📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ขุทฺทกนิกาเย
เปฏโกปเทสปาฬิ
๑. อริยสจฺจปฺปกาสนปมภูมิ
นโม สมฺมาสมฺพุทฺธานํ ปรมตฺถทสฺสีนํ
สีลาทิคุณปารมิปฺปตฺตานํ.
๑. ทุเว ¶ ¶ ¶ เหตู ทุเว ปจฺจยา สาวกสฺส สมฺมาทิฏฺิยา อุปฺปาทาย – ปรโต จ โฆโส สจฺจานุสนฺธิ, อชฺฌตฺตฺจ โยนิโส มนสิกาโร. ตตฺถ กตโม ปรโต โฆโส? ยา ปรโต เทสนา โอวาโท อนุสาสนี สจฺจกถา สจฺจานุโลโม. จตฺตาริ สจฺจานิ – ทุกฺขํ สมุทโย นิโรโธ มคฺโค. อิเมสํ จตุนฺนํ สจฺจานํ ยา ¶ เทสนา สนฺทสฺสนา วิวรณา วิภชนา อุตฺตานีกิริยา [อุตฺตานิกิริยา (ก.)] ปกาสนา – อยํ วุจฺจติ สจฺจานุโลโม โฆโสติ.
๒. ตตฺถ กตโม อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาโร?
อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาโร นาม โย ยถาเทสิเต ธมฺเม พหิทฺธา อารมฺมณํ อนภินีหริตฺวา โยนิโส มนสิกาโร – อยํ วุจฺจติ โยนิโส มนสิกาโร.
ตํอากาโร โยนิโส ทฺวาโร วิธิ อุปาโย. ยถา ปุริโส สุกฺเข กฏฺเ วิคตสฺเนเห สุกฺขาย อุตฺตรารณิยา ถเล อภิมนฺถมานํ ภพฺโพ โชติสฺส อธิคมาย ¶ . ตํ กิสฺส เหตุ. โยนิโส อคฺคิสฺส อธิคมาย. เอวเมวสฺส ยมิทํ ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺคานํ อวิปรีตธมฺมเทสนํ มนสิกโรติ – อยํ วุจฺจติ โยนิโส มนสิกาโร.
ยถา ¶ ติสฺโส อุปมา ปุพฺเพ อสฺสุตา จ อสฺสุตปุพฺพา จ ปฏิภนฺติ. โย หิ โกจิ กาเมสุ อวีตราโคติ…เป… ทุเว อุปมา อโยนิโส กาตพฺพา ปจฺฉิเมสุ วุตฺตํ. ตตฺถ โย จ ปรโต โฆโส โย จ อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาโร – อิเม ทฺเว ปจฺจยา. ปรโต โฆเสน ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา – อยํ วุจฺจติ สุตมยี ปฺา. ยา อชฺฌตฺตํ โยนิโส มนสิกาเรน อุปฺปชฺชติ ปฺา – อยํ วุจฺจติ จินฺตามยี ปฺาติ. อิมา ทฺเว ปฺา เวทิตพฺพา. ปุริมกา จ ทฺเว ปจฺจยา. อิเม ทฺเว เหตู ทฺเว ปจฺจยา สาวกสฺส สมฺมาทิฏฺิยา อุปฺปาทาย.
๓. ตตฺถ ปรโต โฆสสฺส สจฺจานุสนฺธิสฺส เทสิตสฺส อตฺถํ อวิชานนฺโต อตฺถปฺปฏิสํเวที ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. น จ อตฺถปฺปฏิสํเวที โยนิโส มนสิกริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ปรโต โฆสสฺส สจฺจานุสนฺธิสฺส เทสิตสฺส อตฺถํ วิชานนฺโต อตฺถปฺปฏิสํเวที ภวิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ. อตฺถปฺปฏิสํเวที จ โยนิโส มนสิกริสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ. เอส เหตุ เอตํ อารมฺมณํ เอโส อุปาโย สาวกสฺส นิยฺยานสฺส, นตฺถฺโ. โสยํ น จ สุตฺตสฺส อตฺถวิชานนาย สห ยุตฺโต นาปิ โฆสานุโยเคน ปรโต โฆสสฺส อตฺถํ อวิชานนฺเตน สกฺกา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อลมริยาณทสฺสนํ อธิคนฺตุํ, ตสฺมา นิพฺพายิตุกาเมน สุตมเยน อตฺถา ปริเยสิตพฺพา. ตตฺถ ¶ ปริเยสนาย อยํ อนุปุพฺพี ภวติ โสฬส หารา, ปฺจ นยา, อฏฺารส มูลปทานิ.
ตตฺถายํ ¶ อุทฺทานคาถา
โสฬสหารา เนตฺตี, ปฺจนยา สาสนสฺส ปริเยฏฺิ;
อฏฺารสมูลปทา, กจฺจายนโคตฺตนิทฺทิฏฺา.
เทสนา วิจโย ยุตฺติ ปทฏฺานํ ลกฺขณํ จตุพฺยูโห อาวฏฺโฏ วิภตฺติ ปริวตฺตโน เววจโน ปฺตฺติ โอตรโณ โสธโน อธิฏฺาโน ปริกฺขาโร สมาโรปโน – อิเม โสฬส หารา.
ตตฺถ อุทฺทานคาถา
เทสนา ¶ วิจโย ยุตฺติ, ปทฏฺาโน จ ลกฺขโณ [ปทฏฺานฺจ ลกฺขณํ (ปี.)];
จตุพฺยูโห จ อาวฏฺโฏ, วิภตฺติ ปริวตฺตโน.
เววจโน จ ปฺตฺติ, โอตรโณ จ โสธโน;
อธิฏฺาโน ปริกฺขาโร, สมาโรปโน โสฬโส – [โสฬส หารา (ปี. ก.)];
นนฺทิยาวฏฺโฏ ติปุกฺขโล สีหวิกฺกีฬิโต ทิสาโลจโน องฺกุโสติ.
ตตฺถ อุทฺทานคาถา
ปโม นนฺทิยาวฏฺโฏ, ทุติโย จ ติปุกฺขโล;
สีหวิกฺกีฬิโต นาม, ตติโย โหติ โส นโย.
ทิสาโลจนมาหํสุ, จตุตฺโถ นยลฺชโก;
ปฺจโม องฺกุโส นาม [ปฺจมํ องฺกุสํ อาหุ (ปี. ก.)], สพฺเพ ปฺจ นยา คตา.
๖. ตตฺถ กตมานิ อฏฺารส มูลปทานิ?
อวิชฺชา ¶ ตณฺหา โลโภ โทโส โมโห สุภสฺา สุขสฺา นิจฺจสฺา อตฺตสฺา สมโถ ¶ วิปสฺสนา อโลโภ อโทโส อโมโห อสุภสฺา ทุกฺขสฺา อนิจฺจสฺา อนตฺตสฺา, อิมานิ อฏฺารส มูลปทานิ. ตตฺถ นว ปทานิ อกุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ อกุสลํ สโมสรติ. นว ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติ.
กตมานิ นว ปทานิ อกุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ อกุสลํ สโมสรติ?
อวิชฺชา ยาว อตฺตสฺา, อิมานิ นว ปทานิ อกุสลานิ, ยตฺถ สพฺพํ อกุสลํ สโมสรติ.
กตมานิ นว ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติ?
สมโถ ยาว อนตฺตสฺา, อิมานิ นว ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติ. อิมานิ อฏฺารส มูลปทานิ.
ตตฺถ อิมา อุทฺทานคาถา
ตณฺหา ¶ จ อวิชฺชา โลโภ, โทโส ตเถว โมโห จ;
จตฺตาโร จ วิปลฺลาสา, กิเลสภูมิ นว ปทานิ.
เย จ สติปฏฺานา สมโถ, วิปสฺสนา กุสลมูลํ;
เอตํ สพฺพํ กุสลํ, อินฺทฺริยภูมิ นวปทานิ.
สพฺพํ กุสลํ นวหิ ปเทหิ ยุชฺชติ, นวหิ เจว อกุสลํ;
เอกเก นว มูลปทานิ, อุภยโต อฏฺารส มูลปทานิ.
อิเมสํ อฏฺารสนฺนํ มูลปทานํ ยานิ นว ปทานิ อกุสลานิ, อยํ ทุกฺขสมุทโย; ยานิ นว ปทานิ กุสลานิ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา. อิติ สมุทยสฺส ทุกฺขํ ผลํ, ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย นิโรธํ ผลํ. อิมานิ ¶ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ภควตา พาราณสิยํ เทสิตานิ.
๗. ตตฺถ ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส อปริมาณานิ อกฺขรานิ ปทานิ พฺยฺชนานิ อาการานิ ¶ นิรุตฺติโย นิทฺเทสา เทสิตา เอตสฺเสวตฺถสฺส สงฺกาสนาย ปกาสนาย วิวรณาย วิภชนาย อุตฺตานีกมฺมตาย ปฺาปนายาติ ยา เอวํ สพฺเพสํ สจฺจานํ. อิติ เอกเมกํ สจฺจํ อปริมาเณหิ อกฺขรปทพฺยฺชนอาการนิรุตฺตินิทฺเทเสหิ ปริเยสิตพฺพํ, ตฺจ พฺยฺชนํ อตฺถปุถุตฺเตน ปน อตฺเถว พฺยฺชนปุถุตฺเตน.
โย หิ โกจิ สมโณ วา พฺราหฺมโณ วา เอวํ วเทยฺย ‘‘อหํ อิทํ ทุกฺขํ ปจฺจกฺขาย อฺํ ทุกฺขํ ปฺเปสฺสามี’’ติ ตสฺส ตํ วาจาวตฺถุกเมวสฺส ปุจฺฉิโต จ น สมฺปายิสฺสติ. เอวํ สจฺจานิ. ยฺจ รตฺตึ ภควา อภิสมฺพุทฺโธ, ยฺจ รตฺตึ อนุปาทาย ปรินิพฺพุโต, เอตฺถนฺตเร ยํ กิฺจิ ภควตา ภาสิตํ สุตฺตํ เคยฺยํ เวยฺยากรณํ คาถา อุทานํ อิติวุตฺตกํ ชาตกํ อพฺภุตธมฺมํ เวทลฺลํ, สพฺพํ ตํ ธมฺมจกฺกํ ปวตฺติตํ. น กิฺจิ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ¶ ธมฺมเทสนาย ธมฺมจกฺกโต พหิทฺธา, ตสฺส สพฺพํ สุตฺตํ อริยธมฺเมสุ ปริเยสิตพฺพํ. ตตฺถ ปริคฺคณฺหนาย อาโลกสภานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ถาวรานิ อิมานิ.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขํ? ชาติ ชรา พฺยาธิ มรณํ สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา. ตตฺถายํ ลกฺขณนิทฺเทโส, ปาตุภาวลกฺขณา ¶ ชาติ, ปริปากลกฺขณา ชรา, ทุกฺขทุกฺขตาลกฺขโณ พฺยาธิ, จุติลกฺขณํ มรณํ, ปิยวิปฺปโยควิปริณามปริตาปนลกฺขโณ โสโก, ลาลปฺปนลกฺขโณ ปริเทโว, กายสมฺปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ, จิตฺตสมฺปีฬนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, กิเลสปริทหนลกฺขโณ อุปายาโส, อมนาปสโมธานลกฺขโณ อปฺปิยสมฺปโยโค, มนาปวินาภาวลกฺขโณ ปิยวิปฺปโยโค, อธิปฺปายวิวตฺตนลกฺขโณ อลาโภ, อปริฺาลกฺขณา ปฺจุปาทานกฺขนฺธา, ปริปากจุติลกฺขณํ ชรามรณํ, ปาตุภาวจุติลกฺขณํ จุโตปปตฺติ, ปฏิสนฺธินิพฺพตฺตนลกฺขโณ สมุทโย, สมุทยปริชหนลกฺขโณ นิโรโธ, อนุสยสมุจฺเฉทลกฺขโณ มคฺโค. พฺยาธิลกฺขณํ ทุกฺขํ, สฺชานนลกฺขโณ สมุทโย, นิยฺยานิกลกฺขโณ มคฺโค, สนฺติลกฺขโณ นิโรโธ. อปฺปฏิสนฺธิภาวนิโรธลกฺขณา อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ, ทุกฺขฺจ สมุทโย จ, ทุกฺขฺจ นิโรโธ จ, ทุกฺขฺจ มคฺโค จ, สมุทโย จ ทุกฺขฺจ, สมุทโย จ นิโรโธ จ, สมุทโย จ มคฺโค จ, นิโรโธ จ สมุทโย จ, นิโรโธ จ ทุกฺขฺจ, นิโรโธ จ มคฺโค จ, มคฺโค จ นิโรโธ จ, มคฺโค จ สมุทโย จ, มคฺโค จ ทุกฺขฺจ.
‘‘ยเมกรตฺตึ ¶ [ชาตก ๑ วีสตินิปาเต อโยฆรชาตเก] ปมํ, คพฺเภ วสติ มาณโว;
อพฺภุฏฺิโตว โส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติ.
อฏฺิมา, อานนฺท, ทานุปปตฺติโย เอกุตฺตริเก สุตฺตํ – อยํ ชาติ.
ตตฺถ กตมา ชรา?
อจริตฺวา ¶ [ธ. ป. ๑๕๕] พฺรหฺมจริยํ, อลทฺธา โยพฺพเน ธนํ;
ชิณฺณโกฺจาว ฌายนฺติ, ขีณมจฺเฉว ปลฺลเล.
ปฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ เทเวสุ – อยํ ชรา.
ตตฺถ ¶ กตโม พฺยาธิ?
สามํ เตน กุโต ราช, ตุวมฺปิ ชรายนฺติ เวเทสิ;
ขตฺติย กมฺมสฺส ผโล, โลโก น หิ กมฺมํ ปนยติ.
ตโย คิลานา – อยํ พฺยาธิ.
ตตฺถ กตมํ มรณํ?
ยถาปิ [ทีฆนิกาเย อโธลิขิตคาถา] กุมฺภการสฺส, กตํ มตฺติกภาชนํ;
ขุทฺทกฺจ มหนฺตฺจ, ยํ ปกฺกํ ยฺจ อามกํ;
สพฺพํ เภทนปริยนฺตํ, เอวํ มจฺจาน ชีวิตํ.
มมายิเต ปสฺสถ ผนฺทมาเน [หฺมาเน (ปี) ปสฺส สุ. นิ. ๗๘๓], มจฺเฉว อปฺโปทเก ขีณโสเต;
เอตมฺปิ ทิสฺวา อมโม จเรยฺย, ภเวสุ อาสตฺติมกุพฺพมาโน.
อุทกปฺปนสุตฺตํ – อิทํ มรณํ.
ตตฺถ กตโม โสโก?
อิธ ¶ โสจติ เปจฺจ โสจติ, ปาปการี อุภยตฺถ โสจติ;
โส โสจติ โส วิหฺติ, ทิสฺวา กมฺมกิลิฏฺมตฺตโน [กมฺมกิลิฏฺํ อตฺถโน (ปี.) ปสฺส ธ. ป. ๑๕].
ตีณิ ทุจฺจริตานิ – อยํ โสโก.
ตตฺถ กตโม ปริเทโว?
กาเมสุ [สุ. นิ. ๗๘๐] คิทฺธา ปสุตา ปมูฬฺหา, อวทานิยา เต วิสเม นิวิฏฺา;
ทุกฺขูปนีตา ¶ ปริเทวยนฺติ, กึสุ ภวิสฺสาม อิโต จุตาเส.
ติสฺโส วิปตฺติโย – อยํ ปริเทโว.
ตตฺถ ¶ กตมํ ทุกฺขํ?
สตํ อาสิ อโยสงฺกู [อโยสงฺกุ (ปี. ก.) ปสฺส เถรคา. ๑๑๙๗], สพฺเพ ปจฺจตฺตเวทนา;
ชลิตา ชาตเวทาว, อจฺจิสงฺฆสมากุลา.
มหา วต โส ปริฬาโห [ปริทาโฆ (ปี. ก.) ปสฺส สํ. นิ. ๕.๑๑๑๓] สํยุตฺตเก สุตฺตํ สจฺจสํยุตฺเตสุ – อิทํ ทุกฺขํ.
ตตฺถ กตมํ โทมนสฺสํ?
สงฺกปฺเปหิ ปเรโต [ปรโต (ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๘๒๔] โส, กปโณ วิย ฌายติ;
สุตฺวา ปเรสํ นิคฺโฆสํ, มงฺกุ โหติ ตถาวิโธ.
ทฺเวเม ตปนียา ธมฺมา – อิทํ โทมนสฺสํ.
ตตฺถ กตโม อุปายาโส?
กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, อนฺโต ฑยฺหติ โน พหิ;
เอวํ ฑยฺหติ เม หทยํ, สุตฺวา นิพฺพตฺตมมฺพุชํ.
ตโย อคฺคี – อยํ อุปายาโส.
ตตฺถ กตโม อปฺปิยสมฺปโยโค?
อยสาว ¶ [ธ. ป. ๒๔๐] มลํ สมุฏฺิตํ, ตตุฏฺาย ตเมว ขาทติ;
เอวํ อติโธนจารินํ, สานิ กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคตึ.
ทฺเวเม ตถาคตํ อพฺภาจิกฺขนฺติ, เอกุตฺตริเก สุตฺตํ ทุเกสุ – อยํ อปฺปิยสมฺปโยโค.
ตตฺถ ¶ กตโม ปิยวิปฺปโยโค?
สุปิเนน ยถาปิ สงฺคตํ, ปฏิพุทฺโธ ปุริโส น ปสฺสติ;
เอวมฺปิ ปิยายิตํ [มมายิตํ (ปี. ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๘๑๓] ชนํ, เปตํ กาลงฺกตํ [กาลกตํ (ปี.)] น ปสฺสติ.
เต เทวา จวนธมฺมํ วิทิตฺวา ตีหิ วาจาหิ อนุสาสนฺติ. อยํ ปิยวิปฺปโยโค.
ยมฺปิจฺฉํ ¶ น ลภติ, ติสฺโส มารธีตโร;
ตสฺส เจ กามยานสฺส [กามยมานสฺส (ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๗๗๓], ฉนฺทชาตสฺส ชนฺตุโน;
เต กามา ปริหายนฺติ, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ.
สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา.
จกฺขุ โสตฺจ ฆานฺจ, ชิวฺหา กาโย ตโต มนํ;
เอเต โลกามิสา โฆรา, ยตฺถ สตฺตา ปุถุชฺชนา.
ปฺจิเม ภิกฺขเว ขนฺธา – อิทํ ทุกฺขํ.
ตตฺถ กตมา ชรา จ มรณฺจ?
อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ, โอรํ วสฺสสตาปิ มียเต [มียติ (สุ. นิ. ๘๑๐)];
อถ วาปิ อกิจฺฉํ ชีวิตํ, อถ โข โส ชรสาปิ มียเต.
สํยุตฺตเก ปเสนทิสํยุตฺตเก สุตฺตํ อยฺยิกา เม กาลงฺกตา – อยํ ชรา จ มรณฺจ.
ตตฺถ กตมา จุติ จ อุปปตฺติ จ?
‘‘สพฺเพ ¶ สตฺตา มริสฺสนฺติ, มรณนฺตํ หิ ชีวิตํ;
ยถากมฺมํ คมิสฺสนฺติ, อตฺตกมฺมผลูปคา’’ติ [ปฺุปาปผลูปคาติ (สํ. นิ. ๑.๑๓๓)]. –
อยํ จุติ จ อุปปตฺติ จ.
อิเมหิ สุตฺเตหิ เอกสทิเสหิ จ อฺเหิ นววิธํ สุตฺตํ ตํ อนุปวิฏฺเหิ ¶ ลกฺขณโต ทุกฺขํ ตฺวา สาธารณฺจ อสาธารณฺจ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ นิทฺทิสิตพฺพํ. คาถาหิ คาถา อนุมินิตพฺพา, พฺยากรเณหิ วา พฺยากรณํ – อิทํ ทุกฺขํ.
กาเมสุ สตฺตา กามสงฺคสตฺตา [กามปสงฺคสตฺตา (ปี.) ปสฺส อุทา. ๖๓], สํโยชเน วชฺชมปสฺสมานา;
น หิ ชาตุ สํโยชนสงฺคสตฺตา, โอฆํ ตเรยฺยุํ วิปุลํ มหนฺตํ.
จตฺตาโร อาสวา สุตฺตํ – อยํ ทุกฺขสมุทโย.
ตตฺถ ¶ กตโม ทุกฺขนิโรโธ?
ยมฺหิ น มายา วสตี น มาโน,
โย วีตโลโภ อมโม นิราโส,
ปนุณฺณโกโธ [ปนุนฺนโกโธ (ปี.) ปสฺส อุทา. ๒๖] อภินิพฺพุตตฺโต;
โส พฺราหฺมโณ โส สมโณ ส ภิกฺขุ.
ทฺเวมา วิมุตฺติโย, ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ; อวิชฺชาวิราคา จ ปฺาวิมุตฺติ – อยํ นิโรโธ.
ตตฺถ กตโม มคฺโค?
เอเสว มคฺโค นตฺถฺโ, ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา;
อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, มารสฺเสตํ ปโมหนํ.
สตฺติเม, ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา – อยํ มคฺโค.
ตตฺถ ¶ กตมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ?
‘‘เย ธมฺมา [มหาว. ๖๐] เหตุปฺปภวา, เตสํ เหตุํ ตถาคโต อาห;
เตสฺจ โย นิโรโธ, เอวํวาที มหาสมโณ’’ติ.
เหตุปฺปภวา ¶ ธมฺมา ทุกฺขํ, เหตุสมุทโย, ยํ ภควโต วจนํ. อยํ ธมฺโม โย นิโรโธ, เย หิ เกจิ สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อสฺสทานุปสฺสิโน วิหรนฺติ. กิเลสา ตณฺหา ปวฑฺฒติ, ตณฺหาปจฺจยา อุปาทานํ…เป… เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ. ตตฺถ ยํ สํโยชนํ – อยํ สมุทโย. เย สํโยชนิยา ธมฺมา เย จ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา สมฺภวนฺติ – อิทํ ทุกฺขํ. ยา สํโยชนิเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสนา – อยํ มคฺโค. ปริมุจฺจติ ชาติยา ชราย พฺยาธีหิ มรเณหิ โสเกหิ ปริเทเวหิ ยาว อุปายาเสหิ – อิทํ นิพฺพานํ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ.
ตตฺถ กตมา อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ?
อตฺถงฺคตสฺส น ปมาณมตฺถิ, ตํ หิ วา นตฺถิ เยน นํ ปฺเปยฺย;
สพฺพสงฺคานํ สมูหตตฺตา วิทู, สิตา วาทสตสฺสุ [วาทสตสฺส (ปี. ก.)] สพฺเพ.
สํยุตฺตเก โคธิกสํยุตฺตํ.
อิมานิ ¶ อสาธารณานิ สุตฺตานิ. ยหึ ยหึ สจฺจานิ นิทฺทิฏฺานิ, ตหึ ตหึ สจฺจลกฺขณโต โอตาเรตฺวา [โอหาเรตฺวา (ปี. ก.)] อปริมาเณหิ พฺยฺชเนหิ โส อตฺโถ ปริเยสิตพฺโพ. ตตฺถ อตฺถานุปริวตฺติ พฺยฺชเนน ปุน พฺยฺชนานุปริวตฺติ อตฺเถน ตสฺส เอกเมกสฺส อปริมาณานิ พฺยฺชนานิ อิเมหิ สุตฺเตหิ ยถานิกฺขิตฺเตหิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ นิทฺทิสิตพฺพานิ. ปฺจนิกาเย อนุปวิฏฺาหิ คาถาหิ คาถา อนุมินิตพฺพา, พฺยากรเณน พฺยากรณํ. อิมานิ อสาธารณานิ สุตฺตานิ.
เตสํ ¶ อิมา อุทฺทานคาถา
ยเมกรตฺตึ ปมํ, อฏฺ ทานูปปตฺติโย;
ปฺจ ปุพฺพนิมิตฺตานิ, ขีณมจฺฉํว ปลฺลลํ.
สามํ ¶ เตน กุโต ราช, ตโย เทวา คิลานกา;
ยถาปิ กุมฺภการสฺส, ยถา นทิทกปฺปนํ.
อิธ โสจติ เปจฺจ โสจติ, ตีณิ ทุจฺจริตานิ จ;
กาเมสุ คิทฺธา ปสุตา, ยาว ติสฺโส วิปตฺติโย.
สตํ อาสิ [สตมายุ (สี.), สตธาตุ (ปี.)] อโยสงฺกู, ปริฬาโห มหตฺตโร;
สงฺกปฺเปหิ ปเรโต โส, ตตฺถ ตปนิเยหิ จ.
กมฺมารานํ ยถา อุกฺกา, ตโย อคฺคี ปกาสิตา;
อยโต มลมุปฺปนฺนํ, อพฺภกฺขานํ ตถาคเต.
ติวิธํ เทวานุสาสนฺติ, สุปิเนน สงฺคโม ยถา;
ติสฺโส เจว มารธีตา, สลฺลวิทฺโธว รุปฺปติ.
จกฺขุ โสตฺจ ฆานฺจ, ปฺจกฺขนฺธา ปกาสิตา;
อปฺปํ วต ชีวิตํ อิทํ, อยฺยิกา เม มหลฺลิกา.
สพฺเพ สตฺตา มริสฺสนฺติ, อุปปตฺติ จุติจยํ;
กาเมสุ สตฺตา ปสุตา, อาสเวหิ จตูหิ จ.
ยมฺหิ น มายา วสติ, ทฺเวมา เจโตวิมุตฺติโย;
เอเสว มคฺโค นตฺถฺโ, โพชฺฌงฺคา จ สุเทสิตา.
อตฺถงฺคตสฺส ¶ น ปมาณมตฺถิ, โคธิโก ปรินิพฺพุโต;
เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา, สํโยชนานุปสฺสิโน.
อิมา ทส เตสํ อุทฺทานคาถา.
๑๐. ตตฺถิมานิ ¶ สาธารณานิ สุตฺตานิ เยสุ สุตฺเตสุ สาธารณานิ สจฺจานิ เทสิตานิ อนุโลมมฺปิ ปฏิโลมมฺปิ โวมิสฺสกมฺปิ. ตตฺถ อยํ อาทิ.
อวิชฺชาย ¶ นิวุโต โลโก, [อชิตาติ ภควา]
วิวิจฺฉา ปมาทา นปฺปกาสติ;
ชปฺปาภิเลปนํ [ชปฺปานุเลปนํ (ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๑๐๓๙] พฺรูมิ, ทุกฺขมสฺส มหพฺภยํ.
ตตฺถ ยา อวิชฺชา จ วิวิจฺฉา จ, อยํ สมุทโย. ยํ มหพฺภยํ, อิทํ ทุกฺขํ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ – ทุกฺขฺจ สมุทโย จ. ‘‘สํโยชนํ สํโยชนิยา จ ธมฺมา’’ติ สํยุตฺตเก จิตฺตสํยุตฺตเกสุ พฺยากรณํ. ตตฺถ ยํ สํโยชนํ, อยํ สมุทโย. เย สํโยชนิยา ธมฺมา, อิทํ ทุกฺขํ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ – ทุกฺขฺจ สมุทโย จ.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขฺจ นิโรโธ จ?
อุจฺฉินฺนภวตณฺหสฺส, เนตฺติจฺฉินฺนสฺส [สนฺตจิตฺตสฺส (สุ. นิ. ๗๕๑)] ภิกฺขุโน;
วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว.
ยํ จิตฺตํ, อิทํ ทุกฺขํ. โย ภวตณฺหาย อุปจฺเฉโท, อยํ ทุกฺขนิโรโธ. วิกฺขีโณ ชาติสํสาโร, นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโวติ นิทฺเทโส. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ – ทุกฺขฺจ นิโรโธ จ. ทฺเวมา, ภิกฺขเว, วิมุตฺติโย; ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ, อวิชฺชาวิราคา จ ปฺาวิมุตฺติ. ยํ จิตฺตํ, อิทํ ทุกฺขํ. ยา วิมุตฺติ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ – ทุกฺขฺจ นิโรโธ จ.
ตตฺถ ¶ กตมํ ทุกฺขฺจ มคฺโค จ?
กุมฺภูปมํ [ธ. ป. ๔๐] กายมิมํ วิทิตฺวา, นครูปมํ จิตฺตมิทํ เปตฺวา;
โยเธถ มารํ ปฺาวุเธน, ชิตฺจ รกฺเข อนิเวสโน สิยา.
ตตฺถ ¶ ยฺจ กุมฺภูปโม กาโย ยฺจ นครูปมํ จิตฺตํ, อิทํ ทุกฺขํ. ยํ ปฺาวุเธน มารํ โยเธถาติ อยํ มคฺโค. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ. ยํ, ภิกฺขเว, น ตุมฺหากํ, ตํ ปชหิตพฺพํ. ยา สํโยชนา, อยํ มคฺโค. เย เต ธมฺมา อนตฺตนิยา ปหาตพฺพา, รูปํ ยาว วิฺาณํ, อิทํ ทุกฺขฺจ มคฺโค จ.
ตตฺถ กตมํ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ นิโรโธ จ?
เย ¶ เกจิ โสกา ปริเทวิตา วา, ทุกฺขา จ [ทุกฺขฺจ (ปี. ก.) ปสฺส อุทา. ๗๐] โลกสฺมิมเนกรูปา;
ปิยํ ปฏิจฺจปฺปภวนฺติ เอเต, ปิเย อสนฺเต น ภวนฺติ เอเต.
เย โสกปริเทวา, ยํ จ อเนกรูปํ ทุกฺขํ, ยํ เปมโต ภวติ, อิทํ ทุกฺขํ. ยํ เปมํ, อยํ สมุทโย. โย ตตฺถ ฉนฺทราควินโย ปิยสฺส อกิริยา, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ. ติมฺพรุโก ปริพฺพาชโก ปจฺเจติ ‘‘สยํกตํ ปรํกต’’นฺติ. ยเถสา วีมํสา, อิทํ ทุกฺขํ. ยา ¶ เอเต ทฺเว อนฺเต อนุปคมฺม มชฺฌิมา ปฏิปทา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา ยาว ชาติปจฺจยา ชรามรณํ, อิทมฺปิ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ. วิฺาณํ นามรูปํ สฬายตนํ ผสฺโส เวทนา ภโว ชาติ ชรามรณํ, อิทํ ทุกฺขํ. อวิชฺชา สงฺขารา ตณฺหา อุปาทานํ, อยํ สมุทโย. อิติ อิทํ สยํกตํ วีมํเสยฺยาติ [วีมํสียติ (ปี. ก.)] ยฺจ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท ทุกฺขํ, อิทํ เอโส สมุทโย นิทฺทิฏฺโ. อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ จ ยาว จ ชรามรณนิโรโธติ อยํ นิโรโธ. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ นิโรโธ จ.
๑๑. ตตฺถ กตมํ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ มคฺโค จ?
‘‘โย ทุกฺขมทฺทกฺขิ [สํ. นิ. ๑.๑๕๗] ยโตนิทานํ, กาเมสุ โส ชนฺตุ กถํ นเมยฺย;
กามา หิ โลเก สงฺคาติ ตฺวา, เตสํ สตีมา วินยาย สิกฺเข’’ติ.
โย ¶ ทุกฺขมทฺทกฺขิ, อิทํ ทุกฺขํ. ยโต ภวติ, อยํ สมุทโย. สนฺทิฏฺํ ยโต ภวติ ยาว ตสฺส วินยาย สิกฺขา, อยํ มคฺโค. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ.
เอกาทสงฺคุตฺตเรสุ โคปาลโกปมสุตฺตํ.
ตตฺถ ยาว รูปสฺุตฺตา ยฺจ สฬายตนํ ยถา วณํ ปฏิจฺฉาเทติ ยฺจ ติตฺถํ ยถา จ ลภติ ธมฺมูปสฺหิตํ อุฬารํ ปีติปาโมชฺชํ จตุพฺพิธํ จ อตฺตภาวโต ¶ จ วตฺถุ, อิทํ ทุกฺขํ. ยาว อาสาฏิกํ หาเรตา [สาเฏตา (สี. ปี.) ปสฺส องฺคุตฺตรนิกาเย] โหติ, อยํ สมุทโย. รูปสฺุตฺตา อาสาฏกหรณํ [อาสาฏิกสาฏนา (ปี.)] วณปฏิจฺฉาทนํ วีถิฺุตา โคจรกุสลฺจ, อยํ มคฺโค. อวเสสา ธมฺมา อตฺถิ เหตู อตฺถิ ปจฺจยา อตฺถิ นิสฺสยา สาวเสสโทหิตา อเนกปูชา จ กลฺยาณมิตฺตตปฺปจฺจยา ธมฺมา วีถิฺุตา จ เหตุ, อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ.
ตตฺถ ¶ กตมํ ทุกฺขฺจ มคฺโค จ นิโรโธ จ?
สติ กายคตา อุปฏฺิตา, ฉสุ ผสฺสายตเนสุ สํวุโต [สํวโร (ปี. ก.) ปสฺส อุทา. ๒๕];
สตตํ ภิกฺขุ สมาหิโต, ชฺา [ชาเนยฺย (ปี. ก.)] นิพฺพานมตฺตโน.
ตตฺถ ยา จ กายคตา สติ ยฺจ สฬายตนํ ยตฺถ สพฺพฺเจตํ ทุกฺขํ. ยา จ กายคตา สติ โย จ สีลสํวโร โย จ สมาธิ ยตฺถ ยา สติ, อยํ ปฺากฺขนฺโธ. สพฺพมฺปิ สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ, อยํ มคฺโค. เอวํวิหารินา าตพฺพํ นิพฺพานํ. อยํ นิโรโธ, อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ. สีเล ปติฏฺาย ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา สมโถ จ วิปสฺสนา จ. ตตฺถ ยํ จิตฺตสหชาตา ธมฺมา, อิทํ ทุกฺขํ. โย จ สมโถ ¶ ยา จ วิปสฺสนา, อยํ มคฺโค. ราควิราคา จ เจโตวิมุตฺติ, อวิชฺชาวิราคา จ ปฺาวิมุตฺติ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ.
ตตฺถ ¶ กตโม สมุทโย จ นิโรโธ จ?
อาสา จ ปีหา อภินนฺทนา จ, อเนกธาตูสุ สรา ปติฏฺิตา;
อฺาณมูลปฺปภวา ปชปฺปิตา, สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกา.
อฺาณมูลปฺปภวาติ ปุริมเกหิ สมุทโย. สพฺพา มยา พฺยนฺติกตา สมูลิกาติ นิโรโธ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ. จตุนฺนํ ธมฺมานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. อริยสฺส สีลสฺส สมาธิโน ปฺาย วิมุตฺติยา. ตตฺถ โย อิเมสํ จตุนฺนํ ธมฺมานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา, อยํ สมุทโย. ปฏิเวโธ ภวเนตฺติยา, อยํ นิโรโธ. อยํ สมุทโย จ นิโรโธ จ.
ตตฺถ กตโม สมุทโย จ มคฺโค จ?
ยานิ [สุ. นิ. ๑๐๔๑] โสตานิ โลกสฺมึ, [อชิตาติ ภควา]
สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปฺาเยเต ปิธียเร.
ยานิ ¶ โสตานีติ อยํ สมุทโย. ยา จ ปฺา ยา จ สติ นิวารณํ ปิธานฺจ, อยํ มคฺโค. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ. สฺเจตนิยํ สุตฺตํ ทฬฺหเนมิยานากาโร ฉหิ มาเสหิ นิทฺทิฏฺโ. ตตฺถ ยํ กายํ กายกมฺมํ สวงฺกํ สโทสํ สกสาวํ ยา สวงฺกตา ¶ สโทสตา สกสาวตา, อยํ สมุทโย. เอวํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ อวงฺกํ อโทสํ อกสาวํ, ยา อวงฺกตา อโทสตา อกสาวตา, อยํ มคฺโค. เอวํ วจีกมฺมํ มโนกมฺมํ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ สมุทโย จ มคฺโค จ.
ตตฺถ กตโม สมุทโย จ นิโรโธ จ มคฺโค จ?
‘‘นิสฺสิตสฺส จลิตํ, อนิสฺสิตสฺส จลิตํ นตฺถิ, จลิเต อสติ ปสฺสทฺธิ, ปสฺสทฺธิยา สติ นติ น โหติ, นติยา อสติ [อสติยา (ปี.) ปสฺส อุทา. ๗๔] อาคติคติ น โหติ, อาคติคติยา อสติ จุตูปปาโต น โหติ, จุตูปปาเต อสติ เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสา’’ติ.
ตตฺถ ¶ ทฺเว นิสฺสยา, อยํ สมุทโย. โย จ อนิสฺสโย, ยา จ อนติ, อยํ มคฺโค. ยา อาคติคติ น โหติ จุตูปปาโต จ โย เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ. อนุปฏฺิตกายคตา สติ…เป… ยํ วิมุตฺติาณทสฺสนํ, อยํ สมุทโย. เอการสอุปนิสฺสยา วิมุตฺติโย ยาว อุปนิสฺสยอุปสมฺปทา อุปฏฺิตกายคตาสติสฺส วิหรติ. สีลสํวโร โสสานิโย โหติ, ยฺจ วิมุตฺติาณทสฺสนํ, อยํ มคฺโค. ยา จ วิมุตฺติ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ตีณิ สจฺจานิ. สมุทโย จ นิโรโธ จ มคฺโค จ.
๑๒. ตตฺถ กตโม นิโรโธ จ มคฺโค จ?
สยํ ¶ กเตน สจฺเจน, เตน อตฺตนา อภินิพฺพานคโต วิติณฺณกงฺโข;
วิภวฺจ ตฺวา โลกสฺมึ, ตาว ขีณปุนพฺภโว ส ภิกฺขุ.
ยํ สจฺเจน, อยํ มคฺโค. ยํ ขีณปุนพฺภโว, อยํ นิโรโธ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ. ปฺจ วิมุตฺตายตนานิ สตฺถา วา ธมฺมํ เทเสสิ อฺตโร วา วิฺู สพฺรหฺมจารีติ วิตฺถาเรน กาตพฺพา. ตสฺส อตฺถปฺปฏิสํเวทิสฺส ปาโมชฺชํ ชายติ, ปมุทิตสฺส ปีติ ชายติ, ยาว นิพฺพินฺทนฺโต ¶ วิรชฺชติ, อยํ มคฺโค. ยา วิมุตฺติ, อยํ นิโรโธ. เอวํ ปฺจ วิมุตฺตายตนานิ วิตฺถาเรน. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ นิโรโธ จ มคฺโค จ.
อิมานิ สาธารณานิ สุตฺตานิ. อิเมหิ สาธารเณหิ สุตฺเตหิ ยถานิกฺขิตฺเตหิ ปฏิเวธโต จ ลกฺขณโต จ โอตาเรตฺวา อฺานิ สุตฺตานิ นิทฺทิสิตพฺพานิ อปริหายนฺเตน. คาถาหิ คาถา อนุมินิตพฺพา, พฺยากรเณหิ พฺยากรณํ. อิเม จ สาธารณา ทส ปริวฑฺฒกา เอโก จ จตุกฺโก นิทฺเทโส สาธารโณ. อยฺจ ปกิณฺณกนิทฺเทโส. เอกํ ปฺจ ฉ จ สเวกเทโส สพฺพํ. อิเม ทฺเว ปริวชฺชนา ปุริมกา จ ทส. อิเม ทฺวาทส ปริวฑฺฒกา สจฺจานิ. เอตฺตาวตา สพฺพํ สุตฺตํ นตฺถิ, ตํ พฺยากรณํ วา คาถา วิย. อิเมหิ ทฺวาทสหิ ปริวฑฺฒเกหิ น โอตริตุํ อปฺปมตฺเตน ปริเยสิตฺวา นิทฺทิสิตพฺพา.
ตตฺถายํ สงฺเขโป. สพฺพํ ทุกฺขํ สตฺตหิ ปเทหิ สโมสรณํ คจฺฉติ. กตเรหิ สตฺตหิ? อปฺปิยสมฺปโยโค จ ปิยวิปฺปโยโค จ, อิเมหิ ทฺวีหิ ¶ ปเทหิ สพฺพํ ทุกฺขํ นิทฺทิสิตพฺพํ. ตสฺส ทฺเว นิสฺสยา – กาโย จ จิตฺตฺจ ¶ . เตน วุจฺจติ ‘‘กายิกํ ทุกฺขํ เจตสิกฺเจ’’ติ, นตฺถิ ตํ ทุกฺขํ น กายิกํ วา น เจตสิกํ, สพฺพํ ทุกฺขํ ทฺวีหิ ทุกฺเขหิ นิทฺทิสิตพฺพํ กายิเกน จ เจตสิเกน จ. ตีหิ ทุกฺขตาหิ สงฺคหิตํ ทุกฺขทุกฺขตาย สงฺขารทุกฺขตาย วิปริณามทุกฺขตาย. อิติ ตํ สพฺพํ ทุกฺขํ ตีหิ ทุกฺขตาหิ สงฺคหิตํ. อิติ อิทฺจ ทุกฺขํ ติวิธํ. ทุวิธํ ทุกฺขํ กายิกฺจ เจตสิกฺจ. ทุวิธํ อปฺปิยสมฺปโยโค จ ปิยวิปฺปโยโค จ. อิทํ สตฺตวิธํ ทุกฺขํ.
ตตฺถ ติวิโธ สมุทโย อจตุตฺโถ อปฺจโม. กตโม ติวิโธ? ตณฺหา จ ทิฏฺิ จ กมฺมํ. ตตฺถ ตณฺหา จ ภวสมุทโย กมฺมํ. ตถา [ตตฺถ (ปี.)] นิพฺพตฺตสฺส หีนปณีตตา [หีนปณีตตาย (ปี.)], อยํ สมุทโย. อิติ ยาปิ ภวคตีสุ หีนตา จ ปณีตตา จ, ยาปิ ตีหิ ทุกฺขตาหิ สงฺคหิตา, โยปิ ทฺวีหิ มูเลหิ สมุทานีโต อวิชฺชาย นิวุตสฺส ภวตณฺหาสํยุตฺตสฺส สวิฺาณโก กาโย, โสปิ ตีหิ ทุกฺขตาหิ สงฺคหิโต.
ตถา วิปลฺลาสโต ทิฏฺิภวคนฺตพฺพา. สา สตฺตวิธา นิทฺทิสิตพฺพา. เอโก วิปลฺลาโส ตีณิ นิทฺทิสียติ, จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ. ตตฺถ กตโม เอโก วิปลฺลาโส? โย วิปรีตคฺคาโห ปฏิกฺเขเปน, โอตรณํ ยถา ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’มิติ วิปรีตํ คณฺหาติ. เอวํ จตฺตาโร วิปลฺลาสา. อยเมโก วิปลฺลาสียติ สฺา จิตฺตํ ทิฏฺิ. กตมานิ จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ ¶ ? กาโย ¶ เวทนา จิตฺตํ ธมฺมา. เอวํ วิปลฺลาสคตสฺส อกุสลฺจ ปวฑฺเฒติ. ตตฺถ สฺาวิปลฺลาโส โทสํ อกุสลมูลํ ปวฑฺเฒติ. จิตฺตวิปลฺลาโส โลภํ อกุสลมูลํ ปวฑฺเฒติ. ทิฏฺิวิปลฺลาโส โมหํ อกุสลมูลํ ปวฑฺเฒติ. ตตฺถ โทสสฺส อกุสลมูลสฺส ตีณิ มิจฺฉตฺตานิ ผลํ – มิจฺฉาวาจา มิจฺฉากมฺมนฺโต มิจฺฉาอาชีโว; โลภสฺส อกุสลมูลสฺส ตีณิ มิจฺฉตฺตานิ ผลํ – มิจฺฉาสงฺกปฺโป มิจฺฉาวายาโม มิจฺฉาสมาธิ; โมหสฺส อกุสลมูลสฺส ทฺเว มิจฺฉตฺตานิ ผลํ – มิจฺฉาทิฏฺิ จ มิจฺฉาสติ จ. เอวํ อกุสลํ สเหตุ สปฺปจฺจยํ วิปลฺลาสา จ ปจฺจโย, อกุสลมูลานิ สเหตู เอเตเยว ปฏิปกฺเขน อนูนา อนธิกา ทฺวีหิ ปจฺจเยหิ นิทฺทิสิตพฺพา. นิโรเธ จ มคฺเค จ วิปลฺลาสมุปาทาย ปรโต [ปริโต (ปี.)] ปฏิปกฺเขน จตสฺโส.
ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา
อวิชฺชาย ¶ นิวุโต โลโก, จิตฺตํ สํโยชนมฺปิ;
สา ปจฺฉินฺนภวตณฺหา, ทฺเวมา เจว วิมุตฺติโย.
กุมฺภูปมํ กายมิมํ, ยํ น ตุมฺหากํ ตํ ปชห [ชหา (ปี. ก.)];
เย เกจิ โสกปริเทวา, ติมฺพรุโก จ สยํกตํ.
ทุกฺขํ ทิฏฺิ จ อุปฺปนฺนํ, ยฺจ โคปาลโกปมํ;
สติ กายคตา มาหุ, สมโถ จ วิปสฺสนา.
อาสา ปิหา จ อภินนฺทนา จ, จตุนฺนมนนุโพธนา;
ยานิ ¶ โสตานิ โลกสฺมึ, ทฬฺหํ เนมิยานากาโร.
ยํ นิสฺสิตสฺส จลิตํ, อนุปฏฺิตกายคตาสติ;
สยํ กเตน สจฺเจน, วิมุตฺตายตเนหิ จ.
เปฏโกปเทเส มหากจฺจายเนน ภาสิเต ปมภูมิ อริยสจฺจปฺปกาสนา นาตํ ชีวตา ภควตา มาทิเสน สมุทฺทเนน ตถาคเตนาติ.
๒. สาสนปฏฺานทุติยภูมิ
๑๓. ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ สาสนปฺปฏฺานํ? สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ, วาสนา ภาคิยํ สุตฺตํ, นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ, อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจ, สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ, สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ, วาสนาภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ. อาณตฺติ, ผลํ, อุปาโย, อาณตฺติ จ ผลฺจ, ผลฺจ อุปาโย จ, อาณตฺติ จ ผลฺจ อุปาโย จ. อสฺสาโท, อาทีนโว, นิสฺสรณํ, อสฺสาโท จ อาทีนโว จ, อสฺสาโท จ นิสฺสรณฺจ, อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ, อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ. โลกิกํ, โลกุตฺตรํ, โลกิกฺจ โลกุตฺตรฺจ. กมฺมํ, วิปาโก, กมฺมฺจ วิปาโก จ. นิทฺทิฏฺํ, อนิทฺทิฏฺํ, นิทฺทิฏฺฺจ อนิทฺทิฏฺฺจ. าณํ, เยฺยํ, าณฺจ เยฺยฺจ. ทสฺสนํ, ภาวนา, ทสฺสนฺจ ภาวนา จ. วิปากกมฺมํ, น วิปากกมฺมํ, เนววิปากนวิปากกมฺมํ ¶ . สกวจนํ, ปรวจนํ, สกวจนฺจ ปรวจนฺจ. สตฺตาธิฏฺานํ, ธมฺมาธิฏฺานํ, สตฺตาธิฏฺานฺจ ธมฺมาธิฏฺานฺจ. ถโว, สกวจนาธิฏฺานํ, ปรวจนาธิฏฺานํ, สกวจนาธิฏฺานฺจ ปรวจนาธิฏฺานฺจ. กิริยํ, ผลํ, กิริยฺจ ผลฺจ. อนฺุาตํ, ปฏิกฺขิตฺตํ, อนฺุาตฺจ ปฏิกฺขิตฺตฺจ. อิมานิ ฉ ปฏิกฺขิตฺตานิ.
๑๔. ตตฺถ ¶ กตมํ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตํ?
กามนฺธา ชาลสฺฉนฺนา, ตณฺหาฉทนฉาทิตา;
ปมตฺตพนฺธุนา พทฺธา, มจฺฉาว กุมินามุเข;
ชรามรณมนฺเวนฺติ, วจฺโฉ ขีรปโกว [ขีรูปโกว (ก.) ปสฺส อุทา. ๖๔] มาตรํ.
ปฺจิเม, ภิกฺขเว, นีวรณา.
ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ?
มโนปุพฺพงฺคมา ¶ ธมฺมา, มโนเสฏฺา มโนมยา;
มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา;
ตโต นํ สุขมนฺเวติ, ฉายาว อนปายินี.
สํยุตฺตเก สุตฺตํ.
มหานามสฺส สกฺกสฺส อิทํ ภควา สกฺยานํ กปิลวตฺถุมฺหิ นคเร นยวิตฺถาเรน สทฺธาสีลปริภาวิตํ สุตฺตํ ภาวฺเน ปริภาวิตํ ตํ นาม ปจฺฉิเม กาเล.
ตตฺถ กตมํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ?
อุทฺธํ อโธ [อุทา. ๖๑] สพฺพธิ วิปฺปมุตฺโต, อยํ อหสฺมีติ อนานุปสฺสี;
เอวํ วิมุตฺโต อุทตาริ โอฆํ, อติณฺณปุพฺพํ อปุนพฺภวาย.
สีลานิ นุ โข ภวนฺติ กิมตฺถิยานิ อานนฺโท ปุจฺฉติ สตฺถารํ.
ตตฺถ ¶ กตมํ อเสกฺขภาคิยํ สุตฺตํ?
‘‘ยสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ, ิตํ นานุปกมฺปติ;
วิรตฺตํ ¶ รชนีเยสุ, โกปเนยฺเย [โกปนีเย (ก.) ปสฺส อุทา. ๓๔] น กุปฺปติ;
ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ, กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตี’’ติ.
สาริปุตฺโต นาม ภควา เถรฺตโร โส มํ อาสชฺช อปฺปฏินิสฺสชฺช จาริกํ ปกฺกมติ, สาริปุตฺตสฺส พฺยากรณํ กาตพฺพํ. ยสฺส นูน ภควา กายคตา สติ อภาวิตา อสฺส อพหุลีกตา วิตฺถาเรน กาตพฺพํ.
๑๕. ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยฺจ วาสนาภาคิยฺจ?
ฉนฺนมติวสฺสติ [อุทา. ๔๕], วิวฏํ นาติวสฺสติ;
ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถ, เอวํ ตํ นาติวสฺสติ.
ฉนฺนมติวสฺสตีติ ¶ สํกิเลโส. วิวฏํ นาติวสฺสตีติ วาสนา. ตโม ตมปรายโนติ วิตฺถาเรน. ตตฺถ โย จ ตโม โย จ ตมปรายโน, อยํ สํกิเลโส. โย จ โชติ โย จ โชติปรายโน, อยํ วาสนา.
ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ สุตฺตํ?
น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, ยทายสํ ทารุชปพฺพชฺจ [ทารุชํ ปพฺพชฺจ (ปี.) ธ. ป. ๓๔๕; สํ. นิ. ๑.๑๒๑];
สารตฺตรตฺตา มณิกุณฺฑเลสุ, ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา.
น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีรา, ยทา ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา, อยํ สํกิเลโส. เอตมฺปิ ¶ เฉตฺวา ปริพฺพชนฺติ ธีรา อนเปกฺขิโน สพฺพกาเม ปหายาติ, อยํ นิพฺเพโธ. ยํ เจตยิตํ ปกปฺปิตํ ยา จ นามรูปสฺส อวกฺกนฺติ โหติ. อิเมหิ จตูหิ ปเทหิ สํกิเลโส. ปจฺฉิมเกหิ จตูหิ นิพฺเพโธ.
ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ สุตฺตํ?
อยํ ¶ โลโก สนฺตาปชาโต, ผสฺสปเรโต โรคํ [โรทํ (ปี.) ปสฺส อุทา. ๓๐] วทติ อตฺตโต;
เยน เยน หิ มฺนฺติ, ตโต ตํ โหติ อฺถา.
อฺถาภาวี ภวสตฺโต โลโก, ภวปเรโต ภวเมวาภินนฺทติ;
ยทภินนฺทติ ตํ ภยํ, ยสฺส ภายติ ตํ ทุกฺขํ;
ภววิปฺปหานาย โข ปนิทํ พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ.
เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺขมาหํสุ, สพฺเพเต ‘‘อวิปฺปมุตฺตา ภวสฺมา’’ติ วทามิ. เย วา ปน เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา วิภเวน ภวสฺส นิสฺสรณมาหํสุ, สพฺเพเต ‘‘อนิสฺสฏา ภวสฺมา’’ติ วทามิ. อุปธึ หิ ปฏิจฺจ ทุกฺขมิทํ สมฺโภติ, สพฺพุปาทานกฺขยา นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว, โลกมิมํ ¶ ปสฺส, ปุถู อวิชฺชาย ปเรตา ภูตา ภูตรตา ภวา อปริมุตฺตา. เย หิ เกจิ ภวา สพฺพธิ สพฺพตฺถตาย สพฺเพเต ภวา อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมาติ.
‘‘เอวเมตํ ¶ ยถาภูตํ, สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต;
ภวตณฺหา ปหียติ, วิภวํ นาภินนฺทติ;
สพฺพโส ตณฺหานํ ขยา, อเสสวิราคนิโรโธ นิพฺพานํ.
‘‘ตสฺส นิพฺพุตสฺส ภิกฺขุโน, อนุปาทา ปุนพฺภโว น โหติ;
อภิภูโต มาโร วิชิตสงฺคาโม, อุเปจฺจคา สพฺพภวานิ ตาที’’ติ.
อยํ โลโก สนฺตาปชาโต ยาว ทุกฺขนฺติ ยํ ตณฺหา สํกิเลโส.
ยํ ปุนคฺคหณํ เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภเวน ภวสฺส วิโมกฺขมาหํสุ, สพฺเพเต ‘‘อวิมุตฺตา ภวสฺมา’’ติ วทามิ. เย วา ปน เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา วิภเวน ภวสฺส นิสฺสรณมาหํสุ ‘‘อนิสฺสฏา ภวสฺมา’’ติ วทามิ. อยํ ทิฏฺิสํกิเลโส, ตํ ทิฏฺิสํกิเลโส ¶ จ ตณฺหาสํกิเลโส จ, อุภยเมตํ สํกิเลโส. ยํ ปุนคฺคหณํ ภววิปฺปหานาย พฺรหฺมจริยํ วุสฺสติ, ยาว สพฺพโส อุปาทานกฺขยา สมฺภวา, อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ. ตสฺส ¶ นิพฺพุตสฺส ภิกฺขุโน ยาว อุปจฺจคา สพฺพภวานิ ตาทีติ อิทํ อเสกฺขภาคิยํ. จตฺตาโร ปุคฺคลา อนุโสตคามี สํกิเลโส ิตตฺโต จ ปฏิโสตคามี จ นิพฺเพโธ. ถเล ติฏฺตีติ อเสกฺขภูมิ.
๑๖. ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ สุตฺตํ?
‘‘ททโต [อุทา. ๗๕; ที. นิ. ๒.๑๙๗] ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียติ;
กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ, ราคโทสโมหกฺขยา สนิพฺพุโต’’ติ.
‘‘ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียตี’’ติ วาสนา. ‘‘กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ, ราคโทสโมหกฺขยา สนิพฺพุโต’’ติ นิพฺเพโธ.
โสตานุคเตสุ ธมฺเมสุ วจสา ปริจิเตสุ มนสานุเปกฺขิเตสุ ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺเธสุ ปฺจานิสํสา ปาฏิกงฺขา. อิเธกจฺจสฺส พหุสฺสุตา ธมฺมา โหนฺติ ธาตา อปมุฏฺา วจสา ปริจิตา มนสานุเปกฺขิตา ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา, โส ยฺุชนฺโต ฆเฏนฺโต วายมนฺโต ทิฏฺเว ธมฺเม วิเสสํ ปปฺโปติ. โน เจ ทิฏฺเว ธมฺเม วิเสสํ ปปฺโปติ, คิลาโน ปปฺโปติ. โน เจ คิลาโน ¶ ปปฺโปติ, มรณกาลสมเย ปปฺโปติ. โน เจ มรณกาลสมเย ปปฺโปติ, เทวภูโต ปาปุณาติ. โน เจ เทวภูโต ปาปุณาติ, เตน ธมฺมราเคน ตาย ธมฺมนนฺทิยา ปจฺเจกโพธึ ปาปุณาติ.
ตตฺถายํ ทิฏฺเว ธมฺเม ปาปุณาติ, อยํ นิพฺเพโธ. ยํ ¶ สมฺปราเย ปจฺเจกโพธึ ปาปุณาติ, อยํ วาสนา. อิมานิ โสฬส สุตฺตานิ สพฺพสาสนํ อติคฺคณฺหนฺโต ติฏฺนฺติ. อิเมหิ โสฬสหิ สุตฺเตหิ นววิโธ สุตฺตนฺโต วิภตฺโต ภวติ. โส จ ปฺวโต โน ทุปฺปฺสฺส, ยุตฺตสฺส โน อยุตฺตสฺส, อกมฺมสฺส วิหาริสฺส ปกติยา โลเก สํกิเลโส ¶ จรติ. โส สํกิเลโส ติวิโธ – ตณฺหาสํกิเลโส ทิฏฺิสํกิเลโส ทุจฺจริตสํกิเลโส. ตโต สํกิเลสโต อุฏฺหนฺโต สํกิเลโส ธมฺเมสุ ปติฏฺหติ, โลกิเยสุ ปติฏฺหตีติ. ตตฺถากุสโล ทิฏฺโต สเจ ตํ สีลฺจ ทิฏฺิฺจ ปรามสติ, ตสฺส โส ตณฺหาสํกิเลโส โหติ. สเจ ปนสฺส เอวํ โหติ ‘‘อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสํ [ภวิสฺสามิ (ปี.)] เทวฺตโร วา’’ติ ยสฺส โหติ มิจฺฉาทิฏฺิ, เอตสฺส มิจฺฉาทิฏฺิสํกิเลโส ภวติ. สเจ ปน สีเล ปติฏฺิโต อปรามฏฺสฺส หิ สีลวตํ โหติ, ตสฺส ตํ สีลวโต โยนิโส คหิตํ อวิปฺปฏิสารํ ชเนติ ยาว วิมุตฺติาณทสฺสนํ, ตฺจ ตสฺส ทิฏฺเว ธมฺเม กาลงฺกตสฺส วา ตมฺหิเยว วา ปน อปราปริยาเยน วา, อฺเสุ ขนฺเธสุ เอวํ สุตํ ‘‘สุจริตํ วาสนาย สํวตฺตตี’’ติ วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ วุจฺจติ. ตตฺถ สีเลสุ ิตสฺส วินีวรณํ จิตฺตํ, ตํ ตโต สกฺกายทิฏฺิปฺปหานาย ภควา ธมฺมํ เทเสติ. โส อจฺจนฺตนิฏฺํ นิพฺพานํ ปาปุณาติ; ยทิ วา สาสนนฺตเร, อจฺจนฺตํ นิพฺพานํ ปาปุณาติ, ยทิ วา เอกาสเน ฉ อภิฺเ. ตตฺถ ¶ ทฺเว ปุคฺคลา อริยธมฺเม ปาปุณนฺติ สทฺธานุสารี จ ธมฺมานุสารี จ. ตตฺถ ธมฺมานุสารี อุคฺฆฏิตฺู, สทฺธานุสารี เนยฺโย. ตตฺถ อุคฺฆฏิตฺู ทุวิโธ – โกจิ ติกฺขินฺทฺริโย โกจิ มุทินฺทฺริโย. ตตฺถ เนยฺโยปิ ทุวิโธ – โกจิ ติกฺขินฺทฺริโย โกจิ มุทินฺทฺริโย. ตตฺถ โย จ อุคฺฆฏิตฺู มุทินฺทฺริโย, โย จ เนยฺโย ติกฺขินฺทฺริโย, อิเม ปุคฺคลา อสมินฺทฺริยา โหนฺติ. ตตฺถ อิเม ปุคฺคลา สมินฺทฺริยา ปริหายนฺติ จ อุคฺฆฏิตฺุโต, วิปฺจิตฺู เนยฺยโต, อิเม มชฺฌิมา ภูมิคตา วิปฺจิตฺู โหติ. อิเม ตโย ปุคฺคลา.
๑๗. ตตฺถ จตุตฺถา ปน ปฺจมา อุคฺฆฏิตฺู วิปฺจิตฺู เนยฺโย จ, ตตฺถ อุคฺฆฏิตฺู ปุคฺคโล อินฺทฺริยานิ ปฏิลภิตฺวา ทสฺสนภูมิยํ ิโต โสตาปตฺติผลฺจ ปาปุณาติ, เอกพีชี โหติ ปโม โสตาปนฺโน. ตตฺถ วิปฺจิตฺู ปุคฺคโล อินฺทฺริยานิ ปฏิลภิตฺวา ทสฺสนภูมิยํ ิโต โสตาปตฺติผลฺจ ปาปุณาติ, โกลํโกโล จ โหติ ทุติโย โสตาปนฺโน ¶ . ตตฺถ เนยฺโย ปุคฺคโล อินฺทฺริยานิ ปฏิลภิตฺวา ทสฺสนภูมิยํ ิโต โสตาปตฺติผลฺจ ปาปุณาติ, สตฺตกฺขตฺตุปรโม จ โหติ ¶ , อยํ ตติโย โสตาปนฺโน. อิเม ตโย ปุคฺคลา อินฺทฺริยเวมตฺตตาย โสตาปตฺติผเล ิตา.
อุคฺฆฏิตฺู เอกพีชี โหติ, วิปฺจิตฺู โกลํโกโล โหติ, เนยฺโย สตฺตกฺขตฺตุปรโม โหติ. อิทํ นิพฺเพธภาคิยํ สุตฺตํ. สเจ ¶ ปน ตทุตฺตริ วายมติ, อจฺจนฺตนิฏฺํ นิพฺพานํ ปาปุณาติ. ตตฺถ อุคฺฆฏิตฺู ปุคฺคโล โย ติกฺขินฺทฺริโย, เต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ – อนาคามิผลํ ปาปุณิตฺวา อนฺตราปรินิพฺพายี จ อุปหจฺจปรินิพฺพายี จ. ตตฺถ วิปฺจิตฺู ปุคฺคโล โย ติกฺขินฺทฺริโย, เต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ – อนาคามิผลํ ปาปุณนฺติ อสงฺขารปรินิพฺพายี จ สสงฺขารปรินิพฺพายี จ. ตตฺถ เนยฺโย อนาคามิผลํ ปาปุณนฺโต อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี โหติ, อุคฺฆฏิตฺู จ วิปฺจิตฺู จ, อินฺทฺริยนานตฺเตน อุคฺฆฏิตฺู ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, อุคฺฆฏิตฺู มุทินฺทฺริโย อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี โหติ. อุคฺฆฏิตฺู จ วิปฺจิตฺู จ อินฺทฺริยนานตฺเตน อุคฺฆฏิตฺู ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, ติกฺขินฺทฺริโย อนฺตราปรินิพฺพายี โหติ, อุคฺฆฏิตฺู มุทินฺทฺริโย อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ. วิปฺจิตฺู ติกฺขินฺทฺริโย อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, วิปฺจิตฺู มุทินฺทฺริโย สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, เนยฺโย อุปหจฺจปรินิพฺพายี โหติ, วิปฺจิตฺู ติกฺขินฺทฺริโย อสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ. วิปฺจิตฺู มุทินฺทฺริโย สสงฺขารปรินิพฺพายี โหติ, เนยฺโย อุทฺธํโสโต อกนิฏฺคามี โหติ. อิติ ปฺจ อนาคามิโน, ฉฏฺโ สกทาคามี, ตโย จ โสตาปนฺนาติ อิเม นว เสกฺขา.
ตตฺถ อุคฺฆฏิตฺู ปุคฺคโล ติกฺขินฺทฺริโย อรหตฺตํ ปาปุณนฺโต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ อุภโตภาควิมุตฺโต ปฺาวิมุตฺโต จ. ตตฺถ อุคฺฆฏิตฺู ปุคฺคโล มุทินฺทฺริโย อรหตฺตํ ปาปุณนฺโต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ, ิตกปฺปี [ิตกปฺปิ (ปี. ก.) ปสฺส ปุ. ป. ๑๗] จ ปฏิเวธนภาโว ปุคฺคโล จ ติกฺขินฺทฺริโย โส อรหตฺตํ ปาปุณนฺโต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ เจตนาภพฺโพ จ รกฺขณาภพฺโพ จ. ตตฺถ วิปฺจิตฺู มุทินฺทฺริโย อรหตฺตํ ปาปุณนฺโต ทฺเว ปุคฺคลา โหนฺติ, สเจ เจเตติ น ปรินิพฺพายี, โน เจ เจเตติ ปรินิพฺพายีติ. สเจ อนุรกฺขติ น ปรินิพฺพายี, โน เจ อนุรกฺขติ ปรินิพฺพายีติ. ตตฺถ เนยฺโย ปุคฺคโล ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต ปริหานธมฺโม ¶ โหติ กมฺมนิยโต วา สมสีสิ วา, อิเม นว อรหนฺโต อิทํ จตุพฺพิธํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยํ อเสกฺขภาคิยํ. อิเมสุ ปุคฺคเลสุ ตถาคตสฺส ทสวิธํ พลํ ปวตฺตติ.
๑๘. กตมํ ¶ ทสวิธํ? อิธ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ อปฺปวตฺติเต ธมฺมจกฺเก มเหสกฺขา เทวปุตฺตา ยาจนาย อภิยาตา [อติยาตา (ปี. ก.)] โหนฺติ ‘‘เทเสตุ สุคโต ธมฺม’’นฺติ. โส อนุตฺตเรน พุทฺธจกฺขุนา โวโลเกนฺโต อทฺทสาสิ สตฺตานํ ตโย ราสีนํ สมฺมตฺตนิยโต มิจฺฉตฺตนิยโต อนิยโต. ตตฺถ สมฺมตฺตนิยโต ราสิ มิจฺฉาสตึ อาปชฺเชยฺยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ, อสตฺถุโก ปรินิพฺพาเยยฺยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ, สมาปตฺตึ อาปชฺเชยฺยาติ านเมตํ วิชฺชติ. ตตฺถ มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ อริยสมาปตฺตึ ปฏิปชฺชิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, อนริยมิจฺฉาปฏิปตฺตึ ปฏิปชฺชิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ. ตตฺถ ¶ อนิยโต ราสิ สมฺมาปฏิปชฺชมานํ สมฺมตฺตนิยตราสึ คมิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ, มิจฺฉาปฏิปชฺชมาโน สมฺมตฺตนิยตราสึ คมิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. สมฺมาปฏิปชฺชมานํ สมฺมตฺตนิยตราสึ คมิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ, มิจฺฉาปฏิปชฺชมานํ มิจฺฉตฺตนิยตราสึ คมิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ. อิเม ตโย อนุตฺตเรน พุทฺธจกฺขุนา โวโลเกนฺตสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส เม สโต อิเม ธมฺมา อนภิสมฺพุทฺธาติ เอตฺตวตา มํ โกจิ สหธมฺเมน ปฏิโจทิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, วีตราคสฺส เต ปฏิชานโต อขีณาสวตาย สหธมฺเมน โกจิ ปฏิโจทิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ยโต ปน อิมสฺส อนิยตสฺส ราสิสฺส ธมฺมเทสนา, สา น ทิสฺสติ ตกฺกรสฺส สมฺมาทุกฺขกฺขยายาติ เนตํ านํ วิชฺชติ, ตถา โอวทิโต ยํ ปน เม อนิยตราสิ สาวโก ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ น สจฺฉิกริสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ.
๑๙. ยํ โข มุนิ นานปฺปการสฺส นานานิรุตฺติโย เทวนาคยกฺขานํ ทเมติ ธมฺเม ววตฺถาเนน วตฺวา การณโต อฺํ ปารํ คมิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ธมฺมปฏิสมฺภิทา. ยโต ปนิมา นิรุตฺติโต สตฺต สตฺต นิรุตฺติโย นาภิสมฺภุเนยฺยาติ เนตํ านํ วิชฺชติ. นิรุตฺติปฏิสมฺภิทา. นิรุตฺติ โข ปน อภิสมคฺครตานํ สาวกานํ ตมตฺถมวิฺาปเยติ เนตํ านํ วิชฺชติ. อตฺถปฏิสมฺภิทา ¶ . มเหสกฺขา เทวปุตฺตา อุปสงฺกมิตฺวา ปฺเห ปุจฺฉึสุ ¶ . กายิเกน วา มานสิเกน วา ปริปีฬิตสฺส หตฺถกุณีติ วา ปาเท วา ขฺเช ทนฺธสฺส [ทนฺตสฺส (ปี. ก.)] โส อตฺโถ น ปริภาชิยตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. ยมฺหิ ตํ เตสํ โหติ ตมฺหิ อสนฺตํ ภวตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ยํ หิ นาสํ เตสํ น ภวติ, ตมฺหิ นาสํ เตสํ ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. เอวํ สมุทยสฺส นิโรธาย ทส อกุสลกมฺมปถา. มาโร วา อินฺโท วา พฺรหฺมา วา ตถาคโต วา จกฺกวตฺตี วา โส วต นาม มาตุคาโม ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ, ปุริโส อสฺส ราชา จกฺกวตฺตี สกฺโก เทวานมินฺโท ภวิสฺสตีติ านเมตํ วิชฺชติ. อิติสฺส เอวรูปํ พลํ เอวรูปํ าณํ, อิทํ วุจฺจติ านาฏฺานาณํ ปมํ ตถาคตพลํ ตํ นิทฺทิสิตพฺพํ. ตีหิ ราสีหิ จตูหิ เวสารชฺเชหิ จตูหิ ปฏิสมฺภิทาหิ ¶ ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ปวตฺติยํ นิวตฺติยํ ภาคิยฺจ. กุสลํ กุสลวิปาเกสุ จ อุปปชฺชติ ยฺจ อิตฺถิปุริสานํ. อิทํ ปมํ พลํ ตถาคโต เอวํ ชานาติ.
เยสํ ปน สมฺมตฺตนิยโต ราสิ, นายํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา, นิพฺพานคามินีเยวายํ ปฏิปทา. ตตฺถ สิยา มิจฺฉตฺตนิยโต ราสิ, เอสาปิ น สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา. สกฺกายสมุทยคามินีเยวายํ ปฏิปทา ¶ โหตุ, อยํ ตตฺถ ตตฺถ ปฏิปตฺติยา ิโต คจฺฉติ นิพฺพานํ, คจฺฉติ อปายํ, คจฺฉติ เทวมนุสฺสสฺส. ยํ ยํ วา ปฏิปทํ ปฏิปชฺเชยฺย สพฺพตฺถ คจฺเฉยฺย, อยํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา. ยํ เอตฺถ าณํ ยถาภูตํ, อิทํ วุจฺจติ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทาาณํ ทุติยํ ตถาคตพลํ.
สา โข ปนายํ สพฺพตฺถคามินี ปฏิปทา นานาธิมุตฺตา เกจิ กาเมสุ เกจิ ทุกฺกรการิยํ เกจิ อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา เกจิ สํสาเรน สุทฺธึ ปจฺเจนฺติ เกจิ อนชฺชาภาวนาติ. เตน เตน จริเตน วินิพนฺธานํ สตฺตานํ ยํ าณํ ยถาภูตํ นานาคตํ โลกสฺส อเนกาธิมุตฺตคตํ ยถาภูตํ ปชานาติ. อิทํ ตติยํ ตถาคตพลํ.
ตตฺถ สตฺตานํ อธิมุตฺตา ภวนฺติ อาเสวนฺติ ภาเวนฺติ พหุลีกโรนฺติ. เตสํ กมฺมุปสยานํ ตทาธิมุตฺตานํ. สา เจว ธาตุ สํวหติ. กตรา ปเนสา ธาตุ เนกฺขมฺมธาตุ พลธาตุ กาจิ สมฺปตฺติ กาจิ มิจฺฉตฺตฺจ ธาตุ อธิมุตฺตา ภวนฺติ. อฺตรา อุตฺตริ น สมนุปสฺสนฺติ. เต ตเทวฏฺานํ มยา ¶ ชรามรณสฺส อภินิวิสฺส โวหรนฺติ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ. ยถา ภควา สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส ภาสิตํ. ยํ ตตฺถ ยถาภูตํ าณํ. อิทํ วุจฺจติ จตุตฺถํ ตถาคตพลํ.
ตตฺถ ยํเยว ธาตุ [ยํ ยเทว ธาตุํ (ก.)] เสฏฺนฺติ ตํ ตํ กาเยน จ วาจาย จ อารมฺภนฺติ เจตสิโก. อารมฺโภ เจตนา กมฺมํ กายิกา ¶ วาจสิกา อารมฺโภ เจตสิกตฺตา กมฺมนฺตรํ ตถาคโต เอวํ ปชานาติ ‘‘อิมินา สตฺเตน เอวํ ธาตุเกน เอวรูปํ กมฺมํ กตํ, ตํ อตีตมทฺธานํ อิมินา เหตุนา ตสฺส เอวรูโป วิปาโก วิปจฺจติ เอตรหิ วิปจฺจิสฺสติ วา อนาคตมทฺธาน’’นฺติ. เอวํ ปจฺจุปฺปนฺนมทฺธานํ ปชานาติ ‘‘อยํ ปุคฺคโล เอวํธาตุโก อิทํ กมฺมํ กโรติ’’. ตณฺหาย จ ทิฏฺิยา จ อิมินา เหตุนา น ตสฺส วิปาโก ทิฏฺเเยว ธมฺเม นิพฺพตฺติสฺสติ, อุปปชฺเช วา’’ติ อปรมฺหิ วา ปริยาเย เอวํ ปชานาติ ‘‘อยํ ปุคฺคโล เอวรูปํ กมฺมํ กริสฺสติ อนาคตมทฺธานํ, อิมินา เหตุนา ตสฺส เอวรูโป วิปาโก นิพฺพตฺติสฺสติ, อิมินา เหตุนา ยานิ จตฺตาริ ¶ กมฺมฏฺานานิ อิทํ กมฺมฏฺานํ ปจฺจุปฺปนฺนสุขํ อายตึ จ สุขวิปากํ’’ …เป… อิติ อยํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ กมฺมสมาทานานํ เหตุโส านโส วิปากเวมตฺตตํ ปชานาติ อุจฺจาวจา หีนปณีตตา, อิทํ วุจฺจติ กมฺมวิปากาณํ ปฺจมํ ตถาคตพลํ.
ตถา สตฺตา ยํ วา กมฺมสมาทานํ สมาทิยนฺตา ตตฺถ เอวํ ปชานาติ อิมสฺส ปุคฺคลสฺส กมฺมาธิมุตฺตสฺส ราคจริตสฺส เนกฺขมฺมธาตูนํ ปาริปูรึ คจฺฉนฺติ, ตสฺส ราคานุคเต สฺุมานสฺส ปมํ ฌานํ สํกิลิสฺสติ, สเจ ปุน อุตฺตริ วายามโต ฌานโวทานคเต มานเส วิเสสภาคิยํ ปฏิปทํ อนุยฺุชิยติ. ตสฺส หิ ฌานภาคิยํเยว ปมชฺฌาเน ิตสฺส ทุติยํ ฌานํ โวทานํ คจฺฉติ, ตติยฺจ ¶ ฌานํ สมาปชฺชิตุกามสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยํ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺติ, ตสฺส สา ปีติ อวิเสสภาคิยํ ตติยํ ฌานํ อาทิสฺส ติฏฺติ. สเจ ตสฺส นิสฺสรณํ ยถาภูตํ ปชานาติ. ตถาคตสฺส จตุตฺถชฺฌานํ โวทานํ คจฺฉติเยว, จตุตฺถสฺส ฌานสฺส หานภาคิยา ธมฺมา, เต จ ธมฺมา ยตฺถ ปชายนฺติ เยหิ จตุตฺถชฺฌานํ โวทานํ ทิสฺสติ. เอวํ อชฺฌาสยสมาปตฺติยา ยา จตสฺโส สมาปตฺติโย ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ อฏฺ วิโมกฺขฌานานีติ จตฺตาริ ฌานานิ วิโมกฺขาติ. อฏฺ จ วิโมกฺขา ตีณิ จ วิโมกฺขมุขานิ. สมาธีติ จตฺตาโร ¶ สมาธี – ฉนฺทสมาธิ วีริยสมาธิ จิตฺตสมาธิ วีมํสาสมาธีติ. สมาปตฺติโย จตสฺโส อชฺฌาสยสมาปตฺติโย อิติ อิเมสํ ฌานานํ วิโมกฺขสมาปตฺตีติ เอวรูโป สํกิเลโส ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส. เอวํ โทสจริตสฺส. โมหจริตสฺส. ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส เอวรูปํ โวทานํ อิติ ยํ เอตฺถ าณํ ยถาภูตํ อสาธารณํ สพฺพสตฺเตหิ. อิทํ วุจฺจติ ฉฏฺํ ตถาคตพลํ.
ตตฺถ ตถาคโต เอวํ ปชานาติ โลกิกา ธมฺมา โลกุตฺตรา ธมฺมา ภาวนาภาคิยํ อินฺทฺริยํ นามํ ลภนฺติ. อาธิปเตยฺยภูมึ อุปาทาย พลํ นามํ ลภนฺติ ถามคตํ มโน มนินฺทฺริยํ ตํ อุปาทาย. วีริยํ นามํ ลภนฺติ อารมฺภธาตุํ อุปาทาย. อิติสฺส เทว เอวรูปํ าณํ อิเมหิ จ ธมฺเมหิ อิเม ปุคฺคลา สมนฺนาคตาติปิ ธมฺมเทสนํ อกาสิ. อาการโต จ โวการโต จ อาสยชฺฌาสยสฺส ¶ อธิมุตฺติสมนฺนาคตานํ. อิทํ วุจฺจติ ปรสตฺตานํ ปรปุคฺคลานํ อินฺทฺริยพลวีริยเวมตฺตตํ าณํ สตฺตมํ ตถาคตพลํ.
ตตฺถ จ ตถาคโต โลกาทีสุ จ ภูมีสุ สํโยชนานฺจ เสกฺขานํ ทฺวีหิ พเลหิ คตึ ปชานาติ, ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยา อตีเต สํสาเร เอตรหิ จ ปจฺจุปฺปนฺเน ทิพฺพจกฺขุนา จุตูปปาตํ อิติ อิมานิ ทฺเว พลานิ ทิพฺพจกฺขุโต อภินีหิตานิ. โส อตีตมทฺธานํ ทิพฺพสฺส ¶ จกฺขุโน โคจโร โส เอตรหิ สติ โคจโร อิติ อตฺตโน จ ปเรสํ จ ปุพฺเพนิวาสาณํ อเนกวิธํ นานปฺปการกํ ปจฺจุปฺปนฺนมทฺธานํ ทิพฺเพน จกฺขุนา อิมานิ ทฺเว ตถาคตพลานิ, อฏฺมํ ปุพฺเพนิวาโส, นวมํ ทิพฺพจกฺขุ.
ปุน จปรํ ตถาคโต อริยปุคฺคลานํ ฌานํ โวทานํ นิพฺเพธภาคิยํ ปชานาติ อยํ ปุคฺคโล อิมินา มคฺเคน อิมาย ปฏิปทาย อาสวานํ ขยา อนาสวํ เจโตวิมุตฺตึ ปฺาวิมุตฺตึ ทิฏฺเว ธมฺเม สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ อิติ อตฺตโน จ อาสวานํ ขยํ าณํ ทิฏฺเกฏฺานํ จตุภูมิมุปาทาย ยาว นวนฺนํ อรหนฺตานํ อาสวกฺขโย โอธิโส เสกฺขานํ อโนธิโส อรหนฺตานํ. ตตฺถ เจโตวิมุตฺติ ทฺวีหิ อาสเวหิ อนาสวา กามาสเวน จ ภวาสเวน จ, ปฺาวิมุตฺติ ทฺวีหิ อาสเวหิ อนาสวา ทิฏฺาสเวน จ อวิชฺชาสเวน จ, อิมาสํ ทฺวินฺนํ วิมุตฺตีนํ ยถาภูตํ ¶ าณํ, อิทํ วุจฺจติ อาสวกฺขเย าณํ. ทสมํ ตถาคตพลํ.
๒๐. อิเมสุ ¶ ทสสุ พเลสุ ิโต ตถาคโต ปฺจวิธํ สาสนํ เทเสติ สํกิเลสภาคิยํ วาสนาภาคิยํ ทสฺสนภาคิยํ ภาวนาภาคิยํ อเสกฺขภาคิยํ. ตตฺถ โย ตณฺหาสํกิเลโส, อิมสฺส อโลโภ นิสฺสรณํ. โย ทิฏฺิสํกิเลโส, อิมสฺส อโมโห นิสฺสรณํ. โย ทุจฺจริตสํกิเลโส, อิมสฺส ตีณิ กุสลานิ นิสฺสรณํ. กึ นิทานํ? ตีณิ อิมานิ [ตีณิ หิ อิมานิ (ปี.)] มโนทุจฺจริตานิ – อภิชฺฌา พฺยาปาโท มิจฺฉาทิฏฺิ. ตตฺถ อภิชฺฌา มโนทุจฺจริตํ กายกมฺมํ อุปฏฺเปติ, อทินฺนาทานํ สพฺพฺจ ตทุปนิพฺพทฺธํ วาจากมฺมํ อุปฏฺเปติ, มุสาวาทฺจ สพฺพวิตถํ สพฺพํ วาจมภาวํ สพฺพมกฺขํ ปลาสํ อภิชฺฌา อกุสลมูลนฺติ, สุจริเต สุจริตํ มุสาวาทา อทินฺนาทานา อภิชฺฌาย เจตนา, ตตฺถ พฺยาปาโท มโนทุจฺจริตํ กายกมฺมํ อุปฏฺเปติ, ปาณาติปาตํ สพฺพฺจ เมตํ อากฑฺฒนํ ปริกฑฺฒนํ นิพฺพทฺธํ โรจนํ วาจากมฺมํ อุปฏฺเปติ, ปิสุณวาจํ ผรุสวาจํ มิจฺฉาทิฏฺิ มโนทุจฺจริตฺจ อภิชฺฌํ พฺยาปาทํ มิจฺฉาทิฏฺึ ปโยเชติ, ตสฺส โย โกจิ มิจฺฉาทิฏฺิ จาโค ราคโช วา โทสโช วา สพฺพโส มิจฺฉาทิฏฺิ สมฺภูโต อิมินา การเณน มิจฺฉาทิฏฺึ อุปฏฺเปติ, กาเมสุมิจฺฉาจารํ วจีกมฺมํ อุปฏฺเปติ สมฺผปฺปลาปํ. อิมานิ ¶ ตีณิ ทุจฺจริตานิ อกุสลมูลานิ.
ยา อภิชฺฌา, โส โลโภ. โย พฺยาปาโท, โส โทโส. ยา มิจฺฉาทิฏฺิ, โส โมโห. ตานิ อฏฺ มิจฺฉตฺตานิ อุปฏฺเปนฺติ. เตสุ คหิเตสุ ตีสุ อกุสลมูเลสุ ทสวิธํ อกุสลมูลํ ปาริปูรึ คจฺฉติ, ตสฺส ติวิธสฺส ทุจฺจริตสํกิเลสสฺส วาสนาภาคิยฺจ สุตฺตํ นิสฺสรณํ. ตตฺถ ¶ โย พหุสิโต นิทฺเทโส ยถา โลโภ โทโส โมโหปิ, ตตฺถ อสิตุํ เอตฺถ โลโภ อุสฺสโท เตน การเณน เตสุ วา ธมฺเมสุ โลโภ ปฺปิยติ. ตตฺถายํ โมโห อกุสลํ โมโห อยํ อวิชฺชา, สา จตุพฺพิธา รูเป อภินิวิฏฺา, รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อวิชฺชาคโต รูปวนฺตํ อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตานํ. ตตฺถ กตมํ ปทํ สกฺกายทิฏฺิยา อุจฺเฉทํ วทติ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ นตฺถิกทิฏฺิ อธิจฺจสมุปฺปนฺนทิฏฺิ จ อฺโ จ กโรติ, อฺโ ปฏิสํเวทิยติ. ปจฺฉิมสฏฺิกปฺปานํ ตีณิ ปทานิ สกฺกายทิฏฺิยา สสฺสตํ ภชนฺติ ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ อกิริยฺจ ตํ ทุกฺขมิจฺฉโต อเหตุกา จ ปตนฺติ อนชฺฌาภาโว จ กมฺมานํ สพฺพฺจ มานยิ [มานติ (ปี.)]. ตตฺถ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ สํสาเรน ¶ สุทฺธิ อาชีวกา ฉฬาสีติ ปฺเปนฺติ. ยถารูเป สกฺกายทิฏฺิยา จตุวตฺถุกา, เอวํ ปฺจสุ ขนฺเธสุ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิยา สสฺสตํ ภชติ. อฺาชีวกา จ สสฺสตวาทิเก จ สีลพฺพตํ ภชนฺติ ปรามสนฺติ ¶ อิมินา ภวิสฺสามิ เทโว วา เทวฺตโร วา, อยํ สีลพฺพตปรามาโส. ตตฺถ สกฺกายทิฏฺิยา โส รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’มิติ ตํ กงฺขติ วิจิกิจฺฉติ นาธิมุจฺจติ นาภิปฺปสีทติ ปุพฺพนฺเต อปรนฺเต ปุพฺพนฺตาปรนฺเต…เป… อิติ วาสนาภาคิเยสุ ิตสฺส อยํ อุปกฺกิเลโส.
๒๑. ตตฺถ สทฺธินฺทฺริเยน สพฺพํ วิจิกิจฺฉิตํ ปชหติ, ปฺินฺทฺริเยน อุทยพฺพยํ ปสฺสติ, สมาธินฺทฺริเยน จิตฺตํ เอโกทิ กโรติ วีริยินฺทฺริเยน อารภติ. โส อิเมหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ สทฺธานุสารี อเวจฺจปฺปสาเท นิรโต อนนฺตริยํ สมาธึ อุปฺปาเทติ. อินฺทฺริเยหิ สุทฺเธหิ ธมฺมานุสารี อปฺปจฺจยตาย อนนฺตริยํ สมาธึ อุปฺปาเทติ. โส ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ. สจฺจานิ อิทํ ทสฺสนภาคิยํ สุตฺตํ. ตสฺส ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ตีณิ สํโยชนานิ ทสฺสนปหาตพฺพานิ สพฺเพน สพฺพํ ปหีนานิ ทฺเว ปุคฺคลกตานิ. ตตฺถ ตีณิ อกุสลมูลานิ ภาวนาปหาตพฺพานิ อุปริกฺขิตฺตานิ ฉ ภเว นิพฺพตฺเตนฺติ. ตตฺถ เตสุ อภิชฺฌาย จ พฺยาปาเทสุ ตนุกเตสุ ฉ ภวา ปริกฺขยา มริยาทํ คจฺฉนฺติ, ทฺเว ภวา อวสิฏฺา. ตสฺส อภิชฺฌา จ พฺยาปาโท จ สพฺเพน สพฺพํ ปริกฺขีณา โหนฺติ. เอโก ภโว อวสิฏฺโ โหติ. โส จ มานวเสน นิพฺพตฺเตติ. กิฺจาปิ เอตฺถ อฺเปิ จตฺตาโร กิเลสา รูปราโค ภวราโค อวิชฺชา อุทฺธจฺจํ เกตุสฺมิมานภูตา นปฺปฏิพลา อสฺมิมานํ วินิวตฺเตตุํ, สพฺเพปิ ¶ เต อสฺมิมานสฺส ปหานํ อารภเต. ขีเณสุ น จ เตสุ อิทมุตฺตริทสฺสนภูมิยํ ปฺจสุ เสกฺขปุคฺคเลสุ ตีสุ จ ปฏิปฺปนฺนเกสุ ทฺวีสุ จ ผลฏฺเสุ ภาวนาภาคิยํ สุตฺตํ. ตทุตฺตริ อเสกฺขภาคิยสุตฺตํ, กตฺถจิ ภูมิ นิปีฬิยติ. อิทฺจ ปฺจมํ สุตฺตํ. ติณฺณํ ปุคฺคลานํ เทสิตํ ปุถุชฺชนสฺส เสกฺขสฺส อเสกฺขสฺส สํกิเลสภาคิยํ วาสนาภาคิยํ. ปุถุชฺชนสฺส ¶ ทสฺสนภาคิยํ. ภาวนาภาคิยํ ปฺจนฺนํ เสกฺขานํ. ยํ ปมนิทฺทิฏฺํ อเสกฺขภาคิยํ สพฺเพสํ อรหนฺตานํ. สา ปน ปฺจวิธา สตฺตวีสอากาเร [สตฺตวีสํ อากาเร (ปี.)] ปริเยสิตพฺพํ. เอเตสุ ตสฺส คตีนํ ตโต อุตฺตริ. ตฺจ โข สงฺเขเปน ปฺาสาย อากาเรหิ ¶ สมฺปตติ, เย ปฺาส อาการา สาสเน นิทฺทิฏฺา, เต สงฺขิปิยนฺตา ทสหิ อากาเรหิ ปตนฺติ. เย อริยสจฺจํ นิกฺเขเปน ิเต สงฺขิปิยตฺตา อฏฺสุ อากาเรสุ ปตนฺติ. จตูสุ จ สาธารเณสุ สุตฺเตสุ ยา หารสมฺปาตสฺส ภูมิ, เต สงฺขิปิยนฺตา ปฺจสุ สุตฺเตสุ ปตนฺติ. สํกิเลสภาคิเย วาสนาภาคิเย ภาวนาภาคิเย นิพฺเพธภาคิเย อเสกฺขภาคิเย จ. เต สงฺขิปิยนฺตา จตูสุ สุตฺเตสุ ปตนฺติ. สํกิเลสภาคิเย วาสนาภาคิเย นิพฺเพธภาคิเย อเสกฺขภาคิเย จ. เต สงฺขิปิยมานา ตีสุ สุตฺเตสุ ปตนฺติ, ปุถุชฺชนภาคิเย เสกฺขภาคิเย อเสกฺขภาคิเย จ. เต สงฺขิปิยนฺตา ทฺวีสุ สุตฺเตสุ ปตนฺติ นิพฺเพธภาคิเย จ ปุพฺพโยคภาคิเย จ. ยถา วุตฺตํ ¶ ภควตา ทฺเว อตฺถวเส สมฺปสฺสมานา ตถาคตา อรหนฺโต สมฺมาสมฺพุทฺธา ธมฺมํ เทเสนฺติ สุตฺตํ เคยฺยํ…เป… สตฺถา ปุพฺพโยคสมนฺนาคเต อปฺปกสิเรน มฺมานา วสิยนฺติ ปุพฺพโยคา จ ภวิสฺสนฺติ สนฺตานํ มฺมานาธราย. ตตฺถ ปฺาเวมตฺตตํ อตฺตโน สมนุปสฺสมาเนน อฏฺวิเธ สุตฺตสงฺเขเป, ยตฺถ ยตฺถ สกฺโกติ, ตตฺถ ตตฺถ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ตตฺถ โยเชตฺวา สุตฺตสฺส อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ. น หิ สติ เวทนา มโน ธาเรตฺวา สกฺกา เยน เกนจิ สุตฺตสฺส อตฺโถ ยถาภูตํ นิทฺทิสิตุํ.
ตตฺถ ปุริมกานํ สุตฺตานํ อิมา อุทฺทานคาถา
กามนฺธา ชาลสฺฉนฺนา, ปฺจ นีวรณานิ จ;
มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มหานาโม จ สากิโย.
อุทฺธํ อโธ วิปฺปมุตฺโต, ยฺจ สีลกิมตฺถิยา;
ยสฺส เสลูปมํ จิตฺตํ, อุปติสฺส ปุจฺฉาทิกา.
ยสฺส กายคตาสติ, ฉนฺนํ ตโมปรายโณ;
น ตํ ทฬฺหํ เจตสิกํ, อยํ โลโกติอาทิกํ.
จตฺตาโร เจว ปุคฺคลา, ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒิตํ;
โสตานุคตธมฺเมสุ, อิมา เตสํ อุทฺทานคาถา.
๒๒. ตตฺถ ¶ กตมา อาณตฺติ?
สเจ ภายถ [อุทา. ๔๔] ทุกฺขสฺส, สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;
มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโห.
‘‘อตีเต ¶ , ราธ, รูเป อนเปกฺโข โหหี’’ติ วิตฺถาเรน กาตพฺพา. ‘‘สีลวนฺเตน ¶ , อานนฺท, ปุคฺคเลน สทา กรณียา กินฺติเม อวิปฺปฏิสาโร อสฺสา’’ติ. อยํ วุจฺจติ อาณตฺติ.
ตตฺถ กตมํ ผลํ?
ธมฺโม หเว รกฺขติ ธมฺมจารึ, ฉตฺตํ มหนฺตํ ยถ วสฺสกาเล;
เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ, น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี.
อิทํ ผลํ.
ตตฺถ กตโม อุปาโย?
‘‘สพฺเพ ธมฺมา [ธ. ป. ๒๗๙] อนตฺตา’’ติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.
‘‘สตฺตหงฺเคหิ สมนฺนาคโต โข, ภิกฺขุ, อปิ หิมวนฺตํ ปพฺพตราชานํ จาเลยฺย, โก ปน วาโท ฉวํ อวิชฺชํ สตฺตเกสุ’’ เวยฺยากรณํ กาตพฺพํ. อยํ อุปาโย.
ตตฺถ กตมา อาณตฺติ จ ผลฺจ?
สเจ ภายถ ทุกฺขสฺส, สเจ โว ทุกฺขมปฺปิยํ;
มากตฺถ ปาปกํ กมฺมํ, อาวิ วา ยทิ วา รโห.
สเจ หิ ปาปกํ กมฺมํ, กโรถ วา กริสฺสถ;
น โว ทุกฺขา ปโมกฺขาตฺถิ, อุปจฺจาปิ ปลายตํ [ปลายโต (ปี.)].
ปุริมิกาย ¶ คาถาย อาณตฺติ ปจฺฉิมิกาย ผลํ. สีเล ปติฏฺาย ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา ยา จ จิตฺตภาวนา ยา จ ปฺาภาวนา ยา จ อาณตฺติ ราควิราคา จ ผลํ.
ตตฺถ ¶ กตมํ ผลฺจ อุปาโย จ?
สีเล ปติฏฺาย [สํ. นิ. ๑.๒๓] นโร สปฺโ, จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวยํ;
อาตาปี นิปโก ภิกฺขุ, โส อิมํ วิชฏเย ชฏํ.
ปุริมิกาย อฑฺฒคาถาย อุปาโย, ปจฺฉิมิกาย อฑฺฒคาถาย ผลํ. นนฺทิโย [นนฺทิโก (ปี. ก.)] สกฺโก อิสิวุตฺถปุริริกามเอกรกฺเข [อิสิวุตฺต… (ปี.)] สุตฺตํ มูลโต อุปาทาย ยาว ¶ ฉสุ ธมฺเมสุ. อุตฺตริ ปฺจสุ ธมฺเมสุ ยาจโยโค [โย จ โยโค (ปี.)] กรณีโย, อยํ อุปาโย. อสหคตสฺส กามาสวาปิ จิตฺตํ มุจฺจตีติ. สพฺพาสุ ฉสุ ตีสุ. อยํ อุปาโย จ ผลฺจ.
ตตฺถ กตมา อาณตฺติ จ ผลฺจ อุปาโย จ?
สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราช สทา สโต;
อตฺตานุทิฏฺึ อุหจฺจ [อูหจฺจ (สุ. นิ. ๑๑๒๕)], เอวํ มจฺจุตโร สิยา.
‘‘สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, โมฆราชา’’ติ อาณตฺติ. ‘‘สทา สโต’’ติ อุปาโย. ‘‘อตฺตานุทิฏฺึ อุหจฺจ, เอวํ มจฺจุตโร สิยา’’ติ ผลํ. สมาธึ, ภิกฺขเว, ภาเวถ, สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปํ อนิจฺจนฺติ ปชานาติ. เอวํ ปสฺสํ อริยสาวโก ปริมุจฺจติ ชาติยาปิ…เป… อุปายาเสหิปิ อิธ ตีณิปิ’’.
กามํ กามยมานสฺส, ตสฺส เจตํ สมิชฺฌติ. อยํ อสฺสาโท.
‘‘ธมฺมจริยา ¶ สมจริยา กุสลจริยา เหตูหิ, พฺราหฺมณ, เอวมิเธกจฺเจ สตฺตา กายสฺส เภทา สุคตึ สคฺคํ โลกํ อุปปชฺชนฺติ’’. อยํ อสฺสาโท.
ตตฺถ ¶ กตโม อาทีนโว?
กาเมสุ เว หฺเต สพฺพา มุจฺเจว – อยํ อาทีนโว. ปเสนทิสํยุตฺตเก สุตฺเต ปพฺพโตปมา – อยํ อาทีนโว.
ตตฺถ กตมํ นิสฺสรณํ?
โย กาเม ปริวชฺเชติ, สปฺปสฺเสว ปทา สิโร;
โสมํ วิสตฺติกํ โลเก, สโต สมติวตฺตติ.
สํยุตฺตเก สุตฺตํ ปาริจฺฉตฺตโก ปณฺฑุปลาโส สนฺนิปลาโส – อิทํ นิสฺสรณํ.
ตตฺถ ¶ กตโม อสฺสาโท จ อาทีนโว จ?
ยานิ [ชา. ๑.๒.๑๔๔ ทุกนิปาเต] กโรติ ปุริโส, ตานิ อตฺตนิ ปสฺสติ;
กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปกํ.
ตตฺถ ยํ ปาปการี ปจฺจนุโภติ อยํ อสฺสาโท. ลาภาลาภอฏฺเกสุ พฺยากรณํ, ตตฺถ อลาโภ อยโส นินฺทา ทุกฺขํ, อยํ อาทีนโว. ลาโภ ยโส สุขํ ปสํสา, อยํ อสฺสาโท.
ตตฺถ กตมํ อสฺสาโท จ นิสฺสรณฺจ?
‘‘สุโข วิปาโก ปฺุานํ, อธิปฺปาโย จ อิชฺฌติ;
ขิปฺปฺจ ปรมํ สนฺตึ, นิพฺพานมธิคจฺฉตี’’ติ.
โย จ วิปาโก ปฺุานํ ยา จ อธิปฺปายสฺส อิชฺฌนา, อยํ อสฺสาโท. ยํ ขิปฺปฺจ ปรมํ สนฺตึ นิพฺพานมธิคจฺฉติ, อิทํ นิสฺสรณํ.
พาตฺตึสาย เจว มหาปุริสลกฺขเณหิ สมนฺนาคตสฺส มหาปุริสสฺส ทฺเวเยว คติโย โหนฺติ, สเจ ¶ อคารํ อชฺฌาวสติ, ราชา ¶ โหติ จกฺกวตฺตี ยาว อภิวิชินิตฺวา อชฺฌาวสติ อยํ อสฺสาโท. สเจ อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชติ สพฺเพน โอเฆน [โอสเธน (ปี. ก.)] นิสฺสรณํ อยํ อสฺสาโท จ นิสฺสรณฺจ.
ตตฺถ กตโม อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ?
อาทานสฺส [อาทินฺนสฺส (ก.)] ภยํ ตฺวา, ชาติมรณสมฺภวํ;
อนาทาตุํ นิพฺพตฺตติ, ชาติมรณสงฺขยา.
ปุริมิกาย อฑฺฒคาถาย ชาติมรณสมฺภโว อาทีนโว. อนาทาตุํ นิพฺพตฺตติ ชาติมรณสงฺขยาติ นิสฺสรณํ.
กิจฺฉํ วตายํ โลโก อาปนฺโน ยมิทํ ชายเต จ มียเต จ. ยาว กุทสฺสุนามสฺส ทุกฺขสฺส อนฺโต ภวิสฺสติ ปรโต วาติ เอตฺถ ยา อุปริกฺขา, อยํ อาทีนโว. โย เคธํ ตฺวา อภินิกฺขมติ ยาว ปุราณกาย ราชธานิยา, อิทํ นิสฺสรณํ. อยํ อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ.
ตตฺถ ¶ กตโม อสฺสาโท จ อาทีนโว จ นิสฺสรณฺจ?
กามา หิ จิตฺรา วิวิธา [มธุรา (เถรคา. ๗๘๗)] มโนรมา, วิรูปรูเปหิ มเถนฺติ จิตฺตํ;
ตสฺมา อหํ [เถรคา. ๗๘๗] ปพฺพชิโตมฺหิ ราช, อปณฺณกํ สามฺเมว เสยฺโย.
ยํ ‘‘กามา หิ จิตฺรา วิวิธา มโนรมา’’ติ อยํ อสฺสาโท. ยํ ‘‘วิรูปรูเปหิ มเถนฺติ จิตฺต’’นฺติ อยํ อาทีนโว. ยํ อหํ ¶ อคารสฺมา ปพฺพชิโตมฺหิ ราช อปณฺณกํ สามฺเมว เสยฺโยติ อิทํ นิสฺสรณํ.
พลวํ พาโลปมสุตฺตํ ยํ อาสาย วา เวทนียํ กมฺมํ คาหติ, ตถา เจปิ ยํ ยํ ปาปกมฺมํ อนุโภติ, ตตฺถ ทุกฺขเวทนีเยน กมฺเมน อภาวิตกาเยน จ ยาว ปริตฺตเจตโส จ อาทีนวํ ทสฺเสติ สุขเวทนีเยน กมฺเมน อสฺสาเทติ. ยํ ปุราสทิโส โหติ. ภาวิตจิตฺโต ภาวิตกาโย ภาวิตปฺโ มหานาโม อปริตฺตเจตโส, อิทํ นิสฺสรณํ.
๒๔. ตตฺถ ¶ กตมํ โลกิกํ สุตฺตํ?
น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, สชฺชุขีรํว มุจฺจติ;
ฑหนฺตํ พาลมนฺเวติ, ภสฺมจฺฉนฺโนว [ภสฺมาฉนฺโนว (ก.) ปสฺส ธ. ป. ๗๑] ปาวโก.
จตฺตาริ อคติคมนานิ, อิทํ โลกิกํ สุตฺตํ.
ตตฺถ กตมํ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ?
‘‘ยสฺสินฺทฺริยานิ สมถงฺคตานิ [สมถํ คตานิ (ปี.) ปสฺส ธ. ป. ๙๔], อสฺสา ยถา สารถินา สุทนฺตา;
ปหีนมานสฺส อนาสวสฺส, เทวาปิ ตสฺส ปิหยนฺติ ตาทิโน’’ติ.
‘‘อริยํ โว, ภิกฺขเว, สมฺมาสมาธึ เทเสสฺสามี’’ติ อิทํ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ.
ตตฺถ ¶ กตมํ โลกิกํ โลกุตฺตรฺจ สุตฺตํ?
สตฺติยา วิย โอมฏฺโ, ทยฺหมาโนว มตฺถเก;
กามราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช.
‘‘สตฺติยา วิย โอมฏฺโ, ทยฺหมาโนว มตฺถเก’’ติ โลกิกํ;
‘‘กามราคปฺปหานาย, สโต ภิกฺขุ ปริพฺพเช’’ติ โลกุตฺตรํ;
กพฬีกาเร ¶ อาหาเร อตฺถิ ฉนฺโทติ โลกิกํ. นตฺถิ ฉนฺโทติ โลกุตฺตรํ สุตฺตํ.
ตตฺถ กตมํ กมฺมํ?
โย ปาณมติปาเตติ, มุสาวาทฺจ ภาสติ;
โลเก อทินฺนํ อาทิยติ [อาทิยิ (ก.) ปสฺส อ. นิ. ๕.๑๗๔], ปรทารฺจ คจฺฉติ.
สุราเมรยปานฺจ, โย นโร อนุยฺุชติ;
อปฺปหาย ¶ ปฺจ เวรานิ, ทุสฺสีโล อิติ วุจฺจติ.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, ทุจฺจริตานิ. อิทํ กมฺมํ.
ตตฺถ กตโม วิปาโก?
สฏฺิวสฺสสหสฺสานิ, ยถารูปี วิปจฺจคา.
‘‘ทิฏฺา มยา, ภิกฺขเว [สํ. นิ. ๔.๑๓๕], ฉ ผสฺสายตนิกา นาม นิรยา. ทิฏฺา มยา, ภิกฺขเว, ฉ ผสฺสายตนิกา นาม สคฺคา’’. อยํ วิปาโก.
ตตฺถ กตมํ กมฺมฺจ วิปาโก จ?
อยสาว มลํ สมุฏฺิตํ, ตตุฏฺาย ตเมว ขาทติ;
เอวํ อติโธนจารินํ, สานิ กมฺมานิ นยนฺติ ทุคฺคตึ.
อยสาว มลํ สมุฏฺิตํ, ยาว สานิ กมฺมานีติ อิทํ กมฺมํ. นยนฺติ ทุคฺคตินฺติ วิปาโก.
จตูสุ สมฺมาปฏิปชฺชมาโน มาตริ ปิตริ ตถาคเต ตถาคตสาวเก ¶ ยา สมฺมาปฏิปตฺติ, อิทํ กมฺมํ. ยํ เทเวสุ อุปปชฺชติ, อยํ วิปาโก. อิทํ กมฺมฺจ วิปาโก จ.
๒๕. ตตฺถ ¶ กตมํ นิทฺทิฏฺํ สุตฺตํ?
เนลงฺโค เสตปจฺฉาโท, เอกาโร วตฺตตี [วตฺตเต (ก.) อุทา. ๖๕] รโถ;
อนีฆํ ปสฺส อายนฺตํ, ฉินฺนโสตํ อพนฺธนํ;
ยํ วา จิตฺตํ สมเณสุ, จิตฺตาคหปติ ทิสฺสติ.
เอวํ อิมาย คาถาย นิทฺทิฏฺโ อตฺโถ.
โคปาลโกปเม ¶ เอกาทส ปทานิ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ รูปฺู โหติ. ยา จ อติเรกปูชาย ปูเชตา โหตีติ. อิมานิ เอกาทส ปทานิ ยถาภาสิตานิ นิทฺทิฏฺโ อตฺโถ.
ตตฺถ กตโม อนิทฺทิฏฺโ อตฺโถ?
สุโข วิเวโก ตุฏฺสฺส, สุตธมฺมสฺส ปสฺสโต;
อพฺยาปชฺชํ [อพฺยาปชฺฌํ (ปี. ก.) ปสฺส อุทา. ๑๑] สุขํ โลเก, ปาณภูเตสุ สํยโมติ.
สุขา วิราคตา โลเก, กามานํ สมติกฺกโม;
อสฺมิมานสฺส โย วินโย, เอตํ เว ปรมํ สุขนฺติ.
อิทํ อนิทฺทิฏฺํ. อฏฺ มหาปุริสวิตกฺกา. อิทํ อนิทฺทิฏฺํ.
ตตฺถ กตมํ นิทฺทิฏฺฺจ อนิทฺทิฏฺฺจ?
ปสนฺนเนตฺโต [สุ. นิ. ๕๕๕] สุมุโข, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;
มชฺเฌ สมณสงฺฆสฺส, อาทิจฺโจว วิโรจสิ.
ปสนฺนเนตฺโต ¶ ยาว อาทิจฺโจว วิโรจสีติ นิทฺทิฏฺโ. ปสนฺนเนตฺโต โย ภควา กถฺจ ปน ปสนฺนเนตฺตตา, กถํ สุมุขตา, กถํ พฺรหกายตา, กถํ อุชุกตา, กถํ ปตาปวตา, กถํ วิโรจตาติ อนิทฺทิฏฺโ. เผณปิณฺโฑปมํ เวยฺยากรณํ ยถา เผณปิณฺโฑ เอวํ รูปํ ยถา ปุพฺพุโฬ เอวํ เวทนา มายา วิฺาณํ ปฺจกฺขนฺธา ปฺจหิ อุปมาหิ นิทฺทิฏฺา. เกน การเณน เผณปิณฺโฑปมํ รูปํ สพฺพฺจ จกฺขุวิฺเยฺยํ ยํ วา จตูหิ อายตเนหิ? กถํ เวทนา ปุพฺพุฬูปมา? กตรา จ สา เวทนา สุขา ทุกฺขา อทุกฺขมสุขา? เอวเมสา อนิทฺทิฏฺา. เอวํ นิทฺทิฏฺฺจ อนิทฺทิฏฺฺจ.
๒๖. ตตฺถ ¶ กตมํ าณํ?
ปฺา หิ เสฏฺา โลกสฺมึ, ยายํ นิพฺเพธคามินี;
ยาย [ยายํ (ก.) ปสฺส อิติวุ. ๔๑] สมฺมา ปชานาติ, ชาติมรณสงฺขยํ.
ตีณิมานิ ¶ อินฺทฺริยานิ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยํ, อิทํ าณํ.
ตตฺถ กตมํ เนยฺยํ?
กาเมสุ [อุทา. ๖๓] สตฺตา กามสงฺคสตฺตา, สํโยชเน วชฺชมปสฺสมานา;
น หิ ชาตุ สํโยชนสงฺคสตฺตา, โอฆํ ตเรยฺยุํ วิปุลํ มหนฺตํ.
จตูหิ ¶ องฺเคหิ สมนฺนาคตา กายสฺส เภทา เทเวสุ อุปฺปชฺชนฺติ. อุทาเน กาปิยํ สุตฺตํ อปณฺณกปสาทนียํ – อิทํ เนยฺยํ.
ตตฺถ กตมํ าณฺจ เนยฺยฺจ?
สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ, ยทา ปฺาย ปสฺสติ;
อถ นิพฺพินฺทติ ทุกฺเข, เอส มคฺโค วิสุทฺธิยา.
ยทา ปสฺสตีติ าณํ. โย สพฺพธมฺเม อนตฺตากาเรน อุปฏฺเปติ อิทํ เนยฺยํ.
จตฺตาริ อริยสจฺจานิ, ตตฺถ ตีณิ เนยฺยานิ มคฺคสจฺจํ สีลกฺขนฺโธ จ ปฺากฺขนฺโธ จ, อิทํ าณฺจ เนยฺยฺจ.
เอเสว มคฺโค [ธ. ป. ๒๗๔ ธมฺมปเท] นตฺถฺโ, ทสฺสนสฺส วิสุทฺธิยา;
เอตฺหิ ตุมฺเห ปฏิปชฺชถ, มารสฺเสตํ ปโมหนํ.
จตูหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต อริยสาวโก อตฺตนาว [อตฺตนาเยว (ก.) สํ. นิ. ๕.๑๐๐๓] อตฺตานํ พฺยากเรยฺย ‘‘ขีณนิรโยมฺหิ ยาว โสตาปนฺโนหมสฺมิ อวินิปาตธมฺโม นิยโต สมฺโพธิปรายโณ’’ติ. อิทํ ทสฺสนํ.
ยสฺสินฺทฺริยานิ สุภาวิตานิ, อชฺฌตฺตํ พหิทฺธา จ สพฺพโลเก;
โส ปุคฺคโล มติ จ รูปสฺี, สุโมหคตา น ชานาติ [กึสุ โมหคตานุ ชานาติ (ก.)].
จตฺตาริ ธมฺมปทานิ – อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ. อยํ ¶ ภาวนา.
ตตฺถ กตมํ ทสฺสนฺจ ภาวนา จ?
วจสา มนสาถ กมฺมุนา จ, อวิรุทฺโธ สมฺมา วิทิตฺวา [วิทิตฺวาน (ก.) สุ. นิ. ๓๖๗] ธมฺมํ;
นิพฺพานปทาภิปตฺถยาโน, สมฺมา โส โลเก ปริพฺพเชยฺย.
โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกาตุกาเมน กตเม ธมฺมา มนสิกาตพฺพา, ภควา อาห ปฺจุปาทานกฺขนฺธา. อิทํ ทสฺสนฺจ ภาวนา จ.
ยานิ กโรติ ปุริโสติ วิตฺถาโร. ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สุจริตานิ. อิเม วิปากธมฺมธมฺมา.
ตตฺถ กตเม นวิปากธมฺมธมฺมา?
รูปํ เวทยิตํ สฺา, วิฺาณํ ยา เจว เจตนา;
เนโสหมสฺมิ น เมโส อตฺตา, อิติ ทิฏฺโ วิรชฺชติ.
ปฺจิเม, ภิกฺขเว, ขนฺธา – อิเม นวิปากธมฺมธมฺมา.
ตตฺถ กตโม เนววิปาโก นวิปากธมฺมธมฺโม?
‘‘เย ¶ เอวํ ปฏิปชฺชนฺติ, นยํ พุทฺเธน เทสิตํ;
เต ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ, สตฺถุสาสนการกา’’ติ.
อิติ ยา จ สมฺมาปฏิปตฺติ โย จ นิโรโธ, อุภยเมตํ เนววิปาโก นวิปากธมฺโม. พฺรหฺมจริยํ ¶ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ, พฺรหฺมจริยผลานิ จ พฺรหฺมจริยฺจ อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค พฺรหฺมจริยผลานิ โสตาปตฺติผลํ ยาว อรหตฺตํ.
๒๙. ตตฺถ ¶ กตมํ สกวจนํ?
สพฺพปาปสฺส อกรณํ, กุสลสฺส อุปสมฺปทา;
สจิตฺตปริโยทปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนํ.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, วิโมกฺขมุขานิ. อิทํ สกวจนํ.
ตตฺถ กตมํ ปรวจนํ?
นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปมํ, นตฺถิ โคณสมิตํ ธนํ;
นตฺถิ สูริยสมา อาภา, สมุทฺทปรมา สรา.
เหตุนา มาริสา โกสิยา สุภาสิเตน สงฺคามวิชโย โสปิ นาม, ภิกฺขเว, สกฺโก เทวานมินฺโท สกํ ผลํ ปริภฺุชมาโนติ วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. อิทํ ปรวจนํ.
ตตฺถ กตมํ สกวจนฺจ ปรวจนฺจ?
‘‘ยํ ปตฺตํ ยฺจ ปตฺตพฺพํ, อุภยเมตํ รชานุกิณฺณํ;
เย เอวํวาทิโน นตฺถิ, เตสํ กาเมสุ โทโส’’ติ.
อิทํ ปรวจนํ. เย จ โข เต อุโภ อนฺเต อนุปคมฺม วฏฺฏํ เตสํ นตฺถิ ปฺาปนาย. อิทํ สกวจนํ.
‘‘นนฺทติ ¶ ¶ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา, โคมา โคหิ [โภคิโก โภเคหิ (ปี.) สํ. นิ. ๑.๑๒] ตเถว นนฺทติ;
อุปธี หิ นรสฺส นนฺทนา, น หิ โส นนฺทติ โย นิรูปธี’’ติ – ปรวจนํ.
‘‘โสจติ ปุตฺเตหิ ปุตฺติมา, โคมา โคหิ ตเถว โสจติ;
อุปธี หิ นรสฺส โสจนา, น หิ โส โสจติ โย นิรูปธี’’ติ – สกวจนํ.
อิทํ สกวจนํ ปรวจนฺจ.
๓๐. ตตฺถ ¶ กตมํ สตฺตาธิฏฺานํ?
เย เกจิ ภูตา ภวิสฺสนฺติ เย วาปิ, สพฺเพ คมิสฺสนฺติ ปหาย เทหํ;
ตํ สพฺพชานึ กุสโล วิทิตฺวา, ธมฺเม [อาตาปิโย (อุทา. ๔๒)] ิโต พฺรหฺมจริยํ จเรยฺย.
ตโยเม, ภิกฺขเว, สตฺถาโร, ตถาคโต อรหํ เสกฺโข ปฏิปโท. อิทํ สตฺตาธิฏฺานํ.
ตตฺถ กตมํ ธมฺมาธิฏฺานํ?
ยฺจ กามสุขํ [อุทา. ๑๒] โลเก, ยฺจิทํ ทิวิยํ สุขํ;
ตณฺหกฺขยสุขสฺเสเต, กลํ นาคฺฆนฺติ โสฬสึ.
สตฺติเม ¶ , ภิกฺขเว, โพชฺฌงฺคา, อิทํ ธมฺมาธิฏฺานํ.
ตตฺถ กตมํ สตฺตาธิฏฺานฺจ ธมฺมาธิฏฺานฺจ? ทุทฺทสมนฺตํ สจฺจํ ทุทฺทโส ปฏิเวโธ พาเลหิ, ชานโต ปสฺสโต นตฺถิ นนฺทีติ วทามิ. ทุทฺทสมนฺตํ สจฺจํ ทุทฺทโส ปฏิเวโธ พาเลหีติ ธมฺมาธิฏฺานํ. ชานโต ปสฺสโต นตฺถิ นนฺทีติ สตฺตาธิฏฺานํ. ทารุกฺขนฺโธปมํ คงฺคาย ตีริยา โอริมฺจ ตีรํ ปาริมฺจ ตีรํ ถเล วา [ถเลว จ (ก.) สํยุตฺตนิกาเย] น จ อุสฺสีทนํ, มชฺเฌ จ น สํสีทนํ มนุสฺสคฺคาโห จ อมนุสฺสคฺคาโห จ อนฺโตปูติภาโว จ, อิทํ ธมฺมาธิฏฺานํ. เอวํ ปน ภิกฺขุ นิพฺพานนินฺโน ภวิสฺสติ นิพฺพานปรายโณติ สตฺตาธิฏฺานํ. อิทํ สตฺตาธิฏฺานฺจ ธมฺมาธิฏฺานฺจ.
ตตฺถ กตโม ถโว?
มคฺคานฏฺงฺคิโก ¶ เสฏฺโ, สจฺจานํ จตุโร ปทา;
วิราโค เสฏฺโ ธมฺมานํ, ทฺวิปทานฺจ จกฺขุมา.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อคฺคานิ – พุทฺโธ สตฺตานํ, วิราโค ธมฺมานํ, สงฺโฆ คณานํ. อยํ ถโว.
๓๑. ตตฺถ ¶ กตมํ อนฺุาตํ?
กาเยน ¶ [ธ. ป. ๓๖๑] สํวโร สาธุ, สาธุ วาจาย สํวโร;
มนสา สํวโร สาธุ, สาธุ สพฺพตฺถ สํวุโต;
สพฺพตฺถ สํวุโต ภิกฺขุ, สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจติ.
อิทํ ภควตา อนฺุาตํ.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, กรณียานิ – กายสุจริตํ วจีสุจริตํ มโนสุจริตํ. อิทํ อนฺุาตํ.
ตตฺถ กตมํ ปฏิกฺขิตฺตํ?
นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปมํ. วิตฺถาโร อิทํ ปฏิกฺขิตฺตํ.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, อกรณียานิ สยํ อภิฺาย เทสิตานิ. กตมานิ ตีณิ? กายทุจฺจริตํ วจีทุจฺจริตํ มโนทุจฺจริตํ. อิทํ ปฏิกฺขิตฺตํ.
ตตฺถ กตมํ อนฺุาตฺจ ปฏิกฺขิตฺตฺจ?
กาเยน กุสลํ กเร, อสฺส กาเยน สํวุโต;
กายทุจฺจริตํ หิตฺวา, กายสุจริตํ จเร.
ทฺวีหิ ปมปเทหิ จตุตฺเถน จ ปเทน อนุชานาติ. กายทุจฺจริตํ หิตฺวาติ ตติเยน ปเทน ปฏิกฺขิตฺตนฺติ. มหาวิภงฺโค อจิรตปานาโท.
ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา
สเจ ¶ ภายสิ ทุกฺขสฺส, มาภินนฺทิ อนาคตํ;
วสฺสกาเล ยถา ฉตฺตํ, กุสลานิ กมตฺถเก.
สพฺเพ ¶ ธมฺมา อนตฺตาติ, สมาคตํ วิจาลเย;
น โว ทุกฺขา ปโมกฺขาตฺถิ, สมโถ จ วิปสฺสนา.
กามจฺฉนฺทํ อุปาทาย, โย โส วิตกฺเกหิ ขชฺชติ;
สุภาวิตตฺเต โพชฺฌงฺเค, โส อิมํ วิชฏเย ชฏํ.
สฺุโต โลกํ อเวกฺขสฺสุ, สมาธิภาวิ ภาวเส;
กามํ กามยมานสฺส, ธมฺมจริยาย สุคตึ.
หฺเต สพฺพา มุจฺเจว, นิปฺโปเนฺโต จตุทฺทิสา;
โย กาเม ปริวชฺเชติ, ปาริฉตฺโตปเมว จ.
ยานิ ¶ กโรติ ปุริโส, โลกธมฺมา ปกาสิตา;
สุโข วิปาโก ปฺุานํ, ตติยํ อฺํ น วิชฺชติ.
อาทานสฺส ภยํ ตฺวา, ชายเต ชียเตปิ จ;
กามา หิ จิตฺรา วิวิธา, อถ โลณสลฺโลปมํ.
น หิ ปาปํ กตํ กมฺมํ, อคตีหิ จ คจฺฉติ;
ยสฺสินฺทฺริยานิ สมถงฺคตานิ, ตเถว ปฺจาณิโก.
สตฺติยา วิย โอมฏฺโ, วิฺาณฺจ ปติฏฺิตา;
โย ปาณมติปาเตติ, ตีณิ ทุจฺจริตานิ จ.
สฏฺิวสฺสสหสฺสานิ, ขณํ ลทฺธาน ทุลฺลภํ;
อยสาว มลํ สมุฏฺิตํ, จตูสุ ปฏิปตฺติสุ.
เนลงฺโค ¶ เสตปจฺฉาโท, อถ โคปาลโกปมํ;
สุโข วิเวโก ตุฏฺสฺส, วิตกฺกา จ สุเทสิตา.
เผณปิณฺโฑปมํ รูปํ, พฺรหา อุชุ ปตาปวา;
ปฺา หิ เสฏฺา โลกสฺมึ, อนฺา ตีณิ อินฺทฺริยานิ.
กาเมสุ ¶ สตฺตา กามสงฺคสตฺตา, อถ วณฺโณ รหสฺสวา;
สพฺเพ ธมฺมา อนตฺตาติ, อริยสจฺจฺจ เทสิตํ.
เอเสว มคฺโค นตฺถฺโ, โสตาปนฺโนติ พฺยากเร;
ยสฺสินฺทฺริยานิ สุภาวิตานิ, อถ ธมฺมปเทหิ จ.
วจสา มนสา เจว, ปฺจกฺขนฺธา อนิจฺจโต;
ยานิ กโรติ ปุริโส, ตีณิ สุจริตานิ จ.
รูปํ เวทยิตํ สฺา, ปฺจกฺขนฺธา ปกาสิตา;
โย เอวํ ปฏิปชฺชติ, พฺรหฺมา เจว ผลานิ จ.
สพฺพปาปสฺส อกรณํ, วิโมกฺขา ตํ หิ เทสิตา;
นตฺถิ ปุตฺตสมํ เปมํ, เทวานํ อสุราน จ.
ยํ ปตฺตํ ยฺจ ปตฺตพฺพํ, นนฺทติ โสจติ นิจฺจํ;
เย เกจิ ภูตา ภวิสฺสนฺติ, สตฺถาโร จ ปกาสิตา.
ยฺจ ¶ กามสุขํ โลเก, โพชฺฌงฺคา จ สุเทสิตา;
มคฺคานฏฺงฺคิโก เสฏฺโ, ตโย จ อคฺคปตฺติโย.
กาเยน สํวโร สาธุ, กรณียฺจ เทสิตํ;
นตฺถิ อตฺตสมํ เปมํ, อริยา ตีณิ จ เทสิตา.
กาเยน ¶ กุสลํ อภิรโต, วินยฺจ กามสุขํ โลเก;
โพชฺฌงฺคา จ สุเทสิตา, ทุทฺทสํ อนตํ เจว ปราปรํ จ;
เปฏโกปเทเส สาสนปฺปฏฺานํ นาม ทุติยภูมิ สมตฺตา.
๓. สุตฺตาธิฏฺานตติยภูมิ
๓๒. ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ สุตฺตาธิฏฺานํ?
โลภาธิฏฺานํ โทสาธิฏฺานํ โมหาธิฏฺานํ อโลภาธิฏฺานํ อโทสาธิฏฺานํ อโมหาธิฏฺานํ กายกมฺมาธิฏฺานํ วาจากมฺมาธิฏฺานํ มโนกมฺมาธิฏฺานํ สทฺธินฺทฺริยาธิฏฺานํ วีริยินฺทฺริยาธิฏฺานํ สตินฺทฺริยาธิฏฺานํ สมาธินฺทฺริยาธิฏฺานํ ปฺินฺทฺริยาธิฏฺานํ.
ตตฺถ กตมํ โลภาธิฏฺานํ?
วิตกฺกมถิตสฺส [วิตกฺกนิมฺมถิตสฺส (ก.) ธ. ป. ๓๔๙] ชนฺตุโน, ติพฺพราคสฺส สุภานุปสฺสิโน;
ภิยฺโย ตณฺหา ปวฑฺฒติ, เอส โข คาฬฺหํ กโรติ พนฺธนํ.
วิตกฺกมถิตสฺสาติ กามราโค. สุภานุปสฺสิโนติ กามราควตฺถุ. ภิยฺโย ตณฺหา ปวฑฺฒตีติ กามตณฺหา. เอส คาฬฺหํ กโรติ พนฺธนนฺติ ราคํ, อิติ โย โย ธมฺโม มูลนิกฺขิตฺโต, โส เยเวตฺถ ธมฺโม อุคฺคาวหิตพฺโพ [อุคฺคาปยิตพฺโพ (ปี. ก.)]. น ภควา เอกํ ธมฺมํ อารพฺภ อฺํ ธมฺมํ เทเสติ. ยสฺส วิตกฺเกติ กามวิตกฺโก ตเมว วิตกฺกํ กามวิตกฺเกน นิทฺทิสียติ. ติพฺพราคสฺสาติ ตสฺเสว วิตกฺกสฺส วตฺถุํ นิทฺทิสติ. สุภานุปสฺสิโน ภิยฺโย ตณฺหา ปวฑฺฒตีติ ตเมว ราคํ กามตณฺหาติ ¶ นิทฺทิสติ. เอส คาฬฺหํ กโรติ พนฺธนนฺติ ตเมว ตณฺหาสํโยชนํ นิทฺทิสติ. เอวํ คาถาสุ อนุมินิตพฺพํ. เอวํ สเวยฺยากรเณสุ.
ตตฺถ ¶ ภควา เอกํ ธมฺมํ ติวิธํ นิทฺทิสติ, นิสฺสนฺทโต เหตุโต ผลโต.
ททํ ปิโย [ปสฺส สํยุตฺตนิกาเย] โหติ ภชนฺติ นํ พหู, กิตฺติฺจ ปปฺโปติ ยโส จ วฑฺฒติ;
อมงฺกุภูโต ปริสํ วิคาหติ, วิสารโท โหติ นโร อมจฺฉรี.
ททนฺติ ¶ ยํ ยํ ทานํ, อิทํ ทานมยิกํ ปฺุกฺริยํ. ตตฺถ เหตุ. ยํ เจตํ. ภชนฺติ นํ พหู, กิตฺตินฺติ โย จ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท โลเก อพฺภุคฺคจฺฉติ, ยํ พหุกสฺส ชนสฺส ปิโย ภวติ มนาโป จ. ยฺจ อวิปฺปฏิสารี กาลงฺกโรติ อยํ นิสฺสนฺโท. ยํ กายสฺส เภทา เทเวสุ อุปปชฺชตีติ อิทํ ผลํ. อิทํ โลภาธิฏฺานํ.
โย ปาณมติปาเตติ, มุสาวาทฺจ ภาสติ;
โลเก อทินฺนํ อาทิยติ, ปรทารฺจ คจฺฉติ;
สุราเมรยปานฺจ, โย นโร อนุยฺุชติ [อภิคิชฺฌติ (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๕.๑๗๔].
อปฺปหาย ปฺจ เวรานิ, ทุสฺสีโล อิติ วุจฺจติ;
กายสฺส เภทา ทุปฺปฺโ, นิรยํ โสปปชฺชติ.
โย ปาณมติปาเตตีติ ทุฏฺโ ปาณมติปาเตติ. มุสาวาทฺจ ภาสตีติ โทโสปฆาตาย มุสาวาทฺจ ภาสติ. สุราเมรยปานฺจ, โย นโร อนุยฺุชตีติ โทโส นิทานํ. โย ¶ จ สุราเมรยปานํ อนุยฺุชติ ยถาปรทารวิหารี [ยถาปมุทิตวิหารี (ก.)] อมิตฺตา ชนยนฺติ.
ปฺจ เวรานิ อปฺปหายาติ ปฺจนฺนํ ภิกฺขาปทานํ สมติกฺกมนํ สพฺเพสํ โทสชานํ สา ปณฺณตฺติ, เตเนว โทสชนิเตน กมฺเมน ทุสฺสีโล อิติ วุจฺจติ โสปิ ธมฺโม เหตุนา นิทฺทิสิตพฺโพ, นิสฺสนฺเทน ผเลน จ.
ตีณิ พาลสฺส พาลลกฺขณานิ – ทุพฺภาสิตภาสี [ทุพฺภาสิตภาสิตา (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๓.๓] จ โหติ, ทุจฺจินฺติตจินฺตี จ ทุกฺกฏกมฺมการี จ. ตตฺถ ยํ กาเยน จ วาจาย จ ปรกฺกมติ, อิทมสฺส ทุกฺกฏกมฺมการี. ตายํ ยถา จ มุสาวาทํ ภาสติ ยถา ปุพฺพนิทฺทิฏฺํ ¶ , อิทมสฺส ทุพฺภาสิตา. ยฺจ สงฺกปฺเปติ มโนทุจฺจริตํ พฺยาปาทํ, อิทมสฺส ทุจฺจินฺติตจินฺติตา. ยํ โส อิเมหิ ตีหิ พาลลกฺขเณหิ สมนฺนาคโต ตีณิ ตชฺชานิ ทุกฺขานิ โทมนสฺสานิ อนุภวติ, โส จ โหติ สภคฺคโต วา ปริสคฺคโต วา ตชฺชํ กถํ กถนฺติ. ยทา ภวติ โส จ ปาณาติปาตาทิทสอกุสลกมฺมปถา, โส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทตีติ. ปุน จปรํ ยทา ปสฺสติ โจรํ ราชาปราธิกํ รฺา คหิตํ ชีวิตา โวโรเปตํ, ตสฺเสวํ ภวติ สเจ มมมฺปิ ราชา ชาเนยฺย ¶ มมมฺปิ ราชา คาหาเปตฺวา ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ, โส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ ¶ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ. ปุน จปรํ พาโล ยทา ภวติ อาสนา สมารูฬฺโห ยาว ยา เม คติ ภวิสฺสติ อิโต เปจฺจ ปรํ มรณาติ โส ตโตนิทานํ ทุกฺขํ โทมนสฺสํ ปฏิสํเวเทติ อิติ พาลลกฺขณํ เหตุ. ตีณิ ตชฺชานิ ทุกฺขานิ นิสฺสนฺโท. กายสฺส เภทา นิรเยสุ อุปปชฺชติ, อิทํ ผลํ. อิทํ โทสาธิฏฺานํ.
สตฺเจว สหสฺสานํ, กปฺปานํ สํสริสฺสติ;
อถวา ปิ ตโต ภิยฺโย, คพฺภา คพฺภํ คมิสฺสถ.
อนุปาทาย พุทฺธวจนํ, สงฺขาเร อตฺตโต อุปาทาย;
ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสนฺติ, านเมตํ น วิชฺชติ.
โย ยํ อนมตคฺคสํสารํ สมาปนฺโน ชายเต จ มียเต จ, อยํ อวิชฺชาเหตุกา. ยานิปิ จ สงฺขารานํ ปโยชนานิ, ตานิปิ อวิชฺชาปจฺจยานิ, ยํ อทสฺสนํ พุทฺธวจนสฺส, อยํ อวิชฺชาสุตฺเตเยว นิทฺทิฏฺํ. โย จ สงฺขาเร อตฺตโต หรติ ปฺจกฺขนฺเธ ปฺจ ทิฏฺิโย อุปคจฺฉติ. ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ อิทํ สุตฺตํ อวิชฺชาย นิกฺขิตฺตํ, อวิชฺชาย นิกฺขิปิตํ. เอวํ สตฺถา สุตฺเต นเยน [สุตนเยน (ปี.)] ธมฺเมน นิทฺทิสติ. อสาธารเณน ตํเยว ตตฺถ นิทฺทิสิตพฺพํ. น อฺํ.
เย หิ เกจิ, ภิกฺขเว, สมณา วา พฺราหฺมณา วา ‘‘อิทํ ทุกฺข’’นฺติ นปฺปชานนฺติ จตฺตาริ สจฺจานิ วิตฺถาเรน, ยํ ตตฺถ อปฺปชานนา, อิทํ ทุกฺขํ, อยํ เหตุ. อปฺปชานนฺโต วิวิเธ สงฺขาเร อภิสงฺขโรติ, อยํ นิสฺสนฺโท. ยฺจ ทิฏฺิคตานิ ปรามสติ ‘‘อิทเมว สจฺจํ โมฆมฺ’’นฺติ อยํ นิสฺสนฺโท. ยํ ¶ ปุนพฺภวํ ¶ นิพฺพตฺเตติ, อิทํ ผลํ. อยมฺปิ ธมฺโม สนิทฺทิฏฺโ เหตุโต จ ผลโต จ นิสฺสนฺทโต จ.
เอตฺถ ปน เกจิ ธมฺมา สาธารณา ภวนฺติ. เหตุ ขลุ อาทิโตเยว สุตฺเต นิกฺขิปิสฺสนฺติ. ยถา กึ ภเว จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อคติคมนานิ. ตตฺถ ยฺจ ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ ยฺจ ภยาคตึ คจฺฉติ, อยํ โลโภ อกุสลมูลํ. ยํ โทสา, อยํ โทโสเยว ¶ . ยํ โมหา, อยํ โมโหเยว. เอวํ อิมานิ ตีณิ อกุสลมูลานิ อาทิโตเยว อุปปริกฺขิตพฺพานิ. ยตฺถ เอกํ นิทฺทิสิตพฺพํ, ตตฺถ เอกํ นิทฺทิสียติ. ตถา ทฺเว ยถา ตีณิ, น หิ อาทีหิ อนิกฺขิตฺเต เหตุ วา นิสฺสนฺโท วา ผลํ วา นิทฺทิสิตพฺพํ.
อยฺเจตฺถ คาถา –
ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา, โย ธมฺมํ อติวตฺตติ;
นิหียติ [นิหียเต (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๔.๑๗] ตสฺส ยโส, กาฬปกฺเขว จนฺทิมา.
กตฺถ ฉนฺทา จ อยํ โลโภ ยถา นิทฺทิฏฺํ ปุพฺเพ. อิทํ โมหาธิฏฺานํ.
‘‘อสุภานุปสฺสึ [อสุภานุปสฺสี (ปี.) ปสฺส ธ. ป. ๘] วิหรนฺตํ, อินฺทฺริเยสุ สุสํวุตํ;
โภชนมฺหิ จ มตฺตฺุํ, สทฺธํ อารทฺธวีริยํ;
ตํ เว นปฺปสหติ มาโร, วาโต เสลํว ปพฺพต’’นฺติ.
ตตฺถ ยา อสุภาย อุปปริกฺขา, อยํ กาเมสุ อาทีนวทสฺสเนน ปริจฺจาโค. อินฺทฺริเยสุ สุสํวุโต ตสฺเสว อโลภสฺส ปาริปูริยํ มม อายตนโสจิตํ อนุปาทาย. โภชนมฺหิ จ มตฺตฺุนฺติ รสตณฺหาปหานํ. อิติ อยํ อโลโภ อสุภานุปสฺสิตาย วตฺถุโต ธารยติ, โส อโลโภ ¶ เหตุ. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตาย โคจรโต ธารยติ, โภชเนมตฺตฺุตาย ปรโต ธารยติ, อยํ นิสฺสนฺโท. ตํ เว นปฺปสหติ มาโร, วาโต เสลํ ว ปพฺพตนฺติ, อิทํ ผลํ. อิติ โยเยว ธมฺโม อาทิมฺหิ นิกฺขิตฺโต, โสเยว มชฺเฌ เจว อวสาเน จ.
นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ อสมุปฺปนฺนสฺส กามจฺฉนฺทสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส วา ปหานาย, ยถยิทํ [ยทิทํ (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๑.๑๗] อสุภนิมิตฺตํ. ตตฺถ อสุภนิมิตฺตํ ¶ มนสิกโรนฺตสฺส อนุปฺปนฺโน เจว กามจฺฉนฺโท น อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺโน จ กามจฺฉนฺโท ปหียติ. อิทํ อโลภสฺส วตฺถุ. ยํ ปุน อนุปฺปนฺโน กามราโค ปริยาทิยติ รูปราคํ อรูปราคํ, อิติ ผลํ. อิติ อยมฺปิ จ ธมฺโม นิทฺทิฏฺโ เหตุโต จ นิสฺสนฺทโต จ ผลโต จ. อิทํ อโลภาธิฏฺานํ.
ตตฺถ ¶ กตมํ อโทสาธิฏฺานํ?
เอกมฺปิ เจ ปาณมทุฏฺจิตฺโต, เมตฺตายติ กุสโล [กุสลี (ก.) ปสฺส อิติวุ. ๒๗] เตน โหติ;
สพฺเพ จ ปาเณ มนสานุกมฺปํ [อนุกมฺปมาโน (ปี.)], ปหูตมริโย ปกโรติ ปฺุํ.
เอกมฺปิ เจ ปาณมทุฏฺจิตฺโต เมตฺตายตีติ อยํ อโทโส. นิคฺฆาเตน อสฺสาโท, กุสโล เตน โหตีติ เตน กุสเลน ธมฺเมน สํยุตฺโต ธมฺมปฺตฺตึ คจฺฉติ. กุสโลติ ยถา ปฺาย ปฺโ ปณฺฑิจฺเจน ปณฺฑิโต. ปหูตมริโย ปกโรติ ปฺุนฺติ ตสฺสาเยว วิปาโก อยํ โลกิยสฺส, น หิ โลกุตฺตรสฺส. ตตฺถ ¶ ยา เมตฺตายนา, อยํ เหตุ. ยํ กุสโล ภวติ อยํ นิสฺสนฺโท. ยาว อพฺยาปชฺโช ภูมิยํ พหุปฺุํ ปสวติ, อิทํ ผลํ. อิติ อโทโส นิทฺทิฏฺโ เหตุโต จ นิสฺสนฺทโต จ ผลโต จ.
เอกาทสานิสํสา เมตฺตาย เจโตวิมุตฺติยา. ตตฺถ ยา เมตฺตาเจโตวิมุตฺติ, อยํ อริยธมฺเมสุ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ, โลกิกาย ภูมิกา เหตุ, ยํ สุขํ อายตึ มนาโป โหติ มนุสฺสานํ, อิเม เอกาทส ธมฺมา นิสฺสนฺโท. ยฺจ อกตาวี พฺรหฺมกาเย อุปปชฺชติ. อิทํ ผลํ. อิทํ อโทสาธิฏฺานํ.
ปฺา หิ เสฏฺา โลกสฺมึ, ยายํ นิพฺเพธคามินี [นิพฺเพธภาคินี (ปี. ก.) ปสฺส อิติวุ. ๔๑];
ยาย สมฺมา ปชานาติ, ชาติมรณสงฺขยํ.
ปฺา ¶ หิ เสฏฺาติ วตฺถุํ. นิพฺเพธคามินีติ นิพฺพานคามินิยํ ยถาภูตํ ปฏิวิชฺฌติ. สมฺมา ปชานาติ, ชาติมรณสงฺขยนฺติ อโมโห. ปฺาติ เหตุ. ยํ ปชานาติ อยํ นิสฺสนฺโท. โย ชาติมรณสงฺขโย, อิทํ ผลํ. อิติ อโมโห นิทฺทิฏฺโ เหตุนา จ นิสฺสนฺเทน จ ผเลน จ.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว [อิติวุ. ๖๒ ติกนิปาเต], อินฺทฺริยานิ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ อฺินฺทฺริยํ อฺาตาวินฺทฺริยํ. ตตฺถ กตมํ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อนภิสเมตสฺส ทุกฺขสฺส อริยสจฺจสฺส อภิสมยาย ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ, วีริยํ อารภติ ¶ , จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ ปทหติ. เอวํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ กาตพฺพํ. ตตฺถ กตมํ อฺินฺทฺริยํ? อิธ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจ’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, ยา จ มคฺโค, อิทํ อฺินฺทฺริยํ. อาสวกฺขยา อนาสโว โหติ, อิทํ วุจฺจติ อฺาตาวินฺทฺริยํ. ตถายํ ปฺา, อยํ เหตุ. ยํ ฉนฺทํ ชเนติ วายมติ, ยา ปชานาติ, อยํ นิสฺสนฺโท. เยน สพฺพโส อาสวานํ ขยา เหตุ, ยํ ขเย าณมุปฺปชฺชติ, อนุปฺปาเท าณฺจ, อยํ นิสฺสนฺโท. ยํ อรหตฺตํ, อิทํ ผลํ. ตตฺถ ขีณา เม ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริยํ, กตํ กรณียนฺติ, อิทํ ขเย าณํ. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานามีติ อิทํ อนุปฺปาเท าณํ. อิติ อิมานิ อินฺทฺริยานิ อโมโห นิทฺทิฏฺโ เหตุนา จ นิสฺสนฺเทน จ ผเลน จ. อิมานิ อสาธารณานิ นิทฺทิฏฺานิ.
ตตฺถ กตมานิ กุสลมูลานิ สาธารณานิ? กุสลฺจ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ กุสลมูลฺเจว. ตตฺถ กตมํ กุสลมูลํ? อโลโภ อโทโส อโมโห. ตตฺถ กตมํ กุสลํ? อฏฺ สมฺมตฺตานิ สมฺมาทิฏฺิ ยาว สมฺมาสมาธิ. ตตฺถ ยานิ กุสลมูลานิ, อยํ เหตุ. ยฺจ อโลโภ ตีณิ กมฺมานิ สมุฏฺาเปติ สงฺกปฺปํ วายามํ สมาธิฺจ, อยํ อโลภสฺส นิสฺสนฺโท. ตตฺถ โย อโทโส, อยํ เหตุ. ยํ ตโย ธมฺเม ปฏฺเปติ สมฺมาวาจํ สมฺมากมฺมนฺตํ สมฺมาอาชีวฺจ, อยํ นิสฺสนฺโท. ตตฺถ ¶ โย อโมโห เหตุ, ยํ ทฺเว ธมฺเม อุปฏฺเปติ อวิปรีตทสฺสนมฺปิ จ อนภิลาปนํ, อยํ นิสฺสนฺโท. อิมสฺส พฺรหฺมจริยสฺส ยํ ผลํ, ตา ทฺเว วิมุตฺติโย ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชา วิราคา จ ปฺาวิมุตฺติ, อิทํ ผลํ. อิติ อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ นิทฺทิฏฺานิ เหตุโต ¶ จ นิสฺสนฺทโต จ ผลโต จ. เอวํ สาธารณานิ กุสลานิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพานิ.
ยตฺถ ทุเว ยตฺถ ตีณิ. อยฺเจตฺถ คาถา.
‘‘ตุลมตุลฺจ สมฺภวํ, ภวสงฺขารมวสฺสชิ มุนิ;
อชฺฌตฺตรโต สมาหิโต, อภินฺทิ กวจมิวตฺตสมฺภว’’นฺติ.
ตุลมตุลฺจ สมฺภวนฺติ ตุลสงฺขตํ อตุลสงฺขตํ. ตตฺถ เย สงฺขตา ตุลํ, เต ทฺเว ธมฺมา อสฺสาโท จ อาทีนโว จ ตุลิตา ภวนฺติ. เอตฺตโก กาเมสุ อสฺสาโท. เอตฺตโก อาทีนโว อิมสฺส, อิทํ นิสฺสรณนฺติ อิติ นิพฺพานํ ปชานาติ. ทฺวีหิ การเณหิ อตุลํ น จ สกฺกา ตุลยิตุํ. เอตฺตกํ เอตํ เนตํ ปรมตฺถีติ เตน อตุลํ. อถ ปาปุณา รตนํ กริตฺวา อจฺฉริยภาเวน ¶ อตุลํ. ตตฺถ กุสลสฺส จ อภิสมฺภวา ชานนา ปสฺสนา, อยํ อโมโห. ยํ ตตฺถ าตา โอสิรณา ภวสงฺขารานํ, อยํ อโลโภ. ยํ อชฺฌตฺตรโต สมาหิโตติ วิกฺเขปปฏิสํหรณา, อยํ อโทโส. อิติ อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ. ตุลมตุลสมฺภวนฺติ ¶ อยํ อโมโห. โย ภวสงฺขารานํ สโมสรณํ โลโภ สมฺมาสมาธีนํ อสฺสาโท, อยํ เหตุ. ยํ อชฺฌตฺตรโต อวิชฺชณฺฑโกสํ สมฺเภโท, อยํ นิสฺสนฺโท. สา ปวตฺติ อิมานิ ตีณิ นิทฺทิฏฺานิ กุสลมูลานิ เหตุโต จ นิสฺสนฺทโต จ ผลโต จ.
เอตฺตาวตา เอสา ปวตฺติ จ นิวตฺติ จ อกุสลมูเลหิ ปวตฺตติ, กุสลมูเลหิ นิวตฺตตีติ อิเมหิ จ ตีหิ สพฺพํ อกุสลมูลํ สโมสรณํ คจฺฉติ. โส ธมฺเม วา วจนโต นิทฺทิฏฺโ ตณฺหาติ วา โกโธติ วา อสมฺปชฺนฺติ วา อนุสโยติ วา มกฺโขติ วา ปฬาโสติ วา อสฺสตีติ วา อิสฺสาติ วา มจฺฉริยนฺติ วา อฺาณนฺติ วา, เตหิ เย จ วตฺถูหิ นิทฺทิสิตพฺพํ. ยสฺสิมานิ ทฺเว วจนานิ ธมฺมปทานิ นิทฺทิฏฺานิ น โส อตฺถิ กิเลสา, โย อิเมสุ นวสุ ปเทสุ สโมธานํ สโมสรณํ คจฺฉติ. อยํ กิเลโส, น จ โลโภ, น จ โทโส, น จ โมโห.
ยถา อกุสลมูลานิ, เอวํ กุสลานิ ปฏิกฺเขเปน นิทฺทิสิตพฺพานิ.
อิทํ อโมหาธิฏฺานํ.
๓๗. ตตฺถ ¶ กตมํ กายกมฺมาธิฏฺานํ?
กาเยน กุสลํ กเร, อสฺส กาเยน สํวุโต;
กายทุจฺจริตํ หิตฺวา, กาเยน สุจริตํ จเร.
ตีณิมานิ, ภิกฺขเว, สุจริตานิ [อิติวุ. ๖๙ สุจริตสุตฺเต]. ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี, อิทํ กายกมฺมาธิฏฺานํ.
ตตฺถ กตมํ วาจากมฺมาธิฏฺานํ?
สุภาสิตํ ¶ [สุ. นิ. ๔๕๒ สุตฺตนิปาเต] อุตฺตมมาหุ สนฺโต, ธมฺมํ ภเณ นาธมฺมํ ตํ ทุติยํ;
ปิยํ ภเณ นาปฺปิยํ ตํ ตติยํ, สจฺจํ ภเณ นาลิกํ ตํ จตุตฺถํ.
จตฺตาริมานิ ¶ จ วจีสุจริตานิ อิทํ วาจากมฺมาธิฏฺานํ.
ตตฺถ กตมํ มโนกมฺมาธิฏฺานํ?
มเนน กุสลํ กมฺมํ, มนสา สํวุโต ภเว;
มโนทุจฺจริตํ หิตฺวา, มนสา สุจริตํ จเร.
ตีณิมานิ มโนสุจริตานิ, อนภิชฺฌา, อพฺยาปาโท, สมฺมาทิฏฺิ, อิทํ มโนกมฺมาธิฏฺานํ. อิมานิ อสาธารณานิ สุตฺตานิ.
ตตฺถ กตมานิ สาธารณานิ สุตฺตานิ?
วาจานุรกฺขี มนสา สุสํวุโต, กาเยน จ นากุสลํ กยิรา [อกุสลํ น กยิรา (ปี. ก.) ปสฺส ธ. ป. ๒๘๑];
เอเต ตโย กมฺมปเถ วิโสธเย, อาราธเย มคฺคมิสิปฺปเวทิตํ.
ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ปาริสุทฺธิโย – กายกมฺมปาริสุทฺธิ, วาจากมฺมปาริสุทฺธิ, มโนกมฺมปาริสุทฺธิ.
ตตฺถ กตมา กายกมฺมปาริสุทฺธิ? ปาณาติปาตา เวรมณี, อทินฺนาทานา เวรมณี, กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี. ตตฺถ กตมา วจีกมฺมปาริสุทฺธิ? มุสาวาทา เวรมณี…เป… สมฺผปฺปลาปา เวรมณี. ตตฺถ กตมา มโนกมฺมปาริสุทฺธิ? อนภิชฺฌา อพฺยาปาโท สมฺมาทิฏฺิ. อิทํ สาธารณสุตฺตํ.
อิติ ¶ สาธารณานิ จ สุตฺตานิ อสาธารณานิ จ สุตฺตานิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพานิ. ปฏิวิชฺฌิตฺวา วาจาย กาเยน จ สุตฺตสฺส อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ.
๓๘. ตตฺถ กตมํ สทฺธินฺทฺริยาธิฏฺานํ?
ยสฺส ¶ ¶ สทฺธา [สํ. นิ. ๑.๒๖๐; เถรคา. ๕๐๗ อฏฺกนิปาเต จ ปสฺสิตพฺพํ] ตถาคเต, อจลา สุปฺปติฏฺิตา;
สีลฺจ ยสฺส กลฺยาณํ, อริยกนฺตํ ปสํสิตํ.
สงฺเฆ ปสาโท ยสฺสตฺถิ, อุชุภูตฺจ ทสฺสนํ;
อทลิทฺโทติ ตํ อาหุ, อโมฆํ ตสฺส ชีวิตํ.
สทฺธา เว นนฺทิกา อาราธิโก, โน ตสฺส สทฺโธติ;
สพฺพํ สิยาติ ภควนฺตํ, ตถารูโป ธมฺมสมฺปสาโท.
อิทํ สทฺธินฺทฺริยาธิฏฺานํ.
ตตฺถ กตมํ วีริยาธิฏฺานํ?
อารมฺภถ [อารภถ (ปี.) ปสฺส สํ. นิ. ๑.๑๘๕] นิกฺกมถ, ยฺุชถ พุทฺธสาสเน;
ธุนาถ มจฺจุโน เสนํ, นฬาคารํว กฺุชโร.
จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, สมฺมปฺปธานา, อิทํ วีริยาธิฏฺานํ.
ตตฺถ กตมํ สตินฺทฺริยาธิฏฺานํ?
สตีมโต สทา ภทฺทํ, ภทฺทมตฺถุ สตีมโต;
สตีมโต สทา [สุเว (สํ. นิ. ๑.๒๓๘)] เสยฺโย, สตีมา สุขเมธติ.
จตฺตาโร สติปฏฺานา วิตฺถาเรน กาตพฺพา, อิทํ สตินฺทฺริยาธิฏฺานํ.
ตตฺถ กตมํ สมาธินฺทฺริยาธิฏฺานํ?
อากงฺขโต เต นรทมฺมสารถิ, เทวา มนุสฺสา มนสา วิจินฺติตํ;
สพฺเพน ชฺา กสิณาปิ ปาณิโน, สนฺตํ สมาธึ อรณํ นิเสวโต.
ตโยเม ¶ , ภิกฺขเว, สมาธี – สวิตกฺโก สวิจาโร, อวิตกฺโก วิจารมตฺโต, อวิตกฺโก อวิจาโร. อิทํ สมาธินฺทฺริยาธิฏฺานํ.
ตตฺถ ¶ ¶ กตมํ ปฺินฺทฺริยาธิฏฺานํ?
ปฺา หิ เสฏฺา โลกสฺมินฺติ วิตฺถาเรน.
ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, ปฺา – สุตมยี, จินฺตามยี, ภาวนามยี, อิทํ ปฺินฺทฺริยาธิฏฺานํ สุตฺตํ, อิมานิ อินฺทฺริยาธิฏฺานานิ อสาธารณานิ สุตฺตานิ.
๓๙. ตตฺถ กตมานิ สาธารณานิ อินฺทฺริยาธิฏฺานานิ สุตฺตานิ?
อวีตราโค [อ. นิ. ๖.๕๔] กาเมสุ, ยสฺส ปฺจินฺทฺริยา มุทู;
สทฺธา สติ จ วีริยํ, สมโถ จ วิปสฺสนา;
ตาทิสํ ภิกฺขุมาสชฺช, ปุพฺเพว อุปหฺติ.
ปฺจิมานิ อินฺทฺริยานิ. สทฺธินฺทฺริยาทิอินฺทฺริยํ ทฏฺพฺพํ. ตีสุ อเวจฺจปฺปสาเท วิตฺถาเรน สุตฺตํ กาตพฺพํ. อิมานิ สาธารณานิ อินฺทฺริยาธิฏฺานานิ สุตฺตานิ. ยํ ยสฺส สมฺพนฺธํ กุสลสฺส วา อกุสลสฺส วา เตน เตน อธิฏฺาเนน ตํ สุตฺตํ นิทฺทิสิตพฺพํ, นตฺถฺโ ธมฺโม นิทฺทิสิตพฺโพ. ตตฺถ สาธารณํ กุสลํ นาปิ กุสลํ อกุสลํ ยถา สาธารณานิ จ กุสลมูลานิ สาธารณานิ จ อกุสลมูลานิ อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ ปชหติ…เป… จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา กุสลํ อกุสลฺจ.
ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา
วิตกฺโก หิ มมตฺถิโก [ปมตฺถิโก (ปี.)], ททํ ปิโย นโร อิติ;
โย ¶ ปาณมติปาเตติ, ตีณิ ตสฺส พาลลกฺขณํ.
สตฺเจว สหสฺสานํ, เย จ สมณพฺราหฺมณา;
ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา, จตูหิ อคตีหิ จ.
อสุภานุปสฺสึ วิหรนฺตํ, นิมิตฺเตสุ อสุภา จ;
เอกมฺปิ เจ ปิยํ ปาณํ, มิตฺตา สเจ สุภาสิตา.
ปฺา หิ เสฏฺา โลกสฺมึ, อนฺุา ตีณิ อินฺทฺริยานิ;
กุสลากุสลมูลานิ จ, ตุลมตุลฺจ สมฺภวํ.
กาเยน กุสลํ กเร, ตีณิ สุจริตานิ จ;
สุภาสิตํ อุตฺตมมาหุ, สนฺโต วจีสุจริตานิ จ.
กาเยน ¶ จ กุสลํ กยิรา, มโนทุจฺจริตานิ จ;
กายานุรกฺขี จ สทา, ติสฺโส จ ปาริสุทฺธิโย.
ยสฺส สทฺธา ตถาคเต, สมุปฺปาเท จ เทสิโต;
อารมฺภถ นิกฺกมถ, ยา จ สมฺมปฺปธานตา.
สตีมโต สทา ภทฺทํ, สติปฏฺานภาวนา;
อากงฺขโต จ อนฺาณํ, เย จ ตีณิ สมาธโย.
ปฺา ¶ หิ เสฏฺา โลกสฺมึ, ติสฺโส ปฺา ปกาสิตา;
อวีตราโค กาเมสุ, ตเถว ปฺจินฺทฺริยา.
อิติ เถรสฺส มหากจฺจายนสฺส
ชมฺพุวนวาสิโน เปฏโกปเทเส
ตติยภูมิ สุตฺตาธิฏฺานํ นาม.
๔. สุตฺตวิจยจตุตฺถภูมิ
๔๐. ตตฺถ ¶ กตโม สุตฺตวิจโย?
ตตฺถ ¶ กุสเลหิ ธมฺเมหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ ปุพฺพาปรโส สาธุกํ อุปปริกฺขิยติ. กึนุ โข อิทํ สุตฺตํ อารภิ…เป… เตหิ สุตฺเตหิ สห อธิสนฺนฏฺเหิ ยุชฺชติ อุทาหุ น ยุชฺชตีติ?
ยถา ภควา กิเลเส อาทิมฺหิ ตตฺถ เทเสติ. กึ เทสิตํ? เตสํ กิเลสานํ ปหานํ อุทาหุ โน เทสิตนฺติ อุปปริกฺขิตพฺพํ. ยทิ น เทสิตํ ภควติ เตสํ กิเลสานํ ปหานํ กุสลา ธมฺมา ปริเยสิตพฺพา ยตฺถ เต อกุสลา ปหานํ คจฺฉนฺติ. สเจ สมนฺเนหมาโน น ลภติ. ตตฺถ อกุสลา ธมฺมา อปกฑฺฒิตพฺพา วีมํสิตพฺพา, สํกิเลสภาคิยสุตฺตํ, ยทิ กิเลสา อปกฑฺฒิยนฺตา. เย วา น เทนฺติ ตตฺถ อุปปริกฺขิตพฺพา อริยมคฺคธมฺมา ตาสุ ภูมีสุ กิเลสา ปหานํ คจฺฉนฺติ, อุทาหุ น คจฺฉนฺตีติ. ยตฺตกา ปน กิเลสา เทสิตา. น ตตฺตกา อริยธมฺมา เทสิตา. ยตฺถ กิเลสา ปหานํ คจฺฉนฺติ, ตตฺถ เย กิเลสา อริยธมฺมานํ ปฏิปกฺเขน น ยุชฺชนฺติ, เต อปกฑฺฒิตพฺพา, สเจ อปกฑฺฒิยนฺตา โยชนํ เทติ. ตตฺถ เอวํ วีมํสิตพฺพํ. ทฺเว ตีณิ วา ตทุตฺตริ วา กิเลสา เอเกน อริยมคฺเคน ปหานํ คจฺฉนฺตีติ. สเจ เอวํ วีมํสิยนฺตา โยชนํ เทติ, ตตฺถ อุปปริกฺขิตพฺพํ. ปรมฺปราย วา ปิฏกสมฺปทาเนน วา สุตฺตสฺส อตฺโถ จ นตฺโถ จ. ยํ วา น สกฺกา สุตฺตํ ¶ นิทฺทิสิตุํ เนว สุตฺตํ วิจิกิจฺฉิตพฺพํ. เอวํ ยถา อาทิมฺหิ กุสลา ธมฺมา โหนฺติ. เย กิเลสา ¶ เต ปหีเนยฺยาติ. เต อุปปริกฺขิตพฺพา. ปุโร วา กุสโล ปฏิปกฺเขน วา ปุโร เทสนา, อนูนา อนธิกา อุคฺคเหตพฺพา. ยถา ปโม อุตฺติโล เยสมิทานิ กิเลสานํ เย อริยธมฺมา เทสิตา อิเม กิเลสา อิเมหิ อริยธมฺเมหิ ปหียนฺติ, อุทาหุ นปฺปหียนฺตีติ วิจินิตพฺพา. ยทิ อุปปริกฺขิยมานา ยุชฺชนฺติ, คเหตพฺพา. อถ น ยุชฺชนฺติ, เย กิเลสา อปฏิปกฺขา โหนฺติ, เต กิเลสา อปริปกฺขิตพฺพา. เย จ อริยธมฺมา ปฏิปกฺขา โหนฺติ, เต อริยธมฺมา อปกฑฺฒิตพฺพา ¶ . น หิ อริยธมฺมา อนาคามิกิเลสปฺปหานํ คจฺฉนฺติ, นาปิ อริยธมฺมา สพฺพกิเลสานํ ปหานาย สํวตฺตนฺติ. ยถา กุสลา เมตฺตา อกุสโล ราโค น ตุ กุสลา เมตฺตาติ กาเรตฺวา อกุสลสฺส ราคสฺส ปหานาย สมฺภวติ พฺยาปาโท เมตฺตาย ปหานํ คจฺฉติ. ตสฺมา อุโภ กิเลสา อุปปริกฺขิตพฺพา. โย โย จ ธมฺโม อุปทิสิยติ กุสโล วา อกุสโล วา โส อปกฑฺฒิตพฺโพ. สเจ เต ยุชฺชนฺติ อปกฑฺฒิยมาโน นตฺถิ อุปปริกฺขิตพฺพํ. ทฺเว วา กิเลสา เอเกน อริยธมฺเมน ปหีเนยฺยาติ ทฺวีหิ วา อริยธมฺเมหิ เอโก วา กิเลโส ปหียตีติ.
อถ วา เอวมฺปิ อุปปริกฺขิยมานํ ยุชฺชติ, ตตฺถ วีมํสิตพฺพํ วา ยถา ยุชฺชติ ตตฺถ วีมํสิตพฺพํ วา, ยถา นนุ สกฺกา สุตฺตํ นิทฺทิสิตุํ, น หิ สุตฺเต วิจิกิจฺฉิตพฺพํ. กิเลโส ¶ มํ อริยธมฺเมสุ เทสิเตสุ อุภยโต อุปปริกฺขิตพฺพํ. กิร เย วา อิเม กิเลสา เทสิตา เย จ อริยธมฺมา เทสิตา คาถาย วา พฺยากรเณน วา, กึ นุ โข อิเม กิเลสา อิเมหิ อริยธมฺเมหิ ปหียนฺติ, อุทาหุ นปฺปหียนฺติ? อิเม วา อริยธมฺมา อิเมสํ กิเลสานํ ปหานาย สํวตฺตนฺตีติ. กิฺจาปิ กุสเลหิ ธมฺเมหิ อกุสลา ธมฺมา ปหานํ คจฺฉนฺติ. น ตุ สพฺเพหิ อริยธมฺเมหิ สพฺพากุสลา ปหานํ คจฺฉนฺติ. ยถา เมตฺตา กุสโล อกุสโล จ ราโค น ตุ กุสลา เมตฺตา อกุสโล ราโคติ กาเรตฺวา เมตฺตาย ราโค ปหานํ, พฺยาปาโท เมตฺตาย ปหานํ คจฺฉนฺติ. เอวํ กิเลโสติ กาเรตฺวา สุตฺเตน ปหานํ คจฺฉติ. น สุตฺโต ธมฺโมติ กาเรตฺวา สพฺพํ กิเลสสฺส ปหานาย สํวตฺตติ. ยํ ตุ สุตฺตสฺส อริยธมฺโม สํกิเลสปฏิปกฺโข, โส เตน ปหานํ คจฺฉตีติ.
๔๑. ตตฺถ กุสเล เทสิเต สุตฺเต พฺยากรเณ วา สํกิเลสา น ยุชฺชนฺติ อริยธมฺมา วา, เต มหาปเทเส นิทฺทิสิตพฺพาวยเวน อปกฑฺฒิตพฺพา ¶ . ตตฺถ กิเลเสหิ จ เทสิเตหิ อริยธมฺเมสุ จ ยทิปิ เตน อริยธมฺเมน เต กิเลสา ปหานํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถปิ อุตฺตริ อุปปริกฺขิตพฺพํ. เกน การเณน เอเต กิเลสา ปชหิตพฺพา, เกน การเณน อริยธมฺมา เทสิตาติ? เยน เยน วา อากาเรน อริยธมฺมา เทสิตา, เตน เตน ปกาเรน อยํ กิเลโส ิโต. อตฺถิ หิ เอโก กิเลโส, เตน วา อริยธมฺมา น อฺถา อฺถา ปหาตพฺโพ, ยถา ทิฏฺิ ราโค อวิชฺชา จ ทสฺสเนน ปหาตพฺพา. สา เจ เอวฺจ อวิชฺชา ภาวนาย ภูมิ วา ธมฺมา ภาวนาย ปหาตพฺพา. สาเยว อุทฺธํภาคิยํ อสงฺขตทสฺสนาย วิมุตฺติยา อนิมิตฺเตน เจโตสมาธินา ¶ อมนสิกาเรน ปหียติ. เอวํ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ อุปปริกฺขิตพฺพํ. เย ทสฺสเนน ปหาตพฺพา กิเลสา ทสฺสนากาเรน อริยธมฺโม เทสิโต, ภาวนาย ¶ ปหาตพฺพา ภาวนากาเรน อริยธมฺโม เทสิโต, ปติเสวนา ปหาตพฺพา ปติเสวนากาเรน อริยธมฺโม เทสิโต, เอวํ วิโนทนปหาตพฺพา ยาว สตฺต อาสวา กาตพฺพา, ยาวฺถา. อฺถา เหส ธมฺโม ปหาตพฺโพ อฺเนากาเรน อริยธมฺโม เทสิโต, โส อริยธมฺโม อฺถา ปริเยสิตพฺโพ. ยทิ อยํ ธมฺโม ปริเยสโต โย จ เทเสติ เยน เยนากาเรน, โส อริยธมฺโม ปริเยสิตพฺโพ, เตนากาเรน กิเลโส ปหียติ. โส ตตฺถ อุปปริกฺขิตพฺโพ. อถ น ยุชฺชติ ยทิ หิ เตน สุตฺเตน วิหิตํ สุตฺตํ วีมํสิตพฺพํ. ยถา ยุชฺชติ, ตถา คเหตพฺพํ. ยถา น ยุชฺชติ, ตถา น คเหตพฺพํ, อทฺธา เอตํ ภควตา น ภาสิตํ, อายสฺมตา วา ทุคฺคหิตํ, ยถา มหาปเทเส นิทฺทิสิตพฺพํ, ภควตา ยถาภูตํ เทสิตํ, โย จ ธมฺโม เทสิโต กุสโล จ อกุสโล จ ตสฺส ธมฺมสฺส ปจฺจโย ปริเยสิตพฺโพ. น หิ ปจฺจยา วินา ธมฺโม อปฺปจฺจโย อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ โก อากาโร ปริเยสนาย?
ตตฺถ ตถารูปํ สเหตุ สปฺปจฺจยํ โสยํ ธมฺโม วุตฺโตติ อิทํ วีมํสิตพฺพํ. โส จ ปจฺจโย ติวิโธ – มุทุ มชฺโฌ อธิมตฺโต. ตตฺถ มุทุมฺหิ ปจฺจเย มุทุธมฺโม คเหตพฺโพ, เอวํ สตฺเยส ปจฺจโย ทุวิโธ ปรํปราปจฺจโย จ สมนนฺตรปจฺจโย จ. โส ปจฺจโย มุทุเตน พฺยาธิมตฺตํ ปริเยสิตพฺพํ. กึ การณํ? อฺตโรปิ ปจฺจโย อฺเหิ ปจฺจเยหิ ปริยตฺตึ วา ปาริปูรึ วา คจฺฉติ ¶ . ตตฺถ โย ธมฺโม เทสิโต, ตสฺส ธมฺมสฺส ¶ เอเตน วา การเณน วา เหตุ ปริเยสิตพฺโพ. ยถา ปจฺจโย เหตุนา ปจฺจเยน จ, โส ตสฺส ธมฺมสฺส นิสฺสนฺโท ปริเยสิตพฺโพ. ยถา นิทฺทิฏฺโ อธิฏฺาเน ปธานํ ปริเยสติ, โส ปจฺจโย ปริเยสิตพฺโพ. น หิ มุทุสฺส ธมฺมสฺส อธิมตฺโต นิสฺสนฺโท อธิมตฺตสฺส วา นิสฺสนฺทสฺส มุทุธมฺโม, อถ มุทุสฺส มุทุ มชฺฌาย มชฺโฌ อธิมตฺตสฺส อธิมตฺโต ยุชฺชติ, ตํ คเหตพฺพํ, อถ น ยุชฺชติ น คเหตพฺพํ. ยฺจ ภควา อารภติ ธมฺมํ เทเสตุํ, ตํเยว ธมฺมํ มชฺฌนฺตปริโยสานํ เทเสติ, ยถา สุตฺตาธิฏฺาเน ธมฺมา อาทิมฺหิ นิทฺทิสติ, ตํเยว พหุ ตสฺส สุตฺตสฺส ปริโยสานํ. ตสฺส หิ ธมฺมสฺส วเสน ตํ สุตฺตํ โหติ คาถา วา พฺยากรณํ ขุทฺทกํ มหนฺตํ วา, ยถา ปน ทุวิธา อนุรูปนฺติ วา ถปนา จ เทสนาถปนา. รูปนฺติปิ ธมฺมสฺส ปริเยสิตพฺพา. ยถา จ ภควตา ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ สํวรณํ เทสิตํ ตณฺหาย นิคฺคหณตฺถํ อิจฺฉาว โหติ. เทเสติ ยถา โคปาลโกปเม สุตฺเต อฺเหิปิ สุตฺเตหิ ภควา ภาสติ อิจฺฉาว โหติ มชฺฌิมนิกาเย วิตกฺโก อยํ ภควโต เทสนานุรูปนฺติ อิติ โส ธมฺโม อฺเสุปิ เวยฺยากรเณสุ ปริเยสิตพฺโพ. น หิ เอกํ หิ สุตฺเต ทฏฺพฺโพ. ยุชฺชนํ ตํ คเหตพฺพํ.
๔๒. ตตฺถ กตมํ อนฺุาตํ? ยํ กิฺจิ สุตฺตํ ภควตา น ภาสิตํ ตฺจ สุตฺเตสุเยว ¶ นฺทิสฺสติ, เอวเมตํ ธาเรตพฺพํ. ยถา อสุเกน ภาสิตนฺติ, ตํ สุตฺตํ วีมํสิตพฺพํ. กึ นุ โข อิมํ สุตฺตํ ¶ อนฺุาตํ ขมํ ภควโต อุทาหุ นานฺุาตํ ขมํ, กิฺจิ รูปฺจ สุตฺตํ ภควโต อนฺุาตํ ขมํ กิฺจิ รูปฺจ นานฺุาตํ ขมํ? ยํ สพฺพโส อโนตาเรตฺวา ทสพโล โคจรํ เทเสติ, ตํ สพฺพํ สุตฺตํ ภควโต นานฺุาตํ ขมํ. อตฺถิปิ โส สาวโก ทสพลานํ โคจรํ ชานาติ โอธิโส อโนธิโส, ตํ ปน พลํ สพฺพโส น ชานาติ อฺถา นาม สวเนน, ยถา อายสฺมตา สาริปุตฺเตน เยน พฺราหฺมโณ โอวทิโต, ตสฺส อายสฺมโต นตฺถิ อินฺทฺริยพลเวมตฺตาณํ, เตน ปุคฺคลปโร [ปุคฺคโล ปโรปรฺจ (ปี.)] ปรฺจ ตํ อชานนฺโต สติ อุตฺตริกรณีเย อุปฺปาทิโต, โส ภควตา อปสาทิโต. ยถาว อายสฺมา มหากสฺสโป ภาคิเนยฺยํ โอวทติ อนนฺตริยสมนฺนาคโต อิทฺธิปาฏิหีเรน องฺคุลิโย อทีเปตฺวา ¶ ยํ สพฺเพสํ ธมฺมานํ กมฺมสมาทานานํ เหตุโส านโส ยถาภูตํ าณํ, ตสฺส อายสฺมโต สํวิชฺชเต, เตน นํ โอวทติ, ตํ ภควา กโรติ.
‘‘สเจปิ ทส ปชฺโชเต, ธารยิสฺสสิ กสฺสป;
เนว ทกฺขติ รูปานิ, จกฺขุ ตสฺส น วิชฺชตี’’ติ.
อปิ จ โข ยถา ทูโต ราชวจเนน สตฺตมนุสาสติ, เอวํ เสสานุโค อฺาตกํ โฆสํ ปเรสํ เทเสติ. อนฺุาตขมสุตฺตํ คเหตพฺพํ. อนนฺุาตขมํ น คเหตพฺพํ.
ตตฺถ กตโม สุตฺตสงฺกโร? ปฺจวิธํ ¶ สุตฺตํ, สํกิเลสภาคิยํ วาสนาภาคิยํ ทสฺสนภาคิยํ ภาวนาภาคิยํ อเสกฺขภาคิยํ. อฺํ อาราเธยฺย อฺํ เทเสติ อฺสฺส จ สุตฺตสฺส อตฺถํ อฺมฺหิ สุตฺเต นิทฺทิสติ. สุตฺตสฺส วา หิ อเนกาการํ อตฺถํ นิทฺทิสติ. อริยธมฺมสาธเน อตฺถํ วิวรติ. วาสนาภาคิยสฺส อตฺถํ ทสฺสนภาคิเยสุ นิทฺทิสติ. โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ อตฺถํ อุทฺธํภาคิเยสุ นิทฺทิสติ. มุทุมชฺฌานํ อินฺทฺริยานํ อธิมตฺเตสุ สุตฺเตสุ นิทฺทิสติ. อิติ อยํ สุตฺตํ สมฺเภทํ เหตุนา จ นิสฺสนฺเทน จ ผเลน จ นิทฺเทเสน จ มุทุมชฺฌาธิมตฺตตายปิ จ อตฺเถน จ พฺยฺชเนน จ โย สมฺเภโท, อยํ วุจฺจติ สุตฺตสงฺกโร. โย อสมฺเภโท, อยํ วุจฺจติ สุตฺตวิจโย.
ตตฺถายํ อุทฺทานคาถา
ปุริมานํ ¶ อกฺขณฺฑํ, ยถาภูตสฺส ปจฺจโย;
นิสฺสนฺโท วาสนาสทฺธิ, อนฺุา สุตฺตสงฺกโร.
เถรสฺส มหากจฺจายนสฺส
สุตฺตวิจโย นาม จตุตฺถภูมิ.
๕. ปฺจมภูมิ
๔๓. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม หารวิภงฺโค? ยตฺถ โสฬส หารา อกฺขรโส เภทํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ อาทิมฺหิ เทสนาหาโร. ตตฺถ อยํ คาถา กุสลา วา อกุสลา วา สจฺจานิ วา สจฺเจกเทโส วา. กึ เทสิตนฺติ? สุตฺเต วีมํสา เทสนาหาโร. ยถา อริยสจฺจานิ นิกฺเขโป จตฺตาริ สจฺจานิ ¶ สาธารณานิ อสาธารณานิ จ. ยานิ จ อฏฺารส ปทานิ ทุกฺขโต สตฺต ปทานิ สงฺเขเปน กายิเกน เจตสิเกน ทุกฺเขน, อปฺปิยสมฺปโยเคน ปิยวิปฺปโยเคน จ ตีหิ จ สงฺขตาหิ. ตตฺถ ตีณิ สงฺขตลกฺขณานิ ติสฺโส ทุกฺขตา อุปฺปาโท สงฺขตลกฺขณํ, สงฺขารทุกฺขตาย ทุกฺขตา จ สงฺขตลกฺขณํ, วิปริณามทุกฺขตาย ทุกฺขตาติ อฺถตฺถํ จ สงฺขตลกฺขณํ, ทุกฺขทุกฺขตาย จ ทุกฺขตา, อิเมสํ ติณฺณํ สงฺขตลกฺขณานํ ตีสุ เวทนาภูมีสุ อทุกฺขมสุขา เวทนา อุปฺปาโท สงฺขตลกฺขณํ, สงฺขารทุกฺขตาย จ ทุกฺขตา ตโย สงฺขตลกฺขณํ, สุขา เวทนาย จ วิปริณามทุกฺขตาย จ ทุกฺขตาติ อฺถตฺตํ สงฺขตลกฺขณํ, ทุกฺขาเวทนา ทุกฺขทุกฺขตา จ ทุกฺขตา อิมมฺหิ อิเมสุ นวปเทสุ ปมเกสุ สตฺตสุ ปเทสุ โสฬสสุ ปเทสุ ทุกฺขา ปริเยสิตพฺพา, เอกาทส ทุกฺขตาย จ ลกฺขณํ ¶ นิทฺเทเส นิทฺทิฏฺํ. ปาตุภาวลกฺขณา ชาติยา จ ปาตุภาวจุติลกฺขโณ จุโตติ วิตฺถาเรน ปนฺนรสปทานิ กตฺตพฺพานิ, เอวํ สาธารณานิ อสาธารณานิ จ สตฺตสุ ทสสุ ปเทสุ สฺาส ติวิเธ จ สาสนปฺปฏฺาเน อฏฺารสวิเธสุ จ สุตฺตาธิฏฺาเนสุ ทสวิเธสุ จ สุตฺตวิเธยฺเยสุ โสฬสวิเธสุ จ หาเรสุ เอกวีสติวิธาย จ ปวิจยวีมํสายาติ อิทํ เทสิตํ. ยถาภูตฺจ เทสิตนฺติ, อยํ วุจฺจติ เทสนาหาโร.
ปทํ ปฺหา จ ปุจฺฉา จ, กึ ปุพฺพํ กิฺจ ปจฺฉิมํ;
อนุคีติ สา จ วิจโย, หาโร วิจโยติ นิทฺทิฏฺโ.
ปทนฺติ ¶ ปมํ ปทํ. ตสฺส โก อตฺโถ? ยํ ภควา ปุฏฺโ อายสฺมตา อชิเตน ตํ คเหตพฺพํ, กติปทานิ ปุฏฺานิ ยถากึ เกนสฺสุ นิวุโต โลโกติ คาถา, อิมานิ กติปทานิ จตฺตาริ อิติ วิสชฺชนาย ปุจฺฉา. ยตฺตเกหิ ปเทหิ ภควตา วิสชฺชิตานิ ปทานิ อิติ ปุจฺฉาย จ ยา ปทานํ สงฺกาสนา, อิทํ วุจฺจติ ปทนฺติ.
ปฺหาติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ. กติ ปฺหา? เอโก วา ทฺเว วา ตทุตฺตริ วา อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ เอโก ปฺโห, อตฺถานุปริวตฺติ พฺยฺชนํ โหติ, สมฺพหุลานิปิ ปทานิ เอกเมวตฺถํ ปุจฺฉติ. อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ อนุปริวตฺตีนิ ตํ พฺยฺชเนน เอโก ปฺโหว โหติ. เกนสฺสุ ¶ นิวุโต โลโกติ ¶ โลกํ สนฺธาย ปุจฺฉติ, เกนสฺสุ นปฺปกาสติ กิสฺสาภิเลปนํ พฺรูสีติ ตํเยว ปุจฺฉติ. กึสุ ตสฺส มหพฺภยนฺติ ตํเยว ปุจฺฉติ. เอวํ อตฺถานุปริวตฺติ พฺยฺชนํ เอโก ปฺโห โหติ, โส ปฺโห จตุพฺพิโธ เอกํสพฺยากรณีโย วิภชฺชพฺยากรณีโย ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย ปนิโยติ. ตตฺถ จกฺขุ อนิจฺจนฺติ เอกํสพฺยากรณีโย, ยํ อนิจฺจํ ตํ ทุกฺขนฺติ วิภชฺชพฺยากรณีโย, สิยา อนิจฺจํ น จกฺขุ, ยานิปิ อายตนานิ จ น จกฺขุ, ตานิปิ อนิจฺจนฺติ น จกฺขุเยว, อยํ วิภชฺชพฺยากรณีโย, ยํ จกฺขุ ตํ จกฺขุนฺทฺริยํ เนติ ปฏิปุจฺฉาพฺยากรณีโย, ตํ จกฺขุ ตถาคโตติ ปนิโย. อฺตฺร จกฺขุนาติ ปนิโย ปฺโห. อิทํ ปฺหํ ภควา กึ ปุจฺฉิโต, โลกสฺส สํกิเลโส ปุจฺฉิโต. กึ การณํ? ติวิโธ หิ สํกิเลโส ตณฺหาสํกิเลโส จ ทิฏฺิสํกิเลโส จ ทุจฺจริตสํกิเลโส จ. ตตฺถ อวิชฺชาย นิวุโตติ อวิชฺชํ ทสฺเสติ, ชปฺปาติ ตณฺหํ ทสฺเสติ, มหพฺภยนฺติ อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ทสฺเสติ, โสตํ นาม สุขเวทนียสฺส กมฺมสฺส ทุกฺขเวทนีโย วิปาโก ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชตีติ ภควา วิสชฺเชติ, จตูหิ โย ปเทหิ อวิชฺชาย นิวุโต โลโกติ…เป… เอวํ วุจฺจติ.
๔๕. ตทุตฺตริ ปฏิปุจฺฉติ, สวนฺติ สพฺพธิ โสตาติ คาถา, จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉติ ตํ ภควา ทฺวีหิ ปเทหิ วิสชฺเชติ.
ยานิ ¶ โสตานิ โลกสฺมึ, สติ เตสํ นิวารณํ;
โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปฺาเยเต ปิธียเร.
อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ทฺวีหิ ปเทหิ วิสชฺเชติ. อิทํ ปทนฺติ ปุจฺฉิโต, ตสฺส สํกิลิฏฺสฺส ¶ โลกสฺส โวทานํ ปุจฺฉิโต, โสตานิ ฉ ตณฺหากายา พหุลาธิวจเนน นิทฺทิฏฺา ภวนฺติ สพฺเพหิ อายตเนหิ. ตานิ โสตานิ เกน นิวาริยนฺตีติ ปริยุฏฺานปหานํ ปุจฺฉติ, เกน โสตา ปิธียเรติ อนุสยสมุคฺฆาตํ ปุจฺฉติ. ตตฺถ ภควา ฉสุ ทฺวาเรสุ สติยา เทเสติ, โย หิ สมฺปชาโน วิหรติ สติโทวาริเก จ ตสฺส อินฺทฺริยานิ คุตฺตานิ สมฺภวนฺติ. ตตฺถ คุตฺเตสุ อินฺทฺริเยสุ ยา ยา วิปสฺสนา, สา สา เตสํ เตสํ โสตานํ ตสฺสา จ อวิชฺชาย โย โลโก นิวุโต อจฺจนฺตปหานาย สํวตฺตติ. เอวํ โสตานิ ปิหิตานิปิ ภวนฺติ ตโต อุตฺตริ ปุจฺฉติ.
ปฺา ¶ จ สติ จ นามรูปสฺส โข ตสฺส ภควนฺตํ ปุฏฺุมาคมฺม กตฺเถตํ อุปสมฺมติ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ภควา เอเกน ปเทน วิสชฺเชติ.
ยเมตํ ปฺหํ อปุจฺฉิ [ปุจฺฉเส ปฺหํ (ปี. ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๑๐๔๓], อชิต ตํ วทามิ เต…เป…;
วิฺาณสฺส นิโรเธน, เอตฺเถตํ อุปสมฺมติ.
อิมินา ปฺเหน กึ ปุจฺฉติ? อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ ปุจฺฉติ, ตํ ภควา อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา วิสชฺเชติ. ตตฺถ ¶ ปเมน ปฺเหน สํกิเลสํ ปุจฺฉติ. ทุติเยน ปฺเหน โวทานํ ปุจฺฉติ. ตติเยน ปฺเหน โสปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ ปุจฺฉติ. จตุตฺเถน ปฺเหน อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ ปฏิปุจฺฉติ ตโต อุตฺตริ ปฏิปุจฺฉติ.
เย จ สงฺขาตธมฺมาเส, เย จ เสขา [เสกฺขา (ก.) ปสฺส สุ. นิ. ๑๐๔๔] ปุถู อิธ;
เตสํ เม นิปโก อิริยํ, ปุฏฺโ ปพฺรูหิ มาริส.
อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ ปุจฺฉติ. กติ จ ปน เต ปฺเห สงฺขาตธมฺมา จ อรหนฺตา เสกฺขา จ? กึ ปุพฺพํ กิฺจ ปจฺฉิมนฺติ อยมตฺโถ. ตตฺถ กตรํ ปมํ ปุจฺฉติ, กตรํ ปจฺฉา? อรหนฺตํ ปมํ ปุจฺฉติ. เสกฺขธมฺเม ตตฺถ เกน ปเทน สงฺขาตธมฺมาติ อรหนฺโต คหิตา, ปุถูติ เสกฺขา คหิตา. เตสํ เม นิปโกติ สาธารณํ ปทํ ภควนฺตํ ปุจฺฉติ. ตสฺส สาธารณานิ จ อสาธารณานิ จ ปฺเหสุ ปุจฺฉิตพฺพานิ. ตํ ภควา วิสชฺเชติ. น ตถา ปุฏฺํ, ปมํ ปุฏฺํ, ตํ ปจฺฉา วิสชฺเชติ. ยํ ปจฺฉา ปุจฺฉิตํ ปมํ วิสชฺเชติ. กิฺจ อิทํ ปุจฺฉิตํ วิสุทฺธานํ วิสุชฺฌนฺตานฺจ กา อิริยาติ อิทํ ปุจฺฉิ, ตํ กาเมสุ นาภิคิชฺเฌยฺย. มนสานาวิโล สิยาติ ปริยุฏฺานานิ วิตกฺเกน จ ภควา นิวาเรติ, ทฺเว ปน วิตกฺกอนาวิลตาย ¶ ปริยุฏฺานํ, ยถา นีวรเณสุ นิทฺทิฏฺํ. กุสลา สพฺพธมฺเมสูติ อรหนฺตํ วิสชฺเชติ.
เกนสฺสุ ตรติ โอฆนฺติ คาถา, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ. จตฺตาโรเยว ปฺหา. กึ ¶ การณํ, น หิ เอตฺถ อตฺถานุปริวตฺติ พฺยฺชนํ [ยถานุปริวตฺถิวชฺชํ (ปี. ก.)] ยถา ปมํ อชิตปฺเหสุ, ตสฺส น เอกํเสน พหูนิ วิสชฺชนานิ, พหุกา ปฺหา, เอโกว น จาปิ, สพฺเพ ปุจฺฉติ, ปุพฺเพ วิสชฺชิโต, ยถา จตุตฺโถ อชิโตปฺเห, ยํ ¶ เอตฺถ ยถาภูตํ ปริเยสนาปทพนฺเธน วิสชฺชนาโย เอวํ ยถาภูตํ ปริเยสติ. โย ปุน เอตฺถ ยํ เอวํ ปุจฺฉติ ตตฺถ อยมากาโร ปุจฺฉนายํ อนฺโตชฏา พหิชฏาติ คาถา [สํ. นิ. ๑.๒๙] ปุจฺฉิตวิสชฺชนาย มคฺคิตพฺพา. กถํ วิสชฺชิตาติ ภควาติ วิสชฺเชติ? สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโติ คาถา. ตตฺถ จิตฺตภาวนาย สมถา, ปฺาภาวนาย วิปสฺสนา. ตตฺถ เอวํ อนุมียติ, เย ธมฺมา สมเถน จ วิปสฺสนาย จ ปหียนฺติ, เต อิเม อนฺโตชฏา พหิชฏา. ตตฺถ วิสชฺชนํ สมเถน ราโค ปหียติ, วิปสฺสนาย อวิชฺชา. อชฺฌตฺตวตฺถุโก ราโค อนฺโตชฏา, พาหิรวตฺถุโก ราโค พหิชฏา. อชฺฌตฺตวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺิ, อยํ อนฺโตชฏา. เอกสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ จ พาหิรวตฺถุกานิ พหิชฏา, ยา หิ อชฺฌตฺตวตฺถุกา ยา ทิฏฺิภาคิเยน ภวิสฺสติ, อยํ ชฏา. ตถา สํขิตฺเตน ยา กาจิ อชฺฌตฺตวตฺถุกา ตณฺหา จ ทิฏฺิ จ, อยํ อนฺโตชฏา. ยา กาจิ พาหิรวตฺถุกา ตณฺหา จ ทิฏฺิ จ, อยํ พหิชฏา.
ยถา เทวตา ภควนฺตํ ปุจฺฉติ ‘‘จตุจกฺกํ นวทฺวาร’’นฺติ คาถา [สํยุตฺตนิกาเย]. ตตฺถ ภควา วิสชฺเชติ ‘‘เฉตฺวา นทฺธึ วรตฺตํ จา’’ติ คาถา, อิทํ ภควา ทุกฺขนิโรธคามินึ ปฏิปทํ วิสชฺเชติ. อิมาย วิสชฺชนาย ภควา อนุมียติ ¶ กิเลเส เอตฺถ ปุริมาย คาถาย นิทฺทิสิตพฺเพน. ตํ หิ จตุจกฺกนฺติ จตฺตาโร วา หตฺถปาทา. นวทฺวารนฺติ นว วณมุขานิ. ยถา จตุจกฺกนฺติ จตฺตาโร อุปาทานา, อุปาทานปฺปจฺจยา ภโว, อุปาทานนิโรธา ภวนิโรโธ. นวทฺวารนฺติ นว มานวิธา, มานชาติกาย หิ ทุกฺขํ เสยฺเยนมฺหิ ปรโส ตีณิ ติกานิ ปุณฺณํ. ติเกน สํยุตฺตํ หิ ปฺจกามคุณิโก ราโค. ตตฺถ นทฺธีติ ตณฺหา วิสชฺชียติ. วรตฺตนฺติ มานํ วิสชฺเชติ, อิจฺฉา โลโภ จ ปาปโกติ ปฺจกามคุณิโก ราโค. ตตฺถ วิสมโลโภ ปาปโกติ นิทฺทิสิยติ สมูลตณฺหนฺติ. อฺาณมูลกา ตณฺหาติ อฺาณมูลกา ตณฺหา, ตณฺหาย จ ทิฏฺิยา จ ปหานํ. เย จ ปุน อฺเปิ เกจิ จตุจกฺกโยเคน เตเนว การเณน จ ยุชฺชนฺติ, สํสารคามิโน ธมฺมา สพฺเพ นิทฺทิสิตพฺพา. ตตฺถายํ คาถา วิสชฺชนา ปุจฺฉาย ¶ จ วิสชฺชนาย สเมติ [สมํติ (ปี.)]. ยํ ยทิ สนฺเทน อถ สห พฺยากรเณน อนุคีติยํ จ โส วิจโยติ ภควา ยตฺตกานิ ปทานิ นิกฺขิปติ, ตตฺตเกหิ อนุคายติ.
๔๖. อฏฺหิ ¶ , ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ทูเตยฺยํ คนฺตุมรหติ [กาตุมรหติ (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๘.๑๖]. อิมานิ อฏฺ ปทานิ นิกฺขิตฺตานิ. ฉหิ ปเทหิ ภควา อนุคายติ.
‘‘โย เว น พฺยถติ [พฺยาถติ (ก.)] ปตฺวา, ปริสํ อุคฺควาทินึ;
น จ หาเปติ วจนํ, น จ ฉาเทติ สาสนํ.
‘‘อสนฺทิทฺธึ จ ภณติ, ปุจฺฉิโต น จ กุปฺปติ;
ส เว ตาทิสโก ภิกฺขุ, ทูเตยฺยํ คนฺตุมรหตี’’ติ.
ตตฺถ ปน ภควา ยตฺตกานิ ปทานิ นิกฺขิปติ, ตตฺตเกหิ อนุคายติ. สตฺตหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต กลฺยาณมิตฺโต ปิโย ครุภาวนีโยติ วิตฺถาเรน, อิทํ ภควา สตฺตหิ ปเทหิ อนุคายติ. อิติ พหุสฺสุตวา อนุคายติ, อปฺปตรกถํ ปทํ วา นิกฺเขโป, พหุสฺสุตวา นว ปทานิ นิกฺเขโป, อปฺปตริกา อนุคีติยา พหุตริกา อนุคายติ. อยํ วุจฺจติ เต อนุคีติ จ วิจโย, อยํ ¶ วิจโย นาม หาโร.
ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโร?
สพฺเพสํ หารานํ, ยา ภูมี โย จ โคจโร เตสํ;
ยุตฺตายุตฺติ ปริกฺขา, หาโร ยุตฺตีติ นิทฺทิฏฺโ.
หารานํ โสฬสนฺนํ ยถา เทสนา ยถา วิจโย โย จ นิทฺทิสิยติ, อยํ นิทฺเทโส. อยํ ปุจฺฉา สุตฺเตสุ น ยุชฺชตีติ ยา ตตฺถ วีมํสา, อยํ ยุตฺติ.
ยถา หิ สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา สํกิลิสฺสนฺติ, อตฺถิ เหตุ อตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ สํกิเลสาย, สเหตู สปฺปจฺจยา สตฺตา วิสุชฺฌนฺติ, อตฺถิ เหตุ อตฺถิ ปจฺจโย สตฺตานํ วิสุทฺธิยา. สีลวตา, อานนฺท, ปุคฺคเลน น เวยฺยากรณิยา กินฺติ เม วิปฺปฏิสาโร อุปฺปาเทยฺย…เป… อพฺยากรณํ กตฺตพฺพํ, อยํ วิสุทฺธิยา มคฺโค. ตสฺส เหตุ โก ปจฺจโย, สีลกฺขนฺธสฺส ¶ จตฺตาริ จตฺตาริ เหตุ จ ปจฺจโย จ. สปฺปุริสสํเสโว โย จ ปติรูปเทสวาโส จ, อยํ อุปาทาปจฺจยตา สปฺปจฺจโย. ยํ โปราณกมฺมํ อสฺส วิปาโก ปจฺจโย, ตาย ปจฺจยาย อตฺตสมฺมาปณิธิ, อยํ ¶ เหตุ. อิติ สีลกฺขนฺโธ สเหตุ สปฺปจฺจโยติ อิทํ โลกิกํ สีลํ.
ยํ ปน โลกุตฺตรํ สีลํ, ตสฺส ตีณิ อินฺทฺริยานิ ปจฺจโย – สทฺธินฺทฺริยํ วีริยินฺทฺริยํ สมาธินฺทฺริยํ – อยํ ปจฺจโย. สตินฺทฺริยฺจ ปฺินฺทฺริยฺจ เหตุ. ปฺาย นิพฺเพธคามินิยา, ยํ สีลํ ชายติ. โสตาปนฺนสฺส จ สีลํ เตนายํ เหตุ อยํ ปจฺจโย. ยํ ปุน สมาธิโน ปสฺสทฺธิ จ ปีติ จ ปาโมชฺชํ ปจฺจโย. ยํ สุขํ เหตุ เตน สมาธิกฺขนฺโธ สเหตุ สปฺปจฺจโย. ยํ ¶ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ปฺา. ตสฺส ปรโตโฆโส อชฺฌตฺตํ จ โยนิโส มนสิกาโร เหตุ จ ปจฺจโย จ, อิติ อิเม ตโย ขนฺธา สเหตู สปฺปจฺจยา เอวํ สตฺต ปฺา. สตฺตพฺยากรณีสุ จ สุตฺเตสุ น ยุชฺชติ. อยํ ยุตฺติหาโร. โส จตูสุ มหาปเทเสสุ ทฏฺพฺโพ.
ธมฺมํ เทเสติ ชิโน, ตสฺส จ ธมฺมสฺส ยํ ปทฏฺานํ;
อิติ ยาว สพฺพธมฺมา, เอโส หาโร ปทฏฺาโน.
ตตฺถ ปฺจกามคุณา กามราคสฺส ปทฏฺานํ. เยสํ เกสฺจิ กามราโค อุปฺปชฺชติ อุปฺปนฺโน วา อุปฺปชฺชิสฺสติ วา, เอเตสุ เยปิ ปฺจสุ รูเปสุ อายตเนสุ นาฺตฺร เอเตหิ กามราคสฺส ปทฏฺานนฺติ. วุจฺจเต, เตน ปฺจ กามคุณา กามราคสฺส ปทฏฺานํ. ปฺจินฺทฺริยานิ รูปราคสฺส ปทฏฺานํ. มนินฺทฺริยํ ภวราคสฺส ปทฏฺานํ. ปฺจกฺขนฺธา สกฺกายทิฏฺิยา ปทฏฺานํ. เอกสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ทิฏฺิราคสฺส ปทฏฺานํ. กามธาตุ กามราคสฺส ปทฏฺานํ. อรูปธาตุ อรูปราคสฺส ปทฏฺานํ. สุขสฺา กามราคสฺส ปทฏฺานํ. พฺยาปาทสฺา พฺยาปาทสฺส ปทฏฺานํ. อสมฺปชฺตา สมฺโมหสฺส ปทฏฺานํ. นว อาฆาตวตฺถูนิ พฺยาปาทสฺส ปทฏฺานํ. นววิธํ มานํ [นวมานํ วิธมานสฺส (ปี. ก.)] มานสฺส ปทฏฺานํ. สุขา เวทนา ราคานุสยสฺส ปทฏฺานํ. ทุกฺขา เวทนา ปฏิฆานุสยสฺส ปทฏฺานํ. อทุกฺขมสุขา เวทนา อวิชฺชานุสยสฺส ปทฏฺานํ. อตฺตวาทุปาทานฺจ มุสาวาโท จ โลภสฺส ปทฏฺานํ. ปาณาติปาโต จ ปิสุณวาจา จ ผรุสวาจา จ พฺยาปาทสฺส ปทฏฺานํ. มิจฺฉตฺตฺจ สมฺผปฺปลาโป จ โมหสฺส ปทฏฺานํ. ภวํ โภคฺจ ¶ โวกาโร อหํการสฺส ปทฏฺานํ. พาหิรานํ ปริคฺคโห ¶ มมํการสฺส ¶ ปทฏฺานํ. กายสฺส สงฺคํ [กายวงฺกํ (ปี.)] ทิฏฺิยา ปทฏฺานํ. กายิกโทโส โทสสฺส ปทฏฺานํ. กายิกกาสาโว โลภสฺส ปทฏฺานํ. โย โย วา ปน ธมฺโม เยน เยน อารมฺมเณน อุปฺปชฺชติ สจฺจาธิฏฺาเนน วา ธมฺมาธิฏฺาเนน วา อนุสยเนน วา, โส ธมฺโม ตสฺส ปทฏฺานํ. เตน สารมฺมเณน โส ธมฺโม อุปฺปชฺชติ.
ยถา มนุสฺโส ปุริมสฺส ปทสฺส ปทฏฺานํ อลภนฺโต ทุติยํ ปทํ อุทฺธรติ, โส ปจฺฉานุปทํ สํหรติ. ยทิ ปน โย น ทุติยปทสฺส ปทฏฺานํ ลภติ, อปรํ ปทํ อุทฺธรติ. ตสฺส โย เจโส ปจฺจโย ภวติ. เอวํ ธมฺโม กุสโล วา อกุสโล วา อพฺยากโต วา ปทฏฺานํ อลภนฺโต น ปวตฺตติ. ยถา ปยุตฺตสฺส ธมฺมสฺส โยนิลาโภ [โยนิโส ลาโภ (ปี.)], อยํ วุจฺจติ ปทฏฺาโน หาโร.
วุตฺตมฺหิ เอกธมฺเม, เย ธมฺมา เอกลกฺขณา เตน;
สพฺเพ ภวนฺติ วุตฺตา, โส หาโร ลกฺขโณ นาม.
เยสฺจ สุสมารทฺธา, นิจฺจํ กายคตาสตีติ คาถาย วุตฺตาย กายคตาสติยา วุตฺตา เวทนาคตา จิตฺตคตา ธมฺมคตา จ สติ จตุนฺนํ สติปฏฺานานํ เอเกน สติปฏฺาเนน. น หิ จิตฺตํ เอกสฺมึ วิฺาณฏฺิติยา ปวตฺตติ, นานาสุ คตีสุ ปวตฺตติ, กายคตาสติยา วุตฺตาย วุตฺตา เวทนาคตา จิตฺตธมฺมคตา จ. น หิ กายคตาสติยา ภาวิตาย สติปฏฺานา จตฺตาโร ภาวนาปาริปูรึ น คจฺฉนฺติ. เอวํ ¶ ตสฺสทิเสสุ ธมฺเมสุ วุตฺเตสุ สพฺพธมฺมา วุตฺตา จ ภวนฺติ.
สจิตฺตปริโยทาปนํ, เอตํ พุทฺธาน สาสนนฺติ คาถา เจตสิกา ธมฺมา วุตฺตา, จิตฺเต รูปํ วุตฺตํ. อิทํ นามรูปํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. ตโต สจิตฺตปริโยทาปนา ยํ ยํ โอทเปติ, ตํ ทุกฺขํ. เยน โอทเปติ, โส มคฺโค. ยโต โอทปนา, โส นิโรโธ. จกฺขุํ จ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณํ, ตตฺถ สหชาตา เวทนา สฺา เจตนา ผสฺโส มนสิกาโร เอเต เต ธมฺมา เอกลกฺขณา อุปฺปาทลกฺขเณน. โย จ รูเป นิพฺพินฺทติ, เวทนาย โส นิพฺพินฺทติ, สฺาสงฺขารวิฺาเณสุปิ โส นิพฺพินฺทติ. อิติ ¶ เย เอกลกฺขณา ธมฺมา, เตสํ เอกมฺหิ ธมฺเม นิทฺทิฏฺเ สพฺเพ ธมฺมา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ, อยํ วุจฺจติ ลกฺขโณ หาโร.
ตตฺถ ¶ กตโม จตุพฺยูโห หาโร?
นิรุตฺติ อธิปฺปาโย จ, พฺยฺชนา เทสนาย จ;
สุตฺตตฺโถ ปุพฺพาปรสนฺธิ, เอโส หาโร จตุพฺยูโห.
ตตฺถ กตมา นิรุตฺติ, สา กถํ ปริเยสิตพฺพา [ปสฺสิตพฺพา (ปี. ก.)]? ยถา วุตฺตํ ภควตา เอกาทสหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ขิปฺปํ ธมฺเมสุ มหตฺตํ ปาปุณาติ, อตฺถกุสโล จ โหติ, ธมฺมกุสโล จ โหติ, นิรุตฺติกุสโล จ โหติ, อิตฺถาธิวจนกุสโล จ โหติ, ปุริสาธิวจนกุสโล จ, วิปุริสาธิวจนกุสโล จ, อตีตาธิวจนกุสโล จ, อนาคตาธิวจนกุสโล จ, ปจฺจุปฺปนฺนาธิวจนกุสโล จ. เอกาธิปฺปาเยน กุสโล นานาธิปฺปาเยน กุสโล. กิมฺหิ ¶ เทสิตํ, อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ. อิตฺถาธิวจเนน ปุริสาธิวจเนน วิปุริสาธิวจเนน สพฺพํ ยถาสุตฺตํ นิทฺทิฏฺํ. ตํ พฺยฺชนโต นิรุตฺติโกสลฺลโต โย ยํ สุตฺตสฺส สุนิรุตฺติทุนฺนิรุตฺติตํ อเวกฺขติ, อิทํ เอวํ นิโรปยิตพฺพํ. อิทมฺปิ น นิโรปยิตพฺพํ. อิทํ วุจฺจเต นิรุตฺติโกสลฺลํ.
๔๙. ตตฺถ กตมํ อธิปฺปายโกสลฺลํ? ยถาเทสิตสฺส สุตฺตสฺส สพฺพสฺส วารํ คจฺฉติ อิเมน ภควตา เทสิตพฺพนฺติ. ยถา กึ อปฺปมาโท อมตํ ปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปทนฺติ คาถา. เอตฺถ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อสีติเมว อากงฺขนฺติ เต อปฺปมตฺตา วิหริสฺสนฺติ, อยํ อธิปฺปาโย.
โยคสฺส กาลํ น นิวตฺตติ ยา จ, โส น ตตฺถ ปาปินฺตเว ภวนฺติ;
เวทนามคฺคอิสินา [เวทนามคฺคํ อิสินา (ปี.)] ปเวทิตํ, ธุตรชาสวา ทุกฺขา ปโมกฺขาตา.
เอตฺถ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ทุกฺเข นาสฺสาทกา [ทุกฺเขน สาธกา (ปี.)], เต วีริยมารภิสฺสนฺติ ทุกฺขกฺขยายาติ. อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. อิติ คาถาย วา พฺยากรเณน วา เทสิเต อิมินา สุตฺเตน สาธกา, โย ¶ เอวํ ธมฺมานุธมฺมํ ปฏิปชฺชตีติ โส อธิปฺปาโย, อยํ วุจฺจติ เทสนาธิปฺปาโย.
ตตฺถ กตโม ปุพฺพาปรสนฺธิ? ยํ ¶ คาถายํ วา สุตฺเตสุ วา ปทานิ อสีติ ตานิ ภวนฺติ เอวํ วา เอวเมติ ตสฺสา คาถาย สุตฺตสฺส วา ยานิ ปุริมานิ ปทานิ ยานิ จ ปจฺฉิมกานิ ¶ , ตานิ สโมสาเรตพฺพานิ. เอวํ โส ปุพฺพาปเรน สนฺธิ ายติ. ยา เอกา สมารทฺธา คาถา ทฺเว ตีณิ วา ตสฺส เมกเทเส ภาสิตานํ อภาสิตาหิ คาถาหิ อนิทฺทิฏฺโ อตฺโถ ภวติ ตทุปธาริตพฺพํ. ยํว สพฺพา [ยํ วตฺตพฺพํ (ปี.)] อิติสฺส ปริเยสมานสฺส ปริเยสนา กงฺขา, ตสฺส วา ปุคฺคลสฺส ปฺตฺตีนํ อปเร ปริเยสิตพฺพํ. อิทํ วุจฺจเต ปุพฺพาปเรน สนฺธิ. โกสลฺลนฺติ วตฺถุโต นิทานโกสลฺลํ. พฺยฺชนโต นิรุตฺติโกสลฺลํ. เทสนาธิปฺปายโกสลฺลํ. ปุพฺพาปเรน สนฺธิโกสลฺลํ. ตตฺถ ตสฺส คาถา ปริเยสิตา นิทานํ วา. อุปลพฺภิตุํ น อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ วตฺถุโต นิทานโกสลฺลํ อตฺถโกสลฺลํ อิเมหิ จตูหิ ปเทหิ อตฺโถ ปริเยสิยนฺโต ยถาภูตํ ปริยิฏฺโ โหติ. อถ จ สพฺโพ วตฺถุโต วา นิทาเนน วา โย อธิปฺปาโย พฺยฺชโน นิรุตฺติ สนฺธิ จ อนุตฺตโร เอโส ปุพฺพาปเรน เอวํ สุตฺตตฺเถน เทสิตพฺพํ. อยํ จตุพฺยูโห หาโร.
เอกมฺหิ ปทฏฺาเน, ปริเยสติ เสสกํ ปทฏฺานํ;
อาวฏฺฏติ ปฏิปกฺเข, อาวฏฺโฏ นาม โส หาโร.
ยถา กึ อุนฺนฬานํ ปมตฺตานนฺติ คาถาโย. ยํ ปมาโท, อิทํ กิสฺส ปทฏฺานํ? กุสลานํ ธมฺมานํ โอสคฺคสฺส. กุสลธมฺโมสคฺโค ปน กิสฺส ปทฏฺานํ ¶ ? อกุสลธมฺมปฏิเสวนาย. กิสฺส ปทฏฺานํ, กุสลธมฺมปฏิเสวนาย? กิสฺส ปทฏฺานํ, กิเลสวตฺถุปฏิเสวนาย? อิติ ปมาเทน โมหปกฺขิยา ทิฏฺิ อวิชฺชา ฉนฺทราคปกฺขิยา. ตตฺถ ตณฺหา จ ทิฏฺิ จตฺตาโร อาสวา ตณฺหา กามาสโว จ ภวาสโว จ ทิฏฺาสโว จ อวิชฺชาสโว จ. ตตฺถ จิตฺเต อตฺถีติ ทิฏฺิ เจตสิเกสุ นิจฺจนฺติ ปฺจสุ กามคุเณสุ อชฺฌาวหเนน กามาสโว, อุปปตฺตีสุ อาสตฺติ ภวาสโว. ตตฺถ รูปกาโย ¶ กามาสวสฺส ภวาสวสฺส จ ปทฏฺานํ. นามกาโย ทิฏฺาสวสฺส อวิชฺชาสวสฺส จ ปทฏฺานํ.
ตตฺถ อลฺลิยนาย อชฺฌตฺตวาหนํ กามาสวสฺส ลกฺขณํ. ปตฺถนคนฺถนอภิสงฺขารกายสงฺขารณํ ภวาสวสฺส ลกฺขณํ, อภินิเวโส จ ปรามาโส จ ทิฏฺาสวสฺส ลกฺขณํ. อปฺปฏิเวโธ ธมฺเมสุ อสมฺปชฺา จ อวิชฺชาสวสฺส ลกฺขณํ. อิเม จตฺตาโร อาสวา จตฺตาริ อุปาทานานิ. กามาสโว กามุปาทานํ, ภวาสโว ภวุปาทานํ, ทิฏฺาสโว ทิฏฺุปาทานํ, อวิชฺชาสโว อตฺตวาทุปาทานํ, อิเมหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ ปฺจกฺขนฺธา. ตตฺถ อวิชฺชาสโว จิตฺเต ปหาตพฺโพ, โส จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสิสฺส ปหียติ. ทิฏฺาสโว ธมฺเมสุ ปหาตพฺโพ, โส ธมฺเมสุ ¶ ธมฺมานุปสฺสิสฺส ปหียติ. ภวาสโว อาสตฺติยา ปหาตพฺโพ, โส เวทนาสุ เวทนานุปสฺสิสฺส ปหียติ. กามาสโว ปฺจสุ กามคุเณสุ ปหาตพฺโพ, โส กาเย กายานุปสฺสิสฺส ปหียติ. ตตฺถ กายานุปสฺสนา ทุกฺขมริยสจฺจํ ภชติ. เวทนานุปสฺสนา ปฺจนฺนํ อินฺทฺริยานํ ปจฺจโย สุขินฺทฺริยสฺส ¶ ทุกฺขินฺทฺริยสฺส โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส, สตฺตกิเลโสปจาโร เตน สมุทยํ ภชติ. จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา นิโรธํ ภชติ. ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา มคฺคํ ภชติ. เตนสฺส จตูสุ จ ทสฺสเนน ตสฺเสว สพฺเพ ปหียนฺติ, เยน นิทฺทิฏฺา ปมํ อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวา. ชานโต หิ ปสฺสโต อาสวานํ ขโย ทุกฺขํ สมุทโย นิโรโธ มคฺโค หิ อกุสลา ธมฺมา. เอวํ ปริเยสิตพฺพา. ยาว ตสฺส อกุสลสฺส คติ ตโต ปฏิปกฺเขน อกุสเล ธมฺเม ปริเยสติ เตสํ กิเลสานํ หาเรน อาวฏฺฏติ. อยํ วุจฺจเต อาวฏฺโฏ หาโร. เอวํ สุกฺกาปิ ธมฺมา ปริเยสิตพฺพา. อกุสลธมฺเม อาคมิสฺส.
ตตฺถ อาวฏฺฏสฺส หารสฺส อยํ ภูมิ สติ อุปฏฺานา จ วิปลฺลาสา จ จตฺตาริ าณานิ สกฺกายสมุปฺปาทายคามินี จ ปฏิปทา สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา.
๕๑. ตตฺถ กตโม วิภตฺติ หาโร? ยํ กิฺจิ วิภชฺชพฺยากรณียํ วุจฺจติ วิภตฺติ หาโร. ยถา กึ อาคนฺตฺวา จ ปุน ปุคฺคโล โหติ, โน วาคตํ ¶ น ปริภาสติ [โน วา น ปริภาสติ (ปี.), น ตาวายํ ปริภาสิ (ก.)] ปริปุจฺฉตาย ปฺหาย อติยนํ เอกสฺส กิฺจิ – อยํ วุจฺจเต วิภตฺติ หาโร.
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร. ยํ กิฺจิ ปฏิปกฺขนิทฺเทโส, อยํ วุจฺจติ ปริวตฺตโน หาโร. ยถา วุตฺตํ ¶ ภควตา สมฺมาทิฏฺิกสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส มิจฺฉาทิฏฺิ นิชฺชิณฺณา โหตีติ วิตฺถาเรน สพฺพานิ มคฺคงฺคานิ. อยํ วุจฺจเต ปริวตฺตโน หาโร.
ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร?
เววจเนหิ อเนเกหิ, เอกํ ธมฺมํ ปกาสิตํ;
สุตฺเต โย ชานาติ สุตฺตวิทู, เววจโน นาม โส หาโร.
ยถา อายสฺมา สาริปุตฺโต เอกมฺหิ วตฺถุมฺหิ เววจเนน นานาวุตฺเตน ภควตา ปสํสิโต ‘‘มหาปฺโ สาริปุตฺโต หาสปฺโ ชวนปฺโ’’ติ อิทํ ปฺาย เววจนํ. ยถา จ มคฺควิภงฺเค ¶ นิยฺยานตฺโถ เอกเมกํ มคฺคงฺคํ เววจเนหิ นิทฺทิฏฺํ. เอวํ อวิชฺชาย เววจนา. เอกํ อกุสลมูลํ ตเทว สนฺตํ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ เตน เตน ปชานนฺติ. น หิ อเนน ตเทวปิ อาลปิยนฺติ อฺํ ภชติ. สพฺพกามชหสฺส ภิกฺขุโนติ กามา อาลปิตา. ยสฺส นิตฺถิณฺโณ สงฺโกติ เตเยว กาเม สงฺกาติ อาลปติ. สุณมานสฺส ปุเรตรํ รชฺชนฺติ เตเยว กาเม รชฺชนฺติ อาลปติ. เอวํ สุตฺตมฺหิ โย ธมฺโม เทสิยติ ตสฺส ปริเยฏฺิ ‘‘กตมสฺส ธมฺมสฺส อิทํ นามํ กตมสฺส อิทํ เววจน’’นฺติ. สพฺพฺู หิ เยสํ เยสํ ยา นิรุตฺติ โหติ, ยถาคามิ เตน เตน เทเสตีติ ตสฺส เววจนํ ปริเยสิตพฺพํ. อยํ เววจโน หาโร.
๕๒. ตตฺถ กตโม ปฺตฺติ หาโร? จตฺตาริ ¶ อริยสจฺจานีติ สุตฺตํ นิทฺทิสติ, นิกฺเขปปฺตฺติ. ยา สมุทยปฺตฺติ. กพฬีกาเร อาหาเร อตฺถิ ฉนฺโท อตฺถิ ราโค ยาว ปติฏฺิตํ. ตตฺถ วิฺาณํ ปภวปฺตฺตึ ปฺเปติ. กพฬีกาเร อาหาเร นตฺถิ ฉนฺโท…เป… สมุคฺฆาติ ปฺตฺติ.
ตสฺส กามาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ภวาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, อวิชฺชาสวาปิ จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ ปหานปฺตฺตึ ปฺเปติ. ตณฺหา ยสฺส ปุรกฺขตา ปฺา ¶ ปริวตฺตติ คาถา มนาปปฺตฺตึ ปฺเปติ. เอวํ ปน มนาปปฺตฺตีติ เอกธมฺมํ ภควา ปฺเปติ. น หิ ตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ กาเรตฺวา สพฺพตฺถ ตณฺหาสมุทโย นิทฺทิสิตพฺโพ. ยถา อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสติ วิโนเทติ ปชหตีติ ปฏิกฺเขปปฺตฺติ. เอวํ สพฺเพสํ ธมฺมานํ กุสลานฺจ อกุสลานฺจ ยฺจสฺส ธมฺมกฺเขตฺตํ ภวติ, โส เจว ธมฺโม ตตฺถ ปวตฺตติ. ตทวสิฏฺา ธมฺมา ตสฺสานุวตฺตกา โหนฺติ. สา ทุวิธา ปฺตฺติ – ปราธีนปฺตฺติ จ สาธีนปฺตฺติ จ. กตมา สาธีนปฺตฺติ? สมาธึ, ภิกฺขเว [ปสฺส สํ. นิ. ๓.๕], ภาเวถ, สมาหิโต, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ยถาภูตํ ปชานาติ. ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ สาธีนปฺตฺติ ปราธีนปฺตฺติ จ, สา ปฺตฺติ ปฺาย จ สีลสฺส จ, ยถา จตฺตาริ ฌานานิ ภาเวถ. ตสฺส อตฺถิ สมาธินฺทฺริยํ มุทูนิ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ ตานิ จตุปราธีนานิ, ตีณิ อเวจฺจปฺปสาเทติ ¶ ปราธีนํ สมาธินฺทฺริยํ จตฺตาริ อินฺทฺริยานิ ปราธีนาติ จตูสุ อริยสจฺเจสุ อปราธีนํ ปฺินฺทฺริยํ สติปฏฺาเนสุ สมฺมปฺปธาเนสุ วีริยินฺทฺริยํ. อิติ สเก ปทฏฺาเน สเก เขตฺตสาธีโน โส ธมฺโม, โส จ ตตฺถ ปฺาเปตพฺโพ. ตสฺส ปฏิปกฺขา นิฆาโต นิทฺทิสิตพฺโพ. เอตฺถายํ อเนกาการปฺตฺติ เกน การเณน อยํ ธมฺโม ปฺตฺโตติ. อยํ วุจฺจเต ปฺตฺติ.
๕๓. ตตฺถ ¶ กตโม โอตรโณ หาโร? ฉสุ ธมฺเมสุ โอตาเรตพฺพํ. กตเมสุ ฉสุ? ขนฺเธสุ ธาตูสุ อายตเนสุ อินฺทฺริเยสุ สจฺเจสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ. นตฺถิ ตํ สุตฺตํ วา คาถา วา พฺยากรณํ วา. อิเมสุ ฉนฺนํ ธมฺมานํ อฺตรสฺมึ น สนฺทิสฺสติ. เอตฺตาวตา เอส สพฺพา เทสนา ยา ตา ขนฺธา วา ธาตุโย วา อายตนานิ วา สจฺจานิ วา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท วา, ตตฺถ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ เวทนากฺขนฺโธ ราคโทสโมหานํ ปทฏฺานํ. ตตฺถ ติสฺโส เวทนาโย ตสฺส สุขาย เวทนาย โสมนสฺโส สวิจาโร, ทุกฺขาย เวทนาย โทมนสฺโส สวิจาโร, อทุกฺขมสุขาย เวทนาย อุเปกฺโข สวิจาโร. ยํ ปุน ตตฺถ เวทยิตํ อิทํ ทุกฺขสจฺจํ, ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺโธ ตตฺถ กาโย ปมตฺตํ สอุปวตฺตติ, ตฺจ สงฺขารคโต ทฺวิธา จ ภวงฺโคตรณํ กมฺมํ ตีณิ จ สงฺขารานิ ¶ ปฺุาภิสงฺขารา วา อปฺุา วา อาเนฺชา วา เหตุ สพฺพสราคสฺส โน วีตราคสฺส, โทสสฺส อภิสงฺขารานิ จ อวีตราโค เจเตติ จ ปกปฺเปติ จ, วีตราโค ¶ ปน เจเตติ จ โน อภิสงฺขโรติ, ยํ อุณฺหํ วชิรํ กฏฺเ วา รุกฺเข วา อฺตฺถ วา ปตนฺตํ ภินฺทติ จ ฑหติ จ, เอวํ สราคเจตนา เจเตติ จ อภิสงฺขโรติ จ. ยถา สตํ วชิรํ น ภินฺทติ น จ ฑหติ, เอวํ วีตราคเจตนา เจเตติ น จ อภิสงฺขโรติ. ตตฺถ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ เอโก ขนฺโธ อนินฺทฺริยสรีรํ สฺากฺขนฺโธ.
ตตฺถ ธาตูนํ อฏฺารส ธาตุโย. ตตฺถ ยา รูปี ทส ธาตุโย, ตาสุ เทสิยมานาสุ รูปกฺขนฺโธ นิทฺทิสิตพฺโพ, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. เยปิ จ ฉ วิฺาณกายา มโนธาตุสตฺตมา, ตตฺถ วิฺาณกฺขนฺโธ จ นิทฺทิสิตพฺโพ, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. ธมฺมธาตุ ปน ธมฺมสโมสรณา, โส ธมฺโม เหตุนา จ นิสฺสนฺเทน จ ผเลน จ กิจฺเจน จ เววจเนน จ เยน เยน อุปลพฺภติ, เตน เตน นิทฺทิสิตพฺโพ. ยทิ วา กุสลา ยทิ วา อกุสลา ยทิ วา อพฺยากตา ยทิ วา อสงฺขตา. ทฺวาทสนฺนํ อายตนานํ ทส อายตนานิ รูปานิ ตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ นิทฺทิสิตพฺพํ. รูปกฺขนฺโธ จ มนายตนฺจ วิฺาณกฺขนฺเธน นิทฺทิสิตพฺพํ, ทุกฺขํ อริยสจฺจํ. ธมฺมายตนํ นานาธมฺมสโมสรณํ. ตตฺถ เย ธมฺมา อินฺทฺริยานํ อินฺทฺริเยสุ นิทฺทิสิตพฺพา, เย อนินฺทฺริยานํ อนินฺทฺริเยสุ นิทฺทิสิตพฺพา. ปริยายโต จ ¶ โอตาเรตพฺพา. ยถา สา ธมฺมธาตุ ตถา ธมฺมายตนํ ปริเยสิตพฺพํ. ยาเยว หิ ธมฺมธาตุ ตเทว ธมฺมายตนํ อนูนํ อนธิกํ.
ตตฺถ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อตฺถิ ติวิโธ, อตฺถิ จตุพฺพิโธ, อตฺถิ ทุวิโธ. ตตฺถ ติวิโธ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เหตุผลนิสฺสนฺโท. อวิชฺชา สงฺขารา ตณฺหา อุปาทานํ จ อยํ เหตุ, วิฺาณํ ¶ นามรูปํ สฬายตนํ ผสฺโส เวทนา จ อยํ ปจฺจโย, โย ภโว อยํ วิปาโก, ยา ชาติ มรณํ อยํ นิสฺสนฺโท.
กถํ จตุพฺพิโธ เหตุ ปจฺจโย วิปาโก นิสฺสนฺโท จ? อวิชฺชา จ ตณฺหาสงฺขารา จ อุปาทานํ จ – อยํ เหตุ. วิฺาณํ นามรูปสฺส ปจฺจโย. นามรูปํ อุปปชฺชติ, ตถา อุปปนฺนสฺส สฬายตนํ ผสฺโส เวทนา จ – อยํ ปจฺจโย. โย ภโว อยํ วิปาโก. ยา ชาติ ยา จ ชรามรณํ – อยํ นิสฺสนฺโท.
กถํ ทุวิโธ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท? อวิชฺชา สงฺขารา ตณฺหา อุปาทานํ – อยํ สมุทโย. วิฺาณํ นามรูปํ สฬายตนํ ผสฺโส เวทนา ภโว ชาติ มรณฺจ ¶ – อิทํ ทุกฺขํ. ยํ ปน อวิชฺชานิโรธา สงฺขารนิโรโธ อิมานิ ตปฺปฏิปกฺเขน ทฺเว สจฺจานิ. ตสฺมา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท เยน อากาเรน นิทฺทิฏฺโ, เตน เตน นิทฺทิสิตพฺโพ.
ตถา พาวีสติ อินฺทฺริยานิ. ทฺวาทส อินฺทฺริยานิ จกฺขุนฺทฺริยานิ จกฺขุนฺทฺริยํ เยน โทมนสฺสินฺทฺริยํ, อิทํ ทุกฺขํ. ปุริสินฺทฺริยํ จ ทิฏฺิยา จ ตณฺหาปทฏฺานํ. ยโต ปุริโส ปุริสกานํ ตํ เอวํ กาตพฺพตา. อถ อชฺฌตฺตํ สารชฺชติ. อยํ อหํกาโร ตํ ยสา สารตฺโต พหิทฺธา ปริเยสติ, อยํ มมํกาโร เอวํ อิตฺถี, ตตฺถ ¶ สุขินฺทฺริยํ จ โสมนสฺสินฺทฺริยํ จ ปุริสินฺทฺริยสฺสานุวตฺตกา โหนฺติ. ตสฺส อธิปฺปายปริปุณฺณา โลภธมฺมา กุสลมูเล ปวฑฺเฒนฺติ. ตสฺส เจ อยมธิปฺปาโย น ปาริปูรึ คจฺฉติ. ตสฺส ทุกฺขินฺทฺริยํ จ โทมนสฺสินฺทฺริยํ จ วตฺตติ. โทโส จ อกุสลมูลํ ปวฑฺฒติ. สเจ ปน อุเปกฺขา ภาเวติ อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส อนุวตฺตกามา ภวติ. อโมโห จ กุสลมูลํ ปวฑฺฒติ. อิติ สตฺต อินฺทฺริยานิ กิเลสวตฺถุมุปาทาย อนนฺเวมานิ อวมานิ สพฺพสฺส เวทนา อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยํ. ตตฺถ อฏฺ อินฺทฺริยานิ สทฺธินฺทฺริยํ ยาว อฺาตาวิโน อินฺทฺริยํ, อยํ ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทา. ทสนฺนํ ปฺินฺทฺริยานํ กามราคสฺส ปทฏฺานํ. มนินฺทฺริยํ ภวราคสฺส ปทฏฺานํ. ปฺินฺทฺริยานิ รูปราคสฺส ปทฏฺานํ. อิตฺถินฺทฺริยํ จ ปุริสินฺทฺริยํ จ สตฺต ปฺตฺติยา ปทฏฺานํ. ตตฺถ เยน เยน อินฺทฺริเยน ยุตฺตํ วา คาถาย โอตาเรตุํ สกฺโกติ, เตน เตน นิทฺทิสิตพฺโพ. เอวํ ขนฺเธสุ ธาตูสุ อายตเนสุ สจฺเจสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ อยํ โอตรโณ หาโร.
๕๔. ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? โย คาถา เอเกน อารมฺโภ ภาสิสฺสนฺติ. ตตฺถ เอกิสฺสา ภาสิตาย อวสิฏฺาสุ ภาสิตาสุ โส อตฺโถ น นิทฺทิสิตพฺโพ. กึ การณํ? น หิ ¶ ตาว โส อตฺโถ ภาสิโต, โส อภาสิโต น สกฺกา นิทฺทิสิตุํ. ยถา ¶ กึ อปฺปมาโท อมตํ ปทนฺติ คาถา อยเมกา คาถา นิทฺทิสิตพฺพา. กึ การณํ, อตฺถิกฺขาตาว อิมสฺส อารมฺภสฺส อนภาสิตํ?
เอวํ [เอตํ (ปี.) ปสฺส ธ. ป. ๒๒] วิเสสโต ตฺวา, อปฺปมาทมฺหิ ปณฺฑิตา;
อปฺปมาเท ปโมทนฺติ, อริยานํ โคจเร รตาติ.
อิทํ ¶ อภาสิตํ. อิมิสฺสาปิ คาถาย ภาสิตาย อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ. กึ การณํ, อตฺถิ ตตฺถ อวสิฏฺํ? เต ฌายิโน [ธ. ป. ๒๓] สาตติกา, นิจฺจํ ทฬฺหปรกฺกมาติ คาถา, เอวํ อิมา คาถาโย อุปธาริตา ยทา ภวนฺติ, ตทา อตฺโถ นิทฺทิสิตพฺโพ. เอวํ อสฺสุตปุพฺเพสุ สุตฺเตสุ พฺยากรเณสุ วา เอกุทฺเทโส ภาสิโต. ยา วีมํสา ตุลนา อิทํ อตฺถิ กิจฺจํ, อิทํ สุตฺตํ ภาสิตํ ตสฺส เววจนํ นิทฺทิฏฺํ วา น วาติ. ตตฺถ ยา วีมํสา, อยํ วุจฺจเต โสธโน หาโร.
๕๕. ตตฺถ กตโม อธิฏฺาโน หาโร? เอกตฺตตา จ เวมตฺตตา จ. ตตฺถ กิตปฺตฺติ จ กิจฺจปฺตฺติ จ. สา เอกตฺตตา จ เวมตฺตตา จ ยถา ปฺตฺติ เอกเววจเนน เวมตฺตตา ปชานาตีติ ปฺา, สา จ อาธิปเตยฺยฏฺเน ปฺตฺติ. ยํ อโนมตฺติยฏฺเน ปฺตฺตนฺติ. ตํ อโนมตฺติยฏฺเน ปฺาพลํ. ตนุภูตา ¶ โคจรตฺตวสา เสวสติ ตีสุ รตเนสุ อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติ ธมฺมานุสฺสติ สงฺฆานุสฺสติ อวิปรีตานุสฺสรณตาย. สมฺมาทิฏฺิ ธมฺมานํ ปวิจเยน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค อภินีหารโต อภิฺาติ. สงฺเขเปน มคฺคา กา วตฺถุ อวิโกปนตาย เอกตฺตา, ยถา อุณฺเหน สํสฏฺํ อุณฺโหทกํ, สีเตน สํสฏฺํ สีโตทกํ ขาโรทกํ คุฬฺโหทกนฺติ, อิทํ เอกตฺตตา เวมตฺตตา จ.
อตฺถิ ¶ ปุน ธมฺโม นานาธมฺมสงฺฆโต เอกโต ยถารูปํ จตฺตาโร วาเรตพฺพา, ตฺจ รูปนฺติ เอกตฺตตา. ปถวีธาตุ อาโป เตโช วาโยธาตูติ เวมตฺตตา. เอวํ สพฺพา จตสฺโส ธาตุโย รูปนฺติ เอกตฺตตา, ปถวีธาตุ อาโป เตโช วาโยธาตูติ เวมตฺตตา. ปถวีธาตูติ ลกฺขณโต เอกตฺตตา, สํกิณฺณวตฺถุโต เวมตฺตตา. ยํ กิฺจิ กกฺขฬลกฺขณํ, สพฺพํ ตํ ปถวีธาตูติ เอกตฺตตา. เกสา โลมา นขา ทนฺตา ฉวิ จมฺมนฺติ เวมตฺตตา. เอวํ สพฺพํ จตสฺโส ธาตุโย รูปนฺติ เอกตฺตํ. สทฺทา คนฺธา รสา โผฏฺพฺพาติ เวมตฺตตา.
อตฺถิ ปุน ธมฺโม เวมตฺตตา อฺโ นามํ ลภติ. ยถา กายานุปสฺสนาย นวสฺา วินีลกสฺา อุทฺธุมาตกสฺา, อยํ อสุภสฺา, ยา เอกตฺตตา อารมฺมณโต เวมตฺตโต, สา เอวํ สฺาเวทนาสุ อาทีนวํ สมนุปสฺสโต ตถาธิฏฺานํ สมาธินฺทฺริยํ จ สาเยว ¶ ธมฺเมสุ ตตฺถ สฺาภาวนา วีริยินฺทฺริยํ จ ธมฺเมสุ ธมฺมานุปสฺสนา จิตฺเต อตฺตสฺํ ปชหโต ปฺินฺทฺริยํ จ จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสนา. (อิติ) [( ) นตฺถิ ปี. โปตฺถเก] โย โกจิ าณปจาโร สพฺพโส ¶ ปฺาย โคจโร ปฺา, อยํ เวมตฺตตา, ยถา กามราโค ภวราโค ทิฏฺิราโคติ เวมตฺตตา ตณฺหาย. อิติ ยํ เอกตฺตตาย จ เวมตฺตตาย จ าณํ วีมํสนา ตุลนา. อยํ อธิฏฺาโน หาโร.
๕๖. ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร หาโร? สเหตุ สปฺปจฺจยํ โวทานฺจ สํกิเลโส จ, ยํ ตทุภยํ ปริเยฏฺิ, ส ปริกฺขาโร หาโร. อิติ ธมฺมานํ สเหตุกานํ เหตุ ปริเยสิตพฺโพ, สปฺปจฺจยานํ ปจฺจโย ปริเยสิตพฺโพ.
ตตฺถ กึ นานากรณํ, เหตุสฺส จ ปจฺจยสฺส จ? สภาโว เหตุ, ปรภาโว ปจฺจโย. ปรภาวสฺส ปจฺจโย เหตุปิ, สภาวสฺส เหตุยา ปรภาวสฺส กสฺสจิ ปจฺจโย อวุตฺโต เหตุ, วุตฺโต ปจฺจโย. อชฺฌตฺติโก เหตุ, พาหิโร ปจฺจโย. สภาโว เหตุ, ปรภาโว ปจฺจโย. นิพฺพตฺตโก เหตุ, ปฏิคฺคาหโก [ปริคฺคาหโก (ก.)] ปจฺจโย. เนวาสิโก เหตุ, อาคนฺตุโก ปจฺจโย. อสาธารโณ เหตุ, สาธารโณ ปจฺจโย. เอโกเยว เหตุ, อปราปโร ปจฺจโย.
เหตุสฺส อุปกรณํ สมุทาเนตพฺโพ. สมุทานํ เหตุ, ตตฺถ ทุวิโธ เหตุ. ทุวิโธ ปจฺจโย – สมนนฺตรปจฺจโย จ ปรมฺปรปจฺจโย จ. เหตุปิ ทุวิโธ – สมนนฺตรเหตุ จ ปรมฺปรเหตุ จ. ตตฺถ กตโม ปรมฺปรปจฺจโย? อวิชฺชา นามรูปสฺส ปรมฺปรปจฺจโย, วิฺาณํ สมนนฺตรปจฺจยตาย ปจฺจโย. ยทิ อาทิมฺหิ อวิชฺชานิโรโธ ภวติ นามรูปสฺส นิโรโธปิ. ตตฺถ สมนนฺตรํ กึ การณํ ปรมฺปรปจฺจโย สมนนฺตรปจฺจโย สมุทฺทานิโต, อยํ ปจฺจยโต. ตตฺถ ¶ กตโม ปรมฺปรเหตุ? วิชานนฺตสฺส ปรมฺปรเหตุตาย เหตุ, อฺากาโร สมนนฺตรเหตุตาย เหตุ. ยสฺส หิ ยํ สมนนฺตรํ นิพฺพตฺตติ, โส ตสฺส เหตุปิ ชาตินิโรธา พหิ อาการนิโรโธ, อาการนิโรธา ทณฺฑนิโรโธ, ทณฺฑนิโรธา ขณฺฑนิโรโธ. เอวํ เหตุปิ ทฺวิธา โส ตาหิ ปสฺสิตพฺโพ.
ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ¶ ยถา อวิชฺชาปจฺจโย ตสฺส ปุน กึปจฺจโย, อโยนิโส มนสิกาโร. โส กสฺส ปจฺจโย สงฺขารานํ, อิติ ปจฺจโย จ สมุปฺปนฺนํ จ ตสฺส โก เหตุ อวิชฺชาเยว ¶ . ตถา หิ ปุริมา โกฏิ น ปฺายติ. ตตฺถ อวิชฺชานุสโย อวิชฺชาปริยุฏฺานสฺส เหตุ ปุริมา เหตุ ปจฺฉา ปจฺจโย, สาปิ อวิชฺชาสงฺขารานํ ปจฺจโย จตูหิ การเณหิ สหชาตปจฺจยตาย สมนนฺตรปจฺจยตาย อภิสนฺทนปจฺจยตาย ปติฏฺานปจฺจยตาย.
๕๗. กถํ สหชาตปจฺจยตาย อวิชฺชาสงฺขารานํ ปจฺจโย? ยํ จิตฺตํ ราคปริยุฏฺํ, ตตฺถ อวิชฺชาปริยุฏฺาเนน สพฺพํ ปฺาย โคจรํ หนฺติ. ตตฺถ สงฺขารา ติปจฺจยฏฺิกา อทฺธาภูมิการมหตฺตสฺส [ลทฺธา ภูมิกรมหตฺตสฺส (ปี. ก.)] อยํ อวิชฺชาสหสมุปฺปนฺนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลตมาปชฺชนฺตี จตูหิ การเณหิ ปฺา ปหียติ. กตเมหิ จตูหิ? อนุสโย ปริยุฏฺานํ สํโยชนํ อุปาทานํ. ตตฺถ อนุสโย ปริยุฏฺานํ ชาติ ปริยุฏฺิตา สํยุชฺชติ สํยุตฺตา อุปาทิยติ อุปาทานปจฺจยา ภโว. เอวํ ¶ เต สงฺขารา ติวิธา อุปฺปนฺนา ภูมิคตา นาสฺตฺถ อยํ มคฺเคน วินีตตฺตายาติ [วินิภตฺตาย (ปี.), วินิภตฺตตาย (ก.)] เต ถามคตา อปติวินีตาติปิ เต สงฺขาราติ วุจฺจติ, เอวํ สเหตุสมุปฺปนฺนฏฺเน อตฺถิ เมว ปจฺจยา สงฺขารานํ ปจฺจโย นิทฺทิฏฺํ อปเนตฺวา กุสลํ อกุสลํ กุสโล จ อกุสโล จ ปกฺขิปิตพฺโพ, วิปากธมฺมา อปเนตฺวา วจนียํ อวจนียํ วจนียฺจ อวจนียฺจ ปกฺขิปิตพฺพํ, ภวอเปวิริตฺตา, สพฺพสุตฺตํ ปริกฺขิปิตพฺพํ.
ทส ตถาคตพลานิ จตฺตาริ เวสารชฺชานิ ปฺุานิ อนฺากตํ อวิชฺชา สมนนฺตรปจฺจยตาย สงฺขารานํ ปจฺจโย เยน จิตฺเตน สห สมุปฺปนฺนา อวิชฺชา ตสฺส จิตฺตสฺส สมนนฺตรจิตฺตํ สมุปฺปนฺนนฺติ, ตสฺส ยํ สมนนฺตรจิตฺตํ สมุปฺปนฺนนฺติ, ตสฺส ปจฺฉิมสฺส จิตฺตสฺส ปุริมจิตฺตํ เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย, เตน อวิชฺชา เหตุ เตน จิตฺเตน อุปาทานํ อโนกาสกตา าณํ น อุปฺปชฺชนฺติ. ยา ตสฺส อปฺปมาทา ธาตุ อภิชฺฌาภิสนฺทิตา ตหึ วิปลฺลาสา อุปฺปชฺชนฺติ ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ, ตตฺถ สงฺขารา อุปฺปชฺชนฺติ รตฺตา ทุฏฺา มูลสฺส เจตนา ราคปริยุฏฺาเนน พฺยาปาทปริยุฏฺาเนน อวิชฺชาปริยุฏฺาเนน ทิฏฺิวิปลฺลาโส วตฺถุนิทฺเทเส นิทฺทิสิตพฺโพ ¶ , ยํ วิปรีตจิตฺโต วิชานาติ อยํ จิตฺตวิปลฺลาโส, ยา วิปรีตสฺา อุปคฺคณฺหาติ อยํ สฺาวิปลฺลาโส. ยํ วิปรีตทิฏฺิ อภินิวิสติ อยํ ทิฏฺิวิปลฺลาโส. อฏฺ ¶ มิจฺฉตฺตานิ วฑฺฒนฺติ, ตีณิ อกุสลานิ อโยนิโส มนสิกาเร อุปฺปนฺนํ วิฺาณฺจ วิชฺชฺจ กโรนฺติ. อิติ ปุพฺพาปรนฺเต อกุสลานาตริตโร สงฺขารา วุทฺธึ เวปุลฺลตํ คจฺฉนฺติ. เต จ มหตา จ อปฺปฏิวิทิตา โปโนภวิกา [โปโนพฺภวิกา (ก.)] สงฺขารา ภวนฺติ. อิติ เอวํ อวิชฺชา สหชาตปจฺจยตาย สงฺขารานํ ปจฺจโย สมนนฺตรปจฺจยตาย จ.
๕๘. กถํ ¶ อภิสนฺทนากาเรน อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย? สา อวิชฺชา เต สงฺขาเร อภิสนฺเนติ ปริปฺผรติ. เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลํ วา ปทุมํ วา ตํ อุทเก วฑฺฒํ อสฺส, สีเตน วารินา อภิสนฺนํ ปริสนฺทนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลตํ อาปชฺชติ. เอวํ อภิสนฺทนฏฺเน อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย.
กถํ ปติฏฺหนฏฺเน อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย? เต สงฺขารา อวิชฺชายํ นิสฺสาย วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลตํ อาปชฺชนฺติ. เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลํ วา ปทุมํ วา ปถวึ นิสฺสาย ปถวึ ปติฏฺาย วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลตํ อาปชฺชติ. เอเต สงฺขารา อวิชฺชายํ ปติฏฺิตา อวิชฺชายํ นิสฺสาย วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลตํ คจฺฉนฺติ. เอวํ ปติฏฺหนฏฺเน อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย.
ปุน ราคสหคตสฺส กมฺมสฺส วิปาเกน ปฏิสนฺธิมฺหิ ภโว นิพฺพตฺตติ, ตํ กมฺมสฺส [กามสฺส (ปี.)] สพฺพํ อภินิวิฏฺํ อฺาณวเสน โปโนภวิกา สงฺขาราติ วุจฺจนฺติ, เอวมฺปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา อตฺถิ. ปุน ¶ ปฺจสุ เย จ เสกฺขา ปุคฺคลา, เย จ อสฺิสมาปตฺตึ สมาปนฺนา, เย จ ภวคตา, เย จ อนฺโตคตาเยว สํเสทชา, เย จ วา ปน อฺโ หิ โกจิ อนาคามิภูตา น เจเตนฺติ น จ ปตฺเถนฺติ, เตสํ กึ ปจฺจยา สงฺขารา. ปุน ราคา อตฺถิ เตสํ สงฺขารานิ อุปาทานานิ จิตฺตมนุสฺสรนฺติเยว อวิปกฺกวิปากสมูหตา อสมุจฺฉินฺนปจฺจยา เตสํ ปุน จ คโต ภวติ. เอวมฺปิ หิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา. ปุน สา เต น อุปาทานา นปิ สงฺขารา อตฺถิ, ปุน เตสํ สตฺต อนุสยา อสมูหตา อสมุจฺฉินฺนา ตทารมฺมณํ ภวติ. วิฺาณสฺส ปติฏฺาย วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ. เอวมฺปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา. ปุน สา ยํ กิฺจิ กมฺมํ อาจยคามิ สพฺพํ ตํ อวิชฺชาวเสน อภิสงฺขริยติ ¶ ตณฺหาวเสน จ อลฺลียติ อฺาณวเสน จ ตตฺถ อาทีนวมฺปิ น ชานาติ. ตเทว วิฺาณพีชํ ภวติ, สาเยว ตณฺหาสิเนโห ภวติ. สาเยว อวิชฺชา สมฺโมโหติ. เอวมฺปิ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา วตฺตพฺพา. อิติ อิเมหิ อากาเรหิ อวิชฺชา สงฺขารานํ ปจฺจโย.
ตตฺถ อวิชฺชาย เหตุ อโยนิโส มนสิกาโร ปจฺจโย โหติ. ตตฺถ อภิจฺเฉโท อยํ ตตฺถ ตติยํ พลํ [ผลํ (ปี.)] นิวตฺติ, อยํ ปฏิสนฺธิ. ตตฺถ ปุนพฺภโว โย อเวจฺเฉโท อสมุคฺฆาตนฏฺเน อยํ อนุสโย. ยถา ¶ ปฏากํ วา สาฏกํ วา ทฺเว ชนา ปีเฬสุ จ เอกา วา พลํ วา อสฺส นิวาฏสฺเสสุ, น ปน ปีเฬสุ โสเสยฺย. ตตฺถ ยํ สิเนหา อาโปธาตุ อนุปุลฺลนา โสเสตพฺพา. อุณฺหธาตุมาคมฺม สเจ ปุน ตํ อากาเส นิกฺขิเปยฺย ตํ อุสฺสาเวน เยภุยฺยตรํ สิเนหมาปชฺเชยฺย, ¶ น หิ อนาคมฺม เตโชธาตุํ ปริเสสํ คจฺเฉยฺย. เอวเมว ภวคฺคปรมาปิ สมาปตฺติ น อนุรูปสฺส สมุคฺฆาตาย สํวตฺตติ. เต หิ อาลยนฺติ สมฺมสนฺติ, น จ ตณฺหาย ตณฺหาปหานํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ โส อสมุคฺฆาโต. อวิชฺชาย อนุสโย จ จิตฺตสฺส สมฺปลิโพโธ, อิทํ ปริยุฏฺานํ. ยถาภูตํ วิฺาณสฺส อปฺปฏิเวโธ อยํ อวิชฺชาอาสโว อวิชฺชาวิฺาณพีชํ ภวติ. ยํ พีชํ โส เหตุ น สมุจฺฉิชฺชติ, อสมุจฺฉิชฺชนฺโต ปฏิสนฺเทหติ. ปฏิสนฺทหนฺโต น สมุคฺฆาตํ คจฺฉติ. อสมุคฺฆาตํ จิตฺตํ ปริโยนหติ, ปริโยนทฺธจิตฺโต ยถาภูตํ นปฺปชานาติ, อิติ สฺาณสฺส สาสวตฺโถ, อวิชฺชตฺโถ, เหตุอตฺโถ, อวจฺเฉทตฺโถ, อนิวตฺติอตฺโถ, ผลตฺโถ ปฏิสนฺธิอตฺโถ, ปุนพฺภวตฺโถ, อสมุคฺฆาตตฺโถ, อนุสยตฺโถ, ปริยุฏฺานตฺโถ, อปฏิเวธนตฺโถ. เอตฺตาวตา อวิชฺชาย เขตฺตํ นิทฺทิฏฺํ ภวติ. อยํ วุจฺจเต ปริกฺขาโร นาม หาโร.
๕๙. ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร? อุคฺฆฏิตมฺหิ ¶ ตมฺหิ สนฺตฺเจว จ นํ วิตฺถารํ ปน วตฺตพฺพํ. วิตฺถารวิธํ จิตฺตฺา อยํ สมาโรปโน หาโร. ตตฺถ นามนิทฺเทโส อุปฆฏกา [อุคฺฆฏกา (ปี.)] วตฺถุนิทฺเทโส เววจนํ วตฺถุภูโต วิตฺถาโร. ยถา กึ, ยา ภิกฺขูนํ วตฺตโต [นิวตฺตโต (ปี.)] ปหาตพฺโพ, อยํ อุปฆฏนา.
ตตฺถ ¶ กตโม สมาโรปโน? กิฺจิ น วตฺตพฺพํ, รูปราคํ วา นามวนฺตปหาตพฺพํ [นามมนฺตปหาตพฺพํ (ก.)]. ยาว วิฺาณนฺติ วิตฺถาเรน กาตพฺพานิ. อวิชฺชา ตา โอปมฺเมน ปฺาเปตพฺพา, อยํ สมาโรปโน. นิสฺสิตจิตฺตสฺส จ มตฺติโก จ นิสฺสโย ตณฺหา จ ทิฏฺิ จ. ตตฺถ ทิฏฺิ อวิชฺชา ตณฺหา สงฺขารา. ตตฺถ ทิฏฺิปจฺจยา ตณฺหา อิเม อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา. ตตฺถ นิสฺสิตํ วิฺาณํ อิทํ สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ ยาว ชรามรณํ, อิทํ สํขิตฺเตน ภาสิเต อวสิฏฺํ ปโรปยติ.
อนิสฺสิตสฺส [ปสฺส อุทา. ๗๔] จลิตํ นตฺถีติ ตสฺส เอวํ ทิฏฺิยา ตณฺหาย จ ปหานํ ตตฺถ ทิฏฺิอวิชฺชานิโรธาย ภูตํ วิฺาณํ สราคฏฺานิเยสุ ธมฺเมสุ ตํ ตํ ธมฺมํ อุเปจฺจ อฺํ ธมฺมํ ธาวติ มกฺกโฏปมตาย, อถ ขฺวสฺส ปริตฺเตสุ ธมฺเมสุ สราคฏฺานิเยสุ ฉนฺทราโค นตฺถิ กุโต ตโต จลนา, อธิมตฺเตสุ สตฺเตสุ จิตฺตํ นิเวสฺสยติ ตํ อปติฏฺิตํ วิฺาณํ อนาหารํ นิรุชฺฌติ วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ ยาว ชรามรณนิโรโธ. อยํ สมาโรปโน.
ตตฺถ ¶ ราควเสน วิฺาณสฺส จลิตํ สปริคฺคโห, ตสฺมึ จลิเต อสติ โย ปริกิเลโสปจาโร ¶ ติวิโธ อคฺคิ ปฏิปฺปสฺสทฺโธ ภวติ. เตนาห จลิเต อสนฺเต ปสฺสทฺธิ โหติ. ตตฺถ ยํ สมาโรปนา ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ. ยาว วิมุตฺติตมิติ าณทสฺสนํ ภวติ. โส อาสวานํ ขยา จ วิมุตฺติ โน อุปปชฺชติ. ตสฺส อุปปตฺติสฺส อาคติคติยา อสนฺติยา เนวิธ น หุรํ น อุภยมนฺตเรน. เอเสวนฺโต ทุกฺขสฺสาติ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. อิทมสฺส สุตฺตสฺส มชฺเฌ สมาโรปิตํ ปฏิจฺจสมุปฺปาเท จ วิมุตฺติยํ จ โยโค น จ เอตํ ตสฺส สํขิตฺเตน ภาสิตสฺส วิตฺถาเรน อตฺถํ วิภชฺชนฺติ. อยํ วุจฺจเต สมาโรปโน หาโร. น จ สํกิเลสภาคิเยน สุตฺเตน สํกิเลสภาคิโย เย จ ธมฺมา สมาโรปยิตพฺพา นาฺเ. เอวํ วาสนาภาคิเย นิพฺเพธภาคิเย, อยํ สมาโรปโน หาโร. อิเม โสฬส หารา.
สุวีรสฺส มหากจฺจายนสฺส ชมฺพุวนวาสิโน เปฏโกปเทเส
ปฺจมา ภูมิ.
๖. สุตฺตตฺถสมุจฺจยภูมิ
๖๐. พุทฺธานํ ¶ ¶ ¶ ภควนฺตานํ สาสนํ ติวิเธน สงฺคหํ คจฺฉติ, ขนฺเธสุ ธาตูสุ อายตเนสุ จ. ตตฺถ ปฺจกฺขนฺธา รูปกฺขนฺโธ ยาว วิฺาณกฺขนฺโธ. ทส รูปอายตนานิ จกฺขุ รูปา จ ยาว กาโย โผฏฺพฺพา จ, อยํ รูปกฺขนฺโธ. ตตฺถ ฉ เวทนากายา เวทนากฺขนฺโธ จกฺขุสมฺผสฺสชา เวทนา ยาว มโนสมฺผสฺสชา เวทนา, อยํ เวทนากฺขนฺโธ. ตตฺถ ฉ สฺากายา สฺากฺขนฺโธ, รูปสฺา ยาว ธมฺมสฺา อิเม ฉ สฺากายา, อยํ สฺากฺขนฺโธ. ตตฺถ ฉ เจตนากายา สงฺขารกฺขนฺโธ, รูปสฺเจตนา ยาว ธมฺมสฺเจตนา อิเม ฉ เจตนากายา, อยํ สงฺขารกฺขนฺโธ. ตตฺถ ฉ วิฺาณกายา วิฺาณกฺขนฺโธ, จกฺขุวิฺาณํ ยาว มโนวิฺาณํ อิเม ฉ วิฺาณกายา, อยํ วิฺาณกฺขนฺโธ. อิเม ปฺจกฺขนฺธา.
เตสํ กา ปริฺา? อนิจฺจํ ทุกฺขํ สฺา อนตฺตาติ เอสา เอเตสํ ปริฺา. ตตฺถ กตโม ขนฺธตฺโถ? สมูหตฺโถ ขนฺธตฺโถ, ปฺุชตฺโถ ขนฺธตฺโถ, ราสตฺโถ ขนฺธตฺโถ. ตํ ¶ ยถา ทพฺพกฺขนฺโธ วนกฺขนฺโธ ทารุกฺขนฺโธ อคฺคิกฺขนฺโธ อุทกกฺขนฺโธ วายุกฺขนฺโธ อิติ เอวํ ขนฺเธสุ สพฺพสงฺคโหว เอวํ ขนฺธตฺโถ.
ตตฺถ อฏฺารส ธาตุโย จกฺขุธาตุ รูปธาตุ จกฺขุวิฺาณธาตุ…เป… มโนธาตุ ธมฺมธาตุ มโนวิฺาณธาตุ. เอตาโย อฏฺารส ธาตุโย. ตาสํ ปริฺา อนิจฺจํ ทุกฺขํ สฺา อนตฺตาติ เอสา เอตาสํ ปริฺา. ตตฺถ โก ธาตุอตฺโถ? วุจฺจเต อวยวตฺโถ ธาตุอตฺโถ. อวยโวติ จกฺขุ โน ปสาโท จกฺขุธาตุ. เอวํ ปฺจสุ ธาตูสุ ปุน ราคววจฺเฉทตฺโถ ธาตุอตฺโถ. ววจฺฉินฺนา หิ จกฺขุธาตุ. เอวํ ปฺจสุ ปุนราห เอกนฺติปกตฺยตฺเถน ธาตุอตฺโถติ วุจฺจเต. ตํ ยถา, ปกติยา อยํ ปุริโส ปิตฺติโก เสมฺหิโก วาติโก สนฺนิปาติโกติ เอวํ ปกติจกฺขุธาตุ ทสนฺนํ ปิยา จ สพฺเพสุ อินฺทฺริเยสุ…เป… วิสภาคตฺโถ ธาตุอตฺโถ.
ตตฺถ ¶ ทฺวาทสายตนานิ กตมานิ? ฉ อชฺฌตฺติกานิ ฉ พาหิรานิ. จกฺขายตนํ ยาว มนายตนนฺติ อชฺฌตฺติกํ, รูปายตนํ ยาว ธมฺมายตนนฺติ พาหิรํ. เอตานิ ทฺวาทส อายตนานิ. เอเตสํ กา ปริฺา? อนิจฺจํ ทุกฺขํ สฺา อนตฺตาติ, เอสา เอเตสํ ปริฺา. อปิ ¶ ¶ จ ทฺวิธา ปริฺา าตปริฺา จ ปหานปริฺา จ. ตตฺถ าตปริฺา นาม อนิจฺจํ ทุกฺขํ สฺา อนตฺตาติ, เอสา าตปริฺา. ปหานปริฺา ปน ฉนฺทราคปฺปหานา, เอสา ปหานปริฺา. ตตฺถ กตโม อายตนตฺโถ? วุจฺจเต อาการตฺโถ อายตนตฺโถ. ยถา สุวณฺณากโร ทุพฺพณฺณากโร, ยถา ทฺวีหิ เตหิ อากาเรหิ เต เต คาวา อุตฺติฏฺนฺติ. เอวํ เอเตหิ จิตฺตเจตสิกา คาวา อุตฺติฏฺนฺติ กมฺมกิเลสา ทุกฺขธมฺมา จ. ปุนราห อายทานตฺโถ อายตนตฺโถ. ยถา รฺโ อายทาเนหิ อาโย ภวติ, เอวํ อายทานตฺโถ อายตนตฺโถ.
๖๑. จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ทุกฺขํ สมุทโย นิโรโธ มคฺโค จ. ทุกฺขํ ยถา สมาเสน ธมฺมาจริยํ มานสฺจ, สมุทโย สมาเสน อวิชฺชา จ ตณฺหา จ, นิโรโธ สมาเสน วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ, มคฺโค สมาเสน สมโถ จ วิปสฺสนา จ.
ตตฺถ สตฺตตึส โพธิปกฺขิกา ธมฺมา กตเม? จตฺตาโร สติปฏฺานา ยาว อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, เอวเมเต สตฺตตึส โพธิปกฺขิกา ธมฺมา. เย ธมฺมา อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนานํ พุทฺธานํ ภควนฺตานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ สาวกานํ จ นิพฺพานาย สํวตฺตนฺตีติ, โส มคฺโค จตฺตาโร สติปฏฺานา. กตเม จตฺตาโร? อิธ ภิกฺขุ กาเย กายานุปสฺสี วิหรติ, สมฺมปฺปธานํ…เป… อิทฺธิปาทํ…เป… อินฺทฺริยานิ…เป… พลานิ…เป… ตตฺถ โก อินฺทฺริยตฺโถ? อินฺทตฺโถ ¶ อินฺทฺริยตฺโถ, อาธิปเตยฺยตฺโถ อินฺทฺริยตฺโถ, ปสาทตฺโถ อินฺทฺริยตฺโถ, อสาธารณํ กสฺส กิริยตฺโถ อินฺทฺริยตฺโถ อนวปริยตฺโถ พลตฺโถ, ถามตฺโถ พลตฺโถ, อุปาทายตฺโถ พลตฺโถ, อุปตฺถมฺภนตฺโถ พลตฺโถ.
ตตฺถ กตเม สตฺต โพชฺฌงฺคา? สติสมฺโพชฺฌงฺโค ยาว อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโค. ตตฺถ กตโม อฏฺงฺคิโก มคฺโค? สมฺมาทิฏฺิ ยาว สมฺมาสมาธิ. ตตฺถ อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ ขนฺโธ สีลกฺขนฺโธ จ สมาธิกฺขนฺโธ จ ปฺากฺขนฺโธ จ. ตตฺถ ยา จ สมฺมาวาจา โย จ สมฺมากมฺมนฺโต โย จ สมฺมาอาชีโว, อยํ สีลกฺขนฺโธ. ยา จ สมฺมาสติ โย จ สมฺมาวายาโม โย จ สมฺมาสมาธิ, อยํ สมาธิกฺขนฺโธ. โย จ สมฺมาสงฺกปฺโป ยา จ สมฺมาทิฏฺิ, อยํ ปฺากฺขนฺโธ. เอวํ ตาโย ติสฺโส สิกฺขา. เอวํ ตีหากาเรหิ ทส ปทานิ…เป….
ตตฺถ ¶ ¶ โยคาวจโร สีลกฺขนฺเธ ิโต โทสํ อกุสลํ น อุปาทิยติ, โทสานุสยํ สมูหนติ, โทสสลฺลํ อุทฺธรติ, ทุกฺขเวทนํ ปริชานาติ, กามธาตุํ สมติกฺกมติ. สมาธิกฺขนฺเธ ิโต โลภํ อกุสลํ น อุปาทิยติ, ราคานุสยํ สมูหนติ, โลภสลฺลํ อุทฺธรติ, สุขเวทนํ ปริชานาติ, รูปธาตุํ สมติกฺกมติ. ปฺากฺขนฺเธ ิโต โมหํ อกุสลํ น อุปาทิยติ, อวิชฺชานุสยํ สมูหนติ, โมหสลฺลํ ทิฏฺิสลฺลฺจ อุทฺธรติ, อทุกฺขมสุขเวทนํ ¶ ปริชานาติ, อรูปธาตุํ สมติกฺกมติ. อิติ ตีหิ ขนฺเธหิ ตีณิ อกุสลมูลานิ น อุปาทิยติ, จตฺตาริ สลฺลานิ อุทฺธรติ, ติสฺโส เวทนา ปริชานาติ, เตธาตุกํ สมติกฺกมติ.
๖๒. ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ยํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ อฺาณนฺติ วิตฺถาเรน ยถา โส ปาณสชฺเชสุ กถํกถา กาตพฺพํ. ตตฺถ กตมํ วิฺาณํ? ฉ วิฺาณกายา เวทนา สฺา เจตนา ผสฺโส มนสิกาโร, อิทํ นามํ. ตตฺถ กตมํ รูปํ? จาตุมหาภูติกํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ อุปาทายรูปสฺส ปฺตฺตึ. อิติ ปุริมกฺจ นามํ อิทฺจ รูปํ ตทุภยํ นามรูปนฺติ วุจฺจติ. ตตฺถ ฉฬายตนนฺติ ฉ อชฺฌตฺติกานิ อายตนานิ, จกฺขุ อชฺฌตฺติกํ อายตนํ ยาว มโน อชฺฌตฺติกํ อายตนํ. ผสฺโสติ ฉ ผสฺสกายา จกฺขุสมฺผสฺโส ยาว มโนสมฺผสฺโสติ ผสฺโส. ฉ เวทนากายา เวทนา. ตณฺหาติ ฉ ตณฺหากายา ตณฺหา. อุปาทานนฺติ จตฺตาริ อุปาทานานิ กามุปาทานํ ทิฏฺุปาทานํ สีลพฺพตุปาทานํ อตฺตวาทุปาทานนฺติ อุปาทานํ. ภโวติ ตโย ภวา กามภโว รูปภโว อรูปภโว. ตตฺถ กตมา ชาติ? ยา ปมํ ขนฺธานํ ปมํ ธาตูนํ ปมํ อายตนานํ อุปฺปตฺติ ชาติ สฺชาติ โอกฺกนฺติ อภินิพฺพตฺติ ขนฺธานํ ปาตุภาโว, อยํ ชาติ. ตตฺถ ¶ กตมา ชรา? ชรา นาม ยํ ตํ ขณฺฑิจฺจํ ปาลิจฺจํ วลิตฺตจตา ปวิวิตฺตํ จตุนฺนํ มหาภูตานํ วิวณฺณตํ ภคฺโค ตํ ชรา หียนา ปหียนา อายุโน หานิ สํหานิ อินฺทฺริยานํ ปริเภโท อุปนาโห ปริปาโก, อยํ ชรา. ตตฺถ กตมํ มรณํ? มรณํ นาม ยํ ตสฺมึ ตสฺมึ สตฺตนิกาเย เตสํ เตสํ สตฺตานํ จุติ จวนตา มรณํ กาลงฺกิริยา อุทฺธุมาตกานํ เภโท กายสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท, อิทํ มรณํ. อิติ ปุริมิกา จ ชรา อิทฺจ มรณํ ตทุภยํ ชรามรณํ.
ตตฺถ ¶ อนฺธการติมิสา ยถาภูตํ อปฺปชานนลกฺขณา อวิชฺชา สงฺขารานํ ปทฏฺานํ ห. อภิสงฺขรณลกฺขณา สงฺขารา, อุปจยปุนพฺภวาภิโรปนปจฺจุปฏฺานา. เต วิฺาณสฺส ปทฏฺานํ. วตฺถุ สวิฺตฺติลกฺขณํ วิฺาณํ, ตํ นามรูปสฺส ปทฏฺานํ. อเนกสนฺนิสฺสยลกฺขณํ นามรูปํ, ตํ สฬายตนสฺส ปทฏฺานํ. อินฺทฺริยววตฺถาปนลกฺขณํ สฬายตนํ, ตํ ผสฺสสฺส ปทฏฺานํ ¶ . สนฺนิปาตลกฺขโณ ผสฺโส, โส เวทนาย ปทฏฺานํ. อนุภวนลกฺขณา เวทนา, สา ตณฺหาย ปทฏฺานํ. อชฺโฌสานลกฺขณา ตณฺหา, สา อุปาทานสฺส ปทฏฺานํ. อาทานปริหนนลกฺขณํ อุปาทานํ, ตํ ภวสฺส ปทฏฺานํ ¶ . นานาคติวิกฺเขปลกฺขโณ ภโว, โส ชาติยา ปทฏฺานํ. ขนฺธานํ ปาตุภาวลกฺขณา ชาติ, สา ชราย ปทฏฺานํ. อุปนยปริปากลกฺขณา ชรา, สา มรณสฺส ปทฏฺานํ. อายุกฺขยชีวิตอุปโรธลกฺขณํ มรณํ, ตํ ทุกฺขสฺส ปทฏฺานํ. กายสมฺปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ, ตํ โทมนสฺสสฺส ปทฏฺานํ. จิตฺตสมฺปีฬนลกฺขณํ โทมนสฺสํ, ตํ โสกสฺส ปทฏฺานํ. โสจนลกฺขโณ โสโก, โส ปริเทวสฺส ปทฏฺานํ. วจีนิจฺฉารณลกฺขโณ ปริเทโว, โส อุปายาสสฺส ปทฏฺานํ. เย อายาสา เต อุปายาสา.
นว ปทานิ ยตฺถ สพฺโพ อกุสลปกฺโข สงฺคหํ สโมสรณํ คจฺฉติ. กตมานิ นว ปทานิ? ทฺเว มูลกิเลสา, ตีณิ อกุสลมูลานิ, จตฺตาโร วิปลฺลาสา. ตตฺถ ทฺเว มูลกิเลสา อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ, ตีณิ อกุสลมูลานิ โลโภ โทโส โมโห จ. จตฺตาโร วิปลฺลาสา [อ. นิ. ๔.๔๙] – ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส, ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส, ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส, ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ สฺาวิปลฺลาโส จิตฺตวิปลฺลาโส ทิฏฺิวิปลฺลาโส.
๖๓. ตตฺถ อวิชฺชา นาม จตูสุ อริยสจฺเจสุ ยถาภูตํ อฺาณํ, อยํ อวิชฺชา. ภวตณฺหา นาม โย ภเวสุ ราโค สาราโค อิจฺฉา มุจฺฉา ปตฺถนา นนฺที อชฺโฌสานํ อปริจฺจาโค, อยํ ภวตณฺหา.
ตตฺถ ¶ กตโม โลโภ อกุสลมูลํ?
โลโภ นาม โส เตสุ เตสุ ปรวตฺถูสุ ปรทพฺเพสุ ปรฏฺาเนสุ ปรสาปเตยฺเยสุ ปรปริคฺคหิเตสุ ¶ โลโภ ลุพฺภนา อิจฺฉา มุจฺฉา ปตฺถนา นนฺที อชฺโฌสานํ อปริจฺจาโค, อยํ โลโภ อกุสลมูลํ. กสฺเสตํ มูลํ? โลโภ โลภชสฺส อกุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส จ, ตถา ยถา ตํสมฺปยุตฺตานํ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ.
ตตฺถ ¶ กตโม โทโส อกุสลมูลํ?
โส สตฺเตสุ อาฆาโต อกฺขนฺติ อปฺปจฺจโย พฺยาปาโท ปโทโส อนตฺถกามตา เจตโส ปฏิฆาโต, อยํ โทโส อกุสลมูลํ.
กสฺเสตํ มูลํ?
โทสชสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส สมฺปยุตฺตานฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ.
ตตฺถ กตโม โมโห อกุสลมูลํ?
ยํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ อนภิสมโย อสมฺปชฺชคฺคาโห อปฺปฏิเวโธ โมโห มุยฺหนา สมฺโมโห สมฺมุยฺหนา อวิชฺชา ตโม อนฺธกาโร อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ อจฺฉทนํ [อเวจฺฉทนํ (ปี. ก.)] อปสจฺฉาคมนํ กุสลานํ ธมฺมานํ, อยํ โมโห อกุสลมูลํ.
กสฺเสตํ มูลํ?
โมหชสฺส อกุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส จ ตํสมฺปยุตฺตกานฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ.
ตตฺถ ¶ วิปลฺลาสา ชานิตพฺพา, วิปลฺลาสานํ วตฺถุ ชานิตพฺพํ. ยํ วิปลฺลาสํ สิยา, ตํ ชานิตพฺพํ. ตตฺถ เอโก วิปลฺลาโส ตีณิ วิปลฺลาสานิ จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ. กตโม เอโก วิปลฺลาโส จ, เยน ปฏิปกฺเขน วิปลฺลาสิตํ คณฺหาติ?
‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ, ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ, ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ, ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ, อยํ เอโก วิปลฺลาโส.
กตมานิ จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ?
กาโย เวทนา จิตฺตํ ธมฺมา จ. อิมานิ จตฺตาริ วิปลฺลาสวตฺถูนิ.
กตมานิ ตีณิ วิปลฺลาสานิ?
สฺา จิตฺตํ ทิฏฺิ จ. อิมานิ ตีณิ วิปลฺลาสานิ.
ตตฺถ ¶ มนาปิเก วตฺถุมฺหิ อินฺทฺริยวตฺเถ วณฺณายตเน วา โย นิมิตฺตสฺส อุคฺคาโห, อยํ สฺาวิปลฺลาโส. ตตฺถ วิปรีตจิตฺตสฺส วตฺถุมฺหิ สติ วิฺตฺติ, อยํ จิตฺตวิปลฺลาโส. ตตฺถ วิปรีตจิตฺตสฺส ตมฺหิ รูเป ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ ยา ขนฺติ รุจิ อุเปกฺขนา นิจฺฉโย ทิฏฺิ นิทสฺสนํ สนฺตีรณา, อยํ ทิฏฺิวิปลฺลาโส. ตตฺถ วตฺถุเภเทน กาเยสุ ทฺวาทส วิปลฺลาสา ภวนฺติ. ตโย ¶ กาเย ตโย เวทนาย ตโย จิตฺเต ตโย ธมฺเม, จตฺตาโร สฺาวิปลฺลาสา จตฺตาโร จิตฺตวิปลฺลาสา จตฺตาโร ทิฏฺิวิปลฺลาสา, อายตนูปจยโต จกฺขุวิฺาณสฺาสมงฺคิสฺส รูเปสุ ทฺวาทส วิปลฺลาสา ยาว มโน สฺาสมงฺคิสฺส, ธมฺเมสุ ทฺวาทส วิปลฺลาสา ฉ ทฺวาทสกา จตฺตาริ วิปลฺลาสา ภวนฺติ. อารมฺมณนานตฺตโต ¶ หิ อปริมิตสงฺเขยฺยานํ สตฺตานํ [อตฺตานํ (ก.)] อปริมิตมสงฺเขยฺยา วิปลฺลาสา ภวนฺติ หีนุกฺกฏฺมชฺฌิมตาย.
๖๔. ตตฺถ ปฺจกฺขนฺธา จตฺตาริ อตฺตภาววตฺถูนิ ภวนฺติ. โย รูปกฺขนฺโธ, โส กาโย อตฺตภาววตฺถุ. โย เวทนากฺขนฺโธ, โส เวทนา อตฺตภาววตฺถุ. โย สฺากฺขนฺโธ จ สงฺขารกฺขนฺโธ จ, เต ธมฺมา อตฺตภาววตฺถุ. โย วิฺาณกฺขนฺโธ, โส จิตฺตํ อตฺตภาววตฺถุ. อิติ ปฺจกฺขนฺธา จตฺตาริ อตฺตภาววตฺถูนิ. ตตฺถ กาเย ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส ภวติ. เอวํ เวทนาสุ…เป… จิตฺเต…เป… ธมฺเมสุ จ อตฺตวิปลฺลาโส ภวติ. ตตฺถ จตุนฺนํ วิปลฺลาสานํ สมุคฺฆาตนตฺถํ ภควา จตฺตาโร สติปฏฺาเน เทเสติ ปฺเปติ กาเย กายานุปสฺสี วิหรโต ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาสํ สมุคฺฆาเตติ, เอวํ เวทนาสุ, จิตฺเต, ธมฺเมสุ จ กาตพฺพํ.
ตตฺถ อนฺธการติมิสา อปฺปฏิเวธลกฺขณา อวิชฺชา, ตสฺสา วิปลฺลาสปทฏฺานํ. อชฺโฌสานลกฺขณา ตณฺหา, ตสฺสา ปิยรูปสาตรูปํ ปทฏฺานํ. อตฺตาสยวฺจนาลกฺขโณ โลโภ, ตสฺส อทินฺนาทานํ ปทฏฺานํ. อิธ วิวาทลกฺขโณ โทโส, ตสฺส ปาณาติปาโต ปทฏฺานํ. วตฺถุวิปฺปฏิปตฺติลกฺขโณ โมโห, ตสฺส มิจฺฉาปฏิปตฺติ ปทฏฺานํ. สงฺขตานํ ธมฺมานํ อวินาสคฺคหณลกฺขณา นิจฺจสฺา, ตสฺสา สพฺพสงฺขารา ปทฏฺานํ. สาสวผสฺโสปคมนลกฺขณา สุขสฺา, ตสฺสา มมงฺกาโร ปทฏฺานํ. ธมฺเมสุ อุปคมนลกฺขณา อตฺตสฺา ¶ , ตสฺสา อหงฺกาโร ปทฏฺานํ. วณฺณสงฺคหณลกฺขณา สุภสฺา, ตสฺสา อินฺทฺริยอสํวโร ปทฏฺานํ. เอเตหิ นวหิ ปเทหิ อุทฺทิฏฺเหิ สพฺโพ อกุสลปกฺโข นิทฺทิฏฺโ ภวติ, โส จ โข พหุสฺสุเตน สกฺกา ชานิตุํ โน อปฺปสฺสุเตน, ปฺวตา โน ทุปฺปฺเน, ยุตฺเตน โน อยุตฺเตน.
นว ¶ ¶ ปทานิ กุสลานิ ยตฺถ สพฺโพ กุสลปกฺโข สงฺคโห สโมสรณํ คจฺฉนฺติ. กตมานิ นว ปทานิ? สมโถ วิปสฺสนา อโลโภ อโทโส อโมโห อนิจฺจสฺา ทุกฺขสฺา อนตฺตสฺา อสุภสฺา จ.
ตตฺถ กตโม สมโถ? ยา จิตฺตสฺส ิติ สณฺิติ อวฏฺิติ านํ ปฏฺานํ อุปฏฺานํ สมาธิ สมาธานํ อวิกฺเขโป อวิปฺปฏิสาโร วูปสโม มานโส เอกคฺคํ จิตฺตสฺส, อยํ สมโถ.
ตตฺถ กตมา วิปสฺสนา? ขนฺเธสุ วา ธาตูสุ วา อายตเนสุ วา นามรูเปสุ วา ปฏิจฺจสมุปฺปาเทสุ วา ปฏิจฺจสมุปฺปนฺเนสุ วา ธมฺเมสุ ทุกฺเขสุ วา สมุทเยสุ วา นิโรเธ วา มคฺเค วา กุสลากุสเลสุ วา ธมฺเมสุ สาวชฺชอนวชฺเชสุ วา กณฺหสุกฺเกสุ วา เสวิตพฺพอเสวิตพฺเพสุ วา โส ยถาภูตํ วิจโย ปวิจโย วีมํสา ปรวีมํสา คาหนา อคฺคาหนา ปริคฺคาหนา จิตฺเตน ปริจิตนา ตุลนา อุปปริกฺขา าณํ วิชฺชา วา จกฺขุ พุทฺธิ เมธา ปฺา โอภาโส อาโลโก อาภา ปภา ขคฺโค นาราโจ [นารชฺโช (ปี. ก.)] ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค ¶ สมฺมาทิฏฺิ มคฺคงฺคํ, อยํ วิปสฺสนา. เตเนสา วิปสฺสนา อิติ วุจฺจติ วิวิธา วา เอสา วิปสฺสนาติ, ตสฺมา เอสา วิปสฺสนาติ วุจฺจติ. ทฺวิธา เจสา หิ วิปสฺสนา ธมฺมวิปสฺสนาติ วุจฺจติ, ทฺวิธา อิมาย ปสฺสติ สุภฺจ อสุภฺจ กณฺหฺจ สุกฺกฺจ เสวิตพฺพฺจ อเสวิตพฺพฺจ กมฺมฺจ วิปากฺจ พนฺธฺจ วิโมกฺขฺจ อาจยฺจ อปจยฺจ ปวตฺติฺจ นิวตฺติฺจ สํกิเลสฺจ โวทานฺจ, เอวํ วิปสฺสนาติ วุจฺจติ. อถ วา วิอิติ อุปสคฺโค ปสฺสนาติ อตฺโถ ตสฺมา วิปสฺสนาติ วุจฺจเต, อยํ วิปสฺสนา.
๖๕. ตตฺถ ทฺเว โรคา สตฺตานํ อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ, เอเตสํ ทฺวินฺนํ โรคานํ นิฆาตาย ภควตา ทฺเว เภสชฺชานิ วุตฺตานิ สมโถ จ วิปสฺสนา จ. อิมานิ ทฺเว เภสชฺชานิ ปฏิเสเวนฺโต ทฺเว อโรเค สจฺฉิกโรติ ราควิราคํ เจโตวิมุตฺตึ อวิชฺชาวิราคฺจ ปฺาวิมุตฺตึ. ตตฺถ ตณฺหาโรคสฺส สมโถ เภสชฺชํ, ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อโรคํ. อวิชฺชาโรคสฺส วิปสฺสนาเภสชฺชํ อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ อโรคํ. เอวฺหิ ภควา จาห, ‘‘ทฺเว ธมฺมา ปริฺเยฺยา [ปสฺส ที. นิ. ๓.๓๕๒] นามฺจ รูปฺจ, ทฺเว ธมฺมา ปหาตพฺพา อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ, ทฺเว ธมฺมา ภาเวตพฺพา สมโถ จ วิปสฺสนา ¶ จ, ทฺเว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา วิชฺชา จ วิมุตฺติ จา’’ติ. ตตฺถ สมถํ ภาเวนฺโต รูปํ ปริชานาติ, รูปํ ปริชานนฺโต ตณฺหํ ปชหติ, ตณฺหํ ปชหนฺโต ราควิราคา ¶ เจโตวิมุตฺตึ สจฺฉิกโรติ, วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต นามํ ปริชานาติ, นามํ ปริชานนฺโต อวิชฺชํ ปชหติ, อวิชฺชํ ปชหนฺโต อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺตึ ¶ สจฺฉิกโรติ. ยทา ภิกฺขุโน ทฺเว ธมฺมา ปริฺาตา ภวนฺติ นามฺจ รูปฺจ, ตถาสฺส ทฺเว ธมฺมา ปหีนา ภวนฺติ อวิชฺชา จ ภวตณฺหา จ. ทฺเว ธมฺมา ภาวิตา ภวนฺติ สมโถ จ วิปสฺสนา จ, ทฺเว ธมฺมา สจฺฉิกาตพฺพา ภวนฺติ วิชฺชา จ วิมุตฺติ จ. เอตฺตาวตา ภิกฺขุ กตกิจฺโจ ภวติ. เอสา โสปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. ตสฺส อายุปริยาทานา ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปโรธา อิทฺจ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, อฺฺจ ทุกฺขํ น อุปฺปชฺชติ. ตตฺถ โย อิเมสํ ขนฺธานํ ธาตุอายตนานํ นิโรโธ วูปสโม อฺเสฺจ ขนฺธธาตุอายตนานํ อปฺปฏิสนฺธิ อปาตุภาโว, อยํ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ.
ตตฺถ กตมํ อโลโภ กุสลมูลํ? ยํธาตุโก อโลโภ อลุพฺภนา อลุพฺภิตตฺตํ อนิจฺฉา อปตฺถนา อกนฺตา อนชฺโฌสานํ. อยํ อโลโภ กุสลมูลํ. กสฺเสตํ มูลํ? อโลภชสฺส กุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส ตํสมฺปยุตฺตานฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ. อถ วา อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค กุสลนฺติ วุจฺจติ, โส ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ มูลํ. กตเมสํ ติณฺณํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวายามสฺส สมฺมาสมาธิสฺส จ อิเมสํ มูลนฺติ, ตสฺมา กุสลมูลนฺติ วุจฺจติ.
ตตฺถ กตมํ อโทโส กุสลมูลํ? ยา ¶ สตฺเตสุ วา สงฺขาเรสุ วา อนฆาโต อปฺปฏิฆาโต อพฺยาปตฺติ อพฺยาปาโท อโทโส เมตฺตา เมตฺตายนา อตฺถกามตา หิตกามตา เจตโส ปสาโท, อยํ อโทโส กุสลมูลํ. กสฺเสตํ มูลํ? อโทสชสฺส กุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส ตํสมฺปยุตฺตานฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ. อถ วา ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ มูลํ. กตเมสํ ติณฺณํ? สมฺมาวาจาย สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมฺมาอาชีวสฺส จ อิเมสํ ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ มูลํ, ตสฺมา กุสลมูลนฺติ วุจฺจติ.
ตตฺถ กตมํ อโมโห กุสลมูลํ? ยํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ยถาภูตํ าณทสฺสนํ อภิสมโย สมฺมา จ ปจฺจาคโม ปฏิเวโธ อโมโห อสมฺมุยฺหนา อสมฺโมโห วิชฺชาปกาโส อาโลโก อนาวรณํ ¶ เสกฺขานํ กุสลานํ ธมฺมานํ, อยํ อโมโห กุสลมูลํ. กสฺเสตํ มูลํ? อโมหชสฺส กุสลสฺส กายกมฺมสฺส วจีกมฺมสฺส มโนกมฺมสฺส ตํสมฺปยุตฺตานฺจ จิตฺตเจตสิกานํ ธมฺมานํ มูลํ. อถ วา ทฺวินฺนํ มคฺคงฺคานํ เอตํ มูลํ. กตเมสํ ทฺวินฺนํ? สมฺมาทิฏฺิยา จ สมฺมาสติยา จ อิเมสํ ทฺวินฺนํ มคฺคงฺคานํ มูลํ, ตสฺมา กุสลมูลนฺติ วุจฺจติ. เอวํ ¶ อิเมสํ ตีหิ กุสลมูเลหิ อฏฺงฺคิโก มคฺโค โยเชตพฺโพ.
๖๖. ตตฺถ ¶ กตมา อนิจฺจสฺา? ‘‘สพฺเพ สงฺขารา อุปฺปาทวยธมฺมิโน’’ติ จ ยา สฺา สฺชานนา ววตฺถปนา อุคฺคาโห, อยํ อนิจฺจสฺา. ตสฺสา โก นิสฺสนฺโท? อนิจฺจสฺาย ภาวิตาย พหุลีกตาย อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ จิตฺตํ นานุสนฺธติ น สนฺธติ น สณฺหติ, อุเปกฺขา วา ปฏิกฺกูลตา วา สณฺหติ, อยมสฺสา นิสฺสนฺโท.
ตตฺถ กตมา ทุกฺขสฺา? ‘‘สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขา’’ติ ยา สฺา สฺชานนา ววตฺถปนา อุคฺคาโห, อยํ ทุกฺขสฺา. ตสฺสา โก นิสฺสนฺโท? ทุกฺขสฺาย ภาวิตาย พหุลีกตาย อาลสฺเส สํปมาเท วิมฺหเย จ จิตฺตํ นานุสนฺธติ น สนฺธติ น สณฺหติ, อุเปกฺขา วา ปฏิกฺกูลตา วา สณฺหติ, อยมสฺสา นิสฺสนฺโท.
ตตฺถ กตมา อนตฺตสฺา? ‘‘สพฺเพสุ ธมฺเมสุ อนตฺตา’’ติ ยา สฺา สฺชานนา ววตฺถปนา อุคฺคาโห, อยํ อนตฺตสฺา. ตสฺสา โก นิสฺสนฺโท, อนตฺตสฺาย ภาวิตาย พหุลีกตาย อหงฺกาโร จิตฺตํ นานุสนฺธติ น สนฺธติ, มมงฺกาโร น สณฺหติ, อุเปกฺขา วา ปฏิกฺกูลตา วา สณฺหติ, อยมสฺสา นิสฺสนฺโท.
ตตฺถ กตมา อสุภสฺา? ‘‘สตฺต สงฺขารา ¶ อสุภา’’ติ ยา สฺา สฺชานนา ววตฺถปนา อุคฺคาโห, อยํ อสุภสฺา. ตสฺสา โก นิสฺสนฺโท? อสุภสฺาย ภาวิตาย พหุลีกตาย สุภนิมิตฺเต จิตฺตํ นานุสนฺธติ น สนฺธติ น สณฺหติ, อุเปกฺขา วา ปฏิกฺกูลตา วา สณฺหติ, อยมสฺสา นิสฺสนฺโท.
ตตฺถ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปริฺา ภควตา เทสิตา, โย ตตฺถ อสุภสฺา รูปกฺขนฺธสฺส ปริฺตฺตํ, ทุกฺขสฺา เวทนากฺขนฺธสฺส ปริฺตฺตํ, อนตฺตสฺา สฺากฺขนฺธสฺส สงฺขารกฺขนฺธสฺส ปริฺตฺตํ, อนิจฺจสฺา วิฺาณกฺขนฺธสฺส ปริฺตฺตํ. ตตฺถ สมเถน ตณฺหํ สมุคฺฆาเตติ, วิปสฺสนา อวิชฺชํ ¶ สมุคฺฆาเตติ, อโทเสน โทสํ สมุคฺฆาเตติ, อโมเหน โมหํ สมุคฺฆาเตติ, อนิจฺจสฺาย นิจฺจสฺํ สมุคฺฆาเตติ, ทุกฺขสฺาย สุขสฺํ สมุคฺฆาเตติ, อนตฺตสฺาย อตฺตสฺํ สมุคฺฆาเตติ, อสุภสฺาย สุภสฺํ สมุคฺฆาเตติ.
จิตฺตวิกฺเขปปฏิสํหรณลกฺขโณ สมโถ, ตสฺส ฌานานิ ปทฏฺานํ. สพฺพธมฺมํ ยถาภูตํ ปฏิเวธลกฺขณา วิปสฺสนา, ตสฺสา สพฺพเนยฺยํ ปทฏฺานํ. อิจฺฉาปฏิสํหรณลกฺขโณ อโลโภ, ตสฺส อทินฺนาทานา เวรมณี ปทฏฺานํ. อพฺยาปาทลกฺขโณ อโทโส, ตสฺส ปาณาติปาตา เวรมณี ¶ ปทฏฺานํ. วตฺถุอปฺปฏิหตลกฺขโณ อโมโห, ตสฺส สมฺมาปฏิปตฺติ ปทฏฺานํ. สงฺขตานํ ธมฺมานํ วินาสคฺคหณลกฺขณา อนิจฺจสฺา, ตสฺสา อุทยพฺพโย ปทฏฺานํ. สาสวผสฺสสฺชานนลกฺขณา ทุกฺขสฺา, ตสฺสา เวทนา ปทฏฺานํ. สพฺพธมฺมอนุปคมนลกฺขณา อนตฺตสฺา, ตสฺสา ธมฺมสฺา ¶ ปทฏฺานํ. วินีลกวิปุพฺพกอุทฺธุมาตกสมุคฺคหณลกฺขณา อสุภสฺา, ตสฺสา นิพฺพิทา ปทฏฺานํ. อิเมสุ นวสุ ปเทสุ อุปทิฏฺเสุ สพฺโพ กุสลปกฺโข อุปทิฏฺโ ภวติ, โส จ พหุสฺสุเตน สกฺกา ชานิตุํ โน อปฺปสฺสุเตน, ปฺวตา โน ทุปฺปฺเน, ยุตฺเตน โน อยุตฺเตนาติ.
๖๗. ตตฺถ นิจฺจสฺาธิมุตฺตสฺส อปราปรํ จิตฺตํ ปณาเมนฺโต สติมปจฺจเวกฺขโต อนิจฺจสฺา น อุปฏฺาติ, ปฺจสุ กามคุเณสุ สุขสฺสาทาธิมุตฺตสฺส อิริยาปถสฺส อคติมปจฺจเวกฺขโต ทุกฺขสฺา น อุปฏฺาติ, ขนฺธธาตุอายตเนสุ อตฺตาธิมุตฺตสฺส นานาธาตุอเนกธาตุวินิพฺโภคมปจฺจเวกฺขโต อนตฺตสฺา น อุปฏฺาติ, วณฺณสณฺานาภิรตสฺส กาเย สุภาธิมุตฺตสฺส จ วิปฺปฏิจฺฉนฺนา อสุภสฺา น อุปฏฺาติ.
อวิปฺปฏิสารลกฺขณา สทฺธา, สทฺทหนา ปจฺจุปฏฺานํ. ตสฺส จตฺตาริ โสตาปตฺติยงฺคานิ ปทฏฺานํ. เอวฺหิ วุตฺตํ ภควตา [ปสฺส สํยุตฺตนิกาเย] สทฺธินฺทฺริยํ ภิกฺขเว, กุหึ ทฏฺพฺพํ, จตูสุ โสตาปตฺติยงฺเคสุ กุสเลสุ ธมฺเมสุ.
สูราอปฏิกฺเขปนลกฺขณํ วีริยินฺทฺริยํ, วีริยินฺทฺริยารมฺโภ ปจฺจุปฏฺานํ. ตสฺส อตีตา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา ปทฏฺานํ. ยถา วุตฺตํ ภควตา [ปสฺส สํยุตฺตนิกาเย] วีริยินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, กุหึ ทฏฺพฺพํ, จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ.
สติ ¶ สรณลกฺขณา, อสมฺโมหปจฺจุปฏฺานา. ตสฺส อตีตา จตฺตาโร สติปฏฺานา ปทฏฺานํ. ยถา วุตฺตํ ภควตา ¶ สตินฺทฺริยํ ภิกฺขเว, กุหึ ทฏฺพฺพํ, จตูสุ สติปฏฺาเนสุ.
เอกคฺคลกฺขโณ สมาธิ, อวิกฺเขปปจฺจุปฏฺาโน, ตสฺส จตฺตาริ าณานิ ปทฏฺานํ. ยถา วุตฺตํ ภควตา สมาธินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, กุหึ ทฏฺพฺพํ, จตูสุ ฌาเนสุ.
ปชานนลกฺขณา ปฺา, ภูตตฺถสนฺตีรณา ปจฺจุปฏฺานา, ตสฺส จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ปทฏฺานํ. ยถา วุตฺตํ ภควตา [ปสฺส สํยุตฺตนิกาเย] ปฺินฺทฺริยํ, ภิกฺขเว, กุหึ ทฏฺพฺพํ, จตูสุ อริยสจฺเจสุ.
จตฺตาริ ¶ จกฺกานิ [ปสฺส อ. นิ. ๔.๓๑] ปติรูปเทสวาโส จกฺกํ, สปฺปุริสูปนิสฺสโย จกฺกํ, อตฺตสมฺมาปณิธานํ จกฺกํ, ปุพฺเพ กตปฺุตา จกฺกํ. ตตฺถ อริยสนฺนิสฺสยลกฺขโณ ปติรูปเทสวาโส, โส สปฺปุริสูปนิสฺสยสฺส ปทฏฺานํ. อริยสนฺนิสฺสยลกฺขโณ สปฺปุริสฺสูปนิสฺสโย, โส อตฺตสมฺมาปณิธานสฺส ปทฏฺานํ. สมฺมาปฏิปตฺติลกฺขณํ อตฺตสมฺมาปณิธานํ, ตํ ปฺุานํ ปทฏฺานํ. กุสลธมฺโมปจยลกฺขณํ ปฺุํ, ตํ สพฺพสมฺปตฺตีนํ ปทฏฺานํ.
เอกาทสสีลมูลกา ธมฺมา สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร ภวติ…เป… โส วิมุตฺติาณทสฺสนํ ‘‘นาปรํ อิตฺถตฺตายา’’ติ ปชานนา. ตตฺถ เวรมณิลกฺขณํ สีลํ, ตํ อวิปฺปฏิสารสฺส ปทฏฺานํ. น อตฺตานุวาทลกฺขโณ อวิปฺปฏิสาโร, โส ปาโมชฺชสฺส ปทฏฺานํ. อภิปฺปโมทนลกฺขณํ ปาโมชฺชํ, ตํ ปีติยา ปทฏฺานํ. อตฺตมนลกฺขณา ปีติ ¶ , สา ปสฺสทฺธิยา ปทฏฺานํ. กมฺมนิยลกฺขณา ปสฺสทฺธิ, สา สุขสฺส ปทฏฺานํ. อพฺยาปาทลกฺขณํ สุขํ, ตํ สมาธิโน ปทฏฺานํ. อวิกฺเขปนลกฺขโณ สมาธิ, โส ยถาภูตาณทสฺสนสฺส ปทฏฺานํ. อวิปรีตสนฺตีรณลกฺขณา ปฺา, สา นิพฺพิทาย ปทฏฺานํ อนาลยนลกฺขณา นิพฺพิทา, สา วิราคสฺส ปทฏฺานํ. อสํกิเลสลกฺขโณ วิราโค, โส วิมุตฺติยา ปทฏฺานํ. อกุสลธมฺมวิเวกลกฺขณา วิมุตฺติ, สา วิมุตฺติโน โวทานสฺส ปทฏฺานํ.
๖๘. จตสฺโส อริยภูมิโย จตฺตาริ สามฺผลานิ. ตตฺถ โย ยถาภูตํ ปชานาติ, เอสา ทสฺสนภูมิ. โสตาปตฺติผลฺจ โส ยถาภูตํ ¶ ปชานิตฺวา นิพฺพินฺทติ, อิทํ ตนุกามราคสฺส ปทฏฺานํ พฺยาปาทานํ. สกทาคามิผลฺจ สณฺหํ วิรชฺชติ, อยํ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ. อนาคามิผลฺจ ยํ อวิชฺชาวิราคา วิมุจฺจติ, อยํ กตาภูมิ. อรหตฺตฺจ สามฺผลานีติ โก วจนตฺโถ, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค สามฺํ, ตสฺเสตานิ ผลานิ สามฺผลานีติ วุจฺจติ. กิสฺส พฺรหฺมฺผลานีติ วุจฺจนฺเต? พฺรหฺมฺอริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค, ตสฺส ตานิ ผลานีติ พฺรหฺมฺผลานีติ วุจฺจนฺเต.
ตตฺถ โสตาปนฺโน กถํ โหติ? สห สจฺจาภิสมยา อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺติ สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส จ, อิเมสํ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานา ปริกฺขยา อริยสาวโก โหติ โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม ยาว ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ.
ตตฺถ ¶ ¶ กตมา สกฺกายทิฏฺิ? อสฺสุตวา พาโล ปุถุชฺชโน ยาว อริยธมฺเม อโกวิโท, โส รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ ยาว วิฺาณสฺมึ อตฺตานํ, โส อิเมสุ ปฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตคฺคาโห วา อตฺตนิยคฺคาโห วา เอโสหมสฺมิ เอกสฺมึ วสวตฺติโก [อวตฺติโต (ปี. ก.)] ปกฺขิตฺโต อนุคฺคโห อนุสยนฺโต องฺคมงฺคนฺติ ปรติ. ยา ตถาภูตสฺส ขนฺติ รุจิ เปกฺขนา อาการปริวิตกฺโก ทิฏฺินิชฺฌายนา อภิปฺปสนฺนา, อยํ วุจฺจเต สกฺกายทิฏฺีติ.
ตตฺถ ปฺจ ทิฏฺิโย อุจฺเฉทํ ภชนฺติ. กตมาโย ปฺจ? รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, ยาว วิฺาณํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, อิมาโย ปฺจ อุจฺเฉทํ ภชนฺติ, อวเสสาโย ปนฺนรส สสฺสตํ ภชนฺติ. อิติ สกฺกายทิฏฺิปหานา ทฺวาสฏฺิทิฏฺิคตานิ ปหียนฺติ. ปหานา อุจฺเฉทํ สสฺสตฺจ น ภชติ. อิติ อุจฺเฉทสสฺสตปฺปหานา อริยสาวกสฺส น กิฺจิ ทิฏฺิคตํ ภวติ, อฺา วา โลกุตฺตราย สมฺมาทิฏฺิยา. กถํ ปน สกฺกายทิฏฺิ น ภวติ? อิธ อริยสาวโก สุตวา โหติ, สพฺโพ สุกฺกปกฺโข กาตพฺโพ, ยาว อริยธมฺเมสุ โกวิโท รูปํ อนตฺตโต สมนุปสฺสติ, ยาว วิฺาณํ…เป… เอวมสฺส สมนุปสฺสนฺตสฺส สกฺกายทิฏฺิ น ภวติ.
กถํ ¶ วิจิกิจฺฉา น ภวติ? อิธ อริยสาวโก พุทฺเธ น กงฺขติ, น วิจิกิจฺฉติ อภิปฺปสีทติ, อิติปิ โส ภควาติ สพฺพํ. ธมฺเม น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ สพฺพํ. ยาว ตณฺหกฺขโย วิราโค นิโรโธ นิพฺพานนฺติ, อิมินา ทุติเยน อากงฺขิเยน ธมฺเมน ¶ สมนฺนาคโต โหติ. สงฺเฆ น กงฺขติ…เป… ยาว ปูชา เทวานฺจ มนุสฺสานฺจาติ, อิมินา ตติเยน อากงฺขิเยน ธมฺเมน สมนฺนาคโต โหติ.
สพฺเพ สงฺขารา ทุกฺขาติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ อธิมุจฺจติ อภิปฺปสีทติ. ตณฺหา ทุกฺขสมุทโยติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ. ตณฺหานิโรธา ทุกฺขนิโรโธติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ. อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค ทุกฺขนิโรธคามินี ปฏิปทาติ น กงฺขติ น วิจิกิจฺฉติ อธิมุจฺจติ อภิปฺปสีทติ. ยาว พุทฺเธ วา ธมฺเม วา สงฺเฆ วา ทุกฺเข วา สมุทเย วา นิโรเธ วา มคฺเค วา กงฺขายนา วิมติ วิจิกิจฺฉา ทฺเวธาปถา อาสปฺปนา [อปฺปนา (ปี. ก.) ธ. ส. ๑๐๐๘ นิกฺเขปกณฺเฑ ปสฺสิตพฺพํ] ปริสปฺปนา อนวฏฺานํ อธิฏฺาคมนํ [อนิฏฺาคมนํ (ก.)] อเนกํโส อเนกํสิกตา, เต ตสฺส ปหีนา ภวนฺติ ปณุนฺนา อุจฺฉินฺนมูลา ตาลาวตฺถุกตา อนภาวํกตา อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา.
๖๙. ตตฺถ สีลพฺพตปรามาโส ทฺวิธา – สีลสฺส วา สุทฺธสฺส วา. ตตฺถ สีลสฺส สีลพฺพตปรามาโส ¶ อิมินาหํ สีเลน วา วเตน วา ตเปน วา พฺรหฺมจริเยน วา เทโว วา ภวิสฺสามิ เทวฺตโร วา ตตฺถ กโปตปาทาหิ อจฺฉราหิ สทฺธึ กีฬิสฺสามิ รมิสฺสามิ ปริจริสฺสามีติ. ยถาภูตทสฺสนนฺติ รุจิวิมุตฺติ ราโค ราคปริวตฺตกา ทิฏฺิรูปนา ปสฺสนา อสนฺตุสฺสิตสฺส สีลพฺพตปรามาโส. ตตฺถ กตโม สุทฺธสฺส สีลพฺพตปรามาโส? อิเธกจฺโจ สีลํ ปรามสติ, สีเลน สุชฺฌติ, สีเลน นียติ, สีเลน มุจฺจติ, สุขํ วีติกฺกมติ, ทุกฺขํ วีติกฺกมติ, สุขทุกฺขํ ¶ วีติกฺกมติ อนุปาปุณาติ อุปริเมน. ตทุภยํ สีลวตํ ปรามสติ ตทุภเยน สีลวเตน สุชฺฌนฺติ มุจฺจนฺติ นียนฺติ, สุขํ วีติกฺกมนฺติ, ทุกฺขํ วีติกฺกมนฺติ, สุขทุกฺขํ วีติกฺกมนฺติ, อนุปาปุณนฺตีติ อวิสุจิกรํ ธมฺมํ อวิมุตฺติกรํ ธมฺมํ วิสุจิโต วิมุตฺติโต ปจฺจาคจฺฉนฺตสฺส ยา ตถาภูตสฺส ขนฺติ รุจิ มุตฺติ เปกฺขนา อาการปริวิตกฺโก ทิฏฺินิชฺฌายนา ปสฺสนา, อยํ สุทฺธสฺส สีลพฺพตปรามาโส. เอเต อุโภ ปรามาสา อริยสาวกสฺส ปหีนา ¶ ภวนฺติ ยาว อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา, โส สีลวา ภวติ อริยกนฺเตหิ สีเลหิ สมนฺนาคโต อกฺขณฺเฑหิ ยาว อุปสมสํวตฺตนิเกหิ. อิเมสํ ติณฺณํ สํโยชนานํ ปหานา สุตวา อริยสาวโก ภวติ โสตาปนฺโน อวินิปาตธมฺโม, สพฺพํ.
สหสจฺจาภิสมยา, อิติ โก วจนตฺโถ? จตฺตาโร อภิสมยา, ปริฺาภิสมโย ปหานาภิสมโย สจฺฉิกิริยาภิสมโย ภาวนาภิสมโย.
ตตฺถ อริยสาวโก ทุกฺขํ ปริฺาภิสมเยน อภิสเมติ, สมุทยํ ปหานาภิสมเยน อภิสเมติ, นิโรธํ สจฺฉิกิริยาภิสมเยน อภิสเมติ, มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ. กึ การณํ? ทุกฺขสฺส ปริฺาภิสมโย, สมุทยสฺส ปหานาภิสมโย, นิโรธสฺส สจฺฉิกิริยาภิสมโย, มคฺคสฺส ภาวนาภิสมโย. สมถวิปสฺสนาย กถํ อภิสเมติ? อารมฺมเณ จิตฺตํ อุปนิพนฺเธตฺวา ปฺจกฺขนฺเธ ทุกฺขโต ปสฺสติ. ตตฺถ โย อุปนิพนฺโธ, อยํ สมโถ. ยา ปริโยคาหนา, อยํ วิปสฺสนา. ปฺจกฺขนฺเธ ¶ ทุกฺขาติ ปสฺสโต โย ปฺจกฺขนฺเธสุ อาลโย นิกนฺติ อุปคมนํ อชฺโฌสานา อิจฺฉา มุจฺฉา ปณิธิ ปตฺถนา ปหียติ. ตตฺถ ปฺจกฺขนฺธา ทุกฺขํ. โย ตตฺถ อาลโย นิกนฺติ อุปคมนํ อชฺโฌสานํ อิจฺฉา มุจฺฉา ปณิธิ ปตฺถนา, อยํ สมุทโย. ยํ ตสฺส ปหานํ, โส นิโรโธ สมโถ วิปสฺสนา จ มคฺโค, เอวํ เตสํ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ เอกกาเล เอกกฺขเณ เอกจิตฺเต อปุพฺพํ อจริมํ อภิสมโย ภวติ. เตนาห ภควา ‘‘สหสจฺจาภิสมยา อริยสาวกสฺส ตีณิ สํโยชนานิ ปหียนฺตี’’ติ.
๗๐. ตตฺถ ¶ สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา วตฺตมานา เอกกาเล เอกกฺขเณ เอกจิตฺเต จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, ทุกฺขํ ปริฺาภิสมเยน อภิสเมติ, ยาว มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ. กึ การณา? ทุกฺขํ ปริฺาภิสมโย, ยาว มคฺคํ ภาวนาภิสมโย. เอวํ ทิฏฺนฺโต ยถา นาวา ชลํ คจฺฉนฺตี จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, ปาริมํ ตีรํ ปาเปติ, โอริมํ ตีรํ ชหติ, ภารํ วหติ, โสตํ ฉินฺทติ; เอวเมว สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา วตฺตมานา เอกกาเล เอกกฺขเณ เอกจิตฺเต จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ ¶ , ทุกฺขํ ปริฺาภิสมเยน อภิสเมติ, ยาว มคฺคํ ภาวนาภิสมเยน อภิสเมติ. ยถา วา สูริโย อุทยนฺโต เอกกาเล อปุพฺพํ อจริมํ จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกํ ปาตุกโรติ, รูปํ นิทสฺสียติ, สีตํ ปริยาทิยติ; เอวเมว สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา วตฺตมานา เอกกาเล…เป… ยถา ปทีโป ชลนฺโต เอกกาเล อปุพฺพํ อจริมํ จตฺตาริ กิจฺจานิ กโรติ, อนฺธการํ วิธมติ, อาโลกํ ปาตุกโรติ, รูปํ ¶ นิทสฺสียติ, อุปาทานํ ปริยาทิยติ; เอวเมว สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา วตฺตมานา เอกกาเล…เป….
ยทา อริยสาวโก โสตาปนฺโน ภวติ อวินิปาตธมฺโม นิยโต ยาว ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ ทสฺสนภูมิ. โสตาปตฺติผลฺจ โสตาปตฺติผเล ิโต อุตฺตริ สมถวิปสฺสนํ ภาเวนฺโต ยุคนทฺธา วตฺตมานา กามราคพฺยาปาทานํ เยภุยฺเยน ปหานา อริยสาวโก โหติ. สกทาคามิ ปรินิฏฺิตตฺตา สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรติ, อยํ ตนุภูมิ.
สกทาคามิผลฺจ โย สกทาคามิผเล ิโต วิปสฺสนํ ภาเวนฺโต กามราคพฺยาปาเท สานุสเย อนวเสสํ ปชหติ, กามราคพฺยาปาเทสุ อนวเสสํ ปหีเนสุ ปฺโจรมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปหีนานิ ภวนฺติ สกฺกายทิฏฺิ สีลพฺพตปรามาโส วิจิกิจฺฉา กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท จ, อิเมสํ ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปหานา [ปหานาย (ปี. ก.)] อริยสาวโก โหติ อนาคามี ตตฺถ ปรินิพฺพายี อนาวตฺติธมฺโม ตสฺมา โลกา, อยํ วีตราคภูมิ.
อนาคามิผลฺจ อนาคามิผเล ิโต อุตฺตริ สมถวิปสฺสนํ ภาเวนฺโต ปฺจ อุทฺธมฺภาคิยานิ สํโยชนานิ ปชหติ รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชฺจ. อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปหานา อริยสาวโก อรหา ภวติ, ขีณาสโว วุสิตวา สมฺมทฺา [สมฺปชฺโ (ปี. ก.)] วิมุตฺโต ปริกฺขีณภวสํโยชโน อนุปฺปตฺตสทตฺโถ, อยํ กตาภูมิ.
อรหนฺโตว ¶ อยํ โสปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. ตสฺส อายุกฺขยา ชีวิตินฺทฺริยาปโรธา อิทฺจ ทุกฺขํ นิรุชฺฌติ, อฺฺจ ¶ ทุกฺขํ น อุปฺปชฺชติ. โย อิมสฺส ทุกฺขสฺส นิโรโธ วูปสโม, อฺสฺส จ อปาตุภาโว, อยํ ¶ อนุปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. อิมา ทฺเว นิพฺพานธาตุโย. อิติ สจฺจานิ วุตฺตานิ. สจฺจาภิสมโย วุตฺโต, กิเลสววตฺถานํ วุตฺตํ, ปหานํ วุตฺตํ, ภูมิโย วุตฺตา, ผลานิ วุตฺตานิ, นิพฺพานธาตุโย วุตฺตา. เอวมิเมสุ วุตฺเตสุ สพฺพโพธิ วุตฺตา ภวติ. เอตฺถ โยโค กรณีโย.
๗๑. ตตฺถ กตมาโย นว อนุปุพฺพสมาปตฺติโย? จตฺตาริ ฌานานิ จตสฺโส จ อรูปสมาปตฺติโย นิโรธสมาปตฺติ จ. ตตฺถ จตฺตาริ ฌานานิ กตมานิ? อิธ, ภิกฺขเว, [ปสฺส ทีฆนิกาเย] ภิกฺขุ วิวิจฺเจว กาเมหีติ วิตฺถาเรน กาตพฺพานิ. ตตฺถ กตมา จตฺตาโร อรูปสมาปตฺติโย? วิราคิโน วต วตฺตพฺโพ, ยาว นิโรธสมาปตฺติ วิตฺถาเรน กาตพฺพา. อิมาโย นว อนุปุพฺพสมาปตฺติโย.
ตตฺถ กตมํ ปมํ ฌานํ? ปฺจงฺควิปฺปยุตฺตํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ. กตเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ วิปฺปยุตฺตํ? ปฺจหิ นีวรเณหิ. ตตฺถ กตมานิ ปฺจ นีวรณานิ? กามจฺฉนฺโทติ วิตฺถาเรตพฺโพ. ตตฺถ กตโม กามจฺฉนฺโท? โย ปฺจสุ กามคุเณสุ ฉนฺทราโค เปมํ นิกนฺติ อชฺโฌสานํ อิจฺฉา มุจฺฉา ปตฺถนา อปริจฺจาโค อนุสโย ปริยุฏฺานํ, อยํ กามจฺฉนฺทนีวรณํ. ตตฺถ ¶ กตมํ พฺยาปาทนีวรณํ? โย สตฺเตสุ สงฺขาเรสุ จ อาฆาโต…เป… ยถา โทเส ตถา นิโอฏฺานา, อยํ พฺยาปาโท นีวรณํ. ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ? ยา จิตฺตสฺส ชฬตา จิตฺตสฺส ครุตฺตํ จิตฺตสฺส อกมฺมนียตา จิตฺตสฺส นิกฺเขโป นิทฺทายนา ปจลิกตา ปจลายนา ปจลายนํ, อิทํ มิทฺธํ. ตตฺถ กตมํ ถินํ [ถีนํ (ปี.)]? ยา กายสฺส ถินตา ชฬตา กายสฺส ครุตฺตา กายสฺส อปฺปสฺสทฺธิ, อิทํ ถินํ. อิติ อิทฺจ ถินํ ปุริมกฺจ มิทฺธํ ตทุภยํ ถินมิทฺธนีวรณนฺติ วุจฺจติ. ตตฺถ กตมํ อุทฺธจฺจํ? โย อวูปสโม จิตฺตสฺส, อิทํ อุทฺธจฺจํ. ตตฺถ กตมํ กุกฺกุจฺจํ? โย เจตโส วิเลโข อลฺจนา วิลฺจนา หทยเลโข วิปฺปฏิสาโร, อิทํ กุกฺกุจฺจํ. อิติ อิทฺจ กุกฺกุจฺจํ ปุริมกฺจ อุทฺธจฺจํ ตทุภยํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจนีวรณนฺติ วุจฺจติ. ตตฺถ กตมํ วิจิกิจฺฉานีวรณํ? โย พุทฺเธ วา ธมฺเม วา สงฺเฆ วา…เป… อยํ วิจิกิจฺฉา. อปิ ¶ จ โข ปน ปฺจ วิจิกิจฺฉาโย สมนนฺตรายิกา เทสนฺตรายิกา สมาปตฺตนฺตรายิกา มคฺคนฺตรายิกา สคฺคนฺตรายิกา, อิมาโย ปฺจ ¶ วิจิกิจฺฉาโย ¶ . อิธ ปน สมาปตฺตนฺตรายิกา วิจิกิจฺฉา อธิปฺเปตา. อิเม ปฺจ นีวรณา.
ตตฺถ นีวรณานีติ โก วจนตฺโถ, กุโต นิวารยนฺตีติ? สพฺพโต กุสลปกฺขิกา นิวารยนฺติ. กถํ [กึ กํ (ปี. ก.)] นิวารยนฺติ? กามจฺฉนฺโท อสุภโต นิวารยติ, พฺยาปาโท เมตฺตาย [เมตฺตโต (ปี.)] นิวารยติ, ถินํ ปสฺสทฺธิโต นิวารยติ, มิทฺธํ วีริยารมฺภโต นิวารยติ, อุทฺธจฺจํ สมถโต นิวารยติ, กุกฺกุจฺจํ อวิปฺปฏิสารโต นิวารยติ, วิจิกิจฺฉา ปฺาโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทโต นิวารยติ.
อปโร ปริยาโย. กามจฺฉนฺโท อโลภโต กุสลมูลโต นิวารยติ, พฺยาปาโท อโทสโต นิวารยติ, ถินมิทฺธํ สมาธิโต นิวารยติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ สติปฏฺาเนหิ นิวารยติ, วิจิกิจฺฉา อโมหโต กุสลมูลโต นิวารยติ.
อปโร ปริยาโย. ตโย วิหารา ทิพฺพวิหาโร พฺรหฺมวิหาโร อริยวิหาโร. ทิพฺพวิหาโร จตฺตาริ ฌานานิ, พฺรหฺมวิหาโร จตฺตาริ อปฺปมาณานิ, อริยวิหาโร สตฺตตึส โพธิปกฺขิยา ธมฺมา. ตตฺถ กามจฺฉนฺโท อุทฺธจฺจํ กุกฺกุจฺจฺจ ทิพฺพวิหารํ นิวารยติ, พฺยาปาโท พฺรหฺมวิหารํ นิวารยติ, ถินมิทฺธํ วิจิกิจฺฉา จ อริยวิหารํ นิวารยติ.
อปโร ปริยาโย. กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจฺจ สมถํ นิวารยนฺติ, ถินมิทฺธํ วิจิกิจฺฉา จ วิปสฺสนํ นิวารยนฺติ, อโต นีวรณนฺติ วุจฺจนฺเต. อิเมหิ ¶ ปฺจหิ องฺเคหิ วิปฺปยุตฺตํ ปมํ ฌานํ.
กตเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ สมฺปยุตฺตํ ปมํ ฌานํ? วิตกฺกวิจาเรหิ ปีติยา สุเขน จ จิตฺเตกคฺคตาย จ. อิเมสํ ปฺจนฺนํ องฺคานํ อุปฺปาทปฏิลาภสมนฺนาคโม สจฺฉิกิริยํ ปมํ ฌานํ ปฏิลทฺธนฺติ วุจฺจติ. อิมานิ ปฺจ องฺคานิ อุปฺปาเทตฺวา วิหรตีติ, เตน วุจฺจเต ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ ทิพฺเพน วิหาเรน.
ตตฺถ ทุติยํ ฌานํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ ปีติสุเขน จิตฺเตกคฺคตาย อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทเนน อิมานิ จตฺตาริ องฺคานิ อุปฺปาเทตฺวา สมฺปาเทตฺวา วิหรติ, เตน วุจฺจติ ทุติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ.
ตตฺถ ¶ ¶ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ ตติยํ ฌานํ สติยา สมฺปชฺเ สุเขน จิตฺเตกคฺคตาย อุเปกฺขาย อิมานิ ปฺจงฺคานิ อุปฺปาเทตฺวา สมฺปาเทตฺวา วิหรติ, เตน วุจฺจติ ตติยํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตีติ.
ตตฺถ จตุตฺถํ ฌานํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ อุเปกฺขาย สติปาริสุทฺธิยา อทุกฺขมสุขาย เวทนาย จิตฺเตกคฺคตา จ, อิเมหิ จตูหงฺเคหิ สมนฺนาคตํ จตุตฺถํ ฌานํ. อิติ อิเมสํ จตุนฺนํ องฺคานํ อุปฺปาโท ปฏิลาโภ สมนฺนาคโม สจฺฉิกิริยา จตุตฺถํ ฌานํ ปฏิลทฺธนฺติ วุจฺจติ. อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ อุปฺปาเทตฺวา สมฺปาเทตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหรติ, เตน วุจฺจติ ทิพฺเพน วิหาเรน วิหรตีติ.
ตตฺถ ¶ กตโม อนิจฺจฏฺโ? ปีฬนฏฺโ อนิจฺจฏฺโ ปภงฺคฏฺโ สมฺปาปนฏฺโ วิเวกฏฺโ อนิจฺจฏฺโ, อยํ อนิจฺจฏฺโ.
ตตฺถ กตโม ทุกฺขฏฺโ? ปีฬนฏฺโ ทุกฺขฏฺโ สมฺปีฬนฏฺโ สํเวคฏฺโ พฺยาธินฏฺโ, อยํ ทุกฺขฏฺโ.
ตตฺถ กตโม สฺุฏฺโ? อนุปลิตฺโต สฺุฏฺโ, อสมฺภาชนฏฺโ คตปฏฺโ [อปฺปฏฺโ (ปี.)] วิวฏฺฏฏฺโ, อยํ สฺุฏฺโ.
ตตฺถ กตโม อนตฺตฏฺโ? อนิสฺสริยฏฺโ อนตฺตฏฺโ, อวสวตฺตนฏฺโ, อกามการิฏฺโ ปริวิทฏฺโ, อยํ อนตฺตฏฺโติ.
สุตฺตตฺถสมุจฺจโย นาม สํวตฺติสนฺติกา เปฏกภูมิ สมตฺตา.
๗. หารสมฺปาตภูมิ
๗๒. ฌานํ ¶ ¶ วิราโค. จตฺตาริ ฌานานิ วิตฺถาเรน กาตพฺพานิ. ตานิ ทุวิธานิ; โพชฺฌงฺควิปฺปยุตฺตานิ จ โพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตานิ จ. ตตฺถ โพชฺฌงฺควิปฺปยุตฺตานิ พาหิรกานิ, โพชฺฌงฺคสมฺปยุตฺตานิ อริยปุคฺคลานิ. ตตฺถ เยน ฉ ปุคฺคลมูลานิ เตสํ นิกฺขิเปตฺวา ราคจริโต, โทสจริโต, โมหจริโต, ราคโทสจริโต, ราคโมหจริโต, โทสโมหจริโต, สมภาคจริโต, อิติ อิเมสํ ปุคฺคลานํ ฌานํ สมาปชฺชิตานํ ปฺจ นีวรณานิ ปฏิปกฺโข เตสํ ปฏิฆาตาย ยถา อสมตฺโถ ตีณิ อกุสลมูลานิ ¶ นิคฺคณฺหาติ. โลเภน อกุสลมูเลน อภิชฺฌา จ อุทฺธจฺจฺจ อุปฺปิลวตํ อโลเภน กุสลมูเลน นิคฺคณฺหาติ, กุกฺกุจฺจฺจ วิจิกิจฺฉา จ โมหปกฺโข, ตํ อโมเหน นิคฺคณฺหาติ. โทโส จ ถินมิทฺธฺจ โทสปกฺโข, ตํ อโทเสน นิคฺคณฺหาติ.
ตตฺถ อโลภสฺส ปาริปูริยา เนกฺขมฺมวิตกฺกํ วิตกฺเกติ. ตตฺถ อโทสสฺส ปาริปูริยา อพฺยาปาทวิตกฺกํ วิตกฺเกติ. ตตฺถ อโมหสฺส ปาริปูริยา อวิหึสาวิตกฺกํ วิตกฺเกติ. ตตฺถ อโลภสฺส ปาริปูริยา วิวิตฺโต โหติ กาเมหิ. ตตฺถ อโทสสฺส ปาริปูริยา อโมหสฺส ปาริปูริยา จ วิวิตฺโต โหติ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ, สวิตกฺกํ ¶ สวิจารํ วิเวกชํ ปีติสุขํ ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ.
วิตกฺกาติ ตโย วิตกฺกา – เนกฺขมฺมวิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโก อวิหึสาวิตกฺโก. ตตฺถ ปมาภินิปาโต วิตกฺโก, ปฏิลทฺธสฺส วิจรณํ วิจาโร. ยถา ปุริโส ทูรโต ปุริสํ ปสฺสติ อาคจฺฉนฺตํ, น จ ตาว ชานาติ เอโส อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา ยทา ตุ ปฏิลภติ อิตฺถีติ วา ปุริโสติ วา เอวํ วณฺโณติ วา เอวํ สณฺาโนติ วา อิเม วิตกฺกยนฺโต อุตฺตริ อุปปริกฺขนฺติ กึ นุ โข อยํ สีลวา อุทาหุ ทุสฺสีโล อฑฺโฒ วา ทุคฺคโตติ วา. เอวํ วิจาโร วิตกฺเก อปฺเปติ, วิจาโร จริยติ จ อนุวตฺตติ จ. ยถา ปกฺขี ปุพฺพํ อายูหติ ปจฺฉา นายูหติ ยถา อายูหนา เอวํ วิตกฺโก, ยถา ปกฺขานํ ปสารณํ ¶ เอวํ วิจาโร อนุปาลติ วิตกฺเกติ วิจรติ วิจาเรติ. วิตกฺกยติ วิตกฺเกติ, อนุวิจรติ วิจาเรติ. กามสฺาย ปฏิปกฺโข วิตกฺโก, พฺยาปาทสฺาย วิหึสสฺาย จ ปฏิปกฺโข วิจาโร. วิตกฺกานํ กมฺมํ อกุสลสฺส อมนสิกาโร, วิจารานํ กมฺมํ เชฏฺานํ สํวารณา. ยถา ปลิโก ตุณฺหิโก สชฺฌายํ กโรติ เอวํ วิตกฺโก, ยถา ตํเยว อนุปสฺสติ เอวํ วิจาโร. ยถา อปริฺา เอวํ วิตกฺโก. ยถา ปริฺา เอวํ วิจาโร. นิรุตฺติปฏิสมฺภิทายฺจ ปฏิภานปฏิสมฺภิทายฺจ วิตกฺโก, ธมฺมปฏิสมฺภิทายฺจ อตฺถปฏิสมฺภิทายฺจ วิจาโร. กลฺลิตา โกสลฺลตฺตํ จิตฺตสฺส วิตกฺโก, อภินีหารโกสลฺลํ จิตฺตสฺส วิจาโร ¶ . อิทํ กุสลํ อิทํ อกุสลํ อิทํ ภาเวตพฺพํ อิทํ ปหาตพฺพํ อิทํ สจฺฉิกาตพฺพนฺติ วิตกฺโก, ยถา ปหานฺจ ภาวนา จ สจฺฉิกิริยา จ เอวํ วิจาโร. อิเมสุ วิตกฺกวิจาเรสุ ิตสฺส ทุวิธํ ทุกฺขํ น อุปฺปชฺชติ กายิกฺจ เจตสิกฺจ; ทุวิธํ สุขํ อุปฺปชฺชติ กายิกฺจ ¶ เจตสิกฺจ. อิติ วิตกฺกชนิตํ เจตสิกํ สุขํ ปีติ กายิกํ สุขํ กายิโกเยว. ยา ตตฺถ จิตฺตสฺส เอกคฺคตา, อยํ สมาธิ. อิติ ปมํ ฌานํ ปฺจงฺควิปฺปหีนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ.
เตสํเยว วิตกฺกวิจารานํ อภิกฺขณํ อาเสวนาย ตสฺส ตปฺโปณมานสํ โหติ. ตสฺส วิตกฺกวิจารา โอฬาริกา ขายนฺติ. ยฺจ ปีติสุขฺจ เนกฺขมฺมฺจ โอฬาริกํ ภวติ. อปิ จ สมาธิชา ปีติ รติ จ ชายติ. ตสฺส วิจารารมฺมณํ. เตสํ วูปสมา อชฺฌตฺตํ เจโต สมฺปสีทติ. เย วิตกฺกวิจารา ทฺเว ธมฺมานุสฺสริตพฺพา. ปจฺจุปฺปนฺนา ทรณิตพฺพํ. เตสํ วูปสมา เอโกทิภาวํ จิตฺเตกคฺคตํ โหติ. ตสฺส เอโกทิภาเวน ปีติ ปาริปูรึ คจฺฉติ. ยา ปีติ, ตํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ, ยํ สุขํ, ตํ สุขินฺทฺริยํ. ยา จิตฺเตกคฺคตา, อยํ สมาธิ. ตํ ทุติยํ ฌานํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ. โส ปีติยา วิราคา ยาติ โอชหิ ชลฺลสหคตํ.
๗๓. ตตฺถ โสมนสฺสจิตฺตมุปาทานนฺติ จ โส ตํ วิจินนฺโต อุเปกฺขเมว มนสิกโรติ. โส ปีติยา วิราคา อุเปกฺขโก วิหรติ. ยถา จ ปีติยา สุขมานิตํ, ตํ กาเยน ปฏิสํเวเทติ สมฺปชาโน วิหรติ. เยน สติสมฺปชฺเน อุเปกฺขาปาริปูรึ คจฺฉติ. อิทํ ตติยํ ฌานํ จตุรงฺคสมนฺนาคตํ.
ตถา ¶ กายิกสฺส สุขสฺส ปหานาย ปเม ฌาเน โสมนสฺสินฺทฺริยํ นิรุชฺฌติ. ทุติเย ฌาเน ทุกฺขินฺทฺริยํ นิรุชฺฌติ. โส สุขสฺส จ ปหานา ทุกฺขสฺส จ ปหานา ปุพฺเพว โสมนสฺสโทมนสฺสานํ อตฺถงฺคมา อทุกฺขมสุขํ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธึ จตุตฺถํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ¶ . ตตฺถ จตูหิ อินฺทฺริเยหิ อุเปกฺขา ปสาทา โหติ, ทุกฺขินฺทฺริเยน โทมนสฺสินฺทฺริเยน สุขินฺทฺริเยน โสมนสฺสินฺทฺริเยน จ. เตสํ นิโรธา อุเปกฺขาสมฺปชฺํ โหติ, ตตฺถ สุขินฺทฺริเยน โสมนสฺสินฺทฺริเยน จ อสติ โหติ, เตสํ นิโรธา สติมา โหติ, ทุกฺขินฺทฺริเยน โทมนสฺสินฺทฺริเยน จ อสมฺปชฺํ, เตสํ นิโรธา สมฺปชฺํ โหติ, อิติ อุเปกฺขาย จ สฺา, สโต สมฺปชาโน จิตฺเตกคฺคตา จ อิทํ วุจฺจเต จ จตุตฺถํ ฌานํ.
ตตฺถ โย ราคจริโต ปุคฺคโล ตสฺส สุขินฺทฺริยฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ; โย โทสจริโต ปุคฺคโล ตสฺส ทุกฺขินฺทฺริยฺจ โทมนสฺสินฺทฺริยฺจ; โย โมหจริโต ปุคฺคโล ตสฺส อสติ จ อสมฺปชฺฺจ.
ตตฺถ ¶ ราคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ตติเย ฌาเน จตุตฺเถ จ อนุนโย นิรุชฺฌติ, โทสจริตสฺส ปเม ฌาเน ทุติเย จ ปฏิฆํ นิรุชฺฌติ, โมหจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ปเม ฌาเน ทุติเย จ อสมฺปชฺํ นิรุชฺฌติ. ตติเย ฌาเน จตุตฺเถ จ อสติ นิรุชฺฌติ, เอวเมว เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ จตฺตาริ ฌานานิ โวทานํ คมิสฺสนฺติ.
ตตฺถ ราคโทสจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อสมฺปชฺฺจ อนุนโย จ ปฏิฆฺจ, เตน หานภาคิยํ [ปหานภาคิยํ (ปี. ก.)] ฌานํ โหติ. ตตฺถ ¶ ราคโมหจริตสฺส ปุคฺคลสฺส อนุนยตฺตํ จ อาทีนวํ ทสฺสิตา, ตํ ตสฺส หานภาคิยํ ฌานํ โหติ. ตตฺถ โทสโมหจริตสฺส ปุคฺคลสฺส ปฏิโฆ จ อสติ จ อสมฺปชฺฺจ อาทีนวํ ทสฺสิตา เตน ตสฺส หานภาคิยํ ฌานํ โหติ.
ตตฺถ ราคโทสโมหสมภาคจริตสฺส ปุคฺคลสฺส วิเสสภาคิยํ ฌานํ โหติ, อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ สตฺตสุ ปุคฺคเลสุ นิทฺทิสิตพฺพานิ. จตูสุ จ สมาธีสุ ฉนฺทสมาธินา ปมํ ฌานํ, วีริยสมาธินา ทุติยํ ฌานํ, จิตฺตสมาธินา ตติยํ ฌานํ, วีมํสาสมาธินา จตุตฺถํ ฌานํ. อปฺปณิหิเตน ปมํ ฌานํ, สฺุตาย ทุติยํ ฌานํ, อนิมิตฺเตน ตติยํ ฌานํ, อานาปานสฺสติยา จตุตฺถํ ฌานํ. กามวิตกฺกพฺยาปาทานฺจ ตํ ตํ วูปสเมน ปมํ ฌานํ โหติ, วิตกฺกวิจารานํ วูปสเมน ทุติยํ ฌานํ, สุขินฺทฺริยโสมนสฺสินฺทฺริยานํ วูปสเมน ตติยํ ฌานํ, กายสงฺขารานํ วูปสเมน จตุตฺถํ ฌานฺจ. จาคาธิฏฺาเนน ปมํ ฌานํ, สจฺจาธิฏฺาเนน ทุติยํ ฌานํ, ปฺาธิฏฺาเนน ตติยํ ฌานํ, อุปสมาธิฏฺาเนน จตุตฺถํ ฌานํ. อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ สงฺเขปนิทฺเทเสน นิทฺทิฏฺานิ, ตตฺถ สมาธินฺทฺริยํ ปาริปูรึ คจฺฉติ. อนุวตฺตนกานิ จตฺตาริ, ตตฺถ โย ปมํ ฌานํ นิสฺสาย อาสวกฺขยํ ปาปุณาติ, โส สุขาย ¶ ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย โทมนสฺสินฺทฺริยปฏิปกฺเขน. โย ทุติยํ ฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ, โส สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย ทุกฺขินฺทฺริยปฏิปกฺเขน. โย ตติยํ ฌานํ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ, โส สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย โสมนสฺสินฺทฺริยปฏิปกฺเขน. โย จตุตฺถํ ฌานํ ¶ นิสฺสาย อาสวานํ ขยํ ปาปุณาติ, โส สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย สุขินฺทฺริยปฏิปกฺเขน คโต.
ปกิณฺณกนิทฺเทโส.
๗๔. ยานิ ¶ จตฺตาริ ฌานานิ, เตสํ ฌานานํ อิมานิ องฺคานิ, เตสํ องฺคานํ สมูโห [สมฺโมโห (ปี. ก.)] อสฺส องฺคา, อยํ ฌานภูมิ โก วิเสโสติ อสฺส วิเสโส. อิเม สมฺภารา เตหิ อยํ สมุทาคโม, ตสฺส สมุทาคมสฺส อยํ อุปนิสา, ตาย อุปนิสาย อยํ ภาวนา. ตสฺสา ภาวนาย อยํ อาทีนโว. เตน อยํ ปริหานิ. กสฺส ปริหานีติ ตทุปคชฺฌายิโน [ตทุปกชฺฌายิโน (ปี. ก.)]. ตํ ยถา ภณิตํ ปจฺจเวกฺขนฺโต อยํ วิเสโส. เตน วิเสเสน อยํ อสฺสาโท, โส กสฺส อสฺสาโท อฌานิยา ฌายิโน, ตสฺสา อฌานิยา ฌายิโน, อิทํ กลฺลิตา โกสลฺเล ิตชฺฌานํ อโนมทฺทิยตํ คจฺฉติ ฌานพลํ, ฌานพเล ิตสฺส อยํ ปารมิปฺปตฺตสฺส อิมานิ ฌานงฺคานิ อนาวิลสงฺกปฺโป ปเม ฌาเน ฌานงฺคานิ ภาวี. โส ปีติ ตทนุสาริตฺตาว ปเม ฌาเน ฌานงฺคํ ตสฺสงฺคุโน จ ธมฺมา ตทภิสนฺนิตาย จ. ปีติ ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคธมฺมตา โข ปน ตถา ปวตฺตสฺส สหคตํ ฌานงฺคธมฺมํ สสุขตาย อชฺฌตฺตํ สมฺปสาโท ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคํ มโนสมฺปสาทนตาย ¶ ตทภิสนฺนิตาย จ. ปีติ ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคํ อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ สมาธิตา [สมาธิกา (ปี.)] ปีติ ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคํ, เจตโส เอโกทิภาโว ทุติเย ฌาเน ฌานงฺคํ, อุเปกฺขา ผสฺสตา ตติเย ฌาเน ฌานงฺคํ, สุขํ ตสฺส องฺคนฺติ จ. เจตโส เอโกทิภาโว จตุตฺเถ ฌาเน ฌานงฺคํ, อุเปกฺขา อทุกฺขมสุขา จตุตฺเถ ฌาเน ฌานงฺคํ, อภินิสาภูมิ อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิ จตุตฺเถ ฌาเน ฌานงฺคํ. สติปาริสุทฺธิ จ อเนกชฺฌาภูมีสุ ฌานงฺคสมายุตฺตา ปีติ เจตโส เอโกทิภาโว จตุตฺเถ ฌาเน ฌานงฺคํ.
ตตฺถ กตมา ฌานภูมิ? สวิตกฺเก สวิจาเร วิเวกา อนุคตา ปเม ฌาเน ฌานภูมิ. อวิตกฺเก อวิจาเร อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ ชนิตํ ปีติมนุคตา ทุติเย ฌาเน ฌานภูมิ. สุขสาตสโมหิตา สปฺปีติกา ตติเย ฌาเน ฌานภูมิ. ตสฺส สุขทุกฺขสหคตา อภินีหารสหคตา จตุตฺเถ ฌาเน ฌานภูมิ. อปฺปมาณสหคตา สตฺตารมฺมณา ปเม ฌาเน ฌานภูมิ. อภิภูมิอายตนสหคตา รูปสฺีสุ ทุติเย ฌาเน ฌานภูมิ. วิโมกฺขสหคตานํ ¶ วิโมกฺเขสุ ตติเย ฌาเน ฌานภูมิ. อนุปสฺสนาสหคตา กายสงฺขารา สมฺมา จตุตฺถสฺส ฌานสฺส ภูมิ.
๗๕. ตตฺถ ¶ กตเม ฌานวิเสสา? วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ ปาปเกหิ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ จิตฺตเจตสิกสหคตา กามธาตุสมติกฺกมนตาปิ, อยํ ฌานวิเสโส. อวิตกฺกา เจว อวิจารา จ สปฺปีติกาย สติสหคตาย ปีติสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ. อยํ ¶ ฌานวิเสโส. อวิตกฺกาย ภูมิยา อวิจาเรเยว สติ อนุคตา อุเปกฺขาสหคตา มนสิการา สมุทาจรนฺติ. ตทนุธมฺมตาย จ สติ สณฺฑหติ [สนฺทหติ (ปี.)]. ตฺจ ภูมึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ฌานวิเสโส. สติปาริสุทฺธิสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ, ตฺจ ภูมึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ฌานวิเสโส. วิฺาณฺจายตนสหคตาย ภูมิยํ อากิฺจฺายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ, ตฺจ ภูมึ อุปสมฺปชฺช วิหรติ, อยํ ฌานวิเสโส.
ฌานสมฺภารา เนกฺขมฺมวิตกฺโก สมฺภาโร กามวิตกฺกวิโนทนาธิปฺปายตา. อพฺยาปาทวิตกฺโก สมฺภาโร พฺยาปาทวิตกฺกปฏิวิโนทนาธิปฺปายตา. อวิหึสาวิตกฺโก สมฺภาโร วิหึสาวิตกฺกปฏิวิโนทนาธิปฺปายตา. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา อปฺปิจฺฉตา สมฺภาโร ปริสุทฺธาชีโว จตุนฺนํ สมาปตฺตีนํ สมฺภาโร อกมฺมสฺส วิหาริตา. มคฺคสมฺภาโร สมาปตฺติปชฺชนตา. ผลสมฺภาโร ฌานนิพฺพตฺติตาย ฌานสมุทาคโม. กุสลเหตุ ยํ ฌานํ สมุทยํ คจฺฉนฺติ โก จ [โกจิ (ก.)] น กุโตจิ เนกฺขมฺมปฺปตฺตา สมุทาคจฺฉนฺติ. อาลมฺพนิโรธสมาธิ สนฺโต สมุทาคจฺฉนฺติ. อวีติกฺกนฺตา สมุทาคจฺฉนฺติ. สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ปหานาย เต จ อพฺยาปชฺชตาย สมุทาคจฺฉนฺติ. ตํ ปน สนฺธาย สมุทาคจฺฉนฺติ. อปริทาหนาย สมุทาคจฺฉนฺติ. อยํ าณสมุทาคโม.
๗๖. ตตฺถ กตมา อุปนิสา? กลฺยาณมิตฺตตา ¶ ฌานสฺส อุปนิสา. กลฺยาณสมฺปวงฺกตา ฌานสฺส อุปนิสา. อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวารตา ฌานสฺส อุปนิสา. อสนฺตุฏฺิตา กุสเลสุ ธมฺเมสุ ฌานสฺส อุปนิสา. สทฺธมฺมสฺสวนํ ฌานสฺส อุปนิสา. สํเวชนิเย าเน สํวิคฺคสฺส โยนิโส ปธานํ. อยํ ฌาโนปนิสา.
ตตฺถ ¶ กตมา ภาวนา? เมตฺตาเสวนา อพฺยาปาทวิตกฺกภาวนา. กรุณาเสวนา อวิหึสาวิตกฺกภาวนา. มุทิตาภาวนา ปีติสุขสมฺปชฺา การิตา. อุเปกฺขาภาวนา ปสฺสวตา ¶ อุเปกฺขาภาวนา อปสฺสวตา อุเปกฺขา จ อชฺฌุเปกฺขา จ, อสุภสฺาภาวนา ทุกฺขาปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ภวสนฺธาภิฺา ภวสนฺธานํ, สา ฉพฺพิธา ภาวนา ภาวิตา พหุลีกตา อนุฏฺิตา วตฺถุกตา ยานีกตา ปริจิตา สุสมารทฺธา. อยํ ภาวนา.
เอวํ ภาวยนฺตสฺส อยํ อาทีนโว. ปเม ฌาเน สงฺขารสมนฺนาคโต เอโส ธมฺโม อสฺสุโต สาสโว. สเจ เอส ธมฺโม อยํ สีโล อาสนฺนปฏิปกฺโข จ เอส ธมฺโม กาโม ปติจาโร ปติวิจาโร สมาปตฺตีนํ จ สพฺโพฬาริโก เอส ธมฺโม วิตกฺกวิจาโร จ. ตตฺถ จิตฺตํ โขเภนฺติ, กาโย เจตฺถ กิลมติ, กายมฺหิ เจตฺถ กิลนฺเต จิตฺตํ วิหฺติ. อนภินีหารกฺขโมว อภิฺานํ อิเม อาทีนวา ปเม ฌาเน.
ทุติเย ¶ ฌาเน อิเม อาทีนวา ปีติผรณสหคโต จ เอโส ธมฺโม, น สมุทาจารสฺเสติ จิตฺตํ. อโสธยํ อุปคโม เจส ธมฺโม อุปคมิปริสฺสโย [อุปคมิปริจโย (ปี.)] โทมนสฺสปจฺจตฺถิโก เจส ธมฺโม. ตตฺถ ตตฺถ ยุตฺตีนํ ปีติ ปรชฺชโต เจส ธมฺโม ทุกฺกรํ โหติ, อวตฺตสนฺตาสภูมิปริวชฺชยนฺโต จตูสุ ทุกฺขตาสุ เอส ธมฺโม อนุวิทฺธาปนสทฺธาย [อนุวิทฺธา ปสฺสติยา (ปี.)] ทุกฺขตาย จ น ปลิโพธทุกฺขตาย จ อภิฺาทุกฺขตาย จ โรคทุกฺขตาย จ, อิเม อาทีนวา ทุติเย ฌาเน.
ตตฺถ กตเม อาทีนวา ตติเย ฌาเน? อุเปกฺขาสุขสหคตาย ตตฺถ สาตาวีนํ ปฺจนฺนํ อุเปกฺขาสุขํ ปริวตฺติโต เอส ธมฺโม เตน นิจฺจสฺิตานฺจ ยํ โหติ. ทุกฺโขปนิยํ สุขํ จิตฺตสฺส สงฺโขภตํ อุปาทาย สุขทุกฺขาย คโต สวติ. สุขทุกฺขานุกตฺจ อุปาทาย อนภิหารกฺขมํ จิตฺตํ โหติ. อภิฺาย สจฺฉิกิริยาสุ สพฺเพปิ เจเต ธมฺมา ตีสุ ฌานสมาปตฺตีสุ จตูหิ จ ทุกฺขตาหิ อนุวิทฺธานํ สา ภยา ทุกฺขตาย ปลิโพธทุกฺขตาย จ อภิฺาย ทุกฺขตาย จ อิเม อาทีนวา ตติเย ฌาเน.
ตตฺถ ¶ กตเม ¶ อาทีนวา จตุตฺเถ ฌาเน? อากิฺจฺาสมาปตฺติกา เต ธมฺมานุสมาปตฺติกา เอติสฺสา จ ภูมิยํ สาตานํ พาลปุถุชฺชนานํ อเนกวิธานิ ทิฏฺิคตานิ อุปฺปชฺชนฺติ. โอฬาริกา สุขุเมหิ จ รูปสฺาหิ อนุวิธานิ เอตานิ ฌานานิ สทา อนุทยเมตฺตาฌานกลานุทนุกลาย สาธารณา, ทุกฺกรา จ สพฺเพ จตฺตาโร มหาสมฺภารา สมุทาคตานิ จ เอตานิ ฌานานิ อฺมฺํ นิสฺสาย สมุทาคจฺฉนฺติ. เอตฺถ สมุทาคตา จ เอเต ธมฺมา น สมตฺตา โหนฺติ. อสมุคฺคหิตนิมิตฺตา จ เอเต ธมฺมา ปริหายนฺติ. นิรุชฺฌนฺติ จ เอเต ธมฺมา น อุปาทิยนฺติ นิรุชฺฌงฺคานิ จ, เอเตสํ ธมฺมานํ ฌานานิ นิมิตฺตานิ น ฌานนิมิตฺตสฺา ¶ โวกิรติ. อปฺปฏิลทฺธปุพฺพา จ ฌายีวเสน จ ภวติ [ฌายี จ วเสน จ ภวติ (ปี. ก.)]. อิเมหิ อาทีนเวหิ อยํ ฌานปริหานิ.
๗๗. นิโรธสมาปตฺติยา อปฏิสงฺขาย อวเสสสฺิโน อากิฺจฺายตนสหคตา สฺามนสิการา สมุทาจรนฺติ, โส นิโรธสมาปตฺติโต ปริหายติ. อาเนฺชสฺิโน อสฺายตนํ สมาปนฺนสฺส อากิฺจฺายตนสหคตา มนสิการา สมุทาจรนฺติ, ตฺจ ภูมึ น ปชานาติ, โส ตโต ปริหายติ. อากิฺจฺายตนํ สมาปนฺนสฺส วิฺาณฺจายตนสฺา มนสิการา สมุทาจรนฺติ, ตฺจ ภูมึ น ปชานาติ, โส ตโต ปริหายติ. วิฺาณฺจายตนํ สมาปนฺนสฺส รูปสฺาสหคตา. วิตฺถาเรน…เป… ยาว ปเม ฌาเน กามสฺาสหคตา กาตพฺพา. สกสฺส ¶ [สา ตสฺส (ปี. ก.)] ปริหายติ, กลงฺกชฺฌาเน กลงฺกํ ฌายติ, ปริสมนฺตโต ฌายติ, ภินฺทนฺโต ฌายติ, น สชฺฌายติ, อายูหนฺโต ฌายติ, กิฺจิ จ นิปริจิโต ฌายติ. อติวิธาวนฺโต ฌายติ, อติมฺนฺโต ฌายติ, กายสงฺขาเร อปฺปฏิสมฺภาเร ฌายติ, ปริยุฏฺานสฺส นิสฺสรณํ อชานนฺโต ฌายติ, นีวรณาภิภูโต ฌายติ, อสฺสาปตฺติมนสิกโรนฺโต ฌานสฺส อสฺสาโท กามราคปริยุฏฺานํ ปหานํ ฌานสฺส อสฺสาโท กามราคเหตูนํ ธมฺมานํ อุทยนฺติ, นิรุชฺฌงฺคานิ เอเตสํ ธมฺมานํ ฌานานิ อุปริมา สุขุเปกฺขา กามกมฺมกิเลสานํ ปหานํ อสฺสาโท, เอวํ โข ปุน ฌานสฺส อสฺสาโท มหาสํวาสมปฺปีฬิเต โลกสํนิวาเส อสมฺโพโธกาสา วิคเมสฺสมิทํ ฌานปฺปหานา. อยํ ปลิโรธมปฺปลิโรธโลกสนฺนิวาเส เอสนิธมิทํ ฌานํ อนมตคฺคสํสารสมาปนฺนานํ สตฺตานํ สํสารปฺปหานนา อานิสํโส, ยมิทํ ฌานสฺส ¶ อสฺสาโท กายสฺส อฌานิยฌายิโน ภวติ. อฌานิยฌานิยฌายีหิ อปรามสนฺโต อฌานิยฌายิตํ ฌายติ, ยานิ กลงฺกชฺฌายิโน ปทานิ, ตานิ อนุธิตานิ ปฏิปกฺเข.
๗๘. ตตฺถ กตมํ ฌานโกสลฺลํ? สมาปตฺติโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌานวิเสสโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌานนฺตริกโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, สมาปตฺติวุฏฺานโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌาเน สภาวโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌาเน อาทีนวโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌาเน นิสฺสรณโกสลฺลํ ฌานโกสลฺลํ, ฌานผเลน ¶ อุปาทาย โกสลฺลํ, ฌานผเลน ปฏิสงฺขานผเล อปริหานธมฺมตา นิพฺพตฺติฌาเน จ กีฬิตาปิ วิเสสภาคิยํ ฌานํ ปฏิลพฺภติ. อิทํ ปนสฺสาติ ภวหาริตา จ อารมฺมณานิมิตฺตคฺคาโห อนภินีหารพลํ, จิตฺเตกคฺคตา นิมิตฺตาสุ คติสหิตา สมถพเลน อสํสีทนฺจ ฌาเน มคฺคผลํ สมถํ ปวตฺเต สมาธิโน อุเปกฺขาปลิปุพฺพาปรนิมิตฺตาสโย ปคฺคาหิโน [มคฺคาหิโน (ปี.)] สติพลํ ตํ ปวตฺติตานฺจ วิปสฺสนานํ สมฺาพเล.
ตตฺถ ¶ กตมา ฌานปารมิตา? สุปารมิตา เมตฺตา กาเมสุ สตฺตา กามสงฺคสตฺตาติ [อุทา. ๖๓ อุทาเน ปสฺสิตพฺพํ] ยมฺหิ สุตฺเต เทสนาย โวหาเรน ทฺเว สจฺจานิ นิทฺทิฏฺานิ, ทุกฺขฺจ สมุทโย จ, วิจเยน หาเรน เย สํโยชนีเยสุ ธมฺเมสุ วชฺชํ น ปสฺสนฺติ, เต โอฆํ ตริสฺสนฺตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. น ตริสฺสนฺตีติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติ จ วิจโย จ อิทํ นุ กิสฺส ปทฏฺานํ, กาเมสุ สตฺตาติ ปฺจ กามคุณา, ตํ กามตณฺหาย ปทฏฺานํ. สํโยชเน วชฺชมปสฺสมานาติ อวิชฺชาย ปทฏฺานํ, น หิ ชาตุ สํโยชนสงฺคสตฺตา โอฆํ ตเรยฺยุํ วิปุลํ มหนฺตนฺติ อุปาทานสฺส ปทฏฺานํ. กาเมสุ สตฺตาติ กามา ทฺวิธา – วตฺถุกามา จ กิเลสกามา จ, ตตฺถ ¶ กิเลสกามา กามตณฺหา กามตณฺหาย ยุตฺตา ภวนฺติ รูปตณฺหา ภวตณฺหา ลกฺขเณน หาเรน, สํโยชเน วชฺชมปสฺสมานาติ สํโยชนสฺส. โย ตตฺถ ฉนฺทราโค ตสฺส กึ ปทฏฺานํ? สุขา เวทนา ทฺเว จ อินฺทฺริยานิ – สุขินฺทฺริยฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ. อิติ สุขาย เวทนาย คหิตาย ตโยปิ เวทนา คหิตา โหนฺติ. เวทนากฺขนฺเธ คหิเต สพฺเพ ปฺจกฺขนฺธา คหิตา โหนฺติ. รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพา คหิตา, วตฺถุกาเมสุ ¶ คหิเตสุ สพฺพานิ ฉ พาหิรานิ อายตนานิ คหิตานิ โหนฺติ. อชฺฌตฺติกพาหิเรสุ อายตเนสุ โย สโต, อยํ วุจฺจเต ลกฺขโณ หาโร, ตตฺถ โย โอฬาริกมฺหิ กิเลเส อชฺฌาวสิโต สพฺพกิเลเสสุ โย น ตโต สุขุมตเรสุ น วีตราโค ภวติ. ตตฺถ พาหิรสํโยชนํ มมนฺติ อชฺฌตฺตสํโยชนํ อหนฺติ. ตตฺถ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย โอฆํ ตริตุกามา เต สํโยชนีเยสุ ธมฺเมสุ อาทีนวานุปสฺสิโน วิหริสฺสนฺตีติ อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. กาเมสุ สตฺตาติ เยสุ จ สตฺตา เยน จ สตฺตา เยสฺจ สตฺตา อยํ จตุพฺพิโธ อากาโร สพฺเพสํ หารภาคิโย.
๗๙. ตตฺถ กตมานิ ตีณิ วิปลฺลาสานิ ปทฏฺานานิ จ? จิตฺตวิปลฺลาสสฺส ทิฏฺิวิปลฺลาสสฺส สฺาวิปลฺลาสสฺส ตโย วิปลฺลาสา ตีณิ อกุสลมูลานิ ปทฏฺานํ. ตีณิ อกุสลมูลานิ ¶ หีนปฺปณีตการิยกมฺมสฺส ปทฏฺานํ. จตุนฺนฺจ อุปาทานานํ โทโส อกุสลมูลํ ทิสฺสติ. หีนปฺปณีตการิยกมฺมสฺส ปทฏฺานํ. ยถา มาตุยา วา ปิตุโน วา อฺตรสฺส วา ปุน อุฬารสฺส ภิกฺขุโน อภยํ เทติ. ตตฺถ อฺโ มิจฺฉา ปฏิปชฺเชยฺย กาเยน วา วาจาย วา. ตตฺถ โส พฺยาปาทมุปาทาย เตสํ อุฬารานํ รกฺขาวรณคุตฺติยา อนุปาลยนฺโต โย อุฬารานํ อภยํ เทติ. เตสํ อภเย ทินฺเน โย ตตฺถ มิจฺฉา ปฏิปชฺเชยฺย. ตตฺถ โส พฺยาปาทํ อุปาทายนฺโต โทสชํ กมฺมํ กโรติ. โย ตตฺถ อสาธุ อินฺทฺริยา นีวรณํ ยํ เตสํ อภยํ ทกฺขิณโต สฺํ อิทํ ปณีตํ การณํ มยา ปุน ตตฺถ มิจฺฉาปฏิปตฺติ อยํ พฺยาปาโท หีนคมิวกมฺมํ โลโภ โมโห จ อิมานิ นีวรณานิ วจนานิ ตานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ ¶ เตหิ จตูหิ อุปาทาเนหิ โย โส อุปาทาโน อิตฺถี วา ปุริโส วา เตสํ ปฺจกฺขนฺธานํ เตเยว อุปาทาโน สมุทโย อิทํ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ โสเยว เทสนาหาโร.
ตตฺถ กาเมสุ เย น ปชฺชนฺติ, เต อาทีนวานุปสฺสนาย ปชฺชนฺติ. อิติสฺสา กามธาตุยา นิกฺขมิตุกามตา, อยํ วุจฺจติ เนกฺขมฺมจฺฉนฺโท. โย ตตฺถ อนภิสงฺขารานํ กิฺจิ วิโสเธติ ตสฺส ธาวรา วา, อยํ อพฺยาปาทจฺฉนฺโท. กิฺจิ วิหึสติ, อยํ วิหึสาฉนฺโท. อิติ เนกฺขมฺมาภินีหตา ตโย ฉนฺทา – เนกฺขมฺมจฺฉนฺโท อพฺยาปาทจฺฉนฺโท อวิหึสาฉนฺโท. ตตฺถ ¶ ¶ เนกฺขมฺมจฺฉนฺโท อโลโภ; อพฺยาปาทจฺฉนฺโท อโทโส; อวิหึสาฉนฺโท อโมโห. อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ อฏฺสุ สมฺปตฺเตสุ ปรหิตานิ, เตสํเยว จตุนฺนํ อุปาทานานํ นิโรธาย สํวตฺตนฺติ. สเจ วา ปุน กมฺมํ กเรยฺย กณฺหํ วา สุกฺกํ วา ตสฺส วิปากหานาย สํวตฺตนฺติ. อิทํ กมฺมํ อกณฺหํ อสุกฺกํ กมฺมกฺขยาย สํวตฺตติ. ตตฺถ โย ติณฺณํ อกุสลมูลานํ นิโรโธ, อยํ นิโรโธ. โสเยว มคฺโค ตตฺถ ปฏิปทานิ อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ อาวฏฺโฏ หาโร.
กาเมสุ สตฺตาติ เย เสกฺขา, เต เอเกเนวากาเรน สตฺตา. เย ปุถุชฺชนา, เต ทฺวีหากาเรหิ สตฺตา, ตสฺสายํ ปฺโห วิภชฺชพฺยากรณีโย วตฺตพฺโพ. กิฺจาปิ โสตาปนฺโน ปฏิเสวนาย, โน จ โข อภินิเวเส สตฺโต โย หิ อปจยาย ปทหติ, น อุปจยาย. เสกฺโข หิ กิเลสวเสน กาเม ปฏิเสวติ. ปุถุชฺชโน ปน กิเลสสมุฏฺานาย กาเม ปฏิเสวติ. ตตฺถ กาเมสุ สตฺตานํ จตุโอฆํ ตริสฺสตีติ วิภชฺชพฺยากรณีโย, อยํ วิภตฺติ.
๘๐. ปริวตฺตโนติ กาเม เย เนว สชฺชนฺติ น จ สํโยชเนหิ สํยุตฺตา, เต โอฆํ ตริสฺสนฺติ วิปุลํ มหนฺตนฺติ. อยํ สุตฺตสฺส ปฏิปกฺโข.
เววจนนฺติ โย กาเมสุ สตฺโต โย จ ตตฺถ กามานํ คุโณ, ตตฺถ วิโส สตฺโต. เยปิ กามานํ อาหารา ธมฺมา, ตตฺถ วิโส สตฺโต. ตตฺถิมํ กามานํ เววจนํ ปาโก รโช สลฺลํ คณฺโฑ อีติ อุปทฺทโวติ. ยานิ วา ปน อฺานิ ¶ เววจนานิ ตตฺถ วิโส สตฺโตติ เววจนํ. สตฺโต พนฺโธ มุจฺฉิโต คธิโต อชฺโฌสิโต กาเม อชฺฌาปนฺนา ปริมุตฺโต ตพฺพหุลวิหารีติ. ยานิ วา ปน อฺานิ เววจนานิ, อยํ เววจโน นาม. กามปฺปจารปฺตฺติยา กิเลสโคจรปฺตฺติยา ปฺตฺตา จิตฺตนฺติ เววจนํ. สตฺโต ตพฺพหุลวิหารีติ ยานิ วา ปน อฺานิ. อิเม กามปฺปจารปฺตฺติยา กิเลสโคจร ปฺตฺติยา ¶ ปฺตฺตา, พีชปฺตฺติยา ปฺตฺตา, สงฺขารา สํโยชนปฺตฺติยา ปฺตฺตา, อุปาทานํ เหตุปฺตฺติยา ปฺตฺตํ, ปุคฺคโล ปุถุปฺตฺติยา ปฺตฺโต.
โอตรโณติ อิมาย ปฏิจฺจสมุปฺปาโท ทุกฺขฺจ สมุทโย จ. เย กิเลสา เย สงฺขารา สํโยชนานิ จ ปฺจสุ ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺโธ ธมฺมายตเนสุ ¶ อกุสลา ธมฺมายตนานิ อินฺทฺริเยสุ สุขินฺทฺริยฺจ, โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ, อยํ อินฺทฺริโยตรโณ.
โสธโนติ เอตฺตโก. เอเสว อารมฺโภ นิทฺทิสิตพฺโพ สุตฺตตฺโถ.
อธิฏฺาโนติ อิเม ธมฺมา อตฺถิ เอกตฺตตาย ปฺตฺตา อตฺถิ เวมตฺตตาย. เย สฺา พาหิโร กาเม, เต เวมตฺตตาย ปฺตฺตา. ปฺจสุ กามคุเณสุ สตฺตาติ ปริยุฏฺานวิปลฺลาสา เวมตฺตตาย ปฺตฺตา โอฆํ ตเรยฺยุํ. วิปุลํ มหนฺตนฺติ อวิชฺชา เอกตฺตตาย ปฺตฺตา.
ปริกฺขาโรติ ตสฺส โก เหตุ โก ปจฺจโย? อารมฺมณปจฺจยตาย ปจฺจโย. อโยนิโส จ มนสิกาโร สนฺนิสฺสยสฺส ปจฺจยตาย ปจฺจโย. อวิชฺชา สมนนฺตรปจฺจยตาย ปจฺจโย. ราคานุสโย เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย. อยํ เหตุ, อยํ ปจฺจโย.
สมาโรปโน ¶ ปจฺจโยติ เย กาเมสุ สตฺตา สุคตา สุรูปาติ อยํ กามธาตุยา ฉนฺโท ราโค เต อปฺุมยา สงฺขารา. เต กึ ปจฺจยา? อวิชฺชา ปจฺจยา. เต กิสฺส ปจฺจยา? วิฺาณสฺส ปจฺจยา. อิติ อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา. สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ ยาว ชรามรณํ เอวเมตสฺส เกวลสฺส มหโต ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหติ เอกํ สุตฺตํ คตํ. ปฺจนีวรณิกํ สุตฺตํ กาตพฺพํ.
๘๑. ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร นาม? ยา จ อภิชฺฌา โย จ พฺยาปาโท ยฺจ อุทฺธจฺจํ, อยํ ตณฺหา. ยฺจ ถินมิทฺธํ, ยฺจ กุกฺกุจฺจํ ยา จ วิจิกิจฺฉา, อยํ ทิฏฺิ. ยา ปน กายสฺส อกมฺมนิยตา กิฺจาปิ ตํ มิทฺธํ โน ตุ สภาวกิเลสตาย กิเลโส, อิติ ยา จ จิตฺตสลฺลียนา ยา จ กายากมฺมนิยตา, อยํ ปกฺโขปกิเลโส น ตุ สภาวกิเลโส. ตตฺถ อตฺตสฺานุปจิตฺตํ กิลมโถ กุกฺกุจฺจานุปจิตฺตํ ถินํ ยา จิตฺตสฺส ลียนา, อิติ อิเม ปฺจ นีวรณา จตฺตาริ นีวรณานิ สภาวกิเลสา ถินมิทฺธํ นีวรณปกฺโขปกิเลโส. ยถา จตฺตาโร อาสวา สภาวอาสวตาย อาสวา โน ตุ จิตฺตสาสวตาย ¶ อาสวา. สภาวตาย อาสวา. ปกฺเข อาสวตาย อาสวา. อถ ปนาห สุตฺตนฺตํ เยน เต สมฺปยุตฺตา วา วิปฺปยุตฺตา วา อาสวา, เตเยว เอเต วตฺตพฺพา สาสวา วา อนาสวา วา.
ตตฺถ ¶ ¶ กตโม วิจโย. อภิชฺฌา กามตณฺหา รูปตณฺหา ภวตณฺหา. ยํ วา ปน กิฺจิ อชฺโฌสานคตํ สาสวา อภิชฺฌิตสฺส เมตฺตานุปสฺสิย โย อนตฺถํ จรติ. ตตฺถ โย พฺยาปาทํ อุปฺปาเทติ, อจริ จริสฺสตีติ. เอวํ นว อาฆาตวตฺถูนิ กตฺตพฺพานิ, ตสฺเสวํ พฺยาปาทานุปสฺสิสฺส กิเลโส โย ปริทาโห กายกิลมโถ อกมฺมนิยตา มิทฺธํ. จิตฺตานุปสฺสิสฺส ปฏิฆาเตน ขิยนา, อิทํ ถินมิทฺธํ. ตตฺถ อธิกรณอวูปสโม, อิทํ อุทฺธจฺจํ. ยํ กึ กสถมีติ [กรถมีติ (ปี. ก.)] อิทํ กุกฺกุจฺจํ. ยํ ยถา อิทํ สนฺตีรณํ, อยํ วิจิกิจฺฉา. ตตฺถ อวิชฺชา จ ตณฺหา จ อตฺถิ, อิทํ ปริยุฏฺานํ. อาวรณํ นีวรณํ ฉทนํ อุปกฺกิเลโส จ อตฺถิ, อิทํ กามจฺฉนฺโท กามราคปริยุฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. พฺยาปาโท พฺยาปาทปริยุฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. ถินมิทฺธํ ถินมิทฺธปริยุฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ อวิชฺชาปริยุฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. วิจิกิจฺฉา วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. กามราคปริยุฏฺานํ อนุสยสํโยชนสฺส ปทฏฺานํ. พฺยาปาทปริยุฏฺานํ ปฏิฆสํโยชนสฺส ปทฏฺานํ. ถินมิทฺธปริยุฏฺานํ มานสํโยชนสฺส ปทฏฺานํ. อวิชฺชาปริยุฏฺานฺจ วิจิกิจฺฉาปริยุฏฺานฺจ ทิฏฺิสํโยชนสฺส ปทฏฺานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? กามราคปริยุฏฺาเน วุตฺเต สพฺพานิ ปริยุฏฺานานิ วุตฺตานิ โหนฺตีติ. สํโยชเนสุ วุตฺเตสุ สพฺพสํโยชนานิ วุตฺตานิ โหนฺติ. อยํ ลกฺขโณ หาโร.
๘๒. ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? เย อิเม ปฺจ นีวรณา ฌานปฏิปกฺโข โส ทุกฺขสมุทโย. ยํ ผลํ, อิทํ ทุกฺขํ. ตตฺถ กามจฺฉนฺทสฺส ¶ เนกฺขมฺมวิตกฺโก ปฏิปกฺโข; พฺยาปาทสฺส อพฺยาปาทวิตกฺโก ปฏิปกฺโข; ติณฺณํ นีวรณานํ อวิหึสาวิตกฺโก ปฏิปกฺโข. อิติ อิเม ตโย วิตกฺกา. เนกฺขมฺมวิตกฺโก สมาธิกฺขนฺธํ ภชติ. อพฺยาปาทวิตกฺโก สีลกฺขนฺธํ ภชติ. อวิหึสาวิตกฺโก ปฺากฺขนฺธํ ภชติ. อิเม ตโย ขนฺธา. อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโค นีวรณปฺปหานาย สํวตฺตติ. ยํ นีวรณปฺปหานํ, อยํ นิโรโธ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. อยํ จตุพฺยูโห หาโร.
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? ปฺจ นีวรณานิ ทส ภวนฺติ. ยทปิ อชฺฌตฺตํ สารชฺชติ ¶ , ตทปิ นีวรณํ. ยทปิ พหิทฺธา สารชฺชติ, ตทปิ นีวรณํ, เอวํ ¶ ยาว วิจิกิจฺฉา อิเม ทส นีวรณา. อชฺฌตฺตพหิทฺธา กิเลสา อิมานิ ทฺเว สํโยชนานิ อชฺฌตฺตสํโยชนฺจ พหิทฺธาสํโยชนฺจ. ตตฺถ อหนฺติ อชฺฌตฺตํ, มมนฺติ พหิทฺธา. สกฺกายทิฏฺิ อชฺฌตฺตํ, เอกสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ พหิทฺธา. โย อชฺฌตฺตํ ฉนฺทราโค รูเปสุ อวีตราโค ภวติ อวีตจฺฉนฺโท. เอวํ ยาว วิฺาเณ, อยํ อชฺฌตฺตา ตณฺหา. ยํ ฉสุ พาหิเรสุ อายตเนสุ ตีสุ จ ภเวสุ อชฺโฌสานํ, อยํ พหิทฺธา ตณฺหา. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ สํโยชนานิ สํโยชนียา จ ธมฺมา. ตตฺถ สํโยชเนสุ ธมฺเมสุ ยา นิพฺพิทานุปสฺสนา จ, อยํ มคฺโค. ยํ สํโยชนปฺปหานํ, อยํ นิโรโธ. อยํ อาวฏฺโฏ หาโร.
ตตฺถ กตโม วิภตฺติหาโร? สํโยชนนฺติ น เอตํ เอกํเสน. มานสํโยชนํ ทิฏฺิภาคิยนฺติ น ตํ เอกํเสน อทิฏฺมานํ นิสฺสายมานํ ¶ น ปชหติ. โย ปฺจ อุทฺธมฺภาคิโย มาโน กิฺจาปิ โส ทิฏฺิปกฺเข สิยา. น ตุ โอรมฺภาคิยํ สํโยชนํ ตสฺส ปหานาย สํวตฺตตีติ. โย จ อหํกาโร น ปวิทฺโธยํ ปนสฺส เอวํ โหติ. กทาสุ นามาหํ ตํ สนฺตํ อายตนํ สจฺฉิกตฺวา อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสามิ, ยํ อริยา สนฺตํ อายตนํ อุปสมฺปชฺช วิหริสฺสนฺตีติ, อยํ อภิชฺฌา น จ ตํ นีวรณํ. อตฺถิ ปน อรหโต กายกิเลสมิทฺธฺจ โอกฺกมติ น จ ตํ นีวรณํ ตสฺส ถินมิทฺธํ นีวรณนฺติ. น เอกํเสน. อยํ วิภตฺติหาโร.
ปริวตฺตโนติ ปฺจ นีวรณา ปฺจงฺคิเกน ฌาเนน ปหานํ คจฺฉนฺติ. อยํ เตสํ ปฏิปกฺโข นีวรโณ อสุกสฺส ปหีนาติ น อฺานุมินิตพฺพํ, ปรมตฺถมชฺฌตฺตํ, อยํ ปริวตฺตนา.
ตตฺถ กตโม เววจโน? กามจฺฉนฺโท ฉนฺทราโค เปมํ นิกนฺตีติ เววจนํ. นีวรณํ ฉทนํ อุปกฺกิเลโส ปริยุฏฺานนฺติ เววจนํ.
ปฺตฺตีติ อวิชฺชาปจฺจยา กิจฺจปฺตฺติยา [ปจฺจาปฺตฺติยา (ก.)] ปฺตฺติ, พฺยาปาโท วิกฺเขปปฺตฺติยา ปฺตฺติ, ถินมิทฺธํ อสมุคฺฆาตปฺตฺติยา ปฺตฺติ. เอวํ สพฺเพปิ เอเต ปฺจ นีวรณา อิมมฺหิ สุตฺเต วิกฺเขปปฺตฺติยา ปฺตฺติ.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? อิเม ปฺจ นีวรณา อวิชฺชา จ ตณฺหา จ ตตฺถ อวิชฺชามูลา ¶ นีวรณา. ยา ตณฺหา อิเม สงฺขารา, เต อวิชฺชาปจฺจยา ¶ อิเม ¶ ทฺเว ธมฺมา ปฺจสุ ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา, อายตเนสุ ธมฺมายตนํ, ธาตูสุ ธมฺมธาตุ, อินฺทฺริเยสุ อิเมสํ ธมฺมานํ ปทฏฺานํ สุขินฺทฺริยสฺส จ โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส จ อิตฺถินฺทฺริยสฺส จ ปุริสินฺทฺริยสฺส จ.
ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? อิทํ สุตฺตํ ยถา อารพฺภ นิกฺขิตฺตํ โส อตฺโถ ภาสิโต อิเมหิ ปฺจหิ ปเทหิ.
ตตฺถ กามจฺฉนฺโท จ พฺยาปาโท จ วิจิกิจฺฉา จ น เอกตฺตตาย ปฺตฺตา, กามาติ น เอกตฺตตาย ปฺตฺตา, อถ ขลุ เวมตฺตตาย ปฺตฺตา. อยํ อธิฏฺาโน หาโร.
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? กามจฺฉนฺทสฺส อโยนิโส มนสิกาโร สุภารมฺมณปจฺจโย; สุภนิมิตฺตฺจ เหตุ. พฺยาปาทสฺส อโยนิโส มนสิกาโร อาฆาตวตฺถูนิ จ ปจฺจโย; ปฏิฆานุสโย เหตุ. ถินมิทฺธสฺส ปฏิสํหาโร ปจฺจโย; ปวตฺติยา กิลมถา จลนา ตฺจ เหตุ. อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจสฺส รชนียํ อารมฺมณิยํ อสฺสาทิยากินฺทฺริยํ ตาว อปริปุณฺณฺจ าณํ ปจฺจโย; กามสฺา จ ทิฏฺิอนุสโย จ เหตุ. วิจิกิจฺฉาย นว มานวิธา อารมฺมณํ มานานุสโย, โสว ปจฺจโย; วิจิกิจฺฉานุสโย เหตุ. เอเต ปฺจ ธมฺมา สเหตุ สปฺปจฺจยา อุปฺปชฺชนฺติ.
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร? อิเม ปฺจ นีวรณา จตฺตาโรปิ เอเต อาสวา คณฺฑาปิ [ตณฺหาปิ (ปี.)] เอเต สลฺลาปิ เอเต อุปาทานานิ เอเต. เตสุ เอว พาหิเรสุ ธมฺเมสุ สํกิเลสภาคิยํ สุตฺตนฺติ ปฺตฺตึ คจฺฉติ. อยํ สมาโรปโน หาโร.
นิทฺทิฏฺํ ¶ สํกิเลสิกภาคิยํ สุตฺตํ.
๘๓. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ คาถา.
ตตฺถ กตโม เทสนา หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต โก อตฺโถ ขนฺธววตฺถาเนน วิฺาณกฺขนฺธํ เทเสติ, ธาตุววตฺถาเนน มโนวิฺาณธาตุํ, อายตนววตฺถาเนน มนายตนํ, อินฺทฺริยววตฺถาเนน มนินฺทฺริยํ. ตสฺส กึ ปุพฺพงฺคมา ธมฺมา? สํขิตฺเตน ฉ ธมฺมา ปุพฺพงฺคมา ธมฺมา กุสลมูลานิ จ ¶ อกุสลมูลานิ จ อนิมิตฺตํ อิมมฺหิ สุตฺเต กุสลมูลํ เทสิตํ. ตตฺถ กตมา มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา? มโน เตสํ ปุพฺพงฺคมํ, ยถาปิ พลสฺส ราชา ปุพฺพงฺคโม, เอวเมว ¶ ธมฺมานํ มโนปุพฺพงฺคมา. ตตฺถ ติวิธานํ ปุพฺพงฺคมานํ เนกฺขมฺมจฺฉนฺเทน อพฺยาปาทจฺฉนฺเทน อวิหึสาฉนฺเทน. อโลภสฺส เนกฺขมฺมจฺฉนฺเทน ปุพฺพงฺคมา. อโทสสฺส อพฺยาปาทจฺฉนฺเทน ปุพฺพงฺคมา. อโมหสฺส อวิหึสาฉนฺเทน ปุพฺพงฺคมา. ตตฺถ มโนเสฏฺาติ มนสา อิเม ธมฺมา อุสฺสฏา มเนน วา นิมฺมิตา. มโนว อิเมสํ ธมฺมานํ เสฏฺโติ มโนว อิเมสํ ธมฺมานํ เสฏฺเชฏฺโติ มโนว อิเมสํ ธมฺมานํ อาธิปจฺจํ กโรตีติ มโนเสฏฺา. มโนชวาติ ¶ ยตฺถ มโน คจฺฉติ. ตตฺถ อิเม ธมฺมา คจฺฉนฺตีติ มโนชวา. ยถา วาโต สีฆํ คจฺฉติ อฺโ วา โกจิ สีฆํ คามโก วุจฺจเต วาตชโวติ ปกฺขิคามิโกติ, เอวเมว อิเม ธมฺมา มเนน สมฺปชายมานา คจฺฉนฺติ, ตตฺถ อิเม ธมฺมา คจฺฉนฺตีติ มโนชวาติ. เต ติวิธา ฉนฺทสมุทานิตา อนาวิลตา จ สงฺกปฺโป. สตฺตวิธา จ กายิกํ สุจริตํ วาจสิกํ สุจริตํ, เต ทส กุสลกมฺมปถา. ตตฺถ มนสา เจ ปสนฺเนนาติ มโนกมฺมํ. ภาสติ วาติ วจีกมฺมํ. กโรติ วาติ กายกมฺมํ. อิเมหิ อิมสฺมึ สุตฺเต ทส กุสลกมฺมปถา ปรมาปิ สนฺตา สีลวตา ปรมา. โส ภวติ วิวตฺติยํ น โลกนิยฺยานาย วาสนาภาคิยํ สุตฺตํ ภวติ. อยํ เทสนา.
ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ กุสลมูลานิ จ อฏฺงฺคสมฺมตฺตานิ. อิทํ สุตฺตํ.
ยุตฺตีติ ทสนฺนํ กุสลกมฺมปถานํ โย วิปาโก, โส สุขเวทนีโย อพฺยาปาทสฺสงฺคมาโน. ฉายาว อนปายินีติ อนุคจฺฉติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติ.
ปทฏฺานนฺติ อฏฺารสนฺนํ มโนปวิจารานํ ปทฏฺานํ. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ สพฺพกุสลปกฺขสฺส อิเม ธมฺมา ปทฏฺานํ. มนสา เจ ปสนฺเนนาติ โย เจตโส ปสาโท, อิทํ สทฺธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. ภาสติ วาติ สมฺมาวาจาย. กโรติ วาติ สมฺมากมฺมนฺตสฺส จ สมฺมาวายามสฺส จ ปทฏฺานํ.
ลกฺขโณติ ¶ อิติ ปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ เวทนาปุพฺพงฺคมาปิ เอเต, สฺาปุพฺพงฺคมาปิ เอเต, สงฺขารปุพฺพงฺคมาปิ เอเต. เย เกจิ ธมฺมา สหชาตา สพฺเพ ปุพฺพงฺคมา เอเตสํ ธมฺมานํ. ตโต นํ สุขมนฺเวตีติ โสมนสฺสมปิ นํ อนฺเวติ ยํ สุสุขจฺฉายา ตทาปิ นํ สุขํ ตทปิ อนฺเวติ.
๘๔. ตตฺถ ¶ ¶ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? มโนปุพฺพงฺคมาติ น อิทํ เอกาทิวจนํ. กึ การณา? สพฺเพ เยว อิเม ฉวิฺาณกายา, อิมมฺหิ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย สุเขน อตฺถิกา, เต มนํ ปสาเทนฺตีติ อยํ อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต อธิปฺปาโย. อตฺโถ ปุพฺเพเยว นิทฺทิฏฺโ.
ยานิ หิ กุสลมูลานิ, ตานิ อฏฺานิสํสมตฺตา เหตุ, อยํ อฏฺงฺคิโก มคฺโค. ทส านานิ เทสนาเหตูนิ เทสนาปจฺจยา นิทฺเทสนา จ. ตตฺถ ยํ มฺเ ทุกฺเขน สห นามรูปํ วิฺาณสจฺจนฺติ องฺเคน กุสลมูลํ ปหียติ, อยํ อปฺปหีนภูมิยํ สมุทโย. ยํ เตสํ ปหานา, อยํ นิโรโธ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ. อยํ อาวฏฺโฏ หาโร.
วิภตฺตีติ –
มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา, มโนเสฏฺา มโนมยา;
มนสา เจ ปสนฺเนน, ภาสติ วา กโรติ วา;
ตโต นํ สุขมนฺเวติ, ฉายาว อนปายินีติ.
ตํ ¶ น เอกํเสน สมณสฺส วา พฺราหฺมณสฺส วา ปน โหติ. ตสฺส วา มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส สกสตฺเถ จิตฺตํ ปสาเทติ, เตน จ ปสนฺเนน จิตฺเตน ภาสติ พฺยากโรติ น ตํ สุขมนฺเวติ น ฉายาว อนุคามินี, ทุกฺขเมว ตํ อนฺเวติ. ยถา วหนฺตํ จกฺกํ ปทมนฺเวติ, อิทํ ตํ วิภชฺชพฺยากรณียํ. มนสา เจ ปสนฺเนน กายกมฺมํ วจีกมฺมํ สุขเวทนียนฺติ สมคฺคเต สุขเวทนียํ มิจฺฉคฺคเต ทุกฺขเวทนียํ, อยํ วิภตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ ยํ มนสา ปทุฏฺเน ภาสติ วา กโรติ วา ทุกฺขมสฺสานุคามินี, เอตานิเยว ทฺเว สุตฺตานิ ภาสิตานิ เอส เอว จ ปฏิปกฺโข. เววจนนฺติ ยทิทํ มโนจิตฺตํ วิฺาณํ มนินฺทฺริยํ มโนวิฺาณธาตุ.
ปฺตฺตีติ มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ อยํ มโน กิฺจิ ปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. ธมฺมาติ กุสลกมฺมปถปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. มโนเสฏฺาติ วิสิฏฺปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. มโนชวาติ สหปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. จิตฺตนฺติ เนกฺขมฺมปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. มนสา เจ ปสนฺเนนาติ สทฺธินฺทฺริยปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. มนสา เจ ปสนฺเนนาติ อนาวิลสงฺกปฺปทุติยชฺฌานปฺตฺติยา ปฺตฺตํ ¶ . มนสา เจ ปสนฺเนนาติ ¶ อสฺสทฺธานํ ปฏิปกฺขปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. ภาสติ วาติ สมฺมาวาจาปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. กโรติ วาติ สมฺมากมฺมนฺตปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. ตโต ¶ นํ สุขมนฺเวตีติ ฌานสมาธานํ. อินฺทฺริเยสุ มนินฺทฺริยํ. ปฏิจฺจสมุปฺปาเท วิฺาณํ. มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ เมตฺตา จ มุทุตา จ ฌาเนสุ ทุติยํ ฌานํ ตติยฺจ. ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโน. ธาตูสุ ธมฺมธาตุ, อายตเนสุ ธมฺมายตนํ. ยํ กุสลํ อินฺทฺริเยสุ สุขินฺทฺริยฺจ โสมนสฺสินฺทฺริยฺจ ปทฏฺานํ. อิเมสํ ธมฺมานํ ปฏิจฺจสมุปฺปนฺนานํ ผสฺสปจฺจยา สุขเวทนีโย ผสฺโส สุขเวทนา มโนปวิจาเรสุ โสมนสฺสวิจาโร ฉตฺตึเสสุ ปมปเทสุ ฉ โสมนสฺสเนกฺขมฺมสฺสิตา. อิติ อยํ โอตรโณ หาโร.
ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? ยํ อตฺถํ อารพฺภ อิทํ สุตฺตํ ภาสิตํ. โส อตฺโถ นิยุตฺโต เอตมตฺถํ อารพฺภ สุตฺตํ. อยํ โสธโน หาโร.
๘๕. ตตฺถ กตโม อธิฏฺาโน หาโร? มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ เววจนปฺตฺติ, น เอกตฺตปฺตฺติ. ธมฺมาติ เอกโต น เววจนปฺตฺติ. มนสา เจ ปสนฺเนนาติ โส ปสาโท ทฺวิโธ อชฺฌตฺตฺจ อพฺยาปาทาวิกฺขมฺภนพหิทฺธา จ โอกปฺปนโต. โส อชฺฌตฺตปสาโท ทฺวิโธ. สมุคฺฆาตปสาโท จ วิกฺขมฺภนปสาโท จ พฺยาปาทปริยุฏฺานํ. วิฆาโต น มูลปสาโท ชาตมูลมฺปิ วา. ปสาโท สพฺยาปาทํ วิฆาเตน. ตโต นํ สุขมนฺเวตีติ สุขํ กายิกฺจ เจตสิกฺจ อปฺปิยวิปฺปโยโคปิ ปิยสมฺปโยโคปิ เนกฺขมฺมสุขมฺปิ ปุถุชฺชนสุขมฺปิ ปีติสมฺโพชฺฌงฺคมฺปิ เจตสิกํ สุขํ ¶ . ยมฺปิ ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, ตมฺปิ กายิกํ สุขํ โพชฺฌงฺคา จ เจตสิกํ สุขํ. ยมฺปิ ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทสิ, ตมฺปิ ตฺจ สุขปทฏฺานํ ปฺตฺติยา ยถาวุตฺตํ ตํ อปรามฏฺํ กุสลานํ ธมฺมานํ. อนฺเวตีติ อปฺปนา สนฺทิสฺสติ น จายํ วา ปตฺตภูโต อนฺเวติ. ตทิทํ สุตฺตํ ทฺวีหิ อากาเรหิ อธิฏฺาตพฺพํ. เหตุนา จ โย ปสนฺนมานโส วิปาเกน จ โย ทุกฺขเวทนีโย.
ปริกฺขาโรติ ภควา ปฺจสเตน ภิกฺขุสงฺเฆน นครํ ปวิสติ ราชคหํ. ตตฺถ มนุสฺโส ปุคฺคโล ภควนฺตํ ปริวิสติ, ตสฺส ปสาโท อุปฺปนฺโน กุสลมูลปุพฺพโยคาวจโรปิ. โส อฺเสฺจ อกฺขาติ, อิทํ วาจํ ภาสติ ¶ ลาภา เตสํ, เยสํ นิเวสนํ ภควา ปวิสติ, อมฺหากมฺปิ ยทิ ภเวยฺย มยมฺปิ ภควโต สํปสาทํ ลจฺฉมฺหาติ. เยน ภควา เตนฺชลึ ปณาเมตฺวา ‘‘นโม ภควโต นโม ภควโต’’ติ อพฺยาปาทมาโน เอกมนฺเต อฏฺาสิ. ตทนนฺตเร ภควา อิมํ สุตฺตํ อภาสิตฺถ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ. สพฺพํ สุตฺตํ ตถา ยํ ปเรสํ ภาสติ อิทํ ¶ วาจากมฺมํ. ยํ อฺชลึ ปณาเมติ, อิทํ กายกมฺมํ. โย มโนปสาโท, อิทํ มโนกมฺมํ. ตตฺถ ยํ ปเรสํ ปกาเสติ ภาสติ วณฺณํ. เยสํ ภควา นิเวสนํ คจฺฉตีติ. สพฺพํ ตสฺส อโลโภ กุสลมูลํ. ยํ ภควติ เมตฺตจิตฺโต, ตสฺส อโทโส กุสลมูลํ ¶ . ยํ อฺชลึ ปณาเมติ มานฺจ นิคฺคณฺหาติ, ตตฺถสฺส อโมโห กุสลมูลํ ปาตุภวติ. ยํ อุฬารปฺํ ปฏิลภติ, อิทมสฺส ทิฏฺิวิปลฺลาสปฺปหานํ. ยํ ตถาเยว สํวโร โหติ, อิทมสฺส สฺาวิปลฺลาสปฺปหานํ. ยํ มนสฺส ปสาทนํ, อิทมสฺส จิตฺตวิปลฺลาสปฺปหานนฺติ อกุสลวิปลฺลาสานํ วิกฺขมฺภนํ ปหานํ ปจฺจโย. ตีณิ กุสลมูลานิ โย อนาวิลจิตฺตสงฺกปฺโป, โส ตสฺส มนสิกาโรติ วุจฺจติ. ยํ กิเลเสหิ วิกฺขมฺภนํ อิติ วิปลฺลาสา จ อารมฺมณา สปฺปจฺจยตาย ปจฺจโย กุสลมูลานิ จ สนฺทิสฺสยตาย ปจฺจโย, โส จ มนสิกาโร เหตุนา อิมินา ปจฺจเยน จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ. ตตฺถ ยํ สสตฺถารมฺมณํ จิตฺตํ ปวตฺตํ อยํ พุทฺธานุสฺสติ. ยมฺปิ ภควโต คุเณ มนสิ กโรติ, อยมสฺส ธมฺมานุสฺสติ. ตตฺถ สติสมฺปชฺํ เหตุ, อยฺจ ปจฺจโย. วาจา ปฺา เหตุ วิตกฺกวิจารา ปจฺจโย. กายสงฺขารา กมฺมสฺส อภิสงฺขาโร นาม เหตุ วา อปฺปจฺจโย สุขเวทนียสฺส กมฺมสฺส อุปจโย เหตุกา กมฺมสฺส ปจฺจโย.
๘๖. ตตฺถ กตโม สมาโรปโน หาโร? มนสาเยว ปสนฺเนน สโตเยเวตฺถ ปสนฺโน อปิ จ จิตฺตโวทานา สตฺตา วิมุจฺจนฺตีติ เตน สตฺตา จิตฺตปุพฺพงฺคมา จิตฺเตน ปสนฺเนน เจตนาปิ ตตฺถ จิตฺตภูตา ภวนฺตีติ ปฏิฆา อยํ เจตนานํ ปสาเทน กาโย จสฺส ปสาโท ¶ , โส จ อารภติ ปสาเทน ปสนฺโน สฺานนฺติ จสฺส อวิปรีตา, โส ปฺจวิโธ วิกฺขมฺภนา, กายปสฺสมฺภนาเยวา ปสาโท จิตฺตสิโต จิตฺตํ ปน ปุพฺพํเยว ปสนฺนํ. อยํ สมาโรปนา. เอวํ ปฺจนฺนมฺปิ ปสาโท. ตโต นํ สุขมนฺเวตีติ กตมํ ภควา นิทฺทิสติ? น หิ อตฺตสจฺจํ ตสฺส กมฺมสฺส วิปาโก อนฺเวติ. ตสฺส อุปาโย อนุคจฺฉติ ยทา สิตปจฺจยา อุปฺปชฺชเต ¶ โสมนสฺสํ อวิปฺปฏิสาโรปิ อนฺเวติ. อยํ สมาโรปโน หาโร.
มหานาม สกฺกสฺส สุตฺตํ [ปสฺส สํ. นิ. ๕.๑๐๑๗]. ตสฺมึ เจ สมเย อสฺสโต อสมฺปชาโน กาลํ กเรยฺย กาเม ภวติ. อสฺสโต อภิสมาหาโร โย มา ภายิ, มหานาม, ยํ ตํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ สีลปริภาวิตํ สุตจาคปริภาวิตนฺติ วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. จาเคน จ ปฺาย จ กึ ทสฺเสติ? ยา สทฺธา, สา เจตโส ปสาโท. ยา อนาวิลสงฺกปฺปิตา, สา สทฺธา. กึ การณา? อนาวิลลกฺขณา. อนาวิลลกฺขณา หิ สทฺธา. อปเร ¶ อาหุ คุณปริสุทฺธินิฏฺาคมนลกฺขณา, ยฺจ อปเร วา วจนปฏิคฺคหลกฺขณา สทฺธา. อปโร ปริยาโย ¶ อตฺตานํ ยทิ เอวํ โอกปฺเปติ ‘‘นาหํ กิฺจิ ชานามีติ เอสา อหํ ตตฺถ อนฺุตฺตา อนฺตา’’ติ. อยํ สทฺธาติ. อปโร ปริยาโย เอกสฏฺิยา ทิฏฺิคตานํ อาทีนวานุปสฺสนา อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตาติ. เตน จ ปทิฏฺํ ภวติ ยถา คมฺภีเร อุทปาเน อุทกํ จกฺขุนา ปสฺสติ น จ กาเยน อภิสมฺภุนาติ. เอวมสฺส อริยา นิชฺฌานกฺขนฺติยา ทิฏฺิ ภวติ, น จ สจฺฉิกตา. อยํ วุจฺจติ สทฺธา. สา จ โลกิกา. อปโร ปริยาโย ขมติ ปุถุชฺชนภูตสฺส วีสติ จาติ โก สกฺกายาธีนา น นิเวโส. น เอตํ เอกนฺติ นยสฺา ยถาภูตํ ทิฏฺิยา ตุ ขลุ มุทูหิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ ทสฺสนมคฺเคน ปหีนา ภวนฺติ. ทิฏฺเกฏฺา จ กิเลสา, อยํ สทฺธา.
โสตาปตฺตงฺคมทุกฺขายํ ภูมิยํ ปริปุณฺณา วุจฺจติ. ตสฺมึเยว ภูมิยํ เสกฺขสีลํ อริยา ธารนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมึเยว ภูมิยํ มุทุปฺา ปฺินฺทฺริยนฺติ วุจฺจติ. ตสฺมึเยว ภูมิยํ ขนฺเธหิ อนตฺถิกตา, อยํ จาโค. ตสฺมา สทฺธา จาคาธิฏฺาเนน นิทฺทิสิตพฺพา. ยติเกน [เตน (ก.)] ภิยฺโย มเนน สา หิสฺส วิปรีตา ทิฏฺิกา อสฺสทฺธา, สา นยนอุปธีสุ ปมตฺตา สมาทินฺนา. ตตฺถ สทฺธินฺทฺริยํ โย กามํ ปริวิสฺสนฺติ อิติ สนฺตปาปปฏินิสฺสคฺคา น จาคาธิฏฺานํ ปฺินฺทฺริเยน ปฺาธิฏฺานํ, สีเลน อุปสมาธิฏฺานํ. อิเม จตฺตาโร ¶ ธมฺมา สีลํ ปริภาวยนฺติ สทฺธา สีลํ จาโค จ ปฺาติ. ตตฺถ สทฺธาย โอฆํ ตรติ. ยํ สีลํ, อยํ อปฺปมาโท. โย จาโค, อิทํ ปฺาย กมฺมํ. ยา ปฺา, อิทํ ปฺินฺทฺริยํ, ตตฺถ ยํ สทฺธินฺทฺริยํ. ตํ ตีสุ อเวจฺจปฺปสาเทสุ. ยํ สีลํ, ตํ สทฺธินฺทฺริเยสุ. โย จาโค, โส จตูสุ ¶ ฌาเนสุ. ยา ปฺา, สา สจฺเจสุ, สติ สพฺพตฺถคามินี. ตสฺส เสกฺขสฺส ภทฺทิกา ภติ, ภทฺทิโก อภิสมฺปราโย. ตสฺส สมฺมุฏฺสฺสติกสฺส สีลํ กโรนฺตสฺส น กายสมฺมุฏฺสฺสติตาย ตานิ วา อินฺทฺริยานิ ตํ วา กุสลมูลํ กมฺมวิปากํ ภวติ. ตสฺส ติกสฺส อตฺถนิทฺเทโส. ตตฺถ สทฺธา สีลํ จาโค ปฺา จตฺตาโร ธมฺมา. ยา สทฺธา ยา จ ปฺา, อิทํ มโนสุจริตํ. ยํ สีลํ, อิทํ กายิกํ วาจสิกํ สุจริตํ. โย จาโค, อิทํ เจตสิกํ อโลโภ สุจริตํ. อิติ จิตฺเต คหิเต ปฺจกฺขนฺธา คหิตา ภวนฺติ. อิเมหิ ธมฺเมหิ สุจริตํ อิทํ ทุกฺขฺจ อริยสจฺจํ ปทฏฺานํ มคฺคสฺส.
๘๗. ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? ยา จ สทฺธา ยฺจ สีลํ. ตํ กิสฺส กโรติ? ยา สทฺธา ตาย ภควนฺตํ อนุสฺสรติ มตฺเตนปิ หตฺถินา สมาคตา, อสฺส โภ กุกฺกุรา สพฺพํ สีเลน นปฺปฏิปชฺชติ กาเยน วา วาจาย วา านํ วิสารโท ภวตีติ อวิปฺปฏิสารี ปฺา ยสฺส ปฺตฺตํ อุปฏฺเปติ. ตสฺส อขณฺฑสฺส ¶ สีลํ ยํ น ปจฺฉิ ตสฺสํ โมหสฺส อกุสลจิตฺตํ ¶ อุปฺปชฺชติ มิจฺฉาทิฏฺิสหคตํ วา, อยํ วิจโย หาโร. ธมฺมวาทิโน ภทฺทิการาติ ภวิสฺสติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปทฏฺาโน หาโร? ยมิทํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตํ สทฺธาย สีเลน จาเคน ปฺาย สมาธินา ปมชฺฌานสฺส ปทฏฺานํ. ยา สทฺธา อสฺส อนาวิลสงฺกปฺโป, ตํ ทุติยชฺฌานสฺส ปทฏฺานํ. ตีณิ จ อเวจฺจปฺปสาทา ยํ สีลํ, ตํ อริยกนฺตํ, ตํ สีลกฺขนฺธสฺส ปทฏฺานํ. ยา ปฺา, สา ปฺากฺขนฺธสฺส ปทฏฺานํ. อิเม จ ธมฺมา อิทฺจ จิตฺตํ เอโกทิภูตสมาธิสฺส ปทฏฺานํ. สทฺธา สทฺธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. จาโค สมาธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. ปฺา ปฺินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. สทฺธา จ ปฺา จ วิปสฺสนา ปทฏฺานํ. สีลฺจ จาโค จ สมถสฺส ปทฏฺานํ. สทฺธา จ ปฺา จ อวิชฺชา วิราคาย ปฺาวิมุตฺติยา ปทฏฺานํ. สีลฺจ จาโค จ ราควิราคาย เจโตวิมุตฺติยา ปทฏฺานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? วิฺาเณ วุตฺเต สทฺธาสติภาวิเต สพฺเพ ปฺจกฺขนฺธา วุตฺตา ภวนฺติ. สทฺธาย ภณิตาย สพฺพานิ สตฺต ธนานิ ภณิตานิ โหนฺติ สทฺธาธนํ…เป… สีลกฺขนฺเธ วุตฺเต สมาธิกฺขนฺโธ จ ปฺากฺขนฺโธ จ วุตฺตา ภวนฺติ. ยํ ตํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตํ ปจฺฉิมเก ¶ กาเล น ตทนุปริวตฺติ ภวิสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชติ. ตตฺถ ¶ สฺาปิ ตทนุปริวตฺตินี ภวติ. เยปิ ตชฺชาติกา ธมฺมา, เตปิ ตทนุปริวตฺติโน ภวนฺติ. รูปสฺา รูปสฺเจตนานุปสฺสนมนสิกาโร เอวํ ฉนฺนํ อายตนานํ วิฺาณกาเย, อยํ ลกฺขโณ หาโร.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ภทฺทิกํ ภตึ อากงฺเขยฺย ภทฺทิกฺจ อภิสมฺปรายํ, เต สทฺธํ สีลํ จาคํ ปฺฺจ มนสิ กริสฺสนฺติ, อยํ อธิปฺปาโย. เย จฺเปิ สตฺตา ตถาคตสฺส สมฺมุขํ น ปฏิยุชฺฌนฺเต, อิมํ ธมฺมํ โสตา อวิปฺปฏิสารโต กาลํ กริสฺสนฺตีติ, อยํ อธิปฺปาโย.
๘๘. ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? อิทมฺปิ จตฺตาโร ธมฺมา สทฺธา จ ปฺา จ อสฺสทฺธิยฺจ อวิชฺชฺจ หนนฺติ. สีลฺจ จาโค จ ตณฺหา จ โทสฺจ หนนฺติ. ตสฺส ทฺเว มูลานิ ปหียนฺติ. ทุกฺขํ นิวตฺเตติ อปฺปหีนภูมิยฺจ ทฺวิมูลานิ ปฺจกฺขนฺธา. ทฺเว อริยสจฺจานิ สมโถ จ วิปสฺสนา จ. ทฺวินฺนํ มูลานํ ปหานํ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ นิโรโธ จ มคฺโค จ. อยํ อาวฏฺโฏ หาโร.
ตตฺถ ¶ กตโม วิภตฺติ? ยํ ตํ จิตฺตํ สทฺธาปริภาวิตํ…เป… สเจ ปุถุชฺชนสฺส ตสฺสปิ ภทฺทิกา ภติ ภวิสฺสตีติ น เอกํเสน ตสฺส กมฺมํ ทิฏฺเเยว ธมฺเม วิปากนฺติ ปจฺเจสฺสติ, อปรมฺหิ วา ปริยาเย ภวิสฺสติ. ยํ วา อตีตํ ¶ วิปากาย ปจฺจุปฏฺิตํ, ตปฺปจฺจยานิ เจตานิ, เย ยถา มหากมฺมวิภงฺเค ‘‘เตนายํ วิภชฺชพฺยากรณิโย นิทฺเทโส ธมฺมจาริโน ยา ภทฺทิกา ภตี’’ติ.
ตตฺถ กตมา ปริวตฺตนา? อสฺสทฺธิยํ ทุสฺสีลฺยํ ยํ มจฺเฉรํ ทุปฺปฺํ จ [ทุปฺปฺิยํ (ก.)] ยฺจ ปฏิปกฺเขน ปหีนา ภวนฺติ, อยํ ปริวตฺตนา.
ตตฺถ กตมํ เววจนํ? ยํ ตํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตํ จิตฺตํ มโนวิฺาณํ…เป… ยํ สทฺธาพลํ สทฺธินฺทฺริยํ, ยํ สีลํ ตํ สุจริตํ, สํยโม นิยโม ทโม ขนฺธตา อิมานิ ตสฺส เววจนานิ. โย จาโค โส ปฏินิสฺสคฺโค อโลโภ โวสคฺโค จาโคยิฏฺานํ. ยา ปฺา สา ปฺตฺตา ปฺปฺปภา ปฺินฺทฺริยํ ปฺาพลํ.
ตตฺถ ¶ กตมา ปฺตฺติ? ยํ ตํ จิตฺตํ พีชํ ปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. ปริภาวนา วาสนา ปฺตฺติยา ปฺตฺติ. สทฺธา ปสาทปฺตฺติยา ปฺตฺตา. สีลํ สุจริตปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. จาโค ปฺุกิริยปฺตฺติยา ปฺตฺโต. ปฺา วีมํสปฺตฺติยา ปฺตฺตา. อิเม ตโย ธมฺมา สทฺธา สีลํ จาโค ปฺวโต ปาริสุทฺธึ คจฺฉนฺติ.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? ยํ จิตฺตํ, ตํ ขนฺเธสุ วิฺาณกฺขนฺโธ, ธาตูสุ มโนวิฺาณธาตุ, อายตเนสุ มนายตนํ. เย จตฺตาโร ธมฺมา, เต ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺเธ ปริยาปนฺนา…เป… ธาตูสุ อายตเนสุ.
ตตฺถ ¶ กตโม โสธโน หาโร? อิทํ ภควโต ภาสิตํ มหานาเมน สกฺเกน ปุจฺฉิเตน สพฺพํ ตํ นิยุตฺตํ.
ตตฺถ กตโม อธิฏฺาโน? อิทํ จิตฺตํ เวมตฺตตาย ปฺตฺตํ อกุสเลหิ จิตฺเตหิ อปริภาวิเตหิ ปริภาวิตนฺติ ยานิ ปุน ปริภาวิตานิ อฺเสมฺปิ ตตฺถ อุปาทาย ปฺตฺตํ สพฺเพปิเม จตฺตาโร ธมฺมา เอกตฺตตาย ปฺตฺตา. ภทฺทิกา ภตีติ กามโภคิโน เตว รูปธาตุ อรูปธาตุ มนุสฺสาติ สพฺพา ภทฺทิกา ภติ ตเทว กถาย ปฺตฺตํ, อยํ ปฺตฺติ.
ตตฺถ ¶ กตโม ปริกฺขาโร? จิตฺตสฺส อินฺทฺริยานิ ปจฺจโย อาธิปเตยฺยปจฺจยตาย มนสิกาโร. เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย. สทฺธาย โลกิกา ปฺา เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย. โยนิโส จ มนสิกาโร ปจฺจโย. สีลสฺส ปติรูปเทสวาโส ปจฺจโย. อตฺตสมฺมาปณิธานฺจ เหตุ. จาคสฺส อโลโภ เหตุ. อวิปฺปฏิสาโร จ เหตุปจฺจโย. ปฺา ปรโต จ โฆโส อชฺฌตฺตฺจ โยนิโส มนสิกาโร เหตุปจฺจโย จ.
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? ยํ ตํ จิตฺตํ ทีฆรตฺตํ ปริภาวิตนฺติ เจตสิกาปิ. เอตฺถ สพฺเพ ธมฺมา ปริภาวิตา ภทฺทิกา เต ภติ ภวิสฺสติ, ภทฺทิกา อุปปตฺติโก อภิสมฺปราโย. อิติ เย เกจิ มนุสฺสกา อุปโภคปริโภคา สพฺเพ ภทฺทิกา ภติเยว, อยํ สมาโรปโน.
๘๙. อุทฺธํ ¶ อโธ สพฺพธิ วีตราโคติ คาถา [ปสฺส อุทา. ๖๑ อุทาเน]. ตตฺถ กึ อุทฺธํ นาม? ยํ ¶ อิโต อุทฺธํ ภวิสฺสติ อนาคามี, อิทํ อุทฺธํ. อโธ นาม ยมติกฺกนฺตมตีตํ, อิทมโวจ อปทานตนฺติ อุทฺธํ. ตตฺถ อตีเตน สสฺสตทิฏฺิ ปุพฺพนฺตากปฺปิกานํ อปรนฺตทิฏฺิ เกสฺจิ, อุจฺเฉททิฏฺึ ยํ [อุจฺเฉททิฏฺิยํ (ก.)] วุตฺตกปฺปิกานํ อิมา เจว ทิฏฺิโย อุจฺเฉททิฏฺิ จ สสฺสตทิฏฺิ จ. ตตฺถายํ สสฺสตทิฏฺิ อิมานิ ปนฺนรส ปทานิ สกฺกายทิฏฺิ สสฺสตํ ภชนฺติ. รูปวนฺตํ เม อตฺตา, อตฺตนิ เม รูปํ, รูปํ เม อตฺตาติ ยทุจฺจเต ปฺํ ปริทหนฺติ. ยา อุจฺเฉททิฏฺิ สา ปฺจสตานิ อุจฺเฉทํ ภชนฺติ. เต ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ ปสฺสนฺติ, รูปํ เม อตฺตาติ ตถารูปา จตุพฺพิธา สกฺกายทิฏฺิ อุจฺเฉเทน จ สสฺสเตน จ. เอวํ ปฺจสุ ขนฺเธสุ วีสติวตฺถุกาย ทิฏฺิยา ปนฺนรส ปทานิ ปุพฺพนฺตํ ภชนฺติ. สสฺสตทิฏฺิยา ปฺจ ปทานิ อปรนฺตํ ภชนฺติ อุจฺเฉททิฏฺิยา. ตตฺถ ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ ปสฺสนฺตา รูปํ อตฺตโต สมนุปสฺสติ, โส อุจฺเฉทวาที รูปวนฺตฺจ อตฺตานํ, อตฺตนิ จ รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตาติ โส ปสฺสติ จาติ อิติ อุจฺเฉททิฏฺิ จ, อตฺตโต ปฏิสฺสรติ สสฺสตทิฏฺิ ปุพฺพนฺตโต จ ปฏิสฺสรติ. ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ น สมนุปสฺสติ. ตสฺส ทิฏฺาสวา ปหานํ คจฺฉนฺติ. โย ตีสุ อทฺธาสุ ปุพฺพนฺเต จ อปรนฺเต จ เตน เตน นิทฺทิฏฺาเนน อุทฺธํ อโธ สพฺพธิ วีตราโค ‘‘อหมสฺมี’’ติ น อนุปสฺสตีติ อิมินา ทฺวาเรน อิมินา ปโยเคน อิมินา อุปาเยน อิทํ ทสฺสนภูมิ จ โสตาปตฺติผลฺจ โส อริโย ปโยโค อนภาวํคเตน สํสาเรน อปุนพฺภวาติ โย โกจิ อริโย ปโยโค ¶ ปุนพฺภวาย มุทูนิ วา ปฺจินฺทฺริยานิ มชฺฌานิ อธิมตฺตานิ วา สพฺพํ อปุนพฺภวปฺปหานาย สํวตฺตนฺติ. อหนฺติ ทิฏฺโโฆ กาโมโฆ ภโวโฆ อวิชฺโชโฆ จ โอธิโส. ตตฺถ เทสนาหาเรน จตฺตาริ สจฺจานิ ปฺจหิ อินฺทฺริเยหิ โสตาปตฺติผเลน จ ทฺเว สจฺจานิ มคฺโค จ นิโรโธ จ. สกฺกายสมุทเยน ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ, อยํ เทสนา หาโร.
ตตฺถ ¶ กตโม วิจโย? ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ อสมนุปสฺสนฺโต ตีณิ ทสฺสนปฺปหาตพฺพานิ สํโยชนานิ ปชหติ. อยํ วิจโย.
ตตฺถ กตมา ยุตฺติ? ติวิธา ปุคฺคลา โกจิ อุคฺฆฏิตฺู โกจิ วิปฺจิตฺู โกจิ เนยฺโย. อุคฺฆฏิตฺู ติกฺขินฺทฺริโย จ ตโต วิปฺจิตฺู มุทินฺทฺริโย ตโต มุทินฺทฺริเยหิ เนยฺโย. ตตฺถ อุคฺฆฏิตฺู ติกฺขินฺทฺริยตาย ทสฺสนภูมิมาคมฺม ¶ โสตาปตฺติผลํ ปาปุณาติ, เอกพีชโก ภวติ. อยํ ปโม โสตาปนฺโน. วิปฺจิตฺู มุทูหิ อินฺทฺริเยหิ ทสฺสนภูมิมาคมฺม โสตาปตฺติผลํ ปาปุณาติ, โกลํโกโล จ โหติ. อยํ ทุติโย โสตาปนฺโน. ตตฺถ เนยฺโย ทสฺสนภูมิมาคมฺม โสตาปตฺติผลํ ปาปุณาติ, สตฺตกฺขตฺตุปรโม จ ภวติ. อยํ ตติโย โสตาปนฺโน.
อตฺถิ เอสา ยุตฺติ มุทุมชฺฌาธิมตฺเตหิ อินฺทฺริเยหิ มุทุมชฺฌาธิมตฺตํ ภูมึ สจฺฉิกเรยฺย สกฺกายทิฏฺิปฺปหาเนน วา ทิฏฺิคตานิ ปชหติ. อยํ ¶ ยุตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปทฏฺาโน? ตตฺถ สกฺกายทิฏฺิ สพฺพมิจฺฉาทิฏฺิยา ปทฏฺานํ. สกฺกาโย นามรูปสฺส ปทฏฺานํ. นามรูปํ สกฺกายทิฏฺิยา ปทฏฺานํ. ปฺจ อินฺทฺริยานิ รูปีนิ รูปราคสฺส ปทฏฺานํ. สฬายตนํ อหํการสฺส ปทฏฺานํ. ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ทฺวีสุ ทิฏฺีสุ ปหีนาสุ ตตฺถ เอกา ทิฏฺิ ทิฏฺิคตานิ ปหานํ คจฺฉนฺติ. อุทฺธํ จ อโธ จ วีตราโค สพฺพรชนีเยสุ วีตราโค โหติ. ตชฺชา ปรภูมิยํ, อิทํ ปจฺจยนฺติ ยถาภูตํ ปสฺสติ. โส สพฺพปฏิจฺจสมุปฺปาทํ อามสติ. อยํ ลกฺขโณ หาโร.
๙๐. ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย สตฺตา เย นาภิรมิสฺสนฺติ, เต ทิฏฺิปฺปหานาย วายมิสฺสนฺติ. อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. อยํ จตุพฺยูโห หาโร.
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? ยานิมานิ มุทูนิ ปฺจินฺทฺริยานิ ตานิ โอรมฺภาคิยานิ ปฺจินฺทฺริยานิ. สพฺเพน สพฺพํ สมูหนนฺติ อภิชฺฌาพฺยาปาโท จ ภาวนากาเรน เสกฺขาย วิมุตฺติยา พลํ สทฺธา, อุทฺธมฺภาคิยานิ ทิฏฺิวเสน พลํ สทฺธา, วีริยินฺทฺริยํ อารภิตตฺตา สตินฺทฺริยํ ปคฺคหิตตฺตา อจฺจนฺตํ นิฏฺํ คจฺฉนฺติ. ตตฺถ ยานิ อินฺทฺริยานิ, อยํ มคฺโค สํกิเลสปฺปหานํ. อยํ นิโรโธ อายตึ อนุปฺปาทธมฺโม, อิทํ ทุกฺขํ. อยํ อาวฏฺโฏ หาโร.
ตตฺถ ¶ กตโม วิภตฺติ หาโร? ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ ¶ โย สมนุปสฺสติ, โส จ โข อธิมตฺเตน โลกิกา ยํ ภูมิยํ น ตุ อริเยน ปโยเคน โส สกฺกายทิฏฺิ ปชหติ. ยํ วุจฺจติ ตชฺชาย ภูมิยา อธิมตฺตาย. ตตฺถ ตชฺชาย ภูมิยํ ปฺจหิ อากาเรหิ อธิมตฺตตํ ปฏิลภติ สีเลน วเตน พาหุสฺสจฺเจน สมาธินา เนกฺขมฺมสุเขน. ตตฺถ อปฺปตฺเต ปตฺตสฺี ¶ อธิมานํ คณฺหาติ. เอตสฺมึเยว วตฺถุปฺปตฺติยํ ภควา อิทํ สุตฺตํ ภาสติ. สีลวา วตมตฺเตนาติ. ตตฺถ โย อปฺปตฺเต ปตฺตสฺี ตสฺส โย สมาธิ, โส สามิโส กาปุริสเสวิโต ปน โส กาปุริสา วุจฺจนฺติ ปุถุชฺชนา. อามิสํ ยฺจ อริยมคฺคมาคมฺม โลกิกา อนริยํ เตน สมาธิ โหติ อนริโย กาปุริสเสวิโต. โย ปน อริยากาเรน ยถาภูตํ น ชานาติ น ปสฺสติ [ชานาติ ปสฺสติ (ปี.)], โส อธิคมนํ ปชหติ โย อริเยน สมาธินา อกาปุริสเสวิเตน นิรามิเสน นียติ, ตตฺถ อกาปุริสา วุจฺจนฺติ อริยปุคฺคลา. โย เตหิ เสวิโต สมาธิ, โส อกาปุริสเสวิโต. ตสฺมา เอกํ วิภชฺชพฺยากรณียํ ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ อสมนุปสฺสนฺโต ตถา ปาเตติ.
ตตฺถ กตมา ปริวตฺตนา? อิมาย ทสฺสนภูมิยา กิเลสา ปหาตพฺพา, เตหิ ปหียนฺติ อนิทฺทิฏฺาปิ ภควตา นิทฺทิสิตพฺพา โย.
ตตฺถ กตมํ เววจนํ? ยา ¶ สกฺกายทิฏฺิยา อตฺตทิฏฺิยา. อยํ ภูมิ. เย กิเลสา ปหาตพฺพา. เต อปฺปหียนฺติ อนิทฺทิฏฺาปิ ภควตา สสฺสตทิฏฺิ จ อุจฺเฉททิฏฺิ จ, สา ปริยนฺตทิฏฺิ จ. ยา อปริยนฺตทิฏฺิ จ, สา สสฺสตทิฏฺิ จ. ยา อุจฺเฉททิฏฺิ, สา นตฺถิกา ทิฏฺิ. ยา สสฺสตทิฏฺิ, สา อกิริยทิฏฺิ. อิทํ เววจนํ.
ตตฺถ กตมา ปฺตฺติ? ตณฺหา สํโยชนปฺตฺติยา ปฺตฺตา. มคฺโค ปฏิลาภปฺตฺติยา ปฺตฺโต. อินฺทฺริยา ปฏิลาภปฺตฺติยา ปฺตฺตาติ. ตตฺถ กตโม โอตรโณ? สกฺกาโย ทุกฺขํ ทสฺสนปฺปหาตพฺโพ. สมุทโย มคฺโค. อินฺทฺริยานิ ตานิ จ นิทฺทิฏฺานิ ขนฺธธาตุอายตเนสุ.
ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? ยฺหิ อารพฺภ ภควตา อิทํ สุตฺตํ ภาสิตํ, โส อารพฺภ นิทฺทิฏฺโ. ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? นามรูปสฺส เหตุปจฺจโยปิ วิฺาณํ เหตุ พีชํ. เตน อวิชฺชา จ สงฺขารา จ ปจฺจโย. นิวตฺตินโย น อปโร ปริยาโย สพฺพภโว, เย จ สพฺพภวสฺส เหตุ ปรภณฺฑปจฺจโย อิติ สมฺมาทิฏฺิ ปรโต จ โฆโส โยนิโส จ มนสิกาโร ปจฺจโย ¶ . ยา ปฺา อุปฺปาเทติ, เอสา เหตุ สมฺมาทิฏฺิยา สมฺมาสงฺกปฺโป ภวติ, ยา สมฺมาสมาธิ [สมฺมาทิฏฺิ (ปี.)], อยํ ปริกฺขาโร.
ตตฺถ ¶ กตโม สมาโรปโน? ‘‘อยมหมสฺมี’’ติ ¶ อสมนุปสฺสี ทุกฺขโต โรคโต…เป… ปนฺนรส ปทานิ. สีลานิ ภควา กิมตฺถิยานิ กิมานิสํสานิ. สีลานิ, อานนฺท, อวิปฺปฏิสารตฺถานิ ยาว วิมุตฺติ. ตตฺถ ทุวิโธ อตฺโถ – ปุริสตฺโถ จ วจนตฺโถ จ.
๙๑. ตตฺถ กตโม ปุริสตฺโถ? ยายํ น ปจฺฉานุตาปิตา อยํ อวิปฺปฏิสาโร, อยํ ปุริสตฺโถ. ยถา โกจิ พฺรูหยติ อิมตฺถมาเสวติ โส ภเณยฺย, กิฺจิ มเมตฺถ อธีนํ ตสฺสตฺถาย อิทํ กิริยํ อารภามีติ. อยํ ปุริสตฺโถ.
ตตฺถ กตโม วจนตฺโถ? สีลานิ กายิกํ วา วาจสิกํ วา สุจริตํ อวิปฺปฏิสาโรติ. ตตฺถ สีลสฺส วตสฺส จ ภาโสเยว. อนฺา สุคตกมฺมตา สุจริตํ อยํ อวิปฺปฏิสาโร. เอวํ ยาว วิมุตฺตีติ เอกเมกสฺมึ ปเท ทฺเว อตฺถา – ปุริสตฺโถ จ วจนตฺโถ จ, ยถา อิมมฺหิ สุตฺเต เอวํ สพฺเพสุ สุตฺเตสุ ทฺเว ทฺเว อตฺถา. อยํ หิ ปรมตฺโถ อุตฺตมตฺโถ จ. ยํ นิพฺพานสจฺฉิกํ นิสฺสาย ยํ สกํ สจฺฉิกาตพฺพํ ภวติ, โส วุจฺจติ กตสฺส [สตสฺส (ก.)] กตฺโถติ. อยํ ปุน เววจนํ สมฺปชานาติ. อิมินา นิยุตฺตตฺถมภิลพฺภนฺติ วจนตฺโถ. ตตฺถ ยํ อตฺถํ สาวโก อภิกงฺขติ. ตสฺส โย ปฏิลาโภ, อยํ ปุริสตฺโถ. ยํ ยํ ภควา ธมฺมํ เทเสติ, ตสฺส ตสฺส ธมฺมสฺส ยา อตฺถวิฺตฺติ. อยํ อตฺโถ, ตตฺถ ¶ สีลานํ อวิปฺปฏิสาโร อตฺโถปิ อานิสํโสปิ. เอโส จ อานิสํโส ยํ ทุคฺคตึ น คจฺฉติ. ยถา ตํ ภควตา เอสานิสํโส ธมฺเม สุจิณฺเณ น ทุคฺคตึ คจฺฉติ ธมฺมจารี, อยํ อตฺโถ.
ยํ ปุริโส ภาวนาภูมิยํ สีลานิ อารพฺภ สีเลน สํยุตฺโต โหติ เอวํ ยาว วิมุตฺติ ตถา สีลกฺขนฺโธ. ตตฺถ โย จ อวิปฺปฏิสาโร อนุสยวเสน นิทฺทิฏฺโ, ตฺจ สีลํ อยํ สีลกฺขนฺโธ. ปาโมชฺชปีติปสฺสทฺธีติ จ สมาธินฺทฺริเยน, อยํ สมาธิกฺขนฺโธ. ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ปฺากฺขนฺโธ. อิเม ตโย ขนฺธา สีลํ สมาธิ ปฺา จ ตถา สีลํ ปริปูเรติ ยํ วีริยินฺทฺริยํ เตน การเณน โส สีลํ ปริปูเรติ, อนุปฺปนฺนสฺส จ อกุสลสฺส อนุปฺปาทาย วายมติ, อุปฺปนฺนสฺส จ ปหานาย อนุปฺปนฺนสฺส จ กุสลสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส จ กุสลสฺส ภิยฺโยภาวาย ¶ อิติ วีริยินฺทฺริยํ นิทฺทิฏฺํ. ตตฺถ โย สมาธิกฺขนฺโธ ¶ , อิทํ สมาธินฺทฺริยํ. ปฺากฺขนฺโธ ปฺินฺทฺริยํ, ตํ จตูสุ สมฺมปฺปธาเนสุ ทฏฺพฺพํ. ตถา โย อนุปฺปนฺนสฺส จ อกุสลสฺส อนุปฺปาทาย วายมติ, อิทํ ปมํ สมฺมปฺปธานํ. ยํ อุปฺปนฺนสฺส, อิทํ ทุติยํ. จตฺตาริ สมฺมปฺปธานานิ จตูสุ ฌาเนสุ ปสฺสิตพฺพานิ. ตถา ¶ สีลกฺขนฺเธน เนกฺขมฺมธาตุ จ อธิกา [อาทิกา (ปี.)], ตโย จ วิตกฺกา เนกฺขมฺมวิตกฺโก อพฺยาปาทวิตกฺโก อวิหึสาวิตกฺโก จ. สาธารณภูตา. ยา ปิยายมานสฺส ปาโมชฺเชน อิทํ กายิกํ สุขํ อานิตํ อนิยมีติเปเมน, อิทํ ทุกฺขํ. โย ตตฺถ อวิกฺเขโป, อยํ สมาธิ. อิทํ ปฺจงฺคิกํ ปมํ ฌานํ. ยา เจตสิกา ปสฺสทฺธิ สวิตกฺกํ สวิจารํ วิโรธนํ, โย กิเลโส จ ปริทาโห, โส ปเม ฌาเน นิรุทฺโธ. ตถา ยา จ กิเลสปสฺสทฺธิ ยา จ วิตกฺกวิจารานํ ปสฺสทฺธิ, อุภเยปิ เอเต ธมฺเม ปสฺสทฺธายํ. ตตฺถ กายสฺส จิตฺตสฺส จ สุขํ สุขายนา, อิทํ ปีติสุขิโน ปสฺสทฺธิ. โยปิ เอโกทิภาโว จิตฺตสฺส, เตน เอโกทิภาเวน ยํ จิตฺตสฺส อชฺฌตฺตํ สมฺปสาทนํ, อิทํ จตุตฺถํ ฌานงฺคํ. อิติ อชฺฌตฺตฺจ สมฺปสาโท เจตโส จ เอโกทิภาโว ปีติ จ สุขฺจ, อิทํ ทุติยํ ฌานํ จตุรงฺคิกํ. โย ปสฺสทฺธกาโย สุขํ เวเทติ, เตน อธิมตฺเตน สุเขน ผริตฺวา สุขํ เจตสิกํ ยํ, โส ปีติวีตราโค เอวํ ตสฺส ปีติวีตราคตาย อุเปกฺขํ ปฏิลภติ. โส ปีติยา จ วิราคา อุเปกฺขํ ปฏิลภติ. สุขฺจ ปฏิสํเวเทติ. สติ จ สมฺมา ปฺาย ปฏิลภติ. สเจ สติ เอกคฺคตา อิทํ ปฺจงฺคิกํ ตติยํ ฌานํ. ยํ ¶ สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, อยํ เอกคฺคตาย ปราวิธานภาคิยา, ปเม ฌาเน อตฺถิ จิตฺเตกคฺคตา โน จกฺขุสฺส เวทนา สพฺพํ ปาริปูรึ คจฺฉติ. ยถา จตุตฺเถ ฌาเน, ตถา ยา อุเปกฺขา ปสฺสมฺภยํ สติสมฺปชฺํ จิตฺเตกคฺคตา จ, อิทํ จตุตฺถํ ฌานํ.
๙๒. ยถา สมาธิ ทสฺสยิตพฺพํ, ตถา ปฺินฺทฺริยํ ตํ จตูสุ อริยสจฺเจสุ ปสฺสิตพฺพํ. ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, สา ปชานนา จตุพฺพิธา อสุภโต ทุกฺขโต อนตฺตโต จ, ยทารมฺมณํ ตํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, ยํ ปชานนฺโต นิพฺพินฺทติ วิมุจฺจติ ตถา ยํ กามาสวสฺส ปหานํ ภวาสวสฺส ทิฏฺาสวสฺส อวิชฺชาสวสฺส, อยํ นิโรโธ อปฺปหีนภูมิยํ ¶ อาสวสมุทโย. อิมานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ยถา ปฺินฺทฺริยํ ปสฺสิตพฺพํ. ยถายํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ทสฺสนภูมิ. โสตาปตฺติผลฺจ ยถาภูตํ ปชานนฺโต นิพฺพินฺทตีติ, อิทํ ตนุกฺจ. กามราคพฺยาปาทํ สกทาคามิผลฺจ ยํ นิพฺพินฺทติ วิรชฺชติ, อยํ ปมชฺฌานภาวนาภูมิ จ ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อนาคามิผลฺจ. ยํ วิมุตฺติ วิมุจฺจติ, อยํ อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ อรหตฺตฺจ. อิเม อวิปฺปฏิสารา จ วีริยินฺทฺริยฺจ จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา อวิปฺปฏิสารา ตฺจ อุปริ ยาว ¶ สมาธิ, เอวํ เต จตฺตาริ ฌานานิ สมาธินฺทฺริยฺจ ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ. อิเม จตฺตาโร สติปฏฺานา สีลปาริปูริมุปาทาย จาคสํหิเตน จ นิพฺเพธิกานฺจ นิมิตฺตานํ อนาวิลมนา, อิทํ สตินฺทฺริยํ จตฺตาโร สติปฏฺานา. ยํ ¶ ปุน อิมาย ธมฺมเทสนาย ตีสุ าเนสุ ทิฏฺโคมนกินฺทฺริยํ กิเลสปหาเนน จ เสกฺขสีลํ, อิทํ สทฺธินฺทฺริยํ. จตฺตาริ จ โสตาปตฺติยงฺคานิ ผลานิ. สมาธินฺทฺริยานิ โสปนิยาหารีนิ สพฺพสุตฺเตสุ นิทฺทิสิตพฺพานิ. ยํ ฌานํ ปฏิลภนํ วีริยคหิตํเยว าณํ ปฏิสฺสรโต, อยํ สุตมยี ปฺา. โย สมาธิ ปุพฺพาปรนิมิตฺตาภาโส อโนมคติตาย ยถากาโม, อยํ จินฺตามยี ปฺา, ยํ ตถาสมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ภาวนามยี ปฺา. อยํ สุตฺตนิทฺเทโส.
อิมํ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ พุชฺฌการธิกํ พุชฺฌิตพฺพํ. เยหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ ตํ พุชฺฌิสฺสนฺติ ตสฺส องฺคานิ พุชฺฌิสฺสนฺติ, เตน โพชฺฌงฺคา. ตถา อาทิโต ยาว สีลํ วตํ เจตนา กรณียา, กิสฺส สีลานิ ปาริปูเรติ. อนุปฺปนฺนสฺส จ อกุสลสฺส อนุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส จ อกุสลสฺส ปหานาย อนุปฺปนฺนสฺส กุสลสฺส อุปฺปาทาย อุปฺปนฺนสฺส จ กุสลสฺส ภิยฺโยภาวาย, อิทํ วีริยํ ตสฺส ตสฺส พุชฺฌิตสฺส องฺคนฺติ. อยํ วีริยสมฺโพชฺฌงฺโค. อิมินา วีริเยน ทฺเว ธมฺมา อาทิโต อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชฺจ ยา ปุน ปีติ อวิปฺปฏิสารปจฺจยา ปาโมชฺชปจฺจยา, อยํ ปีติสมฺโพชฺฌงฺโค. ยํ ปีติมนสฺส กาโย ปสฺสมฺภติ. อยํ ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺโค. เตน ¶ กายิกสุขมานิตํ ยํ สุขิโน จิตฺตํ สมาธิยติ, อยํ สมาธิสมฺโพชฺฌงฺโค. ยํ สมาหิโต ยถาภูตํ ปชานาติ, อยํ ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺโค. ยา สีลมุปาทาย ปฺจนฺนํ โพชฺฌงฺคานํ อุปาทายานุโลมตา นิมิตฺตายนา ปีติภาคิยานฺจ วิเสสภาคิยานฺจ ¶ อปิลาปนตา สหคตา โหติ อนวมคฺโค, อยํ สติสมฺโพชฺฌงฺโค. ยํ ยถาภูตํ ปชานาติ, อจฺจารทฺธวีริยํ กโรติ. อุทฺธจฺจภูมีติ กตา อภิปตฺถิตํ เปเสติ. โกสชฺชภูมีติ ครหิโต รหิเตหิ องฺเคหิ พุชฺฌติ ยํ จกฺขุสมถปถํ, สา อุเปกฺขาติ. เตน สา อุเปกฺขา ตสฺส โพชฺฌงฺคสฺส องฺคนฺติ กริตฺวา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺโคติ วุจฺจเต. เอโส สุตฺตนิทฺเทโส.
๙๓. ตตฺถ กตมา เทสนา? อสฺมึ สุตฺเต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานิ. ตตฺถ กตโม วิจโย? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร ยาว วิมุตฺติ อิมิสฺสาย ปุจฺฉาย มินิกิมตฺถสฺสมีติ ทฺเว ปทานิ ปุจฺฉา ทฺเว ปทานิ วิสชฺชนานิ ทฺวีหิ ปเทหิ ทฺเว อภิฺํ ทฺวีหิ เจว ปเทหิ วิสชฺชนา กึ ปุจฺฉติ นิพฺพาธิกํ กายภูมึ กมฺมสฺส ตถา หิ ปติฏฺา จ อเสกฺเข ธมฺเม อุปฺปาเทติ. ตตฺถ กตมา ยุตฺติ? สีลวโต ¶ อวิปฺปฏิสาโร ภวติ กึ นิจฺฉนฺทสฺส ¶ จ วิราโค อตฺถิ เอสา ยุตฺติ. ตตฺถ กตมํ ปทฏฺานํ? วีริยํ วีริยินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. สมาธิ สมาธินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. ปฺา ปฺินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. วีริยํ อโทสสฺส ปทฏฺานํ. สมาธิ อโลภสฺส ปทฏฺานํ. ปฺา อโมหสฺส ปทฏฺานํ. วีริยินฺทฺริยํ ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ ปทฏฺานํ, สมฺมาวาจาย สมฺมากมฺมนฺตสฺส สมฺมาอาชีวสฺส. สมาธินฺทฺริยํ ติณฺณํ มคฺคงฺคานํ ปทฏฺานํ, สมฺมาสงฺกปฺปสฺส สมฺมาวาจาย สมฺมาสมาธิโน. ปฺินฺทฺริยํ ทฺวินฺนํ มคฺคงฺคานํ ปทฏฺานํ, สมฺมาสติยา สมฺมาทิฏฺิยา จ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? สีลกฺขนฺเธ วุตฺเต สพฺเพ ตโย ขนฺธา วุตฺตา ภวนฺติ, สีลเมว หิ เสโลปมตา ยถา เสโล สพฺพปจฺจตฺถิเกหิ อกรณีโย เอวํ ตํ จิตฺตํ สพฺพกิเลเสหิ น กมฺปตีติ, อยํ อโมโห. วิรตฺตํ [ปสฺส อุทา. ๓๔ อุทานปาฬิยํ] รชนีเยสูติ อยํ อโลโภ. โกปเนยฺเย น กุปฺปตีติ อยํ อโทโส. ตตฺถ ปฺา อโมโห กุสลมูลํ, อโลโภ อโลโภเยว, อโทโส อโทโสเยว. อิเมหิ ตีหิ กุสลมูเลหิ เสกฺขภูมิยํ ิโต อเสกฺขมคฺคํ อุปฺปาเทติ. เสกฺขภูมิ สมฺปตฺติกมฺมธมฺเม อุปฺปาเทติ, สา จ สมฺมาวิมุตฺติ, ยฺจ วิมุตฺติรสาณทสฺสนํ อิเม ทส อเสกฺขานํ อรหตฺตํ ธมฺมา. ตตฺถ อฏฺงฺคิเกน มคฺเคน จตุพฺพิธา ภาวนาปิ ลพฺภติ. สีลภาวนา กายภาวนา จิตฺตภาวนา ¶ ปฺาภาวนา จ. ตตฺถ สมฺมากมฺมนฺเตน สมฺมาอาชีเวน จ กาโย ภาวิโต. สมฺมาวาจาย สมฺมาวายาเมน จ สีลํ ภาวิตํ. สมฺมาสงฺกปฺเปน สมฺมาสมาธินา จ จิตฺตํ ภาวิตํ. สมฺมาทิฏฺิยา สมฺมาสติยา จ ปฺา ภาวิตา. อิมาย จตุพฺพิธาย ภาวนาย ทฺเว ธมฺมา ภาวนาปาริปูรึ คจฺฉนฺติ จิตฺตํ ปฺฺจ. จิตฺตํ ภาวนาย สมโถ, ปฺา ภาวนาย วิปสฺสนา. ตตฺถ ปฺา อวิชฺชาปหาเนน จิตฺตํ อุปกฺกิเลเสหิ อมิสฺสีกตนฺติ. ปฺา ภาวนาย จิตฺตภาวนํเยว ปริปูเรติ. เอวํ ยสฺส สุภาวิตํ จิตฺตํ กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ. อปิ จ โข ปน ตสฺส อายสฺมโต อพฺยาปาทธาตุ อธิมุตฺตา, น โส เปตํ สมาปนฺโน ตสฺส สงฺขาปหารํ เทติ, สงฺขาวิตกฺกิเต สรีเร ทุกฺขํ น เวทิยติ, อยํ สุตฺตตฺโถ.
๙๔. ตตฺถ กตมา เทสนา? อิมมฺหิ สุตฺเต ทส อเสกฺขา อรหตฺตธมฺมา เทสิตา อปฺปมาณา จ สมฺมา วิภาวนา. ตตฺถ กตโม วิจโย? เสโลปมตา เย เย ธมฺมา เวทนียสุขทุกฺโขปคตา, เต สพฺเพ นิรูปํ วานุปสฺสนฺตานํ วูปคตา กายโต เวทยิตปริกฺขาโร อปฺปวตฺติโต ทุกฺขํ น เวทิยติ. ตตฺถ กตมา ยุตฺติ, ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ กุโต ตํ [นํ (ก.)] ทุกฺขเมสฺสตีติ. ตีสุ ภาวนาสุ ทุกฺขํ นกฺขมติ จิตฺตํ จิตฺตภาวนาย จ. นิโรธภาวนาย จ ¶ อานนฺตริกา สมาธิภาวนาย จ. อิติ ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตนฺติ สมาธิ ผลสฺส ปทฏฺานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ยสฺเสวํ ภาวิตํ [ปสฺส อุทา. ๓๔ อุทานปาฬิยํ] จิตฺตนฺติ จิตฺตานิ ภาวิตานิ ยถา ปมํ นิทฺทิฏฺานิ ปฺา สีลํ กาโย จิตฺตํ, สีลมฺปิ สุภาวิตํ กายิกเจตสิกฺจ ิตตฺตา นานุปกมฺปตีติ เวทนาปิ ตถา สฺาปิ สงฺขาราปิ. กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ สุขมฺปิ นานุคจฺฉติ, อทุกฺขมสุขมฺปิ นาคตนฺติ.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ทุกฺเขน อธิกา ภวิสฺสนฺติ, เต เอวรูปาหิ สมาปตฺตีหิ วิรหิสฺสนฺติ. อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. เย จ อปฺปสนฺนา, เต หิ ภวิสฺสนฺติ, ปสนฺนานฺจ ¶ ปีติปาโมชฺชํ ภวิสฺสติ, อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. อาวฏฺโฏติ นตฺถิ อาวฏฺฏนสฺส ภูมิ.
วิภตฺตีติ ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ ทุวิโธ นิทฺเทโส – ทุกฺขเหตุนิทฺเทโส จ ปฏิปกฺขนิทฺเทโส จ. โก โส ทุกฺขเหตุ? ยโต ทุกฺขํ อาคจฺฉติ ปฏิปกฺเข วุตฺเต เสสธมฺมานํ สีลํ เหตุ จ ปจฺจโย จ, เต สพฺเพ ธมฺมา วุตฺตา โหนฺติ. เอกโพธิปกฺขิเย ธมฺเม วุตฺเต สพฺเพ โพธคมนียา ธมฺมา วุตฺตา ภวนฺติ.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อวิปฺปฏิสาเรน ฉนฺทิกา, เต สีลปาริปูรี ภวนฺติ ปาโมชฺชฉนฺทิกา อวิปฺปฏิสารีปาริปูรี, อยเมตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย…เป… อยํ จตุพฺยูโห หาโร.
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ? อิทํ ¶ สุตฺตํ นิพฺเพธภาคิยํ. โย นิพฺเพโธ, อยํ นิโรโธ. เยน นิพฺพิชฺฌติ, โส มคฺโค. ยํ นิพฺพิชฺฌติ, ตํ ทุกฺขํ. ยํ นิพฺเพธคามินา มคฺเคน ปหียติ, สมุทโยยํ วุตฺโต.
ตตฺถ กตมา วิภตฺติ? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโรติ วิภชฺชพฺยากรณียํ, ปรามสนฺตสฺส นตฺถิ อวิปฺปฏิสาโร ยาว โทสกตํ กาเยน วา วาจาย วา อกุสลํ อารภติ. กิฺจิปิสฺส เอวํ โหติ ‘‘สุกตเมตํ สุจริตเมตํ โน จสฺส เตน อวิปฺปฏิสาเรน ปาโมชฺชํ ชายติ ¶ ยาว วิมุตฺติ, ตสฺส สีลวโต อวิปฺปฏิสาโร’’ติ วิภชฺชพฺยากรณียํ, อยํ วิภตฺติหาโร.
ตตฺถ กตมา ปริวตฺตนา? อิเมหิ สตฺตหิ อุปนิสาสมฺปตฺตีหิ เอกาทส อุปนิสา วิภตฺติยํ ปชหานํ ปชหนฺติ, อยํ ปริวตฺตนา.
ตตฺถ กตมา เววจนา? อิเมสํ อริยธมฺมานํ พลโพชฺฌงฺควิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ อิมานิ เววจนานิ.
ตตฺถ กตมา ปฺตฺติ? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโรติ สีลกฺขนฺเธ เนกฺขมฺมปฺตฺติยา ปฺตฺตํ, นิสชฺชปฺตฺติ จ เอวํ ทส องฺคานิ ทฺวีหิ ทฺวีหิ องฺเคหิ ปฺตฺตานิ.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? อิทํ นิพฺเพธภาคิยสุตฺตํ ปฺจสุ โอติณฺณํ ยถา ยํ ปมํ นิทฺทิฏฺํ เอวมินฺทฺริยาทิขนฺธธาตุอายตเนสุ นิทฺทิสิตพฺพานิ.
ตตฺถ ¶ กตโม โสธโน หาโร? สีลวโต อวิปฺปฏิสาโรติ น ตาว สุทฺโธ อารมฺโภ อวิปฺปฏิสาริโน ปาโมชฺชนฺติ น ตาว สุทฺโธ อารมฺโภ ยานิ เอกาทส ปทานิ เทสิตานิ ยทา ตทา สุทฺโธ อารมฺโภ, อยํ โสธโน.
ตตฺถ ¶ กตโม อธิฏฺาโน? สีลเวมตฺตตาย ปฺตฺตํ เอวํ ทส ปทานิ สพฺพานิ สีลกฺขนฺธสฺส อานิสํโส, เต จ ปติรูปเทสวาโส จ ปจฺจโย อตฺตสมฺมาปณิธานฺจ เหตุ, สมาธิกฺขนฺธสฺส สุขํ เหตุ ปสฺสทฺธิ ปจฺจโย, เยน ฌานสหชาติ จ านนฺติ ฌานงฺคา อปโร ปริยาโย กาเมสุ อาทีนวานุปสฺสนา สมาธิโน ปจฺจโย เนกฺขมฺเม อานิสํสทสฺสาวิตา เหตุ.
ตตฺถ กตมา สมาโรปนา? ยํ วีริยินฺทฺริยํ, โส สีลกฺขนฺโธ. ยํ สีลํ, เต จตฺตาโร ธมฺมา ปธานา. ยํ ธมฺมานุธมฺมปฏิปตฺติ, โส ปาติโมกฺขสํวโร.
๙๕. ยสฺส เสโลปมํ จิตฺตนฺติ คาถา [ปสฺส อุทา. ๓๔ อุทาเน], เสโลปมนฺติ อุปมา ยถา เสโล วาเตน น กมฺปติ น อุณฺเหน น สีเตน สํกมฺปติ. ยถา อเนกา อเจตนา, เต อุณฺเหน มิลายนฺติ, สีเตน อวสุสฺสนฺติ, วาเตน ภชนฺติ. น เอวํ เสโล วิรตฺตํ รชนีเยสุ โทสนีเย น ทุสฺสตีติ ¶ การณํ โทสนีเย โทมนสฺสนฺตํ, น ทุฏฺเน วา กมฺปติ อุณฺเหน วา, โส มิลายติ สีเตน วา อวสุสฺสติ, เอวํ จิตฺตํ ราเคน นานุสฺสติ สีเตน กมฺปตีติ. กึ การณํ? วิรตฺตํ รชนีเยสุ โทสนีเย น ทุสฺสติ. กึ การณํ? โทสนีเย ¶ ปนสฺสนฺติ น ทุสฺสติ, อทุฏฺํ ตํ น โกสิสฺสนฺติ, เตน กุปฺปนีเย น กุปฺปติ, ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ กุโต ตํ ทุกฺขนิทฺเทโส จ ¶ กุโต เอวรูปสฺส ทุกฺขํ อาคมิสฺสตีติ นิทฺทิฏฺํ.
ปริวตฺตนาติ กุโต ตํ ทุกฺขเมสฺสตีติ ยํ เจตสิกํ สุขํ อนุปาทิเสสา อยํ นตฺถิ โสปาทิเสสา อยํ อตฺถิ. ปุน เอวมาหํสุ ตํ ขณํ ตํ มุหุตฺตํ อุภยเมว อเวทยิตํ โสปาทิเสสํ ยฺจ อนุปาทิเสสํ ยฺจ ตํ ขณํ ตํ มุหุตฺตํ อนุปาทิเสสํ ยฺจ โสปาทิเสสํ จ อเวทยิตํ. สุขมาปนฺนสฺส อนาวตฺติกนฺติ อยเมตฺถ วิเสโส ปริวตฺตนา.
ตตฺถ ¶ กตโม เววจโน? ยสฺเสวํ ภาวิตํ จิตฺตํ วา ภาวิตํ สุภาวิตํ อนุฏฺิตํ วตฺถุกตํ สุสมารทฺธํ. จิตฺตนฺติ มโน วิฺาณํ มนินฺทฺริยํ มโนวิฺาณธาตุ.
ตตฺถ ¶ กตมา ปฺตฺติ? จิตฺตํ มโน สงฺขารา วูปสมปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. สมาธิ อเสกฺขปฺตฺติยา ปฺตฺโต. ทุกฺขํ อุจฺฉินฺนปฺตฺติยา ปฺตฺตํ.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? จิตฺเต นิทฺทิฏฺเ ปฺจกฺขนฺธา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ, อยํ ขนฺเธสุ โอตรโณ, มโนวิฺาณธาตุยา นิทฺทิฏฺาย อฏฺารส ธาตุโย นิทฺทิฏฺา โหนฺติ, อยํ ธาตูสุ โอตรโณ. มนายตเน นิทฺทิฏฺเ สพฺพานิ อายตนานิ นิทฺทิฏฺานิ โหนฺติ. ตตฺถ มนายตนํ นามรูปสฺส ปทฏฺานํ. นามรูปปจฺจยา สฬายตนํ. ตถา ปฏิจฺจสมุปฺปาเท. อยํ โอตรโณ. ตตฺถ กตโม โสธโน สุทฺโธเยว อารมฺโภ.
ตตฺถ กตโม อธิฏฺาโน? ฉฬินฺทฺริยํ ภาวนา เอกตฺตายํ ปฺตฺติ ฉฏฺิเตน กาโย เอกตฺตาย ปฺตฺโต.
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? จิตฺตสฺส ปุพฺพเหตุ สมุปฺปาทาย มนสิกาโร จ ตปฺโปณตา จ ยํ อสมาหิตภูมิยํ จ วิเสสธมฺมานํ อภาวิตตฺตา จิตฺตสตตํ คจฺฉติ, สเจ สมาธิโน สุขํ เหตุ อวิปฺปฏิสาโร ปจฺจโย, อยํ เหตุ อยํ ปจฺจโย ปริกฺขาโร.
ตตฺถ ¶ กตมา สมาโรปนา? ยสฺเสวํ ภาวิตนฺติ ตสฺส ธมฺมา สมาโรปยิตพฺพา. กาโย สีลํ ปฺา ภาวิตจิตฺตนฺติ อนภิรตํ อนปณตํ อเนกํ อนุตํ อนาปชฺชาสตฺตํ อยํ สมฺายตนา น ตสฺส เสกฺขสฺส สมฺมาสมาธิ สพฺเพ อเสกฺขา ทส อรหนฺตธมฺมา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ. อเสกฺขภาคิยานิ สุตฺตานิ.
๙๖. ยสฺส ¶ นูน, ภนฺเต, กายคตาสติ อภาวิตา, อยํ โส อฺตรํ สพฺรหฺมจารึ [สพฺรหฺมจารีนํ (ก.)] อาสชฺช สมาปชฺช อปฺปฏินิสชฺช ชนปทจาริกํ ปกฺกเมยฺย, โส อายสฺมา อิมสฺมึ วิปฺปฏิชานาติ ทฺเว ปชานิ ปฏิชานาติ จิตฺตภาวนายฺจ ทิฏฺิยา ปหานํ, กายภาวนายฺจ ทิฏฺิปฺปหานํ, กายภาวนายฺจ ตณฺหาปหานํ, ยํ ปมํ อุปมํ กโรติ. อสุจินาปิ สุจินาปิ ปถวี เนว อฏฺฏิยติ น ชิคุจฺฉติ น ปีติปาโมชฺชํ ปฏิลภติ, เอวเมว ¶ หิ ปถวีสเมน โส เจตสา อนฺวเยน อปฺปเกน อเวเรน อพฺยาปชฺเชน วิหรามีติ. อิติ โส อายสฺมา กึ ปฏิชานาติ, กายภาวนาย สุขินฺทฺริยปหานํ ปฏิชานาติ, จิตฺตภาวนาย โสมนสฺสินฺทฺริยปหานํ ปฏิชานาติ. กายิกา เวทนา ราคานุสยมนุคตานํ สุขินฺทฺริยํ ปฏิกฺขิปติ. น หิ เวทนากฺขนฺธํ ยา เจตสิกา สุขเวทนา ตตฺถ อยํ ปฏิลาภปจฺจยา อุปฺปชฺชติ สุขํ โสมนสฺสํ. โสตํ ปฏิกฺขิปติ, น หิ มโนสมฺผสฺสชํ เวทนํ. ตตฺถ จตูสุ มหาภูเตสุ รูปกฺขนฺธสฺส อนุสยปฏิฆปหานํ ภณติ. กาเม รูปฺจ ตฺจ อเสกฺขภูมิยํ. กาเย กายานุปสฺสนา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารฺจ. พเลน จ อุสฺสาเหน จ สพฺพํ มนสิ กตตฺตานํ ปหานํ ¶ เมทํ กตาลิกาย จ ปุริเสน จ มณฺฑนกชาติเกน จ, เอเตหิ อิมสฺส มาตาปิตุสมฺภูตํ ปจฺจเวกฺขณํ, โส กาเยน จ กายานุปสฺสนาย จ จิตฺเตน จ จิตฺตานุปสฺสนาย จ ทฺเว ธมฺเม ธาเรติ. กายกิเลสวตฺถุํ จิตฺเตน จ จิตฺตสนฺนิสฺสเย จิตฺเตน สุภาวิเตน สตฺตนฺนํ จ สมาปตฺตีนํ วิหริตุํ ปฏิชานาติ.
คหปติปุตฺโตปมตาย จ ยถา คหปติปุตฺตสฺส นานารงฺคานํ วตฺถกรณฺฑโก ปุณฺโณ ภเวยฺย, โส ยํ ยเทว วตฺถยุคํ ปุพฺพณฺหสมเย อากงฺขติ, ปุพฺพณฺหสมเย นิพฺพาเปติ, เอวํ มชฺฌนฺหิกสมเย, สายนฺหสมเย, เอวเมว โส อายสฺมา จิตฺตสฺส สุภาวิตตฺตา ยถารูเปน วิหาเรน อากงฺขติ ปุพฺพณฺหสมยํ วิหริตุํ, ตถารูเปน [ยถารูเปน (ปี. ก.)] ปุพฺพณฺหสมยํ วิหรติ, มชฺฌนฺหิกสมเย, สายนฺหสมเย. เตน เวส อายสฺมตา อุปมาย เม อาสิตาย ปถวี วา อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา ภาวิตจิตฺเตน. เตน โส อายสฺมา อิทํ อฏฺวิธํ ภาวนํ ปฏิชานาติ จตูสุ มหาภูเตสุ, กายภาวนํ อุปกจณฺฑาลํ ปุริสเมตกํ ภวตลากาสุ จิตฺตภาวนํ, อิมาหิ ภาวนาหิ ตาย ภาวนาย จ สมถา ปาริปูริมนฺเตหิ. อิเมหิ จตูหิ ปฺาปาริปูริมนฺเตหิ.
๙๗. กถํ ¶ อุปกจณฺฑาลํ ปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? กาโย ¶ ปกติยา อปฺปฏิกูลํ กาเย อุทฺธุมาตกสฺา สํขิตฺเตน นว สฺา อิเม ปฏิกูลา ธมฺมา เจโส อายสฺมา ปฏิกูลโต อชิคุจฺฉิโต กายคตาสติยา ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ, น หิ ตสฺส ชิคุจฺฉปฺปหาย จิตฺตํ ปฏิกูลติ.
กถํ ¶ อปฺปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสฺี วิหรตีติ? กาโย สพฺพโลกสฺส อปฺปฏิกูโล ตํ โส อายสฺมา อสุภสฺาย วิหรติ. เอวํ อปฺปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรตีติ อปิ สพฺโพยํ โลกสฺส ยมิทํ มุณฺโฑ ปตฺตปาณี กุเลสุ ปิณฺฑาย วิจรติ, เตน จ โส อายสฺมา สุวณฺณทุพฺพณฺเณน อปฺปฏิกูลสฺี จิตฺเตน จ กาเยน นิพฺพิทาสหคเตน อปฺปฏิกูลสฺี, เอวํ ปฏิกูเลสุ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ สุภสฺิโน อิตฺถิรูเป ปฏิกูเลสุ จ ชิคุจฺฉิโน วินีลกวิปุพฺพเก ตตฺถ โส อายสฺมา ปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน จ? อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ สุภสฺิโน อิตฺถิรูเป ปฏิกูเลสุ จ ชิคุจฺฉิโน วินีลกวิปุพฺพเก ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา ‘เนตํ มม’‘เนโสหมสฺมิ’‘เนโส เม’ อตฺตาติ วิหรติ. เอวํ ¶ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน.
อปโร ปริยาโย. เตธาตุโก โลกสนฺนิวาโส สพฺพพาลปุถุชฺชนานํ อปฺปฏิกูลสฺา. ตตฺถ จ อายสฺมา สาริปุตฺโต อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ. เอวํ อปฺปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? ปฏิกูลสฺิโน สพฺพเสกฺขา อิธ กา เตธาตุเก สพฺพโลเก. ตตฺถ กตโม ภูมิปฺปตฺโต สมาธิผเล สจฺฉิกโต อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ ¶ ? กึ การณํ? น หิ ตํ อตฺถิ ยสฺส โลกสฺส ปหานาย ปฏิกูลสฺี อุปฺปาเทยฺย.
กถํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสฺี วิหรติ? เตธาตุเก โลกสนฺนิวาเส ยาว กามโลกภูมตา หิ ราคานํ วีตราคานํ ปฏิกูลสมตา รูปารูปธาตุํ อปฺปฏิกูลสมตา. ตตฺถ จ อายสฺมา สาริปุตฺโต ปฏิกูลสฺี วิหรติ. เอวํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ ปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ¶ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? ยํ กิฺจิ ปรโต ทุรุตฺตานํ ทุราคตานํ วจนปถานํ ตํ วจนํ อปฺปฏิกูลํ ยาวตา วาจโส อปฺปติรูปา ตถา ชนสฺส อปฺปฏิกูลสฺา. ตตฺถ อายสฺมา สาริปุตฺโต อภิฺาย สจฺฉิกโต อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ, เอวํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ.
๙๘. กถํ ¶ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก จ วิหรติ สโต จ สมฺปชาโน? ยฺจ เนสํ สมนุปสฺสติ เย ธมฺมา ทุจฺจริตา, เต ธมฺมา อปฺปฏิกูลา. ตตฺถ อายสฺมา สาริปุตฺโต อิติ ปฏิสฺจิกฺขติ เย ธมฺมา ทุจฺจริตา, เต ธมฺมา อนิฏฺวิปากา. เย ธมฺมา สุจริตา, เต อาจยคามิโน. โส จ สุจริตํ อาจยคามินึ กริตฺวา ทุจฺจริตํ อนิฏฺวิปากํ กริตฺวา ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ.
อถ ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูเลสุ จ ปฏิกูลสฺี วิหรติ. ตณฺหา ปฏิกูลธมฺมา กึ การณํ? ตณฺหาวเสน หิ สตฺตา ทฺวีหิ ธมฺเมหิ สตฺตา, กพฬีกาเร อาหาเร รสตณฺหาย สตฺตา, ผสฺเส สุขสฺาย สตฺตา. ตตฺถายสฺมา สาริปุตฺโต กพฬีกาเร จ อาหาเร ปฏิกูลสฺี วิหรติ, ผสฺเส จ ทุกฺขสฺี วิหรติ. เอวํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? ตณฺหากฺขยํ อนุตฺตรํ นิพฺพานํ ตถา พาลปุถุชฺชนานํ ปฏิกูลสฺา ปหตสฺา จ. ตตฺถายสฺมโต ¶ สาริปุตฺตสฺส อปฺปฏิกูลสฺา อพฺยาปาทสฺา จ สามํ ปฺาย ปสฺสิตฺวา เอวํ ปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ปฏิกูเลสุ จ อปฺปฏิกูเลสุ จ ธมฺเมสุ อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ? ตติเย ¶ จ นิพฺพาเน ปฏิกูลสฺิโน ยเสน จ กิตฺตินิ จ อปฺปฏิกูลสฺิโน. ตตฺถายสฺมา สาริปุตฺโต อสฺสาทฺจ อาทีนวฺจ นิสฺสรณฺจ ยถาภูตํ สมฺมาปฺาย ปฏิชานนฺโต ปฏิกูลฺจ อปฺปฏิกูลฺจ ธมฺมํ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อปฺปฏิกูลสฺี วิหรติ.
กถํ ¶ ปฏิกูลํ อปฺปฏิกูลฺจ ธมฺมํ ตทุภยํ อภินิวชฺชยิตฺวา อุเปกฺขโก วิหรติ? สโต จ สมฺปชาโน จ, ยฺจ สมนุปสฺสติ อนุนโย อปฺปฏิกูโล ธมฺโม ปฏิโฆ จ ปฏิกูโล ธมฺโม, ตตฺถายสฺมา สาริปุตฺโต อนุนยสฺส ปฏิฆปฺปหีนตฺตา อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน จ. ยฺจสฺส สมนุปสฺสติ อยํ ปฺจวิธา อนุตฺตรา อินฺทฺริยภาวนา. อยํ สุตฺตนิทฺเทโส.
๙๙. ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต กึ เทสิตพฺพํ? ตตฺถ วุจฺจเต, อิมมฺหิ สุตฺเต ทิฏฺธมฺมสุขวิหาโร เทสิโต, ตถา วิมุตฺตํ จิตฺตํ ปจฺจเวกฺขณา จ อธิปฺาธมฺมํ เทสิตํ.
ตตฺถ กตโม วิจโย? เย กาเย กายานุปสฺสิโน วิหรนฺติ, เตสํ จิตฺตํ อนุนยปฺปฏิเฆน น วิหรติ อนุนยปฺปฏิเฆน จาภิรมมานสฺส จิตฺตํ สมคฺคตํ ภวิสฺสตีติ ภาวนาย พลเมตํ, อยํ วิจโย หาโร.
ตตฺถ กตโม ยุตฺติหาโร? กายภาวนาย จ จิตฺตภาวนาย จ น กิฺจิ สพฺรหฺมจารี อติมฺิสฺสตีติ. อตฺถิ เอสา ยุตฺติ, อยํ ยุตฺติหาโร.
ตตฺถ กตโม ปทฏฺาโน หาโร? กายภาวนาย ¶ ปมสฺส สติ อุปฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. ยา ปถวีสมจิตฺตตา, สา อนิจฺจานุปสฺสนาย ปทฏฺานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ยํ ปถวีสเมน เจตสา วิหรติ อตฺตานุปสฺสี ปถวีสเมน คิหี ¶ วิหรติ. โก อตฺโถ ปถวีสเมนาติ? ยถา เย จ เสโลปมตาย อกมฺมยุตฺตา เอวเมว ปถวีสโม อยํ หิริยตาย. อยํ ลกฺขโณ.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ พฺยากรเณ โก ตสฺส อายสฺมโต อธิปฺปาโย? เย เกจิ อรหนฺตา อินฺทฺริยภาวนํ อากงฺขิยนฺติ, เต ปถวีสมตํ อุปฺปาทยิสฺสนฺตีติ. อยํ อธิปฺปาโย.
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏติ? นตฺถิ อาวฏฺฏสฺส ภูมิ.
ตตฺถ ¶ กตโม วิภตฺติ? โย กายานุปสฺสี วิหรติ, โส ปถวีสมจิตฺตตํ ปฏิลภิสฺสตีติ น เอกํเสน. กึ การณํ? เย ขณฺฑกาทิฉินฺนกาทิโน, น เต ปถวีสมจิตฺตตํ ปฏิลภนฺติ. สพฺพา กายคตาสติ เสกฺขภาวนาย นิพฺพานํ ผลํ, อยํ วิภตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร? เย กายานุปสฺสิโน วิหริสฺสนฺติ, เตสํเยว กายปจฺจยา อุปฺปชฺเชยฺย อาสวา วิฆาตปริฬาหา, อยํ ปริวตฺตโน หาโร.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? ปฺจกฺขนฺธา [สตฺเตสุ จ ปฺจกฺขนฺธา (ปี.)] อวิติณฺณา [อวติณฺณา (ปี.)] พาวีสตินฺทฺริยานิ, ตถา ยํ มนินฺทฺริยํ, ตํ มโนธาตุ มนายตนฺจ. ยํ สมาธินฺทฺริยํ, ตํ ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนฺจ. อยํ โอตรโณ หาโร.
ตตฺถ ¶ กตโม โสธโน หาโร? เย จ มนสา จตฺตาโร ภาเวตพฺพา, เต สพฺเพ ภาวิตา ยํ ตํ มเนน ปหีเน ปตฺตพฺพตํ สพฺพตฺถ เอตสฺส จ อตฺถาย อารมฺโภ, โส อตฺโถ สุทฺโธ. อยํ โสธโน หาโร.
ตตฺถ กตโม อธิฏฺาโน? อยํ สมาธิ เอกตฺตตาย ปฺตฺโต, ฉ กายา เอกตฺตตาย ปฺตฺตา. ปฺจินฺทฺริยานิ รูปีนิ รูปกาโย. ฉ เวทนากายา เวทนากาโย. ฉ สฺากายา สฺากาโย. ฉ เจตนากายา เจตนากาโย. ฉ วิฺาณกายา วิฺาณกาโย. สพฺเพปิ เอเต ธมฺมา ธมฺมกาโยติเยว สงฺขํ คจฺฉนฺติ. อยํ อธิฏฺาโน.
ปริกฺขาโรติ ¶ สมาปตฺติโกสลฺลฺจ วีถิโกสลฺลฺจ [ธีติโกสลฺลฺจ (ปี.)] เหตุ. ยฺจ โคจรโกสลฺลํ ยฺจ กลฺลํ ตํ โกสลฺลํ ปจฺจโย. โวทานโกสลฺลํ เหตุ, กลฺลํ ปจฺจโย. สุขํ เหตุ, อพฺยาปชฺชํ ปจฺจโย. อยํ ปริกฺขาโร.
ตตฺถ กตโม สมาโรปโนติ? ยถา ปถวี สุจิมฺปิ นิกฺขีปนฺเต อสุจิมฺปิ นิกฺขิตฺเต ตาทิเสเยว เอวํ กาโย มนาปิเกหิปิ ผสฺเสหิ อมนาปิเกหิปิ ผสฺเสหิ ตาทิโสเยว ปฏิฆสมฺผสฺเสน วา สุขาย เวทนาย ตาทิสํ โย จิตฺตํ. อิทํ สุตฺตํ วิภตฺตํ สโอปมฺมํ อุคฺฆฏิตฺุสฺส ปุคฺคลสฺส วิภาเคน. ตตฺถ สมาโรปนาย อวกาโส นตฺถิ.
๑๐๐. ตตฺถ ¶ กตมํ สุตฺตํ สํกิเลสภาคิยํ? ยโต จ กุสเลหิ ธมฺเมหิ น วิโรธติ, น วฑฺฒติ, อิมํ อาทีนวํ ภควา เทเสติ, ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรยฺย, วิวฏํ นาติวสฺสติ, ตโต อาทีนวโต วิวเรยฺยาติ ตํ ¶ ตีหิ ธมฺเมหิ นาภิธํสิตาติ อสุภสฺาย ราเคน นาภิธํสิยติ. เมตฺตาย โทเสน นาภิธํสิยติ. วิปสฺสนา โมเหน นาภิธํสิยติ. เอวฺจสฺส โย โย ธมฺโม ปฏิปกฺโข ตมฺหิ ตมฺหิ ธมฺเม ปริปูริสฺสติ. โย ตสฺส ธมฺมสฺส อกุสโล ธมฺโม ปฏิปกฺโข, เตน นาธิวาสิยติ.
อปโร ปริยาโย. เย อิเม ธมฺมา อตฺตนา น สกฺโกติ วุฏฺานํ, เต เอเต ธมฺมา เทสิตา. ฉนฺนมติวสฺสตีติ เตหิ วิตกฺกํ เยน จ สกฺกา ปุน เทสิตํ จิตฺตํ วิภาเวตุํ ปริโยทาเปตุํ วิเวกนินฺนสฺส วิเวกโปณสฺส วิเวกปพฺภารสฺส วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลตํ อาปชฺชติ กุสเลสุ ธมฺเมสุ, เสยฺยถาปิ นาม อุปฺปลํ วา กุมุทํ วา ปทุมํ วา อุทเก สุกฺกปกฺเข จนฺโท ยาวรตฺติ ยาวทิวโส อาคจฺฉติ, ตสฺส วุทฺธิเยว ปาฏิกงฺขิตพฺพา, น ปริหานิ, เอวํวิธํ ตํ จิตฺตํ นาภิธํสิยติ. อปโรเปตฺถ โย อกูโฏ อสโ อมายาวี อุชุ ปุริโส ยถาภูตํ อตฺตานํ อาวิกโรติ. ตตฺถ โย ฉาเทติ ตสฺส อกุสลา ธมฺมา จิตฺตํ อนุธาวนฺติ. ฉนฺนมติวสฺสตีติ โย ปน โหติ อสโ อกูโฏ อมายาวี อุชุ ปุริโส ยถาภูตํ อตฺตานํ อาวิกโรติ. ตสฺส จิตฺตํ อกุสเลหิ ธมฺเมหิ น วิทฺธํสิยติ, อยํ สุตฺตตฺโถ.
๑๐๑. ตตฺถ กตมา เทสนา? อิธ เทสิตา ทส อกุสลกมฺมปถา อธิวสฺสนตาย ทส กุสลกมฺมปถา อนธิวสฺสนตาย อกุสเลหิ น ¶ วิสุชฺฌติ. ยถา วุตฺตํ ภควตา ‘‘จิตฺตสํกิเลสา, ภิกฺขเว, สตฺตา สํกิลิสฺสนฺตี’’ติ.
ตตฺถ ¶ กตโม วิจโย? ยสฺเสวํ จิตฺตํ อธิวาสิยติ, ตสฺส พุชฺฌิตสฺส ยํ ภเวยฺย กูเฏยฺย, ตํ อานนฺตริเยนปิ สตฺถริ วา คุณานุกมฺปนตาย, อยํ วิจโย.
ตตฺถ กตมา ยุตฺตีติ? เอวํ อนธิวสิยนฺตํ จิตฺตํ วุฏฺาติ. วุฏฺิตํ ปติฏฺหติ กุสเลสุ ธมฺเมสูติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติ.
ปทฏฺานนฺติ ¶ ฉนฺนมติวสฺสตีติ ฉนฺนํ อสํวรานํ ปทฏฺานํ, วิวฏํ นาติวสฺสตีติ อฉนฺนํ สํวรณานํ. ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรยฺย วิวฏํ นาติวสฺสตีติ เทสนาย ปทฏฺานํ.
ลกฺขโณติ ฉนฺนมติวสฺสตีติ เย เกจิ วิจิตฺเตน ฉนฺเนน เอกลกฺขณา ธมฺมา สพฺเพ เต อวิทฺธํสิยนฺติ. ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรยฺย. วิวฏํ นาติวสฺสตีติ เย เกจิ เตน อจฺฉนฺเนน เอกลกฺขณา ธมฺมา สพฺเพ เต นาติวสฺสนฺตีติ ลกฺขโณ หาโร.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เยสํ เกสฺจิ จิตฺตํ อกุสลา ธมฺมา อธิปฏิเทสิตา เต ยถาธมฺมํ ปฏิกริสฺสนฺตีติ อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. อยํ จตุพฺยูโห หาโร.
อาวฏฺโฏติ ¶ ยํ ฉนฺนํ ตํ ทุวิธํ กมฺปมานํ สมุจฺฉิตพฺโพ. อานนฺตริยสมาธีนํ. ตตฺถ ปสฺสทฺธิยฺจ มาโน อาสเว วฑฺเฒติ, อสฺสทฺธิเยน จ ปมาทํ คจฺฉติ, ปมาเทน โอนมติ, อุนฺนฬภาวํ คจฺฉติ. วุตฺตํ เจตํ ภควตา ‘‘อุนฺนฬานํ ปมตฺตานํ เตสํ วฑฺฒนฺติ อาสวา’’ติ จตฺตาริ ตานิ อุปาทานานิ, ยานิ จตฺตาริ อุปาทานานิ, เต ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ภวนฺติ. อิมานิ สจฺจานิ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ. ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรยฺยาติ เยน เหตุนา, เต อาสวา วฑฺฒนฺติ. เตสํ ปหีนตฺตา อาสวา ปหียนฺเต. ตตฺถ อปฺปมาเทน อสฺสทฺธิยํ ปหียติ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปฺปหาเนน โอฬาริกตา ตสฺส ทฺเว ธมฺมา น สมโถ จ ภาวนา จ ปาริปูรึ คจฺฉนฺติ. โย เตสํ อาสวานํ ขโย, อยํ นิโรโธ. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ, อยํ อาวฏฺโฏ.
ตตฺถ กตโม วิภตฺติ หาโร? ฉนฺนมติวสฺสตีติ น เอกํโส. กึ การณํ? ยสฺส อสฺสา นิวตฺตนา ยถาปิ เสกฺขานํ. ยถาวุตฺตํ ภควตา –
‘‘กิฺจาปิ ¶ เสกฺโข ปกเรยฺย ปาปํ, กาเยน วาจาย อุท เจตสา วา;
อภพฺโพ หิ ตสฺส ปริคุหนาย, อภพฺพตา ทิฏฺปทสฺส โหตี’’ติ.
กิฺจาปิ ¶ เตสํ นิวารณํ จิตฺตํ โหติ. อปิ ตุ อปฺปจฺจยา สมาเย จ เต นิทฺทิสิตพฺพา, อยํ วิภตฺติหาโร.
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร. ฉนฺนมติวสฺสตีติ ยสฺส เย ธมฺมา สพฺพํ อนวิวฏํ อติวสฺสิยติ, วิวฏํ นาติวสฺสติ, อวคุณนฺตํ นาติวสฺสติ. อยํ ปริวตฺตโน หาโร.
ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร. ฉนฺนนฺติ อาวุตํ นิวุตํ ปิหิตํ ปฏิกุชฺชิตํ สฺฉนฺนํ ปโรธํ, วิวฏํ นาติวสฺสตีติ ยสฺส เต ธมฺมา ปพฺพชฺชิตา ¶ วิโนทํ นาธิวสฺสิตา วนฺติกตาติ, อยํ เววจโน หาโร.
ตตฺถ กตโม ปฺตฺติ หาโร. ฉนฺนมติวสฺสตีติ กิเลสภาคิยปฺตฺตํ วิวฏํ นาติวสฺสตีติ สธมฺมกิจฺจํ ยํ ปฏิปทา ปฺตฺติยา ปฺตฺตํ, ตสฺมา หิ ฉนฺนํ วิวเรยฺยาติ อนุสาสนปฺตฺติยา ปฺตฺตํ, วิวฏํ นาติวสฺสตีติ นิทฺธานปฺตฺติยา ปฺตฺตํ, อยํ ปฺตฺติ หาโร.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ หาโร? ฉนฺนมติวสฺสตีติ ตโย กิเลสา ราโค โทโส โมโห, เต ขนฺเธสุ สงฺขารกฺขนฺโธ…เป… เต ปุรา ยถา นิทฺทิฏฺํ ขนฺธธาตุอายตเนสุ, อยํ โอตรโณ หาโร.
ตตฺถ กตโม โสธโน หาโร? เยนารมฺเภน อิทํ สุตฺตํ ภาสติ โส อารมฺโภ นิยุตฺโต.
อธิฏฺาโนติ ฉนฺนมติวสฺสตีติ เอกตฺตตาย ปฺตฺตํ. กึการณํ? อิทํ หิ อติวสฺสตีติ อิมสฺส จ อติวสฺสติ เอวฺจ อติวสฺสตีติ อยํ เวมตฺตตาย ยา สุณสาธารเณหิ ลกฺขเณหิ ปฺาปิยติ, สา เอกตฺตปฺตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? ยฺจ ตํ อติวสฺสิยนฺติ, ตสฺส ทฺเว เหตู ทฺเว ปจฺจยา อกุสลปสุเตว ¶ วาจกตฺตาภิรติ จ. อิเม ทฺเว อโยนิโสมนสิกาโร จ กุสลา ธมฺมา โวปสคฺคา จ, อิเม ทฺเว ปจฺจยา.
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? ฉนฺนมติวสฺสตีติ เวมติ ปสฺสตีติ ฉนฺนํ ยํ ปริคฺคหิตุํ ยํ อเทสิตุํ อปฺปสฺสุตํ ยํ กถํกถา วิภูเตน ¶ อกุสลมูเลน ยํ ตณฺหาย จ เต วฑฺฒติ โทสาติ สนฺนิตฺวา เต อปฺปสกฺขเยน สงฺขารา. สงฺขารปจฺจยา วิฺาณํ ยาว ชรามรณํ, อยํ สมาโรปโน ¶ . ยํ ปุน ตถา เทสนา, ตสฺเสว อกุสลา ธมฺมา วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลตมาปชฺชติ ตสฺส สงฺขารา นิโรธา, อยํ สมาโรปโน.
๑๐๒. จตฺตาโร ปุคฺคลา [ปสฺส อ. นิ. ๔.๘๕] ตโม ตมปรายโนติ…เป… ตตฺถ กตโม วุจฺจเต ตโม นาม? โย ตโม อนฺธกาโร, ยถา วุตฺตํ ภควตา ‘‘ยถา อนฺธกาเร ตสฺมึ ภยานเก สกมฺปิธาตุปุริโส น ปสฺสติ, เอวเมว อฺาณโต ตโมปนนฺธกาโร ปาปกสกมฺมสวิปากํ น สทฺโธ โหติ. อิติ เอวํ ลกฺขณตา อฺาณํ ตโม อวิชฺชา โมโห, เยน สตฺตา ยถาภูตํ นปฺปชานนฺติ, อิติ วุจฺจติ ตโมติ. โส ติณฺณํ จกฺขูนํ ตโม มํสจกฺขุโน ทิพฺพจกฺขุโน ปฺาจกฺขุโน, อิเมสํ จกฺขูนํ อิธ ตโม นิทฺทิสิยติ อฺาณนฺติ. ตตฺถ กตมํ อฺาณํ อทสฺสนํ? อถ นิสฺสเย ยํ ปุพฺพนฺเต อฺาณํ อปรนฺเต อฺาณํ ปุพฺพนฺตาปรนฺเต อฺาณํ เหตุมฺหิ อฺาณํ ปจฺจยมฺหิ อฺาณํ ตสฺส อฺาณิโน สมาธิภูตสฺส เอโส นิสฺสนฺโท. ยํ น ชานาติ อิทํ เสวิตพฺพํ อิทํ น มนสิกาตพฺพนฺติ. โส เตน ตเมน นิทฺทิสิยติ ตโมปิ ยถา วุจฺจติ. มูฬฺโหติ เอวํ เจตนา. เตน ตเมน โส ปุคฺคโล วุจฺจติ. ตโมติ ¶ โส เตน ตเมน อสมูหเตน อสมุจฺฉินฺเนน ตปฺปรโม ภวติ ตปฺปรายโน, อยํ วุจฺจติ ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโนติ. ปรายโนเยว ธมฺโม มนสิกาตพฺโพ โส ตโม ทหติ อฺจิตฺตํ อุปฏฺเปติ. เต จสฺส ธมฺมา นิชฺฌานกฺขมนฺติ. โส สุตมยาย ปฺาย สมนุปสฺสติ.
ตตฺถ กตโม ตโม โชติปรายโน? โส เตน ปฺาวเสน อิริยติ เอวํ ตสฺเสว อิริยนฺตสฺส ปรายโน ภวติ. อยํ วุจฺจเต ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโน.
ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโน [โชติปรายโน (ปี.)]? ตตฺถ วุจฺจติ โชติ นาม ยํ ตสฺส เจ ตมสฺส ปฏิปกฺเขน เย จ ธมฺเม อนฺตมโส าณาโลโก, โส สุณธมฺโม ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโน, ตตฺถ วุจฺจเต, โยยํ ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโน, โส ยทิ ตถารูปํ กลฺยาณมิตฺตํ ปฏิลภติ, โย นํ อกุสลโต จ นิวาเรติ ¶ ภาวิตกุสลตาว ภาวี นิโยเชตีติ ¶ . เอวฺจ สทฺธมฺมํ เทเสติ. อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชา. อิเม ธมฺมา เสวิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น เสวิตพฺพา. อิเม ธมฺมา ภชิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น ภชิตพฺพา. อิเม ธมฺมา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา. อิเม ธมฺมา มนสิกาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น มนสิกาตพฺพาติ. ปจฺจเต สฺาย ยถา สฺายติ สตินฺทฺริยานิ, โส เอวํ ปชานาติ. อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชา. อิเม ธมฺมา เสวิตพฺพา, อิเม ¶ ธมฺมา น เสวิตพฺพา. อิเม ธมฺมา ภาเวตพฺพา, อิเม ธมฺมา น ภาเวตพฺพา. อิเม ธมฺมา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา. อิเม ธมฺมา มนสิกาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น มนสิกาตพฺพาติ. โส เต ธมฺเม สุสุยฺยติ, โสตํ โอทหติ, อฺํ จิตฺตํ อุปฏฺเปติ, เต จสฺส ธมฺมา นิชฺฌานกฺขมนฺติ, โส สุตมยาย ปฺาย สมนฺนาคโต โส เตน ปจฺจยวเสน อิริยติ เอวํ ตสฺเสว อิริยนฺติ ตปฺปรโม ภวติ ตปฺปรายโน. อยํ วุจฺจเต ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโน.
ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล โชติ ตมปรายโน? โชติ นาม ยา ตสฺเสว ตมสฺส ปฏิปกฺเขน เย ธมฺมา อนฺตมโส าณาโลโก, โส ปุน ธมฺโม. กตมา อุจฺจเต? ปฺายโต ปณฺฑิโตติ วุจฺจเต, โส เอวํ ปชานาติ. อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลา. อิเม ธมฺมา สาวชฺชา, อิเม ธมฺมา อนวชฺชา. อิเม ธมฺมา เสวิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น เสวิตพฺพา. อิเม ธมฺมา ภาวิตพฺพา, อิเม ธมฺมา น ภาวิตพฺพา. อิเม ธมฺมา อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพา. อิเม ธมฺมา มนสิกาตพฺพา, อิเม ธมฺมา น มนสิกาตพฺพา. อิธ ปน ปาปมิตฺตสํเสวโน ปาปมิตฺตวสานุโค อกุสเล ธมฺเม อภิวฑฺเฒติ, กุสเล ธมฺเม ปชหติ. โส เตน ปมาเทน ปจฺจยสฺา อมนสิกตฺวา อสฺสติอสมฺปชฺํ อาเสวติ. ตยา โย ปฏิปกฺโข ตโม, โส ปวฑฺเฒติ. โส ตมาภิภูโต ปรายโน ตมปรโม เจว ภวติ. อยํ ¶ วุจฺจติ ปุคฺคโล โชติ ตมปรายโน.
๑๐๓. ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโน? ตตฺถ วุจฺจเต โสยํ ปุคฺคโล กลฺยาณมิตฺตสฺส สนฺนิสฺสิโต ภวติ สกฺกา สํโยคี กุสลํ ¶ คเวสี, โส กลฺยาณมิตฺเต อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ, ปริปฺหยติ? กึ กุสลํ, กึ อกุสลํ? กึ สาวชฺชํ, กึ อนวชฺชํ? กึ เสวิตพฺพํ, กึ น เสวิตพฺพํ? กึ ภาวิตพฺพํ, กึ น ภาวิตพฺพํ? กึ อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ, กึ น อุปสมฺปชฺช วิหาตพฺพํ? กึ มนสิกาตพฺพํ, กึ น มนสิกาตพฺพํ? กถํ สํกิเลโส โหติ, กถํ โวทานํ โหติ? กถํ ปวตฺติ โหติ, กถํ นิวตฺติ ¶ โหติ? กถํ พนฺโธ โหติ, กถํ โมกฺโข โหติ? กถํ สกฺกายสมุทโย โหติ, กถํ สกฺกายนิโรโธ โหติ? โส เอตฺถ เทสิตํ ยถา อุปฏฺิตํ ตถา สมฺปฏิปชฺชนฺโต โส เอวํ ปชานาติ. อิเม ธมฺมา กุสลา, อิเม ธมฺมา อกุสลา. เอวํ…เป… ยาว กถํ สกฺกายสมุทโย โหติ, กถํ สกฺกายนิโรโธ โหตีติ วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. โส เต ธมฺเม อธิปาฏิกงฺขาติ เอวํ ลกฺขณํ าณํ วิชฺชา อาโลกํ วฑฺเฒติ. โส ปุคฺคโล ตปฺปรโม ภวติ ตปฺปรายโน, อยํ วุจฺจเต ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโน.
ตตฺถ กตโม ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโน? โย อกุสลํ ธมฺมํ ทีเปติ. ตํ ภาวนาย หีนาสุ คตีสุ อุปปตฺตึ ทสฺเสติ, ตปฺปรโม ภวติ ตปฺปรายโน. อยํ วุจฺจเต ปุคฺคโล ตโม ตมปรายโน.
ตตฺถ โย ปุคฺคโล ตโม โชติปรายโน? โส ตเมน อกุสลสฺส กมฺมสฺส วิปากํ ทสฺเสติ. ตเมติ ยํ จกฺขุ กลฺยาณมิตฺตสฺส เยน อกุสเล ธมฺเม ปชหติ, กุสเล ธมฺเม อภิวฑฺฒติ.
ตตฺถ ¶ โย จ ปณีตาสุ คตีสุ อุปปตฺตึ ทสฺเสติ, ตปฺปรโม เตน วุจฺจเต ตโม โชติปรายโน.
ตตฺถ โย ปุคฺคโล โชติ ตมปรายโน? กุสลสฺส กมฺมวิปากํ ทสฺเสติ. ยํ จกฺขุ ปาปมิตฺตสํสคฺเคน ปาปมิตฺตุปเสเวน ปาปมิตฺตวสานุโค อกุสลํ ธมฺมํ อภิวฑฺฒติ, ตํ ภาวนาย หีนาสุ คตีสุ อุปปตฺตึ ทสฺเสติ. ตปฺปรโม เตน วุจฺจเต โชติ ตมปรายโน.
ตตฺถ โย ปุคฺคโล โชติ โชติปรายโน โส โชติตา ปภาตา [โชติตภาวตาย (ปี.)] ยาว ปณีตาสุ คตีสุ อุปปตฺตึ ทสฺเสติ. ตปฺปรโม เตนาห โชติ โชติปรายโน.
โชติตมปรายเนน ¶ ทส อกุสลานํ กมฺมานํ อุทยํ ทสฺเสติ. ตเมน ปุคฺคเลน อกุสลานํ กมฺมานํ วิปากํ ทสฺเสติ. น อกุสลานํ ธมฺมานํ วิปากํ ทสฺเสติ. ตเมน อฏฺ มิจฺฉตฺตานิ ทสฺเสติ. โชตินา อฏฺ สมฺมตฺตานิ ทสฺเสติ. โชตินา ตมปรายเนน ทส อกุสลกมฺมปเถ ทสฺเสติ. โชตินา ปณีตตฺตํ ทสฺเสติ. ตเมน โชติปรายเนน อตปนียํ ธมฺมํ ทสฺเสติ. โชตินา ตมปรายเนน ตปนียํ ธมฺมํ ทสฺเสติ. อยํ สุตฺตตฺโถ.
๑๐๔. ตตฺถ ¶ กตโม เทสนา หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต กึ เทสิตํ? ตตฺถ วุจฺจเต อิมมฺหิ สุตฺเต กุสลากุสลา ธมฺมา เทสิตา. กุสลากุสลานฺจ ธมฺมานํ วิปาโก เทสิโต. หีนปฺปณีตานฺจ สตฺตานํ คติ นานาการณํ เทสิตํ. อยํ เทสนา หาโร.
ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? อกุสลสฺส ¶ กมฺมสฺส โย วิปากํ ปจฺจนุโภติ. ตตฺถ ิโต อกุสเล ธมฺเม อุปฺปาทิยติ วิจยนฺตํ ยุชฺชติ. กุสลสฺส กมฺมสฺส โย วิปากํ ปจฺจนุโภติ. ตตฺถ ิโต กุสเล ธมฺเม อุปฺปาทิยติ วิจยนฺตํ ยุชฺชติ. อยํ วิจโย ยุตฺติ จ.
ตตฺถ กตโม ปทฏฺาโน หาโร? โย ปุคฺคโล โชติ, โส ปจฺจเวกฺขณาย ปทฏฺานํ. โย ปุคฺคโล ตโม, โส ตมาทินฺนํ วานุปสฺสนาย ปทฏฺานนฺติ ทสฺเสติ. ตเมน โชติปรายเนน อปฺปมาทสฺส ปทฏฺานํ ทสฺเสติ, ตโม อวิชฺชาย จ ทิฏฺิยา จ ปทฏฺานํ ทสฺเสติ. โชตินา ตมปรายเนน ปมาทสฺส จ ทิฏฺิยา จ ปทฏฺานํ ทสฺเสติ. อยํ ปทฏฺาโน.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? ตเมน ตมปรายเนน ตโมติ อวิชฺชาย นิทฺทิฏฺาย สพฺพกิเลสธมฺมา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ. ตเมน โชติปรายเนน โชติวิชฺชาย นิทฺทิฏฺาย สพฺเพ โพธิปกฺขิยธมฺมา นิทฺทิฏฺา โหนฺติ. โชติตมปรายเนน ปมาโท นิทฺทิฏฺโ โหติ. ตเมน โชติปรายเนน อปฺปมาโท นิทฺทิฏฺโ โหติ. อยํ ลกฺขโณ หาโร.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย สตฺตา นีจกุลิโน, น เต อิมํ สุตฺวา กุสเล ธมฺเม สมาทาย วตฺติสฺสนฺติ. เย สตฺตา อุจฺจกุลิโน, เต อิมํ ธมฺมเทสนํ สุตฺวา ¶ ภิยฺโยโส มตฺตาย กุสเล ธมฺเม สมาทาย วตฺติสฺสนฺตีติ. อยํ จตุพฺยูโห หาโร. ภูมิยํ อุปเทโส.
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ หาโร? ยา อวิชฺชาโต ปภูติ ตณฺหา, อยํ สมุทโย. โย ตโม ตมปรายโน, อิทํ ทุกฺขํ. อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ โชติ เยน สุตฺเตน ธมฺเมน ปฺาปิยติ, โส ¶ ธมฺโม ปฺินฺทฺริยสฺส ปทฏฺานํ. เตน อโมเหน ตีณิ กุสลมูลานิ ปาริปูรึ คจฺฉนฺติ สคฺคสฺส ปทฏฺานํ.
ตตฺถ กตมา วิภตฺติ? ตโม ตมปรายโนติ น เอกํเสน. กึ การณํ? อตฺถิ ตโม จ ¶ ภโว อปราปริยเวทนีเยน จ กุสเลน โชตินา ปุคฺคเลน สโหปตฺติภาเว. อตฺถิ โชติ จ ภโว อปราปริยเวทนีเยน จ อกุสเลน ตเมน ปุคฺคเลน สโหปตฺติภาเว ปริวตฺตนา ตเมสุ ปฏิปกฺโขติ โชตินา ตมปรายโน.
ตตฺถ กตโม เววจโน? โย ตโม, โส เอวํ อตฺตพฺยาปาทาย ปฏิปนฺโน, โส อสฺสทฺธาย พาโล อกุสโล อพฺยตฺโต อนาทีนวทสฺสี. โย โชติ, โส อตฺตหิตาย ปฏิปนฺโน ปณฺฑิโต กุสโล พฺยตฺโต อาทีนวทสฺสี. อยํ เววจโน.
ตตฺถ กตมา ปฺตฺติ? โส ปุคฺคโล วิปากปฺตฺติยา ปฺาปิยติ, อกุสเล ปริยาทินฺนตา ปฺาปิยติ. โชติกุสลธมฺมุปปตฺติปฺตฺติยา ปฺาปิยติ กุสลธมฺมวิปากปฺตฺติยา จาติ.
โอตรโณติ เย อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา ยฺจ ชรามรณํ ยา จ อวิชฺชา, ตํ ปทฏฺานํ, นิทฺเทเสน วิชฺชุปฺปาโท อวิชฺชานิโรโธ โย ยาว ชรามรณนิโรโธ, อิเม ทฺเว ธมฺมา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา. ธมฺมธาตุ ธมฺมายตนฺจ ปทฏฺานํ นิทฺเทเสน ธาตูสุ.
ตตฺถ กตโม โสธโน? อิมสฺส สุตฺตสฺส เทสิตสฺส อารมฺโภ. อธิฏฺาโนติ ¶ ตโมติ ภควา พฺรวีติ, น เอกํ ปุคฺคลํ เทเสติ. ยาวตา สตฺตานํ คติ, ตตฺถ เย ทุจฺจริตธมฺเมน อุปปนฺนา, เต พหุลาธิวจเนน ตโม นิทฺทิสติ. ยา โชติ สพฺพสตฺเตสุ กุสลธมฺโมปปตฺติ สพฺพํ ตํ โชตีติ อภิลปติ อยเมกตา ปจฺจโย โยนิโสมนสิการปฺตฺติ จตุนฺนํ มหาภูตานํ ปุคฺคลานํ.
ตตฺถ ¶ กตโม ปริกฺขาโร? อกุสลสฺส ปาปมิตฺตตา ปจฺจโย, อโยนิโส มนสิกาโร เหตุ. กุสลสฺส กลฺยาณมิตฺตตา ปจฺจโย, โยนิโส มนสิกาโร เหตุ.
ตตฺถ กตมา สมาโรปนาติ? อิเธกจฺโจ นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต โหตีติ นีเจ กุเล ปจฺจาชาโต รูเปสุ สทฺเทสุ คนฺเธสุ รเสสุ ผสฺเสสุ, โส อุปปนฺโน สพฺพมฺหิ มานุสฺสเก อุปโภคปริโภเค. โชติ ปณีเตสุ กุสเลสุ อุปปนฺโน สพฺพมฺหิ มานุสฺสเก อุปโภคปริโภเค อุปปนฺโนติ.
๑๐๕. ตตฺถ ¶ กตมํ สํกิเลสภาคิยํ นิพฺเพธภาคิยํ จ สุตฺตํ? น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีราติ คาถา. เกน การเณน ตํ พนฺธนํ ทฬฺหํ? จตูหิ การเณหิ อิสฺสริเยน สกฺกา โมเจตุํ ธเนน วา อฺเน วา ยาจนาย วา ปรายเนน วา. เยสุ จ อยํ ราโค มณิกุณฺฑเลสุ ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ ยา อเปกฺขา, อิทมสฺส เจตสิกพนฺธนํ. ตํ น สกฺกา อิสฺสริเยน วา ธเนน วา อฺเน วา ยาจนาย วา ปรายเนน วา โมเจตุํ. น จ ตตฺถ โกจิ อตฺถิ ¶ ปาฏิโภโค. อิมินา พนฺธนโต โมจยิตฺถาติ เทโว วา มนุสฺโส วา ตทิทํ พนฺธนํ ราคานุสเยน จ ฉสุ พาหิเรสุ จ อายตเนสุ พนฺธติ. รูเปสุ รูปตณฺหา พนฺธติ, ยาว ธมฺเมสุ ธมฺมตณฺหา. โย อิธ โลเก พนฺโธ ปรโลกสฺมึ พนฺโธ นียติ. โส พนฺโธ ชายติ, พนฺโธ มียติ. พนฺโธ อสฺมา โลกา ปรํ โลกํ คจฺฉติ. น สกฺกา โมเจตุํ อฺตฺร อริยมคฺเคน อิมฺจ พนฺธนํ. มรณภาวฺจ อุปปตฺติภาวฺจ ภยโต วิทิตฺวา ฉนฺทราคํ ปชหติ. โส อิมํ ฉนฺทราคํ ปชหิตฺวา อติกฺกมติ. อยฺจ โลโก อิโต ปรํ ทุติโย.
ตตฺถ ยํ พนฺธนาสงฺขารานํ ปหานํ อิทํ วุจฺจติ อุภเยสุ าเนสุ วีริยํ, คนฺธปริวาโต [คนฺถปริวโส (ปี.) คนฺถปริวุโต (ก.)] สุมุนิ โนปลิมฺปติ. ตเถว ปริคฺคเหสุ ปุตฺเตสุ ทาเรสุ จ อวูฬฺโห สลฺโลติ ตสฺเสว ตณฺหาย ปหานํ ทสฺเสติ. อยํ ตณฺหามูลสฺส ปหานา วเร [อหนาวเร (ปี.), อหนาวโร (ก.)] อปฺปมตฺโตติ กาโม ปมาทวตฺตติ ปหานาย เนกฺขมฺมาภิรโต อปฺปมาทวิหารี ภวติ. ตสฺส อาสยํ ปหานาย เนว อิมํ โลกํ อาสีสติ น ปรโลกํ. น อิธโลกํ นิสฺสิตํ, ปิยรูปํ สาตรูปํ อากงฺขติ. นาปิ ปรโลกํ นิสฺสิตํ ปิยรูปํ สาตรูปํ ¶ อากงฺขติ, เตน วุจฺจเต ‘‘นาสีสเต โลกมิมํ ปรํ โลกฺจา’’ติ. ยํ ตสฺส ปหานํ ตํ เฉทนํ อฏฺกวคฺคิเยสุ มุนิ นิทฺทิฏฺโ. โส อิธ วิโรโธ อฏฺกวคฺคิเยสุ นาสีสนํ อิธ อนาถา. ตถายํ ตณฺหาย ตสฺส ปริคฺคหสฺส วตฺถุกามสฺส ¶ เอกคาถาย เอเต สพฺเพ กามา ทสฺสิตา. เตน ภควา เทเสติ ‘‘เอตมฺปิ เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺติ อนเปกฺขิโน สพฺพกาเม ปหายา’’ติ. อิมิสฺสา คาถาย ทฺวิธา นิทฺเทโส สํสนฺทนนิทฺเทโส จ สมยนิทฺเทโส จ, ยถา อยํ คาถา สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ, เอวํ ตาย คาถาย สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ วิสชฺชนา. เอวํ คาถา สพฺพคาถาสุ พฺยากรเณสุ วา นิทฺทิฏฺํ สุตฺตํ.
๑๐๖. ตตฺถ กตมา เทสนา? อิมํ สุตฺตํ เกนาธิปฺปาเยน เทสิตํ. เย ราคจริตา สตฺตา, เต กาเม ปชหิสฺสนฺตีติ อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย.
ตตฺถ กตโม วิจโย? ยสฺส ทสวตฺถุกา กิเลสา อุตฺติณฺณา วนฺตา วิทิตา. กตเม ทสวิธาติ ¶ , กิเลสกามา จ โอรมฺภาคิยอุทฺธมฺภาคิยา จ สํโยชนา ทสวตฺถุกานิ อายตนานิ, อยํ วิจโย.
ตตฺถ กตมา ยุตฺติ? เย สารตฺตา เต คาฬฺหพนฺธเนน พนฺธนฺติ อตฺถิ เอสา ยุตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปทฏฺาโน? สารตฺโต มณิกุณฺฑเลสุ มมํการสฺส ปทฏฺานํ. อเปกฺขาติ อตีตวตฺถุสฺส สราคสฺส ปทฏฺานํ. เอตมฺปิ เฉตฺวาติ ภาวนาย ปทฏฺานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? สารตฺตจิตฺโต มณิกุณฺฑเลสุ โย อหํกาเร วิสตฺโต มมํกาเร วิสตฺโต, โย ปุตฺตทาเร สารตฺโต. เขตฺตวตฺถุสฺมึ สารตฺโต. อยํ ¶ ลกฺขโณ หาโร.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห หาโร? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย. เย นิพฺพาเนน ฉนฺทิกา ภวิสฺสนฺติ, เต ปุตฺตทาเร ตณฺหํ ปชหิสฺสนฺติ. อยํ ตตฺถ ภควโต อธิปฺปาโย. อิมานิ จตฺตาริ สจฺจานิ.
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ? ยา ปุตฺตทาเร ตณฺหา, อยํ สมุทโย. เย อุปาทินฺนกฺขนฺธา, เต เย จ พาหิเรสุ รูเปสุ รูปปริคฺคโห, อิทํ ทุกฺขํ, ยํ ¶ ตตฺถ เฉทนียํ, อยํ นิโรโธ. เยน ภิชฺชติ, อยํ มคฺโค. วิภตฺตีติ นตฺถิ วิภตฺติยา ภูมิ, ปริวตฺตโนติ ปฏิปกฺโข นิทฺทิฏฺโ.
ตตฺถ กตโม เววจโน? นิทฺทิฏฺโ เววจโน. ตตฺถ กตโม โอตรโณ? อตฺถิ ตณฺหา เอโก สตฺโต โอติณฺโณ ตปฺปจฺจยา วิฺาณํ ยาว ชรามรณํ. ยา ตตฺถ เวทนา, อยํ อวิชฺชา วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ ยาว ชรามรณนิโรโธ.
ตตฺถ กตโม โสธโน? สุทฺโธ คาถาย อารมฺโภ. ตตฺถ กตโม อธิฏฺาโน? น ตํ ทฬฺหํ พนฺธนมาหุ ธีราติ เอกตฺตตาย ปฺตฺตา, น เวมตฺตตาย. จตฺตาโร ราคา กามราโค รูปราโค ภวราโค ทิฏฺิราโค จาติ เอกตฺตตาย ปฺตฺตา.
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? เยสํ ราโค มณิกุณฺฑเลสุ ตสฺส สุภสฺา เหตุ, อนุพฺยฺชนโส ¶ จ นิมิตฺตคฺคาหิตา ปจฺจโย. ยาย เต ฉินฺนานิ ตสฺส อสุภสฺา เหตุ, นิมิตฺตคฺคหณอนุพฺยฺชนคฺคหณวิโนทนํ ปจฺจโย.
ตตฺถ ¶ กตโม สมาโรปโน? สารตฺโต มณิกุณฺฑเลสุ สมฺมูฬฺหวิโธ ทุฏฺาติปิ เอตมฺปิ [เอวมฺปิ (ปี. ก.)] เฉตฺวาน ปริพฺพชนฺตีติ ตํ ปริฺาตตฺถํ ปริวชฺชิตตฺถํ ปชหิตา, อยํ สมาโรปโน.
๑๐๗. ยํ เจตสิกํ ยํ ปกปฺปิตํ วิตฺถาเรน ปจฺจโย, ยํ วา เจตสิกํ กายิกํ เจตสิกํ กมฺมํ. กึการณา? เจตสิกา หิ เจตนา มโนกมฺมาติ วุจฺจเต, สา เจตนากมฺมํ, ยํ เจตสิกํ อิมํ กายิกฺจ วาจสิกฺจ อิมานิ ตีณิ กมฺมานิ นิทฺทิฏฺานิ. กายกมฺมํ วจีกมฺมฺจ ตานิ กุสลานิ ปิยํ กาเยน จ วาจาย จ อารภติ ปรามสติ, อยํ วุจฺจติ สีลพฺพตปรามาโส. สงฺกปฺปนา เต ติวิธา สงฺขารา ปฺุมยา อปฺุมยา อาเนฺชมยา, ตปฺปจฺจยา วิฺาณํ เต อารมฺมณเมตํ โหติ วิฺาณสฺส ิติยา. ยา สุภสฺา สุขสฺา อตฺตสฺา จ. อิทํ เจตสิกํ. ยํ รูปูปคํ วิฺาณํ ติฏฺติ รูปารมฺมณํ รูปปติฏฺิตํ นนฺทูปเสจนํ วุทฺธึ วิรูฬฺหึ เวปุลฺลตํ คจฺฉติ, อยํ สงฺกปฺปนา, อิติ ยํ วิฺาณฏฺิตีสุ ¶ ิตํ ปมาภินิพฺพตฺติอารมฺมณวเสน อุปาทานํ, อิทํ วุจฺจติ เจตสิกนฺติ.
ตตฺถ ิตสฺส อรูปสฺส ยา นิกนฺติ อชฺโฌสานํ, อิทมฺปิ สกมฺปิตํ มนาปิเกสุ รูเปสุ ปิยรูปสาตรูเปสุ อาโภโค, อิทํ เจตสิกํ. ยํ เจเตติ สตฺเตสุ [สตฺตสุ (ปี.)] มนาปิเกสุ อภิชฺฌากายคนฺโถ ปฏิฆานุสเยสุ พฺยาปาทกายคนฺโถ สพฺเพ จตฺตาโร คนฺถา, อยํ ¶ ปฺจสุ กามคุเณสุ ปมาภินิปาโต จิตฺตสฺส ยา เจตนา ยสฺส ตตฺถ อสฺสาทานุปสฺสิสฺส อเนกา ปาปกา อกุสลา ธมฺมา จิตฺตํ อรูปวติโย โหนฺติ. ปุคฺคโล ราคานุพนฺธิภูโต เตหิ กิเลสกาเมหิ ยถา กามกรณีโย, อยํ วุจฺจเต กาเมสุ ปกปฺปนา. เอวํ สพฺเพ จตฺตาโร โอฆา. ยํ เตหิ กาเมหิ สํยุตฺโต วิหรติ ภาวิโต อชฺโฌสนฺโน, อยํ เจตนา. ยสฺส ตถายํ อวีตราคสฺส อธิคตเปมสฺส ตสฺส วิปริณามฺถาภาวา อุปฺปชฺชนฺติ โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสา ทุกฺขานุปริวตฺติตํ วิฺาณํ โหติ สริตสฺส วยธมฺมสมุปฺปาโท จิตฺตํ ปริยาทิยติ, อิทํ วุจฺจติ ปกปฺปิตนฺติ.
เอกเมกสฺส เจเตติ จ ปกปฺเปติ จ วิฺาณสฺส ิติ ยา โหติ, สา จ ิติ ทฺวิธา อารมฺมณฏฺิติ จ อาหารฏฺิติ จ. ตตฺถ ยา อารมฺมณฏฺิติ, อยํ นามรูปสฺส ปจฺจโย ¶ . ยา อาหารฏฺิติ ยา ปุนพฺภวาภินิพฺพตฺติกา ิติ ยา จ โปโนภวิกา ิติ, อยํ วุจฺจติ อารมฺมณํ. ตํ โหติ วิฺาณสฺส ิติยา ตสฺส วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ ยาว ชรามรณฺจ เจเตติ, อถ จ ปุน ปตฺถยเต ยโต น โปโนภวิกา อนาคตวตฺถุมฺหิ, อยํ ปฏิปกฺโข นิทฺทิฏฺโ. น เจเตติ น ปตฺถยติ อถ จ ทูเสตีติ ทุวิโธ นิทฺเทโส. อสฺส ปุพฺเพ โหติ ตํ เจตสิกํ ตํ ปกปฺปิตํ อสมูหตํ ตปฺปจฺจยา, อยํ วิฺาณสฺส ิติ โหติ.
๑๐๘. อถ ¶ วา ตสฺส อนุสยา อาวิภวนฺติ ตปฺปจฺจยา ตสฺส ปุนพฺภโว นิพฺพตฺตติ. อถ วา นํ สํกิยเต อปฺเปตุ อาคาเร วา, สุขุมา วา สนฺติ วา น สํกิยเต กาเม ตํ เอวํ นิจฺเจสุปิ อาคาเรสุ ชาโต โหติ. ตํ นยติ ยํ โน กปฺเปตุํ เอวํ สงฺขารา เจติตา ปกปฺปิตา จ อารมฺมณภูตา ¶ โหนฺติ, ยา จ เจตนา ยา จ ปกปฺปนา ยฺจ วตฺถุ นิพฺพตฺตํ, อุโภปิ เอเต อารมฺมณํ วิฺาณสฺส ตถา เจตนาย จ สงฺกปฺปนาย จ ปตฺถนาย จ ภูตา สตฺตา เจเตติ จ สงฺกปฺเปติ จ. ยํ คเวสนา น จ เจเตติ น จ สงฺกปฺเปติ. กตเม จ สตฺตา ภูตา? เย จ ตนุชาตอณฺฑชาปิ อณฺฑกา อนุภินฺนา สํเสทชา น จ สมฺภินฺนา อิเม ภูตา. กตเม สมฺภเวสิโน คพฺภคตา อณฺฑคตา สํสรนฺโต อิเม น เจเตติ น ปตฺเถติ น จ สงฺกปฺเปติ. อนุสเย น จ ปุนพฺภโว นิพฺพตฺตีติ? เย ภูตา สตฺตา เย สมฺภเวสิโน, เต ถาวรา. เย วา สโต เจเตนฺติ ปตฺเถนฺติ จ เย ถาวรา. เต น จ เจเตนฺติ, น จ ปตฺเถนฺติ, น จ สงฺกปฺเปนฺติ, อนุสเยน จ สํสรนฺติ.
อปโร ปริยาโย. เย อริยปุคฺคลา เสกฺขา, ตตฺถ เต น จ เจเตนฺติ, น จ สงฺกปฺเปนฺติ, อนุสเยน ปุน อุปฺปชฺชนฺติ.
อปโร ปริยาโย. สุขุมา ปาณา ภูมิคตา อุทกคตา จกฺขุโน อาปาถํ นาคจฺฉนฺติ, เต น จ เจเตนฺติ, น จ สงฺกปฺเปนฺติ, อนุสเยน จ สํสรนฺติ.
อปโร ปริยาโย. พาหิกา สพฺเพ ภิกฺขู อภิมานิกา, เต น จ เจเตนฺติ, น จ ปตฺถยนฺติ, อนุสเยน จ สํสรนฺติ, น จ เจเตนฺติ, น จ สงฺกปฺเปนฺติ, น จ อนุเสนฺติ. อารมฺมณมฺเปตํ ¶ น โหติ วิฺาณสฺส ิติยา.
น จ เจเตตีติ ปริยุฏฺานสมุคฺฆาตํ ทสฺเสติ. น จ อนุเสตีติ อนุสยสมุคฺฆาตํ ทสฺเสติ ¶ . น จ เจเตตีติ โอฬาริกานํ กิเลสานํ ปหานํ ทสฺเสติ. น จ อนุเสตีติ สุขุมานํ กิเลสานํ ปหานํ ทสฺเสติ. น จ เจเตตีติ เยน ภูมิ จ น จ ปตฺถยนฺตีติ สกทาคามี อนาคามี, น จ อนุเสตีติ อรหํ, น จ เจเตตีติ สีลกฺขนฺธสฺส ปฏิปกฺเขน ปหานํ ทสฺเสติ, น จ ปตฺถยตีติ สมาธิกฺขนฺธสฺส ปฏิปกฺเขน ปหานํ ทสฺเสติ, น จ อนุสยตีติ ปฺากฺขนฺธสฺส ปฏิปกฺเขน ปหานํ ทสฺเสติ, น จ เจเตตีติ อปฺุมยานํ สงฺขารานํ ปหานํ ทสฺเสติ, น จ ปตฺถยตีติ ปฺุมยานํ สงฺขารานํ ปหานํ ทสฺเสติ, น จ อนุเสตีติ อาเนฺชมยานํ สงฺขารานํ ปหานํ ทสฺเสติ, น จ เจเตตีติ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ, น จ ปตฺถยตีติ อฺินฺทฺริยํ, น จ อนุสยตีติ อฺาตาวิโน อินฺทฺริยํ. น จ เจเตตีติ มุทุกา อินฺทฺริยภาวนา, น จ ปตฺถยตีติ ¶ มชฺฌอินฺทฺริยภาวนา, น จ อนุเสตีติ อธิมตฺตา อินฺทฺริยภาวนา. อยํ สุตฺตตฺโถ.
๑๐๙. ตตฺถ กตมา เทสนา? อิธ สุตฺเต จตฺตาริ สจฺจานิ เทสิตานิ. ยฺจ เจตยิตํ ยฺจ ปกปฺปิตํ อตฺถิ เอตํ อารมฺมณํ จิตฺตํ ปติฏฺติ วิจินติ [วิจินยติ (ปี. ก.)] ยุชฺชติ. น จ เจเตตีติ น จ ปตฺถยตีติ อตฺถิ เอวํ อารมฺมณํ อนุสเย วิฺาณมิติ วิจินิยติ ยุชฺชติ น จ เจเตติ น จ ปตฺถยติ. อนุสยปฺปหานา วิฺาณฏฺิตึ น คเวสนฺติ, วิจิยนฺตํ ยุชฺชติ. อยํ ยุตฺติวิจโย.
ตตฺถ กตโม ปทฏฺาโน? เจตนา ¶ ปริยุฏฺานํ เจตนาปริยุฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. สงฺกปฺปนํ อุปาทานสฺส ปทฏฺานํ. อนุสโย ปริยุฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. เตสํ ฉนฺทราควินาสาย ภาวนา ภวราคสฺส ปหานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ? ยํ เจตสิกนฺติ เวทยิตํ ปกปฺปิตํ อุคฺคหิตํ วิฺาตํ ตพฺพิฺาณํ อารมฺมณมฺปิ ปจฺจโยปิ.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ปุนพฺภวํ น อิจฺฉนฺติ, เต น เจตยิสฺสนฺติ น จ ปตฺถยิสฺสนฺตีติ, อยํ อธิปฺปาโย.
อาวฏฺโฏติ ยา จ เจตนา ปตฺถนา จ อนุสโย จ วิฺาณฏฺิติปหานา จ, อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ. วิภตฺตีติ นตฺถิ วิภตฺติยา ภูมิ. ปริวตฺตนา ปน ปฏิปกฺขํ สุตฺตํ.
ตตฺถ ¶ กตโม เววจโน? เจตนา รูปสฺเจตนา ยาวธมฺมสฺเจตนา. โย อนุสโย, เต สตฺต อนุสยา.
ปฺตฺตีติ เจตนาปริยุฏฺานํ ปฺตฺติยา ปฺตฺตา. สงฺกปฺปนํ อุปาทานปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. อนุสโย เหตุปฺตฺติยา ปฺตฺโต. วิฺาณฏฺิติ อุปปตฺติเหตุปฺตฺติยา ปฺตฺตา. เจตนา สงฺกปฺปนา อนุสโย สมุจฺเฉโท ฉนฺทราควินยปฺตฺติยา ปฺตฺโต. ปเม เกจิ ทฺวีหิ ปริวตฺตเกหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อิทปฺปจฺจยตาย มชฺฌปฺตฺติ.
โอตรโณติ ¶ ทฺวีหิ ปริวตฺตเกหิ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ มชฺฌิมเกหิ มคฺโค จ นิโรโธ จ. โสธโนติ สุตฺเต สุตฺตสฺส อารมฺโภ.
อธิฏฺาโนติ ¶ ยฺเจตยิตํ สพฺพํ อธิฏฺาเนน เอกตฺตาย ปฺตฺตํ. สงฺกปฺปิตนฺติ อุปาทาเนกตฺตาย ปฺตฺตํ. วิฺาณํ เอกตฺตาย ปฺตฺตํ.
ปริกฺขาโรติ สุภฺจ อารมฺมณํ อโยนิโส มนสิกาโร เจตนา เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย. วิฺาณสฺส ปติฏฺาโน ธมฺโม อารมฺมณปจฺจยตาย ปจฺจโย. ตสฺส มนสิกาโร เหตุปจฺจยตาย ปจฺจโย.
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? อิทํ สุตฺตํ สฺิตํ ตตฺถ เจเตติ วิสชฺชนา อิติ นิทฺทิสิตพฺพา. ตสฺส ทิฏฺิยา วิฺาณปจฺจยา นามรูปํ ยาว ชรามรณํ, อยํ สมาโรปโน. อารมฺมณเมตํ น โหติ วิฺาณสฺส ิติยา, วิฺาณนิโรธา นามรูปนิโรโธ, นามรูปนิโรธา ยาว ชรามรณนิโรโธ.
๑๑๐. ตตฺถ กตมํ สํกิเลสภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ อเสกฺขภาคิยฺจ สุตฺตํ? อยํ โลโก [ปสฺส อุทา. ๓๐ อุทาเน] สนฺตาปชาโต ยาว เย หิ เกจิ สมณา วา พฺราหฺมณา วา ภเวน ภวสฺส วิปฺปโมกฺขมาหํสุ. สํกิเลสภาคิยํ อุปธึ หิ ปฏิจฺจ ทุกฺขมิทํ สมฺโภติ, ยา ตา ปน ตณฺหา ปหียนฺติ, ภวํ นาภินนฺทตีติ นิพฺเพธสฺส นิพฺพุตสฺส [นิจฺจุตสฺส (ปี. ก.)] ภิกฺขุโน อนุปาทาย ปุนพฺภโว น โหติ. อุปจฺจคา สพฺพภวานิ ตาทีติ อเสกฺขภาคิยํ.
ตตฺถ สนฺตาปชาโตติ ราคโช สนฺตาโป โทสโช โมหโชติ. เตสํ สตฺตานํ านํ ทสฺเสติ ¶ . โลโก สนฺตาปชาโตติ ผสฺโส ติวิโธ สุขเวทนีโย ทุกฺขเวทนีโย อทุกฺขมสุขเวทนีโย. ตตฺถ สุขเวทนีโย ผสฺโส ราคสนฺตาโป, ทุกฺขเวทนีโย โทสสนฺตาโป, อทุกฺขมสุขเวทนีโย โมหสนฺตาโป. ยถา ¶ จ ภควา อาห ปมกสฺส วลาหกสฺส โคมคฺเค [โกมคฺเค (ปี. ก.) ปสฺส อ. นิ. ๓.๓๕] เยหิ คหปติปุตฺต ราคเชหิ โทสเชหิ โมหเชหิ สนฺตาเปหิ ทุกฺขํ สุปติ, เต มม สนฺตาปา น สนฺติ.
โรคํ ¶ วทติ อตฺตโตติ เตหิ สนฺตาเปหิ สนฺตาปิโต ติวิธํ วิปลฺลาสํ ปฏิลภติ สฺาวิปลฺลาสํ จิตฺตวิปลฺลาสํ ทิฏฺิวิปลฺลาสํ. ตตฺถ อสุเภ สุภนฺติ สฺาวิปลฺลาโส. ทุกฺเข สุขนฺติ จิตฺตวิปลฺลาโส. อนิจฺเจ นิจฺจนฺติ อนตฺตนิ อตฺตาติ ทิฏฺิวิปลฺลาโส.
ยถา จิตฺตสฺส วิปลฺลาโส สฺาทิฏฺิเต ติวิธา วิตกฺกา – จิตฺตวิตกฺโก วิปลฺลาโส สฺาวิตกฺโก วิปลฺลาโส ทิฏฺิวิตกฺโก วิปลฺลาโสปิ. ตตฺถ อวิชฺชา วิปลฺลาโส โคจรา คติปเตยฺยภูมิ, ยถา หิ ตํ สฺชานาติ ยถา วิชานาติ ยถา สฺชานาติ จ วิชานาติ จ. ยถา ขนฺติ เจเตติ อิเม จตฺตาโร วิปลฺลาสา สตฺตา เยหิ จตุพฺพิธํ อตฺตภาววตฺถุํ โรคภูตํ คณฺฑภูตํ ‘‘อตฺตา’’ติ วทนฺติ. โรคํ วทติ อตฺตโตติ อยํ อาวฏฺโฏ. เยน เยน หิ มฺติ ตโต ตํ โหติ อฺถาติ สุภนฺติ มฺติ น ตถา โหติ. เอวํ สุขนฺติ นิจฺจํ อตฺตาติ โส อฺถา ภวเมว สนฺตํ อนาคตํ ภวํ ปตฺถยติ, เตน วุจฺจติ ‘‘ภวราโค’’ติ. ภวเมวาภินนฺทติ, ยํ อภินนฺทติ, ตํ ทุกฺขนฺติ ปฺจกฺขนฺเธ นิทฺทิสิยติ. ยฺจ ตปฺปจฺจยา โสกปริเทวทุกฺขํ ตสฺส หิ ภาเวสฺสติ. เอตฺตาวตา สํกิเลโส โหติ. ปหานตฺถํ โข ปน พฺรหฺมจริยํ ¶ วุสฺสติ. ติณฺณํ สนฺตาปานํ ฉนฺทราควินโย โหติ.
อุปธึ หิ ปฏิจฺจ ทุกฺขมิทํ ภวตีติ เย ภวเมวาภินนฺทนฺติ ยสฺส ภาเวสฺสติ, ตํ ทุกฺขํ ตสฺส ทุกฺขสฺส ปหานมาห. สพฺพโส อุปาทานฺจ ยํ นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโวติ จตฺตาโร วิปลฺลาสา ยถา นิทฺทิฏฺอุปาทานมาห. ตสฺส ปโม วิปลฺลาโส กามุปาทานํ, ทุติยํ ทิฏฺุปาทานํ, ตติยํ สีลพฺพตุปาทานํ, จตุตฺถํ อตฺตวาทุปาทานํ, เตสํ โย ขโย นตฺถิ ทุกฺขสฺส สมฺภโว อุปธิ นิทานํ ทุกฺขนิโรธมาห. เอวเมตํ ยถาภูตํ สมฺมปฺปฺาย ปสฺสโต วิภวตณฺหา น โหติ. วิภวํ นาภินนฺทตีติ ทสฺสนภูมึ มนฺเตติ สพฺพโส ตณฺหกฺขยํ นิพฺพานนฺติ ทฺเว วิมุตฺติโย กเถติ ราควิราคฺจ อวิชฺชาวิราคฺจ. ตสฺส ภิกฺขุโนติ อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุํ มนฺเตติ. อยํ สุตฺตสฺส อตฺถนิทฺเทโส.
๑๑๑. ตตฺถ ¶ กตโม วิจโย? ยสฺส ยตฺถ ปริฬาเหติ ตสฺส ปริฑยฺหนฺตสฺส โส ยถาภูตํ นตฺถิ นิพฺพินฺทติ จ, อยํ วิจโย จ ยุตฺติ จ. ปทฏฺาโน ¶ ราคโช ปริฬาโห สุขินฺทฺริยสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส จ ปทฏฺานํ. โทสโช ปริฬาโห สุขินฺทฺริยสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส จ ปทฏฺานํ. โมหโช ปริฬาโห อุเปกฺขินฺทฺริยสฺส โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส จ ปทฏฺานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? ผสฺสปเรโต เวทนาปเรโต สฺาปเรโตปิ สงฺขารปเรโตปิ เยน เยน มฺติ ยทิ สุภนิมิตฺเตน ยทิ สุขนิมิตฺเตน ยทิ นิจฺจนิมิตฺเตน ยทิ อตฺตนิมิตฺเตน อสุเภ สุภนฺติ มฺติ, เอวํ สพฺพํ ราคเช ปริฬาเห วุตฺเต จตฺตาโร ปริฬาหา วุตฺตา ภวนฺติ. ราคโช โทสโช โมหโช ทิฏฺิโช ¶ จ ราคํ วทามีติ อตฺตโต วทติ. สพฺพานิ ปนฺนรส ปทานิ อนิจฺจํ ทุกฺขนฺติ.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย ปริฬาเหน น อจฺฉนฺติ เต ภวํ นาภินนฺทนฺติ. เย ภวํ นาภินนฺทนฺติ, เต ปรินิพฺพายิสฺสนฺติ. อยํ อธิปฺปาโย.
ตตฺถ กตโม อาวฏฺโฏ? สํกิเลสภาคิเยน ทุกฺขฺจ สมุทยฺจ นิทฺทิสติ. นิพฺเพธภาคิเยน มคฺคฺจ นิโรธฺจ.
ตตฺถ กตมา วิภตฺติ? สนฺตาปชาโต โรคชาโต โรคํ วทติ อตฺตโต ตํ น เอกํเสน โหติ อมนสิการา สนฺตาปชาโต โข น จ โรคํ อตฺตโต วทติ.
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน? ปกฺขปฏิปกฺขนิทสฺสนตฺถํ ภูมิ ปริวตฺตนาย.
ตตฺถ กตโม เววจโน หาโร? โรคฺจ อตฺตโต วทติ สลฺลํ อตฺตโต วทติ. ปนฺนรส ปทานิ สพฺพานิ วตฺตพฺพานิ.
ตตฺถ กตมา ปฺตฺติ? สนฺตาปชาโตติ โทมนสฺสปทฏฺานํ. สพฺเพ วจนปฺตฺติยา ปฺเปติ. โรคํ วทติ อตฺตโต วิปลฺลาโส สํกิเลสปฺตฺติยา ปฺเปติ. ยํ นาภินนฺทติ, ตํ ¶ ทุกฺขนฺติ วิปลฺลาสนิกฺเขปปฺตฺติยา ปฺตฺตา. เต อกตสตฺตา โลกา มชฺเฌน เวมตฺตตาย ปฺตฺตา.
ตตฺถ กตโม โอตรโณ? สนฺตาปชาโตติ ตีณิ อกุสลมูลานิ, เต สงฺขารา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา, ธาตูสุ ธมฺมธาตุ, อายตเนสุ ¶ ธมฺมายตนํ. อินฺทฺริเยสุ อิตฺถินฺทฺริยํ ปุริสินฺทฺริยฺจ ปทฏฺานํ.
ตตฺถ ¶ กตโม โสธโน? สุทฺโธ สุตฺตสฺส อารมฺโภ.
ตตฺถ กตโม อธิฏฺาโน หาโร? ปริฬาโหติ เย สตฺตา โลกา เอกตฺตปฺตฺติยา ปฺตฺตา, เต อกตสตฺตา โลกา มชฺเฌน เวมตฺตตาย ปฺตฺตา.
ตตฺถ กตโม ปริกฺขาโร? สนฺตาปชาโตติ อโยนิโส มนสิกาโร เหตุ, วิปลฺลาสฺจ ปจฺจโย. ตตฺถ ทฺวีหิ ธมฺเมหิ อตฺตา อภินิวิฏฺา จิตฺตฺจ เจตสิกฺจ ธมฺเม อุภยานิ ตสฺส วิปรีเตน ปรามสโต. อปโร ปริยาโย, เจตสิเกหิ ธมฺเมหิ อตฺตสฺา อนตฺตสฺา สมุคฺฆาเตติ. อปโร ปริยาโย. อนิจฺจสฺา เจตสิเกสุ ธมฺเมสุ, น ตุ อตฺตสฺา. อิทํ วุจฺจติ จิตฺตนฺติ วา มโนติ วา วิฺาณนฺติ วา อิทํ ทีฆรตฺตํ อพฺภุคฺคตํ เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตาติ. ตตฺถ เจตสิกา ธมฺมานุปสฺสนา เอสาปิ ธมฺมสฺา. ตสฺส โก เหตุ, โก ปจฺจโย? อหํกาโร เหตุ, มมํกาโร ปจฺจโย.
ตตฺถ กตโม สมาโรปโน? อยํ โลโก สนฺตาปชาโตติ อกุสลํ มนฺเตติ วิฺาณํ นามรูปสฺส ปจฺจโย ยาว ชรามรณนฺติ, อยํ สมาโรปโน.
๑๑๒. เอวเมตํ ยถาภูตํ, สมฺมปฺปฺาย ปสฺสติ อกุสลมูลานํ ปหานํ. ตตฺถ อวิชฺชานิโรโธ อวิชฺชานิโรธา ยาว ชรามรณนิโรโธ, อยํ สมาโรปโน.
จตฺตาโร ¶ ปุคฺคลา [ปสฺส อ. นิ. ๔.๕] – อนุโสตคามี ปฏิโสตคามี ิตตฺโต, ติณฺโณ ปารงฺคโต ถเล ติฏฺติ พฺราหฺมโณติ.
ตตฺถ โย อนุโสตคามี อยํ กาเม เสวติ. ปาปฺจ กมฺมํ กโรติ ยาว กาเม ปฏิเสวติ ¶ . อิทํ โลโภ อกุสลมูลํ, โส เยว ตณฺหา, โส เตหิ กาเมหิ วุยฺหติ อนุโสตคามีติ วุจฺจติ. โย ปุคฺคโล ตาหิ คมิโต ตปฺปจฺจยา ตสฺส เหตุ อกุสลกมฺมํ กโรติ กาเยน จ วาจาย จ, อยํ วุจฺจติ ปาปกมฺมํ กโรตีติ. ตสฺส ตีณิ โสตานิ สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส. อิเมหิ ตีหิ โสเตหิ ¶ ติวิธธาตุยํ อุปฺปชฺชติ กามธาตุยํ รูปธาตุยํ อรูปธาตุยํ. เตน ปฏิปกฺเขน โย กาเม น ปฏิเสวติ. โย สีลวตํ น ปรามสติ. โย สกฺกายทิฏฺีนํ ปหานาย กาเมสุ ยถาภูตํ อาทีนวํ ปสฺสติ. เยน จ เต ธมฺเม ปฏิเสวติ. ยฺจ ตปฺปจฺจยา ติฏฺติ พฺราหฺมโณติ อรหํ กิร. ตตฺถ อรหํ ตสฺส ปารงฺคโต โหติ, ปารงฺคตสฺส ถเล ติฏฺติ โสปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ. อนุโสตคามินีติ ทสฺสนปฺปหาตพฺพานํ สํโยชนานํ อปฺปหานมาห. ปฏิโสตคามินีติ ผเล ทิฏฺเกฏฺานฺจ กิเลสานํ ปหานมาห, ิตตฺเตน ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปหานมาห. ตตฺถ อนุโสตคามินา มคฺครูปิมาห. ปฏิโสตคามินา ิตตฺเตน จ มคฺคมิติมาห. ปารงฺคเตน สาวกา อเสกฺขา ¶ จ สมฺมาสมฺพุทฺธา จ วุตฺตา. อนุโสตคามินา สกฺกายสมุทยคามินึ ปฏิปทมาห. ปฏิโสตคามินา ิตตฺเตน สกฺกายนิโรธคามินึ ปฏิปทมาห. ปารงฺคเตน ทส อเสกฺขา อรหนฺตา ธมฺมา วุตฺตา. อยํ สุตฺตตฺโถ.
๑๑๓. ตตฺถ กตมา เทสนา? อิมสฺมึ หิ สุตฺเต จตฺตาริ อริยสจฺจานิ เทสิตานิ. เตธาตุกโลกสมติกฺกมนฺจ.
ตตฺถ กตโม วิจโย หาโร? โย กาเม ปฏิเสวติ ปาปํ [ปาปกํ (ปี.)] กเรยฺยาติ โย จ กาเม น ปฏิเสวติ โส ปาปกมฺมํ น กเรยฺยาติ โย จ อิเมหิ ทฺวีหิ ภูมีหิ อุตฺติณฺโณ ปารงฺคโตติ ยา วีมํสา อยํ วิจโย.
ยุตฺตีติ ยุชฺชติ สุตฺเตสุ, นายุชฺชตีติ ยา วีมํสาย, อยํ ยุตฺติ. ปทฏฺาโนติ อนุโสตคามินา สตฺตนฺนํ สํโยชนานํ ปทฏฺานํ. อกุสลสฺส กิริยา อกุสลสฺส มูลานํ ปทฏฺานํ. ปฏิโสตคามินา ยถาภูตทสฺสนสฺส ปทฏฺานํ. ิตตฺเตน อสํหาริยาย [อสหาริยาย (ปี.)] ปทฏฺานํ. ปารงฺคโตติ กทาจิ ภูมิยา ปทฏฺานํ.
ตตฺถ กตโม ลกฺขโณ หาโร? โย อนุโสตํ คจฺฉติ ตณฺหาวเสน. สพฺเพสมฺปิ กิเลสานํ วเสน คจฺฉติ. โย ปฏิโสตํ วายมติ. ตณฺหาย สพฺเพสมฺปิ โส กิเลสานํ วายมติ ¶ ปฏิโสตํ. โย ¶ อตฺตนา ิโต กาเยนปิ โส ิโต วาจาจิตฺเตนปิ โส ิโต. อยํ ลกฺขโณ หาโร.
ตตฺถ กตโม จตุพฺยูโห? อิธ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อนุโสตคามินิยา ปฏิปทาย นาภิรมิสฺสนฺติ, เต ปฏิโสตํ วายมิสฺสนฺตีติ ยาว กทาจิ ภูมิยํ, อยํ อธิปฺปาโย. อาวฏฺโฏติ ¶ อิธ สุตฺเต จตฺตาริ สุตฺตานิ เทสิตานิ.
ตตฺถ กตโม วิภตฺติ หาโร? โย กาเม ปฏิเสวติ ปาปฺจ กมฺมํ กโรติ. โส อนุโสตคามีติ น เอกํเสน โสตาปนฺโนปิ กาเม ปฏิเสวติ. ตํ ภาคิยฺจ ปาปกมฺมํ กโรติ. กิฺจาปิ เสกฺโขปิ กเรยฺย ปาปํ ยถา สุตฺเต นิทฺทิฏฺโ น จ โส อนุโสตคามี, อิทํ วิภชฺชพฺยากรณียํ. น จ กาเม ปฏิเสวติ น จ ปาปกมฺมํ กโรติ ปฏิโสตคามี น จ เอกํเสน สพฺเพ พาหิรโก กาเมสุ วีตราโค น จ กาเม ปฏิเสวติ, เตน จ ปาปกมฺมํ กโรติ อนุโสตคามี ปฏิโสตคามี, อยํ วิภตฺติ.
ตตฺถ กตโม ปริวตฺตโน หาโร? นิทฺทิฏฺโ ปฏิปกฺโข. เววจโนติ กาเมสุ วตฺถุกามาปิ กิเลสกามาปิ รูปสทฺทคนฺธรสผสฺสปุตฺตทารทาสกมฺมกรโปริสฺจ ปริคฺคหา.
ปฺตฺตีติ สพฺเพ ปุถุชฺชนา เอกตฺตาย ปฺตฺตา. อนุโสตคามีติ กิเลสสมุทาจารปฺตฺติยา ปฺตฺตา. เย ปน เสกฺขา ปุคฺคลา, เต นิพฺพานปฺตฺติยา [นิฏฺานปฺตฺติยา (ก.)] ปฺตฺตา. เย ปน อนาคามี, เต อสํหาริย ปฺตฺติยา ปฺตฺตา, อยํ ปฺตฺติ.
โอตรโณติ โย อนุโสตคามี, โส ทุกฺขํ. เย ตสฺส ธมฺมา, เต ทุกฺขสฺส สมุทโย. ยํ รูปํ, อยํ รูปกฺขนฺโธ, เอวํ ปฺจปิ ขนฺธา ปฏิจฺจสมุปฺปาโท, เต กิเลสา สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺนา ธมฺมายตนํ ธมฺมธาตุ อินฺทฺริเยสุ จ ปฺตฺตา.
โสธโนติ เยนารมฺเภน อิทํ สุตฺตํ เทสิตํ, โส อารมฺโภ สพฺโพ สุทฺโธ.
อธิฏฺาโนติ ¶ ¶ ปฏิโสตคามินา สพฺเพ โสตาปนฺนา เอกตฺเตน วา นิทฺทิฏฺา ราคานุสยปฏิโสตคามิโน เสกฺขาว มคฺโค จ เสกฺโข จ ปุคฺคโล ิตตฺโตติ.
วีตราโค ¶ เอกตฺตาย ปฺตฺโต. ปารงฺคโตติ สพฺเพ อรหนฺโต สพฺเพ ปจฺเจกพุทฺธา สมฺมาสมฺพุทฺธา จ เอกตฺตาย ปฺตฺตา.
ปริกฺขาโรติ อนุโสตคามิโน ปาปมิตฺตปจฺจโย กามปริยุฏฺานํ เหตุ. ปฏิโสตคามิโน ทฺเว เหตู ทฺเว ปจฺจยา จ ยาว สมฺมาทิฏฺิยา อุปฺปาทายทิฏฺิ [อุปาทายทิฏฺิ (ปี.)], ตสฺส ปฏิลทฺธมคฺโค เหตุ อารมฺโภ ปจฺจโย กายิโก เจตสิกสฺส โกฏฺาโส จ. สมาโรปโนติ วิภตฺติ อิทํ สุตฺตํ นตฺถิ สมาโรปนาย ภูมิ.
๑๑๔. ปฺจานิสํสา โสตานุคตานํ ธมฺมานํ [ปสฺส อ. นิ. ๔.๑๙๑] ยาว ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธานํ สุตฺตํ วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. ยฺุชโต ฆเฏนฺตสฺส วายมโต คิลาโน มรณกาเล เทวภูโต ปจฺเจกโพธึ ปาปุณาติ. โสตานุคตาติ สทฺธมฺมสฺสวเนน กตํ โหติ. น จ อธิปฺาธมฺมวิปสฺสนาย ตสฺส จิตฺตํ ตสิตํ โหติ, น จ อนิพฺพิทฺธตฺตํ, อิทํ จ สุตฺตํ ปฺจนฺนํ ปุคฺคลานํ เทสิตํ, สทฺธานุสาริโน มุทินฺทฺริยสฺส ติกฺขินฺทฺริยสฺส จ ธมฺมานุสาริโน ติกฺขินฺทฺริยสฺส มุทินฺทฺริยสฺส จ. โย ปน โมหจริโต ปุคฺคโล น สกฺโกติ ยฺุชิตุํ ฆฏิตุํ วายมิตุํ ยถาภูตํ ยถาสมาธิกา วิมุตฺติ ตํ ขณํ ตํ ลยํ ตํ มุหุตฺตํ ผลํ ทสฺเสติ. สาธุ ปริหายติ ปโร ตํ ทุยฺหติ, โน ตุ สุขอวิปากินี ภวติ ¶ . ตสฺส ทิฏฺเ เยว จ ธมฺเม อุปปชฺชอปราปริยเวทนียํ. ตตฺถ โย ปุคฺคโล ธมฺมานุสารี ตสฺส ยทิ โสตานุคตา ธมฺมา โหนฺติ โส ยฺุชนฺโต ปาปุณาติ. โย ธมฺมานุสารี มุทินฺทฺริโย, โส คิลาโน ปาปุณาติ. โย สทฺธานุสารี ติกฺขินฺทฺริโย, โส มรณกาลสมเย ปาปุณาติ. โย มุทินฺทฺริโย, โส เทวภูโต ปาปุณาติ. ยทา เทวภูโต น ปาปุณาติ, น โส เตเนว ธมฺมราเคน ตาย ธมฺมนนฺทิยา ปจฺเจกโพธึ ปาปุณาติ. โย โสตานุคเตสุ ยฺุชติ ฆเฏติ วายมติ, โส ปุพฺพาปนฺเนน วิเสสํ สฺชานาติ, สฺชานนฺโต ปาปุณาติ. สเจ ปน คิลานสฺส มนสิกาโร โหติ, ตตฺถ ยฺุชนฺโต ปาปุณาติ. สเจ ปนสฺส มรณกาเล สํวิคฺโค โหติ, ตตฺถ ¶ ยฺุชนฺโต ปาปุณาติ. สเจ ปน น กตฺถจิ [กตฺถ (ปี. ก.), ตตฺถ (ก.)] สํเวโค โหติ, ตสฺส เทวภูตสฺส สุขิโน ธมฺมภูตา ปาทา เอวํ อวิลปติ. โส เอวํ ชานาติ ‘‘อยํ โส ธมฺมวินโย ยตฺถ มยํ ปุพฺเพ มนุสฺสภูตา พฺรหฺมจริยํ จริมฺหา’’ติ. อถ เทวภูโต ปาปุณาติ. ทิพฺเพสุ วา ปฺจสุ กามคุเณสุ อชฺโฌสิโต โหติ ปมาทวิหารี, โส เตน กุสลมูเลน ปจฺเจกโพธึ ปาปุณาติ.
ยา ปรโตโฆเสน วจสา สุปริจิตา, อยํ สุตมยี ปฺา. เย ปน ธมฺมา โหนฺติ มนสา อนุเปกฺขิตา, อยํ จินฺตามยี ปฺา. ยํ ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา, อยํ ภาวนามยี ปฺา ¶ . ยํ โสตานุคตา วจสา ปริจิตา โหนฺติ, โส จ ทิฏฺเ เยว ธมฺเม ปรินิพฺพายี, อยํ อรหํ ปุคฺคโล. โย อุปปชฺชติ เทวภูโต ปาปุณาติ, ตตฺถ จ ปรินิพฺพายติ, อยํ อนาคามี. โย เตน กุสลมูเลน ปจฺเจกโพธึ ปาปุณาติ, อยํ ปุพฺพโยคสมฺภารสมฺภูโต ปุคฺคโล.
โสตานุคตา ¶ ธมฺมาติ ปมํ วิมุตฺตายตนํ, วจสา ปริจิตาติ ทุติยํ ตติยฺจ วิมุตฺตายตนํ, มนสา อนุเปกฺขิตาติ จตุตฺถํ วิมุตฺตายตนํ ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ ปฺจมํ วิมุตฺตายตนํ.
โสตานุคตาย วิมุตฺติยา วจสา ยา วาจา สุปฺปฏิวิทฺธา อนุปุพฺพธมฺมสฺส โสเตน สุตฺวา สีลกฺขนฺเธ ปริปูเรติ, มนสา อนุเปกฺขิตา สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรติ, ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธา ปฺากฺขนฺธํ ปริปูเรติ.
โสตานุคตา ธมฺมา พหุสฺสุตา โหนฺตีติ วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. อิทํ ปมํ สทฺธาปทานํ มนสา อนุเปกฺขิตาติ ปฏิสลฺลานพหุโล วิหรติ, วิตฺถาเรน กาตพฺพํ. อิทํ ทุติยํ สทฺธาปทานํ ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ อนาสวา เจโตวิมุตฺติยา นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ ปชานาตีติ. อิทํ ตติยํ สทฺธาปทานํ.
โสตานุคตา ธมฺมาติ เสกฺขํ สตฺถา ทสฺเสติ. มนสา อนุเปกฺขิตาติ อรหตฺตํ สตฺถา ทสฺเสติ. ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ ตถาคตํ อรหนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ สตฺถา ทสฺเสติ.
โสตานุคตา ¶ ธมฺมาติ กามานํ นิสฺสรณํ ทสฺเสติ. มนสา อนุเปกฺขิตาติ รูปธาตุยา นิสฺสรณํ ทสฺเสติ. ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ เตธาตุกานํ นิสฺสรณํ ทสฺเสติ. อยํ สุตฺตตฺโถ.
๑๑๕. ตตฺถ กตโม เทสนาหาโร? อิมมฺหิ สุตฺเต ตโย เอสนา เทสิตา โสตานุคเตหิ ธมฺเมหิ วจสา ปริจิเตหิ กาเมสนาย สมถมคฺโค. ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺเธหิ พฺรหฺมจริเยสนาย สมถมคฺโค.
วิจโยติ ยถา สุตฺตํ มนสิกโรนฺโต วิจินนฺโต สุตมยิปฺํ ปฏิลภติ. ยถา จ โส ¶ มนสิกโรตีติ ยถา สุตธมฺมา ตทา จินฺตามยิปฺํ ปฏิลภติ. ยถา ทิฏฺเว ¶ ธมฺเม มนสิกโรติ ตทา ภาวนามยิปฺํ ปฏิลภติ. อยํ วิจโย.
สุเตน สุตมยิปฺํ ปฏิลภติ. จินฺตาย จินฺตามยิปฺํ ภาวนาย ภาวนามยิปฺํ ปฏิลภติ. อตฺถิ เอสา ยุตฺติ.
ปทฏฺาโนติ โสตานุคตา ธมฺมาติ ธมฺมสฺสวนสฺส ปทฏฺานํ. วจสา ปริจิตาติ ยฺุชนาย ปทฏฺานํ. มนสา อนุเปกฺขิตาติ ธมฺมานุธมฺมาย วิปสฺสนาย ปทฏฺานํ. ทิฏฺิยา อนุเปกฺขิตาติ ปฺายปิ อนุเปกฺขิตา ทิฏฺิยาปิ อนุเปกฺขิตา.
จตุพฺยูโหติ อิมมฺหิ สุตฺเต ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย อิมาหิ ทฺวีหิ ปฺาหิ สมนฺนาคตา เตหิ….
ส นิพฺพุโตติ มคฺคผลํ อนุปาทิเสสฺจ นิพฺพานธาตุํ มนฺเตติ, ทาเนน โอฬาริกานํ กิเลสานํ ปหานํ มนฺเตติ. สีเลน มชฺฌิมานํ, ปฺาย สุขุมกิเลสานํ มนฺเตติ, ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ กตา จ ภูมิ.
ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียติ;
กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ มคฺโค วุตฺโต;
ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ มคฺคผลมาห.
ททโต ¶ ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโตติ ตีหิ ปเทหิ โลกิกํ กุสลมูลํ วุตฺตํ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โลกุตฺตรํ กุสลมูลํ วุตฺตํ.
ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียตีติ ปุถุชฺชนภูมึ มนฺเตติ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ เสกฺขภูมึ มนฺเตติ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อเสกฺขภูมิ วุตฺตา.
ททโต ¶ ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียตีติ มคฺคนิยา ปฏิปทา วุตฺตา. กุสโล ¶ จ ชหาติ ปาปกนฺติ เสกฺขวิมุตฺติ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อเสกฺขวิมุตฺติ.
ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียตีติ ทานกถํ สีลกถํ มคฺคกถํ โลกิกานํ ธมฺมานํ เทสนมาห. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ โลเก อาทีนวานุปสฺสนา. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ สามุกฺกํสิกาย ธมฺมเทสนายปิ ปฏิวิทฺธา.
ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ ปาณานํ อภยทาเนน ปาณาติปาตา เวรมณิสตฺตานํ อภยํ เทติ. เอวํ สพฺพานิ สิกฺขาปทานิ กาตพฺพานิ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ สีเล ปติฏฺาย จิตฺตํ สํยเมติ, ตสฺส สํยมโต ปาริปูรึ คจฺฉติ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ทฺเว วิมุตฺติโย. อยํ สุตฺตนิทฺเทโส.
๑๑๖. ตตฺถ กตมา เทสนา? อิมมฺหิ สุตฺเต กึ เทสิตํ? ทฺเว สุคติโย เทวา จ มนุสฺสา จ, ทิพฺพา จ ปฺจกามคุณา, มานุสฺสกา จ. ทฺวีหิ ปเทหิ นิทฺเทโส. ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียติ, กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ มคฺโค วุตฺโต. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ทฺเว นิพฺพานธาตุโย เทสิตา โสปาทิเสสา จ อนุปาทิเสสา จ. อยํ เทสนา.
วิจโยติ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ อิมินา ปเมน ปเทน ทานมยิกปฺุกิริยวตฺถุ วุตฺตํ. เตนสฺส อานนฺตริยานํ กุสลานํ ธมฺมานํ. ทุติเยน ปเทน… ยนฺติ, นิยฺยานิกํ สาสนนฺติ, อยํ อธิปฺปาโย. อสฺสวเนน ¶ จ อมนสิกาเรน จ อปฺปฏิเวเธน จ สกฺกายสมุทยคามินี ปฏิปทา วุตฺตา. สวเนน ¶ จ มนสิกาเรน จ ปฏิเวเธน จ สกฺกายนิโรธคามินี ปฏิปทา วุตฺตา. อยํ อาวฏฺโฏ.
วิภตฺตีติ เอกํสพฺยากรณีโย. นตฺถิ ตตฺถ วิภตฺติยา ภูมิ. ปริวตฺตนาติ เย ปฺจานิสํสา, เต ปฺจาทินา ปฏิปกฺเขน เตเนว ทิฏฺเว ธมฺเม ปาปุณาติ, ตํ อุปปชฺชมานา อปโร ปริยาโย.
เววจนนฺติ โสตานุคตา ธมฺมาติ ยํ สุตฺตํ ทิฏฺมฺปิ ปฺินฺทฺริยํ วิฺตฺตมฺปิ ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธมฺปิ วิภาวิตมฺปิ.
ปฺตฺตีติ ¶ โสตานุคตาธมฺมาติ เทสนา อวิชฺชาปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. มนสิกาโร ปาโมชฺชปฺตฺติยา ปฺตฺโต, ทิฏฺธมฺมาปิ อานิสํสปฺตฺติยา ปฺตฺตา.
โอตรโณติ ติสฺโส ปฺา วจสา ปริจิเตสุ สุตมยีปฺา มนสา อนุเปกฺขิเตสุ จินฺตามยีปฺา ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธาสุ ภาวนามยีปฺา. อิมานิ อริยสจฺจานิ อินฺทฺริยานิ วิชฺชุปฺปาทา อวิชฺชานิโรโธ ปฏิจฺจสมุปฺปาโท อินฺทฺริเยสุ ตีณิ อินฺทฺริยานิ, อายตเนสุ ธมฺมายตนปริยาปนฺนา ธาตูสุ ธมฺมธาตุปริยาปนฺนาติ. โสธโนติ โย อารมฺโภ สุตฺตสฺส ปเวโส นิยุตฺโต.
อธิฏฺาโนติ ปฺจานิสํสาติ เวมตฺตตาย ปฺตฺตา อานิสํสา โสตา อนุคตาติ เวมตฺตตาย อริยโวหาโร ปฺตฺโต, ธมฺเม จ สวนนฺติ เอกตฺตตาย ปฺตฺตํ.
ปริกฺขาโรติ ธมฺมสฺสวนสฺส ปยิรุปาสนา ปจฺจโย, สทฺธา เหตุ. มนสา อนุเปกฺขิตาติ อตฺถปฺปฏิสํเวทิตา ปจฺจโย, ธมฺมปฺปฏิสํเวทิตา เหตุ, ทิฏฺิยา สุปฺปฏิวิทฺธาติ ¶ สทฺธมฺมสฺสวนฺจ มนสิกาโร จ ปจฺจโย, สุตมยี จินฺตามยี ปฺา เหตุ. สมาโรปโนติ วิภตฺตํ สุตฺตํ อปโร ปริยาโย นิพฺพตฺติ พเล นตฺถิ. ตตฺถ สมาโรปนาย ภูมิ.
๑๑๗. ตตฺถ กตมํ วาสนาภาคิยฺจ นิพฺเพธภาคิยฺจ สุตฺตํ? ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ คาถา. ททโตติ ทานมยิกปฺุกิริยวตฺถุ วุตฺตํ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ สีลมยิกปฺุกิริยวตฺถุ วุตฺตํ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ โลภสฺส จ โมหสฺส จ พฺยาปาทสฺส จ ปหานมาห. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โลภสฺส จ โมหสฺส จ พฺยาปาทสฺส ¶ จ ฉนฺทราควินยมาหาติ. ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ คาถา อโลโภ กุสลมูลํ ภวติ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ อโทโส กุสลมูลํ ภวติ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ อเวรา อสปตฺตา อพฺยาปาทตาย สทา. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ าณุปฺปาทา อฺาณนิโรโธ. จตุตฺถปเทน ราคโทสโมหกฺขเยน ราควิราคา เจโตวิมุตฺติโมหกฺขเยน อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ, อยํ วิจโย.
ยุตฺตีติ ทาเน ิโต อุภยํ หิ ปริปูเรติ. มจฺฉริยฺจ ปชหติ. ปฺฺุจ ปวฑฺฒติ. อตฺถิ เอสา ยุตฺติ.
ปทฏฺานนฺติ ¶ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ จาคาธิฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ ปฺาธิฏฺานสฺส ปทฏฺานํ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ สจฺจาธิฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ อุปสมาธิฏฺานสฺส ปทฏฺานํ. อยํ ปทฏฺาโน.
ตตฺถ ¶ กตโม ลกฺขโณ? ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ สํยมโต เวรํ น จียติ. ททโตปิ เวรํ น กริยาติ กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโต รูปกฺขยาปิ เวทนกฺขยาปิ, เยน รูเปน ทิฏฺํ, เตน ตถาคโต ปฺเปนฺโต ปฺเปยฺย รูปสฺส ขยา วิราคนิโรธาติ เอวํ ปฺจกฺขนฺธา.
จตุพฺยูโห อิธ ภควโต โก อธิปฺปาโย? เย มหาโภคานํ ปตฺถยิสฺสนฺติ? เต ทานํ ทสฺสนฺติ ปริสฺสยปหานาย, เย อเวราภิฉนฺทกา, เต ปฺจ เวรานิ ปชหิสฺสนฺติ, เย กุสลาภิฉนฺทกา, เต อฏฺงฺคิกํ มคฺคํ ภาเวสฺสนฺติ อฏฺนฺนํ มิจฺฉตฺตานํ ปหานาย. เย นิพฺพายิตุกามา, เต ราคโทสโมหํ ปชหิสฺสนฺตีติ อยํ ภควโต อธิปฺปาโย.
อาวฏฺโฏติ ยฺจ อททโต มจฺฉริยํ ยฺจ อสํยมโต เวรํ ยฺจ อกุสลสฺส ปาปสฺส อปฺปหานํ, อยํ ทุกฺขนิทฺเทโส น สมุทโย. อโลเภน จ อโทเสน จ อโมเหน จ กุสเลน อิมานิ ตีณิ กุสลมูลานิ. เตสํ ปจฺจโย อฏฺ สมฺมตฺตานิ, อยํ มคฺโค. เตสํ ราคโทสโมหานํ ขยา, อยํ นิโรโธ.
วิภตฺตีติ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ น เอกํเสน โย ราชทณฺฑภเยน เทติ, โย จ อกปฺปิยสฺส ปริโภเคน สีลวนฺเตสุ เทติ, น ตสฺส ปฺุํ ¶ ปวฑฺฒตีติ โส เจตํ ทานํ อกุสเลน เทติ, ทณฺฑทานํ สตฺถทานํ อปฺุมยํ ปวฑฺฒติ, น ปฺุํ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ น เอกํเสน กึ การณํ ยฺจ โย ปทํ ทิฏฺธมฺมิกํ ปสฺสติ ยทิ มม ราชาโน คเหตฺวา หตฺถํ วา ฉินฺเทยฺย…เป… น เตน สํยเมน เวรํ น กโรติ. โย ตุ เอวํ สมาทิยติ ปาณาติปาตสฺส ¶ ปาปโก วิปาโกติ, ทิฏฺเ เยว ธมฺเม อภิสมฺปราเย จ เอวํ สพฺพสฺส อกุสลสฺส เหตุโต อารติ. อิมินา สํยเมน เวรํ น จียติ.
ปริวตฺตนาติ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ อททโต ปฺุํ น ปวฑฺฒติ. ยํ ทานมยํ, ตํ สํยมโต เวรํ น จียติ, อสํยมโต เวรํ กรียติ. กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ อกุสโล น ชหาติ. ราคโทสโมหกฺขยา สนิพฺพุโตติ ทูตํ เปเสตฺวา ปณีตํ เปเสตฺวาปิ น ปกฺโกสามิ, โส ¶ สยเมว ปน มหาภิกฺขุสงฺฆปริวาโร อมฺหากํ วสนฏฺานํ สมฺปตฺโต อมฺเหหิ จ สนฺถาคารสาลา [สนฺธาคารสาลา (ก.)] การิตา, เอตฺถ มยํ ทสพลํ อาเนตฺวา มงฺคลํ ภณาเปมาติ จินฺเตตฺวา อุปสงฺกมึสุ. เยน สนฺถาคารํ เตนุปสงฺกมึสูติ ตํ ทิวสํ กิร สนฺถาคาเร จิตฺตกมฺมํ นิฏฺาเปตฺวา อฏฺฏกา มุตฺตมตฺตา โหนฺติ. พุทฺธา นาม อรฺชฺฌาสยา อรฺารามา อนฺโตคาเม วเสยฺยุํ วา โน วาติ ตสฺมา ภควโต มนํ ชานิตฺวาว ปฏิชคฺคิสฺสามาติ จินฺเตตฺวา เต ภควนฺตํ อุปสงฺกมึสุ. อิทานิ ปน มนํ ลภิตฺวา ปฏิชคฺคิตุกามา เยน สนฺถาคารํ, เตนุปสงฺกมึสุ. สพฺพสนฺถรินฺติ ยถา สพฺพํ สนฺถตํ โหติ เอวํ เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสูติ. เอตฺถ ปน เต มลฺลราชาโน สนฺถาคารํ ปฏิชคฺคิตฺวา นครวีถิโยปิ สมฺมชฺชาเปตฺวา ธเช อุสฺสาเปตฺวา สุวณฺณฆฏิกทลิโย จ ปาเปตฺวา สกลนครํ ทีปมาลาหิ วิปฺปกิณฺณตารกํ วิย กตฺวา ขีรปเก [ขีรุปเก (ปี. ก.)] ทารเก ขีรํ ปาเยถ, ทหเร กุมาเร ลหุํ ลหุํ โภชาเปตฺวา สยาเปถ, อุจฺจาสทฺทํ มากริ, อชฺช เอกรตฺตึ สตฺถา อนฺโตคาเมว วสิสฺสติ, พุทฺธา นาม อปฺปสทฺทกามา โหนฺตีติ เภรึ จราเปตฺวา สยํ ทณฺฑกทีปิกา อาทาย เยน ภควา เตนุปสงฺกมึสุ. ภควนฺตํ เยว ปุรกฺขตฺวาติ ภควนฺตํ ปุรโต ¶ กตฺวา, ตตฺถ ภควา ภิกฺขูนฺเจว อุปาสกานฺจ มชฺเฌ นิสินฺโน อติวิย วิโรจติ. สมนฺตปาสาทิโก สุวณฺณวณฺโณ อภิรูโป ทสฺสนีโย ปุรตฺถิมกายโต ¶ สุวณฺณวณฺณา รสฺมิ อุฏฺหิตฺวา คคนตเล อสีติหตฺถํ านํ คณฺหาติ. ปจฺฉิมกายโต ทกฺขิณหตฺถโต วามหตฺถโต สุวณฺณวณฺณา เหฏฺา ปาทตเลหิ ปวาฬวณฺณรสฺมิ อุฏฺหิตฺวา ฆนปถวิยํ อสีติหตฺถํ านํ คณฺหาติ, เอวํ สมนฺตา อสีติหตฺถมตฺตํ านํ ฉพฺพณฺณพุทฺธรสฺมิโย วิชฺโชตมานา วิตณฺฑมานา วิธาวนฺติ, สพฺเพ ทิสาภาคา สุวณฺณจมฺปกปุปฺเผหิ วิกิริยมานา วิย สุวณฺณฆฏโต นิกฺขนฺตสุวณฺณรสธาราหิ สิฺจมานา วิย ปสาริตสุวณฺณปฏปริกฺขิตฺตา วฺวิย เวรมฺภวาตสมุฏฺิตกึสุกกึสุการกณิการปุปฺผจุณฺณสโมกิณฺณา วิย วิปฺปกสนฺตํ อสีติอนุพฺยฺชนพฺยามปฺปภา ทฺวตฺตึสวรลกฺขณสมุชฺชลํ สรีรํ สมุคฺคตตารกํ วิย คคนตลํ วิกสิตมิว ปทุมวนํ สพฺพผาลิผุลฺโล วิย โยชนสติโก ปาริจฺฉตฺตโก ปฏิปาฏิยา ปิตานํ ทฺวตฺตึสจนฺทานํ ทฺวตฺตึสสูริยานํ ทฺวตฺตึสจกฺกวตฺตีนํ ทฺวตฺตึสเทวราชานํ ทฺวตฺตึสมหาพฺรหฺมานํ นิพฺพุโต อเสกฺขสฺส นตฺถิ นิพฺพุติ.
เววจนนฺติ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ, อนุโมทโตปิ ปฺุํ ปวฑฺฒติ. จิตฺตสฺส สมาทหโตปิ เวยฺยาวจฺจกิริยายปิ ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ.
ปฺตฺตีติ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ, อโลภสฺส ปฏินิสฺสยฆาตปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. สํยมโต ¶ เวรํ น จียตีติ อโทสสฺส ปฏินิสฺสยฆาตปฺตฺติยา ปฺตฺตํ กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ อโมหสฺส ปฏินิสฺสยฆาตปฺตฺติยา ปฺตฺตํ.
โอตรโณติ ¶ ปฺจสุ อินฺทฺริเยสุ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒติ, สํยมโต เวรํ น จียติ สํยเมน สีลกฺขนฺโธ. โอติณฺโณ ฉสุ อินฺทฺริเยสุ สํวโร, อยํ สมาธิกฺขนฺโธ, ยํ กุสโล จ ชหาติ ปาปกํ, อยํ ปฺากฺขนฺโธ, ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ วิมุตฺติกฺขนฺโธ. ธาตูสุ ธมฺมธาตุ, อายตเนสุ มนายตนํ.
โสธโนติ เยนารมฺเภน อิทํ สุตฺตํ เทสิตํ โส อารมฺโภ สุทฺโธ.
อธิฏฺาโน ทานนฺติ เอกตฺตตาย ปฺตฺตํ. จาโค ปริจฺจาโค ธมฺมทานํ อามิสทานํ, อฏฺ ทานานิ วิตฺถาเรน กาตพฺพานิ, อยํ เวมตฺตตา. น จ ททโต ¶ เอกตฺตปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. ขนฺตี อนวชฺชนฺติ ปฺตฺติยา ปฺตฺตํ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ โรธวีริยปฺตฺติยา [โยธ วีริยปฺตฺติยา (ปี. ก.)] ปฺตฺตา.
ปริกฺขาโรติ ทานสฺส ปาโมชฺชํ ปจฺจโย, อโลโภ เหตุ. สํยมโต โยนิโส มนสิกาโร เหตุ, ปริจฺจาโค ปจฺจโย. กุสโล จ ชหาติ ปาปกนฺติ ยถาภูตทสฺสนํ ปจฺจโย, าณปฺปฏิลาโภ เหตุ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ปรโต จ โฆโส อชฺฌตฺตฺจ โยนิโส มนสิกาโร มคฺโค จ เหตุ จ ปจฺจโย จ.
สมาโรปโนติ ททโต ปฺุํ ปวฑฺฒตีติ คาถา ตสฺส สีลมฺปิ วฑฺฒติ. สํยโมปิ วฑฺฒติ. สํยมโต เวรํ น จียตีติ. อฺเปิ กิเลสา น จียนฺติ เยปิสฺส ตปฺปจฺจยา อุปฺปชฺเชยฺยุํ อาสวา วิฆาตา, เตปิสฺส น อุปฺปชฺชนฺติ. ราคโทสโมหกฺขยา ส นิพฺพุโตติ ราคโทสสฺสาปิ ขยา ราคานุสยสฺสปิ ขยา โทสสฺส โมหสฺสาปิ ส นิพฺพุโตติ โสปาทิเสสา นิพฺพานธาตุ อนุปาทิเสสาปิ. อยํ สมาโรปโน.
เถรสฺส มหากจฺจายนสฺส เปฏโกปเทเส
หารสฺส สมฺปาตภูมิ สมตฺตา.
๘. สุตฺตเวภงฺคิยํ
๑๑๘. ปุพฺพา ¶ ¶ โกฏิ น ปฺายติ อวิชฺชาย จ ภวตณฺหาย จ. ตตฺถ อวิชฺชานีวรณานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สตฺตานํ ปุพฺพโกฏิ น ปฺายติ. ตตฺถ เย สตฺตา ตณฺหาสํโยชนา, เต อชฺโฌสานพหุลา มนฺทวิปสฺสกา. เย ปน อุสฺสนฺนทิฏฺิกา สตฺตา, เต วิปสฺสนาพหุลา มนฺทชฺโฌสานา.
ตตฺถ ตณฺหาจริตา สตฺตา สตฺตสฺาภินิวิฏฺา อนุปฺปาทวยทสฺสิโน. เต ปฺจสุ ขนฺเธสุ อตฺตานํ สมนุปสฺสนฺติ ‘‘รูปวนฺตํ วา อตฺตานํ, อตฺตนิ วา รูปํ, รูปสฺมึ วา อตฺตาน’’นฺติ. เอวํ ปฺจกฺขนฺธา. อฺเหิ ขนฺเธหิ อตฺตานํ สมนุปสฺสนฺติ ตสฺส อุสฺสนฺนทิฏฺิกา สตฺตา วิปสฺสมานา ขนฺเธ อุชุํ อตฺตโต สมนุปสฺสนฺติ. เต รูปํ อตฺตโก สมนุปสฺสนฺติ. ยํ รูปํ, โส อตฺตา. โย อหํ, ตํ รูปํ. โส รูปวินาสํ ปสฺสติ, อยํ อุจฺเฉทวาที ¶ . อิติ ปฺจนฺนํ ขนฺธานํ ปมาภินิปาตา สกฺกายทิฏฺิโย ปฺจ อุจฺเฉทํ ภชนฺติ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ. เอกเมกมฺหิ ขนฺเธ ตีหิ ปเทหิ ปจฺฉิมเกหิ สสฺสตํ ภชติ ‘‘อฺํ ชีวํ อฺํ สรีร’’นฺติ. อิโต พหิทฺธาเต ปพฺพชิตา ตณฺหาจริตา กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เตน เย จ นิสฺสนฺเทน ทิฏฺิจริตา อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา ¶ วิหรนฺติ. เตน เยว ทิฏฺิสุเขน เอตฺตาวตา พาหิรโก ปโยโค.
ตตฺถ ทิฏฺิจริตา สตฺตา เย อริยธมฺมวินยํ โอตรนฺติ, เต ธมฺมานุสาริโน โหนฺติ. เย ตณฺหาจริตา สตฺตา อริยํ ธมฺมวินยํ โอตรนฺติ, เต สทฺธานุสาริโน โหนฺติ.
ตตฺถ เย ทิฏฺิจริตา สตฺตา, เต กาเมสุ โทสทิฏฺี, น จ เย กาเมสุ อนุสยา สมูหตา, เต อตฺตกิลมถานุโยคมนุยุตฺตา วิหรนฺติ. เตสํ สตฺถา ธมฺมํ เทเสติ. อฺโ วา สาวโก กาเมหิ นตฺถิ อตฺโถติ เต จ ปุพฺเพเยว กาเมหิ อนตฺถิกา อิติ กาเม อปฺปกสิเรน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ. เต เจตสิเกน ทุกฺเขน อนชฺโฌสิตา. เตน วุจฺจติ ‘‘สุขา ปฏิปทา’’ติ ¶ . เย ปน ตณฺหาจริตา สตฺตา, เต กาเมสุ อชฺโฌสิตา, เตสํ สตฺถา วา ธมฺมํ เทเสติ. อฺตโร วา ภิกฺขุ กาเมหิ นตฺถิ อตฺโถติ, เต ปิยรูปํ ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขา ปฏิปทา’’ติ. อิติ อิเม สพฺพสตฺตา ทฺวีสุ ปฏิปทาสุ สโมสรณํ คจฺฉนฺติ ทุกฺขายฺจ สุขายฺจ.
ตตฺถ เย ทิฏฺิจริตา สตฺตา, เต ทฺวิธา มุทินฺทฺริยา จ ติกฺขินฺทฺริยา จ. ตตฺถ เย ทิฏฺิจริตา สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา สุเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ขิปฺปฺจ อภิสเมนฺติ, เตน วุจฺจติ ‘‘ขิปฺปาภิฺา สุขา ปฏิปทา’’ติ. ตตฺถ เย ทิฏฺิจริตา สตฺตา มุทินฺทฺริยา ปมํ ติกฺขินฺทฺริยํ อุปาทาย ทนฺธตรํ อภิสเมนฺติ, เต สุเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ทนฺธฺจ อภิสเมนฺติ. เตน วุจฺจติ ‘‘สุขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา’’ติ. ตตฺถ ตณฺหาจริตา สตฺตา ทฺวิธา ติกฺขินฺทฺริยา จ มุทินฺทฺริยา จ. ตตฺถ ¶ เย ตณฺหาจริตา สตฺตา ติกฺขินฺทฺริยา ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ขิปฺปฺจ อภิสเมนฺติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขา ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา’’ติ. ตตฺถ เย ตณฺหาจริตา สตฺตา มุทินฺทฺริยา ปมํ ติกฺขินฺทฺริยํ อุปาทาย ทนฺธตรํ อภิสเมนฺติ, เต ทุกฺเขน ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, ทนฺธฺจ อภิสเมนฺติ. เตน วุจฺจติ ‘‘ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา’’ติ. อิมา จตสฺโส ปฏิปทาโย อปฺจมา อฉฏฺา. เย หิ เกจิ นิพฺพุตา นิพฺพายิสฺสนฺติ ¶ วา อิมาหิ จตูหิ ปฏิปทาหิ อนฺาหิ อยํ ปฏิปทาจตุกฺเกน กิเลเส นิทฺทิสติ. ยา จตุกฺกมคฺเคน อริยธมฺเมสุ นิทฺทิสิตพฺพา, อยํ วุจฺจติ สีหวิกฺกีฬิโต นาม นโย.
๑๑๙. ตตฺริเม จตฺตาโร อาหารา. จตฺตาโร วิปลฺลาสา อุปาทานา โยคา คนฺถา อาสวา โอฆา สลฺลา วิฺาณฏฺิติโย อคติคมนาติ, เอวํ อิมานิ สพฺพานิ ทส ปทานิ. อยํ สุตฺตสฺส สํสนฺทนา.
จตฺตาโร อาหารา. ตตฺถ โย จ กพฬีกาโร อาหาโร โย จ ผสฺโส อาหาโร, อิเม ตณฺหาจริเตน ปหาตพฺพา. ตตฺถ โย จ มโนสฺเจตนาหาโร โย จ วิฺาณาหาโร, อิเม ทิฏฺิจริเตน ปหาตพฺพา.
ปโม อาหาโร ปโม วิปลฺลาโส, ทุติโย อาหาโร ทุติโย วิปลฺลาโส, ตติโย อาหาโร ตติโย วิปลฺลาโส, จตุตฺโถ อาหาโร จตุตฺโถ วิปลฺลาโส. อิเม จตฺตาโร วิปลฺลาสา อปฺจมา อฉฏฺา. อิทฺจ ปมาณา จตฺตาโร อาหารา.
ตตฺถ ¶ ปเม วิปลฺลาเส ิโต กาเม อุปาทิยติ, อิทํ กามุปาทานํ. ทุติเย วิปลฺลาเส ิโต อนาคตํ ภวํ อุปาทิยติ, อิทํ สีลพฺพตุปาทานํ. ตติเย วิปลฺลาเส ิโต วิปรีโต ทิฏฺึ อุปาทิยติ, อิทํ ทิฏฺุปาทานํ. จตุตฺเถ ¶ วิปลฺลาเส ิโต ขนฺเธ อตฺตโต อุปาทิยติ, อิทํ อตฺตวาทุปาทานํ.
ตตฺถ กามุปาทาเน ิโต กาเม อภิชฺฌายติ คนฺถติ, อยํ อภิชฺฌากายคนฺโถ. สีลพฺพตุปาทาเน ิโต พฺยาปาทํ คนฺถติ, อยํ พฺยาปาทกายคนฺโถ. ทิฏฺุปาทาเน ิโต ปรามาสํ คนฺถติ, อยํ ปรามาสกายคนฺโถ. อตฺตวาทุปาทาเน ิโต ปปฺจนฺโต คนฺถติ, อยํ อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ.
ตสฺส คนฺถิตา กิเลสา อาสวนฺติ. กิฺจิ ปน วุจฺจติ วิปฺปฏิสาโร. เย วิปฺปฏิสารา [โย วิปฺปฏิสาโร (ปี. ก.)] เต อนุสยา. ตตฺถ อภิชฺฌากายคนฺเถน กามาสโว, พฺยาปาทกายคนฺเถน ภวาสโว, ปรามาสกายคนฺเถน ทิฏฺาสโว, อิทํ สจฺจาภินิเวสกายคนฺเถน อวิชฺชาสโว.
เต ¶ จตฺตาโร อาสวา เวปุลฺลภาวํ คตา โอฆา โหนฺติ, เตน วุจฺจนฺติ ‘‘โอฆา’’ติ. ตตฺถ กามาสโว กาโมโฆ, ภวาสโว ภโวโฆ, อวิชฺชาสโว อวิชฺโชโฆ, ทิฏฺาสโว ทิฏฺโโฆ.
เต จตฺตาโร โอฆา อาสยมนุปวิฏฺา อนุสยสหคตา วุจฺจนฺติ. สลฺลาติ หทยมาหจฺจ ติฏฺนฺตา. ตตฺถ กาโมโฆ ราคสลฺลํ, ภโวโฆ โทสสลฺลํ, อวิชฺโชโฆ โมหสลฺลํ, ทิฏฺโโฆ ทิฏฺิสลฺลํ.
อิเมหิ จตูหิ สลฺเลหิ ปริยาทินฺนํ วิฺาณํ จตูสุ ธมฺเมสุ ติฏฺติ รูเป เวทนาย สฺาย สงฺขาเรสุ. อิมา จตสฺโส วิฺาณฏฺิติโย. ตตฺถ ราคสลฺเลน นนฺทูปเสจนํ รูปูปคํ วิฺาณํ ติฏฺติ. โทสสลฺเลน เวทนูปคํ โมหสลฺเลน สฺูปคํ ¶ ทิฏฺิสลฺเลน นนฺทูปเสจนํ สงฺขารูปคํ วิฺาณํ ติฏฺติ.
จตูหิ วิฺาณฏฺิตีหิ จตุพฺพิธํ อคตึ คจฺฉนฺติ ฉนฺทา โทสา ภยา โมหา. ราเคน ฉนฺทา อคตึ คจฺฉติ, โทเสน โทสา อคตึ คจฺฉติ, โมเหน โมหา อคตึ คจฺฉติ, ทิฏฺิยา ภยา อคตึ คจฺฉติ. อิติ อิทฺจ กมฺมํ อิเม จ กิเลสา. อยํ สํสารสฺส เหตุ.
๑๒๐. ตตฺถิมา ¶ จตสฺโส ทิสา กพฬีการาหาโร ‘‘อสุเภ สุภ’’นฺติ วิปลฺลาโส กามุปาทานํ กามโยโค อภิชฺฌากายคนฺโถ กามาสโว กาโมโฆ ราคสลฺลํ รูปูปคา วิฺาณฏฺิติ ฉนฺทา อคติคมนํ. อยํ ปมา ทิสา.
ผสฺโส อาหาโร ‘‘ทุกฺเข สุข’’นฺติ วิปลฺลาโส สีลพฺพตุปาทานํ ภวโยโคพฺยาปาโท กายคนฺโถ ภวาสโว ภโวโฆ โทสสลฺลํ เวทนูปคา วิฺาณฏฺิติ โทสา อคติคมนํ, อยํ ทุติยา ทิสา.
มโนสฺเจตนาหาโร ‘‘อนตฺตนิ อตฺตา’’ติ วิปลฺลาโส ทิฏฺุปาทานํ ทิฏฺิโยโค ปรามาสกายคนฺโถ ทิฏฺาสโว ทิฏฺโโฆ ทิฏฺิสลฺลํ สฺูปคา วิฺาณฏฺิติ ภยา อคติคมนํ. อยํ ตติยา ทิสา.
วิฺาณาหาโร ‘‘อนิจฺเจ นิจฺจ’’นฺติ วิปลฺลาโส อตฺตวาทุปาทานํ อวิชฺชาโยโค อิทํสจฺจาภินิเวโส กายคนฺโถ อวิชฺชาสโว อวิชฺโชโฆ โมหสลฺลํ สงฺขารูปคา วิฺาณฏฺิติ โมหา อคติคมนํ, อยํ ¶ จตุตฺถี ทิสา. อิติ อิเมสํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ ปเมน ปเทน ปมาย ทิสาย อาโลกนํ. อยํ วุจฺจติ ทิสาโลกนา.
จตูหิ ¶ วิปลฺลาเสหิ อกุสลปกฺเข ทิสาวิโลกนา กิเลสํ สํโยเชตฺวา อยํ อกุสลปกฺเข ทิสาวิโลกนาย ภูมิ ปฺจนฺนํ ทสนฺนํ สุตฺตานํ ยานิ ปมานิ ปทานิ อิเมสํ ธมฺมานํ โก อตฺโถ? เอโก อตฺโถ, พฺยฺชนเมว นานํ. เอวํ ทุติยา เอวํ ตติยา เอวํ จตุตฺถี. อยํ ปมา สํสนฺทนา.
อิมินา เปยฺยาเลน สพฺเพ กิเลสา จตูสุ ปเทสุ ปกฺขิปิตพฺพา. ตโต กุสลปกฺเข จตสฺโส ปฏิปทา จตฺตาริ ฌานานิ จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร วิหารา ทิพฺโพ พฺรหฺมา อริโย อาเนฺโช จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จตฺตาโร อจฺฉริยา อพฺภุตธมฺมา จตฺตาโร อธิฏฺานา จตฺตาโร สมาธโย ฉนฺทสมาธิ วีริยสมาธิ จิตฺตสมาธิ วีมํสาสมาธิ. จตฺตาโร ธมฺมา สุขภาคิยา นาฺตฺร โพชฺฌงฺคา นาฺตฺร ตปสา นาฺตินฺทฺริยสํวรา นาฺตฺร สพฺพนิสฺสคฺคา จตฺตาริ อปฺปมาณานิ.
ตตฺถ ทุกฺขา ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ภาวิยมานา พหุลีกริยมานา ปมํ ฌานํ ปริปูเรติ, ปมํ ฌานํ ปริปุณฺณํ ปมํ สติปฏฺานํ ปริปูเรติ ¶ , ปมํ สติปฏฺานํ ปริปุณฺณํ ปมํ วิหารํ ปริปูเรติ, ปโม วิหาโร ปริปุณฺโณ ปมํ สมฺมปฺปธานํ ปริปูเรติ, ปมํ สมฺมปฺปธานํ ปริปุณฺณํ ปมํ อจฺฉริยํ อพฺภุตธมฺมํ ปริปูเรติ, ปโม อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปริปุณฺโณ ปมํ อธิฏฺานํ ปริปูเรติ, ปมํ อธิฏฺานํ ปริปุณฺณํ ฉนฺทสมาธึ ปริปูเรติ, ฉนฺทสมาธิ ปริปุณฺโณ อินฺทฺริยสํวรํ ปริปูเรติ, อินฺทฺริยสํวโร ปริปุณฺโณ ปมํ เมตฺตาอปฺปมาณํ ปริปูเรติ. เอวํ ยาว สพฺพนิสฺสคฺโค จตุตฺถํ อปฺปมาณํ ปริปูเรติ.
ตตฺถ ปมา จ ปฏิปทา ปมฺจ ฌานํ ปมฺจ สติปฏฺานํ ปโม จ วิหาโร ปมฺจ สมฺมปฺปธานํ ¶ ปโม จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม สจฺจาธิฏฺานฺจ ฉนฺทสมาธิ จ อินฺทฺริยสํวโร จ เมตฺตา จ อปฺปมาณํ. อยํ ปมา ทิสา.
ทุกฺขา จ [ทุติยา จ (ก.)] ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา ทุติยํ ฌานํ ทุติยฺจ สติปฏฺานํ ทุติโย จ วิหาโร ทุติยฺจ สมฺมปฺปธานํ ทุติโย จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ¶ ธมฺโม จาคาธิฏฺานํ จิตฺตสมาธิ จตฺตาโร อิทฺธิปาทา กรุณา จ อปฺปมาณํ, อยํ ทุติยา ทิสา.
สุขา จ [ตติยา จ (ก.)] ปฏิปทา ทนฺธาภิฺา ตติยฺจ ฌานํ ตติยฺจ สติปฏฺานํ ตติโย จ วิหาโร ตติยฺจ สมฺมปฺปธานํ ตติโย จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม ปฺาธิฏฺานฺจ วีริยสมาธิ จ โพชฺฌงฺคา จ มุทิตา จ อปฺปมาณํ. อยํ ตติยา ทิสา.
สุขา จ [จตุตฺถี จ (ก.)] ปฏิปทา ขิปฺปาภิฺา จตุตฺถํ ฌานํ จตุตฺถฺจ สติปฏฺานํ จตุตฺโถ จ วิหาโร จตุตฺถฺจ สมฺมปฺปธานํ จตุตฺโถ จ อจฺฉริโย อพฺภุโต ธมฺโม อุปสมาธิฏฺานฺจ วีมํสาสมาธิ จ สพฺพนิสฺสคฺโค จ อุเปกฺขา อปฺปมาณฺจ. อยํ จตุตฺถี ทิสา. อิมาสํ จตสฺสนฺนํ ทิสานํ อาโลกนา. อยํ วุจฺจติ ทิสาโลกโน นาม นโย.
ตตฺถายํ โยชนา. จตฺตาโร จ อาหารา จตสฺโส จ ปฏิปทา, จตฺตาโร จ วิปลฺลาสา จตฺตาโร จ สติปฏฺานา, จตฺตาริ จ อุปาทานานิ จตฺตาริ จ ฌานานิ จตฺตาโร จ โยคา วิหารา จ, คนฺถา จ สมฺมปฺปธานา จ, อาสวา จ อจฺฉริยา อพฺภุตธมฺมา จ, โอฆา จ อธิฏฺานานิ จ, สลฺลา จ สมาธโย, วิฺาณฏฺิติโย ¶ จตฺตาโร จ สุขภาคิยา ธมฺมา, จตฺตาริ จ อคติคมนานิ จตฺตาริ จ อปฺปมาณานิ อิติ กุสลากุสลานํ ปฏิปกฺขวเสน โยชนา, อยํ วุจฺจติ ทิสาโลกโน นโย.
ตสฺส ¶ จตฺตาริ สามฺผลานิ ปริโยสานํ, โย จ ธมฺโม กุสลากุสลนิทฺเทเส ปโม ทิสานิทฺเทโส, อิมสฺส โสตาปตฺติผลํ ปริโยสานํ ทุติยํ สกทาคามิผลํ, ตติยํ อนาคามิผลํ, จตุตฺถํ อรหตฺตผลํ.
ตตฺถ กตโม ติปุกฺขโล นโย? เย จ ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ ทฺเว ปุคฺคลา, เย จ สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย ขิปฺปาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ ทฺเว ปุคฺคลา.
อิเมสํ จตุนฺนํ ปุคฺคลานํ โย ปุคฺคโล สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย นิยฺยาติ, โย จ ปุคฺคโล ทุกฺขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยาติ. อิเม ทฺเว ปุคฺคลา ภวนฺติ. ตตฺถ โย สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย นิยฺยาติ ¶ , อยํ อุคฺฆฏิตฺู. โย ปจฺฉิโม ปุคฺคโล สาธารโณ, อยํ วิปฺจิตฺู. โย ปุคฺคโล ทนฺธาภิฺาย ทุกฺขาย ปฏิปทาย นิยฺยาติ, อยํ เนยฺโย. อิเม จตฺตาโร ภวิตฺวา ตีณิ โหนฺติ, ตตฺถ อุคฺฆฏิตฺุสฺส สมถปุพฺพงฺคมา วิปสฺสนา, เนยฺยสฺส วิปสฺสนาปุพฺพงฺคโม สมโถ, วิปฺจิตฺุสฺส สมถวิปสฺสนา ยุคนทฺธา. อุคฺฆฏิตฺุสฺส มุทุกา เทสนา, เนยฺยสฺส ติกฺขา เทสนา, วิปฺจิตฺุสฺส ติกฺขมุทุกา เทสนา.
อุคฺฆฏิตฺุสฺส อธิปฺาสิกฺขา, เนยฺยสฺส อธิจิตฺตสิกฺขา, วิปฺจิตฺุสฺส อธิสีลสิกฺขา. อิติ อิเมสํ ปุคฺคลานํ จตูหิ ปฏิปทาหิ นิยฺยานํ.
ตตฺถ ¶ อยํ สํกิเลโส, ตีณิ อกุสลมูลานิ ตโย ผสฺสา ติสฺโส เวทนา ตโย อุปวิจารา ตโย สํกิเลสา ตโย วิตกฺกา ตโย ปริฬาหา ตีณิ สงฺขตลกฺขณานิ ติสฺโส ทุกฺขตาติ.
ตีณิ อกุสลมูลานีติ โลโภ อกุสลมูลํ, โทโส อกุสลมูลํ, โมโห อกุสลมูลํ. ตโย ผสฺสาติ สุขเวทนีโย ผสฺโส, ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส, อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโส. ติสฺโส เวทนาติ สุขา เวทนา ทุกฺขา เวทนา อทุกฺขมสุขา เวทนา. ตโย อุปวิจาราติ โสมนสฺโสปวิจาโร โทมนสฺโสปวิจาโร อุเปกฺโขปวิจาโร. ตโย สํกิเลสาติ ราโค โทโส โมโห. ตโย วิตกฺกาติ กามวิตกฺโก พฺยาปาทวิตกฺโก วิหึสาวิตกฺโก. ตโย ปริฬาหาติ ¶ ราคโช โทสโช โมหโช. ตีณิ สงฺขตลกฺขณานีติ อุปฺปาโท ิติ วโย. ติสฺโส ทุกฺขตาติ ทุกฺขทุกฺขตา วิปริณามทุกฺขตา สงฺขตทุกฺขตา.
ตตฺถ โลโภ อกุสลมูลํ กุโต สมุฏฺิตํ? ติวิธํ อารมฺมณํ มนาปิกํ อมนาปิกํ อุเปกฺขาานิยฺจ. ตตฺถ มนาปิเกน อารมฺมเณน โลโภ อกุสลมูลํ สมุฏฺหติ. อิติ มนาปิกา อารมฺมณา สุขเวทนีโย ผสฺโส, สุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต สุขเวทนา, สุขเวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โสมนสฺสูปวิจาโร, โสมนสฺสูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ราโค, ราคํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต กามวิตกฺโก, กามวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ราคโช ปริฬาโห ¶ ราคชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต อุปฺปาโท สงฺขตลกฺขโณ, อุปฺปาทํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต วิปริณามทุกฺขตา.
โทโส ¶ อกุสลมูลํ กุโต สมุฏฺิตํ? อมนาปิเกน อารมฺมเณน โทโส อกุสลมูลํ สมุฏฺิตํ. อิติ อมนาปิกา อารมฺมณา ทุกฺขเวทนีโย ผสฺโส, ทุกฺขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ทุกฺขเวทนา, ทุกฺขเวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โทมนสฺสูปวิจาโร, โทมนสฺสูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โทโส, โทสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต พฺยาปาทวิตกฺโก, พฺยาปาทวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โทสโช ปริฬาโห, โทสชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ิตสฺส อฺถตฺตํ สงฺขตลกฺขณํ, ิตสฺส อฺถตฺตํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต ทุกฺขทุกฺขตา เวทนา.
โมโห อกุสลมูลํ กุโต สมุฏฺิตํ? อุเปกฺขาานิเยน อารมฺมเณน โมโห อกุสลมูลํ สมุฏฺิตํ. อิติ อุเปกฺขาานิยา อารมฺมณา อทุกฺขมสุขเวทนีโย ผสฺโส, อทุกฺขมสุขเวทนียํ ผสฺสํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต อทุกฺขมสุขา เวทนา, อทุกฺขมสุขเวทนํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต อุเปกฺขูปวิจาโร, อุเปกฺขูปวิจารํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โมโห, โมหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต วิหึสาวิตกฺโก, วิหึสาวิตกฺกํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต โมหโช ปริฬาโห, โมหชํ ปริฬาหํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต วโย สงฺขตลกฺขณํ, วยํ สงฺขตลกฺขณํ ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชเต สงฺขตทุกฺขตา, อิติ อยํ ติณฺณํ กิเลสานํ นิทฺเทโส, อยํ วุจฺจเต กุสลปกฺเข ติปุกฺขโล นโย.
อิติ ตีณิ อกุสลมูลานิ น จตุตฺถานิ น ปฺจมานิ, ตโย ผสฺสาติ ติสฺโส เวทนา ยาว สงฺขตทุกฺขตาติ, โย ¶ โกจิ อกุสลปกฺโข, สพฺโพ โส ตีสุ อกุสลมูเลสุ สโมสรติ.
ตตฺถ ¶ กตโม กุสลปกฺโข? ตีณิ กุสลมูลานิ, ติสฺโส ปฺา สุตมยี ปฺา จินฺตามยี ปฺา ภาวนามยี ปฺา. ตโย สมาธี สวิตกฺกสวิจาโร…เป… ติสฺโส สิกฺขา อธิสีลสิกฺขา…เป… สิกฺขา. ตีณิ นิมิตฺตานิ สมถนิมิตฺตํ ปคฺคหนิมิตฺตํ อุเปกฺขานิมิตฺตํ. ตโย วิตกฺกา เนกฺขมฺมวิตกฺโก…เป… อวิหึสาวิตกฺโก. ตีณิ อินฺทฺริยานิ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยนฺติ วิตฺถาโร. ตโย อุปวิจารา เนกฺขมฺมูปวิจาโร อพฺยาปาทูปวิจาโร อวิหึสูปวิจาโร. ติสฺโส เอสนา กาเมสนา ภเวสนา พฺรหฺมจริเยสนา. ตโย ขนฺธา สีลกฺขนฺโธ สมาธิกฺขนฺโธ ปฺากฺขนฺโธ.
ตตฺถ ¶ ยํ อโลโภ กุสลมูลํ, ตํ สุตมยิปฺํ ปริปูเรติ, สุตมยี ปฺา ปริปุณฺณา สวิตกฺกํ สวิจารํ สมาธึ ปริปูเรติ, สวิตกฺโก สวิจาโร สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิจิตฺตสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิจิตฺตสิกฺขา ปริปุณฺณา สมถนิมิตฺตํ ปริปูเรติ, สมถนิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ เนกฺขมฺมวิตกฺกํ ปริปูเรติ, เนกฺขมฺมวิตกฺโก ปริปุณฺโณ อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อนฺาตฺสฺสามีตินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ เนกฺขมฺมูปวิจารํ ปริปูเรติ, เนกฺขมฺมูปวิจาโร ปริปุณฺโณ กาเมสนํ ปชหติ, กาเมสนปฺปหานํ สมาธิกฺขนฺธํ ปริปูเรติ.
อโทโส กุสลมูลํ จินฺตามยิปฺํ ปริปูเรติ, จินฺตามยี ปฺา ปริปุณฺณา อวิตกฺกวิจารมตฺตํ สมาธึ ปริปูเรติ ¶ . อวิตกฺกวิจารมตฺโต สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิสีลสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิสีลสิกฺขา ปริปุณฺณา อุเปกฺขานิมิตฺตํ ปริปูเรติ, อุเปกฺขานิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ อพฺยาปาทวิตกฺกํ ปริปูเรติ, อพฺยาปาทวิตกฺโก ปริปุณฺโณ อฺินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อฺินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ อพฺยาปาทูปวิจารํ ปริปูเรติ, อพฺยาปาทูปวิจาโร ปริปุณฺโณ ภเวสนํ ปชหติ, ภเวสนปฺปหานํ สีลกฺขนฺธํ ปริปูเรติ.
อโมโห กุสลมูลํ ภาวนามยิปฺํ ปริปูเรติ, ภาวนามยีปฺา ปริปุณฺณา อวิตกฺกอวิจารํ สมาธึ ปริปูเรติ, อวิตกฺโก อวิจาโร สมาธิ ปริปุณฺโณ อธิปฺาสิกฺขํ ปริปูเรติ, อธิปฺาสิกฺขา ปริปุณฺณา ปคฺคหนิมิตฺตํ ปริปูเรติ, ปคฺคหนิมิตฺตํ ปริปุณฺณํ อฺาตาวิโน อินฺทฺริยํ ปริปูเรติ, อฺาตาวิโน อินฺทฺริยํ ปริปุณฺณํ อวิหึสูปวิจารํ ปริปูเรติ, อวิหึสูปวิจาโร ปริปุณฺโณ พฺรหฺมจริเยสนํ ปริปูเรติ, พฺรหฺมจริเยสนา ปริปุณฺณา ปฺากฺขนฺธํ ปริปูเรติ.
อิติ อิเม ตโย ธมฺมา กุสลปกฺขิกา สพฺเพ กุสลา ธมฺมา ตีหิ ติกนิทฺเทเสหิ นิทฺทิสิยนฺติ ¶ ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ตสฺส ปริโยสานํ. ตตฺถ ปเมน อปฺปณิหิตํ, ทุติเยน สฺุตํ, ตติเยน อนิมิตฺตํ. อยํ วุจฺจติ ทุติโย ติปุกฺขโล นาม นโย.
ตตฺถ เย อิเม ตโย ปุคฺคลา อุคฺฆฏิตฺู วิปฺจิตฺู เนยฺโยติ. อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ เย จ ปุคฺคลา สุขาย ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย, สุขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ, เต ทฺเว ปุคฺคลา. เย จ ทฺเว ปุคฺคลา ทุกฺขาย ¶ ปฏิปทาย ขิปฺปาภิฺาย, ทุกฺขาย ปฏิปทาย ทนฺธาภิฺาย จ นิยฺยนฺติ ¶ , อิเม จตฺตาโร เตน วิเสเสน ทฺเว ภวนฺติ ทิฏฺิจริโต จ ตณฺหาจริโต จ. อิเม จตฺตาโร ภวิตฺวา ตโย ภวนฺติ, ตโย ภวิตฺวา ทฺเว ภวนฺติ. อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ อยํ สํกิเลโส, อวิชฺชา จ ตณฺหา จ, อหิริกฺจ อโนตฺตปฺปฺจ, อสฺสติ จ อสมฺปชฺฺจ, นีวรณานิ จ สํโยชนานิ จ, อชฺโฌสานฺจ อภินิเวโส จ, อหํกาโร จ มมํกาโร จ, อสฺสทฺธิยฺจ โทวจสฺสฺจ, โกสชฺชฺจ อโยนิโส จ มนสิกาโร, วิจิกิจฺฉา จ อภิชฺฌา จ, อสทฺธมฺมสฺสวนฺจ อสมาปตฺติ จ.
ตตฺถ อวิชฺชา จ อหิริกฺจ อสฺสติ จ นีวรณานิ จ อชฺโฌสานฺจ อหํกาโร จ อสฺสทฺธิยฺจ โกสชฺชฺจ วิจิกิจฺฉา จ อสทฺธมฺมสฺสวนฺจ, อยํ เอกา ทิสา.
ตณฺหา จ อโนตฺตปฺปฺจ อสมฺปชฺฺจ สํโยชนานิ จ อภินิเวโส จ มมํกาโร จ โทวจสฺสตา จ อโยนิโส มนสิกาโร จ อภิชฺฌา จ อสมาปตฺติ จ, อยํ ทุติยา ทิสา. ทสนฺนํ ทุกานํ ทส ปทานิ ปมานิ กาตพฺพานิ. สํขิตฺเตน อตฺถํ าเปนฺติ ปฏิปกฺเข กณฺหปกฺขสฺส สพฺเพสํ ทุกานํ ทส ปทานิ ทุติยกานิ, อยํ ทุติยา ทิสา.
อิติ อกุสลานํ ธมฺมานํ ทุกฺขนิทฺเทโส, อยํ สมุทโย. ยํ ตํ ธมฺมํ อชฺฌาวสติ นามฺจ รูปฺจ อิทํ ทุกฺขํ อิติ อยฺจ สมุทโย, อิทฺจ ทุกฺขํ, อิมานิ ทฺเว สจฺจานิ ทุกฺขฺจ สมุทโย จ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ปมนิทฺเทโส.
ตตฺถ กตโม กุสลปกฺโข? สมโถ จ วิปสฺสนา จ, วิชฺชา จ จรณฺจ, สติ จ สมฺปชฺฺจ, หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ, อหํการปฺปหานฺจ ¶ มมํการปฺปหานฺจ, สมฺมาวายาโม จ โยนิโส จ มนสิกาโร, สมฺมาสติ จ สมฺมาสมาธิ จ, ปฺา จ นิพฺพิทา จ, สมาปตฺติ จ สทฺธมฺมสฺสวนฺจ, โสมนสฺสฺจ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ จ.
ตตฺถ ¶ สมโถ จ วิชฺชา จ สติ จ หิรี จ อหํการปฺปหานฺจ สมฺมาวายาโม จ สมฺมาสติ จ ปฺา จ สมาปตฺติ จ โสมนสฺสฺจ, อิเม ธมฺมา เอกา ทิสา. วิปสฺสนา จ จรณฺจ สมฺปชฺฺจ โอตฺตปฺปฺจ มมํการปฺปหานฺจ โยนิโส มนสิกาโร จ สมฺมาสมาธิ จ นิพฺพิทา จ สทฺธมฺมสฺสวนฺจ ธมฺมานุธมฺมปฺปฏิปตฺติ จ, อยํ ทุติยา ทิสา. อิติ กุสลปกฺเข จ อกุสลปกฺเข จ นนฺทิยาวฏฺฏสฺส ปน นยสฺส จตสฺโส ทิสา.
ตาสุ ¶ ยานิ อกุสลปกฺขสฺส ปมานิ ปทานิ อกุสลานิ กุสเลหิ ปหานํ คจฺฉนฺติ, ตานิ กุสลปกฺเข ทุติเยหิ ปเทหิ ปหานํ คจฺฉนฺติ. เตสํ ปหานา ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ ยานิ อกุสลปกฺขสฺส ทุติยานิ อกุสลปทานิ ปหานํ คจฺฉนฺติ, ตานิ กุสลปกฺขสฺส ปเมหิ ปเทหิ ปหานํ คจฺฉนฺติ. เตสํ ปหานา อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ ปริโยสานํ. อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ ปโม นโย สีหวิกฺกีฬิโต นาม. อฏฺ ปทานิ จตฺตาริ จ กุสลานิ จตฺตาริ จ อกุสลานิ อิมานิ อฏฺ ปทานิ มูลปทานิ, อตฺถนเยน ทุติโย ติปุกฺขโล. โส ฉหิ ธมฺเมหิ เนติ กุสลมูลานิ จ เนติ อกุสลมูลานิ จ, อิติ อิมานิ ฉ ปทานิ ปุริมกานิ จ อฏฺ มูลปทานิ อิมานิ จุทฺทส ปทานิ อฏฺารสนฺนํ มูลปทานํ. ตตฺถ ¶ โย ปจฺฉิมโก นโย นนฺทิยาวฏฺโฏ, โส จตูหิ ธมฺเมหิ เนติ. อวิชฺชาย จ ตณฺหาย จ สมเถน จ วิปสฺสนาย จ, อิเม จตฺตาโร ธมฺมา อิมานิ อฏฺารส มูลปทานิ ตีสุ นเยสุ นิทฺทิฏฺานิ.
ตตฺถ ยานิ นว ปทานิ กุสลานิ, ตตฺถ สพฺพํ กุสลํ สโมสรติ. เตสฺจ นวนฺนํ มูลานํ จตฺตาริ ปทานิ สีหวิกฺกีฬิตนเย ตีณิ ติปุกฺขเล ทฺเว นนฺทิยาวฏฺเฏ, อิจฺเจเต กุสลสฺส ปกฺขา. ตตฺถ ยานิ นว ปทานิ กุสลานิ, ตตฺถ สพฺพํ กุสลํ ยุชฺชติ. ตตฺถ สีหวิกฺกีฬิเต นเย จตฺตาริ ปทานิ ตีณิ ติปุกฺขเล ทฺเว นนฺทิยาวฏฺเฏ อิมานิ นว ปทานิ กุสลานิ นิทฺทิฏฺานิ.
ตตฺถ ยานิ นนฺทิยาวฏฺเฏ นเย จตฺตาริ ปทานิ, ตตฺถ อฏฺารส มูลปทานิ สโมสรนฺติ. ยถา กถํ, สมโถ จ อโลโภ จ อโทโส จ อสุภสฺา จ ทุกฺขสฺา จ อิมานิ กุสลปกฺเข ปฺจ ปทานิ สมถํ ภชนฺติ. วิปสฺสนา จ อโมโห จ อนิจฺจสฺา จ อนตฺตสฺา จ อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ วิปสฺสนํ ภชนฺติ. อิมานิ นว ปทานิ กุสลานิ ทฺวีสุ ปเทสุ โยชิตานิ, ตตฺถ อกุสลปกฺเข นวนฺนํ อกุสลมูลปทานํ ยา จ ตณฺหา โย จ โลโภ โย จ โทโส ยา จ สุภสฺา ยา จ สุขสฺา, อิมานิ ปฺจ ปทานิ ตณฺหํ ภชนฺติ ¶ . ยา จ อวิชฺชา โย จ โมโห ยา จ นิจฺจสฺา ยา จ อตฺตสฺา, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ อวิชฺชํ ภชนฺติ. เอตานิ นว ปทานิ อกุสลานิ สุสํขิตฺตานิ. อิติ ตโย นยา เอกํ นยํ น ปวิฏฺา. เอวํ อฏฺารส มูลปทานิ นนฺทิยาวฏฺฏนเย นิทฺทิสิตพฺพานิ.
กถํ ¶ อฏฺารส มูลปทานิ, ติปุกฺขเล ¶ นเย ยุชฺชนฺติ? นวนฺนํ ปทานํ กุสลานํ, วิปสฺสนา จ อโมโห จ อนิจฺจสฺา จ อนตฺตสฺา จ, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ; อโมโห จ สมโถ จ อโลโภ จ อสุภสฺา จ, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ; โลโภ จ โทโส จ, เอวํ อิมานิ นว ปทานิ ตีสุ กุสเลสุ โยเชตพฺพานิ. ตตฺถ นวนฺนํ ปทานํ อกุสลานํ ตณฺหา จ โลโภ จ สุภสฺา จ สุขสฺา จ, อิมานิ จตฺตาริ ปทานิ โลโภ อกุสลมูลํ; อวิชฺชา จ โมโห จ นิจฺจสฺา จ อตฺตสฺา จ อยํ โมโห อยํ โทโส, เย จ อิมานิ นว ปทานิ ตีสุ อกุสเลสุ โยชิตานิ. เอวํ อฏฺารส มูลปทานิ กุสลมูเลสุ จ โยเชตฺวา ติปุกฺขเลน นเยน นิทฺทิสิตพฺพานิ.
กถํ อฏฺารส มูลปทานิ สีหวิกฺกีฬิเต นเย ยุชฺชนฺติ? ตณฺหา จ สุภสฺา จ, อยํ ปโม วิปลฺลาโส. โลโภ จ สุขสฺา จ, อยํ ทุติโย วิปลฺลาโส. อวิชฺชา จ นิจฺจสฺา จ, อยํ ตติโย วิปลฺลาโส. โมโห จ อตฺตสฺา จ, อยํ จตุตฺโถ วิปลฺลาโส. อิติ นว ปทานิ อกุสลมูลานิ จตูสุ ปเทสุ โยชิตานิ. ตตฺถ นวนฺนํ มูลปทานํ กุสลานํ สมโถ จ อสุภสฺา จ, อิทํ ปมํ สติปฏฺานํ. อโลโภ จ ทุกฺขสฺา จ, อิทํ ทุติยํ สติปฏฺานํ. วิปสฺสนา จ อนิจฺจสฺา จ, อิทํ ตติยํ สติปฏฺานํ. อโมโห จ อนตฺตสฺา จ, อิทํ จตุตฺถํ สติปฏฺานํ. อิมานิ อฏฺารส มูลปทานิ สีหวิกฺกีฬิตนยํ อนุปวิฏฺานิ. อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ ยา ภูมิ จ โย ราโค จ โย โทโส จ เอกํ นยํ ปวิสติ. เอกสฺส นยสฺส อกุสเล วา ธมฺเม กุสเล วา ธมฺเม วิฺาเต ปฏิปกฺโข อนฺเวสิตพฺโพ, ปฏิปกฺเข อนฺเวสิตฺวา โส นโย นิทฺทิสิตพฺโพ, ตมฺหิ นเย ¶ นิทฺทิฏฺโ. ยถา เอกมฺหิ นเย สพฺเพ นยา ปวิฏฺา ตถา นิทฺทิสิตพฺพา. เอกมฺหิ จ นเย อฏฺารส มูลปทานิ ปวิฏฺานิ, ตมฺหิ ธมฺเม วิฺาเต สพฺเพ ธมฺมา วิฺาตา โหนฺติ. อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ สีหวิกฺกีฬิตนยสฺส จตฺตาริ ผลานิ ปริโยสานํ. ปมาย ทิสาย ปมํ ผลํ, ทุติยาย ทิสาย ทุติยํ ผลํ, ตติยาย ทิสาย ตติยํ ผลํ, จตุตฺถาย ทิสาย จตุตฺถํ ผลํ. ติปุกฺขลสฺส นยสฺส ตีณิ วิโมกฺขมุขานิ ปริโยสานํ. ปมาย ทิสาย อปฺปณิหิตํ, ทุติยาย ทิสาย สฺุตํ, ตติยาย ทิสาย อนิมิตฺตํ. นนฺทิยาวฏฺฏสฺส นยสฺส ราควิราคา เจโตวิมุตฺติ อวิชฺชาวิราคา จ ปฺาวิมุตฺติ ปริโยสานํ ¶ . ปมาย ทิสาย ราควิราคา ¶ เจโตวิมุตฺติ, ทุติยาย ทิสาย อวิชฺชาวิราคา ปฺาวิมุตฺติ. อิเม ตโย นยา อิเมสํ ติณฺณํ นยานํ อฏฺารสนฺนํ มูลปทานํ อาโลกนา, อยํ วุจฺจติ ทิสาโลกโน [ทิสาโลจโน (ก.)] นโย. อาโลเกตฺวาน ชานาติ ‘‘อยํ ธมฺโม อิมํ ธมฺมํ ภชตี’’ติ สมฺมา โยชนา. กุสลปกฺเข อกุสลปกฺเข จ อยํ นโย องฺกุโส นาม. อิเม ปฺจ นยา.
ตตฺถิมา อุทฺทานคาถา
ตณฺหา จ อวิชฺชาปิ จ, โลโภ โทโส ตเถว โมโห จ;
จตฺตาโร จ วิปลฺลาสา, กิเลสภูมี นว ปทานิ.
เย ¶ จ สติปฏฺานา, สมโถ จ วิปสฺสนา กุสลมูลา;
เอตํ สพฺพํ กุสลํ, อินฺทฺริยภูมี นว ปทานิ.
สพฺพกุสลํ นวหิ ปเทหิ ยุชฺชติ, นวหิ เจว อกุสลํ;
เอเต เต มูลปทา, อุภโต อฏฺารส ปทานิ.
ตณฺหา เจว อวิชฺชา จ, สมโถ จ วิปสฺสนา;
โย เนติ สพฺเพสุ โยคยุตฺโต, อยํ นโย นนฺทิยาวฏฺโฏ.
ยํ กุสลมูเลหิ, นยติ กุสลอกุสลมูเลหิ;
ภูตํ ตถํ อวิตถํ, ติปุกฺขลํ ตํ นยํ อาหุ.
โส เนติ วิปลฺลาเสหิ, กิเลสอินฺทฺริเยหิ จ;
ธมฺเม ตํ นยํ วินยมาหุ, สีหวิกฺกีฬิตํ นาม.
เวยฺยากรเณ วุตฺเต, กุสลตาหิ อกุสลตาหิ จ;
ตโย อาโลกยติ, อยํ นโย ทิสาโลจโน นาม.
โอโลเกตฺวา ทิสาโลจเนน, อุกฺขิปิย ยํ สมาเนติ;
สพฺเพ กุสลากุสเล, อยํ นโย องฺกุโส นาม.
นยสมุฏฺานํ.
เปฏโกปเทเส ¶ มหากจฺจายนสฺส เถรสฺส สุตฺตวิภงฺคสฺส
[เวภงฺคิสฺส (ปี. ก.)] ทสฺสนํ สมตฺตํ.
ยานิ ¶ จตุกฺกานิ อกุสลานิ กุสลานิ จ สีหวิกฺกีฬิเต นเย นิทฺทิฏฺานิ, ติกานิ กุสลานิ จ อกุสลานิ จ ติปุกฺขเล นเย นิทฺทิฏฺานิ, ทุกานิ กุสลานิ จ อกุสลานิ จ นนฺทิยาวฏฺเฏ นเย นิทฺทิฏฺานิ. เยสุ ¶ ทฺวีสุ ธมฺเมสุ [วิสุทฺธีสุ (ก.)] กุสเลสุ โส อตฺโถ ติเกสุ วิภชฺชมานสฺส ภวภูมิ, อถ จ สพฺโพ [ปุพฺโพ (ก.)] จ อตฺโถ ตีหิ พฺยฺชเนหิ นิทฺทิสติ. ตตฺตกานิ วุจฺจติ. โย อตฺโถ จตูหิ ปเทหิ อฏฺวีสติภาเคหิ นตฺถิภูมิ นิทฺทิสิตุํ, อวจรนฺโตว จตูหิ ปเทหิ นิทฺทิสติ. อิติ ยํ ยถานิทฺทิฏฺสฺส อวิโกสนา อิทํ ปมาณํ. ยถา สพฺเพ สมาธโย ตีสุ สมาธีสุ ปริเยสิตพฺพา, สวิตกฺกสวิจาเร อวิตกฺกวิจารมตฺเต อวิตกฺกอวิจาเร อิทํ ปมาณํ, นตฺถิ จตุตฺโถ สมาธิ. ตถา ติสฺโส ปฺา จินฺตามยี สุตมยี ภาวนามยี สพฺพาสุ ปฺาสุ นิทฺทิสติ, นตฺถิ จตุตฺถี ปฺา น จินฺตามยี น สุตมยี น ภาวนามยี, ปฺา นาสฺส อตฺถิ อิเมสํ ธมฺมานํ ยา อวิกฺเขปนา, อิทํ วุจฺจติ ปมาณนฺติ.
เถรสฺส มหากจฺจายนสฺส ชมฺพุวนวาสิโน เปฏโกปเทโส
สมตฺโต.
เปฏโกปเทสปกรณํ นิฏฺิตํ.