📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
เนตฺติปฺปกรณ-ฏีกา
คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา
สํวณฺณนารมฺเภ ¶ ¶ (ที. นิ. ฏี. ๑.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; ม. นิ. ฏี. ๑.๑ คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.๑ คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา) รตนตฺตยวนฺทนา สํวณฺเณตพฺพสฺส ธมฺมสฺส ปภวนิสฺสยวิสุทฺธิปฏิเวทนตฺถํ, ตํ ปน ธมฺมสํวณฺณนาสุ วิฺูนํ พหุมานุปฺปาทนตฺถํ, ตํ สมฺมเทว เตสํ อุคฺคหณธารณาทิกฺกมลทฺธพฺพาย สมฺมาปฏิปตฺติยา สพฺพหิตสุขนิปฺผาทนตฺถํ. อถ วา มงฺคลภาวโต, สพฺพกิริยาสุ ปุพฺพกิจฺจภาวโต, ปณฺฑิเตหิ สมฺมาจริตภาวโต, อายตึ ปเรสํ ทิฏฺานุคติอาปชฺชนโต จ สํวณฺณนายํ รตนตฺตยปณามกิริยา. อถ วา รตนตฺตยปณามกรณํ ปูชนียปูชาปฺุวิเสสนิพฺพตฺตนตฺถํ, ตํ อตฺตโน ยถาลทฺธสมฺปตฺตินิมิตฺตสฺส กมฺมสฺส พลานุปฺปทานตฺถํ, อนฺตรา จ ตสฺส อสงฺโกจนตฺถํ, ตทุภยํ อนนฺตราเยน อฏฺกถาย ปริสมาปนตฺถํ. อิทเมว จ ปโยชนํ อาจริเยน อิธาธิปฺเปตํ. ตถา ¶ หิ วกฺขติ ‘‘วนฺทนาชนิตํ…เป… ตสฺส เตชสา’’ติ. วตฺถุตฺตยปูชา หิ นิรติสยปฺุกฺเขตฺตสมฺพุทฺธิยา อปริเมยฺยปฺปภาโว ปฺุาติสโยติ พหุวิธนฺตราเยปิ โลกสนฺนิวาเส อนฺตรายนิพนฺธนสกลสํกิเลสวิทฺธํสนาย ปโหติ, ภยาทิอุปทฺทวฺจ นิวาเรติ. ยถาห –
‘‘ปูชารเห ปูชยโต, พุทฺเธ ยทิ ว สาวเก’’ติ. (ธ. ป. ๑๙๕; อป. เถร ๑.๑๐.๑) จ,
ตถา ¶ –
‘‘เย, ภิกฺขเว, พุทฺเธ ปสนฺนา, อคฺเค เต ปสนฺนา, อคฺเค โข ปน ปสนฺนานํ อคฺโค วิปาโก โหตี’’ติ (อ. นิ. ๔.๓๔; อิติวุ. ๙๐) จ,
ตถา –
‘‘‘พุทฺโธ’ติ กิตฺตยนฺตสฺส, กาเย ภวติ ยา ปีติ;
วรเมว หิ สา ปีติ, กสิเณนปิ ชมฺพุทีปสฺส;
‘‘‘ธมฺโม’ติ…เป… ‘สงฺโฆ’ติ…เป… ทีปสฺสา’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๖; อิติวุ. อฏฺ ๙๐; ที. นิ. ฏี. ๑.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; ม. นิ. ฏี. ๑.๑; อ. นิ. ฏี. ๒.๔.๓๔) จ,
ตถา –
‘‘ยสฺมึ, มหานาม, สมเย อริยสาวโก ตถาคตํ อนุสฺสรติ, เนวสฺส ตสฺมึ สมเย ราคปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหติ, น โทส…เป… น โมหปริยุฏฺิตํ จิตฺตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. ๖.๑๐; ๑๑.๑๑) จ,
ตถา –
‘‘อรฺเ ¶ รุกฺขมูเล วา…เป…;
ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา, โลมหํโส น เหสฺสตี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๒๔๙) จ;
ตตฺถ ยสฺส รตนตฺตยสฺส วนฺทนํ กตฺตุกาโม, ตสฺส คุณาติสยโยคสนฺทสฺสนตฺถํ ‘‘มหาการุณิก’’นฺติอาทินา คาถาตฺตยมาห. คุณาติสยโยเคน หิ วนฺทนารหภาโว, วนฺทนารเห จ กตา วนฺทนา ยถาธิปฺเปตปฺปโยชนํ สาเธตีติ. ตตฺถ ยสฺสา สํวณฺณนํ กตฺตุกาโม, สา เนตฺติ วิเสสโต ยถานุโลมสาสนสนฺนิสฺสยา, ตสฺส จ วิจิตฺตาการปฺปวตฺติวิภาวินี. ตถา หิ สุตฺตนฺตเทสนา น วินยเทสนา วิย กรุณาปฺปธานา, นาปิ อภิธมฺมเทสนา วิย ปฺาปฺปธานา, อถ โข กรุณาปฺาปฺปธานาติ ตทุภยปฺปธานเทสนาวิเสสวิภาวนํ ตาว สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส โถมนํ กาตุํ ตมฺมูลกตฺตา เสสรตนานํ ‘‘มหาการุณิกํ นาถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ กิรตีติ (ที. นิ. ฏี. ๑.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; ม. นิ. ฏี. ๑.๑; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.๑; อ. นิ. ฏี. ๑.๑.๑) กรุณา, ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ อปเนตีติ อตฺโถ. อถ วา กิณาตีติ กรุณา, ปรทุกฺเข สติ การุณิกํ หึสติ วิพาธตีติ อตฺโถ ¶ . กมฺปนํ กโรตีติ วา กรุณา, ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ หทยเขทํ กโรตีติ อตฺโถ. กมิติ วา สุขํ, ตํ รุนฺธตีติ กรุณา. เอสา หิ ปรทุกฺขาปนยนกามตาลกฺขณา, อตฺตสุขนิรเปกฺขตาย การุณิกานํ สุขํ รุนฺธติ วิพนฺธตีติ อตฺโถ. กิริยติ ทุกฺขิเตสุ ปสาริยตีติ วา กรุณา, กรุณาย นิยุตฺโตติ การุณิโก ยถา ‘‘โทวาริโก’’ติ (อ. นิ. ๗.๖๗). ยถา หิ ทฺวารฏฺานโต อฺตฺถ วตฺตมาโนปิ ทฺวารปฏิพทฺธชีวิโก ปุริโส ทฺวารานติวตฺตวุตฺติตาย ทฺวาเร นิยุตฺโตติ ‘‘โทวาริโก’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ภควา เมตฺตาทิวเสน กรุณาวิหารโต อฺตฺถ วตฺตมาโนปิ กรุณานติวตฺตวุตฺติตาย กรุณาย นิยุตฺโตติ ‘‘การุณิโก’’ติ วุจฺจติ. มหาภินีหารโต ปฏฺาย หิ ยาว มหาปรินิพฺพานา โลกหิตตฺถเมว โลกนาถา ติฏฺนฺตีติ. มหนฺโต การุณิโกติ มหาการุณิโก. สติปิ ภควโต ตทฺคุณานมฺปิ วเสน มหนฺตภาเว การุณิกสทฺทสนฺนิธาเนน วุตฺตตฺตา กรุณาวเสเนเวตฺถ มหนฺตภาโว เวทิตพฺโพ ยถา ‘‘มหาเวยฺยากรโณ’’ติ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘มหาการุณิโก’’ติ อิมินา ปเทน ปุคฺคลาธิฏฺาเนน สตฺถุ มหากรุณา วุตฺตา โหติ.
อปโร นโย – อตฺถสาธนโต กรุณํ กรุณายนํ กรุณาสมฺปวตฺตนํ อรหตีติ การุณิโก ¶ . ภควโต หิ สพฺพฺุตาย อนวเสสโต สตฺตานํ หิตํ, หิตุปายฺจ ชานโต, ตตฺถ จ อกิลาสุโน หิเตสิตา สตฺถิกา, น ตถา อฺเสนฺติ. อถ วา กรุณา กรุณายนํ สีลํ ปกติ สภาโว เอตสฺสาติ การุณิโก. ภควา หิ ปถวีผสฺสาทโย วิย กกฺขฬผุสนาทิสภาวา กรุณาสภาโว สภาวภูตกรุโณติ อตฺโถ. เสสํ ปุริมสทิสเมว. อถ วา มหาวิสยตาย, มหานุภาวตาย, มหปฺผลตาย จ มหตี กรุณาติ มหากรุณา. ภควโต หิ กรุณา นิรวเสเสสุ สตฺเตสุ ปวตฺตติ, ปวตฺตมานา จ อนฺสาธารณา ปวตฺตติ, ทิฏฺธมฺมิกาทิเภทฺจ มหนฺตเมว สตฺตานํ หิตสุขํ เอกนฺตโต นิปฺผาเทติ, มหากรุณาย นิยุตฺโตติ มหาการุณิโก, ตํ มหาการุณิกํ. เสสํ สพฺพํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. สุมาคธาทิปทานํ วิย เจตฺถ สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
นาถตีติ ¶ นาโถ, เวเนยฺยานํ หิตสุขํ อาสีสติ ปตฺเถตีติ อตฺโถ, เมตฺตายนวเสน เจตฺถ หิตสุขาสีสนํ เวทิตพฺพํ, น กรุณายนวเสน ปมปเทน วุตฺตตฺตา. อถ วา นาถติ เวเนยฺยคตํ กิเลสพฺยสนํ อุปตาเปตีติ นาโถ, นาถตีติ วา นาโถ, ยาจตีติ อตฺโถ. ภควา หิ ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเลน กาลํ อตฺตสมฺปตฺตึ ปจฺจเวกฺขิตา’’ติอาทินา (อ. นิ. ๘.๗, ๘) สตฺตานํ ตํ ตํ หิตปฺปฏิปตฺตึ ยาจิตฺวาปิ มหากรุณาย สมุสฺสาหิโต เต ตตฺถ นิโยเชติ. ปรเมน วา จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต, สพฺพสตฺเต วา สีลาทิคุเณหิ อีสติ อภิภวตีติ ปรมิสฺสโร ภควา ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจติ, ตํ นาถํ.
าตพฺพนฺติ เยฺยํ, อตีตาทิเภทภินฺนํ สพฺพํ สงฺขตํ, อสงฺขตฺจ. สงฺครณฏฺเน สาคโร, ปติตปติตานํ อตฺตโน ปุถุลคมฺภีรภาเวหิ สํสีทนํ นิมฺมุชฺชนํ กโรตีติ อตฺโถ. สํ-สทฺทสฺส เจตฺถ ‘‘สาภาโว, สาราโค’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๓๘๙, ๓๙๑) วิย นิรุตฺตินเยน ทฏฺพฺโพ. สงฺครณฏฺเนาติ วา สงฺครกรณฏฺเน, ิตธมฺมตาย ‘‘อยํ เม มริยาทา, อิมํ เวลํ นาติกฺกมามี’’ติ โลเกน สงฺครํ สงฺเกตํ กโรนฺโต วิย โหตีติ อตฺโถ. สงฺครณํ วา สมนฺตโต คลนํ สนฺทนํ อุทเกน กโรตีติ สาคโร. กปฺปวุฏฺานกาเล หิ มหาสมุทฺโท อิโต จิโต จ ปคฺฆริตฺวา สกลํ โลกธาตุํ เอโกฆํ กโรตีติ. โลกิยา ปน วทนฺติ ‘‘สาครสฺส รฺโ ปุตฺเตหิ สาคเรหิ นิพฺพตฺติโต ขโตติ สาคโร, ปุรตฺถิโม สมุทฺทปฺปเทโส, ตํสมฺพนฺธตาย รุฬฺหิวเสน สพฺโพปิ สมุทฺโท ตถา โวหรียตี’’ติ. สาครสทิสตฺตา สาคโร, เยฺยเมว สาคโรติ เยฺยสาคโร. สทิสตา เจตฺถ ปุถุลทุตฺตรคมฺภีรานาทิกาลิกตาหิ เวทิตพฺพา, นิหีนํ เจตโมปมฺมํ. ตถา หิ เยฺยสฺเสว สาติสยา ปุถุลตา อปริมาณโลกธาตุพฺยาปนโต, สพฺพฺุตฺาณสฺเสว ตรณียตาย ทุตฺตรตา, คมฺภีรตา, อาทิโกฏิรหิตา จ ปวตฺติ, น อิตรสฺส ¶ ปริจฺฉินฺนเทสตฺตา พาหิรกวีตราเคหิปิ อิตฺตเรน ขเณน อติกฺกมิตพฺพตฺตา, ปริมิตคมฺภีรตฺตา, ปริมิตกาลตฺตา จ. เยฺยสาครสฺส ปารํ ปริยนฺตํ คโตติ เยฺยสาครปารคู, ตํ เยฺยสาครปารคุํ.
คมนฺเจตฺถ ¶ าณคมนเมว, น อิตรํ เยฺยคฺคหณโต, ตํ ปน าณํ ทุวิธํ สมฺมสนปฏิเวธเภทโต, ตถา เหตุผลเภทโต. ตตฺถ ‘‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน’’ติอาทินา (ที. นิ. ๒.๕๗; สํ. นิ. ๒.๔, ๑๐; เปฏโก. ๒๓) กรุณายนวเสเนว อภินิวิสิตฺวา อเนกาการโวกาเร สงฺขาเร สมฺมสนฺตํ ภควโต สมฺมสนาณํ ฉตฺตึสโกฏิสตสหสฺสมุเขน เยฺยสาครํ อชฺโฌคาเหตฺวา ตสฺส ปารํ ปริยนฺตํ อคมาสิ, ยํ ‘‘มหาวชิราณ’’นฺติ วุจฺจติ. ปฏิเวธาณํ ปน สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานํ อาสวกฺขยาณํ, อาสวกฺขยาณปทฏฺานฺจ สพฺพฺุตฺาณํ, ยํ ‘‘มหาโพธี’’ติ วุจฺจติ. ปารคมนฺจ ตสฺส กิจฺจสิทฺธิยา, สมตฺถตาย จ เวทิตพฺพํ. ตถา ยถาวุตฺตํ สมฺมสนาณํ เหตุ, อิตรํ ผลํ. สห สมฺมสนาเณน วา อาสวกฺขยาณํ เหตุ, สพฺพฺุตฺาณํ ผลํ ตทานิสํสภาวโตติ เวทิตพฺพํ.
วนฺเทติ นมามิ, อภิตฺถวามิ วา. สณฺหฏฺเน นิปุณา, อนุปจิตาณสมฺภารานํ อคาธฏฺเน คมฺภีรา, เอกตฺตาทิเภทโต นนฺทิยาวฏฺฏาทิวิภาคโต จ วิจิตฺรา วิสิฏฺา นานาวิธา นยา เอติสฺสาติ นิปุณคมฺภีรวิจิตฺรนยา, นิปุณคมฺภีรวิจิตฺรนยา เทสนา อสฺสาติ นิปุณคมฺภีรวิจิตฺรนยเทสโน, ตํ นิปุณ…เป… เทสนํ. นยตีติ วา นโย, ปาฬิคติ, สา จ วุตฺตนเยน อตฺถโต นิปุณา, อตฺถโต พฺยฺชนโต จ คมฺภีรา, สงฺเขปวิตฺถารานุโลมาทิปฺปวตฺติยา นานาวิธตาย วิจิตฺรา. ตถา หิ ปฺตฺติอนุปฺตฺติอาทิวเสน, สํกิเลสภาคิยาทิโลกิยาทิตทุภยโวมิสฺสตาทิวเสน, กุสลาทิขนฺธาทิสงฺคหาทิสมยวิมุตฺตาทิปนาทิกุสลมูลาทิติกปฏฺานาทิวเสน จ อเนกวิธา ปาฬิคตีติ.
ตตฺถ (ที. นิ. ฏี. ๑.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา) ทฺวีหากาเรหิ ภควโต โถมนา เวทิตพฺพา อตฺตหิตสมฺปตฺติโต, ปรหิตปฺปฏิปตฺติโต จ. เตสุ อตฺตหิตสมฺปตฺติ อนาวรณาณาธิคมโต, สวาสนานํ สพฺเพสํ กิเลสานํ อจฺจนฺตปฺปหานโต จ เวทิตพฺพา, ปรหิตปฺปฏิปตฺติ ลาภสกฺการาทินิรเปกฺขจิตฺตสฺส สพฺพทุกฺขนิยฺยานิกธมฺมเทสนโต, ปฏิวิรุทฺเธสุปิ นิจฺจํ หิตชฺฌาสยาณปริปากกาลาคมนโต จ เวทิตพฺพา. สา ปเนตฺถ ปโยคโต, อาสยโต จ ทุวิธา, ปรหิตปฺปฏิปตฺติ, ยถาวุตฺตเภทา ทุวิธา จ อตฺตหิตสมฺปตฺติ ปกาสิตา ¶ โหติ. กถํ? ‘‘มหาการุณิก’’นฺติ อิมินา อาสยโต ¶ , ‘‘นิปุณ…เป… เทสน’’นฺติ อิมินา ปโยคโต, ‘‘นาถ’’นฺติ อิมินา ปน อุภยถาปิ ภควโต ปรหิตปฺปฏิปตฺติ ปกาสิตา กรุณากิจฺจทีปนโต, ‘‘เยฺยสาครปารคุ’’นฺติ อิมินา สาติสยํ อตฺตหิตสมฺปตฺติ ปรมุกฺกํสคตาณกิจฺจทีปนโต.
อถ วา ตีหากาเรหิ ภควโต โถมนา เวทิตพฺพา เหตุโต, ผลโต, อุปการโต จ. ตตฺถ เหตุ มหากรุณา, สา ปน ปมปเทน สรูเปเนว ทสฺสิตา. ผลํ จตุพฺพิธํ าณสมฺปทา ปหานสมฺปทา อานุภาวสมฺปทา รูปกายสมฺปทา จาติ. ตาสุ ปธานภูตา าณปหานสมฺปทา ‘‘เยฺยสาครปารคุ’’นฺติ อิมินา ปเทน ปกาสิตา. ปธาเน หิ ทสฺสิเต อวินาภาวโต อิตรมฺปิ ทฺวยํ ทสฺสิตเมว โหติ. น หิ พุทฺธานํ อานุภาวรูปกายสมฺปตฺตีหิ วินา กทาจิปิ ธมฺมกายสิรี วตฺตตีติ. อุปกาโร อนนฺตรํ อพาหิรํ กตฺวา ติวิธยานมุเขน วิมุตฺติธมฺมเทสนา, สา ‘‘นาถํ, นิปุณ…เป… เทสน’’นฺติ ปททฺวเยน ปกาสิตาติ เวทิตพฺพํ.
ตตฺถ (ที. นิ. ฏี. ๑.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา) ‘‘มหาการุณิก’’นฺติ เอเตน สมฺมาสมฺโพธิยา มูลํ ทสฺเสติ. มหากรุณาสฺโจทิตมานโส หิ ภควา สํสารปงฺกโต สตฺตานํ สมุทฺธรณตฺถํ กตาภินีหาโร อนุปุพฺเพน ปารมิโย ปูเรตฺวา อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อธิคโตติ กรุณา สมฺมาสมฺโพธิยา มูลํ. ‘‘เยฺยสาครปารคุ’’นฺติ เอเตน ปุพฺพภาคปฺปฏิปตฺติยา สทฺธึ สมฺมาสมฺโพธึ ทสฺเสติ. อนาวรณาณปทฏฺานฺหิ มคฺคาณํ, มคฺคาณปทฏฺานฺจ อนาวรณาณํ ‘‘สมฺมาสมฺโพธี’’ติ วุจฺจติ. วุตฺตปฺปเภทํ ปน สมฺมสนาณํ สห ปฺาปารมิยา ตสฺสา ปุพฺพภาคปฏิปทา. ตสฺสา หิ อานุภาเวน ลีนุทฺธจฺจปติฏฺานายูหนกามสุขลฺลิกตฺตกิลมถานุโยคสสฺสตุจฺเฉทาทิอนฺตทฺวยวิรหิตา อุกฺกํสปารมิปฺปตฺตา มชฺฌิมา ปฏิปทา ภาวนาปาริปูรึ คตา. ‘‘นาถ’’นฺติ อิมินา สมฺมาสมฺโพธิยา ผลํ ทสฺเสติ โลกตฺตยนายกภาวทีปนโต. ตถา หิ สพฺพานตฺถปริหารปุพฺพงฺคมาย นิรวเสสหิตสุขวิธานตปฺปราย นิรติสยาย ปโยคสมฺปตฺติยา, สเทวมนุสฺสาย ปชาย อจฺจนฺตุปการิตาย อปริมิตนิรุปมภาวคุณวิเสสสมงฺคิตาย จ สพฺพสตฺตุตฺตโม ภควา อปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อปริมาณานํ สตฺตานํ อนุตฺตรคารวฏฺานภูตตาย จ ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจตีติ. ‘‘นิปุณ…เป… เทสน’’นฺติ อิมินา สมฺมาสมฺโพธิยา ปโยชนํ ¶ ทสฺเสติ. สํสารมโหฆโต สตฺตสนฺตารณตฺถฺหิ ภควตา สมฺมาสมฺโพธิ อภิปตฺถิตา, ตฺจ สตฺตสนฺตารณํ ยถาวุตฺตเทสนาสมฺปตฺติยา สมิชฺฌติ ตทวินาภาวโต. อิมินา ภควโต สาติสยา ปรหิตปฺปฏิปตฺติ ทสฺสิตา, อิตเรหิ อตฺตหิตสมฺปตฺตีติ ตทุภเยน อตฺตหิตาย ปฏิปนฺนาทีสุ จตูสุ ปุคฺคเลสุ ภควโต จตุตฺถปุคฺคลภาวํ ¶ ทีเปติ, เตน จ อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยภาวํ, อุตฺตมวนฺทนียภาวํ, อตฺตโน จ วนฺทนกิริยาย เขตฺตงฺคตภาวํ ทีเปติ.
เอตฺถ จ ยถา ‘‘มหาการุณิก’’นฺติ อิมินา ปเทน ภควโต มหากรุณา ทสฺสิตา, เอวํ ‘‘เยฺยสาครปารคุ’’นฺติ เอเตน มหาปฺา ทสฺสิตา. เตสุ กรุณาคฺคหเณน โลกิเยสุ มหคฺคตภาวปฺปตฺตาสาธารณคุณทีปนโต ภควโต สพฺพโลกิยคุณสมฺปตฺติ ทสฺสิตา โหติ, ปฺาคฺคหเณน สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานมคฺคาณทีปนโต สพฺพโลกุตฺตรคุณสมฺปตฺติ. ตทุภยคฺคหณสิทฺโธ เอว จตฺโถ นาถสทฺเทน ปกาสียติ. กรุณาวจเนน อุปคมนํ นิรุปกฺกิเลสํ ทสฺเสติ, ปฺาวจเนน อปคมนํ. ตถา กรุณาคฺคหเณน โลกสมฺานุรูปํ ภควโต ปวตฺตึ ทสฺเสติ โลกโวหารวิสยตฺตา กรุณาย, ปฺาคฺคหเณน สมฺาย อนติธาวนํ. สภาวานวโพเธน หิ ธมฺมานํ สมฺํ อติธาวิตฺวา สตฺตาทิสมฺมสนํ โหตีติ. ตถา กรุณาคฺคหเณน มหากรุณาสมาปตฺติวิหารํ ทสฺเสติ, ปฺาคฺคหเณน ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตาณํ, จตุสจฺจาณํ, จตุปฏิสมฺภิทาาณํ, จตุเวสารชฺชาณํ. กรุณาคฺคหเณน มหากรุณาสมาปตฺติาณสฺส คหิตตฺตา เสสาสาธารณาณานิ, ฉ อภิฺา, อฏฺสุ ปริสาสุ (ม. นิ. ๑.๑๕๑, ๑๗๘) อกมฺปนาณานิ, ทส พลานิ, จุทฺทส พุทฺธาณานิ, โสฬส าณจริยา, อฏฺารส พุทฺธธมฺมา (มหานิ. ๖๙, ๑๕๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕; ที. นิ. อฏฺ. ๓.๓๐๕; วิภ. มูลฏี. สุตฺตนฺตภาชนียวณฺณนา; ที. นิ. ฏี. ๓.๑๔๑), จตุจตฺตาลีส าณวตฺถูนิ สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนีติ (สํ. นิ. ๒.๓๔) เอวมาทีนํ อเนเกสํ ปฺาปฺปเภทานํ วเสน าณจารํ ทสฺเสติ.
ตถา กรุณาคฺคหเณน จรณสมฺปตฺติ, ปฺาคฺคหเณน วิชฺชาสมฺปตฺติ. กรุณาคฺคหเณน สตฺตาธิปติตา, ปฺาคฺคหเณน ธมฺมาธิปติตา. กรุณาคฺคหเณน ¶ โลกนาถภาโว, ปฺาคฺคหเณน อตฺตนาถภาโว. ตถา กรุณาคฺคหเณน ปุพฺพการิภาโว, ปฺาคฺคหเณน กตฺุตา. กรุณาคฺคหเณน อปรนฺตปตา, ปฺาคฺคหเณน อนตฺตนฺตปตา. กรุณาคฺคหเณน วา พุทฺธกรธมฺมสิทฺธิ, ปฺาคฺคหเณน พุทฺธภาวสิทฺธิ. ตถา กรุณาคฺคหเณน ปเรสํ ตารณํ, ปฺาคฺคหเณน สยํ ตารณํ. ตถา กรุณาคฺคหเณน สพฺพสตฺเตสุ อนุคฺคหจิตฺตตา, ปฺาคฺคหเณน สพฺพธมฺเมสุ วิรตฺตจิตฺตตา ทสฺสิตา โหติ. สพฺเพสฺจ พุทฺธคุณานํ กรุณา อาทิ ตํนิทานภาวโต, ปฺา ปริโยสานํ ตโต อุตฺตริ กรณียาภาวโต, อิติ อาทิปริโยสานทสฺสเนน สพฺเพ พุทฺธคุณา ทสฺสิตา โหนฺติ. ตถา กรุณาวจเนน สีลกฺขนฺธปุพฺพงฺคโม สมาธิกฺขนฺโธ ทสฺสิโต โหติ. กรุณานิทานฺหิ สีลํ ตโต ปาณาติปาตาทิวิรติปฺปวตฺติโต, สา ¶ จ ฌานตฺตยสมฺปโยคินีติ. ปฺาวจเนน ปฺากฺขนฺโธ. สีลฺจ สพฺพพุทฺธคุณานํ อาทิ, สมาธิ มชฺเฌ, ปฺา ปริโยสานนฺติ เอวมฺปิ อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณา สพฺเพ พุทฺธคุณา ทสฺสิตา โหนฺติ นยโต ทสฺสิตตฺตา. เอโส เอว หิ นิรวเสสโต พุทฺธคุณานํ ทสฺสนุปาโย, ยทิทํ นยคฺคาหณํ, อฺถา โก นาม สมตฺโถ ภควโต คุเณ อนุปทํ นิรวเสสโต ทสฺเสตุํ. เตเนวาห –
‘‘พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ, กปฺปมฺปิ เจ อฺมภาสมาโน;
ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร, วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐๔; ๓.๑๔๑; ม. นิ. อฏฺ. ๓.๔๒๕; อุทา. อฏฺ. ๕๓; อป. อฏฺ. ๒.๗.๒๐; พุ. วํ. อฏฺ. ๔.๔; จริยา. อฏฺ. นิทานกถา, ปกิณฺณกกถา; ที. นิ. ฏี. ๑.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; ม. นิ. ฏี. ๑.๑; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.๑; อ. นิ. ฏี. ๑.๑.๑; วชิร. ฏี. คนฺถารมฺภกถา; สารตฺถ. ฏี. ๑.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา);
เตเนว จ อายสฺมตา สาริปุตฺตตฺเถเรนาปิ พุทฺธคุณปริจฺเฉทนํ ปติ อนุยุตฺเตน ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๔๕) ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อปิจ เม, ภนฺเต, ธมฺมนฺวโย วิทิโต’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๔๖) วุตฺตํ.
เอวํ สงฺเขเปน สกลสพฺพฺุคุเณหิ ภควนฺตํ อภิตฺถวิตฺวา อิทานิ สทฺธมฺมํ โถเมตุํ ‘‘วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา หุตฺวาติ วจนเสโส. วินฺทิยํ ธมฺมานํ สลกฺขณํ, สามฺลกฺขณฺจ ¶ วินฺทตีติ วิชฺชา, โลภกฺขนฺธาทีนิ วา วิชฺฌนฏฺเน วิชฺชา, จตุนฺนํ วา อริยสจฺจานํ วิทิตกรณฏฺเน วิชฺชาติ เอวํ ตาเวตฺถ วจนตฺถโต วิชฺชา เวทิตพฺพา. ปเภทโต ปน ติสฺโสปิ วิชฺชา วิชฺชา ภยเภรวสุตฺเต อาคตนิยาเมเนว, อฏฺปิ วิชฺชา วิชฺชา อมฺพฏฺสุตฺตาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒๗๘ อาทโย) อาคตนิยาเมเนว. จรนฺติ เตหีติ จรณานิ, สีลสํวราทโย ปฺจทส ธมฺมา, อิติ อิมาหิ วิชฺชาหิ, อิเมหิ จ จรเณหิ สมฺปนฺนา สมฺปนฺนาคตาติ วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา.
เยนาติ เยน ธมฺเมน กรณภูเตน, เหตุภูเตน จ. ตตฺถ มคฺคธมฺมสฺส กรณตฺโถ เวทิตพฺโพ นิยฺยานกิริยาสาธกตมภาวโต, นิพฺพานธมฺมสฺส เหตุอตฺโถ อารมฺมณปจฺจยภาวโต. ปจฺจยตฺโถ หิ ¶ อยํ เหตฺวตฺโถ. ปริยตฺติธมฺมสฺสปิ เหตุอตฺโถ ยุชฺชเตว ปรมฺปราย เหตุภาวโต. ผลธมฺเม ปน อุภยมฺปิ สมฺภวติ. กถํ? ‘‘ตาย สทฺธาย อวูปสนฺตายา’’ติ วจนโต มคฺเคน สมุจฺฉินฺนานํ กิเลสานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานกิจฺจตาย ผลสฺส นิยฺยานานุคุณตา, นิยฺยานปริโยสานตา จาติ อิมินา ปริยาเยน สิยา กรณตฺโถ นิยฺยานกิริยาย. สกทาคามิมคฺควิปสฺสนาทีนํ ปน อุปนิสฺสยปจฺจยภาวโต สิยา เหตุอตฺโถ. เอวฺจ กตฺวา อคฺคปฺปสาทสุตฺตาทีสุ (อิติวุ. ๙๐) อคฺคาทิภาเวน อคฺคหิตาปิ ผลปริยตฺติธมฺมา ฉตฺตมาณวกวิมานาทีสุ (วิ. ว. ๘๘๖ อาทโย) สรณียภาเวน คหิตาติ เตสํ มคฺคนิพฺพานานํ วิย มหาอฏฺกถายํ สรณภาโว อุทฺธโฏ. วิเสสโต เจตฺถ มคฺคปริยาปนฺนา เอว วิชฺชาจรณธมฺมา เวทิตพฺพา. เต หิ นิปฺปริยาเยน นิยฺยานกิริยาย สาธกตมภูตา, น อิตเร. อิตเรสํ ปน นิยฺยานตฺถตาย นิยฺยานตา. ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา หุตฺวา’’ติ วุตฺตํ, นิยฺยานสมกาลเมว หิ ยถาวุตฺตวิชฺชาจรณสมฺปตฺติสมธิคโมติ? นายํ วิโรโธ สมานกาลตาย เอว อธิปฺเปตตฺตา ยถา ‘‘จกฺขฺุจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๒๐๔, ๔๐๐; ๓.๔๒๑, ๔๒๕, ๔๒๖; สํ. นิ. ๒.๔๓-๔๕; ๔.๖๐; กถา. ๔๖๕, ๔๖๗). สมฺปนฺนาติ วา ปทสฺส วตฺตมานกาลตฺถตา เวทิตพฺพา ‘‘อุปฺปนฺนา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๗) เอตฺถ อุปฺปนฺนสทฺทสฺส วิย. เอวฺจ กตฺวา วจนเสสมนฺตเรเนว ปทโยชนา สิทฺธา โหติ. ‘‘เยนา’’ติ ¶ จ ปทํ อุภยตฺถ สมฺพนฺธิตพฺพํ ‘‘เยน ธมฺเมน วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา, เยน ธมฺเมน นิยฺยนฺตี’’ติ.
โลกโตติ ขนฺธาทิโลกโต, วฏฺฏโตติ อตฺโถ. นฺติ ตํ มคฺคนิพฺพานผลปริยตฺติเภทํ ธมฺมํ. อุตฺตมนฺติ เสฏฺํ. ตถา เหส อตฺตนา อุตฺตริตรสฺส อภาเวน ‘‘อนุตฺตโร’’ติ วุจฺจติ. ตตฺถ มคฺคสฺส นิยฺยานเหตุอาทิอตฺเถน, นิพฺพานสฺส นิสฺสรณวิเวกาทิอตฺเถน, ผลสฺส อริยสนฺตภาวาทิอตฺเถน จ เสฏฺตา เวทิตพฺพา. สฺวายมตฺโถ ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อิติวุ. ๙๐; อ. นิ. ๔.๓๔) อาทิสุตฺตปทานุสาเรน วิภาเวตพฺโพ.
ธมฺมนฺติ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน อปายโต, สํสารโต จ อปตมาเน กตฺวา ธาเรตีติ ธมฺโม. สมฺมา, สามฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ, สพฺพฺุตาอนาวรณาโณ สมนฺตจกฺขุ ภควา, เตน ยถา สมฺมาสมฺโพธิสมธิคเมเนว สพฺเพ พุทฺธคุณา สมฺปาปุณียนฺติ, เอวํ สมฺมเทว อาเสวนาย ภาวนาย พหุลีกิริยาย สมฺมาปฏิปตฺติยา สมฺมเทว ปจฺจเวกฺขณาย สกฺกจฺจํ ธมฺมเทสนาย เวเนยฺยสนฺตาเนสุ ปติฏฺาปเนน –
‘‘อริยํ ¶ , โว ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธึ เทเสสฺสามิ (ม. นิ. ๓.๑๓๖; เปฏโก. ๒๔). มคฺคานฏฺงฺคิโก เสฏฺโ (ธ. ป. ๒๗๓; เนตฺติ. ๑๗๐; เปฏโก. ๓๐). ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายติ (อิติวุ. ๙๐; อ. นิ. ๔.๓๔). เอกายโน อยํ, ภิกฺขเว, มคฺโค สตฺตานํ วิสุทฺธิยา (ที. นิ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. ๑.๑๐๖; สํ. นิ. ๕.๓๖๗, ๓๘๔). ธมฺมํ, โว ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ อาทิกลฺยาณ’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๔๒๐; เนตฺติ. ๕) –
อาทิวจเนหิ, อภิตฺถวเนน จ ปูชิโต มานิโต อปจิโตติ สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิโต, ตํ สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิตํ ธมฺมํ วนฺเทติ สมฺพนฺโธ.
อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยสฺส ธมฺมสฺส อธิคมเน วิชฺชาสมฺปนฺนา เจว โหนฺติ จรณสมฺปนฺนา จ, สพฺพวฏฺฏทุกฺขโต จ นิยฺยนฺติ, ตเมว อริยานํ สกลคุณสมงฺคิภาวนิมิตฺตํ, อนวเสสทุกฺขนิสฺสรณเหตุภูตฺจ อุตฺตมํ ¶ ปวรํ สทฺธึ ปริยตฺติธมฺเมน นววิธํ โลกุตฺตรธมฺมํ ภควตาปิ สมฺมาปฏิปตฺติอาทิวิธินา ปูชิตํ นมามิ, อภิตฺถวามิ วาติ.
เอตฺถ จ ‘‘เยน โลกโต นิยฺยนฺติ, วิชฺชาจรณสมฺปนฺนา จ โหนฺตี’’ติ ปททฺวเยน ยถากฺกมํ ธมฺมสฺส ภาเวตพฺพภาโว, สจฺฉิกาตพฺพภาโว จ วุตฺโต. เตสุ ปเมน วิชฺชาสมฺปตฺติยา ธมฺมํ โถเมติ, ทุติเยน วิมุตฺติสมฺปตฺติยา. ตถา ปเมน ฌานสมฺปทาย, ทุติเยน วิโมกฺขสมฺปทาย. ปเมน วา สมาธิสมฺปทาย, ทุติเยน สมาปตฺติสมฺปทาย. ปเมน วา ขยาณภาเวน, ทุติเยน อนุปฺปาทาณภาเวน. อถ วา ปุริเมน วิชฺชูปมตาย, ทุติเยน วชิรูปมตาย. ปุริเมน วา วิราคสมฺปตฺติยา, ทุติเยน นิโรธสมฺปตฺติยา. ตถา ปเมน นิยฺยานภาเวน, ทุติเยน นิสฺสรณภาเวน. ปเมน วา เหตุภาเวน, ทุติเยน อสงฺขตภาเวน. ปเมน วา ทสฺสนภาเวน, ทุติเยน วิเวกภาเวน. ปเมน วา อธิปติภาเวน, ทุติเยน อมตภาเวน ธมฺมํ โถเมติ. อถ วา ปเมน นิยฺยานิกภาวทสฺสนโต สฺวากฺขาตตาย ธมฺมํ โถเมติ, ทุติเยน สจฺฉิกาตพฺพภาวโต สนฺทิฏฺิกตาย. ตถา ปุริเมน อกาลิกตาย, ปจฺฉิเมน เอหิปสฺสิกตาย. ปุริเมน วา โอปเนยฺยิกตาย, ปจฺฉิเมน ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺพตาย ธมฺมํ โถเมติ.
‘‘อุตฺตม’’นฺติ จ เอเตน อฺสฺส วิสิฏฺสฺส อภาวทีปเนน ปริปุณฺณตาย ธมฺมํ โถเมติ ¶ , ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธปูชิต’’นฺติ เอเตน ปริสุทฺธตาย. สพฺพโทสาปคเมน หิสฺส ปูชนียตา. ปริสุทฺธตาย จสฺส ปหานสมฺปทา, ปริปุณฺณตาย ปภวสมฺปทา. ปหานสมฺปตฺติยา จ ภาวนาปาริปูรี อนวเสสโทสสมุคฺฆาฏนโต, ปภวสมฺปตฺติยา สจฺฉิกิริยนิพฺพตฺติ ตตุตฺตริ กรณียาภาวโต. อนฺสาธารณตาย หิ อุตฺตโมติ. ตถา ภาเวตพฺพภาเวนสฺส สห ปุพฺพภาคสีลาทีหิ เสกฺขา สีลสมาธิปฺากฺขนฺธา, สจฺฉิกาตพฺพภาเวน สห อสงฺขตาย ธาตุยา อเสกฺขา สีลสมาธิปฺากฺขนฺธา ทสฺสิตา โหนฺตีติ.
เอวํ สงฺเขเปน สพฺพสทฺธมฺมคุเณหิ สทฺธมฺมํ โถเมตฺวา อิทานิ อริยสงฺฆํ โถเมตุํ ‘‘สีลาทิคุณสมฺปนฺโน’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สีลาทิคุณสมฺปนฺโนติ สีลสมาธิปฺาวิมุตฺติยาทิคุเณหิ สมฺปนฺโน สมนฺนาคโต, สมฺปนฺนสีลาทิคุโณ วา. อริยานฺหิ ตํตํมคฺควชฺฌกิเลสปฺปหาเนน หตปฏิปกฺขา สุวิสุทฺธา สีลาทโย ‘‘สมฺปนฺนา’’ติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติ ¶ , น ปุถูชฺชนานํ, ยโต ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๗๔; อ. นิ. ๖.๑๐; อุทา. ๑๘) อริยสงฺโฆ โถมียติ. อถ วา สีลาทิคุณสมฺปนฺโนติ ปริปุณฺณสีลาทิคุโณ. อริยปุคฺคลานฺหิ อริยสจฺจปฺปฏิเวเธน สเหว ยถารหํ เสกฺขาเสกฺขา สีลาทิธมฺมกฺขนฺธา ปาริปูรึ คจฺฉนฺตีติ. ิโต มคฺคผเลสูติ มคฺเคสุ, ผเลสุ จ ิโต, มคฺคฏฺโ, ผลฏฺโ จาติ อตฺโถ. โยติ อนิยมโต อริยสงฺฆํ นิทฺทิสติ, ตสฺส ‘‘ต’’นฺติ อิมินา นิยมํ เวทิตพฺพํ.
นนุ จ อริยสงฺเฆ น สพฺเพ อริยปุคฺคลา มคฺคฏฺา, นาปิ สพฺเพ ผลฏฺาติ? สจฺจเมตํ, อวยวธมฺเมน ปน สมุทายํ นิทฺทิสนฺโต เอวมาห ยถา ‘‘สมํ จุณฺณ’’นฺติ. ยถา หิ โยคจุณฺณสฺส อวยเวสุ ลพฺภมาโน สมภาโว สมุทาเย อปทิสียติ ‘‘สมํ จุณฺณ’’นฺติ, เอวํ อริยสงฺฆสฺส อวยวภูเตสุ อริยปุคฺคเลสุ ลพฺภมาโน มคฺคฏฺผลฏฺภาโว สมุทายภูเต อริยสงฺเฆ ิโต ‘‘มคฺคผเลสู’’ติ อปทิฏฺโติ เวทิตพฺพํ.
อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น อิริยนโต, อเย จ อิริยนโต, สเทวเกน จ โลเกน ‘‘สรณ’’นฺติ อรณียโต อริโย, ทิฏฺิสีลสามฺเน สํหตตฺตา สงฺโฆ, อริโย จ โส สงฺโฆ จาติ อริยสงฺโฆ, ตํ อริยสงฺฆํ. ปุชฺชภวผลนิพฺพตฺตนโต อตฺตโน สนฺตานํ ปุนาตีติ วา ปฺุํ, ขิตฺตํ วุตฺตํ พีชํ วิรุหนฏฺานตาย ตายติ รกฺขตีติ เขตฺตํ เกทาราทิ, เขตฺตํ วิยาติ เขตฺตํ, สตฺตานํ ปฺุสฺส มหปฺผลภาวกรเณน วิรุหนฏฺานตาย เขตฺตนฺติ ปฺุกฺเขตฺตํ. อนุตฺตรํ วนฺเทติ สมฺพนฺโธ.
เอตฺถ ¶ จ ‘‘สีลาทิคุณสมฺปนฺโน’’ติ เอเตน อริยสงฺฆสฺส ภควโต อนุชาตปุตฺตตํ ทสฺเสติ, เตนสฺส ปภวสมฺปทา ทีปิตา โหติ. ‘‘ิโต มคฺคผเลสู’’ติ เอเตน ปหานสมฺปทํ, าณสมฺปทฺจ ทสฺเสติ กิเลสานํ สมุจฺเฉทปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานทีปนโต, มคฺคผลาณาธิคมทีปนโต จ. ‘‘อริยสงฺฆ’’นฺติ เอเตน ปภวสมฺปทํ สพฺพสงฺฆานํ อคฺคภาวทีปนโต, สเทวเกน จ โลเกน อรณียภาวทีปนโต. ‘‘ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตร’’นฺติ เอเตน โลกสฺส พหูปการตํ ทสฺเสติ อคฺคทกฺขิเณยฺยภาวทีปนโต.
ตถา ¶ ‘‘สีลาทิคุณสมฺปนฺโน’’ติ อิทํ อริยสงฺฆสฺส สมฺมาอุชุายสามีจิปฺปฏิปนฺนภาวทีปนํ. ‘‘ิโต มคฺคผเลสู’’ติ อิทํ สติปิ สนฺตานวิภาเคน อเนกภาเว จตุปุริสยุคอฏฺปุริสปุคฺคลภาวทีปนํ. ‘‘อริยสงฺฆ’’นฺติ อิทํ อาหุเนยฺยาทิภาวทีปนํ. ‘‘ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตร’’นฺติ อิทํ โลกสฺส หิตสุขาย ปฏิปนฺนตาทีปนํ. ตถา ‘‘ิโต มคฺคผเลสู’’ติ อิทํ อริยสงฺฆสฺส โลกุตฺตรสรณคมนสพฺภาวทีปนํ, เตนสฺส ภควโต โอรสปุตฺตภาโว ทสฺสิโต โหติ. ‘‘สีลาทิคุณสมฺปนฺโน’’ติ อิมินา ปนสฺส วิหตวิธสฺตกิเลสา อนวเสสา เสกฺขาเสกฺขา สีลาทิธมฺมกฺขนฺธา ทสฺสิตา. ‘‘อริยสงฺฆํ ปฺุกฺเขตฺตํ อนุตฺตร’’นฺติ อิมินา เตสํ เตสฺเว ยถาวุตฺตคุณวิเสสานํ สุปริสุทฺธตํ ทีเปติ. เตนสฺส มหานุภาวตํ, อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยภาวํ, วนฺทนารหภาวํ, อตฺตโน จ วนฺทนากิริยาย เขตฺตงฺคตภาวํ ทีเปติ. สรณคมนฺจ สาวกานํ สพฺพคุณานํ อาทิ, สปุพฺพภาคปฺปฏิปทา เสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย มชฺเฌ, อเสกฺขา สีลกฺขนฺธาทโย ปริโยสานนฺติ อาทิมชฺฌปริโยสานกลฺยาณา สพฺเพ อริยสงฺฆคุณา อิมาย คาถาย ปกาสิตาติ เวทิตพฺพํ.
เอวํ คาถาตฺตเยน สงฺเขปโต สกลคุณสํกิตฺตนมุเขน รตนตฺตยสฺส ปณามํ กตฺวา อิทานิ ตํ นิปจฺจการํ ยถาธิปฺเปเต ปโยชเน ปริณาเมนฺโต ‘‘วนฺทนาชนิต’’นฺติ คาถมาห. ตตฺถ วนฺทนาชนิตนฺติ วนฺทนากาเรน นิพฺพตฺติตํ, รตนตฺตยคุณาภิตฺถวนวเสน, นิปจฺจการวเสน วา อุปฺปาทิตนฺติ อตฺโถ. อิตีติ เอวํ ‘‘มหาการุณิก’’นฺติอาทิปฺปกาเรน. รติชนนฏฺเน รตนํ, พุทฺธธมฺมสงฺฆา, จิตฺตีกตาทิภาโว วา รตนฏฺโ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;
อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติ. (ขุ. ปา. อฏฺ. ๖.๓; ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๓; สํ. นิ. ๕.๒๒๓; สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๒๒๖; มหานิ. อฏฺ. ๕๐; ที. นิ. ฏี. ๑.คนฺถารมฺภกถา; ม. นิ. ฏี. ๑.๔; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.๔; อ. นิ. ฏี. ๑.๑.๔; สารตฺถ. ฏี. ๑.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา);
จิตฺตีกตภาวาทโย ¶ จ อนฺสาธารณา พุทฺธาทีสุ เอว ลพฺภนฺติ, รตนานํ ตยํ รตนตฺตยํ, ตสฺมึ รตนตฺตเย. หตนฺตราโยติ วิธสฺตอุปทฺทโว หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ, เอเตน อตฺตโน ปสาทสมฺปตฺติยา, รตนตฺตยสฺส จ เขตฺตภาวสมฺปตฺติยา ตสฺส ปฺุสฺส อตฺถสํวณฺณนาย อุปฆาตกอุปทฺทวานํ ¶ วิหนเน สมตฺถตํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ อนฺโต เจว พหิ จ, อชฺฌตฺติกพาหิรวตฺถูสูติ อตฺโถ. สพฺพตฺถาติ วา สพฺพสฺมึ กาเล, สํวณฺณนาย อาทิมชฺฌปริโยสานกาเลสูติ วุตฺตํ โหติ. หุตฺวาติ ปุพฺพกาลกิริยา, ตสฺส ‘‘กริสฺสามตฺถวณฺณน’’นฺติ เอเตน สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ ยํ รตนตฺตเย วนฺทนาชนิตํ ปฺุํ, ตสฺส. เตชสาติ อานุภาเวน พเลน.
เอวํ รตนตฺตยวนฺทนาย ปโยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เนตฺติปฺปกรณสฺส คมฺภีรตฺถตฺตา อตฺถสํวณฺณนาย ทุกฺกรภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ิติ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ิตินฺติ านํ อนนฺตรธานํ อวิจฺเฉทปฺปวตฺตึ. อากงฺขมาเนนาติ อิจฺฉมาเนน ปตฺถยนฺเตน, ‘‘อโหวตายํ สทฺธมฺมเนตฺติ จิรํ ติฏฺเยฺยา’’ติ เอวํ ปตฺถยนฺเตนาติ วุตฺตํ โหติ. จิรนฺติ ทีฆกาลํ, ปฺจวสฺสสหสฺสปริมาณํ กาลนฺติ อตฺโถ. สทฺธมฺมเนตฺติยาติ สทฺธมฺมสงฺขาตาย เนตฺติยา. สทฺธมฺโม หิ เวเนยฺยสนฺตาเนสุ อริยคุณานํ นยนโต เนตฺติ, สทฺธมฺมสฺส วา เนตฺติ สทฺธมฺมเนตฺติ, ตสฺสา สทฺธมฺมเนตฺติยา, สฺวายมตฺโถ อฏฺกถายํ วิจาริโต เอว. เถเรนาติ ถิรคุณยุตฺเตน. อภิยาจิโตติ อาทรคารเวน ยาจิโต. อภิมุขํ วา ยาจิโต, อนุตฺตรํ กตฺวา ยาจิโตติ อตฺโถ. อุทฺทิสฺส วา ยาจิโต, ครุตรํ กตฺวา ยาจิโตติ อตฺโถ, ‘‘กโรตุ อายสฺมา เนตฺติปฺปกรณสฺส กฺจิ อตฺถสํวณฺณน’’นฺติ เอวํ เนตฺติยา อตฺถสํวณฺณนํ ปติ อชฺเฌสิโตติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ จ สทฺธมฺมสฺส จิรํ ิติกาเมน อชฺฌาสยสมฺปนฺเนน สาสเน ถิรคุณยุตฺเตน สพฺรหฺมจารินา อาทรคารเวน, อภิมุขํ วา ยาจิเตน เม น สกฺกา ตสฺส อภิยาจนํ ปฏิกฺขิปิตุนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ิตึ อากงฺขมาเนนา’’ติ คาถาย.
ปทุมุตฺตรนาถสฺสาติ ปทุมุตฺตรสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส. ปสฺสตาติ ปุพฺเพนิวาสจกฺขุนา, สมนฺตจกฺขุนา เอว วา หตฺถตเล ปิตอามลกํ วิย อภินีหารํ ปสฺสนฺเตน. ตาทินาติ ตาทิภาวยุตฺเตน ¶ , สพฺพตฺถ วา นิพฺพิกาเรน, ‘‘อมฺหากํ ภควตา’’ติ วจนเสโส. ยสฺสาติ อายสฺมโต มหากจฺจานตฺเถรสฺส. ปิโตติ –
‘‘เอตทคฺคํ, ภิกฺขเว, มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชนฺตานํ ยทิทํ มหากจฺจาโน’’ติ (อ. นิ. ๑.๑๘๘, ๑๙๗) –
เอวํ ¶ ปิโต. สีลาทิคุณวิเสเสหิ มหนฺตา สาวกาติ มหาสาวกา (เถรคา. อฏฺ. ๒.๑๒๘๘; อ. นิ. ฏี. ๒.๓.๕๙), มหากสฺสปาทโย, เตสุ อยมายสฺมา อฺตโรติ, มหาสาวโก จ โส คุณวิเสสโยคโต อุตฺตโม จาติ มหาสาวกุตฺตโม.
ฌานาทีสุ สาติสยานํ อาวชฺชนาทิวสีภาวานํ, อริยิทฺธิวเสน ปรมสฺส จ เจโตวสีภาวสฺส อธิคตตฺตา วสิปฺปตฺโต. อตฺถาทีสุ สวิเสสเภทคตปฏิสมฺภิทาาณตฺตา ปภินฺนปฏิสมฺภิโท. ‘‘ปณฺฑิโต, ภิกฺขเว, มหากจฺจาโน, มหาปฺโ, ภิกฺขเว, มหากจฺจาโน’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๐๕) อเนเกสุ าเนสุ ภควตา ปสํสิตตฺตา สมฺพุทฺเธน ปสํสิโต. เตน วุตฺตํ ‘‘สตฺถุ เจว สํวณฺณิโต สํภาวิโต, วิฺูนฺจ สพฺรหฺมจาริน’’นฺติ.
อนุโมทิตาติ ‘‘สาธุ สาธุ, กจฺจาน, สาธุ โข, ตฺวํ กจฺจาน, อิมํ ธมฺมสํวณฺณนํ อภาสี’’ติ เอวํ อนุโมทิตา. เอกสฺมึ กิร สมเย อยํ มหาเถโร ชมฺพุวนสณฺเฑ วิหรนฺโต อตฺตโน สนฺติกาวจรานํ ภิกฺขูนํ อิมํ หารนยปฏิมณฺฑิตํ ปกรณํ อภาสิ. ภาสิตฺวา จ ภควโต สนฺติกํ อุปสงฺกมิตฺวา ภควนฺตํ อภิวาเทตฺวา เอกมนฺตํ นิสินฺโน ยถาภาสิตํ อิมํ ปกรณํ ภควโต นิเวเทสิ. ตํ สุตฺวา ภควา ‘‘สาธุ สาธู’’ติอาทินา อนุโมทิตฺวา ‘‘ตสฺมาติห, ตฺวํ กจฺจาน, อิมํ ธมฺมสํวณฺณนํ ธมฺมเนตฺติตฺเวว ธาเรหี’’ติ นามคฺคหณํ อกาสีติ วทนฺติ. เทสนาหาราทินนฺทิยาวฏฺฏนยาทิหารนยานุสาเรเนว สพฺพธมฺมสํวณฺณนานํ คติโยติ อาห ‘‘สาสนสฺส สทายตฺตา, นวงฺคสฺสตฺถวณฺณนา’’ติ.
คมฺภีราเณหีหิ คมฺภีเรหิ าเณหิ, น สทฺธามตฺตเกน, คมฺภีราเณหิ วา มหาปฺเหิ อริเยหิ. ปกรณสฺส คมฺภีรตฺถตํ, อตฺตโน จ าณสฺส นาติวิสยตํ วิทิตฺวา สํวณฺณนารมฺเภ สํสีทนฺตมฺปิ มํ สาสนคุณาทิอุปนิสฺสยสมฺปทา อุสฺสาเหสีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทินา.
‘‘ปฺจปิ ¶ นิกาเย โอคาเหตฺวา’’ติ อิมินา เนตฺติยา ปฺจปิ มหานิกาเย อนุปวิสิตฺวา อวฏฺานํ, เตสํ สํวณฺณนาภาวฺจ ทีเปติ. ตตฺถ ¶ ‘‘กตโม อสฺสาโท จ อาทีนโว จา’’ติอาทิเปฏโกปเทสปาฬึ (เปฏโก. ๒๓) อาเนตฺวา อิธ เทสนาหาราทีนํ ปทตฺถวินิจฺฉโย เปฏเกน สํสนฺทนํ นาม. ‘‘ยถาพล’’นฺติ อิมินา สพฺพถา สพฺพภาเคนาปิ เนตฺติยา สํวณฺณนา มยา น สุกรา กาตุํ, อตฺตโน ปน าณพลานุรูปํ กริสฺสามีติ นิรติมานตํ ทีเปติ.
สุวิสุทฺธนฺติ สุฏฺุ วิสุทฺธํ, นิกายนฺตรลทฺธิโทเสหิ อนฺตรนฺตรา อนุปฺปเวสิเตหิ อสมฺมิสฺสนฺติ อธิปฺปาโย. อสํกิณฺณนฺติ สนิกาเยปิ ปทตฺถนฺตรปริกปฺปนาทินา อสํกิณฺณํ ตาทิสสงฺกรรหิตํ อนากุลํ สุปริจฺฉินฺนํ. วิวิเธหิ อากาเรหิ นิจฺฉิโนตีติ วินิจฺฉโย. อตฺถานํ วินิจฺฉโย อตฺถวินิจฺฉโย. คณฺิฏฺานภูเตสุ อตฺเถสุ ขิลมทฺทนากาเรน ปวตฺตา วิมติจฺเฉทกถา, นิปุโณ สุขุโม สณฺโห อตฺถวินิจฺฉโย เอตสฺสาติ นิปุณตฺถวินิจฺฉโย. อถ วา อตฺเถ วินิจฺฉิโนตีติ อตฺถวินิจฺฉโย, ยถาวุตฺตอตฺถวิสยาณํ, นิปุโณ เฉโก อตฺถวินิจฺฉโย เอตสฺสาติ นิปุณตฺถวินิจฺฉโย, ตํ นิปุณตฺถวินิจฺฉยํ. สมยนฺติ สิทฺธนฺตํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – มหาวิหารวาสีนํ สิทฺธนฺโต วุตฺตนเยน สุปริสุทฺโธ, อนากุโล, สณฺหสุขุมวินิจฺฉโย จ, สิทฺธนฺตํ ตํ อวิโลเมนฺโต อนุกูลโต ตตฺถ สิทฺธํเยว ธมฺมเนตฺตึ ปกาสยนฺโต เนตฺติปฺปกรณสฺส อตฺถสํวณฺณนํ กริสฺสามีติ.
ปมาทเลขนฺติ อปรภาเค โปตฺถการุฬฺหกาเล ปมชฺชิตฺวา ลิขนวเสน ปวตฺตปฺปมาทปาํ. วชฺเชตฺวาติ อปเนตฺวา. ปาฬึ สมฺมา นิโยชยนฺติ ตํ ตํ เนตฺติปาฬึ ตตฺถ ตตฺถ อุทาหรณภาเวน อานีตสุตฺเต สมฺมเทว นิโยเชนฺโต, อตฺถสํวณฺณนาย วา ตํ ตํ อุทาหรณสุตฺตสงฺขาตํ ปาฬึ ตสฺมึ ตสฺมึ ลกฺขณภูเต เนตฺติคนฺเถ สมฺมเทว นิโยเชนฺโต. อุปเทสนฺติ เนตฺติอุปนิสํ เนตฺติหทยํ. ยฺวายํ สปฏฺานวิภาคสฺส เตตฺตึสวิธสฺส เนตฺติปทตฺถสฺส สห นิมิตฺตวิภาเคน อสงฺกรโต ววตฺถิโต วิสโย, ตํ. วิภาเวนฺโต ปกาเสนฺโต. ตสฺสา เนตฺติยา กริสฺสามิ อตฺถวณฺณนนฺติ สมฺพนฺโธ.
เอตฺถ จ ‘‘อภิยาจิโต’’ติ อิมินา อตฺถสํวณฺณนาย นิมิตฺตํ ทสฺเสติ, ‘‘ิตึ อากงฺขมาเนน จิรํ สทฺธมฺมเนตฺติยา’’ติ อิมินา ปโยชนํ, ‘‘กริสฺสามตฺถวณฺณน’’นฺติ ¶ อิมินา ปิณฺฑตฺถํ. สํวณฺณิยมานา หิ ปกรณตฺถา สํวณฺณนาย ปิณฺฑตฺโถ. ‘‘ตมุปนิสฺสายา’’ติอาทินา กรณปฺปการํ.
อิทานิ ¶ สํวณฺณนาย สวเน นิโยเชนฺโต ‘‘อิติ อตฺถ’’นฺติ โอสานคาถมาห. ตตฺถ ‘‘สกฺกจฺจ’’นฺติ ปทํ อุภยตฺถ โยเชตพฺพํ ‘‘สกฺกจฺจํ วิภชนฺตสฺส, สกฺกจฺจํ นิสามยถา’’ติ.
คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิทานกถาวณฺณนา
วจนตฺถชานเนน วิทิตปฺปกรณตฺถสามฺตฺถสฺส ปกรณกถา วุจฺจมานา โสเภยฺยาติ เนตฺติปทตฺถปริชานนเมว อาทิมฺหิ ยุตฺตรูปนฺติ ตทตฺถํ ปุจฺฉติ ‘‘ตตฺถ เกนฏฺเน เนตฺตี’’ติ. ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘ตสฺสา เนตฺติยา กริสฺสามตฺถวณฺณน’’นฺติ ยทิทํ วุตฺตํ, ตสฺมึ; ยสฺสา กริสฺสามตฺถวณฺณนนฺติ ปฏิฺาตํ, สา เนตฺติ เกนฏฺเน เนตฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถาติ วา ‘‘เนตฺติปฺปกรณสฺสา’’ติ เอตสฺมึ วจเน ยา เนตฺติ วุตฺตา, สา เกนฏฺเน เนตฺตีติ อตฺโถ. ‘‘นยนฏฺเนา’’ติ อิทํ กตฺตุกรณาธิกรณสาธนานํ สาธารณวจนนฺติ ‘‘อริยธมฺมํ นยตี’’ติ กตฺตุสาธนวเสน ตาว เนตฺติสทฺทสฺส อตฺถํ วตฺวา อิทานิ กรณาธิกรณสาธนวเสน วตฺตุํ ‘‘นยนฺติ ตายา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตถา หิ วุตฺตนฺติ เนตฺติอุปเทสาธีนตฺตา เอว สุตฺตาวโพธสฺส วุตฺตํ. เปฏเก ‘‘ตสฺมา นิพฺพายิตุกาเมน สุตมเยน อตฺถา ปริเยสิตพฺพา, ตตฺถ ปริเยสนาย อยํ อนุปุพฺพี ภวติ โสฬส หารา ปฺจ นยา อฏฺารส มูลปทานี’’ติอาทิ (เปฏโก. ๓). หารนยวิจารณา วินิมุตฺโต อตฺถสํวณฺณนาวิเสโส นตฺถีติ อาห ‘‘สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนา เนตฺติอุปเทสายตฺตา’’ติ. สฺวายมตฺโถ ปรโต ปกิณฺณกกถายํ อาวิ ภวิสฺสติ. เอวํ มหาวิสยา จายํ เนตฺติ กุโต ปภวาติ อาห ‘‘สุตฺตปฺปภวา’’ติ, เอเตน เนตฺติยา ปมาณภูตตํ ทสฺเสติ. อิทฺจ สุตฺตสฺส เนตฺติสนฺนิสฺสยตาปริทีปนปรํ, น เถรปฺปภวตาปฏิกฺเขปปรํ. เถโร หิ ปฺจ มหานิกาเย โอคาเหตฺวา ตํสนฺนิสฺสเยเนว ¶ เตสํ สํวณฺณนาภูตํ อิมํ ปกรณํ อภาสิ, ตสฺมา อยเมว สํวณฺณนาธมฺโม, ยทิทํ สํวณฺเณตพฺพธมฺมสนฺนิสฺสยตา.
ปกรณปริจฺเฉทโตติ ปกรณสฺส วิภาคโต. หารวิจาราทโย หิ ตโย เนตฺติปฺปกรณสฺส วิภาคา, ปกรณภูตปริจฺเฉทโต วา. ตีณิ หิ เอตานิ ปกรณานิ ตโย อธิการา, ยทิทํ หารวิจาราทโย. ปาฬิววตฺถานโตติ ปาสนฺนิเวสโต.
‘‘สพฺโพ ¶ หิ ปกรณตฺโถ’’ติอาทินา สงฺคหวารสฺส อนฺวตฺถสฺตํ ทสฺเสติ. ‘‘นนุ เจตฺถ ปฏฺานํ อสงฺคหิต’’นฺติ โจทโก พฺยภิจารมาห. อิตโร ยทิปิ สรูปโต อสงฺคหิตํ, อตฺถโต ปน สงฺคหิตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นยิทเมว’’ติอาทินา ปริหรติ. ปุน ‘‘ตถา หี’’ติอาทินา ตเมวตฺถํ ปาฬิยา ปากฏตรํ กโรติ. อตฺถนยา นนฺทิยาวฏฺฏาทโย. สงฺขารตฺติกา ปฺุาภิสงฺขาราทโย, กายสงฺขาราทโย จ. เตสุ อตฺถนยานํ อฺมฺสงฺคโห ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. อิตเร ปน กามาวจรา, รูปาวจรา จ กุสลา เจตนา ปฺุาภิสงฺขาโร, อกุสลา เจตนา อปฺุาภิสงฺขาโร, อรูปาวจรา กุสลา เจตนา อาเนฺชาภิสงฺขาโร. ปฺุาภิสงฺขาโร จ อปฺุาภิสงฺขาโร จ กายทฺวารปฺปวตฺโต กายสงฺขาโร, โส เอว วจีทฺวารปฺปวตฺโต วจีสงฺขาโร, มโนทฺวารปฺปวตฺโต ปน ติวิโธปิ จิตฺตสงฺขาโร. อิติ ชาติวเสน ปุริมตฺติเก วุตฺตา เอว ธมฺมา ทฺวารวเสน ทุติยตฺติเก วุตฺตา, เต เอว จ ปุริมตฺติเกติ อฺมฺสงฺคโห เวทิตพฺโพ.
ยตฺถาติ ยสฺมึ วาเร. เปฏเกติ เปฏโกปเทเส. สมฺปตมานาติ สํวณฺณนาวเสน สนฺนิปตนฺตา. ‘‘พฺยฺชนวิธิปุถุตฺตา’’ติ อิทํ เอกสฺมึ สุตฺเต อเนเกสํ หารานํ สนฺนิปตนสฺส การณวจนํ. ตถา หิ ‘‘อเนกสามตฺถิยนิจิตา สทฺทา’’ติ อกฺขรจินฺตกา วทนฺติ.
‘‘น สรูปโต’’ติ อิมินา สงฺคหวาเร วิย อุทฺเทสนิทฺเทสวาเรสุปิ ปฏฺานสฺส อตฺถโต อุทฺธฏตํ ทสฺเสติ. มูลปทคฺคหเณเนว คหิตตฺตา อุทฺเทสวาเร ตาว เอวํ โหตุ, นิทฺเทสวาเร ปน กถนฺติ? ตตฺถาปิ นยคฺคหเณเนว มูลปทานิปิ คหิตานีติ เวทิตพฺพํ. น หิ มูลปเทหิ วินา กาจิ นยโยชนา สมฺภวติ. อปเร ปน ‘‘หารนยา วิย ปฏฺานํ น ¶ สุตฺตสฺส สํวณฺณนาวิเสโส, อถ โข ตสฺมึ ตสฺมึ สุตฺเต สํกิเลสภาคิยตาทิลพฺภมานวิเสสมตฺตนฺติ น ตสฺส ปกรณสฺส ปทตฺถสงฺคโห. เอวฺจ กตฺวา เตตฺตึสาย เนตฺติปทตฺเถสุ ปฏฺานํ อสงฺคหิตํ, อุทฺเทสนิทฺเทสวาเรสุ จ อนุทฺธฏเมวา’’ติ วทนฺติ.
‘‘ปาฬิโต เอว วิฺายตี’’ติ วุตฺตมตฺถํ สมตฺเถนฺโต ‘‘ตถา หิ…เป… อาภต’’นฺติ อาห, เตน เถเรน ภาสิตภาโว วิย ภควตา อนุโมทิตภาโวปิ ปาฬิอนุคโต เอวาติ ทสฺเสติ. สาวกภาสิตตฺตา นิทานํ น วุตฺตนฺติ น สกฺกา วตฺตุนฺติ โจเทนฺโต ‘‘สาวก…เป… ภาสิต’’นฺติ อาห. นยิทํ เอกนฺติกนฺติ จ สาวกภาสิตพุทฺธภาสิตภาโว นิทานาวจนสฺส, นิทานวจนสฺส จ อการณํ อุภยตฺถาปิ อุภยสฺส ทสฺสนโต. ตสฺมา นิทานาวจเนน เนตฺติยา อสาวกภาสิตตา น สิชฺฌตีติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘น จ ตาวตา ตานิ อปฺปมาณํ, เอวมิธาปิ ทฏฺพฺพ’’นฺติ.
เยเนว ¶ การเณน นิทานาวจนสฺส ปมาณภาวสาธนตา, เตเนว การเณน อิมสฺส ปกรณสฺส ปมาณภาวสิทฺธีติ ทสฺเสติ ‘‘นิทานฺจ นามา’’ติอาทินา. อิทานิ ‘‘อถ วา’’ติอาทินา เนตฺติยา นิทานาวจเนน อพฺยภิจารเหตุมาห. อยฺเหตฺถ ปโยโค น เนตฺติยา นิทานํ วตฺตพฺพํ ปาฬิยา อตฺถสํวณฺณนาภาวโต. ยา หิ ปาฬิยา อตฺถสํวณฺณนา น ตสฺสา นิทานวจนํ ทิฏฺํ ยถา ปฏิสมฺภิทามคฺคสฺส, นิทฺเทสาทีนฺจาติ.
‘‘อยํ วิภาโค’’ติอาทินา เอกวิธโต ปฏฺาย ยาว จตุราสีติสหสฺสปฺปเภทา, ตาว ยถาทสฺสิตสฺส ปกรณวิภาคสฺส ปุน ‘‘อาทินา นเยน ปกรณวิภาโค เวทิตพฺโพ’’ติ อิทํ นิคมนํ. ตตฺถ อาทินา นเยนาติ อาทิสทฺเทน อภิฺเยฺยธมฺมนิทฺเทสโต ปฺตฺติปฺเปตพฺพธมฺมวิภชนโต ติยทฺธปริยาปนฺนธมฺมวิจารโต จตุโรฆนิตฺถรณตฺถโต ปฺจาภินนฺทนาทิปฺปหานโต ฉตณฺหากายุปสมนโต สงฺคหวาราทิสตฺตวารสงฺคหโต อฏฺมิจฺฉตฺตสมุคฺฆาตทีปนโตติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
๑. สงฺคหวารวณฺณนา
ยนฺติ อนิยมตฺโถ สพฺพนามสทฺโท กมฺมสาธนวเสน วุตฺโต. อตฺถาวโพธนตฺโถ สทฺทปฺปโยโค อตฺถปราธีโน เกวโล อตฺถปทตฺถโก ¶ , โส ปทตฺถวิปริเยสการินา อิติ-สทฺเทน ปรภูเตน สทฺทปทตฺถโก ชายตีติ อาห ‘‘ยนฺติ อนิยมโต อุปโยคนิทฺเทโส’’ติ. โลโกติ กตฺตุนิทฺเทโสติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
เอวํ ‘‘ย’’นฺติอาทีนํ คาถาปทานํ กมฺมกตฺตุกิริยากตฺตุวิเสสนาทิทสฺสนวเสน อตฺถํ วตฺวา อิทานิ อวยวโชตนวเสน ปทตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โลกิยนฺติ เอตฺถา’’ติอาทิมาห. โลกสทฺโท อิธ สามตฺถิยโต สตฺตโลกวจโน ทฏฺพฺโพ. เตนาห ‘‘ปูชนกิริยาโยคฺยภูตตาวเสนา’’ติ. สาสนนฺตรธานโต ปรํ ปูชนา อฺพุทฺธุปฺปาเทน เวทิตพฺพา, ยเถตรหิ วิปสฺสีอาทิสมฺมาสมฺพุทฺธานํ. ‘‘ทีปงฺกโร’’ติอาทินา ยทิปิ พุทฺธวํสเทสนายํ (พุ. วํ. ๒.๗๕) ภควตาว วุตฺตํ, สุเมธปณฺฑิตตฺตภาเวน ปน ปวตฺตึ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยถาห ภควา สุเมธภูโต’’ติ.
ปริฺากฺกเมนาติ าตปริฺาทิปฏิปาฏิยา. ลกฺขณาวโพธปฺปฏิปตฺติยาติ วิปสฺสนาย. เตน ¶ วุตฺตํ ‘‘สฺุตมุขาทีหี’’ติ. ตถา จ วุตฺตนฺติ วิฺูหิ เวทนียตาย เอว สาสนวรสฺส วุตฺตํ ภควตา –
‘‘เอตุ วิฺู ปุริโส อสโ อมายาวี อุชุชาติโก, อหมนุสาสามิ, อหํ ธมฺมํ เทเสมิ, ยถานุสิฏฺํ ตถา ปฏิปชฺชมาโน น จิรสฺเสว สามฺเว อุสฺสติ, สามํ ทกฺขิตี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๒.๒๘๑).
ยํ-สทฺโท สาสนวิสโย, โลกปาลสทฺโท สตฺถุวิสโยปิ โลกํ ปติ คุณีภูโตติ ‘‘ตสฺสา’’ติ ปฏินิทฺเทสสฺส กถํ สตฺถุวิสยตาติ โจทนํ มนสิกตฺวา อาห ‘‘สโลกปาโลติ เจตฺถา’’ติอาทิ, คุณีภูโตปิ โลกปาลสทฺโท ปธานภูโต วิย ปฏินิทฺเทสํ อรหติ. อฺโ หิ สทฺทกฺกโม, อฺโ อตฺถกฺกโมติ.
ธมฺมคารเวน ภควา ธมฺมํ ปูเชนฺโต เวเนยฺยพนฺธเว อจินฺเตตฺวา สมาปตฺติสมาปชฺชนธมฺมปจฺจเวกฺขณาหิ สตฺตสตฺตาหํ วีตินาเมสีติ อาห ‘‘ภควโต…เป… ทีเปตพฺพา’’ติ. ตตฺถ อาทิสทฺเทน สาวเกหิ ธมฺมสฺสวนสฺส, เตสํ ปจฺจุคฺคมนาทีนฺจ สงฺคโห เวทิตพฺโพ.
อิจฺจสฺสาติ ¶ อิติ อสฺส, เอวํ ภควโต อวิปรีตอนนฺตรายิกนิยฺยานิกธมฺมเทสนาย สพฺพฺุตานาวรณภาวทีปเนนาติ อตฺโถ. เตนาติ จตุเวสารชฺชโยเคน. ตทวินาภาวินา ทสพล…เป… ปกาสิตา โหติ. อาเวณิกพุทฺธธมฺมาทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ตีสุ กาเลสุ อปฺปฏิหตาณานิ, จตุสจฺจาณานิ, จตุปฏิสมฺภิทาาณานิ, ปฺจคติปริจฺเฉทกาณานิ, ฉ อภิฺาาณานิ, สตฺต อริยธนานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อฏฺ วิชฺชา, อฏฺสุ ปริสาสุ อกมฺปนาณานิ, อฏฺ วิโมกฺขา, นว สมาธิจริยา, นว อนุปุพฺพวิหารา, ทส นาถกรณา ธมฺมา, ทส อริยวาสา, ทฺวาทส ธมฺมจกฺกาการา, เตรส ธุตธมฺมา, จุทฺทส พุทฺธาณานิ, ปนฺนรส จรณธมฺมา, โสฬส าณจริยา, โสฬส อานาปานสฺสตี, เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณาณานิ, จตุวีสติ ปจฺจยวิภาวนาณานิ, จตุจตฺตารีส าณวตฺถูนิ, สตฺตสตฺตติ าณวตฺถูนิ, จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติสฺจาริมหาวชิราณํ, อนนฺตนยสมนฺตปฏฺานปวิจยเทสนาการปฺปวตฺตาณานิ จาติ เอวมาทีนํ ภควโต คุณวิเสสานํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
อปโร ¶ นโย – คุณวิสิฏฺตํ ทีเปติ, สา จ คุณวิสิฏฺตา มหากรุณามหาปฺาหิ เวทิตพฺพา ตาหิ สตฺถุสมฺปตฺติสิทฺธิโต. ตตฺถ มหากรุณาย ปวตฺติเภโท ‘‘พหุเกหิ อากาเรหิ ปสฺสนฺตานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ สตฺเตสุ มหากรุณา โอกฺกมตี’’ติอาทินา ปฏิสมฺภิทามคฺเค (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๗) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. มหาปฺาย ปน ปวตฺติเภโท วุตฺโต เอว. ตตฺถ กรุณาย ภควโต จรณสมฺปตฺติ, ปฺาย วิชฺชาสมฺปตฺติ. กรุณาย สตฺตาธิปติตา, ปฺาย ธมฺมาธิปติตา. กรุณาย โลกนาถตา, ปฺาย อตฺตนาถตา. กรุณาย ปุพฺพการิตา, ปฺาย กตฺุตา. กรุณาย อปรนฺตปตา, ปฺาย อนตฺตนฺตปตา. กรุณาย พุทฺธกรธมฺมสิทฺธิ, ปฺาย พุทฺธภาวสิทฺธิ. กรุณาย ปเรสํ ตารณํ, ปฺาย สยํ ตารณํ. กรุณาย สพฺพสตฺเตสุ อนุคฺคหจิตฺตตา, ปฺาย สพฺพธมฺเมสุ วิรตฺตจิตฺตตา ปกาสิตา โหตีติ อนวเสสโต ปรหิตปฏิปตฺติยา, อตฺตหิตสมฺปตฺติยา จ ปาริปูรี เวทิตพฺพา. ตีสุปิ อวตฺถาสูติ เหตุผลสตฺตูปการาวตฺถาสุ.
อภิสมโย ¶ ปฏิเวธสาสนสฺส, มนสิกรณํ ปฏิปตฺติสาสนสฺส, สวนาทีหิ ปริจยกรณํ ปริยตฺติสาสนสฺสาติ ติณฺณมฺปิ วเสน โยเชตพฺโพ. เตนาห ‘‘ยถารห’’นฺติ. ‘‘สกฺกจฺจํ ธมฺมเทสเนนา’’ติ อิมินา อิธ ‘‘สาสน’’นฺติ วุตฺตสฺส ติวิธสฺสาปิ สทฺธมฺมสฺส อวิเสเสน เทสนาปูชํ วตฺวา โถมนาปูชนสฺส วเสน ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อริยํ, โว ภิกฺขเว’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘โถมเนนา’’ติ ปเทนาปิ ‘‘สกฺกจฺจ’’นฺติ ปทํ โยเชตพฺพํ. ปูชนาทฺวยสฺสาปิ วา วเสน อิธาปิ ปทโยชนา เวทิตพฺพา. อริยภาวาทโยติ อริยเสฏฺอคฺคภาวาทโย. นิยฺยานาทโยติ นิยฺยานเหตุทสฺสนาทโย. สฺวากฺขาตตาทโยติ สฺวากฺขาตสนฺทิฏฺิกตาทโย.
อิทานิ อริยสงฺฆคุณานมฺปิ อิมาย คาถาย ปกาสิตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. พาลฺยาทิสมติกฺกมนโตติ พาลอพฺยตฺตภาวาทิสมติกฺกมนโต.
าณวิเสโส สุตจินฺตาภาวนามยาณานิ. โสตพฺพมนสิกาตพฺพปฏิวิชฺฌิตพฺพาวตฺถา อวตฺถาเภโท. อุภยนฺติ พฺยฺชนปทํ, อตฺถปทฺจ. อุภยถาติ กรณกมฺมสาธนวเสน ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. ปฏิปชฺชิตพฺพตฺตาติ าตพฺพตฺตา.
‘‘อยฺจ คาถา’’ติอาทิ เกสฺจิ วาโท. ตถา หิ อปเร ‘‘เถเรเนวายํ คาถา ภาสิตา’’ติ วทนฺติ. อตฺตูปนายิกาปิ หิ กทาจิ ธมฺมเทสนา โหติ เอว ยถา ‘‘ทสพลสมนฺนาคโต ¶ , ภิกฺขเว, ตถาคโต จตุเวสารชฺชวิสารโท’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๒.๒๑-๒๒). เอวฺจ กตฺวา ‘‘กตเม โสฬส หารา’’ติอาทิวจนํ สมตฺถิตํ โหติ.
ยถาวุตฺตอตฺถมุเขเนวาติ มูลปทสงฺขาตอตฺถุทฺธาเรเนว. ปรโต อาคมิสฺสตีติ นิทฺเทสวารสฺส ปริโยสาเน อาคมิสฺสติ ‘‘ตีณิ จ นยา อนูนา’’ติอาทินา (เนตฺติ. ๔ ทฺวาทสปท).
วุจฺจตีติ กตฺตริ กมฺมนิทฺเทโสติ อาห ‘‘วทตี’’ติ. อถ วา วุจฺจตีติ กมฺมกตฺตุนิทฺเทโสยํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – หารา, นยา จาติ อุภยํ ปริคฺคหิตํ สํวณฺณเกน สพฺพถา คหิตฺเจ, วุจฺจติ สุตฺตํ, สยเมว สุตฺตํ สํวณฺเณตีติ ¶ , เอเตน หารนเยสุ วสีภาเวน สุตฺตสํวณฺณนาย สุกรตํ ทสฺเสติ.
ปการนฺตเรนาติ ปุพฺเพ ‘‘สาสน’’นฺติ วุตฺตมตฺถํ ‘‘เทสนา, เทสิต’’นฺติ ตโต อฺเน ปกาเรน. นิยเมตฺวาติ ตสฺส เอกนฺตโต วิฺเยฺยตํ อวธาเรตฺวา. วิฺเยฺยตา วิสิฏฺเสุ เทสนาเทสิเตสุ วิฺเยฺยปเท ลพฺภมานา วิชานนกิริยา.
เทสนาเทสิตานิ จ ยาวเทว วิชานนตฺถานีติ วิชานนํ ปธานนฺติ ตเมว นิทฺธาเรนฺโต ‘‘ตตฺราติ ตสฺมึ วิชานเน’’ติ อาห.
เอตฺถาหาติ นวงฺคสาสนนววิธสุตฺตนฺตาติ เอตสฺมึ อตฺถวจเน อาห โจทโก. ตสฺสายํ อธิปฺปาโย – นวหิ องฺเคหิ ววตฺถิเตหิ อฺมฺสงฺกรรหิเตหิ ภวิตพฺพํ, ตถา จ สติ อสุตฺตสภาวาเนว เคยฺยงฺคาทีนีติ นววิธสุตฺตนฺตวจนํ วิรุชฺเฌยฺย. อถ สุตฺตสภาวานิ เคยฺยงฺคาทีนิ, เอวํ สติ ‘‘สุตฺต’’นฺติ วิสุํ สุตฺตงฺคํ น สิยา, เอวํ สนฺเต อฏฺงฺคสาสนํ อาปชฺชตีติ. เตนาห ‘‘กถํ ปนา’’ติอาทิ. เคยฺยงฺคาทีสุ กติปยานมฺปิ สุตฺตภาเว ยถาวุตฺตโทสานติวตฺติ, ปเคว สพฺเพสนฺติ ทสฺเสติ ‘‘ยฺจา’’ติอาทินา. สงฺคเหสูติ อฏฺกถาสุ. โปราณฏฺกถานฺหิ สงฺเขปภูตา อิทานิ อฏฺกถา ‘‘สงฺคหา’’ติ วุตฺตา. สุตฺตํ นาม สคาถกํ วา สิยา, นิคฺคาถกํ วาติ องฺคทฺวเยเนว ตทุภยงฺคํ กตนฺติ วิสุํ สุตฺตงฺคสฺส อสมฺภโว ตทุภยวินิมุตฺตสฺส สุตฺตสฺส อภาวโต. เตน วุตฺตํ ‘‘สุตฺตงฺคเมว น สิยา’’ติ. อถาปิ กถฺจิ. สิยาติ วกฺขมานํ สามฺวิธึ สนฺธายาห. เอวมฺปิ อยํ โทโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มงฺคลสุตฺตาทีน’’นฺติอาทิมาห.
ตพฺภาวนิมิตฺตนฺติ ¶ เคยฺยงฺคภาวนิมิตฺตํ. เวยฺยากรณสฺส ตพฺภาวนิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. โจทโก ‘‘คาถาวิรเห’’ติ วจนํ อคฺคณฺหนฺโต ‘‘ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ พฺยากรณ’’นฺติ วจนมตฺตเมว คเหตฺวา ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติอาทินา โจเทติ. อิตโร ปน โอกาสวิธิโต อโนกาโส วิธิ พลวาติ ายํ คาถาวิรหิตํเยว เวยฺยากรณนฺติ, อิธาธิปฺเปตนฺติ จ ทสฺเสนฺโต ‘‘นาปชฺชตี’’ติอาทินา ปริหรติ. ตถา หีติ เตเนว การเณน, สติปิ สฺนฺตรนิมิตฺตโยเค อโนกาสสฺานํ พลวภาเวเนวาติ อตฺโถ.
สงฺคหวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุทฺเทสวารวณฺณนา
๑. วิภาเคนาติ ¶ สรูปวิภาเคน. อทิฏฺํ โชตียติ เอตายาติ อทิฏฺโชตนา. ทิฏฺํ สํสนฺทียติ เอตายาติ ทิฏฺสํสนฺทนา, สํสนฺทนํ เจตฺถ สากจฺฉาวเสน วินิจฺฉยกรณํ. วิมติ ฉิชฺชติ เอตายาติ วิมติจฺเฉทนา. อนุมติยา ปุจฺฉา อนุมติปุจฺฉา. ‘‘ตํ กึ มฺถา’’ติ หิ กา ตุมฺหากํ อนุมตีติ อนุมติ ปุจฺฉิตา. กเถตุกมฺยตาติ กเถตุกมฺยตาย.
‘‘หรียนฺติ เอเตหี’’ติอาทินา กรณาธิกรณกตฺตุภาวกมฺมสาธนานํ วเสน หาร-สทฺทสฺส อตฺถํ วตฺวา สทิสกปฺปนาวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘หารา วิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุน คนฺถกรณาทิอตฺเถน คนฺถาทิสทฺทานํ วิย หารกรณาทิอตฺเถน หารสทฺทสิทฺธึ ทสฺเสตุํ ‘‘หารยนฺตี’’ติอาทิมาห. ‘‘หรณโต, รมณโต จา’’ติ อิมินา มโนหรา มโนรมา เจเต สํวณฺณนาวิเสสาติ ทสฺเสติ.
อุปปตฺติสาธนยุตฺตีติ ลกฺขณเหตุ. วุตฺตนเยนาติ ‘‘นนุ จ อฺเปิ หารา ยุตฺติสหิตา เอวา’’ติอาทินา เทสนาหาเร วุตฺตนยานุสาเรน.
จตุนฺนํ พฺยูโห เอตฺถาติ ภินฺนาธิกรณานมฺปิ ปทานํ อฺปทตฺถสมาโส ลพฺภติ ‘‘อุรสิโลโม’’ติอาทีนํ (ที. นิ. ฏี. ๓.๕๔, ๓๐๓) วิยาติ วุตฺตํ.
เสสนฺติ ‘‘วิวจนเมว เววจน’’นฺติ เอวมาทิ.
อนุปฺปเวสียนฺตีติ ¶ อวคาหียนฺติ. สมาธียนฺตีติ ปริหรียนฺติ. วินา วิกปฺเปนาติ ชาติ สามฺํ, เภโท สามฺํ, สมฺพนฺโธ สามฺนฺติอาทินา ปทตฺถนฺตรภาววิกปฺปนมนฺตเรน.
ปทฏฺานาทิมุเขนาติ ปทฏฺานเววจนภาวนาปหานมุเขน. เกจีติ ปทฏฺานปริกฺขารอาวฏฺฏปริวตฺตนปฺตฺติโอตรเณ สนฺธาย วทติ.
๒. สมฺพนฺโธติ เหตุผลภาวโยโค. ตถาภูตานฺหิ ธมฺมานํ เอกสนฺตานสิทฺธตา เอกตฺตนโย. วิภาโค สติปิ เนสํ เหตุผลภาเว วิภตฺตสภาวตา. อฺโ เอว หิ เหตุ, อฺํ ผลนฺติ. พฺยาปารวิรโห นิรีหตา. น หิ เหตุผลานํ เอวํ โหติ ‘‘อหํ อิมํ นิพฺพตฺเตมิ, อิมินาหํ นิพฺพตฺโต’’ติ. อนุรูปผลตา ปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปจฺจยานุกูลตา. สมูหาทึ ¶ อุปาทาย โลกสงฺเกตสิทฺธา โวหารมตฺตตา สมฺมุติสภาโว. ปถวีผสฺสาทีนํ กกฺขฬผุสนาทิลกฺขณํ ปรมตฺถสภาโว. อยฺเหตฺถ สงฺเขโป – ยสฺมึ ภินฺเน, อิตราโปเห วา จิตฺเตน กเตน ตถา พุทฺธิ, อิทํ สมฺมุติสจฺจํ ยถา ฆเฏ, สสมฺภารชเล จ, ตพฺพิปริยาเยน ปรมตฺถสจฺจนฺติ. ปรมตฺถสจฺจปฺปฏิเวธายาติ นิพฺพานาธิคมาย.
อนฺโตติ อพฺภนฺตโร. ปธานาวยเวนาติ มูลภาเวน. ‘‘นนฺที ทุกฺขสฺส มูล’’นฺติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑๓) ตณฺหา ‘‘นนฺที’’ติ วุตฺตา. ‘‘สงฺคาเม จ นนฺทึ จรตี’’ติอาทีสุ ปโมโทติ อาห ‘‘ตณฺหาย, ปโมทสฺส วา’’ติ.
๓. ชาติเภทโตติ กุสลา, อกุสลาติ อิมสฺมา วิเสสา. ยุชฺชนฺตีติ เอตฺถ เหตุอตฺโถ อนฺโตนีโต เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘โยชียนฺตี’’ติ. เกหิ โยชียนฺติ? สํวณฺณนเกหีติ อธิปฺปาโย. ยุชฺชนฺตีติ วา ยุตฺตา โหนฺติ, เตหิ สมานโยคกฺขมา ตคฺคหเณเนว คหิตา โหนฺตีติ อตฺโถ ตเทกฏฺภาวโต. อิมสฺมึ อตฺเถ ‘‘นวหิ ปเทหี’’ติ สหโยเค กรณวจนํ, ปุริมสฺมึ กรเณ. ‘‘เอเต โข’’ติ จ ปาโ. ตตฺถ โข-สทฺทสฺส ปทปูรณตา, อวธารณตฺถตา วา เวทิตพฺพา. เอเต เอวาติ เอเต ตณฺหาทโย เอว, น อิโต อฺเติ อตฺโถ. อฏฺารเสว น ตโต อุทฺธํ, อโธ วาติ. ปุริมสฺมึ ปกฺเข มูลปทนฺตราภาโว, ทุติยสฺมึ เตสํ อนูนาธิกตา ทีปิตา โหติ.
อุทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. นิทฺเทสวารวณฺณนา
๔. นิทฺเทสวาเร ¶ สามฺโตติ สาธารณโต. วิเสเสนาติ อสาธารณโต. ปทตฺโถติ สทฺทตฺโถ. ลกฺขณนฺติ สภาโว. กโมติ อนุปุพฺพี. เอตฺตาวตาติ เอตฺตกปฺปมาณภาโว. เหตฺวาทีติ เหตุผลภูมิอุปนิสาสภาควิสภาคลกฺขณนยา. วิเสสโต ปน ลกฺขณนฺติ สมฺพนฺโธ.
หารสงฺเขปวณฺณนา
๑. ยํ, ภิกฺขเวติ เอตฺถ ยนฺติ ปจฺจตฺตวจนํ, ตฺจ สุขํ, โสมนสฺสนฺติ ทฺวเยน สมานาธิกรณนฺติ กตฺวา ‘‘อสฺสาทียตีติ อสฺสาโท, สุขํ, โสมนสฺสฺจา’’ติ ¶ วุตฺตํ. สุขาทิเวทนา วิย มนาปิยรูปาทิปิ อวีตราคสฺส อสฺสาเทตพฺพนฺติ อาห ‘‘เอวํ อิฏฺารมฺมณมฺปี’’ติ. ‘‘อสฺสาเทติ เอตายาติ วา อสฺสาโท, ตณฺหา’’ติ เอเตน ‘‘ย’’นฺติ เหตุอตฺเถ นิปาโตติ ทสฺเสติ. ตตฺรายมตฺโถ – เยน เหตุนา ปฺจุปาทานกฺขนฺเธ ปฏิจฺจ อสฺสาทนียภาเวน อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ, อยํ ตณฺหาสงฺขาโต อสฺสาโท อสฺสาทนกิริยาย การณนฺติ. อิติ กตฺวา อยมตฺโถ ทิฏฺาภินนฺทนาทิภาวโต วิปลฺลาเสสุปิ สมฺภวตีติ อาห ‘‘เอวํ วิปลฺลาสาปี’’ติ. อนิฏฺมฺปีติ ปิ-สทฺเทน อิฏฺมฺปีติ โยเชตพฺพํ, อนวเสสา สาสวา ธมฺมา อิธ อารมฺมณคฺคหเณน คหิตาติ อาห ‘‘สพฺเพสํ เตภูมกสงฺขาราน’’นฺติ.
ทุกฺขาทุกฺขมสุขเวทนานนฺติ เอตฺถ ทุกฺขสภาวา เอว อทุกฺขมสุขา เวทนา คหิตา อนิฏฺารมฺมณสฺส อธิปฺเปตตฺตา, น สุขสภาวา. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยายํ, ภนฺเต, อทุกฺขมสุขา เวทนา, สนฺตสฺมึ เอสา ปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตา’’ติ (ม. นิ. ๒.๘๘; สํ. นิ. ๔.๒๖๗). ‘‘สุขปริยายสพฺภาวโต’’ติ อิมินา อิฏฺตามตฺตโตปิ เลเสน สตฺตานํ อารมฺมณสฺส อสฺสาทนียตา สมฺภวตีติ ทสฺเสติ.
อาทีนโว โทสนิสฺสนฺทนตาย โทโส, สฺวายํ ปีฬนวุตฺติยา เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อาทีนโว ทุกฺขา เวทนา, ติสฺโสปิ วา ทุกฺขตา’’ติ. เอวํ โทสตฺถตํ อาทีนวสฺส ทสฺเสตฺวา อิทานิ กปณตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยโตติ ยสฺมา โทสกปณสภาวตฺตาติ วุตฺตํ โหติ.
นิสฺสรตีติ ¶ วิวิตฺติ, สพฺพสงฺขารวิเวโกติ อตฺโถ. สามฺนิทฺเทเสนาติ นิสฺสรณสทฺทวจนียตาสามฺเน. ปุริมานนฺติ อสฺสาทาทีนวตานํ. อุปาโย จาติอาทีสุ จ-สทฺโท ปทปูรณมตฺตนฺติ กตฺวา อาห ‘‘ปจฺฉิมานฺจา’’ติ, ผลาทีนนฺติ อตฺโถ. ตทนฺโตคธเภทานนฺติ อริยมคฺคปริยาปนฺนวิเสสานํ.
กามภวาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน น รูปารูปภวา เอว คหิตา, อถ โข เต จ สฺีภวาทโย จ เอกโวการภวาทโย จ คหิตา. เตนาห ‘‘ติณฺณํ ติณฺณํ ภวาน’’นฺติ.
ยาวเทว ¶ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถา ภควโต เทสนาติ อาห ‘‘นนุ จ…เป… นิปฺผาทียตี’’ติ. ‘‘วุตฺตเมวา’’ติ อิมินา ปุนรุตฺติโทสํ โจเทติ. อิตโร ‘‘สจฺจเมต’’นฺติ อนุชานิตฺวา ‘‘ตฺจ โข’’ติอาทินา ปริหรติ. ‘‘ปรมฺปรายา’’ติ เอเตน อชฺฌตฺตํ โยนิโสมนสิกาโร วิย น ปรโตโฆโส อาสนฺนการณํ ธมฺมาธิคมสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจตฺตํ เวทนียตฺตาติ ทสฺเสติ. ตถา หิ ‘‘อกฺขาตาโร ตถาคตา, ปฏิปนฺนา ปโมกฺขนฺติ, ฌายิโน มารพนฺธนา’’ติ (ธ. ป. ๒๗๖) วุตฺตํ. ตทธิคมการณํ อริยมคฺคาธิคมการณํ สิยา. กึ ปน ตนฺติ อาห ‘‘สมฺปตฺติภวเหตู’’ติ, เตน จริมตฺตภาวเหตุภูตํ ปฺุสมฺปตฺตึ วทติ.
‘‘อตฺตานุทิฏฺึ อูหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา’’ติ อิทํ อริยมคฺคสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทาย ผลภาวสาธนํ. เยน หิ วิธินา อตฺตานุทิฏฺิสมุคฺฆาโต, มจฺจุตรณฺจ สิยา, โส ‘‘เอว’’นฺติ อิมินา ปกาสิโตติ. อตฺตานุทิฏฺิสมุคฺฆาตมจฺจุตรณานํ ผลภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.
‘‘ธมฺโม หเว’’ติ ปน คาถายํ โลกิยสฺส ปฺุผลสฺส วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อิทํ ผล’’นฺติ. ยํ นิพฺพตฺเตตพฺพํ, ตํ ผลํ. ยํ นิพฺพตฺตกํ, โส อุปาโย. อยเมตฺถ วินิจฺฉโย. เตนาห ‘‘เอเตน นเยนา’’ติอาทิ. อุปธิสมฺปตฺตีติ อตฺตภาวโสภา.
วิสุทฺธีติ าณทสฺสนวิสุทฺธิ อธิปฺเปตาติ อาห – ‘‘เอตฺถาปิ…เป… วิฺาตุ’’นฺติ. ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทินาปิ ตเมวตฺถํ วจนนฺตเร ปากฏตรํ กโรติ.
สรูปโต อาคตานิ ‘‘ยโต โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจนฺนํ อุปาทานกฺขนฺธานํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๓.๒๖-๒๘). เอกเทเสน ¶ อาคตานิ ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต (สํ. นิ. ๒.๕๓), พหุทุกฺขา พหุปายาสา, อาทีนโว เอตฺถ ภิยฺโย (ม. นิ. ๑.๑๑๗), สงฺขารานเมตํ นิสฺสรณํ, ยทิทํ นิพฺพาน’’นฺติอาทีสุ (ปฏิ. ม. ๑.๒๔; ๓.๔๑). น สรูเปน อาคตานิ ยถา สามฺผลสุตฺตาทีสุ. อตฺถวเสนาติ อสฺสาเทตพฺพาทิอตฺถวเสน. น ปปฺจิโตติ น วิตฺถาริโต.
๒. เอเสว ¶ นโยติ อติเทเสน วิจิยมานวจนเสโส อติทิฏฺโ. ภาวตฺเถ โตหิ อาห ‘‘วิสฺสชฺชิตนฺติ วิสฺสชฺชนา’’ติ. สุตฺเต อาคตํ น อตฺถสํวณฺณนาวเสน อฏฺกถายํ อาคตนฺติ อธิปฺปาโย. ปุจฺฉานุรูปตา อิธ ปุพฺพาปรนฺติ จตุพฺยูหปุพฺพาปรโต อิมํ วิเสเสตฺวา ทสฺเสติ. ปุจฺฉานุสนฺธีติ ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเนน อนุสนฺธานํ. อฏฺกถายํ ปน เหฏฺิมเทสนาย ปุจฺฉานิมิตฺตปวตฺตอุปริเทสนาย สมฺพนฺโธ ‘‘ปุจฺฉานุสนฺธี’’ติ วุตฺตํ. ปุพฺพาเปกฺขนฺติ ปุจฺฉิตวิสฺสชฺชิตปทาเปกฺขํ. ‘‘สุตฺตสฺสา’’ติ วา อิมินา ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาอนุคีติโย เปตฺวา เสโส วิจยหารปทตฺโถ สงฺคหิโตติ ปทสฺสาปิ สงฺคโห เวทิตพฺโพ. อิมสฺมึ ปกฺเข คาถายํ จ-สทฺโท ปทปูรณมตฺเต ทฏฺพฺโพ.
‘‘จกฺขุ อนิจฺจ’’นฺติ ปุฏฺเ ‘‘อาม, จกฺขุ อนิจฺจเมวา’’ติ เอกนฺตโต วิสฺสชฺชนํ เอกํสพฺยากรณํ. ‘‘อฺินฺทฺริยํ ภาเวตพฺพํ, สจฺฉิกาตพฺพฺจา’’ติ ปุฏฺเ ‘‘มคฺคปริยาปนฺนํ ภาเวตพฺพํ, ผลปริยาปนฺนํ สจฺฉิกาตพฺพ’’นฺติ วิภชิตฺวา วิสฺสชฺชนํ วิภชฺชพฺยากรณํ. ‘‘อฺินฺทฺริยํ กุสล’’นฺติ ปุฏฺเ ‘‘กึ อนวชฺชฏฺโ กุสลฏฺโ, อุทาหุ สุขวิปากฏฺโ’’ติ ปฏิปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนํ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณํ. ‘‘สสฺสโต อตฺตา, อสสฺสโต วา’’ติ วุตฺเต ‘‘อพฺยากตเมต’’นฺติอาทินา อวิสฺสชฺชนํ ปนํ. ‘‘กึ ปเนเต กุสลาติ วา ธมฺมาติ วา เอกตฺถา, อุทาหุ นานตฺถา’’ติ อิทํ ปุจฺฉนํ สาวเสสํ. วิสฺสชฺชนสฺส ปน สาวเสสตา เวเนยฺยชฺฌาสยวเสน เทสนายํ เวทิตพฺพา. อปฺปาฏิหีรกํ สอุตฺตรํ. สปฺปาฏิหีรกํ นิรุตฺตรํ. เสสํ วิจยหารนิทฺเทเส สุวิฺเยฺยเมว.
เอตฺถ จ อสฺสาโท อสฺสาทเหตุ ยาว อาณตฺติเหตูติ เอวํ เหตูนมฺปิ อสฺสาทาทโย เวทิตพฺพา. ตตฺถ สงฺเขปโต สุขสุขปจฺจยลกฺขโณ อสฺสาโท, โส วิเสสโต สคฺคสมฺปตฺติยา ทีเปตพฺโพ. สา หิ ตสฺส อุกฺกํโส, เสสา ปเนตฺถ ภวสมฺปตฺติ ตทนฺวายิกา เวทิตพฺพา. ตสฺส เหตุ ทานมยํ, สีลมยฺจ ปฺุกิริยวตฺถุ. ทุกฺขทุกฺขปจฺจยลกฺขโณ อาทีนโว. วิปริณามสงฺขารทุกฺขตานํ ตทวโรธโต วฏฺฏทุกฺขสฺสาปิ เอตฺถ สงฺคโห. วิเสสโต ปน กามานํ โอกาโรติ ¶ ทฏฺพฺโพ, สฺวายํ สํกิเลสวตฺถุนา, อิตฺตรปจฺจุปฏฺานตาทีหิ จ วิภาเวตพฺโพ, ตสฺส เหตุ ทส อกุสลกมฺมปถา. เนกฺขมฺมํ นิสฺสรณํ, ตสฺส เหตุ ยถารหํ ตทนุจฺฉวิกา ปุพฺพภาคปฺปฏิปทา. ผลํ เทสนาผลเมว, ตสฺส ¶ เหตุ เทสนา. อุปาโย ยถาวุตฺตอุปาโยว, ตสฺส เหตุ จตฺตาริ จกฺกานิ. อาณตฺติ อุปเทโส, ตสฺส ราคคฺคิอาทีหิ โลกสฺส อาทิตฺตตา, สตฺถุ มหากรุณาโยโค จ เหตุ.
ตถา จตูสุ อริยสจฺเจสุ สมุทเยน อสฺสาโท, ทุกฺเขน อาทีนโว, มคฺคนิโรเธหิ นิสฺสรณํ, มคฺโค วา อุปาโย, ตทุปเทโส อาณตฺติ, อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ ผลํ. อิติ อนุปุพฺพกถาย สทฺธึ พุทฺธานํ สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนาย นิทฺธารณภาเวน วิจโย เวทิตพฺโพ. ปทสฺส ปทตฺถสมฺพนฺโธ เหตุ. โส หิ ตสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ, ปฺหสฺส าตุกามตา, กเถกุกามตา จ. อทิฏฺโชตนาทีนฺหิ จตุนฺนํ าตุกามตา, อิตรสฺส อิตรา. วิสฺสชฺชนสฺส ปฺโห เหตุ. เอวํ เสสานมฺปิ ยถารหํ วตฺตพฺพํ.
๓. พฺยฺชนตฺถานํ ยุตฺตายุตฺตปริกฺขาติ พฺยฺชนคฺคหเณน ปทํ คหิตํ, อตฺถคฺคหเณน ปฺหาทีหิ สทฺธึ อสฺสาทาทโย คหิตา. วิจยหารปทตฺถา เอว หิ ยุตฺตายุตฺตาทิวิเสสสหิตา ยุตฺติหาราทีนํ ปทตฺถา. ตถา หิ ปทฏฺานปทฏฺานิกภาววิสิฏฺา เตเยว ปทฏฺานหารสฺส ปทตฺถา. ลกฺขณลกฺขิตพฺพตาวิสิฏฺา, นิทฺธาริตา จ ลกฺขณหารสฺส, นิพฺพจนาทิวิภาวนาวิสิฏฺา จตุพฺยูหหารสฺส, สภาคธมฺมวเสน, วิสภาคธมฺมวเสน จ อาวฏฺฏนวิสิฏฺา อาวฏฺฏหารสฺส, ภูมิวิภาคาทิวิสิฏฺา วิภตฺติหารสฺส, ปฏิปกฺขโต ปริวตฺตนวิสิฏฺา ปริวตฺตนหารสฺส, ปริยายเววจนวิสิฏฺา เววจนหารสฺส, ปภวาทิปฺาปนวิสิฏฺา ปฺตฺติหารสฺส, ขนฺธาทิมุเขหิ โอตรณวิสิฏฺา โอตรณหารสฺส, ปทปทตฺถปฺหารมฺภโสธนวิสิฏฺา โสธนหารสฺส, สามฺวิเสสนิทฺธารณวิสิฏฺา อธิฏฺานหารสฺส, ปจฺจยธมฺเมหิ ปริกฺขรณวิสิฏฺา ปริกฺขารหารสฺส, ปหาตพฺพภาเวตพฺพตานิทฺธารณวิสิฏฺา สมาโรปนหารสฺส ปทตฺถา. ‘‘พฺยฺชนสฺส สภาวนิรุตฺติตา, อตฺถสฺส สุตฺตาทีหิ อวิโลมนํ ยุตฺตภาโว’’ติ อิมินา อสภาวนิรุตฺติตา, สุตฺตาทีหิ วิโลมนฺจ อยุตฺตภาโวติ ทีเปติ, เตน ยุตฺตายุตฺตีนํ เหตุํ ทสฺเสติ.
๔. โยนิโสมนสิการาทีติ อาทิสทฺเทน สทฺธมฺมสฺสวนสปฺปุริสูปนิสฺสยาทิสาธารณํ, อสาธารณฺจ เทยฺยปฏิคฺคาหกาทึ สงฺคณฺหาติ. สมฺภวโตติ ยถารหํ ตสฺส ธมฺมสฺส อนุรูปํ. ยาว สพฺพธมฺมาติ ¶ เอตฺถ สพฺพํ นาม ปเทสสพฺพํ, น สพฺพสพฺพนฺติ. อยฺหิ สพฺพสทฺโท ยถา ปมวิกปฺเป สุตฺเต อาคตธมฺมวเสน ปเทสวิสโย, เอวํ ทุติยวิกปฺเป ปทฏฺานปทฏฺานิกนิทฺธารเณน ¶ ตํตํปกรณปริจฺฉินฺนธมฺมคฺคหณโต ปเทสวิสโย เอว, น อนวเสสธมฺมวิสโยติ. สุตฺตาคตธมฺมานํ ยานิ ปทฏฺานานิ, เตสฺจ ยานีติ เอวํ การณปรมฺปรานิทฺธารณลกฺขโณ ปทฏฺานหาโร, ปริกฺขารหาโร ปน สุตฺตาคตธมฺมานํ ตํตํปจฺจยุปฺปนฺนานํ ปฏิเหตุปจฺจยตาวิเสสวิภาวนลกฺขโณติ สติปิ การณวิจารณภาเว อยํ ปทฏฺานหารปริกฺขารหารานํ วิเสโส.
๕. ยถา ‘‘สมานาธิกรณสมานปเท’’ติอาทีสุ เอกสทฺทสฺส อตฺโถ สมานสทฺโท, เอวํ เอกรสฏฺเน ภาวนา ‘‘เอกุปฺปาทา’’ติอาทีสุ (กถา. ๔๗๓) วิย เอกลกฺขณาติ เอตฺถ เอกสทฺโท สมานตฺโถติ อาห ‘‘สมานลกฺขณา’’ติ. สํวณฺณนาวเสนาติ เอตฺถ กมฺมตฺเถ อน-สทฺโท, สํวณฺเณตพฺพตาวเสนาติ อตฺโถ. ลกฺขณาติ อุปลกฺขณา. ‘‘นานตฺตกายนานตฺตสฺิโน (ที. นิ. ๓.๓๔๑, ๓๕๗, ๓๕๙; อ. นิ. ๙.๒๔), นานตฺตสฺานํ อมนสิการา’’ติอาทีสุ สหจาริตา ทฏฺพฺพา. สฺาสหคตา หิ ธมฺมา ตตฺถ สฺาคฺคหเณน คหิตา. ‘‘ททํ มิตฺตานิ คนฺถตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๒๔๖; สุ. นิ. ๑๘๙) สมานกิจฺจตา. ปิยวจนตฺถจริยา สมานตฺตตาปิ หิ ตตฺถ มิตฺตคนฺถนกิจฺเจน สมานกิจฺจา คยฺหนฺติ สงฺคหวตฺถุภาวโต. ‘‘ผสฺสปจฺจยา เวทนา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑, ๓๙; มหาว. ๑; วิภ. ๒๒๕; อุทา. ๑; เนตฺติ. ๒๔) สมานเหตุตา. ยถา หิ ผสฺโส เวทนาย, เอวํ สฺาทีนมฺปิ สหชาตาทินา ปจฺจโย โหติ เอวาติ เตปิ สมานเหตุตาย วุตฺตา เอว โหนฺติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ตชฺชามโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺสชา เจตนา’’ติ (ธ. ส. ๕), ‘‘ผุฏฺโ สฺชานาติ, ผุฏฺโ เจเตตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๔.๙๓). เอวํ ‘‘ตณฺหาปจฺจยา อุปาทาน’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑, ๓๙; มหาว. ๑; วิภ. ๒๒๕; อุทา. ๑; เนตฺติ. ๒๔) เอวมาทิปิ อุทาหริตพฺพํ. ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑, ๓๙; มหาว. ๑; วิภ. ๒๒๕; อุทา. ๑; เนตฺติ. ๒๔) สมานผลตา ทฏฺพฺพา. ยถา หิ สงฺขารา อวิชฺชาย ผลํ, เอวํ ตณฺหุปาทาทีนมฺปีติ เตปิ ตตฺถ คหิตาว โหนฺติ. เตนาห ‘‘ปุริมกมฺมภวสฺมึ โมโห อวิชฺชา อายูหนา สงฺขารา นิกนฺติ ตณฺหา อุปคมนํ อุปาทาน’’นฺติ. ‘‘รูปํ อสฺสาเทติ อภินนฺทติ ¶ , ตํ อารพฺภ ราโค อุปฺปชฺชตี’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๔) วุตฺเต ตํสมฺปยุตฺตา เวทนาทโย วุตฺตา เอว โหนฺติ สมานารมฺมณภาวโต. น หิ เตหิ วินา ตสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถิ. เอวมาทีหีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อตฺถปฺปกรณลิงฺคสทฺทนฺตรสนฺนิธานสามตฺถิยาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อตฺถาทิวเสนปิ หิ สุตฺเต อวุตฺตานมฺปิ ¶ วุตฺตานํ วิย นิทฺธารณํ สมฺภวตีติ. วุตฺตปฺปกาเรนาติ ‘‘วธกฏฺเน เอกลกฺขณานี’’ติอาทินา ปาฬิยํ, ‘‘สหจาริตา’’ติอาทินา อฏฺกถายฺจ วุตฺเตน ปกาเรน.
๖. ‘‘ผุสนฏฺเน ผสฺโส’’ติอาทินา นิทฺธาเรตฺวา วจนํ นิพฺพจนํ, ตํ ปน ปทสฺเสว, น วากฺยสฺสาติ อาห ‘‘ปทนิพฺพจน’’นฺติ. อธิปฺปายนิทานานิเปตฺถ พฺยฺชนมุเขเนว นิทฺธาเรตพฺพานิ. นิพฺพจนปุพฺพาปรสนฺธีสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อาห ‘‘วิเสสโต พฺยฺชนทฺวาเรเนว อตฺถปริเยสนา’’ติ. ปวตฺตินิมิตฺตํ อชฺฌาสยาทิ.
๗. ‘‘ปทฏฺาเน’’ติ อิทํ สุตฺเต อาคตธมฺมานํ การณภูเตปิ ธมฺเม นิทฺธาเรตฺวา สภาคโต, วิสภาคโต จ อาวฏฺฏนํ กาตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น ตนฺติวเสน. ตสฺมา ปทฏฺานนิทฺธารณาย วินาปิ อาวฏฺฏนํ ยุตฺตเมวาติ สิทฺธํ โหติ. ปทสฺส วา สทฺทปวตฺติฏฺานํ ปทฏฺานํ ปทตฺโถ. เอตสฺมึ ปกฺเข ‘‘อารมฺภถ นิกฺกมถาติ (สํ. นิ. ๑.๑๘๕; เนตฺติ. ๒๙; เปฏโก. ๓๘; มิ. ป. ๕.๑.๔) วีริยสฺส ปทฏฺาน’’นฺติ (เนตฺติ. ๒๙) เอตฺถ ยฺวายมารมฺภธาตุอาทิโก อตฺโถ วุตฺโต, ตํ วีริยสทฺทสฺส ปวตฺติฏฺานํ วีริยสทฺทาภิเธยฺโย อตฺโถติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เสสกํ นามคหิตโต อิตรํ, ตํ ปน ตสฺส ปฏิปกฺขภูตํ วา สิยา, อฺํ วาติ อาห ‘‘วิสภาคตาย อคฺคหเณน วา’’ติ. สํวณฺณนาย โยเชนฺโตติ ยถาวุตฺตวิสภาคธมฺมนิทฺธารณภูเตน อตฺถกถเนน ปาฬิยํ โยเชนฺโต. เตนาห ‘‘เทสน’’นฺติ. ‘‘ปฏิปกฺเข’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ สภาคธมฺมวเสนปิ อาวฏฺฏนสฺส อิจฺฉิตตฺตา.
๘. นามวเสนาติ สาธารณนามวเสน. ปาฬิยํ ปน ‘‘มิจฺฉตฺตนิยตานํ สตฺตานํ, อนิยตานฺจ สตฺตานํ ทสฺสนปหาตพฺพา กิเลสา สาธารณา’’ติอาคตตฺตา (เนตฺติ. ๓๔) ‘‘ทสฺสนปหาตพฺพาทินามวเสนา’’ติ วุตฺตํ. วตฺถุวเสนาติ ¶ สตฺตสนฺตานวเสน. โส หิ ธมฺมานํ ปวตฺติฏฺานตาย อิธ ‘‘วตฺถู’’ติ อธิปฺเปโต. เตนาห – ‘‘ปุถุชฺชนสฺส, โสตาปนฺนสฺส จ กามราคพฺยาปาทา สาธารณา’’ติอาทิ (เนตฺติ. ๓๔). วุตฺตวิปริยาเยนาติ นามโต, วตฺถุโต จ อาเวณิกตาย. ตํตํมคฺคผลฏฺานฺหิ ตํตํมคฺคผลฏฺตา, ภพฺพานํ ภพฺพตา, อภพฺพานํ อภพฺพตา อสาธารณา.
๙. ‘‘ภาวิเต’’ติ อิทํ ภาวนากิริยาย อุปลกฺขณํ, น เอตฺถ กาลวจนิจฺฉาติ อาห ‘‘ภาเวตพฺเพติ อตฺโถ’’ติ. ภาวนา เจตฺถ อาเสวนาติ, กุสลสทฺโทปิ อนวชฺชฏฺโติ เวทิตพฺโพ ¶ . ปฏิปกฺขโตติ วิปกฺขโต. วิสทิสูทาหรเณน พฺยติเรกโต ยถาธิปฺเปตธมฺมปฺปติฏฺานา เหสา.
๑๐. ปทตฺถสฺสาติ ปทาภิเธยฺยสฺส อตฺถสฺส, สภาวธมฺมสฺส วา.
นิกฺเขโป เทสนา. ปภโว สมุทโย.
๑๒. ‘‘อวุตฺตานมฺปิ สงฺคโห’’ติ อิมินา อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ จ-สทฺโทติ ทสฺเสติ.
๑๓. ‘‘คาถารุฬฺเห’’ติ อิมินา ปาฬิอาคโตว ปฺโห เวทิตพฺโพ, น อิตโรติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘พุทฺธาทีหิ พฺยากเต’’ติ. ตสฺส อตฺถสฺสาติ อารทฺธสฺส อตฺถสฺส, เตน อารมฺภโสธนสฺส วิสยมาห. เอตฺถ จ อตฺถทฺวาเรเนว ปทปุจฺฉาโสธนมฺปิ กรียตีติ ปุน ‘‘ตสฺส อตฺถสฺสา’’ติ วุตฺตํ. อถ วา วิสฺสชฺชิตมฺหีติ วิสฺสชฺชเน. วิสฺสชฺชนโสธเนน หิ ปฺหาโสธนํ. ปฺเหติ ปุจฺฉายํ. คาถายนฺติ อุปลกฺขณํ, เตน คาถายํ, สุตฺตเคยฺยาทีสุ จาติ วุตฺตํ โหติ. ยมารพฺภาติ ยํ สีลาทิมารพฺภ คาถาทีสุ เทสิตํ, ตสฺมึ อารมฺเภติ อตฺโถ. ปุจฺฉิตาติ ปุจฺฉาการินี, ‘‘กา เอตฺถ ปทสุทฺธิ, กา ปฺหาสุทฺธิ, กา อารมฺภสุทฺธี’’ติ เอวํ ปุจฺฉาการินี ปุจฺฉํ กตฺวา ปวตฺติตา สุทฺธาสุทฺธปริกฺขาติ โยชนา.
๑๔. น วิกปฺปยิตพฺพาติ ยถา โลเก ‘‘ชาติ สามฺํ, เภโท สามฺํ, สมฺพนฺโธ สามฺ’’นฺติอาทินา สามฺํ ชาติอาทึ, ตพฺพิธุรฺจ วิเสสํ ¶ วิกปฺเปนฺติ ปริกปฺเปนฺติ, เอวํ น วิกปฺปยิตพฺพาติ อตฺโถ. ยทา โย กาลวิเสโส ‘‘สฺเว’’ติ ลทฺธโวหาโร, ตทา โส ตํทิวสาติกฺกเม ‘‘อชฺชา’’ติ, ปุน ตํทิวสาติกฺกเม ‘‘หิยฺโย’’ติ โวหรียตีติ อนวฏฺิตสภาวา เอเต กาลวิเสสา. ทิสายปิ ‘‘เอกํ อวธึ อเปกฺขิตฺวา ปุรตฺถิมา ทิสา, ตโต อฺํ อเปกฺขิตฺวา ปจฺฉิมา นาม โหตี’’ติอาทินา อนวฏฺิตสภาวตา เวทิตพฺพา. ชาติอาทิอเปกฺขายาติ ชาติอาทิทุกฺขวิเสสาเปกฺขาย. สจฺจาเปกฺขายาติ สจฺจสามฺาเปกฺขาย. ‘‘ตณฺหา’’ติ วุจฺจมานํ กามตณฺหาทิอเปกฺขาย สามฺมฺปิ สมานํ สจฺจาเปกฺขาย วิเสโส โหตีติ เอวมาทึ สนฺธายาห ‘‘เอส นโย สมุทยาทีสุปี’’ติ.
๑๖. เอตฺถาติ เอตสฺมึ พุทฺธวจเน. เตนาห ‘‘สิกฺขตฺตยสงฺขาตสฺสา’’ติอาทิ. ยถารุตํ ยถากถิตํ สทฺทโต อธิคตํ นิทฺธาริตํ, น อตฺถปฺปกรณลิงฺคสทฺทนฺตรสนฺนิธานาทิปฺปมาณนฺตราธิคตํ ¶ . ‘‘อตฺถโต ทสฺสิตา’’ติ อิทํ ยสฺมึ สุตฺเต ภาวนาว กถิตา, น ปหานํ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ.
นยสงฺเขปวณฺณนา
๑๗. ตณฺหาวิชฺชาหิ กรณภูตาหิ. สํกิเลโส ปกฺโข เอตสฺสาติ สํกิเลสปกฺโข, สํกิเลสปกฺขิโก สุตฺตตฺโถ, ตสฺส นยนลกฺขโณติ โยชนา. โวทานปกฺขสฺส สุตฺตตฺถสฺสาติ สมฺพนฺโธ. วุฏฺานคามินิยา, พลววิปสฺสนาย จ ทุกฺขาทีสุ ปริฺเยฺยตาทีนิ มคฺคานุคุโณ คหณากาโร อนุคาหณนโย. ยทิ เอวํ กถํ นโยติ อาห ‘‘ตสฺส ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘นยโวหาโร’’ติ อิมินา นยาธิฏฺานํ นโยติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ.
๑๘. พาธกาทิภาวโตติ พาธกปภวสนฺตินิยฺยานภาวโต. อฺถาภาวาภาเวนาติ อพาธกอปฺปภวอสนฺติ อนิยฺยานภาวาภาเวน. สจฺจสภาวตฺตาติ อมุสาสภาวตฺตา. อวิสํวาทนโตติ อริยสภาวาทิภาวสฺส น วิสํวาทนโต เอกนฺติกตฺตาติ อตฺโถ.
๑๙. สํกิลิฏฺธมฺมาติ สํกิเลสสมนฺนาคตา ธมฺมา สทฺธมฺมนยโกวิทาติ สจฺจปฏิจฺจสมุปฺปาทาทิธมฺมนยกุสลา, เอกตฺตาทินยกุสลา วา.
๒๐. อตฺถวิสฺสชฺชเนสูติ ¶ ‘‘อิเม ธมฺมา กุสลา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑) สุตฺเต กตปฺหวิสฺสชฺชเนสุ เจว อฏฺกถาย กตอตฺถสํวณฺณนาสุ จ. ‘‘โวทานิยา’’ติ อิมินา อนวชฺชธมฺมา อิธ กุสลาติ อธิปฺเปตา, น สุขวิปากาติ ทสฺเสติ. ตสฺส ตสฺส อตฺถนยสฺส โยชนตฺถํ มนสา โวโลกยเตติ โยชนา.
๒๑. ยทิ กรณภูตํ, กถํ ตสฺส อตฺถนฺตราภาโวติ อาห ‘‘เยน หี’’ติอาทิ. ทิสาภูตธมฺมานํ โวโลกยนสมานยนภาวโต โวหารภูโต, กมฺมภูโต จ นโย, น นนฺทิยาวฏฺฏาทโย วิย อตฺถภูโตติ ‘‘โวหารนโย, กมฺมนโย’’ติ จ วุจฺจติ.
ทฺวาทสปทวณฺณนา
๒๓. อปริโยสิเต ปเทติ อุจฺจารณเวลายํ ปเท อสมตฺเต, วิปฺปกเตติ อตฺโถ. ปริโยสิเต หิ ‘‘ปท’’นฺตฺเว สมฺา สิยา, น ‘‘อกฺขร’’นฺติ อธิปฺปาโย. ปทสฺส เววจนตาย ¶ อตฺถวเสน ปริยายํ ขรนฺตํ สฺจรนฺตํ วิย โหติ, น เอวํ วณฺโณ อเววจนตฺตาติ อาห ปริยายวเสน อกฺขรณโต’’ติ. น หิ วณฺณสฺส ปริยาโย วิชฺชตี’’ติ อิทํ อการาทิวณฺณวิเสสํ สนฺธาย วทติ, น วณฺณสามฺํ. ตสฺส หิ วณฺโณ อกฺขรนฺติ ปริยาโย วุตฺโต เอวาติ.
อกฺขรสทฺทสฺส อตฺถํ วตฺวา ตปฺปสงฺเคน วณฺณสทฺทสฺสปิ วตฺตุํ ‘‘เกนฏฺเน วณฺโณ’’ติอาทิมาห. ตตฺถ นนุ ปเทน, วากฺเยน วา อตฺโถ สํวณฺณียติ, น อกฺขเรนาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘วณฺโณ เอว หี’’ติอาทิ. ปทาทิภาเวนาติ ปทวากฺยภาเวน. ยถาสมฺพนฺธนฺติ ยถาสงฺเกตํ. อยํ-สทฺโท อิมสฺสตฺถสฺส วาจโก, อยํ อตฺโถ อิมสฺส สทฺทสฺส วจนีโยติ ยถาคหิตสงฺเกตานุรูปํ สทฺทตฺถานํ วาจกวจนียภาโว. อถ วา ยฺวายํ สทฺทตฺถานํ อฺมฺํ อวินาภาโว, โส สมฺพนฺโธ. ตทนุรูปํ เอกกฺขรํ นามปทํ ‘‘มา เอวํ มฺสี’’ติอาทีสุ มา-การาทิ. เกจีติ อภยคิริวาสิโน. เต หิ อภิธมฺมเทสนํ ‘‘มนสาเทสนา’’ติ วทนฺติ, ยโต ราหุลาจริโย ‘‘วิสุทฺธกรุณานํ มนสาเทสนา วาจาย อกฺขรณโต อกฺขรสฺิตา’’ติ อาห.
สตฺวปฺปธานนฺติ ¶ ทฺรพฺยปฺปธานํ. นามปเท หิ ทฺรพฺยมาวิภูตรูปํ, กิริยา อนาวิภูตรูปา ยถา ‘‘ผสฺโส’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๒๖; สํ. นิ. ๒.๑, ๓๙; มหาว. ๑; วิภ. ๒๒๕; อุทา. ๑; เนตฺติ. ๒๔). อาขฺยาตปเท ปน กิริยา อาวิภูตรูปา, ทฺรพฺยมนาวิภูตรูปํ ยถา ‘‘ผุสตี’’ติ. เตน เนสํ สตฺวกิริยาปฺปธานตา วุตฺตา. กิริยาวิเสสคฺคหณนิมิตฺตนฺติ กิริยาวิเสสาวโพธเหตุ กิริยาวิเสสทีปนโต, ยถา ‘‘จิรปฺปวาสิ’’นฺติ (ธ. ป. ๒๑๙) เอตฺถ ป-สทฺโท วสนกิริยาย วิโยควิสิฏฺตํ ทีเปติ. ‘‘เอวํ มนสิ กโรถ, มา เอวํ มนสากตฺถา’’ติอาทีสุ กิริยาวิเสสสฺส โชตโก เอวํ-สทฺโท. ‘‘เอวํสีลา (ที. นิ. ๓.๑๔๒) เอวํธมฺมา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๑๓; ม. นิ. ๓. ๑๙๘; สํ. นิ. ๕.๓๗๘) สตฺววิเสสสฺส. เอวํ เสสนิปาตปทานมฺปีติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘กิริยาย…เป… นิปาตปท’’นฺติ.
สงฺเขปโต วุตฺตํ, กึ ปน ตนฺติ อาห ‘‘ปทาภิหิต’’นฺติ. อถ วา สงฺเขปโต วุตฺตํ, โย อกฺขเรหิ สงฺกาสิโตติ วุจฺจติ. ปทาภิหิตํ ปเทหิ กถิตํ, โย ปเทหิ ปกาสิโตติ วุจฺจติ. ตทุภยํ, ยทิ ปทสมุทาโย วากฺยํ, ตสฺส โก ปริจฺเฉโท. ยาวตา อธิปฺเปตตฺถปริโยสานํ, ตาวตา เอกวากฺยนฺติปิ วทนฺติ, พหูเปตฺถ ปกาเร วณฺเณนฺติ. กึ เตหิ, สาขฺยาตํ ¶ สาพฺยยํ สการกํ สวิเสสนํ ‘‘วากฺย’’นฺติ ทฏฺพฺพํ. นนุ จ ปเทนปิ อตฺโถ พฺยฺชียตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ปทมตฺตสวเนปิ หี’’ติอาทิ. อากาเรสุ วากฺยวิภาเคสุ อภิหิตํ กถิตํ นิพฺพจนํ อาการาภิหิตํ นิพฺพจนํ. ‘‘อภิหิตนฺติ จ ปาฬิอาคต’’นฺติ วทนฺติ.
‘‘นิพฺพานํ มคฺคติ, นิพฺพานตฺถิเกหิ วา มคฺคียติ, กิเลเส วา มาเรนฺโต คจฺฉตีติ มคฺโค’’ติอาทินา (ธ. ส. อฏฺ. ๑๖) นิพฺพจนานํ วิตฺถาโร. ตํนิทฺเทสกถนตฺตา นิทฺเทโสติ อิมมตฺถมาห ‘‘นิพฺพจนวิตฺถาโร นิรวเสสเทสนตฺตา นิทฺเทโส’’ติ. ปเทหีติ วากฺยาวยวภูเตหิ, วากฺยโต วิภชฺชมาเนหิ วา อาขฺยาตาทิปเทหิ. เตนาห ‘‘วากฺยสฺส วิภาโค’’ติ, ตถา จาห ‘‘อปริโยสิเต’’ติอาทิ. อปเร ปน ‘‘ปกติปจฺจยโลปาเทสาทิวเสน อกฺขรวิภาโค อากาโร, นิรุตฺตินเยน ปทวิภาโค นิพฺพจนํ, วากฺยวิภาโค นิทฺเทโส. วณฺณปทวากฺยานิ หิ อวิภตฺตานิ, วิภตฺตานิ จ ฉ พฺยฺชนปทานี’’ติ วทนฺติ. ฉฏฺํ วจนนฺติ ฉฏฺํ ปทํ. กาตพฺพนฺติ ‘‘อกฺขรํ ¶ ปทํ พฺยฺชนํ อากาโร ตเถว นิรุตฺติ นิทฺเทโส ฉฏฺวจน’’นฺติ คาถายํ เอวํ กตฺตพฺพํ, สํวณฺณนาวเสน วา อาการปทํ จตุตฺถํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. สพฺโพ สทฺทโวหาโร วิภตฺเตหิ, อวิภตฺเตหิ จ อกฺขรปทวากฺเยเหว, ตทฺปฺปกาโร นตฺถีติ อาห ‘‘ยานิมานี’’ติอาทิ.
๒๔. กาสนาสทฺโท กมฺมตฺโถติ ทสฺเสตุํ ‘‘กาสียตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปเทหิ ตาว อตฺถสฺส สงฺกาสนา, ปกาสนา จ โหตุ, ปทาวธิกาปิ สํวณฺณนา อิจฺฉิตาติ อกฺขเรหิ ปน กถนฺติ อาห ‘‘อกฺขเรหิ สุยฺยมาเนหี’’ติอาทิ. ปทตฺถสมฺปฏิปตฺตีติ ปทาภิเธยฺยอตฺถาวโพโธ. ‘‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสตี’’ติอาทินา อกฺขรกรณํ สงฺกาสนภูตํ อุคฺฆฏนกิริยํ วทนฺเตน ยถาวุตฺโต อตฺโถ สาธิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
วิภชนุตฺตานีกมฺมปฺตฺตีติ เอกตฺตนิทฺเทโส สมาหาโรติ อยํ ทฺวนฺทสมาโส. อุภเยนาติ ‘‘วิวรณา, วิภชนา’’ติ อิมินา ทฺวเยน. เอเตหีติ เอตฺถ เอว-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ อาห ‘‘เอเตหิ เอวา’’ติ. ‘‘สงฺกาสนา…เป… อภาวโต’’ติ อิมินา ยถาธิปฺเปตอนูนาวธารณผลํ ทสฺเสติ. อุคฺฆฏนาทีติ อาทิสทฺเทน วิปฺจนนยานิ สงฺคณฺหาติ.
๒๕. สมฺมา ¶ ยุตฺโตติ สมฺมา อวิปรีตํ, อนวเสสโต จ ยุตฺโต สหิโต. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘อนูนา’’ติ. สพฺโพ หิ ปาฬิอตฺโถ อตฺถปทอตฺถนเยหิ อนวเสสโต สงฺคหิโต. เตนาห ‘‘สพฺพสฺส หี’’ติอาทิ.
๒๖. กสฺมา ปเนตฺถ มูลปทปทฏฺานานิ อสงฺคหิตานีติ? ปทตฺถนฺตราภาวโต. มูลปทานิ หิ นยานํ สมุฏฺานมตฺตตฺตา ปทฏฺานานีติ ทสฺสิโตยํ นโย. เตน วุตฺตํ ‘‘อิโต วินิมุตฺโต โกจิ เนตฺติปทตฺโถ นตฺถี’’ติ.
เนตฺติยา การณภูตาย. หารา สํวณฺเณตพฺพาติ สุตฺตสฺส อตฺถสํวณฺณนาวเสน หารา วิตฺถาเรตพฺพา. สฺวายนฺติ โส อยํ สํวณฺณนากฺกโม. เยน อนุกฺกเมน เนตฺติยํ เทสิตา, เตเนว สุตฺเต อตฺถสํวณฺณนาวเสน โยเชตพฺพาติ. เอวํ สิทฺเธติ เทสนากฺกเมเนว สิทฺเธ. อยํ อารมฺโภติ ‘‘โสฬส หารา ปม’’นฺติ เอวํ ปวตฺโต อารมฺโภ. อิมมตฺถนฺติ อิมํ วุจฺจมานนิยมสงฺขาตํ อตฺถํ.
ยทิ ¶ เทสิตกฺกเมเนว หารนยา สุตฺเต โยเชตพฺพา สิยุํ, กึ โส กโม การณนิรเปกฺโข, อุทาหุ การณสาเปกฺโขติ? กิฺเจตฺถ – ยทิ ตาว การณนิรเปกฺโข หารนยานํ อนุกฺกโม, อเนเก อตฺถา วุจฺจมานา อวสฺสํ เอเกน กเมน วุจฺจนฺตีติ. เอวํ สนฺเต เยน เกนจิ กเมน สุตฺเต โยเชตพฺพา สิยุํ, ตถา สติ นิยโม นิรตฺถโก สิยา. อถ การณสาเปกฺโข, กึ ตํ การณนฺติ? อิตโร การณคเวสนํ อกตฺวา อตฺโถ เอเวตฺถ คเวสิตพฺโพติ อธิปฺปาเยน ‘‘นายมนุโยโค น กตฺถจิ อนุกฺกเม นิวิสตี’’ติ วตฺวา ‘‘น ปน มยํ เทวานํปิยสฺส มโนรถวิฆาตาย เจเตมา’’ติ กมการณํ วิจาเรนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทินา เทสนาหารสฺส ตาว อาทิโต เทสนาย การณํ ปติฏฺเปติ. ตตฺถ ธมฺมเทสนาย นิสฺสโย อสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานิ, สรีรํ อาณตฺติ. ปกติยา สภาเวน. นิทฺธารเณน วินาปิ ปติฏฺาภาวโต นิสฺสยภาวโต.
‘‘ตถา หิ วกฺขตี’’ติอาทินา ยถาวุตฺตํ อตฺถํ ปากฏตรํ กโรติ. เอส นโย อิตเรสุปิ.
วิจยานนฺตรนฺติ ¶ วิจยหารานนฺตรํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ตถา หีติ ลกฺขณหารวิภงฺเค ยุตฺตายุตฺตานํ การณปรมฺปราย ปริคฺคหิตสภาวานํ อวุตฺตานมฺปิ เอกลกฺขณตาย คหณํ วุตฺตํ.
อตฺถโต นิทฺธาริตานนฺติ อตฺถุทฺธารปุพฺพาปรานุสนฺธิอาทิอตฺถโต สุตฺตนฺตรโต อุทฺธฏานํ สํวณฺณิยมานสุตฺเต อานีตานํ ปาฬิธมฺมานํ. สทฺทโต, ปมาณนฺตรโต จ ลทฺธานํ อิธ วิจาเรตพฺพตฺตา อาห ‘‘นิรวเสสโต’’ติ. อตฺถสฺสาติ อภิเธยฺยตฺถสฺส. ธมฺมสฺสาติ สภาวธมฺมสฺส. ตตฺถ ตตฺถ ตํ อภินิโรเปตีติ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ, ธมฺเม จ ตํ นามํ อภินิโรเปติ, ‘‘อยเมวํนาโม’’ติ โวหรติ. ‘‘อตฺถสฺส, ธมฺมสฺสา’’ติ ปททฺวเยน สามฺโต อตฺโถ, ธมฺโม จ อนวเสเสตฺวา คหิโตติ อาห ‘‘อนวเสสปริยาทาน’’นฺติ, ยโต วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ ตตฺถา’’ติ. ตถาติ ยถา อนวเสสตฺถาวโพธทีปกํ อนวเสสปริยาทานํ กตํ จตุพฺยูหปาฬิยํ, เอวํ ปุนปฺปุนํ คพฺภมุเปตีติ เอตฺถ อสทฺทวตี อตฺถา ปวตฺติวเสน ลพฺภมานา สมฺมาปฏิปตฺติ อุทฺธฏาติ อุปสํหารตฺโถ ตถา-สทฺโท.
เตเนวาติ ¶ สุตฺตนฺตรสํสนฺทนสฺส สภาควิสภาคธมฺมนฺตราวฏฺฏนูปายภาวโต เอว. ยโตติ สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏนสฺส สาธารณาทิธมฺมวิภชนูปายตฺตา. ปฏิวิภตฺตสภาเวติ ปฏิภาคภาเวน วิภตฺตสภาเว.
เต ธมฺมาติ ปฏิปกฺขโต ปริวตฺติตธมฺมา. น ปริยายวิภาวนา ปฺตฺติวิภาคปริคฺคาหิกาติ อาห ‘‘ปริยา…เป… สุโพธนฺจา’’ติ.
ปุจฺฉาวิโสธนํ วิสฺสชฺชนํ. อารมฺภวิโสธนํ เทสนาย อตฺถกถนํ. ตทุภยวิจาโร ธาตาทีสุ อสมฺมุยฺหนฺตสฺเสว สมฺภวตีติ อาห ‘‘ธาตายตนา…เป… สมฺปาเทตุ’’นฺติ. สุทฺโธ อารมฺโภติอาทิปาฬินิทสฺสเนนปิ อยเมวตฺโถ อุทาหโฏติ เวทิตพฺพํ.
‘‘การณากาโร’’ติ ปทฏฺานํ สนฺธาย วทติ. ปเภทโต เทสนากาโรติ เววจนํ. นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจมานานีติ อุทฺธริตฺวา สมาโรปิยมานานีติ อธิปฺปาโย. สุตฺตสฺส อตฺถํ ตถตฺตาวโพธายาติ สุตฺตสฺส ปทตฺถาวคมมุเขน จตุสจฺจาภิสมยาย.
เวเนยฺยตฺตยยุตฺโต ¶ อตฺถนยตฺตยูปเทโส ‘‘เวเนยฺยตฺตยปฺปโยชิโต’’ติ วุตฺโต. เวเนยฺยตฺตยฺหิ ปจฺจยสมวาเย ตทุปเทสผลํ อธิคจฺฉนฺตํ อตฺถํ ปโยเชติ นามาติ. ตทนุกฺกเมเนวาติ เตสํ อุคฺฆฏิตฺุอาทีนํ เทสนานุกฺกเมเนว. เตติ ตโย อตฺถนยา. เตสนฺติ อุคฺฆฏิตฺุอาทีนํ. ยถา อุทฺเทสาทีนํ สงฺเขปมชฺฌิมวิตฺถารวุตฺติยา ติณฺณํ ปุคฺคลานํ อุปการตา, เอวํ เตสํ อตฺถนยานํ. ตสฺสาติ อตฺถนยตฺถสฺส. ตตฺถาติ ตสฺสํ ตสฺสํ ภูมิยํ.
สมุฏฺานํ นิทานํ. อเนกธา สทฺทนยโต, นิรุตฺตินยโต จาติ อเนกปฺปการํ. ปทตฺโถ สทฺทตฺโถ. วิธิ อนุวาโทติ อิทเมตฺถ วิธิวจนํ, อยมนุวาโทติ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพ. สมาธาตพฺโพติ ปริหริตพฺโพ. อนุสนฺธียา อนุรูปํ นิคเมตพฺพนฺติ ยาย อนุสนฺธิยา สุตฺเต อุปริ เทสนา ปวตฺตา, ตทนุรูปํ สํวณฺณนา นิคเมตพฺพา. ปโยชนนฺติ ผลํ. ปิณฺฑตฺโถติ สงฺเขปตฺโถ. อนุสนฺธีติ ปุจฺฉานุสนฺธิอาทิอนุสนฺธิ. อุโปคฺฆาโฏติ นิทสฺสนํ. จาลนาติ โจทนา. ปจฺจุปฏฺานํ ปริหาโร.
ปกติอาทิปทาวยวํ ¶ ภินฺทิตฺวา กถนํ เภทกถา ยถา ‘‘ทิพฺพนฺตีติ เทวา’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๕๓). ปทสฺส อตฺถกถนํ ตตฺวกถา ยถา ‘‘พุทฺโธติ โย โส ภควา สยมฺภู อนาจริยโก’’ติ (มหานิ. ๑๙๒; จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส ๙๗; ปฏิ. ม. ๑.๑๖๑). ปริยายวจนํ เววจนคฺคหณํ ยถา ‘‘ปฺา ปชานนา’’ติ (ธ. ส. ๑๖). วิจยยุตฺติจตุพฺยูหปริวตฺตนหาเรกเทสสงฺคหิตา, เววจนหารสงฺคหิตา จาติ อาห ‘‘เต อิธ กติปยหารสงฺคหิตา’’ติ.
อตฺตโน ผลํ ธาเรตีติ ธมฺโมติ เหตุโน ธมฺมภาโว เวทิตพฺโพ. าปกเหตูปิ าณกรณฏฺเน การเก ปกฺขิปิตฺวา อาห ‘‘การโก สมฺปาปโกติ ทุวิโธ’’ติ. ปุน จกฺขุพีชาทินิพฺพตฺตกเมว การณํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุน…เป… ติวิโธ’’ติอาทิมาห. ‘‘ตโย กุสลเหตู’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๐๕๙-๑๐๖๐) อาคตา อโลภาทโย, โลภาทโย จ เหตุเหตุ นาม. ‘‘จตฺตาโร โข, ภิกฺขเว, มหาภูตา เหตุ, จตฺตาโร มหาภูตา ปจฺจโย รูปกฺขนฺธสฺส ปฺาปนายา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๓.๘๖) อาคโต ปจฺจยเหตุ นาม. กุสลากุสลํ กมฺมํ อตฺตโน วิปากํ ปติ อุตฺตมเหตุ นาม. จกฺขาทิพีชาทิ จกฺขุวิฺาณองฺกุราทีนํ อสาธารณเหตุ นาม. กุสลากุสลานํ สติปิ ปจฺจยธมฺมภาเว อิฏฺานิฏฺผลวิเสสเหตุภาวทสฺสนตฺถํ วิสุํ คหณํ, สทฺทมคฺคานํ ปน าปกสมฺปาปกเหตุภาวทสฺสนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. องฺกุราทิกสฺส อสาธารณเหตุ พีชาทิสมานชาติยเหตุตาย สภาคเหตุ ¶ . สาธารณเหตุ ภุสสลิลาทิอสมานชาติยตาย อสภาคเหตุ. อินฺทฺริยพทฺธสนฺตานิโก อชฺฌตฺติกเหตุ, อิตโร พาหิรเหตุ. เกจิ ปน ‘‘สสนฺตานิโก อชฺฌตฺติกเหตุ, อิตโร พาหิรเหตู’’ติ วทนฺติ. ปริคฺคาหโก อุปตฺถมฺภโก. ปรมฺปรเหตุ อุปนิสฺสยปจฺจโย.
นิพฺพานสฺส อนิพฺพตฺตนิเยปิ สมุทยปฺปหานสมุทยนิโรธานํ อธิคมาธิคนฺตพฺพภาวโต นิพฺพานํ ปติ มคฺคสฺส เหตุภาโว วิย มคฺคํ ปติ นิพฺพานสฺส ผลภาโว อุปจารสิทฺโธติ อาห ‘‘ผลปริยาโย ลพฺภตี’’ติ.
ปฏิปชฺชมานภูมิ มคฺคธมฺมา. ปฏิปนฺนภูมิ ผลธมฺมา.
กิจฺจโตติ ¶ สรสโต. ลกฺขณโตติ อุปลกฺขณโต. สามฺโตติ สมานภาวโต. เตน สมานเหตุตา, สมานผลตา, สมานารมฺมณตา จ คหิตา โหตีติ. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา ลกฺขณหารนิทฺเทสวณฺณนายํ วุตฺตเมว.
อปิเจตฺถ สมฺปโยควิปฺปโยควิโรธปกรณลิงฺคสทฺทนฺตรสนฺนิธานสามตฺถิยาทีนมฺปิ วเสน นยวิภาโค เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สมฺปโยคโต ตาวนยวิภาโค – ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ ลหุปริวตฺตํ, ยถยิทํ จิตฺต’’นฺติ (อ. นิ. ๑.๔๘) จิตฺตสฺส ลหุปริวตฺติตา คหิตา, ตํสมฺปโยคโต เจตสิกานมฺปิ คหิตาว โหติ อฺตฺถ เนสํ จิตฺเตน สมฺปโยคทีปนโต. อถ วา ‘‘สฺิโน’’ติ. สฺาสหิตตาวจเนน หิ เนสํ เวทนาเจตนาทิวนฺตตาปิ สมฺปโยคโต ทีปิตา โหติ.
วิปฺปโยคโต – ‘‘อเหตุกา’’ติ. เหตุสมฺปยุตฺตา หิ ธมฺมา ‘‘สเหตุกา’’ติ วุตฺตาติ ตพฺพิธุรา ธมฺมา วิปฺปโยคโต ‘‘อเหตุกา’’ติ วุตฺตาติ วิฺายติ. อถ วา ‘‘อสฺิโน’’ติ. สฺาวิปฺปยุตฺตา หิ ธมฺมปวตฺติ อิธาธิปฺเปตา, น สฺาย อภาวมตฺตนฺติ วิฺายติ.
วิโรธโต – ‘‘อฏฺมโก (ยม. ๓.อินฺทฺริยยมกปาฬิ.๔๓๙), สทฺธานุสารี’’ติ (ปุ. ป. มาติกา ๗.๓๖) จ วุตฺเต ตํ สนฺตติยํ สํโยชนตฺตยปฺปหานํ วิฺายติ, ตถา ‘‘สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา’’ติ (ที. นิ. ๒.๔๐๔; ม. นิ. ๑.๑๓๗) วุตฺเต ปฺโจรมฺภาคิยสํโยชนปฺปหานํ ¶ , ‘‘ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา’’ติ (ที. นิ. ๒.๔๐๔; ม. นิ. ๑.๑๓๗) วุตฺเต อนวเสสสํโยชนปฺปหานํ วิฺายติ.
ปกรณโต – ‘‘อพฺยากตา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. มาติกา). อธิการโต หิ กุสลากุสลภาเวน น กถิตาติ ายติ. ‘‘อุปธี หิ นรสฺส โสจนา’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๒, ๑๔๔) จ. พาหิรา หิ ธมฺมา อิธ ‘‘อุปธี’’ติ อธิปฺเปตาติ วิฺายติ.
ลิงฺคโต – ‘‘สีเตนปิ รุปฺปติ, อุณฺเหนปิ รุปฺปตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๓.๗๙). สีตาทิคฺคหเณน หิ ลิงฺเคน ภูตุปาทายปฺปการสฺเสว ธมฺมสฺส รูปภาโว, น อิตรสฺส.
สทฺทนฺตรสนฺนิธานโต – ‘‘กายปสฺสทฺธิ, กายายตน’’นฺติ. ‘‘ยา เวทนากฺขนฺธสฺสา’’ติอาทิวจนโต หิ ปุริโม กายสทฺโท สมูหวาจี, อิตโร อายตนสทฺทสนฺนิธานโต ปสาทวาจี.
สามตฺถิยโต ¶ – ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺตํ (สํ. นิ. ๔.๒๘; มหาว. ๕๔), สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺสา’’ติ (ธ. ป. ๑๒๙) จ, ตถา ‘‘สพฺพาวนฺตํ โลกํ เมตฺตาสหคเตน เจตสา…เป… ผริตฺวา วิหรตี’’ติอาทิ (ที. นิ. ๑.๕๕๖; ๓.๓๐๘; ม. นิ. ๑.๗๗, ๒๓๒, ๔๕๙, ๕๐๙; ๒.๓๐๙; ๓.๒๓๐; วิภ. ๖๔๒). เอตฺถ หิ สติปิ สพฺพสทฺทสฺส อนวเสสสตฺตวาจกตฺเต อาทิตฺตตา สาเปกฺขสฺเสว อตฺถสฺส วาจกตฺตา ปเทสวาจี สพฺพสทฺโท, โลกสทฺโทปิ สตฺตวาจี. สตฺตารมฺมณา หิ อปฺปมฺาติ. ตถา ‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา’’ติ (ธ. ป. ๒๙๔-๒๙๕) สพฺเพน สพฺพํ หิ สปฏิกฺเขปโต, มาตุปิตุฆาตกมฺมสฺส จ มหาสาวชฺชตาปเวทนโต, อิธ จ ตทนฺุาย กตาย มาตุปิตุฏฺานิยา ตาทิสา เกจิ ปาปธมฺมา เวเนยฺยวเสน คหิตา วิฺายติ. เก ปน เตติ? ตณฺหามานา. ตณฺหา หิ ชนนี สตฺตานํ. ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริส’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๕๕-๕๗) หิ วุตฺตํ. ปิตุฏฺานิโย มาโน ตํ นิสฺสาย อตฺตสมฺปคฺคณฺหโต ‘‘อหํ อสุกสฺส รฺุโ, ราชมหามตฺตสฺส วา ปุตฺโต’’ติ ยถา. สามตฺถิยาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน เทสปกติอาทโย สงฺคยฺหนฺติ.
ลพฺภมานปทตฺถนิทฺธารณมุเขนาติ ตสฺมึ ตสฺมึ สุตฺเต ลพฺภมานอสฺสาทาทิหารปทตฺถนิทฺธารณทฺวาเรน. ยถาลกฺขณนฺติ ยํ ยํ ลกฺขณํ, ลกฺขณานุรูปํ วา ยถาลกฺขณํ. เหตุผลาทีนิ อุปธาเรตฺวา โยเชตพฺพานิ เตสํ วเสนาติ อธิปฺปาโย. อิทานิ เหตุผลาทโย เย ยสฺมึ ¶ หาเร สวิเสสํ อิจฺฉิตพฺพา, เต ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสสโต ปนา’’ติอาทิมาห. ตํ สุวิฺเยฺยเมว.
นิทฺเทสวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปฏินิทฺเทสวารวณฺณนา
๑. เทสนาหารวิภงฺควณฺณนา
๕. อนฺวตฺถสฺตนฺติ อตฺถานุคตสฺภาวํ, ‘‘เทสนาหาโร’’ติ อยํ สฺา อนฺวตฺถา อตฺถานุคตาติ อตฺโถ.
อวุตฺตเมวาติ ¶ ปุพฺเพ อสํวณฺณิตปทเมว. ‘‘ธมฺมํ โว’’ติอาทิ (ม. นิ. ๓.๔๒๐) วจนสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ ‘‘กตฺถ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตปิฏกสฺส หิ พุทฺธวจนสฺส สํวณฺณนาลกฺขณํ เนตฺติปฺปกรณํ, ตฺจ ปริยตฺติธมฺมสงฺคาหเก สุตฺตปเท สํวณฺเณตพฺพภาเวน คหิเต คหิตเมว โหติ. เตนาห ‘‘เทสนาหาเรน…เป… ทสฺเสตี’’ติ.
เยสํ อสฺสาทาทีนํ วิภชนลกฺขโณ เทสนาหาโร, เต คาถาย, อิธาปิ จ อาคเต ‘‘อสฺสาทํ อาทีนว’’นฺติอาทินา อุทาหรณวเสน วิภชิตุํ ‘‘ตตฺถ กตโม อสฺสาโท’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺสํ ‘‘อสฺสาทาทีนวตา’’ติ คาถายํ วุตฺโต กตโม อสฺสาโท. อถ วา ‘‘อสฺสาทํ อาทีนว’’นฺติอาทินา โย อิธ อสฺสาทาทีนํ อุทฺเทโส, ตตฺถ กตโม อสฺสาโทติ เจติ อตฺโถ. เอส นโย เสเสสุปิ. กมฺมกรณตฺถภินฺนสฺส วิสยวิสยิตาลกฺขณสฺส อสฺสาททฺวยสฺส นิทสฺสนตฺถํ คาถาทฺวยุทาหรณํ, ตถา กามวิปริณามลกฺขณสฺส, วฏฺฏทุกฺขลกฺขณสฺส จาติ ทุวิธสฺสาปิ อาทีนวสฺส นิทสฺสนตฺถํ ‘‘อริยมคฺโค นิพฺพาน’’นฺติ ทุวิธสฺสาปิ นิสฺสรณสฺส นิทสฺสนนิทสฺสนตฺถฺจ ทฺเว ทฺเว คาถา อุทาหฏา.
ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารินฺติ (ชา. ๑.๑๐.๑๐๒-๑๐๓; เนตฺติ. ๕, ๒๖, ๓๑; เปฏโก. ๒๒) เอตฺถ ¶ ธมฺมจาริโน มคฺคผลนิพฺพาเนหิ สาติสยารกฺขา สมฺภวติ, สมฺปตฺติภวสฺสาปิ วิปริณามสงฺขารทุกฺขตาหิ ทุคฺคติภาโว อิจฺฉิโตวาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘นิสฺสรณํ อนามสิตฺวา’’ติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นิพฺพานํ วา อุปนิธาย สพฺพา อุปปตฺติโย ทุคฺคตี’’ติ.
อเวกฺขสฺสูติ วิธานํ. ตสฺสา ปน อเวกฺขาย ปวตฺติอากาโร, วิสโย, กตฺตา จ ‘‘สฺุโต, โลกํ, โมฆราชา’’ติ ปทตฺตเยน วุตฺตาติ อาห – ‘‘สฺุโต…เป… อาณตฺตี’’ติ. ตตฺถ สงฺขารานํ สฺุตา อนตฺตสภาวตาย, อตฺตสฺุตาย จ สิยา. ยโต เต น วสวตฺติโน, อตฺตสารวิรหิตา จ, ยโต เต อนตฺตา, ริตฺตา, ตุจฺฉา จ อตฺตนา, ตทุภยํ ทสฺเสติ ‘‘อวสวตฺติตา’’ติอาทินา. เอวํ มจฺจุตโร สิยาติ เอวํ ปฏิปตฺติยา มจฺจุตโร ภเวยฺยาติ อตฺโถ. ปริกปฺเปตฺวา วิธิยมานสฺส มจฺจุตรณสฺส ปุพฺพภาคปฏิปทา เทสนาย ปจฺจกฺขโต สิชฺฌมานํ สาติสยํ ผลนฺติ อาห ‘‘ตสฺส ยํ…เป… ผล’’นฺติ.
๖. อุทาหรณวเสนาติ ¶ นิทสฺสนวเสน. ตตฺถ ‘‘ปุคฺคลวิภาเคนา’’ติ อิมินา อุคฺฆฏิตฺุอาทิปุคฺคลปโยชิโต อสฺสาทาทีสุ ภควโต เทสนาวิเสโสติ ทสฺเสติ.
ฆฏิตมตฺตนฺติ โสตทฺวารานุสาเรน มโนทฺวาริกวิฺาณสนฺตาเนน อาลมฺพิตมตฺตํ. สสฺสตาทิอาการสฺสาติ สสฺสตุจฺเฉทาการสฺส. อิทฺหิ ทฺวยํ ธมฺมเทสนาย จาเลตพฺพํ, น อนุโลมิกขนฺติ, ยถาภูตาณํ วา. เอตสฺมิฺหิ จตุกฺเก อาสยสามฺตา. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺี จ, ขนฺติ เจวานุโลมิกา;
ยถาภูตฺจ ยํ าณํ, เอตํ อาสยสฺิต’’นฺติ. (วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑๓๖; ที. นิ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา; สารตฺถ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา, เวรฺชกณฺฑวณฺณนา; วิ. วิ. ฏี. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนา);
จลนายาติ วิกฺขมฺภนาย. ปรานุวตฺติยาติ สมุจฺเฉทนาย. อุคฺฆฏิเต ชานาตีติ อุคฺฆฏิตฺูติ มูลวิภุชาทิปกฺเขเปน สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. วิปฺจิตนฺติ ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๗๐) วิย ภาวนปุํสกนิทฺเทโสติ อาห ¶ ‘‘มนฺทํ สณิก’’นฺติ. นิสฺสรณอาทีนวนิสฺสรณอสฺสาทาทีนวนิสฺสรณานํ วิภาวนา เวเนยฺยตฺตยวินยนสมตฺถา.
จตฺตาโรติ อสฺสาโท จ อาทีนโว จ อสฺสาโท อาทีนโว จ อสฺสาโท นิสฺสรณฺจาติ เอเต จตฺตาโร. ยทิ นิสฺสรณวิภาวนา เวเนยฺยวินยนสมตฺถา, กสฺมา ปฺจโม น คหิโตติ อาห ‘‘อาทีนวาวจนโต’’ติ. ยทิ หิ อุคฺฆฏิตฺุํ สนฺธาย อยํ นโย วุจฺจติ, นิสฺสรณมตฺเตน สิทฺธํ สิยา. อถ วิปฺจิตฺุํ, เนยฺยํ วา, อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ อสฺสาโท จ อาทีนโว นิสฺสรณฺจ วตฺตพฺโพ สิยา? ตถา อปฺปวตฺตตฺตา น คหิโต. เตนาห ‘‘อาทีนวาวจนโต’’ติอาทิ. เทสนนฺติ สามฺโต คหิตํ ‘‘สุตฺเตกเทสํ คาถํ วา’’ติ วิเสเสติ. ปทปรมอคฺคหณฺเจตฺถ สอุปายสฺส นิสฺสรณสฺส อนามฏฺตฺตา.
‘‘กลฺยาณ’’นฺติ อิมินา อิฏฺวิปาโก, ‘‘ปาปก’’นฺติ อนิฏฺวิปาโก อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อยํ อสฺสาโท, อยํ อาทีนโว’’ติ. ลาภาทีนํ ปฺุผลตฺตา ตทนุโรธํ วา สนฺธาย ‘‘อยํ อสฺสาโท’’ติ วุตฺตํ. ตพฺพิปริยาเยน อลาภาทีนํ อาทีนวตา เวทิตพฺพา.
กามาติ ¶ กิเลสกามสหิตา วตฺถุกามา. วิรูปรูเปนาติ อปฺปติรูปากาเรน. มเถนฺตีติ มทฺทนฺติ. ปพฺพชิโตมฺหีติ ปพฺพชฺชํ อุปคโต อมฺหิ. อปณฺณกนฺติ อวิรชฺฌนกํ. สามฺนฺติ สมณภาโว. สมิตปาปภาโวเยว เสยฺโย สุนฺทรตโร.
ตตฺถ ‘‘กามา หิ จิตฺรา มธุรา มโนรมา’’ติ อยํ อสฺสาโท, ‘‘วิรูปรูเปน มเถนฺติ จิตฺต’’นฺติ อยํ อาทีนโว, ‘‘อปณฺณกํ สามฺ’’นฺติ อิทํ นิสฺสรณนฺติ อาห ‘‘อยํ…เป… นิสฺสรณฺจา’’ติ.
ผลาทีนํ เอกกวเสน จ ติกวเสน จ ปาฬิยํ อุทาหฏตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทุกวเสนปี’’ติ.
สุขา ปฏิปทา, ทุกฺขา ปฏิปทาติ ยา ทฺเว ปฏิปทา, ตาสุ เอเกกา ทนฺธขิปฺปาภิฺตาย ทฺเว ทฺเว โหนฺตีติ อาห ‘‘ปฏิปทาภิฺากโต วิภาโค ปฏิปทากโต โหตี’’ติ. กตปุพฺพกิจฺจสฺส ปถวีกสิณาทีสุ สพฺพปมํ ‘‘ปถวี’’ติอาทินา ปวตฺตมนสิกาโร ปมสมนฺนาหาโร. อุปจารนฺติ อุปจารชฺฌานํ. ปฏิปชฺชิตพฺพตาย ฌานมฺปิ ‘‘ปฏิปทา’’ติ ¶ วุจฺจติ. ตทฺา เหฏฺิมปฺโต อธิกา ปฺาติ กตฺวา ‘‘อภิฺา’’ติ วุจฺจติ.
กิเลเสติ นีวรณปฺปกาเร, ตํสหคตกิเลเส จ. องฺคปาตุภาวนฺติ วิตกฺกาทิฌานงฺคปฏิลาภํ.
อภินิวิสนฺโตติ ปฏฺเปนฺโต. รูปารูปํ ปริคฺคณฺหนฺโตติ รูปารูปธมฺเม ลกฺขณาทีหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺโต. ปริคฺคหิตรูปารูปสฺส มคฺคปาตุภาวทนฺธตา จ นามรูปววตฺถานาทีนํ กิจฺฉสิทฺธิยา สิยาติ น รูปารูปปริคฺคหกิจฺฉตาย เอว ทุกฺขาปฏิปทตา วตฺตพฺพาติ เจ? น, นามรูปววตฺถาปนาทีนํ ปจฺจนีกกิเลสมนฺทตาย สุขสิทฺธิยมฺปิ ตถาสิทฺธวิปสฺสนาสหคตานํ อินฺทฺริยานํ มนฺทตาย มคฺคปาตุภาวโต. รูปารูปํ ปริคฺคเหตฺวาติ อกิจฺเฉนปิ ปริคฺคเหตฺวา, กิจฺเฉน ปริคฺคหิเต วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. เอวํ เสเสสุปิ. นามรูปํ ววตฺถาเปนฺโตติ ‘‘นามรูปมตฺตเมตํ, น อฺโ โกจิ สตฺตาทิโก’’ติ ววตฺถาปนํ กโรนฺโต. กตโร ปเนตฺถ วาโร ยุตฺตรูโปติ? โย โกจิ สกึ, ทฺวิกฺขตฺตุํ, อเนกสตกฺขตฺตุนฺติ เอวมาทีสุ หิ วิกฺขมฺภนวาเรสุ สกึ, ทฺวิกฺขตฺตฺุจ วิกฺขมฺภนวาโร สุขา ปฏิปทา เอว, น ตโต อุทฺธํ สุขา ปฏิปทา โหติ, ตสฺมา ติกฺขตฺตุํ วิกฺขมฺภนวารโต ¶ ปฏฺาย ทุกฺขา ปฏิปทา เวทิตพฺพา. อปิจ กลาปสมฺมสนาวสาเน อุทยพฺพยานุปสฺสนาย อุปฺปนฺนสฺส วิปสฺสนุปกฺกิเลสสฺส ติกฺขตฺตุํ วิกฺขมฺภเนน กิจฺฉตาวาโร ทุกฺขา ปฏิปทา เวทิตพฺพา. เอตฺถ ทนฺธตฺตา ปฏิปทาย เอตสฺส อกิจฺฉตฺเตปิ ปุริมานํ กิจฺฉตฺเต ทุกฺขาปฏิปทตา วุตฺตนยาว. ยสฺส ปน สพฺพตฺถ อกิจฺฉตา, ตสฺส ปรมุกฺกํสคตา สุขา ปฏิปทา เวทิตพฺพา.
ยถา นามรูปปริคฺคหกิจฺฉตาย มคฺคปาตุภาวทนฺธตาย ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา วุตฺตา, ตถา ตพฺพิปริยาเยน จตุตฺถี, ตทุภยโวมิสฺสตาวเสน ทุติยา, ตติยา จ าตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิมินา…เป… เวทิตพฺพา’’ติ. วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยานสฺส อธิปฺเปตตฺตา ‘‘วิปสฺสนาปกฺขิกา เอวา’’ติ วุตฺตํ.
เหตุปายผเลหีติ เอตฺถ ตณฺหาจริตตา, มนฺทปฺตา จ ปมาย ปฏิปทาย เหตุ, ตณฺหาจริตตา, อุทตฺถปฺตา จ ทุติยาย, ทิฏฺิจริตตา, มนฺทปฺตา จ ตติยาย, ทิฏฺิจริตตา, อุทตฺถปฺตา จ จตุตฺถิยา. อุปาโย ปน ยถากฺกมํ สติสมาธิวีริยปฺินฺทฺริยานิ ¶ , สติปฏฺานฌานสมฺมปฺปธานสจฺจานิ จ อุปนิสฺสยภูตานิ. ผลํ วฏฺฏทุกฺขโต นิยฺยานํ.
สมาธิมุเขนาติ สมาธิมุเขน ภาวนานุโยเคน. เตเนวาห ‘‘สมถปุพฺพงฺคมาย วิปสฺสนายา’’ติ. อิธาติ อิมสฺมึ เนตฺติปฺปกรเณ. วกฺขติ ‘‘ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ เสกฺขผล’’นฺติ, ‘‘ราควิราคา เจโตวิมุตฺติกามธาตุสมติกฺกม’’นฺติ จ. โสติ อนาคามี.
เตนาติ ปฏิปกฺเขน. ตโตติ ปฏิปกฺขโต. สมานาธิกรณวเสน จ เจโตวิมุตฺติสทฺทานํ สมาสํ กตฺวา ภินฺนาธิกรณวเสน วตฺตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุน ‘‘เจตโส วา’’ติอาทินา อฺปทตฺถวเสน เจโตวิมุตฺติปทานํ สมาสํ ทสฺเสติ. วิฺาณปริยาเยน เจโต-สทฺเทน วุตฺตโยชนา น สมฺภวตีติ อาห ‘‘ยถาสมฺภว’’นฺติ.
หา-สทฺโท คติอตฺโถ, คติ เจตฺถ าณคติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘หาตพฺพาติ คเมตพฺพา’’ติ. เนตพฺพาติ าเปตพฺพา.
๗. ตนฺติ ¶ ปุคฺคลวิภาคํ. าณวิภาเคนาติ สุตมยาทิาณปฺปเภเทน. นิพฺพตฺตนนฺติ อุปฺปาทนํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ อุคฺฆฏิตฺุตาติอาทิปุคฺคลวิภาคภูเต เทสนาภาชเน. เทสนายนฺติ สุตฺเต. ตํ ทสฺเสตุนฺติ ตํ ปุคฺคลวิภาคํ ทสฺเสตุํ. ‘‘สฺวายํ หาโร กถํ สมฺภวตี’’ติ เกจิ ปนฺติ.
สาติ วุตฺตปฺปการธมฺมตฺถานํ วีมํสนปฺา. อธิการโตติ ‘‘สตฺถา วา ธมฺมํ เทสยตี’’ติอาทิอธิการโต. สามตฺถิยโต อุคฺฆฏิตฺุอาทิเวเนยฺยวินยนสมตฺถภาวโต. ปริยตฺติธมฺมสฺส อุปธารณนฺติ เอตฺถาปิ ‘‘อธิการโต สามตฺถิยโต วา’’ติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ.
‘‘วีมํสาทิปริยายวตี ปมวิกปฺปวเสน, วีมํสาทิวิภาควตี ทุติยวิกปฺปวเสน, จินฺตาย เหตุภูตาย นิพฺพตฺตา จินฺตามยี’’ติ เอวมาทิวุตฺตนยานุสาเรน สกฺกา โยเชตุนฺติ อาห ‘‘เสสํ วุตฺตนยเมวา’’ติ.
สุตจินฺตามยาเณสูติ สุตมยาเณ จ จินฺตามยาเณ จ สุตจินฺตามยาเณสุ จ สุตจินฺตามยาเณสูติ เอกเทสสรูเปกเสโส เวทิตพฺโพ. จินฺตามยาเณเยว หิ ปติฏฺิตา มหาโพธิสตฺตา ¶ จริมภเว วิปสฺสนํ อารภนฺติ, อิตเร สุตจินฺตามยาเณสูติ. เตหีติ ตถา ปนฺเตหิ. วุตฺตนเยนาติ ‘‘อุปาทารูปํ ปริคฺคณฺหาติ, อรูปํ ปริคฺคณฺหาตี’’ติอาทินา ปฏิปทากถายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕) วุตฺตนเยน.
๘. ปรโต โฆโส ปจฺจยภูโต เอติสฺสาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ปจฺจตฺตสมุฏฺิเตน จ โยนิโสมนสิกาเรนา’’ติ อิทํ อาวุตฺตินเยน ทุติยํ อาวฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ. เตน สาวกานํ ภาวนามยาณุปฺปตฺติ สงฺคหิตา โหติ. สาวกานเมว วา าณุปฺปตฺติ อิธาธิปฺเปตา อุคฺฆฏิตฺุอาทิวิภาคกถนโต. เอตสฺมึ ปกฺเข ปุพฺเพ วุตฺตเอกเสสนโยปิ ปฏิกฺขิตฺโต ทฏฺพฺโพ. ‘‘อาสยปโยคปโพธสฺส นิปฺผาทิตตฺตา’’ติ เอเตน ปจฺฉิมจกฺกทฺวยปริยาปนฺนานิ ปุพฺพเหตุสงฺคหานิ สุตจินฺตามยาณานิ สนฺธาย ‘‘อิมา ทฺเว ปฺา อตฺถี’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. อตฺถิภาโว เจตาสํ ปฏิปกฺเขน อนุปทฺทุตตา เวทิตพฺพา. อปริกฺขตตฺตา อนภิสงฺขตตฺตา. สุตมยาณสฺสาปิ ปุริมสิทฺธสฺส.
๙. เทสนาปฏิปทาาณวิภาเคหีติ ¶ นิสฺสรณเทสนาทิเทสนาวิภาเคหิ, ทุกฺขาปฏิปทาทิปฏิปทาวิภาเคหิ, สุตมยาณาทิาณวิภาเคหิ.
อวสิฏฺปาริสชฺเชนาติ ขตฺติยคหปติปริสปริยาปนฺเนน. อฏฺนฺนนฺติ ขตฺติยปริสา พฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวตึสมารพฺรหฺมปริสาติ อิมาสํ อฏฺนฺนํ.
สมตฺเถตีติ สมตฺถํ สมฺพนฺธตฺถํ กโรติ.
ตเมว ทฺวาทสปทภาวํ ทีเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตทตฺถสฺสาติ ฉฉกฺกปริยายตฺถสฺส (ม. นิ. ๓.๔๒๐ อาทโย). สพฺพปริยตฺติธมฺมสงฺคาหกตฺตา ฉฉกฺกปริยายสฺส, ตทตฺถสฺส จ ธมฺมจกฺกปฺปวตฺเตน สุตฺเตน (สํ. นิ. ๕.๑๐๘๑; มหาว. ๑๓; ปฏิ. ม. ๒.๓๐) สงฺคหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สพฺพสฺสาปิ…เป… วิภาเวนฺโต’’ติ. วิสยิภาเวน พฺยฺชนปทานํ, วิสยภาเวน อตฺถปทานํ สมฺพนฺธํ สนฺธายาห ‘‘เตสํ…เป… สมฺพนฺธภาว’’นฺติ.
ปทาวยโว อกฺขรานิ. ปทตฺโถติ ปทตฺถาวยโว. ปทตฺถคฺคหณสฺสาติ ปทตฺถาวโพธสฺส. วิเสสาธานํ วิเสสุปฺปตฺติ. วากฺยเภเทติ วากฺยวิเสเส. จิตฺตปริโตสนํ จิตฺตาราธนํ. พุทฺธินิสานํ ปฺาย เตชนํ ติกฺขภาวกรณํ. นานาวากฺยวิสยตาปิ สิทฺธา โหติ ปทาทีหิปิ สงฺกาสนสฺส สิทฺธตฺตา ¶ . เอกวากฺยวิสยตาย หิ อตฺถปทานํ สงฺกาสนาทโย ยถากฺกมํ อกฺขราทิวิสยา เอวาติ นิยโม สิยา. เอเตนาติ อตฺถปทานํ นานาวากฺยวิสยตฺเถน.
อุคฺฆฏนาทิอตฺถานีติ อุคฺฆฏนวิปฺจนนยนปฺปโยชนานิ.
๑๐. อุปติฏฺติ เอตฺถาติ อุปฏฺิตนฺติ อุปฏฺิตสทฺทสฺส อธิกรณตฺถตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปติฏฺนฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ ยถา ‘‘ปทกฺกนฺต’’นฺติ. เตนาห ‘‘อิทํ เนส’’นฺติอาทิ. ปฏิปตฺติเทสนาคมเนหีติ ปฏิปตฺติคมนเทสนาคมเนหิ. ‘‘กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ชายติ จ…เป… ชรามรณสฺสา’’ติอาทินา ชรามรณโต ปฏฺาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทมุเขน วิปสฺสนํ อภินิวิสิตฺวา มหาคหนํ ฉินฺทิตุํ นิสานสิลายํ ผรสุํ นิเสนฺโต วิย กิเลสคหนํ ฉินฺทิตุํ โลกนาโถ าณผรสุํ เตเชนฺโต พุทฺธภาวาย เหตุสมฺปตฺติยา ปริปากคตตฺตา สพฺพฺุตฺาณาธิคมาย วิปสฺสนาคพฺภํ ¶ คณฺหาเปนฺโต อนฺตรนฺตรา นานาสมาปตฺติโย สมาปชฺชิตฺวา อนุปทธมฺมวิปสฺสนาวเสน อเนกาการโวการสงฺขาเร สมฺมสนฺโต ฉตฺตึสโกฏิสตสหสฺสมุเขน ยํ าณํ ปวตฺเตสิ, ตํ ‘‘มหาวชิราณ’’นฺติ วทนฺติ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘จตุวีสติโกฏิสตสหสฺสสมาปตฺติสฺจาริมหาวชิราณ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑๔๑) อาคตํ, ตํ เทวสิกํ วฬฺชนกสมาปตฺตีนํ ปุเรจรานุจราณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ ปน วกฺขติ ‘‘าณวชิรโมหชาลปทาลน’’นฺติ, ตํ สห วิปสฺสนาย มคฺคาณํ เวทิตพฺพํ. เอตํ พฺรหฺมจริยนฺติ สาสนพฺรหฺมจริยํ อธิปฺเปตนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘พฺรหฺมุโน’’ติอาทิมาห.
เทสนายาติ กรณตฺเถ อิทํ กรณวจนํ. นิยุตฺโตติ เอตฺถ เหตุอตฺโถ อนฺโตนีโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิทฺธาเรตฺวา โยชิโต’’ติ อาห.
เทสนาหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. วิจยหารวิภงฺควณฺณนา
๑๑. ชาติลิงฺคกาลสาธนวิภตฺติสงฺขฺยาวิเสสาทิโต สทฺทโต ปทวิจโย กาตพฺโพ. ตตฺถ กริยมาโน จ ยถาสภาวนิรุตฺติยา เอว กโต สุกโต โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ นามปทํ ¶ …เป… อยํ สทฺทโต ปทวิจโย’’ติ วตฺวา ‘‘โส ปนาย’’นฺติอาทิมาห. วตฺตพฺพอตฺถสํวณฺณนาติ ตํตํปทวจนียสฺส อตฺถสฺส เภทํ วตฺวา ปริยาเยหิ วิวริตฺวา กถนํ.
วิจิยมานสฺส สุตฺตปทสฺสาติ ปุจฺฉาวเสน ปวตฺตสุตฺตปทสฺส. ‘‘สุตฺตนฺตรปทานิปิ ปุจฺฉาวเสเนว ปวตฺตานี’’ติ วทนฺติ ‘‘น สพฺพมฺปิ สุตฺตปท’’นฺติ. เอกสฺเสว ปทสฺส สมฺภวนฺตานํ อเนเกสํ อตฺถานํ อุทฺธาโร อตฺถุทฺธาโร. เอกสฺเสว ปน อตฺถสฺส สมฺภวนฺตานํ อเนเกสํ ปทานํ อุทฺธาโร ปทุทฺธาโร. สพฺเพ หิ สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต ลพฺภมาเน สพฺเพ ปทตฺเถ. นว สุตฺตนฺเตติ สุตฺตเคยฺยาทิวเสน นวปฺปกาเร สุตฺตสฺมึ อาเนตฺวา วิจินตีติ ¶ โยชนา. อถ วา ‘‘สพฺเพ นว สุตฺตนฺเต’’ติ อิมินา ปวิจยลกฺขเณน หาเรน สุตฺตเคยฺยาทีนิ สพฺพานิปิ นวปฺปการานิ สุตฺตานิ วิจินตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘สุตฺตเคยฺยาทิเก’’ติอาทิ.
‘‘โกสลานํ ปุรา รมฺมา’’ติอาทิกา (สุ. นิ. ๙๘๒) ฉปฺาส คาถา วตฺถุคาถา. ‘‘ปารายนมนุคายิสฺส’’นฺติ (สุ. นิ. ๑๑๓๗ อาทโย) ปน อาทิกา เอกูนวีสติ คาถา อนุคีติคาถา. อิทํ นามํ กตนฺติ อิทํ ‘‘ปารายน’’นฺติ นามํ กตํ. เตนาห ‘‘ปารํ คมนียา อิเม ธมฺมา, ตสฺมา อิมสฺส ธมฺมปริยายสฺส ‘ปารายนนฺตฺเวว อธิวจน’’’นฺติ (สุ. นิ. ปารายนตฺถุติคาถา; จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถา ๑๔๙ อาทโย). พุทฺธิยํ วิปริวตฺตมานนฺติ อิมสฺส วิจยหารวิภงฺคสฺส เทสนากาเล อายสฺมา มหากจฺจาโน อตฺตโน พุทฺธิยํ วตฺตมานํ กตฺวา เอวมาหาติ โยชนา.
เอกํสพฺยากรณสฺส อยนฺติ เอกํสพฺยากรณียา, เอกํเสน วา พฺยากาตพฺพตฺตา เอกํสพฺยากรณียา, เอกํสพฺยากรณโยคฺคาติ อตฺโถ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. ปนียาติ เปตพฺพตฺตา อพฺยากรณียาติ อตฺโถ. สมยนฺตรปริจเยน นิวารณธมฺมํ ปติ สํสยปกฺขนฺโท ปุจฺฉตีติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘วิมติจฺเฉทน’’นฺติ. ปกติยา ปน นิวารณธมฺมํ อชานนฺโต าตุกามตาย ปุจฺฉตีติ อทิฏฺโชตนาย ปุจฺฉาปิ สิยา. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘โลกสฺส นิวารณาทีนิ อชานนฺเตนา’’ติ.
เอกวตฺถุปริคฺคหาติ เอกสฺส อภิเธยฺยตฺถสฺส คหณโต.
วิมุตฺติปริปาจกอินฺทฺริยานิ วิวฏฺฏปกฺเข ิตสฺส สทฺธาทโย ธมฺมา, กึ ปเนตฺถ อริยานมฺปิ อินฺทฺริยโลเกน สงฺคโห โหตีติ อาห ‘‘ปริยาปนฺนธมฺมวเสนา’’ติอาทิ.
กาฬปกฺขจาตุทฺทสีฆนวนสณฺฑเมฆปฏลจฺฉาทนอฑฺฒรตฺตีนํ ¶ วเสน จตุรงฺคสมนฺนาคเตน. วิวิจฺฉาติ วิจิกิจฺฉาย. เตนาห ‘‘วิจิกิจฺฉาเหตู’’ติ. ทุกฺขมสฺส มหพฺภยนฺติ เอตฺถ วุตฺตํ ‘‘อสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘ชปฺปาภิเลปนํ อสฺส พฺรูมี’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ชปฺปา ตณฺหา อสฺส โลกสฺสา’’ติ อาห. ‘‘สพฺพสตฺตาน’’นฺติอาทินา, ‘‘สพฺพโสวา’’ติอาทินา จ อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ สาติสยํ อวิชฺชาย นีวรณภาวํ ¶ ทสฺเสติ. ‘‘ทูเร สนฺโต ปกาสนฺติ (ธ. ป. ๓๐๔; เนตฺติ. ๑๑), รตฺโต อตฺถํ น ชานาตี’’ติ (เนตฺติ. ๑๑, ๒๗) คาถาทฺวเยนาปิ อนุคีติวิจยํ ทสฺเสตีติ โยเชตพฺพํ.
รูปาวจราติ รูปาวจรสตฺตา. วิปริณามทุกฺขตาย มุจฺจนสฺส การณวจนนฺติ สมฺพนฺโธ. ยโต วฏฺฏทุกฺขโต มุจฺจนํ. ตํ วฏฺฏทุกฺขํ อนวเสสปริยาทานวเสน สงฺขารทุกฺขตาคหเณน.
เอกาธารนฺติ เอกวตฺถุ อธิฏฺานํ. นิวารณํ วิกฺขมฺภนํ ปิธานํ สมุจฺเฉโทติ อตฺถทฺวยสฺส ปุจฺฉิตตฺตา ‘‘อเนกาธารํ ทสฺเสตุ’’นฺติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘นิวารณสงฺขาตํ สํวรํ…เป… ปิธิยฺยนฺติ ปจฺฉิชฺชนฺตี’’ติ (สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๑๐๔๑; จูฬนิ. อฏฺ. ๓). ตสฺสตฺโถ ‘‘นิวารณสงฺขาตํ วิกฺขมฺภนํ, สํวรํ, ปิธานฺจ กเถหี’’ติ.
‘‘โวทาน’’นฺติ อิมินา โสตานํ วิกฺขมฺภนวิสุทฺธิ, ‘‘วุฏฺาน’’นฺติ อิมินา สมุจฺเฉทวิสุทฺธิ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ปุจฺฉาย ทุวิธตฺถวิสยตํ วิวริตุํ ‘เอว’นฺติอาทิ วุตฺต’’นฺติ. ตถา จาห ‘‘โวทายติ…เป… อริยมคฺโค’’ติ.
ทิฏฺิมานาวิชฺชาโสตาปิ ตณฺหาโสตานุคาติ อาห ‘‘เยภุยฺเยน อนุโรธวเสนา’’ติ. อุปจารวเสนาติ นิสฺสิตุปจารวเสน. สพฺพสฺมาติ จกฺขุโต ยาว มนโตติ สพฺพสฺมา ทฺวารโต. สพฺพปฺปกาเรนาตฺติ ตณฺหายนมิจฺฉาภินิเวสนอุนฺนมนาทิปฺปกาเรน.
ตเมว สตินฺติ ยายํ สติ ปุพฺพภาเค โสตานํ วิกฺขมฺภนวเสน วุตฺตา, ตเมว สตึ. มคฺคกฺขเณ โสตานํ สํวรํ ปิธานํ พฺรูมิ. ยสฺมา ปน ปิธายิกาปิ สติ มคฺคกฺขเณ ปฺานุคา, ปฺากิจฺจเมเวตฺถ อธิกํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปฺาเยเต ปิธียเร’’ติ.
สํวรปิธานานนฺติ เอตฺถ สํวรสทฺเทน นิวารณํ วุตฺตํ.
ยสฺมึ ¶ ยสฺมึ อริยมคฺเค อนธิคเต ยํ ยํ อภิสงฺขารวิฺาณํ อุปฺปชฺชนารหํ, ตสฺมึ ตสฺมึ อธิคเต ตํ ตํ วิฺาณํ อนุปฺปาทนิโรเธน นิรุชฺฌติ สทฺธึ อตฺตนา สมฺปยุตฺตนามรูเปนาติ อาห ‘‘ตสฺส ตสฺส วิฺาณสฺส นิโรเธน สเหวา’’ติ. อนุปฺปาทนิโรโธ หิ เอตฺถ ‘‘นิโรโธ’’ติ อธิปฺเปโต อนุปาทิเสสนิพฺพานสฺส อธิปฺเปตตฺตาติ. อนุสนฺธียติ เอเตนาติ อนุสนฺธิ, อิธ ปุจฺฉิยมาโน อตฺโถ.
สห ¶ วิสเยน ทสฺเสตุนฺติ เอตฺถ สจฺจานิ เอว วิสโย. ปหาตพฺพสภาวํ สมุทยสจฺจํ, ตสฺส วิสโย ทุกฺขสจฺจํ. ‘‘สํโยชนิเยสุ, ภิกฺขเว, ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิโน วิหรโต ตณฺหา ปวฑฺฒตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๕๓, ๕๗) หิ วุตฺตํ. ปหายกสภาวํ มคฺคสจฺจํ, ตสฺส วิสโย นิโรธสจฺจนฺติ อาห ‘‘สห วิสเยน…เป… สจฺเจสู’’ติ. กามฺเจตฺถ ‘‘สมุทโย ทฺวีสุ ภูมีสุ ปหียตี’’ติ อารทฺธํ, ‘‘ทสฺสเนน ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ, ภาวนาย สตฺต สํโยชนานิ ปหียนฺตี’’ติ ปน วิภาควจนเมว วตฺตนฺติ อาห ‘‘ปหายกวิภาคมุเขน ปหาตพฺพวิภาคํ ทสฺเสตุ’’นฺติ.
นิรวเสสกามราคพฺยาปาทา ตติยมคฺเคน ปหียนฺติ, อิตเร จตุตฺถมคฺเคนาติ วุตฺตํ ‘‘อิตเรหิ ปน นิรวเสส’’นฺติ. ตตฺถาติ กมฺมวิปากวฏฺฏปฺปเภเทน เตธาตุเก ภวตฺตเย. สํโยชนวเสนาติ สพฺพทา โยชนวเสน พนฺธนวเสน.
๑๒. อคฺคผลาณตาย เอกมฺปิ สมานํ ตนฺนิมิตฺตสฺส ขยานุปฺปาทารมฺมณสฺส ปจฺจเวกฺขณาณสฺส วเสน ผลโวหาเรน ทฺเว นามานิ ลภติ.
โสมนสฺสนามลาโภ อิมินา อารมฺมณสงฺเกเตนาติ ตทตฺถํ วิวรนฺโต ‘‘ขเย…เป… สมฺายา’’ติ อาห.
๑๓. ตคฺคหเณเนวาติ ผสฺสปฺจมกปฺจรูปินฺทฺริยคฺคหเณเนว. สหจรณาทินาติ สหชาตาทิอนนฺตราทิปจฺจยภาเวน เจว นิสฺสยารมฺมณาทินา จ. ‘‘สมฺปยุตฺต’’นฺติ อิมินา สหิตตา อวิสิฏฺตา อิธาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อวิภาเคน คหณียภาวํ สนฺธายา’’ติ.
กถํ สมาธินฺทฺริยํ อุปฺปาเทตีติ อาห ‘‘สติคฺคหเณน เจตฺถ ปริยุฏฺานปฺปหานํ อิธาธิปฺเปต’’นฺติ. น หิ สมาธินา ปริยุฏฺานปฺปหานํ สมฺภวติ.
ปทหติ ¶ เอเตนาติ ปธานํ, วีริยํ. เตติ วีริยสงฺขารา. เอกรเสนาติ ยถา อินฺทฺริยานิ เอกรสานิ โหนฺติ, เอวํ เอกรสภาเวน สรณโต ปวตฺตนโต. ตถา ปวตฺติยา เอว สุฏฺุ วต วีริยํ วาเหสีติ โยคินา สงฺกปฺเปตพฺพโต ตทุปควีริยวาหนฏฺเน ‘‘สมฺปหํสนา’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘เอวํ เม…เป… เหตุภาวโต’’ติ.
อิทฺธิสทฺทสฺส ¶ ปโม กตฺตุอตฺโถ, ทุติโย กรณตฺโถ วุตฺโต, ปาทสทฺทสฺส เอโก กรณตฺโถ เอว. ปชฺชิตพฺพา จ อิทฺธี วุตฺตา, น จ อิชฺฌนฺติ. ปชฺชิตพฺพา จ อิทฺธี ปชฺชนกรเณน ปาเทน สมานาธิกรณา น โหนฺตีติ ‘‘ปเมน อตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโท’’ติ กถํ สกฺกา วตฺตุํ, ตถา อิทฺธิกิริยากรเณน สาเธตพฺพา พุทฺธิสงฺขาตา อิทฺธิ ปชฺชนกิริยากรเณน ปชฺชิตพฺพาติ ทฺวินฺนํ กรณานํ น สมานาธิกรณตา สมฺภวตีติ ‘‘ทุติเยน อตฺเถน อิทฺธิยา ปาโท’’ติ กถํ สกฺกา วตฺตุนฺติ เจ? สกฺกา, ปาทสฺส อิชฺฌมานโกฏฺาส อิชฺฌนกรณูปายภาวโต. อถ วา ‘‘ปเมน อตฺเถน อิทฺธิยา ปาโท, ทุติเยน อตฺเถน อิทฺธิ เอว ปาโท อิทฺธิปาโท’’ติ เอวํ โยชนโต. กถํ? อนนฺตรตฺโถ ปจฺจาสตฺติาเยน อิธ ปโมติ อธิปฺเปโต, ตโต ปุริโม ทุติโยติ.
‘‘ฉนฺทํ เจ ภิกฺขุ อธิปตึ กริตฺวา ลภติ สมาธิ’’นฺติอาทิ (วิภ. ๔๓๒) วจนโต ฉนฺทสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคตํ อิทฺธิปาทํ ภาเวตีติ เอตฺถาปิ ฉนฺทาธิปติ สมาธิ ฉนฺทสมาธีติ อธิปติสทฺทโลปํ กตฺวา สมาโส วุตฺโตติ วิฺายติ. อธิปติสทฺทตฺถทสฺสนวเสเนว ปน ‘‘ฉนฺทเหตุโก, ฉนฺทาธิโก วา สมาธี’’ติ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺ. ๔๓๑) วุตฺตํ, ตสฺมา อิธาปิ ฉนฺทาธิปติ สมาธิ ฉนฺทสมาธีติ เวทิตพฺโพ. ตํ ปน ฉนฺทํ วุตฺตนเยน สทฺธาสีเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘สทฺธาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อิทํ ปธาน’’นฺติ วา วีริยํ วุตฺตํ. วีริยสทฺทาเปกฺขาสหิตํ เอกวจเนน วตฺวา จตุพฺพิธสฺสปิ วีริยสฺส อธิปฺเปตตฺตา นิพฺพตฺเตตพฺพธมฺมวิภาเคน จ ‘‘อิเม สงฺขารา’’ติ วุตฺตํ. เตน ปธานภูตา สงฺขาราติ เอวํ สมาโส เวทิตพฺโพ. สงฺขตสงฺขาราทินิวตฺตนตฺถฺเจตฺถ ปธานคฺคหณํ. อถ วา ตํ ตํ วิเสสํ สงฺขโรตีติ สงฺขาโร, สพฺพมฺปิ วีริยํ. ตตฺถ จตุกิจฺจสาธกโต อฺสฺส นิวตฺตนตฺถํ ปธานคฺคหณนฺติ ปธานภูตา เสฏฺภูตาติ อตฺโถ.
วีริยิทฺธิปาทนิทฺเทเส ‘‘วีริยสมาธิปฺปธานสงฺขารสมนฺนาคต’’นฺติ (วิภ. ๔๓๕) ทฺวิกฺขตฺตุํ วีริยํ อาคตํ. ตตฺถ ปุริมํ สมาธิวิเสสนํ ‘‘วีริยาธิปติ สมาธิ วีริยสมาธี’’ติ, ทุติยํ สมนฺนาคมงฺคทสฺสนตฺถํ. ทฺเว เอว หิ สพฺพตฺถ สมนฺนาคมงฺคานิ สมาธิ, ปธานสงฺขาโร จ. ฉนฺทาทโย ¶ สมาธิวิเสสนานิ. ปธานสงฺขาโร ปน ปธานวจเนเนว วิเสสิโต, น ฉนฺทาทีหีติ น อิธ วีริยาธิปติตา ปธานสงฺขารสฺส วุตฺตา โหติ. วีริยฺจ สมาธึ วิเสเสตฺวา ิตเมว สมนฺนาคมงฺควเสน ¶ ปธานสงฺขารวจเนน วุตฺตนฺติ นาปิ ทฺวีหิ วีริเยหิ สมนฺนาคโม วุตฺโต โหติ. ยสฺมา ปน ฉนฺทาทีหิ วิสิฏฺโ สมาธิ ตถา วิสิฏฺเเนว เตน สมฺปยุตฺโต ปธานสงฺขาโร, เสสธมฺมา จ, ตสฺมา สมาธิวิเสสนานํ วเสน ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา’’ติ วุตฺตา. วิเสสนภาโว จ ฉนฺทาทีนํ ตํตํอปสฺสยนวเสน โหตีติ ฉนฺทสมาธิ…เป… อิทฺธิปาทนฺติ เอตฺถ นิสฺสยตฺเถปิ ปาทสทฺเทน อุปายตฺเถน ฉนฺทาทีนํ อิทฺธิปาทตา วุตฺตา โหติ. ตถา หิ อภิธมฺเม อุตฺตรจูฬภาชนีเย ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา ฉนฺทิทฺธิปาโท’’ติอาทินา (วิภ. ๔๕๗) ฉนฺทาทีนเมว อิทฺธิปาทตา วุตฺตา. ปฺหาปุจฺฉเก จ ‘‘จตฺตาโร อิทฺธิปาทา – อิธ ภิกฺขุ ฉนฺทสมาธี’’ติ (วิภ. ๔๖๒) อารภิตฺวาปิ ปุน ฉนฺทาทีนํเยว กุสลาทิภาโว วิภตฺโต. อุปายิทฺธิปาททสฺสนตฺถเมว หิ นิสฺสยิทฺธิปาททสฺสนํ กตํ. อฺถา จตุพฺพิธตาว น โหตีติ. อยเมตฺถ ปาฬิวเสน อตฺถวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ตทงฺคสมุจฺเฉทนิสฺสรณวิเวกนิสฺสิตตฺตํ วตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเวกนิสฺสิตสฺส อวจนํ ‘‘ฉนฺทสมาธิ…เป… อิทฺธิปาทํ ภาเวตี’’ติ (วิภ. ๔๓๒) ภาเวตพฺพานํ อิทฺธิปาทานํ วุตฺตตฺตา. ภาวิติทฺธิปาทสฺส หิ สจฺฉิกาตพฺพา ผลปริยาปนฺนา อิทฺธิปาทาติ.
โวสฺสคฺคสทฺโท ปริจฺจาคตฺโถ, ปกฺขนฺทนตฺโถ จาติ โวสฺสคฺคสฺส ทุวิธตา วุตฺตา. ยถาวุตฺเตน ปกาเรนาติ ตทงฺคสมุจฺเฉทปฺปกาเรน, ตนฺนินฺนภาวารมฺมณปฺปกาเรน จ. ปริณมนฺตํ วิปสฺสนกฺขเณ.
๑๔. ปุพฺพภาคปฺายาติ เอกาวชฺชนนานาวชฺชนวีถีสุ ปวตฺตอุปจารปฺาย. อธิคมปฺายาติ อปฺปนาปฺาย. ปุน ปุพฺพภาคปฺายาติ นานาวชฺชนุปจารปฺาย, ปฏิสนฺธิปฺาย วา. อุปจารปฺายาติ เอกาวชฺชเน, สพฺพตฺถ วา ปวตฺตอุปจารปฺาย.
ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวิจโยปีติ ยถาวุตฺตาย ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนวิจโยปิ. วุตฺตนยานุสาเรนาติ อทิฏฺโชตนา, วิมติจฺเฉทนา จาติ เหฏฺา วุตฺตนยานุคมเนน.
๑๕. เสเข ¶ อเสเขติ เสกฺเข อริยปุคฺคเล, อเสกฺเข อริยปุคฺคเล. วิปสฺสนาปุพฺพงฺคมปฺปหาเนติ วิปสฺสนํ ปุเรจาริกํ กตฺวา ปวตฺตกิเลสปฺปหาเน, ปหานาภิสมเยติ อตฺโถ.
‘‘ยํ ¶ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ ปาฬึ ทสฺเสตฺวา ปุน ‘‘ยํ อนิจฺเจ ทุกฺเข อนตฺตนี’’ติ วจนํ เอวมฺเปตฺถ ปนฺตีติ ทสฺเสตุํ.
เสสสํกิเลสโวทานธมฺมาติ เคธโต อวสิฏฺสํกิเลสธมฺมา จ สพฺพโวทานธมฺมา จ. อภาเวนาติ อภาวเนน อภาวกรเณน.
ปโยคปรกฺกมนฺติ ภุสํ โยโค ปโยโค, ปโยโคว ปรกฺกโม ปโยคปรกฺกโม, จิตฺตํ. อุกฺขิปตีติ โกสชฺชปกฺเข ปติตุํ อเทนฺโต กุสลปกฺเข อุทฺธํ ขิเปนฺโต วิย ปวตฺตติ. ปธานวีริยนฺติ อกุสลานํ อนุปฺปาทนฏฺเน อุตฺตมวีริยํ. โยเชตพฺพานีติ ‘‘อาเสวมาโน วายมตี’’ติอาทินา โยเชตพฺพานิ. อนุปฺปนฺนาติ อวตฺตพฺพตํ อาปนฺนานนฺติ ภูมิลทฺธารมฺมณาธิคฺคหิตาวิกฺขมฺภิตาสมุคฺฆาฏิตุปฺปนฺนานํ.
๑๖. ‘‘อฏฺมกสฺส อินฺทฺริยานี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปมมคฺเค สทฺธาทโย’’ติอาทิ วุตฺตํ. อินฺทฺริยคฺคหณฺจ ปาฬิยํ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ.
อสุภานุปสฺสนา กายานุปสฺสนาสติปฏฺานนฺติ อาห ‘‘สติปฏฺานภาวนาย สุนิคฺคหิโต กามวิตกฺโก’’ติ. สมาธิ อุปฺปชฺชมาโน กามวิตกฺกมฺปิ นิคฺคเหตฺวา เอว อุปฺปชฺชตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนวชฺชสุขปทฏฺาเนนา’’ติอาทิมาห. ‘‘กุสเลสุ ธมฺเมสุ อารทฺธวีริโย’’ติอาทินา ธมฺมจฺฉนฺทโต อุปฺปชฺชมาโน วีริยจฺฉนฺโท ขนฺตึ ปริพฺรูเหตีติ ทสฺเสติ. อนวชฺชธมฺมานํ อุปการกธมฺมาเสวนํ วิย อนุปการกธมฺมปริวชฺชนมฺปิ ปฺานิเสวเนเนว โหตีติ อาห ‘‘สมาธิอาทีน’’นฺติอาทิ.
๑๗. สพฺพธมฺมาธิฏฺานํ เทสนํ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน วิภชิตุํ ‘‘โลโก นามา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สพฺพธมฺมานนฺติ…เป… ทสฺเสตุ’’นฺติ อาห. มหคฺคตธมฺเมสุ านํ ตํสมฺปาทนาว. ตถา เสเสสุ. วฑฺฒิยมาเนสูติ ยถา วิมุตฺตึ ปริปาจยนฺติ, เอวํ พฺรูหิยมาเนสุ.
ทสฺสนปริฺาติ รูปารูปธมฺมานํ สลกฺขณโต, ปจฺจยโต จ ปริชานนา. เตนาห ‘‘าตปริฺา’’ติ. ปฏิปกฺขวิธมเนน สทฺธึ ลกฺขณตฺตยวิภาวนา อิธ ‘‘ภาวนาปริฺา’’ติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ภาวนา…เป… ปริฺา จา’’ติ ¶ . ทสฺสนตฺถา ปริฺา ทสฺสนปริฺา, ภาวนตฺถา ปริฺา ภาวนาปริฺาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
กกฺขฬผุสนาทีติ ¶ กกฺขฬาทิผุสนาทิ. อภิชานิตฺวาติ อภิฺาย ปฺาย ชานิตฺวา, ิตสฺส อภิชานนเหตุ วาติ อตฺโถ. อตฺโถติ ผลํ. นโยติ วุตฺตนโย.
‘‘ยํ อสงฺขต’’นฺติปิ ปนฺติ. จตุนยโกวิโทติ เอกตฺตนานตฺตาทินยจตุกฺเก นิปุโณ. เทสนายุตฺติกุสโลติ ธมฺมานํ เทสนาวิธิมฺหิ กุสโล.
สทิสี กาตพฺพา สํสนฺทนวเสนาติ อธิปฺปาโย. อาเนตพฺพา ‘‘อยํ เทสนา อิมาย เทสนาย เอวํ สํสนฺทตี’’ติ. อตฺถโต อเปตนฺติ อยุตฺตตฺถํ. อสมฺพนฺธตฺถนฺติ อฺมฺํ อสมฺพนฺธปทตฺถํ. นนุ ปฏฺานวิจาโร นยวิจาโร วิย หาเรหิ อสมฺมิสฺโส วิจารณนฺตโรติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. อิธ นิกฺขิตฺโตติ อิธ สุตฺตวิจเย สุตฺตตฺถวิจารภาวโต นิกฺขิตฺโต, เอเตน วา ปฏฺานสฺส หารนฺโตคธภาวทสฺสเนเนว มูลปทานํ วิย ปฏฺานสฺส ปทตฺถนฺตราภาโว ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํ.
อิมสฺส สุตฺตสฺสาติ สํวณฺณิยมานสุตฺตํ สนฺธายาห. กสฺมึ วา ปเทติ สํวณฺณิยมานํ คาถํ สนฺธายาห. ตพฺพิจเยนาติ ปุจฺฉาทิวิจเยน, อสฺสาทาทิวิจเยน จ.
วิจยหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ยุตฺติหารวิภงฺควณฺณนา
๑๘. เอวเมตสฺส สุตฺตสฺส อตฺโถ น คเหตพฺโพ, เอวํ ปน คเหตพฺโพติ อคฺคเหตพฺพคเหตพฺพานํ อตฺถานํ วิชหนคฺคหณตฺถาย ยุตฺตายุตฺติวิจารณายํ วชฺเชตพฺเพสุ ตาว ปมํ ปฏิปตฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตถากาเรน คยฺหมานา สุตฺตตฺถา วิสโย’’ติ ยถา ‘‘วามํ มฺุจ, ทกฺขิณํ คณฺหา’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. ๔๙๘; วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑๔; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.๒๑๓). วชฺเชตพฺพภาวโต หิ สุตฺตปเทหิ สุตฺตตฺเถ ¶ วิเวจิเต คเหตพฺพภาโว จ อวสิฏฺโ โหติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘เมตฺตาวิหารสฺส สโต พฺยาปาโท จิตฺตํ ปริยาทาย สฺสตี’ติ น ยุชฺชติ เทสนา, ‘พฺยาปาโท ปหานํ อพฺภตฺถํ คจฺฉตี’ติ ยุชฺชติ เทสนา’’ติ (เนตฺติ. ๒๑).
ยุตฺตินิทฺธารเณน ¶ อยถาสภาวโต วิเวจิตฺวา ยถาสภาวโต ธมฺมสฺส คหณการณานิ กเถนฺโต ‘‘มหนฺตา อปทิสิตพฺพา เอเตสนฺติ มหาปเทสา’’ติ อิมมตฺถมาห ‘‘พุทฺธาทโย’’ติอาทินา. ปติฏฺานานีติ ปติฏฺานสาธนานิ. เสเสสูติ สงฺฆาปเทสาทีสุ. ปมตฺโถ เอว หิ อิธ ปาฬิ อาคโต, วินิจฺฉยเน การณํ มหาปเทโสติ อธิปฺปาโย. สุตฺโตตรณาทีติ อาทิสทฺเทน สุตฺตาโนตรณาทิปิ สงฺคยฺหติ. สุตฺโตตรณวินยสนฺทสฺสนานิ หิ เกนจิ ยถาภตสฺส คนฺถสฺส ‘‘ธมฺโม’’ติ วินิจฺฉยเน การณํ. สุตฺตาโนตรณวินยาสนฺทสฺสนานิ ‘‘อธมฺโม’’ติ. ยทิ เอวนฺติ ยทิ ยถาภตสฺส คนฺถสฺส สุตฺตวินเยหิ สํสนฺทนํ ‘‘ธมฺโม’’ติ, อสํสนฺทนํ ‘‘อธมฺโม’’ติ วินิจฺฉยการณํ, เอวํ สนฺเตติ อตฺโถ. สมฺปทียติ าปียติ ธมฺโม เอเตหีติ สมฺปทายา, อกฺขาตาโร.
วินียนฺติ ราคาทโย เอเตนาติ วินโย, การณํ. เตนาห ‘‘ราคาทิวูปสมนิมิตฺต’’นฺติ. กึ ปน ตํ? สาธิฏฺานสมถวิปสฺสนาทิธมฺมา. เย ปรโต ‘‘เตจตฺตาลีสํ โพธงฺคมา ธมฺมา’’ติ (เนตฺติ. ๒๔) วกฺขติ.
วินยมหาปเทสา กปฺปิยานุโลมโต อนุโลมกปฺปิยํ นาม, ตํสทิสตาย สุตฺตนฺตมหาปเทสาปิ อนุโลมกปฺปิยนฺติ อฏฺกถาโวหาโร. เตน วุตฺตํ ‘‘ยํ อนุโลมกปฺปิยนฺติ วุจฺจตี’’ติ.
ยทิปิ ตตฺถ ตตฺถ ปวตฺตา ภควโต ปกิณฺณกเทสนา อฏฺกถา, สา ปน ธมฺมสงฺคาหเกหิ เตปิฏกํ พุทฺธวจนํ สงฺคายิตฺวา ตสฺส อตฺถสํวณฺณนานุรูเปน วาจนามคฺคํ อาโรปิตตฺตา อาจริยวาโท นาม. เตน วุตฺตํ ‘‘อาจริยวาโท นาม อฏฺกถา’’ติ. ติสฺโสปิ สงฺคีติโย อารุฬฺโห เอว หิ พุทฺธวจนสฺส อตฺถสํวณฺณนาภูโต กถามคฺโค ปจฺฉา ตมฺพปณฺณิเยหิ มหาเถเรหิ สีหฬภาสาย ปิโต. อตฺตโนมติ เถรวาโท. สเมนฺตเมว คเหตพฺพนฺติ ยถา ปาฬิยา สํสนฺทติ ¶ , เอวํ มหาปเทสโต อตฺถา อุทฺธริตพฺพาติ ทสฺเสติ. ปมาทปาวเสน อาจริยวาทสฺส กทาจิ ปาฬิยา อสํสนฺทนาปิ สิยา, โส น คเหตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘สุตฺเตน สเมนฺโต เอว คเหตพฺโพ’’ติ.
จตูหิ มหาปเทเสหิ ยุชฺชตีติ จตูหิ มหาปเทเสหิ น วิรุชฺฌติ. อิทานิ ตํ อวิรุชฺฌนาการํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เยน เยนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สุตฺโตตรณาทิ เอว เหตฺถ การณํ. ตสฺส จ อเนกาการตาย ‘‘ปกาเรนา’’ติ วุตฺโต. สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต สํวณฺณนาวเสน คเหตพฺพนฺติ ¶ สมฺพนฺโธ. อาภเตนาติ อานีเตน. สุตฺตโตติ สุตฺตนฺตรโต. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – เกนจิ ปสงฺเคน สุตฺตนฺตรโต อุทฺธริตฺวา อานีเตน สุตฺตปเทน สุตฺโตตรณาทินา, การณปฺปกาเรน จ จตุมหาปเทสาวิโรเธน สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต สํวณฺณนาวเสน อตฺถชาตํ คเหตพฺพนฺติ. เตนาห ‘‘เตน…เป… กาตพฺพา’’ติ. ตตฺถ ยุตฺติหารโยชนา กาตพฺพาติ ยุตฺตินิทฺธารณวเสน อยํ ยุตฺติหาโร โยเชตพฺโพ. อถ วา ยุตฺติหารโยชนา กาตพฺพาติ อิมินา หาเรน วกฺขมานนเยน ยุตฺติคเวสนํ กตฺวา ตาย ยุตฺติยา สพฺพหารโยชนา กาตพฺพาติ อตฺโถ. ลกฺขณฺเหตํ ยุตฺติคเวสนาย, ยทิทํ ยุตฺติหาโร. เตนาห ‘‘สพฺเพสํ หารานํ, ยา ภูมี, โย จ โคจโร เตสํ. ‘‘ยุตฺตายุตฺตปริกฺขา’’ติ (เนตฺติ. ๔), ‘‘อิมาย ยุตฺติยา อฺมฺเหิ การเณหิ คเวสิตพฺพ’’นฺติ (เนตฺติ. ๒๐) จ.
๑๙. ยทิ วา สพฺพานิ ปทานิ เอกํ อตฺถํ อภิวทนฺตีติ โยชนา.
๒๐. ชรายํ ิตสฺส อฺถตฺตนฺติ ิตสฺส ยํ อฺถตฺตํ อฺถาภาโว, อยํ ชรา นาม. ขณิกมรณํ ขณิกนิโรโธ. สมุจฺเฉทมรณํ ขีณาสวานํ ขนฺธปรินิพฺพานํ.
เกวลสฺสาติ ชราย อมิสฺสสฺส. อฺาว ชรา, อฺํ มรณนฺติ ‘‘ปฏิฺาตสฺส เกวลสฺส มรณสฺส ทิฏฺตฺตา’’ติ เหตุ. ยถา ตํ เทวานนฺติ สทิสูทาหรณํ, วิสทิสูทาหรณํ ปน อิทฺธิปาทาทโย, อนฺวยพฺยติเรกา คเหตฺวา โยเชตพฺพา.
เตหีติ ¶ ชรามรเณหิ.
‘‘ชีรณภิชฺชนสภาวา’’ติ อิมินา เลเสน ตณฺหาชรามรณานํ อนฺตฺตํ โยเชติ. ยทิปิ ‘‘อฺา ตณฺหา, อฺา ชรา, อฺํ มรณ’’นฺติ สิทฺโธวายมตฺโถ, ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘น อิท’’นฺติอาทิ, ตถาปิ สกฺกุเณยฺยปริหารายํ โจทนาติ อชฺฌารุฬฺหํ ตตฺถ โทสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยทิ จ ยถา ชรามรณ’’นฺติ ปาฬิปวตฺตานิ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยทิ…เป… ทสฺเสตี’’ติ อาห. ภาโวติ อธิปฺปาโย. เอเตสนฺติ ตณฺหาชรามรณานํ.
‘‘อิมาย ยุตฺติยา อฺมฺเหิ การเณหิ คเวสิตพฺพ’’นฺติ จ เกจิ ปนฺติ, พฺยฺชนโตปิ คเวสิตพฺพํ, อฺตฺถ อตฺถโต อฺตฺถมฺปีติ อธิปฺปาโย. ตเมว พฺยฺชนโต อฺตฺถํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘สลฺโลติ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิเมสนฺติ สลฺลธูปายนานํ. อิจฺฉาวิปริยาเยติ ¶ อิจฺฉิตาลาเภ, อปฺปจฺจยสมวาเย วา. อิทมฺปิ สมตฺถนํ โหติ ยถาธิปฺเปตสฺส อฺตฺถสฺส พฺยติเรกทสฺสนภาวโต. ชรามรณวิปริยาเยติ ชรามรเณ อสติ. น หิ ยถาธิปฺเปตชรามรณาภาเว ตณฺหา น โหตีติ.
ทฺวิธา วุตฺตาติ ทฺวิปฺปกาเรน วุตฺตา, ทฺวิกฺขตฺตุํ วา วุตฺตา. ยํ อิทํ…เป… อารมฺมณกรณวเสน วา อภิลปนนฺติ เอวํ กิริยาปรามสนํ โยเชตพฺพนฺติ เวทิตพฺพํ. วิเสโสติ อยํ เอตาสํ อิจฺฉาตณฺหานํ ปกติสงฺขาโต วิเสโส. ‘‘ทฺวีหิ นาเมหี’’ติปิ ปาฬิ. ยทิปิ เอวนฺติ กามํ วิสยวิเสเสสุ เอวํ ยถาวุตฺตอวตฺถาวิเสเสน อิจฺฉาตณฺหานํ อตฺถิ กาจิ เภทมตฺตาติ อตฺโถ. สภาวโต ปน เภโท นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถาปี’’ติ อาห.
อิจฺฉนฺตีติ กาเมนฺติ. ตณฺหายนา ปาตุกามตา. สนฺตาปนฏฺเนาติ ปริทหนภาเวน. อากฑฺฒนฏฺเนาติ อวหรณฏฺเน. สริตานีติ ราควเสน อลฺลานิ. ตํสมฺปยุตฺตปีติวเสน สินิทฺธานิ สิเนหิตานิ. วิสตฺติกาติ วิตฺถตา รูปาทีสุ เตภูมกธมฺเมสุ พฺยาปนวเสน. วิสฏาติ ปุริมเววจนเมว ต-การสฺส ฏ-การํ กตฺวา วุตฺตํ. วิสาลาติ วิปุลา. วิสกฺกตีติ ปริสกฺกติ สหติ. รตฺโต หิ ราควตฺถุนา ปาเทน ตาฬิยมาโนปิ สหติ. ‘‘โอสกฺกนํ, วิปฺผนฺทนํ วา วิสกฺกน’’นฺติ วทนฺติ. อนิจฺจาทิกํ นิจฺจาทิโต ¶ คณฺหนฺตี วิสํวาทิกา โหติ. วิสํหรตีติ ตถา ตถา กาเมสุ อานิสํสํ ทสฺเสนฺตี วิวิเธหิ อากาเรหิ เนกฺขมฺมาภิมุขปฺปวตฺติโต จิตฺตํ สํหรติ สํขิปติ. วิสํ วา ทุกฺขํ, ตํ หรติ, วหตีติ อตฺโถ. ทุกฺขนิพฺพตฺตกสฺส กมฺมสฺส เหตุภาวโต วิสมูลา, วิสํ วา ทุกฺขาทิเภทา เวทนา มูลํ เอตายาติ วิสมูลา, ทุกฺขสมุทยตฺตา วิสํ ผลํ เอติสฺสาติ วิสผลา. รูปาทิทุกฺขสฺเสว ปริโภโค เอตาย, น อมตสฺสาติ วิสปริโภคา. สพฺพตฺถ นิรุตฺติวเสน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. โย ปเนตฺถ ปธาโน อตฺโถ, ตํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘วิสตา วา ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
สิเนหนํ เปมกรณํ. พนฺธนฏฺเนาติ สํโยชนฏฺเน. อาสีสนฏฺเนาติ อิจฺฉนฏฺเน. อภินนฺทนฏฺเนาติ อสฺสาทนฏฺเน, สมฺปฏิจฺฉนฏฺเน วา.
๒๑. อนภิรตีติ อุกฺกณฺา. าณนิพฺพิทาติ นิพฺพิทานุปสฺสนา. ยถา จ ทุกฺขู…เป… จาเรสุ ยุตฺติ วุตฺตาติ โยชนา.
สุขาปฏิปทาทนฺธาภิฺา ¶ สุขาปฏิปทาขิปฺปาภิฺา สุขาปฏิปทาทโย. โย ทุกฺขาย ปฏิปทาย วิเสสํ อธิคนฺตุํ ภพฺโพ, ตสฺส สุขาปฏิปทาโยคฺยสฺส วิย กริยมานา ธมฺมเทสนา วิเสสาวหา น โหติ, ตสฺมา สา น ยุตฺตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ราคจริโต’’ติอาทินา. ราคจริตสฺส ตถา ตถา กามานํ อาทีนวํ, โอการํ, สํกิเลสํ, เนกฺขมฺเม อานิสํสฺจ อวิภาเวตฺวา อาทิโต วิปสฺสนากถาว กริยมานา น วิเสสาวหา โหติ อาสยสฺส อโสธิตตฺตาติ เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ปาฬิยํ ‘‘วิปสฺสนา…เป… เทสนา’’ติ อาหาติ เวทิตพฺพํ. เสสปเทสุปีติ ยถา ‘‘ราคจริตสฺสา’’ติอาทินา ราคจริตโกฏฺาสวเสน ปาฬิยํ เทสนาย อยุตฺติ วุตฺตา, อิมินา นเยน เสสปเทสุปิ โทสจริตโกฏฺาสาทีสุปิ ‘‘โทสจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อสุภํ เทเสยฺยา’’ติอาทินา ปาฬิยํ อวุตฺโตปิ ยถาสมฺภวมตฺโถ นิทฺธาเรตฺวา วตฺตพฺโพ. กสฺมา ปน ยุตฺติหาเร อยุตฺตินิทฺธารณา กตาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ. เสเสสุปิ เอเสว นโยติ เสเสสุปิ โทสจริตาทิวเสน นิทฺธาริเตสุ อยุตฺติคเวสเนสุ อยเมว อุปาโย. อนุโลมปฺปหาน’’นฺติปิ ปาฬิ, โส เอวตฺโถ.
‘‘ยาวติกา ¶ าณสฺส ภูมี’’ติ เอเตน ยุตฺติหารสฺส มหาวิสยตํ ทสฺเสติ. กสฺมา ปนายํ มหาวิสโยติ? ยุตฺติวิจารภาวโต, สํวณฺเณตพฺพสฺส จ ธมฺมสฺส นานานยนิปุณาทิคุณวิเสสโยคโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตํ กิสฺส เหตู’’ติ อาห.
อปรภาเคติ ปจฺฉาภาเค. เมตฺตาวิหาริภาคสฺส อปริหีนตาวจนโต อโยโค วุตฺโต. เตนาห ‘‘สโต’’ติ. ยถาวุตฺตการณโต เอวาติ ปฏิปกฺขตฺตา เอว.
ปหาเนกฏฺภาวโต ทิฏฺิมฺิตสฺส. อาทีนวทสฺสเนน วิตกฺกํ ชิคุจฺฉนฺตา ทุติยชฺฌานสฺส อาสนฺนอุปจารชฺฌานธมฺมาปิ วิตกฺการมฺมณา น โหนฺติ, ปเคว ทุติยชฺฌานธมฺมาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อารมฺมณกรณตฺโถ เหตฺถ สหคตสทฺโท’’ติ.
เอวํ ยุตฺติหารลกฺขณํ อาคมโต ยุตฺตายุตฺตวิจารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาคมานุคตาย ยุตฺติยาปิ ตํ ทสฺเสตุํ คุณมุเขน โทสวิภชนํ วิภชนฺโต ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิมาห. ตํ อุตฺตานตฺถเมว.
ยุตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปทฏฺานหารวิภงฺควณฺณนา
๒๒. เตสํ ¶ เตสนฺติ อนวเสสปริยาทานํ, เตน เย สุตฺเต วุตฺตา จ ธมฺมา, เย จ เตสํ การณภูตํ, เตสํ สพฺเพสมฺปีติ วุตฺตํ โหติ. สพฺพธมฺมยาถาวอสมฺปฏิเวโธติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘กตฺถ ปน โส’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ปิยายิตพฺพชาติยนฺติ เปมนียสภาวํ. มิจฺฉาปฏิปทาติ ปมาทาปตฺติ, มิจฺฉาภินิเวโส วา. เอกวารํ อุปฺปนฺนาปิ ปาณาติปาตเจตนา เวรปฺปสวนโต โทสสฺส, เอกวารํ อุปฺปนฺนาปิ ปมาทาปตฺติ, มิจฺฉาภินิเวโส วา โมหสฺส อุปฺปตฺติการณนฺติ ปาฬิยํ อวุตฺตมฺปิ นยโต นิทฺธาเรตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โทสสฺส…เป… อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ อาห. นิมิตฺตตฺถคฺคหณลกฺขณํ วณฺณสณฺานํ, อนุพฺยฺชนตฺถคฺคหณลกฺขณํ อนุพฺยฺชนนฺติ ‘‘นิมิตฺตานุพฺยฺชนคฺคหณลกฺขณา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถ นิมิตฺตํ อิตฺถิปุริสนิมิตฺตํ. อนุพฺยฺชนํ หตฺถปาทหสิตกถิตาทิ. ผสฺโส ปจฺจโย เอติสฺสาติ ¶ ผสฺสปจฺจยา, ตํภาโว ผสฺสปจฺจยตา. อสฺสาเทติ เอตายาติ อสฺสาโท, ตณฺหา.
วตฺถูนิ เยฺยธมฺโมติ อาห ‘‘วตฺถุอวิปฺปฏิปตฺติ วิสยสภาวปฏิเวโธ’’ติ. อิธาธิปฺเปตํ สมฺมาปฏิปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘สีลสมาธิสมฺปทาน’’นฺติ วุตฺตํ. เอกเทสุปลกฺขณวเสน, วณฺณคนฺธราคิสปฺปายวเสน วา ปาฬิยํ ‘‘วินีลกวิปุพฺพกคฺคหณลกฺขณา อสุภสฺา’’ติ วตฺวา ‘‘ตสฺสา นิพฺพิทาปทฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ นิพฺพิทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิพฺพิทา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปริตสฺสนโต วิเสเสตุํ ‘‘าเณนา’’ติ วิเสสิตํ. ตถา ปวตฺตนฺติ นิพฺพิทนากาเรน ปวตฺตนํ.
โยนิโส อุมฺมุชฺชนฺติยา วิเทหรฺโ ธีตาย รุจาย ชาติสฺสราณํ กมฺมสฺสกตฺาณสฺส การณํ อโหสิ, น ปน อสปฺปุริสูปนิสฺสยโต, อโยนิโส อุมฺมุชฺชนฺตสฺส ตสฺเสว รฺโ เสนาปติโน อลาตสฺส พีชกสฺส ทาสสฺสาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมสฺส จ…เป… อุทาหริตพฺโพ’’ติ อาห. โสติ ปสาโท. อวตฺถาวิเสโสติ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ อนาวิลภาวลกฺขิโต อวตฺถาเภโท. อายตนคโตติ านคโต, รตนตฺตยวิสโยติ อตฺโถ. ‘‘กาโย’’ติอาทินา อวตฺถาวิเสเสน วินา สภาวสิทฺธเมว ปทฏฺานํ ทสฺเสติ.
อิมสฺมึ จ าเน ปาฬิยํ ปุพฺเพ เยสํ ธมฺมานํ ปทฏฺานํ นิทฺธาริตํ, เต ธมฺมา เยสํ ธมฺมานํ ¶ ปทฏฺานานิ โหนฺติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิ อารทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ. อสฺสาทมนสิกาโร อโยนิโสมนสิการลกฺขโณ วุตฺโต นิทสฺสนมตฺตอตฺโถติ เวทิตพฺโพ, เยภุยฺเยน สตฺตานํ โลภวเสน อโยนิโสมนสิการา สํวตฺตนฺตีตฺติ ทสฺสนตฺถํ วา เอวํ วุตฺตํ. อุปปตฺติ เอว โอปปจฺจยํ, ตสฺส ภาโว โอปปจฺจยิกนฺติ อาห ‘‘อุปปตฺติภวภาเวนา’’ติ. ววตฺถิตภาโวติ ววตฺถิตภาโว รูปสฺส ทสฺสนาทิปฏินิยตารมฺมณกิจฺจตา. ภวสฺส องฺคานีติ ภวสฺส การณานิ. ทุติเย องฺคานีติ อวยวา, กมฺมวฏฺฏมฺปิ วา การณงฺคภาเวน โยเชตพฺพํ.
กมฺมฏฺานสฺสาติ ภาวนาย พฺรูหนา วฑฺฒนา. เตสูติ ติตฺถฺุตาทีสุ. กลฺยาณมิตฺตสฺส สมฺมเทว ปยิรุปาสนายปีติ ตํ นิสฺสาย ลทฺเธน สพฺพาย ธมฺมสฺสวเนน ธมฺมุปสํหิตํ ปาโมชฺชํ โหตีติ ติตฺถฺุตา ปีตฺุตาย ปทฏฺานํ. เอวํ ยาย วิมุตฺติยา สติ วิมุตฺติาณทสฺสนํ โหตีติ ¶ สา ตสฺส ปทฏฺานนฺติ อยมตฺโถ ปากโฏติ อาห ‘‘ปุริมานํ…เป… สุวิฺเยฺโย เอวา’’ติ. สห อธิฏฺาเนนาติ าตปริฺาย สทฺธึ. าตปริฺา หิ ตีรณปริฺาย อธิฏฺานํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ปทฏฺานหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนา
๒๓. ‘‘ลกฺขณหารสฺส วิสยํ ปุจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘โก ปน ตสฺส วิสโย’’ติ วุตฺเต สมานลกฺขณา อวุตฺตธมฺมา. กายานุปสฺสนาย สมารทฺธาย เวทนานุปสฺสนาทโย สุเขเนว สิชฺฌนฺตีติ ตพฺพจเนน เวทนาคตาสติอาทีนํ วุตฺตภาโว ทสฺสิโต สติปฏฺานภาเวน เอกลกฺขณตฺตาติ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานสฺส สทฺธานุคฺคหิตานิ วีริยสติสมาธิปฺินฺทฺริยานิ สาธนํ, เอวํ อิตเรสมฺปีติ กตฺวา วุตฺตํ. อยํ อตฺโถ อฏฺกถายเมว (เนตฺติ. อฏฺ. ๕๑) ปรโต อาคมิสฺสติ. อิมินา นเยน เสเสสุปิ เอกลกฺขณตานิทฺเทเสสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปรโตติ จตุพฺยูหหารวณฺณนายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๐).
อสมฺมิสฺสโตติ เวทนาทโยปิ เอตฺถ สิตา เอตฺถ ปฏิสนฺธาติ กาเย เวทนาทิอนุปสฺสนาปสงฺเคปิ อาปนฺเน ตทสมฺมิสฺสโตติ อตฺโถ.
อวยวิคาหสมฺาติธาวนสาราทานาภินิเวสนิเสธนตฺถํ ¶ กายํ องฺคปจฺจงฺเคหิ, ตานิ จ เกสาทีหิ, เกสาทิเก จ ภูตุปาทายรูเปหิ วินิพฺภุชิตุํ ‘‘ตถา น กาเย’’ติอาทิมาห. ปาสาทาทินคราวยวสมูเห อวยวิวาทิโนปิ อวยวิคาหณํ กโรนฺติ. นครํ นาม โกจิ อตฺโถ อตฺถีติ ปน เกสฺจิ สมฺาติธาวนํ สิยาติ อิตฺถิปุริสาทิสมฺาติธาวเน นครนิทสฺสนํ วุตฺตํ. อฺโ โกจิ สตฺตาทิโก. ยํ ปสฺสติ อิตฺถึ, ปุริสํ วา. นนุ จกฺขุนา อิตฺถิปุริสทสฺสนํ นตฺถีติ? สจฺจํ นตฺถิ, ‘‘อิตฺถึ ปสฺสามิ, ปุริสํ ปสฺสามี’’ติ ปน ปวตฺตสมฺาวเสน ‘‘ยํ ปสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. มิจฺฉาทสฺสเนน วา ทิฏฺิยา ยํ ปสฺสติ, น ตํ ทิฏฺํ รูปายตนํ โหติ, รูปายตนํ วา ตํ น โหตีติ อตฺโถ. อถ วา ตํ โกสาทิภูตุปาทายสมูหสงฺขาตํ ¶ ทิฏฺํ น โหติ, ทิฏฺํ วา ยถาวุตฺตํ น โหตีติ อตฺโถ. ยํ ทิฏฺํ ตํ น ปสฺสตีติ ยํ รูปายตนํ, เกสาทิภูตุปาทายสมูหสงฺขาตํ วา ทิฏฺํ, ตํ ปฺาจกฺขุนา ภูตโต น ปสฺสตีติ อตฺโถ.
น อฺธมฺมานุปสฺสีติ น อฺสภาวานุปสฺสี, อสุภาทิโต อฺาการานุปสฺสี น โหตีติ วุตฺตํ โหติ.
ปถวีกายนฺติ เกสาทึ ปถวีธมฺมสมูหตฺตา ‘‘กาโย’’ติ วทติ, ลกฺขณปถวิเมว วา อเนกเภทภินฺนํ สกลสรีรคตํ ปุพฺพาปริยภาเวน ปวตฺตมานํ สมูหวเสน คเหตฺวา ‘‘กาโย’’ติ วทติ. เอวํ อฺตฺถาปิ.
อาการสมูหสงฺขาตสฺสาติ อนิจฺจตาทิอาการสมุทายปริยายสฺส.
ตีสุ ภเวสุ กิเลเสติ ภวตฺตยวิสยกิเลเส. สพฺพตฺถิกนฺติ สพฺพตฺถ ลีเน, อุทฺธเต จ จิตฺเต อิจฺฉิตพฺพตฺถา, สพฺเพ วา ลีเน, อุทฺธเต จ ภาเวตพฺพา โพชฺฌงฺคา อตฺถิกา เอตายาติ สพฺพตฺถิกา. อนฺโต สงฺโกโจติ อนฺโต โอลียนา, โกสชฺชนฺติ อตฺโถ.
๒๔. คหิเตสูติ ภาวนาคฺคหเณน คหิเตสุ, ภาวิเตสูติ อตฺโถ, วจเนน วา คหิเตสุ. ภาวนาคฺคหณทีปนตฺถตฺตา ปน วจเนน คหณสฺส ภาวนาคฺคหณเมตฺถ ปธานํ. ยสฺส สติปฏฺานา ภาวิตา, ตสฺส สมฺมปฺปธานาทโย โพธิปกฺขิยธมฺมา น ภาวิตาติ เนตํ านํ วิชฺชตีติ จ สมานลกฺขณตาปเทเสน อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘จตูสุ สติปฏฺาเนสุ ภาวิยมาเนสุ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํ.
วิปลฺลาสา ¶ ปหียนฺติ อุชุวิปจฺจนีกภาวโต. ‘‘อาหารสมุทยา กายสฺส สมุทโย, ผสฺสสมุทยา เวทนานํ สมุทโย (สํ. นิ. ๕.๔๐๘), สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ, วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๑, ๓๙; ม. นิ. ๓.๑๒๖; มหาว. ๑; อุทา. ๑; วิภ. ๒๒๕) วจนโต กายาทีนํ สมุทยภูตา กพฬีการาหารผสฺสมโนสฺเจตนาวิฺาณาหารากายาทีนํ ปริชานเนน ปริฺาตา โหนฺติ ตปฺปฏิปกฺขปฺปหานโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘จตฺตาโร ¶ อาหารา’’ติอาทิมาห. สพฺพตฺถาติ ‘‘อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน ภวตี’’ติ เอวมาทีสุ.
ตตฺถ ยสฺมา ปฺจ กามคุณา สวิเสสา กาเย ลพฺภนฺตีติ วิเสเสน กาโย กามุปาทานสฺส วตฺถุ, สุขเวทนสฺสาทวเสน ปรโลกนิรเปกฺโข ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิ (ที. นิ. ๑.๑๗๑; ม. นิ. ๑.๔๔๕; ๒.๙๔-๙๕, ๒๒๕; ๓.๙๑, ๑๑๖; สํ. นิ. ๓.๒๑๐; ธ. ส. ๑๒๒๑; วิภ. ๙๓๘) ปรามาสํ อุปฺปาเทตีติ ทิฏฺุปาทานสฺส เวทนา, จิตฺเต นิจฺจคฺคหณวเสน สสฺสตสฺส ‘‘อตฺตโน สีลาทิวเสน ปริสุทฺธปรามสนํ โหตี’’ติ สีลพฺพตุปาทานสฺส จิตฺตํ, นามรูปปริจฺเฉเทน ภูตํ ภูตโต อปสฺสนฺตสฺส ‘‘อตฺตาภินิเวโส โหตี’’ติ อตฺตวาทุปาทานสฺส ธมฺมา วตฺถุ, ตสฺมา ‘‘จตูสุ สติปฏฺาเนสุ ภาวิยมาเนสุ อุปาทาเนหิ อนุปาทาโน ภวตี’’ติ วุตฺตํ.
ยสฺมา ปน วุตฺตนเยเนว กาโย กามโยคสฺส วตฺถุ, ภเวสุ สุขคฺคหณวเสน ภวสฺสาโท โหตีติ ภวโยคสฺส เวทนา, สนฺตติฆนคฺคหณวเสน จิตฺเต อตฺตาภินิเวโส โหตีติ ทิฏฺิโยคสฺสจิตฺตํ, ธมฺมวินิพฺโภคสฺส ทุกฺกรตฺตา, ธมฺมานํ ธมฺมมตฺตตาย จ ทุปฺปฏิวิชฺฌตฺตา สมฺโมโห โหตีติ อวิชฺชาโยคสฺส ธมฺมา, วตฺถุ, ตสฺมา จตุสติปฏฺานภาวนาย เตสุ เตสํ ปหานสิทฺธิโต โยเคหิ วิสํยุตฺตตา วุตฺตา. เอเตเนว อาสเวหิ อนาสวตา, โอเฆหิ นิตฺติณฺณตา จ สํวณฺณิตา โหติ กามราคาทีนํ เอว กามโยคกามาสวกาโมฆาทิภาวโต.
วุตฺตนเยเนว กาโย อภิชฺฌากายคนฺถสฺส วตฺถุ, ‘‘ทุกฺขาย เวทนาย ปฏิฆานุสโย อนุเสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๕) ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขภูตา เวทนา วิเสเสน พฺยาปาทกายคนฺถสฺส วตฺถุ, จิตฺเต นิจฺจาภินิเวสวเสน สสฺสตสฺส ‘‘อตฺตโน สีเลน สุทฺธี’’ติอาทิปรามสนํ โหตีติ สีลพฺพตปรามาสสฺส จิตฺตํ วตฺถุ, สปฺปจฺจยนามรูปทสฺสนาภาวโต ภววิภวทิฏฺิสงฺขาโต อิทํสจฺจาภินิเวโส โหตีติ ตสฺส ธมฺมา วตฺถูติ จตุสติปฏฺานาติ โยเชตพฺพํ.
วุตฺตนเยเนว ¶ ¶ วิเสสโต กาโย ราคสลฺลสฺส วตฺถุ, เวทนา โทสสลฺลสฺส, ‘‘จิตฺตํ นิจฺจคฺคหณวเสน อตฺตาภินิเวสํ อตฺตานํ เสยฺยาทิโต ทหตี’’ติ จิตฺตํ มานสลฺลสฺส, วุตฺตนเยเนว ธมฺมา โมหสลฺลสฺส วตฺถูติ จตุสติปฏฺานาติ โยเชตพฺพํ.
ยสฺมา ปน กายานุปสฺสนาทีหิ กายเวทนาจิตฺตธมฺเมสุ ปริฺาเตสุ รูปเวทนาสฺาสงฺขารกฺขนฺธา ปริฺาตา โหนฺติ, จิตฺเต หิ ปริฺาเต สฺาปิ ปริฺาตาว โหติ, ตสฺมา ‘‘วิฺาณฏฺิติโย จสฺส ปริฺํ คจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํ.
ตถา วิเสสโต กาเย สาเปกฺขา ฉนฺทาคตึ คจฺฉตีติ กาโย ฉนฺทาคติยา วตฺถุ, วุตฺตนเยเนว เวทนา พฺยาปาทสฺส นิมิตฺตนฺติ สา โทสาคติยา วตฺถุ, สนฺตติฆนคฺคหณวเสน สราคาทิจิตฺเต สมฺโมโห โหตีติ โมหาคติยา จิตฺตํ, ธมฺมสภาวานวโพเธน ภยํ โหตีติ ภยาคติยา ธมฺมา วตฺถูติ จตุสติปฏฺานภาวนาย อคติคมนปฺปหานํ โหตีติ อาห ‘‘อคติคมเนหิ จ น อคตึ คจฺฉตี’’ติ.
‘‘อกุสลสฺส โสมนสฺสสฺส วเสนา’’ติ อิทํ ‘‘อยมฺปิ อตฺโถ สมฺภวตี’’ติ กตฺวา วุตฺตํ. ‘‘สุขาย เวทนาย ราคานุสโย อนุเสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๔๖๕) ปน วจนโต สุขเวทนาคฺคหเณน ตตฺถานุสยเนน สมุทยสจฺจํ เทสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. เทสิตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจนฺติ ทุกฺขทุกฺขคฺคหเณน สาติสยํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ ปกาสิตํ โหตีติ ปาฬิยํ ‘‘ทุกฺขํ อริยสจฺจํ เทสิต’’นฺติ วุตฺตํ. สหจรณาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา นิทฺเทสวารวณฺณนายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๕ อาทโย) วุตฺตํ.
ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. จตุพฺยูหหารวิภงฺควณฺณนา
๒๕. หารานนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ. หาเรสุ อิมสฺส จตุพฺยูหหารสฺส วิเสสโต สุตฺตสฺส พฺยฺชนวิจยภาวโตติ โยชนา. เตน วุตฺตํ ‘‘พฺยฺชน…เป… ทสฺเสตี’’ติ. ยายาติ นิรุตฺติยา.
ยถารหนฺติ ¶ ¶ สํวณฺณิยมาเน สุตฺเต ยํ ยํ อรหติ นิพฺพจนํ วตฺตุํ, ตํตํโลกสมฺานุโรเธเนว. ปุพฺพภาคปฏิปทา สมฺปาเทตฺวา ปจฺฉา สจฺจาภิสมยํ ปาปุณาตีติ อาห ‘‘สมฺมุติ…เป… โหตี’’ติ, ตํตํปฺตฺติคฺคหณมุเขน ปรมตฺถคฺคหณํ โหตีติ เอวํ วา อิมินา สมฺพนฺโธ.
ยมิทํ อนินฺทฺริยพทฺธรูปสนฺตานํ สนฺธาย ‘‘อุภยมนฺตเรนา’’ติ อิธ วุตฺตํ. โอตรณหาเร (เนตฺติ. อฏฺ. ๔๒ อาทโย) ปนสฺส ทฺวารปฺปวตฺตผสฺสาทิธมฺเม สนฺธาย วุตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุภยมนฺตเรนาติ ผสฺสสมุทิเตสุ ธมฺเมสู’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. อฏฺกถาจริยา ปนาหุ ‘‘อนฺตเรนาติ วจนํ ปน วิกปฺปนฺตรทีปน’’นฺติ. ตสฺมา อยเมตฺถ อตฺโถ – น อิมํ โลกํ, น หุรํ โลกํ, อถ โข อุภยมนฺตเรนาติ. อปโร วิกปฺโป – อุภยมนฺตเรนาติ วา วจนํ วิกปฺปนฺตราภาวทีปนํ. ตสฺสตฺโถ – น อิมํ โลกํ, น หุรํ โลกํ นิสฺสาย ฌายติ ฌายี, อุภยมนฺตเรน ปน อฺํ านํ อตฺถีติ.
เยปิ จ ‘‘อนฺตราปรินิพฺพายี, สมฺภเวสี’’ติ จ อิเมสํ สุตฺตปทานํ อตฺถํ มิจฺฉา คเหตฺวา อตฺถิ เอว อนฺตราภโวติ วทนฺติ, เตปิ ยสฺมา อวิหาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ อายุเวมชฺฌํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺตรา อคฺคมคฺคาธิคเมน อนวเสสกิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนฺตีติ อนฺตราปรินิพฺพายี, น อนฺตราภวภูโตติ ปุริมสฺส สุตฺตปทสฺส อตฺโถ. ปจฺฉิมสฺส จ เย ภูตา เอว, น ปุน ภวิสฺสนฺติ, เต หิ (กถา. อนุฏี. ๕๐๗) ขีณาสวา, ปุริมปเทหิ ‘‘ภูตา’’ติ วุตฺตา. ตพฺพิปรีตตาย สมฺภวํ เอสนฺตีติ สมฺภเวสิโน. อปฺปหีนภวสํโยชนตฺตา เสกฺขา, ปุถุชฺชนา จ. จตูสุ วา โยนีสุ อณฺฑชชลาพุชสตฺตา ยาว อณฺฑโกสํ, วตฺถิโกสฺจ น ภินฺทนฺติ, ตาว สมฺภเวสี นาม. อณฺฑโกสโต, วตฺถิโกสโต จ พหิ นิกฺขนฺตา ภูตา นาม. สํเสทชโอปปาติกา จ ปมจิตฺตกฺขเณ สมฺภเวสี นาม, ทุติยจิตฺตกฺขณโต ปฏฺาย ภูตา นาม. เยน วา อิริยาปเถน ชายนฺติ, ยาว ตโต อฺํ น ปาปุณนฺติ, ตาว สมฺภเวสี, ตโต ปรํ ภูตาติ อตฺโถ, ตสฺมา นตฺถีติ ปฏิกฺขิปิตพฺพํ. สติ หิ อุชุเก ปาฬิอนุคเต อตฺเถ กึ อนิทฺธาริตสามตฺถิเยน อนฺตราภเวน อตฺตภาวปริกปฺปิเตน ปโยชนนฺติ.
ยํ ¶ ปน เย ‘‘สนฺตานวเสน ปวตฺตมานานํ ธมฺมานํ อวิจฺเฉเทน เทสนฺตเรสุ ปาตุภาโว ทิฏฺโ. ยถา ตํ วีหิอาทิอวิฺาณกสนฺตาเน, เอวํ สวิฺาณกสนฺตาเนปิ อวิจฺเฉเทน เทสนฺตเรสุ ปาตุภาเวน ภวิตพฺพํ. อยฺจ นโย สติ อนฺตราภเว ยุชฺชติ, นาฺถา’’ติ ยุตฺตึ ¶ วทนฺติ. เตหิ อิทฺธิมโต เจโตวสิปฺปตฺตสฺส จิตฺตานุคติกํ กายํ อธิฏฺหนฺตสฺส ขเณน พฺรหฺมโลกโต อิธูปสงฺกมเน, อิโต วา พฺรหฺมโลกคมเน ยุตฺติ วตฺตพฺพา. ยทิ สพฺพตฺเถว วิจฺฉินฺนเทเส ธมฺมานํ ปวตฺติ น อิจฺฉิตา, ยทิปิ สิยา ‘‘อิทฺธิวิสโย อจินฺเตยฺโย’’ติ, ตํ อิธาปิ สมานํ ‘‘กมฺมวิปาโก อจินฺเตยฺโย’’ติ วจนโต, ตสฺมา ตํ เตสํ มติมตฺตเมว. อจินฺเตยฺยสภาวา หิ สภาวธมฺมา, เต กตฺถจิ ปจฺจยวิเสเสน วิจฺฉินฺนเทเส ปาตุภวนฺติ, กตฺถจิ อวิจฺฉินฺนเทเส จ. ตถา หิ มุขโฆสาทีหิ อฺสฺมึ เทเส อาทาสปพฺพตปฺปเทสาทิเก ปฏิพิมฺพปฏิโฆสาทิกํ ปจฺจยุปฺปนฺนํ นิพฺพตฺตมานํ ทิสฺสติ, ตสฺมา น สพฺพํ สพฺพตฺถ อุปเนตพฺพนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน ปฏิพิมฺพสฺส อุทาหรณภาวสาธนาทิโก อนฺตราภววิจาโร กถาวตฺถุปฺปกรณสฺสฏีกายํ (กถา. อนุฏี. ๕๐๗) คเหตพฺโพ.
อปเร ปน ‘‘อิธาติ กามภโว, หุรนฺติ อรูปภโว, อุภยมนฺตเรนาติ รูปภโว วุตฺโต’’ติ วทนฺติ, ‘‘อิธาติ ปจฺจยธมฺมา, หุรนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมา, อุภยมนฺตเรนาติ ปณฺณตฺติธมฺมา วุตฺตา’’ติ จ วทนฺติ, ตํ สพฺพอฏฺกถาสุ นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อวสิฏฺํ รูปนฺติ อาโปธาตุอากาสธาตูหิ สทฺธึ ลกฺขณรูปานิ, โอชฺจ สนฺธายาห อนินฺทฺริยพทฺธรูปสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ตสฺส ขีณาสวสฺส ตํ นิพฺพานารมฺมณํ จิตฺตํ น ชานนฺติ น ายนฺติ ‘‘ฌายมานา’’ติ วุตฺตตฺตา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
จตุพฺยูหหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อาวฏฺฏหารวิภงฺควณฺณนา
๒๙. อกุสลานํ ธมฺมานํ วิทฺธํสนสภาวตฺตา, อกุสลานํ วา ปชหเน กุสลานํ สมฺปาทเน ปฏฺปนสภาวตฺตา อารมฺภธาตุ. ตถาภูตาติ สีลาทีหิ ¶ สมงฺคีภูตา. กามธาตุอาทิกา ติธาตุโยว เตธาตุ. ตสฺส อภิภวนโต เตธาตุอิสฺสโร มจฺจุราชา. อนาทิมติสํสาเร จิรกาลํ ลทฺธปติฏฺาปิ อจิรกาลํ ภาวิเตหิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ สมุจฺฉินฺทนียตฺตา อพลา กิเลสาติ วุตฺตํ ‘‘อพลํ ทุพฺพล’’นฺติ. เตนาห ‘‘อพลา นํ พลียนฺตี’’ติ.
อิทํ วจนํ อยํ คาถาปาโท. สมาธิสฺส ปทฏฺานนฺติ เอตฺถ สมาธิสฺส การณํ สมตานุโยเค นิโยชนโตติ ¶ โยเชตพฺพํ. เอส นโย เสเสสุปิ. ปปฺจาติ ราคาทโยว. ตถา เจว สํวณฺณิตนฺติ เทสนาย ปทฏฺานภาเวเนว อตฺถสํวณฺณนา กตาติ อตฺโถ.
นฺติ ตํ เทสนํ. ตสฺสาติ สภาคาทิวเสน อาวฏฺฏนสฺส. ปริปกฺกาณานํ วิเสสาธิคมาย. ลาภวินิจฺฉยปริคฺคหมจฺฉริยานีติอาทีสุ ลาโภติ รูปาทิอารมฺมณปฺปฏิลาโภ. โส ปริเยสนาย สติ โหตีติ ปริเยสนาคฺคหเณน คหิโต. วินิจฺฉโยติ ‘‘เอตฺตกํ เม รูปารมฺมณตฺถาย ภวิสฺสติ, เอตฺตกํ สทฺทาทิอารมฺมณตฺถาย, เอตฺตกํ มยฺหํ, เอตฺตกํ ปรสฺส, เอตฺตกํ ปริภฺุชิสฺสามิ, เอตฺตกํ นิทหิสฺสามี’’ติ เอวํ ปวตฺโต วิตกฺโก วินิจฺฉโย. โส ลาปิตเหตุกตฺตา ปริเยสนมูลกตาย ปริเยสนาคฺคหเณเนว คหิโต, ตถา ปริคฺคหมจฺฉริยานิ. ตตฺถ ปริคฺคโห ‘‘มม อิท’’นฺติ ปริคฺคณฺหนํ. มจฺฉริยํ ‘‘มยฺเหว โหตู’’ติ ปเรหิ สาธารณภาวาสหนํ. เตเนวสฺส โปราณา เอวํ วจนตฺถํ วทนฺติ ‘‘มยฺเหวิทมจฺฉริยํ โหตุ, มา อฺเสํ อจฺฉริยํ โหตูติ ปวตฺตตฺตา มจฺฉริยนฺติ วุจฺจตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๑๐๓; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๙.๒๓). ปริโภคตฺถานํ ปน วินิจฺฉยาทีนํ ปริโภคนฺโตคธตา เวทิตพฺพา. ฉนฺทราโค ทุพฺพลราโค. อชฺโฌสานํ ‘‘มม อิท’’นฺติ ตณฺหาวเสน พลวสนฺนิฏฺานนฺติ อาห ‘‘ฉนฺทราคอชฺโฌสานา ตณฺหา เอวา’’ติ. อารกฺขนิมิตฺตํ ทฺวารปิทหนมฺชูสาโคปนาทินา สุฏฺุ รกฺขณนิมิตฺตํ. ปาปานิ กโรนฺโต ปริโภคนิมิตฺตํ รตฺโต คิทฺโธ คธิโต มุจฺฉิโต หุตฺวา มิโคว ปริภฺุชนนิมิตฺตํ ปมาทํ อาปชฺชตีติ เอวํ ปริเยนารกฺขา ปริโภคนิมิตฺตํ. ปมาโท ติวิโธ ตณฺหาย วเสน กถิโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ติวิโธ ตณฺหายาติ วุตฺต’’นฺติ อาห.
อวิเสเสน วุตฺตนฺติ ‘‘กตเมน อุปาทาเนน สอุปาทานา’’ติ วิภาเคน ปุจฺฉิตฺวาปิ ‘‘อวิชฺชาย จ ตณฺหาย จา’’ติ อวินิพฺภุชิตฺวา วุตฺตํ. ตณฺหฺจ อวิชฺชฺจ จตุรุปาทานํ ¶ วเสนาติ กามุปาทานาทีนํ จตุนฺนํ อุปาทานานํ วเสน วิภชิตฺวา ขนฺธานํ ทุกฺขภาเวน ทุกฺขสจฺจภาเวน สห ปริฺเยฺยภาวํ, อุปาทานานํ สมุทยภาเวน สมุทยสจฺจภาเวน สห ปหาตพฺพภาวํ ทสฺเสตีติ โยชนา.
๓๐. ‘‘โย’’ติอาทินา วุตฺโต ติวิโธ ปมาโท ปริเยสติ, อารกฺขณฺจ กโรติ, ปริโภคนิมิตฺตฺจาติ สมฺพนฺโธ. ปมาโท หิ ปมชฺชนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส โภคานํ ปริเยสนาย, อารกฺขณาย จ เหตุภูโต กตฺตุภาเวน อุปจริโต, ปริโภคสฺส ปน นิมิตฺตํ. ‘‘ตปฺปฏิปกฺเขนา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วิวรติ ‘‘อปฺปมาทานุโยเคนา’’ติ, เตน สมถภาวํ ทสฺเสติ ¶ . เขปนาติ ขยปาปนา. โวทานปกฺขวิสภาคธมฺมวเสนาติ โวทานปกฺโข จ โส ปมาทสฺส วิสภาคธมฺโม จาติ โวทาน…เป… ธมฺโม, สมโถ, ตสฺส วเสน.
สมเถ สตีติ อธิฏฺานภูเต ฌาเน สติ, ตํ ปาทกํ กตฺวาติ อตฺโถ. ยา ปฺาติ นามรูปปริจฺเฉทาทิวเสน ปวตฺตปฺา. เตนาห ‘‘อยํ วิปสฺสนา’’ติ. ปหีเนสูติ ปหียมาเนสุ.
โวทานปกฺขนฺติ อารมฺภธาตุอาทิโวทานปกฺขํ นิกฺขิปิตฺวา. วิสภาคธมฺมวเสนาติ ปมาทวเสเนว. สภาคธมฺมวเสนาติ ปุพฺเพ นิกฺขิตฺตสฺส อารมฺภธาตุอาทิโวทานธมฺมสฺส สมถาทิสภาคธมฺมวเสน.
ปุน อปริโยทาปนิยํ สิขาปฺปตฺตปริโยทาปนํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ตํ ปน อรหตฺเตน โหตี’’ติ.
โมหสมุฏฺานตา วุตฺตา ‘‘โมโห เอว สมุฏฺาน’’นฺติ กตฺวา. อฺถา ปิสุณาวาจาย โทสสมุฏฺานตา มุสาวาทสฺส วิย โมหสมุฏฺานภาวา วตฺตพฺพา สิยา.
กมฺมปถภาวํ ปตฺตานํ, อปฺปตฺตานฺจ อกุสลธมฺมานํ ‘‘สพฺพปาป’’นฺติ ปเทน ปริคฺคหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘กมฺมปถกมฺมวิภาเคนา’’ติ.
๓๑. เสสปทานนฺติ ‘‘กุสลสฺส อุปสมฺปทา’’ติอาทีนํ (ที. นิ. ๒.๙๐; ธ. ป. ๑๘๓; เนตฺติ. ๓๐, ๕๐, ๑๑๖, ๑๒๔; เปฏโก. ๒๙) คาถาย อวสิฏฺปทานํ. ยถาธิคตนฺติ อตฺตนา อธิคตปฺปการํ, ปจฺฉา ภูมิทิสา.
อุปริ ¶ ยาเปนฺตีติ มนุสฺสโลกโต อุปริฏฺิมํ เทวโลกํ คเมนฺติ.
๓๒. ยถาวุตฺตสฺส ธมฺมสฺสาติ สีลสฺส จ มคฺคสฺส จ. ตณฺหาวิชฺชาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน ตเทกฏฺกิเลสา คยฺหนฺติ, เตสํ ปทฏฺานธมฺมา จ. สมถวิปสฺสนาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน สามฺผลานํ สงฺคโห. ยทคฺเคน เจตฺถ ‘‘นิโรโธ รกฺขตี’’ติ วุตฺโต, ตทคฺเคน มคฺโค รกฺขณกิริยาย ¶ กรณํ วุตฺตํ ‘‘เยน รกฺขตี’’ติ. วิสภาคธมฺมวเสน ปุริมานิ สภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน ปจฺฉิมานิ สจฺจานิ นิทฺธาริตานีติ โยเชตพฺพํ.
อาวฏฺฏหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. วิภตฺติหารวิภงฺควณฺณนา
๓๓. ธมฺเมสูติ ปฺุาทิทานาทิเภทภินฺเนสุ สภาวธมฺเมสุ. ตตฺถ ลพฺภมาโนติ เตสุ ยถาวุตฺเตสุ ธมฺเมสุ ลพฺภมาโน. ภูมิวิภาโคติ กามาวจราทิทสฺสนาทิภูมิปฺปเภโท. ปทฏฺานวิภาโคติ เต ปฺุาทิธมฺมา เยสํ ปทฏฺานํ, เตสํ วา เย ธมฺมา ปทฏฺานํ, ตพฺพิภาโค. เยสํ สุตฺตานนฺติ มูลปทฏฺานภูตานํ สํกิเลสภาคิยาทีนํ จตุนฺนํ สุตฺตานํ วเสน. อสงฺกรววตฺถาเนน หิ เอเตสุ สุตฺเตสุ สาติสยํ ธมฺมา วิภตฺตา นาม โหนฺติ. เตนาห ‘‘วิเสสโต’’ติ. ยทิ เอวํ กสฺมา วาสนาภาคิยนิพฺเพธภาคิยสุตฺตานิ เอเวตฺถ คหิตานีติ? นยิทเมวํ นิกฺขมนปริโยสานภาเวน อิตเรสมฺปิ คหิตตฺตา. ยโต หิ นิสฺสฏา วาสนาภาคิยา ธมฺมา, เต สํกิเลสภาคิยา. ยํปริโยสานา นิพฺเพธภาคิยา ธมฺมา, เต อเสกฺขภาคิยาติ ทฺวยคฺคหเณเนว อิตรมฺปิ ทฺวยํ คหิตเมว โหติ. เตนาห ‘‘อิเมสํ จตุนฺนํ สุตฺตานํ เทสนายา’’ติ. อิมานิ จตฺตาริ สุตฺตานีติ ปาฬิยา, วกฺขมานาย เทสนาย วา อิตรทฺวยสงฺคโห ทฏฺพฺโพ, น ปฏิกฺเขโป.
เตเนวาติ นิยมสฺส อกตตฺตา, ตโต จ เตน ตนฺนิสฺสิเตน จ พฺรหฺมจารี ภวตีติ สิทฺธํ โหติ. เอว-สทฺโท วา สมุจฺจยตฺโถ ทฏฺพฺโพ. สิยา ตสฺส ปฏิกฺเขโปติ ตสฺส อฏฺสมาปตฺติพฺรหฺมจริยสฺส สิยา ปฏิกฺเขโป. เอวํ สติ สาวเสสา เทสนา สิยา.
ตทงฺคาทิปฺปหานทฺวยํ ¶ ปทฏฺานภูตํ อิธ คณนูปคํ น โหตีติ ‘‘สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานานํ วเสนา’’ติ วุตฺตํ. ตถา เหตฺถ เกจิ ‘‘เตเนวา’’ติ ปนฺติ. ‘‘เตเนว พฺรหฺมจริเยนาติ ปนฺตี’’ติ อิทํ ‘‘สํวรสีเล ิโต’’ติ (เนตฺติ. ๓๓) เอตฺถ วุตฺตํ ปาฬิวิกปฺปํ สนฺธาย วทติ. ‘‘ยสฺมา…เป… วกฺขตี’’ติ อิทํ ปจฺฉิมปาสฺเสว ยุตฺตตาย การณวจนํ.
กถํ ¶ มนฺตาติ? อนิพฺเพธสภาวตฺตา มหคฺคตปฺุานํ น นิพฺเพธภาคิยสุตฺเตน สงฺคโห, วาสนาภาคิยตฺตา ปน วาสนาภาคิยสุตฺเตเนว สงฺคโหติ. ตทุปสงฺคา หิ ปจฺฉิโม เอว ปาโ ยุตฺตตโร. อิตรถา สาวเสสา เทสนา ภเวยฺย. เตนาห ‘‘น หิ…เป… เทเสตี’’ติ.
สํกิเลสภาคิยอเสกฺขภาคิยานํ ปรโต วกฺขมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘วกฺขมานานํ…เป… วเสนา’’ติ. ‘‘สพฺพโต’’ติ อิทํ ปุพฺพปราเปกฺขํ. ตสฺส ปราเปกฺขตาย ‘‘สพฺพโตภาเคน เอกาทสสุ าเนสุ ปกฺขิปิตฺวา’’ติ อฏฺกถายํ โยชิตํ. ตตฺถ ปทาทิเก วิจยหารปทตฺเถ สนฺธาย ‘‘เอกาทสสุ าเนสู’’ติ วุตฺตํ. ปุพฺพเปกฺขตาย ปน ‘‘สพฺพโตภาเคน เทสนาย ผเลนา’’ติอาทินา โยเชตพฺพํ.
สํกิเลสภาคิยานํ ตณฺหาสํกิเลสาทินา เทสนานโย เวทิตพฺโพ. ผลํ อปายทุกฺเขน มนุสฺเสสุ โทภคฺคิเยน. อเสกฺขภาคิยานํ อเสกฺเขหิ สีลกฺขนฺธาทีหิ เทสนานโย. ผลํ อคฺคผเลน จ อนุปาทิเสสาย จ นิพฺพานธาตุยา เวทิตพฺพํ. อิตเรสํ ปาฬิยํ วุตฺตเมว. กามราคพฺยาปาทอุทฺธมฺภาคิยสํโยชนคฺคหเณน สํกิเลสภาคิยานํ, วิราคคฺคหเณน อเสกฺขคฺคหเณเนว จ อเสกฺขภาคิยานํ วกฺขมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘วกฺขมานานํ…เป… วเสนา’’ติ. ปทปทตฺถวิจารยุตฺตินิทฺธารณมุเขน ธมฺมวิภตฺติอาทิวิจาโร กาตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘วิจเยน…เป… ตพฺพานี’’ติ วุตฺตนฺติ อฏฺกถายํ ‘‘วิจเยน…เป… ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํ.
๓๔. เอวนฺติ อิติ. ธมฺเมติ วุตฺตสภาคธมฺเม. สาธารณาสาธารณภาเวหีติ สามฺวิเสเสน วิสิฏฺเหิ. ทฺเว ธมฺมา สาธารณาติ ทฺเว อิเม ธมฺมา เยหิ สภาคธมฺมา สาธารณา นาม โหนฺติ. กตเม ทฺเว? นามํ, วตฺถุ จ. ตตฺถ นามํ นามปฺตฺติ, ตํมุเขเนว สทฺทโต ตทตฺถาวคโม. สทฺเทน จ สามฺรูเปเนว ตถารูปสฺส อตฺถสฺส ¶ คหณํ, น วิเสสรูเปน, ตสฺมา สทฺทวจนียา อตฺถา สาธารณรูปนามายตฺตคหณียตาย นามสาธารณา วุตฺตา. วตฺถูติ ปวตฺติฏฺานํ. ยตฺถ หิ เย ธมฺมา ปวตฺตนฺติ, เตสํ สพฺเพสํ เต ธมฺมา สาธารณาติ ปวตฺติฏฺานสงฺขาตานํ วตฺถูนํ สาธารณา. ยสฺมา ปนิทํ ทฺวยํ เตสํ ธมฺมานํ สาธารณภาเว ปกติภูตํ สภาวภูตํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทฺเว ธมฺมาติ ทุเว ปกติโย’’ติ. เอกสนฺตติปติตตายาติ สมานสนฺตติปวตฺติยา. เตนาห ‘‘สมานวตฺถุกา’’ติ. ทสฺสนปหาตพฺพานฺหิ ยถา มิจฺฉตฺตนิยตสตฺตา ปวตฺติฏฺานํ, เอวํ อนิยตาปีติ อุภเย หิ เต สมานวตฺถุกา. เอส นโย อิตเรสุปิ. สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา หิ ภินฺนสภาวาเปเต ธมฺมา ทสฺสเนน ปหาตพฺพตํ ¶ นาติวตฺตนฺตีติ เต นามสามฺตํ ปตฺตา, รูปราคาทโย จ ภาวนาย ปหาตพฺพตนฺติ อาห ‘‘ปหาเนกฏฺา นามสาธารณา’’ติ. ยถา ปน ‘‘วตฺถูนํ สาธารณา วตฺถุสาธารณา’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภติ, เอวํ ‘‘วตฺถุนา สาธารณา วตฺถุสาธารณา’’ติ อยมฺปิ อตฺโถ ลพฺภตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สหเชกฏฺา วตฺถุสาธารณา’’ติ อาห. เต หิ อฺมฺํ ผุสนาทิสภาวโต ภินฺนาปิ ยสฺมึ ปวตฺตนฺติ, เตน วตฺถุนา สาธารณา นาม โหนฺติ. เอตฺถ จ ลพฺภมานมฺปิ กุสลาทินามสาธารณํ อนามสิตฺวา วตฺถุสาธารณา ตาว โยชิตาติ เวทิตพฺพา. ปฏิปกฺขาทีหีติ อาทิสทฺเทน สมานผลตาสหพฺยตาทิเก สงฺคณฺหาติ. เสสปเทสูติ ‘‘ปุถุชฺชนสฺสา’’ติอาทิวากฺเยสุ. กถํ? ตตฺถ หิ ปุถุชฺชนสฺส, โสตาปนฺนสฺส จ สมฺภวโต อนาคามิโน, อรหโต จ อสมฺภวโตติอาทินา โยเชตพฺพํ.
กถํ เต โอธิโส คหิตาติ เกนากาเรน เต ‘‘สาธารณา’’ติ วุตฺตธมฺมา ภาคโส คหิตา. ‘‘อมุกสฺส, อมุกสฺส จา’’ติ อยฺเหตฺถ อตฺโถ. สามฺภูตา ธมฺมา สาธารณา นาม, เอวํ สนฺเต กถํ เตสํ มิจฺฉตฺตนิยตานิยตาทิวเสน วิภาเคน ปวตฺติฏฺานตา วุจฺจติ, น วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. อถ วิภาเคน ตํ วตฺตพฺพํ, นนุ เต สาธารณาติ น วตฺตพฺพเมวาติ? เอวํ สาธารณาติ มิจฺฉตฺตนิยตานํ, อนิยตานนฺติ อิเมสํ อุภเยสํเยว เต ธมฺมา สาธารณา. เตนาห – ‘‘น สพฺพสตฺตานํ สาธารณตาย สาธารณา’’ติ. ‘‘ยสฺมา’’ติอาทินา ตตฺถ การณมาห, เตเนตํ ทสฺเสติ ‘‘เกจิ ธมฺมา เกสฺจิเทว ธมฺมานํ สาธารณา ¶ โหนฺติ, อฺเสํ อสาธารณา’’ติ. เตนาห ‘‘ปฏินิยตฺหิ เตสํ ปวตฺติฏฺาน’’นฺติ.
อิตรถาติ อนิยตปวตฺติฏฺานตาย สพฺเพสํ สาธารณา, อสาธารณา วา สิยุํ, ตถา สติ. ตถา โวหาโรติ ‘‘สาธารณา, อสาธารณา’’ติ จ อยํ โวหาโร สามฺา เอว น ภเวยฺย. เอเต เอว ธมฺมาติ ‘‘สาธารณา’’ติ วุตฺตธมฺมา เอว. เอวนฺติ ‘‘มิจฺฉตฺตนิยตาน’’นฺติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน. นิยตวิสยา ปริจฺฉินฺนปฺปวตฺติฏฺานา. ‘‘โยปี’’ติอาทิ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส ปากฏกรณํ. ‘‘น หี’’ติอาทินา อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ ตเมวตฺถํ วิภาเวติ. เสเสปีติ ‘‘ภาวนาปหาตพฺพา’’ติ เอวมาทิมฺหิปิ.
ปจฺจตฺตนิยโตติ ปาฏิปุคฺคลิโก. อิตรสฺสาติ อปจฺจตฺตนิยตสฺส. ตถาติ อสาธารณภาเวน. โกจิ ธมฺโม กฺจิ ธมฺมํ อุปาทาย สาธารโณปิ สมาโน ตทฺํ อุปาทาย อสาธารโณปิ โหตีติ อาห ‘‘สาธารณาวิธุรตายา’’ติ. เตนาห ‘‘ตํ ตํ อุปาทายา’’ติอาทิ. ตถา หิ ‘‘ธมฺมตา’’ติ วุตฺตปมมคฺคฏฺตา ทีปิตา, ตาทิสานํ เอว อเนเกสํ อริยานํ วเสน สาธารณาติ ¶ . ปมสฺสาติ อฏฺมกสฺส. ทุติยสฺสาติ โสตาปนฺนสฺส. ปุน อฏฺมกสฺสาติ ‘‘อฏฺมกสฺส, อนาคามิสฺส จา’’ติ เอตฺถ วุตฺตอฏฺมกสฺส. เตนาห ‘‘อนาคามิมคฺคฏฺสฺสา’’ติ. อคฺคผลฏฺโต ปฏฺาย ปฏิโลมโต คณิยมาโน ปมมคฺคฏฺโ อฏฺมโก, มคฺคฏฺตาย, ปหียมานกิเลสตาย จ สพฺเพปิ มคฺคฏฺา อฏฺมกา วิยาติ อฏฺมกา, ‘‘เอกจิตฺตกฺขณโต อุทฺธํ น ติฏฺตีติ อฏฺมโก’’ติ อปเร นิรุตฺตินเยน. ‘‘เสกฺขา’’ติ นามํ สาธารณนฺติ สมฺพนฺโธ. อิตเรสูติ ‘‘ภพฺพาภพฺพา’’ติ วุตฺเตสุ อนริเยสุ. เตนาห ปาฬิยํ ‘‘หีนุกฺกฏฺมชฺฌิมํ อุปาทายา’’ติ.
นิยามาวกฺกนฺติยาติ อวกฺกนฺตนิยามตาย. าณุตฺถรสฺสาติ าณาธิกสฺส. ตถาวิธปจฺจยสมาโยเคติ าณวิเสสปจฺจยสมวาเย. ยถา หิ าณพเลน ทนฺธาภิฺตา น โหติ, เอวํ ปฏิปทาปฏิปนฺโนปิ สุเขน วิโสสียตีติ. สา หิ สุขาปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ตํสมงฺคิโน าณุตฺตรตฺตา วิปสฺสนาย ปทฏฺานนฺติ วุตฺตา.
ธมฺมโต ¶ อนเปตา จินฺตา ธมฺมจินฺตา, โยนิโสมนสิกาเรน ปวตฺติตตฺตา ธมฺเมสุ จินฺตา, ธมฺโม วา าณํ, ตสฺมา ธมฺมาวหา จินฺตา ธมฺมจินฺตา, จินฺตามยาณสฺส เหตุภูตา จินฺตาติ อตฺโถ.
ปาฬิยํ สุตมยปฺาคฺคหเณน ‘‘เย เต ธมฺมา อาทิกลฺยาณา…เป… ตถารูปาสฺส ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺตี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๘.๒) สุตฺตปทสงฺคโห อตฺโถ ปริคฺคหิโต, ตถา โยนิโสมนสิการคฺคหเณน ‘‘โส ‘อนิจฺจ’นฺติ โยนิโส มนสิ กโรตี’’ติอาทินา วุตฺโต อุปายมนสิกาโร ปริคฺคหิโต. สมฺมาทิฏฺิคฺคหเณน ‘‘สมฺมาทิฏฺึ ภาเวติ วิเวกนิสฺสิต’’นฺติอาทินา วุตฺตา สมฺมาทิฏฺิ ปริคฺคหิตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ โข…เป… ทสฺเสตุ’’นฺติ. เสสนฺติ ‘‘ธมฺมสฺวากฺขาตตา’’ติ เอวมาทิ.
ยสฺส จ ปุพฺเพ อตฺโถ น สํวณฺณิโต, ตตฺถ กลฺยาณมิตฺตตาย อายตนคโต ปสาโท, จิตฺตวูปสโม จ ผลนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สปฺปุริส…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ อาห. อตฺตสมฺมาปณิหิตตฺตา ปาปเชคุจฺฉินิพฺพิทาทิพหุโลว โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺถ…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ. ธมฺโม สฺวากฺขาโต อาทิโต ปฏฺาย ยาว ปริโยสานา สพฺพสมฺปตฺติปาริปูริเหตูติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมสฺวากฺขาตตา…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ อาห. กุสลมูลโรปนา หิ สมาปตฺติปริโยสานาติ ¶ . สงฺฆสุฏฺุตาย สงฺฆสฺส สุฏฺุภาวาย สงฺฆสฺส สปฺปติสฺสตาย ‘‘สุฏฺุ, ภนฺเต’’ติ วจนสมฺปฏิจฺฉนภาวาย. อิตรํ สุวิฺเยฺยเมว.
วิภตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปริวตฺตนหารวิภงฺควณฺณนา
๓๕. สมฺมาทิฏฺิสฺส…เป… นิชฺชิณฺณา ภวตีติ เอตฺถ ยถา มคฺคสมฺมาทิฏฺิวเสนตฺโถ วุตฺโต, เอวํ กมฺมสฺสกตากมฺมปถสมฺมาทิฏฺีนมฺปิ วเสน อตฺโถ ลพฺภเตว. กมฺมปถกถา เหสา. ยถาวุตฺเตนากาเรนาติ ‘‘อวิมุตฺตาว สมานา’’ติ, ‘‘อวิมุตฺติย’’นฺติ จ วุตฺตปฺปกาเรน. มิจฺฉาภินิเวสวเสนาติ อสมฺมาสมฺพุทฺธํ เอว สมฺมาสมฺพุทฺโธติ, อนิยฺยานิกํ เอว นิยฺยานิโกติ, อสนฺตํ เอว ปน สนฺตนฺติ, อนริยํ เอว อริโยติ วิปรีตาภินิเวสวเสน ¶ . มิจฺฉาธิโมกฺโขติ อยาถาวปสาโท, อยาถาวสนฺนิฏฺานํ วา. อุปฺปนฺนโมโห มิจฺฉาวิมุตฺติาณทสฺสนนฺติ สมฺพนฺโธ.
๓๖. วาทานํ วา อนุวาทา วาทานุวาทา, เตสํ วาทานํ อุปาทาติ อตฺโถ. วาทานุปวตฺติโยติ วาทานํ โทสานํ อนุปวตฺติโย.
อนฺตทฺวยปริวตฺตนนฺติ กามสุขอตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาตสฺส อนฺตทฺวยสฺส ปฏิปกฺขวเสน ปริวตฺตนํ.
เอเตสุปิ วาเรสูติ ‘‘นิยฺยานิโก ธมฺโม เตสํ อธมฺโม, สุโข เตสํ อธมฺโม’’ติ จ อิเมสุ วาเรสุ. วุตฺตนเยนาติ ยทิ อตฺตปริตาปนํ อตฺตโน ทุกฺขาปนํ ธมฺโม, ธมฺมสฺส ปฏิวิรุทฺโธ อธมฺโม สิยา, ทุกฺขสฺส จ สุขปฏิวิรุทฺธนฺติ ฌานมคฺคผลสุขสฺส, อนวชฺชปจฺจยปริโภคสุขสฺส จ เตสํ อธมฺมภาโว อาปชฺชตีติ เอวํ วตฺตพฺพา. ‘‘ยํ ยํ วา ปนาติอาทินา’’ติ อิทํ อวเสสปาามสนํ. เอตฺถ ยํ ยํ วา ปน ธมฺมนฺติ ยํ วา ตํ วา ธมฺมํ, กุสลํ วา อกุสลํ วา อิฏฺํ วา อนิฏฺํ วาติ วุตฺตํ โหติ. โรจยติ วา อุปคจฺฉติ วาติ จิตฺเตน โรจติ, ทิฏฺิยา อุปคจฺฉตีติ. ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส โย ปฏิปกฺโขติ ตสฺส ตสฺส รุจิตสฺส, อุปคตสฺส วา ธมฺมสฺส โย ปฏิปกฺโข นาม. สฺวสฺส อนิฏฺโต อชฺฌาปนฺโน ภวตีติ ¶ โย ธมฺโม อสฺส รุจิตสฺส, อุปคตสฺส วา ธมฺมสฺส อนิฏฺโต ปจฺจนีกโต อพฺภุปคโต โหติ, เตน ปฏิปกฺเขน เทสนาย ปริวตฺตนํ ปริวตฺตโน หาโรติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปฏิปกฺขสฺส ลกฺขณํ วิภาเวตี’’ติ.
ปริวตฺตนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. เววจนหารวิภงฺควณฺณนา
๓๗. อฺมฺเหีติ อฺเหิ อฺเหิ. อายตินฺติ ปจฺจเวกฺขณกาเล. กถฺจีติ เยน เกนจิ ปกาเรน, ปมํ วุตฺเตน ปริยาเยน อปฺปฏิวิชฺฌนฺโต อปเรน ปริยาเยน ปฏิวิชฺเฌยฺยาติ อธิปฺปาโย. ปริยายวจนํ นิทฺทิสตีติ สมฺพนฺโธ. เอวํ สพฺพตฺถ. ตสฺมึ ขเณติ ปริยายวจนสฺส วุตฺตกฺขเณ. วิกฺขิตฺตจิตฺตานนฺติ อารมฺมณนฺตเรหิ วิวิธขิตฺตจิตฺตานํ ¶ . อฺวิหิตานนฺติ อฺํ จินฺเตนฺตานํ. กสฺมา ปน อฺเน ปริยาเยน ตทตฺถาวโพธนํ, นนุ เตน วุตฺเต ทฬฺหีกรณํ โหตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘เตเนวา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตทฺเสนฺติ เตหิ วิกฺขิตฺตจิตฺตาทีหิ อฺเสํ, เยหิ ปมํ วจนํ สมฺมเทว คหิตํ. ตตฺถาติ วุตฺตวจเนเนว ปุนปฺปุนํ วจเน. อธิคตอนฺวตฺถตาย ปุนรุตฺติ ปริวชฺชนตฺถํ วิเสสนภาเวน ตาหิ ตาหิ สฺาหิปิ อยมฺปิ สทฺโท อิมสฺสตฺถสฺส วาจโก, อยมฺปิ สทฺโท อิมสฺสตฺถสฺส วาจโกติ ปฺาปเนหิ. เทเสตพฺพสฺส ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส อตฺตโน จิตฺเต อุปนิพนฺธนํ ปนํ. ตตฺถาติ ธมฺมนิรุตฺติปฏิสมฺภิทายํ. พีชาวาปนํ เหตุสมฺปาทนํ.
เอวํ ภควโต ปริยายเทสนายํ อเนกานิ ปโยชนานิ วตฺวา อิทานิ อตฺตโน สมฺมาสมฺพุทฺธตาย เอวํ ตถาคตา พุทฺธลีลาย อเนเกหิ ปริยาเยหิ ธมฺมํ เทเสนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กึ พหุนา’’ติอาทิมาห.
ปาฬิยํ ‘‘ปิหา นาม ยา วตฺตมานสฺส อตฺถสฺส ปตฺถนา’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนวิสยตํ ทสฺเสตฺวา ปุน อนาคตวิสยตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยตรํ วา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ‘‘อนาคตปจฺจุปฺปนฺนตฺถวิสยา ตณฺหา ปิหา’’ติ อาห.
อตฺถนิปฺผตฺติปฏิปาลนาติ ¶ อิมสฺมึ วา ปเท ปิหาย เอวตฺถวเสน อนาคตปจฺจุปฺปนฺนตฺถวิสยภาวทีปนโต.
ธมฺมารมฺมเณเนว สงฺคหิตา ‘‘ธมฺมารมฺมณ’’นฺตฺเวว คหณํ คตา. จตุวีสติ ปทานีติ เอตฺถ เคหสิตโทมนสฺสูปวิจาราทีนํ จตุนฺนํ ฉกฺกานํ วเสน จตุวีส โกฏฺาสา.
๓๘. สาเยว ปตฺถนากาเรน ธมฺมนนฺทีติอาทิมาหาติ เอตฺถ อยมตฺโถ – สา เอว ปตฺถนากาเรน ปวตฺติยา อาสาทิปริยาเยน วุตฺตา ตณฺหา รูปาทิธมฺเมสุ นนฺทนฏฺเน ธมฺมนนฺที. เตสํ เอว ปิยายนฏฺเน ธมฺมเปมํ. คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา านโต ธมฺมชฺโฌสานนฺติ.
อิมินาปีติ น เกวลํ ‘‘ปฺา ปชานนา’’ติอาทิอาเวณิกปริยาเยเนว เววจนํ วตฺตพฺพํ, อถ โข อิมินา อาธิปเตยฺยาทิสาธารณปริยาเยนปิ เววจนํ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. อิมินาว นเยนาติ เอเตน ปริยายวจเนน ¶ . น หิ เทสนตฺถสาธนํ ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทิปาฬินยทสฺสนนฺติ ทสฺเสติ. พลนิปฺผตฺติคโตติอาทีสุ ทสสุ ตถาคตพเลสุ นิปฺผตฺตึ ปาริปูรึ คโต. สมฺโพธิปหานนฺตรายเทสนา วิเสสโจทนาสุ วิสารทภาวสงฺขาตานิ จตฺตาริ าณานิ ปตฺโต อธิคโตติ เวสารชฺชปฺปตฺโต.
โลภชฺฌาสยาทิอชฺฌาสยํ วิเสเสน อติวตฺโตติ อชฺฌาสยวีติวตฺโต. อตีตเหตุสงฺเขปาทิสงฺเขปวิรหิตตาย อสงฺเขปสงฺขาตํ นิพฺพานํ, อกุปฺปธมฺมตาย คุเณหิ วา อสงฺเขปํ อสงฺขฺเยยฺยํ คโต อุปคโตติ อสงฺเขปคโต. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว. อุทฺเธยฺยนฺติ อุทฺธริตพฺพํ.
ธมฺมานุสฺสติยํ เอวํ อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ สมฺพนฺโธ. สํสารทุกฺขโต ปาติ, สนฺเตน สุเขน รเมติ จาติ วา ปารํ.
อภูตปุพฺพตฺตาติ อนุปฺปนฺนปุพฺพตฺตา, เตนสฺส นิจฺจตํว วิภาเวติ เกนจิ เทวโตปสคฺคาทินา อนุปสชฺชนียตฺตา อนุปสฏฺตฺตา.
‘‘ทุปฺปสฺส’’นฺติปิ ปาฬิ, ทุรธิคมนฺติ อตฺโถ. คุณโสภาสุรภิภาเวนาติ คุเณหิ โสภาย, สุคนฺธิภาเวน จ.
ยถา ¶ อกฺขณเวธี ปุคฺคโล สิปฺปนิปฺผตฺติยา รตฺตนฺธการติมิสาย อจิรกฺขณาโลเกน อติสุขุมมฺปิ ทูรคตํ ลกฺขํ วิชฺฌติ, เอวํ อริยสาวโก สีลสมฺปตฺติยา อติสุขุมํ นิพฺพานํ จตุสจฺจธมฺมํ เอกปฏิเวเธเนว ปฏิวิชฺฌตีติ อาห ‘‘สิปฺปฺจ สีลํ อกฺขณเวธิตายา’’ติ. โลกิกนฺติ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ โลกุตฺตรธมฺมโอโลกนสฺสาปิ อธิฏฺานภาวโต.
เววจนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ปฺตฺติหารวิภงฺควณฺณนา
๓๙. ภควโต สาภาวิกธมฺมกถายาติ อตฺตโน ภาโว สภาโว, สภาเวน นิพฺพตฺตา, ตโต วา อาคตาติ สาภาวิกา, สา เอว ธมฺมกถาติ สาภาวิกธมฺมกถา, พุทฺธานํ สามุกฺกํสิกธมฺมกถาติ อตฺโถ ¶ , ตาย กรณภูตาย ธมฺมเทสนาย อนฺตฺเตปิ กถาเทสนานํ อุปจารสิทฺเธน เภเทเนวํ วุตฺตํ, อวยวสมุทายวิภาเคน วา. เตนาห ‘‘กา จ ปกติกถาย เทสนา? จตฺตาริ สจฺจานี’’ติ. อิทฺหิ อตฺถสฺส เทสนาย อเภโทปจารํ กตฺวา วุตฺตํ. ตสฺสา เทสนาย ปฺาปนา. อยํ ปฺตฺติหาโรติ สงฺเขเปเนว ปฺตฺติหารสฺส สรูปมาห. สาติ ยถาวุตฺตเทสนา. ตถา ตถาติ ยถา ยถา สจฺจานิ เทเสตพฺพานิ, ตถา ตถา. กถฺเจตานิ เทเสตพฺพานิ? ปริฺเยฺยาทิปฺปกาเรน. ยถาธิปฺเปตนฺติ อธิปฺเปตานุรูปํ, โพธเนยฺยพนฺธวานํ โพธนาธิปฺปายานุกูลนฺติ อตฺโถ. อตฺถนฺติ เทเสตพฺพตฺถํ, ทุกฺขาทิอตฺถเมว วา. นิกฺขิปตีติ ปติฏฺาเปติ. ยโต ‘‘จตฺตาโร สุตฺตนิกฺเขปา’’ติอาทิ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา) อฏฺกถาสุ วุจฺจติ.
ตตฺถาติ นิกฺเขปเทสนายนฺติ อตฺโถ. มคฺคปกฺขิยาติ ทุกฺขสจฺจโต พหิกตาติ อธิปฺปาโย.
ยสฺมึ าเนติ ยสฺมึ ภวาทิสงฺขาเต าเน. ยถาวุตฺตา เทสนาติ จตุราหารปฏิพทฺธราคาทิมุเขน วฏฺฏทีปนี วุตฺตปฺปการา เทสนา.
๔๑. เตปริวฏฺฏวเสนาติ เอตฺถาปิ ‘‘สจฺเจสู’’ติ โยเชตพฺพํ. ปริฺาปฺตฺตีติ อาหาติ ¶ สมฺพนฺโธ. อชฺฌตฺตรโต, สมาหิโตติ ปททฺวเยน สมาธานวิสิฏฺํ อชฺฌตฺตรตตาภาวนํ ทีเปติ โคจรชฺฌตฺตตาทีปนโต. เกวโล หิ อชฺฌตฺตสทฺโท อชฺฌตฺตชฺฌตฺตโคจรชฺฌตฺเตสุปิ วตฺตติ. อชฺฌตฺตรตตาวิสิฏฺฺจ สมาธานํ สาติสยํ จิตฺตฏฺิตึ ทีเปตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘สมาธานวิสิฏฺสฺสา’’ติอาทินา.
อาสชฺชนฏฺเนาติ อาสงฺคนฏฺเน. ตถา ทสฺสนนฺติ อตถาภูตสฺสาปิ ภพฺพรูปสฺส วิย อตฺตโน วิทํสนํ. อลกฺขิโกติ วิลกฺขิโก.
กามานนฺติ กามาวจรธมฺมานํ. รูปานนฺติ รูปาวจรธมฺมานํ. นิสฺสรณนฺติ กามานํ รูปาวจรธมฺมา นิสฺสรณํ, เตสํ อรูปาวจรธมฺมา นิสฺสรณํ. เอวํ ตํสภาวานนฺติ สอุตฺตรสภาวานํ. ตถาติ ยถา สงฺขตธมฺมานํ นิสฺสรณภาวโต, กิเลสสมุจฺเฉทกสฺส อริยมคฺคสฺส อารมฺมณภาวโต จ ¶ อตฺเถว อสงฺขตา ธาตุ, ตถา วุจฺจมาเนนาปิ การเณน อตฺเถว อสงฺขตา ธาตูติ ทสฺเสติ. กตฺถจิ วิสเยติ อสงฺขตธาตุํ สนฺธาย วทติ. อวิปรีตตฺโถติ ภูตตฺโถ. ‘‘ยโต โข โภ อยํ อตฺตา ปฺจหิ กามคุเณหิ สมปฺปิโต สมงฺคีภูโต ปริจาเรติ, เอตฺตาวตา โข โภ อยํ อตฺตา ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานปฺปตฺโต โหติ (ที. นิ. ๑.๙๔), สปกฏฺนิพฺพานภาวิโน’’ติ จ เอวมาทีสุ อุปจารวุตฺติสพฺภาวโต. ยถา ตํ สีหสทฺโทติ ยถา ‘‘สีโห มาณวโก’’ติอาทินา มาณวกาทีสุ อุปจารวุตฺตินา วตฺตมาโน มิคราเช ภูตตฺถวิสเย ทิฏฺโ, เอวํ นิพฺพานสทฺโทปิ กามคุณรูปชฺฌานสมงฺคิตาสุ อุปจารวุตฺติยา วตฺตมาโน กตฺถจิ วิสเย อวิปรีตตฺโถ. ยตฺถ จ วิสเย อวิปรีตตฺโถ, สา อสงฺขตา ธาตุ. หตฺถตเล สอามลกํ วิย เยฺยํ ปจฺจกฺขโต ปสฺสนฺตสฺส เอกปฺปมาณสฺส สตฺถุวจนเมเวตฺถ ปมาณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กึ วา เอตาย ยุตฺติจินฺตายา’’ติอาทิมาห. ‘‘ปฏิฺาตสฺส อตฺถสฺส สิทฺธิยา ปกาสนาปฺตฺตี’’ติ นิคมํ สนฺธายาหาติ.
ปฺตฺติหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. โอตรณหารวิภงฺควณฺณนา
๔๒. อินฺทฺริเยหีติ ¶ กรเณ กรณวจนํ ‘‘มคฺเคน คจฺฉตี’’ติอาทีสุ วิย, ‘‘ผรสุนา ฉินฺทตี’’ติ เอวมาทีสุ วิย จ. โอตรณาติ อนุปฺปเวสนา.
ปฺากฺขนฺเธ สงฺคณฺหนวเสน สมฺมาสงฺกปฺโป วิยาติ โยชนา. อธิจิตฺตอนุยุตฺตานํ สทฺทหนุสฺสหนุปฏฺานสมาทหเนหิ สทฺธาทีสุ อุปกโรนฺเตสุ เอว ปฺา ทสฺสนกิจฺจํ สาเธตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สทฺธา..เป… วุตฺตานี’’ติ อาห. โน จ ภวงฺคาติ เตสํ สงฺขารานํ ปวตฺติการณตาภาวํ ทสฺเสติ.
๔๓. ตถา วุตฺโตติ ‘‘นิสฺสโย’’ติ วุตฺโต. เจตนาสีเสน ตณฺหํ เอว วทติ เจตนาสหจรณโต.
รตฺตสฺสาติ ¶ มคฺเคน อสมุจฺฉินฺนราคสฺส. เยน ปุคฺคโล ‘‘รตฺโต’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส ราคสฺส สมฺพนฺธินี สุขา เวทนา วุตฺตา ตตฺถ ตสฺส อนุสยนโต. เตนาห ‘‘สุขาย…เป… วุตฺต’’นฺติ. เอส นโย เสเสสุปิ. เตนาห ‘‘ตถา’’ติอาทิ.
ตานิ เอว อินฺทฺริยานีติ สุขโสมนสฺสุเปกฺขินฺทฺริยานิ. ‘‘สงฺขารปริยาปนฺนานี’’ติ วจนํ สนฺธายาห ‘‘อิธ เวทนาสีเสน เจตนา วุตฺตา’’ติ. น หิ เวทนา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา โหติ. ตณฺหาย, ทิฏฺิยาติ จ อุปโยเค กรณวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตณฺหายา’’ติอาทิมาห. อิทานิ อุปโยควเสเนว ‘‘ตณฺหายา’’ติอาทีนํ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา วา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เสสธมฺมานนฺติ ตณฺหาวชฺชิตอวิสิฏฺธมฺมานํ. ตณฺหาย นิสฺสยภาเวติ ยทา ตณฺหา เตสํ นิสฺสโย โหติ.
ตณฺหาย เสสธมฺมานํ ปจฺจยภาเวติ ยทา เสสธมฺมา ตณฺหาปจฺจยา โหนฺติ. ‘‘กรชกายสนฺนิสฺสิตา’’ติ อิมินา เวทนาทิกฺขนฺธตฺตยนิสฺสิตาปิ คหิตา กายปฺปสฺสทฺธิภาวโต. การณภาวนฺติ ปรมฺปรเหตุภาวํ. ตณฺหาทิฏฺิอุปเยนาติ ทิฏฺิอุปเยน จ ทิฏฺิสหคตตณฺหาอุปเยน จ.
‘‘อาคตีติ ¶ อิธาคติ, คตีติ เปจฺจภโว’’ติ ปททฺวเยน วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กาตุํ ปาฬิยํ ‘‘อาคติคตีปิ น ภวนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อิธ หุรนฺติ ทฺวารารมฺมณธมฺมา ทสฺสิตา อาสนฺนทูรภาเวหิ ทฺวารารมฺมเณหิ วินิวตฺเตตฺวา คหิตตฺตา. อิธ ทฺวารปฺปวตฺตธมฺมา ‘‘อุภยมนฺตเรนา’’ติ ปทสฺส อตฺถภาเวน วุตฺตา. จตุพฺยูหหาเร ปน อนินฺทฺริยพทฺธรูปธมฺมา ตถา วุตฺตา. การณภูเตน อนนฺตรปจฺจยภูเตน, อุปนิสฺสยปจฺจยภูเตน จ. เย ธมฺมา อุปาทาย ‘‘อตฺตา’’ติ สมฺา, เตสํ วิฺาณาทิธมฺมานํ อภาเวน อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปาทิตตฺตาติ อตฺโถ. ‘‘อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถี’’ติอาทินา ปฏิโลมโต ปจฺจยภาโว ทสฺสิโตติ ทสฺเสนฺโต ปาฬิยํ ‘‘เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’ติ วตฺวา นนุ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทิโก ปฏิจฺจสมุปฺปาโทติ โจทนํ สนฺธาย ยถาวุตฺตสฺส ปฏิจฺจสมุปฺปาทภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส ทุวิโธ’’ติอาทินา โลกิยโลกุตฺตรวเสน ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วิภตฺโต. ตทตฺถตายาติ วีตราควิมุตฺติอตฺถตาย. ตพฺภาวนฺติ โลกุตฺตรปฏิจฺจสมุปฺปาทภาวํ.
โอตรณหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. โสธนหารวิภงฺควณฺณนา
๔๕. โสเธติ ¶ นามาติ ปุจฺฉิตมตฺถํ หตฺถตเล ปิตอามลกํ วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺเสนฺโต นิคฺคุมฺพํ นิชฺชฏํ กตฺวา วิวรนฺโต ตพฺพิสยอฺาณสํสยาทิมลาปนยเนน โสเธติ, เอวํ โสเธนฺโต จ ปทสฺส อตฺเถน อเภโทปจารํ กตฺวา ‘‘ปทํ โสเธติ’’จฺเจว วุจฺจติ. เตนาห ‘‘ปทํ โสเธติ นามา’’ติ. ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนเมเวตฺถ โสธนนฺติ อาห ‘‘ตทตฺถสฺส วิสฺสชฺชนโต’’ติ. อารภียตีติ อารมฺโภ, เทสนาย ปกาสิยมาโน อตฺโถ. เตนาห ‘‘น ตาว…เป… ปโพธิตตฺตา’’ติ. อิธ โสธนํ นาม ปฏิจฺฉนฺนรูปสฺส อตฺถสฺส เทสนานุภาเวน วิวฏภาวกรณนฺติ ตมตฺถํ อุปมาย วิภาเวตุํ ‘‘อฺาณปกฺขนฺทาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
โสธนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. อธิฏฺานหารวิภงฺควณฺณนา
๔๖. ธารยิตพฺพาติ ¶ อุปธาเรตพฺพา, อุปลกฺขิตพฺพาติ อตฺโถ. วุตฺตเมว ‘‘สามฺวิเสสกปฺปนาย โวหารภาเวน อนวฏฺานโต’’ติอาทินา (เนตฺติ. อฏฺ. ๑๔).
ตํ ตํ ผลนฺติ นิรยาทึ ตํ ตํ ผลํ. อฺจิตาติ คตา. โยนีติ เอกชาติ. สมานวเสน มิสฺสีภวติ เอตายาติ หิ โยนิ, อุปปตฺติ. เปจฺจาติ มริตฺวา. อุสฺสนฺนตายาติ วิตกฺกพหุลตาย. ‘‘อุสฺสนฺนตฺตา’’ติปิ วทนฺติ. สสฺสตาทีหิ วา อุสฺสนฺนตฺตา. อสุรชาติยา นิพฺพตฺตาปนโก อสุรชาตินิพฺพตฺตนโก.
สงฺขาติ ปฺา. ปฺาปธานา จ ภาวนาติ อาห ‘‘ปฏิสงฺขาย ปฏิปกฺขภาวนายา’’ติ.
๔๗. ปตฺถฏภาเวน ปถวี. สภาวธารณฏฺเน, นิสฺสตฺตนิชฺชีวฏฺเน จ ธาตุ. อาปียติ, อปฺปายตีติ วา อาโป. เตชนวเสน ติกฺขตาวเสน, ทหนวเสน วา เตโช. วายนวเสน เวคคมนวเสน, สมุทีรณวเสน ¶ วา วาโย. วีสติ อาการาติ เกสาทโย วีสติ โกฏฺาสา, ปการา วา. กกฺขฬลกฺขณาธิกตาย เกสาที กกฺขฬลกฺขณา วุตฺตา.
ปาฏิเยกฺโก ปถวีธาตุโกฏฺาโสติ ปถวีโกฏฺาสมตฺโต, อตฺตสฺุธมฺมมตฺโตติ อตฺโถ. สนฺตปฺปตีติ เอตฺถ สรีรปกติมติกฺกมิตฺวา อุณฺหภาโว สนฺตาโป, สรีรทหนวเสน ปวตฺโต มหาทาโห, อยเมเตสํ วิเสโส. เยน จ ชีรียตีติ เอกาหิกาทิชราโรเคน ชรียตีติ จ อตฺโถ ยุชฺชติ. ‘‘สตวารํ ตาเปตฺวา ตาเปตฺวา อุทเก ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสปฺปิ สตโธตสปฺปี’’ติ วทนฺติ. รสรุธิรมํสเมทนฺหารุอฏฺิอฏฺิมิฺชา รสาทโย. เกจิ นฺหารุํ อปเนตฺวา สุกฺกํ สตฺตมํ ธาตุํ วทนฺติ. วิเวกนฺติ วิสุํภาวํ, วิสทิสภาวนฺติ อตฺโถ. วตฺถุสงฺขาโต หิ อาหาโร ปริณามํ คจฺฉนฺโต ปาณภกฺขคหณิปทนิย มุตฺตกรีสภาเวหิ วิย อตฺตนาปิ วิสทิสรสสงฺขาตํ วิสุํภาวํ นิพฺพตฺเตนฺโต ตพฺภาวํ คจฺฉตีติ วุจฺจติ, ตถา รสาทโยปิ รุธิราทิโกฏฺาสํ. เตนาห ‘‘รสาทิภาเวน วิเวกํ คจฺฉตี’’ติ.
สภาวลกฺขณโตติ อสุจิภาเวน ลกฺขิตพฺพโต.
๔๘. ยาถาวสรสลกฺขณนฺติ ¶ รสิตพฺโพติ รโส, ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ สภาโว, อตฺตโน รโส สรโส, ยาถาโว สรโส, ยาถาวสรโส ยาถาวสรโส เอว ลกฺขิตพฺพตฺตา ลกฺขณนฺติ ยาถาวสรสลกฺขณํ. อถ วา ยาถาวสรสลกฺขณนฺติ อวิปรีตํ อตฺตโน ปวตฺติสงฺขาตํ กิจฺจฺเจว ปีฬนสงฺขาตํ ลกฺขณฺจ. ‘‘อิทํ กิจฺจํ, อิทํ ลกฺขณ’’นฺติ อวิชฺชาเหตุ าตุํ น สกฺโกติ, ตพฺพิสยาณุปฺปตฺตึ นิวาเรนฺตี ฉาเทตฺวา ปริโยนนฺธิตฺวา ติฏฺตีติ วุตฺตา. เตน วุตฺตํ ‘‘ชานิตุํ ปฏิวิชฺฌิตุํ น เทตี’’ติ. ตยิทมสฺสา กิจฺจนฺติ กิจฺจโต กถิตา. กถิตาติ จ วุตฺตา, ยโต จ อวิชฺชา อสมฺปฏิเวธรสาติ วุจฺจติ. ชายติ เอตฺถาติ ชาติ, อุปฺปตฺติฏฺานํ. ยทิปิ นิโรธมคฺเค อวิชฺชา อารมฺมณํ น กโรติ, เต ปน ชานิตุกามสฺส ตปฺปฏิจฺฉาทนวเสน อนิโรธมคฺเคสุ นิโรธมคฺคคฺคหณสฺส การณภาเวน ปวตฺตมานา ตตฺถ อุปฺปชฺชตีติ วุจฺจติ, เตสมฺปิ อวิชฺชาย อุปฺปตฺติฏฺานตา โหติ, อิตเรสํ อารมฺมณภาเวน จาติ.
อตฺถานตฺถนฺติ ¶ หิตาหิตํ. สมฺโมหวิโนทนิยํ ปน ‘‘อตฺถตฺถ’’นฺติ (วิภ. อฏฺ. ๒๒๖) วุตฺตํ, ตตฺถ อตฺโถ เอว อตฺถตฺโถติ อตฺถสฺส อวิปรีตตาทสฺสนตฺถํ ทุติเยน อตฺถสทฺเทน วิเสสนํ. น หิ าณํ อนตฺเถ ‘‘อตฺโถ’’ติ คณฺหาตีติ. การณาการณนฺติ เอตฺถาปิ เอวํ ทฏฺพฺพํ. อตฺถตฺถนฺติ วา อาเมฑิตวจนํ สพฺเพสํ อตฺถานํ ปากฏกรณภาวปฺปกาสนตฺถํ, ผลํ ผลนฺติ อตฺโถ, หิตปริยาเยปิ เอเสว นโย. นฺติ อตฺถานตฺถาทิกํ. อาการนฺติ อตฺถาทิการณเมว.
ปฏิวิทฺธสฺส ปุน อเวกฺขนา ปจฺจเวกฺขณา. ทุจินฺติตจินฺติตาทิลกฺขณสฺส พาลสฺส ภาโว พาลฺยํ. สมฺปชานาตีติ สมํ ปกาเรหิ ชานาติ. พลวโมโห ปโมโห. สมนฺตโต โมหนํ สมฺโมโห. ทุคฺคติคามิกมฺมสฺส วิเสสปจฺจยตฺตา อวินฺทิยํ. วินฺทตีติ ลภติ. อนวชฺชธมฺมานํ วิชฺชา วิย วิเสสปจฺจโย น โหตีติ วินฺทิยํ น วินฺทติ. อยํ อวิชฺชาย เวมตฺตตาติ อยํ ‘‘ทุกฺเข อฺาณ’’นฺติอาทินา กิจฺจชาติลกฺขเณหิ วุตฺโต อวิชฺชาย อวิเสโส. วิชฺชาติอาทีนํ วุตฺตนยานสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
ปาสาณสกฺขรวาลิกาวิรหิตา ภูมิ สณฺหาติ ‘‘สณฺหฏฺเนา’’ติ วุตฺตํ.
ตตฺตกเมว ¶ กาลนฺติ ปฺจกปฺปสตานิ. วิภูตํ สมตฺติกฺกนฺตํ รูปสฺาสงฺขาตํ รูปํ เอตายาติ วิภูตรูปํ, สมาปตฺตินฺติ ปทตฺโถ. น หิ กาจิ อรูปสมาปตฺติ รูปสฺาสหคตา ปวตฺตีติ. นิโรธสมาปตฺติยํ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ตตฺถ เนวสฺานาสฺายตนสมาปตฺติยา วิสุํ คหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘เสสารุปฺปสมาปตฺติโย’’ติ.
ทมถํ อนุปคจฺฉนฺโต ทุฏฺสฺโส ขลุงฺกสฺโส. อุตฺตริทมถายาติ อริยมคฺคทมถาย.
อิตโรติ ทุกฺขาปฏิปโท ขิปฺปาภิฺโ, สุขาปฏิปโท จ ขิปฺปาภิฺโ. อุภยโตภาเคหีติ รูปกายนามกายภาเคหิ. อุภยโตติ วิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทวิมุตฺติวเสน.
อเนโกปีติ ¶ สภาเวน อเนโกปิ. เอกสทฺทาภิเธยฺยตายาติ สามฺสทฺทาภิเธยฺยตาย.
อธิฏฺานหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๕. ปริกฺขารหารวิภงฺควณฺณนา
๔๙. ‘‘หิโนตี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘การณภาวํ คจฺฉตี’’ติ อาห อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ. เอตีติ อาคจฺฉติ, อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ.
อวิชฺชายปิ เหตุภาเวติ เอตฺถ อวิชฺชา อนนฺตราย อวิชฺชาย อนนฺตรสมนนฺตรูปนิสฺสยนตฺถิวิคตาเสวนปจฺจเยหิ, อนนฺตราย ปน สหชาตาย สหชาตอฺมฺนิสฺสยสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตเหตุปจฺจเยหิ, อสหชาตาย อุปนิสฺสยโกฏิยา เอว ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ. อตฺตโน ผลํ กโรตีติ การณนฺติ อาห ‘‘การณภาโว จ ผลาเปกฺขายา’’ติ.
นิพฺพตฺติอตฺโถ ผลตฺโถ ผลสงฺขาโต อตฺโถ.
โย สภาโวติ ปฺุาทิอภิสงฺขารานํ โย อภิสงฺขรณสภาโว, โส เหตุ. เสสปเทสูติ วิฺาณาทิปเทสุ. ยถาวุตฺตปฺปเภโทติ ‘‘อสาธารณลกฺขโณ เหตู’’ติอาทินา วุตฺตปฺปเภโท. โย โกจิ ¶ ปจฺจโยติ ชนกาทิเภทํ ยํ กิฺจิ การณํ. อภิสงฺขรณโตติ ปจฺจกฺขโต, ปรมฺปราย จ นิพฺพตฺตนโต.
ปริกฺขารหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๖. สมาโรปนหารวิภงฺควณฺณนา
๕๐. สุตฺเตน คหิเตติ สุตฺเต วุตฺเต. ปทฏฺานคฺคหณํ อธิฏฺานวิสยทสฺสนตฺถํ, เววจนคฺคหณํ อธิวจนวิภาคทสฺสนตฺถนฺติ โยชนา. วิสยาธิฏฺานภาวโตติ วิสยสงฺขาตปวตฺติฏฺานภาวโต. วนียตีติ ภชียติ. วนตีติ ภชติ เสวติ. วนุเตติ ยาจติ, ปตฺเถตีติ อตฺโถ ¶ . ปฺจ กามคุณา กามตณฺหาย การณํ โหติ อารมฺมณปจฺจยตาย. นิมิตฺตคฺคาโห อนุพฺยฺชนคฺคาหสฺส การณํ โหติ อุปนิสฺสยตายาติ เอวํ เสเสสุปิ ยถารหํ การณตา วตฺตพฺพา.
๕๑. ‘‘กาเย กายานุปสฺสี วิหราหี’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา ลกฺขณหารวิภงฺควณฺณนายํ (เนตฺติ. อฏฺ. ๒๓) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อยํ ปน วิเสโส – รูปธมฺมปริฺายาติ รูปูปิกวิฺาณฏฺิติปริฺาย.
‘‘ทุกฺข’’นฺติ ปสฺสนฺตี สา เวทนานุปสฺสนาติ โยเชตพฺพํ. เวทนาเหตุปริฺายาติ ผสฺสปริฺาย. ‘‘เวทนาวเสนา’’ติ ปเทน อตฺตนา อุปฺปาทิตทุกฺขวเสน. เวทนาปริฺายาติ เวทนูปิกวิฺาณฏฺิติปริฺาย. นิจฺจาภินิเวสปฏิปกฺขโต อนิจฺจานุปสฺสนายาติ อธิปฺปาโย. นิจฺจสฺานิมิตฺตสฺสาติ นิจฺจสฺาเหตุกสฺส. สฺาปริฺายาติ สฺูปิกวิฺาณฏฺิติปริฺาย. ปมมคฺควชฺฌตฺตา อคติคมนสฺส วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺาภินิเวสสฺส…เป… อคติคมนสฺส จา’’ติ.
สงฺขารปริฺายาติ สงฺขารูปิกวิฺาณฏฺิติปริฺาย.
สมาโรปนหารวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิตา จ หารวิภงฺควณฺณนา.
๑. เทสนาหารสมฺปาตวณฺณนา
‘‘เอว’’นฺติอาทิ ¶ หารสมฺปาตเทสนาย สมฺพนฺธทสฺสนํ. ตตฺถ ปุริเมน อุปมาทฺวเยน สุปริกมฺมกตมณิโกฏฺฏิมสทิสี, สุวิรจิตชมฺพุนทาภรณสทิสี จ ปาฬิ. ตตฺถ กตนานาวณฺณปุปฺผูปหารสทิสี, วิวิธรํสิชาลาสมุชฺชลพทฺธนานารตนาวลิสทิสี จ หารวิภงฺคเทสนาติ ทสฺเสติ. ปจฺฉิเมน ตสฺส ปณีตมหารเห ชฏาหิ สทฺธึ ทุกฺกรตรตํ ทีเปติ. ยายํ คาถา วุตฺตาติ โยชนา.
๕๒. ยสฺมายํ หารวิภงฺควาโร นปฺปโยเชติ ยถาวุตฺเตน การเณน, ตสฺมา สา หารวิภงฺควารสฺส อาทิมฺหิ น ปจฺจามฏฺาติ อธิปฺปาโย ¶ . หารสมฺปาตวาโร ปน ตํ ปโยเชตีติ ยสฺมา ปน หารสมฺปาตวาโร ตํ คาถํ ปโยเชติ ยถาวุตฺเตเนว การเณน, ตสฺมา ‘‘โสฬส…เป… อาหา’’ติ อาห. โยชนานยทสฺสนนฺติ โยชนาย นยทสฺสนํ.
เตนาติ ‘‘ตํ มจฺจุโน ปท’’นฺติ วจเนน. สพฺพํ วิปลฺลาสนฺติ ทฺวาทสวิธมฺปิ วิปลฺลาสํ. สามฺสฺส…เป… โวหรียติ ยตฺถ ปติฏฺิตํ สามฺํ, โส วิเสโส. อตฺถโต ปน สฺาทโย เอว รูปาทิวิสยํ วิปรีตากาเรน คณฺหนฺเต วิปลฺลาโสติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สฺาวิปลฺลาโส’’ติอาทิมาห.
อินฺทชาลาทิวเสน มณิอาทิอากาเรน อุปฏฺหนฺเต อุปาทานกฺขนฺธปฺจเก อหํมมาทิการณตาย นิรุตฺตินเยน ‘‘อตฺตา’’ติ วุจฺจมาโน ตํพุทฺธิโวหารปฺปวตฺตินิมิตฺตตาย อตฺตภาโว สุขาทีนํ วตฺถุตาย ‘‘อตฺตภาววตฺถู’’ติ ปวุจฺจตีติ อาห ‘‘เตหี’’ติอาทิ. เตสนฺติ อุปาทานกฺขนฺธานํ. วิปลฺลาสานํ ปวตฺติอากาโร ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติอาทิ. วิสโย กายเวทนาจิตฺตธมฺมา. อวิชฺชา จ…เป… เอว สมฺโมหปุพฺพกตฺตา สพฺพวิปลฺลาสานํ. จ-สทฺโท สุภสุขสฺานนฺติ เอตฺถาปิ อาเนตฺวา โยเชตพฺโพ.
ตตฺถายํ โยชนา – ‘‘อวิชฺชา จ สุภสุขสฺานํ ปจฺจโย เอว, น ตณฺหา เอว, อวิชฺชา สุภสุขสฺานฺจ ปจฺจโย, น นิจฺจอตฺตสฺานํ เอวา’’ติ. เอวํ สนฺเตปิ ปุริมานํ ทฺวินฺนํ วิปรีตสฺานํ ตณฺหา, ปจฺฉิมานํ อวิชฺชา วิเสสปจฺจโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตถาปี’’ติอาทิ. อวิชฺชาสีเสน เจตฺถ ทิฏฺิยา คหณํ เวทิตพฺพํ. เตนาห ‘‘ทิฏฺินิวุตํ จิตฺต’’นฺติ ¶ , ‘‘โย ทิฏฺิวิปลฺลาโส’’ติ จ อาทิ, ยถา จ อวิชฺชาสีเสน ทิฏฺิยา คหณํ, เอวํ ทิฏฺิสีเสน อวิชฺชายปิ คหณํ สิยาติ อาห ‘‘ทิฏฺิสีเสน อวิชฺชา วุตฺตา’’ติ. ตณฺหาวิชฺชาสุ สุภสุขสฺานํ ยถา ตณฺหา วิเสสปจฺจโย, น เอวํ อวิชฺชา. นิจฺจอตฺตสฺานํ ปน ยถา อวิชฺชา วิเสสปจฺจโย, น ตถา ตณฺหาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โมโห วิเสสปจฺจโย’’ติ อาห.
ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ…เป… โหตีติ อตีตํเส ตณฺหาภินิเวสสฺส พลวภาวาภาวโต. เตเนว หิ ‘‘โส อตีตํ รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ’’จฺเจว ¶ วุตฺตํ, น ‘‘อภินนฺทตี’’ติ. ตณฺหาวิปลฺลาโสติ ตณฺหํ อุปนิสฺสาย ปวตฺโต วิปลฺลาโส, น หิ ตณฺหา สยํ วิปลฺลาโส. เตนาห ‘‘ตณฺหามูลโก วิปลฺลาโส’’ติ. ทิฏฺาภินนฺทนวเสนาติ ตณฺหุปนิสฺสยทิฏฺาภินนฺทนวเสน, ยโต โส ‘‘ตณฺหาวิปลฺลาโส’’ติ วุตฺโต. เอเตนาติ ‘‘โย ตณฺหาวิปลฺลาโส’’ติอาทิปาเน. โสฬส สฺีวาทา, อฏฺ อสฺีวาทา, อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา, ปฺจ ปรมทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา จ, ยถา อตฺตโน คตาย, นิพฺพานปฺปตฺติยา จ ปริกปฺปวเสน สุภสุขาการคฺคาหิโน, น เอวํ สตฺต อุจฺเฉทวาทาติ อาห ‘‘เยภุยฺเยนา’’ติ. ปฏิปกฺขวเสนปีติ วิสุทฺธิวเสนปิ. ยาว หิ อุปกฺกิเลสา, ตาว จิตฺตํ น วิสุชฺฌเตว. ยทา จ เต ปหีนา, ตทา วิสุทฺธเมว. เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ ปาฬึ นิกฺขิปิตฺวา วิปลฺลาสมุเขเนว เทสนาย นิทฺธาริยมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘ยถานุสนฺธินาว คาถํ นิฏฺเปตุ’’นฺติ.
มารสฺสาติ กิเลสมารสฺส. ตสฺส หิ วเส ิโต เสสมารานํ หตฺถคโต เอวาติ. เตนาห ‘‘กิเลสมารคฺคหเณเนวา’’ติอาทิ.
มารพนฺธนนฺติ สตฺตมารปกฺเข มารสฺส พนฺธนนฺติ มารพนฺธนํ. โส หิ กิเลสพนฺธนภูเต อตฺตโน สมารกปริเส มฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อนฺตลิ…เป… โมกฺขสี’’ติ (มหาว. ๓๓). อิตรมารปกฺเข มาโรว พนฺธนนฺติ มารพนฺธนํ. วิสงฺขาโร นิพฺพานํ.
โมหสมฺปโยคโต จิตฺตํ ‘‘มูฬฺห’’นฺติ วุตฺตนฺติ รตฺตทุฏฺานมฺปิ มูฬฺหตาย สพฺภาเว ‘‘มูฬฺห’’นฺติ วิสุํ วจนํ อาเวณิกโมหวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ทฺวินฺนํ โมมูหจิตฺตุปฺปาทานํ วเสนา’’ติ อาห. เอวนฺติ เอวํ ราคาทิอกุสลปฺปตฺติยา กุสลภณฺฑจฺเฉทนโต อรกฺขิตํ จิตฺตํ โหติ, สพฺโพปิ มิจฺฉาภินิเวโส เอตฺเถว สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉตีติ อาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิ ¶ …เป… เวทิตพฺพ’’นฺติ. สพฺเพปีติ ‘‘อรกฺขิตํ, มิจฺฉาทิฏฺิหตํ, ถินมิทฺธาภิภูต’’นฺติ ตีหิปิ ปเทหิ วุตฺตธมฺมา.
จกฺขุนาติ ทฺวาเรน. รูปนฺติ วิสภาควตฺถุสนฺนิสฺสิตํ รูปายตนํ. นิมิตฺตคฺคาหีติ ‘‘อิตฺถี’’ติ วา ปุริโส’’ติ วา ‘‘สุภ’’นฺติ วา ‘‘อสุภ’’นฺติ วา ปริกปฺปิตนิมิตฺตํ ¶ คณฺหาติ, ตสฺส วา คหณสีโล. อนุพฺยฺชนคฺคาหีติ หตฺถปาทหสิตกถิตาทิปฺปเภเท กิเลสานํ อนุ อนุ พฺยฺชนโต อนุพฺยฺชนสฺิเต อากาเร คณฺหาติ, เตสํ วา คหณสีโล. ยตฺวาธิกรณนฺติ ยํ นิมิตฺตํ, นิมิตฺตานุพฺยฺชนคฺคหณนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. เอวํ ‘‘จกฺขุนฺทฺริยํ อสํวุตํ วิหรนฺต’’นฺติ, โย ‘‘นิมิตฺตคฺคาหี, อนุพฺยฺชนคฺคาหี’’ติ จ วุตฺโต ปุคฺคโล, ตเมนํ จกฺขุนฺทฺริยํ จกฺขุทฺวารํ อสํวุตํ สติกวาเฏน อปิหิตํ กตฺวา วตฺตนฺตํ, ตสฺส จ รูปสฺส อิฏฺาการคฺคหเณ อภิชฺฌา, อนิฏฺาการคฺคหเณ โทมนสฺสํ, อสมเปกฺขเน โมโห มิจฺฉาภินิเวเส มิจฺฉาทิฏฺีติ เอวํ อภิชฺฌาพฺยาปาทา, อฺเ จ ลามกฏฺเน ปาปกา อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเน อกุสลา ธมฺมา อนฺวาสฺสเวยฺยุํ อนุ อนุ ปวตฺเตยฺยุํ.
ตสฺส สํวราย น ปฏิปชฺชตีติ ตสฺส จกฺขุทฺวารสฺส สํวราย สติกวาเฏน ปิทหนตฺถํ น ปฏิปชฺชติ. สา ปน อปฺปฏิปตฺติ จกฺขุนฺทฺริยสฺส อนารกฺขาสํวรสฺส อนุปฺปาโทติ ทสฺเสนฺโต ‘‘น รกฺขติ…เป… อาปชฺชตี’’ติ อาห. ชวเน อุปฺปชฺชมาโนปิ หิ อสํวโร เตน ทฺวาเรน ปวตฺตนโต ‘‘จกฺขุนฺทฺริยาสํวโร’’ตฺเวว วุจฺจตีติ. เสสทฺวาเรสุปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘ปุพฺพนฺตกปฺปนวเสน จา’’ติอาทินา สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺเขปโต จ วิตฺถาโร อฺโ’’ติ กตฺวา ตํ สมุจฺจินนฺโต ‘‘ยา จ โข อิมา’’ติอาทิมาห.
ยถาวุตฺตา อกุสลา ธมฺมาติ ทฺวาทส อกุสลจิตฺตุปฺปาทธมฺมา, เตสํ วตฺถูนิ วา. เต หิ สมุทยวชฺชา ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. ‘‘เอว’’นฺติ อิมินา เนตฺติปาฬิยํ, อฏฺกถายฺจ นิทฺธาริตปฺปกาเรน. อิธาติ อิมิสฺสํ ‘‘อรกฺขิเตน จิตฺเตนา’’ติ คาถายํ.
ยทิปิ เทสนาหารสมฺปาตปาฬิยํ ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ คาถา สรูปโต น คหิตา, อตฺถโต ปน ‘‘เตสํ ภควา ปริฺายา’’ติอาทินา คหิตา เอวาติ ตสฺสา คหิตภาวํ วิภาเวตุํ ‘‘กถํ เทเสตี’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสา’’ติ คาถํ อุทฺธริ.
โยนิโสมนสิกาเรน กมฺมํ กโรนฺโตติ ‘‘โส ‘อิทํ ทุกฺข’นฺติ โยนิโส มนสิ กโรตี’’ติอาทินา ¶ นเยน วิปสฺสนาสงฺขาเตน โยนิโสมนสิกาเรน ภาวนากมฺมํ กโรนฺโต, ภาเวนฺโตติ อตฺโถ ¶ . ยถาภูตาณนฺติ าตปริฺาย ปุพฺพภาควิปสฺสนาย ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย, อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ’’ติอาทินา (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) สมปฺาสาย อากาเรหิ. นิรยคติยํ ทุกฺขทุกฺขตา, สุคติวิเสเส พฺรหฺมโลเกกเทเส สงฺขารทุกฺขตา, อิตรตฺถ ทฺเว ติสฺโสปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถาสมฺภวํ ติวิธทุกฺขตาโยเคนา’’ติ.
เทสนาหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. วิจยหารสมฺปาตวณฺณนา
๕๓. กุสลธมฺมารมฺมณาติ กุสลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺติมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น เตสํ อารมฺมณปจฺจยตํ อิธ ‘‘กุสลา ธมฺมา’’ติ โลกุตฺตรธมฺมานํ อธิปฺเปตตฺตา. น หิ กทาจิ อนุปาทานิยา ธมฺมา อุปาทานารมฺมณา โหนฺติ. ผลธมฺเม อุทฺทิสฺส ปวตฺตาย ตณฺหาย คหิตตฺตา ‘‘กุสล…เป… ทฏฺพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. เทสนาหาเรติ เทสนาหารสมฺปาเต. กถํ ปน กุสลภาโวติ ‘‘กุสลา’’ติ วจนมตฺตํ คเหตฺวา โจเทติ, ตฺจ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ, ปหานเหตุภาโวปิสฺสา สิยา โจทเกน สมฺปฏิจฺฉิโตว. ‘‘มาโนปิ ทุวิโธ’’ติอาทินา มานสฺส จ ตสฺสา ตณฺหาย จ เสวิตพฺพภาโว อกุสลานํ ปหานาย, กุสลานํ อุปฺปตฺติยา จ ปจฺจยภาวโต.
เนกฺขมฺมสฺสิตํ โทมนสฺสํ นาม ‘‘อริยภูมึ ปาปุณิตุํ นาสกฺขิ’’นฺติ อนุโสจโต อุปฺปนฺนํ โทมนสฺสนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวนฺติ อิมินา ปาฬิยํ วุตฺตปฺปกาเรน, ปิหํ อุปฏฺเปตฺวา ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺารมฺมเณ อาปาถคเต อนิจฺจาทิวเสน วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวาติ โยชนา. อิฏฺารมฺมณฺเจตฺถ ยถาวุตฺตอนุโสจนโทมนสฺสุปฺปตฺตีนํ ยถาภินิวิฏฺสฺส อารมฺมณสฺส อนิฏฺตายาติ ทสฺสนตฺถํ. ‘‘กถํ เนกฺขมฺมวเสนา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ วิวริตุํ ‘‘วิปสฺสนาวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิปสฺสนาทิวินิมุตฺตา วา ปมชฺฌานาทิวเสน วุตฺตา กุสลา ธมฺมา อิธ เนกฺขมฺมํ. อนุสฺสติคฺคหเณน อุปจารชฺฌานเมว คหิตนฺติ ‘‘ปมชฺฌานาทิวเสนา’’ติ วุตฺตํ. อาทิสทฺเทน ทุติยชฺฌานโต ปฏฺาย ยาว อคฺคผลา อุปริวิเสสา สงฺคหิตา. ยาย ปฺาวิมุตฺติยา.
อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวนาติ ¶ อุเปกฺขาชนิตสติปาริสุทฺธิสพฺภาเวน. กมฺมโยคฺคนฺติ วิปสฺสนาภาวนาทิกมฺมสฺส โยคฺคํ อนุรูปํ อนุจฺฉวิกํ. อสฺสทฺธิเยติ อสฺสทฺธิยเหตุ, ‘‘อสฺสทฺธิเยนา’’ติปิ ¶ ปนฺติ, โส เอวตฺโถ. โอภาสคตนฺติ าโณภาสคตํ. กามํ ปุพฺเพปิ ปฺา วุตฺตา, อสฺสทฺธิยาทีหิ ปน อฺเสํ กิเลสานํ วิธมนมฺปิ ปฺาย เอว โหติ, สา จ เอวํภูตาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘โอภาสคตํ กิเลสนฺธกาเร น อิฺชตี’’ติ วุตฺตํ.
โกโป โกโธ. อปฺปจฺจโย โทมนสฺสํ. อิทฺธิวิธาณาทิกา ฉ อภิฺา ปากฏา เอวาติ ‘‘ทฺเว จ วิเสเส’’ติ วุตฺตธมฺเม ทสฺเสตุํ ‘‘มโนมยิทฺธิ, วิปสฺสนาาณฺจา’’ติ อาห. องฺคณานิ ราคาทโย. อุปกฺกิเลสา อภิชฺฌาวิสมโลภาทโย. อนุโลมนํ ตเทกฏฺตา. ผนฺทนา ทุพฺพลา วิกฺเขปปฺปวตฺติ. พลวตี อนวฏฺานํ. สพฺโพ มิจฺฉาภินิเวโส อโยนิโสมนสิกาเรน โหติ, มิจฺฉาวิตกฺเกน จ. ตตฺถ อโยนิโสมนสิกาโร อกุสลจิตฺตุปฺปาโท ตปฺปริยาปนฺโน มิจฺฉาวิตกฺโก วิกฺเขปสหิโต เอวาติ วุตฺตํ ‘‘มิจฺฉาภินิเวสเหตุตาย ทิฏฺิปกฺโข’’ติ วุตฺตฺเหตํ ‘‘วิตกฺโกปิ ทิฏฺิฏฺานํ, อโยนิโส มนสิกาโรปิ ทิฏฺิฏฺาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๒๔).
อถ วา อิฺชนาติ ผนฺทนา, ทิฏฺปริตฺตาโส. ยถาห ‘‘ตทปิ เตสํ ภวตํ สมณพฺราหฺมณานํ อชานตํ อปสฺสตํ เวทยิตํ ตณฺหาคตานํ ปริตสฺสิตวิปฺผนฺทิตเมวา’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๐๕ อาทโย). อฏฺิตีติ อนวฏฺานํ, ทิฏฺิวิตกฺโก. เตน หิ ปุถุชฺชโน กาเล สสฺสตํ, กาเล อุจฺเฉทนฺติ ตํ ตํ ทิฏฺิคฺคหณํ ปกฺขนฺทนฺโต สตฺตโต ปริพฺภฏฺอนฺโธ วิย, สมุทฺเท วิสฺสฏฺวาหนิกา วิย, ยนฺเต ยุตฺตโคโณ วิย จ ตถา ตถา ปริพฺภมติ. เตนาห ‘‘ทิฏฺิโยปิ ทิฏฺิฏฺานํ, วิตกฺโกปิ ทิฏฺิฏฺาน’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๒๔) จ. เอตสฺมิฺจ ปกฺเข มิจฺฉาภินิเวสตาย, มิจฺฉาภินิเวสเหตุตาย จ ตสฺสา ทฺเว ปกฺขาติ เอกเทสสรูเปกเสโส กโตติ เวทิตพฺพํ.
‘‘เอว’’นฺติอาทินา ‘‘โส อุปริม’’นฺติอาทิปาฬิยํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสติ. ปฏิฆสฺาติ ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฏิฆ…เป… สฺาสู’’ติ อาห. รูปาวจรสฺาติ สฺาสีเสน รูปาวจรชฺฌานานิ วทติ. นานตฺตสฺาติ ¶ นานาสภาวา, นานาสภาเว วา อารมฺมเณ สฺา. เปตฺวา ปฏิฆสฺา อวสิฏฺกามาวจรสฺา เหตา. ตา สมติกฺกมตีติ ตา รูปสฺานานตฺตสฺาโย อารมฺมเณหิ สทฺธึ สมฺมเทว อติกฺกมติ.
รูปาวจรชฺฌาโนภาโสปิ กสิณารมฺมณา. กสิณนิสฺสนฺโท หิ อารุปฺปชฺฌานุปฺปตฺติ. ทสฺสนนฺติ กสิณรูปานํ ทสฺสนํ. อภิชฺฌาพฺยาปาทปฺปหาเนน สทฺธึ วีริยารมฺโภ อุปการโก สมโถ ¶ สติปสฺสทฺธิโย ปริกฺขารงฺคตา วุตฺตา เอว. สติรหิตํ สมฺมสนํ นาม นตฺถีติ ‘‘ยา อุปฏฺิตา สติ อสมฺมุฏฺา, อยํ วิปสฺสนา’’ติ วุตฺตํ. เตน สติสีเสน วิปสฺสนา คหิตาติ ทสฺเสติ. สมฺโมสานํ ปหานมาหาติ สมฺพนฺโธ.
๕๔. ปจฺจุปฺปนฺนสุขอายติสุขวิปากกิริยนิรามิสอกาปุริสเสวิตภาเวหิ เอว เสสา ปาฬิยํ เอตสฺส สมาธิสฺส สนฺตปณีตตาทิวิเสสา วุตฺตา, เตปิ อิธ สงฺคหิตาติ เตสํ ปทานํ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘องฺคสนฺตตายา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ องฺคสนฺตตายาติ ผลฌานงฺคานํ อุปสนฺตตาย. กิเลสทรถสนฺตตายาติ กิเลสทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิยา. ปณีโตติ อุฬาโร. เอโกทิภาเวนาติ มคฺคสมาธิสงฺขาเตน เอโกทิภาเวน. เอโกทิภาวนฺติ สมาธานํ. โลกิยสมาธิสฺส ปจฺจนีกนีวรณปมชฺฌานนิกนฺติอาทีนิ นิคฺคเหตพฺพานิ, อฺเ จ กิเลสา วาเรตพฺพา. อิมสฺส ปน อรหตฺตสมาธิสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสตฺตา น นิคฺคเหตพฺพํ, วาเรตพฺพฺจ อตฺถีติ โส มคฺคานนฺตรํ สมาปตฺติกฺขเณว อปฺปโยเคเนว อธิคตตฺตา, ิตตฺตา จ อปริหานิวเสน วา อธิคตตฺตา นสสงฺขารนิคฺคยฺหวาริตคโต.
‘‘สติเวปุลฺลปฺปตฺโต’’ติ เอเตน อปฺปวตฺตมานายปิ สติยา สติพหุลตาย สโต เอว นามาติ ทสฺเสติ. ‘‘ยถาปริจฺฉินฺนกาลวเสนา’’ติ เอเตน ปริจฺฉินฺนสติยา สโตติ ทสฺเสติ.
วกฺขมาเนนาติ ‘‘ปีติผรณา’’ติอาทินา อนนฺตรํ วกฺขมาเนน. ‘‘ปีติผรณตา’’ติ ปน ปาฬิ อาคตา. ตํ ‘‘ปฺจงฺคิโก สมฺมาสมาธี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๕๕) สมาธิองฺคภาเวน ปฺา อุทฺทิฏฺาติ กตฺวา วุตฺตํ. ตโต เอว อฏฺกถายํ ‘‘ปีติผรณตา’’ติอาทีนฺจ อตฺถสํวณฺณนา กตา. ตตฺถ ‘‘โส อิมเมว กายํ ¶ วิเวกเชน ปีติสุเขน อภิสนฺเทตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๒๖) นเยน ปีติยา, สุขสฺส จ ผรณํ เวทิตพฺพํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
สมาธิวเสน สมโถ อุทฺธโฏติ สภาววเสน สมโถ อุทฺธโฏ, น อุปการกธมฺมวเสนาติ อธิปฺปาโย.
๕๕. ราคปฏิปกฺขตฺตา สมาธิสฺส ‘‘อธิจิตฺตสิกฺขาย สิกฺขนฺโต’’ติ วุตฺตํ. วุตฺตนยานุสาเรนาติ ‘‘สุขปณิธิอาทิสมุคฺฆาฏเนน อปฺปณิหิโต’’ติอาทินา. เอตฺถ จ สงฺขารานํ ขณภงฺคุรตํ สมฺมเทว ปสฺสนฺตสฺส น ราโค ปติฏฺํ ลภตีติ อนิจฺจานุปสฺสนา ราคจริตสฺส สปฺปายา ¶ วุตฺตา, ตถา สงฺขารานํ สภาวทุกฺขตํ สมฺมเทว ปสฺสนฺตสฺส ปกติยาปิ ทุกฺขิเตสุ ทุกฺขุปฺปาทนํ วเณ ขาโรทกเสกสทิสนฺติ น โทโส ปติฏฺํ ลภตีติ ทุกฺขานุปสฺสนา โทสจริตสฺส สปฺปายา วุตฺตา, ตถา สงฺขาเรสุ สมฺมเทว ฆนวินิพฺโภเค กเต อตฺตสฺุตาย อุปฏฺหมานาย น โมโห ปติฏฺํ ลภตีติ อนตฺตานุปสฺสนา โมหจริตสฺส สปฺปายา วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. ราคปฏิปกฺขตฺตา สมาธิสฺส ‘‘อธิจิตฺตสิกฺขาย สิกฺขนฺโต’’ติ วุตฺตํ. เอส นโย อิตเรสุ. เสสเมตฺถ สุวิฺเยฺยํ.
ขนฺติพหุโล อุปฺปนฺนํ อรตึ อนภิรตึ อภิภุยฺย วิหรนฺโต สุเขน สมาธึ อธิคจฺฉตีติ ขนฺติปฺปธานตาปิ สมถปกฺขภชนสฺส การณํ วุตฺตา. อุฏฺานํ สมฺปชฺชตีติ สมฺปนฺนกายิกวีริยํ. สมฺมากมฺมนฺตวายามานํ โย กายิกาทิวิกปฺโป วุตฺโต ปาฬิยํ, โส เนสํ กายิกสฺส ปโยคสฺส สมุฏฺานวเสน เวทิตพฺโพ.
‘‘ขิปฺปาธิคโม’’ติ อิมินา มคฺคาเสวนภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘วิปสฺสนาย วิมุตฺตาธิคโม’’ติ อิมินา วิปสฺสนานุภาเวน สมุจฺเฉทวิมุตฺติ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติ วิย สมถานุภาเวนาติ ทสฺเสติ. โลกิเยหีติ นิสฺสกฺกวจนํ. มหนฺตานนฺติ อุฬารานํ, ปณีตานนฺติ อตฺโถ.
๕๖. ตนฺติ วิจยหารํ. วิสํวาทนเหตูนํ โลภาทีนํ ปาปธมฺมานํ. โสเธนฺโตติ ยถา สรณาทิวิสยา อฺาณาทิสํกิเลสา น ปวตฺตนฺติ, เอวํ โสเธนฺโต. ปริปูเรนฺตาติ ยถา สีลํ อขณฺฑาทิภาเวน ปริปุณฺณํ โหติ อนูนํ, เอวํ ปริปูเรนฺตา.
‘‘ตถา ¶ ปฏิปชฺชนฺโต’’ติ อิมินา สตฺถุ มหาปติการภาโว ปริปุณฺโณ ทสฺสิโตติ ปมวาเท ‘‘ทสฺสนาภูมิฺจ ภาวนาภูมิฺจา’’ติ วุตฺตํ.
ยสฺส อตฺถายาติ ยสฺส ยสฺส ปหานตฺถาย. ตถา ปฏิปนฺนสฺสาติ ยถา อสุภชฺฌานาทึ ปาทกํ กตฺวา อนาคามิมคฺคาทิอธิคโม โหติ, ตถา ปฏิปนฺนสฺส.
วธิตนฺติ ฆาติตํ.
‘‘มนุสฺสภูโต’’ติ อิทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ กตฺวา ‘‘ปิตา มนุสฺสภูโต ขีณาสโว’’ติ จ ตถา ¶ ‘‘มาตา มนุสฺสภูตา’’ติ โยเชตพฺพํ. เภทานุรูปสฺส สาวนํ อนุสฺสาวนํ, เภทานุรูเปน วา วจเนน วิฺาปนํ.
๕๗. มนุสฺสตฺตนฺติ มนุสฺสชาติตา. ลิงฺคสมฺปตฺตีติ ปุริสภาโว. เหตูติ มโนวจีปณิธานสิทฺธิยา สทฺธึ ปุพฺพเหตุสมฺปทา. สตฺถารทสฺสนนฺติ สตฺถุ สมฺมุขีภาโว. คุณสมฺปตฺตีติ อภิฺาสมาปตฺติลาโภ. อธิกาโรติ อตฺตโน สรีรนิรเปกฺขํ สตฺถุ อุปการกรณํ. ฉนฺทตาติ พุทฺธภาวาย ทฬฺหจฺฉนฺทตา อนิวตฺติธมฺมตา.
น อุปฺปชฺชนฺตีติ ปน อตฺถีติ ‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชตี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๑.๒๘๕; ๒.๓๔๑; กถา. ๔๐๕; มหาว. ๑๑; มิ. ป. ๔.๕.๑๑) อิมิสฺสา โลกธาตุยา ตฺวา วทนฺเตน ภควตา ‘‘กึ ปนาวุโส สาริปุตฺต, อตฺเถตรหิ อฺโ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา ภควโต สมสโม สมฺโพธิยนฺติ เอวํ ปุฏฺโ อหํ, ภนฺเต, ‘โน’ติ วเทยฺย’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๑๖๑) วตฺวา ตสฺส การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ เอกิสฺสา โลกธาตุยา ทฺเว อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา’’ติ (ที. นิ. ๓.๑๖๑; อ. นิ. ๑.๒๗๗) อิมํ สุตฺตํ ทสฺเสนฺเตน ธมฺมเสนาปตินาว พุทฺธเขตฺตภูตํ อิมํ โลกธาตุํ เปตฺวา อฺตฺถ อนุปฺปตฺติ วุตฺตา โหตีติ อธิปฺปาโย.
เขตฺตปริคฺคโห กโต นาม โหติ ‘‘อิทํ พุทฺธเขตฺตํ นามา’’ติ.
เอวํ านาฏฺานภาวํ คตาติ วุตฺตปฺปกาเรน านภูตา, วุตฺตนเยน วา อฺเปิ ยถารหํ านาฏฺานภาเวน ปวตฺตา. สตฺตปฺตฺติยา อุปาทานภูตาติ อินฺทฺริยพทฺเธ ขนฺเธ สนฺธาย วทติ.
๕๘. ผลสฺส ¶ ปจฺจกฺขการิตาติ ‘‘อิมสฺส กมฺมสฺส อิทํ ผล’’นฺติ ตํตํกมฺมผลาวโพโธ. อปฺปทานาภาโวติ ปจฺจยสมวาเย กมฺมสฺส เอกนฺตโต ผลุปฺปาทนํ. เตนาห ‘‘กตูปจิตาน’’นฺติ.
๕๙. อชฺโฌสิตวตฺถุนาติ ตณฺหาภินิเวสวเสน อภินิวิฏฺวตฺถุนา. รูปภวอรูปภวาทินาติ ภวตณฺหา วิย สยํ ทสฺเสติ.
ขนฺธตฺตยวเสนาติ ¶ สีลาทิกฺขนฺธตฺตยวเสน. ปฏิปทาวิภาเคนาติ ‘‘สพฺพตฺถคามินี’’ติ อาทิปฏิปทาย เภเทน.
ตตฺถตตฺถคามินีติ นิรยาทินิพฺพานนฺติ ทฺวีสุ คนฺธพฺพฏฺาเนสุ ตตฺถ ตตฺเถว คมนสีลา. สพฺพตฺถคามินีติ ยถาวุตฺเตสุ สพฺพฏฺาเนสุ จ คมนสีลา.
สฺชีโว กาฬสุตฺตํ สงฺฆาโต โรรุโว มหาโรรุโว ตาปโน มหาตาปโน อวีจีติ เอเต อฏฺ มหานิรยา. เอเกกสฺส จตฺตาริ จตฺตาริ ทฺวารานิ, เอเกกสฺมึ ทฺวาเร จตฺตาโร จตฺตาโร คูถนิรยาทโยติ เอวํ โสฬส อุสฺสทนิรเย วณฺเณนฺติ.
สกฺกสุยามาทิโก เชฏฺกเทวราชา. ปชาปติวรุณอีสานาทโย วิย ทุติยาทิฏฺานนฺตรการโก ปริจารโก.
กิเลสกามปกฺเขติ ‘‘สงฺกปฺโป กาโม, ราโค กาโม, สงฺกปฺปราโค กาโมติ (มหานิ. ๑) เอตฺถ วุตฺตสงฺกปฺปวเสน วุตฺตํ. โสปิ หิ วิพาธติ, อุปตาเปติ จาติ กิเลสตฺตสมฺภวโต กิเลสกาโม วุตฺโต, น กิเลสวตฺถุภาวโต. กามปฏิสํยุตฺโตติ กามราคสงฺขาเตน กาเมน สมฺปยุตฺโต, กามปฏิพทฺโธ วา. อฺเสุ จ กามปฏิสํยุตฺเตสุ ธมฺเมสุ วิชฺชมาเนสุ วิตกฺเก เอว กามสทฺโท ธาตุสทฺโท นิรุฬฺโหติ เวทิตพฺโพ วิตกฺกสฺส กามสงฺกปฺปวุตฺติยา สาติสยตฺตา. เอส นโย พฺยาปาทธาตุอาทีสุ. ปรสฺส, อตฺตโน จ ทุกฺขาปนํ วิหึสา. ตํ ตุ มิจฺฉาหิ วิหึสา.
พีชาทิธาตุนานตฺตวเสน ขนฺธาทินานตฺตํ เวทิตพฺพํ. ขนฺโธติ ทฺวิธาภูตคฺโค.
๖๐. อชฺฌาสยธาตูติ ¶ อชฺฌาสยสภาโว. ยถา คูถาทีนํ สภาโว เอโส ยํ คูถาทีเหว สํสนฺทติ, เอวํ ปุคฺคลานํ อชฺฌาสยสฺเสเวส สภาโว, ยํ ทุสฺสีลาทโย ทุสฺสีลาทิเกเหว สํสนฺทนฺติ.
สทฺธามูลกตฺตา กุสลกิริยาย วุตฺตํ ‘‘ยํ สทฺธาวเสนา’’ติอาทิ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สทฺธา พีช’’นฺติ (สุ. นิ. ๗๗). ยํ โลภวเสน, สทฺธาวเสน จ โทสวเสน, สทฺธาวเสน จ โมหวเสน ¶ , สทฺธาวเสน จาติ โยเชตพฺพํ. วีริยวเสนาติ สมฺมปฺปธานวีริยวเสน. ปฺาวเสนาติ มคฺคสมฺมาทิฏฺิวเสน.
อกุสลสฺส กมฺมสฺส กโตกาสตาย ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา ‘‘วิปากาวรเณน นิวุต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ ปน นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ กมฺมาวรณาทีหิปิ นิวุตตาย อิจฺฉิตตฺตา. ตถา หิ ยถา เทวทตฺตํ โกกาลิกํ สุนกฺขตฺตํ ลิจฺฉวิปุตฺตนฺติ อุทาหฏํ, ยทิปิ ภควา ปฏิเวธสฺส อฏฺานตํ ทิสฺวา นิพฺเพธภาคิยเทสนํ น เทเสติ, วาสนาภาคิยํ ปน ตถารูปสฺส เทเสติ เอวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สจฺจปฺปฏิเวธ’’นฺติอาทิมาห. อชาตสตฺตุอาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน สจฺจกาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตสฺสาปิ ภควา อนาคเต วาสนตฺถาย ธมฺมํ เทเสสิ. สตฺถา หิ ‘‘อนาคเต ตมฺพปณฺณิทีเป สาสนํ ปติฏฺหิสฺสตี’’ติ ตตฺถายํ กุลฆเร นิพฺพตฺโต ปพฺพชิตฺวา กาฬพุทฺธรกฺขิตตฺเถโร นาม ปภินฺนปฏิสมฺภิโท มหาขีณาสโว ภวิสฺสตีติ อิทํ ทิสฺวา ธมฺมํ เทเสสิ, โส จ ตถา อโหสีติ.
อสมฺปุณฺเณติ เอกนฺตโต วิปากทานสมตฺถตาวเสน ปาริปูรึ อนุปคเต. ทิฏฺุปนิสฺสยทิฏฺิสหคตสฺส กมฺมํ สนฺธาย ‘‘กมฺเม อสมฺปุณฺเณ’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘กิเลสนฺตราย มิสฺสกํ กมฺมนฺตรายํ ทสฺเสตฺวา’’ติ.
๖๑. ทิฏฺิ ปเนตฺถ ปธานภาเวน ปาฬิยํ คหิตา สีลพฺพตปรามาสสฺส อธิปฺเปตตฺตา. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ยถา ปุณฺณฺจ โควติกํ, อเจลฺจ กุกฺกุรวติก’’นฺติ. อสมฺปุณฺณตฺตา เอว หิ ตสฺส มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานสฺส เตสํ ภควา ‘‘จตฺตาริมานิ, ปุณฺณ, กมฺมานี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๒.๘๑) ธมฺมํ เทเสสิ. ตาย จ เทสนาย เต ตํ ทิฏฺึ ปฏินิสฺสชฺชิตฺวา สมฺมตฺเต ปติฏฺหึสุ.
๖๒. ปคุณตาย ¶ โวทานํ ปคุณโวทานํ. ตเทว ปมชฺฌานาทีหิ วุฏฺหิตฺวา ทุติยชฺฌานาทิอธิคมสฺส ปจฺจยตฺตา วุฏฺานํ นาม โหตีติ อาห ‘‘วุฏฺานํ ปคุณโวทาน’’นฺติ. ภวงฺควุฏฺานํ ภวงฺคุปฺปตฺติ. ภวงฺคจิตฺเต หิ อุปฺปนฺเน ตํสมงฺคิสมาปตฺติโต วุฏฺิโต นาม โหติ. สฺาเวทยิตอปคโม เอว อปคมวิโมกฺโข.
อิทํ วุฏฺานนฺติ อิทํ ยถาวุตฺตํ โกสลฺลํ วุฏฺานเหตุภาวโต วุฏฺานํ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘โวทานมฺปิ ตมฺหา ตมฺหา สมาธิมฺหา วุฏฺาน’’นฺติ (วิภ. ๘๒๘). อิมาย ปน วุฏฺานปาฬิยา อสงฺคหิตตฺตา ¶ ‘‘นิโรธสมาปตฺติยา วุฏฺานํ ปาฬิมุตฺตกวุฏฺานํ นามา’’ติ สมฺโมหวิโนทนิยํ (วิภ. อฏฺ. ๘๒๘) วุตฺตํ. เย ปน ‘‘นิโรธโต ผลสมาปตฺติยา วุฏฺาน’’นฺติ ปาฬิยํ นตฺถีติ วเทยฺยุํ, เต ‘‘นิโรธา วุฏฺหนฺตสฺส เนวสฺานาสฺายตนํ ผลสมาปตฺติยา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๗) อิมาย ปาฬิยา ปฏิเสเธตพฺพา.
๖๓. อยํ จสฺส อาสโยติ เอตฺถ อาสยชานนาทินา เยหิ อินฺทฺริเยหิ เยหิ ปโรปเรหิ สตฺตา กลฺยาณปาปาสยาทิกา โหนฺติ, เตสํ ปชานนํ วิภาเวตีติ เวทิตพฺพํ. เอวฺจ กตฺวา อินฺทฺริยปโรปริยตฺตอาสยานุสยาณานํ วิสุํ อสาธารณตา, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตนานาธิมุตฺติกตาาณานํ วิสุํ พลตา จ สิทฺธา โหติ.
ถามคโตติ เอตฺถ ถามคมนํ นาม อฺเสํ อสาธารโณ กามราคาทีนํ เอว อาเวณิโก สภาโว เวทิตพฺโพ, ยโต ‘‘ถามคโต อนุสยํ ปชหตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๒๑) วุตฺตํ.
อาวชฺชนมตฺเตเนว สรติ อากงฺขายตฺตวุตฺติกตฺตา. วุตฺตฺหิ ‘‘อากงฺขปฏิพทฺธํ พุทฺธสฺส ภควโต าณํ, มนสิการปฏิพทฺธํ พุทฺธสฺส ภควโต าณ’’นฺติอาทิ (มหานิ. ๑๕๖; จูฬนิ. โมฆราชมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๘๕; ปฏิ. ม. ๓.๕). สพฺพฺุตฺาณํ วิย หิ สพฺพํ ภควโต าณํ ปริกมฺมนิรเปกฺขนฺติ.
๖๔. อุปกฺกิเลสวิมุตฺตตฺตาติ เอตฺถ จิตฺตาทิ เอว อุปกฺกิเลสา, นิพฺพตฺตกสฺส วา กมฺมสฺส ปาริพนฺธกิเลสา. กสิณกมฺมปริกมฺมฌานนิพฺพตฺตนกสิณภาโว จุทฺทสวิเธน จิตฺตปริทมนํ อภิฺาภินีหาโรติ สพฺพตฺถาปิ ¶ วีริยพลสฺส พหูปการตฺตา วุตฺตํ ‘‘วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺต’’นฺติ. ทิพฺพสทิสตฺตาติ ทิพฺเพ ภวนฺติ ทิพฺพํ, ยถาวุตฺตํ ปสาทจกฺขุ, ทิพฺพํ วิยาติ ทิพฺพํ, อคฺคตํ อภิฺาณํ. ทิพฺพวิหาโร จตฺตาริ รูปาวจรชฺฌานานิ. เตสํ วเสน นิพฺพตฺติตฺวา ปฏิลทฺธพฺพตฺตา ทิพฺพํ, เตน ทิพฺพเหตุกตฺตา ทิพฺพนฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาติ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเนน นิสฺสยปจฺจเยน นิพฺพตฺตตฺตา, เตน ทิพฺพนิสฺสิตํ ทิพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ทิวุสทฺทํ อกฺขรจินฺตกา กีฬาทีสุ ปนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘ตํ สพฺพํ สทฺทสตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพ’’นฺติ. ปุริมา หิ ตโย อตฺถา กีฬตฺถสฺส วเสน, อิตเร ชุติคติอตฺถวเสเนว ทสฺสิตาติ.
มนุสฺสูปจารนฺติ มนุสฺสโคจรํ. ทฏฺุํ น สกฺกา อิตฺตรขณตฺตา ขณปจฺจุปฺปนฺนสฺส. ‘‘อาสนฺนจุติกา’’ติอาทินา ¶ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนวเสน ‘‘จวมาเน อุปปชฺชมาเน’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘โมหนิสฺสนฺทยุตฺตตฺตา’’ติอาทินา สตฺตานํ หีนปณีตตฺตาทิภาวสฺส โมหาทิกมฺมนิทานเหตุกตํ, นิสฺสนฺทผลตฺจ ทสฺเสติ. ทิพฺพจกฺขุสฺส ปาทกํ เอเตสนฺติ ทิพฺพจกฺขุปาทกานิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทิพฺพจกฺขุนา สเหว อิชฺฌนฺตี’’ติ. ตานิ หิสฺส ปริภณฺฑาณานิ.
สมาทียนฺตีติ สมาทานานิ, กมฺมานิ สมาทานานิ เอเตสนฺติ กมฺมสมาทานา. สมาทาตพฺพนานาวิธกมฺมาติ อตฺโถ ปุริเม อตฺเถ, ทุติเย ปน กมฺมานิ สมาทาเปนฺตีติ กมฺมสมาทานา, มิจฺฉาทิฏฺิยา กมฺมสมาทานา มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานา, เหตุอตฺเถ เจตํ กรณวจนํ.
ตํ วาจนฺติ ตํ อริยานํ อุปวทนวาจํ. ตํ จิตฺตนฺติ สมุฏฺาปกจิตฺตํ. ตํ ทิฏฺินฺติ เยน มิจฺฉาคาเหน อริเย อนุทฺธํเสติ, มิจฺฉาภินิเวสํ. อยมฺเปตฺถ อตฺโถ – ยถา นาม เหตุสมฺปนฺนสฺส ภิกฺขุโน วิสุทฺธํ สีลํ, สมาธิฺจ สมฺปาเทตฺวา ิตสฺส ทนฺโธ สตุปฺปาโท ขิปฺปาภิฺาย ทิฏฺเว ธมฺเม อฺา, สติ วา อุปาทิเสเส อนาคามิตา. เอวเมวํ โย อริยูปวาที ยถาวุตฺตจิตฺตทิฏฺีหิ อปกฺกมิตฺวา อปฺปติรูปํ สภาวํ ‘‘มยา, ภนฺเต, ตุมฺหากํ อุปริ วุตฺต’นฺติ อจฺจยเทสนาย เต น ขมาเปติ, โส กายสฺส เภทา นิรเย เอวาติ. เตสุ ปสนฺนจิตฺตสฺส ขมาปนฺเหตฺถ เตสํ วาจาทีนํ ปหานํ ปฏินิสฺสคฺโคว. อิโต สาวชฺชตรํ นาม อฺํ นตฺถิ สพฺพานตฺถวิธานโต, สพฺพหิตสุขปริธํสนโต จ.
กายสฺส ¶ เภทาติ อิธ กายสทฺโท อตฺตภาวปริยาโยติ อาห ‘‘อุปาทินฺนกฺขนฺธปริจฺจาคา’’ติ. ตทนนฺตรนฺติ ตสฺส มรณสงฺขาตสฺส ขนฺธปริจฺจาคสฺส อนนฺตรํ. อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธตฺโถ ปรสทฺโท, อโนริมภูตวตฺถุวิสโย วา สิยา, อวธิวิเสสนมตฺตํ วา. เตสุ ปุริมํ สนฺธายาห ‘‘อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหเณ’’ติ, ปจฺฉิมสฺส ปน วเสน ‘‘จุติโต อุทฺธ’’นฺติ.
วุตฺตวิปริยาเยนาติ ‘‘สุฏฺุ จริตํ, โสภนํ วา จริต’’นฺติอาทินา. หนนนฺติ ฆาตนํ.
การณาการณนฺติ านาฏฺานํ. เจตนาเจตนาสมฺปยุตฺตธมฺเม นิรยาทินิพฺพานคามิปฏิปทาภูเต กมฺมนฺติ คเหตฺวา อาห ‘‘กมฺมปริจฺเฉทเมวา’’ติ. กมฺมวิปากนฺตรํ กมฺมวิปากวิเสโส กมฺมวิปากสฺส วิภาโค. อปฺเปตุํ น สกฺโกติ อฏฺมนวมพลานิ วิย, ตํสทิสํ อิทฺธิวิธาณํ วิย วิกุพฺพิตุํ, เอเตนสฺส พลสทิสตฺจ นิวาเรติ. ฌานาทิาณํ วิย วา อปฺเปตุํ ¶ , วิกุพฺพิตฺุจ. ยทิปิ หิ ฌานาทิปจฺจเวกฺขณาาณํ อิธ ฉฏฺํ พลนฺติ ตสฺส สวิตกฺกสวิจารตา วุตฺตา, ตถาปิ ฌานาทีหิ วินา ปจฺจเวกฺขณา นตฺถีติ ฌานาทิสหคตํ าณํ ตทนฺโตคธํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ. อถ วา สพฺพฺุตฺาณํ ฌานาทิกิจฺจํ วิย น สพฺพํ พลกิจฺจํ กาตุํ สกฺโกตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ฌานํ หุตฺวา อปฺเปตุํ, อิทฺธิ หุตฺวา วิกุพฺพิตฺุจ น สกฺโกตี’’ติ (วิภ. มูลฏี. ๘๓๑) วุตฺตํ, น ปน กสฺสจิ พลสฺส ฌานอิทฺธิภาโวติ ทฏฺพฺพํ.
วิจยหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ยุตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา
๖๕. ปฏิปกฺขปฏิพาฬฺหา กุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชิตุเมว น สกฺโกนฺติ, อุปฺปนฺนาปิ สมฺมเทว อตฺตโน กิจฺจํ กาตุํ อสมตฺถตาย อนุปฺปนฺนสทิสาติ ปฏิปกฺขนิวารเณน กุสลานํ ธมฺมานํ กิจฺจกรณภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนจฺฉฏฺานิ…เป… ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. วิหรนฺตสฺสาติ วิหรณเหตุ. วิหรนฺโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, เตน รกฺขิตจิตฺตตา วุตฺตนเยน เอกนฺตโต สมฺมาสงฺกปฺปโคจรตาย จ สํวตฺตตีติ ทสฺเสติ. วุตฺตนเยนาติ ¶ มิจฺฉาสงฺกปฺปานํ อวสรํ อทตฺวา วิโสธิตเนกฺขมฺมาทิวิตกฺกตาย. อวิปรีตเมวาติ กายาทิอสุภาทิโต อาทานํ. วินิปาตภยนฺติ ทุคฺคติภยํ. สพฺโพปิ จายมตฺโถติ ‘‘สมฺมาสงฺกปฺปโคจโร สมฺมาทิฏฺิ ภวิสฺสตี’’ติอาทีสุ อตฺโถ ยุตฺติยา ยุตฺโต เอว อนรูปการณภาวโต.
ยุตฺติหารสมฺปาตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปทฏฺานหารสมฺปาตาทิวณฺณนา
๖๖. ยสฺมา วา สํกิเลสโต รกฺขิตจิตฺตสฺส ตีณิ สุจริตานิ ปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ตสฺมา รกฺขิตจิตฺตสฺสาติ เอตฺถ ยายํ รกฺขิตจิตฺตตา, สา กายสุจริตาทีนํ ติณฺณํ สุจริตานํ ปทฏฺานนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อตฺตาธีนนฺติ อตฺตปราธีนํ.
ตโต เอวาติ การณคฺคหเณน ผลสฺส คหิตตฺตา เอว.
๖๘. ตตฺถ ¶ อิติสทฺโทติ ‘‘ปริปาลียตี’’ติ อิติสทฺโท.
๗๓-๔. ปาฬิยํ ปฺจินฺทฺริยานิ ตีหิ ขนฺเธหิ สงฺคหิตานีติ เอตฺถ สทฺธาวีริยสตินฺทฺริเยหิ ปาติโมกฺขาทิ ติวิธํ สีลํ คหิตํ โสเธตพฺพตฺตา. เตสนฺติ เตหิ สีลกฺขนฺโธ สงฺคหิโต. สมาธิปฺินฺทฺริเยหิ สมาธิปฺากฺขนฺธา คหิตาติ ปากโฏยมตฺโถ, ตถา เสสมฺปีติ อาห ‘‘อิโต ปเรสุ…เป… วุตฺตนยเมวา’’ติ.
๗๖. เหตุเหตุสมุปฺปนฺนปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนสงฺขาตสฺสาติ เอตฺถ เหตุปจฺจยวิภาโค เหฏฺา วุตฺโตเยว.
ปทฏฺานหารสมฺปาตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.
มิสฺสกหารสมฺปาตวณฺณนา
อิทานิ ยสฺมา สุตฺเตสุ หารานํ โยชนานยทสฺสนตฺตา หารสมฺปาตเทสนา หารวิภงฺคเทสนา วิย น หารสรูปมตฺตทสฺสนตฺตา, ตสฺมา เปฏโกปเทเส ¶ อาคตนยานุสาเรน อปเรหิ วิปริยาเยหิ หารสมฺปาตโยชนาวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิชฺชาวิชฺชาย กุสลากุสลจิตฺตปฺปวตฺติยา อโลภาโทสโลภโทสาปิ ปรมฺปรภาเวน ปวตฺตนฺติ นิทานภาวโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ฉ ธมฺมา…เป… มูลานี’’ติ อาห. ยถา จ นิทานภาเวน ปุพฺพงฺคมตา, เอวํ อตฺตโน วเสวตฺตเนนาปิ ปุพฺพงฺคมตา ลพฺภเตวาติ วุตฺตํ ‘‘สาธิปติกานํ อธิปติ, สพฺพจิตฺตุปฺปาทานํ อินฺทฺริยานี’’ติ. อโลภสฺสาติ อโลภยุตฺตสฺส จิตฺตุปฺปาทสฺส. เนกฺขมฺมจฺฉนฺเทนาติ กุสลจฺฉนฺเทน. เนกฺขมฺมสทฺโท ปพฺพชฺชาทีสุ นิรุฬฺโห. วุตฺตฺหิ –
‘‘ปพฺพชฺชา ปมํ ฌานํ, นิพฺพานฺจ วิปสฺสนา;
สพฺเพปิ กุสลา ธมฺมา, ‘เนกฺขมฺม’นฺติ ปวุจฺจเร’’ติ. (อิติวุ. อฏฺ. ๑๐๙; ที. นิ. ฏี. ๒.๓๕๙; อ. นิ. ฏี. ๒.๒.๖๖) –
เตสุ ¶ อิธ กุสลา ธมฺมา อธิปฺเปตา. เตน วุตฺตํ ‘‘กุสลจฺฉนฺเทนา’’ติ. เนกฺขมฺมจฺฉนฺเทน อุปนิสฺสยภูเตน, น อธิปติภูเตน. อิทํ วุตฺตํ โหติ – อโลภปฺปธาโน เจ จิตฺตุปฺปาโท โหติ, เนกฺขมฺมจฺฉนฺเทน อุปนิสฺสยภูเตน มโน ตสฺส ปุพฺพงฺคโม โหติ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย.
ยทคฺเคน เตสํ ธมฺมานํ มโน ปุพฺพงฺคมํ, ตทคฺเคน เตสํ เชฏฺํ, ปธานฺจาติ วุตฺตํ ‘‘มโนเสฏฺาติ มโน เตสํ ธมฺมาน’’นฺติอาทิ. มโนมยตา มเนน กตาทิภาโว, โส จ มนสฺส เตสํ สหชาตาทินา ปจฺจยภาโว เอวาติ วุตฺตํ ‘‘มโนมยาติ…เป… ปจฺจโย’’ติ. เต ปนาติ เอตฺถ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถทีปโก, เตเนตํ ทสฺเสติ – ยทิปิ เตสํ ธมฺมานํ ฉนฺทาทโยปิ ปจฺจยา เอว, อินฺทฺริยาทิปจฺจเยน ปน สวิเสสํ ปจฺจยภูตสฺส มนสฺเสว วเสเนว วุตฺตํ ‘‘มโนมยา’’ติ. ตตฺถ ฉนฺทสมุทานีตาติ ยถาวุตฺตเนกฺขมฺมาทิฉนฺเทน สมฺมา อุทฺธมุทฺธํ นีตา, ตโต สมุทาคตาติ อตฺโถ. ตโต เอว เนกฺขมฺมวิตกฺกาทิโต สมุปฺปนฺนตฺตา อนาวิลสงฺกปฺปสมุฏฺานา. ตชฺชามโนวิฺาณธาตุสมฺผสฺเสน สหาธิฏฺานโต ผสฺสสโมธานา. ‘‘ผุฏฺโ, ภิกฺขเว, เวเทติ, ผุฏฺโ สฺชานาติ, ผุฏฺโ เจเตตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๙๓) หิ วุตฺตํ. อิทํ มโนกมฺมนฺติ กายงฺควาจงฺคโจปนํ อกตฺวา สทฺธาสมนฺนาคเตน ปสนฺเนน มนสา ปวตฺตํ อิทํ กุสลํ มโนกมฺมํ. ตํ ปน ¶ อนภิชฺฌาสหคตํ, อพฺยาปาทสหคตํ, สมฺมาทิฏฺิสหคตนฺติ ติวิธํ โหติ.
ภาสตีติ อวิสํวาทนาทินา วาจงฺคโจปนาวเสน ปวตฺเตนฺติยา วจีวิฺตฺติยา สาเธตพฺพํ สาเธตีติ อตฺโถ, เตน กายทฺวารโต ปวตฺตกุสลวจีกมฺมมฺปิ สงฺคหิตํ โหติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘วจีวิฺตฺติวิปฺผารโต, ตถา สาทิยนโต จ ภาสตี’’ติ. สพฺพมฺปิ วจีกมฺมํ สจฺจาทิวเสน จตุพฺพิธํ. กโรตีติ อตฺตโน, ปเรสฺจ หิตาหิตานิ การณาการเณหิ กายงฺคโจปนาวเสน ปวตฺเตนฺติยา กายวิฺตฺติยา สาเธตพฺพํ สาเธตีติ อตฺโถ, เตน วจีทฺวารโต ปวตฺตกุสลกายกมฺมมฺปิ สงฺคหิตํ โหติ. ตถา จ วกฺขติ ‘‘กายวิฺตฺติวิปฺผารโต, ตถา สาทิยนโต จ กโรตี’’ติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๗๖ มิสฺสกหารสมฺปาตวณฺณนา). กมฺมปถวเสน คยฺหมาเน ปาณาติปาตาทิวเสน ตํ ติวิธํ โหติ. เตนาห ‘‘อิติ ทสกุสลกมฺมปถาทสฺสิตา’’ติ. ทสปฺุกิริยวตฺถุวเสนาปิ คาถาย อตฺโถ ยุชฺชติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘โส ปสนฺนจิตฺโต’’ติอาทิ. ภาสติ วา กโรติ วา เกวลํ มนสา ปวตฺตตีติ อนิยมตฺโถ วา-สทฺโท. ตถา เจว สํวณฺณิตํ.
ทสวิธสฺส กุสลกมฺมสฺสาติ ทสวิธสฺส กุสลกมฺมปถกมฺมสฺส, วกฺขมานนเยน วา ทสปฺุกิริยวตฺถุสงฺขาตสฺส ¶ กุสลกมฺมสฺส. นนุ ตตฺถ ทานาทิมยํ ติวิธเมว ปฺุกิริยวตฺถุ วุตฺตนฺติ? สจฺจํ, ตํ ปน อิตเรสํ ตทนฺโตคธตฺตา.
‘‘สุขมนฺเวตี’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตํ สุขานุคมํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต ‘‘อิธสฺสุ ปุริโส’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอวํ สนฺตนฺติ เอวํ ภูตํ, อปฺปหีนานุสโย หุตฺวา สุขเวทนียผสฺสสมฺภูตนฺติ อตฺโถ.
ตตฺถ ‘‘ยํ มโน’’ติอาทินา คาถาตฺถวเสน จตุสจฺจํ นิทฺธาเรติ. อาทิโต ววตฺถาปิเตสุ ขนฺธาทีสุ ขนฺธมุเขน สจฺจานํ กถิตตฺตา สตฺตานํ ภินฺนรุจิภาวโต นานานเยหิ วิปสฺสนาภูมิโกสลฺลตฺถํ, ปุพฺพาปรสมฺพนฺธทสฺสนตฺถฺจ เอวํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ…เป… นิทฺธาเรตพฺพานี’’ติ. สจฺจมุเขน อสฺสาทาทิเก นิทฺธาเรตฺวา เทสนาหารสมฺปาตํ โยเชตุํ ‘‘ตตฺถ สมุทเยนา’’ติอาทิมาห, ตํ วุตฺตนยเมว. ยฺเหตฺถ อฺมฺปิ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยตฺตา, อุตฺตานตฺถตฺตา จาติ เวทิตพฺพํ.
มนนลกฺขเณติ ¶ มนนลกฺขณเหตุ. ‘‘มนนลกฺขเณนา’’ติ วา ปาโ. อีหาภาวโต พฺยาปาราภาวโต. เยน ปสาเทน สมนฺนาคตตฺตา มโน ‘‘ปสนฺโน’’ติ วุตฺโต, ตสฺส ปสาทสฺส กิจฺจํ มเน อาโรเปตฺวา อาห ‘‘อกาลุสิยโต, อารมฺมณสฺส โอกปฺปนโต จ ปสนฺเนนา’’ติ. ตถา สาทิยนโตติ วาจาย วตฺตพฺพํ อวตฺวาว ผสฺสสาทิยนโต อนุชานโต. ทุติเย ตถา สาทิยนโตติ กาเยน กาตพฺพํ ยถา กตํ โหติ, ตถา วาจาย สํวิธานโต. ตถา ปสุตตฺตาติ ยถา สุขมนฺเวติ, ตถา อุปจิตตฺตา เอวาติ อตฺโถ. ตโตติ ตโต การณา, มนสา ปสนฺเนน, ภาสเนน, กรเณน จ เหตุนาติ วุตฺตํ โหติ. อนฺตฺถาติ เอตสฺมึ ปน อตฺเถ. ตโตติ ตโต เอว. โย หิ ปสนฺนมโน เตน ยํ ภาสนํ, กรณฺจ, ตโต เอว นํ สุขมนฺเวตีติ วุตฺตํ โหติ. สาตภาวโตติ สาตเวทนาภาวโต. อิฏฺภาวโตติ มนาปภาวโต. กมฺมโต วิปากุปฺปตฺติผลทานสมตฺถภาเวน กมฺมสฺส นิพฺพตฺตตฺตา วิปากสฺเสว อนิพฺพตฺตตฺตาติ อาห ‘‘กตู…เป… อนฺเวตีติ วุตฺต’’นฺติ การณายตฺต วุตฺติโตติ กตภาวเหตุกตฺตา กมฺมสฺสาติ อธิปฺปาโย. อสงฺกนฺติโตติ ยสฺมึ สนฺตาเน กมฺมํ นิพฺพตฺตํ, ตทฺสนฺตานา สงฺกมนโต.
อาธิปจฺจโยคโตติ สหชาตาธิปติวเสน อาธิปจฺจยุตฺตตฺตา. สหชาตธมฺมานฺหิ ตํสมฺปยุตฺตสฺส มนสฺส วเสน ปุพฺพงฺคมตา อิธาธิปฺเปตา. ตโต เอวาติ อาธิปจฺจโยคโต เอว. มนสฺสาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. เตสํ ธมฺมานนฺติ สมฺพนฺโธ. กุสลภาโว ยุชฺชติ ปสาทสฺส โยนิโสมนสิการเหตุกตฺตา ¶ . นนุ วิภชฺชพฺยากรเณสุ เตสํ สาวกานํ สทฺธา อุปฺปชฺชตีติ? นายํ สทฺธา, ตทาการา ปน อกุสลา ธมฺมา ตถา วุจฺจนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นายํ ปสาโท’’ติอาทิ (เนตฺติ. อฏฺ. ๗๖ มิสฺสกหารสมฺปาตวณฺณนา). สุขํ อนฺเวตีติ ยุชฺชติ กมฺมสฺส ผลทาเน สมตฺถภาวโต. ยถา หิ กตํ กมฺมํ ผลทานสมตฺถํ โหติ, ตถา กตํ อุปจิตนฺติ วุจฺจตีติ.
มโนปวิจารา อิธ เนกฺขมฺมสิตา โสมนสฺสูปวิจารา, อุเปกฺขูปวิจารา จ เวทิตพฺพา กุสลาธิการตฺตา. เต ปน ยสฺมา จิตฺตํ นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺติ, นานิสฺสาย, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มโน มโนปวิจารานํ ปทฏฺาน’’นฺติ. กุสลปกฺขสฺส ปทฏฺานนฺติ เอตฺถ กุสโล ตาว ผสฺโส กุสลสฺส เวทนากฺขนฺธสฺส ¶ สฺากฺขนฺธสฺส สงฺขารกฺขนฺธสฺส สหชาตาทินา ปจฺจโย โหติ. ‘‘ผุฏฺโ, ภิกฺขเว, เวเทติ, ผุฏฺโ สฺชานาติ, ผุฏฺโ เจเตตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๙๓) วุตฺตํ. เอวํ เวทนาทีนมฺปิ เวทิตพฺพํ. สทฺธาทีนมฺปิ ปจฺจยภาเว วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. สพฺพสฺสาติ จตุภูมกสฺส. กามาวจรา หิ กุสลา ธมฺมา ยถารหํ จตุภูมกสฺสาปิ กุสลสฺส ปจฺจยา โหนฺติ, เอวํ อิตรภูมกาปิ.
‘‘ปสนฺเนน มนสา ภาสตี’’ติ วุตฺตตฺตา วิเสสโต สมฺมาวาจาปจฺจยํ ภาสนํ อิธาธิปฺเปตนฺติ วุตฺตํ ‘‘ภาสตีติ สมฺมาวาจา’’ติ. ตตฺถายมธิปฺปาโย ‘‘ภาสตีติ ยมิทํ ปทํ, อิมินา สมฺมาวาจา คหิตา โหตี’’ติ. กโรตีติ สมฺมากมฺมนฺโตติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สุปริสุทฺเธ กายวจีกมฺเม ิตสฺส อาชีวปาริสุทฺธิ, น อิตรสฺสาติ วุตฺตํ ‘‘เต สมฺมาอาชีวสฺส ปทฏฺาน’’นฺติ. ตตฺถ เตติ สมฺมาวาจากมฺมนฺตา. ยสฺมา ปน อาชีวฏฺมเก สีเล ปติฏฺิตสฺส อุปฺปนฺนานุปฺปนฺนานํ อกุสลธมฺมานํ ปหานานุปฺปาทนานิ, อนุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ กุสลธมฺมานํ อุปฺปาทนปาริปูริยา จ สมฺภวนฺติ, ตถา สมฺมาวายาเม ิตสฺเสว กายาทีสุ สุภสฺาทิวิทฺธํสินี สมฺมาสติ สมฺภวติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมฺมาอาชีโว…เป…ปทฏฺาน’’นฺติ. เชฏฺกสีลํ ปาติโมกฺขสํวโร, สทฺธาสาธโน จ โสติ อาห ‘‘ตํ สีลสฺส ปทฏฺาน’’นฺติ.
เตสนฺติ กายวจีกมฺมานํ. กมฺมปจฺจยตายาติ กุสลกมฺมเหตุกตาย.
ปทตฺโถ จ วุตฺตนเยนาติ ‘‘มนนโต อารมฺมณวิชานนโต’’ติอาทินา.
อยํ ¶ อาวฏฺโฏติ อยํ สภาควิสภาคธมฺมาวฏฺฏนวเสน อาวฏฺโฏ. เอตฺถ หิ กุสลมูลสมฺมตฺตมคฺคาทินิทฺธารณา สภาคธมฺมาวฏฺฏนา. อวิชฺชาภวตณฺหานํ นิทฺธารณา วิสภาคธมฺมาวฏฺฏนา.
วิภตฺติหาเร ปทฏฺานภูมิวิภาคา วุตฺตนยา, สุวิฺเยฺยา จาติ ธมฺมวิภาคเมว ทสฺเสนฺโต ‘‘นยิท’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘นยิทํ ยถารุตวเสน คเหตพฺพ’’นฺติ สุตฺตสฺส เนยฺยตฺถตํ วตฺวา ‘‘โยหี’’ติอาทินา ตํ วิวรติ. ‘‘ทุกฺขเมว อนฺเวตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ยตฺถ กตฺถจิ หิเตสิตา กุสลเมวาติ? นยิทมีทิสํ สนฺธาย วุตฺตํ, อธมฺมํ ปน ธมฺโมติ, ธมฺมฺจ ปน ¶ อธมฺโมติ ทีปเนน โลกสฺส สพฺพานตฺถพีชภูเตสุ สกลหิตสุขุปายปฏิกฺเขปเกสุ ติตฺถกเรสุ อสนฺตคุณสมฺภาวนวเสน ปวตฺตมิจฺฉาธิโมกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ. โย หิ โลเก อปฺปมตฺตกมฺปิ ปฺุํ กาตุกามํ ปาปิกํ ทิฏฺึ นิสฺสาย ปฏิพาหติ, โสปิ คารยฺโห, กิมงฺคํ ปน อริยวินเย สมฺมาปฏิปตฺตึ ปฏิพาหนฺเตสูติ ทุกฺขผลาว ตตฺถ สมฺภาวนาปสํสา ปยิรุปาสนา. ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘น โข อหํ, โมฆปุริส, อรหตฺตสฺส มจฺฉรายามิ, อปิจ ตุยฺเหเวตํ ปาปกํ ทิฏฺิคตํ…เป… ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย สํวตฺตตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๗), ‘‘โย นินฺทิยํ ปสํสติ (สุ. นิ. ๖๖๓; สํ. นิ. ๑.๑๘๐, ๑๘๑; อ. นิ. ๔.๓; เนตฺติ. ๙๒), สพฺพสฺสาปิ อนตฺถสฺส มูลํ พาลูปเสวนา’’ติ จ.
อิทฺหิ สุตฺตนฺติ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา…เป…ปท’’นฺติ (ธ. ป. ๑, ๒) ปมํ คาถํ สนฺธาย วทติ. เอตสฺสาติ สํวณฺณิยมานสุตฺตสฺส.
กิจฺจปฺตฺตีติ อธิปติปจฺจยสงฺขาตสฺส กิจฺจสฺส ปฺาปนํ. ปธานปฺตฺตีติ ปธานภาวสฺส ปฺาปนา. สหชาตปฺตฺตีติ เตสํ ธมฺมานํ มนสา สหภาวปฺาปนา.
มหาภูตาตีติ อิติสทฺโท อาทิอตฺโถ, เตน มหาภูตาวินาภาวี สพฺโพ รูปธมฺโม สงฺคยฺหติ.
‘‘มโนปุพฺพงฺคมา’’ติ สมาสปเท ‘‘มโน’’ติ ปทํ ตทวยวมตฺตนฺติ อาห ‘‘เนว ปทสุทฺธี’’ติ. เตเนวาห ‘‘มโนปุพฺพงฺคมาติ ปทสุทฺธี’’ติ. ‘‘ฉายาว อนปายินี’’ติ อิทํ สุขานุคมสฺส อุทาหรณมตฺตํ, น ยถาธิปฺเปตตฺถปริสมาปนํ. ‘‘สุขมนฺเวตี’’ติ ปน ยถาธิปฺเปตตฺถปริสมาปนนฺติ วุตฺตํ ‘‘ปทสุทฺธิ เจว อารมฺภสุทฺธิ จา’’ติ.
เอกตฺตตาติ ¶ มโนปุพฺพงฺคมาทิสามฺํ สนฺธาย วทติ. เอวํ เสเสสุปิ. เวมตฺตตา ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา’’ติอาทินา สามฺโต วุตฺตธมฺเม ปสาโท ธารณาย นิวตฺเตตฺวา ปสนฺนสงฺขาเต วิเสเส อวฏฺาปนโต. เสเสสุปิ เอเสว นโย. ปสาโท สิเนหสภาโว, อสฺสทฺธิยํ วิย ลูขสภาวํ โทสํ วิโนเทตีติ อาห ‘‘พฺยาปาทวิกฺขมฺภนโต’’ติ. พหิทฺธาติ สทฺเธยฺยวตฺถุํ สนฺธายาห. โอกปฺปนโตติ อารมฺมณํ อนุปวิสิตฺวา อนุปกฺขนฺทิตฺวา สทฺทหนโต.
เทยฺยธมฺมาทโยติ ¶ เอตฺถ อาทิสทฺเทน สํเวคหิโรตฺตปฺปกสิณมณฺฑลาทโย สงฺคยฺหนฺติ. อิฏฺารมฺมณาทโยติ อาทิสทฺเทน อิฏฺมชฺฌตฺตารมฺมณา, ทฺวารธมฺมา, มนสิกาโรติ เอวมาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ตถา ผสฺโสติ ยถา เวทนาทีนํ อิฏฺารมฺมณาทโย ปจฺจโย, เอวํ ผสฺโสปีติ ปจฺจยตาสามฺเมว อุปสํหรติ ตถา-สทฺโท. เวทนาทีนนฺติ หิ เวทนาทโย ตโย ขนฺธา คหิตา. วิฺาณสฺส เวทนาทโยติ นามรูปํ สนฺธาย วทติ.
‘‘สีลมยสฺส อโทโส ปทฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ ขนฺติปธานตฺตา สีลสฺส. อธิฏฺาตีติ อนุยฺุชติ อุปฺปาเทติ. โสติ เอวํ กุสลจิตฺตํ ภาเวนฺโต. ‘‘อนุปฺปนฺนาน’’นฺติอาทินา ภาวนาปหานสมาโรปนานิ ทสฺเสนฺโต นิพฺเพธภาคิยวเสน คาถาย อตฺถํ วิจินิตฺวา สมาโรเปติ, เอวมฺปิ สกฺกา โยเชตุนฺติ วาสนาภาคิยวเสน ปทฏฺานนิทฺเทเส อุทาหรียติ.
เอวํ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ คาถาย วเสน หารสมฺปาตโยชนาวิธึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ คาถานฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา ททโต ปฺุ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ภาวนามยนฺติ ปฺาภาวนามยํ.
‘‘อโลโภ กุสลมูล’’นฺติอาทิ ทานาทีนํ อโลภาทิปธานตฺตา วุตฺตํ, สพฺพตฺถ จ ‘‘วุตฺต’’นฺติ ปทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. เตสนฺติ ราคาทีนํ. นิสฺสรณนฺติ จ ปรินิพฺพานเมว สนฺธาย วทติ.
ปริจฺจาคสีโล อโลภชฺฌาสโย กาเมสุ อาทีนวทสฺสาวี สมฺมเทว สีลํ ปริปูเรตีติ อาห ‘‘ททโต…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ. อิธ โอฬาริกา นาม กิเลสา วีติกฺกมาวตฺถานํ, ตปฺปหานํ ตทงฺคปฺปหาเนน เวทิตพฺพํ. มชฺฌิมานนฺติ ปริยุฏฺานาวตฺถานํ. สุขุมานนฺติ อนุสยาวตฺถานํ. กตาวีภูมิ นฺติ ขีณาสวภูมึ.
ททโตติ มคฺคสหคเตน อโลเภน สเทวกสฺส โลกสฺส อภยทานํ ททโต. ปฺุนฺติ โลกุตฺตรกุสลํ. ¶ สํยมโตติ มคฺคปริยาปนฺเนหิ สมฺมาวาจากมฺมนฺตาชีเวหิ ทิฏฺเกฏฺาทิสํกิเลสโต มคฺคสํยเมน สํยมนฺตสฺส. เวรนฺติ ปาณาติปาตาทิปาปํ. กุสโลติ มคฺคสมฺมาทิฏฺิยา กุสโล วิจกฺขโณ. ชหาติ ปาปกนฺติ เตหิ เตหิ มคฺเคหิ ตํ ตํ ปหาตพฺพํ ปาปธมฺมํ โอธิโส ชหาติ สมุจฺฉินฺทติ. เตนาห ‘‘มคฺโค วุตฺโต’’ติ.
‘‘ททโต’’ติอาทินา ¶ ปุพฺเพ อวิภาเคน กุสลมูลานิ อุทฺธฏานีติ อิทานิ วิภาเคน ตานิ อุทฺธรนฺโต ‘‘โลกิยกุสลมูล’’นฺติอาทิมาห.
ปุถุชฺชนภูมิ เสกฺขภูมิ ทสฺสิตา ปหานสฺส วิปฺปกตภาวทีปนโต. อเสกฺขภูมิ ทสฺสิตา อนุปาทาปรินิพฺพานทีปนโต.
สคฺคคามินี ปฏิปทา ปุพฺพภาคปฺปฏิปตฺติ.
ปฺุเ กถิเต ปฺุผลมฺปิ กถิตเมว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ททโต…เป… เทสนมาหา’’ติ. สจฺจกมฺมฏฺาเนน วินา สํกิเลสปฺปหานํ นตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กุสโล…เป… เทสนมาหา’’ติ.
เวรสทฺโท อทินฺนาทานาทิปาปธมฺเมสุปิ นิรุฬฺโหติ วุตฺตํ ‘‘เอวํ สพฺพานิปิ สิกฺขาปทานิ วิตฺถาเรตพฺพานี’’ติ. ทฺเวปิ วิมุตฺติโย เสกฺขาเสกฺขวิมุตฺติโย, สอุปาทิเสสอนุปาทิเสสวิมุตฺติโย จ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘นิพฺพุโตติ ทฺเว นิพฺพานธาตุโย’’ติอาทิ (เนตฺติ. อฏฺ. ๗๖).
การณูปจาเรน, การณคฺคหเณน วา ผลํ คหิตนฺติ อาห ‘‘ทฺเว สุคติโย’’ติอาทิ. วฏฺฏวิวฏฺฏสมฺปตฺติโย อิมิสฺสา เทสนาย ผลํ, ตสฺส ทานํ สีลํ ภาวนา อุปาโย, ‘‘สมฺปตฺติทฺวยํ อิจฺฉนฺเตน ทานาทีสุ อปฺปมตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ อยเมตฺถ ภควโต อาณตฺตีติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘ผลาทีนิ ยถารหํ เวทิตพฺพานี’’ติ.
วิจโยติ วิจยหารสมฺปาโต, โส วุจฺจตีติ อตฺโถ. เอส นโย อิโต ปเรสุปิ. ‘‘ติวิธมฺปิ ทานมย’’นฺติอาทินา ปทตฺถวิจยํ ทสฺเสติ, เตน อสฺสาทาทโย, อิตเร จ วิจยหารปทตฺถา ¶ อตฺถโต วิจิตา เอว โหนฺตีติ. รูปาทิอารมฺมณสฺส ปริจฺจาโค วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ. สพฺโพติ สกโล อนวเสสโต กิจฺจสฺส วุตฺตตฺตา.
ทานาภิรตสฺส จาคาธิฏฺานํ ปาริปูรึ คจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘ททโต…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ. วิรติสจฺเจ, วจีสจฺเจ จ ติฏฺโต สจฺจาธิฏฺานํ ปาริปูรึ คจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘สํยม…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ. โกสลฺลโยคโต จ ปาปปฺปหานโต จ ปฺาปาริปูรึ คจฺฉตีติ วุตฺตํ ‘‘กุสโล…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ. อนวเสสราคาทีสุ ปหีเนสุ อุปสโม อุปฏฺิโต นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ราค…เป… ปทฏฺาน’’นฺติ.
กุสโลติ ¶ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน โกสลฺลสมฺมาทิฏฺิ วุตฺตาติ อาห ‘‘กุสโล…เป… มคฺคงฺคาทิภาเวน เอกลกฺขณตฺตา’’ติ. อาทิสทฺเทน โพธิปกฺขิยภาวาทึ สงฺคณฺหาติ. เขเปตพฺพภาเวนาติ ปหาตพฺพภาเวน.
อเวรตนฺติ อสปตฺตตํ. กุสลธมฺเมหีติ อนวชฺชธมฺเมหิ, ผลนิพฺพาเนหีติ อธิปฺปาโย. ทานสฺส มหปฺผลตา, สีลาทิคุเณหิ สตฺถุ อนุตฺตรทกฺขิเณยฺยภาโว, อนุปาทาปรินิพฺพานนฺติ อิเมสํ ปจฺจเวกฺขณา อิมสฺส ทานสฺส นิทานนฺติ อยมตฺโถ ปาฬิยํ นิรุฬฺโหว. นิพฺพจนนิทานสนฺธโย สุวิฺเยฺยาวาติ อาห ‘‘นิพฺพจนนิทานสนฺธโย วตฺตพฺพา’’ติ.
ปฏิปกฺขนิทฺเทเสน สมุทโยติ เทสนตฺถํ ปฏิปกฺขนิทฺเทสเนน นิทฺธาริโต อยํ มจฺฉริยาทิสํกิเลสปกฺขิโก สมุทโย. อโลเภน…เป… ทานาทีหีติ เยหิ อโลภาทีหิ ทานาทโย ธมฺมา สมฺภวนฺติ, ตานิ ทานาทิคฺคหเณเนว คหิตานีติ กุสลมูลานิ นิทฺธาเรติ ‘‘อิมานิ ตีณิ กุสลานี’’ติ. เตสนฺติ กุสลมูลานํ.
ภยเหตุ เทติ ปณฺณาการาทิวเสน. ราคเหตุ เทติ สภาควตฺถุสฺส. อามิสกิฺจิกฺขเหตุ เทติ ลฺชาทิวเสน. อนุกมฺปนฺโต วา กรุณาเขตฺเต. อปจยมาโน คุณเขตฺเต, อุปการเขตฺเต วา. ภยูปรโตติ ภเยน โอรโต. เตน ตถารูเปน สํยเมน เวรํ น จิยเตว. เอวํ สพฺพสฺส อกุสลสฺส ปาปโก วิปาโกติ โยชนา.
‘‘ททโต’’ติอาทินา ยถา ทานปฏิกฺเขเปน ปริวตฺตนํ ทสฺสิตํ, เอวํ ปหานปฏิกฺเขเปนปิ ปริวตฺตนํ ทสฺเสตพฺพนฺติ วุตฺตํ ‘‘อกุสโล ปน น ชหาตี’’ติ.
กมฺมผลํ ¶ สทฺทหนฺโต ทานกิริยายํ ปทหนฺโต เยน วิธินา ทานํ ทาตพฺพํ, ตตฺถ สตึ อุปฏฺเปนฺโต จิตฺตํ สมาทหนฺโต สมฺมาทิฏฺึ ปุรกฺขโรนฺโต ทาเน สมฺมาปฏิปนฺโน โหตีติ อาห ‘‘ทานํ นาม…เป… โหตี’’ติ.
ภาวนาปหานสมาโรปนานิ ปาฬิยํ สรูปโต วิฺายนฺตีติ ปทฏฺานเววจนสมาโรปนานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ สีลสฺส ปทฏฺาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตํ สุวิฺเยฺยํ. อฺฺจ ยเทตฺถ อตฺถโต น วิภตฺตํ, ตํ วุตฺตนยตฺตา, อุตฺตานตฺถตฺตา จาติ เวทิตพฺพํ.
หารสมฺปาตวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
นยสมุฏฺานวารวณฺณนา
๗๙. ‘‘วิสยเภทโต’’ติ ¶ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต วิวริตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ นยโตติ นยคฺคาหโต. น หิ ปฏิเวธาณํ วิย วิปสฺสนาาณํ ปจฺจกฺขโต ปวตฺตตีติ. อนุพุชฺฌิยมาโนติ อภิสมยาณสฺส อนุรูปํ พุชฺฌิยมาโน. ยถา เอกปฏิเวเธเนว มคฺคาณํ ปวตฺตติ, เอวํ ตทนุจฺฉวิกํ วิปสฺสนาาเณน คยฺหมาโนติ อตฺโถ. เอวฺจ กตฺวา นนฺทิยาวฏฺฏาทีนํ ติณฺณํ อตฺถนยภาโว สมตฺถิโต โหตีติ. ตถา หิ อตฺถวิเสสสรูปตาย ตโย นยา ‘‘สุตฺตตฺโถ’’ติ วุตฺตา, ปทตฺถวิจารภาเวปิ ปน หารา ‘‘พฺยฺชนวิจโย’’ติ. ยทิ เอวํ กถํ ตโยติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘ปฏิวิชฺฌนฺตานํ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอกเมโก สํกิเลสโวทานานํ วิภาคโต ทฺวิสงฺคโหติ โยชนา. จตุฉอฏฺทิโส จาติ น ปจฺเจกํ เต นนฺทิยาวฏฺฏาทโย จตุฉอฏฺทิสา, อถ โข ยถากฺกมนฺติ. ‘‘เอว’’นฺติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนํ.
ตถา จาติ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส อุปจเยน สมตฺถนา. ปุพฺพา โกฏิ น ปฺายตีติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต ปฏฺานกถายํ อาวิ ภวิสฺสติ. ‘‘อนฺธํ ตมํ ตทา โหติ, ยํ โลโภ สหเต นร’’นฺติอาทิ (จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๒๘) วจนโต กามตณฺหาปิ ปฏิจฺฉาทนสภาวา, ยโต กามจฺฉนฺทํ ‘‘นีวรณ’’นฺติ วุตฺตํ. อวิชฺชาย ปน ภเวสุ อาทีนวปฺปฏิจฺฉาทนํ ¶ สาติสยนฺติ. ตถา อวิชฺชาปิ สํโยชนสภาวา, ยโต สา พหิทฺธา สํโยชนภาเวน วุตฺตา. เอวํ สนฺเตปิ ตณฺหาย พนฺธนฏฺโ สาติสโย อเปกฺขิตภาวโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถาปิ…เป… วุตฺต’’นฺติ อาห.
‘‘สํยุตฺตา’’ติ ปทสฺส สมฺปยุตฺตาติ อตฺโถติ อาห ‘‘มิสฺสิตา’’ติ. ‘‘อวิชฺชาภิภูตา…เป… อภินิวิสนฺตา’’ติ เอเตน อวิชฺชาย อยาถาวคหณเหตุตํ ทสฺเสติ, ตโต โส อวินฺทิยํ วินฺทตีติ อวิชฺชาติ วุจฺจติ. กิลิสฺสนํ อุปตาปนนฺติ อาห ‘‘กิลิสฺสนปฺปโยคํ อตฺตปริตาปนปฏิปตฺติ’’นฺติ. อลฺลียนํ เสวนํ.
ทุกฺขนฺติ ¶ …เป… ชานนฺตีติ อตฺตนา อนุภูยมานํ ตถา ตถา อุปฏฺิตํ กายิกเจตสิกทุกฺขํ, อิตรมฺปิ วา เอกเทสํ ชานนฺติ. ตณฺหายปิ เอเสว นโย. สภาควิสภาคปฏิปชฺชิตพฺพาการโต ตตฺถ เตสํ าณํ นตฺเถวาติทสฺเสนฺโต ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติอาทิมาห. ปวตฺติปวตฺติเหตุมตฺตมฺปีติ ‘‘ปวตฺติ ปวตฺติเหตู’’ติ เอตฺตกมฺปิ. กา ปน กถาติ ปจุรชนสาธารเณ โลกิเยปิ นาม อตฺเถ เยสํ าณสฺส ปฏิฆาโต, ปรมคมฺภีเร อริยานํ เอว วิสยภูเต โลกุตฺตเร นิวตฺตินิวตฺติเหตุสงฺขาเต อตฺเถ กา นาม กถา, ฉินฺนา กถาติ อตฺโถ. อฏฺสมาปตฺติปเภทสฺส เกวลสฺส สมถสฺส ตาทิเส กาเล พาหิรกานฺจ อิชฺฌนโต ‘‘วิปสฺสนาธิฏฺาน’’นฺติ วิเสสิตํ. วูปสโม สมุจฺเฉโท, ปฏิปฺปสฺสทฺธิ จ.
‘‘สํสารสฺส อนุปจฺเฉทนโต’’ติ อิทํ ทิฏฺิคตานํ ทิฏฺิคติกมตทสฺสนํ. โส หิ ปุตฺตมุขทสฺสเน อสติ สํสาโร อุจฺฉิชฺเชยฺยาติ ภายติ. ยโต วุตฺตํ –
‘‘คณฺฑุปฺปาโท กิกี เจว, กุนฺตี พฺราหฺมณธมฺมิโก;
เอเต อภยํ ภายนฺติ, สมฺมูฬฺหา จตุโร ชนา’’ติ. (สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๒๙๓; อ. นิ. ฏี. ๓.๕.๑๙๒);
ตทภิฺาติ ตํ ยถาวุตฺตอนฺตทฺวยํ อภิชานนฺติ คุณํ อาโรเปตฺวา ชานนฺตีติ ตทภิฺา. อตฺถภฺชนโต, โรคคณฺฑสลฺลสทิสตาย อตฺตภาวสํกิเลสานฺจ โรคคณฺฑสลฺลตา.
สกฺกายทสฺสเนติ เอตฺถ ทิฏฺิทสฺสนํ, สกฺกาโยว ทสฺสนํ สกฺกายทสฺสนนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตสนฺติ ทิฏฺิจริตานํ. อตฺตาภินิเวโส พลวา. ตสฺมา ยถาอุปฏฺิตํ รูปํ ‘‘อตฺตา’’อิจฺเจว ¶ คณฺหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ตถา เวทนาทึ. ตณฺหาจริโต ปน ยถาอุปฏฺิตํ รูปํ ตณฺหาวตฺถุํ กตฺวา อตฺตนิยาภินิเวเสน อภินิวิสนฺตา ตทฺเมว อตฺตโต สมนุปสฺสนฺติ. เอวํ เวทนาทีสุ. เตนาห ‘‘ตณฺหาจริตา’’ติอาทิ. วิชฺชมาเนติ ปรมตฺถโต อุปลพฺภมาเน. กาเยติ สมูเห. ทิฏฺิยา ปริกปฺปิโต อตฺตาทิ เอว ปรมตฺถโต นุปลพฺภติ, ทิฏฺิ ปน ลพฺภเตวาติ อาห ‘‘สตี วา วิชฺชมานา’’ติ.
สกฺกายทสฺสนมุเขนาติ สกฺกายทิฏฺิมุเขน.
อุจฺเฉทสสฺสตนฺติ ¶ ตํสหจรณโต อุจฺเฉทสสฺสตทิฏฺิ วุตฺตา. ‘‘อุจฺเฉทสสฺสตวาทา’’ติปิ ปาโ.
กสิณายตนานีติ กสิณชฺฌานานิ.
เตเชตฺวาติ นิสาเนตฺวา.
๘๑. เอตฺตาวตา นนฺทิยาวฏฺฏสฺส ภูมิรจนวเสน สํกิเลสปกฺโข ทสฺสิโตติ อาห ‘‘ตตฺถ ทิฏฺิจริโตติอาทินา โวทานปกฺขํ ทสฺเสตี’’ติ. ‘‘ยสฺมา สลฺเลเข ติพฺพคารโว’’ติ อิมินา ตตฺถ ติพฺพคารวตฺตา สํเลขานุสนฺตตวุตฺตินา ภวตีติ ทสฺเสติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. มิจฺฉาธิโมกฺโข สทฺธาปติรูปโก อวตฺถุสฺมึ ปสาโท.
ปุคฺคลาธิฏฺาเนน ธมฺมเมว วิภชตีติ อาห ‘‘สตฺตาปิ…เป… ทสฺเสตี’’ติ.
เย หิ เกจีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท นิปาตมตฺตํ. ‘‘อิมาหิ เอว จตูหิ ปฏิปทาหี’’ติปิ ปาฬิ. ทุกฺขาปฏิปทาทิวิภาเคน มคฺโค เอว อิธ วุตฺโตติ อาห ‘‘ปฏิปทา หิ มคฺโค’’ติ จตุทฺทิสาสงฺขาตํ มคฺคนฺติ จตุทฺทิสาสงฺขาตํ ปวตฺตนุปายํ. ทฺเว ทิสา เอติสฺสาติ ทฺวิทิสา. นนฺทิยาวฏฺฏสฺสาติ นนฺทิยาวฏฺฏนยสฺส.
๘๒. วิวตฺตติ วฏฺฏํ เอตฺถาติ วิวตฺตํ, วิวตฺตํ เอว วิวฏฺฏํ, อสงฺขตธาตุ, นิพฺพุติ เอว วา. เตน วุตฺตํ ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ.
‘‘กตฺถ ¶ ทฏฺพฺพ’’นฺติ วา ปาฬิ. อุปจเยติ อุปจยาวตฺถายนฺติ อตฺโถ. ทสนฺนนฺติ โลภาทิกิเลสวตฺถูนํ. วิปลฺลาสเหตุภาวโตติ สุภสฺาทิวิปลฺลาสเหตุกภาวโต. วิปริเยสคฺคาหวเสน หิ อาทีนเวสุ เอว สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสาทานุปสฺสิตา. น หิ ยถาภูตาเณ สติ ตถา สมฺภโว. เตน วุตฺตํ ‘‘ทสนฺนํ…เป… ภาวโต’’ติ. ทสวิธการเณติ ทสวิเธ การเณ, ทสวิธสฺส วา การเณ. อโยนิโสมนสิการปริกฺขตา ธมฺมา สุภารมฺมณาทโย.
ตพฺพิสยา กิเลสาติ อาหารปริฺาปริพนฺธภูตา กิเลสา. วิฺาณฏฺิตีสุปิ เอเสว นโย. กาเย ปวตฺตมาโน ปโม วิปลฺลาโส กายสมุทาเย, กาเยกเทเส จ กพฬีกาเร อาหาเร ปวตฺโต เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘ปเม อาหาเร วิสยภูเต ปโม วิปลฺลาโส ¶ ปวตฺตตี’’ติ. ตถา เวทนายํ ปวตฺตมาโน ทุติยวิปลฺลาโส ตปฺปจฺจเย ผสฺสาหาเร, จิตฺเต ปวตฺตมาโน ตติยวิปลฺลาโส ตปฺปจฺจเย มโนสฺเจตนาหาเร, ธมฺเมสุ ปวตฺตมาโน จตุตฺถวิปลฺลาโส ตปฺปจฺจเย วิฺาณาหาเร ปวตฺโต เอว โหตีติ วุตฺตํ ‘‘จตุตฺเถ อาหาเร จตุตฺโถ วิปลฺลาโส’’ติ. เตนาห ‘‘เสสาหาเรสุปิ เอเสว นโย’’ติ. อาหารสีเสน วา อาหารปฏิพทฺโธ ฉนฺทราโค คหิโต. วิฺาณฏฺิตีสุปิ เอเสว นโย. เตเนวาห ‘‘อาหารสีเสน ตพฺพิสยา กิเลสา อธิปฺเปตา’’ติ. ปเม อาหาเร วิสยภูเตติ จ ปเม อาหาเร ฉนฺทราคสฺส วิสยภาวํ ปตฺเต, ตพฺภาวํ อนติกฺกนฺเตติ อตฺโถ. อปฺปหีนจฺฉนฺทราคสฺส หิ ตตฺถ วิปลฺลาสา สมฺภวนฺติ, น อิตรสฺส. ตถา ทุติยวิปลฺลาสาทีสุ อปฺปหีเนสุ. อิตเร อุปาทานานิ ปวตฺตนฺเตว อปฺปหีนตฺตาติ อาห ‘‘เสสปเทสุปิ เอเสว นโย’’ติ. ยสฺมา จ อุปาทานาทีสุ อปฺปหีเนสุปิ โยคาทโย ปวตฺตนฺเตว ยถารหํ ตํสภาวตฺตา, ตเทกฏฺสภาวโต จ, ตสฺมา วุตฺตํ ปาฬิยํ ‘‘ปเม อุปาทาเน ปโม โยโค’’ติอาทิ. เตนาห ‘‘เสสปเทสุปิ เอเสว นโย’’ติ.
๘๓. อปริชานนฺตสฺสาติ าตปริฺาย, ตีรณปริฺาย, ปหานปริฺายาติ ตีหิ ปริฺาหิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อชานนฺตสฺส, เตสํ สมุทยฺจ อตฺถงฺคมฺจ อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ อนวพุชฺฌนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ติพฺโพ พหโล ฉนฺทราโค โหติ ตณฺหาจริตภาวโตติ อธิปฺปาโย. อิติ อุปกฺกิเลสสฺส ทิฏฺาภินิเวสสฺส เหตุภาวโตติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ. สุภสุขสฺากามุปาทานกามภวโยคอภิชฺฌากายคนฺถกามภวาสว- กามภโวฆราคสลฺลฉนฺทาคติคมนานิ ตณฺหาปกฺขิกตาย, ตณฺหาสภาวตาย จ ตณฺหาปธานานิ. สีลพฺพตุปาทานพฺยาปาทกายคนฺถโทสสลฺลโทสาคติคมนานิ ปน ตณฺหาภาเว ภาวโต ¶ , วิฺาณฏฺิติโย ตณฺหาวิสยโต, สพฺเพสํ วา ตณฺหาวิสยโต ตณฺหาปธานตา ลพฺภเตว. ปจฺฉิมกานํ ทิฏฺิปธานตา วุตฺตนยานุสาเรน เวทิตพฺพา.
๘๔. กพฬีกาเร อาหาเรติ กพฬีการาหารวิสเย ฉนฺทราเค. ‘‘อปฺปหีเน’’ติอาทิกํ ปริยายกถํ มฺุจิตฺวา นิปฺปริยายเมว ทสฺเสนฺโต กพฬีการาหารสฺส ¶ ‘‘อสุภสภาวตฺตา, อสุภสมุฏฺานตฺตา จา’’ติ วุตฺตํ. ลพฺภมาเน หิ อุชุเก อตฺเถ กึ ปริยายกถายาติ. ฉนฺทราโค วา ตตฺถ อตฺถสิทฺโธติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ วุตฺโต. น หิ ตตฺถ อสติ ฉนฺทราเค วิปลฺลาโส สมฺภวติ. ทุกฺขสภาวตฺตาติ สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขสภาวตฺตา. ทุกฺขปจฺจยตฺตาติ ติวิธทุกฺขตาลกฺขณสฺส ทุกฺขสฺส การณโต. วิฺาเณ นิจฺจสฺิโน. ตถา หิ สาติ นาม ภิกฺขุ เกวฏฺฏปุตฺโต ‘‘ตํเยว วิฺาณํ สนฺธาวติ สํสรตี’’ติ ตตฺถ นิจฺจาภินิเวสํ สํเวเทสิ. เยภุยฺเยน สงฺขาเรสุ อตฺตสฺิตา ทิฏฺิคติกานํ ‘‘เจตนา อตฺตา’’ติอาทิทิฏฺิปริทีปเนสุ เวทิตพฺพา. ‘‘ภววิสุทฺธี’’ติ ปทสฺส อตฺถวจนํ ‘‘นิพฺพุติสุข’’นฺติ. ‘‘สีลพฺพเตหิ…เป… สุขนฺติ ทฬฺหํ คณฺหาตี’’ติ อิมินา สีลพฺพตุปาทานํ อิธ ภวุปาทานนฺติ ทสฺเสติ. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘สีลพฺพตุปาทานสงฺขาเตน ภวุปาทาเนนา’’ติ.
ปจฺจยา โหนฺติ อุปนิสฺสยปจฺจยาทินา. ปเม โยเค ิโตติ ปเม โยเค ปติฏฺิโต. อปฺปหีนา หิ กิเลสา กมฺมวฏฺฏาทีนํ การณภูตา ตํสมงฺคิโน สตฺตสฺส ปติฏฺาติ วุจฺจนฺติ. ปรสฺส อภิชฺฌายนํ ปราภิชฺฌายนํ. ภวปตฺถนาย ภวทิฏฺิภวราควเสน ปิยายิตสฺส วตฺถุโน วิปริณามฺถาภาเว โทมนสฺสุปฺปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ภวราค…เป… ปทูเสนฺตี’’ติ.
คนฺถิตฺวาติ คนฺถึ กตฺวา. ทฺวิธาภูตํ รชฺชุอาทิเก วิย คนฺถิกรณฺหิ คนฺถนํ. จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺตา อาสวานํ อุปฺปตฺติเหตุ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปริยุฏฺานปฺปตฺตา เอกจฺเจ กิเลสา วิเสสโต อาสวุปฺปตฺติเหตุ โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อฏฺกถายํ อุปฺปฏิปาฏิวจนํ. ตปฺปฏิปกฺเข วิสเย ปตฺเถตีติ โยชนา. ตพฺพิสยพหุเล ภเว ปตฺเถตีติ ยถา มานุสเกหิ กาเมหิ นิพฺพินฺนรูปา เทวูปปตฺติ. ตํสภาวตฺตาติ ทิฏฺิสภาวตฺตา. อปราปรนฺติ อฺมฺํ. เอกจฺจา หิ ทิฏฺิ เอกจฺจสฺส ทิฏฺาภินิเวสสฺส การณํ โหติ, ยถา สกฺกายทิฏฺิ อิตราสํ. อภินิวิสนฺตสฺสาติ อภินิเวสนเหตุ. ‘‘อโยนิโสมนสิการโต…เป… อวิชฺชาสโว อุปฺปชฺชตี’’ติ อิทํ สจฺจาภินิเวสสฺส ผลภูตํ อวิชฺชาสวํ ทสฺเสติ เอกนฺตวสฺสิเมฆวุฏฺาเนน วิย มโหฆปฺปวตฺติ. อวิชฺชาสโว สิทฺโธ โหติ วุฏฺิเหตุกมโหฆสิทฺธิยา อุปริเมฆวุฏฺานํ วิย.
‘‘นนฺทีราคสหคตา’’ติอาทีสุ ¶ ¶ (มหาว. ๑๔) วิย ตพฺภาวตฺโถ สหคตสทฺโทติ อาห ‘‘อนุสย…เป… ภูตา วา’’ติ. จิตฺตสฺส อพฺภนฺตรสงฺขาตํ หทยนฺติ วิปากจิตฺตปฺปวตฺตึ สนฺธาย วทติ. วิปากวฏฺเฏปิ กิเลสวาสนาหิตา อตฺถิ กาจิ วิเสสมตฺตา.
โลภสหคตสฺส วิฺาณสฺส. อิตรสฺส โทสสหคตาทิกสฺส. พฺยฺชเนน วิย โภชนสฺส อารมฺมณสฺส อภิสงฺขรณํ วิเสสาปาทนํ อุปเสจนํ, นนฺที สปฺปีติกตณฺหา อุปเสจนํ เอตสฺสาติ นนฺทูปเสจนํ อุปเสจนภูตายปิ นนฺทิยา ราคสลฺลอุปนิสโต. อุปสิตฺเต ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยา ‘‘ราคสลฺเลน นนฺทูปเสจเนน วิฺาเณนา’’ติ วุตฺตนฺติ ตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘เกน ปน ตํ นนฺทูปเสจน’’นฺติ ปุจฺฉติ.
ราคสลฺเลนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ราคสลฺเลน เหตุภูเตนา’’ติ อาห. อุปนิสฺสยปจฺจยตฺโถ เจตฺถ เหตฺวตฺโถ. อุปคนฺตพฺพโต วิฺาเณนาติ วิภตฺตึ ปริณาเมตฺวา โยเชตพฺพํ. ‘‘ปติฏฺาภาวโต’’ติ อิมินา วิฺาณสฺส นิสฺสยาทิปจฺจยตํ วทติ. เตนาห ‘‘รูปกฺขนฺธํ นิสฺสาย ติฏฺตี’’ติ. เอวํ ทุติยาทิวิฺาณฏฺิตีสุปิ นิสฺสยาทิปจฺจยตา วตฺตพฺพา ปติฏฺาวจนโต.
๘๕. ยทิปิ อกุสลมูลาทิเก ติปุกฺขลสฺส, ตณฺหาทิเก นนฺทิยาวฏฺฏสฺส ทิสาภาเวน วกฺขติ, ตถาปิ อฺมฺานุปฺปเวสโต เอกสฺมึ นเย สิทฺเธ อิตเรปิ สิทฺธา เอว โหนฺตีติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘อาหาราทโย…เป… ววตฺถเปตุ’’นฺติ วุตฺตํ. วกฺขมาเน วา อกุสลมูลตณฺหาทิเก อาทิสทฺเทน สงฺคเหตฺวา ‘‘อาหาราทโย’’ติ วทนฺโต ‘‘นยาน’’นฺติ พหุวจนมาห. เอกสฺส อตฺถสฺสาติ ราคจริตสฺส อุปกฺกิเลสตาสงฺขาตสฺส เอกสฺส ปโยชนสฺส. พฺยฺชนตฺโถปิ คหิโต, น พฺยฺชนเมว คหิตนฺติ สุตฺตปทานิ อฺมฺปริยายวจนานิ ยถารหํ ตณฺหาวตฺถูนํ ตตฺถ กถิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สวตฺถุกา ตณฺหา วุตฺตา’’ติ. โทสวตฺถูนํ, ทิฏฺิวตฺถูนฺจ ตตฺถ กถิตตฺตา ‘‘สวตฺถุโก โทโส, สวตฺถุกา ทิฏฺิ จ วุตฺตา’’ติ อิมมตฺถํ สนฺธายาห ‘‘วุตฺตนยานุสาเรนา’’ติ.
ทุกฺขากาเรน ¶ สห ทุกฺขาการํ คเหตฺวาติ อตฺโถ. เอวฺเจตนฺติ ยทิ ตํตํอนุปสฺสนาพหุลสฺส วเสน ปุริมาหารทฺวยาทีสุ วิโมกฺขมุขวิเสสนิทฺธารณํ กตํ, เอตํ เอวเมว เวทิตพฺพํ, น อฺถา. ตตฺถ การณํ วทนฺโต ‘‘น หี’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ยถา ¶ อริยมคฺคานํ โอธิโส กิเลสปฺปชหนโต ปหาตพฺเพสุ ธมฺเมสุ นิยโม อตฺถิ, น เอวํ วิปสฺสนาย ปริฺาปหานานํ อนิจฺจนฺติกตฺตาติ.
อปเร ปนาหุ – ปุริเม อาหารทฺวเย ปริกิเลสภาเวน, ทุกฺขปจฺจยตฺตา จ ทุกฺขลกฺขณํ สุปากฏํ. ตตฺถ ปุริเม วิฺาณฏฺิติทฺวยวิฺาณาหาเร ตติยวิฺาณฏฺิติยํ อนิจฺจลกฺขณํ, มโนสฺเจตนาหาเร จตุตฺถวิฺาณฏฺิติยํ อนตฺตลกฺขณํ สุปากฏนฺติ ติสฺสนฺนํ อนุปสฺสนานํ ปวตฺติมุขตาย เตหิ อปฺปณิหิตาทิวิโมกฺขมุเขหิ ปริฺํ คจฺฉนฺตีติ. ตถา วิปลฺลาสาทีสุ ปุริมทฺวยํ ทุกฺขานุปสฺสนาย อุชุวิปจฺจนีกํ, อิตรทฺวยํ อนิจฺจานตฺตานุปสฺสนานํ. อิติ ปวตฺติมุขตาย จ อุชุวิปจฺจนีกตาย จ อิเม ธมฺมา ยถารหํ อปฺปณิหิตาทิวิโมกฺขมุเขหิ ปริฺเยฺยา, ปหาตพฺพา จ วุตฺตา. ตตฺถ สุภสุขสฺากามุปาทานสีลพฺพตุปาทานกามโยคภวโยคอภิชฺฌากาย คนฺถกามาสวกาโมฆ ภโวฆ ราคสลฺลฉนฺทอคติคมนานิ สุขสฺสาทวเสน ปวตฺตนโต ทุกฺขานุปสฺสนาย ปฏิปกฺขภาวโต พฺยาปาทกายคนฺถโทสสลฺลโทสอคติคมนานิ ปวตฺติมุขตาย อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุเขน ปหาตพฺพานิ. ตติยสฺาทโย นิจฺจาภินิเวสตนฺนิมิตฺตาหิ อนิจฺจานุปสฺสนาย ปฏิปกฺขภาวโต อนิมิตฺตวิโมกฺขมุเขน ปหาตพฺพา. จตุตฺถสฺาทโย อตฺตาภินิเวสตนฺนิตฺตาหิ อนตฺตานุปสฺสนาย ปฏิปกฺขภาวโต สฺุตวิโมกฺขมุเขน ปหาตพฺพา. ตตฺถ มานสลฺลภยอคติคมนานํ นิจฺจาภินิเวสนิมิตฺตตา เวทิตพฺพา. น หิ อนิจฺจโต ปสฺสโต มานชปฺปนํ, ภยํ วา สมฺภวติ. อวิชฺชาโยคาทีนํ อตฺตาภินิเวสนิมิตฺตตา ปากฏา เอวาติ.
๘๖. อปฺปมฺาวชฺชา รูปาวจรสมาปตฺติโย ทิพฺพวิหารา ‘‘เทวูปปตฺติสํวตฺตนิกกุสลสมาปตฺติโย จา’’ติ กตฺวา, สติปิ ตพฺภาเว ปรหิตปฏิปตฺติโต, นิทฺโทสตาย จ เสฏฺา วิหาราติ จตสฺโส อปฺปมฺา พฺรหฺมวิหารา, จตสฺโส ผลสมาปตฺติโย อริยวิหารา ‘‘อารกา กิเลเสหิ อริยานํ วิหารา’’ติ. จตสฺโส อารุปฺปสมาปตฺติโย อาเนฺชวิหารา ¶ , สติปิ เทวูปปตฺติสํวตฺตนิกกุสลสมาปตฺติภาเว อาเนฺชสนฺตตาหิ โลกิเยสุ สิขาปฺปตฺติโต.
อธิกรณเภเทนาติ วตฺถุเภเทน.
ยํ อภิณฺหํ น ปวตฺตติ, ตํ อจฺฉริยนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺธสฺส…เป… อุปฺปชฺชนก’’นฺติ วุตฺตํ. อธิติฏฺติ สีลาทิ เอเตน สจฺเจน, เอตฺถ วา สจฺเจ นิมิตฺตภูเต, อธิฏฺานมตฺตเมว วา ตํ สจฺจนฺติ เอวํ กรณาธิกรณภาวตฺถา ปจฺจยวเสน เวทิตพฺพา สมานาธิกรณสมาสปกฺเข. ตถา ¶ อฺปทตฺถสมาสปกฺเข. อิตรสฺมึ ปน สมาเส กรณาธิกรณตฺถา เอว, เต จ โข สีลาทิวเสน จ เวทิตพฺพา. สุขนฺติ ฌานวิปสฺสนามคฺคผลนิพฺพานสุขํ. โลกิยวิปากสุขมฺปิ ลพฺภเตว. ‘‘นาฺตฺร โพชฺฌา…เป… ปาณิน’’นฺติ (สํ. นิ. ๑. ๙๘) หิ อิมาย คาถาย สงฺคหิตา อนตฺตปริหารมุเขน สตฺตานํ อภยา นิพฺพานสมฺปตฺติสุขาวหา จตฺตาโร ธมฺมา อิธ ‘‘สุขภาคิยา’’ติ วุตฺตาติ. อนวเสสปริยาทานโตติ ผรณวเสน อนวเสสคฺคหณโต.
ปมสฺส สติปฏฺานสฺส ปมปฏิปทาวเสน ปวตฺตสฺสาติ อธิปฺปาโย. เอวํ เสเสสุปิ. ‘‘ยถา หี’’ติอาทินา ยถาวุตฺตปฏิปทาสติปฏฺานานํ นานนฺตริยกตํ อุปมาย วิภาเวติ. สติปิ จ สพฺพาหิ ปฏิปทาหิ สพฺเพสํ สติปฏฺานานํ นิยมาภาเว นานนฺตริกภาเวน เทสนากฺกเมเนเวตฺถ เนสํ อยมนุกฺกโม กโตติ เวทิตพฺโพ. อถ วา กายเวทนาสุ สุภสุขสฺานํ ทุพฺพินิเวิยตาย อสุภทุกฺขานุปสฺสนานํ กิจฺจสิทฺธิโต ปุริเมน ปฏิปทาทฺวเยน ปุริมํ สติปฏฺานทฺวยํ โยชิตํ ตทภาวโต. อิตเรน อิตรํ. ตานิ หิ ปุริเมสุ สติปฏฺาเนสุ กตกมฺมสฺส อิจฺฉิตพฺพานิ. อถ วา ยถา ตณฺหาจริตทิฏฺิจริตานํ มนฺทติกฺขปฺานํ วเสน จตสฺโส ปฏิปทา โยชิตา, เอวํ จตฺตาริ สติปฏฺานานิ สมฺภวนฺตีติ ทสฺเสตุํ ปฏิปทาสติปฏฺานานํ อยมนุกฺกโม กโต.
‘‘ตถา’’ติ อิมินา ยถา สมานปฏิปกฺขตาย ปมสฺส สติปฏฺานสฺส ภาวนา ปมสฺส ฌานสฺส วิเสสาวหา, เอวํ ปีติสหคตาทิสมานตาย ทุติยสติปฏฺานาทิภาวนา ทุติยชฺฌานาทีนํ วิเสสาวหาติ อิมมตฺถํ อุปสํหรติ. ปีติปฏิสํเวทนาทีติ อาทิสทฺเทน สุขปฏิสํเวทนํ, จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวทนํ, ปสฺสมฺภนฺจ สงฺคณฺหาติ. จิตฺตสฺส อภิปฺปโมทนคฺคหณฺเจตฺถ ¶ นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ ปฏิสํเวทนสมาทหนวิโมจนานมฺปิ วเสน ปวตฺติยา อิจฺฉิตพฺพตฺตา. อนิจฺจวิราคาทีติ อาทิสทฺเทน นิโรธปฏินิสฺสคฺคา สงฺคยฺหนฺติ.
รูปาวจรสมาปตฺตีนนฺติ เอตฺถ ปฏิลทฺธมตฺตํ ปมชฺฌานํ ปมชฺฌานสมาปตฺติยา ปคุณวสีภาวาปาทนสฺส ปจฺจโย โหติ, น อิตราสํ. อิตราสํ ปน อธิฏฺานภาเวน ปรมฺปราย ปจฺจโย โหตีติ เวทิตพฺพํ. พฺยาปาทวิหึสาวิตกฺกอรติราคา พฺยาปาทวิตกฺกาทโย. สุเขนาติ อกิจฺเฉน, อกสิเรนาติ อตฺโถ.
ทิพฺพวิหาราทิเก จตฺตาโร วิหาเร ปทฏฺานํ กตฺวา นานาสนฺตาเนสุ อุปฺปนฺนาย วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาย ¶ ยถากฺกมํ อนุปฺปนฺนากุสลานุปฺปาทนาทิวเสน ปวตฺตวิสยํ สนฺธาย ปาฬิยํ ‘‘ปโม วิหาโร ภาวิโต พหุลีกโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. สมฺมปฺปธานสทิสฺเหตฺถ สมฺมปฺปธานํ วุตฺตํ. อริยวิหาเร จ เหฏฺิเม นิสฺสาย อุปริมคฺคาธิคมาย วายมนฺตสฺส อยํ นโย ลพฺภติ. มคฺคปริยาปนฺนสฺเสว วา สมฺมปฺปธานสฺส นานาสนฺตานิกสฺส ยถาวุตฺตวิปสฺสนาคมเนน ตํตํกิจฺจาทิกสฺส วเสเนตํ วุตฺตํ. สกฺกา หิ วิปสฺสนาคมเนน สทฺธินฺทฺริยาทิติกฺขตาวิเสโส วิย วีริยสฺส กิจฺจวิเสสวิสโย มคฺโค วิฺาตุํ.
ตถา สิขาปฺปตฺตอุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิทิพฺพวิหารํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนํ ปมํ สมฺมปฺปธานํ มานปฺปหานํ อุกฺกํเสติ, พฺรหฺมวิหารสนฺนิสฺสเย อุปฺปนฺนํ ทุติยํ สมฺมปฺปธานํ กามาลยสมุคฺฆาตํ, อริยวิหารสนฺนิสฺสเยน อุปฺปนฺนํ ตติยํ สมฺมปฺปธานํ อวิชฺชาปหานํ, สนฺตวิโมกฺขสนฺนิสฺสเยน อุปฺปนฺนํ จตุตฺถํ สมฺมปฺปธานํ ภวูปสมํ อุกฺกํเสตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปมํ สมฺมปฺปธาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
ปหีนมาโน น วิสํวาเทยฺยาติ มานปฺปหานํ สจฺจาธิฏฺานํ วฑฺเฒติ วิสํวาทนนิมิตฺตสฺเสว อภาวโต. อปฺปหีนมาโน หิ มานนิสฺสเยน กิฺจิ วิสํวาเทยฺย. กามาลเย, ทิฏฺาลเย จ สมุคฺฆาฏิเต จาคปฏิปกฺขสฺส อวสโร เอว นตฺถีติ อาลยสมุคฺฆาโต จาคาธิฏฺานํ วฑฺเฒติ. อวิชฺชาย สมุจฺฉินฺนาย ปฺาพุทฺธิยา ปริพนฺโธว นตฺถิ, ภวสงฺขาเรสุ โอสฺสฏฺเสุ อภวูปสมสฺส โอกาโสว นตฺถีติ มานปฺปหานาทโย สจฺจาธิฏฺานาทิเก สํวฑฺเฒนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘มานปฺปหาน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
อวิสํวาทนสีโล ¶ ธมฺมจฺฉนฺทพหุโล ฉนฺทาธิปเตยฺยํ สมาธึ นิพฺพตฺเตติ. จาคาธิมุตฺโต เนกฺขมฺมชฺฌาสโย อโกสชฺชพหุลตาย วีริยาธิปเตยฺยํ, าณุตฺตโร จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺเตนฺโต จิตฺตาธิปเตยฺยํ, วูปสนฺตสภาโว อุปสมเหตุภูตาย วีมํสาย วีมํสยโต วีมํสาธิปเตยฺยํ สมาธึ นิพฺพตฺเตตีติ สจฺจาธิฏฺานาทิปาริสุทฺธิฉนฺทสมาธิอาทีนํ ปาริปูริยา สํวตฺตตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘สจฺจาธิฏฺานํ ภาวิต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
ธมฺมจฺฉนฺทพหุโล ฉนฺทสมาธิมฺหิ ิโต อิฏฺานิฏฺฉฬารมฺมณาปาเต อนวชฺชเสวี โหติ. อารทฺธวีริโย วีริยสมาธิมฺหิ ิโต สํกิเลสปกฺขสฺส สนฺตปนวเสเนว ปฺุํ ปริปูเรติ. จิตฺตํ อตฺตโน วเส วตฺเตนฺโต จิตฺตสมาธิมฺหิ ิโต ปฺาย อุปการานุปการเก ธมฺเม ปริคฺคณฺหนฺโต ¶ พุทฺธึ ผาตึ คมิสฺสติ. วีมํสาสมาธิมฺหิ ิโต ธมฺมวิจยพหุโล อุปธิปฏินิสฺสคฺคาวหเมว ปฏิปตฺตึ พฺรูเหตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉนฺทสมาธิ ภาวิโต’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ทูราทูรปจฺจตฺถิกนิวารเณ พหูปกาโร อินฺทฺริยสํวโร เมตฺตาย วิเสสุปฺปตฺติเหตุโต เมตฺตํ วฑฺเฒติ. ตเปน สํกิเลสธมฺเม วิกฺขมฺเภนฺโต วีริยาธิโก ปรทุกฺขาปนยนกามตํ สาหตฺถิกํ กโรตีติ ตโป กรุณํ สํวฑฺเฒติ. ปฺา ปริโยทาปิตา สาวชฺชานวชฺชธมฺเม ปริคฺคณฺหนฺตี ปหาสนิปาตโต มุทิตํ รกฺขนฺตี ปริพฺรูเหติ. อุปธินิสฺสคฺโค ปกฺขนฺโท นินฺนโปณปพฺภาโรว สมฺมเทว สตฺตสงฺขาเรสุ อุทาสิโน โหตีติ โส อุเปกฺขาวิหารํ ปริวฑฺเฒตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อินฺทฺริยสํวโร ภาวิโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘โย ยสฺส วิเสสปจฺจโย, โส ตํ ปริปูเรตีติ วุตฺโต’’ติ.
๘๗. ทิสาภาเวนาติ นยานํ ทิสาภาเวนาติ โยเชตพฺพํ. อตฺโถปิสฺส ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เยน จตุกฺเกน ยสฺส ราคจริตาทิปุคฺคลสฺส โวทานํ วิสุทฺธิ. ยถา อปริฺาตา, อปฺปหีนา จ ปมาหารวิปลฺลาสาทโย ราคจริตาทีนํ ปุคฺคลานํ อุปกฺกิเลสา, เอวํ ปมปฏิปทาทโย ภาวิตา พหุลีกตา เนสํ วิสุทฺธิโย โหนฺตีติ วุตฺตนยานุสาเรน สกฺกา วิฺาตุนฺติ อาห ‘‘เหฏฺา วุตฺตนยเมวา’’ติ.
อถ ¶ วา ปุริมาหิ ทฺวีหิ ปฏิปทาหิ สิชฺฌมานา วิปสฺสนา อตฺตโน กิจฺจวุตฺติสงฺขาตํ ปวตฺติทุกฺขมฺปิ สงฺคณฺหนฺตี ทุกฺขานุปสฺสนาพาหุลฺลวิเสสโต ทุกฺขลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌนฺตี ‘‘อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตา. ตติยาย ปฏิปทาย สิชฺฌมานา สุขปฺปวตฺติกตาย สมฺมเทว สนฺตติฆนํ ภินฺทิตฺวา อนิจฺจลกฺขณํ วิภาเวนฺตี ‘‘อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตา. จตุตฺถาย ปน ปฏิปทาย สิชฺฌมานา สุขปฺปวตฺติกตาย, วิสทาณตาย จ สมูหกิจฺจารมฺมณฆนํ ภินฺทิตฺวา สมฺมเทว อนตฺตลกฺขณํ วิภาเวนฺตี ‘‘สฺุตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตา.
ตถา กายเวทนานุปสฺสนา วิเสสโต ทุกฺขลกฺขณํ วิภาเวนฺตี, จิตฺตานุปสฺสนา อนิจฺจลกฺขณํ, ธมฺมานุปสฺสนา อนตฺตลกฺขณนฺติ ตา ยถากฺกมํ ‘‘อปฺปณิหิตาทิวิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตา.
สปฺปีติกตาย อสฺสาทานิ ปมทุติยชฺฌานานิ วิรชฺชนวเสน วิเสสโต ทุกฺขโต ปสฺสนฺติยา ¶ วิปสฺสนาย วเสน ‘‘อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตานิ. ตติยํ สนฺตสุขตาย พาหิรกานํ นิจฺจาภินิเวสวตฺถุภูตํ สภาวโต ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ ปสฺสนฺติยา วิปสฺสนาย วเสน ‘‘อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตํ. จตุตฺถํ อุปกฺกิเลสวิคมาทีหิ ปริสุทฺธํ สุสมาหิตํ ยถา ปเรสํ, เอวํ อตฺตโน จ ยถาภูตสภาวาวโพธเหตุตาย สมฺมเทว ‘‘สฺุ’’นฺติ ปสฺสนฺติยา วิปสฺสนาย วเสน ‘‘สฺุตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตํ.
เอวํ วิหารานํ วิปสฺสนาวเสเนว วิโมกฺขมุขตา, ตตฺถ ‘‘ทิพฺพพฺรหฺมวิหารานํ สนฺตสุขตาย อสฺสาทนียตา’’ติอาทินา อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขตา โยเชตพฺพา. อริยวิหารสฺส ปฺาธิกตฺตา วิเสสโต อนตฺตานุปสฺสนาสนฺนิสฺสยตาย สฺุตวิโมกฺขตา. อาเนฺชวิหารสฺส สนฺตวิโมกฺขตาย อนิจฺจลกฺขณปฺปฏิเวธสฺส วิเสสปจฺจยสภาวโต อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขตา โยเชตพฺพา.
ตถา ปุริมานํ ทฺวินฺนํ สมฺมปฺปธานานํ สํกิเลสวิสยตฺตา กิเลสทุกฺขวีติกฺกมสฺส ทุกฺขานุปสฺสนาพาหุลฺลตฺตา อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขตา. ตติยสฺส อนุปฺปนฺนกุสลุปฺปาทเนน ธมฺมานํ อุทยวยวนฺตตาวิภาวนโต อนิจฺจลกฺขณํ ปากฏนฺติ อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขตา. จตุตฺถสฺส อุปฺปนฺนานํ ิตตฺตํ พฺยาปาราปชฺชเนน ธมฺมานํ อวสวตฺติตาทีปนโต อนตฺตลกฺขณํ สุปากฏนฺติ สฺุตวิโมกฺขมุขตา.
มานปฺปหานาลยสมุคฺฆาตานํ ¶ สหายตณฺหาปหานตาย ตณฺหาปณิธิวิโสธนโต อปฺปณิหิตวิโมกฺขมุขตา. อวิชฺชาปหานสฺส ปฺากิจฺจาธิกตาย สฺุตวิโมกฺขมุขตา. ภวูปสมสฺส สงฺขารนิมิตฺตปฏิปกฺขตาย อนิมิตฺตวิโมกฺขมุขตา.
ปกติยา ทุกฺขสภาเว สงฺขาเร าณสจฺเจน อวิสํวาเทนฺโต ทุกฺขโต เอว ปสฺสติ, จาคาธิวิมุตฺตตาย ตณฺหํ วิทูรีกโรนฺโต ราคปฺปณิธึ วิโสเสตีติ ปุริมํ อธิฏฺานทฺวยํ ‘‘อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตํ. อิตรสฺส ปน อธิฏฺานทฺวยสฺส สฺุตานิมิตฺตวิโมกฺขมุขตา วุตฺตนยา เอว.
ฉนฺทาธิปเตยฺยา จิตฺเตกคฺคตา วิเสสโต ธมฺมจฺฉนฺทวโต เนกฺขมฺมวิตกฺกพหุลสฺส โหติ, วีริยาธิปเตยฺยา ปน กามวิตกฺกาทิเก วิโนเทนฺตสฺสาติ ตทุภยํ นิสฺสาย ปวตฺตา วิปสฺสนา วิเสสโต ราคาทิปฺปณิธีนํ วิโสสนโต ‘‘อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตา. จิตฺตาธิปเตยฺยํ ¶ , วีมํสาธิปเตยฺยฺจ นิสฺสาย ปวตฺตา ยถากฺกมํ อนิจฺจานตฺตานุปสฺสนาพาหุลฺลโต ‘‘อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ, อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ จ วุตฺตา.
อภิชฺฌาวินยโน อินฺทฺริยสํวโร, กามสงฺกปฺปาทิวิโนทโน ตโป จ วุตฺตนเยเนว ปณิธิปฏิปกฺขโต อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุขํ, พุทฺธิ อนตฺตานุปสฺสนานิมิตฺตํ, อุปธิปฏินิสฺสคฺโค นิมิตฺตคฺคาหปฏิปกฺโขติ ตทุภยสนฺนิสฺสยา วิปสฺสนา ยถากฺกมํ ‘‘สฺุตํ, อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตา.
อาสนฺนปจฺจตฺถิกราคํ ปฏิพาหนฺตี เมตฺตา ราคปณิธิยา ปฏิปกฺโข, กรุณา ปรทุกฺขาปนยนาการวุตฺติกา ทุกฺขสหคตาย ทุกฺขานุปสฺสนาย วิเสสปจฺจโยติ ตทุภยสนฺนิสฺสยา วิปสฺสนา ‘‘อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตา. มุทิตา สตฺตานํ โมทคฺคหณพหุลา ตทนิจฺจตาทสฺสนโต อนิจฺจานุปสฺสนาย วิเสสปจฺจโยติ ตนฺนิสฺสยา วิปสฺสนา อนิมิตฺตํ วิโมกฺขมุขํ. อุเปกฺขา าณกิจฺจาธิกตาย อนตฺตานุปสฺสนาย วิเสสปจฺจโยติ ตนฺนิสฺสยา วิปสฺสนา ‘‘สฺุตํ วิโมกฺขมุข’’นฺติ วุตฺตาติ เอวเมตฺถ ปวตฺติอาการโต วิปสฺสโต นิสฺสยโต, กิจฺจโต จ ภินฺทิตฺวา วิโมกฺขมุขานิ โยชิตานีติ.
สมติกฺกมนํ ¶ ปริฺาปหานฺจ. สปรสนฺตาเนติ อตฺตโน, ปเรสฺจ สนฺตาเน, เตน กายิโก, วาจสิโก จ วิหาโร ‘‘วิกฺกีฬิต’’นฺติ วุตฺโตติ ทสฺเสติ ‘‘วิวิโธ หาโร’’ติ กตฺวา. ตสฺส ปน วิภาวนา อิธ อธิปฺเปตา นยสฺส ภูมิภาวโต. เยน ปฏิปกฺขภาเวน. เตสํ ปฏิปกฺขภาโวติ เตสํ อาหาราทีนํ ปฏิปกฺขภาโว ปหาตพฺพภาโว ปฏิปทาทีนํ ปฏิปกฺขภาโว ปหายกภาโวติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ปฏิปทาคฺคหเณน วิปสฺสนา กถิตา. วิปสฺสนา จ จตฺตาโร อาหาเร ปริชานนฺตี ตปฺปฏิพทฺธฉนฺทราคํ ปชหตีติ อุชุกเมว เตสํ ปฏิปกฺขตา, เอวํ ฌานาทีนมฺปิ อุปาทานาทิปฏิปกฺขตา เวทิตพฺพา ตทุปเทเสน วิปสฺสนาย กถิตตฺตา. วิปลฺลาสสติปฏฺานานํ ปฏิปกฺขภาโว ปากโฏ เอว. นฺติ สีหวิกฺกีฬิตํ. วีสติยา จตุกฺเกหิ วิสภาคโต วิตฺถาเรน วิภตฺตนฺติ ตีหิ ปเทหิ สงฺคเหตฺวา กถิกตฺตา วุตฺตํ ‘‘สงฺเขเปน ทสฺเสนฺโต’’ติ.
อินฺทฺริยานนฺติ สทฺธาทิอินฺทฺริยานํ. ทสนฺนํ จตุกฺกานํ นิทฺธารณาติ โยชนา.
๘๘. นิคฺคจฺฉตีติ ¶ นิกฺขมติ. ตโต นิทฺธาเรตฺวา วุจฺจมาโน หิ นิคฺคจฺฉนฺโต วิย โหตีติ. จตฺตาโร ปุคฺคเลติ ‘‘ตณฺหาจริโต มนฺโท’’ติอาทินา (เนตฺติ. ๖) วุตฺเต จตฺตาโร ปุคฺคเล. ปุคฺคลาธิฏฺาเนน เจตฺถ ธมฺโม วุตฺโตติ อาห ‘‘ภูมึ นิทฺทิสิตฺวา’’ติ. ตโต เอวาติ ยถาวุตฺตปุคฺคลจตุกฺกโต เอว. อิตรตฺถาปีติ ‘‘สุขาย…เป… ปุคฺคลา’’ติ เอตฺถาปิ. สาธารณายาติ ปมจตุตฺถาหิปิ วิมิสฺสาย. ยถาวุตฺตาสูติ ทุติยตติยาสุ.
เหฏฺาติ เทสนาหารวิภงฺควิจยหารสมฺปาตวณฺณนาสุ.
เอเสว นโยติ กุสลมูลาทิทฺวาทสติกสงฺคโห อนวชฺชปกฺโข. ‘‘โวทายติ สุชฺฌติ เอเตนาติ โวทาน’’นฺติ (เนตฺติ. อฏฺ. ๑๑) วํ เนตพฺพตํ สนฺธายาห.
ยถา หารอุทฺเทโส กโต, เอวํ นยานํ อกรเณ การณํ, ปโยชนฺจ วิภาเวตุกาโม ‘‘กสฺมา ปนา’’ติอาทิมาห. นเยหิ นยนฺตเรหิ. สมฺภวทสฺสนตฺถนฺติ อุปปตฺติทสฺสนตฺถํ. ตตฺถ สมฺภโว อนุทฺเทสกฺกเมน นิทฺทิสเน กรณํ ทสฺสนํ ปโยชนํ. ยทิ หิ อิเม นยา อุปฺปตฺติฏฺานวเสน อสํกิณฺณา ภเวยฺยุํ, หารา วิย อุทฺเทสานุกฺกเมเนว นิทฺทิสิตพฺพา ¶ สิยุํ. ตถา หิ วุตฺตํ หารานํ อุทฺเทสาวสาเน ‘‘เอเต โสฬส หารา ปกิตฺติตา อตฺถโต อสํกิณฺณา’’ติ (เนตฺติ. ๑).
ยสฺมา ปเนเต มูลปเทหิ มูลปทนฺตรนิทฺธารเณน อฺมฺํ เต นิคฺคจฺฉนฺติ, ตสฺมา เอกสฺมึ นิทฺทิฏฺเ อิตโรปิ อตฺถโต นิทฺทิฏฺโเยว นาม โหตีติ อิมสฺส อตฺถสฺส ทสฺสนตฺถํ ‘‘อุทฺเทสานุกฺกเมน นิทฺเทโส น กโต’’ติ.
อิทานิ ตเมว สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสตุํ ‘‘ปมนยโต หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตณฺหาทิฏฺิจริตวเสน ทฺวิธา ปุคฺคเล วิภชิตฺวา เตสํ วเสน นนฺทิยาวฏฺฏนยํ นีหริตฺวา ปุน เต เอว ตณฺหาทิฏฺิจริเต จตุปฺปฏิปทาวิภาเคน วิภชิตฺวา สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส สมฺภโว ทสฺสิโต, เต เอว จตุปฺปฏิปทาเภทภินฺเน ปุคฺคเล ปุน อุคฺฆฏิตฺุอาทิวิภาเคน ติธา วิภชิตฺวา ติปุกฺขลสฺส นยสฺส สมฺภโว ทสฺสิโต. ตํ สนฺธายาห ‘‘ปมนยโต…เป… นิทฺทิฏฺโ’’ติ.
ยสฺมา สุภสุขสฺาหิ โลโภ, นิจฺจสฺาย โทโส ‘‘อิมินา เม อนตฺโถ กโต’’ติ อาฆาตุปฺปตฺติโต ¶ , อตฺตสฺาย โมโห คหิโต โหติ. ตถา อสุภสฺาทีหิ อโลภาทโย, ตสฺมา ธมฺมาธิฏฺานวเสน ตติยนยโต ทุติยนยสฺส สมฺภโว. ยสฺมา ปน โลเภ สติ สมฺภวโต โลภคฺคหเณเนว โทโส คยฺหติ. โลโภ จ ตณฺหา, โมโห อวิชฺชา, ตปฺปฏิปกฺขโต อโลภาโทเสหิ สมโถ คยฺหติ, อโมเหน วิปสฺสนา, ตสฺมา ธมฺมาธิฏฺานวเสเนว ทุติยนยโต ปมนยสฺส สมฺภโวติ อิมํ วิเสสํ ทีเปตุํ อุทฺเทสานุกฺกเมน นิทฺเทโส น กโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ธมฺมาธิฏฺานวเสน ปนา’’ติอาทิมาห.
เตเนวาติ ตติยนยโต ทุติยนยสฺส วิย ทุติยนยโต ปมนยสฺสปิ สมฺภวโต. เอวํ ปาฬิยํ ปุคฺคลาธิฏฺานวเสน อาคตํ นิสฺสาย อฏฺกถายํ ธมฺมาธิฏฺานวเสเนว นยนิคฺคโม นิทฺธาริโตติ อยเมว วิเสโส. ยทิ เอวนฺติ ปาฬิยํ อาคตปฺปการโต อฺเนปิ ปกาเรน นยา นิทฺธาเรตพฺพา, เอวํ สนฺเต ยถา ปุคฺคลาธิฏฺานวเสน ปมนยโต ตติยนยสฺส, ตติยนยโต ทุติยนยสฺส ¶ สมฺภโว ทสฺสิโต, เอวํ ธมฺมาธิฏฺานวเสเนว ปมนยโต ตติยนยทุติยนยานํ, ธมฺมาธิฏฺานวเสเนว ทุติยนยโต ตติยนยสฺส สมฺภโว ทีเปตพฺโพติ อิมมตฺถมาห ‘‘ทฺเว หุตฺวา…เป… สิยา’’ติ.
ตตฺถ นโยติ ปจฺฉา วุตฺตทุติยนโย. อตฺถโตติ อตฺถาปตฺติโต, อตฺถโต ลพฺภมานตฺตา เอว สรูเปน น กถิโตติ อตฺโถ. อิทานิ ตํ อตฺถาปตฺตึ เอกนฺติกํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนุปฺปเวโส อิจฺฉิโต ตํตํนยมูลปทานํ นยนฺตรมูลปเทสุ สมวรุชฺฌนโต. ตถา หิ ‘‘ยตฺถ สพฺโพ อกุสลปกฺโข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉติ, ยตฺถ สพฺโพ กุสลปกฺโข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉตี’’ติ (เนตฺติ. ๓) จ วุตฺตํ. อยฺจ อตฺโถติ ‘‘นยานํ อฺมฺอนุปฺปเวโส นิคฺคโม’’ติ อยํ ทุวิโธ อตฺโถ. ปิฏกานํ อตฺถกถนํ เปฏกํ, โส เอว อุปเทโสติ เปฏโกปเทโส, อุปเทสภูตา ปริยตฺติสํวณฺณนาติ อตฺโถ.
อาทิโต ปฏฺายาติ นยานํ อฺมฺอนุปฺปเวสนิคฺคมมตฺตเมว อวิภาเวตฺวา นยวิจารสฺส ปมาวยวโต ปภุติ วิภาวนา ทีปนา ปกาสนา.
โทสทิฏฺีติ อปฺปสฺสาทตาทิโทสคาหิกทิฏฺี, โทสทสฺสิโนติ อตฺโถ. เต หิ อสมูหตานุสยา, กาเมสุ จ อาทีนวทสฺสิโน. อิทฺหิ เนสํ องฺคทฺวยํ อตฺตกิลมถานุโยคสฺส การณํ วุตฺตํ. นตฺถิ อตฺโถติ โย ราคาภิภูเตหิ อนฺธพาเลหิ ปริกปฺปิโต ทิฏฺธมฺมิโก กาเมหิ อตฺโถ, โส มธุพินฺทุคิทฺธสฺส มธุลิตฺตสตฺถธาราวเลหนสทิโส อปฺปสฺสาโท พหุทุกฺโข พหุปายาโส พหุอาทีนโว ¶ สวิฆาโต สปริฬาโห สมฺปรายิโก ตเถวาติ สพฺพทาปิ วิฺูชาติกสฺส กาเมหิ ปโยชนํ น วิชฺชติ. อนชฺโฌสิตาติ อนภิภูตา วิหรนฺติ. เตน วุจฺจติ สุขา ปฏิปทาติ เตน มนฺทกิเลสภาเวน เตสํ ปุคฺคลานํ อกิจฺเฉน สิชฺฌมานา วิปสฺสนา ปฏิปทา ‘‘สุขา ปฏิปทา’’ติ วุจฺจติ. อชฺโฌสิตาติ อภินิวิฏฺา. อิเม สพฺเพ สตฺตาติ อิเม ตณฺหาทิฏฺิจริตภาเวน ทฺวิธา วุตฺตา อปริมาณปฺปเภทา สพฺเพปิ ปฏิปชฺชนฺตา สตฺตา.
สุเขน ¶ ปฏินิสฺสชฺชนฺตีติ กิเลเส อกิจฺเฉน ปชหนฺติ. ‘‘อิมา จตสฺโส ปฏิปทา’’ติอาทิ ปฏิปทานํ เอตฺตาวตายํ, วิสยภาวกิจฺเจสุ จ พฺยภิจาราภาวทสฺสนํ. อยํ ปฏิปทาติ นิคมนํ, อยํ ปฏิปทา ยาย วเสน สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสนตฺถํ จตฺตาโร ปุคฺคลา นิทฺธาริตาติ อธิปฺปาโย. จตุกฺกมคฺเคน กิเลเส นิทฺทิสตีติ อนนฺตรํ วกฺขมาเนน อาหาราทิจตุกฺกมคฺเคน ทสวตฺถุเก กิเลสสมูเห นิทฺทิสติ. จตุกฺกมคฺเคน อริยธมฺเมสุ นิทฺทิสิตพฺพาติ ตปฺปฏิปกฺเขน ปฏิปทาทิจตุกฺกมคฺเคน อริยธมฺเมสุ โพธิปกฺขิเยสุ วิสยภูเตสุ นิทฺธาเรตฺวา กเถตพฺพา.
อิทฺจ ปมาณํ จตฺตาโร อาหาราติ อิเมสํ วิปลฺลาสานํ ปวตฺติยา ปมาณํ, ยทิทํ จตฺตาโร อาหารา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยาวเทว จตฺตาโร อาหารา ปริฺํ น คจฺฉนฺติ, ตาวเทว จตฺตาโร วิปลฺลาเส วิภชนฺติ. ยาวเทว จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปฺปหีนา, ตาวเทว จตฺตาริ อุปาทานานิ ปริพฺรูหนฺตีติ. เอวํ สพฺพตฺถ ยถารหํ วตฺตพฺพํ. เตนาห ‘‘เอวํ อิมานิ สพฺพานิ ทส ปทานี’’ติ. ‘‘โยเชตพฺพานี’’ติ จ วจนเสโส.
‘‘อภิชฺฌาย คนฺถตี’’ติ อิมินา อภิชฺฌายนเมว คนฺถนนฺติ ทสฺเสติ. เอส นโย เสเสสุปิ. ปปฺเจนฺโตติ ทิฏฺาภินิเวสํ วิตฺถาเรนฺโต.
วิปฺปฏิสารุปฺปตฺติเหตุภาโว กิเลสานํ อาสวนนฺติ อาห ‘‘อาสวนฺตี’’ติ. กึ วิปฺปฏิสาราติ เตน กิเลสานํ วีติกฺกมวตฺถุํ วทติ. ยสฺมา อปฺปหีนานุสยสฺเสว วิปฺปฏิสารา, น อิตรสฺส, ตสฺมา ‘‘เย วิปฺปฏิสารา, เต อนุสยา’’ติ วุตฺตํ. ปททฺวเยนปิ ผลูปจาเรน การณํ วุตฺตํ.
ปเมน ¶ ปเทนาติ ยถาวุตฺเตสุ ทสสุ สุตฺตปเทสุ ปเมน ปเทน. ปมาย ทิสายาติ ตทตฺถสงฺขาตาย สีหวิกฺกีฬิตสฺส สํกิเลสปกฺเข ปมาย ทิสาย.
อิตีติ เอวํ, วุตฺตนเยนาติ อตฺโถ. กุสลากุสลานนฺติ ยถาวุตฺตอนวชฺชสาวชฺชธมฺมานํ. ปกฺขปฏิปกฺขวเสนาติ โวทานปกฺขตปฺปฏิปกฺขวเสน. โยชนาติ ปมทิสาทิภาเวน ยุตฺเต กตฺวา มนสานุเปกฺขนา. ‘‘มนสา โวโลกยเต’’ติ (เนตฺติ. ๔) หิ วุตฺตํ.
ตสฺสาติ ¶ ทิสาโลกนสฺส. โสตาปตฺติผลาทีนํ ปริโยสานตา อินฺทฺริยวเสน เวทิตพฺพา. เยสฺหิ สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ วเสน สติปฏฺานาทีนิ สิชฺฌนฺติ, เตสํ วเสน โสตาปตฺติผลาทีนํ ปริโยสานตา. ตตฺถ โสตาปตฺติผเล สทฺธินฺทฺริยํ ปาริปูรึ คจฺฉติ. โสตาปนฺโน หิ สทฺธาย ปริปูริการี. สกทาคามิผเล วีริยินฺทฺริยํ ปาริปูรึ คจฺฉติ. สกทาคามี หิ อารทฺธวีริโย อุปริมคฺคาธิคมาย. อนาคามิผเล สมาธินฺทฺริยํ ปาริปูรึ คจฺฉติ. อนาคามี สมาธิสฺมึ ปริปูริการี. อคฺคผเล อรหตฺเต สตินฺทฺริยฺจ ปฺินฺทฺริยฺจ ปาริปูรึ คจฺฉติ. อรหา หิ สติเวปุลฺลปฺปตฺโต, ปฺาเวปุลฺลปฺปตฺโต จาติ.
อปเร ปนาหุ – สทฺธาพเลน สุภสฺาย ปหานํ. สทฺทหนฺโต หิ ปฏิกฺกูลมนสิกาเร กมฺมํ กโรติ. วีริยพเลน สุขสฺาย ปหานํ. วีริยวา หิ สุขสฺสาทํ อภิภวิตฺวา โยนิโสมนสิการมนุยฺุชติ. สมาธิพเลน นิจฺจสฺาย ปหานํ. สมาหิโต หิ สงฺขารานํ อุทยพฺพยํ ปริคฺคณฺหนฺโต อนิจฺจสฺํ ปฏิลภติ. ปฺาพเลน อตฺตสฺาย ปหานํ. ปฺวา หิ สงฺขารานํ อวสวตฺติตํ สลฺลกฺเขนฺโต อตฺตสฺุตํ ปฏิวิชฺฌติ. สติ ปน สพฺพตฺถาปิ อิจฺฉิตพฺพา. เตนาห ‘‘สตึ จ ขฺวาหํ, ภิกฺขเว, สพฺพตฺถิกํ วทามี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๔; มิ. ป. ๒.๑.๑๓). เอวํ จตุวิปลฺลาสปฺปหายีนํ จตุนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปาริปูริฏฺานํ จตฺตาริ สามฺผลานิ จตุวิปลฺลาสมุขานํ จตุนฺนํ ทิสานํ ปริโยสานานิ วุตฺตานีติ.
‘‘โลโภ อกุสลมูล’’นฺติอาทิ โลภาทีนํ เหตุผลภาเวน สมฺปยุตฺตตาย ทสฺสนํ.
ตตฺถ มนาปิเกนาติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. อมนาปิเกนาปิ หิ อารมฺมเณน วิปริเยสวเสน โลโภ อุปฺปชฺชติ. มนาปิเกนาติ วา มนาปิกากาเรน. ผสฺสเวทนูปวิจารราควิตกฺกปริฬาหา ¶ สหชาตาปิ ลพฺภนฺติ, อสหชาตาปิ. ‘‘อุปฺปาโท’’ติ เอเตน อุปฺปชฺชมานสงฺขารคฺคหณนฺติ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. อุปฺปาทลกฺขณสฺเสว ปน คหเณ ‘‘อุปฺปชฺชตี’’ติ น วตฺตพฺพํ สิยา. น หิ อุปฺปาโท อุปฺปชฺชติ, ราคชปริฬาหเหตุกตา จ เตสํ ราคสฺส ตณฺหาสภาวตฺตา. ตณฺหา หิ ทุกฺขสฺส สมุทโย, ยํ กิฺจิ สมุทยธมฺมํ, สพฺพํ ตํ ทุกฺขนฺติ. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ตณฺหาสหชาตเวทนาย ¶ ปน โลโภ สหชาตาทิปจฺจเยหิ จ ปจฺจโย’’ติ. เอวํ อิฏฺารมฺมเณ อุปฺปนฺนโลภสหคตสุขเวทนาย อุทโย อิธ ‘‘อุปฺปาโท สงฺขตลกฺขณ’’นฺติ วุตฺโต, ตสฺสา วิปริณาโม ‘‘วิปริณามทุกฺขตา’’ติ. วิปริณามาวตฺถา จ อุทยาวตฺถํ วินา น โหตีติ สา ตํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนฺตี วิย วุตฺตา ‘‘อุปฺปาทํ…เป… ทุกฺขตา’’ติ.
โทโส อกุสลมูลนฺติอาทีสุปิ วุตฺตนยานุสาเรน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ ปน วิเสโส – ิตสฺส อฺถตฺตํ นาม ชรา, ตํ นิสฺสาย โทมนสฺสสฺส อุปฺปชฺชนโต วุตฺตํ ‘‘ิตสฺส…เป… ทุกฺขทุกฺขตา’’ติ. โทสชปริฬาหเหตุกตา ชราย โทสพหุลสฺส ปุคฺคลสฺส นจิเรน ชีรณโต เวทิตพฺพา.
วโยติ สงฺขารานํ นิโรโธ. อนิจฺจตาวเสน จ สงฺขตธมฺมานํ สงฺขารทุกฺขตาติ วุตฺตํ ‘‘วย…เป… สงฺขารทุกฺขตา’’ติ. เตนาห ภควา ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๑๕, ๔๕, ๗๖; ปฏิ. ม. ๒.๑๐). โมหชปริฬาหเหตุกตา วยลกฺขณสฺส เยภุยฺเยน สมฺโมหนิมิตฺตตฺตา, มรณสฺส อวิชฺชาปจฺจยตฺตา จ สํสารปฺปวตฺติยา เวทิตพฺพา.
อโลภาทีนํ ปฺาทิปาริปูริเหตุกตา ยถารหํ อุปนิสฺสยโกฏิสหชาตโกฏิยา จ ปจฺจยภาเวน เวทิตพฺพา. สพฺเพ หิ กุสลา ธมฺมา สพฺเพสํ กุสลานํ ธมฺมานํ ยถาสมฺภวํ ปจฺจยวิเสสา โหนฺติ เอวาติ. อพฺยาปาทวิตกฺกสนฺนิสฺสโย อุปวิจาโร อพฺยาปาทูปวิจาโร. อวิหึสูปจาเรปิ เอเสว นโย.
อยํ ติปุกฺขโล นาม ทุติโย นโย สทฺธึ ทิสาโลกนนเยน นิทฺทิฏฺโติ วจนเสโส. ‘‘อิเม จตฺตาโร’’ติอาทิ ปุคฺคลาธิฏฺาเนเนว นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสนตฺถํ อารทฺธํ. อิเม ยถาวุตฺตปฏิปทาจตุกฺกสฺส วเสน จตุพฺพิธา. วิเสเสนาติ ทิฏฺิตณฺหาสนฺนิสฺสยตาวิเสเสน. ทิฏฺิจริโต หิ ติกฺขปฺโ, มนฺทปฺโ จ สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย ¶ จ ทนฺธาภิฺาย จ นิยฺยาตีติ ทฺวิธา วุตฺโตติ. ตถา ตณฺหาจริโต ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย จ ทนฺธาภิฺาย จ นิยฺยาตีติ ทฺวิธา วุตฺโตติ ทสฺสิโต จายมตฺโถ. เตนาห ‘‘ทฺเว โหนฺติ ทิฏฺิจริโต จ ตณฺหาจริโต จา’’ติ.
จตฺตาโร ¶ หุตฺวาติ สีหวิกฺกีฬิตสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสเน จตฺตาโร หุตฺวา ิตา, จตุปฺปฏิปทาวเสน จตฺตาโร กตฺวา วุตฺตาติ อตฺโถ. ตโย โหนฺตีติ ติปุกฺขลสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสเน อุคฺฆฏิตฺุอาทิวเสน ตโย ภวนฺติ. ตโย หุตฺวาติ ตถา ตโย หุตฺวา ิตา ตโย กตฺวา กถิตา. ทฺเว โหนฺตีติ อิทานิ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ภูมิทสฺสเน ทฺเว ภวนฺติ. อชฺโฌสานนฺติ ทิฏฺิอชฺโฌสานํ. อภินิเวโสติ ตณฺหาภินิเวโส. อหํกาโรติ อหํมาโน ‘‘อห’’นฺติ วา กรณํ อหํกาโร. ทิฏฺิมานมฺนานํ วเสน ‘‘อหมสฺมี’’ติ สมนุปสฺสนา มมํกาโร, มมายนํ ตณฺหาคฺคาโห.
ทสปทานิ ‘‘ปมา ทิสา’’ติ กาตพฺพานีติ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ‘‘ปมา ทิสา’’ติ กรณียานิ, ‘‘ปมา ทิสา’’ติ ววตฺถเปตพฺพานีติ อตฺโถ. สํขิตฺเตน…เป… ปกฺขสฺสาติ อเนกปฺปเภทสฺสปิ กณฺหปกฺขสฺส สํกิเลสปกฺขสฺส อตฺถํ สํขิตฺเตน สงฺเขเปน ปฏิปกฺเข วตฺตมาเน โวทานธมฺเม อุทฺทิสฺส าเปนฺติ ปกาเสนฺติ, ปมา กาตพฺพาติ โยชนา. ทส ปทานิ ทุติยกานีติ ตณฺหาทิกา ทส โกฏฺาสา ‘‘ทุติยา ทิสา’’ติ กาตพฺพา. ‘‘สํขิตฺเตน…เป… กณฺหปกฺขสฺสา’’ติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ.
โยนิโสติ อุปายโส. โยนิโส มนสิกาโร อนิจฺจาทิวเสน ปมมนสิกาโร. ปฺาติ สุตจินฺตามยี ปฺา, ฌานาภิฺา จ. นิพฺพิทาติ นิพฺเพธาณํ. โสมนสฺสธมฺมูปสฺหิตํ ปโมทาทิสหคตํ เจตสิกสุขํ.
กุสลปกฺเข จาติ จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน อุภยปกฺขโต สมุจฺจยวเสน จตสฺโส ทิสา, น ปจฺเจกนฺติ ทสฺเสติ.
เตสนฺติ ตณฺหาทีนํ, ตณฺหาย, ตณฺหาปกฺขิกานฺจาติ อตฺโถ. สติปิ อนวเสสโต ราเค ปหียมาเน อนวเสสโต อวิชฺชาปิ ปหียเตว, ราคสฺส ปน เจโตวิมุตฺติ อุชุปฏิปกฺโขติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ราควิราคา’’ติ วุตฺตํ. อวิชฺชาวิราคาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อยฺจ อตฺโถ ‘‘อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺติ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๔๓๘) อาคตปาฬิยา อตฺถวณฺณนาวเสน วุตฺตา, อิธ ปน ‘‘ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ เสกฺขผลํ, อวิชฺชาวิราคา ¶ ปฺาวิมุตฺติ อเสกฺขผล’’นฺติอาทินา (เนตฺติ. ๕๑) เววจนสมาโรปเน ¶ อาคตตฺตา ปุริมา อนาคามิผลํ. ตฺหิ กามราคสฺส อุชุวิปจฺจนีกโต สมาธิปาริปูริยาว วิเสสโต ‘‘ราควิราคา เจโตวิมุตฺตี’’ติ วุจฺจติ, ปจฺฉิมา อรหตฺตผลํ ตณฺหาย, อวิชฺชาย จ อนวเสสปฺปหานโต, ปฺาปาริปูริยา จ ‘‘อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺตี’’ติ วุจฺจติ.
ตตฺถาติ นนฺทิยาวฏฺฏนเย. เตสูติ ‘‘จตฺตาริ ปทานี’’ติ วุตฺเตสุ ตณฺหาทีสุ จตูสุ มูลปเทสุ. อิธ สโมสรณนฺติ สงฺคโห วุตฺโต, โส จ สภาวโต, สภาคโต จ โหตีติ ตณฺหาทีนิ จตฺตาริ ทสฺเสตฺวา ‘‘เตสุ อฏฺารส มูลปทานิ สโมสรนฺตี’’ติ วุตฺตํ. สมถํ ภชนฺติ สภาวโต, สภาคโต จาติ อธิปฺปาโย. วิปสฺสนํ ภชนฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. นยาธิฏฺานานํ นยาธิฏฺาเน อนุปฺปเวโส นยานํ นเยสุ อนุปฺปเวโส เอว นาม โหตีติ อาห ‘‘ติปุกฺขโล…เป… อนุปฺปวิสนฺตี’’ติ.
อโลภาโมหปกฺขํ อภชาเปตฺวา อโทสปกฺขํ ภชาเปตพฺพสฺส นนฺทิยาวฏฺฏสีหวิกฺกีฬิตมูลปทสฺส อภาวโต อโทโส เอกสุตฺตโกฏิยา เอกโกว โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อโทโส อโทโส เอวา’’ติ. โทโส โทโส เอวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สโมสรนฺติ สภาคโต จ สภาวโต จ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ.
ภูมิ โคจโรติ จ มูลปทานิ เอว สนฺธาย วทติ. เอเกกํ นยํ อนุปฺปวิสติ ตํตํมูลปทานุปฺปเวสโต. กุสเล วา วิฺาเต อกุสโล ปฏิปกฺโข, อกุสเล วา กุสโล ปฏิปกฺโข อนฺเวสิตพฺโพ สํวณฺณิยมานสุตฺตปทานุรูปโต อุปปริกฺขิตพฺโพ. อนฺเวสนา อุปปริกฺขา ‘‘ทิสาโลกน’’นฺติ วุจฺจติ. โส นโย นิทฺทิสิตพฺโพติ ตถา อนฺเวสิตฺวา เตหิ ธมฺเมหิ ทิสา ววตฺถเปตฺวา โส โส นโย นิทฺธาเรตฺวา โยเชตพฺโพ. ยถา มูลปเทสุ มูลปทานํ อนุปฺปเวโส สํวณฺณิโต, อิมินาว นเยน มูลปทโต มูลปทานํ นิทฺธารณาติ เวทิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา เอกมฺหิ…เป… นิทฺทิสิตพฺพานี’’ติ อาห. ‘‘เอเกกสฺมิฺหี’’ติอาทิ การณวจนํ.
ตตฺถ ตตฺถาติ เอเกกสฺมึ นเย. เอกสฺมึ ธมฺเม วิฺาเตติ ตณฺหาทิเก เอกสฺมึ มูลปทธมฺเม สรูปโต, นิทฺธารณวเสน วา วิฺาเต. สพฺเพ ¶ ธมฺมา วิฺาตา โหนฺตีติ ตทฺมูลปทภูตา สพฺเพ โลภาทโย วิฺาตา นยสฺส ภูมิจรณาโยคฺยตาย ปกาสา ปากฏา โหนฺติ ¶ . ‘‘อิเมส’’นฺติอาทิ นยตฺตยทิสาภูตธมฺมานํ มตฺถกปาปเนน ติณฺณํ นยานํ กูฏคฺคหณํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.
ปุน ‘‘อิเมสู’’ติอาทิ กมฺมนยทฺวยสฺส วิภาควิภาวนํ, ตํ วิฺเยฺยเมว.
นยสมุฏฺานวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
สาสนปฏฺานวารวณฺณนา
๘๙. สงฺคหวาราทีสูติ สงฺคหวารอุทฺเทสนิทฺเทสวาเรสุ. สรูปโต น ทสฺสิตํ, อตฺถโต ปน ทสฺสิตเมวาติ อธิปฺปาโย. ตเมว หิ อตฺถโต ทสฺสนตฺถํ อุทาหรณภาเวน นิกฺขิปติ, ยถา มูลปเทหิ ปฏฺานํ นิทฺธาเรตพฺพนฺติ. ‘‘อฺมฺสงฺคโห’’ติ อิทํ มูลปทปฏฺานานํ อฺมฺโต นิทฺธาเรตพฺพตาย การณวจนํ ‘‘สติ อนุปฺปเวเส ตโต วินิคฺคาโม สิยา’’ติ. ปฏฺานนฺติ เอตฺถ ป-อิติ อุปสคฺคปทํ, ตํ ปน ‘‘วิภตฺเตสุ ธมฺเมสุ ยํ เสฏฺํ, ตทุปาคมุ’’นฺติอาทีสุ วิย ปการตฺถโชตกนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปกาเรหิ าน’’นฺติอาทีสุ วิย ปการตฺถโชตกนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปกาเรหิ าน’’นฺติ อาห. อิธาติ อิมสฺมึ เนตฺติปฺปกรเณ. ตสฺสาติ เทสนาสงฺขาตสฺส ปริยตฺติสาสนสฺส. ตถาภาวทีปนนฺติ เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูเปน ปวตฺติตตฺตา สํกิเลสภาคิยตาทิปฺปกาเรหิ ิตภาเวน ทีเปตพฺพตฺตา ‘‘ทีปิสฺสตีติ ทีปน’’นฺติ กตฺวา. ปติฏฺหนฺติ อธิสีลสิกฺขาทโย สมุทายรูเปน คหิตา. เอเตหิ สํกิเลสธมฺมาทีหิ, สํกิเลสธมฺมาทีนํ อธิสีลสิกฺขาทีนํ ปวตฺตนุปายตา อนุปุพฺพิกถาย สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนาย ทีเปตพฺพา. เตสนฺติ สํกิเลสธมฺมาทีนํ. ปุน เตสนฺติ สุตฺตานิ สนฺธายาห.
โคฏฺาติ วชา. ปฏฺิตคาโวติ คตคาโว. อาคตฏฺานสฺมินฺติ สีหนาทสุตฺตํ (ม. นิ. ๑.๑๕๖) วทติ. ปวตฺตคมนตฺตา เอตฺถาติ วจนเสโส. อถ วา คจฺฉติ เอตฺถาติ คมนํ, เทสนาาณสฺส นิสฺสงฺควเสน ปวตฺตคมนเทสภาวโต ปฏฺานํ นามาติ อตฺโถ. โวมิสฺสาติ ‘‘สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจา’’ติอาทินา ทุกติกจตุกฺกภาเวน มิสฺสิตา.
สํกิเลสภาเว ¶ าเปตพฺเพ ปวตฺตํ, ตํ วิสยํ กตฺวา เทสิตนฺติ อตฺโถ, อตฺถมตฺตวจนฺเจตํ ¶ , สํกิเลสภาเค ภวนฺติ สทฺทนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘สํกิเลสภาคิก’’นฺติปิ ปาโ, ตสฺส สํกิเลสภาโค เอตสฺส อตฺถิ, สํกิเลสภาเค วา นิยุตฺตํ, สํกิเลสภาคสฺส วา ปโพธนสีลํ สํกิเลสภาคิกํ, ตเทว สํกิเลสภาคิยนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ปทาลนํ สมุจฺฉินฺทนํ, ปทาลนสนฺนิสฺสยตา เจตฺถ ปทาลนคฺคหเณน คหิตาติ ทฏฺพฺพํ. อเสกฺเขติ อเสกฺขธมฺเม. เตสํ โวมิสฺสกนยวเสนาติ เตสํ สํกิเลสภาคิยาทีนํ จตุนฺนํ ปฏิกฺเขปาปฏิกฺเขปโวมิสฺสกนยวเสน.
‘‘ตานิ ปน ฉ ทุกา’’ติอาทินา ปทานํ คหณปริจฺเฉทโต ววตฺถาปนตํ วตฺวา ปรโต ‘‘สาธารณานิ กตานี’’ติ ปทสฺส อตฺถสํวณฺณนาย สยเมว สรูปโต ทสฺเสสฺสติ. ‘‘อนุทฺธรเณ การณํ นตฺถี’ติ วตฺวา อุทฺธรเณ ปน การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา หิ วกฺขตี’’ติอาทินา ปาฬิมาหริ. โวทานํ นาม สํกิเลสโต โหติ สํกิลิฏฺสฺเสว โวทานสฺส อิจฺฉิตตฺตา. ยสฺมา โวทานํ ตทงฺคาทิวเสน สํกิเลสโต วิสุชฺฌนํ, ตสฺมา ‘‘ตํ ปน อตฺถโต วาสนาภาคิยาทิ เอว โหตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ตทงฺควิกฺขมฺภเนหิ โวทานํ วาสนาภาคิยาทิวเสน โหติ, สมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธีหิ โวทานํ นิพฺเพธภาคิยวเสน, อเสกฺขภาคิยวเสน โวทานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา เอว เวทิตพฺพํ. ยายํ เทสนา ราคาทิภาคินี สิยา, สา สํกิเลสภาคิยา. ยายํ เทสนา จาคาทิภาคินี สิยา, สา วาสนาภาคิยา. ยา ปน อาปตฺติวิจฺเฉทนี สาวเสสํ, อนวเสสฺจ, สา นิพฺเพธภาคิยา, อเสกฺขภาคิยา จ.
‘‘ตณฺหาสํกิเลสภาคิยํ สุตฺต’’นฺติอาทินา ปมเมว สํกิเลสภาคสฺส ทสฺสิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สํกิเลโส ติวิโธ…เป… วิสยทสฺสนตฺถํ อารทฺธ’’นฺติ. ภวราโค ภวปตฺถนา. อุปฺปชฺชตีติ น วิคจฺฉติ. ตตฺร ตตฺร ภเวติ ยทิ วา กามภเว, ยทิ วา รูปภเว, ยทิ วา อรูปภเว. ปทนฺตรสํโยชนวเสนาติ ทุกนเยเนว ปทนฺตเรน โยชนวเสน. มิสฺสิตานิ กตานีติ สํสฏฺานิ กตานิ.
เอกกจตุกฺกวเสน ทสฺสิตพฺพานิ ปทานิ เอว คเหตฺวา อาวุตฺตินยทสฺสนวเสน มิสฺเสตฺวา อวสิฏฺทุกวเสน, ติกจตุกฺกวเสน จ อิตเร อฏฺ ปฏฺานภาคา ทสฺสิตาติ อาห ‘‘ตานิเยว ยถาวุตฺตานิ อฏฺ สุตฺตานี’’ติอาทิ ¶ . จตฺตาโร เอกกาเยว ปาฬิยํ อาทิโต ทสฺสิตา. ฉทุกา ปาฬิยํ อาคตา จตฺตาโร, อฏฺกถายํ ทฺเวติ. จตฺตาโร ติกา ปาฬิยํ อาคตา ทฺเว, อฏฺกถายํ ทฺเวติ. ทฺเว จตุกฺกา ปน อฏฺกถายเมว อาคตา. ‘‘ปาฬิยํ อนาคตา’’ติ อิทํ สรูปโต ¶ อนาคมนํ สนฺธาย วุตฺตํ, นยโต ปน อาคตภาโว ทสฺสิโต เอว. เย ปเนตฺถ ปาฬิยํ อนาคตา, เตสํ อุทาหรณานิ ปรโต ทสฺสยิสฺสาม.
โสฬสหีติ โสฬสวิเธหิ. น หิ ตานิ สุตฺตานิ โสฬเสว, อถ โข โสฬสปฺปการานีติ มูลคณนํ เปตฺวา การณสุตฺตลทฺเธน สงฺขารคพฺเภน ตทนุรูโป โย คณนวิตฺถาโร, ตสฺส ปตฺถรณวิธิ ปฏฺานนโย. อิมินา…เป… นตฺถีติ ยถาวุตฺตปฏฺานวินิมุตฺโต ปริยตฺติสาสนปฺปเทโส น วิชฺชติ ยถารหํ ตํตํปฏฺานภาเวน ปวตฺตตฺตาติ ทสฺเสติ. ยทิ สุตฺตเคยฺยาทิ นววิธํ ปริยตฺติสาสนํ ยถาวุตฺตปฏฺานวเสเนว ปวตฺตํ, ตตฺถ กถมิธ อนิทสฺสิตานํ คาถาทีนํ สํกิเลสภาคิยาทิภาโว คเหตพฺโพติ ปฺหํ สนฺธาย ‘‘คาถาย คาถา อนุมินิตพฺพา’’ติอาทิปาฬิ ปวตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘กถํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.
ตตฺถ อยํ คาถา วิยาติ ‘‘กามนฺธา ชาลสฺฉนฺนา, มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต, ยสฺส เสลูปมํ จิตฺต’’นฺติอาทินา อิธ อุทาหฏคาถา วิย. คาถาติ อฺาปิ เตปิฏเก พุทฺธวจเน อาคตา อิธ อนุทาหฏา. สํวณฺณนากาเล สมฺมุขีภาเวน ‘‘อยํ คาถา วิยา’’ติ วุตฺตา ยา กาจิ คาถา ‘‘สํกิเลสภาคิยา’’ติ วา ‘‘สํกิเลสวาสนานิพฺเพธอเสกฺขภาคิยา’’ติ วา อนุมินิตพฺพา นยคฺคาเหน าเปตพฺพาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สํกิเลส…เป… ชานิตพฺพาติ อตฺโถ’’ติ. วา-สทฺโท หิ อิธ อวุตฺตวิกปฺปนตฺโถ. เสสปเทสูติ เวยฺยากรณสุตฺตปเทสุ.
๙๐. อริยานํ ธมฺมนฺติ จาริตฺตวาริตฺตเภทํ สีลาจารํ. เอกนฺตกรณียสฺส อกรณมฺปิ วีติกฺกโม เอว.
อวิชฺชาทิเก สํกิเลสธมฺเม ตทงฺคาทิวเสน ธุนาตีติ โธนา วุจฺจติ ปฺา. ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภฺุชนปฺาติ ปน ปกรเณน อวจฺฉินฺนตฺตา วุตฺตํ. ตํ อติกฺกมิตฺวา จรนฺโตติ ปจฺจยานํ อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปจฺจยปริโภเค อาทีนวํ อปสฺสนฺโต อิณปริโภควเสน ปริภฺุชนฺโต น ปริมุจฺจติ นิรยาทิทุกฺขโต, วฏฺฏทุกฺขโต จ.
กุกฺกุชนกํ ¶ นาม กทลิยา ปุปฺผนาฬิ. ปราภวายาติ วินาสาย. ตถาติ ยถา ผลปากนฺตา กทลี, เอวํ เวฬุนฬาปิ โอสธิชาติกตฺตาติ อุปสํหารตฺโถ ตถา-สทฺโท. เตนาห ‘‘ผลํ เวฬุํ ผลํ นฬ’’นฺติ.
สุเขตฺเตปีติ ¶ ปิ-สทฺเทน โก ปน วาโท อูสราทิโทสทุฏฺเสุ เขตฺเตสูติ ทสฺเสติ. ‘‘ฉกณ…เป… อตฺโถ’’ติ เอเตน ยถาวุตฺตอภิสงฺขรณาภาเวน พีชโทสทุฏฺนฺติ ทสฺเสติ.
๙๑. สชฺชิตนฺติ สฺชิตํ. อปริกฺขเตติ ปฏิปกฺเขหิ ธมฺเมหิ อวิกฺขมฺภิเต อโรเค.
ยาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ‘‘กึ สุตํ มยา, กึ วา สุณามี’’ติ กุสลํ คเวสี จรติ, สา ธมฺโมชปฺา กิสฺสวา นาม. ทุพฺภาสิตาติ ทุฏฺุ ภาสิตา, อิสฺสามจฺฉริยโทสาทีหิ ทุฏฺา วา ภาสิตา.
๙๒. วิจินาตีติ วิเสสโต จินาติ ปสวติ.
วิคตภูตาติ วิคตสจฺจ. เตนาห ‘‘อลีกวาที’’ติ.
อวชาตปุตฺตาติ ลามกปุตฺต. ภควโต สาสเน ปพฺพชิตฺวา นิหีนวุตฺติตํ สนฺธาย วทติ. เนรยิโกติ นิรเย นิพฺพตฺตนโก. ปาปกมฺมิโน ปปตนฺติ เอตฺถาติ ปปตํ, นรกํ.
ตณฺหาทีนํ สภาวเภทโตติ ตณฺหาทิฏฺิทุจฺจริตานํ ตณฺหายนวิปรีตทสฺสนทุฏฺจริตตาสงฺขาตสภาววิภาคโต. อวตฺถาเภทโตติ ตณฺหาย ฉนฺทเปมโลภราคนนฺทีปิปาสามุจฺฉาทโย, ทิฏฺิยา คาหปรามาสมิจฺฉาภินิเวสวิสุกวิปฺผนฺทิตวิปรีตทสฺสนาทโย, ทุจฺจริตสฺส ติรจฺฉานเปตฺติวิสยอสุรโยนิคามิตาทโย อวตฺถาวิเสสา. จ-สทฺเทน เตสํ กามตณฺหาทิรูปตณฺหาทิอตฺตานุทิฏฺาทิสสฺสตคาหาทิกายทุจฺจริตาทิ- ปาณาติปาตาทิปฺปการเภโท สงฺคยฺหติ.
๙๓. วิปุลนฺติ อุฬารํ, เตลาทีหิ เจว ธนธฺาทีหิ จ ปหูตสนฺนิจยนฺติ อตฺโถ. สมฺพาธาติ ชนสํมทฺทสงฺฆฏา.
ทณฺเฑน น หึสตีติ เอตฺถ วุตฺตํ ยํ ทณฺฑนิธานํ, ตํ วฏฺฏวิวฏฺฏนิสฺสิตํ. ตทุภยสฺสาปิ ผลํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส ปุคฺคโล’’ติอาทิมาห.
๙๔. กิฺจติ ¶ ตํสมงฺคินํ วิมทฺทตีติ กิฺจนํ, ราคาทิ, ปลิพุนฺธติ กุสลปฺปวตฺตึ นิวาเรตีติ ¶ ปลิโพโธ, ราคาทิเยว, กิฺจนเมว ปลิโพโธ กิฺจนปลิโพโธ. อถ วา กิฺจนฺจ ปลิโพโธ จ กิฺจนปลิโพโธ, อามิสกิฺจิกฺขฺจ ราคาทิสํกิเลโส จาติ อตฺโถ.
วิเสสิตนฺติ วิโลมํ, วิสมํ กิริยนฺติ อตฺโถ. ราชภณฺฑนฺติ โอโรเธ สนฺธาย วทนฺติ.
ยาจโยโคติ ยาจนโยโค, ยาจกานํ มโนรถปริปูรณโต. เตนาห ‘‘ยาจิตพฺพยุตฺโต’’ติ. ทานยุตฺโตติ สตตํ ทานกิริยาสมงฺคี. ทานสํวิภาครโตติ เอตฺถ ทานํ นาม อตฺถิกานํ ยถาธิปฺปายปฏิยตฺตปริจฺจาโค, สํวิภาโค อตฺตนา ปริภฺุชิตพฺพโต อปฺปมตฺตกโตปิ สํวิภชนํ. อิเมหิ โข…เป… โหตีติ เอตฺถ โหติสทฺเทน ‘‘สมนฺนาคโต’’ติ ปทํ สมฺพนฺธิตพฺพํ, น ‘‘โสตาปนฺโน’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘โสตาปนฺโน…เป… โหตี’’ติ วุตฺตํ. เตหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโม หิ อิธ วิธียติ, น โสตาปนฺนภาโว, เตน โสตาปนฺนลกฺขณเมเต ธมฺมา, น โสตาปนฺนภาวลกฺขณนฺติ ทสฺเสติ. ตถา หิ ‘‘โสตาปนฺเนน…เป… ลพฺภมานตํ ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํ.
๙๕. ลปติ กเถติ เอเตนาติ ลปนํ, โอฏฺํ.
๙๗. มุทิโตติ ทิพฺพสมฺปตฺติยา ปมุทิโต.
๙๙. กิฺจาปิ อุทตารีติ ตรณกิริยา อตีตภาเวน วุตฺตา, ตรณเมว ปน คเหตฺวา อาห ‘‘โอฆตรณสฺส อริยมคฺคกิจฺจตฺตา’’ติ. เอวํ วิปฺปมุตฺโต, วิมุตฺโตติ จ เอตฺถ มุจฺจนกิริยายปิ วตฺตพฺพํ.
๑๐๐. ปาตุ-สทฺทปุพฺพโก ภวนฺติ-สทฺโท สิยา อุปฺปาทปริยาโย สิยา อาวิภาวปริยาโยติ ‘‘ปาตุภวนฺตี’’ติ ปทสฺส ‘‘อุปฺปชฺชนฺติ, ปกาเสนฺติ จา’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. ปาตุภูตธมฺมสฺสาติ อุปฺปนฺนโพธิปกฺขิยธมฺมสฺส, วิภูตจตุสจฺจธมฺมสฺส วา. โน กลฺโลติ น ยุตฺโต. สเหตุธมฺมนฺติ เอตฺถ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมาว คหิตา, น ปจฺจยธมฺมาติ? นยิทเมวํ ทฏฺพฺพํ ปจฺจยธมฺมานมฺปิ ปจฺจยุปฺปนฺนภาวานติวตฺตนโต. อถ วา สเหตุธมฺมนฺติ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม ปธานภาเวน วุตฺโต, ปจฺจยธมฺโม ปน คุณภาเวนาติ เอวเมตฺถ อุภเยสํ วุตฺตภาโว เวทิตพฺโพ.
อารฺกนฺติ ¶ ¶ อารฺกงฺคสมนฺนาคตํ. อฺาโตติ ปริจยวเสน น าโต, อสํสฏฺโติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘นิจฺจนโว’’ติ.
พฺยาปาทวิหึสาวิตกฺกวิรเห เวริปริสงฺกาย อภาเว อกิตฺติปริมุตฺตีติ เอวมาทีหิปิ การเณหิ โกธปฺปหาเนน สุขํ สุปติ. โกธปริฬาหาภาโว ปน ปากฏตโรติ อาห ‘‘โกธ…เป… สยตี’’ติ. วิสมูลสฺสาติ เอตฺถ วิสสริกฺขตาย ‘‘วิส’’นฺติ ทุกฺขํ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ทุกฺขวิปากสฺสา’’ติ. สุขนฺติ เจตสิกสุขํ. อกฺกุฏฺสฺส ปจฺจกฺโกสิตฺวา จ ปจฺจกฺโกสนเหตุ อุปฺปชฺชตีติ โยชนา.
๑๐๑. สลฺลุพฺพาหนํ สลฺลุทฺธรณํ.
วิสยเภเทน, ปวตฺติอาการเภเทน จ อเนกเภทตฺตา กามสฺาย วุตฺตํ ‘‘ยาย กายจี’’ติ.
ทานมุเขนาติ ทาเนน มุขภูเตน, ทานํ ปมุขํ กตฺวาติ อตฺโถ.
‘‘อริยมคฺคสมฺปาปนวเสนา’’ติ อิมินา อนุกมฺปานุทฺทยานํ เอกนฺตานวชฺชตเมว วิภาเวติ. ‘‘อนุกมฺปา’’ติ ปทสฺสตฺถวิวรณํ ‘‘กรุณายนา’’ติ, อิตรสฺส ‘‘เมตฺตายนา’’ติ.
๑๐๒. ปกติอาทีติ อาทิสทฺเทน อณุอิสฺสรปชาปติปุริสกาลาธิฏฺายการิอาทิเก สงฺคณฺหาติ.
กาเมสูติ กามคุเณสุ รูปาทิวิสเยสุ.
พหลกิเลสตายาติ พหุลกิเลสภาเวน. ปุพฺพเหตุมนฺทตายาติ วิวฏฺฏูปนิสฺสยสฺส กุสลสฺส อกตตฺตา.
จิตฺตวูปสมภาวนายาติ จิตฺตวูปสมกรภาวนาย สมถวิปสฺสนาย.
ปริสฺสยา ¶ สีลาทิปริปูรณสฺส ปริพนฺธภูตา กิเลสา เอว. อนริยา ปฺาสีสํ อุกฺขิปิตฺวา าตุเมว น สกฺโกนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘าณสิเรน อโธสิรา หุตฺวา’’ติ.
๑๐๓. ภควโต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ วสนโยคฺยภาโว, เตหิ นิวุตฺถภาโว จ ตสฺส สาติสโย วณฺโณติ วุตฺตํ ‘‘ปมคาถาย เชตวนสฺส วณฺณํ กเถตฺวา’’ติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘คาเม ¶ วา ยทิ วารฺเ, นินฺเน วา ยทิ วา ถเล;
ยตฺถ อรหนฺโต วิหรนฺติ, ตํ ภูมิรามเณยฺยก’’นฺติ. (ธ. ป. ๙๘; เถรคา. ๙๙๑);
อิธ ธมฺมสทฺโท สมาธิปริยาโย ‘‘เอวํธมฺมา เต ภควนฺโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๑๓; ม. นิ. ๓.๑๙๘; สํ. นิ. ๕.๓๗๘) วิยาติ อาห ‘‘ธมฺโมติ สมาธี’’ติ สมาธิปกฺขิกา ธมฺมา สติวายามา.
นานุคจฺเฉยฺยาติ นานุตเสยฺย. อนุตสนเมว หิ ตณฺหาทิฏฺีหิ อนุคมนํ. ปฏิวิปสฺเสยฺยาติ วิปสฺสนาสมฺมสนมาห. ยมกโต, หิ ขณิกโต, ปฏิปาฏิโต จ สมฺมสนํ วิปสฺสนายปิ สมฺมสนโต ปฏิวิปสฺสนา นาม. สา หิ วิปสฺสนาย ทิฏฺิอุคฺฆาฏนมานสมุคฺฆาฏนนิกนฺติปริยาทานเหตุตาย วิเสสโต ปฏิปกฺเขน อสํหีรอสํกุปฺปนเหตุภูตา ปริพฺรูหนา โหติ. ‘‘ปุนปฺปุนํ…เป… อปฺเปนฺโต’’ติ เอเตน นิพฺพานารมฺมณธมฺมานุพฺรูหนํ ยถา ‘‘พฺรูเหตา สฺุาคาราน’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๖๔) ทสฺเสติ.
ยํ กิฺจิ อปทิสิตฺวา ปฏิฺาทานํ สงฺคโร. โส ปน อตฺตโน กิจฺจวิเสสํ อปทิสิตฺวา มิตฺตสนฺถววเสน วา กาลาคมนํ อปทิสิตฺวา กิฺจิกฺขานุปฺปทาเนน วา ปฏิพาหกรณํ อปทิสิตฺวา พลคฺคโพธวเสน วา สิยาติ ตสฺส มิตฺตกรณาทิปริยายตํ สนฺธายาห ‘‘สงฺคโรติ…เป… นาม’’นฺติ. เอวํ ปฏิปนฺนตฺตาติ เอวํ อนิจฺจสฺามุเขน ติยทฺธเกสุ สงฺขาเรสุ อปฺปมาทปฺปฏิปตฺติยา ปฏิปนฺนตฺตา.
ทิพฺพจกฺขุ สุวิสุทฺธนฺติ สาวเสสา เทสนาติ อาห ‘‘ยํ สจฺฉิกโรตี’’ติ. รูปายตนฺเหตฺถ อธิปฺเปตํ.
๑๐๔. อนฺตนฺติ ¶ สงฺขารานํ ปาริมนฺตภูตํ. เวทานนฺติ มคฺคาณเวทานเมว. อรหตฺตาธิคเมน อนฺตํ ปริโยสานํ คตตฺตา. กมฺมวิปากวฏฺฏานํ, กิเลสวฏฺฏสฺสาปิ จ อุสฺสเทน อุปจเยน อุสฺสทา, ราคาทโย.
สุกฺโกภาสตาย สุกฺกา, อภิวิสิฏฺคฺคหา. สพฺพานิ วา ตารกรูปานิ สุกฺกา. วินฺทตีติ อุปลภติ, ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ.
‘‘อชฺฌตฺตํ วิปสฺสนาภินิเวโส โหตี’’ติ อิทํ ‘‘สเกสุ ธมฺเมสู’’ติ ปารคุภาวสฺส วิเสสิตตฺตา วุตฺตํ, ตฺจ โข อภินิเวเสเนว เทสิตํ. ‘‘สพฺพํ ¶ , ภิกฺขเว, อภิฺเยฺย’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๔๖; ปฏิ. ม. ๑.๓) วุตฺตํ. ปารคุตา จ เตสํ ขนฺธานํ ปริฺาภิสมยวเสน โหติ. ตโต จ เนสํ เหตุภูตสมุทเย, ตทปฺปวตฺติลกฺขเณ นิโรเธ, นิโรธคามินิยา ปฏิปทาย จ ปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาภิสมยปาริปูริวเสน อิตรสจฺเจสุปิ ปารคุภาโว วุตฺโต เอว โหติ. สพฺพโส หิ สกอตฺตภาวโพเธนปิ จตุสจฺจาภิสมโย โหติเยว. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อิมสฺมึเยว พฺยามมตฺเต กเฬวเร สสฺิมฺหิ สมนเก โลกฺจ ปฺเปมิ, โลกสมุทยฺจา’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๑.๑๐๗; อ. นิ. ๔.๔๕). อถ วา สเกสุ ธมฺเมสูติ อตฺตโน ธมฺเมสุ. อตฺตธมฺมา นาม อตฺถกามสฺส กุลปุตฺตสฺส สีลาทิธมฺมา. สีลสมาธิปฺาทโย หิ โวทานธมฺมา เอกนฺตหิตสุขสมฺปาทนโต ปุริสสฺส สกธมฺมา นาม, น อนตฺถาวหา สํกิเลสธมฺมา วิย ปรธมฺมา. เตสํ สีลาทีนํ ปาริปูริยา ปารํ ปริยนฺตํ คโตติ ปารคู. ‘‘อกฺกุล ปกฺกุล’’อิติ เอวํ วิหึสนกปโยคํ. อชกลาเปน (อุทา. ๗) หิ ตทา ภควนฺตํ ภีสาเปตุกาเมน กตํ ยกฺขคชฺชิตํ ‘‘อกฺกุล ปกฺกุล’’ อิติ อิมินา อากาเรน สตฺตานํ โสตปถํ อคมาสิ, ตสฺมา ตํ ‘‘อกฺกุลํ ปกฺกุลกรณ’’นฺติ วุตฺตํ.
นาภินนฺทตีติ ‘‘อยํ มํ ทฏฺุํ อาคตา’’ติ น ตุสฺสติ. ยสฺมา ปน ‘‘ภควโต ภาสิตํ อภินนฺที’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๘๘) วิย สมฺปฏิจฺฉนตฺโถปิ อภินนฺทสทฺโท โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘จิตฺเตน น สมฺปฏิจฺฉตี’’ติ. น โสจตีติ ‘‘มยา อสมฺโมทิตา คจฺฉตี’’ติ น จิตฺตสนฺตาปํ อาปชฺชติ. ‘‘สงฺคา สงฺคามชึ มุตฺต’’นฺติ อิทํ อภินนฺทโสจนานํ อภาวสฺส การณวจนํ.
เตนาติ อุทเก นฺหาเนน. เตเนวาห ‘‘น อุทเกน สุจี โหตี’’ติ. ตสฺสตฺโถ – อุทกุมฺมุชฺชนาทินา เนว สตฺตานํ สุจิ ปาปโต สุทฺธิ นาม โหตีติ. อุทกุมฺมุชฺชนาทีนิ หิ อิธ ¶ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘อุทก’’นฺติ วุตฺตํ. อุทเกนาติ วา อุมฺมุชฺชนาทิกิริยาสาธนภูเตน อุทเกน สตฺตานํ สุจิ ปาปสุทฺธิ น โหตีติ. อถ วา สุจิเตน ยถาวุตฺเตน อุทเกน ปาปมลโต สุทฺโธ นาม สตฺโต น โหตีติ. ยทิ สิยา, สพฺเพสเมว มจฺฉพนฺธานํ ปาปสุทฺธิ สิยา. เตนาห ‘‘พหฺเวตฺถ นฺหายตี ชโน’’ติ. มาตุฆาตาทิปาปกมฺมการีนํ, อฺเสฺจ โคมหึสาทีนํ อุทกํ โอโรหนฺตานํ อนฺตมโส มจฺฉกจฺฉเป อุปาทาย สพฺเพสมฺปิ ปาปสุทฺธิ สิยา ¶ , น ปเนวํ โหติ. กสฺมา? นฺหานียปาปเหตูนํ อปฺปฏิปกฺขภาวโต. ยฺหิ ยํ วินาเสติ, โส ตสฺส ปฏิปกฺโข. ยถา อาโลโก อนฺธการสฺส, วิชฺชา อวิชฺชาย, น เอวํ นฺหานํ ปาปสฺส, ตสฺมา นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ ‘‘น อุทเกน สุจี โหตี’’ติ. เยน ปน สุจิ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยมฺหิ สจฺจฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สจฺจนฺติ วจีสจฺจฺจ วิรติสจฺจฺจ. อถ วา สจฺจนฺติ าณสจฺจฺเจว ปรมตฺถสจฺจฺจ. ธมฺโมติ เสโส อริยธมฺโม. สจฺจสฺส ปเนตฺถ วิสุํ คหณํ ตสฺส พหุการตาทสฺสนตฺถํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ชาติพลนิเสธกนฺติ ชาติมตฺตพฺราหฺมณานํ โภวาทิกานํ ปฏิเสธกํ. ชาติวาทสฺส วา นิเสธกํ, ‘‘น ชจฺจา พฺราหฺมโณ โหตี’’ติ (สุ. นิ. ๖๕๕) หิ วุตฺตํ. เถโร หิ ตถาวาเทน เต อนิคฺคณฺหนฺโตปิ นิคฺคณฺหนฺโต วิย โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ.
๑๐๕. วิมุตฺติยนฺติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยํ.
สวาสนนฺติ เอตฺถ ขีณาสวสฺสาปิ อขีณาสวสทิสกายวจีปโยคเหตุภูตา สนฺตาเน กิเลสภาวนา วาสนา นาม อายสฺมโต ปิลินฺทวจฺฉสฺส (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๑๕; ธ. ป. อฏฺ. ๒.ปิลินฺทวจฺฉตฺเถรวตฺถุ) วสลโวหาโร วิย, สห วาสนายาติ สวาสนํ, ภาวนปุํสกฺเจตํ ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๗๐) วิย. ยถาวุตฺตวาสนมฺปิ อเสเสตฺวาติ อตฺโถ. กุมฺมคฺคปริหรณวเสน มคฺคสมฺปฏิปตฺตีติ มคฺเค กุสโล อมคฺเคปิ กุสโล เอว โหติ. ภควา ปน สพฺพฺุตาย สพฺพตฺเถว กุสโลติ อาห ‘‘มคฺเค จ อมคฺเค จ โกวิโท’’ติ.
๑๐๖. ตเมน ยุตฺโตติ ยถาวุตฺตตโม ตสฺส อตฺถีติ ตโม, ปุคฺคโล. อปฺปกาสภาเวน ิตา ขนฺธาว ตโม. อาโลกภูโตติ ชาติคุณาโลโก, ปากฏคุโณติ อตฺโถ.
กิเลสมยํ ¶ พนฺธนํ ‘‘ทฬฺห’’นฺติ วทนฺติ. ยโต สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺตา พุทฺธาว นํ ฉินฺทนฺติ, น อฺเ.
ทุจฺเฉทนตฺเถน ¶ สติปิ ทฬฺหภาเว สิถิลวุตฺติตํ ตสฺส ทีเปตุํ ‘‘พนฺธนภาวมฺปี’’ติอาทิมาห. เตน ‘‘อโห สุขุมตรํ โข, ภิกฺขเว, มารพนฺธน’’นฺติ วุตฺตํ.
๑๐๗. ยทิปิ เจตนา กุสลากุสลสาธารณา, อปฺุาภิสงฺขาโร อิธาธิปฺเปโตติ ตสฺส วเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อกุสลเจตนาวเสน เจเตตี’’ติ อาห. เจตนํ อภิสนฺทหนํ, จิตฺตสฺส พฺยาปาราปตฺติภาเวน ปวตฺตีติ อตฺโถ. ยสฺมา ปน เจตนา ยทา วิฺตฺตึ สมุฏฺาเปติ, ตทา ทิคุณุสฺสาหาทิคุณวายามา วิย หุตฺวา ปากฏํ ปโยคํ นิปฺผาเทติ, ตสฺมา ‘‘ปกปฺเปตี’’ติ วุตฺตา. ปากฏปฺปโยคกปฺปนฺเหตฺถ ปกปฺปนํ อธิปฺเปตํ. เตนาห ‘‘ตเมว ปกปฺเปตี’’ติ. ปจฺจยฏฺโ อิธ อารมฺมณตฺโถติ วุตฺตํ ‘‘ปวตฺติยา ปจฺจโย โหตี’’ติ.
๑๐๘. ยถา ชลสมุทฺทสฺส วีจิสมุฏฺานวเสน ลพฺภมาโน เวโค ‘‘วีจิมโย’’ติ วุจฺจติ, เอวํ จกฺขุสมุทฺทสฺสาปิ รูปาวภาสนวเสน ลพฺภมาโน เวโค ‘‘รูปมโย’’ติ วุตฺโต. เอเสว นโย เสเสสุปิ. อาวิฺฉนโตติ อากฑฺฒนโต, อากฑฺฒนฺเจตฺถ สนฺตานสฺส ตนฺนินฺนภาวเหตุตาย ทฏฺพฺพํ.
สมุทนํ กิเลสเตมนํ, อวสฺสวเหตุตา, กิเลสานํ อูมิอาทิสทิสตา สมาวฏฺฏเนน สตฺตานํ อนตฺถาวหตาย เวทิตพฺพา. อุปรูปริเวคุปฺปตฺติยา อุปคตสฺส อุฏฺาตุํ อปฺปทาเนน, คุณสารวินาสเนน จ โกธุปนาหาทีนํ อูมิอาทิสทิสตา ทฏฺพฺพา.
อภิมุโข นนฺทตีติ ตทารมฺมณํ สุขํ โสมนสฺสํ สาทิยนฺโต สมฺปฏิจฺฉติ. อภิวทตีติ ตณฺหาภินิเวสวเสน อภินิวิสฺส วทติ. ตฺหิสฺส อภินิเวสํ ทีเปตุํ ‘‘อโห สุข’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อชฺโฌสานํ อธิมุจฺจนภูตาย ตณฺหาย ตณฺหาวตฺถุกสฺส อนุปวิสิตฺวา อาเวณิกตากรณนฺติ อาห ‘‘อชฺโฌสาย ติฏฺตีติ คิลิตฺวา ปรินิฏฺเปตฺวา’’ติ.
๑๐๙. ‘‘กสฺมา’’ติอาทินา สนฺตาปทุกฺขานํ อสุปฺปติการตํ อาห ‘‘เยน วา ปกาเรนา’’ติ. เยนาติ เยน วา กามชฺโฌสานทิฏฺิชฺโฌสานภูเตน มิจฺฉาภินิเวสปฺปกาเรน. คหฏฺปพฺพชิตา ตถารูปํ กตฺวา ¶ อตฺตโน วฑฺฒิฺจ มฺนฺติ. อวฑฺฒิ เอว ปน โหติ ตสฺส ปการสฺส ¶ วฑฺฒิยํ อนุปายภาวโต จ อุปายภาวโต จ อวฑฺฒิยํ. ตถาปีติ ตตฺถ ตตฺถ อิจฺฉาวิฆาตํ ปาปุณนฺโตปิ. ยสฺมา อิโต พาหิรกา สพฺเพน สพฺพํ ภวนิสฺสรณํ อปฺปชานนฺโต มนฺทกิเลสํ ทีฆายุกํ สุขพหุลํ เอกจฺจํ ภวํ เตเนว มนฺทกิเลสาทิภาเวน ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ สมนุปสฺสนฺติ, ตสฺมา ภเวน ภววิปฺปโมกฺขํ วทนฺตีติ.
ภวทิฏฺิสหคตา ตณฺหา ปุริมปเท อุตฺตรปทโลเปน ภวตณฺหาติ วุตฺตาติ อาห ‘‘ภวตณฺหาติอาทีสุ วิยา’’ติ.
ยตฺถาติ ยสฺมึ ภเว.
ตโต เอวาติ ภูตรติยา เอว. อฺมฺฺหิ สตฺตานํ ฉนฺทราโค พลวา โหติ. อนวเสสโตติ อนวเสเสน, น กิฺจิ เสเสตฺวา.
สํสารโสตสฺส อนุกูลภาเวน คจฺฉตีติ อนุโสตคามี. ตสฺเสว ปฏิกฺกูลวเสน นิพฺพิทานุปสฺสนาทีหิ ปวตฺตตีติ ปฏิโสตคามี, อจลปฺปสาทาทิสมนฺนาคเมน ิตสภาโวติ อตฺโถ.
๑๑๐. ‘‘ปลพฺภติ, นิขชฺชตี’’ติอาทีสุ วิย อุปสคฺโค ปทวฑฺฒนมตฺตนฺติ อาห ‘‘อภิชาติโกติ ชาติโย’’ติ. กณฺหธมฺมสมนฺนาคตตฺตา วา กณฺโห. ปมวเยปิ มชฺฌิมวเยปิ ปาปสมงฺคี หุตฺวา ิโต กณฺหธมฺเม อภิชายติ, ปจฺฉาปิ ปาปํ ปสวตีติ อตฺโถ. สุกฺโกติ วา เอตฺถ วุตฺตวิปริยาเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๑๑๑. ปุริมสฺมินฺติ ปุริมสฺมึ ปเท. วิสเย ภุมฺมํ ตตฺถ เทยฺยธมฺมสฺส ปติฏฺาปนโต. ทุติเย อธิกรเณ, ตทธิกรณฺหิ นิพฺพานนฺติ. คหฏฺปพฺพชิตกิจฺเจสุ วา วิสิฏฺธมฺมทสฺสนตฺถํ ปจฺจยทานารหตฺตานํ สมธุรตานิทฺเทโส. อถ วา เยน เยน ปน วตฺถุนาติ รูปารูปนิโรธาทินา ตณฺหาวตฺถุนา. อมราวิกฺเขปวตฺถุอาทินาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สุภสุขาทิมิจฺฉาภินิเวสวตฺถุํ สงฺคณฺหาติ. ยถา วา ตณฺหาทิฏฺิทุจฺจริตานํ วเสน สํกิเลสภาคิยสฺส สุตฺตสฺส วิภาโค, เอวํ สมถวิปสฺสนาสุจริตวเสน ตณฺหาโวทานภาคิยาทิสุตฺตวิภาโคติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ ‘‘ตณฺหา…เป… นิทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ.
อิทํ ¶ ¶ เอวํ ปวตฺตนฺติ ยถา ทุจินฺติตาทิวเสน พาโล โหติ ปุคฺคโล, เอวํ ตสฺส ทุจินฺติตจินฺติตาทิภาวนาวเสน ปวตฺตํ อิทํ สํกิเลสภาคิยํ นาม สุตฺตนฺติ ปุพฺเพ สํกิเลสธมฺมวิภาเคน วุตฺตํ อิทานิ สามฺโต สงฺคเหตฺวา วทติ. อิทํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตนฺติ เอตฺถาปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
กิเลสฏฺาเนหีติ กิเลสานํ ปวตฺติฏฺาเนหิ. กิเลสาวตฺถาหีติ กิเลสานํ ปวตฺติอาการวิเสเสหิ. กามราคาทีหิ สํยุชฺชติ กามราคาทิเหตุ กมฺมวิปากาทินา. สติปิ เตสํ กาลนฺตรวุตฺติยํ สํยุตฺโต นาม โหติ, ยโต กามราคาทโย ‘‘สํโยชน’’นฺติ วุจฺจนฺติ. อุปาทิยตีติ ทฬฺหํ คณฺหาติ ปวตฺเตติ. เสสํ วุตฺตนยตฺตา, อุตฺตานตฺตา จ สํวณฺณิตํ.
๑๑๒. อุทาหรณวเสนาติ นิทสฺสนวเสน, เอกเทสทสฺสนวเสนาติ อตฺโถ. สกลสฺส หิ ปริยตฺติสาสนสฺส โสฬสหิ ปฏฺานภาเคหิ คหิตตฺตา. ยถา ตเทกเทสานํ โสฬสนฺนมฺปิ ปฏฺานภาคานํ คหณํ อุทาหรณมตฺตํ, เตสํ ปน โสฬสนฺนํ เอกเทสคฺคหณํ อุทาหรณนฺติ กิเมตฺถ วตฺตพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอกเทสทสฺสนวเสนาติ อตฺโถ’’ติ. กสฺมา ปเนตฺถ ปาฬิยํ ปฏฺานสฺส เอกเทโสว อุทาหโฏ, น อวเสโสติ? นยนิทสฺสนตฺถํ. อิมินา นเยน อวเสโสปิ ปฏฺานภาโว เวทิตพฺโพติ.
ตตฺถ ‘‘อปฺปมฺปิ เจ สํหิต ภาสมาโน…เป… ส ภาควา สามฺสฺส โหตี’’ติ (ธ. ป. ๒๐) อิทํ วาสนาภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ. เอตฺถ หิ ‘‘อปฺปมฺปิ เจ สํหิต ภาสมาโน’’ติ อิทํ วาสนาภาคิยํ, ‘‘ส ภาควา สามฺสฺส โหตี’’ติ อิทํ อเสกฺขภาคิยํ.
ตถา มฆเทวสุตฺตํ. ตตฺถ หิ ‘‘ภูตปุพฺพํ, อานนฺท, อิมิสฺสาเยว มิถิลายํ มฆเทโว นาม ราชา อโหสิ ธมฺมิโก ธมฺมราชา ธมฺเม ิโต มหาธมฺมราชา, ธมฺมํ จรติ พฺราหฺมณคหปติเกสุ เนคเมสุ เจว ชนปเทสุ จ, อุโปสถฺจ อุปวสติ จาตุทฺทสึ, ปฺจทสึ, อฏฺมิฺจ ปกฺขสฺสา’’ติอาทิ (ม. นิ. ๒.๓๐๘), อิทํ วาสนาภาคิยํ. ‘‘อิทํ โข ปนานนฺท, เอตรหิ มยา กลฺยาณํ วตฺตํ นีหริตํ เอกนฺตนิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย อุปสมาย ¶ อภิฺาย สมฺโพธาย นิพฺพานาย สํวตฺตตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๘๙) อิทํ อเสกฺขภาคิยํ. ‘‘ปมาทํ อปฺปมาเทน, ยทา นุทติ ปณฺฑิโต’’ติ (ธ. ป. ๒๘) อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ. ‘‘ปฺาปาสาท…เป… อเวกฺขตี’’ติ (ธ. ป. ๒๘) อิทํ อเสกฺขภาคิยนฺติ อิทํ นิพฺเพธภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ.
ตถา ¶ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๔๙๓) สุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อินฺทฺริยานิ. กตมานิ ตีณีติ? อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริย’’นฺติ อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ, ‘‘อฺาตาวินฺทฺริย’’นฺติ (สํ. นิ. ๕.๔๙๓) อิทํ อเสกฺขภาคิยํ.
รฏฺปาลสุตฺตํ (ม. นิ. ๒.๒๙๓ อาทโย) สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ. ตตฺถ หิ ‘‘อูโน โลโก อติตฺโต ตณฺหาทาโส’’ติอาทินา (ม. นิ. ๒.๓๐๖) สํกิเลโส วิภตฺโต, ‘‘เอโก วูปกฏฺโ’’ติอาทินา (ม. นิ. ๒.๒๙๙) อเสกฺขธมฺมา, อิตเรน วาสนาธมฺมาติ.
‘‘ธมฺเม จ เย อริยปเวทิเต รตา, อนุตฺตโร เต วจสา มนสา กมฺมุนา จ;
เต สนฺติโสรจฺจสมาธิสณฺิตา, สุตสฺส ปฺาย จ สารมชฺฌคู’’ติ. (สุ. นิ. ๓๓๒);
อิทํ วาสนาภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ. เอตฺถ หิ ‘‘ธมฺเม จ เย อริยปเวทิเต รตา’’ติ อยํ วาสนา, ‘‘อนุตฺตรา…เป… สณฺิตา’’ติ อยํ นิพฺเพโธ, ‘‘สุตสฺส ปฺาย จ สารมชฺฌคู’’ติ อเสกฺขธมฺมา.
ตถา ‘‘สทฺโธ สุตวา นิยามทสฺสี’’ติ คาถา (สุ. นิ. ๓๗๓). ตตฺถ หิ ‘‘สทฺโธ สุตวา’’ติ วาสนา, ‘‘นิยามทสฺสี วคฺคคเตสุ น วคฺคสาริ ธีโร, โลภํ โทสํ วิเนยฺย ปฏิฆ’’นฺติ นิพฺเพโธ, ‘‘สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺยา’’ติ อเสกฺขธมฺมา.
สพฺพาสวสํวโร ปริสฺสยาทีนํ วเสน สพฺพภาคิยํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ หิ สํกิเลสธมฺมา, โลกิยสุจริตธมฺมา, เสกฺขธมฺมา, อเสกฺขธมฺมา จ วิภตฺตา. อสพฺพภาคิยํ ปน ‘‘ปสฺสํ ปสฺสตี’’ติอาทิกํ (ม. นิ. ๑.๒๐๓) อุทกาทิอนุวาทนวจนํ ¶ เวทิตพฺพํ. เอวเมตสฺมึ โสฬสวิเธ สาสนปฏฺาเน เอเต ตณฺหาทิวเสน ตโย ¶ สํกิเลสภาคา, โวทานาทิวเสน ตโย วาสนาภาคา, เสกฺขานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ วเสน ตโย นิพฺเพธภาคา, อเสกฺขานํ สีลกฺขนฺธาทีนํ เอว วเสน ตโย อเสกฺขภาคา, เตสํ วเสน มูลปฏฺานานิ เอว ทฺวาทส โหนฺติ. ตานิ ปน วิตฺถารนเยน วิภชิยมานานิ ฉนฺนวุตาธิกานิ จตฺตาริ สหสฺสานิ โหนฺติ. ยถาทสฺสนํ ปเนตานิ อุทฺธริตพฺพานิ. ตานิ ปน ยสฺมา สงฺคหโต กามตณฺหาทิวเสน ตโย ตณฺหาสํกิเลสภาคา, สสฺสตุจฺเฉทวเสน ทฺเว ทิฏฺิสํกิเลสภาคา, กายทุจฺจริตาทิวเสน ตโย ทุจฺจริตสํกิเลสภาคาติ อฏฺ สํกิเลสภาคา. ธมฺมามิสาภยทานวเสน ติวิธํ ทานมยํ ปฺุกิริยวตฺถุ, กายสุจริตาทิวเสน ติวิธํ สีลมยํ ปฺุกิริยวตฺถุ, สมถวิปสฺสนาวเสน ทุวิธํ ภาวนามยํ ปฺุกิริยวตฺถูติ อฏฺเว วาสนาภาคา.
สทฺธานุสารี สทฺธาวิมุตฺโต ธมฺมานุสารี ทิฏฺิปฺปตฺโต กายสกฺขีติ (ปุ. ป. มาติกา ๗.๓๒-๓๖; ปุ. ป. ๒๖-๓๐) ปฺจนฺนํ เสกฺขานํ ปจฺเจกํ ตโย สีลาทิกฺขนฺธาติ ปนฺนรส นิพฺเพธภาคา, สฺุตานิมิตฺตาปณิหิตเภทา ปฺาวิมุตฺตานํ ตโย อคฺคผลธมฺมา, เตสุ ปจฺเจกํ ตโย ตโย สีลาทิกฺขนฺธา, ตถา อุภโตภาควิมุตฺตานนฺติ อฏฺารส, สิกฺขิตพฺพาภาวสามฺเน อสงฺขตธาตุํ ปกฺขิปิตฺวา เอกูนวีสติ อเสกฺขภาคา, อิติ ปุริมานิ เอกตึส, อิมานิ เอกูนวีสตีติ สมปฺาส สํกิเลสภาคิยาทิธมฺมา โหนฺติ. ตสฺมา อิเมสํ สมปฺาสาย สํกิเลสภาคิยาทิธมฺมานํ วเสน สมปฺาส สุตฺตานิ โหนฺติ.
ยสฺมา จ เต ปฺาวิมุตฺตา อุภโตภาควิมุตฺตวิภาคํ อกตฺวา อสงฺขตาย ธาตุยา อคฺคหเณน นิปฺปริยาเยน อเสกฺขภาคาภาวโต นเวว อเสกฺขภาคาติ สมจตฺตาลีส โหนฺติ, ตสฺมา เปฏเก ‘‘จตฺตารีสาย อากาเรหิ ปริเยสิตพฺพํ, ปฺาสาย อากาเรหิ สาสนปฏฺานํ นิทฺทิฏฺ’’นฺติ (เปฏโก. ๒๑) จ วุตฺตํ. สงฺคหโต เอว ปน ปุพฺเพ วุตฺตวิตฺถารนเยน โสฬส โหนฺติ, ปุน ติวิธสํกิเลสภาคิยาทิวเสน ทฺวาทส โหนฺติ, ปุน ตณฺหาทิฏฺิทุจฺจริตสํกิเลสตณฺหาทิฏฺิทุจฺจริตโวทานภาเวน ฉ โหนฺติ, ปุน สํกิเลสภาคิยํ วาสนาภาคิยํ ทสฺสนภาคิยํ ¶ วาสนาภาคิยํ อเสกฺขภาคิยนฺติ ปฺจ โหนฺติ, ปุน มูลปฏฺานวเสน จตฺตาริ โหนฺติ, ปุถุชฺชนภาคิยเสกฺขภาคิยอเสกฺขภาคิยภาเวน ตีณิ โหนฺติ, ปุน สํกิเลสภาคิยโวทานภาคิยภาเวน ทฺเว เอว โหนฺติ. ปฏฺานภาเวน ปน เอกวิธเมว, อิติ ปฏฺานภาเวน เอกวิธมฺปิ สํกิเลสโวทานภาคิยภาเวน ทุวิธนฺติ วิภาคโต ยาว ฉนฺนวุตาธิกํ จตุสหสฺสปฺปเภทํ โหติ, ตาว เนตพฺพํ. เอวเมตํ ปฏฺานํ สงฺคหโต, วิภาคโต จ เวทิตพฺพํ.
อิมสฺสาปิ ปฏฺานวิภาคสฺส, น ปุริมสฺเสวาติ อธิปฺปาโย. โลกิกํ อสฺสตฺถีติ, โลกิกสหจรณโต วา โลกิยํ, สุตฺตํ ปเทเสนาติ เอกเทเสน. สพฺพปเทสูติ ตํตํติกานํ ตติยปเทสุ. พุทฺธาทีนนฺติ พุทฺธปจฺเจกพุทฺธพุทฺธสาวกานํ. ธมฺโม ปเนตฺถ พุทฺธาทิคฺคหเณน เวทิตพฺโพ, อาทิสทฺเทน วา.
ปริณมตีติ ¶ ปริปจฺจติ. ธรนฺตีติ ปพนฺธวเสน ปวตฺตนฺติ. นฺติ ปาปกมฺมํ. เตติ กุสลาภินิพฺพตฺตกฺขนฺธา. รกฺขนฺติ วิปากทานโต วิปจฺจิตุํ โอกาสํ น เทนฺตีติ อตฺโถ. อยฺจ อตฺโถ อุปปชฺชเวทนีเยสุ ยุชฺชติ, อิตรสฺมิมฺปิ ยถารหํ ลพฺภเตว. เตนาห ‘‘ทุติเย วา ตติเย วา อตฺตภาเว’’ติ.
๑๑๓. อตฺตโน อนวชฺชสุขาวหํ ปฏิปตฺตึ ปฏิปชฺชนฺโต ปรมตฺถโต อตฺตกาโม นามาติ อาห ‘‘อตฺตโน สุขกาโม’’ติ. สุขานุพนฺธฺหิ สุขํ กาเมนฺโต สุขเมว กาเมตีติ จ สุขกาโมติ.
วิตฺถตฏฺเนาติ สุวิปฺผารทิฏฺีนํ ปวตฺตนฏฺานตาสงฺขาเตน วิตฺถารฏฺเน.
๑๑๔. ทิฏฺเ ทุกฺขาทิธมฺเมติ ภาเวนภาวลกฺขเณ ภุมฺมํ, ทุกฺขาทิธมฺเม ทิฏฺเ าเตติ อตฺโถ.
‘‘อุทฺธ’’นฺติอาทิ กาลเทสานํ อนวเสสปริยาทานนฺติ อาห ‘‘อุทฺธนฺติ อนาคตํ, อุปริ จา’’ติอาทิ. คมเนนาติ จุตูปปาตคมเนน.
๑๑๕. นครทฺวารถิรกรณตฺถนฺติ นครสฺส ทฺวารพาหถิรกรณตฺถํ. คมฺภีรเนมตายาติ ‘‘เนมํ’’วุจฺจติ นิขาตถมฺภาทีนํ ปถวึ อนุปวิสิตฺวา ิตปฺปเทโส ¶ , คมฺภีรํ เนมํ เอตสฺสาติ คมฺภีรเนโม, ตสฺส ภาโว คมฺภีรเนมตา, ตาย. กมฺปนํ ยถาิตสฺส อิโต จิโต จ สฺโจปนํ, จาลนํ ิตฏฺานโต จาวนํ. อชฺโฌคาเหตฺวาติ อวิปรีตสภาวาภิสมยวเสน อนุปวิสิตฺวา, อนุปวิฏฺโ วิย หุตฺวาติ อตฺโถ.
สํโยชนานํ ปชหนวเสนาติ คาถาย วจนเสสํ อาเนตฺวา ทสฺเสติ. อถ วา ปหาตพฺพสฺส ปหาเนน วินา น ภาวนาสิทฺธีติ อตฺถสิทฺธํ ปหาตพฺพปหานํ อชฺฌตฺตํ, พหิทฺธาติ ปททฺวเยน โยเชตฺวา ทสฺเสตุํ อชฺฌตฺตํ พหิทฺธาติ โอรมฺภาคิยอุทฺธมฺภาคิยสํโยชนานํ วิสํโยคคหิโตติ อิมมตฺถํ ปาฬิยา สมตฺเถตุํ ‘‘เตนาห สพฺพโลเก’’ติ วุตฺตํ.
อโลภสีเสนาติ อโลเภน ปุพฺพงฺคเมน, ยโต โยคาวจโร ‘‘เนกฺขมฺมจฺฉนฺโท’’ติ วุจฺจติ. อสุภสฺา ราคปฺปฏิปกฺขตาย ‘‘วิเสสโต อโลภปฺปธานา’’ติ วุตฺตา, ทสาสุภวเสน ¶ วา. อธิคตชฺฌานาทีนีติ อาทิสทฺเทน วิปสฺสนาทีนิ สงฺคณฺหาติ. วิหึสารติราคานํ พฺยาปาทเหตุกโต จตฺตาโรปิ พฺรหฺมวิหารา อพฺยาปาทปธานาติ อาห ‘‘จตุ…เป… อพฺยาปาโท ธมฺมปท’’นฺติ. อธิคตานิ ฌานาทีนีติ โยชนา. ทสานุสฺสติ…เป… อธิคตานิ สมฺมาสติ ธมฺมปทํ สติสีเสน เตสํ อธิคนฺตพฺพตฺตาติ อธิปฺปาโย. อานาปานภาวนายํ สมาธิปิ ปธาโน, น สติ เอวาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทสกสิณ…เป… สมฺมาสมาธิ ธมฺมปท’’นฺติ วุตฺตํ. จตุธาตุววตฺถานวเสน อธิคตานมฺปิ เอตฺเถว สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
๑๑๖. อุปลกฺขณการณานีติ สฺชานนนิมิตฺตานิ.
ปาปเมว ปาปิโยติ อาห ‘‘ปาปํ โหตี’’ติ, ‘‘ปาปิโย’’ติ จ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตํ. เอกวจเน พหุวจนนฺติ เอกวจเน วตฺตพฺเพ พหุวจนํ วุตฺตํ.
๑๑๗. โอลียนตณฺหาภินิเวสวเสนาติ ภวตณฺหาภวทิฏฺิวเสน. ตา หิ ภเวสุ สตฺเต อลฺลียาเปนฺติ. อติธาวนาภินิเวสวเสนาติ อุจฺเฉททิฏฺิวเสน. สา หิ อวฏฺฏุปจฺเฉทเมว วฏฺฏุปจฺเฉทํ กตฺวา อภินิวิสนโต อติธาวนาภินิเวโส นาม. โอลียนฺตีติ สมฺมาปฏิปตฺติโต สงฺโกจํ อาปชฺชนฺติ. อภิธาวนฺตีติ สมฺมาปฏิปตฺตึ อติกฺกมนฺติ.
เตสฺจาติ ¶ เตสํ อุภินฺนํ อภินิเวสานํ, ตทฺเสฺจ สพฺพมฺิตานํ.
๑๑๘. อิทํ อิฏฺวิปากํ อนิฏฺวิปากนฺติ อิทํ อิฏฺวิปากสงฺขาตํ อนิฏฺวิปากสงฺขาตํ ผลํ.
‘‘อกงฺขโต น ชาเนยฺยุ’’นฺติ เอเตน ‘‘อากงฺขโต’’ติ อิมินา ปเทน สทฺธึ สมฺพนฺธทสฺสนมุเขน ‘‘น ชฺา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ.
น อุปลพฺภตีติ นตฺถีติ อตฺโถ.
๑๒๐. ตานีติ กมฺมกมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตานิ. ปตฺถรณากาโรเยว เหส, ยทิทํ ฉายานํ ¶ โวลมฺพนํ. เอวํ โหตีติ ‘‘อกตํ วต เม กลฺยาณ’’นฺติอาทิปฺปกาเรน วิปฺปฏิสาโร โหติ.
๑๒๒. เอสเกหีติ คเวสเกหิ สปรสนฺตาเน สมฺปาทเกหิ. ทุกฺขุทฺรยนฺติ ทุกฺขผลํ. ตีหิ การเณหีติ กายวาจาจิตฺเตหิ. ตานิ หิ ตํตํสํวรานํ ทฺวารภาเวน การณานีติ วุตฺตานิ. ตีหิ าเนหีติ วา ตีหิ อุปฺปตฺติฏฺาเนหิ. ปิหิตนฺติ ปิธายกํ.
‘‘อุฏฺานฏฺานสงฺขาต’’นฺติ อิทํ ปาสาณภาวสามฺํ คเหตฺวา วุตฺตํ.
๑๒๓. รชมิสฺสกนฺติ ปุปฺผรชมิสฺสกํ. ตสฺสาติ ตสฺส เสกฺขาเสกฺขมุนิโน. มหิจฺฉาทีนํ วิย คาเม จรณปฺปจฺจยา คามวาสีนํ สทฺธาหานิ วา โภคหานิ วา น โหติ, อถ โข อุปรูปริ วุทฺธิเยว โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปากติกเมว โหตี’’ติ อาห. อชฺฌตฺติกกมฺมฏฺานนฺติ จตุสจฺจกมฺมฏฺานํ.
เตนาติ กุสเลน กายวจีกมฺเมน. ถิรภาโว ถามํ นามาติ ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ถามวาติ ิติมา’’ติ อาห.
อตฺตสํนิสฺสยํ เปมํ อตฺตาติ คเหตฺวา ‘‘อตฺตสม’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อตฺตเปเมน สมํ เปมํ นตฺถี’’ติ. ภควโต วิปสฺสนาาโณภาสปฺปวตฺตึ สนฺธายาห ‘‘ปฺา ปน…เป… สกฺโกตี’’ติ. สพฺพฺุตฺาณํ, ปน อภิฺาาณานิ จ อนนฺตาปริมาณํ โลกธาตุํ โอภาเสนฺติ.
๑๒๔. กิสฺส ภีตาติ เกน การเณน ภีตา.
เปตฺวาติ ¶ ปวตฺเตตฺวา. วจนีโย ยาจกานนฺติ โยชนา, ยาจิตพฺพยุตฺโตติ อตฺโถ. ยฺอุปกฺขโรติ ยฺโปกรณํ. ‘‘เอเตสุ ธมฺเมสุ ิโต จตูสู’’ติ วุตฺตํ จตุกฺกํ ววตฺถเปตุํ ‘‘สทฺโธติ เอกํ องฺค’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
คาถายํ วุตฺตธมฺเม ทฺเว ทฺเว เอกํ กตฺวา องฺคกรณํ ทุกนโย.
ชาติธมฺมนฺติ ¶ ปวตฺติธมฺมํ สนฺธาย วทติ.
๑๒๕. สจฺเจกเทสโต สจฺจสมุทาโย อนวเสสปริยาทานโต วิสิฏฺโติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปรมตฺถสจฺจํ วา โหตู’’ติ อาห. จตุโร ปทาติ จตฺตาริ ปทานิ, ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, จตฺตาโร ธมฺมโกฏฺาสาติ อตฺโถ. เกวลํ สตฺตวิภาคทสฺสนตฺถเมว จตุปทคฺคหณํ, น อธิคตธมฺมานุรูปตาย.
นิมฺมทาติ น มทา.
‘‘สจฺจวาที ชิโน โรโม’’ติปิ ปาโ. ตตฺถ โรโมติ ทิฏฺิราครตฺตานํ ติตฺถิยานํ, ติตฺถกรานฺจ อธมฺมวาทีนํ ราควิปรีตธมฺมเทสนโต ภยชนโก, อธมฺมวาทีนํ วา ตตฺถ อาทีนวทสฺสเนน ภายิตพฺโพ, อปฺปหีนาสํวรานํ วา ทุรุปสงฺกมนโต ทุราสโทติ อตฺโถ.
สจฺโจ จ โส ธมฺโม จาติ สจฺจธมฺโม. เตนาห ‘‘เอกนฺตนิสฺสรณภาเวนา’’ติอาทิ.
เอกายนภาวนฺติ เอกมคฺคภาวํ, อฺมคฺคภาวนฺติ อตฺโถ.
ทสฺสนภาคิยํ ภาวนาภาคิยนฺติ นิพฺเพธภาคิยเมว ทฺวิธา วิภชิตฺวา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สํกิเลสภาคิยาทีหิ จตูหิ ปเทหี’’ติ. เสสตฺติกานนฺติ สตฺตาธิฏฺานตฺติกาทีนํ อฏฺนฺนํ ติกานํ. เสสปทานฺจาติ สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจาติอาทิมิสฺสกปทานฺจ. จ-สทฺเทน สํกิเลสภาคิยาทิปทานิ จ สงฺคณฺหาติ. โลกิยตฺติกสฺเสว หิ ‘‘เสสปทานี’’ติ วุตฺเตหิ มิสฺสกปเทหิ เอวํ สํสนฺทเน นยทสฺสนํ, อิตเรสํ ปน ติกานํ สํกิเลสภาคิยาทิปเทหิ เจว เสสปเทหิ จ สํสนฺทเน อิทํ นยทสฺสนนฺติ ‘‘วุตฺตนยานุสาเรน สุวิฺเยฺย’’นฺติ วุตฺตํ. สมติกฺกมนนฺติ ปหานํ. สติปิ วาสนาภาคิยสํกิเลสภาคิยธมฺมานํ โลกิยภาเว ¶ ปุริเมหิ ปน ปจฺฉิมา ปหาตพฺพา ตทงฺควเสน, วิกฺขมฺภนวเสน จ. เอวํ ปชหนสมตฺถตาย ปหานนฺติ วุตฺตํ ‘‘วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยสฺส สมติกฺกมาย โหตี’’ติ. สํกิเลสธมฺมานํ สมติกฺกเมน อธิคนฺตพฺพา โวทานธมฺมา วิยาติ โยชนา. ภาวนา นาม ติวิธา ฌานภาวนา, วิปสฺสนาภาวนา, มคฺคภาวนาติ. ตาสุ มคฺคภาวนาย คหิตาย วิปสฺสนาภาวนา คหิตา เอว โหตีติ ตํ อนามสิตฺวา อิตรา ทฺเว เอว คหิตา. ตถาปิ ‘‘ภาวนาภาคิยสฺส สุตฺตสฺส ปฏินิสฺสคฺคายา’’ติ วุตฺเต กึ สพฺเพน สพฺพํ อเสกฺขสฺส ฌานภาวนาปิ ¶ ปฏินิสฺสฏฺาติ โจทนํ มนสิ กตฺวา ปาฬิยํ ‘‘อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถ’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อเสกฺขธมฺเมสุ อุปฺปนฺเนสุ มคฺคภาวนากิจฺจํ นาม นตฺถี’’ติ วตฺวา ‘‘ฌานภาวนาปิ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถา เอวา’’ติ อาห.
เอกํ เอว ภวพีชํ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ เอกพีชํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ เอกพีชี. สนฺธาวิตฺวา สมาคนฺตฺวา, นิพฺพตฺตนวเสน อุปคนฺตฺวาติ อตฺโถ. สํสริตฺวาติ ตสฺเสว เววจนํ. กุลํ กุลํ คจฺฉตีติ โกลํโกโล. ปุริมปเท อนุนาสิกโลปํ อกตฺวา นิทฺเทโส.
เตสํ โสตาปนฺนานํ. เอตํ ปเภทนฺติ เอกพีชิอาทิวิภาคํ. ปุริมภวสิทฺธํ วิวฏฺฏูปนิสฺสยปฺุกมฺมํ อิธ ปุพฺพเหตุ นาม. โย ‘‘กตปฺุตา’’ติ วุจฺจติ, โส ปมมคฺเค สาธิเต จริตตฺถตาย วิปกฺกวิปากํ วิย กมฺมํ อุปริมมคฺคานํ อุปนิสฺสโย น สิยาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘อุปริ…เป… อาปชฺชตี’’ติ. ติณฺณํ มคฺคานํ นิรตฺถกตา อาปชฺชติ ปมมคฺเคเนว เตหิ กาตพฺพกิจฺจสฺส สาธิตตฺตา. ปมมคฺเค…เป… อาปชฺชตีติ อนุปฺปนฺนสฺส อตฺถกิริยาสมฺภวโต. เอวํ ติณฺณํ วาทานํ ยุตฺติอภาวํ ทสฺเสตฺวา จตุตฺถวาโท เอเวตฺถ ยุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิปสฺสนา…เป… ยุชฺชตี’’ติ. ‘‘สเจ หี’’ติอาทินา ตํ ยุตฺตึ วิภาเวติ. วิมุตฺติปริปาจนียานํ ธมฺมานํ ปริปกฺกตาย อินฺทฺริยานํ ติกฺขตาย าณสฺส วิสทตาย วิปสฺสนาย พลวภาโว เวทิตพฺโพ. โส หิ โวมิสฺสกนเยน สํสรณโก อิธาธิปฺเปโต ‘‘เทเว เจว มานุเส จ สนฺธาวิตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา. อิธ กามภเว ิโต อิธฏฺโก. มนุสฺสเทวโลกูปปชฺชนโต โอกาเรน โวกิณฺโณ. อริยสาวกสฺส ตํตํสตฺตนิกายุปปตฺติ ตสฺส ตสฺส โสธนสทิสํ กิเลสมลาทิอนตฺถาปนยนโตติ ¶ อาห ‘‘ฉ เทวโลเก โสเธตฺวา’’ติ. ‘‘อกนิฏฺเ ตฺวา’’ติ เอเตน เหฏฺาพฺรหฺมโลกโสธนํ วุตฺตเมวาติ เวทิตพฺพํ.
สทฺธํ ธุรํ กตฺวาติ สทฺธํ ธุรํ เชฏฺกํ ปุพฺพงฺคมํ กตฺวา. สทฺธาย อนุสฺสติ ปฏิปตฺติ, สทฺธํ วา ปุพฺพภาคิยํ อนุสฺสติ, สทฺธาย วา อนุสรณสีโลติ สทฺธานุสารี. ธมฺมานุสารีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ธมฺโมติ ปเนตฺถ ปฺา เวทิตพฺพา. สทฺทหนฺโต วิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโต. ยทิปิ สพฺพถา อวิมุตฺโต, สทฺธามตฺเตน ปน วิมุตฺโตติ อตฺโถ. สทฺธาย วา อธิมุตฺโตติ สทฺธาวิมุตฺโต. วุตฺตนเยนาติ อุปริมคฺควิปสฺสนาย พลวมนฺทมนฺทตรภาเวน. ทิฏฺิยา ปตฺโตติ ทิฏฺิปฺปตฺโต, จตุสจฺจทสฺสนสงฺขาตาย ทิฏฺิยา นิโรธปฺปตฺโตติ อตฺโถ. ทิฏฺนฺตํ วา ปตฺโตติ ทิฏฺิปฺปตฺโต, ทสฺสนสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคาณสฺส อนนฺตรปฺปวตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. ปมผลโต ปฏฺาย หิ ยาว อคฺคมคฺคา ทิฏฺิปฺปตฺตาติ. อิทนฺติ ยถาวุตฺตโสตาปนฺนานํ สทฺธาวิมุตฺตทิฏฺิปฺปตฺตตาวจนํ ¶ . อฏฺนฺนํ วิโมกฺขานนฺติ จตสฺโส รูปาวจรสมาปตฺติโย, จตสฺโส อรูปาวจรสมาปตฺติโยติ อฏฺ วิโมกฺขา, เตสํ.
ผุฏฺนฺตํ สจฺฉิกโรตีติ กายสกฺขี, ผุฏฺานํ อนฺโต ผุฏฺนฺโต, ผุฏฺานํ อรูปชฺฌานานํ อนนฺตโร กาโลติ อธิปฺปาโย. อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ, ผุฏฺานนฺตรกาลเมว สจฺฉิกาตพฺพํ สจฺฉิกโรตีติ วุตฺตํ โหติ, ‘‘วิสมํ จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๗๐) วิย วา ภาวนปุํสกนฺติ เอตํ ทฏฺพฺพํ. โย หิ อรูปชฺฌาเนน รูปกายโต, นามกาเยกเทสโต จ วิกฺขมฺภนวิโมกฺเขน วิมุตฺโต, เตน นิโรธสงฺขาโต วิโมกฺโข อาโลจิโต ปกาสิโต วิย โหติ, น กาเยน สจฺฉิกโต, นิโรธํ ปน อารมฺมณํ กตฺวา เอกจฺเจสุ อาสเวสุ เขปิเตสุ เตน โส สจฺฉิกโต โหติ. ตสฺมา โส สจฺฉิกาตพฺพํ นิโรธํ ยถาอาโลจิตํ นามกาเยน สจฺฉิกโรตีติ ‘‘กายสกฺขี’’ติ วุจฺจติ, น ตุ วิมุตฺโต เอกจฺจานํ เอว อาสวานํ อปริกฺขีณตฺตา.
อเภเทนาติ อนฺตราปรินิพฺพายิอาทิเภเทน วินา. ‘‘อเภเทนา’’ติ จ อิทํ ‘‘สทฺธาวิมุตฺตทิฏฺิปฺปตฺตกายสกฺขิโน’’ติ อิธาปิ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. ยเถว หิ อนฺตราปรินิพฺพายิอาทิเภทานามสเนเนว เอโก อนาคามี ¶ โหติ, เอวํ ยถาวุตฺตเภทอามสเนเนว สทฺธาวิมุตฺโต, ทิฏฺิปฺปตฺโต, กายสกฺขีติ ตโย อนาคามิโน โหนฺติ. อยฺจ อนาคามิโน ตาทิสมวตฺถาเภทํ คเหตฺวา คณนา กตาติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อวิหาทีสู’’ติอาทิ สุวิฺเยฺยเมว.
ปฺาย เอว วิมุตฺโต, น เจโตวิมุตฺติภูเตน สาติสเยน สมาธินาปีติ ปฺาวิมุตฺโต. อุภโตภาควิมุตฺโตติ อุโภหิ ภาเคหิ อุภโตภาคโต วิมุตฺโต. กิเลสานํ วิกฺขมฺภนสมุจฺฉินฺเนหิ รูปกายนามกายโต วิมุตฺโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิกฺขมฺภน…เป… วิมุตฺโต นามา’’ติ อาห. อรูปสมาปตฺติยา รูปกายโต, อคฺคมคฺเคน อรูปกายโต วิมุตฺตํ. ยถาห –
‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เอกจฺโจ ปุคฺคโล เย เต สนฺตา วิโมกฺขา อติกฺกมฺม รูเป อารุปฺปา, เต กาเยน ผุสิตฺวา วิหรติ, ปฺาย จสฺส ทิสฺวา อาสวา ปริกฺขีณา โหนฺติ, อยํ วุจฺจติ, ภิกฺขเว, ปุคฺคโล อุภโตภาควิมุตฺโต’’ติ (ม. นิ. ๒.๑๘๒).
ยํ ¶ ปน มหานิทานสุตฺเต ‘‘รูปี รูปานิ ปสฺสตี’’ติอาทิเก (ที. นิ. ๒.๑๒๙) นิโรธสมาปตฺติอนฺเต อฏฺ วิโมกฺเข วตฺวา –
‘‘ยโต โข, อานนฺท, ภิกฺขุ อิเม อฏฺ วิโมกฺเข อนุโลมมฺปิ สมาปชฺชติ…เป… อยํ วุจฺจตานนฺท, ภิกฺขุ อุภโตภาควิมุตฺโต, อิมาย จ, อานนฺท, อุภโตภาควิมุตฺติยา อฺา อุภโตภาควิมุตฺติ อุตฺตริตรา วา ปณีตตรา วา นตฺถี’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๓๐) –
วุตฺตํ, ตํ อุภโตภาควิมุตฺตเสฏฺวเสน วุตฺตํ. ตตฺถ ยสฺมา อารุปฺปสมาปตฺตีสุ เอกายปิ รูปกาโย วิกฺขมฺภิโต เอว นาม โหติ, ตสฺมา จตุนฺนํ อารุปฺปสมาปตฺตีนํ, นิโรธสมาปตฺติยา จ ลาภีนํ วเสน ปฺจ อุภโตภาควิมุตฺตา เวทิตพฺพา. เอส นโย กายสกฺขิมฺหิปิ. อฏฺวิโมกฺเขกเทเสปิ หิ อฏฺวิโมกฺขสมฺา ยถา ‘‘โลเก สตฺตา’’ติ.
เตรสสุ สีเสสุ ปลิโพธสีสาทีนิ, ปวตฺตสีสฺจ ปริยาทิยิตพฺพานิ, อธิโมกฺขสีสาทีนิ ปริยาทกานิ, โคจรสีสํ ปริยาทกผลํ. ตฺหิ ¶ วิสยชฺฌตฺตํ ผลํ, วิโมกฺโข ปริยาทกสฺส มคฺคสฺส, ผลสฺส จ อารมฺมณํ. สงฺขารสีสํ สงฺขารวิเวกภูโต นิโรโธติ ปริยาทิยิตพฺพานํ, ปริยาทกผลานฺจ สห วิสยสํสิทฺธิทสฺสเนน สมสีสิภาวํ ทสฺเสตุํ ปฏิสมฺภิทายํ (ปฏิ. ม. ๑.๘๗) เตรส สีสานิ วุตฺตานิ. อิธ ปน ‘‘ยสฺส ปุคฺคลสฺส อปุพฺพํ อจริมํ อาสวปริยาทานฺจ โหติ ชีวิตปริยาทานฺจา’’ติ (ปุ. ป. ๑๖) ปุคฺคลปฺตฺติยํ อาคตตฺตา เตสุ กิเลสปวตฺตสีสานํ เอว วเสน โยชนํ กโรนฺโต ‘‘กิเลสสีส’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปวตฺตสีสมฺปิ มคฺโค ปวตฺติโต วุฏฺหนฺโต จุติโต อุทฺธํ อปฺปวตฺติกรเณน ยทิปิ ปริยาทิยติ, ยาว ปน จุติ, ตาว ปวตฺติสมฺภวโต ‘‘ปวตฺตสีสํ ชีวิตินฺทฺริยํ จุติจิตฺตํ ปริยาทิยตี’’ติ อาห.
กิเลสปริยาทาเนน อตฺตโน อนนฺตรํ วิย นิปฺผาเทตพฺพา, ปจฺจเวกฺขณวารา จ กิเลสปริยาทานสฺเสว วาราติ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติ. ‘‘วิมุตฺตสฺมึ วิมุตฺตมิติ าณํ โหตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๗๘; สํ. นิ. ๓.๑๒, ๑๔) หิ วจนโต ปจฺจเวกฺขณปริสมาปเนน กิเลสปริยาทานํ สมาปิตํ นาม โหติ. ตํ ปน ปริสมาปนํ ยทิ จุติจิตฺเตน โหติ, เตเนว ชีวิตปริสมาปนฺจ โหตีติ อิมาย วารจุติสมตาย กิเลสปริยาทานชีวิตปริยาทานานํ อปุพฺพาจริมตา ¶ โหตีติ อาห ‘‘วารสมตายา’’ติ. ภวงฺคํ โอตริตฺวา ปรินิพฺพายโตติ เอตฺถ ปรินิพฺพานจิตฺตเมว ภงฺโคตฺตรณภาเวน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
จริตนฺติ จริตา กายวจีมนปฺปวตฺติ. เอตฺถ จ เยน ราคาธิกภาเวน ปุคฺคโล ‘‘ราคจริโต’’ติ ลกฺขียติ, ตยิทํ ลกฺขณํ. เตนาห ‘‘ราคชฺฌาสโย ราคาธิโกติ อตฺโถ’’ติ, เตน อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน ถามคตสฺส ราคสฺส พลภาโว ลกฺขียตีติ ทฏฺพฺพํ. เอเสว นโย เสเสสุปิ.
สีลวนฺเตหีติ อาทิสทฺทสฺส โลปํ กตฺวา นิทฺเทโส กโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สีลวนฺตาทีหี’’ติ. อาทิสทฺเทน ทายกาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ.
อารมฺมณภูตา ¶ เยฺยนฺติ อารมฺมณภูตาว เยฺยํ.
ปุถุชฺชนภูมิอาทีสูติ ปุถุชฺชนเสกฺขาเสกฺขภูมีสุ. ตตฺถ ปุถุชฺชนภูมิวเสน สํวโร, เสกฺขภูมิวเสน ปหานภาวนา, อเสกฺขภูมิวเสน สจฺฉิกิริยา, ปุถุชฺชนภูมิเสกฺขภูมิวเสน วา ยถารหํ สํวรปหานภาวนา. ปุพฺพภาคิยา หิ สํวรปหานภาวนา ปุถุชฺชนสฺส สมฺภวนฺติ, อิตรา เสกฺขสฺส, อเสกฺขภูมิวเสน สจฺฉิกิริยา. นยโต ทสฺสิตนฺติ ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, มยา ‘อิทํ น กปฺปตี’ติ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, ตํ เจ กปฺปิยํ อนุโลเมติ, อกปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว กปฺปตี’’ติอาทินา (มหาว. ๓๐๕) นยทสฺสนวเสน ปกาสิตํ. สราคาทิสํวตฺตนนฺติ สราคาทิภาวาย สํวตฺตนํ.
อฺมฺํ สํสคฺคโตติ ‘‘สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจา’’ติอาทินา สํกิเลสภาคิยาทีนํ ปทานํ อฺมฺสํสคฺคโต. อเนกวิโธติ ทฺวาทสวิโธ ยาว ทฺวานวุตาธิกจตุสหสฺสวิโธปิ อเนกปฺปกาโร. โลกิยสตฺตาธิฏฺานาทิสํสคฺคโตติ อาทิสทฺเทน โลกิยํ าณํ, โลกุตฺตรํ าณํ, โลกิยฺจ โลกุตฺตรฺจ าณํ, โลกิยํ เยฺยํ, โลกุตฺตรํ เยฺยํ, โลกิยฺจ โลกุตฺตรฺจ เยฺยํ, โลกิยํ าณฺจ เยฺยฺจ, โลกุตฺตรํ าณฺจ เยฺยฺจ, โลกิยฺจ โลกุตฺตรฺจ าณฺจ เยฺยฺจาติอาทิโก สมฺภวนฺโต ปฏฺานเภโท สงฺคหิโต. อุภยตฺถาติ สํกิเลสภาคิยาทิเก, โลกิยาทิเก จ. ยถารหนฺติ โย โย สํสคฺควเสน โยชนํ อรหติ, โส โส ธมฺโม. สมฺภวาวิโรเธเนว หิ โยชนา. น หิ ‘‘โลกิยํ นิพฺเพธภาคิย’’นฺติอาทินา โยชนา สมฺภวติ.
ตีสุ ¶ ปิฏเกสุ ลพฺภมานสฺสาติ ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺเห เตปิฏเก พุทฺธวจเน อุปลพฺภมานสฺส วิชฺชมานสฺส, เอเตน น เกวลํ สงฺคโห เอว ยถาวุตฺตเภทานํ ปฏฺานภาคานํ นิทฺธารณาย การณํ, อถ โข ปาฬิยํ ทสฺสนฺจาติ วิภาเวติ. เตนาห ‘‘ยํ ทิสฺสติ ตาสุ ตาสุ ภูมีสู’’ติ. ‘‘เตเนว หี’’ติอาทินา ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส ปาานุคมํ ทสฺเสติ.
สาสนปฏฺานวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถาวณฺณนา
สทฺธมฺมาวตรฏฺาเนติ ¶ เทสนฺตรโต อาคนฺตฺวา สทฺธมฺมสฺส อวตรโณกาสภูเต สทฺธมฺมสฺสวนธารณปริจยปริปุจฺฉามนสิการพหุลานํ นิวาสฏฺานตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ, อตฺตโน วา สนฺตาเน ปริยตฺติสทฺธมฺมสฺส อนุปฺปเวสนฏฺานตาย เอวํ วุตฺตํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมวาติ.
เนตฺติอฏฺกถาย ลีนตฺถวณฺณนา นิฏฺิตา.
เนตฺติปฺปกรณ-ฏีกา นิฏฺิตา.