฺสุกฺกาเปตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ‘‘อิมมฺปิ ปกฺขํ อิมมฺปิ มาสํ, อิมมฺปิ สํวจฺฉรํ, วิปสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา อริยภูมึ สมฺปาปุณิตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ อนุโสจโต อุปฺปนฺนํ โทมนสฺสํ เนกฺขมฺมวเสน วิปสฺสนาวเสน อนุสฺสติวเสน ปมชฺฌานาทิวเสน ปฏิปตฺติยา เหตุภาเวน อุปฺปชฺชนโต เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสํ นาม. อยํ ตณฺหา กุสลาติ อยํ ‘‘ปิหา’’ติ วุตฺตา ตณฺหา กุสลา. กถํ? ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, ตทารมฺมณา กุสลาติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, น สภาเวน กุสลา, อนวชฺชฏฺเน กุสลา. ตํ อุทฺทิสฺส ปวตฺติยา ตทารมฺมณา ปน ตณฺหา กุสลารมฺมณตาย กุสลาติ. อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ อนวชฺชฏฺเน กุสลา. ตสฺสาติ ปฺาวิมุตฺติยา ¶ . ยาย วเสน ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ คาถายํ ‘‘สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ วุตฺตํ.
อิติ จิรตรํ วิปสฺสนาปริวาสํ ปริวสิตฺวา ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิฺาย อธิคตาย ปฺาวิมุตฺติยา วเสน วิจยหารสมฺปาตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตสฺสา โก ปวิจโย’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ยสฺมา ปฺาวิมุตฺติ อริยมคฺคมูลิกา, ตสฺมา จตุตฺถชฺฌานปาทเก อริยมคฺคธมฺเม อุทฺทิสิตฺวา เตสํ อาคมนปฏิปทํ ทสฺเสตุํ ‘‘กตฺถ ทฏฺพฺโพ, จตุตฺเถ ฌาเน’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปารมิตายาติ อุกฺกํสคตาย จตุตฺถชฺฌานภาวนาย. เยหิ อฏฺหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ วุตฺตํ, ตานิ องฺคานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ปริสุทฺธ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวน ปริสุทฺธํ. ปริสุทฺธตฺตา เอว ปริโยทาตํ, ปภสฺสรนฺติ วุตฺตํ โหติ. สุขาทีนํ ปจฺจยฆาเตน วีตราคาทิองฺคณตฺตา อนงฺคณํ. อนงฺคณตฺตา เอว วิคตูปกฺกิเลสํ, องฺคเณน หิ จิตฺตํ อุปกฺกิลิสฺสติ, สุภาวิตตฺตา มุทุภูตํ วสิภาวปฺปตฺตนฺติ อตฺโถ. วเส วตฺตมานฺหิ จิตฺตํ ‘‘มุทู’’ติ วุจฺจติ. มุทุตฺตา เอว จ กมฺมนิยํ, กมฺมกฺขมํ กมฺมโยคฺคนฺติ อตฺโถ. มุทฺุหิ จิตฺตํ กมฺมนิยํ โหติ ¶ , เอวํ ภาวิตํ มุทฺุจ โหติ กมฺมนิยฺจ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑.๒๒). เอเตสุ ปริสุทฺธภาวาทีสุ ิตตฺตา ิตํ. ิตตฺตาเยว อาเนฺชปฺปตฺตํ, อจลํ นิริฺชนนฺติ อตฺโถ. มุทุกมฺมฺภาเวน วา อตฺตโน วเส ิตตฺตา ิตํ. สทฺธาทีหิ ปริคฺคหิตตฺตา อาเนฺชปฺปตฺตํ. สทฺธาปริคฺคหิตฺหิ จิตฺตํ อสฺสทฺธิเยน น อิฺชติ, วีริยปริคฺคหิตํ โกสชฺเชน น อิฺชติ, สติปริคฺคหิตํ ปมาเทน น อิฺชติ, สมาธิปริคฺคหิตํ อุทฺธจฺเจน น อิฺชติ, ปฺาปริคฺคหิตํ อวิชฺชาย น อิฺชติ, โอภาสคตํ กิเลสนฺธกาเรน น อิฺชติ. อิเมหิ ฉหิ ธมฺเมหิ ปริคฺคหิตํ อาเนฺชปฺปตฺตํ โหติ. เอวํ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ. อภิฺาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิฺาสจฺฉิกิริยาย.
อปโร นโย – จตุตฺถชฺฌานสมาธินา สมาหิตํ จิตฺตํ นีวรณทูรีภาเวน ปริสุทฺธํ. วิตกฺกาทิสมติกฺกเมน ปริโยทาตํ. ฌานปฏิลาภปจฺจนีกานํ ปาปกานํ อิจฺฉาวจรานํ อภาเวน อนงฺคณํ. อิจฺฉาวจรานนฺติ อิจฺฉาย อวจรานํ อิจฺฉาวเสน โอติณฺณานํ ปวตฺตานํ นานปฺปการานํ โกปอปจฺจยานนฺติ อตฺโถ. อภิชฺฌาทีนํ จิตฺตุปกฺกิเลสานํ วิคเมน วิคตูปกฺกิเลสํ. อุภยมฺปิ เจตํ อนงฺคณสุตฺตวตฺถสุตฺตานํ (ม. นิ. ๑.๕๗ อาทโย; ๗๐ อาทโย) วเสน ¶ เวทิตพฺพํ. วสิปฺปตฺติยา มุทุภูตํ. อิทฺธิปาทภาวูปคเมน กมฺมนิยํ. ภาวนาปาริปูริยา ปณีตภาวูปคเมน ิตํ อาเนฺชปฺปตฺตํ. ยถา อาเนฺชภาวปฺปตฺตํ อาเนฺชปฺปตฺตํ โหติ, เอวํ ิตนฺติ อตฺโถ. เอวมฺปิ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ จิตฺตํ อภินีหารกฺขมํ โหติ. อภิฺาสจฺฉิกรณียานํ ธมฺมานํ อภิฺาสจฺฉิกิริยาย ปาทกํ ปทฏฺานภูตํ. เตเนวาห – ‘‘โส ตตฺถ อฏฺวิธํ อธิคจฺฉติ ฉ อภิฺา ทฺเว จ วิเสเส’’ติ.
ตตฺถ โสติ อธิคตจตุตฺถชฺฌาโน โยคี. ตตฺถาติ ตสฺมึ จตุตฺถชฺฌาเน อธิฏฺานภูเต. อฏฺวิธํ อธิคจฺฉตีติ อฏฺวิธํ คุณํ อธิคจฺฉติ. โก ปน โส อฏฺวิโธ คุโณติ? อาห ‘‘ฉ อภิฺา ทฺเว จ วิเสเส’’ติ. มโนมยิทฺธิ วิปสฺสนาาณฺจ. ตํ จิตฺตนฺติ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ. ‘‘ยโต ปริสุทฺธํ, ตโต ปริโยทาต’’นฺติอาทินา ปุริมํ ปุริมํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส การณวจนนฺติ ทสฺเสติ. ตทุภยนฺติ เยสํ ราคาทิองฺคณานํ อภิชฺฌาทิอุปกฺกิเลสานฺจ อภาเวน ‘‘อนงฺคณํ วิคตูปกฺกิเลส’’นฺติ ¶ จ วุตฺตํ. ตานิ องฺคณานิ อุปกฺกิเลสา จาติ ตํ อุภยํ. ตทุภยํ ตณฺหาสภาวตฺตา ตณฺหาย อนุโลมนโต จ ตณฺหาปกฺโข. ยา จ อิฺชนาติ ยา จ จิตฺตสฺส อสมาทาเนน ผนฺทนา. อฏฺิตีติ อนวฏฺานํ. อยํ ทิฏฺิปกฺโขติ ยา อิฺชนา อฏฺิติ จ, อยํ มิจฺฉาภินิเวสเหตุตาย ทิฏฺิปกฺโข.
‘‘จตฺตาริ อินฺทฺริยานี’’ติอาทินา เวทนาโตปิ จตุตฺถชฺฌานํ วิภาเวติ. เอวํ อฏฺงฺคสมนฺนาคตํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ อุปริ อภิฺาธิคมาย อภินีหารกฺขมํ โหติ. สา จ อภินีหารกฺขมตา จุทฺทสหิ อากาเรหิ จิณฺณวสิภาวสฺเสว โหติ. โส จ วสิภาโว อฏฺสมาปตฺติลาภิโน, น รูปาวจรชฺฌานมตฺตลาภิโนติ อารุปฺปสมาปตฺติยา มนสิการวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส อุปริมํ สมาปตฺตึ สนฺตโต มนสิกโรตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อุปริมํ สมาปตฺตินฺติ อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ. สนฺตโต มนสิกโรตีติ องฺคสนฺตตายปิ อารมฺมณสนฺตตายปิ ‘‘สนฺตา’’ติ มนสิกโรติ. ยโต ยโต หิ อารุปฺปสมาปตฺตึ สนฺตโต มนสิกโรติ, ตโต ตโต รูปาวจรชฺฌานํ อวูปสนฺตํ หุตฺวา อุปฏฺาติ. เตเนวาห – ‘‘ตสฺส อุปริมํ…เป… สณฺหตี’’ติ. อุกฺกณฺา จ ปฏิฆสฺาติ ปฏิฆสฺาสงฺขาตาสุ ปฺจวิฺาณสฺาสุ อนภิรติ สณฺหติ. ‘‘โส สพฺพโส’’ติอาทินา เอกเทเสน อารุปฺปสมาปตฺตึ ทสฺเสติ. อภิฺาภินีหาโร รูปสฺาติ รูปาวจรสฺา นาเมตา ยาวเทว อภิฺตฺถาภินีหารมตฺตํ, น ปน อรูปาวจรสมาปตฺติโย วิย สนฺตาติ อธิปฺปาโย. โวกาโร นานตฺตสฺาติ ¶ นานตฺตสฺา นาเมตา นานารมฺมเณสุ โวกาโร, ตตฺถ จิตฺตสฺส อากุลปฺปวตฺตีติ อตฺโถ. สมติกฺกมตีติ เอวํ ตตฺถ อาทีนวทสฺสี หุตฺวา ตา สมติกฺกมติ. ปฏิฆสฺา จสฺส อพฺภตฺถํ คจฺฉตีติ อสฺส อากาสานฺจายตนสมาปตฺตึ อธิคจฺฉนฺตสฺส โยคิโน ทสปิ ปฏิฆสฺา วิคจฺฉนฺติ. อิมินา ปมารุปฺปสมาปตฺติมาห.
เอวํ สมาหิตสฺสาติ เอวํ อิมินา วุตฺตนเยน รูปาวจรชฺฌาเน จิตฺเตกคฺคตายปิ สมติกฺกเมน สมาหิตสฺส. สมาหิตสฺสาติ อารุปฺปสมาธินา สนฺตวุตฺตินา สมาหิตสฺส. โอภาโสติ โย ปุเร รูปาวจรชฺฌาโนภาโส. อนฺตรธายตีติ โส รูปาวจรชฺฌาโนภาโส อรูปาวจรชฺฌานสมาปชฺชนกาเล วิคจฺฉติ. ทสฺสนฺจาติ รูปาวจรชฺฌานจกฺขุนา ¶ ทสฺสนฺจ อนฺตรธายติ. โส สมาธีติ โส ยถาวุตฺโต รูปารูปสมาธิ. ฉฬงฺคสมนฺนาคโตติ อุปการกปริกฺขารสภาวภูเตหิ ฉหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต. ปจฺจเวกฺขิตพฺโพติ ปติ อเวกฺขิตพฺโพ, ปุนปฺปุนํ จินฺเตตพฺโพติ อตฺโถ. ปจฺจเวกฺขณาการํ สห วิสเยน ทสฺเสตุํ ‘‘อนภิชฺฌาสหคต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สพฺพโลเกติ สพฺพสฺมึ ปิยรูเป สาตรูเป สตฺตโลเก สงฺขารโลเก จ. เตน กามจฺฉนฺทสฺส ปหานมาห. ตถา ‘‘อพฺยาปนฺน’’นฺติอาทินา พฺยาปาทโกสชฺชสารมฺภสาเยฺยวิกฺเขปสมฺโมสานํ ปหานํ. ปุน ตานิ ฉ องฺคานิ สมถวิปสฺสนาวเสน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยฺจ อนภิชฺฌาสหคต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ สุวิฺเยฺยํ.
๕๔. เอตฺตาวตา ‘‘ปฺาวิมุตฺตี’’ติ วุตฺตสฺส อรหตฺตผลสฺส สมาธิมุเขน ปุพฺพภาคปฏิปทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อรหตฺตผลสมาธึ ทสฺเสตุํ ‘‘โส สมาธี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โส สมาธีติ โย โส สมฺมาสมาธิ. ปุพฺเพ วุตฺตสฺส อริยมคฺคสมาธิสฺส ผลภูโต สมาธิ ปฺจวิเธน เวทิตพฺโพ อิทานิ วุจฺจมาเนหิ ปฺจหิ ปจฺจเวกฺขณาเณหิ อตฺตโน ปจฺจเวกฺขิตพฺพาการสงฺขาเตน ปฺจวิเธน เวทิตพฺโพ. ‘‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข’’ติอาทีสุ อรหตฺตผลสมาธิ อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ สุขตฺตา ปจฺจุปฺปนฺนสุโข. ปุริโม ปุริโม ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส สมาธิสุขสฺส ปจฺจยตฺตา อายตึ สุขวิปาโก. กิเลเสหิ อารกตฺตา อริโย. กามามิสวฏฺฏามิสโลกามิสานํ อภาวา นิรามิโส. พุทฺธาทีหิ มหาปุริเสหิ เสวิตตฺตา อกาปุริสเสวิโต. องฺคสนฺตตาย สพฺพกิเลสทรถสนฺตตาย จ สนฺโต. อติตฺติกรฏฺเน ปณีโต. กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิยา ลทฺธตฺตา, กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาเวน วา ลทฺธตฺตา ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺโธ. ปสฺสทฺธํ ปสฺสทฺธีติ หิ อิทํ อตฺถโต เอกํ. ปฏิปฺปสฺสทฺธิกิเลเสน วา อรหตา ลทฺธตฺตาปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิลทฺโธ ¶ . เอโกทิภาเวน อธิคตตฺตา, เอโกทิภาวเมว วา อธิคตตฺตา เอโกทิภาวาธิคโต. อปฺปคุณสาสวสมาธิ วิย สสงฺขาเรน สปฺปโยเคน ปจฺจนีกธมฺเม นิคฺคยฺห กิเลเส วาเรตฺวา อนธิคตตฺตา นสสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโตติ.
ยโต ยโต ภาคโต ตฺจ สมาธึ สมาปชฺชนฺโต, ตโต วา วุฏฺหนฺโต สติเวปุลฺลปฺปตฺโต สโตว สมาปชฺชติ สโตว วุฏฺหติ, ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสน วา สโต สมาปชฺชติ สโต วุฏฺหติ. ตสฺมา ¶ ยเทตฺถ ‘‘อยํ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข เจว อายติฺจ สุขวิปาโก’’ติ เอวํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส ปจฺจตฺตเมว อปรปฺปจฺจยาณํ อุปฺปชฺชติ, อยเมโก อากาโร. เอส นโย เสเสสุปิ. เอวเมเตสํ ปฺจนฺนํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพาการานํ วเสน สมาธิ ปฺจวิเธน เวทิตพฺโพ.
ปุน ‘‘โย จ สมาธี’’ติอาทินา อรหตฺตผเล สมถวิปสฺสนาวิภาคํ ทสฺเสติ. ตตฺถ สมาธิสุขสฺส ‘‘สุข’’นฺติ อธิปฺเปตตฺตา ‘‘โย จ สมาธิ ปจฺจุปฺปนฺนสุโข, โย จ สมาธิ อายตึ สุขวิปาโก, อยํ สมโถ’’ติ วุตฺตํ. อริยนิรามิสาทิภาโว ปน ปฺานุภาเวน นิปฺผชฺชตีติ อาห – ‘‘โย จ สมาธิ อริโย…เป… อยํ วิปสฺสนา’’ติ.
เอวํ อรหตฺตผลสมาธึ วิภาเคน ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทํ สมาธิวิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘โส สมาธี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ โส สมาธีติ โย โส อรหตฺตผลสมาธิสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทายํ วุตฺโต รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานสมาธิ, โส สมาธิ. ปฺจวิเธนาติ วกฺขมาเนน ปฺจปฺปกาเรน เวทิตพฺโพ. ‘‘ปีติผรณตา’’ติอาทีสุ ปีตึ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปฺา ปีติผรณตา นาม. สุขํ ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ ตีสุ ฌาเนสุ ปฺา สุขผรณตา นาม. ปเรสํ เจโต ผรมานา อุปฺปชฺชตีติ เจโตปริยปฺา เจโตผรณตา นาม. อาโลกผรเณ อุปฺปชฺชตีติ ทิพฺพจกฺขุปฺา อาโลกผรณตา นาม. ปจฺจเวกฺขณาณํ ปจฺจเวกฺขณานิมิตฺตํ นาม. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ทฺวีสุ ฌาเนสุ ปฺา ปีติผรณตา, ตีสุ ฌาเนสุ ปฺา สุขผรณตา, ปรจิตฺเต าณํ เจโตผรณตา, ทิพฺพจกฺขุ อาโลกผรณตา, ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺิตสฺส ปจฺจเวกฺขณาณํ ปจฺจเวกฺขณนิมิตฺต’’นฺติ (วิภ. ๘๐๔).
อิธ สมถวิปสฺสนาวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย จ ปีติผรโณ’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ปฺาสีเสน ¶ เทสนา กตาติ ปฺาวเสน สํวณฺณนา กตา. ปฺา ปีติผรณตาติอาทีสุ สมาธิสหคตา เอวาติ ตตฺถ สมาธิวเสน สมโถ อุทฺธโฏ. ตสฺมา ปีติสุขเจโตผรณตา วิเสสโต สมาธิวิปฺผารวเสน อิชฺฌนฺตีติ ตา ‘‘สมโถ’’ติ วุตฺตา. อิตรานิ าณวิปฺผารวเสนาติ ตานิ ‘‘วิปสฺสนา’’ติ วุตฺตานิ.
๕๕. อิทานิ ¶ ตํ สมาธึ อารมฺมณวเสน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทส กสิณายตนานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กสิณชฺฌานสงฺขาตานิ กสิณานิ จ ตานิ โยคิโน สุขวิเสสานํ อธิฏฺานภาวโต, มนายตนธมฺมายตนภาวโต จ อายตนานิ จาติ กสิณายตนานิ. ปถวีกสิณนฺติ กตปริกมฺมํ ปถวีมณฺฑลมฺปิ, ตตฺถ ปวตฺตํ อุคฺคหปฏิภาคนิมิตฺตมฺปิ, ตสฺมึ นิมิตฺเต อุปฺปนฺนชฺฌานมฺปิ วุจฺจติ. เตสุ ฌานํ อิธาธิปฺเปตํ. อากาสกสิณนฺติ กสิณุคฺฆาฏิมากาเส ปวตฺตปมารุปฺปชฺฌานํ. วิฺาณกสิณนฺติ ปมารุปฺปวิฺาณารมฺมณํ ทุติยารุปฺปชฺฌานํ. ปถวีกสิณาทิเก สุทฺธสมถภาวนาวเสน ปวตฺติเต สนฺธาย ‘‘อิมานิ อฏฺ กสิณานิ สมโถ’’ติ วุตฺตํ. เสสกสิณทฺวยํ วิปสฺสนาธิฏฺานภาเวน ปวตฺตํ ‘‘วิปสฺสนา’’ติ วุตฺตํ.
เอวนฺติ อิมินา นเยน. สพฺโพ อริยมคฺโคติ สมฺมาทิฏฺิอาทิภาเวน อภินฺโนปิ อริยมคฺโค สติปฏฺานาทิปุพฺพภาคปฏิปทาเภเทน อเนกเภทภินฺโน นิรวเสโส อริยมคฺโค. เยน เยน อากาเรนาติ อนภิชฺฌาทีสุ, ปจฺจุปฺปนฺนสุขตาทีสุ จ อากาเรสุ เยน เยน อากาเรน วุตฺโต. เตน เตนาติ เตสุ เตสุ อากาเรสุ เย เย สมถวเสน, เย จ เย จ วิปสฺสนาวเสน โยเชตุํ สมฺภวนฺติ, เตน เตน อากาเรน สมถวิปสฺสนาหิ อริยมคฺโค วิจินิตฺวา โยเชตพฺโพ. เตติ สมถาธิฏฺานวิปสฺสนาธมฺมา. ตีหิ ธมฺเมหิ สงฺคหิตาติ ตีหิ อนุปสฺสนาธมฺเมหิ สงฺคหิตา, คณนํ คตาติ อตฺโถ. กตเมหิ ตีหีติ? อาห ‘‘อนิจฺจตาย ทุกฺขตาย อนตฺตตายา’’ติ. อนิจฺจตาย สหจรณโต วิปสฺสนา ‘‘อนิจฺจตา’’ติ วุตฺตา. เอส นโย เสเสสุปิ.
โส สมถวิปสฺสนํ ภาวยมาโน ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ภาวยตีติ โส อริยมคฺคาธิคมาย ยุตฺตปฺปยุตฺโต โยคี กาเลน สมถํ สมาปชฺชนวเสน กาเลน วิปสฺสนํ สมฺมสนวเสน วฑฺฒยมาโน อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขาทิสงฺขาตา ติสฺโส อนุปสฺสนา พฺรูเหติ. ตโย ขนฺเธ ภาวยตีติ ติสฺโส อนุปสฺสนา อุปรูปริวิเสสํ ปาเปนฺโต สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ ปฺากฺขนฺโธติ ¶ เอเต ตโย ขนฺเธ วฑฺเฒติ. ยสฺมา ปน ตีหิ ขนฺเธหิ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สงฺคหิโต, ตสฺมา ‘‘ตโย ขนฺเธ ภาวยนฺโต อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยตี’’ติ วุตฺตํ.
อิทานิ ¶ เยสํ ปุคฺคลานํ ยตฺถ สิกฺขนฺตานํ วิเสสโต นิยฺยานมุขานิ เยสฺจ กิเลสานํ ปฏิปกฺขภูตานิ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ, เตหิ สทฺธึ ตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ราคจริโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อนิมิตฺเตน วิโมกฺขมุเขนาติ อนิจฺจานุปสฺสนาย. สา หิ นิจฺจนิมิตฺตาทิสมุคฺฆาฏเนน อนิมิตฺโต, ราคาทีนํ สมุจฺเฉทวิมุตฺติยา วิโมกฺโขติ ลทฺธนามสฺส อริยมคฺคสฺส มุขภาวโต ทฺวารภาวโต ‘‘อนิมิตฺตวิโมกฺขมุข’’นฺติ วุจฺจติ. อธิจิตฺตสิกฺขายาติ สมาธิสฺมึ. สุขเวทนียํ ผสฺสํ อนุปคจฺฉนฺโตติ สุขเวทนาย หิตํ สุขเวทนาการณโต ผสฺสํ ตณฺหาย อนุปคจฺฉนฺโต. สุขํ เวทนํ ปริชานนฺโตติ ‘‘อยํ สุขา เวทนา วิปริณามาทินา ทุกฺขา’’ติ ปริชานนฺโต, สวิสยํ ราคํ สมติกฺกนฺโต. ‘‘ราคมลํ ปวาเหนฺโต’’ติอาทินา เตหิ ปริยาเยหิ ราคสฺเสว ปหานมาห. ‘‘โทสจริโต ปุคฺคโล’’ติอาทีสุปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปฺาธิกสฺส สนฺตติสมูหกิจฺจารมฺมณาทิฆนวินิพฺโภเคน สงฺขาเรสุ อตฺตสฺุตา ปากฏา โหตีติ วิเสสโต อนตฺตานุปสฺสนา ปฺาปธานาติ อาห – ‘‘สฺุตวิโมกฺขมุขํ ปฺากฺขนฺโธ’’ติ. ตถา สงฺขารานํ สรสปภงฺคุตาย อิตฺตรขณตฺตา อุปฺปนฺนานํ ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนํ สมฺมา สมาหิตสฺเสว ปากฏํ โหตีติ วิเสสโต อนิจฺจานุปสฺสนา สมาธิปฺปธานาติ อาห – ‘‘อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขํ สมาธิกฺขนฺโธ’’ติ. ตถา สีเลสุ ปริปูรการิโน ขนฺติพหุลสฺส อุปฺปนฺนํ ทุกฺขํ อรติฺจ อภิภุยฺย วิหรโต สงฺขารานํ ทุกฺขตา วิภูตา โหตีติ ทุกฺขานุปสฺสนา สีลปฺปธานาติ อาห – ‘‘อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขํ สีลกฺขนฺโธ’’ติ. อิติ ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ ติณฺณํ ขนฺธานํ สงฺคหิตตฺตา วุตฺตํ – ‘‘โส ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ภาวยนฺโต ตโย ขนฺเธ ภาวยตี’’ติ. ยสฺมา จ ตีหิ จ ขนฺเธหิ อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส สงฺคหิตตฺตา ตโย ขนฺเธ ภาวยนฺโต ‘‘อริยํ อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาวยตี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา เตหิ ตสฺส สงฺคหํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยา จ สมฺมาวาจา’’ติอาทิมาห.
ปุน ติณฺณํ ขนฺธานํ สมถวิปสฺสนาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สีลกฺขนฺโธ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สีลกฺขนฺธสฺส ขนฺติปธานตฺตา, สมาธิสฺส พหูปการตฺตา จ สมถปกฺขภชนํ ทฏฺพฺพํ. ภวงฺคานีติ อุปปตฺติภวสฺส องฺคานิ. ทฺเว ปทานีติ ทฺเว ปาทา. เยภุยฺเยน หิ ปฺจทส จรณธมฺมา ¶ สีลสมาธิสงฺคหิตาติ. ภาวิตกาโยติ ¶ อาภิสมาจาริกสีลสฺส ปาริปูริยา ภาวิตกาโย. อาทิพฺรหฺมจริยกสีลสฺส ปาริปูริยา ภาวิตสีโล. อถ วา ภาวิตกาโยติ อินฺทฺริยสํวเรน ภาวิตปฺจทฺวารกาโย. ภาวิตสีโลติ อวสิฏฺสีลวเสน ภาวิตสีโล. สมฺมา กายภาวนาย สติ อจฺจนฺตํ กายทุจฺจริตปฺปหานํ อนวชฺชฺจ อุฏฺานํ สมฺปชฺชติ. ตถา อนุตฺตเร สีเล สิชฺฌมาเน อนวเสสโต มิจฺฉาวาจาย มิจฺฉาชีวสฺส จ ปหานํ สมฺปชฺชติ. จิตฺตปฺาสุ จ ภาวิตาสุ สมฺมาสติสมฺมาสมาธิสมฺมาทิฏฺิสมฺมาสงฺกปฺปา ภาวนาปาริปูรึ คตา เอว โหนฺติ ตํสภาวตฺตา ตทุภยการณตฺตา จาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘กาเย ภาวิยมาเน’’ติอาทินา.
ปฺจวิธํ อธิคมํ คจฺฉตีติ อริยมคฺคาธิคมเมว อวตฺถาวิเสสวเสน ปฺจธา วิภชิตฺวา ทสฺเสติ. อริยมคฺโค หิ ขิปฺปํ สกึ เอกจิตฺตกฺขเณเนว จตูสุ สจฺเจสุ อตฺตนา อธิคนฺตพฺพํ อธิคจฺฉตีติ น ตสฺส โลกิยสมาปตฺติยา วิย วสิภาวนากิจฺจํ อตฺถีติ ขิปฺปาธิคโม จ โหติ. ปชหิตพฺพานํ อจฺจนฺตวิมุตฺติวเสน ปชหนโต วิมุตฺตาธิคโม จ. โลกิเยหิ มหนฺตานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ อธิคมนภาวโต มหาธิคโม จ. เตสํเยว วิปุลผลานํ อธิคมนโต วิปุลาธิคโม จ. อตฺตนา กตฺตพฺพสฺส กสฺสจิ อนวเสสโต อนวเสสาธิคโม จ โหตีติ. เก ปเนเต อธิคมา? เกจิ สมถานุภาเวน, เกจิ วิปสฺสนานุภาเวนาติ อิมํ วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ สมเถนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
๕๖. อิติ มหาเถโร ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ คาถาย วเสน อรหตฺตผลวิมุตฺติมุเขน วิจยหารสมฺปาตํ นิทฺทิสนฺโต เทสนากุสลตาย อเนเกหิ สุตฺตปฺปเทเสหิ ตสฺสา ปุพฺพภาคปฏิปทาย ภาวนาวิเสสานํ ภาวนานิสํสานฺจ วิภชนวเสน นานปฺปการโต วิจยหารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทสนฺนํ ตถาคตพลานมฺปิ วเสน ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ โย เทสยตี’’ติอาทิมาห. โอวาเทน สาวเก น วิสํวาทยตีติ อตฺตโน อนุสิฏฺิยา ธมฺมสฺส สวนโต ‘‘สาวกา’’ติ ลทฺธนาเม เวเนยฺเย น วิปฺปลมฺเภติ น วฺเจติ, วิสํวาทนเหตูนํ ปาปธมฺมานํ อริยมคฺเคน โพธิมูเล เอว สุปฺปหีนตฺตา. ติวิธนฺติ ติปฺปการํ, ตีหิ อากาเรหีติ อตฺโถ. อิทํ กโรถาติ อิมํ สรณคมนํ สีลาทิฺจ อุปสมฺปชฺช ¶ วิหรถ. อิมินา อุปาเยน กโรถาติ อเนนปิ วิธินา สรณานิ โสเธนฺตา สีลาทีนิ ปริปูเรนฺตา สมฺปาเทถ. อิทํ โว กุรุมานานนฺติ อิทํ สรณคมนํ สีลาทิฺจ ตุมฺหากํ อนุติฏฺนฺตานํ ทิฏฺธมฺมสมฺปรายนิพฺพานานํ วเสน หิตาย สุขาย จ ภวิสฺสติ, ตานิ สมฺปาเทถาติ อตฺโถ.
เอวํ ¶ โอวทนาการํ ทสฺเสตฺวา ยํ วุตฺตํ – ‘‘โอวาเทน สาวเก น วิสํวาทยตี’’ติ, ตํ ตถาคตพเลหิ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โส ตถา โอวทิโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตถาติ เตน ปกาเรน ‘‘อิทํ กโรถ, อิมินา อุปาเยน กโรถา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน. โอวทิโตติ ธมฺมเทสนาย สาสิโต. อนุสิฏฺโติ ตสฺเสว เววจนํ. ตถา กโรนฺโตติ ยถานุสิฏฺํ ตถา กโรนฺโต. ตํ ภูมินฺติ ยสฺสา ภูมิยา อธิคมตฺถาย โอวทิโต, ตํ ทสฺสนภูมิฺจ ภาวนาภูมิฺจ. เนตํ านํ วิชฺชตีติ เอตํ การณํ น วิชฺชติ. การณฺหิ ติฏฺติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ ‘‘าน’’นฺติ วุจฺจติ. ทุติยวาเร ภูมินฺติ สีลกฺขนฺเธน ปตฺตพฺพํ สมฺปตฺติภวสงฺขาตํ ภูมึ.
อิทานิ ยสฺมา ภควโต จตุเวสารชฺชานิปิ อวิปรีตสภาวตาย ปมผลาณสฺส วิสยวิเสโส โหติ, ตสฺมา ตานิปิ ตสฺส วิสยภาเวน ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต สโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต สโตติ อหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ, มยา สพฺเพ ธมฺมา อภิสมฺพุทฺธาติ ปฏิชานเนน สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เต สโต. อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธาติ เนตํ านํ วิชฺชตีติ ‘‘อิเม นาม ตยา ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธา’’ติ โกจิ สหธมฺเมน สเหตุนา สการเณน วจเนน, สุนกฺขตฺโต (ที. นิ. ๓.๑ อาทโย; ม. นิ. ๑.๑๔๖ อาทโย) วิย วิปฺปลปนฺตา ปน อปฺปมาณํ. ตสฺมา สหธมฺเมน ปฏิโจเทสฺสตีติ เอตํ การณํ น วิชฺชติ. เอส นโย เสสปเทสุปิ. ยสฺส เต อตฺถาย ธมฺโม เทสิโตติ ราคาทีสุ ยสฺส ยสฺส ปหานตฺถาย อสุภภาวนาทิธมฺโม กถิโต. ตกฺกรสฺสาติ ตถา ปฏิปนฺนสฺส. วิเสสาธิคมนฺติ อภิฺาปฏิสมฺภิทาทิวิเสสาธิคมํ.
อนฺตรายิกาติ อนฺตรายกรณํ อนฺตราโย, โส สีลํ เอเตสนฺติ อนฺตรายิกา. อนฺตราเย นิยุตฺตา, อนฺตรายํ วา ผลํ อรหนฺติ, อนฺตรายปฺปโยชนาติ ¶ วา อนฺตรายิกา. เต ปน กมฺมกิเลสาทิเภเทน ปฺจวิธา. อนิยฺยานิกาติ อริยมคฺควชฺชา สพฺเพ ธมฺมา.
ทิฏฺิสมฺปนฺโนติ มคฺคทิฏฺิยา สมฺปนฺโน โสตาปนฺโน อริยสาวโก. สุหตนฺติ อติวธิตํ. อิทมฺปิ เอกเทสกถนเมว. มตกเปตาทิทานมฺปิ โส น กโรติ เอว. ปุถุชฺชโนติ ปุถูนํ กิเลสาภิสงฺขาราทีนํ ชนนาทีหิ การเณหิ ปุถุชฺชโน. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ปุถูนํ ¶ ชนนาทีหิ, การเณหิ ปุถุชฺชโน;
ปุถุชฺชนนฺโตคธตฺตา, ปุถุวายํ ชโน อิตี’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๕๑; ธ. ส. อฏฺ. ๑๐๐๗; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๑.๑๓๐);
‘‘มาตร’’นฺติอาทีสุ ชนิกา มาตา. ชนโก จ ปิตา. มนุสฺสภูโต ขีณาสโว อรหาติ อธิปฺเปโต. กึ ปน อริยสาวโก อฺเ ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ? เอตมฺปิ อฏฺานํ. สเจปิ ภวนฺตรคตํ อริยสาวกํ อตฺตโน อริยสาวกภาวํ อชานนฺตมฺปิ โกจิ เอวํ วเทยฺย ‘‘อิทํ กุนฺถกิปิลฺลิกํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา สกลจกฺกวาฬคพฺเภ จกฺกวตฺติรชฺชํ ปฏิปชฺชาหี’’ติ, เนว โส นํ ชีวิตา โวโรเปยฺย. อถาปิ เอวํ วเทยฺยุํ – ‘‘สเจ อิมํ น ฆาเตสฺสสิ, สีสํ เต ฉินฺทิสฺสามา’’ติ, สีสเมวสฺส ฉินฺเทยฺยุํ, เนว โส ตํ ฆาเตยฺย. ปุถุชฺชนภาวสฺส ปน มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถํ อริยภาวสฺส จ พลทีปนตฺถํ เอวํ วุตฺตํ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – สาวชฺโช วต ปุถุชฺชนภาโว. ยตฺร หิ นาม มาตุฆากาทีนิปิ อานนฺตริยานิ กริสฺสติ, มหาพโลว จ อริยภาโว, โย เอตานิ กมฺมานิ น กโรตีติ.
สงฺฆํ ภินฺเทยฺยาติ สมานสํวาสกํ สมานสีมายํ ิตํ ปฺจหิ การเณหิ สงฺฆํ ภินฺเทยฺย. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘ปฺจหุปาลิ, อากาเรหิ สงฺโฆ ภิชฺชติ กมฺเมน อุทฺเทเสน โวหรนฺโต อนุสฺสาวเนน สลากคฺคาเหนา’’ติ (ปริ. ๔๕๘).
ตตฺถ กมฺเมนาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ อฺตรกมฺเมน. อุทฺเทเสนาติ ปฺจสุ ปาติโมกฺขุทฺเทเสสุ อฺตเรน อุทฺเทเสน. โวหรนฺโตติ ¶ กถยนฺโต, ตาหิ ตาหิ อุปปตฺตีหิ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ อฏฺารสเภทกรวตฺถูนิ ทีปยนฺโต. อนุสฺสาวเนนาติ ‘‘นนุ ตุมฺเห ชานาถ มยฺหํ อุจฺจกุลา ปพฺพชิตภาวํ พหุสฺสุตภาวฺจ, มาทิโส นาม อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ คาเหยฺยาติ กึ ตุมฺหากํ จิตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตุํ ยุตฺตํ, กิมหํ อปายโต น ภายามี’’ติอาทินา นเยน กณฺณมูเล วจีเภทํ กตฺวา อนุสฺสาวเนน. สลากคฺคาเหนาติ เอวํ อนุสฺสาเวตฺวา เตสํ จิตฺตํ อุปตฺถมฺเภตฺวา อนิวตฺติธมฺมํ กตฺวา ‘‘คณฺหถ อิมํ สลาก’’นฺติ สลากคฺคาเหน.
เอตฺถ จ กมฺมเมว อุทฺเทโส วา ปมาณํ, โวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหาปนํ ปน ปุพฺพภาโค ¶ . อฏฺารสวตฺถุทีปนวเสน หิ โวหรนฺเตน ตตฺถ รุจิชนนตฺถํ อนุสฺสาเวตฺวา สลากาย คาหิตายปิ อภินฺโน เอว โหติ สงฺโฆ. ยทา ปน เอวํ จตฺตาโร วา อติเรกา วา สลากํ คาเหตฺวา อาเวณิกํ กมฺมํ วา อุทฺเทสํ วา กโรนฺติ, ตทา สงฺโฆ ภินฺโน นาม โหติ. เอวํ ทิฏฺิสมฺปนฺโน ปุคฺคโล สงฺฆํ ภินฺเทยฺย สงฺฆราชึ วา ชเนยฺยาติ เนตํ านํ วิชฺชตีติ.
ทุฏฺจิตฺโตติ วธกจิตฺเตน ปทุฏฺจิตฺโต. โลหิตํ อุปฺปาเทยฺยาติ ชีวมานกสรีเร ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ อุปฺปาเทยฺย. เอตฺตาวตา หิ มาตุฆาตาทีนิ ปฺจานนฺตริยกมฺมานิ ทสฺสิตานิ โหนฺติ. ยานิ ปุถุชฺชโน กโรติ, น อริยสาวโก. ทุฏฺจิตฺโตติ วินาสจิตฺเตน ปทุฏฺจิตฺโต. ถูปนฺติ เจติยํ. ภินฺเทยฺยาติ นาเสยฺย.
อฺํ สตฺถารนฺติ ‘‘อยํ เม สตฺถา สตฺถุ กิจฺจํ กาตุํ สมตฺโถ’’ติ ภวนฺตเรปิ อฺํ ติตฺถกรํ. อปทิเสยฺยาติ ‘‘อยํ เม สตฺถา’’ติ เอวํ คณฺเหยฺยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ. อิโต พหิทฺธา อฺํ ทกฺขิเณยฺยํ ปริเยเสยฺยาติ สาสนโต พหิทฺธา อฺํ พาหิรกํ สมณํ วา พฺราหฺมณํ วา ‘‘อยํ ทกฺขิณารโห, อิมสฺมึ กตา การา มหปฺผลา ภวิสฺสนฺตี’’ติ อธิปฺปาเยน ตสฺมึ ปฏิปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ. กุตูหลมงฺคเลน สุทฺธึ ปจฺเจยฺยาติ ‘‘อิมินา อิทํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ ปวตฺตตฺตา กุตูหลสงฺขาเตน ทิฏฺสุตมุตมงฺคเลน อตฺตโน สุทฺธึ โวทานํ สทฺทเหยฺย.
๕๗. อิตฺถี ราชา จกฺกวตฺตี สิยาติ เนตํ านํ วิชฺชตีติ ยสฺมา อิตฺถิยา โกโสหิตวตฺถคุยฺหาทีนํ อภาเวน ลกฺขณานิ น ปริปูรนฺติ, อิตฺถิรตนาภาเวน ¶ จ สตฺตรตนสมงฺคิตา น สมฺปชฺชติ. สพฺพมนุสฺสานมฺปิ จ น อธิโก อตฺตภาโว โหติ, ตสฺมา ‘‘อิตฺถี…เป… วิชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. ยสฺมา สกฺกตฺตาทีนิ ตีณิ านานิ อุตฺตมานิ, อิตฺถิลิงฺคฺจ หีนํ, ตสฺมา ตสฺสา สกฺกตฺตาทีนิปิ ปฏิสิทฺธานีติ. นนุ จ ยถา อิตฺถิลิงฺคํ, เอวํ ปุริสลิงฺคมฺปิ พฺรหฺมโลเก นตฺถิ, ตสฺมา ปุริโส มหาพฺรหฺมา สิยาติ น วตฺตพฺพนฺติ? โน น วตฺตพฺพํ. กสฺมา? อิธ ปุริสสฺส ตตฺถ นิพฺพตฺตนโต. อิตฺถิโย หิ อิธ ฌานํ ภาเวตฺวา กาลํ กตฺวา พฺรหฺมปาริสชฺชานํ สหพฺยตํ อุปปชฺชนฺติ, น มหาพฺรหฺมานํ. ปุริโส ปน กตฺถจิ น อุปฺปชฺชตีติ น วตฺตพฺโพ. สมาเนปิ ตตฺถ อุภยลิงฺคาภาเว ปุริสสณฺานาว ตตฺถ พฺรหฺมาโน, น อิตฺถิสณฺานา, ตสฺมา สุวุตฺตเมตํ. อิตฺถี ตถาคโตติ เอตฺถ ติฏฺตุ ตาว สพฺพฺุคุเณ นิพฺพตฺเตตฺวา โลกานํ ตารณสมตฺโถ พุทฺธภาโว, ปณิธานมตฺตมฺปิ อิตฺถิยา น สมฺปชฺชติ.
‘‘มนุสฺสตฺตํ ¶ ลิงฺคสมฺปตฺติ, เหตุ สตฺถารทสฺสนํ;
ปพฺพชฺชา คุณสมฺปตฺติ, อธิกาโร จ ฉนฺทตา;
อฏฺธมฺมสโมธานา, อภินีหาโร สมิชฺฌตี’’ติ. (พุ. วํ. ๒.๕๙) –
อิมานิ หิ ปณิธานสมฺปตฺติการณานิ. อิติ ปณิธานมตฺตมฺปิ สมฺปาเทตุํ อสมตฺถาย อิตฺถิยา กุโต พุทฺธภาโวติ ‘‘อิตฺถี ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ สิยาติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. สพฺพาการปริปูโร ปฺุุสฺสโย สพฺพาการปริปูรเมว อตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตตีติ ปุริโสว อรหํ โหติ สมฺมาสมฺพุทฺโธ.
เอกิสฺสา โลกธาตุยาติ ทสสหสฺสิโลกธาตุยา, ยา ชาติเขตฺตนฺติ วุจฺจติ. สา หิ ตถาคตสฺส คพฺโภกฺกนฺติกาลาทีสุ กมฺปติ. อาณาเขตฺตํ ปน โกฏิสตสหสฺสจกฺกวาฬํ. ยา เอกโต สํวฏฺฏติ จ วิวฏฺฏติ จ, ยตฺถ จ อาฏานาฏิยปริตฺตาทีนํ (ที. นิ. ๓.๒๗๗ อาทโย) อาณา ปวตฺตติ. วิสยเขตฺตสฺส ปริมาณํ นตฺถิ. พุทฺธานฺหิ ‘‘ยาวตกํ าณํ ตาวตกํ เนยฺยํ, ยาวตกํ เนยฺยํ ตาวตกํ าณํ, เนยฺยปริยนฺติกํ าณํ, าณปริยนฺติกํ เนยฺย’’นฺติ (มหานิ. ๖๙; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕) วจนโต อวิสโย นาม นตฺถิ. อิติ อิเมสุ ตีสุ เขตฺเตสุ ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺเห เตปิฏเก พุทฺธวจเน ‘‘เปตฺวา อิมํ จกฺกวาฬํ อฺสฺมึ จกฺกวาเฬ พุทฺธา อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ สุตฺตํ นตฺถิ, น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถิ.
อปุพฺพํ ¶ อจริมนฺติ อปุเร อปจฺฉา เอกโต น อุปฺปชฺชนฺติ, ปุเร วา ปจฺฉา วา อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ คพฺโภกฺกนฺติโต ปุพฺเพ ปุเรติ เวทิตพฺพํ. ตโต ปฏฺาย หิ ทสสหสฺสิจกฺกวาฬกมฺปเนน เขตฺตปริคฺคโห กโต นาม โหติ, อฺสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นตฺถิ. ธาตุปรินิพฺพานโต ปรํ ปน ปจฺฉา, ตโต เหฏฺาปิ อฺสฺส พุทฺธสฺส อุปฺปตฺติ นตฺถิ, อุทฺธํ น วาริตา.
กสฺมา ปน อปุพฺพํ อจริมํ น อุปฺปชฺชนฺตีติ? อนจฺฉริยตฺตา. อจฺฉริยมนุสฺสา หิ พุทฺธา ภควนฺโต. ยถาห – ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว, โลเก อุปฺปชฺชมาโน อุปฺปชฺชติ อจฺฉริยมนุสฺโส’’ติอาทิ (อ. นิ. ๑.๑๗๑). ยทิ จ อเนเก พุทฺธา เอกโต อุปฺปชฺเชยฺยุํ, อนจฺฉริยา ภเวยฺยุํ. เทสนาย จ วิเสสาภาวโต. ยฺหิ สติปฏฺานาทิเภทํ ธมฺมํ เอโก ¶ เทเสติ, อฺเนปิ โส เอว เทเสตพฺโพ สิยา, วิวาทภาวโต จ. พหูสุ หิ พุทฺเธสุ เอกโต อุปฺปนฺเนสุ พหูนํ อาจริยานํ อนฺเตวาสิกา วิย ‘‘อมฺหากํ พุทฺโธ ปาสาทิโก’’ติอาทินา เตสํ สาวกา วิวเทยฺยุํ. กึ วา เอเตน การณคเวสเนน, ธมฺมตาเวสา ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว ตถาคตา เอกโต น อุปฺปชฺชนฺตีติ (มิ. ป. ๕.๑.๑).
ยถา นิมฺพพีชโกสาตกิพีชาทีนิ มธุรํ ผลํ น นิพฺพตฺเตนฺติ, อสาตํ อมธุรเมว ผลํ นิพฺพตฺเตนฺติ, เอวํ กายทุจฺจริตาทีนิ มธุรวิปากํ น นิพฺพตฺเตนฺติ อมธุรเมว นิพฺพตฺเตนฺติ. ยถา จ อุจฺฉุพีชสาลิพีชาทีนิ มธุรํ สาทุรสเมว ผลํ นิพฺพตฺเตนฺติ น อสาตํ กฏุกํ. เอวํ กายสุจริตาทีนิ มธุรเมว วิปากํ นิพฺพตฺเตนฺติ น อมธุรํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘ยาทิสํ วปเต พีชํ, ตาทิสํ หรเต ผลํ;
กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปก’’นฺติ. (สํ. นิ. ๑.๒๕๖; เนตฺติ. ๑๒๒);
ตสฺมา ‘‘ติณฺณํ ทุจฺจริตาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
อฺตโร สมโณ วา พฺราหฺมโณ วาติ โย โกจิ ปพฺพชฺชามตฺเตน สมโณ วา ชาติมตฺเตน พฺราหฺมโณ วา. ปาปิจฺโฉ สมฺภาวนาธิปฺปาเยน วิมฺหาปนโต กุหโก. ปจฺจยสนฺนิสฺสิตาย ปยุตฺตวาจาย วเสน ลปโก. ปจฺจยนิพฺพตฺตกนิมิตฺตาวจรโต เนมิตฺตโก. กุหนลปนเนมิตฺตกตฺตํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวาติ กุหนาทิภาวเมว ปุรกฺขตฺวา สนฺตินฺทฺริโย ¶ สนฺตมานโส วิย จรนฺโต. ปฺจ นีวรเณติ กามจฺฉนฺทาทิเก ปฺจ นีวรเณ. อปฺปหาย อสมุจฺฉินฺทิตฺวา, เจตโส อุปกฺกิเลเสติ นีวรเณ. นีวรณา หิ จิตฺตํ อุปกฺกิเลเสนฺติ กิลิฏฺํ กโรนฺติ วิพาเธนฺติ อุปตาเปนฺติ จ. ตสฺมา ‘‘เจตโส อุปกฺกิเลสา’’ติ วุจฺจนฺติ. ปฺาย ทุพฺพลีกรเณติ นีวรเณ. นีวรณา หิ อุปฺปชฺชมานา อนุปฺปนฺนาย ปฺาย อุปฺปชฺชิตุํ น เทนฺติ. ตสฺมา ‘‘ปฺาย ทุพฺพลีกรณา’’ติ วุจฺจนฺติ. อนุปฏฺิตสฺสตีติ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ น อุปฏฺิตสฺสติ. อภาวยิตฺวาติ อวฑฺฒยิตฺวา. อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ อรหตฺตปทฏฺานํ สพฺพฺุตฺาณํ.
ปจฺฉิมวาเร อฺตโร สมโณ วา พฺราหฺมโณ วาติ สพฺพฺุโพธิสตฺตํ สนฺธาย วทติ. ตตฺถ สพฺพโทสาปคโตติ สพฺเพหิ ปารมิตาปฏิปกฺขภูเตหิ โทเสหิ อปคโต. เอเตน ปริปูริตปารมิภาวํ ¶ ทสฺเสติ. สติปฏฺานานิ วิปสฺสนา, โพชฺฌงฺโค มคฺโค, อนุตฺตรา สมฺมาสมฺโพธิ อรหตฺตํ. สติปฏฺานานิ วา วิปสฺสนา, โพชฺฌงฺคา มิสฺสกา, สมฺมาสมฺโพธิ อรหตฺตเมว. เสสํ อนนฺตรวาเร วุตฺตปฏิปกฺขโต เวทิตพฺพํ. ยํ เอตฺถ าณนฺติ ยํ เอตสฺมึ ยถาวุตฺเต าเน จ านํ, อฏฺาเน จ อฏฺานนฺติ ปวตฺตํ าณํ. เหตุโสติ ตสฺส านสฺส อฏฺานสฺส จ เหตุโต. านโสติ ตงฺขเณ เอว อาวชฺชนสมนนฺตรํ. อโนธิโสติ โอธิอภาเวน, กิฺจิ อนวเสเสตฺวาติ อตฺโถ.
อิติ านาฏฺานคตาติอาทีสุ เอวํ านาฏฺานภาวํ คตา. สพฺเพติ ขยวยวิรชฺชนนิรุชฺฌนสภาวา สงฺขตธมฺมา, เต เอว จ สตฺตปฺตฺติยา อุปาทานภูตา เกจิ สคฺคูปคา เย ธมฺมจาริโน, เกจิ อปายูปคา เย อธมฺมจาริโน, เกจิ นิพฺพานูปคา เย กมฺมกฺขยกรํ อริยมคฺคํ ปฏิปนฺนา.
๕๘. อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺตี’’ติ คาถาทฺวยมาห. ตสฺส อตฺถํ ‘‘สพฺเพ สตฺตาติ อริยา จ อนริยา จา’’ติอาทินา สยเมว นิทฺทิสติ. ตตฺถ ชีวิตปริยนฺโต มรณปริยนฺโตติ ชีวิตสฺส ปริยนฺโต นาม มรณสงฺขาโต อนฺโต. ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺตีติ เอตฺถ ยเทตํ สตฺตานํ ยถากมฺมํ คมนํ, อยํ กมฺมสฺสกตาติ อตฺโถ ¶ . กมฺมานํ ผลทสฺสาวิตา จ อวิปฺปวาโส จาติ ‘‘ปฺุปาปผลูปคา’’ติ อิมินา วจเนน กมฺมานํ ผลสฺส ปจฺจกฺขการิตา, กตูปจิตานํ กมฺมานํ อตฺตโน ผลสฺส อปฺปทานาภาโว จ ทสฺสิโตติ อตฺโถ.
กมฺมเมว กมฺมนฺตํ, ปาปํ กมฺมนฺตํ เอเตสนฺติ ปาปกมฺมนฺตา, ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺุสงฺขารา’’ติ วุตฺตํ. อปฺุโ สงฺขาโร เอเตสนฺติ อปฺุสงฺขารา. ปาปกมฺมนฺตาติ วา นิสฺสกฺกวจนํ, ปาปกมฺมนฺตเหตูติ อตฺโถ. ตถา ปฺุสงฺขาราติอาทีสุปิ. ปุน ‘‘นิรยํ ปาปกมฺมนฺตา’’ติอาทินา อนฺตทฺวเยน สทฺธึ มชฺฌิมปฏิปทํ ทสฺเสติ. ตถา ‘‘อยํ สํกิเลโส’’ติอาทินา วฏฺฏวิวฏฺฏวเสน อาทีนวสฺสาทนิสฺสรณวเสน เหตุผลวเสน จ คาถายํ ตโย อตฺถวิกปฺปา ทสฺสิตา. ปุน ‘‘นิรยํ ปาปกมฺมนฺตาติ อยํ สํกิเลโส’’ติอาทินา โวทานวเสน คาถาย อตฺถํ ทสฺเสติ.
๕๙. เตน ¶ เตนาติ เตน เตน อชฺโฌสิตวตฺถุนา รูปภวอรูปภวาทินา. ฉตฺตึสาติ กามตณฺหา ตาว รูปาทิวิสยเภเทน ฉ, ตถา ภวตณฺหา วิภวตณฺหา จาติ อฏฺารส. ตา เอว อชฺฌตฺติเกสุ รูปาทีสุ อฏฺารส, พาหิเรสุ รูปาทีสุ อฏฺารสาติ เอวํ ฉตฺตึส. เยน เยนาติ ‘‘สุภํ สุข’’นฺติอาทินา.
โวทานํ ติวิธํ ขนฺธตฺตยวเสนาติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตณฺหาสํกิเลโส’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุน ‘‘สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺตี’’ติอาทิ ปฏิปทาวิภาเคน คาถานมตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถ คามินีติ ตตฺถ ตตฺเถว นิพฺพาเน คามินี, นิพฺพานสฺส คมนสีลาติ อตฺโถ.
ปุน ตตฺถตตฺถคามินีสพฺพตฺถคามินีนํ ปฏิปทานํ วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโย ราสี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยนฺติ ยํ นิรยาทิ. ตํ ตํ านํ ยถารหํ คเมตีติ สพฺพตฺถคามินี. ปฏิปทาสงฺขาเต อปฺุกมฺเม ปฺุกมฺเม จ กมฺมกฺขยกรณกมฺเม จ วิภาคโส ภควโต ปวตฺตนาณํ. อิทํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทาาณํ นาม ตถาคตพลํ. อิมินา หิ าเณน ภควา สพฺพมฺปิ ปฏิปทํ ยถาภูตํ ปชานาติ.
กถํ? สกลคามวาสิเกสุปิ เอกํ สูกรํ วา มิคํ วา มาเรนฺเตสุ สพฺเพสํ เจตนา ปรสฺส ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณาว โหติ, ตํ ปน กมฺมํ เตสํ อายูหนกฺขเณเยว นานา โหติ. เตสุ หิ เอโก อาทเรน กโรติ, เอโก ‘‘ตฺวมฺปิ กโรหี’’ติ ปเรหิ นิปฺปีฬิโต กโรติ ¶ , เอโก สมานจฺฉนฺโท วิย หุตฺวา อปฺปฏิพาหมาโน วิจรติ. เตสุ เอโก เตเนว กมฺเมน นิรเย นิพฺพตฺตติ, เอโก ติรจฺฉานโยนิยํ, เอโก เปตฺติวิสเย, ตํ ตถาคโต อายูหนกฺขเณ เอว ‘‘อิมินา นีหาเรน อายูหิตตฺตา เอส นิรเย นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส ติรจฺฉานโยนิยํ, เอส เปตฺติวิสเย’’ติ ชานาติ. นิรเย นิพฺพตฺตนกมฺปิ ‘‘เอส อฏฺสุ มหานิรเยสุ นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส โสฬสสุ อุสฺสเทสู’’ติ ชานาติ. ติรจฺฉานโยนิยํ นิพฺพตฺตนกมฺปิ ‘‘เอส อปาทโก ภวิสฺสติ, เอส ทฺวิปาทโก, เอส จตุปฺปาทโก, เอส พหุปฺปาทโก’’ติ ชานาติ. เปตฺติวิสเย นิพฺพตฺตนกมฺปิ ‘‘เอส นิชฺฌามตณฺหิโก ภวิสฺสติ, เอส ขุปฺปิปาสิโก, เอส ปรทตฺตูปชีวี’’ติ ชานาติ.
‘‘เตสุ จ กมฺเมสุ อิทํ กมฺมํ ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิสฺสติ, อิทํ นากฑฺฒิสฺสติ ทุพฺพลํ ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อุปธิเวปกฺกมตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ ชานาติ. ตถา สกลคามวาสิเกสุ เอกโต ¶ ทานํ ททมาเนสุ สพฺเพสมฺปิ เจตนา เทยฺยธมฺมารมฺมณาว โหติ, ตํ ปน กมฺมํ เตสํ อายูหนกฺขเณ เอว นานํ โหติ. เตสุ หิ เกจิ เทวโลเก นิพฺพตฺตนฺติ, เกจิ มนุสฺสโลเก, ตํ ตถาคโต อายูหนกฺขเณ เอว ‘‘อิมินา นีหาเรน อายูหิตตฺตา เอส มนุสฺสโลเก นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส เทวโลเก’’ติ ชานาติ. ตตฺถปิ ‘‘เอส ปรนิมฺมิตวสวตฺตีสุ นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส ภุมฺมเทเวสุ นิพฺพตฺติสฺสติ, เอส เชฏฺกเทวราชา หุตฺวา, เอส ตสฺส ทุติยํ ตติยํ วา านนฺตรํ กโรนฺโต ปริจารโก หุตฺวา นิพฺพตฺติสฺสตี’’ติ ชานาติ.
‘‘เตสุ จ กมฺเมสุ อิทํ ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิตุํ สกฺขิสฺสติ, อิทํ น สกฺขิสฺสติ ทุพฺพลํ ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อุปธิเวปกฺกมตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ ชานาติ. ตถา ‘‘วิปสฺสนํ ปฏฺเปนฺเตสุ จ เอส อิมินา นีหาเรน วิปสฺสนาย อารทฺธตฺตา อรหา ภวิสฺสติ, เอส อนาคามี, เอส สกทาคามี, เอส โสตาปนฺโน, เอกพีชี โกลํโกโล สตฺตกฺขตฺตุปรโม, เอส มคฺคํ ปตฺตุํ น สกฺขิสฺสติ ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนายเมว สฺสติ, เอส ปจฺจยปริคฺคเห, เอส นามรูปปริคฺคเห, อรูปปริคฺคเห จ สฺสติ, เอส มหาภูตมตฺตเมว ววตฺถเปสฺสติ, เอส กิฺจิ สลฺลกฺเขตุํ น สกฺขิสฺสตี’’ติ ชานาติ. ‘‘กสิณปริกมฺมํ กโรนฺเตสุปิ เอส ปริกมฺมมตฺเต เอว สฺสติ, เอส นิมิตฺตํ อุปฺปาเทตุํ สกฺขิสฺสติ, น อปฺปนํ. เอส อปฺปนมฺปิ อุปฺปาเทสฺสติ, เอส ¶ ฌานํ อธิคมิสฺสติ, น อุปริวิเสสํ. เอส อุปริวิเสสมฺปิ อธิคมิสฺสตี’’ติ ชานาติ.
อเนกธาตูติ อเนกา จกฺขาทโย ปถวาทโย จ ธาตุโย เอตสฺสาติ อเนกธาตุ, พหุธาตูติ อตฺโถ. โลโกติ ขนฺธายตนาทิโลโก. จกฺขุธาตูติอาทิ ยาหิ ธาตูหิ ‘‘อเนกธาตู’’ติ โลโก วุตฺโต, ตาสํ สรูปโต ทสฺสนํ. ตตฺถ สภาวฏฺเน นิสฺสตฺตฏฺเน จ ธาตุ. จกฺขุ เอว ธาตุ จกฺขุธาตุ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. กามธาตูติ เอตฺถ ทฺเว กามา กิเลสกาโม จ วตฺถุกาโม จ. กิเลสกามปกฺเข กามปฏิสํยุตฺโต ธาตุ กามธาตุ, กามวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. วตฺถุกามปกฺเข ปน กามาวจรธมฺมา กาโม อุตฺตรปทโลเปน, กาโม จ โส ธาตุ จาติ กามธาตุ. พฺยาปาทปฏิสํยุตฺโต ธาตุ พฺยาปาทธาตุ, พฺยาปาทวิตกฺกสฺเสตํ นามํ. พฺยาปาโทว ธาตุ พฺยาปาทธาตุ, ทสอาฆาตวตฺถุวิสยสฺส ปฏิฆสฺเสตํ นามํ. วิหึสาปฏิสํยุตฺโต ธาตุ วิหึสาธาตุ, วิหึสาวิตกฺโก. วิหึสา เอว วา ธาตุ วิหึสาธาตุ, ปรสตฺตวิเหสนสฺเสตํ นามํ. เนกฺขมฺมอพฺยาปาทอวิหึสาธาตุโย เนกฺขมฺมวิตกฺกาทโย สพฺพกุสลธมฺมา เมตฺตากรุณา จาติ เวทิตพฺพํ. รูปธาตูติ รูปภโว, สพฺเพ วา รูปธมฺมา. อรูปธาตูติ ¶ อรูปภโว, อรูปธมฺมา วา. นิโรธธาตูติ นิโรธตณฺหา. สงฺขารธาตูติ สพฺเพ สงฺขตธมฺมา. เสสํ สุวิฺเยฺยํ.
อฺมฺวิลกฺขณตฺตา นานปฺปการา ธาตุโย เอตสฺมินฺติ นานาธาตุ, โลโก. เตเนวาห – ‘‘อฺา จกฺขุธาตุ ยาว อฺา นิพฺพานธาตู’’ติ, ยถา จ อิทํ าณํ จกฺขุธาตุอาทิเภเทน อุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺส วเสน อเนกธาตุนานาธาตุโลกํ ปชานาติ, เอวํ อนุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺสปิ วเสน ตํ ปชานาติ. ปจฺเจกพุทฺธา หิ ทฺเว จ อคฺคสาวกา อุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺเสว นานตฺตํ ชานนฺติ, ตมฺปิ เอกเทเสเนว, น นิปฺปเทสโต. อนุปาทินฺนกสงฺขารโลกสฺส ปน นานตฺตํ น ชานนฺติ. ภควา ปน ‘‘อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิมสฺส รุกฺขสฺส ขนฺโธ เสโต โหติ, อิมสฺส กาโฬ, อิมสฺส มฏฺโ, อิมสฺส ผรุโส, อิมสฺส พหโล, อิมสฺส ตนุตฺตโจ. อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิมสฺส รุกฺขสฺส ปตฺตํ วณฺณสณฺานาทิวเสน เอวรูปํ นาม โหติ, อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนตฺตา อิมสฺส รุกฺขสฺส ปุปฺผํ นีลํ โหติ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ ¶ สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ, อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย ผลํ ขุทฺทกํ มหนฺตํ ทีฆํ วฏฺฏํ สุสณฺานํ ทุสฺสณฺานํ มฏฺํ ผรุสํ สุคนฺธํ ทุคฺคนฺธํ ติตฺตํ มธุรํ กฏุกํ อมฺพิลํ กสาวํ โหติ, อิมาย นาม ธาตุยา อุสฺสนฺนาย อิมสฺส รุกฺขสฺส กณฺฏโก ติขิโณ โหติ, อติขิโณ อุชุโก กุฏิโล กณฺโห นีโล โอทาโต โหตี’’ติ เอวํ อนุปาทินฺนสงฺขารโลกสฺสาปิ วเสน อเนกธาตุนานาธาตุภาวํ ชานาติ. สพฺพฺุพุทฺธานํ เอว หิ เอตํ พลํ, น อฺเสํ.
๖๐. ยํ ยเทว ธาตุนฺติ ยํ กิฺจิ หีนาทิสภาวํ. ยสฺมา อธิมุตฺติ นาม อชฺฌาสยธาตุ, ตสฺมา อธิมุจฺจนํ อชฺฌาสยสฺส หีนาทิสภาเวน ปวตฺตนํ. ตํ ปน ตสฺส ตํ ตํ อธิฏฺหนํ อภินิวิสนฺจ โหตีติ อาห – ‘‘อธิมุจฺจนฺติ, ตํ ตเทว อธิฏฺหนฺติ อภินิวิสนฺตี’’ติ. อธิมุจฺจนสฺส วิสยํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘เกจิ รูปาธิมุตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตํ สุวิฺเยฺยเมว. นานาธิมุตฺติกตาาณนฺติ หีนาทิวเสน นานาธิมุตฺติกตาย าณํ.
เต ยถาธิมุตฺตา จ ภวนฺตีติ เต หีนาธิมุตฺติกา ปณีตาธิมุตฺติกา สตฺตา ยถา ยถา อธิมุตฺตา โหนฺติ. ตํ ตํ กมฺมสมาทานํ สมาทิยนฺตีติ อธิมุตฺติอนุรูปํ ตํ ตํ อตฺตนา สมาทิยิตพฺพํ กตฺตพฺพํ กมฺมํ กโรนฺติ, ตานิ กมฺมสมาทานานิ สมุฏฺานวเสน วิภชนฺโต ‘‘เต ฉพฺพิธํ กมฺม’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ เกจิ โลภวเสน กมฺมํ สมาทิยนฺตีติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. เอส นโย ¶ เสเสสุปิ. ตํ วิภชฺชมานนฺติ ตํ สมุฏฺานวเสน ฉพฺพิธํ ปุน ปวตฺตินิวตฺติวเสน วิภชฺชมานํ ทุวิธํ.
ยํ โลภวเสน โทสวเสน โมหวเสน จ กมฺมํ กโรตีติ ทสอกุสลกมฺมปถกมฺมํ สนฺธาย วทติ. ตฺหิ สํกิลิฏฺตาย กาฬกนฺติ กณฺหํ. อปาเยสุ นิพฺพตฺตาปนโต กาฬกวิปากนฺติ กณฺหวิปากํ. ยํ สทฺธาวเสน กมฺมํ กโรตีติ ทสกุสลกมฺมปถกมฺมํ. ตฺหิ อสํกิลิฏฺตฺตา ปณฺฑรนฺติ สุกฺกํ. สคฺเค นิพฺพตฺตาปนโต ปณฺฑรวิปากตฺตา สุกฺกวิปากํ. ยํ โลภวเสน โทสวเสน โมหวเสน สทฺธาวเสน จ กมฺมํ กโรติ, อิทํ กณฺหสุกฺกนฺติ โวมิสฺสกกมฺมํ. กณฺหสุกฺกวิปากนฺติ สุขทุกฺขวิปากํ. มิสฺสกกมฺมฺหิ กตฺวา อกุสลวเลน ติรจฺฉานโยนิยํ มงฺคลหตฺถิภาวํ อุปปนฺโน กุสเลน ปวตฺเต สุขํ อนุภวติ, กุสเลน ราชกุเล ¶ นิพฺพตฺโตปิ อกุสเลน ทุกฺขํ เวทยติ. ยํ วีริยวเสน ปฺาวเสน จ กมฺมํ กโรติ, อิทํ กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ อกณฺหอสุกฺกวิปากนฺติ กมฺมกฺขยกรา จตุมคฺคเจตนา. ตฺหิ ยทิ กณฺหํ ภเวยฺย, กณฺหวิปากํ ทเทยฺย. ยทิ สุกฺกํ ภเวยฺย, สุกฺกอุปปตฺติปริยาปนฺนํ วิปากํ ทเทยฺย. อุภยวิปากสฺส ปน อปฺปทานโต อกณฺหอสุกฺกวิปากนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ.
กมฺมสมาทาเน ปมํ อเจลกปฏิปทา กาเมสุ ปาตพฺยตา, ทุติยํ ติพฺพกิเลสสฺส อสฺสุมุขสฺสาปิ รุทโต ปริสุทฺธพฺรหฺมจริยจรณํ, ตติยํ กาเมสุ อปาตพฺยตา อเจลกปฏิปทา, จตุตฺถํ ปจฺจเย อลภมานสฺสาปิ ฌานวิปสฺสนาสุขสมงฺคิโน สาสนพฺรหฺมจริยจรณํ. ยํ เอวํ ชาติยํ กมฺมสมาทานนฺติ ยํ อฺมฺปิ เอวํปการํ กมฺมํ. อิมินา ปุคฺคเลนาติอาทิ ตสฺมึ กมฺมวิปาเก ภควโต าณสฺส ปวตฺตนาการทสฺสนํ. ตตฺถ อุปจิตนฺติ ยถา กตํ กมฺมํ ผลทานสมตฺถํ โหติ, ตถา กตํ อุปจิตํ. อวิปกฺกนฺติ น วิปกฺกวิปากํ. วิปากาย ปจฺจุปฏฺิตนฺติ วิปากทานาย กโตกาสํ. น จ ภพฺโพ อภินิพฺพิธา คนฺตุนฺติ กิเลสาภิสงฺขารานํ อภินิพฺพิชฺฌนโต อภินิพฺพิธาสงฺขาตํ อริยมคฺคํ อธิคนฺตุํ น จ ภพฺโพ. ตํ ภควา น โอวทตีติ ตํ วิปากาวรเณน นิวุตํ ปุคฺคลํ ภควา สจฺจปฏิเวธํ ปุรกฺขตฺวา น โอวทติ, วาสนตฺถํ ปน ตาทิสานมฺปิ ธมฺมํ เทเสติ เอว, อชาตสตฺตุอาทีนํ วิย.
อุปจิตนฺติ กาตุํ อารทฺธํ. เตเนวาห – ‘‘น จ ตาว ปาริปูรึ คต’’นฺติ. เตน มิจฺฉตฺตนิยามสฺส อสมตฺถตํ ทสฺเสติ. ปุรา ปาริปูรึ คจฺฉตีติ ปาริปูรึ ผลนิปฺผาทนสมตฺถตํ คจฺฉติ ปุรา อธิคจฺเฉยฺย. มิจฺฉตฺตนิยตตาย สชฺชุกํ ผลธมฺมสฺส อภาชนภาวํ นิพฺพตฺตยติ ¶ ปุรา. เตเนวาห – ‘‘ปุรา เวเนยฺยตฺตํ สมติกฺกมตี’’ติ. ‘‘ปุรา อนิยตํ สมติกฺกมตี’’ติปิ ปาโ, โส เอวตฺโถ. อสมตฺเตติ กมฺเม อสมฺปุณฺเณ, เต อสมฺปุณฺเณ วา.
๖๑. เอวํ กิเลสนฺตรายมิสฺสกํ กมฺมนฺตรายํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อมิสฺสกํ กมฺมนฺตรายํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺส จ ปุคฺคลสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตํ วุตฺตนยเมว.
สพฺเพสนฺติ อิมสฺมึ พลนิทฺเทเส วุตฺตานํ สพฺเพสํ กมฺมานํ. มุทุมชฺฌาธิมตฺตตาติ มุทุมชฺฌติพฺพภาโว. กมฺมานฺหิ มุทุอาทิภาเวน ตํวิปากานํ มุทุมชฺฌติกฺขภาโว ¶ วิฺายตีติ อธิปฺปาโย. ทิฏฺธมฺมเวทนียนฺติอาทีสุ ทิฏฺธมฺเม อิมสฺมึ อตฺตภาเว เวทิตพฺพํ ผลํ ทิฏฺธมฺมเวทนียํ. อุปปชฺเช อนนฺตเร อตฺตภาเว เวทิตพฺพํ ผลํ อุปปชฺชเวทนียํ. อปรสฺมึ อตฺตภาเว อิโต อฺสฺมึ ยสฺมึ กสฺมิฺจิ อตฺตภาเว เวทิตพฺพํ ผลํ อปราปริยเวทนียํ. เอกชวนวารสฺมิฺหิ สตฺตสุ เจตนาสุ ปมเจตนา ทิฏฺธมฺมเวทนียํ นาม. ปริโยสานเจตนา อุปปชฺชเวทนียํ นาม. มชฺเฌ ปฺจ เจตนา อปราปริยเวทนียํ นาม. วิปากเวมตฺตตาาณนฺติ วิปากเวมตฺตตาย วิปากวิเสเส าณํ. อิมสฺส ปน กมฺมวิปากสฺส คติสมฺปตฺติ คติวิปตฺติ, อุปธิสมฺปตฺติ อุปธิวิปตฺติ, กาลสมฺปตฺติ กาลวิปตฺติ, ปโยคสมฺปตฺติ ปโยควิปตฺติโย การณํ. โส จ เนสํ การณภาโว ‘‘อตฺเถกจฺจานิ ปาปกานิ กมฺมสมาทานานิ คติสมฺปตฺติปฏิพาฬฺหานิ น วิปจฺจนฺตี’’ติอาทิปาฬิวเสน (วิภ. ๘๑๐) เวทิตพฺโพ.
๖๒. อนนฺตรพลนิทฺเทเส วุตฺตกมฺมสมาทานปเทเนว ฌานาทีนิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา สมาทินฺนานํ กมฺมาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เสกฺขปุถุชฺชนสนฺตาเนสุ ปวตฺตานิ ฌานาทีนิ กมฺมํ โหนฺติ. ตตฺถ ตถา สมาทินฺนานนฺติ ‘‘สุกฺกํ สุกฺกวิปากํ ปจฺจุปฺปนฺนสุขํ, อายตึ สุขวิปาก’’นฺติ เอวมาทิปฺปกาเรหิ สมาทินฺเนสุ กมฺเมสุ. สํกิเลโสติ ปฏิปกฺขธมฺมวเสน กิลิฏฺภาโว. โวทานํ ปฏิปกฺขธมฺเมหิ วิสุชฺฌนํ. วุฏฺานํ ปคุณโวทานํ ภวงฺควุฏฺานฺจ. เอวํ สํกิลิสฺสตีติอาทีสุ อยเมวตฺโถ – อิมินา อากาเรน ฌานาทิ สํกิลิสฺสติ โวทายติ วุฏฺหตีติ ชานนาณํ ภควโต อนาวรณาณํ, น ตสฺส อาวรณํ อตฺถีติ.
กติ ฌานานีติอาทิ ฌานาทโย วิภาเคน ทสฺเสตุํ อารทฺธํ. จตฺตาริ ฌานานีติ จตุกฺกนยวเสน รูปาวจรชฺฌานานิ สนฺธายาห. เอกาทสาติ ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทินา ¶ (ที. นิ. ๒.๑๒๙, ๑๗๔; ๓.๓๓๙, ๓๕๘; ม. นิ. ๒.๒๔๘; ๓.๓๑๒) อฏฺนฺนํ ติณฺณฺจ สฺุตวิโมกฺขาทีนํ วเสน วุตฺตํ. อฏฺาติ เตสุ เปตฺวา โลกุตฺตเร วิโมกฺเข อฏฺ. สตฺตาติ เตสุ เอว นิโรธสมาปตฺตึ เปตฺวา สตฺต. ตโยติ สุตฺตนฺตปริยาเยน สฺุตวิโมกฺขาทโย ตโย. ทฺเวติ อภิธมฺมปริยาเยน อนิมิตฺตวิโมกฺขสฺสาสมฺภวโต อวเสสา ทฺเว. เอตฺถ จ ปฏิปาฏิยา สตฺต อปฺปิตปฺปิตกฺขเณ วิกฺขมฺภนวเสน ปจฺจนีกธมฺเมหิ วิมุจฺจนโต ¶ , อารมฺมเณ อธิมุจฺจนโต จ วิโมกฺขา. นิโรธสมาปตฺติ ปน สพฺพโส สฺาเวทยิเตหิ วิมุตฺตตฺตา อปคมวิโมกฺโข นาม. โลกุตฺตรา จ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลเสหิ สมุจฺเฉทวเสน วิมุตฺตตฺตา วิโมกฺโขติ อยํ วิเสโส เวทิตพฺโพ.
สมาธีสุ จตุกฺกนยปฺจกนเยสุ ปมชฺฌานสมาธิ สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ นาม. ปฺจกนเย ทุติยชฺฌานสมาธิ อวิตกฺโก วิจารมตฺโต สมาธิ นาม. จตุกฺกนเย ปฺจกนเยปิ เสสฌาเนสุ สมาธิ อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ นาม.
สมาปตฺตีสุ ปฏิปาฏิยา อฏฺนฺนํ สมาปตฺตีนํ ‘‘สมาธี’’ติปิ นามํ ‘‘สมาปตฺตี’’ติปิ. กสฺมา? จิตฺเตกคฺคตาสพฺภาวโต. นิโรธสมาปตฺติยา ตทภาวโต น ‘‘สมาธี’’ติ นามํ. สฺาสมาปตฺติอาทิ เหฏฺา วุตฺตเมว.
หานภาคิโย สมาธีติ อปฺปคุเณหิ ปมชฺฌานาทีหิ วุฏฺิตสฺส สฺามนสิการานํ กามาทิอนุปกฺขนฺทนํ ปมชฺฌานาทิสมาธิสฺส หานภาคิยตา. ‘‘ปมชฺฌานสฺส กามราคพฺยาปาทา สํกิเลโส’’ติ วุตฺตตฺตา ทุติยชฺฌานาทิวเสน โยเชตพฺพํ. กุกฺกุฏํ วุจฺจติ อชฺาชิคุจฺฉนมุเขน ตปฺปรมตา. กุกฺกุฏฌายีติ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน ฌานานิ วุตฺตานิ, ทฺเว ปมทุติยชฺฌานานีติ วุตฺตํ โหติ. โย ปมํ ทุติยํ วา ฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา ‘‘อลเมตฺตาวตา’’ติ สงฺโกจํ อาปชฺชติ, อุตฺตริ น วายมติ, ตสฺส ตานิ ฌานานิ จตฺตาริปิ ‘‘กุกฺกุฏฌานานี’’ติ วุจฺจนฺติ, ตํสมงฺคิโน จ กุกฺกุฏฌายี. เตสุ ปุริมานิ ทฺเว อาสนฺนพลวปจฺจตฺถิกตฺตา วิเสสภาคิยตาภาวโต จ สํกิเลสภาเวน วุตฺตานิ. อิตรานิ ปน วิเสสภาคิยตาภาเวปิ มนฺทปจฺจตฺถิกตฺตา โวทานภาเวน วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ.
วิเสสภาคิโย สมาธีติ ปคุเณหิ ปมชฺฌานาทีหิ วุฏฺิตสฺส สฺามนสิการานํ ทุติยชฺฌานาทิปกฺขนฺทนํ, ปคุณโวทานํ ภวงฺควุฏฺานฺจ ‘‘วุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. เหฏฺิมํ เหฏฺิมฺหิ ปคุณชฺฌานํ ¶ อุปริมสฺส อุปริมสฺส ปทฏฺานํ โหติ. ตสฺมา โวทานมฺปิ ‘‘วุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. ภวงฺควเสน สพฺพฌาเนหิ วุฏฺานํ โหตีติ ภวงฺคฺจ โวทานํ วุฏฺานํ. ยสฺมา ปน วุฏฺานวสิภาเวน ยถาปริจฺฉินฺนกาลํ สมาปตฺติโต วุฏฺานํ โหติ, ตสฺมา สมาปตฺติวุฏฺานโกสลฺลํ อิธ ‘‘วุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ.
๖๓. ตสฺเสว ¶ สมาธิสฺสาติ ตสฺส อนนฺตรพลนิทฺเทเส ฌานาทิปริยาเยหิ วุตฺตสมาธิสฺส. ปริวาราติ ปริกฺขารา. อินฺทฺริยานีติ สทฺธาสติปฺินฺทฺริยานิ. พลานีติ หิโรตฺตปฺเปหิ สทฺธึ ตานิเยว. วีริยสฺส วิสุํ คหณํ พลานํ พหูปการทสฺสนตฺถํ. วีริยุปตฺถมฺเภน หิ สทฺธาทโย ปฏิปกฺเขน อกมฺปนียา โหนฺติ. เตเนวาห – ‘‘วีริยวเสน พลานิ ภวนฺตี’’ติ. เตสนฺติ อินฺทฺริยานํ. มุทุมชฺฌาธิมตฺตตาติ อวิสทํ มุทุ. นาติวิสทํ มชฺฌํ. อติวิสทํ อธิมตฺตํ พลวํ ‘‘ติกฺข’’นฺติ วุจฺจติ.
เวเนยฺยานํ อินฺทฺริยานุรูปํ ภควโต เทสนาปวตฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ภควา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สํขิตฺตวิตฺถาเรนาติ สํขิตฺตสฺส วิตฺถาเรน. อถ วา สํขิตฺเตนาติ อุทฺทิฏฺมตฺเตน. สํขิตฺตวิตฺถาเรนาติ อุทฺเทเสน นิทฺเทเสน จ. วิตฺถาเรนาติ อุทฺเทสนิทฺเทสปฏินิทฺเทเสหิ. มุทุกนฺติ ลหุกํ อปายภยวฏฺฏภยาทีหิ สนฺตชฺชนวเสน ภาริยํ อกตฺวา. มุทุติกฺขนฺติ นาติติกฺขํ. สํเวควตฺถูหิ สํเวคชนนาทิวเสน ภาริยํ กตฺวา. สมถํ อุปทิสตีติ สมถํ อธิกํ กตฺวา อุปทิสติ, น ตถา วิปสฺสนนฺติ อธิปฺปาโย. น หิ เกวเลน สมเถน สจฺจปฺปฏิเวโธ สมฺภวติ. สมถวิปสฺสนนฺติ สมธุรํ สมถวิปสฺสนํ. วิปสฺสนนฺติ สาติสยํ วิปสฺสนํ อุปทิสติ. ยสฺมา เจตฺถ ติกฺขินฺทฺริยาทโย อุคฺฆฏิตฺุอาทโยว, ตสฺมา ‘‘ติกฺขินฺทฺริยสฺส นิสฺสรณํ อุปทิสตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อธิปฺาสิกฺขายาติ อธิปฺาสิกฺขํ.
ยํ เอตฺถ าณนฺติ เอตฺถ อินฺทฺริยานํ มุทุมชฺฌาธิมตฺตตาย ยํ าณํ, อิทํ วุจฺจติ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตเวมตฺตตาาณนฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตสฺส าณสฺส ปวตฺตนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ อิมํ ภูมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อยํ อิมํ ภูมึ ภาวนฺจ คโตติ อยํ ปุคฺคโล เอวมิมํ สํกิเลสวาสนํ โวทานํ ภวงฺคฺจ คโต คจฺฉติ คมิสฺสติ จ, กาลวจนิจฺฉาย อภาวโต, ยถา ทุทฺธนฺติ. อิมาย เวลาย อิมสฺมึ สมเย อิมาย มุทุมชฺฌติกฺขเภทาย อนุสาสนิยา. เอวํธาตุโกติ หีนาทิวเสน เอวํอชฺฌาสโย เอวํอธิมุตฺติโก. อยฺจสฺส อาสโยติ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส อยํ สสฺสตุจฺเฉทปฺปกาโร, ยถาภูตาณานุโลมขนฺติปฺปกาโร ¶ วา อาสโย. อิทฺหิ จตุพฺพิธํ อาสยนฺติ เอตฺถ สตฺตา วสนฺตีติ อาสโยติ วุจฺจติ. อิมํ ปน ภควา สตฺตานํ อาสยํ ¶ ชานนฺโต เตสํ ทิฏฺิคตานํ วิปสฺสนาาณกมฺมสฺสกตฺาณานฺจ อปฺปวตฺติกฺขเณปิ ชานาติ เอว. วุตฺตมฺปิ เจตํ – ‘‘กามํ เสวนฺตฺเว ชานาติ ‘อยํ ปุคฺคโล กามครุโก กามาสโย กามาธิมุตฺโต’ติ. กามํ เสวนฺตฺเว ชานาติ ‘อยํ ปุคฺคโล เนกฺขมฺมครุโก เนกฺขมฺมาสโย เนกฺขมฺมาธิมุตฺโต’ติ. เนกฺขมฺมํ เสวนฺตฺเว ชานาติ… พฺยาปาทํ… อพฺยาปาทํ… ถินมิทฺธํ… อาโลกสฺํ เสวนฺตฺเว ชานาติ ‘อยํ ปุคฺคโล ถินมิทฺธครุโก ถินมิทฺธาสโย ถินมิทฺธาธิมุตฺโต’’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๓).
อยํ อนุสโยติ อยํ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส กามราคาทิโก อปฺปหีโนเยว อนุสยิตกิเลโส. อปฺปหีโนเยว หิ ถามคโต กิเลโส อนุสโย. ปรสตฺตานนฺติ ปธานสตฺตานํ. ปรปุคฺคลานนฺติ ตโต ปเรสํ สตฺตานํ, หีนสตฺตานนฺติ อตฺโถ. เอกตฺถเมว วา เอตํ ปททฺวยํ เวเนยฺยวเสน ทฺวิธา วุตฺตํ. อินฺทฺริยปโรปริยตฺตเวมตฺตตาาณนฺติ ปรภาโว จ อปรภาโว จ ปโรปริยตฺตํ อ-การสฺส โอการํ กตฺวา, ตสฺส เวมตฺตตา ปโรปริยตฺตเวมตฺตตา. สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ ปโรปริยตฺตเวมตฺตตาย าณํ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตเวมตฺตตาาณนฺติ ปทวิภาโค เวทิตพฺโพ.
ตตฺถ ยนฺติ ยํ อเนกวิหิตสฺส ปุพฺเพนิวาสสฺส อนุสฺสรณวเสน ภควโต าณํ, อิทํ อฏฺมํ ตถาคตพลนฺติ สมฺพนฺโธ. อเนกวิหิตนฺติ อเนกวิธํ, อเนเกหิ วา ปกาเรหิ ปวตฺติตํ. ปุพฺเพนิวาสนฺติ อนุสฺสริตุํ อิจฺฉิตํ อตฺตโน ปเรสฺจ สมนนฺตราตีตํ ภวํ อาทึ กตฺวา ตตฺถ ตตฺถ นิวุตฺถสนฺตานํ. อนุสฺสรตีติ ‘‘เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติ เอวํ ชาติปฏิปาฏิยา อนุคนฺตฺวา สรติ, อนุเทว วา สรติ, จิตฺเต อภินินฺนามิตมตฺเต เอว สรตีติ อตฺโถ. ภควโต หิ ปริกมฺมกิจฺจํ นตฺถิ, อาวชฺชนมตฺเตเนว สรติ. เสยฺยถิทนฺติ อารทฺธปฺปการนิทสฺสนตฺเถ นิปาโต. เอกมฺปิ ชาตินฺติ เอกมฺปิ ปฏิสนฺธิมูลํ จุติปริโยสานํ เอกภวปริยาปนฺนํ ขนฺธสนฺตานํ. เอส นโย ทฺเวปิ ชาติโยติอาทีสุปิ.
อเนเกปิ สํวฏฺฏกปฺเปติอาทีสุ ปน ปริหายมาโน กปฺโป สํวฏฺฏกปฺโป, วฑฺฒมาโน วิวฏฺฏกปฺโปติ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สํวฏฺเฏน สํวฏฺฏฏฺายี ¶ คหิโต ตํมูลตฺตา, วิวฏฺเฏน จ วิวฏฺฏฏฺายี. เอวฺหิ สติ ยานิ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, กปฺปสฺส อสงฺขฺเยยฺยานิ. กตมานิ จตฺตาริ? สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏฏฺายี วิวฏฺโฏ วิวฏฺฏฏฺายี’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๕๖) วุตฺตานิ ¶ , ตานิ สพฺพานิ ปริคฺคหิตานิ โหนฺติ. อมุตฺราสินฺติอาทิ สรณาการทสฺสนํ. ตตฺถ อมุตฺราสินฺติ อมุมฺหิ สํวฏฺฏกปฺเป, อมุมฺหิ ภเว วา โยนิยํ วา คติยํ วา วิฺาณฏฺิติยํ วา สตฺตาวาเส วา สตฺตนิกาเย วา. เอวํนาโมติ ติสฺโส วา ผุสฺโส วา. เอวํโคตฺโตติ ภคฺคโว วา โคตโม วา. เอวํวณฺโณติ โอทาโต วา สาโม วา. เอวมาหาโรติ สาลิมํโสทนาหาโร วา ปวตฺตผลโภชโน วา. เอวํสุขทุกฺขปฺปฏิสํเวทีติ อเนกปฺปกาเรน กายิกเจตสิกานํ สามิสนิรามิสปฺปเภทานํ วา สุขทุกฺขานํ ปฏิสํเวที. เอวมายุปริยนฺโตติ เอวํ วสฺสสตปรมายุปริยนฺโต วา จตุราสีติกปฺปสหสฺสปรมายุปริยนฺโต วา. โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทินฺติ โส ตโต ภวโต, สตฺตนิกายโต วา จุโต ปุน อมุกสฺมึ นาม สตฺตนิกาเย อุทปาทึ. อถ วา ตตฺราปิ ภเว วา สตฺตนิกาเย วา อโหสึ. เอวํนาโมติอาทิ วุตฺตตฺถเมว.
๖๔. ทิพฺเพนาติอาทีสุ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ. เทวตานฺหิ สุจริตกมฺมนิพฺพตฺตมฺปิ ปิตฺตเสมฺหรุหิราทีหิ อปลิพุทฺธํ อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตฺตา ทูเรปิ อารมฺมณคฺคหณสมตฺถํ ทิพฺพํ ปสาทจกฺขุ โหติ. อิทมฺปิ วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺตํ าณจกฺขุ ตาทิสเมวาติ ทิพฺพสทิสตฺตา ทิพฺพํ, ทิพฺพวิหารวเสน วา ปฏิลทฺธตฺตา, อตฺตนา จ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาปิ ทิพฺพํ, อาโลกปริคฺคเหน มหาชุติกตฺตาปิ ทิพฺพํ, ติโรกุฏฺฏาทิคตรูปทสฺสเนน มหาคติกตฺตาปิ ทิพฺพํ. ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพํ. ทสฺสนฏฺเน จกฺขุ. จกฺขุกิจฺจกรเณน จกฺขุมิวาติปิ จกฺขุ. จุตูปปาตทสฺสเนน ทิฏฺิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺธํ. โย หิ จุติมตฺตเมว ปสฺสติ, น อุปปาตํ, โส อุจฺเฉททิฏฺึ คณฺหาติ. โย อุปปาตมตฺตเมว ปสฺสติ น จุตึ, โส นวสตฺตปาตุภาวทิฏฺึ คณฺหาติ. โย ปน ตทุภยํ ปสฺสติ, โส ยสฺมา ทุวิธมฺปิ ตํ ทิฏฺิคตํ อติวตฺตติ. ตสฺมาสฺส ตํ ทสฺสนํ ทิฏฺิวิสุทฺธิเหตุ โหติ. ตทุภยฺจ ภควา ปสฺสติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘จุตูปปาตทสฺสเนน ทิฏฺิวิสุทฺธิเหตุตฺตา วิสุทฺธ’’นฺติ.
เอกาทสอุปกฺกิเลสวิรหโต ¶ วา วิสุทฺธํ. ยถาห –
‘‘โส โข อหํ อนุรุทฺธา ‘วิจิกิจฺฉา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ อิติ วิทิตฺวา วิจิกิจฺฉํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหึ. ‘อมนสิกาโร จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส… ถินมิทฺธํ… ฉมฺภิตตฺตํ… อุปฺปิลํ… ทุฏฺุลฺลํ… อจฺจารทฺธวีริยํ… อติลีนวีริยํ… อภิชปฺปา… นานตฺตสฺา… อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโส’ติ ¶ อิติ วิทิตฺวา อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสํ ปชหิ’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๒๔๒) เอวมาทิ.
ตเทวํ เอกาทสอุปกฺกิเลสวิรหโต วา วิสุทฺธํ. มนุสฺสูปจารํ อติกฺกมิตฺวา รูปทสฺสเนน อติกฺกนฺตมานุสกํ, มํสจกฺขุํ อติกฺกนฺตตฺตา วา อติกฺกนฺตมานุสกํ. เตน ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน.
สตฺเต ปสฺสตีติ มนุสฺโส มนุสฺสํ มํสจกฺขุนา วิย สตฺเต ปสฺสติ โอโลเกติ. จวมาเน อุปปชฺชมาเนติ เอตฺถ จุติกฺขเณ อุปปตฺติกฺขเณ วา ทิพฺพจกฺขุนาปิ ทฏฺุํ น สกฺกา. เย ปน อาสนฺนจุติกา อิทานิ จวิสฺสนฺติ, เย จ คหิตปฏิสนฺธิกา สมฺปติ นิพฺพตฺตา, เต ‘‘จวมานา อุปปชฺชมานา’’ติ อธิปฺเปตา. เต เอวรูเป จวมาเน อุปปชฺชมาเน. หีเนติ โมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา หีนชาติกุลโภคาทิวเสน หีฬิเต ปริภูเต. ปณีเตติ อโมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา ตพฺพิปรีเต. สุวณฺเณติ อโทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา อิฏฺกนฺตมนาปวณฺณยุตฺเต. ทุพฺพณฺเณติ โทสนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา อนิฏฺากนฺตามนาปวณฺณยุตฺเต อภิรูเป วิรูเป วาติ อตฺโถ. สุคเตติ สุคติคเต, อโลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา อฑฺเฒ มหทฺธเน. ทุคฺคเตติ ทุคฺคติคเต, โลภนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา วา ทลิทฺเท อปฺปนฺนปานโภชเน. ยถากมฺมูปเคติ ยํ ยํ กมฺมํ อุปจิตํ, เตน เตน อุปคเต. ตตฺถ ปุริเมหิ ‘‘จวมาเน’’ติอาทีหิ ทิพฺพจกฺขุกิจฺจํ วุตฺตํ. อิมินา ปน ปเทน ยถากมฺมูปคาณกิจฺจํ. ยถากมฺมูปคาณอนาคตํสาณานิ จ ทิพฺพจกฺขุปาทกาเนว ทิพฺพจกฺขุนา สเหว อิชฺฌนฺติ.
กายทุจฺจริเตนาติอาทีสุ ทุฏฺุ จริตํ, ทุฏฺํ วา จริตํ กิเลสปูติกตฺตา ทุจฺจริตํ. กาเยน ทุจฺจริตํ, กายโต วา ปวตฺตํ ทุจฺจริตํ กายทุจฺจริตํ. เอวํ วจีมโนทุจฺจริตานิปิ ทฏฺพฺพานิ. สมนฺนาคตาติ สมงฺคีภูตา. อริยานํ ¶ อุปวาทกาติ พุทฺธาทีนํ อริยานํ, อนฺตมโส คิหิโสตาปนฺนานมฺปิ อนฺติมวตฺถุนา วา คุณปริธํสเนน วา อุปวาทกา อกฺโกสกา ครหกา. มิจฺฉาทิฏฺิกาติ วิปรีตทสฺสนา. มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานาติ มิจฺฉาทิฏฺิเหตุภูตสมาทินฺนนานาวิธกมฺมา. เย จ มิจฺฉาทิฏฺิมูลเกสุ กายกมฺมาทีสุ อฺเปิ สมาทเปนฺติ. ตตฺถ วจีมโนทุจฺจริตคฺคหเณน อริยูปวาทมิจฺฉาทิฏฺีสุ คหิตาสุปิ เตสํ ปุน วจนํ มหาสาวชฺชภาวทสฺสนตฺถํ. มหาสาวชฺโช หิ อริยูปวาโท อานนฺตริยสทิโส. ยถาห –
‘‘เสยฺยถาปิ ¶ , สาริปุตฺต, ภิกฺขุ สีลสมฺปนฺโน สมาธิสมฺปนฺโน ปฺาสมฺปนฺโน ทิฏฺเว ธมฺเม อฺํ อาราเธยฺย, เอวํสมฺปทมิทํ, สาริปุตฺต, วทามิ ตํ วาจํ อปฺปหาย ตํ จิตฺตํ อปฺปหาย ตํ ทิฏฺึ อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๔๙).
มิจฺฉาทิฏฺิโต จ มหาสาวชฺชตรํ นาม อฺํ นตฺถิ. ยถาห –
‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ เอวํ มหาสาวชฺชตรํ, ยถยิทํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺิ. มิจฺฉาทิฏฺิปรมานิ, ภิกฺขเว, วชฺชานี’’ติ (อ. นิ. ๑.๓๑๐).
กายสฺส เภทาติ อุปาทินฺนกฺขนฺธปริจฺจาคา. ปรํ มรณาติ ตทนนฺตรํ อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหเณ. อถ วา กายสฺส เภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทา. ปรํ มรณาติ จุติโต อุทฺธํ. อปายนฺติอาทิ สพฺพํ นิรยเววจนํ. นิรโย หิ สคฺคโมกฺขเหตุภูตา ปฺุสมฺมตา อยา อเปตตฺตา, สุขานํ วา อายสฺส อภาวา อปาโย. ทุกฺขสฺส คติ ปฏิสรณนฺติ ทุคฺคติ, โทสพหุลตาย วา ทุฏฺเน กมฺมุนา นิพฺพตฺตา คติ ทุคฺคติ. วิวสา นิปตนฺติ ตตฺถ ทุกฺกฏการิโนติ วินิปาโต. นตฺถิ เอตฺถ อสฺสาทสฺิโต อโยติ นิรโย.
อถ วา อปายคฺคหเณน ติรจฺฉานโยนึ ทีเปติ, ติรจฺฉานโยนิ หิ อปาโย, สุคติโต อเปตตฺตา. น ทุคฺคติ, มเหสกฺขานํ นาคราชาทีนํ สมฺภวโต. ทุคฺคติคฺคหเณน เปตฺติวิสยํ ทีเปติ, โส หิ อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สุคติโต อเปตตฺตา, ทุกฺขสฺส จ คติภูตตฺตา. น ตุ วินิปาโต อสุรสทิสํ อวินิปติตตฺตา. เปตมหิทฺธิกานฺหิ ¶ วิมานานิปิ นิพฺพตฺตนฺติ. วินิปาตคฺคหเณน อสุรกายํ ทีเปติ, โส หิ ยถาวุตฺเตนตฺเถน อปาโย เจว ทุคฺคติ จ สุขสมุสฺสเยหิ วินิปาตตฺตา วินิปาโตติ วุจฺจติ. นิรยคฺคหเณน อวีจิอาทิอเนกปฺปการํ นิรยเมว ทีเปติ. อุปปนฺนาติ อุปคตา, ตตฺถ อภินิพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโย. วุตฺตวิปริยาเยน สุกฺกปกฺโข เวทิตพฺโพ.
อยํ ปน วิเสโส – เอตฺถ สุคติคฺคหเณน มนุสฺสคติมฺปิ สงฺคณฺหาติ. สคฺคคฺคหเณน เทวคตึ เอว. ตตฺถ สุนฺทรา คตีติ สุคติ. รูปาทีหิ วิสเยหิ สุฏฺุ อคฺโคติ สคฺโค. โส ¶ สพฺโพปิ ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน โลโกติ อยํ วจนตฺโถ. อมุกาย กปฺปโกฏิยํ อุปจิตํ เตนายํ เอตรหิ, อนาคเต วา สคฺคูปโค อปายูปโค จาติ อฏฺมนวมพลาณกิจฺจํ เอกชฺฌํ กตฺวา ทสฺสิตํ. ตถา กปฺปสตสหสฺเสวาติอาทีสุปิ. เตเนวาห – ‘‘อิมานิ ภควโต ทฺเว าณานี’’ติ.
นิหโต มาโร โพธิมูเลติ นิหโต สมุจฺฉินฺโน กิเลสมาโร โพธิรุกฺขมูเล. อิทํ ภควโต ทสมํ พลนฺติ อิทํ กิเลสมารสฺส หนนํ สมุจฺฉินฺทนํ ภควโต ทสมํ พลํ. เตเนวาห – ‘‘สพฺพาสวปริกฺขยํ าณ’’นฺติ. ยสฺมา ปน ยทา อรหตฺตมคฺเคน สวาสนา สพฺเพ อาสวา เขปิตา, ตทา ภควตา สพฺพฺุตฺาณํ อธิคตํ นาม, ตสฺมา ‘‘ยํ สพฺพฺุตา ปตฺตา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
อยํ ตาเวตฺถ อาจริยานํ สมานตฺถกถา. ปรวาที ปนาห – ‘‘ทสพลาณํ นาม ปาฏิเอกฺกํ นตฺถิ, ยสฺมา ‘สพฺพฺุตา ปตฺตา วิทิตา สพฺพธมฺมา’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา สพฺพฺุตฺาณสฺเสวายํ ปเภโท’’ติ, ตํ น ตถา ทฏฺพฺพํ. อฺเมว หิ ทสพลาณํ, อฺํ สพฺพฺุตฺาณํ. ทสพลาณฺหิ สกสกกิจฺจเมว ชานาติ, สพฺพฺุตฺาณํ ตมฺปิ ตโต อวเสสมฺปิ ชานาติ. ทสพลาเณสุ หิ ปมํ การณาการณเมว ชานาติ. ทุติยํ กมฺมปริจฺเฉทเมว, ตติยํ ธาตุนานตฺตการณเมว, จตุตฺถํ อชฺฌาสยาธิมุตฺติเมว, ปฺจมํ กมฺมวิปากนฺตรเมว, ฉฏฺํ ฌานาทีหิ สทฺธึ เตสํ สํกิเลสาทิเมว, สตฺตมํ อินฺทฺริยานํ ติกฺขมุทุภาวเมว, อฏฺมํ ปุพฺเพนิวุตฺถกฺขนฺธสนฺตติเมว, นวมํ สตฺตานํ จุตูปปาตเมว, ทสมํ สจฺจปริจฺเฉทเมว. สพฺพฺุตฺาณํ ปน เอเตหิ ชานิตพฺพฺจ ตโต อุตฺตริฺจ ปชานาติ. เอเตสํ ปน กิจฺจํ สพฺพํ น กโรติ ¶ . ตฺหิ ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตุํ น สกฺโกติ, มคฺโค หุตฺวา กิเลเส เขเปตุํ น สกฺโกติ.
อปิจ ปรวาที เอวํ ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘ทสพลาณํ นาเมตํ สวิตกฺกสวิจารํ อวิตกฺกวิจารมตฺตํ อวิตกฺกอวิจารํ กามาวจรํ รูปาวจรํ อรูปาวจรํ โลกิยํ โลกุตฺตร’’นฺติ. ชานนฺโต ‘‘ปฏิปาฏิยา สตฺต สวิตกฺกสวิจารานี’’ติ วกฺขติ, ตโต ปรานิ ทฺเว อวิตกฺกอวิจารานีติ, อาสวกฺขยาณํ สิยา สวิตกฺกสวิจารํ, สิยา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ, สิยา อวิตกฺกอวิจารนฺติ. ตถา ปฏิปาฏิยา สตฺต กามาวจรานิ, ตโต ¶ ทฺเว รูปาวจรานิ, อวสาเน เอกํ โลกุตฺตรนฺติ วกฺขติ. สพฺพฺุตฺาณํ ปน สวิตกฺกสวิจารเมว กามาวจรเมว โลกิยเมวาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
วิจยหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ยุตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา
๖๕. เอวํ นานานเยหิ วิจยหารสมฺปาตํ วิตฺถาเรตฺวา อิทานิ ยุตฺติหารสมฺปาตาทีนิ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม ยุตฺติหารสมฺปาโต’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ คาถาย ปทตฺโถ วิตฺถาริโตเยว. รกฺขิตจิตฺตสฺส สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร ภวิสฺสตีติ ยุชฺชตีติ มนจฺฉฏฺานิ ทฺวารานิ สติกวาเฏน ปิทหิตฺวา วิหรนฺตสฺส กามวิตกฺกาทีนํ มิจฺฉาสงฺกปฺปานํ อวสโร เอว นตฺถีติ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทิโก สมฺมาสงฺกปฺโป เอว ตสฺส โคจโร ปวตฺติฏฺานํ ภวิสฺสตีติ อยมตฺโถ ยุชฺชติ. ยุตฺติยา ฆเฏติ สํสนฺทติ สเมตีติ อตฺโถ. สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร สมฺมาทิฏฺิ ภวิสฺสตีติ วุตฺตนเยน สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร ปุคฺคโล อวิปรีตเมว วิตกฺกโต สมฺมาทิฏฺิ ภวิสฺสติ. สมฺมาทิฏฺิสงฺขาตํ วิปสฺสนาาณํ ปุรกฺขตฺวา วิหรนฺโต มคฺคาเณน ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌิสฺสติ. ตถา ปฏิวิชฺฌนฺโต จ ทุกฺขสภาวตฺตา ทุคฺคติสงฺขาตา สพฺพา ภวคติโย ชหิสฺสติ, ตโต เอว สพฺพํ วินิปาตภยํ สํสารภยฺจ สมติกฺกมิสฺสตีติ สพฺโพปิ จายมตฺโถ ยุตฺโต เอวาติ.
ยุตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปทฏฺานหารสมฺปาตวณฺณนา
๖๖. สกสมฺปตฺติยา ¶ วิย สุสํวิหิตสงฺกปฺโป ภวติ. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา สุจริตปาริปูริยา อาสนฺนการณนฺติ อาห – ‘‘รกฺขิตจิตฺตสฺสาติ ติณฺณํ สุจริตานํ ปทฏฺาน’’นฺติ. ตสฺสตฺโถ – ‘‘รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ อิทํ ติณฺณํ สุจริตานํ ปทฏฺานวจนนฺติ. เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทิพหุลสฺส กามจฺฉนฺทาทินีวรณปฺปหานํ สุกรนฺติ เนกฺขมฺมสงฺกปฺปาทโย สมถสฺส อาสนฺนการณนฺติ อาห – ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปโคจโรติ สมถสฺส ปทฏฺาน’’นฺติ. กมฺมสฺสกตาสมฺมาทิฏฺิยํ สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนสมฺมาทิฏฺิยฺจ ิโต อตฺตาธีนํ สํสารทุกฺขํ ปสฺสนฺโต ตทติกฺกมนุปายํ วิปสฺสนํ อารภตีติ สมฺมาทิฏฺิวิปสฺสนาย วิเสสการณนฺติ อาห – ‘‘สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโรติ วิปสฺสนาย ปทฏฺาน’’นฺติ. อุทยพฺพยทสฺสนํ อุสฺสุกฺกาเปนฺโต สมฺมตฺตนิยามํ ¶ โอกฺกมตีติ ตํ ปมมคฺคาธิคมสฺส การณนฺติ อาห – ‘‘ตฺวาน อุทยพฺพยนฺติ ทสฺสนภูมิยา ปทฏฺาน’’นฺติ. อาโลกสฺามนสิการาทีหิ ถินมิทฺธสฺส อภิภวนํ วีริยสฺส อาสนฺนการณนฺติ อาห – ‘‘ถินมิทฺธาภิภู ภิกฺขูติ วีริยสฺส ปทฏฺาน’’นฺติ. ยทิปิ อริยมคฺคกฺขเณ ปหานภาวนา สมานกาลา เอกาภิสมยสฺส อิจฺฉิตตฺตา, ตถาปิ ปหาตพฺพสฺส ปหานาภาเว ภาวนาปาริปูรี นตฺถีติ ปหานนิมิตฺตา วิย กตฺวา ภาวนา วุตฺตา ‘‘สพฺพา ทุคฺคติโย ชเหติ ภาวนาย ปทฏฺาน’’นฺติ. อถ วา ‘‘สพฺพา ทุคฺคติโย ชเห’’ติ อิทํ ภควโต วจนํ โยคีนํ อุสฺสาหชนนตฺถํ อานิสํสกิตฺตนํ โหตีติ ภาวนาย วิเสสการณนฺติ วุตฺตํ ‘‘สพฺพา…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ.
ปทฏฺานหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ลกฺขณหารสมฺปาตวณฺณนา
๖๗. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา สติสํวโร, สติพเลน จ เนกฺขมฺมวิตกฺกาทิพหุโล โหตีติ วุตฺตํ – ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส สมฺมาสงฺกปฺปโคจโรติ อิทํ สตินฺทฺริย’’นฺติ. ตสฺสตฺโถ – ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร’’ติ เอตฺถ รกฺขิตจิตฺตตาย จ สมฺมาสงฺกปฺปโคจรตา การณูปจาเรน ¶ อิทํ สตินฺทฺริยํ, คหิตานิ ภวนฺติ ปฺจินฺทฺริยานิ อินฺทฺริยลกฺขเณน วิมุตฺติปริปาจนภาเวน วา เอกลกฺขณตฺตาติ อธิปฺปาโย. คหิโต ภวตีติ เอตฺถ มคฺคลกฺขเณน คหณํ สุวิฺเยฺยนฺติ ตํ เปตฺวา การณโต คหณํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺมาทิฏฺิโต หิ สมฺมาสงฺกปฺโป ปภวตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตโต เอว คหิโต ภวติ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ วตฺวา วิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนานิปิ วุตฺตานิ.
ลกฺขณหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. จตุพฺยูหหารสมฺปาตวณฺณนา
๖๘. รกฺขียตีติ รกฺขิตํ. อิทํ ปทวเสน นิพฺพจนํ. ยสฺมา ปน อตฺถวเสน นิพฺพจเน วุตฺเต ปทวเสน นิพฺพจนํ วุตฺตเมว โหติ, ตสฺมา ‘‘รกฺขิตํ ปริปาลียตีติ เอสา นิรุตฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อิติ-สทฺโท อาทฺยตฺโถ, ปกาเร วา. เตน เอวมาทิกา เอวํปการา วา เอสา นิรุตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมา จินฺเตตีติ จิตฺตํ. อตฺตโน สนฺตานํ จิโนตีติ จิตฺตํ, ปจฺจเยหิ ¶ จิตนฺติ จิตฺตํ, จิตฺตวิจิตฺตฏฺเน จิตฺตํ, จิตฺตกรณฏฺเน จิตฺตํ. สมฺมา สงฺกปฺเปตีติ สมฺมาสงฺกปฺโปติอาทินา นิรุตฺติ เวทิตพฺพา.
อยํ เอตฺถ ภควโต อธิปฺปาโยติ ‘‘รกฺขิตจิตฺโต อสฺสา’’ติอาทินา อินฺทฺริยสํวราทโย ทุคฺคติปหานฺจ วทโต ภควโต เอตฺถ คาถายํ อธิปฺปาโย. โกกาลิโก หีติอาทิ นิทานนิทฺเทโส. ตตฺถ หิ-สทฺโท การเณ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา โกกาลิโก (สํ. นิ. ๑.๑๘๑; อ. นิ. ๑๐.๘๙; สุ. นิ. โกกาลิกสุตฺต) อรกฺขิตจิตฺตตาย อคฺคสาวเกสุ จิตฺตํ ปโทเสตฺวา ปทุมนิรยํ อุปปนฺโน, ตสฺมา ทุคฺคติโย ชหิตุกาโม รกฺขิตจิตฺโต อสฺสาติ ภควา สติอารกฺเขน เจตสา สมนฺนาคโต สพฺพา ทุคฺคติโย ชหตีติ อตฺโถ. สุตฺตมฺหิ วุตฺตํ ‘‘สติยา จิตฺตํ รกฺขิตพฺพ’’นฺติ เทสนานุสนฺธิทสฺสนํ.
จตุพฺยูหหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อาวฏฺฏหารสมฺปาตวณฺณนา
๖๙. เนกฺขมฺมสงฺกปฺปพหุโล ¶ กสิณวเสน เมตฺตาทิวเสน วา ลทฺธาย จิตฺเตกคฺคตาสงฺขาตาย จิตฺตมฺชูสาย จิตฺตํ เปตฺวา สมาธึเยว วา ยถาลทฺธํ สํกิเลสโต รกฺขิตจิตฺโต นาม โหตีติ วุตฺตํ – ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺส สมฺมาสงฺกปฺปโคจโรติ อยํ สมโถ’’ติ. ปฺาปธานา วิปสฺสนาติ อาห – ‘‘สมฺมาทิฏฺิปุเรกฺขาโรติ อยํ วิปสฺสนา’’ติ. อริยมคฺเคน ทุกฺขสจฺเจ ปริฺาเต อุทยพฺพยทสฺสนํ มตฺถกปฺปตฺตํ นาม โหตีติ วุตฺตํ – ‘‘ตฺวาน อุทยพฺพยนฺติ ทุกฺขปริฺา’’ติ. ‘‘ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ นิโรธธมฺม’’นฺติ หิ มคฺคาณสฺส ปวตฺติทสฺสนาติ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานีติ จตุสจฺจธมฺมวเสน อาวฏฺฏนํ นิฏฺเปติ. ตตฺถ ปุริเมน สจฺจทฺวยฏฺปเนน วิสภาคธมฺมวเสน, ปจฺฉิเมน สภาคธมฺมวเสน อาวฏฺฏนนฺติ ทฏฺพฺพํ.
อาวฏฺฏหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. วิภตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา
๗๐. กุสลปกฺโข ¶ กุสลปกฺเขน นิทฺทิสิตพฺโพติ รกฺขิตจิตฺตสฺสาติ สติสํวโร, โส ฉพฺพิโธ ทฺวารวเสน จกฺขุทฺวารสํวโร ยาว มโนทฺวารสํวโรติ. สมฺมาสงฺกปฺโป ติวิโธ – เนกฺขมฺมสงฺกปฺโป, อพฺยาปาทสงฺกปฺโป, อวิหึสาสงฺกปฺโปติ. สมฺมาทิฏฺิ อฏฺวิธา ทุกฺเข าณํ…เป… อิทปฺปจฺจยตาปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ าณนฺติ. อุทยพฺพยาณํ ปฺาสวิธํ อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย…เป… วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ วิฺาณกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. ถินมิทฺธาภิภวนํ จตุพฺพิธํ จตุมคฺควเสน. ตตฺถ สติสํวโร โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิโธ. เตสุ โลกิโย กามาวจโรว, โลกุตฺตโร ทสฺสนภาวนาเภทโต ทุวิโธ. เอกเมโก เจตฺถ จตุสติปฏฺานเภทโต จตุพฺพิโธ. เอส นโย สมฺมาสงฺกปฺปาทีสุปิ.
อยํ ปน วิเสโส – สมฺมาสงฺกปฺโป ปมชฺฌานวเสน รูปาวจโรติปิ นีหริตพฺโพ. ปทฏฺานวิภาโค ปทฏฺานหารสมฺปาเต วุตฺตนเยน วตฺตพฺโพ ¶ . อกุสลปกฺเข อสํวโร จกฺขุอสํวโร…เป… กายอสํวโร, โจปนกายอสํวโร, วาจาอสํวโร, มโนอสํวโรติ อฏฺวิโธ. มิจฺฉาสงฺกปฺโป กามวิตกฺกาทิวเสน ติวิโธ. อฺาณํ ‘‘ทุกฺเข อฺาณ’’นฺติอาทินา อฏฺวิธา วิภตฺตํ. สมฺมาทิฏฺิปฏิปกฺขโต มิจฺฉาทิฏฺิ ทฺวาสฏฺิวิเธน เวทิตพฺพา. ถินมิทฺธํ อุปฺปตฺติภูมิโต ปฺจวิธนฺติ เอวํ อกุสลปกฺเข วิภตฺติ เวทิตพฺพา.
วิภตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปริวตฺตนหารสมฺปาตวณฺณนา
๗๑. ปริวตฺตนหาเร อาวฏฺฏหาเร วุตฺตนเยน สมถวิปสฺสนานิทฺธารณํ อกตฺวา ‘‘สมถวิปสฺสนาย ภาวิตายา’’ติ อาห. โลกิยา เจตฺถ สมถวิปสฺสนา ทฏฺพฺพา. ปฏิปกฺเขนาติ ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ คาถาย ปฏิปกฺเขนาติ อธิปฺปาโย. อถ วา วิภตฺติหาเร นิทฺทิฏฺสฺส อกุสลปกฺขสฺส ปฏิปกฺเขนาติ อตฺโถ.
ปริวตฺตนหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. เววจนหารสมฺปาตวณฺณนา
๗๒. ‘‘มานสํ ¶ หทยํ ปณฺฑรํ วิฺาณํ วิฺาณกฺขนฺโธ มโนวิฺาณธาตู’’ติ (ธ. ส. ๖) จ จิตฺตสฺส เววจนํ. ‘‘ตกฺโก วิตกฺโก สงฺกปฺโป อปฺปนา พฺยปฺปนา เจตโส อภินิโรปนา’’ติ จ สมฺมาสงฺกปฺปสฺส. ‘‘ปฺา ปชานนา วิจโย ปวิจโย’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๖) สมฺมาทิฏฺิยา. ‘‘ถินํ ถิยนา ถิยิตตฺตํ จิตฺตสฺส อกลฺลตา อกมฺมฺตา โอนาโห ปรินาโห อนฺโตสงฺโกโจ’’ติ ถินสฺส. ‘‘อกลฺลตา อกมฺมฺตา กายาลสิยํ สุปฺยํ สุปฺยนา สุปิตตฺต’’นฺติ (ธ. ส. ๑๑๖๓) มิทฺธสฺส. ‘‘ภิกฺขโก ภิกฺขู’’ติอาทินา (ปารา. ๔๕) ภิกฺขุปทสฺส. ‘‘ทุคฺคติ อปาโย วินิปาโต วฏฺฏทุกฺขํ สํสาโร’’ติอาทินา ทุคฺคติยา เววจนํ เวทิตพฺพํ.
เววจนหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ปฺตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา
๗๓. อธิฏฺหิตฺวา ¶ รกฺขนฺติยา สติยา รกฺขิยมานํ จิตฺตํ ตสฺสา อธิฏฺานํ วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ – ‘‘รกฺขิตจิตฺตสฺสาติ ปทฏฺานปฺตฺติ สติยา’’ติ. เสสํ อิมสฺมึ ปฺตฺติหารสมฺปาเต อิโต ปเรสุ โอตรณโสธนหารสมฺปาเตสุปิ อปุพฺพํ นตฺถิ. เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
ปฺตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. อธิฏฺานหารสมฺปาตวณฺณนา
๗๖. อธิฏฺานหารสมฺปาเต สมฺมาทิฏฺิ นาม ยํ ทุกฺเข าณนฺติอาทินา จตุสจฺจเหตุเหตุสมุปฺปนฺนปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนสงฺขาตสฺส วิสยสฺส วเสน เวมตฺตตํ ทสฺเสตฺวา ปุน ยํ ตตฺถ ตตฺถ ยถาภูตํ าณทสฺสนนฺติ ปาฬิปาฬิอตฺถานํ อวสิฏฺวิสยวเสเนว เวมตฺตตํ ทีเปติ. ตตฺถ ยํ สจฺจาคมนนฺติ ยํ สจฺจโต อวิปรีตโต วิสยสฺส อาคมนํ, อธิคโมติ อตฺโถ. ‘‘ยํ ปจฺจาคมน’’นฺติปิ ปาโ, ตสฺส ยํ ปฏิปาฏิวิสยสฺส อาคมนํ, ตํตํวิสยาธิคโมติ อตฺโถ ¶ . เสสเมตฺถ ปริกฺขารสมาโรปนหารสมฺปาเตสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.
อธิฏฺานหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
มิสฺสกหารสมฺปาตวณฺณนา
อปิ เจตฺถ หารสมฺปาตนิทฺเทโส อิมินาปิ นเยน เวทิตพฺโพ –
‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺา มโนมยา;
มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา;
ตโต นํ สุขมนฺเวติ, ฉายาว อนปายินี’’ติ. (ธ. ป. ๒);
ตตฺถ กตโม เทสนาหารสมฺปาโต? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ มโนติ ขนฺธววตฺถาเนน วิฺาณกฺขนฺธํ เทเสติ. อายตนววตฺถาเนน มนายตนํ ¶ , ธาตุววตฺถาเนน วิฺาณธาตุํ, อินฺทฺริยววตฺถาเนน มนินฺทฺริยํ. กตเม ธมฺมา ปุพฺพงฺคมา? ฉ ธมฺมา ปุพฺพงฺคมา, กุสลานํ กุสลมูลานิ, อกุสลานํ อกุสลมูลานิ, สาธิปติกานํ อธิปติ, สพฺพจิตฺตุปฺปาทานํ อินฺทฺริยานิ. อปิ จ อิมสฺมึ สุตฺเต มโน อธิปฺเปโต. ยถา พลคฺคสฺส ราชา ปุพฺพงฺคโม, เอวเมวํ ธมฺมานํ มโน ปุพฺพงฺคโม. ตตฺถ ติวิเธน มโน ปุพฺพงฺคโม เนกฺขมฺมฉนฺเทน อพฺยาปาทฉนฺเทน อวิหึสาฉนฺเทน. ตตฺถ อโลภสฺส เนกฺขมฺมฉนฺเทน มโนปุพฺพงฺคมํ, อโทสสฺส อพฺยาปาทฉนฺเทน มโนปุพฺพงฺคมํ, อโมหสฺส อวิหึสาฉนฺเทน มโนปุพฺพงฺคมํ.
มโนเสฏฺาติ มโน เตสํ ธมฺมานํ เสฏฺํ วิสิฏฺํ อุตฺตมํ ปวรํ มูลํ ปมุขํ ปาโมกฺขํ, เตน วุจฺจติ ‘‘มโนเสฏฺา’’ติ. มโนมยาติ มเนน กตา, มเนน นิมฺมิตา, มเนน นิพฺพตฺตา, มโน เตสํ ปจฺจโย, เตน วุจฺจติ ‘‘มโนมยา’’ติ. เต ปน ธมฺมา ฉนฺทสมุทานิตา อนาวิลสงฺกปฺปสมุฏฺานา ผสฺสสโมธานา เวทนากฺขนฺโธ สฺากฺขนฺโธ สงฺขารกฺขนฺโธ. มนสา เจ ปสนฺเนนาติ ยา สทฺธา สทฺทหนา โอกปฺปนา อภิปฺปสาโท. อิติ อิมินา ปสาเทน อุเปโต สมุเปโต อุปคโต สมุปคโต สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต, เตน วุจฺจติ ‘‘ปสนฺเนนา’’ติ อิทํ มโนกมฺมํ ¶ . ภาสติ วาติ วจีกมฺมํ. กโรติ วาติ กายกมฺมํ. อิติ ทสกุสลกมฺมปถา ทสฺสิตา.
ตโตติ ทสวิธสฺส กุสลกมฺมสฺส กตตฺตา อุปจิตตฺตา. นนฺติ โย โส กตปฺุโ กตกุสโล กตภีรุตฺตาโณ, ตํ ปุคฺคลํ. สุขนฺติ ทุวิธํ สุขํ กายิกํ เจตสิกฺจ. อนฺเวตีติ อนุคจฺฉติ.
อิธสฺสุ ปุริโส อปฺปหีนานุสโย สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทํ อนุปสฺสติ, โส สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทํ อนุปสฺสนฺโต ยถาทิฏฺํ ยถาสุตํ สมฺปตฺติภวํ ปตฺเถติ. อิจฺจสฺส อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ อนุพทฺธา โหนฺติ, โส ยถาทิฏฺํ ยถาสุตํ สมฺปตฺติภวํ ปตฺเถนฺโต ปสาทนียวตฺถุสฺมึ จิตฺตํ ปสาเทติ สทฺทหติ โอกปฺเปติ. โส ปสนฺนจิตฺโต ติวิธํ ปฺุกิริยวตฺถุํ อนุติฏฺติ ทานมยํ สีลมยํ ภาวนามยํ กาเยน วาจาย มนสา. โส ตสฺส วิปากํ ปจฺจนุโภติ ทิฏฺเว ธมฺเม อุปปชฺเช วา อปราปเร วา ปริยาเย. อิติ โข ปนสฺส อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา, สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ, นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ, สฬายตนปจฺจยา สุขเวทนีโย ผสฺโส, ผสฺสปจฺจยา ¶ เวทนาติ เอวํ สนฺตํ ตํ สุขมนฺเวติ. ตสฺเสวํ เวทนาย อปราปรํ ปริวตฺตมานาย อุปฺปชฺชติ ตณฺหา. ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป… สมุทโย โหตีติ.
ตตฺถ ยํ มโน, เย จ มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, ยฺจ สุขํ, อิเม วุจฺจนฺติ ปฺจกฺขนฺธา, เต ทุกฺขสจฺจํ. เตสํ ปุริมการณภูตา อวิชฺชา ภวตณฺหา จ สมุทยสจฺจํ. เตสํ ปริฺาย ปหานาย ภควา ธมฺมํ เทเสติ, ทุกฺขสฺส ปริฺาย สมุทยสฺส ปหานาย. เยน ปริชานาติ, เยน ปชหติ, อยํ มคฺโค. ยตฺถ จ มคฺโค ปวตฺตติ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ เอวํ อายตนธาตุอินฺทฺริยมุเขนาปิ นิทฺธาเรตพฺพานิ. ตตฺถ สมุทเยน อสฺสาโท, ทุกฺเขน อาทีนโว, มคฺคนิโรเธหิ นิสฺสรณํ, สุขสฺส อนฺวโย ผลํ, มนสา ปสนฺเนน กายวจีสมีหา อุปาโย, มโนปุพฺพงฺคมตฺตา ธมฺมานํ อตฺตโน สุขกาเมน ปสนฺเนน มนสา วจีกมฺมํ กายกมฺมฺจ ปวตฺเตตพฺพนฺติ อยํ ภควโต อาณตฺติ. อยํ เทสนาหารสมฺปาโต.
ตตฺถ กตโม วิจยหารสมฺปาโต? มนนโต อารมฺมณวิชานนโต มโน. มนนลกฺขเณ สมฺปยุตฺเตสุ อาธิปจฺจกรณโต ปุพฺพงฺคโม อีหาภาวโต นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเน ธมฺมา. คาเมสุ คามณิ ¶ วิย ปธานฏฺเน มโน เสฏฺโ เอเตสนฺติ มโนเสฏฺา. สหชาตาทิปจฺจยภูเตน มนสา นิพฺพตฺตาติ มโนมยา. อกาลุสฺสิยโต, อารมฺมณสฺส โอกปฺปนโต จ ปสนฺเนน วจีวิฺตฺติวิปฺผารโต ตถา สาทิยนโต จ ภาสติ. โจปนกายวิปฺผารโต ตถา สาทิยนโต จ กโรติ. ตถา ปสุตตฺตา อนฺตฺตา จ ‘‘ตโต’’ติ วุตฺตํ. สุขนโต สาตภาวโต อิฏฺภาวโต จ ‘‘สุข’’นฺติ วุตฺตํ. กตูปจิตตฺตา อวิปกฺกวิปากตฺตา จ ‘‘อนฺเวตี’’ติ วุตฺตํ. การณายตฺตวุตฺติโต อสงฺกนฺติโต จ ‘‘ฉายาว อนปายินี’’ติ วุตฺตํ. อยํ อนุปทวิจยโต วิจยหารสมฺปาโต.
ตตฺถ กตโม ยุตฺติหารสมฺปาโต? มนสฺส ธมฺมานํ อาธิปจฺจโยคโต ปุพฺพงฺคมตา ยุชฺชติ. ตโต เอว เตสํ มนสฺส อนุวตฺตนโต ธมฺมานํ มโนเสฏฺตา ยุชฺชติ. สหชาตาทิปจฺจยวเสน มนสา นิพฺพตฺตตฺตา ธมฺมานํ มโนมยตา ยุชฺชติ. มนสา ปสนฺเนน สมุฏฺานานํ กายวจีกมฺมานํ กุสลภาโว ยุชฺชติ. เยน กุสลกมฺมํ อุปจิตํ, ตํ ฉายา วิย สุขํ อนฺเวตีติ ยุชฺชติ. อยํ ยุตฺติหารสมฺปาโต.
ตตฺถ ¶ กตโม ปทฏฺาโน หารสมฺปาโต? มโน มโนปวิจารานํ ปทฏฺานํ. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา สพฺพสฺส กุสลปกฺขสฺส ปทฏฺานํ. ‘‘ภาสตี’’ติ สมฺมาวาจา, ‘‘กโรตี’’ติ สมฺมากมฺมนฺโต, เต สมฺมาอาชีวสฺส ปทฏฺานํ. สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายามสฺส ปทฏฺานํ. สมฺมาวายาโม สมฺมาสติยา ปทฏฺานํ. สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิสฺส ปทฏฺานํ. ‘‘มนสา ปสนฺเนนา’’ติ เอตฺถ ปสาโท สทฺธินฺทฺริยํ, ตํ สีลสฺส ปทฏฺานํ. สีลํ สมาธิสฺส ปทฏฺานํ. สมาธิ ปฺายาติ ยาว วิมุตฺติาณทสฺสนา โยเชตพฺพํ. อยํ ปทฏฺานหารสมฺปาโต.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หารสมฺปาโต? ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ มโนปุพฺพงฺคมตาวจเนน ธมฺมานํ ฉนฺทปุพฺพงฺคมตาปิ วีริยปุพฺพงฺคมตาปิ วีมํสาปุพฺพงฺคมตาปิ วุตฺตา โหติ อาธิปเตยฺยลกฺขเณน ฉนฺทาทีนํ มนสา เอกลกฺขณตฺตา. ตถา เนสํ สทฺธาทิปุพฺพงฺคมตาปิ วุตฺตา โหติ อินฺทฺริยลกฺขเณน สทฺธาทีนํ มนสา เอกลกฺขณตฺตา. ‘‘มนสา เจ ปสนฺเนนา’’ติ ยถา มนสฺส ปสาทสมนฺนาคโม ตํสมุฏฺานานํ กายวจีกมฺมานํ อนวชฺชภาวลกฺขณํ. เอวํ จิตฺตสฺส สติอาทิสมนฺนาคโมปิ เนสํ อนวชฺชภาวลกฺขณํ โยนิโสมนสิการสมุฏฺานภาเวน เอกลกฺขณตฺตา. ‘‘สุขมนฺเวตี’’ติ สุขานุคมนวจเนน สุขสฺส ปจฺจยภูตานํ มนาปิยรูปาทีนํ ¶ อนุคโม วุตฺโต โหติ เตสมฺปิ กมฺมปจฺจยตาย เอกลกฺขณตฺตาติ. อยํ ลกฺขณหารสมฺปาโต.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หารสมฺปาโต? ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา’’ติอาทีสุ ‘‘มโน’’ติอาทีนํ ปทานํ นิพฺพจนํ นิรุตฺตํ, ตํ ปทตฺถนิทฺเทสวเสน เวทิตพฺพํ. ปทตฺโถ จ วุตฺตนเยน สุวิฺเยฺโยว. เย สุเขน อตฺถิกา, เตหิ ปสนฺเนน มนสา กายวจีมโนกมฺมานิ ปวตฺเตตพฺพานีติ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. ปฺุกิริยาย อฺเสมฺปิ ปุพฺพงฺคมา หุตฺวา ตตฺถ เตสํ สมฺมา อุปเนตาโร อิมิสฺสา เทสนาย นิทานํ. ‘‘ฉทฺวาราธิปตี ราชา (ธ. ป. อฏฺ. ๒.๑๘๑ เอรกปตฺตนาคราชวตฺถุ), จิตฺตานุปริวตฺติโน ธมฺมา (ธ. ส. ทุกมาติกา ๖๒; ๑๒๐๕-๑๒๐๖), จิตฺตสฺส เอกธมฺมสฺส, สพฺเพว วสมนฺวคู’’ติ (สํ. นิ. ๑.๖๒) เอวมาทิสมานยเนน อิมิสฺสา เทสนาย สํสนฺทนา เทสนานุสนฺธิ. ปทานุสนฺธิโย ปน สุวิฺเยฺยาวาติ. อยํ จตุพฺยูโห หารสมฺปาโต.
ตตฺถ ¶ กตโม อาวฏฺโฏ หารสมฺปาโต? ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ ตตฺถ ยานิ ตีณิ กุสลมูลานิ, ตานิ อฏฺนฺนํ สมฺมตฺตานํ เหตุ. เย สมฺมตฺตา, อยํ อฏฺงฺคิโก มคฺโค. ยํ มโนสหชนามรูปํ, อิทํ ทุกฺขํ. อสมุจฺฉินฺนา ปุริมนิปฺผนฺนา อวิชฺชา ภวตณฺหา, อยํ สมุทโย. ยตฺถ เตสํ ปหานํ, อยํ นิโรโธติ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. อยํ อาวฏฺโฏ หารสมฺปาโต.
ตตฺถ กตโม วิภตฺติหารสมฺปาโต? ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มนสา เจ ปสนฺเนน, ตโต นํ สุขมนฺเวตี’’ติ นยิทํ ยถารุตวเสน คเหตพฺพํ. โย หิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ปาณาติปาติมฺหิ มิจฺฉาทิฏฺิเก มิจฺฉาปฏิปนฺเน สกํ จิตฺตํ ปสาเทติ, ปสนฺเนน จ จิตฺเตน อภูตคุณาภิตฺถวนวเสน ภาสติ วา นิปจฺจการํ วาสฺส ยํ กโรติ, น ตโต นํ สุขมนฺเวติ. ทุกฺขเมว ปน ตํ ตโต จกฺกํว วหโต ปทมนฺเวติ. อิติ หิ อิทํ วิภชฺชพฺยากรณียํ. ยํ มนสา เจ ปสนฺเนน ภาสติ วา กโรติ วา, ตฺเจ วจีกมฺมํ กายกมฺมฺจ สุขเวทนียนฺติ. ตํ กิสฺส เหตุ? สมฺมตฺตคเตหิ สุขเวทนียํ มิจฺฉาคเตหิ ทุกฺขเวทนียนฺติ. กถํ ปนายํ ปสาโท ทฏฺพฺโพ? นายํ ปสาโท, ปสาทปติรูปโก ปน มิจฺฉาธิโมกฺโขติ วทามิ. อยํ วิภตฺติหารสมฺปาโต.
ตตฺถ ¶ กตโม ปริวตฺตโน หารสมฺปาโต? มโนปุพฺพงฺคมาติอาทิ. ยํ มนสา ปทุฏฺเน ภาสติ วา กโรติ วา ทุกฺขสฺสานุคามี. อิทฺหิ สุตฺตํ เอตสฺส อุชุปฏิปกฺโข. อยํ ปริวตฺตโน หารสมฺปาโต.
ตตฺถ กตโม เววจโน หารสมฺปาโต? ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา’’ติ มโน จิตฺตํ มนายตนํ มนินฺทฺริยํ มโนวิฺาณํ มโนวิฺาณธาตูติ ปริยายวจนํ. ปุพฺพงฺคมา ปุเรจาริโน ปุเรคามิโนติ ปริยายวจนํ. ธมฺมา อตฺตา สภาวาติ ปริยายวจนํ. เสฏฺํ ปธานํ ปวรนฺติ ปริยายวจนํ. มโนมยา มโนนิพฺพตฺตา มโนสมฺภูตาติ ปริยายวจนํ. ปสนฺเนน สทฺทหนฺเตน โอกปฺเปนฺเตนาติ ปริยายวจนํ. สุขํ สาตํ เวทยิตนฺติ ปริยายวจนํ. อนฺเวติ อนุคจฺฉติ อนุพนฺธตีติ ปริยายวจนํ. อยํ เววจโน หารสมฺปาโต.
ตตฺถ ¶ กตโม ปฺตฺติหารสมฺปาโต? มโนปุพฺพงฺคมาติ อยํ มนโส กิจฺจปฺตฺติ. ธมฺมาติ สภาวปฺตฺติ, กุสลกมฺมปถปฺตฺติ. มโนเสฏฺาติ ปธานปฺตฺติ. มโนมยาติ สหชาตปฺตฺติ. ปสนฺเนนาติ สทฺธินฺทฺริเยน สมนฺนาคตปฺตฺติ, อสฺสทฺธิยสฺส ปฏิกฺเขปปฺตฺติ. ภาสติ วา กโรติ วาติ สมฺมาวาจาสมฺมากมฺมนฺตานํ นิกฺเขปปฺตฺติ. ตโต นํ สุขมนฺเวตีติ กมฺมสฺส ผลานุพนฺธปฺตฺติ, กมฺมสฺส อวินาสปฺตฺตีติ. อยํ ปฺตฺติหารสมฺปาโต.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ หารสมฺปาโต? มโนติ วิฺาณกฺขนฺโธ. ธมฺมาติ เวทนาสฺาสงฺขารกฺขนฺธา. ภาสติ วา กโรติ วาติ กายวจีวิฺตฺติโย. ตาสํ นิสฺสยา จตฺตาโร มหาภูตาติ รูปกฺขนฺโธติ อยํ ขนฺเธหิ โอตรโณ. มโนติ อภิสงฺขารวิฺาณนฺติ มโนคฺคหเณน อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา คหิตาติ. สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ…เป… สมุทโย โหตีติ อยํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทน โอตรโณติ. อยํ โอตรโณ หารสมฺปาโต.
ตตฺถ กตโม โสธโน หารสมฺปาโต? มโนติ อารมฺโภ เนว ปทสุทฺธิ, น อารมฺภสุทฺธิ. มโนปุพฺพงฺคมาติ ปทสุทฺธิ, น อารมฺภสุทฺธิ. ตถา ธมฺมาติ ยาว สุขนฺติ ปทสุทฺธิ, น อารมฺภสุทฺธิ. สุขมนฺเวตีติ ปน ปทสุทฺธิ เจว อารมฺภสุทฺธิ จาติ. อยํ โสธโน หารสมฺปาโต.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิฏฺาโน หารสมฺปาโต? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺา มโนมยาติ เอกตฺตตา. มนสา เจ ปสนฺเนนาติ เวมตฺตตา, ตถา มนสา เจ ปสนฺเนนาติ เอกตฺตตา. ภาสติ วา กโรติ วาติ เวมตฺตตา, ตถา มนสา เจ ปสนฺเนนาติ เอกตฺตตา. โส ปสาโท ทุวิโธ อชฺฌตฺตฺจ พฺยาปาทวิกฺขมฺภนโต, พหิทฺธา จ โอกปฺปนโต. ตถา สมฺปตฺติภวเหตุภูโตปิ วฑฺฒิเหตุภูโตวาติ อยํ เวมตฺตตา. ตยิทํ สุตฺตํ ทฺวีหิ อากาเรหิ อธิฏฺาตพฺพํ เหตุนา จ โย ปสนฺนมานโส, วิปาเกน จ โย สุขเวทนีโยติ. อยํ อธิฏฺาโน หารสมฺปาโต.
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร หารสมฺปาโต? มโนปุพฺพงฺคมาติ เอตฺถ มโนติ กุสลวิฺาณํ. ตสฺส จ าณสมฺปยุตฺตสฺส อโลโภ อโทโส อโมโหติ ตโย สมฺปยุตฺตา เหตู, าณวิปฺปยุตฺตสฺส อโลโภ ¶ อโทโสติ ทฺเว สมฺปยุตฺตา เหตู. สพฺเพสํ อวิเสเสน โยนิโสมนสิกาโร เหตุ, จตฺตาริ สมฺปตฺติจกฺกานิ ปจฺจโย. ตถา สทฺธมฺมสฺสวนํ, ตสฺส จ ทานาทิวเสน ปวตฺตมานสฺส เทยฺยธมฺมาทโย ปจฺจโย. ธมฺมาติ เจตฺถ เวทนาทีนํ อิฏฺารมฺมณาทโย. ตถา ตโย วิฺาณสฺส, เวทนาทโย ปสาทสฺส, สทฺเธยฺยวตฺถุกุสลาภิสงฺขาโร วิปากสุขสฺส ปจฺจโยติ. อยํ ปริกฺขาโร หารสมฺปาโต.
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หารสมฺปาโต? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ มโนติ ปฺุจิตฺตํ, ตํ ติวิธํ – ทานมยํ, สีลมยํ, ภาวนามยนฺติ. ตตฺถ ทานมยสฺส อโลโภ ปทฏฺานํ, สีลมยสฺส อโทโส ปทฏฺานํ, ภาวนามยสฺส อโมโห ปทฏฺานํ. สพฺเพสํ อภิปฺปสาโท ปทฏฺานํ, ‘‘สทฺธาชาโต อุปสงฺกมติ, อุปสงฺกมนฺโต ปยิรุปาสตี’’ติ (ม. นิ. ๒.๑๘๓) สุตฺตํ วิตฺถาเรตพฺพํ. กุสลจิตฺตํ สุขสฺส อิฏฺวิปากสฺส ปทฏฺานํ. โยนิโสมนสิกาโร กุสลจิตฺตสฺส ปทฏฺานํ. โยนิโส หิ มนสิ กโรนฺโต กุสลจิตฺตํ อธิฏฺาติ กุสลจิตฺตํ ภาเวติ, โส อนุปฺปนฺนานํ ปาปกานํ อกุสลานํ ธมฺมานํ อนุปฺปาทาย ฉนฺทํ ชเนติ, อุปฺปนฺนานํ กุสลานํ ธมฺมานํ…เป… ปทหติ. ตสฺเสวํ จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร สติปฏฺานา ยาว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉตีติ อยํ ภาวนาย สมาโรปนา. สติ จ ภาวนาย ปหานฺจ สิทฺธเมวาติ. อยํ สมาโรปโน หารสมฺปาโต.
ตถา –
‘‘ททโต ¶ ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียติ;
กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ, ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโต’’ติ. (ที. นิ. ๒.๑๙๗; อุทา. ๗๕; เปฏโก. ๑๖);
ตตฺถ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ ทานมยํ ปฺุกิริยวตฺถุ วุตฺตํ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ สีลมยํ ปฺุกิริยวตฺถุ วุตฺตํ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ โลภสฺส จ โทสสฺส จ โมหสฺส จ ปหานมาห. เตน ภาวนามยํ ปฺุกิริยวตฺถุ วุตฺตํ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อนุปาทาปรินิพฺพานมาห.
ททโต ¶ ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ อโลโภ กุสลมูลํ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ อโทโส กุสลมูลํ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ อโมโห กุสลมูลํ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ เตสํ นิสฺสรณํ วุตฺตํ.
ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ สีลกฺขนฺธสฺส ปทฏฺานํ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ สมาธิกฺขนฺธสฺส ปทฏฺานํ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ ปฺากฺขนฺธสฺส วิมุตฺติกฺขนฺธสฺส ปทฏฺานํ. ทาเนน โอฬาริกานํ กิเลสานํ ปหานํ, สีเลน มชฺฌิมานํ, ปฺาย สุขุมานํ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ กตาวีภูมึ ทสฺเสติ.
ททโต ปฺุํ…เป… ชหาติ ปาปกนฺติ เสกฺขภูมิ ทสฺสิตา. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อคฺคผลํ วุตฺตํ.
ตถา ททโต ปฺุํ…เป… น จียตีติ โลกิยกุสลมูลํ วุตฺตํ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ โลกุตฺตรกุสลมูลํ วุตฺตํ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โลกุตฺตรสฺส กุสลมูลสฺส ผลํ วุตฺตํ.
ททโต…เป… น จียตีติ ปุถุชฺชนภูมิ ทสฺสิตา. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ เสกฺขภูมิ ทสฺสิตา. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อเสกฺขภูมิ ทสฺสิตา.
ททโต ¶ …เป… น จียตีติ สคฺคคามินี ปฏิปทา วุตฺตา. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ เสกฺขวิมุตฺติ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อเสกฺขวิมุตฺติ วุตฺตา.
ททโต…เป… น จียตีติ ทานกถํ สีลกถํ สคฺคกถํ โลกิยานํ ธมฺมานํ เทสนมาห. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ โลเก อาทีนวานุปสฺสนาย สทฺธึ สามุกฺกํสิกํ ธมฺมเทสนมาห. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ตสฺสา เทสนาย ผลมาห.
ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ ธมฺมทานํ อามิสทานฺจ วทติ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ ปาณาติปาตา เวรมณิยา สตฺตานํ อภยทานํ วทติ. เอวํ สพฺพานิปิ สิกฺขาปทานิ วิตฺถาเรตพฺพานิ. เตน จ สีลสํยเมน สีเล ปติฏฺิโต จิตฺตํ สํยเมติ, ตสฺส สมโถ ปาริปูรึ คจฺฉติ. เอวํ โส สมเถ ิโต วิปสฺสนาโกสลฺลโยคโต กุสโล จ ชหาติ ¶ ปาปกํ ราคํ ชหาติ, โทสํ ชหาติ, โมหํ ชหาติ, อริยมคฺเคน สพฺเพปิ ปาปเก อกุสเล ธมฺเม ชหาติ. เอวํ ปฏิปนฺโน จ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ราคาทีนํ ปริกฺขยา ทฺเวปิ วิมุตฺติโย อธิคจฺฉตีติ อยํ สุตฺตนิทฺเทโส.
ตตฺถ กตโม เทสนาหารสมฺปาโต? อิมสฺมึ สุตฺเต กึ เทสิตํ? ทฺเว สุคติโย เทวา จ มนุสฺสา จ, ทิพฺพา จ ปฺจ กามคุณา, มานุสกา จ ปฺจ กามคุณา, ทิพฺพา จ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา, มานุสกา จ ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. อิทํ วุจฺจติ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. ตสฺส การณภาเวน ปุริมปุริมนิปฺผนฺนา ตณฺหา สมุทโย อริยสจฺจํ. ตยิทํ วุจฺจติ อสฺสาโท จ อาทีนโว จ. สพฺพสฺส ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ นิทฺเทโส ‘‘ททโต…เป… น จียตี’’ติ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ มคฺโค วุตฺโต. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ทฺเว นิพฺพานธาตุโย สอุปาทิเสสา จ อนุปาทิเสสา จ. อิทํ นิสฺสรณํ. ผลาทีนิ ปน ยถารหํ เวทิตพฺพานีติ. อยํ เทสนาหารสมฺปาโต.
วิจโยติ ‘‘ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตี’’ติ อิมินา ปเมน ปเทน ติวิธมฺปิ ทานมยํ สีลมยํ ภาวนามยํ ปฺุกิริยวตฺถุ วุตฺตํ. ทสวิธสฺสปิ เทยฺยธมฺมสฺส ปริจฺจาโค วุตฺโต. ตถา ฉพฺพิธสฺสปิ รูปาทิอารมฺมณสฺส. ‘‘สํยมโต เวรํ น จียตี’’ติ ทุติเยน ปเทน อเวรา อสปตฺตา อพฺยาปาทา จ ปฏิปทา วุตฺตา. ‘‘กุสโล จ ชหาติ ปาปก’’นฺติ ตติเยน ปเทน าณุปฺปาโท อฺาณนิโรโธ สพฺโพปิ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สพฺเพปิ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา วุตฺตา ¶ . ‘‘ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโต’’ติ ราคกฺขเยน ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, โมหกฺขเยน อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ วุตฺตาติ. อยํ วิจโย หารสมฺปาโต.
ยุตฺตีติ ทาเน ิโต อุภยํ ปริปูเรติ มจฺฉริยปฺปหานฺจ ปฺุาภิสนฺทฺจาติ อตฺเถสา ยุตฺติ. สีลสํยเม ิโต อุภยํ ปริปูเรติ อุปจารสมาธึ อปฺปนาสมาธิฺจาติ อตฺเถสา ยุตฺติ. ปาปเก ธมฺเม ปชหนฺโต ทุกฺขํ ปริชานาติ, นิโรธํ สจฺฉิกโรติ, มคฺคํ ภาเวตีติ อตฺเถสา ยุตฺติ. ราคโทสโมเหสุ สพฺพโส ปริกฺขีเณสุ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายตีติ อตฺเถสา ยุตฺตีติ. อยํ ยุตฺติหารสมฺปาโต.
ปทฏฺานนฺติ ¶ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ จาคาธิฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ สจฺจาธิฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ ปฺาธิฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อุปสมาธิฏฺานสฺส ปทฏฺานนฺติ. อยํ ปทฏฺาโน หารสมฺปาโต.
ลกฺขโณติ ‘‘ททโต’’ติ เอเตน เปยฺยวชฺชํ อตฺถจริยํ สมานตฺตตา จ ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา สงฺคหวตฺถุภาเวน เอกลกฺขณตฺตา. ‘‘สํยมโต’’ติ เอเตน ขนฺติเมตฺตาอวิหึสาอนุทฺทยาทโย ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา เวรานุปฺปาทนลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา. ‘‘เวรํ น จียตี’’ติ เอเตน หิรีโอตฺตปฺปอปฺปิจฺฉตาสนฺตุฏฺิตาทโย ทสฺสิตา เวราวฑฺฒเนน เอกลกฺขณตฺตา. ตถา อหิรีกาโนตฺตปฺปาทโย อเจตพฺพภาเวน เอกลกฺขณตฺตา. ‘‘กุสโล’’ติ เอเตน โกสลฺลทีปเนน สมฺมาสงฺกปฺปาทโย ทสฺสิตา มคฺคงฺคาทิภาเวน เอกลกฺขณตฺตา. ‘‘ชหาติ ปาปก’’นฺติ เอเตน ปริฺาภิสมยาทโยปิ ทสฺสิตา อภิสมยลกฺขเณน เอกลกฺขณตฺตา. ‘‘ราคโทสโมหกฺขยา’’ติ เอเตน อวสิฏฺกิเลสาทีนมฺปิ ขยา ทสฺสิตา เขเปตพฺพภาเวน เอกลกฺขณตฺตาติ อยํ ลกฺขโณ.
จตุพฺยูโหติ ททโตติ คาถายํ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย มหาโภคตํ ปตฺถยิสฺสนฺติ, เต ทานํ ทสฺสนฺติ ทาลิทฺทิยปฺปหานาย. เย อเวรตํ อิจฺฉนฺติ, เต ปฺจ เวรานิ ปชหิสฺสนฺติ. เย กุสลธมฺเมหิ ฉนฺทกามา, เต อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสนฺติ. เย นิพฺพายิตุกามา, เต ราคโทสโมหํ ปชหิสฺสนฺตีติ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. เอวํ นิพฺพจนนิทานสนฺธโย วตฺตพฺพาติ. อยํ จตุพฺยูโห.
อาวฏฺโฏติ ¶ ยฺจ อททโต มจฺฉริยํ, ยฺจ อสํยมโต เวรํ, ยฺจ อกุสลสฺส ปาปสฺส อปฺปหานํ, อยํ ปฏิปกฺขนิทฺเทเสน สมุทโย. ตสฺส อโลเภน จ อโทเสน จ อโมเหน จ ทานาทีหิ ปหานํ, อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ. เตสํ ปจฺจโย อฏฺ สมฺมตฺตานิ, อยํ มคฺโค. โย ราคโทสโมหานํ ขโย, อยํ นิโรโธติ. อยํ อาวฏฺโฏ.
วิภตฺตีติ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ เอกํเสน โย ภยเหตุ เทติ, ราคเหตุ เทติ, อามิสกิฺจิกฺขเหตุ เทติ, น ตสฺส ปฺุํ วฑฺฒติ. ยฺจ ทณฺฑทานํ สตฺถทานํ ปรวิเหนตฺถํ อปฺุํ อสฺส ปวฑฺฒติ. ยํ ปน กุสเลน จิตฺเตน อนุกมฺปนฺโต วา อปจายมาโน วา อนฺนํ เทติ, ปานํ วตฺถํ ยานํ ¶ มาลาคนฺธวิเลปนํ เสยฺยาวสถํ ปทีเปยฺยํ เทติ, สพฺพสตฺตานํ วา อภยทานํ เทติ, เมตฺตจิตฺโต หิตชฺฌาสโย นิสฺสรณสฺี ธมฺมํ เทเสติ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ เอกํเสน อภยูปรตสฺส จียติ, กึการณํ? ยํ อสมตฺโถ, ภยูปรโต ทิฏฺธมฺมิกสฺส ภายติ ‘‘มา มํ ราชาโน คเหตฺวา หตฺถํ วา ฉินฺเทยฺยุํ…เป… ชีวนฺตมฺปิ สูเล อุตฺตาเสยฺยุ’’นฺติ, เตน สํยเมน อเวรํ จียติ. โย ปน เอวํ สมาโน เวรํ น จียติ. โย ปน เอวํ สมาทิยติ, ปาณาติปาตสฺส ปาปโก วิปาโก ทิฏฺเ เจว ธมฺเม อภิสมฺปราเย จ, เอวํ สพฺพสฺส อกุสลสฺส, โส ตโต อารมติ, อิมินา สํยเมน เวรํ น จียติ. สํยโม นาม สีลํ. ตํ จตุพฺพิธํ เจตนา สีลํ, เจตสิกํ สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีลนฺติ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ ปาปปหายกา สตฺตตฺตึส โพธิปกฺขิยา ธมฺมา วตฺตพฺพาติ. อยํ วิภตฺติ.
ปริวตฺตโนติ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ, อททโตปิ ปฺุํ ปวฑฺฒติ, น ทานมยิกํ. สํยมโต เวรํ น จียติ อสํยมโตปิ เวรํ น จียติ, ยํ ทาเนน ปฏิสงฺขานพเลน ภาวนาพเลน. กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ, อกุสโล ปน น ชหาติ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโต, เตสํ อปริกฺขยา นตฺถิ นิพฺพุตีติ. อยํ ปริวตฺตโน.
เววจโนติ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ. ปริจฺจาคโต กุสลํ อุปจียติ. อนุโมทโตปิ ปฺุํ ปวฑฺฒติ จิตฺตปฺปสาทโตปิ เวยฺยาวจฺจกิริยายปิ. สํยมโตติ สีลสํวรโต โสรจฺจโต. เวรํ น จียตีติ ปาปํ น วฑฺฒติ, อกุสลํ น วฑฺฒติ. กุสโลติ ปณฺฑิโต นิปุโณ เมธาวี ปริกฺขโก. ชหาตีติ สมุจฺฉินฺทติ สมุคฺฆาเฏติ. อยํ เววจโน.
ปฺตฺตีติ ¶ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ โลภสฺส ปฏินิสฺสคฺคปฺตฺติ, อโลภสฺส นิกฺเขปปฺตฺติ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ โทสสฺส วิกฺขมฺภนปฺตฺติ, อโทสสฺส นิกฺเขปปฺตฺติ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ โมหสฺส สมุคฺฆาตปฺตฺติ, อโมหสฺส ภาวนาปฺตฺติ. ราคโทสโมหสฺส ปหานปฺตฺติ, อโลภาโทสาโมหสฺส ภาวนาปฺตฺติ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺตฺติ, นิพฺพานสฺส สจฺฉิกิริยปฺตฺตีติ. อยํ ปฺตฺติ.
โอตรโณติ ¶ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ ทานํ นาม สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ โหตีติ อยํ อินฺทฺริเยหิ โอตรโณ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ สํยโม นาม สีลกฺขนฺโธติ อยํ ขนฺเธหิ โอตรโณ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ ปาปปฺปหานํ นาม ตีหิ วิโมกฺเขหิ โหติ. เตสํ อุปายภูตานิ ตีณิ วิโมกฺขมุขานีติ อยํ วิโมกฺขมุเขหิ โอตรโณ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ วิมุตฺติกฺขนฺโธ. โส จ ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนฺจาติ อยํ ธาตูหิ จ อายตเนหิ จ โอตรโณติ. อยํ โอตรโณ.
โสธโนติ ททโตติอาทิกา ปทสุทฺธิ, โน อารมฺภสุทฺธิ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อยํ ปทสุทฺธิ จ อารมฺภสุทฺธิ จาติ. อยํ โสธโน.
อธิฏฺาโนติ ททโตติ อยํ เอกตฺตตา, จาโค ปริจฺจาโค ธมฺมทานํ อามิสทานํ อภยทานํ, อฏฺ ทานานิ วิตฺถาเรตพฺพานิ. อยํ เวมตฺตตา. สํยโมติ อยํ เอกตฺตตา. ปาติโมกฺขสํวโร สติสํวโรติ อยํ เวมตฺตตา. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ อยํ เอกตฺตตา. สกฺกายทิฏฺึ ปชหติ วิจิกิจฺฉํ ปชหตีติอาทิกา อยํ เวมตฺตตา. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อยํ เอกตฺตตา. สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตูติ อยํ เวมตฺตตาติ. อยํ อธิฏฺาโน.
ปริกฺขาโรติ ทานสฺส ปาโมชฺชํ ปจฺจโย. อโลโภ เหตุ, สํยมสฺส หิโรตฺตปฺปาทโย ปจฺจโย. โยนิโสมนสิกาโร อโทโส จ เหตุ, ปาปปฺปหานสฺส สมาธิ ยถาภูตาณทสฺสนฺจ ปจฺจโย. ติสฺโส อนุปสฺสนา เหตุ, นิพฺพุติยา มคฺคสมฺมาทิฏฺิ เหตุ, สมฺมาสงฺกปฺปาทโย ปจฺจโยติ. อยํ ปริกฺขาโร.
สมาโรปโน ¶ หารสมฺปาโตติ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ ทานมยํ ปฺุกิริยวตฺถุ, ตํ สีลสฺส ปทฏฺานํ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ สีลมยํ ปฺุกิริยวตฺถุ, ตํ สมาธิสฺส ปทฏฺานํ. สีเลน หิ ฌาเนนปิ ราคาทิกิเลสา น จียนฺติ. เยปิสฺส ตปฺปจฺจยา อุปฺปชฺเชยฺยุํ อาสวา วิฆาตปริฬาหา, เตปิสฺส น โหนฺติ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ ปหานปริฺา, ตํ ภาวนามยํ ปฺุกิริยวตฺถุ. ราคโทสโมหกฺขยา ส ¶ นิพฺพุโตติ ราคสฺสปิ ขยา โทสสฺสปิ ขยา โมหสฺสปิ ขยา. ตตฺถ ราโคติ โย ราโค สาราโค เจตโส สารชฺชนา โลโภ ลุพฺภนา ลุพฺภิตตฺตํ อภิชฺฌา โลโภ อกุสลมูลํ. โทโสติ โย โทโส ทุสฺสนา ทุสฺสิตตฺตํ พฺยาปาโท เจตโส พฺยาปชฺชนา โทโส อกุสลมูลํ. โมโหติ ยํ อฺาณํ อทสฺสนํ อนภิสมโย อสมฺโพโธ อปฺปฏิเวโธ ทุมฺเมชฺฌํ พาลฺยํ อสมฺปชฺํ โมโห อกุสลมูลํ. อิติ อิเมสํ ราคาทีนํ ขโย นิโรโธ ปฏินิสฺสคฺโค นิพฺพุติ นิพฺพายนา ปรินิพฺพานํ สอุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตูติ. อยํ สมาโรปโน หารสมฺปาโต.
มิสฺสกหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
นยสมุฏฺานวารวณฺณนา
๗๙. เอวํ นานาสุตฺตวเสน เอกสุตฺตวเสน จ หารวิจารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นยวิจารํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺาน’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. กสฺมา ปเนตฺถ ยถา ‘‘ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร, อสฺสาทาทีนวตาติ คาถา. อยํ เทสนาหาโร กึ เทสยตี’’ติอาทินา หารนิทฺเทโส อารทฺโธ, เอวํ ‘‘ตตฺถ กตโม นนฺทิยาวฏฺโฏ, ตณฺหฺจ อวิชฺชมฺปิ จาติ คาถา, อยํ นนฺทิยาวฏฺโฏ กึ นยตี’’ติอาทินา อนารภิตฺวา สมุฏฺานมุเขน อารทฺธนฺติ? วุจฺจเต – หารนยานํ วิสยเภทโต. ยถา หิ หารา พฺยฺชนมุเขน สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนา, น เอวํ นยา. นยา ปน นานาสุตฺตโต นิทฺธาริเตหิ ตณฺหาวิชฺชาทีหิ มูลปเทหิ จตุสจฺจโยชนาย นยโต อนุพุชฺฌิยมาโน ทุกฺขาทิอตฺโถ. โส หิ มคฺคาณํ นยติ สมฺปาเปตีติ นโย. ปฏิวิชฺฌนฺตานํ ปน อุคฺฆฏิตฺุอาทีนํ ติณฺณํ เวเนยฺยานํ วเสน มูลปทวิภาคโต ติธา วิภตฺตา. เอกเมโก เจตฺถ ยโต เนติ, ยฺจ เนติ, เตสํ สํกิเลสโวทานานํ วิภาคโต ทฺวิสงฺคโห จตุฉอฏฺทิโส จาติ ภินฺโน หารนยานํ วิสโย. ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘หารา พฺยฺชนวิจโย, สุตฺตสฺส นยา ตโย จ สุตฺตตฺโถ’’ติ (เนตฺติ. สงฺคหวาร). เอวํ วิสิฏฺวิสยตฺตา หารนยานํ หาเรหิ อฺถา นเย นิทฺทิสนฺโต ‘‘ตตฺถ กตมํ นยสมุฏฺาน’’นฺติอาทิมาห.
ตตฺถายํ ¶ ¶ วจนตฺโถ – สมุฏฺหนฺติ เอเตนาติ สมุฏฺานํ. เก สมุฏฺหนฺติ? นยา. นยานํ สมุฏฺานํ นยสมุฏฺานํ. กึ ปน ตํ? ตํตํมูลปเทหิ จตุสจฺจโยชนา. สา หิ นนฺทิยาวฏฺฏาทีนํ นยานํ อุปฺปตฺติฏฺานตาย สมุฏฺานํ ภูมีติ จ วุจฺจติ. ตถา จ วกฺขติ – ‘‘อยํ วุจฺจติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมี’’ติ (เนตฺติ. ๘๑). ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จาติอาทิ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสนํ. ตตฺถ ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายตีติ อสุกสฺส นาม พุทฺธสฺส ภควโต, อสุกสฺส วา จกฺกวตฺติโน กาเล อวิชฺชา ภวตณฺหา จ อุปฺปนฺนา. ตโต ปุพฺเพ นาโหสีติ เอวํ อวิชฺชาภวตณฺหานํ น กาจิ ปุริมา มริยาทา อุปลพฺภติ. กสฺมา? อนมตคฺคตฺตา สํสารสฺส. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร, ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๒๔; กถา. ๗๕) วิตฺถาโร. ตตฺถาติ อวิชฺชาภวตณฺหาสุ. ยทิปิ อวิชฺชาย สํโยชนภาโว, ตณฺหาย จ นีวรณภาโว ปาฬิยํ วุตฺโต, ตถาปิ อวิชฺชาย ปฏิจฺฉาทิตาทีนเวหิ ภเวหิ ตณฺหา สํโยเชตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘อวิชฺชานีวรณํ ตณฺหาสํโยชน’’นฺติ วุตฺตํ.
อวิชฺชาสํยุตฺตาติ อวิชฺชาย มิสฺสิตา, อวิชฺชาย วา อภินิเวสวตฺถูสุ พทฺธา. อวิชฺชาปกฺเขน วิจรนฺตีติ อวิชฺชาปกฺเขน อวิชฺชาสหาเยน ทฺวาทสวิเธน วิปลฺลาเสน อภินิเวสวตฺถุภูเต อารมฺมเณ ปวตฺตนฺติ. เต วุจฺจนฺติ ทิฏฺิจริตาติ เต อวิชฺชาภิภูตา รูปาทีนิ นิจฺจาทิโต อภินิวิสนฺตา ทิฏฺิจริตาติ วุจฺจนฺติ, ทิฏฺิจริตา นามาติ อตฺโถ. ตณฺหาปกฺเขนาติ อฏฺสตตณฺหาวิจริเตน. ทิฏฺิวิจริเต ตณฺหาวิจริเต จ ปฏิปตฺติยา วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺิจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อตฺตกิลมถานุโยคนฺติ อตฺตโน กายสฺส กิลิสฺสนปโยคํ อตฺตปริตาปนปฏิปตฺตึ. กามสุขลฺลิกานุโยคนฺติ กามสุขสฺส อลฺลียนปโยคํ กาเมสุ ปาตพฺยตํ.
ยทิปิ พาหิรกา ‘‘ทุกฺขํ ตณฺหา’’ติ จ ชานนฺติ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ, เอตฺตกํ ทุกฺข’’นฺติ, ‘‘อยํ ตณฺหา, อยํ ตสฺสา วิราโค’’ติ ปริฺเยฺยปหาตพฺพภาเวน ปน น ชานนฺติ, อิติ ปวตฺติปวตฺติเหตุมตฺตมฺปิ น ชานนฺติ. กา ปน กถา นิวตฺตินิวตฺติเหตูสูติ อาห – ‘‘อิโต พหิทฺธา นตฺถิ สจฺจววตฺถาน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ¶ สจฺจปฺปกาสนาติ สจฺจเทสนา. สมถวิปสฺสนาโกสลฺลนฺติ สมถวิปสฺสนาสุ ภาวนาโกสลฺลํ, ตาสุ อุคฺคหปริปุจฺฉาสวนมนสิการโกสลฺลํ วา. วิปสฺสนาธิฏฺานฺเจตฺถ สมถํ อธิปฺเปตํ. อุปสมสุขปฺปตฺตีติ ¶ กิเลสานํ วูปสมสุขาธิคโม. วิปรีตเจตาติ มิจฺฉาภินิวิฏฺเจตา. นตฺถิ สุเขน สุขนฺติ ยํ อนวชฺชปจฺจยปริโภคสุเขน กายํ จิตฺตฺจ ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถํ กตฺวา อริเยหิ ปตฺตพฺพํ อุปสมสุขํ, ตํ ปฏิกฺขิปติ. ทุกฺเขนาติ กายเขทนทุกฺเขน.
โส โลกํ วฑฺฒยตีติ โส กาเม ปฏิเสเวนฺโต อตฺตภาวสงฺขาตํ โลกํ วฑฺเฒติ ปีเนติ. ปุตฺตนตฺตุปรมฺปราย วา สํสารสฺส อนุปจฺเฉทนโต สตฺตโลกํ วฑฺเฒติ. พหุํ ปฺุํ ปสวตีติ อตฺตโน ปฺจหิ กามคุเณหิ สนฺตปฺปเนน ปุตฺตมุขทสฺสเนน จ พหุํ ปฺุํ อุปฺปาเทติ. อภินิเวสสฺส นาติทฬฺหตาย เอวํสฺี. ทฬฺหตาย เอวํทิฏฺี ทุกฺเขน สุขํ ปตฺถยมานา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา กาเมสุ ปฺุสฺี กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา จ วิหรนฺตีติ โยเชตพฺพํ.
ตทภิฺา สนฺตาติ ตถาสฺิโน สมานา. โรคเมว วฑฺฒยนฺตีติ อตฺตภาวโรคเมว กิเลสโรคเมว วา อปราปรํ วฑฺเฒนฺติ. คณฺฑสลฺเลสุปิ เอเสว นโย. โรคาภิตุนฺนาติ ยถาวุตฺตโรคพฺยาธิตา. คณฺฑปฏิปีฬิตาติ ยถาวุตฺตคณฺฑพาธิตา. สลฺลานุวิทฺธาติ ยถาวุตฺตสลฺเลน อนุปวิฏฺา. อุมฺมุชฺชนิมุชฺชานีติ อุปปชฺชนจวนานิ. อุคฺฆาตนิคฺฆาตนฺติ อุจฺจาวจภาวํ. โรคคณฺฑสลฺลเภสชฺชนฺติ ยถาวุตฺตโรคาทิติกิจฺฉนํ, สมถวิปสฺสนํ สนฺธาย วทติ. เตเนวาห – ‘‘สมถวิปสฺสนา โรคนิคฺฆาตกเภสชฺช’’นฺติ. ตตฺถ โรคนิคฺฆาตกนฺติ โรควูปสมนํ. ‘‘สํกิเลโส ทุกฺข’’นฺติอาทินา สจฺจานิ เตสํ ปริฺเยฺยาทิภาเวน กเถติ.
ตตฺถ สํกิเลโส ทุกฺขนฺติ อตฺตกิลมถานุโยคกามสุขลฺลิกานุโยคสํกิเลสวนฺโต, เตหิ วา สํกิลิสฺสมาโน รูปารูปกาโย ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. ตทภิสงฺโค ตณฺหาติ ตตฺถ อภิสงฺโค อาสงฺโคติ ลทฺธนามา ตณฺหา.
๘๐. อิทานิ ทิฏฺิจริตตณฺหาจริตานํ สกฺกายทิฏฺิทสฺสเน ปวตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทิฏฺิจริตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทิฏฺิจริตา รูปํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺตีติ ¶ ทิฏฺิจริตา ทิฏฺาภินิเวสสฺส พลวภาวโต รูปํ ‘‘อตฺตา’’ติ คณฺหนฺติ. เตสฺหิ อตฺตาภินิเวโส พลวา, น ตถา อตฺตนิยาภินิเวโส. เอส นโย เวทนนฺติอาทีสุปิ. ตณฺหาจริตา รูปวนฺตํ อตฺตานนฺติ ตณฺหาจริตา ตณฺหาภินิเวสสฺส พลวภาวโต รูปํ อตฺตโน กิฺจนปลิโพธภาเว เปตฺวา อวเสสํ เวทนาทึ ‘‘อตฺตา’’ติ คณฺหนฺติ. อตฺตนิ วา รูปนฺติ อตฺตาธารํ วา รูปํ. รูปสฺมึ วา ¶ อตฺตานนฺติ รูปาธารํ วา อตฺตานํ. เวทนาวนฺตนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอเตสฺหิ อตฺตนิยาภินิเวโส พลวา, น ตถา อตฺตาภินิเวโส. ตสฺมา ยถาลทฺธํ อตฺตนิยนฺติ กปฺเปตฺวา ตทฺํ ‘‘อตฺตา’’ติ คณฺหนฺติ. อยํ วุจฺจติ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺีติ อยํ ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ เอเกกสฺมึ จตุนฺนํ จตุนฺนํ คาหานํ วเสน วีสติวตฺถุกา สติ วิชฺชมาเน ขนฺธปฺจกสงฺขาเต กาเย, สตี วา วิชฺชมานา ตตฺถ ทิฏฺีติ สกฺกายทิฏฺิ.
โลกุตฺตรา สมฺมาทิฏฺีติ ปมมคฺคสมฺมาทิฏฺิ. อนฺวายิกาติ สมฺมาทิฏฺิยา อนุคามิโน. ยทา สมฺมาทิฏฺิ สกฺกายทิฏฺิยา ปชหนวเสน ปวตฺตา, ตทา ตสฺสา อนุคุณภาเวน ปวตฺตมานกาติ อตฺโถ. เก ปน เตติ? อาห ‘‘สมฺมาสงฺกปฺโป’’ติอาทิ. ‘‘เต ตโย ขนฺธา’’ติอาทินา อริยมคฺคโต ขนฺธมุเขน สมถวิปสฺสนา นิทฺธาเรติ. ‘‘ตตฺถ สกฺกาโย’’ติอาทิ จตุสจฺจนิทฺธารณํ. ตํ สพฺพํ สุวิฺเยฺยเมว.
ปุน ‘‘ตตฺถ เย รูปํ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺตี’’ติอาทินา สกฺกายทสฺสนมุเขน อุจฺเฉทาทิอนฺตทฺวยํ, มชฺฌิมฺจ ปฏิปทํ นิทฺธาเรติ. ตตฺถ อิเม วุจฺจนฺติ อุจฺเฉทวาทิโนติ อิเม รูปาทิเก ปฺจกฺขนฺเธ อตฺตโต อุปคจฺฉนฺตา รูปาทีนํ อนิจฺจภาวโต อุจฺฉิชฺชติ อตฺตา วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณาติ เอวํ อภินิวิสนโต ‘‘อุจฺเฉทวาทิโน’’ติ วุจฺจนฺติ. อิเม วุจฺจนฺติ สสฺสตวาทิโนติ อิเม ‘‘รูปวนฺตํ วา อตฺตาน’’นฺติอาทินา รูปาทิวินิมุตฺโต อฺโ โกจิ อตฺตาติ อุปคจฺฉนฺตา ‘‘โส นิจฺโจ ธุโว สสฺสโต’’ติ อภินิวิสนโต ‘‘สสฺสตวาทิโน’’ติ วุจฺจนฺติ. ‘‘อุจฺเฉทสสฺสตวาทา อุโภ อนฺตา, อยํ สํสารปวตฺตี’’ติอาทิ สจฺจนิทฺธารณํ, ตํ สุวิฺเยฺยํ.
อุจฺเฉทสสฺสตํ สมาสโต วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺีติ อตฺตา อุจฺฉิชฺชติ อตฺตา นิจฺโจติ จ อาทิปฺปวตฺตนโต อุจฺเฉทสสฺสตทสฺสนํ สงฺเขปโต ¶ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ เอว โหติ. สพฺโพปิ หิ อตฺตวาโท สกฺกายทิฏฺิอนฺโตคโธ เอวาติ. วิตฺถารโต ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานีติ อุจฺเฉทสสฺสตทสฺสนํ วิตฺถาเรน พฺรหฺมชาเล (ที. นิ. ๑.๒๘ อาทโย) อาคตานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. เตสนฺติ เอวํ สงฺเขปวิตฺถารวนฺตานํ อุจฺเฉทสสฺสตทสฺสนานํ. ปฏิปกฺโขติ ปหายกปฏิปกฺโข. เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยา ธมฺมาติ อนิจฺจสฺา ทุกฺขสฺา อนตฺตสฺา ปหานสฺา วิราคสฺา นิโรธสฺา จตฺตาโร สติปฏฺานา…เป… อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ เอเต เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา.
เอวํ ¶ วิปสฺสนาวเสน ปฏิปกฺขํ ทสฺเสตฺวา ปุน สมถวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺ วิโมกฺขา ทส จ กสิณายตนานี’’ติ วุตฺตํ. ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ โมหชาลนฺติ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ โมหชาลเหตุกตฺตา โมหชาลฺจ. อนาทิอนิธนปฺปวตฺตนฺติ ปุริมาย โกฏิยา อภาวโต อนาทิ. อสติ ปฏิปกฺขาธิคเม สนฺตานวเสน อนุปจฺเฉเทน ปวตฺตนโต อนิธนปฺปวตฺตํ. ยสฺมา ปน โมหชาลเหตุกานิ ทิฏฺิคตานิ โมหชาเล ปทาลิเต ปทาลิตานิ โหนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา าณวชิรํ โมหชาลปฺปทาลน’’นฺติ.
ตตฺถ าณวชิรนฺติ วชิรูปมาณํ. อฏฺ สมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา เตเชตฺวา ติกฺขสภาวํ อาปาทิตํ วิปสฺสนาาณํ มคฺคาณฺจ าณวชิรํ. อิทเมว หิ าณํ ภควโต ปวตฺตํ ‘‘มหาวชิราณ’’นฺติ วุจฺจติ. ตํ ปน สสมฺภารํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘เตจตฺตาลีสํ โพธิปกฺขิยา ธมฺมา’’ติ อาห. โมหชาลปฺปทาลนนฺติ ปุพฺพภาเค วิกฺขมฺภนวเสน มคฺคกฺขเณ สมุจฺเฉทวเสน อวิชฺชาภวตณฺหานํ ปทาลนํ. อตีตาทิเภทภินฺเนสุ รูปาทีสุ สกอตฺตภาวาทีสุ จ สํสิพฺพนวเสน ปวตฺตนโต ชาลํ ภวตณฺหา. ตสฺสา หิ ตณฺหา ชาลินี สิพฺพินี ชาลนฺติ จ อธิวจนนฺติ. เอวํ อตฺตกิลมถานุโยคกามสุขลฺลิกานุโยคทิฏฺิตณฺหาภินิเวสสสฺสตุจฺเฉทานํ นิทฺธารณวเสน โมหชาลปริยายวิเสสโต อวิชฺชาตณฺหา วิภชิตฺวา ยถานุสนฺธินา สํกิเลสปกฺขํ นิคเมนฺโต ‘‘เตน วุจฺจติ ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จา’’ติ อาห.
๘๑. ‘‘ตตฺถ ¶ ทิฏฺิจริโต’’ติอาทินา โวทานปกฺขํ ทสฺเสติ. ตตฺถ สลฺเลขานุสนฺตตวุตฺตีติ อนุปทฺทุตสลฺเลขวุตฺติ. กสฺมา? ยสฺมา สลฺเลเข ติพฺพคารโว. ทิฏฺิจริโต หิ ตโปชิคุจฺฉาทินา อนุปาเยนปิ เยภุยฺเยน กิเลสานํ สลฺเลขนาธิปฺปาเยน จรติ, ตสฺมา โส สาสเน ปพฺพชิโต ธุตธมฺมวเสน สลฺเลขปฏิปทํ ปูเรติ. สิกฺขานุสนฺตตวุตฺตีติ อจฺฉิทฺทจตุปาริสุทฺธิสีลวุตฺติ. ทิฏฺิยา สวิสเย ปฺาสทิสี ปวตฺตีติ โส วิสุชฺฌมาโน ปฺาธิโก โหตีติ อาห – ‘‘ทิฏฺิจริโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต ธมฺมานุสารี ภวตี’’ติ. ตณฺหาวเสน มิจฺฉาวิโมกฺโข โหตีติ ตณฺหาจริโต วิสุชฺฌมาโน สทฺธาธิโกว โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ตณฺหาจริโต สมฺมตฺตนิยามํ โอกฺกมนฺโต สทฺธานุสารี ภวตี’’ติ. ทิฏฺิจริโต สุขาย ปฏิปทายาติอาทิ ปฏิปทานิทฺเทโส เหฏฺา เทสนาหารวิภงฺเค (เนตฺติ. ๕ อาทโย) อาคโต เอว, อตฺโถปิ ตตฺถ สพฺพปฺปการโต วุตฺโต เอว.
อปุพฺพปเทสุ ¶ ปน วิเวจิยมาโนติ วิโมจิยมาโน. ปฏินิสฺสรตีติ นิยฺยาติ วิมุจฺจตีติ อตฺโถ. ทนฺธฺจ ธมฺมํ อาชานาตีติ ตณฺหาจริตสฺส มนฺทปฺสฺส วเสน วุตฺตํ. ติกฺขปฺโ ปน ขิปฺปํ ธมฺมํ อาชานาตีติ. ‘‘สตฺตาปิ ทุวิธา’’ติอาทินา อินฺทฺริยวิภาเคน ปุน ปฏิปทาวิภาคํ ทสฺเสติ, ตํ สุวิฺเยฺยํ.
‘‘เย หิ เกจี’’ติอาทินา ตาสํ ปฏิปทานํ นิยฺยาเน ตีสุปิ กาเลสุ เอกนฺติกภาวํ ทสฺเสติ. ตตฺถ อิมาหิ เอว จตูหิ ปฏิปทาหีติ อิมาหิ เอว จตูหิ ปฏิปทาหิ, ตพฺพินิมุตฺตาย อฺาย ปฏิปทาย อภาวโต. จตุกฺกมคฺคนฺติ ปฏิปทาจตุกฺกํ, ปฏิปทา หิ มคฺโคติ. อถ วา จตุกฺกมคฺคนฺติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส จตุทฺทิสาสงฺขาตํ มคฺคํ. ตา ปน จตสฺโส ทิสา ทิสาโลจนนเย อาคมิสฺสนฺติ. กิมตฺถํ ปน จตุกฺกมคฺคํ ปฺเปนฺตีติ อาห ‘‘อพุธชนเสวิตายา’’ติอาทิ. ตตฺถ อพุธชนเสวิตายาติ อปณฺฑิตชนเสวิตาย. พาลกนฺตายาติ พาลชนกามิตาย. รตฺตวาสินิยาติ รตฺเตสุ ราคาภิภูเตสุ วสตีติ รตฺตวาสินี, ตสฺสา. นนฺทิยาติ ตตฺร ตตฺราภินนฺทนฏฺเน นนฺทีสงฺขาตาย. อวฏฺฏนตฺถนฺติ สมุจฺฉินฺทนตฺถํ. อยํ วุจฺจติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมีติ อยํ ตณฺหาวิชฺชานํ วเสน สํกิเลสปกฺเข ทฺเว ทิสา สมถวิปสฺสนานํ วเสน ¶ โวทานปกฺเขปิ ทฺเว ทิสา จตุสจฺจโยชนา นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส สมุฏฺานตาย ภูมีติ.
๘๒. เอวํ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมึ นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ ตสฺส ทิสาภูตธมฺเม นิทฺทิสนฺเตน ยสฺมา จสฺส ทิสาภูตธมฺเมสุ วุตฺเตสุ ทิสาโลจนนโย วุตฺโตเยว โหติ, ตสฺมา ‘‘เวยฺยากรเณสุ หิ เย กุสลากุสลา’’ติ ทิสาโลจนลกฺขณํ เอกเทเสน ปจฺจามสิตฺวา ‘‘เต ทุวิธา อุปปริกฺขิตพฺพา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เตติ ทิสาภูตธมฺมา. ทุวิธาติ ‘‘อิเม สํกิเลสธมฺมา, อิเม โวทานธมฺมา’’ติ เอวํ ทุวิเธน. อุปปริกฺขิตพฺพาติ อุปปตฺติโต ปริโต อิกฺขิตพฺพา, ธมฺมยุตฺติโต ตํตํทิสาภาเวน เปกฺขิตพฺพา อาโลจิตพฺพาติ อตฺโถ.
ยํ ปการํ สนฺธาย ‘‘ทุวิธา อุปปริกฺขิตพฺพา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ทสฺเสติ ‘‘โลกวฏฺฏานุสารี จ โลกวิวฏฺฏานุสารี จา’’ติ. ตสฺสตฺโถ – โลโก เอว วฏฺฏํ โลกวฏฺฏํ. โลกวฏฺฏภาเวน อนุสรติ ปวตฺตตีติ โลกวฏฺฏานุสารี, สํกิเลสธมฺโมติ อตฺโถ. โลกสฺส, โลกโต วา วิวฏฺฏํ โลกวิวฏฺฏํ, นิพฺพานํ. ตํ อนุสรติ อนุโลมนวเสน คจฺฉตีติ โลกวิวฏฺฏานุสารี, โวทานธมฺโมติ อตฺโถ. เตเนวาห – ‘‘วฏฺฏํ นาม สํสาโร, วิวฏฺฏํ นิพฺพาน’’นฺติ.
ตํ ¶ กถํ ทฏฺพฺพนฺติ ตํ กถํ เกน ปกาเรน ทฏฺพฺพนฺติ เจ? อุปจเยน. ยถา กตํ กมฺมํ ผลทานสมตฺถํ โหติ, ตถา กตํ อุปจิตนฺติ วุจฺจติ. เอวํ อุปจิตภาเว กมฺมํ นาม โหติ, วิปากวฏฺฏสฺส การณํ โหตีติ อตฺโถ. สพฺเพปิ กิเลสา จตูหิ วิปลฺลาเสหิ นิทฺทิสิตพฺพา, ทสนฺนมฺปิ กิเลสานํ วิปลฺลาสเหตุภาวโต. เต กตฺถ ทฏฺพฺพาติ เต ปน วิปลฺลาสา กตฺถ ปสฺสิตพฺพาติ อาห – ‘‘ทส วตฺถุเก กิเลสปฺุเช’’ติ. ทสวิธการเณ กิเลสสมูเหติ อตฺโถ. ตตฺถ กิเลสาปิ กิเลสวตฺถุ, กิเลสานํ ปจฺจยธมฺมาปิ กิเลสวตฺถุ. เตสุ การณภาเวน ปุริมสิทฺธา กิเลสา ปรโต ปเรสํ กิเลสานํ ปจฺจยภาวโต กิเลสาปิ กิเลสวตฺถุ. อโยนิโสมนสิกาโร, อโยนิโสมนสิการปริกฺขตา จ ธมฺมา กิเลสุปฺปตฺติเหตุภาวโต กิเลสปฺปจฺจยาปิ กิเลสวตฺถูติ ทฏฺพฺพํ.
จตฺตาโร ¶ อาหาราติ เอตฺถ อาหารสีเสน ตพฺพิสยา กิเลสาปิ อธิปฺเปตา. จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโยติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ‘‘ปเม อาหาเร’’ติอาทินา ทสวตฺถุเก กิเลสปฺุเช ปุริมํ ปุริมํ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส การณนฺติ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปเม อาหาเรติ วิสยภูเต ปเม อาหาเร ปโม วิปลฺลาโส ปวตฺตตีติ อตฺโถ. เสสาหาเรสุปิ เอเสว นโย. ปเม วิปลฺลาเสติ ปเม วิปลฺลาเส อปฺปหีเน สติ ปมํ อุปาทานํ ปวตฺตตีติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ นิทฺเทเสเยว กถยิสฺสาม.
๘๓. อิทานิ ทสวตฺถุกํ กิเลสปฺุชํ ตณฺหาวิชฺชาวเสน ทฺเว โกฏฺาเส กโรนฺโต ‘‘โย จ กพฬีกาโร อาหาโร’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กพฬีการาหารํ ผสฺสาหารฺจ อปริชานนฺตสฺส ตณฺหาจริตสฺส ยถากฺกมํ กายเวทนาสุ ติพฺโพ ฉนฺทราโค โหติ, อิติ อุปกฺกิเลสสฺส ฉนฺทราคสฺส เหตุภาวโต โย จ กพฬีกาโร อาหาโร, โย จ ผสฺโส อาหาโร, อิเม ตณฺหาจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตา. ตถา มโนสฺเจตนาหารํ วิฺาณาหารฺจ อปริชานนฺโต ทิฏฺิจริโต เตสุ อตฺตสฺี นิจฺจสฺี จ โหตีติ วุตฺตนเยเนว เต ทิฏฺิจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตา. ตถา ปุริมกา ทฺเว วิปลฺลาสา ปุริมกานิ เอว จ ทฺเว ทฺเวอุปาทานโยคคนฺถาสวโอฆสลฺลวิฺาณฏฺิติอคติคมนานิ ตณฺหาปธานตฺตา ตณฺหาสภาวตฺตา ตณฺหาวิสยตฺตา จ ตณฺหาจริตสฺส อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตา. ปจฺฉิมกานิ ปน ตานิ ทิฏฺิปธานตฺตา ทิฏฺิสภาวตฺตา ทิฏฺิวิสยตฺตา จ ทิฏฺิจริตสฺส อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา.
๘๔. กพฬีกาเร อาหาเร ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโสติ จตูสุ อาหาเรสุ กพฬีกาเร ¶ อาหาเร จตูสุ จ วิปลฺลาเสสุ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส ทฏฺพฺโพ กพฬีการาหารสฺส อสุภสภาวตฺตา อสุภสมุฏฺานตฺตา จ. ตถา ผสฺสาหารสฺส ทุกฺขสภาวตฺตา ทุกฺขปจฺจยตฺตา จ วิเสสโต ตตฺถ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส. ตถา เยภุยฺเยน สตฺตา วิฺาเณ นิจฺจสฺิโน, สงฺขาเรสุ จ อตฺตสฺิโน, เจตนาปธานา จ สงฺขาราติ วุตฺตํ – ‘‘วิฺาเณ อาหาเร…เป… อตฺตาติ วิปลฺลาโส’’ติ. ปเม วิปลฺลาเส ิโต กาเม อุปาทิยตีติ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปริเยสคฺคาหี กิเลสกาเมน วตฺถุกาเม ทฬฺหํ คณฺหาติ ¶ . อิทํ วุจฺจติ กามุปาทานนฺติ ยํ ตถา กามานํ คหณํ, อิทํ วุจฺจติ กามุปาทานํ. ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปริเยสคฺคาหี ‘‘สีลพฺพเตหิ อนาคเต ภววิสุทฺธีติ ตํ นิพฺพุติสุข’’นฺติ ทฬฺหํ คณฺหาติ. ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปริเยสคฺคาหี ‘‘สพฺเพ ภวา นิจฺจา ธุวา สสฺสตา อวิปริณามธมฺมา’’ติ สํสาราภินนฺทินึ ภวทิฏฺึ ทฬฺหํ คณฺหาติ. ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปริเยสคฺคาหี ‘‘อสติ อตฺตนิ กสฺสิทํ กมฺมผลํ, ตสฺมา โส กโรติ, โส ปฏิสํเวเทตี’’ติ อตฺตทิฏฺึ ทฬฺหํ คณฺหาตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ทุติเย วิปลฺลาเส ิโต’’ติอาทินา.
อยํ วุจฺจติ กามโยโคติ เยน กามราคสงฺขาเตน กามุปาทาเนน วตฺถุกาเมหิ สห สตฺโต สํโยชียติ, อยํ กามราโค ‘‘กามโยโค’’ติ วุจฺจติ. อยํ วุจฺจติ ภวโยโคติ ยโต สีลพฺพตุปาทานสงฺขาเตน ภวุปาทาเนน ภเวน สห สตฺโต สํโยชียติ, อยํ ภวราโค ‘‘ภวโยโค’’ติ วุจฺจติ. อยํ วุจฺจติ ทิฏฺิโยโคติ ยาย อเหตุกทิฏฺิอาทิสงฺขาตาย ปาปิกาย ทิฏฺิยา, สกฺกายทิฏฺิอาทิอวสิฏฺทิฏฺิยา จ สตฺโต ทุกฺเขน สห สํโยชียติ, อยํ ปาปิกา ทิฏฺิ ‘‘ทิฏฺิโยโค’’ติ วุจฺจติ. อยํ วุจฺจติ อวิชฺชาโยโคติ ยาย อตฺตวาทุปาทาเนน สกลวฏฺฏทุกฺเขน จ สห สตฺโต สํโยชียติ, อยํ อวิชฺชา ‘‘อวิชฺชาโยโค’’ติ วุจฺจติ.
ยสฺมา ปน กามโยคาทโย อภิชฺฌากายคนฺถาทีนํ ปจฺจยา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปเม โยเค ิโต อภิชฺฌาย กายํ คนฺถตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อภิชฺฌาย กายํ คนฺถตีติ ปราภิชฺฌายนลกฺขณาย อภิชฺฌาย นามกายํ คนฺถติ ฆฏฺเฏตีติ อตฺโถ. ตถา ภวปตฺถนาย อปฺปหีนตฺตา ภวทิฏฺิภวราควเสน อาฆาตวตฺถูสุ สตฺตา จิตฺตานิ ปทูเสนฺตีติ อาห – ‘‘ทุติเย โยเค ิโต พฺยาปาเทน กายํ คนฺถตี’’ติ. ตถา ทิฏฺิวเสน อวิชฺชาวเสน จ สีลพฺพเตหิ สุชฺฌติ, อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺนฺติ จ อภินิวิสตีติ อาห – ‘‘ตติเย…เป… อิทํสจฺจาภินิเวเสน กายํ คนฺถตี’’ติ.
ตสฺสาติ ¶ ตสฺส อภิชฺฌาทีหิ สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส. เอวํ คนฺถิตาติ เอวํ อภิชฺฌายนาทิวเสน นามกายํ คนฺถิตฺวา ิตา. อาสวนฺตีติ ¶ อาสวภาเวน ปวตฺตนฺติ. กุโต จ วุจฺจติ อาสวนฺตีติ กุโต ปน เหตุโต เต กิเลสา อาสวนฺตีติ อาสวเหตุํ ปุจฺฉติ. ยสฺมา ปน กิเลสา กุสลปฺปวตฺตึ นิวาเรตฺวา จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺตา, มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนา เอว วา อาสวานํ อุปฺปตฺติเหตุ โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘อนุสยโต วา ปริยุฏฺานโต วา’’ติ วุตฺตํ. อภิชฺฌากายคนฺเถน กามาสโวติ อภิชฺฌากายคนฺเถน สิทฺเธน กามราคสภาวตฺตา กามาสโว สิทฺโธ โหติ. กตฺถจิเทว วิสเย โทมนสฺสิโต ตปฺปฏิปกฺเข วิสเย ตพฺพิสยพหุเล จ ภเว ปตฺเถตีติ อาห – ‘‘พฺยาปาทกายคนฺเถน ภวาสโว’’ติ. ปรามาสกายคนฺเถน ทิฏฺาสโวติ สีลพฺพตปรามาสกายคนฺเถน สิทฺเธน ตํสภาวตฺตา อปราปรํ วา ทิฏฺิโย คนฺเถนฺตสฺส ทิฏฺาสโว สิทฺโธ โหติ. อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน อวิชฺชาสโวติ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ อภินิวิสนฺตสฺส อโยนิโสมนสิการโต อเนเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ สทฺธึ อวิชฺชาสโว อุปฺปชฺชติ, สพฺเพสํ วา อกุสลธมฺมานํ อวิชฺชาปุพฺพงฺคมตฺตา อิทํสจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน สิทฺเธน ตสฺส เหตุภูโต อวิชฺชาสโว สิทฺโธ โหติ.
ยสฺมา ปน อาสวา เอว ปริพุทฺธา วฏฺฏสฺมึ โอหนนฺติ โอสาเทนฺตีติ ‘‘โอฆา’’ติ วุจฺจนฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ – ‘‘ตสฺส อิเม จตฺตาโร อาสวา’’ติอาทิ.
อนุสยสหคตาติ อนุสยภาวํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา คตา ปวตฺตา, อนุสยภูตา วา. อชฺฌาสยนฺติ จิตฺตํ. อนุปวิฏฺาติ โอคาฬฺหา. หทยํ อาหจฺจ ติฏฺนฺตีติ จิตฺตสฺส อพฺภนฺตรสงฺขาตํ หทยํ อาหนฺตฺวา ติฏฺนฺติ. ตถา หิ วุตฺตํ อฏฺสาลินิยํ (ธ. ส. อฏฺ. ๕) ‘‘อพฺภนฺตรฏฺเน หทย’’นฺติ. เตน วุจฺจนฺติ สลฺลาติ ยสฺมา อชฺฌาสยํ อนุปวิฏฺา หทยํ อาหจฺจ ติฏฺนฺติ, เตน วุจฺจนฺติ ‘‘สลฺลา’’ติ. ปีฬาชนนํ ทุรุทฺธรณตา จ สลฺลฏฺโ. ‘‘เอโส เม อตฺตา’’ติ คหณมุเขน ‘‘เอโสหมสฺมี’’ติ คหณํ โหตีติ ทิฏฺึ นิสฺสายปิ มานํ ชปฺเปนฺตีติ อาห ‘‘ทิฏฺโเฆน มานสลฺโล’’ติ.
ปริยาทินฺนนฺติ อฺสฺส โอกาสํ อทตฺวา สมนฺตโต คหิตํ. จตูสุ ธมฺเมสุ สณฺหตีติ อารมฺมณปจฺจยตาย อารมฺมณภูเตสุ จตูสุ ¶ ธมฺเมสุ ปติฏฺหติ. ตานิ สรูปโต ทสฺเสติ ‘‘รูเป เวทนาย สฺาย สงฺขาเรสู’’ติ. นนฺทูปเสจเนนาติ โลภสหคตสฺส สมฺปยุตฺตา นนฺที สหชาตโกฏิยา ¶ , อิตรสฺส อุปนิสฺสยโกฏิยา อุปเสจนนฺติ นนฺทูปเสจนํ, เตน นนฺทูปเสจเนน. เกน ปน ตํ นนฺทูปเสจนนฺติ อาห – ‘‘ราคสลฺเลน นนฺทูปเสจเนน วิฺาเณนา’’ติ.
ตตฺถ ราคสลฺเลนาติ ราคสลฺเลน เหตุภูเตน นนฺทูปเสจเนน วิฺาเณนาติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ. รูปูปคา วิฺาณฏฺิตีติ รูปเมว อารมฺมณกรณวเสน อุปคนฺตพฺพโต, วิฺาณสฺส ปติฏฺาภาวโต จ รูปูปคา วิฺาณฏฺิติ. ติฏฺติ เอตฺถาติ ิติ. ปฺจโวการภวสฺมิฺหิ อภิสงฺขารวิฺาณํ รูปกฺขนฺธํ นิสฺสาย ติฏฺติ. โทสสลฺเลนาติ สหชาเตน โทสสลฺเลน. ยทา เวทนูปคา วิฺาณฏฺิติ วุจฺจติ, ตทา อุปนิสฺสยโกฏิยาว นนฺทิยา อุปสิตฺตํ วิฺาณํ ทฏฺพฺพํ. เวทนาปิ โทมนสฺสเวทนาว. ยทา จ อุปนิสฺสยปจฺจยภูเตน โทสสลฺเลน เวทนูปคา วิฺาณฏฺิติ วุจฺจติ, ตทา สหชาตโกฏิยา, อุปนิสฺสยโกฏิยา วา นนฺทิยา อุปสิตฺตํ วิฺาณํ ทฏฺพฺพํ. เวทนา ปน ติสฺโสปิ ติสฺสนฺนํ เวทนานํ อารมฺมณูปนิสฺสยภาวโต. ตตฺถ ปมนโย โทมนสฺสารมฺมณสฺส อภิสงฺขารวิฺาณสฺส วเสน วุตฺโต. ทุติโย สพฺพเวทนารมฺมณสฺส วเสนาปิ ทฏฺพฺพํ.
มานสลฺเลนาติ มานสลฺเลน สหชาเตน, อุปนิสฺสยภูเตน วา. โมหสลฺเลนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เอตฺถ จ อนาทิมติสํสาเร อิตฺถิปุริสา รูปาภิรามาติ ราคสลฺลวเสน ปมา วิฺาณฏฺิติ โยชิตา. สพฺพายปิ เวทนาย ทุกฺขปริยายสพฺภาวโต ทุกฺขาย จ โทโส อนุเสตีติ โทสสลฺลวเสน ทุติยา, สฺาวเสน ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติ มฺนา โหตีติ มานสลฺลวเสน ตติยา, สงฺขาเรสุ สมูหฆนํ ทุพฺพินิพฺโภคนฺติ โมหสลฺลวเสน จตุตฺถี วิฺาณฏฺิติ โยชิตาติ ทฏฺพฺพา.
อุปตฺถทฺธนฺติ โอลุพฺภารมฺมณภูตาหิ วิฺาณฏฺิตีหิ อุปตฺถมฺภิตํ. ตฺจ กมฺมนฺติ ยํ ‘‘เจตนา เจตสิก’’นฺติ ปุพฺเพ (เนตฺติ. ๘๒) วุตฺตํ. อิเม จ กิเลสาติ อิเม จ ทสวตฺถุกา กิเลสา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
๘๕. อิทานิ ¶ อาหาราทโย นยานํ สํกิเลสปกฺเข ทิสาภาเวน ววตฺถเปตุํ ‘‘อิมา จตสฺโส ทิสา’’ติอาทิ อารทฺธํ, ตํ อุตฺตานเมว. ปุน กพฬีกาโร อาหาโรติอาทิ อาหาราทีสุเยว ยสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา, ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ อารทฺธํ. ตตฺถ ทสนฺนํ สุตฺตานนฺติ เอกเทเสสุ สมุทายโวหาเรน วุตฺตํ. สมุทาเยสุ หิ ปวตฺตา สมฺา อวยเวสุปิ ทิสฺสติ ¶ , ‘‘ยถา ปโฏ ทฑฺโฒ, สมุทฺโท ทิฏฺโ’’ติ จ. เอโก อตฺโถติ เอกสฺส อตฺถสฺส นิปฺผาทนโต วุตฺตํ. พฺยฺชนเมว นานนฺติ เอตฺถ พฺยฺชนคฺคหเณน พฺยฺชนตฺโถปิ คหิโตติ ทฏฺพฺพํ. ทสหิปิ สุตฺตปเทหิ สวตฺถุกา ตณฺหา วุตฺตา. ตณฺหา จ ราคจริตํ ปุคฺคลํ ขิปฺปํ ทูเสตีติ อาห – ‘‘อิเม ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อุปกฺกิเลสา’’ติ. ยถา จ ปมทิสาภาเวน วุตฺตธมฺมา ราคจริตสฺส อุปกฺกิเลสา, เอวํ ทุติยทิสาภาเวน วุตฺตธมฺมา โทสจริตสฺส. ตติยจตุตฺถทิสาภาเวน วุตฺตธมฺมา ยถากฺกมํ ทิฏฺิจริตสฺส มนฺทสฺส ติกฺขสฺส จ อุปกฺกิเลสา วุตฺตา. เตสํ อุปกฺกิเลสภาโว วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺโพ.
อาหารวิปลฺลาสาทโย ยทิปิ สพฺเพหิ ตีหิ วิโมกฺขมุเขหิ ปุพฺพภาเค ยถารหํ ปริฺเยฺยา ปหาตพฺพา จ. ยสฺส ปน ทุกฺขานุปสฺสนา ปุริเม อาหารทฺวเย ทุกฺขากาเรน พหุลํ ปวตฺตติ, ตสฺส วเสน โย จ กพฬีกาโร อาหาโร, โย จ ผสฺโส อาหาโร, อิเม อปฺปณิหิเตน วิโมกฺขมุเขน ปริฺํ คจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ. เอส นโย เสเสสุ. เอวฺเจตํ, น อฺถา. น หิ อริยมคฺคานํ วิย ปหาตพฺเพสุ วิโมกฺขมุขานํ ปริฺเยฺยปหาตพฺเพสุ โกจิ นิยโม สมฺภวติ. อิติ สพฺเพ โลกวฏฺฏานุสาริโน ธมฺมา นิยฺยนฺติ, เต โลกา ตีหิ วิโมกฺขมุเขหีติ นิคมนํ. ตสฺสตฺโถ – อิติ เอวํ วุตฺตปฺปการา สพฺเพ อาหาราทโย โลกสงฺขาตวฏฺฏานุสาริโน ธมฺมา เต โลกภูตา วฏฺฏโต นิยฺยนฺติ อนิจฺจานุปสฺสนาทีหิ ตีหิ วิโมกฺขมุเขหีติ.
๘๖. เอวํ สํกิเลสปกฺเข ทิสาภูตธมฺเม นิทฺทิสิตฺวา อิทานิ โวทานปกฺเข ทิสาภูตธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทิพฺพพฺรหฺมอริยอาเนฺชวิหาโรติ จตฺตาโร วิหารา. มานปฺปหานอาลยสมุคฺฆาตอวิชฺชาปหานภวูปสมา จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตา ธมฺมา. สจฺจาธิฏฺานาทีนิ จตฺตาริ อธิฏฺานานิ. ฉนฺทสมาธิภาวนาทโย จตสฺโส สมาธิภาวนา. อินฺทฺริยสํวโร ตปสงฺขาโต ปฺุธมฺโม ¶ โพชฺฌงฺคภาวนา สพฺพูปธิปฏินิสฺสคฺคสงฺขาตํ นิพฺพานฺจาติ จตฺตาโร สุขภาคิยา ธมฺมา เวทิตพฺพาติ.
ปมา ปฏิปทาติอาทิ ปฏิปทาสติปฏฺานาทีนํ อเภทสนฺทสฺสนํ. ยทิ เอวํ กสฺมา วิสุํ คหณํ กตนฺติ? ทสวตฺถุกสฺส กิเลสปฺุชสฺส ปฏิปกฺขภาวทสฺสนตฺถํ ปฏิปทาทิทสกนิทฺเทโส. ตถา หิ วกฺขติ – ‘‘จตฺตาโร อาหารา เตสํ ปฏิปกฺโข จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิ ¶ (เนตฺติ. ๘๗). กิฺจาปิ จตูสุ สติปฏฺาเนสุ ‘‘อิทํ นาม สติปฏฺานํ อิมาย เอว ปฏิปทาย อิชฺฌตี’’ติ นิยโม นตฺถิ, ตถาปิ ปมาย ปฏิปทาย ปมํ สติปฏฺานํ สมฺภวตีติ สมฺภววเสน เอวํ วุตฺตํ – ‘‘ปมา ปฏิปทา, ปมํ สติปฏฺาน’’นฺติ. ยสฺมา ปน อาหารวิปลฺลาสาทีนํ วิย ปฏิปทาสติปฏฺานาทีนํ อตฺถโต นานตฺตํ นตฺถิ. สติปฏฺานานิเยว หิ ตถา ตถา ปฏิปชฺชมานานิ ทุกฺขาปฏิปทาทนฺธาภิฺาทินามกานิ โหนฺติ, ตสฺมา ยถา สํกิเลสปกฺเข ‘‘ปเม อาหาเร ปโม วิปลฺลาโส’’ติอาทินา อธิกรณเภเทน วุตฺตํ, เอวํ อธิกรณเภทํ อกตฺวา ‘‘ปมา ปฏิปทา, ปมํ สติปฏฺาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย.
อนฺธสฺส ปพฺพตาโรหนํ วิย กทาจิเทว อุปฺปชฺชนกํ อจฺฉริยํ, อจฺฉราโยคฺคํ อจฺฉริยนฺติ โปราณา. อภูตปุพฺพํ ภูตนฺติ อพฺภุตํ. อุภยมฺเปตํ วิมฺหยาวหสฺส อธิวจนํ. น หิ มานปฺปหานาทิโต อฺํ ทุรภิสมฺภวตรํ วิมฺหนียฺจ อุปลพฺภตีติ อธิติฏฺติ เอเตน, เอตฺถ วา อธิฏฺานมตฺตเมว วา ตนฺติ อธิฏฺานํ. สจฺจฺจ ตํ อธิฏฺานฺจ, สจฺจสฺส วา อธิฏฺานํ, สจฺจํ อธิฏฺานํ เอตสฺสาติ วา สจฺจาธิฏฺานํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. สมาธิ เอว ภาเวตพฺพตาย สมาธิภาวนา. สุขํ ภชตีติ สุขภาคิโย, สุขภาคสฺส วา สุขโกฏฺาสสฺส หิโตติ สุขภาคิโย. เอกสฺสปิ สตฺตสฺส อสุภภาวนาทโย วิย เอกเทเส อวตฺติตฺวา อนวเสสปริยาทานโต นตฺถิ เอติสฺสา ปมาณนฺติ อปฺปมฺา.
ปมา ปฏิปทา ภาวิตา พหุลีกตา ปมํ สติปฏฺานํ ปริปูเรตีติ ปมาย ปฏิปทาย ภาวนาพหุลีกาโร ปมสฺส สติปฏฺานสฺส ภาวนาปาริปูรีติ อตฺโถ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ยถา หิ อริยมคฺเค ภาวิเต สติปฏฺานาทโย โพธิปกฺขิยธมฺมา สพฺเพปิ ภาวิตา เอว โหนฺติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.
กายานุปสฺสนาย ¶ กามราคสฺส อุชุวิปจฺจนีกภาวโต ‘‘ปโม สติปฏฺาโน ภาวิโต พหุลีกโต กามปฏิปกฺขํ ปมํ ฌานํ ปริปูเรตี’’ติ วุตฺตํ. ตถา ปีติปฏิสํเวทนาทิวเสน ปวตฺตมานํ ทุติยํ สติปฏฺานํ, สปฺปีติกสฺส ทุติยชฺฌานสฺส จิตฺตสฺส อภิปฺปโมทนวเสน ปวตฺตมานํ ตติยํ สติปฏฺานํ อุกฺกํสคตสุขสฺส ตติยชฺฌานสฺส อนิจฺจวิราคาทิวเสน ปวตฺติยา สงฺขาเรสุ อุเปกฺขกํ จตุตฺถํ สติปฏฺานํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาวโต จตุตฺถชฺฌานสฺส ปาริปูริยา สํวตฺตติ.
ยสฺมา ¶ ปน รูปาวจรปมชฺฌานํ รูปาวจรสมาปตฺตีนํ, ทุติยชฺฌานํ พฺยาปาทวิตกฺกาทิทูรีภาเวน พฺรหฺมวิหารานํ, ตติยชฺฌานํ ปีติวิราเคน สุเขน วิปสฺสนาย อธิฏฺานภูตํ อริยวิหารานํ, จตุตฺถชฺฌานํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิอาเนฺชปฺปตฺตํ อาเนฺชวิหารานํ วิเสสโต ปจฺจโย โหติ, ตสฺมา ‘‘ปมํ ฌานํ ภาวิตํ พหุลีกตํ ปมํ วิหารํ ปริปูเรตี’’ติอาทิ วุตฺต