📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
วินยปิฏเก
สารตฺถทีปนี-ฏีกา (ทุติโย ภาโค)
๑. ปาราชิกกณฺฑํ
๑. ปมปาราชิกํ
สุทินฺนภาณวารวณฺณนา
๒๔. อนุปทวณฺณนนฺติ ¶ ¶ ปทํ ปทํ ปฏิวณฺณนํ, ปทานุกฺกเมน วณฺณนํ วา. ภณฺฑปฺปโยชนอุทฺธารสารณาทินา กิจฺเจนาติ เอตฺถ วิกฺกายิกภณฺฑสฺส วิกฺกิณนํ ภณฺฑปฺปโยชนํ, ทาตุํ ¶ สงฺเกติเต ทิวเส คนฺตฺวา คหณํ อุทฺธาโร, ‘‘อสุกสฺมึ ทิวเส ทาตพฺพ’’นฺติ สตุปฺปาทนํ สารณํ. จตุพฺพิธายาติ ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติสมณานํ วเสน จตุพฺพิธาย, ภิกฺขุภิกฺขุนีอุปาสกอุปาสิกานํ วเสน วา. ทิสฺวานสฺส เอตทโหสีติ เหตุอตฺโถ อยํ ทิสฺวาน-สทฺโท อสมานกตฺตุโก ยถา ‘‘ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ โหติ, สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหตี’’ติ. ทสฺสนการณา หิ เอวํ ปริวิตกฺกนํ อโหสิ. กิฺจาปิ เอตฺถ ‘‘ภพฺพกุลปุตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ตถาปิ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺสปิ อชาตสตฺตุโน วิย อนฺตราโย ภวิสฺสตีติ อิมสฺส เถรสฺสปิ กตปาปกมฺมมูลวิปฺปฏิสารวเสน อธิคมนฺตราโย อโหสีติ วทนฺติ.
กึ ปน เยสํ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย อตฺถิ, พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเวปิ เตสํ อนฺตราโย โหตีติ? อาม โหติ, น ปน พุทฺเธ ปฏิจฺจ. พุทฺธา หิ ปเรสํ ¶ มคฺคผลาธิคมาย อุสฺสาหชาตา ตตฺถ นิรนฺตรํ ยุตฺตปยุตฺตา เอว โหนฺติ, ตสฺมา เต ปฏิจฺจ เตสํ อนฺตราโย น โหติ, อถ โข กิริยาปริหานิยา วา ปาปมิตฺตตาย วา โหติ, กิริยาปริหานิ จ เทสกสฺส ตสฺเสว วา ปุคฺคลสฺส ตชฺชปโยคาภาวโต เวทิตพฺพา, เทสกวเสน ปเนตฺถ ปริหานิ สาวกานํ วเสเนว เวทิตพฺพา, น พุทฺธานํ วเสน. ตถา หิ สเจ ธมฺมเสนาปติ ธนฺชานิยสฺส พฺราหฺมณสฺส อาสยํ ตฺวา ธมฺมํ เทสยิสฺส, พฺราหฺมโณ โสตาปนฺโน อภวิสฺส. เอวํ ตาว เทสกสฺส วเสน กิริยาปริหานิยา อนฺตราโย โหติ. สเจ เปสฺโส หตฺถาโรหปุตฺโต ภควโต สมฺมุขา ธมฺมํ สุณนฺโต มุหุตฺตํ นิสีเทยฺย, ยาว ตสฺส ภควา อตฺตนฺตปาทิเก จตฺตาโร ปุคฺคเล วิตฺถาเรน วิภชิตฺวา เทเสติ, โสตาปตฺติผเลน สํยุตฺโต อภวิสฺส. เอวํ ปุคฺคลสฺส วเสน กิริยาปริหานิยา อนฺตราโย โหติ นาม. อิมสฺส หิ อุปาสกสฺส กิริยาปริหานิ ชาตา อปรินิฏฺิตาย เทสนาย อุฏฺหิตฺวา ปกฺกนฺตตฺตา. สเจ อชาตสตฺตุ เทวทตฺตสฺส วจนํ คเหตฺวา ปิตุฆาตกมฺมํ นากริสฺส, สามฺผลสุตฺตกถิตทิวเส โสตาปนฺโน อภวิสฺส, ตสฺส วจนํ คเหตฺวา ปิตุฆาตกมฺมสฺส กตตฺตา ปน นาโหสิ. เอวํ ปาปมิตฺตตาย อนฺตราโย โหติ. สุทินฺนสฺสปิ ปาปมิตฺตวเสน อนฺตราโย อโหสีติ ทฏฺพฺพํ. ยทิ หิ เตน มาตาปิตูนํ วจนํ คเหตฺวา ปุราณทุติยิกาย เมถุนธมฺโม ปฏิเสวิโต นาภวิสฺส, น ตํมูลวิปฺปฏิสารวเสน อธิคมนฺตราโย อภวิสฺส.
ยนฺนูนาติ ปริวิตกฺกนตฺเถ นิปาโตติ อาห ‘‘ปริวิตกฺกทสฺสนเมต’’นฺติ. ‘‘ธมฺมํ สุเณยฺย’’นฺติ กิริยาปเทน วุจฺจมาโน เอว หิ อตฺโถ ‘‘ยนฺนูนา’’ติ นิปาตปเทน โชตียติ. อหํ ยนฺนูน ธมฺมํ สุเณยฺยนฺติ โยชนา. ยนฺนูนาติ จ ยทิ ปนาติ อตฺโถ. ยทิ ปนาติ อิทมฺปิ หิ เตน สมานตฺถเมว. ยํ ธมฺมํ สุณาตีติ สมฺพนฺโธ. อุฬารุฬารชนาติ ขตฺติยมหาสาลาทิอุฬารุฬารชนากิณฺณา ¶ . สเจ อยมฺปิ ปมํ อาคจฺเฉยฺย, ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา นิสีทิตุํ อรหรูโปติ อาห ‘‘ปจฺฉา อาคเตนา’’ติ. สิกฺขตฺตยูปสํหิตนฺติ อธิสีลอธิจิตฺตอธิปฺาสงฺขาตสิกฺขตฺตยยุตฺตํ. โถกํ ธมฺมกถํ สุตฺวา อโหสีติ สมฺพนฺโธ. อิธาปิ สุตฺวา-สทฺโท เหตุอตฺโถติ ทฏฺพฺโพ, สวนการณา เอตทโหสีติ วุตฺตํ ¶ โหติ. ยทิ เอวํ อถ กสฺมา ‘‘เอกมนฺตํ นิสินฺนสฺส…เป… เอตทโหสี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตํ ปนสฺส ยสฺมา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตนฺติ ปริวิตกฺกนํ.
สงฺเขปกถาติ วิสุํ วิสุํ ปทุทฺธารํ อกตฺวา สมาสโต อตฺถวณฺณนา. เยน เยน อากาเรนาติ เยน เยน ปกาเรน. เตน เตน เม อุปปริกฺขโตติ ‘‘กามา นาเมเต อนิจฺจา ทุกฺขา วิปริณามธมฺมา อฏฺิกงฺกลูปมา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๓๔; ๒.๔๒; ปาจิ. ๔๑๗; มหานิ. ๓; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๔๗) จ อาทินา เยน เยน อากาเรน กาเมสุ อาทีนวํ โอการํ สํกิเลสํ, ตพฺพิปริยายโต เนกฺขมฺเม อานิสํสํ คุณํ ปกาเสนฺตํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ อวพุชฺฌามิ, เตน เตน ปกาเรน อุปปริกฺขโต วีมํสนฺตสฺส มยฺหํ เอวํ โหติ เอวํ อุปฏฺาติ. สิกฺขตฺตยพฺรหฺมจริยนฺติ อธิสีลสิกฺขาทิสิกฺขตฺตยสงฺคหํ เสฏฺจริยํ. เอกมฺปิ ทิวสนฺติ เอกทิวสมตฺตมฺปิ. อขณฺฑํ กตฺวาติ ทุกฺกฏมตฺตสฺสปิ อนาปชฺชเนน อขณฺฑิตํ กตฺวา, อขณฺฑอจฺฉิทฺทาทิภาวาปาทเนน วา. อขณฺฑลกฺขณวจนฺเหตํ. จริมกจิตฺตนฺติ จุติจิตฺตํ. กิฺจิปิ เอกเทสํ อเสเสตฺวา เอกนฺเตเนว ปริปูเรตพฺพตาย เอกนฺตปริปุณฺณํ. กิเลสมเลน อมลีนํ กตฺวาติ ตณฺหาสํกิเลสาทินา อสํกิลิฏฺํ กตฺวา, จิตฺตุปฺปาทมตฺตมฺปิ สํกิเลสมลํ อนุปฺปาเทตฺวา. อจฺจนฺตเมว วิสุทฺธํ กตฺวา ปริหริตพฺพตาย เอกนฺตปริสุทฺธํ. ตโต เอว สงฺขํ วิย ลิขิตนฺติ สงฺขลิขิตํ. เตนาห ‘‘ลิขิตสงฺขสทิส’’นฺติ. ปริโยทาตฏฺเน นิมฺมลภาเวน สงฺขํ วิย ลิขิตํ โธตนฺติ สงฺขลิขิตนฺติ อาห ‘‘โธตสงฺขสปฺปฏิภาค’’นฺติ. ‘‘อชฺฌาวสตา’’ติ ปทปฺปโยเคน อคารนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อคารมชฺเฌ’’ติ. ทาิกาปิ มสฺสุคฺคหเณเนว คเหตฺวา ‘‘มสฺสุ’’ตฺเวว วุตฺตํ, อุตฺตราธรมสฺสุนฺติ อตฺโถ. กสาเยน รตฺตานีติ กาสายานีติ อาห ‘‘กสายรสปีตตายา’’ติ. ปริทหิตฺวาติ นิวาเสตฺวา เจว ปารุปิตฺวา จ. อคารสฺส หิตนฺติ อคารวาโส อคารํ อุตฺตรปทโลเปน, ตสฺส วฑฺฒิอาวหํ อคารสฺส หิตํ.
๒๕. าติสาโลหิตาติอาทีสุ ‘‘อยํ อชฺฌตฺติโก’’ติ ชานนฺติ, ายนฺติ วาติ าตี, โลหิเตน สมฺพนฺธาติ สาโลหิตา. ปิตุปกฺขิกา าตี, มาตุปกฺขิกา สาโลหิตา. มาตุปกฺขิกา ปิตุปกฺขิกา วา าตี ¶ , สสฺสุสสุรปกฺขิกา สาโลหิตา. มิตฺตายนฺตีติ มิตฺตา, ¶ มินนฺติ วา สพฺพคุยฺเหสุ อนฺโต ปกฺขิปนฺตีติ มิตฺตา. กิจฺจกรณีเยสุ สหภาวฏฺเน อมา โหนฺตีติ อมจฺจา. มมายตีติ มาตา, ปิยายตีติ ปิตา. สรีรกิจฺจเลเสนาติ อุจฺจารปสฺสาวาทิสรีรกิจฺจเลเสน. อนนฺุาตํ ปุตฺตํ น ปพฺพาเชตีติ ‘‘มาตาปิตูนํ โลกิยมหาชนสฺส จ จิตฺตฺถตฺตํ มา โหตู’’ติ น ปพฺพาเชติ. ตโตเยว จ สุทฺโธทนมหาราชสฺส ตถา วโร ทินฺโน.
๒๖. ธุรนิกฺเขเปนาติ ภณฺฑปฺปโยชนาทีสุ ธุรนิกฺเขเปน. เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. ปิยายิตพฺโพติ ปิโยติ อาห ‘‘ปีติชนนโก’’ติ. มนสฺส อปฺปายนโต มนาโปติ อาห ‘‘มนวฑฺฒนโก’’ติ. สุเขธิโต ตรุณทารกกาเล, ตโต ปรฺจ สปฺปิขีราทิสาทุรสมนฺุโภชนาทิอาหารสมฺปตฺติยา สุขปริหโต. อถ วา ทฬฺหภตฺติกธาติชนาทิปริชนสมฺปตฺติยา เจว ปริจฺเฉทสมฺปตฺติยา จ อุฬารปณีตสุขปจฺจยูปหาเรหิ จ สุเขธิโต, อกิจฺเฉเนว ทุกฺขปจฺจยวิโนทเนน สุขปริหโต. อชฺฌตฺติกงฺคสมฺปตฺติยา วา สุเขธิโต, พาหิรงฺคสมฺปตฺติยา สุขปริหโต.
กิฺจีติ เอตสฺส วิวรณํ ‘‘อปฺปมตฺตกมฺปิ กลภาค’’นฺติ. ยทา ชานาติ-สทฺโท โพธนตฺโถ น โหติ, ตทา ตสฺส ปโยเค ‘‘สปฺปิโน ชานาติ, มธุโน ชานาตี’’ติอาทีสุ วิย กรณตฺเถ สามิวจนํ สทฺทตฺถวิทู อิจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘กิฺจิ ทุกฺเขน นานุโภสี’’ติ. เตนาห ‘‘กรณตฺเถ สามิวจนํ, อนุภวนตฺเถ จ ชานนา’’ติ. เอตฺถ จ กิฺจิ ทุกฺเขน นานุโภสีติ เกนจิ ทุกฺเขน กรณภูเตน วิสยํ นานุโภสีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘กิฺจี’’ติ เอตฺถาปิ หิ กรณตฺเถ สามิวจนสฺส โลโป กโต. เตเนว จ วกฺขติ ‘‘วิกปฺปทฺวเยปิ ปุริมปทสฺส อุตฺตรปเทน สมานวิภตฺติโลโป ทฏฺพฺโพ’’ติ. ยทา ปน ชานาติ-สทฺโท สรณตฺโถ โหติ, ตทา สรณตฺถานํ ธาตุสทฺทานํ ปโยเค ‘‘มาตุ สรติ, ปิตุ สรติ, ภาตุ ชานาตี’’ติอาทีสุ วิย อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺตีติ อาห ‘‘อถ วา กิฺจิ ทุกฺขํ นสฺสรสีติ อตฺโถ’’ติ, กสฺสจิ ทุกฺขสฺส อนนุภูตตฺตา อตฺตนา อนุภูตํ อปฺปมตฺตกมฺปิ ทุกฺขํ ปริเยสมาโนปิ อภาวโตเยว นสฺสรสีติ อตฺโถ ¶ . วิกปฺปทฺวเยปีติ อนุภวนสรณตฺถวเสน วุตฺเต ทุติยตติยวิกปฺปทฺวเย. ปุริมปทสฺสาติ ‘‘กิฺจี’’ติ ปทสฺส. อุตฺตรปเทนาติ ‘‘ทุกฺขสฺสา’’ติ ปเทน. สมานวิภตฺติโลโปติ อุตฺตรปเทน สมานสฺส สามิวจนสฺส โลโป. ‘‘กสฺสจิ ทุกฺขสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ วิกปฺปทฺวเยปิ ปุริมปเท สามิวจนสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘กิฺจิ ทุกฺขสฺสา’’ติ นิทฺเทโส กโต. อนิจฺฉกาติ อนิจฺฉนฺตา. เอวํ สนฺเตติ นนุ มยํ สุทินฺน สามาทีสุ เกนจิปิ อุปาเยน อปฺปฏิสาธเนน อปฺปฏิกาเรน มรเณนปิ ตยา อกามกาปิ ¶ วินา ภวิสฺสาม, เอวํ สติ. เยนาติ เยน การเณน. กึ ปนาติ เอตฺถ กินฺติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เกน ปน การเณนา’’ติ.
๒๘. คนฺธพฺพนฏนาฏกาทีนีติ เอตฺถ คนฺธพฺพา นาม คายนกา, นฏา นาม รงฺคนฏา, นาฏกา ลงฺฆนกาทโย. ปริจาเรหีติ เอตฺถ ปริโต ตตฺถ ตตฺถ ยถาสกํ วิสเยสุ จาเรหีติ อตฺโถติ อาห ‘‘อินฺทฺริยานิ จาเรหี’’ติอาทิ. ปริจาเรหีติ วา สุขูปกรเณหิ อตฺตานํ ปริจาเรหิ อตฺตโน ปริจรณํ กาเรหิ. ตถาภูโต จ ยสฺมา ลฬนฺโต กีฬนฺโต นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘ลฬา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภฺุชิตพฺพโต ปริภฺุชิตพฺพโต วิเสสโต ปฺจ กามคุณา โภคา นามาติ อาห ‘‘โภเค ภฺุชนฺโต’’ติ. ทานปฺปทานานีติ เอตฺถ นิจฺจทานํ ทานํ นาม, อุโปสถทิวสาทีสุ ทาตพฺพํ อติเรกทานํ ปทานํ นาม. ปเวณีรกฺขณวเสน วา ทียมานํ ทานํ นาม, อตฺตนาว ปฏฺเปตฺวา ทียมานํ ปทานํ นาม. ปจุรชนสาธารณํ วา นาติอุฬารํ ทานํ นาม, อนฺสาธารณํ อติอุฬารํ ปทานํ นาม. อาทิ-สทฺเทน สีลาทีนิ สงฺคณฺหาติ. นตฺถิ เอตสฺส วจนปฺปฏิวจนสงฺขาโต อาลาปสลฺลาโปติ นิราลาปสลฺลาโป.
๓๐. พลํ คาเหตฺวาติ เอตฺถ พลคฺคหณํ นาม กายพลสฺส อุปฺปาทนเมวาติ อาห ‘‘กายพลํ ชเนตฺวา’’ติ. อสฺสุมุขนฺติ อสฺสูนิ มุเข เอตสฺสาติ อสฺสุมุโข, ตํ อสฺสุมุขํ, อสฺสุกิลินฺนมุขนฺติ อตฺโถ. คาโมเยว คามนฺตเสนาสนํ คามปริยาปนฺนตฺตา คามนฺตเสนาสนสฺส. อติเรกลาภปฏิกฺเขเปนาติ ‘‘ปิณฺฑิยาโลปโภชนํ นิสฺสายา’’ติ (มหาว. ๑๒๘) เอวํ วุตฺตภิกฺขาหารลาภโต อธิกลาโภ สงฺฆภตฺตาทิอติเรกลาโภ, ตสฺส ปฏิกฺเขเปนาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘จุทฺทส ¶ ภตฺตานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา’’ติ. สงฺฆภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนภตฺตํ สลากภตฺตํ ปกฺขิกํ อุโปสถิกํ ปาฏิปทิกํ อาคนฺตุกภตฺตํ คมิกภตฺตํ คิลานภตฺตํ คิลานุปฏฺากภตฺตํ วิหารภตฺตํ ธุรภตฺตํ วารภตฺตนฺติ อิมานิ จุทฺทส ภตฺตานิ. ตตฺถ สกลสฺส สงฺฆสฺส ทาตพฺพํ ภตฺตํ สงฺฆภตฺตํ. กติปเย ภิกฺขู อุทฺทิสิตฺวา ทาตพฺพํ ภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํ. เอกสฺมึ ปกฺเข เอกทิวสํ ทาตพฺพํ ภตฺตํ ปกฺขิกํ. อุโปสเถ ทาตพฺพํ ภตฺตํ อุโปสถิกํ. ปาฏิปททิวเส ทาตพฺพํ ภตฺตํ ปาฏิปทิกํ. วิหารํ อุทฺทิสฺส ทาตพฺพํ ภตฺตํ วิหารภตฺตํ. ธุรเคเหเยว เปตฺวา ทาตพฺพํ ภตฺตํ ธุรภตฺตํ. คามวาสีอาทีหิ วาเรน ทาตพฺพํ ภตฺตํ วารภตฺตํ.
อถ ‘‘คหปติจีวรํ ปฏิกฺขิปิตฺวา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ. คหเณ หิ สติ ปฏิกฺเขโป ยุชฺเชยฺย, น จ ปมโพธิยํ คหปติจีวรสฺส ปฏิคฺคหณํ อนฺุาตํ ปรโต ชีวกวตฺถุสฺมึ อนฺุาตตฺตา. เตเนว วกฺขติ ชีวกวตฺถุสฺมึ (มหาว. อฏฺ. ๓๓๗) ‘‘ภควโต หิ พุทฺธภาวปฺปตฺติโต ¶ ปฏฺาย ยาว อิทํ วตฺถํ, เอตฺถนฺตเร วีสติ วสฺสานิ น โกจิ คหปติจีวรํ สาทิยิ, สพฺเพ ปํสุกูลิกาว อเหสุ’’นฺติ. สุทินฺโน จ ปมโพธิยํเยว ปพฺพชิโต. เตเนว วกฺขติ ‘‘สุทินฺโน หิ ภควโต ทฺวาทสเม วสฺเส ปพฺพชิโต, วีสติเม วสฺเส าติกุลํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ, สยํ ปพฺพชฺชาย อฏฺวสฺสิโก หุตฺวา’’ติ. ตสฺมา ‘‘คหปติจีวรํ ปฏิกฺขิปิตฺวา’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – อนนฺุาเตปิ คหปติจีวเร ปํสุกูลิกงฺคสมาทานวเสน คหปติจีวรํ ปฏิกฺขิตฺตํ นาม โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘คหปติจีวรํ ปฏิกฺขิปิตฺวา’’ติ.
โลลุปฺปจารํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ กุสลภณฺฑสฺส ภุสํ วิลุมฺปนฏฺเน โลลุปฺปํ วุจฺจติ ตณฺหา, โลลุปฺเปน จรณํ โลลุปฺปจาโร, ตณฺหาวเสน ฆรปฏิปาฏึ อติกฺกมิตฺวา ภิกฺขาย จรณํ, ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ฆรปฏิปาฏิยา ภิกฺขาย ปวิสตี’’ติ. เอตฺถ จ อารฺิกงฺคาทิปธานงฺควเสน เสสธุตงฺคานิปิ คหิตาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพํ. วชฺชีนนฺติ ราชาโน อเปกฺขิตฺวา สามิวจนํ กตํ, วชฺชีราชูนนฺติ อตฺโถ. ชนปท-สทฺทสฺส ตํนิวาสีสุปิ ปวตฺตนโต ‘‘วชฺชีสู’’ติ ชนปทาเปกฺขํ ภุมฺมวจนํ, วชฺชินามเก ชนปเทติ อตฺโถ.
อุปโภคปริโภคูปกรณมหนฺตตายาติ ¶ ปฺจกามคุณสงฺขาตานํ อุปโภคานฺเจว หตฺถิอสฺสรถอิตฺถิยาทิอุปโภคูปกรณานฺจ มหนฺตตาย. อุปโภคูปกรณาเนว หิ อิธ ปริโภคูปกรณสทฺเทน วุตฺตานิ. เตเนวาห ‘‘เย หิ เตสํ อุปโภคา, ยานิ จ อุปโภคูปกรณานิ, ตานิ มหนฺตานี’’ติ. ‘‘อุปโภคา หตฺถิอสฺสรถอิตฺถีอาทโย, อุปโภคูปกรณานิ เตสเมว สุวณฺณาทิอุปกรณานี’’ติปิ วทนฺติ. สารกานีติ สารภูตานิ. นิเธตฺวาติ นิทหิตฺวา, นิธานํ กตฺวาติ อตฺโถ. ทิวสปริพฺพยสงฺขาตโภคมหนฺตตายาติ ทิวเส ทิวเส ปริภฺุชิตพฺพสงฺขาตโภคานํ มหนฺตตาย. ชาตรูปรชตสฺเสว ปหูตตายาติ ปิณฺฑปิณฺฑวเสน เจว สุวณฺณมาสกรชตมาสกาทิวเสน จ ชาตรูปรชตสฺเสว ปหูตตาย. วิตฺตีติ ตุฏฺิ, วิตฺติยา อุปกรณํ วิตฺตูปกรณํ, ปหูตํ นานาวิธาลงฺการภูตํ วิตฺตูปกรณเมเตสนฺติ ปหูตวิตฺตูปกรณา. เตนาห ‘‘อลงฺการภูตสฺสา’’ติอาทิ. โวหารวเสนาติ วณิชฺชาวเสน วฑฺฒิกตาทิวเสน. ธนธฺสฺส ปหูตตายาติ สตฺตรตนสงฺขาตสฺส ธนสฺส สพฺพปุพฺพณฺณาปรณฺณสงฺคหิตสฺส ธฺสฺส จ ปหูตตายาติ อตฺโถ. ตตฺถ ‘‘สุวณฺณรชตมณิมุตฺตาเวฬุริยวชิรปวาฬานิ สตฺต รตนานี’’ติ วทนฺติ. สาลิวีหิอาทิ ปุพฺพณฺณํ ปุรกฺขตํ สสฺสผลนฺติ กตฺวา, ตพฺพิปริยายโต มุคฺคมาสาทิ ¶ อปรณฺณนฺติ เวทิตพฺพํ. อุกฺกฏฺปิณฺฑปาติกตฺตาติ เสสธุตงฺคปริวาริเตน อุกฺกฏฺปิณฺฑปาตธุตงฺเคน สมนฺนาคตตฺตา. เตนาห ‘‘สปทานจารํ จริตุกาโม’’ติ.
๓๑. อนฺโตชาตตาย วา าติสทิสี ทาสีติ าติทาสี. ปูติภาเวเนว ลกฺขิตพฺพโทโส วา อาภิโทสิโก, อภิโทสํ วา ปจฺจูสกาลํ คโต ปตฺโต อติกฺกนฺโตติ อาภิโทสิโก. เตนาห ‘‘เอกรตฺตาติกฺกนฺตสฺส วา’’ติอาทิ. ปูติภูตภาเวน ปริโภคํ นารหตีติ อปริโภคารโห. ฉฑฺฑนียสภาเว นิจฺฉิเตปิ ปุจฺฉากาเล สนฺเทหโวหารวเสเนว ปุจฺฉิตุํ ยุตฺตนฺติ อาห ‘‘สเจ’’ติ. อริยโวหาเรนาติ อริยสมุทาจาเรน. อริยา หิ มาตุคามํ ภคินิวาเทน สมุทาจรนฺติ. นิสฺสฏฺปริคฺคหนฺติ ปริจฺจตฺตาลยํ.
‘‘อากิรา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘วิฺตฺติ วา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘สเจ ตํ ฉฑฺฑนียธมฺม’’นฺติ ปริยายํ อมฺุจิตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘ปยุตฺตวาจา วา’’ติ วุตฺตํ, ปจฺจยปฏิสํยุตฺตา วาจา ปยุตฺตวาจา. วตฺตุํ วฏฺฏตีติ นิรเปกฺขภาวโต วุตฺตํ ¶ , อิธ ปน วิเสสโต อปริโภคารหตฺตาว วตฺถุโน. อคฺคอริยวํสิโกติ อริยวํสปฏิปตฺติปูรกานํ อคฺโค อุตฺตโม. นิมียติ สฺายตีติ นิมิตฺตํ, ยถาสลฺลกฺขิโต อากาโรติ อาห ‘‘คิหิกาเล สลฺลกฺขิตปุพฺพํ อาการ’’นฺติ. หตฺถปิฏฺิอาทีนิ โอโลกยมานา ‘‘สามิปุตฺตสฺส เม สุทินฺนสฺส วิย สุวณฺณกจฺฉปปิฏฺิสทิสา อิมา หตฺถปาทปิฏฺิโย, หริตาลวฏฺฏิโย วิย สุวฏฺฏิตา องฺคุลิโย, มธุโร สโร’’ติ คิหิกาเล สลฺลกฺขิตปุพฺพํ อาการํ อคฺคเหสิ สฺชานิ สลฺลกฺเขสิ. กสฺมา ปน สา าติทาสี ทิสฺวาว น สฺชานีติ อาห ‘‘สุทินฺโน หี’’ติอาทิ. ปพฺพชฺชุปคเตนาติ ปพฺพชฺชํ อุปคเตน, ปพฺพชิเตนาติ อตฺโถ. ฆรํ ปวิสิตฺวาติ เคหสามินิยา นิสีทิตพฺพฏฺานภูตํ อนฺโตเคหํ ปวิสิตฺวา. ยคฺเฆติ อิมสฺส อาโรจยามีติ อยมตฺโถติ อาห ‘‘อาโรจนตฺเถ นิปาโต’’ติ. ‘‘ยคฺเฆ ชาเนยฺยาสีติ สุฏฺุ ชาเนยฺยาสี’’ติปิ อตฺถํ วทนฺติ. อาลปเนติ ทาสิชนสฺส อาลปเน. เตนาห ‘‘เอวฺหี’’ติอาทิ.
๓๒. ฆเรสุ สาลา โหนฺตีติ ฆเรสุ เอกมนฺเต โภชนสาลา โหนฺติ ปาการปริกฺขิตฺตา สุสํวิหิตทฺวารพนฺธา สุสมฺมฏฺวาลิกงฺคณา. อุทกกฺชิยนฺติ อุทกฺจ กฺชิยฺจ. กสฺมา ปน อีทิสายเมว สาลาย อฺตรํ กุฏฺฏมูลนฺติ อยมตฺโถ วุตฺโตติ อาห ‘‘น หิ ปพฺพชิตา’’ติอาทิ. อสารุปฺเป าเนติ ภิกฺขูนํ อนนุจฺฉวิเก ปเทเส. อตฺถิ นุ โขติ นุ-สทฺโท ปุจฺฉนตฺเถ, โข-สทฺโท วจนสิลิฏฺตาย วุตฺโต. นุโขติ วา นิปาตสมุทาโย ปุจฺฉนตฺโถ. เตน นาม-สทฺทสฺส ปุจฺฉนตฺถตํ ทสฺเสติ. เยสํ โน ตฺวนฺติ เยสํ โน ปุตฺโต ตฺวํ. อีทิเส าเนติ กิฺจาปิ ¶ ตํ านํ ภิกฺขูนํ อนนุรูปํ น โหติ, ตถาปิ มาทิสานํ มหาโภคกุลานํ ปุตฺตสฺส ปรกุเล อาสนสาลายํ นิสีทิตฺวา โภชนํ นาม อยุตฺตรูปนฺติ มฺมาโน อาห. เตเนวาห ‘‘นนุ นาม, ตาต สุทินฺน, สกํ เคหํ คนฺตพฺพ’’นฺติ. อฺเนปิ ปกาเรน นามสทฺทสฺส ปุจฺฉนตฺถตเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตถา อตฺถิ นุ โข ตาตา’’ติอาทิ. ตถาติ สมุจฺจยตฺโถ. อิทานิ นามสทฺทสฺส มฺนตฺถตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตถา อตฺถิ มฺเ’’ติอาทิ.
ทุกฺขาภิตุนฺนตายาติ มานสิเกน ทุกฺเขน อภิปีฬิตตฺตา. เอตมตฺถนฺติ ‘‘อตฺถิ นุ โข, ตาต สุทินฺน, อมฺหากํ ธน’’นฺติอาทินา ยถาวุตฺตมตฺถํ. อโนกปฺปนามริสนตฺถวเสนาติ ¶ เอตฺถ อโนกปฺปนํ อสทฺทหนํ. อมริสนํ อสหนํ. อนาคตวจนํ อนาคตสทฺทปฺปโยโค, อตฺโถ ปน วตฺตมานกาลิโกว. เตนาห ‘‘ปจฺจกฺขมฺปี’’ติ. น มริสยามีติ น วิสหามิ. ตํ น สุนฺทรนฺติ ‘‘ตทาย’’นฺติ ปาํ สนฺธายาห. อลํ, คหปติ, กตํ เม อชฺช ภตฺตกิจฺจนฺติ เถโร อุกฺกฏฺเอกาสนิกตาย ปฏิกฺขิปนฺโต เอวมาห. อุกฺกฏฺเอกาสนิกตายาติ จ อิทํ ภูตกถนวเสน วุตฺตํ เถรสฺส ตถาภาวทีปนตฺถํ. มุทุกสฺสปิ หิ เอกาสนิกสฺส ยาย นิสชฺชาย กิฺจิมตฺตมฺปิ โภชนํ ภุตฺตํ, วตฺตสีเสนปิ ตโต วุฏฺิตสฺส ปุน ภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ. เตนาห ติปิฏกจูฬาภยตฺเถโร ‘‘อาสนํ วา รกฺเขยฺย โภชนํ วา’’ติ. อุกฺกฏฺปิณฺฑปาติโกปิ สมาโนติ นิทสฺสนมตฺตมิทํ, เถโร สปทานจาริเกสุปิ อุกฺกฏฺโเยว. อุกฺกฏฺสปทานจาริโกปิ หิ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ อาหฏภิกฺขมฺปิ อคฺคเหตฺวาว ฆรทฺวาเร ตฺวา ปตฺตวิสฺสชฺชนเมว กโรติ, ตสฺมา เถโร อุกฺกฏฺสปทานจาริกตฺตาปิ สฺวาตนาย ภิกฺขํ นาธิวาเสติ. อถ กสฺมา ‘‘อธิวาเสสี’’ติ อาห ‘‘สเจ เอกภตฺตมฺปิ น คเหสฺสามี’’ติอาทิ. ปณฺฑิตา หิ มาตาปิตูนํ อาจริยุปชฺฌายานํ วา กาตพฺพํ อนุคฺคหํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ธุตงฺควิสุทฺธิกา น ภวนฺติ.
๓๓. มชฺฌิมปฺปมาโณติ จตุหตฺโถ ปุริโส มชฺฌิมปฺปมาโณ. ‘‘ฉหตฺโถ’’ติปิ เกจิ. ติโร กโรนฺติ เอตายาติ ติโรกรณีติ สาณิปาการวจโน อยํ ติโรกรณี-สทฺโทติ อาห ‘‘ติโรกรณิยนฺติ กรณตฺเถ ภุมฺม’’นฺติ. ‘‘ติโรกรณิยา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ติโรกรณิย’’นฺติ กรณตฺเถ ภุมฺมํ วุตฺตํ. ติโรกรณีย-สทฺโท วา อยํ สาณิปาการปริยาโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. ตํ ปริกฺขิปิตฺวาติ ตํ สมนฺตโต ขิปิตฺวา, ปริโต พนฺธิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘สมนฺตโต กตฺวา’’ติ. วิภตฺติปติรูปโกปิ นิปาโต โหตีติ อาห ‘‘เตนาติ อยมฺปิ วา’’ติอาทิ.
๓๔. ‘‘อถ ¶ โข อายสฺมโต สุทินฺนสฺส ปิตา สเก นิเวสเน ปณีตํ ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิยาทาเปตฺวา อายสฺมโต สุทินฺนสฺส กาลํ อาโรเจสิ – ‘กาโล, ตาต สุทินฺน, นิฏฺิตํ ภตฺต’นฺติ’’ เอวํ กาลาโรจนสฺส ปาฬิยํ อนารุฬฺหตฺตา อาห – ‘‘กิฺจาปิ ปาฬิยํ กาลาโรจนํ ¶ น วุตฺต’’นฺติ. อาโรจิเตเยว กาเลติ ‘‘กาโล, ตาต สุทินฺน, นิฏฺิตํ ภตฺต’’นฺติ กาเล อาโรจิเตเยว. ทฺเว ปฺุเชติ กหาปณปฺุชฺจ สุวณฺณปฺุชฺจ.
เปตฺติกนฺติ ปิติโต อาคตํ เปตฺติกํ. นิหิตนฺติ ภูมิคตํ. ปยุตฺตนฺติ วฑฺฒิวเสน ปโยชิตํ. ตทฺธิตโลปํ กตฺวา เวทิตพฺพนฺติ ยถา อฺตฺถาปิ ‘‘ปิตามหํ ธนํ ลทฺธา, สุขํ ชีวติ สฺชโย’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ตทฺธิตโลปํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปิตามหโต อาคตํ, ปิตามหสฺส วา อิทํ เปตามหํ. ปพฺพชิตลิงฺคนฺติ สมณเวสํ. น ราชภีโตติ อปราธการณา น ราชกุลา ภีโต. เยสํ สนฺตกํ ธนํ คหิตํ, เต อิณายิกา. ปลิพุทฺโธ ปีฬิโต.
วิภตฺติปติรูปโกติ ‘‘เตนา’’ติ ปทํ สนฺธายาห. ตํนิทานนฺติ ตํ ธนํ นิทานํ การณมสฺสาติ ตํนิทานํ. อสฺสาติ ปจฺจตฺตวจนสฺส, ปทสฺส วา. ภยนฺติ จิตฺตสฺส อุตฺรสฺตากาเรน ปวตฺตภยํ อธิปฺเปตํ, น าณภยํ, นาปิ ‘‘ภายติ เอตสฺมา’’ติ เอวํ วุตฺตํ อารมฺมณภยนฺติ อาห ‘‘จิตฺตุตฺราโสติ อตฺโถ’’ติ. ฉมฺภิตตฺตนฺติ เตเนว จิตฺตุตฺราสภเยน สกลสรีรสฺส ฉมฺภิตภาโว. วิเสสโต ปน หทยมํสจลนนฺติ อาห ‘‘กายกมฺโป หทยมํสจลน’’นฺติ. โลมหํโสติ เตน ภเยน เตน ฉมฺภิตตฺเตน สกลสรีรโลมานํ หฏฺภาโว, โส ปน เนสํ ภิตฺติยํ นาคทนฺตานํ วิย อุทฺธํมุขตาติ อาห ‘‘โลมานํ หํสนํ อุทฺธคฺคภาโว’’ติ.
๓๕. อตฺตนาติ ปจฺจตฺเต กรณวจนํ, สยนฺติ อตฺโถ. เทวจฺฉรานนฺติ อนจฺจนฺติโย สนฺธายาห. เทวนาฏกานนฺติ นจฺจนฺติโย, ปริยายวจนํ วา เอตํ เทวกฺานํ. สมุปฺปนฺนพลวโสกา หุตฺวาติ อยํ โลโก นาม อตฺตานํว จินฺเตติ, ตสฺมา สาปิ ‘‘อิทานิ อหํ อนาถา ชาตา’’ติ อตฺตานํว จินฺตยมานา ‘‘อยํ อชฺช อาคมิสฺสติ, อชฺช อาคมิสฺสตี’’ติ อฏฺ วสฺสานิ พหิ น นิกฺขนฺตา เอตํ นิสฺสาย มยา ทารโกปิ น ลทฺโธ, ยสฺส อานุภาเวน ชีเวยฺยามิ, อิโต จามฺหิ ปริหีนา อฺโต จาติ สมุปฺปนฺนพลวโสกา หุตฺวา. กุลรุกฺขปติฏฺาปเน พีชสทิสตฺตา กุลวํสปฺปติฏฺาปโก ปุตฺโต อิธ พีชโกติ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘กุลวํสพีชกํ ¶ เอกํ ปุตฺต’’นฺติ. สํ นาม ธนํ, ตสฺส ปตีติ สํปติ, ธนวา ¶ วิภวสมฺปนฺโน. ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกหิตาวหตฺตา ตสฺส หิตนฺติ สาปเตยฺยํ, ตเทว ธนํ วิภโวติ อาห – ‘‘อิมํ สาปเตยฺยํ เอวํ มหนฺตํ อมฺหากํ วิภว’’นฺติ.
๓๖. อิตฺถีนํ กุมารีภาวปฺปตฺติโต ปฏฺาย ปจฺฉิมวยโต โอรํ อสติ วิพนฺเธ อฏฺเม อฏฺเม สตฺตาเห คพฺภาสยสฺิเต ตติเย อาวตฺเต กติปยา โลหิตปีฬกา สณฺหิตฺวา อคฺคหิตปุพฺพา เอว ภิชฺชนฺติ, ตโต โลหิตํ ปคฺฆรติ, ตตฺถ อุตุสมฺา ปุปฺผสมฺา จาติ อาห – ‘‘ปุปฺผนฺติ อุตุกาเล อุปฺปนฺนโลหิตสฺส นาม’’นฺติ. คพฺภปติฏฺานฏฺาเนติ ยสฺมึ โอกาเส ทารโก นิพฺพตฺตติ, ตสฺมึ ปเทเส. สณฺหิตฺวาติ นิพฺพตฺติตฺวา. ภิชฺชนฺตีติ อคฺคหิตปุพฺพา เอว ภิชฺชนฺติ. อยฺหิ ตาสํ สภาโว. โทเสนาติ โลหิตมเลน. สุทฺเธ วตฺถุมฺหีติ ปคฺฆริตโลหิตตฺตา อนามยตฺตา จ นหานโต ปรํ จตุตฺถทิวสโต ปฏฺาย สุทฺเธ คพฺภาสเย. สุทฺเธ ปน วตฺถุมฺหิ มาตาปิตูสุ เอกวารํ สนฺนิปติเตสุ ยาว สตฺต ทิวสานิ เขตฺตเมว โหติ คพฺภสณฺหนสฺส ปริตฺตสฺส โลหิตเลปสฺส วิชฺชมานตฺตา. เกจิ ปน ‘‘อฑฺฒมาสมตฺตมฺปิ เขตฺตเมวา’’ติ วทนฺติ. พาหายนฺติ อธิกรเณ ภุมฺมนฺติ อาห ‘‘ปุราณทุติยิกาย ยา พาหา, ตตฺร นํ คเหตฺวา’’ติ. อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนมฺปิ ยุชฺชติเยว ยถา ‘‘สุทินฺนสฺส ปาเทสุ คเหตฺวา’’ติ.
ปุพฺเพปิ ปฺตฺตสิกฺขาปทานํ สพฺภาวโต อปฺตฺเต สิกฺขาปเทติ ปาราชิกํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘ปมปาราชิกสิกฺขาปเท อฏฺปิเต’’ติ. วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห – ‘‘ภควโต กิร ปมโพธิย’’นฺติอาทิ. เอวรูปนฺติ ปาราชิกปฺตฺติยา อนุรูปํ. นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ, สงฺฆาทิเสสปฺตฺติยา อนุรูปมฺปิ อชฺฌาจารํ นากํสุเยว. เตเนวาห – ‘‘อวเสเส ปฺจ ขุทฺทกาปตฺติกฺขนฺเธ เอว ปฺเปสี’’ติ. อิทฺจ ถุลฺลจฺจยาทีนํ ปฺจนฺนํ ลหุกาปตฺติกฺขนฺธานํ สพฺภาวมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปฺจาปตฺติกฺขนฺธานํ อนวเสสโต ปฺตฺตตฺตาว. ปมโพธิยํ ปฺจนฺนํ ลหุกาปตฺตีนํ สพฺภาววจเนเนว ธมฺมเสนาปติสฺส สิกฺขาปทปฺตฺติยาจนา วิเสสโต ครุกาปตฺติปฺตฺติยา ปาติโมกฺขุทฺเทสสฺส จ เหตุภูตาติ ทฏฺพฺพา. เกจิ ¶ ปน ‘‘ตสฺมึ ตสฺมึ ปน วตฺถุสฺมึ อวเสสปฺจขุทฺทกาปตฺติกฺขนฺเธ เอว ปฺเปสีติ อิทํ ทฺวาทสเม วสฺเส เวรฺชายํ วุตฺถวสฺเสน ภควตา ตโต ปฏฺาย อฏฺวสฺสพฺภนฺตเร ปฺตฺตสิกฺขาปทํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ ตโต ปุพฺเพปิ สิกฺขาปทปฺตฺติยา สพฺภาวโต. เตเนว เวรฺชกณฺเฑ ‘‘เอกภิกฺขุนาปิ รตฺติจฺเฉโท วา ปจฺฉิมิกาย ตตฺถ วสฺสํ อุปคจฺฉามาติ วสฺสจฺเฉโท วา น กโต’’ติ จ ‘‘สามมฺปิ ปจนํ สมณสารุปฺปํ น โหติ, น จ วฏฺฏตี’’ติ จ วุตฺตํ. อาราธยึสูติ จิตฺตํ คณฺหึสุ, อชฺฌาสยํ ¶ ปูรยึสุ, หทยคาหินึ ปฏิปตฺตึ ปฏิปชฺชึสูติ อตฺโถ. เอกํ สมยนฺติ เอกสฺมึ สมเย, ปมโพธิยนฺติ อตฺโถ.
ยํ อาทีนวนฺติ สมฺพนฺโธ. สิกฺขาปทํ ปฺเปนฺโตติ ปมปาราชิกสิกฺขาปทํ ปฺเปนฺโต. อาทีนวํ ทสฺเสสฺสตีติ ‘‘วรํ เต, โมฆปุริส, อาสีวิสสฺส โฆรวิสสฺส มุเข องฺคชาตํ ปกฺขิตฺตํ, น ตฺเวว มาตุคามสฺส องฺคชาเต องฺคชาตํ ปกฺขิตฺต’’นฺติอาทินา ยํ อาทีนวํ ทสฺเสสฺสติ. อภิวิฺาเปสีติ อิมสฺส ‘‘ปวตฺเตสี’’ติ อยมตฺโถ กถํ ลทฺโธติ อาห ‘‘ปวตฺตนาปิ หี’’ติอาทิ. กายวิฺตฺติโจปนโตติ กายวิฺตฺติวเสน ปวตฺตจลนโต. กสฺมา ปเนส เมถุนธมฺเมน อนตฺถิโกปิ สมาโน ติกฺขตฺตุํ อภิวิฺาเปสีติ อาห – ‘‘ติกฺขตฺตุํ อภิวิฺาปนฺเจสา’’ติอาทิ. ตตฺถ ติกฺขตฺตุํ อภิวิฺาปนนฺติ มุตฺติปาปนวเสน ตีสุ วาเรสุ เมถุนธมฺมสฺส ปวตฺตนํ.
สพฺเพสมฺปิ ปทานํ อวธารณผลตฺตา วินาปิ เอวการํ อวธารณตฺโถ วิฺายตีติ อาห ‘‘เตเนว อชฺฌาจาเรนา’’ติ. อฏฺ หิ คพฺภการณานิ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘เมถุนโจฬคฺคหณํ, ตนุสํสคฺโค จ นาภิอามสนํ;
ปานํ ทสฺสนสวนํ, ฆายนมิติ คพฺภเหตโว อฏฺา’’ติ.
อิทานิ อวธารเณน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสตุกาโม อาห – ‘‘กึ ปน อฺถาปิ คพฺภคฺคหณํ โหตี’’ติอาทิ. นนุ จ นาภิปรามสนมฺปิ กายสํสคฺโคเยว, กสฺมา นํ วิสุํ วุตฺตนฺติ? อุภเยสํ ฉนฺทราควเสน กายสํสคฺโค วุตฺโต, อิตฺถิยา ฉนฺทราควเสน นาภิปรามสนํ, วตฺถุวเสน วา ตํ วิสุํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. กถํ ปน กายสํสคฺเคน คพฺภคฺคหณํ โหติ, กถฺจ ตตฺถ สุกฺกโสณิตสฺส สมฺภโวติ อาห ‘‘อิตฺถิโย หี’’ติอาทิ ¶ . ฉนฺทราคุปฺปตฺติวเสน อิตฺถิยา สุกฺกโกฏฺาโส จลิโต โหติ, โสปิ คพฺภสณฺานสฺส ปจฺจโย โหตีติ อธิปฺปาโย. อิตฺถิสนฺตาเนปิ หิ รสาทิสตฺตธาตุโย ลพฺภนฺติเยว. เตนาห – ‘‘องฺคปจฺจงฺคปรามสนํ สาทิยนฺติโยปิ คพฺภํ คณฺหนฺตี’’ติ. คณฺิปเทสุ ปน ‘‘กายสํสคฺคาทินา สตฺตปฺปกาเรน คพฺภคฺคหเณ ปิตุ สุกฺกโกฏฺาสํ วินา ฉนฺทราควเสน มาตุ วิการปฺปตฺตํ โลหิตเมว คพฺภสณฺานสฺส ปจฺจโย โหตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ยสฺส องฺคปจฺจงฺคปรามสนํ สาทิยิตฺวา มาตา ปุตฺตํ ปฏิลภติ, สเจ โส อปเรน สมเยน ปริปุณฺณินฺทฺริโย หุตฺวา ตาทิสํ ปิตรํ มนุสฺสชาติกํ ชีวิตา โวโรเปติ, ปิตุฆาตโกว โหตี’’ติ วทนฺติ.
ตํ ¶ อสุจึ เอกเทสํ มุเขน อคฺคเหสีติ ปุราณจีวรํ โธวนฺตี ตตฺถ ยํ อสุจึ อทฺทส, ตํ อสุจึ เอกเทสํ ปิวิ. ‘‘วฏฺฏติ ตุมฺหากํ เมถุนธมฺโม’’ติ ปุฏฺโ ‘‘กปฺปตุ วา มา วา กปฺปตุ, มยํ เตน อนตฺถิกา’’ติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนตฺถิกา มยํ เอเตนา’’ติ. กิฺจาปิ นาภิปรามสเน เมถุนราโค นตฺถิ, ตถาปิ นาภิปรามสนกาเล ผสฺสสาทิยนวเสน อสฺสาทมตฺตํ ตสฺสา อโหสีติ คเหตพฺพํ, อฺถา คพฺภสณฺหนํ น สิยา. ทิฏฺมงฺคลิกาย นาภิปรามสเนน มณฺฑพฺยสฺส นิพฺพตฺติ อโหสิ, จณฺฑปชฺโชตมาตุ นาภิยํ วิจฺฉิกา ผริตฺวา คตา, เตน จณฺฑปชฺโชตสฺส นิพฺพตฺติ อโหสีติ อาห ‘‘เอเตเนว นเยนา’’ติอาทิ. ปุริสํ อุปนิชฺฌายตีติ วาตปานาทินา ทิสฺวา วา ทิฏฺปุพฺพํ วา ปุริสํ อุปนิชฺฌายติ. ราโชโรธา วิยาติ สีหฬทีเป กิร เอกิสฺสา อิตฺถิยา ตถา อโหสิ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ.
อิธาติ อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ. อยนฺติ สุทินฺนสฺส ปุราณทุติยิกา. ยํ สนฺธายาติ ยํ อชฺฌาจารํ สนฺธาย. สุกฺกํ สนฺธาย ‘‘มาตาปิตโร จ สนฺนิปติตา โหนฺตี’’ติ วุตฺตํ, มาตา จ อุตุนี โหตีติ โลหิตํ สนฺธาย. ตตฺถ สนฺนิปติตา โหนฺตีติ อสทฺธมฺมวเสน เอกสฺมึ าเน สมาคตา สงฺคตา โหนฺติ. มาตา จ อุตุนี โหตีติ อิทํ อุตุสมยํ สนฺธาย วุตฺตํ, น โลกสมฺากรชสฺส ลคฺคนทิวสมตฺตํ. คนฺธพฺโพติ ตตฺรูปคสตฺโต, คนฺตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ. ต-การสฺส ธ-กาโร กโตติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา คนฺธนโต อุปฺปชฺชนคติยา นิมิตฺตุปฏฺาเนน สูจนโต ¶ ทีปนโต คนฺโธติ ลทฺธนาเมน ภวคามิกมฺมุนา อพฺพติ ปวตฺตตีติ คนฺธพฺโพ, ตตฺถ อุปฺปชฺชนกสตฺโต. ปจฺจุปฏฺิโต โหตีติ อุปคโต โหติ. เอตฺถ จ น มาตาปิตูนํ สนฺนิปาตํ โอโลกยมาโน สมีเป ิโต นาม โหติ, กมฺมยนฺตยนฺติโต ปน เอโก สตฺโต ตสฺมึ โอกาเส นิพฺพตฺตนโก ปุริมชาติยํ ิโตเยว คตินิมิตฺตาทิอารมฺมณกรณวเสน อุปปตฺตาภิมุโข โหตีติ อธิปฺปาโย.
สนฺนิปาตาติ สโมธาเนน สมาคเมน. คพฺภสฺสาติ คพฺเภ นิพฺพตฺตนกสตฺตสฺส. คพฺเภ นิพฺพตฺตนกสตฺโตปิ หิ คพฺโภติ วุจฺจติ. ยถาห – ‘‘ยถา โข ปนานนฺท, อฺา อิตฺถิกา นว วา ทส วา มาเส คพฺภํ กุจฺฉินา ปริหริตฺวา วิชายนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๐๕). กตฺถจิ ปน คพฺโภติ มาตุกุจฺฉิ วุตฺโต. ยถาห –
‘‘ยเมกรตฺตึ ปมํ, คพฺเภ วสติ มาณโว;
อพฺภุฏฺิโตว โส ยาติ, ส คจฺฉํ น นิวตฺตตี’’ติ. (ชา. ๑.๑๕.๓๖๓); –
เอตฺถ ¶ จ คพฺภติ อตฺตภาวภาเวน ปวตฺตตีติ คพฺโภ, กลลาทิอวตฺโถ ธมฺมปฺปพนฺโธ, ตํนิสฺสิตตฺตา ปน สตฺตสนฺตาโน ‘‘คพฺโภ’’ติ วุตฺโต ยถา ‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตี’’ติ. ตํนิสฺสยภาวโต มาตุกุจฺฉิ ‘‘คพฺโภ’’ติ เวทิตพฺโพ. คพฺโภ วิยาติ วา. ยถา หิ นิวาสฏฺานตาย สตฺตานํ โอวรโก ‘‘คพฺโภ’’ติ วุจฺจติ, เอวํ คพฺภเสยฺยกานํ สตฺตานํ ยาว อภิชาติ นิวาสฏฺานตาย มาตุกุจฺฉิ ‘‘คพฺโภ’’ติ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. อวกฺกนฺติ โหตีติ นิพฺพตฺติ โหติ.
อารกฺขเทวตาติ ตสฺส อารกฺขตฺถาย ิตา เทวตา. อสฺส ตํ อชฺฌาจารนฺติ สมฺพนฺโธ. ตถา นิจฺฉาเรสุนฺติ ตถา มหนฺตํ สทฺทํ กตฺวา นิจฺฉาเรสุํ. กิฺจาปิ อิธ ปาฬิยํ อากาสฏฺเทวตา วิสุํ น อาคตา, ตถาปิ สทฺทสฺส อนุสฺสาวเน อยมนุกฺกโมติ ทสฺเสตุํ จาตุมหาราชิกเทวตาโย ทฺวิธา กตฺวา อากาสฏฺเทวตา วิสุํ วุตฺตา. เตเนตฺถ อากาสฏฺกานํ วิสุํ คหิตตฺตา จาตุมหาราชิกาติ ปริภณฺฑปพฺพตฏฺกา เวทิตพฺพา. อิติหาติ นิปาตสมุทาโย เอวํสทฺทสฺส อตฺเถ ทฏฺพฺโพติ อาห ‘‘เอว’’นฺติ. ขเณน มุหุตฺเตนาติ ปททฺวยํ เววจนภาวโต สมานตฺถเมวาติ ทฏฺพฺพํ. เอกโกลาหลมโหสีติ เทวพฺรหฺมโลเกสุ ¶ เอกโกลาหลมโหสิ. กิฺจาปิ หิ โส สทฺโท ยาว พฺรหฺมโลกา อพฺภุคฺคจฺฉิ, ตถาปิ น โส มนุสฺสานํ วิสโย เตสํ รูปํ วิย, เตเนว ภิกฺขู ปุจฺฉึสุ – ‘‘กจฺจิ โน ตฺวํ, อาวุโส สุทินฺน, อนภิรโต’’ติ.
๓๗. ‘‘เอวํ มาตาปุตฺตานํ ปพฺพชฺชา สผลา อโหสิ, ปิตา ปน วิปฺปฏิสาราภิภูโต วิหาสี’’ติ วจนโต สุทินฺนสฺส ตสฺมึ อตฺตภาเว อรหตฺตาธิคโม นาโหสีติ วิฺายติ. เกจิ ปน ‘‘ปุพฺเพกตปฺุตาย โจทิยมานสฺส ภพฺพกุลปุตฺตสฺสาติ วุตฺตตฺตา สุทินฺโน ตํ กุกฺกุจฺจํ วิโนเทตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ, เตเนว ปพฺพชฺชา อนฺุาตา’’ติ วทนฺติ. ตํ ปาฬิยา อฏฺกถาย จ น สเมติ. ปุพฺเพกตปฺุตา จ อปฺปมาณํ ตาทิสสฺสปิ อนฺตรากตปาปกมฺมสฺส วเสน อชาตสตฺตุโน วิย อธิคมนฺตรายทสฺสนโต. กตากตานุโสจนลกฺขณํ กุกฺกุจฺจํ อิธาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘อชฺฌาจารเหตุโก ปจฺฉานุตาโป’’ติ. กตํ อชฺฌาจารํ ปฏิจฺจ อนุโสจนวเสน วิรูปํ สรณํ จินฺตนํ วิปฺปฏิสาโรติ อาห ‘‘วิปฺปฏิสาโรติปิ ตสฺเสว นาม’’นฺติ. กุจฺฉิตํ กตํ กิริยาติ กุกตํ, กุกตเมว กุกฺกุจฺจนฺติ อาห ‘‘กุจฺฉิตกิริยาภาวโต กุกฺกุจฺจ’’นฺติ. ปริยาทินฺนมํสโลหิตตฺตาติ ปริกฺขีณมํสโลหิตตฺตา. อวิปฺผาริโกติ อุทฺเทสาทีสุ พฺยาปารรหิโต, อพฺยาวโฏติ อตฺโถ. วหจฺฉินฺโนติ ¶ ฉินฺนวโห, ภารวหเนน ฉินฺนกฺขนฺโธติ วุตฺตํ โหติ. ตํ ตํ จินฺตยีติ ‘‘ยทิ อหํ ตํ ปาปํ น กริสฺสํ, อิเม ภิกฺขู วิย ปริปุณฺณสีโล อสฺส’’นฺติอาทินา ตํ ตํ จินฺตยิ.
๓๘. เอวํภูตนฺติ กิสลูขาทิภาวปฺปตฺตํ. คณสงฺคณิกาปปฺเจนาติ คเณ ชนสมาคเม สนฺนิปตนํ คณสงฺคณิกา, คณสงฺคณิกาเยว ปปฺโจ คณสงฺคณิกาปปฺโจ, เตน. ยสฺสาติ เย อสฺส. กถาผาสุกาติ วิสฺสาสิกภาเวเนว กถากรเณ ผาสุกา, สุเขน วตฺตุํ สกฺกุเณยฺยา, สุขสมฺภาสาติ อตฺโถ. ปสาทสฺส ปมาณโต อูนาธิกตฺตํ สพฺพทา สพฺเพสํ นตฺถีติ อาห ‘‘ปสาทปติฏฺาโนกาสสฺส สมฺปุณฺณตฺตา’’ติ. ทานีติ อิมสฺมึ อตฺเถ เอตรหิ-สทฺโท อตฺถีติ อาห ‘‘ทานีติ นิปาโต’’ติ. โน-สทฺโทปิ นุ-สทฺโท วิย ปุจฺฉนตฺโถติ อาห ‘‘กจฺจิ ¶ นุ ตฺว’’นฺติ. ตเมว อนภิรตินฺติ เตหิ ภิกฺขูหิ ปุจฺฉิตํ ตเมว คิหิภาวปตฺถนาการํ อนภิรตึ. ‘‘ตเมวา’’ติ อวธารเณน นิวตฺติตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อธิกุสลาน’’นฺติอาทิ. อธิกุสลา ธมฺมา สมถวิปสฺสนาทโย. อตฺถีติ วิสยภาเวน จิตฺเต ปริวตฺตนํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปาปสฺส วตฺตมานตํ สนฺธาย, อตฺถิ วิสยภาเวน จิตฺเต ปริวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห – ‘‘นิจฺจกาลํ อภิมุขํ วิย เม ติฏฺตี’’ติ.
ยํ ตฺวนฺติ เอตฺถ ยนฺติ เหตุอตฺเถ นิปาโต, กรณตฺเถ วา ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘เยน ปาเปนา’’ติ. อเนกปริยาเยนาติ เอตฺถ ปริยาย-สทฺโท การณวจโนติ อาห ‘‘อเนกการเณนา’’ติ. วิราคตฺถายาติ ภวโภเคสุ วิรชฺชนตฺถาย. โน ราเคน รชฺชนตฺถายาติ ภวโภเคสุเยว ราเคน อรฺชนตฺถาย. เตนาห ‘‘ภควตา หี’’ติอาทิ. เอส นโย สพฺพปเทสูติ อธิปฺปายิกมตฺตํ สพฺพปเทสุ อติทิสฺสติ. อิทํ ปเนตฺถ ปริยายวจนมตฺตนฺติ ‘‘วิสํโยคายา’’ติอาทีสุ สพฺพปเทสุ ‘‘กิเลเสหิ วิสํยุชฺชนตฺถายา’’ติอาทินา ปทตฺถวิภาวนวเสน วุตฺตปริยายวจนํ สนฺธาย วทติ. น สํยุชฺชนตฺถายาติ กิเลเสหิ น สํยุชฺชนตฺถาย. อคฺคหณตฺถายาติ กิเลเส อคฺคหณตฺถาย, ภวโภเค วา ตณฺหาทิฏฺิวเสน อคฺคหณตฺถาย. น สงฺคหณตฺถายาติ เอตฺถาปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรนิพฺพานเมวาติ สงฺขาเรหิ นิกฺขนฺตํ วิวิตฺตํ, ตโตเยว โลกโต อุตฺติณฺณตฺตา โลกุตฺตรํ นิพฺพานํ. มทนิมฺมทนายาติ วาติ เอตฺถ อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน วา-สทฺเทน อาทิอตฺเถน อิติ-สทฺเทน วา ‘‘ปิปาสวินยายา’’ติอาทิ สพฺพํ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมาเนน อริยมคฺเคน ปหียมานา ราคมานมทาทโย ตํ ปตฺวา ปหียนฺติ นามาติ อาห ‘‘ยสฺมา ปน ตํ อาคมฺมา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตํ อาคมฺมาติ นิพฺพานํ อาคมฺม ปฏิจฺจ ¶ อริยมคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยภาวเหตุ. มานมทปุริสมทาทโยติ เอตฺถ ชาติอาทึ นิสฺสาย เสยฺยสฺส ‘‘เสยฺโยหมสฺมี’’ติอาทินา อุปฺปชฺชนกมาโนเยว มทชนนฏฺเน มโทติ มานมโท. ปุริสมโท วุจฺจติ ปุริสมาโน, ‘‘อหํ ปุริโส’’ติ อุปฺปชฺชนกมาโน. ‘‘อสทฺธมฺมเสวนสมตฺถตํ นิสฺสาย ปวตฺโต มาโน, ราโค เอว วา ปุริสมโท’’ติ เกจิ. อาทิ-สทฺเทน พลมทโยพฺพนมทาทึ สงฺคณฺหาติ ¶ . มหาคณฺิปเท ปน มชฺฌิมคณฺิปเท จ ‘‘ปุริสมโท นาม สมฺภโว’’ติ วุตฺตํ, ตํ อิธ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติ. น หิ ‘‘ภควตา สมฺภวสฺส วินาสาย ธมฺโม เทสิโต’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. นิมฺมทาติ วิคตมทภาวา. อิมเมว หิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อมทา’’ติ วุตฺตํ. มทา นิมฺมทียนฺติ เอตฺถ อมทภาวํ วินาสํ คจฺฉนฺตีติ มทนิมฺมทโน. เอส นโย เสสปเทสุปิ.
กามปิปาสาติ กามานํ ปาตุกมฺยตา, กามตณฺหาติ อตฺโถ. อาลียนฺติ อภิรมิตพฺพฏฺเน เสวียนฺตีติ อาลยา, ปฺจ กามคุณาติ อาห ‘‘ปฺจ กามคุณาลยา’’ติ. ปฺจสุ หิ กามคุเณสุ ฉนฺทราคปฺปหาเนเนว ปฺจ กามคุณาปิ ปหีนา นาม โหนฺติ, เตเนว ‘‘โย, ภิกฺขเว, รูเปสุ ฉนฺทราโค’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๓.๓๒๓) วุตฺตํ. ปฺจกามคุเณสุ วา อาลยา ปฺจกามคุณาลยา. อาลียนฺติ อลฺลียนฺติ อภิรมนวเสน เสวนฺตีติ อาลยาติ หิ ตณฺหาวิจริตานํ อธิวจนํ. เตภูมกวฏฺฏนฺติ ตีสุ ภูมีสุ กมฺมกิเลสวิปากา วฏฺฏนฏฺเน วฏฺฏํ. วิรชฺชตีติ ปลุชฺชติ. ‘‘วิรชฺชตีติ กามวินาโส วุตฺโต, นิรุชฺฌตีติ เอกปฺปหาเรน วินาโส’’ติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. วิราโค นิโรโธติ สามฺโจทนายปิ ‘‘ตณฺหากฺขโย’’ติ อธิกตตฺตา ตณฺหาย เอว วิรชฺชนํ นิรุชฺฌนฺจ วุตฺตํ.
จตสฺโส โยนิโยติ เอตฺถ โยนีติ ขนฺธโกฏฺาสสฺสปิ การณสฺสปิ ปสฺสาวมคฺคสฺสปิ นามํ. ‘‘จตสฺโส นาคโยนิโย (สํ. นิ. ๓.๓๔๒-๓๔๓) จตสฺโส สุปณฺณโยนิโย’’ติ เอตฺถ หิ ขนฺธโกฏฺาโส โยนิ นาม. ‘‘โยนิ เหสา ภูมิช ผลสฺส อธิคมายา’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๒๖) เอตฺถ การณํ. ‘‘น จาหํ พฺราหฺมณํ พฺรูมิ, โยนิชํ มตฺติสมฺภว’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๔๕๗; ธ. ป. ๓๙๖) เอตฺถ ปสฺสาวมคฺโค. อิธ ปน ขนฺธโกฏฺาโส ‘‘โยนี’’ติ อธิปฺเปโต. ยวนฺติ ตาย สตฺตา อมิสฺสิตาปิ สมานชาติตาย มิสฺสิตา โหนฺตีติ โยนิ. สา ปน อตฺถโต อณฺฑาทิอุปฺปตฺติฏฺานวิสิฏฺโ ขนฺธานํ ภาคโส ปวตฺติวิเสโส, สา จ อณฺฑชชลาพุชสํเสทชโอปปาติกวเสน จตุพฺพิธา. วุตฺตฺเหตํ ‘‘จตสฺโส โข อิมา, สาริปุตฺต, โยนิโย. กตมา จตสฺโส? อณฺฑชา โยนิ ชลาพุชา โยนิ สํเสทชา โยนิ โอปปาติกา โยนี’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๕๒).
ตตฺถ ¶ ¶ อณฺเฑ ชาตา อณฺฑชา. ชลาพุมฺหิ ชาตา ชลาพุชา. สํเสเท ชาตา สํเสทชา. วินา เอเตหิ การเณหิ อุปฺปติตฺวา วิย นิพฺพตฺตาติ โอปปาติกา. เอตฺถ จ เปตโลเก ติรจฺฉาเน มนุสฺเสสุ จ อณฺฑชาทโย จตสฺโสปิ โยนิโย สมฺภวนฺติ, มนุสฺเสสุ ปเนตฺถ เกจิเทว โอปปาติกา โหนฺติ มหาปทุมกุมาราทโย วิย. อณฺฑชาปิ โกนฺตปุตฺตา ทฺเวภาติยเถรา วิย, สํเสทชาปิ ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺตโปกฺขรสาติพฺราหฺมณปทุมวตีเทวีอาทโย วิย เกจิเทว โหนฺติ, เยภุยฺเยน ปน มนุสฺสา ชลาพุชาว. เปเตสุปิ นิชฺฌามตณฺหิกเปตานํ นิจฺจทุกฺขาตุรตาย กามเสวนา นตฺถิ, ตสฺมา เต คพฺภเสยฺยกา น โหนฺติ. ชาลาวนฺตตาย น ตาสํ กุจฺฉิยํ คพฺโภ สณฺาติ, ตสฺมา เต โอปปาติกาเยว สํเสทชตายปิ อสมฺภวโต, อวเสสเปตา ปน จตุโยนิกาปิ โหนฺติ. ยถา จ เต, เอวํ ยกฺขาปิ สพฺพจตุปฺปทปกฺขิชาติทีฆชาติอาทโยปิ สพฺเพ จตุโยนิกาเยว. สพฺเพ เนรยิกา จ จตุมหาราชิกโต ปฏฺาย อุปริเทวา จ โอปปาติกาเยว, ภุมฺมเทวา ปน จตุโยนิกาว โหนฺติ. ตตฺถ เทวมนุสฺเสสุ สํเสทชโอปปาติกานํ อยํ วิเสโส – สํเสทชา มนฺทา ทหรา หุตฺวา นิพฺพตฺตนฺติ, โอปปาติกา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกา หุตฺวา.
ปฺจ คติโยติ เอตฺถ สุกตทุกฺกฏกมฺมวเสน คนฺตพฺพา อุปปชฺชิตพฺพาติ คติโย. ยถา หิ กมฺมภโว ปรมตฺถโต อสติปิ การเก ปจฺจยสามคฺคิยา สิทฺโธ, ตํสมงฺคินา สนฺตานลกฺขเณน สตฺเตน กโตติ โวหรียติ, เอวํ อุปปตฺติภวลกฺขณคติโย ปรมตฺถโต อสติปิ คมเก ตํตํกมฺมวเสน เยสํ ตานิ กมฺมานิ เตหิ คนฺตพฺพาติ โวหรียนฺติ. อปิจ คติคติ นิพฺพตฺติคติ อชฺฌาสยคติ วิภวคติ นิปฺผตฺติคตีติ พหุวิธา คติ นาม. ตตฺถ ‘‘ตํ คตึ เปจฺจ คจฺฉามี’’ติ (อ. นิ. ๔.๑๘๔) จ ‘‘ยสฺส คตึ น ชานนฺติ, เทวา คนฺธพฺพมานุสา’’ติ (ธ. ป. ๔๒๐; สุ. นิ. ๖๔๙) จ อยํ คติคติ นาม. ‘‘อิเมสํ โข ปนาหํ ภิกฺขูนํ สีลวนฺตานํ เนว ชานามิ อาคตึ วา คตึ วา’’ติ (ม. นิ. ๑.๕๐๘) อยํ นิพฺพตฺติคติ นาม. ‘‘เอวมฺปิ โข เต อหํ พฺรหฺเม คติฺจ ปชานามิ จุติฺจ ปชานามี’’ติ (ม. นิ. ๑.๕๐๓) อยํ อชฺฌาสยคติ นาม. ‘‘วิภโว คติ ธมฺมานํ, นิพฺพานํ อรหโต ¶ คตี’’ติ (ปริ. ๓๓๙) อยํ วิภวคติ นาม. ‘‘ทฺเวเยว คติโย สมฺภวนฺติ อนฺา’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๕๘; ๒.๓๔; ๓.๒๐๐) อยํ นิปฺผตฺติคติ นาม. ตาสุ อิธ คติคติ อธิปฺเปตา, สา ปน นิรยติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยมนอุสฺสเทวานํ วเสน ปฺจวิธา โหติ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘ปฺจ โข อิมา, สาริปุตฺต, คติโย. กตมา ปฺจ? นิรโย ติรจฺฉานโยนิ เปตฺติวิสโย มนุสฺสา เทวา’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๕๓).
ตตฺถ ¶ ยสฺส อุปฺปชฺชติ, ตํ พฺรูเหนฺโตเยว อุปฺปชฺชตีติ อโย, สุขํ. นตฺถิ เอตฺถ อโยติ นิรโย, ตโต เอว รมิตพฺพํ อสฺสาเทตพฺพํ ตตฺถ นตฺถีติ นิรติอตฺเถน นิรสฺสาทฏฺเน จ นิรโยติ วุจฺจติ. ติริยํ อฺจิตาติ ติรจฺฉานา, เทวมนุสฺสาทโย วิย อุทฺธํ ทีฆา อหุตฺวา ติริยํ ทีฆาติ อตฺโถ. ปกฏฺโต สุขโต อยนํ อปคโม เปจฺจภาโว, ตํ เปจฺจภาวํ ปตฺตานํ วิสโยติ เปตฺติวิสโย, เปตโยนิ. มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา, สติสูรภาวพฺรหฺมจริยโยคฺยตาทิคุณวเสน อุปจิตมานสตาย อุกฺกฏฺคุณจิตฺตตาย มนุสฺสาติ วุตฺตํ โหติ, อยํ ปนตฺโถ นิปฺปริยายโต ชมฺพุทีปวาสีวเสน เวทิตพฺโพ. ยถาห – ‘‘ตีหิ, ภิกฺขเว, าเนหิ ชมฺพุทีปกา มนุสฺสา อุตฺตรกุรุเก จ มนุสฺเส อธิคฺคณฺหนฺติ เทเว จ ตาวตึเส. กตเมหิ ตีหิ? สูรา สติมนฺโต อิธ พฺรหฺมจริยวาโส’’ติ (อ. นิ. ๙.๒๑). ตถา หิ พุทฺธา จ ภควนฺโต ปจฺเจกพุทฺธา อคฺคสาวกา มหาสาวกา จกฺกวตฺติโน อฺเ จ มหานุภาวา สตฺตา ตตฺเถว อุปฺปชฺชนฺติ, เตหิ สมานรูปาทิตาย ปน สทฺธึ ปริตฺตทีปวาสีหิ อิตรมหาทีปวาสิโนปิ มนุสฺสาตฺเวว ปฺายึสุ.
อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘โลภาทีหิ อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย มนุสฺสา. เย หิ สตฺตา มนุสฺสชาติกา, เตสุ วิเสสโต โลภาทโย อโลภาทโย จ อุสฺสนฺนา. เต โลภาทิอุสฺสนฺนตาย อปายมคฺคํ, อโลภาทิอุสฺสนฺนตาย สุคติมคฺคํ นิพฺพานคามิมคฺคฺจ ปริปูเรนฺติ, ตสฺมา โลภาทีหิ อโลภาทีหิ จ สหิตสฺส มนสฺส อุสฺสนฺนตาย ปริตฺตทีปวาสีหิ สทฺธึ จตุมหาทีปวาสิโน สตฺตวิเสสา มนุสฺสาติ วุจฺจนฺตี’’ติ. โลกิยา ปน ‘‘มนุโน ¶ อปจฺจภาเวน มนุสฺสา’’ติ วทนฺติ. มนุ นาม ปมกปฺปิโก โลกมริยาทาย อาทิภูโต สตฺตานํ หิตาหิตวิธายโก กตฺตพฺพากตฺตพฺพตาวเสน ปิตุฏฺานิโย, โย สาสเน มหาสมฺมโตติ วุจฺจติ อมฺหากํ โพธิสตฺโต, ปจฺจกฺขโต ปรมฺปราย จ ตสฺส โอวาทานุสาสนิยํ ิตา สตฺตา ปุตฺตสทิสตาย ‘‘มนุสฺสา, มานุสา’’ติ จ วุจฺจนฺติ. ตโต เอว หิ เต ‘‘มานวา มนุชา’’ติ จ โวหรียนฺติ.
ปฺจหิ กามคุเณหิ อตฺตโน อตฺตโน เทวานุภาวสงฺขาเตหิ อิทฺธิวิเสเสหิ จ ทิพฺพนฺติ กีฬนฺติ ลฬนฺติ โชตนฺตีติ เทวา. ตตฺถ กามเทวา กามคุเณหิ เจว อิทฺธิวิเสเสหิ จ, อิตเร อิทฺธิวิเสเสเหว ทิพฺพนฺตีติ เวทิตพฺพา. สรณนฺติ วา คมิยนฺติ อภิตฺถวียนฺตีติ วา เทวา. เอตฺถ จ นิรยคติเทวคติมนุสฺสคตีหิ สทฺธึ โอกาเสน ขนฺธา วุตฺตา. ติรจฺฉานโยนิเปตฺติวิสยคฺคหเณน ขนฺธานํ เอว คหณํ เวทิตพฺพํ เตสํ ตาทิสสฺส ปริจฺฉินฺนสฺส โอกาสสฺส อภาวโต. ยตฺถ ยตฺถ วา เต อรฺสมุทฺทปพฺพตปาทาทิเก นิพทฺธวาสํ วสนฺติ, ตาทิสสฺส านสฺส ¶ วเสน โอกาโสปิ คเหตพฺโพ. สตฺต วิฺาณฏฺิติโย นว สตฺตาวาสา จ เหฏฺา สํวณฺณิตนยา เอว. อปราปรภาวายาติ อปราปรํ โยนิอาทิโต โยนิอาทิภาวาย. อาพนฺธนํ คณฺิกรณํ, สํสิพฺพนํ ตุนฺนกรณํ. ตณฺหาย นิกฺขนฺตํ ตตฺถ ตสฺสา สพฺพโส อภาวโต, นิกฺขมนฺจสฺส ตณฺหาย วิสํโยโค เอวาติ อาห ‘‘วิสํยุตฺต’’นฺติ.
กามานํ ปหานนฺติ เอตฺถ กามคฺคหเณน กามียตีติ กาโม, กาเมตีติ กาโมติ ทุวิธสฺสปิ กามสฺส สงฺคโห กโตติ อาห ‘‘วตฺถุกามานํ กิเลสกามานฺจ ปหาน’’นฺติ. วตฺถุกามปฺปหานฺเจตฺถ เตสุ ฉนฺทราคปฺปหาเนนาติ เวทิตพฺพํ. กามสฺานนฺติ กาเมสุ, กามสหคตานํ วา สฺานํ. ปริฺาติ ติวิธาปิ ปริฺา อิธาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘าตตีรณปหานวเสน ติวิธา ปริฺา’’ติ. ตตฺถ กตมา าตปริฺา? สพฺพํ เตภูมกํ นามรูปํ ‘‘อิทํ รูปํ, เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต ภิยฺโย, อิทํ นามํ, เอตฺตกํ นามํ, น อิโต ภิยฺโย’’ติ ภูตุปาทายเภทํ รูปํ ผสฺสาทิเภทํ นามฺจ ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานโต ววตฺถเปติ, กมฺมาวิชฺชาทิกฺจสฺส ปจฺจยํ ปริคฺคณฺหาติ, อยํ าตปริฺา.
กตมา ¶ ตีรณปริฺา? เอวํ าตํ กตฺวา ตํ สพฺพํ ตีเรติ อนิจฺจโต ทุกฺขโต โรคโตติ ทฺวาจตฺตาลีสาย อากาเรหิ, อยํ ตีรณปริฺา นาม. กตมา ปหานปริฺา? เอวํ ตีรยิตฺวา อคฺคมคฺเคน สพฺพสฺมึ ฉนฺทราคํ ปชหติ, อยํ ปหานปริฺา. ทิฏฺิวิสุทฺธิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิโย วา าตปริฺา, มคฺคามคฺคปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิอาทโย, กลาปสมฺมสนาทิอนุโลมปริโยสานา วา ปฺา ตีรณปริฺา, อริยมคฺเค าณํ นิปฺปริยาเยน ปหานปริฺา. อิธ ปน กามสฺานํ สภาวลกฺขณปฏิเวธวเสน อนิจฺจาทิสามฺลกฺขณวเสน จ ปวตฺตมานานํ าตตีรณปริฺานมฺปิ กิจฺจนิปฺผตฺติยา มคฺเคเนว อิชฺฌนโต มคฺคกฺขณํเยว สนฺธาย ติวิธาปิ ปริฺา วุตฺตา. เตเนว ‘‘อิเมสุ ปฺจสุ าเนสุ กิเลสกฺขยกโร โลกุตฺตรมคฺโคว กถิโต’’ติ วุตฺตํ.
กาเมสุ, กาเม วา ปาตุมิจฺฉา กามปิปาสาติ อาห – ‘‘กาเมสุ ปาตพฺยตานํ, กาเม วา ปาตุมิจฺฉาน’’นฺติ. อิเมสุ ปฺจสุ าเนสูติ ‘‘กามานํ ปหานํ อกฺขาต’’นฺติอาทินา วุตฺเตสุ ปฺจสุ าเนสุ. ตีสุ าเนสูติ ‘‘วิราคาย ธมฺโม เทสิโต, โน สราคาย, วิสํโยคาย ธมฺโม เทสิโต, โน สํโยคาย, อนุปาทานาย ธมฺโม เทสิโต, โน สอุปาทานายา’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ าเนสุ. วิปฺปฏิสารํ กโรตีติ เอวํ ตํ ปาปํ วิปฺปฏิสารํ อุปฺปาเทติ. กีทิสํ วิปฺปฏิสารํ กโรตีติ อาห ‘‘อีทิเสปิ นามา’’ติอาทิ.
๓๙. เนว ¶ ปิยกมฺยตายาติ อตฺตนิ สตฺถุ เนว ปิยภาวกามตาย. น เภทปุเรกฺขารตายาติ น สตฺถุ เตน ภิกฺขุนา เภทนาธิปฺปายปุเรกฺขารตาย. น กลิสาสนาโรปนตฺถายาติ น โทสาโรปนตฺถาย. กลีติ โกธสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺส สาสนํ กลิสาสนํ, โกธวเสน วุจฺจมาโน ครหโทโส. เวลนฺติ สิกฺขาปทเวลํ. มริยาทนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. สิกฺขาปทฺหิ อนติกฺกมนียฏฺเน ‘‘เวลา, มริยาทา’’ติ จ วุจฺจติ.
อชฺฌาจารวีติกฺกโมติ เมถุนวเสน ปวตฺตอชฺฌาจารสงฺขาโต วีติกฺกโม. ปกรเณติ เอตฺถ ป-สทฺโท อารมฺภวจโนติ อาห ‘‘กตฺตุํ อารภตี’’ติ. กตฺถจิ อุปสคฺโค ธาตุอตฺถเมว วทติ, น วิเสสตฺถโชตโกติ อาห ‘‘กโรติเยว วา’’ติ. ชาติยาติ ¶ ขตฺติยาทิชาติยา. โคตฺเตนาติ โคตมกสฺสปาทิโคตฺเตน. โกลปุตฺติเยนาติ ขตฺติยาทิชาตีสุเยว สกฺกกุลโสตฺถิยกุลาทิวิสิฏฺกุลานํ ปุตฺตภาเวน. ยสสฺสีติ มหาปริวาโร. เปสลนฺติ ปิยสีลํ. อวิกมฺปมาเนนาติ ปฏิฆานุนเยหิ อกมฺปมาเนน. ยสฺส ตสฺมึ อตฺตภาเว อุปฺปชฺชนารหานํ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย นตฺถิ, ตํ พุทฺธา ‘‘โมฆปุริสา’’ติ วทนฺติ อริฏฺลาฬุทายีอาทิเก วิย. อุปนิสฺสเย สติปิ ตสฺมึ ขเณ มคฺเค วา ผเล วา อสติ ‘‘โมฆปุริสา’’ติ วทนฺติเยว ธนิยอุปเสนตฺเถราทิเก วิย. สุทินฺนสฺส ปน ตสฺมึ อตฺตภาเว มคฺคผลานํ อุปนิสฺสโย สมุจฺฉินฺโนเยว, เตน นํ ‘‘โมฆปุริสา’’ติ อาห.
สมณกรณานํ ธมฺมานนฺติ หิโรตฺตปฺปาทีนํ. มคฺคผลนิพฺพานคฺคหเณน ปฏิเวธสาสนสฺส คหิตตฺตา สาสนานนฺติ ปฏิปตฺติปริยตฺติสาสนานํ คหณํ เวทิตพฺพํ. ฉวินฺติ เตสํ ปภสฺสรกรณํ ฉวึ. กึ ตนฺติ อาห ‘‘ฉาย’’นฺติ, เตสํ ปกาสกํ โอภาสนฺติ อตฺโถ. กึ ตนฺติ อาห ‘‘สุนฺทรภาว’’นฺติ. ฉวิมนุคตํ อนุจฺฉวิกํ. ปติรูปนฺติอาทีสุปิ ‘‘เตส’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. สมณานํ กมฺมํ สามณกํ, น สามณกํ อสฺสามณกํ. กถํ-สทฺทโยเคน ‘‘น สกฺขิสฺสสี’’ติ อนาคตวจนํ กตํ. ‘‘นาม-สทฺทโยเคนา’’ติ จ วทนฺติ.
ทยาลุเกนาติ อนุกมฺปาย สหิเตน. ปริภาสนฺโตติ ครหนฺโต. นิรุตฺตินเยน อาสีวิส-สทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาสุ สีฆ’’นฺติอาทิ. เอตสฺสาติ อาสีวิสสฺส. อาคจฺฉตีติ โย เตน ทฏฺโ, ตํ ปติอาคจฺฉติ. อาสิตฺตวิโสติปิ อาสีวิโส, สกลกาเย อาสิฺจิตฺวา วิย ปิตวิโส ปรสฺส จ สรีเร อาสิฺจนวิโสติ อตฺโถ. อสิตวิโสติปิ อาสีวิโส. ยํ ยฺหิ เอเตน อสิตํ โหติ ปริภุตฺตํ, ตํ วิสเมว สมฺปชฺชติ, ตสฺมา อสิตํ วิสํ เอตสฺสาติ อสิตวิโสติ วตฺตพฺเพ ‘‘อาสีวิโส’’ติ นิรุตฺตินเยน ¶ วุตฺตํ. อสิสทิสวิโสติปิ อาสีวิโส, อสิ วิย ติขิณํ ปรสฺส มมฺมจฺเฉทนสมตฺถํ วิสํ เอตสฺสาติ อาสีวิโสติ วุตฺตํ โหติ. อาสีติ วา ทาา วุจฺจติ, ตตฺถ สนฺนิหิตวิโสติ อาสีวิโส. เสสสปฺเปหิ กณฺหสปฺปสฺส มหาวิสตฺตา อาสีวิสสฺสานนฺตรํ กณฺหสปฺโป วุตฺโต. สปฺปมุขมฺปิ ¶ องฺคารกาสุ วิย ภยาวหตฺตา อกุสลุปฺปตฺติยา านํ น โหตีติ อกุสลกมฺมโต นิวารณาธิปฺปาเยน สีลเภทโตปิ สุทฺธสีเล ิตสฺส มรณเมว วรตรนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อาสีวิสสฺส กณฺหสปฺปสฺส มุเข องฺคชาตํ ปกฺขิตฺตํ วร’’นฺติ วุตฺตํ. ปพฺพชิเตน หิ กตปาปกมฺมํ ภควโต อาณาติกฺกมนโต วตฺถุมหนฺตตาย มหาสาวชฺชํ. กาสุนฺติ อาวาโฏปิ วุจฺจติ ราสิปิ.
‘‘กินฺนุ สนฺตรมาโนว, กาสุํ ขณสิ สารถิ;
ปุฏฺโ เม สมฺม อกฺขาหิ, กึ กาสุยา กริสฺสสี’’ติ. (ชา. ๒.๒๒.๓) –
เอตฺถ หิ อาวาโฏ กาสุ นาม.
‘‘องฺคารกาสุํ อปเร ผุณนฺติ, นรา รุทนฺตา ปริทฑฺฒคตฺตา’’ติ (ชา. ๒.๒๒.๔๖๒) –
เอตฺถ ราสิ. อิธ ปน อุภยมฺปิ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘องฺคารปุณฺณกูเป องฺคารราสิมฺหิ วา’’ติ. กสฺสติ ขณียตีติ กาสุ, อาวาโฏ. กสียติ จียตีติ กาสุ, ราสิ. ปทิตฺตายาติ ทิปฺปมานาย. สํ-สทฺโท เอตฺถ สมนฺตปริยาโยติ อาห ‘‘สมนฺตโต ปชฺชลิตายา’’ติ.
อิทํ มาตุคามสฺส องฺคชาเต องฺคชาตปกฺขิปนํ นิทานํ การณมสฺส นิรยุปปชฺชนสฺสาติ อิโตนิทานํ, ภาวนปุํสกฺเจตํ. ปจฺจตฺตวจนสฺส โต-อาเทโส กโต, ตสฺส จ สมาเสปิ อโลโป. ตตฺถ นาม ตฺวนฺติ เอตฺถ ตฺวํ-สทฺโท ‘‘สมาปชฺชิสฺสสี’’ติ อิมินา สมฺพนฺธมุปคจฺฉมาโน อตฺถีติ อาห ‘‘ตฺวนฺติ ตํสทฺทสฺส เววจน’’นฺติ. ‘‘ยํ ตนฺติ ปน ปาโ ยุตฺตรูโป’’ติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ยํ ตนฺติ นายํ อุทฺเทสนิทฺเทโส, ยถา โลเก ยํ วา ตํ วาติ อวฺาตวจนํ, เอวํ ทฏฺพฺพนฺติ อาห – ‘‘ยํ วา ตํ วา หีฬิตํ อวฺาตนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติ. นีจชนานนฺติ นิหีนคุณานํ สตฺตานํ. คามธมฺมนฺติ เอตฺถ คาม-สทฺเทน คามวาสิโน วุตฺตา อเภทูปจาเรนาติ อาห ‘‘คามวาสิกมนุสฺสาน’’นฺติ. กิเลสปคฺฆรณกํ ธมฺมนฺติ ราคาทิกิเลสวิสฺสนฺทนกธมฺมํ ¶ . เมถุนธมฺโม หิ ราคํ ปคฺฆรติ. เมถุนธมฺมสฺส มหาสาวชฺชตาย โอฬาริกตฺตา วุตฺตํ ‘‘อสุขุม’’นฺติ. อนิปุณนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. อุทเก ภวํ โอทกํ. กึ ตํ? อุทกกิจฺจนฺติ อาห – ‘‘อุทกกิจฺจํ อนฺติกํ อวสานํ อสฺสา’’ติ. สมาปชฺชิสฺสตีติ อนาคตวจนํ นาม-สทฺทโยเคน กตนฺติ อาห – ‘‘สมาปชฺชิสฺสตีติ…เป… นาม-สทฺเทน ¶ โยเชตพฺพ’’นฺติ. โลเก เมถุนธมฺมสฺส อาทิกตฺตา โกจิ ปมกปฺปิโก, น ปนายนฺติ อาห – ‘‘สาสนํ สนฺธาย วทตี’’ติ. พหูนนฺติ ปุคฺคลาเปกฺขํ, น ปน อกุสลาเปกฺขนฺติ อาห ‘‘พหูนํ ปุคฺคลาน’’นฺติ.
ยํ อสํวรํ ปฏิจฺจ ทุพฺภรตาทุปฺโปสตาทิ โหติ, โส อสํวโร ทุพฺภรตาทิ-สทฺเทน วุตฺโต การเณ ผลูปจาเรนาติ อาห – ‘‘ทุพฺภรตาทีนํ วตฺถุภูตสฺส อสํวรสฺสา’’ติ. วตฺถุภูตสฺสาติ การณภูตสฺส. วสติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ หิ การณํ วตฺถุ. อตฺตาติ จิตฺตํ สรีรฺจ, จิตฺตเมว วา. ทุพฺภรตฺเจว ทุปฺโปสตฺจ อาปชฺชตีติ อตฺตนา ปจฺจยทายเกหิ จ ทุกฺเขน ภริตพฺพตํ โปเสตพฺพตฺจ อาปชฺชติ. อสํวเร ิโต หิ เอกจฺโจ อตฺตโนปิ ทุพฺภโร โหติ ทุปฺโปโส, เอกจฺโจ อุปฏฺากานมฺปิ. กถํ? โย หิ อมฺพิลาทีนิ ลทฺธา อนมฺพิลาทีนิ ปริเยสติ, อฺสฺส ฆเร ลทฺธํ อฺสฺส ฆเร ฉฑฺเฑนฺโต สพฺพํ คามํ จริตฺวา ริตฺตปตฺโตว วิหารํ ปวิสิตฺวา นิปชฺชติ, อยํ อตฺตโน ทุพฺภโร. โย ปน สาลิมํโสทนาทีนํ ปตฺเต ปูเรตฺวา ทินฺเนปิ ทุมฺมุขภาวํ อนตฺตมนภาวเมว ทสฺเสติ, เตสํ วา สมฺมุขาว ตํ ปิณฺฑปาตํ ‘‘กึ ตุมฺเหหิ ทินฺน’’นฺติ อปสาเทนฺโต สามเณรคหฏฺาทีนํ เทติ, อยํ อุปฏฺากานํ ทุพฺภโร. เอตํ ทิสฺวา มนุสฺสา ทูรโตว ปริวชฺเชนฺติ ‘‘ทุพฺภโร ภิกฺขุ น สกฺกา โปเสตุ’’นฺติ.
มหิจฺฉตนฺติ เอตฺถ มหนฺตานิ วตฺถูนิ อิจฺฉติ, มหตี วา ปนสฺส อิจฺฉาติ มหิจฺโฉ, ตสฺส ภาโว มหิจฺฉตา, สนฺตคุณวิภาวนตา ปฏิคฺคหเณ อมตฺตฺุตา จ. มหิจฺโฉ หิ อิจฺฉาจาเร ตฺวา อตฺตนิ วิชฺชมานสีลธุตธมฺมาทิคุเณ วิภาเวติ, ตาทิสสฺส ปฏิคฺคหเณ อมตฺตฺุตาปิ โหติ. ยํ สนฺธาย วทนฺติ ‘‘สนฺตคุณสมฺภาวนตา ปฏิคฺคหเณ จ อมตฺตฺุตา, เอตํ มหิจฺฉตาลกฺขณ’’นฺติ. สา ปเนสา มหิจฺฉตา ‘‘อิเธกจฺโจ สทฺโธ สมาโน ‘สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู’ติ อิจฺฉติ, สีลวา สมาโน ‘สีลวาติ มํ ชโน ชานาตู’ติ’’ อิมินา นเยน อาคตาเยว, ตาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล ทุสฺสนฺตปฺปิโย โหติ, วิชาตมาตาปิสฺส จิตฺตํ คเหตุํ น สกฺโกติ. เตเนตํ วุจฺจติ –
‘‘อคฺคิกฺขนฺโธ ¶ สมุทฺโท จ, มหิจฺโฉ จาปิ ปุคฺคโล;
สกเฏน ปจฺจยํ เทนฺตุ, ตโยเปเต อตปฺปิยา’’ติ. (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๕๒; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๖๓; วิภ. อฏฺ. ๘๕๐; อุทา. อฏฺ. ๓๑; มหานิ. อฏฺ. ๘๕);
สตฺเตหิ ¶ กิเลเสหิ จ สงฺคณนํ สโมธานํ สงฺคณิกาติ อาห – ‘‘คณสงฺคณิกาย เจว กิเลสสงฺคณิกาย จา’’ติ. โกสชฺชานุคโต จ โหตีติ กุสีตภาเวน อนุคโต โหติ, กุสีตสฺส ภาโว โกสชฺชํ. อฏฺกุสีตวตฺถุปาริปูริยาติ เอตฺถ กุจฺฉิตํ สีทตีติ กุสีโต ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา. ยสฺส ธมฺมสฺส วเสน ปุคฺคโล ‘‘กุสีโต’’ติ วุจฺจติ, โส กุสีตภาโว อิธ กุสีต-สทฺเทน วุตฺโต. วินาปิ หิ ภาวโชตนสทฺทํ ภาวตฺโถ วิฺายติ ยถา ‘‘ปฏสฺส สุกฺก’’นฺติ, ตสฺมา กุสีตภาววตฺถูนีติ อตฺโถ, โกสชฺชการณานีติ วุตฺตํ โหติ. ตถา หิ –
‘‘กมฺมํ โข เม กตฺตพฺพํ ภวิสฺสติ, กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺตสฺส กาโย กิลมิสฺสติ, หนฺทาหํ นิปชฺชามีติ โส นิปชฺชติ, น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย, อิทํ ปมํ กุสีตวตฺถุ. อหํ โข กมฺมํ อกาสึ, กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺตสฺส กาโย กิลนฺโต, หนฺทาหํ นิปชฺชามิ…เป… มคฺโค โข เม คนฺตพฺโพ ภวิสฺสติ, มคฺคํ โข ปน เม คจฺฉนฺตสฺส กาโย กิลมิสฺสติ, หนฺทาหํ นิปชฺชามิ…เป… อหํ โข มคฺคํ อคมาสึ, มคฺคํ โข ปน เม คจฺฉนฺตสฺส กาโย กิลนฺโต, หนฺทาหํ นิปชฺชามิ…เป… อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต นาลตฺถํ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ, ตสฺส เม กาโย กิลนฺโต อกมฺมฺโ, หนฺทาหํ นิปชฺชามิ…เป… อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต อลตฺถํ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ, ตสฺส เม กาโย ครุโก อกมฺมฺโ มาสาจิตํ มฺเ, หนฺทาหํ นิปชฺชามิ…เป… อุปฺปนฺโน โข เม อยํ อปฺปมตฺตโก อาพาโธ, อตฺถิ กปฺโป นิปชฺชิตุํ, หนฺทาหํ นิปชฺชามิ…เป… อหํ โข คิลานา วุฏฺิโต อจิรวุฏฺิโต เคลฺา, ตสฺส เม กาโย ทุพฺพโล อกมฺมฺโ, หนฺทาหํ นิปชฺชามีติ โส นิปชฺชติ, น วีริยํ อารภติ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อิทํ อฏฺมํ กุสีตวตฺถุ’’นฺติ (ที. นิ. ๓.๓๓๔; อ. นิ. ๘.๘๐) –
เอวมาคตานิ ¶ ¶ ‘‘หนฺทาหํ นิปชฺชามี’’ติ เอวํ ปวตฺตโอสีทนานิ อุปรูปริ โกสชฺชการณตฺตา อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ นาม, เตสํ ปาริปูริยา สํวตฺตตีติ อตฺโถ.
สุภโร โหติ สุโปโสติ อตฺตโน อุปฏฺาเกหิ จ สุเขน ภริตพฺโพ โปเสตพฺโพติ อตฺโถ. สํวเร ิโต หิ เอกจฺโจ อตฺตโนปิ สุภโร โหติ สุโปโส, เอกจฺโจ อุปฏฺากานมฺปิ. กถํ? โย หิ ยํ กิฺจิ ลูขํ วา ปณีตํ วา ลทฺธา ตุฏฺจิตฺโตว ภฺุชิตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา อตฺตโน กมฺมํ กโรติ, อยํ อตฺตโน สุภโร. โย ปน ปเรสมฺปิ อปฺปํ วา พหุํ วา ลูขํ วา ปณีตํ วา ทานํ อหีเฬตฺวา อตฺตมโน วิปฺปสนฺนมุโข หุตฺวา เอเตสํ สมฺมุขาว ปริภฺุชิตฺวา ยาติ, อยํ อุปฏฺากานํ สุภโร. เอตํ ทิสฺวา มนุสฺสา อติวิย วิสฺสตฺถา โหนฺติ, ‘‘อมฺหากํ ภทนฺโต สุภโร, โถกโถเกนปิ ตุสฺสติ, มยเมว นํ โปเสสฺสามา’’ติ ปฏิฺํ กตฺวา โปเสนฺติ. อปฺปิจฺฉตนฺติ อิจฺฉาวิรหิตตฺตํ. เอตฺถ หิ พฺยฺชนํ สาวเสสํ วิย, อตฺโถ ปน นิรวเสโส. อปฺป-สทฺโท เหตฺถ อภาวตฺโถติ สกฺกา วิฺาตุํ ‘‘อปฺปาพาธตฺจ สฺชานามี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๒๕) วิย. เตเนวาห ‘‘นิตฺตณฺหภาว’’นฺติ.
ติปฺปเภทาย สนฺตุฏฺิยาติ ยถาลาภาทิสนฺโตสสามฺเน วุตฺตํ, จตูสุ ปน ปจฺจเยสุ ตโย ตโย สนฺโตสาติ ทฺวาทสวิโธ โหติ สนฺโตโส. กถํ? จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส ยถาพลสนฺโตโส ยถาสารุปฺปสนฺโตโสติ ติวิโธ โหติ สนฺโตโส. เอวํ ปิณฺฑปาตาทีสุ. ตสฺสายํ ปเภทสํวณฺณนา (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๕๒; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑๔๔; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๖๕) – อิธ ภิกฺขุ จีวรํ ลภติ สุนฺทรํ วา อสุนฺทรํ วา, โส เตเนว ยาเปติ อฺํ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ. อยมสฺส จีวเร ยถาลาภสนฺโตโส. อถ ปน ปกติทุพฺพโล วา โหติ อาพาธชราภิภูโต วา, ครุจีวรํ ปารุปนฺโต กิลมติ, โส สภาเคน ภิกฺขุนา สทฺธึ ตํ ปริวตฺเตตฺวา ลหุเกน ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโเยว โหติ. อยมสฺส จีวเร ยถาพลสนฺโตโส. ปกติทุพฺพลาทีนฺหิ ครุจีวรานิ น ผาสุภาวาวหานิ สรีรเขทาวหานิ จ โหนฺตีติ ปโยชนวเสน อนตฺริจฺฉตาทิวเสน ตานิ ปริวตฺเตตฺวา ลหุกจีวรปริโภโค น สนฺโตสวิโรธีติ. อปโร ¶ ปณีตปจฺจยลาภี โหติ, โส ปฏฺฏจีวราทีนํ อฺตรํ มหคฺฆจีวรํ พหูนิ วา ปน จีวรานิ ลภิตฺวา ‘‘อิทํ เถรานํ จิรปพฺพชิตานํ, อิทํ พหุสฺสุตานํ อนุรูปํ, อิทํ คิลานานํ, อิทํ อปฺปลาภานํ โหตู’’ติ ทตฺวา เตสํ ปุราณจีวรํ วา สงฺการกูฏาทิโต วา นนฺตกานิ อุจฺจินิตฺวา เตหิ สงฺฆาฏึ กตฺวา ธาเรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส จีวเร ยถาสารุปฺปสนฺโตโส. มหคฺฆฺหิ จีวรํ พหูนิ วา ¶ จีวรานิ ลภิตฺวาปิ ตานิ วิสฺสชฺเชตฺวา ตทฺสฺส คหณํ ยถาสารุปฺปนเย ิตตฺตา น สนฺโตสวิโรธีติ.
อิธ ปน ภิกฺขุ ปิณฺฑปาตํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส เตเนว ยาเปติ อฺํ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ. อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาลาภสนฺโตโส. โย ปน อตฺตโน ปกติวิรุทฺธํ วา พฺยาธิวิรุทฺธํ วา ปิณฺฑปาตํ ลภติ, เยนสฺส ปริภุตฺเตน อผาสุ โหติ, โส สภาคสฺส ภิกฺขุโน ตํ ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต สปฺปายโภชนํ ภฺุชิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาพลสนฺโตโส. อปโร พหุํ ปณีตํ ปิณฺฑปาตํ ลภติ, โส ตํ จีวรํ วิย จิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภคิลานานํ ทตฺวา เตสํ วา เสสกํ ปิณฺฑาย วา จริตฺวา มิสฺสกาหารํ ภฺุชนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส ปิณฺฑปาเต ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
อิธ ปน ภิกฺขุ เสนาสนํ ลภติ มนาปํ วา อมนาปํ วา, โส เตน เนว โสมนสฺสํ, น ปฏิฆํ อุปฺปาเทติ, อนฺตมโส ติณสนฺถรเกนปิ ยถาลทฺเธเนว ตุสฺสติ. อยมสฺส เสนาสเน ยถาลาภสนฺโตโส. โย ปน อตฺตโน ปกติวิรุทฺธํ วา พฺยาธิวิรุทฺธํ วา เสนาสนํ ลภติ, ยตฺถสฺส วสโต อผาสุ โหติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส สนฺตเก สปฺปายเสนาสเน วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส เสนาสเน ยถาพลสนฺโตโส. อปโร มหาปฺุโ เลณมณฺฑปกูฏาคาราทีนิ พหูนิ ปณีตเสนาสนานิ ลภติ, โส ตานิ จีวราทีนิ วิย จิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภคิลานานํ ทตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโส. โยปิ ‘‘อุตฺตมเสนาสนํ นาม ปมาทฏฺานํ, ตตฺถ นิสินฺนสฺส ถินมิทฺธํ โอกฺกมติ, นิทฺทาภิภูตสฺส ปุน ปฏิพุชฺฌโต ปาปวิตกฺกา ปาตุภวนฺตี’’ติ ปฏิสฺจิกฺขิตฺวา ตาทิสํ เสนาสนํ ¶ ปตฺตมฺปิ น สมฺปฏิจฺฉติ, โส ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อพฺโภกาสรุกฺขมูลาทีสุ วสนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมฺปิสฺส เสนาสเน ยถาสารุปฺปสนฺโตโส.
อิธ ปน ภิกฺขุ เภสชฺชํ ลภติ ลูขํ วา ปณีตํ วา, โส ยํ ลภติ, เตเนว ตุสฺสติ อฺํ น ปตฺเถติ, ลภนฺโตปิ น คณฺหาติ. อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาลาภสนฺโตโส. โย ปน เตเลน อตฺถิโก ผาณิตํ ลภติ, โส ตํ สภาคสฺส ภิกฺขุโน ทตฺวา ตสฺส หตฺถโต เตลํ คเหตฺวา อฺเทว วา ปริเยสิตฺวา เภสชฺชํ กโรนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาพลสนฺโตโส. อปโร มหาปฺุโ พหุํ เตลมธุผาณิตาทิปณีตเภสชฺชํ ¶ ลภติ, โส ตํ จีวรํ วิย จิรปพฺพชิตพหุสฺสุตอปฺปลาภคิลานานํ ทตฺวา เตสํ อาภเตน เยน เกนจิ ยาเปนฺโตปิ สนฺตุฏฺโว โหติ. โย ปน เอกสฺมึ ภาชเน มุตฺตหรีตกํ เปตฺวา เอกสฺมึ จตุมธุรํ ‘‘คณฺห, ภนฺเต, ยทิจฺฉสี’’ติ วุจฺจมาโน สจสฺส เตสุ อฺตเรนปิ โรโค วูปสมฺมติ, อถ ‘‘มุตฺตหรีตกํ นาม พุทฺธาทีหิ วณฺณิต’’นฺติ จตุมธุรํ ปฏิกฺขิปิตฺวา มุตฺตหรีตเกเนว เภสชฺชํ กโรนฺโต ปรมสนฺตุฏฺโว โหติ. อยมสฺส คิลานปจฺจเย ยถาสารุปฺปสนฺโตโส. เอวํ ยถาลาภาทิวเสน ติปฺปเภโท สนฺโตโส จตุนฺนํ ปจฺจยานํ วเสน ทฺวาทสวิโธ โหตีติ เวทิตพฺโพ.
กามวิตกฺกพฺยาปาทวิตกฺกวิหึสาวิตกฺกานํ วเสน อกุสลวิตกฺกตฺตยํ. เนกฺขมฺมวิตกฺกอพฺยาปาทวิตกฺกอวิหึ สาวิตกฺกานํ วเสน กุสลวิตกฺกตฺตยํ. สพฺพกิเลสาปจยภูตาย วิวฏฺฏายาติ ราคาทิสพฺพกิเลสานํ อปจยเหตุภูตาย นิพฺพานธาตุยา. อฏฺวีริยารมฺภวตฺถุปาริปูริยาติ อฏฺนฺนํ วีริยารมฺภการณานํ ปาริปูริยา. ยถา ตถา ปมํ ปวตฺตอพฺภุสฺสหนฺหิ อุปริ วีริยารมฺภสฺส การณํ โหติ. อนุรูปปจฺจเวกฺขณาสหิตานิ หิ อพฺภุสฺสหนานิ ตมฺมูลกานิ วา ปจฺจเวกฺขณานิ อฏฺ วีริยารมฺภวตฺถูนีติ เวทิตพฺพานิ. ตถา หิ –
‘‘กมฺมํ โข เม กตฺตพฺพํ ภวิสฺสติ, กมฺมํ โข ปน เม กโรนฺเตน น สุกรํ พุทฺธานํ สาสนํ มนสิ กาตุํ, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยาย. อหํ โข กมฺมํ อกาสึ, กมฺมํ โข ปนาหํ กโรนฺโต ¶ นาสกฺขึ พุทฺธานํ สาสนํ มนสิ กาตุํ, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ…เป… มคฺโค โข เม คนฺตพฺโพ ภวิสฺสติ, มคฺคํ โข ปน เม คจฺฉนฺเตน น สุกรํ พุทฺธานํ สาสนํ มนสิ กาตุํ, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ…เป… อหํ โข มคฺคํ อคมาสึ, มคฺคํ โข ปนาหํ คจฺฉนฺโต นาสกฺขึ พุทฺธานํ สาสนํ มนสิ กาตุํ, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ…เป… อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต นาลตฺถํ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ, ตสฺส เม กาโย ลหุโก กมฺมฺโ, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ…เป… อหํ โข คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย จรนฺโต อลตฺถํ ลูขสฺส วา ปณีตสฺส วา โภชนสฺส ยาวทตฺถํ ปาริปูรึ, ตสฺส เม กาโย พลวา กมฺมฺโ, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ…เป… อุปฺปนฺโน โข เม อยํ อปฺปมตฺตโก อาพาโธ, านํ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ เม อาพาโธ ปวฑฺเฒยฺย, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ…เป… อหํ โข คิลานา วุฏฺิโต อจิรวุฏฺิโต เคลฺา, านํ ¶ โข ปเนตํ วิชฺชติ, ยํ เม อาพาโธ ปจฺจุทาวตฺเตยฺย, หนฺทาหํ วีริยํ อารภามิ อปฺปตฺตสฺส ปตฺติยา อนธิคตสฺส อธิคมาย อสจฺฉิกตสฺส สจฺฉิกิริยายา’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๓๕; อ. นิ. ๘.๘๐) –
เอวํ ปวตฺตอนุรูปปจฺจเวกฺขณาสหิตานิ อพฺภุสฺสหนานิ ตมฺมูลกานิ วา ปจฺจเวกฺขณานิ อฏฺ วีริยารมฺภวตฺถูนิ นาม.
ตทนุจฺฉวิกํ ตทนุโลมิกนฺติ เอตฺถ ต-สทฺโท วกฺขมานาเปกฺโข จ อตีตาเปกฺโข จ โหตีติ อาห ‘‘ยํ อิทานิ สิกฺขาปทํ ปฺเปสฺสตี’’ติอาทิ. สพฺพนามานิ หิ วกฺขมานวจนานิปิ โหนฺติ ปกฺกนฺตวจนานิปิ. สํวรปฺปหานปฏิสํยุตฺตนฺติ ปฺจสํวเรหิ เจว ปฺจปหาเนหิ จ ปฏิสํยุตฺตํ. ปฺจวิโธ หิ สํวโร สีลสํวโร สติสํวโร าณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติ. ปหานมฺปิ ปฺจวิธํ ตทงฺคปฺปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติ.
ตตฺถ ‘‘อิมินา ปาติโมกฺขสํวเรน อุเปโต โหติ สมุเปโต’’ติ (วิภ. ๕๑๑) เอวมาคโต ปาติโมกฺขสํวโร สีลสํวโร นาม, โส จ อตฺถโต ¶ กายิกวาจสิโก อวีติกฺกโม. ‘‘รกฺขติ จกฺขุนฺทฺริยํ, จกฺขุนฺทฺริเย สํวรํ อาปชฺชตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๑๓; ม. นิ. ๑.๒๙๕; สํ. นิ. ๔.๒๓๙; อ. นิ. ๓.๑๖) เอวมาคตา อินฺทฺริยารกฺขา สติสํวโร, สา จ อตฺถโต ตถาปวตฺตา สติ เอว. ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูมิ, ปฺาเยเต ปิธียเร’’ติ (สุ. นิ. ๑๐๔๑; เนตฺติ. ๑๑) เอวมาคโต าณสํวโร. เอตฺถ หิ ‘‘โสตานํ สํวรํ พฺรูมี’’ติ วตฺวา ‘‘ปฺาเยเต ปิธียเร’’ติ วจนโต โสตสงฺขาตานํ ตณฺหาทิฏฺิทุจฺจริตอวิชฺชาทิกิเลสานํ สมุจฺเฉทกาณํ ปิทหนฏฺเน สํวโรติ วุตฺตํ. ‘‘ขโม โหติ สีตสฺส อุณฺหสฺสา’’ติเอวมาคตา (ม. นิ. ๑.๒๔; ม. นิ. ๓.๑๕๙; อ. นิ. ๔.๑๑๔) อธิวาสนา ขนฺติสํวโร, สา จ อตฺถโต ตถาปวตฺตา ขนฺธา อโทโส วา. ปฺาติ เอเก, ตํ น คเหตพฺพํ. ‘‘อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๖) เอวมาคตํ กามวิตกฺกาทีนํ วิโนทนวเสน ปวตฺตํ วีริยเมว วีริยสํวโร. สพฺโพ จายํ สํวโร ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ ทุสฺสีลฺยสงฺขาตานํ กายวจีทุจฺจริตานํ มุฏฺสฺสจฺจสงฺขาตสฺส ปมาทสฺส อภิชฺฌาทีนํ วา อกฺขนฺติ อฺาณโกสชฺชานฺจ สํวรณโต ปิทหนโต ฉาทนโต ‘‘สํวโร’’ติ วุจฺจติ. สํวรตีติ สํวโร, ปิทหติ นิวาเรติ ปวตฺติตุํ น ¶ เทตีติ อตฺโถ. ปจฺจยสมวาเย อุปฺปชฺชนารหานํ กายทุจฺจริตาทีนํ ตถา ตถา อนุปฺปาทนเมว หิ อิธ สํวรณํ นาม. เอวํ ตาว ปฺจวิโธ สํวโร เวทิตพฺโพ.
เตน เตน คุณงฺเคน ตสฺส ตสฺส อคุณงฺคสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํ. นามรูปปริจฺเฉทาทีสุ หิ วิปสฺสนาาเณสุ ปฏิปกฺขภาวโต ทีปาโลเกเนว ตมสฺส นามรูปววตฺถาเนน สกฺกายทิฏฺิยา, ปจฺจยปริคฺคเหน อเหตุวิสมเหตุทิฏฺีนํ, ตสฺเสว อปรภาเค อุปฺปนฺเนน กงฺขาวิตรเณน กถํกถีภาวสฺส, กลาปสมฺมสเนน ‘‘อหํ มมา’’ติ คาหสฺส, มคฺคามคฺคววตฺถาเนน อมคฺเค มคฺคสฺาย, อุทยทสฺสเนน อุจฺเฉททิฏฺิยา, วยทสฺสเนน สสฺสตทิฏฺิยา, ภยทสฺสเนน สภเย อภยสฺายาติอาทินา นเยน เตน เตน วิปสฺสนาาเณน ตสฺส ตสฺส อคุณงฺคสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานนฺติ เวทิตพฺพํ. ยํ ปน อุปจารปฺปนาเภเทน สมาธินา ปวตฺตินิวารณโต ฆฏปฺปหาเรเนว อุทกปิฏฺเ เสวาลสฺส เตสํ เตสํ นีวรณาทิธมฺมานํ ปหานํ, เอตํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ นาม. วิกฺขมฺภนเมว ปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ. ยํ จตุนฺนํ อริยมคฺคานํ ภาวิตตฺตา ตํตํมคฺควโต ¶ อตฺตโน สนฺตาเน ‘‘ทิฏฺิคตานํ ปหานายา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๒๗๗) นเยน วุตฺตสฺส สมุทยปกฺขิยสฺส กิเลสคณสฺส อจฺจนฺตํ อปฺปวตฺติภาเวน ปหานํ, อิทํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ นาม. ยํ ปน ผลกฺขเณ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตํ วูปสนฺตตา กิเลสานํ, เอตํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นาม. ยํ สพฺพสงฺขตนิสฺสฏตฺตา ปหีนสพฺพสงฺขตํ นิพฺพานํ, เอตํ นิสฺสรณปฺปหานํ นาม. สพฺพมฺปิ เจตํ จาคฏฺเน ปหานนฺติ วุจฺจติ. เอวมิเมหิ ยถาวุตฺตสํวเรหิ เจว ปหาเนหิ จ ปฏิสํยุตฺตา ธมฺมเทสนา ‘‘สํวรปฺปหานปฏิสํยุตฺตา’’ติ เวทิตพฺพา.
อสุตฺตนฺตวินิพทฺธนฺติ สุตฺตนฺเตสุ อนิพทฺธํ, ปาฬิอนารุฬฺหนฺติ อตฺโถ. ปกิณฺณกธมฺมเทสนา หิ สงฺคหํ น อาโรหติ. วุตฺตเมวตฺถํ ปกาเสนฺโต อาห ‘‘ปาฬิวินิมุตฺต’’นฺติ. อถ วา อสุตฺตนฺตวินิพทฺธนฺติ สุตฺตาภิธมฺมปาฬึ อนารุฬฺหภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปาฬิวินิมุตฺตนฺติ วินยปาฬึ อนารุฬฺหภาวํ สนฺธาย. โอกฺกนฺติกธมฺมเทสนา นาม าเณน อนุปวิสิตฺวา อนฺตรา กถิยมานา ธมฺมเทสนา, ปฏิกฺขิปนาธิปฺปายา ภทฺทาลิตฺเถรสทิสา. สมฺปเรตพฺพโต เปจฺจ คนฺตพฺพโต สมฺปราโย, ปรโลโก. ตตฺถ ภวํ สมฺปรายิกํ. วฏฺฏภเยน ตชฺเชนฺโตติ ‘‘เอวํ ทุสฺสีลา นิรยาทีสุ ทุกฺขํ ปาปุณนฺตี’’ติ ตชฺเชนฺโต. ทีฆนิกายปฺปมาณมฺปิ มชฺฌิมนิกายปฺปมาณมฺปิ ธมฺมเทสนํ กโรตีติ ‘‘เตน ขเณน เตน มุหุตฺเตน กถํ ภควา ตาวมหนฺตํ ธมฺมเทสนํ กโรตี’’ติ น วตฺตพฺพํ. ยาวตา หิ โลกิยมหาชนา เอกํ ปทํ กเถนฺติ, ตาว อานนฺทตฺเถโร อฏฺ ปทานิ กเถติ. อานนฺทตฺเถเร ปน เอกํ ¶ ปทํ กเถนฺเตเยว ภควา โสฬส ปทานิ กเถติ. อิมินา นเยน โลกิยชนสฺส เอกปทุจฺจารณกฺขเณ ภควา อฏฺวีสสตํ ปทานิ กเถติ. กสฺมา? ภควโต หิ ชิวฺหา มุทุ, ทนฺตาวรณํ สุผุสิตํ, วจนํ อคฬิตํ, ภวงฺคปริวาโส ลหุโก, ตสฺมา สเจ เอโก ภิกฺขุ กายานุปสฺสนํ ปุจฺฉติ, อฺโ เวทนานุปสฺสนํ, อฺโ จิตฺตานุปสฺสนํ, อฺโ ธมฺมานุปสฺสนํ, ‘‘อิมินา ปุฏฺเ อหํ ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ เอโก เอกํ น โอโลเกติ, เอวํ สนฺเตปิ เตสํ ภิกฺขูนํ ‘‘อยํ ปมํ ปุจฺฉิ, อยํ ทุติย’’นฺติอาทินา ปุจฺฉนวาโร ตาทิสสฺส ปฺวโต ปฺายติ สุขุมสฺส อนฺตรสฺส ลพฺภนโต. พุทฺธานํ ปน เทสนาวาโร อฺเสํ น ปฺายเตว ¶ อจฺฉราสงฺฆาตมตฺเต ขเณ อเนกโกฏิสหสฺสจิตฺตปฺปวตฺติสมฺภวโต. ทฬฺหธมฺเมน ธนุคฺคเหน ขิตฺตสรสฺส วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ ตาลจฺฉายํ อติกฺกมนโต ปุเรตรํเยว ภควา จุทฺทสวิเธน กายานุปสฺสนํ, นววิเธน เวทนานุปสฺสนํ, โสฬสวิเธน จิตฺตานุปสฺสนํ, ปฺจวิเธน ธมฺมานุปสฺสนํ กเถติ. ติฏฺนฺตุ วา เอเต จตฺตาโร, สเจ หิ อฺเ จตฺตาโร สมฺมปฺปธาเนสุ, อฺเ อิทฺธิปาเทสุ, อฺเ ปฺจินฺทฺริเยสุ, อฺเ ปฺจพเลสุ, อฺเ สตฺตโพชฺฌงฺเคสุ, อฺเ อฏฺมคฺคงฺเคสุ ปฺเห ปุจฺเฉยฺยุํ, ตมฺปิ ภควา กเถยฺย. ติฏฺนฺตุ วา เอเต อฏฺ, สเจ อฺเ สตฺตตึส ชนา โพธิปกฺขิเยสุ ปฺเห ปุจฺเฉยฺยุํ, ตมฺปิ ภควา ตาวเทว กเถยฺย.
มูลํ นิสฺสโย ปติฏฺาติ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปมสฺส ปมสฺส เววจนนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ ปติฏฺาติ สมฺปโยควเสน อุปนิสฺสยวเสน จ โอกาสภาโว. สิกฺขาสงฺขาตานฺหิ อวเสสกุสลธมฺมานํ เมถุนวิรติสมฺปโยควเสน วา ปติฏฺา สิยา อุปนิสฺสยภาเวน วา. เตเนวาห ‘‘เมถุนสํวโร หี’’ติอาทิ. วุตฺตตฺถวเสนาติ ปติฏฺาอธิคมูปายวเสน. สิกฺขาปทวิภงฺเค นิทฺทิฏฺวิรติเจตนา ตํสมฺปยุตฺตธมฺมา จ สิกฺขาปทนฺติ ทสฺเสตุกาโม อาห – ‘‘อยฺจ อตฺโถ สิกฺขาปทวิภงฺเค วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ’’ติ. สิกฺขาปทวิภงฺเค หิ วิรติอาทโย ธมฺมา นิปฺปริยายโต ปริยายโต จ ‘‘สิกฺขาปท’’นฺติ วุตฺตา. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ตตฺถ ¶ กตมํ กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ กาเมสุมิจฺฉาจารา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ สมเย กาเมสุมิจฺฉาจารา อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เวรมณี อกิริยา อกรณํ อนชฺฌาปตฺติ เวลานติกฺกโม เสตุฆาโต, อิทํ วุจฺจติ กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ. อวเสสา ธมฺมา เวรมณิยา สมฺปยุตฺตา.
‘‘ตตฺถ กตมํ กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ กาเมสุมิจฺฉาจารา วิรมนฺตสฺส, ยา ตสฺมึ ¶ สมเย เจตนา สฺเจตนา เจตยิตตฺตํ, อิทํ วุจฺจติ กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ. อวเสสา ธมฺมา เจตนาย สมฺปยุตฺตา.
‘‘ตตฺถ กตมํ กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปทํ? ยสฺมึ สมเย กามาวจรํ กุสลํ จิตฺตํ อุปฺปนฺนํ โหติ โสมนสฺสสหคตํ าณสมฺปยุตฺตํ กาเมสุมิจฺฉาจารา วิรมนฺตสฺส, โย ตสฺมึ สมเย ผสฺโส…เป… ปคฺคาโห อวิกฺเขโป, อิทํ วุจฺจติ กาเมสุมิจฺฉาจารา เวรมณี สิกฺขาปท’’นฺติ (วิภ. ๗๐๖).
เอตฺถ หิ ยสฺมา น เกวลํ วิรติเยว สิกฺขาปทํ, เจตนาปิ สิกฺขาปทเมว, ตสฺมา ตํ ทสฺเสตุํ ทุติยนโย วุตฺโต. ยสฺมา จ น เกวลํ เอเตเยว ทฺเว ธมฺมา สิกฺขาปทํ, เจตนาสมฺปยุตฺตา ปน ปโรปณฺณาส ธมฺมาปิ สิกฺขิตพฺพโกฏฺาสโต สิกฺขาปทเมว, ตสฺมา ตติยนโย ทสฺสิโต. ทุวิธฺหิ สิกฺขาปทํ นิปฺปริยายสิกฺขาปทํ ปริยายสิกฺขาปทนฺติ. ตตฺถ วิรติ นิปฺปริยายสิกฺขาปทํ. สา หิ ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติ ปาฬิยํ อาคตา, โน เจตนา. วิรมนฺโต จ ตาย เอว ตโต ตโต วิรมติ, น เจตนาย, เจตนมฺปิ ปน อาหริตฺวา ทสฺเสติ, ตถา เสสเจตนาสมฺปยุตฺตธมฺเม. ตสฺมา เจตนา เจว อวเสสสมฺปยุตฺตธมฺมา จ ปริยายสิกฺขาปทนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิทานิ น เกวลํ อิธ วิรติอาทโย ธมฺมาว สิกฺขาปทํ, อถ โข ตทตฺถโชติกา ปฺตฺติปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ. ‘‘โย ตตฺถ นามกาโย ปทกาโยติ อิทํ มหาอฏฺกถายํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. นามกาโยติ นามสมูโห นามปณฺณตฺติเยว. ปทนิรุตฺติพฺยฺชนานิ นามเววจนาเนว ‘‘นามํ นามกมฺมํ นามนิรุตฺตี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๓๑๓-๑๓๑๕) วิย. สิกฺขาโกฏฺาโสติ วิรติอาทโยว วุตฺตา, ตทตฺถโชตกํ วจนมฺปิ สิกฺขาปทนฺติ อิทมฺปิ เอตฺถ ลพฺภเตว.
อตฺถวเสติ วุทฺธิวิเสเส อานิสํสวิเสเส. เตสํ ปน สิกฺขาปทปฺตฺติการณตฺตา อาห ‘‘ทส การณวเส’’ติ, ทส การณวิเสเสติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘หิตวิเสเส’’ติ. อตฺโถเยว วา อตฺถวโส, ทส อตฺเถ ทส การณานีติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา อตฺโถ ¶ ผลํ ตทธีนวุตฺติตาย วโส ¶ เอตสฺสาติ อตฺถวโส, เหตูติ เอวมฺเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. สุฏฺุ เทวาติ อิทํ ราชนฺเตปุรปฺปเวสนสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๔๙๔ อาทโย) วุตฺตํ. ‘‘เย มม โสตพฺพํ สทฺทหาตพฺพํ มฺิสฺสนฺติ, เตสํ ตํ อสฺส ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘โย จ ตถาคตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉติ, ตสฺส ตํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย โหตี’’ติ วุตฺตํ. อสมฺปฏิจฺฉเน อาทีนวนฺติ ภทฺทาลิสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๑๓๔ อาทโย) วิย อสมฺปฏิจฺฉเน อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา. สุขวิหาราภาเว สหชีวมานสฺส อภาวโต สหชีวิตาปิ สุขวิหาโรว วุตฺโต. สุขวิหาโร นาม จตุนฺนํ อิริยาปถวิหารานํ ผาสุตา.
มงฺกุตนฺติ นิตฺเตชภาวํ. ธมฺเมนาติอาทีสุ ธมฺโมติ ภูตํ วตฺถุ. วินโยติ โจทนา เจว สารณา จ. สตฺถุสาสนนฺติ ตฺติสมฺปทา เจว อนุสฺสาวนสมฺปทา จ. ปิยสีลานนฺติ สิกฺขากามานํ. เตสฺหิ สีลํ ปิยํ โหติ. เตเนวาห ‘‘สิกฺขตฺตยปาริปูริยา ฆฏมานา’’ติ. สนฺทิฏฺมานาติ สํสยํ อาปชฺชมานา. อุพฺพาฬฺหา โหนฺตีติ ปีฬิตา โหนฺติ. สงฺฆกมฺมานีติ สติปิ อุโปสถปวารณานํ สงฺฆกมฺมภาเว โคพลิพทฺทาเยน อุโปสถํ ปวารณฺจ เปตฺวา อุปสมฺปทาทิเสสสงฺฆกมฺมานํ คหณํ เวทิตพฺพํ. สมคฺคานํ ภาโว สามคฺคี.
‘‘น โว อหํ, จุนฺท, ทิฏฺธมฺมิกานํเยว อาสวานํ สํวราย ธมฺมํ เทเสมี’’ติ (ที. นิ. ๓.๑๘๒) เอตฺถ วิวาทมูลภูตา กิเลสา อาสวาติ อาคตา.
‘‘เยน เทวูปปตฺยสฺส, คนฺธพฺโพ วา วิหงฺคโม;
ยกฺขตฺตํ เยน คจฺเฉยฺยํ, มนุสฺสตฺตฺจ อพฺพเช;
เต มยฺหํ อาสวา ขีณา, วิทฺธสฺตา วินฬีกตา’’ติ. (อ. นิ. ๔.๓๖) –
เอตฺถ เตภูมกํ กมฺมํ อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา. อิธ ปน ปรูปวาทวิปฺปฏิสารวธพนฺธาทโย เจว อปายทุกฺขภูตา จ นานปฺปการา อุปทฺทวา อาสวาติ อาห – ‘‘อสํวเร ิเตน ตสฺมึเยว อตฺตภาเว ปตฺตพฺพา’’ติอาทิ. ยทิ หิ ภควา สิกฺขาปทํ น ปฺเปยฺย, ตโต อสทฺธมฺมปฏิเสวนอทินฺนาทานปาณาติปาตาทิเหตุ เย อุปฺปชฺเชยฺยุํ ปรูปวาทาทโย ทิฏฺธมฺมิกา นานปฺปการา อนตฺถา, เย จ ตํนิมิตฺตเมว นิรยาทีสุ ¶ นิพฺพตฺตสฺส ปฺจวิธพนฺธนกมฺมการณาทิวเสน มหาทุกฺขานุภวนนานปฺปการา อนตฺถา, เต สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ ‘‘ทิฏฺธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตายา’’ติ. ทิฏฺธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว ¶ , ตตฺถ ภวา ทิฏฺธมฺมิกา. เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺมึเยว อตฺตภาเว ปตฺตพฺพา’’ติ. สมฺมุขา ครหณํ อกิตฺติ, ปรมฺมุขา ครหณํ อยโส. อถ วา สมฺมุขา ปรมฺมุขา จ ครหณํ อกิตฺติ, ปริวารหานิ อยโสติ เวทิตพฺพํ. อาคมนมคฺคถกนายาติ อาคมนทฺวารปิทหนตฺถาย. สมฺปเรตพฺพโต เปจฺจ คนฺตพฺพโต สมฺปราโย, ปรโลโกติ อาห ‘‘สมฺปราเย นรกาทีสู’’ติ. เมถุนาทีนิ รชฺชนฏฺานานิ, ปาณาติปาตาทีนิ ทุสฺสนฏฺานานิ.
จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ นาม วตฺตกฺขนฺธเก วุตฺตานิ อาคนฺตุกวตฺตํ อาวาสิกคมิกอนุโมทนภตฺตคฺคปิณฺฑจาริกอารฺิกเสนาสนชนฺตาฆรวจฺจกุฏิอุปชฺฌายสทฺธิวิหาริกอาจริยอนฺเตวาสิกวตฺตนฺติ อิมานิ จุทฺทส วตฺตานิ. ตโต อฺานิ ปน กทาจิ ตชฺชนียกมฺมกตาทิกาเลเยว จริตพฺพานิ ทฺเวอสีติ มหาวตฺตานิ, น สพฺพาสุ อวตฺถาสุ จริตพฺพานิ, ตสฺมา จุทฺทสขนฺธกวตฺเตสุ อคณิตานิ, ตานิ ปน ‘‘ปาริวาสิกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตํ ปฺเปสฺสามี’’ติ (จูฬว. ๗๕ อาทโย) อารภิตฺวา ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพํ…เป… น ฉมายํ จงฺกมนฺเต จงฺกเม จงฺกมิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๗๖) วุตฺตาวสานานิ ฉสฏฺิ, ตโต ปรํ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา ปาริวาสิกวุฑฺฒตเรน ภิกฺขุนา สทฺธึ, มูลายปฏิกสฺสนารเหน, มานตฺตารเหน, มานตฺตจาริเกน, อพฺภานารเหน ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกจฺฉนฺเน อาวาเส วตฺถพฺพ’’นฺติอาทินา (จูฬว. ๘๒) วุตฺตวตฺตานิ ปกตตฺตจริตพฺเพหิ อนฺตฺตา วิสุํ อคเณตฺวา ปาริวาสิกวุฑฺฒตราทีสุ ปุคฺคลนฺตเรสุ จริตพฺพตฺตา เตสํ วเสน สมฺปิณฺเฑตฺวา เอเกกํ กตฺวา คณิตานิ ปฺจาติ เอกสตฺตติ วตฺตานิ, อุกฺเขปนียกมฺมกตวตฺเตสุ วุตฺตํ ‘‘น ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ…เป… นหาเน ปิฏฺิปริกมฺมํ สาทิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๗๕) อิทํ อภิวาทนาทีนํ อสาทิยนํ เอกํ, ‘‘น ปกตตฺโต ภิกฺขุ สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสตพฺโพ’’ติอาทีนิ (จูฬว. ๕๑) ทสาติ เอวเมตานิ ทฺวาสีติ วตฺตานิ. เอเตสฺเวว ปน กานิจิ ตชฺชนียกมฺมาทิวตฺตาอานิ, กานิจิ ปาริวาสิกาทิวตฺตานีติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทฺวาสีติ เอว, อฺตฺถ ปน อฏฺกถาปเทเส อปฺปกํ ¶ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตีติ ‘‘อสีติ ขนฺธกวตฺตานี’’ติ วุตฺตํ.
สํวรวินโยติ สีลสํวโร สติสํวโร าณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติ ปฺจวิโธปิ สํวโร ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานฺจ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต สํวโร, วินยนโต วินโยติ วุจฺจติ. ปหานวินโยติ ตทงฺคปฺปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปฺจวิธมฺปิ ปหานํ ยสฺมา จาคฏฺเน ปหานํ ¶ , วินยนฏฺเน วินโย, ตสฺมา ปหานวินโยติ วุจฺจติ. สมถวินโยติ สตฺต อธิกรณสมถา. ปฺตฺติวินโยติ สิกฺขาปทเมว. สิกฺขาปทปฺตฺติยา หิ วิชฺชมานาย เอว สิกฺขาปทสมฺภวโต ปฺตฺติวินโยปิ สิกฺขาปทปฺตฺติยา อนุคฺคหิโต โหติ.
อิทานิ –
‘‘ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ สงฺฆผาสุ, ยํ สงฺฆผาสุ, ตํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหาย, ยํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหาย, ตํ เปสลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุวิหาราย, ยํ เปสลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุวิหาราย, ตํ ทิฏฺธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย, ยํ ทิฏฺธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย, ตํ สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตาย, ยํ สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตาย, ตํ อปฺปสนฺนานํ ปสาทาย, ยํ อปฺปสนฺนานํ ปสาทาย, ตํ ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาวาย, ยํ ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาวาย, ตํ สทฺธมฺมฏฺิติยา, ยํ สทฺธมฺมฏฺิติยา, ตํ วินยานุคฺคหาย.
‘‘ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ สงฺฆผาสุ, ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหาย, ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ เปสลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุวิหาราย, ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ ทิฏฺธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย, ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตาย, ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ อปฺปสนฺนานํ ปสาทาย, ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาวาย, ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ สทฺธมฺมฏฺิติยา, ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ วินยานุคฺคหาย.
‘‘ยํ ¶ สงฺฆผาสุ, ตํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหาย, ยํ สงฺฆผาสุ, ตํ เปสลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุวิหาราย, ยํ สงฺฆผาสุ, ตํ ทิฏฺธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย, ยํ สงฺฆผาสุ, ตํ สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตาย, ยํ สงฺฆผาสุ, ตํ อปฺปสนฺนานํ ปสาทาย, ยํ สงฺฆผาสุ, ตํ ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาวาย, ยํ สงฺฆผาสุ, ตํ สทฺธมฺมฏฺิติยา, ยํ สงฺฆผาสุ, ตํ วินยานุคฺคหาย, ยํ สงฺฆผาสุ, ตํ สงฺฆสุฏฺุตาย.
‘‘ยํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหาย…เป… ยํ เปสลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุวิหาราย…เป… ยํ ทิฏฺธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย…เป… ยํ สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตาย…เป… ยํ อปฺปสนฺนานํ ปสาทาย…เป… ยํ ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาวาย…เป… ยํ สทฺธมฺมฏฺิติยา…เป… ยํ วินยานุคฺคหาย, ตํ สงฺฆสุฏฺุตาย ¶ , ยํ วินยานุคฺคหาย, ตํ สงฺฆผาสุตาย, ยํ วินยานุคฺคหาย, ตํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหาย, ยํ วินยานุคฺคหาย, ตํ เปสลานํ ภิกฺขูนํ ผาสุวิหาราย, ยํ วินยานุคฺคหาย, ตํ ทิฏฺธมฺมิกานํ อาสวานํ สํวราย, ยํ วินยานุคฺคหาย, ตํ สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาตาย, ยํ วินยานุคฺคหาย, ตํ อปฺปสนฺนานํ ปสาทาย, ยํ วินยานุคฺคหาย, ตํ ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาวาย, ยํ วินยานุคฺคหาย, ตํ สทฺธมฺมฏฺิติยา (ปริ. ๓๓๔).
‘‘อตฺถสตํ ธมฺมสตํ, ทฺเว จ นิรุตฺติสตานิ;
จตฺตาริ าณสตานิ, อตฺถวเส ปกรเณ’’ติ (ปริ. ๓๓๔) –
ยํ วุตฺตํ ปริวาเร, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ ‘‘ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ สงฺฆผาสุ, ยํ สงฺฆผาสุ, ตํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายา’’ติ อิมินา อนุกฺกเมน ยํ วุตฺตํ, ตํ สนฺธาย อาสนฺนาสนฺนปทานํ อุปรูปริปเทหิ สทฺธึ โยชิตตฺตา สงฺขลิกพนฺธนสทิสตฺตา ‘‘สงฺขลิกนย’’นฺติ วุตฺตํ. สงฺขลิกนยํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ สงฺฆผาสุ, ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายา’’ติ เอวมาทินา ทสสุ ปเทสุ เอกเมกํ ปทํ ตทวเสเสหิ นวนวปเทหิ โยเชตฺวา ยํ วุตฺตํ, ตํ สนฺธาย ‘‘เอเกกปทมูลิกํ ทสกฺขตฺตุํ โยชนํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํ.
อตฺถสตนฺติอาทีสุ ¶ สงฺขลิกนเย ตาว ปุริมปุริมปทานํ วเสน ธมฺมสตํ เวทิตพฺพํ, ปจฺฉิมปจฺฉิมานํ วเสน อตฺถสตํ ทฏฺพฺพํ. กถํ? กิฺจาปิ ปริวาเร ‘‘ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ สงฺฆผาสู’’ติอาทินา สงฺขลิกนเย ขณฺฑจกฺกเมว วุตฺตํ, ตถาปิ เตเนว นเยน พทฺธจกฺกสฺสปิ นโย ทินฺโน, ตสฺมา ‘‘ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ สงฺฆผาสู’’ติอาทึ วตฺวา ‘‘ยํ วินยานุคฺคหาย, ตํ สงฺฆสุฏฺู’’ติ โยเชตฺวา พทฺธจกฺกํ กาตพฺพํ. เอวํ ‘‘ยํ สงฺฆผาสุ, ตํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายา’’ติอาทึ วตฺวาปิ ‘‘ยํ วินยานุคฺคหาย, ตํ สงฺฆสุฏฺุ, ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ สงฺฆผาสู’’ติ โยเชตฺวา พทฺธจกฺกํ กาตพฺพํ. อิมินา อนุกฺกเมน เสสปเทสุปิ โยชิเตสุ สงฺขลิกนเยน ทส พทฺธจกฺกานิ โหนฺติ. เตสุ เอเกกสฺมึ จกฺเก ปุริมปุริมปทานํ วเสน ทส ทส ธมฺมา, ปจฺฉิมปจฺฉิมปทานํ วเสน ทส ทส อตฺถาติ สงฺขลิกนเย อตฺถสตํ ธมฺมสตฺจ สมฺปชฺชติ. เอกมูลกนเย ปน ‘‘ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ สงฺฆผาสุ, ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายา’’ติ เอวมาทินา เอกเมว ปทํ เสเสหิ นวหิ ปเทหิ โยชิตนฺติ ปุริมปทสฺส ¶ เอกตฺตา เอกเมว ธมฺมปทํ นเวว อตฺถปทานิ โหนฺติ, ตสฺมา เอกมูลกนเย ทสสุ ปเทสุ เอกเมกํ มูลํ กตฺวา ทสกฺขตฺตุํ โยชนาย กตาย ธมฺมปทานํ วเสน ธมฺมปทานิ ทส, อตฺถปทานิ นวุตีติ อตฺถสตํ ธมฺมสตฺจ น สมฺปชฺชติ, ตสฺมา เอกมูลกนเย สงฺขลิกนเย วุตฺตนเยน อตฺถสตํ ธมฺมสตฺจ อคฺคเหตฺวา ยํ ตตฺถ ทสธมฺมปทานํ นวุติอตฺถปทานฺจ วเสน ปทสตํ วุตฺตํ, ตํ สพฺพํ ธมฺมสตนฺติ คเหตฺวา ตทตฺถโชตนวเสน อฏฺกถายํ วุตฺตานิ สงฺฆสุฏฺุภาวาทีนิ อตฺถปทานิ อตฺถสตนฺติ เอวํ คหิเต อตฺถสตํ ธมฺมสตฺจ สมฺปชฺชติ. เอวํ ตาว อตฺถสตํ ธมฺมสตฺจ เวทิตพฺพํ. ทฺเว จ นิรุตฺติสตานีติ เอตฺถ ปน อตฺถโชติกานํ นิรุตฺตีนํ วเสน นิรุตฺติสตํ, ธมฺมภูตานํ นิรุตฺตีนํ วเสน นิรุตฺติสตนฺติ ทฺเว นิรุตฺติสตานิ จ เวทิตพฺพานิ. จตฺตาริ าณสตานีติ อตฺถสเต าณสตํ, ธมฺมสเต าณสตํ, ทฺวีสุ นิรุตฺติสเตสุ ทฺเว าณสตานีติ จตฺตาริ าณสตานิ.
เอวฺจ ปน, ภิกฺขเวติ เอตฺถ จ-สทฺโท ภินฺนกฺกเมน โยเชตพฺโพติ อาห ‘‘อุทฺทิเสยฺยาถ จา’’ติ. กถํ ปเนตฺถ ‘‘อุทฺทิเสยฺยาถา’’ติ วุตฺเต ปริยาปุเณยฺยาถาติอาทิ อตฺถสมฺภโวติ อาห ‘‘อติเรกานยนตฺโถ หิ เอตฺถ จ-สทฺโท’’ติ. วุตฺตตฺถโต อติเรกสฺส อตฺถสฺส อานยนํ อติเรกานยนํ, โส อตฺโถ เอตสฺสาติ อติเรกานยนตฺโถ, อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถติ ¶ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อสํวาโส’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ทฬฺหํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย สารตฺถทีปนิยํ
ปมปฺตฺติกถา นิฏฺิตา.
สุทินฺนภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
มกฺกฏิวตฺถุกถาวณฺณนา
๔๐. อนุตฺตานปทวณฺณนาติ อุตฺตานํ วุจฺจติ ปากฏํ, ตปฺปฏิปกฺเขน อนุตฺตานํ อปากฏํ อปฺปจุรํ ทุวิฺเยฺยฺจ, อนุตฺตานานํ ปทานํ วณฺณนา อนุตฺตานปทวณฺณนา. อุตฺตานปทวณฺณนาย ปโยชนาภาวโต อนุตฺตานคฺคหณํ. ปจุรปฏิเสวโน โหตีติ พหุลปฏิเสวโน โหติ, ทิวเส ทิวเส นิรนฺตรํ ปฏิเสวตีติ อตฺโถ. ปจุรตฺเถ หิ วตฺตมานวจนนฺติ สพฺพทา ปฏิเสวนาภาเวปิ ‘‘อิห ¶ มลฺลา ยุชฺฌนฺตี’’ติอาทีสุ วิย พาหุลฺลวุตฺตึ อุปาทาย วตฺตมานวจนํ. อาหิณฺฑนฺตาติ วิจรนฺตา. อฺเสุปีติ อฺเสุปิ ภิกฺขูสุ.
๔๑. สโหฑฺฒคฺคหิโตติ สห ภณฺเฑน คหิโต. อตฺตโน มิจฺฉาคาเหน เลสโอฑฺฑเนน วา ปริปุณฺณตฺถมฺปิ ปมปฺตฺตึ อฺถา กโรนฺโต ‘‘ตฺจ โข มนุสฺสิตฺถิยา, โน ติรจฺฉานคตายา’’ติ อาห. ทสฺสนนฺติ สานุราคทสฺสนํ. คหณนฺติ อนุราควเสเนว หตฺเถน คหณํ. อามสนํ อตฺตโน สรีเรน ตสฺสา สรีรสฺส อุปริ อามสนมตฺตํ, ผุสนํ ตโต ทฬฺหตรํ กตฺวา สํผุสนํ, ฆฏฺฏนํ ตโตปิ ทฬฺหตรํ กตฺวา สรีเรน สรีรสฺส ฆฏฺฏนํ. ตํ สพฺพมฺปีติ ทสฺสนาทิ สพฺพมฺปิ.
๔๒. ทฬฺหตรํ สิกฺขาปทมกาสีติ อิมสฺมึ อธิกาเร อนุปฺตฺติยา สิกฺขาปทสฺส ทฬฺหีกรณํ สิถิลกรณฺจ ปสงฺคโต อาปนฺนํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุกาโม ‘‘ทุวิธฺหิ สิกฺขาปท’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ยสฺส สจิตฺตกสฺส สิกฺขาปทสฺส จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตํ โลกวชฺชํ. ยสฺส สจิตฺตกาจิตฺตกปกฺขสหิตสฺส อจิตฺตกสฺส จ สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว ¶ โหติ, ตมฺปิ สุราปานาทิ โลกวชฺชนฺติ อิมมตฺถํ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตํ โลกวชฺชํ นามา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ หิ อิทํ วจนํ อจิตฺตกํ สนฺธาย วุตฺตํ. น หิ เอกํสโต สจิตฺตกสฺส ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ วิเสสเน ปโยชนํ อตฺถิ. สจิตฺตกปกฺเขติ จ วตฺถุวีติกฺกมวิชานนจิตฺเตน ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ คเหตพฺพํ, น ปณฺณตฺติวิชานนจิตฺเตน. ยทิ หิ ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ ปณฺณตฺติวิชานนจิตฺเตนปิ ยสฺส สิกฺขาปทสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว, ตมฺปิ โลกวชฺชนฺติ วเทยฺย, สพฺเพสํ ปณฺณตฺติวชฺชสิกฺขาปทานมฺปิ โลกวชฺชตา อาปชฺเชยฺย ปณฺณตฺติวชฺชานมฺปิ ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ ชานิตฺวา วีติกฺกเม อกุสลจิตฺตสฺเสว สมฺภวโต. น หิ ภควโต อาณํ ชานิตฺวา มทฺทนฺตสฺส กุสลจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ อนาทริยวเสน ปฏิฆจิตฺตสฺเสว อุปฺปชฺชนโต.
อปิเจตฺถ ‘‘สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวา’’ติ วจนโต อจิตฺตกสฺส วตฺถุอชานนวเสน อจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวาติ อยํ นิยโม นตฺถีติ วิฺายติ. ยทิ หิ อจิตฺตกสฺส อจิตฺตกปกฺเขปิ จิตฺตํ อกุสลเมว สิยา, ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ อิทํ วิเสสนํ นิรตฺถกํ สิยา. ‘‘ยสฺส จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตํ โลกวชฺช’’นฺติ เอตฺตเก วุตฺเต สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺส คนฺธวณฺณกาทิภาวํ อชานิตฺวา ตานิ ลิมฺปนฺตีนํ ภิกฺขุนีนฺจ ¶ วินาปิ อกุสลจิตฺเตน อาปตฺติสมฺภวโต เอกนฺตากุสลํ สจิตฺตกสิกฺขาปทํ เปตฺวา สุราปานาทิอจิตฺตกสิกฺขาปทานํ โลกวชฺชตา น สิยาติ เตสมฺปิ สงฺคณฺหตฺถํ ‘‘ยสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตํ โลกวชฺช’’นฺติ วุตฺตํ. เตเนว จูฬคณฺิปเท มชฺฌิมคณฺิปเท จ วุตฺตํ ‘‘เอตํ สตฺตํ มาเรสฺสามีติ ตสฺมึเยว ปเทเส นิปนฺนํ อฺํ มาเรนฺตสฺส ปาณสามฺสฺส อตฺถิตาย ยถา ปาณาติปาโต โหติ, เอวํ เอตํ มชฺชํ ปิวิสฺสามีติ อฺํ มชฺชํ ปิวนฺตสฺส มชฺชสามฺสฺส อตฺถิตาย อกุสลเมว โหติ. ยถา ปน กฏฺสฺาย สปฺปํ ฆาเตนฺตสฺส ปาณาติปาโต น โหติ, เอวํ นาฬิเกรปานสฺาย มชฺชํ ปิวนฺตสฺส อกุสลํ น โหตี’’ติ.
เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘สามเณรสฺส สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺส ปาราชิโก นตฺถิ, อกุสลํ ปน โหตี’’ติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ. ‘‘ภิกฺขุโน อชานิตฺวาปิ พีชโต ปฏฺาย มชฺชํ ปิวนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, สามเณโร ชานิตฺวา ¶ ปิวนฺโต สีลเภทํ อาปชฺชติ, น อชานิตฺวา’’ติ เอตฺตกเมว หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ, ‘‘อกุสลํ ปน โหตี’’ติ น วุตฺตนฺติ. อปรมฺปิ วทนฺติ ‘‘อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺสปิ โสตาปนฺนสฺส มุขํ สุรา น ปวิสติ กมฺมปถปฺปตฺตอกุสลจิตฺเตเนว ปาตพฺพโต’’ติ, ตมฺปิ น สุนฺทรํ. โพธิสตฺเต กุจฺฉิคเต โพธิสตฺตมาตุ สีลํ วิย หิ อิทมฺปิ อริยสาวกานํ ธมฺมตาสิทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ. เตเนว ทีฆนิกาเย กูฏทนฺตสุตฺตฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๕๒) วุตฺตํ –
‘‘ภวนฺตเรปิ หิ อริยสาวโก ชีวิตเหตุปิ เนว ปาณํ หนติ, น สุรํ ปิวติ. สเจปิสฺส สุรฺจ ขีรฺจ มิสฺเสตฺวา มุเข ปกฺขิปนฺติ, ขีรเมว ปวิสติ, น สุรา. ยถา กึ? ยถา โกฺจสกุณานํ ขีรมิสฺสเก อุทเก ขีรเมว ปวิสติ, น อุทกํ. อิทํ โยนิสิทฺธนฺติ เจ? อิทมฺปิ ธมฺมตาสิทฺธนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ.
ยทิ เอวํ สุราปานสิกฺขาปทฏฺกถายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๒๙) ‘‘วตฺถุอชานนตาย เจตฺถ อจิตฺตกตา เวทิตพฺพา, อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? นายํ โทโส. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – สจิตฺตกปกฺเข อกุสลจิตฺเตเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตาติ. อิมินาเยว หิ อธิปฺปาเยน อฺเสุปิ โลกวชฺเชสุ อจิตฺตกสิกฺขาปเทสุ อกุสลจิตฺตตาเยว วุตฺตา, น ปน สจิตฺตกตา. เตเนว ภิกฺขุนีวิภงฺคฏฺกถายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๒๒๗) วุตฺตํ –
‘‘คิรคฺคสมชฺชํ ¶ จิตฺตาคารสิกฺขาปทํ สงฺฆาณิ อิตฺถาลงฺกาโร คนฺธกวณฺณโก วาสิตกปิฺาโก ภิกฺขุนีอาทีหิ อุมฺมทฺทนปริมทฺทนาติ อิมานิ ทส สิกฺขาปทานิ อจิตฺตกานิ โลกวชฺชานิ อกุสลจิตฺตานี’’ติ,
อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – วินาปิ จิตฺเตน อาปชฺชิตพฺพตฺตา อจิตฺตกานิ, จิตฺเต ปน สติ อกุสเลเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา โลกวชฺชานิ เจว อกุสลจิตฺตานิ จาติ. ตสฺมา ภิกฺขุวิภงฺเค อาคตานิ สุราปานอุยฺยุตฺตอุยฺโยธิกสิกฺขาปทานิ ตีณิ, ภิกฺขุนีวิภงฺเค อาคตานิ คิรคฺคสมชฺชาทีนิ ทสาติ อิเมสํ เตรสนฺนํ อจิตฺตกสิกฺขาปทานํ โลกวชฺชตาทสฺสนตฺถํ ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ อิทํ วิเสสนํ กตนฺติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. ยสฺมา ¶ ปน ปณฺณตฺติวชฺชสฺส วตฺถุวีติกฺกมวิชานนจิตฺเตน สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ, ตสฺมา ตสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวาติ อยํ นิยโม นตฺถีติ เสสํ ปณฺณตฺติวชฺชนฺติ วุตฺตํ.
รุนฺธนฺตีติ วีติกฺกมํ รุนฺธนฺตี. ทฺวารํ ปิทหนฺตีติ วีติกฺกมเลสสฺส ทฺวารํ ปิทหนฺตี. โสตํ ปจฺฉินฺทมานาติ อุปรูปริ วีติกฺกมโสตํ ปจฺฉินฺทมานา. อถ วา รุนฺธนฺตีติ อนาปตฺติเลสํ รุนฺธนฺตี. ทฺวารํ ปิทหนฺตีติ อนาปตฺติเลสสฺส ทฺวารํ ปิทหนฺตี. โสตํ ปจฺฉินฺทมานาติ อนาปตฺติโสตํ ปจฺฉินฺทมานา, อาปตฺติเมว กุรุมานาติ วุตฺตํ โหติ. นนุ จ โลกวชฺเช กาจิ อนุปฺตฺติ อุปฺปชฺชมานา สิถิลํ กโรนฺตี อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘โลกวชฺเช อนุปฺตฺติ อุปฺปชฺชมานา…เป… คาฬฺหตรํ กโรนฺตี อุปฺปชฺชตี’’ติ อิทํ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อฺตฺร อธิมานา อฺตฺร สุปินนฺตา’’ติอาทิ. ‘‘อฺตฺร อธิมานา’’ติ อิมิสฺสา อนุปฺตฺติยา ‘‘วีติกฺกมาภาวา’’ติ การณํ วุตฺตํ, ‘‘อฺตฺร สุปินนฺตา’’ติ อิมิสฺสา ‘‘อพฺโพหาริกตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตตฺถ วีติกฺกมาภาวาติ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโตติอาทิวีติกฺกมาภาวา. อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม หิ ‘‘ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปตี’’ติ (มหาว. ๑๒๙) วจนโต วิสํวาทนาธิปฺปาเยน มุสา ภณนฺโต ปาราชิโก โหติ. อยํ ปน อธิมาเนน อธิคตสฺี หุตฺวา อุลฺลปติ, น สิกฺขาปทํ วีติกฺกมิตุกาโม, ตสฺมา ‘‘อฺตฺร อธิมานา’’ติ อยํ อนุปฺตฺติ อุปฺปชฺชมานา วีติกฺกมาภาวา อนาปตฺติกรา ชาตา. อพฺโพหาริกตฺตาติ สุปินนฺเต วิชฺชมานายปิ เจตนาย วีติกฺกมิจฺฉาย จ อพฺโพหาริกตฺตา. กิฺจาปิ หิ สุปินนฺเต โมจนสฺสาทเจตนา สํวิชฺชติ, กทาจิ อุปกฺกมนมฺปิ โหติ, ตถาปิ ถินมิทฺเธน อภิภูตตฺตา ตํ จิตฺตํ อพฺโพหาริกํ, จิตฺตสฺส อพฺโพหาริกตฺตา อุปกฺกมกิริยาสํวตฺตนิกาปิ เจตนา อพฺโพหาริกา. เตเนว ¶ ‘‘อตฺเถสา ภิกฺขเว เจตนา, สา จ โข อพฺโพหาริกา’’ติ (ปารา. ๒๓๕) ภควตา วุตฺตา, ตสฺมา ‘‘อฺตฺร สุปินนฺตา’’ติ อยํ อนุปฺตฺติ อพฺโพหาริกตฺตา อนาปตฺติกรา ชาตา.
อกเต วีติกฺกเมติ ‘‘กุกฺกุจฺจายนฺตา น ภฺุชึสู’’ติอาทีสุ วิย วีติกฺกเม อกเต. สิถิลํ กโรนฺตีติ ปมํ สามฺโต พทฺธสิกฺขาปทํ โมเจตฺวา ¶ อตฺตโน อตฺตโน วิสเย อนาปตฺติกรณวเสน สิถิลํ กโรนฺตี. ทฺวารํ ททมานาติ อนาปตฺติยา ทฺวารํ ททมานา. เตเนวาห ‘‘อปราปรมฺปิ อนาปตฺตึ กุรุมานา’’ติ. นนุ จ สฺจริตฺตสิกฺขาปเท ‘‘อนฺตมโส ตงฺขณิกายปี’’ติ อนุปฺตฺติ อุปฺปชฺชมานา อาปตฺติเมว กโรนฺตี อุปฺปนฺนา, อถ กสฺมา ‘‘อนาปตฺตึ กุรุมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อนฺตมโส ตงฺขณิกายปี’’ติอาทิ. อุทายินา ภิกฺขุนา ตงฺขณิกาย สฺจริตฺตํ อาปนฺนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตตฺตา ‘‘กเต วีติกฺกเม’’ติ วุตฺตํ. ปฺตฺติคติกาว โหตีติ มูลปฺตฺติยํเยว อนฺโตคธา โหติ.
มกฺกฏิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สนฺถตภาณวาโร
วชฺชิปุตฺตกวตฺถุวณฺณนา
๔๓. เวสาลี นิวาโส เอเตสนฺติ เวสาลิกาติ อาห ‘‘เวสาลิวาสิโน’’ติ. วชฺชีสุ ชนปเท วสนฺตา วชฺชิโน, วชฺชีนํ ปุตฺตกา วชฺชิปุตฺตกาติ อาห ‘‘วชฺชิรฏฺเ เวสาลิยํ กุลานํ ปุตฺตา’’ติ. าตีนํ พฺยสนนฺติ าตีนํ วินาโส. โส ปน าตีนํ วินาโส ราชทณฺฑาทิการเณน โหตีติ อาห ‘‘ราชทณฺฑพฺยาธิมรณวิปฺปวาสนิมิตฺเตนา’’ติ. โภคานํ พฺยสนํ วินาโส โภคพฺยสนํ. ตฺจ หิรฺสุวณฺณทาสิทาสาทีนํ อุปโภคปริโภควตฺถูนํ ราชทณฺฑาทินา วินาโสติ อาห ‘‘เอส นโย ทุติยปเทปี’’ติ. น พุทฺธํ ครหามาติ ‘‘อสพฺพฺุ พุทฺโธ’’ติอาทินา พุทฺธํ น ครหาม. น ธมฺมครหิโนติ ‘‘อนิยฺยานิโก ธมฺโม’’ติอาทินา ธมฺมํ น ครหาม. น สงฺฆครหิโนติ ‘‘ทุปฺปฏิปนฺโน สงฺโฆ’’ติอาทินา สงฺฆํ น ครหาม. อฏฺตึสารมฺมเณสูติ ทส กสิณา ทส อสุภา ทสานุสฺสติโย จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา จตฺตาโร อารุปฺปา จตุธาตุววตฺถานํ อาหาเร ปฏิกูลสฺาติ อิเมสุ จตฺตาลีสกมฺมฏฺาเนสุ ปาฬิยํ อนาคตตฺตา อาโลกากาสกสิณทฺวยํ เปตฺวา อวเสสานิ คเหตฺวา วุตฺตํ. วิภตฺตา กุสลา ¶ ธมฺมาติ ‘‘อิมสฺมึ อารมฺมเณ อิทํ โหตี’’ติ เอวํ วิภตฺตา อุปจารชฺฌาเนน สทฺธึ ปมชฺฌานาทโย มหคฺคตกุสลา ธมฺมา ¶ . เตว ธมฺเมติ เต เอว กุสเล ธมฺเม. มชฺฌิมยาโม ภิกฺขูนํ นิทฺทากิลมถวิโนทโนกาสตฺตา น คหิโตติ อาห ‘‘ปมยามฺจ ปจฺฉิมยามฺจา’’ติ. สจฺจานิ พุชฺฌติ ปฏิวิชฺฌตีติ โพธิ, อรหตฺตมคฺคาณํ. อุปการกตฺเตน ตสฺส ปกฺเข ภวา โพธิปกฺขิยาติ อาห ‘‘โพธิสฺส ปกฺเข ภวานํ, อรหตฺตมคฺคาณสฺส อุปการกาน’’นฺติ. จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ อิเม สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺมา. ‘‘คิหิปลิโพธํ อาวาสปลิโพธฺจ ปหายา’’ติ อิเมสํเยว ทฺวินฺนํ ปลิโพธานํ อุปจฺเฉทสฺส สุทุกฺกรภาวโต วุตฺตํ. ยุตฺตปยุตฺตาติ สมฺมเทว ยุตฺตา.
อาสยนฺติ อชฺฌาสยํ. สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ภิกฺขุภาเว ตฺวา ปฏิเสวิตเมถุนานํ เตสํ วชฺชิปุตฺตกานํ อุปสมฺปทํ อนุชานนฺโต ภควา ‘‘ปาราชิโก โหติ อสํวาโส’’ติ เอวํ ปฺตฺตสิกฺขาปทํ สมูหนติ นามาติ อาห – ‘‘ยทิ หิ ภควา…เป… ปฺตฺตํ สมูหเนยฺยา’’ติ. ‘‘โย ปน ภิกฺขู’’ติ วุตฺตตฺตา ปน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย ปฏิเสวิตเมถุนสฺส อุปสมฺปทํ อนุชานนฺโต น สมูหนติ นาม. น หิ โส ภิกฺขุ หุตฺวา ปฏิเสวติ. ‘‘โส อาคโต น อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ วจนโต สามเณรภูมิ อนฺุาตาติ อาห ‘‘สามเณรภูมิยํ ปน ิโต’’ติอาทิ. อุตฺตมตฺถนฺติ อรหตฺตํ นิพฺพานเมว วา.
วชฺชิปุตฺตกวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุพฺพิธวินยกถาวณฺณนา
๔๕. นีหริตฺวาติ สาสนโต นีหริตฺวา. ตถา หิ ‘‘ปฺจหุปาลิ องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา นานุยฺุชิตพฺพํ. กตเมหิ ปฺจหิ? สุตฺตํ น ชานาติ, สุตฺตานุโลมํ น ชานาตี’’ติ (ปริ. ๔๔๒) เอวมาทิปริยตฺติสาสนโต สุตฺตํ สุตฺตานุโลมฺจ นีหริตฺวา ปกาเสสุํ, ‘‘อนาปตฺติ เอวํ อมฺหากํ อาจริยานํ อุคฺคโห ปริปุจฺฉาติ คณฺหาตี’’ติ เอวมาทิปริยตฺติสาสนโต อาจริยวาทํ นีหริตฺวา ปกาเสสุํ, ภารุกจฺฉกวตฺถุสฺมึ (ปารา. ๗๘) ‘‘อายสฺมา ¶ อุปาลิ เอวมาห อนาปตฺติ อาวุโส สุปินนฺเตนา’’ติ เอวมาทิปริยตฺติสาสนโต เอว อตฺตโนมตึ นีหริตฺวา ปกาเสสุํ. ตาย หิ อตฺตโนมติยา เถโร เอตทคฺคฏฺานํ ลภิ.
วุตฺตนฺติ ¶ นาคเสนตฺเถเรน วุตฺตํ. ปชฺชเต อเนน อตฺโถติ ปทํ, ภควตา กณฺาทิวณฺณปฺปวตฺติฏฺานํ อาหจฺจ วิเสเสตฺวา ภาสิตํ ปทํ อาหจฺจปทํ, ภควโตเยว วจนํ. เตนาห ‘‘อาหจฺจปทนฺติ สุตฺตํ อธิปฺเปต’’นฺติ. ‘‘อิทํ กปฺปติ, อิทํ น กปฺปตี’’ติ เอวํ อวิเสเสตฺวา ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, มยา ‘อิทํ น กปฺปตี’ติ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, ตฺเจ อกปฺปิยํ อนุโลเมติ, กปฺปิยํ ปฏิพาหติ, ตํ โว น กปฺปตี’’ติอาทินา (มหาว. ๓๐๕) วุตฺตํ สามฺลกฺขณํ อิธ ‘‘รโส’’ติ อธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘รโสติ สุตฺตานุโลม’’นฺติ. ธมฺมสงฺคาหกปฺปภุติอาจริยปรมฺปรโต อานีตา อฏฺกถาตนฺติ อิธ ‘‘อาจริยวํโส’’ติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อาจริยวํโสติ อาจริยวาโท’’ติ.
อิธ วินยวินิจฺฉยสฺส อธิกตตฺตา ตทนุจฺฉวิกเมว สุตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘สุตฺตํ นาม สกเล วินยปิฏเก ปาฬี’’ติ. มหาปเทสาติ มหาโอกาสา, มหนฺตานิ วินยสฺส ปติฏฺาปนฏฺานานิ เยสุ ปติฏฺาปิโต วินโย วินิจฺฉยติ อสนฺเทหโต. มหนฺตานิ วา การณานิ มหาปเทสา, มหนฺตานิ วินยวินิจฺฉยการณานีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อตฺถโต ปน ‘ยํ, ภิกฺขเว’ติอาทินา วุตฺตา สาธิปฺปายา ปาฬิเยว มหาปเทสา’’ติ วทนฺติ. เตเนวาห ‘‘เย ภควตา เอวํ วุตฺตา’’ติอาทิ. อิเม จ มหาปเทสา ขนฺธเก อาคตา, ตสฺมา เตสํ วินิจฺฉยกถา ตตฺเถว อาวิ ภวิสฺสตีติ อิธ น วุจฺจติ. ยทิปิ ตตฺถ ตตฺถ ภควตา ปวตฺติตา ปกิณฺณกเทสนาว อฏฺกถา, สา ปน ธมฺมสงฺคาหเกหิ ปมํ ตีณิ ปิฏกานิ สงฺคายิตฺวา ตสฺส อตฺถวณฺณนานุรูเปเนว วาจนามคฺคํ อาโรปิตตฺตา ‘‘อาจริยวาโท’’ติ วุจฺจติ อาจริยา วทนฺติ สํวณฺเณนฺติ ปาฬึ เอเตนาติ กตฺวา. เตนาห – ‘‘อาจริยวาโท นาม…เป… อฏฺกถาตนฺตี’’ติ. ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺโหเยว จ พุทฺธวจนสฺส อตฺถสํวณฺณนาภูโต กถามคฺโค มหามหินฺทตฺเถเรน ตมฺพปณฺณิทีปํ อาภโต, ปจฺฉา ตมฺพปณฺณิเยหิ มหาเถเรหิ สีหฬภาสาย ปิโต นิกายนฺตรลทฺธิสงฺกรปริหรณตฺถํ. กิฺจาปิ อตฺตโนมติ สุตฺตาทีหิ สํสนฺทิตฺวาว ปริกปฺปียติ, ตถาปิ สา น สุตฺตาทีสุ วิเสสโต ¶ นิทฺทิฏฺาติ อาห ‘‘สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาเท มฺุจิตฺวา’’ติ. อนุพุทฺธิยาติ สุตฺตาทีนิเยว อนุคตพุทฺธิยา. นยคฺคาเหนาติ สุตฺตาทิโต ลพฺภมานนยคฺคหเณน.
อตฺตโนมตึ สามฺโต ปมํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเมว วิเสเสตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. อิทานิ ตตฺถ ปฏิปชฺชิตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘ตํ ปน อตฺตโนมตึ คเหตฺวา กเถนฺเตนา’’ติอาทิ. อตฺเถนาติ อตฺตนา สลฺลกฺขิเตน อตฺเถน. อาจริยวาเท โอตาเรตพฺพาติ อาจริยวาเท าเณน อนุปฺปเวเสตพฺพา. สพฺพทุพฺพลาติ ปุคฺคลสฺส สยํ ¶ ปฏิภานภาวโต. ปมาทปาวเสน อาจริยวาทสฺส กทาจิ สุตฺตานุโลเมน อสํสนฺทนาปิ สิยา, โส น คเหตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘อาจริยวาโทปิ…เป… สเมนฺโต เอว คเหตพฺโพ’’ติ. สเมนฺตเมว คเหตพฺพนฺติ ยถา สุตฺเตน สํสนฺทติ, เอวํ มหาปเทสโต อตฺถา อุทฺธริตพฺพาติ ทสฺเสติ. สุตฺตานุโลมสฺส สุตฺเตกเทสตฺเตปิ สุตฺเต วิย ‘‘อิทํ กปฺปติ, อิทํ น กปฺปตี’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อาหจฺจภาสิตํ กิฺจิ นตฺถีติ อาห – ‘‘สุตฺตานุโลมโต หิ สุตฺตเมว พลวตร’’นฺติ. อปฺปฏิวตฺติยนฺติ อปฺปฏิพาหิยํ. การกสงฺฆสทิสนฺติ ปมาณตฺตา สงฺคีติการกสงฺฆสทิสํ. พุทฺธานํ ิตกาลสทิสนฺติ อิมินา พุทฺเธเหว กถิตตฺตา ธรมานพุทฺธสทิสนฺติ วุตฺตํ โหติ. สุตฺเต หิ ปฏิพาหิเต พุทฺโธว ปฏิพาหิโต โหติ. สกวาที สุตฺตํ คเหตฺวา กเถตีติ สกวาที อตฺตโน สุตฺตํ คเหตฺวา โวหรติ. ปรวาที สุตฺตานุโลมนฺติ อฺนิกายวาที อตฺตโน นิกาเย สุตฺตานุโลมํ คเหตฺวา กเถติ. เขปํ วา ครหํ วา อกตฺวาติ ‘‘กึ อิมินา’’ติ เขปํ วา ‘‘กิเมส พาโล วทตี’’ติ ครหํ วา อกตฺวา. สุตฺตานุโลมนฺติ ปรวาทินา วุตฺตํ อฺนิกาเย สุตฺตานุโลมํ. สุตฺเต โอตาเรตพฺพนฺติ สกวาทินา อตฺตโน สุตฺเต โอตาเรตพฺพํ. สุตฺตสฺมึเยว าตพฺพนฺติ อตฺตโน สุตฺเตเยว าตพฺพํ. เอวํ เสสวาเรสุปิ อตฺถโยชนา กาตพฺพา. อยนฺติ สกวาที. ปโรติ อฺนิกายวาที. เอวํ เสเสสุปิ.
นนุ จ ‘‘สุตฺตานุโลมโต สุตฺตเมว พลวตร’’นฺติ เหฏฺา วุตฺตํ, อิธ ปน ‘‘สุตฺตานุโลเม สุตฺตํ โอตาเรตพฺพ’’นฺติอาทิ กสฺมา วุตฺตนฺติ? นายํ วิโรโธ. ‘‘สุตฺตานุโลมโต สุตฺตเมว พลวตร’’นฺติ หิ อิทํ ¶ สกมเตเยว สุตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ หิ สกมติปริยาปนฺนเมว สุตฺตาทึ สนฺธาย ‘‘อตฺตโนมติ สพฺพทุพฺพลา, อตฺตโนมติโต อาจริยวาโท พลวตโร, อาจริยวาทโต สุตฺตานุโลมํ พลวตรํ, สุตฺตานุโลมโต สุตฺตเมว พลวตร’’นฺติ จ วุตฺตํ. อิธ ปน ปรวาทินา อานีตํ อฺนิกาเย สุตฺตํ สนฺธาย ‘‘สุตฺตานุโลเม สุตฺตํ โอตาเรตพฺพ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺมา ปรวาทินา อานีตํ สุตฺตาทึ อตฺตโน สุตฺตานุโลมอาจริยวาทอตฺตโนมตีสุ โอตาเรตฺวา สเมนฺตํเยว คเหตพฺพํ, อิตรํ น คเหตพฺพนฺติ อยํ นโย อิธ วุจฺจตีติ น โกจิ ปุพฺพาปรวิโรโธ.
พาหิรกสุตฺตนฺติ ติสฺโส สงฺคีติโย อนารุฬฺหคุฬฺหเวสฺสนฺตราทีนิ มหาสงฺฆิกนิกายวาสีนํ สุตฺตานิ. เวทลฺลาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน คุฬฺหอุมฺมคฺคาทิคฺคหณํ เวทิตพฺพํ, อิตรํ คารยฺหสุตฺตํ น คเหตพฺพํ. อตฺตโนมติยเมว าตพฺพนฺติ อิมินา อฺนิกายโต อานีตสุตฺตโตปิ สกนิกาเย อตฺตโนมติเยว พลวตราติ ทสฺเสติ. สกวาที สุตฺตํ คเหตฺวา กเถติ, ปรวาทีปิ สุตฺตเมวาติเอวมาทินา ¶ สมานชาติกานํ วเสน วาโร น วุตฺโต, สุตฺตสฺส สุตฺเตเยว โอตารณํ ภินฺนํ วิย หุตฺวา น ปฺายติ, วุตฺตนเยเนว จ สกฺกา โยเชตุนฺติ.
อิทานิ สกวาทีปรวาทีนํ กปฺปิยากปฺปิยาทิภาวํ สนฺธาย วิวาเท อุปฺปนฺเน ตตฺถ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘อถ ปนายํ กปฺปิยนฺติ คเหตฺวา กเถตี’’ติอาทิ. ตตฺถ สุตฺเต จ สุตฺตานุโลเม จ โอตาเรตพฺพนฺติ สกวาทินา อตฺตโนเยว สุตฺเต จ สุตฺตานุโลเม จ โอตาเรตพฺพํ. ปโร การณํ น วินฺทตีติ ปรวาที การณํ น ลภติ. สุตฺตโต พหุํ การณฺจ วินิจฺฉยฺจ ทสฺเสตีติ ปรวาที อตฺตโน สุตฺตโต พหุํ การณํ วินิจฺฉยฺจ อาหริตฺวา ทสฺเสติ. สาธูติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อกปฺปิเยว าตพฺพนฺติ อิมินา อตฺตโน นิกาเย สุตฺตาทีนิ อลภนฺเตน สกวาทินา ปรวาทีวจเนเยว าตพฺพนฺติ วทติ. ทฺวินฺนมฺปิ การณจฺฉายา ทิสฺสตีติ สกวาทีปรวาทีนํ อุภินฺนมฺปิ กปฺปิยากปฺปิยภาวสาธกํ การณปติรูปกํ ทิสฺสติ. ยทิ ทฺวินฺนมฺปิ การณจฺฉายา ทิสฺสติ, กสฺมา ‘‘อกปฺปิเยว าตพฺพ’’นฺติ อาห ‘‘วินยฺหิ ปตฺวา’’ติอาทิ. ‘‘วินยํ ปตฺวา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏตรํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กปฺปิยากปฺปิยวิจารณมาคมฺมา’’ติ. รุนฺธิตพฺพนฺติอาทีสุ ¶ ทุพฺพิฺเยฺยวินิจฺฉเย กปฺปิยากปฺปิยภาเว สติ กปฺปิยนฺติ คหณํ รุนฺธิตพฺพํ, อกปฺปิยนฺติ คหณํ คาฬฺหํ กาตพฺพํ. อปราปรํ ปวตฺตกปฺปิยคหณโสตํ ปจฺฉินฺทิตพฺพํ, ครุกภาวสงฺขาเต อกปฺปิยภาเวเยว าตพฺพนฺติ อตฺโถ.
พหูหิ สุตฺตวินิจฺฉยการเณหีติ พหูหิ สุตฺเตหิ เจว ตโต อานีตวินิจฺฉยการเณหิ จ. อตฺตโน คหณํ น วิสฺสชฺเชตพฺพนฺติ สกวาทินา อตฺตโน อกปฺปิยนฺติ คหณํ น วิสฺสชฺเชตพฺพํ. อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ นิคเมนฺโต ‘‘เอว’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ โยติ สกวาทีปรวาทีสุ โย โกจิ. เกจิ ปน ‘‘สกวาทีสุเยว โย โกจิ อิธาธิปฺเปโต’’ติ วทนฺติ, เอวํ สนฺเต ‘‘อถ ปนายํ กปฺปิยนฺติ คเหตฺวา กเถตี’’ติอาทีสุ สพฺพตฺถ อุโภปิ สกวาทิโนเยว สิยุํ เหฏฺา วุตฺตสฺเสว นิคมนวเสน ‘‘เอว’’นฺติอาทีนํ วุตฺตตฺตา, ตสฺมา ตํ น คเหตพฺพํ. อติเรกการณํ ลภตีติ เอตฺถ สุตฺตาทีสุ ปุริมํ ปุริมํ อติเรกการณํ นาม, โย วา สุตฺตาทีสุ จตูสุ พหุตรํ การณํ ลภติ, โส อติเรกการณํ ลภติ นาม.
สุฏฺุ ปวตฺติ เอตสฺสาติ สุปฺปวตฺติ, สุฏฺุ ปวตฺตติ สีเลนาติ วา สุปฺปวตฺติ. เตนาห ‘‘สุปฺปวตฺตีติ สุฏฺุ ปวตฺต’’นฺติ. วาจาย อุคฺคตํ วาจุคฺคตํ, วจสา สุคฺคหิตนฺติ วุตฺตํ โหติ. สุตฺตโตติ อิมสฺส วิวรณํ ‘‘ปาฬิโต’’ติ. เอตฺถ จ ‘‘สุตฺตํ นาม สกลํ วินยปิฏก’’นฺติ วุตฺตตฺตา ¶ ปาฬิโตติ ตทตฺถทีปิกา อฺาเยว ปาฬิ เวทิตพฺพา. อนุพฺยฺชนโสติ อิมสฺส วิวรณํ ‘‘ปริปุจฺฉโต จ อฏฺกถาโต จา’’ติ. ปาฬึ อนุคนฺตฺวา อตฺถสฺส พฺยฺชนโต ปกาสนโต อนุพฺยฺชนนฺติ หิ ปริปุจฺฉา อฏฺกถา จ วุจฺจติ. เอตฺถ จ อฏฺกถาย วิสุํ คหิตตฺตา ปริปุจฺฉาติ เถรวาโท วุตฺโต. สงฺฆเภทสฺส ปุพฺพภาเค ปวตฺตกลหสฺเสตํ อธิวจนํ สงฺฆราชีติ. กุกฺกุจฺจโกติ อณุมตฺเตสุปิ วชฺเชสุ ภยทสฺสนวเสน กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทนฺโต. ตนฺตึ อวิสํวาเทตฺวาติ ปาฬึ อฺถา อกตฺวา. อโวกฺกมนฺโตติ อนติกฺกมนฺโต.
วิตฺถุนตีติ อตฺถํ อทิสฺวา นิตฺถุนติ. วิปฺผนฺทตีติ กมฺปติ. สนฺติฏฺิตุํ น สกฺโกตีติ เอกสฺมึเยว อตฺเถ ปติฏฺาตุํ น สกฺโกติ. เตนาห ‘‘ยํ ¶ ยํ ปเรน วุจฺจติ, ตํ ตํ อนุชานาตี’’ติ. ปรวาทํ คณฺหาตีติ ‘‘อุจฺฉุมฺหิ กสฏํ ยาวชีวิกํ, รโส สตฺตาหกาลิโก, ตทุภยวินิมุตฺโต จ อุจฺฉุ นาม วิสุํ นตฺถิ, ตสฺมา อุจฺฉุปิ วิกาเล วฏฺฏตี’’ติ ปรวาทินา วุตฺเต ตมฺปิ คณฺหาติ. เอเกกโลมนฺติ ปลิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยมฺหีติ ยสฺมึ ปุคฺคเล. ปริกฺขยํ ปริยาทานนฺติ อตฺถโต เอกํ.
อาจริยปรมฺปรา โข ปนสฺส สุคฺคหิตา โหตีติ เอตฺถ อาจริยปรมฺปราติ อาจริยานํ วินิจฺฉยปรมฺปรา. เตเนว วกฺขติ ‘‘ยถา อาจริโย จ อาจริยาจริโย จ ปาฬิฺจ ปริปุจฺฉฺจ วทนฺติ, ตถา าตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ปุพฺพาปรานุสนฺธิโตติ ‘‘อิทํ ปุพฺพวจนํ, อิทํ ปรวจนํ, อยมนุสนฺธี’’ติ เอวํ ปุพฺพาปรานุสนฺธิโต. อาจริยปรมฺปรนฺติ อิมสฺเสว เววจนํ เถรวาทงฺคนฺติ, เถรปฏิปาฏินฺติ อตฺโถ. ทฺเว ตโย ปริวฏฺฏาติ ทฺเว ติสฺโส ปรมฺปรา.
อิเมหิ จ ปน ตีหิ ลกฺขเณหีติ ‘‘สุตฺตมสฺส สฺวาคตํ โหตี’’ติอาทินา เหฏฺา วุตฺเตหิ ตีหิ ลกฺขเณหิ. เอตฺถ จ ปเมน ลกฺขเณน วินยสฺส สุฏฺุ อุคฺคหิตภาโว วุตฺโต, ทุติเยน อุคฺคหิเตน อจลตา สุปฺปติฏฺิตตา วุตฺตา, ตติเยน ยํ ปาฬิยา อฏฺกถาย จ นตฺถิ, ตมฺปิ อาจริยวจเนน วินิจฺฉินิตุํ สมตฺถตา วุตฺตา. โอติณฺเณ วตฺถุสฺมินฺติ โจทนาสงฺขาเต วีติกฺกมสงฺขาเต วา วตฺถุสฺมึ สงฺฆมชฺเฌ โอติณฺเณ, โอสเฏติ อตฺโถ. วุตฺตเมว วิภาเวนฺโต ‘‘โจทเกน จ จุทิตเกน จ วุตฺเต วตฺตพฺเพ’’ติ อาห. เกจิ ปน ‘‘โจทเกน โอติณฺเณ วตฺถุสฺมึ จุทิตเกน จ วุตฺเต วตฺตพฺเพ’’ติ เอวํ โยเชนฺติ. อปเร ปน ‘‘โจทเกน จ จุทิตเกน จ วุตฺเต วินยธเรน จ วตฺตพฺเพ’’ติ เอวมฺปิ โยเชนฺติ. ‘‘โจทเกน จ จุทิตเกน จ วุตฺเต วตฺตพฺเพ’’ติ อยเมว ปน โยชนา สุนฺทรตราติ เวทิตพฺพา. วตฺถุ โอโลเกตพฺพนฺติ ตสฺส ตสฺส สิกฺขาปทสฺส วตฺถุ โอโลเกตพฺพํ. ‘‘ติเณน วา ปณฺเณน วา…เป… โย อาคจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ¶ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๕๑๗) หิ อิทํ นิสฺสคฺคิเย อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปทสฺส วตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ถุลฺลจฺจยทุพฺภาสิตาปตฺตีนํ มาติกาย อนาคตตฺตา ‘‘ปฺจนฺนํ อาปตฺตีนํ อฺตร’’นฺติ วุตฺตํ. อฺตรํ วา อาปตฺตินฺติ ‘‘กาเล วิกาลสฺี อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, กาเล เวมติโก อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ ¶ เอวมาทินา (ปาจิ. ๒๕๐) อาคตํ ทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํ. สิกฺขาปทนฺตเรสูติ วินีตวตฺถุํ อนฺโตกตฺวา เอเกกสฺมึ สิกฺขาปทนฺตเร.
สุขุมาติ อตฺตโนปิ ทุวิฺเยฺยสภาวสฺส ลหุปริวตฺติโน จิตฺตสฺส สีฆปริวตฺติตาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘จิตฺตลหุกา’’ติ. จิตฺตํ ลหุ สีฆปริวตฺติ เอเตสนฺติ จิตฺตลหุกา. เตติ เต วีติกฺกเม. ตํวตฺถุกนฺติ เต อทินฺนาทานมนุสฺสวิคฺคหวีติกฺกมา วตฺถุ อธิฏฺานํ การณเมตสฺสาติ ตํวตฺถุกํ. สีลานิ โสเธตฺวาติ ยํวตฺถุกํ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปนฺนํ, ตํ อมนสิกริตฺวา อวเสสสีลานิ โสเธตฺวา. ปากฏภาวโต สุขวฬฺชนตาย จ ‘‘ทฺวตฺตึสาการํ ตาว มนสิ กโรหี’’ติ วุตฺตํ. อฺสฺมึ ปน กมฺมฏฺาเน กตปริจเยน ตเทว มนสิ กาตพฺพํ. กมฺมฏฺานํ ฆฏยตีติ อนฺตรนฺตรา ขณฺฑํ อทสฺเสตฺวา จิตฺเตน สทฺธึ อาลมฺพนภาเวน จิรกาลํ ฆฏยติ. สงฺขารา ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺหนฺตีติ วิปสฺสนากมฺมฏฺานิโก เจ, ตสฺส สงฺขารา ปากฏา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. สเจ กตปาราชิกวีติกฺกโม ภเวยฺย, ตสฺส สติปิ อสริตุกามตาย วิปฺปฏิสารวตฺถุวเสน ปุนปฺปุนํ ตํ อุปฏฺหตีติ จิตฺเตกคฺคตํ น วินฺทติ. เตน วุตฺตํ ‘‘กมฺมฏฺานํ น ฆฏยตี’’ติอาทิ. อตฺตนา ชานาตีติ สยเมว ชานาติ. ปจฺจตฺเต เจตํ กรณวจนํ, อตฺตา ชานาตีติ วุตฺตํ โหติ. อฺา จ เทวตา ชานนฺตีติ อารกฺขเทวตาหิ อฺา ปรจิตฺตวิทุนิโย เทวตา จ ชานนฺติ.
นิฏฺิตา จตุพฺพิธวินยกถาวณฺณนา
วินยธรสฺส จ ลกฺขณาทิกถาวณฺณนา.
ภิกฺขุปทภาชนียวณฺณนา
ตสฺมาติ ยสฺมา ปน-สทฺทํ อปเนตฺวา อนิยเมน ปุคฺคลทีปกํ โย-สทฺทเมว อาห, ตสฺมา. เอตฺถาติ อิมสฺมึ โย-สทฺเท. ปน-สทฺทสฺส นิปาตมตฺตตฺตา โย-สทฺทสฺเสว อตฺถํ ปกาเสนฺโต ‘‘โย โกจีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาห. โย โกจิ นามาติ โย วา โส วา โย โกจีติ วุตฺโต. วาสธุรยุตฺโต วาติ วิปสฺสนาธุรยุตฺโต วา. สีเลสูติ ปกตีสุ.
ภิกฺขตีติ ¶ ¶ ยาจติ. ลภนฺโต วา อลภนฺโต วาติ โย โกจิ ภิกฺขติ ภิกฺขํ เอสติ คเวสติ, โส ตํ ลภตุ วา มา วา, ตถาปิ ภิกฺขตีติ ภิกฺขูติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. อริยาย ยาจนายาติ ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ เอวํ วุตฺตาย อริยยาจนาย, น กปณทฺธิกวณิพฺพกยาจกานํ วิย ‘‘เทหิ เทหี’’ติ เอวํ ปวตฺตยาจนาย. ภิกฺขาจริยนฺติ อฺุฉาจริยํ. อชฺฌุปคตตฺตาติ อนุฏฺิตตฺตา. กาชภตฺตนฺติ กาเชหิ อานีตํ ภตฺตํ. อคฺฆผสฺสวณฺณเภเทนาติ อคฺฆาทีนํ ปุริมปกติวิชเหน. ปุริมปกติวิชหนฺเหตฺถ เภโทติ อธิปฺเปตํ. โธวิตฺวา อปเนตุํ อสกฺกุเณยฺยสภาวํ มลํ, ตถา อปเนตุํ สกฺกุเณยฺยสภาวา ชลฺลิกา. ภินฺนปฏธโรติ นิพฺพจนํ ภินฺนปฏธเร ภิกฺขุ-สทฺทสฺส นิรุฬฺหตฺตา กตํ.
อุปนิสฺสยสมฺปนฺนนฺติ ปุพฺเพ อฏฺปริกฺขารทานูปนิสฺสยสมฺปนฺนํ. โย หิ จีวราทิเก อฏฺ ปริกฺขาเร ปตฺตจีวรเมว วา โสตาปนฺนาทิอริยสฺส ปุถุชฺชนสฺเสว วา สีลสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา ‘‘อิทํ ปริกฺขารทานํ อนาคเต เอหิภิกฺขุภาวาย ปจฺจโย โหตู’’ติ ปตฺถนํ ปฏฺเปสิ, ตสฺส ตํ สติ อธิการสมฺปตฺติยํ พุทฺธานํ สมฺมุขีภาเว อิทฺธิมยปริกฺขารลาภาย สํวตฺตตีติ เวทิตพฺพํ. พฺรหฺมโฆสนฺติ อุตฺตมโฆสํ, พฺรหฺมุโน โฆสสทิสํ วา โฆสํ. พฺรหฺมจริยนฺติ สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยฺจ. ทุกฺขสฺส สมฺมา อนฺตกิริยายาติ โยเชตพฺพํ. ภณฺฑูติ มุณฺโฑ. วาสีติ ทนฺตกฏฺจฺเฉทนวาสิ. พนฺธนนฺติ กายพนฺธนํ. ยุตฺโต ภาวนานุโยโค อสฺสาติ ยุตฺตโยโค, ตสฺส ยุตฺตโยคสฺส, ภาวนานุโยคมนุยุตฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. อิริยาปถสมฺปนฺนตาวิภาวนตฺถํ ‘‘สฏฺิวสฺสิกตฺเถโร วิยา’’ติ วุตฺตํ. พุทฺโธว ปพฺพชฺชาจริโย อุปสมฺปทาจริโย จ อสฺสาติ พุทฺธาจริยโก. ปมโพธิยมฺปิ ปมกาเลเยว เสสอุปสมฺปทานํ อภาโวติ อาห ‘‘ปมโพธิยํ เอกสฺมึ กาเล’’ติ. ปฺจ ปฺจวคฺคิยตฺเถราติ ปฺจวคฺคิยตฺเถรา ปฺจ. ตีณิ สตนฺติ ตีณิ สตานิ, คาถาพนฺธสุขตฺถํ วจนวิปลฺลาโส กโต. เอโก จ เถโรติ องฺคุลิมาลตฺเถรํ สนฺธาย วุตฺตํ. น วุตฺตาติ อฏฺกถายํ น วุตฺตา. ตตฺถาติ วินยปาฬิยํ.
เวฬุวนมหาวิหาเร ¶ คนฺธกุฏิยํ นิสินฺโนเยว ภควา มหากสฺสปตฺเถรสฺส อตฺตานํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตภาวํ วิทิตฺวา ตสฺส ปจฺจุคฺคมนํ กโรนฺโต ติคาวุตํ มคฺคํ เอกโกว คนฺตฺวา พหุปุตฺตนิคฺโรธมูเล ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺโน อตฺตโน สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ปรมนิปจฺจการํ ทสฺเสตฺวา ‘‘สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมิ, สตฺถา เม ภนฺเต ภควา, สาวโกหมสฺมี’’ติ ติกฺขตฺตุํ อตฺตโน สาวกตฺตํ สาเวตฺวา ิตสฺส มหากสฺสปตฺเถรสฺส นิปจฺจการมหตฺตตํ ¶ อตฺตโน จ มหานุภาวตํ ทีเปตุํ ยสฺส อฺสฺส อชานํเยว ‘‘ชานามี’’ติ ปฏิฺสฺส พาหิรกสฺส สตฺถุโน เอวํ สพฺพเจตสา สมนฺนาคโต ปสนฺนจิตฺโต สาวโก เอวรูปํ ปรมนิปจฺจการํ กเรยฺย, ตสฺส วณฺฏจฺฉินฺนตาลปกฺกํ วิย คีวโต มุทฺธาปิ วิปเตยฺย, สตฺตธา วา ผเลยฺยาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย โข, กสฺสป, เอวํ สพฺพเจตสา สมนฺนาคตํ สาวกํ อชานํเยว วเทยฺย ‘ชานามี’ติ, อปสฺสํเยว วเทยฺย ‘ปสฺสามี’ติ, มุทฺธาปิ ตสฺส วิปเตยฺย, สตฺตธา วา ผเลยฺย, อหํ โข, กสฺสป, ชานํเยว วทามิ ‘ชานามี’ติ, ปสฺสํเยว วทามิ ‘ปสฺสามี’’’ (สํ. นิ. ๒.๑๕๔) ติ วตฺวา ชาติมทมานมทรูปมทปฺปหานตฺถํ ตีหิ โอวาเทหิ มหากสฺสปตฺเถรํ โอวทนฺโต ‘‘ตสฺมาติห เต กสฺสปา’’ติอาทิมาห.
ตตฺถ (สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑๕๔) ตสฺมาติหาติ ตสฺมา อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ, ยสฺมา อหํ ชานนฺโตว ‘‘ชานามี’’ติ ปสฺสนฺโต เอว จ ‘‘ปสฺสามี’’ติ วทามิ, ตสฺมาติ อตฺโถ. ติ-การ ห-การา นิปาตา. อิหาติ วา อิมสฺมึ สาสเน, ต-กาโร ปทสนฺธิวเสน อาคโต. เอวํ สิกฺขิตพฺพนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน สิกฺขิตพฺพํ. ติพฺพนฺติ พหลํ มหนฺตํ. หิโรตฺตปฺปฺจาติ หิรี จ โอตฺตปฺปฺจ. ปจฺจุปฏฺิตํ ภวิสฺสตีติ อุปสงฺกมนโต ปมตรเมว อุปฏฺิตํ ภวิสฺสติ. ตถา หิ สติ เตสํ ปุรโต อสฺส สคารวสปฺปติสฺสวตา สณฺาติ. โย จ เถราทีสุ หิโรตฺตปฺปํ อุปฏฺเปตฺวา อุปสงฺกมติ, เถราทโยปิ ตํ สหิริกา สโอตฺตปฺปา จ หุตฺวา อุปสงฺกมนฺตีติ อยเมตฺถ อานิสํโส. กุสลูปสํหิตนฺติ กุสลนิสฺสิตํ, อนวชฺชธมฺมนิสฺสิตนฺติ อตฺโถ. อฏฺึ กตฺวาติ อตฺตานํ เตน ธมฺเมน อฏฺิกํ กตฺวา, ตํ วา ธมฺมํ ‘‘เอส มยฺหํ ธมฺโม’’ติ อฏฺึ กตฺวา. มนสิ กตฺวาติ จิตฺเต เปตฺวา. สพฺพเจตสา สมนฺนาหริตฺวาติ จิตฺตสฺส โถกมฺปิ พหิ คนฺตุํ อเทนฺโต ¶ สพฺเพน สมนฺนาหารจิตฺเตน สมนฺนาหริตฺวา. โอหิตโสโตติ ปิตโสโต, ธมฺเม นิหิตโสโตติ อตฺโถ. เอวฺหิ เต สิกฺขิตพฺพนฺติ าณโสตฺจ ปสาทโสตฺจ โอทหิตฺวา ‘‘มยา เทสิตํ ธมฺมํ สกฺกจฺจเมว สุณิสฺสามี’’ติ เอวฺหิ เต สิกฺขิตพฺพํ. สาตสหคตา จ เม กายคตาสตีติ อสุเภสุ เจว อานาปาเน จ ปมชฺฌานวเสน สุขสมฺปยุตฺตา กายคตาสติ. โย จ ปนายํ ติวิโธ โอวาโท, เถรสฺส อยเมว ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ อโหสิ.
กสิณารมฺมณํ รูปาวจรชฺฌานํ รูปสฺา. สฺาสีเสน เหตฺถ ฌานํ วุตฺตํ, ตเทว จ อุทฺธุมาตกปฏิภาคารมฺมณตฺตา ‘‘อุทฺธุมาตกสฺา’’ติ วุตฺตํ. โสปากสามเณโร ภควตา ปุฏฺโ ‘‘เอเต ทฺเว รูปาวจรภาเวน เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นาน’’นฺติ อาห. อารทฺธจิตฺโตติ อาราธิตจิตฺโต. ครุธมฺมปฏิคฺคหณาทิอุปสมฺปทา อุปริ วิตฺถารโต สยเมว อาวิ ภวิสฺสติ.
กลฺยาณปุถุชฺชนาทโยติ ¶ เอตฺถ พหูนํ นานปฺปการานํ สกฺกายทิฏฺิอาทีนํ อวิหตตฺตา ชเนติ, ตาหิ วา ชนิโตติ ปุถุชฺชโน, กลฺยาโณ จ โส ปุถุชฺชโน จาติ กลฺยาณปุถุชฺชโน, โส อาทิ เยสํ โสตาปนฺนาทีนํ เต กลฺยาณปุถุชฺชนาทโย. กลฺยาณคฺคหเณน เจตฺถ อนฺธปุถุชฺชนํ นิวตฺเตติ. ทฺวิธา หิ ปุถุชฺชนา อนฺธปุถุชฺชโน กลฺยาณปุถุชฺชโนติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ทุเว ปุถุชฺชนา วุตฺตา, พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา;
อนฺโธ ปุถุชฺชโน เอโก, กลฺยาเณโก ปุถุชฺชโน’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๗; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๖๑; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๕๑);
ภทฺราย ปฺาย ภทฺราย วิมุตฺติยาติ โยเชตพฺพํ. สีเลนาติอาทีสุ สีลนฺติ จตุปาริสุทฺธิสีลํ. สมาธีติ วิปสฺสนาปาทกา อฏฺ สมาปตฺติโย. ปฺาติ โลกิยโลกุตฺตราณํ. วิมุตฺตีติ อริยผลวิมุตฺติ. วิมุตฺติาณทสฺสนนฺติ เอกูนวีสติวิธํ ปจฺจเวกฺขณาณํ. ยถาสมฺภเวน เจตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา. กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส หิ สีลาทโย ตโย เอว สมฺภวนฺติ, อริยานํ ปน สพฺเพปิ สีลาทโย. สาโร ภิกฺขูติปิ กลฺยาณปุถุชฺชนาทโยว วุตฺตาติ อาห ‘‘เตหิเยว สีลสาราทีหี’’ติอาทิ. อถ วา นิปฺปริยายโต ขีณาสโวว สาโร ¶ ภิกฺขุ นามาติ อาห ‘‘วิคตกิเลสเผคฺคุภาวโต วา’’ติอาทิ.
โยปิ กลฺยาณปุถุชฺชโน อนุโลมปฏิปทาย ปริปูรการี สีลสมฺปนฺโน อินฺทฺริเยสุ คุตฺตทฺวาโร โภชเน มตฺตฺู ชาคริยานุโยคมนุยุตฺโต ปุพฺพรตฺตาปรรตฺตํ โพธิปกฺขิยานํ ธมฺมานํ ภาวนานุโยคมนุยุตฺโต วิหรติ ‘‘อชฺช วา สฺเว วา อฺตรํ สามฺผลํ อธิคมิสฺสามี’’ติ, โสปิ วุจฺจติ สิกฺขตีติ เสโขติ อาห ‘‘ปุถุชฺชนกลฺยาณเกน สทฺธิ’’นฺติ. สตฺต อริยาติ จตฺตาโร มคฺคฏฺา, เหฏฺิมา จ ตโย ผลฏฺาติ อิเม สตฺต อริยา. ติสฺโส สิกฺขาติ อธิสีลาทิกา ติสฺโส สิกฺขา. สิกฺขาสุ ชาโตติ วา เสโข. อริยปุคฺคโล หิ อริยาย ชาติยา ชายมาโน สิกฺขาสุ ชายติ, น โยนิยํ. สิกฺขนสีโลติ วา เสโข, ปุคฺคลาธิฏฺานาย วา กถาย เสขสฺส อยนฺติ อนฺสาธารณา มคฺคผลตฺตยธมฺมา เสขปริยาเยน วุตฺตา. อเสโขติ จ ยตฺถ เสขภาวาสงฺกา อตฺถิ, ตตฺถายํ ปฏิเสโธติ โลกิยนิพฺพาเนสุ อเสขภาวานาปตฺติ ทฏฺพฺพา. สีลสมาธิปฺาสงฺขาตา หิ สิกฺขา อตฺตโน ปฏิปกฺขกิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา ปริสุทฺธา, อุปกฺกิเลสานํ อารมฺมณภาวมฺปิ อนุปคมนโต ¶ เอตา สิกฺขาติ วตฺตุํ ยุตฺตา, อฏฺสุปิ มคฺคผเลสุ วิชฺชนฺติ, ตสฺมา จตุมคฺคเหฏฺิมผลตฺตยสมงฺคิโน วิย อรหตฺตผลสมงฺคีปิ ตาสุ สิกฺขาสุ ชาโตติ ตํสมงฺคิโน อรหโต อิตเรสํ วิย เสขตฺเต สติ เสขสฺส อยนฺติ, สิกฺขา สีลํ เอตสฺสาติ จ เสโขติ วตฺตพฺโพ สิยาติ ตํ นิวตฺตนตฺถํ ‘‘อเสโข’’ติ ยถาวุตฺตเสขภาวปฏิเสโธ กโต. อรหตฺตผเลหิ ปวตฺตมานา สิกฺขา ปรินิฏฺิตสิกฺขากิจฺจตฺตา น สิกฺขากิจฺจํ กโรนฺติ, เกวลํ สิกฺขาผลภาเวเนว ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา ตา น สิกฺขาวจนํ อรหนฺติ, นาปิ ตํสมงฺคี เสขวจนํ, น จ สิกฺขนสีโล, สิกฺขาสุ ชาโตติ จ วตฺตพฺพตํ อรหติ, เหฏฺิมผเลสุ ปน สิกฺขา สกทาคามิมคฺควิปสฺสนาทีนํ อุปนิสฺสยภาวโต สิกฺขากิจฺจํ กโรนฺตีติ สิกฺขาวจนํ อรหนฺติ, ตํสมงฺคิโน จ เสขวจนํ สิกฺขนสีลา, สิกฺขาสุ ชาตาติ จ วตฺตพฺพตํ อรหนฺติ ‘‘สิกฺขนฺตีติ เสขา’’ติ อปริโยสิตสิกฺขานํ ทสฺสิตตฺตา, ‘‘น สิกฺขตีติ อเสโข’’ติ อิมินา ปริโยสิตสิกฺโข ทสฺสิโต, น สิกฺขาย รหิโตติ อาห – ‘‘เสกฺขธมฺเม อติกฺกมฺม ¶ …เป… ขีณาสโว อเสโขติ วุจฺจตี’’ติ. วุทฺธิปฺปตฺตสิกฺโข วา อเสโขติ เอตสฺมึ อตฺเถ เสขธมฺเมสุ เอว ิตสฺส กสฺสจิ อริยสฺส อเสขภาวาปตฺตีติ อรหตฺตมคฺคธมฺมา วุทฺธิปฺปตฺตา จ ยถาวุตฺเตหิ อตฺเถหิ เสขาติ กตฺวา ตํสมงฺคิโน อคฺคมคฺคฏฺสฺส อเสขภาโว อาปนฺโนติ? น, ตํสทิเสสุ ตพฺโพหารโต. อรหตฺตมคฺคโต หิ นินฺนานากรณํ อรหตฺตผลํ เปตฺวา ปริฺากิจฺจกรณํ วิปากภาวฺจ, ตสฺมา เต เอว เสขา อคฺคผลธมฺมภาวํ อาปนฺนาติ สกฺกา วตฺตุํ. กุสลสุขโต จ วิปากสุขํ สนฺตตรตาย ปณีตตรนฺติ วุทฺธิปฺปตฺตา จ เต ธมฺมา โหนฺตีติ ตํสมงฺคี อเสโขติ วุจฺจตีติ.
สพฺพนฺติเมน ปริยาเยนาติ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน. อุปสมฺปทากมฺมสฺส อธิการตฺตา ‘‘ปฺจวคฺคกรณีเย’’ติ วุตฺตํ. ปฺจนฺนํ วคฺโค สมูโหติ ปฺจวคฺโค, ปฺจปริมาณยุตฺโต วา วคฺโค ปฺจวคฺโค, เตน กตฺตพฺพํ กมฺมํ ปฺจวคฺคกรณียํ. ยาวติกา ภิกฺขูติ ยตฺตกา ภิกฺขู. กมฺมปฺปตฺตาติ กมฺมารหา ปาราชิกํ อนาปนฺนา อนุกฺขิตฺตา จ. อุปสมฺปทากมฺมสฺส ปฺจวคฺคกรณียตฺตา ปฺเจว ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา เอตฺตเกหิปิ กมฺมสิทฺธิโต, อิตเร ฉนฺทารหา. ตฺติจตุตฺเถนาติ เอตฺถ กิฺจาปิ ตฺติ สพฺพปมํ วุจฺจติ, ติสฺสนฺนํ ปน อนุสฺสาวนานํ อตฺถพฺยฺชนเภทาภาวโต อตฺถพฺยฺชนภินฺนา ตฺติ ตาสํ จตุตฺถาติ กตฺวา ‘‘ตฺติจตุตฺถ’’นฺติ วุจฺจติ. พฺยฺชนานุรูปเมว อฏฺกถายํ ‘‘ตีหิ อนุสฺสาวนาหิ เอกาย จ ตฺติยา’’ติ วุตฺตํ, อตฺถปฺปวตฺติกฺกเมน ปน ‘‘เอกาย ตฺติยา ตีหิ อนุสฺสาวนาหี’’ติ วตฺตพฺพํ. วตฺถุตฺติอนอุสฺสาวนสีมาปริสสมฺปตฺติสมฺปนฺนตฺตาติ เอตฺถ วตฺถูติ อุปสมฺปทาเปกฺโข ปุคฺคโล, โส เปตฺวา อูนวีสติวสฺสํ ¶ อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนปุพฺพํ ปณฺฑกาทโย จ เอกาทส อภพฺพปุคฺคเล เวทิตพฺโพ. อูนวีสติวสฺสาทโย หิ เตรส ปุคฺคลา อุปสมฺปทาย อวตฺถุ, อิเม ปน เปตฺวา อฺสฺมึ อุปสมฺปทาเปกฺเข สติ อุปสมฺปทากมฺมํ วตฺถุสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นาม โหติ.
วตฺถุสงฺฆปุคฺคลตฺตีนํ อปรามสนานิ ปจฺฉา ตฺติฏฺปนฺจาติ อิเม ตาว ปฺจ ตฺติโทสา. ตตฺถ ‘‘อยํ อิตฺถนฺนาโม’’ติ อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส อกิตฺตนํ วตฺถุอปรามสนํ นาม. ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ’’ติ เอตฺถ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘สงฺโฆ’’ติ อภณนํ สงฺฆอปรามสนํ นาม. ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ อุปชฺฌายสฺส อกิตฺตนํ ปุคฺคลอปรามสนํ ¶ นาม. สพฺเพน สพฺพํ ตฺติยา อนุจฺจารณํ ตฺติอปรามสนํ นาม. ปมํ กมฺมวาจํ นิฏฺาเปตฺวา ‘‘เอสา ตฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘ขมติ สงฺฆสฺสา’’ติ เอวํ ตฺติกิตฺตนํ ปจฺฉา ตฺติฏฺปนํ นาม. อิติ อิเมหิ โทเสหิ วิมุตฺตาย ตฺติยา สมฺปนฺนํ ตฺติสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นาม.
วตฺถุสงฺฆปุคฺคลานํ อปรามสนานิ สาวนาย หาปนํ อกาเล สาวนนฺติ อิเม ปฺจ อนุสฺสาวนโทสา. ตตฺถ วตฺถาทีนํ อปรามสนานิ ตฺติยํ วุตฺตสทิสาเนว. ตีสุ ปน อนุสฺสาวนาสุ ยตฺถ กตฺถจิ เอเตสํ อปรามสนํ อปรามสนเมว, สพฺเพน สพฺพํ ปน กมฺมวาจํ อวตฺวา จตุกฺขตฺตุํ ตฺติกิตฺตนเมว. อถ วา ปน กมฺมวาจพฺภนฺตเร อกฺขรสฺส วา ปทสฺส วา อนุจฺจารณํ วา ทุรุจฺจารณํ วา สาวนาย หาปนํ นาม. สาวนาย อโนกาเส ปมํ ตฺตึ อฏฺเปตฺวา อนุสฺสาวนกรณํ อกาเล สาวนํ นาม. อิติ อิเมหิ โทเสหิ วิมุตฺตาย อนุสฺสาวนาย สมฺปนฺนํ อนุสฺสาวนสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นาม.
วิปตฺติสีมาลกฺขณํ สมติกฺกนฺตาย ปน สีมาย กตํ สีมาสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นาม. ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา, เตสํ อนาคมนํ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อนาหรณํ, สมฺมุขีภูตานํ ปฏิกฺโกสนนฺติ อิเม ปน ตโย ปริสโทสา, เตหิ วิมุตฺตาย ปริสาย กตํ ปริสสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ นาม.
อุปสมฺปทากมฺมวาจาสงฺขาตํ ภควโต วจนํ อุปสมฺปทากมฺมกรณสฺส การณตฺตา านํ, ยถา จ ตํ กตฺตพฺพนฺติ ภควตา อนุสิฏฺํ, ตถา กตตฺตา ตทนุจฺฉวิกํ ยถาวุตฺตํ อนูนํ ตฺติอนุสฺสาวนํ อุปฺปฏิปาฏิยา จ อวุตฺตํ านารหํ. ยถา กตฺตพฺพนฺติ หิ ภควตา วุตฺตํ, ตถา อกเต อุปสมฺปทากมฺมสฺส การณํ น โหตีติ น ตํ านารหํ. เตนาห ‘‘การณารเหน สตฺถุสาสนารเหนา’’ติ. อิมินา ตฺติอนุสฺสาวนสมฺปตฺติ กถิตาติ เวทิตพฺพา. ‘‘สมคฺเคน สงฺเฆนา’’ติ ¶ อิมินา ปน ปริสสมฺปตฺติ กถิตาว. ‘‘อกุปฺเปนา’’ติ อิมินา ปาริเสสโต วตฺถุสีมาสมฺปตฺติโย กถิตาติ เวทิตพฺพา. อฏฺกถายํ ปน อกุปฺปลกฺขณํ เอกตฺถ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ อกุปฺเปนาติ อิมสฺส ‘‘วตฺถุตฺติอนุสฺสาวนสีมาปริสสมฺปตฺติสมฺปนฺนตฺตา อโกเปตพฺพตํ อปฺปฏิกฺโกสิตพฺพตํ อุปคเตนา’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. เกจิ ปน ‘‘านารเหนาติเอตฺถ ‘น หตฺถจฺฉินฺโน ปพฺพาเชตพฺโพ’ติอาทิ (มหาว. ๑๑๙) สตฺถุสาสนํ าน’’นฺติ วทนฺติ.
‘‘ตฺติจตุตฺเถน ¶ กมฺเมนา’’ติ อิมสฺมึ อธิกาเร ปสงฺคโต อาหริตฺวา ยํ กมฺมลกฺขณํ สพฺพอฏฺกถาสุ ปปฺจิตํ, ตํ ยถาอาคตฏฺาเนเยว ทสฺเสตุกาโม อิธ ตสฺส อวจเน ตตฺถ วจเน จ ปโยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺมึ ปน าเน ตฺวา’’ติอาทิมาห.
อฏฺสุ อุปสมฺปทาสุ เอหิภิกฺขูปสมฺปทา สรณคมนูปสมฺปทา โอวาทปฏิคฺคหณูปสมฺปทา ปฺหพฺยากรณูปสมฺปทาติ อิมาหิ อุปสมฺปทาหิ อุปสมฺปนฺนานํ โลกวชฺชสิกฺขาปทวีติกฺกเม อภพฺพตฺตา ครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทา ทูเตนูปสมฺปทา อฏฺวาจิกูปสมฺปทาติ อิมาสฺจ ติสฺสนฺนํ อุปสมฺปทานํ ภิกฺขุนีนํเยว อนฺุาตตฺตา ตฺติจตุตฺเถเนว กมฺเมน อุปสมฺปนฺโน คหิโตติ เวทิตพฺโพ. ตถา หิ เอหิภิกฺขูปสมฺปทา อนฺติมภวิกานํเยว, สรณคมนูปสมฺปทา ปริสุทฺธานํ, โอวาทปฏิคฺคหณปฺหพฺยากรณูปสมฺปทา มหากสฺสปโสปากานํ, น จ เต ภพฺพา ปาราชิกาทิโลกวชฺชํ อาปชฺชิตุํ, ครุธมฺมปฏิคฺคหณาทโย จ ภิกฺขุนีนํเยว อนฺุาตา, อยฺจ ภิกฺขุ, ตสฺมา เอตฺถ ตฺติจตุตฺเถน อุปสมฺปนฺโนว คหิโตติ เวทิตพฺโพ.
ปณฺณตฺติวชฺเชสุ ปน สิกฺขาปเทสุ อฺเปิ เอหิภิกฺขูปสมฺปทาย อุปสมฺปนฺนาทโย สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. เตปิ หิ สหเสยฺยาทิปณฺณตฺติวชฺชํ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺติเยว. ยทิ เอวํ ปณฺณตฺติวชฺเชสุปิ สิกฺขาปเทสุ ‘‘อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปโต ภิกฺขู’’ติ ตฺติจตุตฺเถเนว กมฺเมน อุปสมฺปนฺโน กสฺมา วุตฺโตติ? สพฺพสิกฺขาปทวีติกฺกมารหตฺตา สพฺพกาลิกตฺตา จ. เอหิภิกฺขูปสมฺปทาทโย หิ น สพฺพสิกฺขาปทวีติกฺกมารหา อสพฺพกาลิกา จ. ตถา หิ อฏฺสุ อุปสมฺปทาสุ ตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทา ทูเตนูปสมฺปทา อฏฺวาจิกูปสมฺปทาติ อิมา ติสฺโสเยว ถาวรา, เสสา พุทฺเธ ธรมาเนเยว อเหสุํ. เตเนว จ ภิกฺขุนีวิภงฺเคปิ (ปาจิ. ๖๕๘) ‘‘ตตฺร ยายํ ภิกฺขุนี สมคฺเคน อุภโตสงฺเฆน ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน านารเหน อุปสมฺปนฺนา, อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา ภิกฺขุนี’’ติ ทูเตนูปสมฺปทาย อฏฺวาจิกูปสมฺปทาย จ อุปสมฺปนฺนํ อนฺโตกตฺวา อุภโตสงฺเฆน ตฺติจตุตฺเถเนว กมฺเมน อุปสมฺปนฺนา ภิกฺขุนี วุตฺตา, น ครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทาย อุปสมฺปนฺนา ตสฺสา อุปสมฺปทาย ปาฏิปุคฺคลิกภาวโต ¶ อสพฺพกาลิกตฺตา. ครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทา หิ มหาปชาปติยา เอว อนฺุาตตฺตา ปาฏิปุคฺคลิกาติ, ตสฺมา สพฺพสิกฺขาปทวีติกฺกมารหํ ¶ สพฺพกาลิกาย ตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทาย อุปสมฺปนฺนเมว คเหตฺวา สพฺพสิกฺขาปทานิ ปฺตฺตานีติ คเหตพฺพํ. ยทิ เอวํ ปณฺณตฺติวชฺเชสุ สิกฺขาปเทสุ จ เอหิภิกฺขูปสมฺปนฺนาทีนมฺปิ สงฺคโห กถํ วิฺายตีติ? อตฺถโต อาปนฺนตฺตา. ตถา หิ ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา อภพฺพา อาปตฺตึ อาปชฺชิตุํ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ, ทฺเว ปุคฺคลา ภพฺพา อาปตฺตึ อาปชฺชิตุํ ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จา’’ติ (ปริ. ๓๒๒) สามฺโต วุตฺตตฺตา เอหิภิกฺขูปสมฺปนฺนาทโยปิ อสฺจิจฺจ อสฺสติยา อจิตฺตกํ ปณฺณตฺติวชฺชํ สหเสยฺยาทิอาปตฺตึ อาปชฺชนฺตีติ อตฺถโต อาปนฺนนฺติ อยเมตฺถ สาโร. ยํ ปเนตฺถ อิโต อฺถา เกนจิ ปปฺจิตํ, น ตํ สารโต ปจฺเจตพฺพํ.
นิรุตฺติวเสนาติ นิพฺพจนวเสน. อภิลาปวเสนาติ โวหารวเสน. อนุปฺปนฺนาย กมฺมวาจายาติ อนุปฺปนฺนาย ตฺติจตุตฺถกมฺมวาจาย. คุณวเสนาติ สีลาทิตํตํคุณโยคโต. เอตฺถ จ ภินฺทติ ปาปเก อกุสเล ธมฺเมติ ภิกฺขูติ นิพฺพจนํ เวทิตพฺพํ.
ภิกฺขุปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
สิกฺขาสาชีวปทภาชนียวณฺณนา
สิกฺขิตพฺพาติ อาเสวิตพฺพา. อุตฺตมนฺติ วิสิฏฺํ. อธิสีลาทีสุ วิชฺชมาเนสุ สีลาทีหิปิ ภวิตพฺพํ. ยถา หิ โอมกตรปฺปมาณํ ฉตฺตํ วา ธชํ วา อุปาทาย อติเรกปฺปมาณํ ‘‘อติฉตฺตํ อติธโช’’ติ วุจฺจติ, เอวมิหาปิ ‘‘อนุกฺกฏฺสีลํ อุปาทาย อธิสีเลน ภวิตพฺพํ, ตถา อนุกฺกฏฺํ จิตฺตํ ปฺฺจ อุปาทาย อธิจิตฺเตน อธิปฺาย จ ภวิตพฺพ’’นฺติ มนสิ กตฺวา สีลาทึ สรูปโต วิภาเวตุกาโม ‘‘กตมํ ปเนตฺถ สีล’’นฺติอาทิมาห. อฏฺงฺคสีลํ ทสงฺคสีเลสฺเวว อนฺโตคธตฺตา วิสุํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ปฺจงฺคทสงฺคสีล’’นฺติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ. ปาติโมกฺขสํวรสีลนฺติ จาริตฺตวาริตฺตวเสน ทุวิธํ วินยปิฏกปริยาปนฺนํ สิกฺขาปทสีลํ. ตฺหิ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมเจติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหีติ ปาติโมกฺขนฺติ วุจฺจติ. สํวรณํ สํวโร ¶ , กายวาจาหิ อวีติกฺกโม. ปาติโมกฺขเมว สํวโร ปาติโมกฺขสํวโร. โส เอว สีลนฏฺเน สีลนฺติ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ.
อปโร ¶ นโย (อุทา. อฏฺ. ๓๑; อิติวุ. อฏฺ. ๙๗) – กิเลสานํ พลวภาวโต ปาปกิริยาย สุกรภาวโต ปฺุกิริยาย จ ทุกฺกรภาวโต พหุกฺขตฺตุํ อปาเยสุ ปตนสีโลติ ปาตี, ปุถุชฺชโน. อนิจฺจตาย วา ภวาภวาทีสุ กมฺมเวคกฺขิตฺโต ฆฏิยนฺตํ วิย อนวฏฺาเนน ปริพฺภมนโต คมนสีโลติ ปาตี, มรณวเสน วา ตมฺหิ ตมฺหิ สตฺตนิกาเย อตฺตภาวสฺส ปตนสีโลติ ปาตี, สตฺตสนฺตาโน, จิตฺตเมว วา. ตํ ปาตินํ สํสารทุกฺขโต โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺขํ. จิตฺตสฺส หิ วิโมกฺเขน สตฺโต วิมุตฺโตติ วุจฺจติ. วุตฺตฺหิ ‘‘จิตฺตโวทานา วิสุชฺฌนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๑๐๐), ‘‘อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตํ วิมุตฺต’’นฺติ (มหาว. ๒๘) จ.
อถ วา อวิชฺชาทินา เหตุนา สํสาเร ปตติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ปาติ. ‘‘อวิชฺชานีวรณานํ สตฺตานํ ตณฺหาสํโยชนานํ สนฺธาวตํ สํสรต’’นฺติ (สํ. นิ. ๒.๑๒๔) หิ วุตฺตํ. ตสฺส ปาติโน สตฺตสฺส ตณฺหาทิสํกิเลสตฺตยโต โมกฺโข เอเตนาติ ปาติโมกฺโข. ‘‘กณฺเกาโฬ’’ติอาทีนํ วิยสฺส สมาสสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อถ วา ปาเตติ วินิปาเตติ ทุกฺเขหีติ ปาติ, จิตฺตํ. วุตฺตฺหิ ‘‘จิตฺเตน นียติ โลโก, จิตฺเตน ปริกสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๖๒). ตสฺส ปาติโน โมกฺโข เอเตนาติ ปาติโมกฺโข. ปตติ วา เอเตน อปายทุกฺเข สํสารทุกฺเข จาติ ปาติ, ตณฺหาสํกิเลโส. วุตฺตฺหิ ‘‘ตณฺหา ชเนติ ปุริสํ (สํ. นิ. ๑.๕๕-๕๗), ตณฺหาทุติโย ปุริโส’’ติ (อ. นิ. ๔.๙; อิติวุ. ๑๕, ๑๐๕) จ อาทิ. ตโต ปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺโข.
อถ วา ปตติ เอตฺถาติ ปาติ, ฉ อชฺฌตฺติกพาหิรานิ อายตนานิ. วุตฺตฺหิ ‘‘ฉสุ โลโก สมุปฺปนฺโน, ฉสุ กุพฺพติ สนฺถว’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๗๐; สุ. นิ. ๑๗๑). ตโต ฉอชฺฌตฺติกพาหิรายตนสงฺขาตโต ปาติโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺโข.
อถ ¶ วา ปาโต วินิปาโต อสฺส อตฺถีติ ปาตี, สํสาโร. ตโต โมกฺโขติ ปาติโมกฺโข.
อถ วา สพฺพโลกาธิปติภาวโต ธมฺมิสฺสโร ภควา ปตีติ วุจฺจติ, มุจฺจติ เอเตนาติ โมกฺโข, ปติโน โมกฺโข เตน ปฺตฺตตฺตาติ ปติโมกฺโข, ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺโข. สพฺพคุณานํ วา มูลภาวโต อุตฺตมฏฺเน ปติ จ โส ยถาวุตฺเตน อตฺเถน โมกฺโข จาติ ¶ ปติโมกฺโข, ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺโข. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ปาติโมกฺขนฺติ มุขเมตํ ปมุขเมต’’นฺติ (มหาว. ๑๓๕) วิตฺถาโร.
อถ วา ป-อิติ ปกาเร, อตีติ อจฺจนฺตตฺเถ นิปาโต, ตสฺมา ปกาเรหิ อจฺจนฺตํ โมกฺเขตีติ ปาติโมกฺโข. อิทฺหิ สีลํ สยํ ตทงฺควเสน สมาธิสหิตํ ปฺาสหิตฺจ วิกฺขมฺภนวเสน สมุจฺเฉทวเสน จ อจฺจนฺตํ โมกฺเขติ โมเจตีติ ปาติโมกฺโข.
ปติ ปติ โมกฺโขติ วา ปติโมกฺโข, ตมฺหา ตมฺหา วีติกฺกมโทสโต ปจฺเจกํ โมกฺเขตีติ อตฺโถ, ปติโมกฺโข เอว ปาติโมกฺโข. โมกฺโข วา นิพฺพานํ, ตสฺส โมกฺขสฺส ปฏิพิมฺพภูโตติ ปติโมกฺโข. สีลสํวโร หิ สูริยสฺส อรุณุคฺคมนํ วิย นิพฺพานสฺส อุทยภูโต ตปฺปฏิภาโค จ ยถารหํ กิเลสนิพฺพาปนโต, ปติโมกฺโขเยว ปาติโมกฺโข. ปติวตฺตติ โมกฺขาภิมุขนฺติ วา ปติโมกฺขํ, ปติโมกฺขเมว ปาติโมกฺขนฺติ เอวํ ตาเวตฺถ ปาติโมกฺขสทฺทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
สํวรติ ปิทหติ เอเตนาติ สํวโร, ปาติโมกฺขเมว สํวโร ปาติโมกฺขสํวโร. โส เอว สีลํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ, อตฺถโต ปน ตโต ตโต วีติกฺกมิตพฺพโต วิรติโย เจว เจตนา จ.
อธิสีลนฺติ วุจฺจตีติ อนวเสสโต กายิกวาจสิกสํวรภาวโต จ มคฺคสีลสฺส ปทฏฺานภาวโต จ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ อธิกํ วิสิฏฺํ สีลํ อธิสีลนฺติ วุจฺจติ. ปชฺโชตานนฺติ อาโลกานํ. นนุ จ ปจฺเจกพุทฺธาปิ ธมฺมตาวเสน ปาติโมกฺขสํวรสีเลน สมนฺนาคตาว โหนฺติ, เอวํ สติ กสฺมา ‘‘พุทฺธุปฺปาเทเยว ปวตฺตติ, น วินา พุทฺธุปฺปาทา’’ติ ¶ นิยเมตฺวา วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘น หิ ตํ ปฺตฺตึ อุทฺธริตฺวา’’ติอาทิ. กิฺจาปิ ปจฺเจกพุทฺธา ปาติโมกฺขสํวรสมฺปนฺนาคตา โหนฺติ, น ปน เตสํ วเสน วิตฺถาริตํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ อิมสฺมึ วีติกฺกเม อิทํ นาม โหตี’’ติ ปฺปนํ อฺเสํ อวิสโย, พุทฺธานํเยว เอส วิสโย, พุทฺธานํ พลนฺติ อาห – ‘‘พุทฺธาเยว ปนา’’ติอาทิ. โลกิยสีลสฺส อธิสีลภาโว ปริยาเยนาติ นิปฺปริยายเมว ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรโตปิ จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตเมว สีลํ อธิสีล’’นฺติ วุตฺตํ. น หิ ตํ สมาปนฺโน ภิกฺขูติ คหฏฺเสุ โสตาปนฺนานํ สทารวีติกฺกมสมฺภวโต วุตฺตํ. ตถา หิ เต สปุตฺตทารา อคารํ อชฺฌาวสนฺติ.
สมาทาปนํ ¶ สมาทานฺจาติ อฺเสํ สมาทาปนํ สยํ สมาทานฺจ. อธิจิตฺตนฺติ วุจฺจตีติ มคฺคสมาธิสฺส อธิฏฺานภาวโต อธิจิตฺตนฺติ วุจฺจติ. น วินา พุทฺธุปฺปาทาติ กิฺจาปิ ปจฺเจกพุทฺธานํ วิปสฺสนาปาทกํ อฏฺสมาปตฺติจิตฺตํ โหติเยว, น ปน เต ตตฺถ อฺเ สมาทาเปตุํ สกฺโกนฺตีติ น เตสํ วเสน วิตฺถาริตํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ อธิปฺปาโย. วิปสฺสนาปฺายปิ อธิปฺตาสาธเน ‘‘น วินา พุทฺธุปฺปาทา’’ติ วจนํ อิมินาว อธิปฺปาเยน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. โลกิยจิตฺตสฺส อธิจิตฺตตา ปริยาเยนาติ นิปฺปริยายเมว ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโตปิ จ มคฺคผลจิตฺตเมว อธิจิตฺต’’นฺติ อาห. ตํ ปน อิธ อนธิปฺเปตนฺติ อิมินา อฏฺกถาวจเนน โลกิยจิตฺตสฺส วเสน อธิจิตฺตสิกฺขาปิ อิธ อธิปฺเปตาติ วิฺายติ. น หิ ตํ สมาปนฺโน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวตีติ จ อิมินา โลกิยอธิจิตฺตํ สมาปนฺโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวตีติ อาปนฺนํ. อธิปฺานิทฺเทเส จ ‘‘ตโตปิ จ มคฺคผลปฺาว อธิปฺา’’ติ วตฺวา ‘‘สา ปน อิธ อนธิปฺเปตา. น หิ ตํ สมาปนฺโน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวตี’’ติ วุตฺตตฺตา โลกิยปฺาวเสน อธิปฺาสิกฺขายปิ อิธาธิปฺเปตภาโว ตํ สมาปนฺนสฺส เมถุนธมฺมปฏิเสวนฺจ อฏฺกถายํ อนฺุาตนฺติ วิฺายติ. อิทฺจ สพฺพํ ‘‘ตตฺร ยายํ อธิสีลสิกฺขา, อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา สิกฺขา’’ติ อิมาย ปาฬิยา น สเมติ. อยฺหิ ปาฬิ อธิสีลสิกฺขาว อิธ อธิปฺเปตา, น อิตราติ ทีเปติ, ตสฺมา ปาฬิยา อฏฺกถาย จ เอวมธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ – โลกิยอธิจิตฺตอธิปฺาสมาปนฺนสฺส ตถารูปปจฺจยํ ปฏิจฺจ ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิสฺสามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน ตโต อธิจิตฺตโต ¶ อธิปฺโต จ ปริหานิ สมฺภวตีติ ตํ ทฺวยํ สมาปนฺเนน น สกฺกา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตุนฺติ ปาฬิยํ อธิสีลสิกฺขาว วุตฺตา. อธิสีลสิกฺขฺหิ ยาว วีติกฺกมํ น กโรติ, ตาว สมาปนฺโนว โหติ. น หิ จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน ปาติโมกฺขสํวรสีลํ ภินฺนํ นาม โหตีติ. อฏฺกถายํ ปน โลกิยอธิจิตฺตโต อธิปฺโต จ ปริหายิตฺวาปิ ภิกฺขุโน เมถุนธมฺมปฏิเสวนํ กทาจิ ภเวยฺยาติ ตํ ทฺวยํ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา มคฺคผลธมฺมานํ อกุปฺปสภาวตฺตา ตํ สมาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน ตโต ปริหายิตฺวา เมถุนธมฺมปฏิเสวนํ นาม น กทาจิ สมฺภวตีติ โลกุตฺตราธิจิตฺตอธิปฺานํเยว ปฏิกฺเขโป กโตติ เวทิตพฺโพ.
อตฺถิ ทินฺนํ อตฺถิ ยิฏฺนฺติอาทินยปฺปวตฺตนฺติ อิมินา –
‘‘ตตฺถ กตมํ กมฺมสฺสกตฺาณํ? ‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺํ, อตฺถิ หุตํ, อตฺถิ สุกตทุกฺกฏานํ กมฺมานํ ผลํ วิปาโก, อตฺถิ อยํ โลโก, อตฺถิ ปโร โลโก, อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตา, อตฺถิ สตฺตา โอปปาติกา, อตฺถิ โลเก สมณพฺราหฺมณา สมฺมคฺคตา สมฺมา ¶ ปฏิปนฺนา, เย อิมฺจ โลกํ ปรฺจ โลกํ สยํ อภิฺา สจฺฉิกตฺวา ปเวเทนฺตี’ติ ยา เอวรูปา ปฺา ปชานนา…เป… อโมโห ธมฺมวิจโย สมฺมาทิฏฺิ, อิทํ วุจฺจติ กมฺมสฺสกตฺาณํ. เปตฺวา สจฺจานุโลมิกํ าณํ สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปฺา กมฺมสฺสกตฺาณ’’นฺติ (วิภ. ๗๙๓) –
อิมํ วิภงฺคปาฬึ สงฺคณฺหาติ.
ตตฺถ (วิภ. อฏฺ. ๗๙๓) อตฺถิ ทินฺนนฺติอาทีสุ ทินฺนปจฺจยา ผลํ อตฺถีติ อิมินา อุปาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ทินฺนนฺติ จ เทยฺยธมฺมสีเสน ทานํ วุตฺตํ. ยิฏฺนฺติ มหายาโค, สพฺพสาธารณํ มหาทานนฺติ อตฺโถ. หุตนฺติ ปโหนกสกฺกาโร อธิปฺเปโต. อตฺถิ มาตา, อตฺถิ ปิตาติ มาตาปิตูสุ สมฺมาปฏิปตฺติมิจฺฉาปฏิปตฺติอาทีนํ ผลสมฺภโว วุตฺโต. อิทํ วุจฺจตีติ ยํ าณํ ‘‘อิทํ กมฺมํ สกํ, อิทํ โน สก’’นฺติ ชานาติ, อิทํ กมฺมสฺสกตฺาณํ นาม วุจฺจตีติ อตฺโถ. ตตฺถ ติวิธํ กายทุจฺจริตํ จตุพฺพิธํ วจีทุจฺจริตํ ติวิธํ มโนทุจฺจริตนฺติ อิทํ น สกกมฺมํ นาม, ตีสุ ทฺวาเรสุ ทสวิธมฺปิ สุจริตํ สกกมฺมํ นาม. อตฺตโน วาปิ โหตุ ปรสฺส วา, สพฺพมฺปิ อกุสลํ น สกกมฺมํ ¶ นาม. กสฺมา? อตฺถภฺชนโต อนตฺถชนนโต จ. อตฺตโน วา โหตุ ปรสฺส วา, สพฺพมฺปิ กุสลํ สกกมฺมํ นาม. กสฺมา? อนตฺถภฺชนโต อตฺถชนนโต จ. เอวํ ชานนสมตฺเถ อิมสฺมึ กมฺมสฺสกตฺาเณ ตฺวา พหุํ ทานํ ทตฺวา สีลํ ปูเรตฺวา อุโปสถํ สมาทิยิตฺวา สุเขน สุขํ สมฺปตฺติยา สมฺปตฺตึ อนุภวิตฺวา นิพฺพานํ ปตฺตานํ สตฺตานํ คณนปริจฺเฉโท นตฺถิ. เปตฺวา สจฺจานุโลมิกํ าณนฺติ มคฺคสจฺจสฺส ปรมตฺถสจฺจสฺส จ อนุโลมนโต สจฺจานุโลมิกนฺติ ลทฺธนามํ วิปสฺสนาาณํ เปตฺวา อวเสสา สพฺพาปิ สาสวา กุสลา ปฺา กมฺมสฺสกตฺาณเมวาติ อตฺโถ.
ติลกฺขณาการปริจฺเฉทกนฺติ อนิจฺจาทิลกฺขณตฺตยสฺส หุตฺวา อภาวาทิอาการปอจฺฉินฺทนกํ. อธิปฺาติ วุจฺจตีติ มคฺคปฺาย อธิฏฺานภาวโต วิปสฺสนาาณํ อธิปฺาติ วุจฺจติ.
‘‘กลฺยาณการี กลฺยาณํ, ปาปการี จ ปาปกํ;
อนุโภติ ทฺวยเมตํ, อนุพนฺธติ การก’’นฺติ. (สํ. นิ. ๑.๒๕๖);
เอวํ ¶ อตีเต อนาคเต จ วฏฺฏมูลกทุกฺขสลฺลกฺขณวเสน สํเวควตฺถุตาย วิมุตฺติอากงฺขาย ปจฺจยภูตา กมฺมสฺสกตปฺา อธิปฺาติปิ วทนฺติ. โลกิยปฺาย อธิปฺาภาโว ปริยาเยนาติ นิปฺปริยายเมว ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตโตปิ จ มคฺคผลปฺาว อธิปฺา’’ติ วุตฺตํ.
สห อาชีวนฺติ เอตฺถาติ สาชีโวติ สพฺพสิกฺขาปทํ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘สพฺพมฺปิ…เป… ตสฺมา สาชีวนฺติ วุจฺจตี’’ติ. ตตฺถ สิกฺขาปทนฺติ ‘‘นามกาโย ปทกาโย นิรุตฺติกาโย พฺยฺชนกาโย’’ติ วุตฺตํ ภควโต วจนสงฺขาตํ สิกฺขาปทํ. สภาควุตฺติโนติ สมานวุตฺติกา, สทิสปฺปวตฺติกาติ อตฺโถ. ตสฺมึ สิกฺขตีติ เอตฺถ อาเธยฺยาเปกฺขตฺตา อธิกรณสฺส กิมาเธยฺยมเปกฺขิตฺวา ‘‘ตสฺมิ’’นฺติ อธิกรณํ นิทฺทิฏฺนฺติ อาห – ‘‘ตํ สิกฺขาปทํ จิตฺตสฺส อธิกรณํ กตฺวา’’ติ, ตํ สาชีวสงฺขาตํ สิกฺขาปทํ ‘‘ยถาสิกฺขาปทํ นุ โข สิกฺขามิ, น สิกฺขามี’’ติ เอวํ ปวตฺติวเสน สิกฺขาปทวิสยตฺตา ตทาเธยฺยภูตสฺส จิตฺตสฺส อธิกรณํ กตฺวาติ อตฺโถ. นนุ จ ‘‘สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน’’ติ อิมสฺส ปทภาชนํ กโรนฺเตน ‘‘ยํ สิกฺขํ สาชีวฺจ สมาปนฺโน, ตทุภยํ ทสฺเสตฺวา เตสุ สิกฺขติ, เตน ¶ วุจฺจติ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, เอวมวตฺวา ‘‘ตสฺมึ สิกฺขติ, เตน วุจฺจติ สาชีวสมาปนฺโน’’ติ เอตฺตกเมว กสฺมา วุตฺตนฺติ อนฺโตลีนโจทนํ สนฺธายาห ‘‘น เกวลฺจายเมตสฺมิ’’นฺติอาทิ.
ตสฺสา จ สิกฺขายาติ ตสฺสา อธิสีลสงฺขาตาย สิกฺขาย. สิกฺขํ ปริปูเรนฺโตติ
สีลสํวรํ ปริปูเรนฺโต, วาริตฺตสีลวเสน วิรติสมฺปยุตฺตํ เจตนํ จาริตฺตสีลวเสน วิรติวิปฺปยุตฺตํ เจตนฺจ อตฺตนิ ปวตฺเตนฺโตติ อตฺโถ. ตสฺมิฺจ สิกฺขาปเท อวีติกฺกมนฺโต สิกฺขตีติ ‘‘นามกาโย ปทกาโย นิรุตฺติกาโย พฺยฺชนกาโย’’ติ เอวํ วุตฺตํ ภควโต วจนสงฺขาตํ สิกฺขาปทํ อวีติกฺกมนฺโต หุตฺวา ตสฺมึ ยถาวุตฺตสิกฺขาปเท สิกฺขตีติ อตฺโถ. สีลสํวรปูรณํ สาชีวานติกฺกมนฺจาติ อิทเมว จ ทฺวยํ อิธ สิกฺขนํ นามาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ สาชีวานติกฺกโม สิกฺขาปาริปูริยา ปจฺจโย. สาชีวานติกฺกมโต หิ ยาว มคฺคา สิกฺขาปาริปูรี โหติ. อปิเจตฺถ ‘‘สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต สิกฺขตี’’ติ อิมินา วิรติเจตนาสงฺขาตสฺส สีลสํวรสฺส วิเสสโต สนฺตาเน ปวตฺตนกาโลว คหิโต, ‘‘อวีติกฺกมนฺโต สิกฺขตี’’ติ อิมินา ปน อปฺปวตฺตนกาโลปิ. สิกฺขฺหิ ปริปูรณวเสน อตฺตนิ ปวตฺเตนฺโตปิ นิทฺทาทิวเสน อปฺปวตฺเตนฺโตปิ วีติกฺกมาภาวา ‘‘อวีติกฺกมนฺโต สิกฺขตี’’ติ วุจฺจตีติ.
สิกฺขาสาชีวปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
สิกฺขาปจฺจกฺขานวิภงฺควณฺณนา
‘‘อปฺปจฺจกฺขาย ¶ อปฺปจฺจกฺขาตายา’’ติ อุภยถาปิ ปาโ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺโต. ทุพฺพลฺเย อาวิกเตปีติ ‘‘ยํนูนาหํ พุทฺธํ ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติอาทินา ทุพฺพลภาเว ปกาสิเตปิ. สิกฺขาย ปน ปจฺจกฺขาตายาติ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา สิกฺขาย ปจฺจกฺขาตาย. ยสฺมา ทิรตฺตวจเน คหิเต เตน ปุริมปจฺฉิมปทานิ สํสิลิฏฺานิ โหนฺติ, น ตสฺมึ อคฺคหิเต, ตสฺมา ทิรตฺตวจเนน พฺยฺชนสิลิฏฺตามตฺตเมว ปโยชนนฺติ อาห ‘‘พฺยฺชนสิลิฏฺตายา’’ติ. มุขารุฬฺหตายาติ ยสฺมา เอวรูปํ วจนํ โลกสฺส มุขมารุฬฺหํ, ตสฺมาติ อตฺโถ.
พฺยฺชนํ ¶ สมฺปาเทตีติ ตสฺส วิสุํ อตฺถาภาวโต วุตฺตเมวตฺถํ อฺปเทน ทีเปนฺโต พฺยฺชนํ สมฺปาเทติ. วุตฺตเมวตฺถํ การเณน วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ปริวารกปทวิรหิตฺหี’’ติอาทิ. อตฺถทีปกํ ปทํ อตฺถปทํ.
สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺสาติ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทิสิกฺขาปจฺจกฺขานวจนสฺส. ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทีสุ ‘‘เอวํ โข, ภิกฺขเว, ทุพฺพลฺยาวิกมฺมฺเจว โหติ สิกฺขา จ ปจฺจกฺขาตา’’ติ วุตฺตตฺตา อุภยมฺปิ โหตีติ อาห – ‘‘เอกจฺจํ ทุพฺพลฺยาวิกมฺมํ อตฺโถ โหตี’’ติ. กิฺจาปิ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทิสิกฺขาปจฺจกฺขานวจนสฺส ทุพฺพลฺยาวิกมฺมปทตฺโถ น โหติ, ตถาปิ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ วุตฺเต สิกฺขาปริปูรเณ ทุพฺพลฺยาวิภาวสฺสปิ คมฺยมานตฺตา ‘‘สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส เอกจฺจํ ทุพฺพลฺยาวิกมฺมํ อตฺโถ โหตี’’ติ วุตฺตํ. นํ สนฺธายาติ นํ อตฺถภูตํ ทุพฺพลฺยาวิกมฺมํ สนฺธาย.
วิเสสาวิเสสนฺติ เอตฺถ เยน ทุพฺพลฺยาวิกมฺมเมว โหติ, น สิกฺขาปจฺจกฺขานํ, ตตฺถ สิกฺขาปจฺจกฺขานทุพฺพลฺยาวิกมฺมานํ อตฺถิ วิเสโส. เยน ปน สิกฺขาปจฺจกฺขานฺเจว ทุพฺพลฺยาวิกมฺมฺจ โหติ, ตตฺถ เนวตฺถิ วิเสโสติ เวทิตพฺพํ. กกิจฺฉชีวเนติ ธาตูสุ ปิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘กิจฺฉชีวิกปฺปตฺโต’’ติ. อุกฺกณฺนํ อุกฺกณฺา, กิจฺฉชีวิกา, ตํ อิโต ปตฺโตติ อุกฺกณฺิโต. อิโตติ อิโต านโต, อิโต วิหารโต วา. เอตฺถาติ คนฺตุมิจฺฉิตํ ปเทสํ วทติ. อนภิรติยา ปีฬิโต วิกฺขิตฺตจิตฺโต หุตฺวา สีสํ อุกฺขิปิตฺวา อุทฺธํมุโข อิโต จิโต จ โอโลเกนฺโต อาหิณฺฑตีติ อาห ‘‘อุทฺธํ กณฺํ กตฺวา วิหรมาโน’’ติ.
อฏฺฏียมาโนติ เอตฺถ อฏฺฏมิว อตฺตานมาจรติ อฏฺฏียตีติ อฏฺฏียสทฺทสฺส อนฺโตคธอุปมานภูตกมฺมตฺตา ¶ อุปเมยฺยภูเตน อตฺตนาว สกมฺมกตฺตํ, น ภิกฺขุภาเวนาติ อาห ‘‘ภิกฺขุภาวนฺติ ภิกฺขุภาเวนา’’ติ. น หิ โส ภิกฺขุภาวํ อฏฺฏมิว อาจรติ, กิฺจรหิ อตฺตานํ ตสฺมา ภิกฺขุภาเวน กรณภูเตน อตฺตานํ อฏฺฏียมาโนติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ อาห ‘‘กรณตฺเถ อุปโยควจน’’นฺติ. กณฺเ อาสตฺเตน อฏฺฏีเยยฺยาติ เอตฺถ ปน กรณตฺเถเยว กรณวจนนฺติ อาห – ‘‘ยถาลกฺขณํ กรณวจเนเนว วุตฺต’’นฺติ. กตฺตุอตฺเถ วา อุปโยควจนํ ทฏฺพฺพนฺติ อาห – ‘‘เตน วา ภิกฺขุภาเวนา’’ติอาทิ, เตน กตฺตุภูเตน ภิกฺขุภาเวนาติ อตฺโถ. อิมสฺมึ ปนตฺเถ อฏฺฏํ กโรตีติ อฏฺฏียตีติ ¶ อฏฺฏีย-สทฺทํ นิปฺผาเทตฺวา ตโต กมฺมนิ มาน-สทฺเท กเต ‘‘อฏฺฏียมาโน’’ติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เตเนวาห – ‘‘อฏฺโฏ กริยมาโน ปีฬิยมาโน’’ติ. ชิคุจฺฉมาโนติ อิมินา ปน สมฺพนฺเธ กริยมาเน ภิกฺขุภาวนฺติ อุปโยคตฺเถ เอว อุปโยควจนนฺติ อาห – ‘‘อสุจึ วิย ตํ ชิคุจฺฉนฺโต’’ติ, ตํ ภิกฺขุภาวํ ชิคุจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. สจาหนฺติ สเจ อหํ.
ปจฺจกฺขานากาเรน วุตฺตานีติ ‘‘ปจฺจกฺเขยฺยํ ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปจฺจกฺขานาการสมฺพนฺเธน วุตฺตานิ. ภาววิกปฺปากาเรนาติ ‘‘อสฺสํ อสฺส’’นฺติ อาคตตฺตา ยํ ยํ ภวิตุกาโม, ตสฺส ตสฺส ภาวสฺส วิกปฺปากาเรน, ภิกฺขุภาวโต อฺภาววิกปฺปากาเรนาติ อธิปฺปาโย.
๕๐. น อุสฺสหามีติ อตฺตโน ตตฺถ ตตฺถ อุสฺสหาภาวํ ทสฺเสติ. น วิสหามีติ เอกภตฺตาทีนํ อสยฺหภาวํ ทสฺเสติ. น รมามีติ ‘‘ปพฺพชฺชามูลกํ นตฺถิ เม สุข’’นฺติ ทสฺเสติ. นาภิรมามีติ ปพฺพชฺชาย อตฺตโน สนฺโตสาภาวํ ทสฺเสติ.
อิทานิ สิกฺขาปจฺจกฺขานวาเร ตฺวา อยํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ – ตตฺถ ‘‘สามฺา จวิตุกาโม’’ติอาทีหิ ปเทหิ จิตฺตนิยมํ ทสฺเสติ. ‘‘พุทฺธํ ธมฺม’’นฺติอาทีหิ ปเทหิ เขตฺตนิยมํ ทสฺเสติ. ยถา หิ โลเก สสฺสานํ รุหนฏฺานํ ‘‘เขตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส รุหนฏฺานตฺตา ‘‘เขตฺต’’นฺติ วุจฺจติ. ‘‘ปจฺจกฺขามิ ธาเรหี’’ติ เอเตน กาลนิยมํ ทสฺเสติ. ‘‘วทตี’’ติ อิมินา ปโยคนิยมํ ทสฺเสติ. ‘‘อลํ เม พุทฺเธน, กินฺนุ เม พุทฺเธน, น มมตฺโถ พุทฺเธน, สุมุตฺตาหํ พุทฺเธนา’’ติอาทีหิ อนามฏฺกาลวเสนปิ ปจฺจกฺขานํ โหตีติ ทสฺเสติ. ‘‘วิฺาเปตี’’ติ อิมินา วิชานนนิยมํ ทสฺเสติ. ‘‘อุมฺมตฺตโก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ, อุมฺมตฺตกสฺส สนฺติเก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาตี’’ติอาทีหิ ปุคฺคลนิยมํ ทสฺเสติ. ‘‘อริยเกน มิลกฺขสฺส สนฺติเก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ, โส จ นปฺปฏิวิชานาติ, อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา’’ติอาทีหิ ปุคฺคลาทินิยเม สติปิ วิชานนนิยมาสมฺภวํ ทสฺเสติ ¶ . ‘‘ทวาย สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ, อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา’’ติอาทีหิ เขตฺตาทินิยเม สติปิ จิตฺตนิยมาภาเวน น รุหตีติ ทสฺเสติ. ‘‘สาเวตุกาโม น สาเวติ, อปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา’’ติ อิมินา จิตฺตนิยเมปิ สติ ปโยคนิยมาภาเวน น รุหตีติ ¶ ทสฺเสติ. ‘‘อวิฺุสฺส สาเวติ, วิฺุสฺส น สาเวตี’’ติ เอเตหิ จิตฺตเขตฺตกาลปโยคปุคฺคลวิชานนนิยเมปิ สติ ยํ ปุคฺคลํ อุทฺทิสฺส สาเวติ, ตสฺเสว สวเนน รุหติ, น อฺสฺสาติ ทสฺเสติ. ‘‘สพฺพโส วา ปน น สาเวติ, อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา’’ติ อิทํ ปน จิตฺตาทินิยเมเนว สิกฺขา ปจฺจกฺขาตา โหติ, น อฺถาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตสฺมา จิตฺตเขตฺตกาลปโยคปุคฺคลวิชานนนิยมวเสน สิกฺขาย ปจฺจกฺขานํ ตฺวา ตทภาเวน อปฺปจฺจกฺขานํ เวทิตพฺพํ.
กถํ? อุปสมฺปนฺนภาวโต จวิตุกามตาจิตฺเตเนว หิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ทวา วา รวา วา ภณนฺตสฺส. เอวํ จิตฺตวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน.
ตถา ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามิ, ธมฺมํ ปจฺจกฺขามิ, สงฺฆํ ปจฺจกฺขามิ, สิกฺขํ, วินยํ, ปาติโมกฺขํ, อุทฺเทสํ, อุปชฺฌายํ, อาจริยํ, สทฺธิวิหาริกํ, อนฺเตวาสิกํ, สมานุปชฺฌายกํ, สมานาจริยกํ, สพฺรหฺมจารึ ปจฺจกฺขามี’’ติ เอวํ วุตฺตานํ พุทฺธาทีนํ จตุทฺทสนฺนํ, ‘‘คิหีติ มํ ธาเรหิ, อุปาสโก, อารามิโก, สามเณโร, ติตฺถิโย, ติตฺถิยสาวโก, อสฺสมโณ, อสกฺยปุตฺติโยติ มํ ธาเรหี’’ติ เอวํ วุตฺตานํ คิหิอาทีนํ อฏฺนฺนฺจาติ อิเมสํ ทฺวาวีสติยา เขตฺตปทานํ ยสฺส กสฺสจิ สเววจนสฺส วเสน เตสุ จ ยํกิฺจิ วตฺตุกามสฺส ยํกิฺจิ วทโตปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น รุกฺขาทีนํ อฺตรสฺส นามํ คเหตฺวา สิกฺขํ ปจฺจกฺขนฺตสฺส. เอวํ เขตฺตวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน.
ตตฺถ ยเทตํ ‘‘ปจฺจกฺขามี’’ติ จ ‘‘มํ ธาเรหี’’ติ จ วุตฺตํ วตฺตมานกาลวจนํ, ยานิ จ ‘‘อลํ เม พุทฺเธน, กินฺนุ เม พุทฺเธน, น มมตฺโถ พุทฺเธน, สุมุตฺตาหํ พุทฺเธนา’’ติอาทินา นเยน อาขฺยาตวเสน กาลํ อนามสิตฺวา ปุริเมหิ จุทฺทสหิ ปเทหิ สทฺธึ โยเชตฺวา วุตฺตานิ ‘‘อลํ เม’’ติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ, เตสํเยว จ สเววจนานํ วเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ‘‘ปจฺจกฺขาสิ’’นฺติ วา ‘‘ปจฺจกฺขิสฺส’’นฺติ วา ‘‘มํ ธาเรสี’’ติ วา ‘‘ธาเรสฺสสี’’ติ วา ‘‘ยนูนาหํ ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติ วาติอาทีนิ อตีตานาคตปริกปฺปวจนานิ ภณนฺตสฺส. เอวํ วตฺตมานกาลวเสน เจว อนามฏฺกาลวเสน จ ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน.
ปโยโค ¶ ¶ ปน ทุวิโธ กายิโก วาจสิโก. ตตฺถ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา นเยน ยาย กายจิ ภาสาย วจีเภทํ กตฺวา วาจสิกปโยเคเนว ปจฺจกฺขานํ โหติ, น อกฺขรลิขนํ วา หตฺถมุทฺทาทิทสฺสนํ วา กายปโยคํ กโรนฺตสฺส. เอวํ วาจสิกปโยเคเนว ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน.
ปุคฺคโล ปน ทุวิโธ โย จ ปจฺจกฺขาติ, ยสฺส จ ปจฺจกฺขาติ. ตตฺถ โย ปจฺจกฺขาติ, โส สเจ อุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนาฏฺฏานํ อฺตโร น โหติ. ยสฺส ปน ปจฺจกฺขาติ, โส สเจ มนุสฺสชาติโก โหติ, น จ อุมฺมตฺตกาทีนํ อฺตโร, สมฺมุขีภูโต จ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ. น หิ อสมฺมุขีภูตสฺส ทูเตน วา ปณฺเณน วา อาโรจนํ รุหติ. เอวํ ยถาวุตฺตปุคฺคลวเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน.
วิชานนมฺปิ นิยมิตานิยมิตวเสน ทุวิธํ. ตตฺถ ยสฺส เยสํ วา นิยเมตฺวา ‘‘อิมสฺส อิเมสํ วา อาโรเจมี’’ติ วทติ, สเจ เต ยถา ปกติยา โลเก มนุสฺสา วจนํ สุตฺวา อาวชฺชนสมเย ชานนฺติ, เอวํ ตสฺส วจนานนฺตรเมว ตสฺส ‘‘อยํ อุกฺกณฺิโต’’ติ วา ‘‘คิหิภาวํ ปตฺถยตี’’ติ วา เยน เกนจิ อากาเรน สิกฺขาปจฺจกฺขานภาวํ ชานนฺติ, ปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา. อถ อปรภาเค ‘‘กึ อิมินา วุตฺต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ชานนฺติ, อฺเ วา ชานนฺติ, อปฺปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา. อนิยเมตฺวา อาโรเจนฺตสฺส ปน สเจ วุตฺตนเยน โย โกจิ มนุสฺสชาติโก วจนตฺถํ ชานาติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา. เอวํ วิชานนวเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน. อิติ อิเมสํ วุตฺตปฺปการานํ จิตฺตาทีนํ วเสเนว สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น อฺถาติ ทฏฺพฺพํ.
๕๑. ‘‘วทตี’’ติ วจีเภทปฺปโยคํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ ‘‘วิฺาเปตี’’ติ วุตฺตตฺตา เตเนว วจีเภเทน อธิปฺปายวิฺาปนํ อิธาธิปฺเปตํ, น เยน เกนจิ อุปาเยนาติ อาห ‘‘เตเนว วจีเภเทนา’’ติ. ปทปจฺจาภฏฺํ กตฺวาติ ปทวิปราวุตฺตึ กตฺวา. อิทฺจ ปทปฺปโยคสฺส อนิยมิตตฺตา วุตฺตํ. ยถา หิ โลเก ‘‘อาหร ปตฺตํ, ปตฺตํ อาหรา’’ติ อนิยมิเตน ปทปฺปโยเคน ตทตฺถวิฺาปนํ ทิฏฺํ, เอวมิธาปิ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามิ, ปจฺจกฺขามิ พุทฺธ’’นฺติ อนิยมิเตน ปทปฺปโยเคน ตทตฺถวิฺาปนํ โหติเยวาติ อธิปฺปาโย. พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติ อตฺถปฺปธาโน อยํ ¶ นิทฺเทโส, น สทฺทปฺปธาโนติ อาห ‘‘มิลกฺขภาสาสุ วา อฺตรภาสาย ตมตฺถํ วเทยฺยา’’ติ. มาคธภาสโต อวสิฏฺา สพฺพาปิ อนฺธทมิฬาทิภาสา มิลกฺขภาสาติ เวทิตพฺพา. เขตฺตปเทสุ เอกํ วตฺตุกาโม สเจปิ อฺํ วเทยฺย, เขตฺตปทนฺโตคธตฺตา ปจฺจกฺขาตาว ¶ โหติ สิกฺขาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติ วตฺตุกาโม’’ติอาทิ. ยทิปิ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ วตฺตุํ อนิจฺฉนฺโต จิตฺเตน ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อฺํ วตฺตุกาโม ปุน วิรชฺฌิตฺวา ตเมว วเทยฺย, ตถาปิ สาสนโต จวิตุกามตาจิตฺเต สติ เขตฺตปทสฺเสว วุตฺตตฺตา องฺคปาริปูริสมฺภวโต โหตฺเวว สิกฺขาปจฺจกฺขานนฺติ เวทิตพฺพํ. เขตฺตเมว โอติณฺณนฺติ สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส รุหนฏฺานภูตํ เขตฺตเมว โอติณฺณํ.
‘‘ปจฺจกฺขามิ ธาเรหี’’ติ วตฺตมานกาลสฺส ปธานภาเวน วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา อตีตานาคตปริกปฺปวจเนหิ เนวตฺถิ สิกฺขาปจฺจกฺขานนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปน พุทฺธํ ปจฺจกฺขินฺติ วา’’ติอาทิ. วทติ วิฺาเปตีติ เอตฺถ วทตีติ อิมินา ปโยคสฺส นิยมิตตฺตา เอกสฺส สนฺติเก อตฺตโน วจีเภทปฺปโยเคเนว สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ทูตสาสนาทิปฺปโยเคนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทูตํ วา ปหิณาตี’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘มม สิกฺขาปจฺจกฺขานภาวํ กเถหี’’ติ มุขสาสนวเสน ‘‘ทูตํ วา ปหิณาตี’’ติ วุตฺตํ. ปณฺเณ ลิขิตฺวา ปหิณนวเสน ‘‘สาสนํ วา เปเสตี’’ติ วุตฺตํ. รุกฺขาทีสุ อกฺขรานิ ลิขิตฺวา ทสฺสนวเสน ‘‘อกฺขรํ วา ฉินฺทตี’’ติ วุตฺตํ. หตฺถมุทฺทาย วา ตมตฺถํ อาโรเจตีติ หตฺเถน อธิปฺปายวิฺาปนํ สนฺธาย วุตฺตํ. อธิปฺปายวิฺาปโก หิ หตฺถวิกาโร หตฺถมุทฺทา. หตฺถ-สทฺโท เจตฺถ ตเทกเทเสสุ องฺคุลีสุ ทฏฺพฺโพ ‘‘น สพฺพํ หตฺถํ มุเข ปกฺขิปิสฺสามี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๖๑๘) วิย. ตสฺมา อธิปฺปายวิฺาปเกน องฺคุลิสงฺโกจาทินา หตฺถวิกาเรน ตมตฺถํ อาโรเจตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
จิตฺตสมฺปยุตฺตนฺติ ปจฺจกฺขาตุกามตาจิตฺตสมฺปยุตฺตํ. อิทานิ วิชานนวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ นิยมิตานิยมิตวเสน ทฺวิธา เวทิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘ยทิ อยเมว ชานาตู’’ติอาทิ. อยฺจ วิภาโค ‘‘วทติ วิฺาเปตีติ เอกวิสยตฺตา ¶ ยสฺส วทติ, ตสฺเสว วิชานนํ อธิปฺเปตํ, น อฺสฺสา’’ติ อิมินา นเยน ลทฺโธติ ทฏฺพฺพํ. น หิ ยสฺส วทติ, ตโต อฺํ วิฺาเปตีติ อยมตฺโถ สมฺภวติ. โสเยว ชานาตีติ อวธารเณน ตสฺมึ อวิชานนฺเตเยว อฺสฺส ชานนํ ปฏิกฺขิปติ. เตเนวาห – ‘‘อถ โส น ชานาติ, อฺโ สมีเป ิโต ชานาติ, อปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา’’ติ. ตสฺมา ‘‘อยเมว ชานาตู’’ติ เอกํ นิยเมตฺวา อาโรจิเต ยทิปิ โสปิ ชานาติ อฺโปิ, นิยมิตสฺส ปน นิยมิตวเสน วิชานนสมฺภวโต สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ ทฏฺพฺพํ ‘‘อฺโ มา ชานาตู’’ติ อนิยมิตตฺตา. ทฺวินฺนมฺปิ นิยเมตฺวาติ อิทํ ‘‘ทฺเว วา ชานนฺตุ เอโก วา, อิเมสํเยว ทฺวินฺนํ อาโรเจมี’’ติ เอวํ นิยเมตฺวา อาโรจนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตเนวาห – ‘‘เอกสฺมึ ¶ ชานนฺเตปิ ทฺวีสุ ชานนฺเตสุปี’’ติ. ตสฺมา ‘‘ทฺเวเยว ชานนฺตุ, เอโก มา ชานาตู’’ติ เอวํ ทฺวินฺนํ นิยเมตฺวา อาโรจิเต ทฺวีสุเยว ชานนฺเตสุ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น เอกสฺมึ ชานนฺเตติ วทนฺติ.
สภาเคติ วิสฺสาสิเก. ปริสงฺกมาโนติ ‘‘สเจ เต ชาเนยฺยุํ, มํ เต วาเรสฺสนฺตี’’ติ อาสงฺกมาโน. สมยฺูติ สาสนาจารกุสโล, อิธ ปน ตทธิปฺปายชานนมตฺเตนปิ สมยฺู นาม โหติ. เตเนว อาห – ‘‘อุกฺกณฺิโต อยํ…เป… สาสนโต จุโตติ ชานาตี’’ติ. ตสฺมา ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ อิมสฺส อตฺถํ ตฺวาปิ สเจ ‘‘อยํ ภิกฺขุภาวโต จวิตุกาโม, คิหี วา โหตุกาโม’’ติ น ชานาติ, อปฺปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา. สเจ ปน ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ วจนสฺส อตฺถํ อชานิตฺวาปิ ‘‘อุกฺกณฺิโต คิหี โหตุกาโม’’ติ อธิปฺปายํ ชานาติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา. อฺสฺมึ ขเณ โสตวิฺาณวีถิยา สทฺทคฺคหณํ, อฺสฺมึเยว จ มโนวิฺาณวีถิยา ตทตฺถวิชานนนฺติ อาห – ‘‘ตงฺขณฺเว ปน อปุพฺพํ อจริมํ ทุชฺชาน’’นฺติ. น หิ เอกสฺมึเยว ขเณ สทฺทสวนํ ตทตฺถวิชานนฺจ สมฺภวติ. ตถา หิ ‘‘ฆโฏ’’ติ วา ‘‘ปโฏ’’ติ วา เกนจิ วุตฺเต ตตฺถ ฆ-สทฺทํ ปจฺจุปฺปนฺนํ คเหตฺวา เอกา โสตวิฺาณวีถิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ, ตทนนฺตรํ เอกา มโนวิฺาณวีถิ ตเมว อตีตํ คเหตฺวา อุปฺปชฺชติ. เอวํ เตน วุตฺตวจเน ยตฺตกานิ อกฺขรานิ โหนฺติ, เตสุ เอกเมกํ อกฺขรํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตฺจ คเหตฺวา โสตวิฺาณวีถิยา มโนวิฺาณวีถิยา จ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย อวสาเน ¶ ตานิ อกฺขรานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา อกฺขรสมูหํ คเหตฺวา เอกา มโนวิฺาณวีถิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌติ. ตทนนฺตรํ ‘‘อยมกฺขรสมูโห เอตสฺส นาม’’นฺติ นามปฺตฺติคฺคหณวเสน อปราย มโนวิฺาณวีถิยา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธาย ตทนนฺตรํ อุปฺปนฺนาย มโนวิฺาณวีถิยา ‘‘อยเมตสฺส อตฺโถ’’ติ ปกติยา ตทตฺถวิชานนํ สมฺภวติ.
อาวชฺชนสมเยนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ, อตฺถาโภคสมเยติ อตฺโถ. อิทานิ ตเมว อาวชฺชนสมยํ วิภาเวนฺโต อาห – ‘‘ยถา ปกติยา…เป… ชานนฺตี’’ติ. เตเนว วจีเภเทน อธิปฺปายวิฺาปนสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา อปรภาเค ‘‘กึ อิมินา วุตฺต’’นฺติ ตํ กงฺขนฺตสฺส จิเรน อธิปฺปายวิชานนํ อฺเนปิ เกนจิ อุปายนฺตเรน สมฺภวติ, น เกวลํ วจีเภทมตฺเตนาติ อาห – ‘‘อถ อปรภาเค…เป… อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา’’ติ. ‘‘คิหี ภวิสฺสามี’’ติ วุตฺเต อตฺถเภโท กาลเภโท จ โหตีติ อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา. ‘‘ธาเรหี’’ติ หิ อิมสฺส โย อตฺโถ กาโล จ, น โส ‘‘ภวิสฺสามี’’ติ เอตสฺส. ‘‘คิหี ¶ โหมี’’ติ วุตฺเต ปน อตฺถเภโทเยว, น กาลเภโท ‘‘โหมี’’ติ วตฺตมานกาลสฺเสว วุตฺตตฺตา. ‘‘คิหี ชาโตมฺหิ, คิหีมฺหี’’ติ เอตฺถาปิ อตฺถสฺส เจว กาลสฺส จ ภินฺนตฺตา อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา. ‘‘อชฺช ปฏฺายา’’ติ อิทํ ตถา วุตฺเตปิ โทสภาวโต ปริปุณฺณํ กตฺวา วุตฺตํ. ‘‘ธาเรหี’’ติ อตฺถปฺปธานตฺตา นิทฺเทสสฺส ปริยายวจเนหิปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชานาหี’’ติอาทิ. ธาเรหิ ชานาหิ สฺชานาหิ มนสิ กโรหีติ หิ เอตานิ ปทานิ อตฺถโต กาลโต จ อภินฺนานิ.
๕๒. ปุริมาเนว จุทฺทสาติ พุทฺธาทิสพฺรหฺมจารีปริยนฺตานิ. โหตุ ภวตูติ อิทมฺปิ ปฏิกฺเขปมตฺตเมวาติ อาห ‘‘โหตุ, ปริยตฺตนฺติ อตฺโถ’’ติ.
๕๓. วณฺณปฏฺานนฺติ มหาสงฺฆิกานํ พุทฺธคุณปริทีปกํ เอกํ สุตฺตนฺติ วทนฺติ. อุปาลิคาถาสูติ (ม. นิ. ๒.๗๖) –
‘‘ธีรสฺส ¶ วิคตโมหสฺส,
ปภินฺนขีลสฺส วิชิตวิชยสฺส;
อนีฆสฺส สุสมจิตฺตสฺส;
วุทฺธสีลสฺส สาธุปฺสฺส;
เวสมนฺตรสฺส วิมลสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ.
‘‘อกถํกถิสฺส ตุสิตสฺส;
วนฺตโลกามิสสฺส มุทิตสฺส;
กตสมณสฺส มนุชสฺส;
อนฺติมสารีรสฺส นรสฺส;
อโนปมสฺส วิรชสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ.
‘‘อสํสยสฺส กุสลสฺส;
เวนยิกสฺส สารถิวรสฺส;
อนุตฺตรสฺส ¶ รุจิรธมฺมสฺส;
นิกฺกงฺขสฺส ปภาสกสฺส;
มานจฺฉิทสฺส วีรสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ.
‘‘นิสภสฺส อปฺปเมยฺยสฺส;
คมฺภีรสฺส โมนปฺปตฺตสฺส;
เขมงฺกรสฺส เวทสฺส;
ธมฺมฏฺสฺส สํวุตตฺตสฺส;
สงฺคาติคสฺส มุตฺตสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ.
‘‘นาคสฺส ปนฺตเสนสฺส;
ขีณสํโยชนสฺส มุตฺตสฺส;
ปฏิมนฺตกสฺส โธนสฺส;
ปนฺนทฺธชสฺส วีตราคสฺส;
ทนฺตสฺส นิปฺปปฺจสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ.
‘‘อิสิสตฺตมสฺส ¶ อกุหสฺส;
เตวิชฺชสฺส พฺรหฺมปฺปตฺตสฺส;
นฺหาตกสฺส ปทกสฺส;
ปสฺสทฺธสฺส วิทิตเวทสฺส;
ปุรินฺททสฺส สกฺกสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ.
‘‘อริยสฺส ภาวิตตฺตสฺส;
ปตฺติปฺปตฺตสฺส เวยฺยากรณสฺส;
สติมโต วิปสฺสิสฺส;
อนภินตสฺส โน อปนตสฺส;
อเนชสฺส ¶ วสิปฺปตฺตสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ.
‘‘สมุคฺคตสฺส ฌายิสฺส;
อนนุคตนฺตรสฺส สุทฺธสฺส;
อสิตสฺส หิตสฺส;
ปวิวิตฺตสฺส อคฺคปฺปตฺตสฺส;
ติณฺณสฺส ตารยนฺตสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ.
‘‘สนฺตสฺส ภูริปฺสฺส;
มหาปฺสฺส วีตโลภสฺส;
ตถาคตสฺส สุคตสฺส;
อปฺปฏิปุคฺคลสฺส อสมสฺส;
วิสารทสฺส นิปุณสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมิ.
‘‘ตณฺหจฺฉิทสฺส ¶ พุทฺธสฺส;
วีตธูมสฺส อนุปลิตฺตสฺส;
อาหุเนยฺยสฺส ยกฺขสฺส;
อุตฺตมปุคฺคลสฺส อตุลสฺส;
มหโต ยสคฺคปฺปตฺตสฺส;
ภควโต ตสฺส สาวโกหมสฺมี’’ติ. –
เอวํ อุปาลิคหปตินา วุตฺตาสุ อุปาลิสุตฺเต อาคตคาถาสุ.
ยถารุตเมวาติ ยถาวุตฺตเมว, ปาฬิยํ อาคตเมวาติ อธิปฺปาโย. ยสฺมา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺธํ อนนฺตพุทฺธึ อโนมพุทฺธึ โพธิปฺาณ’’นฺติ อิมานิ วณฺณปฏฺาเน อาคตนามานิ, ‘‘ธีร’’นฺติอาทีนิ ปน อุปาลิคาถาสุ อาคตนามานิ. ตตฺถ โพธิ วุจฺจติ สพฺพฺุตฺาณํ, ตํ สฺชานนเหตุตฺตา ปฺาณํ เอตสฺสาติ โพธิปฺาโณ, ภควา. ธิยา ปฺาย ราติ คณฺหาติ ¶ , เสวตีติ วา ธีโร. สมุจฺฉินฺนสพฺพเจโตขีลตฺตา ปภินฺนขีโล. สพฺพปุถุชฺชเน วิชินึสุ วิชยนฺติ วิชินิสฺสนฺติ จาติ วิชยา. เก เต? มจฺจุมารกิเลสมารเทวปุตฺตมารา. เต วิชิตา วิชยา เอเตนาติ วิชิตวิชโย, ภควา. กิเลสมารมจฺจุมารวิชเยเนว ปเนตฺถ อภิสงฺขารกฺขนฺธมาราปิ วิชิตาว โหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
สฺวากฺขาตนฺติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๔๗) สาตฺถสพฺยฺชนเกวลปริปุณฺณปริสุทฺธพฺรหฺมจริยสฺส ปกาสนโต สฺวากฺขาโต ธมฺโม, อตฺถวิปลฺลาสาภาวโต วา สุฏฺุ อกฺขาโตติ สฺวากฺขาโต. ยถา หิ อฺติตฺถิยานํ ธมฺมสฺส อตฺโถ วิปลฺลาสํ อาปชฺชติ ‘‘อนฺตรายิกา’’ติ วุตฺตธมฺมานํ อนฺตรายิกตฺตาภาวโต, ‘‘นิยฺยานิกา’’ติ จ วุตฺตธมฺมานํ นิยฺยานิกตฺตาภาวโต, เตน เต อฺติตฺถิยา ทุรกฺขาตธมฺมาเยว โหนฺติ, น ตถา ภควโต ธมฺมสฺส อตฺโถ วิปลฺลาสํ อาปชฺชติ ‘‘อิเม ธมฺมา อนฺตรายิกา นิยฺยานิกา’’ติ เอวํ วุตฺตธมฺมานํ ตถาภาวานติกฺกมนโตติ. เอวํ ตาว ปริยตฺติธมฺโม สฺวากฺขาโต ธมฺโม.
โลกุตฺตรธมฺโม ปน นิพฺพานานุรูปาย ปฏิปตฺติยา ปฏิปทานุรูปสฺส จ นิพฺพานสฺส อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาโต. ยถาห –
‘‘สุปฺตฺตา ¶ โข ปน เตน ภควตา สาวกานํ นิพฺพานคามินี ปฏิปทา สํสนฺทติ นิพฺพานฺจ ปฏิปทา จ. เสยฺยถาปิ นาม คงฺโคทกํ ยมุโนทเกน สํสนฺทติ สเมติ, เอวเมว สุปฺตฺตา เตน ภควตา สาวกานํ นิพฺพานคามินี ปฏิปทา สํสนฺทติ นิพฺพานฺจ ปฏิปทา จา’’ติ (ที. นิ. ๒.๒๙๖).
อริยมคฺโค เจตฺถ อนฺตทฺวยํ อนุปคมฺม มชฺฌิมาปฏิปทาภูโตว ‘‘มชฺฌิมา ปฏิปทา’’ติ อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาโต. สามฺผลานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสาเนว ‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธกิเลสานี’’ติ อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาตานิ. นิพฺพานํ สสฺสตามตตาณเลณาทิสภาวเมว สสฺสตาทิสภาววเสน อกฺขาตตฺตา สฺวากฺขาตนฺติ เอวํ โลกุตฺตรธมฺโมปิ สฺวากฺขาโต.
อริยมคฺโค อตฺตโน สนฺตาเน ราคาทีนํ อภาวํ กโรนฺเตน อริยปุคฺคเลน สามํ ทฏฺพฺโพ ‘‘อริยมคฺเคน มม ราคาทโย ปหีนา’’ติ สยํ อตฺตนา อนฺเนยฺเยน ปสฺสิตพฺโพติ สนฺทิฏฺิ, สนฺทิฏฺิ เอว สนฺทิฏฺิโก. อปิจ นววิโธ โลกุตฺตรธมฺโม เยน เยน อธิคโต โหติ, เตน เตน อริยสาวเกน ปรสทฺธาย คนฺตพฺพตํ หิตฺวา ปจฺจกฺขาเณน สยํ ทฏฺพฺโพติ สนฺทิฏฺิโก. อถ วา ปสตฺถา ทิฏฺิ สนฺทิฏฺิ, สนฺทิฏฺิยา ชยตีติ สนฺทิฏฺิโก. ตถา เหตฺถ อริยมคฺโค สมฺปยุตฺตาย, อริยผลํ การณภูตาย, นิพฺพานํ วิสยิภูตาย สนฺทิฏฺิยา กิเลเส ชยติ, ตสฺมา ยถา รเถน ชยตีติ รถิโก, เอวํ นววิโธปิ โลกุตฺตรธมฺโม สนฺทิฏฺิยา ชยตีติ ¶ สนฺทิฏฺิโก. อถ วา ทิฏฺนฺติ ทสฺสนํ วุจฺจติ, ทิฏฺเมว สนฺทิฏฺํ, สนฺทสฺสนนฺติ อตฺโถ. สนฺทิฏฺํ อรหตีติ สนฺทิฏฺิโก. โลกุตฺตรธมฺโม หิ ภาวนาภิสมยวเสน สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน จ ทิสฺสมาโนเยว วฏฺฏภยํ นิวตฺเตติ, ตสฺมา ยถา วตฺถมรหตีติ วตฺถิโก, เอวํ สนฺทิฏฺํ อรหตีติ สนฺทิฏฺิโก.
อตฺตโน ผลทานํ สนฺธาย นาสฺส อาคเมตพฺโพ กาโล อตฺถีติ อกาโล. ยถา หิ โลกิยกุสลสฺส อุปปชฺชอปราปริยาเยติอาทินา ผลทานํ ปติ อาคเมตพฺโพ กาโล อตฺถิ, น เอวเมตสฺสาติ อตฺโถ. อกาโลเยว อกาลิโก, น ปฺจาหสตฺตาหาทิเภทํ กาลํ เขเปตฺวา ผลํ เทติ, อตฺตโน ปน ปวตฺติสมนนฺตรเมว ผลโทติ ¶ วุตฺตํ โหติ. อถ วา อตฺตโน ผลปฺปทาเน วิปฺปกฏฺโ ทูโร กาโล ปตฺโต อุปนีโต อสฺสาติ กาลิโก, กาลนฺตรผลทายี. โก โส? โลกิโย กุสลธมฺโม. อยํ ปน สมนนฺตรผลทายกตฺตา น กาลิโกติ อกาลิโก. มคฺคเมว หิ สนฺธาย ‘‘อกาลิโก’’ติ อิทํ วุตฺตํ.
‘‘เอหิ ปสฺส อิมํ ธมฺม’’นฺติ เอวํ ปวตฺตํ เอหิปสฺสวิธึ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก. กสฺมา ปเนส ตํ วิธึ อรหตีติ? ปรมตฺถโต วิชฺชมานตฺตา ปริสุทฺธตฺตา จ. ริตฺตมุฏฺิยฺหิ หิรฺํ วา สุวณฺณํ วา อตฺถีติ วตฺวาปิ ‘‘เอหิ ปสฺส อิม’’นฺติ น สกฺกา วตฺตุํ. กสฺมา? อวิชฺชมานตฺตา. วิชฺชมานมฺปิ จ คูถํ วา มุตฺตํ วา มนฺุภาวปฺปกาสเนน จิตฺตสมฺปหํสนตฺถํ ‘‘เอหิ ปสฺส อิม’’นฺติ น สกฺกา วตฺตุํ, อปิจ โข นํ ติเณหิ วา ปณฺเณหิ วา ปฏิจฺฉาเทตพฺพเมว โหติ. กสฺมา? อปริสุทฺธตฺตา. อยํ ปน นววิโธปิ โลกุตฺตรธมฺโม สภาวโต จ วิชฺชมาโน วิคตวลาหเก จ อากาเส สมฺปุณฺณจนฺทมณฺฑลํ วิย ปณฺฑุกมฺพเล นิกฺขิตฺตชาติมณิ วิย จ ปริสุทฺโธ, ตสฺมา วิชฺชมานตฺตา ปริสุทฺธตฺตา จ เอหิปสฺสวิธึ อรหตีติ เอหิปสฺสิโก.
อุปเนตพฺโพติ โอปเนยฺยิโก. อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – อุปนยนํ อุปนโย, อาทิตฺตํ เจลํ วา สีสํ วา อชฺฌุเปกฺขิตฺวาปิ ภาวนาวเสน อตฺตโน จิตฺเต อุปนยนํ อุปฺปาทนํ อรหตีติ โอปเนยฺยิโก. อิทํ สงฺขเต โลกุตฺตรธมฺเม ยุชฺชติ, อสงฺขโต ปน อตฺตโน จิตฺเต อารมฺมณภาเวน อุปนยนํ อรหตีติ โอปเนยฺยิโก, สจฺฉิกิริยาวเสน อลฺลียนํ อรหตีติ อตฺโถ ¶ . อถ วา นิพฺพานํ อุปเนติ อริยปุคฺคลนฺติ อริยมคฺโค อุปเนยฺโย, สจฺฉิกาตพฺพตํ อุปเนตพฺโพติ ผลนิพฺพานธมฺโม อุปเนยฺโย, อุปเนยฺโย เอว โอปเนยฺยิโก.
สพฺเพหิ อุคฺฆฏิตฺูอาทีหิ วิฺูหิ ‘‘ภาวิโต เม มคฺโค, อธิคตํ ผลํ, สจฺฉิกโต นิโรโธ’’ติ อตฺตนิ อตฺตนิ เวทิตพฺโพติ ปจฺจตฺตํ เวทิตพฺโพ วิฺูหิ. น หิ อุปชฺฌาเยน ภาวิเตน มคฺเคน สทฺธิวิหาริกสฺส กิเลสา ปหียนฺติ, น โส ตสฺส ผลสมาปตฺติยา ผาสุ วิหรติ, น เตน สจฺฉิกตํ นิพฺพานํ สจฺฉิกโรติ, ตสฺมา น เอส ปรสฺส สีเส อาภรณํ วิย ทฏฺพฺโพ, อตฺตโน ปน จิตฺเตเยว ทฏฺพฺโพ, อนุภวิตพฺโพ วิฺูหีติ วุตฺตํ โหติ.
อสงฺขตนฺติ ¶ สงฺคมฺม สมาคมฺม ปจฺจยสโมธานลกฺขเณน สงฺคเมน สนฺนิปติตฺวา อนุรูเปหิ ปจฺจเยหิ อกตํ อนิพฺพตฺติตนฺติ อสงฺขตํ. นตฺถิ เอตฺถ มตนฺติ อมตํ, เอตสฺมึ วา อธิคเต นตฺถิ ปุคฺคลสฺส มตํ มรณนฺติ อมตํ. กิฺจาปิ เอตฺถ ‘‘สฺวากฺขาตํ ธมฺมํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา สพฺพตฺถ ธมฺม-สทฺทปฺปโยโค ทสฺสิโต, ตถาปิ ธมฺม-สทฺเทน อโยเชตฺวา วุตฺเต เววจเน น ปจฺจกฺขานํ นาม น โหตีติ ‘‘สฺวากฺขาตํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา วุตฺเตปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘สฺวากฺขาตํ ธมฺม’’นฺติอาทินา ปน ธมฺม-สทฺทปฺปโยโค สฺวากฺขาตา-ทิสทฺทานํ ธมฺม-วิเสสนภาวทสฺสนตฺถํ กโตติ เวทิตพฺพํ. เอกธมฺมกฺขนฺธสฺสปิ นามนฺติ เอตฺถ ‘‘ปมธมฺมกฺขนฺธํ ทุติยธมฺมกฺขนฺธํ ปุจฺฉาธมฺมกฺขนฺธํ วิสฺสชฺชนาธมฺมกฺขนฺธ’’นฺติอาทินา ธมฺมกฺขนฺธนามานิ เวทิตพฺพานิ.
สุปฺปฏิปนฺนนฺติ สฺวากฺขาเต ธมฺมวินเย ยถานุสิฏฺํ ปฏิปนฺนตฺตา สุปฺปฏิปนฺนํ. มชฺฌิมาย ปฏิปทาย อนฺตทฺวยํ อนุปคมฺม ปฏิปนฺนตฺตา กายวจีมโนวงฺกกุฏิลชิมฺหโทสปฺปหานาย ปฏิปนฺนตฺตา จ อุชุปฺปฏิปนฺนํ. าโย วุจฺจติ นิพฺพานํ อริยมคฺคาทีหิ ายติ ปฏิวิชฺฌียติ สจฺฉิกรียตีติ กตฺวา, ตทตฺถาย ปฏิปนฺนตฺตา ายปฺปฏิปนฺนํ. ยถา ปฏิปนฺนา คุณสมฺภาวนาย ปเรหิ กริยมานํ ปจฺจุฏฺานาทิสามีจิกมฺมํ อรหนฺติ, ตถา ปฏิปนฺนตฺตา สามีจิปฺปฏิปนฺนํ.
ยุคฬวเสน ปมมคฺคฏฺโ ผลฏฺโติ อิทเมกํ ยุคฬนฺติ เอวํ จตฺตาริ ปุริสยุคานิ โหนฺติ. เอตฺถ ปน ‘‘จตุปุริสยุคํ สงฺฆ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘จตฺตารี’’ติ วิภตฺติโลปํ อกตฺวา นิทฺเทโส กโตติ ทฏฺพฺพํ. จตฺตาริ ปุริสยุคานิ เอตฺถาติ จตุปุริสยุโคติ หิ สงฺโฆ วุจฺจติ. อฏฺปุริสปุคฺคลนฺติ ¶ ปุริสปุคฺคลวเสน เอโก ปมมคฺคฏฺโ, เอโก ผลฏฺโติ อิมินา นเยน อฏฺเว ปุริสปุคฺคลา โหนฺติ. อฏฺ ปุริสปุคฺคลา เอตฺถาติ อฏฺปุริสปุคฺคโล, สงฺโฆ. เอตฺถ จ ปุริโสติ วา ปุคฺคโลติ วา เอกตฺถาเนตานิ ปทานิ, เวเนยฺยวเสน ปเนตํ วุตฺตํ.
อาหุเนยฺยนฺติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๕๖) อาเนตฺวา หุนิตพฺพนฺติ อาหุนํ, ทูรโตปิ อาเนตฺวา สีลวนฺเตสุ ทาตพฺพานํ จตุนฺนํ ปจฺจยานเมตํ อธิวจนํ. ตํ อาหุนํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโต ตสฺส มหปฺผลภาวกรณโตติ อาหุเนยฺโย, สงฺโฆ. อถ วา ทูรโตปิ อาคนฺตฺวา สพฺพสาปเตยฺยมฺปิ เอตฺถ หุนิตพฺพนฺติ ¶ อาหวนีโย, สกฺกาทีนมฺปิ วา อาหวนํ อรหตีติ อาหวนีโย. โย จายํ พฺราหฺมณานํ อาหวนีโย อคฺคิ, ยตฺถ หุตํ มหปฺผลนฺติ เตสํ ลทฺธิ. สเจ หุตสฺส มหปฺผลตาย อาหวนีโย, สงฺโฆว อาหวนีโย. สงฺเฆ หุตฺหิ มหปฺผลํ โหติ. ยถาห –
‘‘โย จ วสฺสสตํ ชนฺตุ, อคฺคึ ปริจเร วเน;
เอกฺจ ภาวิตตฺตานํ, มุหุตฺตมปิ ปูชเย;
สาเยว ปูชนา เสยฺโย, ยฺเจ วสฺสสตํ หุต’’นฺติ. (ธ. ป. ๑๐๗);
ตเทตํ นิกายนฺตเร ‘‘อาหวนีโย’’ติ ปทํ อิธ ‘‘อาหุเนยฺโย’’ติ อิมินา ปเทน อตฺถโต เอกํ, พฺยฺชนโต ปเนตฺถ กิฺจิมตฺตเมว นานํ.
ปาหุเนยฺยนฺติ เอตฺถ ปน ปาหุนํ วุจฺจติ ทิสาวิทิสโต อาคตานํ ปิยมนาปานํ าติมิตฺตานํ อตฺถาย สกฺกาเรน ปฏิยตฺตํ อาคนฺตุกทานํ. ตมฺปิ เปตฺวา เต ตถารูเป ปิยมิตฺตาทิเก ปาหุนเก สงฺฆสฺเสว ทาตุํ ยุตฺตํ, สงฺโฆว ตํ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโต. สงฺฆสทิโส หิ ปาหุนโก นตฺถิ. ตถา เหส เอกพุทฺธนฺตเร วีติวตฺเตเยว ทิสฺสติ, อพฺโพกิณฺณฺจ ปิยมนาปตฺตกเรหิ สีลาทิธมฺเมหิ สมนฺนาคโตติ เอวํ ปาหุนมสฺส ทาตุํ ยุตฺตํ, ปาหุนฺจ ปฏิคฺคเหตุํ ยุตฺโตติ ปาหุเนยฺโย.
ทกฺขนฺติ เอตาย สตฺตา ยถาธิปฺเปตาหิ สมฺปตฺตีหิ วฑฺฒนฺตีติ ทกฺขิณา, ปรโลกํ สทฺทหิตฺวา ทาตพฺพทานํ. ตํ ทกฺขิณํ อรหติ, ทกฺขิณาย วา หิโต ยสฺมา นํ มหปฺผลกรตาย วิโสเธตีติ ทกฺขิเณยฺโย. อุโภ หตฺเถ สิรสิ ปติฏฺาเปตฺวา สพฺพโลเกน กริยมานํ อฺชลิกมฺมํ อรหตีติ อฺชลิกรณีโย. อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตนฺติ สพฺพโลกสฺส อสทิสํ ปฺุวิรุหนฏฺานํ ¶ . ยถา หิ รฺโ วา อมจฺจสฺส วา สาลีนํ วา ยวานํ วา วิรุหนฏฺานํ รฺโ สาลิกฺเขตฺตํ ยวกฺเขตฺตนฺติ วุจฺจติ, เอวํ สงฺโฆ สพฺพโลกสฺส ปฺุานํ วิรุหนฏฺานํ. สงฺฆํ นิสฺสาย หิ โลกสฺส นานปฺปการหิตสุขสํวตฺตนิกานิ ปฺุานิ วิรุหนฺติ, ตสฺมา สงฺโฆ อนุตฺตรํ ปฺุกฺเขตฺตํ โลกสฺส. เอตฺถาปิ ‘‘สุปฺปฏิปนฺนํ สงฺฆ’’นฺติอาทินา สพฺพตฺถ สงฺฆ-สทฺทปฺปโยโค สุปฺปฏิปนฺนา-ทิสทฺทานํ สงฺฆวิเสสนภาวทสฺสนตฺถํ กโต, ตสฺมา ‘‘สุปฺปฏิปนฺนํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา วุตฺเตปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ ทฏฺพฺพํ.
สิกฺขาเววจเนสุ ¶ ปน สิกฺขา-สทฺทํ วินา เกวลํ ภิกฺขุ-สทฺโท ภิกฺขุนี-สทฺโท จ สิกฺขาย อธิวจนํ น โหตีติ ‘‘ภิกฺขุสิกฺขํ ภิกฺขุนีสิกฺข’’นฺติ วุตฺเตเยว สีสํ เอติ, อธิสีลาทโย ปน สิกฺขา เอวาติ ‘‘อธิสีลํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา วุตฺเตปิ สีสํ เอติ. ปมํ ปาราชิกนฺติอาทินา สิกฺขาปทานํเยว คหณํ เวทิตพฺพํ, น อาปตฺตีนํ.
อุปชฺฌายเววจเนสุ อุปชฺฌาโย หุตฺวา โย ปพฺพาเชสิ เจว อุปสมฺปาเทสิ จ, ตํ สนฺธาย ‘‘โย มํ ปพฺพาเชสี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺส มูเลนาติ ยสฺส ปธานภาเวน การณภาเวน วา. ยสฺส มูลํ ปธานภาโว การณภาโว วา เอติสฺสาติ ยสฺสมูลิกา, ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ. มูล-สทฺทสฺส สาเปกฺขภาเวปิ นิจฺจสาเปกฺขตาย คมกตฺตา ตทฺธิตวุตฺติ ทฏฺพฺพา.
อาจริยเววจเนสุ ปน โย อุปชฺฌํ อทตฺวา อาจริโยว หุตฺวา ปพฺพาเชสิ, กมฺมวาจาจริโย หุตฺวา อุปสมฺปาเทสิ จ, ตํ สนฺธาย ‘‘โย มํ ปพฺพาเชสิ, โย มํ อนุสาเวสี’’ติ วุตฺตํ. อิเมหิ ทฺวีหิ วจเนหิ ปพฺพชฺชาจริโย จ อุปสมฺปทาจริโย จ ทสฺสิโต. ยาหํ นิสฺสาย วสามีติ นิสฺสยาจริยํ ทสฺเสติ. ยาหํ อุทฺทิสาเปมีติอาทินา ปน ธมฺมาจริโย วุตฺโต. ตตฺถ อุทฺทิสาเปมีติ ปาํ อุทฺทิสาเปมิ. ปริปุจฺฉามีติ อุคฺคหิตปาสฺส อตฺถํ ปริปุจฺฉามิ. สทฺธิวิหาริกเววจนาทีสุ จ วุตฺตานุสาเรเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตสฺส มูเลติ เอตฺถ ปน ตสฺส สนฺติเกติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
โอกลฺลโกติ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขปเรตานํ ขีณสุขานํ นหานาทิสรีรปฏิชคฺคนรหิตานํ กปณมนุสฺสานเมตํ อธิวจนํ. โมฬิพทฺโธติ สิขาพทฺโธ โอมุกฺกมกุโฏ วา. กิฺจาปิ ทฺเววาจิโก อุปาสโก ปมโพธิยํเยว สมฺภวติ, ตถาปิ ตทา ลพฺภมานนามํ คเหตฺวา วุตฺเตปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ทฺเววาจิโก อุปาสโก’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ทฺเววาจิโก’’ติ อิทเมว ¶ ปเนตฺถ เววจนนฺติ ทฏฺพฺพํ, ตสฺมา ‘‘ทฺเววาจิโกติ มํ ธาเรหี’’ติ เอตฺตเกปิ วุตฺเต สีสํ เอติ. เอวํ เสเสสุปิ.
กุมารโกติ ¶ กุมาราวตฺโถ อติวิย ทหรสามเณโร. เจลฺลโกติ ตโต มหนฺตตโร ขุทฺทกสามเณโร. เจฏโกติ มชฺฌิโม. โมฬิคลฺโลติ มหาสามเณโร. สมณุทฺเทโสติ ปน อวิเสสโต สามเณราธิวจนํ. นิคณฺุปฏฺาโกติอาทีนิปิ ติตฺถิยสาวกเววจนานีติ ทฏฺพฺพํ.
ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโล สีลวิรหิโต. ปาปธมฺโมติ ทุสฺสีลตฺตา เอว หีนชฺฌาสยตาย ลามกสภาโว. อสุจิสงฺกสฺสรสมาจาโรติ อปริสุทฺธกายกมฺมาทิตาย อสุจิ หุตฺวา สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโร. ทุสฺสีโล หิ กิฺจิเทว อสารุปฺปํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ อสุเกน กตํ ภวิสฺสตี’’ติ ปเรสํ อาสงฺกนีโย โหติ. เกนจิเทว กรณีเยน มนฺตยนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘กจฺจิ นุ โข อิเม มยา กตกมฺมํ ชานิตฺวา มนฺเตนฺตี’’ติ อตฺตโนเยว สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโร. ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโตติ ลชฺชิตพฺพตาย ปฏิจฺฉาเทตพฺพกมฺมนฺโต. อสฺสมโณติ น สมโณ. สลากคฺคหณาทีสุ ‘‘อหมฺปิ สมโณ’’ติ มิจฺฉาปฏิฺาย สมณปฏิฺโ, อเสฏฺจาริตาย อพฺรหฺมจารี, อุโปสถาทีสุ ‘‘อหมฺปิ พฺรหฺมจารี’’ติ มิจฺฉาปฏิฺาย พฺรหฺมจาริปฏิฺโ, ปูตินา กมฺเมน สีลวิปตฺติยา อนฺโต อนุปวิฏฺตฺตา อนฺโตปูติ, ฉหิ ทฺวาเรหิ ราคาทิกิเลสานุสฺสวเนน ตินฺตตฺตา อวสฺสุโต, สฺชาตราคาทิกจวรตฺตา สีลวนฺเตหิ ฉฑฺเฑตพฺพตฺตา จ กสมฺพุชาโต. โกณฺโติ ทุสฺสีลาธิวจนเมตํ.
‘‘ยานิ วา ปนฺานิปิ อตฺถิ พุทฺธเววจนานิ วา’’ติอาทินา ยํ-สทฺทปรามฏฺานํ พุทฺธาทิเววจนานํเยว ตํ-สทฺเทน ปรามสนํ โหตีติ อาห – ‘‘เตหิ อากาเรหิ…เป… พุทฺธาทีนํ เววจเนหี’’ติ. กถํ ปน ตานิ อาการาทิสทฺเทหิ โวหรียนฺตีติ อาห ‘‘เววจนานิ หี’’ติอาทิ. สณฺานวนฺตานํ พุทฺธาทีนํ สณฺานทีปนํ ตาว โหตุ, สณฺานรหิตานํ ปน ธมฺมสิกฺขาทีนํ กถนฺติ อาห ‘‘สิกฺขาปจฺจกฺขานสณฺานตฺตา เอว วา’’ติ. สิกฺขาปจฺจกฺขานรูปานิ หิ เววจนานิ ‘‘สิกฺขาปจฺจกฺขานสณฺานานี’’ติ วุจฺจนฺติ. เอวํ โขติ เอตฺถ โขติ อวธารณตฺเถ นิปาโตติ อาห ‘‘เอวเมวา’’ติ.
๕๔. มุจฺฉาปเรโตติ ¶ มุจฺฉาย อภิภูโต. วจนตฺถวิชานนสมตฺถํ ติรจฺฉานคตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นาคมาณวกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ติเหตุกปฏิสนฺธิกาติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. น หิ สพฺพาปิ เทวตา ¶ ติเหตุกปฏิสนฺธิกาว โหนฺติ ทฺวิเหตุกานมฺปิ สมฺภวโต. อติขิปฺปํ ชานนฺตีติ เทวตานํ ภวงฺคปริวาสสฺส มนุสฺสานํ วิย อทนฺธภาวโต วุตฺตํ.
สภาคสฺสาติ ปุริสสฺส. วิสภาคสฺสาติ มาตุคามสฺส. อนริยโกติ มาคธโวหารโต อฺโ. ทวาติ สหสา. รวาติ วิรชฺฌิตฺวา. อฺํ ภณิสฺสามีติ อฺํ ภณนฺโต พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติ ภณตีติ โยเชตพฺพํ. อกฺขรสมยานภิฺตาย วา กรณสมฺปตฺติยา อภาวโต วา กเถตพฺพํ กเถตุํ อสกฺโกนฺโต หุตฺวา อฺํ กเถนฺโต รวา ภณติ นาม. อุภยถาปิ อฺํ ภณิตุกามสฺส อฺภณนํ สมานนฺติ อาห ‘‘ปุริเมน โก วิเสโส’’ติ.
วาเจตีติ ปาฬึ กเถนฺโต อฺํ อุคฺคณฺหาเปนฺโต วา วาเจติ. ปริปุจฺฉตีติ ปาฬิยา อตฺถํ ปริปุจฺฉนฺโต ปาฬึ ปริปุจฺฉติ. อุคฺคณฺหาตีติ อฺสฺส สนฺติเก ปาฬึ อุคฺคณฺหาติ. สชฺฌายํ กโรตีติ อุคฺคหิตปาฬึ สชฺฌายติ. วณฺเณตีติ ปาฬิยา อตฺถํ สํวณฺเณนฺโต ปาฬึ วณฺเณติ. มหลฺลกสฺส กิฺจิ อชานนโต อวิทิตินฺทฺริยตาย วา ‘‘โปตฺถกรูปสทิสสฺสา’’ติ วุตฺตํ, มตฺติกาย กตรูปสทิสสฺสาติ อตฺโถ. ครุเมธสฺสาติ อารมฺมเณสุ ลหุปฺปวตฺติยา อภาวโต ทนฺธคติกตาย ครุปฺสฺส, มนฺทปฺสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. สพฺพโส วาติ อิมินา ‘‘อิทํ ปทํ สาเวสฺสามิ ‘สิกฺขํ ปจฺจกฺขามี’’’ติ เอวํ ปวตฺตจิตฺตุปฺปาทสฺส อภาวํ ทสฺเสติ. ยสฺมา ปน อสติ เอวรูเป จิตฺตุปฺปาเท เกนจิ ปริยาเยน ตถาวิธํ วจีเภทํ กตฺวา สาวนํ นาม เนว สมฺภวติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติอาทีสุ…เป… วจีเภทํ กตฺวา น สาเวตี’’ติ.
สิกฺขาปจฺจกฺขานวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
มูลปฺตฺติวณฺณนา
๕๕. นิทฺทิสิตพฺพสฺสาติ ¶ วิวริตพฺพสฺส ปกาเสตพฺพสฺส. กิเลเสหีติ อหิริกาทีหิ กิเลเสหิ. อิโต ปฏฺายาติ ทุฏฺุลฺล-ปทโต ปฏฺาย. ตสฺส กมฺมสฺสาติ เมถุนธมฺมปฏิเสวนสงฺขาตสฺส กมฺมสฺส. ทสฺสนนฺติอาทิ วุตฺตนยเมว. อสฺสาติ เมถุนธมฺมสฺส.
ทฺวีหิ ทฺวีหิ สมาปชฺชิตพฺพา ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตีติ อาห ‘‘ทฺวเยน ทฺวเยน สมาปชฺชิตพฺพโต’’ติ. ราคปริยุฏฺาเนน สทิสภาวปฺปตฺติยา มิถุนานํ อิทํ เมถุนํ, เมถุนเมว ธมฺโม เมถุนธมฺโมติ ¶ อาห ‘‘อุภินฺนํ รตฺตาน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ รตฺตานนฺติ เมถุนราเคน รตฺตานํ. สารตฺตานนฺติ เตเนว ราเคน อติวิย รตฺตานํ. อวสฺสุตานนฺติ โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถววเสน อุปฺปนฺนเมถุนราเคน ตินฺตานํ. ปริยุฏฺิตานนฺติ เมถุนราคุปฺปตฺติยา ปริโยนทฺธจิตฺตานํ. สทิสานนฺติ รตฺตตาทีหิ สทิสานํ.
ยสฺมา ‘‘ปฏิเสวติ นามา’’ติ ปทํ มาติกาย นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ปฏิเสวติ นามาติ กสฺมา อุทฺธฏ’’นฺติ โย มฺติ, ตสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปฏิเสเวยฺยาติ เอตฺถ…เป… มาติกาปท’’นฺติ อาห. อิตฺถิยา นิมิตฺเตนาติ อิทํ ‘‘มคฺเคน คจฺฉตี’’ติอาทิ วิย ทฏฺพฺพํ. ยถา หิ ‘‘มคฺเคน คจฺฉตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มคฺคํ คจฺฉติ, มคฺเค วา คจฺฉตี’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภติ, เอวํ ‘‘อิตฺถิยา นิมิตฺเตน ปเวเสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘อิตฺถิยา นิมิตฺตํ ปเวเสติ, นิมิตฺเต วา ปเวเสตี’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภติ. อิทฺจ เยภุยฺเยน ปุริสปโยคทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. นิมิตฺตํ องฺคชาตนฺติ อตฺถโต เอกํ. ปเวสนํ นาม น พหิ ฉุปนมตฺตนฺติ อาห ‘‘วาเตน อสมฺผุฏฺเ อลฺโลกาเส’’ติ. อพฺภนฺตรฺหิ ปเวเสนฺโต ‘‘ปเวเสตี’’ติ วุจฺจติ, น พหิ ฉุปนฺโต. อพฺภนฺตรนฺติ จ ปกติยา สพฺพโส ปิหิตสฺส นิมิตฺตสฺส วาเตน อสมฺผุฏฺโกาโส วุจฺจตีติ.
อิทานิ สพฺพถา เลโสกาสปิทหนตฺถํ อิตฺถินิมิตฺเต ปุริสนิมิตฺเต จ ลพฺภมานํ ปเวสกาเล อฺมฺํ ผสฺสารหํ ปเทสวิเสสํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตฺถินิมิตฺเต จตฺตาริ ปสฺสานี’’ติอาทิมาห. วาเตน หิ อสมฺผุฏฺเ อลฺโลกาเส ยตฺถ กตฺถจิ เอเกนปิ ปเทเสน ฉุปิตฺวา ปเวเสนฺโต ‘‘ปเวเสตี’’ติ วุจฺจติ. เวมชฺฌนฺติ ยถา จตฺตาริ ปสฺสานิ อสมฺผุสนฺโต ปเวเสติ, เอวํ กตวิวรสฺส อิตฺถินิมิตฺตสฺส เหฏฺิมตลํ วุจฺจติ ¶ , ปุริสนิมิตฺเต ปน มชฺฌนฺติ อคฺคโกฏึ สนฺธาย วทติ. อุปรีติ อคฺคโกฏิโต อุปริภาคปฺปเทโส. อิทฺจ มชฺเฌน สมิฺชิตฺวา ปเวเสนฺตสฺส มชฺฌิมปพฺพสมิฺชิตงฺคุลึ กตฺถจิ ปเวเสนฺตสฺส องฺคุลิยา มชฺฌิมปพฺพปิฏฺิสทิสํ องฺคชาตสฺส อุปริภาคเวมชฺฌํ สนฺธาย วุตฺตํ. เหฏฺา ปเวเสนฺโตติ อิตฺถินิมิตฺตสฺส เหฏฺิมภาเคน ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโต. มชฺเฌน ปเวเสนฺโตติ อพฺภนฺตรตลํ ฉุปิตฺวา มชฺเฌน ปเวเสนฺโต. กตฺถจิ อจฺฉุปนฺตํ ปเวเสตฺวา นีหรนฺตสฺส หิ นตฺถิ ปาราชิกํ, ทุกฺกฏํ ปน โหติ ฉินฺนสีสวตฺถุสฺมึ วฏฺฏกเต มุเข อจฺฉุปนฺตํ ปเวเสตฺวา นีหรนฺตสฺส วิย. มชฺเฌเนว ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโตติ อคฺคโกฏิยา ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโต. มชฺฌิมปพฺพปิฏฺิยา สมิฺชิตงฺคุลินฺติ สมฺพนฺโธ. อถ วา สมิฺชิตงฺคุลึ มชฺฌิมปพฺพปิฏฺิยา ปเวเสนฺโต วิยาติ โยเชตพฺพํ. สงฺโกเจตฺวาติ นิมิตฺตมชฺเฌน ภินฺทิตฺวา. อุปริภาเคนาติ สงฺโกจิตสฺส อุปริภาคโกฏิยา. อิทานิ ปุริสนิมิตฺตสฺส เหฏฺา วุตฺเตสุ ฉสุ าเนสุ อุปรีติ วุตฺตฏฺานนฺตรสฺส วเสน วิสุํ จตฺตาริ ¶ ปสฺสานิ คเหตฺวา ปุริสนิมิตฺเต ทสธา านเภทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห. เหฏฺา ปน วิสุํ ตานิ อคฺคเหตฺวา ‘‘จตฺตาริ ปสฺสานี’’ติ วจนสามฺโตปิ วิสุํ วิสุํ ลพฺภมานานิ เอกจฺจํ คเหตฺวา ฉ านานิ วุตฺตานิ. ตุลาทณฺฑสทิสํ ปเวเสนฺตสฺสาติ อุชุกํ ปเวเสนฺตสฺส.
นิมิตฺเต ชาตนฺติ อตฺตโน นิมิตฺเต ชาตํ. จมฺมขีลนฺติ นิมิตฺเต อุฏฺิตํ จมฺมเมว. ‘‘อุณฺณิคณฺโฑ’’ติปิ วทนฺติ. นิมิตฺเต ชาตมฺปิ จมฺมขีลาทิ นิมิตฺตเมวาติ อาห ‘‘อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ. ‘‘อุปหตกายปฺปสาท’’นฺติ อวตฺวา ‘‘นฏฺกายปฺปสาท’’นฺติ วจนํ อุปาทินฺนภาวสฺส นตฺถิตาทสฺสนตฺถํ. เตเนวาห – ‘‘มตจมฺมํ วา สุกฺขปีฬกํ วา’’ติ. สติ หิ อุปาทินฺนภาเว อุปหเตปิ กายปฺปสาเท อุปหตินฺทฺริยวตฺถุสฺมึ วิย ปาราชิกาปตฺติเยว สิยา, มตจมฺมํ ปน สุกฺขปีฬกฺจ อนุปาทินฺนกํ อุปาทินฺนเกเยว จ ปาราชิกาปตฺติ. เตเนวาห ‘‘อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ. น จ เอวํ กโรนฺตสฺส อนาปตฺติ สกฺกา วตฺตุนฺติ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, อิตฺถินิมิตฺตสฺส ปน นฏฺเปิ อุปาทินฺนภาเว ปาราชิกาปตฺติเยว. มเต อกฺขายิเต เยภุยฺเยน อกฺขายิเต ปาราชิกาปตฺติวจนโต เมถุนสฺสาเทนาติ อิมินา กายสํสคฺคราคํ นิวตฺเตติ. สติ หิ กายสํสคฺคราเค สงฺฆาทิเสโสว สิยา, พีชานิปิ นิมิตฺตสงฺขฺยํ น คจฺฉนฺตีติ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ. ‘‘นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ปเวเสตี’’ติ หิ วุตฺตํ.
อิทานิ ¶ อิมิสฺสา เมถุนกถาย อสพฺภิรูปตฺตา ‘‘อีทิสํ านํ กเถนฺเตหิ สุณนฺเตหิ จ เอวํ ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ อนุสาสนฺโต ‘‘อยฺจ เมถุนกถา นามา’’ติอาทิมาห. เมถุนกถาย ราควุทฺธิเหตุตฺตา หาสวิสยตฺตา จ ตทุภยนิวตฺตนตฺถํ ปฏิกูลมนสิการาทีสุ นิโยเชติ. ปฏิกูลมนสิกาเรน หิ ราโค นิวตฺตติ, สมณสฺาทีสุ ปจฺจุปฏฺิเตสุ หาโส นิวตฺตติ. สตฺตานุทฺทยายาติ สตฺตานํ อปายทุกฺขาทีหิ อนุรกฺขณตฺถํ. โลกานุกมฺปายาติ สตฺตโลกวิสยาย อนุกมฺปาย.
มุขํ อปิธายาติ มุขํ อปิทหิตฺวา, เยน เกนจิ ปมาเทน กทาจิ มนฺทหาโส ภเวยฺย, ตทา ครุตฺตํ กุปฺเปยฺย, ตสฺมา ตาทิเส กาเล ครุภาวสฺส อวิโกปนตฺถํ พีชเกน มุขํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา นิสีทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. อถ วา มุขํ อปิธายาติ มุขํ ปิทหิตฺวาติ อตฺโถ. พีชเกน มุขํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา หสมาเนน น นิสีทิตพฺพนฺติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. ทนฺตวิทํสกนฺติ ทนฺเต ทสฺเสตฺวา วิวริตฺวา จาติ อตฺโถ. คพฺภิเตนาติ สงฺโกจํ อนาปชฺชนฺเตน, อุสฺสาหชาเตนาติ อตฺโถ. ยทิ หิ ‘‘อีทิสํ นาม อสพฺภึ กเถมี’’ติ สงฺโกจํ ¶ อาปชฺเชยฺย, อตฺถวิภาวนํ น สิยา, ตสฺมา ‘‘ตาทิเสน สมฺมาสมฺพุทฺเธนปิ ตาว อีทิสํ กถิตํ, กิมงฺคํ ปนาหํ กเถมี’’ติ เอวํ อุสฺสาหชาเตน กเถตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. สตฺถุปฏิภาเคนาติ สตฺถุกปฺเปน, สตฺถุสทิเสนาติ อตฺโถ.
มูลปฺตฺติวณฺณนา นิฏฺิตา.
อนุปฺตฺติวณฺณนา
ติรจฺฉาเนสุ คตายาติ ติรจฺฉาเนสุ อุปฺปนฺนาย. ยสฺมา ติรจฺฉานคตา นาม อติขุทฺทกาปิ โหนฺติ, เยสํ มคฺเคสุ ติลผลมตฺตมฺปิ ปเวสนํ นปฺปโหติ, ตสฺมา น สพฺพาว ติรจฺฉานคติตฺถิโย ปาราชิกวตฺถุภูตาติ ปเวสนปฺปโหนกวเสน ลพฺภมานกติรจฺฉานคติตฺถิโย ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปาราชิกวตฺถุภูตา เอว เจตฺถา’’ติอาทิมาห. อปทานํ อหิมจฺฉาติอาทิคาถา ปาราชิกวตฺถูนํ เหฏฺิมปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ โปราเณหิ ปิตา. ตตฺถ อหีติ ชาตินิทฺเทเสน สพฺพาปิ ¶ สปฺปชาติ สงฺคหิตาติ อาห – ‘‘อหิคฺคหเณน…เป… ทีฆชาติ สงฺคหิตา’’ติ. ตตฺถ โคนสาติ สปฺปวิเสสา, เยสํ ปิฏฺีสุ มหนฺตานิ มณฺฑลานิ สนฺทิสฺสนฺติ. มจฺฉคฺคหณํ โอทกชาติยา อุปลกฺขณปทนฺติ อาห – ‘‘มจฺฉคฺคหเณน…เป… โอทกชาติ สงฺคหิตา’’ติ. เตเนว มณฺฑูกกจฺฉปานํ สปาทกตฺเตปิ โอทกชาติกตฺตา สงฺคโห กโต.
มุขสณฺานนฺติ โอฏฺจมฺมสณฺานํ. วณสงฺเขปํ คจฺฉตีติ วณสงฺคหํ คจฺฉติ นวสุ วณมุเขสุ สงฺคหิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. วเณ ถุลฺลจฺจยฺจ ‘‘อมคฺเคน อมคฺคํ ปเวเสติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ อิมสฺส วเสน เวทิตพฺพํ. ตสฺมิฺหิ สุตฺเต ทฺวีสุ สมฺภินฺนวเณสุ เอเกน วเณน ปเวเสตฺวา ทุติเยน นีหรนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ. วกฺขติ จ ‘‘อิมสฺส สุตฺตสฺส อนุโลมวเสน สพฺพตฺถ วณสงฺเขเป ถุลฺลจฺจยํ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๖๖). กุกฺกุฏิคฺคหณมฺปิ สพฺพาย ปกฺขิชาติยา อุปลกฺขณปทนฺติ อาห – ‘‘กุกฺกุฏิคฺคหเณน…เป… ปกฺขิชาติ สงฺคหิตา’’ติ. มชฺชาริคฺคหณมฺปิ จตุปฺปทชาติยา อุปลกฺขณปทนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห – ‘‘มชฺชาริคฺคหเณน…เป… จตุปฺปทชาติ สงฺคหิตา’’ติ. รุกฺขสุนขา นาม กลนฺทกาติปิ วทนฺติ. มงฺคุสาติ นงฺคุลา.
ปราชิต-สทฺโท อุปสคฺคสฺส วุทฺธึ กตฺวา ต-การสฺส จ ก-การํ กตฺวา ปาราชิโกติ นิทฺทิฏฺโติ อาห ‘‘ปาราชิโกติ ปราชิโต’’ติ. ‘‘กตฺถจิ อาปตฺตีติ ‘ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํเสยฺยา’ติอาทีสุ ¶ (ปารา. ๓๘๔, ๓๙๑), กตฺถจิ สิกฺขาปทนฺติ อิทํ ปน ทิสฺวา ชานิตพฺพ’’นฺติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ปราชยตีติ ปาราชิกํ, ปาราชิกาติ จ กตฺตุสาธเนน ปาราชิก-สทฺเทน สิกฺขาปทํ อาปตฺติ จ วุจฺจตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย ตํ อติกฺกมตี’’ติอาทิ. ปุคฺคโล ปน กมฺมสาธเนน ปาราชิก-สทฺเทน วุจฺจตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุคฺคโล ยสฺมา ปราชิโต’’ติอาทิ.
เอตเมว หิ อตฺถํ สนฺธายาติ ‘‘ตํ อาปตฺตึ อาปนฺโน ปุคฺคโล ปราชิโต โหติ ปราชยมาปนฺโน’’ติ เอตมตฺถํ สนฺธาย. จุโต ปรทฺโธติอาทินา หิ ตํ อาปตฺตึ อาปนฺนปุคฺคโล จุโต โหติ ปราชิโต ปราชยํ อาปนฺโนติ อยมตฺโถ วิฺายติ, น ปน ปุคฺคโล ปาราชิโก นาม โหตีติ เอตมตฺถํ สนฺธายาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. น หิ ปริวาเรปิ คาถา ปุคฺคลวุตฺติปาราชิกสทฺทนิพฺพจนทสฺสนตฺถํ วุตฺตา ¶ อาปตฺติวุตฺตีนํ ปาราชิกา-ทิสทฺทานํ นิพฺพจนวิภาคปฺปสงฺเค วุตฺตตฺตา. อยฺหิ ปริวารคาถาย อตฺโถ (ปริ. อฏฺ. ๓๓๙) – ยทิทํ ปุคฺคลาปตฺติสิกฺขาปทปาราชิเกสุ อาปตฺติปาราชิกํ นาม วุตฺตํ, ตํ อาปชฺชนฺโต ปุคฺคโล ยสฺมา ปราชิโต ปราชยมาปนฺโน สทฺธมา จุโต ปรทฺโธ ภฏฺโ นิรงฺกโต จ โหติ, อนีหเฏ ตสฺมึ ปุคฺคเล ปุน อุโปสถปวารณาทิเภโท สํวาโส นตฺถิ, เตเนตํ อิติ วุจฺจติ เตน การเณน เอตํ อาปตฺติปาราชิกํ อิติ วุจฺจตีติ. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยสฺมา ปราชิโต โหติ เอเตน, ตสฺมา เอตํ ปาราชิกนฺติ วุจฺจตีติ. ปริภฏฺโติ สาสนโต ภฏฺโ, ปริหีโนติ อตฺโถ. ฉินฺโนติ อนฺตรา ขณฺฑิโต.
สทฺธึ โยชนายาติ ปทโยชนาย สทฺธึ. จตุพฺพิธํ สงฺฆกมฺมนฺติ อปโลกนาทิวเสน จตุพฺพิธํ กมฺมํ. สีมาปริจฺฉินฺเนหีติ เอกสีมาปริยาปนฺเนหิ. ปกตตฺตา นาม ปาราชิกํ อนาปนฺนา อนุกฺขิตฺตา จ. ปฺจวิโธปีติ นิทานุทฺเทสาทิวเสน ปฺจวิโธปิ. นหาปิตปุพฺพกานํ วิย โอธิสอนฺุาตํ เปตฺวา อวเสสํ สพฺพมฺปิ สิกฺขาปทํ สพฺเพหิปิ ลชฺชีปุคฺคเลหิ อนติกฺกมนียตฺตา วุตฺตํ ‘‘สพฺเพหิปิ ลชฺชีปุคฺคเลหิ สมํ สิกฺขิตพฺพภาวโต’’ติ. สมนฺติ สทฺธึ, เอกปฺปหาเรน วา. สิกฺขิตพฺพภาวโตติ อนติกฺกมนวเสน อุคฺคหปริปุจฺฉาทินา จ สิกฺขิตพฺพภาวโต. สามฺสิกฺขาปเทสุ ‘‘อิทํ ตยา น สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ เอวํ อพหิกาตพฺพโต ‘‘น เอโกปิ ตโต พหิทฺธา สนฺทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. ยํ ตํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
๕๖. น เกวลํ อิตฺถิยา เอว นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถูติ อิมินา เกวลํ อิตฺถิยา เอว นิมิตฺตํ ¶ ปาราชิกวตฺถุ น โหติ, อถ โข อุภโตพฺยฺชนกปณฺฑกปุริสานมฺปิ นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถูติ ทสฺเสติ. น จ มนุสฺสิตฺถิยา เอวาติ อิมินา ปน มนุสฺสิตฺถิยา เอว นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถุ น โหติ, อมนุสฺสิตฺถิติรจฺฉานคติตฺถิอมนุสฺสุภโตพฺยฺชนกาทีนมฺปิ นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถูติ ทสฺเสติ. ‘‘วตฺถุเมว น โหตีติ อมนุสฺสิตฺถิปสงฺเคน อาคตํ สุวณฺณรชตาทิมยํ ปฏิกฺขิปตี’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตํ วิย น ทิสฺสติ. น หิ อิโต ปุพฺเพ อมนุสฺสิตฺถิคฺคหณํ กตํ อตฺถิ, เยน ตปฺปสงฺโค สิยา. อิทาเนว หิ ‘‘ติสฺโส อิตฺถิโย’’ติอาทินา อมนุสฺสิตฺถิคฺคหณํ กตํ, น จ อมนุสฺสิตฺถิคฺคหเณน สุวณฺณรชตาทิมยานํ ¶ ปสงฺโค ยุตฺโต. มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานชาติวเสน ติวิธา กตฺวา ปาราชิกวตฺถุภูตสตฺตานํ นิทฺเทเสน สุวณฺณรชตาทิมยานํ ปสงฺคสฺส นิวตฺติตตฺตา. ตถา หิ อิตฺถิปุริสาทีสุ มนุสฺสามนุสฺสาทีสุ วา กฺจิ อนามสิตฺวา อวิเสเสน ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยา’’ติ เอตฺตกเมว มาติกายํ วุตฺตํ. ตสฺส ปทภาชเน จ ‘‘ปฏิเสวติ นามา’’ติ มาติกํ ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘โย นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ องฺคชาเตน องฺคชาตํ อนฺตมโส ติลผลมตฺตมฺปิ ปเวเสติ, เอโส ปฏิเสวติ นามา’’ติ ปฏิเสวนากาโรว ทสฺสิโต, น ปน ปาราชิกวตฺถุภูตนิมิตฺตนิสฺสยา มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตา อิตฺถิปุริสปณฺฑกอุภโตพฺยฺชนกา นิยเมตฺวา ทสฺสิตา, ตสฺมา ‘‘อิตฺถิยา เอว นุ โข นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถุ, อุทาหุ อฺเสมฺปี’’ติ เอวมาทิ สนฺเทโห สิยา, นิมิตฺตโวหาโร จ สุวณฺณรชตาทิมยรูปเกสุ จ ลพฺภติเยว. เตเนว วินีตวตฺถูสุ (ปารา. ๗๑) ‘‘เลปจิตฺตสฺส นิมิตฺตํ องฺคชาเตน ฉุปิ, ทารุธีตลิกาย นิมิตฺตํ องฺคชาเตน ฉุปี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา นิมิตฺตสามฺโต ‘‘สุวณฺณรชตาทิมยานมฺปิ นิมิตฺตํ ปาราชิกวตฺถุ โหติ, น โหตี’’ติ กสฺสจิ อาสงฺกา สิยา. เตเนว ‘‘เลปจิตฺตาทิวตฺถูสุ ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา ตทาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ ปาราชิกวตฺถุภูตสตฺตนิยมนตฺถฺจ ชาติวเสน มนุสฺสามนุสฺสาทิโต ติธา กตฺวา ปาราชิกวตฺถุภูเต สตฺเต ภควา วิภชิตฺวา ทสฺเสติ, ตสฺมา ‘‘วตฺถุเมว น โหตี’’ติ นิมิตฺตสามฺโต ปสงฺคาคตํ สุวณฺณรชตาทิมยานํ นิมิตฺตํ ปฏิกฺขิปตีติ วตฺตพฺพํ.
ตโย มคฺเคติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ตีสุ มคฺเคสูติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ. เอวํ สพฺพตฺถาติ อิมินา ‘‘ทฺเว มคฺเค’’ติ เอตฺถาปิ ทฺวีสุ มคฺเคสูติ อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อติทิสฺสติ.
อนุปฺตฺติวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปมจตุกฺกกถาวณฺณนา
๕๗. อสฺสาติ ¶ อาขฺยาติกปทนฺติ ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โหตี’’ติ อาห. คณฺิปเทสุ ปน ‘‘อสฺสาติ ปุคฺคลํ ปรามสิตฺวา โหตีติ ¶ วจนเสโส ทสฺสิโต’’ติปิ อตฺถวิกปฺโป ทสฺสิโต, น โส สุนฺทรตโร. ยทิ หิ วจนเสโส อธิปฺเปโต สิยา, ‘‘โหตี’’ติ วตฺตพฺพํ, เตเนว อฺสฺมึ อตฺถวิกปฺเป โหตีติ วจนเสโส กโต.
๕๘. สาทิยนฺตสฺเสวาติ เอตฺถ สาทิยนํ นาม เสเวตุกามตาจิตฺตสฺส อุปฏฺาปนนฺติ อาห ‘‘ปฏิเสวนจิตฺตสมงฺคิสฺสา’’ติ. ‘‘ปฏิปกฺขํ อตฺถยนฺตีติ สิกฺขากามานํ ภิกฺขูนํ ปฏิปกฺขํ ทุสฺสีลภาวํ อตฺถยนฺตี’’ติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. อตฺตโน เวริปุคฺคลสฺส ปน ปฏิปกฺขภูตํ กฺจิ อมิตฺตํ อตฺถยนฺติ คเวสนฺตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปจฺจตฺถิกา หิ อตฺตโน เวรึ นาเสตุกามา ตสฺส ปฏิปกฺขภูตํ กฺจิ อมิตฺตํ อตฺตโน สหายภาวมุปคจฺฉนฺตํ อิจฺฉนฺติ. ราชปจฺจตฺถิกาทีนํ อุปริ วกฺขมานตฺตา ตทนุรูปวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภิกฺขู เอว ปจฺจตฺถิกา ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา’’ติ อาห. ‘‘ภิกฺขุสฺส ปจฺจตฺถิกา ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา’’ติ เอวํ ปน วุจฺจมาเน ภิกฺขุสฺส ปจฺจตฺถิกา ราชาทโยปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหนฺตีติ ราชปจฺจตฺถิกาทโย วิสุํ น วตฺตพฺพา สิยุํ, อฺตฺถ ปน ภิกฺขุสฺส ปจฺจตฺถิกา ภิกฺขุปจฺจตฺถิกาติ อยมตฺโถ ลพฺภเตว ‘‘สาสนปจฺจตฺถิกา’’ติ ยถา. อิสฺสาปกตาติ ปเรสํ ลาภสกฺการาทิอสหนลกฺขณาย อิสฺสาย อภิภูตา. นิปฺปริปฺผนฺทนฺติ ปริปฺผนฺทวิรหิตํ, ยถา จลิตุํ ปริวตฺติตุํ น สกฺโกติ, ตถา คเหตฺวาติ อตฺโถ. สมฺปโยเชนฺตีติ วจฺจมคฺเคน สทฺธึ โยเชนฺติ.
ตสฺมึ ขเณติ ตสฺมึ ปเวสนกฺขเณ, อคฺคโต ยาว มูลา ปเวสนกาโล ‘‘ปเวสนกฺขโณ’’ติ วุจฺจติ. สาทิยนํ นาม เสวนจิตฺตสฺส อุปฺปาทนนฺติ อาห ‘‘เสวนจิตฺตํ อุปฏฺาเปตี’’ติ. ปวิฏฺกาเลติ องฺคชาตสฺส ยตฺตกํ านํ ปเวสนารหํ, ตตฺตกํ อนวเสสโต ปวิฏฺกาเล. เอวํ ปวิฏฺสฺส อุทฺธรณารมฺภโต อนฺตรา ิตกาโล ิตํ นาม. อฏฺกถายํ ปน มาตุคามสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺึ ปตฺวา สพฺพถา วายมโต โอรมิตฺวา ิตกาลํ สนฺธาย ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺิสมเย’’ติ วุตฺตํ. อุทฺธรณํ นาม ยาว อคฺคา นีหรณกาโลติ อาห – ‘‘นีหรณกาเล ปฏิเสวนจิตฺตํ อุปฏฺาเปตี’’ติ. องฺคารกาสุนฺติ องฺคารราสึ. เอวรูเป กาเล อสาทิยนํ นาม น สพฺเพสํ วิสโยติ อาห ‘‘อิมฺหิ เอวรูปํ อารทฺธวิปสฺสก’’นฺติอาทิ ¶ . เอกาทสหิ อคฺคีหีติ ราคโทสโมหชาติชรามรณโสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสงฺขาเตหิ เอกาทสหิ อคฺคีหิ. ราคาทโย หิ อนุฑหนฏฺเน ‘‘อคฺคี’’ติ วุจฺจนฺติ. เต หิ ยสฺส สนฺติ ¶ , ตํ นิฑหนฺติ, มหาปริฬาหา จ โหนฺติ ทุนฺนิพฺพาปยา จ. ภควตา จ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคโห อิจฺฉิโตเยวาติ อาห – ‘‘ปจฺจตฺถิกานฺจสฺส มโนรถวิฆาตํ กโรนฺโต’’ติ. อสฺสาติ อสาทิยนฺตสฺส ยถาวุตฺตคุณสมงฺคิสฺส.
ปมจตุกฺกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกูนสตฺตติทฺวิสตจตุกฺกกถาวณฺณนา
๕๙-๖๐. อกฺขายิตนิมิตฺตา อกฺขายิต-สทฺเทน วุตฺตา อุตฺตรปทโลเปนาติ อาห ‘‘โสณสิงฺคาลาทีหิ อกฺขายิตนิมิตฺต’’นฺติ. อกฺขายิตํ นิมิตฺตํ ยสฺสา สา อกฺขายิตนิมิตฺตา. ‘‘ชาครนฺติ’’นฺติอาทิ วิเสสนรหิตตฺตา ‘‘สุทฺธิกจตุกฺกานี’’ติ วุตฺตํ.
สมานาจริยกา เถราติ เอกาจริยสฺส ปากนฺเตวาสิกา. มหาภเยติ พฺราหฺมณติสฺสภเย. คงฺคาย อปรภาโค อปรคงฺคํ. วต เรติ ครหตฺเถ นิปาโต. อวิสฺสชฺชนฺเตน กึ กตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘นิจฺจกาลํ โสตพฺพ’’นฺติอาทิ. เอวํ วินยครุกานนฺติ อิมินา อุปริ เตหิ วุจฺจมานวินิจฺฉยสฺส ครุกรณียตาย การณํ วุตฺตํ. สพฺพํ ปริยาทิยิตฺวาติ สพฺพํ ปาราชิกกฺเขตฺตํ อนวเสสโต คเหตฺวา. โสตํ ฉินฺทิตฺวาติ ปาราชิกกฺเขตฺเต วีติกฺกมโสตํ ฉินฺทิตฺวา. อปฺตฺตภาวโต ยุตฺติอภาวโต จ ‘‘ปาราชิกจฺฉายา ปเนตฺถ น ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘อุปฑฺฒกฺขายิตภาวสฺส ทุพฺพินิจฺฉยตฺตา ตตฺถ ปาราชิกํ น ปฺเปสี’’ติ วทนฺติ, ตํ อการณํ, น จ ทุพฺพินิจฺฉยตา อปฺตฺติการณํ เยภุยฺยกฺขายิตาทีสุปิ ทุพฺพินิจฺฉยภาวสฺส สมานตฺตา. อุปฑฺฒกฺขายิตโต หิ กิฺจิเทว อธิกํ อูนํ วา ยทิ ขายิตํ สิยา, ตมฺปิ เยภุยฺเยน ขายิตํ อกฺขายิตนฺติ สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ อุปฑฺฒกฺขายิตมิว เยภุยฺยกฺขายิตาทีนิปิ ทุพฺพินิจฺฉยาเนว. อปิจ อุปฑฺฒกฺขายิตํ ยทิ สภาวโต ¶ ปาราชิกกฺเขตฺตํ สิยา, น ตตฺถ ภควา ทุพฺพินิจฺฉยนฺติ ปาราชิกํ น ปฺเปติ.
อิทานิ เถเรน กตวินิจฺฉยเมว อุปตฺถมฺเภตฺวา อปรมฺปิ ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. นิมิตฺเต อปฺปมตฺติกาปิ มํสราชิ สเจ อวสิฏฺา โหติ, ตํ เยภุยฺยกฺขายิตเมว โหติ, ตโต ปรํ ปน สพฺพโส ขายิเต นิมิตฺเต ทุกฺกฏเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตโต ปรํ ถุลฺลจฺจยํ นตฺถี’’ติ. อถ วา เยภุยฺเยน ขายิตํ นาม วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคมุขานํ จตูสุ โกฏฺาเสสุ ทฺเว โกฏฺาเส อติกฺกมฺม ยาว ตติยโกฏฺาสสฺส ปริโยสานา ¶ ขาทิตํ, ตโต ปรํ ปน ตติยโกฏฺาสํ อติกฺกมฺม ยาว จตุตฺถโกฏฺาสสฺส ปริโยสานา ขาทิตํ ทุกฺกฏวตฺถูติ เวทิตพฺพํ. มตสรีรสฺมึเยว เวทิตพฺพนฺติ ‘‘มตํ เยภุยฺเยน อกฺขายิต’’นฺติอาทิวจนโต. ‘‘ยทิปิ นิมิตฺตํ สพฺพโส ขายิตนฺติอาทิ สพฺพํ ชีวมานกสรีรเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ มหาคณฺิปเท วุตฺตํ. เกนจิ ปน ‘‘ตํ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพ’’นฺติ ลิขิตํ. กิเมตฺถ วีมํสิตพฺพํ ชีวมานกสรีรสฺเสว อธิกตตฺตา มตสรีเร ลพฺภมานสฺส วินิจฺฉยสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตา จ. เตเนว มาติกาฏฺกถายมฺปิ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) –
‘‘ชีวมานกสรีรสฺส วุตฺตปฺปกาเร มคฺเค สเจปิ ตจาทีนิ อนวเสเสตฺวา สพฺพโส ฉินฺเน นิมิตฺตสณฺานมตฺตํ ปฺายติ, ตตฺถ อนฺตมโส องฺคชาเต อุฏฺิกํ อนฏฺกายปฺปสาทํ ปีฬกํ วา จมฺมขีลํ วา ปเวเสนฺตสฺสปิ เสวนจิตฺเต สติ ปาราชิกํ, นฏฺกายปฺปสาทํ สุกฺขปีฬกํ วา มตจมฺมํ วา โลมํ วา ปเวเสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. สเจ นิมิตฺตสณฺานมตฺตมฺปิ อนวเสเสตฺวา สพฺพโส มคฺโค อุปฺปาฏิโต, ตตฺถ อุปกฺกมโต วณสงฺเขปวเสน ถุลฺลจฺจย’’นฺติ –
ชีวมานกสรีรสฺมึเยว ยถาวุตฺตวินิจฺฉโย ทสฺสิโต.
สพฺพโส ขายิตนฺติ นิมิตฺตปฺปเทเส พหิฏฺิตํ ฉวิจมฺมํ สพฺพโส ฉินฺทิตฺวา โสณสิงฺคาลาทีหิ ขายิตสทิสํ กตํ. เตเนวาห ‘‘ฉวิจมฺมํ นตฺถี’’ติ. นิมิตฺตมํสสฺส ปน อพฺภนฺตเร ฉวิจมฺมสฺส จ วิชฺชมานตฺตา ‘‘นิมิตฺตสณฺานํ ปฺายตี’’ติ วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘ปเวสนํ ชายตี’’ติ. นิมิตฺตสณฺานํ ปน ¶ อนวเสเสตฺวาติ นิมิตฺตากาเรน ิตํ ฉวิจมฺมมํสาทึ อนวเสเสตฺวา. ชีวมานกสรีเร ลพฺภมานวิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มตสรีเร ลพฺภมานวิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มตสรีเร ปนา’’ติอาทิ.
มนุสฺสานํ ชีวมานกสรีเรติอาทินา ปน อกฺขิอาทโยปิ วณสงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ วเณน เอกปริจฺเฉทํ กตฺวา อกฺขิอาทีสุปิ ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ. เตสฺจ วณสงฺคโห ‘‘นวทฺวาโร มหาวโณ’’ติ (มิ. ป. ๒.๖.๑) เอวมาทิสุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺโพ. ติรจฺฉานคตานํ อกฺขิกณฺณวเณสุ ทุกฺกฏํ ปน อฏฺกถาปฺปมาเณน คเหตพฺพํ. ยถา หิ มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคเตสุ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคมุขานํ ปาราชิกวตฺถุภาเว นานากรณํ นตฺถิ, เอวํ อกฺขิอาทีนมฺปิ ถุลฺลจฺจยาทิวตฺถุภาเว นินฺนานากรเณน ภวิตพฺพํ. วเณ ถุลฺลจฺจยฺจ ‘‘อมคฺเคน ¶ อมคฺคํ ปเวเสติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. ๖๖) สามฺโต วุตฺตํ, น ปน ‘‘มนุสฺสาน’’นฺติ วิเสสนํ อตฺถิ. ยทิ จ ติรจฺฉานคตานํ วเณสุ ถุลฺลจฺจเยน น ภวิตพฺพํ, ปตงฺคมุขมณฺฑูกสฺส มุขสณฺาเน วณสงฺเขปโต ถุลฺลจฺจยํ น วตฺตพฺพํ, วุตฺตฺจ, ตสฺมา อฏฺกถาจริยา เอเวตฺถ ปมาณํ. ภควโต อธิปฺปายฺุโน หิ อฏฺกถาจริยา. เตเนว วุตฺตํ ‘‘พุทฺเธน ธมฺโม วินโย จ วุตฺโต, โย ตสฺส ปุตฺเตหิ ตเถว าโต’’ติอาทิ (ปารา. อฏฺ. ๑.). มนุสฺสานนฺติ อิตฺถิปุริสปณฺฑกอุภโตพฺยฺชนกานํ สามฺโต วุตฺตํ. วตฺถิโกเสสูติ วตฺถิปุเฏสุ ปุริสานํ องฺคชาตโกเสสุ. มตสรีรํ ยาว อุทฺธุมาตกาทิภาเวน กุถิตํ น โหติ, ตาว อลฺลสรีรนฺติ เวทิตพฺพํ. เตนาห – ‘‘ยทา ปน สรีรํ อุทฺธุมาตกํ โหตี’’ติอาทิ. ปาราชิกวตฺถฺุจ ถุลฺลจฺจยวตฺถฺุจ วิชหตีติ เอตฺถ ปาราชิกวตฺถุภาวํ ถุลฺลจฺจยวตฺถุภาวฺจ วิชหตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. มตานํ ติรจฺฉานคตานนฺติ สมฺพนฺโธ.
เมถุนราเคน วตฺถิโกสํ ปเวเสนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปตฺถิโกสํ อปฺปเวเสนฺโต’’ติ. อิตฺถิยา อปฺปเวเสนฺโตติ อิตฺถิยา นิมิตฺตํ อปฺปเวเสนฺโต. อปฺปเวเสนฺโตติ จ ปเวสนาธิปฺปายสฺส อภาวํ ทสฺเสติ. ปเวสนาธิปฺปาเยน พหิ ฉุปนฺตสฺส ปน เมถุนสฺส ปุพฺพปโยคตฺตา ทุกฺกเฏเนว ภวิตพฺพํ. นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฉุปติ, ถุลฺลจฺจยนฺติ อิทํ ‘‘น จ, ภิกฺขเว, รตฺตจิตฺเตน องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพํ, โย ฉุเปยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ ¶ (มหาว. ๒๕๒) อิมสฺส สุตฺตสฺส วเสน วุตฺตํ. ตตฺถ จ เกสฺจิ อฺถาปิ อตฺถวิกปฺปสฺส วิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘มหาอฏฺกถายํ ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กิฺจาปิ ‘‘กตฺวา มหาอฏฺกถํ สรีร’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา) วุตฺตํ, ตถาปิ เสสอฏฺกถาสุ ‘‘เมถุนราเคน มุเขนา’’ติ วจนสฺส อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหาอฏฺกถายํ ปนา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘องฺคชาเตนา’’ติ อวุตฺตตฺตา ‘‘อวิเสเสนา’’ติ วุตฺตํ.
อิทานิ มหาอฏฺกถํ ปาฬิยา สํสนฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ยํ ตาว มหาอฏฺกถาย’’นฺติอาทิมาห. อิตรถา หิ ทุกฺกฏํ สิยาติ ปกติมุเขน ฉุปนฺตสฺส วิสาณาทิคฺคหเณ วิย ทุกฺกฏํ สิยา. เอวํ มหาอฏฺกถํ ปาฬิยา สํสนฺทิตฺวา อิทานิ ตตฺถ เกสฺจิ อฺถา อตฺถวิกปฺปํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เกจิ ปนา’’ติอาทิมาห. สงฺฆาทิเสโสติ กายสํสคฺคสิกฺขาปเทน สงฺฆาทิเสโส. วุตฺตนเยเนวาติ เมถุนราเคเนว. ‘‘นิมิตฺตมุเขนา’’ติ วุตฺตตฺตา ติรจฺฉานคติตฺถิยา ปสฺสาวมคฺคํ เมถุนราเคน ปกติมุเขน ฉุปนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํ. กายสํสคฺคราเคน ทุกฺกฏนฺติ นิมิตฺตมุเขน วา ปกติมุเขน วา กายสํสคฺคราเคน ฉุปนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว.
เอกูนสตฺตติทฺวิสตจตุกฺกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สนฺถตจตุกฺกเภทกถาวณฺณนา
๖๑-๒. ปฏิปนฺนกสฺสาติ ¶ อารทฺธวิปสฺสกสฺส. อุปาทินฺนกนฺติ กายินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตํ. อุปาทินฺนเกน ผุสตีติ อุปาทินฺนเกน ผุสียติ ฆฏฺฏียตีติ เอวํ กมฺมนิ ย-การโลเปน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อถ วา เอวํ กโรนฺโต กิฺจิ อุปาทินฺนกํ อุปาทินฺนเกน น ผุสติ น ฆฏฺเฏตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เลสํ โอฑฺเฑสฺสนฺตีติ เลสํ สมุฏฺาเปสฺสนฺติ, ปริกปฺเปสฺสนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. สนฺถตาทิเภเทหิ ภินฺทิตฺวาติ สนฺถตาทิวิเสสเนหิ วิเสเสตฺวา, สนฺถตาทีหิ จตูหิ โยเชตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
สนฺถตายาติ เอกเทเส สมุทายโวหาโร ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติอาทีสุ วิย. ตถา หิ ปฏสฺส เอกเทเสปิ ทฑฺเฒ ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติ โวหรนฺติ ¶ , เอวํ อิตฺถิยา วจฺจมคฺคาทีสุ กิสฺมิฺจิ มคฺเค สนฺถเต อิตฺถี ‘‘สนฺถตา’’ติ วุจฺจติ. เตนาห ‘‘สนฺถตา นามา’’ติอาทิ. วตฺถาทีนิ อนฺโต อปฺปเวเสตฺวา พหิ เปตฺวา พนฺธนํ สนฺธาย ‘‘ปลิเวเตฺวา’’ติ วุตฺตํ. เอกเทเส สมุทายโวหารวเสเนว ภิกฺขุปิ ‘‘สนฺถโต’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘สนฺถโต นามา’’ติอาทิ. ยตฺตเก ปวิฏฺเติ ติลผลมตฺเต ปวิฏฺเ. อกฺขิอาทิมฺหิ สนฺถเตปิ ยถาวตฺถุกเมวาติ อาห ‘‘ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเต ถุลฺลจฺจยํ, ทุกฺกฏกฺเขตฺเต ทุกฺกฏเมว โหตี’’ติ.
ขาณุํ ฆฏฺเฏนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อิตฺถินิมิตฺตสฺส อนฺโต ขาณุํ ปเวเสตฺวา สมตลํ อติริตฺตํ วา ขาณุํ ฆฏฺเฏนฺตสฺส ทุกฺกฏํ ปเวสาภาวโต. สเจ ปน อีสกํ อนฺโต ปวิสิตฺวา ิตํ ขาณุกเมว องฺคชาเตน ฉุปติ, ปาราชิกเมว. ตสฺส ตลนฺติ เวฬุนฬาทิกสฺส อนฺโตตลํ. วินีตวตฺถูสุ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ สีวถิกํ คนฺตฺวา ฉินฺนสีสํ ปสฺสิตฺวา วฏฺฏกเต มุเข อจฺฉุปนฺตํ องฺคชาตํ ปเวเสสิ. ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสิ…เป… อนาปตฺติ ภิกฺขุ ปาราชิกสฺส, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา ตสฺส สุตฺตสฺส อนุโลมโต ‘‘อากาสคตเมว กตฺวา ปเวเสตฺวา นีหรติ, ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปารา. ๗๓) วุตฺตํ. พหิทฺธา ขาณุเกติ อนฺโตปเวสิตเวณุปพฺพาทิกสฺส พหิ นิกฺขนฺตขาณุเก. เมถุนราเคน อินฺทฺริยพทฺธอานินฺทฺริยพทฺธสนฺตาเนสุ ยตฺถ กตฺถจิ อุปกฺกมนฺตสฺส น สกฺกา อนาปตฺติยา ภวิตุนฺติ ‘‘ทุกฺกฏเมวา’’ติ วุตฺตํ. เตเนว วินีตวตฺถุมฺหิ อฏฺิเกสุ อุปกฺกมนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตํ.
สนฺถตจตุกฺกเภทกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ราชปจฺจตฺถิกาทิจตุกฺกเภทกถาวณฺณนา
๖๕. สามฺโชตนาย ¶ ปกรณโต วิเสสวินิจฺฉโยติ อาห ‘‘ธุตฺตาติ เมถุนุปสํหิตขิฑฺฑาปสุตา’’ติอาทิ. อิทานิ สามฺโตปิ อตฺถสมฺภวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตฺถิธุตฺตสุราธุตฺตาทโย วา’’ติ อาห. หทยนฺติ หทยมํสํ.
สพฺพากาเรน จตุกฺกเภทกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อาปตฺตานาปตฺติวารวณฺณนา
๖๖. ปฏิฺากรณํ ¶ นตฺถีติ ปุจฺฉิตพฺพาภาวโต. น หิ ทูสโก ‘‘เกน จิตฺเตน วีติกฺกมํ อกาสิ, ชานิตฺวา อกาสิ, อุทาหุ อชานิตฺวา’’ติ เอวํ ปุจฺฉาย อรหติ. ตตฺเถวาติ เวสาลิยํ มหาวเน เอว. สพฺพงฺคคตนฺติ เปตฺวา เกสโลมทนฺตนขานํ มํสวินิมุตฺตฏฺานฺเจว ถทฺธสุกฺขจมฺมฺจ อุทกมิว เตลพินฺทุ อวเสสสพฺพสรีรํ พฺยาเปตฺวา ิตํ. สรีรกมฺปาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อกฺขีนํ ปีตวณฺณาทึ สงฺคณฺหาติ. ปิตฺตโกสเก ิตนฺติ หทยปปฺผาสานํ อนฺตเร ยกนมํสํ นิสฺสาย ปติฏฺิเต มหาโกสาตกีโกสสทิเส ปิตฺตโกเส ิตํ. กุปิเตติ ปิตฺตโกสโต จลิตฺวา พหิ นิกฺขนฺเต.
วิสฺสฏฺจิตฺโตติ วิสฺสฏฺปกติจิตฺโต. ยกฺขุมฺมตฺตโกติ ยกฺขา กิร ยสฺส จิตฺตํ ขิปิตุกามา โหนฺติ, ตสฺส เสตมุขํ นีโลทรํ สุรตฺตหตฺถปาทํ มหาสีสํ ปชฺชลิตเนตฺตํ เภรวํ วา อตฺตภาวํ นิมฺมินิตฺวา ทสฺเสนฺติ, เภรวํ วา สทฺทํ สาเวนฺติ, กเถนฺตสฺเสว วา มุเขน หตฺถํ ปกฺขิปิตฺวา หทยมํสํ มทฺทนฺติ, เตน โส สตฺโต อุมฺมตฺตโก โหติ ขิตฺตจิตฺโต. เตเนวาห ‘‘เภรวานิ วา อารมฺมณานิ ทสฺเสตฺวา’’ติอาทิ. ตตฺถ เภรวานีติ ทสฺสนมตฺเตเนว สตฺตานํ ภยํ ฉมฺภิตตฺตํ โลมหํสํ อุปฺปาเทตุํ สมตฺถานิ. นิจฺจเมว อุมฺมตฺตโก โหตีติ ยสฺส ปิตฺตโกสโต ปิตฺตํ จลิตฺวา พหิ นิกฺขนฺตํ โหติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยสฺส ปน ปิตฺตํ จลิตฺวา ปิตฺตโกเสเยว ิตํ โหติ พหิ อนิกฺขนฺตํ, โส อนฺตรนฺตรา สฺํ ปฏิลภติ, น นิจฺจเมว อุมฺมตฺตโก โหตีติ เวทิตพฺพํ. ตฺวาติ สฺาปฏิลาเภน ชานิตฺวา. อธิมตฺตายาติ อธิกปฺปมาณาย.
อาปตฺตานาปตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา
ปกิณฺณกนฺติ ¶ โวมิสฺสกนยํ. สมุฏฺานนฺติ อุปฺปตฺติการณํ. กิริยาติอาทิ นิทสฺสนมตฺตํ, อกิริยาทีนมฺปิ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. เวทนายาติ สหโยเค กรณวจนํ, เวทนาย สห กุสลฺจาติ วุตฺตํ โหติ. สพฺพสงฺคาหกวเสนาติ ¶ สพฺเพสํ สิกฺขาปทานํ สงฺคาหกวเสน. ฉ สิกฺขาปทสมุฏฺานานีติ กาโย วาจา กายวาจา กายจิตฺตํ วาจาจิตฺตํ กายวาจาจิตฺตนฺติ เอวํ วุตฺตานิ ฉ อาปตฺติสมุฏฺานานิ. อาปตฺติเยว หิ สิกฺขาปทสีเสน วุตฺตา. สมุฏฺานาทโย หิ อาปตฺติยา โหนฺติ, น สิกฺขาปทสฺส, อิเมสุ ปน ฉสุ สมุฏฺาเนสุ ปุริมานิ ตีณิ อจิตฺตกานิ, ปจฺฉิมานิ สจิตฺตกานิ. เตสุ เอเกน วา ทฺวีหิ วา ตีหิ วา จตูหิ วา ฉหิ วา สมุฏฺาเนหิ อาปตฺติโย สมุฏฺหนฺติ, ปฺจสมุฏฺานา อาปตฺติ นาม นตฺถิ. ตตฺถ เอกสมุฏฺานา จตุตฺเถน จ ปฺจเมน จ ฉฏฺเน จ สมุฏฺาเนน สมุฏฺาติ, น อฺเน. ทฺวิสมุฏฺานา ปมจตุตฺเถหิ จ ทุติยปฺจเมหิ จ ตติยฉฏฺเหิ จ จตุตฺถฉฏฺเหิ จ ปฺจมฉฏฺเหิ จ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺาติ, น อฺเหิ. ติสมุฏฺานา ปเมหิ จ ตีหิ, ปจฺฉิเมหิ จ ตีหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺาติ, น อฺเหิ. จตุสมุฏฺานา ปมตติยจตุตฺถฉฏฺเหิ จ ทุติยตติยปฺจมฉฏฺเหิ จ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺาติ, น อฺเหิ. ฉสมุฏฺานา ฉหิปิ สมุฏฺาติ.
สิกฺขาปทํ นาม อตฺถิ ฉสมุฏฺานนฺติ เอตฺถาปิ สิกฺขาปทสีเสน อาปตฺติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เตเนว วกฺขติ ‘‘สพฺพฺเจตํ อาปตฺติยํ ยุชฺชติ, สิกฺขาปทสีเสน ปน สพฺพอฏฺกถาสุ เทสนา อารุฬฺหา’’ติ. กายาทีหิ ฉหิ สมุฏฺานํ อุปฺปตฺติ, ฉ วา สมุฏฺานานิ เอตสฺสาติ ฉสมุฏฺานํ. อตฺถิ จตุสมุฏฺานนฺติ กาโย กายวาจา กายจิตฺตํ กายวาจาจิตฺตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ, วาจา กายวาจา วาจาจิตฺตํ กายวาจาจิตฺตนฺติ อิมานิ วา จตฺตาริ สมุฏฺานานิ เอตสฺสาติ จตุสมุฏฺานํ. อตฺถิ ติสมุฏฺานนฺติ กาโย วาจา กายวาจาติ อิมานิ ตีณิ, กายจิตฺตํ วาจาจิตฺตํ กายวาจาจิตฺตนฺติ อิมานิ วา ตีณิ สมุฏฺานานิ เอตสฺสาติ ติสมุฏฺานํ. ทฺวิสมุฏฺานํ เอกสมุฏฺานฺจ สมุฏฺานสีสวเสน ทสฺเสนฺโต ‘‘อตฺถิ กถินสมุฏฺาน’’นฺติอาทิมาห. เตรส หิ สมุฏฺานสีสานิ ปมปาราชิกสมุฏฺานํ อทินฺนาทานสมุฏฺานํ สฺจริตฺตสมุฏฺานํ สมนุภาสนสมุฏฺานํ กถินสมุฏฺานํ เอฬกโลมสมุฏฺานํ ปทโสธมฺมสมุฏฺานํ อทฺธานสมุฏฺานํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ ธมฺมเทสนาสมุฏฺานํ ภูตาโรจนสมุฏฺานํ โจริวุฏฺาปนสมุฏฺานํ อนนฺุาตสมุฏฺานนฺติ.
ตตฺถ ¶ ¶ ‘‘อตฺถิ ฉสมุฏฺาน’’นฺติ อิมินา สฺจริตฺตสมุฏฺานํ วุตฺตํ. ‘‘อตฺถิ จตุสมุฏฺาน’’นฺติ อิมินา ปน อทฺธานสมุฏฺานํ อนนฺุาตสมุฏฺานฺจ สงฺคหิตํ. ยฺหิ ปมตติยจตุตฺถฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อิทํ อทฺธานสมุฏฺานํ. ยํ ปน ทุติยตติยปฺจมฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อิทํ อนนฺุาตสมุฏฺานํ. ‘‘อตฺถิ ติสมุฏฺาน’’นฺติ อิมินา อทินฺนาทานสมุฏฺานํ ภูตาโรจนสมุฏฺานฺจ สงฺคหิตํ. ยฺหิ สจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺาติ, อิทํ อทินฺนาทานสมุฏฺานํ. ยํ ปน อจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺาติ, อิทํ ภูตาโรจนสมุฏฺานํ. ‘‘อตฺถิ กถินสมุฏฺาน’’นฺติอาทินา ปน อวเสสสมุฏฺานสีเสน ทฺวิสมุฏฺานํ เอกสมุฏฺานฺจ สงฺคณฺหาติ. ตถา หิ ยํ ตติยฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อิทํ กถินสมุฏฺานนฺติ วุจฺจติ. ยํ ปมจตุตฺเถหิ สมุฏฺาติ, อิทํ เอฬกโลมสมุฏฺานํ. ยํ ฉฏฺเเนว สมุฏฺาติ, อิทํ ธุรนิกฺเขปสมุฏฺานํ, สมนุภาสนสมุฏฺานนฺติปิ ตสฺเสว นามํ. อาทิ-สทฺทสงฺคหิเตสุ ปน ปมปาราชิกสมุฏฺานปทโสธมฺมเถยฺยสตฺถธมฺมเทสนาโจริวุฏฺาปนสมุฏฺาเนสุ ยํ กายจิตฺตโต สมุฏฺาติ, อิทํ ปมปาราชิกสมุฏฺานํ. ยํ ทุติยปฺจเมหิ สมุฏฺาติ, อิทํ ปทโสธมฺมสมุฏฺานํ. ยํ จตุตฺถฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อิทํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ. ยํ ปฺจเมเนว สมุฏฺาติ, อิทํ ธมฺมเทสนาสมุฏฺานํ. ยํ ปฺจมฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อิทํ โจริวุฏฺาปนสมุฏฺานนฺติ เวทิตพฺพํ.
เอวํ สมุฏฺานสีเสน สพฺพสิกฺขาปทานิ เตรสธา ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิริยาวเสน ปฺจธา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺราปิ กิฺจิ กิริยโต สมุฏฺาตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กิฺจีติ สิกฺขาปทสีเสน อาปตฺตึ วทติ. ตสฺมา ยา กาเยน วา วาจาย วา ปถวีขณนาทีสุ วิย วีติกฺกมํ กโรนฺตสฺส โหติ, อยํ กิริยโต สมุฏฺาติ นาม. ยา กายวาจาย กตฺตพฺพํ อกโรนฺตสฺส โหติ ปมกถินาปตฺติ วิย, อยํ อกิริยโต สมุฏฺาติ นาม. ยา กโรนฺตสฺส จ อกโรนฺตสฺส จ โหติ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต จีวรปฏิคฺคหณาปตฺติ วิย, อยํ กิริยากิริยโต สมุฏฺาติ นาม. ยา สิยา กโรนฺตสฺส จ สิยา อกโรนฺตสฺส จ โหติ รูปิยปฏิคฺคหณาปตฺติ วิย, อยํ สิยา กิริยโต สิยา อกิริยโต สมุฏฺาติ นาม. ยา สิยา กโรนฺตสฺส จ สิยา กโรนฺตสฺส จ อกโรนฺตสฺส จ โหติ กุฏิการาปตฺติ วิย, อยํ สิยา กิริยโต สิยา กิริยากิริยโต สมุฏฺาติ นาม.
อิทานิ ¶ สพฺพสิกฺขาปทานิ สฺาวเสน ทฺวิธา กตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺราปิ อตฺถิ สฺาวิโมกฺข’’นฺติอาทิมาห. สฺาย อภาเวน วิโมกฺโข อสฺสาติ สฺาวิโมกฺขนฺติ มชฺเฌปทโลปสมาโส ทฏฺพฺโพ. ยโต หิ วีติกฺกมสฺาอภาเวน มุจฺจติ, อิทํ สฺาวิโมกฺขนฺติ วุจฺจติ. จิตฺตงฺคํ ลภติเยวาติ กายจิตฺตาทิสจิตฺตกสมุฏฺาเนเหว สมุฏฺหนโต ¶ . ‘‘ลภติเยวา’’ติ อวธารเณน โน น ลภตีติ ทสฺเสติ. ตสฺมา ยํ จิตฺตงฺคํ ลภติ, น ลภติ จ, ตํ ‘‘อิตร’’นฺติ วุตฺตํ อิตร-สทฺทสฺส วุตฺตปฏิโยควิสยตฺตา.
ปุน สพฺพสิกฺขาปทานิ จิตฺตวเสน ทฺวิธา ทสฺเสนฺโต ‘‘ปุน อตฺถิ สจิตฺตก’’นฺติอาทิมาห. ยํ สเหว จิตฺเตน อาปชฺชตีติ ยํ สจิตฺตเกเนว สมุฏฺาเนน อาปชฺชติ, โน อจิตฺตเกน. วินาปีติ อปิ-สทฺเทน สหาปิ จิตฺเตน อาปชฺชตีติ ทสฺเสติ. ยฺหิ กทาจิ อจิตฺตเกน, กทาจิ สจิตฺตเกน สมุฏฺาเนน สมุฏฺาติ, ตํ อจิตฺตกนฺติ วุจฺจติ. เอตฺถ จ สฺาทุกํ อนาปตฺติมุเขน, สจิตฺตกทุกํ อาปตฺติมุเขน วุตฺตนฺติ อิทเมเตสํ นานากรณนฺติ เวทิตพฺพํ.
โลกวชฺชทุกสฺส เหฏฺา วุตฺตลกฺขณตฺตา ตํ อวิภชิตฺวา อิทานิ สพฺพสิกฺขาปทานิ กมฺมวเสน ทุวิธานิ, กุสลาทิวเสน เวทนาวเสน จ ติวิธานิ โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘กมฺมกุสลเวทนาวเสนา’’ติอาทิมาห. เอตฺถ ปน กิฺจาปิ อฏฺกถาสุ อาคตนเยน กายกมฺมํ วจีกมฺมนฺติ กมฺมวเสน ทุกํ วุตฺตํ, ติกเมว ปน ทสฺเสตุํ วฏฺฏติ. สพฺพเมว หิ สิกฺขาปทํ กายทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพโต วจีทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพโต กายวจีทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพโต จ ติวิธํ โหติ. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘สพฺพาว กายกมฺมวจีกมฺมตทุภยวเสน ติวิธา โหนฺติ. ตตฺถ กายทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพา กายกมฺมนฺติ วุจฺจติ, วจีทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพา วจีกมฺมนฺติ วุจฺจติ, อุภยตฺถ อาปชฺชิตพฺพา กายกมฺมวจีกมฺม’’นฺติ. ตโตเยว จ อทินฺนาทานสิกฺขาปทาทีสุ กายกมฺมวจีกมฺมนฺติ ตทุภยวเสน ทสฺสิตํ.
อตฺถิ ปน สิกฺขาปทํ กุสลนฺติอาทินา อาปตฺตึ อาปชฺชนฺโต กุสลจิตฺตสมงฺคี วา อาปชฺชติ อกุสลจิตฺตสมงฺคี วา อพฺยากตจิตฺตสมงฺคี วาติ ¶ ทสฺเสติ, น ปน กุสลาปิ อาปตฺติ อตฺถีติ. น หิ กุสลา อาปตฺติ นาม อตฺถิ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากตํ, นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ (ปริ. ๓๐๓) วจนโต. ทส กามาวจรกิริยจิตฺตานีติ หสิตุปฺปาทโวฏฺพฺพเนหิ สทฺธึ อฏฺ มหากิริยจิตฺตานิ. ทฺวินฺนํ อภิฺาจิตฺตานํ อาปตฺติสมุฏฺาปกตฺตํ ปฺตฺตึ อชานนฺตสฺส อิทฺธิวิกุพฺพนาทีสุ ทฏฺพฺพํ. ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชตีติ ยํ สิกฺขาปทสีเสน คหิตํ อาปตฺตึ กุสลจิตฺตสมงฺคี อาปชฺชติ. อิมินา ปน วจเนน ตํ กุสลนฺติ อาปตฺติยา วุจฺจมาโน กุสลภาโว ปริยายโตว, น ปรมตฺถโตติ ทสฺเสติ. กุสลจิตฺเตน หิ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺโต สวิฺตฺติกํ อวิฺตฺติกํ ¶ วา สิกฺขาปทวีติกฺกมาการปฺปวตฺตํ รูปกฺขนฺธสงฺขาตํ อพฺยากตาปตฺตึ อาปชฺชติ. อิตเรหิ อิตรนฺติ อิตเรหิ อกุสลาพฺยากตจิตฺเตหิ ยํ อาปชฺชติ, ตํ อิตรํ, อกุสลํ อพฺยากตฺจาติ อตฺโถ. อิทฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺโต อกุสลจิตฺตสมงฺคี วา อาปชฺชติ กุสลาพฺยากตจิตฺตสมงฺคี วาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอวํ สนฺเตปิ สพฺพสิกฺขาปเทสุ กิฺจิ อกุสลจิตฺตเมว กิฺจิ กุสลาพฺยากตวเสน ทฺวิจิตฺตํ, กิฺจิ สพฺเพสํ วเสน ติจิตฺตนฺติ อยเมว ปเภโท ลพฺภติ, น อฺโติ เวทิตพฺพํ.
ติเวทนํ ทฺวิเวทนํ เอกเวทนนฺติ อิทฺจ ยถาวุตฺตเวทนาวเสเนว ลพฺภติ, นาฺถาติ ทฏฺพฺพํ. นิปชฺชิตฺวา นิโรธํ สมาปนฺนสฺส สหเสยฺยวเสน ตทาการปฺปวตฺตรูปกฺขนฺธสฺเสว อาปตฺติภาวโต ‘‘อตฺถิ อเวทน’’นฺติปิ วตฺตพฺพเมตํ, กทาจิ กรหจิ ยทิจฺฉกํ สมฺภวตีติ อคฺคเหตฺวา เยภุยฺยวเสน ลพฺภมานํเยว คเหตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิทานิ ยถาวุตฺตสมุฏฺานาทีนิ อิมสฺมึ สํวณฺณิยมานสิกฺขาปเท วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมํ ปกิณฺณกํ วิทิตฺวา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิทิตฺวาติ อิมสฺส ‘‘เวทิตพฺพ’’นฺติ อิมินา อปรกาลกิริยาวจเนน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. กิริยสมุฏฺานนฺติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ ปรูปกฺกเม สติ สาทิยนฺตสฺส อกิริยสมุฏฺานภาวโต. ‘‘มโนทฺวาเร อาปตฺติ นาม นตฺถีติ อิทมฺปิ พาหุลฺลวเสเนว วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. จิตฺตํ ปเนตฺถ องฺคมตฺตํ โหตีติ ปมปาราชิกํ กายจิตฺตโต สมุฏฺาตีติ จิตฺตเมตฺถ อาปตฺติยา องฺคเมว โหติ. น ตสฺส วเสน กมฺมภาโว ลพฺภตีติ วิฺตฺติชนกวเสน ¶ กายทฺวาเร ปวตฺตตฺตา ตสฺส จิตฺตสฺส วเสน อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส มโนกมฺมภาโว น ลพฺภตีติ อตฺโถ. สิกฺขาปทสฺส เหฏฺา วุตฺตนเยน ปฺตฺติภาวโต ‘‘สพฺพฺเจตํ อาปตฺติยํ ยุชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. น หิ ยถาวุตฺตสมุฏฺานาทิ ปฺตฺติยํ ยุชฺชติ.
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
วินีตวตฺถุวณฺณนา
อิทํ กินฺติ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉติ. วินีตานิ วินิจฺฉิตานิ วตฺถูนิ วินีตวตฺถูนิ. ตานิ หิ ‘‘อาปตฺตึ ตฺวํ ภิกฺขุ อาปนฺโน ปาราชิกํ. อนาปตฺติ ภิกฺขุ ปาราชิกสฺส, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺส. อนาปตฺติ ภิกฺขุ อสาทิยนฺตสฺสา’’ติอาทินา ภควตาเยว วินิจฺฉิตานิ ¶ . เตนาห ‘‘ภควตา สยํ วินิจฺฉิตาน’’นฺติ. อุทฺทานคาถาติ อุทฺเทสคาถา, สงฺคหคาถาติ วุตฺตํ โหติ. วตฺถุคาถาติ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขู’’ติอาทิกา นิทานวตฺถุทีปิกา วินีตวตฺถุปาฬิเยว เตสํ เตสํ วตฺถูนํ คนฺถนโต ‘‘วตฺถุคาถา’’ติ วุตฺตา, น ฉนฺโทวิจิติลกฺขเณน. คาถานํ วตฺถุ วตฺถุคาถาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอตฺถาติ วินีตวตฺถูสุ. ทุติยาทีนนฺติ ทุติยปาราชิกาทีนํ. ทุติยาทีนิ วินิจฺฉินิตพฺพานีติ โยเชตพฺพํ. สิปฺปิกานนฺติ จิตฺตการาทิสิปฺปิกานํ. ยํ ปสฺสิตฺวา ปสฺสิตฺวา จิตฺตการาทโย จิตฺตกมฺมาทีนิ อุคฺคณฺหนฺตา กโรนฺติ, ตํ ‘‘ปฏิจฺฉนฺนกรูป’’นฺติ วุจฺจติ.
๖๗. ปุริมานิ ทฺเว วตฺถูนีติ มกฺกฏิวตฺถุํ วชฺชิปุตฺตกวตฺถฺุจ. ตานิ ปน กิฺจาปิ อนุปฺตฺติยํ อาคตาเนว, ตถาปิ ภควตา สยํ วินิจฺฉิตวตฺถุภาวโต อทินฺนาทานาทีสุ อนุปฺตฺติยํ อาคตานิ รชกาทิวตฺถูนิ วิย ปุน วินีตวตฺถูสุ ปกฺขิตฺตานิ. ยทิ เอวํ ‘‘ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสี’’ติ อิทํ วิรุชฺเฌยฺย, อนุปฺตฺติยฺหิ อฺเ ภิกฺขู ทิสฺวา ตํ ภิกฺขุํ โจเทสุนฺติ? สจฺจเมตํ, เตหิ ปน ภิกฺขูหิ อนุปฺตฺติยํ วุตฺตนเยน โจเทตฺวา ‘‘นนุ, อาวุโส, ตเถว ตํ โหตี’’ติ วุตฺเต ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสีติ คเหตพฺพํ. ‘‘ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสี’’ติ อิทฺจ เตหิ ภิกฺขูหิ อนุปฺตฺติยํ วุตฺตนเยน ภควโต อาโรจิเต ‘‘สจฺจํ กิร ตฺวํ ภิกฺขุ มกฺกฏิยา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวี’’ติ ภควตา ¶ ปุฏฺโ สมาโน ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสีติ คเหตพฺพํ.
วชฺชิปุตฺตกวตฺถุมฺหิ ปน สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตฺวา วิพฺภมิตฺวา เย อานนฺทตฺเถรํ อุปสงฺกมิตฺวา ปุน ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทฺจ ยาจึสุ, เต สนฺธาย ‘‘อฏฺานเมตํ, อานนฺท, อนวกาโส, ยํ ตถาคโต วชฺชีนํ วา วชฺชิปุตฺตกานํ วา การณา สาวกานํ ปาราชิกํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ สมูหเนยฺยา’’ติอาทิ อนุปฺตฺติยํ วุตฺตํ. เย ปน อวิพฺภมิตฺวา สลิงฺเค ิตาเยว อุปฺปนฺนกุกฺกุจฺจา ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ, เต สนฺธาย ‘‘อาปตฺตึ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อาปนฺนา ปาราชิก’’นฺติ อิธ วุตฺตํ. เกจิ ปน อิมํ อธิปฺปายํ อชานนฺตาว ‘‘อฺเมว มกฺกฏิวตฺถุ วชฺชิปุตฺตกวตฺถุ จ วินีตวตฺถูสุ อาคต’’นฺติ วทนฺติ.
กุเส คนฺเถตฺวาติ กุสติณานิ คนฺเถตฺวา. เกเสหีติ มนุสฺสเกเสหิ. ตํ ราคนฺติ กายสํสคฺคราคํ. ตฺวาติ สยเมว ชานิตฺวา. ยทิ กายสํสคฺคราเคน กตํ, กายสํสคฺคราคสิกฺขาปทสฺส ¶ วินีตวตฺถูสุ อวตฺวา อิธ กสฺมา วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – กิฺจาปิ ตํ กายสํสคฺคราเคน กตํ, ตสฺส ปน ภิกฺขุโน ปาราชิกกฺเขตฺเต กตุปกฺกมตฺตา ‘‘ปาราชิกํ นุ โข อหํ อาปนฺโน’’ติ ปาราชิกวิสยํ กุกฺกุจฺจํ อโหสีติ อิธ วุตฺตํ. เตเนวาห – ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ ปาราชิกสฺส, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ.
๖๘. อติทสฺสนียาติ ทิวสมฺปิ ปสฺสนฺตานํ อติตฺติกรณโต อติวิย ทสฺสนโยคฺคา. วณฺณโปกฺขรตายาติ เอตฺถ โปกฺขรตา วุจฺจติ สุนฺทรภาโว, วณฺณสฺส โปกฺขรตา วณฺณโปกฺขรตา, ตาย วณฺณโปกฺขรตาย, วณฺณสมฺปตฺติยาติ อตฺโถ. โปราณา ปน โปกฺขรนฺติ สรีรํ วทนฺติ, วณฺณํ วณฺณเมว. เตสํ มเตน วณฺณฺจ โปกฺขรฺจ วณฺณโปกฺขรานิ, เตสํ ภาโว วณฺณโปกฺขรตา, ตสฺมา วณฺณโปกฺขรตายาติ ปริสุทฺเธน วณฺเณน เจว สรีรสณฺานสมฺปตฺติยา จาติ อตฺโถ. อถ วา วณฺณสมฺปนฺนํ โปกฺขรํ วณฺณโปกฺขรนฺติ อุตฺตรปทโลโป ปุพฺพปทสฺส ทฏฺพฺโพ, ตสฺส ภาโว วณฺณโปกฺขรตา, ตาย วณฺณโปกฺขรตาย, วณฺณสมฺปนฺนสรีรตายาติ อตฺโถ. ปธํเสสีติ อภิภวีติ อตฺโถ. กถํ ปน อสาทิยนฺตี นิสีทีติ อาห – ‘‘อสทฺธมฺมาธิปฺปาเยน…เป… ขาณุกา วิยา’’ติ.
น ¶ ลิมฺปตีติ น อลฺลียติ. กาเมสูติ วตฺถุกามกิเลสกาเมสุ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา ปทุมินิปณฺเณ อุทกพินฺทุ น สณฺาติ, ยถา จ สูจิมุเข สาสโป น สนฺติฏฺติ, เอวเมว โย อพฺภนฺตเร ทุวิเธนปิ กาเมน น ลิมฺปติ, ตสฺมึ กาโม น สณฺาติ, ตมหํ พฺราหฺมณํ วทามีติ.
๖๙. ปุริสสณฺานํ อนฺตรหิตํ, อิตฺถิสณฺานํ อุปฺปนฺนนฺติ ผลสฺส วินาสุปฺปาททสฺสเนน การณสฺสปิ วินาสุปฺปาทา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ปุริสินฺทฺริเย หิ นฏฺเ ปุริสสณฺานํ อนฺตรธายติ, อิตฺถินฺทฺริเย สมุปฺปนฺเน อิตฺถิสณฺานํ ปาตุภวติ. ตถา หิ ‘‘ยสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? โน. ยสฺส วา ปน ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ, ตสฺส อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ? โน’’ติ ยมกปกรเณ (ยม. ๓. อินฺทฺริยยมก.๑๘๘) วุตฺตตฺตา อินฺทฺริยทฺวยสฺส เอกสฺมึ สนฺตาเน สหปวตฺติยา อสมฺภวโต ยสฺมึ ขเณ อิตฺถินฺทฺริยํ ปาตุภวติ, ตโต ปุพฺเพ สตฺตรสมจิตฺตโต ปฏฺาย ปุริสินฺทฺริยํ นุปฺปชฺชติ. ตโต ปุพฺเพ อุปฺปนฺเนสุ จ ปุริสินฺทฺริเยสุ สหชรูเปหิ สทฺธึ กเมน นิรุทฺเธสุ ตสฺมึ สนฺตาเน อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชติ. ตโต ปุริสสณฺานากาเรน ปวตฺเตสุ กมฺมชรูเปสุ เสสรูเปสุ จ กฺจิ กาลํ ปวตฺติตฺวา นิรุทฺเธสุ อิตฺถิสณฺานากาเรน ¶ จ จตุชรูปสนฺตติยา ปวตฺตาย ปุริสสณฺานํ อนฺตรหิตํ, อิตฺถิสณฺานํ ปาตุภูตนฺติ วุจฺจติ. อิตฺถิยา ปุริสลิงฺคปาตุภาเวปิ อยเมว นโย เวทิตพฺโพ.
ปุริสลิงฺคํ อุตฺตมํ, อิตฺถิลิงฺคํ หีนนฺติ อิมินา จ ปุริสินฺทฺริยสฺส อุตฺตมภาโว, อิตฺถินฺทฺริยสฺส จ หีนภาโว วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. น หิ อินฺทฺริยสฺส หีนุกฺกฏฺภาวํ วินา ตนฺนิสฺสยสฺส ลิงฺคสฺส หีนุกฺกฏฺตา สมฺภวติ. ปุริสลิงฺคํ พลวอกุสเลน อนฺตรธายตีติอาทินาปิ อินฺทฺริยสฺเสว วินาสุปฺปาทา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. อินฺทฺริเย หิ วินฏฺเ อุปฺปนฺเน จ ตนฺนิสฺสยสฺส ลิงฺคสฺสปิ อนฺตรธานํ ปติฏฺานฺจ สมฺภวติ. กถํ ปเนตฺถ ปุริสลิงฺคํ พลวอกอุสเลน อนฺตรธายติ, อิตฺถิลิงฺคํ ทุพฺพลกุสเลน ปติฏฺาตีติ? วุจฺจเต – ปฏิสนฺธิยํ ตาว ปุริสินฺทฺริยุปฺปาทกํ อนุปหตสามตฺถิยํ พลวกุสลกมฺมํ ยาวตายุกํ ปุริสินฺทฺริยเมว อุปฺปาเทติ, อนฺตรา ปน เกนจิ ลทฺธปจฺจเยน ปารทาริกตฺตาทินา พลวอกุสลกมฺเมน อุปหตสามตฺถิยํ ตเทว ปฏิสนฺธิทายกํ กุสลกมฺมํ ทุพฺพลีภูตํ ปุริสินฺทฺริยํ อนุปฺปาเทตฺวา อตฺตโน สามตฺถิยานุรูปํ ¶ อิตฺถินฺทฺริยํ ปวตฺเต อุปฺปาเทติ. ยทา ปน ปฏิสนฺธิทานกาเลเยว เกนจิ ลทฺธปจฺจเยน ปารทาริกตฺตาทินา พลวอกุสลกมฺเมน ปุริสินฺทฺริยุปฺปาทนสามตฺถิยํ อุปหตํ โหติ, ตทา ทุพฺพลีภูตํ กุสลกมฺมํ ปุริสินฺทฺริยํ อนุปฺปาเทตฺวา ปฏิสนฺธิยํเยว อิตฺถินฺทฺริยํ อุปฺปาเทติ. ตสฺมา ‘‘ปุริสลิงฺคํ พลวอกุสเลน อนฺตรธายติ, อิตฺถิลิงฺคํ ทุพฺพลกุสเลน ปติฏฺาตี’’ติ วุจฺจติ.
ทุพฺพลอกุสเลน อนฺตรธายตีติ ปารทาริกตฺตาทิพลวอกุสลกมฺมสฺส ปุริสินฺทฺริยุปฺปาทนวิพนฺธกสฺส ทุพฺพลภาเว สติ อนฺตรธายนฺตํ อิตฺถิลิงฺคํ ทุพฺพลอกุสเลน อนฺตรธายตีติ วุตฺตํ. ตถา หิ ปารทาริกตฺตาทินา พลวอกุสลกมฺเมน พาหิตตฺตา ปุริสินฺทฺริยุปฺปาทเน อสมตฺถํ ปฏิสนฺธิยํ อิตฺถิยา อิตฺถินฺทฺริยุปฺปาทกํ ทุพฺพลกุสลกมฺมํ ยทา ปวตฺติยํ พฺรหฺมจริยวาสมิจฺฉาจารปฏิวิรติวเสน ปุริสตฺตปตฺถนาวเสน วา กตุปจิตพลวกุสลกมฺเมน อาหิตสามตฺถิยํ ปุริสินฺทฺริยุปฺปาทเน สมตฺถํ อิตฺถินฺทฺริยํ อนุปฺปาเทตฺวา อตฺตโน สามตฺถิยานุรูปํ ปุริสินฺทฺริยํ อุปฺปาเทติ, ตทา ปุริสินฺทฺริยุปฺปาทนวิพนฺธกสฺส พลวอกุสลกมฺมสฺส ทุพฺพลภาเว สติ ตํ อิตฺถินฺทฺริยํ อนฺตรหิตนฺติ ‘‘อิตฺถิลิงฺคํ อนฺตรธายนฺตํ ทุพฺพลอกุสเลน อนฺตรธายตี’’ติ วุจฺจติ. ยถาวุตฺตนเยเนว พลวตา กุสลกมฺเมน ปุริสินฺทฺริยสฺส อุปฺปาทิตตฺตา ‘‘ปุริสลิงฺคํ พลวกุสเลน ปติฏฺาตี’’ติ วุจฺจติ. ปุพฺเพ อิตฺถิภูตสฺส ปฏิสนฺธิยํ ปุริสินฺทฺริยุปฺปาเทปิ อยํ นโย เวทิตพฺโพ. อุภยมฺปิ อกุสเลน อนฺตรธายติ, กุสเลน ปฏิลพฺภตีติ อิทํ สุคติภวํ สนฺธาย วุตฺตํ, ทุคฺคติยํ ปน อุภินฺนํ อุปฺปตฺติ วินาโส จ อกุสลกมฺเมเนวาติ ทฏฺพฺพํ.
อุภินฺนมฺปิ ¶ สหเสยฺยาปตฺติ โหตีติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ มาตุคาเมน สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํ. ยา ปน ภิกฺขุนี ปุริเสน สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตตฺตา อุภินฺนมฺปิ สหเสยฺยวเสน ปาจิตฺติยาปตฺติ โหติ. ทุกฺขีติ เจโตทุกฺขสมงฺคิตาย ทุกฺขี. ทุมฺมโนติ โทเสน ทุฏฺมโน, วิรูปมโน วา โทมนสฺสาภิภูตตาย. ‘‘สมสฺสาเสตพฺโพ’’ติ วตฺวา สมสฺสาเสตพฺพวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘โหตุ มา จินฺตยิตฺถา’’ติอาทิมาห. อนาวโฏติ อวาริโต. ธมฺโมติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสงฺขาโต ติวิโธปิ สทฺธมฺโม. สคฺโค จ มคฺโค จ สคฺคมคฺโค, สคฺคสฺส ¶ วา มคฺโค สคฺคมคฺโค, สคฺคูปปตฺติสาธิกา ปฏิปตฺติ. ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิธาย อทฺธานคมเน อาปตฺติ ปริหริตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สํวิทหนํ ปริโมเจตฺวา’’ติ อาห. ‘‘มยํ อสุกํ นาม านํ คจฺฉามา’’ติ วตฺวา ‘‘เอหิ สทฺธึ คมิสฺสามา’’ติอาทินา อสํวิทหิตตฺตา อนาปตฺติ.
พหิคาเมติ อตฺตโน วสนคามโต พหิ. คามนฺตรนทีปารรตฺติวิปฺปวาสคณโอหียนาปตฺตีหิ อนาปตฺตีติ ‘‘ทุติยิกา ภิกฺขุนี ปกฺกนฺตา วา โหตี’’ติอาทินา (ปาจิ. ๖๙๓) วุตฺตอนาปตฺติลกฺขเณหิ สํสนฺทนโต วุตฺตํ. อาราธิกาติ จิตฺตาราธเน สมตฺถา. ตา โกเปตฺวาติ ตา ปริจฺจชิตฺวา. ลชฺชินิโย…เป… ลพฺภตีติ ‘‘สงฺคเห อสติ อุกฺกณฺิตฺวา วิพฺภเมยฺยาปี’’ติ สงฺคหวเสเนว วุตฺตํ. อลชฺชินิโย…เป… ลพฺภตีติ อลชฺชิภาวโต อสนฺตปกฺขํ ภชนฺตีติ วุตฺตํ. อฺาติกา…เป… วฏฺฏตีติ อิทํ ปน อิมิสฺสา อาเวณิกํ กตฺวา อฏฺกถายํ อนฺุาตนฺติ วทนฺติ. ภิกฺขุภาเวปีติ ภิกฺขุกาเลปิ. ปริสาวจโรติ อุปชฺฌาโย จ อาจริโย จ หุตฺวา ปริสุปฏฺาโก. อฺสฺส สนฺติเก นิสฺสโย คเหตพฺโพติ ตสฺส สนฺติเก อุปสมฺปนฺเนหิ สทฺธิวิหาริเกหิ อฺสฺส อาจริยสฺส สนฺติเก นิสฺสโย คเหตพฺโพ. ตํ นิสฺสาย วสนฺเตหิปีติ อนฺเตวาสิเก สนฺธาย วทติ. อุปชฺฌา คเหตพฺพาติ อุปสมฺปทตฺถํ อุปชฺฌา คเหตพฺพา, อฺสฺส สนฺติเก อุปสมฺปชฺชิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.
วินยกมฺมนฺติ วิกปฺปนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปุน กาตพฺพนฺติ ปุน วิกปฺเปตพฺพํ. ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ วฏฺฏตีติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนีนํ สนฺนิธิ ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูนํ สนฺนิธิ ภิกฺขุนีหิ ปฏิคฺคาหาเปตฺวา ปริภฺุชิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๔๒๑) วจนโต ปุน ปฏิคฺคหิตํ ตทหุ สามิสมฺปิ วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. สตฺตเม ทิวเสติ อิทํ ตฺจ นิสฺสคฺคิยํ อนาปชฺชิตฺวาว ปุนปิ สตฺตาหํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ภิกฺขุนิยา นิสฺสคฺคิยํ ภิกฺขุสฺส วฏฺฏติ, ภิกฺขุสฺส นิสฺสคฺคิยํ ภิกฺขุนิยา วฏฺฏติ, ตสฺมา อฏฺเมปิ ทิวเส ลิงฺคปริวตฺเต สติ อนิสฺสชฺชิตฺวาว อนฺโตสตฺตาเห ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏตีติ ¶ วทนฺติ. ตํ ปกตตฺโต รกฺขตีติ อปริวตฺตลิงฺโค ตํ ปฏิคฺคหณวิชหนโต รกฺขติ, อวิภตฺตตาย ปฏิคฺคหณํ น วิชหตีติ อธิปฺปาโย. สามํ คเหตฺวาน นิกฺขิเปยฺยาติ ปฏิคฺคเหตฺวา สยํ นิกฺขิเปยฺย. ปริภฺุชนฺตสฺส ¶ อาปตฺตีติ ลิงฺคปริวตฺเต สติ ปฏิคฺคหณวิชหนโต ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส อาปตฺติ.
‘‘หีนายาวตฺตเนนาติ ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส คิหิภาวูปคมเนนา’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ, ตํ สุวุตฺตํ. น หิ ปาราชิกํ อนาปนฺนสฺส สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ‘‘วิพฺภมิสฺสามี’’ติ คิหิลิงฺคคฺคหณมตฺเตน ภิกฺขุภาโว วินสฺสติ. ปาราชิกํ อาปนฺโน จ ภิกฺขุลิงฺเค ิโต ยาว น ปฏิชานาติ, ตาว อตฺเถว ตสฺส ภิกฺขุภาโว, น โส อนุปสมฺปนฺนสงฺขฺยํ คจฺฉติ. ตถา หิ โส สํวาสํ สาทิยนฺโตปิ เถยฺยสํวาสโก น โหติ, สหเสยฺยาทิอาปตฺตึ น ชเนติ, โอมสวาเท ปาจิตฺติยฺจ ชเนติ. เตเนว ‘‘อสุทฺโธ โหติ ปุคฺคโล อฺตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน, ตฺเจ สุทฺธทิฏฺิ สมาโน โอกาสํ การาเปตฺวา อกฺโกสาธิปฺปาโย วเทติ, อาปตฺติ โอมสวาทสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๘๙) โอมสวาเท ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. อสติ หิ ภิกฺขุภาเว ทุกฺกฏํ ภเวยฺย, สติ จ ภิกฺขุภาเว ปฏิคฺคหิตสฺส ปฏิคฺคหณวิชหนํ นาม อยุตฺตํ, ตสฺมา สพฺพโส ภิกฺขุภาวสฺส อภาวโต ปาราชิกํ อาปชฺชิตฺวา คิหิลิงฺคคฺคหเณน คิหิภาวูปคมนํ อิธ ‘‘หีนายาวตฺตน’’นฺติ อธิปฺเปตํ, น ปน ปกตตฺตสฺส คิหิลิงฺคคฺคหณมตฺตํ. เตเนว กตฺถจิ สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน สมานคติกตฺตา หีนายาวตฺตนํ วิสุํ น คณฺหนฺติ. สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน ปฏิคฺคหณวิชหเน วุตฺเต ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส คิหิภาวูปคมเนน สพฺพโส ภิกฺขุภาวสฺส อภาวโต วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ. ตถา หิ พุทฺธทตฺตาจริเยน อตฺตโน วินยวินิจฺฉเย –
‘‘อจฺเฉทคาหนิรเปกฺขนิสคฺคโต จ,
สิกฺขาปฺปหานมรเณหิ จ ลิงฺคเภทา;
ทาเนน ตสฺส จ ปรสฺส อภิกฺขุกสฺส,
สพฺพํ ปฏิคฺคหณเมติ วินาสเมว’’นฺติ. –
เอตฺตกเมว วุตฺตํ. ตถา ธมฺมสิริตฺเถเรนปิ –
‘‘สิกฺขามรณลิงฺเคหิ, อนเปกฺขวิสคฺคโต;
อจฺเฉทานุปสมฺปนฺน-ทานา คาโหปสมฺมตี’’ติ. –
วุตฺตํ ¶ ¶ . ยทิ จ ปกตตฺตสฺส คิหิลิงฺคคฺคหณมตฺเตนปิ ปฏิคฺคหณํ วิชเหยฺย, เตปิ อาจริยา วิสุํ ตมฺปิ วเทยฺยุํ, น วุตฺตฺจ, ตโต วิฺายติ ‘‘ปกตตฺตสฺส คิหิลิงฺคคฺคหณมตฺตํ อิธ หีนายาวตฺตนนฺติ นาธิปฺเปต’’นฺติ. ภิกฺขุนิยา ปน สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส อภาวโต คิหิลิงฺคคฺคหณมตฺเตนปิ ปฏิคฺคหณํ วิชหติ.
อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนนาติ อฺสฺส อทตฺวาว อนตฺถิกตาย ‘‘นตฺถิ อิมินา กมฺมํ, น อิทานิ นํ ปริภฺุชิสฺสามี’’ติ วตฺถูสุ วา ‘‘ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิสฺสามี’’ติ ปฏิคฺคหเณ วา อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนน. อจฺฉินฺทิตฺวา คาเหนาติ โจราทีหิ อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณน.
เอตฺถาติ ภิกฺขุวิหาเร. อุปโรปกาติ เตน โรปิตา รุกฺขคจฺฉา. เตรสสุ สมฺมุตีสูติ ภตฺตุทฺเทสกเสนาสนปฺาปกภณฺฑาคาริกจีวรปฏิคฺคาหกจีวรภาชกยาคุภาชกผลภาชกขชฺชภาชกอปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกสาฏิยคฺคาหาปกปตฺตคฺคาหาปกอารามิกเปสกสามเณรเปสกสมฺมุติสงฺขาตาสุ เตรสสุ สมฺมุตีสุ. กามํ ปุริมิกาย ปจฺฉิมิกาย จ เสนาสนคฺคาโห ปฏิปฺปสฺสมฺภติเยว, ปุริมิกาย ปน เสนาสนคฺคาเห ปฏิปฺปสฺสทฺเธ ปจฺฉิมิกาย อฺตฺถ อุปคนฺตุํ สกฺกาติ ปุริมิกาย เสนาสนคฺคาหปฏิปฺปสฺสทฺธึ วิสุํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉิมิกาย เสนาสนคฺคาเห ปฏิปฺปสฺสทฺเธ น สกฺกา อฺตฺถ อุปคนฺตุนฺติ ตตฺถ ภิกฺขูหิ กตฺตพฺพสงฺคหํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจ ปจฺฉิมิกาย เสนาสเน คหิเต’’ติอาทิมาห.
ปกฺขมานตฺตเมว ทาตพฺพนฺติ ภิกฺขุนีนํ ปฏิจฺฉนฺนายปิ อาปตฺติยา มานตฺตจารสฺเสว อนฺุาตตฺตา. ปุน ปกฺขมานตฺตเมว ทาตพฺพนฺติ ภิกฺขุกาเล จิณฺณมานตฺตาภาวโต. ภิกฺขุนีหิ อพฺภานกมฺมํ กาตพฺพนฺติ ภิกฺขุกาเล จิณฺณมานตฺตตาย ภิกฺขุนีกาเลปิ จิณฺณมานตฺตา อิจฺเจว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ กตฺวา วุตฺตํ. สเจ อกุสลวิปาเก…เป… ฉารตฺตํ มานตฺตเมว ทาตพฺพนฺติ มานตฺตํ จรนฺตสฺส ลิงฺคปริวตฺตาธิการตฺตา วุตฺตํ. สเจ ปน ภิกฺขุกาเล ปฏิจฺฉนฺนาย สาธารณาปตฺติยา ปริวสนฺตสฺส อสมาทิณฺณปริวาสสฺส วา ลิงฺคํ ปริวตฺตติ, ตสฺส ภิกฺขุนีกาเล ปกฺขมานตฺตํ จรนฺตสฺส อกุสลวิปาเก ปริกฺขีเณ ปุน ลิงฺเค ปริวตฺติเต ปริวาสํ ทตฺวา ปริวุตฺถปริวาสสฺส ฉารตฺตํ มานตฺตํ ทาตพฺพนฺติ วทนฺติ.
สฺจริตฺตาปตฺตีติ ¶ สาธารณาปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ปริวาสทานํ นตฺถีติ ภิกฺขุกาเล อปฺปฏิจฺฉนฺนภาวโต. ภิกฺขุนีกาเล ปน อาโรจิตาปิ สาธารณาปตฺติ สเจ ภิกฺขุกาเล อนาโรจิตา, ปฏิจฺฉนฺนาว โหตีติ วทนฺติ. ภิกฺขูหิ มานตฺเต อทินฺเนติ อจิณฺณมานตฺตาย ลิงฺคปริวตฺเต ¶ สติ. ภิกฺขุนีภาเว ิตายปิ ตา สุปฺปฏิปฺปสฺสทฺธา เอวาติ สมฺพนฺโธ. ยา อาปตฺติโย ปุพฺเพ ปฏิปฺปสฺสทฺธาติ ยา อสาธารณาปตฺติโย ปุพฺเพ ภิกฺขุภาเว ปฏิปฺปสฺสทฺธา. ‘‘ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส ลิงฺคปริวตฺเต สติ สนฺตานสฺส เอกตฺตา น ปุน โส อุปสมฺปทํ ลภติ, ตถา วิพฺภนฺตาปิ ภิกฺขุนี ลิงฺคปริวตฺเต สติ ปุน อุปสมฺปทํ น ลภตี’’ติ วทนฺติ.
๗๑. ‘‘อนุปาทินฺนเกสูติ อธิการตฺตา อุปาทินฺนเกปิ เอเสว นโยติ วุตฺต’’นฺติ จูฬคณฺิปเท มชฺฌิมคณฺิปเท จ วุตฺตํ, ตํ ทุวุตฺตํ. น หิ อุปาทินฺนเกสุ นิมิตฺเต อุปกฺกมนฺตสฺส ทุกฺกฏํ ทิสฺสติ. ตถา หิ อุปาทินฺนเกสุ นิมิตฺเต อปฺปเวเสตฺวา พหิ อุปกฺกมนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ ‘‘น จ, ภิกฺขเว, รตฺตจิตฺเตน องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพํ, โย ฉุเปยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๕๒) วุตฺตตฺตา. เอตฺถ จ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ อฏฺกถายํ ปุพฺเพ วิจาริตเมว. ทุกฺกฏเมวาติ โมจนราคสฺส อภาวโต. ตเถวาติ มุจฺจตุ วา มา วาติ อิมมตฺถํ อติทิสฺสติ.
อวิสโยติ อสาทิยนํ นาม เอวรูเป าเน ทุกฺกรนฺติ กตฺวา วุตฺตํ. มาตุคามสฺส วจนํ คเหตฺวาติ ‘‘อหํ วายมิสฺสามิ, ตฺวํ มา วายมี’’ติอาทินา วุตฺตวจนํ คเหตฺวา. อุภยวายาเมเนว อาปตฺตีติ สฺาย ‘‘ตฺวํ มา วายมี’’ติ วุตฺตํ.
๗๓. วฏฺฏกเตติ อิมสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิวเฏ’’ติ อาห. ‘‘ปาราชิกภเยน อากาสคตเมว กตฺวา ปเวสนาทีนิ กโรนฺตสฺส สหสา ตาลุกํ วา ปสฺสํ วา องฺคชาตํ ผุสติ เจ, ทุกฺกฏเมว เมถุนราคสฺส อภาวโต’’ติ วทนฺติ, อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺโพ. สุผุสิตาติ สุฏฺุ ปิหิตา. อนฺโตมุเข โอกาโส นตฺถีติ ทนฺตานํ สุปิหิตภาวโต อนฺโตมุเข ปเวเสตุํ โอกาโส นตฺถิ. อุปฺปาฏิเต ปน โอฏฺมํเส ทนฺเตสุเยว อุปกฺกมนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ ปตงฺคมุขมณฺฑูกสฺส มุขสณฺาเน ¶ วิย วณสงฺเขปวเสน ถุลฺลจฺจยํ. ‘‘เมถุนราเคน อิตฺถิยา อปฺปเวเสนฺโต นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฉุปติ, ถุลฺลจฺจย’’นฺติ อิมินา วา ลกฺขเณน สมานตฺตา อิธ ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ. พหิ นิกฺขนฺตทนฺตชิวฺหาสุปิ เอเสว นโย.
อมุจฺจนฺเต ถุลฺลจฺจยนฺติ ‘‘เจเตติ อุปกฺกมติ น มุจฺจติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๖๒) วจนโต. นิชฺฌามตณฺหิกาทีติ อาทิ-สทฺเทน ขุปฺปิปาสิกาทิเปตีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อลฺลียิตุมฺปิ น สกฺกาติ นิชฺฌามตณฺหิกานํ โลมกูเปหิ สมุฏฺิตอคฺคิชาลาหิ นิจฺจํ ปชฺชลิตสรีรตาย ขุปฺปิปาสิกาทีนํ อติวิย ปฏิกูลวิรูปพีภจฺฉอฏฺิจมฺมาวสิฏฺนิจฺจาตุรสรีรตาย ¶ อามสิตุมฺปิ น สกฺกา. เทวตา วิย สมฺปตฺตึ อนุโภนฺตีติ เอตฺถ ยาสนฺติ สามิวจนํ ยาติ ปจฺจตฺตวจเนน วิปริณาเมตฺวา โยเชตพฺพํ ‘‘ยา เทวตา วิย สมฺปตฺตึ อนุโภนฺตี’’ติ. ทสฺสนาทีสุ ทสฺสนํ นาม ภิกฺขุนา ตาสํ ทสฺสนํ, คหณมฺปิ ภิกฺขุนาว ตาสํ องฺคปจฺจงฺคคหณํ. อามสนาทีนิ ปน ตาสํ กิจฺจานิ. ตตฺถ อามสนํ นาม อตฺตโน สรีเรน ภิกฺขุโน สรีรสฺส อุปริ อามสนมตฺตํ, ผุสนํ ตโต ทฬฺหตรํ กตฺวา สมฺผุสนํ, ฆฏฺฏนํ ตโตปิ ทฬฺหตรํ กตฺวา สรีเรน สรีรสฺส ฆฏฺฏนํ. วิสฺํ กตฺวาติ ยถา โส กตมฺปิ อุปกฺกมนํ น ชานาติ, เอวํ กตฺวา. ยทิปิ อามสนาทิ ตสฺสา กิจฺจํ, ตถาปิ เตเนว อนาปตฺตึ อวตฺวา ‘‘ตํ ปุคฺคลํ วิสฺํ กตฺวา’’ติ วจนโต อกตวิสฺโ ชานิตฺวา สาทิยติ เจ, ปาราชิกเมว. ภิกฺขุโน ปน ทสฺสนคหเณสุ สติ อสาทิยนํ นาม น โหตีติ ทสฺสนคหเณสุ ปฺายมาเนสุ อนาปตฺติ น วุตฺตา. ยทิ ปน ปมํ ทสฺสนคหเณสุ สติ ปจฺฉา ตํ ปุคฺคลํ วิสฺํ กตฺวา อามสนาทีนิ กโรนฺตี อตฺตโน มโนรถํ ปูเรตฺวา คจฺฉติ, นตฺถิ ปาราชิกํ.
อุปหตกายปฺปสาโทติ อนฏฺเปิ กายปฺปสาเท กายวิฺาณุปฺปาทเน อสมตฺถตาปาทนวเสน วาตปิตฺตาทีหิ อุปหตกายปฺปสาโท. เสวนจิตฺตวเสน อาปตฺตีติ ยถา สนฺถตนิมิตฺตวเสน อุปาทินฺนผสฺสํ อวินฺทนฺตสฺสปิ เสวนจิตฺตวเสน อาปตฺติ, เอวมิธาปิ ปิตฺตวาตาทินา อุปหตกายปฺปสาทตฺตา อเวทิยนฺตสฺสปิ เสวนจิตฺตวเสน อาปตฺติ.
นนุ ¶ จ ฉุปิตมตฺตวตฺถุสฺมึ ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิสฺสามีติ ฉุปิตมตฺเต วิปฺปฏิสารี อโหสี’’ติ วุตฺตตฺตา เมถุนสฺส ปุพฺพปโยเค ทุกฺกเฏน ภวิตพฺพํ, อถ กสฺมา ‘‘อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ วุตฺตนฺติ อิมํ อนฺโตลีนโจทนํ มนสิกตฺวา ตํ ปริหริตุํ ‘‘โย เมถุน’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สีสนฺติ มคฺเคน มคฺคปฏิปาทนํ. ตฺหิ ปโยคานํ มตฺถกสทิสตฺตา ‘‘สีส’’นฺติ วุตฺตํ ตโต ปรํ ปโยคาภาวโต. ทุกฺกเฏ ติฏฺนฺตีติ ทุกฺกฏํ ชเนนฺติ. ทุกฺกฏฺหิ ชเนนฺตา หตฺถคฺคาหาทโย ปโยคา ‘‘ทุกฺกเฏ ติฏฺนฺตี’’ติ วุตฺตา อฺิสฺสา อาปตฺติยา ชนกวเสน อปฺปวตฺตนโต.
๗๔. ชาติปุปฺผคุมฺพานนฺติ ชาติสุมนคุมฺพานํ. อุสฺสนฺนตายาติ พาหุลฺลตาย. อุปจาเรติ อาสนฺนปฺปเทเส. เตน วาตุปตฺถมฺเภนาติ ‘‘องฺคมงฺคานิ วาตุปตฺถทฺธานิ โหนฺตี’’ติ เอวํ วุตฺตวาตุปตฺถมฺเภน. อิมินา นิทฺโทกฺกมนสฺส การณํ วุตฺตํ. เอกรสนฺติ อาวชฺชนาทิวีถิจิตฺเตหิ อพฺโพกิณฺณํ.
๗๖. สงฺคามสีสโยโธ ¶ ภิกฺขูติ ยสฺมา กิเลสารีหิ อนภิภูโต หุตฺวา เต ปราเชสิ, ตสฺมา สงฺคามมุเข โยธสทิโส ภิกฺขุ.
๗๗. อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมินฺติ เมถุนวตฺถุสฺมึ อุปฺปนฺเน. ปริวตฺตกทฺวารเมวาติ สํวรณวิวรณวเสน อิโต จิโต จ ปริวตฺตนโยคฺคทฺวารเมว. รุกฺขสูจิกณฺฏกทฺวารนฺติ รุกฺขสูจิทฺวารํ กณฺฏกทฺวารฺจ. ‘‘รุกฺขสูจิทฺวารํ กณฺฏกทฺวาร’’มิจฺเจว วา ปาโ. ยํ อุโภสุ ปสฺเสสุ รุกฺขถมฺเภ นิขณิตฺวา ตตฺถ วิชฺฌิตฺวา มชฺเฌ ทฺเว ติสฺโส รุกฺขสูจิโย ปเวเสตฺวา กโรนฺติ, ตํ รุกฺขสูจิทฺวารํ. ยํ ปเวสนนิกฺขมนกาเล อปเนตฺวา ถกนโยคฺคํ, เอกาย พหูหิ วา กณฺฏกสาขาหิ กตํ, ตํ กณฺฏกทฺวารํ. จกฺกลกยุตฺตทฺวารนฺติ เหฏฺา เอตํ จกฺกํ โยเชตฺวา กตํ มหาทฺวารํ, ยํ น สกฺกา เอเกน สํวริตุํ วิวริตฺุจ. โคปฺเผตฺวาติ รชฺชูหิ คนฺเถตฺวา. เอกํ ทุสฺสสาณิทฺวารเมวาติ เอตฺถ กิลฺชสาณิทฺวารมฺปิ สงฺคหํ คจฺฉติ.
ยตฺถ ทฺวารํ สํวริตฺวา นิปชฺชิตุํ น สกฺกา โหติ, ตตฺถ กตฺตพฺพวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ พหูนํ วฬฺชนฏฺานํ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. พหูนํ อวฬฺชนฏฺาเนปิ เอกํ อาปุจฺฉิตฺวา นิปชฺชิตุํ วฏฺฏติเยว. อถ ภิกฺขู…เป… นิสินฺนา โหนฺตีติ อิทํ ตตฺถ ภิกฺขูนํ สนฺนิหิตภาวสนฺทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘นิสินฺโน ¶ วา ปน โหตุ นิปนฺโน วา, เยน เกนจิ อิริยาปเถน สมนฺนาคโต สเจ ตตฺถ สนฺนิหิโต โหติ, อาโภคํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘นิสินฺนา โหนฺตีติ วจนโต สเจ นิปนฺนา โหนฺติ, อาโภคํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. ยทิ หิ ‘‘นิสินฺนา โหนฺตี’’ติ วจนโต นิปนฺเน อาโภคํ กาตุํ น วฏฺฏติ, ิเตปิ จงฺกมนฺเตปิ อาโภคํ กาตุํ น วฏฺฏติ. น หิ นิสินฺนวจนํ นิปนฺนํเยว นิวตฺเตติ, ตสฺมา ‘‘นิสินฺนา โหนฺตี’’ติ อิทํ ตตฺถ เตสํ อตฺถิตามตฺตสนฺทสฺสนตฺถํ, น เสสอิริยาปถสมงฺคิตานิวตฺตนตฺถํ. เอวํ สนฺเตปิ นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโต อสนฺตปกฺเข ิตตฺตา อาโภคารโห น โหตีติ อมฺหากํ ขนฺติ. อสนฺตปกฺเข ิตตฺตาเยว หิ รโห นิสชฺชาย นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโต อนาปตฺตึ น กโรตีติ วุตฺตํ. ทฺวารสํวรณํ นาม ภิกฺขุนีอาทีนํ ปเวสนนิวารณตฺถนฺติ อาห – ‘‘ภิกฺขุนึ วา มาตุคามํ วา อาปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนกํ อิตฺถิปณฺฑกฺจ อาปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. มาตุคามสฺส อนฺโตคพฺเภ ิตภาวํ ชานิตฺวาปิ ทฺวาเร ยถาวุตฺตวิธึ กตฺวา นิปชฺชนฺตสฺส อนาปตฺติ. นิสฺเสณึ อาโรเปตฺวาติ อุปริตลํ อาโรเปตฺวา วิสงฺขริตฺวา ภูมิยํ ปาเตตฺวา ฉินฺทิตฺวา วา นิปชฺชิตุมฺปิ วฏฺฏติ. ทฺเวปิ ทฺวารานิ ชคฺคิตพฺพานีติ เอตฺถ สเจ เอกสฺมึ ทฺวาเร กวาฏํ วา นตฺถิ, เหฏฺา วุตฺตนเยน สํวริตุํ วา น สกฺกา, อิตรํ ทฺวารํ อสํวริตฺวาปิ นิปชฺชิตุํ วฏฺฏติ.
ภิกฺขาจารา ¶ ปฏิกฺกมฺมาติ ภิกฺขาจารโต นิวตฺติตฺวา. ทฺวารปาลสฺสาติ ทฺวารโกฏฺเก มหาทฺวาเร นิสฺเสณิมูเล วา ตฺวา ทฺวารรกฺขณกสฺส. ปจฺฉิมานํ ภาโรติ เอกานุพนฺธวเสน อาคจฺฉนฺเต สนฺธาย วุตฺตํ. อสํวุตทฺวาเร อนฺโตคพฺเภ วาติ โยเชตพฺพํ. พหิ วาติ คพฺภโต พหิ. นิปชฺชนกาเลปิ…เป… วฏฺฏติเยวาติ เอตฺถ ‘‘ทฺวารชคฺคนกสฺส ตทธีนตฺตา ตทา ตสฺส ตตฺถ สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวํ อนุปธาเรตฺวาปิ อาโภคํ กาตุํ วฏฺฏติเยวา’’ติ วทนฺติ.
เยน เกนจิ ปริกฺขิตฺเตติ ปากาเรน วา วติยา วา เยน เกนจิ ปริกฺขิตฺเต. ‘‘ปริกฺเขปสฺส อุจฺจโต ปมาณํ สหเสยฺยปฺปโหนเก วุตฺตนเยน เวทิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. ยทิ ปน เอกสฺมึ ปเทเส ปริกฺเขโป วุตฺตปฺปมาณโต นีจตโร โหติ, วฏฺฏติ. มหาปริเวณํ โหตีติ มหนฺตํ ¶ องฺคณํ โหติ. มหาโพธิยงฺคณโลหปาสาทยงฺคณสทิสนฺติ พหุสฺจารทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น มหาปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ. อรุเณ อุคฺคเต อุฏฺหติ, อนาปตฺตีติ สุทฺธจิตฺเตน นิปนฺนสฺส นิทฺทายนฺตสฺเสว อรุเณ อุคฺคเตเยว นิทฺทาวเสเนว อนาปตฺติ. ปพุชฺฌิตฺวา ปุน สุปติ, อาปตฺตีติ อรุเณ อุคฺคเต ปพุชฺฌิตฺวา อรุณุคฺคมนํ อชานิตฺวาปิ อนุฏฺหิตฺวาว สยิตสนฺตาเนน สยนฺตสฺส อาปตฺติ, ปุรารุเณ ปพุชฺฌิตฺวาปิ อชานิตฺวา สยิตสนฺตาเนน สยนฺตสฺสปิ อรุเณ อุคฺคเต อาปตฺติเยว. ยถาปริจฺเฉทเมว วุฏฺาตีติ อรุเณ อุคฺคเตเยว อุฏฺหติ. ตสฺส อาปตฺตีติ อสุทฺธจิตฺเตเนว นิปนฺนตฺตา นิทฺทายนฺตสฺสปิ อรุเณ อุคฺคเต ทิวาปฏิสลฺลานมูลิกา อาปตฺติ. ‘‘เอวํ นิปชฺชนฺโต อนาทริยทุกฺกฏาปิ น มุจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา อสุทฺธจิตฺเตน นิปชฺชนฺโต อรุณุคฺคมนโต ปุเรตรํ อุฏฺหนฺโตปิ อนุฏฺหนฺโตปิ นิปชฺชนกาเลเยว อนาทริยทุกฺกฏํ อาปชฺชติ, ทิวาปฏิสลฺลานมูลิกํ ปน ทุกฺกฏํ อรุเณ อุคฺคเตเยว อาปชฺชติ.
ยํ ปเนตฺถ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ ‘‘รตฺตึ ทฺวารํ สํวริตฺวา นิปนฺโน สเจ อรุณุคฺคมนเวลายํ ทฺวาเร วิวเฏปิ นิปชฺชติ, ตสฺส อาปตฺติ อเขตฺเต สํวริตฺวา นิปนฺนตฺตา. อรุณุคฺคมนเวลายํ วิวเฏปิ ทฺวาเร ‘‘นิปชฺชิสฺสามี’’ติ รตฺตึ ทฺวารํ สํวริตฺวาปิ นิปนฺนสฺส อเขตฺเต ปิหิตตฺตา นิปชฺชนกาเล อนาทริยทุกฺกฏํ, อรุเณ อุคฺคเต นิปชฺชนมูลทุกฺกฏฺจ โหติ. รตฺตึ ปิหิเตปิ อปิหิเตปิ ทฺวาเร นิปนฺนสฺส อรุณุคฺคมนกฺขเณเยว อปิหิตทฺวาเร ปิหิเต ปิหิตทฺวาเร จ ปุน วิวริตฺวา ปิหิเต เขตฺเต ปิหิตตฺตา อนาปตฺตี’’ติ, ตํ อฏฺกถาย น สเมติ. รตฺตึ ทฺวารํ อสํวริตฺวา นิปนฺนสฺเสว หิ อรุณุคฺคมเน อาปตฺติ อฏฺกถายํ ทสฺสิตา, ตสฺมา เขตฺเต วา ปิหิตํ โหตุ อเขตฺเต วา, สํวรณเมเวตฺถ ปมาณนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ.
นิทฺทาวเสน นิปชฺชตีติ นิทฺทาภิภูตตาย เอกปสฺเสน นิปชฺชติ, เอวํ ปน นิปนฺโน นิปนฺโน ¶ นาม น โหตีติ อนาปตฺติ วุตฺตา. อปสฺสาย สุปนฺตสฺสาติ กฏิยา ปิฏฺิเวมชฺฌสฺส จ อนฺตเร อปฺปมตฺตกมฺปิ ปเทสํ ภูมึ อผุสาเปตฺวา ถมฺภาทึ อปสฺสาย สุปนฺตสฺส. สหสาว วุฏฺาตีติ ปกฺขลิตฺวา ปติโต วิย สหสา วุฏฺาติ. ตตฺเถว สยติ น วุฏฺาตีติ นิทฺทาภิภูตตาย ¶ สุปนฺโต น วุฏฺาติ, น มุจฺฉาปเรโต. เตเนว ‘‘อวิสยตฺตา อาปตฺติ น ทิสฺสตี’’ติ น วุตฺตํ.
เอกภงฺเคนาติ เอกสฺส ปสฺสสฺส ภฺชเนน, เหฏฺา วุตฺตนเยน ปาเท ภูมิโต อโมเจตฺวาว เอกํ ปสฺสํ ภฺชิตฺวา นาเมตฺวา นิปนฺโนติ วุตฺตํ โหติ. มหาอฏฺกถายํ ปน มหาปทุมตฺเถเรน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. มุจฺฉิตฺวา ปติตตฺตา เถเรน ‘‘อวิสยตฺตา อาปตฺติ น ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. อาจริยา ปน ยถา ยกฺขคหิตโก พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิโต จ ปรวโส โหติ, เอวํ อปรวสตฺตา มุจฺฉิตฺวา ปติโต กฺจิ กาลํ ชานิตฺวาปิ นิปชฺชตีติ อนาปตฺตึ น วทนฺติ. โย จ ยกฺขคหิตโก, โย จ พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิโตติ อิมสฺส มหาอฏฺกถาวาทสฺส ปจฺฉิมตฺตา โสเยว ปมาณโต คเหตพฺโพ. ตถา จ วกฺขติ ‘‘สพฺพตฺถ โย โย อฏฺกถาวาโท วา เถรวาโท วา ปจฺฉา วุจฺจติ, โสว ปมาณโต ทฏฺพฺโพ’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๒). ยกฺขคหิตคฺคหเณเนว เจตฺถ วิสฺีภูโตปิ สงฺคหิโตติ เวทิตพฺพํ. เอกภงฺเคน นิปนฺโน ปน อตฺถโต อนิปนฺนตฺตา มุจฺจติเยวาติ มหาอฏฺกถาวาเทน โส อปฺปฏิกฺขิตฺโตว โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ทิวา สํวริตฺวา นิปนฺนสฺส เกนจิ วิวเฏปิ ทฺวาเร อนาปตฺติ นิปชฺชนกาเล สํวริตฺวา นิปนฺนตฺตา. สเจ ทิวา สํวริตฺวา ทฺวารสมีเป นิปนฺโน ปจฺฉา สยเมว ทฺวารํ วิวรติ, เอวมฺปิ วฏฺฏติ. อจิตฺตกา จายํ อาปตฺติ กิริยา จ อกิริยา จ.
๗๘. ‘‘อปเท ปทํ กโรนฺโต วิยา’’ติ วตฺวา ปุน ตเมวตฺถํ อาวิกโรนฺโต ‘‘อากาเส ปทํ ทสฺเสนฺโต วิยา’’ติ อาห. เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโค. ยทิทนฺติ โย อยํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.
วินีตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตตฺริทนฺติอาทิ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย สารตฺถทีปนิยํ
ปมปาราชิกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยปาราชิกํ
อทุติเยน ¶ ¶ ชิเนน ยํ ทุติยํ ปาราชิกํ ปกาสิตํ, ตสฺส อิทานิ ยสฺมา สํวณฺณนากฺกโม ปตฺโต, ตสฺมา ยํ สุวิฺเยฺยํ, ยฺจ ปุพฺเพ ปกาสิตํ, ตํ สพฺพํ วชฺชยิตฺวา อสฺส ทุติยสฺส อยํ สํวณฺณนา โหตีติ สมฺพนฺโธ.
ธนิยวตฺถุวณฺณนา
๘๔. ราชคเหติ เอตฺถ ทุคฺคชนปทฏฺานวิเสสสมฺปทาทิโยคโต ปธานภาเวน ราชูหิ คหิตํ ปริคฺคหิตนฺติ ราชคหนฺติ อาห ‘‘มนฺธาตุ…เป… วุจฺจตี’’ติ. ตตฺถ มหาโควินฺเทน มหาสตฺเตน ปริคฺคหิตํ เรณุนา ปริคฺคหิตเมว โหตีติ มหาโควินฺทคฺคหณํ. มหาโควินฺทปอคฺคหิตตากิตฺตนฺหิ ตทา เรณุนา มคธราเชน ปริคฺคหิตภาวูปลกฺขณํ. ตสฺส หิ โส ปุโรหิโต. ‘‘มหาโควินฺโทติ มหานุภาโว ปุราตโน เอโก มคธราชา’’ติ เกจิ. ปริคฺคหิตตฺตาติ ราชธานีภาเวน ปริคฺคหิตตฺตา. คยฺหตีติ คโห, ราชูนํ คโหติ ราชคหํ, นครสทฺทาเปกฺขาย นปุํสกนิทฺเทโส. อฺเเปตฺถ ปกาเรติ ‘‘นครมาปเนน รฺา การิตสพฺพคหตฺตา ราชคหํ, คิชฺฌกูฏาทีหิ ปริกฺขิตฺตตฺตา ปพฺพตราเชหิ ปริกฺขิตฺตเคหสทิสนฺติปิ ราชคหํ, สมฺปนฺนภวนตาย ราชมานํ เคหนฺติปิ ราชคหํ, สุวิหิตารกฺขตาย อนตฺถาวหภาเวน อุปคตานํ ปฏิราชูนํ คหํ เคหภูตนฺติปิ ราชคหํ, ราชูหิ ทิสฺวา สมฺมา ปติฏฺาปิตตฺตา เตสํ คหํ เคหภูตนฺติปิ ราชคหํ. อารามรามเณยฺยกาทีหิ ราชเต, นิวาสสุขตาทินา สตฺเตหิ มมตฺตวเสน คยฺหติ ปริคฺคยฺหตีติ วา ราชคห’’นฺติ เอทิเส ปกาเร. โส ปเทโส านวิเสสภาเวน อุฬารสตฺตปริโภโคติ อาห ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ พุทฺธกาเล จกฺกวตฺติกาเล จาติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. เตสนฺติ ยกฺขานํ. วสนวนนฺติ อาปานภูมิภูตํ อุปวนํ. คิชฺฌา เอตฺถ สนฺตีติ คิชฺฌํ, กูฏํ. ตํ เอตสฺสาติ คิชฺฌกูโฏ. คิชฺโฌ วิยาติ วา คิชฺฌํ, กูฏํ. ตํ เอตสฺสาติ คิชฺฌกูโฏ, ปพฺพโต. คิชฺฌสทิสกูโฏติ คิชฺฌกูโฏติ ¶ วา มชฺเฌปทโลปีสมาโส ยถา ‘‘สากปตฺถโว’’ติ, ตสฺมึ คิชฺฌกูเฏ. เตนาห ‘‘คิชฺฌา’’ติอาทิ.
ตโต ¶ ปรํ สงฺโฆติ ติณฺณํ ชนานํ อุปริ สงฺโฆ จตุวคฺคกรณียาทิกมฺมปฺปตฺตตฺตา. ตสฺมึ ปพฺพเต สนฺนิปติตฺวา สมาปตฺติยา วีตินาเมนฺตีติ ยถาผาสุกฏฺาเน ปิณฺฑาย จริตฺวา กตภตฺตกิจฺจา อาคนฺตฺวา เจติยคพฺเภ ยมกมหาทฺวารํ วิวรนฺตา วิย ตํ ปพฺพตํ ทฺวิธา กตฺวา อนฺโต ปวิสิตฺวา รตฺติฏฺานทิวาฏฺานานิ มาเปตฺวา ตตฺถ สมาปตฺติยา วีตินาเมนฺติ.
กทา ปเนเต ตตฺถ วสึสุ? อตีเต กิร อนุปฺปนฺเน ตถาคเต พาราณสึ อุปนิสฺสาย เอกสฺมึ คามเก เอกา กุลธีตา เขตฺตํ รกฺขติ, ตสฺสา เขตฺตกุฏิยา วีหโย ภชฺชนฺติยา ตตฺถ มหากรฺชปุปฺผปฺปมาณา มหนฺตมหนฺตา มโนหรา ปฺจสตมตฺตา ลาชา ชายึสุ. สา เต คเหตฺวา มหติ ปทุมินิปตฺเต เปสิ. ตสฺมิฺจ สมเย เอโก ปจฺเจกสมฺพุทฺโธ ตสฺสา อนุคฺคหตฺถํ อวิทูเร เขตฺตปาฬิยา คจฺฉติ. สา ตํ ทิสฺวา ปสนฺนมานสา สุปุปฺผิตํ มหนฺตํ เอกํ ปทุมํ คเหตฺวา ตตฺถ ลาเช ปกฺขิปิตฺวา ปจฺเจกพุทฺธํ อุปสงฺกมิตฺวา ปฺจหิ ลาชสเตหิ สทฺธึ ตํ ปทุมปุปฺผํ ทตฺวา ปฺจปติฏฺิเตน วนฺทิตฺวา ‘‘อิมสฺส, ภนฺเต, ปฺุสฺส อานุภาเวน อานุภาวสมฺปนฺเน ปฺจสตปุตฺเต ลเภยฺย’’นฺติ ปฺจ ปุตฺตสตานิ ปตฺเถสิ. ตสฺมึเยว ขเณ ปฺจสตา มิคลุทฺทกา สมฺภตสมฺภารา ปริปกฺกปจฺเจกโพธิาณา ตสฺเสว ปจฺเจกพุทฺธสฺส มธุรมํสํ ทตฺวา ‘‘เอติสฺสา ปุตฺตา ภเวยฺยามา’’ติ ปตฺถยึสุ. อตีตาสุ อเนกาสุ ชาตีสุ ตสฺสา ปุตฺตภาเวน อาคตตฺตา ตถา เตสํ อโหสิ. สา ยาวตายุกํ ตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ, ตโต จุตา ชาตสฺสเร ปทุมคพฺเภ นิพฺพตฺติ. ตเมโก ตาปโส ทิสฺวา ปฏิชคฺคิ. ตสฺสา ปทสา วิจรนฺติยา ปทุทฺธาเร ปทุทฺธาเร ภูมิโต ปทุมานิ อุฏฺหนฺติ. เอโก วนจรโก ทิสฺวา พาราณสิรฺโ อาโรเจสิ. ราชา ตํ อาเนตฺวา อคฺคมเหสึ อกาสิ, ตสฺสา คพฺโภ สณฺาติ. มหาปทุมกุมาโร มาตุกุจฺฉิยํ วสิ, เสสา พหิ นิกฺขนฺตํ คพฺภมลํ นิสฺสาย สํเสทชภาเวน นิพฺพตฺตา. ‘‘โอปปาติกภาเวนา’’ติ เกจิ. เต วยปฺปตฺตา อุยฺยาเน ปทุมสฺสเร กีฬนฺตา เอเกกสฺมึ ปทุเม นิสีทิตฺวา ขยวยํ ปฏฺเปตฺวา ปจฺเจกโพธิาณํ นิพฺพตฺตยึสุ. อยํ เตสํ พฺยากรณคาถา อโหสิ –
‘‘สโรรุหํ ¶ ปทุมปลาสมตฺรชํ, สุปุปฺผิตํ ภมรคณานุจิณฺณํ;
อนิจฺจตายํ วยตํ วิทิตฺวา, เอโก จเร ขคฺควิสาณกปฺโป’’ติ. –
ตสฺมึ ¶ กาเล เต ตตฺถ วสึสุ. ตทา จสฺส ปพฺพตสฺส ‘‘อิสิคิลี’’ติ สมฺา อุทปาทิ. อิเม อิสโยติ อิเม ปจฺเจกพุทฺธอิสี. สมา ายติ เอตายาติ สมฺา, นามนฺติ อตฺโถ.
ติณจฺฉทนา กุฏิโย มชฺเฌปทโลปีสมาสํ กตฺวา, เอกเทเส วา สมุทายโวหารวเสน ‘‘ติณกุฏิโย’’ติ วุตฺตา. ‘‘วสฺสํ อุปคจฺฉึสู’’ติ วจนโต วสฺสูปคมนารหา สทฺวารพนฺธา เอว เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘ติณจฺฉทนา สทฺวารพนฺธา กุฏิโย’’ติ. วสฺสํ อุปคจฺฉนฺเตนาติ วสฺสาวาสํ อุปคจฺฉนฺเตน. นาลกปฏิปทนฺติ ‘‘โมเนยฺยํ เต อุปฺิสฺส’’นฺติอาทินา (สุ. นิ. ๗๒๑) สตฺถารา นาลกตฺเถรสฺส เทสิตํ ปุถุชฺชนกาลโต ปภุติ กิเลสจิตฺตํ อนุปฺปาเทตฺวา ปฏิปชฺชิตพฺพํ โมเนยฺยปฏิปทํ. ตํ ปน ปฏิปทํ สุตฺวา นาลกตฺเถโร ตีสุ าเนสุ อปฺปิจฺโฉ อโหสิ ทสฺสเน สวเน ปุจฺฉายาติ. โส หิ เทสนาปริโยสาเน ปสนฺนจิตฺโต ภควนฺตํ วนฺทิตฺวา วนํ ปวิฏฺโ. ปุน ‘‘อโห วตาหํ ภควนฺตํ ปสฺเสยฺย’’นฺติ โลลภาวํ น ชเนสิ, อยมสฺส ทสฺสเน อปฺปิจฺฉตา. ตถา ‘‘อโห วตาหํ ปุน ธมฺมเทสนํ สุเณยฺย’’นฺติ โลลภาวํ น ชเนสิ, อยมสฺส สวเน อปฺปิจฺฉตา. ตถา ‘‘อโห วตาหํ ปุน โมเนยฺยปฏิปทํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ โลลภาวํ น ชเนสิ, อยมสฺส ปุจฺฉาย อปฺปิจฺฉตา.
โส เอวํ อปฺปิจฺโฉ สมาโน ปพฺพตปาทํ ปวิสิตฺวา เอกวนสณฺเฑ ทฺเว ทิวสานิ น วสิ, เอกรุกฺขมูเล ทฺเว ทิวสานิ น นิสีทิ, เอกสฺมึ คาเม ทฺเว ทิวสานิ ปิณฺฑาย น ปาวิสิ. อิติ วนโต วนํ, รุกฺขโต รุกฺขํ, คามโต คามํ อาหิณฺฑนฺโต อนุรูปปฏิปทํ ปฏิปชฺชิตฺวา อคฺคผเล ปติฏฺาสิ. เอกสฺส ภควโต กาเล เอโกเยว นํ ปูเรติ. อิมฺหิ โมเนยฺยปฏิปทํ อุกฺกฏฺํ กตฺวา ปูเรนฺโต ภิกฺขุ สตฺเตว มาสานิ ชีวติ, มชฺฌิมํ กตฺวา ปูเรนฺโต สตฺต วสฺสานิ, มุทุกํ กตฺวา ปูเรนฺโต โสฬส วสฺสานิ. อยํ ปน เถโร อุกฺกฏฺํ กตฺวา ปูเรสิ, ตสฺมา สตฺต มาเส ตฺวา อตฺตโน ¶ อายุสงฺขารสฺส ปริกฺขยํ ตฺวา นหายิตฺวา นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา ทิคุณํ สงฺฆาฏึ ปารุปิตฺวา ทสพลาภิมุโข ปฺจปติฏฺิเตน ตํ วนฺทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา หิงฺคุลกปพฺพตํ นิสฺสาย ิตโกว อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายิ. ตสฺส ปรินิพฺพุตภาวํ ตฺวา ภควา ภิกฺขุสงฺเฆน สทฺธึ ตตฺถ คนฺตฺวา สรีรกิจฺจํ กตฺวา ธาตุโย คาหาเปตฺวา เจติยํ ปติฏฺาเปตฺวา อคมาสิ. เอวรูปํ ปฏิปทํ ปฏิปนฺเนนปิ วสฺสํ อุปคจฺฉนฺเตน ฉนฺเน สทฺวารพนฺเธเยว าเน อุปคนฺตพฺพํ. อปฺปิจฺฉตํ นิสฺสายปิ สิกฺขาปทสฺส อนติกฺกมนียตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นาลกปฏิปทํ ปฏิปนฺเนนปี’’ติ วุตฺตํ.
ปฺจนฺนํ ฉทนานนฺติ ติณปณฺณอิฏฺกสิลาสุธาสงฺขาตานํ ปฺจนฺนํ ฉทนานํ. ‘‘น, ภิกฺขเว, อเสนาสนิเกน วสฺสํ ¶ อุปคนฺตพฺพนฺติ (มหาว. ๒๐๔) วจีเภทํ กตฺวา วสฺสูปคมนํ สนฺธาเยว ปฏิกฺเขโป, น อาลยกรณวเสน อุปคมนํ สนฺธายา’’ติ วทนฺติ. ปาฬิยํ ปน อวิเสสตฺตา อฏฺกถายฺจ ‘‘นาลกปฏิปทํ ปฏิปนฺเนนปี’’ติอาทินา อวิเสเสเนว ทฬฺหํ กตฺวา วุตฺตตฺตา อเสนาสนิกสฺส นาวาทึ วินา อฺตฺถ อาลโย น วฏฺฏตีติ อมฺหากํ ขนฺติ. นาวาสตฺถวเชสุเยว หิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, นาวายํ วสฺสํ อุปคนฺตุ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๒๐๓) สติ อสติ วา เสนาสเน วสฺสูปคมนสฺส วิสุํ อนฺุาตตฺตา ‘‘น, ภิกฺขเว, อเสนาสนิเกน วสฺสํ อุปคนฺตพฺพ’’นฺติ อยํ ปฏิกฺเขโป ตตฺถ น ลพฺภตีติ อสติ เสนาสเน อาลยวเสนปิ นาวาทีสุ อุปคมนํ วุตฺตํ. อนุธมฺมตาติ วตฺตํ. รตฺติฏฺานทิวาฏฺานาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน วจฺจกุฏิปสฺสาวฏฺานาทึ สงฺคณฺหาติ.
กติกวตฺตานิ จ ขนฺธกวตฺตานิ จ อธิฏฺายาติ ปริยตฺติธมฺโม นาม ติวิธมฺปิ สทฺธมฺมํ ปติฏฺาเปติ, ตสฺมา สกฺกจฺจํ อุทฺทิสถ อุทฺทิสาเปถ, สชฺฌายํ กโรถ, ปธานฆเร วสนฺตานํ สงฺฆฏฺฏนํ อกตฺวา อนฺโตวิหาเร นิสีทิตฺวา อุทฺทิสถ อุทฺทิสาเปถ, สชฺฌายํ กโรถ, ธมฺมสฺสวนํ สมิทฺธํ กโรถ, ปพฺพาเชนฺตา โสเธตฺวา ปพฺพาเชถ, โสเธตฺวา อุปสมฺปาเทถ, โสเธตฺวา นิสฺสยํ เทถ. เอโกปิ หิ กุลปุตฺโต ปพฺพชฺชฺจ อุปสมฺปทฺจ ลภิตฺวา สกลํ สาสนํ ปติฏฺาเปติ. อตฺตโน ถาเมน ยตฺตกานิ สกฺโกถ, ตตฺตกานิ ธุตงฺคานิ สมาทิยถ, อนฺโตวสฺสํ นาเมตํ สกลทิวสํ รตฺติยา จ ปมปจฺฉิมยาเมสุ อปฺปมตฺเตหิ ภวิตพฺพํ, วีริยํ อารภิตพฺพํ ¶ . โปราณกมหอาเถราปิ สพฺพปลิโพเธ ฉินฺทิตฺวา อนฺโตวสฺเส เอกจริยวตฺตํ ปูรยึสุ. ภสฺเส มตฺตํ ชานิตฺวา ทสวตฺถุกกถํ ทสอสุภทสานุสฺสติอฏฺตึสารมฺมณกถํ กาตุํ วฏฺฏติ. อาคนฺตุกานํ วตฺตํ กาตุํ, สตฺตาหกรณีเยน คตานํ อปโลเกตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติ. วิคฺคาหิกปิสุณผรุสวจนานิ มา วทถ, ทิวเส ทิวเส สีลานิ อาวชฺเชนฺตา จตุรารกฺขํ อหาเปนฺตา มนสิการพหุลา วิหรถ, เจติยํ วา โพธึ วา วนฺทนฺเตน คนฺธมาลํ วา ปูเชนฺเตน ปตฺตํ วา ถวิกาย ปกฺขิปนฺเตน น กเถตพฺพํ, อนฺโตคาเม มนุสฺเสหิ สทฺธึ ปจฺจยสํยุตฺตกถา วา วิสภาคกถา วา น กเถตพฺพา, รกฺขิตินฺทฺริเยหิ ภวิตพฺพํ, ขนฺธกวตฺตฺจ เสขิยวตฺตฺจ ปูเรตพฺพนฺติ เอวมาทินา กติกวตฺตานิ ขนฺธกวตฺตานิ จ อธิฏฺหิตฺวา.
‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุฏฺานํ ตีหิ าเนหิ ปวาเรตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๐๙) วุฏฺวสฺสานํ ปวารณาย อนฺุาตตฺตา อิมสฺส สุตฺตสฺส วเสน ปวารณาทิวสสฺส อรุณุคฺคมนโต ปฏฺาย อปฺปวาริตาปิ ‘‘วุฏฺวสฺสา’’ติ วุจฺจนฺติ. กิฺจาปิ ‘‘อิมํ เตมาสํ วสฺสํ อุเปมี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๘๔) วจนโต ปวารณาทิวสสฺส เตมาสนฺโตคธตฺตา ตํ ทิวสํ ยาว น ปวาเรนฺติ ¶ , ตาว วสฺสํ วสนฺตา นาม โหนฺติ, ตถาปิ เอกเทเสน อวุฏฺมฺปิ ตํ ทิวสํ วุฏฺภาคาเปกฺขาย วุฏฺเมว โหตีติ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ กตากตภาคาเปกฺขาย สมุทาเย ปวตฺตกตากตโวหาโร วิย. วิปฺปกตฺหิ ยํ กิฺจิ ‘‘กตากต’’นฺติ วุจฺจติ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุฏฺานํ กถินํ อตฺถริตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๐๖) อิมสฺส ปน สุตฺตสฺส วเสน นิปฺปริยายโต มหาปวารณาย ปวาริตา ปาฏิปททิวสโต ปฏฺาย ‘‘วุฏฺวสฺสา’’ติ วุจฺจนฺตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘มหาปวารณาย ปวาริตา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปาฏิปททิวสโต ปฏฺาย หิ วสฺสานสฺส ปจฺฉิเม มาเส กถินตฺถาโร อนฺุาโต ปริวาเร ‘‘กถินสฺส อตฺถารมาโส ชานิตพฺโพติ วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส ชานิตพฺโพ’’ติ (ปริ. ๔๑๒) วุตฺตตฺตา. ‘‘มหาปวารณาย ปวาริตา’’ติ อิทฺจ ปุริมิกาย วสฺสูปคตานํ สภาวทสฺสนมตฺตํ, เกนจิ อนฺตราเยน อปฺปวาริตาปิ ‘‘วุฏฺวสฺสา’’อิจฺเจว วุจฺจนฺติ.
‘‘อาปุจฺฉิตพฺพา’’ติ วตฺวา อิทานิ อาปุจฺฉนวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจ อิมํ กุฏิ’’นฺติอาทิมาห. ปฏิชคฺคนกํ วา น ลภตีติ วิหารปจฺจนฺเต กเต ¶ ปฏิชคฺคนกํ น ลภติ. เต ปน ภิกฺขู ชนปทจาริกํ ปกฺกมึสูติ สมฺพนฺโธ. อทฺธานคมเน จาริกาโวหาโร สาสเน นิรุฬฺโห. กิฺจาปิ อยํ จาริกา นาม มหาชนสงฺคหตฺถํ พุทฺธานํเยว ลพฺภติ, พุทฺเธ อุปาทาย ปน รุฬฺหีสทฺทวเสน สาวกานมฺปิ วุจฺจติ กิลฺชาทีหิ กตพีชนีนมฺปิ ตาลวณฺฏโวหาโร วิย. สงฺโคเปตฺวาติ เอกสฺมึ ปเทเส ราสึ กตฺวา. อิทานิ ตเมว สงฺโคปนวิธึ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา จ ปิต’’นฺติอาทิมาห. น โอวสฺสียตีติ อโนวสฺสกํ, กมฺมนิ อก-สทฺโท ทฏฺพฺโพ. ยถา จ ปิตํ น โอวสฺสียติ น เตมียตีติ อตฺโถ.
อนวโยติ เอตฺถ วโยติ หานิ ‘‘อายวโย’’ติอาทีสุ วิย. นตฺถิ เอตสฺส อตฺตโน สิปฺเป วโย อูนตาติ อวโยติ อาห ‘‘อนูโน ปริปุณฺณสิปฺโป’’ติ. อาจริยสฺส กมฺมํ อาจริยกนฺติ อาห ‘‘อาจริยกมฺเม’’ติ. ปิฏฺสงฺฆาโฏ ทฺวารพาหา, กฏฺกมฺมํ ถมฺภาทิ. เตลตมฺพมตฺติกายาติ เตลมิสฺสตมฺพมตฺติกาย.
๘๕. กุฏิกาย กรณภาวนฺติ กุฏิยา กตภาวํ. สทฺทสตฺถวิทูหิ กึ-สทฺทโยเค อนาคตวจนสฺส อิจฺฉิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตสฺส ลกฺขณํ สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺพ’’นฺติ. เมตฺตาปุพฺพภาคนฺติ เมตฺตาฌานสฺส ปุพฺพภาคภูตํ สพฺพสตฺเตสุ หิตผรณมตฺตํ. กสฺมา ปเนตํ วุตฺตํ, นนุ อนุทฺทยา-สทฺโท กรุณาย ปวตฺตตีติ? สจฺจเมตํ, อยํ ปน อนุทฺทยาสทฺโท อนุรกฺขณมตฺถํ อนฺโตนีตํ กตฺวา ปวตฺตมาโน เมตฺตาย กรุณาย จ ปวตฺตตีติ อิธ เมตฺตาย ปวตฺตมาโน ¶ วุตฺโต, ตสฺมา สุวุตฺตเมตํ ‘‘เอเตน เมตฺตาปุพฺพภาคํ ทสฺเสตี’’ติ. กรุณาปุพฺพภาคนฺติ กรุณาฌานสฺส ปุพฺพภาคภูตํ สตฺเตสุ อนุกมฺปมตฺตํ. จิกฺขลฺลํ มตฺติกา, ตสฺส มทฺทนํ อุทกํ อาสิฺจิตฺวา หตฺถาทีหิ ปริมทฺทนํ. เมตฺตากรุณานนฺติ อปฺปนาปฺปตฺตเมตฺตากรุณานํ. กิฺจาปิ เถเรน สฺจิจฺจ ขุทฺทานุขุทฺทกา ปาณา มรณาธิปฺปาเยน น พฺยาพาธิตา, ตถาปิ กรุณาย อภาเวน ‘‘เอวํ กเต อิเม ปาณา วินสฺสิสฺสนฺตี’’ติ อนุปปริกฺขิตฺวา กตตฺตา เถรํ วิครหิ. ชนานํ สมูโห ชนตาติ อาห ‘‘ปจฺฉิโม ชนสมูโห’’ติ. ปาตพฺยภาวนฺติ วินาเสตพฺพตํ. ปาณาติปาตํ กโรนฺตานนฺติ เถเรน อกเตปิ ปาณาติปาเต ปเรหิ สลฺลกฺขณาการํ ทสฺเสติ. อิมสฺส ทิฏฺานุคตินฺติ อิมสฺส ทิฏฺิยา อนุคมนํ. ฆํสิตพฺเพติ ฆฏฺฏยิตพฺเพ, วินาสิตพฺเพติ อตฺโถ. เอวํ มฺีติ ยถา เถเรน กตํ, เอวํ มา มฺิ. ‘‘มา ปจฺฉิมา ¶ ชนตา ปาเณสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชี’’ติ วจนโต โย ภิกฺขุ อิฏฺกปจนปตฺตปจนกุฏิกรณวิหารการาปนวิหารสมฺมชฺชนปฏคฺคิทานกูปโปกฺขรณีขณาปนาทีสุ ยตฺถ ‘‘ขุทฺทานุขุทฺทกานํ ปาณานํ วิหึสา ภวิสฺสตี’’ติ ชานาติ, เตน ตาทิเส ปเทเส กปฺปิยวจนํ วตฺวาปิ น ตํ กมฺมํ กาเรตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตเมว อาปตฺตินฺติ ปถวีขณนภูตคามปาตพฺยตาทีสุ วุตฺตปาจิตฺติยาทิอาปตฺตึ. อาทิกมฺมิกตฺตา อนาปตฺตีติ กุฏิกรณปจฺจยา อนาปตฺติ. สิกฺขาปทํ อติกฺกมิตฺวาติ ‘‘น จ, ภิกฺขเว, สพฺพมตฺติกามยา กุฏิกา กาตพฺพา, โย กเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทํ อติกฺกมิตฺวา. ยทิ อฺเน กตํ ลภิตฺวา วสนฺตสฺส อนาปตฺติ สิยา, น ภควา ตํ กุฏิกํ ภินฺทาเปยฺยาติ อาห – ‘‘กตํ ลภิตฺวา ตตฺถ วสนฺตานมฺปิ ทุกฺกฏเมวา’’ติ. ยถา วา ตถา วา มิสฺสา โหตูติ เหฏฺา มตฺติกา อุปริ ทพฺพสมฺภาราติอาทินา เยน เกนจิ อากาเรน มิสฺสา โหตุ. คิฺชกาวสถสงฺเขเปนาติ เอตฺถ คิฺชกา วุจฺจนฺติ อิฏฺกา, คิฺชกาหิ เอว กโต อาวสโถ คิฺชกาวสโถ. อิฏฺกามยสฺส อาวสถสฺเสตํ อธิวจนํ. ตํ กิร อาวสถํ ยถา สุธาปริกมฺเมน ปโยชนํ นตฺถิ, เอวํ อิฏฺกาหิ เอว จินิตฺวา ฉาเทตฺวา กโรนฺติ, ตุลาทณฺฑกวาฏผลกานิ ปน ทารุมยาเนว. วิกิรนฺตาติ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรนฺตา.
กิสฺสาติ เกน การเณน. วยกมฺมมฺปิ อตฺถีติ ทฺวารกวาฏาทิอภิสงฺขรณาทีสุ กตวยกมฺมมฺปิ อตฺถิ. ภิกฺขูนํ อกปฺปิยตฺตา เอว ติตฺถิยวตานุรูปตฺตา ติตฺถิยธโช. มหาอฏฺกถายํ วุตฺตการเณสุ อตฺตโน อธิปฺเปตการณทฺวยํ ปติฏฺาเปตฺวา อปรานิปิ ตตฺถ วุตฺตการณานิ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘อฏฺกถายํ ปน อฺานิปิ การณานิ วุตฺตานี’’ติอาทิ. ตตฺถ ¶ สตฺตานุทฺทยายาติ ตาทิสาย กุฏิกาย กรณปจฺจยา วินสฺสมานสตฺเตสุ อนุทฺทยาย. ยสฺมา สพฺพมตฺติกามยา กุฏิ สุกรา ภินฺทิตุํ, ตสฺมา ตตฺถ ปิตํ ปตฺตจีวราทิ อคุตฺตํ โหติ, โจราทีหิ อวหริตุํ สกฺกา. เตน วุตฺตํ ‘‘ปตฺตจีวรคุตฺตตฺถายา’’ติ. เสนาสนพาหุลฺลปฏิเสธนตฺถายาติ เสนาสนานํ พหุภาวนิเสธนตฺถาย, ตาทิสสฺส วา เสนาสนสฺส อภิสงฺขรเณ ภิกฺขูนํ อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนิ เสสกมฺมานิ ปริจฺจชิตฺวา นิจฺจพฺยาวฏตานิเสธนตฺถํ. อนุปวชฺโชติ โทสํ อาโรเปตฺวา น วตฺตพฺโพ.
ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยวณฺณนา
ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉเยสุ ¶ ตฺจ โข…เป… น วณฺณมฏฺตฺถายาติ อิทํ ฉตฺตทณฺฑคฺคาหกสลากปฺชรวินนฺธนํ สนฺธายาติ วทนฺติ. สพฺพตฺถาติ ฉตฺตทณฺเฑ สพฺพตฺถ. อารคฺเคนาติ นิขาทนมุเขน. ฆฏกมฺปิ วาฬรูปมฺปิ ภินฺทิตฺวา ธาเรตพฺพนฺติ สเจ ตาทิสํ อกปฺปิยฉตฺตํ ลภติ, ฆฏกมฺปิ วาฬรูปมฺปิ ภินฺทิตฺวา ตจฺเฉตฺวา ธาเรตพฺพํ. สุตฺตเกน วา ทณฺโฑ เวเตพฺโพติ ยถา ฉตฺตทณฺเฑ เลขา น ปฺายติ, ตถา เวเตพฺโพ. ทณฺฑพุนฺเทติ ทณฺฑมูเล, ฉตฺตทณฺฑสฺส เหฏฺิมตเลติ อตฺโถ. ฉตฺตมณฺฑลิกนฺติ ฉตฺตสฺส อนฺโต ขุทฺทกมณฺฑลํ. อุกฺกิริตฺวาติ อุฏฺเปตฺวา. สา วฏฺฏตีติ ยทิปิ รชฺชุเกหิ น พนฺธนฺติ, พนฺธิตุํ ปน ยุตฺตฏฺานตฺตา วฏฺฏติ.
นานาสุตฺตเกหีติ นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ. อิทฺจ ตถา กโรนฺตานํ กรณปฺปการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, เอกวณฺณสุตฺตเกนปิ วุตฺตปฺปกาเรน สิพฺพิตุํ น วฏฺฏติเยว. ปฏฺฏมุเขติ ปฏฺฏโกฏิยํ. ทฺวินฺนํ ปฏฺฏานํ สงฺฆฏฺฏิตฏฺานํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ปริยนฺเตติ จีวรปริยนฺเต. จีวรอนุวาตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เวณินฺติ วรกสีสากาเรน สิพฺพนํ. สงฺขลิกนฺติ พิฬาลพนฺธนากาเรน สิพฺพนํ. ‘‘เวณึ สงฺขลิก’’นฺติ เจตฺถ อุปโยควจนํ ‘‘กโรนฺตี’’ติ กรณกิริยาเปกฺขํ. อคฺฆิยคยมุคฺคราทีนีติ เอตฺถ อคฺฆิยํ นาม เจติยสณฺาเนน สิพฺพนํ, มูเล ตนุกํ อคฺเค มหนฺตํ กตฺวา คทากาเรน สิพฺพนํ คยา, มูเล จ อคฺเค จ เอกสทิสํ กตฺวา มุคฺครากาเรน สิพฺพนํ มุคฺคโร. กกฺกฏกฺขีนิ อุกฺกิรนฺตีติ คณฺิกปฏฺฏปาสกปฏฺฏานํ อนฺเต ปาฬิพทฺธํ กตฺวา กกฺกฏกานํ อกฺขิสณฺานํ อุฏฺเปนฺติ, กโรนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘โกณสุตฺตปิฬกาติ คณฺิกปาสกปฏฺฏานํ โกเณหิ นีหฏสุตฺตานํ โกฏิโย’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. กถํ ปน ตา ปิฬกา ทุวิฺเยฺยรูปา กาตพฺพาติ? โกเณหิ นีหฏสุตฺตานํ อนฺเตสุ เอกวารํ คณฺิกกรเณน วา ปุน ¶ นิวตฺเตตฺวา สิพฺพเนน วา ทุวิฺเยฺยสภาวํ กตฺวา สุตฺตโกฏิโย รสฺสํ กตฺวา ฉินฺทิตพฺพา. ธมฺมสิริตฺเถเรน ปน –
‘‘โกณสุตฺตา จ ปิฬกา, ทุวิฺเยฺยาว กปฺปเร’’ติ –
วุตฺตํ. ตถา อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรนปิ –
‘‘สุตฺตา จ ปิฬกา ตตฺถ, ทุวิฺเยฺยาว ทีปิตา’’ติ –
วุตฺตํ ¶ . ตสฺมา เตสํ มเตน โกณสุตฺตา จ ปิฬกา จ โกณสุตฺตปิฬกาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
มณินาติ มสารคลฺลาทิปาสาเณน. น ฆฏฺเฏตพฺพนฺติ น ฆํสิตพฺพํ, อํสพทฺธกกายพนฺธนานิ ปน สงฺขาทีหิ ฆํสิตุํ วฏฺฏติ. ปาสกํ กตฺวา พนฺธิตพฺพนฺติ รชนกาเล พนฺธิตพฺพํ, เสสกาเล โมเจตฺวา เปตพฺพํ. คณฺิเกติ ทนฺตมยาทิคณฺิเก. ปิฬกาติ พินฺทุํ พินฺทุํ กตฺวา อุฏฺาเปตพฺพปิฬกา.
‘‘เตลวณฺโณติ สมณสารุปฺปวณฺณํ สนฺธาย วุตฺตํ, มณิวณฺณํ ปน ปตฺตํ อฺเน กตํ ลภิตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. ปตฺตมณฺฑเลติ ติปุสีสาทิมเย ปตฺตมณฺฑเล. ‘‘น, ภิกฺขเว, จิตฺรานิ ปตฺตมณฺฑลานิ ธาเรตพฺพานิ รูปกากิณฺณานิ ภิตฺติกมฺมกตานี’’ติ (จูฬว. ๒๕๓) วุตฺตตฺตา ‘‘ภิตฺติกมฺมํ น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มกรทนฺตกํ ฉินฺทิตุ’’นฺติ วจนโต ‘‘มกรทนฺตกํ ปน วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ.
มกรมุขนฺติ มกรมุขสณฺานํ. เทฑฺฒุภสีสนฺติ อุทกสปฺปสีสสณฺานํ. อจฺฉีนีติ กฺุชรจฺฉิสณฺานานิ. รชฺชุกกายพนฺธนํ เอกเมว วฏฺฏตีติ รชฺชุกํ พนฺธนฺเตน เอกคุณเมว กตฺวา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ, มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทิคุณํ กตฺวา พนฺธิตุํ น วฏฺฏติ, ทิคุณํ ปน อกตฺวา เอกรชฺชุกเมว สตวารมฺปิ ปุนปฺปุนํ อาวิชฺชิตฺวา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ. เอกมฺปิ น วฏฺฏตีติ เอกคุณมฺปิ กตฺวา พนฺธิตุํ น วฏฺฏติ. พหุรชฺชุเก…เป... วฏฺฏตีติ อิทํ กายพนฺธนํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ทสา สนฺธาย. อีทิสฺหิ กายพนฺธนํ พนฺธิตุํ วฏฺฏติ. เตเนว อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรน วุตฺตํ –
‘‘เอกรชฺชุมยํ ¶ วุตฺตํ, มุนินา กายพนฺธนํ;
ปฺจปามงฺคสณฺานํ, เอกมฺปิ จ น วฏฺฏติ.
‘‘รชฺชุเก เอกโต กตฺวา, พหู เอกาย รชฺชุยา;
นิรนฺตรฺหิ เวเตฺวา, กตํ วฏฺฏติ พนฺธิตุ’’นฺติ.
มุรชํ ปน กายพนฺธนํ น วฏฺฏติ ‘‘น, ภิกฺขเว, อุจฺจาวจานิ กายพนฺธนานิ ธาเรตพฺพานิ กลาพุกํ เทฑฺฒุภกํ มุรชํ มทฺทวีณํ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๗๘) วุตฺตตฺตา. กึ ปน พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา ¶ เอเกน นิรนฺตรํ เวเตฺวา กตํ มุรชสงฺขฺยํ น คจฺฉตีติ? อาม น คจฺฉติ. มุรชฺหิ นาม นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ มุรชวฏฺฏิสณฺานํ เวเตฺวา กตํ. เกจิ ปน ‘‘มุรชนฺติ พหุรชฺชุเก เอกโต สงฺกฑฺฒิตฺวา เอกาย รชฺชุยา ปลิเวเตฺวา กตรชฺชู’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. ยทิ เจตํ มุรชํ สิยา, ‘‘พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา เอเกน นิรนฺตรํ เวเตฺวา กตํ พหุรชฺชุก’’นฺติ น วตฺตพฺพํ, ‘‘ตํ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ วิรุชฺเฌยฺย. มุรชํ ปน ปามงฺคสณฺานฺจ ทสาสุ วฏฺฏติ ‘‘กายพนฺธนสฺส ทสา ชีรนฺติ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มุรชํ มทฺทวีณ’’นฺติ (จูฬว. ๒๗๘) วุตฺตตฺตา. เตเนว วกฺขติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มุรชํ มทฺทวีณนฺติ อิทํ ทสาสุเยว อนฺุาต’’นฺติ.
กายพนฺธนวิเธติ ‘‘กายพนฺธนสฺส ปวนนฺโต ชีรติ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วิธ’’นฺติ วุตฺตตฺตา กายพนฺธนสฺส ปาสนฺเต ทสามูเล ตสฺส ถิรภาวตฺถํ กตฺตพฺเพ ทนฺตวิสาณาทิมเย วิเธ. ‘‘อฏฺ มงฺคลานิ นาม สงฺโข จกฺกํ ปุณฺณกุมฺโภ คยา สิรีวจฺโฉ องฺกุโส ธชํ โสวตฺถิก’’นฺติ วทนฺติ. ปริจฺเฉทเลขามตฺตนฺติ อุโภสุ โกฏีสุ กาตพฺพปริจฺเฉทราชิมตฺตํ. ‘‘อุชุกเมวา’’ติ วุตฺตตฺตา จตุรสฺสาทิวงฺกคติกํ น วฏฺฏติ. ‘‘ฉตฺตทณฺฑธมฺมกรณอฺชนนาฬิกา นานาวณฺณเลขาปอกมฺมกตา น วฏฺฏนฺตี’’ติ วทนฺติ.
อารกณฺฏเกติ โปตฺถกาทิอภิสงฺขรณตฺถํ กเต ทีฆมุขสตฺถเก. วฏฺฏมณิกนฺติ วฏฺฏํ กตฺวา อคฺคโกฏิยํ อุฏฺาเปตพฺพปุพฺพุฬํ. อฺํ วา วณฺณมฏฺนฺติ อิมินา ปิฬกาทึ สงฺคณฺหาติ. มณิกนฺติ เอกาวฏฺฏมณิ. ปิฬกนฺติ สาสปมตฺติกา มุตฺตราชิสทิสา พหุวฏฺฏเลขา. ‘‘อิมสฺมึ อธิกาเร อวุตฺตตฺตา เลขนิยํ ยํ กิฺจิ วณฺณมฏฺํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. วลิตกนฺติ มชฺเฌ วลึ อุฏฺาเปตฺวา. มณฺฑลํ โหตีติ อุตฺตรารณิยา ปเวสนตฺถํ อาหฏมณฺฑลํ โหติ.
กิฺจาปิ ¶ เอตฺถ ทนฺตกฏฺจฺเฉทนวาสิเยว วุตฺตา, มหาวาสิยมฺปิ ปน น วฏฺฏติเยว. อุชุกเมว พนฺธิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อุโภสุ วา ปสฺเสสุ เอกปสฺเสวา’’ติ วจนเสโส. กตฺตรยฏฺิโกฏิยํ กตอโยวลยานิปิ วฏฺฏนฺติ, เยสํ อฺมฺสงฺฆฏฺฏเนน สทฺโท นิจฺฉรติ.
อามณฺฑสารเกติ ¶ อามลเกหิ กตภาชเน. ภูมตฺถรเณติ จิตฺตกฏสารกจิตฺตตฺถรณาทิเก ปริกมฺมกตาย ภูมิยา อตฺถริตพฺพอตฺถรเณ. ปานียฆเฏติ อิมินา กุณฺฑิกสรเกปิ สงฺคณฺหาติ. พีชเนติ จตุรสฺสพีชเน. สพฺพํ…เป… วฏฺฏตีติ ยถาวุตฺเตสุ มฺจปีาทีสุ อิตฺถิรูปํ วินา สพฺพํ มาลากมฺมลตากมฺมาทิ วณฺณมฏฺํ ภิกฺขุโน วฏฺฏติ. เสนาสเน กิฺจิ ปฏิเสเธตพฺพํ นตฺถิ อฺตฺร วิรุทฺธเสนาสนาติ เอตฺถายมธิปฺปาโย – เสนาสนปริกฺขาเรสุ ปฏิเสเธตพฺพํ นาม กิฺจิ นตฺถิ, วิรุทฺธเสนาสนํ ปน สยเมว ปฏิกฺขิปิตพฺพนฺติ. อฺเสนฺติ สีมสามิโน วุตฺตา. ราชวลฺลภา ปรนิกายิกาปิ เอกนิกายิกาปิ อุโปสถปวารณานํ อนฺตรายกรา อลชฺชิโน ราชกุลูปคา วุจฺจนฺติ. เตสํ ลชฺชิปริสาติ เตสํ สีมสามิกานํ ปกฺขา หุตฺวา อนุพลํ ทาตุํ สมตฺถา ลชฺชิปริสา. สุกตเมวาติ อฺเสํ สนฺตเกปิ อตฺตโน สีมาย อนฺโตวุตฺตวิธินา กตํ สุกตเมว.
ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘๖. เทเวน คหิตทารูนีติ รฺา ปริคฺคหิตทารูนิ, รฺโ สนฺตกานีติ วุตฺตํ โหติ. ขณฺฑาขณฺฑํ กโรนฺโตติ ขุทฺทกํ มหนฺตฺจ ขณฺฑํ กโรนฺโต.
๘๗. กุลโภคอิสฺสริยาทีหิ มหตี มตฺตา ปมาณํ เอตสฺสาติ มหามตฺโต. เตนาห – ‘‘มหติยา อิสฺสริยมตฺตาย สมนฺนาคโต’’ติ.
๘๘. อวชฺฌายนฺตีติ เหฏฺา กตฺวา โอโลเกนฺติ, จินฺเตนฺติ วา. เตนาห ‘‘อวชานนฺตา’’ติอาทิ. ลามกโต วา จินฺเตนฺตีติ นิหีนโต จินฺเตนฺติ. กเถนฺตีติ ‘‘กึ นาเมตํ กึ นาเมต’’นฺติ อฺมฺํ กเถนฺติ.
กถํ ปเนตฺถ ‘‘ทารูนี’’ติ พหุวจนํ ‘‘อทินฺน’’นฺติ เอกวจเนน สทฺธึ สมฺพนฺธมุปคจฺฉตีติ อาห – ‘‘อทินฺนํ อาทิยิสฺสตีติ อยํ อุชฺฌายนตฺโถ’’ติอาทิ. อุชฺฌายนสฺส อทินฺนาทานวิสยตฺตา อทินฺนาทานํ อุชฺฌายนตฺโถติ วุตฺตํ. สติปิ ปเนตฺถ โคปเกน ทินฺนทารูนํ ¶ คหเณ อุชุกํ อวตฺวา เลเสน คหิตตฺตา เถโร ‘‘อทินฺนํ อาทิยี’’ติ เวทิตพฺโพ. วจนเภเทติ เอกวจนพหุวจนานํ เภเท.
สพฺพาวนฺตํ ¶ ปริสนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีอาทิสพฺพาวยววนฺตํ ปริสํ. สพฺพา จตุปริสสงฺขอาตา ปชา เอตฺถ อตฺถีติ สพฺพาวนฺตา, ปริสา. เสนา เอตสฺส อตฺถีติ เสนิโก, เสนิโก เอว เสนิโย. พิมฺพิสาโรติ ตสฺส นามนฺติ เอตฺถ พิมฺพีติ สุวณฺณํ, ตสฺมา สารสุวณฺณสทิสวณฺณตาย พิมฺพิสาโรติ วุจฺจตีติ เวทิตพฺโพ. จตุตฺโถ ภาโค ปาโทติ เวทิตพฺโพติ อิมินาว สพฺพชนปเทสุ กหาปณสฺส วีสติโม ภาโค มาสโกติ อิทฺจ วุตฺตเมว โหตีติ ทฏฺพฺพํ. โปราณสตฺถานุรูปํ ลกฺขณสมฺปนฺนา อุปฺปาทิตา นีลกหาปณาติ เวทิตพฺพา. รุทฺรทาเมน อุปฺปาทิโต รุทฺรทามโก. โส กิร นีลกหาปณสฺส ติภาคํ อคฺฆติ. ยสฺมึ ปเทเส นีลกหาปณา น สนฺติ, ตตฺถาปิ นีลกหาปณานํ วฬฺชนฏฺาเน จ อวฬฺชนฏฺาเน จ สมานอคฺฆวเสน ปวตฺตมานํ ภณฺฑํ คเหตฺวา นีลกหาปณวเสเนว ปริจฺเฉโท กาตพฺโพติ วทนฺติ.
ธนิยวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตสฺสตฺโถ…เป… วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ อิมินา ‘‘ภควตา ภิกฺขูนํ อิทํ สิกฺขาปทํ เอวํ ปฺตฺตํ โหติ จ, อิทฺจ อฺํ วตฺถุ อุทปาที’’ติ เอวํ ปมปาราชิกวณฺณนายํ (ปารา. อฏฺ. ๑.๓๙) วุตฺตนเยน ตสฺสตฺโถ เวทิตพฺโพ. ‘‘อิทานิ ยํ ตํ อฺํ วตฺถุ อุปฺปนฺนํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘เตน โข ปน สมเยนา’ติอาทิมาหา’’ติ เอวํ อนุปฺตฺติสมฺพนฺโธ จ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ ทสฺเสติ.
๙๐-๙๑. รชกา อตฺถรนฺติ เอตฺถาติ รชกตฺถรณํ, รชกตฺถรณนฺติ รชกติตฺถํ วุจฺจตีติ อาห ‘‘รชกติตฺถํ คนฺตฺวา’’ติ. วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ตฺหี’’ติอาทิ.
ปทภาชนียวณฺณนา
๙๒. ‘‘อภินวนิวิฏฺโ เอกกุฏิกาทิคาโม ยาว มนุสฺสา ปวิสิตฺวา วาสํ น กปฺเปนฺติ, ตาว คามสงฺขฺยํ น คจฺฉตี’’ติ วทนฺติ, ตสฺมา ตตฺถ คามปฺปเวสนาปุจฺฉาทิกิจฺจมฺปิ นตฺถิ. ยกฺขปริคฺคหภูโตติ สอุปทฺทววเสน วุตฺตํ, ยกฺขนคราทึ วา สงฺคณฺหาติ. ยกฺขนครมฺปิ อาปณาทีสุ ทิสฺสมาเนสุ คามสงฺขฺยํ ¶ คจฺฉติ, อทิสฺสมาเนสุ น คจฺฉติ, ตสฺมา ¶ ยกฺขนครมฺปิ ปวิสนฺเตน อาปณาทีสุ ทิสฺสมาเนสุ สพฺพํ คามปฺปเวสนวตฺตํ กาตพฺพํ, อทิสฺสมาเนสุ น กาตพฺพนฺติ วทนฺติ. ปุนปิ อาคนฺตุกามาติ อิมินา เตสํ ตตฺถ สาเปกฺขภาวํ ทสฺเสติ. ยโต ปน นิรเปกฺขาว หุตฺวา ปกฺกมนฺติ, โส คามสงฺขฺยํ น คจฺฉติ, ตสฺมา ตตฺถ คามปฺปเวสนาปุจฺฉาทิกิจฺจมฺปิ นตฺถิ.
นนุ จ ‘‘คามา วา อรฺา วา’’ติ เอตฺตกเมว มาติกายํ วุตฺตํ, ตสฺมา คามลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา อรฺเมว ทสฺเสตพฺพํ สิยา, คามูปจาโร นามาติอาทิ ปน กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘คามูปจาโรติอาทิ อรฺปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติ. คามูปจาเร หิ ทสฺสิเต เปตฺวา คามฺจ คามูปจารฺจ อวเสสํ อรฺํ นามาติ อรฺปริจฺเฉโท สกฺกา ทสฺเสตุํ, อิทฺจ คามคามูปจาเร อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. มาติกายํ ปน คามคฺคหเณเนว คามูปจาโรปิ สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺพํ. คามูปจาโร หิ โลเก คามสงฺขฺยเมว คจฺฉติ. เอวฺจ กตฺวา มาติกาย อนวเสสอวหรณฏฺานปริคฺคโห สิทฺโธ โหติ. อินฺทขีเลติ อุมฺมาเร. อรฺสงฺเขปํ คจฺฉตีติ ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรฺ’’นฺติ (วิภ. ๕๒๙) อภิธมฺเม วุตฺตตฺตา. เวมชฺฌเมว อินฺทขีโลติ วุจฺจตีติ อินฺทขีลฏฺานิยตฺตา อสติปิ อินฺทขีเล เวมชฺฌเมว ตถา วุจฺจติ. ยตฺถ ปน ทฺวารพาหาปิ นตฺถิ, ตตฺถ อุโภสุ ปสฺเสสุ วติยา วา ปาการสฺส วา โกฏิเวมชฺฌเมว อินฺทขีลฏฺานิยตฺตา ‘‘อินฺทขีโล’’ติ คเหตพฺพํ. อุฑฺฑาเปนฺโตติ ปลาเปนฺโต. ลุิตฺวาติ ปริวตฺเตตฺวา.
มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺสาติ ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส. อิมินา ปน วจเนน สุปฺปมุสลปาโตปิ พลทสฺสนวเสเนว กโตติ ทฏฺพฺพํ. กุรุนฺทฏฺกถายํ มหาปจฺจริยฺจ ฆรูปจาโร คาโมติ อธิปฺปาเยน ‘‘ฆรูปจาเร ิตสฺส เลฑฺฑุปาโต คามูปจาโร’’ติ วุตฺตํ. ทฺวาเรติ นิพฺพโกสสฺส อุทกปตนฏฺานโต อพฺภนฺตรํ สนฺธาย วุตฺตํ. อนฺโตเคเหติ จ ปมุขสฺส อพฺภนฺตรเมว สนฺธาย วุตฺตํ. กตปริกฺเขโปติ อิมินาว ฆรสฺส สมนฺตโต ตตฺตโก ปริจฺเฉโท ฆรูปจาโร นามาติ วุตฺตํ โหติ. ยสฺส ปน ฆรสฺส สมนฺตโต โครูปานํ ปเวสนนิวารณตฺถํ ปาการวติอาทีหิ ปริกฺเขโป กโต โหติ, ตตฺถ โสว ปริกฺเขโป ฆรูปจาโร, สุปฺปปาตาทิปริจฺเฉโท ปน อปริกฺขิตฺตฆรํ สนฺธาย วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ ¶ . อิทเมตฺถ ปมาณนฺติ วิกาลคามปฺปเวสนาทีสุ คามคามูปจารานํ อสงฺกรโต วินิจฺฉยสฺส เวทิตพฺพตฺตา. กุรุนฺทีอาทีสุ วุตฺตนเยน หิ ฆรูปจารสฺส คาโมติ อาปนฺนตฺตา ฆรฆรูปจารคามคามูปจารานํ สงฺกโร สิยา. เอวํ สพฺพตฺถาติ อิมินา อิโต ปุพฺเพปิ ปจฺฉิมสฺเสว วาทสฺส ปมาณภาวํ ทสฺเสติ ¶ . เกจิ ปน ‘‘อิโต ปฏฺาย วกฺขมานวาทํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ.
เสสมฺปีติ คามูปจารลกฺขณํ สนฺธาย วทติ. ตตฺราติ ตสฺมึ คามูปจารคฺคหเณ. ตสฺส คามปริจฺเฉททสฺสนตฺถนฺติ ตสฺส อปริจฺเฉทสฺส คามสฺส คามปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุนฺติ อตฺโถ. ยทิ เอวํ ‘‘คาโม นามา’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ฆรูปจาเร ิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโต’’ติ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? ‘‘คาโม นามาติ อิธ อวุตฺตมฺปิ อธิการวเสน ลพฺภติเยวา’’ติ วทนฺติ. อปเร ปน ภณนฺติ ‘‘คามูปจาโร นามาติ อิมินาว คามสฺส จ คามูปจารสฺส จ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. กถํ? ‘คามสฺส อุปจาโร คามูปจาโร’ติ เอวํ วิคฺคเห กริยมาเน ‘ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อินฺทขีเล ิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโต’ติ อิมินา ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส คามูปจารลกฺขณํ ทสฺสิตํ โหติ, ‘คามสงฺขาโต อุปจาโร คามูปจาโร’ติ เอวํ ปน คยฺหมาเน ‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ฆรูปจาเร ิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโต’ติ อิมินา อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส คามปริจฺเฉโท ทสฺสิโตติ สกฺกา วิฺาตุ’’นฺติ. ‘‘ฆรูปจาเร ิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาโต’’ติ อิมินา ปริกฺขิตฺตสฺสปิ คามสฺส สเจ เลฑฺฑุปาตโต ทูเร ปริกฺเขโป โหติ, เลฑฺฑุปาโตเยว คามปริจฺเฉโทติ คเหตพฺพนฺติ วทนฺติ. ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนวาติ ปริกฺขิตฺตคาเม วุตฺตนเยเนว.
สงฺกรียตีติ มิสฺสียติ. เอตฺถาติ ฆรฆรูปจารคามคามูปจาเรสุ. ‘‘วิกาเล คามปฺปเวสเน ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส, อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๕๑๓) วุตฺตตฺตา คามคามูปจารานํ อสงฺกรตา อิจฺฉิตพฺพาติ อาห – ‘‘อสงฺกรโต เจตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ วิกาเล คามปฺปเวสนาทีสู’’ติ. เอตฺถ จ ‘‘ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส ¶ ปริกฺเขปารหฏฺานํ อติกฺกมนฺตสฺส วิกาลคามปฺปเวสนาปตฺติ โหตี’’ติ เกจิ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ปทภาชนิยํ ปน ‘‘ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส, อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๕๑๓) วุตฺตตฺตา. อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ฆรูปจารโต ปฏฺาย ทุติยเลฑฺฑุปาตสงฺขาตสฺส คามูปจารสฺส โอกฺกมเน อาปตฺติ เวทิตพฺพา. เตเนว วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปทฏฺกถายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๑๒) ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจาโร อทินฺนาทาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. มาติกาฏฺกถายมฺปิ (กงฺขา. อฏฺ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘ยฺวายํ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจาโร ทสฺสิโต, ตสฺส วเสน ¶ วิกาลคามปฺปเวสนาทีสุ อาปตฺติ ปริจฺฉินฺทิตพฺพา’’ติ. ยทิ เอวํ ‘‘วิกาเล คามํ ปวิเสยฺยา’’ติ อิมินา วิรุชฺฌตีติ? น วิรุชฺฌติ คามูปจารสฺสปิ คามคฺคหเณน คหิตตฺตา. ตสฺมา ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺตสฺส, อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส วิกาลคามปฺปเวสนาปตฺติ โหตีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. วิกาเล คามปฺปเวสนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ฆรฆรูปจาราทีสุ ิตานํ อุปฺปนฺนลาภภาชนาทึ สงฺคณฺหาติ.
นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลาติ อินฺทขีลโต พหิ นิกฺขมิตฺวาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ วินยปริยาเยน ตาว ‘‘เปตฺวา คามฺจ คามูปจารฺจ อวเสสํ อรฺ’’นฺติ (ปารา. ๙๒) อาคตํ, สุตฺตนฺตปริยาเยน อารฺิกํ ภิกฺขุํ สนฺธาย ‘‘อารฺกํ นาม เสนาสนํ ปฺจธนุสติกํ ปจฺฉิม’’นฺติ (ปารา. ๖๕๔) อาคตํ. วินยสุตฺตนฺตา อุโภปิ ปริยายเทสนา นาม, อภิธมฺโม ปน นิปฺปริยายเทสนา. นิปฺปริยายโต จ คามวินิมุตฺตํ านํ อรฺเมว โหตีติ อภิธมฺมปริยาเยน อรฺํ ทสฺเสตุํ ‘‘นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา’’ติ (วิภ. ๕๒๙) วุตฺตํ. ‘‘อาจริยธนุ นาม ปกติหตฺเถน นววิทตฺถิปฺปมาณํ, ชิยาย ปน อาโรปิตาย จตุหตฺถปฺปมาณ’’นฺติ วทนฺติ. เลโสกาสนิเสธนตฺถนฺติ ‘‘มยา เนว คาเม, น อรฺเ หฏํ, ฆเร วา ฆรูปจาเรสุ วา คามูปจาเรสุ วา อฺตรสฺมิ’’นฺติ วตฺตุํ มา ลภตูติ วุตฺตํ โหติ.
กปฺปิยนฺติ อนุรูปวเสน วุตฺตํ. อกปฺปิยมฺปิ ปน อปฺปฏิคฺคหิตฺเจ, อทินฺนสงฺขฺยเมว คจฺฉติ. ปริจฺจาคาทิมฺหิ อกเต ‘‘อิทํ มยฺหํ สนฺตก’’นฺติ อวิทิตมฺปิ ปรปริคฺคหิตเมว ¶ มาตาปิตูนํ อจฺจเยน มนฺทานํ อุตฺตานเสยฺยกานํ ทารกานํ สนฺตกมิว.
ยสฺส วเสน ปุริโส เถโนติ วุจฺจติ, ตํ เถยฺยนฺติ อาห ‘‘อวหรณจิตฺตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ. สงฺขา-สทฺโท าณโกฏฺาสปฺตฺติคณนาทีสุ ทิสฺสติ. ‘‘สงฺขาเยกํ ปฏิเสวตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๑๖๘) หิ าเณ ทิสฺสติ. ‘‘ปปฺจสฺาสงฺขา สมุทาจรนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๐๔) โกฏฺาเส. ‘‘เตสํ เตสํ ธมฺมานํ สงฺขา สมฺา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๓๑๓) ปฺตฺติยํ. ‘‘น สุกรํ สงฺขาตุ’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๙๖; อป. เถร. ๑.๑๐.๒) คณนายํ. ตตฺถ โกฏฺาสวจนํ สงฺขา-สทฺทํ สนฺธายาห ‘‘สงฺขาสงฺขาตนฺติ อตฺถโต เอก’’นฺติ. เตนาห ‘‘โกฏฺาสสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ. ปปฺจสงฺขาติ ตณฺหามานทิฏฺิสงฺขาตา ปปฺจโกฏฺาสา. ‘‘เอโก จิตฺตโกฏฺาโสติ ยฺจ ปุพฺพภาเค อวหริสฺสามีติ ปวตฺตํ จิตฺตํ, ยฺจ คมนาทิสาธกํ ปรามสนาทิสาธกํ วา มชฺเฌ ปวตฺตํ, ยฺจ ¶ านาจาวนปฺปโยคสาธกํ, เตสุ อยเมเวโก ปจฺฉิโม จิตฺตโกฏฺาโส อิธาธิปฺเปโต’’ติ เกจิ วทนฺติ. จูฬคณฺิปเท ปน ‘‘อูนมาสกมาสกอูนปฺจมาสกปฺจมาสกาวหรณจิตฺเตสุ เอโก จิตฺตโกฏฺาโส’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อเนกปฺปเภทตฺตา จิตฺตสฺส เอโก จิตฺตโกฏฺาโสติ วุตฺต’’นฺติ มหาคณฺิปเท มชฺฌิมคณฺิปเท จ วุตฺตํ. อิทเมเวตฺถ สุนฺทรตรํ ‘‘เถยฺยจิตฺตสงฺขาโต เอโก จิตฺตโกฏฺาโส’’ติ วุตฺตตฺตา. เถยฺยสงฺขาเตนาติ เถยฺยจิตฺตโกฏฺาเสน กรณภูเตน, น วิสฺสาสตาวกาลิกาทิคาหวสปฺปวตฺตจิตฺตโกฏฺาเสนาติ วุตฺตํ โหติ.
อภิโยควเสนาติ อฑฺฑกรณวเสน. อภิยฺุชตีติ โจเทติ, อฑฺฑํ กโรตีติ อตฺโถ. ปริกปฺปิตฏฺานนฺติ โอกาสปริกปฺปนวเสน ปริกปฺปิตปฺปเทสํ. สุงฺกฆาตนฺติ เอตฺถ ราชูนํ เทยฺยภาคสฺส เอตํ อธิวจนํ สุงฺโกติ, โส เอตฺถ หฺติ อทตฺวา คจฺฉนฺเตหีติ สุงฺกฆาโต. ‘‘เอตฺถ ปวิฏฺเหิ สุงฺโก ทาตพฺโพ’’ติ รุกฺขปพฺพตาทิสฺาเณน นิยมิตปฺปเทสสฺเสตํ อธิวจนํ.
ปฺจวีสติอวหารกถาวณฺณนา
อากุลาติ ¶ สงฺกุลา. ลุฬิตาติ วิโลฬิตา. กตฺถจีติ เอกิสฺสาย อฏฺกถายํ. เอกํ ปฺจกํ ทสฺสิตนฺติ ‘‘ปรปริคฺคหิตฺจ โหติ, ปรปริคฺคหิตสฺี จ, ครุโก จ โหติ ปริกฺขาโร ปฺจมาสโก วา อติเรกปฺจมาสโก วา, เถยฺยจิตฺตฺจ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ, อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. านา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๒๒) เอวํ วุตฺตปฺจอวหารงฺคานิ เอกํ ปฺจกนฺติ ทสฺสิตํ. ทฺเว ปฺจกานิ ทสฺสิตานีติ ‘‘ฉหากาเรหิ อทินฺนํ อาทิยนฺตสฺส อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. น จ สกสฺี, น จ วิสฺสาสคฺคาหี, น จ ตาวกาลิกํ, ครุโก จ โหติ ปริกฺขาโร ปฺจมาสโก วา อติเรกปฺจมาสโก วา, เถยฺยจิตฺตฺจ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ, อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. านา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ ฉสุ ปเทสุ เอกํ อปเนตฺวา อวเสสานิ ปฺจ ปทานิ เอกํ ปฺจกนฺติ ทสฺเสตฺวา เหฏฺา วุตฺตปฺจกฺจ คเหตฺวา ทฺเว ปฺจกานิ ทสฺสิตานิ. เอตฺถ ปนาติ ‘‘ปฺจหากาเรหิ อทินฺนํ อาทิยนฺตสฺสา’’ติอาทีสุ. สพฺเพหิปิ ปเทหีติ ‘‘ปรปริคฺคหิตฺจ โหตี’’ติอาทีหิ ปเทหิ. ลพฺภมานานิเยว ปฺจกานีติ ปฺจวีสติยา อวหาเรสุ ลพฺภมานปฺจกานิ.
ปฺจนฺนํ อวหารานํ สมูโห ปฺจกํ, สโก หตฺโถ สหตฺโถ, เตน นิพฺพตฺโต, ตสฺส วา สมฺพนฺธีติ ¶ สาหตฺถิโก, อวหาโร. สาหตฺถิกาทิ ปฺจกํ สาหตฺถิกปฺจกนฺติ อาทิปทวเสน นามลาโภ ทฏฺพฺโพ กุสลาทิตฺติกสฺส กุสลตฺติกโวหาโร วิย. อิมินาว นเยน ปุพฺพปโยคาทิ ปฺจกํ ปุพฺพปโยคปฺจกํ, เถยฺยาวหาราทิ ปฺจกํ เถยฺยาวหารปฺจกนฺติ นามลาโภ ทฏฺพฺโพติ. ตติยปฺจเมสุ ปฺจเกสูติ สาหตฺถิกปฺจกเถยฺยาวหารปฺจเกสุ. ลพฺภมานปทวเสนาติ สาหตฺถิกปฺจเก ลพฺภมานสฺส นิสฺสคฺคิยาวหารปทสฺส วเสน เถยฺยาวหารปฺจเก ลพฺภมานสฺส ปริกปฺปาวหารปทสฺส จ วเสน โยเชตพฺพนฺติ อตฺโถ.
อาณตฺติยา นิพฺพตฺโต อวหาโร อาณตฺติโก. นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, สุงฺกฆาตฏฺาเน ปริกปฺปิโตกาเส วา ตฺวา ภณฺฑสฺส พหิ ปาตนํ. นิสฺสคฺโคว นิสฺสคฺคิโย. กิริยาสิทฺธิโต ปุเรตรเมว ปาราชิกาปตฺติสงฺขาตํ ¶ อตฺถํ สาเธตีติ อตฺถสาธโก. ‘‘อสุกสฺส ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสิ, ตทา อวหรา’’ติ เอวรูโป หิ อาณาปนปโยโค ปรสฺส เตลกุมฺภิยา ปาทคฺฆนกํ เตลํ อวสฺสํ ปิวนกานํ อุปาหนาทีนํ นิกฺเขปปโยโค จ อาณตฺตสฺส ภณฺฑคฺคหณโต อุปาหนาทีนํ เตลปาตนโต จ ปุเรตรเมว ปาราชิกาปตฺติสงฺขาตํ อตฺถํ สาเธติ. สาหตฺถิกปโยโคปิ หิ เอวรูโป อตฺถสาธโกติ วุจฺจติ. วุตฺตฺเหตํ มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา) –
‘‘อตฺถสาธโก นาม ‘อสุกสฺส ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสิ, ตทา ตํ อวหรา’ติ อาณาเปติ. ตตฺถ สเจ ปโร อนนฺตรายิโก หุตฺวา ตํ อวหรติ, อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิกํ. ปรสฺส วา ปน เตลกุมฺภิยา ปาทคฺฆนกํ เตลํ อวสฺสํ ปิวนกานิ อุปาหนาทีนิ ปกฺขิปติ, หตฺถโต มุตฺตมตฺเตเยว ปาราชิก’’นฺติ.
ธุรสฺส นิกฺขิปนํ ธุรนิกฺเขโป. อารามาภิยฺุชนาทีสุ อตฺตโน จ ปรสฺส จ ทานคฺคหเณสุ นิรุสฺสาหภาวาปชฺชนํ. สหตฺถา อวหรตีติ สหตฺเถน คณฺหาติ. ‘‘อสุกสฺส ภณฺฑํ อวหรา’’ติ อฺํ อาณาเปตีติ เอตฺถาปิ อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว อาปตฺติ ทฏฺพฺพา. ยทิ เอวํ อิมสฺส, อตฺถสาธกสฺส จ โก วิเสโสติ? ตงฺขณฺเว คหเณ นิยฺุชนํ อาณตฺติกปโยโค, กาลนฺตเรน คหณตฺถํ นิโยโค อตฺถสาธโกติ อยเมเตสํ วิเสโส. เตเนวาห – ‘‘อสุกสฺส ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสิ, ตทา อวหราติ อาณาเปตี’’ติ. เอตฺถ จ อาณาปนปโยโคว อตฺถสาธโกติ ทสฺสิโต, สาหตฺถิกวเสนปิ อตฺถสาธกปโยโค ปน อุปริ อาวิ ภวิสฺสติ. ธุรนิกฺเขโป ปน อุปนิกฺขิตฺตภณฺฑวเสน เวทิตพฺโพติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ. อารามาภิยฺุชนาทีสุปิ ตาวกาลิกภณฺฑเทยฺยานํ อทาเนปิ เอเสว นโย.
‘‘อาณตฺติวเสน ¶ ปุพฺพปโยโค เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา อนนฺตราเยน คณฺหนฺตสฺส ‘อสุกสฺส ภณฺฑํ อวหรา’ติ อาณาปนํ ภณฺฑคฺคหณโต ปุพฺพตฺตา ปุพฺพปโยโค, ปโยเคน สห วตฺตมาโน อวหาโร สหปโยโค, ‘‘อสุกํ นาม ภณฺฑํ หริสฺสามา’’ติ สํวิทหิตฺวา ¶ สมฺมนฺตยิตฺวา อวหรณํ สํวิทาวหาโร. สงฺเกตกมฺมํ นาม ปุพฺพณฺหาทิกาลปริจฺเฉทวเสน สฺชานนกมฺมํ, นิมิตฺตกมฺมํ นาม สฺุปฺปาทนตฺถํ อกฺขินิขณนาทินิมิตฺตกรณํ. านาจาวนวเสน สหปโยโคติ อิทํ ปน นิทสฺสนมตฺตํ ทฏฺพฺพํ, ขิลสงฺกมนาทีสุปิ อสติ จ านาจาวเน สหปโยโค ทฏฺพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา) ‘‘านาจาวนวเสน ขิลาทีนิ สงฺกาเมตฺวา เขตฺตาทิคฺคหณวเสน จ สหปโยโค เวทิตพฺโพ’’ติ.
เถโน วุจฺจติ โจโร, ตสฺส ภาโว เถยฺยํ, เตน อวหรณํ เถยฺยาวหาโร. โย หิ สนฺธิจฺเฉทาทีนิ กตฺวา อทิสฺสมาโน อวหรติ, ตุลากูฏมานกูฏกูฏกหาปณาทีหิ วา วฺเจตฺวา คณฺหาติ, ตสฺเสวํ คณฺหโต อวหาโร เถยฺยาวหาโร. ปสยฺห อภิภวิตฺวา อวหรณํ ปสยฺหาวหาโร. โย หิ ปสยฺห พลกฺกาเรน ปเรสํ สนฺตกํ คณฺหาติ คามฆาตกาทโย วิย, อตฺตโน ปตฺตพลิโต วา วุตฺตนเยน อธิกํ คณฺหาติ ราชภฏาทโย วิย, ตสฺเสวํ คณฺหโต อวหาโร ปสยฺหาวหาโร. ภณฺฑวเสน จ โอกาสวเสน จ ปริกปฺเปตฺวา อวหรณํ ปริกปฺปาวหาโร. ติณปณฺณาทีหิ องฺคุลิมุทฺทิกาทึ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปจฺฉา ตสฺส ปฏิจฺฉนฺนสฺส อวหรณํ ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร. กุสํ สงฺกาเมตฺวา อวหรณํ กุสาวหาโร.
ตุลยิตฺวาติ อุปปริกฺขิตฺวา. สามีจีติ วตฺตํ, อาปตฺติ ปน นตฺถีติ อธิปฺปาโย. มหาชนสมฺมทฺโทติ มหาชนสงฺโขโภ. ภฏฺเ ชนกาเยติ อปคเต ชนกาเย. ‘‘อิทฺจ กาสาวํ อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา เอตสฺเสว ภิกฺขุโน เทหี’’ติ กึการณา เอวมาห? จีวรสามิเกน ยสฺมา ธุรนิกฺเขโป กโต, ตสฺมา ตสฺส อทินฺนํ คเหตุํ น วฏฺฏติ. อวหารโกปิ วิปฺปฏิสารสฺส อุปฺปนฺนกาลโต ปฏฺาย จีวรสามิกํ ปริเยสนฺโต วิจรติ ‘‘ทสฺสามี’’ติ, จีวรสามิเกน จ ‘‘มเมต’’นฺติ วุตฺเต เอเตนปิ อวหารเกน อาลโย ปริจฺจตฺโต, ตสฺมา เอวมาห. ยทิ เอวํ จีวรสามิโกเยว ‘‘อตฺตโน สนฺตกํ คณฺหาหี’’ติ กสฺมา น วุตฺโตติ? อุภินฺนมฺปิ กุกฺกุจฺจวิโนทนตฺถํ. กถํ? อวหารกสฺส ‘‘มยา สหตฺเถน น ทินฺนํ, ภณฺฑเทยฺยเมต’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺเชยฺย, อิตรสฺส ‘‘มยา ปมํ ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา ปจฺฉา อทินฺนํ คหิต’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺเชยฺยาติ.
สมคฺฆนฺติ ¶ อปฺปคฺฆํ. ทารุอตฺถํ ผรตีติ ทารูหิ กตฺตพฺพกิจฺจํ สาเธติ. มยิ สนฺเตติอาทิ ¶ สพฺพํ รฺา ปสาเทน วุตฺตํ, ‘‘เถเรน ปน อนนุจฺฉวิกํ กต’’นฺติ น มฺิตพฺพํ.
เอกทิวสํ ทนฺตกฏฺจฺเฉทนาทินา ยา อยํ อคฺฆหานิ วุตฺตา, สา สพฺพา ภณฺฑสามินา
กิณิตฺวา คหิตเมว สนฺธาย วุตฺตา, สพฺพํ ปเนตํ อฏฺกถาจริยปฺปมาเณน คเหตพฺพํ. ปาสาณฺจ สกฺขรฺจ ปาสาณสกฺขรํ. ธาเรยฺยตฺถํ วิจกฺขโณติ อิมสฺเสว วิวรณํ ‘‘อาปตฺตึ วา อนาปตฺตึ วา’’ติอาทิ.
ปฺจวีสติอวหารกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อกฺขทสฺสาติ เอตฺถ อกฺข-สทฺเทน กิร วินิจฺฉยสาลา วุจฺจติ. ตตฺถ นิสีทิตฺวา วชฺชาวชฺชํ ปสฺสนฺตีติ อกฺขทสฺสา วุจฺจนฺติ ธมฺมวินิจฺฉนกา. หเนยฺยุนฺติ เอตฺถ หนนํ นาม หตฺถปาทาทีหิ โปถนฺเจว สีสาทิจฺเฉทนฺจ โหตีติ อาห – ‘‘หเนยฺยุนฺติ โปเถยฺยฺุเจว ฉินฺเทยฺยฺุจา’’ติ. เตเนว ปทภาชนิยฺจ ‘‘หตฺเถน วา ปาเทน วา กสาย วา เวตฺเตน วา อฑฺฒทณฺฑเกน วา เฉชฺชาย วา หเนยฺยุ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ อฑฺฒทณฺฑเกนาติ ทฺวิหตฺถปฺปมาเณน รสฺสมุคฺคเรน เวฬุเปสิกาย วา. เฉชฺชายาติ หตฺถปาทสีสาทีนํ เฉทเนน. นีหเรยฺยุนฺติ คามนิคมาทิโต นีหเรยฺยุํ. โจโรสิ…เป… เถโนสีติ เอตฺถ ‘‘ปริภาเสยฺยุ’’นฺติ ปทํ อชฺฌาหริตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘โจโรสีติ เอวมาทีนิ จ วตฺวา ปริภาเสยฺยุ’’นฺติ.
๙๓. ยํ ตํ ภณฺฑํ ทสฺสิตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถ ยตฺถ ิตนฺติ ภูมิอาทีสุ ยตฺถ ยตฺถ ิตํ. ยถา ยถา อาทานํ คจฺฉตีติ ภูมิอาทีสุ ิตํ ภณฺฑํ สพฺพโส อคฺคหเณปิ เยน เยน อากาเรน คหณํ อุปคจฺฉติ.
ภูมฏฺกถาวณฺณนา
๙๔. ผนฺทาเปติ, สพฺพตฺถ ทุกฺกฏเมวาติ เอตฺถ ‘‘อุฏฺหิสฺสามี’’ติ ผนฺทาเปตฺวา ปุน อนุฏฺหิตฺวา ตตฺเถว สยนฺตสฺสปิ องฺคปจฺจงฺคํ อผนฺทาเปตฺวา เอกปโยเคน อุฏฺหนฺตสฺสปิ ทุกฺกฏเมวาติ ทฏฺพฺพํ. อฺสฺมึ วา คมนสฺส ¶ อนุปกาเรติ ยถา ทฺวารปิทหเน กุมฺภิฏฺานคมนสฺส อนุปการตฺตา อนาปตฺติ, เอวํ อฺสฺมึ วา คมนสฺส อนุปกาเร กายวจีกมฺเม อนาปตฺติ. วาจาย วาจายาติ เอเกกตฺถทีปิกาย วาจาย วาจาย. อุปลทฺโธติ าโต. ปฺุานิ จ กริสฺสามาติ เอตฺถ ‘‘มุสาวาทํ กตฺวา ปฺุานิ กริสฺสามาติ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวา’’ติ ¶ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ, ตํ อิมสฺมึเยว ปเทเส อฏฺกถาวจเนน วิรุชฺฌติ. ตถา หิ ‘‘ยํ ยํ วจนํ มุสา, ตตฺถ ตตฺถ ปาจิตฺติย’’นฺติ จ ‘‘น หิ อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยเค ปาจิตฺติยฏฺาเน ทุกฺกฏํ นาม อตฺถี’’ติ จ วกฺขติ. เอวํ ปน วุตฺเต น วิรุชฺฌติ ‘‘มุสาวาทํ กตฺวา ปฺุานิ จ กริสฺสามาติ วทนฺตสฺส ปาจิตฺติเยน สทฺธึ ทุกฺกฏ’’นฺติ. ตถา หิ ‘‘อกปฺปิยปถวึ ขณนฺตานํ ทุกฺกเฏหิ สทฺธึ ปาจิตฺติยานีติ มหาปจฺจริยํ วุตฺต’’นฺติ จ ‘‘ยถา จ อิธ, เอวํ สพฺพตฺถ ปาจิตฺติยฏฺาเน ทุกฺกฏา น มุจฺจตี’’ติ จ วกฺขติ. สเจ ปน กุสลจิตฺโต ‘‘ปฺุานิ กริสฺสามา’’ติ วทติ, อนาปตฺติ ‘‘พุทฺธปูชํ วา ธมฺมปูชํ วา สงฺฆภตฺตํ วา กริสฺสามาติ กุสลํ อุปฺปาเทติ, กุสลจิตฺเตน คมเน อนาปตฺตี’’ติ จ ‘‘ยถา จ อิธ, เอวํ สพฺพตฺถ อเถยฺยจิตฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ จ วกฺขมานตฺตา.
ปมาทลิขิตนฺติ เวทิตพฺพนฺติ อปรภาเค โปตฺถการุฬฺหกาเล ปมชฺชิตฺวา ลิขิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปาฬิยํ เสสอฏฺกถาสุ จ ‘‘กุทาลํ วา ปิฏกํ วา’’ติ อิทเมว ทฺวยํ วตฺวา วาสิผรสูนํ อวุตฺตตฺตา เตสมฺปิ สงฺเขปฏฺกถาทีสุ อาคตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺเขปฏฺกถายํ ปน มหาปจฺจริยฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เถยฺยจิตฺเตน กตตฺตา ‘‘ทุกฺกเฏหิ สทฺธึ ปาจิตฺติยานี’’ติ วุตฺตํ. ตโต ปรํ สพฺพกิริยาสูติ พีชคฺคหณโต ปรํ กตฺตพฺพกิริยาสุ. สพฺพํ ปุริมนเยเนวาติ ยาว ปิฏกปริโยสานา หตฺถวารปทวาเรสุ ทุกฺกฏํ.
เถเรหิ ทสฺสิตนฺติ ปุพฺพปโยคสหปโยคทุกฺกเฏสุ อสมฺโมหตฺถํ สโมธาเนตฺวา ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ทสฺสิตํ. ‘‘สพฺเพสมฺปิ ทุกฺกฏานํ อิเมสุเยว อฏฺสุ สงฺคเหตพฺพภาวโต อิตเรหิ สตฺตหิ ทุกฺกเฏหิ วินิมุตฺตํ วินยทุกฺกเฏเยว สงฺคเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. ทสวิธํ รตนนฺติ ‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโค มสารคลฺล’’นฺติ เอวมาคตํ ทสวิธํ รตนํ.
‘‘มณิ ¶ มุตฺตา เวฬุริโย จ สงฺโข,
สิลา ปวาฬํ รชตฺจ เหมํ;
สโลหิตงฺคฺจ มสารคลฺลํ,
ทเสติ ธีโร รตนานิ ชฺา’’ติ. –
หิ วุตฺตํ.
สตฺตวิธํ ¶ ธฺนฺติ สาลิ วีหิ ยโว กงฺคุ กุทฺรูโส วรโก โคธุโมติ อิทํ สตฺตวิธํ ธฺํ. อาวุธภณฺฑาทินฺติ อาทิ-สทฺเทน ตูริยภณฺฑอิตฺถิรูปาทึ สงฺคณฺหาติ. อนามสิตพฺเพ วตฺถุมฺหิ ทุกฺกฏํ อนามาสทุกฺกฏํ. ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏนฺติ ‘‘น กตฺตพฺพ’’นฺติ วาริตสฺส กตตฺตา ทุฏฺุ อาจิณฺณํ จริตนฺติ ทุรุปจิณฺณํ, ตสฺมึ ทุกฺกฏํ ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏํ. วินเย ปฺตฺตํ ทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏํ. ‘‘สงฺฆเภทาย ปรกฺกมตี’’ติ สุตฺวา ตํนิวารณตฺถาย าเต อตฺเถ อวทนฺตสฺส าตทุกฺกฏํ. เอกาทส สมนุภาสนา นาม ภิกฺขุปาติโมกฺเข จตฺตาโร ยาวตติยกา สงฺฆาทิเสสา, อริฏฺสิกฺขาปทนฺติ ปฺจ, ภิกฺขุนีปาติโมกฺเข เอกํ ยาวตติยกํ ปาราชิกํ, จตฺตาโร สงฺฆาทิเสสา, จณฺฑกาฬีสิกฺขาปทนฺติ ฉ. วสฺสาวาสาทึ ปฏิสฺสุณิตฺวา น สมฺปาเทนฺตสฺส ปฏิสฺสวนิมิตฺตํ ทุกฺกฏํ ปฏิสฺสวทุกฺกฏํ.
ปุพฺพสหปโยเค จ, อนามาสทุรุปจิณฺเณ;
วินเย เจว าเต จ, ตฺติยา จ ปฏิสฺสเว;
อฏฺเเต ทุกฺกฏา วุตฺตา, วินเย วินยฺุนา.
สหปโยคโต ปฏฺาย เจตฺถ ปุริมา ปุริมา อาปตฺติโย ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ อาห ‘‘อถ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา ขณนฺตสฺส ปุริมาปตฺติโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. วิยูหนทุกฺกฏํ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, อุทฺธรณทุกฺกเฏ ปติฏฺาตีติ อิทํ ปาฬิยํ อาคตานุกฺกเมน ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ยทิ ปน ปํสุํ อุทฺธริตฺวา สอุสฺสาโหว ปุน ขณติ, อุทฺธรณทุกฺกฏํ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, ขณนทุกฺกเฏ ปติฏฺาติ.
กตํ กรณํ กิริยาติ อตฺถโต เอกนฺติ อาห ‘‘วิรูปา สา กิริยา’’ติ. อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ปริวารปาฬิยา นิทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อปรทฺธํ วิรทฺธํ ขลิตนฺติ สพฺพเมตํ ยฺจ ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ วุตฺตสฺส ทุกฺกฏสฺส ปริยายวจนํ. ยฺหิ ทุฏฺุ กตํ, วิรูปํ วา กตํ ¶ , ตํ ทุกฺกฏํ. ตํ ปเนตํ ยถา สตฺถารา วุตฺตํ, เอวํ อกตตฺตา อปรทฺธํ, กุสลํ วิรชฺฌิตฺวา ปวตฺตตฺตา วิรทฺธํ, อริยวํสปฺปฏิปทํ อนารุฬฺหตฺตา ขลิตํ. ยํ มนุสฺโส กเรติ อิทํ ปเนตฺถ โอปมฺมนิทสฺสนํ. ตสฺสตฺโถ – ยถา ยํ โลเก มนุสฺโส อาวิ วา ยทิ วา รโห ปาปํ กโรติ, ตํ ทุกฺกฏนฺติ ปเวเทนฺติ, เอวมิทมฺปิ พุทฺธปฏิกุฏฺเน ลามกภาเวน ปาปํ, ตสฺมา ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพนฺติ.
ยถา ¶ ทุกฺขา, กุจฺฉิตา วา คติ ทุคตีติ วตฺตพฺเพ ‘‘ทุคฺคตี’’ติ วุตฺตํ, ยถา จ กฏุกํ ผลเมตสฺสาติ กฏุกผลนฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘กฏุกปฺผล’’นฺติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ถูลตฺตา อจฺจยตฺตา จ ถูลจฺจยนฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺปราเย จ ทุคฺคตี’’ติอาทิมาห. สํโยเค ปน กเต สํโยคปรสฺส รสฺสตฺตํ สิทฺธเมวาติ มนสิ กตฺวา ‘‘สํโยคภาโว เวทิตพฺโพ’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ. เอกสฺส มูเลติ เอกสฺส สนฺติเก. อจฺจโย เตน สโม นตฺถีติ เทสนาคามีสุ อจฺจเยสุ เตน สโม ถูโล อจฺจโย นตฺถิ. เตเนตํ อิติ วุจฺจตีติ ถูลตฺตา อจฺจยสฺส เอตํ ถุลฺลจฺจยนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถ.
‘‘สพฺพตฺถาปิ อามสเน ทุกฺกฏํ ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยฺจ วิสุํ วิสุํ เถยฺยจิตฺเตน อามสนผนฺทาปนปโยคํ กโรนฺตสฺเสว โหติ, เอกปโยเคน คณฺหนฺตสฺส ปน อุทฺธาเร ปาราชิกเมว, น ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยานี’’ติ วทนฺติ. สหปโยคํ ปน อกตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ปุพฺพปโยเค อาปนฺนาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา อภาวโต สหปโยคํ กตฺวาปิ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกนฺเตน ปุพฺพปโยเค อาปนฺนาปตฺติโย เทเสตพฺพา’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. อฏฺกถาวจนํ ปน กเต สหปโยเค ปุพฺพปโยเค อาปนฺนาปตฺตีนมฺปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ ทีเปติ, อฺถา ‘‘สหปโยคํ ปน อกตฺวา’’ติ อิทํ วิเสสนเมว นิรตฺถกํ สิยา. ยฺจ เหฏฺา วุตฺตํ ‘‘สเจ ปนสฺส ตตฺถชาตเก ติณรุกฺขลตาทิมฺหิ ฉินฺเนปิ ลชฺชิธมฺโม โอกฺกมติ, สํวโร อุปฺปชฺชติ, เฉทนปจฺจยา ทุกฺกฏํ เทเสตฺวา มุจฺจตี’’ติ, ตมฺปิ สหปโยเค กเต ปุพฺพปโยเค อาปนฺนาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิเมว ทีเปติ สหปโยเค เฉทนปจฺจยา อาปนฺนทุกฺกฏสฺเสว เทสนาย วุตฺตตฺตา. สหปโยคโต ปฏฺาเยวาติ จ อิทํ สหปโยคํ ปตฺตสฺส ตโต ปุพฺเพ อาปนฺนานํ ปุพฺพปโยคาปตฺตีนมฺปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ ทีเปติ. เตน หิ อยมตฺโถ วิฺายติ ‘‘ยาว สหปโยคํ น ปาปุณาติ, ตาว ปุพฺเพ อาปนฺนาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ น ¶ โหติ, สหปโยคํ ปตฺตกาลโต ปน ปฏฺาย ตาสมฺปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ โหตี’’ติ, ตสฺมา สุฏฺุ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํ.
พหุกาปิ อาปตฺติโย โหนฺตุ, เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตีติ เอตฺถายมธิปฺปาโย – สเจ ขณนวิยูหนุทฺธรเณสุ ทส ทส กตฺวา อาปตฺติโย อาปนฺนา, ตาสุ อุทฺธรเณ ทส อาปตฺติโย เทเสตฺวา มุจฺจติ วิสภาคกิริยํ ปตฺวา ปุริมาปุริมาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตาติ. ชาติวเสน ปน สมานกิริยาย อาปนฺนาปตฺติโย เอกตฺเตน คเหตฺวา ‘‘เอกเมว เทเสตฺวา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา อิมินาปิ กุรุนฺทฏฺกถาวจเนน ปมํ มหาอฏฺกถายํ วุตฺตปุริมาปตฺติปฏิปฺปสฺสทฺธิเมว สมตฺถยติ, น ปน อุภินฺนํ อฏฺกถานํ อตฺถโต นานากรณํ อตฺถิ. อปรมฺเปตฺถ ปการํ วณฺณยนฺติ ‘‘สมานกิริยาสุปิ ปุริมปุริมขณนปจฺจยา อาปนฺนาปตฺติโย ปจฺฉิมปจฺฉิมขณนํ ปตฺวา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ ¶ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘ปํสุขณนาทีสุ จ ลชฺชิธมฺเม อุปฺปนฺเน พหุกาปิ อาปตฺติโย โหนฺตุ, เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตีติ กุรุนฺทฏฺกถายํ วุตฺต’’’นฺติ. ‘‘เอวฺจ สติ ‘พหุกาปิ อาปตฺติโย โหนฺตู’ติ น วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, วุตฺตฺจ, ตสฺมา วิสภาคกิริยเมว ปตฺวา ปุริมาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธึ อิจฺฉนฺเตเนว พหุกาสุปิ อาปตฺตีสุ เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตีติ อิมสฺมึ าเน วิสุํเยเวโก เทสนากฺกโม ทสฺสิโต’’ติปิ วทนฺติ. อยเมเตสํ อธิปฺปาโย – ยถา อิธ ปุริมาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ อฏฺกถาจริยปฺปมาเณน คหิตา, เอวํ พหุกาสุปิ อาปตฺตีสุ เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตีติ อิทมฺปิ อิธ อฏฺกถาจริยปฺปมาณโตเยว เวทิตพฺพํ. ยถา จ ปาฬิยํ ปาจิตฺติยฏฺาเนปิ ทุกฺกฏเมว โหตีติ อิธ อาเวณิกํ กตฺวา อาปตฺติวิเสโส ทสฺสิโต, เอวํ ปุริมาปตฺตีนํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิเสโส จ เทสนาวิเสโส จ อฏฺกถาจริเยหิ ทสฺสิโตติ.
เหฏฺโต โอสีเทนฺโตติ ‘‘สามิเกสุ อาคนฺตฺวา อปสฺสิตฺวา คเตสุ คณฺหิสฺสามี’’ติ เถยฺยจิตฺเตน เหฏฺาภูมิยํ โอสีเทนฺโต. พุนฺเทนาติ กุมฺภิยา เหฏฺิมตเลน. เอวํ เอกฏฺาเน ิตาย กุมฺภิยา านาจาวนํ ฉหิ อากาเรหิ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. วลยํ นีหรติ, ปาราชิกนฺติ อากาสคตํ อกตฺวา ฆํสิตฺวา นีหรนฺตสฺส ฉินฺนโกฏิโต นีหฏมตฺเต ปาราชิกํ. อิโต จิโต จ สาเรตีติ ฆํสนฺโตเยว อากาสคตํ อกตฺวา สาเรติ.
ฉินฺนมตฺเต ¶ ปาราชิกนฺติ อวสฺสํ เจ ปตติ, ฉินฺนมตฺเต ปาราชิกํ. ปริจฺเฉโทติ ‘‘ปฺจมาสกํ วา อติเรกปฺจมาสกํ วา’’ติ วุตฺตคณนปริจฺเฉโท. อปพฺยูหนฺโตติ ‘‘เหฏฺา ิตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ หตฺเถน ทฺวิธา กโรนฺโต. อุปฑฺฒกุมฺภิยนฺติ อุปฑฺฒปุณฺณาย กุมฺภิยา. นนุ จ อฏฺกถาจริยปฺปมาเณน สงฺเขปฏฺกถาทีสุ วุตฺตมฺปิ กสฺมา น คเหตพฺพนฺติ อาห – ‘‘วินยวินิจฺฉเย หิ อาคเต ครุเก าตพฺพ’’นฺติ. วินยธมฺมตาติ วินยครุกานํ ธมฺมตา. วินยครุกา หิ วินยวินิจฺฉเย อาคเต ครุเก ติฏฺนฺติ. วินยครุกตาพฺยาปนตฺถฺหิ วินยครุโกเยเวตฺถ วินย-สทฺเทน วุตฺโต, วินยสฺส วา เอสา ธมฺมตา เตสํ ครุคารวฏฺานสฺส วินยวิสยตฺตา.
อิทานิ สงฺเขปฏฺกถาทีสุ วุตฺตํ ปาฬิยาปิ น สเมตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ. ภาชนนฺติ ปตฺตาทิภาชนํ. ปตฺตาทึ อปูเรตฺวา คณฺหนฺตสฺส อนุทฺธเฏปิ มุขวฏฺฏิปริจฺเฉโท โหติ, ปูเรตฺวา คณฺหนฺตสฺส ปน อุทฺธรณกาเล โหตีติ อาห ‘‘มุขวฏฺฏิปริจฺเฉเทน วา อุทฺธาเรน วา’’ติ. ยทา ปน เตลกุมฺภีอาทีสุ เตลาทีนํ อพหุภาวโต ภาชนํ ¶ นิมุชฺชาเปตฺวา คณฺหิตุํ น สกฺกา โหติ, ตทา มุขวฏฺฏิปริจฺเฉเทเนว โหติ. จิกฺกนนฺติ ถทฺธํ. อากฑฺฒนวิกฑฺฒนโยคฺคนฺติ เอตฺถ อภิมุขํ กฑฺฒนํ อากฑฺฒนํ, ปรโต กฑฺฒนํ วิกฑฺฒนํ. ปฏินีหริตุนฺติ อตฺตโน ภาชนโต ปฏินีหริตุํ. หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกนฺติ เถยฺยจิตฺเตน ปรสนฺตกคฺคหณปโยคสฺส กตตฺตา. มหาอฏฺกถายเมว ‘‘สเจปิ มริยาทํ ทุพฺพลํ กตฺวา สุกฺขตฬากสฺส อุทกนิพฺพหนฏฺานํ อุทกนิทฺธมนตุมฺพํ วา ปิทหติ, อฺโต จ คมนมคฺเค วา ปาฬึ พนฺธติ, สุกฺขมาติกํ วา อุชุํ กโรติ, ปจฺฉา เทเว วุฏฺเ อุทกํ อาคนฺตฺวา มริยาทํ ภินฺทติ, สพฺพตฺถ ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘ตํ ปน ตตฺเถว สุกฺขตฬาเก สุกฺขมาติกาย อุชุกรณวินิจฺฉเยน วิรุชฺฌตี’’ติ วุตฺตํ.
อวหารลกฺขณนฺติ ปฺจวีสติยา อวหาเรสุ เอกมฺปิ อวหารลกฺขณํ, านาจาวนปโยโค เอว วา. อุทฺธาเรติ กุมฺภิยา ผุฏฺฏฺานโต เกสคฺคมตฺเตปิ อุทฺธเฏ. ยุตฺตนฺติ านาจาวนปโยคสพฺภาวโต ยุตฺตํ. สงฺโคปนตฺถายาติ อิมินา สุทฺธจิตฺตตํ ทสฺเสติ. ปลิพุชฺฌิสฺสตีติ นิวาเรสฺสติ. วุตฺตนเยเนว ปาราชิกนฺติ หตฺถโต มุตฺตมตฺเตเยว ปาราชิกํ. สุทฺธจิตฺโตว ¶ อุทฺธรตีติ กุมฺภิยํ เตลสฺส อากิรณโต ปุเรตรเมว สุทฺธจิตฺโต นิกฺขิปิตฺวา ปจฺฉา สุทฺธจิตฺโตว อุทฺธรติ. เนว อวหาโรติ เถยฺยจิตฺเตน อวหรณปโยคสฺส อกตตฺตา. อตฺตโน ภาชนตฺตา ปน ‘‘น คีวา’’ติ วุตฺตํ, อนาปตฺติมตฺตเมว วุตฺตํ, น ปน เอวํ วิจาริตนฺติ อธิปฺปาโย. อถ วา อนาปตฺติมตฺตเมว วุตฺตนฺติ อิมินาปิ ตตฺถ ‘‘คีวา’’ติ วจนาภาวโต ‘‘น คีวา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตมหาอฏฺกถาวาทเมว ปติฏฺาเปติ, ปจฺฉา ทสฺสิเตน กุรุนฺทิวาเทนปิ มหาอฏฺกถาวาโทว สมตฺถิโต. อตฺตโน ภณฺฑนฺติ เตลากิรณโต ปุเรตรเมว อตฺตโน กุมฺภิยํ สุทฺธจิตฺเตน ปิตํ ปีตเตลํ อตฺตโน ปริกฺขารํ. สมฺโมหฏฺานนฺติ อาปตฺติวินิจฺฉยวเสน สมฺโมหฏฺานํ.
พหิคตํ นาม โหตีติ ตโต ปฏฺาย เตลสฺส อฏฺานภาวโต อโธมุขภาวโต จ พหิคตํ นาม โหติ. อนฺโต ปฏฺาย ฉิทฺเท กริยมาเน เตลสฺส นิกฺขมิตฺวา คตคตฏฺานํ ภาชนสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ อาห – ‘‘พาหิรนฺตโต ปาทคฺฆนเก คฬิเต ปาราชิก’’นฺติ. ยถา ตถา วา กตสฺสาติ พาหิรนฺตโต อพฺภนฺตรโต วา ปฏฺาย กตสฺส. มชฺเฌ เปตฺวา กตฉิทฺเทติ มชฺเฌ โถกํ กปาลํ เปตฺวา ปจฺฉา ตํ ฉินฺทนฺเตน กตฉิทฺเท. ‘‘มริยาทจฺเฉทเน อนฺโต ตฺวา พหิมุโข ฉินฺทนฺโต พหิ อนฺเตน กาเรตพฺโพ, พหิ ตฺวา อนฺโตมุโข ฉินฺทนฺโต อนฺโต อนฺเตน กาเรตพฺโพ, อนฺโต จ พหิ จ ฉินฺทิตฺวา มชฺเฌ เปตฺวา ตํ ฉินฺทนฺโต มชฺเฌน กาเรตพฺโพ’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๘) วุตฺตตฺตา ‘‘ตฬากสฺส จ มริยาทเภเทน สเมตี’’ติ วุตฺตํ. อิทเมตฺถ ยุตฺตนฺติ ¶ อนฺโต จ พหิ จ ปฏฺาย กตฉิทฺเท มชฺเฌน กาเรตพฺโพ. อนฺโต ปฏฺาย กเต ปน พาหิรนฺเตน, พหิ ปฏฺาย กเต อพฺภนฺตเรน กาเรตพฺโพติ อยํ ติปฺปกาโรปิ เอตฺถ เวมฏฺฉิทฺเท ยุตฺโต. อุทเก กตปโยคสฺส อภาวโต ‘‘านาจาวนปโยคสฺส อภาวา’’ติ วุตฺตํ.
อฏฺกถายํ ตาว วุตฺตนฺติ มหาอฏฺกถายํ วุตฺตํ. ปตฺถินฺนสฺส ขาทนํ อิตรสฺส ปานฺจ สปฺปิอาทีนํ ปริโภโคติ อาห – ‘‘อขาทิตพฺพํ วา อปาตพฺพํ วา กโรตี’’ติ. กถํ ปน ตถา กโรตีติ อาห ‘‘อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา’’ติอาทิ. กสฺมา ปเนตฺถ ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘านาจาวนสฺส นตฺถิตาย ทุกฺกฏ’’นฺติ. ปุริมทฺวยนฺติ เภทนํ ฉฑฺฑนฺจ. กสฺมา น สเมตีติ ¶ อาห ‘‘ตฺหี’’ติอาทิ. กุมฺภิชชฺชรกรเณนาติ ปุณฺณกุมฺภิยา ชชฺชรกรเณน. มาติกาอุชอุกรเณนาติ อุทกปุณฺณาย มาติกาย อุชุกรเณน. เอกลกฺขณนฺติ เภทนํ กุมฺภิชชฺชรกรเณน ฉฑฺฑนํ มาติกาย อุชุกรเณน สทฺธึ เอกสภาวํ านาจาวนปโยคสพฺภาวโต. ปจฺฉิมํ ปน ทฺวยนฺติ ฌาปนํ อปริโภคกรณฺจ.
เอตฺถ เอวํ วินิจฺฉยํ วทนฺตีติ เอตฺถ มหาอฏฺกถายํ วุตฺเต เอเก อาจริยา เอวํ วินิจฺฉยํ วทนฺติ. ปจฺฉิมทฺวยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอตฺถ ปุริมทฺวเย วินิจฺฉโย เหฏฺา วุตฺตานุสาเรน สกฺกา วิฺาตุนฺติ ตตฺถ กิฺจิ อวตฺวา ปจฺฉิมทฺวยํ สนฺธาย านาจาวนสฺส นตฺถิตาย ทุกฺกฏนฺติ อิทํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. เถยฺยจิตฺเตนาติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา กาตุกามตาวเสน อุปฺปนฺนเถยฺยจิตฺเตน. วินาเสตุกามตายาติ หตฺถปาทาทึ ฉินฺทนฺโต วิย เกวลํ วินาเสตุกามตาย. ปุริมทฺวเย กึ โหติ, กึ อธิปฺปาเยน น กิฺจิ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘ปุริมทฺวเย ปน…เป… ปาราชิก’’นฺติ. ตตฺถ วุตฺตนเยน ภินฺทนฺตสฺส วา ฉฑฺเฑนฺตสฺส วาติ มุคฺคเรน โปเถตฺวา ภินฺทนฺตสฺส อุทกํ วา วาลิกํ วา อากิริตฺวา อุตฺตราเปนฺตสฺสาติ อตฺโถ. อยุตฺตนฺติ เจติ ปาฬิยํ ปุริมปททฺวเยปิ ทุกฺกฏสฺเสว วุตฺตตฺตา ‘‘ปุริมทฺวเย…เป… ปาราชิกนฺติ อิทํ อยุตฺต’’นฺติ ยทิ ตุมฺหากํ สิยาติ อตฺโถ. นาติ อยุตฺตภาวปฺปสงฺคํ นิเสเธตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘อฺถา คเหตพฺพตฺถโต’’ติ. กถํ ปเนตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ปาฬิยํ หี’’ติอาทิ. นาเสตุกามตาปกฺเข เหฏฺา วุตฺตนเยเนว อตฺถสฺส อวิรุชฺฌนโต ‘‘เถยฺยจิตฺตปกฺเข’’ติ วุตฺตํ. ‘‘เอวํ วินิจฺฉยํ วทนฺตี’’ติ อิโต ปฏฺาย วุตฺตสฺส สพฺพสฺสปิ เอกสฺเสว วจนตฺตา ‘‘เอวเมเก วทนฺตี’’ติ นิคมนวเสน วุตฺตํ.
อิทานิ ยถาวุตฺตวเสน ปาฬิยา อตฺเถ คยฺหมาเน มหาอฏฺกถายํ จตุนฺนมฺปิ สามฺโต วุตฺตสฺส ปจฺฉิมทฺวยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วจเน วิเสสาภาวโต ปาฬิยํ วุตฺเตสุ จตูสุ ปเทสุ ‘‘ฉฑฺเฑติ ¶ วา อปริโภคํ วา กโรตี’’ติ อิเมสํ ปทานํ วิเสสาภาวปฺปสงฺคโต จ สยํ อฺถา ปาฬึ อฏฺกถฺจ สํสนฺทิตฺวา อตฺถํ ทสฺเสตุกาโม ‘‘อยํ ปเนตฺถ สาโร’’ติอาทิมาห. วินีตวตฺถุมฺหิ ‘‘สงฺฆสฺส ปฺุชกิตํ ติณํ เถยฺยจิตฺโต ฌาเปสี’’สิ (ปารา. ๑๕๖) วุตฺตตฺตา วินีตวตฺถุมฺหิ ติณชฺฌาปโก วิยาติ อิมินาว ¶ านา อจาเวตุกาโมวาติ เอตฺถาปิ เถยฺยจิตฺเตน านา อจาเวตุกาโมติ อิทํ วุตฺตเมว โหตีติ ทฏฺพฺพํ. อฉฑฺเฑตุกาโมเยวาติ เอตฺถาปิ เถยฺยจิตฺเตนาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อิทฺหิ เถยฺยจิตฺตปกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ นาเสตุกามตาปกฺขสฺส วกฺขมานตฺตา. เตเนวาห ‘‘นาเสตุกามตาปกฺเข ปนา’’ติอาทิ. อิตรถาปิ ยุชฺชตีติ เถยฺยจิตฺตาภาวา านา จาเวตุกามสฺสปิ ทุกฺกฏํ ยุชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ.
ภูมฏฺกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อากาสฏฺกถาวณฺณนา
๙๖. อากาสฏฺกถายํ มุขตุณฺฑเกนาติ มุขคฺเคน. กลาปคฺเคนาติ ปิฺฉกลาปสฺส อคฺเคน. ปสาเรตีติ คหณตฺถํ ปสาเรติ. อคฺคเหตฺวา วาติ เลฑฺฑุอาทีหิ ปหริตฺวา นยนวเสน อคฺคเหตฺวา วา. อากาสฏฺวินิจฺฉเย วุจฺจมาเนปิ ตปฺปสงฺเคน อากาสฏฺสฺส เวหาสฏฺาทิภาวมุปคเตปิ อสมฺโมหตฺถํ ‘‘ยสฺมึ องฺเค นิลียตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อนฺโตวตฺถุมฺหีติ ปริกฺขิตฺตวตฺถุสฺส อนฺโต. อนฺโตคาเมติ ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อนฺโต. อปริกฺขิตฺเต ปน วตฺถุมฺหิ, คาเม วา ิตฏฺานเมว านํ. อฏวิมุขํ กโรตีติ อรฺาภิมุขํ กโรติ. รกฺขตีติ เตน ปโยเคน ตสฺส อิจฺฉิตฏฺานํ อคตตฺตา รกฺขติ. ภูมิยา คจฺฉนฺตํ สนฺธาย ‘‘ทุติยปทวาเร วา’’ติ วุตฺตํ. คามโต นิกฺขนฺตสฺสาติ ปริกฺขิตฺตคามโต นิกฺขนฺตสฺส. กปิฺชโร นาม เอกา ปกฺขิชาติ.
อากาสฏฺกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เวหาสฏฺกถาวณฺณนา
๙๗. เวหาสฏฺกถายํ ปน จีวรวํเส ปิตสฺส จีวรสฺส อากฑฺฒเน ยถาวุตฺตปฺปเทสาติกฺกโม เอกทฺวงฺคุลมตฺตากฑฺฒเนน สิยาติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ ‘‘เอกทฺวงฺคุลมตฺตากฑฺฒเนเนว ปาราชิก’’นฺติ. อิทฺจ ตาทิสํ นาติมหนฺตํ จีวรวํสทณฺฑกํ สนฺธาย วุตฺตํ, มหนฺเต ปน ตโต อธิกมตฺตากฑฺฒเนเนว ¶ สิยา. รชฺชุเกน พนฺธิตฺวาติ เอกาย รชฺชุโกฏิยา จีวรํ พนฺธิตฺวา ¶ อปราย โกฏิยา จีวรวํสํ พนฺธิตฺวา ปิตจีวรํ. มุตฺตมตฺเต อฏฺตฺวา ปตนกสภาวตฺตา ‘‘มุตฺเต ปาราชิก’’นฺติ วุตฺตํ.
เอกเมกสฺส ผุฏฺโกาสมตฺเต อติกฺกนฺเต ปาราชิกนฺติ ภิตฺตึ อผุสาเปตฺวา ปิตตฺตา วุตฺตํ. ภิตฺตึ นิสฺสาย ปิตนฺติ ปฏิปาฏิยา ปิเตสุ นาคทนฺตาทีสุเยว อาโรเปตฺวา ภิตฺตึ ผุสาเปตฺวา ปิตํ. ปณฺณนฺตรํ อาโรเปตฺวา ปิตาติ อฺเหิ ปิตํ สนฺธาย วุตฺตํ.
เวหาสฏฺกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุทกฏฺกถาวณฺณนา
๙๘. อุทกฏฺกถายํ สนฺทมานอุทเก นิกฺขิตฺตํ น ติฏฺตีติ อาห ‘‘อสนฺทนเก อุทเก’’ติ. อนาปตฺตีติ หตฺถวารปทวาเรสุ ทุกฺกฏาปตฺติยา อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. กฑฺฒตีติ เหฏฺโต โอสาเรติ. อุปฺปลาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ปทุมปุณฺฑรีกาทึ สงฺคณฺหาติ. รตฺตํ ปทุมํ, เสตํ ปุณฺฑรีกํ. เสตํ วา ปทุมํ, รตฺตํ ปุณฺฑรีกํ. อถ วา รตฺตํ วา โหตุ เสตํ วา สตปตฺตํ ปทุมํ, อูนสตปตฺตํ ปุณฺฑรีกํ. วตฺถุ ปูรตีติ ปาราชิกวตฺถุ ปโหติ. ตสฺมึ ฉินฺนมตฺเต ปาราชิกนฺติ อุทกโต อจฺจุคฺคตสฺส อุทกวินิมุตฺตฏฺานโต เฉทนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ วตฺถุํ ปูเรตีติ ยํ ปุปฺผํ ปาราชิกวตฺถุํ ปูเรติ. ทสหิ ปุปฺเผหิ กตกลาโป หตฺถโก, มหนฺตํ กลาปํ กตฺวา พทฺธํ ภารพทฺธํ. รชฺชุเกสุ ติณานิ สนฺถริตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ทฺเว รชฺชุกานิ อุทกปิฏฺเ เปตฺวา เตสํ อุปริ ติริยโต ติณานิ สนฺถริตฺวา เตสํ อุปริ พนฺธิตฺวา วา อพนฺธิตฺวา วา ติริยโตเยว ปุปฺผานิ เปตฺวา เหฏฺโต คตานิ ทฺเว รชฺชุกานิ อุกฺขิปิตฺวา ปุปฺผมตฺถเก เปนฺตี’’ติ วทนฺติ.
เกสคฺคมตฺตมฺปิ ยถาิตฏฺานโต จาเวตีติ ปาริมนฺเตน ผุฏฺโกาสํ, โอริมนฺเตน เกสคฺคมตฺตํ จาเวติ. สกลมุทกนฺติ ทณฺเฑน ผุฏฺโกาสคตํ สกลมุทกํ. น อุทกํ านนฺติ อตฺตนา กตฏฺานสฺส อฏฺานตฺตา. อิทํ อุภยนฺติ เอตฺถ ‘‘พนฺธนํ อโมเจตฺวา…เป… ปาราชิก’’นฺติ อิทเมเวกํ, ‘‘ปมํ พนฺธนํ…เป… านปริจฺเฉโท’’ติ อิทํ ทุติยํ. ปทุมินิยนฺติ ปทุมคจฺเฉ. อุปฺปาฏิตายาติ ปเรหิ อตฺตโน อตฺถาย อุปฺปาฏิตาย.
พหิ ¶ ปิเตติ อุทกโต พหิ ปิเต. หตฺถกวเสน ขุทฺทกํ กตฺวา
พทฺธํ กลาปพทฺธํ. มุฬาลนฺติ กนฺทํ. ปตฺตํ วา ปุปฺผํ วาติ อิทํ กทฺทมสฺส อนฺโต ปวิสิตฺวา ิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. สกลมุทกนฺติ ¶ วาปิอาทีสุ ปริยาปนฺนํ สกลมุทกํ. นิทฺธมนตุมฺพนฺติ วาปิยา อุทกสฺส นิกฺขมนมคฺคํ. อุทกวาหกนฺติ มหามาติกํ. น อวหาโรติ อิทํ ปุพฺพสทิสํ น โหตีติ อาห – ‘‘กสฺมา…เป… เอวรูปา หิ ตตฺถ กติกา’’ติ. อวหาโร นตฺถีติ สพฺพสาธารเณ อปริคฺคหฏฺาเน คหิตตฺตา. มาติกํ อาโรเปตฺวาติ ขุทฺทกมาติกํ อาโรเปตฺวา. มริตฺวา…เป… ติฏฺนฺตีติ เอตฺถ ‘‘มตมจฺฉานํเยว เตสํ สนฺตกตฺตา อมเต คณฺหนฺตสฺส นตฺถิ อวหาโร’’ติ วทนฺติ.
อุทกฏฺกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นาวฏฺกถาวณฺณนา
๙๙. นาวฏฺกถายํ ปน ยา พนฺธนา มุตฺตมตฺเต านา น จวตีติ อิมินา จณฺฑโสเต พทฺธนาวํ ปฏิกฺขิปติ. ตาว ทุกฺกฏนฺติ ‘‘พนฺธนํ โมเจติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ เอวํ โมเจนฺตสฺส ปฺตฺตํ ทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํ. ถุลฺลจฺจยมฺปิ ปาราชิกมฺปิ โหตีติ เอตฺถ ปมํ านา อจาเวตฺวา มุตฺเต ถุลฺลจฺจยํ, ปมํ านา จาเวตฺวา มุตฺเต ปาราชิกนฺติ เวทิตพฺพํ.
‘‘ปาเส พทฺธสูกโร วิยา’’ติอาทินา วุตฺตํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถ ยุตฺติ ปุพฺเพ วุตฺตา เอวา’’ติ. วิปฺปนฏฺา นาวาติ วิสมวาตาทีหิ วินาสํ ปตฺวา อุทเก นิมุชฺชิตฺวา เหฏฺา ภูมิตลํ อปฺปตฺวา มชฺเฌ ิตํ สนฺธาย วทติ. เตเนว ‘‘อโธ วา โอปิลาเปนฺตสฺส…เป… นาวาตเลน ผุฏฺโกาสํ มุขวฏฺฏึ อติกฺกนฺตมตฺเต ปาราชิก’’นฺติ วุตฺตํ. โอปิลาเปนฺตสฺสาติ โอสีทาเปนฺตสฺส. อติกฺกนฺตมตฺเตติ ผุฏฺโกาสํ อติกฺกนฺตมตฺเต. เอเสว นโยติ มุตฺตมตฺเต ปาราชิกนฺติ ทสฺเสติ.
นาวากฑฺฒนโยคฺคมหาโยตฺตตาย โยตฺตโกฏิโต ปฏฺาย สกลมฺปิ ‘‘าน’’นฺติ วุตฺตํ.
อสติปิ วาเต ยถา วาตํ คณฺหาติ, ตถา ปิตตฺตา ‘‘วาตํ คณฺหาเปตี’’ติ วุตฺตํ. พลวา จ วาโต อาคมฺมาติ อิมินา ¶ อสติ วาเต อยํ ปโยโค กโตติ ทสฺเสติ. เตเนว ‘‘ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อวหาโร’’ติ วุตฺตํ. สติ ปน วาเต กโต ปโยโค านาจาวนปโยโคเยวาติ มาติกาอุชุกรเณ วิย อตฺเถว อวหาโรติ ทฏฺพฺพํ. านาจาวนปโยโค น โหตีติ สุกฺขมาติกาอุชุกรเณ วิย อสติ วาเต กตปโยคตฺตา. ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหตีติ นาวาสามิกสฺส ภณฺฑเทยฺยํ โหติ.
นาวฏฺกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ยานฏฺกถาวณฺณนา
๑๐๐. ยานฏฺกถายํ ¶ ทุกยุตฺตสฺสาติ ทฺวีหิ โคเณหิ ยุตฺตสฺส. อยุตฺตกนฺติ โคเณหิ อยุตฺตํ. กปฺปกตาติ ยถา ทฺวีหิ ภาเคหิ เหฏฺา ปติฏฺาติ, เอวํ กตา. ตีณิ วา จตฺตาริ วา านานีติ อกปฺปกตาย อุปตฺถมฺภนิยา วเสน ตีณิ านานิ, กปฺปกตาย วเสน จตฺตาริ านานีติ. ตถา ปถวิยํ ปิตสฺส ตีณิ านานีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ ผลกสฺส วา ทารุกสฺส วา อุปริ ปิตํ ปถวิยํ ปิตฺจ. ทฺวีหิ อกฺขสีเสหีติ ทฺวีหิ อกฺขโกฏีหิ. ทารูนํ อุปริ ปิตสฺสาติ ทฺวินฺนํ ทารูนํ อุปริ ทฺวีหิ อกฺขโกฏีหิ โอลมฺเพตฺวา สกฏสาลายํ ปิตสฺส. เหฏฺิมตลสฺสาติ สกฏพาหาย ภูมึ ผุสิตฺวา ิตสฺส เหฏฺิมภาคสฺส. เสสํ นาวายํ วุตฺตสทิสนฺติ อิมินา ‘‘ยทิ ปน ตํ เอวํ คจฺฉนฺตํ ปกติคมนํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อฺํ ทิสาภาคํ เนติ, ปาราชิกํ. สยเมว ยํ กฺจิ คามํ สมฺปตฺตํ านา อจาเวนฺโตว วิกฺกิณิตฺวา คจฺฉติ, เนวตฺถิ อวหาโร, ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหตี’’ติ อิมํ นยํ อติทิสฺสติ.
ยานฏฺกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ภารฏฺกถาวณฺณนา
๑๐๑. ภารฏฺกถายํ ปุริมคเล คลวาฏโกติ ปุริมคเล อุปริมคลวาฏโก. อุรปริจฺเฉทมชฺเฌติ อุรปริยนฺตสฺส มชฺเฌ. อนาณตฺตตฺตาติ ‘‘อสุกฏฺานํ เนหี’’ติ อนาณตฺตตฺตา. โย จายํ สีสภาเร ¶ วุตฺโตติ โย จายํ วินิจฺฉโย สีสภาเร วุตฺโต. สีสาทีหิ วา คหิโต โหตูติ สมฺพนฺโธ. ตาทิสนฺติ ตปฺปฏิจฺฉาทนสมตฺถํ.
ภารฏฺกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อารามฏฺกถาวณฺณนา
๑๐๒. อารามฏฺกถายํ พนฺธนนฺติ ปุปฺผานํ วณฺเฏ ปติฏฺิตฏฺานํ. อภิยฺุชตีติ โจเทติ อฑฺฑํ กโรติ. อทินฺนาทานสฺส ปโยคตฺตาติ สหปโยคมาห วตฺถุมฺหิเยว กตปโยคตฺตา. สหปโยควเสน เหตํ ทุกฺกฏํ. วินิจฺฉยปฺปสุตนฺติ วินิจฺฉเย นิยุตฺตํ. กกฺขโฬติ ทารุโณ. ธุรํ นิกฺขิปตีติ อุสฺสาหํ เปติ, อตฺตโน สนฺตกกรเณ นิรุสฺสาโห โหตีติ อตฺโถ. กูฏฑฺฑการโกปิ ¶ สเจ ธุรํ น นิกฺขิปติ, นตฺถิ อวหาโรติ อาห ‘‘สเจ สยมฺปิ กตธุรนิกฺเขโป โหตี’’ติ. สยมฺปีติ อภิยฺุชโกปิ. กตธุรนิกฺเขโปติ ‘‘น ทานิ นํ อิมสฺส ทสฺสามี’’ติ เอวํ ตสฺส ทาเน กตธุรนิกฺเขโป. กิงฺการปฺปฏิสฺสาวิภาเวติ ‘‘กึ กโรมิ กึ กโรมี’’ติ เอวํ กิงฺการเมว ปฏิสฺสุณนฺโต วิจรตีติ กิงฺการปฏิสฺสาวี, ตสฺส ภาโว กิงฺการปฏิสฺสาวิภาโว, ตสฺมึ, อตฺตโน วสวตฺติภาเวติ วุตฺตํ โหติ.
อุกฺโกจํ ทตฺวาติ ลฺชํ ทตฺวา. กูฏวินิจฺฉยิกานนฺติ กูฏวินิจฺฉเย นิยุตฺตานํ วินยธรานํ. ‘‘คณฺหา’’ติ อวตฺวา ‘‘อสามิกสฺส สามิโก อย’’นฺติอาทินา ปริยาเยน วุตฺเตปิ ตสฺส สนฺตกภาวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปวตฺตวจนตฺตา กูฏวินิจฺฉยํ กโรนฺตานํ กูฏสกฺขีนฺจ ปาราชิกเมว. อสติปิ เจตฺถ านาจาวเน อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขโปเยว านาจาวนฏฺาเน ติฏฺติ. อิมสฺมึ ธุรนิกฺเขเป ปาราชิเก สามิกสฺส วิมตุปฺปาทนปโยเค กเต ถุลฺลจฺจยํ, ตสฺเสว ธุรนิกฺเขปปโยเค นิปฺผาทิเต ปาราชิกํ. สยํ ปราชยํ ปาปุณาตีติ กูฏฑฺฑการโก ปราชยํ ปาปุณาติ.
อารามฏฺกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
วิหารฏฺกถาวณฺณนา
๑๐๓. วิหารฏฺกถายํ ¶ วิหาโรปิ ปริเวณมฺปิ อาวาโสปิ วิหาโรตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตีติ อาห ‘‘วิหารํ วา’’ติอาทิ. ตตฺถ วิหารนฺติ มหาวิหารํ. ปริเวณนฺติ มหาวิหารสฺส อพฺภนฺตเร วิสุํ วิสุํ ปาการปริจฺฉินฺนฏฺานํ. อาวาสนฺติ เอกํ อาวสถํ. อภิโยเค กเตปิ อวหารสฺส อสิชฺฌนโต วุตฺตํ ‘‘อภิโยโค น รุหตี’’ติ. คณสนฺตเก ปน ปริจฺฉินฺนสามิกตฺตา สกฺกา ธุรํ นิกฺขิปาเปตุนฺติ อาห ‘‘ทีฆภาณกาทิเภทสฺส ปน คณสฺสา’’ติ. อิธาปิ สเจ เอโกปิ ธุรํ น นิกฺขิปติ, รกฺขติเยว. สพฺเพสํ ธุรนิกฺเขเปเนว หิ ปาราชิกํ.
วิหารฏฺกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เขตฺตฏฺกถาวณฺณนา
๑๐๔. เขตฺตฏฺกถายํ สตฺต ธฺานีติ สาลิวีหิยวกงฺคุกุทฺรูสวรกโคธุมานํ วเสน สตฺต ธฺานิ ¶ . นิรุมฺภิตฺวา วาติอาทีสุ ‘‘คณฺหนฺตสฺสา’’ติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ นิรุมฺภิตฺวา คหณํ นาม วีหิสีสํ อจฺฉินฺทิตฺวา ยถาิตเมว หตฺเถน คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา พีชมตฺตสฺเสว คหณํ. เอกเมกนฺติ เอกเมกํ วีหิสีสํ. อุปฺปาเฏตฺวา วาติ มุคฺคมาสาทีนิ อุทฺธริตฺวา วา. ยสฺมึ พีเช วาติอาทิ นิรุมฺภิตฺวา คหณาทีสุ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํ. สาลิสีสาทีนิ นิรุมฺภิตฺวา คณฺหนฺตสฺส ยสฺมึ พีเช วตฺถุ ปูรติ, เอกเมกํ หตฺเถเนว ฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺตสฺส ยสฺมึ สีเส วตฺถุ ปูรติ, อสิเตน ลายิตฺวา คณฺหนฺตสฺส ยสฺสํ มุฏฺิยํ วตฺถุ ปูรติ, พหูนิ เอกโต อุปฺปาเฏตฺวา คณฺหนฺตสฺส ยสฺมึ มุคฺคมาสาทิผเล วตฺถุ ปูรตีติ เอวเมตฺถ ยถากฺกโม เวทิตพฺโพ. ‘‘ตสฺมึ พนฺธนา โมจิตมตฺเต’’ติ วจนโต ตสฺมึ พีชาทิมฺหิ พนฺธนา โมจิเต สติ ตโต อนปนีเตปิ ปาราชิกเมวาติ ทฏฺพฺพํ. อจฺฉิชฺชมาโนติ อจฺฉินฺโน หุตฺวา ิโต. ชฏิตานีติ ฉินฺทิตานิ อจฺฉินฺเนหิ สทฺธึ ชฏิตานิ โหนฺตีติ อตฺโถ. สภุสนฺติ ปลาลสหิตํ. อภุสนฺติ ปลาลรหิตํ.
ขีเลนาติ ¶ ขาณุเกน. เอตฺถ จ ขีลสงฺกมนาทีสุ อุภยํ สมฺภวติ สหปโยโค ธุรนิกฺเขโป จ. ยทา หิ ปรสฺส เขตฺตาทีสุ เอกเทสํ ขีลสงฺกมนาทิวเสน อตฺตโน สนฺตกํ กโรติ, ตทา สติปิ ปมตรํ สามิกานํ ธุรนิกฺเขเป ขีลสงฺกมนาทิสหปโยคํ วินา น โหตีติ สหปโยเคเนว ปาราชิกํ. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘านาจาวนวเสน ขีลาทีนิ สงฺกาเมตฺวา เขตฺตาทิคฺคหณวเสน จ สหปโยโค เวทิตพฺโพ’’ติ. ยทา ปน อสติ ธุรนิกฺเขเป ขีลสงฺกมนาทิมตฺตํ กตํ, ตทา วินา ธุรนิกฺเขเปน น โหตีติ ธุรนิกฺเขเปเนว ปาราชิกํ. เตเนเวตฺถ ‘‘ตฺจ โข สามิกานํ ธุรนิกฺเขเปนา’’ติ วุตฺตํ. เอวํ สพฺพตฺถาติ ยถาวุตฺตมตฺถํ รชฺชุสงฺกมนาทีสุปิ อติทิสติ.
ยฏฺินฺติ มานทณฺฑํ. เอกสฺมึ อนาคเต ถุลฺลจฺจยํ, ตสฺมึ อาคเต ปาราชิกนฺติ เอตฺถ สเจ ทารูนิ นิขณิตฺวา ตตฺตเกเนว คณฺหิตุกาโม โหติ, อวสาเน ทารุมฺหิ ปาราชิกํ. สเจ ตตฺถ สาขาโยปิ กตฺวา คเหตุกาโม โหติ, อวสานสาขาย ปาราชิกนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺตเกน อสกฺโกนฺโตติ ทารูนิ นิขณิตฺวา วตึ กาตุํ อสกฺโกนฺโต. เขตฺตมริยาทนฺติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘เกทารปาฬิ’’นฺติ วุตฺตํ. วิตฺถตํ กโรตีติ ปุพฺเพ วิชฺชมานเมว มริยาทํ วิตฺถิณฺณํ กโรติ. อกตํ วา ปน ปติฏฺเปตีติ ปุพฺเพ อกตํ วา มริยาทํ เปติ.
เขตฺตฏฺกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
วตฺถุฏฺกถาวณฺณนา
๑๐๕. วตฺถุฏฺกถายํ ¶ ติณฺณํ ปาการานนฺติ อิฏฺกสิลาทารูนํ วเสน ติณฺณํ ปาการานํ. เอเตเนว นเยนาติ อิมินา ‘‘เกวลํ ภูมึ โสเธตฺวา…เป… อปริกฺขิปิตฺวา วา’’ติ วุตฺตมตฺถํ นิทสฺเสติ.
คามฏฺกถาวณฺณนา
๑๐๖. คามฏฺกถายํ คาโม นามาติ ปาฬิยํ น วุตฺตํ สพฺพโส คามลกฺขณสฺส ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา.
อรฺฏฺกถาวณฺณนา
๑๐๗. อรฺฏฺกถายํ ¶ อรฺํ นามาติ อิทํ ปน น เกวลํ ปุพฺเพ วุตฺตอรฺลกฺขณปฺปตฺติมตฺเตน อรฺํ อิธาธิปฺเปตํ, กินฺตุ ยํ อตฺตโน อรฺลกฺขเณน อรฺํ ปรปริคฺคหิตฺจ โหติ, ตํ อรฺํ อิธาธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. เตนาติ ปุน อรฺวจเนน. น ปริคฺคหิตภาโว อรฺสฺส ลกฺขณนฺติ ยทิ หิ ปริคฺคหิตภาโว อรฺลกฺขณํ สิยา, ‘‘อรฺํ นาม ยํ มนุสฺสานํ ปริคฺคหิต’’นฺติ เอตฺตกเมว วเทยฺยาติ อธิปฺปาโย. ยนฺติ อิมินา ปุพฺเพ วุตฺตลกฺขณเมว อรฺํ ปรามฏฺนฺติ อาห ‘‘ยํ ปน อตฺตโน อรฺลกฺขเณน อรฺ’’นฺติ.
วินิวิชฺฌิตฺวาติ อุชุกเมว วินิวิชฺฌิตฺวา. ปณฺณํ วาติ ตาลปณฺณาทิ ปณฺณํ วา. อทฺธคโตปีติ จิรกาลํ ตตฺเถว ิโตปิ. น คเหตพฺโพติ เอตฺถ ปน โย ปเรหิ อรฺสามิกานํ หตฺถโต กิณิตฺวา ตจฺเฉตฺวา ตตฺเถว ปิโต, โส อรฺสามิเกน อนฺุาโตปิ น คเหตพฺโพ. สามิเกหิ ฉฑฺฑิโตติ คเหตุํ วฏฺฏตีติ ปํสุกูลสฺาย คหณํ วุตฺตํ. ลกฺขณจฺฉินฺนสฺสาปีติ อรฺสามิกานํ หตฺถโต กิณิตฺวา คณฺหนฺเตหิ กตสฺาณสฺส. ฉลฺลิยา ปริโยนทฺธํ โหตีติ อิมินา สามิกานํ นิรเปกฺขตํ ทีเปติ. เตน วุตฺตํ ‘‘คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ยทิ สามิกานํ สาเปกฺขตา อตฺถิ, น วฏฺฏติ. ตานิ กตานิ อชฺฌาวุตฺถานิ จ โหนฺตีติ ตานิ เคหาทีนิ กตานิ ปรินิฏฺิตานิ มนุสฺเสหิ จ อชฺฌาวุตฺถานิ โหนฺติ. ทารูนิปีติ เคหาทีนํ กตตฺตา ตโต อวสิฏฺทารูนิปิ. เอเตสนฺติ เอเตสํ ยถาวุตฺตทารูนํ.
เตสํ ¶ อารกฺขฏฺานนฺติ เตสํ อรฺปาลานํ ิตฏฺานํ. เทหีติ วุตฺเต ทาตพฺพเมวาติ เอตฺถ ‘‘เทหี’’ติ วุตฺเต ‘‘ทสฺสามี’’ติ อาโภคสพฺภาวโต ‘‘เทหี’’ติ อวุตฺเต อทตฺวาปิ คนฺตุํ วฏฺฏติเยว. คนฺตุํ เทถาติ คมนํ เทถ. อทิสฺวา คจฺฉติ, ภณฺฑเทยฺยนฺติ ปริสุทฺธจิตฺเตน คจฺฉติ, ภณฺฑเทยฺยํ. ยตฺถ กตฺถจิ นีตานมฺปิ ทารูนํ อรฺสามิกานํเยว สนฺตกตฺตา สุทฺธจิตฺเตน นิกฺขนฺโตปิ ปุน เถยฺยจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา คจฺฉติ, ปาราชิกเมวาติ วทนฺติ.
อรฺฏฺกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุทกกถาวณฺณนา
๑๐๘. อุทกกถายํ ¶ มหากุจฺฉิกา อุทกจาฏิ อุทกมณิโก. ‘‘สเมขลา จาฏิ อุทกมณิโก’’ติปิ วทนฺติ. ตตฺถาติ เตสุ ภาชเนสุ. นิพฺพหนอุทกนฺติ ‘‘มโหทกํ อาคนฺตฺวา ตฬากมริยาทํ มา ฉินฺที’’ติ ตฬากรกฺขณตฺถํ ตสฺส เอกปสฺเสน วิสฺสชฺชิตอุทกํ. นิทฺธมนตุมฺพนฺติ สสฺสาทีนํ อตฺถาย อุทกนิกฺขมนมคฺคํ. มริยาทํ ทุพฺพลํ กตฺวาติ อิทํ อวสฺสํ ฉินฺนสภาวทสฺสนตฺถํ ภณฺฑเทยฺยวิสยทสฺสนตฺถฺจ วุตฺตํ. มริยาทํ ทุพฺพลํ อกตฺวาปิ ยถาวุตฺตปฺปโยเค กเต มริยาทํ ฉินฺทิตฺวา นิกฺขนฺตอุทกคฺฆานุรูเปน อวหาเรน กาเรตพฺพเมว.
อนิคฺคเตติ อนิกฺขมิตฺวา ตฬากสฺมึเยว อุทเก ิเต. อสมฺปตฺเตวาติ ตฬากโต นิกฺขมิตฺวา มหามาติกาย เอว ิเต. อนิกฺขนฺเตติ ตฬากโต อนิกฺขนฺเต อุทเก. สุพทฺธาติ ภณฺฑเทยฺยมฺปิ น โหตีติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘นิกฺขนฺเต พทฺธา ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ, ตฬากโต นิกฺขมิตฺวา ปเรสํ ขุทฺทกมาติกามุขํ อปาปุณิตฺวา มหามาติกายํเยว ิเต พทฺธา เจ, ภณฺฑเทยฺยนฺติ อตฺโถ. ‘‘อนิกฺขนฺเต พทฺธา สุพทฺธา, นิกฺขนฺเต พทฺธา ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ หิ อิทํ ทฺวยํ เหฏฺา วุตฺตวิกปฺปทฺวยสฺส ยถากฺกเมน วุตฺตํ. นตฺถิ อวหาโรติ เอตฺถ ‘‘อวหาโร นตฺถิ, ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหตี’’ติ เกจิ วทนฺติ, ตฬากคตอุทกสฺส สพฺพสาธารณตฺตา ตํ อยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ, ‘‘อนิกฺขนฺเต พทฺธา สุพทฺธา’’ติ อิมินา จ อฏฺกถาวจเนน น สเมติ. วตฺถุํ…เป… น สเมตีติ เอตฺถ ตฬากคตอุทกสฺส สพฺพสาธารณตฺตา อปริคฺคหิตํ อิธ วตฺถุนฺติ อธิปฺปาโย.
อุทกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทนฺตโปนกถาวณฺณนา
๑๐๙. ทนฺตกฏฺกถายํ ¶ ตโต ปฏฺาย อวหาโร นตฺถีติ ‘‘ยถาสุขํ ภิกฺขุสงฺโฆ ปริภฺุชตู’’ติ ยถาสุขํ ปริโภคตฺถาย ปิตตฺตา วสฺสคฺเคน อภาเชตพฺพตฺตา อรกฺขิตพฺพตฺตา สพฺพสาธารณตฺตา จ อฺํ สงฺฆิกํ วิย น โหตีติ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺตสฺสปิ นตฺถิ อวหาโร ¶ . วตฺตนฺติ ทนฺตกฏฺคฺคหเณ วตฺตํ. อิทานิ ตเทว วตฺตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หี’’ติอาทิมาห. ‘‘ปุน สามเณรา อาหริสฺสนฺตี’’ติ เกจิ เถรา วเทยฺยุนฺติ โยเชตพฺพํ.
ทนฺตโปนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
วนปฺปติกถาวณฺณนา
๑๑๐. วนปฺปติกถายํ ‘‘อุชุกเมว ติฏฺตีติ รุกฺขภาเรน กิฺจิเทว ภสฺสิตฺวา ิตตฺตา โหติเยว านาจาวนนฺติ อธิปฺปาเยน วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. วาตมุขํ โสเธตีติ ยถา วาโต อาคนฺตฺวา รุกฺขํ ปาเตติ, เอวํ วาตสฺส อาคมนมคฺคํ รุนฺธิตฺวา ิตานิ สาขาคุมฺพาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อปเนนฺโต โสเธติ. ‘‘มณฺฑูกกณฺฏกํ วา วิสนฺติ มณฺฑูกานํ นงฺคุฏฺเ อคฺคโกฏิยํ ิตกณฺฏก’’นฺติ วทนฺติ, ‘‘เอกํ วิสมจฺฉกณฺฏก’’นฺติปิ วทนฺติ.
วนปฺปติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
หรณกกถาวณฺณนา
๑๑๑. หรณกกถายํ หรณกนฺติ หริยมานํ. อภิมุขํ กตฺวา กฑฺฒนํ อากฑฺฒนํ, เสสทิสากฑฺฒนํ วิกฑฺฒนํ. ปาทํ อคฺฆติ, ปาราชิกเมวาติ เอตฺถ อนฺตํ น คณฺหามีติ อสลฺลกฺขิตตฺตา อนฺตสฺส จ คณฺหิสฺสามีติ สลฺลกฺขิตสฺเสว ปฏสฺส เอกเทสตฺตา ปาราชิกํ วุตฺตํ. สหภณฺฑหารกนฺติ ภณฺฑหารเกน สทฺธึ. สนฺตชฺเชตฺวาติ ธนุอาทีหิ สนฺตชฺเชตฺวา.
โสติ ภณฺฑหารโก. อนชฺฌาวุตฺถกนฺติ อปริคฺคหิตกํ, อสามิกนฺติ อตฺโถ.
อาหราเปนฺเต ทาตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘ฉฑฺเฑตฺวา ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา คตานมฺปิ นิราลยานํ ปุน อาหราปนสฺส วุตฺตตฺตา ภิกฺขูนมฺปิ อตฺตโน สนฺตเก ปริกฺขาเร อจฺฉินฺทิตฺวา ปเรหิ คหิเต ตตฺถ ¶ ธุรนิกฺเขปํ กตฺวาปิ ปุน ตํ พลกฺกาเรนปิ อาหราเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ เทสวาสิโน อาจริยา วทนฺติ, สีหฬทีปวาสิโน ปน ตํ เกจิ อาจริยา น อิจฺฉนฺติ. เตเนว ¶ มหาคณฺิปเท มชฺฌิมคณฺิปเท จ วุตฺตํ ‘‘อมฺหากํ ปน ตํ น รุจฺจตี’’ติ. อฺเสูติ มหาปจฺจริอาทีสุ. วิจารณา เอว นตฺถีติ ตตฺถาปิ ปฏิกฺเขปาภาวโต อยเมวตฺโถติ วุตฺตํ โหติ.
หรณกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุปนิธิกถาวณฺณนา
๑๑๒. อุปนิธิกถายํ ‘‘สงฺโคปนตฺถาย อตฺตโน หตฺเถ นิกฺขิตฺตสฺส ภณฺฑสฺส คุตฺตฏฺาเน ปฏิสามนปโยคํ วินา อฺสฺมึ ปโยเค อกเตปิ รชฺชสงฺโขภาทิกาเล ‘น ทานิ ตสฺส ทสฺสามิ, น มยฺหํ ทานิ ทสฺสตี’ติ อุโภหิปิ สกสกฏฺาเน นิสีทิตฺวา ธุรนิกฺเขเป กเต ปาราชิกเมว ปฏิสามนปโยคสฺส กตตฺตา’’ติ วทนฺติ. อตฺตโน หตฺเถ นิกฺขิตฺตตฺตาติ เอตฺถ อตฺตโน หตฺเถ สงฺโคปนตฺถาย นิกฺขิตฺตกาลโต ปฏฺาย ตปฺปฏิพทฺธตฺตา อารกฺขาย ภณฺฑสามิกฏฺาเน ิตตฺตา านสฺส จ ตทายตฺตตาย านาจาวนสฺส อลพฺภนโต นตฺถิ อวหาโรติ อธิปฺปาโย.
ธมฺมํ วาจาเปตฺวาติ ธมฺมํ กถาเปตฺวา. เอเสว นโยติ อุทฺธาเรเยว ปาราชิกํ. กสฺมา? อฺเหิ อสาธารณสฺส อภิฺาณสฺส วุตฺตตฺตา. ‘‘อฺํ ตาทิสเมว คณฺหนฺเต ยุชฺชตีติ อิทํ สฺาณํ กเถนฺเตเนว ‘อสุกสฺมึ าเน’ติ โอกาสสฺส จ นิยมิตตฺตา ตสฺมึ าเน ิตํ ปตฺตํ อปเนตฺวา ตสฺมึ โอกาเส อฺํ ตาทิสเมว ปจฺฉา ปิตํ ปตฺตํ สนฺธาย กถิต’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. โจเรน สลฺลกฺขิตปตฺตสฺส คหณาภาเวปิ ‘‘อิทํ เถเนตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติ ตสฺมึ โอกาเส ิเต ตาทิเส วตฺถุมตฺเต ตสฺส เถยฺยจิตฺตสพฺภาวโต อฺํ ตาทิสเมว คณฺหนฺเต ยุชฺชตีติ โจรสฺส อวหาโร ทสฺสิโต. ปทวาเรนาติ เถเรน นีหริตฺวา ทินฺนํ ปตฺตํ คเหตฺวา คจฺฉโต โจรสฺส ปทวาเรน. ตํ อตาทิสเมว คณฺหนฺเต ยุชฺชตีติ ‘‘มมายํ ปตฺโต น โหตี’’ติ วา ‘‘มยา กถิโต อยํ ปตฺโต น โหตี’’ติ วา ชานิตฺวา เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺตสฺส ‘‘อิทํ เถเนตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติ วตฺถุมตฺเต เถยฺยจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา คณฺหนฺตสฺส จ อวหารสพฺภาวโต วุตฺตํ.
คามทฺวารนฺติ ¶ สมณสารุปฺปํ โวหารมตฺตเมตํ, อนฺโตคามํ อิจฺเจว วุตฺตํ โหติ. วุตฺตนเยเนว เถรสฺส ¶ ปาราชิกนฺติ เถยฺยจิตฺเตเนว ปรสนฺตกสฺส คหิตตฺตา อุทฺธาเรเยว เถรสฺส ปาราชิกํ. โจรสฺส ทุกฺกฏนฺติ อสุทฺธจิตฺเตน คหิตตฺตา คหิตกาเล โจรสฺส ทุกฺกฏํ. วุตฺตนเยเนว อุภินฺนมฺปิ ทุกฺกฏนฺติ โจรสฺส สามิเกน ทินฺนตฺตา ปาราชิกํ นตฺถิ, อสุทฺธจิตฺเตน คหิตตฺตา ทุกฺกฏํ, เถรสฺส ปน อตฺตโน สนฺตเกปิ อสุทฺธจิตฺตตาย ทุกฺกฏนฺติ.
อาณตฺติยา คหิตตฺตาติ เอตฺถ ‘‘ปตฺตจีวรํ คณฺห, อสุกํ นาม คามํ คนฺตฺวา ปิณฺฑาย จริสฺสามา’’ติ เอวํ เถเรน กตอาณตฺติยา วิหารสฺส ปรภาเค อุปจารโต ปฏฺาย ยาว ตสฺส คามสฺส ปรโต อุปจาโร, ตาว สพฺพํ เขตฺตเมว ชาตนฺติ อธิปฺปาโย. มคฺคโต โอกฺกมฺมาติ เอตฺถ อุภินฺนํ สกฏจกฺกมคฺคานํ อนฺตราฬมฺปิ มคฺโคเยวาติ ทฏฺพฺพํ. อฏฺตฺวา อนิสีทิตฺวาติ เอตฺถ วิหารํ ปวิสิตฺวา สีสาทีสุ ภารํ ภูมิยํ อนิกฺขิปิตฺวาว ติฏฺนฺโต นิสีทนฺโต วา วิสฺสมิตฺวา เถยฺยจิตฺเต วูปสนฺเต ปุน เถยฺยจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา คจฺฉติ เจ, ปาทุทฺธาเรน กาเรตพฺโพ. สเจ ภูมิยํ นิกฺขิปิตฺวา ปุน ตํ คเหตฺวา คจฺฉติ, อุทฺธาเรน กาเรตพฺโพ. กสฺมา? อาณาปกสฺส อาณตฺติยา ยํ กตฺตพฺพํ, ตสฺส ตาว ปรินิฏฺิตตฺตา. เกจิ ปน ‘‘ปุริมสฺมึ เถยฺยจิตฺเต อวูปสนฺเตปิ วุตฺตนเยเนว วิสฺสมิตฺวา คจฺฉโต ปาทุทฺธาเรน อุทฺธาเรน วา กาเรตพฺโพ’’ติ วทนฺติ, ‘‘อสุกํ นาม คามนฺติ อนิยเมตฺวา ‘อนฺโตคามํ ปวิสิสฺสามา’ติ อวิเสเสน วุตฺเต วิหารสามนฺตา สพฺโพปิ โคจรคาโม เขตฺตเมวา’’ติปิ วทนฺติ. เสสนฺติ มคฺคุกฺกมนวิหาราภิมุขคมนาทิ สพฺพํ. ปุริมสทิสเมวาติ อนาณตฺติยา คหิเตปิ สามิกสฺส กเถตฺวา คหิตตฺตา เหฏฺา วุตฺตวิหารูปจาราทิ สพฺพํ เขตฺตเมวาติ กตฺวา วุตฺตํ.
เอเสว นโยติ ‘‘อนฺตรามคฺเค เถยฺยจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนยํ อติทิสติ. นิมิตฺเต วา กเตติ ‘‘จีวรํ เม กิลิฏฺํ, โก นุ โข รชิตฺวา ทสฺสตี’’ติอาทินา นิมิตฺเต กเต. วุตฺตนเยเนวาติ อนาณตฺตสฺส เถเรน สทฺธึ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา คมนวาเร วุตฺตนเยเนว. เอกปสฺเส วาติ วิหารสฺส มหนฺตตาย อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา เอกสฺมึ ปสฺเส วสนฺโต วา. เถยฺยจิตฺเตน ปริภฺุชนฺโต ชีราเปตีติ เถยฺยจิตฺเต อุปฺปนฺเน านาจาวนํ อกตฺวา นิวตฺถปารุตนีหาเรเนว ปริภฺุชนฺโต ¶ ชีราเปติ, านา จาเวนฺตสฺส ปน เถยฺยจิตฺเต สติ ปาราชิกเมว สีเส ภารํ ขนฺเธ กรณาทีสุ วิย. ยถา ตถา วา นสฺสตีติ อคฺคิอาทินา วา อุปจิกาทีหิ ขาทิตํ วา นสฺสติ.
อฺโ วา โกจีติ อิมินา ปน เยน ปิตํ, โสปิ สงฺคหิโตติ เวทิตพฺพํ. ตว ถูลสาฏโก ลทฺโธติอาทินา มุสาวาเท ทุกฺกฏํ อทินฺนาทานปโยคตฺตา. อิตรํ คณฺหโต อุทฺธาเร ปาราชิกนฺติ ¶ เอตฺถ ‘‘ปวิสิตฺวา ตว สาฏกํ คณฺหาหี’’ติ อิมินาว อุปนิธิภาวโต มุตฺตตฺตา สามิกสฺส อิตรํ คณฺหโตปิ อตฺตโน สาฏเก อาลยสฺส สพฺภาวโต จ อุทฺธาเร ปาราชิกํ วุตฺตํ. น ชานนฺตีติ เตน วุตฺตํ วจนํ อสุณนฺตา น ชานนฺติ. เอเสว นโยติ เอตฺถ สเจ ชานิตฺวาปิ จิตฺเตน น สมฺปฏิจฺฉนฺติ, เอเสว นโยติ ทฏฺพฺพํ. ปฏิกฺขิปนฺตีติ เอตฺถ จิตฺเตน ปฏิกฺเขโปปิ สงฺคหิโตวาติ เวทิตพฺพํ. ยาจิตา วา อยาจิตา วาติ เอตฺถ ยาจิตา ยทิ จิตฺเตนปิ สมฺปฏิจฺฉนฺติ, นฏฺเ คีวา. อยาจิตา ปน ยทิปิ จิตฺเตน สมฺปฏิจฺฉนฺติ, นตฺถิ คีวา.
คเหตฺวา เปตีติ เอตฺถ จาเลตฺวา ตสฺมึเยว าเน ปิเตปิ นฏฺเ คีวา. อุปจาเร วิชฺชมาเนติ ภณฺฑาคารสฺส สมีเป อุจฺจารปสฺสาวฏฺาเน วิชฺชมาเน. มยิ จ มเต สงฺฆสฺส จ เสนาสเน วินฏฺเติ เอตฺถ ‘‘เกวลํ สงฺฆสฺส เสนาสนํ มา นสฺสีติ อิมินาว อธิปฺปาเยน วิวริตุมฺปิ วฏฺฏติเยวา’’ติ วทนฺติ. สหาเยหิ ภวิตพฺพนฺติ เตหิปิ กิฺจิ กิฺจิ ทาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. อยํ สามีจีติ ภณฺฑาคาเร วสนฺตานํ อิทํ วตฺตํ.
โลลมหาเถโรติ มนฺโท โมมูโห หสิตกีฬิตปฺปสุโต วา มหาเถโร. อตฺตโน อตฺตโน วสนคพฺเภสุ สภาคภิกฺขูนํ ปริกฺขารํ เปนฺตีติ โยเชตพฺพํ. อิตเรหีติ ตสฺมึเยว คพฺเภ วสนฺเตหิ อิตรภิกฺขูหิ. วิหารวาเร นิยุตฺโต วิหารวาริโก, วารํ กตฺวา วิหารรกฺขณโก. นิวาปนฺติ ภตฺตเวตนํ. ปฏิปถํ คเตสูติ โจรานํ อาคมนํ ตฺวา ‘‘ปมตรํเยว คนฺตฺวา สทฺทํ กริสฺสามา’’ติ โจรานํ อภิมุขํ คเตสุ. นิสฺสิตเก ชคฺเคนฺตีติ อตฺตโน อตฺตโน นิสฺสิตเก สิกฺขาจริยาย โปเสนฺตาปิ นิสฺสิตเก วิหารํ ชคฺคาเปนฺติ. ‘‘อสหายสฺส อทุติยสฺสา’’ติ ปาโ ยุตฺโต, ปจฺฉิมํ ปุริมสฺเสว เววจนํ. อสหายสฺส วา อตฺตทุติยสฺส วาติ อิมสฺมึ ปน ปาเ เอเกน อานีตํ ทฺวินฺนํ นปฺปโหตีติ ¶ อตฺตทุติยสฺสปิ วาโร นิวาริโตติ วทนฺติ, ตํ ‘‘ยสฺส สภาโค ภิกฺขุ ภตฺตํ อาเนตฺวา ทาตา นตฺถี’’ติ อิมินา น สเมตีติ วีมํสิตพฺพํ. อุปชีวนฺเตน าตพฺพนฺติ อพฺโภกาสิเกน รุกฺขมูลิเกนปิ ปากวฏฺฏํ อุปนิสฺสาย ชีวนฺเตน ปตฺตจีวรรกฺขณตฺถาย วิหารวาเร สมฺปตฺเต าตพฺพํ. ปริปุจฺฉนฺติ ปุจฺฉิตปฺหวิสฺสชฺชนํ อฏฺกถํ วา. ทิคุณนฺติ วสฺสคฺเคน ปาปิตํ วินาว ทฺเว โกฏฺาเสติ วทนฺติ. ปกฺขวาเรนาติ อฑฺฒมาสวาเรน.
อุปนิธิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สุงฺกฆาตกถาวณฺณนา
๑๑๓. สุงฺกฆาตกถายํ ¶ ตโต หนนฺตีติ ตโต นีหรนฺตา หนนฺติ. ตนฺติ สุงฺกฏฺานํ. ยโตติ ยโต นีหริยมานภณฺฑโต. ราชกนฺติ ราชายตฺตํ. ตมฺปิ ราชารหเมวาติ อาห ‘‘อยเมวตฺโถ’’ติ. อิโตติ อิโต ภณฺฑโต. ทุติยํ ปาทํ อติกฺกาเมตีติ เอตฺถ ‘‘ปมํ ปาทํ ปริจฺเฉทโต พหิ เปตฺวา ทุติเย ปาเท อุทฺธฏมตฺเต ปาราชิก’’นฺติ วทนฺติ อุทฺธริตฺวา พหิ อฏฺปิโตปิ พหิ ิโตเยว นาม โหตีติ กตฺวา. ยตฺถ ยตฺถ ปทวาเรน อาปตฺติ กาเรตพฺพา, ตตฺถ ตตฺถ สพฺพตฺถาปิ เอเสว นโยติ วทนฺติ. สุงฺกฆาตโต พหิ พหิสุงฺกฆาตํ. อวสฺสํ ปตนกนฺติ อวสฺสํ สุงฺกฆาตโต พหิ ปตนกํ. ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนวาติ อวสฺสํ ปตนเก หตฺถโต มุตฺตมตฺเตติ วุตฺตํ โหติ. วฏฺฏนฺตํ ปุน อนฺโต ปวิสตีติ มหาอฏฺกถาวจนสฺส กุรุนฺทิสงฺเขปฏฺกถาหิ อธิปฺปาโย ปกาสิโต. อนฺโต ตฺวา พหิ คจฺฉนฺตํ รกฺขตีติ ภิกฺขุโน ปโยเคน คมนเวคสฺส อนฺโตเยว วูปสนฺตตฺตา. ปริวตฺเตตฺวา อพฺภนฺตริมํ พหิ เปตีติ อพฺภนฺตเร ิตํ ปุฏกํ ปริวตฺเตตฺวา พหิ เปติ. เอตฺถ จ ‘‘อพฺภนฺตริเม ปุฏเก ภูมิโต โมจิตมตฺเต ปาราชิก’’นฺติ วทนฺติ.
‘‘คจฺฉนฺเต ยาเน วา…เป… เปตีติ สุงฺกฆาตํ อปวิสิตฺวา พหิเยว เปตี’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ สุงฺกฏฺานสฺส พหิ ปิตนฺติ วกฺขมานตฺตา. อาจริยา ปน ‘‘สุงฺกฏฺานสฺส พหิ ิต’’นฺติ ปาํ วิกปฺเปตฺวา ‘‘ปมํ อนฺโตสุงฺกฆาตํ ปวิฏฺเสุเยว ยานาทีสุ ปิตํ ปจฺฉา ยาเนน สทฺธึ นีหฏํ สุงฺกฆาตสฺส พหิ ิตํ, น จ เตน นีต’’นฺติ ¶ อตฺถํ วทนฺติ. อยํ ปน เตสํ อธิปฺปาโย – สุงฺกฏฺานสฺส อนฺโต ปวิฏฺยานาทีสุ ปิเตปิ ภิกฺขุสฺส ปโยคํ วินา อฺเน นีหฏตฺตา เนวตฺถิ ปาราชิกํ, ‘‘อตฺร ปวิฏฺสฺส สุงฺกํ คณฺหนฺตู’’ติ วุตฺตตฺตา อฺเน นีหฏสฺส พหิ ิเต ภณฺฑเทยฺยมฺปิ น โหตีติ. อยเมว จ นโย ‘‘วฏฺฏิตฺวา คมิสฺสตีติ วา อฺโ นํ วฏฺเฏสฺสตีติ วา อนฺโต ปิตํ ปจฺฉา สยํ วา วฏฺฏมานํ อฺเน วา วฏฺฏิตํ พหิ คจฺฉติ, รกฺขติเยวา’’ติ อิมินา วจเนน สเมตีติ ยุตฺตตโร วิย ทิสฺสติ. สุงฺกฏฺานสฺส อนฺโต ปวิสิตฺวา ปุน ปจฺจาคจฺฉโตปิ เตน ปสฺเสน ปริจฺเฉทํ อติกฺกมนฺตสฺส ยทิ ตโตปิ คจฺฉนฺตานํ หตฺถโต สุงฺกํ คณฺหนฺติ, สีมาติกฺกเม ปาราชิกเมว.
หตฺถิสุตฺตาทีสูติ หตฺถิสิกฺขาทีสุ. อิมสฺมึ าเนติ ยถาวุตฺตยานาทีหิ วุตฺตปฺปกาเรน นีหรเณ. อนาปตฺตีติ ตตฺถ ‘‘สหตฺถา’’ติ วจนโต อฺเน นีหราเปนฺตสฺส อนาปตฺติ. อิธาติ อิมสฺมึ ¶ อทินฺนาทานสิกฺขาปเท. ตตฺราติ ตสฺมึ เอฬกโลมสิกฺขาปเท. โหนฺตีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท เหตุอตฺโถ, ยสฺมา เอฬกโลมานิ นิสฺสคฺคิยานิ โหนฺติ, ตสฺมา ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ. อิธ อนาปตฺตีติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท อวหาราภาวา อนาปตฺติ. อุปจารนฺติ สุงฺกฆาตปริจฺเฉทโต พหิ สมนฺตา ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อพฺภนฺตรํ วติอาสนฺนปฺปเทสสงฺขาตํ อุปจารํ. ตาทิสํ อุปจารํ โอกฺกมิตฺวา ปริหรเณ สาทีนวตฺตา ทุกฺกฏํ วุตฺตํ. เอตฺถาติ สุงฺกฆาเต. ‘‘ทฺวีหิ เลฑฺฑุปาเตหีติ อยํ นิยโม อาจริยปรมฺปราภโต’’ติ มหาคณฺิปเท วุตฺตํ.
สุงฺกฆาตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปาณกถาวณฺณนา
๑๑๔. ปาณกถายํ ติรจฺฉานคตสฺส เอกนฺเตน ปาทคฺฆนกตา น สมฺภวตีติ อาห – ‘‘เอกํเสน อวหารกปฺปโหนกปาณํ ทสฺเสนฺโต’’ติ. ภุชิสฺสํ หรนฺตสฺส อวหาโร นตฺถีติ ปรปริคฺคหิตาภาวโต. ภุชิสฺโสติ อทาโส. อาปิโตติ มาตาปิตูหิ อิณํ คณฺหนฺเตหิ ‘‘ยาว อิณทานา อยํ ตุมฺหากํ สนฺติเก โหตู’’ติ อิณทายกานํ นิยฺยาติโต. ยสฺมา มาตาปิตโร ทาสานํ วิย ปุตฺตานํ น ¶ สามิโน. เยสฺจ สนฺติเก อาปิโต, เตปิ ตสฺส หตฺถกมฺเม สามิโน, น ตสฺสาติ อาห ‘‘อวหาโร นตฺถี’’ติ. ธนํ ปน คตฏฺาเน วฑฺฒตีติ เอตฺถ ‘‘อาเปตฺวา คหิตธนํ วฑฺฒิยา สห อวหารกสฺส คีวา’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ.
อนฺโตชาต…เป… อวหาโร โหตีติ เอตฺถ ปเทสจาริตฺตวเสน อตฺตนาว อตฺตานํ นิยฺยาเตตฺวา ทาสพฺยํ อุปคตํ อวหรนฺตสฺสปิ ปาราชิกเมวาติ เวทิตพฺพํ. เคหทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ทาสสฺส ชาโตติ เอวมฺปิ สมฺภวตีติ สมฺภวนฺตํ คเหตฺวา วุตฺตํ. เคหทาสิยา กุจฺฉิสฺมึ ปน อฺสฺส ชาโตปิ เอตฺเถว สงฺคหิโต. กรมรานีโต นาม พนฺธคาหคหิโต. เตนาห ‘‘ปรเทสโต ปหริตฺวา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปรเทสโต ปหริตฺวาติ ปรเทสํ วิลุมฺปเกหิ ราชราชมหามตฺตาทีหิ มหาโจเรหิ ปรเทสโต ปหริตฺวา. อนาปตฺติ ปาราชิกสฺสาติ ยทิ ตสฺส วจเนน ตโต อธิกํ เวคํ น วฑฺเฒติ, อนาปตฺติ. ปริยาเยนาติ ปริยายวจเนน. มนุสฺสวิคฺคเห ‘‘มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปริยายกถายปิ น มุจฺจติ, อิธ ปน ‘‘อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิเยยฺยา’’ติ อาทานสฺเสว วุตฺตตฺตา ปริยายกถาย มุจฺจติ.
ปาณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อปทกถาวณฺณนา
อปทกถายํ ¶ นาเมนาติ สปฺปนาเมน วา สามิเกน กตนาเมน วา. กรณฺฑปุฏนฺติ เปฬาย ปิธานํ. อาหจฺจาติ ปหริตฺวา.
จตุปฺปทกถาวณฺณนา
๑๑๖. จตุปฺปทกถายํ ภิงฺกจฺฉาปนฺติ ภิงฺกภิงฺกาติ สทฺทายนโต เอวํลทฺธนามํ หตฺถิโปตกํ. อนฺโตวตฺถุมฺหีติ ปริกฺขิตฺเต อนฺโตวตฺถุมฺหิ. ราชงฺคเณติ ปริกฺขิตฺเต นคเร วตฺถุทฺวารโต พหิราชงฺคเณ. หตฺถิสาลา านนฺติ นิพฺพโกสโต อุทกปาตพฺภนฺตรํ านํ. พหินคเร ิตสฺสาติ ¶ ปริกฺขิตฺตนครํ สนฺธาย วุตฺตํ, อปริกฺขิตฺตนคเร ปน อนฺโตนคเร ิตสฺสปิ ิตฏฺานเมว านํ. ขณฺฑทฺวารนฺติ อตฺตนา ขณฺฑิตทฺวารํ. สาขาภงฺคนฺติ ภฺชิตสาขํ. นิปนฺนสฺส ทฺเวติ พนฺธเนน สทฺธึ ทฺเว. ฆาเตตีติ เอตฺถ ‘‘เถยฺยจิตฺเตน วินาเสนฺตสฺส สหปโยคตฺตา ทุกฺกฏเมว, น ปาจิตฺติย’’นฺติ อาจริยา วทนฺติ.
จตุปฺปทกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
โอณิรกฺขกถาวณฺณนา
โอณิรกฺขกถายํ โอณินฺติ โอณีตํ, อานีตนฺติ อตฺโถ. ‘‘โอณิรกฺขสฺส สนฺติเก ปิตํ ภณฺฑํ อุปนิธิ วิย สงฺโคปนตฺถาย อนิกฺขิปิตฺวา มุหุตฺตํ โอโลกนตฺถาย ปิตตฺตา ตสฺส านาจาวนมตฺเตน ปาราชิกํ ชเนตี’’ติ วทนฺติ.
สํวิทาวหารกถาวณฺณนา
สํวิทาวหารกถายํ ‘‘สมฺพหุลา สํวิทหิตฺวา เอโก ภณฺฑํ อวหรติ, อาปตฺติ สพฺเพสํ ปาราชิกสฺสา’’ติ ปาฬิยํ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา อาณาปกานํ อาณตฺติกฺขเณ อาปตฺติ, อวหารกสฺส อุทฺธาเรติ ยถาสมฺภวํ โยเชตฺวา อตฺโถ คเหตพฺโพ อาณตฺติกถายํ ‘‘โส ตํ ภณฺฑํ อวหรติ, อาปตฺติ สพฺเพสํ ปาราชิกสฺสา’’ติอาทีสุ วิย. เอตฺถาปิ หิ อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว อาปตฺติ วุตฺตา. ตถา จ วกฺขติ ‘‘อถ ตํ ภณฺฑํ อวสฺสํ หาริยํ โหติ, ยํ ¶ ปรโต สพฺเพสํ อาปตฺติ ปาราชิกสฺสาติ วุตฺตํ, ตโต อิมสฺส ตงฺขเณเยว ปาราชิกํ โหตีติ อยํ ยุตฺติ สพฺพตฺถ เวทิตพฺพา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๒๑). สํวิทาวหาเร จ ‘‘อาณตฺติ นตฺถี’’ติ น วตฺตพฺพา ‘‘อนฺเตวาสิเกสุ เอกเมกสฺส เอเกโก มาสโก สาหตฺถิโก โหติ, ปฺจ อาณตฺติกา’’ติ วจนโต. อาณตฺติยา จ สติ อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว อาปตฺติ อิจฺฉิตพฺพา, น อุทฺธาเร.
ยทิ เอวํ ‘‘เตสุ เอโก ภณฺฑํ อวหรติ, ตสฺสุทฺธาเร สพฺเพสํ ปาราชิก’’นฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ? นายํ โทโส. เอตฺถ หิ สพฺเพสํเยว อาปตฺติทสฺสนตฺถํ ¶ อวหารกสฺสปิ อาปตฺติสมฺภวฏฺานํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺสุทฺธาเร สพฺเพสํ ปาราชิก’’นฺติ อาห, น ปน อาณาปกานมฺปิ อุทฺธาเรเยว อาปตฺติทสฺสนตฺถนฺติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. ‘‘สมฺพหุลา เอกํ อาณาเปนฺติ ‘คจฺเฉตํ อาหรา’ติ, ตสฺสุทฺธาเร สพฺเพสํ ปาราชิก’’นฺติอาทีสุปิ เอวเมว อตฺโถ คเหตพฺโพ. อถ วา สํวิทาวหาเร อาณาปกานมฺปิ อุทฺธาเรเยว อาปตฺติ, น อาณตฺติกฺขเณติ อาเวณิกมิทํ ลกฺขณนฺติ อฏฺกถาจริยปฺปมาเณน คเหตพฺพํ, อิโต วา อฺเน ปกาเรน ยถา อฏฺกถายํ ปุพฺเพนาปรํ น วิรุชฺฌติ, ตถา วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.
สํวิธายาติ สํวิทหิตฺวา. เตน เนสํ ทุกฺกฏาปตฺติโยติ อาณตฺติวเสน ปาราชิกาปตฺติยา อสมฺภเว สติ วุตฺตํ. ยทิ หิ เต อาณตฺตา อวสฺสํ ตํ หรนฺติ, ปาราชิกาปตฺติเยว เนสํ ทฏฺพฺพา, น ทุกฺกฏาปตฺติ. สาหตฺถิกํ วา อาณตฺติกสฺส อาณตฺติกํ วา สาหตฺถิกสฺส องฺคํ น โหตีติ ภินฺนกาลวิสยตฺตา อฺมฺสฺส องฺคํ น โหติ. ตถา หิ สหตฺถา อวหรนฺตสฺส านาจาวเน อาปตฺติ, อาณตฺติยา ปน อาณตฺติกฺขเณเยวาติ ภินฺนกาลวิสยา สาหตฺถิกาณตฺติเกหิ อาปชฺชิตพฺพาปตฺติโย.
สํวิทาวหารกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สงฺเกตกมฺมกถาวณฺณนา
๑๑๙. สงฺเกตกมฺมกถายํ โอจรเก วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘อวสฺสํ หาริเย ภณฺเฑ’’ติอาทินา วุตฺตนเยน. ปาฬิยํ ตํ สงฺเกตํ ปุเร วา ปจฺฉา วาติ เอตฺถ ตํ สงฺเกตนฺติ สามิอตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทฏฺพฺพํ, ตสฺส สงฺเกตสฺสาติ อตฺโถ. อถ วา ตํ สงฺเกตํ อสมฺปตฺวา ปุเร วา ตํ สงฺเกตํ อติกฺกมฺม ปจฺฉา วาติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา. เตเนวาห – ‘‘อชฺชาติ นิยามิตํ ¶ ตํ สงฺเกตํ อติกฺกมฺมา’’ติอาทิ. ตํ นิมิตฺตํ ปุเร วา ปจฺฉา วาติ เอตฺถาปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
สงฺเกตกมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิมิตฺตกมฺมกถาวณฺณนา
๑๒๐. นิมิตฺตกมฺมกถายํ ¶ อกฺขินิขณาทินิมิตฺตกมฺมํ ปน ลหุกํ อิตฺตรกาลํ, ตสฺมา ตงฺขเณเยว ตํ ภณฺฑํ อวหริตุํ น สกฺกา. ตถา หิ กิฺจิ ภณฺฑํ ทูเร โหติ กิฺจิ ภาริยํ, ตํ คเหตุํ ยาว คจฺฉติ, ยาว อุกฺขิปิตุํ วายมติ, ตาว นิมิตฺตกมฺมสฺส ปจฺฉา โหติ. เอวํ สนฺเตปิ นิมิตฺตกมฺมโต ปฏฺาย คณฺหิตุํ อารทฺธตฺตา เตเนว นิมิตฺเตน อวหรตีติ วุจฺจติ. ยทิ เอวํ ‘‘ปุเรภตฺตปโยโคว เอโส’’ติ วาโท ปมาณภาวํ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ. น หิ สงฺเกตกมฺมํ วิย นิมิตฺตกมฺมํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ หิ กาลปริจฺเฉโท อตฺถิ, อิธ นตฺถิ. กาลวเสน หิ สงฺเกตกมฺมํ วุตฺตํ, กิริยาวเสน นิมิตฺตกมฺมนฺติ อยเมเตสํ วิเสโส. ‘‘ตํ นิมิตฺตํ ปุเร วา ปจฺฉา วา ตํ ภณฺฑํ อวหรติ, มูลฏฺสฺส อนาปตฺตี’’ติ อิทํ ปน เตน นิมิตฺตกมฺเม กเต คณฺหิตุํ อนารภิตฺวา สยเมว คณฺหนฺตสฺส วเสน วุตฺตํ.
นิมิตฺตกมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อาณตฺติกถาวณฺณนา
๑๒๑. อาณตฺติกถายํ อสมฺโมหตฺถนฺติ ยสฺมา สงฺเกตกมฺมนิมิตฺตกมฺมานิ กโรนฺโต เอโก ปุเรภตฺตาทีสุ วา อกฺขินิขณนาทีนิ วา ทิสฺวา ‘‘คณฺหา’’ติ วทติ, เอโก คเหตพฺพภณฺฑนิสฺสิตํ กตฺวา ‘‘ปุเรภตฺตํ เอวํวณฺณสณฺานํ ภณฺฑํ คณฺหา’’ติ วทติ, เอโก ‘‘ตฺวํ อิตฺถนฺนามสฺส ปาวท, โส อฺสฺส ปาวทตู’’ติอาทินา ปุคฺคลปฏิปาฏิยา จ อาณาเปติ, ตสฺมา กาลวเสน กิริยาวเสน ภณฺฑวเสน ปุคฺคลวเสน จ อาณตฺเต วิสงฺเกตาวิสงฺเกตวเสน เอเตสุ สงฺเกตกมฺมนิมิตฺตกมฺเมสุ อสมฺโมหตฺถํ. นิมิตฺตสฺํ กตฺวาติ ‘‘อีทิสํ นาม ภณฺฑ’’นฺติ วณฺณสณฺานาทิวเสน คหณสฺส นิมิตฺตภูตํ สฺาณํ กตฺวา.
ยถาธิปฺปายํ คจฺฉตีติ ทุติโย ตติยสฺส, ตติโย จตุตฺถสฺสาติ เอวํ ปฏิปาฏิยา เจ วทนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. สเจ ปน ทุติโย จตุตฺถสฺส อาโรเจติ, น ยถาธิปฺปายํ อาณตฺติ คตาติ ¶ เนวตฺถิ ถุลฺลจฺจยํ, ปมํ วุตฺตทุกฺกฏเมว โหติ. ตเทว โหตีติ ภณฺฑคฺคหณํ วินา เกวลํ สาสนปฺปฏิคฺคหณมตฺตสฺเสว สิทฺธตฺตา ตเทว ถุลฺลจฺจยํ โหติ ¶ , น ทุกฺกฏํ นาปิ ปาราชิกนฺติ อตฺโถ. สพฺพตฺถาติ อีทิเสสุ สพฺพฏฺาเนสุ.
เตสมฺปิ ทุกฺกฏนฺติ อาโรจนปจฺจยา ทุกฺกฏํ. ปฏิคฺคหิตมตฺเตติ เอตฺถ อวสฺสํ เจ ปฏิคฺคณฺหาติ, ตโต ปุพฺเพว อาจริยสฺส ถุลฺลจฺจยํ, น ปน ปฏิคฺคหิเตติ ทฏฺพฺพํ. กสฺมา ปนสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ อาห – ‘‘มหาชโน หิ เตน ปาเป นิโยชิโต’’ติ.
มูลฏฺสฺเสว ทุกฺกฏนฺติ อยํ ตาว อฏฺกถานโย, อาจริยา ปน ‘‘วิสงฺเกตตฺตา เอว มูลฏฺสฺสาติ ปาฬิยํ อวุตฺตตฺตา ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสว ตํ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, อิมินาว เหฏฺา อาคตวาเรสุปิ ปฏิคฺคณฺหนฺตานํ ปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏํ เวทิตพฺพํ, ตํ ปน ตตฺถ โอกาสาภาวโต อวตฺวา อิธ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ.
เอวํ ปุน อาณตฺติยาปิ ทุกฺกฏเมว โหตีติ ปมํ อตฺถสาธกตฺตาภาวโต วุตฺตํ. อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิโกติ มคฺคานนฺตรผลํ วิย อตฺถสาธิกาณตฺติเจตนากฺขเณเยว ปาราชิโก. พธิรตายาติ อุจฺจํ ภณนฺโต พธิรตาย วา น สาเวตีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อาณตฺโต อหํ ตยา’’ติ อิมสฺมึ วาเร ปุน ปฏิกฺขิปิตพฺพาภาเวน อตฺถสาธกตฺตาภาวโต มูลฏฺสฺส นตฺถิ ปาราชิกํ. ‘‘ปณฺเณ วา สิลาย วา ยตฺถ กตฺถจิ ‘โจริยํ กาตพฺพ’นฺติ ลิขิตฺวา ปิเต ปาราชิกเมวา’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ตํ ปน ยสฺมา อทินฺนาทานโต ปริยายกถาย มุจฺจติ, ตสฺมา วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. ยทิ ปน ‘‘อสุกสฺมึ นาม าเน อสุกํ นาม ภณฺฑํ ิตํ, ตํ อวหรา’’ติ ปณฺเณ ลิขิตฺวา กสฺสจิ เปเสติ, โส เจ ตํ ภณฺฑํ อวหรติ, อาณตฺติยา อวหฏํ นาม โหตีติ ยุตฺตํ อาณาปกสฺส ปาราชิกํ.
อาณตฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อาปตฺติเภทวณฺณนา
๑๒๒. ตตฺถ ตตฺถาติ ภูมฏฺถลฏฺาทีสุ. องฺคฺจ ทสฺเสนฺโตติ โยเชตพฺพํ. วตฺถุเภเทนาติ อวหริตพฺพสฺส วตฺถุสฺส ครุกลหุกเภเทน. อาปตฺติเภทนฺติ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏานํ วเสน อาปตฺติเภทํ. มนุสฺสภูเตน ปเรน ปริคฺคหิตํ ปรปริคฺคหิตํ.
๑๒๕. น ¶ ¶ จ สกสฺีติ อิมินา ปน ปรปริคฺคหิตํ วตฺถุ กถิตํ. น จ วิสฺสาสคฺคาหี, น จ ตาวกาลิกนฺติ อิมินา ปน ปรปริคฺคหิตสฺา กถิตา. น วิสฺสาสคฺคาหิตาติ วิสฺสาสคฺคาเหน อคฺคหิตภาโว. น ตาวกาลิกตาติ ปจฺฉา ทาตพฺพตํ กตฺวา อคฺคหิตภาโว. อนชฺฌาวุตฺถกนฺติ ‘‘มเมท’’นฺติ ปริคฺคหวเสน อนชฺฌาวุตฺถกํ อรฺเ ทารุติณปณฺณาทิ. ฉฑฺฑิตนฺติ กฏฺหาราทีหิ อติภาราทิตาย อนตฺถิกภาเวน อรฺาทีสุ ฉฑฺฑิตํ. ฉินฺนมูลกนฺติ นฏฺํ ปริเยสิตฺวา อาลยสงฺขาตสฺส มูลสฺส ฉินฺนตฺตา ฉินฺนมูลํ. อสามิกนฺติ อนชฺฌาวุตฺถกาทีหิ ตีหิ อากาเรหิ ทสฺสิตํ อสามิกวตฺถุ. อุภยมฺปีติ ยถาวุตฺตลกฺขณํ อสามิกํ อตฺตโน สนฺตกฺจ.
อาปตฺติเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.
อนาปตฺติเภทวณฺณนา
๑๓๑. ยาย เสยฺยาย สยิโต กาลํ กโรติ, สา อนุฏฺานเสยฺยา นาม. ‘‘จิตฺเตน ปน อธิวาเสตี’’ติ วุตฺตมตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘น กิฺจิ วทตี’’ติ วุตฺตํ. ปากติกํ กาตุนฺติ ยตฺตกํ คหิตํ ปริภุตฺตํ วา, ตตฺตกํ ทาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ปฏิทสฺสามีติ ยํ คหิตํ, ตเทว วา อฺํ วา ตาทิสํ ปุน ทสฺสามีติ อตฺโถ. สงฺฆสนฺตเก สงฺฆํ อนุชานาเปตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา กสฺสจิ วตฺถุโน อนนุชานิตพฺพโต จ ‘‘สงฺฆสนฺตกํ ปน ปฏิทาตุเมว วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ.
ตสฺมึเยว อตฺตภาเว นิพฺพตฺตาปีติ ตสฺมึเยว มตสรีเร อุปฺปนฺนาปิ. วินีตวตฺถูสุ สาฏกตณฺหาย ตสฺมึเยว มตสรีเร นิพฺพตฺตเปโต วิยาติ ทฏฺพฺพํ. รุกฺขาทีสุ ลคฺคิตสาฏเก วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ มนุสฺเสหิ อปริคฺคหิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. สเจ ปน ตํ อารกฺขเกหิ ปริคฺคหิตํ โหติ, คเหตุํ น วฏฺฏตีติ.
อนาปตฺติเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา
ทารุขณฺฑาทีสุ ¶ ¶ ‘‘ภาริยมิทํ, ตฺวํ เอกปสฺสํ อุกฺขิปาหิ, อหํ เอกปสฺสํ อุกฺขิปามี’’ติ อุภเยสํ ปโยเคน เอกสฺส วตฺถุโน านาจาวนํ สนฺธาย ‘‘สาหตฺถิกาณตฺติก’’นฺติ วุตฺตํ. อิทฺจ กายวาจานํ อีทิเส าเน องฺคภาวมตฺตทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ยาย ปน เจตนาย สมุฏฺาปิโต ปโยโค สาหตฺถิโก อาณตฺติโก วา ปธานภาเวน านาจาวนํ สาเธติ, ตสฺสา วเสน อาปตฺติ กาเรตพฺพา. อฺถา สาหตฺถิกํ วา อาณตฺติกสฺส องฺคํ น โหติ, อาณตฺติกํ วา สาหตฺถิกสฺสาติ อิทํ วิรุชฺฌติ.
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
วินีตวตฺถุวณฺณนา
๑๓๒. วินีตวตฺถูสุ สนฺธาวตีติ สุฏฺุ ธาวติ. วิธาวตีติ วิวิธา นานปฺปกาเรน ธาวติ. กายวจีทฺวารเภทํ วินาปีติ กายโจปนํ วจีเภทฺจ วินา. ปฏิสงฺขานพเลนาติ ตถาวิธจิตฺตุปฺปาเท อาทีนวปจฺจเวกฺขณพเลน.
๑๓๕. ปุจฺฉาสภาเคนาติ ปุจฺฉานุรูเปน. นิรุตฺติ เอว ปโถ นิรุตฺติปโถ, ตสฺมึ นิรุตฺติปเถ. เตนาห ‘‘โวหารวจนมตฺเต’’ติ.
๑๓๗. ยถากมฺมํ คโตติ อิมินา ตสฺส มตภาวํ ทสฺเสติ. อพฺภุณฺเหติ อิมินาปิ วุตฺตเมว ปริยายนฺตเรน วิภาเวตุํ ‘‘อลฺลสรีเร’’ติ วุตฺตํ. วิสภาคสรีเรติ อิตฺถิสรีเร. วิสภาคสรีรตฺตา อจฺจาสนฺเนน น ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สีเส วา’’ติอาทิ. วฏฺฏตีติ วิสภาคสรีเรปิ อตฺตนาว วุตฺตวิธึ กาตุํ สาฏกฺจ คเหตุํ วฏฺฏติ. เกจิ ปน ‘‘กิฺจาปิ อิมินา สิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, อิตฺถิรูปํ ปน อามสนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺติ.
๑๓๘. กุสํ สงฺกาเมตฺวาติ กุสํ ปริวตฺเตตฺวา. กูฏมานกูฏกหาปณาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน ตุลากูฏกํสกูฏวฺจนาทึ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ ¶ กูฏมานํ หทยเภทสิขาเภทรชฺชุเภทวเสน ติวิธํ โหติ. ตตฺถ หทยนฺติ นาฬิอาทิมานภาชนานํ อพฺภนฺตรํ, ตสฺส เภโท ฉิทฺทกรณํ หทยเภโท, โส สปฺปิเตลาทิมินนกาเล ลพฺภติ. ตานิ หิ คณฺหนฺโต เหฏฺาฉิทฺเทน มาเนน ‘‘สณิกํ อาสิฺจา’’ติ วตฺวา อนฺโตภาชเน พหุํ ปคฺฆราเปตฺวา คณฺหาติ, ททนฺโต ฉิทฺทํ ปิธาย สีฆํ ปูเรตฺวา ¶ เทติ. สิขาเภโท ติลตณฺฑุลาทิมินนกาเล ลพฺภติ. ตานิ หิ คณฺหนฺโต สณิกํ สิขํ อุสฺสาเปตฺวา คณฺหาติ, เทนฺโต เวเคน ปูเรตฺวา สิขํ ฉินฺทนฺโต เทติ. รชฺชุเภโท เขตฺตวตฺถุมินนกาเล ลพฺภติ. เขตฺตาทึ มินนฺตา หิ อมหนฺตมฺปิ มหนฺตํ กตฺวา มินนฺติ, มหนฺตมฺปิ อมหนฺตํ. กูฏกหาปโณ ปากโฏเยว.
ตุลากูฏํ ปน รูปกูฏํ องฺคกูฏํ คหณกูฏํ ปฏิจฺฉนฺนกูฏนฺติ จตุพฺพิธํ โหติ. ตตฺถ รูปกูฏํ นาม ทฺเว ตุลา สรูปา กตฺวา คณฺหนฺโต มหติยา คณฺหาติ, ททนฺโต ขุทฺทิกาย เทติ. องฺคกูฏํ นาม คณฺหนฺโต ปจฺฉาภาเค หตฺเถน ตุลํ อกฺกมติ, ททนฺโต ปุพฺพภาเค อกฺกมติ. คหณกูฏํ นาม คณฺหนฺโต มูเล รชฺชุํ คณฺหาติ, ททนฺโต อคฺเค. ปฏิจฺฉนฺนกูฏํ นาม ตุลํ สุสิรํ กตฺวา อนฺโต อยจุณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา คณฺหนฺโต ตํ ปจฺฉาภาเค กโรติ, ททนฺโต อคฺคภาเค.
กํโส วุจฺจติ สุวณฺณปาติ, ตาย วฺจนํ กํสกูฏํ. กถํ? เอกํ สุวณฺณปาตึ กตฺวา อฺา ทฺเว ติสฺโส โลหปาติโย สุวณฺณวณฺณา กโรนฺติ, ตโต ชนปทํ คนฺตฺวา กิฺจิเทว อฑฺฒํ กุลํ ปวิสิตฺวา ‘‘สุวณฺณภาชนานิ กิณถา’’ติ วตฺวา อคฺเฆ ปุจฺฉิเต สมคฺฆตรํ ทาตุกามา โหนฺติ. ตโต เตหิ ‘‘กถํ อิเมสํ สุวณฺณภาโว ชานิตพฺโพ’’ติ วุตฺเต ‘‘วีมํสิตฺวา คณฺหถา’’ติ สุวณฺณปาตึ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา สพฺพปาติโย ทตฺวา คจฺฉนฺติ.
วฺจนํ นาม เตหิ เตหิ อุปาเยหิ ปเรสํ วฺจนํ. ตตฺริทเมกํ วตฺถุ – เอโก กิร ลุทฺทโก มิคฺจ มิคโปตกฺจ คเหตฺวา อาคจฺฉติ. ตเมโก ธุตฺโต ‘‘กึ, โภ, มิโค อคฺฆติ, กึ มิคโปตโก’’ติ อาห. ‘‘มิโค ทฺเว กหาปเณ, มิคโปตโก เอก’’นฺติ จ วุตฺเต เอกํ กหาปณํ ทตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา โถกํ คนฺตฺวา นิวตฺโต ‘‘น เม, โภ, มิคโปตเกน อตฺโถ, มิคํ เม เทหี’’ติ อาห. เตน หิ ทฺเว กหาปเณ เทหีติ. โส อาห – ‘‘นนุ, โภ, มยา ปมํ เอโก กหาปโณ ¶ ทินฺโน’’ติ? ‘‘อาม ทินฺโน’’ติ. ‘‘อิมํ มิคโปตกํ คณฺห, เอวํ โส จ กหาปโณ, อยฺจ กหาปณคฺฆนโก มิคโปตโกติ ทฺเว กหาปณา ภวิสฺสนฺตี’’ติ. โส ‘‘การณํ วทตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา มิคโปตกํ คเหตฺวา มิคํ อทาสีติ.
พลสาติ พเลน. ปนฺถฆาต-คฺคหเณน หิมวิปราโมสคุมฺพวิปราโมสาปิ สงฺคหิตา. ตตฺถ ยํ หิมปาตสมเย หิเมน ปฏิจฺฉนฺนา หุตฺวา มคฺคปฺปฏิปนฺนํ ชนํ มูสนฺติ, อยํ หิมวิปราโมโส. ยํ คุมฺมาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนา ชนํ มูสนฺติ, อยํ คุมฺพวิปราโมโส.
อุทฺธาเรเยว ¶ ปาราชิกนฺติ ‘‘สเจ สาฏโก ภวิสฺสติ, คณฺหิสฺสามี’’ติ ปริกปฺปสฺส ปวตฺตตฺตา สาฏกสฺส จ ตตฺถ สพฺภาวโต. ปทวาเรน กาเรตพฺโพติ ภูมิยํ อนิกฺขิปิตฺวาว วีมํสิตตฺตา วุตฺตํ. ปริยุฏฺิโตติ อนุพทฺโธ. ทิสฺวา หฏตฺตา ปริกปฺปาวหาโร น ทิสฺสตีติ อิมินา ปริกปฺปาวหารสฺส อสมฺภวํ ทสฺเสนฺโต มหาปจฺจริอาทีสุ วุตฺตสฺส อยุตฺตภาวํ วิภาเวติ. มหาอฏฺกถายนฺติอาทินา ปน ปริกปฺปาวหารสมฺภวํ ปาฬิยา สํสนฺทนภาวฺจ วิภาเวนฺโต มหาอฏฺกถายํ วุตฺตเมว สุวุตฺตนฺติ ทีเปติ. เตเนว มาติกาฏฺกถายมฺปิ มหาอฏฺกถานโยว ทสฺสิโต.
เกจีติ มหาอฏฺกถายเมว เอกจฺเจ อาจริยา. มหาปจฺจริยํ ปนาติ ปน-สทฺโท เกจิวาทโต มหาปจฺจริวาทสฺส วิเสสสนฺทสฺสนตฺโถ. เตน เกจิวาโท มหาปจฺจริวาเทนปิ น สเมตีติ ทสฺเสติ. มหาอฏฺกถานโย เอว จ มหาปจฺจริวาเทนปิ สํสนฺทนโต ยุตฺตตโรติ วิภาเวติ.
อลงฺการภณฺฑนฺติ องฺคุลิมุทฺทิกาทิ อลงฺการภณฺฑํ. กุสํ ปาเตตฺวาติ วิลีวมยํ วา ตาลปณฺณมยํ วา กตสฺาณํ ยํ กิฺจิ กุสํ ปาเตตฺวา. สมคฺฆตรนฺติ อปฺปคฺฆตรํ. ปรโกฏฺาสโต กุเส อุทฺธเฏปิ น ตาว กุสสฺส ปริวตฺตนํ ชาตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อุทฺธาเร รกฺขตี’’ติ. สิเวยฺยกนฺติ สิวิรฏฺเ ชาตํ.
๑๓๙. ชนฺตาฆรวตฺถุสฺมึ ยสฺมา อานนฺทตฺเถโร ตตฺถ อนาปตฺติภาวํ ชานาติ, ตสฺมา ‘‘ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสี’’ติ น วุตฺตํ. ยสฺมา จ สยํ ภควโต นาโรเจสิ, ตสฺมา ‘‘อาโรเจสี’’ติ เอกวจนํ น วุตฺตํ.
๑๔๐. วิฆาสนฺติ ¶ ขาทิตาวเสสํ อุจฺฉิฏฺํ วา. กปฺปิยํ การาเปตฺวาติ ปจาเปตฺวา. อตฺตคุตฺตตฺถายาติ ตํนิมิตฺตอุปทฺทวโต อตฺตานํ รกฺขณตฺถาย. ชิฆจฺฉาภิภูตา หิ สีหาทโย อตฺตนา ขาทิยมานํ คณฺหนฺตานํ อนตฺถมฺปิ กเรยฺยุํ. ปรานุทฺทยตายาติ สีหาทีสุ ปรสตฺเตสุ อนุกมฺปาย. ชิฆจฺฉาวิโนทนตฺถฺหิ เตหิ ขาทิยมานํ เต ปลาเปตฺวา คณฺหโต เตสุ อนุกมฺปา นาม น ภวิสฺสติ.
๑๔๑. เตกฏุลยาคุวตฺถุมฺหิ วิยาติ มุสาวาทสามฺโต วุตฺตํ. อาณตฺเตหีติ สมฺมเตน อาณตฺเตหิ. อาณตฺเตนาติ สามิเกหิ อาณตฺเตน. อปรสฺส ภาคํ เทหีติ อสนฺตํ ปุคฺคลํ ทสฺเสตฺวา ¶ คหิตตฺตา ‘‘ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ วุตฺตํ. อฺเนาติ ยถาวุตฺเตหิ สมฺมตาทีหิ จตูหิ อฺเน. ‘‘อปรมฺปิ ภาคํ เทหี’’ติ วุตฺเตปิ สงฺฆสนฺตกตฺตา อมูลกเมว คหิตนฺติ ‘‘อุทฺธาเรเยว ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. อิตเรหิ ทียมานนฺติ สมฺมเตน, เตน อาณตฺเตน วา ทียมานํ. เอวํ คณฺหโตติ ‘‘อปรมฺปิ ภาคํ เทหี’’ติ วตฺวา วา กูฏวสฺสานิ คเณตฺวา วา คณฺหโต. สุทินฺนนฺติ เหฏฺา สามิเกน, เตน อาณตฺเตน วา ทียมานํ คิหิสนฺตกํ ‘‘อปรสฺส ภาคํ เทหี’’ติ วตฺวา คณฺหโต อปรสฺส อภาวโต สามิสนฺตกเมว โหตีติ ภณฺฑเทยฺยํ ชาตํ. อิธ ปน เตหิ เอวํ ทียมานํ ‘‘อปรมฺปิ ภาคํ เทหีติ วตฺวา วา กูฏวสฺสานิ คเณตฺวา วา คณฺหโต เทหี’’ติ วุตฺตตฺตา อฺาตกวิฺตฺติมตฺตํ เปตฺวา เนว ปาราชิกํ น ภณฺฑเทยฺยนฺติ สุทินฺนเมว โหติ.
๑๔๒-๓. ปริกฺขารวตฺถูสุ วุตฺตปริกฺขารสฺส เหฏฺา วุตฺตภณฺฑสฺส จ โก วิเสโส? ยํ ปริโภคโยคฺคํ อาภรณาทิรูปํ อกตฺวา ยถาสภาวโต ปิตํ, ตํ ภณฺฑํ. ยํ ปน ตถา กตฺวา ปริภฺุชิตุํ อนุจฺฉวิกากาเรน ปิตํ อาภรณาทิกํ, ตํ ปริกฺขารนฺติ เวทิตพฺพํ.
๑๔๔-๑๔๖. สงฺกาเมตฺวาติ ิตฏฺานโต อปเนตฺวา. ถวิกนฺติ อุปาหนตฺถวิกาทิ ยํกิฺจิ ถวิกํ. อาหราเปนฺเตสุ ภณฺฑเทยฺยนฺติ ‘‘คหิเต อตฺตมโน โหตี’’ติ (มหาว. ๓๕๖) วจนโต อนตฺตมนสฺส สนฺตกํ คหิตมฺปิ ¶ ปุน ทาตพฺพเมวาติ วุตฺตํ. ‘‘สมฺมุขีภูเตหิ ภาเชตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๓๗๙) วจนโต ภาชนียภณฺฑํ อุปจารสีมฏฺานํเยว ปาปุณาตีติ อาห ‘‘อุปจารสีมายํ ิตสฺเสว คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ.
๑๔๘-๙. ‘‘ภณฺฑเทยฺยนฺติ อุภินฺนํ สาลยภาเว สติ โจรสฺส วา สามิกสฺส วา สมฺปตฺตสฺส กสฺสจิ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. เอเสว นโยติ ปํสุกูลสฺาย คหิเต ภณฺฑเทยฺยํ, เถยฺยจิตฺเตน ปาราชิกนฺติ อตฺโถ. คาเมสูติ คามิเกสุ มนุสฺเสสุ. คาม-คฺคหเณน เหตฺถ คามฏฺา วุตฺตา. วุฏฺหนฺเตสูติ คามํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายนฺเตสุ. ปุน อาวสนฺเต ชนปเทติ ชานปทิเกสุ ปุน อาคนฺตฺวา วสนฺเตสุ.
อวิเสเสน วุตฺตนฺติ ‘‘สอุสฺสาหา วา นิรุสฺสาหา วา’’ติ วิเสสํ อปรามสิตฺวา สามฺโต วุตฺตํ. น หิ กติปยานํ อนุสฺสาเห สติ สงฺฆิกํ อสงฺฆิกํ โหตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. สอุสฺสาหมตฺตเมว ปมาณนฺติ สามิกานํ ปริจฺฉินฺนภาวโต วุตฺตํ. ตโตติ คณสนฺตกโต ปุคฺคลสนฺตกโต วา. เสนาสนตฺถาย นิยมิตนฺติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, จตูสุ ปจฺจเยสุ ¶ ยสฺส กสฺสจิ อตฺถาย นิยมิเตปิ วุตฺตนยเมว. อิสฺสรวตายาติ ปรํ อาปุจฺฉิตฺวา วา อนาปุจฺฉิตฺวา วา ทาตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ, อยเมเวตฺถ ปมาณนฺติ เอวํ อตฺตโน อิสฺสรภาเวน. อคฺเฆน กาเรตพฺโพติ อคฺฆานุรูปํ ทุกฺกเฏน ถุลฺลจฺจเยน วา กาเรตพฺโพ. อิสฺสรวตาย ปริภฺุชโต คีวาติ น เกวลํ เอตฺเถว คีวา, เหฏฺา กุลสงฺคหตฺถาย อิสฺสรวตาย วา ทินฺเนปิ คีวาเยว. สุขาทิตเมวาติ อนฺโตวิหาเร นิสีทิตฺวา ฆณฺฏิปฺปหรณาทิวุตฺตวิธานสฺส กตตฺตา สุขาทิตํ. สงฺฆิกฺหิ เวภงฺคิยภณฺฑํ อนฺโตวิหาเร วา พหิสีมาย วา โหตุ, พหิสีมายํ ิเตหิ อปโลเกตฺวา ภาเชตุํ น วฏฺฏติ, อุภยตฺถ ิตมฺปิ ปน อนฺโตสีมายํ ิเตหิ อปโลเกตฺวา ภาเชตุํ วฏฺฏติเยว. เตเนว ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ ‘‘วิหาเรเยว นิสีทิตฺวา เอวํ กตตฺตา สุขาทิตนฺติ อาหา’’ติ. อยฺจ อตฺโถ วสฺสูปนายิกกฺขนฺธกฏฺกถายํ อาวิ ภวิสฺสติ.
๑๕๐. วุตฺตวาทกวตฺถูสุ ปาฬิยํ ยุคสาฏกนฺติ สาฏกยุคํ. ตุลนฺติ ปลสตํ. โทณนฺติ โสฬสนาฬิมตฺตํ. ปริจฺเฉทํ ปน กตฺวาติ ยตฺตกํ ¶ อิจฺฉิตํ, ตตฺตกํ อคฺฆวเสน วา จีวราทิปจฺจยวเสน วา ปริจฺเฉทํ กตฺวา. อุปารมฺภาติ ‘‘ภทนฺตา อปริจฺเฉทํ กตฺวา วทนฺตี’’ติ เอวํ โทสาโรปนโต.
๑๕๓. ฉาตชฺฌตฺตนฺติ ชิฆจฺฉาทุกฺเขน ปีฬิตอตฺตสนฺตานํ. ธนุกนฺติ ขุทฺทกธนุกํ. พทฺโธ โหตีติ ติริยํ พทฺโธ โหติ. สุนขทฏฺนฺติ สามิเกหิ วิสฺสชฺชิตสุนเขน คหิตํ. ยฏฺิยา สห ปาเตตีติ สูกรสฺส อาคมนโต ปุเรตรเมว ตตฺถ อพชฺฌนตฺถาย ปาเตติ. มทฺทนฺโต คจฺฉติ, ภณฺฑเทยฺยนฺติ เอกสูกรคฺฆนกํ ภณฺฑํ ทาตพฺพํ. น หิ เตน มคฺเคน คจฺฉนฺตา สพฺเพว สูกรา เตน ปาเสน พชฺฌนฺติ, เอโกเยว ปมตรํ คจฺฉนฺโต พชฺฌติ, ตสฺมา เอกสูกรคฺฆนกํ ภณฺฑํ ทาตพฺพํ. ปจฺฉา คจฺฉตีติ เตน กตปโยเคน อคนฺตฺวา ปจฺฉา สยเมว คจฺฉติ. เหฏฺา วุตฺเตสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เอเสว นโย. อุทฺธริตฺวา ฉฑฺเฑตีติ ปุเรตรเมว อุทฺธริตฺวา ฉฑฺเฑติ. วิหารภูมิยนฺติ วิหารสามนฺตา อรฺปฺปเทเส. รกฺขํ ยาจิตฺวาติ ราชราชมหามตฺตาทีนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา อนุทฺทิสฺส รกฺขํ ยาจิตฺวา.
กุมีนมุขนฺติ กุมีนสฺส อนฺโต มจฺฉานํ ปวิสนมุขํ. คุมฺเพ ขิปติ, ภณฺฑเทยฺยเมวาติ กุมีนสฺส อนฺโต ปวิสิตพฺพานํ มจฺฉานํ อคฺเฆน ภณฺฑเทยฺยํ.
๑๕๖. วีสตึสาทิวเสน ปริจฺฉินฺนา ภิกฺขู เอตฺถาติ ปริจฺฉินฺนภิกฺขุกํ. เถรานนฺติ อาคนฺตุกตฺเถรานํ ¶ . เตสมฺปีติ อาวาสิกภิกฺขูนมฺปิ. ปริโภคตฺถายาติ สงฺฆิกปริโภควเสน ปริภฺุชนตฺถาย. คหเณติ ปาเสโส ทฏฺพฺโพ. ยตฺถาติ ยสฺมึ อาวาเส. อฺเสํ อตฺถิภาวนฺติ อฺเสํ อาคนฺตุกภิกฺขูนํ อตฺถิภาวํ. ตตฺถาติ ตาทิเส อาวาเส. ภาเชตฺวา ขาทนฺตีติ อาคนฺตุกานมฺปิ สมฺปตฺตานํ ภาเชตฺวา ขาทนฺตีติ อธิปฺปาโย. จตูสุ ปจฺจเยสุ สมฺมา อุปเนนฺตีติ อมฺพผลาทีนิ วิกฺกิณิตฺวา จีวราทีสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ สมฺมา อุปเนนฺติ. จีวรตฺถาย นิยเมตฺวา ทินฺนาติ ‘‘อิเมสํ รุกฺขานํ ผลานิ วิกฺกิณิตฺวา จีวเรสุเยว อุปเนตพฺพานิ, น ภาเชตฺวา ขาทิตพฺพานี’’ติ เอวํ นิยเมตฺวา ทินฺนา. เตสุปิ อาคนฺตุกา ¶ อนิสฺสราติ ปจฺจยปริโภคตฺถาย นิยเมตฺวา ทินฺนตฺตา ภาเชตฺวา ขาทิตุํ อนิสฺสรา.
น เตสุ…เป… าตพฺพนฺติ เอตฺถ อาคนฺตุเกหิ เหฏฺา วุตฺตนเยน ภาเชตฺวา ขาทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เตสํ กติกาย าตพฺพนฺติ ‘‘ภาเชตฺวา น ขาทิตพฺพ’’นฺติ วา ‘‘เอตฺตเกสุ รุกฺเขสุ ผลานิ คณฺหิสฺสามา’’ติ วา ‘‘เอตฺตกานิ ผลานิ คณฺหิสฺสามา’’ติ วา ‘‘เอตฺตกานํ ทิวสานํ อพฺภนฺตเร คณฺหิสฺสามา’’ติ วา ‘‘น กิฺจิ คณฺหิสฺสามา’’ติ วา เอวํ กตาย อาวาสิกานํ กติกาย อาคนฺตุเกหิ าตพฺพํ. มหาอฏฺกถายํ ‘‘อนิสฺสรา’’ติ วจเนน ทีปิโตเยว อตฺโถ มหาปจฺจริยํ ‘‘จตุนฺนํ ปจฺจยาน’’นฺติอาทินา วิตฺถาเรตฺวา ทสฺสิโต. ปริโภควเสเนวาติ เอตฺถ เอว-สทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโต. ปริโภควเสน ตเมว ภาเชตฺวาติ โยเชตพฺพํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ วิหาเร รฏฺเ วา. เสนาสนปจฺจยนฺติ เสนาสนฺจ ตทตฺถาย นิยเมตฺวา ปิตฺจ.
ลามกโกฏิยาติ ลามกํ อาทึ กตฺวา, ลามกเสนาสนโต ปฏฺายาติ วุตฺตํ โหติ. เสนาสเนปิ ติณาทีนิ ลามกโกฏิยาว วิสฺสชฺเชตพฺพานิ, เสนาสนปริกฺขาราปิ ลามกโกฏิยาว วิสฺสชฺเชตพฺพา. มูลวตฺถุจฺเฉทํ ปน กตฺวา น อุปเนตพฺพนฺติ อิมินา กึ วุตฺตํ โหตีติ? ตีสุปิ คณฺิปเทสุ ตาว อิทํ วุตฺตํ ‘‘สพฺพานิ เสนาสนานิ น วิสฺสชฺเชตพฺพานีติ วุตฺตํ โหตี’’ติ. ลามกโกฏิยา วิสฺสชฺเชนฺเตหิปิ เสนาสนภูมิโย น วิสฺสชฺเชตพฺพาติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหตีติ โน ขนฺติ, วีมํสิตฺวา ยํ รุจฺจติ, ตํ คเหตพฺพํ.
ธมฺมสนฺตเกน พุทฺธปูชํ กาตุํ, พุทฺธสนฺตเกน วา ธมฺมปูชํ กาตุํ วฏฺฏติ, น วฏฺฏตีติ? ‘‘ตถาคตสฺส โข เอตํ วาเสฏฺ อธิวจนํ ธมฺมกาโย อิติปีติ จ โย โข, วกฺกลิ, ธมฺมํ ปสฺสติ, โส มํ ปสฺสตี’’ติ (สํ. นิ. ๓.๘๗) จ วจนโต วฏฺฏตีติ วทนฺติ. เกจิ ปน ‘‘เอวํ สนฺเต ‘โย, ภิกฺขเว, มํ อุปฏฺเหยฺย, โส คิลานํ อุปฏฺเหยฺยา’ติ วจนโต พุทฺธสนฺตเกน คิลานสฺสปิ เภสชฺชํ กาตุํ ยุตฺตนฺติ อาปชฺเชยฺย, ตสฺมา น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ¶ อการณํ. น หิ ‘‘โย, ภิกฺขเว, มํ อุปฏฺเหยฺย, โส คิลานํ อุปฏฺเหยฺยา’’ติ อิมินา อตฺตโน จ คิลานสฺส จ เอกสทิสตา ตทุปฏฺานสฺส วา ¶ สมผลตา วุตฺตา. อยฺเหตฺถ อตฺโถ ‘‘โย มํ โอวาทานุสาสนีกรเณน อุปฏฺเหยฺย, โส คิลานํ อุปฏฺเหยฺย, มม โอวาทกรเณน คิลาโน อุปฏฺาตพฺโพ’’ติ. ภควโต จ คิลานสฺส จ อุปฏฺานํ เอกสทิสนฺติ เอวํ ปเนตฺถ อตฺโถ น คเหตพฺโพ. ตสฺมา ‘‘โย โว, อานนฺท, มยา ธมฺโม จ วินโย จ เทสิโต ปฺตฺโต, โส โว มมจฺจเยน สตฺถา’’ติ วจนโต ‘‘อหฺจ ปนิทานิ เอโก โอวทามิ อนุสาสามิ, มยิ ปรินิพฺพุเต อิมานิ จตุราสีติ พุทฺธสหสฺสานิ ตุมฺเห โอวทิสฺสนฺติ อนุสาสิสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา จ พหุสฺสุตํ ภิกฺขุํ ปสํสนฺเตน จ ‘‘โย พหุสฺสุโต, น โส ตุมฺหากํ สาวโก นาม, พุทฺโธ นาม เอส จุนฺทา’’ติ วุตฺตตฺตา ธมฺมครุกตฺตา จ ตถาคตสฺส ปุพฺพนโย เอว ปสตฺถตโรติ อมฺหากํ ขนฺติ.
ปณฺณํ อาโรเปตฺวาติ ‘‘เอตฺตเกเหว รุกฺเขหิ เอตฺตกเมว คเหตพฺพ’’นฺติ ปณฺณํ อาโรเปตฺวา, ลิขิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. นิมิตฺตสฺํ กตฺวาติ สงฺเกตํ กตฺวา. ทารกาติ เตสํ ปุตฺตนตฺตาทโย ทารกา. อฺเปิ เย เกจิ โคปกา โหนฺติ, เต สพฺเพปิ วุตฺตา. สพฺพตฺถาปิ คิหีนํ โคปกทาเน ยตฺตกํ โคปกา เทนฺติ, ตตฺตกํ คเหตพฺพํ. สงฺฆิเก ปน ยถาปริจฺเฉทเมว คเหตพฺพนฺติ ทีปิตตฺตา ‘‘อตฺถโต เอก’’นฺติ วุตฺตํ.
ตโตติ ยถาวุตฺตอุโปสถาคาราทิกรณตฺถาย ปิตทารุสมฺภารโต. อาปุจฺฉิตฺวาติ การกสงฺฆํ อาปุจฺฉิตฺวา. ตํ สพฺพมฺปิ อาหริตฺวาติ อนาปุจฺฉิตฺวาปิ ตาวกาลิกํ อาหริตฺวา. อาหราเปนฺโตติ เอตฺถ อนาหราเปนฺเตปิ ทาตพฺพเมว. อยเมว ภิกฺขุ อิสฺสโรติ เอกสฺส ภิกฺขุโน ปาปุณนฏฺานํ, ตโตเยว เสนาสนโต ตสฺส ทาตพฺพํ, น จ โส ตโต อุฏฺาเปตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ.
‘‘อุทกปูชนฺติ เจติยฏฺาเนสุ สิฺจน’’นฺติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. วตฺตสีเสนาติ เกวลํ สทฺธาย, น เวตนาทิอตฺถาย. สวตฺถุกนฺติ สห ภูมิยา. ติณมตฺตํ ปน ทาตพฺพนฺติ กสฺมา วุตฺตํ, กึ ตํ ครุภณฺฑํ น โหตีติ? น โหติ. อรกฺขิตอโคปิตฏฺาเน หิ วินสฺสกภาเวน ิตํ ครุภณฺฑํ น โหติ, ตสฺมา ตาทิสํ สนฺธาย ‘‘ติณมตฺตํ ปน ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ชคฺคิตฺวาติ สํวจฺฉเร สํวจฺฉเร ชคฺคิตฺวา.
กุฏฺฏนฺติ ¶ เคหภิตฺตึ. ปาการนฺติ ปริกฺเขปปาการํ. ตโตติ ฉฑฺฑิตวิหารโต. ตโต ¶ อาหริตฺวา เสนาสนํ กตํ โหตีติ สามนฺตคามวาสีหิ ภิกฺขูหิ ฉฑฺฑิตวิหารโต ทารุสมฺภาราทึ อาหริตฺวา เสนาสนํ กตํ โหติ.
๑๕๗. จตุภาคอุทกสมฺภินฺเนติ จตุตฺถภาเคน อุทเกน สมฺภินฺเน. โอทนภาชนียวตฺถุสฺมินฺติ ‘‘เทหิ อปรสฺส ภาค’’นฺติ อาคตวตฺถุสฺมึ.
๑๕๙. อยฺยา อตฺตนา กาตุํ ยุตฺตมฺปิ น กโรนฺติ, อติวิย ถทฺธาติ ปสาทํ ภินฺทิตฺวา จิตฺเตน กุปฺปนฺติ, ตสฺมา ‘‘ปสาทานุรกฺขณตฺถายา’’ติ วุตฺตํ. อิทฺธึ ปฏิสํหรีติ อิทฺธึ วิสฺสชฺเชสิ. สกฏฺาเนเยว อฏฺาสีติ อิทฺธิยา วิสฺสชฺชิตตฺตา เอว ‘‘ปาสาโท ปุน อาคจฺฉตู’’ติ อนธิฏฺิเตปิ สยเมว อาคนฺตฺวา สกฏฺาเนเยว อฏฺาสิ. ‘‘ยาว ทารกา ปาสาทํ อาโรหนฺติ, ตาว ปาสาโท เตสํ สนฺติเก โหตู’’ติ ปุพฺเพ อธิฏฺิตตฺตา เอว จ กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา อธิฏฺิเตน ตโต ปรํ อิทฺธิ วิสฺสชฺชิตา นาม โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘เถโร อิทฺธึ ปฏิสํหรี’’ติ. ยสฺมา เต ทารกา เอวํ คเหตฺวา คตานํ สนฺตกา น โหนฺติ, ยสฺมา จ อีทิเสน ปโยเคน เถเรน เต อานีตา นาม น โหนฺติ, ตสฺมา เถโร เอวมกาสีติ ทฏฺพฺพํ. เตเนวาห ‘‘โวหารวเสนา’’ติอาทิ. อตฺตโน ปกติวณฺณํ อวิชหิตฺวา พหิทฺธา หตฺถิอาทิทสฺสนํ ‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๓๘; ม. นิ. ๑.๑๔๗; สํ. นิ. ๕.๘๔๒) อาคตฺจ อธิฏฺานวเสน นิปฺผนฺนตฺตา อธิฏฺานิทฺธิ นาม. ‘‘โส ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารกวณฺณํ วา ทสฺเสติ นาควณฺณํ วา…เป… วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๓) เอวํ อาคตา อิทฺธิ ปกติวณฺณวิชหนวิการวเสน ปวตฺตตฺตา วิกุพฺพนิทฺธิ นาม. อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา พหิทฺธา หตฺถิอาทิทสฺสนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปกติวณฺณวิชหนฺหิ นาม อตฺตโน ปกติรูปสฺส อฺเสํ อทสฺสนํ, น สพฺเพน สพฺพํ ตสฺส นิโรธนํ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา พหิทฺธา หตฺถิอาทิทสฺสนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคหิต’’นฺติ อิทํ ‘‘ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา’’ติ วุตฺตมูลปเทน น วิรุชฺฌติ.
วินีตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย สารตฺถทีปนิยํ
ทุติยปาราชิกวณฺณนา สมตฺตา.
อนุสาสนีกถาวณฺณนา
ปราชิตกิเลเสนาติ ¶ ¶ สนฺตาเน ปุน อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน จตูหิ มคฺคาเณหิ สห วาสนาย สมุจฺฉินฺนสพฺพกิเลเสน. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. เตน สิกฺขาปเทน สมํ อฺํ อเนกนยโวกิณฺณํ คมฺภีรตฺถวินิจฺฉยํ กิฺจิ สิกฺขาปทํ น วิชฺชตีติ โยเชตพฺพํ. อตฺโถ จ วินิจฺฉโย จ อตฺถวินิจฺฉยา, คมฺภีรา อตฺถวินิจฺฉยา อสฺสาติ คมฺภีรตฺถวินิจฺฉยํ. วตฺถุมฺหิ โอติณฺเณติ โจทนาวตฺถุมฺหิ สงฺฆมชฺฌํ โอติณฺเณ, เอเกน เอกสฺมึ โจทิเต, สยเมว วา อาคนฺตฺวา อตฺตโน กตวีติกฺกเม อาโรจิเตติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถาติ โอติณฺเณ วตฺถุมฺหิ.
วินิจฺฉยํ กโรนฺเตน สหสา ‘‘ปาราชิก’’นฺติ อวตฺวา ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาฬิ’’นฺติอาทิมาห. วินิจฺฉโยติ ปาราชิกาปตฺติวินิจฺฉโย. อวตฺวาวาติ ‘‘ตฺวํ ปาราชิกํ อาปนฺโน’’ติ อวตฺวาว. กปฺปิเยปิ จ วตฺถุสฺมินฺติ อวตฺวาปิ คณฺหิตุํ กปฺปิเย มาตุปิตุสนฺตเกปิ วตฺถุสฺมึ. ลหุวตฺติโนติ เถยฺยจิตฺตุปฺปาเทน ลหุปริวตฺติโน. อาสีวิสนฺติ สีฆเมว สกลสรีเร ผรณสมตฺถวิสํ.
อนุสาสนีกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปาราชิกกณฺฑฏฺกถาย ปมภาควณฺณนา สมตฺตา.
๓. ตติยปาราชิกํ
ตีหีติ ¶ กายวจีมโนทฺวาเรหิ. วิภาวิตนฺติ ปกาสิตํ, เทสิตํ ปฺตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ปมปฺตฺตินิทานวณฺณนา
๑๖๒. ติกฺขตฺตุํ ปาการปริกฺเขปวฑฺฒเนนาติ ติกฺขตฺตุํ ปาการปริกฺเขเปน นครภูมิยา วฑฺฒเนน. วิสาลีภูตตฺตาติ คาวุตนฺตรํ คาวุตนฺตรํ ปุถุภูตตฺตา. พาราณสิรฺโ กิร (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๔๖; ขุ. ปา. อฏฺ. ๖. รตนสุตฺตวณฺณนา) อคฺคมเหสิยา กุจฺฉิมฺหิ คพฺโภ ¶ สณฺาสิ, สา ตฺวา รฺโ นิเวเทสิ, ราชา คพฺภปริหารํ อทาสิ. สา สมฺมา ปริหริยมานา คพฺภปริปากกาเล วิชายนฆรํ ปาวิสิ. ปฺุวนฺตีนํ ปจฺจูสสมเย คพฺภวุฏฺานํ โหติ, สา จ ตาสํ อฺตรา, เตน ปจฺจูสสมเย อลตฺตกปฏลพนฺธุชีวกปุปฺผสทิสํ มํสเปสึ วิชายิ. ตโต ‘‘อฺา เทวิโย สุวณฺณพิมฺพสทิเส ปุตฺเต วิชายนฺติ, อคฺคมเหสี มํสเปสินฺติ รฺโ ปุรโต มม อวณฺโณ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา เตน อวณฺณภเยน ตํ มํสเปสึ เอกสฺมึ ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ปฏิกุชฺชิตฺวา ราชมุทฺทิกาย ลฺเฉตฺวา คงฺคาย โสเต ปกฺขิปาเปสิ. มนุสฺเสหิ ฉฑฺฑิตมตฺเต เทวตา อารกฺขํ สํวิทหึสุ. สุวณฺณปฏฺฏิกฺเจตฺถ ชาติหิงฺคุลเกน ‘‘พาราณสิรฺโ อคฺคมเหสิยา ปชา’’ติ ลิขิตฺวา พนฺธึสุ. ตโต ตํ ภาชนํ อูมิภยาทีหิ อนุปทฺทุตํ คงฺคาโสเตน ปายาสิ.
เตน จ สมเยน อฺตโร ตาปโส โคปาลกกุลํ นิสฺสาย คงฺคาตีเร วิหรติ. โส ปาโตว คงฺคํ โอติณฺโณ ตํ ภาชนํ อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา ปํสุกูลสฺาย อคฺคเหสิ. อเถตฺถ ตํ อกฺขรปฏฺฏิกํ ราชมุทฺทิกาลฺฉนฺจ ทิสฺวา มฺุจิตฺวา ตํ มํสเปสึ อทฺทส. ทิสฺวานสฺส เอตทโหสิ ‘‘สิยา คพฺโภ, ตถา หิสฺส ทุคฺคนฺธปูติภาโว นตฺถี’’ติ. อุทกปฺปวาเหนาคตสฺสปิ หิ อุสฺมา น วิคจฺฉติ, อุสฺมา จ นาม อีทิสาย สวิฺาณกตาย ภเวยฺยาติ ‘‘สิยา คพฺโภ’’ติ ¶ จินฺเตสิ. ปฺุวนฺตตาย ปน ทุคฺคนฺธํ นาโหสิ สอุสุมคตาย ปูติภาโว จ. เอวํ ปน จินฺเตตฺวา อสฺสมํ เนตฺวา นํ สุทฺเธ โอกาเส เปสิ. อถ อฑฺฒมาสจฺจเยน ทฺเว มํสเปสิโย อเหสุํ. ตาปโส ทิสฺวา สาธุกตรํ เปสิ. ตโต ปุน อฑฺฒมาสจฺจเยน เอกเมกิสฺสา เปสิยา หตฺถปาทสีสานมตฺถาย ปฺจ ปฺจ ปิฬกา อุฏฺหึสุ. อถ ตโต อฑฺฒมาสจฺจเยน เอกา มํสเปสิ สุวณฺณพิมฺพสทิโส ทารโก, เอกา ทาริกา อโหสิ. เตสุ ตาปสสฺส ปุตฺตสิเนโห อุปฺปชฺชิ, ทารกานํ ปฺุุปนิสฺสยโต องฺคุฏฺกโต จสฺส ขีรํ นิพฺพตฺติ. ตโต ปภุติ จ ขีรภตฺตํ อลภิตฺถ. ตาปโส ภตฺตํ ภฺุชิตฺวา ขีรํ ทารกานํ มุเข อาสิฺจติ. เตสํ ปน ยํ ยํ อุทรํ ปวิสติ, ตํ สพฺพํ มณิภาชนคตํ วิย ทิสฺสติ. จริมภเว โพธิสตฺเต กุจฺฉิคเต โพธิสตฺตมาตุ วิย อุทรจฺฉวิยา ¶ อจฺฉวิปฺปสนฺนตาย เอวํ เต นิจฺฉวี อเหสุํ. อปเร อาหุ ‘‘สิพฺพิตฺวา ปิตา วิย เนสํ อฺมฺํ ลีนา ฉวิ อโหสี’’ติ. เอวํ เต นิจฺฉวิตาย วา ลีนจฺฉวิตาย วา ‘‘ลิจฺฉวี’’ติ ปฺายึสุ.
ตาปโส ทารเก โปเสนฺโต อุสฺสูเร คามํ ภิกฺขาย ปวิสติ, อติทิวา ปฏิกฺกมติ. ตสฺส ตํ พฺยาปารํ ตฺวา โคปาลกา อาหํสุ – ‘‘ภนฺเต, ปพฺพชิตานํ ทารกโปสนํ ปลิโพโธ, อมฺหากํ ทารเก เทถ, มยํ โปเสสฺสาม, ตุมฺเห อตฺตโน กมฺมํ กโรถา’’ติ. ตาปโส ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิ. โคปาลกา ทุติยทิวเส มคฺคํ สมํ กตฺวา ปุปฺเผหิ โอกิริตฺวา ธชปฏากา อุสฺสาเปตฺวา ตูริเยหิ วชฺชมาเนหิ อสฺสมํ อาคตา. ตาปโส ‘‘มหาปฺุา ทารกา, อปฺปมาเทเนว วฑฺเฒถ, วฑฺเฒตฺวา อฺมฺํ อาวาหํ กโรถ, ปฺจโครเสน ราชานํ โตเสตฺวา ภูมิภาคํ คเหตฺวา นครํ มาเปถ, ตตฺถ กุมารํ อภิสิฺจถา’’ติ วตฺวา ทารเก อทาสิ. เต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ทารเก เนตฺวา โปเสสุํ. ทารกา วุฑฺฒิมนฺวาย กีฬนฺตา วิวาทฏฺาเนสุ อฺเ โคปาลกทารเก หตฺเถนปิ ปาเทนปิ ปหรนฺติ, เต โรทนฺติ. ‘‘กิสฺส โรทถา’’ติ จ มาตาปิตูหิ วุตฺตา ‘‘อิเม นิมฺมาตาปิติกา ตาปสโปสิตา อมฺเห อตีว ปหรนฺตี’’ติ วทนฺติ. ตโต เนสํ โปสกมาตาปิตโรปิ ‘‘อิเม ทารกา อฺเ ทารเก วิเหเสนฺติ ทุกฺขาเปนฺติ, น อิเม สงฺคเหตพฺพา, วชฺเชตพฺพา อิเม’’ติ อาหํสุ. ตโต ปภุติ กิร โส ปเทโส ‘‘วชฺชี’’ติ วุจฺจติ โยชนสตปริมาเณน.
อถ ตํ ปเทสํ โคปาลกา ราชานํ โตเสตฺวา อคฺคเหสุํ. ตตฺถ จ นครํ มาเปตฺวา โสฬสวสฺสุทฺเทสิกํ กุมารํ อภิสิฺจิตฺวา ราชานํ อกํสุ. รชฺชสมฺปตฺติทายกสฺส กมฺมสฺส กตตฺตา อสมฺภินฺเน เอว ราชกุเล อุปฺปนฺนตฺตา จ ราชกุมารสฺส ปฺุานุภาวสฺโจทิตา เทวตาธิคฺคหิตา อกํสูติ เกจิ. ทารกสฺส ทาริกาย สทฺธึ วาเรยฺยํ กตฺวา กติกํ อกํสุ ‘‘พาหิรโต ¶ ทาริกา น อาเนตพฺพา, อิโต ทาริกา น กสฺสจิ ทาตพฺพา’’ติ. เตสํ ปมสํวาเสน ทฺเว ทารกา ชาตา ธีตา จ ปุตฺโต จ. เอวํ โสฬสกฺขตฺตุํ ทฺเว ทฺเว ชาตา. ตโต เตสํ ทารกานํ ยถากฺกมํ วฑฺฒนฺตานํ อารามุยฺยานนิวาสฏฺานปริวารสมฺปตฺตึ คเหตุํ อปฺปโหนฺตํ นครํ ติกฺขตฺตุํ คาวุตนฺตเรน คาวุตนฺตเรน ปริกฺขิปึสุ. ตสฺส ปุนปฺปุนํ วิสาลีกตตฺตา ‘‘เวสาลี’’ตฺเวว ¶ นามํ ชาตํ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ติกฺขตฺตุํ ปาการปริกฺเขปวฑฺฒเนน วิสาลีภูตตฺตา เวสาลีติ วุจฺจตี’’ติ.
อิทมฺปิ จ นครนฺติ น เกวลํ ราชคหสาวตฺถิโย เยวาติ ทสฺเสติ. ตตฺถ มหาวนํ นามาติอาทิ มชฺฌิมภาณกสํยุตฺตภาณกานํ สมานฏฺกถา. มชฺฌิมฏฺกถายฺหิ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๔๖) สํยุตฺตฏฺกถายฺจ (สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๙๘๔-๙๘๕) อิมินาว นเยน วุตฺตํ. ทีฆนิกายฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๕๙) ปน ‘‘มหาวเนติ พหินคเร หิมวนฺเตน สทฺธึ เอกาพทฺธํ หุตฺวา ิตํ สยํชาตํ วนํ อตฺถิ, ยํ มหนฺตภาเวเนว มหาวนนฺติ วุจฺจติ, ตสฺมึ มหาวเน. กูฏาคารสาลายนฺติ ตสฺมึ วนสณฺเฑ สงฺฆารามํ ปติฏฺาเปสุํ. ตตฺถ กณฺณิกํ โยเชตฺวา ถมฺภานํ อุปริ กูฏาคารสาลาสงฺเขเปน เทววิมานสทิสํ ปาสาทํ อกํสุ, ตํ อุปาทาย สกโลปิ สงฺฆาราโม กูฏาคารสาลาติ ปฺายิตฺถา’’ติ วุตฺตํ. วนมชฺเฌ กตตฺตา ‘‘วนํ นิสฺสายา’’ติ วุตฺตํ. อาราเมติ สงฺฆาราเม. หํสวฏฺฏกจฺฉทเนนาติ หํสวฏฺฏกปฏิจฺฉนฺเนน, หํสมณฺฑลากาเรนาติ อตฺโถ.
อเนกปริยาเยนาติ เอตฺถ ปริยาย-สทฺโท การณวจโนติ อาห ‘‘อเนเกหิ การเณหี’’ติ, อยํ กาโย อวิฺาณโกปิ สวิฺาณโกปิ เอวมฺปิ อสุโภ เอวมฺปิ อสุโภติ นานาวิเธหิ การเณหีติ อตฺโถ. อสุภาการสนฺทสฺสนปฺปวตฺตนฺติ เกสาทิวเสน ตตฺถาปิ วณฺณาทิโต อสุภาการสฺส สพฺพโส ทสฺสนวเสน ปวตฺตํ. กายวิจฺฉนฺทนิยกถนฺติ อตฺตโน ปรสฺส จ กรชกาเย วิจฺฉนฺทนุปฺปาทนกถํ. มุตฺตํ วาติอาทินา พฺยติเรกมุเขน กายสฺส อมนฺุตํ ทสฺเสติ. ตตฺถ อาทิโต ตีหิ ปเทหิ อทสฺสนียตาย อสารกตาย มชฺเฌ จตูหิ ทุคฺคนฺธตาย, อนฺเต เอเกน เลสมตฺเตนปิ มนฺุตาภาวมสฺส ทสฺเสติ. อถ โขติอาทินา อนฺวยโต สรูเปเนว อมนฺุตาย ทสฺสนํ. ฉนฺโทติ ทุพฺพลราโค. ราโคติ พลวราโค. ‘‘เกสา โลมาที’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ ‘‘เยปิ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อสุภาติ อาคนฺตุเกน สุภากาเรน วิรหิตตฺตา อสุภา. อสุจิโนติ อตฺตโน สภาเวเนว อสุจิโน. ปฏิกูลาติ นาคริกสฺส อสุจิกฏฺานํ วิย ชิคุจฺฉนียตฺตา ปฏิกูลา.
เกสา ¶ ¶ นาเมเต วณฺณโตปิ ปฏิกูลา, สณฺานโตปิ คนฺธโตปิ อาสยโตปิ โอกาสโตปิ ปฏิกูลาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โส จ เนสํ…เป… ปฺจหิ การเณหิ เวทิตพฺโพ’’ติ อาห. มนฺุเปิ (วิสุทฺธิ. ๑.๓๘๓; วิภ. อฏฺ. ๓๕๖) หิ ยาคุปตฺเต วา ภตฺตปตฺเต วา เกสวณฺณํ กิฺจิ ทิสฺวา ‘‘เกสมิสฺสกมิทํ, หรถ น’’นฺติ ชิคุจฺฉนฺติ, เอวํ เกสา วณฺณโต ปฏิกูลา. รตฺตึ ปริภฺุชนฺตาปิ เกสสณฺานํ อกฺกวากํ วา มกจิวากํ วา ฉุปิตฺวา ตเถว ชิคุจฺฉนฺติ, เอวํ สณฺานโตปิ ปฏิกูลา. เตลมกฺขนปุปฺผธูปาทิสงฺขารวิรหิตานฺจ เกสานํ คนฺโธ ปรมเชคุจฺโฉ โหติ, ตโต เชคุจฺฉตโร อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตานํ. เกสา หิ วณฺณสณฺานโต อปฺปฏิกูลาปิ สิยุํ, คนฺเธน ปน ปฏิกูลาเยว. ยถา หิ ทหรสฺส กุมารกสฺส วจฺจํ วณฺณโต หลิทฺทิวณฺณํ, สณฺานโตปิ หลิทฺทิปิณฺฑสณฺานํ, สงฺการฏฺาเน ฉฑฺฑิตฺจ อุทฺธุมาตกกาฬสุนขสรีรํ วณฺณโต ตาลปกฺกวณฺณํ, สณฺานโต วฏฺเฏตฺวา วิสฺสฏฺมุทิงฺคสณฺานํ, ทาาปิสฺส สุมนมกุฬสทิสาติ อุภยมฺปิ วณฺณสณฺานโต สิยา อปฺปฏิกูลํ, คนฺเธน ปน ปฏิกูลเมว, เอวํ เกสาปิ สิยุํ วณฺณสณฺานโต อปฺปฏิกูลา, คนฺเธน ปน ปฏิกูลาเยวาติ.
ยถา ปน อสุจิฏฺาเน คามนิสฺสนฺเทน ชาตานิ สูเปยฺยปณฺณานิ นาคริกมนุสฺสานํ เชคุจฺฉานิ โหนฺติ อปริโภคานิ, เอวํ เกสาปิ ปุพฺพโลหิตมุตฺตกรีสปิตฺตเสมฺหาทินิสฺสนฺเทน ชาตตฺตา เชคุจฺฉาติ อิทํ เตสํ อาสยโต ปาฏิกุลฺยํ. อิเม จ เกสา นาม คูถราสิมฺหิ อุฏฺิตกณฺณกํ วิย เอกตึสโกฏฺาสราสิมฺหิ ชาตา, เต สุสานสงฺการฏฺานาทีสุ ชาตสากํ วิย ปริขาทีสุ ชาตกมลกุวลยาทิปุปฺผํ วิย จ อสุจิฏฺาเน ชาตตฺตา ปรมเชคุจฺฉาติ อิทํ เตสํ โอกาสโต ปาฏิกุลฺยํ. ยถา จ เกสานํ, เอวํ สพฺพโกฏฺาสานฺจ วณฺณสณฺานคนฺธาสโยกาสวเสน ปฺจธา ปฏิกูลตา เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘เอวํ โลมาทีน’’นฺติ. ปฺจปฺจปฺปเภเทนาติ เอตฺถ พาหิรตฺถสมาโส ทฏฺพฺโพ ปฺจ ปฺจ ปเภทา เอตสฺสาติ ปฺจปฺจปฺปเภโทติ.
สํวณฺเณนฺโตติ วิตฺถาเรนฺโต. อสุภายาติ อสุภมาติกาย. ผาติกมฺมนฺติ พหุลีกาโร. ปฺจงฺควิปฺปหีนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตนฺติ เอตฺถ กามจฺฉนฺโท พฺยาปาโท ถินมิทฺธํ อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจํ วิจิกิจฺฉาติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ นีวรณานํ ¶ ปหานวเสน ปฺจงฺควิปฺปหีนตา เวทิตพฺพา. น หิ เอเตสุ อปฺปหีเนสุ ฌานํ อุปฺปชฺชติ, เตนสฺเสตานิ ปหานงฺคานีติ วุจฺจนฺติ. กิฺจาปิ หิ ฌานกฺขเณ อฺเปิ อกุสลา ธมฺมา ปหียนฺติ, ตถาปิ เอตาเนว วิเสเสน ฌานนฺตรายกรานิ. กามจฺฉนฺเทน หิ นานาวิสยปโลภิตํ จิตฺตํ น เอกตฺตารมฺมเณ สมาธิยติ, กามจฺฉนฺทาภิภูตํ ¶ วา จิตฺตํ น กามธาตุปฺปหานาย ปฏิปทํ ปฏิปชฺชติ, พฺยาปาเทน จ อารมฺมเณ ปฏิหฺมานํ น นิรนฺตรํ ปวตฺตติ, ถินมิทฺธาภิภูตํ อกมฺมฺํ โหติ, อุทฺธจฺจกุกฺกุจฺจปเรตํ อวูปสนฺตเมว หุตฺวา ปริพฺภมติ, วิจิกิจฺฉาย อุปหตํ ฌานาธิคมสาธิกํ ปฏิปทํ นาโรหติ. อิติ วิเสเสน ฌานนฺตรายกรตฺตา เอตาเนว ปหานงฺคานีติ วุตฺตานิ.
ยสฺมา ปน วิตกฺโก อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรเปติ, วิจาโร อนุปฺปพนฺธติ, เตหิ อวิกฺเขปาย สมฺปาทิตปโยคสฺส เจตโส ปโยคสมฺปตฺติสมฺภวา ปีติ ปีนนํ, สุขฺจ อุปพฺรูหนํ กโรติ, อถ นํ สสมฺปยุตฺตธมฺมํ เอเตหิ อภินิโรปนานุพนฺธนปีนนอุปพฺรูหเนหิ อนุคฺคหิตา เอกคฺคตา เอกตฺตารมฺมเณ สมํ สมฺมา อาธิยติ, ตสฺมา วิตกฺโก วิจาโร ปีติ สุขํ จิตฺเตกคฺคตาติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ อุปฺปตฺติวเสน ปฺจงฺคสมนฺนาคตตา เวทิตพฺพา. อุปฺปนฺเนสุ หิ เอเตสุ ปฺจสุ ฌานํ อุปฺปนฺนํ นาม โหติ, เตนสฺส เอตานิ ปฺจ สมนฺนาคตงฺคานีติ วุจฺจนฺติ. ตสฺมา น เอเตหิ สมนฺนาคตํ อฺเทว ฌานํ นาม อตฺถีติ คเหตพฺพํ. ยถา ปน องฺคมตฺตวเสเนว จตุรงฺคินี เสนา, ปฺจงฺคิกํ ตูริยํ อฏฺงฺคิโก จ มคฺโคติ วุจฺจติ, เอวมิทมฺปิ องฺคมตฺตวเสเนว ‘‘ปฺจงฺคิก’’นฺติ วา ‘‘ปฺจงฺคสมนฺนาคต’’นฺติ วา วุจฺจตีติ เวทิตพฺพํ.
เอตานิ จ ปฺจงฺคานิ กิฺจาปิ อุปจารกฺขเณปิ อตฺถิ, อถ โข อุปจาเร ปกติจิตฺตโต พลวตรานิ, อิธ ปน อุปจารโตปิ พลวตรานิ รูปาวจรกฺขณปฺปตฺตานิ. เอตฺถ หิ วิตกฺโก สุวิสเทน อากาเรน อารมฺมเณ จิตฺตํ อภินิโรปยมาโน อุปฺปชฺชติ, วิจาโร อติวิย อารมฺมณํ อนุมชฺชมาโน, ปีติสุขํ สพฺพาวนฺตมฺปิ กายํ ผรมานํ. เตเนว วุตฺตํ ‘‘นาสฺส กิฺจิ สพฺพาวโต กายสฺส วิเวกเชน ปีติสุเขน อปฺผุฏํ โหตี’’ติ. จิตฺเตกคฺคตาปิ เหฏฺิมมฺหิ สมุคฺคปฏเล อุปริมํ สมุคฺคปฏลํ วิย อารมฺมเณ สุผุสิตา หุตฺวา อุปฺปชฺชติ. อยเมเตสํ ¶ อิตเรหิ วิเสโส, ตสฺมา ‘‘ปฺจงฺคสมนฺนาคต’’นฺติ อปฺปนาฌานเมว วิเสเสตฺวา วุตฺตํ.
ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนนฺติ เอตฺถ ปน ฌานสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน ติวิธกลฺยาณตา, เตสํเยว อาทิมชฺฌปริโยสานานํ ลกฺขณวเสน ทสลกฺขณสมฺปนฺนตา เวทิตพฺพา. วิตฺถารนยํ ปเนตฺถ สยเมว ปกาสยิสฺสติ. กิเลสโจเรหิ อนภิภวนียตฺตา ฌานํ ‘‘จิตฺตมฺชูส’’นฺติ วุตฺตํ. นิสฺสายาติ ปาทกํ กตฺวา.
ทสลกฺขณวิภาวเนเนว ¶ ติวิธกลฺยาณตาปิ วิภาวิตา โหตีติ ทสลกฺขณํ ตาว ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺริมานี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปาริปนฺถิกโต จิตฺตวิสุทฺธีติอาทีนํ ปทานํ อตฺโถ ‘‘ตตฺรายํ ปาฬี’’ติอาทินา วุตฺตปาฬิวณฺณนายเมว อาวิ ภวิสฺสติ. ตตฺราติ ตสฺมึ ทสลกฺขณวิภาวเน. ปฏิปทาวิสุทฺธีติ ปฏิปชฺชติ ฌานํ เอตายาติ ปฏิปทา, โคตฺรภุปริโยสาโน ปุพฺพภาคิโย ภาวนานโย. ปริปนฺถโต วิสุชฺฌนํ วิสุทฺธิ, ปฏิปทาย วิสุทฺธิ ปฏิปทาวิสุทฺธิ. สา ปนายํ ยสฺมา ฌานสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ลพฺภติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาที’’ติ. อุเปกฺขานุพฺรูหนาติ วิโสเธตพฺพตาทีนํ อภาวโต ฌานปริยาปนฺนาย ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจนิปฺผตฺติยา อนุพฺรูหนา. สา ปนายํ ยสฺมา วิเสสโต ฌานสฺส ิติกฺขเณ ลพฺภติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ’’ติ. สมฺปหํสนาติ ตตฺถ ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิสาธกสฺส าณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน ปริโยทปนา. สา ปน ยสฺมา ฌานสฺส โอสานกฺขเณ ปากฏา โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมฺปหํสนา ปริโยสาน’’นฺติ. อิมานิ ตีณิ ลกฺขณานีติ ปริปนฺถโต จิตฺตสฺส วิสุชฺฌนากาโร, มชฺฌิมสฺส สมถนิมิตฺตสฺส ปฏิปชฺชนากาโร, ตตฺถ ปกฺขนฺทนากาโรติ อิมานิ ตีณิ ฌานสฺส อาทิโต อุปฺปาทกฺขเณ อปฺปนาปฺปตฺติลกฺขณานิ. เตหิ อากาเรหิ วินา อปฺปนาปฺปตฺติยา อภาวโต อสติ จ อปฺปนายํ ตทภาวโต อาทิกลฺยาณฺเจว วิสุทฺธิปฏิปทตฺตา ยถาวุตฺเตหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคตตฺตา จ ติลกฺขณสมฺปนฺนฺจ. อิมินา นเยน มชฺฌปริโยสานลกฺขณานฺจ โยชนา เวทิตพฺพา.
เกจิ ¶ ปน ‘‘ปฏิปทาวิสุทฺธิ นาม สสมฺภาริโก อุปจาโร, อุเปกฺขานุพฺรูหนา นาม อปฺปนา, สมฺปหํสนา นาม ปจฺจเวกฺขณา’’ติ วณฺณยนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. ตถา หิ สติ อฌานธมฺเมหิ ฌานสฺส คุณสํกิตฺตนํ นาม กตํ โหติ. น หิ ภูมนฺตรํ ภูมนฺตรปริยาปนฺนํ โหติ, ปาฬิยา เจตํ วิรุชฺฌติ. ‘‘เอกตฺตคตํ จิตฺตํ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทฺเจว โหติ อุเปกฺขานุพฺรูหิตฺจ าเณน จ สมฺปหํสิต’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๕๘) หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. เอตฺถ หิ เอกตฺตคตํ จิตฺตนฺติ อินฺทฺริยานํ เอกรสภาเวน เอกคฺคตาย จ สิขาปฺปตฺติยา ตทนุคุณํ เอกตฺตคตํ สสมฺปยุตฺตํ อปฺปนาปฺปตฺตํ จิตฺตํ วุตฺตํ, ตสฺเสว จ ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทตาทิ อนนฺตรํ วุจฺจเต. ตสฺมา ปาฬิยํ เอกสฺมึเยว อปฺปนาจิตฺตกฺขเณ ปฏิปทาวิสุทฺธิอาทีนํ วุตฺตตฺตา อนฺโตอปฺปนายเมว ปริกมฺมาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ, ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา, ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน ปริโยทาปกสฺส าณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา จ เวทิตพฺพา.
กถํ? ยสฺมึ (ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๑.๑๕๘; วิสุทฺธิ. ๑.๑๗๕) วาเร อปฺปนา อุปฺปชฺชติ ¶ , ตสฺมึ โย นีวรณสงฺขาโต กิเลสคโณ ตสฺส ฌานสฺส ปริปนฺโถ, ตโต จิตฺตํ วิสุชฺฌติ, วิสุทฺธตฺตา อาวรณวิรหิตํ หุตฺวา มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ. มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ นาม สมปฺปวตฺโต อปฺปนาสมาธิเยว, ลีนุทฺธจฺจสงฺขาตานํ อุภินฺนํ อนฺตานํ อนุปคมเนน มชฺฌิโม, สวิเสสํ ปจฺจนีกธมฺมานํ วูปสมนโต สมโถ, โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต นิมิตฺตนฺติ กตฺวา. ตสฺส ปน อปฺปนาจิตฺตสฺส อนนฺตรปจฺจยภูตํ โคตฺรภุจิตฺตํ สติปิ ปริตฺตมหคฺคตภาวเภเท ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาวเภเท จ เอกิสฺสาเยว สนฺตติยา ปริณามูปคมนโต เอกสนฺตติปริณามนเยน ตถตฺตํ อปฺปนาสมาธิวเสน สมาหิตภาวํ อุปคจฺฉมานํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ นาม. เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา ตถตฺตุปคมเนน ตตฺถ ปกฺขนฺทติ นาม. ยสฺมิฺหิ ขเณ ตถตฺตํ มชฺฌิมํ สมถนิมิตฺตํ ปฏิปชฺชติ, ตสฺมึเยว ขเณ ตถตฺตุปคมเนน อปฺปนาสมาธินา สมาหิตภาวูปคมเนน ตตฺถ ปกฺขนฺทติ นาม. เอวํ ตาว ปุริมสฺมึ โคตฺรภุจิตฺเต วิชฺชมานา ปริปนฺถวิสุทฺธิมชฺฌิมสมถปฺปฏิปตฺติปกฺขนฺทนาการา อาคมนวเสน นิปฺผชฺชมานา ปมสฺส ฌานสฺส อุปฺปาทกฺขเณเยว ปฏิปทาวิสุทฺธีติ เวทิตพฺพา. เตเยว หิ อาการา ปจฺจยวิเสสโต ฌานกฺขเณ นิปฺผชฺชมานา ปฏิปทาวิสุทฺธีติ วุตฺตา.
เอวํ ¶ วิสุทฺธสฺส ปน ตสฺส จิตฺตสฺส ปุน โสเธตพฺพาภาวโต วิโสธเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม. สมถภาวูปคมเนน สมถปฺปฏิปนฺนสฺส ปุน สมาธาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต สมถปฺปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม. สมถปฺปฏิปนฺนภาวโต เอว จสฺส กิเลสสํสคฺคํ ปหาย เอกตฺเตน อุปฏฺิตสฺส ปุน เอกตฺตุปฏฺาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม. เอวํ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา เวทิตพฺพา.
เย ปเนเต เอวํ อุเปกฺขานุพฺรูหิเต ตสฺมึ ฌานจิตฺเต ชาตา สมาธิปฺาสงฺขาตา ยุคนทฺธธมฺมา อฺมฺํ อนติวตฺตมานา หุตฺวา ปวตฺตา, ยานิ จ สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติรเสน เอกรสานิ หุตฺวา ปวตฺตานิ, ยฺเจส ตทุปคํ เตสํ อนติวตฺตนเอกรสสภาวานํ อนุจฺฉวิกํ วีริยํ วาหยติ, ยา จสฺส ตสฺมึ ขเณ ปวตฺตา อาเสวนา, สพฺเพปิ เต อาการา ยสฺมา าเณน สํกิเลสโวทาเนสุ ตํ ตํ อาทีนวฺจ อานิสํสฺจ ทิสฺวา ตถา ตถา สมฺปหํสิตตฺตา วิโสธิตตฺตา ปริโยทาปิตตฺตา นิปฺผนฺนา, ตสฺมา ธมฺมานํ อนติวตฺตนาทิภาวสาธเนน ปริโยทาปกสฺส าณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา เวทิตพฺพาติ วุตฺตํ.
อถ ¶ กสฺมา สมฺปหํสนาว ‘‘ปริโยสาน’’นฺติ วุตฺตา, น อุเปกฺขานุพฺรูหนาติ? ยสฺมา ตสฺมึ ภาวนาจิตฺเต อุเปกฺขาวเสน าณํ ปากฏํ โหติ, ตสฺมา าณกิจฺจภูตา สมฺปหํสนา ‘‘ปริโยสาน’’นฺติ วุตฺตา. ตถา หิ อปฺปนากาเล ภาวนาย สมปฺปวตฺติยา ปฏิปกฺขสฺส จ สุปฺปหานโต ปคฺคหาทีสุ พฺยาปารสฺส อกาตพฺพโต อชฺฌุเปกฺขนาว โหติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สมเย จิตฺตสฺส อชฺฌุเปกฺขนา วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขตี’’ติ จ อาทิ. สา ปนายํ อชฺฌุเปกฺขนา าณสฺส กิจฺจสิทฺธิยา โหติ วิเสสโต าณสาธนตฺตา อปฺปนาพฺยาปารสฺส, ตสฺมา าณกิจฺจภูตา สมฺปหํสนา ‘‘ปริโยสาน’’นฺติ วุตฺตา. เอวํ ติวิธาย ปฏิปทาวิสุทฺธิยา ลทฺธวิเสสาย ติวิธาย อุเปกฺขานุพฺรูหนาย สาติสยํ ปฺินฺทฺริยสฺส อธิมตฺตภาเวน จตุพฺพิธาปิ สมฺปหํสนา สิชฺฌตีติ อาคมนุเปกฺขาาณกิจฺจวเสน ทสปิ อาการา ฌาเน เอว เวทิตพฺพา.
เอวํ ¶ ติวิธตฺตคตํ จิตฺตนฺติอาทีนิ ตสฺเสว จิตฺตสฺส โถมนวจนานิ. ตตฺถ เอวํ ติวิธตฺตคตนฺติ เอวํ ยถาวุตฺเตน วิธินา ปฏิปทาวิสุทฺธิปกฺขนฺทนอุเปกฺขานุพฺรูหนาณสมฺปหํสนาวเสน ติวิธภาวํ คตํ. วิตกฺกสมฺปนฺนนฺติ กิเลสกฺโขภวิรหิตตฺตา วิตกฺเกน สุนฺทรภาวมุปคตํ. จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนนฺติ ตสฺมึเยว อารมฺมเณ จิตฺตสฺส นิรนฺตรปฺปวตฺติสงฺขาเตน อธิฏฺาเนน สมฺปนฺนํ อนูนํ. ยถา อธิฏฺานวสิยํ อธิฏฺานนฺติ ฌานปฺปวตฺติ, ตถา อิธาปิ จิตฺตสฺส อธิฏฺานนฺติ จิตฺเตกคฺคตาปิ ยุชฺชติ. เตน หิ เอกสฺมึเยว อารมฺมเณ จิตฺตํ อธิฏฺาติ, น เอตฺถ วิกฺขิปตีติ. สมาธิสมฺปนฺนนฺติ วิสุํ วุตฺตตฺตา ปน วุตฺตนเยเนว คเหตพฺโพ. อถ วา สมาธิสฺเสว ฌานงฺคสงฺคหิตตฺตา ‘‘จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺน’’นฺติ ฌานงฺคปฺจกวเสน วุตฺตํ. สมาธิสมฺปนฺนนฺติ อินฺทฺริยสงฺคหิตตฺตา อินฺทฺริยปฺจกวเสน.
อสุภสฺาปริจิเตนาติ สกลํ กายํ อสุภนฺติ ปวตฺตาย สฺาย สหคตตฺตา ฌานํ อสุภสฺา, เตน ปริจิเตน ปริภาวิเตน. เจตสาติ จิตฺเตน. พหุลนฺติ อภิณฺหํ. วิหรโตติ วิหรนฺตสฺส, อสุภสมาปตฺติพหุลสฺสาติ อตฺโถ. เมถุนธมฺมสมาปตฺติยาติ เมถุนธมฺเมน สมงฺคิภาวโต. ปฏิลียตีติ เอกปสฺเสน นิลียติ นิลีนํ วิย โหติ. ปฏิกุฏตีติ สงฺกุจติ. ปฏิวตฺตตีติ นิวตฺตติ. น สมฺปสารียตีติ น วิสรติ, อภิรติวเสน น ปกฺขนฺทตีติ อตฺโถ. อถ วา ปฏิลียตีติ สงฺกุจติ ตตฺถ ปฏิกูลตาย สณฺิตตฺตา. ปฏิกุฏตีติ อปสกฺกติ น อุปสกฺกติ. ปฏิวตฺตตีติ นิวตฺตติ, ตโต เอว น สมฺปสารียตีติ. นฺหารุททฺทุลนฺติ นฺหารุขณฺฑํ นฺหารุวิเลขนํ วา.
อทฺธมาสนฺติ ¶ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. ปฏิสลฺลียิตุนฺติ ยถาวุตฺตกาลํ ปฏิ ปฏิ ทิวเส ทิวเส สมาปตฺติยํ ธมฺมจินฺตาย จิตฺตํ นิลียิตุํ. ปยุตฺตวาจนฺติ ปจฺจยปฏิสํยุตฺตวาจํ, พุทฺธา อิเมสุ ทิวเสสุ ปิณฺฑาย น จรนฺติ, วิหาเรเยว นิสีทนฺติ, เตสํ ทินฺนํ มหปฺผลํ โหตีติ อาทิวจนํ.
กลฺยาณูปนิสฺสยวเสนาติ ปพฺพชฺชาย อุปนิสฺสยวเสน. ปเร กิราติ กิร-สทฺโท อรุจิสูจนตฺโถ. เตนาห ‘‘อิทํ ปน อิจฺฉามตฺต’’นฺติ, ปวตฺติอชานนํ อาโรจยิตาภาโว าเต นิวารณฺจาติ อิทํ เตสํ อิจฺฉามตฺตํ ¶ , น ปน การณนฺติ อตฺโถ. อปเร ปน วทนฺติ ‘‘เอตสฺมึ กิร อฑฺฒมาเส น โกจิ พุทฺธเวเนยฺโย อโหสิ, อถ สตฺถา อิมํ อฑฺฒมาสํ ผลสมาปตฺติสุเขน วีตินาเมสฺสามิ, อิติ มยฺหฺเจว สุขวิหาโร ภวิสฺสติ, อนาคเต จ ปจฺฉิมา ชนตา ‘สตฺถาปิ คณํ ปหาย เอกโก วิหาสิ, กิมงฺคํ ปน มย’นฺติ ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชิสฺสติ, ตทสฺส ภวิสฺสติ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขายาติ อิมินา การเณน เอวมาหา’’ติ. เนว โกจิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมตีติ เปตฺวา ปิณฺฑปาตนีหารกํ อฺโ โกจิ เนว ภควนฺตํ อุปสงฺกมติ, ภิกฺขุสงฺโฆ ปน สตฺถุ วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา เอกํ ภิกฺขุํ อทาสิ. โส ปาโตว คนฺธกุฏิปริเวณสมฺมชฺชนมุโขทกทนฺตกฏฺทานาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ ตสฺมึ ตสฺมึ ขเณ กตฺวา อปคจฺฉติ.
อเนกการณสมฺมิสฺโสติ เอตฺถ กายสฺส อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉปฏิกูลตาว อเนกการณํ. มณฺฑนกปกติโกติ อลงฺการกสภาโว. โกจิ ตรุโณปิ ยุวา น โหติ, โกจิ ยุวาปิ มณฺฑนกชาติโก น โหติ ยถา อุปสนฺตสภาโว อาลสิยพฺยสนาทีหิ วา อภิภูโต, อิธ ปน ทหโร เจว ยุวา จ มณฺฑนกชาติโก จ อธิปฺเปโต. ปมโยพฺพนํ นาม ปนฺนรสวสฺสโต ยาว ทฺวตฺตึส สํวจฺฉรานิ, โสฬสวสฺสโต วา ยาว เตตฺตึส วสฺสานิ. กุณปนฺติ มตกเฬวรํ, อหิสฺส กุณปํ อหิกุณปํ. เอวํ อิตรานิปิ. อติปฏิกูลชิคุจฺฉนียสภาวโต เจตฺถ อิมาเนว ตีณิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. อฺเสฺหิ สสสูกราทีนํ กุณปํ มนุสฺสา กฏุกภณฺฑาทีหิ อภิสงฺขริตฺวา ปริภฺุชนฺติปิ, อิเมสํ ปน กุณปํ อภินวมฺปิ ชิคุจฺฉนฺติเยว, โก ปน วาโท กาลาติกฺกเมน ปูติภูเต. อติปฏิกูลชิคุจฺฉนียตา จ เนสํ อติวิย ทุคฺคนฺธตาย, สา จ อหีนํ ติขิณโกปตาย กุกฺกุรมนุสฺสานํ โอทนกุมฺมาสูปจยตาย จ สรีรสฺส โหตีติ วทนฺติ.
สมณกุตฺตโกติ สมณกิจฺจโก, กาสาวนิวาสนาทิวเสน สมณกิจฺจการีติ วุตฺตํ โหติ ¶ . เตนาห ‘‘สมณเวสธารโก’’ติ. สพฺพมกํสูติ ปุถุชฺชนา สาวชฺเชปิ ตตฺถ อนวชฺชสฺิโน หุตฺวา กรณการาปนสมนฺุตาทิเภทํ สพฺพมกํสุ. โลหิตกนฺติ เอตฺถ ‘‘โลหิตคต’’นฺติปิ ปนฺติ. วคฺคูติ มตา วคฺคุมตา. ปฺุสมฺมตาติ ปุชฺชภวผลนิพฺพตฺตเนน ¶ สตฺตานํ ปุนเนน วิโสธเนน ปฺุนฺติ สมฺมตา. ปวาเหสฺสามีติ คมยิสฺสามิ, วิโสเธสฺสามีติ อตฺโถ.
๑๖๓. มารเธยฺยํ วุจฺจติ เตภูมกา ธมฺมา. วจนตฺถโต ปน มารสฺส เธยฺยํ มารเธยฺยํ. เธยฺยนฺติ านํ วตฺถุ นิวาโส โคจโร. มาโร วา เอตฺถ ธิยติ ติฏฺติ ปวตฺตตีติ มารเธยฺยํ, มาโรติ เจตฺถ กิเลสมาโร อธิปฺเปโต, กิเลสมารวเสเนว จ เทวปุตฺตมารสฺส กามภเว อาธิปจฺจนฺติ. มารวิสยํ นาติกฺกมิสฺสตีติ จินฺเตตฺวาติ เอวมยํ สํเวคํ ปฏิลภิตฺวา มารวิสยํ อติกฺกเมยฺยาปิ, มยา ปน เอวํ วุตฺเต อุปฺปนฺนํ สํเวคํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา มารวิสยํ นาติกฺกมิสฺสตีติ เอวํ จินฺเตตฺวา. ทฺวิวจนนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ วจนํ, อาเมฑิตวจนนฺติ วุตฺตํ โหติ. นิโยเชนฺตีติ เอตฺถ อยํ อนฺธพาลา เทวตา เอวํ อุปฺปนฺนสํเวคมูลกํ สมณธมฺมํ กตฺวา ‘‘อยํ มารวิสยํ อติกฺกเมยฺยาปี’’ติ จินฺเตตฺวา อตฺตโน อฺาณตาย ‘‘มตา สํสารโต มุจฺจนฺตี’’ติ เอวํลทฺธิกาปิ สมานา อตฺตโน ลทฺธิวเสน มตา ภิกฺขู สํสารโต มุจฺจนฺตีติ อิมมตฺถํ อนุปปริกฺขิตฺวา ตํ ตตฺถ นิโยเชสีติ เวทิตพฺพํ.
กิฺจาปิ อสุภกถํ กเถนฺเตน ภควตา ยถา เตสํ ภิกฺขูนํ มรณภยํ น ภวิสฺสติ, ตถา เทสิตตฺตา ภิกฺขูนฺจ ตํ ธมฺมกถํ สุตฺวา อสุภภาวนานุโยเคน กาเย วิคตฉนฺทราคตาย มรณสฺส อภิปตฺถิตภาวโต ภยํ นตฺถิ, ตํ ปน อสิหตฺถํ ตถา วิจรนฺตํ ทิสฺวา ตทฺเสํ ภิกฺขูนํ อุปฺปชฺชนกภยํ สนฺธาย ‘‘โหติเยว ภย’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ วทนฺติ. ‘‘อตฺตนาปิ อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ, อฺมฺมฺปิ ชีวิตา โวโรเปนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘สพฺพานิปิ ตานิ ปฺจ ภิกฺขุสตานิ ชีวิตา โวโรเปสี’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. อปฺปกฺหิ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตีติ ‘‘ปฺจสตานี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา เย จ อตฺตนาว อตฺตานํ อฺมฺฺจ ชีวิตา โวโรเปสุํ, เต เปตฺวา อวเสเส ปุถุชฺชนภิกฺขู สพฺเพ จ อริเย อยํ ชีวิตา โวโรเปสีติ เวทิตพฺพํ.
๑๖๔. ปฏิสลฺลานา วุฏฺิโตติ เอตฺถ ปฏิสลฺลานนฺติ เตหิ เตหิ สตฺตสงฺขาเรหิ ปฏินิวตฺติตฺวา อปสกฺกิตฺวา สลฺลานํ นิลียนํ วิเวจนํ, กายจิตฺเตหิ ตโต วิวิตฺตตา เอกีภาโวติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘เอกีภาวโต’’ติ ¶ , ปวิเวกโตติ อตฺโถ. เอกีภาโวติ หิ ¶ กายจิตฺตวิเวโก วุตฺโต. วุฏฺิโตติ ตโต ทุวิธวิเวกโต ภวงฺคุปฺปตฺติยา รูปารมฺมณาทิสงฺขารสมาโยเคน คหฏฺปพฺพชิตาทิสตฺตสมาคเมน จ อเปโต. อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ คณฺหนฺตีติ อตฺตโน อตฺตโน อาจริยานํ สนฺติเก คณฺหนฺติ. กามํ ทสานุสฺสติคฺคหเณเนว อานาปานสฺสติปิ คหิตา, สา ปน ตตฺถ สนฺนิปติตภิกฺขูสุ พหูนํ สปฺปายา สาตฺถิกา จ, ตสฺมา ปุน คหิตา. ตถา หิ ภควา ตเมว กมฺมฏฺานํ เตสํ ภิกฺขูนํ กเถสิ. อาหาเร ปฏิกูลสฺา อสุภกมฺมฏฺานสทิสา, จตฺตาโร ปน อารุปฺปา อาทิกมฺมิกานํ อนนุรูปาติ เตสํ อิธ อคฺคหณํ ทฏฺพฺพํ.
เวสาลึ อุปนิสฺสายาติ เวสาลีนครํ โคจรคามํ กตฺวา. อุปฏฺานสาลายนฺติ ธมฺมสภายํ. มุหุตฺเตเนวาติ สตฺถริ สทฺธมฺเม จ คารเวน อุปคตภิกฺขูนํ วจนสมนนฺตรเมว อุฏฺหึสูติ กตฺวา วุตฺตํ. พุทฺธกาเล กิร ภิกฺขู ภควโต สนฺเทสํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตุํ โอหิตโสตา วิหรนฺติ. ยสฺสาติ ยสฺส กตฺตพฺพสฺส. กาลนฺติ เทสนากาลํ สนฺธาย วทติ.
ปมปฺตฺตินิทานวณฺณนา นิฏฺิตา.
อานาปานสฺสติสมาธิกถาวณฺณนา
๑๖๕. อรหตฺตปฺปตฺติยาติ อรหตฺตปฺปตฺติอตฺถาย. อฺํ ปริยายนฺติ อรหตฺตาธิคมตฺถาย อฺมฺปิ การณํ. อาจิกฺขนฺโตติ ปสํสาปุพฺพกํ เทเสนฺโต, ปสํสา จ ตตฺถ อภิรุจิชนเนน อุสฺสาหนตฺถา. ตฺหิ สุตฺวา ภิกฺขู ‘‘ภควา อิมํ สมาธึ อเนเกหิ อากาเรหิ ปสํสติ, สนฺโต กิรายํ สมาธิ ปณีโต จ อเสจนโก จ สุโข จ วิหาโร, ปาปธมฺเม จ านโส อนฺตรธาเปตี’’ติ สฺชาตาภิรุจิโน อุสฺสาหชาตา สกฺกจฺจํ อนุยฺุชิตพฺพํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ มฺนฺติ.
อตฺถโยชนกฺกมนฺติ อตฺถฺจ โยชนกฺกมฺจ. ภควา อตฺตโน ปจฺจกฺขภูตํ สมาธึ เทสนานุภาเวน เตสมฺปิ ภิกฺขูนํ อาสนฺนํ ปจฺจกฺขฺจ กโรนฺโต ¶ สมฺปิณฺฑนวเสน ‘‘อยมฺปิ โข’’ติอาทิมาห. อสฺสาสปสฺสาสปริคฺคาหิกาติ ทีฆรสฺสาทิวิเสเสหิ สทฺธึ อสฺสาสปสฺสาเส ปริจฺฉิชฺช คาหิกา, เต อารพฺภ ปวตฺตาติ อตฺโถ.
อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวนฺโต อาห ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ โน ปสฺสาโส ¶ โน อสฺสาโสติ โส โสเยว อตฺโถ ปฏิเสเธน วิเสเสตฺวา วุตฺโต. อสฺสาสวเสนาติ อสฺสาสํ อารมฺมณํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ปสฺสาสวเสนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อุปฏฺานํ สตีติ อสมฺมุสฺสนตาย ตเมว อสฺสาสํ ปสฺสาสฺจ อุปคนฺตฺวา านํ สติ นามาติ อตฺโถ. เอตฺตาวตา อานาปาเนสุ สติ อานาปานสฺสตีติ อยมตฺโถ วุตฺโต โหติ. อิทานิ สติวเสเนว ปุคฺคลํ นิทฺทิสิตุกาเมน ‘‘โย อสฺสสติ, ตสฺสุปฏฺาติ, โย ปสฺสสติ, ตสฺสุปฏฺาตี’’ติ วุตฺตํ. โย อสฺสสติ, ตสฺส สติ อสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺติ. โย ปสฺสสติ, ตสฺส สติ ปสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺตีติ อตฺโถ.
ยุตฺโตติ สมฺปยุตฺโต. อานาปานสฺสติยนฺติ อานาปานสฺสติยํ ปจฺจยภูตายนฺติ อตฺโถ. ปุริมสฺมิฺหิ อตฺเถ สมาธิสฺส สติยา สหชาตาทิปจฺจยภาโว วุตฺโต สมฺปยุตฺตวจนโต, ทุติยสฺมึ ปน อุปนิสฺสยภาโวปิ. อุปจารชฺฌานสหคตา หิ สติ อปฺปนาสมาธิสฺส อุปนิสฺสโย โหตีติ อุภยถาปิ สหชาตาทีนํ สตฺตนฺนมฺปิ ปจฺจยานํ วเสน ปจฺจยภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘ปุน จปรํ, อุทายิ, อกฺขาตา มยา สาวกานํ ปฏิปทา, ยถาปฏิปนฺนา เม สาวกา จตฺตาโร สติปฏฺาเน ภาเวนฺตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๒๔๗) อุปฺปาทนวฑฺฒนฏฺเน ภาวนาติ วุจฺจตีติ ตทุภยวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภาวิโตติ อุปฺปาทิโต วฑฺฒิโต จา’’ติ อาห. ตตฺถ ภาวํ วิชฺชมานตํ อิโต คโตติ ภาวิโต, อุปฺปาทิโต ปฏิลทฺธมตฺโตติ อตฺโถ. อุปฺปนฺโน ปน ลทฺธาเสวโน ภาวิโต, ปคุณภาวํ อาปาทิโต วฑฺฒิโตติ อตฺโถ. พหุลีกโตติ พหุลํ ปวตฺติโต. เตน อาวชฺชนาทิวสีภาวปฺปตฺติมาห. โย หิ วสีภาวํ อาปาทิโต, โส อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ สมาปชฺชิตพฺพโต ปุนปฺปุนํ ปวตฺติสฺสติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ กโต’’ติ. ยถา ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ (ม. นิ. ๑.๑๓๙; อ. นิ. ๔.๒๔๑) วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๒๖; สํ. นิ. ๒.๑๕๒) จ เอวมาทีสุ ปมปเท วุตฺโต เอว-สทฺโท ¶ ทุติยาทีสุปิ วุตฺโตเยว โหติ, เอวมิธาปีติ อาห ‘‘อุภยตฺถ เอว-สทฺเทน นิยโม เวทิตพฺโพ’’ติ.
อุภยปทนิยเมน ลทฺธคุณํ ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อสุภกมฺมฏฺานนฺติ อสุภารมฺมณํ ฌานมาห. ตฺหิ อสุเภสุ โยคกมฺมภาวโต โยคิโน สุขวิเสสานํ การณภาวโต จ ‘‘อสุภกมฺมฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ. เกวลนฺติ อิมินา อารมฺมณํ นิวตฺเตติ. ปฏิเวธวเสนาติ ฌานปฏิเวธวเสน. ฌานฺหิ ภาวนาวิเสเสน อิชฺฌนฺตํ อตฺตโน วิสยํ ปฏิวิชฺฌนฺตเมว ปวตฺตติ ยถาสภาวโต ปฏิวิชฺฌียติ จาติ ปฏิเวโธติ วุจฺจติ. โอฬาริการมฺมณตฺตาติ พีภจฺฉารมฺมณตฺตา. ปฏิกูลารมฺมณตฺตาติ ชิคุจฺฉิตพฺพารมฺมณตฺตา. ปริยาเยนาติ ¶ การเณน เลสนฺตเรน วา. อารมฺมณสนฺตตายปีติ อนุกฺกเมน วิเจตพฺพตํ ปตฺตารมฺมณสฺส ปรมสุขุมตํ สนฺธายาห. สนฺเต หิ สนฺนิสินฺเน อารมฺมเณ ปวตฺตมาโน ธมฺโม สยมฺปิ สนฺนิสินฺโนว โหติ. เตนาห – ‘‘สนฺโต วูปสนฺโต นิพฺพุโต’’ติ, นิพฺพุตสพฺพปริฬาโหติ อตฺโถ. อารมฺมณสนฺตตาย ตทารมฺมณานํ ธมฺมานํ สนฺตตา โลกุตฺตรธมฺมารมฺมณาหิ ปจฺจเวกฺขณาหิ ทีเปตพฺพา.
นาสฺส สนฺตปณีตภาวาวหํ กิฺจิ เสจนนฺติ อเสจนโก, อเสจนกตฺตา อนาสิตฺตโก, อนาสิตฺตกตฺตา เอว อพฺโพกิณฺโณ อสมฺมิสฺโส ปริกมฺมาทินา, ตโตเยว ปาฏิเยกฺโก, วิสุํเยเวโก อาเวณิโก อสาธารโณ. สพฺพเมตํ สรสโต เอว สนฺตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, ปริกมฺมํ วา สนฺตภาวนิมิตฺตํ. ปริกมฺมนฺติ จ กสิณกรณาทินิมิตฺตุปฺปาทปริโยสานํ, ตาทิสํ อิธ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ตทา หิ กมฺมฏฺานํ นิรสฺสาทตฺตา อสนฺตํ อปฺปณีตํ สิยา. อุปจาเรน วา นตฺถิ เอตฺถ สนฺตตาติ โยชนา. ยถา อุปจารกฺขเณ นีวรณวิคเมน องฺคปาตุภาเวน จ ปเรสํ สนฺตตา โหติ, น เอวมิมสฺส. อยํ ปน อาทิมนสิ…เป… ปณีโต จาติ โยชนา. เกจีติ อุตฺตรวิหารวาสิเก สนฺธายาห. อนาสิตฺตโกติ อุปเสจเนน อนาสิตฺตโก. เตนาห ‘‘โอชวนฺโต’’ติ, โอชวนฺตสทิโสติ อตฺโถ. มธุโรติ อิฏฺโ. เจตสิกสุขปฺปฏิลาภสํวตฺตนํ ติกจตุกฺกชฺฌานวเสน อุเปกฺขาย วา สนฺตภาเวน สุขคติกตฺตา สพฺเพสมฺปิ วเสน เวทิตพฺพํ. ฌานสมุฏฺานปณีตรูปผุฏสรีรตาวเสน ปน กายิกสุขปฺปฏิลาภสํวตฺตนํ ¶ ทฏฺพฺพํ, ตฺจ โข ฌานโต วุฏฺิตกาเล. อิมสฺมึ ปกฺเข อปฺปิตปฺปิตกฺขเณติ อิทํ เหตุมฺหิ ภุมฺมวจนํ ทฏฺพฺพํ.
อวิกฺขมฺภิเตติ ฌาเนน สกสนฺตานโต อนีหเฏ อปฺปหีเน. อโกสลฺลสมฺภูเตติ อโกสลฺลํ วุจฺจติ อวิชฺชา, ตโต สมฺภูเต. อวิชฺชาปุพฺพงฺคมา หิ สพฺเพ ปาปธมฺมา. ขเณเนวาติ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณเนว. อนฺตรธาเปตีติ เอตฺถ อนฺตรธาปนํ วินาสนํ. ตํ ปน ฌานกตฺตุกสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา ปริยุฏฺานปฺปหานํ โหตีติ อาห ‘‘วิกฺขมฺเภตี’’ติ. วูปสเมตีติ วิเสเสน อุปสเมติ. วิเสเสน อุปสมนํ ปน สมฺมเทว อุปสมนํ โหตีติ อาห ‘‘สุฏฺุ อุปสเมตี’’ติ.
นนุ จ อฺโปิ สมาธิ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณเนว ปฏิปกฺขธมฺเม อนฺตรธาเปติ วูปสเมติ, อถ กสฺมา อยเมว สมาธิ เอวํ วิเสเสตฺวา วุตฺโตติ? ปุพฺพภาคโต ปฏฺาย นานาวิตกฺกวูปสมนสพฺภาวโต. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทายา’’ติ ¶ (อ. นิ. ๙.๑; อุทา. ๓๑). อปิจ ติกฺขปฺสฺส าณุตฺตรสฺเสตํ กมฺมฏฺานํ, าณุตฺตรสฺส จ กิเลสปฺปหานํ อิตเรหิ สาติสยํ ยถา สทฺธาธิมุตฺเตหิ ทิฏฺิปฺปตฺตสฺส, ตสฺมา อิมํ วิเสสํ สนฺธาย ‘‘านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมตี’’ติ วุตฺตํ. อถ วา นิมิตฺตปาตุภาเว สติ ขเณเนว องฺคปาตุภาวสพฺภาวโต อยเมว สมาธิ ‘‘านโส อนฺตรธาเปติ วูปสเมตี’’ติ วุตฺโต ยถา ตํ มหโต อกาลเมฆสฺส อุฏฺิตสฺส ธารานิปาเต ขเณเนว ปถวิยํ รโชชลฺลสฺส วูปสโม. เตเนวาห ‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, มหา อกาลเมโฆ อุฏฺิโต’’ติอาทิ. สาสนิกสฺส ฌานภาวนา เยภุยฺเยน นิพฺเพธภาคิยาว โหตีติ อาห ‘‘นิพฺเพธภาคิยตฺตา’’ติ. พุทฺธานํ ปน เอกํเสน นิพฺเพธภาคิยาว โหติ. อิมเมว หิ กมฺมฏฺานํ ภาเวตฺวา สพฺเพปิ สมฺมาสมฺพุทฺธา สมฺมาสมฺโพธึ อธิคจฺฉนฺติ, อริยมคฺคสฺส ปาทกภูโต อยํ สมาธิ อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อริยมคฺคภาวํ อุปคโต วิย โหตีติ อาห ‘‘อนุปุพฺเพน อริยมคฺควุฑฺฒิปฺปตฺโต’’ติ. อยํ ปนตฺโถ วิราคนิโรธปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนานํ วเสน สมฺมเทว ยุชฺชติ.
กถนฺติ ¶ อิทํ ปุจฺฉนาการวิภาวนปทํ, ปุจฺฉา เจตฺถ กเถตุกมฺยตาวเสน อฺเสํ อสมฺภวโต, สา จ อุปริ เทสนํ อารุฬฺหานํ สพฺเพสํ ปการวิเสสานํ อามสนวเสนาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กถนฺติ…เป… วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉา’’ติ อาห. กถํ พหุลีกโตติ เอตฺถาปิ อานาปานสฺสติสมาธีติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตตฺถ กถนฺติ อานาปานสฺสติสมาธิพหุลีการํ นานปฺปการโต วิตฺถาเรตุกมฺยตาปุจฺฉา. พหุลีกโต อานาปานสฺสติสมาธีติ ตถา ปุฏฺธมฺมนิทสฺสนนฺติ อิมมตฺถํ ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินาเยว อติทิสฺสติ. เหฏฺา ปปฺจวเสน วุตฺตมตฺถํ สุขคฺคหณตฺถํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อยํ ปเนตฺถ สงฺเขปตฺโถ’’ติ อาห, ปิณฺฑตฺโถติ วุตฺตํ โหติ.
ตมตฺถนฺติ ตํ ‘‘กถํ ภาวิโต’’ติอาทินา ปุจฺฉาวเสน สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ. ‘‘อิธ ตถาคโต โลเก อุปฺปชฺชตี’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๙๑; อ. นิ. ๓.๖๑) อิธ-สทฺโท โลกํ อุปาทาย วุตฺโต. ‘‘อิเธว ติฏฺมานสฺสา’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๓๖๙) โอกาสํ. ‘‘อิธาหํ, ภิกฺขเว, ภุตฺตาวี อสฺสํ ปวาริโต’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๓๐) ปทปูรณมตฺตํ. ‘‘อิธ ภิกฺขุ ธมฺมํ ปริยาปุณาตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๕.๗๓) ปน สาสนํ. ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู’’ติ อิธาปิ สาสนเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ภิกฺขเว, อิมสฺมึ สาสเน ภิกฺขู’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ปากฏํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อยํ หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺพปฺปการอานาปานสฺสติสมาธินิพฺพตฺตกสฺสาติ สพฺพปฺปการคฺคหณํ โสฬส ปกาเร สนฺธาย. เต หิ ¶ อิมสฺมึเยว สาสเน. พาหิรกา หิ ชานนฺตา อาทิโต จตุปฺปการเมว ชานนฺติ. เตนาห ‘‘อฺสาสนสฺส ตถาภาวปฺปฏิเสธโน’’ติ, ยถาวุตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส นิสฺสยภาวปฺปฏิเสธโนติ อตฺโถ. เอเตน ‘‘อิธ, ภิกฺขเว’’ติ อิทํ อนฺโตคธเอว-สทฺทนฺติ ทสฺเสติ. สนฺติ หิ เอกปทานิปิ อวธารณานิ ยถา วายุภกฺโขติ. เตเนวาห ‘‘อิเธว, ภิกฺขเว, สมโณ’’ติอาทิ. ปริปุณฺณสมณกรณธมฺโม หิ โย, โส สพฺพปฺปการอานาปานสฺสติสมาธินิพฺพตฺตโก. ปรปฺปวาทาติ ปเรสํ อฺติตฺถิยานํ นานปฺปการวาทา ติตฺถายตนานิ.
อรฺาทิกสฺเสว ¶ ภาวนานุรูปเสนาสนตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมสฺส หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ทุทฺทโม ทมถํ อนุปคโต โคโณ กูฏโคโณ. ยถา ถเนหิ สพฺพโส ขีรํ น ปคฺฆรติ, เอวํ โทหปฏิพนฺธินี กูฏเธนุ. อสฺสาติ โคปสฺส. รูปสทฺทาทิเก ปฏิจฺจ อุปฺปชฺชนกอสฺสาโท รูปารมฺมณาทิรโส. ปุพฺเพ อาจิณฺณารมฺมณนฺติ ปพฺพชิตโต ปุพฺเพ, อนาทิมติ วา สํสาเร ปริจิตารมฺมณํ. อุปจารวเสน อุปนิสีทติ, อปฺปนาวเสน อุปนิปชฺชตีติ โยเชตพฺพํ.
อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. นิพนฺเธยฺยาติ พนฺเธยฺย. สติยาติ สมฺมเทว กมฺมฏฺานสลฺลกฺขณวสปฺปวตฺตาย สติยา. อารมฺมเณติ กมฺมฏฺานารมฺมเณ. ทฬฺหนฺติ ถิรํ, ยถา สโตการิสฺส อุปจารปฺปนาเภโท สมาธิ อิชฺฌติ, ตถา ถามคตํ กตฺวาติ อตฺโถ.
มุทฺธภูตนฺติ สนฺตตาทิวิเสสคุณวนฺตตาย พุทฺธาทีหิ อริเยหิ สมาเสวิตภาวโต จ มุทฺธสทิสํ, อุตฺตมนฺติ อตฺโถ. วิเสสาธิคมทิฏฺธมฺมสุขวิหารปทฏฺานนฺติ สพฺเพสํ พุทฺธานํ เอกจฺจานํ ปจฺเจกพุทฺธานํ พุทฺธสาวกานฺจ วิเสสาธิคมสฺส เจว อฺกมฺมฏฺาเนน อธิคตวิเสสานํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารสฺส จ ปทฏฺานภูตํ. วตฺถุวิชฺชาจริโย วิย ภควา โยคีนํ อนุรูปนิวาสฏฺานุปทิสฺสนโต. ภิกฺขุ ทีปิสทิโส อรฺเ เอกโก วิหริตฺวา ปฏิปกฺขนิมฺมถเนน อิจฺฉิตตฺถสาธนโต. ผลมุตฺตมนฺติ สามฺผลมาห. ปรกฺกมชวโยคฺคภูมินฺติ ภาวนุสฺสาหชวสฺส โยคฺคกรณภูมิภูตํ.
เอวํ วุตฺตลกฺขเณสูติ อภิธมฺมปริยาเยน สุตฺตนฺตปริยาเยน วุตฺตลกฺขเณสุ. รุกฺขสมีปนฺติ ‘‘ยาวตา มชฺฌนฺหิเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ, นิวาเต ปณฺณานิ ปตนฺติ, เอตฺตาวตา รุกฺขมูลนฺติ วุจฺจตี’’ติ เอวํ วุตฺตํ รุกฺขสฺส สมีปฏฺานํ. อวเสสสตฺตวิธเสนาสนนฺติ ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปฺปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปฺุชนฺติ เอวํ วุตฺตํ. อุตุตฺตยานุกูลํ ธาตุจริยานุกูลนฺติ คิมฺหาทิอุตุตฺตยสฺส เสมฺหาทิธาตุตฺตยสฺส โมหาทิจริตตฺตยสฺส ¶ จ อนุกูลํ. ตถา หิ คิมฺหกาเล อรฺํ อนุกูลํ โสมฺมสีตลภาวโต, เหมนฺเต รุกฺขมูลํ หิมปาตนิวารณโต, วสฺสกาเล สฺุาคารํ วสฺสนิวารณเคหสมฺภวโต. เสมฺหธาตุกสฺส เสมฺหปกติกสฺส อรฺํ อนุกูลํ ทูรํ คนฺตฺวา ภิกฺขาจรเณน เสมฺหสฺส วูปสมนโต, ปิตฺตธาตุกสฺส รุกฺขมูลํ อนุกูลํ สีตวาตสมฺผสฺสสมฺภวโต ¶ , วาตธาตุกสฺส สฺุาคารํ อนุกูลํ วาตนิวารณโต. โมหจริตสฺส อรฺํ อนุกูลํ. มหาอรฺเ หิ จิตฺตํ น สงฺกุจติ วิวฏงฺคณภาวโต, โทสจริตสฺส รุกฺขมูลํ อนุกูลํ ปสาทนียภาวโต, ราคจริตสฺส สฺุาคารํ อนุกูลํ วิสภาคารมฺมณานํ ปเวสนิวารณโต. อลีนานุทฺธจฺจปกฺขิกนฺติ อสงฺโกจาวิกฺเขปปกฺขิกํ. สยนฺหิ โกสชฺชปกฺขิกํ, านจงฺกมนานิ อุทฺธจฺจปกฺขิกานิ, น เอวํ นิสชฺชา. ตโต เอว ตสฺสา สนฺตตา. นิสชฺชาย ทฬฺหภาวํ ปลฺลงฺกาภุชเนน, อสฺสาสปสฺสาสานํ ปวตฺตนสุขตํ อุปริมกายสฺส อุชุกฏฺปเนน, อารมฺมณปริคฺคหูปายํ ปริมุขํ สติยา ปเนน ทสฺเสนฺโต.
อูรุพทฺธาสนนฺติ อูรูนมโธพนฺธนวเสน นิสชฺชา. เหฏฺิมกายสฺส อนุชุกํ ปนํ นิสชฺชาวจเนเนว โพธิตนฺติ. อุชุํ กายนฺติ เอตฺถ กาย-สทฺโท อุปริมกายวิสโยติ อาห – ‘‘อุปริมํ สรีรํ อุชุกํ เปตฺวา’’ติ. ตํ ปน อุชุกฏฺปนํ สรูปโต ปโยชนโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺารสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. น ปณมนฺตีติ น โอณมนฺติ. น ปริปตตีติ น วิคจฺฉติ วีถึ น วิลงฺเฆติ, ตโต เอว ปุพฺเพนาปรํ วิเสสุปฺปตฺติยา วุฑฺฒึ ผาตึ อุปคจฺฉติ. อิธ ปริ-สทฺโท อภิ-สทฺเทน สมานตฺโถติ อาห ‘‘กมฺมฏฺานาภิมุข’’นฺติ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมณโต นิวาเรตฺวา กมฺมฏฺานํเยว ปุรกฺขตฺวาติ อตฺโถ. ปรีติ ปริคฺคหฏฺโ ‘‘ปริณายิกา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๖, ๒๐) วิย. นิยฺยานฏฺโ ปฏิปกฺขโต นิคฺคมนฏฺโ, ตสฺมา ปริคฺคหิตนิยฺยานนฺติ สพฺพถา คหิตาสมฺโมสํ ปริจฺจตฺตสมฺโมสํ สตึ กตฺวา, ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺเปตฺวาติ อตฺโถ. สโตวาติ สติยา สมนฺนาคโต เอว สรนฺโต เอว อสฺสสติ, นาสฺส กาจิ สติวิรหิตา อสฺสาสปฺปวตฺติ โหตีติ อตฺโถ. สโต ปสฺสสตีติ เอตฺถาปิ สโตว ปสฺสสตีติ เอว-สทฺโท อาเนตฺวา วตฺตพฺโพ. สโตการีติ สโต เอว หุตฺวา สติยา เอว วา กาตพฺพสฺส กตฺตา, กรณสีโล วา.
พาตฺตึสาย อากาเรหีติ จตูสุ จตุกฺเกสุ อาคตานิ ทีฆรสฺสาทีนิ โสฬส ปทานิ อสฺสาสปสฺสาสวเสน ทฺวิธา วิภชิตฺวา วุตฺเตหิ ทีฆมสฺสาสํ อาทึ กตฺวา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิปสฺสาสปริยนฺเตหิ พาตฺตึสากาเรหิ. ยทิ ‘‘สโตว อสฺสสติ, สโต ปสฺสสตี’’ติ เอตสฺส วิภงฺเค วุตฺตํ, อถ กสฺมา ‘‘อสฺสสติ ¶ ปสฺสสติ’’จฺเจว อวตฺวา ‘‘สโตการี’’ติ ¶ วุตฺตํ? เอกรสํ เทสนํ กาตุกามตาย. ปมจตุกฺเก ปททฺวยเมว หิ วตฺตมานกาลวเสน อาคตํ, อิตรานิ อนาคตกาลวเสน, ตสฺมา เอกรสํ เทสนํ กาตุกามตาย สพฺพตฺถ ‘‘สโตการิ’’จฺเจว วุตฺตํ. ทีฆํอสฺสาสวเสนาติ ทีฆอสฺสาสวเสน, วิภตฺติอโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส. ทีฆนฺติ วา ภควตา วุตฺตอสฺสาสวเสน. จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปนฺติ วิกฺเขปสฺส ปฏิปกฺขภาวโต อวิกฺเขโปติ ลทฺธนามํ จิตฺตสฺส เอกคฺคภาวํ ปชานโต สติ อุปฏฺิตา อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ิตา โหติ. ตาย สติยา เตน าเณนาติ ยถาวุตฺตาย สติยา ยถาวุตฺเตน จ าเณน. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ทีฆํ อสฺสาสํ อารมฺมณภูตํ อวิกฺขิตฺตจิตฺตสฺส อสมฺโมหโต วา สมฺปชานนฺตสฺส ตตฺถ สติ อุปฏฺิตาว โหติ, ตํ สมฺปชานนฺตสฺส อารมฺมณกรณวเสน อสมฺโมหวเสน วา สมฺปชฺํ, ตทธีนสติสมฺปชฺเน ตํสมงฺคี โยคาวจโร สโตการี นาม โหตีติ. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสนาติ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี หุตฺวา อสฺสสนสฺส วเสน. ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิอสฺสาสวเสนา’’ติ วา ปาโ, ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิโน อสฺสาสา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิอสฺสาสา, เตสํ วเสนาติ อตฺโถ.
อนฺโต อุฏฺิตสสนํ อสฺสาโส, พหิ อุฏฺิตสสนํ ปสฺสาโสติ อาห – ‘‘อสฺสาโสติ พหินิกฺขมนวาโต’’ติอาทิ. สุตฺตนฺตฏฺกถายํ ปน พหิ อุฏฺหิตฺวาปิ อนฺโต สสนโต อสฺสาโส, อนฺโต อุฏฺหิตฺวาปิ พหิ สสนโต ปสฺสาโสติ กตฺวา อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺตํ. อถ วา มาตุกุจฺฉิยํ พหิ นิกฺขมิตุํ อลทฺโธกาโส นาสิกาวาโต มาตุกุจฺฉิโต นิกฺขนฺตมตฺเต ปมํ พหิ นิกฺขมตีติ วินยฏฺกถายํ อุปฺปตฺติกฺกเมน ‘‘อาทิมฺหิ สาโส อสฺสาโส’’ติ พหินิกฺขมนวาโต วุตฺโต. เตเนวาห ‘‘สพฺเพสมฺปิ คพฺภเสยฺยกาน’’นฺติอาทิ. สุตฺตนฺตฏฺกถายํ ปน ปวตฺติยํ ภาวนารมฺภสมเย ปมํ นาสิกาวาตสฺส อนฺโต อากฑฺฒิตฺวา ปจฺฉา พหิ วิสฺสชฺชนโต ปวตฺติกฺกเมน ‘‘อาทิมฺหิ สาโส อสฺสาโส’’ติ อนฺโตปวิสนวาโต วุตฺโต. สุตฺตนฺตนโยเยว เจตฺถ ‘‘อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ, ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธา ¶ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๑๕๗) อิมาย ปาฬิยา สเมติ. ‘‘ภาวนารมฺเภ ปวตฺติกฺกมสฺเสว อิจฺฉิตตฺตา สุนฺทรตโร’’ติ วทนฺติ. ตาลุํ อาหจฺจ นิพฺพายตีติ ตาลุํ อาหจฺจ นิรุชฺฌติ. เตน กิร สมฺปติชาโต พาลทารโก ขิปิตํ กโรติ. เอวํ ตาวาติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนํ. เกจิ ‘‘เอวํ ตาวาติ อเนน ปวตฺติกฺกเมน อสฺสาโส พหินิกฺขมนวาโตติ คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย’’ติ วทนฺติ.
อทฺธานวเสนาติ ¶ กาลทฺธานวเสน. อยฺหิ อทฺธาน-สทฺโท กาลสฺส เทสสฺส จ วาจโกติ. ตตฺถ เทสทฺธานํ อุทาหรณภาเวน ทสฺเสตฺวา กาลทฺธานสฺส วเสน อสฺสาสปสฺสาสานํ ทีฆรสฺสตํ วิภาเวตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โอกาสทฺธานนฺติ โอกาสภูตํ อทฺธานํ. ผริตฺวาติ พฺยาเปตฺวา. จุณฺณวิจุณฺณาปิ อเนกกลาปภาเวน, ทีฆมทฺธานนฺติ ทีฆํ ปเทสํ. ตสฺมาติ สณิกํ ปวตฺติยา ทีฆสนฺตานตาย ทีฆาติ วุจฺจนฺติ. เอตฺถ จ หตฺถิอาทิสรีเร สุนขาทิสรีเร จ อสฺสาสปสฺสาสานํ เทสทฺธานวิสิฏฺเน กาลทฺธานวเสเนว ทีฆรสฺสตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา ‘‘สณิกํ ปูเรตฺวา สณิกเมว นิกฺขมนฺติ, สีฆํ ปูเรตฺวา สีฆเมว นิกฺขมนฺตี’’ติ วจนโต. มนุสฺเสสูติ สมานปฺปมาเณสุปิ มนุสฺสสรีเรสุ. ทีฆํ อสฺสสนฺตีติ ทีฆํ อสฺสาสปฺปพนฺธํ ปวตฺเตนฺตีติ อตฺโถ. ปสฺสสนฺตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สุนขสสาทโย วิย รสฺสํ อสฺสสนฺติ ปสฺสสนฺติ จาติ โยชนา. อิทํ ปน ทีฆํ รสฺสฺจ อสฺสสนํ ปสฺสสนฺจ เตสํ สตฺตานํ สรีรสฺส สภาโวติ ทฏฺพฺพํ. เตสนฺติ เตสํ สตฺตานํ. เตติ อสฺสาสปสฺสาสา. อิตฺตรมทฺธานนฺติ อปฺปกํ กาลํ. นวหากาเรหีติ ภาวนมนุยฺุชนฺตสฺส ปุพฺเพนาปรํ อลทฺธวิเสสสฺส เกวลํ อทฺธานวเสน อาทิโต วุตฺตา ตโย อาการา, เต จ โข เอกจฺโจ อสฺสาสํ สุฏฺุ สลฺลกฺเขติ, เอกจฺโจ ปสฺสาสํ, เอกจฺโจ ตทุภยนฺติ อิเมสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ วเสน. เกจิ ปน ‘‘อสฺสสติปิ ปสฺสสติปีติ เอกชฺฌํ วจนํ ภาวนาย นิรนฺตรํ ปวตฺติทสฺสนตฺถ’’นฺติ วทนฺติ. ฉนฺทวเสน ปุพฺเพ วิย ตโย, ตถา ปาโมชฺชวเสนาติ อิเมหิ นวหิ อากาเรหิ.
กามฺเจตฺถ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส ตโย เอว อาการา ลพฺภนฺติ, ตนฺติวเสน ปน สพฺเพสํ ปาฬิอารุฬฺหตฺตา เตสํ วเสน ปริกมฺมสฺส กาตพฺพตฺตา จ ‘‘ตตฺรายํ ¶ ภิกฺขุ นวหากาเรหี’’ติ วุตฺตํ. เอวํ ปชานโตติ เอวํ ยถาวุตฺเตหิ อากาเรหิ อสฺสาสปสฺสาเส ปชานโต, ตตฺถ มนสิการํ ปวตฺเตนฺตสฺส. เอเกนากาเรนาติ ทีฆํอสฺสาสาทีสุ จตูสุ อากาเรสุ เอเกน อากาเรน, นวสุ ตีสุ วา เอเกน. ตถา หิ วกฺขติ –
‘‘ทีโฆ รสฺโส จ อสฺสาโส,
ปสฺสาโสปิ จ ตาทิโส;
จตฺตาโร วณฺณา วตฺตนฺติ,
นาสิกคฺเคว ภิกฺขุโน’’ติ. (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๖๕);
อยํ ภาวนา อสฺสาสปสฺสาสกายานุปสฺสนาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนา สมฺปชฺชตี’’ติ.
อิทานิ ¶ ปาฬิวเสเนว เต นว อากาเร ภาวนาวิธิฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาหา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ‘‘กถํ ปชานาตี’’ติ ปชานนวิธึ กเถตุกมฺยตาย ปุจฺฉติ. ทีฆํ อสฺสาสนฺติ วุตฺตลกฺขณํ ทีฆํ อสฺสาสํ. อทฺธานสงฺขาเตติ อทฺธานนฺติ สงฺขํ คเต ทีเฆ กาเล, ทีฆํ ขณนฺติ อตฺโถ. โกฏฺาสปริยาโย วา สงฺขาต-สทฺโท ‘‘เถยฺยสงฺขาต’’นฺติอาทีสุ วิย, ตสฺมา อทฺธานสงฺขาเตติ อทฺธานโกฏฺาเส เทสภาเคติ อตฺโถ. ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติ ภาวนาย ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหนฺติยา ลทฺธสฺสาทตฺตา ตตฺถ สาติสโย กตฺตุกามตาลกฺขโณ กุสลจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ. ฉนฺทวเสนาติ ตถาปวตฺตฉนฺทสฺส วเสน วิเสสภาวนมนุยฺุชนฺตสฺส กมฺมฏฺานํ วุฑฺฒึ ผาตึ คเมนฺตสฺส. ตโต สุขุมตรนฺติ ยถาวุตฺตฉนฺทปฺปวตฺติยา ปุริมกโต สุขุมตรํ. ภาวนาพเลน หิ ปฏิปฺปสฺสทฺธทรถปริฬาหตาย กายสฺส อสฺสาสปสฺสาสา สุขุมตรา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ. ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชตีติ อสฺสาสปสฺสาสานํ สุขุมตรภาเวน อารมฺมณสฺส สนฺตตรตาย กมฺมฏฺานสฺส จ วีถิปฺปฏิปนฺนตาย ภาวนาจิตฺตสหคโต ปโมโท ขุทฺทิกาทิเภทา ตรุณปีติ อุปฺปชฺชติ. จิตฺตํ วิวตฺตตีติ อนุกฺกเมน อสฺสาสปสฺสาสานํ อติวิย สุขุมตรภาวปฺปตฺติยา อนุปฏฺหเน วิเจตพฺพาการปฺปตฺเตหิ เตหิ ¶ จิตฺตํ วินิวตฺตตีติ เกจิ. ภาวนาพเลน ปน สุขุมตรภาวปฺปตฺเตสุ อสฺสาสปสฺสาเสสุ ตตฺถ ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปฺปนฺเน ปกติอสฺสาสปสฺสาสโต จิตฺตํ นิวตฺตติ. อุเปกฺขา สณฺาตีติ ตสฺมึ ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปจารปฺปนาเภเท สมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน ปุน ฌานนิพฺพตฺตนตฺถํ พฺยาปาราภาวโต อชฺฌุเปกฺขนํ โหติ, สา ปนายํ อุเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาติ เวทิตพฺพา.
อิเมหิ นวหิ อากาเรหีติ อิเมหิ ยถาวุตฺเตหิ นวหิ ปกาเรหิ ปวตฺตา. ทีฆํ อสฺสาสปสฺสาสา กาโยติ ทีฆาการา อสฺสาสปสฺสาสา จุณฺณวิจุณฺณาปิ สมูหฏฺเน กาโย. อสฺสาสปสฺสาเส นิสฺสาย อุปฺปนฺนนิมิตฺตมฺปิ เอตฺถ อสฺสาสปสฺสาสสามฺวเสน วุตฺตํ. อุปฏฺานํ สตีติ ตํ อารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺตีติ สติ อุปฏฺานํ นาม. อนุปสฺสนา าณนฺติ สมถวเสน นิมิตฺตสฺส อนุปสฺสนา วิปสฺสนาวเสน อสฺสาสปสฺสาเส ตนฺนิสฺสยฺจ กายํ ‘‘รูป’’นฺติ, จิตฺตํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺเม จ ‘‘อรูป’’นฺติ ววตฺถเปตฺวา นามรูปสฺส อนุปสฺสนา จ าณํ ตตฺถ ยถาภูตาวโพโธ. กาโย อุปฏฺานนฺติ โส กาโย อารมฺมณกรณวเสน อุปคนฺตฺวา สติ เอตฺถ ติฏฺตีติ อุปฏฺานํ นาม. เอตฺถ จ ‘‘กาโย อุปฏฺาน’’นฺติ อิมินา อิตรกายสฺสปิ สงฺคโหติ ตถา วุตฺตํ สมฺมสนจารสฺสปิ อิธ อิจฺฉิตตฺตา. โน สตีติ โส กาโย สติ นาม น โหติ. สติ อุปฏฺานฺเจว สติ จ สรณฏฺเน อุปฏฺานฏฺเน จ. ตาย สติยาติ ยถาวุตฺตาย สติยา. เตน าเณนาติ ยถาวุตฺเตเนว าเณน. ตํ กายนฺติ ตํ อสฺสาสปสฺสาสกายฺเจว ตนฺนิสฺสยรูปกายฺจ. อนุปสฺสตีติ ฌานสมฺปยุตฺตาเณน เจว วิปสฺสนาาเณน ¶ จ อนุ อนุ ปสฺสติ. เตน วุจฺจติ กาเย กายานุปสฺสนา สติปฏฺานภาวนาติ เตน อนุปสฺสเนน ยถาวุตฺเต กาเย อยํ กายานุปสฺสนาสติปฏฺานภาวนาติ วุจฺจติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยา อยํ ยถาวุตฺเต อสฺสาสปสฺสาสกาเย ตสฺส นิสฺสยภูเต กรชกาเย จ กายสฺเสว อนุปสฺสนา อนุทกภูตาย มรีจิยา อุทกานุปสฺสนา วิย น อนิจฺจาทิสภาเว กาเย นิจฺจาทิภาวานุปสฺสนา, อถ โข ยถารหํ อนิจฺจทุกฺขานตฺตา สุภภาวสฺเสว อนุปสฺสนา. อถ วา กาเย ‘‘อหนฺติ วา, มมนฺติ วา, อิตฺถีติ วา, ปุริโส’’ติ วา คเหตพฺพสฺส กสฺสจิ อภาวโต ตาทิสํ อนนุปสฺสิตฺวา ¶ กายมตฺตสฺเสว อนุปสฺสนา กายานุปสฺสนา, ตาย กายานุปสฺสนาย สมฺปยุตฺตา สติเยว อุปฏฺานํ สติปฏฺานํ, ตสฺส ภาวนา วฑฺฒนา กายานุปสฺสนา สติปฏฺานภาวนาติ.
เอเสว นโยติ ‘‘นวหิ อากาเรหี’’ติอาทินา วุตฺตวิธึ รสฺส-ปเท อติทิสฺสติ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ ยถาทสฺสิเต ‘‘กถํ ทีฆํ อสฺสสนฺโต’’ติอาทินา อาคเต ปาฬินเย. อิธาติ อิมสฺมึ รสฺสปทวเสน อาคเต ปาฬินเย. อยนฺติ โยคาวจโร. อทฺธานวเสนาติ ทีฆกาลวเสน. อิตฺตรวเสนาติ ปริตฺตกาลวเสน. อิเมหิ อากาเรหีติ อิเมหิ นวหิ อากาเรหิ.
ตาทิโสติ ทีโฆ รสฺโส จ. จตฺตาโร วณฺณาติ จตฺตาโร อาการา เต จ ทีฆาทโย เอว. นาสิกคฺเคว ภิกฺขุโนติ คาถาสุขตฺถํ รสฺสํ กตฺวา วุตฺตํ. นาสิกคฺเค วาติ วา-สทฺโท อนิยมตฺโถ, เตน อุตฺตโรฏฺํ สงฺคณฺหาติ.
สพฺพกายปฺปฏิสํเวทีติ สพฺพสฺส กายสฺส ปฏิ ปฏิ ปจฺเจกํ สมฺมเทว เวทนสีโล ชานนสีโล, ตสฺส วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวโท เอตสฺส อตฺถิ, ตํ วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวทมาโนติ อตฺโถ. ตตฺถ ตตฺถ สพฺพ-คฺคหเณน อสฺสาสาทิกายสฺส อนวเสสปริยาทาเน สิทฺเธปิ อเนกกลาปสมุทายภาวโต ตสฺส สพฺเพสมฺปิ ภาคานํ สํเวทนทสฺสนตฺถํ ปฏิ-สทฺทคฺคหณํ, ตตฺถ สกฺกจฺจการิภาวทสฺสนตฺถํ สํ-สทฺทคฺคหณนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สกลสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยถา สมาเนสุปิ อสฺสาสปสฺสาเสสุ โยคิโน ปฏิปตฺติวิธาเน ปจฺเจกํ สกฺกจฺจํเยว ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ วิสุํ เทสนา กตา, เอวํ ตเมวตฺถํ ทีเปตุํ สติปิ อตฺถสฺส สมานตาย ‘‘สกลสฺสา’’ติอาทินา ปททฺวยสฺส วิสุํ วิสุํ อตฺถวณฺณนา กตาติ เวทิตพฺพา. ปากฏํ กโรนฺโตติ วิภูตํ กโรนฺโต, สพฺพโส วิภาเวนฺโตติ อตฺโถ. ปากฏีกรณํ วิภาวนํ ตตฺถ อสมฺมุยฺหนาเณเนว เนสํ ปวตฺตเนน โหตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอวํ วิทิตํ กโรนฺโต’’ติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตเนว อสฺสาสปสฺสาเส ปวตฺเตติ, น วิปฺปยุตฺตจิตฺเตน, ตสฺมา เอวํภูโต สพฺพกายปฺปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขตีติ วุจฺจติ พุทฺธาทีหีติ โยชนา. จุณฺณวิจุณฺณวิสเฏติ อเนกกลาปตาย จุณฺณวิจุณฺณภาเวน วิสเฏ. อาทิ ปากโฏ ¶ โหติ สติยา าณสฺส จ วเสน กตปุพฺพาภิสงฺขารสฺส ปวตฺตตฺตา. ตาทิเสน ภวิตพฺพนฺติ จตุตฺถปุคฺคลสทิเสน ภวิตพฺพํ, ปเคว สตึ าณฺจ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา ตีสุปิ าเนสุ าณสมฺปยุตฺตเมว จิตฺตํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.
เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน สพฺพกายปฺปฏิสํเวทนวเสเนว. ฆฏตีติ อุสฺสหติ. วายมตีติ วายามํ กโรติ, มนสิการํ ปวตฺเตตีติ อตฺโถ. ตถาภูตสฺสาติ อานาปานสฺสตึ ภาเวนฺตสฺส. สํวโรติ สติ วีริยมฺปิ วา. ตาย สติยาติ ยา สา อานาปาเน อารพฺภ ปวตฺตา สติ, ตาย. เตน มนสิกาเรนาติ โย โส ตตฺถ สติปุพฺพงฺคโม ภาวนามนสิกาโร, เตน สทฺธินฺติ อธิปฺปาโย. อาเสวตีติ ‘‘ติสฺโส สิกฺขาโย’’ติ วุตฺเต อธิกุสลธมฺเม อาเสวติ. ตทาเสวนฺเหตฺถ สิกฺขนนฺติ อธิปฺเปตํ. ปุริมนเยติ ปุริมสฺมึ ภาวนานเย, ปมวตฺถุทฺวเยติ อธิปฺปาโย. ตตฺถาปิ กามํ าณุปฺปาทนํ ลพฺภเตว อสฺสาสปสฺสาสานํ ยาถาวโต ทีฆรสฺสภาวาวโพธสพฺภาวโต, ตถาปิ ตํ น ทุกฺกรํ ยถาปวตฺตานํ เตสํ คหณมตฺตภาวโตติ ตตฺถ วตฺตมานกาลปฺปโยโค กโต. อิทํ ปน ทุกฺกรํ ปุริสสฺส ขุรธารายํ คมนสทิสํ, ตสฺมา สาติสเยเนตฺถ ปุพฺพาภิสงฺขาเรน ภวิตพฺพนฺติ ทีเปตุํ อนาคตกาลปฺปโยโค กโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถ ยสฺมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ าณุปฺปาทนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน กายสงฺขารปสฺสมฺภนปีติปฏิสํเวทนาทึ สงฺคณฺหาติ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘สํวรสมาทานานํ สงฺคโห’’ติ วทนฺติ.
กายสงฺขารนฺติ อสฺสาสปสฺสาสํ. โส หิ จิตฺตสมุฏฺาโนปิ สมาโน กรชกายปฏิพทฺธวุตฺติตาย เตน สงฺขรียตีติ กายสงฺขาโรติ วุจฺจติ. โย ปน ‘‘กายสงฺขาโร วจีสงฺขาโร’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๒) เอวมาคโต กายสงฺขาโร เจตนาลกฺขโณ สติปิ ทฺวารนฺตรุปฺปตฺติยํ เยภุยฺยวุตฺติยา ตพฺพหุลวุตฺติยา จ กายทฺวาเรน ลกฺขิโต, โส อิธ นาธิปฺเปโต. ปสฺสมฺเภนฺโตติอาทีสุ ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ปทํ ปุริมสฺส ปุริมสฺส อตฺถวจนํ. ตสฺมา ปสฺสมฺภนํ นาม วูปสมนํ, ตฺจ ตถาปโยเค อสติ อุปฺปชฺชนารหสฺส โอฬาริกสฺส กายสงฺขารสฺส ปโยคสมฺปตฺติยา อนุปฺปาทนนฺติ ทฏฺพฺพํ ¶ . ตตฺราติ ‘‘โอฬาริกํ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภนฺโต’’ติ เอตฺถ. อปริคฺคหิตกาเลติ กมฺมฏฺานสฺส อนารทฺธกาเล, ตโต เอว กายจิตฺตานมฺปิ อปริคฺคหิตกาเล. ‘‘นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธายา’’ติ หิ อิมินา กายปริคฺคโห ¶ , ‘‘ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ อิมินา จิตฺตปริคฺคโห วุตฺโต. เตเนวาห – ‘‘กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ปริคฺคหิตา โหนฺตี’’ติ. กาโยติ กรชกาโย. สทรถาติ สปริฬาหา. สา จ เนสํ สทรถตา ครุภาเวน วิย โอฬาริกตาย อวินาภาวินีติ อาห ‘‘โอฬาริกา’’ติ. พลวตราติ สพลา ถูลา. สนฺตา โหนฺตีติ จิตฺตํ ตาว พหิทฺธา วิกฺเขปาภาเวน เอกคฺคํ หุตฺวา กมฺมฏฺานํ ปริคฺคเหตฺวา ปวตฺตมานํ สนฺตํ โหติ วูปสนฺตํ, ตโต เอว ตํสมุฏฺานา รูปธมฺมา ลหุมุทุกมฺมฺภาวปฺปตฺตา, ตทนุคุณตาย เสสํ ติสนฺตติรูปนฺติ เอวํ จิตฺเต กาเย จ วูปสนฺเต ปวตฺตมาเน ตนฺนิสฺสิตา อสฺสาสปสฺสาสา สนฺตสภาวา อนุกฺกเมน สุขุมสุขุมตรสุขุมตมา หุตฺวา ปวตฺตนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยทา ปนสฺส กาโยปี’’ติอาทิ. ปสฺสมฺเภมีติ ปมาวชฺชนา. อาภุชนํ อาโภโค, สมฺมา อนุ อนุ อาหรณํ สมนฺนาหาโร, ตสฺมึเยว อตฺเถ อปราปรํ ปวตฺตอาวชฺชนา ตสฺเสว อตฺถสฺส มนสิกรณํ จิตฺเต ปนํ มนสิกาโร, วีมํสา ปจฺจเวกฺขณา.
สารทฺเธติ สทรเถ สปริฬาเห. อธิมตฺตนฺติ พลวํ โอฬาริกํ, ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ. กายสงฺขาโร หิ อธิปฺเปโต. ‘‘อธิมตฺตํ หุตฺวา ปวตฺตตี’’ติ กิริยาวิเสสนํ วา เอตํ. สุขุมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. กายมฺหีติ เอตฺถ จิตฺเต จาติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
ปมชฺฌานโต วุฏฺาย กริยมานํ ทุติยชฺฌานสฺส นานาวชฺชนํ ปริกมฺมํ ปมชฺฌานํ วิย ทูรสมุสฺสาริตปฏิปกฺขนฺติ กตฺวา ตํสมุฏฺาโน กายสงฺขาโร ปมชฺฌาเน จ ทุติยชฺฌานูปจาเร จ โอฬาริโกติ สทิโส วุตฺโต. เอส นโย เสสุปจารทฺวเยปิ. อถ วา ทุติยชฺฌานาทีนํ อธิคมาย ปฏิปชฺชโต ทุกฺขาปฏิปทาทิวเสน กิลมโต โยคิโน กายกิลมถจิตฺตุปฆาตาทิวเสน วิตกฺกาทิสงฺโขเภน สปริปฺผนฺทตาย จ จิตฺตปฺปวตฺติยา ทุติยชฺฌานาทิอุปจาเรสุ กายสงฺขารสฺส โอฬาริกตา เวทิตพฺพา. อติสุขุโมติ อฺตฺถ ลพฺภมาโน กายสงฺขาโร จตุตฺถชฺฌาเน ¶ อติกฺกนฺตสุขุโม. สุขุมภาโวปิสฺส ตตฺถ นตฺถิ กุโต โอฬาริกตา อปฺปวตฺตนโต. เตนาห ‘‘อปฺปวตฺติเมว ปาปุณาตี’’ติ.
ลาภิสฺส สโต อนุปุพฺพสมาปตฺติสมาปชฺชนเวลํ เอกาสเนเนว วา สพฺเพสํ ฌานานํ ปฏิลาภํ สนฺธาย มชฺฌิมภาณกา เหฏฺิมเหฏฺิมชฺฌานโต อุปรูปริฌานูปจาเรปิ สุขุมตรํ อิจฺฉนฺติ. ตตฺถ หิ โสปจารานํ ฌานานํ อุปรูปริ วิเสสวนฺตตา สนฺตตา จ สมฺภเวยฺย, เอกาวชฺชนูปจารํ วา สนฺธาย เอวํ วุตฺตํ. เอวฺหิ เหฏฺา วุตฺตวาเทน อิมสฺส วาทสฺส อวิโรโธ สิทฺโธ ภินฺนวิสยตฺตา. สพฺเพสํเยวาติ อุภเยสมฺปิ. ยสฺมา เต สพฺเพปิ วุจฺจมาเนน วิธินา ปสฺสทฺธิมิจฺฉนฺติเยว ¶ . อปริคฺคหิตกาเล ปวตฺตกายสงฺขาโร ปริคฺคหิตกาเล ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ อิทํ สทิสสนฺตานตาย วุตฺตํ. น หิ เต เอว โอฬาริกา อสฺสาสาทโย สุขุมา โหนฺติ. ปสฺสมฺภนากาโร ปน เตสํ เหฏฺา วุตฺโตเยว.
มหาภูตปริคฺคเห สุขุโมติ จตุธาตุมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสํ สนฺธาย วุตฺตํ. สกลรูปปริคฺคเห สุขุโม ภาวนาย อุปรูปริ ปณีตภาวโต. เตเนวาห ‘‘รูปารูปปริคฺคเห สุขุโม’’ติ. ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนายาติ กลาปสมฺมสนมาห. นิพฺพิทานุปสฺสนาโต ปฏฺาย พลววิปสฺสนา, ตโต โอรํ ทุพฺพลวิปสฺสนา. ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ ‘‘อปริคฺคหิตกาเล’’ติอาทินา สมถนเย วุตฺตนเยน. ‘‘อปริคฺคเห ปวตฺโต กายสงฺขาโร มหาภูตปริคฺคเห ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติอาทินา วิปสฺสนานเยปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ โยเชตพฺพาติ วุตฺตํ โหติ.
อสฺสาติ อิมสฺส ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขาร’’นฺติ ปทสฺส. โจทนาโสธนาหีติ อนุโยคปริหาเรหิ. เอวนฺติ อิทานิ วุจฺจมานากาเรน. กถนฺติ ยํ อิทํ ‘‘ปสฺสมฺภยํ…เป… สิกฺขตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ กถํ เกน ปกาเรน กายสงฺขารสฺส ปสฺสมฺภนํ โยคิโน จ สิกฺขนํ โหตีติ กเถตุกามตาย ปุจฺฉิตฺวา กายสงฺขาเร สรูปโต โอฬาริกสุขุมโต วูปสมโต อนุโยคปริหารโต จ ทสฺเสตุํ ‘‘กตเม กายสงฺขารา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กายิกาติ รูปกาเย ภวา. กายปฺปฏิพทฺธาติ กายสนฺนิสฺสิตา. กาเย สติ โหนฺติ, อสติ น โหนฺติ, ตโต เอว เต อกายสมุฏฺานาปิ กาเยน สงฺขรียนฺตีติ กายสงฺขารา. ปสฺสมฺเภนฺโตติ โอฬาริโกฬาริกํ ปสฺสมฺเภนฺโต.
เสสปททฺวยํ ¶ ตสฺเสว เววจนํ. โอฬาริกฺหิ กายสงฺขารํ อวูปสนฺตสภาวํ สนฺนิสีทาเปนฺโต ‘‘ปสฺสมฺเภนฺโต’’ติ วุจฺจติ, อนุปฺปาทนิโรธํ ปาเปนฺโต ‘‘นิโรเธนฺโต’’ติ, สุฏฺุ สนฺตสภาวํ นยนฺโต ‘‘วูปสเมนฺโต’’ติ.
ยถารูเปหีติ ยาทิเสหิ. กายสงฺขาเรหีติ โอฬาริเกหิ กายสงฺขาเรหิ. อานมนาติ อภิมุเขน กายสฺส นมนา. วินมนาติ วิสุํ วิสุํ ปสฺสโต นมนา. สนฺนมนาติ สพฺพโต, สุฏฺุ วา นมนา. ปณมนาติ ปจฺฉโต นมนา. อิฺชนาทีนิ อานมนาทีนํ เววจนานิ, อธิมตฺตานิ วา อภิมุขจลนาทีนิ อานมนาทโย, มนฺทานิ อิฺชนาทโย. ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ ¶ ตถารูปํ อานมนาทีนํ การณภูตํ โอฬาริกํ กายสงฺขารํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโต. ตสฺมิฺหิ ปสฺสมฺภิเต อานมนาทโยปิ ปสฺสมฺภิตา เอว โหนฺติ.
สนฺตํ สุขุมนฺติ ยถารูเปหิ กายสงฺขาเรหิ กายสฺส อปริปฺผนฺทนเหตูหิ อานมนาทโย น โหนฺติ, ตถารูปํ ทรถาภาวโต สนฺตํ, อโนฬาริกตาย สุขุมํ. ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ สามฺโต เอกํ กตฺวา วทติ. อถ วา ปุพฺเพ โอฬาริโกฬาริกํ กายสงฺขารํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโต อนุกฺกเมน กายสฺส อปริปฺผนฺทนเหตุภูเต สุขุมสุขุมตเร อุปฺปาเทตฺวา เตปิ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา ปรมสุขุมตาย โกฏิปฺปตฺตํ ยํ กายสงฺขารํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สนฺตํ สุขุมํ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขาร’’นฺติ.
อิตีติอาทิ โจทกวจนํ. ตตฺถ อิตีติ ปการตฺเถ นิปาโต, กิราติ อรุจิสูจเน, เอวฺเจติ อตฺโถ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย ‘‘วุตฺตปฺปกาเรน ยทิ อติสุขุมมฺปิ กายสงฺขารํ ปสฺสมฺเภตี’’ติ. เอวํ สนฺเตติ เอวํ สติ ตยา วุตฺตากาเร ลพฺภมาเน. วาตูปลทฺธิยาติ วาตสฺส อุปลทฺธิยา. จ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, อสฺสาสาทิวาตารมฺมณสฺส จิตฺตสฺส ปภาวนา อุปฺปาทนา ปวตฺตนา น โหติ, เต จ เตน ปสฺสมฺเภตพฺพาติ อธิปฺปาโย. อสฺสาสปสฺสาสานฺจ ปภาวนาติ โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส ภาวนาย ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา สุขุมานํ เตสํ ปภาวนา จ น โหติ อุภเยสํ เตสํ เตน ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพโต. อานาปานสฺสติยาติ อานาปานารมฺมณาย สติยา จ ปวตฺตนํ น โหติ อานาปานานํ ¶ อภาวโต. ตโต เอว ตํสมฺปยุตฺตสฺส อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา อุปฺปาทนาปิ น โหติ. น หิ กทาจิ อารมฺมเณน วินา สารมฺมณา ธมฺมา สมฺภวนฺติ. น จ นํ ตนฺติ เอตฺถ นนฺติ นิปาตมตฺตํ. ตํ วุตฺตวิธานํ สมาปตฺตึ ปณฺฑิตา ปฺวนฺโต น เจว สมาปชฺชนฺติปิ ตโต น วุฏฺหนฺติปีติ โยชนา. เอวํ โจทโก สพฺเพน สพฺพํ อภาวูปนยนํ ปสฺสมฺภนนฺติ อธิปฺปาเยน โจเทติ.
ปุน อิติ กิราติอาทิ ยถาวุตฺตาย โจทนาย วิสฺสชฺชนา. ตตฺถ กิราติ ยทีติ เอตสฺส อตฺเถ นิปาโต. อิติ กิร สิกฺขติ, มยา วุตฺตากาเรน ยทิ สิกฺขตีติ อตฺโถ. เอวํ สนฺเตติ เอวํ ปสฺสมฺภเน สติ. ปภาวนา โหตีติ ยทิปิ โอฬาริกา กายสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, สุขุมา ปน อตฺเถวาติ อนุกฺกเมน ปรมสุขุมภาวปฺปตฺตสฺส วเสน นิมิตฺตุปฺปตฺติยา อานาปานสฺสติยา อานาปานสฺสติสมาธิสฺส จ ปภาวนา อิชฺฌเตวาติ อธิปฺปาโย.
ยถา ¶ กถํ วิยาติ ยถาวุตฺตวิธานํ ตํ กถํ วิย ทฏฺพฺพํ, อตฺถิ กิฺจิ ตทตฺถสมฺปฏิปาทเน โอปมฺมนฺติ อธิปฺปาโย. อิทานิ โอปมฺมํ ทสฺเสตุํ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เสยฺยถาปีติ โอปมฺมตฺเถ นิปาโต. กํเสติ กํสภาชเน. นิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตสฺส, เตสํ สทฺทานํ ปวตฺตาการสฺสาติ อตฺโถ. สามิอตฺเถ หิ อิทํ อุปโยควจนํ. สุคฺคหิตตฺตาติ สุฏฺุ คหิตตฺตา. สุมนสิกตตฺตาติ สุฏฺุ จิตฺเต ปิตตฺตา. สูปธาริตตฺตาติ สมฺมเทว อุปธาริตตฺตา สลฺลกฺขิตตฺตา. สุขุมกา สทฺทาติ อนุรเว อาห, เย อปฺปกา. อปฺปตฺโถ หิ อยํ ก-สทฺโท. สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตาปีติ สุขุโม สทฺโทว นิมิตฺตํ สุขุมสทฺทนิมิตฺตํ, ตทารมฺมณตายปีติ วุตฺตํ โหติ. กามํ ตทา สุขุมาปิ สทฺทา นิรุทฺธา, สทฺทนิมิตฺตสฺส ปน สุคฺคหิตตฺตา สุขุมตรสทฺทนิมิตฺตารมฺมณภาเวนปิ จิตฺตํ ปวตฺตติ. อาทิโต ปฏฺาย หิ ตสฺส ตสฺส นิรุทฺธสฺส สทฺทสฺส นิมิตฺตํ อวิกฺขิตฺเตน จิตฺเตน อุปธาเรนฺตสฺส อนุกฺกเมน ปริโยสาเน อติสุขุมสทฺทนิมิตฺตมฺปิ อารมฺมณํ กตฺวา จิตฺตํ ปวตฺตเตว. จิตฺตํ น วิกฺเขปํ คจฺฉติ ตสฺมึ ยถาอุปฏฺิเต นิมิตฺเต สมาธานสพฺภาวโต.
เอวํ สนฺเตติอาทิ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺตํ. ตตฺถ ยสฺส สุตฺตปทสฺส สทฺธึ โจทนาโสธนาหิ อตฺโถ วุตฺโต, ตํ อุทฺธริตฺวา กายานุปสฺสนาสติปฏฺานานิ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปสฺสมฺภย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ ¶ . ตตฺถ ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ วุตฺตอสฺสาสปสฺสาสา กาโยติ โยชนา เวทิตพฺพา. อถ วา ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารนฺติ เอตฺถ อสฺสาสปสฺสาสา กาโยติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. มหาสติปฏฺานสุตฺเต (ที. นิ. ๒.๓๗๒ อาทโย; ม. นิ. ๑.๑๐๕ อาทโย) กายานุปสฺสนํ กเถนฺเตน ปมจตุกฺกสฺเสว วุตฺตตฺตา, อานาปานสฺสติสุตฺเตปิ ‘‘ยสฺมึ สมเย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ทีฆํ วา อสฺสสนฺโต ทีฆํ อสฺสสามีติ ปชานาติ…เป… ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขารํ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ. กาเย กายานุปสฺสี, ภิกฺขเว, ตสฺมึ สมเย ภิกฺขุ วิหรตี’’ติ (ม. นิ. ๒.๑๔๙) วุตฺตตฺตา จ ‘‘กายานุปสฺสนาวเสน วุตฺตสฺส ปมจตุกฺกสฺสา’’ติ วุตฺตํ.
อาทิกมฺมิกสฺส กมฺมฏฺานวเสนาติ สมถกมฺมฏฺานํ สนฺธาย วุตฺตํ, วิปสฺสนากมฺมฏฺานํ ปน อิตรจตุกฺเกสุปิ ลพฺภเตว. เอตฺถาติ ปมจตุกฺเก. สห ปฏิสมฺภิทาหีติ นิทสฺสนมตฺตเมตํ, ปฺุวนฺตานํ ปน อุปนิสฺสยสมฺปนฺนานํ อภิฺาปิ สิชฺฌติเยว. จตุพฺพิธนฺติ ปาติโมกฺขสํวราทิวเสน จตุพฺพิธํ. อนาปชฺชนนฺติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อฺตรสฺส อนาปชฺชนํ. อาปนฺนวุฏฺานนฺติ อาปนฺนสปฺปฏิกมฺมาปตฺติโต ยถาธมฺมํ ปฏิกมฺมกรเณน วุฏฺานํ, เทสนาคามินิโต เทสนาย, วุฏฺานคามินิโต ปริวาสาทิวินยกมฺมกรเณน วุฏฺานนฺติ วุตฺตํ โหติ ¶ . เทสนายปิ หิ อาปนฺนาปตฺติโต วุฏฺานํ โหตีติ สาปิ วุฏฺาเนเนว สงฺคหิตา. กิเลเสหิ จ อปฺปฏิปีฬนนฺติ โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปลาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ มาโน อติมาโน มโท ปมาโทติ เอวมาทีหิ ปาปธมฺเมหิ อปฺปฏิปีฬนํ, เตสํ อนุปฺปาทนนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ยมิทํ อาภิสมาจาริกสีลํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. ทฺเวอสีติ ขนฺธกวตฺตานิ จุทฺทสวิธํ มหาวตฺตนฺติ เอตฺถ มหาวตฺตํ นาม วตฺตกฺขนฺธเก วุตฺตานิ อาคนฺตุกวตฺตํ อาวาสิกคมิกอนุโมทนภตฺตคฺคปิณฺฑจาริกอารฺิกเสนาสนชนฺตาฆรวจฺจกุฏิอุปชฺฌายสทฺธิวิหาริกอาจริยอนฺเตวาสิกวตฺตนฺติ จุทฺทส วตฺตานิ. ตโต อฺานิ ปน กทาจิ ตชฺชนียกมฺมกตาทิกาเลเยว จริตพฺพานิ ทฺวาสีติ ขนฺธกวตฺตานิ, น สพฺพาสุ อวตฺถาสุ จริตพฺพานิ, ตสฺมา มหาวตฺเตสุ อคณิตานิ. ตตฺถ ‘‘ปาริวาสิกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตํ ปฺเปสฺสามี’’ติ อารภิตฺวา ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพํ…เป… น ฉมายํ จงฺกมนฺเต จงฺกเม จงฺกมิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๗๖) วุตฺตวตฺตานิ ฉสฏฺิ, ตโต ปรํ ¶ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา ปาริวาสิกวุฑฺฒตเรน ภิกฺขุนา สทฺธึ มูลายปฏิกสฺสนารเหน, มานตฺตารเหน, มานตฺตจาริเกน, อพฺภานารเหน ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกจฺฉนฺเน อาวาเส วตฺถพฺพ’’นฺติอาทินา (จูฬว. ๘๒) วุตฺตานิ ปกตตฺเต จริตพฺเพหิ อนฺตฺตา วิสุํ ตานิ อคเณตฺวา ปาริวาสิกวุฑฺฒตราทีสุ ปุคฺคลนฺตเรสุ จริตพฺพตฺตา เตสํ วเสน สมฺปิณฺเฑตฺวา เอเกกํ กตฺวา คณิตานิ ปฺจาติ เอกสตฺตติ วตฺตานิ, อุกฺเขปนียกมฺมกตวตฺเตสุ วตฺตปฺาปนวเสน วุตฺตํ ‘‘น ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน อภิวาทนํ…เป… นหาเน ปิฏฺิปริกมฺมํ สาทิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๕๑) อิทํ อภิวาทนาทีนํ อสาทิยนํ เอกํ, ‘‘น ปกตตฺโต ภิกฺขุ สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสตพฺโพ’’ติอาทีนิ (จูฬว. ๕๑) จ ทสาติ เอวเมตานิ ทฺวาสีติ. เอเตสฺเวว ปน กานิจิ ตชฺชนียกมฺมาทิวตฺตานิ กานิจิ ปาริวาสิกาทิวตฺตานีติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทฺวาสีติ เอว. อฺตฺถ ปน อฏฺกถาปเทเส อปฺปกํ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตีติ อสีติ ขนฺธกวตฺตานีติ วุจฺจติ. อาภิสมาจาริกสีลนฺติ เอตฺถ อภิสมาจาโรติ อุตฺตมสมาจาโร, อภิสมาจาโรว อาภิสมาจาริกํ, อภิสมาจารํ วา อารพฺภ ปฺตฺตํ อาภิสมาจาริกํ, ตเทว สีลนฺติ อาภิสมาจาริกสีลํ. ขนฺธกวตฺตปริยาปนฺนสฺส สีลสฺเสตํ อธิวจนํ. อหํ สีลํ รกฺขามิ, กึ อาภิสมาจาริเกนาติอาทีสุ สีลนฺติ อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนเมว คเหตพฺพํ ขนฺธกวตฺตปริยาปนฺนสฺส อาภิสมาจาริกคฺคหเณน คหิตตฺตา. ปริปูเรติ ปริปุณฺเณ, ปริปูริเตติ วา อตฺโถ.
ตโตติ ¶ ยถาวุตฺตสีลวิโสธนโต ปรํ. อาวาโสติ อาวาสปลิโพโธ. กุลนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๑) อาวาโสติ เอโกปิ โอวรโก วุจฺจติ เอกมฺปิ ปริเวณํ สกโลปิ สงฺฆาราโม. สฺวายํ น สพฺพสฺเสว ปลิโพโธ โหติ, โย ปเนตฺถ นวกมฺมาทิอุสฺสุกฺกํ วา อาปชฺชติ, พหุภณฺฑสนฺนิจโย วา โหติ, เยน เกนจิ วา การเณน อเปกฺขวา ปฏิพทฺธจิตฺโต, ตสฺเสว ปลิโพโธ โหติ, น อิตรสฺส.
กุลนฺติ าติกุลํ วา อุปฏฺากกุลํ วา. เอกจฺจสฺส หิ อุปฏฺากกุลมฺปิ ‘‘สุขิเต สุขิโต’’ติอาทินา นเยน สํสฏฺสฺส วิหรโต ปลิโพโธ โหติ, โส กุลมานุสเกหิ วินา ธมฺมสฺสวนาย สามนฺตวิหารมฺปิ น คจฺฉติ. เอกจฺจสฺส มาตาปิตโรปิ ปลิโพธา น โหนฺติ โกรณฺฑกวิหารวาสิตฺเถรสฺส ภาคิเนยฺยทหรภิกฺขุโน วิย.
ลาโภติ ¶ จตฺตาโร ปจฺจยา. เต กถํ ปลิโพธา โหนฺติ? ปฺุวนฺตสฺส หิ ภิกฺขุโน คตคตฏฺาเน มนุสฺสา มหาปริวาเร ปจฺจเย เทนฺติ, โส เตสํ อนุโมเทนฺโต ธมฺมํ เทเสนฺโต สมณธมฺมํ กาตุํ โอกาสํ น ลภติ, อรุณุคฺคมนโต ยาว ปมยาโม, ตาว มนุสฺสสํสคฺโค น อุปจฺฉิชฺชติ, ปุน พลวปจฺจูเสเยว พาหุลฺลิกปิณฺฑปาติกา อาคนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, อสุโก อุปฏฺาโก อุปาสโก อุปาสิกา อมจฺโจ อมจฺจธีตา ตุมฺหากํ ทสฺสนกามา’’ติ วทนฺติ, โส ‘‘คณฺหาวุโส ปตฺตจีวร’’นฺติ คมนสชฺโชว โหติ นิจฺจพฺยาวโฏ, ตสฺเสว เต ปจฺจยา ปลิโพธา โหนฺติ. เตน คณํ ปหาย ยตฺถ นํ น ชานนฺติ, ตตฺถ เอกเกน จริตพฺพํ. เอวํ โส ปลิโพโธ อุปจฺฉิชฺชติ.
คโณติ สุตฺตนฺติกคโณ วา อาภิธมฺมิกคโณ วา. โย ตสฺส อุทฺเทสํ วา ปริปุจฺฉํ วา เทนฺโต สมณธมฺมสฺส โอกาสํ น ลภติ, ตสฺส คโณ ปลิโพโธ โหติ. เตน โส เอวํ อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ – สเจ เตสํ ภิกฺขูนํ พหุ กตํ โหติ, อปฺปํ อวสิฏฺํ, ตํ นิฏฺเปตฺวา อรฺํ ปวิสิตพฺพํ. สเจ อปฺปํ กตํ, พหุ อวสิฏฺํ, โยชนโต ปรํ อคนฺตฺวา อนฺโตโยชนปริจฺเฉเท อฺํ คณวาจกํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิเม อายสฺมา อุทฺเทสาทีหิ สงฺคณฺหตู’’ติ วตฺตพฺพํ. เอวมฺปิ อลภมาเนน ‘‘มยฺหํ, อาวุโส, เอกํ กิจฺจํ อตฺถิ, ตุมฺเห ยถาผาสุกฏฺานานิ คจฺฉถา’’ติ คณํ ปหาย อตฺตโน กมฺมํ กาตพฺพํ.
กมฺเมนาติ กมฺมปลิโพเธน. ‘‘กมฺมฺจ ปฺจม’’นฺติปิ ปาโ. ตตฺถ กมฺมนฺติ นวกมฺมํ. ตํ กโรนฺเตน วฑฺฒกีอาทีหิ ลทฺธาลทฺธํ ชานิตพฺพํ, กตากเต อุสฺสุกฺกํ อาปชฺชิตพฺพนฺติ สพฺพถาปิ ¶ ปลิโพโธ โหติ. โสปิ เอวํ อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ – สเจ อปฺปํ อวสิฏฺํ โหติ, นิฏฺเปตพฺพํ. สเจ พหุ, สงฺฆิกํ เจ, นวกมฺมํ สงฺฆสฺส วา ภารหารกภิกฺขูนํ วา นิยฺยาเตตพฺพํ. อตฺตโน สนฺตกํ เจ, อตฺตโน ภารหารกานํ นิยฺยาเตตพฺพํ. ตาทิสํ อลภนฺเตน สงฺฆสฺส ปริจฺจชิตฺวา คนฺตพฺพํ.
อทฺธานนฺติ มคฺคคมนํ. ยสฺส หิ กตฺถจิ ปพฺพชฺชาเปกฺโข วา โหติ, ปจฺจยชาตํ วา กิฺจิ ลทฺธพฺพํ โหติ. สเจ ตํ อลภนฺโต น สกฺโกติ อธิวาเสตุํ, อรฺํ ปวิสิตฺวา สมณธมฺมํ กโรนฺตสฺสปิ คมิกจิตฺตํ นาม ทุปฺปฏิวิโนทยํ ¶ โหติ, ตสฺมา คนฺตฺวา ตํ กิจฺจํ ตีเรตฺวาว สมณธมฺเม อุสฺสุกฺกํ กาตพฺพํ.
าตีติ วิหาเร อาจริยุปชฺฌายสทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกสมานาจริยกา, ฆเร มาตา ปิตา ภาตาติ เอวมาทิกา. เต คิลานา อิมสฺส ปลิโพธา โหนฺติ. ตสฺมา โส ปลิโพโธ เต อุปฏฺหิตฺวา เตสํ ปากติกกรเณน อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ. ตตฺถ อุปชฺฌาโย ตาว คิลาโน สเจ ลหุํ น วุฏฺาติ, ยาวชีวํ ปฏิชคฺคิตพฺโพ, ตถา ปพฺพชฺชาจริโย อุปสมฺปทาจริโย สทฺธิวิหาริโก อุปสมฺปาทิตปพฺพาชิตอนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกา จ. นิสฺสยาจริยอุทฺเทสาจริยนิสฺสยนฺเตวาสิกอุทฺเทสนฺเตวาสิกสมานาจริยกา ปน ยาว นิสฺสยอุทฺเทสา อนุปจฺฉินฺนา, ตาว ปฏิชคฺคิตพฺพา. ปโหนฺเตน ตโต อุทฺธมฺปิ ปฏิชคฺคิตพฺพา เอว. มาตาปิตูสุ อุปชฺฌาเย วิย ปฏิชคฺคิตพฺพํ. สเจปิ หิ เต รชฺเช ิตา โหนฺติ, ปุตฺตโต จ อุปฏฺานํ ปจฺจาสีสนฺติ, กาตพฺพเมว. อถ เตสํ เภสชฺชํ นตฺถิ, อตฺตโน สนฺตกํ ทาตพฺพํ. อสติ, ภิกฺขาจริยาย ปริเยสิตฺวาปิ ทาตพฺพเมว. ภาตุภคินีนํ ปน เตสํ สนฺตกเมว โยเชตฺวา ทาตพฺพํ. สเจ นตฺถิ, อตฺตโน สนฺตกํ ตาวกาลิกํ ทตฺวา ปจฺฉา ลภนฺเตน คณฺหิตพฺพํ, อลภนฺเตน น โจเทตพฺพา. อฺาตกสฺส ภคินิยา สามิกสฺส เภสชฺชํ เนว กาตุํ, น ทาตุํ วฏฺฏติ, ‘‘ตุยฺหํ สามิกสฺส เทหี’’ติ วตฺวา ปน ภคินิยา ทาตพฺพํ. ภาตุ ชายายปิ เอเสว นโย, เตสํ ปน ปุตฺตา อิมสฺส าตกาเยวาติ เตสํ กาตุํ วฏฺฏติ.
อาพาโธติ โย โกจิ โรโค. โส พาธยมาโน ปลิโพโธ โหติ, ตสฺมา เภสชฺชกรเณน อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ. สเจ ปน กติปาหํ เภสชฺชํ กโรนฺตสฺสปิ น วูปสมฺมติ, ‘‘นาหํ ตุยฺหํ ทาโส, น ภตโก, ตํเยวมฺหิ โปเสนฺโต อนมตคฺเค สํสารวฏฺเฏ ทุกฺขปฺปตฺโต’’ติ อตฺตภาวํ ครหิตฺวา สมณธมฺโม กาตพฺโพ.
คนฺโถติ ¶ ปริยตฺติปริหรณํ. ตํ สชฺฌายาทีหิ นิจฺจพฺยาวฏสฺเสว ปลิโพโธ โหติ, น อิตรสฺส.
อิทฺธิยาติ ¶ อิทฺธิปลิโพเธน. ‘‘อิทฺธีติ เต ทสา’’ติปิ ปาโ. ตตฺถ อิทฺธีติ โปถุชฺชนิกา อิทฺธิ. สา หิ อุตฺตานเสยฺยกทารโก วิย ตรุณสสฺสํ วิย จ ทุปฺปริหารา โหติ, อปฺปมตฺตเกน จ ภิชฺชติ. สา ปน วิปสฺสนาย ปลิโพโธ โหติ, น สมาธิสฺส สมาธึ ปตฺวา ปตฺตพฺพโต, ตสฺมา วิปสฺสนาตฺถิเกน อิทฺธิปลิโพโธ อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ, อิตเรน อวเสสาติ. กมฺมฏฺานภาวนํ ปริพุนฺเธติ อุปโรเธติ ปวตฺติตุํ น เทตีติ ปลิโพโธ, ร-การสฺส ล-การํ กตฺวา วุตฺโต, ปริปนฺโถติ อตฺโถ. อุปจฺฉินฺทิตพฺโพติ สมาปเนน สงฺคหเณน อุปรุนฺธิตพฺโพ, อปลิโพโธ กาตพฺโพติ อตฺโถ.
กมฺมฏฺาเน นิยุตฺโต กมฺมฏฺานิโก, ภาวนมนุยฺุชนฺโต. เตน กมฺมฏฺานิเกน. ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร สพฺเพปิ ภิกฺขู’’ติ เอวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา. สหวาสีนนฺติ สหวาสีนํ ภิกฺขูนํ. มุทุจิตฺตตํ ชเนตีติ อตฺตนิ มุทุจิตฺตตํ อุปฺปาเทติ. อยฺจ สหวาสีนํ จิตฺตมทฺทวชนนาทิอตฺโถ ‘‘มนุสฺสานํ ปิโย โหตี’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน เมตฺตานิสํสสุตฺเตน (อ. นิ. ๘.๑) ทีเปตพฺโพ.
อโนลีนวุตฺติโก โหตีติ สมฺมาปฏิปตฺติยํ โอลีนวุตฺติโก หีนวีริโย น โหติ, อารทฺธวีริโย โหตีติ อตฺโถ. ทิพฺเพสุปิ อารมฺมเณสุ, ปเคว อิตเรสูติ อธิปฺปาโย. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ สมณกรณีเย, สพฺพสฺมึ วา กมฺมฏฺานานุโยเค. อตฺถยิตพฺพนฺติ ปุพฺพาเสวนวเสน อตฺถยิตพฺพํ. โยคสฺส ภาวนาย อนุยฺุชนํ โยคานุโยโค, ตเทว กรณียฏฺเน กมฺมํ, ตสฺส โยคานุโยคกมฺมสฺส. ปทฏฺานตฺตาติ นิปฺผตฺติเหตุตฺตา.
โอทาตกสิเณ อาโลกกสิณํ, กสิณุคฺฆาฏิมากาสกสิเณ ปริจฺฉินฺนากาสกสิณฺจ อนฺโตคธํ กตฺวา ปาฬิยํ ปถวีกสิณาทีนํ รูปชฺฌานารมฺมณานํ อฏฺนฺนํเยว กสิณานํ สรูปโต วุตฺตตฺตา อากาสกสิณํ อาโลกกสิณฺจ วชฺเชตฺวา ‘‘อฏฺตึสารมฺมเณสู’’ติ ปาฬิยํ อาคตนเยเนว วุตฺตํ. อฏฺกถานเยน ปน อากาสกสิเณ อาโลกกสิเณ จ วิสุํ คหิเต จตฺตาลีสํเยว กมฺมฏฺานานิ. ตตฺริมานิ จตฺตาลีส กมฺมฏฺานานิ – ทส กสิณา, ทส อสุภา ¶ , ทส อนุสฺสติโย, จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา, จตฺตาโร อารุปฺปา, เอกา สฺา, เอกํ ววตฺถานนฺติ. ตตฺถ ปถวีกสิณํ อาโปกสิณํ เตโชกสิณํ วาโยกสิณํ นีลกสิณํ ปีตกสิณํ ¶ โลหิตกสิณํ โอทาตกสิณํ อาโลกกสิณํ ปริจฺฉินฺนากาสกสิณนฺติ อิเม ทส กสิณา. อุทฺธุมาตกํ วินีลกํ วิปุพฺพกํ วิจฺฉิทฺทกํ วิกฺขายิตกํ วิกฺขิตฺตกํ หตวิกฺขิตฺตกํ โลหิตกํ ปุฬวกํ อฏฺิกนฺติ อิเม ทส อสุภา. พุทฺธานุสฺสติ ธมฺม สงฺฆ สีล จาค เทวตานุสฺสติ มรณสฺสติ กายคตาสติ อานาปานสฺสติ อุปสมานุสฺสตีติ อิมา ทส อนุสฺสติโย. เมตฺตา กรุณา มุทิตา อุเปกฺขาติ อิเม จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา. อากาสานฺจายตนํ วิฺาณฺจายตนํ อากิฺจฺายตนํ เนวสฺานาสฺายตนนฺติ อิเม จตฺตาโร อารุปฺปา. อาหาเร ปฏิกูลสฺา เอกา สฺา. จตุธาตุววตฺถานํ เอกํ ววตฺถานนฺติ.
ยํ ยสฺส จริตานุกูลนฺติ เอตฺถ ราคจริตสฺส ตาว ทส อสุภา กายคตาสตีติ เอกาทส กมฺมฏฺานานิ อนุกูลานิ, โทสจริตสฺส จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา จตฺตาริ วณฺณกสิณานีติ อฏฺ, โมหจริตสฺส จ วิตกฺกจริตสฺส จ เอกํ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺานเมว, สทฺธาจริตสฺส ปุริมา ฉ อนุสฺสติโย, พุทฺธิจริตสฺส มรณสฺสติ อุปสมานุสฺสติ จตุธาตุววตฺถานํ อาหาเร ปฏิกูลสฺาติ จตฺตาริ, เสสกสิณานิ จตฺตาโร จ อารุปฺปา สพฺพจริตานํ อนุกูลานิ. กสิเณสุ จ ยํ กิฺจิ ปริตฺตํ วิตกฺกจริตสฺส, อปฺปมาณํ โมหจริตสฺส อนุกูลนฺติ เวทิตพฺพํ. ยถาวุตฺเตเนว นเยนาติ ‘‘โยคานุโยคกมฺมสฺส ปทฏฺานตฺตา’’ติ อิมมตฺถํ อติทิสติ.
ยํ กมฺมฏฺานํ คเหตุกาโม โหติ, ตสฺเสว วเสน จตุกฺกปฺจกชฺฌานานิ นิพฺพตฺเตตฺวา ฌานปทฏฺานํ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อาสวกฺขยปฺปตฺตสฺส ขีณาสวสฺส สนฺติเก คเหตพฺพนฺติ อาห – ‘‘อิมินาว กมฺมฏฺาเนน…เป… อุคฺคเหตพฺพ’’นฺติ. อรหนฺตาทโย หีติอาทิ เอกจฺจขีณาสวโต พหุสฺสุโตว กมฺมฏฺานทาเน เสยฺโยติ ทสฺสนตฺถํ อารทฺธํ. มหาหตฺถิปถํ นีหรนฺโต วิยาติ กมฺมฏฺานปถวึ มหาหตฺถิปถํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต วิย. สปฺปายาสปฺปายํ ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ยสฺส กมฺมฏฺานํ อาจิกฺขติ, ตสฺส อุปการานุปการํ ยุตฺติมคฺคเนน ปริจฺฉินฺทิตฺวา.
อิทานิ ¶ กมฺมฏฺานทายกสฺส สนฺติกํ คจฺฉนฺเตน โธตมกฺขิเตหิ ปาเทหิ อุปาหนา อารุหิตฺวา ฉตฺตํ คเหตฺวา เตลนาฬิมธุผาณิตาทีนิ คาหาเปตฺวา อนฺเตวาสิกปริวุเตน น คนฺตพฺพํ, คมิกวตฺตํ ปน ปูเรตฺวา อตฺตโน ปตฺตจีวรํ สยเมว คเหตฺวา อนฺตรามคฺเค ยํ ยํ วิหารํ ปวิสติ, สพฺพตฺถ ปวิฏฺกาเล อาคนฺตุกวตฺตํ, นิกฺขมนกาเล คมิกวตฺตนฺติ ยถารหํ ตํ ตํ วตฺตํ ปูเรนฺเตน สลฺลหุกปริกฺขาเรน ปรมสลฺเลขวุตฺตินา หุตฺวา คนฺตพฺพนฺติ อิมมตฺถํ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สลฺลหุกวุตฺตินา วินยาจารสมฺปนฺเนนา’’ติ อาห. เอวํ ปน คนฺตฺวา ตํ วิหารํ ¶ ปวิสนฺเตน อนฺตราเยว ทนฺตกฏฺํ กปฺปิยํ การาเปตฺวา คเหตฺวา ปวิสิตพฺพํ, น จ มุหุตฺตํ วิสฺสมิตฺวา ปาทโธวนมกฺขนาทีนิ กตฺวา อาจริยสฺส สนฺติกํ คมิสฺสามีติ อฺํ ปริเวณํ ปวิสิตพฺพํ. กสฺมา? สเจ หิสฺส ตตฺร อาจริยสฺส วิสภาคา ภิกฺขู ภเวยฺยุํ, ตํ เต อาคมนการณํ ปุจฺฉิตฺวา อาจริยสฺส อวณฺณํ ปกาเสตฺวา ‘‘นฏฺโสิ, สเจ ตสฺส สนฺติกํ อาคโต’’ติ วิปฺปฏิสารํ อุปฺปาเทยฺยุํ, เยน ตโตว ปฏินิวตฺเตยฺย, ตสฺมา อาจริยสฺส วสนฏฺานํ ปุจฺฉิตฺวา อุชุกํ ตตฺเถว คนฺตพฺพํ.
วุตฺตปฺปการมาจริยนฺติ –
‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺาเน นิโยชโก’’ติ. (อ. นิ. ๗.๓๗; เนตฺติ. ๑๑๓) –
เอวมาทินา วุตฺตปฺปการํ สทฺธาทิคุณสมนฺนาคตํ เอกนฺตหิเตสึ วุฑฺฒิปกฺเข ิตํ กลฺยาณมิตฺตํ อาจริยํ. วตฺตปฏิปตฺติยา อาราธิตจิตฺตสฺสาติ เอตฺถ สเจ อาจริโย ทหรตโร โหติ, ปตฺตจีวรปฏิคฺคหณาทีนิ น สาทิตพฺพานิ. สเจ วุฑฺฒตโร, คนฺตฺวา อาจริยํ วนฺทิตฺวา าตพฺพํ. ‘‘นิกฺขิปาวุโส, ปตฺตจีวร’’นฺติ วุตฺเตน นิกฺขิปิตพฺพํ. ‘‘ปานียํ ปิวา’’ติ วุตฺเตน สเจ อิจฺฉติ, ปาตพฺพํ. ‘‘ปาเท โธวา’’ติ วุตฺเตน น ตาว โธวิตพฺพา. สเจ หิ อาจริเยน อาภตมุทกํ ภเวยฺย, น สารุปฺปํ สิยา. ‘‘โธวาวุโส, น มยา อาภตํ, อฺเหิ อาภต’’นฺติ วุตฺเตน ปน ยตฺถ อาจริโย น ปสฺสติ, เอวรูเป ปฏิจฺฉนฺเน วา โอกาเส อพฺโภกาสวิหารสฺสปิ วา เอกมนฺเต นิสีทิตฺวา ปาทา โธวิตพฺพา. สเจ อาจริโย เตลนาฬึ อาหรติ, อุฏฺหิตฺวา อุโภหิ หตฺเถหิ สกฺกจฺจํ ¶ คเหตพฺพา. สเจ หิ น คณฺเหยฺย, ‘‘อยํ ภิกฺขุ อิโต เอว ปฏฺาย สมฺโภคํ โกเปตี’’ติ อาจริยสฺส อฺถตฺตํ ภเวยฺย. คเหตฺวา ปน น อาทิโตว ปาทา มกฺเขตพฺพา. สเจ หิ ตํ อาจริยสฺส คตฺตพฺภฺชนเตลํ ภเวยฺย, น สารุปฺปํ สิยา, ตสฺมา ปมํ สีสํ มกฺเขตฺวา ขนฺธาทีนิ มกฺเขตพฺพานิ. ‘‘สพฺพปาริหาริยเตลมิทํ, อาวุโส, ปาเทปิ มกฺเขหี’’ติ วุตฺเตน ปน ปาเท มกฺเขตฺวา ‘‘อิมํ เตลนาฬึ เปมิ, ภนฺเต’’ติ วตฺวา อาจริเย คณฺหนฺเต ทาตพฺพา.
คตทิวสโต ปฏฺาย ‘‘กมฺมฏฺานํ เม, ภนฺเต, กเถถ’’อิจฺเจวํ น วตฺตพฺพํ. ทุติยทิวสโต ปน ปฏฺาย สเจ อาจริยสฺส ปกติอุปฏฺาโก อตฺถิ, ตํ ยาจิตฺวา วตฺตํ กาตพฺพํ. สเจ ยาจิโตปิ ¶ น เทติ, โอกาเส ลทฺเธเยว กาตพฺพํ. กโรนฺเตน จ ขุทฺทกมชฺฌิมมหนฺตานิ ตีณิ ทนฺตกฏฺานิ อุปนาเมตพฺพานิ. สีตํ อุณฺหนฺติ ทุวิธํ มุขโธวนุทกฺจ นฺหาโนทกฺจ ปฏิยาเทตพฺพํ. ตโต ยํ อาจริโย ตีณิ ทิวสานิ ปริภฺุชติ, ตาทิสเมว นิจฺจํ อุปฏฺาเปตพฺพํ, นิยมํ อกตฺวา ยํ วา ตํ วา ปริภฺุชนฺตสฺส ยถาลทฺธํ อุปนาเมตพฺพํ. กึ พหุนา วุตฺเตน, ยํ ตํ ภควตา ‘‘อนฺเตวาสิเกน, ภิกฺขเว, อาจริยมฺหิ สมฺมา วตฺติตพฺพํ. ตตฺรายํ สมฺมาวตฺตนา – กาลสฺเสว วุฏฺาย อุปาหนา โอมฺุจิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา ทนฺตกฏฺํ ทาตพฺพํ, มุโขทกํ ทาตพฺพํ, อาสนํ ปฺเปตพฺพํ. สเจ ยาคุ โหติ, ภาชนํ โธวิตฺวา ยาคุ อุปนาเมตพฺพา’’ติอาทิกํ (มหาว. ๖๖) ขนฺธเก วตฺตํ ปฺตฺตํ, ตํ สพฺพมฺปิ กาตพฺพํ. อิติ อิมินา ยถาวุตฺเตน นเยน ปฏิปชฺชนฺโต วตฺตปฏิปตฺติยา จิตฺตํ อาราเธตีติ ทฏฺพฺพํ.
ปฺจสนฺธิกนฺติ ปฺจปพฺพํ, ปฺจภาคนฺติ อตฺโถ. กมฺมฏฺานสฺส อุคฺคณฺหนนฺติ กมฺมฏฺานคนฺถสฺส อุคฺคณฺหนํ, ตทตฺถปริปุจฺฉา กมฺมฏฺานสฺส ปริปุจฺฉนา. อถ วา คนฺถโต อตฺถโต จ กมฺมฏฺานสฺส อุคฺคณฺหนํ อุคฺคโห, ตตฺถ สํสยปริปุจฺฉนา ปริปุจฺฉา. กมฺมฏฺานสฺส อุปฏฺานนฺติ นิมิตฺตุปฏฺานํ, เอวํ ภาวนมนุยฺุชนฺตสฺส ‘‘เอวมิทํ นิมิตฺตํ อุปฏฺาตี’’ติ อุปธารณํ, ตถา กมฺมฏฺานปฺปนา ‘‘เอวํ ฌานมปฺเปตี’’ติ. กมฺมฏฺานสฺส ลกฺขณนฺติ คณนานุพนฺธนาผุสนานํ วเสน ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ปนาย สมฺปตฺติ, ตโต ปรมฺปิ วา สลฺลกฺขณาทิวเสน มตฺถกปฺปตฺตีติ กมฺมฏฺานสภาวสฺส สลฺลกฺขณํ. เตนาห – ‘‘กมฺมฏฺานสภาวุปธารณนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติ.
อตฺตนาปิ ¶ น กิลมติ โอธิโส กมฺมฏฺานสฺส อุคฺคณฺหนโต, ตโต เอว อาจริยมฺปิ น วิเหเติ ธมฺมาธิกรณมฺปิ ภาวนาย มตฺถกํ ปาปนโต. ตสฺมาติ ตํนิมิตฺตํ อตฺตโนอกิลมนอาจริยาวิเหนเหตุ. โถกนฺติ โถกํ โถกํ. ตตฺถาติ ยตฺถ อาจริโย วสติ, ตตฺถ. สปฺปายํ โหตีติ อาวาสสปฺปายาทิลาเภน มนสิการผาสุตา ภาวนานุกูลตา โหติ. โยชนปรมนฺติ อิมินา คาวุตอฑฺฒโยชนานิปิ สงฺคณฺหาติ. ยสฺมา ปน มนฺทปฺโ คาวุเต อฑฺฒโยชเน โยชนมตฺเต วา วสนฺโต กมฺมฏฺานสฺส กิสฺมิฺจิเทว าเน สนฺเทเห วา สติสมฺโมเส วา ชาเต กาลสฺเสว วิหาเร วตฺตํ กตฺวา อนฺตรามคฺเค ปิณฺฑาย จริตฺวา ภตฺตกิจฺจปริโยสาเนเยว อาจริยสฺส วสนฏฺานํ คนฺตฺวา ตํ ทิวสํ อาจริยสฺส สนฺติเก กมฺมฏฺานํ โสเธตฺวา ทุติยทิวเส อาจริยํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรามคฺเค ปิณฺฑาย จริตฺวา อกิลมนฺโตเยว อตฺตโน วสนฏฺานํ อาคนฺตุํ สกฺขิสฺสติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘มนฺทปฺโ โยชนปรมํ คนฺตฺวา’’ติ. สเจ ติกฺขปฺโ โยชนปรเม ผาสุกฏฺานํ น ลภติ, เตน กมฺมฏฺาเน สพฺพํ คณฺิฏฺานํ ฉินฺทิตฺวา ¶ วิสุทฺธํ อาวชฺชนปฏิพทฺธํ กมฺมฏฺานํ กตฺวา โยชนปรมโต ทูรมฺปิ คนฺตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ติกฺขปฺโ ทูรมฺปิ คนฺตฺวา’’ติ.
อฏฺารสเสนาสนโทสวิวชฺชิตนฺติ มหตฺตํ, นวตฺตํ, ชิณฺณตฺตํ, ปนฺถนิสฺสิตตฺตํ, โสณฺฑี, ปณฺณํ, ปุปฺผํ, ผลํ, ปตฺถนียตา, นครสนฺนิสฺสิตตา, ทารุสนฺนิสฺสิตตา, เขตฺตสนฺนิสฺสิตตา, วิสภาคานํ ปุคฺคลานํ อตฺถิตา, ปฏฺฏนสนฺนิสฺสิตตา, ปจฺจนฺตสนฺนิสฺสิตตา, รชฺชสีมสนฺนิสฺสิตตา, อสปฺปายตา, กลฺยาณมิตฺตานํ อลาโภติ อิเมหิ อฏฺารสหิ เสนาสนโทเสหิ วิวชฺชิตํ. อิเมสฺหิ อฏฺารสนฺนํ โทสานํ อฺตเรน สมนฺนาคตํ เสนาสนํ ภาวนาย อนนุรูปํ.
กสฺมา? มหาวิหาเร (วิสุทฺธิ. ๑.๕๒) ตาว พหู นานาฉนฺทา สนฺนิปตนฺติ, เต อฺมฺํ ปฏิวิรุทฺธตาย วตฺตํ น กโรนฺติ, โพธิยงฺคณาทีนิ อสมฺมฏฺาเนว โหนฺติ, อนุปฏฺาปิตํ ปานียํ ปริโภชนียํ. ตตฺรายํ ‘‘โคจรคาเม ปิณฺฑาย จริสฺสามี’’ติ ปตฺตจีวรมาทาย นิกฺขนฺโตปิ สเจ ปสฺสติ วตฺตํ อกตํ, ปานียฆฏํ วา ริตฺตํ, อถาเนน วตฺตํ กาตพฺพํ โหติ, ปานียํ อุปฏฺาเปตพฺพํ ¶ , อกโรนฺโต วตฺตเภเท ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. กโรนฺตสฺส กาโล อติกฺกมติ, อติทิวา ปวิฏฺโ นิฏฺิตาย ภิกฺขาย กิฺจิ น ลภติ. ปฏิสลฺลานคโตปิ สามเณรทหรภิกฺขูนํ อุจฺจาสทฺเทน สงฺฆกมฺเมหิ จ วิกฺขิปติ. ยตฺถ ปน สพฺพํ วตฺตํ กตเมว โหติ, อวเสสาปิ จ ฆฏฺฏนา นตฺถิ, เอวรูเป มหาวิหาเรปิ วิหาตพฺพํ.
นววิหาเร พหุ นวกมฺมํ โหติ, อกโรนฺตํ อุชฺฌายนฺติ. ยตฺถ ปน ภิกฺขู เอวํ วทนฺติ ‘‘อายสฺมา ยถาสุขํ สมณธมฺมํ กโรตุ, มยํ นวกมฺมํ กริสฺสามา’’ติ, เอวรูเป วิหาตพฺพํ.
ชิณฺณวิหาเร ปน พหุ ปฏิชคฺคิตพฺพํ โหติ, อนฺตมโส อตฺตโน เสนาสนมตฺตมฺปิ อปฺปฏิชคฺคนฺตํ อุชฺฌายนฺติ, ปฏิชคฺคนฺตสฺส กมฺมฏฺานํ ปริหายติ.
ปนฺถนิสฺสิเต มหาปถวิหาเร รตฺตินฺทิวํ อาคนฺตุกา สนฺนิปตนฺติ. วิกาเล อาคตานํ อตฺตโน เสนาสนํ ทตฺวา รุกฺขมูเล วา ปาสาณปิฏฺเ วา วสิตพฺพํ โหติ, ปุนทิวเสปิ เอวเมวาติ กมฺมฏฺานสฺส โอกาโส น โหติ. ยตฺถ ปน เอวรูโป อาคนฺตุกสมฺพาโธ น โหติ, ตตฺถ วิหาตพฺพํ.
โสณฺฑี ¶ นาม ปาสาณโปกฺขรณี โหติ. ตตฺถ ปานียตฺถํ มหาชโน สโมสรติ, นครวาสีนํ ราชกุลูปกตฺเถรานํ อนฺเตวาสิกา รชนกมฺมตฺถาย อาคจฺฉนฺติ, เตสํ ภาชนทารุโทณิกาทีนิ ปุจฺฉนฺตานํ ‘‘อสุเก จ อสุเก จ าเน’’ติ ทสฺเสตพฺพานิ โหนฺติ. เอวํ สพฺพกาลมฺปิ นิจฺจพฺยาวโฏ โหติ.
ยตฺถ นานาวิธํ สากปณฺณํ โหติ, ตตฺถสฺส กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา ทิวาวิหารํ นิสินฺนสฺสปิ สนฺติเก สากหาริกา คายมานา ปณฺณํ อุจฺจินนฺติโย วิสภาคสทฺทสงฺฆฏฺฏเนน กมฺมฏฺานนฺตรายํ กโรนฺติ.
ยตฺถ ปน นานาวิธา มาลาคจฺฉา สุปุปฺผิตา โหนฺติ, ตตฺราปิ ตาทิโสเยว อุปทฺทโว.
ยตฺถ นานาวิธํ อมฺพชมฺพุปนสาทิผลํ โหติ, ตตฺถ ผลตฺถิกา อาคนฺตฺวา ยาจนฺติ, อเทนฺตสฺส กุชฺฌนฺติ, พลกฺกาเรน วา คณฺหนฺติ, สายนฺหสมเย วิหารมชฺเฌ จงฺกมนฺเตน เต ทิสฺวา ‘‘กึ อุปาสกา เอวํ กโรถา’’ติ วุตฺตา ยถารุจิ อกฺโกสนฺติ, อวาสายปิสฺส ปรกฺกมนฺติ.
ปตฺถนีเย ¶ ปน โลกสมฺมเต ทกฺขิณคิริหตฺถิกุจฺฉิเจติยคิริจิตฺตลปพฺพตสทิเส วิหาเร วิหรนฺตํ ‘‘อยํ อรหา’’ติ สมฺภาเวตฺวา วนฺทิตุกามา มนุสฺสา สมนฺตา โอสรนฺติ, เตนสฺส น ผาสุ โหติ. ยสฺส ปน ตํ สปฺปายํ โหติ, เตน ทิวา อฺตฺถ คนฺตฺวา รตฺตึ วสิตพฺพํ.
นครสนฺนิสฺสิเต วิสภาคารมฺมณานิ อาปาถมาคจฺฉนฺติ, กุมฺภทาสิโยปิ ฆเฏหิ นิฆํสนฺติโย คจฺฉนฺติ, โอกฺกมิตฺวา มคฺคํ น เทนฺติ, อิสฺสรมนุสฺสาปิ วิหารมชฺเฌ สาณึ ปริกฺขิปิตฺวา นิสีทนฺติ.
ทารุสนฺนิสฺสเย ปน ยตฺถ กฏฺานิ จ ทพฺพุปกรณรุกฺขา จ สนฺติ, ตตฺถ กฏฺหาริกา ปุพฺเพ วุตฺตสากปุปฺผหาริกา วิย อผาสุกํ กโรนฺติ. วิหาเร รุกฺขา สนฺติ, เต ‘‘ฉินฺทิตฺวา ฆรานิ กริสฺสามา’’ติ มนุสฺสา อาคนฺตฺวา ฉินฺทนฺติ. สเจ สายนฺหสมเย ปธานฆรา นิกฺขมิตฺวา วิหารมชฺเฌ จงฺกมนฺโต เต ทิสฺวา ‘‘กึ อุปาสกา เอวํ กโรถา’’ติ วทติ, ยถารุจิ อกฺโกสนฺติ, อวาสายปิสฺส ปรกฺกมนฺติ.
โย ¶ ปน เขตฺตสนฺนิสฺสิโต โหติ สมนฺตา เขตฺเตหิ ปริวาริโต, ตตฺถ มนุสฺสา วิหารมชฺเฌเยว ขลํ กตฺวา ธฺํ มทฺทนฺติ, ปมุเขสุ สยนฺติ, อฺมฺปิ พหุํ อผาสุํ กโรนฺติ. ยตฺรปิ มหาสงฺฆโภโค โหติ, อารามิกกุลานํ คาโว รุนฺธนฺติ, อุทกวารํ ปฏิเสเธนฺติ, มนุสฺสา วีหิสีสํ คเหตฺวา ‘‘ปสฺสถ ตุมฺหากํ อารามิกกุลานํ กมฺม’’นฺติ สงฺฆสฺส ทสฺเสนฺติ. เตน เตน การเณน ราชราชมหามตฺตานํ ฆรทฺวารํ คนฺตพฺพํ โหติ, อยมฺปิ เขตฺตสนฺนิสฺสิเตเนว สงฺคหิโต.
ยตฺถ อฺมฺวิสภาคา เวรี ภิกฺขู วิหรนฺติ, เย กลหํ กโรนฺตา ‘‘มา, ภนฺเต, เอวํ กโรถา’’ติ วาริยมานา ‘‘เอตสฺส ปํสุกูลิกสฺส อาคตกาลโต ปฏฺาย นฏฺามฺหา’’ติ วตฺตาโร ภวนฺติ.
โยปิ อุทกปฏฺฏนํ วา ถลปฏฺฏนํ วา สนฺนิสฺสิโต โหติ, ตตฺถ อภิณฺหํ นาวาหิ จ สตฺเถหิ จ อาคตมนุสฺสา ‘‘โอกาสํ เทถ, ปานียํ เทถ, โลณํ เทถา’’ติ ฆฏฺฏยนฺตา อผาสุํ กโรนฺติ.
ปจฺจนฺตสนฺนิสฺสิเต ปน มนุสฺสา พุทฺธาทีสุ อปฺปสนฺนา โหนฺติ.
รชฺชสีมสนฺนิสฺสิเต ¶ ราชภยํ โหติ. ตฺหิ ปเทสํ เอโก ราชา ‘‘น มยฺหํ วเส วตฺตตี’’ติ ปหรติ, อิตโรปิ ‘‘น มยฺหํ วเส วตฺตตี’’ติ. ตตฺรายํ ภิกฺขุ กทาจิ อิมสฺส รฺโ วิชิเต วิจรติ, กทาจิ เอตสฺส, อถ นํ ‘‘จรปุริโส อย’’นฺติ มฺมานา อนยพฺยสนํ ปาเปนฺติ.
อสปฺปายตาติ วิสภาครูปาทิอารมฺมณสโมสรเณน วา อมนุสฺสปริคฺคหิตตาย วา อสปฺปายตา. ตตฺริทํ วตฺถุ – เอโก กิร เถโร อรฺเ วสติ. อถสฺส เอกา ยกฺขินี ปณฺณสาลทฺวาเร ตฺวา คายิ. โส นิกฺขมิตฺวา ทฺวาเร อฏฺาสิ, สา คนฺตฺวา จงฺกมนสีเส คายิ. เถโร จงฺกมนสีสํ อคมาสิ, สา สตโปริเส ปปาเต ตฺวา คายิ. เถโร ปฏินิวตฺติ, อถ นํ สา เวเคน คนฺตฺวา คเหตฺวา ‘‘มยา, ภนฺเต, น เอโก, น ทฺเว ตุมฺหาทิสา ขาทิตา’’ติ อาห.
ยตฺถ น สกฺกา โหติ อาจริยํ วา อาจริยสมํ วา อุปชฺฌายํ วา อุปชฺฌายสมํ วา ¶ กลฺยาณมิตฺตํ ลทฺธุํ, ตตฺถ โส กลฺยาณมิตฺตานํ อลาโภ มหาโทโสเยว. ตสฺมา อิเมสํ อฏฺารสนฺนํ โทสานํ อฺตเรน สมนฺนาคตํ เสนาสนํ ภาวนาย อนนุรูปนฺติ เวทิตพฺพํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ อฏฺกถาสุ –
‘‘มหาวาสํ นวาวาสํ, ชราวาสฺจ ปนฺถนึ;
โสณฺฑึ ปณฺณฺจ ปุปฺผฺจ, ผลํ ปตฺถิตเมว จ.
‘‘นครํ ทารุนา เขตฺตํ, วิสภาเคน ปฏฺฏนํ;
ปจฺจนฺตสีมาสปฺปายํ, ยตฺถ มิตฺโต น ลพฺภติ.
‘‘อฏฺารเสตานิ านานิ, อิติ วิฺาย ปณฺฑิโต;
อารกา ปริวชฺเชยฺย, มคฺคํ สปฺปฏิภยํ ยถา’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๕๒);
ปฺจเสนาสนงฺคสมนฺนาคตนฺติ คามโต นาติทูรนาจฺจาสนฺนตาทีหิ ปฺจหิ เสนาสนงฺเคหิ สมนฺนาคตํ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘กถฺจ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหติ? อิธ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ นาติทูรํ โหติ นาจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ, ทิวา อปฺปากิณฺณํ รตฺตึ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ, อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ, ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส ¶ อปฺปกสิเรน อุปฺปชฺชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน เถรา ภิกฺขู วิหรนฺติ พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา, เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปริปฺหติ ‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ, อิมสฺส โก อตฺโถ’ติ. ตสฺส เต อายสฺมนฺโต อวิวฏฺเจว วิวรนฺติ, อนุตฺตานีกตฺจ อุตฺตานึ กโรนฺติ, อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขาานิเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๑๑).
เอตฺถ จ นาติทูรํ นาจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนนฺติ เอกํ องฺคํ, ทิวา อปฺปากิณฺณํ รตฺตึ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสนฺติ เอกํ, อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสนฺติ เอกํ, ตสฺมึ โข ปน ¶ เสนาสเน วิหรนฺตสฺส…เป… ปริกฺขาราติ เอกํ, ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน เถรา…เป… กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺตีติ เอกํ. เอวํ ปฺจงฺคานิ เวทิตพฺพานิ.
อุปจฺฉินฺนขุทฺทกปลิโพเธนาติ เอตฺถ ปน ขุทฺทกปลิโพเธ อุปจฺฉินฺทนฺเตน ทีฆานิ เกสนขโลมานิ ฉินฺทิตพฺพานิ, ชิณฺณจีวเรสุ อคฺคฬอนุวาตปริภณฺฑทานาทินา ทฬฺหีกมฺมํ วา ตนฺตุจฺเฉทาทีสุ ตุนฺนกมฺมํ วา กาตพฺพํ, กิลิฏฺานิ วา รชิตพฺพานิ. สเจ ปตฺเต มลํ โหติ, ปตฺโต ปจิตพฺโพ, มฺจปีาทีนิ โสเธตพฺพานิ. ภตฺตสมฺมทํ ปฏิวิโนเทตฺวาติ โภชนนิมิตฺตํ ปริสฺสมํ วิโนเทตฺวา. อาหาเร หิ อาสยํ ปวิฏฺมตฺเต ตสฺส อาคนฺตุกตาย เยภุยฺเยน สิยา สรีรสฺส โกจิ ปริสฺสโม, ตํ วูปสเมตฺวา. ตสฺมิฺหิ อวูปสนฺเต สรีรเขเทน จิตฺตํ เอกคฺคตํ น ลเภยฺยาติ. อุคฺคเหตพฺพโต อุคฺคโห, สพฺโพปิ กมฺมฏฺานวิธิ, น ปุพฺเพ วุตฺตอุคฺคหมตฺตํ. อาจริยโต อุคฺคโห อาจริยุคฺคโห, ตโต. เอกปทมฺปีติ เอกโกฏฺาสมฺปิ.
อนุพนฺธนาติ อสฺสาสปสฺสาสานํ อนุคมนวเสน สติยา นิรนฺตรํ อนุปวตฺตนา. ผุสนาติ อสฺสาสปสฺสาเส คเณนฺตสฺส คณนํ ปฏิสํหริตฺวา เต สติยา อนุพนฺธนฺตสฺส ยถา อปฺปนา โหติ, ตถา จิตฺตํ เปนฺตสฺส จ นาสิกคฺคาทิฏฺานสฺส เนสํ ผุสนา. ยสฺมา ปน คณนาทิวเสน วิย ผุสนาทิวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถิ, ผุฏฺผุฏฺฏฺาเนเยว ¶ คณนา กาตพฺพาติ ทสฺเสตุํ อิธ ผุสนาคหณนฺติ ทีเปนฺโต ‘‘ผุสนาติ ผุฏฺฏฺาน’’นฺติ อาห. ปนาติ สมาธานํ. ตฺหิ สมฺมเทว อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อาธานํ ปนํ โหติ. ตถา หิ สมาธิ ‘‘จิตฺตสฺส ิติ สณฺิตี’’ติ นิทฺทิฏฺโ. สมาธิปฺปธานา ปน อปฺปนาติ อาห ‘‘ปนาติ อปฺปนา’’ติ. อนิจฺจตาทีนํ สํลกฺขณโต สลฺลกฺขณา วิปสฺสนา. ปวตฺตโต นิมิตฺตโต จ วินิวฏฺฏนโต วินิวฏฺฏนา มคฺโค. สกลสํกิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวโต สพฺพโส สุทฺธีติ ปาริสุทฺธิ ผลํ. เตสนฺติ วิวฏฺฏนาปาริสุทฺธีนํ. ปฏิปสฺสนาติ ปติ ปติ ทสฺสนํ เปกฺขนํ. เตนาห ‘‘ปจฺจเวกฺขณา’’ติ.
ขณฺฑนฺติ เอกํ ตีณิ ปฺจาติ เอวํ คณนาย ขณฺฑนํ. โอกาเสติ คณนาวิธึ สนฺธายาห, คณนานิสฺสิโตว น กมฺมฏฺานนิสฺสิโต. สิขาปฺปตฺตํ นุ โขติ อิทํ จิรตรํ คณนาย มนสิกโรนฺตสฺส วเสน วุตฺตํ. โส หิ ตถา ลทฺธํ อวิกฺเขปมตฺตํ นิสฺสาย เอวํ มฺเยฺย. อสฺสาสปสฺสาเสสุ โย อุปฏฺาติ, ตํ คเหตฺวาติ อิทํ อสฺสาสปสฺสาเสสุ ยสฺส เอโกว ปมํ อุปฏฺาติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยสฺส ปน อุโภปิ อุปฏฺหนฺติ, เตน อุภยมฺปิ คเหตฺวา คเณตพฺพํ ¶ . โย อุปฏฺาตีติ อิมินา จ ทฺวีสุ นาสาปุฏวาเตสุ โย ปากฏตโร อุปฏฺาติ, โส คเหตพฺโพติ อยมฺปิ อตฺโถ ทีปิโตติ ทฏฺพฺพํ. ปวตฺตมานํ ปวตฺตมานนฺติ อาเมฑิตวจเนน นิรนฺตรํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อุปลกฺขณํ ทสฺเสติ. เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน อุปลกฺเขตฺวาวาติ อตฺโถ. ปมํ เอเกกสฺมึ อุปฏฺิเตปิ อุปลกฺเขตฺวาว คเณนฺตสฺส กเมน อุโภปิ ปากฏา โหนฺตีติ อาห – ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา ปากฏา โหนฺตี’’ติ. เตน ‘‘อุปลกฺเขตฺวาว คเณตพฺพ’’นฺติ อิมสฺส ‘‘ตสฺเสวํ คณยโต…เป… ปากฏา โหนฺตี’’ติ อิทํ การณวจนํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ ปากฏา โหนฺตีติ คณนาวเสน พหิทฺธา วิกฺเขปาภาวโต วิภูตา โหนฺติ.
ปลิฆาย ปริวตฺตนกํ ยตฺถ นิกฺขิปนฺติ, โส ปลิฆตฺถมฺโภ. ติยามรตฺตินฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. ปุริมนเยนาติ สีฆคณนาย, โคปาลกคณนายาติ อตฺโถ. เอโก ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ ปฺจาติ คณนาวิธิทสฺสนํ. ตสฺมา อฏฺาติอาทีสุปิ เอกโต ปฏฺาเยว ปจฺเจกํ อฏฺาทีนิ ปาเปตพฺพานิ. ‘‘สีฆํ สีฆํ คเณตพฺพเมวา’’ติ วตฺวา ตตฺถ ¶ การณํ นิทสฺสนฺจ ทสฺเสติ ‘‘คณนาปฏิพทฺเธ หี’’ติอาทินา. ตตฺถ อรียติ เตน นาวาติ อริตฺตํ, ปาชนทณฺโฑ. อริตฺเตน อุปตฺถมฺภนํ อริตฺตุปตฺถมฺภนํ, ตสฺส วเสน.
นิปฺปริยายโต นิรนฺตรปฺปวตฺติ นาม ปนายเมวาติ อาห ‘‘นิรนฺตรปฺปวตฺตํ วิยา’’ติ. อนฺโต ปวิสนฺตํ มนสิกโรนฺโต อนฺโต จิตฺตํ ปเวเสติ นาม. พหิ จิตฺตนีหรเณปิ เอเสว นโย. วาตพฺภาหตนฺติ อพฺภนฺตรคตวาตํ พหุลํ มนสิกโรนฺตสฺส วาเตน ตํ านํ อพฺภาหตํ วิย เมเทน ปูริตํ วิย จ โหติ, ตถา อุปฏฺาติ. นีหรโตติ ผุฏฺโกาสํ มฺุจิตฺวา นีหรโต. ตถา ปน นีหรโต วาตสฺส คติสมนฺเวสนมุเขน นานารมฺมเณสุ จิตฺตํ วิธาวตีติ อาห ‘‘ปุถุตฺตารมฺมเณ จิตฺตํ วิกฺขิปตี’’ติ.
เอตนฺติ เอตํ อสฺสาสปสฺสาสชาตํ. อนุคมนนฺติ ปวตฺตปวตฺตานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อารมฺมณกรณวเสน สติยา อนุ อนุ ปวตฺตนํ อนุคจฺฉนํ. เตเนวาห – ‘‘ตฺจ โข อาทิมชฺฌปริโยสานานุคมนวเสนา’’ติ. นาภิ อาทิ ตตฺถ ปมํ อุปฺปชฺชนโต. ปมุปฺปตฺติวเสน หิ อิธ อาทิจินฺตา, น อุปฺปตฺติมตฺตวเสน. ตถา หิ เต นาภิโต ปฏฺาย ยาว นาสิกคฺคา สพฺพตฺถ อุปฺปชฺชนฺเตว. ยตฺถ ยตฺถ จ อุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ ตตฺเถว ภิชฺชนฺติ ธมฺมานํ คมนาภาวโต. ยถาปจฺจยํ ปน เทสนฺตรปฺปตฺติยํ คติสมฺา. หทยํ มชฺฌนฺติ หทยสมีปํ ตสฺส อุปริภาโค มชฺฌํ. นาสิกคฺคํ ปริโยสานนฺติ นาสิกฏฺานํ ตสฺส ปริโยสานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ สมฺาย ตทวธิภาวโต. ตถา เหเต จิตฺตสมุฏฺานา วุตฺตา, น จ พหิทฺธา จิตฺตสมุฏฺานานํ ¶ สมฺภโว อตฺถิ. เตนาห ‘‘อพฺภนฺตรปวิสนวาตสฺส นาสิกคฺคํ อาที’’ติ. ปวิสนนิกฺขมนปริยาโย ปน ตํสทิสวเสเนว วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. วิกฺเขปคตนฺติ วิกฺเขปํ อุปคตํ, วิกฺขิตฺตํ อสมาหิตนฺติ อตฺโถ. สารทฺธายาติ สทรถภาวาย. อิฺชนายาติ กมฺมฏฺานมนสิการสฺส จลนาย. วิกฺเขปคเตน จิตฺเตนาติ เหตุมฺหิ กรณวจนํ, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ วา. สารทฺธาติ สทรถา. อิฺชิตาติ อิฺชนกา จลนกา, ตถา ผนฺทิตา.
อาทิมชฺฌปริโยสานวเสนาติอาทิมชฺฌปริโยสานานุคมนวเสน น มนสิ กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนุพนฺธนาย มนสิกโรนฺเตน ผุสนาวเสน ¶ ปนาวเสน จ มนสิ กาตพฺพ’’นฺติ เยน อธิปฺปาเยน วุตฺตํ, ตํ วิวริตุํ ‘‘คณนานุพนฺธนาวเสน วิยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิสุํ มนสิกาโร นตฺถีติ คณนาย อนุพนฺธนาย จ วินา ยถากฺกมํ เกวลํ ผุสนาวเสน ปนาวเสน จ กมฺมฏฺานมนสิกาโร นตฺถิ. นนุ ผุสนาย วินา ปนาย วิย ผุสนาย วินา คณนายปิ มนสิกาโร นตฺถิเยวาติ? ยทิปิ นตฺถิ, คณนา ปน ยถา กมฺมฏฺานมนสิการสฺส มูลภาวโต ปธานภาเวน คเหตพฺพา, เอวํ อนุพนฺธนา ปนาย ตาย วินา ปนาย อสมฺภวโต. ตสฺมา สติปิ ผุสนาย นานนฺตริกภาเว คณนานุพนฺธนา เอว มูลภาวโต ปธานภาเวน คเหตฺวา อิตราสํ ตทภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘คณนานุพนฺธนาวเสน วิย หิ ผุสนาปนาวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถี’’ติ. ยทิ เอวํ ตา กสฺมา อุทฺเทเส วิสุํ คหิตาติ อาห ‘‘ผุฏฺผุฏฺฏฺาเนเยวา’’ติอาทิ. ตตฺถ ผุฏฺผุฏฺฏฺาเนเยว คเณนฺโตติ อิมินา คณนาย ผุสนา องฺคนฺติ ทสฺเสติ. เตนาห – ‘‘คณนาย จ ผุสนาย จ มนสิ กโรตี’’ติ. ตตฺเถวาติ ผุฏฺผุฏฺฏฺาเนเยว. เตติ อสฺสาสปสฺสาเส. สติยา อนุพนฺธนฺโตติ คณนาวิธึ อนุคนฺตฺวา สติยา นิพนฺธนฺโต, ผุฏฺโกาเสเยว เต นิรนฺตรํ อุปธาเรนฺโตติ อตฺโถ. อปฺปนาวเสน จิตฺตํ เปนฺโตติ ยถา อปฺปนา โหติ, เอวํ ยถาอุปฏฺิเต นิมิตฺเต จิตฺตํ เปนฺโต สมาทหนฺโต. อนุพนฺธนาย จาติอาทีสุ อนุพนฺธนาย จ ผุสนาย จ ปนาย จ มนสิ กโรตีติ วุจฺจตีติ โยชนา. สฺวายมตฺโถติ ยฺวายํ ‘‘ผุฏฺผุฏฺฏฺาเนเยว คเณนฺโต ตตฺเถว คณนํ ปฏิสํหริตฺวา เต สติยา อนุพนฺธนฺโต’’ติ วุตฺโต, โส อยมตฺโถ. ยา อจฺจนฺตาย น มิโนติ น วินิจฺฉินติ, สา มานสฺส สมีเปติ อุปมา ยถา โคโณ วิย ควโยติ.
ปงฺคุโฬติ ปีสปฺปี. โทลาติ เปงฺโขโล. กีฬตนฺติ กีฬนฺตานํ. มาตาปุตฺตานนฺติ อตฺตโน ภริยาย ปุตฺตสฺส จ. อุโภ โกฏิโยติ อาคจฺฉนฺตสฺส ปุริมโกฏึ, คจฺฉนฺตสฺส ปจฺฉิมโกฏินฺติ ทฺเวปิ โกฏิโย. มชฺฌฺจาติ โทลาผลกสฺเสว มชฺฌํ. อุปนิพนฺธนตฺถมฺโภ วิยาติ อุปนิพนฺธนตฺถมฺโภ, นาสิกคฺคํ มุขนิมิตฺตํ วา, ตสฺส มูเล สมีเป ตฺวา. กถํ ตฺวา ¶ ? สติยา วเสน. สติฺหิ ตตฺถ สูปฏฺิตํ กโรนฺโต โยคาวจโร ตตฺถ ิโต นาม โหติ อวยวธมฺเมน สมุทายสฺส อปทิสิตพฺพโต ¶ . นิมิตฺเตติ นาสิกคฺคาทินิมิตฺเต. สติยา นิสินฺโนติ สติวเสน นิสีทนฺโต. ‘‘สติฺหิ ตตฺถา’’ติอาทินา าเน วิย วตฺตพฺพํ. ตตฺถาติ ผุฏฺฏฺาเน. เตติ นครสฺส อนฺโต พหิ จ คตา มนุสฺสา เตสํ สงฺคหา จ หตฺถคตา. อาทิโต ปภุตีติ อุปเมยฺยตฺถทสฺสนโต ปฏฺาย.
คาถายํ นิมิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนนิมิตฺตํ. อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺสาติ เอกสฺส จิตฺตสฺส น อารมฺมณํ, อารมฺมณํ น โหนฺตีติ อตฺโถ. อชานโต จ ตโย ธมฺเมติ นิมิตฺตํ อสฺสาโส ปสฺสาโสติ อิเม นิมิตฺตาทโย ตโย ธมฺเม อารมฺมณกรณวเสน อวินฺทนฺตสฺส. จ-สทฺโท พฺยติเรเก. ภาวนาติ อานาปานสฺสติสมาธิภาวนา. นุปลพฺภตีติ น อุปลพฺภติ น สิชฺฌตีติ อยํ โจทนาคาถาย อตฺโถ. ทุติยา ปน ปริหารคาถา สุวิฺเยฺยาว.
กถนฺติ ตาสํ โจทนาปริหารคาถานํ อตฺถํ วิวริตุํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. อิเม ตโย ธมฺมาติอาทีสุ ปทโยชนาย สทฺธึ อยมตฺถนิทฺเทโส – อิเม นิมิตฺตาทโย ตโย ธมฺมา เอกจิตฺตสฺส กถํ อารมฺมณํ น โหนฺติ, อสติปิ อารมฺมณภาเว น จิเม น จ อิเม ตโย ธมฺมา อวิทิตา โหนฺติ, กถฺจ น โหนฺติ อวิทิตา, เตสฺหิ อวิทิตตฺเต จิตฺตฺจ กถํ วิกฺเขปํ น คจฺฉติ, ปธานฺจ ภาวนาย นิปฺผาทกํ วีริยฺจ กถํ ปฺายติ, นีวรณานํ วิกฺขมฺภกํ สมฺมเทว สมาธานาวหํ ภาวนานุโยคสงฺขาตํ ปโยคฺจ โยคี กถํ สาเธติ, อุปรูปริ โลกิยโลกุตฺตรฺจ วิเสสํ กถมธิคจฺฉตีติ.
อิทานิ ตมตฺถํ กกโจปมาย สาเธตุํ ‘‘เสยฺยถาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภูมิภาคสฺส วิสมตาย จฺจเล รุกฺเข เฉทนกิริยา น สุกรา สิยา, ตถา จ สติ กกจทนฺตคติ ทุวิฺเยฺยาติ อาห – ‘‘สเม ภูมิภาเค’’ติ. กกเจนาติ ขุทฺทเกน ขรปตฺเตน. เตนาห ‘‘ปุริโส’’ติ. ผุฏฺกกจทนฺตานนฺติ ผุฏฺผุฏฺกกจทนฺตานํ วเสน. เตน กกจทนฺเตหิ ผุฏฺผุฏฺฏฺาเนเยว ปุริสสฺส สติยา อุปฏฺานํ ทสฺเสติ. เตนาห – ‘‘น อาคเต วา คเต วา กกจทนฺเต มนสิ กโรตี’’ติ.
กกจสฺส ¶ อากฑฺฒนกาเล ปุริสาภิมุขํ ปวตฺตา อาคตา, เปลฺลนกาเล ตโต วิคตา คตาติ วุตฺตา, น จ อาคตา วา คตา วา กกจทนฺตา อวิทิตา โหนฺติ สพฺพตฺถ สติยา อุปฏฺิตตฺตา ฉินฺทิตพฺพฏฺานํ อผุสิตฺวา คจฺฉนฺตานํ อาคจฺฉนฺตานฺจ กกจทนฺตานํ อภาวโต. ปธานนฺติ ¶ รุกฺขสฺส เฉทนวีริยํ. ปโยคนฺติ ตสฺเสว เฉทนกิริยํ. อุปมายํ ‘‘วิเสสมธิคจฺฉตี’’ติ ปทํ ปาฬิยํ นตฺถิ, โยเชตฺวา ปน ทสฺเสตพฺพํ. เตเนว วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๒๒๗) อุปมายมฺปิ ‘‘วิเสสมธิคจฺฉตี’’ติ ปทํ โยเชตฺวาว วุตฺตํ. ตํสํวณฺณนายฺจ ‘‘วิเสสนฺติ อเนกภาวาปาทนํ, เตน จ สาเธตพฺพํ ปโยชนวิเสส’’นฺติ อตฺโถ วุตฺโต.
ยถา รุกฺโขติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํ. อุปนิพนฺธติ อารมฺมเณ จิตฺตํ เอตายาติ สติ อุปนิพนฺธนา นาม, ตสฺสา อสฺสาสปสฺสาสานํ สลฺลกฺขณสฺส นิมิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนานิมิตฺตํ, นาสิกคฺคํ มุขนิมิตฺตํ วา. เอวเมวนฺติ ยถา โส ปุริโส กกเจน รุกฺขํ ฉินฺทนฺโต อาคตคเต กกจทนฺเต อมนสิกโรนฺโตปิ ผุฏฺผุฏฺฏฺาเนเยว สติยา อุปฏฺปเนน อาคตคเต กกจทนฺเต ชานาติ, สุตฺตปทฺจ อวิรชฺฌนฺโต อตฺถกิจฺจํ สาเธติ, เอวเมวํ. นาสิกคฺเค มุขนิมิตฺเตติ ทีฆนาสิโก นาสิกคฺเค, อิตโร มุขํ อสนํ นิมียติ ฉาทียติ เอเตนาติ มุขนิมิตฺตนฺติ ลทฺธนาเม อุตฺตโรฏฺเ.
อิทํ ปธานนฺติ เยน วีริยารมฺเภน อารทฺธวีริยสฺส โยคิโน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ กมฺมนิยํ ภาวนากมฺมกฺขมํ ภาวนากมฺมโยคฺคํ โหติ, อิทํ วีริยํ ปธานนฺติ ผเลน เหตุํ ทสฺเสติ. อุปกฺกิเลสา ปหียนฺตีติ จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลสภูตานิ นีวรณานิ วิกฺขมฺภนวเสน ปหียนฺติ. วิตกฺกา วูปสมฺมนฺตีติ ตโต เอว กามวิตกฺกาทโย มิจฺฉาวิตกฺกา อุปสมํ คจฺฉนฺติ, นีวรณปฺปหาเนน วา ปมชฺฌานาธิคมํ ทสฺเสตฺวา วิตกฺกวูปสมาปเทเสน ทุติยชฺฌานาทีนมธิคมมาห. อยํ ปโยโคติ อยํ ฌานาธิคมสฺส เหตุภูโต กมฺมฏฺานานุโยโค ปโยโค. สํโยชนา ปหียนฺตีติ ทสปิ สํโยชนานิ มคฺคปฺปฏิปาฏิยา สมุจฺเฉทวเสน ปหียนฺติ. อนุสยา พฺยนฺตี โหนฺตีติ ตถา สตฺตปิ อนุสยา อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน ภงฺคมตฺตสฺสปิ อนวเสสโต วิคตนฺตา โหนฺติ. เอตฺถ จ สํโยชนปฺปหานํ นาม อนุสยนิโรเธเนว ¶ โหติ, ปหีเนสุ จ สํโยชเนสุ อนุสยานํ เลโสปิ น ภวิสฺสตีติ จ ทสฺสนตฺถํ ‘‘สํโยชนา ปหียนฺติ, อนุสยา พฺยนฺตี โหนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อยํ วิเสโสติ อิมํ สมาธึ นิสฺสาย อนุกฺกเมน ลพฺภมาโน อยํ สํโยชนปฺปหานาทิโก อิมสฺส สมาธิสฺส วิเสโสติ อตฺโถ.
ยสฺสาติ เยน. อนุปุพฺพนฺติ อนุกฺกเมน. ปริจิตาติ ปริจิณฺณา. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – อานาปานสฺสติ ยถา พุทฺเธน ภควตา เทสิตา, ตถา เยน ทีฆรสฺสปชอานนาทิวิธินา ¶ อนุปุพฺพํ ปริจิตา สุฏฺุ ภาวิตา, ตโต เอว ปริปุณฺณา โสฬสนฺนํ วตฺถูนํ ปาริปูริยา สพฺพโส ปุณฺณา, โส ภิกฺขุ อิมํ อตฺตโน ขนฺธาทิโลกํ ปฺโภาเสน ปภาเสติ. ยถา กึ? อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา อพฺภาทิอุปกฺกิเลสวิมุตฺโต จนฺทิมา ตารกราชา วิยาติ. ‘‘อพฺภา มุตฺโตว จนฺทิมา’’ติ หิ ปทสฺส นิทฺเทเส มหิกาทีนมฺปิ วุตฺตตฺตา เอตฺถ อาทิ-สทฺทโลโป กโตติ เวทิตพฺโพ.
อิธาติ กกจูปมาย. อสฺสาติ โยคิโน. อิธาติ วา อิมสฺมึ าเน. อสฺสาติ อุปมาภูตสฺส กกจสฺส. อาคตคตวเสน ยถา ตสฺส ปุริสสฺส อมนสิกาโร, เอวํ อสฺสาสปสฺสาสานํ อาคตคตวเสน อมนสิการมตฺตเมว อานยนปฺปโยชนํ. น จิเรเนวาติ อิทํ กตาธิการํ สนฺธาย วุตฺตํ. นิมิตฺตนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตํ. อวเสสชฺฌานงฺคปฏิมณฺฑิตาติ วิตกฺกาทิอวเสสชฺฌานงฺคปฏิมณฺฑิตาติ วทนฺติ, วิจาราทีติ ปน วตฺตพฺพํ นิปฺปริยาเยน วิตกฺกสฺส อปฺปนาภาวโต. โส หิ ปาฬิยํ ‘‘อปฺปนา พฺยปฺปนา’’ติ นิทฺทิฏฺโ, ตํสมฺปโยคโต วา ยสฺมา ฌานํ อปฺปนาติ อฏฺกถาโวหาโร, ฌานงฺเคสุ จ สมาธิ ปธานํ, ตสฺมา ตํ อปฺปนาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อวเสสชฺฌานงฺคปฏิมณฺฑิตา อปฺปนาสงฺขาตา ปนา จ สมฺปชฺชตี’’ติ อาห. กสฺสจิ ปน คณนาวเสเนว มนสิการกาลโต ปภุตีติ เอตฺถ ‘‘อนุกฺกมโต…เป… ปตฺตํ วิย โหตี’’ติ เอตฺตโกว คนฺโถ ปริหีโน, ปุราณโปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ โส คนฺโถ ลิขิโตเยว ติฏฺติ.
สารทฺธกายสฺส ¶ กสฺสจิ ปุคฺคลสฺส. โอนมติ วตฺถิกาทิปลมฺพเนน. วิกูชตีติ สทฺทํ กโรติ. วลึ คณฺหาตีติ. ตตฺถ ตตฺถ วลินํ โหติ. กสฺมา? ยสฺมา สารทฺธกาโย ครุโก โหตีติ. กายทรถวูปสเมน สทฺธึ สิชฺฌมาโน โอฬาริกอสฺสาสปสฺสาสนิโรโธ พฺยติเรกมุเขน ตสฺส สาธนํ วิย วุตฺโต. โอฬาริกอสฺสาสปสฺสาสนิโรธวเสนาติ อนฺวยวเสน ตทตฺถสฺส สาธนํ. กายทรเถ วูปสนฺเตติ จิตฺตชรูปานํ ลหุมุทุกมฺมฺภาเวน โย เสสติสนฺตติรูปานมฺปิ ลหุอาทิภาโว, โส อิธ กายสฺส ลหุภาโวติ อธิปฺเปโต. สฺวายํ ยสฺมา จิตฺตสฺส ลหุอาทิภาเวน วินา นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ลหุกํ โหตี’’ติ.
โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส นิรุทฺเธติอาทิ เหฏฺา วุตฺตนยมฺหิ วิเจตพฺพาการปฺปตฺตสฺส กายสงฺขารสฺส วิจยนวิธึ ทสฺเสตุํ อานีตํ.
อุปรูปริ ¶ วิภูตานีติ ภาวนาพเลน อุทฺธํ อุทฺธํ ปากฏานิ โหนฺติ. เทสโตติ ปกติยา ผุสนเทสโต, ปุพฺเพ อตฺตโน ผุสนวเสน อุปธาริตฏฺานโต.
‘‘กตฺถ นตฺถี’’ติ านวเสน ‘‘กสฺส นตฺถี’’ติ ปุคฺคลวเสน จ วีมํสิยมานมตฺถํ เอกชฺฌํ กตฺวา วิภาเวตุํ ‘‘อนฺโตมาตุกุจฺฉิย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘ยถา อุทเก นิมุคฺคสฺส นิรุทฺโธกาสตาย อสฺสาสปสฺสาสา น ปวตฺตนฺติ, เอวํ อนฺโตมาตุกุจฺฉิยํ. ยถา มตานํ สมุฏฺาปกจิตฺตาภาวโต, เอวํ อสฺีภูตานํ มุจฺฉาปเรตานํ อสฺีสุ วา ชาตานํ, ตถา นิโรธสมาปนฺนาน’’นฺติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ. มหาคณฺิปเท ปน ‘‘มุจฺฉาปเรตานํ จิตฺตปฺปวตฺติยา ทุพฺพลภาวโต’’ติ การณํ วุตฺตํ. จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนานํ ธมฺมตาวเสเนว เนสํ อนุปฺปชฺชนํ, ตถา รูปารูปภวสมงฺคีนํ. เกจิ ปน ‘‘อนุปุพฺพโต สุขุมภาวปฺปตฺติยา จตุตฺถชฺฌานสมาปนฺนสฺส, รูปภเว รูปานํ ภวงฺคสฺส จ สุขุมภาวโต รูปภวสมงฺคีนํ นตฺถี’’ติ การณํ วทนฺติ. อตฺถิเยว เต อสฺสาสปสฺสาสา ปาริเสสโตติ อธิปฺปาโย ยถาวุตฺตสตฺตฏฺานวินิมุตฺตสฺส อสฺสาสปสฺสาสานํ อนุปฺปชฺชนฏฺานสฺส อภาวโต. ปกติผุฏฺวเสนาติ ปกติยา ผุสนฏฺานวเสน. นิมิตฺตํ เปตพฺพนฺติ สติยา ตตฺถ สุขปฺปวตฺตนตฺถํ ¶ ถิรตรํ สฺาณํ ปวตฺเตตพฺพํ. ถิรสฺาปทฏฺานา หิ สติ. อิมเมวาติ อิมํ เอว อนุปฏฺหนฺตสฺส กายสงฺขารสฺส กณฺฏกุฏฺาปนาเยน อุปฏฺาปนวิธิเมว. อตฺถวสนฺติ เหตุํ. อตฺโถ หิ ผลํ. โส ยสฺส วเสน ปวตฺตติ, โส อตฺถวโสติ. มุฏฺสฺสติสฺสาติ วินฏฺสฺสติสฺส. อสมฺปชานสฺสาติ สมฺปชฺวิรหิตสฺส, ภาเวนฺตสฺส อนุกฺกเมน อนุปฏฺหนฺเต อสฺสาสปสฺสาเส วีมํสิตฺวา ‘‘อิเม เต’’ติ อุปธาเรตุํ สมฺมเทว ชานิตฺุจ สมตฺถาหิ สติปฺาหิ วิรหิตสฺสาติ อธิปฺปาโย. อิโต อฺํ กมฺมฏฺานํ. ครุกนฺติ ภาริยํ. สา จสฺส ครุกตา ภาวนาย สุทุกฺกรภาเวนาติ อาห ‘‘ครุกภาวน’’นฺติ.
อุปรูปริ สนฺตสุขุมภาวาปตฺติโต ‘‘พลวตี สุวิสทา สูรา จ สติ ปฺา จ อิจฺฉิตพฺพา’’ติ วตฺวา สุขุมสฺส นาม อตฺถสฺส สาธเนนปิ สุขุเมเนว ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิทานิ อนุปฏฺหนฺตานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ ปริเยสนุปายํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตาหิ จ ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อนุปทนฺติ ปทานุปทํ. จริตฺวาติ โคจรํ คเหตฺวา. ตสฺมึเยว าเนติ อุปนิพนฺธนนิมิตฺตสฺิเต าเน. โยเชตฺวาติ มนสิกาเรน โยเชตฺวา. ‘‘สติรสฺมิยา พนฺธิตฺวา’’ติ วา วุตฺตเมวตฺถมาห ‘‘ตสฺมึเยว าเน โยเชตฺวา’’ติ. น หิ อุปเมยฺเย พนฺธนโยชนฏฺานานิ วิสุํ ลพฺภนฺติ. นิมิตฺตนฺติ อุคฺคหนิมิตฺตํ ปฏิภาคนิมิตฺตํ วา. อุภยมฺปิ หิ ¶ อิธ เอกชฺฌํ วุตฺตํ. ตถา หิ ตูลปิจุอาทิ อุปมตฺตยํ อุคฺคเห ยุชฺชติ, เสสํ อุภยตฺถ. เอกจฺเจติ เอเก อาจริยา.
ตารกรูปํ วิยาติ ตารกาย ปภารูปํ วิย. มณิคุฬิกาทิอุปมา ปฏิภาเค วฏฺฏนฺติ. กถํ ปเนตํ เอกํเยว กมฺมฏฺานํ อเนกาการโต อุปฏฺาตีติ อาห ‘‘ตฺจ ปเนต’’นฺติอาทิ. สุตฺตนฺตนฺติ เอกํ สุตฺตํ. ปคุณปฺปวตฺติภาเวน อวิจฺเฉทํ มหาวิสยตฺจ สนฺธายาห ‘‘มหตี ปพฺพเตยฺยา นที วิยา’’ติ. ตตฺถ พฺยฺชนสมฺปตฺติยา สมนฺตภทฺทกํ สุตฺตํ สพฺพภาคมโนหรา สพฺพปาลิผุลฺลา วนฆฏา วิยาติ อาห ‘‘เอกา วนราชิ วิยา’’ติ. เตนาห ภควา ‘‘วนปฺปคุมฺเพ ยถ ผุสฺสิตคฺเค’’ติ (ขุ. ปา. ๖.๑๓; สุ. นิ. ๒๓๖) นานานุสนฺธิยํ นานาเปยฺยาลํ วิวิธนยนิปุณํ พหุวิธกมฺมฏฺานมุขํ สุตฺตนฺตํ อตฺถิเกหิ สกฺกจฺจํ สมุปปชฺชิตพฺพนฺติ อาห – ‘‘สีตจฺฉาโย…เป… รุกฺโข ¶ วิยา’’ติ. สฺานานตายาติ นิมิตฺตุปฏฺานโต ปุพฺเพ ปวตฺตสฺานํ นานาวิธภาวโต. สฺชนฺติ ภาวนาสฺาชนิตํ ภาวนาสฺาย สฺชานนมตฺตํ. น หิ อสภาวสฺส กุโตจิ สมุฏฺานํ อตฺถิ. เตนาห – ‘‘นานโต อุปฏฺาตี’’ติ, อุปฏฺานาการมตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ.
อิเม ตโย ธมฺมาติ อสฺสาโส ปสฺสาโส นิมิตฺตนฺติ อิเม ตโย ธมฺมา. นตฺถีติ กมฺมฏฺานวเสน มนสิกาตพฺพภาเวน นตฺถิ น อุปลพฺภติ. น อุปจารนฺติ อุปจารมฺปิ น ปาปุณาติ, ปเคว อปฺปนนฺติ อธิปฺปาโย. ยสฺส ปนาติ วิชฺชมานปกฺโข วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺโพ.
อิทานิ วุตฺตสฺเสว อตฺถสฺส สมตฺถนตฺถํ กกจูปมายํ อาคตา ‘‘นิมิตฺต’’นฺติอาทิกา คาถา ปจฺจานีตา. นิมิตฺเตติ ยถาวุตฺเต ปฏิภาคนิมิตฺเต. เอวํ โหตีติ ภาวนมนุยุตฺตสฺส เอวํ โหติ, ตสฺมา ‘‘ปุนปฺปุนํ เอวํ มนสิ กโรหี’’ติ วตฺตพฺโพ. โวสานํ อาปชฺเชยฺยาติ ‘‘นิมิตฺตํ นาม ทุกฺกรํ อุปฺปาเทตุํ, ตยิทํ ลทฺธํ, หนฺทาหํ ทานิ ยทา วา ตทา วา วิเสสํ นิพฺพตฺเตสฺสามี’’ติ สงฺโกจํ อาปชฺเชยฺย. วิสีเทยฺยาติ ‘‘เอตฺตกํ กาลํ ภาวนมนุยุตฺตสฺส นิมิตฺตมฺปิ น อุปฺปนฺนํ, อภพฺโพ มฺเ วิเสสสฺสา’’ติ วิสาทํ อาปชฺเชยฺย. ‘‘อิมาย ปฏิปทาย ชรามรณโต มุจฺจิสฺสามีติ ปฏิปนฺนสฺส นิมิตฺต’’นฺติ วุตฺเต กถํ สงฺโกจาปตฺติ, ภิยฺโยโส มตฺตาย อุสฺสาหเมว กเรยฺยาติ ‘‘นิมิตฺตมิทํ…เป… วตฺตพฺโพ’’ติ มชฺฌิมภาณกา อาหุ. เอวนฺติ วุตฺตปฺปกาเรน ปฏิภาคนิมิตฺเตเยว ภาวนาจิตฺตสฺส ปเนน. อิโต ปภุตีติ อิโต ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺาย. ปุพฺเพ ยํ วุตฺตํ ‘‘อนุพนฺธนาย ผุสนาย ปนาย จ มนสิ กโรตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.อานาปานสฺสติสมาธิกถา), ตตฺถ ¶ อนุพนฺธนํ ผุสนฺจ วิสฺสชฺเชตฺวา ปนาวเสเนว ภาเวตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปนาวเสน ภาวนา โหตี’’ติ.
โปราเณหิ วุตฺโตวายมตฺโถติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิมิตฺเต’’ติ คาถมาห. ตตฺถ นิมิตฺเตติ ปฏิภาคนิมิตฺเต. ปยํ จิตฺตนฺติ ภาวนาจิตฺตํ เปนฺโต, ปนาวเสน มนสิกโรนฺโตติ อตฺโถ. นานาการนฺติ ‘‘จตฺตาโร วณฺณา’’ติ เอวํ วุตฺตํ นานาการํ. อาการสามฺวเสน เหตํ เอกวจนํ. วิภาวยนฺติ วิภาเวนฺโต อนฺตรธาเปนฺโต. นิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺาย หิ เต อาการา อมนสิการโต อนฺตรหิตา วิย โหนฺติ. อสฺสาสปสฺสาเสติ ¶ อสฺสาสปสฺสาเส โย นานากาโร, ตํ วิภาวยํ, อสฺสาสปสฺสาสสมฺภูเต วา นิมิตฺเต. สกํ จิตฺตํ นิพนฺธตีติ ตาย เอว ปนาย อตฺตโน จิตฺตํ อุปนิพนฺธติ, อปฺเปตีติ อตฺโถ. เกจิ ปน ‘‘วิภาวยนฺติ วิภาเวนฺโต, วิทิตํ ปากฏํ กโรนฺโต’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ ปุพฺพภาควเสน ยุชฺเชยฺย. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ธิติสมฺปนฺนตฺตา ธีโร โยคี อสฺสาสปสฺสาเส นานาการํ วิภาเวนฺโต นานาการโต เต ปชานนฺโต วิทิเต ปากเฏ กโรนฺโต นานาการํ วา โอฬาริโกฬาริเก ปสฺสมฺเภนฺโต วูปสเมนฺโต ตตฺถ ยํ ลทฺธํ นิมิตฺตํ, ตสฺมึ จิตฺตํ เปนฺโต อนุกฺกเมน สกํ จิตฺตํ นิพนฺธติ อปฺเปตีติ.
ยทา สทฺธาทีนิ อินฺทฺริยานิ สุวิสทานิ ติกฺขานิ ปวตฺตนฺติ, ตทา อสฺสทฺธิยาทีนํ ทูรีภาเวน สาติสยํ ถามปฺปตฺเตหิ สตฺตหิ พเลหิ ลทฺธุปตฺถมฺภานิ วิตกฺกาทีนิ กามาวจราเนว ฌานงฺคานิ พหูนิ หุตฺวา ปาตุภวนฺติ. ตโต เอว เตสํ อุชุวิปจฺจนีกภูตา กามจฺฉนฺทาทโย สทฺธึ ตเทกฏฺเหิ ปาปธมฺเมหิ วิทูรี ภวนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติยา สทฺธึ, ตํ อารพฺภ อุปจารชฺฌานํ อุปฺปชฺชติ. เตน วุตฺตํ ‘‘นิมิตฺตุปฏฺานโต ปภุติ นีวรณานิ วิกฺขมฺภิตาเนว โหนฺตี’’ติอาทิ. ตตฺถ สนฺนิสินฺนาวาติ สมฺมเทว นิสีทึสุ เอว, อุปสนฺตาเยวาติ อตฺโถ. วิกฺขมฺภิตาเนว สนฺนิสินฺนาวาติ อวธารเณน ปน ตทตฺถํ อุสฺสาโห กาตพฺโพติ ทสฺเสติ. ทฺวีหากาเรหีติ ฌานธมฺมานํ ปฏิปกฺขทูรีภาโว ถิรภาวปฺปตฺติ จาติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ. อิทานิ ตานิ การณานิ อวตฺถามุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘อุปจารภูมิยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุปจารภูมิยนฺติ อุปจาราวตฺถายํ. ยทิปิ หิ ตทา ฌานงฺคานิ ปฏุตรานิ มหคฺคตภาวปฺปตฺตานิ นุปฺปชฺชนฺติ, เตสํ ปน ปฏิปกฺขธมฺมานํ วิกฺขมฺภเนน จิตฺตํ สมาธิยติ. เตนาห ‘‘นีวรณปฺปหาเนนา’’ติ. ปฏิลาภภูมิยนฺติ ฌานสฺส อธิคมาวตฺถายํ. ตทา หิ อปฺปนาปฺปตฺตานํ ฌานธมฺมานํ อุปฺปตฺติยา จิตฺตํ สมาธิยติ. เตนาห ‘‘องฺคปาตุภาเวนา’’ติ.
อุปจาเร ¶ องฺคานิ น ถามชาตานิ โหนฺติ องฺคานํ อถามชาตตฺตา. ยถา นาม ทหโร กุมารโก อุกฺขิปิตฺวา ปิยมาโน ปุนปฺปุนํ ภูมิยํ ปตติ, เอวเมว อุปจาเร อุปฺปนฺเน จิตฺตํ กาเลน นิมิตฺตํ อารมฺมณํ กโรติ, กาเลน ภวงฺคํ โอตรติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุปจารสมาธิ กุสลวีถิยํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรตี’’ติ. อปฺปนายํ ปน องฺคานิ ถามชาตานิ โหนฺติ ¶ เตสํ ถามชาตตฺตา. ยถา นาม พลวา ปุริโส อาสนา วุฏฺาย ทิวสมฺปิ ติฏฺเยฺย, เอวเมว อปฺปนาสมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน จิตฺตํ สกึ ภวงฺควารํ ฉินฺทิตฺวา เกวลมฺปิ รตฺตึ เกวลมฺปิ ทิวสํ ติฏฺติ, กุสลชวนปฏิปาฏิวเสเนว ปวตฺตติ. เตนาห – ‘‘อปฺปนาสมาธิ…เป… น ภวงฺคํ โอตรตี’’ติ. วณฺณโตติ ปิจุปิณฺฑตารกรูปาทีสุ วิย อุปฏฺิตวณฺณโต. ลกฺขณโตติ ขรภาวาทิสภาวโต อนิจฺจาทิสภาวโต วา. รกฺขิตพฺพํ ตํ นิมิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
ลทฺธปริหานีติ ลทฺธอุปจารชฺฌานปริหานิ. นิมิตฺเต อวินสฺสนฺเต ตทารมฺมณํ ฌานํ อปริหีนเมว โหติ, นิมิตฺเต ปน อารกฺขาภาเวน วินฏฺเ ลทฺธํ ลทฺธํ ฌานมฺปิ วินสฺสติ ตทายตฺตวุตฺติโต. เตนาห ‘‘อารกฺขมฺหี’’ติอาทิ.
อิทานิ ตตฺรายํ รกฺขณูปาโยติอาทินา –
‘‘อาวาโส โคจโร ภสฺสํ, ปุคฺคโล โภชนํ อุตุ;
อิริยาปโถติ สตฺเตเต, อสปฺปาเย วิวชฺชเย.
‘‘สปฺปาเย สตฺต เสเวถ, เอวฺหิ ปฏิปชฺชโต;
น จิเรเนว กาเลน, โหติ กสฺสจิ อปฺปนา’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๕๙) –
เอวํ วุตฺตํ รกฺขณวิธึ สงฺเขปโต วิภาเวติ. ตตฺรายํ วิตฺถาโร – ยสฺมึ อาวาเส วสนฺตสฺส อนุปฺปนฺนํ วา นิมิตฺตํ นุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนํ วา วินสฺสติ, อนุปฏฺิตา จ สติ น อุปฏฺาติ, อสมาหิตฺจ จิตฺตํ น สมาธิยติ, อยํ อสปฺปาโย. ยตฺถ นิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติ เจว ถาวรฺจ โหติ, สติ อุปฏฺาติ, จิตฺตํ สมาธิยติ, อยํ สปฺปาโย. ตสฺมา ยสฺมึ วิหาเร พหู อาวาสา โหนฺติ, ตตฺถ เอกเมกสฺมึ ตีณิ ตีณิ ทิวสานิ วสิตฺวา ยตฺถสฺส จิตฺตํ เอกคฺคํ โหติ, ตตฺถ วสิตพฺพํ.
โคจรคาโม ¶ ปน โย เสนาสนโต อุตฺตเรน วา ทกฺขิเณน วา นาติทูเร ทิยฑฺฒโกสพฺภนฺตเร โหติ สุลภสมฺปนฺนภิกฺโข, โส สปฺปาโย, วิปรีโต อสปฺปาโย.
ภสฺสนฺติ ¶ ทฺวตฺตึสติรจฺฉานกถาปริยาปนฺนํ อสปฺปายํ. ตฺหิสฺส นิมิตฺตนฺตรธานาย สํวตฺตติ. ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตํ สปฺปายํ, ตมฺปิมตฺตาย ภาสิตพฺพํ.
ปุคฺคโลปิ อติรจฺฉานกถิโก สีลาทิคุณสมฺปนฺโน, ยํ นิสฺสาย อสมาหิตํ วา จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิตํ วา จิตฺตํ ถิรตรํ โหติ, เอวรูโป สปฺปาโย. กายทฬฺหีพหุโล ปน ติรจฺฉานกถิโก อสปฺปาโย. โส หิ ตํ กทฺทโมทกมิว อจฺฉํ อุทกํ มลีนเมว กโรติ, ตาทิสฺจ อาคมฺม โกฏปพฺพตวาสีทหรสฺเสว สมาปตฺติ วินสฺสติ, ปเคว นิมิตฺตํ.
โภชนํ ปน กสฺสจิ มธุรํ, กสฺสจิ อมฺพิลํ สปฺปายํ โหติ. อุตุปิ กสฺสจิ สีโต, กสฺสจิ อุณฺโห สปฺปาโย โหติ. ตสฺมา ยํ โภชนํ วา อุตุํ วา เสวนฺตสฺส ผาสุ โหติ, อสมาหิตํ วา จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิตํ วา ถิรตรํ โหติ. ตํ โภชนํ, โส จ อุตุ สปฺปาโย. อิตรํ โภชนํ, อิตโร จ อุตุ อสปฺปาโย.
อิริยาปเถสุปิ กสฺสจิ จงฺกโม สปฺปาโย โหติ, กสฺสจิ สยนฏฺานนิสชฺชานํ อฺตโร. ตสฺมา ตํ อาวาสํ วิย ตีณิ ทิวสานิ อุปปริกฺขิตฺวา ยสฺมึ อิริยาปเถ อสมาหิตํ จิตฺตํ สมาธิยติ, สมาหิตํ วา ถิรตรํ โหติ, โส สปฺปาโย, อิตโร อสปฺปาโยติ เวทิตพฺโพ. อิติ อิมํ สตฺตวิธํ อสปฺปายํ วชฺเชตฺวา สปฺปายํ เสวิตพฺพํ. เอวํ ปฏิปนฺนสฺส หิ นิมิตฺตาเสวนพหุลสฺส น จิเรเนว กาเลน โหติ กสฺสจิ อปฺปนา.
ยสฺส ปน เอวมฺปิ ปฏิปชฺชโต น โหติ, เตน ทสวิธํ อปฺปนาโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วตฺถุวิสทกิริยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๘๕; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๑๘; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๒๓๒; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๔๑๘) วิตฺถุวิสทกิริยา นาม อชฺฌตฺติกพาหิรานํ วตฺถูนํ วิสทภาวกรณํ. ยทา หิสฺส เกสนขโลมานิ ทีฆานิ โหนฺติ, สรีรํ วา เสทมลคฺคหิตํ, ตทา อชฺฌตฺติกํ วตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ. ยทา ปนสฺส จีวรํ ชิณฺณํ กิลิฏฺํ ทุคฺคนฺธํ โหติ, เสนาสนํ วา อุกฺลาปํ, ตทา พาหิรํ วตฺถุ อวิสทํ โหติ อปริสุทฺธํ. อชฺฌตฺติกพาหิเร หิ วตฺถุมฺหิ อวิสเท ¶ อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ าณมฺปิ อปริสุทฺธํ โหติ อปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลิกวฏฺฏิเตลานิ ¶ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิย. อปริสุทฺเธน จ าเณน สงฺขาเร สมฺมสโต สงฺขาราปิ อวิภูตา โหนฺติ, กมฺมฏฺานมนุยฺุชโต กมฺมฏฺานมฺปิ วุทฺธึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ น คจฺฉติ. วิสเท ปน อชฺฌตฺติกพาหิเร วตฺถุมฺหิ อุปฺปนฺเนสุ จิตฺตเจตสิเกสุ าณมฺปิ วิสทํ โหติ ปริสุทฺธานิ ทีปกปลฺลิกวฏฺฏิเตลานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺนทีปสิขาย โอภาโส วิย. ปริสุทฺเธน จ าเณน สงฺขาเร สมฺมสโต สงฺขาราปิ วิภูตาโหนฺติ, กมฺมฏฺานมนุยฺุชโต กมฺมฏฺานมฺปิ วุทฺธึ วิรุฬฺหึ เวปุลฺลํ คจฺฉติ.
อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมภาวกรณํ. สเจ หิสฺส สทฺธินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อิตรานิ มนฺทานิ, ตโต วีริยินฺทฺริยํ ปคฺคหกิจฺจํ, สตินฺทฺริยํ อุปฏฺานกิจฺจํ, สมาธินฺทฺริยํ อวิกฺเขปกิจฺจํ, ปฺินฺทฺริยํ ทสฺสนกิจฺจํ กาตุํ น สกฺโกติ. ตสฺมา ตํ ธมฺมสภาวปจฺจเวกฺขเณน วา ยถา วา มนสิกโรโต พลวํ ชาตํ, ตถา อมนสิกาเรน หาเปตพฺพํ. วกฺกลิตฺเถรวตฺถุ เจตฺถ นิทสฺสนํ. สเจ ปน วีริยินฺทฺริยํ พลวํ โหติ, อถ เนว สทฺธินฺทฺริยํ อธิโมกฺขกิจฺจํ กาตุํ สกฺโกติ, น อิตรานิ อิตรกิจฺจเภทํ. ตสฺมา ตํ ปสฺสทฺธาทิภาวนาย หาเปตพฺพํ. ตตฺราปิ โสณตฺเถรวตฺถุ ทสฺเสตพฺพํ. เอวํ เสเสสุปิ เอกสฺส พลวภาเว สติ อิตเรสํ อตฺตโน กิจฺเจสุ อสมตฺถตา เวทิตพฺพา.
วิเสสโต ปเนตฺถ สทฺธาปฺานํ สมาธิวีริยานฺจ สมตํ ปสํสนฺติ. พลวสทฺโธ หิ มนฺทปฺโ มุธปฺปสนฺโน โหติ, อวตฺถุสฺมึ ปสีทติ. พลวปฺโ มนฺทสทฺโธ เกราฏิกปกฺขํ ภชติ, เภสชฺชสมุฏฺิโต วิย โรโค อเตกิจฺโฉ โหติ. อุภินฺนํ สมตาย วตฺถุสฺมึเยว ปสีทติ. พลวสมาธึ ปน มนฺทวีริยํ สมาธิสฺส โกสชฺชปกฺขตฺตา โกสชฺชํ อภิภวติ, พลววีริยํ มนฺทสมาธึวีริยสฺส อุทฺธจฺจปกฺขตฺตา อุทฺธจฺจํ อภิภวติ. สมาธิ ปน วีริเยน สํโยชิโต โกสชฺเช ปติตุํ น ลภติ, วีริยํ สมาธินา สํโยชิตํ อุทฺธจฺเจ ปติตุํ น ลภติ. ตสฺมา ตทุภยํ สมํ กาตพฺพํ. อุภยสมตาย หิ อปฺปนา โหติ. อปิจ สมาธิกมฺมิกสฺส พลวตีปิ สทฺธา วฏฺฏติ. เอวฺหิ สทฺทหนฺโต โอกปฺเปนฺโต อปฺปนํ ปาปุณิสฺสติ, สมาธิปฺาสุ ปน สมาธิกมฺมิกสฺส เอกคฺคตา พลวตี วฏฺฏติ. เอวฺหิ โส อปฺปนํ ปาปุณาติ, วิปสฺสนากมฺมิกสฺส ปฺา พลวตี วฏฺฏติ ¶ . เอวฺหิ โส ลกฺขณปฺปฏิเวธํ ปาปุณาติ, อุภินฺนํ ปน สมตายปิ อปฺปนา โหติเยว. สติ ปน สพฺพตฺถ พลวตี วฏฺฏติ. สติ หิ จิตฺตํ อุทฺธจฺจปกฺขิกานํ สทฺธาวีริยปฺานํ วเสน อุทฺธจฺจปาตโต โกสชฺชปกฺเขน จ สมาธินา โกสชฺชปาตโต รกฺขติ. ตสฺมา สา โลณธูปนํ วิย สพฺพพฺยฺชเนสุ, สพฺพกมฺมิกอมจฺโจ วิย จ สพฺพราชกิจฺเจสุ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺพา.
นิมิตฺตกุสลตา ¶ นาม ปถวีกสิณาทิกสฺส จิตฺเตกคฺคตานิมิตฺตสฺส อกตสฺส กรณโกสลฺลํ, กตสฺส ภาวนาโกสลฺลํ, ภาวนาย ลทฺธสฺส รกฺขณโกสลฺลฺจ, ตํ อิธ อธิปฺเปตํ.
กถํ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ นิคฺคณฺหาติ? ยทาสฺส อจฺจารทฺธวีริยตาทีหิ อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, ตทา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ตโย อภาเวตฺวา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ภาเวติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา (สํ. นิ. ๕.๒๓๔) –
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุกาโม อสฺส, โส ตตฺถ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, สุกฺขานิ จ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย, มุขวาตฺจ ทเทยฺย, น จ ปํสุเกน โอกิเรยฺย, ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ตํ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุนฺติ. โน เหตํ, ภนฺเต. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมึ สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, อกาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. อกาโล วีริย…เป… อกาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุวูปสมยํ โหติ.
‘‘ยสฺมึ โข, ภิกฺขเว, สมเย อุทฺธตํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. กาโล สมาธิ…เป… กาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? อุทฺธตํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุวูปสมยํ โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุกาโม อสฺส, โส ตตฺถ อลฺลานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ โคมยานิ ปกฺขิเปยฺย, อลฺลานิ จ ¶ กฏฺานิ ปกฺขิเปยฺย, อุทกวาตฺจ ทเทยฺย, ปํสุเกน จ โอกิเรยฺย, ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ตํ มหนฺตํ อคฺคิกฺขนฺธํ นิพฺพาเปตุนฺติ. เอวํ, ภนฺเต’’ติ.
เอตฺถ จ ยถาสกํ อาหารวเสน ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทีนํ ภาวนา เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, กายปฺปสฺสทฺธิ จิตฺตปฺปสฺสทฺธิ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย ¶ , อุปฺปนฺนสฺส วา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติ. ตถา อตฺถิ, ภิกฺขเว, สมถนิมิตฺตํ อพฺยคฺคนิมิตฺตํ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติ…เป… ตถา อตฺถิ, ภิกฺขเว, อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี’’ติ (สํ. นิ. ๕.๒๓๒).
ตตฺถ ยถาสฺส ปสฺสทฺธิอาทโย อุปฺปนฺนปุพฺพา, ตํ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา เตสํ อุปฺปาทนวเสน ปวตฺตมนสิกาโรว ตีสุ ปเทสุปิ โยนิโสมนสิกาโร นาม. สมถนิมิตฺตนฺติ จ สมถสฺเสเวตํ อธิวจนํ, อวิกฺเขปฏฺเน จ ตสฺเสว อพฺยคฺคนิมิตฺตนฺติ.
อปิจ สตฺต ธมฺมา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – ปณีตโภชนเสวนตา, อุตุสุขเสวนตา, อิริยาปถสุขเสวนตา, มชฺฌตฺตปฺปโยคตา, สารทฺธกายปุคฺคลปริวชฺชนตา, ปสฺสทฺธกายปุคฺคลเสวนตา, ตทธิมุตฺตตาติ.
เอกาทส ธมฺมา สมาธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – วตฺถุวิสทตา, นิมิตฺตกุสลตา, อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา, สมเย จิตฺตสฺส นิคฺคหณตา, สมเย จิตฺตสฺส ปคฺคหณตา, นิรสฺสาทสฺส จิตฺตสฺส สทฺธาสํเวควเสน ¶ สมฺปหํสนตา, สมปฺปวตฺตสฺส อชฺฌุเปกฺขนตา, อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนตา, สมาหิตปุคฺคลเสวนตา, ฌานวิโมกฺขปจฺจเวกฺขณตา, ตทธิมุตฺตตาติ.
ปฺจ ธมฺมา อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – สตฺตมชฺฌตฺตตา, สงฺขารมชฺฌตฺตตา, สตฺตสงฺขารเกลายนปุคฺคลปริวชฺชนตา, สตฺตสงฺขารมชฺฌตฺตปุคฺคลเสวนตา, ตทธิมุตฺตตาติ. อิติ อิเมหิ อากาเรหิ เอเต ธมฺเม อุปฺปาเทนฺโต ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ภาเวติ นาม. เอวํ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ นิคฺคณฺหาติ.
กถฺจ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ? ยทาสฺส อติสิถิลวีริยตาทีหิ ¶ จิตฺตํ ลีนํ โหติ, ตทา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ตโย อภาเวตฺวา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ภาเวติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา (สํ. นิ. ๕.๒๓๔) –
‘‘เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาเลตุกาโม อสฺส, โส ตตฺถ อลฺลานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย…เป… ปํสุเกน จ โอกิเรยฺย, ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ตํ ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาเลตุนฺติ. โน เหตํ, ภนฺเต. เอวเมว โข, ภิกฺขเว, ยสฺมึ สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ. อกาโล ตสฺมึ สมเย ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. อกาโล สมาธิ…เป… อกาโล อุเปกฺขาสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ ทุสมุฏฺาปยํ โหติ.
‘‘ยสฺมิฺจ โข, ภิกฺขเว, สมเย ลีนํ จิตฺตํ โหติ, กาโล ตสฺมึ สมเย ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย, กาโล วีริย…เป… กาโล ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภาวนาย. ตํ กิสฺส เหตุ? ลีนํ, ภิกฺขเว, จิตฺตํ, ตํ เอเตหิ ธมฺเมหิ สุสมุฏฺาปยํ โหติ. เสยฺยถาปิ, ภิกฺขเว, ปุริโส ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาเลตุกาโม อสฺส, โส ตตฺถ สุกฺขานิ เจว ติณานิ ปกฺขิเปยฺย…เป… น จ ปํสุเกน โอกิเรยฺย, ภพฺโพ นุ โข โส ปุริโส ตํ ปริตฺตํ อคฺคึ อุชฺชาเลตุนฺติ. เอวํ, ภนฺเต’’ติ.
เอตฺถาปิ ¶ ยถาสกํ อาหารวเสน ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทีนํ ภาวนา เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา (สํ. นิ. ๕.๒๓๒) –
‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, กุสลากุสลา ธมฺมา สาวชฺชานวชฺชา ธมฺมา หีนปฺปณีตา ธมฺมา กณฺหสุกฺกสปฺปฏิภาคา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติ. ตถา อตฺถิ, ภิกฺขเว, อารมฺภธาตุ นิกฺกมธาตุ ปรกฺกมธาตุ, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร อนุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตติ. ตถา อตฺถิ, ภิกฺขเว, ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมา, ตตฺถ โยนิโสมนสิการพหุลีกาโร อยมาหาโร ¶ อนุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย, อุปฺปนฺนสฺส วา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส ภิยฺโยภาวาย เวปุลฺลาย ภาวนาย ปาริปูริยา สํวตฺตตี’’ติ.
ตตฺถ สภาวสามฺลกฺขณปฺปฏิเวธวเสน ปวตฺตมนสิกาโร กุสลาทีสุ โยนิโสมนสิกาโร นาม. อารมฺภธาตุอาทีนํ อุปฺปาทวเสน ปวตฺตมนสิกาโร อารมฺภธาตุอาทีสุ โยนิโสมนสิกาโร นาม. ตตฺถ อารมฺภธาตูติ ปมวีริยํ วุจฺจติ. นิกฺกมธาตูติ โกสชฺชโต นิกฺขนฺตตฺตา ตโต พลวตรํ. ปรกฺกมธาตูติ ปรํ ปรํ านํ อกฺกมนโต ตโตปิ พลวตรํ. ปีติสมฺโพชฺฌงฺคฏฺานียา ธมฺมาติ ปน ปีติยา เอเวตํ นามํ, ตสฺสาปิ อุปฺปาทกมนสิกาโร โยนิโสมนสิกาโร นาม.
อปิจ สตฺต ธมฺมา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – ปริปุจฺฉกตา, วตฺถุวิสทกิริยา, อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนา, ทุปฺปฺปุคฺคลปริวชฺชนา, ปฺวนฺตปุคฺคลเสวนา, คมฺภีราณจริยปจฺจเวกฺขณา, ตทธิมุตฺตตาติ.
เอกาทส ธมฺมา วีริยสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – อปายาทิภยปจฺจเวกฺขณตา, วีริยายตฺตโลกิยโลกุตฺตรวิเสสาธิคมานิสํสทสฺสิตา, ‘‘พุทฺธปจฺเจกพุทฺธมหอาสาวเกหิ คตมคฺโค มยา คนฺตพฺโพ, โส ¶ จ น สกฺกา กุสีเตน คนฺตุ’’นฺติ เอวํ คมนวีถิปจฺจเวกฺขณตา, ทายกานํ มหปฺผลตากรเณน ปิณฺฑาปจายนตา, ‘‘วีริยารมฺภสฺส วณฺณวาที เม สตฺถา, โส จ อนติกฺกมนียสาสโน, อมฺหากฺจ พหูปกาโร, ปฏิปตฺติยา จ ปูชิยมาโน ปูชิโต โหติ, น อิตรถา’’ติ เอวํ สตฺถุ มหตฺตปจฺจเวกฺขณตา, ‘‘สทฺธมฺมสงฺขาตํ เม มหาทายชฺชํ คเหตพฺพํ, ตฺจ น สกฺกา กุสีเตน คเหตุ’’นฺติ เอวํ ทายชฺชมหตฺตปจฺจเวกฺขณตา, อาโลกสฺามนสิการอิริยาปถปริวตฺตนอพฺโภกาสเสวนาทีหิ ถินมิทฺธวิโนทนตา, กุสีตปุคฺคลปริวชฺชนตา, อารทฺธวีริยปุคฺคลเสวนตา, สมฺมปฺปธานปจฺจเวกฺขณตา, ตทธิมุตฺตตาติ.
เอกาทส ธมฺมา ปีติสมฺโพชฺฌงฺคสฺส อุปฺปาทาย สํวตฺตนฺติ – พุทฺธานุสฺสติ, ธมฺมสงฺฆสีลจาคเทวตานุสฺสติ, อุปสมานุสฺสติ, ลูขปุคฺคลปริวชฺชนตา, สินิทฺธปุคฺคลเสวนตา, ปสาทนียสุตฺตนฺตปจฺจเวกฺขณตา, ตทธิมุตฺตตาติ. อิติ อิเมหิ อากาเรหิ เอเต ธมฺเม อุปฺปาเทนฺโต ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ภาเวติ นาม. เอวํ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปคฺคเหตพฺพํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ ปคฺคณฺหาติ.
กถํ ¶ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสตพฺพํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสติ? ยทาสฺส ปฺาปโยคมนฺทตาย วา อุปสมสุขานธิคเมน วา นิรสฺสาทํ จิตฺตํ โหติ, ตทา นํ อฏฺสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขเณน สํเวเชติ. อฏฺ สํเวควตฺถูนิ นาม ชาติชราพฺยาธิมรณานิ จตฺตาริ, อปายทุกฺขํ ปฺจมํ, อตีเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, อนาคเต วฏฺฏมูลกํ ทุกฺขํ, ปจฺจุปฺปนฺเน อาหารปริเยฏฺิมูลกํ ทุกฺขนฺติ. พุทฺธธมฺมสงฺฆคุณานุสฺสรเณน จสฺส ปสาทํ ชเนติ. เอวํ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสตพฺพํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ สมฺปหํเสติ.
กถํ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตพฺพํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ? ยทาสฺส เอวํ ปฏิปชฺชโต อลีนํ อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมถวีถิปฺปฏิปนฺนํ จิตฺตํ โหติ, ตทา ตสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ อพฺยาปารํ อาปชฺชติ สารถิ วิย จ สมปฺปวตฺเตสุ อสฺเสสุ. เอวํ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขิตพฺพํ, ตสฺมึ สมเย จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ.
อสมาหิตปุคฺคลปริวชฺชนา ¶ นาม เนกฺขมฺมปฏิปทํ อนารุฬฺหปุพฺพานํ อเนกกิจฺจปฺปสุตานํ วิกฺขิตฺตหทยานํ ปุคฺคลานํ อารกา ปริจฺจาโค. สมาหิตปุคฺคลเสวนา นาม เนกฺขมฺมปฏิปทํ ปฏิปนฺนานํ สมาธิลาภีนํ ปุคฺคลานํ กาเลน กาลํ อุปสงฺกมนํ. ตทธิมุตฺตตา นาม สมาธิมุตฺตตา, สมาธิครุสมาธินินฺนสมาธิโปณสมาธิปพฺภารตาติ อตฺโถ. เอวเมตํ ทสวิธํ อปฺปนาโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพํ. เตนาห – ‘‘อิมานิ ทส อปฺปนาโกสลฺลานิ อวิชหนฺเตนา’’ติ. ตตฺถ เยน วิธินา อปฺปนาย กุสโล โหติ, โส ทสวิโธปิ วิธิ อปฺปนาโกสลฺลํ ตนฺนิพฺพตฺตํ วา าณํ, เอวเมตํ ทสวิธํ อปฺปนาโกสลฺลํ สมฺปาเทนฺตสฺส ปฏิลทฺธนิมิตฺตสฺมึ อปฺปนา อุปฺปชฺชติ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘เอวฺหิ สมฺปาทยโต, อปฺปนาโกสลฺลํ อิมํ;
ปฏิลทฺเธ นิมิตฺตสฺมึ, อปฺปนา สมฺปวตฺตตี’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๖๗);
โยโค กรณีโยติ อปฺปนาโกสลฺลํ สมฺปาเทนฺตสฺสปิ ยทิ อปฺปนา น โหติ, เตน กมฺมฏฺานานุโยคํ อวิชหิตฺวา เรณุอาทีสุ มธุกราทีนํ ปวตฺติ อาการํ สลฺลกฺเขตฺวา ลีนุทฺธตภาเวหิ มานสํ โมเจตฺวา วีริยสมตํ โยเชนฺเตน ปุนปฺปุนํ โยโค กาตพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘เอวฺหิ ¶ ปฏิปนฺนสฺส, สเจ สา นปฺปวตฺตติ;
ตถาปิ น ชเห โยคํ, วายเมเถว ปณฺฑิโต.
‘‘หิตฺวา หิ สมฺมวายามํ, วิเสสํ นาม มาณโว;
อธิคจฺเฉ ปริตฺตมฺปิ, านเมตํ น วิชฺชติ.
‘‘จิตฺตปฺปวตฺติอาการํ, ตสฺมา สลฺลกฺขยํ พุโธ;
สมตํ วีริยสฺเสว, โยชเยถ ปุนปฺปุนํ.
‘‘อีสกมฺปิ ลยํ ยนฺตํ, ปคฺคณฺเหเถว มานสํ;
อจฺจารทฺธํ นิเสเธตฺวา, สมเมว ปวตฺตเย.
‘‘เรณุมฺหิ อุปฺปลทเล, สุตฺเต นาวาย นาฬิยา;
ยถา มธุกราทีนํ, ปวตฺติ สมฺมวณฺณิตา.
‘‘ลีนอุทฺธตภาเวหิ, โมจยิตฺวาน สพฺพโส;
เอวํ นิมิตฺตาภิมุขํ, มานสํ ปฏิปาทเย’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๖๗);
ยถา ¶ หิ อเฉโก มธุกโร ‘‘อสุกสฺมึ รุกฺเข ปุปฺผํ ปุปฺผิต’’นฺติ ตฺวา ติกฺเขน เวเคน ปกฺขนฺโท ตํ อติกฺกมิตฺวา ปฏินิวตฺเตนฺโต ขีเณ เรณุมฺหิ สมฺปาปุณาติ, อปโร อเฉโก มนฺเทน ชเวน ปกฺขนฺโท ขีเณเยว สมฺปาปุณาติ, เฉโก ปน สเมน ชเวน ปกฺขนฺโท สุเขน ปุปฺผราสึ สมฺปตฺวา ยาวทิจฺฉกํ เรณุํ อาทาย มธุํ สมฺปาเทตฺวา มธุํ อนุภวติ, ยถา จ สลฺลกตฺตอนฺเตวาสิเกสุ อุทกถาลคเต อุปฺปลปตฺเต สตฺถกมฺมํ สิกฺขนฺเตสุ เอโก อเฉโก เวเคน สตฺถํ ปาเตนฺโต อุปฺปลปตฺตํ ทฺวิธา วา ฉินฺทติ, อุทเก วา ปเวเสติ, อปโร อเฉโก ฉิชฺชนปเวสนภยา สตฺถเกน ผุสิตุมฺปิ น วิสหติ, เฉโก ปน สเมน ปโยเคน ตตฺถ สตฺถปทํ ทสฺเสตฺวา ปริโยทาตสิปฺโป หุตฺวา ตถารูเปสุ าเนสุ กมฺมํ กตฺวา ลาภํ ลภติ, ยถา จ ‘‘โย จตุพฺยามปฺปมาณํ มกฺกฏกสุตฺตํ อาหรติ, โส จตฺตาริ สหสฺสานิ ลภตี’’ติ รฺา วุตฺเต เอโก อเฉกปุริโส เวเคน มกฺกฏกสุตฺตํ อากฑฺฒนฺโต ตหึ ตหึ ฉินฺทติเยว, อปโร อเฉโก เฉทนภยา หตฺเถน ผุสิตุมฺปิ น วิสหติ, เฉโก ปน โกฏิโต ปฏฺาย สเมน ปโยเคน ทณฺฑเก เวเตฺวา อาหริตฺวา ลาภํ ลภติ, ยถา จ อเฉโก นิยามโก พลววาเต ลงฺการํ ¶ ปูเรนฺโต นาวํ วิเทสํ ปกฺขนฺทาเปติ, อปโร อเฉโก มนฺทวาเต ลงฺการํ โอโรเปนฺโต นาวํ ตตฺเถว เปติ, เฉโก ปน มนฺทวาเต ปูเรตฺวา พลววาเต อฑฺฒลงฺการํ กตฺวา โสตฺถินา อิจฺฉิตฏฺานํ ปาปุณาติ, ยถา จ ‘‘โย เตเลน อฉฑฺเฑนฺโต นาฬึ ปูเรติ, โส ลาภํ ลภตี’’ติ อาจริเยน อนฺเตวาสิกานํ วุตฺเต เอโก อเฉโก ลาภลุทฺโธ เวเคน ปูเรนฺโต เตลํ ฉฑฺเฑติ, อปโร อเฉโก เตลฉฑฺฑนภยา อาสิฺจิตุมฺปิ น วิสหติ, เฉโก ปน สเมน ปโยเคน ปูเรตฺวา ลาภํ ลภติ, เอวเมว เอโก ภิกฺขุ อุปฺปนฺเน นิมิตฺเต ‘‘สีฆเมว อปฺปนํ ปาปุณิสฺสามี’’ติ คาฬฺหํ วีริยํ กโรติ, ตสฺส จิตฺตํ อจฺจารทฺธวีริยตฺตา อุทฺธจฺเจ ปตติ, โส น สกฺโกติ อปฺปนํ ปาปุณิตุํ. เอโก อจฺจารทฺธวีริยตาย โทสํ ทิสฺวา ‘‘กึ ทานิ เม อปฺปนายา’’ติ วีริยํ หาเปติ, ตสฺส จิตฺตํ อติลีนวีริยตฺตา โกสชฺเช ปตติ, โสปิ น สกฺโกติ อปฺปนํ ปาปุณิตุํ. โย ปน อีสกมฺปิ ¶ ลีนํ ลีนภาวโต, อุทฺธตํ อุทฺธจฺจโต โมเจตฺวา สเมน ปโยเคน นิมิตฺตาภิมุขํ ปวตฺเตติ, โส อปฺปนํ ปาปุณาติ, ตาทิเสน ภวิตพฺพํ.
อิทานิ เอวํ ปฏิปนฺนสฺส อปฺปนาปวตฺตึ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตสฺเสวํ อนุยุตฺตสฺสา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปมํ ปริกมฺมนฺติอาทิ อคฺคหิตคฺคหเณน วุตฺตํ, คหิตคฺคหเณน ปน อวิเสเสน สพฺเพสํ สพฺพา สมฺา. สพฺพานิปิ หิ อปฺปนาย ปริกมฺมตฺตา ปฏิสงฺขารกตฺตา ‘‘ปริกมฺมานี’’ติปิ, ยถา คามาทีนํ อาสนฺนปฺปเทโส ‘‘คามูปจาโร ฆรูปจาโร’’ติ วุจฺจติ, เอวํ อปฺปนาย อาสนฺนตฺตา สมีปจาริตฺตา วา ‘‘อุปจารานี’’ติปิ, อิโต ปุพฺเพ ปริกมฺมานํ อุปริ อปฺปนาย จ อนุโลมนโต ‘‘อนุโลมานี’’ติปิ วุจฺจนฺติ. ยฺเจตฺถ สพฺพนฺติมํ, ตํ ปริตฺตโคตฺตาภิภวนโต มหคฺคตโคตฺตภาวนโต จ ‘‘โคตฺรภู’’ติปิ วุจฺจติ. คํ ตายตีติ หิ โคตฺตํ, ปริตฺตนฺติ ปวตฺตมานํ อภิธานํ พุทฺธิฺจ เอกํสิกวิสยตาย รกฺขตีติ ปริตฺตโคตฺตํ. ยถา หิ พุทฺธิ อารมฺมณภูเตน อตฺเถน วินา น วตฺตติ, เอวํ อภิธานํ อภิเธยฺยภูเตน, ตสฺมา โส ตานิ ตายติ รกฺขตีติ วุจฺจติ. ตํ ปน มหคฺคตานุตฺตรวิธุรํ กามตณฺหาย โคจรภูตํ กามาวจรธมฺมานํ อาเวณิกรูปํ ทฏฺพฺพํ. มหคฺคตโคตฺเตปิ อิมินา นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิติ เอวรูปสฺส ปริตฺตโคตฺตสฺส อภิภวนโต มหคฺคตโคตฺตสฺส จ ภาวนโต อุปฺปาทนโต อนฺติมํ ‘‘โคตฺรภู’’ติปิ วุจฺจติ. จตุตฺถเมว หิ ปฺจมํ วาติ ขิปฺปาภิฺทนฺธาภิฺานํ วเสน วุตฺตํ. ขิปฺปาภิฺสฺส หิ จตุตฺถํ อปฺเปติ, ทนฺธาภิฺสฺส ปฺจมํ. กสฺมา ปน จตุตฺถํ ปฺจมํ วา อปฺเปติ, น ฉฏฺํ วา สตฺตมํ วาติ อาห ‘‘อาสนฺนภวงฺคปาตตฺตา’’ติ. ยถา หิ ปุริโส ฉินฺนปปาตาภิมุโข ธาวนฺโต าตุกาโมปิ ปริยนฺเต ปาทํ กตฺวา าตุํ น สกฺโกติ, ปปาเต เอว ปตติ, เอวํ ฉฏฺํ วา สตฺตมํ วา อปฺเปตุํ น สกฺโกติ ภวงฺคสฺส อาสนฺนตฺตา. ตสฺมา จตุตฺถปฺจเมสุเยว อปฺปนา โหตีติ เวทิตพฺพา.
‘‘ปุริมา ¶ ปุริมา กุสลา ธมฺมา ปจฺฉิมานํ ปจฺฉิมานํ กุสลานํ ธมฺมานํ อาเสวนปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๑๒) วุตฺตตฺตา ‘‘อาเสวนปจฺจเยน กุสลา ธมฺมา พลวนฺโต โหนฺตี’’ติ อาห. ยถา อลทฺธาเสวนํ ปมํ ชวนํ ทุพฺพลตฺตา โคตฺรภุํ น อุปฺปาเทติ, ลทฺธาเสวนํ ปน ¶ พลวภาวโต ทุติยํ วา ตติยํ วา โคตฺรภุํ อุปฺปาเทติ, เอวํ ลทฺธาเสวนตาย พลวภาวโต ฉฏฺมฺปิ สตฺตมมฺปิ อปฺเปตีติ เถรสฺส อธิปฺปาโย. เตนาห – ‘‘ตสฺมา ฉฏฺํ สตฺตมํ วา อปฺเปตี’’ติ. ตนฺติ เถรสฺส วจนํ. ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาเทหิ อนุปตฺถมฺภิตตฺตา ‘‘อตฺตโนมติมตฺตํ เถรสฺเสต’’นฺติ วตฺวา ปฏิกฺขิตฺตํ. ‘‘ปุริมา ปุริมา กุสลา ธมฺมา’’ติ ปน สุตฺตปทมการณํ อาเสวนปจฺจยลาภสฺส พลวภาเว อเนกนฺติกตฺตา. ตถา หิ อลทฺธาเสวนาปิ ปมเจตนา ทิฏฺธมฺมเวทนียา โหติ, ลทฺธาเสวนา ทุติยเจตนา ยาว ฉฏฺเจตนา อปราปริยเวทนียา. ยทิ ฉฏฺํ สตฺตมฺจ ปริกฺขีณชวตฺตา ทุพฺพลํ, น อาเสวนปจฺจเยน พลวํ, กถํ สตฺตมชวนเจตนา อุปปชฺชเวทนียา อานนฺตริยา จ โหตีติ? นายํ วิเสโส อาเสวนปจฺจยลาเภน พลวปฺปตฺติยา กิฺจรหิ กิริยาวตฺถาวิเสสโต. กิริยาวตฺถา หิ อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน ติวิธา. ตตฺถ ปริโยสานาวตฺถาย สนฺนิฏฺาปกเจตนาภาเวน อุปปชฺชเวทนียาทิตา โหติ, น พลวภาเวนาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ปฏิสนฺธิยา อนนฺตรปจฺจยภาวิโน วิปากสนฺตานสฺส อนนฺตรปจฺจยภาเวน ตถา อภิสงฺขตตฺตา’’ติ จ วทนฺติ, ตสฺมา ฉฏฺสตฺตมานํ ปปาตาภิมุขตาย ปริกฺขีณชวตา น สกฺกา นิวาเรตุํ. ปุพฺพภาคจิตฺตานีติ ตีณิ จตฺตาริ วา จิตฺตานิ.
เอตฺถาติ เอติสฺสํ กายานุปสฺสนายํ. ปาริสุทฺธึ ปตฺตุกาโมติ อธิคนฺตุกาโม สมาปชฺชิตุกาโม จ. ตตฺถ สลฺลกฺขณาวิวฏฺฏนาวเสน อธิคนฺตุกาโม, สลฺลกฺขณวเสน สมาปชฺชิตุกาโมติ โยเชตพฺพํ. อาวชฺชนสมาปชฺชน…เป… วสิปฺปตฺตนฺติ เอตฺถ เอวํ ตาว ปฺจ วสิโย เวทิตพฺพา – ปมชฺฌานโต วุฏฺาย ปมํ วิตกฺกํ อาวชฺชยโต ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ วิตกฺการมฺมณาเนว จตฺตาริ ปฺจ ชวนานิ ชวนฺติ, ตโต ทฺเว ภวงฺคานิ, ตโต ปน วิจารารมฺมณํ อาวชฺชนํ วุตฺตนเยเนว ชวนานีติ เอวํ ปฺจสุ ฌานงฺเคสุ ยทา นิรนฺตรํ จิตฺตํ เปเสตุํ สกฺโกติ, อถสฺส อาวชฺชนวสี สิทฺธา โหติ. อยํ ปน ภวงฺคทฺวยนฺตริตา มตฺถกปฺปตฺตา วสี ภควโต ยมกปาฏิหาริเย ลพฺภติ, อฺเสํ วา ธมฺมเสนาปติอาทีนํ เอวรูเป อุฏฺาย สมุฏฺาย ลหุตรํ อาวชฺชนวสีนิพฺพตฺตนกาเล. สา จ โข อิตฺตรา ปริตฺตกาลา, น สตฺถุ ยมกปาฏิหาริเย ¶ วิย จิรตรปฺปพนฺธวตี. ตถา หิ ตํ สาวเกหิ อสาธารณํ วุตฺตํ. อิโต ปรํ สีฆตรา อาวชฺชนวสี นาม นตฺถิ.
อายสฺมโต ¶ ปน มหาโมคฺคลฺลานสฺส นนฺโทปนนฺทนาคราชทมเน วิย สีฆํ สมาปชฺชนสมตฺถตา สมาปชฺชนวสี นาม. เอตฺถ จ สมาปชฺชิตุกามตานนฺตรํ ทฺวีสุ ภวงฺเคสุ อุปฺปนฺเนสุ ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ สมาปชฺชนํ สีฆํ สมาปชฺชนสมตฺถตา. อยฺจ มตฺถกปฺปตฺตา สมาปชฺชนวสี สตฺถุ ธมฺมเทสนายํ ลพฺภติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โส โข อหํ, อคฺคิเวสฺสน, ตสฺสาเยว กถาย ปริโยสาเน ตสฺมึเยว ปุริมสฺมึ สมาธินิมิตฺเต อชฺฌตฺตเมว จิตฺตํ สณฺเปมิ สนฺนิสาเทมิ เอโกทึ กโรมิ สมาทหามิ, เยน สุทํ นิจฺจกปฺปํ วิหรามี’’ติ (ม. นิ. ๑.๓๘๗). อิโต สีฆตรา หิ สมาปชฺชนวสี นาม นตฺถิ.
อจฺฉรามตฺตํ วา ทสจฺฉรามตฺตํ วา ขณํ ฌานํ เปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺานวสี นาม. ตเถว อจฺฉรามตฺตํ วา ทสจฺฉรามตฺตํ วา ลหุกํ ขณํ ฌานสมงฺคี หุตฺวา ฌานโต วุฏฺาตุํ สมตฺถตา วุฏฺานวสี นาม. ภวงฺคจิตฺตปฺปวตฺติเยว เหตฺถ ฌานโต วุฏฺานํ นาม. เอตฺถ จ ยถา ‘‘เอตฺตกเมว ขณํ ฌานํ เปสฺสามี’’ติ ปุพฺพปริกมฺมวเสน อธิฏฺานสมตฺถตา อธิฏฺานวสี, เอวํ ‘‘เอตฺตกเมว ขณํ ฌานสมงฺคี หุตฺวา ฌานโต วุฏฺหิสฺสามี’’ติ ปุพฺพปริกมฺมวเสน วุฏฺานสมตฺถตา วุฏฺานวสีติ เวทิตพฺพา, ยา สมาปตฺติวุฏฺานกุสลตาติ วุจฺจติ. ปจฺจเวกฺขณวสี ปน อาวชฺชนวสิยา เอว วุตฺตา. ปจฺจเวกฺขณชวนาเนว หิ ตตฺถ อาวชฺชนานนฺตรานิ. ยทคฺเคน หิ อาวชฺชนวสีสิทฺธิ, ตทคฺเคน ปจฺจเวกฺขณวสีสิทฺธิ เวทิตพฺพา.
อรูปปุพฺพงฺคมํ วา…เป… วิปสฺสนํ ปฏฺเปตีติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘กถ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ฌานงฺคานิ ปริคฺคเหตฺวาติ วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม สลกฺขณรสาทิวเสน ปริคฺคเหตฺวา. ‘‘ฌานงฺคานี’’ติ หิ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, ฌานงฺคานิ ปน ปสฺสนฺโต ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม ปสฺสติ. เตสํ นิสฺสยํ หทยวตฺถุนฺติ ยถา นาม ปุริโส อนฺโตเคเห สปฺปํ ทิสฺวา อนุพนฺธมาโน ตสฺส อาสยํ ปสฺสติ, เอวเมว โข อยมฺปิ โยคาวจโร เต อรูปธมฺเม อุปปริกฺขนฺโต ‘‘อิเม ธมฺมา กึ นิสฺสาย ปวตฺตนฺตี’’ติ ปริเยสมาโน เตสํ นิสฺสยํ ¶ หทยวตฺถุํ ปสฺสติ. ฌานงฺคานิ อรูปนฺติ เอตฺถ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมานมฺปิ คหณํ เวทิตพฺพํ.
อรูปปุพฺพงฺคมํ รูปปริคฺคหํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ รูปปุพฺพงฺคมํ อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห. เกสาทีสุ โกฏฺาเสสุ…เป… ตํนิสฺสิตรูปานิ จ ปริคฺคเหตฺวาติ เอตฺถ ปน เกเส ตาว ถทฺธลกฺขณํ ปถวีธาตูติ ปริคฺคเหตพฺพํ, ตตฺเถว อาพนฺธนลกฺขณํ อาโปธาตูติ, ปริปาจนลกฺขณํ ¶ เตโชธาตูติ, วิตฺถมฺภนลกฺขณํ วาโยธาตูติ เอวํ สพฺพโกฏฺาเสสุ เอเกกสฺมึ โกฏฺาเส จตฺตาริ จตฺตาริ มหาภูตานิ ปริคฺคเหตพฺพานิ. อถาเนน ยาถาวโต สรสลกฺขณโต อาวิภูตาสุ ธาตูสุ กมฺมสมุฏฺานมฺหิ ตาว เกเส วุตฺตลกฺขณา ตา จตสฺโส จ ธาตุโย ตํนิสฺสิโต จ วณฺโณ คนฺโธ รโส โอชา ชีวิตํ กายปสาโทติ เอวํ กายทสกวเสน ทส รูปานิ, ตตฺเถว ภาวสฺส อตฺถิตาย ภาวทสกวเสน ทส รูปานิ, อาหารสมุฏฺานํ โอชฏฺมกํ, อุตุสมุฏฺานํ จิตฺตสมุฏฺานนฺติ อปรานิปิ จตุวีสตีติ เอวํ จตุสมุฏฺาเนสุ จตุวีสติโกฏฺาเสสุ จตุจตฺตาลีส รูปานิ ปริคฺคเหตพฺพานิ. เสโท อสฺสุ เขโฬ สิงฺฆาณิกาติ อิเม ปน จตูสุ อุตุจิตฺตสมุฏฺาเนสุ ทฺวินฺนํ โอชฏฺมกานํ วเสน โสฬส โสฬส รูปานิ. อุทริยํ กรีสํ ปุพฺพํ มุตฺตนฺติ อิเมสุ จตูสุ อุตุสมุฏฺาเนสุ อุตุสมุฏฺานสฺเสว โอชฏฺมกสฺส วเสน อฏฺ อฏฺ รูปานิ ปริคฺคเหตพฺพานิ. เอส ตาว ทฺวตฺตึสากาเร นโย.
เย ปน อิมสฺมึ ทฺวตฺตึสากาเร อาวิภูเต อปเร จตฺตาโร เตโชโกฏฺาสา, ฉ วาโยโกฏฺาสาติ ทส อาการา อาวิ ภวนฺติ, ตตฺถ อสิตาทิปริปาจเก ตาว กมฺมชเตโชโกฏฺาสมฺหิ โอชฏฺมกฺเจว ชีวิตฺจาติ นว รูปานิ, ตถา จิตฺตเช อสฺสาสปสฺสาสโกฏฺาเส โอชฏฺมกฺเจว สทฺโท จาติ นว, เสเสสุ จตุสมุฏฺาเนสุ อฏฺสุ ชีวิตนวกฺเจว ตีณิ จ โอชฏฺมกานีติ เตตฺตึส เตตฺตึส รูปานิ ปริคฺคเหตพฺพานิ. เอวํ วิตฺถารโต ทฺวาจตฺตาลีสาการวเสน อิเมสุ ภูตุปาทายรูเปสุ ปากเฏสุ ชาเตสุ วตฺถุทฺวารวเสน ปฺจ จกฺขุทสกาทโย หทยวตฺถุทสกฺจาติ อปรานิปิ สฏฺิ รูปานิ ปริคฺคเหตพฺพานิ. สเจ ปนสฺส เตน เตน มุเขน รูปํ ปริคฺคเหตฺวา อรูปํ ปริคฺคณฺหโต สุขุมตฺตา อรูปํ น อุปฏฺาติ, เตน ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา รูปเมว ¶ ปุนปฺปุนํ สมฺมสิตพฺพํ มนสิ กาตพฺพํ ปริคฺคเหตพฺพํ ววตฺถเปตพฺพํ. ยถา ยถา หิสฺส รูปํ สุวิกฺขาลิตํ โหติ นิชฺชฏํ สุปริสุทฺธํ, ตถา ตถา ตทารมฺมณา อรูปธมฺมา สยเมว ปากฏา โหนฺติ.
ยถา หิ จกฺขุมโต ปุริสสฺส อปริสุทฺเธ อาทาเส มุขนิมิตฺตํ โอโลเกนฺตสฺส นิมิตฺตํ น ปฺายตีติ น อาทาสํ ฉฑฺเฑติ, อถ โข นํ ปุนปฺปุนํ ปริมชฺชติ, ตสฺส ปริสุทฺเธ อาทาเส นิมิตฺตํ สยเมว ปากฏํ โหติ, เอวเมว เตน ภิกฺขุนา ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา รูปเมว ปุนปฺปุนํ สมฺมสิตพฺพํ มนสิ กาตพฺพํ ปริคฺคเหตพฺพํ ววตฺถเปตพฺพํ. ยถา ยถา หิสฺส รูปํ สุวิกฺขาลิตํ โหติ นิชฺชฏํ สุปริสุทฺธํ, ตถา ตถา ตทารมฺมณา อรูปธมฺมา สยเมว ปากฏา โหนฺติ. เอวํ สุวิสุทฺธรูปปริคฺคหสฺส ปนสฺส อรูปธมฺมา ตีหากาเรหิ อุปฏฺหนฺติ ผสฺสวเสน วา เวทนาวเสน วา วิฺาณวเสน วา.
กถํ ¶ ? เอกสฺส ตาว ‘‘เกเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา…เป… อสฺสาสปสฺสาเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติอาทินา นเยน ธาตุโย ปริคฺคณฺหนฺตสฺส ปมาภินิปาโต ผสฺโส, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สฺา สฺากฺขนฺโธ, สทฺธึ ผสฺเสน เจตนา สงฺขารกฺขนฺโธ, จิตฺตํ วิฺาณกฺขนฺโธติ อุปฏฺาติ. เอวํ อรูปธมฺมา ผสฺสวเสน อุปฏฺหนฺติ. เอกสฺส ‘‘เกเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา…เป… อสฺสาสปสฺสาเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติ ตทารมฺมณรสานุภวนกเวทนา เวทนากฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา สฺา สฺากฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺโต ผสฺโส จ เจตนา จ สงฺขารกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ วิฺาณกฺขนฺโธติ อุปฏฺาติ. เอวํ เวทนาวเสน อรูปธมฺมา อุปฏฺหนฺติ. อปรสฺส ‘‘เกเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา…เป… อสฺสาสปสฺสาเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติ อารมฺมณปฏิวิชานนํ วิฺาณกฺขนฺโธ, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธ, สฺา สฺากฺขนฺโธ, ผสฺโส จ เจตนา จ สงฺขารกฺขนฺโธติ อุปฏฺาติ. เอวํ วิฺาณวเสน อรูปธมฺมา อุปฏฺหนฺติ. เอเตเนวุปาเยน ‘‘กมฺมสมุฏฺาเน เกเส ปถวีธาตุ กกฺขฬลกฺขณา’’ติอาทินา นเยน ทฺวาจตฺตาลีสาย ธาตุโกฏฺาเสสุ จตุนฺนํ จตุนฺนํ ธาตูนํ วเสน เสเสสุปิ วตฺถุ จกฺขาทีสุ ทสเกสุ มโนธาตุมโนวิฺาณธาตูนํ นิสฺสยลกฺขณํ หทยวตฺถุ รูปาภิฆาตารหภูตปฺปสาทลกฺขณํ จกฺขูติอาทินา วตฺถุทฺวารวเสน ปริคฺคณฺหนฺตสฺส ปมาภินิปาโต ผสฺโส, ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา เวทนากฺขนฺโธติอาทินา ¶ ผสฺสาทิวเสน ตีหิ อากาเรหิ อรูปธมฺมา อุปฏฺหนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยถาปริคฺคหิตรูปารมฺมณํ ยถาปริคฺคหิตรูปวตฺถุทฺวารารมฺมณํ วา สสมฺปยุตฺตธมฺมํ วิฺาณฺจ ปสฺสตี’’ติ.
อิทานิ อฺถาปิ รูปปุพฺพงฺคมํ อรูปปริคฺคหํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ยถา หีติอาทิ กายสฺส จิตฺตสฺส จ อสฺสาสปสฺสาสานํ สมุทยภาวทสฺสนํ. กมฺมารคคฺครีติ กมฺมารานํ อุกฺกาย อคฺคิธมนภสฺตา. ธมมานายาติ ธูมายนฺติยา, วาตํ คาหาเปนฺติยาติ อตฺโถ. ตชฺชนฺติ ตทนุรูปํ. เอวเมวนฺติ เอตฺถ กมฺมารคคฺครี วิย กรชกาโย, วายาโม วิย จิตฺตํ ทฏฺพฺพํ. กิฺจาปิ อสฺสาสปสฺสาสา จิตฺตสมุฏฺานา, กรชกายํ ปน วินา เตสํ อปฺปวตฺตนโต ‘‘กายฺจ จิตฺตฺจ ปฏิจฺจ อสฺสาสปสฺสาสา’’ติ วุตฺตํ.
ตสฺสาติ นามรูปสฺส. ปจฺจยํ ปริเยสตีติ ‘‘อวิชฺชาสมุทยา รูปสมุทโย’’ติอาทินา อวิชฺชาทิกํ ปจฺจยํ ปริเยสติ วีมํสติ ปริคฺคณฺหาติ. กงฺขํ วิตรตีติ ‘‘อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ โสฬสวตฺถุกํ วิจิกิจฺฉํ อติกฺกมติ ปชหติ. ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ กลาปสมฺมสนํ. ปุพฺพภาเคติ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิปริยาปนฺนาย ¶ อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ปุพฺพภาเค อุปฺปนฺเน. โอภาสาทโยติ โอภาโส าณํ ปีติ ปสฺสทฺธิ สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุเปกฺขา อุปฏฺานํ นิกนฺตีติ อิเม โอภาสาทโย ทส.
ตตฺถ (วิสุทฺธิ. ๒.๗๓๓; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๒.๖) โอภาโสติ วิปสฺสโนภาโส, โส จ วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺิตํ สนฺตติปติตํ อุตุสมุฏฺานฺจ ปภสฺสรรูปํ. ตตฺถ วิปสฺสนาจิตฺตสมุฏฺิตํ โยคิโน สรีรฏฺเมว ปภสฺสรํ หุตฺวา ติฏฺติ จิตฺตชรูปานํ สรีรํ มฺุจิตฺวา พหิ อปฺปวตฺตนโต, อิตรํ สรีรํ มฺุจิตฺวา าณานุภาวานุรูปํ สมนฺตโต ปตฺถรติ, ตํ ตสฺเสว ปฺายติ. เตน ผุฏฺโกาเส รูปคตมฺปิ ปสฺสติ, ปสฺสนฺโต จ จกฺขุวิฺาเณน ปสฺสติ, อุทาหุ มโนวิฺาเณนาติ วีมํสิตพฺพนฺติ วทนฺติ. ทิพฺพจกฺขุลาภิโน วิย ตํ มโนวิฺาณวิฺเยฺยเมวาติ วตฺตุํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ. โส โข ปนายํ โอภาโส กสฺสจิ ภิกฺขุโน ปลฺลงฺกฏฺานมตฺตเมว โอภาเสนฺโต ¶ อุปฺปชฺชติ, กสฺสจิ อนฺโตคพฺภํ, กสฺสจิ พหิคพฺภมฺปิ, กสฺสจิ สกลวิหารํ, คาวุตํ, อฑฺฒโยชนํ, โยชนํ, ทฺวิโยชนํ, ติโยชนํ, กสฺสจิ ปถวีตลโต ยาว อกนิฏฺพฺรหฺมโลกา เอกาโลกํ กุรุมาโน. ภควโต ปน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ โอภาเสนฺโต อุทปาทิ. ตสฺมึ ปน อุปฺปนฺเน โยคาวจโร ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูโป โอภาโส อุปฺปนฺนปุพฺโพ, อทฺธา มคฺคปฺปตฺโตสฺมิ ผลปฺปตฺโตสฺมี’’ติ อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ, อผลเมว จ ‘‘ผล’’นฺติ คณฺหาติ. ตสฺส อมคฺคํ ‘‘มคฺโค’’ติ อผลํ วา ‘‘ผล’’นฺติ คณฺหโต วิปสฺสนาวีถิ อุกฺกนฺตา นาม โหติ. โส อตฺตโน มูลกมฺมฏฺานํ วิสฺสชฺเชตฺวา โอภาสเมว อสฺสาเทนฺโต นิสีทติ.
าณนฺติ วิปสฺสนาาณํ. ตสฺส กิร รูปารูปธมฺเม ตุลยนฺตสฺส ตีรยนฺตสฺส วิสฺสฏฺอินฺทวชิรมิว อวิหตเวคํ ติขิณํ สูรํ อติวิสทํ าณํ อุปฺปชฺชติ.
ปีตีติ วิปสฺสนาปีติ. ตสฺส กิร ตสฺมึ สมเย ขุทฺทิกา ปีติ ขณิกา ปีติ โอกฺกนฺติกา ปีติ อุพฺเพคา ปีติ ผรณา ปีตีติ อยํ ปฺจวิธา ปีติ สกลสรีรํ ปูรยมานา อุปฺปชฺชติ.
ปสฺสทฺธีติ วิปสฺสนาปสฺสทฺธิ. ตสฺส กิร ตสฺมึ สมเย รตฺติฏฺาเน วา ทิวาฏฺาเน วา นิสินฺนสฺส กายจิตฺตานํ เนว ทรโถ, น คารวํ, น กกฺขฬตา, น อกมฺมฺตา, น เคลฺํ, น วงฺกตา โหติ, อถ โข ปนสฺส กายจิตฺตานิ ปสฺสทฺธานิ ลหูนิ มุทูนิ กมฺมฺานิ ¶ สุวิสทานิ อุชุกานิเยว โหนฺติ. โส อิเมหิ ปสฺสทฺธาทีหิ อนุคฺคหิตกายจิตฺโต ตสฺมึ สมเย อมานุสึ นาม รตึ อนุภวติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –
‘‘สฺุาคารํ ปวิฏฺสฺส, สนฺตจิตฺตสฺส ภิกฺขุโน;
อมานุสี รตี โหติ, สมฺมา ธมฺมํ วิปสฺสโต.
‘‘ยโต ยโต สมฺมสติ, ขนฺธานํ อุทยพฺพยํ;
ลภตี ปีติปาโมชฺชํ, อมตํ ตํ วิชานต’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๗๓-๓๗๔);
เอวมสฺส อิมํ อมานุสึ รตึ สาธยมานา ลหุตาทิสมฺปยุตฺตา ปสฺสทฺธิ อุปฺปชฺชติ.
สุขนฺติ ¶ วิปสฺสนาสุขํ. ตสฺส กิร ตสฺมึ สมเย สกลสรีรํ อภิสนฺทยมานํ อติปณีตํ สุขมุปฺปชฺชติ.
อธิโมกฺโขติ สทฺธา. วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาเยว หิสฺส จิตฺตเจตสิกานํ อติสยปฺปสาทภูตา พลวตี สทฺธา อุปฺปชฺชติ.
ปคฺคโหติ วีริยํ. วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตเมว หิสฺส อสิถิลมนจฺจารทฺธํ สุปคฺคหิตํ วีริยํ อุปฺปชฺชติ.
อุปฏฺานนฺติ สติ. วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตาเยว หิสฺส สูปฏฺิตา สุปฺปติฏฺิตา นิขาตา อจลา ปพฺพตราชสทิสา สติ อุปฺปชฺชติ. โส ยํ ยํ านํ อาวชฺชติ สมนฺนาหรติ มนสิ กโรติ ปจฺจเวกฺขติ, ตํ ตํ านมสฺส โอกฺกนฺติตฺวา ปกฺขนฺทิตฺวา ทิพฺพจกฺขุโน ปรโลโก วิย สติยา อุปฏฺาติ.
อุเปกฺขาติ วิปสฺสนุเปกฺขา เจว อาวชฺชนุเปกฺขา จ. ตสฺมิฺหิสฺส สมเย สพฺพสงฺขาเรสุ มชฺฌตฺตภูตา วิปสฺสนุเปกฺขา พลวตี อุปฺปชฺชติ, มโนทฺวาเร อาวชฺชนุเปกฺขาปิ. สา หิสฺส ตํ ตํ านํ อาวชฺเชนฺตสฺส วิสฺสฏฺอินฺทวชิรมิว ปตฺตปุเฏ ปกฺขนฺทตตฺตนาราโจ วิย จ สูรา ติขิณา หุตฺวา วหติ.
นิกนฺตีติ ¶ วิปสฺสนานิกนฺติ. เอวํ โอภาสาทิปฏิมณฺฑิตาย หิสฺส วิปสฺสนาย อาลยํ กุรุมานา สุขุมา สนฺตาการา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ, ยา ‘‘กิเลโส’’ติ ปริคฺคเหตุมฺปิ น สกฺกา โหติ.
ยถา จ โอภาเส, เอวํ เอเตสุปิ อฺตรสฺมึ อุปฺปนฺเน โยคาวจโร ‘‘น วต เม อิโต ปุพฺเพ เอวรูปํ าณํ อุปฺปนฺนปุพฺพํ, เอวรูปา ปีติ, ปสฺสทฺธิ, สุขํ, อธิโมกฺโข, ปคฺคโห, อุปฏฺานํ, อุเปกฺขา, นิกนฺติ อุปฺปนฺนปุพฺพา, อทฺธา มคฺคปฺปตฺโตสฺมิ ผลปฺปตฺโตสฺมี’’ติ อมคฺคเมว ‘‘มคฺโค’’ติ อผลเมว จ ‘‘ผล’’นฺติ คณฺหาติ, ตสฺส อมคฺคํ ‘‘มคฺโค’’ติ อผลํ ‘‘ผล’’นฺติ คณฺหโต วิปสฺสนาวีถิ อุกฺกนฺตา นาม โหติ. โส อตฺตโน มูลกมฺมฏฺานํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิกนฺติเมว อสฺสาเทนฺโต นิสีทติ.
เอตฺถ จ โอภาสาทโย อุปกฺกิเลสวตฺถุตาย ‘‘อุปกฺกิเลสา’’ติ วุตฺตา, น อกุสลตฺตา, นิกนฺติ ปน อุปกฺกิเลโส เจว อุปกฺกิเลสวตฺถุ จ ¶ . วตฺถุวเสเนว เจเต ทส, คาหวเสน ปน สมตึส โหนฺติ. กถํ? ‘‘มม โอภาโส อุปฺปนฺโน’’ติ คณฺหโต หิ ทิฏฺิคฺคาโห โหติ, ‘‘มนาโป วต โอภาโส อุปฺปนฺโน’’ติ คณฺหโต มานคฺคาโห, โอภาสํ อสฺสาทยโต ตณฺหาคาโห. อิติ โอภาเส ทิฏฺิมานตณฺหาวเสน ตโย คาหา. ตถา เสเสสุปีติ เอวํ คาหวเสน สมตึส อุปกฺกิเลสา โหนฺติ. เตสํ วเสน อกุสโล อพฺยตฺโต โยคาวจโร โอภาสาทีสุ กมฺปติ วิกฺขิปติ, โอภาสาทีสุ เอเกกํ ‘‘เอตํ มม, เอโสหมสฺมิ, เอโส เม อตฺตา’’ติ สมนุปสฺสติ. เตนาหุ โปราณา –
‘‘โอภาเส เจว าเณ จ, ปีติยา จ วิกมฺปติ;
ปสฺสทฺธิยา สุเข เจว, เยหิ จิตฺตํ ปเวธติ.
‘‘อธิโมกฺเข จ ปคฺคาเห, อุปฏฺาเน จ กมฺปติ;
อุเปกฺขาวชฺชนาย เจว, อุเปกฺขาย จ นิกนฺติยา’’ติ. (ปฏิ. ม. ๒.๗)
กุสโล ปณฺฑิโต พฺยตฺโต พุทฺธิสมฺปนฺโน โยคาวจโร โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ‘‘อยํ โข เม โอภาโส อุปฺปนฺโน, โส โข ปนายํ อนิจฺโจ สงฺขโต ปฏิจฺจสมุปฺปนฺโน ขยธมฺโม วยธมฺโม วิราคธมฺโม นิโรธธมฺโม’’ติ อิติ วา ตํ ปฺาย ปริจฺฉินฺทติ อุปปริกฺขติ. อถ วา ปนสฺส ¶ เอวํ โหติ – สเจ โอภาโส อตฺตา ภเวยฺย, อตฺตาติ คเหตุํ วฏฺเฏยฺย, อนตฺตาว ปนายํ ‘‘อตฺตา’’ติ คหิโต. ตสฺมา โส อวสวตฺตนฏฺเน อนตฺตา, หุตฺวา อภาวฏฺเน อนิจฺโจ, อุปฺปาทวยปฏิปีฬนฏฺเน ทุกฺโขติ อุปปริกฺขติ. ยถา จ โอภาเส, เอวํ เสเสสุปิ. โส เอวํ อุปปริกฺขิตฺวา โอภาสํ ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ สมนุปสฺสติ. าณํ…เป… นิกนฺตึ ‘‘เนตํ มม, เนโสหมสฺมิ, น เมโส อตฺตา’’ติ สมนุปสฺสติ. เอวํ สมนุปสฺสนฺโต โอภาสาทีสุ น กมฺปติ น เวธติ. เตนาหุ โปราณา –
‘‘อิมานิ ทส านานิ, ปฺา ยสฺส ปริจฺจิตา;
ธมฺมุทฺธจฺจกุสโล โหติ, น จ วิกฺเขป คจฺฉตี’’ติ. (ปฏิ. ม. ๒.๗);
โส เอวํ วิกฺเขปํ อคจฺฉนฺโต ตํ สมตึสวิธํ อุปกฺกิเลสชฏํ วิชเฏตฺวา ‘‘โอภาสาทโย ธมฺมา น มคฺโค, อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปน วีถิปฺปฏิปนฺนํ วิปสฺสนาาณํ ¶ มคฺโค’’ติ อมคฺคํ มคฺคฺจ ววตฺถเปติ. ยํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘โอภาสาทโย ทส วิปสฺสนุปกฺกิเลเส ปหาย อุปกฺกิเลสวิมุตฺตํ ปฏิปทาาณํ มคฺโคติ ววตฺถเปตฺวา’’ติ. อุทยํ ปหายาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาย คหิตํ สงฺขารานํ อุทยํ วิสฺสชฺเชตฺวา เตสํ ภงฺคสฺเสว อนุปสฺสนโต ภงฺคานุปสฺสนาาณํ ปตฺวา อาทีนวานุปสฺสนาปุพฺพงฺคมาย นิพฺพิทานุปสฺสนาย นิพฺพินฺทนฺโต มฺุจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาสงฺขารุเปกฺขานุโลมาณานํ จิณฺณปริยนฺเต อุปฺปนฺนโคตฺรภุาณานนฺตรํ อุปฺปนฺเนน มคฺคาเณน สพฺพสงฺขาเรสุ วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโต. มคฺคกฺขเณ หิ อริโย วิรชฺชติ วิมุจฺจตีติ จ วุจฺจติ. เตนาห – ‘‘ยถากฺกมํ จตฺตาโร อริยมคฺเค ปาปุณิตฺวา’’ติ. มคฺคผลนิพฺพานปหีนาวสิฏฺกิเลสสงฺขาตสฺส ปจฺจเวกฺขิตพฺพสฺส ปเภเทน เอกูนวีสติเภทสฺส. อรหโต หิ อวสิฏฺกิเลสาภาเวน เอกูนวีสติ ปจฺจเวกฺขณาณานิ. อสฺสาติ อานาปานสฺสติกมฺมฏฺานิกสฺส.
วิสุํ กมฺมฏฺานภาวนานโย นาม นตฺถีติ ปมจตุกฺกวเสน อธิคตชฺฌานสฺส เวทนาจิตฺตธมฺมานุปสฺสนาวเสน เทสิตตฺตา วุตฺตํ. เตสนฺติ ติณฺณํ จตุกฺกานํ. ปีติปฺปฏิสํเวทีติ ปีติยา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวทนสีโล, ตสฺสา วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวโท เอตสฺส อตฺถิ, ตํ วา ปฏิ ปฏิ สมฺมเทว เวทยมาโน. ตตฺถ กามํ สํเวทนคฺคหเณเนว ปีติยา สกฺกจฺจํ วิทิตภาโว โพธิโต โหติ, เยหิ ปน ปกาเรหิ ตสฺสา สํเวทนํ อิจฺฉิตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ปฏิ-สทฺทคฺคหณํ ‘‘ปฏิ ปฏิ สํเวทีติ ปฏิสํเวที’’ติ. เตนาห ‘‘ทฺวีหากาเรหี’’ติอาทิ.
ตตฺถ ¶ กถํ อารมฺมณโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ ปุจฺฉาวจนํ. สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเน สมาปชฺชตี’’ติ ปีติสหคตานิ ทฺเว ปมทุติยชฺฌานานิ ปฏิปาฏิยา สมาปชฺชติ. ตสฺสาติ เตน. ‘‘ปฏิสํวิทิตา’’ติ หิ ปทํ อเปกฺขิตฺวา กตฺตุอตฺเถ เอตํ สามิวจนํ. สมาปตฺติกฺขเณติ สมาปนฺนกฺขเณ. ฌานปฏิลาเภนาติ ฌาเนน สมงฺคิภาเวน. อารมฺมณโตติ อารมฺมณมุเขน, ตทารมฺมณชฺฌานปริยาปนฺนา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตา. กึ วุตฺตํ โหติ? ยถา นาม สปฺปปริเยสนํ จรนฺเตน ตสฺส อาสเย ¶ ปฏิสํวิทิเต โสปิ ปฏิสํวิทิโต เอว โหติ มนฺตาคทพเลน ตสฺส คหณสฺส สุกรตฺตา, เอวํ ปีติยา อาสยภูเต อารมฺมเณ ปฏิสํวิทิเต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา เอว โหติ สลกฺขณโต สามฺลกฺขณโต จ ตสฺสา คหณสฺส สุกรตฺตาติ.
กถํ อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. วิปสฺสนากฺขเณติ วิปสฺสนาปฺาย ติกฺขวิสทปฺปวตฺตาย วิสยโต ทสฺสนกฺขเณ. ลกฺขณปฏิเวเธนาติ ปีติยา สลกฺขณสฺส สามฺลกฺขณสฺส จ ปฏิวิชฺฌเนน. ยฺหิ ยสฺส วิเสสโต สามฺโต จ ลกฺขณํ, ตสฺมึ วิทิเต โส ยาถาวโต วิทิโต เอว โหติ. เตนาห – ‘‘อสมฺโมหโต ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตี’’ติ.
อิทานิ ตมตฺถํ ปาฬิยา เอว วิภาเวตุํ ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ทีฆํอสฺสาสวเสนาติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ตตฺถ ปน สโตการิตาทสฺสนวเสน ปาฬิ อาคตา, อิธ ปีติปฺปฏิสํวิทิตาวเสน. ปีติปฺปฏิสํวิทิตา จ อตฺถโต วิภตฺตา เอว. อปิจ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ทีฆํอสฺสาสวเสนาติ ทีฆสฺส อสฺสาสสฺส อารมฺมณภูตสฺส วเสน ปชานโต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธ. จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโตติ ฌานปริยาปนฺนํ อวิกฺเขโปติ ลทฺธนามํ จิตฺตสฺเสกคฺคตํ ตํสมฺปยุตฺตาย ปฺาย ปชานโต. ยเถว หิ อารมฺมณมุเขน ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ อารมฺมณมุเขน ปฏิสํวิทิตา เอว โหนฺตีติ. สติ อุปฏฺิตา โหตีติ ทีฆํอสฺสาสวเสน ฌานสมฺปยุตฺตา สติ ตสฺส อารมฺมเณ อุปฏฺิตา อารมฺมณมุเขน ฌาเนปิ อุปฏฺิตา นาม โหติ. ตาย สติยาติ เอวํ อุปฏฺิตาย ตาย สติยา ยถาวุตฺเตน เตน าเณน สุปฺปฏิวิทิตตฺตา อารมฺมณสฺส ตสฺส วเสน ตทารมฺมณา สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ. ทีฆํปสฺสาสวเสนาติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
เอวํ ปมจตุกฺกวเสน ทสฺสิตํ ปีติปฺปฏิสํเวทนํ อารมฺมณโต อสมฺโมหโต จ วิภาคโส ¶ ทสฺเสตุํ ‘‘อาวชฺชโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาวชฺชโตติ ฌานํ อาวชฺเชนฺตสฺส. สา ปีตีติ สา ฌานปริยาปนฺนา ปีติ. ชานโตติ สมาปนฺนกฺขเณ อารมฺมณมุเขน ชานโต. ตสฺส สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธ. ปสฺสโตติ ทสฺสนภูเตน ¶ าเณน ฌานโต วุฏฺาย ปสฺสนฺตสฺส. ปจฺจเวกฺขโตติ ฌานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส. จิตฺตํ อธิฏฺหโตติ ‘‘เอตฺตกํ เวลํ ฌานสมงฺคี ภวิสฺสามี’’ติ ฌานจิตฺตํ อธิฏฺหนฺตสฺส. เอวํ ปฺจนฺนํ วสีภาวานํ วเสน ฌานสฺส ปชานนมุเขน อารมฺมณโต ปีติยา ปฏิสํเวทนา ทสฺสิตา.
อิทานิ เยหิ ธมฺเมหิ ฌานํ วิปสฺสนา จ สิชฺฌนฺติ, เตสํ ฌานปริยาปนฺนานํ วิปสฺสนามคฺคปริยาปนฺนานฺจ สทฺธาทีนํ วเสน ปีติปฺปฏิสํเวทนํ ทสฺเสตุํ ‘‘สทฺธาย อธิมุจฺจโต’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อธิมุจฺจโตติ สทฺทหนฺตสฺส, สมถวิปสฺสนาวเสนาติ อธิปฺปาโย. วีริยํ ปคฺคณฺหโตติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อภิฺเยฺยนฺติ อภิวิสิฏฺาย ปฺาย ชานิตพฺพํ. อภิชานโตติ วิปสฺสนาปฺาปุพฺพงฺคมาย มคฺคปฺาย ชานโต. ปริฺเยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ ตีรณปริฺาย มคฺคปฺาย จ ปริชานโต. ปหาตพฺพนฺติ สมุทยสจฺจํ ปหานปริฺาย มคฺคปฺาย จ ปชหโต. ภาวยโต สจฺฉิกโรโต ภาเวตพฺพํ มคฺคสจฺจํ, สจฺฉิกาตพฺพํ นิโรธสจฺจํ. เกจิ ปเนตฺถ ปีติยา เอว วเสน อภิฺเยฺยาทีนิ อุทฺธรนฺติ, ตํ อยุตฺตํ ฌานาทิสมุทายํ อุทฺธริตฺวา ตโต ปีติยา นิทฺธารณสฺส อธิปฺเปตตฺตา.
เอตฺถ จ ‘‘ทีฆํอสฺสาสวเสนา’’ติอาทินา ปมจตุกฺกวเสน อารมฺมณโต ปีติปฺปฏิสํเวทนํ วุตฺตํ, ตถา ‘‘อาวชฺชโต’’ติอาทีหิ ปฺจหิ ปเทหิ. ‘‘อภิฺเยฺยํ อภิชานโต’’ติอาทีหิ ปน อสมฺโมหโต, ‘‘สทฺธาย อธิมุจฺจโต’’ติอาทีหิ อุภยถาปิ สงฺเขปโต สมถวเสน อารมฺมณโต วิปสฺสนาวเสน อสมฺโมหโต ปีติปฺปฏิสํเวทนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. กสฺมา ปเนตฺถ เวทนานุปสฺสนายํ ปีติสีเสน เวทนา คหิตา, น สรูปโต เอวาติ? ภูมิวิภาคาทิวเสน เวทนํ ภินฺทิตฺวา จตุธา เวทนานุปสฺสนํ ทสฺเสตุํ. อปิจ เวทนากมฺมฏฺานํ ทสฺเสนฺโต ภควา ปีติยา โอฬาริกตฺตา ตํสมฺปยุตฺตสุขํ สุขคฺคหณตฺถํ ปีติสีเสน ทสฺเสติ.
เอเตเนว นเยน อวเสสปทานีติ สุขปฺปฏิสํเวที จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวทีติ ปทานิ ปีติปฺปฏิสํเวที-ปเท อาคตนเยเนว อตฺถโต เวทิตพฺพานิ. สกฺกา หิ ‘‘ทฺวีหากาเรหิ สุขปฺปฏิสํวิทิตา โหติ, จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณโต’’ติอาทินา ปีติฏฺาเน สุขาทิปทานิ ¶ ปกฺขิปิตฺวา ‘‘สุขสหคตานิ ตีณิ ฌานานิ จตฺตาริ วา ฌานานิ สมาปชฺชตี’’ติอาทินา อตฺถํ วิฺาตุํ. เตนาห ‘‘ติณฺณํ ฌานานํ วเสนา’’ติอาทิ. เวทนาทโยติ ¶ อาทิ-สทฺเทน สฺา คหิตา. เตนาห ‘‘ทฺเว ขนฺธา’’ติ. วิปสฺสนาภูมิทสฺสนตฺถนฺติ ปกิณฺณกสงฺขารสมฺมสนวเสน วิปสฺสนาย ภูมิทสฺสนตฺถํ ‘‘สุขนฺติ ทฺเว สุขานี’’ติอาทิ วุตฺตํ สมเถ กายิกสุขาภาวโต. โสติ โส ปสฺสมฺภนปริยาเยน วุตฺโต นิโรโธ. ‘‘อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน อปริคฺคหิตกาเล’’ติอาทินา วิตฺถารโต กายสงฺขาเร วุตฺโต, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ตตฺถ กายสงฺขารวเสน อาคโต, อิธ จิตฺตสงฺขารวเสนาติ อยเมว วิเสโส.
เอวํ จิตฺตสงฺขารสฺส ปสฺสมฺภนํ อติเทเสน ทสฺเสตฺวา ยทฺํ อิมสฺมึ จตุกฺเก วตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปิจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปีติปเทติ ‘‘ปีติปฺปฏิสํเวที’’ติอาทินา เทสิตโกฏฺาเส. ปีติสีเสน เวทนา วุตฺตาติ ปีติอปเทเสน ตํสมฺปยุตฺตา เวทนา วุตฺตา, น ปีตีติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ การณํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ทฺวีสุ จิตฺตสงฺขารปเทสูติ ‘‘จิตฺตสงฺขารปฺปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขาร’’นฺติ จิตฺตสงฺขารปฏิสํยุตฺเตสุ ทฺวีสุ ปเทสุ. ‘‘วิฺาณปจฺจยา นามรูป’’นฺติ วจนโต จิตฺเตน ปฏิพทฺธาติ จิตฺตปฏิพทฺธา. ตโต เอว กามํ จิตฺเตน สงฺขรียนฺตีติ จิตฺตสงฺขารา, สฺาเวทนาทโย, อิธ ปน อุปลกฺขณมตฺตํ, สฺาเวทนาว อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘สฺาสมฺปยุตฺตา เวทนา’’ติ.
จิตฺตปฺปฏิสํเวทีติ เอตฺถ ทฺวีหากาเรหิ จิตฺตปฏิสํวิทิตา โหติ อารมฺมณโต อสมฺโมหโต จ. กถํ อารมฺมณโต? จตฺตาริ ฌานานิ สมาปชฺชติ, ตสฺส สมาปตฺติกฺขเณ ฌานปฏิลาเภนาติอาทินา วุตฺตนยานุสาเรน สพฺพํ สุวิฺเยฺยนฺติ อาห – ‘‘จตุนฺนํ ฌานานํ วเสน จิตฺตปฏิสํวิทิตา เวทิตพฺพา’’ติ. จิตฺตํ โมเทนฺโตติ ฌานสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ สมฺปยุตฺตาย ปีติยา โมทยมาโน, ตํ วา ปีตึ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตํ วิปสฺสนาจิตฺตํ ตาย เอว อารมฺมณภูตาย ปีติยาโมทยมาโน. ปโมเทนฺโตติอาทีนิ ปทานิ ตสฺเสว เววจนานิ ปีติปริยายภาวโต.
สมฺปยุตฺตาย ปีติยา จิตฺตํ อาโมเทตีติ ฌานจิตฺตสมฺปยุตฺตาย ปีติสมฺโพชฺฌงฺคภูตาย โอทคฺยลกฺขณาย ฌานปีติยา ตเมว ฌานจิตฺตํ สหชาตาทิปจฺจยวเสน ¶ เจว ฌานปจฺจยวเสน จ ปริพฺรูเหนฺโต หฏฺปฺปหฏฺาการํ ปาเปนฺโต อาโมเทติ ปโมเทติ จ. อารมฺมณํ กตฺวาติ อุฬารํ ฌานสมฺปยุตฺตํ ปีตึ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตมานํ วิปสฺสนาจิตฺตํ ตาย เอว อารมฺมณภูตาย ปีติยา โยคาวจโร หฏฺปฺปหฏฺาการํ ปาเปนฺโต ‘‘อาโมเทติ ปโมเทตี’’ติ วุจฺจติ.
สมํ ¶ เปนฺโตติ ยถา อีสกมฺปิ ลีนปกฺขํ อุทฺธจฺจปกฺขฺจ อนุปคฺคมฺม อโนนตํ อนุนฺนตํ ยถา อินฺทฺริยานํ สมตฺตปฏิปตฺติยา อวิสมํ, สมาธิสฺส วา อุกฺกํสคมเนน อาเนฺชปฺปตฺติยา สมฺมเทว ิตํ โหติ, เอวํ อปฺปนาวเสน เปนฺโต. ลกฺขณปฺปฏิเวเธนาติ อนิจฺจาทิกสฺส ลกฺขณสฺส ปฏิ ปฏิ วิชฺฌเนน ขเณ ขเณ อวโพเธน. ขณิกจิตฺเตกคฺคตาติ ขณมตฺตฏฺิติโก สมาธิ. โสปิ หิ อารมฺมเณ นิรนฺตรํ เอกากาเรน ปวตฺตมาโน ปฏิปกฺเขน อนภิภูโต อปฺปิโต วิย จิตฺตํ นิจฺจลํ เปติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอวํ อุปฺปนฺนายา’’ติอาทิ.
โมเจนฺโตติ วิกฺขมฺภนวิมุตฺติวเสน วิเวเจนฺโต วิสุํ กโรนฺโต, นีวรณานิ ปชหนฺโตติ อตฺโถ. วิปสฺสนากฺขเณติ ภงฺคานุปสฺสนากฺขเณ. ภงฺโค หิ นาม อนิจฺจตาย ปรมา โกฏิ, ตสฺมา ตาย ภงฺคานุปสฺสโก โยคาวจโร จิตฺตมุเขน สพฺพํ สงฺขารคตํ อนิจฺจโต ปสฺสติ, โน นิจฺจโต, อนิจฺจสฺส ทุกฺขตฺตา ทุกฺขสฺส จ อนตฺตตฺตา ตเทว ทุกฺขโต อนุปสฺสติ, โน สุขโต, อนตฺตโต อนุปสฺสติ, โน อตฺตโต. ยสฺมา ปน ยํ อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา, น ตํ อภินนฺทิตพฺพํ, ยฺจ น อภินนฺทิตพฺพํ, น ตํ รฺชิตพฺพํ, ตสฺมา ภงฺคทสฺสนานุสาเรน ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขํ อนตฺตา’’ติ สงฺขารคเต ทิฏฺเ ตสฺมึ นิพฺพินฺทติ, โน นนฺทติ, วิรชฺชติ, โน รชฺชติ, โส เอวํ นิพฺพินฺทนฺโต วิรชฺชนฺโต โลกิเยเนว ตาว าเณน ราคํ นิโรเธติ โน สมุเทติ, นาสฺส สมุทยํ กโรตีติ อตฺโถ. อถ วา โส เอวํ วิรตฺโต ยถา ทิฏฺํ สงฺขารคตํ, ตํ ตถา ทิฏฺํ อตฺตโน าเณน นิโรเธติ โน สมุเทติ, นิโรธเมวสฺส มนสิ กโรติ, โน สมุทยนฺติ อตฺโถ, โส เอวํ ปฏิปนฺโน ปฏินิสฺสชฺชติ, โน อาทิยตีติ วุตฺตํ โหติ. อยฺหิ อนิจฺจาทิอนุปสฺสนา สทฺธึ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลสานํ ปริจฺจชนโต สงฺขตโทสทสฺสเนน ตพฺพิปรีเต นิพฺพาเน ตนฺนินฺนตาย ปกฺขนฺทนโต จ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค เจว ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค ¶ จาติ วุจฺจติ. ตสฺมา ตาย สมนฺนาคโต โยคาวจโร วุตฺตนเยน กิเลเส จ ปริจฺจชติ, นิพฺพาเน จ ปกฺขนฺทติ. เตน วุตฺตํ ‘‘โส วิปสฺสนากฺขเณ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจสฺาโต จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต…เป… ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนาย อาทานโต จิตฺตํ โมเจนฺโต วิโมเจนฺโต อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จา’’ติ.
ตตฺถ อนิจฺจสฺส, อนิจฺจนฺติ วา อนุปสฺสนา อนิจฺจานุปสฺสนา. เตภูมกธมฺมานํ อนิจฺจตํ คเหตฺวา ปวตฺตาย วิปสฺสนาย เอตํ นามํ. นิจฺจสฺาโตติ สงฺขตธมฺเม ‘‘นิจฺจา สสฺสตา’’ติ ปวตฺตาย มิจฺฉาสฺาย. สฺาสีเสน จิตฺตทิฏฺีนมฺปิ คหณํ ทฏฺพฺพํ. เอส นโย สุขสฺาทีสุปิ. นิพฺพิทานุปสฺสนายาติ สงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนาย ¶ . นนฺทิโตติ สปฺปีติกตณฺหาโต. วิราคานุปสฺสนายาติ ตถา วิรชฺชนากาเรน ปวตฺตาย อนุปสฺสนาย. เตน วุตฺตํ ‘‘ราคโต โมเจนฺโต’’ติ. นิโรธานุปสฺสนายาติ สงฺขารานํ นิโรธสฺส อนุปสฺสนาย. ยถา สงฺขารา นิรุชฺฌนฺติเยว อายตึ ปุนพฺภววเสน นุปฺปชฺชนฺติ, เอวํ วา อนุปสฺสนา นิโรธานุปสฺสนา. มฺุจิตุกมฺยตา หิ อยํ พลปฺปตฺตา. เตนาห ‘‘สมุทยโต โมเจนฺโต’’ติ. ปฏินิสฺสชฺชนากาเรน ปวตฺตา อนุปสฺสนา ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสนา. อาทานโตติ นิจฺจาทิวเสน คหณโต, ปฏิสนฺธิคฺคหณโต วาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
อนิจฺจนฺติ อนุปสฺสี, อนิจฺจสฺส วา อนุปสฺสนสีโล อนิจฺจานุปสฺสีติ เอตฺถ กึ ปน ตํ อนิจฺจํ, กถํ วา อนิจฺจํ, กา วา อนิจฺจานุปสฺสนา, กสฺส วา อนิจฺจานุปสฺสนาติ จตุกฺกํ วิภาเวตพฺพนฺติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนิจฺจํ เวทิตพฺพ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ นิจฺจํ นาม ธุวํ สสฺสตํ ยถา ตํ นิพฺพานํ, น นิจฺจนฺติ อนิจฺจํ, อุทยพฺพยวนฺตํ, อตฺถโต สงฺขตา ธมฺมาติ อาห อนิจฺจนฺติ ปฺจกฺขนฺธา. กสฺมา? อุปฺปาทวยฺถตฺตภาวาติ, อุปฺปาทวยฺถตฺตสพฺภาวาติ อตฺโถ. ตตฺถ สงฺขตธมฺมานํ เหตุปจฺจเยหิ อุปฺปชฺชนํ อหุตฺวา สมฺภโว อตฺตลาโภ อุปฺปาโท, อุปฺปนฺนานํ เตสํ ขณนิโรโธ วินาโส วโย, ชราย อฺถาภาโว อฺถตฺตํ. ยถา หิ อุปฺปาทาวตฺถาย ภินฺนาย ภงฺคาวตฺถายํ วตฺถุเภโท นตฺถิ, เอวํ ิติสงฺขาตายํ ภงฺคาภิมุขาวตฺถายมฺปิ วตฺถุเภโท นตฺถิ. ยตฺถ ชราโวหาโร, ตสฺมา เอกสฺสปิ ธมฺมสฺส ชรา ยุชฺชติ, ยา ขณิกชราติ ¶ วุจฺจติ. เอกํเสน จ อุปฺปาทภงฺคาวตฺถาสุ วตฺถุโน อเภโท อิจฺฉิตพฺโพ, อฺถา ‘‘อฺโ อุปฺปชฺชติ, อฺโ ภิชฺชตี’’ติ อาปชฺเชยฺย. ตยิทํ ขณิกชรํ สนฺธายาห ‘‘อฺถตฺต’’นฺติ.
ยสฺส ลกฺขณตฺตยสฺส ภาวา ขนฺเธสุ อนิจฺจสมฺา, ตสฺมึ ลกฺขณตฺตเย อนิจฺจตา สมฺาติ ‘‘อนิจฺจตาติ เตสํเยว อุปฺปาทวยฺถตฺต’’นฺติ วตฺวา วิเสสโต ธมฺมานํ ขณิกนิโรเธ อนิจฺจตาโวหาโรติ ทสฺเสนฺโต ‘‘หุตฺวา อภาโว วา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อุปฺปาทปุพฺพกตฺตา อภาวสฺส หุตฺวา-คหณํ. เตน ปากฏภาวปุพฺพกตฺตํ วินาสภาวสฺส ทสฺเสติ. เตเนวากาเรนาติ นิพฺพตฺตนากาเรน. ขณภงฺเคนาติ ขณิกนิโรเธน. ตสฺสา อนิจฺจตายาติ ขณิกภงฺคสงฺขาตาย อนิจฺจตาย. ตาย อนุปสฺสนายาติ ยถาวุตฺตาย อนิจฺจานุปสฺสนาย. สมนฺนาคโตติ สมงฺคิภูโต โยคาวจโร.
ขโยติ สงฺขารานํ วินาโส. วิรชฺชนํ เตสํเยว วิลุชฺชนํ วิราโค, ขโย เอว วิราโค ขยวิราโค, ขณิกนิโรโธ. อจฺจนฺตเมตฺถ เอตสฺมึ อธิคเต สงฺขารา วิรชฺชนฺติ นิรุชฺฌนฺตีติ อจฺจนฺตวิราโค, ¶ นิพฺพานํ. เตนาห ‘‘ขยวิราโคติ สงฺขารานํ ขณภงฺโค. อจฺจนฺตวิราโคติ นิพฺพาน’’นฺติ. ตทุภยทสฺสนวเสน ปวตฺตาติ ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน วิปสฺสนาย, อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน มคฺคสฺส ปวตฺติ โยเชตพฺพา. อารมฺมณโต วา วิปสฺสนาย ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน ปวตฺติ, ตนฺนินฺนภาวโต อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน, มคฺคสฺส ปน อสมฺโมหโต ขยวิราคานุปสฺสนาวเสน, อารมฺมณโต อจฺจนฺตวิราคานุปสฺสนาวเสน ปวตฺติ เวทิตพฺพา. เอเสว นโยติ อิมินา ยสฺมา วิราคานุปสฺสีปเท วุตฺตนยานุสาเรน ‘‘ทฺเว นิโรธา ขยนิโรโธ จ อจฺจนฺตนิโรโธ จา’’ติ เอวมาทิอตฺถวณฺณนํ อติทิสฺสติ, ตสฺมา วิราคฏฺาเน นิโรธปทํ ปกฺขิปิตฺวา ‘‘ขโย สงฺขารานํ วินาโส’’ติอาทินา อิธ วุตฺตนเยน ตสฺส อตฺถวณฺณนา เวทิตพฺพา.
ปฏินิสฺสชฺชนํ ปหาตพฺพสฺส ตทงฺควเสน วา สมุจฺเฉทวเสน วา ปริจฺจชนํ ปริจฺจาคปฏินิสฺสคฺโค. ตถา สพฺพุปธีนํ ปฏินิสฺสคฺคภูเต วิสงฺขาเร อตฺตโน นิสฺสชฺชนํ ตนฺนินฺนตาย วา ตทารมฺมณตาย วา ตตฺถ ปกฺขนฺทนํ ปกฺขนฺทนปฏินิสฺสคฺโค. ตทงฺควเสนาติ เอตฺถ อนิจฺจานุปสฺสนา ตาว ตทงฺคปฺปหานวเสน นิจฺจสฺํ ปริจฺจชติ, ปริจฺจชนฺตี จ ตสฺสา ตถา อปฺปวตฺติยํ ¶ เย ‘‘นิจฺจ’’นฺติ คหณวเสน กิเลสา ตมฺมูลกา จ อภิสงฺขารา ตทุภยมูลกา จ วิปากกฺขนฺธา อนาคเต อุปฺปชฺเชยฺยุํ, เต สพฺเพปิ อปฺปวตฺติกรณวเสน ปริจฺจชติ, ตถา ทุกฺขสฺาทโย. เตนาห – ‘‘วิปสฺสนา หิ ตทงฺควเสน สทฺธึ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชตี’’ติ. สงฺขตโทสทสฺสเนนาติ สงฺขเต เตภูมกสงฺขารคเต อนิจฺจตาทิโทสทสฺสเนน. นิจฺจาทิภาเวน ตพฺพิปรีเต. ตนฺนินฺนตายาติ ตทธิมุตฺตตาย. ปกฺขนฺทตีติ อนุปวิสติ อนุปวิสนฺตํ วิย โหติ. สทฺธึ ขนฺธาภิสงฺขาเรหิ กิเลเส ปริจฺจชตีติ มคฺเคน กิเลเสสุ ปริจฺจตฺเตสุ อวิปากธมฺมตาปาทเนน อภิสงฺขารา ตมฺมูลกา จ ขนฺธา อนุปฺปตฺติรหภาเวน ปริจฺจตฺตา นาม โหนฺตีติ สพฺเพปิ เต มคฺโค ปริจฺจชตีติ วุตฺตํ. อุภยนฺติ วิปสฺสนาาณํ มคฺคาณฺจ. มคฺคาณมฺปิ หิ โคตฺรภุาณสฺส อนุ ปจฺฉา นิพฺพานทสฺสนโต อนุปสฺสนาติ วุจฺจติ.
อิทฺจ จตุตฺถจตุกฺกํ สุทฺธวิปสฺสนาวเสเนว วุตฺตํ, ปุริมานิ ปน ตีณิ สมถวิปสฺสนาวเสน. เอวํ จตุนฺนํ จตุกฺกานํ วเสน โสฬสวตฺถุกาย อานาปานสฺสติยา ภาวนา เวทิตพฺพา. เอวํ โสฬสวตฺถุวเสน จ อยํ อานาปานสฺสติ ภาวิตา มหปฺผลา โหติ มหานิสํสาติ เวทิตพฺพา. ‘‘เอวํ ภาวิโต โข, ภิกฺขเว, อานาปานสฺสติสมาธี’’ติอาทินา ปน สนฺตภาวาทิวเสน มหานิสํสตา ทสฺสิตา. วิตกฺกุปจฺเฉทสมตฺถตายปิ จสฺส มหานิสํสตา ¶ ทฏฺพฺพา. อยฺหิ สนฺตปณีตอเสจนกสุขวิหารตฺตา สมาธิอนฺตรายกรานํ วิตกฺกานํ วเสน อิโต จิโต จ จิตฺตสฺส วิธาวนํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อานาปานารมฺมณาภิมุขเมว จิตฺตํ กโรติ. เตเนว วุตฺตํ – ‘‘อานาปานสฺสติ ภาเวตพฺพา วิตกฺกุปจฺเฉทายา’’ติ (อ. นิ. ๙.๑; อุทา. ๓๑). วิชฺชาวิมุตฺติปาริปูริยา มูลภาเวนปิ จสฺสา มหานิสํสตา เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘อานาปานสฺสติ, ภิกฺขเว, ภาวิตา พหุลีกตา จตฺตาโร สติปฏฺาเน ปริปูเรติ, จตฺตาโร สติปฏฺานา ภาวิตา พหุลีกตา สตฺต โพชฺฌงฺเค ปริปูเรนฺติ, สตฺต โพชฺฌงฺคา ภาวิตา พหุลีกตา วิชฺชาวิมุตฺตึ ปริปูเรนฺตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๑๔๗).
อปิจ จริมกานํ อสฺสาสปสฺสาสานํ วิทิตภาวกรณโตปิสฺสา มหานิสํสตา เวทิตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –
‘‘เอวํ ¶ ภาวิตาย, ราหุล, อานาปานสฺสติยา เอวํ พหุลีกตาย เยปิ เต จริมกา อสฺสาสปสฺสาสา, เตปิ วิทิตาว นิรุชฺฌนฺติ, โน อวิทิตา’’ติ (ม. นิ. ๒.๑๒๑).
ตตฺถ นิโรธวเสน ตโย จริมกา ภวจริมกา ฌานจริมกา จุติจริมกาติ. ภเวสุ หิ กามภเว อสฺสาสปสฺสาสา ปวตฺตนฺติ, รูปารูปภเวสุ น ปวตฺตนฺติ, ตสฺมา เต ภวจริมกา. ฌาเนสุ ปุริเม ฌานตฺตเย ปวตฺตนฺติ, จตุตฺเถ นปฺปวตฺตนฺติ, ตสฺมา เต ฌานจริมกา. เย ปน จุติจิตฺตสฺส ปุรโต โสฬสเมน จิตฺเตน สทฺธึ อุปฺปชฺชิตฺวา จุติจิตฺเตน สห นิรุชฺฌนฺติ, อิเม จุติจริมกา นาม. อิเม อิธ จริมกาติ อธิปฺเปตา.
อิเม กิร อิมํ กมฺมฏฺานมนุยุตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปากฏา โหนฺติ อานาปานารมฺมณสฺส สุฏฺุ ปริคฺคหิตตฺตา. จุติจิตฺตสฺส หิ ปุรโต โสฬสมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ อุปฺปาทํ อาวชฺชยโต อุปฺปาโทปิ เนสํ ปากโฏ โหติ, ิตึ อาวชฺชยโต ิติปิ เนสํ ปากฏา โหติ, ภงฺคํ อาวชฺชยโต ภงฺโคปิ เนสํ ปากโฏ โหติ. อิโต อฺํ กมฺมฏฺานํ ภาเวตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตสฺส ภิกฺขุโน หิ อายุอนฺตรํ ปริจฺฉินฺนํ วา โหติ อปริจฺฉินฺนํ วา, อิมํ ปน โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสตึ ภาเวตฺวา อรหตฺตปฺปตฺตสฺส อายุอนฺตรํ ปริจฺฉินฺนเมว โหติ. โส ‘‘เอตฺตกํ ทานิ เม อายุสงฺขารา ปวตฺติสฺสนฺติ, น อิโต ปร’’นฺติ ตฺวา อตฺตโน ธมฺมตาย เอว สรีรปฏิชคฺคนนิวาสนปารุปนาทีนิ ¶ สพฺพกิจฺจานิ กตฺวา อกฺขีนิ นิมีเลติ โกฏปพฺพตวิหารวาสิติสฺสตฺเถโร วิย, มหากรฺชิยวิหารวาสิมหาติสฺสตฺเถโร วิย, เทวปุตฺตรฏฺเ ปิณฺฑปาติกตฺเถโร วิย, จิตฺตลปพฺพตวิหารวาสิโน ทฺเวภาติกตฺเถรา วิย จ.
ตตฺริทํ เอกวตฺถุปริทีปนํ – ทฺเวภาติกตฺเถรานํ กิเรโก ปุณฺณมุโปสถทิวเส ปาติโมกฺขํ โอสาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต อตฺตโน วสนฏฺานํ คนฺตฺวา จงฺกเม ิโต ชุณฺหปกฺเข ปโทสเวลายํ จนฺทาโลเกน สมนฺตโต อาสิฺจมานขีรธารํ วิย คคนตลํ รชตปฏฺฏสทิสํ วาลิกาสนฺถตฺจ ภูมิภาคํ ทิสฺวา ‘‘รมณีโย วตายํ กาโล, เทโส จ มม อชฺฌาสยสทิโส, กีว จิรํ นุ โข อยํ ทุกฺขภาโร ¶ วหิตพฺโพ’’ติ อตฺตโน อายุสงฺขาเร อุปธาเรตฺวา ภิกฺขุสงฺฆํ อาห – ‘‘ตุมฺเหหิ กถํ ปรินิพฺพายนฺตา ภิกฺขู ทิฏฺปุพฺพา’’ติ. ตตฺร เกจิ อาหํสุ – ‘‘อมฺเหหิ อาสเน นิสินฺนกาว ปรินิพฺพายนฺตา ทิฏฺปุพฺพา’’ติ. เกจิ ‘‘อมฺเหหิ อากาเส ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสินฺนกา’’ติ. เถโร อาห – ‘‘อหํ ทานิ โว จงฺกมนฺตเมว ปรินิพฺพายมานํ ทสฺสยิสฺสามี’’ติ. ตโต จงฺกเม ติริยํ เลขํ กตฺวา ‘‘อหํ อิโต จงฺกมโกฏิโต ปรโกฏึ คนฺตฺวา นิวตฺตมาโน อิมํ เลขํ ปตฺวา ปรินิพฺพายิสฺสามี’’ติ วตฺวา จงฺกมํ โอรุยฺห ปรภาคํ คนฺตฺวา นิวตฺตมาโน เอเกน ปาเทน เลขํ อกฺกนฺตกฺขเณเยว ปรินิพฺพายีติ.
อานาปานสฺสติสมาธิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปมปฺตฺติกถาวณฺณนา
๑๖๗. ยทิปิ อริยา เนว อตฺตนาว อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปสุํ, นาฺมฺมฺปิ ชีวิตา โวโรเปสุํ, นาปิ มิคลณฺฑิกํ สมณกุตฺตกํ อุปสงฺกมิตฺวา สมาทเปสุํ, ตถาปิ ยถาวุตฺเตหิ ตีหิ ปกาเรหิ มตานํ อนฺตเร อริยานมฺปิ สพฺภาวโต ‘‘อริยปุคฺคลมิสฺสกตฺตา’’ติ วุตฺตํ. น หิ อริยา ปาณาติปาตํ กรึสุ น สมาทเปสุํ, นาปิ สมนฺุา อเหสุํ. อถ วา ปุถุชฺชนกาเล อตฺตนาว อตฺตานํ ฆาเตตฺวา มรณสมเย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺคํ ปฏิลภิตฺวา มตานมฺปิ อริยานํ สพฺภาวโต อิมินาว นเยน อตฺตนาว อตฺตานํ ชีวิตา โวโรปนสฺส อริยานมฺปิ สพฺภาวโต อริยปุคฺคลมิสฺสกตฺตา ‘‘โมฆปุริสา’’ติ น วุตฺตํ. ‘‘เต ภิกฺขู’’ติ วุตฺตนฺติ ‘‘กถฺหิ นาม เต, ภิกฺขเว, ภิกฺขู อตฺตนาปิ อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปสฺสนฺตี’’ติ เอตฺถ ‘‘โมฆปุริสา’’ติ อวตฺวา ‘‘เต ภิกฺขู’’ติ วุตฺตํ.
อนุปฺตฺติกถาวณฺณนา
๑๖๘. อิตฺถีสุ ¶ ปฏิพทฺธจิตฺตตา นาม ฉนฺทราเคน สารตฺตตา สาเปกฺขภาโวติ อาห ‘‘สารตฺตา อเปกฺขวนฺโต’’ติ. มรณสฺส คุณกิตฺตนํ ชีวิเต อาทีนวทสฺสนปุพฺพงฺคมนฺติ อาห ‘‘ชีวิเต อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา’’ติ. ‘‘กึ ตุยฺหิมินา ปาปเกน ทุชฺชีวิเตนา’’ติ อิทํ ชีวิเต อาทีนวทสฺสนํ. ‘‘มตํ ¶ เต ชีวิตา เสยฺโย’’ติอาทิ ปน มรณคุณกิตฺตนนฺติ ทฏฺพฺพํ. โลภาทีนํ อติวิย อุสฺสนฺนตฺตา อนุปปริกฺขิตฺวา กตํ สาหสิกกมฺมํ กิพฺพิสนฺติ วุจฺจตีติ อาห – ‘‘กิพฺพิสํ สาหสิกกมฺมํ โลภาทิกิเลสุสฺสท’’นฺติ. กสฺมา อิทํ วุจฺจตีติ ฉพฺพคฺคิยานํเยเวทํ วจนํ. มต-สทฺโท ‘‘คต’’นฺติอาทีสุ วิย ภาววจโนติ อาห ‘‘ตว มรณ’’นฺติ. กตกาโลติ กตมรณกาโล. อถ วา กาโลติ มรณสฺเสตํ อธิวจนํ, ตสฺมา กตกาโลติ กตมรโณติ อตฺโถ. เตเนวาห ‘‘กาลํ กตฺวา, มริตฺวา’’ติ. ทิวิ ภวา ทิพฺพาติ อาห ‘‘เทวโลเก อุปฺปนฺเนหี’’ติ. สมปฺปิโตติ ยุตฺโต. สมงฺคีภูโตติ สมฺมเทว เอกีภาวํ คโต.
ปทภาชนียวณฺณนา
๑๗๒. อุสฺสุกฺกวจนนฺติ ปุพฺพกาลกิริยาวจนํ. อยฺหิ สมานกตฺตุเกสุ ปุพฺพาปรกาลกิริยาวจเนสุ ปุพฺพกาลกิริยาวจนสฺส นิรุตฺติโวหาโร. สฺจิจฺจาติ อิมสฺส ปทสฺส ‘‘ชานิตฺวา สฺชานิตฺวา เจจฺจ อภิวิตริตฺวา’’ติ เอวํ ปุพฺพกาลกิริยาวเสน พฺยฺชนานุรูปํ กตฺวา ปทภาชเน วตฺตพฺเพ ตถา อวตฺวา ‘‘ชานนฺโต สฺชานนฺโต’’ติ ปุคฺคลาธิฏฺานํ กตฺวา ‘‘เจจฺจ อภิวิตริตฺวา วีติกฺกโม’’ติ ชีวิตา โวโรปนสฺส จ ตทตฺถวเสน นิทฺทิฏฺตฺตา วุตฺตํ ‘‘พฺยฺชเน อาทรํ อกตฺวา’’ติ. ‘‘ชานนฺโต’’ติ อวิเสเสน วุตฺเตปิ ‘‘สฺจิจฺจ มนุสฺสวิคฺคหํ ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปาณวิสยเมตฺถ ชานนนฺติ อาห ‘‘ปาโณติ ชานนฺโต’’ติ, สตฺโต อยนฺติ ชานนฺโตติ อตฺโถ. ปาโณติ หิ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ วุจฺจติ. ‘‘มนุสฺสวิคฺคโหติ ชานนฺโต’’ติ อวตฺวา ‘‘ปาโณติ ชานนฺโต’’ติ วจนํ ‘‘มนุสฺโส อย’’นฺติ อชานิตฺวา เกวลํ สตฺตสฺาย ฆาเตนฺตสฺสปิ ปาราชิกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เตเนว เอฬกจตุกฺเก (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๗๔) เอฬกสฺาย มนุสฺสปาณํ วธนฺตสฺส ปาราชิกาปตฺติ ทสฺสิตา. ตสฺมา ‘‘มนุสฺสวิคฺคโห’’ติ อวตฺวา ‘‘ปาโณติ ชานนฺโต’’ติ อวิเสเสน วุตฺตํ.
สฺชานนฺโตติ เอตฺถ สห-สทฺเทน สมานตฺโถ สํ-สทฺโทติ อาห – ‘‘เตเนว ปาณชานนากาเรน สทฺธึ ¶ ชานนฺโต’’ติ, เตเนว ปาณชานนากาเรน ¶ สทฺธึ ชีวิตา โวโรเปมีติ ชานนฺโตติ อตฺโถ. ยทิปิ เอกสฺเสว จิตฺตสฺส อุภยารมฺมณภาวาสมฺภวโต ปาโณติ ชานเนน สทฺธึ ชีวิตา โวโรเปมีติ ชานนํ เอกกฺขเณ น สมฺภวติ, ปาโณติสฺํ ปน อวิชหิตฺวา มาเรมีติ ชานนํ สนฺธาย ‘‘เตเนว…เป… สทฺธึ ชานนฺโต’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา สทฺธินฺติ อวิชหิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. เกจิ ปน ‘‘าตปริฺาย ทิฏฺสภาเวสุ ธมฺเมสุ ตีรณปริฺาย ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ‘รูปํ อนิจฺจ’นฺติอาทินา สภาเวน สทฺธึ เอกกฺขเณ อนิจฺจาทิลกฺขณชานนํ วิย ‘อิมํ ปาณํ มาเรมี’ติ อตฺตโน กิริยาย สทฺธึเยว ชานาตี’’ติ วทนฺติ. อปเร ปน อาจริยา ตตฺถาปิ เอวํ น กเถนฺติ.
วธกเจตนาวเสน เจเตตฺวาติ ‘‘อิมํ มาเรมี’’ติ วธกเจตนาย จินฺเตตฺวา. ปกปฺเปตฺวาติ ‘‘วธามิ น’’นฺติ เอวํ จิตฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวา. อภิวิตริตฺวาติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา. เตเนวาห ‘‘นิราสงฺกจิตฺตํ เปเสตฺวา’’ติ. อุปกฺกมวเสนาติ สาหตฺถิกาทิอุปกฺกมวเสน. เอวํ ปวตฺตสฺสาติ เอวํ ยถาวุตฺตวิธินา ปวตฺตสฺส. กิฺจาปิ ‘‘สฺจิจฺจา’’ติ อิมสฺส วิปฺปกตวจนตฺตา ‘‘ชีวิตา โวโรเปยฺยา’’ติ อิมินาว อปรกาลกิริยาวจเนน สพฺพถา ปรินิฏฺิตวีติกฺกโม วุตฺโต, ตถาปิ ‘‘สฺจิจฺจา’’ติ อิมินา วุจฺจมานํ อปริโยสิตวีติกฺกมมฺปิ อวสานํ ปาเปตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘วีติกฺกโม’’ติ ปทภาชนํ วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘อยํ สฺจิจฺจสทฺทสฺส สิขาปฺปตฺโต อตฺโถติ วุตฺตํ โหตี’’ติ.
อาทิโต ปฏฺายาติ ปฏิสนฺธิวิฺาเณน สทฺธึ อุปฺปนฺนกลลรูปโต ปฏฺาย. สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยา, มาตุกุจฺฉิสงฺขาโต คพฺโภ เสยฺยา เอเตสนฺติ คพฺภเสยฺยกา, อณฺฑชา ชลาพุชา จ. เตสํ คพฺภเสยฺยกานํ วเสน สพฺพสุขุมตฺตภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘ยํ มาตุกุจฺฉิสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ, น ปาราชิกวตฺถุนิยมนตฺถํ. โอปปาติกสํเสทชาปิ หิ มนุสฺสา ปาราชิกวตฺถุเมว. น เจวิมํ สพฺพปมํ มนุสฺสวิคฺคหํ ชีวิตา โวโรเปตุํ สกฺกา. ปฏิสนฺธิจิตฺเตน หิ สทฺธึ ตึส กมฺมชรูปานิ นิพฺพตฺตนฺติ, เตสุ ปน ิเตสุเยว โสฬส ภวงฺคจิตฺตานิ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุชฺฌนฺติ. เอตสฺมึ อนฺตเร คหิตปฏิสนฺธิกสฺส ทารกสฺส วา มาตุยา วา ปนสฺส อนฺตราโย นตฺถิ. อยฺหิ มรณสฺส อโนกาโส นาม. เอกสฺมิฺหิ โสฬสจิตฺตกฺขเณ กาเล ทารกสฺส มรณํ นตฺถิ ตทา จุติจิตฺตสฺส อสมฺภวโต, มาตุยาปิ ¶ ตตฺตกํ กาลํ อนติกฺกมิตฺวา ตทนนฺตเรเยว จวนธมฺมาย คพฺภคฺคหณสฺเสว อสมฺภวโต. จิตฺตคฺคหเณเนว อวินาภาวโต เสสอรูปธมฺมานมฺปิ คหิตตฺตา รูปกายุปตฺถมฺภิตสฺเสว จ นามกายสฺส ปฺจโวกาเร ปวตฺติสพฺภาวโต วุตฺตํ ‘‘สกลาปิ ปฺจโวการปฏิสนฺธิ ทสฺสิตา โหตี’’ติ. ตตฺถ สกลาปิ ¶ ปฺจโวการปฏิสนฺธีติ ปริปุณฺณา อนูนา รูปาทิปฺจกฺขนฺธานํ ปฏิสนฺธีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ, น ปน สกลาปิ ปฺจโวการภเว ปฏิสนฺธีติ. เตเนวาห ‘‘ตสฺมา ตฺจ ปมํ จิตฺตํ…เป… กลลรูปนฺติ อยํ สพฺพปโม มนุสฺสวิคฺคโห’’ติ. ‘‘ตทหุชาตสฺส เอฬกสฺส โลมํ ชาติอุณฺณา’’ติ เกจิ. ‘‘หิมวนฺตปฺปเทเส ชาติมนฺตเอฬกโลมํ ชาติอุณฺณา’’ติ อปเร. สุขุมชาติโลมา เอว กิร เกจิ เอฬกา หิมวนฺเต วิชฺชนฺติ. ‘‘คพฺภํ ผาเลตฺวา คหิตเอฬกโลมํ ชาติอุณฺณา’’ติ อฺเ.
เอเกน อํสุนาติ ขุทฺทกภาณกานํ มเตน วุตฺตํ. ตถา หิ ‘‘คพฺภเสยฺยกสตฺตานํ ปฏิสนฺธิกฺขเณ ปฺจกฺขนฺธา อปจฺฉา อปุเร เอกโต ปาตุภวนฺติ. ตสฺมึ ขเณ ปาตุภูตา กลลสงฺขาตา รูปสนฺตติ ปริตฺตา โหติ ขุทฺทกมกฺขิกาย เอกวายาเมน ปาตพฺพมตฺตา’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘อติพหุํ เอตํ, สณฺหสูจิยา เตเล ปกฺขิปิตฺวา อุกฺขิตฺตาย ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ิตพินฺทุมตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘เอกเกเส เตลโต อุทฺธริตฺวา คหิเต ตสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ิตพินฺทุมตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อิมสฺมึ ชนปเท มนุสฺสานํ เกเส อฏฺธา ผาลิเต ตโต เอกโกฏฺาสปฺปมาโณ อุตฺตรกุรุกานํ เกโส, ตสฺส ปสนฺนติลเตลโต อุทฺธฏสฺส อคฺเค ิตพินฺทุมตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘ชาติอุณฺณา นาม สุขุมา, ตสฺสา เอกอํสุโน ปสนฺนติลเตเล ปกฺขิปิตฺวา อุทฺธฏสฺส ปคฺฆริตฺวา อคฺเค ิตพินฺทุมตฺต’’นฺติ (วิภ. อฏฺ. ๒๖) ขุทฺทกภาณเกหิ วุตฺตํ. สํยุตฺตภาณกา ปน ‘‘ตีหิ ชาติอุณฺณํสูหิ กตสุตฺตคฺเค สณฺิตเตลพินฺทุปฺปมาณํ กลลํ โหตี’’ติ (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๓๕) วทนฺติ. ‘‘อจฺฉ’’นฺติ วุตฺตมตฺถํ ปริยายนฺตเรน วิภาเวติ ‘‘วิปฺปสนฺน’’นฺติ.
สปฺปิมณฺโฑติ ปสนฺนสปฺปิ. ยถาติ อิทํ อาเนตฺวา เอตฺถาปิ สมฺพนฺธิตพฺพํ, สปฺปิมณฺโฑปิ วุตฺตพินฺทุปฺปมาโณว อิธ อธิปฺเปโต. เอวํวณฺณปฺปฏิภาคนฺติ วุตฺตปฺปมาณสณฺานปริจฺฉินฺนํ ¶ . อถ วา เอวํวณฺณปฺปฏิภาคนฺติ เอวํวณฺณํ เอวํสณฺานฺจ. ปฏิภชนํ วา ปฏิภาโค, สทิสตาภชนํ สทิสตาปตฺตีติ อตฺโถ. เอวํวิโธ วณฺณปฺปฏิภาโค รูปโต สณฺานโต จ สทิสตาปตฺติ เอตสฺสาติ เอวํวณฺณปฺปฏิภาคํ. กลลนฺติ ปวุจฺจตีติ ภูตุปาทารูปสงฺขาโต สนฺตานวเสน ปวตฺตมาโน อตฺตภาโว กลลํ นามาติ กถียติ. วีสวสฺสสตายุกสฺสาติ นิทสฺสนมตฺตํ ตโต อูนาธิกายุกมนุสฺสานมฺปิ สพฺภาวโต.
กลลกาเลปีติ ปมสตฺตาหพฺภนฺตเร ยํ สนฺตติวเสน ปวตฺตมานํ กลลสงฺขาตํ อตฺตภาวํ ชีวิตา โวโรเปตุํ สกฺกา, ตํ สนฺธาย วทติ. ตโต วา อุทฺธนฺติ ทุติยสตฺตาหาทีสุ อพฺพุทาทิภาวปฺปตฺตํ ¶ สนฺธาย วุตฺตํ. นนุ จ อุปฺปนฺนานํ ธมฺมานํ สรสนิโรเธเนว นิรุชฺฌนโต อนฺตรา อุปจฺเฉโท น สกฺกา กาตุํ, ‘‘ตสฺมา…เป… ชีวิตินฺทฺริยํ อุปจฺฉินฺทติ อุปโรเธตี’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘ชีวิตินฺทฺริยสฺส ปเวณีฆฏนํ…เป… อุปโรเธตีติ วุจฺจตี’’ติ. กถฺจายมตฺโถ วิฺายตีติ อาห ‘‘สฺวายมตฺโถ’’ติอาทิ.
เอตฺถาห (สารตฺถ. ฏี. ๑.๕; อิติวุ. อฏฺ. ๗๔) – ขเณ ขเณ นิรุชฺฌนสภาเวสุ สงฺขาเรสุ โก หนฺติ, โก วา หฺติ, ยทิ จิตฺตเจตสิกสนฺตาโน, โส อรูปตาย น เฉทนเภทนาทิวเสน วิโกปนสมตฺโถ, นปิ วิโกปนีโย. อถ รูปสนฺตาโน, โส อเจตนตาย กฏฺกลิงฺครูปโมติ น ตตฺถ เฉทนาทินา ปาณาติปาโต ลพฺภติ ยถา มตสรีเร. ปโยโคปิ ปาณาติปาตสฺส ยถาวุตฺโต ปหรณปฺปหาราทิโก อตีเตสุ วา สงฺขาเรสุ ภเวยฺย อนาคเตสุ วา ปจฺจุปฺปนฺเนสุ วา, ตตฺถ น ตาว อตีตานาคเตสุ สมฺภวติ เตสํ อภาวโต, ปจฺจุปฺปนฺเนสุ จ สงฺขารานํ ขณิกตฺตา สรเสเนว นิรุชฺฌนสภาวตาย วินาสาภิมุเขสุ นิปฺปโยชโน ปโยโค สิยา, วินาสสฺส จ การณรหิตตฺตา น ปหรณปฺปหาราทิปฺปโยคเหตุกํ มรณํ, นิรีหกตาย จ สงฺขารานํ กสฺส โส ปโยโค, ขณิกตฺตา วธาธิปฺปายสมกาลภิชฺชนกสฺส กิริยาปริโยสานกอาลานวฏฺานโต กสฺส วา ปาณาติปาตกมฺมพทฺโธติ?
วุจฺจเต ¶ – วธกเจตนาสหิโต สงฺขารานํ ปฺุโช สตฺตสงฺขาโต หนฺติ. เตน ปวตฺติตวธปฺปโยคนิมิตฺตํ อปคตุสฺมาวิฺาณชีวิตินฺทฺริโย มตโวหารปฺปวตฺตินิพนฺธโน ยถาวุตฺตวธปฺปโยคากรเณ อุปฺปชฺชนารโห รูปารูปธมฺมสมูโห หฺติ, เกวโล วา จิตฺตเจตสิกสนฺตาโน วธปฺปโยคาวิสยภาเวปิ ตสฺส ปฺจโวการภเว รูปสนฺตานาธีนวุตฺติตาย รูปสนฺตาเน ปเรน ปโยชิตชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยควเสน ตนฺนิพฺพตฺติวินิพนฺธกวิสทิสรูปุปฺปตฺติยา วิหเต วิจฺเฉโท โหตีติ น ปาณาติปาตสฺส อสมฺภโว, นปิ อเหตุโก ปาณาติปาโต, น จ ปโยโค นิปฺปโยชโน ปจฺจุปฺปนฺเนสุ สงฺขาเรสุ กตปฺปโยควเสน ตทนนฺตรํ อุปฺปชฺชนารหสฺส สงฺขารกลาปสฺส ตถา อนุปฺปตฺติโต. ขณิกานํ สงฺขารานํ ขณิกมรณสฺส อิธ มรณภาเวน อนธิปฺเปตตฺตา สนฺตติมรณสฺส จ ยถาวุตฺตนเยน สเหตุกภาวโต น อเหตุกํ มรณํ, น จ กตฺตุรหิโต ปาณาติปาตปฺปโยโค นิรีหเกสุปิ สงฺขาเรสุ สนฺนิหิตตามตฺเตน อุปการเกสุ อตฺตโน อตฺตโน อนุรูปผลุปฺปาทเน นิยเตสุ การเณสุ กตฺตุโวหารสิทฺธิโต ยถา ‘‘ปทีโป ปกาเสติ, นิสากโร จนฺทิมา’’ติ. น จ เกวลสฺส วธาธิปฺปายสหภุโน จิตฺตเจตสิกกลาปสฺส ปาณาติปาโต อิจฺฉิโต สนฺตานวเสน อวฏฺิตสฺเสว ปฏิชานนโต, สนฺตานวเสน ¶ ปวตฺตมานานฺจ ปทีปาทีนํ อตฺถกิริยาสิทฺธิ ทิสฺสตีติ อตฺเถว ปาณาติปาเตน กมฺมุนา พทฺโธ. อยฺจ วิจาโร อทินฺนาทานาทีสุปิ ยถาสมฺภวํ วิภาเวตพฺโพ.
โวโรเปตุํ น สกฺกาติ อุปกฺกเมน โวโรเปตุํ น สกฺกา. สตฺตฏฺชวนวารมตฺตนฺติ ขุทฺทกภาณกานํ มเตน วุตฺตํ. สํยุตฺตภาณกา ปน ‘‘รูปสนฺตติ อรูปสนฺตตี’’ติ ทฺเว สนฺตติโย วตฺวา ‘‘อุทกํ อกฺกมิตฺวา คตสฺส ยาว ตีเร อกฺกนฺตอุทกเลขา น วิปฺปสีทติ, อทฺธานโต อาคตสฺส ยาว กาเย อุสุมภาโว น วูปสมฺมติ, อาตปา อาคนฺตฺวา คพฺภํ ปวิฏฺสฺส ยาว อนฺธการภาโว น วิคจฺฉติ, อนฺโตคพฺเภ กมฺมฏฺานํ มนสิ กริตฺวา ทิวา วาตปานํ วิวริตฺวา โอโลเกนฺตสฺส ยาว อกฺขีนํ ผนฺทนภาโว น วูปสมฺมติ, อยํ รูปสนฺตติ นาม. ทฺเว ตโย ชวนวารา อรูปสนฺตติ นามา’’ติ วตฺวา ‘‘ตทุภยมฺปิ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นามา’’ติ วทนฺติ ¶ . มชฺฌิมภาณกา ปน วทนฺติ ‘‘เอกทฺเวสนฺตติวารปริยาปนฺนํ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ. ตตฺถ อนฺธกาเร นิสีทิตฺวา อาโลกฏฺานํ คตสฺส น จ ตาว อารมฺมณํ ปากฏํ โหติ. ยาว ปน ตํ ปากฏํ โหติ, เอตฺถนฺตเร ปวตฺตา รูปสนฺตติ อรูปสนฺตติ วา เอกทฺเวสนฺตติวารา นามาติ เวทิตพฺพา. อาโลกฏฺาเน จริตฺวา โอวรกํ ปวิฏฺสฺสปิ น ตาว สหสา รูปํ ปากฏํ โหติ. ยาว ปน ตํ ปากฏํ โหติ, เอตฺถนฺตเร ปวตฺตา รูปสนฺตติ อรูปสนฺตติ วา เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา. ทูเร ตฺวา ปน รชกานํ หตฺถวิการํ ฆณฺฏิเภริอาโกฏนวิการฺจ ทิสฺวาปิ น ตาว สทฺทํ สุณาติ. ยาว ปน ตํ สุณาติ, เอตสฺมิมฺปิ อนฺตเร เอกทฺเวสนฺตติวารา เวทิตพฺพา’’ติ. เอตฺถ จ อาโลกฏฺานโต โอวรกํ ปวิฏฺสฺส ปเคว ตตฺถ นิสินฺนสฺส ยาว รูปคตํ ปากฏํ โหติ, ตตฺถ อุปฑฺฒเวลา อวิภูตปฺปายา, อุปฑฺฒเวลา วิภูตปฺปายา ตทุภยํ คเหตฺวา ‘‘ทฺเวสนฺตติวารา’’ติ วุตฺตํ, ตยิทํ น สพฺพสาธารณํ, เอกจฺจสฺส สีฆมฺปิ ปากฏํ โหตีติ ‘‘เอกทฺเวสนฺตติวารา’’ติ เอกคฺคหณมฺปิ กตํ.
สภาคสนฺตติวเสนาติ กุสลากุสลโสมนสฺสุเปกฺขาทินา สภาคสนฺตติวเสน. อิมินา อรูปสนฺตติ ทสฺสิตา. สตฺตฏฺชวนวารมตฺตนฺติ จ กามาวจรชวนวเสเนว เวทิตพฺพํ, น อิตรชวนวเสน. น หิ เต ปริมิตกาลา, อนฺตรา ปวตฺตภวงฺคาทโยปิ ตทนฺโตคธาติ ทฏฺพฺพา. ยาว วา อุณฺหโต อาคนฺตฺวาติอาทินา ปน รูปสนฺตตึ ทสฺเสติ. อนฺธการํ โหตีติ อนฺธการํ น วิคจฺฉติ. สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนฺเจตฺถ อฏฺกถาสุ อาคตํ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ สุตฺเต. ตถา หิ ภทฺเทกรตฺตสุตฺเต อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ สนฺธาย ‘‘โย จาวุโส มโน, เย จ ธมฺมา, อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนํ, ตสฺมึ เจ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราคปฏิพทฺธํ โหติ วิฺาณํ, ฉนฺทราคปฏิพทฺธตฺตา วิฺาณสฺส ¶ ตทภินนฺทติ, ตทภินนฺทนฺโต ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๒๘๔) วุตฺตํ. เอตฺถ หิ มโนติ สสมฺปยุตฺตํ วิฺาณมาห. ธมฺมาติ อารมฺมณธมฺมา. มโนติ วา มนายตนํ. ธมฺมาติ เวทนาทโย อรูปกฺขนฺธา. อุภยเมตํ ปจฺจุปฺปนฺนนฺติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ เอตํ อุภยํ โหตีติ อตฺโถ. วิฺาณนฺติ นิกนฺติวิฺาณํ. ตฺหิ ตสฺมึ ปจฺจุปฺปนฺเน ฉนฺทราควเสน ปฏิพทฺธํ โหติ. อภินนฺทตีติ ตณฺหาทิฏฺาภินนฺทนาหิ อภินนฺทติ ¶ . ตถาภูโต จ วตฺถุปริฺาย อภาวโต เตสุ ปจฺจุปฺปนฺเนสุ ธมฺเมสุ สํหีรติ, ตณฺหาทิฏฺีหิ อากฑฺฒียตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ‘‘ทฺวาทสายตนานิ เอกํ ปจฺจุปฺปนฺน’’นฺติ อาคตตฺตา ตตฺถ ปวตฺโต ฉนฺทราโค อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณ, น ขณปจฺจุปฺปนฺนารมฺมโณติ วิฺายติ.
สตฺโตติ ขนฺธสนฺตาโน. ตตฺถ หิ สตฺตปฺตฺติ. ชีวิตินฺทฺริยนฺติ รูปารูปชีวิตินฺทฺริยํ. รูปชีวิตินฺทฺริเย หิ วิโกปิเต อิตรมฺปิ ตํสมฺพนฺธตาย วินสฺสตีติ. ตํ วุตฺตปฺปการเมวาติ ตํ ชีวิตินฺทฺริยาติปาตนวิธานํ เหฏฺา วุตฺตปฺปการเมว. สรเสเนว ปตนสภาวสฺส อนฺตรา เอว อตีว ปาตนํ อติปาโต, สณิกํ ปติตุํ อทตฺวา สีฆปาตนนฺติ อตฺโถ. อติกฺกมฺม วา สตฺถาทีหิ อภิภวิตฺวา ปาตนํ อติปาโต, ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโต. ยาย เจตนาย ปวตฺตมานสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส นิสฺสยภูเตสุ มหาภูเตสุ อุปกฺกมกรณเหตุ ตํมหาภูตปจฺจยา อุปฺปชฺชนมหาภูตา นุปฺปชฺชิสฺสนฺติ, สา ตาทิสปฺปโยคสมุฏฺาปิกา วธกเจตนา ปาณาติปาโต. เตนาห ‘‘ยาย เจตนายา’’ติอาทิ.
ปหรณนฺติ กายวิฺตฺติสหิตาย วธกเจตนาย อธิปฺเปตตฺถสาธนํ. อาณาปนนฺติ วจีวิฺตฺติสหิตาย วธกเจตนาย อธิปฺเปตตฺถสาธนํ. เตเนว ‘‘สาเวตุกาโม น สาเวตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อุปนิกฺขิปนนฺติ อสิอาทีนํ ตสฺส อุปนิกฺขิปนํ.
อฏฺกถาสุ วุตฺตมตฺถํ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สงฺเขปโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิชฺชาปริชปฺปนนฺติ มนฺตปริชปฺปนํ. อิทานิ อฏฺกถาสุ วิตฺถาริตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺกถาสุ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ อาถพฺพณิกาติ อาถพฺพณเวทเวทิโน. อาถพฺพณํ ปโยเชนฺตีติ อาถพฺพณเวทวิหิตํ มนฺตํ ตตฺถ วุตฺตวิธินา ปโยเชนฺติ. อาถพฺพณิกา หิ สตฺตาหํ อโลณกํ ภฺุชิตฺวา ทพฺเพ อตฺถริตฺวา ปถวิยํ สยมานา ตปํ จริตฺวา สตฺตเม ทิวเส สุสานภูมึ สชฺเชตฺวา สตฺตเม ปเท ตฺวา หตฺถํ วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา มุเขน วิชฺชํ ปริชปฺปนฺติ, อถ เนสํ กมฺมํ สมิชฺฌติ. ปฏิเสนายาติ อิทํ เหฏฺา อุปริ วา ปททฺวเยน สมฺพนฺธมุปคจฺฉติ. อีตึ ¶ อุปฺปาเทนฺตีติ ฑํสิตฺวา มารณตฺถาย วิจฺฉิกาทีนํ วิสฺสชฺชนวเสน ปีฬํ อุปฺปาเทนฺติ ¶ . เอตีติ อีติ. อุปทฺทวนฺติ ตโต อธิกตรปีฬํ. ปชฺชรกนฺติ วิสมชฺชรํ. สูจิกนฺติ องฺคปจฺจงฺคานิ สูจีหิ วิย วิชฺฌิตฺวา ปวตฺตมานํ สูลํ. วิสูจิกนฺติ สสูลํ อามาติสารํ. ปกฺขนฺทิยนฺติ รตฺตาติสารํ. วิชฺชํ ปริวตฺเตตฺวาติ คนฺธารวิชฺชาทิกํ อตฺตโน วิชฺชํ กตุปจารํ ปริชปฺปิตฺวา มนฺตปนกฺกเมน ปิตฺวา. เตหีติ เตหิ วตฺถูหิ.
ปโยชนนฺติ ปวตฺตมานํ. ทิสฺวาติอาทิ ทิฏฺวิสาทีนํ ยถากฺกเมน วุตฺตํ. ทฺวตฺติพฺยามสตปฺปมาณนาคุทฺธรเณติ ทฺวตฺติพฺยามสตปฺปมาเณ มหากาเย นิมฺมินิตฺวา ิตานํ นาคานํ อุทฺธรเณ. กุมฺภณฺฑานนฺติ กุมฺภณฺฑเทวานํ. เต กิร เทวา มโหทรา โหนฺติ, รหสฺสงฺคมฺปิ จ เนสํ กุมฺโภ วิย มหนฺตํ โหติ, ตสฺมา ‘‘กุมฺภณฺฑา’’ติ วุจฺจนฺติ. เวสฺสวณสฺส ยกฺขาธิปติภาเวปิ นยนาวุเธน กุมฺภณฺฑานํ มรณสฺส อิธ วุตฺตตฺตา เตสุปิ ตสฺส อาณาปวตฺติ เวทิตพฺพา.
เกจีติ มหาสงฺฆิกา. ‘‘อโห วต ยํ ตํ กุจฺฉิคตํ คพฺภํ น โสตฺถินา อภินิกฺขเมยฺยา’’ติ ปาโ สุนฺทรตโร. ‘‘อโห วตายํ ต’’นฺติปิ ปาโ. ‘‘อยํ อิตฺถี ตํ กุจฺฉิคตํ คพฺภํ น โสตฺถินา อภินิกฺขาเมยฺยา’’ติ วตฺตพฺพํ. กุลุมฺพสฺสาติ คพฺภสฺส กุลสฺเสว วา, กุฏุมฺพสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. ภาวนามยิทฺธิยาติ อธิฏฺานิทฺธึ สนฺธาย วทนฺติ. ฆฏเภทนํ วิย อิทฺธิวินาโส, อคฺคินิพฺพาปนํ วิย ปรูปฆาโตติ อุปมาสํสนฺทนํ. ตํ เตสํ อิจฺฉามตฺตเมวาติ เอตฺถายํ วิจารณา – ตุมฺเห อิทฺธิยา ปรูปฆาตํ วเทถ, อิทฺธิ นาม เจสา อธิฏฺานิทฺธิ วิกุพฺพนิทฺธิ มโนมยิทฺธิ าณวิปฺผาริทฺธิ สมาธิวิปฺผาริทฺธิ อริยิทฺธิ กมฺมวิปากชิทฺธิ ปฺุวโตอิทฺธิ วิชฺชามยิทฺธิ ตตฺถ ตตฺถ สมฺมาปโยคปจฺจยา อิชฺฌนฏฺเน อิทฺธีติ ทสวิธา. ตตฺถ กตรํ อิทฺธึ วเทถาติ? ภาวนามยนฺติ. กึ ปน ภาวนามยิทฺธิยา ปรูปฆาตกมฺมํ โหตีติ? อาม เอกวารํ โหติ. ยถา หิ อาทิตฺตฆรสฺส อุปริ อุทกภริเต ฆเฏ ขิตฺเต ฆโฏปิ ภิชฺชติ, อคฺคิปิ นิพฺพายติ, เอวเมว ภาวนามยิทฺธิยา เอกวารํ ปรูปฆาตกมฺมํ โหติ, ตโต ปฏฺาย ปน สา นสฺสตีติ. อถ เน ‘‘ภาวนามยิทฺธิยา เนว เอกวารํ, น ทฺเว วาเร ปรูปฆาตกมฺมํ โหตี’’ติ วตฺวา สฺตฺตึ อาคจฺฉนฺตา ปุจฺฉิตพฺพา ‘‘ภาวนามยิทฺธิ กึ กุสลา, อกุสลา, อพฺยากตา, สุขาย เวทนาย สมฺปยุตฺตา, ทุกฺขาย ¶ , อทุกฺขมสุขาย, สวิตกฺกสวิจารา, อวิตกฺกวิจารมตฺตา, อวิตกฺกอวิจารา, กามาวจรา, รูปาวจรา, อรูปาวจรา’’ติ.
อิมํ ปน ปฺหํ เย ชานนฺติ, เต เอวํ วกฺขนฺติ ‘‘ภาวนามยิทฺธิ กุสลา วา โหติ อพฺยากตา ¶ วา, อทุกฺขมสุขเวทนียา เอว, อวิตกฺกอวิจารา เอว, รูปาวจรา เอวา’’ติ. เต วตฺตพฺพา ‘‘ปาณาติปาตเจตนา กุสลากุสลาทีสุ กตรํ โกฏฺาสํ ภชตี’’ติ. ชานนฺตา วกฺขนฺติ ‘‘ปาณาติปาตเจตนา อกุสลาว, ทุกฺขเวทนียาว, สวิตกฺกสวิจาราว, กามาวจรา เอวา’’ติ. เอวํ สนฺเต ‘‘ตุมฺหากํ กถา เนว กุสลตฺติเกน สเมติ, น เวทนาตฺติเกน, น วิตกฺกตฺติเกน, น ปริตฺตตฺติเกนา’’ติ. กึ ปน เอวํ มหนฺตํ สุตฺตํ นิรตฺถกนฺติ? โน นิรตฺถกํ, ตุมฺเห ปนสฺส อตฺถํ น ชานาถ. อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโตติ เอตฺถ หิ น ภาวนามยิทฺธิ อธิปฺเปตา, อาถพฺพณิทฺธิ ปน อธิปฺเปตา. สา หิ เอตฺถ ลพฺภมานา ลพฺภตีติ.
หริตพฺพํ อุปนิกฺขิปิตพฺพนฺติ หารํ, หารเมว หารกนฺติ อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. ชีวิตหรณกํ อุปนิกฺขิปิตพฺพํ วา สตฺถํ สตฺถหารกนฺติ วิกปฺปทฺวเยนาห. ‘‘หารกสตฺถ’’นฺติ จ วตฺตพฺเพ สตฺถหารกนฺติ วิเสสนสฺส ปรนิปาตํ กตฺวา วุตฺตํ. ยถา ลภติ, ตถา กเรยฺยาติ อธิปฺปายตฺถมาห. อุปนิกฺขิเปยฺยาติ ‘‘ปริเยเสยฺยา’’ติ อิมสฺส สิขาปฺปตฺตมตฺถํ ทสฺเสติ. อิตรถาติ ‘‘ปริเยเสยฺยา’’ติ อิมสฺส อุปนิกฺขิเปยฺยาติ เอวมตฺถํ อคฺคเหตฺวา ยทิ ปริเยสนมตฺตเมว อธิปฺเปตํ สิยาติ อตฺโถ. ปริยิฏฺมตฺเตนาติ ปริเยสิตมตฺเตน. ‘‘สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺยา’’ติ อิมินา วุจฺจมานสฺส อตฺถสฺส พฺยฺชนานุรูปโต ปริปุณฺณํ กตฺวา อวุตฺตตฺตา อาห ‘‘พฺยฺชนํ อนาทิยิตฺวา’’ติ. สสติ หึสตีติ สตฺถํ, สสนฺติ หึสนฺติ เตนาติ วา สตฺถนฺติ ลคุฬปาสาณาทีนมฺปิ สตฺถสงฺคหิตตฺตา อาห – ‘‘ยํ เอตฺถ ถาวรปฺปโยคสงฺคหิตํ สตฺถํ, ตเทว ทสฺเสตุ’’นฺติ.
วุตฺตาวเสสนฺติ วุตฺตอสิอาทีหิ อวสิฏฺํ. ลคุฬนฺติ มุคฺครสฺเสตํ อธิวจนํ. สตฺถสงฺคโหติ มาติกายํ ‘‘สตฺถหารก’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตสตฺถสงฺคโห. ยสฺมา…เป… ตสฺมา ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ปทภาชนํ วุตฺตนฺติ อีทิสํ เหฏฺา วุตฺตวิภงฺคนยเภททสฺสนนฺติ เวทิตพฺพํ. นรเก วา ปปตาติอาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ปปาเต วา ปปตา’’ติ ปรโต วุตฺตํ อวุตฺตฺจ ‘‘รุกฺขโต วา ปปตา’’ติอาทิ สพฺพํ มรณูปายํ สงฺคณฺหาติ. เตเนวาห ¶ ‘‘น หิ สกฺกา สพฺพํ สรูเปเนว วตฺตุ’’นฺติ. ปรโต วุตฺตนยตฺตาติ ปรโต นิคมนวเสน วุตฺตสฺส ทุติยปทสฺส ปทภาชเน วุตฺตนยตฺตา. อตฺถโต วุตฺตเมวาติ มรณูปายสฺส พหุวิธตานิทสฺสนตฺถํ, ตโต เอกเทเส ทสฺสิเต สพฺพํ วุตฺตเมว โหตีติ อธิปฺปาโย. น หิ สกฺกา…เป… วตฺตุนฺติ ‘‘รุกฺขโต วา ปปตา’’ติอาทินา สรูปโต สพฺพํ มรณูปายํ ปริโยสานํ ปาเปตฺวา น สกฺกา วตฺตุนฺติ อตฺโถ.
มตํ ¶ เต ชีวิตา เสยฺโยติ เอตฺถ วุตฺตมรณํ ยสฺมา อิติ-สทฺโท นิทสฺเสติ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตมรณํ อิติ-สทฺทสฺส อตฺโถติ ตมฺปิ คเหตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘มรณจิตฺโต มรณมโนติ อตฺโถ’’ติ. จิตฺตสฺส อตฺถทีปนตฺถํ วุตฺโตติ จิตฺต-สทฺทสฺส วิจิตฺตาทิอเนกตฺถวิสยตฺตา นายํ จิตฺต-สทฺโท อิธ อฺสฺมึ อตฺเถ วตฺตมาโน ทฏฺพฺโพ, อปิ ตุ วิฺาณสฺมึเยว วตฺตมาโน เวทิตพฺโพติ ตสฺส อตฺถสฺส นิยมนตฺถํ วุตฺโต. อิมินา ปุนรุตฺติโทสสฺสปิ อิธ อนวกาโสติ ทสฺเสติ. น ตาว อตฺโถ วุตฺโตติ ‘‘อิติ จิตฺตมโน’’ติ อุทฺธริตฺวาปิ อิติ-สทฺทนิทสฺสิตสฺส มรณสฺส อปรามฏฺภาวโต วุตฺตํ. ตาว-สทฺเทน ปน ปรโต ‘‘จิตฺตสงฺกปฺโป’’ติ อิมสฺส ปทภาชเน ‘‘มรณสฺี’’ติอาทินา อิติสทฺทตฺถสฺส วกฺขมานตํ วิภาเวติ. ตตฺถ หิ อิติ-สทฺทนิทสฺสิตํ มรณสงฺขาตมตฺถํ คเหตฺวา ‘‘มรณสฺี มรณเจตโน มรณาธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํ. เตเนวาห – ‘‘จิตฺตสงฺกปฺโปติ อิมสฺมึ ปเท อธิการวเสน อิติสทฺโท อาหริตพฺโพ’’ติ. กสฺมา อาหริตพฺโพติ อาห ‘‘อิทฺหี’’ติอาทิ. กถํ ปเนตํ วิฺายตีติ อาห ‘‘ตถา หิสฺสา’’ติอาทิ. อสฺสาติ อิติ-สทฺทสฺส. ตเมว อตฺถนฺติ มรณสงฺขาตมตฺถํ. ‘‘มรณสฺี’’ติอาทีสุ หิ มรณํ อิติ-สทฺทสฺส อตฺโถ, ‘‘สฺี’’ติอาทิ สงฺกปฺปสทฺทสฺส. จิตฺตสทฺทสฺส ปเนตฺถ วิจิตฺตวจนตา สงฺกปฺปสทฺทสฺส สฺาเจตนาธิปฺปายวเสน ติธา อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน วิภาวิตาติ ทฏฺพฺพํ. เตเนวาห – ‘‘จิตฺโต นานปฺปการโก สงฺกปฺโป’’ติอาทิ. อธิปฺปายสทฺเทน กิเมตฺถ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘อธิปฺปาโยติ วิตกฺโก เวทิตพฺโพ’’ติ. น อิทํ วิตกฺกสฺส นามนฺติ อิทํ ปน น เกวลํ วิตกฺกสฺเสว นามนฺติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ปากฏตฺตา โอฬาริกตฺตา จ อุจฺจาการตา เวทิตพฺพา, อปากฏตฺตา อโนฬาริกตฺตา จ อวจาการตา.
๑๗๔. กาเยกเทเสปิ ¶ กาย-สทฺโท วตฺตตีติ อาห ‘‘หตฺเถน วา’’ติอาทิ. ปหรเณนาติ สตฺเถน. สตฺถฺหิ ปหรนฺติ เอเตนาติ ปหรณนฺติ วุจฺจติ. กมฺมุนา พชฺฌตีติ ปาณาติปาตกมฺมุนา พชฺฌติ, ปาณาติปาตกมฺมสฺส สิทฺธนฺติ วุตฺตํ โหติ. โย โกจิ มรตูติ เอตฺถ ยสฺส กสฺสจิ เอกสฺเสว ชีวิตินฺทฺริยวิสยา วธกเจตนา ปวตฺตติ, น ปหารปจฺจยา มรนฺตสฺเสว ชีวิตินฺทฺริยวิสยา, นาปิ สมูหสฺสาติ เวทิตพฺพา. อุภยถาปีติ อุทฺเทสานุทฺเทสานํ วเสน. วธกจิตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยํ ปพนฺธวิจฺเฉทนวเสน อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตตีติ อาห ‘‘ปจฺฉา วา เตเนว โรเคนา’’ติอาทิ. เยน หิ ปพนฺโธ วิจฺฉิชฺชติ, ตาทิสํ ปโยคํ นิพฺพตฺเตนฺตํ ตทา วธกจิตฺตํ ปวตฺตนฺตํ ปหริตมตฺเตเยว กมฺมุนา พชฺฌติ. มนุสฺสอรหนฺตสฺส จ ปุถุชฺชนกาเลเยว สตฺถปฺปหาเร วา วิเส วา ทินฺเนปิ ยทิ โส อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว มรติ, อรหนฺตฆาตโก โหติเยว. ยํ ปน ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ ทานํ อรหตฺตํ ปตฺวา ปริภฺุชติ, ปุถุชฺชนสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหติ.
นนุ ¶ จ ยถา อรหตฺตํ ปตฺวา ปริภุตฺตมฺปิ ปุถุชฺชนกาเล ทินฺนํ ปุถุชฺชนทานเมว โหติ, เอวํ มรณาธิปฺปาเยน ปุถุชฺชนกาเล ปหาเร ทินฺเน อรหตฺตํ ปตฺวา เตเนว ปหาเรน มเต กสฺมา อรหนฺตฆาตโกเยว โหติ, น ปุถุชฺชนฆาตโกติ? วิเสสสพฺภาวโต. ทานฺหิ เทยฺยธมฺมสฺส ปริจฺจาคมตฺเตน โหติ. ตถา หิ ทานเจตนา จชิตพฺพํ วตฺถุํ อารมฺมณํ กตฺวา จชนมตฺตเมว โหติ, อฺสนฺตกกรณํว ตสฺส จชนํ, ตสฺมา ยสฺส ตํ สนฺตกํ กตํ, ตสฺเสว ตํ ทินฺนํ โหติ, น เอวํ วโธ. โส หิ ปาโณ ปาณสฺิตา วธกเจตนา อุปกฺกโม เตน มรณนฺติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ องฺคานํ ปาริปูริยาว โหติ, น อปาริปูริยา. ตสฺมา อรหตฺตํ ปตฺตสฺเสว มรณนฺติ อรหนฺตฆาตโกเยว โหติ, น ปุถุชฺชนฆาตโก. ยสฺมา ปน ‘‘อิมํ มาเรมี’’ติ ยํ สนฺตานํ อารพฺภ มารณิจฺฉา, ตสฺส ปุถุชฺชนขีณาสวภาเวน ปโยคมรณกฺขณานํ วเสน สติปิ สนฺตานเภเท อเภโทเยว, ยทา จ อตฺถสิทฺธิ, ตทา ขีณาสวภาโว, ตสฺมา อรหนฺตฆาตโกเยว โหตีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.
อฺจิตฺเตนาติ อวธาธิปฺปาเยน อมาเรตุกามตาจิตฺเตน. นตฺถิ ปาณาติปาโตติ อมาเรตุกามตาจิตฺเตน ปหฏตฺตา. กิฺจาปิ ปมปฺปหาโร ¶ น สยเมว สกฺโกติ มาเรตุํ, ทุติยํ ปน ลภิตฺวา สกฺโกนฺโต ชีวิตวินาสนเหตุ โหติ, ตสฺมา ‘‘ปโยโค เตน จ มรณ’’นฺติ อิมินา สํสนฺทนโต ปมปฺปหาเรเนว กมฺมพทฺโธ ยุตฺโต, น ทุติเยน ตสฺส อฺจิตฺเตน ทินฺนตฺตา. เตน วุตฺตํ ‘‘อุภเยหิ มเตปิ ปมปฺปหาเรเนว กมฺมุนา พทฺโธ’’ติ.
กมฺมาปตฺติพฺยตฺติภาวตฺถนฺติ อานนฺตริยาทิกมฺมวิภาคสฺส ปาราชิกาทิอาปตฺติวิภาคสฺส จ วิภาวนตฺถํ. ‘‘เอฬกํ มาเรมี’’ติ ปวตฺตเจตนาย ปุพฺพภาคตฺตา ‘‘อิมํ มาเรมี’’ติ สนฺนิฏฺาปกเจตนาย ตทา สนฺนิหิตตฺตา ยถาวตฺถุกํ กมฺมพทฺโธ โหติเยวาติ อาห ‘‘อิมํ วตฺถุํ มาเรมีติ เจตนาย อตฺถิภาวโต’’ติอาทิ. สพฺพตฺถ หิ ปุริมํ อภิสนฺธิจิตฺตํ อปฺปมาณํ เตน อตฺถสิทฺธิยา อภาวโต, วธกจิตฺตํ ปน ตทารมฺมณฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ อนนฺตริยาทิภาเว ปมาณนฺติ ทฏฺพฺพํ. ฆาตโก จ โหตีติ ปาณฆาตโก โหติ, ปาณาติปาตกมฺมุนาว พทฺโธ โหตีติ อตฺโถ. ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ ยถากฺกมํ ปาราชิกถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยานิ เวทิตพฺพานิ. ‘‘มาตาปิตุอรหนฺตานํ อฺตรํ มาเรมี’’ติ คุณมหนฺเตสุ ปวตฺตปุพฺพภาคเจตนาย ทารุณภาวโต ตถาวิธปุพฺพภาคเจตนาปริวารา สนฺนิฏฺาปกเจตนา ทารุณาว โหตีติ อาห – ‘‘อิธ ปน เจตนา ทารุณา โหตี’’ติ. อิมินา จ ‘‘เอฬกํ มาเรสฺสามี’’ติ มาตาปิตุอาทีนํ มารเณปิ ปุพฺพภาคเจตนาย อทารุณตฺตา อฺถา ปวตฺตอานนฺตริยกมฺมโต เอวํ ปวตฺตานนฺตริยสฺส นาติทารุณตา วุตฺตาว โหตีติ ทฏฺพฺพา.
โลหิตกนฺติ ¶ โลหิตมกฺขิตํ. กมฺมํ กโรนฺเตติ ยุทฺธกมฺมํ กโรนฺเต. ยถาธิปฺปายํ คเตติ โยธํ วิชฺฌิตฺวา ปิตริ วิทฺเธ. อิทฺจ ยถาธิปฺปายํ เตน ตถาวิทฺธภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อยถาธิปฺปายํ ปน อุชุกเมว คนฺตฺวา ปิตริ วิทฺเธปิ มรณาธิปฺปาเยน อตฺตนาว กตปฺปโยคตฺตา เนวตฺถิ วิสงฺเกโตติ วทนฺติ. อานนฺตริยํ ปน นตฺถีติ ปิตรํ อุทฺทิสฺส กตปฺปโยคาภาวโต.
อธิฏฺายาติ มาติกาวเสน อาณตฺติกปโยคกถาวณฺณนา
เอวํ ¶ วิชฺฌาติ เอวํ ธนุํ กฑฺเฒตฺวา วิชฺฌ. เอวํ ปหราติ เอวํ ทฬฺหํ อสึ คเหตฺวา ปหร. เอวํ ฆาเตหีติ เอวํ กมฺมการณํ กตฺวา มาเรหิ. มชฺเฌติ หตฺถิโน ปิฏฺิมชฺเฌ. เอเตนาติ ‘‘อธิฏฺหิตฺวา อาณาเปตี’’ติอาทินา. ตตฺถาติ อาณตฺติกปฺปโยเค.
กิฺจาปิ กิริยวิเสโส อฏฺกถาสุ อนาคโต, ปาฬิยํ ปน ‘‘เอวํ วิชฺฌ, เอวํ ปหร, เอวํ ฆาเตหี’’ติ กิริยาวิเสสสฺส ปรามฏฺตฺตา อาจริยปรมฺปราย อาภตํ กิริยาวิเสสํ ปาฬิยา สํสนฺทนโต คเหตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อปโร นโย’’ติอาทิมาห. เฉทนนฺติ หตฺถาทิเฉทนํ. เภทนนฺติ กุจฺฉิอาทิผาลนํ. อถ วา อุสุนา วิชฺฌนํ, อสินา เฉทนํ, มุคฺคราทีหิ สีสาทิเภทนนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. สงฺขมุณฺฑกนฺติ สงฺขมุณฺฑกมฺมการณํ. ตํ กโรนฺตา อุตฺตโรฏฺอุภโตกณฺณจูฬิกคลวาฏกปริจฺเฉเทน จมฺมํ ฉินฺทิตฺวา สพฺพเกเส เอกโต คณฺึ กตฺวา ทณฺฑเกน ปลิเวเตฺวา อุปฺปาเฏนฺติ, สห เกเสหิ จมฺมํ อุฏฺหติ, ตโต สีสกฏาหํ ถูลสกฺขราหิ ฆํสิตฺวา โธวนฺตา สงฺขวณฺณํ กโรนฺติ. เอวมาทีติ อาทิ-สทฺเทน พิลงฺคถาลิกํ ราหุมุขํ โชติมาลิกํ หตฺถปชฺโชติกํ เอรกวตฺติกํ จีรกวาสิกํ เอเณยฺยกํ พฬิสมํสิกํ กหาปณิกํ ขาราปตจฺฉิกํ ปลิฆปริวตฺติกํ ปลาลปีกนฺติ เอวมาทึ สพฺพํ กมฺมการณํ สงฺคณฺหาติ.
ตตฺถ (อ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑) พิลงฺคถาลิกนฺติ กฺชิยอุกฺขลิกกมฺมการณํ. ตํ กมฺมํ กโรนฺตา สีสกปาลํ อุปฺปาเฏตฺวา ตตฺตํ อโยคุฬํ สณฺฑาเสน คเหตฺวา ตตฺถ ปกฺขิปนฺติ, เตน มตฺถลุงฺคํ ปกฺกุถิตฺวา อุปริ อุตฺตรติ. ราหุมุขนฺติ ราหุมุขกมฺมการณํ. ตํ กโรนฺโต สงฺกุนา มุขํ วิวริตฺวา อนฺโตมุเข ทีปํ ชาเลนฺติ, กณฺณจูฬิกาหิ วา ปฏฺาย มุขํ นิขาทเนน ขณนฺติ, โลหิตํ ปคฺฆริตฺวา มุขํ ปูเรติ. โชติมาลิกนฺติ สกลสรีรํ เตลปิโลติกาย เวเตฺวา อาลิมฺเปนฺติ. หตฺถปชฺโชติกนฺติ หตฺเถ เตลปิโลติกาย เวเตฺวา ทีปํ วิย ปชฺชาเลนฺติ. เอรกวตฺติกนฺติ เอรกวตฺตกมฺมการณํ. ตํ กโรนฺตา เหฏฺาคีวโต ปฏฺาย จมฺมวฏฺเฏ ¶ กนฺติตฺวา โคปฺผเก ¶ ปาเตนฺติ, อถ นํ โยตฺเตหิ พนฺธิตฺวา กฑฺฒนฺติ, โส อตฺตโนว จมฺมวฏฺเฏ อกฺกมิตฺวา ปตติ. จีรกวาสิกนฺติ จีรกวาสิกกมฺมการณํ. ตํ กโรนฺตา ตเถว จมฺมวฏฺเฏ กนฺติตฺวา กฏิยํ เปนฺติ, กฏิโต ปฏฺาย กนฺติตฺวา โคปฺผเกสุ เปนฺติ, อุปริเมหิ เหฏฺิมสรีรํ จีรกนิวาสนนิวตฺถํ วิย โหติ. เอเณยฺยกนฺติ เอเณยฺยกมฺมการณํ. ตํ กโรนฺตา อุโภสุ กปฺปเรสุ จ ชณฺณุเกสุ จ อยวลยานิ ทตฺวา อยสูลานิ โกฏฺเฏนฺติ, โส จตูหิ อยสูเลหิ ภูมิยํ ปติฏฺหติ, อถ นํ ปริวาเรตฺวา อคฺคึ กโรนฺติ, ตํ กาเลน กาลํ สนฺธิโต สูลานิ อปเนตฺวา จตูหิ อฏฺิโกฏีหิเยว เปนฺติ.
พฬิสมํสิกนฺติ อุภโตมุเขหิ พฬิเสหิ ปหริตฺวา จมฺมมํสนหารูนิ อุปฺปาเฏนฺติ. กหาปณิกนฺติ สกลสรีรํ ติขิณาหิ วาสีหิ โกฏิโต ปฏฺาย กหาปณมตฺตํ กหาปณมตฺตํ ปาเตนฺตา โกฏฺเฏนฺติ. ขาราปตจฺฉิกนฺติ สรีรํ ตตฺถ ตตฺถ อาวุเธหิ ปหริตฺวา โกจฺเฉหิ ขารํ ฆํสนฺติ, จมฺมมํสนหารูนิ ปคฺฆริตฺวา อฏฺิกสงฺขลิกาว ติฏฺติ. ปลิฆปริวตฺติกนฺติ เอเกน ปสฺเสน นิปชฺชาเปตฺวา กณฺณฉิทฺเท อยสูลํ โกฏฺเฏตฺวา ปถวิยา เอกาพทฺธํ กโรนฺติ, อถ นํ ปาเท คเหตฺวา อาวิฺฉนฺติ. ปลาลปีกนฺติ เฉโก การณิโก ฉวิจมฺมํ อจฺฉินฺทิตฺวา นิสทโปเตหิ อฏฺีนิ ภินฺทิตฺวา เกเสสุ คเหตฺวา อุกฺขิปติ, มํสราสิเยว โหติ, อถ นํ เกเสเหว ปริโยนนฺธิตฺวา คณฺหนฺตา ปลาลวฏฺฏึ วิย กตฺวา ปลิเวเนฺติ.
วตฺถุํ วิสํวาเทตฺวา ตโต อฺํ มาเรตีติ สมฺพนฺโธ. ปุริมปสฺสาทีนมฺปิ วตฺถุสภาคโต วตฺถุคฺคหเณเนว คหณนฺติ อาห ‘‘ปุรโต ปหริตฺวา’’ติอาทิ. จิตฺเตน ‘‘ปุรโต วา’’ติ นิยมํ กตฺวา วา อกตฺวา วา ‘‘ปุรโต ปหริตฺวา มาเรหี’’ติ วุตฺเต สเจ อฺตฺถ ปหริตฺวา มาเรติ, เลสํ โอฑฺเฑตฺวา อวุตฺตตฺตา วิสงฺเกโตว โหติ. จิตฺเตน ปน ยตฺถ กตฺถจิ ปหริตฺวา มารณํ อิจฺฉนฺโตปิ สเจ ‘‘ปุรโต ปหริตฺวา มาเรหี’’ติ วทติ, ตสฺส เลสํ โอฑฺเฑตฺวา ตถา วุตฺตมตฺถํ เปตฺวา เตเนว จิตฺเตน สมุฏฺาปิตวิฺตฺติกตฺตา มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกโต ปริยาเยน อมุจฺจนโต ‘‘อฺตฺถ ปหริตฺวา มาริเตปิ เนวตฺถิ วิสงฺเกโต’’ติ วทนฺติ, เกจิ ปน ตํ น อิจฺฉนฺติ. วตฺถุวิเสเสนาติ มาตุอาทิวตฺถุวิเสเสน ¶ . กมฺมวิเสโสติ อานนฺตริยาทิกมฺมวิเสโส. อาปตฺติวิเสโสติ ปาราชิกาทิอาปตฺติวิเสโส.
‘‘เอตํ คาเม ิต’’นฺติ คาโม ปุคฺคลนิยมนตฺถํ วุตฺโต, น โอกาสนิยมนตฺถํ, ตสฺมา โอกาสํ อนิยเมตฺวา ปุคฺคลสฺเสว นิยมิตตฺตา นตฺถิ วิสงฺเกโต. ‘‘คาเมเย วา’’ติอาทีสุ ปน โอกาสสฺส นิยมิตตฺตา อฺตฺถ มาริเต วิสงฺเกโต วุตฺโต.
ตุณฺเฑนาติ ¶ ขคฺคโกฏิยา. ถรุนาติ ขคฺคมุฏฺินา.
‘‘เอตํ คจฺฉนฺต’’นฺติ คมเนน ปุคฺคโลว นิยมิโต, น อิริยาปโถ. เตนาห ‘‘นตฺถิ วิสงฺเกโต’’ติ. ‘‘คจฺฉนฺตเมวา’’ติอาทินา อิริยาปโถ นิยมิโต. เตนาห ‘‘วิสงฺเกโต โหตี’’ติ.
‘‘ทีฆํ มาเรหี’’ติ วุตฺเตปิ ทีฆสณฺานานํ พหุภาวโต อิตฺถนฺนามํ เอวรูปฺจ ทีฆนฺติ อฺเสํ อสาธารณลกฺขเณน อนิทฺทิฏฺตฺตา ‘‘อนิยเมตฺวา อาณาเปตี’’ติ วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘ยํ กิฺจิ ตาทิสํ มาเรตี’’ติ. เอตฺถ จ ‘‘จิตฺเตน พหูสุ ทีฆสณฺาเนสุ เอกํ นิยเมตฺวา วุตฺเตปิ วาจาย อนิยมิตตฺตา อฺสฺมึ ตาทิเส มาริเต นตฺถิ วิสงฺเกโต’’ติ วทนฺติ. ปรปาณิมฺหิ ปาณสฺิตาลกฺขณสฺส องฺคสฺส อภาวโต เนวตฺถิ ปาณาติปาโตติ อาห ‘‘อาณาปโก มุจฺจตี’’ติ. ยทิ เอวํ โอกาสนิยเม สติ กถํ ปาณาติปาโตติ? โอกาสํ นิยเมนฺตสฺส ตสฺมึ โอกาเส นิสินฺนสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ โหตีติ คเหตพฺพํ. โอกาสฺหิ นิยเมตฺวา นิทฺทิสนฺโต ตสฺมึ โอกาเส นิสินฺนํ มาราเปตุกาโม โหติ, สยํ ปน ตทา ตตฺถ นตฺถิ, ตสฺมา โอกาเสน สห อตฺตโน ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ น โหตีติ วทนฺติ.
อธิฏฺายาติ มาติกาวเสน อาณตฺติกปโยคกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทูตกถาวณฺณนา
เอวํ อาณาเปนฺตสฺส อาจริยสฺส ตาว ทุกฺกฏนฺติ สเจ สา อาณตฺติ ยถาธิปฺปายํ น คจฺฉติ, อาจริยสฺส อาณตฺติกฺขเณ ทุกฺกฏํ. สเจ ¶ ปน สา อาณตฺติ ยถาธิปฺปายํ คจฺฉติ, ยํ ปรโต ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ, อาณตฺติกฺขเณ ตเทว โหติ. อถ โส ตํ อวสฺสํ ฆาเตติ, ยํ ปรโต ‘‘สพฺเพสํ อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ตโต อิมสฺส ตงฺขเณเยว ปาราชิกํ โหตีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อาจริเยน ปน เหฏฺา อทินฺนาทานกถายํ (ปารา. ๑๒๑) วุตฺตนเยเนว อยมตฺโถ สกฺกา วิฺาตุนฺติ อิธ น วุตฺโต. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ เอวํ อาณาเปนฺตสฺส อาจริยสฺส ตาว ทุกฺกฏํ. สเจ ปน สา อาณตฺติ ยถาธิปฺปายํ คจฺฉติ, ยํ ปรโต ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ, อาณตฺติกฺขเณ ตเทว โหติ. อถ ตํ ภณฺฑํ อวสฺสํ หาริยํ โหติ, ยํ ปรโต ‘สพฺเพสํ อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’ติ วุตฺตํ, ตโต อิมสฺส ตงฺขเณเยว ปาราชิกํ โหตีติ อยํ ยุตฺติ สพฺพตฺถ เวทิตพฺพา’’ติ. เตสมฺปิ ทุกฺกฏนฺติ อาโรจนปจฺจยา ทุกฺกฏํ. ปฏิคฺคหิตมตฺเตติ เอตฺถ อวสฺสํ เจ ปฏิคฺคณฺหาติ, ตโต ปุพฺเพว อาจริยสฺส ¶ ถุลฺลจฺจยํ, น ปน ปฏิคฺคหิเตติ ทฏฺพฺพํ. กสฺมา ปนสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ อาห ‘‘มหาชโน หิ เตน ปาเป นิโยชิโต’’ติ.
มูลฏฺสฺเสว ทุกฺกฏนฺติ อิทํ มหาอฏฺกถายํ อาคตนยทสฺสนมตฺตํ, น ปน ตํ อาจริยสฺส อธิปฺเปตํ. เตนาห ‘‘เอวํ สนฺเต’’ติอาทิ, เอวํ มหาอฏฺกถายํ วุตฺตนเยน อตฺเถ สตีติ อตฺโถ. ปฏิคฺคหเณ อาปตฺติเยว น สิยาติ วธกสฺส ‘‘สาธุ สุฏฺู’’ติ มารณปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏาปตฺติ น สิยา, เอวํ อโนฬาริกวิสเยปิ ตาว ทุกฺกฏํ โหติ, กิมงฺคํ ปน มารณปฏิคฺคหเณติ ทสฺสนตฺถํ สฺจริตฺตปฏิคฺคหณาทิ นิทสฺสิตํ. ‘‘อโห วต อิตฺถนฺนาโม หโต อสฺสา’’ติ เอวํ มรณาภินนฺทเนปิ ทุกฺกเฏ สติ ปเคว มารณปฏิคฺคหเณติ อธิปฺปาโย. ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสเวตํ ทุกฺกฏนฺติ อวธารเณน วิสงฺเกตตฺตา อิมสฺส ปฏิคฺคหณปจฺจยา มูลฏฺสฺส นตฺเถว อาปตฺตีติ ทสฺเสติ. เกจิ ปน ‘‘อิธ วุตฺตทุกฺกฏํ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสวาติ เอตฺตกเมว อวธารเณน ทสฺสิตํ, น ปน มูลฏฺสฺส มหาอฏฺกถายํ วุตฺตทุกฺกฏํ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ปุริมนเยติ สมนนฺตราตีเต อวิสกฺกิยทูตนิทฺเทเส. เอตนฺติ ทุกฺกฏํ. ยทิ เอวํ กสฺมา ปาฬิยํ น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โอกาสาภาเวนา’’ติ. ตตฺถ มูลฏฺสฺส ถุลฺลจฺจยวจนโต ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วตฺตุํ โอกาโส นตฺถีติ โอกาสาภาเวน น วุตฺตํ, น ปน อภาวโตติ อธิปฺปาโย.
อาณตฺติกฺขเณ ¶ ปุถุชฺชโนติ เอตฺถ อนาคเต โวโรเปตพฺพชีวิตินฺทฺริยวเสน อตฺถสาธิกเจตนาย ปวตฺตตฺตา อรหนฺตฆาตโก ชาโตติ ทฏฺพฺพํ.
ทูตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๗๕. สยํ สงฺฆตฺเถรตฺตา ‘‘อุปฏฺานกาเล’’ติ วุตฺตํ. วาจาย วาจาย ทุกฺกฏนฺติ ‘‘โย โกจิ มม วจนํ สุตฺวา อิมํ ธาเรตู’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน อวตฺวา เกวลํ มรณาภินนฺทนวเสเนว วุตฺตตฺตา ‘‘โจราปิ นาม ตํ น หนนฺตี’’ติอาทิวาจาสุปิ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ. อยมตฺโถ เอเตน วุตฺโตติ ยถา โส ชานาตีติ สมฺพนฺโธ. วากฺยเภทนฺติ วจีเภทํ. ทฺวินฺนํ อุทฺทิสฺสาติ ทฺเว อุทฺทิสฺส, ทฺวินฺนํ วา มรณํ อุทฺทิสฺส. อุโภ อุทฺทิสฺส มรณํ สํวณฺเณนฺตสฺส เจตนาย เอกตฺเตปิ ‘‘ทฺเว ปาณาติปาตา’’ติ วตฺตพฺพภาวโต พลวภาวํ อาปชฺชิตฺวา ปฏิสนฺธิวิปากสมนนฺตรํ ปวตฺติยํ อเนกาสุปิ ชาตีสุ อปราปริยเจตนาวเสน ทุกฺขุปฺปาทนโต มหาวิปากตฺตา ‘‘อกุสลราสี’’ติ วุตฺตํ. พหู อุทฺทิสฺส มรณสํวณฺณเนปิ เอเสว นโย.
เอวนฺติ ¶ ‘‘สีสํ วา ฉินฺทิตฺวา ปปาเต วา ปปติตฺวา’’ติอาทินา. อาโรจิตมตฺเตติ วุตฺตมตฺเต. ยถา อริยมคฺคกฺขเณ จตฺตาโร สติปฏฺานา จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา จ กิจฺจวเสน อิชฺฌนฺติ, เอวํ เจตนาย เอกตฺเตปิ กิจฺจวเสน อเนกา ปาณาติปาตา อิชฺฌนฺตีติ อาห ‘‘ตตฺตกา ปาณาติปาตา’’ติ. ยถา หิ อตฺตานํ สตํ กตฺวา ทสฺเสตุกามสฺส ‘‘สตํ โหมิ สตํ โหมี’’ติ กตปริกมฺมวเสน ลทฺธปจฺจุปฺปนฺนปริตฺตารมฺมณํ อภิฺาจิตฺตํ สตนฺโตคธานํ วณฺเณสุ เอกสฺส วณฺณํ อารมฺมณํ กตฺวาปิ สตํ นิปฺผาเทติ, ยถา จ เอกสฺส มรเณ ปวตฺตมานาปิ วธกเจตนา สกลสรีเร อุปฺปชฺชมานํ นิรุชฺฌมานฺจ สกลมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยํ เอกปฺปหาเรเนว อาลมฺพิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา านปฺปตฺตํ เอกเทสปฺปวตฺตํ ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ กตฺวา อารมฺมณภูตํ สกลมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยํ วินาเสติ, เอวเมว ปจฺจุปฺปนฺนปริตฺตารมฺมณาย วธกเจตนาย มาเรตุกามตาย ปริคฺคหิตสตฺเตสุ เอกสฺเสว ชีวิตินฺทฺริเย อารมฺมเณ กเตปิ กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สพฺเพปิ มาริตาว โหนฺติ.
๑๗๖. เยสํ ¶ หตฺถโตติ เยสํ าตกปวาริตานํ หตฺถโต. เตสํ มูลํ ทตฺวา มุจฺจตีติ อิทํ เตน กตปโยคสฺส ปุน ปากติกภาวาปาทนํ อวสานํ ปาเปตฺวา ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ‘‘มูเลน กีตํ ปน โปตฺถกํ โปตฺถกสามิกานํ ทตฺวา มุจฺจติเยวา’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. เกนจิ ปน ‘‘สเจ โปตฺถกํ สามิกานํ ทตฺวา มูลํ น คณฺหาติ, น มุจฺจติ อตฺตนิยภาวโต อโมจิตตฺตา’’ติ วตฺวา พหุธา ปปฺจิตํ, น ตํ สารโต ปจฺเจตพฺพํ. โปตฺถกสามิกานฺหิ โปตฺถเก ทินฺเน อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวา อตฺตนา กตปโยคสฺส นาสิตตฺตา กถํ โส น มุจฺเจยฺย, น จ ปริจฺจตฺตสฺส อตฺตนิยภาโว ทิฏฺโติ. คณฺิปเท ปน ‘‘สเจ มูเลน กีโต โหติ, โปตฺถกสามิกานํ โปตฺถกํ, เยสํ หตฺถโต มูลํ คหิตํ, เตสํ มูลํ ทตฺวา มุจฺจตีติ กสฺมา วุตฺตํ. โปตฺถกนิมิตฺตํ มูลสฺส คหิตตฺตา อกปฺปิยเมตํ. ยทิ หิ โปตฺถกสามิกสฺส โปตฺถกํ ทตฺวา สยเมว มูลํ คณฺเหยฺย, อกปฺปิยเมว ตํ. อถาปิ โปตฺถกสามิกสฺส สนฺติกา มูลํ อคฺคเหตฺวา สยเมว ตํ โปตฺถกํ ฌาเปยฺย, ตถาปิ อฺา เยน สทฺธาเทยฺยวินิปาตเน อาปตฺติ, ตสฺมา เอวมาหา’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ น สารโต ปจฺเจตพฺพํ. ตสฺมา คณฺิปเทสุ วุตฺตนโยเวตฺถ สารโต ทฏฺพฺโพ. ‘‘มรณวณฺณํ ลิขิสฺสามา’’ติ เอกชฺฌาสยา หุตฺวาติ อิทํ ตถา กโรนฺเต สนฺธาย วุตฺตํ, เอวํ ปน อสํวิทหิตฺวาปิ มรณาธิปฺปาเยน ตสฺมึ โปตฺถเก วุตฺตวิธึ กโรนฺตสฺส ปาราชิกเมว.
ปมาเณติ อตฺตนา สลฺลกฺขิเต ปมาเณ. ตจฺเฉตฺวาติ อุนฺนตปฺปเทสํ ตจฺเฉตฺวา. ปํสุปจฺฉินฺติ สพฺพนฺติมํ ปํสุปจฺฉึ. ‘‘เอตฺตกํ อล’’นฺติ นิฏฺาเปตุกามตาย สพฺพนฺติมปโยคสาธิกา เจตนา สนฺนิฏฺาปกเจตนา ¶ . สุตฺตนฺติกตฺเถราติ วินเย อปกตฺุโน สุตฺตนฺตภาณกา. มหาอฏฺกถาจริยตฺเถเรเยว สนฺธาย ‘‘วินยํ เต น ชานนฺตีติ อุปหาสวเสน สุตฺตนฺติกตฺเถราติ วุตฺต’’นฺติปิ วทนฺติ. เอตฺถ จ มหาอฏฺกถายํ ‘‘อาวาเฏ นิฏฺิเต ปติตฺวา มรนฺตุ, อนิฏฺิเต มา มรนฺตู’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน กโรนฺตํ สนฺธาย สพฺพนฺติมา สนฺนิฏฺาปกเจตนา วุตฺตา, มหาปจฺจริสงฺเขปฏฺกถาสุ ปน ปมปฺปหารโต ปฏฺาย ‘‘อิมสฺมึ อาวาเฏ ปติตฺวา มรนฺตู’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน กโรนฺตสฺส ยสฺมึ ยสฺมึ ปโยเค กเต ตตฺถ ปติตา มรนฺติ, ตํตํปโยคสาธิกํ สนฺนิฏฺาปกเจตนํ ¶ สนฺธาย ‘‘เอกสฺมิมฺปิ กุทาลปฺปหาเร ทินฺเน’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ตสฺมา เตน เตน ปริยาเยน อฏฺกถาวาทานํ อฺมฺาวิโรโธ ยุตฺโต. อถ วา มหาอฏฺกถายํ เอกสฺมึเยว ทิวเส อวูปสนฺเตเนว ปโยเคน ขณิตฺวา นิฏฺาเปนฺตํ สนฺธาย สพฺพนฺติมา สนฺนิฏฺาปกเจตนา วุตฺตา, อิตราสุ ปน ‘‘อิมสฺมึ ปติตฺวา มรนฺตู’’ติ อธิปฺปาเยน เอกสฺมึ ทิวเส กิฺจิ ขณิตฺวา อปรสฺมิมฺปิ ทิวเส ตเถว กิฺจิ กิฺจิ ขณิตฺวา นิฏฺาเปนฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ. เอวมฺปิ อฏฺกถานํ อฺมฺาวิโรโธ ยุตฺโตติ อมฺหากํ ขนฺติ.
อตฺตโน ธมฺมตายาติ อชานิตฺวา ปกฺขลิตฺวา วา. อรหนฺตาปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อฺเหิ ปาติยมานานํ อมริตุกามานมฺปิ อรหนฺตานํ มรณํ สมฺภวตีติ วุตฺตํ. ปุริมนเยติ ‘‘มริตุกามา อิธ มริสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตนเย. ตตฺถ ปติตํ พหิ นีหริตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อิมสฺมึ อาวาเฏเยว มรนฺตูติ นิยมาภาวโต พหิ นีหริตฺวา มาริเตปิ ปาราชิกํ วุตฺตํ. อาวาเฏ ปติตฺวา โถกํ จิรายิตฺวา คจฺฉนฺตํ คเหตฺวา มาริเต อาวาฏสฺมึเยว อคฺคหิตตฺตา ปาราชิกํ น โหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ปน อฏฺกถายํ ‘‘ปติตปฺปโยเคน คหิตตฺตา’’ติ วุตฺตเหตุสฺส อิธาปิ สมฺภวโต วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. อมริตุกามา วาติปิ อธิปฺปายสฺส สมฺภวโต โอปปาติเก อุตฺตริตุํ อสกฺกุณิตฺวา มเตปิ ปาราชิกํ วุตฺตํ. นิพฺพตฺติตฺวาติ วุตฺตตฺตา ปตนํ น ทิสฺสตีติ เจ? โอปปาติกสฺส ตตฺถ นิพฺพตฺติเยว ปตนนฺติ นตฺถิ วิโรโธ. ยสฺมา มาตุยา ปติตฺวา ปริวตฺติตลิงฺคาย มตาย โส มาตุฆาตโก โหติ, น เกวลํ มนุสฺสปุริสฆาตโก, ตสฺมา ปติตสฺเสว วเสน อาปตฺตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปตนรูปํ ปมาณ’’นฺติ วุตฺตํ. อิทํ ปน อการณํ. ‘‘มนุสฺสภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา อปิ ปริวตฺตลิงฺคํ ชีวิตา โวโรเปนฺตสฺส กมฺมํ อานนฺตริยํ โหตี’’ติ เอตฺตกเมว หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ.
ตตฺถ จ ลิงฺเค ปริวตฺเตปิ โส เอว เอกกมฺมนิพฺพตฺโต ภวงฺคปฺปพนฺโธ ชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺโธ จ, น อฺโติ ‘‘อปิ ปริวตฺตลิงฺค’’นฺติ วุตฺตํ. โย หิ ลิงฺเค อปริวตฺเต ตสฺมึ อตฺตภาเว ภวงฺคชีวิตินฺทฺริยปฺปพนฺโธ ¶ , โส เอว ปริวตฺเตปิ ลิงฺเค ตํเยว จ อุปาทาย เอกชาติสมฺา. น เจตฺถ ภาวกลาปคตชีวิตินฺทฺริยสฺส วเสน โจทนา กาตพฺพา ตทฺสฺเสว อธิปฺเปตตฺตา. ตฺหิ ตตฺถ อวิจฺเฉทวุตฺติยา ปพนฺธโวหารํ ลภติ, อิตรมฺปิ ¶ วา ภาวานุปาลตาสามฺเนาติ อโนกาสาว โจทนา. ตสฺมา ปริวตฺเตปิ ลิงฺเค ตสฺเสว เอกกมฺมนิพฺพตฺตสฺส สนฺตานสฺส ชีวิตา โวโรปนโต โวหารเภทโต โส อิตฺถิฆาตโก วา โหตุ ปุริสฆาตโก วา, อานนฺตริยกมฺมโต น มุจฺจตีติ เอตฺตกเมว ตตฺถ วตฺตพฺพํ. อิธ ปน ยํยํชาติกา สตฺตา โหนฺติ, เต มรณสมเย อตฺตโน อตฺตโน ชาติรูเปเนว มรนฺติ, นาฺรูเปน, ชาติวเสเนว จ ปาจิตฺติยถุลฺลจฺจยปาราชิเกหิ ภวิตพฺพํ. ตสฺมา นาโค วา สุปณฺโณ วา ยกฺขรูเปน วา เปตรูเปน วา ปติตฺวา อตฺตโน ติรจฺฉานรูเปน มรติ, ตตฺถ ปาจิตฺติยเมว ยุตฺตํ, น ถุลฺลจฺจยํ ติรจฺฉานคตสฺเสว มตตฺตา. เตเนว ทุติยตฺเถรวาเท มรณรูปํ ปมาณํ, ตสฺมา ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํ. อยเมว จ วาโท ยุตฺตตโร, เตเนว โส ปจฺฉา วุตฺโต.
อิมินาว นเยน มนุสฺสวิคฺคเห นาคสุปณฺณสทิเส ติรจฺฉานคเต ปติตฺวา อตฺตโน รูเปน มเต ปาจิตฺติเยน ภวิตพฺพํ. เอวํ สนฺเต ปาฬิยํ ‘‘ยกฺโข วา เปโต วา ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคโห วา ตสฺมึ ปตติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ปติเต ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. มรติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ เจ? ตตฺถ เกจิ วทนฺติ – ยกฺโข วา เปโต วาติ ปมํ สกรูเปเนว ิเต ยกฺขเปเต ทสฺเสตฺวา ปุน อฺรูเปนปิ ิเต เตเยว ยกฺขเปเต ทสฺเสตุํ ‘‘ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคโห วา’’ติ วุตฺตํ, น ปน ตาทิสํ ติรจฺฉานคตํ วิสุํ ทสฺเสตุํ. ตสฺมา ติรจฺฉานคตวิคฺคโห วา มนุสฺสวิคฺคโห วา ยกฺโข วา เปโต วาติ เอวเมตฺถ โยชนา กาตพฺพาติ. คณฺิปเทสุ ปน ตีสุปิ ‘‘ปาฬิยํ มนุสฺสวิคฺคเหน ิตติรจฺฉานคตานํ อาเวณิกํ กตฺวา ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ วิย ทิสฺสตี’’ติ กถิตํ. ยกฺขรูปเปตรูเปน มเตปิ เอเสว นโยติ อิมินา มรณรูปสฺเสว ปมาณตฺตา ถุลฺลจฺจยํ อติทิสฺสติ.
มุธาติ อมูเลน, กิฺจิ มูลํ อคฺคเหตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. โส นิทฺโทโสติ เตน ตตฺถ กตปโยคสฺส อภาวโต. ยทิ ปน โสปิ ตตฺถ กิฺจิ กิฺจิ กโรติ, น มุจฺจติเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวํ ปติตา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอวนฺติ เอวํ มยา กเตติ อตฺโถ. น นสฺสิสฺสนฺตีติ อทสฺสนํ น คมิสฺสนฺติ, น ปลายิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโย. วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเนติ มูลฏฺํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยทิ ปน ปจฺฉิโมปิ ลภิตฺวา ตตฺถ วุตฺตปฺปการํ กิฺจิ กตฺวา ปุน วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเน เอวํ กโรติ, ตสฺสปิ เอเสว นโย. ปํสุมฺหิ ปติตฺวา มรตีติ ¶ อภินวปูริเต ¶ ปํสุมฺหิ ปาเท ปเวเสตฺวา อุทฺธริตุํ อสกฺโกนฺโต ตตฺเถว ปติตฺวา มรติ. ชาตปถวี ชาตาติ อิทํ สพฺพถา มตฺถกปฺปตฺตํ ถิรภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ปํสุนา ปูเรนฺเตน ปน ปาททณฺฑาทีหิ มทฺทนตาฬนาทินา สุฏฺุตรํ ถิรภาวํ อาปาเทตฺวา ปกติปถวิยา นิพฺพิเสเส กเต ชาตปถวีลกฺขณํ อปฺปตฺเตปิ มุจฺจติเยว. โอปาตํ หรตีติ เอตฺถ โปกฺขรณีสทิสตฺตา มุจฺจติ.
หตฺถา มุตฺตมตฺเตติ โอฑฺเฑตฺวา หตฺถโต มุตฺตมตฺเต. วตึ กตฺวาติ เอตฺถ ยทิ โส ปาเส วุตฺตปฺปการํ กฺจิ วิเสสํ น กโรติ, อตฺตนา กตวติยา วิทฺธํสิตาย มุจฺจติ. ถทฺธตรํ วา ปาสยฏฺึ เปตีติ ถิรภาวตฺถํ อปราย ปาสยฏฺิยา สทฺธึ พนฺธิตฺวา วา ตเมว วา สิถิลภูตํ ถทฺธตรํ พนฺธิตฺวา เปติ. ทฬฺหตรํ วา ถิรตรํ วาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ขาณุกนฺติ ปาสยฏฺิพนฺธนขาณุกํ. สพฺพตฺเถว มารณตฺถาย กตปฺปโยคตฺตา น มุจฺจติ. วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเนติ มูลฏฺสฺเสว วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเน.
เตน อลาเตน…เป… น มุจฺจตีติ เอตฺถ ‘‘ปุพฺเพ กตปฺปโยคํ วินาเสตฺวา ปจฺฉา กุสลจิตฺเตน ปโยเค กเตปิ น มุจฺจตีติ อิทํ สนฺธาย คนฺตพฺพ’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย ยุตฺโต สิยา – อาทิโตเยว มารณตฺถาย กตปฺปโยคตฺตา กตปริโยสิตาย ปาสยฏฺิยา ตปฺปจฺจยา เย เย สตฺตา มริสฺสนฺติ, เตสํ เตสํ วเสน ปมตรํเยว ปาณาติปาตกมฺมสิทฺธิโต ปจฺฉา กุสลจิตฺเตน อฺถา กเตปิ น มุจฺจตีติ. รชฺชุเกติ ขุทฺทกรชฺชุเก. สยํ วฏฺฏิตนฺติ พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา อตฺตนา วฏฺฏิตํ. อุพฺพฏฺเฏตฺวาติ เต รชฺชุเก วิสุํ วิสุํ กตฺวา. ครุกตรํ กโรตีติ อติภาริยํ กโรติ. ปริเยสิตฺวา กตนฺติ อรฺํ คนฺตฺวา รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา ตจฺเฉตฺวา กตํ.
๑๗๗. อาลมฺพนรุกฺโข วาติ ตตฺถชาตกํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตทตฺถเมวาติ มารณตฺถเมว. วิสมณฺฑลนฺติ มฺจปีาทีสุ อาลิตฺตํ วิสมณฺฑลํ. วตฺวา อสึ อุปนิกฺขิปตีติ เอตฺถ มุเขน อวตฺวา วุตฺตปฺปการํ มนสา จินฺเตตฺวา อุปนิกฺขิปเนปิ เอเสว นโย. ปุริมนเยนาติ ‘‘เยสํ หตฺถโต มูลํ คหิต’’นฺติอาทินา. สรีรสฺส วิรูปภาวกรณโต กุฏฺาทิ วิสภาคโรโค นาม, ชีวิตปฺปวตฺติยา วา อสภาคตฺตา อนนุกูลตฺตา คณฺฑปิฬกาทิ โย โกจิ ชีวิตปฺปวตฺติปจฺจนีโก วิสภาคโรโค.
๑๗๘. ปรํ ¶ วา อมนาปรูปนฺติ เอตฺถ อมนาปํ รูปํ เอตสฺสาติ อมนาปรูโปติ พาหิรตฺถสมาโส ¶ ทฏฺพฺโพ. มนาปิเยปิ เอเสว นโยติ เอเตน มนาปิกํ รูปํ อุปสํหรตีติ เอตฺถ ปรํ วา มนาปรูปํ ตสฺส สมีเป เปติ, อตฺตนา วา มนาปิเยน รูเปน สมนฺนาคโต ติฏฺตีติอาทิ โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. เตเนว อฺตรสฺมึ คณฺิปเท วุตฺตํ –
‘‘มมาลาเภน เอสิตฺถี, มรตูติ สมีปโค;
ทุฏฺจิตฺโต สเจ ยาติ, โหติ โส อิตฺถิมารโก.
‘‘ภิกฺขตฺถาย สเจ ยาติ, ชานนฺโตปิ น มารโก;
อนตฺถิโก หิ โส ตสฺสา, มรเณน อุเปกฺขโก’’ติ.
อปรมฺปิ ตตฺเถว วุตฺตํ –
‘‘วิโยเคน จ เม ชายา, ชนนี จ น ชีวติ;
อิติ ชานํ วิยฺุชนฺโต, ตทตฺถี โหติ มารโก.
‘‘ปพฺพชฺชาทินิมิตฺตฺเจ, ยาติ ชานํ น มารโก;
อนตฺถิโก หิ โส เตสํ, มรเณน อุเปกฺขโก’’ติ.
อลงฺกริตฺวา อุปสํหรตีติ ‘‘อลาภเกน สุสฺสิตฺวา มรตู’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน อุปสํหรติ. เตเนว ‘‘สเจ อุตฺตสิตฺวา มรติ, วิสงฺเกโต’’ติ วุตฺตํ. อลาภเกน สุสฺสิตฺวา มรตีติ เอตฺถ จ ปาราชิกนฺติ ปาเสโส ทฏฺพฺโพ. กุณปคนฺธา จาติ อหิอาทิกุณปานํ คนฺธา. หํสปุปฺผนฺติ หํสาทีนํ ปกฺขโลมํ สนฺธาย วทติ.
๑๗๙. อสฺจิจฺจาติ อิทํ มรณสํวตฺตนิกอุปกฺกมสฺส อสลฺลกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิมินา อุปกฺกเมนา’’ติอาทิ. อชานนฺตสฺสาติ อิทํ ปน มรณสํวตฺตนิกอุปกฺกมกรณสฺส อชานนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิมินา อยํ มริสฺสตี’’ติอาทิ. นมรณาธิปฺปายสฺสาติ อิทํ อุปกฺกมํ ชานนฺตสฺสปิ มรณาธิปฺปายสฺส อภาวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘มรณํ อนิจฺฉนฺตสฺสา’’ติอาทิ.
ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปกิณฺณกกถาวณฺณนา
โทมนสฺสจิตฺเตเนว ¶ ¶ ภณตีติ อิมินา สนฺนิฏฺาปกเจตนา ทุกฺขเวทนาย สมฺปยุตฺตา เอวาติ ทสฺเสติ. สุขพหุลตาย หิ ราชาโน หสมานาปิ ‘‘ฆาเตถา’’ติ วทนฺติ, หาโส ปน เนสํ อนตฺถวูปสมาทิอฺวิสโยติ สนฺนิฏฺาปกเจตนา ทุกฺขเวทนาย สมฺปยุตฺตา เอว. สติ ปน โทมนสฺเส กถํ ตํ นปฺปกาสตีติ อาห ‘‘สุขโวกิณฺณตฺตา’’ติอาทิ, ปุพฺพาปริยวเสน อุโภสุ ปสฺเสสุ อุปฺปชฺชนกสุเขหิ อากิณฺณตฺตา อุปฺปนฺนสฺส จ โทมนสฺสสฺส อนุปฺปพนฺธเนน ปวตฺติยา อภาวโต ตทา อุปฺปนฺนมฺปิ โทมนสฺสํ นปฺปกาสตีติ อตฺโถ.
วินีตวตฺถุวณฺณนา
๑๘๐. มรณตฺถิกาว หุตฺวาติ อิมสฺส กายสฺส เภเทน สคฺคปาปนาธิปฺปายตฺตา อตฺถโต มรณตฺถิกาว หุตฺวา. มรณตฺถิกภาวํ อชานนฺตาติ เอวํ อธิปฺปายิโน มรณตฺถิกา นาม โหนฺตีติ อตฺตโน มรณตฺถิกภาวํ อชานนฺตา. น หิ เต อตฺตโน จิตฺตปฺปวตฺตึ น ชานนฺติ. โวหารวเสนาติ ปุพฺพภาคโวหารวเสน, มรณาธิปฺปายสฺส สนฺนิฏฺาปกเจตนากฺขเณ กรุณาย อภาวโต การฺุเน ปาเส พทฺธสูกรโมจนํ วิย น โหตีติ อธิปฺปาโย. ยถายุนาติ วุตฺตเมวตฺถํ ยถานุสนฺธินาติ ปริยายนฺตเรน วุตฺตํ, ยถานุสนฺธินา ยถายุปริจฺเฉเทนาติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา ยถานุสนฺธินาติ ยถานุปฺปพนฺเธน, ยาว ตสฺมึ ภเว สนฺตานสฺส อนุปฺปพนฺโธ อวิจฺฉินฺนปฺปวตฺติ โหติ, ตาว ตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
อปฺปฏิเวกฺขิตฺวาติ อนุปปริกฺขิตฺวา. อุทฺธํ วา อโธ วา สงฺกมนฺตีติ ปจฺฉา อาคตานํ โอกาสทานตฺถํ นิสินฺนปาฬิยา อุทฺธํ วา อโธ วา คจฺฉนฺติ. ปจฺจเวกฺขณกิจฺจํ นตฺถีติ ปจฺฉา อาคเตหิ อุปปริกฺขณกิจฺจํ นตฺถิ. เหฏฺา กิสฺมิฺจิ วิชฺชมาเน สาฏกํ วลิ น คณฺหาตีติ อาห ‘‘ตสฺมึ วลิ น ปฺายตี’’ติ. ปฏิเวกฺขณฺเจทํ คิหีนํ สนฺตเกเยวาติ ทฏฺพฺพํ.
ปาฬิยํ มุสเล อุสฺสิเตติ อฺมฺํ อุปตฺถมฺเภตฺวา ทฺวีสุ มุสเลสุ อุสฺสิเตสูติ อตฺโถ. อุทุกฺขลภณฺฑิกนฺติ อุทุกฺขลตฺถาย อานีตํ ทารุภณฺฑํ. ปฏิพทฺธนฺติ โภชนปฏิพทฺธํ, โภชนนฺตรายนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๑๘๑. อคฺคการิกนฺติ ¶ ¶ เอตฺถ การิกา-สทฺทสฺส ภาววจนตฺตา ‘‘อคฺคกิริย’’นฺติ อตฺถํ วตฺวาปิ ยสฺมา กิริยํ ทาตุํ น สกฺกา, ตสฺมา ทานสงฺขาตาย อคฺคกิริยาย ยุตฺตํ ปิณฺฑปาตเมว อิธ อุปจารวุตฺติยา ‘‘อคฺคกิริยา’’ติ คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปมํ ลทฺธปิณฺฑปาต’’นฺติอาทิ.
๑๘๒-๑๘๓. ทณฺฑมุคฺครนฺติ นิขาทนมุคฺครํ. วิภตฺติพฺยตฺตเยนาติ วิภตฺติวิปริณาเมน. วิเสสาธิคโมติ สมาธิ วิปสฺสนา จ อติวิย ปากฏตฺตา ‘‘หตฺถปฺปตฺโต วิย ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. อุปจฺฉินฺทตีติ ‘‘วิเสสาธิคมสฺส วิกฺเขโป มา โหตู’’ติ อาหารํ อุปจฺฉินฺทติ. วิเสสาธิคมนฺติ โลกุตฺตรธมฺมปฏิลาภํ. พฺยากริตฺวาติ อาโรเจตฺวา. อุปจฺฉินฺทติ, น วฏฺฏตีติ ยสฺมา สภาคานํ ลชฺชิภิกฺขูนํเยว อริยา อตฺตนา อธิคตวิเสสํ ตาทิเส การเณ สติ อาโรเจนฺติ, เต จ ภิกฺขู อปฺปติรูปาย อเนสนาย ปจฺจยํ น ปริเยสนฺติ, ตสฺมา เตหิ ปริเยสิตปจฺจเย กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทตฺวา อาหารํ อุปจฺฉินฺทิตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ. สภาคานฺหิ พฺยากตตฺตา อุปจฺฉินฺทิตุํ น ลภติ. เต หิ กปฺปิยเขตฺตํ. เตเนว ‘‘สภาคานฺหิ ลชฺชิภิกฺขูนํ กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ ‘‘อุปจฺฉินฺทติ, น วฏฺฏตี’’ติ อิมสฺส การณํ ทสฺเสนฺเตน วุตฺตนฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ.
อถ วา วิเสสาธิคมํ พฺยากริตฺวาติ อิทํ วิเสสสฺส อธิคตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อธิคมนฺตรายํ อสงฺกนฺเตเนว จ อาหารุปจฺเฉโท กาตพฺโพติ อนฺุาตตฺตา อธิคเตน น กาตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘วิเสสาธิคมํ พฺยากริตฺวา อาหารํ อุปจฺฉินฺทติ, น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. กึ ปน อริยา อตฺตนา อธิคตวิเสสํ อฺเสํ อาโรเจนฺตีติ อิมิสฺสา โจทนาย ‘‘สภาคานฺหิ ลชฺชิภิกฺขูนํ กเถตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. อยเมตฺถ ยุตฺตตโรติ อมฺหากํ ขนฺติ, คณฺิปเทปิ อยมตฺโถ ทสฺสิโตเยวาติ. ภณฺฑกํ โธวนฺตาติ จีวรํ โธวนฺตา. โธวนทณฺฑกนฺติ ภณฺฑโธวนทณฺฑํ.
๑๘๔. อหํ กุกฺกุจฺจโกติ ‘‘มม กิริยาย มเรยฺย นุ โข, โน วา’’ติ เอวํ ชาตกุกฺกุจฺจโก. สพฺพตฺถาปิ ปเนตฺถ เอวรูเปสุ วตฺถูสุ อมเต ถุลฺลจฺจยสฺส วุตฺตตฺตา เตน กตปฺปโยเคน ทุกฺขเวทนา อุปฺปชฺชตุ วา มา วา, ปาราชิกาย อภาวโต ภควโต วจเนน ถุลฺลจฺจยเมวาติ วทนฺติ.
๑๘๕. คพฺโภ ¶ ปตติ เอเตนาติ คพฺภปาตนํ, ตาทิสํ เภสชฺชํ. เตนาห ‘‘เยน ปริภุตฺเตนา’’ติอาทิ ¶ . ‘‘มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปริยายโต อาปตฺติโมกฺโข น โหตีติ อาห ‘‘ปริยาโย นาม นตฺถี’’ติ.
คพฺภํ น คณฺหาตีติ คพฺภํ น ธาเรติ. วาเตน ปาณเกหิ วา คพฺโภ วินสฺสนฺโต กมฺมํ วินา น นสฺสตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ทฺวีหากาเรหี’’ติ วุตฺตํ. ทีฆนิกายฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๖) ปน ‘‘คพฺโภ หิ วาเตน ปาณเกหิ กมฺมุนา จาติ ตีหิ การเณหิ วินสฺสตี’’ติ วตฺวา ‘‘กมฺมุนา วินสฺสนฺเต ปน พุทฺธาปิ ปฏิพาหิตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ วาเตน ปาณเกหิ วา คพฺเภ วินสฺสนฺเต น ปุริมกมฺมุนา โอกาโส กโต, อปิจ ตปฺปจฺจยา กมฺมํ วิปจฺจติ, สยเมว ปน กมฺมุนา โอกาเส กเต น เอกนฺเตน วาโต ปาณกา วา อเปกฺขิตพฺพาติ อิมินา อธิปฺปาเยน กมฺมสฺส วิสุํ การณภาโว วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. ปาณกา ขาทิตฺวา อนฺตรธาเปนฺตีติ โยเชตพฺพํ. อวิชายนตฺถาย เภสชฺชํ เทนฺตสฺส กุจฺฉิยํ อุปฺปชฺชิตฺวา วินสฺสิสฺสนฺตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ทินฺเน โอปาตกฺขณนาทีสุ วิย กมฺมพทฺโธ, กุจฺฉิยํ น อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ อิมินา ปน อธิปฺปาเยน ทินฺเน เนวตฺถิ กมฺมพทฺโธ.
สหธมฺมิกานนฺติ เอกสฺส สตฺถุโน สาสเน สหสิกฺขมานธมฺมานํ. ปฺจนฺนมฺปิ วิวฏฺฏนิสฺสิตสีลตฺตา ‘‘สมสีลสทฺธาปฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. าตกปวาริตฏฺานโตติ อตฺตโน เตสํ วา าตกปวาริตฏฺานโต. คิลานสฺสตฺถาย อปฺปวาริตฏฺานโตปิ วิฺตฺติยา อนฺุาตตฺตา กตาปิ อกตา วิยาติ อกตวิฺตฺติ, ‘‘วท, ภนฺเต, ปจฺจเยนา’’ติ เอวํ อกตปวารณฏฺาเน จ วิฺตฺติ อกตวิฺตฺติ.
ปฏิยาทิยตีติ สมฺปาเทติ. อกาตุํ น วฏฺฏตีติ เอตฺถ ทุกฺกฏํ วทนฺติ. สหธมฺมิเกสุ วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘อิเมสมฺปิ ปฺจนฺนํ อกตวิฺตฺติยาปิ เภสชฺชํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ กุรุนฺทฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา กถิตํ. ยาว าตกา ปสฺสนฺตีติ ยาว ตสฺส าตกา ปสฺสนฺติ. ปิตุ ภคินี ปิตุจฺฉา. มาตุ ภาตา มาตุโล. นปฺปโหนฺตีติ กาตุํ น สกฺโกนฺติ. สเจปิ น ยาจนฺตีติ ‘‘ยาจิตุํ ทุกฺข’’นฺติ อธิปฺปาเยน ยทิ น ยาจนฺติ. อาโภคํ กตฺวาติ อิทํ กตฺตพฺพตาทสฺสนวเสน วุตฺตํ, ‘‘อาโภคํ ปน อกตฺวาปิ ¶ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ ลิขิตํ. เอเต ทส าตเก เปตฺวาติ เตสํ ปุตฺตนตฺตาทโยปิ ตปฺปฏิพทฺธตฺตา าตกา เอวาติ เตปิ เอตฺเถว สงฺคหิตา. เตน อฺเสนฺติ อิมินา อฺาตกานํ คหณํ เวทิตพฺพํ. เตเนวาห ‘‘เอเตสํ ปุตฺตปรมฺปรายา’’ติอาทิ. กุลปริวฏฺโฏติ กุลานํ ปฏิปาฏิ, กุลปรมฺปราติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘มยฺหํ ทสฺสนฺติ กริสฺสนฺตี’’ติ ปจฺจาสาย กโรนฺตสฺสปิ ยาจิตฺวาปิ คเหตพฺพฏฺานตาย าตเกสุ ¶ เวชฺชกมฺมํ วา กุลทูสกาปตฺติ วา น โหตีติ วทนฺติ. สพฺพปเทสุปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ จูฬมาตุยาติอาทีสุ สพฺพปเทสุ ‘‘จูฬมาตุยา สามิโก’’ติอาทินา โยเชตฺวา เหฏฺา วุตฺตนเยน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
วุตฺตนเยน ปริเยสิตฺวาติ อิมินา ‘‘าติสามเณเรหิ วา’’ติอาทินา วุตฺตมตฺถํ อติทิสฺสติ. อปจฺจาสีสนฺเตนาติ ‘‘มยฺหํ ทสฺสนฺติ กริสฺสนฺตี’’ติ เอวํ อตฺตโน อตฺถาย อปจฺจาสีสนฺเตน. ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปน อุปการกตฺตํ ปจฺจาสีสนฺเตน กาตุํ วฏฺฏติ. ‘‘เภสชฺชํ อาจิกฺขถา’’ติ วุตฺเตปิ ยถา ‘‘อฺมฺํ ปน กถา กาตพฺพา’’ติ อิทํ ปริยายตฺตา วฏฺฏติ, เอวํ เหฏฺา วุตฺตนเยน ‘‘อิทฺจิทฺจ คเหตฺวา กโรนฺตี’’ติ อิมินา ปริยาเยน กเถนฺตสฺสปิ เนวตฺถิ โทโสติ อาจริยา.
วินยลกฺขณํ อชานนฺตสฺส อนาจริยสฺส ตทนุรูปโวหาราสมฺภวโต อีทิสสฺส ลาภสฺส อุปฺปตฺติ นาม นตฺถีติ ‘‘อาจริยภาโค นามาย’’นฺติ วุตฺตํ, วินเย ปกตฺุนา อาจริเยน ลภิตพฺพภาโค อยนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปุปฺผปูชนตฺถาย ทินฺเนปิ อกปฺปิยโวหาเรน วิธานสฺส อยุตฺตตฺตา ‘‘กปฺปิยวเสนา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ปุปฺผํ อาหรถา’’ติอาทินา กปฺปิยโวหารวเสนาติ อตฺโถ.
ยทิ ‘‘ปริตฺตํ กโรถา’’ติ วุตฺเต กโรนฺติ, คิหิเวยฺยาวจฺจกรณฏฺาเน ติฏฺตีติ ‘‘ปริตฺตํ กโรถ, ภนฺเตติ วุตฺเต น กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, ‘‘ภณถา’’ติ วุตฺเต ปน ธมฺมกถาย อชฺเฌสนฏฺาเน ิตตฺตา ‘‘กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ธมฺมฺหิ อนชฺฌิฏฺเนปิ กเถตุํ วฏฺฏติ, ปเคว อชฺฌิฏฺเน. จาเลตฺวา สุตฺตํ ปริมชฺชิตฺวาติ ปริตฺตํ กโรนฺเตน กาตพฺพวิธึ ทสฺเสติ. วิหารโต…เป… ทุกฺกฏนฺติ อฺาตกานํเยว ททโต ทุกฺกฏํ. โน เจ ชานนฺตีติ ยทิ เอวํ วตฺตุํ น ชานนฺติ. อุทกนฺติ ทกฺขิโณทกํ. ปาเทสุ อปนีเตสุ อวมงฺคลสฺิโน โหนฺตีติ อาห ‘‘น ปาทา อปเนตพฺพา’’ติ ¶ . คนฺตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘ปริวารตฺถาย อาคจฺฉนฺตู’’ติ วุตฺเตปิ เอวํ สลฺลกฺเขตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏติ.
อนามฏฺปิณฺฑปาโตติ อปพฺพชิตสฺส หตฺถโต ลทฺโธ อตฺตนา อฺเน วา ปพฺพชิเตน อคฺคหิตอคฺโค ปิณฺฑปาโต. ถาลเกติ อิมินา ปตฺโตปิ คหิโตเยวาติ ทฏฺพฺพํ. ทามริกโจรสฺสาติ รชฺชํ ปตฺถยมานสฺส ปากฏโจรสฺส. โจรนาควตฺถูติ เอตฺถ ‘‘โจรนาคสฺส กิร อามฏฺํ เทนฺโต กุชฺฌิสฺสติ, อนามฏฺํ น วฏฺฏตีติ เถโร ปตฺตคฺคหณหตฺเถเนว อคฺคํ คเหตฺวา ปตฺเต ภตฺตํ ¶ สพฺพมทาสิ, โส เตน ตุสฺสิ. ‘เอตฺตกํ มยฺห’นฺติ ภตฺตสฺส เอกปสฺเสเยว โถกํ เปตฺวาปิ ปุน เตน สทฺธึ สพฺพมฺปิ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ จูฬคณฺิปเท วุตฺตํ.
อามิสสฺส ธมฺมสฺส จ อลาเภน อตฺตโน ปรสฺส จ อนฺตเร สมฺภวนฺตสฺส ฉิทฺทสฺส วิวรสฺส เภทสฺส ปฏิสนฺถรณํ ปิทหนํ คณฺหนํ ปฏิสนฺถาโร. อยฺหิ โลกสนฺนิวาโส อลพฺภมาเนน อามิเสน จ ธมฺเมน จาติ ทฺวีหิ ฉิทฺโท, ตสฺส ตํ ฉิทฺทํ ยถา น ปฺายติ, เอวํ ปีสฺส วิย ปจฺจตฺถรเณน อามิเสน จ ธมฺเมน จ ปฏิสนฺถรณํ อามิสปฏิสนฺถาโร ธมฺมปฏิสนฺถาโร จาติ วุจฺจติ. ตตฺถ ธมฺมปฏิสนฺถาโร กสฺสจิ น กาตพฺโพ นตฺถิ. ยสฺส กสฺสจิ หิ คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา ธมฺเมน สงฺคโห กาตพฺโพเยว. ‘‘ปฏิสนฺถาโร ปน กสฺส กาตพฺโพ, กสฺส น กาตพฺโพ’’ติ อิทํ ปน อามิสปฏิสนฺถารํ สนฺธาย วุตฺตํ. อุพฺพาเสตฺวาติ สมนฺตโต ติโยชนํ วิลุมฺปนฺโต มนุสฺเส ปลาเปตฺวา อฺเสํ อวาสํ กตฺวา. สงฺฆสฺสตฺถาย อาหฏาติ ปากวฏฺฏโต ตํทิวสสฺสตฺถาย อาหฏา. วรโปตฺถจิตฺตตฺถรณนฺติ อเนกปฺปการอุตฺตมรูปวิจิตฺตตฺถรณํ.
๑๘๗. สตฺตรสวคฺคิเยสุ ปุพฺเพ เอกสฺส องฺคุลิปโตเทน มาริตตฺตา เสสโสฬสชเนสุ อุทรํ อารุหิตฺวา นิสินฺนเมกํ เปตฺวา ‘‘เสสาปิ ปนฺนรส ชนา’’ติ วุตฺตํ. อทูหลปาสาณา วิยาติ อทูหเล อาโรปิตปาสาณา วิย. กมฺมาธิปฺปายาติ ตชฺชนียาทิกมฺมกรณาธิปฺปายา. อาวาเหตฺวาติ อาวิสาเปตฺวา. วาฬวิหารนฺติ จณฺฑสตฺเตหิ อธิฏฺิตวิหารํ.
๑๘๙. โย ¶ รุกฺเขน โอตฺถโตปิ น มรตีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ภูตคามสิกฺขาปทฏฺกถายํ สยเมว วกฺขติ. เอวฺหิ ตตฺถ วุตฺตํ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๒) –
‘‘มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกวณฺณนายํ ปน สพฺพอฏฺกถาสุ ‘สเจ ภิกฺขุ รุกฺเขน วา อชฺโฌตฺถโต โหติ โอปาเต วา ปติโต, สกฺกา จ โหติ เอเกน ปสฺเสน รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา ภูมึ วา ขณิตฺวา นิกฺขมิตุํ, ชีวิตเหตุปิ อตฺตนา น กาตพฺพํ, อฺเน ปน ภิกฺขุนา ภูมึ วา ขณิตฺวา รุกฺขํ วา ฉินฺทิตฺวา อลฺลรุกฺขโต วา ทณฺฑกํ ฉินฺทิตฺวา ตํ รุกฺขํ ปวฏฺเฏตฺวา นิกฺขมาเปตุํ วฏฺฏติ, อนาปตฺตี’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ การณํ น ทิสฺสติ, ‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทวฑาเห ฑยฺหมาเน ปฏคฺคึ ทาตุํ ปริตฺตํ กาตุ’นฺติ (จูฬว. ๒๘๓) อิทํ ปน เอกเมว สุตฺตํ ทิสฺสติ. สเจ เอตสฺส อนุโลมํ, อตฺตโน น วฏฺฏติ, อฺสฺส วฏฺฏตีติ อิทํ นานากรณํ น สกฺกา ลทฺธุํ. อตฺตโน อตฺถาย ¶ กโรนฺโต อตฺตสิเนเหน อกุสลจิตฺเตเนว กโรติ, ปโร ปน การฺุเน. ตสฺมา อนาปตฺตีติ เจ, เอตมฺปิ อการณํ. กุสลจิตฺเตนปิ หิ อิมํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, สพฺพฏฺกถาสุ ปน วุตฺตตฺตา น สกฺกา ปฏิเสเธตุํ, คเวสิตพฺพา เอตฺถ ยุตฺติ, อฏฺกถาจริยานํ วา สทฺธาย คนฺตพฺพ’’นฺติ.
ตสฺมา ยํ เอตฺถ อิโต อฺถา เกนจิ ปปฺจิตํ, คณฺิปเทสุ จ การณํ วุตฺตํ, ตํ น สารโต ปจฺเจตพฺพํ.
๑๙๐. อลฺล…เป… ปาจิตฺติยนฺติ สุกฺขฏฺาเนปิ อคฺคึ ปาเตตฺวา อิมินา อธิปฺปาเยน อาลิมฺเปนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมว. ทุกฺกฏนฺติ สุกฺขฏฺาเน วา สุกฺขํ ‘‘อสุกฺข’’นฺติ อววตฺถเปตฺวา วา อคฺคึ ปาเตนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. กีฬาธิปฺปาเยปิ เอเสว นโย. กีฬาธิปฺปาโย จ ปฏปฏายมานสทฺทสฺสาทวเสเนว เวทิตพฺโพ. ปฏิปกฺขภูโต อคฺคิ ปฏคฺคิ. ปริตฺตกรณนฺติ อารกฺขกรณํ. สยํ วา อุฏฺิตนฺติ วาเตริตานํ เวฬุอาทีนํ อฺมฺสงฺฆฏฺฏเนน สมุฏฺิตํ. นิรุปาทาโนติ อินฺธนรหิโต.
๑๙๑-๑๙๒. เขตฺตเมว โอติณฺณตฺตา ปาราชิกนฺติ ‘‘ทฺวีหี’’ติ วุตฺเต ทฺวีหิปิ ปหาเรหิ มรณสฺส ปจฺจาสีสนโต เอเกน วินา ทฺวินฺนํ อภาวโต ¶ จ ปาราชิกํ. ‘‘ทฺวีหิเยวาติ นิยมิเต ปน เอเกน ปหาเรน มาริเต นตฺถิ ปาราชิก’’นฺติ วทนฺติ. ปมํ อาหิตพลเวคสฺส ปุพฺพานุจิณฺณวเสน ธมฺมานํ เทสนฺตรุปฺปตฺติยา คมนมตฺตํ เปตฺวา ชีวิตินฺทฺริยสฺส ตตฺถ อวิชฺชมานตฺตา ‘‘สีสจฺเฉทกสฺสา’’ติ วุตฺตํ. อิมสฺส วตฺถุสฺสาติ อาฆาตนวตฺถุสฺส. ‘‘ปานปริโภเคนาติ วุตฺตตฺตา โลณโสวีรกํ ยามกาลิก’’นฺติ วทนฺติ.
วินีตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย สารตฺถทีปนิยํ
ตติยปาราชิกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถปาราชิกํ
จตุสจฺจวิทูติ ¶ จตฺตาริ สจฺจานิ สมาหฏานิ จตุสจฺจํ, ตํ อเวทิ ปฏิวิชฺฌีติ จตุสจฺจวิทู. สติปิ สาวกานํ ปจฺเจกพุทฺธานฺจ จตุสจฺจวิทุภาเว อนฺปุพฺพกตฺตา ภควโต จตุสจฺจทสฺสนสฺส ตตฺถ จ สพฺพฺุตาย พเลสุ จ วสีภาวสฺส ปตฺติโต ปรสนฺตาเนสุ ปสาริตภาเวน ปากฏตฺตา จ ภควาว วิเสเสน ‘‘จตุสจฺจวิทู’’ติ โถมนํ อรหติ.
วคฺคุมุทาตีริยภิกฺขุวตฺถุวณฺณนา
๑๙๓. อธิฏฺเมาติ สํวิทหาม. ทูตกมฺมนฺติ คิหีนํ ปณฺณํ วา สาสนํ วา คเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ คมนํ. อิริยาปถํ สณฺเปตฺวาติ ปธานานุรูปํ กตฺวา. ปุจฺฉนฺตานํ วาติ ‘‘อยฺยา สนฺตอิริยาปถา อติวิย อุปสนฺตา, กตรํ วิเสสมธิคจฺฉึสู’’ติ ปุจฺฉนฺตานํ. อนาคตสมฺพนฺเธ ปน อสตีติ ‘‘ภาสิโต ภวิสฺสตี’’ติ ปาเสสํ กตฺวา อนาคตสมฺพนฺเธ อสติ. ‘‘ภาสิโต’’ติ อตีตวจนํ กถํ อนาคตวจเนน สมฺพนฺธมุปคจฺฉตีติ อาห ‘‘ลกฺขณํ ปน สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺพ’’นฺติ. อีทิเส หิ าเน ‘‘ธาตุสมฺพนฺเธ ปจฺจยา’’ติ อิมินา ลกฺขเณน ธาตฺวตฺถสมฺพนฺเธ สติ อยถากาลวิหิตาปิ ปจฺจยา สาธโว ภวนฺตีติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ.
๑๙๔. วณฺณวาติ ¶ อิมินา สกลสรีรานุคตวณฺณสฺส มนาปตา วุตฺตา. ปสนฺนมุขวณฺณาติ อิมินา สกลสรีรวณฺณโตปิ อธิกตรํ มุขวณฺณสฺส มนาปตา วุตฺตา. วิปฺปสนฺนฉวิวณฺณาติ อิมินา ปน วิชฺชมานสฺเสว สรีรวณฺณสฺส อติวิย ปสนฺนตา วุตฺตา. ยสฺมา อินฺทฺริยานํ อูนตฺตํ วา ปูรณตฺตํ วา นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อภินิวิฏฺโกาสสฺส ปริปุณฺณตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ฉฏฺสฺส อภินิวิฏฺโกาโส หทยวตฺถุ, ปฺจปสาทานํ อภินิวิฏฺโกาสสฺส ปริปุณฺณตาวจเนเนว หทยวตฺถุอาทิสกลสรีรสฺส ปริปุณฺณตา ทสฺสิตาเยว โหตีติ อาห – ‘‘มนจฺฉฏฺานํ ¶ อินฺทฺริยาน’’นฺติ. ยถา ตนฺติ เอตฺถ ตนฺติ นิปาตมตฺตํ. ภนฺตมิคปฺปฏิภาคาติ กตฺตพฺพากตฺตพฺพสฺส อชานนโต ภนฺตมิคสทิสา. จตุจกฺกนฺติ จตุอิริยาปถํ. อิริยาปโถ หิ อิธ ปวตฺตนฏฺเน ‘‘จกฺก’’นฺติ อธิปฺเปโต. นวทฺวารนฺติ นวหิ วณมุเขหิ นวทฺวารํ. ทุกฺขนฺติ สีสโรคาทิทุกฺขํ. สพฺพกิจฺเจสูติ ปตฺตปจนจีวรรชนโยคฏฺานาทิกิจฺเจสุ. ยาเปตุนฺติ วหิตุํ ปวตฺเตตุํ. เตนาห ‘‘คเมตุ’’นฺติ.
๑๙๕. สนฺโตติ อิมินา เตสํ วิชฺชมานตํ ทสฺเสติ, สํวิชฺชมานาติ อิมินา ปน เตสํ อุปลพฺภมานตํ ทสฺเสติ. เตนาห – ‘‘อตฺถิ เจว อุปลพฺภนฺติ จา’’ติ. อุปลพฺภนฺตีติ ทิสฺสนฺติ, ายนฺตีติ อตฺโถ. ปนฺถทูหนกมฺมนฺติ ปนฺถฆาตนกมฺมํ. หนนฺโตติ มาเรนฺโต. ฆาเตนฺโตติ มาราเปนฺโต. อถ วา หนนฺโตติ พนฺธนตาฬนาทีหิ หึสนฺโต. ฆาเตนฺโตติ มาเรนฺโต. ฉินฺทนฺโตติ ปเรสํ หตฺถาทีนิ ฉินฺทนฺโต. ปจนฺโตติ ทณฺเฑน อุปฺปีเฬนฺโต. ปจนฺเหตฺถ ทหนํ วิพาธนํ อธิปฺเปตํ. ปจนฺโตติ วา ตชฺเชนฺโต ตาเสนฺโต. อถ วา ปจนฺโตติ คาเมสุ อคฺคิปาตนวเสน เคหาทีนิ ฌาเปตฺวา ตตฺถ อเชฬกาทีนิ ปจนฺโต.
เย สิกฺขาปเทสุ พหุลคารวา น โหนฺติ อาปตฺติวีติกฺกมพหุลา, เต สิกฺขาปเทสุ อติพฺพคารวา. อุทฺธเตติ อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตาย กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตาย อวชฺเช วชฺชสฺิตาย วชฺเช อวชฺชสฺิตาย จ อุทฺธจฺจปกติเก. อุนฺนเฬติ อุคฺคตนเฬ, อุฏฺิตตุจฺฉมาเนติ วุตฺตํ โหติ. จปเลติ ปตฺตจีวรมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน ยุตฺเต. มุขเรติ มุขขเร ¶ , ขรวจเนติ วุตฺตํ โหติ. วิกิณฺณวาเจติ อสํยตวจเน ทิวสมฺปิ นิรตฺถกวจนปฺปลาปิเน. มุฏฺา นฏฺา สติ เอเตสนฺติ มุฏฺสฺสตี, สติวิรหิเตติ วุตฺตํ โหติ. อสมฺปชาเนติ นิปฺปฺเ. ปากตินฺทฺริเยติ สํวราภาเวน คิหิกาเล วิย วิวฏอินฺทฺริเย. อาจริยุปชฺฌาเยหิ ปริจฺจตฺตเกติ ธมฺเมน อามิเสน จ อสงฺคเหตฺวา อาจริยุปชฺฌาเยหิ ปริจฺจตฺเต อนาเถ อปฺปติฏฺเ. ลาภครุเกติ ปจฺจยครุเก.
อิริยาปถสณฺปนาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ปจฺจยปฏิเสวนสามนฺตชปฺปานํ คหณํ เวทิตพฺพํ. มหานิทฺเทเส (มหานิ. ๘๗) หิ อิริยาปถสณฺปนปจฺจยปฏิเสวนสามนฺตชปฺปนวเสน ติวิธํ กุหกวตฺถุ อาคตํ. ตตฺถ ปาปิจฺฉสฺเสว สโต สมฺภาวนาธิปฺปายกเตน อิริยาปเถน วิมฺหาปนํ อิริยาปถสณฺปนสงฺขาตํ กุหกวตฺถุ. ตถา จีวราทีหิ นิมนฺติตสฺส ตทตฺถิกสฺเสว สโต ปาปิจฺฉตํ นิสฺสาย ปฏิกฺเขปเนน เต จ คหปติเก อตฺตนิ สุปฺปติฏฺิตสทฺเธ ตฺวา ปุน เตสํ ‘‘อโห อยฺโย อปฺปิจฺโฉ, น กิฺจิ ปฏิคฺคณฺหิตุํ อิจฺฉติ, สุลทฺธํ วต โน อสฺส, สเจ อปฺปมตฺตกมฺปิ ¶ กิฺจิ ปฏิคฺคณฺเหยฺยา’’ติ นานาวิเธหิ อุปาเยหิ ปณีตานิ จีวราทีนิ อุปเนนฺตานํ ตทนุคฺคหกามตํเยว อาวิกตฺวา ปฏิคฺคหเณน จ ตโต ปภุติ อสีติสกฏภาเรหิ อุปนามนเหตุภูตํ วิมฺหาปนํ ปจฺจยปฏิเสวนสงฺขาตํ กุหกวตฺถูติ เวทิตพฺพํ. ปาปิจฺฉสฺเสว ปน สโต อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิคมปริทีปนวาจาย ตถา ตถา วิมฺหาปนํ สามนฺตชปฺปนสงฺขาตํ กุหกวตฺถูติ เวทิตพฺพํ. จิตฺตลปพฺพตาทิวิหาโร โลกสมฺมตเสนาสนํ นาม. โลกสมฺมต …เป… อุปาเยหิ สํวณฺณิยมานคุโณติ สมฺพนฺโธ. ปริปาเจตุนฺติ ปริณาเมตุํ. สุทฺธจิตฺเตน อตฺตโน คนฺถธุราทิกมฺมํ กตฺวา วิจรนฺตานํ ตมฺมูลกปจฺจยปริโภเค โทสาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘เย ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภิกฺขาจาเร อสมฺปชฺชมาเนติ โคจรคาเม ภิกฺขาย จริตฺวา ลภิตพฺพปิณฺฑปาเต อสมฺปชฺชนฺเต. เต จ วตฺตสีเสน สพฺพมฺเปตํ กโรนฺติ, น ลาภนิมิตฺตํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตนฺติปเวณิฆฏนกา สาสนโชตกา’’ติ.
กิจฺเฉนาติ น ทุกฺขาย ปฏิปทาย. พุทฺธานฺหิ จตฺตาโรปิ มคฺคา สุขาปฏิปทาว โหนฺติ, ปารมีปูรณกาเล ปน สราคโทสโมหสฺเสว สโต อาคตานํ ยาจกานํ อลงฺกตปฺปฏิยตฺตํ สีสํ กนฺติตฺวา คลโลหิตํ ¶ นีหริตฺวา สุอฺชิตานิ อกฺขีนิ อุปฺปาเฏตฺวา กุลวํสปฺปติฏฺาปกํ ปุตฺตํ มนาปจารินึ ภริยนฺติ เอวมาทีนิ เทนฺตสฺส อฺานิปิ ขนฺติวาทีสทิเสสุ อตฺตภาเวสุ เฉชฺชเภชฺชาทีนิ ปาปุณนฺตสฺส อาคมนียปฏิปทํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. กสิเรนาติ ตสฺเสว เววจนํ.
เอกสฺเสว ทาตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ครุภาวโต ‘‘ครุภณฺฑานี’’ติ วุตฺตํ, สพฺเพสํ ภาเชตฺวาปิ คเหตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ‘‘ครุปริกฺขารานี’’ติ วุตฺตํ. สาธารณปริกฺขารภาเวนาติ สงฺฆิกตฺตา สพฺพภิกฺขุสาธารณปริกฺขารภาเวน. สงฺคณฺหาติ อุปลาเปตีติ อิทํ อเถยฺยจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตเนวาห – ‘‘ตถาภาวโต เถเนตฺวา’’ติ, อวิสฺสชฺชิยอเวภงฺคิยภาวโต เถเนตฺวาติ อตฺโถ. ครุภณฺฑฺหิ กุลสงฺคหตฺถาย วิสฺสชฺเชนฺโต วิภชนฺโต จ ตสฺส อวิสฺสชฺชิยอวเอภงฺคิยภาวํ เถเนติ. กุลทูสกทุกฺกฏํ อาปชฺชตีติ เอตฺถ ‘‘โย วิสฺสชฺเชยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา วิสฺสชฺชนปจฺจยา ถุลฺลจฺจเยนปิ น มุจฺจติ.
อสนฺตนฺติ อวิชฺชมานํ. อภูตนฺติ อนุปฺปนฺนํ. อนุปฺปนฺนตฺตา หิ ตสฺส ตํ อสนฺตนฺติ. ปุริมสฺส ปจฺฉิมํ การณวจนํ. อุลฺลปตีติ อุคฺคตายุโก ลปติ. สีลฺหิ ภิกฺขุโน อายุ, ตํ ตสฺส ตถาลปนสมกาลเมว วิคจฺฉติ. อสนฺตสมฺภาวนายาติ อตฺตโน อวิชฺชมานคุเณหิ สมฺภาวนาย. เอวฺหิ คณฺหตา…เป… เถเนตฺวา คหิตา โหนฺตีติ เอตฺถ อสนฺตสมฺภาวนาย รฏฺปิณฺฑสฺส ¶ เถเนตฺวา คหิตตฺตา โลกุตฺตรธมฺโมปิ เถนิโตเยว โหติ. กิตวสฺเสวาติ กิตวสฺส สกุณคฺคหณมิว. เกราฏิกสฺสาติ สสฺส. โคตฺตํ วุจฺจติ สาธารณนามํ, มตฺต-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ, ตสฺมา สมณาติ โคตฺตมตฺตํ อนุภวนฺติ ธาเรนฺตีติ โคตฺรภุโน, นามมตฺตสมณาติ วุตฺตํ โหติ.
วคฺคุมุทาตีริยภิกฺขุวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
อธิมานวตฺถุวณฺณนา
๑๙๖. เหฏฺิมมคฺเคหิ าตมริยาทาย เอว ชานนโต อฺา อคฺคมคฺคปฺา, ตสฺสา ผลภาวโต อคฺคผลปฺา ตํสหคตา สมฺมาสงฺกปฺปาทโย จ อฺาติ วุตฺตาติ อาห ‘‘อฺํ พฺยากรึสูติ อรหตฺตํ พฺยากรึสู’’ติ. อริยสาวกสฺส ตาว นุปฺปชฺชตีติ ปหีนาธิมานปจฺจยตฺตา นุปฺปชฺชติ ¶ . สีลวโตปิ…เป… นุปฺปชฺชติ อการกภาวโต. ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวาติ กลาปสมฺมสนวเสน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา. อารทฺธวิปสฺสกสฺสาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาย อารทฺธวิปสฺสกสฺส. สุทฺธสมถลาภี วิปสฺสนาย กมฺมํ อกตฺวาปิ กิเลสสมุทาจารํ อปสฺสนฺโต เกวลํ อฺาณพเลน ‘‘อริโยหมสฺมี’’ติ มฺตีติ อาห ‘‘สุทฺธสมถลาภึ วา’’ติ. ‘‘อรหา อห’’นฺติ มฺติ อุจฺจวาลงฺกวาสี มหานาคตฺเถโร วิย.
ตลงฺครวาสี ธมฺมทินฺนตฺเถโร กิร นาม เอโก ปภินฺนปฺปฏิสมฺภิโท มหาขีณาสโว มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส โอวาททายโก อโหสิ. โส เอกทิวสํ อตฺตโน ทิวาฏฺาเน นิสีทิตฺวา ‘‘กินฺนุ โข อมฺหากํ อาจริยสฺส อุจฺจวาลงฺกวาสีมหานาคตฺเถรสฺส สมณภาวกิจฺจํ มตฺถกปฺปตฺตํ, โน’’ติ อาวชฺเชนฺโต ปุถุชฺชนภาวเมวสฺส ทิสฺวา ‘‘มยิ อคจฺฉนฺเต ปุถุชฺชนกาลกิริยเมว กริสฺสตี’’ติ จ ตฺวา อิทฺธิยา เวหาสํ อุปฺปติตฺวา ทิวาฏฺาเน นิสินฺนสฺส เถรสฺส สมีเป โอโรหิตฺวา วนฺทิตฺวา วตฺตํ ทสฺเสตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทิ. ‘‘กึ, อาวุโส ธมฺมทินฺน, อกาเล อาคโตสี’’ติ จ วุตฺโต ‘‘ปฺหํ, ภนฺเต, ปุจฺฉิตุํ อาคโตมฺหี’’ติ อาห. ตโต ‘‘ปุจฺฉาวุโส, ชานมานา กถยิสฺสามา’’ติ วุตฺโต ปฺหสหสฺสํ ปุจฺฉิ. เถโร ปุจฺฉิตํ ปุจฺฉิตํ ปฺหํ อสชฺชมาโนว กเถสิ. ตโต ‘‘อติติกฺขํ โว, ภนฺเต, าณํ, กทา ตุมฺเหหิ อยํ ธมฺโม อธิคโต’’ติ วุตฺโต ‘‘อิโต สฏฺิวสฺสกาเล, อาวุโส’’ติ อาห. สมาธิมฺหิ, ภนฺเต, วฬฺเชถาติ. น อิทํ, อาวุโส, ภาริยนฺติ. เตน หิ, ภนฺเต, เอกํ หตฺถึ มาเปถาติ. เถโร สพฺพเสตํ หตฺถึ มาเปสิ. อิทานิ, ภนฺเต, ยถา อยํ หตฺถี อฺชิตกณฺโณ ปสาริตนงฺคุฏฺโ โสณฺฑํ ¶ มุเข ปกฺขิปิตฺวา เภรวํ โกฺจนาทํ กโรนฺโต ตุมฺหากํ อภิมุขํ อาคจฺฉติ, ตถา นํ กโรถาติ. เถโร ตถา กตฺวา เวเคน อาคจฺฉโต หตฺถิสฺส เภรวํ อาการํ ทิสฺวา อุฏฺาย ปลายิตุํ อารทฺโธ. ตเมนํ ขีณาสวตฺเถโร หตฺถํ ปสาเรตฺวา จีวรกณฺเณ คเหตฺวา ‘‘ภนฺเต, ขีณาสวสฺส สารชฺชํ นาม โหตี’’ติ อาห. โส ตสฺมึ กาเล อตฺตโน ปุถุชฺชนภาวํ ตฺวา ‘‘อวสฺสโย เม, อาวุโส, ธมฺมทินฺน โหหี’’ติ วตฺวา ปาทมูเล อุกฺกุฏิกํ นิสีทิ. ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ อวสฺสโย ภวิสฺสามิจฺเจวาหํ อาคโต, มา จินฺตยิตฺถา’’ติ กมฺมฏฺานํ ¶ กเถสิ. เถโร กมฺมฏฺานํ คเหตฺวา จงฺกมํ โอรุยฺห ตติเย ปทวาเร อคฺคผลํ อรหตฺตํ ปาปุณิ. เถโร กิร โทสจริโต อโหสิ.
อธิมานวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
สวิภงฺคสิกฺขาปทวณฺณนา
๑๙๗-๑๙๘. ยสฺมา ปนาติอาทิ ‘‘อสนฺตํ อภูตํ อสํวิชฺชมาน’’นฺติ เอเตสํ การณวจนํ. ตตฺถ ยนฺติ ยํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ. อนภิชานนฺติ อตฺตนิ อตฺถิภาวํ อชานนฺโต. สมุทาจรตีติ ‘‘อตฺถิ มยฺหํ เอส ธมฺโม’’ติ กเถติ ชานาเปติ วา. ‘‘อสนฺตํ อภูต’’นฺติ อิมสฺส การณวจนํ สนฺตาเน อนุปฺปนฺโนติ. าเณน จ อสจฺฉิกโตติ อิทํ ปน ‘‘อสํวิชฺชมาน’’นฺติ เอตสฺส การณวจนํ. ปกติมนุสฺเสหิ อุตฺตริตรานํ พุทฺธาทิอุตฺตมปุริสานํ อธิคมธมฺโม อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมติ อาห ‘‘อุตฺตริมนุสฺสาน’’นฺติอาทิ. ตนฺติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ. อถ ปทภาชเน พหุวจนนิทฺเทโส กสฺมา กโตติ อาห ‘‘ปทภาชเน ปนา’’ติอาทิ. กิฺจาปิ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อพฺยากโตปิ โหติ, อาโรคฺยฏฺเน ปน พาหิติกสุตฺเต วิย ‘‘กุสเล ธมฺเม’’ติ วุตฺตํ. อสฺสาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส. ขณลยมุหุตฺต-สทฺทา อฺตฺถ ภินฺนตฺถาปิ โหนฺติ, อิธ ปน ขณปริยายวเสเนว ‘‘ตํ ขณํ ตํ ลยํ ตํ มุหุตฺต’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตํ.
อธิคนฺตพฺพโต อธิคโม, ฌานาทิ, อธิคมสฺส ปุจฺฉา อธิคมปุจฺฉา. เตนาห ‘‘ฌานวิโมกฺขาทีสู’’ติอาทิ. อุปายปุจฺฉาติ อธิคมุปายปุจฺฉา. กินฺตีติ เกน ปกาเรน, เกน วิธินาติ อตฺโถ. กตเมสํ ตฺวํ ธมฺมานํ ลาภีติ อิทํ ปน ปุพฺเพ ‘‘กึ เต อธิคต’’นฺติ อนิทฺธาริตเภทา ฌานาทิวิเสสา ปุจฺฉิตาติ อิทานิ เตสํ นิทฺธาเรตฺวา ปุจฺฉนาการทสฺสนํ.
ตสฺมาติ ¶ ยสฺมา ยถาวุตฺเตหิ ฉหากาเรหิ อธิคมพฺยากรณํ โสเธตพฺพํ, ตสฺมา. เอตฺตาวตาวาติ เอตฺตเกน พฺยากรณมตฺเตเนว น สกฺกาตพฺโพ. พฺยากรณฺหิ เอกจฺจสฺส อยาถาวโตปิ โหตีติ. อิเมสุ ปน ฉสุ าเนสุ โสธนตฺถํ วตฺตพฺโพติ ยถา นาม ชาตรูปปติรูปกมฺปิ ¶ ชาตรูปํ วิย ขายตีติ ชาตรูปํ นิฆํสนตาปนจฺเฉทเนหิ โสเธตพฺพํ, เอวเมว อิเมสุ อิทาเนว วุตฺเตสุ ฉสุ าเนสุ ปกฺขิปิตฺวา โสธนตฺถํ วตฺตพฺโพ. วิโมกฺขาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน สมาธิสมาปตฺติาณทสฺสนมคฺคภาวนาผลสจฺฉิกิริยาทึ สงฺคณฺหาติ. ปากโฏ โหตีติ อธิคตวิเสสสฺส สติสมฺโมสาภาวโต. เสสปุจฺฉาสุปิ ปากโฏ โหตีติ ปเท เอเสว นโย.
สพฺเพสฺหิ อตฺตนา อธิคตมคฺเคน ปหีนกิเลสา ปากฏา โหนฺตีติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. กสฺสจิ หิ อตฺตนา อธิคตมคฺควชฺฌกิเลเสสุ สนฺเทโห อุปฺปชฺชติเยว มหานามสฺส สกฺกสฺส วิย. โส หิ สกทาคามี สมาโนปิ ‘‘ตสฺส มยฺหํ, ภนฺเต, เอวํ โหติ ‘โก สุ นาม เม ธมฺโม อชฺฌตฺตํ อปฺปหีโน, เยน เม เอกทา โลภธมฺมาปิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ, โทสธมฺมาปิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺติ, โมหธมฺมาปิ จิตฺตํ ปริยาทาย ติฏฺนฺตี’’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๗๕) ภควนฺตํ ปุจฺฉิ. อยํ กิร ราชา สกทาคามิมคฺเคน โลภโทสโมหา นิรวเสสา ปหียนฺตีติ สฺี อโหสิ. กึ อริยสาวกสฺส เอวํ สนฺเทโห อุปฺปชฺชตีติ? อาม อุปฺปชฺชติ. กสฺมา? ปณฺณตฺติยํ อโกวิทตฺตา. ‘‘อยํ กิเลโส อสุกมคฺควชฺโฌ’’ติ อิมิสฺสา ปณฺณตฺติยา อโกวิทสฺส หิ อริยสาวกสฺส เอวํ โหติ. กึ ตสฺส ปจฺจเวกฺขณา นตฺถีติ? อตฺถิ, สา ปน น สพฺเพสํ ปริปุณฺณา โหติ. เอโก หิ ปหีนกิเลสเมว ปจฺจเวกฺขติ, เอโก อวสิฏฺกิเลสเมว, เอโก มคฺคเมว, เอโก ผลเมว, เอโก นิพฺพานเมว. อิมาสุ ปน ปฺจสุ ปจฺจเวกฺขณาสุ เอกํ วา ทฺเว วา โน ลทฺธุํ น วฏฺฏติ. อิติ ยสฺส ปจฺจเวกฺขณา น ปริปุณฺณา, ตสฺส มคฺควชฺฌกิเลสปณฺณตฺติยํ อโกวิทตฺตา เอวํ โหติ. อุคฺคหปริปุจฺฉากุสลาติ สชฺฌายมคฺคสํวณฺณนาสุ นิปุณา.
ยาย ปฏิปทาย ยสฺส อริยมคฺโค อาคจฺฉติ, สา ปุพฺพภาคปฏิปตฺติ อาคมนปฏิปทา. โสเธตพฺพาติ สุทฺธา อุทาหุ น สุทฺธาติ วิจารณวเสน โสเธตพฺพา. น สุชฺฌตีติ ตตฺถ ตตฺถ ปมาทปฏิปตฺติสพฺภาวโต. อปเนตพฺโพติ อตฺตโน ปฏิฺาย อปเนตพฺโพ. ‘‘สุชฺฌตี’’ติ วตฺวา สุชฺฌนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทีฆรตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ปฺายตีติ เอตฺถาปิ ‘‘ยที’’ติ ปทํ อาเนตฺวา ยทิ โส ภิกฺขุ ตาย ปฏิปทาย ปฺายตีติ สมฺพนฺโธ ¶ . จตูสุ ปจฺจเยสุ ¶ อลคฺคตฺตา ‘‘อากาเส ปาณิสเมน เจตสา’’ติ วุตฺตํ. วุตฺตสทิสนฺติ ตสฺส ภิกฺขุโน พฺยากรณํ อิมสฺมึ สุตฺเต วุตฺเตน สทิสํ, สมนฺติ อตฺโถ.
ขีณาสวปฏิปตฺติสทิสา ปฏิปทา โหตีติ ทีฆรตฺตํ สุวิกฺขมฺภิตกิเลสตฺตา. ขีณาสวสฺส นาม…เป… น โหตีติ ปหีนวิปลฺลาสตฺตา ชีวิตนิกนฺติยา จ อภาวโต น โหติ. ปุถุชฺชนสฺส ปน อปฺปหีนวิปลฺลาสตฺตา ชีวิตนิกนฺติสพฺภาวโต จ อปฺปมตฺตเกนปิ โหติ.
ตตฺริมานิ วตฺถูนิ – ทีฆภาณกอภยตฺเถโร กิร เอกํ ปิณฺฑปาติกํ ปริคฺคเหตุํ อสกฺโกนฺโต ทหรสฺส สฺํ อทาสิ. โส ตํ นหายมานํ กลฺยาณีนทีมุขทฺวาเร นิมุชฺชิตฺวา ปาเท อคฺคเหสิ. ปิณฺฑปาติโก ‘‘กุมฺภีโล’’ติ สฺาย มหาสทฺทํ อกาสิ, ตทา นํ ‘‘ปุถุชฺชโน’’ติ ชานึสุ. จนฺทมุขติสฺสราชกาเล ปน มหาวิหาเร สงฺฆตฺเถโร ขีณาสโว ทุพฺพลจกฺขุโก วิหาเรเยว อจฺฉติ. ตํ ราชา ‘‘เถรํ ปริคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ ภิกฺขูสุ ภิกฺขาจารํ คเตสุ อปฺปสทฺโท อุปสงฺกมิตฺวา สปฺโป วิย ปาเท อคฺคเหสิ. เถโร สิลาถมฺโภ วิย นิจฺจโล หุตฺวา ‘‘โก เอตฺถา’’ติ อาห. อหํ, ภนฺเต, ติสฺโสติ. สุคนฺธํ วายสิ โน ติสฺสาติ. เอวํ ขีณาสวสฺส ภยํ นาม นตฺถิ. เอกจฺโจ ปน ปุถุชฺชโนปิ อติสูโร โหติ นิพฺภโย, โส รชนีเยน อารมฺมเณน ปริคฺคณฺหิตพฺโพ. วสภราชาปิ หิ เอกํ เถรํ ปริคฺคณฺหมาโน ฆเร นิสีทาเปตฺวา ตสฺส สนฺติเก พทรสาฬวํ มทฺทมาโน นิสีทิ. มหาเถรสฺส เขโฬ จลิโต, เถรสฺส ปุถุชฺชนภาโว อาวิภูโต. ขีณาสวสฺส หิ รสตณฺหา นาม สุปฺปหีนา, ทิพฺเพสุปิ รเสสุ นิกนฺติ นาม น โหติ. ตสฺมา อิเมหิ อุปาเยหิ ปริคฺคเหตฺวา สจสฺส ภยํ วา ฉมฺภิตตฺตํ วา รสตณฺหา วา อุปฺปชฺชติ, ‘‘น ตฺวํ อรหา’’ติ อปเนตพฺโพ.
อสนฺตคุณสมฺภาวนลกฺขณา ปาปิจฺฉาติ อาห – ‘‘ยา สา อิเธกจฺโจ…เป… อาทินา นเยนา’’ติ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘อสฺสทฺโธ สมาโน ‘สทฺโธติ มํ ชโน ชานาตู’ติ อิจฺฉติ, อปฺปสฺสุโตว สมาโน ‘พหุสฺสุโตติ มํ ชโน ชานาตู’ติ อิจฺฉติ, สงฺคณิการาโมว สมาโน ‘ปวิวิตฺโตติ มํ ชโน ชานาตู’ติ อิจฺฉติ, กุสีโตว สมาโน ¶ ‘อารทฺธวีริโยติ มํ ชโน ชานาตู’ติ อิจฺฉติ, มุฏฺสฺสตีว สมาโน ‘อุปฏฺิตสฺสตีติ มํ ชโน ชานาตู’ติ อิจฺฉติ, อสมาหิโตว สมาโน ‘สมาหิโตติ มํ ชโน ชานาตู’ติ อิจฺฉติ, ทุปฺปฺโว สมาโน ‘ปฺวาติ มํ ชโน ชานาตู’ติ อิจฺฉติ, อขีณาสโวว สมาโน ‘ขีณาสโวติ มํ ชโน ชานาตู’ติ อิจฺฉติ, ยา เอวรูปา อิจฺฉา อิจฺฉาคตา ปาปิจฺฉตา ราโค สาราโค จิตฺตสฺส สาราโค, อยํ วุจฺจติ ปาปิจฺฉตา’’ติ (วิภ. ๘๕๑) เอวํ วุตฺตํ ปาฬิปเทสํ สงฺคณฺหาติ. ปาปิกายาติ ¶ ลามิกาย อิจฺฉาย. อปกโตติ ปาปิกาย อิจฺฉาย สมฺมาอาชีวโต อเปโต กโตติ อิจฺฉาย อปกโต. ตถาภูโต จ มิจฺฉาชีเวน อภิภูโต ปราชิโต นาม โหตีติ อาห ‘‘อภิภูโต ปราชิโต’’ติ.
สามฺํ ทุปฺปรามฏฺํ นิรยายุปกฑฺฒตีติ ยถา กุโส เยน ทุคฺคหิโต, ตสฺส หตฺถํ อนุกนฺตติ ผาเลติ, เอวเมว สมณธมฺมสงฺขาตํ สามฺมฺปิ ขณฺฑสีลาทิตาย ทุปฺปรามฏฺํ นิรยาย อุปกฑฺฒติ, นิรเย นิพฺพตฺตาเปตีติ อตฺโถ. สิถิโลติ โอลียิตฺวา กรเณน สิถิลคฺคาเหน กโต. ปริพฺพาโชติ ขณฺฑาทิภาวปฺปตฺโต สมณธมฺโม. ภิยฺโย อากิรเต รชนฺติ อพฺภนฺตเร วิชฺชมานํ ราครชาทึ เอวรูโป สมณธมฺโม อปเนตุํ น สกฺโกติ, อถ โข ตสฺส อุปริ อปรมฺปิ ราครชาทึ อากิรตีติ อตฺโถ. ภิกฺขุภาโวติ ปาราชิกํ อาปชฺชิตฺวา ‘‘สมโณ อห’’นฺติ ปฏิชานนโต โวหารมตฺตสิทฺโธ ภิกฺขุภาโว. อชานเมวาติ ปาเ เอวาติ อวธารณตฺเถ นิปาโต. อชานเมวนฺติ ปาเ ปน เอวํ ชานามิ เอวํ ปสฺสามีติ อวจนฺติ โยเชตพฺพํ.
ปทภาชนียวณฺณนา
๑๙๙. อสุภชฺฌานาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน กายคตาสติชฺฌานฺจ กสิณชฺฌานฺจ สงฺคณฺหาติ. เตน ‘‘กายคตาสติชฺฌานํ ปถวีกสิณชฺฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทึ วทนฺโตปิ ปาราชิโกว โหตีติ เวทิตพฺพํ. วิโมกฺโขติ เอตฺถ วิ-สทฺโท วิเสสตฺโถ วิวิธตฺโถ วาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุฏฺุ มุตฺโต’’ติอาทิ. วิโมกฺโขติ จตฺตาโร อริยมคฺคา. ตสฺส สคุณโต สฺุตาทินามลาภํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โส ปนาย’’ ¶ นฺติอาทิ. มคฺโค หิ นาม ปฺจหิ การเณหิ นามํ ลภติ สรเสน วา ปจฺจนีเกน วา สคุเณน วา อารมฺมเณน วา อาคมเนน วา. สเจ หิ สงฺขารุเปกฺขา อนิจฺจโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา วุฏฺาติ, อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ, สเจ ทุกฺขโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺาติ, อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ, สเจ อนตฺตโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺาติ, สฺุตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ, อิทํ สรสโต นามํ นาม. ยสฺมา ปเนส อนิจฺจานุปสฺสนาย สงฺขารานํ ฆนวินิพฺโภคํ กตฺวา นิจฺจนิมิตฺตธุวนิมิตฺตสสฺสตนิมิตฺตานิ ปชหนฺโต อาคโต, ตสฺมา อนิมิตฺโต. ทุกฺขานุปสฺสนาย ปน สุขสฺํ ปหาย ปณิธึ ปตฺถนํ สุกฺขาเปตฺวา อาคตตฺตา อปฺปณิหิโต. อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสตฺตปุคฺคลสฺํ ปหาย สงฺขารานํ สฺุโต ทิฏฺตฺตา สฺุโตติ อิทํ ปจฺจนีกโต นามํ นาม.
ราคาทีหิ ¶ ปเนส สฺุตตฺตา สฺุโต. รูปนิมิตฺตาทีนํ ราคนิมิตฺตาทีนํเยว วา อภาเวน อนิมิตฺโต. ราคาทิปณิธิอาทีนํ อภาวโต อปฺปณิหิโตติ อิทมสฺส สคุณโต นามํ. สฺวายํ สฺุตํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ สฺุโต อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ, อิทมสฺส อารมฺมณโต นามํ. อาคมนํ ปน ทุวิธํ วิปสฺสนาคมนํ มคฺคาคมนฺจ. ตตฺถ มคฺเค วิปสฺสนาคมนํ ลพฺภติ, ผเล มคฺคาคมนํ. อนตฺตานุปสฺสนา หิ สฺุตา นาม, สฺุตวิปสฺสนาย มคฺโค สฺุโต. อนิจฺจานุปสฺสนา อนิมิตฺตา นาม, อนิมิตฺตวิปสฺสนาย มคฺโค อนิมิตฺโต. อิทํ ปน นามํ น อภิธมฺมปริยาเยน ลพฺภติ. ตถา หิ ตํ สงฺขารนิมิตฺตสฺส อวิชหนโต น นิปฺปริยาเยน อนิมิตฺตํ, สุตฺตนฺตปริยาเยน ปน ลพฺภติ. ตตฺร หิ โคตฺรภุาณํ อนิมิตฺตํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา อนิมิตฺตนามกํ หุตฺวา สยํ อาคมนิยฏฺาเน ตฺวา มคฺคสฺส นามํ เทตีติ วทนฺติ, เตน มคฺโค อนิมิตฺโตติ วุตฺโต. มคฺคาคมเนน ปน ผลํ อนิมิตฺตนฺติ ยุชฺชติเยว. ทุกฺขานุปสฺสนา สงฺขาเรสุ ปณิธึ สุกฺขาเปตฺวา อาคตตฺตา อปฺปณิหิตา นาม, อปฺปณิหิตวิปสฺสนาย มคฺโค อปฺปณิหิโต, อปฺปณิหิตมคฺคสฺส ผลํ อปฺปณิหิตํ. เอวํ วิปสฺสนา อตฺตโน นามํ มคฺคสฺส เทติ, มคฺโค ผลสฺสาติ อิทํ อาคมนโต นามํ. สฺุตฺตาติ วิวิตฺตตฺตา. น หิ มคฺเค ราคาทโย สนฺติ, อุปรูปริ อุปฺปชฺชนกราคาทีนํ การณตฺตา ราคาทโย นิมิตฺตนฺติ อาห ‘‘ราคโทสโมหนิมิตฺเตหี’’ติ. สวิคฺคหานํ วิย อุปฏฺานมฺเปตฺถ นิมิตฺตนฺติ วทนฺติ. ราคาทโยว ¶ ปวตฺติฏฺานฏฺเน ปณิธีติ อาห ‘‘ราคโทสโมหปณิธีน’’นฺติ.
วตฺถุวิชฺชาทึ สนฺธาย อวจนโต ‘‘วิชฺชานํ ลาภีมฺหี’’ติ วุตฺเตปิ โหติ. เอเกกโกฏฺาสวเสนาติ สติปฏฺานจตุกฺกาทิเอเกกโกฏฺาสวเสน. กิฺจาปิ มหาอฏฺกถายมฺปิ เอเกกโกฏฺาสวเสเนว ทสฺสิตํ, ตตฺถ ปน ‘‘โลกุตฺตรานํ สติปฏฺานาน’’นฺติอาทินา ปจฺเจกํ โลกุตฺตร-สทฺทํ โยเชตฺวา เอเกกโกฏฺาสวเสเนว วุตฺตํ, อิธ โลกุตฺตร-สทฺเทน วินาติ อยเมตฺถ วิเสโส. ตตฺถาติ เตสุ โกฏฺาเสสุ.
นนุ จ ‘‘กิเลสปฺปหานเมวา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ. น หิ กิเลสานํ ปหานมตฺตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม โหตีติ โย วเทยฺย, ตํ สนฺธาย กิเลสปฺปหานสฺส มคฺคกิจฺจตฺตา กิจฺจวเสน มคฺโค ทีปิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. กามราคํ สนฺธาย ‘‘ตติยมคฺเคน หิ ราคโทสานํ ปหาน’’นฺติ วุตฺตํ, น ปน รูปราคอรูปราเค สนฺธาย. น หิ เต เตน ปหียนฺติ จตุตฺถมคฺเคน ปหาตพฺพตฺตา.
ราคา ¶ จิตฺตํ วินีวรณตาติ ราคา จิตฺตสฺส วินีวรณตาติ วุตฺตํ โหติ. ราคา วิมุตฺตสฺส จิตฺตสฺส ตสฺเสว ราคนีวรณสฺส อภาเวน วิคตนีวรณตฺตา วินีวรณตาติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอส นโย เสเสสุปิ.
ยา จ ปฺจ วิชฺชาติ โยเชตพฺพํ. นิพฺพฏฺฏิตโลกุตฺตรตฺตาติ วิสุํเยว โลกโต อปคตโลกุตฺตรตฺตา. ยถา วินา โลกุตฺตร-สทฺเทน ‘‘สติปฏฺานาทีนํ ลาภีมฺหี’’ติ วุตฺเตปิ ปาราชิกํ โหติ, เอวมิธาปิ ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทาย ลาภีมฺหีติ วุตฺเตปิ โหติเยวา’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชติ. กิฺจาปิ ยุชฺชติ, อถ โข มหาอฏฺกถายํ วิภาเคน วุตฺตตฺตา น สกฺกา เอวมิทํ วตฺตุนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘มหาอฏฺกถายํ ปน…เป… น สกฺกา อฺํ ปมาณํ กาตุ’’นฺติ วุตฺตํ. ตมฺปิ ตตฺเถว ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
สุทฺธิกวารกถาวณฺณนา
๒๐๐. อุลฺลปนาการนฺติ ¶ สมาปชฺชินฺติอาทิอุลฺลปนาการํ. อาปตฺติเภทนฺติ ‘‘น ปฏิวิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติอาทิอาปตฺติเภทํ. ปุน อาเนตฺวา ปมชฺฌานาทีหิ น โยชิตนฺติ เอตฺถ ‘‘ปมชฺฌาเนนา’’ติ ปาโติ คณฺิปเท วุตฺตํ, ตเทว ยุตฺตํ.
กตฺตุสาธโนปิ ภณิต-สทฺโท โหตีติ อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. เยน จิตฺเตน มุสา ภณติ, เตเนว จิตฺเตน น สกฺกา ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานิตุํ, อนฺตรนฺตรา ปน อฺเน จิตฺเตน ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานาตีติ วุตฺตํ ‘‘ภณนฺตสฺส โหติ มุสา ภณามี’’ติ. อยเมตฺถ อตฺโถ ทสฺสิโตติ ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต มุสาวาโทติ อยเมตฺถ อตฺโถ ทสฺสิโต. น สกฺกา น ภวิตุนฺติ ปุพฺพภาคโต ปฏฺาย อาโภคํ กตฺวา ภณิตตฺตา น สกฺกา น ภวิตุํ. อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพติ ปุพฺพภาคกฺขเณ ‘‘มุสา ภณิสฺสามี’’ติ อาโภคํ วินา สหสา ภณนฺตสฺส วจนกฺขเณ ‘‘มุสา เอต’’นฺติ อุปฏฺิเตปิ นิวตฺเตตุมสกฺกุเณยฺยตาย อวิสยภาวโต อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพ. ทวาติ สหสา. รวาติ อฺํ วตฺตุกามสฺส ขลิตฺวา อฺภณนํ.
ตํ ชานาตีติ ตําณํ, ตสฺส ภาโว ตําณตา, าณสฺส อตฺถสํเวทนนฺติ อตฺโถ. าณสโมธานนฺติ าณสฺส พหุภาโว, เอกจิตฺตุปฺปาเท อเนกาณตาติ อตฺโถ. น หิ สกฺกา…เป… ชานิตุนฺติ อารมฺมณกรณสฺส อภาวโต วุตฺตํ. อสมฺโมหาวโพโธ จ อีทิสสฺส ¶ าณสฺส นตฺถิ, ‘‘ภณิสฺสามี’’ติ ปวตฺตจิตฺตํ ‘‘ภณามี’’ติ ปวตฺตจิตฺตสฺส ปจฺจโย หุตฺวา นิรุชฺฌติ, ตฺจ ‘‘ภณิต’’นฺติ ปวตฺตจิตฺตสฺส ปจฺจโย หุตฺวาติ อาห – ‘‘ปุริมํ ปุริมํ ปน…เป… นิรุชฺฌตี’’ติ. ตสฺมึ ปุพฺพภาเค สติ ‘‘เสสทฺวยํ น เหสฺสตี’’ติ เอตํ นตฺถิ, อวสฺสํ โหติเยวาติ วุตฺตํ โหติ, ภณิสฺสามีติ ปุพฺพภาเค สติ ‘‘ภณามิ ภณิต’’นฺติ เอตํ ทฺวยํ น น โหติ, โหติเยวาติ อธิปฺปาโย. เอกํ วิย ปกาสตีติ อเนกกฺขเณ อุปฺปนฺนมฺปิ จิตฺตํ เอกกฺขเณ อุปฺปนฺนสทิสํ หุตฺวา ปกาสติ. สมาปชฺชินฺติอาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน สมาปชฺชามิ, สมาปนฺโนติ ¶ อิมานิ ทฺเว สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ สมาปชฺชึ, สมาปนฺโนติ อิเมสํ อสติปิ กาลนานตฺเต วจนวิเสสํ สนฺธาย วิสุํ คหณํ.
๒๐๗. สกภาวปริจฺจชนวเสนาติ อตฺตโน สนฺตกภาวสฺส ปริจฺจชนวเสน. มคฺคุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ วิย ‘‘สราโค สโทโส’’ติ วตฺตพฺพตาภาวโต จตฺตมฺปิ เกจิ คณฺหนฺติ, นยิทเมวนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘วนฺโต’’ติ วุตฺตํ. น หิ ยํ เยน วนฺตํ, โส ปุน ตํ อาทิยติ. เตนาห ‘‘อนาทิยนภาวทสฺสนวเสนา’’ติ. วนฺตมฺปิ กิฺจิ สนฺตติลคฺคํ สิยา, นยิทเมวนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘มุตฺโต’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘สนฺตติโต วิโมจนวเสนา’’ติ. มุตฺตมฺปิ กิฺจิ มุตฺตพนฺธนํ วิย ผลํ กุหิฺจิ ติฏฺติ, น เอวมิทนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปหีโน’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘กฺวจิ อนวฏฺานทสฺสนวเสนา’’ติ. ยถา กิฺจิ ทุนฺนิสฺสฏฺํ ปุน อาทาย สมฺมเทว นิสฺสฏฺํ ปฏินิสฺสฏฺนฺติ วุจฺจติ, เอวํ วิปสฺสนาย นิสฺสฏฺํ อาทินฺนสทิสํ มคฺเคน ปหีนํ ปฏินิสฺสฏฺํ นาม โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปฏินิสฺสฏฺโ’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อาทินฺนปุพฺพสฺส ปฏินิสฺสคฺคทสฺสนวเสนา’’ติ. อุกฺเขฏิโตติ อุตฺตาสิโต, อุตฺตาเสตฺวา ปลาปิโตติ วุตฺตํ โหติ. โย จ อุตฺตาเสตฺวา ปลาปิโต, น ปุน โส ตํ านํ อาคจฺฉตีติ อาห ‘‘ปุน อนลฺลียนภาวทสฺสนวเสนา’’ติ, ปุน อาคนฺตฺวา สนฺตาเน อนุปฺปตฺติภาวทสฺสนวเสนาติ อตฺโถ. ขิฏ-สทฺทํ สทฺทสตฺถวิทู อุตฺตาสตฺเถ ปนฺตีติ อาห – ‘‘สฺวายมตฺโถ สทฺทสตฺถโต ปริเยสิตพฺโพ’’ติ. อณุเยว อณุสหคตํ, อติขุทฺทกนฺติ วุตฺตํ โหติ.
สุทฺธิกวารกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
วตฺตุกามวารกถาวณฺณนา
๒๑๕. เกวลฺหิยนฺติ เกวลฺหิ อยํ. ‘‘วาโร’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ. ตงฺขณฺเว ชานาตีติ ‘‘ปมชฺฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทิมฺหิ วุตฺเต ตทตฺถสฺส ปกติยา วิชานนลกฺขณํ สนฺธาย ¶ วุตฺตํ. เอวํ ปน วจีเภทํ อกตฺวา ปกฺกมนาทีสุ อฺตโร ภิกฺขุ ‘‘มํ อรหาติ ชานาตู’’ติ ตมฺหา อาวาสา ปมํ ปกฺกมตีติ อาคตวตฺถุมฺหิ วิย ตสฺมึ ขเณ อวิทิเตปิ นิกฺขนฺตมตฺเต ปาราชิกํ. ชานนลกฺขณนฺติ ‘‘ตงฺขเณ ชานนํ นาม อีทิส’’นฺติ วุตฺตลกฺขณํ ¶ . วิฺตฺติปเถติ กายวจีวิฺตฺตีนํ คหณโยคฺเค ปเทเส, ปกติจกฺขุนา ปกติโสเตน จ ทฏฺุํ โสตฺุจ อรหฏฺาเนติ วุตฺตํ โหติ. เตน วิฺตฺติปถํ อติกฺกมิตฺวา ิโต เจ โกจิ ทิพฺเพน จกฺขุนา ทิพฺพาย จ โสตธาตุยา ทิสฺวา สุตฺวา จ ชานาติ, น ปาราชิกนฺติ ทีเปติ. อสฺสุตปุพฺพสฺส ‘‘กิมิทํ วุตฺต’’นฺติ สํสยุปฺปตฺติสพฺภาวโต ‘‘สุตํ โหตี’’ติ วุตฺตํ. ปมํ วจนมตฺตํ อสฺสุตปุพฺเพนปิ ‘‘ปมชฺฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กิมิท’’นฺติ สนฺเทหํ อนุปฺปาเทตฺวา ‘‘ฌานํ นาม กิเรส สมาปชฺชี’’ติ เอตฺตกมตฺเตปิ าเต ปาราชิกํ โหติเยว.
อนาปตฺติเภทกถาวณฺณนา
๒๒๒. อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺสาติ อติกฺกมิตฺวา อวตฺตุกามสฺส, ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อย’’นฺติ อสลฺลกฺเขนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโย. สรูปโต ปน ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺสา’’ติ วินีตวตฺถูสุ ตตฺถ ตตฺถ อาคตวตฺถุวเสน เวทิตพฺโพ. ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อย’’นฺติ อสลฺลกฺเขตฺวา วทนฺโตปิ โวหารโต อฺํ พฺยากโรนฺโต นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อฺํ พฺยากโรนฺตสฺสา’’ติ.
ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
ภายนฺโตปีติ ‘‘อิมสฺส มยิ นตฺถิภาวํ อฺเปิ ชานนฺตา อตฺถิ นุ โข’’ติ ภายนฺโตปิ.
วินีตวตฺถุวณฺณนา
๒๒๓. เสกฺขภูมิยนฺติ อิมินา ฌานภูมิมฺปิ สงฺคณฺหาติ. ติณฺณํ วิเวกานนฺติ กายจิตฺตอุปธิวิเวกานํ.
ปิณฺฑาย จรณสฺส โภชนปริโยสานตฺตา วุตฺตํ ‘‘ยาว โภชนปริโยสาน’’นฺติ. ภุตฺวา อาคจฺฉนฺตสฺสปิ ¶ ปุน วุตฺตนเยเนว สมฺภาวนิจฺฉาย จีวรสณฺปนาทีนิ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว.
๒๒๕. อาราธนีโย, อาวุโส, ธมฺโม อารทฺธวีริเยนาติ วตฺถุทฺวยํ เอกสทิสมฺปิ ทฺวีหิ ภิกฺขูหิ วิสุํ วิสุํ อาโรจิตตฺตา ภควตา วินิจฺฉินิตํ สพฺพมฺปิ วินีตวตฺถูสุ อาโรเปตพฺพนฺติ ปาฬิยํ อาโรปิตํ.
๒๒๖. ปสาทภฺนฺติ ¶ เกวลํ ปสาทมตฺเตน ภณนํ, น ปน ‘‘สภาวโต เอเต อรหนฺโตเยวา’’ติ จินฺเตตฺวา. เตเนเวตฺถ อนาปตฺติ วุตฺตา. ยทิ ปน ‘‘เอเต สภาวโต อรหนฺโตเยวา’’ติ มฺมาโน ‘‘อายนฺตุ โภนฺโต อรหนฺโต’’ติอาทีนิ วทติ, น สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ.
๒๒๗. ปทสา คมนํ สนฺธาย กติกาย กตตฺตา ‘‘ยาเนน วา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิชฺชามยิทฺธึ สนฺธาย ‘‘อิทฺธิยา’’ติ วุตฺตํ. อฺมฺํ รกฺขนฺตีติ ‘‘โย อิมมฺหา อาวาสา ปมํ ปกฺกมิสฺสติ, ตํ มยํ ‘อรหา’ติ ชานิสฺสามา’’ติ เอวํ กติกาย กตตฺตา อปุพฺพาจริมํ อสุทฺธจิตฺเตน คจฺฉนฺตาปิ สห นิกฺขนฺตภาวโต อฺมฺํ รกฺขนฺติ. เกจิ ปน ‘‘หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา อฺมฺสฺส หตฺถํ คณฺหนฺโต วิย คจฺฉนฺโตปิ ‘อุฏฺเถ คจฺฉาม, เอถ คจฺฉามา’ติ เอวํ สํวิทหิตฺวา คมเน ปุพฺพาปรํ คจฺฉนฺโตปิ นาปชฺชตี’’ติ วทนฺติ. เอตํ ปน อธมฺมิกํ กติกวตฺตนฺติ ‘‘อิธ อรหนฺโตเยว วสนฺตูติ ยทิ ภิกฺขู กติกํ กโรนฺติ, เอตํ อธมฺมิกํ กติกวตฺต’’นฺติ จูฬคณฺิปเท วุตฺตํ. เหฏฺา วุตฺตํ ปน สพฺพมฺปิ กติกวตฺตํ สนฺธาย เอตํ วุตฺตนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. นานาเวรชฺชกาติ นานาชนปทวาสิโน. สงฺฆลาโภติ ยถาวุฑฺฒํ อตฺตโน ปาปุณนโกฏฺาโส. อยฺจ ปฏิกฺเขโป อิมินาว นีหาเรน พหิสีมฏฺานํ อวิเสเสน สงฺฆลาภสฺส สามิภาวาปาทนํ สนฺธาย กโต. วิเสสโต ปน พหิสีมฏฺานมฺปิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เอเกกโกฏฺาสโต ‘‘เอตฺตกํ ทาตุํ, อีทิสํ วา ทาตุํ, เอตฺตกานํ วา ทาตุํ, อีทิสสฺส วา ทาตุํ รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ อปโลกนกมฺมํ กตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติ.
๒๒๘. อายสฺมา จ ลกฺขโณติอาทีสุ โก ปนายสฺมา ลกฺขโณ, กสฺมา จสฺส ลกฺขโณติ นามํ อโหสิ, โก จายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน, กสฺมา จ สิตํ ปาตฺวากาสีติ ตํ สพฺพํ ปกาเสตุํ ‘‘ยฺวาย’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ลกฺขณสมฺปนฺเนนาติ ปุริสลกฺขณสมฺปนฺเนน. พฺรหฺมสเมนาติ ¶ พฺรหฺมตฺตภาวสเมน. อีสกํ หสิตํ สิตนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘มนฺทหสิต’’นฺติ. อฏฺิกสงฺขลิกนฺติ นยิทํ อวิฺาณกํ อฏฺิสงฺขลิกมตฺตํ, อถ โข เอโก เปโตติ อาห ‘‘เปตโลเก นิพฺพตฺตํ สตฺต’’นฺติ. เอเต อตฺตภาวาติ เปตตฺตภาวา. น อาปาถํ อาคจฺฉนฺตีติ เทวตฺตภาวา วิย ปกติยา อาปาถํ น อาคจฺฉนฺติ. เตสํ ปน ¶ รุจิยา อาปาถํ อาคจฺเฉยฺยุํ. มนุสฺสานํ ทุกฺขาภิภูตานํ อนาถภาวทสฺสนปทฏฺานา กรุณาติ อาห ‘‘การฺุเ กตฺตพฺเพ’’ติ. อตฺตโน จ สมฺปตฺตึ พุทฺธาณสฺส จ สมฺปตฺตินฺติ ปจฺเจกํ สมฺปตฺติ-สทฺโท โยเชตพฺโพ. ตทุภยํ วิภาเวตุํ ‘‘ตฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘อตฺตโน จ สมฺปตฺตึ อนุสฺสริตฺวา สิตํ ปาตฺวากาสี’’ติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ธมฺมธาตูติ สพฺพฺุตฺาณํ สนฺธาย วทติ, ธมฺมธาตูติ วา ธมฺมานํ สภาโว. อุปปตฺตีติ ชาติ. อุปปตฺติสีเสน หิ ตถารูปํ อตฺตภาวํ วทติ. ทุสฺสทฺธาปยา โหนฺติ, ตทสฺส เตสํ ทีฆรตฺตํ อหิตาย ทุกฺขาย. ทุสฺสทฺธาปยาติ อิทฺจ น ลกฺขณตฺเถรํ สนฺธาย วุตฺตํ, เย ปน สุณนฺติ ‘‘เอวํ กิร วุตฺต’’นฺติ, เต สนฺธาย. อถ ลกฺขณตฺเถโร กสฺมา น อทฺทส, กิมสฺส ทิพฺพจกฺขุ นตฺถีติ? โน นตฺถิ, มหาโมคฺคลฺลาโน ปน อาวชฺเชนฺโต อทฺทส, อิตโร อนาวชฺชเนน น อทฺทส.
วิตุเฑนฺตีติ วินิวิชฺฌิตฺวา เฑนฺติ, อสิธารูปเมหิ ติขิเณหิ โลหตุณฺฑเกหิ วิชฺฌิตฺวา วิชฺฌิตฺวา อิโต จิโต จ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘วินิวิชฺฌิตฺวา คจฺฉนฺตี’’ติ. ‘‘วิตุทนฺตี’’ติ วา ปาโ. ผาสุฬนฺตริกาหีติ ภุมฺมตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ. โลหตุณฺฑเกหีติ โลหสลากาสทิเสหิ, กาฬโลหมเยเหว วา ตุณฺฑเกหิ. ปสาทุสฺสทาติ อิมินา อฏฺิสงฺฆาตมตฺตํ หุตฺวา ปฺายมานานมฺปิ กายปฺปสาทสฺส พลวภาวํ ทสฺเสติ. ปกฺกคณฺฑสทิสาติ อิมินา ปน อติวิย มุทุสภาวตํ ทสฺเสติ. อจฺฉริยํ วตาติ ครหนจฺฉริยํ นาเมตํ.
จกฺขุภูตาติ สมฺปตฺตทิพฺพจกฺขุกา, โลกสฺส จกฺขุภูตาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ยตฺราติ เหตุอตฺเถ นิปาโตติ อาห ‘‘ยตฺราติ การณวจน’’นฺติ. อปฺปมาเณ สตฺตนิกาเย, เต จ โข วิภาเคน กามภวาทิเภเท ภเว, นิรยาทิเภทา คติโย, นานตฺตกายนานตฺตสฺีอาทิวิฺาณฏฺิติโย, ตถารูเป สตฺตาวาเส จ สพฺพฺุตฺาณฺจ เม อุปเนตุํ ปจฺจกฺขํ กโรนฺเตน.
โคฆาตโกติ คุนฺนํ อภิณฺหํ หนนโก. เตนาห ‘‘วธิตฺวา วธิตฺวา’’ติ. ตสฺสาติ คุนฺนํ หนนกมฺมสฺส. อปราปริยกมฺมสฺสาติ อปราปริยเวทนียกมฺมสฺส. พลวตา โคฆาตกกมฺเมน วิปาเก ¶ ทียมาเน ¶ อลทฺโธกาสํ อปราปริยเวทนียํ, ตสฺมึ วิปกฺกวิปาเก อิทานิ ลทฺโธกาสํ ‘‘อวเสสกมฺม’’นฺติ วุตฺตํ. กมฺมสภาคตายาติ กมฺมสฺส สภาคภาเวน สทิสภาเวน. อารมฺมณสภาคตายาติ อารมฺมณสฺส สภาคภาเวน สทิสภาเวน. ยาทิเส หิ อารมฺมเณ ปุพฺเพ ตํ กมฺมํ ตสฺส จ วิปาโก ปวตฺโต, ตาทิเสเยว อารมฺมเณ อิทํ กมฺมํ อิมสฺส วิปาโก จ ปวตฺโตติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ตสฺเสว กมฺมสฺส วิปากาวเสเสนา’’ติ. ภวติ หิ ตํสทิเสปิ ตพฺโพหาโร ยถา โส เอว ติตฺติโร, ตานิเยว โอสธานีติ. ยสฺมา กมฺมสริกฺขกวิสเย ‘‘กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา’’ติ ทฺวยเมว วุตฺตํ, ยสฺมา จ คตินิมิตฺตํ วิย กมฺมํ กมฺมนิมิตฺตฺจ กมฺมโต ภินฺนํ วิสุํ หุตฺวา น ติฏฺติ, ตสฺมา สริกฺขกวิปากทานสฺส การณภาวโต ยตฺถ กมฺมสริกฺขเกน วิปาเกน ภวิตพฺพํ, ตตฺถ กมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา คเหตฺวา ปฏิสนฺธิ โหตีติ วทนฺติ. เตเนวาห – ‘‘ตสฺส กิร…เป… นิมิตฺตํ อโหสี’’ติ. ตตฺถ นิมิตฺตํ อโหสีติ ปุพฺเพ กตูปจิตสฺส เปตูปปตฺตินิพฺพตฺตนวเสน กโตกาสสฺส ตสฺส กมฺมสฺส นิมิตฺตภูตํ อิทานิ ตถา อุปฏฺหนฺตํ ตสฺส วิปากสฺส นิมิตฺตํ อารมฺมณํ อโหสิ. โสติ โคฆาตโก. อฏฺิกสงฺขลิกเปโต ชาโต กมฺมสริกฺขกวิปากวเสน.
๒๒๙. เปสิโย กตฺวาติ คาวึ วธิตฺวา วธิตฺวา โคมํสํ ผาเลตฺวา เปสิโย กตฺวา. สุกฺขาเปตฺวาติ กาลนฺตรํ ปนตฺถํ สุกฺขาเปตฺวา. สุกฺขาปิตมํสเปสีนฺหิ วลฺลูรสมฺาติ. นิปฺปกฺขจมฺเมติ วิคตปกฺขจมฺเม. อุรพฺเภ หนฺตีติ โอรพฺภิโก. เอฬเกติ อเช. นิวาปปุฏฺเติ อตฺตนา ทินฺนนิวาเปน โปสิเต อสินา วธิตฺวา วธิตฺวา วิกฺกิณนฺโต. เอกํ มิคนฺติ ทีปกมิคํ. การณาหีติ ยาตนาหิ. ตฺวาติ กมฺมฏฺานํ ตฺวา. เปสฺุุปสํหารวเสน อิโต สุตํ อมุตฺร, อมุตฺร วา สุตํ อิธ สูเจตีติ สูจโก. อนยพฺยสนํ ปาเปสิ มนุสฺเสติ สมฺพนฺโธ.
วินิจฺฉยามจฺโจติ รฺา อฑฺฑกรเณ ปิโต วินิจฺฉยมหามตฺโต. โส หิ คามชนกายํ กูฏฏฺเน วฺเจตีติ ‘‘คามกูโฏ’’ติ วุจฺจติ. เกจิ ‘‘ตาทิโสเยว คามเชฏฺโก คามกูโฏ’’ติ วทนฺติ. สเมน ภวิตพฺพํ ¶ ธมฺมฏฺโติ วตฺตพฺพโต. รหสฺสงฺเค นิสีทนวเสน วิสมา นิสชฺชา อโหสิ. ผุสนฺโตติ เถยฺยาย ผุสนฺโต.
๒๓๐. อนิสฺสโรติ มาตุคาโม สสามิโก อตฺตโน ผสฺเส อนิสฺสโร. ธํสิตฺวาติ ภสฺสิตฺวา ¶ อปคนฺตฺวา. มงฺคนวเสน อุลตีติ มงฺคุลิ, วิรูปพีภจฺฉภาเวน ปวตฺตตีติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘วิรูปํ ทุทฺทสิกํ พีภจฺฉ’’นฺติ.
อุทฺธํ อุทฺธํ อคฺคินา ปกฺกสรีรตาย อุปฺปกฺกํ, เหฏฺโต ปคฺฆรณวเสน กิลินฺนสรีรตาย โอกิลินี, อิโต จิโต จ องฺคารสมฺปริกิณฺณตาย โอกิรินี. เตนาห ‘‘สา กิรา’’ติอาทิ. องฺคารจิตเกติ องฺคารสฺจเย. สรีรโต ปคฺฆรนฺติ อสุจิทุคฺคนฺธเชคุจฺฉานิ เสทคตานิ. ตสฺส กิร รฺโติ กาลิงฺคสฺส รฺโ. นาฏกินีติ นจฺจนกิจฺเจ อธิคตา อิตฺถี. เสทนฺติ เสทนํ, ตาปนนฺติ อตฺโถ.
อสีสกํ กพนฺธํ หุตฺวา นิพฺพตฺติ กมฺมายูหนกาเล ตถา นิมิตฺตคฺคหณปริจยโต. ลามกภิกฺขูติ หีนาจารตาย ลามโก, ภิกฺขุเวสตาย ภิกฺขาหาเรน ชีวนโต จ ภิกฺขุ. จิตฺตเกฬินฺติ จิตฺตรุจิยํ ตํ ตํ กีฬนฺโต. อยเมวาติ ภิกฺขุวตฺถุสฺมึ วุตฺตนโย เอว.
๒๓๑. นิสฺเสวาลปณกกทฺทโมติ ติลพีชกาทิเภเทน เสวาเลน นีลมณฺฑูกปิฏฺิวณฺเณน อุทกปิฏฺํ ฉาเทตฺวา นิพฺพตฺตปณเกน กทฺทเมน จ วิรหิโต. สุนฺทเรหิ ติตฺเถหีติ สุขาวคาหณฏฺานตาย กทฺทมาทิโทสวิรหโต จ สุนฺทเรหิ ติตฺเถหิ. ตโต อุทกทหโต ตํเหตุ, ตํ อุปนิสฺสายาติ อตฺโถ. นาคภวนคโตปิ หิ โส รหโท ตโต อุปริมนุสฺสโลเก ชลาสเยน สมฺพนฺโธ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตโต อยํ ตโปทา สนฺทตี’’ติ. อถ วา ตโตติ นาคภวเน อุทกทหโต อยํ ตโปทา สนฺทติ. ตฺหิ อุปริภูมิตลํ อาโรหติ, อุณฺหภาเวน ตปนโต ตปํ อุทกํ เอติสฺสาติ อนฺวตฺถนามวเสน ตโปทาติ วุจฺจติ. เปตโลโกติ เปตานํ อาวาสฏฺานํ. เกจิ ปน ‘‘เปตโลโกติ โลหกุมฺภีนิรยา อิธาธิปฺเปตา’’ติ วทนฺติ, นครสฺส ปน ¶ ปริโต ปพฺพตปาทวนนฺตเรสุ พหู เปตาวาสาปิ สนฺเตว. สฺวายมตฺโถ เปตวตฺถุปาฬิยา ลกฺขณสํยุตฺเตน อิมาย จ วินีตวตฺถุปาฬิยา ทีเปตพฺโพ.
กตหตฺถาติ ถิรตรํ ลกฺเขสุ อวิรชฺฌนสรกฺเขปา. อีทิสา ปน ตตฺถ วสีภูตา กตหตฺถา นาม โหนฺติ, ตสฺมา โย สิปฺปเมว อุคฺคณฺหาติ, โส กตหตฺโถ นาม น โหติ, อิเม ปน กตหตฺถา, จิณฺณวสีภาวาติ วุตฺตํ โหติ. สิปฺปทสฺสนวเสน กตํ ราชกุลานิ อุเปจฺจ อสนํ สรกฺเขโป เอเตหีติ กตุปาสนา, ราชกุลาทีสุ ทสฺสิตสิปฺปาติ วุตฺตํ โหติ. ปภคฺโคติ ปราชิโต.
๒๓๒. โทสทสฺสน ¶ ปุพฺพก รูป วิราค ภาวนา สงฺขาต ปฏิปกฺข ภาวนาวเสน ปฏิฆสฺานํ สุปฺปหีนตฺตา มหตาปิ สทฺเทน อรูปสมาปตฺติโต น วุฏฺาติ, ตถา ปน น สุปฺปหีนตฺตา สพฺพรูปาวจรสมาปตฺติโต วุฏฺานํ สิยาติ อิธ อาเนฺชสมาธีติ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺติ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อเนชํ อจลํ กายวาจาวิปฺผนฺทวิรหิตํ จตุตฺถชฺฌานสมาธิ’’นฺติ. อฺตฺถ ปน สมาธิปจฺจนีกานํ อติทูรตาย น อิฺชตีติ อาเนฺโชติ อรูปาวจรสมาธิ วุจฺจติ. สมาธิปริปนฺถเก ธมฺเมติ วิตกฺกวิจาราทิเก สนฺธาย วทติ. วิตกฺกาทีสุ อาทีนวสลฺลกฺขณสฺส น สุฏฺุกตภาวํ สนฺธายาห ‘‘น สุฏฺุ ปริโสเธตฺวา’’ติ.
นนุ จายมายสฺมา มหาโมคฺคลฺลาโน ภควโต ปมวสฺเสว อภินวปฺปตฺตอรหตฺโต, อิทฺจ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปาราชิกํ วีสติมวสฺสโต อุปริ ปฺตฺตํ, กถํ อิมสฺส วตฺถุโน อิมสฺมึ ปาราชิเก ภควตา วินิจฺฉิตภาโว วุตฺโตติ? นายํ โทโส. อยฺเหตฺถ อาจริยานํ กถามคฺโค – อปฺตฺเตปิ สิกฺขาปเท เถรสฺส วจนํ สุตฺวา ‘‘อตฺตโน อปฺปติรูปํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ เอส วทตี’’ติ มฺมานา ภิกฺขู เถรสฺส โทสํ อาโรเปนฺตา อุชฺฌายึสุ. ภควา จ เถรสฺส ตถาวจเน การณํ ทสฺเสตฺวา นิทฺโทสภาวํ กโรนฺโต ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขเว, โมคฺคลฺลานสฺสา’’ติ อาห. สงฺคีติการกา ปน อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาธิการตฺตา ตมฺปิ วตฺถุํ อาเนตฺวา อิธ อาโรเปสุนฺติ.
สาวกานํ อุปฺปฏิปาฏิยา อนุสฺสรณํ นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘น อุปฺปฏิปาฏิยา’’ติ อาห. อสฺสมาปตฺตินฺติ สฺาวิราคภาวนาย วาโยกสิณนิพฺพตฺติตํ ¶ จตุตฺถชฺฌานสมาปตฺตึ วทติ. ปุพฺเพนิวาสาณํ จุติปฏิสนฺธึ คณฺหนฺตมฺปิ อนนฺตรปจฺจยกฺกมวนฺตานํ อรูปธมฺมานํ วเสเนว คณฺหาตีติ อาห – ‘‘ตติเย อตฺตภาเว จุติเมว อทฺทสา’’ติ. นยโต สลฺลกฺเขสีติ วฏฺเฏ สํสรณกสตฺตานํ ขนฺธานํ อภาวกาโล นาม นตฺถิ, อสฺภเว ปน อจิตฺตกา หุตฺวา ปฺจ กปฺปสตานิ ปวตฺตนฺติ, อิมินา นเยน สลฺลกฺเขสิ. ทุกฺกรํ กตนฺติ ขนฺธวิกลสฺส ปุพฺเพนิวาสสฺส อนุสฺสรณํ เปตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺธํ น สกฺกา อฺเหิ กาตุนฺติ นยโต สลฺลกฺเขนฺเตนปิ ทุกฺกรํ กตนฺติ อธิปฺปาโย. ปฏิวิทฺธาติ ปฏิวิทฺธสทิสา. ยถา นาม โกจิ ธนุสิปฺเป กตหตฺโถ เอกํ เกสสงฺขาตํ วาลํ สตกฺขตฺตุํ วิทาเลตฺวา ตโต เอกํ อํสุํ คเหตฺวา วาติงฺคณผลสฺส มชฺฌฏฺาเน พนฺธิตฺวา อปรํ อํสุํ กณฺฑสฺส อคฺคโกฏิยํ ยถา ตสฺส อํสุสฺส อูกามตฺตํ วา ลิกฺขามตฺตํ วา กณฺฑสฺส อคฺคโกฏิโต อธิกํ หุตฺวา ติฏฺติ, เอวํ พนฺธิตฺวา อุสภมตฺเต าเน ิโต กณฺฑพทฺธาย วาลโกฏิยา วาติงฺคณพทฺธํ วาลสฺส โกฏึ ปฏิวิชฺเฌยฺย ¶ , เอวเมว อิมินาปิ กตํ ทุกฺกรนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโค. ยทิทนฺติ โย อยํ. ลิงฺควิปลฺลาสวเสเนตํ วุตฺตํ.
วินีตวตฺถุวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนวณฺณนา
๒๓๓. อิธาติ อิมสฺมึ ภิกฺขุวิภงฺเค. อุทฺทิฏฺาติ อิธ ปาติโมกฺขวเสน อโนสาริตตฺตา จตฺตาโร ปาราชิกาว อุทฺทิฏฺา กถิตาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ยทิ เอวํ เหฏฺา ถุลฺลจฺจยทุกฺกฏานมฺปิ วุตฺตตฺตา ปาราชิกาว อุทฺทิฏฺาติ กสฺมา วุตฺตาติ? ปาราชิกาธิการตฺตา สนฺเตสุปิ ถุลฺลจฺจยทุกฺกเฏสุ อิธ ปาราชิกาว วุตฺตา. เยสํ…เป… อสํวาโสติ อิมมตฺถํ วา ทีเปตุกาโม ตํสมฺพนฺเธน ‘‘อุทฺทิฏฺา จตฺตาโร ปาราชิกา’’ติ อาห. ตตฺถายสฺมนฺเตติอาทิกํ ปน อนฺุาตปาติโมกฺขุทฺเทสกฺกโมปิ อยเมว, นาฺโติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ภิกฺขุนีนํ อสาธารณานิ จตฺตารีติ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา วชฺชปฏิจฺฉาทิกา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา อฏฺวตฺถุกาติ อิมานิ จตฺตาริ ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูหิ อสาธารณานิ นาม. เอเตสุ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา นาม ยา กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุตา เตเนว ราเคน อวสฺสุตสฺส มนุสฺสปุริสสฺส อกฺขกานํ อโธ ชาณุมณฺฑลานํ ¶ กปฺปรานฺจ อุปริ เยน เกนจิ สรีราวยเวน อามสนาทึ สาทิยติ, ตสฺสา อธิวจนํ. ยา ปน ภิกฺขุนี อฺิสฺสา ภิกฺขุนิยา ปาราชิกสงฺขาตํ วชฺชํ ชานํ ปฏิจฺฉาเทติ, สา วชฺชปฏิจฺฉาทิกา นาม. สมคฺเคน ปน สงฺเฆน อุกฺขิตฺตํ ภิกฺขุํ ยา ภิกฺขุนี ยํทิฏฺิโก โส โหติ, ตสฺสา ทิฏฺิยา คหณวเสน อนุวตฺตติ, สา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา นาม. ยา ปน กายสํสคฺคราเคน ตินฺตา ตถาวิธสฺเสว ปุริสสฺส หตฺถคฺคหณํ วา สงฺฆาฏิกณฺณคฺคหณํ วา สาทิยติ, กายสํสคฺคสงฺขาตสฺส อสทฺธมฺมสฺส ปฏิเสวนตฺถาย ปุริสสฺส หตฺถปาเส สนฺติฏฺติ วา, ตตฺถ ตฺวา สลฺลปติ วา, สงฺเกตํ วา คจฺฉติ, ปุริสสฺส อาคมนํ วา สาทิยติ, เกนจิ วา ปฏิจฺฉนฺโนกาสํ ปวิสติ, หตฺถปาเส วา ตฺวา กายํ อุปสํหรติ, อยํ อฏฺวตฺถุกา นามาติ เวทิตพฺพํ.
วตฺถุวิปนฺนาติ ปพฺพชฺชุปสมฺปทาย อวตฺถุภาวโต วตฺถุวิปนฺนา. เนสฺหิ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปณฺฑโก ปพฺพาเชตพฺโพ, โย ปพฺพาเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทินา ปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา จ ปฏิกฺขิตฺตา. ตสฺมา เต ภิกฺขุภาวาย อภพฺพตฺตา ปาราชิกาปนฺนสทิสตาย ‘‘ปาราชิกา’’ติ ¶ วุตฺตา. ตพฺภาวภาวิตาย ภิกฺขุภาโว วสติ เอตฺถาติ วตฺถุ, ปุคฺคลานํ ภิกฺขุภาวารหตา. สา ปน ปพฺพชฺชกฺขนฺธกาคตสพฺพโทสวิรหิตสมฺปตฺติยุตฺตตา. ตํ วิปนฺนํ ปณฺฑกภาวาทิโยเคน เยสํ เต วตฺถุวิปนฺนา. อเหตุกปฏิสนฺธิกาติ อิมินา เตสํ วิปากาวรเณน สมนฺนาคตภาวํ ทสฺเสนฺโต มคฺคาวรเณ การณมาห. ปาราชิกาปนฺนสทิสตฺตา ปาราชิกา. เถยฺยสํวาสกาทิกมฺมํ มาตุฆาตาทิกํ วิย อานนฺตริยํ น โหตีติ อาห ‘‘อิเมสํ ติณฺณํ สคฺโค อวาริโต’’ติ.
ทีฆตาย ลมฺพมานํ องฺคชาตเมตสฺสาติ ลมฺพี. โส เอตฺตาวตา น ปาราชิโก, อถ โข ยทา อนภิรติยา ปีฬิโต อตฺตโน องฺคชาตํ มุเข วา วจฺจมคฺเค วา ปเวเสติ, ตทา ปาราชิโก โหติ. มุทุ ปิฏฺิ เอตสฺสาติ มุทุปิฏฺิโก, กตปริกมฺมาย มุทุกาย ปิฏฺิยา สมนฺนาคโต. โสปิ ยทา อนภิรติยา ปีฬิโต อตฺตโน องฺคชาตํ อตฺตโน มุขวจฺจมคฺเคสุ อฺตรํ ปเวเสติ, ตทา ปาราชิโก โหติ. ปรสฺส องฺคชาตํ อตฺตโน มุเขน คณฺหาตีติ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส สุตฺตสฺส วา ปมตฺตสฺส วา องฺคชาตํ อตฺตโน มุเขน ¶ คณฺหาติ. ปรสฺส องฺคชาเต อภินิสีทตีติ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส องฺคชาตํ กมฺมนิยํ ทิสฺวา อตฺตโน วจฺจมคฺเคน ตสฺสูปริ นิสีทติ, ตํ อตฺตโน วจฺจมคฺคํ ปเวเสตีติ อตฺโถ.
เอตฺถาห – มาตุฆาตกปิตุฆาตกอรหนฺตฆาตกา ตติยปาราชิกํ อาปนฺนา, ภิกฺขุนีทูสโก ลมฺพีอาทโย จตฺตาโร ปมปาราชิกํ อาปนฺนา เอวาติ กถํ จตุวีสตีติ? วุจฺจเต – มาตุฆาตกาทโย หิ จตฺตาโร อิธ อนุปสมฺปนฺนา เอว อธิปฺเปตา, ลมฺพีอาทโย จตฺตาโร กิฺจาปิ ปมปาราชิเกน สงฺคหิตา, ยสฺมา ปน เอเตน ปริยาเยน เมถุนํ ธมฺมํ อปฺปฏิเสวิโน โหนฺติ, ตสฺมา วิสุํ วุตฺตาติ. เอเตน ปริยาเยนาติ อุภินฺนํ ราคปริยุฏฺานสงฺขาเตน ปริยาเยน. ทุติยวิกปฺเป กจฺจิตฺถาติ เอตฺถ กจฺจิ อตฺถาติ ปทจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
นิคมนวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย สารตฺถทีปนิยํ
จตุตฺถปาราชิกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สงฺฆาทิเสสกณฺฑํ
๑. สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทวณฺณนา
อิทานิ ¶ ¶ ปาราชิกสํวณฺณนาสมนนฺตรา ยา เตรสกาทิสํวณฺณนา สมารทฺธา, ตสฺสาปิ –
อนากุลา อสนฺเทหา, ปริปุณฺณวินิจฺฉยา;
อตฺถพฺยฺชนสมฺปนฺนา, โหติ สารตฺถทีปนี.
เตรสกสฺสาติ เตรส สิกฺขาปทานิ ปริมาณานิ อสฺส กณฺฑสฺสาติ เตรสกํ, ตสฺส เตรสกสฺส กณฺฑสฺสาติ อตฺโถ.
๒๓๔. อนภิรโตติ อฺตฺถ คิหิภาวํ ปตฺถยมาโน วุจฺจติ, อิธ ปน กามราควเสน อุกฺกณฺิตตาย วิกฺขิตฺตจิตฺตตาย สมนฺนาคโต อธิปฺเปโตติ อาห วิกฺขิตฺตจิตฺโตติอาทิ.
๒๓๖-๒๓๗. สฺเจตนิกาติ เอตฺถ สํ-สทฺโท วิชฺชมานตฺถตาย สาตฺถโกติ ทสฺเสนฺโต อาห สํวิชฺชติ เจตนา อสฺสาติ. ตตฺถ เจตนาติ วีติกฺกมวสปฺปวตฺตา ปุพฺพภาคเจตนา. อสฺสาติ สุกฺกวิสฺสฏฺิยา. อิมสฺมึ วิกปฺเป อิก-สทฺทสฺส วิสุํ อตฺโถ นตฺถีติ อาห สฺเจตนาว สฺเจตนิกาติ. อิทานิ สํ-สทฺทสฺส อตฺถํ อนเปกฺขิตฺวา อิก-สทฺโทว อสฺสตฺถิอตฺถํ ปกาเสตีติ ทสฺเสนฺโต สฺเจตนา วา อสฺสา อตฺถีติ สฺเจตนิกาติ ทุติยวิกปฺปมาห. สํวิชฺชติ เจตนา อสฺสาติ ปทภาชเน วตฺตพฺเพ พฺยฺชเน อาทรํ อกตฺวา ชานนฺโตติอาทิ วุตฺตํ. อุปกฺกมามีติ ชานนฺโตติ โมจนตฺถํ อุปกฺกมามีติ ชานนฺโต.
อาสยเภทโตติ ปิตฺตาทิอาสยเภทโต. พุทฺธปจฺเจกพุทฺธานมฺปิ หิ รฺโปิ จกฺกวตฺติสฺส ปิตฺตเสมฺหปุพฺพโลหิตาสเยสุ ¶ จตูสุ อฺตโร อาสโย โหติเยว, มนฺทปฺานํ ปน จตฺตาโรปิ อาสยา โหนฺติ. ธาตุนานตฺตโตติ ปถวีธาตุอาทีนํ จตุนฺนํ ธาตูนํ, จกฺขาทีนํ วา อฏฺารสนฺนํ ธาตูนํ, รสโสณิตาทีนํ วา ธาตูนํ นานตฺตโต.
วตฺถิสีสนฺติ ¶ วตฺถิปุฏสฺส อพฺภนฺตเร มตฺถกปสฺสํ. ‘‘ราค…เป… อสกฺโกนฺโต’’ติ ราคปริยุฏฺานํ สนฺธาย วุตฺตํ. ราชา ปน ‘‘สมฺภวสฺส สกลกาโย าน’’นฺติ สุตปุพฺพตฺตา วีมํสนตฺถํ เอวมกาสีติ วทนฺติ. ทกโสตนฺติ มุตฺตมคฺคํ, องฺคชาตปฺปเทสนฺติ วุตฺตํ โหติ. ทกโสโตโรหณโต ปฏฺาย ปน อุปาทินฺนโต วินิมุตฺตตาย สมฺภเว อุตุสมุฏฺานเมว รูปํ อวสิสฺสติ, เสสํ ติสมุฏฺานํ นตฺถีติ เวทิตพฺพํ. อาโปธาตุยา สนฺตานวเสน ปวตฺตมานาย อวตฺถาวิเสโส สมฺภโว, โส จตุสมุฏฺานิโก อฏฺกถายํ จตุสมุฏฺานิเกสุ สมฺภวสฺส วุตฺตตฺตา. โส ปน โสฬสวสฺสกาเล อุปฺปชฺชติ, ตสฺส ราควเสน านาจาวนํ โหตีติ วทนฺติ, ตสฺมา ยํ วุตฺตํ กถาวตฺถุอฏฺกถายํ ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺิ นาม ราคสมุฏฺานา โหตี’’ติ, ตํ สมฺภวสฺส านาจาวนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, น ปน สมฺภโว จิตฺตสมุฏฺาโนเยวาติ ทีเปตุํ, เตเนว ตตฺถ วิสฺสฏฺิคฺคหณํ กตํ. ‘‘ขีณาสวานํ ปน พฺรหฺมานฺจ สมฺภโว นตฺถี’’ติ อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ, ตสฺมา ยํ วุตฺตํ กถาวตฺถุอฏฺกถายํ (กถา. อฏฺ. ๓๐๗) ‘‘ตาสํ เทวตานํ สุกฺกวิสฺสฏฺิ นาม นตฺถี’’ติ, ตมฺปิ านาจาวนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ, น ปน เทวตานํ สพฺพโส สมฺภวสฺส อภาวํ สนฺธาย. ฉนฺนมฺปิ ปน กามาวจรเทวตานํ กามา ปากติกาเยว. มนุสฺสา วิย หิ เต ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติวเสเนว เมถุนํ ปฏิเสวนฺติ, เกวลํ ปน นิสฺสนฺทาภาโว เตสํ วตฺตพฺโพ. ตงฺขณิกปริฬาหวูปสมาวหํ สมฺผสฺสสุขเมว หิ เตสํ กามกิจฺจํ. เกจิ ปน ‘‘จาตุมหาราชิกตาวตึสานํเยว ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติยา กามกิจฺจํ อิชฺฌติ, ยามานํ อฺมฺํ อาลิงฺคนมตฺเตน, ตุสิตานํ หตฺถามสนมตฺเตน, นิมฺมานรตีนํ หสิตมตฺเตน, ปรนิมฺมิตวสวตฺตีนํ โอโลกิตมตฺเตน กามกิจฺจํ อิชฺฌตี’’ติ วทนฺติ, ตํ อฏฺกถายํ ปฏิกฺขิตฺตํ ตาทิสสฺส กาเมสุ วิรชฺชนสฺส เตสุ อภาวโต กามานฺจ อุตฺตรุตฺตริ ปณีตตรปณีตตมภาวโต.
ตเถวาติ ‘‘โมจนสฺสาเทน นิมิตฺเต อุปกฺกมโต’’ติอาทึ อติทิสติ. ‘‘วิสฺสฏฺีติ านโต จาวนา วุจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา ทกโสตํ โอติณฺณมตฺเตติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ทกโสโตโรหณฺเจตฺถาติอาทิ. เอตฺถาติ ตีสุปิ วาเทสุ. อธิวาเสตฺวาติ นิมิตฺเต อุปกฺกมิตฺวา ¶ ปุน วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเน อธิวาเสตฺวา. อนฺตรา นิวาเรตุนฺติ านโต จุตํ ทกโสตํ โอตริตุํ อทตฺวา อนฺตรา นิวาเรตุํ. เตนาห – านา จุตฺหิ อวสฺสํ ทกโสตํ โอตรตีติ ¶ . านาจาวนมตฺเตเนวาติ ทกโสตํ อโนติณฺเณปีติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ จ ‘‘สกโล กาโย าน’’นฺติ วาเท านาจาวนํ วทนฺเตน สกลสรีรโต จุตสฺสปิ ทกโสโตโรหณโต ปุพฺเพ อปฺปมตฺตกสฺส อนฺตราฬสฺส สมฺภวโต วุตฺตํ. สกลสรีเร วา ตสฺมึ ตสฺมึ ปเทเส ิตสฺส านา จุตํ สนฺธาย ‘‘านาจาวนมตฺเตเนวา’’ติ วุตฺตํ. นิมิตฺเต อุปกฺกมนฺตสฺเสวาติ โมจนสฺสาเทน อุปกฺกมนฺตสฺส. หตฺถปริกมฺมาทีสุ สติปิ โมจนสฺสาเท นิมิตฺเต อุปกฺกมาภาวโต นตฺถิ อาปตฺตีติ อาห ‘‘หตฺตปริกมฺม…เป… อนาปตฺตี’’ติ. อยํ สพฺพาจริยสาธารณวินิจฺฉโยติ ‘‘ทกโสโตโรหณฺเจตฺถา’’ติอาทินา วุตฺโต ติณฺณมฺปิ อาจริยานํ สาธารโณ วินิจฺฉโย.
โขภกรณปจฺจโย นาม วิสภาคเภสชฺชเสนาสนาหาราทิปจฺจโย. อตฺถกามตาย วา อนตฺถกามตาย วาติ ปสนฺนา อตฺถกามตาย, กุทฺธา อนตฺถกามตาย. อตฺถาย วา อนตฺถาย วาติ สภาวโต ภวิตพฺพาย อตฺถาย วา อนตฺถาย วา. อุปสํหรนฺตีติ อตฺตโน เทวานุภาเวน อุปเนนฺติ. โพธิสตฺตมาตา วิย ปุตฺตปฏิลาภนิมิตฺตนฺติ ตทา กิร ปุเร ปุณฺณมาย สตฺตมทิวสโต ปฏฺาย วิคตสุราปานํ มาลาคนฺธาทิวิภูติสมฺปนฺนํ นกฺขตฺตกีฬํ อนุภวมานา โพธิสตฺตมาตา สตฺตเม ทิวเส ปาโตว อุฏฺาย คนฺโธทเกน นฺหายิตฺวา สพฺพาลงฺการวิภูสิตา วรโภชนํ ภฺุชิตฺวา อุโปสถงฺคานิ อธิฏฺาย สิริคพฺภํ ปวิสิตฺวา สิริสยเน นิปนฺนา นิทฺทํ โอกฺกมมานา อิมํ สุปินํ อทฺทส – จตฺตาโร กิร นํ มหาราชาโน สยเนเนว สทฺธึ อุกฺขิปิตฺวา อโนตตฺตทหํ เนตฺวา นฺหาเปตฺวา ทิพฺพวตฺถํ นิวาเสตฺวา ทิพฺพคนฺเธหิ วิลิมฺเปตฺวา ทิพฺพปุปฺผานิ ปิฬนฺธิตฺวา ตโต อวิทูเร รชตปพฺพโต, ตสฺส อนฺโต กนกวิมานํ อตฺถิ, ตสฺมึ ปาจีนโต สีสํ กตฺวา นิปชฺชาเปสุํ. อถ โพธิสตฺโต เสตวรวารโณ หุตฺวา ตโต อวิทูเร เอโก สุวณฺณปพฺพโต, ตตฺถ จริตฺวา ตโต โอรุยฺห รชตปพฺพตํ อภิรุหิตฺวา กนกวิมานํ ปวิสิตฺวา มาตรํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ทกฺขิณปสฺสํ ผาเลตฺวา กุจฺฉึ ปวิฏฺสทิโส อโหสิ. อิมํ สุปินํ สนฺธาย เอตํ วุตฺตํ ‘‘โพธิสตฺตมาตา วิย ปุตฺตปฏิลาภนิมิตฺต’’นฺติ.
ปฺจ ¶ มหาสุปิเนติ (อ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๑๙๖) มหนฺเตหิ ปุริเสหิ ปสฺสิตพฺพโต มหนฺตานฺจ อตฺถานํ นิมิตฺตภาวโต มหาสุปิเน. เต ปน ปฺจ มหาสุปิเน เนว โลกิยมหาชโน ปสฺสติ, น มหาราชาโน, น จกฺกวตฺติราชาโน, น อคฺคสาวกา, น ปจฺเจกพุทฺธา, น สมฺมาสมฺพุทฺธา, เอโก สพฺพฺุโพธิสตฺโตเยว ปสฺสติ. เตน วุตฺตํ ‘‘โพธิสตฺโต วิย ปฺจ มหาสุปิเน’’ติ. อมฺหากฺจ ปน โพธิสตฺโต กทา เต สุปิเน ปสฺสีติ? ‘‘สฺเว พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ จาตุทฺทสิยํ ปกฺขสฺส รตฺติวิภายนกาเล ปสฺสิ. กาลวเสน หิ ทิวา ทิฏฺโ ¶ สุปิโน น สเมติ, ตถา ปมยาเม มชฺฌิมยาเม จ. ปจฺฉิมยาเม พลวปจฺจูเส ปน อสิตปีตสายิเต สมฺมาปริณามคเต กายสฺมึ โอชาย ปติฏฺิตาย อรุเณ อุคฺคจฺฉมาเน ทิฏฺสุปิโน สเมติ. อิฏฺนิมิตฺตํ สุปินํ ปสฺสนฺโต อิฏฺํ ปฏิลภติ, อนิฏฺนิมิตฺตํ ปสฺสนฺโต อนิฏฺํ, ตสฺมา โพธิสตฺโตปิ สุปินํ ปสฺสนฺโต รตฺติวิภายนกาเล ปสฺสิ.
เก ปน เต ปฺจ มหาสุปินาติ? ตถาคตสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปุพฺเพว สมฺโพธา อนภิสมฺพุทฺธสฺส โพธิสตฺตสฺเสว สโต ปฺจ มหาสุปินา ปาตุรเหสุํ (อ. นิ. ๕.๑๙๖) – อยํ มหาปถวี มหาสยนํ อโหสิ, หิมวา ปพฺพตราชา พิมฺโพหนํ อโหสิ, ปุรตฺถิเม สมุทฺเท วามหตฺโถ โอหิโต อโหสิ, ปจฺฉิเม สมุทฺเท ทกฺขิณหตฺโถ โอหิโต อโหสิ, ทกฺขิณสมุทฺเท อุโภ ปาทา โอหิตา อเหสุํ, อยํ ปโม มหาสุปิโน ปาตุรโหสิ.
ปุน จปรํ ทพฺพติณสงฺขาตา ติริยา นาม ติณชาติ นงฺคลมตฺเตน รตฺตทณฺเฑน นาภิโต อุคฺคนฺตฺวา ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสว วิทตฺถิมตฺตํ รตนมตฺตํ พฺยามมตฺตํ ยฏฺิมตฺตํ คาวุตมตฺตํ อฑฺฒโยชนมตฺตํ โยชนมตฺตนฺติ เอวํ อุคฺคนฺตฺวา อเนกโยชนสหสฺสํ นภํ อาหจฺจ ิตา อโหสิ, อยํ ทุติโย มหาสุปิโน ปาตุรโหสิ.
ปุน จปรํ เสตา กิมี กณฺหสีสา ปาเทหิ อุสฺสกฺกิตฺวา ยาว ชาณุมณฺฑลา ปฏิจฺฉาเทสุํ, อยํ ตติโย มหาสุปิโน ปาตุรโหสิ.
ปุน จปรํ จตฺตาโร สกุณา นานาวณฺณา จตูหิ ทิสาหิ อาคนฺตฺวา ปาทมูเล นิปติตฺวา สพฺพเสตา สมฺปชฺชึสุ, อยํ จตุตฺโถ มหาสุปิโน ปาตุรโหสิ.
ปุน ¶ จปรํ โพธิสตฺโต มหโต มีฬฺหปพฺพตสฺส อุปรูปริ จงฺกมติ อลิปฺปมาโน มีฬฺเหน, อยํ ปฺจโม มหาสุปิโน ปาตุรโหสิ. อิเม ปฺจ มหาสุปินา.
ตตฺถ ปโม อนุตฺตราย สมฺมาสมฺโพธิยา ปุพฺพนิมิตฺตํ, ทุติโย อริยสฺส อฏฺงฺคิกสฺส มคฺคสฺส เทวมนุสฺเสสุ สุปฺปกาสิตภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, ตติโย พหูนํ โอทาตวสนานํ คิหีนํ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา สรณคมนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ, จตุตฺโถ ขตฺติยาทีนํ จตุนฺนํ วณฺณานํ ตถาคตปฺปเวทิเต ธมฺมวินเย อคารสฺมา อนคาริยํ ปพฺพชิตฺวา อนุตฺตรวิมุตฺติสจฺฉิกิริยาย ปุพฺพนิมิตฺตํ, ปฺจโม จตุนฺนํ ปจฺจยานํ ลาภิตาย เตสุ จ อนุปลิตฺตภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ.
อปิจ ¶ ยํ โส จกฺกวาฬมหาปถวึ สิริสยนภูตํ อทฺทส, ตํ พุทฺธภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ยํ หิมวนฺตํ ปพฺพตราชานํ พิมฺโพหนํ อทฺทส, ตํ สพฺพฺุตฺาณพิมฺโพหนสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ยํ จตฺตาโร หตฺถปาเท สมุทฺทสฺส อุปรูปริภาเคน คนฺตฺวา จกฺกวาฬมตฺถเก ิเต อทฺทส, ตํ ธมฺมจกฺกสฺส อปฺปฏิวตฺติยภาเว ปุพฺพนิมิตฺตํ. ยํ อตฺตานํ อุตฺตานกํ นิปนฺนํ อทฺทส, ตํ ตีสุ ภเวสุ อวกุชฺชานํ สตฺตานํ อุตฺตานมุขภาวสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ยํ อกฺขีนิ อุมฺมีเลตฺวา ปสฺสนฺโต วิย อโหสิ, ตํ ทิพฺพจกฺขุปฏิลาภสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. ยํ ยาว ภวคฺคา เอกาโลกํ อโหสิ, ตํ อนาวรณาณสฺส ปุพฺพนิมิตฺตํ. เสสํ วุตฺตนยเมว. อิติ ตํตํวิเสสาธิคมนิมิตฺตภูเต ปฺจ มหาสุปิเน ปสฺสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘โพธิสตฺโต วิย ปฺจ มหาสุปิเน’’ติ.
โกสลราชา วิย โสฬส สุปิเนติ –
‘‘อุสภา รุกฺขา คาวิโย ควา จ,
อสฺโส กํโส สิงฺคาลี จ กุมฺโภ;
โปกฺขรณี จ อปากจนฺทนํ,
ลาพูนิ สีทนฺติ สิลา ปฺลวนฺติ.
‘‘มณฺฑูกิโย กณฺหสปฺเป คิลนฺติ,
กากํ สุวณฺณา ปริวารยนฺติ;
ตสา วกา เอฬกานํ ภยา หี’’ติ. (ชา. ๑.๑.๗๗) –
อิเม โสฬส สุปิเน ปสฺสนฺโต โกสลราชา วิย.
๑. เอกทิวสํ ¶ กิร โกสลราชา รตฺตึ นิทฺทูปคโต ปจฺฉิมยาเม โสฬส สุปิเน ปสฺสิ (ชา. อฏฺ. ๑.๑.มหาสุปินชาตกวณฺณนา). ตตฺถ จตฺตาโร อฺชนวณฺณา กาฬอุสภา ‘‘ยุชฺฌิสฺสามา’’ติ จตูหิ ทิสาหิ ราชงฺคณํ อาคนฺตฺวา ‘‘อุสภยุทฺธํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ มหาชเน สนฺนิปติเต ยุชฺฌนาการํ ทสฺเสตฺวา นทิตฺวา คชฺชิตฺวา อยุชฺฌิตฺวาว ปฏิกฺกนฺตา. อิมํ ปมํ สุปินํ อทฺทส.
๒. ขุทฺทกา ¶ รุกฺขา เจว คจฺฉา จ ปถวึ ภินฺทิตฺวา วิทตฺถิมตฺตมฺปิ รตนมตฺตมฺปิ อนุคฺคนฺตฺวาว ปุปฺผนฺติ เจว ผลนฺติ จ. อิมํ ทุติยํ อทฺทส.
๓. คาวิโย ตทหุชาตานํ วจฺฉานํ ขีรํ ปิวนฺติโย อทฺทส. อยํ ตติโย สุปิโน.
๔. ธุรวาเห อาโรหปริณาหสมฺปนฺเน มหาโคเณ ยุคปรมฺปราย อโยเชตฺวา ตรุเณ โคทมฺเม ธุเร โยเชนฺเต อทฺทส, เต ธุรํ วหิตุํ อสกฺโกนฺตา ฉฑฺเฑตฺวา อฏฺํสุ, สกฏานิ นปฺปวตฺตึสุ. อยํ จตุตฺโถ สุปิโน.
๕. เอกํ อุภโตมุขํ อสฺสํ อทฺทส, ตสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ ยวสีสํ เทนฺติ, โส ทฺวีหิปิ มุเขหิ ขาทติ. อยํ ปฺจโม สุปิโน.
๖. มหาชโน สตสหสฺสคฺฆนกํ สุวณฺณปาตึ สมฺมชฺชิตฺวา ‘‘อิธ ปสฺสาวํ กโรหี’’ติ เอกสฺส ชรสิงฺคาลสฺส อุปนาเมสิ, ตํ ตตฺถ ปสฺสาวํ กโรนฺตํ อทฺทส. อยํ ฉฏฺโ สุปิโน.
๗. เอโก ปุริโส รชฺชุํ วฏฺเฏตฺวา ปาทมูเล นิกฺขิปติ, เตน นิสินฺนปีสฺส เหฏฺา สยิตา ฉาตสิงฺคาลี ตสฺส อชานนฺตสฺเสว ตํ ขาทติ. อิมํ สตฺตมํ สุปินํ อทฺทส.
๘. ราชทฺวาเร พหูหิ ตุจฺฉกุมฺเภหิ ปริวาเรตฺวา ปิตํ เอกํ มหนฺตํ ปูริตกุมฺภํ อทฺทส, จตฺตาโรปิ ปน วณฺณา จตูหิ ทิสาหิ จตูหิ อนุทิสาหิ จ ฆเฏหิ อุทกํ อาหริตฺวา ปูริตกุมฺภเมว ปูเรนฺติ, ปูริตปูริตํ อุทกํ อุตฺตริตฺวา ปลายติ, เตปิ ปุนปฺปุนํ ตตฺเถว อุทกํ อาสิฺจนฺติ, ตุจฺฉกุมฺเภ โอโลเกนฺตาปิ นตฺถิ. อยํ อฏฺโม สุปิโน.
๙. เอกํ ¶ ปฺจปทุมสฺฉนฺนํ คมฺภีรํ สพฺพโตติตฺถํ โปกฺขรณึ อทฺทส, สมนฺตโต ทฺวิปทจตุปฺปทา โอตริตฺวา ตตฺถ ปานียํ ปิวนฺติ, ตสฺสา มชฺเฌ คมฺภีรฏฺาเน อุทกํ อาวิลํ, ตีรปฺปเทเส ทฺวิปทจตุปฺปทานํ อกฺกมนฏฺาเน อจฺฉํ วิปฺปสนฺนํ อนาวิลํ. อยํ นวโม สุปิโน.
๑๐. เอกิสฺสาเยว จ กุมฺภิยา ปจฺจมานํ โอทนํ อปากํ อทฺทส, ‘‘อปาก’’นฺติ วิจาเรตฺวา วิภชิตฺวา ปิตํ วิย ตีหากาเรหิ ปจฺจมานํ เอกสฺมึ ปสฺเส อติกิลินฺโน โหติ, เอกสฺมึ อุตฺตณฺฑุโล, เอกสฺมึ สุปกฺโกติ. อยํ ทสโม สุปิโน.
๑๑. สตสหสฺสคฺฆนกํ ¶ จนฺทนสารํ ปูติตกฺเกน วิกฺกิณนฺเต อทฺทส. อยํ เอกาทสโม สุปิโน.
๑๒. ตุจฺฉลาพูนิ อุทเก สีทนฺตานิ อทฺทส. อยํ ทฺวาทสโม สุปิโน.
๑๓. มหนฺตมหนฺตา กูฏาคารปฺปมาณา ฆนสิลา นาวา วิย อุทเก ปฺลวมานา อทฺทส. อยํ เตรสโม สุปิโน.
๑๔. ขุทฺทกมธุกปุปฺผปฺปมาณา มณฺฑูกิโย มหนฺเต กณฺหสปฺเป เวเคน อนุพนฺธิตฺวา อุปฺปลนาเฬ วิย ฉินฺทิตฺวา มํสํ ขาทิตฺวา คิลนฺติโย อทฺทส. อยํ จุทฺทสโม สุปิโน.
๑๕. ทสหิ อสทฺธมฺเมหิ สมนฺนาคตํ คามโคจรํ กากํ กฺจนวณฺณวณฺณตาย ‘‘สุวณฺณา’’ติ ลทฺธนาเม สุวณฺณราชหํเส ปริวาเรนฺเต อทฺทส. อยํ ปนฺนรสโม สุปิโน.
๑๖. ปุพฺเพ ทีปิโน เอฬเก ขาทนฺติ, เต ปน เอฬเก ทีปิโน อนุพนฺธิตฺวา มุรามุราติ ขาทนฺเต อทฺทส, อถฺเ ตสา วกา เอฬเก ทูรโตว ทิสฺวา ตสิตา ตาสปฺปตฺตา หุตฺวา เอฬกานํ ภยา ปลายิตฺวา คุมฺพคหนานิ ปวิสิตฺวา นิลียึสุ. อยํ โสฬสโม สุปิโน.
๑. ตตฺถ อธมฺมิกานํ ราชูนํ อธมฺมิกานฺจ มนุสฺสานํ กาเล โลเก วิปริวตฺตมาเน กุสเล โอสนฺเน อกุสเล อุสฺสนฺเน โลกสฺส ปริหีนกาเล ¶ เทโว น สมฺมา วสฺสิสฺสติ, เมฆปาทา ฉิชฺชิสฺสนฺติ, สสฺสานิ มิลายิสฺสนฺติ, ทุพฺภิกฺขํ ภวิสฺสติ, วสฺสิตุกามา วิย จตูหิ ทิสาหิ เมฆา อุฏฺหิตฺวา อิตฺถิกาหิ อาตเป ปตฺถฏานํ วีหิอาทีนํ เตมนภเยน อนฺโต ปเวสิตกาเล ปุริเสสุ กุทาลปิฏเก อาทาย อาฬิพนฺธนตฺถาย นิกฺขนฺเตสุ วสฺสนาการํ ทสฺเสตฺวา คชฺชิตฺวา วิชฺชุลตา นิจฺฉาเรตฺวา อุสภา วิย อยุชฺฌิตฺวา อวสฺสิตฺวาว ปลายิสฺสนฺติ. อยํ ปมสฺส วิปาโก.
๒. โลกสฺส ปริหีนกาเล มนุสฺสานํ ปริตฺตายุกกาเล สตฺตา ติพฺพราคา ภวิสฺสนฺติ, อสมฺปตฺตวยาว กุมาริโย ปุริสนฺตรํ คนฺตฺวา อุตุนิโย เจว คพฺภินิโย จ หุตฺวา ปุตฺตธีตาหิ วฑฺฒิสฺสนฺติ. ขุทฺทกรุกฺขานํ ปุปฺผํ วิย หิ ตาสํ อุตุนิภาโว, ผลํ วิย จ ปุตฺตธีตโร ภวิสฺสนฺติ. อยํ ทุติยสฺส วิปาโก.
๓. มนุสฺสานํ ¶ เชฏฺาปจายิกกมฺมสฺส นฏฺกาเล สตฺตา มาตาปิตูสุ วา สสฺสุสสุเรสุ วา ลชฺชํ อนุปฏฺเปตฺวา สยเมว กุฏุมฺพํ สํวิทหนฺตาว ฆาสจฺฉาทนมตฺตมฺปิ มหลฺลกานํ ทาตุกามา ทสฺสนฺติ, อทาตุกามา น ทสฺสนฺติ, มหลฺลกา อนาถา หุตฺวา อสยํวสี ทารเก อาราเธตฺวา ชีวิสฺสนฺติ ตทหุชาตานํ วจฺฉานํ ขีรํ ปิวนฺติโย มหาคาวิโย วิย. อยํ ตติยสฺส วิปาโก.
๔. อธมฺมิกราชูนํ กาเล อธมฺมิกราชาโน ปณฺฑิตานํ ปเวณิกุสลานํ กมฺมนิตฺถรณสมตฺถานํ มหามตฺตานํ ยสํ น ทสฺสนฺติ, ธมฺมสภายํ วินิจฺฉยฏฺาเนปิ ปณฺฑิเต โวหารกุสเล มหลฺลเก อมจฺเจ น เปสฺสนฺติ. ตพฺพิปรีตานํ ปน ตรุณตรุณานํ ยสํ ทสฺสนฺติ, ตถารูเป เอว จ วินิจฺฉยฏฺาเน เปสฺสนฺติ, เต ราชกมฺมานิ เจว ยุตฺตายุตฺตฺจ อชานนฺตา เนว ตํ ยสํ อุกฺขิปิตุํ สกฺขิสฺสนฺติ, น ราชกมฺมานิ นิตฺถริตุํ, เต อสกฺโกนฺตา กมฺมธุรํ ฉฑฺเฑสฺสนฺติ, มหลฺลกาปิ ปณฺฑิตา อมจฺจา ยสํ อลภนฺตา กิจฺจานิ นิตฺถริตุํ สมตฺถาปิ ‘‘กึ อมฺหากํ เอเตหิ, มยํ พาหิรกา ชาตา, อพฺภนฺตริกา ตรุณทารกา ชานิสฺสนฺตี’’ติ อุปฺปนฺนานิ กมฺมานิ น กริสฺสนฺติ, เอวํ สพฺพถาปิ เตสํ ราชูนํ หานิเยว ภวิสฺสติ, ธุรํ วหิตุํ อสมตฺถานํ วจฺฉทมฺมานํ ธุเร โยชิตกาโล วิย, ธุรวาหานฺจ ¶ มหาโคณานํ ยุคปรมฺปราย อโยชิตกาโล วิย ภวิสฺสติ. อยํ จตุตฺถสฺส วิปาโก.
๕. อธมฺมิกราชกาเลเยว อธมฺมิกพาลราชาโน อธมฺมิเก โลลมนุสฺเส วินิจฺฉเย เปสฺสนฺติ, เต ปาปปฺุเสุ อนาทรา พาลา สภายํ นิสีทิตฺวา วินิจฺฉยํ เทนฺตา อุภินฺนมฺปิ อตฺถปจฺจตฺถิกานํ หตฺถโต ลฺชํ คเหตฺวา ขาทิสฺสนฺติ อสฺโส วิย ทฺวีหิ มุเขหิ ยวสีสํ. อยํ ปฺจมสฺส วิปาโก.
๖. อธมฺมิกาเยว วิชาติราชาโน ชาติสมฺปนฺนานํ กุลปุตฺตานํ อาสงฺกาย ยสํ น ทสฺสนฺติ, อกุลีเน วฑฺเฒสฺสนฺติ, เอวํ มหากุลานิ ทุคฺคตานิ ภวิสฺสนฺติ, ลามกกุลานิ อิสฺสรานิ. เต จ กุลีนา ปุริสา ชีวิตุํ อสกฺโกนฺตา ‘‘อิเม นิสฺสาย ชีวิสฺสามา’’ติ อกุลีนานํ ธีตโร ทสฺสนฺติ, อิติ ตาสํ กุลธีตานํ อกุลีเนหิ สทฺธึ สํวาโส ชรสิงฺคาลสฺส สุวณฺณปาติยํ ปสฺสาวกรณสทิโส ภวิสฺสติ. อยํ ฉฏฺสฺส วิปาโก.
๗. คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล อิตฺถิโย ปุริสโลลา สุราโลลา อลงฺการโลลา วิสิขาโลลา อามิสโลลา ภวิสฺสนฺติ ทุสฺสีลา ทุราจารา. ตา สามิเกหิ กสิโครกฺขาทีนิ กมฺมานิ กตฺวา ¶ กิจฺเฉน กสิเรน สมฺภตํ ธนํ ชาเรหิ สทฺธึ สุรํ ปิวนฺติโย มาลาคนฺธวิเลปนํ ธารยมานา อนฺโตเคเห อจฺจายิกมฺปิ กิจฺจํ อโนโลเกตฺวา เคหปริกฺเขปสฺส อุปริภาเคนปิ ฉิทฺทฏฺาเนหิปิ ชาเร อุปธารยมานา สฺเว วปิตพฺพยุตฺตกํ พีชมฺปิ โกฏฺเฏตฺวา ยาคุภตฺตขชฺชกานิ สชฺเชตฺวา ขาทมานา วิลุมฺปิสฺสนฺติ เหฏฺาปีกนิปนฺนกฉาตกสิงฺคาลี วิย วฏฺเฏตฺวา วฏฺเฏตฺวา ปาทมูเล นิกฺขิตฺตรชฺชุํ. อยํ สตฺตมสฺส วิปาโก.
๘. คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล โลโก ปริหายิสฺสติ, รฏฺํ นิโรชํ ภวิสฺสติ, ราชาโน ทุคฺคตา กปณา ภวิสฺสนฺติ. โย อิสฺสโร ภวิสฺสติ, ตสฺส ภณฺฑาคาเร สตสหสฺสมตฺตา กหาปณา ภวิสฺสนฺติ, เต เอวํ ทุคฺคตา สพฺเพ ชนปเท อตฺตโน กมฺมํ การยิสฺสนฺติ, อุปทฺทุตา มนุสฺสา สเก กมฺมนฺเต ฉฑฺเฑตฺวา ราชูนํเยว อตฺถาย ปุพฺพณฺณาปรณฺณานิ วปนฺตา ¶ รกฺขนฺตา ลายนฺตา มทฺทนฺตา ปเวเสนฺตา อุจฺฉุเขตฺตานิ กโรนฺตา ยนฺตานิ วาเหนฺตา ผาณิตาทีนิ ปจนฺตา ปุปฺผาราเม ผลาราเม จ กโรนฺตา ตตฺถ ตตฺถ นิปฺผนฺนานิ ปุปฺผผลาทีนิ อาหริตฺวา รฺโ โกฏฺาคารเมว ปูเรสฺสนฺติ, อตฺตโน เคเหสุ ตุจฺฉโกฏฺเ โอโลเกนฺตาปิ น ภวิสฺสนฺติ, ตุจฺฉตุจฺฉกุมฺเภ อโนโลเกตฺวา ปูริตกุมฺภปูรณสทิสเมว ภวิสฺสติ. อยํ อฏฺมสฺส วิปาโก.
๙. คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ราชาโน อธมฺมิกา ภวิสฺสนฺติ, ฉนฺทาทิวเสน อคตึ คจฺฉนฺตา รชฺชํ กาเรสฺสนฺติ, ธมฺเมน วินิจฺฉยํ นาม น ทสฺสนฺติ, ลฺชวิตฺตกา ภวิสฺสนฺติ ธนโลลา, รฏฺวาสิเกสุ เตสํ ขนฺติเมตฺตานุทฺทยํ นาม น ภวิสฺสติ, กกฺขฬา ผรุสา อุจฺฉุยนฺเต อุจฺฉุคณฺิกา วิย มนุสฺเส ปีเฬนฺตา นานปฺปการํ พลึ อุปฺปาเทตฺวา ธนํ คณฺหิสฺสนฺติ, มนุสฺสา พลิปีฬิตา กิฺจิ ทาตุํ อสกฺโกนฺตา คามนิคมาทโย ฉฑฺเฑตฺวา ปจฺจนฺตํ คนฺตฺวา วาสํ กปฺเปสฺสนฺติ, มชฺฌิมชนปโท สฺุโ ภวิสฺสติ, ปจฺจนฺโต ฆนวาโส เสยฺยถาปิ โปกฺขรณิยา มชฺเฌ อุทกํ อาวิลํ ปริยนฺเต วิปฺปสนฺนํ. อยํ นวมสฺส วิปาโก.
๑๐. คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล ราชาโน อธมฺมิกา ภวิสฺสนฺติ, เตสุ อธมฺมิเกสุ ราชยุตฺตาปิ พฺราหฺมณคหปติกาปิ เนคมชานปทาปีติ สมณพฺราหฺมเณ อุปาทาย สพฺเพ มนุสฺสา อธมฺมิกา ภวิสฺสนฺติ, ตโต เตสํ อารกฺขเทวตา พลิปฏิคฺคาหิกเทวตา รุกฺขเทวตา อากาสฏฺกเทวตาติ เอวํ เทวตาปิ อธมฺมิกา ภวิสฺสนฺติ, อธมฺมิกราชูนํ รชฺเช วาตา วิสมา ขรา วายิสฺสนฺติ, เต อากาสฏฺกวิมานานิ กมฺเปสฺสนฺติ, เตสุ กมฺปิเตสุ เทวตา กุปิตา เทวํ วสฺสิตุํ น ทสฺสนฺติ, วสฺสมาโนปิ สกลรฏฺเ เอกปฺปหาเรเนว น วสฺสิสฺสติ, วสฺสมาโนปิ สพฺพตฺถ กสิกมฺมสฺส วา วปฺปกมฺมสฺส วา อุปกาโร หุตฺวา น วสฺสิสฺสติ. ยถา ¶ จ รฏฺเ, เอวํ ชนปเทปิ คาเมปิ เอกตฬากสฺสเรปิ เอกปฺปหาเรเนว น วสฺสิสฺสติ, ตฬากสฺส อุปริภาเค วสฺสนฺโต เหฏฺาภาเค น วสฺสิสฺสติ, เหฏฺา วสฺสนฺโต อุปริ น วสฺสิสฺสติ, เอกสฺมึ ภาเค สสฺสํ อติวสฺเสน นสฺสิสฺสติ, เอกสฺมึ อวสฺสนฺโต มิลายิสฺสติ, เอกสฺมึ สมฺมา วสฺสมาโน สมฺปาเทสฺสติ, เอวํ เอกสฺส รฺโ รชฺเช วุตฺตา ¶ สสฺสา ติปฺปการา ภวิสฺสนฺติ เอกกุมฺภิยา โอทโน วิย. อยํ ทสมสฺส วิปาโก.
๑๑. คจฺฉนฺเต คจฺฉนฺเต กาเล สาสเน ปริหายนฺเต ปจฺจยโลลา อลชฺชิกา พหู ภิกฺขู ภวิสฺสนฺติ, เต ภควตา ปจฺจยโลลุปฺปํ นิมฺมเถตฺวา กถิตธมฺมเทสนํ จีวราทิจตุปจฺจยเหตุ ปเรสํ เทเสสฺสนฺติ, ปจฺจเยหิ มุจฺฉิตฺวา นิรตฺถกปกฺเข ิตา นิพฺพานาภิมุขํ กตฺวา เทเสตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ, เกวลํ ‘‘ปทพฺยฺชนสมฺปตฺติฺเจว มธุรสทฺทฺจ สุตฺวา มหคฺฆานิ จีวรานิ ทสฺสนฺติ’’อิจฺเจวํ เทเสสฺสนฺติ. อปเร อนฺตรวีถิจตุกฺกราชทฺวาราทีสุ นิสีทิตฺวา กหาปณอฑฺฒกหาปณปาทมาสกรูปาทีนิปิ นิสฺสาย เทเสสฺสนฺติ. อิติ ภควตา นิพฺพานคฺฆนกํ กตฺวา เทสิตํ ธมฺมํ จตุปจฺจยตฺถาย เจว กหาปณอฑฺฒกหาปณาทิอตฺถาย จ วิกฺกิณิตฺวา เทเสนฺตา สตสหสฺสคฺฆนกํ จนฺทนสารํ ปูติตกฺเกน วิกฺกิณนฺตา วิย ภวิสฺสนฺติ. อยํ เอกาทสมสฺส วิปาโก.
๑๒. อธมฺมิกราชกาเล โลเก วิปริวตฺตนฺเตเยว ราชาโน ชาติสมฺปนฺนานํ กุลปุตฺตานํ ยสํ น ทสฺสนฺติ, อกุลีนานฺเว ทสฺสนฺติ, เต อิสฺสรา ภวิสฺสนฺติ, อิตเร ทลิทฺทา. ราชสมฺมุเขปิ ราชทฺวาเรปิ อมจฺจสมฺมุเขปิ วินิจฺฉยฏฺาเนปิ ตุจฺฉลาพุสทิสานํ อกุลีนานํเยว กถา โอสีทิตฺวา ิตา วิย นิจฺจลา สุปฺปติฏฺิตา ภวิสฺสติ, สงฺฆสนฺนิปาเตปิ สงฺฆกมฺมคณกมฺมฏฺาเนสุ เจว ปตฺตจีวรปริเวณาทิวินิจฺฉยฏฺาเนสุ จ ทุสฺสีลานํ ปาปปุคฺคลานํเยว กถา นิยฺยานิกา ภวิสฺสติ, น ลชฺชิภิกฺขูนนฺติ เอวํ สพฺพถาปิ ตุจฺฉลาพูนํ สีทนกาโล วิย ภวิสฺสติ. อยํ ทฺวาทสมสฺส วิปาโก.
๑๓. ตาทิเสเยว กาเล อธมฺมิกราชาโน อกุลีนานํ ยสํ ทสฺสนฺติ, เต อิสฺสรา ภวิสฺสนฺติ, กุลีนา ทุคฺคตา. เตสุ น เกจิ คารวํ กริสฺสนฺติ, อิตเรสุเยว กริสฺสนฺติ, ราชสมฺมุเข วา อมจฺจสมฺมุเข วา วินิจฺฉยฏฺาเน วา วินิจฺฉยกุสลานํ ฆนสิลาสทิสานํ กุลปุตฺตานํ กถา น โอคาหิตฺวา ปติฏฺหิสฺสติ. เตสุ กเถนฺเตสุ ‘‘กึ อิเม กเถนฺตี’’ติ อิตเร ปริหาสเมว กริสฺสนฺติ, ภิกฺขุสนฺนิปาเตปิ วุตฺตปฺปกาเรสุ าเนสุ เนว เปสเล ภิกฺขู ครุกาตพฺเพ มฺิสฺสนฺติ, นาปิ เนสํ ¶ ¶ กถา ปริโยคาหิตฺวา ปติฏฺหิสฺสติ, สิลานํ ปฺลวกาโล วิย ภวิสฺสติ. อยํ เตรสมสฺส วิปาโก.
๑๔. โลเก ปริหายนฺเตเยว มนุสฺสา ติพฺพราคาทิชาติกา กิเลสานุวตฺตกา หุตฺวา ตรุณตรุณานํ อตฺตโน ภริยานํ วเส วตฺติสฺสนฺติ, เคเห ทาสกมฺมกราทโยปิ โคมหึสาทโยปิ หิรฺสุวณฺณมฺปิ สพฺพํ ตาสํเยว อายตฺตํ ภวิสฺสติ, ‘‘อสุกหิรฺสุวณฺณํ วา ปริจฺเฉทาทิชาตํ วา กห’’นฺติ วุตฺเต ‘‘ยตฺถ วา ตตฺถ วา โหตุ, กึ ตุยฺหิมินา พฺยาปาเรน, ตฺวํ มยฺหํ ฆเร สนฺตํ วา อสนฺตํ วา ชานิตุกาโม ชาโต’’ติ วตฺวา นานปฺปกาเรหิ อกฺโกสิตฺวา มุขสตฺตีหิ โกฏฺเฏตฺวา ทาสเจฏกํ วิย วเส กตฺวา อตฺตโน อิสฺสริยํ ปวตฺเตสฺสนฺติ, เอวํ มธุกปุปฺผปฺปมาณมณฺฑูกโปติกานํ อาสีวิเส กณฺหสปฺเป คิลนกาโล วิย ภวิสฺสติ. อยํ จุทฺทสมสฺส วิปาโก.
๑๕. ทุพฺพลราชกาเล ราชาโน หตฺถิสิปฺปาทีสุ อกุสลา ยุทฺเธสุ อวิสารทา ภวิสฺสนฺติ, เต อตฺตโน ราชาธิปจฺจํ อาสงฺกมานา สมานชาติกานํ กุลปุตฺตานํ อิสฺสริยํ อทตฺวา อตฺตโน ปาทมูลิกนฺหาปกกปฺปกาทีนํ ทสฺสนฺติ, ชาติโคตฺตสมฺปนฺนา กุลปุตฺตา ราชกุเล ปติฏฺํ อลภมานา ชีวิกํ กปฺเปตุํ อสมตฺถา หุตฺวา อิสฺสริยฏฺาเน ชาติโคตฺตหีเน อกุลีเน อุปฏฺหนฺตา วิจริสฺสนฺติ, สุวณฺณราชหํเสหิ กากสฺส ปริวาริตกาโล วิย ภวิสฺสติ. อยํ ปนฺนรสมสฺส วิปาโก.
๑๖. อธมฺมิกราชกาเลเยว จ อกุลีนาว ราชวลฺลภา อิสฺสรา ภวิสฺสนฺติ, กุลีนา อปฺปฺาตา ทุคฺคตา. เต ราชวลฺลภา ราชานํ อตฺตโน กถํ คาหาเปตฺวา วินิจฺฉยฏฺานาทีสุ พลวนฺโต หุตฺวา ทุพฺพลานํ ปเวณิอาคตานิ เขตฺตวตฺถุอาทีนิ ‘‘อมฺหากํ สนฺตกานิ เอตานี’’ติ อภิยฺุชิตฺวา เต ‘‘น ตุมฺหากํ, อมฺหาก’’นฺติ อาคนฺตฺวา วินิจฺฉยฏฺานาทีสุ วิวทนฺเต เวตฺตลตาทีหิ ปหาราเปตฺวา คีวายํ คเหตฺวา อปกฑฺฒาเปตฺวา ‘‘อตฺตโน ปมาณํ น ชานาถ, อมฺเหหิ สทฺธึ วิวทถ, อิทานิ โว รฺโ กเถตฺวา หตฺถปาทจฺเฉทาทีนิ กาเรสฺสามา’’ติ สนฺตชฺเชสฺสนฺติ, เต เตสํ ภเยน อตฺตโน สนฺตกานิ เขตฺตวตฺถูนิ ‘‘ตุมฺหากํเยว ¶ ตานิ, คณฺหถา’’ติ นิยฺยาเตตฺวา อตฺตโน เคหานิ ปวิสิตฺวา ภีตา นิปชฺชิสฺสนฺติ. ปาปภิกฺขูปิ เปสเล ภิกฺขู ยถารุจิ วิเหเสฺสนฺติ, เปสลา ภิกฺขู ปฏิสรณํ อลภมานา อรฺํ ปวิสิตฺวา คหนฏฺาเนสุ นิลียิสฺสนฺติ, เอวํ หีนชจฺเจหิ เจว ปาปภิกฺขูหิ จ อุปทฺทุตานํ ชาติมนฺตกุลปุตฺตานฺเจว เปสลภิกฺขูนฺจ เอฬกานํ ภเยน ตสวกานํ ปลายนกาโล วิย ภวิสฺสติ ¶ . อยํ โสฬสมสฺส วิปาโก. เอวํ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส ปุพฺพนิมิตฺตภูเต โสฬส สุปิเน ปสฺสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘โกสลราชา วิย โสฬส สุปิเน’’ติ. เอตฺถ จ ปุพฺพนิมิตฺตโต อตฺตโน อตฺถานตฺถนิมิตฺตํ สุปินํ ปสฺสนฺโต อตฺตโน กมฺมานุภาเวน ปสฺสติ, โกสลราชา วิย โลกสฺส อตฺถานตฺถนิมิตฺตํ สุปินํ ปสฺสนฺโต ปน สพฺพสตฺตสาธารณกมฺมานุภาเวน ปสฺสตีติ เวทิตพฺพํ.
กุทฺธา หิ เทวตาติ นาคมหาวิหาเร มหาเถรสฺส กุทฺธา เทวตา วิย. โรหเณ กิร นาคมหาวิหาเร มหาเถโร ภิกฺขุสงฺฆํ อนปโลเกตฺวาว เอกํ นาครุกฺขํ ฉินฺทาเปสิ. รุกฺเข อธิวตฺถา เทวตา เถรสฺส กุทฺธา ปมเมว นํ สจฺจสุปิเนน ปโลเภตฺวา ปจฺฉา ‘‘อิโต เต สตฺตทิวสมตฺถเก อุปฏฺาโก ราชา มริสฺสตี’’ติ สุปิเน อาโรเจสิ. เถโร ตํ กถํ อาหริตฺวา ราโชโรธานํ อาจิกฺขิ. ตา เอกปฺปหาเรเนว มหาวิรวํ วิรวึสุ. ราชา ‘‘กึ เอต’’นฺติ ปุจฺฉิ. ตา ‘เอวํ เถเรน วุตฺต’’นฺติ อาโรจยึสุ. ราชา ทิวเส คณาเปตฺวา สตฺตาเห วีติวตฺเต เถรสฺส หตฺถปาเท ฉินฺทาเปสิ. เอกนฺตสจฺจเมว โหตีติ ผลสฺส สจฺจภาวโต วุตฺตํ, ทสฺสนํ ปน วิปลฺลตฺถเมว. เตเนว ปหีนวิปลฺลาสา ปุพฺพนิมิตฺตภูตมฺปิ สุปินํ น ปสฺสนฺติ, ทฺวีหิ ตีหิ วา การเณหิ กทาจิ สุปินํ ปสฺสนฺตีติ อาห ‘‘สํสคฺคเภทโต’’ติ. ‘‘อเสกฺขา น ปสฺสนฺติ ปหีนวิปลฺลาสตฺตา’’ติ วจนโต จตุนฺนมฺปิ การณานํ วิปลฺลาโส เอว มูลการณนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ตนฺติ สุปินกาเล ปวตฺตํ ภวงฺคจิตฺตํ. รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณนฺติ กมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตโต อฺํ รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณํ น โหติ. อีทิสานีติ ปจฺจกฺขโต อนุภูตปุพฺพปริกปฺปิตรูปาทิอารมฺมณานิ เจว ราคาทิสมฺปยุตฺตานิ จ. สพฺโพหาริกจิตฺเตนาติ ปกติจิตฺเตน. ทฺวีหิ อนฺเตหิ มุตฺโตติ ¶ กุสลากุสลสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ อนฺเตหิ มุตฺโต. อาวชฺชนตทารมฺมณกฺขเณติ อิทํ ยาว ตทารมฺมณุปฺปตฺติ, ตาว ปวตฺตํ จิตฺตวารํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘สุปิเนเนว ทิฏฺํ วิย เม, สุตํ วิย เมติ กถนกาเล ปน อพฺยากโตเยว อาวชฺชนมตฺตสฺเสว อุปฺปชฺชนโต’’ติ วทนฺติ. เอวํ วทนฺเตหิ ปฺจทฺวาเร ทุติยโมฆวาเร วิย มโนทฺวาเรปิ อาวชฺชนํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อุปฺปชฺชิตฺวา ชวนฏฺาเน ตฺวา ภวงฺคํ โอตรตีติ อธิปฺเปตนฺติ ทฏฺพฺพํ เอกจิตฺตกฺขณิกสฺส อาวชฺชนสฺส อุปฺปตฺติยํ ‘‘ทิฏฺํ วิย เม, สุตํ วิย เม’’ติ กปฺปนาย อสมฺภวโต.
เอตฺถ จ ‘‘สุปินนฺเตปิ ตทารมฺมณวจนโต ปจฺจุปฺปนฺนวเสน วา อตีตวเสน วา สภาวธมฺมาปิ สุปินนฺเต อารมฺมณํ โหนฺตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘ยทิปิ สุปินนฺเต วิภูตํ หุตฺวา อุปฏฺิเต ¶ รูปาทิวตฺถุมฺหิ ตทารมฺมณํ วุตฺตํ, ตถาปิ สุปินนฺเต อุปฏฺิตนิมิตฺตสฺส ปริกปฺปวเสน คเหตพฺพตาย ทุพฺพลภาวโต ทุพฺพลวตฺถุกตฺตาติ วุตฺต’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘กรชกายสฺส นิรุสฺสาหสนฺตภาวปฺปตฺติโต ตนฺนิสฺสิตํ หทยวตฺถุ น สุปฺปสนฺนํ โหติ, ตโต ตนฺนิสฺสิตาปิ จิตฺตุปฺปตฺติ น สุปฺปสนฺนา อสุปฺปสนฺนวฏฺฏินิสฺสิตทีปปฺปภา วิย, ตสฺมา ทุพฺพลวตฺถุกตฺตาติ เอตฺถ ทุพฺพลหทยวตฺถุกตฺตา’’ติ อตฺถํ วทนฺติ, วีมํสิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํ.
สุปินนฺตเจตนาติ มโนทฺวาริกชวนวเสน ปวตฺตา สุปินนฺเต เจตนา. สุปินฺหิ ปสฺสนฺโต มโนทฺวาริเกเนว ชวเนน ปสฺสติ, น ปฺจทฺวาริเกน. ปฏิพุชฺฌนฺโต จ มโนทฺวาริเกเนว ปฏิพุชฺฌติ, น ปฺจทฺวาริเกน. นิทฺทายนฺตสฺส หิ มหาวฏฺฏึ ชาเลตฺวา ทีเป จกฺขุสมีปํ อุปนีเต ปมํ จกฺขุทฺวาริกํ อาวชฺชนํ ภวงฺคํ น อาวฏฺเฏติ, มโนทฺวาริกเมว อาวฏฺเฏติ, อถ ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. ทุติยวาเร จกฺขุทฺวาริกํ อาวชฺชนํ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏติ, ตโต จกฺขุวิฺาณาทีนิ ชวนปริโยสานานิ ปวตฺตนฺติ, ตทนนฺตรํ ภวงฺคํ ปวตฺตติ. ตติยวาเร มโนทฺวาริกอาวชฺชเนน ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต มโนทฺวาริกชวนํ ชวติ, เตน จิตฺเตน ‘‘กึ อยํ อิมสฺมึ าเน อาโลโก’’ติ ชานาติ. ตถา นิทฺทายนฺตสฺส กณฺณสมีเป ตูริเยสุ ปคฺคหิเตสุ ฆานสมีเป สุคนฺเธสุ วา ทุคฺคนฺเธสุ วา ปุปฺเผสุ อุปนีเตสุ มุเข สปฺปิมฺหิ วา ผาณิเต วา ปกฺขิตฺเต ปิฏฺิยํ ปาณินา ปหาเร ทินฺเน ปมํ โสตทฺวาริกาทีนิ อาวชฺชนานิ ภวงฺคํ น อาวฏฺเฏนฺติ ¶ , มโนทฺวาริกเมว อาวฏฺเฏติ, อถ ชวนํ ชวิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. ทุติยวาเร โสตทฺวาริกาทีนิ อาวชฺชนานิ ภวงฺคํ อาวฏฺเฏนฺติ, ตโต โสตฆานชิวฺหากายวิฺาณาทีนิ ชวนปริโยสานานิ ปวตฺตนฺติ, ตทนนฺตรํ ภวงฺคํ ปวตฺตติ. ตติยวาเร มโนทฺวาริกอาวชฺชเนน ภวงฺเค อาวฏฺฏิเต มโนทฺวาริกชวนํ ชวติ, เตน จิตฺเตน ตฺวา ‘‘กึ อยํ อิมสฺมึ าเน สทฺโท, สงฺขสทฺโท เภริสทฺโท’’ติ วา ‘‘กึ อยํ อิมสฺมึ าเน คนฺโธ, มูลคนฺโธ สารคนฺโธ’’ติ วา ‘‘กึ อิทํ มยฺหํ มุเข ปกฺขิตฺตํ, สปฺปิ ผาณิต’’นฺติ วา ‘‘เกนมฺหิ ปิฏฺิยํ ปหโฏ, อติถทฺโธ เม ปหาโร’’ติ วา วตฺตา โหติ, เอวํ มโนทฺวาริกชวเนเนว ปฏิพุชฺฌติ, น ปฺจทฺวาริเกน. สุปินมฺปิ เตเนว ปสฺสติ, น ปฺจทฺวาริเกน.
อสฺสาติ อสฺส อาปตฺตินิกายสฺส. นนุ จ อยุตฺโตยํ นิทฺเทโส ‘‘สงฺโฆ อาทิมฺหิ เจว เสเส จ อิจฺฉิตพฺโพ อสฺสา’’ติ. น หิ อาปตฺตินิกายสฺส อาทิมฺหิ เจว เสเส จ สงฺโฆ อิจฺฉิโต, กิฺจรหิ วุฏฺานสฺสาติ อิมํ โจทนํ มนสิ สนฺนิธาย ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา อธิปฺปายํ วิวรนฺโต ‘‘กึ วุตฺตํ โหตี’’ติอาทิมาห. อาปตฺติโต วุฏฺานสฺส อาทิมฺหิ เจว เสเส ¶ จ อิจฺฉิโต สงฺโฆ อาปตฺติยาว อิจฺฉิโต นาม โหตีติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย. อาปตฺติวุฏฺานนฺติ อาปตฺติโต วุฏฺานํ, อนาปตฺติกภาวูปคมนนฺติ อตฺโถ. วจนการณนฺติ ‘‘สงฺฆาทิเสโส’’ติ เอวํ วจเน การณํ. สมุทาเย นิรุฬฺโห นิกาย-สทฺโท ตเทกเทเส ปวตฺตมาโนปิ ตาย เอว รุฬฺหิยา ปวตฺตตีติ อาห รุฬีสทฺเทนาติ. อถ วา กิฺจิ นิมิตฺตํ คเหตฺวา สติปิ อฺสฺมึ ตํนิมิตฺตยุตฺเต กิสฺมิฺจิเทว วิสเย สมฺมุติยา จิรกาลตาวเสน นิมิตฺตวิรเหปิ ปวตฺตนิรุฬฺโห รุฬฺหี นาม. ยถา มหิยํ เสตีติ มหึโส, คจฺฉตีติ โคติ, เอวํ นิกาย-สทฺทสฺสปิ รุฬฺหิภาโว เวทิตพฺโพ. เอกสฺมิมฺปิ วิสิฏฺเ สติปิ สามฺา วิย สมุทาเย ปวตฺตโวหาโร อวยเวปิ ปวตฺตตีติ อาห อวยเว สมูหโวหาเรน วาติ. นวมสฺส อธิปฺปายสฺสาติ วีมํสาธิปฺปายสฺส.
๒๓๘-๒๓๙. โลมา เอเตสํ สนฺตีติ โลมสา, พหุโลมาติ วุตฺตํ โหติ. อโรโค ภวิสฺสามีติ ราคปริฬาหวูปสมโต นิโรโค ภวิสฺสามิ. โมจเนนาติ โมจนตฺถาย อุปกฺกมกรเณน. อุปกฺกมกรณฺเหตฺถ โมจนนฺติ อธิปฺเปตํ โมเจติ เอเตนาติ กตฺวา. พีชํ ภวิสฺสตีติ โจฬคฺคหณาทิกมฺมํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๒๔๐. ทฺเว ¶ อาปตฺติสหสฺสานีติ ขณฺฑจกฺกาทิเภทํ อนามสิตฺวา วุตฺตํ, อิจฺฉนฺเตน ปน ขณฺฑจกฺกาทิเภเทนปิ อาปตฺติคณนา กาตพฺพา. มิสฺสกจกฺกนฺติ อุภโตวฑฺฒนกํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอตฺถ จ นีลฺจ ปีตกฺจาติอาทินา เอกกฺขเณ อเนกวณฺณานํ โมจนาธิปฺปายวจนํ ยถาธิปฺปาเยน โมจนํ ภวตุ วา มา วา, อิมินาปิ อธิปฺปาเยน อุปกฺกมิตฺวา โมเจนฺตสฺส อาปตฺติ โหตีติ ทสฺสนตฺถํ. น หิ เอกสฺมึ ขเณ นีลาทีนํ สพฺเพสมฺปิ มุตฺติ สมฺภวติ. อฺํ วทตีติ อตฺตโน โทสํ อุชุํ วตฺตุํ อสกฺโกนฺโต ปุน ปุฏฺโ อฺํ ภณติ.
โมจนสฺสาโทติ โมจนสฺส ปุพฺพภาเค ปวตฺตอสฺสาโท. เตเนว ‘‘โมเจตุํ อสฺสาโท โมจนสฺสาโท’’ติ วุตฺตํ. เคหสฺสิตเปมนฺติ เอตฺถ เคห-สทฺเทน เคเห ิตา มาตุภคินีอาทโย อชฺฌตฺติกาตกา คหิตา. เตสุ มาตุเปมาทิวเสน อุปฺปนฺโน สิเนโห เคหสฺสิตเปมํ, อฺตฺถ ปน เคหสฺสิตเปมนฺติ ปฺจกามคุณิกราโค วุจฺจติ. สมฺปยุตฺตอสฺสาทสีเสนาติ ราคสมฺปยุตฺตสุขเวทนามุเขน. เอเกน ปเทนาติ เคหสฺสิตเปม-ปเทน.
ตเถวาติ โมจนสฺสาทเจตนาย เอว. ปุพฺพภาเค โมจนสฺสาทวเสน กตปฺปโยคํ อวิชหิตฺวาว สยิตตฺตา ‘‘สเจ ปน…เป… สงฺฆาทิเสโส’’ติ วุตฺตํ. ปุน สุทฺธจิตฺเต อุปฺปนฺเน ตสฺส ¶ ปโยคสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตา ‘‘สุทฺธจิตฺโต…เป… อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ. ชคฺคนตฺถายาติ โธวนตฺถาย. อโนกาสนฺติ องฺคชาตปฺปเทสํ.
๒๖๓-๒๖๔. เคหสฺสิตกามวิตกฺกนฺติ ปฺจกามคุณสนฺนิสฺสิตํ กามวิตกฺกํ. วตฺถึ ทฬฺหํ คเหตฺวาติ องฺคชาตสฺส อคฺเค ปสฺสาวนิคฺคมนฏฺาเน จมฺมํ ทฬฺหํ คเหตฺวา. นิมิตฺเต อุปกฺกมาภาวโต ‘‘โมจนสฺสาทาธิปฺปายสฺสปิ มุตฺเต อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ.
๒๖๕. ‘‘เอหิ เม ตฺวํ, อาวุโส, สามเณราติ อาณตฺติยา อฺเน กโตปิ ปโยโค อตฺตนาว กโต นาม โหตีติ กตฺวา อาปตฺติ วุตฺตา. ยทิ ปน อนาณตฺโต สยเมว กโรติ, องฺคปาริปูริยา อภาวโต อนาปตฺตี’’ติ วทนฺติ. สุตฺตสามเณรวตฺถุสฺมึ อสุจิมฺหิ มุตฺเตปิ องฺคชาตสฺส คหณปจฺจยา ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, น ปน มุตฺตปจฺจยา.
๒๖๖. กายตฺถมฺภนวตฺถุสฺมึ ¶ จลนวเสน ยถา องฺคชาเตปิ อุปกฺกโม สมฺภวติ, ตถาปิ วิชมฺภิตตฺตา อาปตฺติ วุตฺตา. ‘‘ปจฺฉโต วา’’ติ วจนโต อุโภสุ ปสฺเสสุ กฏิยํ อูรุปฺปเทโสปิ คหิโตเยวาติ ทฏฺพฺพํ, ตสฺมา อุโภสุปิ ปสฺเสสุ ตฺวา อิมสฺมึ โอกาเส นิมิตฺตนฺติ อุปนิชฺฌายนฺตสฺสปิ อาปตฺติเยว. ‘‘องฺคชาต’’นฺติ วจนโต นิมิตฺตนฺติ ปสฺสาวมคฺโคว วุตฺโต. อุมฺมีลนนิมีลนวเสน ปน น กาเรตพฺโพติ อุมฺมีลนนิมีลนปฺปโยควสเอน อาปตฺติเภโท น กาเรตพฺโพติ อตฺโถ. อเนกกฺขตฺตุมฺปิ อุมฺมีเลตฺวา นิมีเลตฺวา อุปนิชฺฌายนฺตสฺส เอกเมว ทุกฺกฏนฺติ วุตฺตํ โหติ. อกฺขีนิ อวิปฺผนฺเทตฺวา อภิมุขํ สมฺปตฺตสฺส มาตุคามสฺส นิมิตฺโตโลกเนปิ อาปตฺติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ทารุธีตลิกเลปจิตฺตานํ องฺคชาตุปนิชฺฌาเนปิ ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺติ.
๒๖๗. ปุปฺผาวลีติ กีฬาวิเสสสฺสาธิวจนํ. ตํ กีฬนฺตา นทีอาทีสุ ฉินฺนตฏํ อุทเกน จิกฺขลฺลํ กตฺวา ตตฺถ อุโภ ปาเท ปสาเรตฺวา นิสินฺนา ปปตนฺติ. ‘‘ปุปฺผาวลิย’’นฺติปิ ปาโ. ปเวเสนฺตสฺสาติ ทฺวิกมฺมกตฺตา วาลิกํ องฺคชาตนฺติ อุภยตฺถาปิ อุปโยควจนํ กตํ. วาลิกนฺติ วาลิกายาติ อตฺโถ. เจตนา, อุปกฺกโม, มุจฺจนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ เวทิตพฺพานิ.
สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. กายสํสคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๖๙. ทุติเย ¶ เยสุ วิวเฏสุ อนฺธกาโร โหติ, ตานิ วิวรนฺโตติ พฺราหฺมณิยา สทฺธึ กายสํสคฺคํ สมาปชฺชิตุกาโม เอวมกาสิ. เตน กตสฺสปิ วิปฺปการสฺส อตฺตนิ กตตฺตา ‘‘อตฺตโน วิปฺปการ’’นฺติ วุตฺตํ. อุฬารตฺตตาติ อุฬารจิตฺตตา, ปณีตาธิมุตฺตตาติ วุตฺตํ โหติ.
๒๗๐. โอติณฺโณติ อิทํ กมฺมสาธนํ กตฺตุสาธนํ วา โหตีติ ตทุภยวเสน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยกฺขาทีหิ วิย สตฺตา’’ติอาทิมาห. อสมเปกฺขิตฺวาติ ยถาสภาวํ อนุปปริกฺขิตฺวา, ยถา เต รติชนกา รูปาทโย ¶ วิสยา อนิจฺจทุกฺขาสุภานตฺตากาเรน อวตฺถิตา, ตถา อปสฺสิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
๒๗๑. สฺมเวลนฺติ สีลมริยาทํ. อาจาโรติ อาจรณํ หตฺถคหณาทิกิริยา. อสฺสาติ ‘‘กายสํสคฺคํ สมาปชฺเชยฺยา’’ติ ปทสฺส.
๒๗๓. เอเตสํ ปทานํ วเสนาติ อามสนาทิปทานํ วเสน. อิโต จิโต จ…เป… สฺโจเปตีติ อตฺตโน หตฺถํ วา กายํ วา ติริยํ อิโต จิโต จ สฺจาเรติ. ‘‘กายโต อโมเจตฺวาวาติ วจนโต มตฺถกโต ปฏฺาย หตฺถํ โอตาเรนฺตสฺส กายโต โมเจตฺวา นิวตฺถสาฏกูปริ โอมสนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ, สาฏกโต โอตาเรตฺวา ชงฺฆโต ปฏฺาย กายํ โอมสนฺตสฺส ปุน สงฺฆาทิเสโส’’ติ วทนฺติ.
ทฺวาทสสุปิ อามสนาทิปฺปโยเคสุ เอเกกสฺมึ ปโยเค กายโต อโมจิเต เอเกกาว อาปตฺติ โหตีติ อาห ‘‘มูลคฺคหณเมว ปมาณ’’นฺติ. อิทฺจ เอเกน หตฺเถน กายํ คเหตฺวา อิตเรน หตฺเถน กายปรามสนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอเกน ปน หตฺเถน กายปฏิพทฺธํ คเหตฺวา อิตเรน ตตฺถ ตตฺถ กายํ ปรามสโต ปโยคคณนาย อาปตฺติ. อยํ ปน สงฺฆาทิเสโส น เกวลํ วตฺถุวเสเนว, อปิจ สฺาวเสนปีติ อาห ‘‘อิตฺถิยา อิตฺถิสฺิสฺส สงฺฆาทิเสโส’’ติ. ปาฬิยํ ติรจฺฉานคโต จ โหตีติ เอตฺถ ติรจฺฉานคติตฺถิยา ติรจฺฉานคตปุริสสฺส จ คหณํ เวทิตพฺพํ.
สมสาราโคติ กายสํสคฺคราเคน เอกสทิสราโค. ปุริมนเยเนวาติ รชฺชุวตฺถาทีหิ ปริกฺขิปิตฺวา คหเณ วุตฺตนเยน. ปุน ปุริมนเยเนวาติ สมสาราโค วุตฺโต. อนนฺตรนเยเนวาติ กายปฏิพทฺธอามสนนเยน ¶ . เวณิคฺคหเณน โลมานมฺปิ สงฺคหิตตฺตา โลมานํ ผุสเนปิ สงฺฆาทิเสโส วุตฺโต. อิทานิ วุตฺตเมวตฺถํ ปกาเสตุกาโม ‘‘อุปาทินฺนเกน หี’’ติอาทิมาห.
ยถานิทฺทิฏฺนิทฺเทเสติ ยถาวุตฺตกายสํสคฺคนิทฺเทเส. เตนาติ เตน ยถาวุตฺตการเณน. สฺาย วิราคิตมฺหีติ สฺาย วิรทฺธาย. ลิงฺคพฺยตฺตเยน ‘‘วิราคิตมฺหี’’ติ วุตฺตํ. อิมํ นาม วตฺถุนฺติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท อาคตํ ¶ สนฺธาย วทติ. อฺมฺปิ ยํ กิฺจิ วตฺถุํ สนฺธาย วทตีติปิ เกจิ. สารตฺตนฺติ กายสํสคฺคราเคน สารตฺตํ. วิรตฺตนฺติ กายสํสคฺคราครหิตํ มาตุภคินีอาทึ สนฺธาย วทติ. ‘‘วิรตฺตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ วิรตฺตํ คณฺหิ, ทุกฺกฏนฺติ มาตุเปมาทิวเสน คหเณ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ.
อิมาย ปาฬิยา สเมตีติ สมฺพนฺโธ. กถํ สเมตีติ เจ? ยทิ หิ ‘‘อิตฺถิยา กายปฏิพทฺธํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน อิตฺถิสฺา วิราคิตา ภเวยฺย, กายปฏิพทฺธคฺคหเณ ถุลฺลจฺจยํ วทนฺเตน ภควตา ‘‘อิตฺถี จ โหติ อิตฺถิสฺี จา’’ติ น วตฺตพฺพํ สิยา, วุตฺตฺจ, ตสฺมา ‘‘อิตฺถิยา กายปฏิพทฺธํ คณฺหิสฺสามี’’ติ กายํ คณฺหนฺตสฺส อิตฺถิสฺา วิราคิตา นาม น โหตีติ ‘‘กายปฏิพทฺธํ คณฺหิสฺสามีติ กายํ คณฺหนฺโต ยถาวตฺถุกเมว อาปชฺชตี’’ติ มหาสุมตฺเถเรน วุตฺตวาโท อิมาย ปาฬิยา สเมติ. โย ปเนตฺถ ‘‘สติปิ อิตฺถิสฺาย กายปฏิพทฺธํ คณฺหนฺตสฺส คหณสมเย ‘กายปฏิพทฺธํ คณฺหิสฺสามี’ติ สฺํ เปตฺวา ‘อิตฺถึ คณฺหามี’ติ สฺาย อภาวโต วตฺถุสฺานํ ภินฺนตฺตา อยุตฺต’’นฺติ วเทยฺย, โส ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘กึ กายปฏิพทฺธํ วตฺถาทึ คณฺหนฺโต อิตฺถิยา ราเคน คณฺหาติ, อุทาหุ วตฺถาทีสุ ราเคนา’’ติ. ยทิ ‘‘วตฺถาทีสุ ราเคน คณฺหาตี’’ติ วเทยฺย, อิตฺถิยา กายปฏิพทฺธํ อหุตฺวา อฺตฺถ ิตํ วตฺถาทึ คณฺหนฺตสฺสปิ ถุลฺลจฺจยํ สิยา, ตสฺมา อิตฺถี อิตฺถิสฺา สารตฺตภาโว คหณฺจาติ องฺคปาริปูริสพฺภาวโต มหาสุมตฺเถรวาโทว ยุตฺตวาโท. อฏฺกถาวินิจฺฉเยหิ จ สเมตีติ เอตฺถาปิ อยมธิปฺปาโย – ยทิ สฺาวิราเคน วิราคิตํ นาม สิยา, ‘‘สมฺพหุลา อิตฺถิโย พาหาหิ ปริกฺขิปิตฺวา คณฺหามี’’ติ เอวํสฺิสฺส ‘‘มชฺฌคติตฺถิโย กายปฏิพทฺเธน คณฺหามี’’ติ เอวรูปาย สฺาย อภาวโต มชฺฌคตานํ วเสน ถุลฺลจฺจยํ น สิยา, เอวํ สนฺเตปิ อฏฺกถาย ถุลฺลจฺจยสฺส วุตฺตตฺตา สฺาวิราเคน วิราคิตํ นาม น โหตีติ อยมตฺโถ สิทฺโธเยวาติ. นีเลน ทุวิฺเยฺยสภาวโต กาฬิตฺถี วุตฺตา.
๒๗๙. เสวนาธิปฺปาโยติ ผสฺสสุขเสวนาธิปฺปาโย. อิตฺถิยา กาเยน ภิกฺขุสฺส กายปฏิพทฺธามสนวาเรปิ ¶ ผสฺสํ ปฏิวิชานาตีติ อิทํ อตฺตโน กายปฏิพทฺธามสเนปิ กายสมฺพนฺธสภาวโต วุตฺตํ. เอตฺถาติ นิสฺสคฺคิเยน นิสฺสคฺคิยวาเร. โมกฺขาธิปฺปาโยติ เอตฺถ ปมํ กายสํสคฺคราเค สติปิ ปจฺฉา โมกฺขาธิปฺปายสฺส อนาปตฺติ.
๒๘๑. ปาริปนฺถิกาติ ¶ วิลุมฺปนิกา, อนฺตรายิกาติ วุตฺตํ โหติ. นทีโสเตน วุยฺหมานํ มาตรนฺติ อุกฺกฏฺปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, อฺาสุปิ ปน อิตฺถีสุ การฺุาธิปฺปาเยน มาตริ วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชนฺตสฺส เนวตฺถิ โทโสติ วทนฺติ. ‘‘มาตร’’นฺติ วุตฺตตฺตา อฺาสํ น วฏฺฏตีติ วทนฺตาปิ อตฺถิ. ติณณฺฑุปกนฺติ หิรีเวราทิมูเลหิ กตจุมฺพฏกํ. ตาลปณฺณมุทฺทิกนฺติ ตาลปณฺเณหิ กตองฺคุลิมุทฺทิกํ. ปริวตฺเตตฺวาติ อตฺตโน นิวาสนปารุปนภาวโต อปเนตฺวา, จีวรตฺถาย อปนาเมตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. จีวรตฺถาย ปาทมูเล เปติ, วฏฺฏตีติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, ปจฺจตฺถรณวิตานาทิอตฺถมฺปิ วฏฺฏติเยว, ปูชาทิอตฺถํ ตาวกาลิกมฺปิ คเหตุํ วฏฺฏติ.
อิตฺถิสณฺาเนน กตนฺติ เอตฺถ เหฏฺิมปริจฺเฉทโต ปาราชิกวตฺถุภูตติรจฺฉานคติตฺถีนมฺปิ อนามาสภาวโต ตาทิสํ อิตฺถิสณฺาเนน กตํ ติรจฺฉานคตรูปมฺปิ อนามาสนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ภิกฺขุนีหิ ปฏิมารูปํ อามสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ อาจริยา. อิตฺถิรูปานิ ทสฺเสตฺวา กตํ วตฺถฺจ ปจฺจตฺถรณฺจ ภิตฺติฺจ อิตฺถิรูปํ อนามสิตฺวา คณฺหิตุํ วฏฺฏติ. ภินฺทิตฺวาติ เอตฺถ หตฺเถน อคฺคเหตฺวาว เกนจิเทว ทณฺฑาทินา ภินฺทิตพฺพํ. เอตฺถ จ ‘‘อนามาสมฺปิ หตฺเถน อปรามสิตฺวา ทณฺฑาทินา เกนจิ ภินฺทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิธ วุตฺตตฺตา ‘‘ปํสุกูลํ คณฺหนฺเตน มาตุคามสรีเรปิ สตฺถาทีหิ วณํ กตฺวา คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา จ คหิตมณฺฑูกสปฺปินึ ทณฺฑาทีหิ นิปฺปีเฬตฺวา มณฺฑูกํ วิสฺสชฺชาเปตุํ วฏฺฏติ.
มคฺคํ อธิฏฺายาติ มคฺเค คจฺฉามีติ เอวํ มคฺคสฺี หุตฺวาติ อตฺโถ. กีฬนฺเตนาติ อิทํ คิหิสนฺตกํ สนฺธาย วุตฺตํ, ภิกฺขุสนฺตกํ ปน เยน เกนจิ อธิปฺปาเยน อนามสิตพฺพเมว ทุรุปจิณฺณภาวโต. ตาลปนสาทีนีติ เจตฺถ อาทิ-สทฺเทน นาฬิเกรลพุชติปุสอลาพุกุมฺภณฺฑปุสฺสผลเอฬาลุกผลานํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ‘‘ยถาวุตฺตผลานํเยว เจตฺถ กีฬาธิปฺปาเยน อามสนํ น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปาสาณสกฺขราทีนิ กีฬาธิปฺปาเยนปิ อามสิตุํ วฏฺฏติ.
มุตฺตาติ หตฺถิกุมฺภชาทิกา อฏฺวิธา มุตฺตา. ตถา หิ หตฺถิกุมฺภํ, วราหทาํ, ภุชงฺคสีสํ, วลาหกํ, เวฬุ, มจฺฉสิโร, สงฺโข, สิปฺปีติ อฏฺ มุตฺตาโยนิโย. ตตฺถ หตฺถิกุมฺภชา ¶ ปีตวณฺณา ปภาวิหีนา. วราหทาชา ¶ วราหทาวณฺณาว. ภุชงฺคสีสชา นีลาทิวณฺณา สุวิสุทฺธา วฏฺฏลา. วลาหกชา อาภาสูรา ทุพฺพิภาครูปา รตฺติภาเค อนฺธการํ วิทฺธมนฺติโย ติฏฺนฺติ, เทวูปโภคา เอว จ โหนฺติ. เวฬุชา กรกผลสมานวณฺณา น อาภาสูรา, เต จ เวฬู อมนุสฺสโคจเร เอว ปเทเส ชายนฺติ. มจฺฉสิรชา ปาีนปิฏฺิสมอานวณฺณา วฏฺฏลา ลฆโว จ โหนฺติ ปภาวิหีนา จ, เต จ มจฺฉา สมุทฺทมชฺเฌเยว ชายนฺติ. สงฺขชา สงฺขอุทรจฺฉวิวณฺณา โกลผลปฺปมาณาปิ โหนฺติ ปภาวิหีนาว. สิปฺปิชา ปภาวิเสสยุตฺตา โหนฺติ นานาสณฺานา. เอวํ ชาติโต อฏฺวิธาสุ มุตฺตาสุ ยา มจฺฉสงฺขสิปฺปิชา, ตา สามุทฺทิกา. ภุชงฺคชาปิ กาจิ สามุทฺทิกา โหนฺติ, อิตรา อสามุทฺทิกา. ยสฺมา พหุลํ สามุทฺทิกาว มุตฺตา โลเก ทิสฺสนฺติ, ตตฺถาปิ สปฺปิชาว, อิตรา กทาจิ กาจิ, ตสฺมา สมฺโมหวิโนทนิยํ ‘‘มุตฺตาติ สามุทฺทิกา มุตฺตา’’ติ วุตฺตํ.
มณีติ เปตฺวา เวฬุริยาทิเก เสโส โชติรสาทิเภโท สพฺโพปิ มณิ. เวฬุริโยติ วํสวณฺณมณิ. สงฺโขติ สามุทฺทิกสงฺโข. สิลาติ กาฬสิลาปณฺฑุสิลาเสตสิลาทิเภทา สพฺพาปิ สิลา. รชตนฺติ กหาปณาทิกํ วุตฺตาวเสสํ รตนสมฺมตํ. ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. โลหิตงฺโกติ รตฺตมณิ. มสารคลฺลนฺติ กพรมณิ. ภณฺฑมูลตฺถายาติ ปตฺตจีวราทิภณฺฑมูลตฺถาย. กุฏฺโรคสฺสาติ นิทสฺสนมตฺตํ, ตาย วูปสเมตพฺพสฺส ยสฺส กสฺสจิ โรคสฺสตฺถายปิ วฏฺฏติเยว. ‘‘เภสชฺชตฺถฺจ อธิฏฺาเยว มุตฺตา วฏฺฏตี’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. อากรมุตฺโตติ อากรโต มุตฺตมตฺโต. ‘‘ภณฺฑมูลตฺถาย สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิมินา จ อามสิตุมฺปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. ปจิตฺวา กโตติ กาจกาเรหิ ปจิตฺวา กโต.
โธตวิทฺโธ จ รตนมิสฺโสติ อลงฺการตฺถํ กฺจนลตาทึ ทสฺเสตฺวา กโต รตนขจิโต โธตวิทฺโธ อนามาโส. โธตวิทฺโธ จ รตนมิสฺโส จาติ วิสุํ วา ปทํ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ปานียสงฺโขติ อิมินา จ สงฺเขน กตปานียภาชนปิธานาทิสมณปริกฺขาโรปิ อามสิตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธํ. เสสนฺติ รตนมิสฺสํ เปตฺวา อวเสสํ. มุคฺควณฺณํเยว รตนสมฺมิสฺสํ ¶ กโรนฺติ, น อฺนฺติ อาห ‘‘มุคฺควณฺณาวา’’ติ, มุคฺควณฺณา รตนมิสฺสาว น วฏฺฏตีติ วุตฺตํ โหติ. เสสาติ รตนสมฺมิสฺสํ เปตฺวา อวเสสา มุคฺควณฺณา นีลสิลา.
พีชโต ปฏฺายาติ ธาตุปาสาณโต ปฏฺาย. สุวณฺณเจติยนฺติ ธาตุกรณฺฑกํ. ปฏิกฺขิปีติ ‘‘ธาตุฏฺปนตฺถาย คณฺหถา’’ติ อวตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ คณฺหถา’’ติ เปสิตตฺตา ปฏิกฺขิปิ. สุวณฺณพุพฺพุฬกนฺติ สุวณฺณตารกํ. ‘‘เกฬาปยิตุนฺติ อิโต จิโต จ สฺจารนฺเตหิ อามสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ¶ มหาอฏฺกถายํ วุตฺตํ. กจวรเมว หริตุํ วฏฺฏตีติ เจติยโคปกา วา ภิกฺขู โหนฺตุ อฺเ วา, หตฺเถนปิ ปฺุฉิตฺวา กจวรํ อปเนตุํ วฏฺฏติ, มลมฺปิ ปมชฺชิตุํ วฏฺฏติเยว.
อารกูฏโลหนฺติ กิตฺติมโลหํ. ตีณิ หิ กิตฺติมโลหานิ กํสโลหํ, วฏฺฏโลหํ, อารกูฏนฺติ. ตตฺถ ติปุตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ กํสโลหํ, สีสตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ วฏฺฏโลหํ, ปกติรสตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ อารกูฏํ. เตเนว ตํกรเณน นิพฺพตฺตตฺตา ‘‘กิตฺติมโลห’’นฺติ วุจฺจติ. ‘‘ชาตรูปคติกเมวาติ วุตฺตตฺตา อารกูฏํ สุวณฺณสทิสเมว อามสิตุํ น วฏฺฏติ, อฺํ ปน วฏฺฏตี’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘อารกูฏํ อนามสิตพฺพโต ชาตรูปคติกเมวาติ วุตฺตํ, ตสฺมา อุภยมฺปิ ชาตรูปํ วิย อามสิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. ปมํ วุตฺโตเยว จ อตฺโถ คณฺิปทกาเรหิ อธิปฺเปโต. ปฏิชคฺคิตุํ วฏฺฏตีติ เสนาสนปฏิพทฺธตฺตา วุตฺตํ.
สามิกานํ เปเสตพฺพนฺติ สามิกานํ สาสนํ เปเสตพฺพํ. ภินฺทิตฺวาติ หตฺเถน อคฺคเหตฺวา อฺเน เยน เกนจิ ภินฺทิตฺวา. เภริสงฺฆาโฏติ สงฺฆฏิตจมฺมเภรี. วีณาสงฺฆาโฏติ สงฺฆฏิตจมฺมวีณา. จมฺมวินทฺธานํ เภริวีณานเมตํ อธิวจนํ. ตุจฺฉโปกฺขรนฺติ อวินทฺธจมฺมํ เภริโปกฺขรํ วีณาโปกฺขรฺจ. อาโรปิตจมฺมนฺติ เภริอาทีนํ วินทฺธนตฺถาย มุขวฏฺฏิยํ อาโรปิตจมฺมํ ตโต อุทฺธริตฺวา วิสุํ ปิตจมฺมฺจ. โอนหิตุํ วาติ เภริโปกฺขราทีนิ จมฺมํ อาโรเปตฺวา วินนฺธิตุํ. โอนหาเปตุํ วาติ ตเถว อฺเหิ วินนฺธาเปตุํ. ปาราชิกปฺปโหนกกาเลติ อกุถิตกาเล.
๒๘๒. สงฺกมาทิ ¶ ภูมิคติกตฺตา น กายปฏิพทฺธฏฺานิยนฺติ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ. เอกปทิกสงฺกโมติ ขุทฺทกเสตุ. สกฏมคฺคสงฺกโมติ สกฏมคฺคภูโต มหาเสตุ. านา จาเลตุนฺติ รชฺชุํ านา จาเลตุํ. ปฏิจฺฉาเทตพฺพาติ อปเนตพฺพา. มนุสฺสิตฺถี, อิตฺถิสฺิตา, กายสํสคฺคราโค, เตน ราเคน วายาโม, หตฺถคฺคาหาทิสมาปชฺชนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.
กายสํสคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๘๓. ตติเย ¶ อุตฺตรปทโลเปน ฉินฺนโอตฺตปฺปา ‘‘ฉินฺนิกา’’ติ วุตฺตาติ อาห ‘‘ฉินฺนิกาติ ฉินฺนโอตปฺปา’’ติ.
๒๘๕. ยถา ยุวา ยุวตินฺติ เอเตน โอภาสเน นิราสงฺกภาวํ ทสฺเสติ. เมถุนุปสฺหิตาหีติ อิทํ ทุฏฺุลฺลวาจาย สิขาปฺปตฺตลกฺขณทสฺสนํ. อิตฺถิลกฺขเณนาติ วุตฺตมตฺถํ วิวริตุํ ‘‘สุภลกฺขเณนา’’ติ วุตฺตํ. น ตาว สีสํ เอตีติ ‘‘อิตฺถิลกฺขเณน สมนฺนาคตาสี’’ติอาทินา วณฺณภณนํ สงฺฆาทิเสสาปตฺติชนกํ หุตฺวา มตฺถกํ น ปาปุณาติ. วณฺณภณนฺหิ เยนากาเรน ภณนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโส โหติ, เตนากาเรน ภณนฺตสฺส สิขาปฺปตฺตํ นาม โหติ. ‘‘อิตฺถิลกฺขเณน สมนฺนาคตาสีติอาทิกํ ปน ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาทราควเสน ภณนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ.
เอกาทสหิ ปเทหิ อฆฏิเต สีสํ น เอตีติ ‘‘อนิมิตฺตาสี’’ติอาทีหิ เอกาทสหิ ปเทหิ อฆฏิเต อวณฺณภณนํ สีสํ น เอติ, อวณฺณภณนํ นาม น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ฆฏิเตปีติ เอกาทสหิ ปเทหิ อวณฺณภณเน ฆฏิเตปิ. อิเมหิ ตีหิ ฆฏิเตเยว สงฺฆาทิเสโสติ ‘‘สิขรณี’’ติอาทีหิ ตีหิเยว ปเทหิ อวณฺณภณเน ฆฏิเตเยว สงฺฆาทิเสโส ปสฺสาวมคฺคสฺส นิยตวจนตฺตา อจฺโจฬาริกตฺตา จ. อนิมิตฺตาสีติอาทีหิ ปน อฏฺหิ ปเทหิ ฆฏิเต เกวลํ อวณฺณภณนเมว ¶ สมฺปชฺชติ, น สงฺฆาทิเสโส, ตสฺมา ตานิ ถุลฺลจฺจยวตฺถูนีติ เกจิ. อกฺโกสนมตฺตตฺตา ทุกฺกฏวตฺถูนีติ อปเร. ปริพฺพาชิกาวตฺถุสฺมึ วิย ถุลฺลจฺจยเมเวตฺถ ยุตฺตตรํ ทิสฺสติ. กฺุจิกปณาลิมตฺตนฺติ กฺุจิกาฉิทฺทมตฺตํ.
๒๘๖-๒๘๗. ครุกาปตฺตินฺติ ภิกฺขุนิยา กายสํสคฺเค ปาราชิกาปตฺตึ สนฺธาย วทติ. หสนฺโต หสนฺโตติ สภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อหสนฺโตปิ วาจสฺสาทราเคน ปุนปฺปุนํ วทติ, อาปตฺติเยว. กายจิตฺตโตติ หตฺถมุทฺทาย โอภาสนฺตสฺส กายจิตฺตโต สมุฏฺาติ.
๒๘๘. ตสฺมา ทุกฺกฏนฺติ อปฺปฏิวิชานนเหตุ ทุกฺกฏํ, ปฏิวิชานนฺติยา ปน อเขตฺตปทตฺตา ถุลฺลจฺจเยน ภวิตพฺพํ. เตเนว ปริพฺพาชิกาวตฺถุสฺมึ ปฏิวิชานนฺติยา ถุลฺลจฺจยํ วกฺขติ.
๒๘๙. อสทฺธมฺมํ ¶ สนฺธายาหาติ ‘‘วาปิต’’นฺติ อิมสฺส พีชนิกฺเขปวจนตฺตา วุตฺตํ. สํสีทตีติ วหติ ปวตฺตติ. อถ วา สํสีทตีติ สํสีทิสฺสติ. มนุสฺสิตฺถี, อิตฺถิสฺิตา, ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาทราโค, เตน ราเคน โอภาสนํ, ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.
ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๙๐. จตุตฺเถ จีวรนฺติ นิวาสนาทิ ยํ กิฺจิ จีวรํ. ปิณฺฑปาตนฺติ โย โกจิ อาหาโร. โส หิ ปิณฺโฑลฺเยน ภิกฺขุโน ปตฺเต ปตนโต ตตฺถ ตตฺถ ลทฺธภิกฺขานํ ปิณฺฑานํ ปาโต สนฺนิปาโตติ วา ปิณฺฑปาโตติ วุจฺจติ. เสนาสนนฺติ สยนฺจ อาสนฺจ. ยตฺถ หิ วิหาราทิเก เสติ นิปชฺชติ อาสติ นิสีทติ, ตํ เสนาสนํ. ปติ เอติ เอตสฺมาติ ปจฺจโยติ อาห ‘‘ปติกรณฏฺเน ปจฺจโย’’ติ. โรคสฺส ปติอยนฏฺเน วา ปจฺจโย, ปจฺจนีกคมนฏฺเนาติ อตฺโถ, วูปสมนตฺเถนาติ วุตฺตํ โหติ. ธาตุกฺโขภลกฺขณสฺส หิ ตํเหตุกทุกฺขเวทนาลกฺขณสฺส วา โรคสฺส ปฏิปกฺขภาโว ปติอยนฏฺโ. ยสฺส กสฺสจีติ สปฺปิอาทีสุ ยสฺส กสฺสจิ. สปฺปายสฺสาติ หิตสฺส วิการวูปสเมนาติ ¶ อธิปฺปาโย. ภิสกฺกสฺส กมฺมํ เตน วิธาตพฺพโต, เตนาห ‘‘อนฺุาตตฺตา’’ติ. นครปริกฺขาเรหีติ นครํ ปริวาเรตฺวา รกฺขณเกหิ. อาวาฏปริกฺเขโป ปริขา อุทฺทาโป ปากาโร เอสิกา ปลิโฆ ปาการมตฺถกมณฺฑลนฺติ สตฺต นครปริกฺขาราติ วทนฺติ. เสตปริกฺขาโรติ สุวิสุทฺธสีลาลงฺกาโร. อริยมคฺโค หิ อิธ ‘‘รโถ’’ติ อธิปฺเปโต. ตสฺส จ สมฺมาวาจาทโย อลงฺการฏฺเน ‘‘ปริกฺขาโร’’ติ วุตฺตา. จกฺกวีริโยติ วีริยจกฺโก. ชีวิตปริกฺขาราติ ชีวิตสฺส ปวตฺติการณานิ. สมุทาเนตพฺพาติ สมฺมา อุทฺธํ อุทฺธํ อาเนตพฺพา ปริเยสิตพฺพา. ปริวาโรปิ โหติ อนฺตรายานํ ปริโต วารณโต, เตนาห – ‘‘ชีวิต…เป… รกฺขณโต’’ติ. ตตฺถ อนฺตรนฺติ วิวรํ, โอกาโสติ อตฺโถ. รกฺขณโตติ เวริกานํ อนฺตรํ อทตฺวา อตฺตโน สามีนํ ปริวาเรตฺวา ิตเสวกา วิย รกฺขณโต. อสฺสาติ ชีวิตสฺส. การณภาวโตติ จิรปฺปวตฺติยา การณภาวโต. รสายนภูตฺหิ เภสชฺชํ สุจิรมฺปิ กาลํ ชีวิตํ ปวตฺเตติเยว.
๒๙๑. อุปจาเรติ ยตฺถ ิโต วิฺาเปตุํ สกฺโกติ, ตาทิเส. กาโม เจว เหตุ จ ปาริจริยา จ อตฺโถ. เสสํ พฺยฺชนนฺติอาทีสุ ปาฬิยํ ‘‘อตฺตกาม’’นฺติ ปทํ อุทฺธริตฺวา อตฺตโน ¶ กามํ, อตฺตโน เหตุํ, อตฺตโน อธิปฺปายํ, อตฺตโน ปาริจริยนฺติ จตฺตาโร อตฺถา ปทภาชเน วุตฺตา. เตสุ ปเม อตฺถวิกปฺเป กาโม จ เหตุ จ ปาริจริยา จ อตฺโถ, เสสํ อธิปฺปายปทเมกํ พฺยฺชนํ ปมวิคฺคเห ตทตฺถสฺส อสมฺภวภาวโต นิรตฺถกตฺตา. ทุติเย ปน อตฺถวิกปฺเป อธิปฺปาโย จ ปาริจริยา จ อตฺโถ, กาโม จ เหตุ จาติ เสสํ ปททฺวยํ พฺยฺชนํ เตสํ ตตฺถ อตฺถาภาวโตติ เอวํ จตฺตาริ ปทานิ ทฺวินฺนํ วิคฺคหานํ วเสน โยชิตานีติ เกจิ วทนฺติ. คณฺิปเท จ อยเมวตฺโถ วุตฺโต. จูฬมชฺฌิมมหาคณฺิปเทสุ ปน ‘‘ปมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป กาโม จ เหตุ จ ปาริจริยา จ อธิปฺปายตฺโถ, เสสํ เมถุนธมฺมสงฺขาเตน กาเมนาติอาทิ วิคฺคหวากฺยํ อกฺขรวิวรณมตฺตโต พฺยฺชนมตฺตํ. ทุติเย อตฺถวิกปฺเป อธิปฺปาโย จ ปาริจริยา จ อธิปฺปายตฺโถ, เสสํ อตฺตนา กามิตา อิจฺฉิตาติอาทิ วิคฺคหวากฺยํ อกฺขรวิวรณมตฺตโต พฺยฺชนมตฺต’’นฺติ เอวมตฺโถ วุตฺโต ¶ . ‘‘พฺยฺชเน อาทรํ อกตฺวา’’ติ วจนโต อยเมวตฺโถ อิธ ยุตฺตตโรติ วิฺายติ. พฺยฺชเน อาทรํ อกตฺวาติ อิมินา หิ อฏฺกถายํ วุตฺตวิคฺคหวเสน พฺยฺชเน อาทรํ อกตฺวาติ อยมตฺโถ ทีปิโต.
อิทานิ ยถาวุตฺตเมวตฺถํ ปทภาชเนน สํสนฺทิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตโน กามํ อตฺตโน เหตุํ อตฺตโน ปาริจริยนฺติ หิ วุตฺเต ชานิสฺสนฺติ ปณฺฑิตา’’ติอาทิ อารทฺธํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อตฺตโน เหตุ’’นฺติ วุตฺเต อตฺตโน อตฺถายาติ อยมตฺโถ วิฺายติ. ‘‘อตฺตโน กามํ อตฺตโน ปาริจริย’’นฺติ จ วุตฺเต กาเมน ปาริจริยาติ อยมตฺโถ วิฺายติ. ตสฺมา อตฺตโน กามํ อตฺตโน เหตุํ อตฺตโน ปาริจริยนฺติ อิเมหิ ตีหิ ปเทหิ อตฺตโน อตฺถาย กาเมน ปาริจริยา อตฺตกามปาริจริยาติ อยมตฺถวิกปฺโป วุตฺโตติ วิฺู ชานิสฺสนฺติ. ‘‘อตฺตโน อธิปฺปาย’’นฺติ วุตฺเต ปน อธิปฺปายสทฺทสฺส กามิตสทฺเทน สมานตฺถภาวโต อตฺตโน ปาริจริยนฺติ อิมสฺส จ อุภยวิคฺคหสามฺโต อตฺตโน อิจฺฉิตกามิตฏฺเน อตฺตกามปาริจริยาติ อยมตฺถวิกปฺโป ทฺวีหิ ปเทหิ ทสฺสิโตติ วิฺู ชานิสฺสนฺตีติ.
เอตทคฺคนฺติ เอสา อคฺคา. ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปเท กิฺจาปิ เมถุนยาจนํ อาคตํ, ตถาปิ ตํ ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาทราควเสน วุตฺตํ, อิธ ปน อตฺตโน เมถุนสฺสาทราควเสนาติ อยํ วิเสโส. วินีตวตฺถูสุ ‘‘เตน หิ ภคินิ อคฺคทานํ เทหี’’ติ อิทํ อตฺตโน อตฺถาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. มนุสฺสิตฺถี, อิตฺถิสฺิตา, อตฺตกามปาริจริยาย ราโค, เตน ราเคน วณฺณภณนํ, ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.
อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สฺจริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา
๒๙๖. ปฺจเม ¶ ปณฺฑิตสฺส ภาโว ปณฺฑิจฺจํ, าณสฺเสตํ อธิวจนํ. คติมนฺตาติ าณคติยา สมนฺนาคตา. ปณฺฑิตาติ อิมินา สภาวาเณน สมนฺนาคตตา วุตฺตา, พฺยตฺตาติ อิมินา อิตฺถิกตฺตพฺเพสุ วิสารทปฺาย. เตนาห ‘‘อุปายฺู วิสารทา’’ติ. เมธาวินีติ านุปฺปตฺติปฺาสงฺขาตาย ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺถกิจฺเจ อุปฏฺิเต านโส ตงฺขเณ เอว ¶ อุปฺปชฺชนปฺาย สมนฺนาคตา. เตนาห ‘‘ทิฏฺํ ทิฏฺํ กโรตี’’ติ. เฉกาติ ยาคุภตฺตสมฺปาทนาทีสุ นิปุณา. อุฏฺานวีริยสมฺปนฺนาติ กายิเกน วีริเยน สมนฺนาคตา, ยถา อฺา กุสีตา นิสินฺนฏฺาเน นิสินฺนาว โหนฺติ, ิตฏฺาเน ิตาว, เอวํ อหุตฺวา วิปฺผาริเกน จิตฺเตน สพฺพกิจฺจํ นิปฺผาเทตีติ วุตฺตํ โหติ. กุมาริกายาติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, เหตุมฺหิ วา กรณวจนํ. เตนาห ‘‘กุมาริกาย การณา’’ติ. อาวหนํ อาวาโห, ปริคฺคหภาเวน ทาริกาย คณฺหาปนํ, ตถา ทาปนํ วิวาโห. เตนาห ‘‘ทารกสฺสา’’ติอาทิ.
๒๙๗-๒๙๘. ภตฺตปาจนํ สนฺธาย รนฺธาปนํ วุตฺตํ, ยสฺส กสฺสจิ ปาจนํ สนฺธาย ปจาปนํ วุตฺตํ. ทุฏฺุํ กุลํ คตา ทุคฺคตาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยตฺถ วา คตา’’ติอาทิมาห. อาหรณํ อาหาโร. น อุปาหฏนฺติ น ทินฺนํ. กโย คหณํ, วิกฺกโย ทานํ. ตทุภยํ สงฺคณฺหิตฺวา ‘‘โวหาโร’’ติ วุตฺตํ. มณฺฑิตปสาธิโตติ เอตฺถ พาหิรุปกรเณน อลงฺกรณํ มณฺฑนํ, อชฺฌตฺติกานํ เกสาทีนํเยว สณฺปนํ ปสาธนํ.
๓๐๐. ‘‘อพฺภุตํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อิมินา ทุกฺกฏํ โหตีติ ทีเปติ. ‘‘ปราชิเตน ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา อเทนฺโต ธุรนิกฺเขเปน กาเรตพฺโพ. อจิรกาเล อธิกาโร เอตสฺส อตฺถีติ อจิรกาลาธิการิกํ, สฺจริตฺตํ. ‘‘อจิรกาลาจาริก’’นฺติ วา ปาโ, อจิรกาเล อาจาโร อชฺฌาจาโร เอตสฺสาติ อจิรกาลาจาริกํ.
กิฺจาปิ เอหิภิกฺขูปสมฺปนฺนา เจว สรณคมนูปสมฺปนฺนา จ สฺจริตฺตาทิปณฺณตฺติวชฺชํ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺติ, เตสํ ปน น สพฺพกาลิกตฺตา เต วชฺเชตฺวา สพฺพกาลานุรูปํ ตนฺตึ เปนฺโต ภควา อิธาปิ ตฺติจตุตฺเถเนว กมฺเมน อุปสมฺปนฺนํ ภิกฺขุํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺร ยฺวายํ ภิกฺขุ…เป… อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปโต ภิกฺขู’’ติ ปทภาชนํ อาห, น ปน เนสํ สฺจริตฺตาทิอาปชฺชเน อภพฺพภาวโต. ขีณาสวาปิ หิ อปฺปสฺสุตา กิฺจาปิ โลกวชฺชํ นาปชฺชนฺติ, ปณฺณตฺติยํ ปน อโกวิทตฺตา วิหารการํ กุฏิการํ สหาคารํ สหเสยฺยนฺติ เอวรูปา ¶ กายทฺวาเร อาปตฺติโย อาปชฺชนฺติ, สฺจริตฺตํ ปทโสธมฺมํ อุตฺตริฉปฺปฺจวาจํ ภูตาโรจนนฺติ เอวรูปา วจีทฺวาเร ¶ อาปตฺติโย อาปชฺชนฺติ, อุปนิกฺขิตฺตสาทิยนวเสน มโนทฺวาเร รูปิยปฏิคฺคหณาปตฺตึ อาปชฺชนฺติ.
๓๐๑. สฺจรณํ สฺจโร, โส เอตสฺส อตฺถีติ สฺจรี, ตสฺส ภาโว สฺจริตฺตํ. เตนาห ‘‘สฺจรณภาว’’นฺติ, อิตฺถิปุริสานํ อนฺตเร สฺจรณภาวนฺติ อตฺโถ. ชายตฺตเน ชารตฺตเนติ จ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, ชายภาวตฺถํ ชารภาวตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. ชายภาเวติ ภริยภาวาย. ชารภาเวติ สามิกภาวาย. กิฺจาปิ อิมสฺส ปทภาชเน ‘‘ชารี ภวิสฺสสี’’ติ อิตฺถิลิงฺควเสน ปทภาชนํ วุตฺตํ, ชารตฺตเนติ ปน นิทฺเทสสฺส อุภยลิงฺคสาธารณตฺตา ปุริสลิงฺควเสนปิ โยเชตฺวา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิตฺถิยา มตึ ปุริสสฺส อาโรเจนฺโต ชารตฺตเน อาโรเจตี’’ติอาทิมาห. เอตฺถ หิ ‘‘ชาโร ภวิสฺสสี’’ติ อิตฺถิยา มตึ ปุริสสฺส อาโรเจนฺโต ชารตฺตเน อาโรเจติ นาม. ปาฬิยํ ปน อิตฺถิลิงฺควเสเนว โยชนา กตา, ตทนุสาเรน ปุริสลิงฺควเสนปิ สกฺกา โยเชตุนฺติ.
อิทานิ ปาฬิยํ วุตฺตนเยนปิ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. ปติ ภวิสฺสสีติ วุตฺตเมวตฺถํ ‘‘สามิโก ภวิสฺสสี’’ติ ปริยายวจเนน วิเสเสตฺวา ทสฺเสติ. อิทฺจ ชารตฺตเนติ นิทฺเทสสฺส อุภยลิงฺคสาธารณตฺตา วุตฺตํ. มุหุตฺติกา ภวิสฺสสีติ อสามิกํ สนฺธาย วุตฺตํ, ชารี ภวิสฺสสีติ สสามิกํ สนฺธาย. อนฺตมโส ตงฺขณิกายปีติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตนฺติ อาห ‘‘เอเตเนวุปาเยนา’’ติอาทิ.
๓๐๓. เสริวิหารนฺติ สจฺฉนฺทจารํ. อตฺตโน วสนฺติ อตฺตโน อาณํ. โคตฺตนฺติ โคตมโคตฺตาทิกํ โคตฺตํ. ธมฺโมติ ปณฺฑรงฺคปริพฺพาชกาทีนํ, เตสํ เตสํ วา กุลานํ ธมฺโม. โคตฺตวนฺเตสุ โคตฺตสทฺโท, ธมฺมจารีสุ จ ธมฺมสทฺโท วตฺตตีติ อาห ‘‘สโคตฺเตหี’’ติอาทิ. ตตฺถ สโคตฺเตหีติ สมานโคตฺเตหิ, เอกวํสชาเตหีติ อตฺโถ. สหธมฺมิเกหีติ เอกสฺส สตฺถุสาสเน สหจริตพฺพธมฺเมหิ, สมานกุลธมฺเมหิ วา. เตเนวาห ‘‘เอกํ สตฺถาร’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘เอกํ สตฺถารํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิเตหี’’ติ อิมินา ปณฺฑรงฺคปริพฺพาชกาทโย วุตฺตา, เอกคณปริยาปนฺเนหีติ มาลาการาทิเอกคณปริยาปนฺเนหิ.
สสามิกา ¶ สารกฺขา. ยสฺสา คมเน รฺา ทณฺโฑ ปิโต, สา สปริทณฺฑา. ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนนฺติ สารกฺขสปริทณฺฑานํ มิจฺฉาจาโร โหติ ตาสํ สสามิกภาวโต. น อิตราสนฺติ อิตราสํ ¶ มาตุรกฺขิตาทีนํ อฏฺนฺนํ ปุริสนฺตรคมเน นตฺถิ มิจฺฉาจาโร ตาสํ อสามิกภาวโต. ยา หิ สามิกสฺส สนฺตกํ ผสฺสํ เถเนตฺวา ปเรสํ อภิรตึ อุปฺปาเทนฺติ, ตาสํ มิจฺฉาจาโร, น จ มาตาทโย ตาสํ ผสฺเส อิสฺสรา. มาตาทโย หิ น อตฺตนา ผสฺสานุภวนตฺถํ ตา รกฺขนฺติ, เกวลํ อนาจารํ นิเสเธนฺตา ปุริสนฺตรคมนํ ตาสํ วาเรนฺติ. ปุริสสฺส ปน เอตาสุ อฏฺสุปิ โหติเยว มิจฺฉาจาโร มาตาทีหิ ยถา ปุริเสน สทฺธึ สํวาสํ น กปฺเปติ, ตถา รกฺขิตตฺตา ปเรสํ รกฺขิตโคปิตํ ผสฺสํ เถเนตฺวา ผุฏฺภาวโต.
ธเนน กีตาติ ภริยภาวตฺถํ ธเนน กีตา. เตนาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. โภเคนาติ โภคเหตุ. โภคตฺถฺหิ วสนฺตี ‘‘โภควาสินี’’ติ วุจฺจติ. ลภิตฺวาติ โย นํ วาเสติ, ตสฺส หตฺถโต ลภิตฺวา. อุทกปตฺตํ อามสิตฺวา คหิตา โอทปตฺตกินี. เตนาห ‘‘อุภินฺน’’นฺติอาทิ. ธเชน อาหฏาติ เอตฺถ ธชโยคโต เสนาว ธชสทฺเทน วุตฺตา, อุสฺสิตทฺธชาย เสนาย อาหฏาติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘อุสฺสิตทฺธชายา’’ติอาทิ.
๓๐๕. พหิทฺธา วิมฏฺํ นาม โหตีติ อฺตฺถ อาโรจิตํ นาม โหติ. ตํ กิริยํ สมฺปาเทสฺสตีติ ตสฺสา อาโรเจตฺวา ตํ กิจฺจํ สมฺปาเทตุ วา มา วา, ตํกิริยาสมฺปาทเน โยคฺยตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทารกํ ทาริกฺจ อชานาเปตฺวา เตสํ มาตาปิตุอาทีหิ มาตาปิตุอาทีนํเยว สนฺติกํ สาสเน เปสิเตปิ หรณวีมํสนปจฺจาหรณสงฺขาตาย ติวงฺคสมฺปตฺติยา สงฺฆาทิเสโส โหติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. ยํ อุทฺทิสฺส สาสนํ เปสิตํ, ตํเยว สนฺธาย ตสฺสา มาตุอาทีนํ อาโรจิเต วตฺถุโน เอกตฺตา มาตุอาทโยปิ เขตฺตเมวาติ เขตฺตเมว โอติณฺณภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทิ อุทาหฏํ. อิมินา สเมตีติ เอตฺถายมธิปฺปาโย – ยถา สยํ อนาโรเจตฺวา อฺเน อนฺเตวาสิอาทินา อาโรจาเปนฺตสฺส วิสงฺเกโต นตฺถิ, เอวํ ตสฺสา สยํ ¶ อนาโรเจตฺวา อาโรจนตฺถํ มาตุอาทีนํ วทนฺตสฺสปิ นตฺถิ วิสงฺเกโตติ. ฆรํ นยตีติ ฆรณี. มูลฏฺานฺจ วเสนาติ เอตฺถ ปุริสสฺส มาตุอาทโย สาสนเปสเน มูลภูตตฺตา ‘‘มูลฏฺา’’ติ วุจฺจนฺติ. มาตุรกฺขิตาย มาตา ภิกฺขุํ ปหิณตีติ เอตฺถ อตฺตโน วา ธีตุ สนฺติกํ ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา โหตู’’ติ ภิกฺขุํ ปหิณติ, ปุริสสฺส วา สนฺติกํ ‘‘มม ธีตา อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา โหตู’’ติ ปหิณตีติ คเหตพฺพํ. เอส นโย เสเสสุปิ. ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตาติ ปมสงฺฆาทิเสเส วุตฺตนยตฺตา.
๓๓๘. เอตฺโตว ปกฺกมตีติ ปุน อาคนฺตฺวา อาณาปกสฺส อนาโรเจตฺวา ตโตเยว ปกฺกมติ. อฺเน กรณีเยนาติ คมนเหตุวิสุทฺธิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เตเนว ปน กรณีเยน คนฺตฺวาปิ ¶ กิฺจิ อนาโรเจนฺโต น วีมํสติ นาม. อนภินนฺทิตฺวาติ อิทํ ตถา ปฏิปชฺชมานํ สนฺธาย วุตฺตํ, สติปิ อภินนฺทเน สาสนํ อนาโรเจนฺโต ปน น วีมํสติ นาม. ตติยปเท วุตฺตนเยนาติ ‘‘โส ตสฺสา วจนํ อนภินนฺทิตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน. วตฺถุคณนายาติ สมฺพหุลานํ อิตฺถิปุริสานํ สมภาเว สติ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ อิตฺถิปุริสวตฺถูนํ คณนาย. สเจ ปน เอกโต อธิกา โหนฺติ, อธิกานํ คณนาย อาปตฺติเภโท เวทิตพฺโพ.
๓๓๙-๓๔๐. ปาฬิยํ จตุตฺถวาเร อสติปิ ‘‘คจฺฉนฺโต น สมฺปาเทติ, อาคจฺฉนฺโต วิสํวาเทติ, อนาปตฺตี’’ติ อิทํ อตฺถโต อาปนฺนเมวาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘จตุตฺเถ อนาปตฺตี’’ติ. การุกานนฺติ วฑฺฒกีอาทีนํ. ตจฺฉกอโยการตนฺตวายรชกนฺหาปิตกา ปฺจ การโว ‘‘การุกา’’ติ วุจฺจนฺติ. เอวรูเปน…เป… อนาปตฺตีติ ตาทิสํ คิหิเวยฺยาวจฺจมฺปิ น โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ.
กายโต สมุฏฺาตีติ ปณฺณตฺตึ วา อลํวจนียภาวํ วา อชานนฺตสฺส กายโต สมุฏฺาติ. วาจโต สมุฏฺาตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. กายวาจโต สมุฏฺาตีติ ปณฺณตฺตึ ชานิตฺวา อลํวจนียภาวํ อชานนฺตสฺสปิ กายวาจโต สมุฏฺาตีติ เวทิตพฺพํ. อลํวจนียา โหนฺตีติ เทสจาริตฺตวเสน ปณฺณทานาทินา ปริจฺจตฺตา โหนฺติ. ปณฺณตฺตึ ¶ ปน ชานิตฺวาติ เอตฺถ อลํวจนียภาวํ วาติ จ ทฏฺพฺพํ. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. สฺจริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ตทุภยํ ปน ชานิตฺวา เอเตเหว ตีหิ นเยหิ สมาปชฺชนฺตสฺส ตาเนว ตีณิ ตทุภยชานนจิตฺเตน สจิตฺตกานิ โหนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา ปณฺณตฺติชานนจิตฺเตนาติ เอตฺถาปิ ตทุภยชานนํ วตฺตพฺพํ. ภิกฺขุํ อชานาเปตฺวา อตฺตโน อธิปฺปายํ ปณฺเณ ลิขิตฺวา ทินฺนํ หรนฺตสฺสปิ อาปตฺติ โหติ, อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส อจิตฺตกตฺตาติ น คเหตพฺพํ. ปาฬิยํ ปน ‘‘อาโรเจตี’’ติ วุตฺตตฺตา อฏฺกถายฺจ ตตฺถ ตตฺถ อาโรจนสฺเสว ทสฺสิตตฺตา กาเยน วา วาจาย วา อาโรเจนฺตสฺเสว อาปตฺติ โหตีติ คเหตพฺพํ.
๓๔๑. ทุฏฺุลฺลาทีสุปีติ อาทิ-สทฺเทน สฺจริตฺตมฺปิ สงฺคณฺหาติ. เอตฺถ ปน กิฺจาปิ อิตฺถี นาม มนุสฺสิตฺถี, น ยกฺขี, น เปตี, น ติรจฺฉานคตา, ปุริโส นาม มนุสฺสปุริโส, น ยกฺโขติอาทิ น วุตฺตํ, ตถาปิ มนุสฺสชาติกาว อิตฺถิปุริสา อิธ อธิปฺเปตา. ตสฺมา เยสุ สฺจริตฺตํ สมาปชฺชติ, เตสํ มนุสฺสชาติกตา, น นาลํวจนียตา, ปฏิคฺคณฺหนวีมํสนปจฺจาหรณานีติ อิมาเนตฺถ ปฺจงฺคานิ.
สฺจริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๔๒. ฉฏฺเ ¶ เอตฺตเกนาติ เอตฺตเกน ทารุอาทินา. อปริจฺฉินฺนปฺปมาณาโยติ อปริจฺฉินฺนทารุอาทิปฺปมาณาโย. มูลจฺเฉชฺชาย ปุริสํ ยาจิตุํ น วฏฺฏตีติ ปรสนฺตกภาวโต โมเจตฺวา อตฺตโนเยว สนฺตกํ กตฺวา ยาจิตุํ น วฏฺฏติ. เอวํ มูลจฺเฉชฺชาย อฺาตกอปฺปวาริตฏฺานโต ยาจนฺตสฺส อฺาตกวิฺตฺติยา ทุกฺกฏํ. ทาสํ อตฺตโน อตฺถาย สาทิยนฺตสฺสปิ ทุกฺกฏเมว ‘‘ทาสิทาสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๐, ๑๙๔) วจนโต. าตกปวาริตฏฺานโต ปน ทาสํ มูลจฺเฉชฺชาย ยาจนฺตสฺส สาทิยนวเสน ทุกฺกฏํ. สกกมฺมํ น ยาจิตพฺพาติ ปาณาติปาตสิกฺขาปทรกฺขณตฺถํ วุตฺตํ. อนิยเมตฺวาปิ น ยาจิตพฺพาติ มนุสฺสานํ อฺถา คาหสฺสปิ สมฺภวโต วุตฺตํ, สุทฺธจิตฺเตน ปน หตฺถกมฺมํ ยาจนฺตสฺส อาปตฺติ นาม นตฺถิ.
สพฺพกปฺปิยภาวทีปนตฺถนฺติ ¶ สพฺพโส กปฺปิยภาวทีปนตฺถํ. มูลํ เทถาติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ยสฺมา มูลํ ทสฺสามาติ เตหิ ปมํ วุตฺตตฺตา วิฺตฺติ น โหติ, ยสฺมา จ มูลนฺติ ภณิตํ สามฺวจนโต อกปฺปิยวจนํ น โหติ, ตสฺมา มูลํ เทถาติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. อนชฺฌาวุตฺถกนฺติ อปริคฺคหิตํ. อกปฺปิยกหาปณาทิ น ทาตพฺพนฺติ กิฺจาปิ อกปฺปิยกหาปณาทึ อสาทิยนฺเตน กปฺปิยโวหารโต ทาตุํ วฏฺฏติ, ตถาปิ สารุปฺปํ น โหติ. มนุสฺสา จ เอตสฺส สนฺตกํ กิฺจิ อตฺถีติ วิเหเตพฺพํ มฺนฺตีติ อกปฺปิยกหาปณาทิทานํ ปฏิกฺขิตฺตํ. ตเถว ปาเจตฺวาติ หตฺถกมฺมวเสเนว ปาเจตฺวา. ‘‘กึ, ภนฺเต’’ติ เอตฺตเกปิ ปุจฺฉิเต ยทตฺถาย ปวิฏฺโ, ตํ กเถตุํ วฏฺฏติ ปุจฺฉิตปฺหตฺตา.
วตฺตนฺติ จาริตฺตํ, อาปตฺติ ปน น โหตีติ อธิปฺปาโย. กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปฏิคฺคเหตพฺพานีติ สาขาย ลคฺครชสฺมึ ปตฺเต ปติเตปิ สาขํ ฉินฺทิตฺวา ขาทิตุกามตายปิ สติ สุขปริโภคตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘นทึ วา…เป… อาหรา’’ติ วตฺถุํ วฏฺฏตีติ อปริคฺคหิตตฺตา วุตฺตํ. เคหโต…เป… ปริภฺุชิตพฺพนฺติ ปริคฺคหิตอุทกตฺตา วิฺตฺติยา ทุกฺกฏํ โหตีติ อธิปฺปาโย. อลชฺชีหิ…เป… น กาเรตพฺพนฺติ อิทํ อุตฺตริภงฺคาธิการตฺตา อชฺโฌหรณียํ สนฺธาย วุตฺตํ. พาหิรปริโภเคสุ ปน อลชฺชีหิปิ หตฺถกมฺมํ กาเรตุํ วฏฺฏตีติ.
โคณํ ปน…เป… อาหราเปตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺตโน อตฺถาย มูลจฺเฉชฺชวเสน อาหราเปตุํ น วฏฺฏติ. อาหราเปนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อฺาตกวิฺตฺติยา ทุกฺกฏํ. อตฺตโน อตฺถาย สาทิยเนปิ ¶ ทุกฺกฏเมว ‘‘หตฺถิควาสฺสวฬวปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๐, ๑๙๔) วุตฺตตฺตา. เตเนวาห ‘‘าตกปวาริตฏฺานโตปิ มูลจฺเฉชฺชาย ยาจิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ. รกฺขิตฺวาติ ยถา โจรา น หรนฺติ, เอวํ รกฺขิตฺวา. ชคฺคิตฺวาติ ติณทานาทีหิ ชคฺคิตฺวา. น สมฺปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ อตฺตโน อตฺถาย โคเณ สาทิยนสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา วุตฺตํ.
สกฏํ เทถาติ…เป… วฏฺฏตีติ มูลจฺเฉชฺชวเสน สกฏํ เทถาติ วตฺตุํ น วฏฺฏติ. ตาวกาลิกํ วฏฺฏตีติ ตาวกาลิกํ กตฺวา สพฺพตฺถ ยาจิตุํ วฏฺฏติ. วลฺลิอาทีสุ จ ปรปริคฺคหิเตสุ เอเสว นโยติ โยเชตพฺพํ ¶ . ครุภณฺฑปฺปโหนเกสุเยว จ วลฺลิอาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน เวฬุมฺุชปพฺพชติณมตฺติกานํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ยํ ปน วตฺถุวเสน อปฺปํ หุตฺวา อคฺฆวเสน มหนฺตํ หริตาลหิงฺคุลกาทิ, ตํ ครุภณฺฑํ อปฺปโหนฺตมฺปิ ยาจิตุํ น วฏฺฏตีติ วทนฺติ.
สาติ วิฺตฺตึ ปรามสติ. สา จ อิธ ปริกถาทินา เยน เกนจิ อธิปฺปายวิฺาปนํ วิฺตฺตีติ คเหตพฺพา. เตนาห ‘‘สพฺเพน สพฺพ’’นฺติ, สพฺพปฺปกาเรนาติ อตฺโถ. เตน ‘‘ปริกถาทิวเสนปิ วิฺาปนํ น วฏฺฏตี’’ติ ทีเปติ. ปริกโถภาสนิมิตฺตกมฺมมฺปิ หิ จีวรปิณฺฑปาเตสุ ทฺวีสุ ปจฺจเยสุ น วฏฺฏติ. อิทานิ เสนาสนปจฺจเย อธิปฺเปตํ วิฺตฺตึ ปริกถาทีหิ วิเสเสตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อาหร เทหีติ วิฺตฺติมตฺตเมว น วฏฺฏตี’’ติ อาห. ปริกโถภาสนิมิตฺตกมฺมานิ วฏฺฏนฺตีติ เอตฺถ ปริกถา นาม ปริยาเยน กถนํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส เสนาสนํ สมฺพาธนฺติอาทิวจนํ. โอภาโส นาม อุชุกเมว อกเถตฺวา ยถา อธิปฺปาโย วิภูโต โหติ, เอวํ โอภาสนํ, อุปาสกา, ตุมฺเห กุหึ วสถาติ? ปาสาเท, ภนฺเตติ. ภิกฺขูนํ ปน, อุปาสกา, ปาสาโท น วฏฺฏตีติอาทิวจนํ. นิมิตฺตกมฺมํ นาม ปจฺจเย อุทฺทิสฺส ยถา อธิปฺปาโย วิฺายติ, เอวํ นิมิตฺตกมฺมํ, เสนาสนตฺถํ ภูมิปริกมฺมาทีนิ กโรนฺตสฺส ‘‘กึ, ภนฺเต, กโรสิ, โก การาเปตี’’ติ วุตฺเต ‘‘น โกจี’’ติอาทิวจนํ.
อิทานิ คิลานปจฺจเย วิฺตฺติอาทิกํ สพฺพมฺปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คิลานปจฺจเย ปนา’’ติอาทิ. ตถา อุปฺปนฺนํ ปน เภสชฺชํ โรเค วูปสนฺเต ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ, น วฏฺฏตีติ? ตตฺถ วินยธรา ‘‘ภควตา โรคสีเสน ปริโภคสฺส ทฺวารํ ทินฺนํ, ตสฺมา อโรคกาเลปิ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ, อาปตฺติ น โหตี’’ติ วทนฺติ. สุตฺตนฺติกา ปน ‘‘กิฺจาปิ ¶ อาปตฺติ น โหติ, อาชีวํ ปน โกเปติ, ตสฺมา สลฺเลขปฺปฏิปตฺติยํ ิตสฺส น วฏฺฏติ, สลฺเลขํ โกเปตี’’ติ วทนฺติ. อุกฺกมนฺตีติ อปคจฺฉนฺติ.
๓๔๔. มณิ กณฺเ อสฺสาติ มณิกณฺโ, มณินา อุปลกฺขิโต วา กณฺโ อสฺสาติ มณิกณฺโติ มชฺฌปทโลปีสมาโส ทฏฺพฺโพ. เทววณฺณนฺติ เทวตฺตภาวํ. ปสนฺนาการนฺติ ปสนฺเนหิ กาตพฺพกิจฺจํ, กายเวยฺยาวจฺจสงฺขาตํ อุปฏฺานนฺติ วุตฺตํ โหติ. มณิยาจนาย ตสฺส อนาคมเนน ¶ อตฺตโน วฑฺฒิ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘มณินา เม อตฺโถ’’ติ, มนฺตปทนีหาเรน วา ตถา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๓๔๕. วตฺตมานสมีเปติ วตฺตมานสฺส สมีเป อตีเต. เอวํ วตฺตุํ ลพฺภตีติ ‘‘อาคโตสี’’ติ วตฺตพฺเพ วตฺตมานสมีปตฺตา ‘‘อาคจฺฉสี’’ติ เอวํ วตฺตมานโวหาเรน วตฺตุํ ลพฺภติ. ลกฺขณํ ปเนตฺถ สทฺทสตฺถานุสารโต เวทิตพฺพํ. โส เอว นโยติ ‘‘อาคโตมฺหี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อาคจฺฉามี’’ติ อยมฺปิ วตฺตมานสมีเป วตฺตมานโวหาโรติ ทสฺเสติ.
๓๔๘-๓๔๙. ยสฺมา ปน น สกฺกา เกวลํ ยาจนาย กิฺจิ กาตุํ, ตสฺมา ‘‘สยํ ยาจิตเกหิ อุปกรเณหี’’ติ อธิปฺปายตฺโถ วุตฺโต. อุทฺธํมุขํ ลิตฺตา อุลฺลิตฺตา, อโธมุขํ ลิตฺตา อวลิตฺตา. ยสฺมา ปน อุทฺธํมุขํ ลิมฺปนฺตา เยภุยฺเยน อนฺโต ลิมฺปนฺติ, อโธมุขํ ลิมฺปนฺตา จ พหิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุลฺลิตฺตาติ อนฺโตลิตฺตา, อวลิตฺตาติ พหิลิตฺตา’’ติ. ตตฺถ อุลฺลิตฺตา นาม เปตฺวา ตุลาปิฏฺสงฺฆาตวาตปานธูมฉิทฺทาทิเภทํ อเลโปกาสํ อวเสเส เลโปกาเส กุฏฺเฏหิ สทฺธึ ฆเฏตฺวา ฉทนสฺส อนฺโต สุธาย วา มตฺติกาย วา ลิตฺตา. อวลิตฺตา นาม วุตฺตนเยเนว ฉทนสฺส พหิ ลิตฺตา. อุลฺลิตฺตาวลิตฺตา นาม ตเถว ฉทนสฺส อนฺโต จ พหิ จ ลิตฺตา.
พฺยฺชนํ สเมตีติ ‘‘การยมาเนนา’’ติ เหตุกตฺตุวเสน อุทฺทิฏฺปทสฺส ‘‘การาเปนฺเตนา’’ติ เหตุกตฺตุวเสเนว นิทฺเทสสฺส กตตฺตา พฺยฺชนํ สเมติ. ยทิ เอวํ ‘‘กโรนฺโต วา การาเปนฺโต วา’’ติ กสฺมา ตสฺส ปทภาชนํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ‘‘อตฺตนา วิปฺปกตํ ปเรหิ ปริโยสาเปตี’’ติอาทิวจนโต ‘‘กโรนฺเตนปิ อิธ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ อิธ วุตฺตนเยเนวาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว. อุโภเปเตติ การกการาปกา. การยมาเนนาติ อิมินาว ปเทน สงฺคหิตาติ กถํ สงฺคหิตา. น หิ การยมาโน กโรนฺโต นาม โหติ, เอวํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ – ยสฺมา กโรนฺเตนปิ การยมาเนนปิ อิธ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํ, ตสฺมา การยมาเนน เอวํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ วุตฺเต ปเคว กโรนฺเตนาติ อิทํ อตฺถโต ¶ อาคตเมวาติ ‘‘การยมาเนนา’’ติ ภควตา วุตฺตํ. ตโต ‘‘การยมาเนนา’’ติ วุตฺเต สามตฺถิยโต ลพฺภมาโนปิ อตฺโถ เตเนว สงฺคหิโต นาม โหตีติ. พฺยฺชนํ ¶ วิโลมิตํ ภเวยฺยาติ ยสฺมา ‘‘การยมาเนนา’’ติ อิมสฺส ‘‘กโรนฺเตนา’’ติ อิทํ ปริยายวจนํ น โหติ, ตสฺมา กโรนฺเตน วา การาเปนฺเตน วาติ ปทตฺถวเสน นิทฺเทเส กเต พฺยฺชนํ วิรุทฺธํ ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโย. อตฺถมตฺตเมวาติ ปทตฺถโต สามตฺถิยโต จ ลพฺภมานํ อตฺถมตฺตเมว.
อุทฺเทโสติ อุทฺทิสิตพฺโพ. อพฺโพหาริกนฺติ อปฺปมาณํ. ‘‘อายามโต จ วิตฺถารโต จา’’ติ อวตฺวา วิกปฺปตฺถสฺส วา-สทฺทสฺส วุตฺตตฺตา เอกโตภาเคน วฑฺฒิเตปิ อาปตฺติเยวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย ปนา’’ติอาทิมาห. ติหตฺถาติ วฑฺฒกีหตฺเถน ติหตฺถา. ปมาณยุตฺโต มฺโจติ ปกติวิทตฺถิยา นววิทตฺถิปฺปมาโณ มฺโจ. ปมาณิกา กาเรตพฺพาติ อุกฺกฏฺปฺปมาณํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา อุกฺกฏฺปฺปมาณยุตฺตาว กุฏิ อเทสิตวตฺถุกา น วฏฺฏติ, ปมาณโต ปน อูนตรา อเทสิตวตฺถุกาปิ วฏฺฏตีติ กสฺสจิ สนฺเทโห สิยาติ ตํนิวตฺตนตฺถํ ‘‘ปมาณโต อูนตรมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปมาณโต อูนตรนฺติ ปาฬิยํ วุตฺตปฺปมาณโต อูนตรํ. ปจฺฉิเมน ปมาเณน จตุหตฺถโต อูนตรา กุฏิ นาม น โหตีติ จตุหตฺถโต ปฏฺาย กุฏิลกฺขณปฺปตฺตํ กุฏึ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุหตฺถํ ปฺจหตฺถมฺปี’’ติ วุตฺตํ. กลลเลโปติ เกนจิ สิเลเสน กตเลโป, ตมฺพมตฺติกาทิกลลเลโป วา. อเลโป เอวาติ อพฺโพหาริกาเยวาติ อธิปฺปาโย. ปิฏฺสงฺฆาโฏ ทฺวารพาหา. โอโลเกตฺวาปีติ อปโลเกตฺวาปิ, อปโลกนกมฺมวเสนปิ กาตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย.
๓๕๓. ยถา สีหาทีนํ โคจราย ปกฺกมนฺตานํ นิพทฺธคมนมคฺโค น วฏฺฏติ, เอวํ หตฺถีนมฺปิ นิพทฺธคมนมคฺโค น วฏฺฏติ. เอเตสนฺติ สีหาทีนํ. จาริภูมีติ โคจรภูมิ. น คหิตาติ น วาริตาติ อธิปฺปาโย. อาโรคฺยตฺถายาติ นิรุปทฺทวตฺถาย. เสสานีติ ปุพฺพณฺณนิสฺสิตาทีนิ. ปุพฺพณฺณนิสฺสิตนฺติ เอตฺถ ปุพฺพณฺณวิรุหนฏฺานํ ปุพฺพณฺณ-สทฺเทน คหิตํ. เตนาห – ‘‘สตฺตนฺนํ ธฺานํ…เป… ิต’’นฺติ. อภิหนนฺติ เอตฺถาติ อพฺภาฆาตํ. ‘‘เวริฆร’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘โจรานํ มารณตฺถาย กต’’นฺติ วุตฺตํ. ธมฺมคนฺธิกาติ หตฺถปาทาทิฉินฺทนคนฺธิกา.
อาวิชฺชิตุํ ¶ น สกฺกา โหตีติ ฉินฺทตฏาทิสมฺภวโต น สกฺกา โหติ อาวิชฺชิตุํ. ปาจินนฺติ กุฏิวตฺถุสามนฺตา จินิตพฺพอธิฏฺานํ. กิฺจาปิ อิธ ปุพฺพปโยคสหปโยคานํ อทินฺนาทาเน วิย วิเสโส นตฺถิ, ตถาปิ เตสํ วิภาเคน ทสฺสนํ ฉินฺทิตฺวา ปุน กาตพฺพาติ เอตฺถ ¶ กุฏิยา เภทนปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ กตํ. ตทตฺถายาติ ตจฺฉนตฺถาย. เอวํ กตนฺติ อเทสิตวตฺถุํ ปมาณาติกฺกนฺตํ วา กตํ. ทารุนา กตํ กุฏฺฏํ เอตฺถาติ ทารุกุฏฺฏิกา, กุฏิ. สิลากุฏฺฏิกนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ปณฺณสาลนฺติ พหิ ปณฺเณหิ ฉาเทตพฺพํ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตํ กุฏิเมว วทติ. เตเนวาห ‘‘สภิตฺติจฺฉทนํ ลิมฺปิสฺสามี’’ติ.
อนฺโตเลเปเนว นิฏฺาเปตุกามํ สนฺธาย ‘‘อนฺโตเลเป วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. พหิเลเป วาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตสฺมึ ทฺวารพทฺเธ วา วาตปาเน วา ปิเตติ โยเชตพฺพํ. ตสฺโสกาสนฺติ ตสฺส ทฺวารพทฺธสฺส วา วาตปานสฺส วา โอกาสํ. ปุน วฑฺเฒตฺวา วาติ ปุพฺเพว ปิโตกาสํ ขุทฺทกํ เจ, เภทเนน ปุน วฑฺเฒตฺวา. เลโป น ฆฏิยตีติ ปุพฺเพ ทินฺนเลโป ทฺวารพทฺเธน วา วาตปาเนน วา สทฺธึ น ฆฏิยติ, เอกาพทฺธํ หุตฺวา น ติฏฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ตนฺติ ทฺวารพทฺธํ วา วาตปานํ วา. ปมเมว สงฺฆาทิเสโสติ เลปกิจฺจสฺส นิฏฺิตตฺตา ทฺวารพทฺธํ วา วาตปานํ วา ปนโต ปุพฺเพเยว สงฺฆาทิเสโส. อฏฺงฺคุลมตฺเตน อปฺปตฺตจฺฉทนํ กตฺวาติ เอตฺถ เอวํ เม อาปตฺติ น สิยาติ ภิตฺติยํ วา ฉทเน วา เอกงฺคุลมตฺตมฺปิ โอกาสํ เลเปน อฆเฏตฺวา เปติ, วฏฺฏตีติ วทนฺติ. มตฺติกากุฏฺฏเมว มตฺติกาเลปสงฺขฺยํ คจฺฉตีติ อาห – ‘‘สเจ มตฺติกาย กุฏฺฏํ กโรติ, ฉทนเลเปน สทฺธึ ฆฏเน อาปตฺตี’’ติ. อุภินฺนํ อนาปตฺตีติ ปุริมสฺส เลปสฺส อฆฏิตตฺตา ทุติยสฺส อตฺตุทฺเทสิกตาสมฺภวโต อุภินฺนํ อนาปตฺติ, ตสฺมา วินาปิ วตฺตสีเสน เตน อนาณตฺโต ตสฺส กโรมีติ กโรติ, อุภินฺนํ อนาปตฺติเยว. สเจ เตน อาณตฺโต กโรติ, มูลฏฺสฺเสว อาปตฺติ.
๓๕๔. ฉตฺตึส จตุกฺกานิ นาม ‘‘ภิกฺขุ กุฏึ กโรตี’’ติอาทิมฺหิ ปมวาเร อเทสิตวตฺถุกจตุกฺกํ เทสิตวตฺถุกจตุกฺกํ ปมาณาติกฺกนฺตจตุกฺกํ ปมาณิกจตุกฺกํ อเทสิตวตฺถุกปฺปมาณาติกฺกนฺตจตุกฺกํ เทสิตวตฺถุกปฺปมาณิกจตุกฺกนฺติ ¶ ฉ จตุกฺกานิ, เอวํ สมาทิสติวาราทีสุปิ ปฺจสูติ ฉตฺตึส. อาปตฺติเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตานีติ ‘‘สารมฺเภ เจ ภิกฺขุ วตฺถุสฺมึ อปริกฺกมเน’’ติ อวิเสเสน มาติกาย วุตฺตตฺตา สารมฺภอปริกฺกมเนสุปิ สงฺฆาทิเสโสว สิยาติ มิจฺฉาคาหนิวตฺตนตฺถํ สารมฺเภ อปริกฺกมเน จ ทุกฺกฏํ, อเทสิตวตฺถุกตาย ปมาณาติกฺกนฺตตาย จ สงฺฆาทิเสโสติ เอวํ อาปตฺติเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตานิ.
๓๕๕-๓๖๑. ‘‘ทฺวีหิ สงฺฆาทิเสเสหี’’ติ วตฺตพฺเพ วิภตฺติพฺยตฺตเยน จ วจนพฺยตฺตเยน จ ทฺวินฺนํ สงฺฆาทิเสเสนาติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทฺวีหิ สงฺฆาทิเสเสหิ…เป… อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ. ‘‘อฺสฺส วา ทาตพฺพา’’ติ วุตฺตตฺตา วิปฺปกตํ กุฏึ ลภิตฺวา อตฺตโน อตฺถาย กโรนฺตสฺสปิ อาทิโต ¶ ปฏฺาย อกตตฺตา อนาปตฺติเยวาติ วทนฺติ. อปจินิตพฺพาติ วิทฺธํเสตพฺพา. ภูมิสมํ กตฺวาติ กุฏิวตฺถุสมํ กตฺวา.
๓๖๔. น เหตฺถ เลโป ฆฏิยตีติ ฉทนเลปสฺส อภาวโต วุตฺตํ, วิสุํเยว อนฺุาตตฺตา ปน สเจปิ เลณสฺส อนฺโต อุปริภาเค จิตฺตกมฺมาทิกรณตฺถํ เลปํ เทนฺติ, วฏฺฏติเยว. เลปทานวเสน อกตา อิฏฺกาทิคุหา คุหา นามาติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ติเณหิ วา ปณฺเณหิ วา ฉาทิตกุฏิกาว วุตฺตาติ ‘‘กุกฺกุฏจฺฉิกเคหํ วฏฺฏตี’’ติ วตฺวา ‘‘ฉทนํ ทณฺฑเกหี’’ติอาทินา ปุน ตํ ทสฺเสนฺเตหิ ติณปณฺณจฺฉทนา กุฏิกาว วุตฺตา. ฉทนํ ทณฺฑเกหิ ชาลพนฺธํ กตฺวาติ ฉทนํ ทีฆโต ติริยโต จ ปิตทณฺฑเกหิ ชาลํ วิย พนฺธิตฺวา. โอคุมฺเผตฺวาติ ติณาทึ วิทฺธํเสตฺวา. ภิตฺติเลเปน สทฺธึ เลเป ฆฏิเตติ เอตฺถ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตภาวสฺส ฉทนํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา สเจปิ ภิตฺติเลเปน อนตฺถิโก โหติ, ฉทนเลเป สมนฺตโต ภิตฺติยา อปฺปมตฺตเกนปิ ฆฏิเต ภิตฺติเลเปน วินาปิ อาปตฺติเยวาติ วทนฺติ. อุปจิกาโมจนตฺถเมว เหฏฺา ปาสาณกุฏฺฏํ กตฺวา ตํ อลิมฺปิตฺวา อุปริ ลิมฺปติ, เลโป น ฆฏิยติ นาม, อนาปตฺติเยวาติ อิมินา อฏฺกถาวจเนน ตํ น สเมติ. ตตฺถ เกจิ วทนฺติ ‘‘ภิตฺตึ อลิมฺปิตุกามตาย อภาวโต ฉทนเลเป ปาสาณกุฏฺเฏน สทฺธึ ฆฏิเตปิ ตตฺถ อนาปตฺติ วุตฺตา’’ติ, ตมฺปิ น ยุตฺตํ. ‘‘อุปจิกาโมจนตฺถเมวา’’ติ หิ วุตฺตตฺตา ปาสาณกุฏฺเฏ ปุน ลิมฺปิตุกามตาย อภาโวเยว วิฺายติ, เตเนว ‘‘ตํ อลิมฺปิตฺวา’’ติ ¶ วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘อุลฺลิตฺตาทิภาโว…เป… ฉทนเมว สนฺธาย วุตฺโต’’ติ อิทํ สติปิ ภิตฺติเลเป ฉทนเลเปน วินา อาปตฺติ น โหตีติ ฉทนเลปสฺส ปธานภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น ปน ภิตฺติเลเปน วินาปิ อาปตฺติ โหตีติ ทสฺสนตฺถนฺติ วทนฺติ, อิทเมว เจตฺถ ยุตฺตตรนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ. เอตฺถาติ ติณกุฏิกาย.
เอตฺถ จ ติณกุฏิกาย เอว สพฺพถา อนาปตฺติภาวสฺส ทสฺสนํ ปริวารปาฬึ อาเนตฺวา ติณกุฏิกาย สารมฺภาทิปจฺจยาปิ อนาปตฺติภาโว สุเขน สกฺกา สาเธตุนฺติ กตํ. ติณกุฏิกาย จ สพฺพถา อนาปตฺติภาเว สาธิเต เตเนว นเยน เลณคุหาทีสุปิ สารมฺภาทิปจฺจยาปิ อนาปตฺติภาโว สกฺกา วิฺาตุนฺติ. เตเนว ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตถา หิ ติณกุฏิกาย สารมฺภาทิปจฺจยาปิ อนาปตฺติภาเว สาธิเต เตเนว นเยน อฺสฺสตฺถาย กโรนฺตสฺสปิ สารมฺภาทิปจฺจยาปิ อนาปตฺติภาโว อตฺถโต ทสฺสิโตเยว โหติ. เอวฺจ สติ ภิกฺขุ สมาทิสิตฺวา ปกฺกมติ ‘‘กุฏึ เม กโรถา’’ติ, สมาทิสติ จ เทสิตวตฺถุกา จ โหตุ อนารมฺภา จ สปริกฺกมนา จาติ, ตสฺส กุฏึ กโรนฺติ อเทสิตวตฺถุกํ สารมฺภํ อปริกฺกมนํ. ‘‘อาปตฺติ การุกานํ ติณฺณํ ทุกฺกฏาน’’นฺติ ปาฬิยํ อฺสฺสตฺถาย ¶ กโรนฺตสฺสปิ สารมฺภาทิปจฺจยาปิ ทุกฺกฏํ กสฺมา วุตฺตนฺติ อิมํ โจทนํ มนสิ นิธาย ‘‘ยํ ปน…เป… อกรณปจฺจยา วุตฺต’’นฺติ อิทํ วุตฺตํ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – อฺสฺสตฺถาย กโรนฺตสฺสปิ สารมฺภาทิปจฺจยาปิ อนาปตฺติเยว. ‘‘อาปตฺติ การุกานํ ติณฺณํ ทุกฺกฏาน’’นฺติ อิทํ ปน อฺสฺสตฺถาย กโรนฺตสฺส น สารมฺภาทิปจฺจยา อาปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, กิฺจรหิ ยถาสมาทิฏฺาย อกรณปจฺจยา อาปตฺติทสฺสนตฺถนฺติ. ยสฺมา พหูสุ โปตฺถเกสุ สตโสธิตสมฺมเต จ ปุราณโปตฺถเก อยเมว ปากฺกโม ทิสฺสติ, ตสฺมา ยถาทิฏฺปาานุกฺกเมเนเวตฺถ อตฺโถ ปกาสิโต. กตฺถจิ โปตฺถเก ปน ‘‘กุฏิลกฺขณปฺปตฺตมฺปิ กุฏึ…เป… อนาปตฺตี’’ติ อิมสฺสานนฺตรํ ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิปาํ ลิขนฺติ, เอวฺจ สติ ตตฺถ อธิปฺปาโย ปากโฏเยว. อนาปตฺตีติ วตฺวาติ อุโปสถาคารฺจ ภวิสฺสติ, อหฺจ วสิสฺสามีติอาทีสุ วาสาคารตฺถาย เอว อนิยมิตตฺตา อนาปตฺตีติ วตฺวา.
ปมาณาติกฺกนฺตกุฏิกรณลกฺขณา ¶ กิริยาเยว, อเทสิตวตฺถุมูลิกายปิ อาปตฺติยา องฺคํ โหติ ปมาณาติกฺกนฺตมูลิกายปิ, ตทุภยํ เอกโต กตฺวา ‘‘กิริยากิริยโต’’ติ วุตฺตํ. วตฺถุํ อเทสาเปตฺวา ปมาณยุตฺตํ กุฏึ กโรนฺตสฺสปิ วตฺถุํ เทสาเปตฺวา อกิริยาย กุฏิกรณกิริยาย จ สมุฏฺานโต กิริยากิริยโตว สมุฏฺาตีติ เวทิตพฺพํ. อจิตฺตกนฺติ ปณฺณตฺติอชานนจิตฺเตน อจิตฺตกํ. อุลฺลิตฺตาทีนํ อฺตรตา, เหฏฺิมปฺปมาณสมฺภโว, อเทสิตวตฺถุตา, ปมาณาติกฺกนฺตตา, อตฺตุทฺเทสิกตา, วาสาคารตา, เลปฆฏฺฏนาติ อิมาเนตฺถ ฉ วา สตฺต วา องฺคานิ.
กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๖๕. สตฺตเม เอวํนามเก นคเรติ โกสมฺพีนามเก. ตสฺส กิร นครสฺส อารามโปกฺขรณีอาทีสุ เตสุ เตสุ าเนสุ โกสมฺพรุกฺขาว อุสฺสนฺนา อเหสุํ, ตสฺมา โกสมฺพีติ สงฺขฺยํ อคมาสิ. กุสุมฺพสฺส นาม อิสิโน อสฺสมโต อวิทูเร มาปิตตฺตาติ เอเก. อิทํ วุตฺตํ โหติ – กุสุมฺพสฺส อิสิโน นิวาสภูมิ โกสมฺพี, ตสฺส จ อวิทูเร ภวตฺตา นครํ โกสมฺพีติ สงฺขฺยํ คตนฺติ. โฆสิตนามเกน กิร เสฏฺินา โส การิโตติ เอตฺถ โก โฆสิตเสฏฺิ, กถฺจาเนน โส อาราโม การิโตติ? ปุพฺเพ กิร อทฺทิลรฏฺํ นาม อโหสิ. ตโต โกตูหลโก นาม ทลิทฺโท ฉาตกภเยน สปุตฺตทาโร สุภิกฺขํ รฏฺํ คจฺฉนฺโต ปุตฺตํ ¶ วหิตุํ อสกฺโกนฺโต ฉฑฺเฑตฺวา อคมาสิ. มาตา นิวตฺติตฺวา ตํ คเหตฺวา คตา. เต เอกํ โคปาลกคามํ ปวิสึสุ. โคปาลกานฺจ ตทา พหุปายาโส ปฏิยตฺโต โหติ, ตโต ปายาสํ ลภิตฺวา ภฺุชึสุ. อถ โส ปุริโส พหุตรํ ปายาสํ ภุตฺโต ชีราเปตุํ อสกฺโกนฺโต รตฺติภาเค กาลํ กตฺวา ตตฺเถว สุนขิยา กุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธึ คเหตฺวา กุกฺกุโร ชาโต, โส โคปาลกสฺส ปิโย อโหสิ. โคปาลโก จ ปจฺเจกพุทฺธํ อุปฏฺาติ. ปจฺเจกพุทฺโธปิ ภตฺตกิจฺจกาเล กุกฺกุรสฺส เอกํ ปิณฺฑํ เทติ. โส ปจฺเจกพุทฺเธ สิเนหํ อุปฺปาเทตฺวา โคปาลเกน สทฺธึ ปณฺณสาลมฺปิ คจฺฉติ, โคปาลเก ¶ อสนฺนิหิเต ภตฺตเวลายํ สยเมว คนฺตฺวา กาลาโรจนตฺถํ ปณฺณสาลทฺวาเร ภุสฺสติ, อนฺตรามคฺเคปิ จณฺฑมิเค ทิสฺวา ภุสฺสิตฺวา ปลาเปติ. โส ปจฺเจกพุทฺเธ มุทุเกน จิตฺเตน กาลํ กตฺวา เทวโลเก นิพฺพตฺติ. ตตฺราสฺส ‘‘โฆสกเทวปุตฺโต’’ตฺเวว นามํ อโหสิ.
โส เทวโลกโต จวิตฺวา โกสมฺพิยํ เอกสฺมึ กุลฆเร นิพฺพตฺติ. ตํ อปุตฺตโก กิร เสฏฺิ ตสฺส มาตาปิตูนํ ธนํ ทตฺวา ปุตฺตํ กตฺวา อคฺคเหสิ. อถ อตฺตโน ปุตฺเต ชาเต สตฺตกฺขตฺตุํ ฆาตาเปตุํ อุปกฺกมิ. โส ปฺุวนฺตตาย สตฺตสุปิ าเนสุ มรณํ อปฺปตฺวา อวสาเน เอกาย เสฏฺิธีตาย เวยฺยตฺติเยน ลทฺธชีวิโก อปรภาเค ปิตุ อจฺจเยน เสฏฺิฏฺานํ ปตฺวา โฆสิตเสฏฺิ นาม ชาโต. อฺเปิ โกสมฺพิยํ กุกฺกุฏเสฏฺิ, ปาวาริยเสฏฺีติ ทฺเว เสฏฺิโน อตฺถิ, อิมินา สทฺธึ ตโย อเหสุํ.
เตน จ สมเยน เตสํ สหายกานํ เสฏฺีนํ กุลูปกา ปฺจสตา อิสโย ปพฺพตปาเท วสึสุ. เต กาเลน กาลํ โลณมฺพิลเสวนตฺถํ มนุสฺสปถํ อาคจฺฉนฺติ. อเถกสฺมึ วาเร คิมฺหสมเย มนุสฺสปถํ อาคจฺฉนฺตา นิรุทกํ มหากนฺตารํ อติกฺกมิตฺวา กนฺตารปริโยสาเน มหนฺตํ นิคฺโรธรุกฺขํ ทิสฺวา จินฺเตสุํ ‘‘ยาทิโส อยํ รุกฺโข, อทฺธา เอตฺถ มเหสกฺขาย เทวตาย ภวิตพฺพํ, สาธุ วตสฺส, สเจ โน ปานียํ วา ปริโภชนียํ วา ทเทยฺยา’’ติ. เทวตา อิสีนํ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา ‘‘อิเมสํ สงฺคหํ กริสฺสามี’’ติ อตฺตโน อานุภาเวน วิฏปนฺตรโต นงฺคลสีสมตฺตํ อุทกธารํ ปวตฺเตสิ. อิสิคโณ รชตกฺขนฺธสทิสํ อุทกวฏฺฏึ ทิสฺวา อตฺตโน ภาชเนหิ อุทกํ คเหตฺวา ปริโภคํ กตฺวา จินฺเตสิ ‘‘เทวตาย อมฺหากํ ปริโภคุทกํ ทินฺนํ, อิทํ ปน อคามกํ มหารฺํ, สาธุ วตสฺส, สเจ โน อาหารมฺปิ ทเทยฺยา’’ติ. เทวตา อิสีนํ อุปกปฺปนวเสน ทิพฺพานิ ยาคุขชฺชกาทีนิ ทตฺวา สนฺตปฺเปสิ.
อิสโย จินฺตยึสุ ‘‘เทวตาย อมฺหากํ ปริโภคุทกมฺปิ โภชนมฺปิ สพฺพํ ทินฺนํ, สาธุ วตสฺส ¶ , สเจ โน อตฺตานํ ทสฺเสยฺยา’’ติ. เทวตา เตสํ อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา อุปฑฺฒกายํ ทสฺเสสิ. เทวเต มหตี เต สมฺปตฺติ, กึ กมฺมํ กตฺวา อิมํ สมฺปตฺตึ อธิคตาสีติ. นาติมหนฺตํ ปริตฺตกํ กมฺมํ กตฺวาติ. อุปฑฺฒุโปสถกมฺมํ นิสฺสาย หิ เทวตาย สมฺปตฺติ ลทฺธา. อนาถปิณฺฑิกสฺส ¶ กิร เคเห อยํ เทวปุตฺโต กมฺมกาโร อโหสิ. เสฏฺิสฺส หิ เคเห อุโปสถทิวเสสุ อนฺตมโส ทาสกมฺมกาเร อุปาทาย สพฺโพ ชโน อุโปสถิโก โหติ. เอกทิวสํ อยํ กมฺมกาโร เอกโกว ปาโต อุฏฺาย กมฺมนฺตํ คโต. มหาเสฏฺิ นิวาปํ ลภมานมนุสฺเส สลฺลกฺเขนฺโต เอตสฺเสเวกสฺส อรฺํ คตภาวํ ตฺวา อสฺส สายมาสตฺถาย นิวาปํ อทาสิ. ภตฺตการทาสี เอกสฺเสว ภตฺตํ ปจิตฺวา อรฺโต อาคตสฺส ภตฺตํ วฑฺเฒตฺวา อทาสิ. กมฺมกาโร จินฺตยิ ‘‘อฺเสุ ทิวเสสุ อิมสฺมึ กาเล เคหํ เอกสทฺทํ อโหสิ, อชฺช อติวิย สนฺนิสินฺนํ, กึ นุ โข เอต’’นฺติ. ตสฺส สา อาจิกฺขิ ‘‘อชฺช อิมสฺมึ เคเห สพฺเพ มนุสฺสา อุโปสถิกา, มหาเสฏฺิ ตุยฺเหเวกสฺส นิวาปํ อทาสี’’ติ. เอวํ อมฺมาติ. อาม สามีติ. ‘‘อิมสฺมึ กาเล อุโปสถํ สมาทินฺนสฺส อุโปสถกมฺมํ โหติ, น โหตี’’ติ มหาเสฏฺึ ปุจฺฉ อมฺมาติ. ตาย คนฺตฺวา ปุจฺฉิโต มหาเสฏฺิ อาห – ‘‘สกลอุโปสถกมฺมํ น โหติ, อุปฑฺฒกมฺมํ ปน โหติ, อุโปสถิโก โหตี’’ติ. กมฺมกาโร ภตฺตํ อภฺุชิตฺวา มุขํ วิกฺขาเลตฺวา อุโปสถิโก หุตฺวา วสนฏฺานํ คเหตฺวา นิปชฺชิ. ตสฺส อาหารปริกฺขีณกายสฺส รตฺตึ วาโต กุปฺปิ. โส ปจฺจูสสมเย กาลํ กตฺวา อุปฑฺฒุโปสถกมฺมนิสฺสนฺเทน มหาวตฺตนิอฏวิทฺวาเร นิคฺโรธรุกฺขเทวปุตฺโต หุตฺวา นิพฺพตฺติ.
โส ตํ ปวตฺตึ อิสีนํ อาโรเจสิ. อิสโย ปุจฺฉึสุ ‘‘ตุมฺเหหิ มยํ ‘พุทฺโธ ธมฺโม สงฺโฆ’ติ อสฺสุตปุพฺพํ สาวิตา, อุปฺปนฺโน นุ โข โลเก พุทฺโธ’’ติ. อาม, ภนฺเต, อุปฺปนฺโนติ. อิทานิ กุหึ วสตีติ. สาวตฺถิยํ นิสฺสาย เชตวเน, ภนฺเตติ. อิสโย ‘‘ติฏฺถ ตุมฺเห, มยํ สตฺถารํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ หฏฺตุฏฺา นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน โกสมฺพีนครํ สมฺปาปุณึสุ. มหาเสฏฺิโน ‘‘อิสโย อาคตา’’ติ ปจฺจุคฺคมนํ กตฺวา ‘‘สฺเว อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหถ, ภนฺเต’’ติ นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส อิสิคณสฺส มหาทานํ อทํสุ. อิสโย ‘‘ภุตฺวาว คจฺฉามา’’ติ อาปุจฺฉึสุ. ภนฺเต, ตุมฺเห อฺสฺมึ กาเล เอกมฺปิ มาสํ ทฺเวปิ ตโยปิ จตฺตาโรปิ มาเส วสิตฺวา คจฺฉถ, อิมสฺมึ ปน วาเร หิยฺโย อาคนฺตฺวา ‘‘อชฺเชว คจฺฉามา’’ติ วทถ, กึ อิทนฺติ. อาม คหปตโย พุทฺโธ โลเก อุปฺปนฺโน, น โข ปน สกฺกา ชีวิตนฺตราโย ชานิตุํ, เตน มยํ ตุริตา คจฺฉามาติ ¶ . เตน หิ, ภนฺเต, มยมฺปิ อาคจฺฉาม, อมฺเหหิ สทฺธึเยว คจฺฉถาติ. ‘‘ตุมฺเห อคาริยา นาม มหาชฏา, ติฏฺถ ตุมฺเห, มยํ ปุเรตรํ คมิสฺสามา’’ติ นิกฺขมิตฺวา ¶ เอกฏฺาเน ทฺเว ทิวสานิ อวสิตฺวา ตุริตคมเนน สาวตฺถึ ปตฺวา เชตวนวิหาเร สตฺถุ สนฺติกเมว อคมํสุ. ตตฺถ มธุรธมฺมกถํ สุตฺวา สพฺเพว ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ.
เตปิ ตโย เสฏฺิโน ปฺจหิ ปฺจหิ สกฏสเตหิ สปฺปิมธุผาณิตาทีนิ เจว ปฏฺฏุณฺณทุกูลาทีนิ จ อาทาย โกสมฺพิโต นิกฺขมิตฺวา อนุปุพฺเพน สาวตฺถึ ปตฺวา เชตวนสามนฺเต ขนฺธาวารํ พนฺธิตฺวา สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา ปฏิสนฺถารํ กตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทึสุ. สตฺถา ติณฺณมฺปิ สหายานํ มธุรธมฺมกถํ กเถสิ. เต พลวโสมนสฺสชาตา สตฺถารํ นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเส มหาทานํ อทํสุ, ปุน นิมนฺเตตฺวา ปุนทิวเสติ เอวํ อฑฺฒมาสํ ทานํ ทตฺวา ‘‘ภนฺเต, อมฺหากํ ชนปทํ อาคมนาย ปฏิฺํ เทถา’’ติ ปาทมูเล นิปชฺชึสุ. ภควา ‘‘สฺุาคาเร โข คหปตโย ตถาคตา อภิรมนฺตี’’ติ อาห. ‘‘เอตฺตาวตา ปฏิฺา ทินฺนา นาม โหตี’’ติ คหปตโย สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘ทินฺนา โน ภควตา ปฏิฺา’’ติ ปาทมูเล นิปชฺชิตฺวา ทสพลํ วนฺทิตฺวา นิกฺขมิตฺวา อนฺตรามคฺเค โยชเน โยชเน วิหารํ กาเรตฺวา อนุปุพฺเพน โกสมฺพึ ปตฺวา ‘‘โลเก พุทฺโธ อุปฺปนฺโน’’ติ กถยึสุ. ตโย ชนา อตฺตโน อตฺตโน อาราเม มหนฺตํ ธนปริจฺจาคํ กตฺวา ภควโต วิหาเร การาเปสุํ. ตตฺถ กุกฺกุฏเสฏฺินา การิโต กุกฺกุฏาราโม นาม อโหสิ. ปาวาริกเสฏฺินา อมฺพวเน การิโต ปาวาริกมฺพวนํ นาม. โฆสิเตน การิโต โฆสิตาราโม นาม อโหสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘โฆสิตนามเกน กิร เสฏฺินา โส การิโต’’ติ.
โย อภินิกฺขมนกาเล สทฺธึ นิกฺขนฺโต, ยสฺส จ สตฺถารา ปรินิพฺพานกาเล พฺรหฺมทณฺโฑ อาณตฺโต, ตํ สนฺธายาห ‘‘โพธิสตฺตกาเล อุปฏฺากฉนฺนสฺสา’’ติ. อิมินา จ โย มชฺฌิมนิกาเย ฉนฺโนวาทสุตฺเต (ม. นิ. ๓.๓๘๙ อาทโย) คิลาโน หุตฺวา ธมฺมเสนาปตินา โอวทิยมาโนปิ มารณนฺติกเวทนํ อธิวาเสตุํ อสกฺโกนฺโต ติณฺเหน สตฺเถน กณฺนาฬึ ฉินฺทิตฺวา มรณภเย อุปฺปนฺเน คตินิมิตฺเต จ อุปฏฺิเต อตฺตโน ปุถุชฺชนภาวํ ตฺวา สํวิคฺโค วิปสฺสนํ ปฏฺเปตฺวา สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต อรหตฺตํ ¶ ปตฺวา สมสีสี หุตฺวา ปรินิพฺพายิ, อยํ โส น โหตีติ ทสฺเสติ. ปูชาวจนปฺปโยเค กตฺตริ สามิวจนสฺสปิ อิจฺฉิตตฺตา อาห ‘‘คามสฺส วา ปูชิต’’นฺติ. ลกฺขณํ ปเนตฺถ สทฺทสตฺถานุสารโต เวทิตพฺพํ. เอเกโก โกฏฺาโสติ เอเกโก ภาโค.
๓๖๖. กิริยโต สมุฏฺานภาโวติ เกวลํ กิริยามตฺตโต สมุฏฺานภาวํ ปฏิกฺขิปติ, วตฺถุโน ปน อเทสนาย กุฏิกรณกิริยาย จ สมุฏฺานโต กิริยากิริยโต สมุฏฺาตีติ เวทิตพฺพํ ¶ . อิมสฺมึ สิกฺขาปเท ภิกฺขู วา อนภิเนยฺยาติ เอตฺถ วา-สทฺโท ‘‘อยํ วา โส มหานาโค’’ติอาทีสุ วิย อวธารณตฺโถติ ทฏฺพฺโพ.
วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ปมทุฏฺโทสสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๘๐. อฏฺเม ปากาเรน ปริกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. โคปุรฏฺฏาลกยุตฺตนฺติ ทฺวารปาสาเทน จ ตตฺถ ตตฺถ ปาการมตฺถเก ปติฏฺาปิตอฏฺฏาลเกหิ จ ยุตฺตํ. เวฬูหิ ปริกฺขิตฺตตฺตา อพฺภนฺตเร ปุปฺผูปคผลูปครุกฺขสฺฉนฺนตฺตา จ นีโลภาสํ. ฉายูทกสมฺปตฺติยา ภูมิภาคสมฺปตฺติยา จ มโนรมํ. กาฬกเวเสนาติ กลนฺทกรูเปน. นิวาปนฺติ โภชนํ. ตนฺติ อุยฺยานํ. ทพฺโพติ ตสฺส เถรสฺส นามนฺติ ทพฺพตฺถมฺเภ ปติตตฺตา ทพฺโพติ ตสฺส เถรสฺส นามํ อโหสิ.
กสฺสปทสพลสฺส สาสโนสกฺกนกาเล กิร สตฺต ภิกฺขู เอกจิตฺตา หุตฺวา อฺเ สาสเน อคารวํ กโรนฺเต ทิสฺวา ‘‘อิธ กึ กโรม, เอกมนฺเต สมณธมฺมํ กตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสามา’’ติ นิสฺเสณึ พนฺธิตฺวา อุจฺจํ ปพฺพตสิขรํ อภิรุหิตฺวา อตฺตโน จิตฺตพลํ ชานนฺตา ‘‘นิสฺเสณึ ปาเตนฺตุ, ชีวิเต สาลยา โอตรนฺตุ, มา ปจฺฉานุตปฺปิโน อหุวตฺถา’’ติ วตฺวา สพฺเพ เอกจิตฺตา หุตฺวา นิสฺเสณึ ปาเตตฺวา ‘‘อปฺปมตฺตา โหถ, อาวุโส’’ติ อฺมฺํ โอวทิตฺวา จิตฺตรุจิเยสุ าเนสุ นิสีทิตฺวา สมณธมฺมํ กาตุํ อารภึสุ.
ตตฺเรโก ¶ เถโร ปฺจเม ทิวเส อรหตฺตํ ปตฺวา ‘‘มม กิจฺจํ นิปฺผนฺนํ, อหํ อิมสฺมึ าเน กึ กริสฺสามี’’ติ อิทฺธิยา อุตฺตรกุรุโต ปิณฺฑปาตํ อาหริตฺวา อาห – ‘‘อาวุโส, อิมํ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชถ, ภิกฺขาจารกิจฺจํ มมายตฺตํ โหตุ, ตุมฺเห อตฺตโน กมฺมํ กโรถา’’ติ. กึ นุ มยํ, อาวุโส, นิสฺเสณึ ปาเตนฺตา เอวํ อวจุมฺห ‘‘โย ปมํ ธมฺมํ สจฺฉิกโรติ, โส ภิกฺขํ อาหรตุ, เตนาภตํ เสสา ปริภฺุชิตฺวา สมณธมฺมํ กริสฺสนฺตี’’ติ. นตฺถิ, อาวุโสติ. ตุมฺเห อตฺตโน ปุพฺพเหตุนาว ลภิตฺถ, มยมฺปิ สกฺโกนฺตา วฏฺฏสฺสนฺตํ กริสฺสาม, คจฺฉถ ตุมฺเหติ. เถโร เต สฺาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ผาสุกฏฺาเน ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุชิตฺวา คโต. อปโรปิ เถโร สตฺตเม ทิวเส อนาคามิผลํ ปตฺวา ตโต จุโต สุทฺธาวาสพฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺโต, อิตเร เถรา เอกํ พุทฺธนฺตรํ เทวมนุสฺเสสุ สํสริตฺวา เตสุ เตสุ กุเลสุ นิพฺพตฺตา. เอโก คนฺธารรฏฺเ ตกฺกสิลนคเร ราชเคเห นิพฺพตฺโต, เอโก ปจฺจนฺติมรฏฺเ ¶ ปริพฺพาชิกาย กุจฺฉิมฺหิ นิพฺพตฺโต, เอโก พาหิยรฏฺเ กุฏุมฺพิยเคเห นิพฺพตฺโต, เอโก ราชคเห กุฏุมฺพิยเคเห นิพฺพตฺโต.
อยํ ปน ทพฺพตฺเถโร มลฺลรฏฺเ อนุปิยนคเร เอกสฺส มลฺลรฺโ เคเห ปฏิสนฺธึ คณฺหิ. ตสฺส มาตา อุปวิชฺา กาลมกาสิ. มตสรีรํ สุสานํ เนตฺวา ทารุจิตกํ อาโรเปตฺวา อคฺคึ อทํสุ. อคฺคิเวคสนฺตตฺตํ อุทรปฏลํ ทฺเวธา อโหสิ. ทารโก อตฺตโน ปฺุพเลน อุปฺปติตฺวา เอกสฺมึ ทพฺพตฺถมฺเภ นิปติ, ตํ ทารกํ คเหตฺวา อยฺยิกาย อทํสุ. สา ตสฺส นามํ คณฺหนฺตี ทพฺพตฺถมฺเภ ปติตฺวา ลทฺธชีวิกตฺตา ‘‘ทพฺโพ’’ติ ตสฺส นามํ อกาสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทพฺโพติ ตสฺส เถรสฺส นาม’’นฺติ.
ตสฺส สตฺตวสฺสิกกาเล สตฺถา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต มลฺลรฏฺเ จาริกํ จรมาโน อนุปิยนิคมํ ปตฺวา อนุปิยมฺพวเน วิหรติ. ทพฺพกุมาโร สตฺถารํ ทิสฺวา สห ทสฺสเนเนว ปสีทิตฺวา ปพฺพชิตุกาโม หุตฺวา ‘‘อหํ ทสพลสฺส สนฺติเก ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อยฺยิกํ อาปุจฺฉิ. สา ‘‘สาธุ ตาตา’’ติ ทพฺพกุมารํ อาทาย สตฺถุ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมํ กุมารํ ปพฺพาเชถา’’ติ อาห. สตฺถา อฺตรสฺส ภิกฺขุโน สฺํ อทาสิ ‘‘ภิกฺขุ อิมํ ทารกํ ปพฺพาเชหี’’ติ. โส เถโร สตฺถุ วจนํ สุตฺวา ทพฺพกุมารํ ปพฺพาเชนฺโต ตจปฺจกกมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิ. ปุพฺพเหตุสมฺปนฺโน กตาภินีหาโร ¶ ปมเกสวฏฺฏิยา โวโรปนกฺขเณเยว โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาสิ, ทุติยาย เกสวฏฺฏิยา โอโรปิยมานาย สกทาคามิผเล, ตติยาย อนาคามิผเล, สพฺพเกสานํ ปน โอโรปนฺจ อรหตฺตผลสจฺฉิกิริยา จ อปจฺฉา อปุเร อโหสิ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เถโร กิร สตฺตวสฺสิโกว สํเวคํ ลภิตฺวา ปพฺพชิโต ขุรคฺเคเยว อรหตฺตํ ปาปุณีติ เวทิตพฺโพ’’ติ.
สาวเกน ปตฺตพฺพนฺติ ยถุปนิสฺสยํ เตน เตน สาวเกน ปตฺตพฺพํ. ติสฺโส วิชฺชาติอาทิ ยถาสมฺภววเสน วุตฺตํ. คุณชาตนฺติ ‘‘ยฺจ กิฺจิ สาวเกน ปตฺตพฺพ’’นฺติ นปุํสกลิงฺคสมฺพนฺธทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ โสฬสวิธสฺส กิจฺจสฺส กตตฺตาติ ทุกฺขสมุทยนิโรธมคฺคสงฺขาเตสุ จตูสุ สจฺเจสุ ทุกฺขปริฺา สมุทยปฺปหานํ นิโรธสจฺฉิกิริยา มคฺคภาวนาติ เอเกกสฺส มคฺคสฺส จตุนฺนํ จตุนฺนํ กิจฺจานํ วเสน โสฬสวิธสฺส กิจฺจสฺส กตตฺตา. ตโต ตโต ปฏิกฺกมิตฺวาติ ตโต ตโต กิจฺจโต อารมฺมณโต จ ปฏิวตฺติตฺวา. สิลาปฏฺฏเกติ ปาสาณผลเก. เตรสาปีติ ภตฺตุทฺเทสกเสนาสนคฺคาหาปกภณฺฑาคาริกจีวรปฏิคฺคาหกจีวรภาชนกยาคุภาชนกผลภาชนกขชฺชภาชนกอปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกสาฏิยคฺคาหาปกปตฺตคฺคาหาปกอารามิกเปสกสามเณรเปสกสมฺมุตีนํ ¶ วเสน เตรสาปิ สมฺมุติโย ทาตุํ วฏฺฏนฺติ.
๓๘๒. อปิสูติ เอตฺถ สูติ นิปาตมตฺตํ, อปิ-สทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโต ‘‘วิกาเล’’ติ อิมสฺส อนนฺตรํ ทฏฺพฺโพ, วิกาเลปิ อาคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. ชานนฺตาติ ทูรภาวํ ชานนฺตา. เอวํ สพฺพปเทสูติ เอตฺถ กติกสณฺานาทีนํ นานปฺปการตฺตา ตสฺมึ ตสฺมึ วิหาเร กติกวตฺตาทีนิ วิสุํ วิสุํ กถาเปตีติ เวทิตพฺพํ. สพฺพวิหาเรสุ จ คมนมคฺเค สมปฺปมาเณ กตฺวา อธิฏฺาตีติ วทนฺติ. อยฺหิ นิมฺมิตานํ ธมฺมตาติ อนิยเมตฺวา นิมฺมิตานํ อยํ ‘‘เอกสฺมึ ภาสมานสฺมิ’’นฺติอาทิ ธมฺมตา. ตถา หิ เย วณฺณวยสรีราวยวปริกฺขารกิริยาวิเสสาทีหิ นิยมํ อกตฺวา นิมฺมิตา โหนฺติ, เต อนิยเมตฺวา นิมฺมิตตฺตา อิทฺธิมตา สทิสาว โหนฺติ. านนิสชฺชาทีสุ ภาสิตตุณฺหีภาวาทีสุ วา ยํ ยํ อิทฺธิมา กโรติ, ตํ ตเทว กโรนฺติ. สเจ ปน นานปฺปกาเร กาตุกาโม โหติ, เกจิ ปมวเย, เกจิ มชฺฌิมวเย, เกจิ ปจฺฉิมวเย, ตถา ทีฆเกเส, อุปฑฺฒมุณฺเฑ ¶ , มิสฺสกเกเส, อุปฑฺฒรตฺตจีวเร, ปณฺฑุกจีวเร, ปทภาณธมฺมกถาสรภฺปฺหปุจฺฉนปฺหวิสฺสชฺชนจีวรสิพฺพนโธวนาทีนิ กโรนฺเต, อปเรปิ วา นานปฺปการเก กาตุกาโม โหติ, เตน ปาทกชฺฌานโต วุฏฺาย ‘‘เอตฺตกา ภิกฺขู ปมวยา โหนฺตู’’ติอาทินา นเยน ปริกมฺมํ กตฺวา ปุน สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อธิฏฺิเต อธิฏฺานจิตฺเตน สทฺธึ อิจฺฉิติจฺฉิตปฺปการาเยว โหนฺติ. อวตฺถุกวจนํ น โหตีติ นิมฺมิตานํ ‘‘อยํ มฺโจ’’ติอาทิวจนํ อวตฺถุกํ น โหติ สพฺพตฺถ มฺจปีานํ สมฺภวโต.
๓๘๓. เอกจาริกภตฺตนฺติ อติมนาปตฺตา วิสุํ ิติกาย ปาเปตพฺพํ ภตฺตํ. ตทฺธิตโวหาเรนาติ จตฺตาริ ปริมาณมสฺส จตุกฺกนฺติ เอวํ ตทฺธิตโวหาเรน. โอทนสฺส ปุจฺฉาย สาธกตมตฺตา อาห – ‘‘กรณตฺเถเยว กรณวจน’’นฺติ, โอทเนน กรณภูเตน ปุจฺฉนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เย จ โอทเนน กรณภูเตน ปุจฺฉนฺติ, เตสํ ปุจฺฉนาการทสฺสนตฺถํ ‘‘กึ, ภนฺเต, โอทนํ เทมาติ ปุจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺตํ.
ภโวติ ภวิตพฺโพ. อสมนฺนาหริตฺวาติ อาโภคํ อกตฺวา. รตฺตึ สมฺมนฺตยมานาติ กฺจิ กาลํ สุปิตฺวา วุฏฺาย สมฺมนฺตยมานา. รตฺติยฺหิ ปมยามมชฺฌิมยาเมสุ สุปิตฺวา ปพุทฺธานํ อชฺชตนกาเลปิ อนชฺชตนาภิมาโน โหติ, ตสฺมา เต ‘‘หิยฺโย’’ติ อาหํสุ. เย ปน รตฺติยํ กมฺมปฺปสุตา ชาคริยมนุยุตฺตา โหนฺติ, เตสํ อชฺชตนาภิมาโนเยว, ตสฺมา เต ‘‘อชฺช’’อิจฺเจว โวหรนฺติ, น ‘‘หิยฺโย’’ติ. ปธูปายนฺตาติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนกโกธวเสน ปธูปายนฺตา.
๓๘๔. ทพฺพ ¶ ทพฺพาติ ทุติโย ทพฺพ-สทฺโท ปณฺฑิตาธิวจโนติ อาห ‘‘ทพฺพา ปณฺฑิตา’’ติ. เอวํ น นิพฺเพเนฺตีติ สมฺพนฺโธ. นิพฺเพเนฺตีติ อตฺตานํ โทสโต โมเจนฺติ. วุฏฺานลกฺขณํ มฺมานาติ วุฏฺานลกฺขณนฺติ มฺมานา. น ฆฏิยตีติ เถรสฺส สุสีลปฏิฺาย ตสฺสา ทุสฺสีลปฏิฺาวจนํ น ฆฏิยตีติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. นาเสถาติ เสตกํ ทตฺวา คิหิภาวํ ปาเปถาติ อตฺโถ. ลิงฺคนาสนา เหตฺถ อธิปฺเปตา. อิมเมว จ ทสฺเสตุํ ‘‘ติสฺโส นาสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอกกมฺมาทิสํวาสสฺส อกรณํ สํวาสนาสนา. ทณฺฑกมฺมนาสนา นาม วาลุกาทีนิ โอกิริตฺวา ยาว ขมาเปติ, ตาว ทณฺฑกมฺมวเสน ¶ นิกฺกฑฺฒนํ. จร ปิเร วินสฺสาติ นิกฺกฑฺฒนาการทสฺสนํ. ตตฺถ จราติ คจฺฉ, อเปหีติ วุตฺตํ โหติ. ปิเรติ ปร อมามก, อมฺหากํ อนชฺฌตฺติกภูตาติ อตฺโถ. ปิเรติ หิ ปร-สทฺเทน สมานตฺถํ สมฺโพธนวจนํ. อถ วา ปิเรติ ‘‘ปรโต’’ติ อิมินา สมานตฺถํ นิปาตปทํ, ตสฺมา จร ปิเรติ ปรโต คจฺฉ, มา อิธ ติฏฺาติ อตฺโถ. วินสฺสาติ อทสฺสนํ คจฺฉ.
ยสฺมา เต ภิกฺขู อตฺตานํ อปฺปกาเสตฺวา ิตา, ตสฺมา อนุยฺุชถาติ อิมสฺส คเวสถ ชานาถาติ อตฺโถ วุตฺโต. การโก โหตีติ ‘‘อยฺเยนมฺหิ ทูสิตา’’ติ ปฏิฺาตตฺตา ตาย ปฏิฺาย ยทิ นาสิตา, เถโร การโก โหติ, สโทโสติ อตฺโถ. อการโก โหตีติ ตาย กตปฏิฺํ อนเปกฺขิตฺวา ยทิ ภควตา ปกติทุสฺสีลภาวํเยว สนฺธาย สา นาสิตา, เถโร อการโก โหตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘สกาย ปฏิฺาย นาเสถา’’ติ วุตฺเต ‘‘อยฺเยนมฺหิ ทูสิตา’’ติ ตาย กตปฏิฺาย ภูตตา อาปชฺชตีติ อาห – ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ วาเท เถโร การโก โหติ สโทโส’’ติ. ภิกฺขุนึ อนุทฺธํเสติ, ทุกฺกฏนฺติ อิมินา มหาอฏฺกถาวาโท ทสฺสิโต. มุสาวาเท ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตนฺติ ภิกฺขุนึ อนุทฺธํเสนฺตสฺส มุสาวาเท ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํ.
ตตฺราติ เตสุ ทุกฺกฏปาจิตฺติเยสุ. อิโต ปฏฺาย ‘‘ตสฺมา ปาจิตฺติยเมว ยุชฺชตี’’ติ วจนปริยนฺตํ ทฺวีสุปิ อฏฺกถาสุ อธิปฺปายวิภาวนํ. ตตฺถ ปุริมนเยติ ‘‘ภิกฺขุนึ อนุทฺธํเสติ, ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตอฏฺกถานเย. ทุกฺกฏเมว ยุชฺชตีติ กสฺมา วุตฺตนฺติ เจ? ตตฺถ การณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถา’’ติอาทิมาห. ภิกฺขุโน ภิกฺขุสฺมึ สงฺฆาทิเสโสติ ภิกฺขุํ อมูลเกน อนฺติมวตฺถุนา อนุทฺธํเสนฺตสฺส ภิกฺขุโน สงฺฆาทิเสโสติ อตฺโถ. ปจฺฉิมนเยปิ ‘‘ภิกฺขุนึ อนุทฺธํเสนฺตสฺส มุสาวาเท ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตํ. กุรุนฺทีนเยปิ มุสาวาทตฺตา ปาจิตฺติยเมว ยุชฺชตีติ วิสํวาทปุเรกฺขตาย ปาจิตฺติยเมว ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโย. ยทิ เอวํ ภิกฺขุํ อมูลเกน ¶ อนฺติมวตฺถุนา อนุทฺธํเสนฺตสฺส อกฺโกสนฺตสฺส จ มุสาวาทตฺตา ปาจิตฺติเยเนว ภวิตพฺพนฺติ เจ? ตตฺถ สติปิ มุสาวาเท วจนปฺปมาณโต สงฺฆาทิเสสโอมสวาทปาจิตฺติเยเหว ภวิตพฺพํ, น สมฺปชานมุสาวาทปาจิตฺติเยนาติ ทสฺเสตุํ ‘‘วจนปฺปมาณโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วจนปฺปมาณโตติ ¶ ภควตา วุตฺตปาฬิวจนปฺปมาณโต. อิทานิ ตํ วจนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุทฺธํสนาธิปฺปาเยนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภิกฺขุสฺส ปน ภิกฺขุนิยา ทุกฺกฏนฺติ วจนํ นตฺถีติ ภิกฺขุนิยา อนุทฺธํสเน ภิกฺขุโน ทุกฺกฏนฺติ วจนํ นตฺถิ ตถา ปาฬิยํ อนาคตตฺตา. สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยนฺติ วจนมตฺถีติ สามฺโต วุตฺตํ สมฺปชานมุสาวาทสิกฺขาปทํ ทสฺเสติ.
อิทานิ ทฺวีสุปิ อฏฺกถาวาเทสุ อธิปฺปายํ วิภาเวตฺวา เตสุ ปจฺฉิมวาเท โทสํ ทสฺเสตฺวา ปุริมวาทํ ปติฏฺเปตุกาโม อาจริโย ‘‘ตตฺร ปนา’’ติอาทิมาห. ตตฺราติ ‘‘ปาจิตฺติยเมว ยุชฺชตี’’ติ วุตฺตวาเท. อนุทฺธํสนาธิปฺปาเย อสติ ปาจิตฺติยนฺติ อิมินา สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยสฺส โอกาสํ ทสฺเสติ. วิสุํ ปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยโต วิสุํ อฺเมว ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. เอเตหิ นาสนา นตฺถีติ สามฺโต วุตฺตํ, อิมิสฺสา ปน ทุกฺกเฏน นาสนา นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ยทิ เอวํ กสฺมา นํ ภควา นาเสตีติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ.
๓๘๕-๓๘๖. ทูสิโตติ ทุฏฺสทฺทสฺส กมฺมสาธนตํ ทสฺเสติ. ทูสยติ ปรํ วินาเสตีติ ทูสโก. อิมินา ‘‘ทูสยตีติ โทโส’’ติ โทสสทฺทสฺส กตฺตุสาธนตา วุตฺตา. ปกติภาวํ ชหาปิโตติ ทุสสทฺทสฺส วิกติยํ ปิตตฺตา วุตฺตํ, ปกติยา โสมฺมภาวํ ชหาปิโตติ อตฺโถ, วิการมาปาทิโตติ วุตฺตํ โหติ. อาการนานตฺเตนาติ ทูสิตาการสฺส ทูสกาการสฺส จ นานตฺเตน. อนภิรทฺโธติ อตุฏฺโ. โย ปน อตุฏฺโ, โส สุขิโต นาม น โหตีติ อาห ‘‘น สุขิโต’’ติ. ‘‘อาราธิโต ราชา’’ติอาทีสุ ปสาทิโตติ อตฺถสมฺภวโต ‘‘น วา ปสาทิโต’’ติ วุตฺตํ. ขีลสทฺโท ถทฺธภาววจโน กจวรปริยาโย จ โหตีติ อาห – ‘‘จิตฺตถทฺธภาวจิตฺตกจวรสงฺขาตํ ปฏิฆขีล’’นฺติ. ขีลยติ เตน จิตฺตํ ถทฺธภาวํ อาปชฺชตีติ ขีลํ, จิตฺตสฺส ถทฺธภาโว. โส จ อตฺถโต ปฏิโฆเยว. จิตฺตสฺส ถทฺธภาวลกฺขโณ หิ ปฏิโฆ, ตสฺมิฺจ อุปฺปนฺเน จิตฺตํ อุกฺลาปชาตฏฺานํ วิย อมนฺุํ โหติ, ตสฺมา กจวรสทิสตฺตาปิ ปฏิโฆว ‘‘ขีล’’นฺติ วุตฺโต. เตนาห ‘‘ปฏิฆขีล’’นฺติ. จิตฺตสฺส ถทฺธภาวตฺตา กจวรสทิสตฺตา จ ปฏิโฆเยว ขีลํ ปฏิฆขีลํ. นปฺปตีโตติ ปีติสุขาทีหิ น อภิคโต น อนุคโต, น อุเปโตติ อตฺโถ. โย จ ปีติสุขาทีหิ อนุปคโต, โส เตหิ ¶ วชฺชิโต ¶ นาม โหตีติ อาห ‘‘ปีติสุขาทีหิ วชฺชิโต’’ติ. โย จ เตหิ วชฺชิโต, น โส เตน อภิสโฏ นาม โหตีติ อาห ‘‘น อภิสโฏ’’ติ, ปีติสุขาทีหิ น ปตฺถโฏติ อตฺโถ.
เยนาติ เยน โกเปน. ทุฏฺโติ มาติกาย อาคตปทํ ทสฺเสติ, กุปิโตติ ปทภาชเน อาคตปทํ. อตฺถโต เอกตฺเตปิ อุภินฺนํ ปทานํ วเสน ‘‘อุภยมฺปี’’ติ วุตฺตํ. เอวํ ‘‘เตน จ โกเปน เตน จ โทเสนา’’ติ อิเมสํ ปทานํ วเสน ‘‘ทฺวีหี’’ติ วุตฺตํ, อตฺถโต ปน โทโสเยว. โส จ สงฺขารกฺขนฺธปริยาปนฺโนติ อาห ‘‘อิเมหิ ทฺวีหิ สงฺขารกฺขนฺธเมว ทสฺเสตี’’ติ. ‘‘อนตฺตมนตา อนภิรทฺธี’’ติ วจเนหิ โทมนสฺสเวทนาว วุตฺตาติ อาห ‘‘อิเมหิ ทฺวีหิ เวทนากฺขนฺธํ ทสฺเสตี’’ติ.
ยทา ปน โจทเกน อทิฏฺํ อสุตํ อปริสงฺกิตํ วา โหติ, ตทา อมูลกํ นาม โหตีติ อาห ‘‘ตํ ปนสฺส…เป… โจทกวเสน อธิปฺเปต’’นฺติ. ยทิ จุทิตกวเสน อธิปฺเปตํ สิยา, อมูลกํ นาม อนชฺฌาปนฺนนฺติ ปทภาชนํ วเทยฺยาติ อธิปฺปาโย. ยํ ปาราชิกนฺติ ภิกฺขุโน อนุรูเปสุ เอกูนวีสติยา ปาราชิเกสุ อฺตรํ. ปทภาชเน ปน ปาฬิยํ อาคตาเนว คเหตฺวา ‘‘จตุนฺนํ อฺตเรนา’’ติ วุตฺตํ. เอตนฺติ จุทิตกสฺส อาปนฺนานาปนฺนตฺตํ. อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท.
ตเถวาติ ปสาทโสเตน ทิพฺพโสเตน วาติ อิมมตฺถํ อติทิสติ. สุตฺวาว ชานิตพฺพโต ‘‘สุตฏฺาเนเยว ติฏฺตี’’ติ วุตฺตํ. ปริสงฺกนํ ปริสงฺกิตํ, ทิฏฺานุคตํ ปริสงฺกิตํ ทิฏฺปริสงฺกิตํ. เอวํ เสเสสุปิ. อิเมสนฺติ กตฺตุอตฺเถ สามิวจนํ, อิเมหีติ อตฺโถ. กริสฺสนฺติ วาติ เอตฺถ วิภตฺติปริณามํ กตฺวา อิเมติ โยเชตพฺพํ. ทิฏฺํ อตฺถิ สมูลกํ, อตฺถิ อมูลกนฺติ อิทํ อชฺฌาจารสฺส สพฺภาวาสพฺภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. อตฺถิ สฺาสมูลกํ, อตฺถิ สฺาอมูลกนฺติ อิทํ ปน ทิฏฺสฺาย สพฺภาวาสพฺภาวํ สนฺธาย.
สมีเป ตฺวาติ ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร สมีเป ตฺวาติ วทนฺตีติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ปรโต ปน ‘‘ทูตํ วา ปณฺณํ วา สาสนํ เปเสตฺวา โจเทนฺตสฺส สีสํ น เอตี’’ติ ปรมฺมุขาโจทนาย เอว อนาปตฺติยา วุตฺตตฺตา ‘‘สมีเป ตฺวา’’ติ อิทํ สมฺมุขภาวมตฺตทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ ¶ . เตเนว มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ทุฏฺโทสสิกฺขาปทวณฺณนา) องฺคํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘จาวนาธิปฺปาเยน สมฺมุขาโจทนา’’ติ วุตฺตํ, น จ สมฺมุขภาโว ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเรเยวาติ ¶ นิยโม สกฺกา วตฺถุํ. วินยวินิจฺฉยฺจ ปตฺวา ครุเกเยว าตพฺพนฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํ. โจทาปกสฺเสว วาจาย วาจาย สงฺฆาทิเสโสติ อาณตฺตสฺส วาจาย วาจาย โจทาปกสฺส สงฺฆาทิเสโส. มยาปิ ทิฏฺํ สุตํ อตฺถีติ อิทํ อาณตฺตสฺสปิ โจทกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, เอวํ ปน อวตฺวาปิ ‘‘ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโนสี’’ติ อิทเมว วจนํ ปรสฺส วจนํ วิย อกตฺวา อนุทฺธํสนาธิปฺปาเยน วทนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโสเยว. สติปิ ปน อนุทฺธํสนาธิปฺปาเย ‘‘อสุเกน เอวํ วุตฺต’’นฺติ ทสฺเสตฺวา วทนฺตสฺส นตฺถิ สงฺฆาทิเสโสติ วทนฺติ.
สมฺพหุลา สมฺพหุเล สมฺพหุเลหิ วตฺถูหิ โจเทนฺตีติ เอตฺถ สมฺพหุเลติ พหุตฺตนิทฺเทเส การณํ น ทิสฺสติ. วตฺถุโจทกานํเยว หิ เอกาเนกวเสน อิทํ จตุกฺกมาคตํ, น จุทิตกสฺสปิ เอกาเนกวเสน. ตถา หิ เอกสฺเสว จุทิตกสฺส วเสน เอกวตฺถุเอกโจทกเอกวตฺถุนานาโจทกนานาวตฺถุเอกโจทกนานาวตฺถุนานาโจทกปฺปเภทํ อิทํ จตุกฺกมาคตํ, เตเนว จตุตฺถโจทนํ ทสฺเสนฺเตนปิ ‘‘อิมิสฺสา โจทนาย นานาวตฺถูนิ นานาโจทกา’’ติ วุตฺตํ, น ปน ‘‘นานาจุทิตกา’’ติ, ตสฺมา ‘‘สมฺพหุเล’’ติ พหุตฺตนิทฺเทเส การณํ น ทิสฺสติ. อถ วา ปมํ ตีสุปิ โจทนาสุ เอกตฺเตน จุทิตกํ นิทฺทิสิตฺวาปิ อิธ พหุตฺเตน นิทฺเทโส ‘‘น เกวลํ เอกสฺมึเยว จุทิตเก โจทนา สมฺภวติ, อถ โข สมฺพหุเลสุปี’’ติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ กโต.
โจเทตุํ ปน โก ลภติ, โก น ลภตีติอาทิ อนุทฺธํสนาธิปฺปายํ วินาปิ โจทนาลกฺขณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. สีลสมฺปนฺโนติ อิทํ ทุสฺสีลสฺส วจนํ อปฺปมาณนฺติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ. ภิกฺขุนีนํ ปน ภิกฺขุํ โจเทตุํ อนิสฺสรตฺตา ‘‘ภิกฺขุนิเมวา’’ติ วุตฺตํ. สติปิ ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูสุ อนิสฺสรภาเว ตาหิ กตโจทนาปิ โจทนารุหตฺตา โจทนาเยวาติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปฺจปิ สหธมฺมิกา ลภนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ภิกฺขุสฺส สุตฺวา โจเทตีติอาทินา โจทโก เยสํ สุตฺวา โจเทติ, เตสมฺปิ วจนํ ปมาณเมวาติ สมฺปฏิจฺฉิตตฺตา เตสํ โจทนาปิ รุหเตวาติ ทสฺเสตุํ เถโร สุตฺตํ นิทสฺเสสิ.
ทูตํ ¶ วา ปณฺณํ วา สาสนํ วา เปเสตฺวาติ ‘‘ตฺวํเยว คนฺตฺวา โจเทหี’’ติ ทูตํ วา เปเสตฺวา โย ตํ โจเทตุํ สกฺโกติ, ตสฺส มุขสาสนํ วา ปณฺณํ วา เปเสตฺวา. สีสํ น เอตีติ สงฺฆาทิเสโส น โหตีติ อธิปฺปาโย. กิฺจาปิ ปาฬิยํ ‘‘โจเทติ วา โจทาเปติ วา’’ติ สามฺโต วุตฺตตฺตา ทูตสาสนาทีหิ โจทาเปนฺตสฺสปิ อาปตฺติเยวาติ ปฺายติ, ‘‘สีสํ น เอตี’’ติ ¶ อิทํ ปน อฏฺกถาจริยปฺปมาเณน คเหตพฺพํ. สมเยนาติ ปกติยา สทฺทํ สุตฺวา อตฺถวิชานนสมเยน.
ครุกานํ ทฺวินฺนนฺติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสานํ. อวเสสานํ วเสนาติ ปฺจลหุกาปตฺตีนํ วเสน. ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิ ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺิ. ‘‘อนฺตวา โลโก, อนนฺตวา โลโก’’ติอาทินยปฺปวตฺตา ทิฏฺิ สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาตํ อนฺตํ คณฺหาตีติ อนฺตคฺคาหิกา. อาชีวเหตุ ปฺตฺตานํ ฉนฺนํ สิกฺขาปทานํ วเสนาติ อาชีวเหตุ อาชีวการณา ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อสนฺตํ อภูตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส, อาชีวเหตุ อาชีวการณา สฺจริตฺตํ สมาปชฺชติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺส, อาชีวเหตุ อาชีวการณา โย เต วิหาเร วสติ, โส ภิกฺขุ อรหาติ ภณติ, ปฏิวิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส, อาชีวเหตุ อาชีวการณา ภิกฺขุ ปณีตโภชนานิ อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส, อาชีวเหตุ อาชีวการณา ภิกฺขุนี ปณีตโภชนานิ อคิลานา อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชติ, อาปตฺติ ปาฏิเทสนียสฺส, อาชีวเหตุ อาชีวการณา ภิกฺขุ สูปํ วา โอทนํ วา อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, อาชีววิปตฺติปจฺจยา อิมา ฉ อาปตฺติโย อาปชฺชตีติ เอวํ ปริวารปาฬิยํ (ปริ. ๒๘๗) ทสฺสิตานํ ฉนฺนํ สิกฺขาปทานํ วเสน. ทิฏฺิวิปตฺติอาชีววิปตฺตีหิ โจเทนฺโตปิ ตมฺมูลิกาย อาปตฺติยา เอว โจเทติ.
‘‘กสฺมา มํ น วนฺทสี’’ติ ปุจฺฉิเต ‘‘อสฺสมโณสิ อสกฺยปุตฺติโยสี’’ติ อวนฺทนการณสฺส วุตฺตตฺตา อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺโน น วนฺทิตพฺโพติ วทนฺติ. โจเทตุกามตาย เอว อวนฺทิตฺวา อตฺตนา วตฺตพฺพสฺส วุตฺตมตฺถํ เปตฺวา อวนฺทิยภาเว ตํ การณํ น โหตีติ จูฬคณฺิปเท มชฺฌิมคณฺิปเท ¶ จ วุตฺตํ. อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนสฺส อวนฺทนีเยสุ อวุตฺตตฺตา เตน สทฺธึ สยนฺตสฺส สหเสยฺยาปตฺติยา อภาวโต ตสฺส จ ปฏิคฺคหณสฺส รุหนโต ตเทว ยุตฺตตรนฺติ วิฺายติ. กิฺจาปิ ยาว โส ภิกฺขุภาวํ ปฏิชานาติ, ตาว วนฺทิตพฺโพ. ยทา ปน ‘‘อสฺสมโณมฺหี’’ติ ปฏิชานาติ, ตทา น วนฺทิตพฺโพติ อยเมตฺถ วิเสโส เวทิตพฺโพ. อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนสฺส หิ ภิกฺขุภาวํ ปฏิชานนฺตสฺเสว ภิกฺขุภาโว, น ตโต ปรํ. ภิกฺขุภาวํ อปฺปฏิชานนฺโต หิ อนุปสมฺปนฺนปกฺขํ ภชติ. ยสฺมา อามิสํ เทนฺโต อตฺตโน อิจฺฉิตฏฺาเนเยว เทติ, ตสฺมา ปฏิปาฏิยา นิสินฺนานํ ยาคุภตฺตาทีนิ เทนฺเตน เอกสฺส โจเทตุกามตาย อทินฺเนปิ โจทนา นาม น โหตีติ อาห ‘‘น ตาวตา โจทนา โหตี’’ติ.
ตึสานีติ ¶ ตึส เอเตสมตฺถีติ ตึสานิ, ตึสวนฺตานีติ อตฺโถ, ตึสาธิกานีติ วุตฺตํ โหติ. คุณวจนตฺตา ตทฺธิตโลปํ กตฺวา ‘‘ตึสานี’’ติ วุตฺตํ. อถ วา ตึส โจทนา อธิกา เอเตสูติ ตึสานิ. ตสฺมึ อธิกมิติ ฑการปจฺจเย สติ รูปมิทํ ทฏฺพฺพํ. นวุตานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
อุพฺพาหิกาย ตํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตพฺพนฺติ อุพฺพาหิกาย สมฺมเตหิ ตํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตพฺพํ. อลชฺชุสฺสนฺนาย หิ ปริสาย ทสหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อุพฺพาหิกาย สมฺมนฺนิตพฺโพ. ‘‘สีลวา โหติ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติอาทินา สมถกฺขนฺธเก (จูฬว. ๒๓๑) วุตฺตทสงฺคสมฺปตฺติยา สมนฺนาคตา ทฺเว ตโย ภิกฺขู อุจฺจินิตฺวา ตตฺเถว วุตฺตาย ตฺติทุติยกมฺมวาจาย สมฺมนฺนิตพฺพา. เอวํ สมฺมเตหิ ปน เตหิ ภิกฺขูหิ วิสุํ วา นิสีทิตฺวา ตสฺสาเยว วา ปริสาย ‘‘อฺเหิ น กิฺจิ กเถตพฺพ’’นฺติ สาเวตฺวา ตํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตพฺพํ. ตุมฺหากนฺติ จุทิตกโจทเก สนฺธาย วุตฺตํ.
กิมฺหีติ กิสฺมึ วตฺถุสฺมึ. กิมฺหิ นมฺปิ น ชานาสีติ กิมฺหิ นนฺติ วจนมฺปิ น ชานาสิ. นาสฺส อนุโยโค ทาตพฺโพติ นาสฺส ปุจฺฉา ปฏิปุจฺฉา ทาตพฺพา. ‘‘ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายา’’ติอาทิวจนโต ‘‘อลชฺชีนิคฺคหตฺถาย…เป… ปฺตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. เอหิตีติ อาคมิสฺสติ. ทิฏฺสนฺตาเนนาติ ทิฏฺสมฺพนฺเธน, ทิฏฺนิยาเมนาติ วุตฺตํ โหติ. วิวาทวตฺถุสงฺขาเต อตฺเถ ¶ ปจฺจตฺถิกา อตฺถปฺปจฺจตฺถิกา. สฺํ ทตฺวาติ เตสํ กถํ ปจฺฉินฺทิตฺวา อตฺตโน วจนํ สาเธตุํ สฺํ กตฺวา. อสุทฺธสฺาย อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘อนนุจฺฉวิโก’’ติ อาห. เอกสมฺโภคปริโภคาติ อิทํ อตฺตโน สนฺติกา เตสํ โมจนตฺถํ วุตฺตํ, น ปน เตสํ อฺมฺสมฺโภเค โยชนตฺถํ. วินิจฺฉโย น กาตพฺโพติ ‘‘อมฺหากํ วจเน อฏฺาตพฺพสภาวา เอเต อลชฺชิโน’’ติ ชานนฺเตน วินิจฺฉโย น กาตพฺโพ.
วิรทฺธํ โหตีติ อตฺตนา กตโทสปฺปฏิจฺฉาทนตฺถํ กฺจิ มุสาวาทํ กตฺวา วิรทฺธํ โหติ. ปฏิฺํ น เทตีติ สเจ มยา กตโทสํ วกฺขามิ, มยฺหํ อนุวตฺตกา ภิชฺชิสฺสนฺตีติ ‘‘กตํ มยา’’ติ ปฏิฺํ น เทติ. สุทฺโธ โหตูติ เตสํ วจเนน สุทฺโธ นาม โหตุ, เตสํ วจเนน เอกทฺเววารมสฺส วินิจฺฉโย ทาตพฺโพติ อธิปฺปาโย. าเน น ติฏฺตีติ ลชฺชิฏฺาเน น ติฏฺติ. วินิจฺฉโย น ทาตพฺโพติ อลชฺชิภาวมาปนฺนตฺตา น ทาตพฺโพ.
อมูลกมฺปิ สมูลกมฺปิ มูลํ คเหตฺวา วทนฺตีติ อาห ‘‘ทฺเว มูลานี’’ติ. กาเลน วกฺขามีติอาทีสุ ¶ เอโก เอกํ โอกาสํ กาเรตฺวา โจเทนฺโต กาเลน วทติ นาม. สงฺฆมชฺเฌ คณมชฺเฌ สลากคฺคยาคุอคฺควิตกฺกมาฬกภิกฺขาจารมคฺคอาสนสาลาทีสุ อุปฏฺาเกหิ ปริวาริตกฺขเณ วา โจเทนฺโต อกาเลน วทติ นาม. ตจฺเฉน วทนฺโต ภูเตน วทติ นาม. ‘‘อมฺโภ มหลฺลก-ปริสาวจร-ปํสุกูลิก-ธมฺมกถิก-ปติรูปํ ตว อิท’’นฺติ วทนฺโต ผรุเสน วทติ นาม. การณนิสฺสิตํ ปน กตฺวา ‘‘ภนฺเต มหลฺลกาตฺถ, ปริสาวจรา ปํสุกูลิกา ธมฺมกถิกาตฺถ, ปติรูปํ ตุมฺหากํ อิท’’นฺติ วทนฺโต สณฺเหน วทติ นาม. การณนิสฺสิตํ กตฺวา วทนฺโต อตฺถสฺหิเตน วทติ นาม. เมตฺตจิตฺโต วกฺขามิ, โน โทสนฺตโรติ เมตฺตจิตฺตํ อุปฏฺาเปตฺวา วกฺขามิ, น ทุฏฺจิตฺโต หุตฺวา. ปนฺนรสสุ ธมฺเมสูติ ปริสุทฺธกายสมาจารตา, ปริสุทฺธวจีสมาจารตา, สพฺรหฺมจารีสุ เมตฺตจิตฺตตา, พหุสฺสุตตา, อุภินฺนํ ปาติโมกฺขานํ วิตฺถาเรน สฺวาคตสุวิภตฺตสุปฺปวตฺตสุวินิจฺฉิตตา, ‘‘กาเลน วกฺขามี’’ติอาทินา วุตฺตปฺจธมฺมา, การฺุตา, หิเตสิตา, อนุกมฺปตา, อาปตฺติวุฏฺานตา, วินยปุเรกฺขารตาติ อิเมสุ ปนฺนรสสุ ธมฺเมสุ. ตตฺถ การฺุตาติ การุณิกภาโว. อิมินา กรุณา จ กรุณาปุพฺพภาโค จ ทสฺสิโต. หิเตสิตาติ หิตคเวสนตา. อนุกมฺปตาติ เตน ¶ หิเตน สํโยชนา. ทฺวีหิปิ เมตฺตา จ เมตฺตาปุพฺพภาโค จ ทสฺสิโต. อาปตฺติวุฏฺานตาติ อาปตฺติโต วุฏฺาเปตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺาปนา. วตฺถุํ โจเทตฺวา สาเรตฺวา ปฏิฺํ อาโรเปตฺวา ยถาปฏิฺาย กมฺมกรณํ วินยปุเรกฺขารตา นาม. สจฺเจ จ อกุปฺเป จาติ วจีสจฺเจ จ อกุปฺปตาย จ. จุทิตเกน หิ สจฺจฺจ วตฺตพฺพํ, โกโป จ น กาตพฺโพ, เนว อตฺตนา กุชฺฌิตพฺโพ, น ปโร ฆฏฺเฏตพฺโพติ อตฺโถ.
ภุมฺมปฺปตฺติยาติ ภุมฺมวจเน สมฺปตฺเต, ภุมฺมตฺเถ อิทํ อุปโยควจนนฺติ วุตฺตํ โหติ. อธิกรียนฺติ เอตฺถาติ อธิกรณานิ. เก อธิกรียนฺติ? สมถา. กถํ อธิกรียนฺติ? สมนวเสน. อธิกรณํ สเมนฺติ วูปสเมนฺตีติ หิ สมถา. อถ วา สมนตฺถาย ปวตฺตมาเนหิ สมเถหิ อธิกาตพฺพานีติ อธิกรณานิ. ยถา หิ สมนวเสน สมถานํ วิวาทาทีสุ อธิกตฺตุภาโว, เอวํ วิวาทาทีนํ เตหิ อธิกตฺตพฺพตาปิ. เตนาห ‘‘สมเถหิ อธิกรณียตา’’ติ. อิมินา อธิกรณสทฺทสฺส กมฺมสาธนตา วุตฺตา. คาหนฺติ ‘‘อสุกํ โจเทสฺสามี’’ติ มนสา โจทนาย คหณํ. เจตนนฺติ ‘‘โจเทสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนเจตนํ. อกฺขนฺตินฺติ จุทิตเก อุปฺปนฺนํ อกฺขนฺตึ. โวหารนฺติ โจทนาวสปฺปตฺตวจนํ. ปณฺณตฺตินฺติ โจทนาวสปฺปวตฺตนามปณฺณตฺตึ. อตฺตาทานํ คเหตฺวาติ โจทนํ มนสา คเหตฺวา. ตํ อธิกรณนฺติ ตํ คาหลกฺขณํ อธิกรณํ.
ตสฺมา ¶ ปณฺณตฺติ อธิกรณนฺติ อฏฺกถาสุ กตสนฺนิฏฺานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตมฺปิ น ยุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทิมาห. เตติ อฏฺกถาจริยา. ปาราชิกธมฺโมติ ปาราชิกาปตฺติ. อจฺจนฺตอกุสลตฺตาติ โลกวชฺชภาวโต ปาราชิกาปตฺติยา เอกนฺตอกุสลตฺตา. ยาย ปณฺณตฺติยาติ นามปณฺณตฺตึ สนฺธาย วทติ. อภิลาเปนาติ ตสฺเสว เววจนํ. ปฺตฺโตติ โวหารวเสน กถิโต. อธิกรเณ ปวตฺตตฺตา จ อธิกรณนฺติ มฺจฏฺเสุ มฺจโวหาโร วิย. ยสฺมา อมูลเกน โจเทนฺโต จุทิตเก ปุคฺคเล ตํ อธิกรณํ นตฺถีติ สลฺลกฺเขติ, ตสฺมา ตสฺส วจนํ อภิเธยฺยสฺุนฺติ อาห ‘‘สภาวโต นตฺถี’’ติ. ตฺจ โข อิเธวาติ ตฺจ ยถาวุตฺตปริยาเยน ปณฺณตฺติยา อธิกรณภาโว อิเธว อิมสฺมึเยว สิกฺขาปเท. ‘‘มาตาปิ ปุตฺเตน วิวทตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตสฺส ¶ วิวาทสฺส อธิกรณภาโว น สมฺภวติ สมเถหิ อนธิกรณียตฺตาติ อาห ‘‘อิเธกจฺโจ วิวาโท’’ติ.
อฏฺารสเภทกรวตฺถูนีติ ลกฺขณวจนเมตํ ยถา ‘‘ยทิ เม พฺยาธิตา ทเหยฺยุํ, ทาตพฺพมิทโมสธ’’นฺติ, ตสฺมา เตสุ อฺตรฺตรํ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน วิวาโท ‘‘อฏฺารสเภทกรวตฺถูนิ นิสฺสาย อุปฺปนฺโน’’ติ วุจฺจติ. อนุวาโทติ อุปวทนา เจว โจทนา จ. ตตฺถ อุปวทนา นาม อกฺโกโส. ปฺจปิ อาปตฺติกฺขนฺธาติ มาติกาย อาคตา ปฺจ อาปตฺติกฺขนฺธา. สตฺตาติ เตเยว ปฺจ, วิภงฺเค อาคตา ถุลฺลจฺจยทุพฺภาสิตาปตฺติโย ทฺเวติ สตฺต. กิจฺจยตาติ กตฺตพฺพตา. กรณียตาติ ตสฺเสว เววจนํ. อุภเยนปิ อปโลกนาทิสงฺฆกมฺมํเยว ทสฺเสติ, เตนาห ‘‘อปโลกนกมฺม’’นฺติอาทิ.
อาปตฺตาธิกรณํ เปตฺวา เสสาธิกรเณหิ โจทนาเยว นตฺถีติ อาห ‘‘อิมสฺมึ ปนตฺเถ…เป… อาปตฺตาธิกรณเมว อธิปฺเปต’’นฺติ. สปทานุกฺกมนิทฺเทสสฺสาติ ปทานํ อนุกฺกเมน นิทฺเทโส ปทานุกฺกมนิทฺเทโส, ปทภาชนสฺเสตํ อธิวจนํ. เตน สห วตฺตมานํ สปทานุกฺกมนิทฺเทสํ, สิกฺขาปทํ, ตสฺส ปทานุกฺกมนิทฺเทสสหิตสฺส สิกฺขาปทสฺสาติ อตฺโถ, ปทภาชนสหิตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ.
อสฺสาติ กตฺตุอตฺเถ สามิวจนํ, อเนนาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เอเตน โจทเกนา’’ติอาทิ. อิธาคเตสูติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท อาคเตสุ. อฺตฺร อาคเตสูติ อิโต อฺตฺร โอมสวาทาทิสิกฺขาปทปาฬิยํ อาคเตสุ. ทุสฺสีโลติ นิสฺสีโล สีลวิรหิโต. ปาปธมฺโมติ ทุสฺสีลตฺตา เอว หีนชฺฌาสยตาย ลามกสภาโว. อสุจิสงฺกสฺสรสมาจาโรติ อปริสุทฺธกายกมฺมาทิตาย อสุจิ หุตฺวา สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโร. ทุสฺสีโล หิ กิฺจิเทว ¶ อสารุปฺปํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ อสุเกน กตํ ภวิสฺสตี’’ติ ปเรสํ อาสงฺกนีโย โหติ, เกนจิเทว วา กรณีเยน มนฺตยนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘กจฺจิ นุ โข อิเม มยา กตกมฺมํ ชานิตฺวา มนฺเตนฺตี’’ติ อตฺตโนเยว สงฺกาย สริตพฺพสมาจาโร. ปฏิจฺฉนฺนกมฺมนฺโตติ ลชฺชิตพฺพตาย ปฏิจฺฉาเทตพฺพกมฺมนฺโต. อสฺสมโณติ ¶ น สมโณ. สลากคฺคหณาทีสุ ‘‘อหมฺปิ สมโณ’’ติ มิจฺฉาปฏิฺาย สมณปฏิฺโ. อเสฏฺจาริตาย อพฺรหฺมจารี. อุโปสถาทีสุ ‘‘อหมฺปิ พฺรหฺมจารี’’ติ มิจฺฉาปฏิฺาย พฺรหฺมจาริปฏิฺโ. ปูตินา กมฺเมน สีลวิปตฺติยา อนฺโต อนุปวิฏฺตฺตา อนฺโตปูติ. ฉทฺวาเรหิ ราคาทิกิเลสานุวสฺสเนน ตินฺตตฺตา อวสฺสุโต. สฺชาตราคาทิกจวรตฺตา สีลวนฺเตหิ ฉฑฺเฑตพฺพตฺตา จ กสมฺพุชาโต.
อิธ ปาฬิยนฺติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท ปาฬิยํ. เชฏฺพฺพติโกติ กลิเทวีวตนิยุตฺโต. กลิเทวี กิร สิรีเทวิยา เชฏฺา, ตสฺมา ตสฺสา วตธโร ‘‘เชฏฺพฺพติโก’’ติ วุจฺจติ. ตํ ปน วตํ สมาทิยิตฺวา ปูเรนฺโต สกลสรีเร มสึ มกฺเขตฺวา กากปตฺตานิ มุฏฺิยํ กตฺวา กลิเทวึ ผลเก ลิขาเปตฺวา ตํ กาชโกฏิยํ พนฺธิตฺวา โถเมนฺโต วิจรติ. ยทคฺเคนาติ ยตฺตเกน. ตทคฺเคนาติ ตตฺตเกน. โน กปฺเปตีติอาทิ เวมติกภาวทีปนตฺถเมว วุตฺตนฺติ มหาปทุมตฺเถรสฺส อธิปฺปาโย. ทุติยตฺเถโร ปน ‘‘โน กปฺเปติ, นสฺสรติ, ปมุฏฺโ’’ติ เอเตหิ เวมติกภาวาวตฺถาย อทีปนโต อฺโ เวมติกภาโว, อฺานิ โน กปฺปนาทีนีติ จตุนฺนมฺปิ วิภาเคน อตฺถํ ทสฺเสติ, ตสฺมา ตสฺส วาโท ยุตฺตตโรติ ปจฺฉา วุตฺโต. ทสฺสเน เวมติโก โหตีติ ปุคฺคเล าเตปิ ตสฺส กิริยาย สมฺมา อทิฏฺภาวโต จิรกาลาติกฺกมโต วา ตํ กิริยํ กโรนฺโต ‘‘เอส มยา ทิฏฺโ วา, น วา’’ติ ทสฺสเน เวมติโก โหติ. ปุคฺคเล เวมติโก โหตีติ เตน กตกมฺเม าเตปิ ตํ กมฺมํ กโรนฺตสฺส สมฺมา อทิฏฺภาวโต กาลนฺตรภาวโต วา ‘‘ตสฺส กมฺมสฺส การโก อยํ วา, โน’’ติ ปุคฺคเล เวมติโก โหติ.
๓๘๙. ‘‘ตชฺชนียกมฺมาทิสตฺตวิธมฺปิ กมฺมํ กริสฺสามา’’ติ อาปตฺติยา โจเทนฺตสฺส อธิปฺปาโย กมฺมาธิปฺปาโย. ‘‘อาปตฺติโต วุฏฺาเปสฺสามี’’ติ อธิปฺปาโย วุฏฺานาธิปฺปาโย. อนุทฺธํเสนฺตสฺสาติ อิมินา จาวนาธิปฺปายํ ทสฺเสติ. อกฺโกสาธิปฺปาเยน วทนฺตสฺส ปาจิตฺติยนฺติ อกฺโกสาธิปฺปาเยน สตฺตหิปิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ สมฺมุขา วทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. ทุกฺกฏนฺติ อกฺโกสาธิปฺปาเยน วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.
‘‘เอวํ สํวทฺธา หิ ตสฺส ภควโต ปริสา ยทิทํ อฺมฺวจเนน อฺมฺวุฏฺาปเนนา’’ติ วจนโต กุรุนฺทฏฺกถานยํ ปติฏฺเปนฺโต ‘‘กุรุนฺทิยํ ¶ ปนา’’ติอาทิมาห ¶ . สพฺพตฺเถวาติ สพฺพอฏฺกถาสุ. ยฺย-กาเร สมฺปตฺเต เร-กาโร อติกฺกนฺโต นาม โหตีติ อาห ‘‘เร-กาเร อนติกฺกนฺเต’’ติ. อุโปสถสฺส ตฺติกมฺมภาวโต ตฺติยา สมตฺตาย อุโปสโถ กโต นาม โหตีติ อาห ‘‘ยฺย-กาเร สมฺปตฺเต น ลพฺภตี’’ติ.
อิทฺจิทฺจาติ ‘‘ปาณาติปาตํ อทินฺนาทาน’’นฺติอาทึ. ‘‘อสุโก จ อสุโก จ อสฺสมโณ อนุปาสโก’’ติ อกฺโกสาธิปฺปาเยน ปรมฺมุขา วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, สมฺมุขา วทนฺตสฺส ปน ปาจิตฺติยเมว. ยถา ‘‘อสูริยํ ปสฺสติ กฺา’’ติ เอตฺถ ‘‘สูริยํ น ปสฺสติ กฺา’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภติ, เอวํ ‘‘อโนกาสํ การาเปตฺวา’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘โอกาสํ อการาเปตฺวา’’ติ อยมตฺโถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ. ยํ โจเทติ, ตสฺส อุปสมฺปนฺโนติ สงฺขฺยูปคมนํ, ตสฺมึ สุทฺธสฺิตา, เยน ปาราชิเกน โจเทติ, ตสฺส ทิฏฺาทิวเสน อมูลกตา, จาวนาธิปฺปาเยน สมฺมุขา โจทนา, ตสฺส ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.
ปมทุฏฺโทสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ทุติยทุฏฺโทสสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๙๑. นวเม ทิสฺวาติ อชิกาย วิปฺปฏิปชฺชนฺตํ ฉคลกํ ทิสฺวา. เมตฺติยํ ภิกฺขุนินฺติ ตสฺสา ภิกฺขุนิกาลํ คเหตฺวา ภูตปุพฺพโวหาเรน โวหรนฺติ. เวฬุวเนเยวาติ เถรสฺส ภิกฺขาจารเวลํ อคฺคเหตฺวา เตหิ วุตฺตภตฺตุทฺเทสเวลํเยว สนฺธาย วุตฺตํ. กจฺจิ โนติ กจฺจิ นุ. เอตมตฺถํ อาโรเจสุนฺติ อฺภาคิยสฺส อธิกรณสฺส กฺจิเทสํ เลสมตฺตํ อุปาทาย ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํสิตภาวํ อาโรเจสุํ.
อฺภาคสฺสาติ อฺโกฏฺาสสฺส, เถรสฺส มนุสฺสชาติภิกฺขุภาวโต อฺสฺส ติรจฺฉานชาติฉคลกภาวสงฺขาตสฺส โกฏฺาสสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. อิทนฺติ สามฺโต นปุํสกนิทฺเทเสน ฉคลกํ นิทฺทิสติ, อิทํ ฉคลกชาตนฺติ อตฺโถ, อยํ ฉคลโกติ วุตฺตํ โหติ. อธิกรณสทฺทาเปกฺโข วา นปุํสกนิทฺเทโส, อิทํ ฉคลกสงฺขาตํ ¶ อธิกรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. อฺภาโคติ ยถาวุตฺตติรจฺฉานชาติฉคลกภาวสงฺขาโต อฺภาโค, อฺโกฏฺาโสติ อตฺโถ. อสฺสาติ ฉคลกสฺส. ‘‘อฺภาคสมฺพนฺธี อฺภาคิย’’นฺติ ปมวิคฺคหสฺส อตฺโถ, ‘‘อฺภาควนฺตํ อฺภาคิย’’นฺติ ทุติยวิคฺคหสฺส. ทฺวีหิปิ วิคฺคเหหิ อฺภาคิยนฺติ ฉคลโกว ¶ วุตฺโต. ติรจฺฉานชาติฉคลกภาวฺจ เปตฺวา ปรมตฺถโต วิสุํ ฉคลเก อสติปิ ‘‘ปฏิมาย สรีร’’นฺติอาทีสุ วิย อเภเทปิ เภทกปฺปนาย ปวตฺตโลกโวหารวเสน ‘‘อฺภาคสฺส อิทํ, อฺภาโค วา อสฺส อตฺถี’’ติ วุตฺตํ.
อิทานิ ทฺวีหิปิ วิคฺคเหหิ วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หิ โส’’ติอาทิมาห. โสติ โส ฉคลโก. ตสฺส ‘‘โหตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ตโตติ ตโต มนุสฺสชาติโต ภิกฺขุภาวโต จ. โส วา อฺภาโคติ ยถาวุตฺตติรจฺฉานชาติฉคลกภาวสงฺขาโต อฺภาโค. อสฺสาติ ฉคลกสฺส. โส ฉคลโก อฺภาคิยสงฺขาตํ ลภตีติ โยเชตพฺพํ. ‘‘อธิกรณนฺติ อาธาโร, วตฺถุ อธิฏฺาน’’นฺติ เหฏฺา วุตฺตมตฺถํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา จา’’ติอาทิมาห. เตสนฺติ เมตฺติยภูมชกานํ. อิมนฺติ ฉคลกํ. นามกรณสฺายาติ นามกรณสงฺขาตาย สฺาย โส ฉคลโก อธิกรณนฺติ เวทิตพฺโพติ โยเชตพฺพํ. ตฺหิ สนฺธายาติ ‘‘อวสฺสํ ตุมฺเหหิ เลโส โอฑฺฑิโต, กึ วทถ, กึ ปสฺสิตฺถา’’ติ อนุยุตฺเตหิ เตหิ ภิกฺขูหิ ‘‘ฉคลกสฺส วิปฺปฏิปตฺตึ ทิสฺวา ทพฺพสฺส นามํ ตสฺส กริมฺหา’’ติ วุตฺตตฺตา ตสฺส นามกรณสฺาย อธิฏฺานภูตํ ตํ ฉคลกํ สนฺธาย. เต ภิกฺขูติ เต อนุยฺุชกา ภิกฺขู. อาปตฺติเลสมฺปิ ปุคฺคลสฺมึเยว อาโรเปตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘ปุคฺคลานํเยว เลสา’’ติ วุตฺตํ. ปทภาชเน ปน…เป… เวทิตพฺพนฺติ อิมินา นามกรณสฺาย อาธารภูตสฺส ฉคลกสงฺขาตสฺส อธิกรณสฺส อวจเน การณํ วุตฺตํ.
๓๙๓. ‘‘อฺภาคิยสฺส อธิกรณสฺสา’’ติ เอตฺถ ปาฬิอาคตอธิกรณสทฺทปติรูปกํ อฺํ อธิกรณสทฺทํ ปาฬิอาคตตทฺสาธารณตาย อุภยปทตฺถํ อุทฺธริตฺวา ‘‘อธิกรณํ นาม จตฺตาริ อธิกรณานี’’ติ วุตฺตํ. อตฺถุทฺธารวเสน หิ อตฺถํ ทสฺเสนฺเตน ปาฬิยํ อาคตสทฺทปติรูปโก อฺโ สทฺโท อุภยปทตฺโถ อุทฺธริตพฺโพ, น จ อฺํ อุทฺธริตฺวา ¶ อฺสฺส อตฺโถ วตฺตพฺโพ, ตสฺมา ปาฬิอาคตอธิกรณสทฺทปติรูปโก อฺโเยว อุภยปทตฺถสาธารโณ อธิกรณสทฺโท อุทฺธโฏติ ทฏฺพฺพํ. เตเนวาห ‘‘อธิกรณนฺติ วจนสามฺโต อตฺถุทฺธารวเสน ปวตฺตานิ จตฺตาริ อธิกรณานี’’ติ. ยา จ สา อวสาเน…เป… โจทนา วุตฺตาติ ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโ โหติ, สงฺฆาทิเสเส สงฺฆาทิเสสทิฏฺี โหติ, ตฺเจ ปาราชิเกน โจเทตีติอาทิโจทนํ สนฺธาย วทติ.
เมถุนวีติกฺกมาปตฺติโย วตฺถุโต สภาคา, อิตราสํ ปน อทินฺนาทานาทิอาปตฺตีนํ สมาเนปิ ปาราชิกาปตฺติภาเว วตฺถุโต วิสภาคาติ อาห ‘‘สภาควิสภาควตฺถุโต’’ติ. สภาวสริกฺขาสริกฺขโตติ ¶ สภาเวน สทิสาสทิสภาวโต. ปมปาราชิกฺหิ ปมปาราชิกาปตฺติยา เมถุนราเคน สภาวโต สทิสํ, โทสสมฺปยุตฺตมนุสฺสวิคฺคเหน อสทิสํ. นนุ จ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ อาปตฺตาธิกรณสฺส สิยา ตพฺภาคิยํ, สิยา อฺภาคิย’’นฺติ วุตฺตตฺตา อุทฺเทสานุกฺกเมน ตพฺภาคิยตํ อนิทฺทิสิตฺวา อฺภาคิยตา ปมํ กสฺมา นิทฺทิฏฺาติ อาห ‘‘อาทิโต ปฏฺายา’’ติอาทิ. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สภาควิสภาควตฺถุโต’’ติอาทินา วุตฺตนเยน.
‘‘สงฺฆกมฺมานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺตตฺตา สงฺฆกมฺมโต กิจฺจาธิกรณํ วิสุํ วิย ทิสฺสตีติ อาห ‘‘กึ ปนา’’ติอาทิ. ‘‘กิจฺจเมว กิจฺจาธิกรณ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘สงฺฆกมฺมานเมเวตํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํ. ยทิ เอวํ ‘‘สงฺฆกมฺมานิ นิสฺสาย อุปฺปนฺน’’นฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิ. ตสฺส ตสฺส สงฺฆกมฺมสฺส ภควตา วุตฺตํ อิติกตฺตพฺพตาลกฺขณํเยว ตโต สงฺฆกมฺมสฺส นิปฺผชฺชนโต ผลูปจาเรน สงฺฆกมฺมนฺติ วตฺตพฺพตํ อรหตีติ อาห ‘‘ยํ กมฺมลกฺขณํ มนสิ กโรติ, ตํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนโต’’ติ. ปริวาสาทิสงฺฆกมฺมํ นิสฺสาย มานตฺตาทีนํ อุปฺปชฺชนโต อุกฺเขปนียกมฺมสีมาสมฺมุติกมฺมาทีนิ อิสฺสาย โอสารณสีมาสมูหนนาทิกมฺมานํ อุปฺปชฺชนโต จ ‘‘ปุริมํ ปุริมํ สงฺฆกมฺม’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
๓๙๕-๔๐๐. สวตฺถุกํ กตฺวาติ ปุคฺคลาธิฏฺานํ กตฺวา. ทีฆาทิโนติ ทีฆรสฺสกาฬโอทาตาทิโน. ทิฏฺาทิโนติ ทิฏฺสุตาทิโน. โลหปตฺตสทิโสติ ¶ อโยปตฺตสทิโส. องฺคานิ ปมทุฏฺโทเส วุตฺตสทิสานิ, อิธ ปน กฺจิเทสํ เลสมตฺตํ อุปาทิยนา อธิกา.
ทุติยทุฏฺโทสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปมสงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๑๐. ทสเม เย ทุพฺพลา โหนฺติ อปฺปถามา, น สกฺโกนฺติ อรฺกาทีนิ เสวนฺตา ทุกฺขสฺสนฺตํ กาตุํ, เต สนฺธายาห ‘‘พหูนํ กุลปุตฺตานํ มคฺคนฺตรายาย สํวตฺตนฺตี’’ติ. อธิวาสนขนฺติสมฺปนฺโนติ ‘‘ขโม โหติ สีตสฺสา’’ติอาทินา วุตฺตสีตุณฺหาทิสหนลกฺขณาย ขนฺติยา สมนฺนาคโต. พฺยฺชนปทเมว ปรมํ อสฺสาติ ปทปรโม. ยสฺส หิ ปุคฺคลสฺส พหุมฺปิ สุณโต พหุมฺปิ ภณโต พหุมฺปิ ธารยโต พหุมฺปิ วาจยโต น ตาย ชาติยา ธมฺมาภิสมโย โหติ ¶ , อยํ ‘‘ปทปรโม’’ติ วุจฺจติ. อภิสมฺภุณิตฺวาติ นิปฺผาเทตฺวา. นาภิสมฺภุณาตีติ น สมฺปาเทติ, อรฺวาสํ สมฺปาเทตุํ น สกฺโกตีติ วุตฺตํ โหติ. ธมฺมโต อเปตํ อุทฺธมฺมํ. อสพฺพฺู อสฺสาติ เตสํ อนุรูปสฺส อชานนโต อสพฺพฺู ภเวยฺย. ‘‘น, ภิกฺขเว, อเสนาสนิเกน วสฺสํ อุปคนฺตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๒๐๔) วจนโต ‘‘จตฺตาโร ปน…เป… ปฏิกฺขิตฺตเมวา’’ติ วุตฺตํ. อิทเมว วจนํ สนฺธาย ปาฬิยมฺปิ ‘‘อฏฺ มาเส โข มยา เทวทตฺต รุกฺขมูลเสนาสนํ อนฺุาต’’นฺติ วุตฺตํ.
ตีหิ โกฏีหีติ ตีหิ อากาเรหิ, ตีหิ การเณหีติ อตฺโถ. ตทุภยวิมุตฺตปริสงฺกิตนฺติ ทิฏฺํ สุตนฺติ อิทํ อุภยํ อนิสฺสาย ‘‘กึ นุ โข อิทํ ภิกฺขุํ อุทฺทิสฺส วธิตฺวา สมฺปาทิต’’นฺติ เกวลเมว ปริสงฺกิตํ. มจฺฉพนฺธนํ ชาลํ, วาคุรา มิคพนฺธนี. กปฺปตีติ ยทิ เตสํ วจเนน อาสงฺกา อุปจฺฉินฺนา โหติ, วฏฺฏติ. ปวตฺตมํสนฺติ วิกฺกายิกมํสํ. มงฺคลาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน อาหุนปาหุนาทิเก สงฺคณฺหาติ. ภิกฺขูนํเยว อตฺถายาติ เอตฺถ อฏฺานปฺปยุตฺโต เอว-สทฺโท, ภิกฺขูนํ อตฺถาย อกตเมวาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตสฺมา ‘‘ภิกฺขูนฺจ ทสฺสาม, มงฺคลาทีนฺจ อตฺถาย ภวิสฺสตี’’ติ มิสฺเสตฺวา กตมฺปิ น วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘ภิกฺขูนํเยวาติ ¶ อวธารเณน ภิกฺขูนฺจ อฺเสฺจ อตฺถาย กตํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. ยตฺถ จ นิพฺเพมติโก โหตีติ ภิกฺขูนํ อตฺถาย กเตปิ สพฺเพน สพฺพํ ปริสงฺกิตาภาวมาห. ตเมวตฺถํ อาวิกาตุํ ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิตเรสํ วฏฺฏตีติ อชานนฺตานํ วฏฺฏติ, ชานโต เอเวตฺถ อาปตฺติ โหตีติ. เตเยวาติ เย อุทฺทิสฺส กตํ, เตเยว. อุทฺทิสกตมํสปริโภคโต อกปฺปิยมํสปริโภคสฺส วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อกปฺปิยมํสํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปุริมสฺมึ สจิตฺตกา อาปตฺติ, อิตรสฺมึ อจิตฺตกา. เตนาห ‘‘อกปฺปิยมํสํ อชานิตฺวา ภฺุชนฺตสฺสปิ อาปตฺติเยวา’’ติ. ‘‘ปริโภคกาเล ปุจฺฉิตฺวา ปริภฺุชิสฺสามีติ วา คเหตฺวา ปุจฺฉิตฺวา ปริภฺุชิตพฺพ’’นฺติ วจนโต อกปฺปิยมํสํ อชานิตฺวา คณฺหนฺตสฺส ปฏิคฺคหเณน อนาปตฺติ สิยา. อชานิตฺวาปิ ภฺุชนฺตสฺเสว หิ อาปตฺติ วุตฺตา. วตฺตนฺติ วทนฺตีติ อิมินา อาปตฺติ นตฺถีติ ทสฺเสติ.
สลฺเลขา วุตฺติ เอเตสนฺติ สลฺเลขวุตฺติโน. พาหุลิโกติ เอกสฺส ล-การสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตํ. กปฺปนฺติ อายุกปฺปํ. สงฺฆเภทโก หิ เอกํ กปฺปํ อสีติภาเค กตฺวา ตโต เอกภาคมตฺตํ กาลํ นิรเย ติฏฺเยฺยาติ อายุกปฺปํ สนฺธาย ‘‘กปฺปํ นิรยมฺหิ ปจฺจตี’’ติ วุตฺตํ. กปฺปฏฺกถายํ (วิภ. อฏฺ. ๘๐๙) ปน ‘‘สณฺหนฺเต หิ กปฺเป กปฺปเวมชฺเฌ วา สงฺฆเภทํ กตฺวา กปฺปวินาเสเยว มุจฺจติ. สเจปิ หิ สฺเว กปฺโป วินสฺสิสฺสตีติ อชฺช สงฺฆเภทํ กโรติ, สฺเวว ¶ มุจฺจติ, เอกทิวสเมว นิรเย ปจฺจตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถาปิ กปฺปวินาเสเยวาติ อายุกปฺปวินาเสเยวาติ อตฺเถ สติ นตฺถิ วิโรโธ. สณฺหนฺเตติ อิทมฺปิ ‘‘สฺเว วินสฺสิสฺสตี’’ติ วิย อภูตปริกปฺปนวเสน วุตฺตํ. ‘‘เอกทิวสเมว นิรเย ปจฺจตี’’ติ เอตฺถาปิ ตโต ปรํ กปฺปาภาเว อายุกปฺปสฺสปิ อภาวโตติ อวิโรธโต อตฺถโยชนา ทฏฺพฺพา. พฺรหฺมํ ปฺุนฺติ เสฏฺํ ปฺุํ. กปฺปํ สคฺคมฺหิ โมทตีติ เอตฺถาปิ อายุกปฺปเมว.
๔๑๑. ลทฺธินานาสํวาสเกนาติ ภาวปฺปธาโนยํ นิทฺเทโส, ลทฺธินานาสํวาสกภาเวนาติ อตฺโถ. กมฺมนานาสํวาสเกนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อฺถา นานาสํวาสเกน สหิตสฺส สมานสํวาสกสฺสปิ ¶ สงฺฆสฺส อสมานสํวาสกตฺตํ อาปชฺเชยฺย. ตตฺถ ลทฺธินานาสํวาสโก นาม อุกฺขิตฺตานุวตฺตโก. โส หิ อตฺตโน ลทฺธิยา นานาสํวาสโก ชาโตติ ‘‘ลทฺธินานาสํวาสโก’’ติ วุจฺจติ. กมฺมนานาสํวาสโก นาม อุกฺเขปนียกมฺมกโต. โส หิ อุกฺเขปนียกมฺมวเสน นานาสํวาสโก โหตีติ ‘‘กมฺมนานาสํวาสโก’’ติ วุจฺจติ. วิรหิโตติ วิมุตฺโต. กายสามคฺคีทานํ เตสุ เตสุ สงฺฆกมฺเมสุ หตฺถปาสูปคมนวเสน เวทิตพฺพํ.
‘‘เภทาย ปรกฺกเมยฺยา’’ติ วิสุํ วุตฺตตฺตา เภทนสํวตฺตนิกสฺส อธิกรณสฺส สมาทาย ปคฺคณฺหโต ปุพฺเพปิ ปกฺขปริเยสนาทิวเสน สงฺฆเภทาย ปรกฺกมนฺตสฺส สมนุภาสนกมฺมํ กาตพฺพนฺติ เวทิตพฺพํ. อิมานิ วตฺถูนีติ อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ. กมฺเมนาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ อฺตเรน กมฺเมน. อุทฺเทเสนาติ ปฺจสุ ปาติโมกฺขุทฺเทเสสุ อฺตเรน อุทฺเทเสน. โวหาเรนาติ ตาหิ ตาหิ อุปปตฺตีหิ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทิอฏฺารสเภทกรวตฺถุทีปเกน โวหาเรน. อนุสฺสาวนายาติ ‘‘นนุ ตุมฺเห ชานาถ มยฺหํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิตภาวํ พหุสฺสุตภาวฺจ, มาทิโส นาม อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ คาเหยฺยาติ จิตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตุํ ตุมฺหากํ ยุตฺตํ, กึ มยฺหํ อวีจิ นีลุปฺปลวนํ วิย สีตโล, กิมหํ อปายโต น ภายามี’’ติอาทินา นเยน กณฺณมูเล วจีเภทํ กตฺวา อนุสฺสาวเนน. สลากคฺคาเหนาติ เอวํ อนุสฺสาเวตฺวา เตสํ จิตฺตํ อุปตฺถมฺเภตฺวา อนิวตฺติธมฺเม กตฺวา ‘‘คณฺหถ อิมํ สลาก’’นฺติ สลากคฺคาเหน. ปฺจหิ การเณหิ สงฺฆเภโท โหตีติ เอตฺถ กมฺมเมว อุทฺเทโส วา สงฺฆเภเท ปธานการณนฺติ เวทิตพฺพํ. โวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหา ปน ปุพฺพภาคา. อฏฺารสวตฺถุทีปนวสเอน หิ โวหรนฺเตน ตตฺถ รุจิชนนตฺถํ อนุสฺสาเวตฺวา สลากาย คหิตายปิ อภินฺโนว โหติ สงฺโฆ. ยทา ปน เอวํ จตฺตาโร วา อติเรกา วา สลากํ คเหตฺวา อาเวณิกกมฺมํ วา อุทฺเทสํ วา กโรนฺติ, ตทา สงฺโฆ ภินฺโน นาม โหติ. อพฺภุสฺสิตนฺติ อพฺภุคฺคตํ. อจฺเฉยฺยาติ วิหเรยฺย, ปวตฺเตยฺยาติ อตฺโถ.
‘‘ลชฺชี ¶ รกฺขิสฺสตี’’ติ วจนโต อาปตฺติภเยน อาโรจนํ ลชฺชีนํเยว ภาโรติ อาห ‘‘ลชฺชีหิ ภิกฺขูหี’’ติ. อลชฺชิสฺสปิ อนาโรเจนฺตสฺส อาปตฺติเยว ‘‘เย ปสฺสนฺติ, เย สุณนฺตี’’ติ วจนโต. สมาคจฺฉตูติ เอกี ¶ ภวตุ. เอกีภาโว จ สมานลทฺธิวเสน โหตีติ อาห ‘‘เอกลทฺธิโก โหตู’’ติ. สมฺปตฺติยาติ สีลาทิสมฺปตฺติยา. ปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺส อนาปตฺติภาวโต ‘‘โสตฺถิภาโว ตสฺส ภิกฺขุโน’’ติ วุตฺตํ. อปฺปฏินิสฺสชฺชโต ทุกฺกฏนฺติ วิสุํ วิสุํ วทนฺตานํ คณนาย ทุกฺกฏํ. ปโหนฺเตนาติ คนฺตุํ สมตฺเถน อคิลาเนน. สงฺฆเภทสฺส ครุกภาวโต อวสฺสํ กตฺตพฺพตาทสฺสนตฺถํ ‘‘ทูเรปิ ภาโรเยวา’’ติ วุตฺตํ, อาปตฺติ ปน อทฺธโยชนพฺภนฺตเร คนฺตุํ สมตฺถสฺส อคิลานสฺเสว เวทิตพฺพา.
๔๑๖. อสมนุภาสนฺตสฺสาติ กมฺมการเก กตฺตุนิทฺเทโสติ อาห ‘‘อสมนุภาสิยมานสฺสา’’ติ. ตติยกมฺมวาจาย ปฏินิสฺสชฺชนฺโต ตฺติยา ทุกฺกฏํ ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจเย จ อาปชฺชติเยวาติ อาห ‘‘ปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺส สงฺฆาทิเสเสน อนาปตฺตี’’ติ. อสฺสาติ เทวทตฺตสฺส. กเตน ภวิตพฺพนฺติ สมนุภาสนกมฺเมน กเตน ภวิตพฺพํ. อตฺตโน รุจิมตฺเตน วเทยฺยาติอาทิกมฺมิกตฺตา อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺสปิ อนาปตฺตีติ อธิปฺปาเยน วเทยฺย. อปฺตฺเต สิกฺขาปเท สมนุภาสนกมฺมสฺเสว อภาวโต ‘‘น หิ ปฺตฺตํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ. สิกฺขาปทํ ปฺเปนฺเตเนว หิ สมนุภาสนกมฺมํ อนฺุาตํ. อุทฺทิสฺส อนฺุาตโตติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โรมนฺถกสฺส โรมนฺถน’’นฺติอาทึ (จูฬว. ๒๗๓) อุทฺทิสฺส อนฺุาตํ สนฺธาย วทนฺติ. อนาปตฺติยนฺติ อนาปตฺติวาเร. อาปตฺตึ โรเปตพฺโพติ อนิสฺสชฺชนปจฺจยา อาปนฺนปาจิตฺติยาปตฺตึ อุกฺเขปนียกมฺมกรณตฺถํ อาโรเปตพฺโพติ อตฺโถ.
อาปตฺติเยว น ชาตาติ สงฺฆาทิเสสาปตฺติ น ชาตาเยวาติ อตฺโถ. สา ปเนสาติ สา ปน เอสา อนาปตฺติ. ติวงฺคิกนฺติ กายวาจาจิตฺตวเสน ติวงฺคิกํ, กายวาจาจิตฺตโต สมุฏฺาตีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘นปฺปฏินิสฺสชฺชามี’’ติ สฺาย อภาเวน มุจฺจนโต สฺาวิโมกฺขํ. สจิตฺตกนฺติ ‘‘นปฺปฏินิสฺสชฺชามี’’ติ ชานนจิตฺเตน สจิตฺตกํ. เภทาย ปรกฺกมนํ, ธมฺมกมฺเมน สมนุภาสนํ, กมฺมวาจาปริโยสานํ, อปฺปฏินิสฺสชฺชนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
ปมสงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ทุติยสงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๑๗-๔๑๘. เอกาทสเม ¶ ¶ ยํ วจนํ สมคฺเคปิ วคฺเค อวยวภูเต กโรติ ภินฺทติ, ตํ กลหการกวจนํ อิธ วคฺคนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘วคฺคํ อสามคฺคิปกฺขิยวจนํ วทนฺตี’’ติ. อสามคฺคิปกฺเข ภวา อสามคฺคิปกฺขิยา, กลหกา. เตสํ วจนํ อสามคฺคิปกฺขิยวจนํ, อสามคฺคิปกฺเข วา ภวํ วจนํ อสามคฺคิปกฺขิยวจนํ. ยสฺมา อุพฺพาหิกาทิกมฺมํ พหูนมฺปิ กาตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ‘‘น หิ สงฺโฆ สงฺฆสฺส กมฺมํ กโรตี’’ติ อิทํ นิคฺคหวเสน กตฺตพฺพกมฺมํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. องฺคานิ ปเนตฺถ เภทาย ปรกฺกมนํ ปหาย อนุวตฺตนํ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺา วุตฺตสทิสาเนว.
ทุติยสงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ทุพฺพจสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๒๔. ทฺวาทสเม วมฺภนวจนนฺติ ครหวจนํ. อปสาเทตุกาโมติ ขิปิตุกาโม, ตชฺเชตุกาโม วา, ฆฏฺเฏตุกาโมติ วุตฺตํ โหติ. สฏสทฺโท ปติตสทฺเทน สมานตฺโถ. วิเสสนสฺส จ ปรนิปาตํ กตฺวา ติณกฏฺปณฺณสฏนฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ปติตํ ติณกฏฺปณฺณ’’นฺติ. เกนาปีติ วาตสทิเสน นทีสทิเสน จ เกนาปิ.
๔๒๕-๔๒๖. วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ กิสฺมิฺจิ วุจฺจมาเน อสหนโต โอวทิตุํ อสกฺกุเณยฺโย. ทุกฺขํ วโจ เอตสฺมึ วิปฺปฏิกูลคฺคาเห วิปจฺจนีกวาเท อนาทเร ปุคฺคเลติ ทุพฺพโจ. เตนาห ‘‘ทุกฺเขน กิจฺเฉน วทิตพฺโพ’’ติอาทิ. ทุพฺพจภาวกรณีเยหีติ ทุพฺพจภาวการเกหิ. กตฺตุอตฺเถ อนียสทฺโท ทฏฺพฺโพ. เตเนวาห ‘‘เย ธมฺมา ทุพฺพจํ ปุคฺคลํ กโรนฺตี’’ติอาทิ. ปาปิกา อิจฺฉา เอตสฺสาติ ปาปิจฺโฉ, ตสฺส ภาโว ปาปิจฺฉตา, อสนฺตคุณสมฺภาวนตา ปฏิคฺคหเณ จ อมตฺตฺุตา ปาปิจฺฉตาติ เวทิตพฺพา. อตฺตุกฺกํสกา จ เต ปรวมฺภกา จาติ อตฺตุกฺกํสกปรวมฺภกา. เย อตฺตานํ อุกฺกํสนฺติ อุกฺขิปนฺติ อุจฺเจ าเน เปนฺติ, ปรฺจ วมฺเภนฺติ ครหนฺติ นีเจ าเน เปนฺติ, เตสเมตํ อธิวจนํ. เตสํ ภาโว อตฺตุกฺกํสกปรวมฺภกตา. กุชฺฌนสีโล โกธโน, ตสฺส ภาโว โกธนตา. กุชฺฌนลกฺขณสฺส โกธสฺเสตํ อธิวจนํ.
ปุพฺพกาเล ¶ ¶ โกโธ, อปรกาเล อุปนาโหติ อาห ‘‘โกธเหตุ อุปนาหิตา’’ติ. ตตฺถ อุปนหนสีโล, อุปนาโห วา เอตสฺส อตฺถีติ อุปนาหี, ตสฺส ภาโว อุปนาหิตา. ปุนปฺปุนํ จิตฺตปริโยนทฺธลกฺขณสฺส โกธสฺเสเวตํ อธิวจนํ. สกิฺหิ อุปฺปนฺโน โกโธ โกโธเยว, ตตุตฺตริ อุปนาโห. อภิสงฺโคติ ทุมฺโมจนีโย พลวอุปนาโห. โส อสฺส อตฺถีติ อภิสงฺคี, ตสฺส ภาโว อภิสงฺคิตา. ทุมฺโมจนียสฺส พลวอุปนาหสฺเสตํ อธิวจนํ. โจทกํ ปฏิปฺผรณตาติ โจทกสฺส ปฏิวิรุทฺเธน ปจฺจนีเกน หุตฺวา อวฏฺานํ. โจทกํ อปสาทนตาติ ‘‘กึ นุ โข ตุยฺหํ พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส ภณิเตน, ตฺวมฺปิ นาม ภณิตพฺพํ มฺิสฺสสี’’ติ เอวํ โจทกสฺส ฆฏฺฏนา. โจทกสฺส ปจฺจาโรปนตาติ ‘‘ตฺวมฺปิ โขสิ อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโน, ตํ ตาว ปฏิกโรหี’’ติ เอวํ โจทกสฺส อุปริ ปฏิอาโรปนตา.
อฺเน อฺํ ปฏิจรณตาติ อฺเน การเณน, วจเนน วา อฺสฺส การณสฺส, วจนสฺส วา ปฏิจฺฉาทนวเสน จรณตา. ปฏิจฺฉาทนตฺโถ เอว วา จรสทฺโท อเนกตฺถตฺตา ธาตูนนฺติ ปฏิจฺฉาทนตาติ อตฺโถ. ตาย สมนฺนาคโต หิ ปุคฺคโล ยํ โจทเกน โทสวิภาวนการณํ, วจนํ วา วุตฺตํ, ตํ ตโต อฺเเนว โจทนาย อมูลิกภาวทีปเนน การเณน, ตทตฺถโพธเกน วจเนน วา ปฏิจฺฉาเทติ. ‘‘อาปตฺตึ อาปนฺโนสี’’ติ วุตฺเต ‘‘โก อาปนฺโน, กึ อาปนฺโน, กิสฺมึ อาปนฺโน, กํ ภณถ, กึ ภณถา’’ติ วา วตฺวา ‘‘เอวรูปํ กิฺจิ ตยา ทิฏฺ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘น สุณามี’’ติ โสตํ วา อุปนาเมตฺวา วิกฺเขปํ กโรนฺโตปิ อฺเนฺํ ปฏิจฺฉาเทติ. ‘‘อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโนสี’’ติ ปุฏฺเ ‘‘ปาฏลิปุตฺตํ คโตมฺหี’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘น ตว ปาฏลิปุตฺตคมนํ ปุจฺฉาม, อาปตฺตึ ปุจฺฉามา’’ติ วุตฺเต ตโต ‘‘ราชคหํ คโตมฺหี’’ติ วตฺวา ‘‘ราชคหํ วา ยาหิ พฺราหฺมณคหํ วา, อาปตฺตึ อาปนฺโนสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ตตฺถ เม สูกรมํสํ ลทฺธ’’นฺติอาทีนิ วตฺวา พหิทฺธา กถาวิกฺขิปนมฺปิ อตฺถโต อฺเนฺํ ปฏิจรณเมวาติ วิสุํ น คหิตํ.
อปทาเนนาติ อตฺตโน จริยาย. อปทียนฺติ หิ โทสา เอเตน ทกฺขียนฺติ, ลุยนฺติ ฉิชฺชนฺตีติ วา อปทานํ, สตฺตานํ สมฺมา มิจฺฉา วา วตฺตปฺปโยโค. น สมฺปายนตาติ ‘‘อาวุโส, ตฺวํ กุหึ วสสิ, กํ นิสฺสาย วสสี’’ติ วา ‘‘ยํ ตฺวํ วเทสิ ‘มยา เอส อาปตฺตึ อาปชฺชนฺโต ทิฏฺโ’ติ, ตฺวํ ¶ ตสฺมึ สมเย กึ กโรสิ, อยํ กึ กโรติ, กตฺถ จ ตฺวํ อโหสิ, กตฺถ อย’’นฺติ วา อาทินา นเยน จริยํ ปุฏฺเน สมฺปาเทตฺวา อกถนํ.
มกฺขิปฬาสิตาติ เอตฺถ ปรคุณมกฺขนลกฺขโณ มกฺโข, โส เอตสฺส อตฺถีติ มกฺขี. ตาทิโส ¶ ปุคฺคโล อคาริโย อนคาริโย วา สมาโน ปเรสํ สุกตกรณํ วินาเสติ. อคาริโยปิ หิ เกนจิ อนุกมฺปเกน ทลิทฺโท สมาโน อุจฺจฏฺาเน ปิโต, อปเรน สมเยน ‘‘กึ ตยา มยฺหํ กต’’นฺติ ตสฺส สุกตกรณํ วินาเสติ. อนคาริโยปิ สามเณรกาลโต ปภุติ อาจริเยน วา อุปชฺฌาเยน วา จตูหิ ปจฺจเยหิ อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีหิ จ อนุคฺคเหตฺวา ธมฺมกถานยปกรณโกสลฺลาทีนิ สิกฺขาปิโต, อปเรน สมเยน ราชราชมหามตฺตาทีหิ สกฺกโต ครุกโต อาจริยุปชฺฌาเยสุ อจิตฺตีกโต จรมาโน ‘‘อยํ อมฺเหหิ ทหรกาเล เอว อนุคฺคหิโต สํวทฺธิโต จ, อถ จ ปนิทานิ นิสฺสิเนโห ชาโต’’ติ วุจฺจมาโน ‘‘กึ มยฺหํ ตุมฺเหหิ กต’’นฺติ เตสํ สุกตกรณํ วินาเสติ.
‘‘พหุสฺสุเตปิ ปุคฺคเล อชฺโฌตฺถริตฺวา อีทิสสฺส เจว พหุสฺสุตสฺส อนิยตา คติ, ตว วา มม วา โก วิเสโส’’ติอาทินา นเยน อุปฺปชฺชมาโน ยุคคฺคาหลกฺขโณ ปฬาโส. โส ปรคุเณหิ อตฺตโน คุณานํ สมกรณรโส. ตถา เหส ปเรสํ คุเณ ฑํสิตฺวา วิย อตฺตโน คุเณหิ สเม กโรตีติ ปฬาโสติ วุจฺจติ, โส เอตสฺส อตฺถีติ ปฬาสี. มกฺขี จ ปฬาสี จ มกฺขิปฬาสิโน, เตสํ ภาโว มกฺขิปฬาสิตา. อตฺถโต ปน มกฺโข เจว ปฬาโส จ.
อิสฺสติ ปรสมฺปตฺตึ น สหตีติ อิสฺสุกี. มจฺฉรายติ อตฺตโน สมฺปตฺตึ นิคูหติ, ปเรสํ สาธารณภาวํ น สหติ, มจฺเฉรํ วา เอตสฺส อตฺถีติ มจฺฉรี. สยติ น สมฺมา ภาสตีติ สโ, อตฺตโน อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนลกฺขเณน สาเยฺเยน สมนฺนาคโต เกราฏิกปุคฺคโล. เกราฏิโก จ อานนฺทมจฺโฉ วิย โหติ. อานนฺทมจฺโฉ นาม กิร มจฺฉานํ นงฺคุฏฺํ ทสฺเสติ, สปฺปานํ สีสํ ‘‘ตุมฺเหหิ สทิโส อห’’นฺติ ชานาเปตุํ, เอวเมว เกราฏิโก ปุคฺคโล ยํ ยํ สุตฺตนฺติกํ วา อาภิธมฺมิกํ ¶ วา อุปสงฺกมติ, ตํ ตํ เอวํ วทติ ‘‘อหํ ตุมฺหากํ อนฺเตวาสี, ตุมฺเห มยฺหํ อนุกมฺปกา, นาหํ ตุมฺเห มฺุจามี’’ติ ‘‘เอวเมเต ‘สคารโว อยํ อมฺเหสุ สปฺปติสฺโส’ติ มฺิสฺสนฺตี’’ติ. สาเยฺเยน หิ สมนฺนาคตสฺส ปุคฺคลสฺส อสนฺตคุณสมฺภาวเนน จิตฺตานุรูปกิริยาวิหรโต ‘‘เอวํจิตฺโต เอวํกิริโย’’ติ ทุวิฺเยฺยตฺตา กุจฺฉึ วา ปิฏฺึ วา ชานิตุํ น สกฺกา. ยโต โส –
‘‘วาเมน สูกโร โหติ, ทกฺขิเณน อชามิโค;
สเรน เนลโก โหติ, วิสาเณน ชรคฺคโว’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๙๖; วิภ. อฏฺ. ๘๙๔; มหานิ. อฏฺ. ๑๖๖) –
เอวํ ¶ วุตฺตยกฺขสูกรสทิโส โหติ. กตปาปปฏิจฺฉาทนลกฺขณา มายา, สา อสฺส อตฺถีติ มายาวี.
ถมฺภสมงฺคิตาย ถทฺโธ. วาตภริตภสฺตาสทิสถทฺธภาวปคฺคหิตสิรอนิวาตวุตฺติการกโรติ ถมฺโภ. เยน สมนฺนาคโต ปุคฺคโล คิลิตนงฺคลสทิโส วิย อชคโร, วาตภริตภสฺตา วิย จ ถทฺโธ หุตฺวา ครุฏฺานิเย ทิสฺวา โอนมิตุมฺปิ น อิจฺฉติ, ปริยนฺเตเนว จรติ. อพฺภุนฺนติลกฺขโณ อติมาโน, โส เอตสฺส อตฺถีติ อติมานี.
สํ อตฺตโน ทิฏฺึ ปรามสติ สภาวํ อติกฺกมิตฺวา ปรโต อามสตีติ สนฺทิฏฺิปรามาสี. อาธานํ คณฺหาตีติ อาธานคฺคาหี. ‘‘อาธาน’’นฺติ ทฬฺหํ วุจฺจติ, ทฬฺหคฺคาหีติ อตฺโถ. ยุตฺตํ การณํ ทิสฺวาว ลทฺธึ ปฏินิสฺสชฺชตีติ ปฏินิสฺสคฺคี, ทุกฺเขน กิจฺเฉน กสิเรน พหุมฺปิ การณํ ทสฺเสตฺวา น สกฺกา ปฏินิสฺสคฺคึ กาตุนฺติ ทุปฺปฏินิสฺสคฺคี, โย อตฺตโน ทิฏฺึ ‘‘อิทเมว สจฺจ’’นฺติ ทฬฺหํ คณฺหิตฺวา อปิ พุทฺธาทีหิ การณํ ทสฺเสตฺวา วุจฺจมาโน น ปฏินิสฺสชฺชติ, ตสฺเสตํ อธิวจนํ. ตาทิโส หิ ปุคฺคโล ยํ ยเทว ธมฺมํ วา อธมฺมํ วา สุณาติ, ตํ สพฺพํ ‘‘เอวํ อมฺหากํ อาจริเยหิ กถิตํ, เอวํ อมฺเหหิ สุต’’นฺติ กุมฺโมว องฺคานิ สเก กปาเล อนฺโตเยว สโมทหติ. ยถา หิ กจฺฉโป อตฺตโน ปาทาทิเก องฺเค เกนจิ ฆฏฺฏิเต สพฺพานิ องฺคานิ อตฺตโน กปาเลเยว สโมทหติ, น พหิ นีหรติ, เอวมยมฺปิ ‘‘น สุนฺทโร ตว คาโห, ฉฑฺเฑหิ น’’นฺติ วุตฺโต ตํ น วิสฺสชฺเชติ, อนฺโตเยว อตฺตโน หทเย เอว เปตฺวา วิจรติ. ยถา กุมฺภีลา คหิตํ น ปฏินิสฺสชฺชนฺติ, เอวํ กุมฺภีลคฺคาหํ คณฺหาติ, น วิสฺสชฺเชติ. มกฺขิปฬาสิตาทิยุคฬตฺตเยน ¶ ทสฺสิเต มกฺขปฬาสาทโย ฉ ธมฺเม วิสุํ วิสุํ คเหตฺวา ‘‘เอกูนวีสติ ธมฺมา’’ติ วุตฺตํ. อนุมานสุตฺตฏฺกถายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๘๑) ปน มกฺขปฬาสาทโยปิ ยุคฬวเสน เอกํ กตฺวา ‘‘โสฬส ธมฺมา’’ติ วุตฺตํ.
ปกาเรหิ อาวหนํ ปทกฺขิณํ, ตโต ปทกฺขิณโต คหณสีโล ปทกฺขิณคฺคาหี, น ปทกฺขิณคฺคาหี อปฺปทกฺขิณคฺคาหี. โย วุจฺจมาโน ‘‘ตุมฺเห มํ กสฺมา วทถ, อหํ อตฺตโน กปฺปิยากปฺปิยํ สาวชฺชานวชฺชํ อตฺถานตฺถํ ชานามี’’ติ วทติ, อยํ อนุสาสนึ ปทกฺขิณโต น คณฺหาติ, วามโตว คณฺหาติ, ตสฺมา ‘‘อปฺปทกฺขิณคฺคาหี’’ติ วุจฺจติ, เตนาห ‘‘ยถานุสิฏฺ’’นฺติอาทิ.
อุทฺเทเสติ ¶ ปาติโมกฺขุทฺเทเส. อถ สพฺพาเนว สิกฺขาปทานิ กถํ ปาติโมกฺขุทฺเทสปริยาปนฺนานีติ อาห ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺติ, โส อาวิกเรยฺยาติ เอวํ สงฺคหิตตฺตา’’ติ. ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺตี’’ติ หิ อิมินา สพฺพาปิ อาปตฺติโย นิทานุทฺเทเส สงฺคหิตาเยว โหนฺติ. ปฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สิกฺขิตพฺพตฺตาติ ลพฺภมานวเสน วุตฺตํ. สหธมฺมิเกน สหการเณนาติปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘วจนายา’’ติ นิสฺสกฺเก สมฺปทานวจนนฺติ อาห ‘‘ตโต มม วจนโต’’ติ. องฺคานิ เจตฺถ ปมสงฺฆเภทสทิสานิ. อยํ ปน วิเสโส – ยถา ตตฺถ เภทาย ปรกฺกมนํ, เอวํ อิธ อวจนียกรณตา ทฏฺพฺพา.
ทุพฺพจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. กุลทูสกสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๓๑. เตรสเม กีฏาคิรีติ ตสฺส นิคมสฺส นามํ. ตฺหิ สนฺธาย ปรโต ‘‘น อสฺสชิปุนพฺพสุเกหิ ภิกฺขูหิ กีฏาคิริสฺมึ วตฺถพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. เตน ปน โยคโต โส ชนปโทปิ ‘‘กีฏาคิริ’’อิจฺเจว สงฺขฺยํ คโตติ อาห ‘‘เอวํนามเก ชนปเท’’ติ. อาวาเส นิยุตฺตา อาวาสิกา, นิพทฺธวาสิโน. เต อกตํ เสนาสนํ กโรนฺติ, ชิณฺณํ ปฏิสงฺขโรนฺติ, กเต อิสฺสรา โหนฺติ. เตนาห ‘‘โส เยสํ อายตฺโต…เป… เต อาวาสิกา’’ติ ¶ . นิวาโส นิวาสมตฺตํ เอเตสํ อตฺถีติ เนวาสิกาติ อาห ‘‘เย ปน เกวล’’นฺติอาทิ. เตติ อสฺสชิปุนพฺพสุกา. ฉ ชนาติ ปณฺฑุโก โลหิตโก เมตฺติโย ภูมชโก อสฺสชิ ปุนพฺพสุโกติ อิเม ฉ ชนา. สมฺมาติ อาลปนวจนเมตํ. อายมุขภูตาติ อายสฺส มุขภูตา. ธุรฏฺาเนติ สาวตฺถิยา อวิทูเร าเน. วสฺสาเน เหมนฺเต จาติ ทฺวีสุ อุตูสุ วสฺสนโต ‘‘ทฺวีหิ เมเฆหี’’ติ วุตฺตํ. ทิยฑฺฒภิกฺขุสหสฺสโต คณาจริยานํ ฉนฺนํ ชนานํ อธิกตฺตา ‘‘สมธิก’’นฺติ วุตฺตํ, สาธิกนฺติ อตฺโถ. ม-กาโร ปทสนฺธิวเสน อาคโต. อกตวตฺถุนฺติ อกตปุพฺพํ อภินววตฺถุํ.
กณิการาทโย ปุปฺผรุกฺขา, ชาติสุมนาทโย ปุปฺผคจฺฉา. โกฏฺฏนนฺติ สยํ ฉินฺทนํ. โกฏฺฏาปนนฺติ ‘‘อิมํ ฉินฺท ภินฺทา’’ติ อฺเหิ เฉทาปนํ. อาฬิยา พนฺธนนฺติ ยถา คจฺฉมูเล อุทกํ สนฺติฏฺติ, ตถา สมนฺตโต พนฺธนํ. อุทกสฺสาติ อกปฺปิยอุทกสฺส. กปฺปิยอุทกสิฺจนนฺติ อิมินาว สิฺจาปนมฺปิ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. นนุ ‘‘อุทกสฺส เสจนํ เสจาปน’’นฺติ อิมินาว สามฺโต กปฺปิยากปฺปิยอุทกสิฺจนาทึ สกฺกา สงฺคเหตุํ, ตสฺมา กปฺปิยอุทกสิฺจนาทิ ¶ กสฺมา วิสุํ วุตฺตนฺติ? ‘‘อารามาทิอตฺถํ โรปิเต อกปฺปิยโวหาเรสุปิ กปฺปิยอุทกสิฺจนาทิ วฏฺฏตี’’ติ วกฺขมานตฺตา อิธาปิ วิภาคํ กตฺวา กปฺปิยอุทกสิฺจนาทิ วิสุํ ทสฺสิตํ. หตฺถมุขปาทโธวนนฺหาโนทกสิฺจนนฺติ อิมินาปิ ปการนฺตเรน กปฺปิยอุทกสิฺจนเมว ทสฺเสติ. ‘‘อกปฺปิยโวหาโร’’ติ โกฏฺฏนขณนาทิวเสน สยํ กรณสฺสปิ กถํ สงฺคโหติ? อกปฺปิยนฺติ โวหรียตีติ อกปฺปิยโวหาโรติ อกปฺปิยภูตํ กรณการาปนาทิ สพฺพเมว สงฺคหิตํ, น ปน อกปฺปิยวจนมตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. กปฺปิยโวหาเรปิ เอเสว นโย. สุกฺขมาติกาย อุชุกรณนฺติ อิมินา ปุราณปณฺณาทิหรณมฺปิ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. กุทาลาทีนิ ภูมิยํ เปตฺวา านโต หตฺเถน คเหตฺวา านเมว ปากฏตรนฺติ ‘‘โอภาโส’’ติ วุตฺตํ.
มหาปจฺจริวาทมฺหิ ปติฏฺเปตุกาโม ปจฺฉา วทติ. วนตฺถายาติ อิทํ เกจิ ‘‘วตตฺถายา’’ติ ปนฺติ, เตสํ วติอตฺถายาติ อตฺโถ. อกปฺปิยโวหาเรปิ เอกจฺจํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘น เกวลฺจ เสส’’นฺติอาทิมาห. ยํ กิฺจิ มาติกนฺติ สุกฺขมาติกํ วา อสุกฺขมาติกํ วา. ‘‘กปฺปิยอุทกํ ¶ สิฺจิตุ’’นฺติ อิมินา ‘‘กปฺปิยอุทกํ สิฺจถาติ วตฺตุมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ ทสฺเสติ. สยํ โรเปตุมฺปิ วฏฺฏตีติ อิมินา ‘‘โรเปหีติ วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติปิ สิทฺธํ. อฺตฺถาย วา กโรนฺตสฺสาติ วตฺถุปูชาทิอตฺถํ กโรนฺตสฺส. กสฺมา น อนาปตฺตีติ วตฺถุปูชนตฺถาย คนฺถนาทีสุ กสฺมา น อนาปตฺติ. อนาปตฺติเยวาติ ปฏิวจนํ ทตฺวา อิทานิ ตเมว อนาปตฺติภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยถาหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถาติ อารามาทิอตฺถาย รุกฺขโรปเน. ตถา วตฺถุปูชนตฺถายปิ อนาปตฺติเยวาติ รตนตฺตยปูชนตฺถายปิ กปฺปิยโวหาเรน ปริยายาทีหิ จ คนฺถาปเน อนาปตฺติเยวาติ อตฺโถ.
‘‘ตถา วตฺถุปูชนตฺถายา’’ติ หิ สามฺโต วุตฺเตปิ ‘‘ยถา หิ ตตฺถ กปฺปิยโวหาเรน ปริยายาทีหิ จา’’ติ วุตฺตตฺตา กปฺปิยโวหาราทีหิ คนฺถาปเน เอว อนาปตฺติ วิฺายติ, น สยํ คนฺถเน, เตเนว ปโร สยํ คนฺถนมฺปิ กสฺมา น วฏฺฏตีติ โจเทนฺโต ‘‘นนุ จา’’ติอาทิมาห. ยถา อารามาทิอตฺถํ กปฺปิยปถวิยํ สยํ โรเปตุมฺปิ วฏฺฏติ, ตถา วตฺถุปูชนตฺถาย สยํ คนฺถเนปิ กสฺมา น วฏฺฏตีติ โจทกสฺส อธิปฺปาโย. วุตฺตนฺติอาทิ อาจริยสฺส ปริหาโร. อถ ‘‘น ปน มหาอฏฺกถาย’’นฺติ กสฺมา วทติ. มหาปจฺจริอาทีสุ วุตฺตมฺปิ หิ ปมาณเมวาติ นายํ วิโรโธ, มหาอฏฺกถายํ อวุตฺตมฺปิ ตตฺเถว วุตฺเตน สํสนฺทิตฺวา ปมาณเมวาติ ปติฏฺาเปตุํ วุตฺตตฺตา. ตํ กถนฺติ มฺเยฺยาสีติ สมฺพนฺโธ. มหาอฏฺกถายฺจ กปฺปิยอุทกเสจนํ วุตฺตํ, ตํ กถนฺติ เอตฺถายมธิปฺปาโย. กิฺจาปิ มหาอฏฺกถายํ อารามาทิอตฺถาย ¶ กปฺปิยปถวิยํ สยํ โรปนํ น วุตฺตํ, กปฺปิยอุทกสฺส ปน สยํ สิฺจนํ วุตฺตเมว, ตสฺมา ยถา อารามาทิอตฺถาย กปฺปิยอุทกํ สยํ สิฺจิตุมฺปิ วฏฺฏติ, ตถา วตฺถุปูชนตฺถาย สยํ คนฺถนมฺปิ กสฺมา น วฏฺฏตีติ. ตมฺปิ น วิรุชฺฌตีติ ยเทตํ อารามาทิอตฺถาย สยํ โรปนํ กปฺปิยอุทกสิฺจนฺจ วุตฺตํ, ตมฺปิ น วิรุชฺฌติ. กถํ ตํ น วิรุชฺฌตีติ อาห ‘‘ตตฺรหี’’ติอาทิ. เอตํ วุตฺตนฺติ มาลาวจฺฉํ โรเปนฺติปิ โรปาเปนฺติปิ สิฺจนฺติปิ สิฺจาเปนฺติปีติ เอตํ วุตฺตํ. อฺตฺร ปน ปริยาโย อตฺถีติ ‘‘มาลาวจฺฉํ โรเปนฺติปิ โรปาเปนฺติปิ สิฺจนฺติปิ สิฺจาเปนฺติปี’’ติ กุลสงฺคหตฺถาย โรปนสิฺจนํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา ตโต อฺตฺร อารามาทิอตฺถาย มาลาวจฺฉโรปเน ปริยาโย อตฺถิ. ตตฺถ ปริยายํ อิธ ¶ จ ปริยายาภาวํ ตฺวาติ ตตฺถ ‘‘มาลาวจฺฉํ โรเปนฺตี’’ติอาทีสุ ‘‘มาลาวจฺฉ’’นฺติ วิเสสวจนสพฺภาวโต ปริยายํ, อิธ ‘‘คนฺเถนฺตี’’ติอาทีสุ ตถาวิธวิเสสวจนาภาวโต ปริยายาภาวฺจ ตฺวา.
นนุ จ ยถา ‘‘คนฺเถนฺตี’’ติ สามฺโต วุตฺตตฺตา ปริยาโย น ลพฺภตีติ ยสฺส กสฺสจิ อตฺถาย สยํ คนฺถนํ น วฏฺฏติ, เอวํ ‘‘คนฺถาเปนฺตี’’ติ สามฺโต วุตฺตตฺตา ปริยาเยน คนฺถาปนมฺปิ น วฏฺฏตีติ อาปชฺชติ. เอวฺจ สติ ปรโต ‘‘เอวํ ชาน, เอวํ กเต โสเภยฺย, ยถา เอตานิ ปุปฺผานิ น วิกิริยนฺติ, ตถา กโรหีติอาทินา กปฺปิยวจเนน กาเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ วิรุชฺฌตีติ? น วิรุชฺฌติ, ปริยาเยน หิ การาปนํ คนฺถาปนเมว น โหติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตนเยน ปริยายโต การาปนํ วฏฺฏติ. สพฺพํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ เหฏฺา วุตฺตํ วินิจฺฉยเมว สงฺเขปโต นิคเมติ. หรณาทีสุ กสฺมา อนาปตฺตีติ วตฺถุปูชนตฺถาย หรณาทีสุ กสฺมา อนาปตฺติ. กุลิตฺถิอาทีนํ อตฺถาย หรณโตติ กุลิตฺถิอาทีนํ หรณสฺส ตตฺถ วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย. เตเนวาห ‘‘หรณาธิกาเร หี’’ติอาทิ. มาลนฺติ ปุปฺผทามํ. มฺชรี วิยาติ กุสุมมฺชรี วิย. หารสทิสนฺติ มุตฺตาหารสทิสํ.
ปาจิตฺติยฺเจว ทุกฺกฏฺจาติ ปถวีขณนปจฺจยา ปาจิตฺติยํ, กุลสงฺคหปจฺจยา ทุกฺกฏํ. อกปฺปิยโวหาเรนาติ ‘‘อิทํ ขณ, อิทํ โรเปหี’’ติอาทิอกปฺปิยโวหาเรน. ทุกฺกฏเมวาติ กุลสงฺคหปจฺจยา ทุกฺกฏํ. อุภยตฺถาติ กปฺปิยากปฺปิยปถวิยํ. สพฺพตฺถาติ กุลสงฺคหปริโภคอารามาทิอตฺถาย โรปิเต. ทุกฺกฏมฺปีติ น เกวลํ ปาจิตฺติยเมว. กปฺปิเยนาติ กปฺปิเยน อุทเกน. เตสํเยว ทฺวินฺนนฺติ กุลทูสนปริโภคานํ. ทุกฺกฏนฺติ กุลสงฺคหตฺถาย สยํ สิฺจเน กปฺปิยโวหาเรน อกปฺปิยโวหาเรน วา สิฺจาปเน จ ทุกฺกฏํ, ปริโภคตฺถาย ปน สยํ สิฺจเน อกปฺปิยโวหาเรน สิฺจาปเน จ ทุกฺกฏํ. อาปตฺติพหุลตา เวทิตพฺพาติ เอตฺถ สยํ สิฺจเน ¶ ธาราปจฺเฉทคณนาย อาปตฺติคณนา เวทิตพฺพา. สิฺจาปเน ปน ปุนปฺปุนํ อาณาเปนฺตสฺส วาจาย วาจาย อาปตฺติ, สกึ อาณตฺตสฺส พหูนํ สิฺจเนปิ เอกาว.
ทุกฺกฏปาจิตฺติยานีติ กุลสงฺคหปจฺจยา ทุกฺกฏํ, ภูตคามปาตพฺยตาย ปาจิตฺติยํ. อฺตฺถาติ วตฺถุปูชาทิอตฺถาย โอจินเน. สกึ อาณตฺโตติ อกปฺปิยโวหาเรน อาณตฺโต. ปาจิตฺติยเมวาติ อกปฺปิยวจเนน ¶ อาณตฺตตฺตา ปาจิตฺติยํ. กปฺปิยวจเนน ปน วตฺถุปูชาทิอตฺถาย โอจินาเปนฺตสฺส อนาปตฺติเยว.
คนฺถเนน นิพฺพตฺตํ คนฺติมํ. เอส นโย เสเสสุปิ. น วฏฺฏตีติ กุลสงฺคหตฺถาย วตฺถุปูชาทิอตฺถาย วา วุตฺตนเยน กโรนฺตสฺส จ การาเปนฺตสฺส จ ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. ปุริมนเยเนวาติ ‘‘ภิกฺขุสฺส วา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน. ธมฺมาสนวิตาเน พทฺธกณฺฏเกสุ ปุปฺผานิ วิชฺฌิตฺวา เปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อุปรูปริ วิชฺฌิตฺวา ฉตฺตสทิสํ กตฺวา อาวุณนโต ‘‘ฉตฺตาติฉตฺตํ วิยา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กทลิกฺขนฺธมฺหี’’ติอาทินา วุตฺตํ สพฺพเมว สนฺธาย ‘‘ตํ อติโอฬาริกเมวา’’ติ วุตฺตํ, สยํ กโรนฺตสฺส อกปฺปิยวจเนเนว การาเปนฺตสฺส จ ทุกฺกฏเมวาติ อตฺโถ. ปุปฺผวิชฺฌนตฺถนฺติ วุตฺตตฺตา ปุปฺผานิ วิชฺฌิตุํเยว กณฺฏกํ พนฺธิตุํ น วฏฺฏติ, ปุปฺผทามาทิพนฺธนตฺถํ ปน วฏฺฏติ. กณฺฏกมฺปิ พนฺธิตุํ น วฏฺฏตีติ จ อิทํ อฏฺกถาจริยปฺปมาเณน คเหตพฺพํ. ปเวเสตุํ น วฏฺฏตีติ วุตฺตตฺตา ปุปฺผจฺฉิทฺเท อปเวเสตฺวา อุปรูปริ เปตุํ วฏฺฏติ. ชาลมยํ วิตานํ ชาลวิตานํ. นาคทนฺตกมฺปิ สจฺฉิทฺทกํเยว คเหตพฺพํ. ปุปฺผปฏิจฺฉกํ ทณฺฑาทีหิ กตปุปฺผาธารณํ, ตมฺปิ สจฺฉิทฺทเมว อิธ วุตฺตํ. อโสกปิณฺฑิยาติ อโสกปุปฺผมฺชริกาย. ‘‘ธมฺมรชฺชุ นาม เจติยํ วา โพธึ วา ปุปฺผปเวสนตฺถํ อาวิชฺฌิตฺวา พทฺธรชฺชู’’ติ มหาคณฺิปเท มชฺฌิมคณฺิปเท จ วุตฺตํ, ตสฺมา ตถาพทฺธาย รชฺชุยา เจติยสฺส จ อนฺตเร ปุปฺผานิ ปเวเสตุํ วฏฺฏตีติ วิฺายติ. คณฺิปเท ปน ‘‘ธมฺมรชฺชุนฺติ สิถิลํ วฏฺฏิกํ รชฺชุํ กตฺวา โพธึ วา เจติยํ วา ปริกฺขิปิตฺวา ธมฺมาสเน วา ลมฺพิตฺวา ตตฺถ ปุปฺผานิ ปเวเสนฺตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา สิถิลวฏฺฏิกาย รชฺชุยา อนฺตเรปิ ปุปฺผานิ ปเวเสตุํ วฏฺฏตีติ วิฺายติ, วีมํสิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํ. อุภยตฺถาปิ ปเนตฺถ เนวตฺถิ วิโรโธติ อมฺหากํ ขนฺติ.
มตฺถกทามนฺติ ธมฺมาสนาทิมตฺถเก ลมฺพกทามํ. ปุปฺเผหิ เวเนฺตีติ ปุปฺผทาเมน เวเนฺติ. เตสํเยวาติ อุปฺปลาทีนํเยว. วาเกน วา ทณฺฑเกน วาติ วิสุํ อจฺฉินฺเนน ปุปฺผสหิเตเนว วาเกน วา ทณฺฑเกน วา. ขนฺเธ ปิตกาสาวสฺสาติ ขนฺเธ ปิตสงฺฆาฏึ สนฺธาย วุตฺตํ. ตฺหิ ตถา พนฺธิตุํ ¶ สกฺกา ภเวยฺย. อิมินาว อฺมฺปิ ตาทิสํ กาสาวํ วา วตฺถํ วา วุตฺตนเยน พนฺธิตฺวา ตตฺถ ปุปฺผานิ ปกฺขิปิตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธํ. อํสภณฺฑิกํ ปสิพฺพเก ปกฺขิตฺตสทิสตฺตา เวิมํ นาม น ชาตํ, ตสฺมา สิถิลพนฺธสฺส อนฺตรนฺตรา ปกฺขิปิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ.
ปุปฺผปเฏ ¶ จ ทฏฺพฺพนฺติ ปุปฺผปฏํ กโรนฺตสฺส ทีฆโต ปุปฺผทามสฺส หรณปจฺจาหรณวเสน ปูรณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ติริยโต หรณํ ปน วายิมํ นาม โหติ, น ปูริมํ. ปุริมฏฺานํ อติกฺกาเมตีติ เอตฺถ ‘‘อผุสาเปตฺวาปิ อติกฺกาเมนฺตสฺส อาปตฺติเยวา’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ‘‘ปุริมฏฺานํ อติกฺกาเมตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา ตํ ยุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘อฺมฺํ อผุสาเปตฺวา อเนกกฺขตฺตุํ ปริกฺขิปิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺตีติ วุตฺตํ, ตตฺถ การณํ น ทิสฺสติ. พนฺธิตุํ วฏฺฏตีติ ปุปฺผรหิตาย สุตฺตโกฏิยา วากโกฏิยา วา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ. เอกวารํ หริตฺวา วา ปริกฺขิปิตฺวา วาติ อิทํ ปุพฺเพ วุตฺตเจติยาทิปริกฺเขปํ ปุปฺผปฏกรณฺจ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา เจติยํ วา โพธึ วา ปริกฺขิปนฺเตน เอกวารํ ปริกฺขิปิตฺวา ปุริมฏฺานํ สมฺปตฺเต อฺสฺส ทาตพฺพํ, เตนปิ เอกวารํ ปริกฺขิปิตฺวา ตเถว กาตพฺพํ. ปุปฺผปฏํ กโรนฺเตน จ เอกวารํ หริตฺวา อฺสฺส ทาตพฺพํ, เตนปิ ตเถว กาตพฺพํ. สเจปิ ทฺเวเยว ภิกฺขู อุโภสุ ปสฺเสสุ ตฺวา ปริยาเยน หรนฺติ, วฏฺฏติเยวาติ วทนฺติ.
ปูริตนฺติ ทีฆโต ปสารณวเสน ปูริตํ. วายิตุํ น ลภตีติ ทีฆโต ปสาริเต ติริยโต หรณํ วายนํ นาม โหตีติ เอกวารมฺปิ ปุปฺผคุณํ ติริยโต หริตุํ น วฏฺฏติ. ปุปฺผานิ เปนฺเตนาติ อคนฺถิตานิ ปากติกปุปฺผานิ เปนฺเตน. ปุปฺผทามํ ปน ปูชนตฺถาย ภูมิยํ เปนฺเตน ผุสาเปตฺวา วา อผุสาเปตฺวา วา ทิคุณํ กตฺวา เปตุํ น วฏฺฏตีติ วทนฺติ. ฆฏิกทามโอลมฺพโกติ อนฺเต ฆฏิกาการยุตฺโต ยมกทามโอลมฺพโก. เอเกกํ ปน ทามํ นิกฺขนฺตสุตฺตโกฏิยาว พนฺธิตฺวา โอลมฺพิตุํ วฏฺฏติ, ปุปฺผทามทฺวยํ สงฺฆฏิตุกาเมนปิ นิกฺขนฺตสุตฺตโกฏิยาว สุตฺตโกฏึ สงฺฆฏิตุํ วฏฺฏติ. อฑฺฒจนฺทากาเรน มาลาคุณปริกฺเขโปติ อฑฺฒจนฺทากาเรน มาลาคุณสฺส ปุนปฺปุนํ หรณปจฺจาหรณวเสน ปูเรตฺวา ปริกฺขิปนํ. เตเนว ตํ ปูริเม ปวิฏฺํ, ตสฺมา เอตมฺปิ อฑฺฒจนฺทาการํ ปุนปฺปุนํ หรณปจฺจาหรณวเสน ปูริตํ น วฏฺฏติ. เอกวารํ ปน อฑฺฒจนฺทากาเรน มาลาคุณํ หริตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ. ปุปฺผทามกรณนฺติ เอตฺถ สุตฺตโกฏิยํ คเหตฺวาปิ เอกโต กาตุํ น วฏฺฏตีติ วทนฺติ. เคณฺฑุกขรปตฺตทามานํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา เจลาทีหิ กตทามมฺปิ น วฏฺฏติ อกปฺปิยานุโลมตฺตาติ วทนฺติ.
‘‘ลาสิยนาฏกํ ¶ ¶ นาเฏนฺตี’’ติ วตฺวา ตเมว ปริยายนฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘เรจกํ เทนฺตี’’ติ วุตฺตํ, อภินยํ ทสฺเสนฺตีติ อตฺโถ, อตฺตโน อธิปฺปายํ ปกาเสตฺวา ‘‘เอวํ นจฺจิตพฺพ’’นฺติ ปมํ อุฏฺหิตฺวา นจฺจนาการํ ทสฺเสนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. เกจิ ปน ‘‘มุเข องฺคุลิโย ปกฺขิปิตฺวา สทฺทํ กโรนฺตา จกฺกมิว อตฺตานํ ภมยมานา เรจกํ เทนฺติ นามา’’ติ วทนฺติ. เอเกกาย ปนฺติยา อฏฺ อฏฺ ปทานิ อสฺสาติ อฏฺปทํ. ‘‘อฏฺาปท’’นฺติปิ ปนฺติ. ทสปเทปิ เอเสว นโย. ปทานีติ จ สาริอาทีนํ ปติฏฺานฏฺานานิ. ทสปทํ นาม ทฺวีหิ ปนฺตีหิ วีสติยา ปเทหิ กีฬนชูตํ. อากาเสเยว กีฬนฺตีติ ‘‘อยํ สารี อสุกปทํ มยา นีตา, อยํ อสุกปท’’นฺติ เกวลํ มุเขเนว วทนฺตา อากาเสเยว ชูตํ กีฬนฺติ. ชูตผลเกติ ชูตมณฺฑเล. ปาสกกีฬาย กีฬนฺตีติ ปาสกํ วุจฺจติ ฉสุ ปสฺเสสุ เอเกกํ ยาว ฉกฺกํ ทสฺเสตฺวา กตกีฬนํ, ตํ วฑฺเฒตฺวา ยถาลทฺธเอกกาทิวเสน สาริโย อปเนนฺตา อุปเนนฺตา จ กีฬนฺติ. ฆเฏน กีฬา ฆฏิกาติ เอเก.
มฺชฏฺิยา วาติ มฺชฏฺิรุกฺขสารํ คเหตฺวา ปกฺกกสาวํ สนฺธาย วทติ. สลากหตฺถนฺติ ตาลหีราทีนํ กลาปสฺเสตํ อธิวจนํ. พหูสุ สลากาสุ วิเสสรหิตํ เอกํ สลากํ คเหตฺวา ตาสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ตํเยว อุทฺธรนฺตา สลากหตฺเถน กีฬนฺตีติ เกจิ. ปณฺเณน วํสากาเรน กตา นาฬิกา ปณฺณนาฬิกา. เตเนวาห ‘‘ตํ ธมนฺตา’’ติ. ปุจฺฉนฺตสฺส มุขาคตํ อกฺขรํ คเหตฺวา นฏฺมุฏฺิลาภาลาภาทิชานนกีฬา อกฺขริกาติปิ วทนฺติ. หตฺถิสฺมินฺติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, หตฺถินิมิตฺตสิปฺเปติ อตฺโถ. อสฺสสฺมินฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ‘‘อุสฺเสเฬนฺติ อปฺโผเฏนฺตี’’ติ ทฺวินฺนํ ปทานํ อตฺโถ ปากโฏเยวาติ น วุตฺโต. ตตฺถ อุสฺเสเฬนฺตีติ มุเขน อุสฺเสฬนสทฺทํ ปมฺุจนฺติ, มหนฺตํ กตฺวา อพฺยตฺตสทฺทํ ปวตฺเตนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘อชานํ สฺํ เทนฺตา อชปาลกา วิย มุเขน วาตํ นิจฺฉาเรนฺตา สุขุมํ อพฺยตฺตนาทํ ปวตฺเตนฺตี’’ติปิ วทนฺติ. อปฺโผเฏนฺตีติ ภุชหตฺถสงฺฆฏฺฏนสทฺทํ ปวตฺเตนฺติ, วามหตฺถํ อุเร เปตฺวา ทกฺขิเณน ปาณินา ตตฺถ ตาฬเนน สทฺทํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. มุขฑิณฺฑิมนฺติ มุขเภริยา เอตํ อธิวจนํ.
๔๓๒. ปสาทาวเหนาติ ¶ ปสาทชนนเกน. อภิกฺกมนํ อภิกฺกนฺตนฺติ อาห ‘‘คมเนนา’’ติ. ปฏิกฺกมนํ ปฏิกฺกนฺตํ. นิวตฺตเนนาติ นิวตฺติมตฺตํ ทสฺเสติ. นิวตฺเตตฺวา ปน คมนํ คมนเมว. อภิมุขํ โลกิตํ อาโลกิตนฺติ อาห ‘‘ปุรโต ทสฺสเนนา’’ติ. อิโต จิโต จ ทสฺสเนนาติ อนุทิสาเปกฺขนํ ทสฺเสติ. ยํทิสาภิมุโข คจฺฉติ ติฏฺติ นิสีทติ, ตทภิมุขํ เปกฺขนํ อาโลกิตํ, ตทนุคตทิสาโลกนํ ‘‘วิโลกิต’’นฺติ หิ วุจฺจติ. อฺานิปิ เหฏฺา อุปริ ปจฺฉโต เปกฺขนวเสน โอโลกิตอุลฺโลกิตาปโลกิตานิ นาม โหนฺติ. ตานิ ¶ ปน น สมณสารุปฺปานิ อปฺปสาทาวหานิ, เตเนเวตฺถ อาโลกิตวิโลกิตาเนว คหิตานิ. เตสนฺติ สมาเส คุณีภูตานิปิ ปพฺพานิ ปรามสติ. ‘‘ปพฺพสงฺโกจเนนา’’ติ หิ วุตฺตตฺตา ปพฺพานิ ตตฺถ คุณีภูตานิ สงฺโกจนสฺส ปธานตฺตา. สติสมฺปชฺเหีติ สาตฺถกตาทิปริคฺคาหิกาย สติยา ตถาปวตฺตสมฺปชฺเน จ สมนฺตโต ปกาเรหิ, ปกฏฺํ วา สวิเสสํ ชานาตีติ สมฺปชาโน, ตสฺส ภาโว สมฺปชฺํ. ตถาปวตฺตาณสฺเสตํ อธิวจนํ. อภิสงฺขตตฺตาติ สมฺมา ปวตฺติตตฺตา. เหฏฺาขิตฺตจกฺขูติ ขนฺธํ อนาเมตฺวาว อโธขิตฺตจกฺขุ. ขนฺธํ นาเมตฺวา หิ เหฏฺาวโลกนํ น สมณสารุปฺปํ. ‘‘โอกฺขิตฺตจกฺขู’’ติ จ อิมินา ยุคมตฺตทสฺสิตา วุตฺตา.
โพนฺโทติ โลโล มนฺทธาตุโกติ อตฺโถ. ภกุฏึ กตฺวาติ ภมุกเภทํ กตฺวา. สาขลฺเยน ยุตฺตาติ ‘‘ตตฺถ กตมํ สาขลฺยํ? ยา สา วาจา เนลา กณฺณสุขา’’ติอาทินา (ธ. ส. ๑๓๕๐) นเยน วุตฺตสาขลฺเยน สมนฺนาคตา, มุทุวจนาติ อตฺโถ. เนลาติ เอลํ วุจฺจติ โทโส, นาสฺสา เอลนฺติ เนลา, นิทฺโทสาติ อตฺโถ. กณฺณสุขาติ พฺยฺชนมธุรตาย กณฺณานํ สุขา, สูจินา วิชฺฌนํ วิย กณฺณสูลํ น ชเนติ. ทานนิพทฺธานีติ นิพทฺธทานานิ.
‘‘สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเน อามนฺเตสี’’ติ วตฺวา ‘‘คจฺฉถ ตุมฺเห สาริปุตฺตา’’ติ วจนโต ‘‘สาริปุตฺตา’’ติ อิทํ เอกเสสนเยน วุตฺตนฺติ อยมตฺโถ ปากโฏเยวาติ น วุตฺโต. ‘‘สาริปุตฺตา’’ติ หิ อิทํ เอกเสสนเยน วุตฺตํ วิรูเปกเสสสฺสปิ อิจฺฉิตตฺตา, เตเนเวตฺถ พหุวจนนิทฺเทโส กโตติ. สทฺธสฺส ปสนฺนสฺสาติ รตนตฺตยสฺส สทฺธาย ¶ สมนฺนาคตสฺส ตโตเยว จ ปสนฺนสฺส, กมฺมผลสทฺธาย วา สมนฺนาคตตฺตา สทฺธสฺส รตนตฺตยปฺปสาทพหุลตาย ปสนฺนสฺส.
๔๓๓. อาปตฺตึ โรเปตพฺพาติ กุลทูสกกมฺเมน อาปนฺนาปตฺตึ โรเปตพฺพา. ตสฺมึ วิหาเรติ พหิคาเม วิหารํ สนฺธาย วุตฺตํ. อนฺโตคาเม วิหาโร ปน ‘‘ตสฺมึ คาเม น วสิตพฺพ’’นฺติ อิมินาว สงฺคหิโต คามคฺคหเณเนว คหิตตฺตา. ‘‘ตสฺมึ วิหาเร’’ติ วจนโต ตสฺส คามสฺส สามนฺตา อฺสฺมึ วิหาเร วสิตุํ วฏฺฏติ. สามนฺตคาเม ปิณฺฑาย น จริตพฺพนฺติ ตสฺมึ วิหาเร วาสสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ยทิ ตตฺถ วสติ, เตน สามนฺตคาเมปิ ปิณฺฑาย น จริตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ตสฺมึ คาเม ปิณฺฑาย น จริตพฺพนฺติ ยสฺมึ คาเม กุลทูสกกมฺมํ กตํ, ตสฺมึ คาเม น จริตพฺพํ. ยสฺมิฺหิ คาเม วา นิคเม วา กุลทูสกกมฺมํ กตํ, ยสฺมิฺจ วิหาเร วสติ, เนว ตสฺมึ คาเม วา นิคเม วา จริตุํ ลพฺภติ, น วิหาเร วสิตุํ. สามนฺตวิหาเร วสนฺเตน ปน สามนฺตคาเม จริตุํ วฏฺฏติ ตตฺถ วาสสฺส อปฺปฏิกฺขิตฺตตฺตา.
๔๓๕. อฏฺารส ¶ วตฺตานีติ ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพํ, น นิสฺสโย ทาตพฺโพ, น สามเณโร อุปฏฺาเปตพฺโพ, น ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติ สาทิตพฺพา, สมฺมเตน ภิกฺขุนิโย น โอวทิตพฺพา, ยาย อาปตฺติยา สงฺเฆน ปพฺพาชนียกมฺมํ กตํ โหติ, น สา อาปตฺติ อาปชฺชิตพฺพา อฺา วา ตาทิสิกา ตโต วา ปาปิฏฺตรา, กมฺมํ น ครหิตพฺพํ, กมฺมิกา น ครหิตพฺพา, น ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน อุโปสโถ เปตพฺโพ, น ปวารณา เปตพฺพา, น สวจนียํ กาตพฺพํ, น อนุวาโท เปตพฺโพ, น โอกาโส กาเรตพฺโพ, น โจเทตพฺโพ, น สาเรตพฺโพ, น ภิกฺขูหิ สมฺปโยเชตพฺพ’’นฺติ เอวมาคตานิ อฏฺารส วตฺตานิ.
อสฺสชิปุนพฺพสุกปฺปธานา อสฺสชิปุนพฺพสุกาติ วุตฺตา สหจรณาเยน. อนุโลมปฏิปทํ อปฺปฏิปชฺชนตายาติ ยถาปฺตฺตสมฺมาวตฺตสงฺขาตํ อนุโลมปฏิปทํ อปฺปฏิปชฺชนตาย, เยน วตฺเตน จิณฺเณน สงฺโฆ อนุโลมิโก โหติ, ตสฺมึ อวตฺตนโตติ วุตฺตํ โหติ. น ปนฺนโลมา โหนฺตีติ ปติตโลมา น โหนฺติ, อนุกูลวุตฺติโน น โหนฺตีติ ¶ อตฺโถ. นิตฺถรณมคฺคํ น ปฏิปชฺชนฺตีติ อนุโลมวตฺตสงฺขาตํ นิตฺถรณูปายํ น ปฏิปชฺชนฺติ, เยน วตฺเตน จิณฺเณน สาปตฺติกภาวโต นิตฺติณฺณา โหนฺติ, ตสฺมึ นิตฺถรณกวตฺตสฺมึ น วตฺตนฺติ, อาปตฺติวุฏฺานตฺถํ ตุริตตุริตา ฉนฺทชาตา น โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหีติ ชาตินามโคตฺตกมฺมสิปฺปอาพาธลิงฺคกิเลสอาปตฺติหีนสงฺขาเตหิทสหิ อกฺโกสการเณหิ. ฉนฺทคามิตา ปาเปนฺตีติอาทีสุ ย-กาโร ‘‘สยํ อภิฺา’’ติอาทีสุ วิย ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ อาห ‘‘ฉนฺทคามิตายปิ ปาเปนฺตี’’ติอาทิ. เตสนฺติ อสฺสชิปุนพฺพสุกานํ คณปาโมกฺขานํ.
๔๓๖-๔๓๗. นิคมสฺส อปากฏตฺตา ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิมาห. ปรสนฺตกํ เทติ, ทุกฺกฏเมวาติ วิสฺสาสคฺคาเหน ปรสนฺตกํ คเหตฺวา เทนฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตฺจ โข วตฺถุปูชนตฺถายาติ มาตาปิตูนมฺปิ เทนฺเตน วตฺถุปูชนตฺถาย เอว ทาตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘มณฺฑนตฺถาย ปน สิวลิงฺคาทิปูชนตฺถายาติ เอตฺตกเมว วุตฺตตฺตา อิมํ วิกฺกิณิตฺวา ชีวิกมฺปิ กปฺเปสฺสนฺตีติ มาตุอาทีนํ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. กสฺสจิปีติ าตกสฺส อฺาตกสฺส วา กสฺสจิปิ. าติสามเณเรเหวาติ อนุจฺฉวิกตฺตา วุตฺตํ. สมฺปตฺตานํ สามเณรานํ อุปฑฺฒภาคํ ทาตุํ วฏฺฏตีติ สงฺฆิกสฺส ลาภสฺส อุปจารสีมคตานํ สามเณรานมฺปิ สนฺตกตฺตา เตสมฺปิ อุปฑฺฒภาโค ลพฺภเตวาติ กตฺวา วุตฺตํ. จูฬกนฺติ อุปฑฺฒภาคโตปิ อุปฑฺฒํ. จตุตฺถภาคสฺเสตํ อธิวจนํ.
‘‘สามเณรา…เป… เปนฺตี’’ติ อิทํ วสฺสคฺเคน อภาชิยํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ มคฺเค ¶ วา เจติยงฺคเณ วา. ทาเปตุํ น ลภนฺตีติ สามเณเรหิ ทาเปตุํ อนนุจฺฉวิกตฺตา วุตฺตํ. น หิ ตํ ปุปฺผทานํ นาม สิยา. ยทิ หิ ตถา อาคตานํ เตสํ ทานํ ปุปฺผทานํ ภเวยฺย, สามเณเรหิปิ ทาตุํ น ลพฺเภยฺย. สยเมวาติ สามเณรา สยเมว. ยาคุภตฺตาทีนิ อาทายาติ อิทํ ภิกฺขูนํ อตฺถาย ยาคุภตฺตาทิสมฺปาทนํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ อวิเสเสน วุตฺตํ.
วุตฺตนเยเนวาติ มาตาปิตูนํ ตาว หริตฺวาปิ หราเปตฺวาปิ ปกฺโกสิตฺวาปิ ปกฺโกสาเปตฺวาปิ ทาตุํ วฏฺฏติ, เสสาตกานํ ปกฺโกสาเปตฺวาว. มาตาปิตูนฺจ หราเปนฺเตน าติสามเณเรเหว หราเปตพฺพํ, อิตเร ปน ยทิ สยเมว อิจฺฉนฺติ, วฏฺฏตีติ อิมํ ปุปฺเผ วุตฺตนยํ ผเลปิ ¶ อติทิสติ, ตสฺมา ผลมฺปิ มาตาปิตูนํ หรณหราปนาทินา ทาตุํ วฏฺฏติ, เสสาตีนํ ปกฺโกสาเปตฺวาว. อิทานิ ‘‘โย หริตฺวา วา หราเปตฺวา วา…เป… อิสฺสรวตาย ททโต ถุลฺลจฺจย’’นฺติ อิมํ ปุปฺเผ วุตฺตนยํ ผเลปิ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘กุลสงฺคหตฺถาย ปนา’’ติอาทิมาห. ขีณปริพฺพยานนฺติ อาคนฺตุเก สนฺธาย วุตฺตํ. ผลปริจฺเฉเทน วาติ ‘‘เอตฺตกานิ ผลานิ ทาตพฺพานี’’ติ เอวํ ผลปริจฺเฉเทน วา. รุกฺขปริจฺเฉเทน วาติ ‘‘อิเมหิ รุกฺเขหิ ทาตพฺพานี’’ติ เอวํ รุกฺขปริจฺเฉเทน วา. ปริจฺฉินฺเนสุปิ รุกฺเขสุ ‘‘อิธ ผลานิ สุนฺทรานิ, อิโต คณฺหถา’’ติ วทนฺเตน กุลสงฺคโห กโต นาม โหตีติ อาห ‘‘เอวํ ปน น วตฺตพฺพ’’นฺติ.
รุกฺขจฺฉลฺลีติ รุกฺขตฺตโจ. เตสํ เตสํ คิหีนํ คามนฺตรเทสนฺตราทีสุ สาสนปฏิสาสนหรณํ ชงฺฆเปสนิกํ. เตนาห ‘‘คิหีนํ ทูเตยฺยํ สาสนหรณกมฺม’’นฺติ. ทูตสฺส กมฺมํ ทูเตยฺยํ. ปมํ สาสนํ อคฺคเหตฺวาปิ…เป… ปเท ปเท ทุกฺกฏนฺติ อิทํ ตสฺส สาสนํ อาโรเจสฺสามีติ อิมินา อธิปฺปาเยน คมนํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺส ปน สาสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สยเมว การฺุเ ิโต คนฺตฺวา อตฺตโน ปติรูปํ สาสนํ อาโรเจติ, อนาปตฺติ. ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการนฺติ ‘‘มม วจเนน ภควโต ปาเท วนฺทถา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปการํ สิกฺขาปเท ปมํ วุตฺตํ. ปกฺกมตายสฺมาติ อิทํ ปพฺพาชนียกมฺมวเสน วุตฺตํ. ปุน ปกฺกมตายสฺมาติ อิทํ ปน ปพฺพาชนียกมฺมกตสฺส วตฺตวเสน วุตฺตํ. ปมสงฺฆเภทสทิสาเนวาติ เอตฺถ องฺเคสุปิ ยถา ตตฺถ ปรกฺกมนํ, เอวํ อิธ ฉนฺทาทีหิ ปาปนํ ทฏฺพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
กุลทูสกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนวณฺณนา
๔๔๒. ปมํ ¶ อาปตฺติ อาปชฺชนํ เอเตสนฺติ ปมาปตฺติกา. ตตฺตกานิ อหานีติ ปฏิจฺฉาทิตทิวสโต ปฏฺาย ยาว อาโรจิตทิวโส, ตาว ทิวสปกฺขมาสสํวจฺฉรวเสน ยตฺตโก กาโล อติกฺกนฺโต, ตตฺตกํ กาลนฺติ อตฺโถ. อกาเมน อวเสนาติ เอตฺถ อปฺปฏิกมฺมกตาย อาปตฺติยา สคฺคโมกฺขาวรณภาวโต อนิจฺฉนฺเตนปิ ปริวสิตพฺพนฺติ ¶ อธิปฺปาโย. อวฺหาตพฺโพติ อพฺภานกมฺมวเสน ปกฺโกสิตพฺโพ. เต จ ภิกฺขู คารยฺหาติ เอตฺถ เย อูนภาวํ ตฺวา อพฺเภนฺติ, เต ภิกฺขู จ ครหิตพฺพา สาติสารา สโทสา, ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺตีติ อยมตฺโถ ปากโฏเยวาติ น วุตฺโต. สามีจีติ วตฺตํ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย สารตฺถทีปนิยํ
เตรสกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อนิยตกณฺฑํ
๑. ปมอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๔๓. ปุตฺตสทฺเทน ¶ ¶ สามฺนิทฺเทสโต เอกเสสนเยน วา ปุตฺตีปิ คหิตาติ อาห ‘‘พหู ธีตโร จา’’ติ. ทานปฺปทาเนสูติ ขุทฺทเกสุ เจว มหนฺเตสุ จ ทาเนสุ. ฉณํ นาม อตฺตโน เคเห กตฺตพฺพมงฺคลนฺติ อาห ‘‘อาวาหวิวาหมงฺคลาทีสู’’ติ. เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ผคฺคุณมาสาทีสุ อุตฺตรผคฺคุณาทิอภิลกฺขิตทิวเสสุ สปริชนานํ มนุสฺสานํ มงฺคลกรณมฺปิ สงฺคณฺหาติ. อนฺตรุสฺสเวสูติ มหุสฺสวสฺส อนฺตรนฺตรา ปวตฺติตอุสฺสเวสุ. อาสาฬฺหีปวารณนกฺขตฺตาทีสูติ เอตฺถ นกฺขตฺตสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. ตตฺถ อาสาฬฺหีนกฺขตฺตนฺติ วสฺสูปคมนปูชาทิวสํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปวารณนกฺขตฺตนฺติ ปวารณปูชาทิวสํ สนฺธาย. อาทิ-สทฺเทน ยสฺมึ นกฺขตฺเต คามนิคมวาสิโน ตโย สตฺต วา ทิวเส นกฺขตฺตโฆสนํ กตฺวา ยถาวิภวํ อลงฺกตปฏิยตฺตา โภเค ปริภฺุชนฺตา นกฺขตฺตกีฬํ กีฬนฺติ, ตมฺปิ สงฺคณฺหาติ. อิเมปิ ทารกาติ อตฺตโน ทารเก สนฺธาย วทนฺติ. ตทนนฺตรนฺติ ภิกฺขูนํ โภชนานนฺตรํ.
๔๔๔-๔๔๕. ตํ กมฺมนฺติ ตํ อชฺฌาจารกมฺมํ. ภิกฺขุ นิสินฺเนติ เอตฺถ ภิกฺขูติ ภุมฺมตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ภุมฺมวจนสฺส วา โลปํ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ภิกฺขุมฺหิ นิสินฺเน’’ติ. ปาฬิยํ ‘‘โสตสฺส รโห’’ติ อิทํ อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตํ, ‘‘ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน’’ติ ปน วจนโต ‘‘สกฺกา โหติ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตุ’’นฺติ จ วุตฺตตฺตา จกฺขุสฺส รโห อิธาธิปฺเปโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพติ รโห นิสชฺชาปตฺติยา ปริจฺเฉโท ววตฺถานํ เวทิตพฺพํ. อิทานิ จกฺขุสฺส รเหเนว อาปตฺตึ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจปิ หี’’ติอาทิมาห. ปิหิตกวาฏสฺสาติ อิมินา ปฏิจฺฉนฺนภาวโต จกฺขุสฺส รโหสพฺภาวํ ทสฺเสติ. อปิหิตกวาฏสฺสาติ อิมินา อปฺปฏิจฺฉนฺนภาวํ ทสฺเสติ. อปฺปฏิจฺฉนฺเน จ ทุติยสิกฺขาปเท อาคตนเยน โสตสฺส รหวเสนปิ ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺเถปิ โอกาเส’’ติ ¶ . ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ’’ติ หิ อิทํ โสตสฺส รหาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยทิ หิ จกฺขุสฺเสว รหาภาวํ สนฺธาย วเทยฺย ¶ , ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ’’ติ น วเทยฺย อปฺปฏิจฺฉนฺเน ตโต ทูรตเร นิสินฺเนปิ จกฺขุสฺส รหาสมฺภวโต. ยสฺมา นิสีทิตฺวา นิทฺทายนฺโต กปิมิทฺธปเรโต กฺจิ กาลํ จกฺขูนิ อุมฺมีเลติ, กฺจิ กาลํ นิมีเลติ, น จ มหานิทฺทํ โอกฺกมติ, ตสฺมา ‘‘นิทฺทายนฺโตปิ อนาปตฺตึ กโรตี’’ติ วุตฺตํ. นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโต ปน ตาทิโส น โหตีติ อาห ‘‘นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโต น กโรตี’’ติ, อนาปตฺตึ น กโรตีติ อตฺโถ.
ปฏิลทฺธโสตาปตฺติผลาติ อนฺติมปริจฺเฉทโต อริยสาวิกํ ทสฺเสติ. ปฏิวิทฺธจตุสจฺจาติ โสตาปตฺติมคฺเคน ปฏิวิทฺธจตุสจฺจา. ติณฺณํ ธมฺมานํ อฺตเรน กาเรตพฺโพติ นิสชฺชํ ปฏิชานมานสฺส ติณฺณํ ธมฺมานํ อฺตรสมาโยโค โหติเยวาติ วุตฺตํ. ปาราชิเกน ปน สงฺฆาทิเสเสน จ ปาจิตฺติเยน จ เตนากาเรน นิสชฺชํ ปฏิชานมาโนว กาเรตพฺโพ. น อปฺปฏิชานมาโนติ อลชฺชีปิ อปฺปฏิชานมาโน อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพติ อวิเสเสน วุตฺตํ. โส หิ ยาว น ปฏิชานาติ, ตาว เนว สุทฺโธ, น อสุทฺโธติ วา วตฺตพฺโพ, วตฺตานุสนฺธินา ปน กาเรตพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ –
‘‘ปฏิฺา ลชฺชีสุ กตา, อลชฺชีสุ เอวํ น วิชฺชติ;
พหุมฺปิ อลชฺชี ภาเสยฺย, วตฺตานุสนฺธิเตน การเย’’ติ. (ปริ. ๓๕๙);
เยน วา สา สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกา วเทยฺย, เตน โส ภิกฺขุ กาเรตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘ปฏิชานมาโน’’ติ อวุตฺเตปิ อธิการตฺตา ‘‘ปฏิชานมาโนว เตน โส ภิกฺขุ กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. ตถารูปาย อุปาสิกาย วจเนน อฺถตฺตาภาวโต ทิฏฺํ นาม ตถาปิ โหติ, อฺถาปิ โหตีติ ทสฺสเนน อฺถตฺตสมฺภวํ ทสฺเสติ. เอวํ มหิทฺธิกา นาม…เป… วทาเปถาติ อิทํ ‘‘เอวํ มหิทฺธิกาปิ ตุมฺเห เอวรูเป อาสงฺกนีเย าเน กสฺมา อนุปปริกฺขิตฺวา นิสินฺนตฺถ, ตุมฺหาทิเสหิ นาม อนฺตรฆเร นิสีทนฺเตหิ อุปปริกฺขิตฺวา ปติรูเป าเน นิสีทิตพฺพ’’นฺติ เถรํ โอวทนฺโต อาห, น ปน อสทฺทหนฺโต. เถโร อตฺตโน อนุปปริกฺขิตฺวา อนิสินฺนภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อนฺตรฆรสฺเสเวโส อาวุโส โทโส’’ติ อาห. เอวมกาสินฺติ อตฺตโน นิคูหิตพฺพมฺปิ คุณํ ปกาเสนฺโต เอวํ ¶ วิย อิทฺธิปาฏิหาริยํ อกาสึ. รกฺเขยฺยาสิ มนฺติ ‘‘มา มํ อฺเปิ เอวํ ชานนฺตู’’ติ อตฺตโน คุณํ อชานาเปตุกาโม วทติ.
๔๔๖-๔๕๑. มาตุคามสฺส เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโตติ เอตฺถ ‘‘มคฺเค’’ติ ปาเสโส ทฏฺพฺโพติ ¶ อาห ‘‘มาตุคามสฺส มคฺเค’’ติ. รโห นิสชฺชสฺสาทสฺส อสติปิ เมถุนราคภาเว ตปฺปฏิพทฺธกิเลสตฺตา วุตฺตํ ‘‘เมถุนธมฺมสนฺนิสฺสิตกิเลโส วุจฺจตี’’ติ, เตเนว สนฺนิสฺสิตคฺคหณํ กตํ. ตํ สนฺธาย อคเตปิ อสุทฺธจิตฺเตน คตตฺตา ‘‘อสฺสาเท อุปฺปนฺเน ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตํ. รหสฺสาโท อุปฺปชฺชติ อนาปตฺตีติ สุทฺธจิตฺเตน คนฺตฺวา นิสินฺนตฺตา จิตฺตุปฺปาทมตฺเตเนตฺถ อาปตฺติ น โหตีติ วุตฺตํ. อยํ ธมฺโม อนิยโตติ เอตฺถ ติณฺณํ อาปตฺตีนํ ยํ อาปตฺตึ วา วตฺถุํ วา ปฏิชานาติ, ตสฺส วเสน กาเรตพฺพตาย อนิยโตติ อยมตฺโถ ปากโฏเยวาติ น วุตฺโต. ยํ อาปตฺตึ ปฏิชานาติ, ตสฺสา วเสเนตฺถ องฺคเภโท เวทิตพฺโพ.
ปมอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๕๒. ‘‘เอโก’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘นิสชฺชํ กปฺเปตุํ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ น ฆฏตีติ อาห ‘‘ยํ เอโก…เป… สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ’’ติ. เอตํ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ‘‘เอโก’’ติ อิทํ ปจฺจตฺตวจนํ.
๔๕๓. พหิ ปริกฺขิตฺตนฺติ พหิ ปาการาทินา ปริกฺขิตฺตํ. ปริเวณงฺคณนฺติ ปริเวณมาฬกํ สนฺธาย วุตฺตํ. อิตฺถีปิ ปุริโสปีติ เอตฺถ ปเม กสฺมา อิตฺถิสตมฺปิ อนาปตฺตึ น กโรติ, อิธ เอกาปิ กสฺมา อนาปตฺตึ กโรตีติ? วุจฺจเต – ปมสิกฺขาปทํ ‘‘สกฺกา โหติ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตุ’’นฺติ วุตฺตตฺตา เมถุนธมฺมวเสน อาคตํ, น จ เมถุนสฺส มาตุคาโม ทุติโย โหติ. อิตฺถิโย หิ อฺมฺิสฺสา วชฺชํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ, เตเนว เวสาลิยํ มหาวเน ทฺวารํ วิวริตฺวา นิปนฺเน ภิกฺขุมฺหิ สมฺพหุลา อิตฺถิโย ยาวทตฺถํ กตฺวา ปกฺกมึสุ, ตสฺมา ตตฺถ ‘‘อิตฺถิสตมฺปิ อนาปตฺตึ น กโรตี’’ติ วุตฺตํ. อิทํ ปน สิกฺขาปทํ ทุฏฺุลฺลวาจาวเสน อาคตํ ‘‘อลฺจ โข โหติ มาตุคามํ ทุฏฺุลฺลาหิ วาจาหิ โอภาสิตุ’’นฺติ ¶ วุตฺตตฺตา. ทุฏฺุลฺลวาจฺจ สุตฺวา มาตุคาโมปิ น ปฏิจฺฉาเทติ. เตเนว ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปเท ยา ตา อิตฺถิโย หิริมนา, ตา นิกฺขมิตฺวา ภิกฺขู อุชฺฌาเปสุํ, ตสฺมา อิธ ‘‘อิตฺถีปิ อนาปตฺตึ กโรตี’’ติ วุตฺตํ. อิธ อปฺปฏิจฺฉนฺนตฺตา อิตฺถีปิ อนาปตฺตึ กโรติ, ตตฺถ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา อิตฺถิสตมฺปิ อนาปตฺตึ น กโรตีติ จ วทนฺติ.
กายสํสคฺควเสน อนนฺโธ วุตฺโต, ทุฏฺุลฺลวาจาวเสน อพธิโร. อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ โอกาเสติ โสตสฺส รหาภาโว วุตฺโต, เอเตน ‘‘โสตสฺส รโห ทฺวาทสหตฺเถน ปริจฺฉินฺทิตพฺโพ’’ติ ทสฺเสติ ¶ . ตสฺมา ทฺวาทสหตฺถโต พหิ นิสินฺโน อนาปตฺตึ น กโรติ สติปิ จกฺขุสฺส รหาภาเว โสตสฺส รหสพฺภาวโต. อิมสฺมิฺหิ สิกฺขาปเท อปฺปฏิจฺฉนฺนตฺตา โสตสฺส รโหเยว อธิปฺเปโต. ปาฬิยํ ปน ‘‘จกฺขุสฺส รโห’’ติ อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตํ. เกนจิ ปน ‘‘ทฺเวปิ รหา อิธ อธิปฺเปตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ น คเหตพฺพํ. น หิ อปฺปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส จกฺขุสฺส รโห สมฺภวติ ทฺวาทสหตฺถโต พหิ ทสฺสนวิสเย ทูรตเร นิสินฺนสฺสปิ ทฏฺุํ สกฺกุเณยฺยภาวโต. นิทฺทายนฺโตปีติ อิมินา ‘‘นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโตปิ คหิโตเยวา’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ‘‘นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺเตปิ สติปิ จกฺขุสฺส รเห อพธิรตฺตา โสตสฺส รโห นตฺถี’’ติ คณฺิปทการานํ อธิปฺปาโย. ยถา ปน นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโต อนฺโธ วิย กิฺจิ น ปสฺสตีติ จกฺขุสฺส รโห สมฺภวติ, ตถา พธิโร วิย กิฺจิ สทฺทํ น สุณาตีติ โสตสฺส รโหปิ สมฺภวตีติ สกฺกา วตฺตุํ. อฏฺกถายฺจ ิโต วา นิสินฺโน วาติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ปมสิกฺขาปเท วิย ‘‘นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโตปิ อนาปตฺตึ น กโรตี’’ติ อิทํ ปน น วุตฺตํ, ตสฺมา วีมํสิตฺวา ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา คเหตพฺพํ.
โสตสฺส รหสฺเสว อิธาธิปฺเปตตฺตา ‘‘พธิโร ปน จกฺขุมาปี’’ติ วุตฺตํ. อนฺธสฺส อปฺปฏิจฺฉนฺนมฺปิ ปฏิจฺฉนฺนปกฺขํ ภชตีติ ปมสิกฺขาปทสฺส วิสยตฺตา วุตฺตํ ‘‘อนฺโธ วา อพธิโรปิ น กโรตี’’ติ. ยเถว หิ ตตฺถ อปิหิตกวาฏสฺส คพฺภสฺส อนฺโต สมีเปปิ ิโต อนฺโธ อนาปตฺตึ น กโรติ, เอวมยมฺปีติ ทฏฺพฺพํ. อุภยตฺถาปีติ ทฺวีสุปิ อนิยเตสุ. ยสฺมา ทฺวีหิ สิกฺขาปเทหิ อุทายิตฺเถรํ อารพฺภ วิสุํ ปฺตฺตา กาจิ อาปตฺติ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ตสฺส ตสฺส สิกฺขาปทสฺส อาทิกมฺมิเก สนฺธาย อาทิกมฺมิกานํ อนาปตฺติ วุตฺตา. อุปนนฺทตฺเถราทโย หิ รโห นิสชฺชาทีนํ ¶ อาทิกมฺมิกา. ภควตา ปน ปมํ ปฺตฺตสิกฺขาปทานิเยว คเหตฺวา อุปนนฺทวตฺถุสฺมึ อนิยตกฺกโม ทสฺสิโต. ยทิ อิเมหิ สิกฺขาปเทหิ วิสุํ ปฺตฺตา อาปตฺติ นาม นตฺถิ, อถ กสฺมา ภควตา อนิยตทฺวยํ ปฺตฺตนฺติ? เอวรูปายปิ อุปาสิกาย วุจฺจมาโน ปฏิชานมาโนเยว อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ, น อปฺปฏิชานมาโนติ ทสฺเสนฺเตน ภควตา ยาย กายจิ อาปตฺติยา เยน เกนจิ โจทิเต ปฏิฺาตกรณํเยว ทฬฺหํ กตฺวา วินยวินิจฺฉยลกฺขณํ ปิตํ. อถ ภิกฺขุนีนํ อนิยตํ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? อิทเมว ลกฺขณํ สพฺพตฺถ อนุคตนฺติ น วุตฺตํ.
ทุติยอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย สารตฺถทีปนิยํ
อนิยตวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. นิสฺสคฺคิยกณฺฑํ
๑. จีวรวคฺโค
๑. ปมกถินสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๕๙. สมิตาวินาติ ¶ ¶ สมิตปาเปน. โคตมเก เจติเยติ โคตมยกฺขสฺส เจติยฏฺาเน กตวิหาโร วุจฺจติ. ปริภฺุชิตุํ อนฺุาตํ โหตีติ ภควตา คหปติจีวเร อนฺุาเต พหูนิ จีวรานิ ลภิตฺวา ภณฺฑิกํ กตฺวา สีเสปิ ขนฺเธปิ กฏิยาปิ เปตฺวา อาคจฺฉนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา จีวเร สีมํ พนฺธนฺเตน ติจีวรํ ปริโภคตฺถาย อนฺุาตํ, น ปน อธิฏฺานวเสน. นหายนฺติ เอตฺถาติ นหานํ, นหานติตฺถํ.
๔๖๐. เอโก กิร พฺราหฺมโณ จินฺเตสิ ‘‘พุทฺธรตนสฺส จ สงฺฆรตนสฺส จ ปูชา ปฺายติ, กถํ นุ โข ธมฺมรตนํ ปูชิตํ นาม โหตี’’ติ. โส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอตมตฺถํ ปุจฺฉิ. ภควา อาห ‘‘สเจปิ พฺราหฺมณ ธมฺมรตนํ ปูเชตุกาโม, เอกํ พหุสฺสุตํ ปูเชหี’’ติ. พหุสฺสุตํ ภนฺเต อาจิกฺขถาติ. ภิกฺขุสงฺฆํ ปุจฺฉาติ. โส ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘พหุสฺสุตํ ภนฺเต อาจิกฺขถา’’ติ อาห. อานนฺทตฺเถโร พฺราหฺมณาติ. พฺราหฺมโณ เถรํ สหสฺสคฺฆนเกน จีวเรน ปูเชสิ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปฏิลาภวเสน อุปฺปนฺน’’นฺติ. อุปฺปนฺน-สทฺโท นิปฺผนฺนปริยาโยปิ โหตีติ ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘โน นิปฺผตฺติวเสนา’’ติ. ปมเมว หิ ตํ ตนฺตวายกมฺเมน นิปฺผนฺนํ.
เถรสฺส สนฺติเก อุปชฺฌํ คาหาเปตฺวา สยํ อนุสฺสาวนกมฺมํ กโรตีติ เอตฺถ สาริปุตฺตตฺเถโรปิ ตเถว กโรตีติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ เอกเมเกน อตฺตโน ปตฺตจีวรํ ทตฺวา ปพฺพาเชตฺวา อุปชฺฌํ คณฺหาปิตานิ ¶ ปฺจ ปฺจ ภิกฺขุสตานิ อเหสุํ. อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อติวิย มมายตีติ อานนฺทตฺเถโร ตาว มมายตุ อขีณาสวภาวโต, สาริปุตฺตตฺเถโร กถนฺติ? น อิทํ มมายนํ เคหสฺสิตเปมวเสน, อถ โข คุณสมฺภาวนาวเสนาติ นายํ โทโส. นวมํ วา ทิวสํ ทสมํ วาติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ ¶ , นวเม วา ทสเม วา ทิวเสติ อตฺโถ. สเจ ภเวยฺยาติ สเจ กสฺสจิ เอวํ สิยา. วุตฺตสทิสเมวาติ เอตฺถ ‘‘วุตฺตทิวสเมวา’’ติปิ ปนฺติ. ธาเรตุนฺติ เอตฺถ ‘‘อาหา’’ติ ปาเสโส ทฏฺพฺโพ.
๔๖๒-๔๖๓. นิฏฺิตจีวรสฺมินฺติ ภุมฺมวจนสฺส โลปํ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ‘‘นิฏฺิเต จีวรสฺมิ’’นฺติ, จีวรสฺส กรณปลิโพเธ อุปจฺฉินฺเนติ วุตฺตํ โหติ. ปาสปฏฺฏคณฺิกปฏฺฏปริโยสานํ ยํ กิฺจิ กาตพฺพํ, ตํ กตฺวาติ โยเชตพฺพํ. สูจิยา ปฏิสามนนฺติ อิทํ สูจิกมฺมสฺส สมฺมา ปรินิฏฺิตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, สูจิกมฺมนิฏฺานเมเวตฺถ ปมาณํ. เอเตสมฺปีติ วินฏฺาทึ ปรามสติ.
กถิเน จ อุพฺภตสฺมินฺติ ยํ สงฺฆสฺส กถินํ อตฺถตํ, ตสฺมึ กถิเน จ อุพฺภเตติ อตฺโถ. ทุติยสฺส ปลิโพธสฺส อภาวํ ทสฺเสตีติ อาวาสปลิโพธสฺส อภาวํ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ ‘‘นิฏฺิตจีวรสฺมึ อุพฺภตสฺมึ กถิเน’’ติ อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ ทฺวินฺนํ ปลิโพธานํ อภาวทสฺสเนน อตฺถตกถินสฺส ปฺจมาสพฺภนฺตเร ยาว จีวรปลิโพโธ อาวาสปลิโพโธ จ น อุปจฺฉิชฺชติ, ตาว อนธิฏฺิตํ อวิกปฺปิตํ อติเรกจีวรํ ทสาหโต ปรมฺปิ เปตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. อตฺถตกถินสฺส หิ ยาว กถินสฺส อุพฺภารา อนามนฺตจาโร อสมาทานจาโร ยาวทตฺถจีวรํ คณโภชนํ โย จ ตตฺถ จีวรุปฺปาโทติ อิเม ปฺจานิสํสา ลพฺภนฺติ. ปกฺกมนํ อนฺโต อสฺสาติ ปกฺกมนนฺติกา. เอวํ เสสาปิ เวทิตพฺพา. วิตฺถาโร ปเนตฺถ อาคตฏฺาเนเยว อาวิ ภวิสฺสติ.
โขมนฺติ โขมสุตฺเตหิ วายิตํ โขมปฏจีวรํ, ตถา เสสานิ. สาณนฺติ สาณวากสุตฺเตหิ กตจีวรํ. ภงฺคนฺติ โขมสุตฺตาทีนิ สพฺพานิ เอกจฺจานิ วา มิสฺเสตฺวา กตจีวรํ. ภงฺคมฺปิ วากมยเมวาติ เกจิ. ทุกูลํ ปฏฺฏุณฺณํ โสมารปฏํ จีนปฏํ อิทฺธิชํ เทวทินฺนนฺติ อิมานิ ปน ฉ จีวรานิ เอเตสํเยว อนุโลมานีติ วิสุํ น วุตฺตานิ. ทุกูลฺหิ สาณสฺส อนุโลมํ วากมยตฺตา. ปฏฺฏุณฺณเทเส สฺชาตวตฺถํ ปฏฺฏุณฺณํ. ‘‘ปฏฺฏุณฺณโกเสยฺยวิเสโส’’ติ หิ อภิธานโกเส วุตฺตํ. โสมารเทเส จีนเทเส จ ชาตวตฺถานิ โสมารจีนปฏานิ. ปฏฺฏุณฺณาทีนิ ตีณิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ ปาณเกหิ กตสุตฺตมยตฺตา. อิทฺธิชํ เอหิภิกฺขูนํ ¶ ปฺุิทฺธิยา นิพฺพตฺตจีวรํ, ตํ โขมาทีนํ ¶ อฺตรํ โหตีติ เตสํ เอว อนุโลมํ. เทวตาหิ ทินฺนํ จีวรํ เทวทินฺนํ, ตํ กปฺปรุกฺเข นิพฺพตฺตํ ชาลินิยา เทวกฺาย อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ทินฺนวตฺถสทิสํ, ตมฺปิ โขมาทีนํเยว อนุโลมํ โหติ เตสุ อฺตรภาวโต.
มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส วิทตฺถึ สนฺธาย ‘‘ทฺเว วิทตฺถิโย’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิมินา ทีฆโต วฑฺฒกีหตฺถปฺปมาณํ วิตฺถารโต ตโต อุปฑฺฒปฺปมาณํ วิกปฺปนุปคนฺติ ทสฺเสติ. ตถา หิ ‘‘สุคตวิทตฺถิ นาม อิทานิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย, วฑฺฒกีหตฺเถน ทิยฑฺโฒ หตฺโถ โหตี’’ติ กุฏิการสิกฺขาปทฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๔๘-๓๔๙) วุตฺตํ, ตสฺมา สุคตงฺคุเลน ทฺวาทสงฺคุลํ วฑฺฒกีหตฺเถน ทิยฑฺโฒ หตฺโถติ สิทฺธํ. เอวฺจ กตฺวา สุคตงฺคุเลน อฏฺงฺคุลํ วฑฺฒกีหตฺถปฺปมาณนฺติ อิทํ อาคตเมวาติ.
ตํ อติกฺกามยโตติ เอตฺถ ตนฺติ จีวรํ กาลํ วา ปรามสติ. ตสฺส โย อรุโณติ ตสฺส จีวรุปฺปาททิวสสฺส โย อติกฺกนฺโต อรุโณ. จีวรุปฺปาททิวเสน สทฺธินฺติ จีวรุปฺปาททิวสสฺส อติกฺกนฺตอรุเณน สทฺธินฺติ อตฺโถ. ทิวสสทฺเทน หิ ตํทิวสนิสฺสิโต อรุโณ วุตฺโต. พนฺธิตฺวาติ รชฺชุอาทีหิ พนฺธิตฺวา. เวเตฺวาติ วตฺถาทีติ เวเตฺวา.
วจนีโยติ สงฺฆํ อเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ. อฺถาปิ วตฺตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘ยาย กายจิ ภาสาย ปทปฏิปาฏิยา อวตฺวาปิ อตฺถมตฺเต วุตฺเต วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. เตนาติ อาปตฺตึ ปฏิคฺคณฺหนฺเตน. ปฏิคฺคาหเกน ‘‘ปสฺสสี’’ติ วุตฺเต เทสเกน วตฺตพฺพวจนํ ทสฺเสติ ‘‘อาม ปสฺสามี’’ติ. ปุน ปฏิคฺคาหเกน วตฺตพฺพวจนมาห ‘‘อายตึ สํวเรยฺยาสี’’ติ. เอวํ วุตฺเต ปุน เทสเกน วตฺตพฺพวจนํ ‘‘สาธุ สุฏฺุ สํวริสฺสามี’’ติ. อิมินา อตฺตโน อายตึ สํวเร ปติฏฺิตภาวํ ทสฺเสติ. ทฺวีสุ ปน สมฺพหุลาสุ วาติ ทฺวีสุ สมฺพหุลาสุ วา อาปตฺตีสุ ปุริมนเยเนว วจนเภโท เวทิตพฺโพ. ตฺติยํ อาปตฺตึ สรติ วิวรตีติ เอตฺถ ทฺเว อาปตฺติโยติ วา สมฺพหุลา อาปตฺติโยติ วา วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. จีวรทาเนปีติ นิสฺสฏฺจีวรสฺส ทาเนปิ. วตฺถุวเสนาติ จีวรคณนาย. คณสฺส วุตฺตา ปาฬิเยเวตฺถ ปาฬีติ ทฺวีสุ อิมาหํ อายสฺมนฺตานํ นิสฺสชฺชามีติ วจเน วิเสสาภาวโต วุตฺตํ. เอวํ…เป… วตฺตุํ วฏฺฏตีติ วตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘อิโต ¶ ครุกตรานี’’ติอาทิ. ตตฺถ อิโตติ อิโต นิสฺสฏฺจีวรทานโต. ตฺติกมฺมโต ตฺติทุติยกมฺมํ ครุกตรนฺติ อาห ‘‘อิโต ครุกตรานี’’ติ. อิมาหํ จีวรนฺติ เอตฺถ ‘‘อิมํ จีวร’’นฺติปิ ปนฺติ.
๔๖๘. น ¶ อิธ สฺา รกฺขตีติ อิทํ เวมติกํ อนติกฺกนฺตสฺฺจ สนฺธาย วุตฺตํ. โยปิ เอวํสฺี, ตสฺสปีติ น เกวลํ อติกฺกนฺเต อติกฺกนฺตสฺิสฺส, อถ โข เวมติกสฺส อนติกฺกนฺตสฺิสฺสปีติ อตฺโถ. ‘‘น อิธ สฺา รกฺขตี’’ติอาทินา วุตฺตมตฺถํ เสสตฺติเกปิ อติทิสติ. เอส นโย สพฺพตฺถาติ เอส นโย อวินฏฺาทีสุปีติ อฺเสํ จีวเรสุ อุปจิกาทีหิ ขายิเตสุ ‘‘มยฺหมฺปิ จีวรํ ขายิต’’นฺติ เอวํสฺี โหตีติอาทินา โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. อนฏฺโต อวิลุตฺตสฺส วิเสสมาห ‘‘ปสยฺหาวหารวเสนา’’ติ. เถยฺยาวหารวเสน คหิตฺหิ นฏฺนฺติ อธิปฺเปตํ, ปสยฺหาวหารวเสน คหิตํ วิลุตฺตนฺติ. อนาปตฺติ อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภฺุชตีติ อิทํ นิสีทนสนฺถตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ เยน หิ ปุราณสนฺถตสฺส สามนฺตา สุคตวิทตฺถึ อนาทิยิตฺวา อฺํ นวํ นิสีทนสนฺถตํ กตํ, ตสฺส ตํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ. ตสฺมา ‘‘อนาปตฺติ อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภฺุชตี’’ติ อิทํ ปรสฺส นิสฺสคฺคิยํ อปรสฺส ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏตีติ อิมมตฺถํ สาเธติ. ปริโภคํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อนติกฺกนฺเต อติกฺกนฺตสฺิสฺส เวมติกสฺส จ ปริภฺุชนฺตสฺเสว ทุกฺกฏํ, น ปน อปริภฺุชิตฺวา เปนฺตสฺสาติ อธิปฺปาโย.
๔๖๙. ติจีวรํ อธิฏฺาตุนฺติ นามํ วตฺวา อธิฏฺาตุํ. น วิกปฺเปตุนฺติ นามํ วตฺวา น วิกปฺเปตุํ. เอส นโย สพฺพตฺถ. ตสฺมา ติจีวราทีนิ อธิฏฺหนฺเตน ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติอาทินา นามํ วตฺวา อธิฏฺาตพฺพํ. วิกปฺเปนฺเตน ปน ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิ’’นฺติอาทินา ตสฺส ตสฺส จีวรสฺส นามํ อคฺคเหตฺวาว ‘‘อิมํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วิกปฺเปตพฺพํ. ติจีวรํ วา โหตุ อฺํ วา, ยทิ ตํ ตํ นามํ คเหตฺวา วิกปฺเปติ, อวิกปฺปิตํ โหติ, อติเรกจีวรฏฺาเนเยว ติฏฺติ. ตโต ปรํ วิกปฺเปตุนฺติ ‘‘จตุมาสโต ปรํ วิกปฺเปตฺวา ปริภฺุชิตุํ อนฺุาต’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘ตโต ปรํ วิกปฺเปตฺวา ยาว อาคามิสํวจฺฉเร วสฺสานํ จาตุมาสํ, ตาว เปตุํ อนฺุาต’’นฺติปิ วทนฺติ. ‘‘ตโต ปรํ วิกปฺเปตุํ อนุชานามีติ เอตฺตาวตา วสฺสิกสาฏิกํ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิฺจ ¶ ตํ ตํ นามํ คเหตฺวา วิกปฺเปตุํ อนฺุาตนฺติ เอวมตฺโถ น คเหตพฺโพ ตโต ปรํ วสฺสิกสาฏิกาทินามสฺเสว อภาวโต. ตสฺมา ตโต ปรํ วิกปฺเปนฺเตนปิ นามํ คเหตฺวา น วิกปฺเปตพฺพํ. อุภินฺนมฺปิ ตโต ปรํ วิกปฺเปตฺวา ปริโภคสฺส อนฺุาตตฺตา ตถา วิกปฺปิตํ อฺนาเมน อธิฏฺหิตฺวา ปริภฺุชิตพฺพ’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ.
ปจฺจุทฺธรามีติ เปมิ, ปริจฺจชามีติ วา อตฺโถ. อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามีติ เอตฺถ ‘‘อิมํ จีวรํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามีติ เอวมฺปิ วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ, ตมฺปิ ‘‘อิมํ จีวรํ ปริกฺขารโจฬํ ¶ อธิฏฺามี’’ติ อิมินา สเมติ. กายวิการํ กโรนฺเตนาติ หตฺเถน จีวรํ ปรามสนฺเตน วา จาเลนฺเตน วา. ทุวิธนฺติ สมฺมุขปรมฺมุขเภเทสุ ทุวิธํ. หตฺถปาเสติ อิทํ ทฺวาทสหตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร ิตํ ‘‘อิม’’นฺติ วตฺวา อธิฏฺาตพฺพํ. ตโต ปรํ ‘‘เอต’’นฺติ วตฺวา อธิฏฺาตพฺพนฺติ เกจิ วทนฺติ. คณฺิปเทสุ ปเนตฺถ น กิฺจิ วุตฺตํ. ปาฬิยํ อฏฺกถายฺจ สพฺพตฺถ ‘‘หตฺถปาโส’’ติ อฑฺฒเตยฺยหตฺโถ วุจฺจติ, ตสฺมา อิธ วิเสสวิกปฺปนาย การณํ คเวสิตพฺพํ. สามนฺตวิหาโร นาม ยตฺถ ตทเหว คนฺตฺวา นิวตฺติตุํ สกฺกา. ‘‘สามนฺตวิหาเร’’ติ อิทํ เทสนาสีสมตฺตํ, ตสฺมา ปิตฏฺานํ สลฺลกฺเขตฺวา ทูเร ิตมฺปิ อธิฏฺาตพฺพนฺติ วทนฺติ. ปิตฏฺานํ สลฺลกฺเขตฺวาติ จ อิทํ ปิตฏฺานสลฺลกฺขณํ อนุจฺฉวิกนฺติ กตฺวา วุตฺตํ, จีวรสลฺลกฺขณเมเวตฺถ ปมาณํ.
อธิฏฺหิตฺวา ปิตวตฺเถหีติ ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺหิตฺวา ปิตวตฺเถหิ. อธิฏฺานโต ปุพฺเพ สงฺฆาฏิอาทิโวหารสฺส อภาวโต ‘‘อิมํ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ ปริกฺขารโจฬสฺส วิสุํ ปจฺจุทฺธารวิธึ ทสฺเสติ. ปริกฺขารโจฬนาเมน ปน อธิฏฺิตตฺตา ‘‘อิมํ ปริกฺขารโจฬํ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ วุตฺเตปิ เนวตฺถิ โทโสติ วิฺายติ. ปจฺจุทฺธริตฺวา ปุน อธิฏฺาตพฺพานีติ อิทฺจ สงฺฆาฏิอาทิจีวรนาเมน อธิฏฺหิตฺวา ปริภฺุชิตุกามํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปริกฺขารโจฬนาเมเนว อธิฏฺหิตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส ปน ปุพฺเพกตอธิฏฺานเมว อธิฏฺานํ. อธิฏฺานกิจฺจํ นตฺถีติ อิมินา กปฺปพินฺทุทานกิจฺจมฺปิ นตฺถีติ ทสฺเสติ. มุฏฺิปฺจกาทิติจีวรปฺปมาณยุตฺตํ สนฺธาย ‘‘ติจีวรํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺาตุนฺติ ปริกฺขารโจฬํ กตฺวา อธิฏฺาตุํ. พทฺธสีมายํ อวิปฺปวาสสีมาสมฺมุติสพฺภาวโต จีวรวิปฺปวาเสปิ เนวตฺถิ โทโสติ น ตตฺถ ทุปฺปริหารตาติ อาห ‘‘อพทฺธสีมายํ ทุปฺปริหาร’’นฺติ.
อนติริตฺตปฺปมาณาติ ¶ สุคตวิทตฺถิยา ทีฆโส ฉ วิทตฺถิโย ติริยํ อฑฺฒเตยฺยวิทตฺถิฺจ อนติกฺกนฺตปฺปมาณาติ อตฺโถ. นนุ จ วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานาติกฺกเมน, กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ อาพาธวูปสเมน อธิฏฺานํ วิชหติ. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมนปิ, กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ อาพาธวูปสเมนปิ อธิฏฺานํ วิชหตี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘ตโต ปรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ. สติ หิ อธิฏฺาเน ปจฺจุทฺธาโร ยุตฺโตติ? เอตฺถ ตาว ตีสุปิ คณฺิปเทสุ อิทํ วุตฺตํ ‘‘ปจฺจุทฺธริตฺวาติ อิทํ ปจฺจุทฺธรณํ สนฺธาย น วุตฺตํ, ปจฺจุทฺธริตฺวาติ ปน วสฺสิกสาฏิกภาวโต อปเนตฺวาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. ตสฺมา เหมนฺตสฺส ปมทิวสโต ปฏฺาย ¶ อนฺโตทสาเห วสฺสิกสาฏิกภาวโต อปเนตฺวา วิกปฺเปตพฺพาติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘ตโต ปรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา’ติ วุตฺต’’นฺติ.
เกจิ ปน ‘‘ยถา กถินมาสพฺภนฺตเร อุปฺปนฺนจีวรํ กถินมาสาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยํ โหติ, เอวมยํ วสฺสิกสาฏิกาปิ วสฺสานมาสาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยา โหติ, ตสฺมา กตฺติกปุณฺณมทิวเส ปจฺจุทฺธริตฺวา ตโต ปรํ เหมนฺตสฺส ปมทิวเส วิกปฺเปตพฺพาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. ปจฺจุทฺธริตฺวา ตโต ปรํ วิกปฺเปตพฺพาติ ปทโยชนา เวทิตพฺพา’’ติ จ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. กถินมาเส อุปฺปนฺนฺหิ จีวรํ อติเรกจีวรฏฺาเน ิตตฺตา อวสานทิวเส อนธิฏฺิตํ กถินมาสาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยํ โหติ. อยํ ปน วสฺสิกสาฏิกา อธิฏฺหิตฺวา ปิตตฺตา น เตน สทิสาติ วสฺสานาติกฺกเม กถํ นิสฺสคฺคิยา โหติ. อนธิฏฺิตอวิกปฺปิตเมว หิ ตํตํกาลาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยํ โหติ, ตสฺมา เหมนฺเตปิ วสฺสิกสาฏิกา ทสาหํ ปริหารํ ลภติเยว. เอวํ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิปิ อาพาธวูปสเมน อธิฏฺานํ วิชหติ, ตสฺมา ตโต ปรํ ทสาหํ ปริหารํ ลภติ, ทสาหํ ปน อนติกฺกมิตฺวา วิกปฺเปตพฺพาติ.
เกจิ ปน ‘‘อธิฏฺานเภทลกฺขเณ อวุตฺตตฺตา วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมปิ, กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ อาพาเธ วูปสนฺเตปิ อธิฏฺานํ น วิชหติ, ตสฺมา ‘ตโต ปรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา’ติ อิทํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ มาติกาฏฺกถาย น สเมติ, สมนฺตปาสาทิกาย ปน สเมติ. ตถา หิ ‘‘วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมนปิ, กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ ¶ อาพาธวูปสเมนปิ อธิฏฺานํ วิชหตี’’ติ อิทํ สมนฺตปาสาทิกายํ นตฺถิ, ปริวารฏฺกถายฺจ ‘‘อตฺถาปตฺติ เหมนฺเต อาปชฺชติ, โน คิมฺเห’’ติ เอตฺถ อิทํ วุตฺตํ ‘‘กตฺติกปุณฺณมาสิยา ปจฺฉิเม ปาฏิปททิวเส วิกปฺเปตฺวา ปิตํ วสฺสิกสาฏิกํ นิวาเสนฺโต เหมนฺเต อาปชฺชติ. กุรุนฺทิยํ ปน ‘กตฺติกปุณฺณมทิวเส อปจฺจุทฺธริตฺวา เหมนฺเต อาปชฺชตี’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ สุวุตฺตํ. จาตุมาสํ อธิฏฺาตุํ, ตโต ปรํ วิกปฺเปตุนฺติ หิ วุตฺต’’นฺติ (ปริ. อฏฺ. ๓๒๓).
ตตฺถ มหาอฏฺกถายํ นิวาสนปจฺจยา ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, กุรุนฺทฏฺกถายํ ปน อปจฺจุทฺธารปจฺจยา. ตสฺมา กุรุนฺทิยํ วุตฺตนเยเนว วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมปิ อธิฏฺานํ น วิชหตีติ ปฺายติ. กุรุนฺทิยฺหิ ‘‘วสฺสานํ จาตุมาสํ อธิฏฺาตุํ, ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ วจนโต ยทิ กตฺติกปุณฺณมายํ น ปจฺจุทฺธเรยฺย, อวิชหิตาธิฏฺานา วสฺสิกสาฏิกา เหมนฺตํ สมฺปตฺตา วิกปฺปนกฺเขตฺเต อธิฏฺานสพฺภาวโต ทุกฺกฏํ ชเนติ, ตสฺมา กตฺติกปุณฺณมายํ เอว ปจฺจุทฺธริตฺวา เหมนฺเต วิกปฺเปตพฺพาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ‘‘กตฺติกปุณฺณมทิวเส ¶ อปจฺจุทฺธริตฺวา เหมนฺเต อาปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา วีมํสิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํ.
นหานตฺถาย อนฺุาตตฺตา ‘‘วณฺณเภทมตฺตรตฺตาปิ เจสา วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ทฺเว ปน น วฏฺฏนฺตีติ ทฺวินฺนํ อธิฏฺานาภาวโต วุตฺตํ. ‘‘สเจ วสฺสาเน อปรา วสฺสิกสาฏิกา อุปฺปนฺนา โหติ, ปุริมวสฺสิกสาฏิกํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตฺวา จ อธิฏฺาตพฺพา’’ติ วทนฺติ. ปมาณยุตฺตนฺติ ทีฆโส สุคตวิทตฺถิยา ทฺเว วิทตฺถิโย, วิตฺถารโต ทิยฑฺฒา, ทสา วิทตฺถีติ อิมินา ปมาเณน ยุตฺตํ. ปมาณิกาติ สุคตวิทตฺถิยา ทีฆโส จตสฺโส วิทตฺถิโย, ติริยํ ทฺเว วิทตฺถิโยติ เอวํ วุตฺตปฺปมาณยุตฺตา. ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพาติ เอตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว. ‘‘สกึ อธิฏฺิตํ อธิฏฺิตเมว โหติ, ปุน น ปจฺจุทฺธรียติ กาลปริจฺเฉทาภาวโต’’ติ วทนฺติ. อปเร ปน ‘‘เอกวจเนนปิ วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘สกึ อธิฏฺิตํ อธิฏฺิตเมวา’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. อุภยตฺถาปิ อสฺส วจนสฺส อิธ วจเน อปุพฺพํ ปโยชนํ น ทิสฺสติ, เตเนว มาติกาฏฺกถายํ อิมสฺมึ าเน ‘‘สกึ อธิฏฺิตํ อธิฏฺิตเมว โหตี’’ติ อิทํ ปทํ น วุตฺตํ.
‘‘อตฺตโน ¶ สนฺตกภาวโต โมเจตฺวา ปิตํ สนฺธาย มหาปจฺจริยํ อนาปตฺติ วุตฺตา’’ติ วทนฺติ. อิมินา เภสชฺชํ เจตาเปสฺสามิ, อิทํ มาตุยา ทสฺสามีติ เปนฺเตน อธิฏฺาตพฺพํ, อิทํ เภสชฺชสฺส, อิทํ มาตุยาติ วิสฺสชฺเชตฺวา สกสนฺตกภาวโต โมจิเต อธิฏฺานกิจฺจํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. เสนาสนปริกฺขารตฺถาย ทินฺนปจฺจตฺถรเณติ เอตฺถ ‘‘อนิวาเสตฺวา อปารุปิตฺวา จ เกวลํ มฺจปีเสุเยว อตฺถริตฺวา ปริภฺุชิยมานํ ปจฺจตฺถรณํ อตฺตโน สนฺตกมฺปิ อนธิฏฺาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. เหฏฺา ปน ‘‘ปจฺจตฺถรณมฺปิ อธิฏฺาตพฺพเมวา’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา อตฺตโน สนฺตกํ อธิฏฺาตพฺพเมวาติ อมฺหากํ ขนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.
‘‘หีนายาวตฺตเนนาติ สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย คิหิภาวูปคมเนนา’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตํ อฺสฺส ทาเน วิย จีวเร นิราลยภาเวเนว ปริจฺจตฺตตฺตา. เกจิ ปน ‘‘หีนายาวตฺตเนนาติ ภิกฺขุนิยา คิหิภาวูปคมเนนา’’ติ เอวมตฺถํ คเหตฺวา ‘‘ภิกฺขุ ปน วิพฺภมนฺโตปิ ยาว สิกฺขํ น ปจฺจกฺขาติ, ตาว ภิกฺขุเยวาติ อธิฏฺานํ น วิชหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ‘‘ภิกฺขุนิยา หีนายาวตฺตเนนา’’ติ วิเสเสตฺวา อวุตฺตตฺตา. ภิกฺขุนิยา หิ คิหิภาวูปคมเน อธิฏฺานวิชหนํ วิสุํ วตฺตพฺพํ นตฺถิ ตสฺสา วิพฺภมเนเนว อสฺสมณีภาวโต. สิกฺขาปจฺจกฺขาเนนาติ ปน อิทํ สเจ ภิกฺขุลิงฺเค ิโตว สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ ¶ , ตสฺส กายลคฺคมฺปิ จีวรํ อธิฏฺานํ วิชหตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. กนิฏฺงฺคุลินขวเสนาติ เหฏฺิมปริจฺเฉทํ ทสฺเสติ. ปมาณจีวรสฺสาติ ปจฺฉิมปฺปมาณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทฺเว จีวรานิ ปารุปนฺตสฺสาติ อนฺตรฆรปฺปเวสนตฺถาย สุปฺปฏิจฺฉนฺนสิกฺขาปเท วุตฺตนเยน สงฺฆาฏึ อุตฺตราสงฺคฺจ เอกโต กตฺวา ปารุปนฺตสฺส. สงฺฆริตฏฺาเนติ ทฺวีสุปิ อนฺเตสุ สงฺฆริตฏฺาเน. เอส นโยติ อิมินา ปมาณยุตฺเตสุ ยตฺถ กตฺถจิ ฉิทฺทํ อธิฏฺานํ วิชหติ, มหนฺเตสุ ปน ตโต ปเรน ฉิทฺทํ อธิฏฺานํ น วิชหตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต. สพฺเพสูติ ติจีวราทิเภเทสุ สพฺพจีวเรสุ.
อฺํ ปจฺฉิมปฺปมาณํ นาม นตฺถีติ สุตฺเต อาคตํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. อิทานิ ตเมว วิภาเวตุํ ‘‘ยฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ตํ อติกฺกมยโต เฉทนกํ ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘ตโต อุตฺตริ ปฏิสิทฺธตฺตา’’ติ. ตํ น สเมตีติ ปริกฺขารโจฬสฺส วิกปฺปนุปคปจฺฉิมํ ปจฺฉิมปฺปมาณนฺติ คเหตฺวา อิตเรสํ ติจีวราทีนํ มุฏฺิปฺจกาทิเภทํ ปจฺฉิมปฺปมาณํ สนฺธาย ‘‘เอส ¶ นโย’’ติอาทิวจนํ น สเมติ ตาทิสสฺส ปจฺฉิมปฺปมาณสฺส สุตฺเต อภาวโตติ อธิปฺปาโย. อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตวจนํ น สเมตีติ อิมินาว ปฏิกฺเขเปน วิกปฺปนุปคปจฺฉิมสฺส อนฺโต ยตฺถ กตฺถจิ ฉิทฺทํ อธิฏฺานํ วิชหตีติ อยมฺปิ นโย ปฏิกฺขิตฺโตเยวาติ ทฏฺพฺพํ. ติจีวรฺหิ เปตฺวา เสสจีวเรสุ ฉิทฺเทน อธิฏฺานวิชหนํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา อธิฏฺหิตฺวา ปิเตสุ เสสจีวเรสุ วิกปฺปนุปคปจฺฉิมํ อปฺปโหนฺตํ กตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ ฉินฺเนสุปิ อธิฏฺานวิชหนํ นตฺถิ. สเจ ปน อธิฏฺานโต ปุพฺเพเยว ตาทิสํ โหติ, อจีวรตฺตา อธิฏฺานกิจฺจํ นตฺถิ. ขุทฺทกํ จีวรนฺติ มุฏฺิปฺจกาทิเภทปฺปมาณโต อนูนเมว ขุทฺทกจีวรํ. มหนฺตํ วา ขุทฺทกํ กโรตีติ เอตฺถ ติณฺณํ จีวรานํ จตูสุ ปสฺเสสุ ยสฺมึ ปเทเส ฉิทฺทํ อธิฏฺานํ น วิชหติ, ตสฺมึ ปเทเส สมนฺตโต ฉินฺทิตฺวา ขุทฺทกํ กโรนฺตสฺส อธิฏฺานํ น วิชหตีติ อธิปฺปาโย.
สมฺมุขาวิกปฺปนา ปรมฺมุขาวิกปฺปนาติ เอตฺถ สมฺมุเขน วิกปฺปนา ปรมฺมุเขน วิกปฺปนาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวนฺติ อาสนฺนทูรภาวํ. อาสนฺนทูรภาโว จ อธิฏฺาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ปริโภคาทโยปิ วฏฺฏนฺตีติ เอตฺถ อธิฏฺานสฺสปิ อนฺโตคธตฺตา สเจ สงฺฆาฏิอาทินาเมน อธิฏฺหิตฺวา ปริภฺุชิตุกาโม โหติ, อธิฏฺานํ กาตพฺพํ. โน เจ, น กาตพฺพํ, วิกปฺปนเมว ปมาณํ, ตสฺมา อติเรกจีวรํ นาม น โหติ. มิตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโต. สนฺทิฏฺโติ ทิฏฺมิตฺโต นาติทฬฺหมิตฺโต. วิกปฺปิตวิกปฺปนา นาเมสา วฏฺฏตีติ อธิฏฺิตอธิฏฺานํ วิยาติ อธิปฺปาโย อวิเสเสน วุตฺตวจนนฺติ ติจีวราทึ อธิฏฺเติ, วสฺสิกสาฏิกํ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิฺจ ¶ วิกปฺเปตีติ อวตฺวา สพฺพจีวรานํ อวิเสเสน วิกปฺเปตีติ วุตฺตวจนํ. ติจีวรสงฺเขเปนาติ ติจีวรนีหาเรน, สงฺฆาฏิอาทิอธิฏฺานวเสนาติ วุตฺตํ โหติ.
ตุยฺหํ เทมีติอาทีสุ ‘‘ตสฺมึ กาเล น คณฺหิตุกาโมปิ สเจ น ปฏิกฺขิปติ, ปุน คณฺหิตุกามตาย สติ คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. อิตฺถนฺนามสฺสาติ ปรมฺมุเข ิตํ สนฺธาย วทติ. ‘‘ตุยฺหํ คณฺหาหี’’ติ วุตฺเต ‘‘มยฺหํ คณฺหามี’’ติ วทติ, สุทินฺนํ สุคฺคหิตฺจาติ เอตฺถ ‘‘ยถา ปรโต ‘ตว สนฺตกํ กโรหี’ติ วุตฺเต ทุทฺทินฺนมฺปิ ‘สาธุ, ภนฺเต, มยฺหํ คณฺหามี’ติ วจเนน ‘สุคฺคหิตํ โหตี’ติ วุตฺตํ, เอวมิธาปิ ‘ตุยฺหํ คณฺหาหี’ติ วุตฺเต สุทินฺนตฺตา ¶ ‘มยฺหํ คณฺหามี’ติ อวุตฺเตปิ ‘สุทินฺนเมวา’’’ติ วทนฺติ. ‘‘คณฺหาหีติ จ อาณตฺติยา คหณสฺส ตปฺปฏิพทฺธตากรณวเสน ปวตฺตตฺตา ตทา คณฺหามีติ จิตฺเต อนุปฺปาทิเต ปจฺฉา คเหตุํ น ลภตี’’ติ วทนฺติ.
ตํ น ยุชฺชตีติ วินยกมฺมสฺส กรณวเสน คเหตฺวา ทินฺนตฺตา วุตฺตํ. สเจ ปน ปโร สจฺจโตเยว วิสฺสาสํ คณฺหาติ, ปุน เกนจิ การเณน เตน ทินฺนํ ตสฺส น วฏฺฏตีติ นตฺถิ. นิสฺสคฺคิยํ ปน จีวรํ ชานิตฺวา วา อชานิตฺวา วา คณฺหนฺตํ ‘‘มา คณฺหาหี’’ติ นิวารณตฺถํ วุตฺตํ. กายวาจาหิ กตฺตพฺพอธิฏฺานวิกปฺปนานํ อกตตฺตา โหตีติ อาห ‘‘กายวาจาโต สมุฏฺาตี’’ติ. จีวรสฺส อตฺตโน สนฺตกตา, ชาติปฺปมาณยุตฺตตา, ฉินฺนปลิโพธภาโว, อติเรกจีวรตา, ทสาหาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.
ปมกถินสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุโทสิตสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๗๑-๔๗๓. ทุติเย อถานนฺทตฺเถโร กถํ โอกาสํ ปฏิลภติ, กึ กโรนฺโต จ อาหิณฺฑตีติ อาห ‘‘เถโร กิรา’’ติอาทิ. อวิปฺปวาเสติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, อวิปฺปวาสตฺถนฺติ อตฺโถ, วิปฺปวาสปจฺจยา ยา อาปตฺติ, ตทภาวตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๔๗๕-๔๗๖. เอวํ ฉินฺนปลิโพโธติ เอวํ อิเมหิ จีวรนิฏฺานกถินุพฺภาเรหิ ฉินฺนปลิโพโธ. อธิฏฺิเตสูติ ติจีวราธิฏฺานนเยน อธิฏฺิเตสุ. ติจีวเรน วิปฺปวุตฺโถ โหตีติ ‘‘รุกฺโข ฉินฺโน, ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติอาทีสุ วิย อวยเวปิ สมุทายโวหาโร ลพฺภตีติ วุตฺตํ.
๔๗๗-๔๗๘. ปริขาย ¶ วา ปริกฺขิตฺโตติ อิมินา จ สมนฺตา นทีตฬากาทิอุทเกน ปริกฺขิตฺโตปิ ปริกฺขิตฺโตเยวาติ ทสฺเสติ. เอตฺตาวตาติ ‘‘ปริกฺขิตฺโต’’ติ อิมินา วจเนน. อากาเส อรุณํ อุฏฺาเปตีติ ฆรสฺส อุปริ อากาเส อฑฺฒเตยฺยรตนปฺปมาณํ อติกฺกมิตฺวา อรุณํ ¶ อุฏฺาเปติ. ฆรํ นิเวสนุโทสิตาทิลกฺขณเมว, น ปน ปาฏิเยกฺกํ ฆรํ นาม อตฺถีติ อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ.
๔๗๙. ปาฬิยํ วุตฺตนเยน ‘‘สภาเย’’ติ อวตฺวา ‘‘สภาย’’นฺติ ปจฺจตฺตวจนํ สภาย-สทฺทสฺส นปุํสกลิงฺคตาวิภาวนตฺถํ วุตฺตํ. สภา-สทฺทปริยาโยปิ หิ สภาย-สทฺโท นปุํสกลิงฺคยุตฺโต อิธ วุตฺโตติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ลิงฺคพฺยตฺตเยน สภา วุตฺตา’’ติ อาห. จีวรหตฺถปาเส วสิตพฺพํ นตฺถีติ จีวรหตฺถปาเสเยว วสิตพฺพนฺติ นตฺถิ. ยํ ตสฺสา…เป… น วิชหิตพฺพนฺติ เอตฺถ ตสฺสา วีถิยา สมฺมุขฏฺาเน สภายทฺวารานํ คหเณเนว ตตฺถ สพฺพานิปิ เคหานิ สา จ อนฺตรวีถิ คหิตาเยว โหติ. อติหริตฺวา ฆเร นิกฺขิปตีติ ตํ วีถึ มฺุจิตฺวา ิเต อฺสฺมึ ฆเร นิกฺขิปติ. ปุรโต วา ปจฺฉโต วา หตฺถปาเสติ ฆรสฺส หตฺถปาสํ สนฺธาย วทติ.
นิเวสนาทีสุ ปริกฺขิตฺตตาย เอกูปจารตา, อปริกฺขิตฺตตาย นานูปจารตา จ เวทิตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอเตเนวุปาเยนา’’ติอาทิมาห. นิเวสนาทีนิ คามโต พหิ สนฺนิวิฏฺานิ คหิตานีติ เวทิตพฺพํ. อนฺโตคาเม ิตานฺหิ คามคฺคหเณน คหิตตฺตา คามปริหาโรเยวาติ. สพฺพตฺถาปีติ คามาทีสุ อชฺโฌกาสปริยนฺเตสุ ปนฺนรสสุ. ปริกฺเขปาทิวเสนาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อปริกฺเขปสฺเสว คหณํ เวทิตพฺพํ, น เอกกุลาทีนมฺปิ.
๔๘๐-๔๘๗. โอวรโก นาม คพฺภสฺส อพฺภนฺตเร อฺโ คพฺโภติปิ วทนฺติ. มุณฺฑจฺฉทนปาสาโทติ จนฺทิกงฺคณยุตฺโต ปาสาโท.
๔๘๙. สตฺโถติ ชงฺฆสตฺโถ สกฏสตฺโถ วา. ปริยาทิยิตฺวาติ วินิวิชฺฌิตฺวา. วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ ‘‘อนฺโตปวิฏฺเน…เป… ิโต โหตี’’ติ. ตตฺถ อนฺโตปวิฏฺเนาติ คามสฺส นทิยา วา อนฺโตปวิฏฺเน. นทีปริหาโร จ ลพฺภตีติ เอตฺถ ‘‘วิสุํ นทีปริหารสฺส อวุตฺตตฺตา คามาทีหิ อฺตฺถ วิย จีวรหตฺถปาโสเยว นทีปริหาโร’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. วิหารสีมนฺติ อวิปฺปวาสสีมํ สนฺธายาห. วิหารํ คนฺตฺวา วสิตพฺพนฺติ อนฺโตสีมาย ยตฺถ กตฺถจิ วสิตพฺพํ. สตฺถสมีเปเยวาติ อิทํ ยถาวุตฺตอพฺภนฺตรปริจฺเฉทวเสน ¶ วุตฺตํ. ปาฬิยํ นานากุลสฺส ¶ สตฺโถ โหติ, สตฺเถ จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพนฺติ เอตฺถ หตฺถปาโส นาม สตฺถสฺส หตฺถปาโสติ เวทิตพฺพํ.
๔๙๐. เอกกุลสฺส เขตฺเตติ อปริกฺขิตฺตํ สนฺธาย วทติ. ยสฺมา ‘‘นานากุลสฺส ปริกฺขิตฺเต เขตฺเต จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา เขตฺตทฺวารมูเล วา ตสฺส หตฺถปาเส วา วตฺถพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา ทฺวารมูลโต อฺตฺถ อนฺโตเขตฺเตปิ วสนฺเตน จีวรํ หตฺถปาเส กตฺวาเยว วสิตพฺพํ.
๔๙๑-๔๙๔. ‘‘วิหาโร นาม สปริกฺขิตฺโต วา อปริกฺขิตฺโต วา สกโล อาวาโส’’ติ วทนฺติ. ยสฺมึ วิหาเรติ เอตฺถ ปน เอกํ เคหเมว วุตฺตํ. เอกกุลนานากุลสนฺตกตา เจตฺถ การาปกานํ วเสน เวทิตพฺพา. ฉายาย ผุฏฺโกาสสฺส อนฺโต เอวาติ ยทา มหาวีถิยํ อุชุกเมว คจฺฉนฺตํ สูริยมณฺฑลํ มชฺฌนฺหิกํ ปาปุณาติ, ตทา ยํ โอกาสํ ฉายา ผรติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. อคมนปเถติ ยํ ตทเหว คนฺตฺวา ปุน อาคนฺตุํ สกฺกา น โหติ, ตาทิสํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๔๙๕. นทึ โอตรตีติ หตฺถปาสํ มฺุจิตฺวา โอตรติ. น อาปชฺชตีติ ปริโภคปจฺจยา ทุกฺกฏํ นาปชฺชติ. เตนาห ‘‘โส หี’’ติอาทิ. อปริโภคารหตฺตาติ อิมินาว นิสฺสคฺคิยจีวรํ อนิสฺสชฺเชตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส ทุกฺกฏํ อจิตฺตกนฺติ สิทฺธํ. เอกํ ปารุปิตฺวา เอกํ อํสกูเฏ เปตฺวา คนฺตพฺพนฺติ อิทํ พหูนํ สฺจารฏฺาเน เอวํ อกตฺวา คมนํ น สารุปฺปนฺติ กตฺวา วุตฺตํ. พหิคาเม เปตฺวา…เป… วินยกมฺมํ กาตพฺพนฺติ วุตฺตตฺตา อธิฏฺาเน วิย ปรมฺมุขา ิตมฺปิ นิสฺสคฺคิยํ จีวรํ นิสฺสชฺชิตุํ นิสฺสฏฺจีวรฺจ ทาตุํ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ.
คมเน สอุสฺสาหตฺตา ‘‘นิสฺสโย ปน น ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติ วุตฺตํ. มุหุตฺตํ สยิตฺวา…เป… นิสฺสโย จ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ เอตฺถ ‘‘อุสฺสาเห อปริจฺจตฺเตปิ คมนสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา ปุน อุฏฺาย สอุสฺสาหํ คจฺฉนฺตานมฺปิ อนฺตรา อรุเณ อุฏฺิเต นิสฺสโย ปฏิปฺปสฺสมฺภติเยวา’’ติ วทนฺติ. ปรโต มุหุตฺตํ ตฺวาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อฺมฺสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวา คตาติ เอตฺถ สเจ เอวํ คจฺฉนฺตา ‘‘ปุรารุณา อฺมฺํ ปสฺสิสฺสามา’’ติ อุสฺสาหํ วินาว คตา โหนฺติ, อรุณุคฺคมเน นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิ น วตฺตพฺพา ปมตรํเยว ปฏิปฺปสฺสมฺภนโต. อถ ‘‘ปุรารุณา ปสฺสิสฺสามา’’ติ สอุสฺสาหาว ¶ คจฺฉนฺติ, นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิเยว น วตฺตพฺพา. เอวฺจ สติ ‘‘สห อรุณุคฺคมนา นิสฺสโย ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติ กสฺมา วุตฺตํ? วุจฺจเต – สอุสฺสหตฺตา ปมตรํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ น วุตฺตา. สติปิ ¶ จ อุสฺสาหภาเว เอกโต คมนสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา ‘‘มุหุตฺตํ ตฺวา’’ติ เอตฺถ วิย สห อรุณุคฺคมนา ปฏิปฺปสฺสทฺธิเยว วุตฺตา.
อนฺโตสีมายํ คามนฺติ อวิปฺปวาสสีมาสมฺมุติยา ปจฺฉา ปติฏฺาปิตคามํ สนฺธาย วทติ คามํ อนฺโต กตฺวา อวิปฺปวาสสีมาสมฺมุติยา อภาวโต. เนว จีวรานิ นิสฺสคฺคิยานิ โหนฺตีติ อวิปฺปวาสสีมาภาวโต วุตฺตํ, น นิสฺสโย ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ สอุสฺสาหภาวโต. อนฺตรามคฺเคเยว จ เนสํ อรุณํ อุคฺคจฺฉตีติ ธมฺมํ สุตฺวา อาคจฺฉนฺตานํ อรุณํ อุคฺคจฺฉติ. อสฺสติยา คจฺฉตีติ อสฺสติยา อตฺตโน จีวรํ อปจฺจุทฺธริตฺวา เถรสฺส จีวรํ อปจฺจุทฺธราเปตฺวา คจฺฉติ. เอวํ คเต ตสฺมึ ปจฺฉา เถเรน สริตฺวา ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสติ ‘‘อตฺตโน จีวรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา ทหรสฺส จีวรํ วิสฺสาเสน คเหตฺวา เปตพฺพ’’นฺติ. คนฺตฺวา วตฺตพฺโพติ อาคตกิจฺจํ นิฏฺเปตฺวา วิหารํ คเตน ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสติ. อนธิฏฺิตจีวรตา, อนตฺถตกถินตา, อลทฺธสมฺมุติตา, รตฺติวิปฺปวาโสติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
อุโทสิตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยกถินสิกฺขาปทวณฺณนา
๔๙๗-๔๙๙. ตติเย ปาฬิยํ จีวรปจฺจาสา นิกฺขิปิตุนฺติ เอตฺถ จีวรปจฺจาสาย สติยา นิกฺขิปิตุนฺติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. ภณฺฑิกาพทฺธานิ ภณฺฑิกพทฺธานีติปิ ปนฺติ, ภณฺฑิกํ กตฺวา พทฺธานีติ อตฺโถ. นิฏฺิตจีวรสฺมึ ภิกฺขุนาติ เอตฺถ ปุริมสิกฺขาปเท วิย สามิวเสเนว กรณวจนสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๕๐๐. อนตฺถเต กถิเน จีวรมาเส ภิกฺขุโน อุปฺปนฺนจีวรํ อนธิฏฺิตํ อวิกปฺปิตํ ตสฺมึ มาเส เปตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘เอกํ ปจฺฉิมกตฺติกมาสํ เปตฺวา’’ติ. เกจิ ปน ‘‘กาเลปิ อาทิสฺส ทินฺนํ, เอตํ อกาลจีวรนฺติ ¶ วจนโต อนตฺถเต กถิเน ปจฺฉิมกตฺติกมาสสงฺขาเต จีวรมาเส อุปฺปนฺนจีวรสฺสปิ ปจฺจาสาจีวเร อสติ ทสาหปริหาโรเยว, ตโต ปรํ เปตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ อฏฺกถาย น สเมติ. ตถา หิ อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๔๖-๖๔๙ อาทโย) ‘‘ปวารณมาสสฺส ชุณฺหปกฺขปฺจมิยํ อุปฺปนฺนสฺส อจฺเจกจีวรสฺส อนตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิโก มาโส, อตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิกา ปฺจ มาสา ปริหาโร’’ติ วุตฺตํ. ตเมว จ ปริหารํ สนฺธาย ¶ ‘‘ฉฏฺิโต ปฏฺาย ปน อุปฺปนฺนํ อนจฺเจกจีวรมฺปิ ปจฺจุทฺธริตฺวา ปิตจีวรมฺปิ เอตํ ปริหารํ ลภติเยวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๔๖-๖๔๙) วุตฺตํ. ตสฺมา จีวรมาเส ทสาหโต ปรมฺปิ อนธิฏฺิตํ อวิกปฺปิตมฺปิ เปตุํ วฏฺฏติ.
ยทิ เอวํ ‘‘กาเลปิ อาทิสฺส ทินฺนํ, เอตํ อกาลจีวร’’นฺติ อิทํ กสฺมา วุตฺตนฺติ เจ? อกาลจีวรสามฺโต อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตํ ปมานิยเต โสตสฺส รโห วิย. เอกาทสมาเส สตฺตมาเส จ อุปฺปนฺนฺหิ จีวรํ วุตฺถวสฺเสหิ เสเสหิ จ สมฺมุขีภูเตหิ ภาเชตุํ ลพฺภตีติ อกาลจีวรํ นาม ชาตํ. กาเล ปน ‘‘สงฺฆสฺส อิทํ อกาลจีวรํ ทมฺมี’’ติ อนุทฺทิสิตฺวา ‘‘สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ ทินฺนํ วุตฺถวสฺเสหิเยว ภาเชตพฺพํ, น อฺเหีติ กาลจีวรนฺติ วุจฺจติ. อาทิสฺส ทินฺนํ ปน สมฺมุขีภูเตหิ สพฺเพหิเยว ภาเชตพฺพนฺติ อกาลจีวรํ, ตสฺมา กาเลปิ อาทิสฺส ทินฺนสฺส วุตฺถวสฺเสหิ เสเสหิ จ สมฺปตฺเตหิ ภาชนียตฺตา อกาลจีวรสามฺโต ‘‘กาเลปิ อาทิสฺส ทินฺนํ, เอตํ อกาลจีวร’’นฺติ อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตํ. ยทิ เอวํ ‘‘เอกปุคฺคลสฺส วา อิทํ ตุยฺหํ ทมฺมีติ ทินฺน’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ. น หิ ปุคฺคลสฺส อาทิสฺส ทินฺนํ เกนจิ ภาชนียํ โหตีติ? นายํ วิโรโธ อาทิสฺส วจนสามฺโต ลพฺภมานมตฺถํ ทสฺเสตุํ ตถา วุตฺตตฺตา.
เอวํ ปน อวตฺวาติ ‘‘ตโต เจ อุตฺตริ’’นฺติ อิมสฺส ‘‘มาสปรมโต อุตฺตริ’’นฺติ ปทภาชนํ อวตฺวา. ตาว อุปฺปนฺนํ ปจฺจาสาจีวรนฺติ ปจฺจตฺตวจนํ ‘‘อตฺตโน คติกํ กโรตี’’ติ กรณกิริยาย กตฺตุภาวโต. อนฺตรา อุปฺปนฺนฺหิ ปจฺจาสาจีวรํ มาสปรมํ มูลจีวรํ เปตุํ อทตฺวา อตฺตโน ทสาหปรมตาย เอว ปริจฺฉินฺทตีติ อตฺตโน คติกํ กโรติ. ตโต อุทฺธํ มูลจีวรนฺติ เอตฺถ ปน มูลจีวรนฺติ ปจฺจตฺตวจนํ. วีสติมทิวสโต อุทฺธฺหิ อุปฺปนฺนํ ¶ ปจฺจาสาจีวรํ ทสาหปรมํ คนฺตุํ อทตฺวา มูลจีวรํ อตฺตนา สทฺธึ กรณสมฺพนฺธตามตฺเตน สกกาลวเสน ปริจฺฉินฺทตีติ อตฺตโน คติกํ กโรติ. ปจฺจาสาจีวเร ปน ลภิตฺวา วิสุํ เปนฺตสฺส ทสาหํ อนติกฺกนฺเต นตฺถิ ตปฺปจฺจยา อาปตฺติ. ปาฬิยํ ทสาหา กาเรตพฺพนฺติ เอตฺถ ทสาหาติ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ, ทสาเหนาติ อตฺโถ. ปฺจาหุปฺปนฺเนติอาทึ รสฺสํ กตฺวาปิ ปนฺติ. เอกวีเส อุปฺปนฺเน…เป… นวาหา กาเรตพฺพนฺติอาทิ ปจฺจาสาจีวรสฺส อุปฺปนฺนทิวสํ เปตฺวา วุตฺตํ.
อฺํ ปจฺจาสาจีวรํ…เป… กาเรตพฺพนฺติ อิทํ สติยา เอว ปจฺจาสาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. สเจ ปน ‘‘อิโต ปฏฺาย จีวรํ น ลภิสฺสามี’’ติ ปจฺจาสา อุปจฺฉินฺนา, มูลจีวรมฺปิ ¶ ทสาหํ เจ สมฺปตฺตํ, ตทเหว อธิฏฺาตพฺพํ. ปจฺจาสาจีวรมฺปิ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺาตพฺพนฺติ ปมตรํ อุปฺปนฺนํ วิสภาคปจฺจาสาจีวรํ สนฺธาย วทติ. อฺมฺนฺติ อฺํ อฺํ, อยเมว วา ปาโ. องฺคํ ปเนตฺถ ปมกถิเน วุตฺตสทิสเมว. เกวลฺหิ ตตฺถ ทสาหาติกฺกโม, อิธ มาสาติกฺกโมติ อยํ วิเสโส.
ตติยกถินสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปุราณจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๐๓. จตุตฺเถ ภตฺตวิสฺสคฺคนฺติ ปาฬิปทสฺส ภตฺตกิจฺจนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ‘‘ภตฺตสํวิธาน’’นฺติปิ เกจิ. ตตฺถ นาม ตฺวนฺติ อิมสฺสปิ โส นาม ตฺวนฺติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, ‘‘ตาย นาม ตฺว’’นฺติ เกจิ.
๕๐๕. ปิตา จ มาตา จ ปิตโร, ปิตูนํ ปิตโร ปิตามหา, เตสํเยว ยุโค ปิตามหยุโค, ตสฺมา ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา ปิตามหทฺวนฺทาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวฺหิ ปิตามหคฺคหเณเนว มาตามโหปิ คหิโตติ. ‘‘ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา’’ติ วจนโต เหฏฺา จ อุทฺธฺจ อฏฺมยุโค าติ นาม น โหติ. เทสนามุขเมว เจตนฺติ ปิตามหยุคาติ ปิตามห-คฺคหณํ เทสนามุขํ ปิตามหีมาตามหีอาทีนมฺปิ อธิปฺเปตตฺตา. ปิตุ มาตา ปิตามหี. มาตุ ปิตา มาตามโห ¶ . มาตุ มาตา มาตามหี. เอตฺถ กิฺจาปิ ปฺจสตสากิยานีนํ วเสน ภิกฺขุภาเว ตฺวา ปริวตฺตลิงฺคาย ภิกฺขุนิยา จ วเสน เอกโตอุปสมฺปนฺนา ภิกฺขุนี ลพฺภติ, ตถาปิ ปกตินิยาเมเนว ทสฺเสตุํ ‘‘ภิกฺขุนี นาม อุภโตสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กปฺปํ กตฺวาติ วจนโต ทินฺนกปฺปเมว ปาจิตฺติยํ ชเนตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘ปุราณจีวรํ นาม สกึ นิวตฺถมฺปิ สกึ ปารุตมฺปี’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตนฺติ อาห ‘‘อนฺตมโส ปริโภคสีเสนา’’ติอาทิ. ‘‘กาเยน ผุสิตฺวา ปริโภโคเยว ปริโภโค นามา’’ติ กุรุนฺทิยํ อธิปฺปาโย.
๕๐๖. กายวิการํ กตฺวาติ อิทํ ยาว ‘‘โอรโต เปตี’’ติ ปทํ, ตาว สพฺพปเทสุ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ยถา สา ‘‘โธวาเปตุกาโม อย’’นฺติ ชานาติ, เอวํ กายวิการํ กตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘กายวิการํ กตฺวา’’ติ วจนโต กายวาจาหิ กฺจิ วิการํ อกตฺวา หตฺเถน หตฺเถ เทนฺตสฺสปิ อนาปตฺติ. อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ โอกาเสติ อิทํ วิเสสนํ ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพํ. ตถา ¶ หิ หตฺเถน หตฺเถ เทนฺตสฺส ปาทมูเล จ เปตฺวา เทนฺตสฺส ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ โอกาเส’’ติ อิทํ วตฺตพฺพนฺติ นตฺถิ อฺถา อสมฺภวโต. สติ หิ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนํ สาตฺถกํ โหติ. อุปริ ‘‘ขิปตี’’ติอาทีนิ ปน สนฺธาย อิทํ วิเสสนํ วุตฺตํ, ตสฺมา อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ โอกาเส ตฺวา อุปริ ขิปนฺตสฺส อฺสฺส หตฺเถ เปเสนฺตสฺส จ อาปตฺติ. อุปจารํ ปน มฺุจิตฺวา กายวาจาหิ วิการํ กตฺวา อาณาเปนฺตสฺสปิ อนาปตฺติ. อุปจาเรติ อนฺโตทฺวาทสหตฺถเมว โอกาสํ วทติ. อุปจารํ มฺุจิตฺวาติ ทฺวาทสหตฺถูปจารํ มฺุจิตฺวา.
เอเกน วตฺถุนาติ ปมํ กตฺวา นิฏฺาปิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. รชเน อนาปตฺตีติ รชนํ ปจฺจาสีสนฺตสฺสปิ ‘‘โธวิตฺวา อาเนหี’’ติ วุตฺตตฺตา อนาปตฺติ อนาณตฺติยา กตตฺตา. ‘‘อวุตฺตา โธวตี’’ติ อิมินา ‘‘อวุตฺตา รชติ, อวุตฺตา อาโกเฏตี’’ติ อิทมฺปิ วุตฺตเมว โหตีติ อาห – ‘‘อวุตฺตา โธวตีติ อิมินา ลกฺขเณน อนาปตฺตี’’ติ. สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปชฺชตีติ ปาจิตฺติเยน สทฺธึ ทฺเว ทุกฺกฏานิ อาปชฺชติ. ยถาวตฺถุกเมวาติ นิสฺสคฺคิยเมวาติ อตฺโถ. ปฺจ สตานิ ปริมาณเมตาสนฺติ ปฺจสตา.
๕๐๗. จีวรํ ¶ โธวาติ…เป… อาณาเปนฺตสฺสาติ เอตฺถ ตาย โธวนํ ปจฺจาสีสนฺตสฺสปิ อนาปตฺติ. ปุราณจีวรตา, อุปจาเร ตฺวา อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา อาณาปนํ, ตสฺสา โธวนาทีนิ จาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
ปุราณจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. จีวรปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๐๘. ปฺจเม อปฺตฺเต สิกฺขาปเทติ คณมฺหา โอหียนสิกฺขาปเท อปฺตฺเต. วิหารวารนฺติ วิหารปฏิชคฺคนวารํ. โกฏฺาสสมฺปตฺตีติ สกลา องฺคปจฺจงฺคสมฺปตฺติ. สพฺพปริยนฺตนฺติ ฉฏฺสฺส อฺจีวรสฺส อภาวา ปฺจนฺนํ จีวรานํ เอกเมกํ สพฺเพสํ ปริยนฺตนฺติ สพฺพปริยนฺตํ. อนฺตรวาสกาทีสุ หิ ปฺจสุ เอกเมกํ อฺสฺส ฉฏฺสฺส อภาวา ปฺจนฺนํ อนฺตเมว โหติ. อถวา ปฺจสุ จีวเรสุ เอกเมกํ อตฺตโน อฺสฺส ทุติยสฺส อภาวา อนฺตเมว โหตีติ สพฺพเมว ปริยนฺตนฺติ สพฺพปริยนฺตํ, สพฺพโส วา ปริยนฺตนฺติ สพฺพปริยนฺตํ. เตนาห – ‘‘อฺํ…เป… นตฺถี’’ติ. ยถา ตสฺส มโนรโถ น ปูรตีติ ‘‘สรีรปาริปูรึ ¶ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ตสฺส อุปฺปนฺโน มโนรโถ ยถา น ปูรติ. เอวํ หตฺถตเลเยว ทสฺเสตฺวาติ สรีรํ อทสฺเสตฺวาว ทาตพฺพจีวรํ หตฺถตเล ‘‘หนฺทา’’ติ ทสฺเสตฺวา.
๕๑๐. วิหตฺถตายาติ วิหตหตฺถตาย, อคณตาย อปฺปจฺจยตาย อปฺปฏิสรณตายาติ วุตฺตํ โหติ. สมภิตุนฺนตฺตาติ ปีฬิตตฺตา. ปริวตฺเตตพฺพํ ปริวตฺตํ, ปริวตฺตเมว ปาริวตฺตกํ, ปริวตฺเตตฺวา ทียมานนฺติ อตฺโถ.
๕๑๒. อุปจาเรติ ทฺวาทสหตฺถูปจารํ สนฺธาย วทติ. อุปจารํ วา มฺุจิตฺวา ขิปนฺตีติ ทฺวาทสหตฺถํ มฺุจิตฺวา โอรโต เปนฺติ, น ปุริมสิกฺขาปเท วิย ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเรเยวาติ อธิปฺปาโย. อฺตฺร ปาริวตฺตกาติ ยํ อนฺตมโส หรีตกขณฺฑมฺปิ ทตฺวา วา ทสฺสามีติ อาโภคํ กตฺวา วา ปาริวตฺตกํ คณฺหาติ, ตํ เปตฺวา. อจิตฺตกภาเวน น สเมตีติ ยถา อฺาติกาย าติกสฺิสฺส เวมติกสฺส จ คณฺหโต อจิตฺตกตฺตา อาปตฺติ ¶ , เอวมิธาปิ ‘‘ภิกฺขุนิยา สนฺตกํ อิท’’นฺติ อชานิตฺวา คณฺหโตปิ อาปตฺติเยวาติ อธิปฺปาโย. วสฺสาวาสิกํ เทตีติ ปุคฺคลิกํ กตฺวา เทติ. ปํสุกูลํ อตฺตโน อตฺถาย ปิตภาวํ ชานิตฺวา คณฺหนฺเตนปิ อฺสฺส สนฺตกํ คหิตํ นาม น โหตีติ อาห – ‘‘สเจ ปน สงฺการกูฏาทีสู’’ติอาทิ. อสามิกฺหิ ปํสุกูลนฺติ วุจฺจติ. ปํสุกูลํ อธิฏฺหิตฺวาติ ‘‘อสามิกํ อิท’’นฺติ สฺํ อุปฺปาเทตฺวา. เอวํ ปน ปํสุกูลสฺํ อนุปฺปาเทตฺวา คณฺหิตุํ น วฏฺฏติ.
๕๑๓. อฺาติกาย อฺาติกสฺีติ ติกปาจิตฺติยนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ. ตีณิ ปริมาณมสฺสาติ ติกํ, ติกฺจ ตํ ปาจิตฺติยฺจาติ ติกปาจิตฺติยํ, ตีณิ ปาจิตฺติยานีติ อตฺโถ.
๕๑๔. ปตฺตตฺถวิกาทึ ยํกิฺจีติ อนธิฏฺานุปคํ สนฺธาย วทติ. ‘‘จีวรํ นาม ฉนฺนํ จีวรานํ อฺตรํ จีวรํ วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิม’’นฺติ หิ วุตฺตตฺตา อธิฏฺานุปคํ ยํกิฺจิ น วฏฺฏติ. เตเนวาห – ‘‘วิกปฺปนุปคปจฺฉิมจีวรปฺปมาณ’’นฺติอาทิ. ยสฺมา ภิสิจฺฉวิ มหนฺตาปิ เสนาสนสงฺคหิตตฺตา จีวรสงฺขฺยํ น คจฺฉตีติ เนว อธิฏฺานุปคา น วิกปฺปนุปคา จ, ตสฺมา อนธิฏฺานุปคสามฺโต วุตฺตํ. สเจปิ มฺจปฺปมาณา ภิสิจฺฉวิ โหติ, วฏฺฏติเยวาติ. โก ปน วาโท ปตฺตตฺถวิกาทีสูติ มหติยาปิ ตาว ภิสิจฺฉวิยา อนธิฏฺานุปคตฺตา อนาปตฺติ, ตโต ขุทฺทกตเรสุ อนธิฏฺานุปเคสุ ปตฺตตฺถวิกาทีสุ กิเมว วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ปฏิคฺคหณํ กิริยา, ¶ อปริวตฺตนํ อกิริยา. วิกปฺปนุปคจีวรตา, ปาริวตฺตกาภาโว, อฺาติกาย หตฺถโต คหณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
จีวรปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๑๕. ฉฏฺเ ปติกิฏฺโติ นิหีโน, ลามโกติ อตฺโถ. โลลชาติโกติ โลลสภาโว. ปฏุเยว ปฏฺโฏ. เตนาห ‘‘เฉโก’’ติอาทิ. กิสฺมึ วิยาติ เอตฺถ ‘‘กิสฺมึ วิยา’’ติ นิปาตวเสน สมานตฺถํ ‘‘กึสุ วิยา’’ติ นิปาตปทนฺติ อาห ‘‘กึสุ วิยา’’ติ, กึ วิยาติ ¶ อตฺโถ, ทุกฺขํ วิยาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘กิเลโส วิยา’’ติอาทิ. ธมฺมวเสน อุปจารวเสน นิมนฺตนา ธมฺมนิมนฺตนาติ ปาฬิปทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สเจ ปน ‘‘วเทยฺยาถ, ภนฺเต, เยนตฺโถ’’ติ อิทํ สจฺจเมว วุตฺตํ สิยา, ปวาริโตเยว โหติ. ยสฺมา ปน ปวาเรตฺวาปิ อทาตุกาโม อปฺปวาริตฏฺาเนเยว ติฏฺติ, ตสฺมา ภควา ปวาริตาปวาริตภาวํ อวิจาเรตฺวา ‘‘าตโก เต, อุปนนฺท, อฺาตโก’’ติ าตกอฺาตกภาวํเยว วิจาเรสิ. มุสึสูติ วิลุมฺปึสุ.
๕๑๗. อนุปุพฺพกถาติ อนุปุพฺเพน วินิจฺฉยกถา. เสสปริกฺขารานํ สทฺธิวิหาริเกหิ คหิตตฺตา นิวาสนปารุปนมตฺตเมว อวสิฏฺนฺติ อาห ‘‘นิวาสนปารุปนมตฺตํเยว หริตฺวา’’ติ. สทฺธิวิหาริกานํ ตาว อาคมนสฺส วา อนาคมนสฺส วา อชานนตาย วุตฺตํ ‘‘เถเรหิ เนว ตาว…เป… ภฺชิตพฺพ’’นฺติ. ปเรสมฺปิ อตฺถาย ลภนฺตีติ อตฺตโน จีวรํ ททมานา สยํ สาขาภงฺเคน ปฏิจฺฉาเทนฺตีติ เตสํ อตฺถายปิ ภฺชิตุํ ลภนฺติ. ‘‘ติเณน วา ปณฺเณน วา ปฏิจฺฉาเทตฺวา อาคนฺตพฺพ’’นฺติ วจนโต อีทิเสสุ ภูตคามปาตพฺยตาปิ อนฺุาตาเยว โหตีติ อาห – ‘‘เนว ภูตคามปาตพฺยตาย ปาจิตฺติยํ โหตี’’ติ. น เตสํ ธารเณ ทุกฺกฏนฺติ เตสํ ติตฺถิยทฺธชานํ ธารเณปิ ทุกฺกฏํ นตฺถิ.
ยานิ จ เนสํ วตฺถานิ เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เถรานํ สยเมว ทินฺนตฺตา วุตฺตํ ‘‘อจฺฉินฺนจีวรฏฺาเน ิตตฺตา’’ติ. ยทิ ลทฺธึ คณฺหาติ, ติตฺถิยปกฺกนฺตโก นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ลทฺธึ อคฺคเหตฺวา’’ติ. ‘‘โน เจ โหติ สงฺฆสฺส วิหารจีวรํ วา…เป… อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ อิมินา อนฺตรามคฺเค ปวิฏฺวิหารโต นิกฺขมิตฺวา อฺตฺถ อตฺตโน อภิรุจิตฏฺานํ ¶ คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตํ. อิมินา จ ‘‘ยํ อาวาสํ ปมํ อุปคจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ อนฺตรามคฺเค ิตวิหารมฺปิ สเจ นคฺโค หุตฺวา คจฺฉติ, ทุกฺกฏเมวาติ เวทิตพฺพํ. ยทิ เอวํ ตตฺถ กสฺมา น วุตฺตนฺติ เจ? อโนกาสตฺตา. ตตฺถ หิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อจฺฉินฺนจีวรสฺส วา…เป… จีวรํ วิฺาเปตุ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺเธน สงฺฆิกมฺปิ จีวรํ นิวาเสตุํ ปารุปิตฺุจ อนุชานนฺโต ‘‘ยํ อาวาสํ ปมํ…เป… คเหตฺวา ปารุปิตุ’’นฺติ อาห, ตสฺมา ตตฺถ อโนกาสตฺตา ทุกฺกฏํ น วุตฺตํ.
วิหารจีวรนฺติ ¶ เสนาสนจีวรํ. จิมิลิกาหีติ ปฏปิโลติกาหิ. ตสฺส อุปรีติ ภูมตฺถรณสฺส อุปริ. วิเทสคเตนาติ อฺํ จีวรํ อลภิตฺวา วิเทสคเตน. เอกสฺมึ…เป… เปตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘เลเสน คเหตฺวา อคตตฺตา เปนฺเตน จ สงฺฆิกปริโภเคเนว ปิตตฺตา อฺสฺมึ เสนาสเน นิยมิตมฺปิ อฺตฺถ เปตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. ปริโภเคเนวาติ อฺํ จีวรํ อลภิตฺวา ปริภฺุชเนน.
๕๑๙-๕๒๑. ปริโภคชิณฺณนฺติ ยถา เตน จีวเรน สรีรํ ปฏิจฺฉาเทตุํ น สกฺกา, เอวํ ชิณฺณํ. กปฺปิยโวหาเรนาติ กยวิกฺกยาปตฺติโต โมจนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘วิฺาเปนฺตสฺสา’’ติ อิมสฺเสว อตฺถํ วิภาเวติ ‘‘เจตาเปนฺตสฺส ปริวตฺตาเปนฺตสฺสา’’ติ. อตฺตโน ธเนน หิ วิฺาปนํ นาม ปริวตฺตนเมวาติ อธิปฺปาโย. สงฺฆวเสน ปวาริตานํ วิฺาปเน วตฺตํ ทสฺเสติ ‘‘ปมาณเมว วฏฺฏตี’’ติ. สงฺฆวเสน หิ ปวาริเต สพฺเพสํ สาธารณตฺตา อธิกํ วิฺาเปตุํ น วฏฺฏติ. ยํ ยํ ปวาเรตีติ ยํ ยํ จีวราทึ ทสฺสามีติ ปวาเรติ. วิฺาปนกิจฺจํ นตฺถีติ วินา วิฺตฺติยา ทียมานตฺตา วิฺาเปตฺวา กึ กริสฺสตีติ อธิปฺปาโย. อฺสฺสตฺถายาติ เอตฺถาปิ ‘‘าตกานํ ปวาริตาน’’นฺติ อิทํ อนุวตฺตติเยวาติ อาห ‘‘อตฺตโน าตกปวาริเต’’ติอาทิ. วิกปฺปนุปคจีวรตา, สมยาภาโว, อฺาตกวิฺตฺติ, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ตตุตฺตริสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๒๒. สตฺตเม ปาฬิยํ ปคฺคาหิกสาลนฺติ ทุสฺสวาณิชกานํ อาปณํ. ‘‘ปคฺคาหิตสาล’’นฺติปิ ปนฺติ.
๕๒๓-๕๒๔. อภีติ ¶ อุปสคฺโคติ ตสฺส วิเสสตฺถาภาวํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘หริตุนฺติ อตฺโถ’’ติ. วร-สทฺทสฺส อิจฺฉายํ วตฺตมานตฺตา อาห ‘‘อิจฺฉาเปยฺยา’’ติ. ทฏฺุ เขมโตติ เอตฺถ คาถาพนฺธวเสน อนุนาสิกโลโป ทฏฺพฺโพ. สอนฺตรนฺติ อนฺตรวาสกสหิตํ. อุตฺตรนฺติ อุตฺตราสงฺคํ. อสฺส จีวรสฺสาติ สาทิตพฺพจีวรสฺส. อจฺฉินฺนสพฺพจีวเรนาติ อจฺฉินฺนานิ ¶ สพฺพานิ ตีณิ จีวรานิ อสฺสาติ อจฺฉินฺนสพฺพจีวโร, เตนาติ อตฺโถ. ยสฺส หิ อจฺฉินฺทนสมเย ตีณิ จีวรานิ สนฺนิหิตานิ โหนฺติ, ตานิ สพฺพานิ อจฺฉินฺนานีติ โส ‘‘อจฺฉินฺนสพฺพจีวโร’’ติ วุจฺจติ. เตเนว ‘‘อจฺฉินฺนสพฺพจีวเรน ติจีวรเกนา’’ติ วุตฺตํ. ติจีวรเกนาติ หิ อจฺฉินฺทนสมเย ติจีวรสฺส สนฺนิหิตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน วินยเตจีวริกภาวํ ธุตงฺคเตจีวริกภาวํ วา สนฺธาย. เอวํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ‘‘สนฺตรุตฺตรปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตโต จีวรํ สาทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตวิธินา ปฏิปชฺชิตพฺพํ. อฺเนาติ อจฺฉินฺนอสพฺพจีวเรน. ยสฺส ตีสุ จีวเรสุ เอกํ วา ทฺเว วา จีวรานิ อจฺฉินฺนานิ โหนฺติ, เตนาติ อตฺโถ. อฺถาปีติ ‘‘สนฺตรุตฺตรปรม’’นฺติ วุตฺตวิธานโต อฺถาปิ. ยสฺส หิ ตีสุ ทฺเว จีวรานิ อจฺฉินฺนานิ โหนฺติ, เอกํ สาทิตพฺพํ. เอกสฺมึ อจฺฉินฺเน น สาทิตพฺพนฺติ น ตสฺส สนฺตรุตฺตรปรมสาทิยนํ สมฺภวติ, อยเมว จ อตฺโถ ปทภาชเนน วิภาวิโต. เตนาห ‘‘ตํ วิภาคํ ทสฺเสตุ’’นฺติ.
เกจิ ปน ‘‘ติจีวรเกนาติ วุตฺตตฺตา ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬวเสน อธิฏฺหิตฺวา ปริภฺุชโต ตสฺมึ นฏฺเ พหูนิปิ คเหตุํ ลภตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. ปทภาชนสฺส หิ อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺเตน ยสฺมา ปน ‘‘อจฺฉินฺนสพฺพจีวเรน…เป… ตํ วิภาคํ ทสฺเสตุ’’นฺติ วุตฺตํ, ปทภาชเน จ น ตาทิโส อตฺโถ อุปลพฺภติ, ตสฺมา ตํ น คเหตพฺพเมว. ยมฺปิ มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ตตุตฺตริสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘ยสฺส อธิฏฺิตจีวรสฺส ตีณิ นฏฺานี’’ติ, ตตฺถาปิ อธิฏฺิตคฺคหณํ สรูปกถนมตฺตนฺติ คเหตพฺพํ, น ปน ติจีวราธิฏฺาเนน อธิฏฺิตจีวรสฺเสวาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ ปาฬิยํ อฏฺกถายฺจ ตถา อตฺถสฺส อสมฺภวโต. น หิ ติจีวราธิฏฺาเนน อธิฏฺิตจีวรสฺเสว อิทํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตนฺติ สกฺกา วิฺาตุํ. ปุริมสิกฺขาปเทน หิ อจฺฉินฺนจีวรสฺส อฺาตกวิฺตฺติยา อนฺุาตตฺตา ปมาณํ อชานิตฺวา วิฺาปนวตฺถุสฺมึ ปมาณโต สาทิยนํ อนุชานนฺเตน ภควตา อิทํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, ตสฺมา ‘‘ปริกฺขารโจฬิกสฺส พหุมฺปิ สาทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อยมตฺโถ เนว ปาฬิยา สเมติ, น จ ภควโต อธิปฺปายํ อนุโลเมติ.
ยสฺส ตีณิ นฏฺานิ, เตน ทฺเว สาทิตพฺพานีติ เอตฺถ ยสฺส ติจีวรโต อธิกมฺปิ จีวรํ อฺตฺถ ¶ ิตํ อตฺถิ, ตทาตสฺส จีวรสฺส อลพฺภนียภาวโต เตนปิ ¶ สาทิตุํ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ. ปกติยาว สนฺตรุตฺตเรน จรตีติ สาสงฺกสิกฺขาปทวเสน วา อวิปฺปวาสสมฺมุติวเสน วา ตติยสฺส อลาเภน วา จรติ. ‘‘ทฺเว นฏฺานี’’ติ อธิการตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทฺเว สาทิตพฺพานี’’ติ. เอกํ สาทิยนฺเตเนว สโม ภวิสฺสตีติ ติณฺณํ จีวรานํ ทฺวีสุ นฏฺเสุ เอกํ สาทิยนฺเตน สโม ภวิสฺสติ อุภินฺนมฺปิ สนฺตรุตฺตรปรมตาย อวฏฺานโต. ยสฺส เอกํเยว โหตีติ อฺเน เกนจิ การเณน วินฏฺเสสจีวรํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๕๒๖. ‘‘เสสกํ ตุยฺเหว โหตูติ เทนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปมาณยุตฺตํ คณฺหิสฺสาม, เสสกํ อาหริสฺสามา’’ติ วตฺวา คเหตฺวา คมนสมเยปิ ‘‘เสสกมฺปิ ตุมฺหากฺเว โหตู’’ติ วทนฺติ, ลทฺธกปฺปิยเมว. ปวาริตานนฺติ อจฺฉินฺนกาลโต ปุพฺเพเยว ปวาริตานํ. ปาฬิยา น สเมตีติ สนฺตรุตฺตรปรมโต อุตฺตริ สาทิยเน อนาปตฺติทสฺสนตฺถํ ‘‘อนาปตฺติ าตกานํ ปวาริตาน’’นฺติ วุตฺตตฺตา น สเมติ. สนฺตรุตฺตรปรมํ สาทิยนฺตสฺส หิ อาปตฺติปฺปสงฺโคเยว นตฺถิ, สติ จ สิกฺขาปเทน อาปตฺติปฺปสงฺเค อนาปตฺติ ยุตฺตา ทสฺเสตุนฺติ อธิปฺปาโย. เกจิ ปน ‘‘ปมาณเมว วฏฺฏตีติ อิทํ สลฺเลขทสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ.
ยสฺมา ปนิทํ…เป… น วุตฺตนฺติ เอตฺถายมธิปฺปาโย – ‘‘อฺสฺสตฺถายา’’ติ วุจฺจมาเน อฺเสํ อตฺถาย ปมาณํ อติกฺกมิตฺวาปิ คณฺหิตุํ วฏฺฏตีติ อาปชฺชติ, ตฺจ อฺสฺสตฺถาย วิฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตตฺตา วตฺถุนา สํสนฺทิยมานํ น สเมติ. น หิ ยํ วตฺถุํ นิสฺสาย สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, ตสฺมึเยว อนาปตฺติวจนํ ยุตฺตนฺติ. คณฺิปเทสุ ปน ตีสุปิ ‘‘อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส อตฺตโน สาทิยนปฏิพทฺธตาวเสน ปวตฺตตฺตา ‘อฺสฺสตฺถายา’ติ วตฺตุํ โอกาโสเยว นตฺถิ, ตสฺมา น วุตฺต’’นฺติ กถิตํ. อิธ ‘‘อฺสฺสตฺถายา’’ติ อวุตฺตตฺตา อฺเสํ อตฺถาย าตกปวาริเตสุ อธิกํ วิฺาเปนฺตสฺส อาปตฺตีติ เจ? น, ตตฺถ ปุริมสิกฺขาปเทเนว อนาปตฺติสิทฺธิโต. ตตุตฺตริตา, อจฺฉินฺนาทิการณตา, อฺาตกวิฺตฺติ, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
ตตุตฺตริสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ปมอุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๒๗. อฏฺเม ¶ ¶ อปิ มยฺยาติ ปาเปิ โสเยวตฺโถ. อยฺยาติ ปน พหุวจเนน อามนฺตนํ กตํ.
๕๒๘-๕๒๙. อปทิสฺสาติ ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทสฺสามี’’ติ เอวํ อปทิสิตฺวา. ปจฺจยํ กตฺวาติ การณํ กตฺวา. อุทฺทิสฺสาติ เอตฺถ โย กตฺตาติ ‘‘อุทฺทิสฺสา’’ติ อิมินา วุตฺตอุทฺทิสนกิริยาย โย กตฺตา. จีวรํ เจตาเปนฺติ ปริวตฺเตนฺติ เอเตนาติ จีวรเจตาปนฺนํ. น-การาคมํ กตฺวา จีวรเจตาปนฺนนฺติ วุตฺตํ, ‘‘จีวรเจตาปน’’นฺติปิ ปนฺติ. ปจุรโวหารวเสนาติ เยภุยฺยโวหารวเสน. เยภุยฺยวเสน หิ ฆรสามิกํ ทฏฺุกามา ตสฺส ฆรํ คจฺฉนฺตีติ ตเถว พหุลํ โวหาโร. พฺยฺชนมตฺตเมวาติ อตฺโถ เนตพฺโพ นตฺถีติ อธิปฺปาโย.
๕๓๑. สมเกปิ ปน อนาปตฺตีติ ยทคฺฆนกํ โส ทาตุกาโม โหติ, ตทคฺฆนเก อนาปตฺติ มูลํ วฑฺเฒตฺวา อธิกวิธานํ อนาปนฺนตฺตา. เอตฺถ จ ‘‘ทาตุกาโมมฺหี’’ติ อตฺตโน สนฺติเก อวุตฺเตปิ ทาตุกามตํ สุตฺวา ยทคฺฆนกํ โส ทาตุกาโม โหติ, ตทคฺฆนกํ อาหราเปตุํ วฏฺฏติ. อคฺฆวฑฺฒนกฺหิ อิทํ สิกฺขาปทนฺติ เอตฺถ อคฺฆวฑฺฒนํ เอตสฺส อตฺถีติ อคฺฆวฑฺฒนกํ, อคฺฆวฑฺฒนํ สนฺธาย อิทํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. จีวรํ เทหีติ สงฺฆาฏิอาทีสุ ยํกิฺจิ จีวรํ สนฺธาย วทติ. จีวเร ภิยฺโยกมฺยตา, อฺาตกวิฺตฺติ, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
ปมอุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๓๒. ทุติยอุปกฺขเฏ วตฺตพฺพํ นตฺถิ.
๑๐. ราชสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๓๗-๕๓๙. ราชสิกฺขาปเท ปน ‘‘อชฺชณฺโห’’ติ ปาเ ‘‘อชฺชุณฺโห’’ติปิ ปนฺติ. โภโคติ ภฺุชิตพฺโพ. ยํ วุตฺตํ มาติกาฏฺกถายํ ‘‘อิมินา ¶ จีวรเจตาปนฺเนน จีวรํ เจตาเปตฺวา อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ จีวเรน อจฺฉาเทหีติ อิทํ อาคมนสุทฺธึ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. สเจ หิ ‘อิทํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน เทหี’ติ เปเสยฺย, อาคมนสฺส อสุทฺธตฺตา อกปฺปิยวตฺถุํ อารพฺภ ภิกฺขุนา ¶ กปฺปิยการโกปิ นิทฺทิสิตพฺโพ น ภเวยฺยา’’ติ, ตตฺถ อาคมนสฺส สุทฺธิยา วา อสุทฺธิยา วา วิเสสปฺปโยชนํ น ทิสฺสติ. สติปิ หิ อาคมนสฺส อสุทฺธภาเว ทูโต อตฺตโน กุสลตาย กปฺปิยโวหาเรน วทติ, ‘‘กปฺปิยการโก น นิทฺทิสิตพฺโพ’’ติ อิทํ นตฺถิ, น จ ทูเตน กปฺปิยโวหารวเสน วุตฺเต ทายเกน อิทํ กถํ เปสิตนฺติ อีทิสี วิจารณา อุปลพฺภติ, อวิจาเรตฺวา จ ตํ น สกฺกา ชานิตุํ, ยทิ ปน อาคมนสฺส อสุทฺธตฺตา กปฺปิยการโก นิทฺทิสิตพฺโพ น ภเวยฺย, จีวรานํ อตฺถาย ทูตสฺส หตฺเถ อกปฺปิยวตฺถุสฺมึ เปสิเต สพฺพตฺถ ทายเกน กถํ เปสิตนฺติ ปุจฺฉิตฺวาว กปฺปิยการโก นิทฺทิสิตพฺโพ ภเวยฺย. ตสฺมา อสติปิ อาคมนสุทฺธิยํ สเจ โส ทูโต อตฺตโน กุสลตาย กปฺปิยโวหารวเสน วทติ, ทูตสฺเสว วจนํ คเหตพฺพํ. ยทิ หิ อาคมนสุทฺธิเยเวตฺถ ปมาณํ, มูลสามิเกน กปฺปิยโวหารวเสน เปสิตสฺส ทูตสฺส อกปฺปิยโวหารวเสน วทโตปิ กปฺปิยการโก นิทฺทิสิตพฺโพ ภเวยฺย, ตสฺมา สพฺพตฺถ ทูตวจนเมว ปมาณนฺติ คเหตพฺพํ.
อิมินา จีวรเจตาปนฺเนนาติอาทินา ปน อิมมตฺถํ ทสฺเสติ – กปฺปิย วเสน อาคตมฺปิ จีวรมูลํ อีทิเสน ทูตวจเนน อกปฺปิยํ โหติ, ตสฺมา ตํ ปฏิกฺขิปิตพฺพนฺติ. เตเนวาห – ‘‘เตน ภิกฺขุนา โส ทูโต เอวมสฺส วจนีโย’’ติอาทิ. สุวณฺณํ, รชตํ, กหาปโณ, มาสโกติ อิมานิ หิ จตฺตาริ นิสฺสคฺคิยวตฺถูนิ, มุตฺตา, มณิ, เวฬุริโย, สงฺโข, สิลา, ปวาฬํ, โลหิตงฺโก, มสารคลฺลํ, สตฺต ธฺานิ, ทาสิทาสํ, เขตฺตํ, วตฺถุ, ปุปฺผารามผลารามาทโยติ อิมานิ ทุกฺกฏวตฺถูนิ จ อตฺตโน วา เจติยสงฺฆคณปุคฺคลานํ วา อตฺถาย สมฺปฏิจฺฉิตุํ น วฏฺฏนฺติ, ตสฺมา ตํ สาทิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘น โข มยํ, อาวุโส, จีวรเจตาปนฺนํ ปฏิคฺคณฺหามา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘จีวรฺจ โข มยํ ปฏิคฺคณฺหามา’’ติ อิทํ ปน อตฺตานํ อุทฺทิสฺส อาภตตฺตา วตฺตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา วุตฺตํ. ‘‘เวยฺยาวจฺจกโร นิทฺทิสิตพฺโพ’’ติ อิทํ ‘‘อตฺถิ ปนายสฺมโต โกจิ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ กปฺปิยวจเนน วุตฺตตฺตา อนฺุาตํ. สเจ ปน ทูโต ‘‘โก อิมํ คณฺหาตี’’ติ วา ¶ ‘‘กสฺส เทมี’’ติ วา วทติ, น นิทฺทิสิตพฺโพ. ‘‘อารามิโก วา อุปาสโก วา’’ติ อิทํ สารุปฺปตาย วุตฺตํ, เปตฺวา ปน ปฺจ สหธมฺมิเก โย โกจิ กปฺปิยการโก วฏฺฏติ. ‘‘เอโส โข, อาวุโส, ภิกฺขูนํ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ อิทํ ภิกฺขุสฺส กปฺปิยวจนทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอวเมว หิ วตฺตพฺพํ, ‘‘เอตสฺส เทหี’’ติอาทิ น วตฺตพฺพํ. โส วา เจตาเปสฺสติ วาติ เอตฺถ เอโก วา-สทฺโท ปทปูรโณ, ‘‘สฺตฺโต โส มยา’’ติอาทิ ปน ทูเตน เอวํ อาโรจิเตเยว ตํ โจเทตุํ วฏฺฏติ, เนวาสฺส หตฺเถ ทตฺวา คตมตฺตการเณนาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.
เอตานิ ¶ หิ วจนานิ…เป… น วตฺตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘เอวํ วทนฺโต ปฏิกฺขิตฺตสฺส กตตฺตา วตฺตเภเท ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ, โจทนา ปน โหติเยวา’’ติ มหาคณฺิปเท มชฺฌิมคณฺิปเท จ วุตฺตํ. อุทฺทิฏฺโจทนาปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวาติ ‘‘ทุติยมฺปิ วตฺตพฺโพ’’ติอาทินา ทสฺเสตฺวา. ปุจฺฉิยมาโนติ เอตฺถ ปุจฺฉิยมาเนนาติ อตฺโถ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจน’’นฺติ. อาคตการณํ ภฺชตีติ อาคตการณํ วินาเสติ.
เอตฺถ เกจิ วทนฺติ ‘‘อาคตการณํ นาม จีวรคฺคหณํ, ตํ ภฺชตีติ วุตฺตตฺตา ปุน ตํ จีวรํ เยน เกนจิ อากาเรน คเหตุํ น วฏฺฏตี’’ติ. เกจิ ปน ‘‘อาคตการณํ นาม กายวาจาหิ โจทนา, ตํ ภฺชตีติ วุตฺตตฺตา ปุน ตํ เยน เกนจิ อากาเรน โจเทตุํ น ลภติ. สเจ สยเมว เทติ, มูลสามิโก วา ทาเปติ, คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. อปเร ปน ‘‘อาคตการณํ นาม านํ, ตํ ภฺชตีติ วุตฺตตฺตา ยถา ‘อตฺโถ เม, อาวุโส, จีวเรนา’ติ เอกาย โจทนาย ทฺเว านานิ ภฺชติ, เอวมิธาปิ สเจ อาสเน นิสีทติ, เอกาย นิสชฺชาย ทฺเว านานิ ภฺชติ. อามิสํ เจ ปฏิคฺคณฺหาติ, เอเกน ปฏิคฺคหเณน ทฺเว านานิ ภฺชติ. ธมฺมํ เจ ภาสติ, ธมฺมเทสนาสิกฺขาปเท วุตฺตปริจฺเฉทาย เอกาย วาจาย ทฺเว านานิ ภฺชตี’’ติ วทนฺติ. อิเมสํ ปน สพฺเพสมฺปิ วาทํ ‘‘อยุตฺต’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตีสุปิ คณฺิปเทสุ อิทํ วุตฺตํ ‘‘อาคตการณํ นาม านเมว, ตสฺมา ‘น กตฺตพฺพ’นฺติ วาริตสฺส กตตฺตา นิสชฺชาทีสุ กเตสุ ฉสุ าเนสุ เอกํ านํ ภฺชตี’’ติ.
ตตฺร ¶ ตตฺร าเน ติฏฺตีติ อิทํ โจทกสฺส ิตฏฺานโต อปกฺกมฺม ตตฺร ตตฺร อุทฺทิสฺส านํเยว สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘สามํ วา คนฺตพฺพํ, ทูโต วา ปาเหตพฺโพ’’ติ อิทํ สภาวโต โจเทตุํ อนิจฺฉนฺเตนปิ กาตพฺพเมวาติ วทนฺติ. มุขํ วิวริตฺวา สยเมว กปฺปิยการกตฺตํ อุปคโตติ มุขเววฏิกกปฺปิยการโก. อวิจาเรตุกามตายาติ อิมสฺมึ ปกฺเข ‘‘นตฺถมฺหากํ กปฺปิยการโก’’ติ อิทํ ‘‘ตาทิสํ กโรนฺโต กปฺปิยการโก นตฺถี’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน วุตฺตํ.
‘‘เมณฺฑกสิกฺขาปเท วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา อิทานิ ตํ เมณฺฑกสิกฺขาปทํ ทสฺเสนฺโต ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิมาห. อิทเมว หิ ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, สทฺธา ปสนฺนา’’ติอาทิวจนํ เภสชฺชกฺขนฺธเก เมณฺฑกวตฺถุสฺมึ (มหาว. ๒๙๙) วุตฺตตฺตา ‘‘เมณฺฑกสิกฺขาปท’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ หิ เมณฺฑเกน นาม เสฏฺินา –
‘‘สนฺติ ¶ , ภนฺเต, มคฺคา กนฺตารา อปฺโปทกา อปฺปภกฺขา, น สุกรา อปาเถยฺเยน คนฺตุํ, สาธุ, ภนฺเต, ภควา ภิกฺขูนํ ปาเถยฺยํ อนุชานาตู’’ติ –
ยาจิเตน ภควตา –
‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปาเถยฺยํ ปริเยสิตุํ. ตณฺฑุโล ตณฺฑุลตฺถิเกน, มุคฺโค มุคฺคตฺถิเกน, มาโส มาสตฺถิเกน, โลณํ โลณตฺถิเกน, คุโฬ คุฬตฺถิเกน, เตลํ เตลตฺถิเกน, สปฺปิ สปฺปิตฺถิเกนา’’ติ –
วตฺวา อิทํ วุตฺตํ –
‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว, มนุสฺสา สทฺธา ปสนฺนา, เต กปฺปิยการกานํ หตฺเถ หิรฺํ อุปนิกฺขิปนฺติ ‘อิมินา อยฺยสฺส ยํ กปฺปิยํ, ตํ เทถา’ติ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยํ ตโต กปฺปิยํ, ตํ สาทิตุํ, น ตฺเววาหํ ภิกฺขเว เกนจิ ปริยาเยน ชาตรูปรชตํ สาทิตพฺพํ ปริเยสิตพฺพนฺติ วทามี’’ติ.
หิรฺํ ¶ อุปนิกฺขิปนฺตีติ เอตฺถาปิ ภิกฺขุสฺส อาโรจนํ อตฺถิเยวาติ คเหตพฺพํ. อฺถา อนิทฺทิฏฺกปฺปิยการกตฺตํ ภชตีติ น โจเทตพฺโพ สิยา. ยทิ มูลํ สนฺธาย โจเทติ, ตํ สาทิตเมว สิยาติ อาห ‘‘มูลํ อสาทิยนฺเตนา’’ติ.
‘‘อฺาตกอปฺปวาริเตสุ วิย ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ อิทํ อตฺตนา โจทนาานฺจ น กาตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อฺํ ปน กปฺปิยการกํ เปเสตฺวา โลกจาริตฺตวเสน อนุยฺุชิตฺวาปิ กปฺปิยวตฺถุํ อาหราเปตุํ วฏฺฏติ อตฺตานํ อุทฺทิสฺส นิกฺขิตฺตสฺส อตฺตโน สนฺตกตฺตา’’ติ เกจิ วทนฺติ, ตํ อฏฺกถายํ ‘‘อฺาตกอปฺปวาริเตสุ วิย ปฏิปชฺชิตพฺพํ. สเจ สยเมว จีวรํ อาเนตฺวา เทนฺติ, คเหตพฺพํ. โน เจ, กิฺจิ น วตฺตพฺพา’’ติ ทฬฺหํ กตฺวา วุตฺตตฺตา น คเหตพฺพนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ. น หิ อฺาตกอปฺปวาริตํ สยํ อวิฺาเปตฺวา อฺเน วิฺาเปตุํ วฏฺฏติ, น จ ยตฺถ อฺํ เปเสตฺวา อาหราเปตุํ วฏฺฏติ, ตตฺถ สยํ คนฺตฺวา น อาหราเปตพฺพนฺติ สกฺกา วตฺถุํ. ยทิ เจตฺถ อฺเน อาหราเปตุํ วฏฺฏติ, ‘‘อฺาตกอปฺปวาริเตสุ วิย ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติอาทิวจนเมว นิรตฺถกํ สิยา. ‘‘ทูเตนา’’ติ อิมสฺส พฺยภิจารํ ทสฺเสติ ‘‘สยํ อาหริตฺวาปี’’ติ. ททนฺเตสูติ อิมินา สมฺพนฺโธ ¶ . ปิณฺฑปาตาทีนํ อตฺถายาติ อิมินา ปน ‘‘จีวรเจตาปนฺน’’นฺติ อิมสฺส พฺยภิจารํ ทสฺเสติ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ วุตฺตตฺตา ปิณฺฑปาตาทีนํ อตฺถาย ทินฺเนปิ านโจทนาทิ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว กาตพฺพํ.
ปฏิคฺคหเณปิ ปริโภเคปิ อาปตฺตีติ ปฏิคฺคหเณ ปาจิตฺติยํ, ปริโภเค ทุกฺกฏํ. สฺเวว สาปตฺติโกติ ทุกฺกฏาปตฺตึ สนฺธาย วทติ. อิทฺจ อฏฺกถาปมาเณเนว คเหตพฺพํ. ‘‘ปรสฺส นิทฺโทสภาวทสฺสนตฺถํ สฺเวว สาปตฺติโก สโทโสติ วุตฺตํ โหตี’’ติปิ วทนฺติ. ‘‘โจเทตีติ วุตฺตตฺตา ปน อาปตฺติยา โจเทตีติ กตฺวา สฺเวว สาปตฺติโกติ อิทํ ทุกฺกฏํเยว สนฺธาย วตฺตุํ ยุตฺต’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ปฏิคฺคหเณปิ ปริโภเคปิ อาปตฺติเยวาติ ทุกฺกฏเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ตฬากสฺสปิ เขตฺตสงฺคหิตตฺตา ตสฺส ปฏิคฺคหเณปิ อาปตฺติ วุตฺตา. จตฺตาโร ปจฺจเย สงฺโฆ ปริภฺุชตูติ เทตีติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภฺุจตุ, ตฬากํ ทมฺมี’’ติ วา ‘‘จตุปจฺจยปริโภคตฺถํ ตฬากํ ¶ ทมฺมี’’ติ วา วทติ, วฏฺฏติเยว. ‘‘อิโต ตฬากโต อุปฺปนฺเน จตฺตาโร ปจฺจเย ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.
อมฺหากํ เอกํ กปฺปิยการกํ เปถาติ วุตฺเตติ อิทํ อีทิสํเยว สนฺธาย วุตฺตํ. กปฺปิยกฺกเมน สมฺปฏิจฺฉิเตสุ เขตฺตตฬากาทีสุ ปน อวุตฺเตปิ กปฺปิยการกํ เปตุํ ลพฺภติเยว. ยสฺมา ปรสนฺตกํ นาเสตุํ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา ‘‘น สสฺสกาเล’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ชนปทสฺส สามิโกติ อิมินาว โย ตํ ชนปทํ วิจาเรติ, เตนปิ อจฺฉินฺทิตฺวา ทินฺนํ วฏฺฏติเยวา’’ติ วทนฺติ. อุทกวาหกนฺติ อุทกมาติกํ. กปฺปิยโวหาเรปีติ เอตฺถ ‘‘วิธานํ วกฺขามา’’ติ ปาเสโส. อุทกวเสนาติ อุทกปริโภคตฺถํ. สุทฺธจิตฺตานนฺติ เกวลํ อุทกปริโภคตฺถเมวาติ อธิปฺปาโย. อลชฺชินา การาปิเต วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อาห ‘‘ลชฺชีภิกฺขุนา’’ติ. ปกติภาโค นาม อิมสฺมึ รฏฺเ จตุอมฺพณมตฺตํ. อกฏฺปุพฺพํ นวสสฺสํ นาม. อปริจฺฉินฺนภาเคติ ‘‘เอตฺตเก ภูมิภาเค เอตฺตโก ภาโค ทาตพฺโพ’’ติ เอวํ อปริจฺฉินฺนภาเค.
รชฺชุยา วา ทณฺเฑน วาติ เอตฺถ ‘‘ปาเทหิปิ มินิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. ขเล วา ตฺวา รกฺขตีติ เอตฺถ ปน เถเนตฺวา คณฺหนฺเต ทิสฺวา ‘‘มา คณฺหถา’’ติ นิวาเรนฺโต รกฺขติ นาม. สเจ ปน อวิจาเรตฺวา เกวลํ ตุณฺหีภูโตว รกฺขณตฺถาย โอโลเกนฺโต ติฏฺติ, วฏฺฏติ. สเจปิ ตสฺมึ ตุณฺหีภูเต โจริกาย หรนฺติ, ‘‘มยํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาโรเจสฺสามา’’ติ เอวํ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ. นีหราเปติ ปฏิสาเมตีติ เอตฺถาปิ ‘‘สเจ ปริยาเยน วทติ, วฏฺฏตี’’ติ ¶ วทนฺติ. อปุพฺพสฺส อนุปฺปาทิตตฺตา อฺเสํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ตสฺเสว ตํ อกปฺปิย’’นฺติ.
นนุ จ ทุพฺพิจาริตมตฺเตน ตสฺเสว ตํ อกปฺปิยํ, น สพฺเพสํ รูปิยสํโวหาเร จตุตฺถปตฺโต วิย. วุตฺตฺหิ ตตฺถ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๙) ‘‘โย ปน รูปิยํ อสมฺปฏิจฺฉิตฺวา ‘เถรสฺส ปตฺตํ กิณิตฺวา เทหี’ติ ปหิตกปฺปิยการเกน สทฺธึ กมฺมารกุลํ คนฺตฺวา ปตฺตํ ทิสฺวา ‘อิเม กหาปเณ คเหตฺวา อิมํ เทหี’ติ กหาปเณ ทาเปตฺวา คหิโต, อยํ ปตฺโต เอตสฺเสว ภิกฺขุโน น วฏฺฏติ ทุพฺพิจาริตตฺตา, อฺเสํ ปน วฏฺฏติ มูลสฺส อสมฺปฏิจฺฉิตตฺตา’’ติ. ตสฺมา ¶ ยํ เต อาหรนฺติ, สพฺเพสํ อกปฺปิยํ. กสฺมา? กหาปณานํ วิจาริตตฺตาติ อิทํ กสฺมา วุตฺตนฺติ? เอตฺถ เกจิ วทนฺติ ‘‘กหาปเณ สาทิยิตฺวา วิจาริตํ สนฺธาย เอวํ วุตฺต’’นฺติ. สงฺฆิกตฺตา จ นิสฺสชฺชิตุํ น สกฺกา, ตสฺมา สพฺเพสํ น กปฺปตีติ เตสํ อธิปฺปาโย. เกจิ ปน ‘‘อสาทิยิตฺวาปิ กหาปณานํ วิจาริตตฺตา รูปิยสํโวหาโร กโต โหติ, สงฺฆิกตฺตา จ นิสฺสชฺชิตุํ น สกฺกา, ตสฺมา สพฺเพสํ น กปฺปตี’’ติ วทนฺติ. คณฺิปเทสุ ปน ตีสุปิ อิทํ วุตฺตํ ‘‘จตุตฺถปตฺโต คิหิสนฺตกานํเยว กหาปณานํ วิจาริตตฺตา อฺเสํ กปฺปติ, อิธ ปน สงฺฆิกานํ วิจาริตตฺตา สพฺเพสํ น กปฺปตี’’ติ. สพฺเพสมฺปิ วาโท เตน เตน ปริยาเยน ยุชฺชติเยว.
จตุสาลทฺวาเรติ โภชนสาลํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปริยาเยน กถิตตฺตาติ ‘‘คณฺหา’’ติ อวตฺวา ‘‘สีมา คตา’’ติ ปริยาเยน กถิตตฺตา. ปกติภูมิกรณตฺถํ ‘‘เหฏฺา คหิตํ ปํสุ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ทาสํ ทมฺมีติ เอตฺถ ‘‘มนุสฺสํ ทมฺมีติ วุตฺเต วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. กุกฺกุฏสูกรา…เป… วฏฺฏตีติ เอตฺถ กุกฺกุฏสูกเรสุ ทียมาเนสุ ‘‘อิเมหิ อมฺหากํ อตฺโถ นตฺถิ, สุขํ ชีวนฺตุ, อรฺเ วิสฺสชฺเชถา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ‘‘เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติอาทิวจนโต (ที. นิ. ๑.๑๐, ๑๙๔) เขตฺตาทีนํ ปฏิคฺคหเณ อยํ สพฺโพ วินิจฺฉโย วุตฺโต. กปฺปิยการกสฺส ภิกฺขุนา นิทฺทิฏฺภาโว, ทูเตน อปฺปิตตา, ตตุตฺตริ วายาโม, เตน วายาเมน ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
ราชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต จีวรวคฺโค ปโม.
๒. โกสิยวคฺโค
๑. โกสิยสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๔๒. ปาฬิยํ ¶ ‘‘โกสิยการเก’’ติ เอตฺถ โกสํ กโรนฺตีติ โกสการกาติ ลทฺธโวหารานํ ปาณกานํ โกสโต นิพฺพตฺตํ โกสิยํ, ตํ กโรนฺตีติ โกสิยการกา, ตนฺตวายา. สํหนนํ สงฺฆาโต ¶ , วินาโสติ อตฺโถ. โกสิยมิสฺสกนฺติ โกสิยตนฺตุนา มิสฺสํ. ‘‘อวายิม’’นฺติ วุตฺตตฺตา วายิตฺวา เจ กโรนฺติ, อนาปตฺติ. อนาปตฺติ วิตานํ วาติอาทินา วิตานาทีนํ อตฺถาย กรเณปิ เตนากาเรน ปริโภเคปิ อนาปตฺติ วุตฺตา.
เอวมฺปิ มิสฺเสตฺวา กตเมว โหตีติ อิมินา วาเตน อาหริตฺวา ปาติเตปิ อจิตฺตกตฺตา อาปตฺติเยวาติ ทสฺเสติ. โกสิยมิสฺสกตา, อตฺตโน อตฺถาย สนฺถตสฺส กรณํ การาปนํ, ปฏิลาโภ จาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
โกสิยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๔๗. สุทฺธกาฬกสิกฺขาปทํ อุตฺตานตฺถเมว.
๓. ทฺเวภาคสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๕๒. ทฺเวภาคสิกฺขาปเท ปน ทฺเว ภาคาติ อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท กาฬกานํ อธิกคฺคหณสฺส ปฏิกฺเขปวเสน สิกฺขาปทสฺส ปฺตฺตตฺตา. ตติยํ โอทาตานํ จตุตฺถํ โคจริยานนฺติ อยํ เหฏฺิมปริจฺเฉโท เตสํ อธิกคฺคหเณ ปฏิกฺเขปาภาวโต, ตสฺมา กาฬกานํ ภาคทฺวยโต อธิกํ น วฏฺฏติ, เสสานํ ปน วุตฺตปฺปมาณโต อธิกมฺปิ วฏฺฏติ. ‘‘กาฬกานํเยว จ อธิกคฺคหณสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา กาฬกานํ อุปฑฺฒํ โอทาตานํ วา โคจริยานํ วา อุปฑฺฒํ คเหตฺวาปิ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ‘‘อนาปตฺติ พหุตรํ โอทาตานํ พหุตรํ โคจริยานํ อาทิยิตฺวา กโรติ, สุทฺธํ โอทาตานํ สุทฺธํ โคจริยานํ อาทิยิตฺวา กโรตี’’ติ อิมินา ตํ สเมติ. ‘‘กาฬเก โอทาเต จ เปตฺวา เสสา โคจริเยสุเยว สงฺคหํ คจฺฉนฺตี’’ติ วทนฺติ. ทฺเว ¶ โกฏฺาสา กาฬกานนฺติ เอตฺถ ปน ‘‘เอกสฺสปิ กาฬกโลมสฺส อติเรกภาเว นิสฺสคฺคิยํ โหตี’’ติ มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ทฺเวภาคสิกฺขาปทวณฺณนา) ตฺตํ, ตํ ‘‘ธารยิตฺวา ทฺเว ตุลา อาทาตพฺพา’’ติ วจนโต ตุลาธารณาย น สเมติ ¶ . น หิ โลเม คเณตฺวา ตุลาธารณา กรียติ, อถ คเณตฺวาว ธารยิตพฺพํ สิยา, กึ ตุลาธารณาย, ตสฺมา เอวเมตฺถ อธิปฺปาโย ยุตฺโต สิยา – อจิตฺตกตฺตา สิกฺขาปทสฺส ปุพฺเพ ตุลาย ธารยิตฺวา ปิเตสุ เอกมฺปิ โลมํ ตตฺถ ปเตยฺย, นิสฺสคฺคิยนฺติ. อฺถา ทุพฺพิฺเยฺยภาวโต ทฺเว ตุลา นาทาตพฺพา, อูนกตราว อาทาตพฺพา สิยุํ.
ทฺเวภาคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ฉพฺพสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๕๗. ฉพฺพสฺสสิกฺขาปเท ปน ‘‘เยสํ โน สนฺถเต ทารกา อุหทนฺติปิ อุมฺมิหนฺติปิ, เยสํ โน สนฺถตา อุนฺทูเรหิปิ ขชฺชนฺตี’’ติ เอวํ ปาฬิปทานํ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. หท กรีโสสฺสคฺเค, มิห เสจเนติ ปนิมสฺสตฺถํ สนฺธายาห ‘‘วจฺจมฺปิ ปสฺสาวมฺปิ กโรนฺตี’’ติ. ปวารณาอุโปสถปาฏิปททิวเสสุ สนฺถตํ กริตฺวา ปุน ฉฏฺเ วสฺเส ปริปุณฺเณ ปวารณาอุโปสถปาฏิปททิวเสสุ กโรนฺโต ‘‘ฉพฺพสฺสานิ กโรตี’’ติ วุจฺจติ. ทุติยทิวสโต ปฏฺาย กโรนฺโต ปน อติเรกฉพฺพสฺสานิ กโรติ นาม.
ฉพฺพสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. นิสีทนสนฺถตสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๖๕-๖. นิสีทนสนฺถตสิกฺขาปเท ปน ปฺายิสฺสตีติ สเจ สา กติกา มนาปา ภวิสฺสติ, มนาปตาย ภิกฺขุสงฺโฆ สนฺทิสฺสิสฺสติ. สเจ อมนาปา, อมนาปตาย สนฺทิสฺสิสฺสตีติ อธิปฺปาโย, อารฺกงฺคาทีนิ ตีณิ ปาฬิยํ ปธานงฺควเสน วุตฺตานิ, เสสานิปิ เต สมาทิยึสุเยวาติ เวทิตพฺพํ. เตเนวาห ‘‘สนฺถเต จตุตฺถจีวรสฺิตายา’’ติ. อุชฺฌิตฺวาติ วิสฺสชฺเชตฺวา.
๕๖๗. นิสีทนสนฺถตตฺตา ¶ นิวาสนปารุปนกิจฺจํ นตฺถีติ อาห ‘‘สกึ นิสินฺนฺเจว นิปนฺนฺจา’’ติ ¶ . วิทตฺถิมตฺตนฺติ สุคตวิทตฺถึ สนฺธาย วทติ. อิทฺจ เหฏฺิมปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘วิตานาทีนํเยว อตฺถาย กรเณ อนาปตฺติวจนโต สเจ นิปชฺชนตฺถาย กโรนฺติ, อาปตฺติเยวา’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. อกปฺปิยตฺตา ปน ‘‘ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. อิทฺจ นิสีทนสนฺถตํ นาม นิสีทนจีวรเมว, นาฺนฺติ วทนฺติ. นิสีทนสิกฺขาปเทปิ นิสีทนํ นาม สทสํ วุจฺจตีติ จ อฏฺกถายฺจสฺส ‘‘สนฺถตสทิสํ สนฺถริตฺวา เอกสฺมึ อนฺเต สุคตวิทตฺถิยา วิทตฺถิมตฺเต ปเทเส ทฺวีสุ าเนสุ ผาเลตฺวา ติสฺโส ทสา กรียนฺติ, ตาหิ ทสาหิ สทสํ นาม วุจฺจตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๓๑) วจนโต อิธาปิ ‘‘นิสีทนํ นาม สทสํ วุจฺจตี’’ติ จ ‘‘สนฺถเต จตุตฺถจีวรสฺิตายา’’ติ จ วจนโต ตํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ. เกจิ ปน ‘‘นิสีทนสนฺถตํ เอฬกโลมานิ สนฺถริตฺวา สนฺถตํ วิย กโรนฺติ, ตํ อวายิมํ อนธิฏฺานุปคํ, นิสีทนจีวรํ ปน ฉนฺนํ จีวรานํ อฺตเรน กโรติ อธิฏฺานุปคํ, ตํ กโรนฺตา จ นนฺตกานิ สนฺถริตฺวา สนฺถตสทิสํ กโรนฺตี’’ติ วทนฺติ, วีมํสิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํ.
นิสีทนสนฺถตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. เอฬกโลมสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๗๑. เอฬโลมสิกฺขาปเท ปน อาสุมฺภีติ เอตฺถ ‘‘อสุมฺภี’’ติ ปนฺติ. กิลนฺตาติ อิมินา กิลนฺตตาย เต โอนมิตฺวา ปาเตตุํ น สกฺโกนฺตีติ ทสฺเสติ. อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนสฺสาติ อิทํ วตฺถุมตฺตทีปนวเสน ปาฬิยํ วุตฺตํ. ยตฺถ กตฺถจิ ปน ธมฺเมน ลภิตฺวา คณฺหิตุํ วฏฺฏติเยว. ติโยชนปรมนฺติ จ คหิตฏฺานโต ติโยชนปฺปมาณํ เทสนฺติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ.
๕๗๒. สหตฺถาติ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘สหตฺเถนา’’ติ. อสนฺเต หารเกติ ปาฬิยํ ภิกฺขุโน อนุรูปตาทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น ปน หารเก วิชฺชมาเน ติโยชนพฺภนฺตเร สหตฺถา หรนฺตสฺส อาปตฺติทสฺสนตฺถํ. ติโยชนโต พหิ พหิติโยชนนฺติ อาห ‘‘ติโยชนโต พหิ ปาเตตี’’ติ. เตน หริเตปิ อาปตฺติเยวาติ สอุสฺสาหตฺตา อนาณตฺติยา หฏตฺตา จ. สติปิ หิ สอุสฺสาหภาเว อาณตฺติยา ¶ เจ หรติ, อนาปตฺติ ‘‘อฺํ หราเปตี’’ติ วจนโต. อฺโ หริสฺสตีติ อธิปฺปายาภาวโต ‘‘สุทฺธจิตฺเตน ปิต’’นฺติ วุตฺตํ. สอุสฺสาหตฺตาติ ติโยชนาติกฺกมเน สอุสฺสาหตฺตา. อิทฺจ ‘‘อฺโ หริสฺสตี’’ติ อสุทฺธจิตฺเตน ปิตํ สนฺธาย ¶ วุตฺตํ, อจิตฺตกตฺตาติ อิทํ ปน สุทฺธจิตฺเตน ปิตํ สนฺธาย. อนาปตฺติ ปาฬิยา น สเมตีติ ‘‘ติโยชนํ หรตี’’ติอาทิปาฬิยา, วิเสสโต ‘‘อฺํ หราเปตี’’ติ ปาฬิยา จ น สเมติ.
สเจ สามิกํ ชานาเปตฺวา เปติ, อาณตฺติยา หราเปติ นามาติ อาห ‘‘สามิกสฺส อชานนฺตสฺเสวา’’ติ. อคจฺฉนฺเตปีติ คมนํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา ิตยาเนปิ. เหฏฺา วา คจฺฉนฺโตติ ภูมิยํ คจฺฉนฺโต. อฺํ หราเปตีติ เอตฺถ อฺ-คฺคหเณน สามฺโต ติรจฺฉานคตาปิ สงฺคหิตาติ อาห – ‘‘อฺํ หราเปตีติ วจนโต อนาปตฺตี’’ติ. สุงฺกฆาเต อาปตฺติ โหตีติ อฺํ หราเปนฺตสฺส อาปตฺติ. ตตฺถ อนาปตฺตีติ อฺวิหิตสฺส เถยฺยจิตฺตาภาวโต อนาปตฺติ.
๕๗๕. ‘‘ตํ หรนฺตสฺสาติ ปุน ติโยชนํ หรนฺตสฺสา’’ติ มหาคณฺิปเท วุตฺตํ. ตํ ปน มาติกาฏฺกถายํ องฺเคสุ ‘‘ปมปฺปฏิลาโภ สติ อิมินา วจเนน น สเมติ. ‘‘ปมปฺปฏิลาโภ’’ติ หิ อิทํ ทุติยปฺปฏิลาโภ อาปตฺติยา องฺคํ น โหตีติ ทีเปติ, ตสฺมา ปาฬิยํ อฏฺกถายฺจ วิเสสาภาวโต อจฺฉินฺนํ ปฏิลภิตฺวา หรนฺตสฺส ปุน ติโยชนาติกฺกเมปิ อนาปตฺติ วุตฺตาติ อมฺหากํ ขนฺติ. อฺถา อจฺฉินฺนํ ปฏิลภิตฺวา ปุน ติโยชนํ หรตีติ วเทยฺย. วีมํสิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํ. อนาปตฺติ กตภณฺฑนฺติ เอตฺถ ‘‘กมฺพลโกชวาทิกตภณฺฑมฺปิ. ปกติจีวเร ลคฺคโลมานิ อาปตฺตึ ชเนนฺติเยวา’’ติ วทนฺติ. ตนุกปตฺตตฺถวิกนฺตเร อฆฏฺฏนตฺถํ ปกฺขิปนฺติ. ปกฺขิตฺตนฺติ กณฺณจฺฉิทฺเท ปกฺขิตฺตํ. นิธานมุขํ นามาติ อิมินา กตภณฺฑสงฺขฺยํ น คจฺฉตีติ ทสฺเสติ. เอฬกโลมานํ อกตภณฺฑตา, ปมปฺปฏิลาโภ, อตฺตนา อาทาย วา อฺสฺส อชานนฺตสฺส ยาเน ปกฺขิปิตฺวา วา ติโยชนาติกฺกมนํ, อาหรณปจฺจาหรณํ, อวาสาธิปฺปายตาติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.
เอฬกโลมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๗๖. เอฬกโลมโธวาปนสิกฺขาปทํ ¶ อุตฺตานตฺถเมว.
๘. รูปิยสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๘๓-๕๘๔. รูปิยสิกฺขาปเท ปน สตฺถุวณฺโณติ สตฺถุนา สมานวณฺโณ. สตฺถุโน วณฺโณ สตฺถุวณฺโณ, สตฺถุวณฺโณ วิย วณฺโณ อสฺสาติ สตฺถุวณฺโณติ มชฺฌปทโลปีสมาโส ทฏฺพฺโพ. ปากติโก ¶ นาม เอตรหิ ปกติกหาปโณ. รุกฺขผลพีชมโยติ ตินฺติณิกาทิรุกฺขานํ ผลพีเชน กโต. อิจฺเจตํ สพฺพมฺปีติ ยถาวุตฺตเภทํ สพฺพมฺปิ จตุพฺพิธํ นิสฺสคฺคิยวตฺถุ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ชาตรูปมาสโกติ สุวณฺณกหาปโณ.
คณฺเหยฺยาติ อตฺตโน อตฺถาย ทียมานํ วา กตฺถจิ ิตํ วา นิปฺปริคฺคหํ ทิสฺวา สยํ คณฺเหยฺย. ‘‘อิทํ อยฺยสฺส โหตู’’ติ เอวํ สมฺมุขา วา ‘‘อสุกสฺมึ นาม าเน มม หิรฺสุวณฺณํ อตฺถิ, ตํ ตุยฺหํ โหตู’’ติ เอวํ ปรมฺมุขา ิตํ วา เกวลํ วาจาย วา หตฺถมุทฺทาย วา ‘‘ตุยฺห’’นฺติ วตฺวา ปริจฺจตฺตสฺส กายวาจาหิ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา จิตฺเตน สาทิยนํ อุปนิกฺขิตฺตสาทิยนํ นาม. ‘‘สาทิยตี’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ ‘‘คณฺหิตุกาโม โหตี’’ติ. ‘‘อิทํ คุตฺตฏฺาน’’นฺติ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ ปจฺจยปริโภคํเยว สนฺธาย อาจิกฺขิตพฺพํ. ‘‘อิธ นิกฺขิปาหี’’ติ วุตฺเต ‘‘อุคฺคณฺหาเปยฺย วา’’ติ วุตฺตลกฺขเณน นิสฺสคฺคิยํ โหตีติ อาห – ‘‘อิธ นิกฺขิปาหีติ น วตฺตพฺพ’’นฺติ. ปรโต ‘‘อิมํ คณฺหา’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. กปฺปิยฺจ อกปฺปิยฺจ นิสฺสาย ิตเมว โหตีติ ยสฺมา ตโต อุปฺปนฺนปจฺจยปริโภโค กปฺปติ, ตสฺมา กปฺปิยํ นิสฺสาย ิตํ. ยสฺมา ปน ทุพฺพิจารณาย ตโต อุปฺปนฺนปจฺจยปริโภโคปิ น กปฺปติ, ตสฺมา อกปฺปิยํ นิสฺสาย ิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
น เตน กิฺจิ กปฺปิยภณฺฑํ เจตาปิตนฺติ เอตฺถ เจตาปิตํ เจ, นตฺถิ ปริโภคุปาโย, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. อกปฺปิยฺหิ นิสฺสคฺคิยํ วตฺถุํ อุคฺคณฺหิตฺวา ตํ อนิสฺสชฺชิตฺวาว เจตาปิตํ กปฺปิยภณฺฑํ สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺมฺปิ สพฺเพสํ น กปฺปติ. เกจิ ปน ‘‘ยสฺมา นิสฺสคฺคิยํ วตฺถุํ ปฏิคฺคเหตฺวา เจตาปิตํ กปฺปิยภณฺฑํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามีติ นิสฺสฏฺํ วินาว อุปายํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ¶ ‘น เตน กิฺจิ กปฺปิยภณฺฑํ เจตาปิต’นฺติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ‘‘อารามิกานํ วา ปตฺตภาคนฺติ อิทํ คิหีนํ หตฺถคโตปิ โสเยว ภาโคติ กตฺวา วุตฺตํ. สเจ ปน เตน อฺํ ปริวตฺเตตฺวา อารามิกา เทนฺติ, ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ มชฺฌิมคณฺิปเท จูฬคณฺิปเท จ วุตฺตํ. ตโต หริตฺวาติ อฺเสํ ปตฺตภาคโต หริตฺวา. กสิณปริกมฺมนฺติ อาโลกกสิณปริกมฺมํ. มฺจปีาทีนิ วาติ เอตฺถ ‘‘ตโต คหิตมฺจปีาทีนิ ปริวตฺเตตฺวา อฺํ เจ คหิตํ, วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. ฉายาปีติ โภชนสาลาทีนํ ฉายาปิ. ปริจฺเฉทาติกฺกนฺตาติ เคหปริจฺเฉทํ อติกฺกนฺตา, ฉายาย คตคตฏฺานํ เคหํ นาม น โหตีติ อธิปฺปาโย. มคฺเคนปีติ เอตฺถ ‘‘สเจ อฺโ มคฺโค นตฺถิ, มคฺคํ อธิฏฺหิตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. กีตายาติ เตน วตฺถุนา กีตาย. อุปนิกฺเขปํ เปตฺวา สงฺโฆ ปจฺจเย ปริภฺุชตีติ สเจ อุปาสโก ‘‘อติพหุ เอตํ หิรฺํ, อิทํ, ภนฺเต, อชฺเชว น วินาเสตพฺพ’’นฺติ วตฺวา สยํ ¶ อุปนิกฺเขปํ เปติ, อฺเน วา ปาเปติ, เอตํ อุปนิกฺเขปํ เปตฺวา ตโต อุทยํ ปริภฺุชนฺโต สงฺโฆ ปจฺจเย ปริภฺุชติ, เตน วตฺถุนา คหิตตฺตา ‘‘อกปฺปิย’’นฺติ วุตฺตํ.
๕๘๕. ปติโตกาสํ อสมนฺนาหรนฺเตน ปาเตตพฺพนฺติ อิทํ นิรเปกฺขภาวทสฺสนปรนฺติ เวทิตพฺพํ, ตสฺมา ปติตฏฺาเน าเตปิสฺส คูถํ ฉฑฺเฑนฺตสฺส วิย นิรเปกฺขภาโวเยเวตฺถ ปมาณนฺติ เวทิตพฺพํ. อสนฺตสมฺภาวนายาติ อตฺตนิ อวิชฺชมานอุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เถยฺยปริโภโค นาม อนรหสฺส ปริโภโค. ภควตา หิ อตฺตโน สาสเน สีลวโต ปจฺจยา อนฺุาตา, น ทุสฺสีลสฺส. ทายกานมฺปิ สีลวโต เอว ปริจฺจาโค, น ทุสฺสีลสฺส อตฺตโน การานํ มหปฺผลภาวสฺส ปจฺจาสีสนโต. อิติ สตฺถารา อนนฺุาตตฺตา ทายเกหิ จ อปริจฺจตฺตตฺตา ทุสฺสีลสฺส ปริโภโค เถยฺยปริโภโค. อิณวเสน ปริโภโค อิณปริโภโค, ปฏิคฺคาหกโต ทกฺขิณาวิสุทฺธิยา อภาวโต อิณํ คเหตฺวา ปริโภโค วิยาติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ‘‘สีลวโต’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ การณภาเวน ปจฺจามสติ. จีวรํ ปริโภเค ปริโภเคติ กายโต โมเจตฺวา โมเจตฺวา ปริโภเค. ปุเรภตฺต…เป… ปจฺฉิมยาเมสุ ปจฺจเวกฺขิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ตถา อสกฺโกนฺเตน ยถาวุตฺตกาลวิเสสวเสน เอกสฺมึ ทิวเส จตุกฺขตฺตุํ ติกฺขตฺตุํ ทฺวิกฺขตฺตุํ สกึเยว วา ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ.
สจสฺส ¶ อปจฺจเวกฺขโตว อรุโณ อุคฺคจฺฉติ, อิณปริโภคฏฺาเน ติฏฺตีติ เอตฺถ ‘‘หิยฺโย ยํ มยา จีวรํ ปริภุตฺตํ, ตํ ยาวเทว สีตสฺส ปฏิฆาตาย…เป… หิริโกปีนปฺปฏิจฺฉาทนตฺถํ, หิยฺโย โย มยา ปิณฺฑปาโต ปริภุตฺโต, โส เนว ทวายาติอาทินา สเจ อตีตปริโภคปจฺจเวกฺขณํ น กเรยฺย, อิณปริโภคฏฺาเน ติฏฺตี’’ติ วทนฺติ, วีมํสิตพฺพํ. เสนาสนมฺปิ ปริโภเค ปริโภเคติ ปเวเส ปเวเส. เอวํ ปน อสกฺโกนฺเตน ปุเรภตฺตาทีสุ ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ. ตํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว สกฺกา วิฺาตุนฺติ อิธ วิสุํ น วุตฺตํ. สติปจฺจยตาติ สติยา ปจฺจยภาโว, ปฏิคฺคหณสฺส ปริโภคสฺส จ ปจฺจเวกฺขณสติยา ปจฺจยภาโว ยุชฺชติ, ปจฺจเวกฺขิตฺวาว ปฏิคฺคเหตพฺพํ ปริภฺุชิตพฺพฺจาติ อตฺโถ. เตเนวาห ‘‘สตึ กตฺวา’’ติอาทิ. เอวํ สนฺเตปีติ ยทิปิ ทฺวีสุปิ าเนสุ ปจฺจเวกฺขณา ยุตฺตา, เอวํ สนฺเตปิ. อปเร ปนาหุ ‘‘สติปจฺจยตาติ สติเภสชฺชปริโภคสฺส ปจฺจยภาเว ปจฺจเยติ อตฺโถ. เอวํ สนฺเตปีติ ปจฺจเย สติปี’’ติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ. ตถา หิ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํ ปจฺจเวกฺขณาย วิสุชฺฌติ, น ปจฺจยสพฺภาวมตฺเตน.
นนุ จ ‘‘ปริโภเค กโรนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ อิมินา ปาติโมกฺขสํวรสีลํ วุตฺตํ, ตสฺมา ¶ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลสฺส ปาติโมกฺขสํวรสีลสฺส จ โก วิเสโสติ? วุจฺจเต – ปุริเมสุ ตาว ตีสุ ปจฺจเยสุ วิเสโส ปากโฏเยว, คิลานปจฺจเย ปน ยถา วตึ กตฺวา รุกฺขมูเล โคปิเต ตสฺส ผลานิปิ รกฺขิตานิเยว โหนฺติ, เอวเมว ปจฺจเวกฺขณาย ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีเล รกฺขิเต ตปฺปฏิพทฺธํ ปาติโมกฺขสํวรสีลมฺปิ นิปฺผนฺนํ นาม โหติ. คิลานปจฺจยํ อปจฺจเวกฺขิตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส สีลํ ภิชฺชมานํ ปาติโมกฺขสํวรสีลเมว ภิชฺชติ, ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํ ปน ปจฺฉาภตฺตปุริมยามาทีสุ ยาว อรุณุคฺคมนา อปจฺจเวกฺขนฺตสฺเสว ภิชฺชติ. ปุเรภตฺตฺหิ อปจฺจเวกฺขิตฺวาปิ คิลานปจฺจยํ ปริภฺุชนฺตสฺส อนาปตฺติ, อิทเมเตสํ นานากรณํ.
เอวํ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลสฺส วิสุทฺธึ ทสฺเสตฺวา เตเนว ปสงฺเคน สพฺพาปิ สุทฺธิโย ทสฺเสตุํ ‘‘จตุพฺพิธา หิ สุทฺธี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สุชฺฌติ เอตายาติ สุทฺธิ, ยถาธมฺมํ เทสนาว สุทฺธิ เทสนาสุทฺธิ. วุฏฺานสฺสปิ เจตฺถ เทสนาย เอว สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. ฉินฺนมูลาปตฺตีนํ ปน อภิกฺขุตาปฏิฺาว เทสนา. อธิฏฺานวิสิฏฺโ สํวโรว สุทฺธิ สํวรสุทฺธิ. ธมฺเมน สเมน ¶ ปจฺจยานํ ปริเยฏฺิ เอว สุทฺธิ ปริเยฏฺิสุทฺธิ. จตูสุ ปจฺจเยสุ วุตฺตวิธินา ปจฺจเวกฺขณาว สุทฺธิ ปจฺจเวกฺขณสุทฺธิ. เอส ตาว สุทฺธีสุ สมาสนโย. สุทฺธิมนฺเตสุ สีเลสุ เทสนา สุทฺธิ เอตสฺสาติ เทสนาสุทฺธิ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. น ปุน เอวํ กริสฺสามีติ เอตฺถ เอวนฺติ สํวรเภทํ สนฺธายาห. ปหายาติ วชฺเชตฺวา, อกตฺวาติ อตฺโถ. ทาตพฺพฏฺเน ทายํ, ตํ อาทิยนฺตีติ ทายาทา, อนนฺุาเตสุ สพฺเพน สพฺพํ ปริโภคาภาวโต อนฺุาเตสุเยว จ ปริโภคสพฺภาวภาวโต ภิกฺขูหิ ปริภฺุชิตพฺพปจฺจยา ภควโต สนฺตกา. ธมฺมทายาทสุตฺตฺเจตฺถ สาธกนฺติ –
‘‘ธมฺมทายาทา เม, ภิกฺขเว, ภวถ, มา อามิสทายาทา. อตฺถิ เม ตุมฺเหสุ อนุกมฺปา, ‘กินฺติ เม สาวกา ธมฺมทายาทา ภเวยฺยุํ, โน อามิสทายาทา’’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๙) –
เอวํ ปวตฺตํ ธมฺมทายาทสุตฺตฺจ เอตฺถ เอตสฺมึ อตฺเถ สาธกํ.
อวีตราคานํ ตณฺหาปรวสตาย ปจฺจยปริโภเค สามิภาโว นตฺถิ, ตทภาเวน วีตราคานํ ตตฺถ สามิภาโว ยถารุจิ ปริโภคสพฺภาวโต. ตถา หิ เต ปฏิกูลมฺปิ อปฺปฏิกูลากาเรน อปฺปฏิกูลมฺปิ ปฏิกูลากาเรน ตทุภยมฺปิ วชฺเชตฺวา อชฺฌุเปกฺขนากาเรน ปจฺจเย ¶ ปริภฺุชนฺติ, ทายกานฺจ มโนรถํ ปริปูเรนฺติ. เตนาห – ‘‘เต หิ ตณฺหาย ทาสพฺยํ อตีตตฺตา สามิโน หุตฺวา ปริภฺุชนฺตี’’ติ. โย ปนายํ สีลวโต ปจฺจเวกฺขิตปริโภโค, โส อิณปริโภคสฺส ปจฺจนีกตฺตา อาณณฺยปริโภโค นาม โหติ. ยถา หิ อิณายิโก อตฺตโน รุจิยา อิจฺฉิตเทสํ คนฺตุํ น ลภติ, เอวํ อิณปริโภคยุตฺโต โลกโต นิสฺสริตุํ น ลภตีติ ตปฺปฏิปกฺขตฺตา สีลวโต ปจฺจเวกฺขิตปริโภโค อาณณฺยปริโภโคติ วุจฺจติ, ตสฺมา นิปฺปริยายโต จตุปริโภควินิมุตฺโต วิสุํเยวายํ ปริโภโคติ เวทิตพฺโพ. โส อิธ วิสุํ น วุตฺโต, ทายชฺชปริโภเคเยว วา สงฺคหํ คจฺฉตีติ. สีลวาปิ หิ อิมาย สิกฺขาย สมนฺนาคตตฺตา เสกฺโขตฺเวว วุจฺจติ. สพฺเพสนฺติ อริยานํ ปุถุชฺชนานฺจ.
กถํ ¶ ปุถุชฺชนานํ อิเม ปริโภคา สมฺภวนฺตีติ? อุปจารวเสน. โย หิ ปุถุชฺชนสฺสปิ สลฺเลขปฺปฏิปตฺติยํ ิตสฺส ปจฺจยเคธํ ปหาย ตตฺถ อนุปลิตฺเตน จิตฺเตน ปริโภโค, โส สามิปริโภโค วิย โหติ. สีลวโต ปน ปจฺจเวกฺขิตปริโภโค ทายชฺชปริโภโค วิย โหติ ทายกานํ มโนรถสฺส อวิราธนโต. เตเนว วุตฺตํ ‘‘ทายชฺชปริโภเคเยว วา สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติ. กลฺยาณปุถุชฺชนสฺส ปริโภเค วตฺตพฺพเมว นตฺถิ ตสฺส เสกฺขสงฺคหโต. เสกฺขสุตฺตฺเหตสฺส อตฺถสฺส สาธกํ.
ลชฺชินา สทฺธึ ปริโภโค นาม ลชฺชิสฺส สนฺตกํ คเหตฺวา ปริโภโค. อลชฺชินา สทฺธินฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อาทิโต ปฏฺาย หิ อลชฺชี นาม นตฺถีติ อิมินา ทิฏฺทิฏฺเสุเยว อาสงฺกา น กาตพฺพาติ ทสฺเสติ. อตฺตโน ภารภูตา สทฺธิวิหาริกาทโย. โสปิ นิวาเรตพฺโพติ โย ปสฺสติ, เตน นิวาเรตพฺโพ. ยสฺมา อลชฺชีปริโภโค นาม ลชฺชิโน วุจฺจติ, ตสฺมา อาปตฺติ นาม นตฺถิ อุภินฺนมฺปิ อลชฺชีภาวโต, ‘‘อลชฺชีปริโภโค’’ติ อิทํ นามมตฺตเมว น ลพฺภตีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อาปตฺติ ปน อตฺถิเยวาติ วทนฺตี’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ.
อธมฺมิโยติ อเนสนาทีหิ อุปฺปนฺโน. ธมฺมิโยติ ภิกฺขาจริยาทีหิ อุปฺปนฺโน. สงฺฆสฺเสว เทตีติ ภตฺตํ อคฺคเหตฺวา อตฺตนา ลทฺธสลากํเยว เทติ. สเจ ปน ลชฺชี อลชฺชึ ปคฺคณฺหาติ…เป… อนฺตรธาเปตีติ เอตฺถ เกวลํ ปคฺคณฺหิตุกามตาย เอวํ กาตุํ น วฏฺฏติ, ธมฺมสฺส ปน สาสนสฺส โสตูนฺจ อนุคฺคหตฺถาย วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ. ปุริมนเยน ‘‘โส อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา อิมสฺส อาปตฺติเยวาติ วทนฺติ. อุทฺเทสคฺคหณาทินา ธมฺมสฺส ปริโภโค ธมฺมปริโภโค. ธมฺมานุคฺคเหน คณฺหนฺตสฺส อาปตฺติยา อภาเวปิ เถโร ตสฺส อลชฺชิภาวํเยว ¶ สนฺธาย ‘‘ปาโป กิราย’’นฺติอาทิมาห. ตสฺส ปน สนฺติเกติ มหารกฺขิตตฺเถรสฺส สนฺติเก.
๕๘๖. ราโชโรธาทโยติอาทิ ‘‘อิทํ คณฺหิสฺสามี’’ติ เจตนามตฺตสมฺภวโต วุตฺตํ. อสฺสติยา ทินฺนนฺติ เอตฺถ อสฺสติยา ทินฺนํ นาม อปริจฺจตฺตํ โหติ, ตสฺมา ทสนฺเต พทฺธกหาปณาทิ อสฺสติยา ทินฺนํ ภิกฺขุนา ¶ วตฺถสฺาย ปฏิคฺคหิตฺจ, ตโต เนว รูปิยํ ทินฺนํ, นาปิ ปฏิคฺคหิตฺจ โหตีติ เอตฺถ อาปตฺติเทสนากิจฺจํ นตฺถิ, ตํ ปน ทายกานเมว ปฏิทาตพฺพํ. เตน อกปฺปิยวตฺถุนา เต เจ ทายกา สปฺปิอาทีนิ กิณิตฺวาน สงฺฆสฺส ตสฺส จ ภิกฺขุโน เทนฺติ, สพฺเพสํ กปฺปติ ทายกานํเยว สนฺตกตฺตา. อฏฺกถายํ ปน ปฺุกาเมหิ ปริจฺจชิตฺวา ทินฺนเมว สนฺธาย ‘‘ปฺุกามา…เป… รูปิเย อรูปิยสฺี รูปิยํ ปฏิคฺคณฺหาตีติ เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ปริจฺจชิตฺวา ทินฺนํ วตฺถสฺาย คณฺหโตปิ นิสฺสคฺคิยเมว. เตน ยทิ เต ทายกา โน อาคนฺตฺวา คณฺหนฺติ, ทายเก ปุจฺฉิตฺวา อตฺตโน อตฺถาย เจ ปริจฺจตฺตํ, สงฺเฆ นิสฺสชฺชิตฺวา อาปตฺติ เทเสตพฺพา. ตว โจฬกํ ปสฺสาหีหิ อิมินา คิหิสนฺตเกปิ ‘‘อิทํ คณฺหถา’’ติอาทิอกปฺปิยโวหาเรน วิธานํ ภิกฺขุโน น กปฺปตีติ ทีเปติ. เอกปริจฺเฉทานีติ กิริยากิริยภาวโต เอกปริจฺเฉทานิ. ชาตรูปรชตภาโว, อตฺตุทฺเทสิกตา, กหาปณาทีสุ อฺตรภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
รูปิยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๘๗. รูปิยสํโวหารสิกฺขาปเท ชาตรูปาทิจตุพฺพิธมฺปิ นิสฺสคฺคิยวตฺถุ อิธ รูปิยคฺคหเณเนว คหิตนฺติ อาห ‘‘ชาตรูปรชตปริวตฺตน’’นฺติ. ปฏิคฺคหิตปริวตฺตเนติ สาทิตรูปิยสฺส ปริวตฺตเน, อสาทิยิตฺวา วา กปฺปิเยน คาเหน ปฏิคฺคหิตรูปิยปริวตฺตเน.
๕๘๙. ค-การสฺส ก-การํ กตฺวา ‘‘สีสูปก’’นฺติ ลิขิตํ, ปทภาชเน ฆนกตนฺติ ปิณฺฑํ กตํ. สตฺถุวณฺโณติอาทีสุ ‘‘สตฺถุวณฺโณ จ กหาปโณ จ…เป… เย จ โวหารํ คจฺฉนฺตี’’ติ เอวํ สพฺพตฺถ สมุจฺจโย เวทิตพฺโพ. รูปิเย รูปิยสฺีติ สกสนฺตกํ วทติ. รูปิยํ เจตาเปตีติ ปรสนฺตกํ วทติ. ‘‘นิสฺสคฺคิยวตฺถุนา ทุกฺกฏวตฺถุํ วา กปฺปิยวตฺถุํ วา เจตาเปนฺตสฺสปิ เอเสว นโย’’ติ อิทํ กสฺมา วุตฺตํ. น ¶ หิ ‘‘รูปิเย รูปิยสฺี อรูปิยํ เจตาเปติ ¶ , นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติอาทิตฺติโก ปาฬิยํ วุตฺโตติ อาห ‘‘โย หี’’ติอาทิ. ตสฺสานุโลมตฺตาติ เอตฺถายมธิปฺปาโย – รูปิยสํโวหาโร นาม น เกวลํ รูปิเยน รูปิยปริวตฺตนเมว, อถ โข ‘‘อรูปิเย รูปิยสฺี รูปิยํ เจตาเปตี’’ติ วุตฺตตฺตา อรูปิเยน รูปิยเจตาปนมฺปิ รูปิยสํโวหาโร นาม โหตีติ เอตสฺมึ ปกฺเขปิ รูปิเย สติ รูปิยสํโวหาโรเยว โหตีติ อยมตฺโถ อวุตฺโตปิ วิฺายตีติ. อรูปิยํ นาม ทุกฺกฏวตฺถุกปฺปิยวตฺถูนิ. เอกนฺเตน รูปิยปกฺเขติ เอเกน อนฺเตน รูปิยปกฺเขติ อยํ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ‘‘เอกโต รูปิยปกฺเข’’ติ วา ปาโ เวทิตพฺโพ. ‘‘เอกรูปิยปกฺเข’’ติปิ ปนฺติ, ตตฺถาปิ เอกโต รูปิยปกฺเขติ อยเมวตฺโถ คเหตพฺโพ.
กปฺปิยวตฺถุนา กปฺปิยวตฺถุโน กยวิกฺกเยปิ ตาว นิสฺสคฺคิยํ โหติ, ทุกฺกฏวตฺถุนา ทุกฺกฏวตฺถุโน กยวิกฺกเย กสฺมา น โหตีติ อนฺธกฏฺกถาย อธิปฺปาโย. อิทํ สิกฺขาปทํ…เป… อรูปิเยน จ รูปิยเจตาปนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อิธาติ อิมสฺมึ รูปิยสํโวหารสิกฺขาปเท. ตตฺถาติ กยวิกฺกยสิกฺขาปเท. เตเนวาติ กปฺปิยวตฺถุนาเยว.
ปุน กปฺปิยภาวํ เนตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา ‘‘มหาอกปฺปิโย นามา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘น สกฺกา เกนจิ อุปาเยน กปฺปิโย กาตุนฺติ อิทํ ปฺจนฺนํเยว สหธมฺมิกานํ อนฺตเร ปริวตฺตนํ สนฺธาย วุตฺตํ, คิหีหิ ปน คเหตฺวา อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา ทินฺนํ สพฺเพสํ กปฺปตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘น สกฺกา เกนจิ อุปาเยน กปฺปิโย กาตุ’’นฺติ ปน อิมินาว ปฏิคฺคหิตรูปิยํ อนิสฺสชฺชิตฺวาว เตน เจตาปิตํ กปฺปิยภณฺฑมฺปิ สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺํ ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏตีติ สิทฺธํ.
เย ปน ‘‘ปฏิคฺคหิตรูปิยํ อนิสฺสชฺชิตฺวาปิ เตน ปริวตฺติตํ กปฺปิยภณฺฑํ สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, เตสํ ‘‘น สกฺกา เกนจิ อุปาเยน กปฺปิโย กาตุ’’นฺติ อิทํ น ยุชฺชติ. เต ปเนตฺถ เอวํ วทนฺติ ‘‘ยสฺมา นิสฺสชฺชิตพฺพวตฺถุํ อนิสฺสชฺชิตฺวาว อุปรูปริ อฺํ อฺํเยว กตํ, ตสฺมา ปริจฺเฉทาภาวโต อิธ นิสฺสชฺชิตุํ อวตฺวา ‘น สกฺกา เกนจิ อุปาเยน กปฺปิโย กาตุ’นฺติ วุตฺตํ, ปริจฺเฉทาภาวโตเยว ‘มูเล มูลสามิกานํ ¶ , ปตฺเต จ ปตฺตสามิกานํ ทินฺเน กปฺปิโย โหตี’ติ จ น วุตฺต’’นฺติ. ยทิ ปฏิคฺคหิตรูปิยํ อนิสฺสชฺชิตฺวา เจตาปิตํ กปฺปิยภณฺฑมฺปิ สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ, เอวํ สนฺเต อิธาปิ อวสานวตฺถุํ คเหตฺวา สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺํ กสฺมา น วฏฺฏติ, ‘‘โย ปน รูปิยํ อุคฺคณฺหิตฺวา…เป… ปตฺเต จ ปตฺตสามิกานํ ทินฺเน กปฺปิโย โหตี’’ติ อิมินาปิ ปฏิคฺคหิตรูปิยํ ¶ อนิสฺสชฺชิตฺวา เจตาปิตํ กปฺปิยภณฺฑมฺปิ สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺํ ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏตีติ สิทฺธํ. ยทิ ตํ นิสฺสฏฺํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺเฏยฺย, ‘‘มูเล มูลสามิกานํ, ปตฺเต จ ปตฺตสามิกานํ ทินฺเน กปฺปิโย โหตี’’ติ น วเทยฺย. อปเร ปเนตฺถ เอวํ วทนฺติ ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺํ โหติ, รูปิยปฏิคฺคาหกสฺส น วฏฺฏติ, ตสฺมา ตสฺสปิ ยถา วฏฺฏติ, ตถา ทสฺสนตฺถํ ‘มูเล มูลสามิกาน’นฺติอาทิ วุตฺต’’นฺติ.
ทุติยปตฺตสทิโสเยวาติ อิมินา ปฺจนฺนมฺปิ สหธมฺมิกานํ น กปฺปตีติ ทสฺเสติ. ตตฺถ การณมาห ‘‘มูลสฺส สมฺปฏิจฺฉิตตฺตา’’ติ. อถ มูลสฺส สมฺปฏิจฺฉิตตฺตา รูปิยปฏิคฺคาหกสฺส ตาว อกปฺปิโย โหตุ, เสสานํ ปน กสฺมา น กปฺปตีติ มฺมาโน ปุจฺฉติ ‘‘กสฺมา เสสานํ น กปฺปตี’’ติ. การณมาห ‘‘มูลสฺส อนิสฺสฏฺตฺตา’’ติ. ปตฺตสฺส กปฺปิยภาเวปิ สมฺปฏิจฺฉิตมูลสฺส นิสฺสชฺชิตพฺพสฺส อนิสฺสฏฺตฺตา เตน คหิตปตฺโต เสสานมฺปิ น กปฺปติ. ยทิ หิ เตน สมฺปฏิจฺฉิตมูลํ สงฺฆมชฺเฌ นิสฺสฏฺํ สิยา, เตน กปฺปิเยน กมฺเมน อารามิกาทีหิ คเหตฺวา ทินฺนปตฺโต รูปิยปฏิคฺคาหกํ เปตฺวา เสสานํ วฏฺฏติ. อปเร ปน ‘‘มูลํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา คหิตปตฺโตปิ ยทิ สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺโ, เสสานํ กปฺปตี’’ติ วทนฺติ. เอวํ สนฺเต ‘‘มูลสฺส อนิสฺสฏฺตฺตา’’ติ น วตฺตพฺพํ, ‘‘สงฺฆสฺส อนิสฺสฏฺตฺตา’’ติ เอวเมว วตฺตพฺพํ.
ทุพฺพิจาริตตฺตาติ อิมินา รูปิยสํโวหาโร อเนน กโตติ ทสฺเสติ. อฺเสํ ปน วฏฺฏตีติ ยสฺมาเนน รูปิยสํโวหารมตฺตเมว กตํ, น มูลํ สมฺปฏิจฺฉิตํ, ตสฺมา วินยกมฺมวเสน สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺกาลโต ปฏฺาย อฺเสํ วฏฺฏติ. อิมสฺมึเยว จ อตฺเถ ปมาณํ ทสฺเสนฺโต ‘‘มหาสุมตฺเถรสฺส กิรา’’ติอาทิมาห. อปเร ปน ‘‘ทุพฺพิจาริตตฺตาติ อิมินา เกวลํ คิหิสนฺตกภาเวน ิเต ทุพฺพิจาริตมตฺตํ วุตฺตํ, น รูปิยสํโวหาราปชฺชนํ, ตสฺมา รูปิยสํโวหาราภาวโต โส ปตฺโต นิสฺสชฺชิตุํ น สกฺกาติ ตสฺส น กปฺปติ, อนิสฺสฏฺโปิ อฺเสํ ¶ กปฺปติ. อนิสฺสฏฺสฺเสว จ อฺเสํ กปฺปิยภาวทสฺสนตฺถํ ‘มหาสุมตฺเถรสฺส กิรา’ติอาทิวตฺถูนิ อุทาหฏานิ. สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชีติ อิทฺจ อฺเสํ กปฺปิยตฺตา เกวลํ สงฺฆสฺส ปริจฺจตฺตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน วินยกมฺมวเสน สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺภาวํ. อิมสฺส จ อตฺถสฺส สปฺปิสฺส ปูเรตฺวาติ อิทํ วจนํ สาธก’’นฺติ วทนฺติ.
๕๙๑. รูปิยปฏิคฺคหณรูปิยสํโวหาเรสุ เยน เอเกกเมว กตํ, เตน ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว นิสฺสชฺชิตพฺพํ. เยน ปน ปฏิคฺคหิตรูปิเยเนว สํโวหาโร กโต, เตน กถํ นิสฺสชฺชิตพฺพนฺติ? นยิทํ ทุกฺกรํ, ‘‘อหํ, ภนฺเต, นานปฺปการกํ รูปิยสํโวหารํ สมาปชฺชิ’’นฺติ เอวเมว ¶ นิสฺสชฺชิตพฺพํ. ‘‘อิมสฺมึ สิกฺขาปเทปิ ‘อรูปิเย รูปิยสฺี, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’ติอาทิตฺติกสฺส อวสานปเท อนาปตฺติยา วุตฺตตฺตา กปฺปิยวตฺถุวเสเนว อิทํ ติกํ วุตฺต’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘อรูปิยคฺคหเณน กปฺปิยวตฺถุทุกฺกฏวตฺถูนํ สงฺคโหติ ปุริมปททฺวยํ กปฺปิยวตฺถุทุกฺกฏวตฺถูนํ วเสน วุตฺตํ, อวสานปทเมว กปฺปิยวตฺถุวเสน วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุชฺชติ อนาปตฺติมิสฺสิเต อวสานตฺติเก สฺานานตฺตํ เปตฺวา วตฺถุนานตฺตสฺส อภาวโต. ทุกฺกฏวตฺถุนา ปน ทุกฺกฏวตฺถุโน เจตาปนํ เนว อิธ, น ตตฺถ ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ วจนเมตฺถ สาธกํ. ยํ อตฺตโน ธเนน ปริวตฺตติ, ตสฺส วา ธนสฺส วา รูปิยภาโว เจว, ปริวตฺตนฺจาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.
รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๙๓. กยวิกฺกยสิกฺขาปเท ปาฬิยํ ชานาหีติ เอตฺถ อุปธาเรหีติ อตฺโถ, สุฏฺุ อุปธาเรตฺวา คณฺห, อิทํ น มนาปนฺติ ปุน ทาตุํ น สกฺขิสฺสสีติ อธิปฺปาโย.
๕๙๔-๕๙๕. กยนฺติ ปรภณฺฑสฺส คหณํ. วิกฺกยนฺติ อตฺตโน ภณฺฑสฺส ทานํ. เตนาห ‘‘อิมินา อิมํ เทหี’’ติอาทิ. ยสฺมา กยิตํ นาม ปรสฺส ¶ หตฺถโต คหิตํ วุจฺจติ, วิกฺกีตฺจ ปรสฺส หตฺเถ ทินฺนํ, ตสฺมา ‘‘กยิตฺจ โหติ ปรภณฺฑํ อตฺตโน หตฺถคตํ กโรนฺเตน, วิกฺกีตฺจ อตฺตโน ภณฺฑํ ปรหตฺถคตํ กโรนฺเตนา’’ติ วุตฺตํ. ยทิ เอวํ ปาฬิยํ ปรโต ‘‘กยิตฺจ โหติ วิกฺกยิตฺจา’’ติ วตฺวา ‘‘อตฺตโน ภณฺฑํ ปรหตฺถคตํ ปรภณฺฑํ อตฺตโน หตฺถคต’’นฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิมินา อิมนฺติอาทิวจนานุรูปโต ปนา’’ติอาทิ. อิมินาติ หิ สกสนฺตกํ วุตฺตํ. ตทนุรูปโต ปาฬิยํ ปมํ อตฺตโน ภณฺฑํ ทสฺสิตํ, น กยวิกฺกยปทานุรูปโต. ตฺหิ วิปรีตโต ปรสนฺตกคฺคหณํ ปุรกฺขตฺวา ิตํ.
กามํ เสสาตเกปิ ‘‘อิมํ เทหี’’ติ วทโต วิฺตฺติ น โหติ, สทฺธาเทยฺยวินิปาตนสฺสปิ ปน อภาวํ ทสฺเสตุกาโม ‘‘มาตรํ ปน ปิตรํ วา’’ติ อาห. วิฺตฺติ น โหตีติ อิทํ วิสุํ วิฺาปนํ สนฺธาย วุตฺตํ. อฺํ กิฺจิ อวตฺวา เอวํ วทนฺโต อฺาตกํ วิฺาเปติ นามาติ อาห – ‘‘อฺาตกํ ‘อิมํ เทหี’ติ วทโต วิฺตฺตี’’ติ. ¶ อฺํ กิฺจิ อวตฺวา ‘‘อิมํ คณฺหาหี’’ติ ทินฺนํ อฺาตกสฺส ทินฺนํ นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘สทฺธาเทยฺยวินิปาตน’’นฺติ. ติสฺโส อาปตฺติโยติ อฺาตกวิฺตฺติสทฺธาเทยฺยวินิปาตนกยวิกฺกยาปตฺติสงฺขาตา ติสฺโส อาปตฺติโย.
อิมํ นาม กโรหีติ วทติ, วฏฺฏตีติ เอตฺถ ภุตฺโตสิ, อิทานิ กสฺมา น กโรสีติ วตฺถุมฺปิ วฏฺฏติ. ‘‘นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ กิฺจาปิ สติเยว นิสฺสคฺคิยวตฺถุมฺหิ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ, อสติปิ ปน ตสฺมึ ปาจิตฺติยนฺติ อิทํ อฏฺกถาปมาเณน คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปริภุตฺเตติ สปฺปิอาทึ สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ อตฺตโน ธเนน ปริวตฺเตติ, เยน จ ปริวตฺเตติ, เตสํ กปฺปิยวตฺถุตา, อสหธมฺมิกตา, กยวิกฺกยาปชฺชนฺจาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต โกสิยวคฺโค ทุติโย.
๓. ปตฺตวคฺโค
๑. ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา
๕๙๘-๖๐๒. ปตฺตวคฺคสฺส ¶ ปเม ภณฺฑนฺติ วิกฺเกตพฺพภณฺฑํ. ยสฺมา วณฺณสทฺโท สณฺานชาติรูปายตนการณปมาณคุณปสํสาทีสุ ทิสฺสติ. ‘‘มหนฺตํ สปฺปราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๔๒) หิ สณฺานํ วุจฺจติ. ‘‘พฺราหฺมโณว เสฏฺโ วณฺโณ, หีโน อฺโ วณฺโณ’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๔๐๒) ชาติ. ‘‘ปรมาย วณฺณโปกฺขรตาย สมนฺนาคโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๓๐๓) รูปายตนํ.
‘‘น หรามิ น ภฺชามิ, อารา สิงฺฆามิ วาริชํ;
อถ เกน นุ วณฺเณน, คนฺธตฺเถโนติ วุจฺจตี’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๒๓๔; ชา. ๑.๖.๑๑๖) –
อาทีสุ ¶ การณํ. ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๖๐๒) ปมาณํ. ‘‘กทา สฺุฬฺหา ปน เต คหปติ อิเม สมณสฺส โคตมสฺส วณฺณา’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๗๗) คุโณ. ‘‘วณฺณารหสฺส วณฺณํ ภาสตี’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๔.๓) ปสํสา. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณาติ ตีณิ ปตฺตสฺส ปมาณานี’’ติ.
อฑฺฒเตรสปลา โหตีติ เอตฺถ ‘‘มาสานํ อฑฺฒเตรสปลานิ คณฺหาตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘มคธนาฬิ นาม ฉปสตา นาฬี’’ติ เกจิ. ‘‘อฏฺปสตา’’ติ อปเร. ตตฺถ ปุริมานํ มเตน ติปสตาย นาฬิยา ทฺเว นาฬิโย เอกา มคธนาฬิ โหติ, ปจฺฉิมานํ จตุปสตาย นาฬิยา ทฺเว นาฬิโย เอกา มคธนาฬิ. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘ปกติยา จตุมุฏฺิกํ กุฑุวํ, จตุกุฑุวํ นาฬิกํ, ตาย นาฬิยา โสฬส นาฬิโย โทณํ, ตํ ปน มคธนาฬิยา ทฺวาทส นาฬิโย โหนฺตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา เตน นเยน ‘‘มคธนาฬิ นาม ปฺจ กุฑุวานิ เอกฺจ มุฏฺึ เอกาย มุฏฺิยา ตติยฺจ ภาคํ คณฺหาตี’’ติ เวทิตพฺพํ.
สพฺพสมฺภารสงฺขโตติ ชีรกาทิสพฺพสมฺภาเรหิ สงฺขโต. อาโลปสฺส อาโลปสฺส อนุรูปนฺติ เอตฺถ ‘‘พฺยฺชนสฺส มตฺตา นาม โอทนจตุตฺโถ ภาโค’’ติ พฺรหฺมายุสุตฺตสฺส อฏฺกถายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๓๘๗) วุตฺตตฺตา อาโลปสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาณํ พฺยฺชนํ อาโลปสฺส อนุรูปนฺติ คเหตพฺพํ. อิธ ปน สูปสฺเสว โอทนจตุตฺถภาคปฺปมาณตํ ¶ ทสฺเสตฺวา เอตสฺส ลกฺขเณ ทสฺสิเต อิตรสฺสปิ ทสฺสิตเมว โหตีติ พฺยฺชนสฺส ตถา วิเสเสตฺวา ปมาณํ น ทสฺสิตํ.
มคธนาฬิยา อุปฑฺฒปฺปมาโณ อิธ ปตฺโถติ อาห ‘‘ปตฺโถทนนฺติ มคธนาฬิยา อุปฑฺฒนาฬิโกทน’’นฺติ. อิมินา จ ‘‘ปตฺถทฺวยํ มคธนาฬี’’ติ ทสฺสิตํ โหติ. ปตฺโถ จ ‘‘จตุปโล กุฑุโว, จตุกุฑุโว ปตฺโถ’’ติ อิมินา โลกิยโวหาเรน เวทิตพฺโพ. ภาชนปริโภเคนาติ อุทกาหรณาทินา ภาชนปริโภเคน.
๖๐๗. โธเตติ ปริโภคาวสานทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น ปน โธเตเยว ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ ตโต ปุเรตรํ ปริโภคกาเลเยว อาปชฺชนโต.
๖๐๘. ปฺจหิ ทฺวีหีติ อิทํ ‘‘เอตฺตาวตา กาฬวณฺณตา สมฺปชฺชตี’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘ยทิ ปน เอเกนปิ ปาเกน กาฬวณฺโณ โหติ, อธิฏฺานุปโคเยวา’’ติ วทนฺติ. หตฺถานาคตสฺสปิ อธิฏฺาตพฺพภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘ยทิหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิมินา จ ทูเร ิตมฺปิ อธิฏฺาตุํ ¶ วิกปฺเปตฺุจ ลภติ, ปิตฏฺานสลฺลกฺขณฺจ น ปมาณนฺติ เวทิตพฺพํ. สุตฺวา วาติ ปตฺตการเกน เปสิตภิกฺขุนา อนาณตฺโต เกวลํ ตสฺส กเถนฺตสฺส วจนมตฺตํ สุตฺวา. น ปมาณนฺติ เตน อเปสิตตฺตา. สามนฺตวิหาเรติ อิทํ อุปจารมตฺตํ, ตโต ทูเร ิตมฺปิ อธิฏฺาตุํ วฏฺฏติเยว. ปิตฏฺานํ สลฺลกฺเขตฺวาติ อิทมฺปิ อุปจารมตฺตํ, ปตฺตสลฺลกฺขณเมเวตฺถ ปมาณํ. ปตฺเต วา ฉิทฺทํ โหตีติ มุขวฏฺฏิโต เหฏฺา ทฺวงฺคุลมตฺโตกาสโต ปฏฺาย ยตฺถ กตฺถจิ ฉิทฺทํ โหติ. เสสเมตฺถ ปมกถิเน วุตฺตนยเมว.
ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อูนปฺจพนฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๑๐. ทุติยสิกฺขาปเท หตฺเถสุ ปิณฺฑาย จรตีติ ปาฬิปทสฺส หตฺเถสุ ลภิตพฺพปิณฺฑตฺถาย จรตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๖๑๒-๖๑๓. ‘‘ตสฺส ¶ โส อปตฺโตติ วจนโต โส ปตฺโต อธิฏฺานมฺปิ วิชหติ อปตฺตตฺตา. อปตฺตภาวโตเยว หิ ‘ปฺจพนฺธนํ ปตฺตํ เจตาเปตี’ติ ปาฬิยํ น วุตฺต’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘อปตฺโตติ อิทํ ‘อฺํ ปตฺตํ วิฺาเปตุํ วฏฺฏตี’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, โส ปน ปตฺโต อธิฏฺานํ น วิชหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ ‘‘ยสฺส ปฺจ เอกาเยว วา ทสงฺคุลา, โส พทฺโธปิ อพทฺโธปิ อปตฺโตเยวา’’ติ วกฺขมานตฺตา. น หิ มุขวฏฺฏิยา ปฺจสุ าเนสุ ทฺวงฺคุลมตฺตาหิ ราชีหิ อธิฏฺานํ วิชหตีติ สกฺกา วตฺตุํ, เอกาย ปน ราชิยา ทสงฺคุลาย สเจ ตตฺถ วุตฺตปฺปมาโณ ฉิทฺโท ปฺายติ, ฉิทฺเทเนว อธิฏฺานวิชหนํ สิยาติ ยุตฺตํ วตฺตุํ. พนฺธโนกาเส สติ อสติ วา พนฺธนวิรหิโต ปตฺโต อพนฺธโนติ วุตฺโต, พนฺธโนกาสวิรหิโตเยว ปน อพนฺธโนกาโสติ วุตฺโต.
ติปุสุตฺตเกน วา พนฺธิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘พนฺธิตพฺโพ’’ติ ปาโ คเหตพฺโพ. ปุราณโปตฺถเกปิ หิ อยเมว ปาโ ทิสฺสติ. สุทฺเธหิ…เป… น วฏฺฏตีติ อิทํ อุณฺหโภชเน ปกฺขิตฺเต วิลียมานตฺตา วุตฺตํ. ผาณิตํ ฌาเปตฺวา ปาสาณจุณฺเณน พนฺธิตุํ วฏฺฏตีติ ปาสาณจุณฺเณน สทฺธึ ผาณิตํ ปจิตฺวา ตถาปกฺเกน ปาสาณจุณฺเณน พนฺธิตุํ วฏฺฏติ.
๖๑๕. อนุกมฺปาย น คณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ วุตฺตตฺตา ยสฺส โส ปตฺโต น รุจฺจติ, ตสฺสปิ ¶ อคณฺหนฺตสฺส อนาปตฺติ. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. อูนปฺจพนฺธนสีกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘สเจ เถรสฺส ปตฺโต น รุจฺจติ, อปฺปิจฺฉตาย วา น คณฺหาติ, วฏฺฏตี’’ติ. ปตฺตปริยนฺโตติ ปริยนฺตปตฺโต, อวสานปตฺโตติ อตฺโถ. ‘‘สงฺฆมชฺเฌ ปตฺตํ คาหาเปนฺเตน อลชฺชึ อคาหาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว อาธารกนฺติ วุตฺตตฺตา ปีาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ อาธารํ เปตฺวา ตตฺถ ปตฺตํ เปตุํ วฏฺฏติ อาธารปโนกาสสฺส อนิยมิตตฺตา’’ติ วทนฺติ. อปริโภเคนาติ อยุตฺตปริโภเคน.
๖๑๖. ปาฬิยํ ‘‘อพนฺธเนน ปตฺเตน อพนฺธนํ ปตฺตํ. เอกพนฺธนํ ปตฺตํ… ทฺวิพนฺธนํ ปตฺตํ… ติพนฺธนํ… จตุพนฺธนํ… อพนฺธโนกาสํ… เอก… ทฺวิ… ติ… จตุพนฺธโนกาสํ ปตฺตํ เจตาเปตี’’ติ เอวํ เอเกเกน ปตฺเตน ทสธา ทสวิธํ ปตฺตํ เจตาปนวเสน ¶ เอกนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสตํ วุตฺตํ. อิมสฺมึ สิกฺขาปเท ปมาณยุตฺตํ อคฺคหิตกาฬวณฺณมฺปิ ปตฺตํ วิฺาเปนฺตสฺส อาปตฺติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. อธิฏฺานุปคปตฺตสฺส อูนปฺจพนฺธนตา, อตฺตุทฺเทสิกตา, อกตวิฺตฺติ, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
อูนปฺจพนฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๒๒. ตติยสิกฺขาปเท เยสํ มํสํ กปฺปตีติ อิทํ นิสฺสคฺคิยวตฺถุทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น ปน เยสํ มํสํ น กปฺปติ, เตสํ สปฺปิอาทีนิ น กปฺปนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ. มนุสฺสขีราทีนิปิ หิ โน น กปฺปนฺติ, กุโต สสสฺส สปฺปีติ อาห ‘‘เยสฺหิ ขีรํ อตฺถิ, สปฺปิปิ เตสํ อตฺถิเยวา’’ติ. ‘‘อิทฺจ เยภุยฺเยน วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. อุคฺคหิตกํ กตฺวา นิกฺขิตฺตนฺติ อปฺปฏิคฺคหิตํ สยเมว คเหตฺวา นิกฺขิตฺตํ. สยํกตํ นิรามิสเมว วฏฺฏตีติ ตทหุปุเรภตฺตเมว สนฺธาย วุตฺตํ. อถ สยํกตํ นิรามิสํ ภฺุชนฺตสฺส กสฺมา สามํปาโก น โหตีติ อาห – ‘‘นวนีตํ ตาเปนฺตสฺส หิ สามํปาโก น โหตี’’ติ. สวตฺถุกปฏิคฺคหิตสฺส วตฺถุคติกตฺตา อาห – ‘‘สวตฺถุกสฺส ปฏิคฺคหิตตฺตา’’ติ. ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคหิเตหีติ ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคหิตขีรทธีหิ. ปุเรภตฺตมฺปิ จ อุคฺคหิตเกหิ กตํ อพฺภฺชนาทีสุ อุปเนตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อุภเยสมฺปีติ ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคหิตขีรทธีหิ จ ปุเรภตฺตํ อุคฺคหิตเกหิ จ กตานํ. เอเสว นโยติ นิสฺสคฺคิยํ โหตีติ อตฺโถ. อกปฺปิยมํสสปฺปิมฺหีติ อกปฺปิยมํสสตฺตานํ ¶ สปฺปิมฺหิ. การณปติรูปกํ วตฺวาติ สชาติยานํ สปฺปิภาวโตติ การณปติรูปกํ วตฺวา.
สปฺปินเยเนว เวทิตพฺพนฺติ นิรามิสเมว สตฺตาหํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. เอตฺถาติ นวนีเต. โธตํ วฏฺฏตีติ อโธตํ เจ, สวตฺถุกปฏิคฺคหิตํ โหติ, ตสฺมา โธตํ ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ นิกฺขิปิตุํ วฏฺฏตีติ เถรานํ อธิปฺปาโย. ตกฺกโต อุทฺธฏมตฺตเมว ขาทึสูติ เอตฺถ ตกฺกโต อุทฺธฏมตฺตํ อโธตมฺปิ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชนฺตา โธวิตฺวา ปจิตฺวา ¶ วา ปริภฺุชึสูติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. เถรสฺส หิ ทธิคุฬิกาทิสหิตมฺปิ ปฏิคฺคหิตํ ปจฺฉา โธวิตฺวา ปจิตฺวา วา ปริภฺุชนฺตสฺส สวตฺถุกปฏิคฺคหเณ โทโส นตฺถีติ อธิปฺปาโย, เตเนว เถรสฺส อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘ตสฺมา นวนีตํ ปริภฺุชนฺเตน…เป… อยเมตฺถ อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘ตกฺกโต อุทฺธฏมตฺตเมว ขาทึสู’’ติ วจนสฺส อธิปฺปายํ อชานนฺตา ‘‘ตกฺกโต อุทฺธฏมตฺตํ อโธตมฺปิ ทธิคุฬิกาทิสหิตํ วิกาเลปิ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. น หิ ทธิคุฬิกาทิอามิเสน สํสฏฺรสํ นวนีตํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏตีติ สกฺกา วตฺตุํ. นวนีตํ ปริภฺุชนฺเตนาติ อโธวิตฺวา ปฏิคฺคหิตนวนีตํ ปริภฺุชนฺเตน. ทธิ เอว ทธิคตํ ยถา ‘‘คูถคตํ มุตฺตคต’’นฺติ (ม. นิ. ๒.๑๑๙). ขยํ คมิสฺสตีติ วจนโต ขีรํ ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกสปฺปิอาทิปิ วิกาเล กปฺปตีติ เวทิตพฺพํ. กุกฺกุจฺจายนฺติ กุกฺกุจฺจกาติ อิมินา อตฺตนาปิ ตตฺถ กุกฺกุจฺจสพฺภาวํ ทีเปติ. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘นิพฺพฏฺฏิตสปฺปิ วา นวนีตํ วา ปจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวาติ ตานิ ขีรทธีนิ ปฏิคฺคเหตฺวา.
ปฏิคฺคเหตฺวา ปิตเภสชฺเชหีติ ปฏิคฺคเหตฺวา ปิตยาวชีวิกเภสชฺเชหิ. วุตฺตนเยน ยถา ตณฺฑุลาทีนิ น ปจฺจนฺติ, ตถา ลชฺชีเยว สมฺปาเทตฺวา เทตีติ ลชฺชีสามเณรคฺคหณํ, อปิจ อลชฺชินา อชฺโฌหริตพฺพํ ยํ กิฺจิ อภิสงฺขราเปตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺมาปิ เอวมาห. ติเล ปฏิคฺคเหตฺวา กตเตลนฺติ อตฺตนา ภชฺชนาทีนิ อกตฺวา คหิตเตลํ. เตเนว ‘‘สามิสมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. นิพฺพฏฺฏิตตฺตาติ ยาวกาลิกวตฺถุโต วิเวจิตตฺตา. อุภยมฺปีติ อตฺตนา จ ปเรน จ กตํ. ยาว อรุณสฺส อุคฺคมนา ติฏฺติ, นิสฺสคฺคิยนฺติ สตฺตมทิวเส กตเตลํ สเจ ยาว อรุณุคฺคมนา ติฏฺติ, นิสฺสคฺคิยํ.
๖๒๓. อจฺฉวสนฺติ ทุกฺกฏวตฺถุโน วสาย อนฺุาตตฺตา ตํสทิสานํ ทุกฺกฏวตฺถูนํเยว อกปฺปิยมํสสตฺตานํ วสา อนฺุาตา, น ถุลฺลจฺจยวตฺถูนํ มนุสฺสานํ วสาติ อาห ‘‘เปตฺวา มนุสฺสวส’’นฺติ ¶ . สํสฏฺนฺติ ปริสฺสาวิตํ. ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิตํ วิกาเล อนุปสมฺปนฺเนนปิ นิปฺปกฺกํ สํสฏฺฺจ ปริภฺุชนฺตสฺส ทฺเวปิ ทุกฺกฏานิ โหนฺติเยวา’’ติ วทนฺติ. ยสฺมา ขีรทธิอาทีนิ ปกฺขิปิตฺวา เตลํ ปจนฺติ, ตสฺมา กสฏํ น วฏฺฏติ, เตลเมว ¶ วฏฺฏติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปกฺกเตลกสเฏ วิย กุกฺกุจฺจายตี’’ติ. ‘‘สเจ วสาย สทฺธึ ปกฺกตฺตา น วฏฺฏติ, อิทํ กสฺมา วฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉนฺตา ‘‘ภนฺเต’’ติอาทิมาหํสุ. เอตํ วฏฺฏตีติ นนุ เอตํ ทธิคุฬิกาทีหิ ปกฺกํ นวนีตํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ.
‘‘มธุกรีหิ นาม มธุมกฺขิกาหีติ อยํ ขุทฺทกมกฺขิกานํ ภมรมกฺขิกานฺจ สามฺนิทฺเทโส’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘ทณฺฑเกสุ มธุกรา มธุกรี มกฺขิกา นามา’’ติ วตฺวา ‘‘ตาหิ มธุกรีอาทีหิ ตีหิ มกฺขิกาหิ กตํ มธุ นามา’’ติ วทนฺติ. ภมรมกฺขิกาหีติ มหาภมรมกฺขิกาหิ. สิเลสสทิสนฺติ ฆนปกฺกํ วุตฺตํ. อิตรนฺติ ตนุกมธุ. มธุปฏลนฺติ มธุรหิตํ เกวลํ มธุปฏลํ. ‘‘สเจ มธุสหิตํ ปฏลํ ปฏิคฺคเหตฺวา นิกฺขิปนฺติ, ปฏลสฺส ภาชนฏฺานิยตฺตา มธุโน วเสน สตฺตาหาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยํ โหตี’’ติ วทนฺติ, ‘‘มธุมกฺขิตํ ปน มธุคติกเมวา’’ติ อิมินา ตํ น สเมติ.
‘‘ผาณิตํ นาม อุจฺฉุมฺหา นิพฺพตฺต’’นฺติ ปาฬิยํ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา อฏฺกถายฺจ ‘‘อุจฺฉุรสํ อุปาทาย…เป… อวตฺถุกา อุจฺฉุวิกติ ‘ผาณิต’นฺติ เวทิตพฺพา’’ติ วจนโต อุจฺฉุรโสปิ นิกฺกสโฏ สตฺตาหกาลิโกติ เวทิตพฺโพ. เกนจิ ปน ‘‘มธุมฺหิ จตฺตาโร กาลิกา ยถาสมฺภวํ โยเชตพฺพา, อุจฺฉุมฺหิ จา’’ติ วตฺวา ‘‘สมกฺขิกณฺฑเสฬกํ ยาวกาลิกํ, อเนฬกํ อุทกสมฺภินฺนํ ยามกาลิกํ, อสมฺภินฺนํ สตฺตาหกาลิกํ, มธุสิตฺถํ ปริสุทฺธํ ยาวชีวิกํ, ตถา อุจฺฉุ วา รโส วา สกสโฏ ยาวกาลิโก, นิกฺกสโฏ อุทกสมฺภินฺโน ยามกาลิโก, อสมฺภินฺโน สตฺตาหกาลิโก, สุทฺธกสฏํ ยาวชีวิก’’นฺติ จ วตฺวา อุตฺตริปิ พหุธา ปปฺจิตํ. ตตฺถ ‘‘อุทกสมฺภินฺนํ มธุ วา อุจฺฉุรโส วา อุทกสมฺภินฺโน ยามกาลิโก’’ติ อิทํ เนว ปาฬิยํ, น อฏฺกถายํ ทิสฺสติ. ‘‘ยาวกาลิกํ สมานํ ครุตรมฺปิ มุทฺทิกาชาติรสํ อตฺตนา สํสฏฺํ ลหุกํ ยามกาลิกภาวํ อุปเนนฺตํ อุทกํ ลหุตรํ สตฺตาหกาลิกํ อตฺตนา สํสฏฺํ ครุตรํ ยามกาลิกภาวํ อุปเนตี’’ติ เอตฺถ การณํ โสเยว ปุจฺฉิตพฺโพ, สพฺพตฺถ ปาฬิยํ อฏฺกถายฺจ อุทกสมฺเภเทน ครุตรสฺสปิ ลหุภาโวปคมนํเยว ทสฺสิตํ. ปาฬิยมฺปิ หิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานสฺส คุฬํ, อคิลานสฺส คุโฬทก’’นฺติ (มหาว. ๒๘๔) วทนฺเตน ¶ อคิลาเนน ปริภฺุชิตุํ อยุตฺโตปิ คุโฬ อุทกสมฺภินฺโน อคิลานสฺสปิ วฏฺฏตีติ อนฺุาโต.
ยมฺปิ ¶ จ ‘‘อุจฺฉุ เจ ยาวกาลิโก, อุจฺฉุรโส เจ ยามกาลิโก, ผาณิตํ เจ สตฺตาหกาลิกํ, ตโจ เจ ยาวชีวิโก’’ติ อฏฺกถาวจนํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อุจฺฉุรโส อุทกสมฺภินฺโน ยามกาลิโก’’ติ อฺเน เกนจิ วุตฺตํ, ตมฺปิ ตถาวิธสฺส อฏฺกถาวจนสฺส อิมิสฺสา สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย อภาวโต น สารโต ปจฺเจตพฺพํ. ตโตเยว จ ‘‘อุจฺฉุรโส อุทเกน สมฺภินฺโนปิ อสมฺภินฺโนปิ สตฺตาหกาลิโกเยวา’’ติ เกจิ อาจริยา วทนฺติ. เภสชฺชกฺขนฺธเก จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อุจฺฉุรส’’นฺติ (มหาว. ๓๐๐) เอตฺถ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ อวิเสเสน วุตฺตํ ‘‘อุจฺฉุรโส สตฺตาหกาลิโก’’ติ.
สยํกตํ นิรามิสเมว วฏฺฏตีติ เอตฺถ อปริสฺสาวิตํ ปฏิคฺคหิตมฺปิ กรณสมเย ปริสฺสาเวตฺวา กสฏํ อปเนตฺวาว อตฺตนา กตนฺติ คเหตพฺพํ. ฌามอุจฺฉุผาณิตนฺติ อคฺคินา ทฑฺเฒ อุจฺฉุเขตฺเต ฌามอุจฺฉุนา กตผาณิตํ. โกฏฺฏิตอุจฺฉุผาณิตนฺติ ขุทฺทานุขุทฺทกํ ฉินฺทิตฺวา โกฏฺเฏตฺวา นิปฺปีเฬตฺวา ปกฺกํ เยภุยฺเยน จ สกสฏํ ผาณิตํ. ตาทิสสฺส จ กสฏสฺส อพฺโพหาริกตฺตา ‘‘ตํ ยุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. สีตุทเกน กตนฺติ มธุกปุปฺผานิ สีโตทเก ปกฺขิปิตฺวา มทฺทิตฺวา ปุปฺผรเส อุทกคเต สติ ตํ อุทกํ คเหตฺวา ปจิตฺวา กตผาณิตํ. ขีรํ ปกฺขิปิตฺวา กตํ มธุกผาณิตํ ยาวกาลิกนฺติ เอตฺถ ขีรํ ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกเตลํ กสฺมา วิกาเล วฏฺฏตีติ เจ? เตเล ปกฺขิตฺตขีรํ เตลเมว โหติ, อฺํ ปน ขีรํ ปกฺขิปิตฺวา กตํ ขีรภาวํ คณฺหาตีติ อิทเมตฺถ การณํ. ยทิ เอวํ ขณฺฑสกฺขรมฺปิ ขีรํ ปกฺขิปิตฺวา กโรนฺติ, ตํ กสฺมา วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ขณฺฑสกฺขรํ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ขีรชลฺลิกนฺติ ขีรเผณํ.
เภสชฺโชทิสฺสํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘สตฺตวิธฺหิ โอทิสฺสํ นามา’’ติอาทินา อิตรานิปิ อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตานิ. วิกฏานีติ อปกติเภสชฺชตฺตา วิกฏานิ, วิรูปานีติ อตฺโถ. ทุกฺกฏวตฺถูนมฺปิ อกปฺปิยมํสานํ วสาย อนฺุาตตฺตา ‘‘วโสทิสฺส’’นฺติ วุตฺตํ. โอฬาริกานมฺปิ อาหารตฺถํ ผริตุํ สมตฺถานํ สปฺปิอาทีนํ เภสชฺชนาเมน อนฺุาตตฺตา ‘‘เภสชฺโชทิสฺส’’นฺติ วุตฺตํ ¶ . ‘‘ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย สติ ปจฺจเยติ วุตฺตตฺตา ปฏิคฺคหิตเภสชฺชานิ ทุติยทิวสโต ปฏฺาย ปุเรภตฺตมฺปิ สติ ปจฺจเย ปริภฺุชิตพฺพานิ, น อาหารตฺถํ เภสชฺชตฺถาย ปฏิคฺคหิตตฺตา’’ติ วทนฺติ.
๖๒๔. ทฺวารวาตปานกวาเฏสูติ มหาทฺวารสฺส วาตปานานฺจ กวาฏผลเกสุ. กสาเว ปกฺขิตฺตานิ ตานิ อตฺตโน สภาวํ ปริจฺจชนฺติ, ตสฺมา ‘‘มกฺเขตพฺพานี’’ติ วุตฺตํ, ฆุณปาณกาทิปริหารตฺถํ มกฺเขตพฺพานีติ อตฺโถ. อธิฏฺเตีติ ‘‘อิทานิ มยฺหํ อชฺโฌหรณียํ น ภวิสฺสติ ¶ , พาหิรปริโภคตฺถาย คมิสฺสตี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตีติ อตฺโถ. เตเนวาห – ‘‘สปฺปิฺจ เตลฺจ วสฺจ มุทฺธนิ เตลํ วา อพฺภฺชนํ วา’’ติอาทิ. ‘‘เอวํ อธิฏฺิตฺจ ปฏิคฺคหณํ วิชหตี’’ติ วทนฺติ.
๖๒๕. สเจ ทฺวินฺนํ สนฺตกํ เอเกน ปฏิคฺคหิตํ อวิภตฺตํ โหติ, ปริภฺุชิตุํ ปน น วฏฺฏตีติ เอตฺถ มชฺเฌ ปาโ ปริหีโน, เอวํ ปเนตฺถ ปาโ เวทิตพฺโพ ‘‘สเจ ทฺวินฺนํ สนฺตกํ เอเกน ปฏิคฺคหิตํ อวิภตฺตํ โหติ, สตฺตาหาติกฺกเม ทฺวินฺนมฺปิ อนาปตฺติ, ปริภฺุชิตุํ ปน น วฏฺฏตี’’ติ. อฺถา ปน สทฺทปฺปโยโคปิ น สงฺคจฺฉติ. คณฺิปเทปิ จ อยเมว ปาโ ทสฺสิโต. ตตฺถ ทฺวินฺนมฺปิ อนาปตฺตีติ ยถา อฺสฺส สนฺตกํ เอเกน ปฏิคฺคหิตํ สตฺตาหาติกฺกเมน นิสฺสคฺคิยํ น โหติ ปรสนฺตกภาวโต, เอวมิทมฺปิ อวิภตฺตตฺตา อุภยสาธารณมฺปิ อวินิพฺโภคภาวโต นิสฺสคฺคิยํ น โหตีติ อธิปฺปาโย. ปริภฺุชิตุํ ปน น วฏฺฏตีติ ภิกฺขุนา ปฏิคฺคหิตตฺตา สตฺตาหาติกฺกเม ยสฺส กสฺสจิ ภิกฺขุโน ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ ปฏิคฺคหิตสปฺปิอาทีนํ ปริโภคสฺส สตฺตาเหเนว ปริจฺฉินฺนตฺตา. ‘‘ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ปริภฺุชิตพฺพานี’’ติ หิ วุตฺตํ. คณฺิปเทสุ ปน ตีสุปิ อิธ ปาสฺส ปริหีนภาวํ อสลฺลกฺเขตฺวา ‘‘ปริภฺุชิตุํ ปน น วฏฺฏตีติ อิทํ อนฺโตสตฺตาเห ปริโภคํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ สฺาย วิสฺสาสคฺคาหาภาวโต ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ เอวมตฺโถ วุตฺโต, โส น คเหตพฺโพ.
อาวุโส, อิมํ เตลํ สตฺตาหมตฺตํ ปริภฺุช ตฺวนฺติ อิมินา เยน ปฏิคฺคหิตํ, เตน อนฺโตสตฺตาเหเยว ปรสฺส วิสฺสชฺชิตภาวํ ทสฺเสติ. กสฺส อาปตฺตีติ ปมํ ตาว อุภินฺนํ สาธารณตฺตา อนาปตฺติ วุตฺตา. อิทานิ ¶ ปน เอเกน อิตรสฺส วิสฺสฏฺภาวโต อุภยสาธารณตา นตฺถีติ วิภตฺตสทิสํ หุตฺวา ิตํ, ตสฺมา เอตฺถ ปฏิคฺคหิตสฺส สตฺตาหาติกฺกเม เอกสฺส อาปตฺติยา ภวิตพฺพนฺติ มฺมาโน ‘‘กึ ปฏิคฺคหณปจฺจยา ปฏิคฺคาหกสฺส อาปตฺติ, อุทาหุ ยสฺส สนฺตกํ ชาตํ, ตสฺสา’’ติ ปุจฺฉติ. นิสฺสฏฺภาวโตเยว จ อิธ ‘‘อวิภตฺตภาวโต’’ติ การณํ อวตฺวา ‘‘เยน ปฏิคฺคหิตํ, เตน วิสฺสชฺชิตตฺตา’’ติ วุตฺตํ. อิทฺจ วิสฺสฏฺภาวโต อุภยสาธารณตํ ปหาย เอกสฺส สนฺตกํ โหนฺตมฺปิ เยน ปฏิคฺคหิตํ, ตโต อฺสฺส สนฺตกํ ชาตํ, ตสฺมา ปรสนฺตกปฏิคฺคหเณ วิย ปฏิคฺคาหกสฺส ปฏิคฺคหณปจฺจยา นตฺถิ อาปตฺตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น ปน ‘‘เยน ปฏิคฺคหิตํ, เตน วิสฺสชฺชิตตฺตา’’ติ วจนโต อวิสฺสชฺชิเต สติ อวิภตฺเตปิ สตฺตาหาติกฺกเม อาปตฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อวิสฺสชฺชิเต อวิภตฺตภาวโตเยว อนาปตฺติยา สิทฺธตฺตา. สเจ ปน อิตโร เยน ปฏิคฺคหิตํ, ตสฺเสว อนฺโตสตฺตาเห อตฺตโน ภาคมฺปิ ¶ วิสฺสชฺเชติ, สตฺตาหาติกฺกเม สิยา อาปตฺติ เยน ปฏิคฺคหิตํ, ตสฺเสว สนฺตกภาวมาปนฺนตฺตา อิตรสฺส อปฺปฏิคฺคหิตตฺตา. อิมินา ตสฺส สนฺตกภาเวปิ อฺเน ปฏิคฺคหิตสกสนฺตเก วิย เตน อปฺปฏิคฺคหิตภาวโต อนาปตฺตีติ ทีเปติ. อิทํ ปน อธิปฺปายํ อชานิตฺวา อิโต อฺถา คณฺิปทการาทีหิ ปปฺจิตํ, น ตํ สารโต ปจฺเจตพฺพํ.
อปริโภคํ โหตีติ กสฺสจิ อมนฺุสฺส ปติตตฺตา ปริโภคารหํ น โหติ. เยน จิตฺเตนาติ เยน ปริจฺจชิตุกามตาจิตฺเตน. ‘‘อนฺโตสตฺตาเห’’ติ อธิการตฺตา ‘‘อนฺโตสตฺตาเห อนเปกฺโข ทตฺวา ปฏิลภิตฺวา ปริภฺุชตี’’ติ อิมํ สมฺพนฺธํ สนฺธาย มหาสุมตฺเถเรน ‘‘เอวํ อนฺโตสตฺตาเห ทตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. มหาปทุมตฺเถโร ปน ยทิ เอวํ ‘‘วิสฺสชฺเชตี’’ติ อิมินาว ตํ สิทฺธํ, สตฺตาหาติกฺกนฺตํ ปน นิสฺสฏฺํ ปฏิลภิตฺวา ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา ตสฺส ปริโภคมุขทสฺสนมิทนฺติ อาห – ‘‘นยิทํ ยาจิตพฺพ’’นฺติอาทิ. อฺเน ภิกฺขุนาติ เอตฺถ สุทฺธจิตฺเตน ทินฺนตฺตา สยมฺปิ อาหราเปตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติเยว. สปฺปิอาทีนํ ปฏิคฺคหิตภาโว, อตฺตโน สนฺตกตา, สตฺตาหาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๒๗. จตุตฺเถ ¶ สิพฺพนรชนกปฺปปริโยสาเนน นิฏฺาเปตฺวาติ สูจิกมฺมนิฏฺาเนน สกิมฺปิ วณฺณเภทมตฺตรชเนน กปฺปพินฺทุกรเณน จ นิฏฺาเปตฺวา. สมเยติ วสฺสานสมเย.
๖๒๘. กุจฺฉิสมโยติ อนฺโตสมโย. ‘‘อยเมโก อฑฺฒมาโส ปริเยสนกฺเขตฺตฺเจว กรณกฺเขตฺตฺจ. เอตสฺมิฺหิ อนฺตเร วสฺสิกสาฏิกํ อลทฺธํ ปริเยสิตุํ ลทฺธํ กาตฺุจ วฏฺฏติ, นิวาเสตุํ อธิฏฺาตฺุจ น วฏฺฏตี’’ติ โปตฺถเกสุ ปาโ ทิสฺสติ, โส อปาโ. เอวํ ปเนตฺถ ปาเน ภวิตพฺพํ ‘‘อยเมโก อฑฺฒมาโส ปริเยสนกฺเขตฺตํ. เอตสฺมิฺหิ อนฺตเร วสฺสิกสาฏิกํ อลทฺธํ ปริเยสิตุํ วฏฺฏติ, ลทฺธํ กาตุํ นิวาเสตุํ อธิฏฺาตฺุจ น วฏฺฏตี’’ติ. น หิ คิมฺหานํ ปจฺฉิมมาสสฺส ปโม อฑฺฒมาโส กรณกฺเขตฺตํ โหติ. ‘‘อฑฺฒมาโส เสโส คิมฺหานนฺติ กตฺวา นิวาเสตพฺพ’’นฺติ วจนโต ปน คิมฺหานํ ปจฺฉิมมาสสฺส ปจฺฉิโม อฑฺฒมาโส กรณกฺเขตฺตฺเจว นิวาสนกฺเขตฺตฺจ โหติ. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. วหิสกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘คิมฺหานํ ปจฺฉิโม มาโส ปริเยสนกฺเขตฺตํ, ปจฺฉิโม อฑฺฒมาโส ¶ กรณนิวาสนกฺเขตฺตมฺปี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา ปาฬิยา มาติกาฏฺกถาย จ อวิโรธํ อิจฺฉนฺเตน วุตฺตนเยเนว ปาโ คเหตพฺโพ.
‘‘วิฺตฺตึ กตฺวา นิปฺผาเทนฺตสฺส อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปเทน อนาปตฺตี’’ติ วทนฺเตน ‘‘ปิฏฺิสมยตฺตา อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺตี’’ติ ทีปิตา โหติ. น หิ าตกปวาริตฏฺานโต ปิฏฺิสมเย สตุปฺปาทกรณมตฺเตนปิ สมฺภวนฺตี อาปตฺติ ตโต ครุกตราย วิฺตฺติยา น โหตีติ สกฺกา วตฺตุํ. เตเนว ภทนฺตพุทฺธทตฺตาจริเยน วุตฺตํ –
‘‘กตฺวา ปน สตุปฺปาทํ, วสฺสิกสาฏิจีวรํ;
นิปฺผาเทนฺตสฺส ภิกฺขุสฺส, สมเย ปิฏฺิสมฺมเต.
‘‘โหติ นิสฺสคฺคิยาปตฺติ, าตกาาตกาทิโน;
เตสุเยว จ วิฺตฺตึ, กตฺวา นิปฺผาทเน ตถา’’ติ.
เกนสฺส ¶ โหติ อาปตฺตีติ อสฺส มาตรํ จีวรํ ยาจนฺตสฺส เกน สิกฺขาปเทน อาปตฺตีติ ปุจฺฉติ. ‘‘ปริณตํ วิฺาเปนฺตสฺส ปริณามนสิกฺขาปเทน อาปตฺตี’’ติ โจทนาภาวํ ทสฺเสติ โน จ สงฺเฆ ปริณตนฺติ. อถ อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปเทนาติ เจ, เอตมฺปิ นตฺถีติ อาห ‘‘อนาปตฺติ จ าตเก’’ติ. ‘‘าตเก วิฺาเปนฺตสฺสา’’ติ ปาเสโส. อิมมตฺถํ สนฺธายาติ ปิฏฺิสมเย วสฺสิกสาฏิกตฺถํ าตกปวาริตฏฺาเน สตุปฺปาทกรเณน อาปตฺตึ, อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปเทน อนาปตฺติฺจ สนฺธาย.
อฺาตกอปฺปวาริตฏฺานโต…เป… ทุกฺกฏนฺติ อิทํ วสฺสิกสาฏิกํ อทินฺนปุพฺเพ สนฺธาย วุตฺตํ. เตเนเวตฺถ วตฺตเภเท ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, ทินฺนปุพฺเพสุ ปน วตฺตเภโท นตฺถิ. เตเนวาห – ‘‘เย มนุสฺสา…เป… วตฺตเภโท นตฺถี’’ติ. อิทนฺติ ยถาวุตฺตนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยํ. วิฺตฺตึ กตฺวา นิปฺผาเทนฺตสฺสาติ อฺาตกอปฺปวาริตฏฺานโต วิฺตฺตึ กตฺวา นิปฺผาเทนฺตสฺส. ปกติยา วสฺสิกสาฏิกทายกา นาม สงฺฆวเสน วา ปุคฺคลวเสน วา อปวาเรตฺวา อนุสํวจฺฉรํ วสฺสิกสาฏิกานํ ทายกา. อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปเทน อนาปตฺตีติ เอตฺถ อิมินาปิ สิกฺขาปเทน อนาปตฺตีติ เวทิตพฺพํ. กุจฺฉิสมเย หิ อตฺตโน าตกปวาริตฏฺานโต ‘‘เทถ เม วสฺสิกสาฏิก’’นฺติอาทินา วิฺาเปนฺตสฺสปิ อนาปตฺติ. เตเนวาห – ‘‘น วตฺตพฺพา เทถ เมติ อิทฺหิ ปริเยสนกาเล อฺาตกอปฺปวาริเต เอว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. มาติกาฏฺกถายฺหิ (กงฺขา. อฏฺ. วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ ¶ ‘‘อตฺตโน าตกปวาริตฏฺานโต ปน ‘เทถ เม วสฺสิกสาฏิกจีวร’นฺติอาทิกาย วิฺตฺติยาปิ ปริเยสิตพฺพ’’นฺติ.
๖๒๙. ‘‘อากาสโต ปติตอุทเกเนวาติ วจนโต ฉทนโกฏิยา ปติตอุทเกน นหายนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ.
๖๓๐. ฉ มาเส ปริหารํ ลภตีติ เอเตน อนฺโตวสฺเสปิ ยาว วสฺสานสฺส ปจฺฉิมทิวสา อกตา ปริหารํ ลภตีติ ทีปิตํ โหติ. ยสฺมา มูลจีวรํ กโรนฺเตน เหมนฺตสฺส ปจฺฉิมุโปสถทิวเสเยว กาตพฺพํ, ตสฺมา คิมฺหานโต เอกูนตึสทิวเส ปริหารํ ลภติ, เอวํ สนฺเตปิ ¶ อปฺปกํ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตีติ กตฺวา ‘‘ตโต ปรมฺปิ…เป… เอกมาส’’นฺติ วุตฺตํ. เอกาหทฺวีหาทิวเสน…เป… ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จาติ อิมินา เอกาหานาคตาย วสฺสูปนายิกาย ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จ, ทฺวีหานาคตาย…เป… ทสาหานาคตาย วสฺสูปนายิกาย ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จ, อนฺโตวสฺเส วา ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต. ตตฺถ อาสาฬฺหิมาสสฺส ชุณฺหปกฺขปุณฺณมิยํ ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จ วสฺสิกสาฏิกา ‘‘เอกาหานาคตาย วสฺสูปนายิกาย ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จา’’ติ วุจฺจติ. เอเตเนว นเยน ชุณฺหปกฺขสฺส ฉฏฺิยํ ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จ ‘‘ทสาหานาคตาย วสฺสูปนายิกาย ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จา’’ติ วุจฺจติ. ยาว ปมกตฺติกเตมาสปุณฺณมี, ตาว อนฺโตเตมาเส ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จ ‘‘อนฺโตวสฺเส ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จา’’ติ วุจฺจติ. ปมกตฺติกเตมาสปุณฺณมิโต ปรฺหิ ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จ ยาว จีวรกาโล นาติกฺกมติ, ตาว อนธิฏฺหิตฺวา เปตุํ วฏฺฏตีติ น ตตฺรายํ วิจารณา สมฺภวติ.
ตสฺมึเยว อนฺโตทสาเห อธิฏฺาตพฺพาติ อวิเสเสน วุตฺเตปิ วสฺสานโต ปุพฺเพ เอกาหทฺวีหาทิวเสน อนาคตาย วสฺสูปนายิกาย ลทฺธา เตหิ ทิวเสหิ สทฺธึ ทสาหํ อนติกฺกมนฺเตน วสฺสูปนายิกทิวสโต ปฏฺาย อธิฏฺานกฺเขตฺตํ สมฺปตฺตาเยว อธิฏฺาตพฺพา, น ตโต ปุพฺเพ อธิฏฺานสฺส อเขตฺตตฺตา. อนฺโตวสฺเส ปน ลทฺธา ตสฺมึเยว อนฺโตวสฺเส ลทฺธทิวสโต ปฏฺาย ทสาหํ อนติกฺกาเมตฺวา อธิฏฺาตพฺพา.
นนุ จ วสฺสานโต ปุพฺเพ อนธิฏฺหิตฺวา ทสาหํ อติกฺกาเมตุํ วฏฺฏติเยว, ตสฺมา อธิฏฺานสฺส อเขตฺตภูเตปิ ทิวเส คเหตฺวา ‘‘อนฺโตทสาเห อธิฏฺาตพฺพ’’นฺติ กสฺมา วุตฺตํ? ยถา ‘‘อนฺโตวสฺเส ลทฺธาปิ ยาว น นิฏฺาติ, ตาว อนธิฏฺหิตฺวา ทสาหํ อติกฺกาเมตุํ วฏฺฏตี’’ติ อกตาย ¶ อนธิฏฺานกฺเขตฺตสทิสาปิ อติกฺกนฺตทิวสา ทสาหํ อติกฺกาเมตฺวา นิฏฺิตาย คณนูปคา โหนฺตีติ นิฏฺิตทิวเสเยว อธิฏฺาตพฺพา, เอวมิธาปิ วสฺสานโต ปุพฺเพ อนธิฏฺานกฺเขตฺตภูตาปิ ทิวสา ลทฺธทิวสโต ปฏฺาย คณนูปคา โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ยทิ เอวํ ‘‘ตสฺมึเยว อนฺโตทสาเห’’ติ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา ทสาหานาคตาย วสฺสูปนายิกาย ¶ ฉฏฺิยํ ลทฺธา ปุณฺณมิยํ อธิฏฺาตพฺพาติ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ ‘‘จาตุมาสํ อธิฏฺาตุ’’นฺติ วจเนเนว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. เอวํ สนฺเต ‘‘ทสาหานาคตายา’’ติ อิมินา กึ ปโยชนนฺติ เจ? วสฺสานโต ปุพฺเพเยว ทสาเห อติกฺกนฺเต วสฺสูปนายิกทิวเส นิฏฺิตา ตทเหว อธิฏฺาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ อิทเมตฺถ ปโยชนํ. เตเนวาห – ‘‘ทสาหาติกฺกเม นิฏฺิตา ตทเหว อธิฏฺาตพฺพา’’ติ.
ทสาเห อปฺปโหนฺเต จีวรกาลํ นาติกฺกเมตพฺพาติ เตมาสพฺภนฺตเร ทสาเห อปฺปโหนฺเต ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จ จีวรกาลํ นาติกฺกเมตพฺพาติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ ‘‘ปมกตฺติกเตมาสปุณฺณมิโต ปุพฺเพ สตฺตมิโต ปฏฺาย ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จ วสฺสิกสาฏิกา ทสาเห อนติกฺกนฺเตเยว จีวรกาลํ โอติณฺณตฺตา ตตฺถ อนธิฏฺหิตฺวาปิ เปตุํ วฏฺฏตี’’ติ. อิมินา จ อิมํ ทีเปติ – อกตา เจ วสฺสิกสาฏิกา, วสฺสานํ จาตุมาสํ อกตตฺตาเยว ปริหารํ ลภติ, กตาย ปน ทสาหปรมสิกฺขาปทํ อวิโกเปตฺวา ปริหาโร วตฺตพฺโพติ.
ยทา วา ตทา วา อธิฏฺาตุํ วฏฺฏตีติ จาตุมาสพฺภนฺตเร ทสาเห อติกฺกนฺเตปิ นตฺถิ โทโสติ อธิปฺปาโย. ‘‘กทา อธิฏฺาตพฺพา…เป… ยทิ นปฺปโหติ, ยาว กตฺติกปุณฺณมา ปริหารํ ลภตี’’ติ อิมินาปิ กุรุนฺทิวจเนน อกตาย วสฺสิกสาฏิกาย จาตุมาสํ ปริหาโร, กตาย ทสาหเมว ปริหาโรติ อยมตฺโถ ทีปิโตเยวาติ อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ.
ปาฬิยํ อจฺฉินฺนจีวรสฺส นฏฺจีวรสฺสาติอาทินา นิสฺสคฺคิเยน อนาปตฺติ วุตฺตา, อุทาหุ นคฺคสฺส นหายโต ทุกฺกเฏน อนาปตฺติ วุตฺตาติ? กิเมตฺถ ปุจฺฉิตพฺพํ. สพฺพสิกฺขาปเทสุ หิ ยตฺถ ยตฺถ มูลสิกฺขาปเทน อาปตฺติปฺปสงฺโค, ตตฺถ ตตฺถ อนาปตฺติทสฺสนตฺถํ อนาปตฺติวาโร อารภียตีติ อิธาปิ นิสฺสคฺคิเยน อนาปตฺติทสฺสนตฺถนฺติ ยุตฺตํ วตฺตุํ. น หิ มูลาปตฺติยา อนาปตฺตึ อทสฺเสตฺวา อนฺตรา วุตฺตาย เอว อาปตฺติยา อนาปตฺติทสฺสนตฺถํ อนาปตฺติวาโร อารภียตีติ. เตเนว ตีสุปิ คณฺิปเทสุ อิทํ วุตฺตํ ‘‘อจฺฉินฺนจีวรสฺส นฏฺจีวรสฺส จาติ เอตฺถ อจฺฉินฺนเสสจีวรสฺส นฏฺเสสจีวรสฺส จ อสมเย นิวาเสนฺตสฺส ปริเยสนฺตสฺส จ อนาปตฺติ ¶ . อาปทาสูติ เอตฺถ อนิวตฺถํ โจรา ¶ หรนฺตีติ อสมเย นิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ. มาติกาฏฺกถายมฺปิ (กงฺขา. อฏฺ. วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘อจฺฉินฺนจีวรสฺส วา นฏฺจีวรสฺส วา อนิวตฺถํ โจรา หรนฺตีติ เอวํ อาปทาสุ วา นิวาสยโต อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺตี’’ติ. อฏฺกถายํ ปน นคฺคสฺส นหายโต ทุกฺกเฏเนว อนาปตฺตึ สนฺธาย ‘‘อจฺฉินฺนจีวรสฺสาติ เอตํ วสฺสิกสาฏิกเมว สนฺธาย วุตฺตํ. เตสฺหิ นคฺคานํ กาโยวสฺสาปเน อนาปตฺติ. เอตฺถ จ มหคฺฆวสฺสิกสาฏิกํ นิวาเสตฺวา นหายนฺตสฺส โจรุปทฺทโว อาปทา นามา’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตตฺถ การณํ ปริเยสิตพฺพํ.
อถ อุภเยนปิ อนาปตฺติทสฺสนตฺถํ ‘‘อจฺฉินฺนจีวรสฺสา’’ติอาทิ อารทฺธนฺติ เอวมธิปฺปาโย สิยา, เอวมฺปิ ‘‘อจฺฉินฺนจีวรสฺสาติ เอตํ วสฺสิกสาฏิกเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติอาทินา วิเสเสตฺวา น วตฺตพฺพํ. เอวฺหิ วตฺตพฺพํ สิยา ‘‘อจฺฉินฺนเสสจีวรสฺส นฏฺเสสจีวรสฺส วา อสมเย นิวาเสนฺตสฺส ปริเยสนฺตสฺส จ นิสฺสคฺคิเยน อนาปตฺติ, อจฺฉินฺนวสฺสิกสาฏิกสฺส นฏฺวสฺสิกสาฏิกสฺส วา นคฺคสฺส นหายโต ทุกฺกเฏน อนาปตฺติ, อาปทาสุ อนิวตฺถํ โจรา หรนฺตีติ อสมเย นิวาสยโต นิสฺสคฺคิเยน อนาปตฺติ, มหคฺฆวสฺสิกสาฏิกํ นิวาเสตฺวา นหายนฺตสฺส โจรา หรนฺติ, นคฺคสฺส นหายโต ทุกฺกเฏน อนาปตฺตี’’ติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.
องฺเคสุ ปน วสฺสิกสาฏิกาย อตฺตุทฺเทสิกตา, อสมเย ปริเยสนตา, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมานิ ตาว ปริเยสนาปตฺติยา ตีณิ องฺคานิ. สจีวรตา, อาปทาภาโว, วสฺสิกสาฏิกาย สกภาโว, อสมเย นิวาสนนฺติ อิมานิ นิวาสนาปตฺติยา จตฺตาริ องฺคานิ.
วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. จีวรอจฺฉินฺทนสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๓๑. ปฺจเม ยมฺปิ ตฺยาหนฺติ เอตฺถ ยนฺติ การณวจนํ, ตสฺมา เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ – มยา สทฺธึ ชนปทจาริกํ ปกฺกมิสฺสตีติ ยํ การณํ นิสฺสาย อหํ เต, อาวุโส, จีวรํ อทาสึ, ตํ น กโรสีติ กุปิโต ¶ อนตฺตมโน อจฺฉินฺทีติ. ยนฺติ วา จีวรํ ¶ ปรามสติ, ตตฺถ ‘‘มยา สทฺธึ ชนปทจาริกํ ปกฺกมิสฺสตีติ ยมฺปิ เต อหํ จีวรํ อทาสึ, ตํ จีวรํ คณฺหิสฺสามีติ กุปิโต อนตฺตมโน อจฺฉินฺที’’ติ สมฺพนฺธิตพฺพํ.
๖๓๓. อาณตฺโต พหูนิ คณฺหาติ, เอกํ ปาจิตฺติยนฺติ ‘‘จีวรํ คณฺหา’’ติ อาณตฺติยา เอกจีวรวิสยตฺตา เอกเมว ปาจิตฺติยํ. วาจาย วาจาย ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ อจฺฉินฺเนสุ วตฺถุคณนาย ปาจิตฺติยานิ. เอกวาจาย สมฺพหุลา อาปตฺติโยติ อิทํ อจฺฉินฺเนสุ วตฺถุคณนาย อาปชฺชิตพฺพํ ปาจิตฺติยาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. อาณตฺติยา อาปชฺชิตพฺพํ ปน ทุกฺกฏํ เอกเมว.
๖๓๔. เอวนฺติ อิมินา ‘‘วตฺถุคณนาย ทุกฺกฏานี’’ติ อิทํ ปรามสติ. เอเสว นโยติ สิถิลํ คาฬฺหฺจ ปกฺขิตฺตาสุ อาปตฺติยา พหุตฺตํ เอกตฺตฺจ อติทิสฺสติ.
๖๓๕. อาวุโส, มยนฺติอาทีสุ คณฺหิตุกามตาย เอวํ วุตฺเตปิ เตเนว ทินฺนตฺตา อนาปตฺติ. อมฺหากํ สนฺติเก อุปชฺฌํ คณฺหิสฺสตีติ อิทํ สามเณรสฺสปิ ทานํ ทีเปติ. ตสฺมา กิฺจาปิ ปาฬิยํ ‘‘ภิกฺขุสฺส สามํ จีวรํ ทตฺวา’’ติ วุตฺตํ, ตถาปิ อนุปสมฺปนฺนกาเล ทตฺวาปิ อุปสมฺปนฺนกาเล อจฺฉินฺทนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมวาติ เวทิตพฺพํ. อจฺฉินฺทนสมเย อุปสมฺปนฺนภาโวเยว เหตฺถ ปมาณํ. เทตีติ ตุฏฺโ วา กุปิโต วา เทติ. รุนฺธถาติ นิวาเรถ. เอวํ ปน ทาตุํ น วฏฺฏตีติ เอตฺถ เอวํ ทินฺนํ น ตาว ตสฺส สนฺตกนฺติ อนธิฏฺหิตฺวาว ปริภฺุชิตพฺพนฺติ เวทิตพฺพํ. อาหราเปตุํ ปน วฏฺฏตีติ เอวํ ทินฺนํ ภติสทิสตฺตา อาหราเปตุํ วฏฺฏติ. จชิตฺวา ทินฺนนฺติ วุตฺตนเยน อทตฺวา อนเปกฺเขน หุตฺวา ตสฺเสว ทินฺนํ. ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพติ สกสฺาย วินา คณฺหนฺโต ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ. วิกปฺปนุปคปจฺฉิมจีวรตา, สามํ ทินฺนตา, สกสฺิตา, อุปสมฺปนฺนตา, โกธวเสน อจฺฉินฺทนํ อจฺฉินฺทาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.
จีวรอจฺฉินฺทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สุตฺตวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๓๖. ฉฏฺเ ¶ ปาฬิยํ จีวรการสมเยติ อิมินา วสฺสํวุตฺถภิกฺขูนํ จีวรกมฺมสมยตฺตา จีวรมาโส วุตฺโต, อถฺโปิ ปน จีวรกมฺมกาโล จีวรการสมโยติ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
๖๓๘. ปฺจหิปิ ¶ มิสฺเสตฺวาติ โขมาทีหิ ปฺจหิ มิสฺเสตฺวา. วีตวีตฏฺานํ ยตฺถ สํหริตฺวา เปนฺติ, ตสฺส ตุรีติ อธิวจนํ. สุตฺตํ ปเวเสตฺวา เยน อาโกเฏนฺตา ฆนภาวํ สมฺปาเทนฺติ, ตํ เวมนฺติ วุจฺจติ. ยํ ยนฺติ ยํ ยํ ปโยคํ. ตนฺตูนํ อตฺตโน สนฺตกตฺตา วีตวีตฏฺานํ ปฏิลทฺธเมว โหตีติ อาห ‘‘ทีฆโต…เป… วีเต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ. ปาฬิยมฺปิ หิ อิมินาว อธิปฺปาเยน ‘‘ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิย’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา ยาว จีวรํ วฑฺฒติ, ตาว อิมินา ปมาเณน อาปตฺติโย วฑฺฒนฺติ.
เสโส กปฺปิโยติ เอตฺถ หตฺถกมฺมยาจนวเสน. ปุพฺเพ วุตฺตนเยน นิสฺสคฺคิยนฺติ ทีฆโส วิทตฺถิมตฺเต ติริยํ หตฺถมตฺเต จ วีเต นิสฺสคฺคิยํ. เตเนวาติ อกปฺปิยตนฺตวาเยน. ตเถว ทุกฺกฏนฺติ ปริจฺเฉเท ปริจฺเฉเท ทุกฺกฏํ. เกทารพทฺธาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน อจฺฉิมณฺฑลพทฺธาทิ คหิตํ. ตนฺเต ิตํเยว อธิฏฺาตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘ปจฺฉา วีตฏฺานํ อธิฏฺิตคติกเมว โหติ, ปุน อธิฏฺานกิจฺจํ นตฺถิ. สเจ ปน ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา อนฺตรนฺตรา อวีตํ โหติ, ปุน อธิฏฺาตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. เอเสว นโยติ วิกปฺปนุปคปฺปมาณมตฺเต วีเต ตนฺเต ิตํเยว อธิฏฺาตพฺพนฺติ อตฺโถ. จีวรตฺถาย วิฺาปิตสุตฺตํ, อตฺตุทฺเทสิกตา, อกปฺปิยตนฺตวาเยน วายาปนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. สุตฺตวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา) ปน วายาเปยฺยาติ เอตฺถ ‘‘จีวรํ เม, อาวุโส, วายถาติ อกปฺปิยวิฺตฺติยา วายาเปยฺยา’’ติ อตฺถํ วตฺวา องฺเคสุปิ ‘‘อกปฺปิยตนฺตวาเยน อกปฺปิยวิฺตฺติยา วายาปน’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตํ, ตถาวิธํ ปน วิเสสวจนํ เนว ปาฬิยํ, น อฏฺกถายํ อุปลพฺภติ. ปาฬิยมฺปิ ‘‘าตกานํ ปวาริตาน’’นฺติ เอตฺตกเมว อนาปตฺติวาเร วุตฺตํ, อฏฺกถายฺจ สุตฺตตนฺตวายานเมว กปฺปิยากปฺปิยภาเวน พหุธา นโย ทสฺสิโต ¶ , น กปฺปิยากปฺปิยวิฺตฺติวเสนาติ. ‘‘อกปฺปิยวิฺตฺติยา วายาเปยฺยา’’ติ จ วิเสเสตฺวา วทนฺเตน อยํ นาม กปฺปิยวิฺตฺตีติ วิสุํ น ทสฺสิตํ, ตสฺมา วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.
สุตฺตวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. มหาเปสการสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๔๒. สตฺตเม กิฺจิมตฺตํ อนุปทชฺเชยฺยาติ อิทํ ตสฺส กตฺตพฺพาการมตฺตทสฺสนํ, ทานํ ปเนตฺถ ¶ องฺคํ น โหติ สุตฺตวฑฺฒนวเสเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา. เตเนว ปทภาชเนปิ ‘‘ตสฺส วจเนน อายตํ วา วิตฺถตํ วา อปฺปิตํ วา กโรติ, ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิย’’นฺติ สุตฺตวฑฺฒนาการเมว ทสฺเสตฺวา อาปตฺติ วุตฺตา. มาติกาฏฺกถายมฺปิ (กงฺขา. อฏฺ. มหาเปสการสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘น ภิกฺขุโน ปิณฺฑปาตทานมตฺเตน ตํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ. สเจ ปน เต ตสฺส วจเนน จีวรสามิกานํ หตฺถโต สุตฺตํ คเหตฺวา อีสกมฺปิ อายตํ วา วิตฺถตํ วา อปฺปิตํ วา กโรนฺติ, อถ เตสํ ปโยเค ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหตี’’ติ. อายตาทีสุ สตฺตสุ อากาเรสุ อาทิมฺหิ ตโย อากาเร สุตฺตวฑฺฒเนน วินา น สกฺกา กาตุนฺติ อาห ‘‘สุตฺตวฑฺฒนอาการเมว ทสฺเสตี’’ติ. สุวีตาทโย หิ อากาเร วินาปิ สุตฺตวฑฺฒเนน สกฺกา กาตุํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อฺาตกอปฺปวาริตานํ ตนฺตวาเย อุปสงฺกมิตฺวา วิกปฺปมาปชฺชนตา, จีวรสฺส อตฺตุทฺเทสิกตา, ตสฺส วจเนน สุตฺตวฑฺฒนํ, จีวรสฺส ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
มหาเปสการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๔๖. อฏฺเม อสมฺโมหตฺถนฺติ ทสาหานาคตปเท อสมฺโมหตฺถํ. ปมปทสฺสาติ ทสาหานาคตปทสฺส. ตานิ ทิวสานีติ เตสุ ทิวเสสุ. อุปฺปชฺเชยฺยาติ สงฺฆโต วา คณโต วา อุชุกํ อตฺตโนเยว วา อุปฺปชฺเชยฺย. ปฺจมิโตติ เอตฺถ วสฺสํ วสนฺตสฺส สงฺฆสฺส ปฺจมิโต ปุพฺเพ อุปฺปนฺนํ ¶ อจฺเจกจีวรํ ปฺจมิยํ วิภชิตฺวา คหิตํ อจฺเจกจีวรปริหารเมว ลภติ. อุชุกํ อตฺตโนเยว อุปฺปนฺนํ เจ, ปฺจมิยํ อุปฺปนฺนเมว อจฺเจกจีวรปริหารํ ลภติ, น ตโต ปุพฺเพติ ทฏฺพฺพํ.
สทฺธามตฺตกนฺติ ธมฺมสฺสวนาทีหิ ตงฺขณุปฺปนฺนํ สทฺธามตฺตกํ. อาโรจิตํ จีวรนฺติ อาโรเจตฺวา ทินฺนจีวรํ. ฉฏฺิยํ อุปฺปนฺนจีวรสฺส เอกาทสโม อรุโณ จีวรกาเล อุฏฺาตีติ อาห ‘‘ฉฏฺิโต ปฏฺายา’’ติอาทิ. ปิตจีวรมฺปีติ ปธานจีวรทสฺสนมุเขน สพฺพมฺปิ อติเรกจีวรํ วุตฺตํ. อถ ‘‘จีวรมาเสปิ อติเรกจีวรํ นิกฺขิปิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ กุโต ลทฺธนฺติ เจ? ‘‘วิสุํ อนนฺุาเตปิ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท ‘จีวรกาลสมโย นาม อนตฺถเต กถิเน วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส, อตฺถเต กถิเน ปฺจ มาสา’ติ วทนฺเตน ตติยกถินสิกฺขาปเท ‘อกาลจีวรํ นาม อนตฺถเต กถิเน เอกาทสมาเส อุปฺปนฺนํ, อตฺถเต กถิเน สตฺตมาเส อุปฺปนฺน’นฺติ ¶ วทนฺเตน จ อนฺุาตเมว โหตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘อฏฺกถาวจนปฺปมาเณน คเหตพฺพ’’นฺติ จ เกจิ.
๖๕๐. อิทานิ ปมกถินาทิสิกฺขาปเทหิ ตสฺส ตสฺส จีวรสฺส ลพฺภมานํ ปริหารํ อิเธว อุปสํหริตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อิติ อติเรกจีวรสฺส ทสาหํ ปริหาโร’’ติอาทิมาห. ‘‘อนตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิโก มาโส, อตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิกา ปฺจ มาสา’’ติ อยเมว ปาโ คเหตพฺโพ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘กามฺเจส ‘ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพ’นฺติ อิมินาว สิทฺโธ, อฏฺุปฺปตฺติวเสน ปน อปุพฺพํ วิย อตฺถํ ทสฺเสตฺวา สิกฺขาปทํ ปิต’’นฺติ ปาํ วตฺวา ‘‘ทสทิวสาธิโก มาโส, ทสทิวสาธิกา ปฺจ มาสาติ ปาเน ภวิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ตสฺส ปมาทปาตฺตา. น หิ ทสาเหน อสมฺปตฺตาย กตฺติกเตมาสิกปุณฺณมาย จีวรกาลโต ปุพฺเพ ทส ทิวสา อธิกา โหนฺติ. เอวฺหิ สติ ‘‘นวาหานาคตํ กตฺติกเตมาสิกปุณฺณม’’นฺติ วตฺตพฺพํ.
มาติกาฏฺกถายมฺปิ (กงฺขา. อฏฺ. อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ปวารณมาสสฺส ชุณฺหปกฺขปฺจมิโต ปฏฺาย อุปฺปนฺนสฺส จีวรสฺส นิธานกาโล ทสฺสิโต โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘กามฺเจส ‘ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพ’นฺติ อิมินาว สิทฺโธ, อฏฺุปฺปตฺติวเสน ปน อปุพฺพํ วิย อตฺถํ ทสฺเสตฺวา สิกฺขาปทํ ปิต’’นฺติ ปาโ ¶ ทสฺสิโต, โสปิ ปมาทปาโเยว. ‘‘ชุณฺหปกฺขปฺจมิโต ปฏฺายา’’ติ จ วุตฺตตฺตา ตตฺเถว ปุพฺพาปรวิโรโธปิ สิยา, ฉฏฺิโต ปฏฺายาติ วตฺตพฺพํ. เอวฺหิ สติ ‘‘ทสาหปรมสิกฺขาปเทเนว สิทฺธ’’นฺติ สกฺกา วตฺตุํ. อิมเมว จ ปมาทปาํ คเหตฺวา ภทนฺตพุทฺธทตฺตาจริเยน จ –
‘‘ตสฺสาจฺจายิกวตฺถสฺส, กถิเน ตุ อนตฺถเต;
ปริหาเรกมาโสว, ทสาหปรโม มโต.
‘‘อตฺถเต กถิเน ตสฺส, ปฺจ มาสา ปกาสิตา;
ปริหาโร มุนินฺเทน, ทสาหปรมา ปนา’’ติ. –
วุตฺตํ.
อจฺเจกจีวรกาเล อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘อจฺเจกจีวรสทิเส’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ปฺจมิยํ อุปฺปนฺนํ อนจฺเจกจีวรํ ¶ ทสาหํ อติกฺกามยโต จีวรกาลโต ปุพฺเพเยว อาปตฺติ โหติ, น จีวรกาลาติกฺกเม, ตสฺมา จีวรกาลาติกฺกเม ปุน อาปชฺชิตพฺพาย อาปตฺติยา อภาวํ สนฺธาย ‘อนจฺเจกจีวเร อนจฺเจกจีวรสฺี อนาปตฺตี’ติ วุตฺต’’นฺติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. วิกปฺปนุปคปจฺฉิมปฺปมาณสฺส อจฺเจกจีวรสฺส อตฺตโน สนฺตกตา, ทสาหานาคตาย กตฺติกเตมาสิกปุณฺณมาย อุปฺปนฺนภาโว, อนธิฏฺิตอวิกปฺปิตตา, จีวรกาลาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.
อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. สาสงฺกสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๕๒. นวเม อนฺตรฆเรติ อนฺตเร ฆรานิ เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา อนฺตรฆรนฺติ ลทฺธโวหาเร โคจรคาเม. เตนาห ‘‘อนฺโตคาเม’’ติ. ปาฬิยํ วิปฺปวสนฺตีติ อิทํ ยสฺมึ วิหาเร วสนฺตา อนฺตรฆเร จีวรํ นิกฺขิปึสุ, ตโต อฺตฺถ วสนฺเต สนฺธาย วุตฺตํ. ตสฺมิฺหิ วิหาเร อนฺตรฆเร จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา วสิตุํ อนฺุาตตฺตา ตตฺถ วาโส วิปฺปวาโส นาม น โหติ. ทุพฺพลโจฬา ทุจฺโจฬา วิรูปโจฬา วา, ทุจฺโจฬตฺตา เอว ลูขจีวรา.
๖๕๓. ‘‘ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ อุทฺธริตพฺเพ ‘‘อุปสมฺปชฺช’’นฺติ อุทฺธริตฺวา ‘‘โย ปมสฺส ฌานสฺส ลาโภ ปฏิลาโภ’’ติอาทิ ¶ วุตฺตํ, ตํ สนฺธายาห ‘‘อุปสมฺปชฺชนฺติอาทีสุ วิยา’’ติ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘อนาปุจฺฉํ วา ปกฺกเมยฺยา’’ติอาทีนํ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. อุปคนฺตฺวาติ อุป-สทฺทสฺส อตฺถมาห. วสิตฺวาติ อขณฺฑํ วสิตฺวา. ‘‘เยน ยสฺส หิ สมฺพนฺโธ, ทูรฏฺมฺปิ จ ตสฺส ต’’นฺติ วจนโต ‘‘อิมสฺส…เป… อิมินา สมฺพนฺโธ’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อิมสฺสาติ ‘‘อุปวสฺส’’นฺติ ปทสฺส. นิกฺขิเปยฺยาติ เปยฺย.
เอตฺตาวตา จ ปุริมิกาย อุปคนฺตฺวา อขณฺฑํ กตฺวา วุตฺถวสฺเสน อารฺเกสุ เสนาสเนสุ วิหรนฺเตน สกลํ กตฺติกมาสํ ติจีวเรน วิปฺปวสิตุํ อนฺุาตํ โหติ. อนตฺถตกถินสฺส หิ จีวรมาเส วิปฺปวาโส น วฏฺฏติ อตฺถตกถินานํเยว อสมาทานจารสฺส อนฺุาตตฺตา. เกจิ ปน ‘‘อนตฺถตกถินานํ จีวรมาเสปิ อสมาทานจาโร ลพฺภตี’’ติ วตฺวา พหุธา ปปฺเจนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. พฺยฺชนวิจารณนฺติ ‘‘อุปวสฺส อุปวสฺสิตฺวา’’ติอาทิวิจารณํ ¶ . ตสฺสปีติ ‘‘วุตฺถวสฺสาน’’นฺติ วิภงฺคปทสฺส. วุตฺถวสฺสานนฺติ จ นิทฺธารเณ สามิวจนํ. เตนาห – ‘‘เอวรูปานํ ภิกฺขูนํ อพฺภนฺตเร’’ติ. เสนาสเนสูติ เอตฺถ ตถารูเปสูติ สมฺพนฺธิตพฺพํ.
ปริกฺเขปารหฏฺานโตติ เอตฺถ ‘‘ปริกฺเขปารหฏฺานํ นาม ทฺเว เลฑฺฑุปาตา’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. อปริกฺขิตฺตสฺส ปน คามสฺส ปริยนฺเต ิตฆรูปจารโต ปฏฺาย เอโก เลฑฺฑุปาโต ปริกฺเขปารหฏฺานนฺติ อิทเมตฺถ สนฺนิฏฺานํ. เตเนว วิสุทฺธิมคฺเคปิ (วิสุทฺธิ. ๑.๓๑) วุตฺตํ ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส ปมเลฑฺฑุปาตโต ปฏฺายา’’ติ. สพฺพปมนฺติ คามาภิมุขทิสาภาคโต สพฺพปมํ. ตํ ปริจฺเฉทํ กตฺวาติ ตํ ปมเสนาสนาทึ ปริจฺเฉทํ กตฺวา. อิทฺจ วินยธรานํ มเตน วุตฺตํ, มชฺฌิมภาณกานํ มเตน ปน ‘‘เสนาสนาทีนํ อุปจาเร ิตสฺส เอกเลฑฺฑุปาตํ มฺุจิตฺวา มินิตพฺพ’’นฺติ มชฺฌิมภาณกา วทนฺติ. เตเนว มชฺฌิมนิกายฏฺกถายํ ‘‘วิหารสฺสปิ คามสฺเสว อุปจารํ นีหริตฺวา อุภินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อนฺตรา มินิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ปฺจธนุสติกนฺติ อาโรปิเตน อาจริยธนุนา ปฺจธนุสตปฺปมาณํ. ตโต ตโต มคฺคํ ปิทหตีติ ตตฺถ ตตฺถ ขุทฺทกมคฺคํ ปิทหติ. ธุตงฺคโจโรติ อิมินา อิมสฺสปิ สิกฺขาปทสฺส องฺคสมฺปตฺติยา อภาวํ ทีเปติ.
‘‘สาสงฺกานี’’ติ สมฺมตานีติ โจรานํ นิวิฏฺโกาสาทิทสฺสเนน ‘‘สาสงฺกานี’’ติ สมฺมตานิ. สนฺนิหิตพลวภยานีติ โจเรหิ มนุสฺสานํ หตวิลุตฺตาโกฏิตภาวทสฺสนโต ¶ สนฺนิหิตพลวภยานีติ อตฺโถ. สเจ ปจฺฉิมิกายาติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ พฺยติเรกมุเขน วิภาเวติ. ยตฺร หิ ปิณฺฑายาติอาทินา วุตฺตปฺปมาณเมว วิเสเสตฺวา ทสฺเสติ. สาสงฺกสปฺปฏิภยเมวาติ เอตฺถ สาสงฺกํ วา สปฺปฏิภยํ วา โหตุ, วฏฺฏติเยว.
ปาฬิยํ ‘‘สิยา จ ตสฺส ภิกฺขุโน โกจิเทว ปจฺจโย เตน จีวเรน วิปฺปวาสาย, ฉารตฺตปรมํ เตน ภิกฺขุนา เตน จีวเรน วิปฺปวสิตพฺพ’’นฺติ อิมินา อนฺตรฆเร จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺมึ วิหาเร วสนฺตสฺส อฺตฺถ คมนกิจฺเจ สติ วิหารโต พหิ ฉารตฺตํ วิปฺปวาโส อนฺุาโต. วสนฏฺานโต หิ อฺตฺถ ฉารตฺตํ วิปฺปวาโส วุตฺโต, น ตสฺมึ วิหาเร วสนฺตสฺส. เตน จ ‘‘ปุน คามสีมํ โอกฺกมิตฺวาติ เอตฺถ สเจ โคจรคามโต ปุรตฺถิมาย ทิสาย เสนาสนํ, อยฺจ ปจฺฉิมทิสํ คโต โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตโตเยว จ มาติกาฏฺกถายมฺปิ (กงฺขา. อฏฺ. สาสงฺกสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ตโต เจ อุตฺตริ วิปฺปวเสยฺยา’’ติ ¶ เอตฺถ ‘‘ฉารตฺตโต อุตฺตริ ตสฺมึ เสนาสเน สตฺตมํ อรุณํ อุฏฺาเปยฺยา’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. ภทนฺตพุทฺธทตฺตาจริเยน ปน ปากฏตรํ กตฺวา อยเมวตฺโถ วุตฺโต. วุตฺตฺหิ เตน –
‘‘ยํ คามํ โคจรํ กตฺวา, ภิกฺขุ อารฺเก วเส;
ตสฺมึ คาเม เปตุํ ตํ, มาสเมกนฺตุ วฏฺฏติ.
‘‘อฺตฺเถว วสนฺตสฺส, ฉารตฺตปรมํ มตํ;
อยมสฺส อธิปฺปาโย, ปฏิจฺฉนฺโน ปกาสิโต’’ติ.
‘‘โกสมฺพิยํ อฺตโร ภิกฺขุ คิลาโน โหตี’’ติ อาคตตฺตา ‘‘โกสมฺพกสมฺมุติ อนฺุาตา’’ติ วุตฺตํ. โกสมฺพกสฺส ภิกฺขุโน สมฺมุติ โกสมฺพกสมฺมุติ. เสนาสนํ อาคนฺตฺวาติ วุสิตวิหารสฺเสว สนฺธาย วุตฺตตฺตา ตสฺมึ คามูปจาเรปิ อฺสฺมึ วิหาเร อรุณํ อุฏฺาเปตุํ น วฏฺฏติ. วสิตฺวาติ อรุณํ อุฏฺาเปตฺวา. คตฏฺานสฺส อติทูรตฺตา ‘‘เอวํ อสกฺโกนฺเตนา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺเถวาติ ตสฺมึเยว คตฏฺาเน.
สาสงฺกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปริณตสิกฺขาปทวณฺณนา
๖๕๗-๖๕๙. ทสเม ¶ อุทฺทิสฺส ปิตภาเคติ อตฺตโน ฆเรปิ อุทฺทิสิตฺวา วิสุํ ปิตโกฏฺาเส. ‘‘เอกํ มยฺหํ, เอกํ อิมสฺส เทหี’’ติ เอวํ เอกวาจาย อาปชฺชิตพฺพตฺตา ‘‘อาปชฺเชยฺย เอกโต’’ติ วุตฺตํ. ตุมฺหากํ สปฺปิอาทีนิ อาภตานีติ ตุมฺหากํ อตฺถาย อาภตานิ สปฺปิอาทีนิ. ปริณตภาวํ ชานิตฺวาปิ วุตฺตวิธินา วิฺาเปนฺเตน เตสํ สนฺตกเมว วิฺาปิตํ นาม โหตีติ อาห – ‘‘มยฺหมฺปิ เทถาติ วทติ, วฏฺฏตี’’ติ.
๖๖๐. ปุปฺผมฺปิ อาโรเปตุํ น วฏฺฏตีติ อิทํ ปริณตํ สนฺธาย วุตฺตํ. สเจ ปน เอกสฺมึ เจติเย ปูชิตํ ปุปฺผํ คเหตฺวา อฺสฺมึ เจติเย ปูเชติ, วฏฺฏติ. ิตํ ทิสฺวาติ เสสกํ คเหตฺวา ิตํ ทิสฺวา. อิมสฺส สุนขสฺส มา เทหิ, เอตสฺส เทหีติ อิทํ ปริณเตเยว. ติรจฺฉานคตสฺส ปริจฺจชิตฺวา ทินฺเน ปน ตํ ปลาเปตฺวา อฺํ ภฺุชาเปตุํ วฏฺฏติ. ‘‘กตฺถ เทมาติอาทินา เอเกนากาเรน ปาฬิยํ อนาปตฺติ ทสฺสิตา, เอวํ ปน อปุจฺฉิเตปิ อปริณตํ อิทนฺติ ¶ ชานนฺเตน อตฺตโน รุจิยา ยตฺถ อิจฺฉติ, ตตฺถ ทาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ยตฺถ อิจฺฉถ, ตตฺถ เทถาติ เอตฺถาปิ ‘‘ตุมฺหากํ รุจิยา’’ติ วุตฺตตฺตา ยตฺถ อิจฺฉติ, ตตฺถ ทาเปตุํ ลภติ. ปาฬิยํ อาคตนเยเนวาติ ‘‘ยตฺถ ตุมฺหากํ เทยฺยธมฺโม’’ติอาทินา นเยน. สงฺฆปริณตภาโว, ตํ ตฺวา อตฺตโน ปริณามนํ, ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.
ปริณตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิฏฺิโต ปตฺตวคฺโค ตติโย.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย สารตฺถทีปนิยํ
นิสฺสคฺคิยวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทุติโย ภาโค นิฏฺิโต.