📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
วินยปิฏเก
จูฬวคฺค-อฏฺกถา
๑. กมฺมกฺขนฺธกํ
ตชฺชนียกมฺมกถา
๑. จูฬวคฺคสฺส ¶ ¶ ¶ ปเม กมฺมกฺขนฺธเก ตาว ปณฺฑุกโลหิตกาติ ปณฺฑุโก เจว โลหิตโก จาติ ฉพฺพคฺคิเยสุ ทฺเว ชนา; เตสํ นิสฺสิตกาปิ ปณฺฑุกโลหิตกาตฺเวว ปฺายนฺติ. พลวาพลวํ ปฏิมนฺเตถาติ สุฏฺุพลวํ ปฏิวทถ. อลมตฺถตราติ สมตฺถตรา.
ตชฺชนียกมฺมกถา นิฏฺิตา.
อธมฺมกมฺมทฺวาทสกกถา
๔. อสมฺมุขา ¶ กตนฺติอาทีสุ สงฺฆธมฺมวินยปุคฺคลสมฺมุขานํ วินา กตํ, จุทิตกํ อปฺปฏิปุจฺฉิตฺวา กตํ, ตสฺเสว อปฺปฏิฺาย กตํ. อเทสนาคามินิยาติ ปาราชิกาปตฺติยา วา สงฺฆาทิเสสาปตฺติยา วา. เอตฺถ ปุริมเกสุ ตีสุ ติเกสุ นว ปทา อธมฺเมนกตํ วคฺเคนกตนฺติ อิเมหิ สทฺธึ เอเกกํ คเหตฺวา นว ติกา วุตฺตา. เอวํ สพฺเพปิ ทฺวาทส ติกา โหนฺติ. ปฏิปกฺขวเสน สุกฺกปกฺเขสุปิ เอเตเยว ทฺวาทส ติกา วุตฺตา.
๖. อนนุโลมิเกหิ ¶ คิหิสํสคฺเคหีติ ปพฺพชิตานํ อนนุจฺฉวิเกหิ สหโสกิตาทีหิ คิหิสํสคฺเคหิ.
ติณฺณํ ¶ , ภิกฺขเว, ภิกฺขูนนฺติอาทิ เอเกเกนาปิ องฺเคน ตชฺชนียกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตชฺชนียสฺส หิ วิเสเสน ภณฺฑนการกตฺตํ องฺคํ, นิยสฺสสฺส อภิณฺหาปตฺติกตฺตํ, ปพฺพาชนียสฺส กุลทูสกตฺตํ วุตฺตํ. อิเมสุ ปน ตีสุ องฺเคสุ เยน เกนจิ สพฺพานิปิ กาตุํ วฏฺฏติ. ยทิ เอวํ ยํ จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก วุตฺตํ – ‘‘ตชฺชนียกมฺมารหสฺส นิยสฺสกมฺมํ กโรติ…เป… อุปสมฺปทารหํ อพฺเภติ; เอวํ โข อุปาลิ อธมฺมกมฺมํ โหติ อวินยกมฺมํ, เอวฺจ ปน สงฺโฆ สาติสาโร โหตี’’ติ อิทํ วิรุชฺฌตีติ. อิทฺจ น วิรุชฺฌติ. กสฺมา? วจนตฺถนานตฺตโต, ‘‘ตชฺชนียกมฺมารหสฺสา’’ติ อิมสฺส หิ วจนสฺส กมฺมสนฺนิฏฺานํ อตฺโถ. ‘‘ติณฺณํ, ภิกฺขเว’’ติอาทิวจนสฺส องฺคสมฺภโว, ตสฺมา ยทา สงฺเฆน สนฺนิปติตฺวา ‘‘อิทํ นาม อิมสฺส ภิกฺขุโน กมฺมํ กโรมา’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตํ โหติ, ตทา กมฺมารโห นาม โหติ. ตสฺส อิมินา ลกฺขเณน ตชฺชนียาทิกมฺมารหสฺส นิยสฺสกมฺมาทิกรณํ ¶ อธมฺมกมฺมฺเจว อวินยกมฺมฺจาติ เวทิตพฺพํ. ยสฺส ปน ภณฺฑนการกาทีสุ องฺเคสุ อฺตรํ องฺคํ อตฺถิ, ตสฺส อากงฺขมาโน สงฺโฆ ยถานฺุาเตสุ องฺเคสุ จ กมฺเมสุ จ เยน เกนจิ องฺเคน ยํกิฺจิ กมฺมํ ววตฺถเปตฺวา ตํ ภิกฺขุํ กมฺมารหํ กตฺวา กมฺมํ กเรยฺย. อยเมตฺถ วินิจฺฉโย. เอวํ ปุพฺเพนาปรํ สเมติ.
ตตฺถ กิฺจาปิ ตชฺชนียกมฺเม ภณฺฑนการกวเสน กมฺมวาจา วุตฺตา, อถ โข พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส อาปตฺติพหุลสฺส ตชฺชนียกมฺมํ กโรนฺเตน พาลอพฺยตฺตวเสเนว กมฺมวาจา กาตพฺพา ¶ . เอวฺหิ ภูเตน วตฺถุนา กตํ กมฺมํ โหติ, น จ อฺสฺส กมฺมสฺส วตฺถุนา. กสฺมา? ยสฺมา อิทมฺปิ อนฺุาตนฺติ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อฏฺารส สมฺมาวตฺตนวตฺถูนิ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก วณฺณยิสฺสาม.
อธมฺมกมฺมทฺวาทสกกถา นิฏฺิตา.
นปฺปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพอฏฺารสกาทิกถา
๘. โลมํ ¶ ปาเตนฺตีติ ปนฺนโลมา โหนฺติ; ภิกฺขู อนุวตฺตนฺตีติ อตฺโถ. เนตฺถารํ วตฺตนฺตีติ นิตฺถรนฺตานํ เอตนฺติ เนตฺถารํ; เยน สกฺกา นิสฺสารณา นิตฺถริตุํ, ตํ อฏฺารสวิธํ สมฺมาวตฺตนํ วตฺตนฺตีติ อตฺโถ. กิตฺตกํ กาลํ วตฺตํ ปูเรตพฺพนฺติ? ทส วา ปฺจ วา ทิวสานิ. อิมสฺมิฺหิ กมฺมกฺขนฺธเก เอตฺตเกน วตฺตํ ปูริตเมว โหติ.
นปฺปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพอฏฺารสกาทิกถา นิฏฺิตา.
นิยสฺสกมฺมกถา
๑๑. เสยฺยสกวตฺถุสฺมึ – อปิสฺสุ ภิกฺขู ปกตาติ อปิสฺสุ ภิกฺขู นิจฺจํ พฺยาวฏา โหนฺติ. เสสํ ตชฺชนีเย วุตฺตสทิสเมว.
นิยสฺสกมฺมกถา นิฏฺิตา.
ปพฺพาชนียกมฺมกถา
๒๑. อสฺสชิปุนพฺพสุกวตฺถุ สงฺฆาทิเสสวณฺณนายํ วุตฺตํ.
๒๗. กายิเกน ทเวนาติอาทีสุ ปเนตฺถ กายิโก ทโว นาม กายกีฬา วุจฺจติ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. กายิโก อนาจาโร นาม กายทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกโม วุจฺจติ ¶ . เสสทฺวเยปิ เอเสว นโย. กายิกํ อุปฆาติกํ นาม กายทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทสฺส อสิกฺขนภาเวน อุปหนนํ วุจฺจติ; นาสนํ วินาสนนฺติ อตฺโถ. เสสทฺวเยปิ ¶ เอเสว นโย. กายิโก มิจฺฉาชีโว นาม ปฏิกฺขิตฺตเวชฺชกมฺมาทิวเสน เตลปจนอริฏฺปจนาทีนิ. วาจสิโก มิจฺฉาชีโว นาม คิหีนํ สาสนสมฺปฏิจฺฉนาโรจนาทีนิ. กายิกวาจสิโก นาม ตทุภยํ. เสสํ ตชฺชนีเย วุตฺตนยเมว.
ปพฺพาชนียกมฺมกถา นิฏฺิตา.
ปฏิสารณียกมฺมกถา
๓๓. สุธมฺมวตฺถุสฺมึ ปน – อนปโลเกตฺวาติ น อาปุจฺฉิตฺวา. เอตทโวจาติ กึ เต คหปติ เถรานํ ปฏิยตฺตนฺติ สพฺพํ วิวราเปตฺวา ทิสฺวา เอตํ อโวจ. เอกา จ โข อิธ นตฺถิ ยทิทํ ติลสํคุฬิกาติ ยา อยํ ติลสกฺขลิกา นาม วุจฺจติ, สา นตฺถีติ อตฺโถ. ตสฺส กิร คหปติโน ¶ วํเส อาทิมฺหิ เอโก ปูวิโย อโหสิ. เตน นํ เถโร ชาติยา ขุํเสตุกาโม เอวมาห. ยเทว กิฺจีติ เอวํ พหุํ พุทฺธวจนํ รตนํ ปหาย กิฺจิเทว ติลสํคุฬิกาวจนํ ภาสิตํ. กุกฺกุฏโปตกอุทาหรเณน อิทํ ทสฺเสติ ‘‘ยถา โส เนว กากวสฺสิตํ น กุกฺกุฏวสฺสิตํ อกาสิ, เอวํ ตยาปิ เนว ภิกฺขุวจนํ น คิหิวจนํ วุตฺต’’นฺติ.
ปฏิสารณียกมฺมกถา นิฏฺิตา.
อธมฺมกมฺมาทิทฺวาทสกกถา
๓๗. อสมฺมุขา กตนฺติอาทโย ติกา วุตฺตปฺปการา เอว.
๓๙. องฺคสมนฺนาคโม ปุริเมหิ อสทิโส. ตตฺถ ยถา ลาภํ น ลภนฺติ; เอวํ ปริสกฺกนฺโต ปรกฺกมนฺโต อลาภาย ปริสกฺกติ นาม. เอส นโย อนตฺถาทีสุ. ตตฺถ อนตฺโถติ อตฺถภงฺโค. อนาวาโสติ ตสฺมึ าเน อวสนํ. คิหีนํ พุทฺธสฺส อวณฺณนฺติ คิหีนํ สนฺติเก พุทฺธสฺส อวณฺณํ ภาสติ. ธมฺมิกํ ปฏิสฺสวํ น สจฺจาเปตีติ ยถา สจฺโจ โหติ, เอวํ ¶ น กโรติ; วสฺสาวาสํ ปฏิสฺสุณิตฺวา น คจฺฉติ, อฺํ วา เอวรูปํ กโรติ. ปฺจนฺนํ ภิกฺขเวติอาทิ เอกงฺเคนปิ กมฺมารหภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถฺเจว, ตชฺชนีเย จ วุตฺตนยเมว.
อธมฺมกมฺมาทิทฺวาทสกกถา นิฏฺิตา.
อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺมกถา
๔๖. ฉนฺนวตฺถุสฺมึ ¶ – อาวาสปรมฺปรฺจ ภิกฺขเว สํสถาติ สพฺพาวาเสสุ อาโรเจถ.
๕๐. ภณฺฑนการโกติอาทีสุ ภณฺฑนาทิปจฺจยา อาปนฺนํ อาปตฺตึ โรเปตฺวา ตสฺสา อทสฺสเนเยว กมฺมํ กาตพฺพํ. ติกา วุตฺตปฺปการา เอว.
๕๑. สมฺมาวตฺตนายํ ปเนตฺถ เตจตฺตาลีส วตฺตานิ. ตตฺถ น อนุทฺธํเสตพฺโพติ น โจเทตพฺโพ. น ภิกฺขุ ภิกฺขูหีติ อฺโ ภิกฺขุ อฺเหิ ภิกฺขูหิ น ภินฺทิตพฺโพ. น คิหิทฺธโชติ โอทาตวตฺถานิ อจฺฉินฺนทสปุปฺผทสานิ จ น ธาเรตพฺพานิ. น ติตฺถิยทฺธโชติ กุสจีราทีนิ น ธาเรตพฺพานิ. น อาสาเทตพฺโพติ น อปสาเทตพฺโพ. อนฺโต วา พหิ วาติ วิหารสฺส อนฺโต วา พหิ วา. น ติตฺถิยาทิปทตฺตยํ อุตฺตานเมว ¶ . เสสํ สพฺพํ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก วณฺณยิสฺสาม. เสสํ ตชฺชนีเย วุตฺตนยเมว. อาปตฺติยา อปฺปฏิกมฺเม อุกฺเขปนียกมฺมํ อิมินา สทิสเมว.
๖๕. อริฏฺวตฺถุ ขุทฺทกวณฺณนายํ วุตฺตํ. ‘‘ภณฺฑนการโก’’ติอาทีสุ ยํ ทิฏฺึ นิสฺสาย ภณฺฑนาทีนิ กโรติ, ตสฺสา อปฺปฏินิสฺสคฺเคเยว กมฺมํ กาตพฺพํ. เสสํ ตชฺชนีเย วุตฺตนยเมว. สมฺมาวตฺตนายมฺปิ หิ อิธ เตจตฺตาลีสํเยว วตฺตานีติ.
อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺมกถา นิฏฺิตา.
กมฺมกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปาริวาสิกกฺขนฺธกํ
ปาริวาสิกวตฺตกถา
๗๕. ปาริวาสิกกฺขนฺธเก ¶ ¶ – ปาริวาสิกาติ ปริวาสํ ปริวสนฺตา. ตตฺถ จตุพฺพิโธ ปริวาโส – อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาโส, ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส, สุทฺธนฺตปริวาโส, สโมธานปริวาโสติ. เตสุ ‘‘โย, ภิกฺขเว, อฺโปิ อฺติตฺถิยปุพฺโพ อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อากงฺขติ ปพฺพชฺชํ, อากงฺขติ อุปสมฺปทํ, ตสฺส จตฺตาโร มาเส ปริวาโส ทาตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๘๖) เอวํ มหาขนฺธเก วุตฺโต ติตฺถิยปริวาโส อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาโส นาม. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ ตํ วุตฺตเมว. อยํ ¶ ปน อิธ อนธิปฺเปโต. เสสา ตโย เยน สงฺฆาทิเสสาปตฺติ อาปนฺนา เจว โหติ ปฏิจฺฉาทิตา จ, ตสฺส ทาตพฺพา. เตสุ ยํ วตฺตพฺพํ ตํ สมุจฺจยกฺขนฺธเก วกฺขาม. เอเต ปน อิธ อธิปฺเปตา. ตสฺมา เอเตสุ ยํกิฺจิ ปริวาสํ ปริวสนฺตา ‘‘ปาริวาสิกา’’ติ เวทิตพฺพา.
ปกตตฺตานํ ภิกฺขูนนฺติ เปตฺวา นวกตรํ ปาริวาสิกํ อวเสสานํ อนฺตมโส มูลายปฏิกสฺสนารหาทีนมฺปิ. อภิวาทนปจฺจุฏฺานนฺติ ยํ เต อภิวาทนาทึ กโรนฺติ, ตํ สาทิยนฺติ, สมฺปฏิจฺฉนฺติ; น ปฏิกฺขิปนฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถ สามีจิกมฺมนฺติ เปตฺวา อภิวาทนาทีนิ อฺสฺส อนุจฺฉวิกสฺส พีชนวาตทานาทิโน อาภิสมาจาริกสฺเสตํ อธิวจนํ. อาสนาภิหารนฺติ อาสนสฺส อภิหรณํ, อาสนํ คเหตฺวา อภิคมนํ ปฺาปนเมว วา. เสยฺยาภิหาเรปิ เอเสว นโย. ปาโททกนฺติ ปาทโธวนอุทกํ. ปาทปีนฺติ โธตปาทฏฺปนกํ. ปาทกถลิกนฺติ อโธตปาทฏฺปนกํ ปาทฆํสนํ วา. อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ สทฺธิวิหาริกานมฺปิ สาทิยนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว, ตสฺมา เต วตฺตพฺพา – ‘‘อหํ วินยกมฺมํ กโรมิ, มยฺหํ วตฺตํ มา กโรถ, มา มํ คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉถา’’ติ. สเจ สทฺธาปพฺพชิตา กุลปุตฺตา ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ¶ วินยกมฺมํ กโรถา’’ติ วตฺวา วตฺตํ กโรนฺติ, คามปฺปเวสนมฺปิ อาปุจฺฉนฺติเยว, วาริตกาลโต ปฏฺาย อนาปตฺติ. มิถุ ยถาวุฑฺฒนฺติ ปาริวาสิกภิกฺขูนํ อฺมฺํ โย โย วุฑฺโฒ เตน เตน นวกตรสฺส สาทิตุํ.
ปฺจ ¶ ยถาวุฑฺฒนฺติ ปกตตฺเตหิปิ สทฺธึ วุฑฺฒปฏิปาฏิยา เอว. ตสฺมา ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน หตฺถปาเส นิสีทิตุํ วฏฺฏติ. มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘ปาฬิยา อนิสีทิตฺวา ปาฬึ วิหาย หตฺถปาสํ อมฺุจนฺเตน นิสีทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ปาริสุทฺธิอุโปสเถ กรียมาเน สงฺฆนวกฏฺาเน นิสีทิตฺวา ตตฺเถว ¶ นิสินฺเนน อตฺตโน ปาฬิยา ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพ. ปวารณายปิ สงฺฆนวกฏฺาเน นิสีทิตฺวา ตตฺเถว นิสินฺเนน อตฺตโน ปาฬิยา ปวาเรตพฺพํ. สงฺเฆน ฆณฺฏึ ปหริตฺวา ภาชียมานํ วสฺสิกสาฏิกมฺปิ อตฺตโน ปตฺตฏฺาเน คเหตุํ วฏฺฏติ.
โอโณชนนฺติ วิสฺสชฺชนํ วุจฺจติ. สเจ หิ ปาริวาสิกสฺส ทฺเว ตีณิ อุทฺเทสภตฺตาทีนิ ปาปุณนฺติ, อฺา จสฺส ปุคฺคลิกภตฺตปจฺจาสา โหติ, ตานิ ปฏิปาฏิยา คเหตฺวา ‘‘ภนฺเต, เหฏฺา คาเหถ, อชฺช มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสา อตฺถิ, สฺเว คณฺหิสฺสามี’’ติ วตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺพานิ. เอวํ ตานิ ปุนทิวเสสุ คณฺหิตุํ ลภติ. ปุนทิวเส สพฺพปมํ เอตสฺส ทาตพฺพนฺติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. ยทิ ปน น คณฺหาติ น วิสฺสชฺเชติ, ปุนทิวเส น ลภติ, อิทํ โอโณชนํ นาม ปาริวาสิกสฺเสว โอทิสฺส อนฺุาตํ. กสฺมา? ตสฺส หิ สงฺฆนวกฏฺาเน นิสินฺนสฺส ภตฺตคฺเค ยาคุขชฺชกาทีนิ ปาปุณนฺติ วา น วา, ตสฺมา โส ‘‘ภิกฺขาหาเรน มา กิลมิตฺถา’’ติ อิทมสฺส สงฺคหกรณตฺถาย โอทิสฺส อนฺุาตํ.
ภตฺตนฺติ อาคตาคเตหิ วุฑฺฒปฏิปาฏิยา คเหตฺวา คนฺตพฺพํ วิหาเร สงฺฆสฺส จตุสฺสาลภตฺตํ, เอตํ ยถาวุฑฺฒํ ลภติ. ปาฬิยา ปน คนฺตุํ วา าตุํ วา น ลภติ, ตสฺมา ปาฬิโต โอสกฺกิตฺวา หตฺถปาเส ิเตน หตฺถํ ปสาเรตฺวา ยถา เสโน นิปติตฺวา คณฺหาติ, เอวํ คณฺหิตพฺพํ. อารามิกสมณุทฺเทเสหิ อาหราเปตุํ น ลภติ. สเจ สยเมว อาหรนฺติ, วฏฺฏติ. รฺโ มหาเปฬภตฺเตปิ เอเสว นโย. จตุสฺสาลภตฺเต ปน สเจ โอโณชนํ กตฺตุกาโม โหติ, อตฺตโน อตฺถาย อุกฺขิตฺเต ปิณฺเฑ ‘‘อชฺช เม ภตฺตํ อตฺถิ, สฺเว คณฺหิสฺสามี’’ติ วตฺตพฺพํ. ปุนทิวเส ทฺเว ปิณฺเฑ ลภตีติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ. อุทฺเทสภตฺตาทีนิปิ ปาฬิโต โอสกฺกิตฺวาว ¶ คเหตพฺพานิ. ยตฺถ ปน นิสีทาเปตฺวา ปริวิสนฺติ, ตตฺถ สามเณรานํ เชฏฺเกน ภิกฺขูนํ สงฺฆนวเกน หุตฺวา นิสีทิตพฺพํ.
๗๖. อิทานิ ¶ ¶ ยา อยํ สมฺมาวตฺตนา วุตฺตา, ตตฺถ น อุปสมฺปาเทตพฺพนฺติ อุปชฺฌาเยน หุตฺวา น อุปสมฺปาเทตพฺพํ; วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา ปน อุปสมฺปาเทตุํ วฏฺฏติ. อาจริเยน หุตฺวาปิ กมฺมวาจา น สาเวตพฺพา, อฺสฺมึ อสติ วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา สาเวตุํ วฏฺฏติ. น นิสฺสโยติ อาคนฺตุกานํ นิสฺสโย น ทาตพฺโพ. เยหิปิ ปกติยาว นิสฺสโย คหิโต, เต วตฺตพฺพา – ‘‘อหํ วินยกมฺมํ กโรมิ, อสุกตฺเถรสฺส นาม สนฺติเก นิสฺสยํ คณฺหถ, มยฺหํ วตฺตํ มา กโรถ, มา มํ คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉถา’’ติ. สเจ เอวํ วุตฺเตปิ กโรนฺติเยว, วาริตกาลโต ปฏฺาย กโรนฺเตสุปิ อนาปตฺติ.
น สามเณโรติ อฺโ สามเณโร น คเหตพฺโพ. อุปชฺฌํ ทตฺวา คหิตสามเณราปิ วตฺตพฺพา – ‘‘อหํ วินยกมฺมํ กโรมิ, มยฺหํ วตฺตํ มา กโรถ, มา มํ คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉถา’’ติ. สเจ เอวํ วุตฺเตปิ กโรนฺติเยว, วาริตกาลโต ปฏฺาย กโรนฺเตสุปิ อนาปตฺติ. ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติ นาม อาธิปจฺจฏฺานภูตาติ ปฏิกฺขิตฺตา, ตสฺมา ภิกฺขุสงฺฆสฺส วตฺตพฺพํ – ‘‘ภนฺเต, อหํ วินยกมฺมํ กโรมิ, ภิกฺขุโนวาทกํ ชานาถา’’ติ, ปฏิพลสฺส วา ภิกฺขุสฺส ภาโร กาตพฺโพ. อาคตา ภิกฺขุนิโย ‘‘สงฺฆสนฺติกํ คจฺฉถ, สงฺโฆ โว โอวาททายกํ ชานิสฺสตี’’ติ วา ‘‘อหํ วินยกมฺมํ กโรมิ, อสุกภิกฺขุสฺส นาม สนฺติกํ คจฺฉถ, โส โว โอวาทํ ทสฺสตี’’ติ วา วตฺตพฺพา.
สา อาปตฺตีติ สุกฺกวิสฺสฏฺิยา ปริวาเส ทินฺเน สุกฺกวิสฺสฏฺิ นาปชฺชิตพฺพา. อฺา วา ตาทิสิกาติ กายสํสคฺคาทิครุกาปตฺติ. ตโต วา ปาปิฏฺตราติ ปาราชิกาปตฺติ; สตฺตสุ หิ อาปตฺตีสุ ทุพฺภาสิตาปตฺติ ปาปิฏฺา; ทุกฺกฏาปตฺติ ปาปิฏฺตรา; ทุกฺกฏาปตฺติ ปาปิฏฺา, ปาฏิเทสนียาปตฺติ ปาปิฏฺตราติ เอวํ ปาจิตฺติยถุลฺลจฺจยสงฺฆาทิเสสปาราชิกาปตฺตีสุ นโย เนตพฺโพ. ตาสํ วตฺถูสุปิ ทุพฺภาสิตวตฺถุ ปาปิฏฺํ, ทุกฺกฏวตฺถุ ปาปิฏฺตรนฺติ ปุริมนเยเนว เภโท เวทิตพฺโพ. ปณฺณตฺติวชฺชสิกฺขาปเท ปน วตฺถุปิ อาปตฺติปิ ปาปิฏฺา. โลกวชฺเช ¶ อุภยมฺปิ ปาปิฏฺตรํ.
กมฺมนฺติ ¶ ปริวาสกมฺมวาจา วุจฺจติ. ตํ กมฺมํ ‘‘อกตํ ทุกฺกฏ’’นฺติอาทีหิ วา ‘‘กึ อิทํ กมฺมํ นาม กสิกมฺมํ โครกฺขกมฺม’’นฺติอาทีหิ วา วจเนหิ น ครหิตพฺพํ. กมฺมิกาติ เยหิ ภิกฺขูหิ กมฺมํ กตํ, เต วุจฺจนฺติ, เต ‘‘พาลา อพฺยตฺตา’’ติอาทีหิ วจเนหิ น ครหิตพฺพา. น ¶ สวจนียํ กาตพฺพนฺติ ปลิโพธตฺถาย วา ปกฺโกสนตฺถาย วา สวจนียํ น กาตพฺพํ, ปลิโพธตฺถาย หิ กโรนฺโต ‘‘อหํ อายสฺมนฺตํ อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ สวจนียํ กโรมิ, อิมมฺหา อาวาสา เอกปทมฺปิ มา ปกฺกามิ, ยาว น ตํ อธิกรณํ วูปสนฺตํ โหตี’’ติ เอวํ กโรติ. ปกฺโกสนตฺถาย กโรนฺโต ‘‘อหํ เต สวจนียํ กโรมิ, เอหิ มยา สทฺธึ วินยธรานํ สมฺมุขีภาวํ คจฺฉามา’’ติ เอวํ กโรติ; ตทุภยมฺปิ น กาตพฺพํ.
น อนุวาโทติ วิหาเร เชฏฺกฏฺานํ น กาตพฺพํ. ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน วา ธมฺมชฺเฌสเกน วา น ภวิตพฺพํ. นาปิ เตรสสุ สมฺมุตีสุ เอกสมฺมุติวเสนาปิ อิสฺสริยกมฺมํ กาตพฺพํ. น โอกาโสติ ‘‘กโรตุ เม อายสฺมา โอกาสํ, อหํ ตํ วตฺตุกาโม’’ติ เอวํ ปกตตฺตสฺส โอกาโส น กาเรตพฺโพ, วตฺถุนา วา อาปตฺติยา วา น โจเทตพฺโพ, ‘‘อยํ ปุพฺเพ เต โทโส’’ติ น สาเรตพฺโพ. น ภิกฺขูหิ สมฺปโยเชตพฺพนฺติ อฺมฺํ โยเชตฺวา กลโห น กาเรตพฺโพ.
ปุรโตติ สงฺฆตฺเถเรน หุตฺวา ปุรโต น คนฺตพฺพํ, ทฺวาทสหตฺถํ อุปจารํ มฺุจิตฺวา เอกเกน คนฺตพฺพํ. นิสีทเนปิ เอเสว นโย. อาสนปริยนฺโตติ ภตฺตคฺคาทีสุ สงฺฆนวกาสนํ วุจฺจติ; สฺวาสฺส ทาตพฺโพ, ตตฺถ นิสีทิตพฺพํ. เสยฺยาปริยนฺโตติ เสยฺยานํ ปริยนฺโต, สพฺพลามกํ มฺจปีํ. อยฺหิ วสฺสคฺเคน อตฺตโน ปตฺตฏฺาเน เสยฺยํ คเหตุํ น ลภติ. สพฺพภิกฺขูหิ ¶ วิจินิตฺวา คหิตาวเสสา มงฺกุลคูถภริตา เวตฺตลตาทิวินทฺธา ลามกเสยฺยา อสฺส ทาตพฺพา. วิหารปริยนฺโตติ ยถา จ เสยฺยา, เอวํ วสนอาวาโสปิ วสฺสคฺเคน อตฺตโน ปตฺตฏฺาเน ตสฺส น วฏฺฏติ. สพฺพภิกฺขูหิ วิจินิตฺวา คหิตาวเสสา ปน รโชหตภูมิ ชตุกมูสิกภริตา ปณฺณสาลา อสฺส ทาตพฺพา. สเจ ปกตตฺตา สพฺเพ รุกฺขมูลิกา อพฺโภกาสิกา จ โหนฺติ, ฉนฺนํ น อุเปนฺติ, สพฺเพปิ เอเตหิ วิสฺสฏฺาวาสา นาม โหนฺติ. เตสุ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ลภติ. วสฺสูปนายิกทิวเส ปจฺจยํ เอกปสฺเส ตฺวา วสฺสคฺเคน คณฺหิตุํ ลภติ. เสนาสนํ น ลภติ, นิพทฺธวสฺสาวาสิกํ เสนาสนํ คณฺหิตุกาเมน วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา คเหตพฺพํ.
เตน ¶ ¶ จ โส สาทิตพฺโพติ ยํ อสฺส อาสนาทิปริยนฺตํ ภิกฺขู เทนฺติ, โส เอว สาทิตพฺโพ. ปุเรสมเณน วา ปจฺฉาสมเณน วาติ าติปวาริตฏฺาเน ‘‘เอตฺตเก ภิกฺขู คเหตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ นิมนฺติเตน ‘‘ภนฺเต, อสุกํ นาม กุลํ ภิกฺขู นิมนฺเตสิ, เอถ ตตฺถ คจฺฉามา’’ติ เอวํ สํวิธาย ภิกฺขู ปุเรสมเณ วา ปจฺฉาสมเณ วา กตฺวา น คนฺตพฺพํ. ‘‘ภนฺเต, อสุกสฺมึ นาม คาเม มนุสฺสา ภิกฺขูนํ อาคมนํ อิจฺฉนฺติ, สาธุ วตสฺส สเจ เตสํ สงฺคหํ กเรยฺยาถา’’ติ เอวํ ปน ปริยาเยน กเถตุํ วฏฺฏติ.
น อารฺิกงฺคนฺติ อาคตาคตานํ อาโรเจตุํ หรายมาเนน อารฺิกธุตงฺคํ น สมาทาตพฺพํ. เยนาปิ ปกติยา สมาทินฺนํ, เตน ทุติยํ ภิกฺขุํ คเหตฺวา อรฺเ อรุณํ อุฏฺาเปตพฺพํ, น จ เอกเกน วตฺถพฺพํ. ตถา ภตฺตคฺคาทีสุ อาสนปริยนฺเต นิสชฺชาย หรายมาเนน ปิณฺฑปาติกธุตงฺคมฺปิ น สมาทาตพฺพํ. โย ปน ปกติยาว ปิณฺฑปาติโก ¶ ตสฺส ปฏิเสโธ นตฺถิ.
น จ ตปฺปจฺจยาติ ‘‘นีหฏภตฺโต หุตฺวา วิหาเรเยว นิสีทิตฺวา ภฺุชนฺโต รตฺติโย คณยิสฺสามิ, คจฺฉโต เม ภิกฺขุํ ทิสฺวา อนาโรเจนฺตสฺส รตฺติจฺเฉโท สิยา’’ติ อิมินา การเณน ปิณฺฑปาโต น นีหราเปตพฺโพ. มา มํ ชานึสูติ ‘‘มา มํ เอกภิกฺขุปิ ชานาตู’’ติ จ อิมินา อชฺฌาสเยน วิหาเร สามเณเรหิ ปจาเปตฺวา ภฺุชิตุมฺปิ น ลภติ. คามํ ปิณฺฑาย ปวิสิตพฺพเมว. คิลานสฺส ปน นวกมฺมอาจริยุปชฺฌายกิจฺจาทิปสุตสฺส วา วิหาเรเยว อจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. สเจปิ คาเม อเนกสตา ภิกฺขู วิจรนฺติ, น สกฺกา โหติ อาโรเจตุํ, คามกาวาสํ คนฺตฺวา สภาคฏฺาเน วสิตุํ วฏฺฏติ.
อาคนฺตุเกนาติ กฺจิ วิหารํ คเตน ตตฺถ ภิกฺขูนํ อาโรเจตพฺพํ. สเจ สพฺเพ เอกฏฺาเน ิเต ปสฺสติ, เอกฏฺาเน ิเตเนว อาโรเจตพฺพํ. อถ รุกฺขมูลาทีสุ วิสุํ วิสุํ ิตา โหนฺติ, ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา อาโรเจตพฺพํ. สฺจิจฺจ อนาโรเจนฺตสฺส รตฺติจฺเฉโท จ โหติ, วตฺตเภเท จ ทุกฺกฏํ. อถ วิจินนฺโต เอกจฺเจ น ปสฺสติ, รตฺติจฺเฉโทว โหติ, น วตฺตเภททุกฺกฏํ.
อาคนฺตุกสฺสาติ ¶ อตฺตโน วสนวิหารํ อาคตสฺสาปิ เอกสฺส วา พหูนํ วา วุตฺตนเยเนว อาโรเจตพฺพํ ¶ . รตฺติจฺเฉทวตฺตเภทาปิ เจตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. สเจ อาคนฺตุกา มุหุตฺตํ วิสฺสมิตฺวา วา อวิสฺสมิตฺวา เอว วา วิหารมชฺเฌน คจฺฉนฺติ, เตสมฺปิ อาโรเจตพฺพํ. สเจ ตสฺส อชานนฺตสฺเสว คจฺฉนฺติ, อยฺจ ปน คตกาเล ชานาติ, คนฺตฺวา อาโรเจตพฺพํ. สมฺปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส รตฺติจฺเฉโทว โหติ, น วตฺตเภททุกฺกฏํ. เยปิ อนฺโตวิหารํ อปฺปวิสิตฺวา อุปจารสีมํ โอกฺกมิตฺวา คจฺฉนฺติ, อยฺจ เนสํ ฉตฺตสทฺทํ วา อุกฺกาสิตสทฺทํ วา ขิปิตสทฺทํ วา สุตฺวาว อาคนฺตุกภาวํ ชานาติ, คนฺตฺวา อาโรเจตพฺพํ ¶ . คตกาเล ชานนฺเตนปิ อนุพนฺธิตฺวา อาโรเจตพฺพเมว. สมฺปาปุณิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส รตฺติจฺเฉโทว โหติ, น วตฺตเภททุกฺกฏํ. โยปิ รตฺตึเยว อาคนฺตฺวา รตฺตึเยว คจฺฉติ, โสปิสฺส รตฺติจฺเฉทํ กโรติ, อฺาตตฺตา ปน วตฺตเภททุกฺกฏํ นตฺถิ. สเจ อชานิตฺวาว อพฺภานํ กโรติ, อกตเมว โหตีติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. ตสฺมา อธิกา รตฺติโย คเหตฺวา กาตพฺพํ, อยํ อปณฺณกปฏิปทา.
นทีอาทีสุ นาวาย คจฺฉนฺตมฺปิ ปรตีเร ิตมฺปิ อากาเสน คจฺฉนฺตมฺปิ ปพฺพตตลอรฺาทีสุ ทูเร ิตมฺปิ ภิกฺขุํ ทิสฺวา สเจ ‘‘ภิกฺขู’’ติ ววตฺถานํ อตฺถิ, นาวาทีหิ วา คนฺตฺวา มหาสทฺทํ กตฺวา วา เวเคน อนุพนฺธิตฺวา วา อาโรเจตพฺพํ, อนาโรเจนฺตสฺส รตฺติจฺเฉโท เจว วตฺตเภททุกฺกฏฺจ. สเจ วายมนฺโตปิ สมฺปาปุณิตุํ วา สาเวตุํ วา น สกฺโกติ, รตฺติจฺเฉโทว โหติ, น วตฺตเภททุกฺกฏํ. สงฺฆเสนาภยตฺเถโร ปน วิสยาวิสเยน กเถติ – ‘‘วิสเย กิร อนาโรเจนฺตสฺส รตฺติจฺเฉโท เจว วตฺตเภททุกฺกฏฺจ โหติ, อวิสเย ปน อุภยมฺปิ นตฺถี’’ติ. กรวีกติสฺสตฺเถโร ‘‘สมโณ อยนฺติ ววตฺถานเมว ปมาณํ, สเจปิ อวิสโย โหติ, วตฺตเภททุกฺกฏเมว นตฺถิ, รตฺติจฺเฉโท ปน โหติเยวา’’ติ อาห.
อุโปสเถติ ‘‘อุโปสถํ สมฺปาปุณิสฺสามา’’ติ อาคนฺตุกา ภิกฺขู อาคจฺฉนฺติ, อิทฺธิยา คจฺฉนฺตาปิ อุโปสถภาวํ ตฺวา โอตริตฺวา อุโปสถํ กโรนฺติ, ตสฺมา อาคนฺตุกโสธนตฺถํ อุโปสถทิวเส อาโรเจตพฺพํ. ปวารณายปิ เอเสว นโย. คิลาโนติ คนฺตุํ อสมตฺโถ. ทูเตนาติ เอตฺถ อนุปสมฺปนฺนํ เปเสตุํ น วฏฺฏติ, ภิกฺขุํ เปเสตฺวา อาโรจาเปตพฺพํ.
อภิกฺขุโก ¶ อาวาโสติ สฺุวิหาโร; ยตฺถ เอโกปิ ภิกฺขุ นตฺถิ, ตตฺถ วาสตฺถาย น คนฺตพฺพํ. น หิ ตตฺถ วุตฺถรตฺติโย คณนูปิกา โหนฺติ, ปกตตฺเตน ปน สทฺธึ วฏฺฏติ. ทสวิธนฺตราเย ¶ ปน สเจปิ ¶ รตฺติโย คณนูปิกา น โหนฺติ, อนฺตรายโต ปริมุจฺจนตฺถาย คนฺตพฺพเมว. เตน วุตฺตํ – ‘‘อฺตฺร อนฺตรายา’’ติ. นานาสํวาสเกหิ สทฺธึ วินยกมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏติ. เตสํ อนาโรจเนปิ รตฺติจฺเฉโท นตฺถิ, อภิกฺขุกาวาสสทิสเมว โหติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ยตฺถสฺสุ ภิกฺขู นานาสํวาสกา’’ติ. เสสํ อุโปสถกฺขนฺธเก วุตฺตนยเมว.
๘๑. เอกจฺฉนฺเน อาวาเสติอาทีสุ อาวาโส นาม วสนตฺถาย กตเสนาสนํ. อนาวาโส นาม เจติยฆรํ โพธิฆรํ สมฺมฺุชนิอฏฺฏโก ทารุอฏฺฏโก ปานียมาโฬ วจฺจกุฏิ ทฺวารโกฏฺโกติ เอวมาทิ. ตติยปเทน ตทุภยมฺปิ คหิตํ. เอเตสุ ยตฺถ กตฺถจิ เอกจฺฉนฺเน ฉทนโต อุทกปตนฏฺานปริจฺฉินฺเน โอกาเส อุกฺขิตฺตโก วสิตุํ น ลภติ. ‘‘ปาริวาสิโก ปน อนฺโตอาวาเสเยว น ลภตี’’ติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ. มหาอฏฺกถายํ ปน ‘‘อวิเสเสน อุทกปาเตน วาริต’’นฺติ วุตฺตํ. กุรุนฺทิยํ ‘‘เอเตสุ เอตฺตเกสุ ปฺจวณฺณจฺฉทนพทฺธฏฺาเนสุ ปาริวาสิกสฺส จ อุกฺขิตฺตกสฺส จ ปกตตฺเตน สทฺธึ อุทกปาเตน วาริต’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา นานูปจาเรปิ เอกจฺฉนฺเน น วฏฺฏติ. สเจ ปเนตฺถ ตทหุปสมฺปนฺเนปิ ปกตตฺเต ปมํ ปวิสิตฺวา นิปนฺเน สฏฺิวสฺโสปิ ปาริวาสิโก ปจฺฉา ปวิสิตฺวา ชานนฺโต นิปชฺชติ, รตฺติจฺเฉโท เจว วตฺตเภททุกฺกฏฺจ. อชานนฺตสฺส รตฺติจฺเฉโทว น วตฺตเภททุกฺกฏํ. สเจ ปน ตสฺมึ ปมํ นิปนฺเน ปจฺฉา ปกตตฺโต ปวิสิตฺวา นิปชฺชติ, ปาริวาสิโก จ ชานาติ, รตฺติจฺเฉโท เจว วตฺตเภททุกฺกฏฺจ. โน เจ ชานาติ, รตฺติจฺเฉโทว น วตฺตเภททุกฺกฏํ.
วุฏฺาตพฺพํ นิมนฺเตตพฺโพติ ตทหุปสมฺปนฺนมฺปิ ทิสฺวา วุฏฺาตพฺพเมว; วุฏฺาย จ ‘‘อหํ อิมินา สุขนิสินฺโน วุฏฺาปิโต’’ติ ปรมฺมุเขน น คนฺตพฺพํ, ‘‘อิทํ อาจริย-อาสนํ, เอตฺถ นิสีทถา’’ติ เอวํ นิมนฺเตตพฺโพเยว. นวเกน ปน ‘‘มหาเถรํ โอพทฺธํ กโรมี’’ติ ปาริวาสิกตฺเถรสฺส สนฺติกํ น คนฺตพฺพํ. เอกาสเนติ สมานวสฺสิกาสเน มฺเจ วา ปีเ วา ¶ . น ฉมายํ นิสินฺเนติ ปกตตฺเต ภูมิยํ นิสินฺเน อิตเรน อนฺตมโส ติณสนฺถาเรปิ อุจฺจตเร วาลิกาตเลปิ วา น นิสีทิตพฺพํ, ทฺวาทสหตฺถํ ปน อุปจารํ ¶ มฺุจิตฺวา นิสีทิตุํ วฏฺฏติ. เอกจงฺกเมติ สหาเยน วิย สทฺธึ จงฺกมนฺโต เอกสฺมึ จงฺกเม.
ฉมายํ จงฺกมนฺตนฺติ ฉมายํ จงฺกมนฺเต, อยเมว วา ปาโ. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – อกตปริจฺเฉทาย ภูมิยา จงฺกมนฺเต ปริจฺเฉทํ กตฺวา วาลิกํ อากิริตฺวา อาลมฺพนํ โยเชตฺวา กตจงฺกเม ¶ นีเจปิ น จงฺกมิตพฺพํ, โก ปน วาโท อิฏฺกาจยสมฺปนฺเน เวทิกาปริกฺขิตฺเตติ! สเจ ปน ปาการปริกฺขิตฺโต โหติ ทฺวารโกฏฺกยุตฺโต ปพฺพตนฺตรวนนฺตรคุมฺพนฺตเรสุ วา สุปฺปฏิจฺฉนฺโน, ตาทิเส จงฺกเม จงฺกมิตุํ วฏฺฏติ. อปฺปฏิจฺฉนฺเนปิ อุปจารํ มฺุจิตฺวา วฏฺฏติ.
วุฑฺฒตเรนาติ เอตฺถ สเจ วุฑฺฒตเร ปาริวาสิเก ปมํ นิปนฺเน อิตโร ชานนฺโต ปจฺฉา นิปชฺชติ, รตฺติจฺเฉโท จสฺส โหติ วตฺตเภเท จ ทุกฺกฏํ. วุฑฺฒตรสฺส ปน รตฺติจฺเฉโทว น วตฺตเภททุกฺกฏํ. อชานิตฺวา นิปชฺชติ, ทฺวินฺนมฺปิ วตฺตเภโท นตฺถิ, รตฺติจฺเฉโท ปน โหติ. อถ นวกปาริวาสิเก ปมํ นิปนฺเน วุฑฺฒตโร ปจฺฉา นิปชฺชติ, นวโก จ ชานาติ, รตฺติ จสฺส ฉิชฺชติ, วตฺตเภเท จ ทุกฺกฏํ โหติ. วุฑฺฒตรสฺส รตฺติจฺเฉโทว น วตฺตเภโท. โน เจ ชานาติ, ทฺวินฺนมฺปิ วตฺตเภโท นตฺถิ, รตฺติจฺเฉโท ปน โหติ. สเจ ทฺเวปิ อปจฺฉาปุริมํ นิปชฺชนฺติ, วุฑฺฒตรสฺส รตฺติจฺเฉโทว อิตรสฺส วตฺตเภโทปีติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. ทฺเว ปาริวาสิกา สมวสฺสา, เอโก ปมํ นิปนฺโน, เอโก ชานนฺโตว ปจฺฉา นิปชฺชติ, รตฺติ จ ฉิชฺชติ, วตฺตเภเท จ ทุกฺกฏํ. ปมํ นิปนฺนสฺส รตฺติจฺเฉโทว น วตฺตเภโท. สเจ ปจฺฉา นิปชฺชนฺโตปิ น ชานาติ, ทฺวินฺนมฺปิ วตฺตเภโท นตฺถิ, รตฺติจฺเฉโท ¶ ปน โหติ. สเจ ทฺเวปิ อปจฺฉาปุริมํ นิปชฺชนฺติ, ทฺวินฺนมฺปิ รตฺติจฺเฉโทเยว, น วตฺตเภโท. สเจ หิ ทฺเว ปาริวาสิกา เอกโต วเสยฺยุํ, เต อฺมฺสฺส อชฺฌาจารํ ตฺวา อคารวา วา วิปฺปฏิสาริโน วา หุตฺวา ปาปิฏฺตรํ วา อาปตฺตึ อาปชฺเชยฺยุํ วิพฺภเมยฺยุํ วา, ตสฺมา เนสํ สหเสยฺยา สพฺพปฺปกาเรน ปฏิกฺขิตฺตา. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. มูลายปฏิกสฺสนารหาทโย เจตฺถ ปาริวาสิกานํ ปกตตฺตฏฺาเน ิตาติ เวทิตพฺพา.
ปาริวาสิกจตุตฺโถ เจ, ภิกฺขเว, ปริวาสนฺติ เอตฺถ ปาริวาสิกํ จตุตฺถํ กตฺวา อฺสฺส ปริวาสทานาทีนิ กาตุํ น วฏฺฏติ. เอเตสฺเววายํ คณปูรโก ¶ น โหติ, เสสสงฺฆกมฺเมสุ โหติ. คเณ ปน อปฺปโหนฺเต วตฺตํ นิกฺขิปาเปตฺวา คณปูรโก กาตพฺโพติ.
๘๓. อิมํ ปน วตฺตกถํ สุตฺวา วินยธรอุปาลิตฺเถรสฺส รโหคตสฺส เอวํ ปริวิตกฺโก อุทปาทิ – ‘‘ภควตา พหุ ปาริวาสิกวตฺตํ ปฺตฺตํ, กติหิ นุ โข เอตฺถ การเณหิ รตฺติจฺเฉโท โหตี’’ติ! โส ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ตมตฺถํ ปุจฺฉิ. ภควา จสฺส พฺยากาสิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘อถ โข อายสฺมา อุปาลิ…เป… รตฺติจฺเฉทา’’ติ. ตตฺถ สหวาโสติ ยฺวายํ ปกตตฺเตน ¶ ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกจฺฉนฺเนติอาทินา นเยน วุตฺโต เอกโต วาโส. วิปฺปวาโสติ เอกกสฺเสว วาโส. อนาโรจนาติ อาคนฺตุกาทีนํ อนาโรจนา. เอเตสุ ตีสุ เอเกเกน การเณน รตฺติจฺเฉโท โหติ.
๘๔. น สกฺโกนฺตีติ สงฺฆสฺส มหนฺตตาย ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา สพฺเพสํ อาโรเจตุํ อสกฺโกนฺตา โสเธตุํ น สกฺโกนฺติ. ปริวาสํ นิกฺขิปามิ, วตฺตํ นิกฺขิปามีติ อิเมสุ ทฺวีสุ ปเทสุ เอเกนาปิ นิกฺขิตฺโตว โหติ ปริวาโส; ทฺวีหิ สุนิกฺขิตฺโตเยว. สมาทาเนปิ เอเสว นโย. เอวํ วตฺตํ สมาทิยิตฺวา ปริวุตฺถปริวาสสฺส ¶ มานตฺตํ คณฺหโต ปุน วตฺตสมาทานกิจฺจํ นตฺถิ, สมาทินฺนวตฺโตเยว เหส ตสฺมาสฺส ฉารตฺตํ มานตฺตํ ทาตพฺพํ, จิณฺณมานตฺโต อพฺเภตพฺโพ. เอวํ อนาปตฺติโก หุตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺิโต ติสฺโส สิกฺขา ปูเรตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กริสฺสตีติ.
ปาริวาสิกวตฺตกถา นิฏฺิตา.
มูลายปฏิกสฺสนารหวตฺตกถา
๘๖. มูลายปฏิกสฺสนารหา ภิกฺขู สาทิยนฺติ ปกตตฺตานนฺติ เปตฺวา นวกตรํ มูลายปฏิกสฺสนารหํ อวเสสานํ อนฺตมโส ปาริวาสิกาทีนมฺปิ. อิเมสฺหิ ปาริวาสิกมูลายปฏิกสฺสนารหมานตฺตารหมานตฺตาจาริกพฺภานารหานํ ปฺจนฺนํ เปตฺวา อตฺตโน อตฺตโน นวกตรํ, เสสา สพฺเพ ปกตตฺตา เอว. กสฺมา? มิถุ ยถาวุฑฺฒํ อภิวาทนาทีนํ อนฺุาตตฺตา. เตน วุตฺตํ – ‘‘อวเสสานํ อนฺตมโส ปาริวาสิกาทีนมฺปี’’ติ. มูลายปฏิกสฺสนารหาทิลกฺขณํ ปน เนสํ ปรโต ¶ อาวิภวิสฺสติ. เสสเมตฺถ อิโต ปเรสุ จ มานตฺตารหาทิวตฺเตสุ ปาริวาสิกวตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๘๗. มูลายปฏิกสฺสนารหจตุตฺโถ เจติอาทีสุปิ ยเถว ปาริวาสิโก; เอวํ เอเตปิ เอเตสุ วินยกมฺเมสุ คณปูรกา น โหนฺติ, เสสสงฺฆกมฺเมสุ โหนฺติ.
มูลายปฏิกสฺสนารหวตฺตกถา นิฏฺิตา.
มานตฺตจาริกวตฺตกถา
๙๐. มานตฺตจาริกสฺส ¶ วตฺเตสุ ‘‘เทวสิกํ อาโรเจตพฺพ’’นฺติ วิเสโส.
๙๒. รตฺติจฺเฉเทสุ อูเน คเณติ เอตฺถ คโณติ จตฺตาโร วา อติเรกา วา; ตสฺมา สเจปิ ตีหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ วสติ, รตฺติจฺเฉโท โหติเยว. มานตฺตนิกฺเขปสมาทาเนสุ วุตฺตสทิโสว วินิจฺฉโย. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
มานตฺตจาริกวตฺตกถา นิฏฺิตา.
ปาริวาสิกกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สมุจฺจยกฺขนฺธกํ
สุกฺกวิสฺสฏฺิกถา
๙๗. สมุจฺจยกฺขนฺธเก ¶ ¶ – ฉารตฺตํ มานตฺตนฺติ เอตฺถ จตุพฺพิธํ มานตฺตํ – อปฺปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ, ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ, ปกฺขมานตฺตํ, สโมธานมานตฺตนฺติ. ตตฺถ อปฺปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ ¶ นาม – ยํ อปฺปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ปริวาสํ อทตฺวา เกวลํ อาปตฺตึ อาปนฺนภาเวเนว มานตฺตารหสฺส มานตฺตํ ทิยฺยติ. ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ นาม – ยํ ปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ปริวุตฺถปริวาสสฺส ทิยฺยติ. ปกฺขมานตฺตํ นาม – ยํ ปฏิจฺฉนฺนาย วา อปฺปฏิจฺฉนฺนาย วา อาปตฺติยา อทฺธมาสํ ภิกฺขุนีนํ ทิยฺยติ. สโมธานมานตฺตํ นาม – ยํ โอธาย เอกโต กตฺวา ทิยฺยติ. เตสุ อิทํ ‘‘อปฺปฏิจฺฉนฺนาย ฉารตฺตํ มานตฺต’’นฺติ วจนโต ‘‘อปฺปฏิจฺฉนฺนมานตฺต’’นฺติ เวทิตพฺพํ. ตํ เทนฺเตน สเจ เอกํ อาปตฺตึ อาปนฺโน โหติ, อิธ วุตฺตนเยน ทาตพฺพํ. สเจ ทฺเว วา ติสฺโส วา ตตุตฺตรึ วา อาปนฺโน, ยเถว ‘‘เอกํ อาปตฺติ’’นฺติ วุตฺตํ; เอวํ ‘‘ทฺเว อาปตฺติโย, ติสฺโส อาปตฺติโย’’ติ วตฺตพฺพํ. ตตุตฺตริ ปน สเจปิ สตํ วา สหสฺสํ วา โหติ, ‘‘สมฺพหุลา’’ติ วตฺตพฺพํ. นานาวตฺถุกาโยปิ เอกโต กตฺวา ทาตพฺพา, ตาสํ ทานวิธึ ปริวาสทาเน กถยิสฺสาม.
เอวํ อาปตฺติวเสน กมฺมวาจํ กตฺวา ทินฺเน มานตฺเต ‘‘เอวเมตํ ธารยามี’’ติ กมฺมวาจาปริโยสาเน มาฬกสีมายเมว ‘‘มานตฺตํ สมาทิยามิ, วตฺตํ สมาทิยามี’’ติ วุตฺตนเยน วตฺตํ สมาทาตพฺพํ. วตฺตํ สมาทิยิตฺวา ตตฺเถว สงฺฆสฺส อาโรเจตพฺพํ, อาโรเจนฺเตน จ เอวํ อาโรเจตพฺพํ –
‘‘อหํ ¶ , ภนฺเต, เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชึ สฺเจตนิกํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ, โสหํ สงฺฆํ เอกิสฺสา อาปตฺติยา สฺเจตนิกาย สุกฺกวิสฺสฏฺิยา อปฺปฏิจฺฉนฺนาย ฉารตฺตํ มานตฺตํ ยาจึ, ตสฺส เม สงฺโฆ เอกิสฺสา อาปตฺติยา สฺเจตนิกาย สุกฺกวิสฺสฏฺิยา อปฺปฏิจฺฉนฺนาย ฉารตฺตํ มานตฺตํ อทาสิ. โสหํ มานตฺตํ จรามิ, เวทยามหํ, ภนฺเต ‘เวทยตี’ติ มํ สงฺโฆ ธาเรตู’’ติ.
อิมฺจ ปน อตฺถํ คเหตฺวา ยาย กายจิ ภาสาย อาโรเจตุํ วฏฺฏติเยว. อาโรเจตฺวา สเจ นิกฺขิปิตุกาโม, วุตฺตนเยเนว สงฺฆมชฺเฌ ¶ นิกฺขิปิตพฺพํ. มาฬกโต ภิกฺขูสุ นิกฺขนฺเตสุ เอกสฺสปิ สนฺติเก นิกฺขิปิตุํ วฏฺฏติ. มาฬกโต นิกฺขมิตฺวา สตึ ¶ ปฏิลภนฺเตน สหคจฺฉนฺตสฺส สนฺติเก นิกฺขิปิตพฺพํ. สเจ โสปิ ปกฺกนฺโต, อฺสฺส ยสฺส มาฬเก นาโรจิตํ, ตสฺส อาโรเจตฺวา นิกฺขิปิตพฺพํ. อาโรเจนฺเตน ปน อวสาเน ‘‘เวทยตีติ มํ อายสฺมา ธาเรตู’’ติ วตฺตพฺพํ. ทฺวินฺนํ อาโรเจนฺเตน ‘‘อายสฺมนฺตา ธาเรนฺตู’’ติ, ติณฺณํ อาโรเจนฺเตน ‘‘อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’’ติ วตฺตพฺพํ. นิกฺขิตฺตกาลโต ปฏฺาย ปกตตฺตฏฺาเน ติฏฺติ.
สเจ อปฺปภิกฺขุโก วิหาโร โหติ, สภาคา ภิกฺขู วสนฺติ, วตฺตํ อนิกฺขิปิตฺวา อนฺโตวิหาเรเยว รตฺติโย คเณตพฺพา. อถ น สกฺกา โสเธตุํ, วุตฺตนเยเนว วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา ปจฺจูสสมเย จตูหิ ปฺจหิ วา ภิกฺขูหิ สทฺธึ ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขปโต, อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานโต ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวา มหามคฺคโต โอกฺกมฺม คุมฺเพน วา วติยา วา ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน นิสีทิตพฺพํ. อนฺโตอรุเณเยว วุตฺตนเยน วตฺตํ สมาทิยิตฺวา อาโรเจตพฺพํ. สเจ อฺโ โกจิ ภิกฺขุ เกนจิเทว กรณีเยน ตํ านํ อาคจฺฉติ, สเจ เอส ตํ ปสฺสติ, สทฺทํ วาสฺส สุณาติ, อาโรเจตพฺพํ. อนาโรเจนฺตสฺส รตฺติจฺเฉโท เจว วตฺตเภโท จ.
อถ ทฺวาทสหตฺถํ อุปจารํ โอกฺกมิตฺวา อชานนฺตสฺเสว คจฺฉติ, รตฺติจฺเฉโท โหติ เอว, วตฺตเภโท ปน นตฺถิ. อาโรจิตกาลโต ปฏฺาย จ เอกํ ภิกฺขุํ เปตฺวา เสเสหิ สติ กรณีเย คนฺตุมฺปิ วฏฺฏติ. อรุเณ อุฏฺิเต ตสฺส ภิกฺขุสฺส สนฺติเก วตฺตํ นิกฺขิปิตพฺพํ. สเจ โสปิ เกนจิ กมฺเมน ปุเรอรุเณเยว คจฺฉติ, อฺํ วิหารโต นิกฺขนฺตํ วา อาคนฺตุกํ วา ยํ ปมํ ปสฺสติ, ตสฺส สนฺติเก อาโรเจตฺวา วตฺตํ นิกฺขิปิตพฺพํ. อยฺจ ยสฺมา คณสฺส ¶ อาโรเจตฺวา ภิกฺขูนฺจ อตฺถิภาวํ สลฺลกฺเขตฺวาว วสิ, เตนสฺส อูเน คเณ จรณโทโส วา วิปฺปวาโส วา น โหติ. สเจ น กฺจิ ปสฺสติ, วิหารํ คนฺตฺวา อตฺตนา สทฺธึ คตภิกฺขูสุ เอกสฺส สนฺติเก นิกฺขิปิตพฺพนฺติ มหาสุมตฺเถโร อาห. มหาปทุมตฺเถโร ปน ‘‘ยํ ปมํ ปสฺสติ, ตสฺส อาโรเจตฺวา นิกฺขิปิตพฺพํ; อยํ นิกฺขิตฺตวตฺตสฺส ปริหาโร’’ติ อาห.
เอวํ ¶ ฉารตฺตํ มานตฺตํ อขณฺฑํ จริตฺวา ยตฺถ สิยา วีสติคโณ ภิกฺขุสงฺโฆ, ตตฺถ โส ภิกฺขุ อพฺเภตพฺโพ. อพฺเภนฺเตหิ จ ปมํ อพฺภานารโห ¶ กาตพฺโพ. อยฺหิ นิกฺขิตฺตวตฺตตฺตา ปกตตฺตฏฺาเน ิโต, ปกตตฺตสฺส จ อพฺภานํ กาตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา วตฺตํ สมาทาเปตพฺโพ. วตฺเต สมาทินฺเน อพฺภานารโห โหติ. เตนาปิ วตฺตํ สมาทิยิตฺวา อาโรเจตฺวา อพฺภานํ ยาจิตพฺพํ. อนิกฺขิตฺตวตฺตสฺส ปุน วตฺตสมาทานกิจฺจํ นตฺถิ. โส หิ ฉารตฺตาติกฺกเมเนว อพฺภานารโห โหติ, ตสฺมา โส อพฺเภตพฺโพ. ตตฺร ยฺวายํ ‘‘เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, อพฺเภตพฺโพ’’ติ ปาฬิยํเยว อพฺภานวิธิ วุตฺโต, อยฺจ เอกาปตฺติวเสน วุตฺโต. สเจ ปน ทฺเว ติสฺโส สมฺพหุลา วา เอกวตฺถุกา วา นานาวตฺถุกา วา อาปตฺติโย โหนฺติ, ตาสํ วเสน กมฺมวาจา กาตพฺพา. เอวํ อปฺปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ ทาตพฺพํ. ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ ปน ยสฺมา ปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ปริวุตฺถปริวาสสฺส ทาตพฺพํ โหติ, ตสฺมา นํ ปริวาสกถายํเยว กถยิสฺสาม.
ปริวาสกถา
๑๐๒. ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สงฺโฆ อุทายิสฺส ภิกฺขุโน เอกิสฺสา อาปตฺติยา สฺเจตนิกาย สุกฺกวิสฺสฏฺิยา เอกาหปฏิจฺฉนฺนาย เอกาหปริวาสํ เทตู’’ติอาทินา นเยน ปาฬิยํ อเนเกหิ อากาเรหิ ปริวาโส จ มานตฺตฺจ วุตฺตํ. ตสฺส ยสฺมา อาคตาคตฏฺาเน วินิจฺฉโย วุจฺจมาโน ปาฬิ วิย อติวิตฺถารํ อาปชฺชติ, น จ สกฺกา โหติ สุเขน ปริคฺคเหตุํ, ตสฺมา นํ สโมธาเนตฺวา อิเธว ทสฺสยิสฺสาม.
อยฺหิ อิธ อธิปฺเปโต ปริวาโส นาม – ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส, สุทฺธนฺตปริวาโส, สโมธานปริวาโสติ ติวิโธ โหติ. ตตฺถ ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส ตาว ยถาปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ทาตพฺโพ ¶ . กสฺสจิ หิ เอกาหปฏิจฺฉนฺนา อาปตฺติ โหติ ยถา อยํ อุทายิตฺเถรสฺส, กสฺสจิ ทฺวีหาทิปฏิจฺฉนฺนา ยถา ปรโต อาคตา อุทายิตฺเถรสฺเสว, กสฺสจิ เอกา อาปตฺติ โหติ ยถา อยํ, กสฺสจิ ทฺเว ติสฺโส ตตุตฺตริ วา ยถา ปรโต อาคตา, ตสฺมา ปฏิจฺฉนฺนปริวาสํ เทนฺเตน ปมํ ตาว ปฏิจฺฉนฺนภาโว ชานิตพฺโพ.
อยฺหิ ¶ อาปตฺติ นาม ทสหากาเรหิ ปฏิจฺฉนฺนา โหติ. ตตฺถายํ มาติกา – อาปตฺติ จ โหติ อาปตฺติสฺี จ, ปกตตฺโต จ โหติ ปกตตฺตสฺี ¶ จ, อนนฺตรายิโก จ โหติ อนนฺตรายิกสฺี จ, ปหุ จ โหติ ปหุสฺี จ, ฉาเทตุกาโม จ โหติ ฉาเทติ จาติ.
ตตฺถ อาปตฺติ จ โหติ อาปตฺติสฺี จาติ ยํ อาปนฺโน, สา อาปตฺติเยว โหติ. โสปิ จ ตตฺถ อาปตฺติสฺีเยว. อิติ ชานนฺโต ฉาเทติ, ฉนฺนาว โหติ. อถ ปนายํ ตตฺถ อนาปตฺติสฺี, อจฺฉนฺนา โหติ, อนาปตฺติ ปน อาปตฺติสฺายปิ อนาปตฺติสฺายปิ ฉาเทนฺเตนาปิ อจฺฉาทิตาว โหติ. ลหุกํ วา ครุกาติ ครุกํ วา ลหุกาติ ฉาเทติ, อลชฺชิปกฺเข ติฏฺติ, อาปตฺติ ปน อจฺฉนฺนา โหติ. ครุกํ ลหุกาติ มฺมาโน เทเสติ, เนว เทสิตา โหติ, น ฉนฺนา. ครุกํ ครุกาติ ตฺวา ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติ. ครุกลหุกภาวํ น ชานาติ, อาปตฺตึ ฉาเทมีติ ฉาเทติ, ฉนฺนาว โหติ.
ปกตตฺโตติ ติวิธํ อุกฺเขปนียกมฺมํ อกโต – โส เจ ปกตตฺตสฺี หุตฺวา ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติ. อถ ‘‘มยฺหํ สงฺเฆน กมฺมํ กต’’นฺติ อปกตตฺตสฺี หุตฺวา ฉาเทติ, อจฺฉนฺนา โหติ. อปกตตฺเตน ปกตตฺตสฺินา วา อปกตตฺตสฺินา วา ฉาทิตาปิ อจฺฉนฺนาว โหติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘อาปชฺชติ ครุกํ สาวเสสํ,
ฉาเทติ อนาทริยํ ปฏิจฺจ;
น ภิกฺขุนี โน จ ผุเสยฺย วชฺชํ,
ปฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติ. (ปริ. ๔๘๑);
อยฺหิ ¶ ปฺโห อุกฺขิตฺตเกน กถิโต.
อนนฺตรายิโกติ ยสฺส ทสสุ อนฺตราเยสุ เอโกปิ นตฺถิ, โส เจ อนนฺตรายิกสฺี หุตฺวา ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติ. สเจปิ โส ภีรุกชาติกตาย อนฺธกาเร อมนุสฺสจณฺฑมิคภเยน อนฺตรายิกสฺี หุตฺวา ฉาเทติ, อจฺฉนฺนาว โหติ. ยสฺส หิ ปพฺพตวิหาเร วสนฺตสฺส กนฺทรํ วา นทึ วา อติกฺกมิตฺวา ¶ อาโรเจตพฺพํ โหติ, อนฺตรามคฺเค จ จณฺฑวาฬอมนุสฺสาทิภยํ อตฺถิ, มคฺเค อชครา นิปชฺชนฺติ, นที ปูรา โหติ, เอกสฺมึ ปน สติเยว อนฺตราเย อนฺตรายิกสฺี หุตฺวา ¶ ฉาเทติ, อจฺฉนฺนาว โหติ. อนฺตรายิกสฺส ปน อนฺตรายิกสฺาย วา อนนฺตรายิกสฺาย วา ฉาทยโต อจฺฉนฺนาว โหติ.
ปหูติ โย สกฺโกติ ภิกฺขุโน สนฺติกํ คนฺตฺุเจว อาโรเจตฺุจ; โส เจ ปหุสฺี หุตฺวา ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติ. สจสฺส มุเข อปฺปมตฺตโก คณฺโฑ วา โหติ, หนุกวาโต วา วิชฺฌติ, ทนฺโต วา รุชฺชติ, ภิกฺขา วา มนฺทา ลทฺธา โหติ, ตาวตเกน ปน เนว วตฺตุํ น สกฺโกติ น คนฺตุํ; อปิจ โข น สกฺโกมีติ สฺี โหติ, อยํ ปหุ หุตฺวา อปฺปหุสฺี นาม. อิมินา ฉาทิตาปิ อจฺฉาทิตา. อปฺปหุนา ปน วตฺตุํ วา คนฺตุํ วา อสมตฺเถน ปหุสฺินา วา อปฺปหุสฺินา วา ฉาทิตา โหตุ, อจฺฉาทิตาว.
ฉาเทตุกาโม จ โหติ ฉาเทติ จาติ อิทํ อุตฺตานตฺถเมว. สเจ ปน ฉาเทสฺสามีติ ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา ปุเรภตฺเต วา ปจฺฉาภตฺเต วา ปมยามาทีสุ วา ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา อนฺโตอรุเณเยว อาโรเจติ, อยํ ฉาเทตุกาโม น ฉาเทติ นาม.
ยสฺส ปน อภิกฺขุเก าเน วสนฺตสฺส อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา สภาคสฺส ภิกฺขุโน อาคมนํ อาคเมนฺตสฺส สภาคสนฺติกํ วา คจฺฉนฺตสฺส อทฺธมาโสปิ มาโสปิ อติกฺกมติ, อยํ น ฉาเทตุกาโม ฉาเทติ นาม, อยมฺปิ อจฺฉนฺนาว โหติ.
โย ปน อาปนฺนมตฺโตว อคฺคึ อกฺกนฺตปุริโส วิย สหสา อปกฺกมิตฺวา สภาคฏฺานํ คนฺตฺวา อาวิ กโรติ, อยํ น ฉาเทตุกาโมว น ฉาเทติ นาม. สเจ ปน สภาคํ ทิสฺวาปิ ‘‘อยํ ¶ เม อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา’’ติ ลชฺชาย นาโรเจติ, ฉนฺนาว โหติ อาปตฺติ. อุปชฺฌายาทิภาโว หิ อิธ อปฺปมาณํ อเวริสภาคมตฺตเมว ปมาณํ, ตสฺมา อเวริสภาคสฺส สนฺติเก อาโรเจตพฺพา.
โย ปน วิสภาโค โหติ สุตฺวา ปกาเสตุกาโม, เอวรูปสฺส อุปชฺฌายสฺสาปิ สนฺติเก น อาโรเจตพฺพา. ตตฺถ ¶ ปุเรภตฺตํ วา อาปตฺตึ อาปนฺโน โหตุ ปจฺฉาภตฺตํ วา, ทิวา วา รตฺตึ วา ยาว อรุณํ น อุคฺคจฺฉติ ตาว อาโรเจตพฺพํ. อุทฺธสฺเต อรุเณ ปฏิจฺฉนฺนา โหติ, ปฏิจฺฉาทนปจฺจยา จ ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. สภาคสงฺฆาทิเสสํ อาปนฺนสฺส ปน สนฺติเก อาวิ ¶ กาตุํ น วฏฺฏติ. สเจ อาวิ กโรติ, อาปตฺติ อาวิกตา โหติ, ทุกฺกฏา ปน น มุจฺจติ, ตสฺมา สุทฺธสฺส สนฺติเก อาวิกาตพฺพา. อาวิกโรนฺโต จ ‘‘ตุยฺหํ สนฺติเก เอกํ อาปตฺตึ อาวิกโรมี’’ติ วา ‘‘อาจิกฺขามี’’ติ วา ‘‘อาโรเจมี’’ติ วา ‘‘มม เอกํ อาปตฺตึ อาปนฺนภาวํ ชานาหี’’ติ วา วทตุ, ‘‘เอกํ ครุกาปตฺตึ อาวิกโรมี’’ติอาทินา วา นเยน วทตุ, สพฺเพหิปิ อากาเรหิ อปฺปฏิจฺฉนฺนาว โหตีติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. สเจ ปน ลหุกาปตฺตึ อาวิกโรมีติอาทินา นเยน วทติ, ปฏิจฺฉนฺนา โหติ, วตฺถุํ อาโรเจติ, อาปตฺตึ อาโรเจติ, อุภยํ อาโรเจติ, ติวิเธนาปิ อาโรจิตาว โหติ. อิติ อิมานิ ทส การณานิ อุปลกฺเขตฺวา ปฏิจฺฉนฺนปริวาสํ เทนฺเตน ปมเมว ปฏิจฺฉนฺนภาโว ชานิตพฺโพ.
ตโต ปฏิจฺฉนฺนทิวเส จ อาปตฺติโย จ สลฺลกฺเขตฺวา สเจ เอกาหปฏิจฺฉนฺนา โหติ – ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชึ สฺเจตนิกํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ เอกาหปฏิจฺฉนฺน’’นฺติ เอวํ ยาจาเปตฺวา อิธ วุตฺตนเยเนว กมฺมวาจํ วตฺวา ปริวาโส ทาตพฺโพ. อถ ทฺวีหตีหาทิปฏิจฺฉนฺนา โหติ, ทฺวีหปฏิจฺฉนฺนํ ตีหปฏิจฺฉนฺนํ จตูหปฏิจฺฉนฺนํ ปฺจาหปฏิจฺฉนฺนํ ฉาหปฏิจฺฉนฺนํ สตฺตาหปฏิจฺฉนฺนํ อฏฺาหปฏิจฺฉนฺนํ นวาหปฏิจฺฉนฺนํ ทสาหปฏิจฺฉนฺนํ เอกาทสาหปฏิจฺฉนฺนํ ทฺวาทสาหปอจฺฉนฺนํ เตรสาหปฏิจฺฉนฺนํ จุทฺทสาหปฏิจฺฉนฺนนฺติ เอวํ ยาว จุทฺทส ทิวสานิ ทิวสวเสน โยชนา กาตพฺพา. ปฺจทส ทิวสานิ ปฏิจฺฉนฺนาย ปกฺขปฏิจฺฉนฺนนฺติ วตฺวา โยชนา กาตพฺพา. ตโต ยาว เอกูนตึสติโม ทิวโส, ตาว อติเรกปกฺขปฏิจฺฉนฺนนฺติ.
ตโต มาสปฏิจฺฉนฺนํ อติเรกมาสปฏิจฺฉนฺนํ ทฺเวมาสปฏิจฺฉนฺนํ อติเรกทฺเวมาสปฏิจฺฉนฺนํ ¶ เตมาสปฏิจฺฉนฺนํ อติเรกเตมาสปฏิจฺฉนฺนํ จตุมาสปฏิจฺฉนฺนํ อติเรกจตุมาสปฏิจฺฉนฺนํ ปฺจมาสปฏิจฺฉนฺนํ ¶ อติเรกปฺจมาสปฏิจฺฉนฺนํ ฉมาสปฏิจฺฉนฺนํ อติเรกฉมาสปฏิจฺฉนฺนํ สตฺตมาสปฏิจฺฉนฺนํ อติเรกสตฺตมาสปฏิจฺฉนฺนํ อฏฺมาสปฏิจฺฉนฺนํ อติเรกอฏฺมาสปฏิจฺฉนฺนํ นวมาสปฏิจฺฉนฺนํ อติเรกนวมาสปฏิจฺฉนฺนํ ทสมาสปฏิจฺฉนฺนํ อติเรกทสมาสปฏิจฺฉนฺนํ เอกาทสมาสปฏิจฺฉนฺนํ อติเรกเอกาทสมาสปฏิจฺฉนฺนนฺติ เอวํ โยชนา กาตพฺพา. สํวจฺฉเร ปริปุณฺเณ เอกสํวจฺฉรปฏิจฺฉนฺนนฺติ. ตโต ปรํ อติเรกเอกสํวจฺฉร… ทฺเวสํวจฺฉร… อติเรกทฺเวสํวจฺฉร… ติสํวจฺฉร… อติรเกติสํวจฺฉร… จตุสํวจฺฉร… อติเรกจตุสํวจฺฉร… ปฺจสํวจฺฉร… อติเรกปฺจสํวจฺฉรปฏิจฺฉนฺนนฺติ ¶ เอวํ ยาว สฏฺิสํวจฺฉร… อติเรกสฏฺิสํวจฺฉรปฏิจฺฉนฺนนฺติ วา ตโต วา ภิยฺโยปิ วตฺวา โยชนา กาตพฺพา.
สเจ ปน ทฺเว ติสฺโส ตตุตฺตริ วา อาปตฺติโย โหนฺติ, ยถา อิธ เอกํ อาปตฺตินฺติ วุตฺตํ; เอวํ ทฺเว อาปตฺติโย ติสฺโส อาปตฺติโยติ วตฺตพฺพํ. ตโต ปรํ ปน สตํ วา โหตุ สหสฺสํ วา, สมฺพหุลาติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. นานาวตฺถุกาสุปิ ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชึ – เอกํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ, เอกํ กายสํสคฺคํ, เอกํ ทุฏฺุลฺลวาจํ, เอกํ อตฺตกามํ, เอกํ สฺจริตฺตํ, เอกาหปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ เอวํ คณนวเสน วา ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชึ นานาวตฺถุกาโย เอกาหปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ เอวํ วตฺถุกิตฺตนวเสน วา, ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชึ เอกาหปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ เอวํ นามมตฺตวเสน วา โยชนา กาตพฺพา.
ตตฺถ นามํ ทุวิธํ – สชาติสาธารณฺจ สพฺพสาธารณฺจ. ตตฺถ สงฺฆาทิเสโสติ สชาติสาธารณํ, อาปตฺตีติ สพฺพสาธารณํ; ตสฺมา ‘‘สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปชฺชึ เอกาหปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ เอวํ สพฺพสาธารณนามวเสนปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. อิทฺหิ สพฺพมฺปิ ปริวาสาทิกํ วินยกมฺมํ วตฺถุวเสน โคตฺตวเสน นามวเสน ¶ อาปตฺติวเสน จ กาตุํ วฏฺฏติเยว.
ตตฺถ ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺี’’ติ วตฺถุ เจว โคตฺตฺจ. ‘‘สงฺฆาทิเสโส’’ติ นามฺเจว อาปตฺติ จ. ‘‘กายสํสคฺโค’’ติ วตฺถุ เจว โคตฺตฺจ. ‘‘สงฺฆาทิเสโส’’ติ นามฺเจว อาปตฺติ จ, ตตฺถ ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺึ กายสํสคฺค’’นฺติอาทินา วจเนนาปิ ‘‘นานาวตฺถุกาโย’’ติ วจเนนาปิ วตฺถุ เจว ¶ โคตฺตฺจ คหิตํ โหติ. ‘‘สงฺฆาทิเสโส’’ติ วจเนนาปิ ‘‘อาปตฺติโย’’ติ วจเนนาปิ นามฺเจว อาปตฺติ จ คหิตา โหติ. อิธ ปน เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชึ สฺเจตนิกํ ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺิ’’นฺติ นามมฺปิ วตฺถุโคตฺตานิปิ คหิตาเนว. ยถา จ อิธ ‘‘อยํ อุทายิ ภิกฺขู’’ติ วุตฺตํ; เอวํ โย โย อาปนฺโน โหติ, ตสฺส ตสฺส นามํ คเหตฺวา ‘‘อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขู’’ติ กมฺมวาจา กาตพฺพา.
กมฺมวาจาปริโยสาเน จ เตน ภิกฺขุนา มาฬกสีมายเมว ‘‘ปริวาสํ สมาทิยามิ, วตฺตํ สมาทิยามี’’ติ วุตฺตนเยเนว วตฺตํ สมาทาตพฺพํ ¶ . สมาทิยิตฺวา ตตฺเถว สงฺฆสฺส อาโรเจตพฺพํ, อาโรเจนฺเตน จ เอวํ อาโรเจตพฺพํ –
‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชึ สฺเจตนิกํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ เอกาหปฏิจฺฉนฺนํ, โสหํ สงฺฆํ เอกิสฺสา อาปตฺติยา สฺเจตนิกาย สุกฺกวิสฺสฏฺิยา เอกาหปฏิจฺฉนฺนาย เอกาหปริวาสํ ยาจึ, ตสฺส เม สงฺโฆ เอกิสฺสา อาปตฺติยา สฺเจตนิกาย สุกฺกวิสฺสฏฺิยา เอกาหปฏิจฺฉนฺนาย เอกาหปริวาสํ อทาสิ, โสหํ ปริวสามิ – ‘เวทยามหํ, ภนฺเต, เวทยตี’ติ มํ สงฺโฆ ธาเรตู’’ติ.
อิมฺจ ปนตฺถํ คเหตฺวา ยาย กายจิ ภาสาย อาโรเจตุํ วฏฺฏติเยว. อาโรเจตฺวา สเจ นิกฺขิปิตุกาโม, วุตฺตนเยเนว สงฺฆมชฺเฌ นิกฺขิปิตพฺพํ. มาฬกโต ภิกฺขูสุ นิกฺขนฺเตสุ เอกสฺสาปิ สนฺติเก นิกฺขิปิตุํ วฏฺฏติ. มาฬกโต นิกฺขมิตฺวา สตึ ปฏิลภนฺเตน สหคจฺฉนฺตสฺส สนฺติเก นิกฺขิปิตพฺพํ. สเจ โสปิ ปกฺกนฺโต, อฺสฺส ยสฺส มาฬเก นาโรจิตํ, ตสฺส อาโรเจตฺวา นิกฺขิปิตพฺพํ. อาโรเจนฺเตน จ อวสาเน ‘‘เวทยตีติ มํ อายสฺมา ธาเรตู’’ติ วตฺตพฺพํ. ทฺวินฺนํ ¶ อาโรเจนฺเตน ‘‘อายสฺมนฺตา ธาเรนฺตู’’ติ, ติณฺณํ อาโรเจนฺเตน ‘‘อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’’ติ วตฺตพฺพํ. นิกฺขิตฺตกาลโต ปฏฺาย ปกตตฺตฏฺาเน ติฏฺติ.
สเจ อปฺปภิกฺขุโก วิหาโร โหติ, สภาคา ภิกฺขู วสนฺติ, วตฺตํ อนิกฺขิปิตฺวา วิหาเรเยว รตฺติปริคฺคโห กาตพฺโพ. อถ น สกฺกา โสเธตุํ, วุตฺตนเยเนว วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา ปจฺจูสสมเย เอเกน ภิกฺขุนา สทฺธึ มานตฺตวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว อุปจารสีมํ อติกฺกมิตฺวา มหามคฺคา โอกฺกมฺม ปฏิจฺฉนฺเน าเน นิสีทิตฺวา อนฺโตอรุเณเยว วุตฺตนเยเนว วตฺตํ ¶ สมาทิยิตฺวา ตสฺส ภิกฺขุโน ปริวาโส อาโรเจตพฺโพ. อาโรเจนฺเตน สเจ นวกตโร โหติ, ‘‘อาวุโส’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ วุฑฺฒตโร, ‘‘ภนฺเต’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ อฺโ โกจิ ภิกฺขุ เกนจิเทว กรณีเยน ตํ านํ อาคจฺฉติ, สเจ เอส ตํ ปสฺสติ, สทฺทํ วาสฺส สุณาติ, อาโรเจตพฺพํ; อนาโรเจนฺตสฺส รตฺติจฺเฉโท เจว วตฺตเภโท จ. อถ ทฺวาทสหตฺถํ อุปจารํ โอกฺกมิตฺวา อชานนฺตสฺเสว คจฺฉติ, รตฺติจฺเฉโทเยว โหติ, วตฺตเภโท ปน นตฺถิ.
อุคฺคเต ¶ อรุเณ วตฺตํ นิกฺขิปิตพฺพํ. สเจ โส ภิกฺขุ เกนจิเทว กรณีเยน ปกฺกนฺโต โหติ, ยํ อฺํ สพฺพปมํ ปสฺสติ, ตสฺส อาโรเจตฺวา นิกฺขิปิตพฺพํ. สเจ ปน กฺจิ น ปสฺสติ, วิหารํ คนฺตฺวา อตฺตนา สทฺธึ คตภิกฺขุสฺส สนฺติเก นิกฺขิปิตพฺพนฺติ มหาสุมตฺเถโร อาห. มหาปทุมตฺเถโร ปน ‘‘ยํ ปมํ ปสฺสติ, ตสฺส อาโรเจตฺวา นิกฺขิปิตพฺพํ, อยํ นิกฺขิตฺตวตฺตสฺส ปริหาโร’’ติ อาห.
เอวํ ยตฺตกานิ ทิวสานิ อาปตฺติ ปฏิจฺฉนฺนา โหติ, ตตฺตกานิ ตโต อธิกตรานิ วา กุกฺกุจฺจวิโนทนตฺถาย ปริวสิตฺวา สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา วตฺตํ สมาทิยิตฺวา มานตฺตํ ยาจิตพฺพํ. อยฺหิ วตฺเต สมาทินฺเน เอว มานตฺตารโห โหติ นิกฺขิตฺตวตฺเตน ปริวุตฺถตฺตา. อนิกฺขิตฺตวตฺตสฺส ปน ปุน สมาทานกิจฺจํ นตฺถิ, โส หิ ปฏิจฺฉนฺนทิวสาติกฺกเมเนว มานตฺตารโห โหติ, ตสฺมา ตสฺส มานตฺตํ ทาตพฺพเมว. อิทํ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ นาม. ตํ เทนฺเตน สเจ เอกาปตฺติ โหติ ¶ , ปาฬิยํ วุตฺตนเยเนว ทาตพฺพํ. อถ ทฺเว วา ติสฺโส วา ‘‘โสหํ ปริวุตฺถปริวาโส สงฺฆํ ทฺวินฺนํ อาปตฺตีนํ ติสฺสนฺนํ อาปตฺตีนํ เอกาหปฏิจฺฉนฺนานํ ฉารตฺตํ มานตฺตํ ยาจามี’’ติ ปริวาเส วุตฺตนเยเนว อาปตฺติโย จ ทิวเส จ สลฺลกฺเขตฺวา โยชนา กาตพฺพา.
อปฺปฏิจฺฉนฺนาปตฺตึ ปฏิจฺฉนฺนาปตฺติยา สโมธาเนตฺวาปิ ทาตุํ วฏฺฏติ. กถํ? ปฏิจฺฉนฺนาย เอกาหปริวาสํ วสิตฺวา –
‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชึ สฺเจตนิกํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ เอกาหปฏิจฺฉนฺนํ, โสหํ สงฺฆํ เอกิสฺสา อาปตฺติยา สฺเจตนิกาย สุกฺกวิสฺสฏฺิยา เอกาหปฏิจฺฉนฺนาย เอกาหปริวาสํ ยาจึ, ตสฺส เม สงฺโฆ เอกิสฺสา อาปตฺติยา สฺเจตนิกาย สุกฺกวิสฺสฏฺิยา เอกาหปฏิจฺฉนฺนาย เอกาหปริวาสํ อทาสิ, โสหํ ปริวุตฺถปริวาโส ¶ . อหํ, ภนฺเต, เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชึ สฺเจตนิกํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อปฺปฏิจฺฉนฺนํ. โสหํ, ภนฺเต, สงฺฆํ ตาสํ อาปตฺตีนํ สฺเจตนิกานํ สุกฺกวิสฺสฏฺีนํ ปฏิจฺฉนฺนาย จ อปฺปฏิจฺฉนฺนาย จ ฉารตฺตํ มานตฺตํ ยาจามี’’ติ.
อถสฺส ตทนุรูปํ กมฺมวาจํ กตฺวา มานตฺตํ ทาตพฺพํ. สเจ ปฏิจฺฉนฺนา ทฺเว, อปฺปฏิจฺฉนฺนา เอกา ‘‘ปฏิจฺฉนฺนานฺจ อปฺปฏิจฺฉนฺนาย จา’’ติ วตฺตพฺพํ. อถ ปฏิจฺฉนฺนา ¶ เอกา, อปฺปฏิจฺฉนฺนา ทฺเว, ‘‘ปฏิจฺฉนฺนาย จ อปฺปฏิจฺฉนฺนานฺจา’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ ปฏิจฺฉนฺนาปิ ทฺเว, อปฺปฏิจฺฉนฺนาปิ ทฺเว, ‘‘ปฏิจฺฉนฺนานฺจ อปฺปฏิจฺฉนฺนานฺจา’’ติ วตฺตพฺพํ. สพฺพตฺถ อนุรูปํ กมฺมวาจํ กตฺวา มานตฺตํ ทาตพฺพํ. จิณฺณมานตฺตสฺส จ ตทนุรูปเมว กมฺมวาจํ กตฺวา อพฺภานํ กาตพฺพํ. อิธ ปน เอกาปตฺติวเสน วุตฺตํ. อิติ ยํ ปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ปริวาสาวสาเน มานตฺตํ ทิยฺยติ, อิทํ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ นาม. เอวเมตฺถ เอเกเนว โยชนามุเขน ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส จ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตฺจ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปกฺขมานตฺตํ สโมธานมานตฺตฺจ อวเสสปริวาสกถาวสาเน กถยิสฺสาม.
สุทฺธนฺตปริวาโส สโมธานปริวาโสติ หิ ทฺเว ปริวาสา อวเสสา. ตตฺถ ¶ ‘‘สุทฺธนฺตปริวาโส’’ นาม ปรโต อธมฺมิกมานตฺตจาราวสาเน ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปนฺโน โหติ, อาปตฺติปริยนฺตํ น ชานาติ, รตฺติปริยนฺตํ น ชานาตี’’ติ อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ อนฺุาตปริวาโส. โส ทุวิโธ – จูฬสุทฺธนฺโต, มหาสุทฺธนฺโตติ. ทุวิโธปิ เจส รตฺติปริจฺเฉทํ สกลํ วา เอกจฺจํ วา อชานนฺตสฺส จ อสฺสรนฺตสฺส จ ตตฺถ เวมติกสฺส จ ทาตพฺโพ. อาปตฺติปริยนฺตํ ปน เอตฺตกา อหํ อาปตฺติโย อาปนฺโนติ ชานาตุ วา มา วา, อการณเมตํ.
ตตฺถ โย อุปสมฺปทโต ปฏฺาย อนุโลมกฺกเมน วา อาโรจิตทิวสโต ปฏฺาย ปฏิโลมกฺกเมน วา ‘‘อสุกฺจ อสุกฺจ ทิวสํ วา ปกฺขํ วา มาสํ วา สํวจฺฉรํ วา ตว สุทฺธภาวํ ชานาสี’’ติ ปุจฺฉิยมาโน ‘‘อาม, ภนฺเต, ชานามิ, เอตฺตกํ นาม กาลํ อหํ สุทฺโธ’’ติ วทติ, ตสฺส ทินฺโน สุทฺธนฺตปริวาโส ‘‘จูฬสุทฺธนฺโต’’ติ วุจฺจติ.
ตํ คเหตฺวา ปริวสนฺเตน ยตฺตกํ กาลํ อตฺตโน สุทฺธึ ชานาติ, ตตฺตกํ อปเนตฺวา อวเสสํ ¶ มาสํ วา ทฺเวมาสํ วา ปริวสิตพฺพํ. สเจ มาสมตฺตํ อสุทฺโธมฺหีติ สลฺลกฺเขตฺวา อคฺคเหสิ ปริวสนฺโต จ ปุน อฺํ มาสํ สรติ, ตมฺปิ มาสํ ปริวสิตพฺพเมว. ปุน ปริวาสทานกิจฺจํ นตฺถิ. อถ ทฺเวมาสํ อสุทฺโธมฺหีติ สลฺลกฺเขตฺวา อคฺคเหสิ, ปริวสนฺโต จ มาสมตฺตเมวาหํ อสุทฺโธมฺหีติ สนฺนิฏฺานํ กโรติ, มาสเมว ปริวสิตพฺพํ. ปุน ¶ ปริวาสทานกิจฺจํ นตฺถิ. อยฺหิ สุทฺธนฺตปริวาโส นาม อุทฺธมฺปิ อาโรหติ, เหฏฺาปิ โอโรหติ, อิทมสฺส ลกฺขณํ. อฺสฺมึ ปน อาปตฺติวุฏฺาเน อิทํ ลกฺขณํ – โย อปฺปฏิจฺฉนฺนํ อาปตฺตึ ปฏิจฺฉนฺนาติ วินยกมฺมํ กโรติ, ตสฺส อาปตฺติ วุฏฺาติ. โย ปฏิจฺฉนฺนํ อปฺปฏิจฺฉนฺนาติ วินยกมฺมํ กโรติ, ตสฺส น วุฏฺาติ. อจิรปฏิจฺฉนฺนํ จิรปฏิจฺฉนฺนาติ กโรนฺตสฺสาปิ วุฏฺาติ. จิรปฏิจฺฉนฺนํ อจิรปฏิจฺฉนฺนาติ ¶ กโรนฺตสฺส น วุฏฺาติ. เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา สมฺพหุลาติ กโรนฺตสฺสาปิ วุฏฺาติ, เอกํ วินา สมฺพหุลานํ อภาวโต. สมฺพหุลา ปน อาปชฺชิตฺวา เอกํ อาปชฺชินฺติ กโรนฺตสฺส น วุฏฺาติ.
โย ปน ยถาวุตฺเตน อนุโลมปฏิโลมนเยน ปุจฺฉิยมาโนปิ รตฺติปริยนฺตํ น ชานาติ เนว สรติ เวมติโก วา โหติ, ตสฺส ทินฺโน สุทฺธนฺตปริวาโส ‘‘มหาสุทฺธนฺโต’’ติ วุจฺจติ. ตํ คเหตฺวา คหิตทิวสโต ปฏฺาย ยาว อุปสมฺปททิวโส, ตาว รตฺติโย คเณตฺวา ปริวสิตพฺพํ. อยํ อุทฺธํ นาโรหติ, เหฏฺา ปน โอโรหติ. ตสฺมา สเจ ปริวสนฺโต รตฺติปริจฺเฉเท สนฺนิฏฺานํ กโรติ, มาโส วา สํวจฺฉโร วา มยฺหํ อาปนฺนสฺสาติ มาสํ วา สํวจฺฉรํ วา ปริวสิตพฺพํ. ปริวาสยาจนทานลกฺขณํ ปเนตฺถ ปรโต ปาฬิยํ อาคตนเยเนว เวทิตพฺพํ. กมฺมวาจาปริโยสาเน วตฺตสมาทานมานตฺตอพฺภานานิ วุตฺตนยาเนว. อยํ สุทฺธนฺตปริวาโส นาม.
‘‘สโมธานปริวาโส’’ นาม ติวิโธ โหติ – โอธานสโมธาโน, อคฺฆสโมธาโน, มิสฺสกสโมธาโนติ. ตตฺถ ‘‘โอธานสโมธาโน’’ นาม – อนฺตราปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ปฏิจฺฉาเทนฺตสฺส ปริวุตฺถทิวเส โอธุนิตฺวา มกฺเขตฺวา ปุริมาย อาปตฺติยา มูลทิวสปริจฺเฉเท ปจฺฉา อาปนฺนํ อาปตฺตึ สโมทหิตฺวา ทาตพฺพปริวาโส วุจฺจติ. โส ปรโต ‘‘เตน หิ ภิกฺขเว สงฺโฆ อุทายึ ภิกฺขุํ อนฺตรา เอกิสฺสา อาปตฺติยา สฺเจตนิกาย สุกฺกวิสฺสฏฺิยา ปฺจาหปฏิจฺฉนฺนาย ¶ มูลาย ปฏิกสฺสิตฺวา ปุริมาย อาปตฺติยา สโมธานปริวาสํ เทตู’’ติ อิโต ปฏฺาย วิตฺถารโต ปาฬิยํเยว อาคโต.
อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – โย ปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ปริวาสํ คเหตฺวา ปริวสนฺโต วา มานตฺตารโห วา มานตฺตํ จรนฺโต วา อพฺภานารโห วา อฺํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ปุริมาย อาปตฺติยา สมา วา อูนตรา วา รตฺติโย ปฏิจฺฉาเทติ, ตสฺส มูลายปฏิกสฺสเนน เต ¶ ปริวุตฺถทิวเส จ มานตฺตจิณฺณทิวเส จ สพฺเพ โอธุนิตฺวา อทิวเส กตฺวา ปจฺฉา อาปนฺนาปตฺตึ มูลาปตฺติยํ สโมธาย ปริวาโส ทาตพฺโพ. เตน สเจ มูลาปตฺติ ¶ ปกฺขปฏิจฺฉนฺนา, อนฺตราปตฺติ อูนกปกฺขปฏิจฺฉนฺนา, ปุน ปกฺขเมว ปริวาโส ปริวสิตพฺโพ. อถาปิ อนฺตราปตฺติ ปกฺขปฏิจฺฉนฺนาว ปกฺขเมว ปริวสิตพฺพํ. เอเตนุปาเยน ยาว สฏฺิวสฺสปฏิจฺฉนฺนา มูลาปตฺติ, ตาว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. สฏฺิวสฺสานิ ปริวสิตฺวา มานตฺตารโห หุตฺวาปิ หิ เอกทิวสํ อนฺตราปตฺตึ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปุนปิ สฏฺิวสฺสานิ ปริวาสารโห โหติ.
สเจ ปน อนฺตราปตฺติ มูลาปตฺติโต อติเรกปฏิจฺฉนฺนา โหติ, ตตฺถ ‘‘กึ กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺเต มหาสุมตฺเถโร อาห – ‘‘อเตกิจฺโฉ อยํ ปุคฺคโล, อเตกิจฺโฉ นาม อาวิการาเปตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺโพ’’ติ. มหาปทุมตฺเถโร ปนาห – ‘‘กสฺมา อเตกิจฺโฉ นาม, นนุ อยํ สมุจฺจยกฺขนฺธโก นาม พุทฺธานํ ิตกาลสทิโส, อาปตฺติ นาม ปฏิจฺฉนฺนา วา โหตุ อปฺปฏิจฺฉนฺนา วา สมกอูนตรอติเรกปฏิจฺฉนฺนา วา วินยธรสฺส กมฺมวาจํ โยเชตุํ สมตฺถภาโวเยเวตฺถ ปมาณํ, ตสฺมา ยา อติเรกปฏิจฺฉนฺนา โหติ, ตํ มูลาปตฺตึ กตฺวา ตตฺถ อิตรํ สโมธาย ปริวาโส ทาตพฺโพ’’ติ. อยํ ‘‘โอธานสโมธาโน’’ นาม.
‘‘อคฺฆสโมธาโน’’ นาม สมฺพหุลาสุ อาปตฺตีสุ ยา เอกา วา ทฺเว วา ติสฺโส วา สมฺพหุลา วา อาปตฺติโย สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนาโย, ตาสํ อคฺเฆน สโมธาย ตาสํ รตฺติปริจฺเฉทวเสน อวเสสานํ อูนตรปฏิจฺฉนฺนานํ อาปตฺตีนํ ปริวาโส ทิยฺยติ. อยํ วุจฺจติ อคฺฆสโมธาโน. โสปิ ปรโต ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปนฺโน โหติ, เอกา อาปตฺติ เอกาหปฏิจฺฉนฺนา เอกา อาปตฺติ ทฺวีหปฏิจฺฉนฺนา’’ติอาทินา นเยน ปาฬิยํ อาคโตเยว.
ยสฺส ¶ ปน สตํ อาปตฺติโย ทสาหปฏิจฺฉนฺนา, อปรมฺปิ สตํ อาปตฺติโย ทสาหปฏิจฺฉนฺนาติ เอวํ ทสกฺขตฺตุํ กตฺวา อาปตฺติสหสฺสํ ทิวสสตปฏิจฺฉนฺนํ โหติ, เตน กึ กาตพฺพนฺติ? สพฺพํ สโมทหิตฺวา ทส ทิวเส ปริวสิตพฺพํ. เอวํ เอเกเนว ทสาเหน ทิวสสตมฺปิ ปริวสิตเมว ¶ โหติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘ทสสตํ ¶ รตฺติสตํ, อาปตฺติโย ฉาทยิตฺวาน;
ทส รตฺติโย วสิตฺวาน, มุจฺเจยฺย ปาริวาสิโก’’ติ. (ปริ. ๔๗๗);
อยํ อคฺฆสโมธาโน นาม.
‘‘มิสฺสกสโมธาโน’’ นาม – โย นานาวตฺถุกา อาปตฺติโย เอกโต กตฺวา ทิยฺยติ. ตตฺรายํ นโย –
‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชึ เอกํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ, เอกํ กายสํสคฺคํ, เอกํ ทุฏฺุลฺลวาจํ, เอกํ อตฺตกามํ, เอกํ สฺจริตฺตํ, เอกํ กุฏิการํ, เอกํ วิหารการํ, เอกํ ทุฏฺโทสํ, เอกํ อฺภาคิยํ, เอกํ สงฺฆเภทํ, เอกํ เภทานุวตฺตกํ, เอกํ ทุพฺพจํ, เอกํ กุลทูสกํ, โสหํ, ภนฺเต, สงฺฆํ ตาสํ อาปตฺตีนํ สโมธานปริวาสํ ยาจามี’’ติ –
ติกฺขตฺตุํ ยาจาเปตฺวา ตทนุรูปาย กมฺมวาจาย ปริวาโส ทาตพฺโพ.
เอตฺถ จ สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชึ นานาวตฺถุกาโยติปิ สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชินฺติปิ เอวํ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน วตฺถุวเสนปิ โคตฺตวเสนปิ นามวเสนปิ อาปตฺติวเสนปิ โยเชตฺวา กมฺมวาจํ กาตุํ วฏฺฏติเยวาติ อยํ มิสฺสกสโมธาโน. สพฺพปริวาสกมฺมวาจาวสาเน ปน นิกฺขิตฺตานิกฺขิตฺตวตฺตาทิกถา ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพาติ.
ปริวาสกถา นิฏฺิตา.
อิทานิ ¶ ยํ วุตฺตํ ‘‘ปกฺขมานตฺตฺจ สโมธานมานตฺตฺจ อวเสสปริวาสกถาวสาเน กถยิสฺสามา’’ติ, ตสฺโสกาโส สมฺปตฺโต, ตสฺมา วุจฺจติ – ‘‘ปกฺขมานตฺต’’นฺติ ภิกฺขุนิยา ทาตพฺพมานตฺตํ. ตํ ปน ปฏิจฺฉนฺนายปิ อปฺปฏิจฺฉนฺนายปิ อาปตฺติยา อฑฺฒมาสเมว ทาตพฺพํ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘ครุธมฺมํ อชฺฌาปนฺนาย ภิกฺขุนิยา อุภโตสงฺเฆ ปกฺขมานตฺตํ จริตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๔๐๓). ตํ ปน ภิกฺขุนีหิ อตฺตโน สีมํ โสเธตฺวา วิหารสีมาย วา ¶ วิหารสีมํ โสเธตุํ ¶ อสกฺโกนฺตีหิ ขณฺฑสีมาย วา สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน จตุวคฺคคณํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ทาตพฺพํ. สเจ เอกา อาปตฺติ โหติ เอกิสฺสา วเสน, สเจ ทฺเว วา ติสฺโส วา สมฺพหุลา วา เอกวตฺถุกา วา นานาวตฺถุกา วา ตาสํ ตาสํ วเสน วตฺถุโคตฺตนามอาปตฺตีสุ ยํ ยํ อิจฺฉติ ตํ ตํ อาทาย โยชนา กาตพฺพา.
ตตฺริทํ เอกาปตฺติวเสน มุขมตฺตทสฺสนํ, ตาย อาปนฺนาย ภิกฺขุนิยา ภิกฺขุนิสงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขุนีนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา เอวมสฺส วจนีโย – ‘‘อหํ, อยฺเย, เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชึ คามนฺตรํ, สาหํ, อยฺเย, เอกิสฺสา อาปตฺติยา คามนฺตราย ปกฺขมานตฺตํ ยาจามี’’ติ.
เอวํ ติกฺขตฺตุํ ยาจาเปตฺวา พฺยตฺตาย ภิกฺขุนิยา ปฏิพลาย สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
‘‘สุณาตุ เม อยฺเย สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนามา ภิกฺขุนี เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิ คามนฺตรํ, สา สงฺฆํ เอกิสฺสา อาปตฺติยา คามนฺตราย ปกฺขมานตฺตํ ยาจติ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิตฺถนฺนามาย ภิกฺขุนิยา เอกิสฺสา อาปตฺติยา คามนฺตราย ปกฺขมานตฺตํ ทเทยฺย, เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ เม อยฺเย สงฺโฆ, อยํ…เป… ทุติยมฺปิ… ตติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ. สุณาตุ เม อยฺเย สงฺโฆ…เป… เทติ… ทินฺนํ สงฺเฆน อิตฺถนฺนามาย ภิกฺขุนิยา เอกิสฺสา อาปตฺติยา คามนฺตราย ปกฺขมานตฺตํ, ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี; เอวเมตํ ธารยามี’’ติ.
กมฺมวาจาปริโยสาเน ¶ วตฺตํ สมาทิยิตฺวา ภิกฺขุมานตฺตกถาย วุตฺตนเยเนว สงฺฆสฺส อาโรเจตฺวา นิกฺขิตฺตวตฺตํ วสิตุกามาย ตตฺเถว สงฺฆมชฺเฌ วา ปกฺกนฺตาสุ ภิกฺขุนีสุ เอกภิกฺขุนิยา วา ทุติยิกาย วา สนฺติเก วุตฺตนเยเนว นิกฺขิปิตพฺพํ. อฺิสฺสา ปน อาคนฺตุกาย สนฺติเก อาโรเจตฺวา นิกฺขิปิตพฺพํ. นิกฺขิตฺตกาลโต ปฏฺาย ปกตตฺตฏฺาเน ติฏฺติ. ปุน สมาทิยิตฺวา อรุณํ อุฏฺาเปนฺติยา ปน ภิกฺขุนีนํเยว สนฺติเก วสิตุํ น ลภติ. ‘‘อุภโตสงฺเฆ ปกฺขมานตฺตํ จริตพฺพ’’นฺติ ¶ หิ วุตฺตํ. ตสฺมา อสฺสา อาจริยุปชฺฌายาหิ วิหารํ คนฺตฺวา สงฺคาหกปกฺเข ิโต ¶ เอโก มหาเถโร วา ธมฺมกถิโก วา ภิกฺขุ วตฺตพฺโพ – ‘‘เอกิสฺสา ภิกฺขุนิยา วินยกมฺมํ กตฺตพฺพมตฺถิ, ตตฺร โน อยฺยา, จตฺตาโร ภิกฺขู เปเสถา’’ติ. สงฺคหํ อกาตุํ น ลพฺภติ, เปเสสฺสามีติ วตฺตพฺพํ. จตูหิ ปกตตฺตภิกฺขุนีหิ มานตฺตจารินึ ภิกฺขุนึ คเหตฺวา อนฺโตอรุเณเยว นิกฺขมิตฺวา คามูปจารโต ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม คุมฺพวติอาทีหิ ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน นิสีทิตพฺพํ. วิหารูปจารโตปิ ทฺเว เลฑฺฑุปาตา อติกฺกมิตพฺพา จตูหิ ปกตตฺตภิกฺขูหิปิ ตตฺถ คนฺตพฺพํ. คนฺตฺวา ปน ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ น เอกฏฺาเน นิสีทิตพฺพํ, ปฏิกฺกมิตฺวา อวิทูรฏฺาเน นิสีทิตพฺพํ. กุรุนฺทิมหาปจฺจรีสุ ปน ‘‘ภิกฺขุนีหิปิ พฺยตฺตํ เอกํ วา ทฺเว วา อุปาสิกาโย ภิกฺขูหิปิ เอกํ วา ทฺเว วา อุปาสเก อตฺตรกฺขณตฺถาย คเหตฺวา คนฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. กุรุนฺทิยํเยว จ ภิกฺขุนุปสฺสยสฺส จ วิหารสฺส จ อุปจารํ มฺุจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ, คามสฺสาติ น วุตฺตํ.
เอวํ นิสินฺเนสุ ปน ภิกฺขูสุ จ ภิกฺขุนีสุ จ ตาย ภิกฺขุนิยา ‘‘มานตฺตํ สมาทิยามิ, วตฺตํ สมาทิยามี’’ติ วตฺตํ สมาทิยิตฺวา ภิกฺขุนีสงฺฆสฺส ตาว เอวํ อาโรเจตพฺพํ –
‘‘อหํ, อยฺเย, เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชึ คามนฺตรํ, สาหํ สงฺฆํ เอกิสฺสา อาปตฺติยา คามนฺตราย ปกฺขมานตฺตํ ยาจึ, ตสฺส เม สงฺโฆ เอกิสฺสา อาปตฺติยา คามนฺตราย ปกฺขมานตฺตํ อทาสิ, สาหํ ปกฺขมานตฺตํ จรามิ, ‘เวทยามหํ, อยฺเย, เวทยตี’ติ มํ สงฺโฆ ธาเรตู’’ติ.
ตโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวํ อาโรเจตพฺพํ – ‘‘อหํ, อยฺยา, เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชึ ¶ …เป… เวทยามหํ, อยฺยา, เวทยตีติ มํ สงฺโฆ ¶ ธาเรตู’’ติ. อิธาปิ ยาย กายจิ ภาสาย อาโรเจตุํ วฏฺฏติ.
อาโรเจตฺวา จ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺเสว สนฺติเก นิสีทิตพฺพํ, อาโรจิตกาลโต ปฏฺาย ภิกฺขูนํ คนฺตุํ วฏฺฏติ. สเจ สาสงฺกํ โหติ, ภิกฺขุนิโย ตตฺเถว านํ ปจฺจาสีสนฺติ, าตพฺพํ. สเจ อฺโ ภิกฺขุ วา ภิกฺขุนี ¶ วา ตํ านํ เอติ, ปสฺสนฺติยา อาโรเจตพฺพํ. โน เจ อาโรเจติ, รตฺติจฺเฉโท เจว วตฺตเภททุกฺกฏฺจ. สเจ อชานนฺติยา เอว อุปจารํ โอกฺกมิตฺวา คจฺฉติ, รตฺติจฺเฉโทว โหติ, น วตฺตเภททุกฺกฏํ. สเจ ภิกฺขุนิโย อุปชฺฌายาทีนํ วตฺตกรณตฺถํ ปเคว คนฺตุกามา โหนฺติ, รตฺติวิปฺปวาสคณโอหียนคามนฺตราปตฺติรกฺขณตฺถํ เอกํ ภิกฺขุนึ เปตฺวา คนฺตพฺพํ. ตาย อรุเณ อุฏฺิเต ตสฺสา สนฺติเก วตฺตํ นิกฺขิปิตพฺพํ. เอเตนุปาเยน อขณฺฑา ปฺจทส รตฺติโย มานตฺตํ จริตพฺพํ.
อนิกฺขิตฺตวตฺตาย ปน ปาริวาสิกกฺขนฺธเก วุตฺตนเยเนว สมฺมา วตฺติตพฺพํ. อยํ ปน วิเสโส – ‘‘อาคนฺตุกสฺส อาโรเจตพฺพ’’นฺติ เอตฺถ ยตฺตกา ปุเรภตฺตํ วา ปจฺฉาภตฺตํ วา ตํ คามํ ภิกฺขู วา ภิกฺขุนิโย วา อาคจฺฉนฺติ, สพฺเพสํ อาโรเจตพฺพํ. อนาโรเจนฺติยา รตฺติจฺเฉโท จ วตฺตเภททุกฺกฏฺจ. สเจปิ รตฺตึ โกจิ ภิกฺขุ ตํ คามูปจารํ โอกฺกมิตฺวา คจฺฉติ, รตฺติจฺเฉโท โหติเยว, อชานนปจฺจยา ปน วตฺตเภทโต มุจฺจติ. กุรุนฺทิอาทีสุ ปน อนิกฺขิตฺตวตฺตภิกฺขูนํ วุตฺตนเยเนว กเถตพฺพนฺติ วุตฺตํ. ตํ ปาริวาสิกวตฺตาทีนํ อุปจารสีมาย ปริจฺฉินฺนตฺตา ยุตฺตตรํ ทิสฺสติ. อุโปสเถ อาโรเจตพฺพํ, ปวารณาย อาโรเจตพฺพํ, จตุนฺนํ ภิกฺขูนฺจ ภิกฺขุนีนฺจ เทวสิกํ อาโรเจตพฺพํ. สเจ ภิกฺขูนํ ตสฺมึ คาเม ภิกฺขาจาโร สมฺปชฺชติ, ตตฺเถว คนฺตพฺพํ. โน เจ สมฺปชฺชติ, อฺตฺร จริตฺวาปิ ตตฺร อาคนฺตฺวา อตฺตานํ ทสฺเสตฺวา คนฺตพฺพํ. พหิคาเม ¶ วา สงฺเกตฏฺานํ กาตพฺพํ – ‘‘อสุกสฺมึ นาม าเน อมฺเห ปสฺสิสฺสสี’’ติ. ตาย สงฺเกตฏฺานํ คนฺตฺวา อาโรเจตพฺพํ. สงฺเกตฏฺาเน อทิสฺวา วิหารํ คนฺตฺวา อาโรเจตพฺพํ. วิหาเร สพฺพภิกฺขูนํ อาโรเจตพฺพํ. สเจ สพฺเพสํ สกฺกา น โหติ อาโรเจตุํ, พหิอุปจารสีมาย ตฺวา ภิกฺขุนิโย เปเสตพฺพา. ตาหิ อานีตานํ จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ อาโรเจตพฺพํ. สเจ วิหาโร ทูโร โหติ สาสงฺโก, อุปาสเก จ อุปาสิกาโย จ คเหตฺวา คนฺตพฺพํ. สเจ ปน อยํ เอกา วสติ, รตฺติวิปฺปวาสํ อาปชฺชติ, ตสฺมาสฺสา เอกา ปกตตฺตา ภิกฺขุนี สมฺมนฺนิตฺวา ทาตพฺพา เอกจฺฉนฺเน วสนตฺถาย.
เอวํ ¶ อขณฺฑํ มานตฺตํ จริตฺวา วีสติคเณ ภิกฺขุนิสงฺเฆ วุตฺตนเยเนว อพฺภานํ กาตพฺพํ. สเจ มานตฺตํ จรมานา อนฺตราปตฺตึ อาปชฺชติ, มูลาย ปฏิกสฺสิตฺวา ¶ ตสฺสา อาปตฺติยา มานตฺตํ ทาตพฺพนฺติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. อิทํ ‘‘ปกฺขมานตฺตํ’’ นาม.
‘‘สโมธานมานตฺตํ’’ ปน ติวิธํ โหติ – โอธานสโมธานํ, อคฺฆสโมธานํ, มิสฺสกสโมธานนฺติ. ตตฺถ ยเทตํ ปรโต อุทายิตฺเถรสฺส ปฺจาหปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ปริวาสํ ปริวสนฺตสฺส ปริวาเส จ มานตฺตารหฏฺาเน จ อนฺตราปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา มูลายปฏิกสฺสิตสฺส ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สงฺโฆ อุทายิสฺส ภิกฺขุโน ติสฺสนฺนํ อาปตฺตีนํ ฉารตฺตํ มานตฺตํ เทตู’’ติ มานตฺตํ อนฺุาตํ, อิทํ ‘‘โอธานสโมธานํ’’ นาม. อิทฺหิ ปุนปฺปุนํ มูลายปฏิกสฺสเนน ปริวุตฺถทิวเส โอธุนิตฺวา ปุริมาปตฺตีหิ สทฺธึ สโมธาย ทินฺนํ, ตสฺมา โอธานสโมธานนฺติ วุจฺจติ. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘สโมธานปริวาสํ วุตฺถสฺส ทาตพฺพํ มานตฺตํ สโมธานมานตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตมฺปิ เตน ปริยาเยน ยุชฺชติ.
อคฺฆสโมธานํ ปน มิสฺสกสโมธานฺจ อคฺฆสโมธานมิสฺสกสโมธานปริวาสาวสาเน ทาตพฺพมานตฺตเมว วุจฺจติ, ตํ ปริวาสกมฺมวาจานุสาเรน โยเชตฺวา ทาตพฺพํ. เอตฺตาวตา ยํ วุตฺตํ ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, สงฺโฆ อุทายิสฺส ภิกฺขุโน เอกิสฺสา อาปตฺติยา สฺเจตนิกาย สุกฺกวิสฺสฏฺิยา เอกาหปฏิจฺฉนฺนาย เอกาหปริวาสํ เทตูติอาทินา ¶ นเยน ปาฬิยํ อเนเกหิ อากาเรหิ ปริวาโส จ มานตฺตฺจ วุตฺตํ, ตสฺส ยสฺมา อาคตาคตาเน วินิจฺฉโย วุจฺจมาโน ปาฬิ วิย อติวิตฺถารํ อาปชฺชติ, น จ สกฺกา โหติ สุเขน ปริคฺคเหตุํ, ตสฺมา นํ สโมธาเนตฺวา อิเธว ทสฺเสสฺสามา’’ติ, ตทิทํ อตฺถโต สมฺปาทิตํ โหติ.
ปฏิจฺฉนฺนปริวาสกถา
๑๐๒. อิทานิ ยา ตาว อยํ ปฏิจฺฉนฺนาย เอกิสฺสา อาปตฺติยา วเสน ปาฬิ วุตฺตา, สา อุตฺตานตฺถาว.
๑๐๘. ตโต ปรํ ทฺวีหตีหจตูหปฺจาหปฏิจฺฉนฺนานํ วเสน ปาฬึ วตฺวา ปฺจาหปฏิจฺฉนฺนาย ปริวาสโต ปฏฺาย อนฺตราปตฺติ ทสฺสิตา. ยสฺมา ปน ตํ อาปตฺตึ อาปนฺโน มูลายปฏิกสฺสนารโห ¶ นาม โหติ, ตสฺมาสฺส ¶ ตตฺถ มูลายปฏิกสฺสนํ อนฺุาตํ. สเจ ปน นิกฺขิตฺตวตฺโต อาปชฺชติ, มูลายปฏิกสฺสนารโห น โหติ. กสฺมา? ยสฺมา น โส ปริวสนฺโต อาปนฺโน, ปกตตฺตฏฺาเน ิโต อาปนฺโน, ตสฺมา ตสฺสา อาปตฺติยา วิสุํ มานตฺตํ จริตพฺพํ. สเจ ปฏิจฺฉนฺนา โหติ ปริวาโสปิ วสิตพฺโพ. ยฺเจตํ มูลายปฏิกสฺสนํ วุตฺตํ, ตสฺมิมฺปิ กเต ปริวุตฺถทิวสา มกฺขิตา โหนฺติ. อิติ ปริวาเส อนฺตราปตฺตึ ทสฺเสตฺวา ปุน มานตฺตารหสฺส อนฺตราปตฺตึ ทสฺเสตฺวา มูลายปฏิกสฺสนํ วุตฺตํ, ตสฺมิมฺปิ กเต ปริวุตฺถทิวสา มกฺขิตาว โหนฺติ. ตโต ปริวุตฺถปริวาสสฺส ตาสํ ติสฺสนฺนมฺปิ อาปตฺตีนํ สโมธานมานตฺตํ ทสฺสิตํ. ตโต มานตฺตจาริกสฺส อนฺตราปตฺตึ ทสฺเสตฺวา มูลายปฏิกสฺสนํ วุตฺตํ. ตสฺมึ ปน ปฏิกสฺสเน กเต มานตฺตจิณฺณทิวสาปิ ปริวุตฺถทิวสาปิ มกฺขิตาว โหนฺติ. ตโต อพฺภานารหสฺส อนฺตราปตฺตึ ทสฺเสตฺวา มูลายปฏิกสฺสนํ วุตฺตํ. ตสฺมิมฺปิ กเต สพฺเพ เต มกฺขิตาว โหนฺติ. ตโต ปรํ สพฺพา อนฺตราปตฺติโย โยเชตฺวา อพฺภานกมฺมํ ทสฺสิตํ. เอวํ ปฏิจฺฉนฺนวาเร เอกาหปฏิจฺฉนฺนาทิวเสน ปฺจ, อนฺตราปตฺติวเสน จตสฺโสติ นว กมฺมวาจา ทสฺสิตา โหนฺติ.
ปฏิจฺฉนฺนปริวาสกถา นิฏฺิตา.
สโมธานปริวาสกถา
๑๒๕. ตโต ปรํ ปกฺขปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา อนฺโตปริวาสโต ปฏฺาย ปฺจาหปฏิจฺฉนฺนาย อนฺตราปตฺติยา วเสน สโมธานปริวาโส จ, สโมธานมานตฺตฺจ ทสฺสิตํ. เอตฺถ จ มานตฺตจาริกมานตฺตารหกาเลปิ ¶ อาปนฺนาย อาปตฺติยา มูลายปฏิกสฺสเน กเต มานตฺตจิณฺณทิวสาปิ ปริวาสปริวุตฺถทิวสาปิ สพฺเพ มกฺขิตาว โหนฺติ. กสฺมา? ยสฺมา ปฏิจฺฉนฺนา อนฺตราปตฺติ. เตเนว วุตฺตํ – ‘‘มูลาย ปฏิกสฺสิตฺวา ปุริมาย อาปตฺติยา สโมธานปริวาสํ ทตฺวา ฉารตฺตํ มานตฺตํ เทตู’’ติ. ตโต ปรํ สพฺพา อนฺตราปตฺติโย โยเชตฺวา อพฺภานกมฺมํ ทสฺเสตฺวา สุกฺกวิสฺสฏฺิวตฺถุ นิฏฺาปิตํ.
สโมธานปริวาสกถา นิฏฺิตา.
สุกฺกวิสฺสฏฺิกถา จ นิฏฺิตา.
อคฺฆสโมธานปริวาสกถา
๑๓๔. ตโต ¶ เอกาปตฺติมูลกฺจ อาปตฺติวฑฺฒนกฺจาติ ทฺเว นเย ทสฺเสตฺวา อคฺฆสโมธานปริวาโส ทสฺสิโต.
ตโต ¶ สฺจิจฺจ อนาโรจิตาปตฺติวตฺถุํ ทสฺเสตฺวา สฺจิจฺจ อชานนอสฺสรณเวมติกภาเวหิ อนาโรจิตาย อาปตฺติยา ปจฺฉา ลชฺชิธมฺเม วา าณสรณนิพฺเพมติกภาเวสุ วา อุปฺปนฺเนสุ ยํ กาตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิธ ปน ภิกฺขเว’’ติอาทินา นเยน ปาฬิ ปิตา. ตโต อชานนอสฺสรณเวมติกปฏิจฺฉนฺนานํ อปฺปฏิจฺฉนฺนภาวํ ทสฺเสตุํ ตเถว ปาฬิ ปิตา.
อคฺฆสโมธานปริวาสกถา นิฏฺิตา.
ทฺเวมาสปริวาสกถา
๑๓๘. ตโต ทฺวินฺนํ อาปตฺตีนํ ทฺเวมาสปฏิจฺฉนฺนานํ เอกมาสปริวาสยาจนวตฺถุํ ทสฺเสตฺวา อสฺจิจฺจ อชานนอสฺสรณเวมติกภาเวหิ อนาโรจิเต อิตรสฺมึ มาเส ปจฺฉา ลชฺชิธมฺมาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ ยํ กาตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตุํ อชานนอสฺสรณเวมติกปฏิจฺฉนฺนสฺส จ อาปนฺนภาวํ ทสฺเสตุํ ปุริมนเยเนว ปาฬิ ปิตา.
ทฺเวมาสปริวาสกถา นิฏฺิตา.
สุทฺธนฺตปริวาสาทิกถา
๑๕๖. ตโต ‘‘อาปตฺติปริยนฺตํ น ชานาติ, รตฺติปริยนฺตํ น ชานาตี’’ติอาทินา นเยน สุทฺธนฺตปริวาโส ทสฺสิโต.
๑๖๐. ตโต ¶ ปรํ ปาริวาสิกํ อาทึ กตฺวา วิพฺภมิตฺวา ปุนอุปสมฺปนฺนาทีสุ ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ปาฬิ ปิตา.
๑๖๕. ตตฺถ ‘‘อนฺตรา สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปชฺชติ ปริมาณา อปฺปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติอาทีสุ อาปตฺติปริจฺเฉทวเสน ปริมาณาโย เจว อปฺปฏิจฺฉนฺนาโย จาติ อตฺโถ.
๑๖๖. ปจฺฉิมสฺมึ ¶ อาปตฺติกฺขนฺเธติ เอโกว โส อาปตฺติกฺขนฺโธ, ปจฺฉา ฉาทิตตฺตา ปน ‘‘ปจฺฉิมสฺมึ อาปตฺติกฺขนฺเธ’’ติ วุตฺตํ. ปุริมสฺมินฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
๑๘๐. ววตฺถิตา สมฺภินฺนาติ สภาควิสภาคานเมเวตํ ปริยายวจนํ.
สุทฺธนฺตปริวาสาทิกถา นิฏฺิตา.
ทฺเวภิกฺขุวารเอกาทสกาทิกถา
๑๘๑. ตโต ¶ ปรํ โย ปฏิจฺฉาเทติ, ตสฺมึ ปฏิปตฺติทสฺสนตฺถํ ‘‘ทฺเว ภิกฺขู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ มิสฺสกนฺติ ถุลฺลจฺจยาทีหิ มิสฺสกํ. สุทฺธกนฺติ สงฺฆาทิเสสํ วินา ลหุกาปตฺติกฺขนฺธเมว.
๑๘๔. ตโต ปรํ อวิสุทฺธวิสุทฺธภาวทสฺสนตฺถํ ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ พฺยฺชนโต วา อธิปฺปายโต วา อนุตฺตานํ นาม กิฺจิ นตฺถิ, ตสฺมา ตฺจ อิโต ปุพฺเพ อวุตฺตฺจ สพฺพํ ปาฬิอนุสาเรเนว เวทิตพฺพนฺติ.
ทฺเวภิกฺขุวารเอกาทสกาทิกถา นิฏฺิตา.
สมุจฺจยกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สมถกฺขนฺธกํ
สมฺมุขาวินยกถา
๑๘๖-๑๘๗. สมถกฺขนฺธเก ¶ ¶ – ‘‘อธมฺมวาที ปุคฺคโล’’ติอาทีนิ ฉ มาติกาปทานิ นิกฺขิปิตฺวา ‘‘อธมฺมวาที ปุคฺคโล ธมฺมวาทึ ปุคฺคลํ สฺาเปตี’’ติอาทินา นเยน วิตฺถาโร วุตฺโต. ตตฺถ สฺาเปตีติ การณปติรูปกานิ วตฺวา ปริโตเสตฺวา ชานาเปติ. นิชฺฌาเปตีติ ยถา โส ตํ อตฺถํ นิชฺฌายติ, โอโลเกติ; เอวํ กโรติ. เปกฺขติ อนุเปกฺขตีติ ยถา โส ตํ อตฺถํ เปกฺขติ เจว ปุนปฺปุนฺจ เปกฺขติ; เอวํ กโรติ. ทสฺเสติ อนุทสฺเสตีติ เตสฺเว ปริยายวจนานิ. อธมฺเมน วูปสมฺมตีติ ยสฺมา โส อธมฺมเมว ‘‘อยํ ธมฺโม’’ติอาทินา นเยน โมเหตฺวา ทสฺเสติ, ตสฺมา อธมฺเมน วูปสมฺมติ นาม.
๑๘๘. ธมฺเมน วูปสมฺมตีติ ยสฺมา ธมฺมวาที ธมฺมเมว ‘‘อยํ ธมฺโม’’ติอาทินา นเยน อโมเหตฺวา ทสฺเสติ, ตสฺมา ธมฺเมน วูปสมฺมติ นาม.
สมฺมุขาวินยกถา นิฏฺิตา.
สติวินยกถา
๑๙๕. ปฺจิมานิ ¶ ภิกฺขเว ธมฺมิกานิ สติวินยสฺส ทานานีติ เอตฺถ สุทฺธสฺส อนาปตฺติกสฺส ทานํ เอกํ, อนุวทิตสฺส ทานํ เอกํ, ยาจิตสฺส ทานํ เอกํ, สงฺเฆน ทานํ เอกํ, ธมฺเมน สมคฺคทานํ เอกนฺติ เอวํ ปฺจ. เอตานิ ปน เอเกกองฺควเสน น ลพฺภนฺติ, ตสฺมา ¶ เทสนามตฺตเมเวตํ, ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ ปน สติวินยทานํ ธมฺมิกนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตตฺถ จ อนุวทนฺตีติ โจเทนฺติ. เสสํ อุตฺตานเมว. อยํ ปน สติวินโย ขีณาสวสฺเสว ทาตพฺโพ น อฺสฺส, อนฺตมโส อนาคามิโนปิ. โส จ โข อฺเน โจทิยมานสฺเสว, น อโจทิยมานสฺส. ทินฺเน จ ปน ตสฺมึ โจทกสฺส กถา น รุหติ. โจเทนฺโตปิ ‘‘อยํ ขีณาสโว สติวินยลทฺโธ, โก ตุยฺหํ กถํ คเหสฺสตี’’ติ อปสาเทตพฺพตํ อาปชฺชติ.
สติวินยกถา นิฏฺิตา.
อมูฬฺหวินยกถา
๑๙๖. ภาสิตปริกฺกนฺตนฺติ ¶ วาจาย ภาสิตํ กาเยน ปริกฺกนฺตํ; ปริกฺกมิตฺวา กตนฺติ อตฺโถ. สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตาติ เอตฺถ สรตุ อายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตา; อายสฺมา เอวรูปิยา อาปตฺติยาติ อยมตฺโถ. อาปชฺชิตฺวาติ วา ปาโ, ตสฺสตฺโถ – ปมํ อาปชฺชิตฺวา ปจฺฉา ตํ อาปตฺตึ สรตุ อายสฺมาติ.
อมูฬฺหวินยกถา นิฏฺิตา.
เยภุยฺยสิกากถา
๒๐๒. เยภุยฺยสิกาย วูปสเมตุนฺติ เอตฺถ ยสฺสา กิริยาย ธมฺมวาทิโน พหุตรา, เอสา เยภุยฺยสิกา นาม.
๒๐๔. อธมฺมิกสลากคฺคาเหสุ โอรมตฺตกนฺติ ปริตฺตํ อปฺปมตฺตกํ ภณฺฑนมตฺตเมว. น จ คติคตนฺติ ทฺเว ตโย อาวาเส น คตํ, ตตฺถ ตตฺเถว วา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ อวินิจฺฉิตํ. น จ สริตสาริตนฺติ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ เตหิ ภิกฺขูหิ สยํ สริตํ วา อฺเหิ สาริตํ วา น โหติ. ชานาตีติ สลากํ คาเหนฺโต ชานาติ ‘‘อธมฺมวาที พหุตรา’’ติ. อปฺเปว นามาติ อิมินา นีหาเรน สลากาย คาหิยมานาย ‘‘อปิ นาม อธมฺมวาทิโน พหุตรา อสฺสู’’ติ อยมสฺส อชฺฌาสโย โหติ. อปเรสุปิ ทฺวีสุ เอเสว นโย.
อธมฺเมน ¶ คณฺหนฺตีติ ¶ อธมฺมวาทิโน ‘‘เอวํ มยํ พหู ภวิสฺสามา’’ติ ทฺเว ทฺเว สลากาโย คณฺหนฺติ. วคฺคา คณฺหนฺตีติ ทฺเว ธมฺมวาทิโน เอกํ ธมฺมวาทิสลากํ คณฺหนฺติ ‘‘เอวํ ธมฺมวาทิโน น พหู ภวิสฺสนฺตี’’ติ มฺมานา. น จ ยถาทิฏฺิยา คณฺหนฺตีติ ธมฺมวาทิโน หุตฺวา ‘‘พลวปกฺขํ ภชิสฺสามา’’ติ อธมฺมวาทิสลากํ คณฺหนฺติ. ธมฺมิกสลากคฺคาเหสุ อยเมวตฺโถ ปริวตฺเตตฺวา เวทิตพฺโพ. เอวํ สลากํ คาเหตฺวา สเจ พหุตรา ธมฺมวาทิโน โหนฺติ; ยถา เต วทนฺติ, เอวํ ตํ อธิกรณํ วูปสเมตพฺพํ, เอวํ เยภุยฺยสิกาย วูปสนฺตํ โหติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน ปรโตปิ อาคมิสฺสติ.
เยภุยฺยสิกากถา นิฏฺิตา.
ตสฺสปาปิยสิกากถา
๒๐๗. อสุจีติ ¶ อสุจีหิ กายวจีกมฺเมหิ สมนฺนาคโต. อลชฺชีติ สฺจิจฺจ อาปชฺชนาทินา อลชฺชิลกฺขเณน สมนฺนาคโต. สานุวาโทติ สอุปวาโท. อิติ อิเมสฺจ ติณฺณํ องฺคานํ วเสน ตีณิ กรณานิ, สงฺเฆน กรณํ, ธมฺเมน สมคฺเคน กรณนฺติ อิมานิ จ ทฺเวติ ปฺจ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมสฺส กรณานิ นาม โหนฺติ. เสสเมตฺถ ตชฺชนียาทีสุ วุตฺตนยเมว. อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – อิทฺหิ โย ปาปุสฺสนฺนตาย ปาปิโย ปุคฺคโล, ตสฺส กตฺตพฺพโต ‘‘ตสฺสปาปิยสิกากมฺม’’นฺติ วุจฺจติ.
ตสฺสปาปิยสิกากถา นิฏฺิตา.
ติณวตฺถารกาทิกถา
๒๑๒. กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตายาติ กกฺขฬภาวาย เจว วาฬภาวาย จ. เภทายาติ สงฺฆเภทาย. สพฺเพเหว เอกชฺฌนฺติ กสฺสจิ ฉนฺทํ อนาหริตฺวา คิลาเนปิ ตตฺเถว อาเนตฺวา เอกโต สนฺนิปติตพฺพํ. ติณวตฺถารเกน วูปสเมยฺยาติ เอตฺถ อิทํ กมฺมํ ติณวตฺถารกสทิสตฺตา ‘‘ติณวตฺถารโก’’ติ วุตฺตํ. ยถา หิ คูถํ วา มุตฺตํ วา ฆฏฺฏิยมานํ ทุคฺคนฺธตาย พาธติ, ติเณหิ อวตฺถริตฺวา สุปฺปฏิจฺฉาทิตสฺส ปนสฺส โส คนฺโธ น พาธติ; เอวเมว ยํ อธิกรณํ ¶ มูลานุมูลํ คนฺตฺวา วูปสมิยมานํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺตติ, ตํ อิมินา กมฺเมน วูปสนฺตํ คูถํ วิย ติณวตฺถารเกน ปฏิจฺฉนฺนํ ¶ สุวูปสนฺตํ โหตีติ อิทํ กมฺมํ ติณวตฺถารกสทิสตฺตา ‘‘ติณวตฺถารโก’’ติ วุตฺตํ.
๒๑๓. ถุลฺลวชฺชนฺติ ปาราชิกฺเจว สงฺฆาทิเสสฺจ. คิหิปฏิสํยุตฺตนฺติ คิหีนํ หีเนน ขุํสนวมฺภนธมฺมิกปฏิสฺสเวสุ อาปนฺนํ อาปตฺตึ.
๒๑๔. เอวฺจ ปน ภิกฺขเว เต ภิกฺขู ตาหิ อาปตฺตีหิ วุฏฺิตา โหนฺตีติ เอวํ ติณวตฺถารกกมฺมวาจาย กตาย กมฺมวาจาปริโยสาเน ยตฺตกา ตตฺถ สนฺนิปติตา อนฺตมโส สุตฺตาปิ สมาปนฺนาปิ อฺวิหิตาปิ สพฺเพ เต ภิกฺขู ยาว อุปสมฺปทมณฺฑลโต ปฏฺาย ถุลฺลวชฺชฺจ คิหิปฏิสํยุตฺตฺจ เปตฺวา อวเสสา อาปตฺติโย อาปนฺนา, สพฺพาหิ ตาหิ อาปตฺตีหิ วุฏฺิตา โหนฺติ. เย ปน ‘‘น ¶ เมตํ ขมตี’’ติ อฺมฺํ ทิฏฺาวิกมฺมํ กโรนฺติ, เตหิ วา สทฺธึ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวาปิ ตตฺถ อนาคตา, อาคนฺตฺวา วา ฉนฺทํ ทตฺวา ปริเวณาทีสุ นิสินฺนา, เต อาปตฺตีหิ น วุฏฺหนฺติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘เปตฺวา ทิฏฺาวิกมฺมํ เปตฺวา เย น ตตฺถ โหนฺตี’’ติ.
ติณวตฺถารกาทิกถา นิฏฺิตา.
อธิกรณกถา
๒๑๕. ภิกฺขุนีนํ อนุปขชฺชาติ ภิกฺขุนีนํ อนฺโต ปวิสิตฺวา. วิวาทาธิกรณาทีนํ วจนตฺโถ ทุฏฺโทสวณฺณนายํ วุตฺโตเยว. วิปจฺจตาย โวหาโรติ จิตฺตทุกฺขตฺถํ โวหาโร; ผรุสวจนนฺติ อตฺโถ. โย ตตฺถ อนุวาโทติ โย เตสุ อนุวทนฺเตสุ อุปวาโท. อนุวทนาติ อาการนิทสฺสนเมตํ; อุปวทนาติ อตฺโถ. อนุลฺลปนา อนุภณนาติ อุภยํ อนุวทนเววจนมตฺตเมว. อนุสมฺปวงฺกตาติ ปุนปฺปุนํ กายจิตฺตวาจาหิ ตตฺเถว สมฺปวงฺกตา; อนุวทนภาโวติ อตฺโถ. อพฺภุสฺสหนตาติ ‘‘กสฺมา เอวํ น อุปวทิสฺสามิ, อุปวทิสฺสามิเยวา’’ติ อุสฺสาหํ กตฺวา อนุวทนา. อนุพลปฺปทานนฺติ ปุริมวจนสฺส การณํ ทสฺเสตฺวา ปจฺฉิมวจเนน พลปฺปทานํ.
กิจฺจยตา ¶ กรณียตาติ เอตฺถ กิจฺจเมว กิจฺจยํ, กิจฺจยสฺส ภาโว กิจฺจยตา, กรณียสฺส ภาโว กรณียตา; อุภยมฺเปตํ ¶ สงฺฆกมฺมสฺเสว อธิวจนํ. อปโลกนกมฺมนฺติอาทิ ปน ตสฺเสว ปเภทวจนํ. ตตฺถ อปโลกนกมฺมํ นาม สีมฏฺกสงฺฆํ โสเธตฺวา ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา ติกฺขตฺตุํ สาเวตฺวา กตฺตพฺพกมฺมํ. ตฺติกมฺมํ นาม วุตฺตนเยเนว สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา เอกาย ตฺติยา กตฺตพฺพกมฺมํ. ตฺติทุติยกมฺมํ นาม วุตฺตนเยเนว สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา เอกาย ตฺติยา เอกาย จ อนุสฺสาวนายาติ เอวํ ตฺติทุติยาย อนุสฺสาวนาย กตฺตพฺพกมฺมํ. ตฺติจตุตฺถกมฺมํ นาม วุตฺตนเยเนว สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา เอกาย ตฺติยา ตีหิ จ อนุสฺสาวนาหีติ เอวํ ตฺติจตุตฺถาหิ ตีหิ อนุสฺสาวนาหิ กตฺตพฺพกมฺมํ.
ตตฺถ อปโลกนกมฺมํ อปโลเกตฺวาว กาตพฺพํ, ตฺติกมฺมาทิวเสน น กาตพฺพํ. ตฺติกมฺมมฺปิ เอกํ ตฺตึ เปตฺวาว กาตพฺพํ, อปโลกนกมฺมาทิวเสน น กาตพฺพํ. ตฺติทุติยกมฺมํ ปน อปโลเกตฺวา กตฺตพฺพมฺปิ อตฺถิ, อกตฺตพฺพมฺปิ อตฺถิ. ตตฺถ สีมาสมฺมุติ สีมาสมูหนนํ กถินทานํ กถินุพฺภาโร ¶ กุฏิวตฺถุเทสนา วิหารวตฺถุเทสนาติ อิมานิ ฉ กมฺมานิ ครุกานิ, อปโลเกตฺวา กาตุํ น วฏฺฏนฺติ. ตฺติทุติยกมฺมวาจํ สาเวตฺวาว กาตพฺพานิ. อวเสสา เตรส สมฺมุติโย เสนาสนคฺคาหกมตกจีวรทานาทิสมฺมุติโย จาติ เอวรูปานิ ลหุกกมฺมานิ อปโลเกตฺวาปิ กาตุํ วฏฺฏนฺติ. ตฺติกมฺมตฺติจตุตฺถกมฺมวเสน ปน น กาตพฺพเมว. ตฺติจตุตฺถกมฺมํ ตฺติฺจ ติสฺโส จ กมฺมวาจาโย สาเวตฺวาว กาตพฺพํ, อปโลกนกมฺมาทิวเสน น กาตพฺพนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขโป.
วิตฺถารโต ปน อิมานิ จตฺตาริ กมฺมานิ ‘‘กติหากาเรหิ วิปชฺชนฺตี’’ติอาทินา นเยน ปริวาราวสาเน กมฺมวคฺเค เอเตสํ วินิจฺฉโย อาคโตเยว. ยํ ปน ตตฺถ อนุตฺตานํ, ตํ กมฺมวคฺเคเยว วณฺณยิสฺสาม. เอวฺหิ สติ น อฏฺาเน วณฺณนา ภวิสฺสติ, อาทิโต ปฏฺาย จ ¶ ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส วิฺาตตฺตา สุวิฺเยฺโย ภวิสฺสติ.
๒๑๖. วิวาทาธิกรณสฺส กึ มูลนฺติอาทีนิ ปาฬิวเสเนว เวทิตพฺพานิ.
๒๒๐. ‘‘วิวาทาธิกรณํ ¶ สิยา กุสล’’นฺติอาทีสุ เยน วิวทนฺติ, โส จิตฺตุปฺปาโท วิวาโท, สมเถหิ จ อธิกรณียตาย อธิกรณนฺติ เอวมาทินา นเยน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.
๒๒๒. อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากตํ, นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสลนฺติ เอตฺถ สนฺธาย ภาสิตวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ยสฺมิฺหิ ปถวิขณนาทิเก อาปตฺตาธิกรเณ กุสลจิตฺตํ องฺคํ โหติ, ตสฺมึ สติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ, ตสฺมา นยิทํ องฺคปฺปโหนกจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. อิทํ ปน สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ ตาว อาปตฺตาธิกรณํ โลกวชฺชํ, ตํ เอกนฺตโต อกุสลเมว, ตตฺถ ‘‘สิยา อกุสล’’นฺติ วิกปฺโป นตฺถิ. ยํ ปน ปณฺณตฺติวชฺชํ, ตํ ยสฺมา สฺจิจฺจ ‘‘อิมํ อาปตฺตึ วีติกฺกมามี’’ติ วีติกฺกมนฺตสฺเสว อกุสลํ โหติ, อสฺจิจฺจ ปน กิฺจิ อชานนฺตสฺส สหเสยฺยาทิวเสน อาปชฺชโต อพฺยากตํ โหติ, ตสฺมา ตตฺถ สฺจิจฺจาสฺจิจฺจวเสน อิมํ วิกปฺปภาวํ ¶ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ – ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ, นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ.
สเจ ปน ‘‘ยํ กุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, อิทํ วุจฺจติ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ วเทยฺย, อจิตฺตกานํ ปน เอฬกโลมปทโสธมฺมาทิสมุฏฺานานมฺปิ กุสลจิตฺตํ อาปชฺเชยฺย, น จ ตตฺถ วิชฺชมานมฺปิ กุสลจิตฺตํ อาปตฺติยา องฺคํ. กายวจีวิฺตฺติวเสน ปน จลิตปฺปวตฺตานํ กายวาจานํ อฺตรเมว องฺคํ, ตฺจ รูปกฺขนฺธปริยาปนฺนตฺตา อพฺยากตนฺติ.
ยํ ชานนฺโตติอาทิมฺหิ ปน อยมตฺโถ – ยํ จิตฺตํ อาปตฺติยา องฺคํ โหติ, เตน วตฺถุํ ชานนฺโต ‘‘อิทํ วีติกฺกมามี’’ติ จ วีติกฺกมากาเรน สทฺธึ ชานนฺโต สฺชานนฺโต วีติกฺกมเจตนาวเสน เจเตตฺวา ปกปฺเปตฺวา อุปกฺกมวเสน มทฺทนฺโต อภิวิตริตฺวา นิราสงฺกจิตฺตํ เปเสตฺวา ยํ อาปตฺตาธิกรณํ วีติกฺกมํ อาปชฺชติ, ตสฺส เอวํ วีติกฺกมโต ¶ โย วีติกฺกโม, อิทํ วุจฺจติ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ อกุสล’’นฺติ.
อพฺยากตวาเรปิ ยํ จิตฺตํ อาปตฺติยา องฺคํ โหติ, ตสฺส อภาเวน อชานนฺโต วีติกฺกมากาเรน จ สทฺธึ อชานนฺโต อสฺชานนฺโต อาปตฺติองฺคภูตาย วีติกฺกมเจตนาย อภาเวน อเจเตตฺวา สฺจิจฺจ มทฺทนสฺส อภาเวน อนภิวิตริตฺวา นิราสงฺกจิตฺตํ อเปเสตฺวา ยํ ¶ อาปตฺตาธิกรณํ วีติกฺกมํ อาปชฺชติ, ตสฺส เอวํ วีติกฺกมโต โย วีติกฺกโม, อิทํ วุจฺจติ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ อพฺยากต’’นฺติ.
๒๒๔. อยํ วิวาโท โน อธิกรณนฺติอาทีสุ สมเถหิ อธิกรณียตาย อภาวโต โนอธิกรณนฺติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.
อธิกรณกถา นิฏฺิตา.
อธิกรณวูปสมนสมถกถา
๒๒๘. ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตาติ เอตฺถ จตุวคฺคกรเณ กมฺเม จตฺตาโร, ปฺจวคฺคกรเณ ปฺจ, ทสวคฺคกรเณ ทส, วีสติวคฺคกรเณ วีสติ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตาติ เวทิตพฺพา.
๒๓๐. สุปริคฺคหิตนฺติ ¶ สุฏฺุ ปริคฺคหิตํ กตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. สมฺปฏิจฺฉิตฺวา จ ปน ‘‘อชฺช ภณฺฑกํ โธวาม, อชฺช ปตฺตํ ปจาม, อชฺเชโก ปลิโพโธ อตฺถี’’ติ มานนิคฺคหตฺถาย กติปาหํ อติกฺกาเมตพฺพํ.
๒๓๑. อนนฺตานิ เจว ภสฺสานิ ชายนฺตีติ อปริมาณานิ อิโต จิโต จ วจนานิ อุปฺปชฺชนฺติ. ‘‘ภาสานี’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. อุพฺพาหิกาย สมฺมนฺนิตพฺโพติ อปโลเกตฺวา วา สมฺมนฺนิตพฺโพ ปรโต วุตฺตาย ตฺติทุติยาย วา กมฺมวาจาย. เอวํ สมฺมเตหิ ปน ภิกฺขูหิ วิสุํ วา นิสีทิตฺวา ตสฺสาเยว วา ปริสาย ‘‘อฺเหิ อสมฺมเตหิ น กิฺจิ กเถตพฺพ’’นฺติ สาเวตฺวา ตํ อธิกรณํ วินิจฺฉิตพฺพํ.
๒๓๓. ตตฺราสฺสาติ ตสฺสํ ปริสติ ภเวยฺย. เนว สุตฺตํ อาคตนฺติ น มาติกา อาคตา. โน สุตฺตวิภงฺโคติ วินโยปิ น ปคุโณ. พฺยฺชนจฺฉายาย อตฺถํ ปฏิพาหตีติ พฺยฺชนมตฺตเมว คเหตฺวา อตฺถํ ปฏิเสเธติ. ชาตรูปรชตเขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณาทีสุ วินยธเรหิ ภิกฺขูหิ อาปตฺติยา การิยมาเน ทิสฺวา ‘‘กึ อิเม อาปตฺติยา กาเรถ, ‘นนุ ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณา ¶ ปฏิวิรโต โหตี’ติ เอวํ สุตฺเต ปฏิวิรติมตฺตเมว วุตฺตํ, นตฺถิ เอตฺถ อาปตฺตี’’ติ วทติ. อปโร ¶ ธมฺมกถิโก สุตฺตสฺส อาคตตฺตา โอลมฺเพตฺวา นิวาเสนฺตานํ อาปตฺติยา อาโรปิยมานาย ‘‘กึ อิเมสํ อาปตฺตึ โรเปถ, ‘นนุ ปริมณฺฑลํ นิวาเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา’ติ เอวํ สิกฺขากรณมตฺตเมเวตฺถ วุตฺตํ, นตฺถิ เอตฺถ อาปตฺตี’’ติ วทติ.
๒๓๔. ยถา พหุตรา ภิกฺขูติ เอตฺถ เอเกนปิ อธิกา พหุตราว โก ปน วาโท ทฺวีหิ ตีหีติ.
อธิกรณวูปสมนสมถกถา นิฏฺิตา.
ติวิธสลากคฺคาหกถา
๒๓๕. สฺตฺติยาติ สฺาปนตฺถาย. คูฬฺหกนฺติอาทีสุ อลชฺชุสฺสนฺนาย ปริสาย คูฬฺหโก สลากคฺคาโห กาตพฺโพ, ลชฺชุสฺสนฺนาย ปริสาย วิวฏโก, พาลุสฺสนฺนาย สกณฺณชปฺปโก. วณฺณาวณฺณาโย กตฺวาติ ธมฺมวาทีนฺจ อธมฺมวาทีนฺจ สลากาโย นิมิตฺตสฺํ อาโรเปตฺวา อฺมฺํ วิสภาคา กาตพฺพา. ตโต ตา สพฺพาปิ จีวรโภเค ¶ กตฺวา วุตฺตนเยน คาเหตพฺพา. ทุคฺคโหติ ปจฺจุกฺกฑฺฒิตพฺพนฺติ ‘‘ทุคฺคหิตา สลากาโย’’ติ วตฺวา ปุน คเหตฺวา ยาวตติยํ คาเหตพฺพา. สุคฺคโหติ สาเวตพฺพนฺติ เอกสฺมิมฺปิ ธมฺมวาทิมฺหิ อติเรกชาเต ‘‘สุคฺคหิตา สลากาโย’’ติ สาเวตพฺพํ. ยถา จ เต ธมฺมวาทิโน วทนฺติ ตถา ตํ อธิกรณํ วูปสเมตพฺพนฺติ. อถ ยาวตติยมฺปิ อธมฺมวาทิโนว พหุตรา โหนฺติ, อชฺช ‘‘อกาโล, สฺเว ชานิสฺสามา’’ติ วุฏฺหิตฺวา อลชฺชีนํ ปกฺขเภทตฺถาย ธมฺมวาทิปกฺขํ ปริเยสิตฺวา ปุนทิวเส สลากคฺคาโห กาตพฺโพ. อยํ คูฬฺหโก สลากคฺคาโห.
สกณฺณชปฺปเก ปน คหิเต วตฺตพฺโพติ เอตฺถ สเจ สงฺฆตฺเถโร อธมฺมวาทิสลากํ คณฺหาติ, โส เอวํ อวโพเธตพฺโพ – ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห มหลฺลกา วโยอนุปฺปตฺตา, ตุมฺหากํ เอตํ น ยุตฺตํ, อยํ ปน ธมฺมวาทิสลากา’’ติ อสฺส อิตรา สลากา ทสฺเสตพฺพา. สเจ โส ตํ คณฺหาติ, ทาตพฺพา. อถ เนว อวพุชฺฌติ, ตโต ‘‘มา กสฺสจิ อาโรเจหี’’ติ วตฺตพฺโพ. เสสํ วุตฺตนยเมว. วิวฏโก วิวฏตฺโถเยว.
ติวิธสลากคฺคาหกถา นิฏฺิตา.
ตสฺสปาปิยสิกาวินยกถา
๒๓๘. ปาราชิกสามนฺตํ ¶ ¶ วาติ เอตฺถ เมถุนธมฺเม ปาราชิกสามนฺตํ นาม ทุกฺกฏํ โหติ. อทินฺนาทานาทีสุ ถุลฺลจฺจยํ. นิพฺเพเนฺตนฺติ ‘‘น สรามี’’ติ วจเนน นิพฺเพยมานํ. อติเวเตีติ ‘‘อิงฺฆายสฺมา’’ติอาทิวจเนหิ อติเวิยติ. สรามิ โข อหํ อาวุโสติ ปาราชิกปฏิจฺฉาทนตฺถาย เอวํ ปฏิชานาติ. ปุน เตน อติเวิยมาโน ‘‘สรามิ โข’’ติ ปฏิฺํ ทตฺวา ‘‘อิทานิ มํ นาเสสฺสนฺตี’’ติ ภเยน ‘‘ทวาย เม’’ติอาทิมาห. เอตสฺส ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ กาตพฺพํ. สเจ สีลวา ภวิสฺสติ, วตฺตํ ปริปูเรตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธึ ลภติ, โน เจ ตถา นาสิตโกว ภวิสฺสติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานตฺถเมวาติ.
ตสฺสปาปิยสิกาวินยกถา นิฏฺิตา.
สมถกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกํ
ขุทฺทกวตฺถุกถา
๒๔๓. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก ¶ ¶ – มลฺลมุฏฺิกาติ มุฏฺิกมลฺลา. คามมุทฺทวาติ ฉวิราคมณฺฑนานุยุตฺตา นาคริกมนุสฺสา. คามโมทฺทวาติปิ ปาโ; เอเสวตฺโถ. ถมฺเภติ นฺหานติตฺเถ นิขณิตฺวา ปิตตฺถมฺเภ.
กุฏฺเฏติ อิฏฺกาสิลาทารุกุฏฺฏานํ อฺตรสฺมึ. อฏฺฏาเน นฺหายนฺตีติ เอตฺถ อฏฺฏานํ นาม รุกฺขํ ผลกํ วิย ตจฺเฉตฺวา อฏฺปทากาเรน ราชิโย ฉินฺทิตฺวา นฺหานติตฺเถ นิขณนฺติ, ตตฺถ จุณฺณานิ อากิริตฺวา มนุสฺสา กายํ ฆํสนฺติ. คนฺธพฺพหตฺถเกนาติ นฺหานติตฺเถ ปิเตน ทารุมยหตฺเถน, เตน กิร จุณฺณานิ คเหตฺวา มนุสฺสา สรีรํ ฆํสนฺติ ¶ . กุรุวินฺทกสุตฺติยาติ กุรุวินฺทกปาสาณจุณฺณานิ ลาขาย พนฺธิตฺวา กตคุฬิกกลาปโก วุจฺจติ, ตํ อุโภสุ อนฺเตสุ คเหตฺวา สรีรํ ฆํสนฺติ. วิคฺคยฺห ปริกมฺมํ การาเปนฺตีติ อฺมฺํ สรีเรน สรีรํ ฆํสนฺติ. มลฺลกํ นาม มกรทนฺตเก ฉินฺทิตฺวา มลฺลกมูลสณฺาเนน กตํ มลฺลกนฺติ วุจฺจติ, อิทํ คิลานสฺสาปิ น วฏฺฏติ.
๒๔๔. อกตมลฺลกํ นาม ทนฺเต อจฺฉินฺทิตฺวา กตํ, อิทํ อคิลานสฺเสว น วฏฺฏติ; อิฏฺกาขณฺฑํ ปน กปาลขณฺฑํ วา วฏฺฏติ. อุกฺกาสิกนฺติ วตฺถวฏฺฏึ; ตสฺมา นฺหายนฺตสฺส ยสฺส กสฺสจิ นฺหานสาฏกวฏฺฏิยา ปิฏฺึ ฆํสิตุํ วฏฺฏติ. ปุถุปาณิกนฺติ หตฺถปริกมฺมํ วุจฺจติ, ตสฺมา สพฺเพสํ หตฺเถน ปิฏฺิปริกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ.
๒๔๕. วลฺลิกาติ ¶ กณฺณโต นิกฺขนฺตมุตฺโตลมฺพกาทีนํ เอตํ อธิวจนํ; น เกวลฺจ วลฺลิกา เอว, ยํกิฺจิ กณฺณปิฬนฺธนํ อนฺตมโส ตาลปณฺณมฺปิ น วฏฺฏติ. ปามงฺคนฺติ ยํกิฺจิ ปลมฺพกสุตฺตํ. กณฺสุตฺตกนฺติ ยํกิฺจิ คีวูปคอาภรณํ. กฏิสุตฺตกนฺติ ยํกิฺจิ กฏิปิฬนฺธนํ อนฺตมโส สุตฺตตนฺตุมตฺตมฺปิ. โอวฏฺฏิกนฺติ วลยํ. กายูราทีนิ ปากฏาเนว, อกฺขกานํ เหฏฺา พาหาภรณํ ยํกิฺจิ อาภรณํ น วฏฺฏติ.
๒๔๖. ทุมาสิกํ ¶ วา ทุวงฺคุลํ วาติ เอตฺถ สเจ เกสา อนฺโตทฺเวมาเส ทฺวงฺคุลํ ปาปุณนฺติ, อนฺโตทฺเวมาเสว ฉินฺทิตพฺพา. ทฺวงฺคุเลหิ อติกฺกาเมตุํ น วฏฺฏติ. สเจปิ น ทีฆา, ทฺเวมาสโต เอกทิวสมฺปิ อติกฺกาเมตุํ น วฏฺฏติเยว; เอวมยํ อุภเยนปิ อุกฺกฏฺปริจฺเฉโทว วุตฺโต, ตโต โอรํ ปน นวฏฺฏนภาโว นาม นตฺถิ.
โกจฺเฉน โอสณฺเนฺตีติ โกจฺเฉน โอลิขิตฺวา สนฺนิสีทาเปนฺติ. ผณเกนาติ ทนฺตมยาทีสุ เยน เกนจิ. หตฺถผณเกนาติ ¶ หตฺเถเนว ผณกิจฺจํ กโรนฺตา องฺคุลีหิ โอสณฺเนฺติ. สิตฺถเตลเกนาติ มธุสิตฺถกนิยฺยาสาทีสุ เยน เกนจิ จิกฺกเลน. อุทกเตลเกนาติ อุทกมิสฺสเกน เตเลน. มณฺฑนตฺถาย สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํ, อุทฺธโลเมน ปน อนุโลมนิปาตนตฺถํ หตฺถํ เตเมตฺวา สีสํ ปฺุฉิตพฺพํ. อุณฺหาภิตตฺตรชสิรานมฺปิ อลฺลหตฺเถน ปฺุฉิตุํ วฏฺฏติ.
๒๔๗. น ภิกฺขเว อาทาเส วา อุทกปตฺเต วาติ เอตฺถ กํสปตฺตาทีนิปิ เยสุ มุขนิมิตฺตํ ปฺายติ, สพฺพานิ อาทาสสงฺขเมว คจฺฉนฺติ. กฺชิยาทีนิปิ จ อุทกปตฺตสงฺขเมว. ตสฺมา ยตฺถ กตฺถจิ โอโลเกนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. อาพาธปจฺจยาติ ‘‘สฺฉวิ นุ โข เม วโณ, อุทาหุ น ตาวา’’ติ ชานนตฺถํ; ‘‘ชิณฺโณ นุ โขมฺหิ โน’’ติ เอวํ อายุสงฺขารํ โอโลกนตฺถมฺปิ วฏฺฏตีติ วุตฺตํ.
มุขํ อาลิมฺปนฺตีติ วิปฺปสนฺนฉวิราคกเรหิ มุขาเลปเนหิ อาลิมฺปนฺติ. อุมฺมทฺเทนฺตีติ นานาอุมฺมทฺทเนหิ อุมฺมทฺเทนฺติ. จุณฺเณนฺตีติ มุขจุณฺณเกน มกฺเขนฺติ. มโนสิลิกาย มุขํ ลฺเฉนฺตีติ มโนสิลาย ติลกาทีนิ ลฺฉนานิ กโรนฺติ, ตานิ หริตาลาทีหิปิ น วฏฺฏนฺติเยว. องฺคราคาทโย ปากฏาเยว. สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํ.
๒๔๘. น ¶ ภิกฺขเว นจฺจํ วาติอาทีสุ ยํกิฺจิ นจฺจํ อนฺตมโส โมรนจฺจมฺปิ ทสฺสนาย คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. สยมฺปิ นจฺจนฺตสฺส วา นจฺจาเปนฺตสฺส วา ทุกฺกฏเมว. คีตมฺปิ ยํกิฺจิ นฏคีตํ วา สาธุคีตํ วา อนฺตมโส ทนฺตคีตมฺปิ ‘‘ยํ คายิสฺสามา’’ติ ปุพฺพภาเค โอกูชนฺตา กโรนฺติ, เอตมฺปิ น วฏฺฏติ. สยํ คายนฺตสฺสาปิ คายาเปนฺตสฺสาปิ ทุกฺกฏเมว. วาทิตมฺปิ ยํกิฺจิ ¶ น วฏฺฏติ. ยํ ปน นิฏฺุภนฺโต วา สาสงฺเก วา ิโต อจฺฉริกํ วา โผเฏติ ¶ , ปาณึ วา ปหรติ, ตตฺถ อนาปตฺติ. สพฺพํ อนฺตราราเม ิตสฺส ปสฺสโต อนาปตฺติ. ‘‘ปสฺสิสฺสามี’’ติ วิหารโต วิหารํ คจฺฉนฺตสฺส อาปตฺติเยว. อาสนสาลาย นิสินฺโน ปสฺสติ, อนาปตฺติ. ‘‘ปสฺสิสฺสามี’’ติ อุฏฺหิตฺวา คจฺฉโต อาปตฺติ. วีถิยํ ตฺวา คีวํ ปริวตฺเตตฺวา ปสฺสโตปิ อาปตฺติเยว.
๒๔๙. สรกุตฺตินฺติ สรกิริยํ. ภงฺโค โหตีติ อลทฺธํ อุปฺปาเทตุํ น สกฺโกติ; ลทฺธํ สมาปชฺชิตุํ. ปจฺฉิมา ชนตาติ อมฺหากํ อาจริยาปิ อุปชฺฌายาปิ เอวํ คายึสูติ ปจฺฉิโม ชโน ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชติ; ตเถว คายติ. น ภิกฺขเว อายตเกนาติ เอตฺถ อายตโก นาม ตํ ตํ วตฺตํ ภินฺทิตฺวา อกฺขรานิ วินาเสตฺวา ปวตฺโต. ธมฺเม ปน สุตฺตนฺตวตฺตํ นาม อตฺถิ, ชาตกวตฺตํ นาม อตฺถิ, คาถาวตฺตํ นาม อตฺถิ, ตํ วินาเสตฺวา อติทีฆํ กาตุํ น วฏฺฏติ. จตุรสฺเสน วตฺเตน ปริมณฺฑลานิ ปทพฺยฺชนานิ ทสฺเสตพฺพานิ. สรภฺนฺติ สเรน ภณนํ. สรภฺเ กิร ตรงฺควตฺตโธตกวตฺตคลิตวตฺตาทีนิ ทฺวตฺตึส วตฺตานิ อตฺถิ. เตสุ ยํ อิจฺฉติ, ตํ กาตุํ ลภติ. สพฺเพสํ ปทพฺยฺชนํ อวินาเสตฺวา วิการํ อกตฺวา สมณสารุปฺเปน จตุรสฺเสน นเยน ปวตฺตนํเยว ลกฺขณํ.
พาหิรโลมึ อุณฺณินฺติ อุณฺณโลมานิ พหิ กตฺวา อุณฺณปาวารํ ปารุปนฺติ; ตถา ธาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. โลมานิ อนฺโต กตฺวา ปารุปิตุํ วฏฺฏติ. สมณกปฺปกถา ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนายํ วุตฺตา.
๒๕๑. น ภิกฺขเว อตฺตโน องฺคชาตนฺติ องฺคชาตํ ฉินฺทนฺตสฺเสว ถุลฺลจฺจยํ. อฺํ ปน กณฺณนาสาองฺคุลิอาทึ ยํกิฺจิ ฉินฺทนฺตสฺส ตาทิสํ วา ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. อหิกีฏทฏฺาทีสุ ปน อฺอาพาธปจฺจยา วา โลหิตํ วา โมเจนฺตสฺส ฉินฺทนฺตสฺส วา อนาปตฺติ.
๒๕๒. จนฺทนคณฺิ อุปฺปนฺนา ¶ โหตีติ จนฺทนฆฏิกา อุปฺปนฺนา โหติ. โส กิร อุทฺธฺจ อโธ จ ชาลานิ ปริกฺขิปาเปตฺวา คงฺคาย ¶ นทิยา กีฬติ, ตสฺส นทีโสเตน วุยฺหมานา จนฺทนคณฺิ อาคนฺตฺวา ชาเล ลคฺคา, ตมสฺส ปุริสา อาหริตฺวา อทํสุ; เอวํ สา อุปฺปนฺนา โหติ. อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ เอตฺถ ¶ วิกุพฺพนิทฺธิปาฏิหาริยํ ปฏิกฺขิตฺตํ, อธิฏฺานิทฺธิ ปน อปฺปฏิกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา.
น ภิกฺขเว โสวณฺณมโย ปตฺโตติอาทีสุ สเจปิ คิหี ภตฺตคฺเค สุวณฺณตฏฺฏิกาทีสุ พฺยฺชนํ กตฺวา อุปนาเมนฺติ, อามสิตุมฺปิ น วฏฺฏติ. ผลิกมยกาจมยกํสมยานิ ปน ตฏฺฏิกาทีนิ ภาชนานิ ปุคฺคลิกปริโภเคเนว น วฏฺฏนฺติ, สงฺฆิกปริโภเคน วา คิหิวิกฏานิ วา วฏฺฏนฺติ. ‘‘ตมฺพโลหมโยปิ ปตฺโตว น วฏฺฏติ, ถาลกํ ปน วฏฺฏตี’’ติ อิทํ สพฺพํ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. มณิมโยติ เอตฺถ ปน อินฺทนีลาทิมณิมโย วุตฺโต. กํสมโยติ เอตฺถ วฏฺฏโลหมโยปิ สงฺคหิโต.
๒๕๓. ลิขิตุนฺติ ตนุกรณตฺถาเยตํ วุตฺตํ. ปกติมณฺฑลนฺติ มกรทนฺตจฺฉินฺนกมณฺฑลเมว.
๒๕๔. อาวฏฺฏิตฺวาติ อฺมฺํ ปหริตฺวา. ปตฺตาธารกนฺติ เอตฺถ ‘‘ทนฺตวลฺลิเวตฺตาทีหิ กเต ภูมิอาธารเก ตโย, ทารุอาธารเก ทฺเว ปตฺเต อุปรูปริ เปตุํ วฏฺฏตี’’ติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. มหาอฏฺกถายํ ปน วุตฺตํ – ‘‘ภูมิอาธารเก ติณฺณํ ปตฺตานํ อโนกาโส, ทฺเว เปตุํ วฏฺฏติ. ทารุอาธารกทณฺฑาธารเกสุปิ สุสชฺชิเตสุ เอเสว นโย. ภมโกฏิสทิโส ปน ทารุอาธารโก ตีหิ ทณฺฑเกหิ พทฺโธ ทณฺฑกาธาโร จ เอกสฺสปิ ปตฺตสฺส อโนกาโส, ตตฺถ เปตฺวาปิ หตฺเถน คเหตฺวา เอว นิสีทิตพฺพํ. ภูมิยํ ปน นิกฺกุชฺชิตฺวา เอกเมว เปตพฺพ’’นฺติ.
มิฑฺฒนฺเตติ อาลินฺทกมิฑฺฒิกาทีนํ อนฺเต. สเจ ปน ปริวตฺเตตฺวา ตตฺเถว ปติฏฺาติ, เอวรูปาย วิตฺถิณฺณาย มิฑฺฒิยา เปตุํ วฏฺฏติ. ปริภณฺฑนฺเตติ พาหิรปสฺเส กตาย ตนุกมิฑฺฒิกาย ¶ อนฺเต. มิฑฺฒิยํ วุตฺตนเยเนเวตฺถาปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
โจฬกนฺติ ¶ ยํ ปตฺถริตฺวา ปตฺโต ปียติ; ตสฺมึ ปน อสติ กฏสารเก วา ตฏฺฏิกาย วา มตฺติกาปริภณฺฑกตาย ภูมิยา วา ยตฺถ น ทุสฺสติ, ตถารูปาย วาลิกาย วา เปตุํ วฏฺฏติ. ปํสุรชาทีสุ ปน ขรภูมิยํ วา เปนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. ปตฺตมาฬกํ อิฏฺกาหิ วา ทารูหิ วา กาตุํ วฏฺฏติ ¶ . ปตฺตกุณฺโฑลิกาติ มหามุขกุณฺฑสณฺานา ภณฺฑกุกฺขลิกา วุจฺจติ. โย ลคฺเคยฺยาติ ยตฺถ กตฺถจิ ลคฺเคนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว. จีวรวํเสปิ พนฺธิตฺวา เปตุํ น วฏฺฏติ. ภณฺฑกฏฺปนตฺถเมว วา กตํ โหตุ นิสีทนสยนตฺถํ วา ยตฺถ กตฺถจิ มฺเจ วา ปีเ วา เปนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, อฺเน ปน ภณฺฑเกน สทฺธึ พนฺธิตฺวา เปตุํ วฏฺฏติ. อฏนิยํ พนฺธิตฺวา โอลมฺเพตุํ วา วฏฺฏติ, พนฺธิตฺวาปิ อุปริ เปตุํ น วฏฺฏติเยว. สเจ ปน มฺโจ วา ปีํ วา อุกฺขิปิตฺวา จีวรวํสาทีสุ อฏฺฏกฉนฺเนน ปิตํ โหติ, ตตฺถ เปตุํ วฏฺฏติ. อํสวทฺธนเกน อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา องฺเก เปตุํ วฏฺฏติ. ฉตฺเต ภตฺตปูโรปิ อํสกูเฏ ลคฺคิตปตฺโตปิ เปตุํ น วฏฺฏติ, ภณฺฑเกน ปน สทฺธึ พนฺธิตฺวา วา อฏฺฏกํ กตฺวา วา ปิเต โย โกจิ เปตุํ วฏฺฏติ.
๒๕๕. ปตฺตหตฺเถนาติ เอตฺถ น เกวลํ ยสฺส ปตฺโต หตฺเถ, โส เอว ปตฺตหตฺโถ, น เกวลฺจ กวาฏเมว ปณาเมตุํ น ลภติ; อปิจ โข ปน หตฺเถ วา ปิฏฺิปาเท วา ยตฺถ กตฺถจิ สรีราวยเว ปตฺตสฺมึ สติ หตฺเถน วา ปาเทน วา สีเสน วา เยน เกนจิ สรีราวยเวน กวาฏํ วา ปณาเมตุํ ฆฏิกํ วา อุกฺขิปิตุํ สูจึ วา กฺุจิกาย อปาปุริตุํ น ลภติ. อํสกูเฏ ปน ปตฺตํ ลคฺเคตฺวา ยถาสุขํ อวาปุริตุํ ลภติ.
ตุมฺพกฏาหนฺติ ¶ ลาพุกฏาหํ วุจฺจติ, ตํ ปริหริตุํ น วฏฺฏติ. ลภิตฺวา ปน ตาวกาลิกํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. ฆฏิกฏาเหปิ เอเสว นโย. ฆฏิกฏาหนฺติ ฆฏิกปาลํ. อภุํ เมติ อุตฺราสวจนเมตํ. สพฺพปํสุกูลิเกนาติ เอตฺถ จีวรฺจ มฺจปีฺจ ปํสุกูลํ วฏฺฏติ, อชฺโฌหรณียํ ปน ทินฺนกเมว คเหตพฺพํ.
จลกานีติ จพฺเพตฺวา อปวิทฺธามิสานิ. อฏฺิกานีติ มจฺฉมํสอฏฺิกานิ. อุจฺฉิฏฺโทกนฺติ มุขวิกฺขาลโนทกํ. เอเตสุ ยํกิฺจิ ปตฺเตน นีหรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. ปตฺตํ ปฏิคฺคหํ กตฺวา หตฺถํ โธวิตุมฺปิ น ลภติ. หตฺถโธตปาทโธตอุทกมฺปิ ปตฺเต อากิริตฺวา นีหริตุํ น วฏฺฏติ. อนุจฺฉิฏฺํ สุทฺธปตฺตํ อุจฺฉิฏฺหตฺเถน คณฺหิตุํ น วฏฺฏติ, วามหตฺเถน ปเนตฺถ อุทกํ ¶ อาสิฺจิตฺวา เอกํ อุทกคณฺฑุสํ ¶ คเหตฺวา อุจฺฉิฏฺหตฺเถน คณฺหิตุํ วฏฺฏติ. เอตฺตาวตาปิ หิ โส อุจฺฉิฏฺปตฺโต โหติ, หตฺถํ ปน พหิ อุทเกน วิกฺขาเลตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติ. มจฺฉมํสผลาผลาทีนิ ขาทนฺโต ยํ ตตฺถ อฏฺึ วา จลกํ วา ฉฑฺเฑตุกาโม โหติ, ตํ ปตฺเต เปตุํ น ลภติ. ยํ ปน ปฏิขาทิตุกาโม โหติ, ตํ ปตฺเต เปตุํ ลภติ. อฏฺิกกณฺฏกาทีนิ ตตฺเถว กตฺวา หตฺเถน ลฺุจิตฺวา ขาทิตุํ วฏฺฏติ. มุขโต นีหฏํ ปน ยํกิฺจิ ปุน ขาทิตุกาโม โหติ, ตํ ปตฺเต เปตุํ น ลภติ. สิงฺคิเวรนาฬิเกรขณฺฑานิ ฑํสิตฺวา ปุน เปตุํ ลภติ.
๒๕๖. นมตกนฺติ สตฺถกเวนกํ ปิโลติกขณฺฑํ. ทณฺฑสตฺถกนฺติ ปิปฺผลกํ วา อฺมฺปิ วา ยํกิฺจิ ทณฺฑํ โยเชตฺวา กตสตฺถกํ.
กณฺณกิตา โหนฺตีติ มลคฺคหิตา โหนฺติ. กิณฺเณน ปูเรตุนฺติ กิณฺณจุณฺเณน ปูเรตุํ. สตฺตุยาติ ¶ หลิทฺทิมิสฺสเกน ปิฏฺจุณฺเณน. สริตกนฺติ ปาสาณจุณฺณํ วุจฺจติ; เตน ปูเรตุํ อนุชานามีติ อตฺโถ. มธุสิตฺถเกน สาเรตุนฺติ มธุสิตฺถเกน มกฺเขตุํ. สริตกํ ปริภิชฺชตีติ ตํ มกฺขิตมธุสิตฺถกํ ภิชฺชติ. สริตสิปาฏิกนฺติ มธุสิตฺถกปิโลติกํ; สตฺถโกสกสิปาฏิยา ปน สริตสิปาฏิกาย อนุโลมาติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. กถินนฺติ นิสฺเสณิมฺปิ ตตฺถ อตฺถริตพฺพกฏสารกกิลฺชานํ อฺตรมฺปิ. กถินรชฺชุนฺติ ยาย ทุปฏฺฏจีวรํ สิพฺพนฺตา กถิเน จีวรมฺปิ พนฺธนฺติ. กถินํ นปฺปโหตีติ ทีฆสฺส ภิกฺขุโน ปมาเณน กตํ กถินํ; ตตฺถ รสฺสสฺส ภิกฺขุโน จีวรํ ปตฺถริยมานํ นปฺปโหติ, อนฺโตเยว โหติ; ทณฺฑเก น ปาปุณาตีติ อตฺโถ. ทณฺฑกถินนฺติ ตสฺส มชฺเฌ อิตรสฺส ภิกฺขุโน ปมาเณน อฺํ นิสฺเสณึ พนฺธิตุํ อนุชานามีติ อตฺโถ.
พิทลกนฺติ ทณฺฑกถินปฺปมาเณน กฏสารกสฺส ปริยนฺเต ปฏิสํหริตฺวา ทุคุณกรณํ. สลากนฺติ ทุปฏฺฏจีวรสฺส อนฺตเร ปเวสนสลากํ. วินนฺธนรชฺชุนฺติ มหานิสฺเสณิยา สทฺธึ ขุทฺทกํ นิสฺเสณึ วินนฺธิตุํ รชฺชุํ. วินนฺธนสุตฺตนฺติ ขุทฺทกนิสฺเสณิยา จีวรํ วินนฺธิตุํ สุตฺตกํ. วินนฺธิตฺวา จีวรํ สิพฺเพตุนฺติ เตน สุตฺตเกน ตตฺถ จีวรํ วินนฺธิตฺวา สิพฺพิตุํ. วิสมา โหนฺตีติ กาจิ ขุทฺทกา โหนฺติ, กาจิ มหนฺตา. กฬิมฺภกนฺติ ปมาณสฺากรณํ ยํกิฺจิ ตาลปณฺณาทึ. โมฆสุตฺตกนฺติ วฑฺฒกีนํ ทารูสุ ¶ กาฬสุตฺเตน วิย หลิทฺทิสุตฺเตน สฺากรณํ ¶ . องฺคุลิยา ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ สูจิมุขํ องฺคุลิยา ปฏิจฺฉนฺติ. ปฏิคฺคหนฺติ องฺคุลิโกสกํ.
๒๕๗. อาเวสนวิตฺถกํ นาม ยํกิฺจิ ปาติจงฺโกฏกาทิ. อุจฺจวตฺถุกนฺติ ปํสุํ อากิริตฺวา อุจฺจวตฺถุกํ กาตุํ ¶ อนุชานามีติ อตฺโถ. โอคุมฺเผตฺวา อุลฺลิตฺตาวลิตฺตํ กาตุนฺติ ฉทนํ โอธุนิตฺวา ฆนทณฺฑกํ กตฺวา อนฺโต เจว พหิ จ มตฺติกาย ลิมฺปิตุนฺติ อตฺโถ. โคฆํสิกายาติ เวฬุํ วา รุกฺขทณฺฑํ วา อนฺโตกตฺวา เตน สทฺธึ สงฺฆริตุนฺติ อตฺโถ. พนฺธนรชฺชุนฺติ ตถา สงฺฆริตสฺส พนฺธนรชฺชุํ.
๒๕๘. กฏจฺฉุปริสฺสาวนํ นาม ตีสุ ทณฺฑเกสุ วินนฺธิตฺวา กตํ.
๒๕๙. โย น ทเทยฺยาติ อปริสฺสาวนกสฺเสว โย น ททาติ, ตสฺส อาปตฺติ. โย ปน อตฺตโน หตฺเถ ปริสฺสาวเน วิชฺชมาเนปิ ยาจติ, ตสฺส น อกามา ทาตพฺพํ. ทณฺฑปริสฺสาวนนฺติ รชกานํ ขารปริสฺสาวนํ วิย จตูสุ ปาเทสุ พทฺธนิสฺเสณิกาย สาฏกํ พนฺธิตฺวา มชฺเฌทณฺฑเก อุทกํ อาสิฺจิตพฺพํ, ตํ อุโภปิ โกฏฺาเส ปูเรตฺวา ปริสฺสวติ. โอตฺถรกํ นาม ยํ อุทเก โอตฺถริตฺวา ฆฏเกน อุทกํ คณฺหนฺติ, ตฺหิ จตูสุ ทณฺฑเกสุ วตฺถํ พนฺธิตฺวา อุทเก จตฺตาโร ขาณุเก นิขณิตฺวา เตสุ พนฺธิตฺวา สพฺพปริยนฺเต อุทกโต โมเจตฺวา มชฺเฌ โอตฺถริตฺวา ฆเฏน อุทกํ คณฺหนฺติ. มกสกุฏิกาติ จีวรกุฏิกา วุจฺจติ.
๒๖๐. อภิสนฺนกายาติ เสมฺหาทิโทสุสฺสนฺนกายา. อคฺคฬวฏฺฏิ นาม ทฺวารพาหาย สมปฺปมาโณเยว อคฺคฬตฺถมฺโภ วุจฺจติ, ยตฺถ ตีณิ จตฺตาริ ฉิทฺทานิ กตฺวา สูจิโย เทนฺติ. กปิสีสกํ นาม ทฺวารพาหํ วิชฺฌิตฺวา ตตฺถ ปเวสิโต อคฺคฬปาสโก วุจฺจติ. สูจิกาติ ตตฺถ มชฺเฌ ฉิทฺทํ กตฺวา ปเวสิตา. ฆฏิกาติ อุปริ โยชิตา. มณฺฑลิกํ กาตุนฺติ นีจวตฺถุกํ จินิตุํ. ธูมเนตฺตนฺติ ธูมนิกฺขมนฉิทฺทํ. วาเสตุนฺติ คนฺเธน วาเสตุํ. อุทกฏฺานนฺติ อุทกตฺถปนฏฺานํ. ตตฺถ ฆเฏน อุทกํ เปตฺวา ¶ สราวเกน วฬฺเชตพฺพํ. โกฏฺโกติ ทฺวารโกฏฺโก.
๒๖๑. ติสฺโส ¶ ปฏิจฺฉาทิโยติ เอตฺถ ชนฺตาฆรปฏิจฺฉาทิ จ อุทกปฏิจฺฉาทิ จ ปริกมฺมํ ¶ กโรนฺตสฺเสว วฏฺฏติ, เสเสสุ อภิวาทนาทีสุ น วฏฺฏติ. วตฺถปฏิจฺฉาทิ สพฺพกมฺเมสุ วฏฺฏติ. อุทกํ น โหตีติ นฺหาโนทกํ น โหติ.
๒๖๒. ตุลนฺติ ปณฺณิกานํ วิย อุทกอุพฺพาหนกตุลํ. กรกฏโก วุจฺจติ โคเณ วา โยเชตฺวา หตฺเถหิ วา คเหตฺวา ทีฆวรตฺตาทีหิ อากฑฺฒนยนฺตํ. จกฺกวฏฺฏกนฺติ อรหฏฆฏิยนฺตํ. จมฺมขณฺฑํ นาม ตุลาย วา กรกฏเก วา โยเชตพฺพกํ จมฺมภาชนํ. ปากฏา โหตีติ อปริกฺขิตฺตา โหติ. อุทกปฺุฉนีติ ทณฺฑมยาปิ วิสาณมยาปิ ทารุมยาปิ วฏฺฏติ, ตสฺสา อสติ โจฬเกนาปิ อุทกํ ปจฺจุทฺธริตุํ วฏฺฏติ.
๒๖๓. อุทกมาติกนฺติ อุทกสฺส อาคมนมาติกํ. นิลฺเลขชนฺตาฆรํ นาม อาวิทฺธปกฺขปาสกํ วุจฺจติ, โคปานสีนํ อุปริ มณฺฑเล ปกฺขปาสเก เปตฺวา กตกูฏจฺฉทนสฺเสตํ นามํ. จาตุมาสํ นิสีทเนนาติ นิสีทเนน จตฺตาโร มาเส น วิปฺปวสิตพฺพนฺติ อตฺโถ.
๒๖๔. ปุปฺผาภิกิณฺเณสูติ ปุปฺเผหิ สนฺถเตสุ. นมตกํ นาม เอฬกโลเมหิ กตํ อวายิมํ จมฺมขณฺฑปริหาเรน ปริภฺุชิตพฺพํ. อาสิตฺตกูปธานํ นาม ตมฺพโลเหน วา รชเตน วา กตาย เปฬาย เอตํ อธิวจนํ, ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ปน ทารุมยาปิ น วฏฺฏติ. มโฬริกาติ ทณฺฑธารโก วุจฺจติ. ยฏฺิอาธารกปณฺณาธารกปจฺฉิกปิฏฺานิปิ เอตฺเถว ปวิฏฺานิ. อาธารกสงฺเขปคมนโต หิ ปฏฺาย ฉิทฺทํ วิทฺธมฺปิ อวิทฺธมฺปิ ¶ วฏฺฏติเยว. เอกภาชเนติ เอตฺถ สเจ เอโก ภิกฺขุ ภาชนโต ผลํ วา ปูวํ วา คเหตฺวา คจฺฉติ, ตสฺมึ อปคเต อิตรสฺส เสสกํ ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. อิตรสฺสาปิ ตสฺมึ ขีเณ ปุน คเหตุํ วฏฺฏติ.
๒๖๕. อฏฺหงฺเคหีติ เอตฺถ เอเกเกนปิ องฺเคน สมนฺนาคตสฺส อนฺโตสีมาย วา นิสฺสีมํ คนฺตฺวา นทีอาทีสุ วา นิกฺกุชฺชิตุํ วฏฺฏติเยว. เอวํ นิกฺกุชฺชิเต ปน ปตฺเต ตสฺส เคเห โกจิ เทยฺยธมฺโม น คเหตพฺโพ ¶ – ‘‘อสุกสฺส เคเห ภิกฺขํ มา คณฺหิตฺถา’’ติ อฺเสุ วิหาเรสุปิ เปเสตพฺพํ. อุกฺกุชฺชนกาเล ปน ยาวตติยํ ยาจาเปตฺวา หตฺถปาสํ วิชหาเปตฺวา ตฺติทุติยกมฺเมน อุกฺกุชฺชิตพฺโพ.
๒๖๘. ปุรกฺขตฺวาติ ¶ อคฺคโต กตฺวา. สํหรนฺตูติ สํหริยนฺตุ. เจลปฏิกนฺติ เจลสนฺถรํ. โส กิร ‘‘สเจ อหํ ปุตฺตํ ลจฺฉามิ, อกฺกมิสฺสติ เม ภควา เจลปฏิก’’นฺติ อิมินา อชฺฌาสเยน สนฺถริ, อภพฺโพ เจส ปุตฺตลาภาย; ตสฺมา ภควา น อกฺกมิ. ยทิ อกฺกเมยฺย, ปจฺฉา ปุตฺตํ อลภนฺโต ‘‘นายํ สพฺพฺู’’ติ ทิฏฺึ คณฺเหยฺย. อิทํ ตาว ภควโต อนกฺกมเน การณํ. ยสฺมา ปน ภิกฺขูปิ เย อชานนฺตา อกฺกเมยฺยุํ, เต คิหีนํ ปริภูตา ภเวยฺยุํ; ตสฺมา ภิกฺขู ปริภวโต โมเจตุํ สิกฺขาปทํ ปฺเปสิ. อิทํ สิกฺขาปทปฺาปเน การณํ.
มงฺคลตฺถาย ยาจิยมาเนนาติ อปคตคพฺภา วา โหตุ ครุคพฺภา วา, เอวรูเปสุ าเนสุ มงฺคลตฺถาย ยาจิยมาเนน อกฺกมิตุํ วฏฺฏติ. โธตปาทกํ นาม ปาทโธวนฏฺาเน โธเตหิ ปาเทหิ อกฺกมนตฺถาย ปจฺจตฺถรณํ อตฺถตํ โหติ, ตํ อกฺกมิตุํ วฏฺฏติ.
๒๖๙. กตกํ นาม ปทุมกณฺณิกาการํ ปาทฆํสนตฺถํ กณฺฏเก อุฏฺาเปตฺวา กตํ. ตํ วฏฺฏํ วา โหตุ จตุรสฺสาทิเภทํ วา, พาหุลิกานุโยคตฺตา ปฏิกฺขิตฺตเมว, เนว ปฏิคฺคเหตุํ น ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. สกฺขราติ ปาสาโณ วุจฺจติ; ปาสาณเผณโกปิ วฏฺฏติ. วิธูปนนฺติ วีชนี วุจฺจติ ¶ . ตาลวณฺฏํ ปน ตาลปณฺเณหิ วา กตํ โหตุ เวฬุทนฺตวิลีเวหิ วา โมรปิฺเฉหิ วา จมฺมวิกตีหิ วา สพฺพํ วฏฺฏติ. มกสพีชนี ทนฺตมยวิสาณมยทณฺฑกาปิ วฏฺฏติ, วากมยพีชนิยา เกตกปาโรหกุนฺตาลปณฺณาทิมยาปิ สงฺคหิตา.
๒๗๐. คิลานสฺส ฉตฺตนฺติ เอตฺถ ยสฺส กายฑาโห วา ปิตฺตโกโป วา โหติ, จกฺขุ วา ทุพฺพลํ, อฺโ วา โกจิ อาพาโธ วินา ฉตฺเตน อุปฺปชฺชติ, ตสฺส คาเม วา อรฺเ วา ฉตฺตํ วฏฺฏติ. วสฺเส ปน จีวรคุตฺตตฺถํ วาฬมิคโจรภเยสุ จ อตฺตคุตฺตตฺถมฺปิ วฏฺฏติ. เอกปณฺณจฺฉตฺตํ ปน สพฺพตฺเถว วฏฺฏติ.
อสิสฺสาติ ¶ อสิ อสฺส. วิชฺโชตลตีติ วิชฺโชตติ. ทณฺฑสมฺมุตินฺติ เอตฺถ ปมาณยุตฺโต จตุหตฺโถเยว ทณฺโฑ สมฺมนฺนิตฺวา ทาตพฺโพ. ตโต อูนาติริตฺโต วินาปิ สมฺมุติยา สพฺเพสํ วฏฺฏติ. สิกฺกา ปน อคิลานสฺส น วฏฺฏติ, คิลานสฺสาปิ สมฺมนฺนิตฺวาว ทาตพฺพา.
๒๗๓. โรมนฺถกสฺสาติ ¶ เอตฺถ เปตฺวา โรมนฺถกํ เสสานํ อาคตํ อุคฺคารํ มุเข สนฺธาเรตฺวา คิลนฺตานํ อาปตฺติ. สเจ ปน อสนฺธาริตเมว ปรคลํ คจฺฉติ, วฏฺฏติ.
ยํ ทิยฺยมานนฺติ ยํ ทายเกหิ ทิยฺยมานํ ปฏิคฺคหิตภาชนโต พหิ ปติตํ, ตํ ภิกฺขุนา สามํ คเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ อนุชานามีติ อตฺโถ. อิทํ โภชนวคฺเค วณฺณิตเมว.
๒๗๔. กุปฺปํ กริสฺสามีติ สทฺทํ กริสฺสามิ. นขาทีหิ นขจฺเฉทเน อาปตฺติ นตฺถิ, อนุรกฺขณตฺถํ ปน นขจฺเฉทนํ อนฺุาตํ. วีสติมฏฺนฺติ วีสติปิ นเข ลิขิตมฏฺเ การาเปนฺติ. มลมตฺตนฺติ นขโต มลมตฺตํ อปกฑฺฒิตุํ อนุชานามีติ อตฺโถ.
๒๗๕. ขุรสิปาฏิกนฺติ ขุรโกสกํ ¶ . มสฺสุํ กปฺปาเปนฺตีติ กตฺตริยา มสฺสุํ เฉทาเปนฺติ. มสฺสุํ วฑฺฒาเปนฺตีติ มสฺสุํ ทีฆํ กาเรนฺติ. โคโลมิกนฺติ หนุกมฺหิ ทีฆํ กตฺวา ปิตํ เอฬกมสฺสุ วุจฺจติ. จตุรสฺสกนฺติ จตุโกณํ. ปริมุขนฺติ อุเร โลมสํหรณํ. อฑฺฒทุกนฺติ อุทเร โลมราชิฏฺปนํ. อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ มสฺสุกปฺปาปนาทีสุ สพฺพตฺถ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อาพาธปฺปจฺจยา สมฺพาเธ โลมนฺติ คณฺฑวณรุธิอาทิอาพาธปฺปจฺจยา. กตฺตริกายาติ คณฺฑวณรุธิสีสโรคาพาธปฺปจฺจยา. สกฺขราทีหิ นาสิกาโลมคฺคาหาปเน อาปตฺติ นตฺถิ. อนุรกฺขณตฺถํ ปน สณฺฑาโส อนฺุาโต. น ภิกฺขเว ปลิตํ คาหาเปตพฺพนฺติ เอตฺถ ยํ ภมุกาย วา นลาเฏ วา ทาิกาย วา อุคฺคนฺตฺวา พีภจฺฉํ ิตํ, ตาทิสํ โลมํ ปลิตํ วา อปลิตํ วา คาหาเปตุํ วฏฺฏติ.
๒๗๗. กํสปตฺถริกาติ กํสภณฺฑวาณิชา. พนฺธนมตฺตนฺติ วาสิกตฺตรยฏฺิอาทีนํ พนฺธนมตฺตํ.
๒๗๘. น ¶ ภิกฺขเว อกายพนฺธเนนาติ เอตฺถ อพนฺธิตฺวา นิกฺขมนฺเตน ยตฺถ สรติ, ตตฺถ พนฺธิตพฺพํ. อาสนสาลาย พนฺธิสฺสามีติ คนฺตุํ วฏฺฏติ. สริตฺวา ยาว น พนฺธติ, น ตาว ปิณฺฑาย จริตพฺพํ. กลาพุกํ นาม พหุรชฺชุกํ. เทฑฺฑุภกํ นาม อุทกสปฺปสีสสทิสํ. มุรชํ นาม มุรชวฏฺฏิสณฺานํ เวเตฺวา กตํ. มทฺทวีณํ นาม ปามงฺคสณฺานํ. อีทิสฺหิ เอกมฺปิ น วฏฺฏติ, ปเคว พหูนิ. ปฏฺฏิกํ สูกรนฺตกนฺติ เอตฺถ ปกติวีตา วา มจฺฉกณฺฏกวายิมา วา ¶ ปฏฺฏิกา วฏฺฏติ, เสสา กฺุชรจฺฉิกาทิเภทา น วฏฺฏนฺติ. สูกรนฺตกํ นาม กฺุชิกาโกสกสณฺานํ โหติ. เอกรชฺชุกํ ปน มุทฺทิกกายพนฺธนฺจ สูกรนฺตกํ อนุโลเมติ. อนุชานามิ ภิกฺขเว มุรชํ มทฺทวีณนฺติ อิทํ ทสาสุเยว อนฺุาตํ ¶ . ปามงฺคทสา เจตฺถ จตุนฺนํ อุปริ น วฏฺฏติ. โสภณํ นาม เวเตฺวา มุขวฏฺฏิสิพฺพนํ. คุณกํ นาม มุทิงฺคสณฺาเนน สิพฺพนํ; เอวํ สิพฺพิตา หิ อนฺตา ถิรา โหนฺติ. ปวนนฺโตติ ปาสนฺโต วุจฺจติ.
๒๘๐. หตฺถิโสณฺฑกํ นาม นาภิมูลโต หตฺถิโสณฺฑสณฺานํ โอลมฺพกํ กตฺวา นิวตฺถํ โจฬิกอิตฺถีนํ นิวาสนํ วิย. มจฺฉวาฬกํ นาม เอกโต ทสนฺตํ เอกโต ปาสนฺตํ โอลมฺเพตฺวา นิวตฺถํ. จตุกณฺณกํ นาม อุปริ ทฺเว, เหฏฺโต ทฺเวติ เอวํ จตฺตาโร กณฺเณ ทสฺเสตฺวา นิวตฺถํ. ตาลวณฺฏกํ นาม ตาลวณฺฏากาเรน สาฏกํ โอลมฺเพตฺวา นิวาสนํ. สตวลิกํ นาม ทีฆสาฏกํ อเนกกฺขตฺตุํ โอภฺชิตฺวา โอวฏฺฏิกํ กโรนฺเตน นิวตฺถํ, วามทกฺขิณปสฺเสสุ วา นิรนฺตรํ วลิโย ทสฺเสตฺวา นิวตฺถํ. สเจ ปน ชาณุโต ปฏฺาย เอกา วา ทฺเว วา วลิโย ปฺายนฺติ, วฏฺฏติ.
สํเวลฺลิยํ นิวาเสนฺตีติ มลฺลกมฺมการาทโย วิย กจฺฉํ พนฺธิตฺวา นิวาเสนฺติ; เอวํ นิวาเสตุํ คิลานสฺสปิ มคฺคปฺปฏิปนฺนสฺสปิ น วฏฺฏติ. ยมฺปิ มคฺคํ คจฺฉนฺตา เอกํ วา ทฺเว วา โกเณ อุกฺขิปิตฺวา อนฺตรวาสกสฺส อุปริ ลคฺเคนฺติ, อนฺโต วา เอกํ กาสาวํ ตถา นิวาเสตฺวา พหิ อปรํ นิวาเสนฺติ, สพฺพํ น วฏฺฏติ. คิลาโน ปน อนฺโต กาสาวสฺส โอวฏฺฏิกํ ทสฺเสตฺวา อปรํ อุปริ นิวาเสตุํ ลภติ. อคิลาเนน ทฺเว นิวาเสนฺเตน สคุณํ ¶ กตฺวา นิวาเสตพฺพานิ. อิติ ยฺจ อิธ ปฏิกฺขิตฺตํ, ยฺจ เสขิยวณฺณนายํ; ตํ สพฺพํ วชฺเชตฺวา นิพฺพิการํ ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวาเสตพฺพํ. ยํกิฺจิ วิการํ กโรนฺโต ทุกฺกฏา น มุจฺจติ. น ภิกฺขเว คิหิปารุตํ ปารุปิตพฺพนฺติ เอวํ ปฏิกฺขิตฺตํ คิหิปารุตํ อปารุปิตฺวา, อุโภ กณฺเณ สมํ กตฺวา ปารุปนํ ปริมณฺฑลปารุปนํ นาม, ตํ ปารุปิตพฺพํ.
ตตฺถ ยํกิฺจิ ¶ เสตปฏปารุตํ ปริพฺพาชกปารุตํ เอกสาฏกปารุตํ โสณฺฑปารุตํ อนฺเตปุริกปารุตํ มหาเชฏฺกปารุตํ กุฏิปเวสกปารุตํ พฺราหฺมณปารุตํ ปาฬิการกปารุตนฺติ เอวมาทิ ¶ ปริมณฺฑลลกฺขณโต อฺถา ปารุตํ, สพฺพเมตํ คิหิปารุตํ นาม. ตสฺมา ยถา เสตปฏา อฑฺฒปาลกนิคณฺา ปารุปนฺติ, ยถา จ เอกจฺเจ ปริพฺพาชกา อุรํ วิวริตฺวา ทฺวีสุ อํสกูเฏสุ ปาวุรณํ เปนฺติ, ยถา จ เอกสาฏกา มนุสฺสา นิวตฺถสาฏกสฺส เอเกนนฺเตน ปิฏฺึ ปารุปิตฺวา อุโภ กณฺเณ อุโภสุ อํสกูเฏสุ เปนฺติ, ยถา จ สุราโสณฺฑาทโย สาฏเกน คีวํ ปริกฺขิปนฺตา อุโภ อนฺเต อุทเร วา โอลมฺเพนฺติ; ปิฏฺิยํ วา ขิปนฺติ, ยถา จ อนฺเตปุริกาโย อกฺขิตารกมตฺตํ ทสฺเสตฺวา โอคุณฺิกํ ปารุปนฺติ, ยถา จ มหาเชฏฺา ทีฆสาฏกํ นิวาเสตฺวา ตสฺเสว เอเกนนฺเตน สกลสรีรํ ปารุปนฺติ, ยถา จ กสฺสกา เขตฺตกุฏึ ปวิสนฺตา สาฏกํ ปลิเวเตฺวา อุปกจฺฉเก ปกฺขิปิตฺวา ตสฺเสว เอเกนนฺเตน สรีรํ ปารุปนฺติ, ยถา จ พฺราหฺมณา อุภินฺนํ อุปกจฺฉกานํ อนฺตเรน สาฏกํ ปเวเสตฺวา อํสกูเฏสุ ปกฺขิปนฺติ, ยถา จ ปาฬิการโก ภิกฺขุ เอกํสปารุปเนน ปารุตํ วามพาหุํ วิวริตฺวา จีวรํ อํสกูฏํ อาโรเปติ; เอวํ อปารุปิตฺวา สพฺเพปิ เอเต อฺเ จ เอวรูเป ปารุปนโทเส วชฺเชตฺวา นิพฺพิการํ ปริมณฺฑลํ ปารุปิตพฺพํ. ตถา อปารุปิตฺวา อาราเม วา อนฺตรฆเร วา อนาทเรน ยํกิฺจิ วิการํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.
๒๘๑. มุณฺฑวฏฺฏีติ ยถา รฺโ กุหิฺจิ คจฺฉโต ปริกฺขารภณฺฑวหนมนุสฺสาติ อธิปฺปาโย. อนฺตรากาชนฺติ มชฺเฌ ลคฺเคตฺวา ทฺวีหิ วหิตพฺพภารํ.
๒๘๒. อจกฺขุสฺสนฺติ ¶ จกฺขูนํ หิตํ น โหติ; ปริหานึ ชเนติ. นจฺฉาเทตีติ น รุจฺจติ. อฏฺงฺคุลปรมนฺติ มนุสฺสานํ ปมาณงฺคุเลน ¶ อฏฺงฺคุลปรมํ. อติมฏาหกนฺติ อติขุทฺทกํ.
๒๘๓. ทายํ อาลิมฺเปนฺตีติ ติณวนาทีสุ อคฺคึ เทนฺติ. ปฏคฺคินฺติ ปฏิอคฺคึ. ปริตฺตนฺติ อปฺปหริตกรเณน วา ปริขาขณเนน วา ปริตฺตาณํ. เอตฺถ ปน อนุปสมฺปนฺเน สติ สยํ อคฺคึ ทาตุํ น ลภติ, อสติ อคฺคิมฺปิ ทาตุํ ลภติ, ภูมึ ตจฺเฉตฺวา ติณานิปิ หริตุํ, ปริขมฺปิ ขณิตุํ, อลฺลสาขํ ภฺชิตฺวาปิ อคฺคึ นิพฺพาเปตุํ ลภติ, เสนาสนํ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา ตถา นิพฺพาเปตุํ ลภติเยว. อุทเกน ปน กปฺปิเยเนว ลภติ, น อิตเรน.
๒๘๔. สติ กรณีเยติ สุกฺขกฏฺาทิคฺคหณกิจฺเจ สติ. โปริสิยนฺติ ปุริสปฺปมาณํ. อาปทาสูติ ¶ วาฬมิคาทโย วา ทิสฺวา มคฺคมูฬฺโห วา ทิสา โอโลเกตุกาโม หุตฺวา ทวฑาหํ วา อุทโกฆํ วา อาคจฺฉนฺตํ ทิสฺวา เอวรูปาสุ อาปทาสุ อติอุจฺจมฺปิ รุกฺขํ อาโรหิตุํ วฏฺฏติ.
๒๘๕. กลฺยาณวากฺกรณาติ มธุรสทฺทา. ฉนฺทโส อาโรเปมาติ เวทํ วิย สกฺกตภาสาย วาจนามคฺคํ อาโรเปม. สกาย นิรุตฺติยาติ เอตฺถ สกา นิรุตฺติ นาม สมฺมาสมฺพุทฺเธน วุตฺตปฺปกาโร มาคธิโก โวหาโร.
๒๘๖. โลกายตํ นาม สพฺพํ อุจฺฉิฏฺํ, สพฺพํ อนุจฺฉิฏฺํ, เสโต กาโก, กาโฬ พโก; อิมินา จ อิมินา จ การเณนาติ เอวมาทินิรตฺถกการณปฏิสํยุตฺตํ ติตฺถิยสตฺถํ.
๒๘๘. อนฺตรา อโหสีติ อนฺตริตา อโหสิ ปฏิจฺฉนฺนา.
๒๘๙. อาพาธปฺปจฺจยาติ ยสฺส อาพาธสฺส ลสุณํ เภสชฺชํ; ตปฺปจฺจยาติ อตฺโถ.
๒๙๐. ปสฺสาวปาทุกนฺติ เอตฺถ ปาทุกา อิฏฺกาหิปิ สิลาหิปิ ทารูหิปิ กาตุํ วฏฺฏติ. วจฺจปาทุกายปิ เอเสว นโย. ปริเวณนฺติ วจฺจกุฏิปริกฺเขปพฺภนฺตรํ.
๒๙๓. ยถาธมฺโม ¶ กาเรตพฺโพติ ทุกฺกฏวตฺถุมฺหิ ทุกฺกเฏน ปาจิตฺติยวตฺถุมฺหิ ปาจิตฺติเยน กาเรตพฺโพ. ปหรณตฺถํ ¶ กตํ ปหรณีติ วุจฺจติ, ยสฺส กสฺสจิ อาวุธสงฺขาตสฺเสตํ อธิวจนํ, ตํ เปตฺวา อฺํ สพฺพํ โลหภณฺฑํ อนุชานามีติ อตฺโถ. กตกฺจ กุมฺภการิกฺจาติ เอตฺถ กตกํ วุตฺตเมว. กุมฺภการิกฺจาติ ธนิยสฺเสว สพฺพมตฺติกามยกุฏิ วุจฺจติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ขุทฺทกวตฺถุกถา นิฏฺิตา.
ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. เสนาสนกฺขนฺธกํ
วิหารานุชานนกถา
๒๙๔. เสนาสนกฺขนฺธเก ¶ ¶ – อปฺตฺตํ โหตีติ อนนฺุาตํ โหติ. วิหาโร นาม อฑฺฒโยคาทิมุตฺตโก อวเสสาวาโส. อฑฺฒโยโคติ สุปณฺณวงฺกเคหํ. ปาสาโทติ ทีฆปาสาโท. หมฺมิยนฺติ อุปริอากาสตเล ปติฏฺิตกูฏาคาโร ปาสาโทเยว. คุหาติ อิฏฺกาคุหา สิลาคุหา ทารุคุหา ปํสุคุหา. อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺสาติ อาคตสฺส จ อนาคตสฺส จ จตูสุ ทิสาสุ อปฺปฏิหตจารสฺส จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺส.
๒๙๕. อนุโมทนคาถาสุ – สีตํ อุณฺหนฺติ อุตุวิสภาควเสน วุตฺตํ. สิสิเร จาปิ วุฏฺิโยติ เอตฺถ สิสิโรติ สมฺผุสิตกวาโต วุจฺจติ. วุฏฺิโยติ อุชุกเมฆวุฏฺิโย เอว. เอตานิ สพฺพานิ ปฏิหนฺตีติ อิมินาว ปเทน โยเชตพฺพานิ.
ปฏิหฺตีติ วิหาเรน ปฏิหฺติ. เลณตฺถนฺติ นิลียนตฺถํ. สุขตฺถนฺติ สีตาทิปริสฺสยาภาเวน สุขวิหารตฺถํ. ฌายิตฺุจ วิปสฺสิตุนฺติ อิทมฺปิ ปททฺวยํ ‘‘สุขตฺถฺจา’’ติ อิมินาว ปเทน โยเชตพฺพํ. อิทฺหิ วุตฺตํ โหติ – สุขตฺถฺจ วิหารทานํ, กตมํ สุขตฺถํ? ฌายิตุํ วิปสฺสิตฺุจ ยํ สุขํ, ตทตฺถํ. อถ วา ปรปเทนปิ โยเชตพฺพํ – ฌายิตฺุจ วิปสฺสิตฺุจ วิหารทานํ; อิธ ฌายิสฺสนฺติ วิปสฺสิสฺสนฺตีติ ททโต วิหารทานํ สงฺฆสฺส อคฺคํ พุทฺเธน วณฺณิตํ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘โส จ สพฺพทโท โหติ, โย ททาติ อุปสฺสย’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๔๒).
ยสฺมา ¶ จ อคฺคํ วณฺณิตํ ¶ , ‘‘ตสฺมา หิ ปณฺฑิโต โปโส’’ติ คาถา. วาสเยตฺถ พหุสฺสุเตติ เอตฺถ วิหาเร ปริยตฺติพหุสฺสุเต จ ปฏิเวธพหุสฺสุเต จ วาเสยฺย. เตสํ อนฺนฺจาติ ยํ เตสํ อนุจฺฉวิกํ อนฺนฺจ ปานฺจ วตฺถานิ จ มฺจปีาทิเสนาสนานิ จ, ตํ สพฺพํ เตสุ อุชุภูเตสุ อกุฏิลจิตฺเตสุ. ทเทยฺยาติ นิทเหยฺย. ตฺจ โข วิปฺปสนฺเนน เจตสา น ¶ จิตฺตปฺปสาทํ วิราเธตฺวา, เอวํ วิปฺปสนฺนจิตฺตสฺส หิ เต ตสฺส ธมฺมํ เทเสนฺติ…เป… ปรินิพฺพาติ อนาสโวติ.
๒๙๖. อาวิฺฉนจฺฉิทฺทํ อาวิฺฉนรชฺชุนฺติ เอตฺถ รชฺชุ นาม สเจปิ ทีปินงฺคุฏฺเน กตา โหติ, วฏฺฏติเยว; น กาจิ น วฏฺฏติ. ตีณิ ตาฬานีติ ติสฺโส กฺุจิกาโย. ยนฺตกํ สูจิกนฺติ เอตฺถ ยํ ยํ ชานาติ ตํ ตํ ยนฺตกํ, ตสฺส วิวรณสูจิกฺจ กาตุํ วฏฺฏติ. เวทิกาวาตปานํ นาม เจติเย เวทิกาสทิสํ. ชาลวาตปานํ นาม ชาลกพทฺธํ. สลากวาตปานํ นาม ถมฺภกวาตปานํ. จกฺกลิกนฺติ เอตฺถ โจฬกปาทปฺุฉนํ พนฺธิตุํ อนุชานามีติ อตฺโถ. วาตปานภิสีติ วาตปานปฺปมาเณน ภิสึ กตฺวา พนฺธิตุํ อนุชานามีติ อตฺโถ. มิฑฺฒินฺติ มิฑฺฒกํ. พิทลมฺจกนฺติ เวตฺตมฺจํ; เวฬุวิลีเวหิ วา วีตํ.
๒๙๗. อาสนฺทิโกติ จตุรสฺสปีํ วุจฺจติ. อุจฺจกมฺปิ อาสนฺทิกนฺติ วจนโต เอกโตภาเคน ทีฆปีเมว หิ อฏฺงฺคุลปาทกํ วฏฺฏติ, จตุรสฺสอาสนฺทิโก ปน ปมาณาติกฺกนฺโตปิ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺโพ. สตฺตงฺโค นาม ตีสุ ทิสาสุ อปสฺสยํ กตฺวา กตมฺโจ, อยมฺปิ ปมาณาติกฺกนฺโต วฏฺฏติ. ภทฺทปีนฺติ เวตฺตมยํ ปีํ วุจฺจติ. ปีิกาติ ปิโลติกาพทฺธปีเมว. เอฬกปาทปีํ นาม ทารุปฏฺฏิกาย อุปริ ปาเท เปตฺวา โภชนผลกํ ¶ วิย กตปีํ วุจฺจติ. อามลกวฏฺฏิกปีํ นาม อามลกากาเรน โยชิตํ พหุปาทกปีํ. อิมานิ ตาว ปาฬิยํ อาคตปีานิ. ทารุมยํ ปน สพฺพํ ปีํ วฏฺฏตีติ อยเมตฺถ วินิจฺฉโย. โกจฺฉนฺติ อุสิรมยํ วา มฺุชปพฺพชมยํ วา.
อฏฺงฺคุลปรมํ มฺจปฏิปาทกนฺติ เอตฺถ มนุสฺสานํ ปมาณงฺคุลเมว อฏฺงฺคุลํ. จิมิลิกา นาม ปริกมฺมกตาย ภูมิยา ฉวิสํรกฺขณตฺถาย อตฺถรณํ วุจฺจติ. รุกฺขตูลนฺติ สิมฺพลิรุกฺขาทีนํ เยสํ เกสฺจิ รุกฺขานํ ตูลํ. ลตาตูลนฺติ ขีรวลฺลิอาทีนํ ยาสํ กาสฺจิ วลฺลีนํ ตูลํ. โปฏกิตูลนฺติ โปฏกิติณาทีนํ เยสํ เกสฺจิ ติณชาติกานํ อนฺตมโส ¶ อุจฺฉุนฬาทีนมฺปิ ตูลํ. เอเตหิ ตีหิ สพฺพภูตคามา สงฺคหิตา โหนฺติ. รุกฺขวลฺลิติณชาติโย หิ มฺุจิตฺวา อฺโ ภูตคาโม นาม นตฺถิ, ตสฺมา ยสฺส กสฺสจิ ภูตคามสฺส ตูลํ พิมฺโพหเน ¶ วฏฺฏติ, ภิสึ ปน ปาปุณิตฺวา สพฺพมฺเปตํ อกปฺปิยตูลนฺติ วุจฺจติ. น เกวลฺจ พิมฺโพหเน เอตํ ตูลเมว, หํสโมราทีนํ สพฺพสกุณานํ สีหาทีนํ สพฺพจตุปฺปทานฺจ โลมมฺปิ วฏฺฏติ. ปิยงฺคุปุปฺผพกุฬปุปฺผาทิ ปน ยํกิฺจิ ปุปฺผํ น วฏฺฏติ. ตมาลปตฺตํ สุทฺธเมว น วฏฺฏติ, มิสฺสกํ ปน วฏฺฏติ. ภิสีนํ อนฺุาตํ ปฺจวิธํ อุณฺณาทิตูลมฺปิ วฏฺฏติ.
อทฺธกายิกานีติ อุปฑฺฒกายปฺปมาณานิ, เยสุ กฏิโต ปฏฺาย ยาว สีสํ อุปทหนฺติ. สีสปฺปมาณํ นาม ยสฺส วิตฺถารโต ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณานํ อนฺตรํ มินียมานํ วิทตฺถิ เจว จตุรงฺคุลฺจ โหติ, มชฺฌฏฺานํ มุฏฺิรตนํ โหติ. ทีฆโต ปน ทิยฑฺฒรตนํ วา ทฺวิรตนํ วาติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. อยํ สีสปฺปมาณสฺส อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท. อิโต อุทฺธํ น วฏฺฏติ, เหฏฺา ปน วฏฺฏติ. อคิลานสฺส สีสุปธานฺจ ปาทุปธานฺจาติ ทฺวยเมว วฏฺฏติ ¶ . คิลานสฺส พิมฺโพหนานิ สนฺถริตฺวา อุปริ ปจฺจตฺถรณํ กตฺวา นิปชฺชิตุมฺปิ วฏฺฏติ. ‘‘ยานิ ปน ภิสีนํ อนฺุาตานิ ปฺจ กปฺปิยตูลานิ, เตหิ พิมฺโพหนํ มหนฺตมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ ผุสฺสเทวตฺเถโร อาห. วินยธรอุปติสฺสตฺเถโร ปน ‘‘พิมฺโพหนํ กริสฺสามี’ติ กปฺปิยตูลํ วา อกปฺปิยตูลํ วา ปกฺขิปิตฺวา กโรนฺตสฺส ปมาณเมว วฏฺฏตี’’ติ อาห.
ปฺจ ภิสิโยติ ปฺจหิ อุณฺณาทีหิ ปูริตภิสิโย. ตูลคณนาย หิ เอตาสํ คณนา วุตฺตา. ตตฺถ อุณฺณคฺคหเณน น เกวลํ เอฬกโลมเมว คหิตํ, เปตฺวา มนุสฺสโลมํ ยํกิฺจิ กปฺปิยากปฺปิยมํสชาตีนํ ปกฺขิจตุปฺปทานํ โลมํ, สพฺพํ อิธ อุณฺณคฺคหเณเนว คหิตํ. ตสฺมา ฉนฺนํ จีวรานํ ฉนฺนํ อนุโลมจีวรานฺจ อฺตเรน ภิสิจฺฉวึ กตฺวา ตํ สพฺพํ ปกฺขิปิตฺวา ภิสึ กาตุํ วฏฺฏติ. เอฬกโลมานิ ปน อปกฺขิปิตฺวา กมฺพลเมว จตุคฺคุณํ วา ปฺจคุณํ วา ปกฺขิปิตฺวา กตาปิ อุณฺณภิสิสงฺขฺยเมว คจฺฉติ.
โจฬภิสิอาทีสุ ยํกิฺจิ นวโจฬํ วา ปุราณโจฬํ วา สํหริตฺวา วา อนฺโต ปกฺขิปิตฺวา วา กตา โจฬภิสิ, ยํกิฺจิ วากํ ปกฺขิปิตฺวา กตา วากภิสิ, ยํกิฺจิ ติณํ ปกฺขิปิตฺวา กตา ติณภิสิ, อฺตฺร สุทฺธตมาลปตฺตํ ยํกิฺจิ ปณฺณํ ปกฺขิปิตฺวา กตา ¶ ปณฺณภิสีติ เวทิตพฺพา. ตมาลปตฺตํ ปน อฺเน มิสฺสเมว วฏฺฏติ, สุทฺธํ น วฏฺฏติ. ภิสิยา ปมาณนิยโม ¶ นตฺถิ, มฺจภิสิ ปีภิสิ ภูมตฺถรณภิสิ จงฺกมนภิสิ ปาทปฺุฉนภิสีติ เอตาสํ อนุรูปโต สลฺลกฺเขตฺวา อตฺตโน รุจิวเสน ปมาณํ กาตพฺพํ. ยํ ปเนตํ อุณฺณาทิปฺจวิธตูลมฺปิ ภิสิยํ วฏฺฏติ, ตํ ‘‘มสูรเกปิ วฏฺฏตี’’ติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. เอเตน มสูรกํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธํ โหติ.
มฺจภิสึ ปีเ สนฺถรนฺตีติ มฺจภิสึ ปีเ อตฺถรนฺติ; อตฺถรณตฺถาย หรนฺตีติ ยุชฺชติ. อุลฺโลกํ อกริตฺวาติ เหฏฺา จิมิลิกํ อทตฺวา. โผสิตุนฺติ รชเนน วา ¶ หลิทฺทิยา วา อุปริ ผุสิตานิ ทาตุํ. ภตฺติกมฺมนฺติ ภิสิจฺฉวิยา อุปริ ภตฺติกมฺมํ. หตฺถภตฺตินฺติ ปฺจงฺคุลิภตฺตึ.
๒๙๘. อิกฺกาสนฺติ รุกฺขนิยฺยาสํ วา สิเลสํ วา. ปิฏฺมทฺทนฺติ ปิฏฺขลึ. กุณฺฑกมตฺติกนฺติ กุณฺฑกมิสฺสกมตฺติกํ. สาสปกุฏฺฏนฺติ สาสปปิฏฺํ. สิตฺถเตลกนฺติ วิลีนมธุสิตฺถกํ. อจฺจุสฺสนฺนํ โหตีติ พินฺทุ พินฺทุ หุตฺวา ติฏฺติ. ปจฺจุทฺธริตุนฺติ ปฺุฉิตุํ. คณฺฑุมตฺติกนฺติ คณฺฑุปฺปาทคูถมตฺติกํ. กสาวนฺติ อามลกหรีตกานํ กสาวํ.
๒๙๙. น ภิกฺขเว ปฏิภานจิตฺตนฺติ เอตฺถ น เกวลํ อิตฺถิปุริสรูปเมว, ติรจฺฉานรูปมฺปิ อนฺตมโส คณฺฑุปฺปาทรูปมฺปิ ภิกฺขุโน สยํ กาตุํ วา ‘‘กโรหี’’ติ วตฺตุํ วา น วฏฺฏติ, ‘‘อุปาสก ทฺวารปาลํ กโรหี’’ติ วตฺตุมฺปิ น ลพฺภติ. ชาตกปกรณอสทิสทานาทีนิ ปน ปสาทนียานิ นิพฺพิทาปฏิสํยุตฺตานิ วา วตฺถูนิ ปเรหิ การาเปตุํ ลพฺภติ. มาลากมฺมาทีนิ สยมฺปิ กาตุํ ลพฺภติ.
๓๐๐. อฬกมนฺทาติ เอกงฺคณา มนุสฺสาภิกิณฺณา. ตโย คพฺเภติ เอตฺถ สิวิกาคพฺโภติ จตุรสฺสคพฺโภ. นาฬิกาคพฺโภติ วิตฺถารโต ทิคุณติคุณายาโม ทีฆคพฺโภ. หมฺมิยคพฺโภติ อากาสตเล กูฏาคารคพฺโภ วา มุณฺฑจฺฉทนคพฺโภ วา.
กลงฺกปาทกนฺติ รุกฺขํ วิชฺฌิตฺวา ตตฺถ ขาณุเก อาโกเฏตฺวา กตํ, ตํ อาหริมํ ภิตฺติปาทํ ชิณฺณกุฏฺฏปาทสฺส อุปตฺถมฺภนตฺถํ ภูมิยํ ปติฏฺาเปตุํ อนุชานามีติ ¶ อตฺโถ. ปริตฺตาณกิฏิกนฺติ ¶ วสฺสปริตฺตาณตฺถํ กิฏิกํ. อุทฺทสุธนฺติ วจฺฉกโคมเยน เจว ฉาริกาย จ สทฺธึ มทฺทิตมตฺติกํ.
อาฬินฺโท นาม ปมุขํ วุจฺจติ. ปฆนํ นาม ยํ นิกฺขมนฺตา จ ปวิสนฺตา จ ปาเทหิ หนนฺติ, ตสฺส วิหารทฺวาเร ¶ อุภโต กุฏฺฏํ นีหริตฺวา กตปเทสสฺเสตํ อธิวจนํ, ‘‘ปฆาน’’นฺติปิ วุจฺจติ. ปกุฏฺฏนฺติ มชฺเฌ คพฺภสฺส สมนฺตา ปริยาคาโร วุจฺจติ. ‘‘ปกุฏ’’นฺติปิ ปาโ. โอสารกนฺติ อนาฬินฺทเก วิหาเร วํสํ ทตฺวา ตโต ทณฺฑเก โอสาเรตฺวา กตฉทนปมุขํ. สํสารณกิฏิโก นาม จกฺกลยุตฺโต กิฏิโก.
๓๐๑. ปานียภาชนนฺติ ปิวนฺตานํ ปานียทานภาชนํ. อุฬุงฺโก จ ถาลกฺจ ปานียสงฺขสฺส อนุโลมานิ.
๓๐๓. อเปสีติ ทีฆทารุมฺหิ ขาณุเก ปเวเสตฺวา กณฺฏกสาขาหิ วินนฺธิตฺวา กตํ ทฺวารถกนกํ. ปลิโฆติ คามทฺวาเรสุ วิย จกฺกยุตฺตํ ทฺวารถกนกํ.
๓๐๕. อสฺสตรีหิ ยุตฺตา รถา อสฺสตรีรถา. อามุตฺตมณิกุณฺฑลาติ อามุตฺตมณิกุณฺฑลานิ.
ปรินิพฺพุโตติ กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต. สีติภูโตติ กิเลสาตปาภาเวน สีติภูโต. นิรูปธีติ กิเลสุปธิอภาเวน นิรูปธีติ วุจฺจติ.
สพฺพา อาสตฺติโย เฉตฺวาติ รูปาทีสุ วา วิสเยสุ สพฺพภเวสุ วา ปตฺถนาโย ฉินฺทิตฺวา. หทเย ทรนฺติ จิตฺเต กิเลสทรถํ วิเนตฺวา. เวยฺยายิกนฺติ วยกรณํ วุจฺจติ.
๓๐๗. อาเทยฺยวาโจติ ตสฺส วจนํ พหู ชนา อาทิยิตพฺพํ โสตพฺพํ มฺนฺตีติ อตฺโถ. อาราเม อกํสูติ เย สธนา, เต อตฺตโน ธเนน อกํสุ. เย มนฺทธนา เจว อธนา จ, เตสํ ธนํ อทาสิ. อิติ โส สตสหสฺสกหาปเณ สตสหสฺสคฺฆนกฺจ ภณฺฑํ ทตฺวา ปฺจจตฺตาลีสโยชนิเก อทฺธาเน โยชเน โยชเน วิหารปติฏฺานํ กตฺวา สาวตฺถึ อคมาสิ.
โกฏิสนฺถรํ ¶ ¶ สนฺถราเปสีติ กหาปณโกฏิยา กหาปณโกฏึ ปฏิปาเทตฺวา สนฺถริ. เย ตตฺถ รุกฺขา วา โปกฺขรณิโย วา เตสํ ปริกฺเขปปฺปมาณํ คเหตฺวา อฺสฺมึ าเน สนฺถริตฺวา อทาสิ. เอวมสฺส อฏฺารสโกฏิกํ นิธานํ ปริกฺขยํ อคมาสิ.
กุมารสฺส ¶ เอตทโหสีติ คหปติโน เอวํ พหุธนํ จชนฺตสฺสาปิ มุขสฺส วิปฺปสนฺนาการํ ทิสฺวา เอตํ อโหสิ. โกฏฺกํ มาเปสีติ สตฺตภูมิกํ ทฺวารโกฏฺกปาสาทํ มาเปสิ.
อถ โข อนาถปิณฺฑิโก คหปติ เชตวเน วิหาเร การาเปสิ…เป… มณฺฑเป การาเปสีติ อปราหิปิ อฏฺารสหิ โกฏีหิ เอเต วิหาราทโย การาเปสิ อฏฺกรีสปฺปมาณาย ภูมิยา. วิปสฺสิสฺส หิ ภควโต ปุนพฺพสุมิตฺโต คหปติ โยชนปฺปมาณํ ภูมึ สุวณฺณิฏฺกาสนฺถเรน กิณิตฺวา วิหารํ การาเปสิ. สิขิสฺส ปน สิริวฑฺโฒ คหปติ ติคาวุตปฺปมาณํ สุวณฺณยฏฺิสนฺถเรน, เวสฺสภุสฺส โสตฺถิโช คหปติ อฑฺฒโยชนปฺปมาณํ สุวณฺณผาลสนฺถเรน, กกุสนฺธสฺส ปน อจฺจุโต คหปติ คาวุตปฺปมาณํ สุวณฺณหตฺถิปทสนฺถเรน, โกณาคมนสฺส อุคฺโค คหปติ อฑฺฒคาวุตปฺปมาณํ สุวณฺณิฏฺกาสนฺถเรน, กสฺสปสฺส สุมงฺคโล คหปติ วีสติอุสภปฺปมาณํ สุวณฺณกจฺฉปสนฺถเรน, อมฺหากํ ภควโต สุทตฺโต คหปติ อฏฺกรีสปฺปมาณํ ภูมึ กหาปณสนฺถเรน กิณิตฺวา วิหารํ การาเปสีติ; เอวํ อนุปุพฺเพน ปริหายนฺติ สมฺปตฺติโยติ อลเมว สพฺพสมฺปตฺตีสุ วิรชฺชิตุํ อลํ วิมุจฺจิตุนฺติ.
๓๐๘. ขณฺฑนฺติ ภินฺโนกาโส. ผุลฺลนฺติ ผลิโตกาโส. ปฏิสงฺขริสฺสตีติ ปากติกํ กริสฺสติ. ลทฺธนวกมฺเมน ปน ภิกฺขุนา วาสิผรสุนิขาทนาทีนิ คเหตฺวา สยํ น กาตพฺพํ, กตากตํ ชานิตพฺพํ.
๓๑๐. ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต คนฺตฺวาติ เถโร กิร คิลาเน ปฏิชคฺคนฺโต ชิณฺเณ วุฑฺเฒ สงฺคณฺหนฺโต สพฺพปจฺฉโต อาคจฺฉติ. อิทมสฺส จาริตฺตํ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต คนฺตฺวา’’ติ. อคฺคาสนนฺติ เถราสนํ. อคฺโคทกนฺติ ทกฺขิโณทกํ. อคฺคปิณฺฑนฺติ สงฺฆตฺเถรปิณฺฑํ. อนฺตรา สตฺถีนํ กริตฺวาติ จตุนฺนํ ปาทานํ อนฺตเร กริตฺวา.
๓๑๕. ปติฏฺาเปสีติ ¶ ¶ อฏฺารสโกฏิปริจฺจาคํ กตฺวา ปติฏฺาเปสิ. เอวํ สพฺพาปิ จตุปณฺณาสโกฏิโย ปริจฺจชิ.
วิหารานุชานนกถา นิฏฺิตา.
อาสนปฺปฏิพาหนาทิกถา
๓๑๖. วิปฺปกตโภชโนติ ¶ อนฺตรฆเร วา วิหาเร วา อรฺเ วา ยตฺถ กตฺถจิ ภฺุชมาโน ภิกฺขุ อนิฏฺิเต โภชเน น วุฏฺาเปตพฺโพ. อนฺตรฆเร ปจฺฉา อาคเตน ภิกฺขํ คเหตฺวา คนฺตพฺพํ. สเจ มนุสฺสา วา ภิกฺขู วา ‘‘ปวิสถา’’ติ วทนฺติ, ‘‘มยิ ปวิสนฺเต ภิกฺขู อุฏฺหิสฺสนฺตี’’ติ วตฺตพฺพํ. ‘‘เอถ, ภนฺเต, อาสนํ อตฺถี’’ติ วุตฺเตน ปน ปวิสิตพฺพํ. สเจ โกจิ กิฺจิ น วทติ, อาสนสาลํ คนฺตฺวา อติสมีปํ อคนฺตฺวา สภาคฏฺาเน าตพฺพํ. โอกาเส กเต ‘‘ปวิสถา’’ติ วุตฺเตน ปน ปวิสิตพฺพํ. สเจ ปน ยํ อาสนํ ตสฺส ปาปุณาติ, ตตฺถ อภฺุชนฺโต ภิกฺขุ นิสินฺโน โหติ, ตํ อุฏฺาเปตุํ วฏฺฏติ. ยาคุขชฺชกาทีสุ ปน ยํกิฺจิ ปิวิตฺวา วา ขาทิตฺวา วา ยาว อฺโ อาคจฺฉติ, ตาว นิสินฺนํ ริตฺตหตฺถมฺปิ วุฏฺาเปตุํ น วฏฺฏติ. วิปฺปกตโภชโนเยว หิ โส โหติ.
สเจ วุฏฺาเปตีติ สเจ อาปตฺตึ อติกฺกมิตฺวาปิ วุฏฺาเปติเยว. ปวาริโต จ โหตีติ ยํ โส วุฏฺาเปติ, อยฺจ ภิกฺขุ ปวาริโต จ โหติ, เตน วตฺตพฺโพ – ‘‘คจฺฉ อุทกํ อาหราหี’’ติ. วุฑฺฒตรฺหิ ภิกฺขุํ อาณาเปตุํ อิทเมว เอกํ านนฺติ. สเจ โส อุทกมฺปิ น อาหรติ, ตโต ยฺจ นวกตเรน กตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘สาธุกํ สิตฺถานี’’ติอาทิมาห.
คิลานสฺส ปติรูปํ เสยฺยนฺติ เอตฺถ โย กาสภคนฺทราติสาราทีหิ คิลาโน โหติ, เขฬมลฺลกวจฺจกปาลาทีนิ เปตพฺพานิ โหนฺติ. กุฏฺิ วา โหติ, เสนาสนํ ทูเสติ; เอวรูปสฺส เหฏฺาปาสาทปณฺณสาลาทีสุ อฺตรํ เอกมนฺตํ เสนาสนํ ทาตพฺพํ. ยสฺมึ วสนฺเต เสนาสนํ น ทุสฺสติ, ตสฺส วรเสยฺยาปิ ทาตพฺพาว. โยปิ สิเนหปานวิเรจนนตฺถุกมฺมาทีสุ ยํกิฺจิ เภสชฺชํ กโรติ, สพฺโพ โส คิลาโนเยว, ตสฺสาปิ สลฺลกฺเขตฺวา ปติรูปํ เสนาสนํ ทาตพฺพํ ¶ . เลสกปฺเปนาติ อปฺปเกน สีสาพาธาทิมตฺเตน. ภิกฺขู ¶ คเณตฺวาติ ‘‘เอตฺตกา นาม ภิกฺขู’’ติ วิหาเร ภิกฺขูนํ ปริจฺเฉทํ ตฺวา.
อาสนปฺปฏิพาหนาทิกถา นิฏฺิตา.
เสนาสนคฺคาหกถา
๓๑๘. เสยฺยาติ ¶ มฺจฏฺานานิ วุจฺจนฺติ. เสยฺยคฺเคนาติ เสยฺยาปริจฺเฉเทน, วสฺสูปนายิกทิวเส กาลํ โฆเสตฺวา เอกมฺจฏฺานํ เอกสฺส ภิกฺขุโน คาเหตุํ อนุชานามีติ อตฺโถ. เสยฺยคฺเคน คาเหนฺตาติ เสยฺยาปริจฺเฉเทน คาหิยมานา. เสยฺยา อุสฺสารยึสูติ มฺจฏฺานานิ อติเรกานิ อเหสุํ. วิหารคฺคาทีสุปิ เอเสว นโย. อนุภาคนฺติ ปุน อปรมฺปิ ภาคํ ทาตุํ. อติมนฺเทสุ หิ ภิกฺขูสุ เอเกกสฺส ภิกฺขุโน ทฺเว ตีณิ ปริเวณานิ ทาตพฺพานิ. น อกามา ทาตพฺโพติ อนิจฺฉาย น ทาตพฺโพ. ตตฺถ วสฺสูปนายิกทิวเส คหิเต อนุภาเค ปจฺฉา อาคตานํ น อตฺตโน อรุจิยา โส อนุภาโค ทาตพฺโพ. สเจ ปน เยน คหิโต, โส จ อตฺตโน รุจิยา ตํ อนุภาคํ วา ปมภาคํ วา เทติ, วฏฺฏติ.
นิสฺสีเม ิตสฺสาติ อุปจารสีมโต พหิ ิตสฺส. อนฺโต อุปจารสีมาย ปน ทูเร ิตสฺสาปิ ลพฺภติเยว. เสนาสนํ คเหตฺวาติ วสฺสูปนายิกทิวเส คเหตฺวา. สพฺพกาลํ ปฏิพาหนฺตีติ จตุมาสจฺจเยน อุตุกาเลปิ ปฏิพาหนฺติ. ตีสุ เสนาสนคฺคาเหสุ ปุริมโก จ ปจฺฉิมโก จาติ อิเม ทฺเว คาหา ถาวรา.
อนฺตรามุตฺตเก อยํ วินิจฺฉโย – เอกสฺมึ วิหาเร มหาลาภเสนาสนํ โหติ. เสนาสนสามิกา วสฺสูปคตํ ภิกฺขุํ สพฺพปจฺจเยหิ สกฺกจฺจํ อุปฏฺหิตฺวา ปวาเรตฺวา คมนกาเล พหุํ สมณปริกฺขารํ เทนฺติ. มหาเถรา ทูรโตปิ อาคนฺตฺวา วสฺสูปนายิกทิวเส ตํ คเหตฺวา ผาสุํ วสิตฺวา วุตฺถวสฺสา ลาภํ คณฺหิตฺวา ปกฺกมนฺติ. อาวาสิกา ‘‘มยํ เอตฺถุปฺปนฺนํ ลาภํ น ลภาม, นิจฺจํ อาคนฺตุกมหาเถราว ลภนฺติ, เตเยว นํ อาคนฺตฺวา ปฏิชคฺคิสฺสนฺตี’’ติ ปลุชฺชนฺตมฺปิ น โอโลเกนฺติ. ภควา ตสฺส ปฏิชคฺคนตฺถํ ‘‘อปรชฺชุคตาย ปวารณาย อายตึ ¶ วสฺสาวาสตฺถาย อนฺตรามุตฺตโก คาเหตพฺโพ’’ติ อาห.
ตํ ¶ คาเหนฺเตน สงฺฆตฺเถโร วตฺตพฺโพ – ‘‘ภนฺเต อนฺตรามุตฺตกเสนาสนํ คณฺหถา’’ติ. สเจ คณฺหาติ, ทาตพฺพํ; โน เจ เอเตเนว อุปาเยน อนุเถรํ อาทึ กตฺวา โย คณฺหาติ, ตสฺส อนฺตมโส สามเณรสฺสาปิ ทาตพฺพํ. เตน ตํ เสนาสนํ อฏฺมาเส ปฏิชคฺคิตพฺพํ. ฉทนภิตฺติภูมีสุ ¶ ยํ กิฺจิ ขณฺฑํ วา ผุลฺลํ วา โหติ, ตํ สพฺพํ ปฏิสงฺขริตพฺพํ. อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีหิ ทิวสํ เขเปตฺวา รตฺตึ ตตฺถ วสิตุมฺปิ วฏฺฏติ. รตฺตึ ปริเวเณ วสิตฺวา ตตฺถ ทิวสํ เขเปตุมฺปิ วฏฺฏติ. รตฺตินฺทิวํ ตตฺเถว วสิตุมฺปิ วฏฺฏติ. อุตุกาเล อาคตานํ วุฑฺฒานํ น ปฏิพาหิตพฺพํ. วสฺสูปนายิกทิวเส ปน สมฺปตฺเต สเจ สงฺฆตฺเถโร ‘‘มยฺหํ อิทํ เสนาสนํ เทถา’’ติ วทติ, น ลภติ. ‘‘ภนฺเต, อิทํ อนฺตรามุตฺตกํ คเหตฺวา อฏฺมาเส เอเกน ภิกฺขุนา ปฏิชคฺคิต’’นฺติ วตฺวา น ทาตพฺพํ. อฏฺมาเส ปฏิชคฺคกภิกฺขุสฺเสว คหิตํ โหติ.
ยสฺมึ ปน เสนาสเน เอกสํวจฺฉเร ทฺวิกฺขตฺตุํ ปจฺจเย เทนฺติ ฉมาสจฺจเยน ฉมาสจฺจเยน, ตํ อนฺตรามุตฺตกํ น คาเหตพฺพํ. ยสฺมึ วา ติกฺขตฺตุํ เทนฺติ จตุมาสจฺจเยน จตุมาสจฺจเยน, ยสฺมึ วา จตุกฺขตฺตุํ เทนฺติ เตมาสจฺจเยน เตมาสจฺจเยน, ตํ อนฺตรามุตฺตกํ น คาเหตพฺพํ. ปจฺจเยเนว หิ ตํ ปฏิชคฺคนํ ลภิสฺสติ. ยสฺมึ ปน เอกสํวจฺฉเร สกิเทว พหุปจฺจเย เทนฺติ, เอตํ อนฺตรามุตฺตกํ คาเหตพฺพนฺติ. อยํ ตาว อนฺโตวสฺเส วสฺสูปนายิกทิวเสน ปาฬิยํ อาคตเสนาสนคฺคาหกถา.
อยํ ปน เสนาสนคฺคาโห นาม ทุวิโธ โหติ – อุตุกาเล จ วสฺสาวาเส จ. ตตฺถ อุตุกาเล ตาว เกจิ อาคนฺตุกา ภิกฺขู ปุเรภตฺตํ อาคจฺฉนฺติ, เกจิ ปจฺฉาภตฺตํ ปมยามํ วา มชฺฌิมยามํ วา ปจฺฉิมยามํ วา เย ยทา อาคจฺฉนฺติ, เตสํ ตทาว ภิกฺขู อุฏฺาเปตฺวา เสนาสนํ ทาตพฺพํ. อกาโล นาม นตฺถิ. เสนาสนปฺาปเกน ปน ปณฺฑิเตน ภวิตพฺพํ, เอกํ วา ทฺเว วา มฺจฏฺานานิ เปตพฺพานิ. สเจ ¶ วิกาเล เอโก วา ทฺเว วา เถรา อาคจฺฉนฺติ, เต วตฺตพฺพา – ‘‘ภนฺเต, อาทิโต ปฏฺาย วุฏฺาปิยมาเน สพฺเพปิ ภิกฺขู อุพฺภณฺฑิกา ภวิสฺสนฺติ, ตุมฺเห อมฺหากํ วสนฏฺาเนเยว วสถา’’ติ.
พหูสุ ปน อาคเตสุ วุฏฺาเปตฺวา ปฏิปาฏิยา ทาตพฺพํ. สเจ เอเกกํ ปริเวณํ ปโหติ, เอเกกํ ปริเวณํ ทาตพฺพํ. ตตฺถ อคฺคิสาลทีฆสาลมณฺฑลมาลาทโย สพฺเพปิ ตสฺเสว ปาปุณนฺติ ¶ . เอวํ อปฺปโหนฺเต ปาสาทคฺเคน ทาตพฺพํ. ปาสาเทสุ อปฺปโหนฺเตสุ โอวรกคฺเคน ทาตพฺพํ. โอวรเกสุ ¶ อปฺปโหนฺเตสุ เสยฺยคฺเคน ทาตพฺพํ. เสยฺยคฺเคสุ อปฺปโหนฺเตสุ มฺจฏฺาเนน ทาตพฺพํ. มฺจฏฺาเน อปฺปโหนฺเต เอกปีกฏฺานวเสน ทาตพฺพํ. ภิกฺขุโน ปน ิโตกาสมตฺตํ น คาเหตพฺพํ. เอตฺหิ เสนาสนํ นาม น โหติ. ปีกฏฺาเน ปน อปฺปโหนฺเต เอกํ มฺจฏฺานํ วา ปีกฏฺานํ วา วาเรน วาเรน คเหตฺวา ‘‘ภนฺเต, วิสฺสมถา’’ติ ติณฺณํ ชนานํ ทาตพฺพํ, น หิ สกฺกา สีตสมเย สพฺพรตฺตึ อชฺโฌกาเส วสิตุํ. มหาเถเรน ปมยามํ วิสฺสมิตฺวา นิกฺขมิตฺวา ทุติยตฺเถรสฺส วตฺตพฺพํ – ‘‘อาวุโส, อิธ ปวิสาหี’’ติ. สเจ มหาเถโร นิทฺทาครุโก โหติ, กาลํ น ชานาติ, อุกฺกาสิตฺวา ทฺวารํ อาโกเฏตฺวา ‘‘ภนฺเต, กาโล ชาโต, สีตํ อนุทหตี’’ติ วตฺตพฺพํ. เตน นิกฺขมิตฺวา โอกาโส ทาตพฺโพ, อทาตุํ น ลภติ. ทุติยตฺเถเรนปิ มชฺฌิมยามํ วิสฺสมิตฺวา ปุริมนเยเนว อิตรสฺส ทาตพฺพํ. นิทฺทาครุโก วุตฺตนเยเนว วุฏฺาเปตพฺโพ. เอวํ เอกรตฺตึ เอกมฺจฏฺานํ ติณฺณํ ทาตพฺพํ. ชมฺพุทีเป ปน เอกจฺเจ ภิกฺขู ‘‘เสนาสนํ นาม มฺจฏฺานํ วา ปีฏฺานํ วา กิฺจิเทว กสฺสจิ สปฺปายํ โหติ, กสฺสจิ อสปฺปาย’’นฺติ อาคนฺตุกา โหนฺตุ วา มา วา, เทวสิกํ เสนาสนํ คาเหนฺติ. อยํ อุตุกาเล เสนาสนคฺคาโห นาม.
วสฺสาวาเส ¶ ปน อตฺถิ อาคนฺตุกวตฺตํ, อตฺถิ อาวาสิกวตฺตํ, อาคนฺตุเกน ตาว สกฏฺานํ มฺุจิตฺวา อฺตฺถ คนฺตฺวา วสิตุกาเมน วสฺสูปนายิกทิวสเมว ตตฺถ น คนฺตพฺพํ. วสนฏฺานํ วา หิ ตตฺร สมฺพาธํ ภเวยฺย, ภิกฺขาจาโร วา น สมฺปชฺเชยฺย, เตน น ผาสุํ วิหเรยฺย. ตสฺมา ‘‘อิทานิ มาสมตฺเตน วสฺสูปนายิกา ภวิสฺสตี’’ติ ตํ วิหารํ ปวิสิตพฺพํ. ตตฺถ มาสมตฺตํ วสนฺโต สเจ อุทฺเทสตฺถิโก อุทฺเทสสมฺปตฺตึ สลฺลกฺเขตฺวา, สเจ กมฺมฏฺานิโก กมฺมฏฺานสปฺปายตํ สลฺลกฺเขตฺวา, สเจ ปจฺจยตฺถิโก ปจฺจยลาภํ สลฺลกฺเขตฺวา อนฺโตวสฺเส สุขํ วสิสฺสติ.
สกฏฺานโต จ ตตฺถ คจฺฉนฺเตน น โคจรคาโม ฆฏฺเฏตพฺโพ, น ตตฺถ มนุสฺสา วตฺตพฺพา – ‘‘ตุมฺเห นิสฺสาย สลากภตฺตาทีนิ วา ยาคุขชฺชกาทีนิ วา วสฺสาวาสิกํ วา นตฺถิ, อยํ เจติยสฺส ปริกฺขาโร, อยํ อุโปสถาคารสฺส, อิทํ ตาฬฺเจว สูจิ จ สมฺปฏิจฺฉถ ตุมฺหากํ วิหาร’’นฺติ. เสนาสนํ ปน ชคฺคิตฺวา ทารุภณฺฑมตฺติกาภณฺฑานิ ปฏิสาเมตฺวา คมิยวตฺตํ ปูเรตฺวา คนฺตพฺพํ. เอวํ คจฺฉนฺเตนาปิ ทหเรหิ ปตฺตจีวรภณฺฑิกาโย อุกฺขิปาเปตฺวา ¶ เตลนาฬิกตฺตรทณฺฑาทีนิ ¶ คาหาเปตฺวา ฉตฺตํ ปคฺคยฺห อตฺตานํ ทสฺเสนฺเตน คามทฺวาเรเนว น คนฺตพฺพํ, ปฏิจฺฉนฺเนน อฏวิมคฺเคน คนฺตพฺพํ. อฏวิมคฺเค อสติ คุมฺพาทีนิ มทฺทนฺเตน น คนฺตพฺพํ, คมิยวตฺตํ ปน ปูเรตฺวา วิตกฺกํ ฉินฺทิตฺวา สุทฺธจิตฺเตน คมนวตฺเตเนว คนฺตพฺพํ. สเจ ปน คามทฺวาเรน มคฺโค โหติ, คจฺฉนฺตฺจ นํ สปริวารํ ทิสฺวา มนุสฺสา ‘‘อมฺหากํ เถโร วิยา’’ติ อุปธาวิตฺวา ‘‘กุหึ, ภนฺเต, สพฺพปริกฺขาเร คเหตฺวา คจฺฉถา’’ติ วทนฺติ, เตสุ เจ เอโก เอวํ วทติ – ‘‘วสฺสูปนายิกกาโล นามายํ, ยตฺถ อนฺโตวสฺเส นิพทฺธภิกฺขาจาโร ภณฺฑปฏิจฺฉาทนฺจ ลพฺภติ, ตตฺถ ภิกฺขู คจฺฉนฺตี’’ติ. ตสฺส เจ สุตฺวา เต มนุสฺสา ‘‘ภนฺเต, อิมสฺมิมฺปิ ¶ คาเม ชโน ภฺุชติ เจว นิวาเสติ จ, มา อฺตฺถ คจฺฉถา’’ติ วตฺวา มิตฺตามจฺเจ ปกฺโกสาเปตฺวา สพฺเพ สมฺมนฺตยิตฺวา วิหาเร นิพทฺธวตฺตฺจ สลากภตฺตาทีนิ จ วสฺสาวาสิกฺจ ปฏฺเปตฺวา ‘‘อิเธว ภนฺเต วสถา’’ติ ยาจนฺติ, สพฺพํ สาทิตุํ วฏฺฏติ. สพฺพฺเหตํ กปฺปิยฺเจว อนวชฺชฺจ. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘‘กุหึ คจฺฉถา’ติ วุตฺเต ‘อสุกฏฺาน’นฺติ วตฺวา, ‘กสฺมา ตตฺถ คจฺฉถา’ติ วุตฺเต ‘การณํ อาจิกฺขิตพฺพ’’’นฺติ วุตฺตํ. อุภยมฺปิ ปเนตฺถ สุทฺธจิตฺตตฺตาว อนวชฺชํ. อิทํ อาคนฺตุกวตฺตํ นาม.
อิทํ ปน อาวาสิกวตฺตํ – ปฏิกจฺเจว หิ อาวาสิเกหิ วิหาโร ชคฺคิตพฺโพ. ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณปริภณฺฑานิ กาตพฺพานิ. รตฺติฏฺานทิวาฏฺานวจฺจกุฏิปสฺสาวฏฺานานิ ปธานฆรวิหารมคฺโคติ อิมานิ สพฺพานิ ปฏิชคฺคิตพฺพานิ, เจติเย สุธากมฺมํ มุทฺทเวทิกาย เตลมกฺขนํ มฺจปีปฏิชคฺคนนฺติ อิทมฺปิ สพฺพํ กาตพฺพํ – ‘‘วสฺสํ วสิตุกามา อาคนฺตฺวา อุทฺเทสปริปุจฺฉากมฺมฏฺานานุโยคาทีนิ กโรนฺตา สุขํ วสิสฺสนฺตี’’ติ. กตปริกมฺเมหิ อาสาฬฺหีชุณฺหปฺจมิโต ปฏฺาย วสฺสาวาสิกํ ปุจฺฉิตพฺพํ. กตฺถ ปุจฺฉิตพฺพํ? ยโต ปกติยา ลพฺภติ. เยหิ ปน น ทินฺนปุพฺพํ, เต ปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏติ. กสฺมา ปุจฺฉิตพฺพํ? กทาจิ หิ มนุสฺสา เทนฺติ, กทาจิ ทุพฺภิกฺขาทีหิ อุปทฺทุตา น เทนฺติ. ตตฺถ เย น ทสฺสนฺติ, เต อปุจฺฉิตฺวา วสฺสาวาสิเก คาหิเต คาหิตภิกฺขูนํ ลาภนฺตราโย โหติ, ตสฺมา ปุจฺฉิตฺวาว คาเหตพฺพํ, ปุจฺฉนฺเตน ‘‘ตุมฺหากํ วสฺสาวาสิกคฺคาหกกาโล อุปกฏฺโ’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ วทนฺติ ‘‘ภนฺเต, อิมํ สํวจฺฉรํ ฉาตกาทีหิ อุปทฺทุตมฺห, น สกฺโกม ทาตุ’’นฺติ วา ‘‘ยํ มยํ ปุพฺเพ เทม, ตโต อูนตรํ ทสฺสามา’’ติ วา ‘‘อิทานิ กปฺปาโส สุลโภ, ยํ ปุพฺเพ เทม, ตโต พหุตรํ ทสฺสามา’’ติ ¶ วา ¶ วทนฺติ, ตํ สลฺลกฺเขตฺวา ตทนุรูเปน นเยน เตสํ เตสํ เสนาสเน ภิกฺขูนํ วสฺสาวาสิกํ คาเหตพฺพํ.
สเจ ¶ มนุสฺสา วทนฺติ – ‘‘ยสฺส อมฺหากํ วสฺสาวาสิกํ ปาปุณาติ, โส เตมาสํ ปานียํ อุปฏฺาเปตุ, วิหารมคฺคํ ชคฺคตุ, เจติยงฺคณโพธิยงฺคณานิ ชคฺคตุ, โพธิรุกฺเข อุทกํ อาสิฺจตู’’ติ, ยสฺส ตํ ปาปุณาติ, ตสฺส อาจิกฺขิตพฺพํ. โย ปน คาโม ปฏิกฺกมฺม โยชนทฺวิโยชนนฺตเร โหติ, ตตฺร เจ กุลานิ อุปนิกฺเขปํ เปตฺวา วิหาเร วสฺสาวาสิกํ เทนฺติเยว, ตานิ กุลานิ อปุจฺฉิตฺวาปิ เตสํ เสนาสเน วตฺตํ กตฺวา วสนฺตสฺส วสฺสาวาสิกํ คาเหตพฺพํ. สเจ ปน เตสํ เสนาสเน ปํสุกูลิโก วสติ, อาคตฺจ ตํ ทิสฺวา ‘‘ตุมฺหากํ วสฺสาวาสิกํ เทมา’’ติ วทนฺติ, เตน สงฺฆสฺส อาจิกฺขิตพฺพํ. สเจ ตานิ กุลานิ สงฺฆสฺส ทาตุํ น อิจฺฉนฺติ, ‘‘ตุมฺหากํเยว เทมา’’ติ วทนฺติ, สภาโค ภิกฺขุ ‘‘วตฺตํ กตฺวา คณฺหาหี’’ติ วตฺตพฺโพ. ปํสุกูลิกสฺส ปเนตํ น วฏฺฏติ, อิติ สทฺธาเทยฺเย ทายกมนุสฺสา ปุจฺฉิตพฺพา.
ตตฺรุปฺปาเท ปน กปฺปิยการกา ปุจฺฉิตพฺพา. กถํ ปุจฺฉิตพฺพา? ‘‘กึ, อาวุโส, สงฺฆสฺส ภณฺฑปฏิจฺฉาทนํ ภวิสฺสตี’’ติ. สเจ วทนฺติ – ‘‘ภวิสฺสติ, ภนฺเต, เอเกกสฺส นวหตฺถํ สาฏกํ ทสฺสาม, วสฺสาวาสิกํ คาเหถา’’ติ, คาเหตพฺพํ. สเจปิ วทนฺติ – ‘‘สาฏกํ นตฺถิ; วตฺถุ ปน อตฺถิ, คาเหถ, ภนฺเต’’ติ, วตฺถุมฺหิ สนฺเตปิ คาเหตุํ วฏฺฏติเยว. กปฺปิยการกานฺหิ หตฺเถ ‘‘กปฺปิยภณฺฑํ ปริภฺุชถา’’ติ ทินฺนวตฺถุโต ยํ ยํ กปฺปํ, ตํ ตํ สพฺพํ ปริภฺุชิตุํ อนฺุาตํ.
ยํ ปเนตฺถ ปิณฺฑปาตตฺถาย คิลานปจฺจยตฺถาย วา อุทฺทิสฺส ทินฺนํ, ตํ จีวเร อุปนาเมนฺเตหิ สงฺฆสุฏฺุตาย อปโลเกตฺวา อุปนาเมตพฺพํ. เสนาสนตฺถาย อุทฺทิสฺส ทินฺนํ ครุภณฺฑํ โหติ, จีวรวเสเนว จตุปจฺจยวเสน วา ทินฺนํ จีวเร อุปนาเมนฺตานํ อปโลกนกมฺมกิจฺจํ นตฺถิ, อปโลกนกมฺมํ กโรนฺเตหิ จ ปุคฺคลวเสเนว ¶ กาตพฺพํ, สงฺฆวเสน น กาตพฺพํ. ชาตรูปรชตวเสนาปิ อามกธฺวเสน วา อปโลกนกมฺมํ น วฏฺฏติ. กปฺปิยภณฺฑวเสน จีวรตณฺฑุลาทิวเสเนว จ วฏฺฏติ. ตํ ปน เอวํ กตฺตพฺพํ – ‘‘อิทานิ สุภิกฺขํ สุลภปิณฺฑํ, ภิกฺขู จีวเรน กิลมนฺติ, เอตฺตกํ นาม ตณฺฑุลภาคํ ภิกฺขูนํ จีวรํ กาตุํ รุจฺจตี’’ติ. ‘‘คิลานปจฺจโย สุลโภ ¶ คิลาโน วา นตฺถิ, เอตฺตกํ นาม ตณฺฑุลภาคํ ภิกฺขูนํ จีวรํ กาตุํ รุจฺจตี’’ติ.
เอวํ ¶ จีวรปจฺจยํ สลฺลกฺเขตฺวา เสนาสนสฺส กาเล โฆสิเต สนฺนิปติเต สงฺเฆ เสนาสนคฺคาหโก สมฺมนฺนิตพฺโพ. สมฺมนฺนนฺเตน จ ทฺเว สมฺมนฺนิตพฺพาติ วุตฺตํ. เอวฺหิ นวโก วุฑฺฒตรสฺส, วุฑฺโฒ จ นวกสฺส คาเหสฺสติ. มหนฺเต ปน มหาวิหารสทิเส วิหาเร ตโย จตฺตาโร ชนา สมฺมนฺนิตพฺพา. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘อฏฺปิ โสฬสปิ ชเน สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. เตสํ สมฺมุติ กมฺมวาจายปิ อปโลกเนนปิ วฏฺฏติเยว.
เตหิ สมฺมเตหิ ภิกฺขูหิ เสนาสนํ สลฺลกฺเขตพฺพํ, เจติยฆรํ โพธิฆรํ อาสนฆรํ สมฺมฺุชนิอฏฺโฏ ทารุอฏฺโฏ วจฺจกุฏิ อิฏฺกสาลา วฑฺฒกิสาลา ทฺวารโกฏฺโก ปานียมาโฬ มคฺโค โปกฺขรณีติ เอตานิ หิ อเสนาสนานิ, วิหาโร อฑฺฒโยโค ปาสาโท หมฺมิยํ คุหา มณฺฑโป รุกฺขมูลํ เวฬุคุมฺโพติ อิมานิ เสนาสนานิ, ตานิ คาเหตพฺพานิ. คาเหนฺเตน จ ‘‘ปมํ ภิกฺขู คเณตุํ, ภิกฺขู คเณตฺวา เสยฺยา คเณตุ’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตนเยน คาเหตพฺพานิ. สเจ สงฺฆิโก จ สทฺธาเทยฺโย จาติ ทฺเว จีวรปจฺจยา โหนฺติ, เตสุ ยํ ภิกฺขู ปมํ คณฺหิตุํ อิจฺฉนฺติ, ตํ คาเหตฺวา ตสฺส ิติกโต ปฏฺาย อิตโร คาเหตพฺโพ.
สเจ ปน ภิกฺขูนํ อปฺปตาย ปริเวณคฺเคน เสนาสเน คาหิยมาเน เอกํ ปริเวณํ มหาลาภํ โหติ, ทส วา ทฺวาทส วา จีวรานิ ลภนฺติ, ตํ วิชเฏตฺวา อฺเสุ ¶ อลาภเกสุ อาวาเสสุ ปกฺขิปิตฺวา อฺเสมฺปิ ภิกฺขูนํ คาเหตพฺพนฺติ มหาสุมตฺเถโร อาห. มหาปทุมตฺเถโร ปนาห – ‘‘น เอวํ กาตพฺพํ, มนุสฺสา หิ อตฺตโน อาวาสชคฺคนตฺถาย ปจฺจยํ เทนฺติ, ตสฺมา อฺเหิ ภิกฺขูหิ ตตฺถ ปวิสิตพฺพ’’นฺติ. สเจ ปเนตฺถ มหาเถโร ปฏิกฺโกสติ – ‘‘มาวุโส, เอวํ คาเหถ, ภควโต อนุสิฏฺึ กโรถ, วุตฺตฺเหตํ ภควตา – ‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปริเวณคฺเคน คาเหตุ’’’นฺติ ตสฺส ปฏิกฺโกสนาย อฏฺตฺวา ‘‘ภนฺเต ภิกฺขู พหู, ปจฺจโย มนฺโท, สงฺคหํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ ตํ สฺาเปตฺวา คาเหตพฺพเมว.
คาเหนฺเตน ¶ จ สมฺมเตน ภิกฺขุนา มหาเถรสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวํ วตฺตพฺพํ – ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ เสนาสนํ ปาปุณาติ, คณฺหถ ปจฺจยํ ธาเรถา’’ติ. ‘‘อสุกกุลสฺส ปจฺจโย อสุกเสนาสนฺจ มยฺหํ ปาปุณาติ, อาวุโส’’ติ, ‘‘ปาปุณาติ, ภนฺเต, คณฺหถ น’’นฺติ, ‘‘คณฺหามิ, อาวุโส’’ติ, คหิตํ โหติ. สเจ ปน ‘‘คหิตํ โว, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘คหิตํ เม’’ติ วา ‘‘คณฺหิสฺสถ, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘คณฺหิสฺสามี’’ติ วา วทติ, ‘‘อคหิตํ โหตี’’ติ มหาสุมตฺเถโร ¶ อาห. มหาปทุมตฺเถโร ปนาห – ‘‘อตีตานาคตวจนํ วา โหตุ, วตฺตมานวจนํ วา, สตุปฺปาทมตฺตอาลยกรณมตฺตเมว เจตฺถ ปมาณํ, ตสฺมา คหิตเมว โหตี’’ติ.
โยปิ ปํสุกูลิโก ภิกฺขุ เสนาสนํ คเหตฺวา ปจฺจยํ วิสฺสชฺเชติ, อยมฺปิ น อฺสฺมึ อาวาเส ปกฺขิปิตพฺโพ. ตสฺมึเยว ปริเวเณ อคฺคิสาลาย วา ทีฆสาลาย วา รุกฺขมูเล วา อฺสฺส คาเหตุํ วฏฺฏติ. ปํสุกูลิโก ‘‘วสามี’’ติ เสนาสนํ ชคฺคิสฺสติ, อิตโร ‘‘ปจฺจยํ คณฺหามี’’ติ, เอวํ ทฺวีหิ การเณหิ เสนาสนํ สุชคฺคิตตรํ ภวิสฺสติ. มหาปจฺจริยํ ปน วุตฺตํ – ‘‘ปํสุกูลิเก วาสตฺถาย เสนาสนํ คณฺหนฺเต เสนาสนคฺคาหาปเกน วตฺตพฺพํ – ‘ภนฺเต, อิธ ปจฺจโย อตฺถิ, โส กึ กาตพฺโพ’ติ. เตน ‘เหฏฺา อฺํ คาหาเปหี’ติ วตฺตพฺโพ. สเจ ปน กิฺจิ อวตฺวาว ¶ วสติ, วุตฺถวสฺสสฺส จ ปาทมูเล เปตฺวา สาฏกํ เทนฺติ, วฏฺฏติ. อถ วสฺสาวาสิกํ เทมาติ วทนฺติ, ตสฺมึ เสนาสเน วสฺสํวุตฺถภิกฺขูนํ ปาปุณาตี’’ติ. เยสํ ปน เสนาสนํ นตฺถิ; เกวลํ ปจฺจยเมว เทนฺติ, เตสํ ปจฺจยํ อวสฺสาวาสิเก เสนาสเน คาเหตุํ วฏฺฏติ.
มนุสฺสา ถูปํ กตฺวา วสฺสาวาสิกํ คาหาเปนฺติ, ถูโป นาม อเสนาสนํ, ตสฺส สมีเป รุกฺเข วา มณฺฑเป วา อุปนิพนฺธิตฺวา คาหาเปตพฺพํ. เตน ภิกฺขุนา เจติยํ ปฏิชคฺคิตพฺพํ. โพธิรุกฺขโพธิฆรอาสนฆรสมฺมฺุชนิอฏฺฏทารุอฏฺฏวจฺจกุฏิทฺวารโกฏฺกปานียมาฬกทนฺตกฏฺมาฬเกสุปิ เอเสว นโย. โภชนสาลา ปน เสนาสนเมว, ตสฺมา ตํ เอกสฺส วา พหูนํ วา ปริจฺฉินฺทิตฺวา คาเหตุํ วฏฺฏตีติ สพฺพมิทํ วิตฺถาเรน มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ.
เสนาสนคฺคาหาปเกน ปน ปาฏิปทอรุณโต ปฏฺาย ยาว ปุน อรุณํ น ภิชฺชติ ตาว คาเหตพฺพํ, อิทฺหิ เสนาสนคฺคาหสฺส เขตฺตํ. สเจ ¶ ปาโตว คาหิเต เสนาสเน อฺโ วิตกฺกจาริโก ภิกฺขุ อาคนฺตฺวา เสนาสนํ ยาจติ, ‘‘คหิตํ, ภนฺเต, เสนาสนํ, วสฺสูปคโต สงฺโฆ, รมณีโย วิหาโร, รุกฺขมูลาทีสุ ยตฺถ อิจฺฉถ ตตฺถ วสถา’’ติ วตฺตพฺโพ. วสฺสูปคเตหิ อนฺโตวสฺเส นิพทฺธวตฺตํ เปตฺวา วสฺสูปคตา ภิกฺขู ‘‘สมฺมฺุชนิโย พนฺธถา’’ติ วตฺตพฺพา. สุลภา เจ ทณฺฑกา เจว สลากาโย จ โหนฺติ, เอเกเกน ฉ ปฺจ มุฏฺิสมฺมฺุชนิโย, ทฺเว ติสฺโส ยฏฺิสมฺมฺุชนิโย วา พนฺธิตพฺพา. ทุลฺลภา เจ โหนฺติ, ทฺเว ติสฺโส มุฏฺิสมฺมฺุชนิโย เอกา ¶ ยฏฺิสมฺมฺุชนี พนฺธิตพฺพา. สามเณเรหิ ปฺจ ปฺจ อุกฺกา โกฏฺเฏตพฺพา. วสนฏฺาเน กสาวปริภณฺฑํ กาตพฺพํ.
วตฺตํ กโรนฺเตหิ ปน ‘‘น อุทฺทิสิตพฺพํ, น อุทฺทิสาเปตพฺพํ, น ¶ สชฺฌาโย กาตพฺโพ, น ปพฺพาเชตพฺพํ, น อุปสมฺปาเทตพฺพํ, น นิสฺสโย ทาตพฺโพ, น ธมฺมสวนํ กาตพฺพํ, สพฺเพว หิ เอเต ปปฺจา. นิปฺปปฺจา หุตฺวา สมณธมฺมเมว กริสฺสามา’’ติ วา ‘‘สพฺเพ เตรส ธุตงฺคานิ สมาทิยนฺตุ, เสยฺยํ อกปฺเปตฺวา านจงฺกเมหิ วีตินาเมนฺตุ, มูคพฺพตํ คณฺหนฺตุ, สตฺตาหกรณีเยน คตาปิ ภาชนียภณฺฑํ ลภนฺตู’’ติ วา เอวรูปํ อธมฺมิกวตฺตํ น กาตพฺพํ. เอวํ ปน กาตพฺพํ – ปริยตฺติธมฺโม นาม ติวิธมฺปิ สทฺธมฺมํ ปติฏฺาเปติ; ตสฺมา สกฺกจฺจํ อุทฺทิสถ, อุทฺทิสาเปถ, สชฺฌายํ กโรถ, ปธานฆเร วสนฺตานํ สงฺฆฏฺฏนํ อกตฺวา อนฺโตวิหาเร นิสีทิตฺวา อุทฺทิสถ, อุทฺทิสาเปถ, สชฺฌายํ กโรถ, ธมฺมสวนํ สมิทฺธํ กโรถ, ปพฺพาเชนฺตา โสเธตฺวา ปพฺพาเชถ, โสเธตฺวา อุปสมฺปาเทถ, โสเธตฺวา นิสฺสยํ เทถ, เอโกปิ หิ กุลปุตฺโต ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทฺจ ลภิตฺวา สกลสาสนํ ปติฏฺาเปติ, อตฺตโน ถาเมน ยตฺตกานิ สกฺโกถ ตตฺตกานิ ธุตงฺคานิ สมาทิยถ. อนฺโตวสฺสํ นาเมตํ สกลทิวสํ รตฺติยา จ ปมปจฺฉิมยาเมสุ อปฺปมตฺเตหิ ภวิตพฺพํ, วีริยํ อารภิตพฺพํ. โปราณกมหาเถราปิ สพฺพปลิโพเธ ฉินฺทิตฺวา อนฺโตวสฺเส เอกจาริกวตฺตํ ปูรยึสุ, ภสฺเส มตฺตํ ชานิตฺวา ทสวตฺถุกกถํ ทสอสุภทสานุสฺสติอฏฺตึสารมฺมณกถฺจ กาตุํ วฏฺฏติ, อาคนฺตุกานํ วตฺตํ กาตุํ สตฺตาหกรณีเยน คตานํ อปโลเกตฺวา ทาตุํ วฏฺฏตีติ เอวรูปํ วตฺตํ กาตพฺพํ.
อปิจ ¶ ภิกฺขู โอวทิตพฺพา – ‘‘วิคฺคาหิกปิสุณผรุสวจนานิ มา วทถ, ทิวเส ทิวเส สีลานิ อาวชฺเชนฺตา จตุรารกฺขํ อหาเปนฺตา มนสิการพหุลา ¶ วิหรถา’’ติ. ทนฺตกฏฺขาทนวตฺตํ อาจิกฺขิตพฺพํ, เจติยํ วา โพธึ วา วนฺทนฺเตน คนฺธมาลํ วา ปูเชนฺเตน ปตฺตํ วา ถวิกาย ปกฺขิปนฺเตน น กเถตพฺพํ, ภิกฺขาจารวตฺตํ อาจิกฺขิตพฺพํ – ‘‘อนฺโตคาเม มนุสฺเสหิ สทฺธึ ปจฺจยสฺุตฺตกถา วา วิสภาคกถา วา น กเถตพฺพา, รกฺขิตินฺทฺริเยหิ ภวิตพฺพํ, ขนฺธกวตฺตฺจ เสขิยวตฺตฺจ ปูเรตพฺพ’’นฺติ เอวรูปา พหุกาปิ นิยฺยานิกกถา อาจิกฺขิตพฺพาติ.
ปจฺฉิมวสฺสูปนายิกทิวเส ปน สเจ กาลํ โฆเสตฺวา สนฺนิปติเต สงฺเฆ โกจิ ทสหตฺถํ วตฺถํ ¶ อาหริตฺวา วสฺสาวาสิกํ เทติ, อาคนฺตุโก สเจ ภิกฺขุ สงฺฆตฺเถโร โหติ, ตสฺส ทาตพฺพํ. นวโก เจ โหติ, สมฺมเตน ภิกฺขุนา สงฺฆตฺเถโร วตฺตพฺโพ – ‘‘สเจ ภนฺเต อิจฺฉถ, ปมภาคํ มฺุจิตฺวา อิทํ วตฺถํ คณฺหถา’’ติ, อมฺุจนฺตสฺส น ทาตพฺพํ. สเจ ปน ปุพฺเพ คาหิตํ มฺุจิตฺวา คณฺหาติ, ทาตพฺพํ. เอเตเนวุปาเยน ทุติยตฺเถรโต ปฏฺาย ปริวตฺเตตฺวา ปตฺตฏฺาเน อาคนฺตุกสฺส ทาตพฺพํ. สเจ ปมวสฺสูปคตา ทฺเว ตีณิ จตฺตาริ ปฺจ วา วตฺถานิ อลตฺถุํ, ลทฺธํ ลทฺธํ เอเตเนวุปาเยน วิสฺสชฺชาเปตฺวา ยาว อาคนฺตุกสฺส สมกํ โหติ, ตาว ทาตพฺพํ. เตน ปน สมเก ลทฺเธ อวสิฏฺโ อนุภาโค เถราสเน ทาตพฺโพ. ปจฺจุปฺปนฺเน ลาเภ สติ ิติกาย คาเหตุํ กติกํ กาตุํ วฏฺฏติ.
สเจ ทุพฺภิกฺขํ โหติ, ทฺวีสุปิ วสฺสูปนายิกาสุ วสฺสูปคตา ภิกฺขู ภิกฺขาย กิลมนฺตา ‘‘อาวุโส, อิธ วสนฺตา สพฺเพว กิลมาม, สาธุ วต ทฺเวภาคา โหม, เยสํ าติปวาริตฏฺานานิ อตฺถิ, เต ตตฺถ วสิตฺวา ปวารณาย อาคนฺตฺวา อตฺตโน ปตฺตํ วสฺสาวาสิกํ คณฺหนฺตู’’ติ วทนฺติ, เตสุ เย ตตฺถ วสิตฺวา ปวารณาย อาคจฺฉนฺติ, เตสํ อปโลเกตฺวา วสฺสาวาสิกํ ทาตพฺพํ. สาทิยนฺตาปิ หิ เต เนว วสฺสาวาสิกสฺส สามิโน, ขียนฺตาปิ จ อาวาสิกา เนว อทาตุํ ลภนฺติ. กุรุนฺทิยํ ปน ¶ วุตฺตํ – ‘‘กติกวตฺตํ กาตพฺพํ – ‘สพฺเพสํ โน อิธ ยาคุภตฺตํ นปฺปโหติ, สภาคฏฺาเน วสิตฺวา อาคจฺฉถ, ตุมฺหากํ ปตฺตํ วสฺสาวาสิกํ ลภิสฺสถา’ติ. ตฺเจ เอโก ปฏิพาหติ, สุปฏิพาหิตํ; โน เจ ¶ ปฏิพาหติ, กติกา สุกตา. ปจฺฉา เตสํ ตตฺถ วสิตฺวา อาคตานํ อปโลเกตฺวา ทาตพฺพํ, อปโลกนกาเล ปฏิพาหิตุํ น ลพฺภตี’’ติ. ปุนปิ วุตฺตํ – ‘‘สเจ วสฺสูปคเตสุ เอกจฺจานํ วสฺสาวาสิเก อปาปุณนฺเต ภิกฺขู กติกํ กโรนฺติ – ‘ฉินฺนวสฺสานํ วสฺสาวาสิกฺจ อิทานิ อุปฺปชฺชนกวสฺสาวาสิกฺจ อิเมสํ ทาตุํ รุจฺจตี’ติ เอวํ กติกาย กตาย คาหิตสทิสเมว โหติ, อุปฺปนฺนุปฺปนฺนํ เตสเมว ทาตพฺพ’’นฺติ.
เตมาสํ ปานียํ อุปฏฺาเปตฺวา วิหารมคฺคเจติยงฺคณโพธิยงฺคณานิ ชคฺคิตฺวา โพธิรุกฺเข อุทกํ สิฺจิตฺวา ปกฺกนฺโตปิ วิพฺภนฺโตปิ วสฺสาวาสิกํ ลภติเยว. ภตินิวิฏฺฺหิ เตน กตํ. สงฺฆิกํ ปน อปโลกนกมฺมํ กตฺวา คาหิตํ อนฺโตวสฺเส วิพฺภนฺโตปิ ลภเตว. ปจฺจยวเสน คาหิตํ ปน น ลภตีติ วทนฺติ.
สเจ ¶ วุตฺถวสฺโส ทิสํคมิโก ภิกฺขุ อาวาสิกสฺส หตฺถโต กิฺจิเทว กปฺปิยภณฺฑํ คเหตฺวา ‘‘อสุกกุเล มยฺหํ วสฺสาวาสิกํ ปตฺตํ, ตํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา คตฏฺาเน วิพฺภมติ, วสฺสาวาสิกํ สงฺฆิกํ โหติ. สเจ ปน มนุสฺเส สมฺมุขา สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา คจฺฉติ, ลภติ. ‘‘อิทํ วสฺสาวาสิกํ อมฺหากํ เสนาสเน วุตฺถภิกฺขุโน เทมา’’ติ วุตฺเต, ยสฺส คาหิตํ ตสฺเสว โหติ. สเจ ปน เสนาสนสามิกสฺส ปิยกมฺยตาย ปุตฺตธีตาทโย พหูนิ วตฺถานิ อาหริตฺวา ‘‘อมฺหากํ เสนาสเน เทมา’’ติ เทนฺติ, ตตฺถ วสฺสูปคตสฺส เอกเมว วตฺถํ ทาตพฺพํ, เสสานิ สงฺฆิกานิ โหนฺติ, วสฺสาวาสิกฏฺิติกาย คาเหตพฺพานิ. ิติกาย อสติ เถราสนโต ปฏฺาย คาเหตพฺพานิ. เสนาสเน วสฺสูปคตํ ภิกฺขุํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนน ¶ จิตฺตปฺปสาเทน พหูนิ วตฺถานิ อาหริตฺวา ‘‘เสนาสนสฺส เทมา’’ติ ทินฺเนสุปิ เอเสว นโย. สเจ ปน ปาทมูเล เปตฺวา ‘‘เอตสฺส ภิกฺขุโน เทมา’’ติ วทนฺติ, ตสฺเสว โหนฺติ.
เอกสฺส เคเห ทฺเว วสฺสาวาสิกานิ – ปมภาโค สามเณรสฺส คาหิโต โหติ, ทุติโย เถราสเน. โส เอกํ ทสหตฺถํ, เอกํ อฏฺหตฺถํ สาฏกํ เปเสติ ‘‘วสฺสาวาสิกํ ปตฺตภิกฺขูนํ เทถา’’ติ วิจินิตฺวา วรภาคํ สามเณรสฺส ทตฺวา อนุภาโค เถราสเน ทาตพฺโพ. สเจ ปน อุโภปิ ฆรํ เนตฺวา โภเชตฺวา สยเมว ปาทมูเล เปติ, ยํ ยสฺส ทินฺนํ, ตเทว ตสฺส โหติ.
อิโต ¶ ปรํ มหาปจฺจริยํ อาคตนโย โหติ – ‘‘เอกสฺส ฆเร ทหรสามเณรสฺส วสฺสาวาสิกํ ปาปุณาติ, โส เจ ปุจฺฉติ – ‘อมฺหากํ วสฺสาวาสิกํ กสฺส ปตฺต’นฺติ, ‘สามเณรสฺสา’ติ อวตฺวา ‘ทานกาเล ชานิสฺสสี’ติ วตฺวา ทานทิวเส เอกํ มหาเถรํ เปเสตฺวา นีหราเปตพฺพํ. สเจ ยสฺส วสฺสาวาสิกํ ปตฺตํ, โส วิพฺภมติ วา กาลํ วา กโรติ, มนุสฺสา เจ ปุจฺฉนฺติ – ‘กสฺส อมฺหากํ วสฺสาวาสิกํ ปตฺต’นฺติ, เตสํ ยถาภูตํ อาจิกฺขิตพฺพํ. สเจ เต วทนฺติ – ‘ตุมฺหากํ เทมา’ติ, ตสฺส ภิกฺขุโน ปาปุณาติ. อถ สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา เทนฺติ, สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา ปาปุณาติ. สเจ วสฺสูปคตา สุทฺธปํสุกูลิกาเยว โหนฺติ, อาเนตฺวา ทินฺนํ วสฺสาวาสิกํ เสนาสนปริกฺขารํ วา กตฺวา เปตพฺพํ, พิมฺโพหนาทีนิ วา กาตพฺพานี’’ติ. อิทํ เนวาสิกวตฺตํ.
เสนาสนคฺคาหกถา นิฏฺิตา.
อุปนนฺทวตฺถุกถา
๓๑๙. อุปนนฺทวตฺถุสฺมึ ¶ – ตตฺถ ตยา โมฆปุริส คหิตํ อิธ มุตฺตํ, อิธ ตยา คหิตํ ตตฺร มุตฺตนฺติ เอตฺถ อยมตฺโถ – ยํ ตยา ตตฺถ เสนาสนํ คหิตํ, ตํ เต คณฺหนฺเตเนว อิธ มุตฺตํ โหติ. ‘‘อิธ ทานาหํ, อาวุโส, มฺุจามี’’ติ วทนฺเตน ปน ตํ ตตฺราปิ มุตฺตํ. เอวํ ตฺวํ อุภยตฺถ ปริพาหิโรติ.
อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – คหเณน คหณํ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, คหเณน อาลโย ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, อาลเยน คหณํ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, อาลเยน อาลโย ¶ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. กถํ? อิเธกจฺโจ วสฺสูปนายิกทิวเส เอกสฺมึ วิหาเร เสนาสนํ คเหตฺวา สามนฺตวิหารํ คนฺตฺวา ตตฺราปิ คณฺหาติ, ตสฺส อิมินา คหเณน ปุริมํ คหณํ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. อปโร ‘‘อิธ วสิสฺสามี’’ติ อาลยมตฺตํ กตฺวา สามนฺตวิหารํ คนฺตฺวา ตตฺถ เสนาสนํ คณฺหาติ, ตสฺส อิมินา คหเณน ปุริโม อาลโย ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. เอโก ‘‘อิธ วสิสฺสามี’’ติ เสนาสนํ วา คเหตฺวา อาลยํ วา กตฺวา สามนฺตวิหารํ คนฺตฺวา ‘‘อิเธว ทานิ วสิสฺสามี’’ติ อาลยํ กโรติ, อิจฺจสฺส อาลเยน วา คหณํ อาลเยน วา อาลโย ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, สพฺพตฺถ ปจฺฉิเม ¶ คหเณ วา อาลเย วา ติฏฺติ. โย ปน ‘‘เอกสฺมึ วิหาเร เสนาสนํ คเหตฺวา อฺสฺมึ วิหาเร วสิสฺสามี’’ติ คจฺฉติ, ตสฺส อุปจารสีมาติกฺกเม เสนาสนคฺคาโห ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. ยทิ ปน ‘‘ตตฺถ ผาสุ ภวิสฺสติ, วสิสฺสามิ; โน เจ, อาคมิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา อผาสุภาวํ ตฺวา ปจฺจาคจฺฉติ, วฏฺฏติ.
๓๒๐. ติวสฺสนฺตเรนาติ เอตฺถ ติวสฺสนฺตโร นาม โย ทฺวีหิ วสฺเสหิ มหนฺตตโร วา ทหรตโร วา โหติ. โย ปน เอเกน วสฺเสน มหนฺตตโร วา ทหรตโร วา โหติ, โย วา สมานวสฺโส, ตตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. อิเม สพฺเพ เอกสฺมึ มฺเจ วา ปีเ วา ทฺเว ทฺเว หุตฺวา นิสีทิตุํ ลภนฺติ. ยํ ติณฺณํ ปโหติ, ตํ สํหาริมํ วา โหตุ อสํหาริมํ วา, ตถารูเป อปิ ผลกขณฺเฑ อนุปสมฺปนฺเนนาปิ สทฺธึ นิสีทิตุํ วฏฺฏติ.
หตฺถินขกนฺติ หตฺถิกุมฺเภ ปติฏฺิตํ; เอวํ กตสฺส กิเรตํ นามํ. สพฺพํ ปาสาทปริโภคนฺติ สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรานิ กวาฏานิ มฺจปีานิ ตาลวณฺฏานิ สุวณฺณรชตมยปานียฆฏปานียสราวานิ ¶ ยํกิฺจิ จิตฺตกมฺมกตํ, สพฺพํ วฏฺฏติ. ‘‘ปาสาทสฺส ทาสิทาสํ เขตฺตวตฺถุํ โคมหึสํ เทมา’’ติ วทนฺติ, ปาเฏกฺกํ คหณกิจฺจํ นตฺถิ, ปาสาเท ปฏิคฺคหิเต ปฏิคฺคหิตเมว ¶ โหติ. โคนกาทีนิ สงฺฆิกวิหาเร วา ปุคฺคลิกวิหาเร วา มฺจปีเกสุ อตฺถริตฺวา ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏนฺติ. ธมฺมาสเน ปน คิหิวิกฏนิหาเรน ลพฺภนฺติ, ตตฺราปิ นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏติ.
อุปนนฺทวตฺถุกถา นิฏฺิตา.
อวิสฺสชฺชิยวตฺถุกถา
๓๒๑. ปฺจิมานีติ ราสิวเสน ปฺจ, สรูปวเสน ปเนตานิ พหูนิ โหนฺติ. ตตฺถ อาราโม นาม ปุปฺผาราโม วา ผลาราโม วา. อารามวตฺถุ นาม เตสํเยว อารามานํ อตฺถาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปิโตกาโส; เตสุ วา อาราเมสุ วินฏฺเสุ เตสํ โปราณกภูมิภาโค. วิหาโร นาม ยํกิฺจิ ปาสาทาทิเสนาสนํ. วิหารวตฺถุ นาม ตสฺส ปติฏฺาโนกาโส. มฺโจ นาม – มสารโก, พุนฺทิกาพทฺโธ, กุฬีรปาทโก อาหจฺจปาทโกติ อิเมสํ ปุพฺเพ วุตฺตานํ จตุนฺนํ มฺจานํ อฺตโร ¶ . ปีํ นาม มสารกาทีนํเยว จตุนฺนํ ปีานํ อฺตรํ. ภิสิ นาม อุณฺณภิสิอาทีนํ ปฺจนฺนํ อฺตรา. พิมฺโพหนํ นาม วุตฺตปฺปการานํ พิมฺโพหนานํ อฺตรํ. โลหกุมฺภี นาม กาฬโลเหน วา ตมฺพโลเหน วา เยน เกนจิ โลเหน กตา กุมฺภี. โลหภาณกาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน ภาณกนฺติ อรฺชโร วุจฺจติ. วารโกติ ฆโฏ. กฏาหํ กฏาหเมว. วาสิอาทีสุ วลฺลิอาทีสุ จ ทุวิฺเยฺยํ นาม นตฺถิ. เอวํ –
ทฺวิสงฺคหานิ ทฺเว โหนฺติ, ตติยํ จตุสงฺคหํ;
จตุตฺถํ นวโกฏฺาสํ, ปฺจมํ อฏฺเภทนํ.
อิติ ปฺจหิ ราสีหิ, ปฺจนิมฺมลโลจโน;
ปฺจวีสวิธํ นาโถ, ครุภณฺฑํ ปกาสยิ.
ตตฺรายํ ¶ วินิจฺฉยกถา – อิทฺหิ สพฺพมฺปิ ครุภณฺฑํ อิธ อวิสฺสชฺชิยํ, กีฏาคิริวตฺถุสฺมึ ‘‘อเวภงฺคิย’’นฺติ วุตฺตํ. ปริวาเร ปน –
‘‘อวิสฺสชฺชิยํ อเวภงฺคิยํ, ปฺจ วุตฺตา มเหสินา;
วิสฺสชฺเชนฺตสฺส ปริภฺุชนฺตสฺส อนาปตฺติ,
ปฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติ. (ปริ. ๔๗๙) –
อาคตํ. ตสฺมา มูลจฺเฉชฺชวเสน อวิสฺสชฺชิยํ อเวภงฺคิยฺจ ปริวตฺตนวเสน ปน วิสฺสชฺเชนฺตสฺส ปริภฺุชนฺตสฺส จ อนาปตฺตีติ เอวเมตฺถ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ.
ตตฺรายํ อนุปุพฺพิกถา ¶ – อิทํ ตาว ปฺจวิธมฺปิ จีวรปิณฺฑปาตเภสชฺชตฺถาย อุปเนตุํ น วฏฺฏติ. ถาวเรน จ ถาวรํ ครุภณฺเฑน จ ครุภณฺฑํ ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏติ. ถาวเร ปน เขตฺตํ วตฺถุ ตฬากํ มาติกาติ เอวรูปํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส วิจาเรตุํ วา สมฺปฏิจฺฉิตุํ วา อธิวาเสตุํ วา น วฏฺฏติ, กปฺปิยการเกเหว วิจาริตโต กปฺปิยภณฺฑํ วฏฺฏติ. อาราเมน ปน อารามํ อารามวตฺถุํ วิหารํ วิหารวตฺถุนฺติ อิมานิ จตฺตาริ ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏติ.
ตตฺรายํ ปริวตฺตนนโย – สงฺฆสฺส นาฬิเกราราโม ทูเร โหติ, กปฺปิยการกา วา พหุตรํ ขาทนฺติ. ยมฺปิ น ขาทนฺติ, ตโต สกฏเวตนํ ทตฺวา ¶ อปฺปเมว หรนฺติ. อฺเสํ ปน ตสฺส อารามสฺส อวิทูรคามวาสีนํ มนุสฺสานํ วิหารสฺส สมีเป อาราโม โหติ, เต สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา สเกน อาราเมน ตํ อารามํ ยาจนฺติ, สงฺเฆน ‘‘รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ อปโลเกตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพ. สเจปิ ภิกฺขูนํ รุกฺขสหสฺสํ โหติ, มนุสฺสานํ ปฺจ สตานิ, ‘‘ตุมฺหากํ อาราโม ขุทฺทโก’’ติ น วตฺตพฺพํ. กิฺจาปิ หิ อยํ ขุทฺทโก, อถ โข อิตรโต พหุตรํ อายํ เทติ. สเจปิ สมกเมว เทติ; เอวมฺปิ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ปริภฺุชิตุํ สกฺกาติ คเหตพฺพเมว. สเจ ปน มนุสฺสานํ พหุตรา รุกฺขา โหนฺติ, ‘‘นนุ ตุมฺหากํ พหุตรา รุกฺขา’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ ‘‘อติเรกํ อมฺหากํ ปฺุํ โหตุ, สงฺฆสฺส เทมา’’ติ วทนฺติ, ชานาเปตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. ภิกฺขูนํ รุกฺขา ผลธาริโน, มนุสฺสานํ รุกฺขา น ตาว ผลํ คณฺหนฺติ, กิฺจาปิ น คณฺหนฺติ, น จิเรน คณฺหิสฺสนฺตีติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมว. มนุสฺสานํ รุกฺขา ผลธาริโน, ภิกฺขูนํ น ตาว ผลํ คณฺหนฺติ, ‘‘นนุ ตุมฺหากํ ¶ รุกฺขา ผลธาริโน’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ ‘‘คณฺหถ, ภนฺเต, อมฺหากํ ปฺุํ ภวิสฺสตี’’ติ เทนฺติ, ชานาเปตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ; เอวํ อาราเมน อาราโม ปริวตฺเตตพฺโพ. เอเตเนว นเยน อารามวตฺถุปิ วิหาโรปิ วิหารวตฺถุปิ อาราเมน ปริวตฺเตตพฺพํ. อารามวตฺถุนา จ มหนฺเตน วา ขุทฺทเกน วา อารามอารามวตฺถุ วิหารวิหารวตฺถูนิ ¶ .
กถํ วิหาเรน วิหาโร ปริวตฺเตตพฺโพ? สงฺฆสฺส อนฺโตคาเม เคหํ โหติ, มนุสฺสานํ วิหารมชฺเฌ ปาสาโท, อุโภปิ อคฺเฆน สมกา, สเจ มนุสฺสา เตน ปาสาเทน ตํ เคหํ ยาจนฺติ, สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. ภิกฺขูนํ เจ มหคฺฆตรํ เคหํ โหติ, ‘‘มหคฺฆตรํ อมฺหากํ เคห’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กิฺจาปิ มหคฺฆตรํ, ปพฺพชิตานํ อสารุปฺปํ, น สกฺกา ตตฺถ ปพฺพชิเตหิ วสิตุํ, อิทํ ปน สารุปฺปํ คณฺหถา’’ติ วทนฺติ; เอวมฺปิ สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. สเจ ปน มนุสฺสานํ มหคฺฆํ โหติ, ‘‘นนุ ตุมฺหากํ เคหํ มหคฺฆ’’นฺติ วตฺตพฺพํ. ‘‘โหตุ, ภนฺเต, อมฺหากํ ปฺุํ ภวิสฺสติ, คณฺหถา’’ติ วุตฺเต ปน สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. เอวํ วิหาเรน วิหาโร ปริวตฺเตตพฺโพ. เอเตเนว นเยน วิหารวตฺถุปิ อาราโมปิ อารามวตฺถุปิ วิหาเรน ปริวตฺเตตพฺพํ. วิหารวตฺถุนา จ มหคฺเฆน วา อปฺปคฺเฆน วา วิหารวิหารวตฺถุอารามอารามวตฺถูนิ. เอวํ ตาว ถาวเรน ถาวรปริวตฺตนํ เวทิตพฺพํ.
ครุภณฺเฑน ¶ ครุภณฺฑปริวตฺตเน ปน มฺจปีํ มหนฺตํ วา โหตุ ขุทฺทกํ วา, อนฺตมโส จตุรงฺคุลปาทกํ วา คามทารเกหิ ปํสฺวาคารเกสุ กีฬนฺเตหิ กตมฺปิ สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโต ปฏฺาย ครุภณฺฑํ โหติ. สเจปิ ราชราชมหามตฺตาทโย เอกปฺปหาเรเนว มฺจสตํ วา มฺจสหสฺสํ วา เทนฺติ, สพฺเพ กปฺปิยมฺจา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา, สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วุฑฺฒปฏิปาฏิยา ‘‘สงฺฆิกปริโภเคน ปริภฺุชถา’’ติ ทาตพฺพา, ปุคฺคลิกวเสน น ทาตพฺพา. อติเรกมฺเจ ภณฺฑาคาราทีสุ ปฺเปตฺวา ปตฺตจีวรํ นิกฺขิปิตุมฺปิ วฏฺฏติ. พหิสีมาย ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ ทินฺนมฺโจ สงฺฆตฺเถรสฺส วสนฏฺาเน ทาตพฺโพ. ตตฺถ เจ พหู มฺจา โหนฺติ, มฺเจน กมฺมํ นตฺถิ; ยสฺส วสนฏฺาเน กมฺมํ อตฺถิ, ตตฺถ ‘‘สงฺฆิกปริโภเคน ปริภฺุชถา’’ติ ทาตพฺโพ. มหคฺเฆน สตคฺฆนเกน วา สหสฺสคฺฆนเกน วา สตสหสฺสคฺฆนเกน วา มฺเจน อฺํ มฺจสตํ ¶ ลภติ, ปริวตฺเตตฺวา คเหตพฺพํ. น เกวลํ มฺเจน มฺโจเยว, อารามอารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถุปีภิสิพิมฺโพหนานิปิ ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏนฺติ. เอส นโย ปีภิสิพิมฺโพหเนสุปิ. เอเตสุ หิ กปฺปิยากปฺยิยํ วุตฺตนยเมว. ตตฺถ อกปฺปิยํ น ปริภฺุชิตพฺพํ, กปฺปิยํ สงฺฆิกปริโภเคน ¶ ปริภฺุชิตพฺพํ. อกปฺปิยํ วา มหคฺฆํ กปฺปิยํ วา ปริวตฺเตตฺวา วุตฺตวตฺถูนิ คเหตพฺพานิ. อครุภณฺฑุปคํ ปน ภิสิพิมฺโพหนํ นาม นตฺถิ.
โลหกุมฺภี โลหภาณกํ โลหกฏาหนฺติ อิมานิ ตีณิ มหนฺตานิ วา โหนฺตุ ขุทฺทกานิ วา อนฺตมโส ปสตมตฺตอุทกคณฺหนกานิปิ ครุภณฺฑานิเยว. โลหวารโก ปน กาฬโลหตมฺพโลหวฏฺฏโลหกํสโลหานํ เยน เกนจิ กโต สีหฬทีเป ปาทคณฺหนโก ภาเชตพฺโพ. ปาโท จ นาม มคธนาฬิยา ปฺจนาฬิมตฺตํ คณฺหาติ, ตโต อธิกคณฺหนโก ครุภณฺฑํ. อิมานิ ตาว ปาฬิยํ อาคตานิ โลหภาชนานิ.
ปาฬิยํ ปน อนาคตานิปิ ภิงฺคารปฏิคฺคหอุฬุงฺกทพฺพิกฏจฺฉุปาติตฏฺฏกสรกสมุคฺคองฺคารกปลฺลธูมกฏจฺฉุอาทีนิ ขุทฺทกานิ วา มหนฺตานิ วา สพฺพานิ ครุภณฺฑานิ. ปตฺโต, อยถาลกํ, ตมฺพโลหถาลกนฺติ อิมานิ ปน ภาชนียานิ. กํสโลหวฏฺฏโลหภาชนวิกติ สงฺฆิกปริโภเคน วา คิหิวิกฏา วา วฏฺฏติ, ปุคฺคลิกปริโภเคน น วฏฺฏติ. กํสโลหาทิภาชนํ ¶ สงฺฆสฺส ทินฺนมฺปิ หิ ปาริหาริยํ น วฏฺฏติ. ‘‘คิหิวิกฏนิหาเรเนว ปริภฺุชิตพฺพ’’นฺติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ.
เปตฺวา ปน ภาชนวิกตึ อฺสฺมิมฺปิ กปฺปิยโลหภณฺเฑ – อฺชนี, อฺชนิสลากา, กณฺณมลหรณี, สูจิ, ปณฺณสูจิ, ขุทฺทโก, ปิปฺผลโก, ขุทฺทกํ, อารกณฺฏกํ, กฺุจิกา, ตาฬํ, กตฺตรยฏฺิ เวธโก, นตฺถุทานํ, ภินฺทิวาโล, โลหกูโฏ, โลหกุฏฺฏิ, โลหคุโฬ, โลหปิณฺฑิ, โลหจกฺกลิกํ, อฺมฺปิ วิปฺปกตโลหภณฺฑํ ภาชนียํ. ธูมเนตฺตผาลทีปรุกฺขทีปกปลฺลกโอลมฺพกทีปอิตฺถิปุริสติรจฺฉานคตรูปกานิ ¶ ปน อฺานิ วา ภิตฺติจฺฉทนกวาฏาทีสุ อุปเนตพฺพานิ, อนฺตมโส โลหขิลกํ อุปาทาย สพฺพานิ โลหภณฺฑานิ ครุภณฺฑานิเยว โหนฺติ, อตฺตนา ลทฺธานิปิ ปริหริตฺวา ปุคฺคลิกปริโภเคน น ปริภฺุชิตพฺพานิ, สงฺฆิกปริโภเคน วา คิหิวิกฏานิ วา วฏฺฏนฺติ. ติปุภณฺเฑปิ เอเสว นโย. ขีรปาสาณมยานิ ตฏฺฏกสรกาทีนิ ครุภณฺฑานิเยว.
ฆฏโก ปน เตลภาชนํ วา ปาทคณฺหนกโต อติเรกเมว ครุภณฺฑํ. สุวณฺณรชตหารกูฏชาติผลิกภาชนานิ ¶ คิหิวิกฏานิปิ น วฏฺฏนฺติ, ปเคว สงฺฆิกปริโภเคน วา ปุคฺคลิกปริโภเคน วา. เสนาสนปริโภเค ปน อามาสมฺปิ อนามาสมฺปิ สพฺพํ วฏฺฏติ.
วาสิอาทีสุ ยาย วาสิยา เปตฺวา ทณฺฑกฏฺจฺเฉทนํ วา อุจฺฉุตจฺฉนํ วา อฺํ มหากมฺมํ กาตุํ น สกฺกา, อยํ ภาชนียา. ตโต มหตฺตรี เยน เกนจิ อากาเรน กตา วาสิ ครุภณฺฑเมว. ผรสุ ปน อนฺตมโส เวชฺชานํ สิราเวธนผรสุปิ ครุภณฺฑเมว. กุาริยํ ผรสุสทิโส เอว วินิจฺฉโย. ยา ปน อาวุธสงฺเขเปน กตา, อยํ อนามาสา. กุทาโล อนฺตมโส จตุรงฺคุลมตฺโตปิ ครุภณฺฑเมว. นิขาทนํ จตุรสฺสมุขํ วา โหตุ โทณิมุขํ วา วงฺกํ วา อุชุกํ วา, อนฺตมโส สมฺมฺุชนิทณฺฑกเวธนมฺปิ ทณฺฑพทฺธํ เจ, ครุภณฺฑเมว. สมฺมฺุชนิทณฺฑขณนกํ ปน อทณฺฑกํ ผลมตฺตเมว, ยํ สกฺกา สิปาฏิกาย ปกฺขิปิตฺวา ปริหริตุํ, ตํ ภาชนียํ. สิขรมฺปิ นิขาทเนเนว สงฺคหิตํ. เยหิ มนุสฺเสหิ วิหาเร วาสิอาทีนิ ทินฺนานิ โหนฺติ, เต จ ฆเร ทฑฺเฒ วา ¶ โจเรหิ วา วิลุตฺเต ‘‘เทถ โน, ภนฺเต, อุปกรเณ, ปุน ปากติเก กริสฺสามา’’ติ วทนฺติ, ทาตพฺพา. สเจ อาหรนฺติ ¶ , น วาเรตพฺพา; อนาหรนฺตาปิ น โจเทตพฺพา.
กมฺมารตฏฺฏการจุนฺทการนฬการมณิการปตฺตพนฺธกานํ อธิกรณิมุฏฺิกสณฺฑาสตุลาทีนิ สพฺพานิ โลหมยอุปกรณานิ สงฺเฆ ทินฺนกาลโต ปฏฺาย ครุภณฺฑานิ. ติปุโกฏฺฏกสุวณฺณการจมฺมการอุปกรเณสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส – ติปุโกฏฺฏกอุปกรเณสุปิ ติปุจฺเฉทนสตฺถกํ, สุวณฺณการอุปกรเณสุ สุวณฺณจฺเฉทนสตฺถกํ, จมฺมการอุปกรเณสุ กตปริกมฺมจมฺมฉิทฺทนกํ ขุทฺทกสตฺถกนฺติ อิมานิ ภาชนียภณฺฑานิ. นหาปิตตุนฺนการอุปกรเณสุปิ เปตฺวา มหากตฺตรึ มหาสณฺฑาสํ มหาปิปฺผลกฺจ สพฺพํ ภาชนียํ. มหากตฺตริอาทีนิ ครุภณฺฑานิ.
วลฺลิอาทีสุ เวตฺตวลฺลิอาทิกา ยา กาจิ อฑฺฒพาหุปฺปมาณา วลฺลิ สงฺฆสฺส ทินฺนา วา ตตฺถชาตกา วา รกฺขิตโคปิตา ครุภณฺฑํ โหติ, สา สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต สเจ อติเรกา โหติ, ปุคฺคลิกกมฺเมปิ อุปเนตุํ วฏฺฏติ; อรกฺขิตา ปน ครุภณฺฑเมว น โหติ. สุตฺตมกจิวากนาฬิเกรหีรจมฺมมยา รชฺชุกา วา โยตฺตานิ วา วาเก จ นาฬิเกรหีเร จ วฏฺเฏตฺวา กตา เอกวฏฺฏา วา ทฺวิวฏฺฏา วา สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโต ปฏฺาย ครุภณฺฑํ. สุตฺตํ ปน อวฏฺเฏตฺวา ¶ ทินฺนํ มกจิวากนาฬิเกรหีรา จ ภาชนียา. เยหิ ปเนตานิ รชฺชุกโยตฺตาทีนิ ทินฺนานิ โหนฺติ, เต อตฺตโน กรณีเยน หรนฺตา น วาเรตพฺพา.
โย โกจิ อนฺตมโส อฏฺงฺคุลสูจิทณฺฑมตฺโตปิ เวฬุ สงฺฆสฺส ทินฺโน วา ตตฺถชาตโก วา รกฺขิตโคปิโต ครุภณฺฑํ, โสปิ สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรโก ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติ. ปาทคณฺหนกเตลนาฬิ ปน กตฺตรยฏฺิ, อุปาหนทณฺฑโก, ฉตฺตทณฺโฑ, ฉตฺตสลากาติ อิทเมตฺถ ภาชนียภณฺฑํ. ทฑฺฒเคหมนุสฺสา คณฺหิตฺวา คจฺฉนฺตา น วาเรตพฺพา. รกฺขิตโคปิตํ เวฬุํ คณฺหนฺเตน สมกํ วา อติเรกํ วา ถาวรํ อนฺตมโส ตํอคฺฆนกมฺปิ ผาติกมฺมํ กตฺวา คเหตพฺโพ ¶ . ผาติกมฺมํ อกตฺวา คณฺหนฺเตน ตตฺเถว วฬฺเชตพฺโพ ¶ , คมนกาเล สงฺฆิกาวาเส เปตฺวา คนฺตพฺพํ. อสติยา คเหตฺวา คเตน ปหิณิตฺวา ทาตพฺโพ. เทสนฺตรํ คเตน สมฺปตฺตวิหาเร สงฺฆิกาวาเส เปตพฺโพ.
ติณนฺติ มฺุชํ ปพฺพชฺจ เปตฺวา อวเสสํ ยํกิฺจิ ติณํ. ยตฺถ ปน ติณํ นตฺถิ, ตตฺถ ปณฺเณหิ ฉาเทนฺติ; ตสฺมา ปณฺณมฺปิ ติเณเนว สงฺคหิตํ. อิติ มฺุชาทีสุ ยํกิฺจิ มุฏฺิปฺปมาณมฺปิ ติณํ ตาลปณฺณาทีสุ จ เอกํ ปณฺณมฺปิ สงฺฆสฺส ทินฺนํ วา ตตฺถชาตกํ วา พหาราเม สงฺฆสฺส ติณวตฺถุโต ชาตติณํ วา รกฺขิตโคปิตํ ครุภณฺฑํ โหติ, ตมฺปิ สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรกํ ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติ. ทฑฺฒเคหมนุสฺสา คเหตฺวา คจฺฉนฺตา น วาเรตพฺพา. อฏฺงฺคุลปฺปมาโณปิ ริตฺตโปตฺถโก ครุภณฺฑเมว.
มตฺติกา ปกติมตฺติกา วา โหตุ ปฺจวณฺณา วา สุธา วา สชฺชุรสกงฺคุฏฺสิเลสาทีสุ วา ยํกิฺจิ, ทุลฺลภฏฺาเน อาเนตฺวา วา ทินฺนํ ตตฺถชาตกํ วา รกฺขิตโคปิตํ ตาลผลปกฺกมตฺตํ ครุภณฺฑํ โหติ. ตมฺปิ สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ นิฏฺิเต อติเรกํ ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติ. หิงฺคุหิงฺคุลกหริตาลมโนสิลฺชนานิ ปน ภาชนียภณฺฑานิ.
ทารุภณฺเฑ โย โกจิ อฏฺงฺคุลสูจิทณฺฑมตฺโตปิ ทารุภณฺฑโก ทารุทุลฺลภฏฺาเน สงฺฆสฺส ทินฺโน วา ตตฺถชาตโก วา รกฺขิตโคปิโต, อยํ ครุภณฺฑํ โหตีติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. มหาอฏฺกถายํ ปน สพฺพมฺปิ ทารุเวฬุจมฺมปาสาณาทิวิกตึ ทารุภณฺเฑน สงฺคณฺหิตฺวา ‘‘เตน โข ¶ ปน สมเยน สงฺฆสฺส อาสนฺทิโก อุปฺปนฺโน โหตี’’ติ อิโต ปฏฺาย ทารุภณฺฑวินิจฺฉโย วุตฺโต.
ตตฺรายํ อตฺถุทฺธาโร, อาสนฺทิโก, สตฺตงฺโค, ภทฺทปีํ, ปีิกา, เอฬกปาทกปีํ, อามลกวฏฺฏกปีํ, ผลกํ, โกจฺฉํ, ปลาลปีกนฺติ อิเมสุ ¶ ตาว ยํกิฺจิ ขุทฺทกํ วา โหตุ มหนฺตํ วา, สงฺฆสฺส ทินฺนํ ครุภณฺฑํ ¶ โหติ. ปลาลปีเน เจตฺถ กทลิปตฺตาทิปีานิปิ สงฺคหิตานิ. พฺยคฺฆจมฺมโอนทฺธมฺปิ วาฬรูปปริกฺขิตฺตํ, รตนปริสิพฺพิตํ, โกจฺฉกํ ครุภณฺฑเมว.
วงฺกผลกํ, ทีฆผลกํ, จีวรโธวนผลกํ, ฆฏฺฏนผลกํ, ฆฏฺฏนมุคฺคโร, ทนฺตกฏฺจฺเฉทนคณฺิกา, ทณฺฑมุคฺคโร, อมฺพณํ, รชนโทณิ, อุทกปฏิจฺฉโก, ทารุมโย วา ทนฺตมโย วา เวฬุมโย วา สปาทโกปิ อปาทโกปิ สมุคฺโค, มฺชูสา, ปาทคณฺหนกโต อติเรกปฺปมาโณ กรณฺโฑ, อุทกโทณิ, อุทกกฏาหํ, อุฬุงฺโก, กฏจฺฉุ, ปานียสราวํ, ปานียสงฺโขติ เอเตสุปิ ยํกิฺจิ สงฺเฆ ทินฺนํ ครุภณฺฑํ. สงฺขถาลกํ ปน ภาชนียํ, ตถา ทารุมโย อุทกตุมฺโพ.
ปาทกถลิกมณฺฑลํ ทารุมยํ วา โหตุ โจฬปณฺณาทิมยํ วา สพฺพํ ครุภณฺฑํ. อาธารโก ปตฺตปิธานํ, ตาลวณฺฏํ, พีชนี, จงฺโกฏกํ, ปจฺฉิ, ยฏฺิสมฺมฺุชนี มุฏฺิสมฺมฺุชนีติ เอเตสุปิ ยํกิฺจิ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา ทารุเวฬุปณฺณจมฺมาทีสุ เยน เกนจิ กตํ ครุภณฺฑเมว.
ถมฺภตุลาโสปานผลกาทีสุ ทารุมยํ วา ปาสาณมยํ วา ยํกิฺจิ เคหสมฺภารรูปํ, โย โกจิ กฏสารโก, ยํกิฺจิ ภูมตฺถรณํ, ยํกิฺจิ อกปฺปิยจมฺมํ, สพฺพํ สงฺเฆ ทินฺนํ ครุภณฺฑํ, ภูมตฺถรณํ กาตุํ วฏฺฏติ. เอฬกจมฺมํ ปน ปจฺจตฺถรณคติกํ โหติ, ตมฺปิ ครุภณฺฑเมว. กปฺปิยจมฺมานิ ภาชนียานิ. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘สพฺพํ มฺจปฺปมาณํ จมฺมํ ครุภณฺฑ’’นฺติ วุตฺตํ.
อุทุกฺขลํ, มุสลํ, สุปฺปํ, นิสทํ, นิสทโปโต, ปาสาณโทณิ, ปาสาณกฏาหํ, ตุริเวมภสฺตาทิ ¶ สพฺพํ เปสการาทิภณฺฑํ, สพฺพํ กสิภณฺฑํ, สพฺพํ จกฺกยุตฺตกยานํ ครุภณฺฑเมว. มฺจปาโท ¶ , มฺจอฏนี, ปีปาโท, ปีอฏนี, วาสิผรสุอาทีนํ ทณฺฑาติ เอเตสุ ยํกิฺจิ วิปฺปกตตจฺฉนกมฺมํ อนิฏฺิตเมว ภาชนียํ, ตจฺฉิตมฏฺํ ปน ครุภณฺฑํ โหติ. อนฺุาตวาสิยา ปน ทณฺโฑ ฉตฺตมุฏฺิปณฺณํ กตฺตรยฏฺิ อุปาหนา อรณิสหิตํ ธมฺมกรโณ ปาทคณฺหนกโต อนติริตฺตํ อามลกตุมฺพํ อามลกฆโฏ ลาพุกตุมฺพํ ลาพุฆโฏ วิสาณกตุมฺพนฺติ สพฺพเมตํ ภาชนียํ, ตโต มหนฺตตรํ ครุภณฺฑํ.
หตฺถิทนฺโต ¶ วา ยํกิฺจิ วิสาณํ วา อตจฺฉิตํ ยถาชาตเมว ภาชนียํ, เตหิ กตมฺจปาทาทีสุ ปุริมสทิโสเยว วินิจฺฉโย. ตจฺฉิตนิฏฺิโตปิ หิงฺคุกรณฺฑโก อฺชนกรณฺฑโก คณฺิกา วิโธ อฺชนี อฺชนิสลากา อุทกปฺุฉนีติ อิทํ สพฺพํ ภาชนียเมว.
มตฺติกาภณฺเฑ สพฺพํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ ฆฏปิราทิกุลาลภาชนํ ปตฺตกฏาหํ องฺคารกฏาหํ ธูมทานกํ ทีปรุกฺขโก ทีปกปลฺลิกา จยนิฏฺกา ฉทนิฏฺกา ถูปิกาติ สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโต ปฏฺาย ครุภณฺฑํ, ปาทคณฺหนกโต อนติริตฺตปฺปมาโณ ปน ฆฏโก ปตฺตํ ถาลกํ กฺจนโก กุณฺฑิกาติ อิทเมตฺถ ภาชนียภณฺฑํ. ยถา จ มตฺติกาภณฺเฑ; เอวํ โลหภณฺเฑปิ กุณฺฑิกา ภาชนียโกฏฺาสเมว ภชตีติ อยเมตฺถ อนุปุพฺพิกถา.
อวิสฺสชฺชิยวตฺถุกถา นิฏฺิตา.
นวกมฺมทานกถา
๓๒๓. ภณฺฑิกาฏฺปนมตฺเตนาติ ทฺวารพาหานํ อุปริ กโปตภณฺฑิกโยชนมตฺเตน. ปริภณฺฑกรณมตฺเตนาติ โคมยปริภณฺฑกสาวปริภณฺฑกรณมตฺเตน. ธูมกาลิกนฺติ อิทํ ยาวสฺส จิตกธูโม น ปฺายติ, ตาว อยํ วิหาโร เอตสฺเสวาติ เอวํ ธูมกาเล อปโลเกตฺวา กตปริโยสิตํ วิหารํ เทนฺติ. วิปฺปกตนฺติ เอตฺถ วิปฺปกโต ¶ นาม ยาว โคปานสิโย น อาโรหนฺติ. โคปานสีสุ ปน อารุฬฺหาสุ พหุกโต นาม โหติ, ตสฺมา ตโต ปฏฺาย น ทาตพฺโพ, กิฺจิเทว สมาทเปตฺวา กาเรสฺสติ. ขุทฺทเก วิหาเร กมฺมํ โอโลเกตฺวา ฉปฺปฺจวสฺสิกนฺติ ¶ กมฺมํ โอโลเกตฺวา จตุหตฺถวิหาเร จตุวสฺสิกํ, ปฺจหตฺเถ ปฺจวสฺสิกํ, ฉหตฺเถ ฉวสฺสิกํ ทาตพฺพํ. อฑฺฒโยโค ปน ยสฺมา สตฺตฏฺหตฺโถ โหติ, ตสฺมา เอตฺถ ‘‘สตฺตฏฺวสฺสิก’’นฺติ วุตฺตํ. สเจ ปน โส นวหตฺโถ โหติ นววสฺสิกมฺปิ ทาตพฺพํ. มหลฺลเก ปน ทสหตฺเถ เอกาทสหตฺเถ วิหาเร วา ปาสาเท วา ทสวสฺสิกํ วา เอกาทสวสฺสิกํ วา ทาตพฺพํ. ทฺวาทสหตฺเถ ปน ตโต อธิเก วา โลหปาสาทสทิเสปิ ทฺวาทสวสฺสิกเมว ทาตพฺพํ, น ตโต อุตฺตริ.
นวกมฺมิโก ¶ ภิกฺขุ อนฺโตวสฺเส ตํ อาวาสํ ลภติ, อุตุกาเล ปฏิพาหิตุํ น ลภติ. สเจ โส อาวาโส ชีรติ, อาวาสสามิกสฺส วา ตสฺส วํเส อุปฺปนฺนสฺส วา กสฺสจิ กเถตพฺพํ – ‘‘อาวาโส เต นสฺสติ, ชคฺคถ เอตํ อาวาส’’นฺติ. สเจ โส น สกฺโกติ, ภิกฺขูหิ าตี วา อุปฏฺาเก วา สมาทเปตฺวา ชคฺคิตพฺโพ. สเจ เตปิ น สกฺโกนฺติ, สงฺฆิเกน ปจฺจเยน ชคฺคิตพฺโพ. ตสฺมิมฺปิ อสติ เอกํ อาวาสํ วิสฺสชฺเชตฺวา อวเสสา ชคฺคิตพฺพา. พหู วิสฺสชฺเชตฺวา เอกํ สณฺาเปตุมฺปิ วฏฺฏติเยว.
ทุพฺภิกฺเข ภิกฺขูสุ ปกฺกนฺเตสุ สพฺเพ อาวาสา นสฺสนฺติ, ตสฺมา เอกํ วา ทฺเว วา ตโย วา อาวาเส วิสฺสชฺเชตฺวา ตโต ยาคุภตฺตจีวราทีนิ ปริภฺุชนฺเตหิ เสสาวาสา ชคฺคิตพฺพาเยว. กุรุนฺทิยํ ปน วุตฺตํ ‘‘สงฺฆิเก ปจฺจเย อสติ เอโก ภิกฺขุ ‘ตุยฺหํ เอกํ มฺจฏฺานํ คเหตฺวา ชคฺคาหี’ติ วตฺตพฺโพ. สเจ พหุตรํ อิจฺฉติ, ติภาคํ วา อุปฑฺฒภาคํ วา ทตฺวาปิ ชคฺคาเปตพฺพํ. อถ ‘ถมฺภมตฺตเมเวตฺถ อวสิฏฺํ, พหุกมฺมํ กาตพฺพ’นฺติ น อิจฺฉติ, ‘ตุยฺหํ ปุคฺคลิกเมว กตฺวา ชคฺค; เอวมฺปิ หิ สงฺฆสฺส ภณฺฑกฏฺปนฏฺานํ นวกานฺจ วสนฏฺานํ ลภิสฺสตี’ติ ชคฺคาเปตพฺโพ. เอวํ ชคฺคิโต ปน ตสฺมึ ชีวนฺเต ปุคฺคลิโก โหติ, มเต สงฺฆิโกเยว ¶ . สเจ สทฺธิวิหาริกานํ ทาตุกาโม โหติ, กมฺมํ โอโลเกตฺวา ติภาคํ วา อุปฑฺฒํ วา ปุคฺคลิกํ กตฺวา ชคฺคาเปตพฺโพ. เอวฺหิ สทฺธิวิหาริกานํ ทาตุํ ลภติ. เอวํ ชคฺคนเก ปน อสติ ‘เอกํ อาวาสํ วิสฺสชฺเชตฺวา’ติอาทินา นเยน ชคฺคาเปตพฺโพ’’ติ.
อิทมฺปิ จ อฺํ ตตฺเถว วุตฺตํ – ทฺเว ภิกฺขู สงฺฆิกํ ภูมึ คเหตฺวา โสเธตฺวา สงฺฆิกํ เสนาสนํ กโรนฺติ. เยน สา ภูมิ ปมํ คหิตา, โส สามี. อุโภปิ ปุคฺคลิกํ กโรนฺติ, โสเยว สามี. โส สงฺฆิกํ กโรติ, อิตโร ปุคฺคลิกํ กโรติ, อฺํ เจ พหุํ เสนาสนฏฺานํ อตฺถิ ¶ , ปุคฺคลิกํ กโรนฺโตปิ น วาเรตพฺโพ. อฺสฺมึ ปน ตาทิเส ปฏิรูเป าเน อสติ ตํ ปฏิพาหิตฺวา สงฺฆิกํ กโรนฺเตเนว กาตพฺพํ. ยํ ปน ตสฺส ตตฺถ วยกมฺมํ กตํ, ตํ ทาตพฺพํ. สเจ ปน กตาวาเส วา อาวาสกรณฏฺาเน วา ฉายูปคผลูปครุกฺขา โหนฺติ, อปโลเกตฺวา ¶ หาเรตพฺพา. ปุคฺคลิกา เจ โหนฺติ, สามิกา อาปุจฺฉิตพฺพา; โน เจ เทนฺติ, ยาวตติยํ อาปุจฺฉิตฺวา ‘‘รุกฺขอคฺฆนกมูลํ ทสฺสามา’’ติ หาเรตพฺพา.
โย ปน สงฺฆิกวลฺลิมตฺตมฺปิ อคฺคเหตฺวา อาหริเมน อุปกรเณน สงฺฆิกาย ภูมิยา ปุคฺคลิกวิหารํ กาเรติ, อุปฑฺฒํ สงฺฆิกํ โหติ; อุปฑฺฒํ ปุคฺคลิกํ. ปาสาโท เจ โหติ, เหฏฺาปาสาโท สงฺฆิโก; อุปริ ปุคฺคลิโก. สเจ โส เหฏฺาปาสาทํ อิจฺฉติ, ตสฺส โหติ. อถ เหฏฺา จ อุปริ จ อิจฺฉติ, อุภยตฺถ อุปฑฺฒํ ลภติ. ทฺเว เสนาสนานิ กาเรติ – เอกํ สงฺฆิกํ, เอกํ ปุคฺคลิกํ. สเจ วิหาเร อุฏฺิเตน ทพฺพสมฺภาเรน กาเรติ, ตติยภาคํ ลภติ. สเจ อกตฏฺาเน จยํ วา ปมุขํ วา กโรติ, พหิกุฏฺเฏ อุปฑฺฒํ สงฺฆสฺส, อุปฑฺฒํ ตสฺส. อถ มหนฺตํ วิสมํ ปูเรตฺวา อปเท ปทํ ทสฺเสตฺวา กตํ โหติ, อนิสฺสโร ตตฺถ สงฺโฆ.
เอกํ ¶ วรเสยฺยนฺติ เอตฺถ นวกมฺมทานฏฺาเน วา วสฺสคฺเคน ปตฺตฏฺาเน วา ยํ อิจฺฉติ, ตํ เอกํ วรเสยฺยํ อนุชานามีติ อตฺโถ.
ปริโยสิเต ปกฺกมติ ตสฺเสเวตนฺติ ปุน อาคนฺตฺวา วสนฺตสฺส อนฺโตวสฺสํ ตสฺเสว ตํ; อนาคจฺฉนฺตสฺส ปน สทฺธิวิหาริกาทโย คเหตุํ น ลภนฺติ.
นวกมฺมทานกถา นิฏฺิตา.
อฺตฺรปฏิโภคปฏิกฺเขปาทิกถา
๓๒๔. นาติหรนฺตีติ อฺตฺร หริตฺวา น ปริภฺุชนฺติ. คุตฺตตฺถายาติ ยํ ตตฺถ มฺจปีาทิ, ตสฺส คุตฺตตฺถาย, ตํ อฺตฺร หริตุํ อนุชานามีติ อตฺโถ. ตสฺมา ตํ อฺตฺร หริตฺวา สงฺฆิกปริโภเคน ปริภฺุชนฺตสฺส นฏฺํ สุนฏฺํ, ชิณฺณํ สุชิณฺณํ. สเจ อโรคํ ตสฺมึ วิหาเร ปฏิสงฺขเต ปุน ปากติกํ กาตพฺพํ. ปุคฺคลิกปริโภเคน ปริภฺุชโต นฏฺํ วา ชิณฺณํ วา ¶ คีวา โหติ, ตสฺมึ ปฏิสงฺขเต ทาตพฺพเมว. สเจ ตโต โคปานสิอาทีนิ คเหตฺวา อฺสฺมึ สงฺฆิกาวาเส โยเชนฺติ, สุโยชิตานิ. ปุคฺคลิกาวาเส โยเชนฺเตหิ ปน มูลํ วา ทาตพฺพํ, ปฏิปากติกํ วา กาตพฺพํ ฉฑฺฑิตวิหารโต มฺจปีาทีนิ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺโต อุทฺธาเรเยว ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพ. ปุน อาวาสิกกาเล ทสฺสามีติ คเหตฺวา สงฺฆิกปริโภเคน ปริภฺุชนฺตสฺส นฏฺํ สุนฏฺํ, ชิณฺณํ สุชิณฺณํ. อโรคฺเจ ปากติกํ กาตพฺพํ ¶ . ปุคฺคลิกปริโภเคน ปริภฺุชนฺตสฺส นฏฺํ คีวา โหติ. ตโต ทฺวารวาตปานาทีนิ สงฺฆิกาวาเส วา ปุคฺคลิกาวาเส วา โยชิตานิ ปฏิทาตพฺพานิเยว.
ผาติกมฺมตฺถายาติ วฑฺฒิกมฺมตฺถาย. ผาติกมฺมฺเจตฺถ สมกํ วา อติเรกํ วา อคฺฆนกํ มฺจปีาทิเสนาสนเมว วฏฺฏติ.
จกฺกลิกนฺติ กมฺพลาทีหิ เวเตฺวา กตจกฺกลิกํ. อลฺเลหิ ปาเทหีติ เยหิ อกฺกนฺตฏฺาเน อุทกํ ปฺายติ, เอวรูเปหิ ปาเทหิ ปริภณฺฑกตภูมิ วา เสนาสนํ วา น อกฺกมิตพฺพํ ¶ . สเจ ปน อุทกสิเนหมตฺตเมว ปฺายติ, น อุทกํ, วฏฺฏติ. ปาทปฺุฉนึ ปน อลฺลปาเทหิปิ อกฺกมิตุํ วฏฺฏติเยว. สอุปาหเนน โธตปาเทหิ อกฺกมิตพฺพฏฺาเนเยว น วฏฺฏติ.
โจฬเกน ปลิเวเตุนฺติ สุธาภูมิยํ วา ปริภณฺฑภูมิยํ วา สเจ ตฏฺฏิกา วา กฏสารโก วา นตฺถิ, โจฬเกน ปาทา เวเตพฺพา, ตสฺมึ อสติ ปณฺณมฺปิ อตฺถริตุํ วฏฺฏติ. กิฺจิ อนตฺถริตฺวา เปนฺตสฺส ปน ทุกฺกฏํ. ยทิ ปน ตตฺถ เนวาสิกา อนตฺถตายปิ ภูมิยา เปนฺติ, อโธตปาเทหิปิ วฬฺเชนฺติ, ตเถว วฬฺเชตุํ วฏฺฏติ.
น ภิกฺขเว ปริกมฺมกตา ภิตฺตีติ เสตภิตฺติ วา จิตฺตกมฺมกตา วา. น เกวลฺจ ภิตฺติเมว, ทฺวารมฺปิ วาตปานมฺปิ อปสฺเสนผลกมฺปิ ปาสาณตฺถมฺภมฺปิ รุกฺขตฺถมฺภมฺปิ จีวเรน วา เกนจิ วา อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวา อปสฺสยิตุํ น ลพฺภติเยว.
โธตปาทกาติ โธตปาทกา หุตฺวา โธเตหิ ปาเทหิ อกฺกมิตพฺพฏฺาเน นิปชฺชิตุํ กุกฺกุจฺจายนฺติ. ‘‘โธตปาทเก’’ติปิ ปาโ. โธเตหิ ปาเทหิ อกฺกมิตพฺพฏฺานสฺเสตํ อธิวจนํ ¶ . ปจฺจตฺถริตฺวาติ ปริภณฺฑกตํ ภูมึ วา ภูมตฺถรณเสนาสนํ วา สงฺฆิกมฺจปีํ วา อตฺตโน สนฺตเกน ปจฺจตฺถรเณน ปจฺจตฺถริตฺวาว นิปชฺชิตพฺพํ. สเจ นิทฺทายโตปิ ปจฺจตฺถรเณ สงฺกุฏิเต โกจิ สรีราวยโว มฺจํ วา ปีํ วา ผุสติ, อาปตฺติเยว. โลเมสุ ปน โลมคณนาย อาปตฺติเยว. ปริโภคสีเสน อปสฺสยนฺตสฺสาปิ เอเสว นโย. หตฺถตลปาทตเลหิ ปน ผุสิตุํ วา อกฺกมิตุํ วา วฏฺฏติ. มฺจปีํ นีหรนฺตสฺส กาเย ปฏิหฺติ, อนาปตฺติ.
อฺตฺรปริโภคปฏิกฺเขปาทิกถา นิฏฺิตา.
สงฺฆภตฺตาทิอนุชานนกถา
๓๒๕. น ¶ สกฺโกนฺติ สงฺฆภตฺตํ กาตุนฺติ สกลสฺส สงฺฆสฺส ภตฺตํ กาตุํ น สกฺโกนฺติ. อุทฺเทสภตฺตนฺติอาทีสุ ‘‘เอกํ วา ทฺเว วา…เป… ทส วา ภิกฺขู สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา เทถา’’ติ เอวํ อุทฺเทเสน ลทฺธภิกฺขูนํ ภตฺตํ กาตุํ อิจฺฉนฺติ. อปเร ตเถว ภิกฺขู ปริจฺฉินฺทิตฺวา ¶ นิมนฺเตตฺวา เตสํ ภตฺตํ กาตุํ อิจฺฉนฺติ. อปเร สลากาโย ฉินฺทิตฺวา, อปเร ปกฺขิกํ อุโปสถิกํ ปาฏิปทิกนฺติ เอวํ นิยาเมตฺวา, เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา…เป… ทสนฺนํ วา ภิกฺขูนํ ภตฺตํ กาตุํ อิจฺฉนฺติ. อิติ เอตานิ ภตฺตานิ อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนนฺติ อิมํ โวหารํ ปตฺตานิ. ยสฺมา ปน เต สเจปิ ทุพฺภิกฺเข น สกฺโกนฺติ, สุภิกฺเข ชาเต ปน ปุน สงฺฆภตฺตํ กาตุํ สกฺขิสฺสนฺติ, ตสฺมา ภควา ตมฺปิ อนฺโต กตฺวา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สงฺฆภตฺตํ อุทฺเทสภตฺต’’นฺติอาทิมาห.
ตตฺถ สงฺฆภตฺเต ิติกา นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อมฺหากํ อชฺช ทส ทฺวาทส ทิวสา ภฺุชนฺตานํ อิทานิ อฺโต ภิกฺขู อาเนถา’’ติ น เอวํ ตตฺถ วตฺตพฺพํ. ‘‘ปุริมทิวเสสุ อมฺเหหิ น ลทฺธํ, อิทานิ ตํ อมฺหากํ คาเหถา’’ติ เอวมฺปิ วตฺตุํ น ลพฺภติ. ตฺหิ อาคตาคตานํ ปาปุณาติเยว.
สงฺฆภตฺตาทิอนุชานนกถา นิฏฺิตา.
อุทฺเทสภตฺตกถา
อุทฺเทสภตฺตาทีสุ ¶ ปน อยํ นโย – รฺา วา ราชมหามตฺเตน วา สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา ‘‘เอตฺตเก ภิกฺขู อาเนถา’’ติ ปหิเต กาลํ โฆเสตฺวา ิติกา ปุจฺฉิตพฺพา. สเจ อตฺถิ, ตโต ปฏฺาย คาเหตพฺพํ; โน เจ, เถราสนโต ปฏฺาย คาเหตพฺพํ. อุทฺเทสเกน ปิณฺฑปาติกานมฺปิ น อติกฺกาเมตพฺพํ. เต ปน ธุตงฺคํ รกฺขนฺตา สยเมว อติกฺกมิสฺสนฺติ; เอวํ คาหิยมาเน อลสชาติกา มหาเถรา ปจฺฉา อาคจฺฉนฺติ, ‘‘ภนฺเต, วีสติวสฺสานํ คาหิยติ, ตุมฺหากํ ิติกา อติกฺกนฺตา’’ติ น วตฺตพฺพา, ิติกํ เปตฺวา เตสํ คาเหตฺวา ปจฺฉา ิติกาย คาเหตพฺพํ. ‘‘อสุกวิหาเร พหุํ อุทฺเทสภตฺตํ อุปฺปนฺน’’นฺติ สุตฺวา โยชนนฺตริกวิหารโตปิ ภิกฺขู อาคจฺฉนฺติ, สมฺปตฺตสมฺปตฺตานํ ิตฏฺานโต ปฏฺาย คาเหตพฺพํ. อสมฺปตฺตานมฺปิ อุปจารสีมํ ปวิฏฺานํ อนฺเตวาสิกาทีสุ คณฺหนฺเตสุ ¶ คาเหตพฺพเมว. พหิอุปจารสีมาย ิตานํ คาเหถาติ วทนฺติ, น คาเหตพฺพํ. สเจ ปน อุปจารสีมํ โอกฺกนฺเตหิ เอกาพทฺธา หุตฺวา อตฺตโน วิหารทฺวาเร วา อนฺโตวิหาเรเยว วา โหนฺติ, ปริสาวเสน วฑฺฒิตา นาม สีมา โหติ, ตสฺมา คาเหตพฺพํ. สงฺฆนวกสฺส ทินฺเนปิ ปจฺฉา อาคตานํ คาเหตพฺพเมว ¶ . ทุติยภาเค ปน เถราสนํ อารุฬฺเห ปุน อาคตานํ ปมภาโค น ปาปุณาติ, ทุติยภาคโต วสฺสคฺเคน คาเหตพฺพํ.
เอกสฺมึ วิหาเร เอกํ ภตฺตุทฺเทสฏฺานํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คาวุตปฺปมาณายปิ อุปจารสีมาย ยตฺถ กตฺถจิ อาโรจิตํ อุทฺเทสภตฺตํ, ตสฺมึเยว ภตฺตุทฺเทสฏฺาเน คาเหตพฺพํ. เอโก เอกสฺส ภิกฺขุโน ปหิณาติ ‘‘สฺเวปิ สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา ทส ภิกฺขู ปหิณถา’’ติ, เตน โส อตฺโถ ภตฺตุทฺเทสกสฺส อาโรเจตพฺโพ. สเจ ตํ ทิวสํ ปมุสฺสติ, ทุติยทิวเส ปาโตว อาโรเจตพฺโพ. อถ ปมุสฺสิตฺวาว ปิณฺฑาย ปวิสนฺโต สรติ, ยาว อุปจารสีมํ นาติกฺกมติ, ตาว ยา โภชนสาลาย ปกติฏฺิติกา, ตสฺสาเยว วเสน คาเหตพฺพํ. สเจปิ อุปจารสีมํ อติกฺกนฺตา ภิกฺขู จ อุปจารสีมฏฺเกหิ เอกาพทฺธา โหนฺติ, อฺมฺํ ทฺวาทสหตฺถนฺตรํ อวิชหิตฺวา คจฺฉนฺติ, ปกติฏฺิติกาย วเสน คาเหตพฺพํ. ภิกฺขูนํ ปน ตาทิเส เอกาพทฺเธ อสติ พหิอุปจารสีมาย ยสฺมึ าเน สรติ, ตตฺถ นวํ ิติกํ กตฺวา คาเหตพฺพํ. อนฺโตคาเม อาสนสาลาย สรนฺเตน อาสนสาลาย ิติกาย คาเหตพฺพํ. ยตฺถ กตฺถจิ สริตฺวา คาเหตพฺพเมว, อคาเหตุํ น วฏฺฏติ. น หิ เอตํ ทุติยทิวเส ลพฺภตีติ.
สเจ ¶ สกวิหารโต อฺํ วิหารํ คจฺฉนฺเต ภิกฺขู ทิสฺวา โกจิ อุทฺเทสภตฺตํ อุทฺทิสาเปติ, ยาว อนฺโตอุปจาเร วา อุปจารสีมฏฺเกหิ สทฺธึ วุตฺตนเยน เอกาพทฺธา วา โหนฺติ, ตาว สกวิหาเร ิติกาวเสเนว คาเหตพฺพํ. พหิอุปจาเร ิตานํ ทินฺนํ ปน ‘‘สงฺฆโต ภนฺเต เอตฺตเก นาม ภิกฺขู อุทฺทิสถา’’ติ วุตฺเต สมฺปตฺตานํ คาเหตพฺพํ. ตตฺถ ทฺวาทสหตฺถนฺตรํ อวิชหิตฺวา เอกาพทฺธนเยน ทูเร ิตาปิ สมฺปตฺตาเยวาติ เวทิตพฺพํ. สเจ ยํ วิหารํ คจฺฉนฺติ, ตตฺถ ปวิฏฺานํ อาโรเจนฺติ, ตสฺส วิหารสฺส ิติกาวเสน คาเหตพฺพํ. สเจปิ คามทฺวาเร วา วีถิยํ วา จตุกฺเก ¶ วา อนฺตรฆเร วา ภิกฺขู ¶ ทิสฺวา โกจิ สงฺฆุทฺเทสํ อาโรเจติ, ตสฺมึ ตสฺมึ าเน อนฺโตอุปจารคตานํ คาเหตพฺพํ.
ฆรูปจาโร เจตฺถ ‘‘เอกํ ฆรํ เอกูปจารํ, เอกํ ฆรํ นานูปจารํ, นานาฆรํ เอกูปจารํ, นานาฆรํ นานูปจาร’’นฺติ อิเมสํ วเสน เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ยํ เอกกุลสฺส ฆรํ เอกวฬฺชํ โหติ, ตํ สุปฺปปาตปริจฺเฉทสฺส อนฺโต เอกูปจารํ นาม. ตตฺถุปฺปนฺโน อุทฺเทสลาโภ ตสฺมึ อุปจาเร ภิกฺขาจารวตฺเตนปิ ิตานํ สพฺเพสํ ปาปุณาติ, เอตํ ‘‘เอกํ ฆรํ เอกูปจารํ’’ นาม.
ยํ ปน เอกํ ฆรํ ทฺวินฺนํ ภริยานํ สุขวิหารตฺถาย มชฺเฌ ภิตฺตึ อุฏฺาเปตฺวา นานาทฺวารวฬฺชํ กตํ, ตตฺถุปฺปนฺโน อุทฺเทสลาโภ ภิตฺติอนฺตริกสฺส น ปาปุณาติ, ตสฺมึ ตสฺมึ าเน นิสินฺนสฺเสว ปาปุณาติ, เอตํ ‘‘เอกํ ฆรํ นานูปจารํ’’ นาม.
ยสฺมึ ปน ฆเร พหู ภิกฺขู นิมนฺเตตฺวา อนฺโตเคหโต ปฏฺาย เอกาพทฺเธ กตฺวา ปฏิวิสฺสกฆรานิปิ ปูเรตฺวา นิสีทาเปนฺติ, ตตฺถุปฺปนฺโน อุทฺเทสลาโภ สพฺเพสํ ปาปุณาติ. ยมฺปิ นานากุลสฺส นิเวสนํ มชฺเฌ ภิตฺตึ อกตฺวา เอกทฺวาเรเนว วฬฺชนฺติ, ตตฺราปิ เอเสว นโย. เอตํ ‘‘นานาฆรํ เอกูปจารํ’’ นาม.
โย ปน นานานิเวสเนสุ นิสินฺนานํ ภิกฺขูนํ อุทฺเทสลาโภ อุปฺปชฺชติ, กิฺจาปิ ภิตฺติจฺฉิทฺเทน ภิกฺขู ทิสฺสนฺติ, ตสฺมึ ตสฺมึ นิเวสเน นิสินฺนานํเยว ปาปุณาติ, เอตํ ‘‘นานาฆรํ นานูปจารํ’’ นาม.
โย ปน คามทฺวารวีถิจตุกฺเกสุ อฺตรสฺมึ าเน อุทฺเทสภตฺตํ ลภิตฺวา อฺสฺมึ ภิกฺขุสฺมึ ¶ อสติ อตฺตโนว ปาปุณาเปตฺวา ทุติยทิวเสปิ ตสฺมึเยว าเน อฺํ ลภติ, เตน ยํ อฺํ นวกํ วา วุฑฺฒํ วา ภิกฺขุํ ปสฺสติ, ตสฺส คาเหตพฺพํ. สเจ โกจิ นตฺถิ, อตฺตโนว ปาเปตฺวา ภฺุชิตพฺพํ.
สเจ อาสนสาลาย นิสีทิตฺวา กาลํ ปฏิมาเนนฺเตสุ ภิกฺขูสุ โกจิ อาคนฺตฺวา ‘‘สงฺฆุทฺเทสปตฺตํ ¶ เทถ, อุทฺเทสปตฺตํ เทถ, สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา ปตฺตํ เทถ, สงฺฆิกํ ปตฺตํ เทถา’’ติ วา วทติ, อุทฺเทสปตฺตํ ิติกาย คาเหตฺวา ทาตพฺพํ. ‘‘สงฺฆุทฺเทสภิกฺขุํ เทถ, สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา ภิกฺขุํ เทถ, สงฺฆิกํ ภิกฺขุํ เทถา’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย.
อุทฺเทสโก ¶ ปเนตฺถ เปสโล ลชฺชี เมธาวี อิจฺฉิตพฺโพ, เตน ติกฺขตฺตุํ ิติกํ ปุจฺฉิตฺวา สเจ โกจิ ิติกํ ชานนฺโต นตฺถิ, เถราสนโต คาเหตพฺพํ. สเจ ปน ‘‘อหํ ชานามิ, ทสวสฺเสน ลทฺธ’’นฺติ โกจิ ภณติ, ‘‘อตฺถาวุโส, ทสวสฺสา ภิกฺขู’’ติ ปุจฺฉิตพฺพํ. สเจ ตสฺส สุตฺวา ‘‘ทสวสฺสมฺห ทสวสฺสมฺหา’’ติ พหู อาคจฺฉนฺติ, ‘‘ตุยฺหํ ปาปุณาติ, ตุยฺหํ ปาปุณาตี’’ติ อวตฺวา ‘‘สพฺเพ อปฺปสทฺทา โหถา’’ติ วตฺวา ปฏิปาฏิยา เปตพฺพา. เปตฺวา ‘‘กติ อิจฺฉถา’’ติ อุปาสโก ปุจฺฉิตพฺโพ. ‘‘เอตฺตเก นาม, ภนฺเต, ภิกฺขู’’ติ วุตฺเต ‘‘ตุยฺหํ ปาปุณาติ, ตุยฺหํ ปาปุณาตี’’ติ อวตฺวา สพฺพนวกสฺส วสฺสคฺคฺจ อุตุ จ ทิวสภาโค จ ฉายา จ ปุจฺฉิตพฺพา. สเจ ฉายายปิ ปุจฺฉิยมานาย อฺโ วุฑฺฒตโร อาคจฺฉติ, ตสฺส ทาตพฺพํ. อถ ฉายํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ตุยฺหํ ปาปุณาตี’’ติ วุตฺเต วุฑฺฒตโร อาคจฺฉติ, น ลภติ. กถาปปฺเจน หิ นิสินฺนสฺสาปิ นิทฺทายนฺตสฺสาปิ คาหิตํ สุคฺคาหิตํ, อติกฺกนฺตํ สุอติกฺกนฺตํ, ภาชนียภณฺฑฺหิ นาเมตํ สมฺปตฺตสฺเสว ปาปุณาติ, ตตฺถ สมฺปตฺตภาโว อุปจาเรน ปริจฺฉินฺทิตพฺโพ. อาสนสาลาย จ อนฺโตปริกฺเขโป อุปจาโร, ตสฺมึ ิตสฺส ลาโภ ปาปุณาตีติ.
โกจิ อาสนสาลโต อฏฺ อุทฺเทสปตฺเต อาหราเปตฺวา สตฺต ปตฺเต ปณีตโภชนานํ เอกํ อุทกสฺส ปูเรตฺวา อาสนสาลายํ ปหิณาติ, คเหตฺวา อาคตา กิฺจิ อวตฺวา ภิกฺขูนํ หตฺเถสุ ปติฏฺาเปตฺวา ปกฺกมนฺติ. เยน ยํ ลทฺธํ, ตสฺเสว ตํ โหติ. เยน ปน อุทกํ ลทฺธํ, ตสฺส อติกฺกนฺตมฺปิ ิติกํ เปตฺวา อฺํ อุทฺเทสภตฺตํ คาเหตพฺพํ. ตฺจ ลูขํ วา ลภตุ ปณีตํ วา ¶ ติจีวรปริวารํ วา, ตสฺเสเวตํ. อีทิโส หิสฺส ¶ ปฺุวิเสโส. อุทกํ ปน ยสฺมา อามิสํ น โหติ, ตสฺมา อฺํ อุทฺเทสภตฺตํ ลพฺภติ.
สเจ ปน เต คเหตฺวา อาคตา ‘‘อิทํ กิร ภนฺเต สพฺพํ ภาเชตฺวา ภฺุชถา’’ติ วตฺวา คจฺฉนฺติ, สพฺเพหิ ภาเชตฺวา ภฺุชิตฺวา อุทกํ ปาตพฺพํ. สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา ‘‘อฏฺ มหาเถเร เทถ, มชฺฌิเม เทถ, นวเก เทถ, ปริปุณฺณวสฺสสามเณเร เทถ, มชฺฌิมภาณกาทโย เทถ, มยฺหํ าติภิกฺขู เทถา’’ติ วทนฺตสฺส ปน ‘‘อุปาสก, ตฺวํ เอวํ วทสิ, ิติกาย ปน เตสํ น ปาปุณาตี’’ติ วตฺวา ิติกาวเสเนว ทาตพฺพา. ทหรสามเณเรหิ ¶ ปน อุทฺเทสภตฺเตสุ ลทฺเธสุ สเจ ทายกานํ ฆเร มงฺคลํ โหติ, ‘‘ตุมฺหากํ อาจริยุปชฺฌาเย เปเสถา’’ติ วตฺตพฺพํ.
ยสฺมึ ปน อุทฺเทสภตฺเต ปมภาโค สามเณรานํ ปาปุณาติ, อนุภาโค มหาเถรานํ, น ตตฺถ สามเณรา ‘‘มยํ ปมภาคํ ลภิมฺหา’’ติ ปุรโต คนฺตุํ ลภนฺติ, ยถาปฏิปาฏิยา เอว คนฺตพฺพํ. ‘‘สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา ‘ตุมฺเห เอถา’ติ วุตฺเต ‘มยฺหํ อฺทาปิ ชานิสฺสสิ, ิติกา ปน เอวํ คจฺฉตี’’’ติ ิติกาวเสเนว คาเหตพฺพํ. อถ ‘‘สงฺฆุทฺเทสปตฺตํ เทถา’’ติ วตฺวา อคาหิเตเยว ปตฺเต ยสฺส กสฺสจิ ปตฺตํ คเหตฺวา ปูเรตฺวา อาหรติ, อาหฏมฺปิ ิติกาย เอว คาเหตพฺพํ.
เอโก ‘‘สงฺฆุทฺเทสปตฺตํ อาหรา’’ติ เปสิโต ‘‘ภนฺเต, เอกํ ปตฺตํ เทถ, นิมนฺตนภตฺตํ อาหริสฺสามี’’ติ วทติ, โส เจ อุทฺเทสภตฺตฆรโต อยํ อาคโตติ ตฺวา ภิกฺขูหิ ‘‘นนุ ตฺวํ อสุกฆรโต อาคโต’’ติ วุตฺโต ‘‘อาม, ภนฺเต, น นิมนฺตนภตฺตํ, อุทฺเทสภตฺต’’นฺติ ภณติ, ิติกาย คเหตพฺพํ. โย ปน ‘‘เอกํ ปตฺตํ อาหรา’’ติ วุตฺโต ‘‘‘กิ’นฺติ วตฺวา อาหรามี’’ติ วตฺวา ‘‘ยถา เต รุจฺจตี’’ติ วุตฺโต อาคจฺฉติ, อยํ วิสฺสฏฺทูโต นาม. อุทฺเทสปตฺตํ วา ปฏิปาฏิปตฺตํ วา ปุคฺคลิกปตฺตํ วา ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตสฺส ทาตพฺพํ. เอโก พาโล อพฺยตฺโต ‘‘อุทฺเทสปตฺตํ อาหรา’’ติ เปสิโต วตฺตุํ น ชานาติ, ตุณฺหีภูโต ติฏฺติ, โส ‘‘กสฺส ¶ สนฺติกํ อาคโตสี’’ติ วา ‘‘กสฺส ปตฺตํ หริสฺสสี’’ติ วา น วตฺตพฺโพ. เอวฺหิ วุตฺโต ปุจฺฉาสภาเคน ‘‘ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคโตมฺหี’’ติ ‘‘ตุมฺหากํ ปตฺตํ หริสฺสามี’’ติ วา วเทยฺย, ตโต ตํ ภิกฺขุํ อฺเ ภิกฺขู ชิคุจฺฉนฺตา น โอโลเกยฺยุํ. ‘‘กุหึ คจฺฉสิ, กึ กโรนฺโต อาหิณฺฑสี’’ติ ปน วตฺตพฺโพ. ตสฺส ‘‘อุทฺเทสปตฺตตฺถาย อาคโตมฺหี’’ติ วทนฺตสฺส คาเหตฺวา ปตฺโต ทาตพฺโพ.
เอกา ¶ กูฏฏฺิติกา นาม โหติ. รฺโ วา หิ ราชมหามตฺตสฺส วา เคเห อติปณีตานิ อฏฺ อุทฺเทสภตฺตานิ นิจฺจํ ทิยฺยนฺติ, ตานิ เอกจาริกภตฺตานิ กตฺวา ภิกฺขู วิสุํ ิติกาย ปริภฺุชนฺติ. เอกจฺเจ ภิกฺขู ‘‘สฺเว ทานิ อมฺหากํ ปาปุณิสฺสนฺตี’’ติ อตฺตโน ิติกํ สลฺลกฺเขตฺวา คตา, เตสุ อนาคเตสุเยว อฺเ อาคนฺตุกา ภิกฺขู อาคนฺตฺวา อาสนสาลาย ¶ นิสีทนฺติ; ตงฺขณฺเว ราชปุริสา อาคนฺตฺวา ‘‘ปณีตภตฺตปตฺเต เทถา’’ติ วทนฺติ. อาคนฺตุกา ิติกํ อชานนฺตา คาเหนฺติ. ตงฺขณฺเว จ ิติกํ ชานนกภิกฺขู อาคนฺตฺวา ‘‘กึ คาเหถา’’ติ วทนฺติ. ‘‘ราชเคเห ปณีตภตฺต’’นฺติ. ‘‘กติวสฺสโต ปฏฺายา’’ติ? ‘‘เอตฺตกวสฺสโต นามา’’ติ. ‘‘มา คาเหถา’’ติ นิวาเรตฺวา ิติกาย คาเหตพฺพํ. คาหิเต อาคเตหิปิ ปตฺตทานกาเล อาคเตหิปิ ทินฺนกาเล อาคเตหิปิ ราชเคหโต ปตฺเต ปูเรตฺวา อาหฏกาเล อาคเตหิปิ ราชา ‘‘อชฺช ภิกฺขูเยว อาคจฺฉนฺตู’’ติ เปเสตฺวา ภิกฺขูนํเยว หตฺเถ ปิณฺฑปาตํ เทติ; เอวํ ทินฺนปิณฺฑปาตํ คเหตฺวา อาคตกาเล อาคเตหิปิ ิติกํ ชานนกภิกฺขูหิ ‘‘มา ภฺุชิตฺถา’’ติ วาเรตฺวา ิติกายเมว คาเหตพฺพํ.
อถ เน ราชา โภเชตฺวา ปตฺเตปิ เนสํ ปูเรตฺวา เทติ, ยํ อาหฏํ ตํ ิติกาย คาเหตพฺพํ. สเจ ปน ‘‘มา ตุจฺฉหตฺถา คจฺฉนฺตู’’ติ โถกเมว ปตฺเตสุ ปกฺขิตฺตํ โหติ, ตํ น คาเหตพฺพํ. อถ ภฺุชิตฺวา ตุจฺฉปตฺตาว อาคจฺฉนฺติ, ยํ เตหิ ภุตฺตํ, ตํ เนสํ คีวา โหตีติ มหาสุมตฺเถโร อาห. มหาปทุมตฺเถโร ปนาห ¶ – ‘‘คีวากิจฺจํ เอตฺถ นตฺถิ, ิติกํ ปน อชานนฺเตหิ ยาว ชานนกา อาคจฺฉนฺติ, ตาว นิสีทิตพฺพํ สิยา; เอวํ สนฺเตปิ ภุตฺตํ สุภุตฺตํ, อิทานิ ปตฺตฏฺาเนน คาเหตพฺพ’’นฺติ.
เอโก ติจีวรปริวาโร สตคฺฆนโก ปิณฺฑปาโต อวสฺสิกสฺส ภิกฺขุโน ปตฺโต, วิหาเร จ ‘‘เอวรูโป ปิณฺฑปาโต อวสฺสิกสฺส ปตฺโต’’ติ ลิขิตฺวา เปสุํ. อถ สฏฺิวสฺสจฺจเยน อฺโ ตถารูโป ปิณฺฑปาโต อุปฺปนฺโน, อยํ กึ อวสฺสิกฏฺิติกาย คาเหตพฺโพ, อุทาหุ สฏฺิวสฺสิกฏฺิติกายาติ. สฏฺิวสฺสิกฏฺิติกายาติ วุตฺตํ, อยฺหิ ภิกฺขุ ิติกํ คเหตฺวาเยว วฑฺฒิโตติ.
เอโก อุทฺเทสภตฺตํ ภฺุชิตฺวา สามเณโร ชาโต, ปุน ตํ ภตฺตํ สามเณรฏฺิติกาย ปตฺตํ คณฺหิตุํ ลภติ. อยํ กิร อนฺตราภฏฺโก นาม. โย ปน ปริปุณฺณวสฺโส สามเณโร ‘‘สฺเว อุทฺเทสภตฺตํ ¶ ลภิสฺสตี’’ติ อชฺเชว อุปสมฺปชฺชติ, อติกฺกนฺตา ตสฺส ิติกา. เอกสฺส ภิกฺขุโน อุทฺเทสภตฺตํ ปตฺตํ, ปตฺโต จสฺส น ตุจฺโฉ โหติ, โส อฺสฺส สมีเป นิสินฺนสฺส ปตฺตํ ทาเปติ, ตฺเจ เถยฺยาย หรนฺติ, คีวา โหติ ¶ . สเจ ปน โส ภิกฺขุ ‘‘มยฺหํ ปตฺตํ ทมฺมี’’ติ สยเมว เทติ, อสฺส คีวา น โหติ. อถาปิ เตน ภตฺเตน อนตฺถิโก หุตฺวา ‘‘อลํ มยฺหํ, ตเวตํ ภตฺตํ ทมฺมิ, ปตฺตํ เปเสตฺวา อาหราเปหี’’ติ อฺํ วทติ, ยํ ตโต อาหรียติ สพฺพํ ปตฺตสามิกสฺส โหติ. ปตฺตฺเจ เถยฺยาย หรนฺติ, สุหโฏ; ภตฺตสฺส ทินฺนตฺตา คีวา น โหติ.
วิหาเร ทส ภิกฺขู โหนฺติ, เตสุ นว ปิณฺฑปาติกา, เอโก สาทิยนโก. ‘‘ทส อุทฺเทสปตฺเต เทถา’’ติ วุตฺเต ปิณฺฑปาติกา คเหตุํ น อิจฺฉนฺติ. อิตโร ภิกฺขุ ‘‘สพฺพานิ มยฺหํ ปาปุณนฺตี’’ติ คณฺหาติ, ิติกา น โหติ. เอเกกํ เจ ปาเปตฺวา คณฺหาติ, ิติกา ติฏฺติ. เอวํ คาเหตฺวา ทสหิปิ ปตฺเตหิ อาหราเปตฺวา ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ สงฺคหํ กโรถา’’ติ นว ปตฺเต ¶ ปิณฺฑปาติกานํ เทติ, ภิกฺขุทตฺติยํ นาเมตํ, คณฺหิตุํ วฏฺฏติ.
สเจ โส อุปาสโก ‘‘ภนฺเต, ฆรํ อาคนฺตพฺพ’’นฺติ วทติ, โส จ ภิกฺขุ เต ภิกฺขู ‘‘เอถ, ภนฺเต, มยฺหํ สหายา โหถา’’ติ ตสฺส ฆรํ คจฺฉติ. ยํ ตตฺถ ลภติ, สพฺพํ ตสฺเสว โหติ. อิตเร เตน ทินฺนํ ลภนฺติ. อถ เนสํ ฆเรเยว นิสีทาเปตฺวา ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา ยาคุขชฺชกาทีนิ เทนฺติ, ‘‘ภนฺเต, ยํ มนุสฺสา เทนฺติ, ตํ คณฺหถา’’ติ ตสฺส ภิกฺขุโน วจเนเนว อิตเรสํ วฏฺฏติ. ภุตฺตาวีนํ ปตฺเต ปูเรตฺวา คณฺหิตฺวา คมนตฺถาย เทนฺติ, สพฺพํ ตสฺเสว ภิกฺขุโน โหติ, เตน ทินฺนํ อิตเรสํ วฏฺฏติ.
ยทิ ปน เต วิหาเรเยว เตน ภิกฺขุนา ‘‘ภนฺเต, มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถ, มนุสฺสานฺจ วจนํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตา คจฺฉนฺติ, ยํ ตตฺถ ภฺุชนฺติ เจว นีหรนฺติ จ, สพฺพํ ตํ ตสฺเสว สนฺตกํ. อถาปิ ‘‘มยฺหํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ อวุตฺตา ‘‘มนุสฺสานํ วจนํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ คจฺฉนฺติ, ตตฺร เจ เอกสฺส มธุเรน สเรน อนุโมทนํ กโรนฺตสฺส สุตฺวา เถรานฺจ อุปสเม ปสีทิตฺวา พหุํ สมณปริกฺขารํ เทนฺติ, อยํ เถเรสุ ปสาเทน อุปฺปนฺโน ‘‘อกตภาโค’’ นาม, ตสฺมา สพฺเพสํ ปาปุณาติ.
เอโก ¶ สงฺฆโต อุทฺทิสาเปตฺวา ิติกาย คาหิตํ ปตฺตํ หริตฺวา ปณีตสฺส ขาทนียโภชนียสฺส ปูเรตฺวา อาหริตฺวา ‘‘อิมํ, ภนฺเต, สพฺโพ สงฺโฆ ปริภฺุชตู’’ติ เทติ, สพฺเพหิ ภาเชตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ. ปตฺตสามิกสฺส ปน อติกฺกนฺตมฺปิ ิติกํ เปตฺวา อฺํ อุทฺเทสภตฺตํ ทาตพฺพํ. อถ ¶ ‘‘ปมํเยว สพฺพํ สงฺฆิกํ ปตฺตํ เทถา’’ติ วทติ, เอกสฺส ลชฺชิภิกฺขุโน สนฺตโก ปตฺโต ทาตพฺโพ. อาหริตฺวา จ ‘‘สพฺโพ สงฺโฆ ปริภฺุชตู’’ติ วุตฺเต ภาเชตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ.
เอโก ปาติยา ภตฺตํ อาหริตฺวา ‘‘สงฺฆุทฺเทสํ ทมฺมี’’ติ วทติ, เอเกกํ อาโลปํ อทตฺวา ิติกาย เอกสฺส ยาปนมตฺตํ กตฺวา ทาตพฺพํ. อถ โส ภตฺตํ อาหริตฺวา กิฺจิ วตฺตุํ อชานนฺโต ตุณฺหีภูโต อจฺฉติ, ‘‘กสฺส เต อานีตํ, กสฺส ทาตุกาโมสี’’ติ น วตฺตพฺพํ. ปุจฺฉาสภาเคน หิ ‘‘ตุมฺหากํ อานีตํ, ตุมฺหากํ ทาตุกาโมมฺหี’’ติ ¶ วเทยฺย, ตโต ตํ ภิกฺขุํ อฺเ ภิกฺขู ชิคุจฺฉนฺตา คีวํ ปริวตฺเตตฺวา โอโลเกตพฺพมฺปิ น มฺเยฺยุํ. สเจ ปน ‘‘กุหึ ยาสิ, กึ กโรนฺโต อาหิณฺฑสี’’ติ วุตฺเต ‘‘อุทฺเทสภตฺตํ คเหตฺวา อาคโตมฺหี’’ติ วทติ, เอเกน ลชฺชิภิกฺขุนา ิติกาย คาเหตพฺพํ. สเจ อาภตํ พหุ โหติ, สพฺเพสํ ปโหติ, ิติกากิจฺจํ นตฺถิ, เถราสนโต ปฏฺาย ปตฺตํ ปูเรตฺวา ทาตพฺพํ.
‘‘สงฺฆุทฺเทสปตฺตํ เทถา’’ติ วุตฺเต ‘‘กึ อาหริสฺสสี’’ติ อวตฺวา ปกติฏฺิติกาย เอว คาเหตพฺพํ. โย ปน ปายาโส วา รสปิณฺฑปาโต วา นิจฺจํ ลพฺภติ; เอวรูปานํ ปณีตโภชนานํ อาเวณิกา ิติกา กาตพฺพา, ตถา สปริวาราย ยาคุยา มหคฺฆานํ ผลานํ ปณีตานฺจ ขชฺชกานํ. ปกติภตฺตยาคุผลขชฺชกานํ ปน เอกาว ิติกา กาตพฺพา. ‘‘สปฺปึ อาหริสฺสามี’’ติ วุตฺเต สพฺพสปฺปีนํ เอกาว ิติกา วฏฺฏติ, ตถา สพฺพเตลานํ. ‘‘มธุํ อาหริสฺสามี’’ติ วุตฺเต ปน มธุโน เอกาว ิติกา วฏฺฏติ, ตถา ผาณิตสฺส ลฏฺิมธุกาทีนฺจ เภสชฺชานํ. สเจ ปน คนฺธมาลํ สงฺฆุทฺเทสํ เทนฺติ, ปิณฺฑปาติกสฺส วฏฺฏติ, น วฏฺฏตีติ. อามิสสฺเสว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา วฏฺฏติ, สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทินฺนตฺตา ปน น คเหตพฺพนฺติ วทนฺติ.
อุทฺเทสภตฺตกถา นิฏฺิตา.
นิมนฺตนภตฺตกถา
นิมนฺตนํ ¶ ปุคฺคลิกฺเจ, สยเมว อิสฺสโร. สงฺฆิกํ ปน อุทฺเทสภตฺเต วุตฺตนเยเนว คาเหตพฺพํ. สเจ ปเนตฺถ ทูโต พฺยตฺโต โหติ, ‘‘ภนฺเต ¶ , ราชเคเห ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ อวตฺวา ‘‘ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ วทติ, ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏติ. อถ ทูโต อพฺยตฺโต ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วทติ, ภตฺตุทฺเทสโก พฺยตฺโต ‘‘ภตฺต’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ภนฺเต, ตุมฺเห ยาถา’’ติ วทติ; เอวมฺปิ ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏติ. ตุมฺหากํ ปฏิปาฏิยา ‘‘ภตฺตํ ปาปุณาตี’’ติ วุตฺเต ปน น วฏฺฏติ. สเจ นิมนฺเตตุํ อาคตมนุสฺโส ¶ อาสนสาลํ ปวิสิตฺวา ‘‘อฏฺ ภิกฺขู เทถา’’ติ วา ‘‘อฏฺ ปตฺเต เทถา’’ติ วา วทติ; เอวมฺปิ ปิณฺฑปาติกานํ วฏฺฏติ, ‘‘ตุมฺเห จ ตุมฺเห จ คจฺฉถา’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ ปน ‘‘อฏฺ ภิกฺขู เทถ; ภตฺตํ คณฺหถ, อฏฺ ปตฺเต เทถ; ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วทติ, ปฏิปาฏิยา คาเหตพฺพํ. คาเหนฺเตน ปน วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ภตฺต’’นฺติ อวทนฺเตน ‘‘ตุมฺเห จ ตุมฺเห จ คจฺฉถา’’ติ วุตฺเต ปิณฺฑปาติกานํ วฏฺฏติ. ‘‘ภนฺเต, ตุมฺหากํ ปตฺตํ เทถ, ตุมฺเห เอถา’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘สาธุ, อุปาสกา’’ติ คนฺตพฺพํ. สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา ‘‘ตุมฺเห เอถา’’ติ วุตฺเตปิ ยถาิติกาย คาเหตพฺพํ.
นิมนฺตนภตฺตฆรโต ปน ปตฺตตฺถาย อาคตสฺส อุทฺเทสภตฺเต วุตฺตนเยเนว ิติกาย ปตฺโต ทาตพฺโพ. เอโก ‘‘สงฺฆโต ปฏิปาฏิยา ปตฺต’’นฺติ อวตฺวา เกวลํ ‘‘เอกํ ปตฺตํ เทถา’’ติ วตฺวา อคาหิเตเยว ปตฺเต ยสฺส กสฺสจิ ปตฺตํ คเหตฺวา ปูเรตฺวา อาหรติ, ตํ ปตฺตสามิกสฺเสว โหติ, อุทฺเทสภตฺเต วิย ิติกาย น คาเหตพฺพํ. อิธาปิ โย อาคนฺตฺวา ตุณฺหีภูโต ติฏฺติ, โส ‘‘กสฺส สนฺติกํ อาคโตสี’’ติ วา ‘‘กสฺส ปตฺตํ หริสฺสสี’’ติ วา น วตฺตพฺโพ.
ปุจฺฉาสภาเคน หิ ‘‘ตุมฺหากํ สนฺติกํ อาคโต, ตุมฺหากํ ปตฺตํ หริสฺสามี’’ติ วเทยฺย, ตโต โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ ชิคุจฺฉนีโย อสฺส. ‘‘กุหึ คจฺฉสิ, กึ กโรนฺโต อาหิณฺฑสี’’ติ ปน วุตฺเต ‘‘ตสฺส ปตฺตตฺถาย อาคโตมฺหี’’ติ วทนฺตสฺส ปฏิปาฏิยา ภตฺตฏฺิติกาย คาเหตฺวา ปตฺโต ทาตพฺโพ. ‘‘ภตฺตาหรณกปตฺตํ เทถา’’ติ วุตฺเตปิ ปฏิปาฏิยา ภตฺตฏฺิติกาย เอว ทาตพฺโพ. สเจ อาหริตฺวา ‘‘สพฺโพ สงฺโฆ ภฺุชตู’’ติ วทติ, ภาเชตฺวา ภฺุชิตพฺพํ. ปตฺตสามิกสฺส อติกฺกนฺตมฺปิ ิติกํ เปตฺวา อฺํ ปฏิปาฏิภตฺตํ คาเหตพฺพํ.
เอโก ¶ ¶ ปาติยา ภตฺตํ อาหริตฺวา ‘‘สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ วทติ, อาโลปภตฺตฏฺิติกโต ปฏฺาย อาโลปสงฺเขเปน ภาเชตพฺพํ. สเจ ปน ตุณฺหีภูโต อจฺฉติ, ‘‘กสฺส เต อาภตํ, กสฺส ทาตุกาโมสี’’ติ น วตฺตพฺโพ. สเจ ปน ‘‘กุหึ คจฺฉสิ, กึ กโรนฺโต อาหิณฺฑสี’’ติ ¶ วุตฺเต ‘‘สงฺฆสฺส เม ภตฺตํ อาภตํ, เถรานํ เม ภตฺตํ อาภต’’นฺติ วทติ, คเหตฺวา อาโลปภตฺตฏฺิติกาย ภาเชตพฺพํ. สเจ ปน เอวํ อาภตํ พหุํ โหติ, สกลสฺส สงฺฆสฺส พหุ โหติ, อภิหฏภิกฺขา นาม ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏติ, ิติกาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิ, เถราสนโต ปฏฺาย ปตฺตํ ปูเรตฺวา ทาตพฺพํ.
อุปาสโก สงฺฆตฺเถรสฺส วา คนฺถธุตงฺควเสน อภิฺาตสฺส วา ภตฺตุทฺเทสกสฺส วา ปหิณาติ ‘‘อมฺหากํ ภตฺตคหณตฺถาย อฏฺ ภิกฺขู คเหตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ, สเจปิ าติอุปฏฺาเกหิ เปสิตํ โหติ, อิเม ตโย ชนา ปุจฺฉิตุํ น ลภนฺติ, อารุฬฺหาเยว มาติกํ, สงฺฆโต อฏฺ ภิกฺขู อุทฺทิสาเปตฺวา อตฺตนวเมหิ คนฺตพฺพํ. กสฺมา? ภิกฺขุสงฺฆสฺส หิ เอเต ภิกฺขู นิสฺสาย ลาโภ อุปฺปชฺชตีติ. คนฺถธุตงฺคาทีหิ ปน อนภิฺาโต อาวาสิกภิกฺขุ ปุจฺฉิตุํ ลภติ, ตสฺมา เตน ‘‘กึ สงฺฆโต คณฺหามิ, อุทาหุ เย ชานามิ, เตหิ สทฺธึ อาคจฺฉามี’’ติ มาติกํ อาโรเปตฺวา ยถา ทายกา วทนฺติ, ตถา ปฏิปชฺชิตพฺพํ. ‘‘ตุมฺหากํ นิสฺสิตเก วา เย วา ชานาถ, เต คเหตฺวา เอถา’’ติ วุตฺเต ปน เย อิจฺฉนฺติ, เตหิ สทฺธึ คนฺตุํ ลภติ. สเจ ‘‘อฏฺ ภิกฺขู ปหิณถา’’ติ เปเสนฺติ, สงฺฆโตว เปเสตพฺพา. อตฺตนา สเจ อฺสฺมึ คาเม สกฺกา โหติ ภิกฺขา ลภิตุํ, อฺโ คาโม คนฺตพฺโพ. น สกฺกา เจ โหติ ลภิตุํ, โสเยว คาโม ปิณฺฑาย ปวิสิตพฺโพ.
นิมนฺติตภิกฺขู อาสนสาลาย นิสินฺนา โหนฺติ, ตตฺร เจ มนุสฺสา ‘‘ปตฺเต เทถา’’ติ อาคจฺฉนฺติ, อนิมนฺติเตหิ น ทาตพฺพา. ‘‘เอเต นิมนฺติตภิกฺขู’’ติ วตฺตพฺพํ. ‘‘ตุมฺเหปิ เทถา’’ติ วุตฺเต ปน ทาตุํ วฏฺฏติ. อุสฺสวาทีสุ มนุสฺสา สยเมว ปริเวณานิ จ ปธานฆรานิ จ คนฺตฺวา ติปิฏเก จ ธมฺมกถิเก จ ภิกฺขุสเตนปิ สทฺธึ นิมนฺเตนฺติ. ตทา เยปิ ชานนฺติ, เต คเหตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏติ. กสฺมา? น หิ มหาภิกฺขุสงฺเฆน อตฺถิกา มนุสฺสา ปริเวณานิ จ ปธานฆรานิ คจฺฉนฺติ, สนฺนิปาตฏฺานโตว ยถาสตฺติ ยถาพลํ ภิกฺขู ¶ คณฺหิตฺวา คจฺฉนฺตีติ.
สเจ ¶ ¶ ปน สงฺฆตฺเถโร วา คนฺถธุตงฺควเสน อภิฺาตโก วา ภตฺตุทฺเทสโก วา อฺตฺร วา วสฺสํ วสิตฺวา กตฺถจิ วา คนฺตฺวา ปุน สกฏฺานํ อาคจฺฉนฺติ, มนุสฺสา จ อาคนฺตุกสฺส สกฺการํ กโรนฺติ, เอกวารํ เย ชานนฺติ, เต คเหตฺวา คนฺตพฺพํ. ปฏิพทฺธกาลโต ปน ปฏฺาย ทุติยวาเร อารทฺเธ สงฺฆโตเยว คเหตฺวา คนฺตพฺพํ. อภินวอาคนฺตุกาว หุตฺวา าตี วา อุปฏฺาเก วา ปสฺสิสฺสามาติ คจฺฉนฺติ, ตตฺร เตสํ าตี จ อุปฏฺากา จ สกฺการํ กโรนฺติ. เอตฺถ ปน เย ชานนฺติ, เต คเหตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏติ.
โย ปน อติลาภี โหติ, สกฏฺานฺจ อาคนฺตุกฏฺานฺจ เอกสทิสํ, สพฺพตฺถ มนุสฺสา สงฺฆภตฺตํ สชฺเชตฺวาว นิสีทนฺติ, เตน สงฺฆโตว คเหตฺวา คนฺตพฺพนฺติ อยํ นิมนฺตเน วิเสโส. อวเสโส สพฺพปฺโห อุทฺเทสภตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘อฏฺ มหาเถเร เทถา’’ติ วุตฺเต ‘‘อฏฺ มหาเถราว ทาตพฺพา’’ติ วุตฺตํ. เอส นโย มชฺฌิมาทีสุ. สเจ ปน อวิเสเสตฺวา ‘‘อฏฺ ภิกฺขู เทถา’’ติ วทติ, สงฺฆโต ทาตพฺพา.
นิมนฺตนภตฺตกถา นิฏฺิตา.
สลากภตฺตกถา
สลากภตฺเต ปน ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สลากาย วา ปฏฺฏิกาย วา อุปนิพนฺธิตฺวา โอปฺุชิตฺวา อุทฺทิสิตุ’’นฺติ วจนโต รุกฺขสารมยาย สลากาย วา เวฬุวิลีวตาลปณฺณาทิมยาย ปฏฺฏิกาย วา ‘‘อสุกสฺส นาม สลากภตฺต’’นฺติ เอวํ อกฺขรานิ อุปนิพนฺธิตฺวา ปจฺฉิยํ วา จีวรโภเค วา กตฺวา สพฺพา สลากาโย โอปฺุชิตฺวา ปุนปฺปุนํ เหฏฺุปริวเสเนว อาโลเฬตฺวา ปฺจงฺคสมนฺนาคเตน ภตฺตุทฺเทสเกน สเจ ิติกา อตฺถิ, ิติกโต ปฏฺาย; โน เจ อตฺถิ, เถราสนโต ¶ ปฏฺาย สลากา ทาตพฺพา. ปจฺฉา อาคตานมฺปิ เอกาพทฺธวเสน ทูเร ิตานมฺปิ อุทฺเทสภตฺเต วุตฺตนเยเนว ทาตพฺพา.
สเจ ¶ วิหารสฺส สมนฺตโต พหู โคจรคามา, ภิกฺขู ปน น พหุกา, คามวเสนปิ สลากาโย ปาปุณนฺติ, ‘‘ตุมฺหากํ อสุกคาเม สลากภตฺตํ ปาปุณาตี’’ติ คามวเสเนว คาเหตพฺพา. เอวํ คาเหนฺเตน สเจปิ เอเกกสฺมึ คาเม นานปฺปการานิ สฏฺิสลากภตฺตานิ, สพฺพานิ ¶ คาหิตาเนว โหนฺติ, ตสฺส ปตฺตคามสมีเป อฺานิปิ ทฺเว ตีณิ สลากภตฺตานิ โหนฺติ, ตานิปิ ตสฺเสว ทาตพฺพานิ. น หิ สกฺกา เตสํ การณา อฺํ ภิกฺขุํ ปหิณิตุนฺติ.
สเจ เอกจฺเจสุ คาเมสุ พหูนิ สลากภตฺตานิ สลฺลกฺเขตฺวา สตฺตนฺนมฺปิ อฏฺนฺนมฺปิ ภิกฺขูนํ ทาตพฺพานิ. ททนฺเตน ปน จตุนฺนํ ปฺจนฺนํ ภตฺตานํ สลากาโย เอกโต พนฺธิตฺวา ทาตพฺพา. สเจ ตํ คามํ อติกฺกมิตฺวา อฺโ คาโม โหติ, ตสฺมิฺจ เอกเมว สลากภตฺตํ, ตํ ปน ปาโตว เทนฺติ, ตมฺปิ เอเตสุ ภิกฺขูสุ เอกสฺส นิคฺคเหน ทตฺวา ‘‘ปาโตว ตํ คเหตฺวา ปจฺฉา โอริมคาเม อิตรานิ ภตฺตานิ คณฺหาหี’’ติ วตฺตพฺโพ. สเจ โอริมคาเม สลากภตฺเตสุ อคาหิเตสฺเวว คาหิตสฺาย คจฺฉติ, ปรภาคคาเม สลากภตฺตํ คาเหตฺวา ปุน วิหารํ อาคนฺตฺวา อิตรานิ คาเหตฺวา โอริมคาโม คนฺตพฺโพ. ‘‘น หิ พหิสีมาย สงฺฆลาโภ คาเหตุํ ลพฺภตี’’ติ อยํ นโย กุรุนฺทิยํ วุตฺโต.
สเจ ปน ภิกฺขู พหู โหนฺติ, คามวเสน สลากา น ปาปุณนฺติ, วีถิวเสน วา วีถิยํ เอกเคหวเสน วา กุลวเสน วา คาเหตพฺพา. วีถิอาทีสุ จ ยตฺถ พหูนิ ภตฺตานิ, ตตฺถ คาเม วุตฺตนเยเนว พหูนํ ภิกฺขูนํ คาเหตพฺพานิ. สลากาสุ อสติ อุทฺทิสิตฺวาปิ คาเหตพฺพานิ.
สลากทายเกน ปน วตฺตํ ชานิตพฺพํ. เตน หิ กาลสฺเสว วุฏฺาย ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา โภชนสาลํ คนฺตฺวา อสมฺมฏฺฏฺานํ สมฺมชฺชิตฺวา ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺาเปตฺวา ‘‘อิทานิ ภิกฺขูหิ วตฺตํ กตํ ภวิสฺสตี’’ติ กาลํ สลฺลกฺเขตฺวา ฆณฺฏึ ปหริตฺวา ภิกฺขูสุ สนฺนิปติเตสุ ปมเมว วารคาเม ¶ สลากภตฺตํ คาเหตพฺพํ. ‘‘ตุยฺหํ อสุกสฺมึ นาม วารคาเม สลากา ปาปุณาติ ตตฺร คจฺฉา’’ติ วตฺตพฺพํ.
สเจ อติเรกคาวุเต คาโม โหติ, ตํ ทิวสํ คจฺฉนฺตา กิลมนฺติ, ‘‘สฺเว ตุยฺหํ วารคาเม ปาปุณาตี’’ติ อชฺเชว คาเหตพฺพํ. โย วารคามํ เปสิยมาโน ¶ น คจฺฉติ, อฺํ สลากํ มคฺคติ, น ทาตพฺพา. สทฺธานฺหิ มนุสฺสานํ ปฺุหานิ สงฺฆสฺส จ ลาภจฺเฉโท โหติ, ตสฺมา ตสฺส ทุติเยปิ ตติเยปิ ทิวเส อฺา สลากา น ทาตพฺพา, ‘‘อตฺตโน ปตฺตฏฺานํ คนฺตฺวา ¶ ภฺุชาหี’’ติ วตฺตพฺโพ, ตีณิ ปน ทิวสานิ อคจฺฉนฺตสฺส วารคามโต โอริมวารคาเม สลากา คาเหตพฺพา. ตฺเจ น คณฺหาติ, ตโต ปฏฺาย ตสฺส อฺํ สลากํ ทาตุํ น วฏฺฏติ, ทณฺฑกมฺมํ ปน คาฬฺหํ กาตพฺพํ, สฏฺิโต วา ปณฺณาสโต วา น ปริหาเปตพฺพํ. วารคาเม คาเหตฺวา วิหารวาโร คาเหตพฺโพ, ‘‘ตุยฺหํ วิหารวาโร ปาปุณาตี’’ติ วตฺตพฺพํ. วิหารวาริกสฺส ทฺเว ติสฺโส ยาคุสลากาโย ติสฺโส จตสฺโส วา ภตฺตสลากาโย จ ทาตพฺพา, นิพทฺธํ กตฺวา ปน น ทาตพฺพา. ยาคุภตฺตทายกา หิ ‘‘อมฺหากํ ยาคุภตฺตํ วิหารโคปกาว ภฺุชนฺตี’’ติ อฺถตฺตํ อาปชฺเชยฺยุํ, ตสฺมา อฺเสุ กุเลสุ ทาตพฺพา.
สเจ วิหารวาริกานํ สภาคา อาหริตฺวา เทนฺติ, อิจฺเจตํ กุสลํ; โน เจ, วารํ คาเหตฺวา เตสํ ยาคุภตฺตํ อาหราเปตพฺพํ. ตาว เนสํ สลากา ผาติกมฺมเมว ภวนฺติ, วสฺสคฺเคน ปตฺตฏฺาเน ปน อฺมฺปิ ปณีตภตฺตสลากํ คณฺหิตุํ ลภนฺติเยว. อติเรกอุตฺตริภงฺคสฺส เอกจาริกภตฺตสฺส วิสุํ ิติกํ กตฺวา สลากา ทาตพฺพา.
สเจ เยน สลากา ลทฺธา, โส ตํทิวสํ ตํ ภตฺตํ น ลภติ, ปุนทิวเส คาเหตพฺพํ. ภตฺตเมว ลภติ, น อุตฺตริภงฺคํ; เอวมฺปิ ปุน คาเหตพฺพํ. ขีรภตฺตสฺส สลากายปิ เอเสว นโย. สเจ ปน ขีรเมว ลภติ, น ภตฺตํ; ขีรลาภโต ปฏฺาย ปุน น คาเหตพฺพํ. ทฺเว ตีณิ เอกจาริกภตฺตานิ เอกสฺเสว ¶ ปาปุณนฺติ, ทุพฺภิกฺขสมเย สงฺฆนวเกน ลทฺธกาเล วิชเฏตฺวา วิสุํ คาเหตพฺพานิ, ปากติกสลากภตฺตํ อลทฺธสฺสาปิ ปุนทิวเส คาเหตพฺพํ.
สเจ ขุทฺทโก วิหาโร โหติ, สพฺเพ ภิกฺขู เอกสมฺโภคา, อุจฺฉุสลากํ คาเหนฺเตน ยสฺส กสฺสจิ สมฺมุขีภูตสฺส ปาเปตฺวา มหาเถราทีนํ ทิวา ตจฺเฉตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติ. รสสลากํ ปาเปตฺวา ปจฺฉาภตฺตํ ปริสฺสาเวตฺวา วา ผาณิตํ วา กาเรตฺวา ปิณฺฑปาติกาทีนมฺปิ ทาตพฺพํ ¶ . อาคนฺตุกานํ อาคตานาคตภาวํ ตฺวา คาเหตพฺพา, มหาอาวาเส ิติกํ กตฺวา คาเหตพฺพา.
ตกฺกสลากมฺปิ สภาคฏฺาเน ปาเปตฺวา วา ปจาเปตฺวา วา ธูมาเปตฺวา วา เถรานํ ทาตุํ วฏฺฏติ. มหาอาวาเส วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํ ผลสลากปูวสลากเภสชฺชคนฺธมาลสลากาโยปิ วิสุํ ิติกาย คาเหตพฺพา. เภสชฺชาทิสลากาโย เจตฺถ กิฺจาปิ ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏนฺติ, สลากวเสน คาหิตตฺตา ปน น สาทิตพฺพา. อคฺคภิกฺขามตฺตํ สลากภตฺตํ ¶ เทนฺติ, ิติกํ ปุจฺฉิตฺวา คาเหตพฺพํ. อสติยา ิติกาย เถราสนโต ปฏฺาย คาเหตพฺพํ. สเจ ตาทิสานิ ภตฺตานิ พหูนิ โหนฺติ, เอเกกสฺส ภิกฺขุโน ทฺเว ตีณิ ทาตพฺพานิ; โน เจ, เอเกกเมว ทตฺวา ปฏิปาฏิยา คตาย ปุน เถราสนโต ปฏฺาย ทาตพฺพํ. สเจ อนฺตราว อุปจฺฉิชฺชติ, ิติกา สลฺลกฺเขตพฺพา. ยทิ ปน ตาทิสํ ภตฺตํ นิพทฺธเมว โหติ, ยสฺส ปาปุณาติ, โส วตฺตพฺโพ ‘‘ลทฺธา วา อลทฺธา วา สฺเวปิ คณฺเหยฺยาสี’’ติ. เอกํ อนิพทฺธํ โหติ, ลภนทิวเส ปน ยาวทตฺถํ ลภติ, อลภนทิวสา พหุตรา โหนฺติ, ตํ ยสฺส ปาปุณาติ, โส อลภิตฺวา ‘‘สฺเว คณฺเหยฺยาสี’’ติ วตฺตพฺโพ.
โย สลากาสุ คาหิตาสุ ปจฺฉา อาคจฺฉติ, ตสฺส อติกฺกนฺตาว สลากา น อุปฏฺาเปตฺวา ทาตพฺพา. สลากํ นาม ฆณฺฏิปฺปหรณโต ปฏฺาย อาคนฺตฺวา หตฺถํ ปสาเรนฺโตว ลภติ. อฺสฺส อาคนฺตฺวา ¶ สมีเป ิตสฺสาปิ อติกฺกนฺตา อติกฺกนฺตาว โหติ. สเจ ปนสฺส อฺโ คณฺหนฺโต อตฺถิ, สยํ อนาคโตปิ ลภติ. สภาคฏฺาเน อสุโก อนาคโตติ ตฺวา ‘‘อยํ ตสฺส สลากา’’ติ เปตุํ วฏฺฏติ. สเจ ‘‘อนาคตสฺส น ทาตพฺพา’’ติ กติกํ กโรนฺติ, อธมฺมิกา โหติ. อนฺโตอุปจาเร ิตสฺส หิ ภาชนียภณฺฑํ ปาปุณาติ. สเจ ปน ‘‘อนาคตสฺส เทถา’’ติ มหาสทฺทํ กโรนฺติ, ทณฺฑกมฺมํ เปตพฺพํ, ‘‘อาคนฺตฺวา คณฺหนฺตู’’ติ วตฺตพฺพํ.
ฉปฺปฺจสลากา นฏฺา โหนฺติ, ภตฺตุทฺเทสโก ทายกานํ นามํ นสฺสรติ, โส เจ นฏฺสลากา มหาเถรสฺส วา อตฺตโน วา ปาเปตฺวา ภิกฺขู วเทยฺย, ‘‘มยา อสุกคาเม สลากภตฺตํ มยฺหํ ปาปิตํ, ตุมฺเห ตตฺถ ลทฺธํ สลากภตฺตํ ภฺุเชยฺยาถา’’ติ, วฏฺฏติ. วิหาเร อปาปิตํ ปน อาสนสาลาย ตํ ภตฺตํ ลภิตฺวา ตตฺเถว ปาเปตฺวา ภฺุชิตุํ ¶ น วฏฺฏติ. ‘‘อชฺช ปฏฺาย มยฺหํ สลากภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วุตฺเต ตตฺร อาสนสาลาย คาเหตุํ น วฏฺฏติ, วิหารํ อาเนตฺวา คาเหตพฺพํ. ‘‘สฺเว ปฏฺายา’’ติ วุตฺเต ปน ภตฺตุทฺเทสกสฺส อาจิกฺขิตพฺพํ ‘‘สฺเว ปฏฺาย อสุกกุลํ นาม สลากภตฺตํ เทติ, สลากคฺคาหณกาเล สเรยฺยาสี’’ติ. ทุพฺภิกฺเข สลากภตฺตํ ปจฺฉินฺทิตฺวา สุภิกฺเข ชาเต กิฺจิ ทิสฺวา ‘‘อชฺช ปฏฺาย อมฺหากํ สลากภตฺตํ คณฺหถา’’ติ ปุน ปฏฺเปนฺติ, อนฺโตคาเม อคาเหตฺวา วิหารํ อาเนตฺวาว คาเหตพฺพํ. อิทฺหิ ‘‘สลากภตฺตํ’’ นาม. อุทฺเทสภตฺตสทิสํ น โหติ, วิหารเมว สนฺธาย ทิยฺยติ, ตสฺมา พหิอุปจาเร คาเหตุํ น วฏฺฏติ. ‘‘สฺเว ปฏฺายา’’ติ วุตฺเต ปน วิหาเร คาเหตพฺพเมว.
คมิโก ¶ ภิกฺขุ ยํ ทิสาภาคํ คนฺตุกาโม, ตตฺถ อฺเน วารคามสลากา ลทฺธา โหติ, ตํ คเหตฺวา อิตรํ ภิกฺขุํ ‘‘มยฺหํ ปตฺตสลากํ ตฺวํ คณฺหาหี’’ติ วตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏติ. เตน ปน อุปจารสีมํ อนติกฺกนฺเตเยว ตสฺมึ ตสฺส สลากา คาเหตพฺพา.
ฉฑฺฑิตวิหาเร มนุสฺสา โพธิเจติยาทีนิ ชคฺคิตฺวา ภฺุชนฺตูติ ¶ สลากภตฺตํ ปฏฺเปนฺติ, ภิกฺขู สกฏฺาเนสุ วสิตฺวา กาลสฺเสว คนฺตฺวา ตตฺถ วตฺตํ กริตฺวา ตํ ภตฺตํ ภฺุชนฺติ, วฏฺฏติ. สเจ เตสุ สฺวาตนาย อตฺตโน ปาเปตฺวา คเตสุ อาคนฺตุโก ภิกฺขุ ฉฑฺฑิตวิหาเร วสิตฺวา กาลสฺเสว วตฺตํ กตฺวา ฆณฺฏึ ปหริตฺวา สลากภตฺตํ อตฺตโน ปาเปตฺวา อาสนสาลํ คจฺฉติ, โสว ตสฺส ภตฺตสฺส อิสฺสโร. โย ปน ภิกฺขูสุ วตฺตํ กโรนฺเตสุเยว ภูมิยํ ทฺเว ตโย สมฺมฺุชนิปฺปหาเร ทตฺวา ฆณฺฏึ ปหริตฺวา ‘‘ธุรคาเม สลากภตฺตํ มยฺหํ ปาปุณาตี’’ติ คจฺฉติ, ตสฺส ตํ โจริกาย คหิตตฺตา น ปาปุณาติ, วตฺตํ กตฺวา ปาเปตฺวา ปจฺฉา คตภิกฺขูนํเยว โหติ.
เอโก คาโม อติทูเร โหติ, ภิกฺขู นิจฺจํ คนฺตุํ น อิจฺฉนฺติ, มนุสฺสา ‘‘มยํ ปฺุเน ปริพาหิรา โหมา’’ติ วทนฺติ, เย ตสฺส คามสฺส อาสนฺนวิหาเร สภาคภิกฺขู, เต วตฺตพฺพา ‘‘อิเมสํ ภิกฺขูนํ อนาคตทิวเส ตุมฺเห ภฺุชถา’’ติ. สลากา ปน เทวสิกํ ปาเปตพฺพา, ตา จ โข ปน ฆณฺฏิปฺปหรณมตฺเตน วา ปจฺฉิจาลนมตฺเตน วา ปาปิตา น โหนฺติ, ปจฺฉึ ปน คเหตฺวา ¶ สลากา ปีเก อากิริตพฺพา, ปจฺฉิ ปน มุขวฏฺฏิยํ น คเหตพฺพา. สเจ หิ ตตฺถ อหิ วา วิจฺฉิโก วา ภเวยฺย, ทุกฺขํ อุปฺปาเทยฺย; ตสฺมา เหฏฺา คเหตฺวา ปจฺฉึ ปรมฺมุขํ กตฺวา สลากา อากิริตพฺพา ‘‘สเจปิ สปฺโป ภวิสฺสติ, เอตฺโตว ปลายิสฺสตี’’ติ. เอวํ สลากา อากิริตฺวา คามาทิวเสน ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว คาเหตพฺพา. อปิจ เอกํ มหาเถรสฺส ปาเปตฺวา ‘‘อวเสสา มยฺหํ ปาปุณนฺตี’’ติ อตฺตโน ปาเปตฺวา วตฺตํ กตฺวา เจติยํ วนฺทิตฺวา วิตกฺกมาฬเก ิเตหิ ภิกฺขูหิ ‘‘ปาปิตา, อาวุโส, สลากา’’ติ วุตฺเต ‘‘อาม, ภนฺเต, ตุมฺเห คตคตคาเม สลากภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วตฺตพฺพํ; เอวํ ปาปิตาปิ หิ สุปาปิตาว โหนฺติ.
ภิกฺขู สพฺพรตฺตึ ธมฺมสวนตฺถํ ¶ อฺํ วิหารํ คจฺฉนฺตา ‘‘มยํ ตตฺถ ทานํ อคฺคเหตฺวาว อมฺหากํ โคจรคาเมว ปิณฺฑาย จริตฺวา อาคมิสฺสามา’’ติ สลากา อคฺคเหตฺวาว คตา, วิหาเร เถรสฺส ปตฺตสลากภตฺตํ ภฺุชิตุํ อาคจฺฉนฺติ, วฏฺฏติ. อถ มหาเถโรปิ ‘‘อหํ อิธ กึ กโรมี’’ติ ¶ เตหิเยว สทฺธึ คจฺฉติ, เตหิ คตวิหาเร อภฺุชิตฺวาว โคจรคามํ อนุปฺปตฺเตหิ ‘‘เทถ, ภนฺเต, ปตฺเต สลากยาคุอาทีนิ อาหริสฺสามา’’ติ วุตฺเต ปตฺตา น ทาตพฺพา. ‘‘กสฺมา, ภนฺเต, น เทถา’’ติ ‘‘วิหารฏฺกํ ภตฺตํ วิหาเร วุตฺถานํ ปาปุณาติ, มยํ อฺสฺมึ วิหาเร วุตฺถา’’ติ. ‘‘เทถ, ภนฺเต, น มยํ วิหาเร ปาลิกาย เทม, ตุมฺหากํ เทม, คณฺหถ อมฺหากํ ภิกฺข’’นฺติ วุตฺเต ปน วฏฺฏติ.
สลากภตฺตกถา นิฏฺิตา.
ปกฺขิกภตฺตาทิกถา
ปกฺขิกาทีสุ ปน ยํ อภิลกฺขิเตสุ จาตุทฺทสี ปฺจทสี ปฺจมี อฏฺมีติ อิเมสุ ปกฺเขสุ กมฺมปฺปสุเตหิ อุโปสถํ กาตุํ สติกรณตฺถาย ทิยฺยติ, ตํ ปกฺขิกํ นาม. ตํ สลากภตฺตคติกเมว โหติ, คาเหตฺวา ภฺุชิตพฺพํ. สเจ สลากภตฺตมฺปิ ปกฺขิกภตฺตมฺปิ พหุ สพฺเพสํ วินิวิชฺฌิตฺวา คจฺฉติ, ทฺเวปิ ภตฺตานิ วิสุํ วิสุํ คาเหตพฺพานิ. สเจ ภิกฺขุสงฺโฆ มหา, ปกฺขิกํ คาเหตฺวา ตสฺส ิติกาย สลากภตฺตํ คาเหตพฺพํ ¶ , สลากภตฺตํ วา คาหาเปตฺวา ตสฺส ิติกาย ปกฺขิกํ คาเหตพฺพํ. เยสํ น ปาปุณาติ, เต ปิณฺฑาย จริสฺสนฺติ. สเจ ทฺเวปิ ภตฺตานิ พหูนิ, ภิกฺขู มนฺทา; สลากภตฺตํ นาม เทวสิกํ ลพฺภติ, ตสฺมา ตํ เปตฺวา ‘‘ปกฺขิกํ อาวุโส ภฺุชถา’’ติ ปกฺขิกเมว คาเหตพฺพํ. ปกฺขิกํ ปณีตํ เทนฺติ, วิสุํ ิติกา กาตพฺพา. ‘‘สฺเว ปกฺโข’’ติ อชฺช ปกฺขิกํ น คาเหตพฺพํ. สเจ ปน ¶ ทายกา วทนฺติ ‘‘สฺเว อมฺหากํ ฆเร ลูขภตฺตํ ภวิสฺสติ, อชฺเชว ปกฺขิกภตฺตํ อุทฺทิสถา’’ติ, เอวํ วฏฺฏติ.
อุโปสถิกํ นาม อนฺวฑฺฒมาเส อุโปสถงฺคานิ สมาทิยิตฺวา ยํ อตฺตนา ภฺุชติ, ตเทว ทิยฺยติ. ปาฏิปทิกํ นาม ‘‘อุโปสเถ พหู สทฺธา ปสนฺนา ภิกฺขูนํ สกฺการํ กโรนฺติ, ปาฏิปเท ปน ภิกฺขู กิลมนฺติ, ปาฏิปเท ทินฺนํ ทุพฺภิกฺขทานสทิสํ มหปฺผลํ โหติ, อุโปสถกมฺเมน วา ปริสุทฺธสีลานํ ทุติยทิวเส ทินฺนํ มหปฺผลํ โหตี’’ติ สลฺลกฺเขตฺวา ปาฏิปเท ทิยฺยนกทานํ, ตมฺปิ อุภยํ สลากภตฺตคติกเมว. อิติ อิมานิ สตฺตปิ ภตฺตานิ ปิณฺฑปาติกานํ น วฏฺฏนฺติ, ธุตงฺคเภทํ กโรนฺติเยว.
อปรานิปิ ¶ จีวรกฺขนฺธเก วิสาขาย วรํ ยาจิตฺวา ทินฺนานิ อาคนฺตุกภตฺตํ คมิยภตฺตํ คิลานภตฺตํ คิลานุปฏฺากภตฺตนฺติ จตฺตาริ ภตฺตานิ ปาฬิยํ อาคตาเนว, ตตฺถ อาคนฺตุกานํ ทินฺนํ ภตฺตํ ‘‘อาคนฺตุกภตฺตํ’’. เอส นโย เสเสสุ. สเจ ปเนตฺถ อาคนฺตุกภตฺตานิปิ อาคนฺตุกาปิ พหู โหนฺติ, สพฺเพสํ เอเกกํ คาเหตพฺพํ, ภตฺเตสุ อปฺปโหนฺเตสุ ิติกาย คาเหตพฺพํ. เอโก อาคนฺตุโก ปมเมว อาคนฺตฺวา สพฺพํ อาคนฺตุกภตฺตํ อตฺตโน คาเหตฺวา นิสีทติ, สพฺพํ ตสฺเสว โหติ, ปจฺฉา อาคเตหิ อาคนฺตุเกหิ เตน ทินฺนานิ ปริภฺุชิตพฺพานิ. เตนปิ เอกํ อตฺตโน คเหตฺวา เสสานิ ทาตพฺพานิ. อยํ อุฬาโร.
สเจ ปน โย ปมํ อาคนฺตฺวาปิ อตฺตโน อคฺคเหตฺวา ตุณฺหีภูโต นิสีทติ, ปจฺฉา อาคเตหิ สทฺธึ ปฏิปาฏิยา คณฺหิตพฺพํ. สเจ นิจฺจํ อาคนฺตุกา อาคจฺฉนฺติ, อาคตทิวเสเยว ภฺุชิตพฺพํ, อนฺตรนฺตรา เจ อาคจฺฉนฺติ, ทฺเว ตีณิ ทิวสานิ ภฺุชิตพฺพํ. มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘สตฺต ทิวสานิ ภฺุชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ.
อาวาสิโก ¶ กตฺถจิ คนฺตฺวา อาคโต, เตนาปิ อาคนฺตุกภตฺตํ ปริภฺุชิตพฺพํ. สเจ ปน ตํ วิหาเร นิพนฺธาปิตํ โหติ, วิหาเร คาเหตพฺพํ. อถ วิหาโร ¶ ทูเร โหติ, อาสนสาลาย นิพนฺธาปิตํ อาสนสาลาย คาเหตพฺพํ. สเจ ปน ทายกา ‘‘อาคนฺตุเกสุ อสติ อาวาสิกาปิ ปริภฺุชนฺตู’’ติ วทนฺติ, วฏฺฏติ.
คมิยภตฺเตปิ อยเมว กถามคฺโค. อยํ ปน วิเสโส – อาคนฺตุโก อาคนฺตุกภตฺตเมว ลภติ, คมิโก อาคนฺตุกภตฺตมฺปิ คมิยภตฺตมฺปิ. อาวาสิโกปิ ปกฺกมิตุกาโม คมิโก โหติ; คมิยภตฺตํ ลภติ. ยถา ปน อาคนฺตุกภตฺตํ; เอวมิทํ ทฺเว วา ตีณิ วา สตฺต วา ทิวสานิ น ลพฺภติ. ‘‘คมิสฺสามี’’ติ ภุตฺโต ตํทิวสํ เกนจิเทว การเณน น คโต, ปุนทิวเสปิ ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ, สอุสฺสาหตฺตา. ‘‘คมิสฺสามี’’ติ ภุตฺตสฺส โจรา วา ปนฺถํ รุนฺธนฺติ อุทกํ วา, เทโว วา วสฺสติ, สตฺโถ วา น คจฺฉติ, สอุสฺสาเหน ภฺุชิตพฺพํ. เอเต อุปทฺทเว โอโลเกนฺเตน ‘‘ทฺเว ตโย ทิวเส ภฺุชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ. ‘‘คมิสฺสามี’’ติ ปน เลสํ โอฑฺเฑตฺวา ภฺุชิตุํ น ลภติ.
คิลานภตฺตมฺปิ สเจ สพฺเพสํ คิลานานํ ปโหติ, สพฺเพสํ ทาตพฺพํ; โน เจ, ิติกํ กตฺวา ¶ คาเหตพฺพํ. เอโก คิลาโน อโรครูโป สกฺโกติ อนฺโตคามํ คนฺตุํ, เอโก น สกฺโกติ, อยํ ‘‘มหาคิลาโน’’ นาม. เอตสฺส คิลานภตฺตํ ทาตพฺพํ. ทฺเว มหาคิลานา – เอโก ลาภี อภิฺาโต พหุํ ขาทนียํ โภชนียํ ลภติ, เอโก อนาโถ อปฺปลาภตาย อนฺโตคามํ ปวิสติ – เอตสฺส คิลานภตฺตํ ทาตพฺพํ. คิลานภตฺเต ปน ทิวสปริจฺเฉโท นตฺถิ. ยาว โรโค น วูปสมฺมติ, สปฺปายโภชนํ อภฺุชนฺโต น ยาเปติ, ตาว ภฺุชิตพฺพํ. ยทา ปน มิสฺสกยาคุํ วา มิสฺสกภตฺตํ วา ภุตฺตสฺสาปิ โรโค น กุปฺปติ, ตโต ปฏฺาย น ภฺุชิตพฺพํ.
คิลานุปฏฺากภตฺตมฺปิ ยํ สพฺเพสํ ปโหติ, ตํ สพฺเพสํ ทาตพฺพํ; โน เจ ปโหติ, ิติกํ กตฺวา คาเหตพฺพํ. อิทมฺปิ ทฺวีสุ คิลาเนสุ ¶ มหาคิลานุปฏฺากสฺส คาเหตพฺพํ, ทฺวีสุ มหาคิลาเนสุ อนาถคิลานุปฏฺากสฺส. ยํ กุลํ คิลานภตฺตมฺปิ เทติ คิลานุปฏฺากภตฺตมฺปิ, ตตฺถ ¶ ยสฺส คิลานสฺส ภตฺตํ ปาปุณาติ ตทุปฏฺากสฺสาปิ ตตฺเถว คาเหตพฺพํ. คิลานุปฏฺากภตฺเตปิ ทิวสปริจฺเฉโท นตฺถิ, ยาว คิลาโน ลภติ, ตาวสฺส อุปฏฺาโกปิ ลภตีติ. อิมานิ จตฺตาริ ภตฺตานิ สเจ เอวํ ทินฺนานิ โหนฺติ ‘‘อาคนฺตุกคมิกคิลานุปฏฺากา มม ภิกฺขํ คณฺหนฺตู’’ติ, ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏติ. สเจ ปน อาคนฺตุกาทีนํ ภตฺตํ นิพนฺธาเปมิ, ‘‘มม ภตฺตํ คณฺหนฺตู’’ติ เอวํ ทินฺนานิ โหนฺติ, ปิณฺฑปาติกานํ น วฏฺฏติ.
อปรานิปิ ‘‘ธุรภตฺตํ, กุฏิภตฺตํ, วารภตฺต’’นฺติ ตีณิ ภตฺตานิ. ตตฺถ ธุรภตฺตนฺติ นิจฺจภตฺตํ วุจฺจติ, ตํ ทุวิธํ – สงฺฆิกํ ปุคฺคลิกฺจ. ตตฺถ ยํ ‘‘สงฺฆสฺส ธุรภตฺตํ เทมา’’ติ นิพนฺธาปิตํ, ตํ สลากภตฺตคติกํ. ‘‘มม นิพทฺธํ ภิกฺขํ คณฺหนฺตู’’ติ วตฺวา ทินฺนํ ปน ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏติ. ปุคฺคลิเกปิ ‘‘ตุมฺหากํ ธุรภตฺตํ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ปิณฺฑปาติโก เจ, น วฏฺฏติ. ‘‘มม นิพทฺธํ ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ วุตฺเต ปน วฏฺฏติ, สาทิตพฺพํ. สเจปิ ปจฺฉา กติปาเห วีติวตฺเต ‘‘ธุรภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วทติ, มูเล สุฏฺุ สมฺปฏิจฺฉิตตฺตา วฏฺฏติ.
กุฏิภตฺตํ นาม ยํ สงฺฆสฺส อาวาสํ กาเรตฺวา ‘‘อมฺหากํ เสนาสนวาสิโน อมฺหากํเยว ภตฺตํ คณฺหนฺตู’’ติ เอวํ นิพนฺธาปิตํ, ตํ สลากภตฺตคติกเมว โหติ, คเหตฺวา ภฺุชิตพฺพํ. ‘‘อมฺหากํ เสนาสนวาสิโน อมฺหากํเยว ภิกฺขํ คณฺหนฺตู’’ติ วุตฺเต ปน ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏติ ¶ . ยํ ปน ปุคฺคเล ปสีทิตฺวา ตสฺส วา อาวาสํ กตฺวา ‘‘ตุมฺหากํ เทมา’’ติ ทินฺนํ, ตํ ตสฺเสว โหติ, ตสฺมึ กตฺถจิ คเต นิสฺสิตเกหิ ภฺุชิตพฺพํ.
วารภตฺตํ นาม ทุพฺภิกฺขสมเย ‘‘วาเรน ภิกฺขู ¶ ชคฺคิสฺสามา’’ติ ธุรเคหโต ปฏฺาย ทินฺนํ, ตมฺปิ ภิกฺขาวจเนน ทินฺนํ ปิณฺฑปาติกานํ วฏฺฏติ. ‘‘วารภตฺต’’นฺติ วุตฺเต ปน สลากภตฺตคติกํ โหติ. สเจ ตณฺฑุลาทีนิ เปเสนฺติ, ‘‘สามเณรา ปจิตฺวา เทนฺตู’’ติ, ปิณฺฑปาติกานํ วฏฺฏติ. อิติ อิมานิ จ ตีณิ อาคนฺตุกภตฺตาทีนิ จ จตฺตารีติ สตฺต, ตานิ สงฺฆภตฺตาทีหิ สห จุทฺทส ภตฺตานิ โหนฺติ.
อฏฺกถายํ ปน วิหารภตฺตํ, อฏฺกภตฺตํ, จตุกฺกภตฺตํ, คุฬฺหกภตฺตนฺติ อฺานิปิ จตฺตาริ ภตฺตานิ วุตฺตานิ. ตตฺถ วิหารภตฺตํ นาม วิหาเร ตตฺรุปฺปาทภตฺตํ, ตํ สงฺฆภตฺเตน คหิตํ. ตํ ปน ติสฺสมหาวิหารจิตฺตลปพฺพตาทีสุ ปฏิสมฺภิทาปตฺเตหิ ขีณาสเวหิ ยถา ปิณฺฑปาติกานมฺปิ สกฺกา ¶ โหติ ปริภฺุชิตุํ, ตถา ปฏิคฺคหิตตฺตา ตาทิเสสุ าเนสุ ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏติ. ‘‘อฏฺนฺนํ ภิกฺขูนํ เทม, จตุนฺนํ เทมา’’ติ เอวํ ทินฺนํ ปน อฏฺกภตฺตฺเจว จตุกฺกภตฺตฺจ; ตมฺปิ ภิกฺขาวจเนน ทินฺนํ ปิณฺฑปาติกานํ วฏฺฏติ. มหาภิสงฺขาริเกน อติรสกปูเวน ปตฺตํ ปูเรตฺวา ถเกตฺวา ทินฺนํ คุฬฺหกภตฺตํ นาม. อิมานิ ตีณิ สลากภตฺตคติกาเนว.
อปรมฺปิ คุฬกภตฺตํ นาม อตฺถิ, อิเธกจฺเจ มนุสฺสา มหาธมฺมสวนฺจ วิหารปูชฺจ กาเรตฺวา สกลสงฺฆสฺส ทาตุํ น สกฺโกมาติ, ‘‘ทฺเว ตีณิ ภิกฺขุสตานิ อมฺหากํ ภิกฺขํ คณฺหนฺตู’’ติ ภิกฺขุปริจฺเฉทชานนตฺถํ คุฬเก เทนฺติ, อิทํ ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏติ. อิติ จีวรกฺขนฺธเก จีวรภาชนียํ, อิมสฺมึ ปน เสนาสนกฺขนฺธเก เสนาสนภาชนียฺเจว ปิณฺฑปาตภาชนียฺจ วุตฺตํ.
คิลานปจฺจยภาชนียํ ปน เอวํ เวทิตพฺพํ – สปฺปิอาทีสุ เภสชฺเชสุ ราชราชมหามตฺตา สปฺปิสฺส ตาว กุมฺภสตมฺปิ กุมฺภสหสฺสมฺปิ วิหารํ เปเสนฺติ, ฆณฺฏึ ปหริตฺวา เถราสนโต ปฏฺาย คหิตภาชนํ ปูเรตฺวา ทาตพฺพํ ¶ , ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏติ. สเจ อลสชาติกา มหาเถรา ¶ ปจฺฉา อาคจฺฉนฺติ, ‘‘ภนฺเต, วีสติวสฺสานํ ทิยฺยติ, ตุมฺหากํ ิติกา อติกฺกนฺตา’’ติ น วตฺตพฺพา, ิติกํ เปตฺวา เตสํ ทตฺวา ปจฺฉา ิติกาย ทาตพฺพํ.
‘‘อสุกวิหาเร พหุ สปฺปิ อุปฺปนฺน’’นฺติ สุตฺวา โยชนนฺตรวิหารโตปิ ภิกฺขู อาคจฺฉนฺติ, สมฺปตฺตสมฺปตฺตานํ ิตฏฺานโต ปฏฺาย ทาตพฺพํ. อสมฺปตฺตานมฺปิ อุปจารสีมํ ปวิฏฺานํ อนฺเตวาสิกาทีสุ คณฺหนฺเตสุ ทาตพฺพเมว. ‘‘พหิอุปจารสีมาย ิตานํ เทถา’’ติ วทนฺติ, น ทาตพฺพํ. สเจ ปน อุปจารสีมํ โอกฺกนฺเตหิ เอกาพทฺธา หุตฺวา อตฺตโน วิหารทฺวาเร วา อนฺโตวิหาเรเยว วา โหนฺติ, ปริสาวเสน วฑฺฒิตา นาม สีมา โหติ, ตสฺมา ทาตพฺพํ. สงฺฆนวกสฺส ทินฺเนปิ ปจฺฉา อาคตานํ ทาตพฺพเมว. ทุติยภาเค ปน เถราสนํ อารุฬฺเห ปจฺฉา อาคตานํ ปมภาโค น ปาปุณาติ, ทุติยภาคโต วสฺสคฺเคน ทาตพฺพํ. อุปจารสีมํ ปวิสิตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ ทินฺนํ โหติ, สพฺพสนฺนิปาตฏฺาเนเยว ภาเชตพฺพํ.
ยสฺมึ วิหาเร ทส ภิกฺขู, ทเสว จ สปฺปิกุมฺภา ทิยฺยนฺติ, เอเกกกุมฺภวเสเนว ภาเชตพฺพํ. เอโก สปฺปิกุมฺโภ โหติ, ทส ภิกฺขูหิ ภาเชตฺวา ¶ คเหตพฺพํ. สเจ ยถาิตํเยว ‘‘อมฺหากํ ปาปุณาตี’’ติ คณฺหนฺติ, ทุคฺคหิตํ; คตคตฏฺาเน สงฺฆิกเมว โหติ. กุมฺภํ ปน อาวชฺเชตฺวา ถาลเก โถกํ สปฺปึ กตฺวา ‘‘อิทํ มหาเถรสฺส ปาปุณาติ, อวเสสํ อมฺหากํ ปาปุณาตี’’ติ วตฺวา ตมฺปิ กุมฺเภเยว อากิริตฺวา ยถิจฺฉิตํ คเหตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏติ. สเจ ถินํ สปฺปิ โหติ, เลขํ กตฺวา ‘‘เลขโต ปรภาโค มหาเถรสฺส ปาปุณาติ, อวเสสํ อมฺหาก’’นฺติ คหิตมฺปิ สุคฺคหิตํ, วุตฺตปริจฺเฉทโต อูนาธิเกสุปิ ภิกฺขูสุ จ สปฺปิกุมฺเภสุ จ เอเตเนวุปาเยน ภาเชตพฺพํ.
สเจ ปเนโก ภิกฺขุ, เอโกปิ กุมฺโภ โหติ, ฆณฺฏึ ปหริตฺวา ‘‘อยํ มยฺหํ ¶ ปาปุณาตี’’ติปิ คเหตุํ วฏฺฏติ. ‘‘อยํ ปมภาโค มยฺหํ ปาปุณาติ, อยํ ทุติยภาโค’’ติ เอวํ โถกํ โถกมฺปิ ปาเปตุํ วฏฺฏติ. เอส นโย นวนีตาทีสุปิ. ยสฺมึ ปน วิปฺปสนฺเน ติลเตลาทิมฺหิ เลขา น สนฺติฏฺติ, ตํ อุทฺธริตฺวา ภาเชตพฺพํ. สิงฺคิเวรมริจาทิเภสชฺชมฺปิ อวเสสปตฺตถาลกาทิสมณปริกฺขาโรปิ สพฺโพ วุตฺตานุรูเปเนว นเยน สุฏฺุ สลฺลกฺเขตฺวา ภาเชตพฺโพติ.
ปาฬึ ¶ อฏฺกถฺเจว, โอโลเกตฺวา วิจกฺขโณ;
สงฺฆิเก ปจฺจเย เอวํ, อปฺปมตฺโตว ภาชเยติ.
อิติ สพฺพากาเรน ปจฺจยภาชนียกถา นิฏฺิตา.
สมฺมนฺนิตฺวา ปิตยาคุภาชกาทีหิ ภาชนียฏฺานํ อาคตมนุสฺสานํ อนาปุจฺฉิตฺวาว อุปฑฺฒภาโค ทาตพฺโพ, อสมฺมเตหิ ปน อปโลเกตฺวา ทาตพฺโพ. สมฺมเตน อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชนเกน ภิกฺขุนา จีวรกมฺมํ กโรนฺตสฺส ‘‘สูจึ เทหี’’ติ วทโต เอกา ทีฆา, เอกา รสฺสาติ ทฺเว สูจิโย ทาตพฺพา. ‘‘อวิภตฺตํ สงฺฆิกํ ภณฺฑ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ. ปิปฺผลกตฺถิกสฺส เอโก ปิปฺผลโก, อทฺธานกนฺตารํ ปฏิปชฺชิตุกามสฺส อุปาหนยุคฬํ, กายพนฺธนตฺถิกสฺส กายพนฺธนํ, ‘‘อํสพทฺธโก เม ชิณฺโณ’’ติ อาคตสฺส อํสพทฺธโก, ปริสฺสาวนตฺถิกสฺส ปริสฺสาวนํ ทาตพฺพํ. ธมฺมกรณตฺถิกสฺส ธมฺมกรโณ. สเจ ปฏโก น โหติ, ธมฺมกรโณ ปฏเกน สทฺธึ ทาตพฺโพ. ‘‘อาคนฺตุกปฏฺฏํ อาโรเปสฺสามี’’ติ ยาจนฺตสฺส ¶ กุสิยา จ อฑฺฒกุสิยา จ ปโหนกํ ทาตพฺพํ. ‘‘มณฺฑลํ นปฺปโหตี’’ติ อาคตสฺส มณฺฑลํ เอกํ ทาตพฺพํ, อฑฺฒมณฺฑลานิ ทฺเว ทาตพฺพานิ. ทฺเว มณฺฑลานิ ยาจนฺตสฺส น ทาตพฺพานิ. อนุวาตปริภณฺฑตฺถิกสฺส ¶ เอกสฺส จีวรสฺส ปโหนกํ ทาตพฺพํ. สปฺปินวนีตาทิอตฺถิกสฺส คิลานสฺส เอกํ เภสชฺชํ นาฬิมตฺตํ กตฺวา ตโต ตติยโกฏฺาโส ทาตพฺโพ. เอวํ ตีณิ ทิวสานิ ทตฺวา นาฬิยา ปริปุณฺณาย จตุตฺถทิวสโต ปฏฺาย สงฺฆํ ปุจฺฉิตฺวา ทาตพฺพํ. คุฬปิณฺเฑปิ เอกทิวสํ ตติยภาโค ทาตพฺโพ. เอวํ ตีหิ ทิวเสหิ นิฏฺิเต ปิณฺเฑ ตโต ปรํ สงฺฆํ ปุจฺฉิตฺวา ทาตพฺพํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ปกฺขิกภตฺตาทิกถา นิฏฺิตา.
เสนาสนกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สงฺฆเภทกกฺขนฺธกํ
ฉสกฺยปพฺพชฺชากถา
๓๓๐. สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก ¶ ¶ อภิฺาตา อภิฺาตาติ ปากฏา ปากฏา. สกฺยกุมารา นาม กาฬุทายิปฺปภุตโย ทส ทูตา สทฺธึ ปริวาเรหิ อฺเ จ พหู ชนา. อมฺหากนฺติ อมฺเหสุ; อมฺหากํ กุลโตติ วา วุตฺตํ โหติ. ฆราวาสตฺถํ อนุสาสิสฺสามีติ ฆราวาเส ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ ชานาเปสฺสามิ. อุทกํ นินฺเนตพฺพนฺติ ยถา อุทกํ สพฺพฏฺาเน สมํ โหติ, เอวํ กาตพฺพํ. นิทฺธาเปตพฺพนฺติ ติณานิ อุทฺธริตพฺพานิ. ภุสิกา อุทฺธราเปตพฺพาติ สุขุมปลาลมิสฺสธฺา ปลาลิกา ปลาเปตพฺพา. โอปุนาเปตพฺพนฺติ สุขุมปลาลํ อปเนตพฺพํ. ตฺวฺเว ฆราวาสตฺเถน อุปชานาหีติ ตฺวฺเว ฆราวาสตฺถํ ชานาหิ. อหํ ตยา ยถาสุขํ ปพฺพชาหีติ เอตฺถ อหํ ตยา สทฺธึ ปพฺพชิสฺสามีติ สหายสิเนเหน สหสา วตฺตุกาโม หุตฺวา ปุน รชฺชสิริโลเภน ปริกฑฺฒิยมานหทโย ‘‘อหํ ตยา’’ติ เอตฺตกเมว วตฺวา เสสํ วตฺตุํ นาสกฺขีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ ¶ .
๓๓๑. นิปฺปาติตาติ นิกฺขมิตา. มานสฺสิโนติ มานสฺสยิโน; มานนิสฺสิตาติ วุตฺตํ โหติ.
๓๓๒. ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปาติ ตติยมคฺเคน สมูหตตฺตา ยสฺส จิตฺเต โกปา น สนฺติ. ยสฺมา ปน ภโวติ สมฺปตฺติ, วิภโวติ วิปตฺติ; ตถา ภโวติ วุฑฺฒิ, วิภโวติ หานิ; ภโวติ สสฺสตํ, วิภโวติ อุจฺเฉโท; ภโวติ ปฺุํ, วิภโวติ ปาปํ; วิภโวติ จ อภโวติ จ อตฺถโต เอกเมว, ตสฺมา อิติภวาภวตฺจ วีติวตฺโตติ เอตฺถ ยา เอสา สมฺปตฺติวิปตฺติวุฑฺฒิหานิสสฺสตุจฺเฉทปฺุปาปวเสน ¶ อิติ อเนกปฺปการา ภวาภวตา วุจฺจติ; จตูหิปิ มคฺเคหิ ยถาสมฺภวํ เตน เตน นเยน ตํ อิติภวาภวตฺจ วีติวตฺโตติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. นานุภวนฺตีติ น สมฺปาปุณนฺติ; ตสฺส ทสฺสนํ เทวานมฺปิ ทุลฺลภนฺติ อธิปฺปาโย.
๓๓๓. อหิเมขลิกาติ อหึ กฏิยํ พนฺธิตฺวา. อุจฺฉงฺเคติ องฺเก.
๓๓๔. สมฺมนฺนตีติ ¶ สมฺมาเนติ. ยํ ตุโม กริสฺสตีติ ยํ โส กริสฺสติ.
ฉสกฺยปพฺพชฺชากถา นิฏฺิตา.
ปกาสนียกมฺมาทิกถา
๓๓๖. เขฬาสกสฺสาติ เอตฺถ มิจฺฉาชีเวน อุปฺปนฺนปจฺจยา อริเยหิ วนฺตพฺพา เขฬสทิสา, ตถารูเป ปจฺจเย อยํ อชฺโฌหรตีติ กตฺวา เขฬาสโกติ ภควตา วุตฺโต.
๓๔๐. ปตฺถทฺเธน กาเยนาติ โปตฺถกรูปสทิเสน นิจฺจเลน กาเยน.
๓๔๒. มยํ โข ภเณ ราชาตกา นามาติ ราชา อมฺเห ชานาตีติ ราชาตกสฺส ภาเวน อตฺตานํ อุกฺกํสนฺโต อาห. ปหฏฺกณฺณวาโลติ พนฺธเน นิจฺจเล กตฺวา.
ทุกฺขฺหิ กฺุชร นาคมาสโทติ โภ กฺุชร พุทฺธนาคํ อาสาทนํ วธกจิตฺเตน อุปคมนํ นาม ทุกฺขํ. นาคหตสฺสาติ พุทฺธนาคํ ฆาตกสฺส.
ปฏิกุฏิโยว โอสกฺกีติ ตถาคตาภิมุโขเยว ปิฏฺิเมหิ ปาเทหิ อวสกฺกิ. อลกฺขิโกติ เอตฺถ น ลกฺเขตีติ อลกฺขิโก; น ชานาตีติ อตฺโถ ¶ , อหํ ปาปกมฺมํ กโรมีติ น ชานาติ. น ลกฺขิตพฺโพติ วา อลกฺขิโก; น ปสฺสิตพฺโพติ อตฺโถ.
๓๔๓. ติกโภชนนฺติ เอตฺถ ตีหิ ชเนหิ ภฺุชิตพฺพโภชนํ. ตํ ปฺาเปสฺสามีติ ตํ อนุชานิสฺสามิ ¶ . คณโภชเน ปน ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพติ. ปฺจวตฺถุยาจนกถา สงฺฆาทิเสสวณฺณนายํ วุตฺตา. กปฺปนฺติ อายุกปฺปํ. พฺรหฺมํ ปฺุนฺติ เสฏฺํ ปฺุํ. กปฺปํ สคฺคมฺหีติ อายุกปฺปเมว.
ปกาสนียกมฺมาทิกถา นิฏฺิตา.
สงฺฆเภทกกถา
๓๔๔. อถ โข เทวทตฺโต สงฺฆํ ภินฺทิตฺวาติ โส กิร เอวํ สลากํ คาเหตฺวา ตตฺเถว อาเวณิกํ อุโปสถํ กตฺวา คโต, เตเนตํ วุตฺตํ.
๓๔๕. ปิฏฺิ ¶ เม อาคิลายตีติ จิรนิสชฺชาย เวทนาภิภูตา พาธติ. ตมหํ อายมิสฺสามีติ ตํ อหํ ปสาเรสฺสามิ. อาเทสนาปาฏิหาริยานุสาสนี นาม ‘‘เอวมฺปิ เต มโน, ตถาปิ เต มโน’’ติ เอวํ ปรสฺส จิตฺตํ ชานิตฺวา ตทนุรูปา ธมฺมเทสนา.
๓๔๖. มมานุกุพฺพนฺติ มมานุกิริยํ กุรุมาโน. กปโณติ ทุกฺขิโต. มหาวราหสฺสาติ มหานาคสฺส. มหึ วิกุพฺพโตติ ปถวึ ปทาเลนฺตสฺส. ภิสํ ฆสมานสฺสาติ ภิสํ ขาทนฺตสฺส. นทีสุ ชคฺคโตติ เอตฺถ โส กิร หตฺถินาโค สายนฺหสมยํ ตํ นทินามกํ โปกฺขรณึ โอคาเหตฺวา กิลนฺโต สพฺพรตฺตึ วีตินาเมสิ, ชาลิกํ กโรติ, เตน วุตฺตํ ‘‘นทีสุ ชคฺคโต’’ติ.
๓๔๗. สุตาติ โสตา. อสนฺทิทฺโธ จ อกฺขาตีติ นิสฺสนฺเทโห หุตฺวา อกฺขาติ อนุสนฺธิวเสน โยเชตฺวา โยเชตฺวา.
๓๕๐. อปาเย นิพฺพตฺติสฺสตีติ อาปายิโก. เอวํ เนรยิโก. กปฺปํ สฺสตีติ กปฺปฏฺโ. อิทานิ พุทฺธสหสฺเสนาปิ ติกิจฺฉิตุํ น สกฺกาติ อเตกิจฺโฉ.
มา ชาตุ โกจิ โลกสฺมินฺติ มา กทาจิปิ โกจิ สตฺโต โลกสฺมึ. อุทปชฺชถาติ อุปปชฺชถ ¶ . ชลํว ยสสา อฏฺาติ ยสสา ชลนฺโต วิย ิโต. เทวทตฺโตติ เม สุตนฺติ ‘‘อีทิโส เทวทตฺโต’’ติ ภควตา สุตมฺปิ อตฺถิ, ตเทว คเหตฺวา อิทํ วุตฺตํ. โส ปมาทมนุจิณฺโณติ เอตฺถ ปมาทํ อนุจินาตีติ อนุจิณฺโณ, ปมาโท ¶ อปฺปหีโนติ อตฺโถ. อาสชฺช นนฺติ ปาปเกน จิตฺเตน ปตฺวา, วิโสเสตฺวาติ วา อตฺโถ. อวีจินิรยํ ปตฺโตติ อิทํ ปน อาสีสายํ อตีตวจนํ. เภสฺมาติ ภยานโก.
สงฺฆเภทกกถา นิฏฺิตา.
อุปาลิปฺหากถา
๓๕๑. เอกโต อุปาลิ เอโกติ ธมฺมวาทิปกฺเข เอโก. เอกโต ทฺเวติ อธมฺมวาทิปกฺเข ทฺเว. จตุตฺโถ อนุสฺสาเวตีติ สงฺฆํ ภินฺทิสฺสามีติ อธมฺมวาทิจตุตฺโถ ¶ หุตฺวา อนุสฺสาเวติ; อนุนยนฺโต สาเวติ ‘‘น ตุมฺหากํเยว นรกภยํ อตฺถิ, อมฺหากมฺปิ อตฺถิ, น อมฺหากํ อวีจิมคฺโค ปิหิโต, น มยํ อกุสลา น ภายาม. ยทิ หิ อยํ อธมฺโม อวินโย อสตฺถุสาสนํ วา ภเวยฺย, น มยํ คณฺเหยฺยามา’’ติอาทินา นเยน ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติ เอวํ อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ โพเธตีติ อตฺโถ. สลากํ คาเหตีติ เอวํ อนุสฺสาเวตฺวา ปน ‘‘อิทํ คณฺหถ, อิทํ โรเจถา’’ติ วทนฺโต สลากํ คาเหติ.
เอกโต อุปาลิ ทฺเว โหนฺตีติอาทีสุปิ เอเสว นโย. เอวํ โข อุปาลิ สงฺฆราชิ เจว โหติ สงฺฆเภโท จาติ เอวํ โหติ; น ปน เอตฺตาวตา สงฺโฆ ภินฺโน โหติ.
ภิกฺขุ โข อุปาลิ ปกตตฺโต สมานสํวาสโก สมานสีมายํ ิโต สงฺฆํ ภินฺทตีติ เอตฺถ สิยา เอวํ ‘‘เทวทตฺโต กถํ ปกตตฺโต’’ติ. กถํ ตาว น ปกตตฺโต, รฺโ ฆาตาปิตตฺตา รุหิรุปฺปาทสฺส จ กตตฺตาติ? ตตฺถ วทาม – อาณตฺติยา ตาว วิรทฺธตฺตา รฺโ ฆาตาปนํ นตฺถิ. ‘‘เตน หิ ตฺวํ, กุมาร, ปิตรํ หนฺตฺวา ราชา โหหิ, อหํ ภควนฺตํ หนฺตฺวา พุทฺโธ ภวิสฺสามี’’ติ เอวฺหิ ตสฺส อาณตฺติ. กุมาโร ปน ราชา หุตฺวา ปจฺฉา ปิตรํ มาเรสิ; เอวํ ตาว อาณตฺติยา วิรทฺธตฺตา รฺโ ฆาตาปนํ นตฺถิ. รุหิรุปฺปาเท ปน กตมตฺเตเยว รุหิรุปฺปาทปจฺจยา ¶ ภควตา อภพฺพตา น วุตฺตา, น จ สกฺกา ภควโต วจนํ วินาเยว ตสฺส อภพฺพตา อาโรเปตุํ.
‘‘รุหิรุปฺปาทโก, ภิกฺขเว, อนุปสมฺปนฺโน น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อุปสมฺปนฺโน นาเสตพฺโพ’’ติ –
อิทํ ปน ภควตา ¶ สงฺฆเภทโต ปจฺฉา วุตฺตํ, ตสฺมา ปกตตฺเตเนว เตน สงฺโฆ ภินฺโนติ.
อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปนฺตีติอาทีสุ อฏฺารสสุ เภทกรวตฺถูสุ สุตฺตนฺตปริยาเยน ตาว ทส กุสลกมฺมปถา ธมฺโม, ทส อกุสลกมฺมปถา อธมฺโม. ตถา จตฺตาโร สติปฏฺานา, จตฺตาโร สมฺมปฺปธานา, จตฺตาโร อิทฺธิปาทา, ปฺจินฺทฺริยานิ, ปฺจ พลานิ, สตฺต โพชฺฌงฺคา, อริโย อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺมา ธมฺโม นาม; ตโย สติปฏฺานา ¶ , ตโย สมฺมปฺปธานา, ตโย อิทฺธิปาทา, ฉ อินฺทฺริยานิ, ฉ พลานิ, อฏฺ โพชฺฌงฺคา, นวงฺคิโก มคฺโคติ จ จตฺตาโร อุปาทานา, ปฺจ นีวรณา, สตฺต อนุสยา, อฏฺ มิจฺฉตฺตาติ จ อยํ อธมฺโม.
ตตฺถ ยํกิฺจิ เอกํ อธมฺมโกฏฺาสํ คเหตฺวา ‘‘อิมํ อธมฺมํ ธมฺโมติ กริสฺสาม; เอวํ อมฺหากํ อาจริยกุลํ นิสฺสาย นิยฺยานิกํ ภวิสฺสติ, มยฺจ โลเก ปากฏา ภวิสฺสามา’’ติ ตํ อธมฺมํ ‘‘ธมฺโม อย’’นฺติ กถยนฺตา อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปนฺติ นาม. ตเถว ธมฺมโกฏฺาเสสุ จ เอกํ คเหตฺวา อยํ อธมฺโมติ กเถนฺตา ธมฺมํ อธมฺโมติ ทีเปนฺติ นาม. วินยปริยาเยน ปน ภูเตน วตฺถุนา โจเทตฺวา สาเรตฺวา ยถาปฏิฺาย กาตพฺพํ กมฺมํ ธมฺโม นาม, อภูเตน วตฺถุนา อโจเทตฺวา อสาเรตฺวา อปฏิฺาย กาตพฺพํ กมฺมํ อธมฺโม นาม.
สุตฺตนฺตปริยาเยน ราควินโย โทสวินโย โมหวินโย สํวโร ปหานํ ปฏิสงฺขาติ อยํ วินโย นาม, ราคาทีนํ อวินโย อสํวโร อปฺปหานํ อปฺปฏิสงฺขาติ อยํ อวินโย นาม. วินยปริยาเยน วตฺถุสมฺปตฺติ ตฺติสมฺปตฺติ อนุสฺสาวนสมฺปตฺติ สีมาสมฺปตฺติ ปริสาสมฺปตฺตีติ อยํ วินโย นาม, วตฺถุวิปตฺติ…เป… ปริสาวิปตฺตีติ อยํ อวินโย นาม.
สุตฺตนฺตปริยาเยน จตฺตาโร สติปฏฺานา… อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ ¶ อิทํ ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตน ¶ ; ตโย สติปฏฺานา, ตโย สมฺมปฺปธานา, ตโย อิทฺธิปาทา, ฉ อินฺทฺริยานิ, ฉ พลานิ, อฏฺ โพชฺฌงฺคา, นวงฺคิโก มคฺโคติ อิทํ อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตน. วินยปริยาเยน จตฺตาโร ปาราชิกา, เตรส สงฺฆาทิเสสา, ทฺเว อนิยตา, ตึส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยาติ อิทํ ภาสิตํ ลปิตํ ตถาคเตน; ตโย ปาราชิกา, จุทฺทส สงฺฆาทิเสสา, ตโย อนิยตา, เอกตฺตึส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยาติ อิทํ อภาสิตํ อลปิตํ ตถาคเตน.
สุตฺตนฺตปริยาเยน เทวสิกํ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ, มหากรุณาสมาปตฺติสมาปชฺชนํ, พุทฺธจกฺขุนา โลกโวโลกนํ, อฏฺุปฺปตฺติวเสน สุตฺตนฺตเทสนา, ชาตกกถาติ อิทํ อาจิณฺณํ; น เทวสิกํ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนํ…เป… น ชาตกกถาติ อิทํ อนาจิณฺณํ. วินยปริยาเยน นิมนฺติตสฺส ¶ วสฺสาวาสํ วสิตฺวา อปโลเกตฺวา จาริยปกฺกมนํ, ปวาเรตฺวา จาริยปกฺกมนํ, อาคนฺตุเกหิ สทฺธึ ปมํ ปฏิสนฺถารกรณนฺติ อิทํ อาจิณฺณํ; ตสฺเสว อาจิณฺณสฺส อกรณํ อนาจิณฺณํ นาม.
สุตฺตนฺตปริยาเยน จตฺตาโร สติปฏฺานา…เป… อฏฺงฺคิโก มคฺโคติ อิทํ ปฺตฺตํ นาม; ตโย สติปฏฺานา…เป… นวงฺคิโก มคฺโคติ อิทํ อปฺตฺตํ นาม. วินยปริยาเยน จตฺตาโร ปาราชิกา…เป… ตึส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยาติ อิทํ ปฺตฺตํ นาม; ตโย ปาราชิกา…เป… เอกตฺตึส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยาติ อิทํ อปฺตฺตํ นาม.
‘‘อนาปตฺติ อชานนฺตสฺส, อเถยฺยจิตฺตสฺส, น มรณาธิปฺปายสฺส, อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺส, น โมจนาธิปฺปายสฺสา’’ติ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตา อนาปตฺติ อนาปตฺติ นาม. ‘‘ชานนฺตสฺส, เถยฺยจิตฺตสฺสา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตา อาปตฺติ อาปตฺติ นาม. ปฺจาปตฺติกฺขนฺธา ลหุกาปตฺติ นาม, ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา ครุกาปตฺติ นาม. ฉ อาปตฺติกฺขนฺธา สาวเสสาปตฺติ นาม, เอโก ปาราชิกาปตฺติกฺขนฺโธ อนวเสสาปตฺติ นาม. ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา ทุฏฺุลฺลาปตฺติ นาม, ปฺจาปตฺติกฺขนฺธา อทุฏฺุลฺลาปตฺติ นาม.
ปุริมนเยเนว ปเนตฺถ วุตฺตปฺปการํ ธมฺมํ ‘‘อธมฺโม อย’’นฺติ กถยนฺตา ¶ ‘‘ธมฺมํ อธมฺโม’’ติ ทีเปนฺติ นาม. อวินยํ ‘‘วินโย อย’’นฺติ…เป… อทุฏฺุลฺลาปตฺตึ ‘‘ทุฏฺุลฺลาปตฺติ อย’’นฺติ กถยนฺตา ‘‘อทุฏฺุลฺลาปตฺตึ ทุฏฺุลฺลาปตฺตี’’ติ ทีเปนฺติ นาม. เอวํ ¶ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติ วา…เป… ‘‘อทุฏฺุลฺลาปตฺตึ ทุฏฺุลฺลาปตฺตี’’ติ วา ทีเปตฺวา ปกฺขํ ลภิตฺวา จตุนฺนํ สงฺฆกมฺมานํ อฺตรํ สงฺฆกมฺมํ เอกสีมายํ วิสุํ กโรนฺเตหิ สงฺโฆ ภินฺโน นาม โหติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘เต อิเมหิ อฏฺารสหิ วตฺถูหิ อปกสฺสนฺตี’’ติอาทิ.
ตตฺถ อปกสฺสนฺตีติ ปริสํ อากฑฺฒนฺติ, วิชเฏนฺติ, เอกมนฺตํ อุสฺสาเรนฺติ จ. อวปกาสนฺตีติ อติ วิย ปกาเสนฺติ ยถา วิสํสฏฺาว โหนฺติ, เอวํ กโรนฺติ. อาเวนินฺติ วิสุํ. เอตฺตาวตา โข อุปาลิ สงฺโฆ ภินฺโน โหตีติ เอวํ อฏฺารสสุ เภทกรวตฺถูสุ ยํกิฺจิ เอกมฺปิ วตฺถุํ ทีเปตฺวา เตน เตน การเณน ‘‘อิมํ คณฺหถ, อิมํ โรเจถา’’ติ สฺาเปตฺวา สลากํ คาหาเปตฺวา วิสุํ สงฺฆกมฺเม กเต สงฺโฆ ภินฺโน โหติ. ปริวาเร ¶ ปน ‘‘ปฺจหิ อุปาลิ อากาเรหิ สงฺโฆ ภิชฺชตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตสฺส อิมินา อิธ วุตฺเตน สงฺฆเภทลกฺขเณน อตฺถโต นานากรณํ นตฺถิ. ตํ ปนสฺส นานากรณาภาวํ ตตฺเถว ปกาสยิสฺสาม. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
อุปาลิปฺหากถา นิฏฺิตา.
สงฺฆเภทกกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. วตฺตกฺขนฺธกํ
อาคนฺตุกวตฺตกถา
๓๕๗. วตฺตกฺขนฺธเก ¶ ¶ อิทานิ อารามํ ปวิสิสฺสามีติ อิมินา อุปจารสีมสมีปํ ทสฺเสติ; ตสฺมา อุปจารสีมํ ปตฺวา อุปาหนาโอมฺุจนาทิ สพฺพํ กาตพฺพํ. คเหตฺวาติ อุปาหนทณฺฑเกน ¶ คเหตฺวา. ปฏิกฺกมนฺตีติ สนฺนิปตนฺติ. วิสฺสชฺเชตพฺพนฺติ ปตฺถริตพฺพํ. โคจโร ปุจฺฉิตพฺโพติ ‘‘โคจรคาโม อาสนฺเน อุทาหุ ทูเร, กาลสฺเสว ปิณฺฑาย จริตพฺพํ อุทาหุ ทิวา’’ติ เอวํ ภิกฺขาจาโร ปุจฺฉิตพฺโพ. อโคจโร นาม มิจฺฉาทิฏฺิกานํ วา คาโม ปริจฺฉินฺนภิกฺโข วา คาโม; ยตฺถ เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา ภิกฺขา ทิยฺยติ, โสปิ ปุจฺฉิตพฺโพ. ปานียํ ปุจฺฉิตพฺพนฺติ ‘‘กึ อิมิสฺสา โปกฺขรณิยา ปานียํเยว ปิวนฺติ, นหานาทิปริโภคมฺปิ กโรนฺตี’’ติ เอวํ ปานียฺเจว ปริโภชนียฺจ ปุจฺฉิตพฺพํ. เกสุจิ าเนสุ วาฬมิคา วา อมนุสฺสา วา โหนฺติ, ตสฺมา ‘‘กํ กาลํ ปวิสิตพฺพํ, กํ กาลํ นิกฺขมิตพฺพ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺพํ.
พหิ ิเตนาติ พหิ นิกฺขมนฺตสฺส อหิโน วา อมนุสฺสสฺส วา มคฺคํ ทตฺวา ิเตน นิลฺโลเกตพฺโพ. สเจ อุสฺสหติ โสเธตพฺโพติ ยทิ สกฺโกติ, สพฺโพ วิหาโร โสเธตพฺโพ. อสกฺโกนฺเตน อตฺตโน วสโนกาโส ชคฺคิตพฺโพ. สพฺพํ โสเธตุํ สกฺโกนฺตสฺส ปน ทสฺสิเต วิหารโสธนวตฺเต วินิจฺฉโย มหาขนฺธเก วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
อาคนฺตุกวตฺตกถา นิฏฺิตา.
อาวาสิกวตฺตกถา
๓๕๙. อาวาสิกวตฺเต ¶ – อาสนํ ปฺเปตพฺพนฺติ เอวมาทิ สพฺพํ วุฑฺฒตเร อาคเต จีวรกมฺมํ วา นวกมฺมํ วา เปตฺวาปิ กาตพฺพํ. เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชนฺเตน สมฺมชฺชนึ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส วตฺตํ กาตุํ อารภิตพฺพํ. ปณฺฑิโต หิ ¶ อาคนฺตุโก ‘‘สมฺมชฺชาหิ ตาว เจติยงฺคณ’’นฺติ วกฺขติ. คิลานเภสชฺชํ กโรนฺเตน ปน สเจ นาติอาตุโร คิลาโน โหติ, เภสชฺชํ อกตฺวา วตฺตเมว กาตพฺพํ. มหาคิลานสฺส ปน เภสชฺชเมว กาตพฺพํ. ปณฺฑิโต หิ อาคนฺตุโก ‘‘กโรหิ ตาว เภสชฺช’’นฺติ วกฺขติ. ปานีเยน ปุจฺฉนฺเตน สเจ สกึ อานีตํ ปานียํ สพฺพํ ปิวติ ¶ , ‘‘ปุน อาเนมี’’ติ ปุจฺฉิตพฺโพเยว. อปิจ พีชเนนปิ พีชิตพฺโพ, พีชนฺเตน สกึ ปาทปิฏฺิยํ พีชิตฺวา สกึ มชฺเฌ สกึ สีเส พีชิตพฺพํ, ‘‘อลํ โหตู’’ติ วุตฺเตน ตโต มนฺทตรํ พีชิตพฺพํ. ปุน ‘‘อล’’นฺติ วุตฺเตน ตโต มนฺทตรํ พีชิตพฺพํ. ตติยวารํ วุตฺเตน พีชนี เปตพฺพา. ปาทาปิสฺส โธวิตพฺพา, โธวิตฺวา สเจ อตฺตโน เตลํ อตฺถิ, เตน มกฺเขตพฺพา. โน เจ อตฺถิ, ตสฺส สนฺตเกน มกฺเขตพฺพา. อุปาหนาปฺุฉนํ ปน อตฺตโน รุจิวเสน กาตพฺพํ. เตเนว เหตฺถ ‘‘สเจ อุสฺสหตี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา อุปาหนา อปฺุฉนฺตสฺสาปิ อนาปตฺติ. ‘‘กตฺถ มยฺหํ เสนาสนํ ปาปุณาตี’’ติ ปุจฺฉิเตน เสนาสนํ ปฺเปตพฺพํ, ‘‘เอตํ ตุมฺหากํ เสนาสนํ ปาปุณาตี’’ติ เอวํ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ปปฺโผเฏตฺวา หิ ปตฺถริตุํ ปน วฏฺฏติเยว.
นวกสฺส วตฺเต – ปานียํ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ ‘‘เอตํ ปานียํ คเหตฺวา ปิวาหี’’ติ อาจิกฺขิตพฺพํ. ปริโภชนีเยปิ เอเสว นโย. เสสํ ปุริมสทิสเมว. มหาอาวาเสปิ อตฺตโน สนฺติกํ สมฺปตฺตสฺส อาคนฺตุกสฺส วตฺตํ อกาตุํ น ลภติ.
อาวาสิกวตฺตกถา นิฏฺิตา.
คมิกวตฺตกถา
๓๖๐. คมิกวตฺเตสุ ทารุภณฺฑนฺติ เสนาสนกฺขนฺธเก วุตฺตํ มฺจปีาทิ. มตฺติกาภณฺฑมฺปิ รชนภาชนาทิ สพฺพํ ตตฺถ วุตฺตปฺปเภทเมว. ตํ สพฺพํ อคฺคิสาลาย วา อฺตรสฺมึ วา คุตฺตฏฺาเน ¶ ปฏิสาเมตฺวา คนฺตพฺพํ. อโนวสฺสเก ปพฺภาเรปิ เปตุํ วฏฺฏติ. เสนาสนํ อาปุจฺฉิตพฺพนฺติ เอตฺถ ยํ ปาสาณปิฏฺิยํ วา ปาสาณตฺถมฺเภสุ วา กตเสนาสนํ, ยตฺถ อุปจิกา นาโรหนฺติ, ตํ อนาปุจฺฉนฺตสฺสาปิ อนาปตฺติ. จตูสุ ปาสาณเกสูติอาทิ อุปจิกานํ อุปฺปตฺติฏฺาเน ปณฺณสาลาทิเสนาสเน กตฺตพฺพาการทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อปฺเปว นาม องฺคานิปิ เสเสยฺยุนฺติ อยํ อชฺโฌกาเส ปิตมฺหิ อานิสํโส. โอวสฺสกเคเห ปน ติเณสุ จ ¶ มตฺติกาปิณฺเฑสุ จ อุปริ ปตนฺเตสุ มฺจปีานํ องฺคานิปิ วินสฺสนฺติ.
คมิกวตฺตกถา นิฏฺิตา.
อนุโมทนวตฺตกถา
๓๖๒. อนุโมทนวตฺถุสฺมึ ¶ อิทฺธํ อโหสีติ สมฺปนฺนํ อโหสิ. จตูหิ ปฺจหีติ สงฺฆตฺเถเรน อนุโมทนตฺถาย นิสินฺเน เหฏฺา ปฏิปาฏิยา จตูหิ นิสีทิตพฺพํ. อนุเถเร นิสินฺเน มหาเถเรน จ เหฏฺา จ ตีหิ นิสีทิตพฺพํ. ปฺจเม นิสินฺเน อุปริ จตูหิ นิสีทิตพฺพํ. สงฺฆตฺเถเรน เหฏฺา ทหรภิกฺขุสฺมึ อชฺฌิฏฺเปิ สงฺฆตฺเถรโต ปฏฺาย จตูหิ นิสีทิตพฺพเมว. สเจ ปน อนุโมทโก ภิกฺขุ ‘‘คจฺฉถ ภนฺเต, อาคเมตพฺพกิจฺจํ นตฺถี’’ติ วทติ, คนฺตุํ วฏฺฏติ. มหาเถเรน ‘‘คจฺฉาม อาวุโส’’ติ วุตฺเต ‘‘คจฺฉถา’’ติ วทติ, เอวมฺปิ วฏฺฏติ. ‘‘พหิคาเม อาคเมสฺสามา’’ติ อาโภคํ กตฺวาปิ พหิคามํ คนฺตฺวา อตฺตโน นิสฺสิตเก ‘‘ตุมฺเห ตสฺส อาคมนํ อาคเมถา’’ติ วตฺวาปิ คนฺตุํ วฏฺฏติเยว. สเจ ปน มนุสฺสา อตฺตโน รุจิเกน เอเกน อนุโมทนํ กาเรนฺติ, เนว ตสฺส อนุโมทโต อาปตฺติ, น มหาเถรสฺส ภาโร โหติ. อุปนิสินฺนกถายเมว หิ มนุสฺเสสุ กถาเปนฺเตสุ มหาเถโร อาปุจฺฉิตพฺโพ, มหาเถเรน จ อนุโมทนาย อชฺฌิฏฺโว อาคเมตพฺโพติ อิทเมตฺถ ลกฺขณํ. วจฺจิโตติ สฺชาตวจฺโจ; วจฺจปีฬิโตติ อธิปฺปาโย.
อนุโมทนวตฺตกถา นิฏฺิตา.
ภตฺตคฺควตฺตกถา
๓๖๔. ภตฺตคฺควตฺเต ¶ ‘‘อนฺโตคาโม วา โหตุ วิหาโร วา, มนุสฺสานํ ปริเวสนฏฺานํ คจฺฉนฺเตน จีวรํ ปารุปิตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธนเมว วฏฺฏตี’’ติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. น เถเร ภิกฺขู อนุปขชฺชาติ เถเร ภิกฺขู อติอลฺลียิตฺวา น นิสีทิตพฺพํ. สเจ มหาเถรสฺส นิสินฺนาสเนน สมกํ อาสนํ โหติ, พหูสุ อาสเนสุ สติ เอกํ ทฺเว อาสนานิ เปตฺวา นิสีทิตพฺพํ. ภิกฺขู คเณตฺวา ปฺตฺตาสเนสุ อนิสีทิตฺวา มหาเถเรน นิสีทาติ วุตฺเตน นิสีทิตพฺพํ. โน เจ มหาเถโร วทติ, ‘‘อิทํ, ภนฺเต, อาสนํ อุจฺจ’’นฺติ วตฺตพฺพํ. ‘‘นิสีทา’’ติ ¶ วุตฺเต นิสีทิตพฺพํ. สเจ ปน เอวํ อาปุจฺฉิเตปิ น วทติ, นิสีทนฺตสฺส อนาปตฺติ; มหาเถรสฺเสว อาปตฺติ. นวโก หิ เอวรูเป อาสเน อนาปุจฺฉา นิสีทนฺโต อาปชฺชติ, เถโร อาปุจฺฉิเต อนนุชานนฺโต. น สงฺฆาฏึ โอตฺถริตฺวาติ น สงฺฆาฏึ อวตฺถริตฺวา นิสีทิตพฺพํ.
อุโภหิ ¶ หตฺเถหีติ ปตฺตโธวนอุทกํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทกฺขิโณทกํ ปน ปุรโต อาธารเก ปตฺตํ เปตฺวา คเหตพฺพํ. สาธุกนฺติ อุทกสทฺทํ อกโรนฺเตน.
สูปสฺส โอกาโสติ ยถา สูปสฺส โอกาโส โหติ; เอวํ มตฺตาย โอทโน คณฺหิตพฺโพติ อตฺโถ. สมกํ สมฺปาเทหีติ อิทํ น เกวลํ สปฺปิอาทีสุเยว โอทเนปิ วตฺตพฺพํ. สปฺปิอาทีสุ ปน ยํ อปฺปํ โหติ เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา อนุรูปกํ, ตํ สพฺเพสํ สมกํ สมฺปาเทหีติ วุตฺเต มนุสฺสานํ วิหสา โหติ, ตสฺมา ตาทิสํ สกึ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา คเหตฺวา เสสํ น คเหตพฺพํ.
น ตาว เถเรน ภฺุชิตพฺพนฺติ อิทํ ยํ ปริจฺฉินฺนภิกฺขุกํ ภตฺตคฺคํ, ยตฺถ มนุสฺสา สพฺเพสํ ปาเปตฺวา ทาตุกามา โหนฺติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ ปน มหาภตฺตคฺคํ โหติ, ยตฺถ เอกสฺมึ ปเทเส ภฺุชนฺติ, เอกสฺมึ ปเทเส อุทกํ ทิยฺยติ, ตตฺถ ยถาสุขํ ภฺุชิตพฺพํ.
น ตาว อุทกนฺติ อิทํ หตฺถโธวนอุทกํ สนฺธาย วุตฺตํ. อนฺตรา ปิปาสิเตน ปน คเล วิลคฺคามิเสน วา ปานียํ ปิวิตฺวา หตฺถา น โธวิตพฺพา. สเจ มนุสฺสา ‘‘โธวถ ภนฺเต ปตฺตฺจ หตฺเถ จา’’ติ วทนฺติ, ภิกฺขู วา ‘‘ตุมฺเห อุทกํ คณฺหถา’’ติ วทนฺติ, วฏฺฏติ.
นิวตฺตนฺเตนาติ ¶ ภตฺตคฺคโต อุฏฺาย นิวตฺตนฺเตน สงฺเฆน เอวํ นิวตฺติตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. กถํ? ‘‘นวเกหี’’ติ สพฺพํ ทฏฺพฺพํ. สมฺพาเธสุ หิ ฆเรสุ มหาเถรานํ นิกฺขมโนกาโส น โหติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตํ. เอวํ นิวตฺตนฺเตหิ ปน นวเกหิ เคหทฺวาเร ตฺวา เถเรสุ นิกฺขนฺเตสุ ปฏิปาฏิยา คนฺตพฺพํ. สเจ ปน มหาเถรา ธุเร นิสินฺนา โหนฺติ, นวกา อนฺโตเคเห ¶ , เถราสนโต ปฏฺาย ปฏิปาฏิยา เอว นิกฺขมิตพฺพํ. กาเยน กายํ อฆฏฺเฏนฺเตน ยถา อนฺตเรน มนุสฺสา คนฺตุํ สกฺโกนฺติ, เอวํ วิรฬาย ปฏิปาฏิยา คนฺตพฺพํ.
ภตฺตคฺควตฺตกถา นิฏฺิตา.
ปิณฺฑจาริกวตฺตกถา
๓๖๖. ปิณฺฑจาริกวตฺเต – กมฺมํ วา นิกฺขิปตีติ กปฺปาสํ วา สุปฺปํ วา มุสลํ วา ยํ คเหตฺวา กมฺมํ กโรนฺติ, ิตา วา นิสินฺนา วา โหนฺติ, ตํ นิกฺขิปติ ¶ . น จ ภิกฺขาทายิกายาติ อิตฺถี วา โหตุ ปุริโส วา, ภิกฺขาทานสมเย มุขํ น อุลฺโลเกตพฺพํ.
ปิณฺฑจาริกวตฺตกถา นิฏฺิตา.
อารฺิกวตฺตกถา
๓๖๘. อารฺิกวตฺเต – เสนาสนา โอตริตพฺพนฺติ วสนฏฺานโต นิกฺขมิตพฺพํ.
ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวาติ เอตฺถ สเจ พหิคาเม อุทกํ นตฺถิ, อนฺโตคาเมเยว ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา อถ พหิคาเม อตฺถิ, พหิคาเม ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา ปตฺโต โธวิตฺวา โวทโก กตฺวา ถวิกาย ปกฺขิปิตพฺโพ.
ปริโภชนียํ อุปฏฺาเปตพฺพนฺติ สเจ ภาชนานิ นปฺปโหนฺติ, ปานียเมว ปริโภชนียมฺปิ กตฺวา อุปฏฺาเปตพฺพํ. ภาชนํ อลภนฺเตน เวฬุนาฬิกายปิ อุปฏฺาเปตพฺพํ. ตมฺปิ อลภนฺตสฺส ยถา สมีเป อุทกอาวาโฏ โหติ, เอวํ กาตพฺพํ. อรณิสหิเต สติ อคฺคึ อกาตุมฺปิ วฏฺฏติ ¶ . ยถา จ อารฺิกสฺส, เอวํ กนฺตารปฺปฏิปนฺนสฺสาปิ อรณิสหิตํ อิจฺฉิตพฺพํ. คณวาสิโน ปน เตน วินาปิ วฏฺฏติ. นกฺขตฺตาเนว นกฺขตฺตปทานิ.
อารฺิกวตฺตกถา นิฏฺิตา.
เสนาสนวตฺตกถา
๓๖๙. เสนาสนวตฺเต – ทฺวารํ นาม ยสฺมา มหาวฬฺชํ, ตสฺมา ตตฺถ อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิ, เสสานิ ปน อุทฺเทสทานาทีนิ อาปุจฺฉิตฺวาว กาตพฺพานิ. เทวสิกมฺปิ อาปุจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. อถาปิ ‘‘ภนฺเต อาปุจฺฉิตเมว โหตู’’ติ วุตฺเต วุฑฺฒตโร ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉติ, สยเมว วา ‘‘ตฺวํ ยถาสุขํ วิหราหี’’ติ วทติ; เอวมฺปิ วฏฺฏติ. สภาคสฺส วิสฺสาเสนาปิ วฏฺฏติเยว. เยน วุฑฺโฒ เตน ปริวตฺติตพฺพนฺติ วุฑฺฒาภิมุเขน ปริวตฺติตพฺพํ. โภชนสาลาทีสุปิ เอวเมว ปฏิปชฺชิตพฺพํ.
เสนาสนวตฺตกถา นิฏฺิตา.
ชนฺตาฆรวตฺตาทิกถา
๓๗๑. ชนฺตาฆรวตฺเต ¶ – ปริภณฺฑนฺติ พหิชคติ.
๓๗๓. อาจมนวตฺถุสฺมึ ¶ – สติ อุทเกติ เอตฺถ สเจ อุทกํ อตฺถิ, ปฏิจฺฉนฺนฏฺานํ ปน นตฺถิ, ภาชเนน นีหริตฺวา อาจมิตพฺพํ. ภาชเน อสติ ปตฺเตน นีหริตพฺพํ. ปตฺเตปิ อสติ อสนฺตํ นาม โหติ. ‘‘อิทํ อติวิวฏํ ปุรโต อฺํ อุทกํ ภวิสฺสตี’’ติ คตสฺส อุทกํ อลภนฺตสฺเสว ภิกฺขาจารเวลา โหติ, กฏฺเน วา เกนจิ วา ปฺุฉิตฺวา คนฺตพฺพํ, ภฺุชิตุมฺปิ อนุโมทนมฺปิ กาตุํ วฏฺฏติ. อาคตปฏิปาฏิยาติ วจฺจกุฏิยํ ปสฺสาวฏฺาเน นฺหานติตฺเถติ ตีสุปิ อาคตปฏิปาฏิเยว ปมาณํ.
๓๗๔. วจฺจกุฏิวตฺเต – น ทนฺตกฏฺํ ขาทนฺเตนาติ อยํ วจฺจกุฏิยาปิ อวจฺจกุฏิยาปิ ¶ สพฺพตฺเถว ปฏิกฺเขโป. น ผรุเสน กฏฺเนาติ ผาลิตกฏฺเน วา ขเรน วา คณฺิเกน วา กณฺฏเกน วา สุสิเรน วา ปูตินา วา น อวเลขิตพฺพํ. อวเลขนกฏฺํ ปน อคฺคเหตฺวา ปวิฏฺสฺส อาปตฺติ นตฺถิ.
น อาจมนสราวเกติ สพฺพสาธารณฏฺานํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ตตฺร หิ อฺเ อฺเ อาคจฺฉนฺติ, ตสฺมา อุทกํ น เสเสตพฺพํ. ยํ ปน สงฺฆิเกปิ วิหาเร เอกเทเส นิพทฺธคมนตฺถาย กตํ านํ โหติ ปุคฺคลิกฏฺานํ วา, ตสฺมึ วฏฺฏติ. วิเรจนํ ปิวิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปวิสนฺตสฺสาปิ วฏฺฏติเยว.
อูหตาติ อูหทิตา; พหิ วจฺจมกฺขิตาติ อตฺโถ. โธวิตพฺพาติ อุทกํ อาหริตฺวา โธวิตพฺพา. อุทกํ อตฺถิ, ภาชนํ นตฺถิ, อสนฺตํ นาม โหติ. ภาชนํ อตฺถิ, อุทกํ นตฺถิ, เอตมฺปิ อสนฺตํ. อุภเย ปน อสติ อสนฺตเมว, กฏฺเน วา เกนจิ วา ปฺุฉิตฺวา คนฺตพฺพํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ชนฺตาฆรวตฺตาทิกถา นิฏฺิตา.
วตฺตกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธกํ
ปาติโมกฺขุทฺเทสยาจนกถา
๓๘๓. ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธเก ¶ ¶ ¶ – (นนฺทิมุขิยา รตฺติยาติ อรุณุฏฺิตกาเลปิ หิ นนฺทิมุขา วิย รตฺติ ขายติ. เตนาห ‘‘นนฺทิมุขิยา รตฺติยา’’ติ. อนฺโตปูตินฺติ อตฺตจิตฺตสนฺตาเน กิเลสปูติภาเวน อนฺโตปูตึ. อวสฺสุตนฺติ กิเลสวสฺสนวเสน อวสฺสุตํ. กสมฺพุกชาตนฺติ อากิณฺณโทสตาย สํกิลิฏฺชาตํ.) ยาว พาหาคหณาปิ นามาติ ‘‘อปริสุทฺธา อานนฺท ปริสา’’ติ วจนํ สุตฺวาเยว หิ เตน ปกฺกมิตพฺพํ สิยา, เอวํ อปกฺกมิตฺวา ยาว พาหาคหณาปิ นาม โส โมฆปุริโส อาคเมสฺสติ, อจฺฉริยมิทนฺติ ทสฺเสติ.
๓๘๔. น อายตเกเนว ปปาโตติ น ปมเมว คมฺภีโร; อนุปุพฺเพน คมฺภีโรติ อตฺโถ. ิตธมฺโม เวลํ นาติวตฺตตีติ วีจีนํ โอสกฺกนกนฺทรํ มริยาทเวลํ นาติกฺกมติ. ตีรํ วาเหตีติ ตีรโต อปฺเปติ; อุสฺสาเรตีติ อตฺโถ. อฺาปฏิเวโธติ อรหตฺตปฺปตฺติ.
๓๘๕. ฉนฺนมติวสฺสตีติ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ปฏิจฺฉาเทนฺโต อฺํ นวํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ อิทเมตํ สนฺธาย วุตฺตํ. วิวฏํ นาติวสฺสตีติ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา วิวรนฺโต อฺํ นาปชฺชติ อิทเมตํ สนฺธาย วุตฺตํ.
ปาติโมกฺขุทฺเทสยาจนกถา นิฏฺิตา.
ปาติโมกฺขสวนารหกถา
๓๘๖. ปิตํ ¶ โหติ ปาติโมกฺขนฺติ เอตฺถ ปุเร วา ปจฺฉา วา ปิตมฺปิ อฏฺปิตํ โหติ, เขตฺเต ปิตเมว ปน ปิตํ นาม โหติ. ตสฺมา ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺยา’’ติ เอตฺถ ยาว เร-การํ ภณติ, ตาว เปตพฺพํ, อิทฺหิ เขตฺตํ. ยฺย-กาเร ปน วุตฺเต เปนฺเตน ปจฺฉา ปิตํ นาม โหติ. ‘‘สุณาตุ เม’’ติ อนารทฺเธเยว เปนฺเตน ปุเร ปิตํ โหติ.
ปาติโมกฺขสวนารหกถา นิฏฺิตา.
ธมฺมิกาธมฺมิกปาติโมกฺขฏฺปนกถา
๓๘๗. อมูลิกาย ¶ ¶ สีลวิปตฺติยา ปาติโมกฺขํ เปติ อกตายาติ เตน ปุคฺคเลน สา วิปตฺติ กตา วา โหตุ อกตา วา, ปาติโมกฺขฏฺปนกสฺส สฺาอมูลิกวเสน อมูลิกา โหติ. กตากตายาติ กตฺจ อกตฺจ อุภยํ คเหตฺวา วุตฺตํ.
ธมฺมิกํ สามคฺคึ น อุเปตีติ กมฺมํ โกเปตุกามตาย สงฺฆสฺส กมฺเม กรียมาเน เนว อาคจฺฉติ, น ฉนฺทํ เทติ, สมฺมุขีภูโตว ปฏิกฺโกสติ, เตน ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. อิจฺจสฺสาปิ สาปตฺติกสฺเสว ปาติโมกฺขํ ปิตํ โหติ. ปจฺจาทิยตีติ ‘‘ปุน กาตพฺพํ กมฺม’’นฺติ ปจฺจาทิยติ, เตน อุกฺโกฏนเกน ปาจิตฺติยํ อาปชฺชติ. อิจฺจสฺสาปิ สาปตฺติกสฺเสว ปาติโมกฺขํ ปิตํ โหติ.
ธมฺมิกาธมฺมิกปาติโมกฺขฏฺปนกถา นิฏฺิตา.
ธมฺมิกปาติโมกฺขฏฺปนกถา
๓๘๘. เยหิ อากาเรหิ เยหิ ลิงฺเคหิ เยหิ นิมิตฺเตหีติ เอตฺถ มคฺเคนมคฺคปฏิปาทนาทีสุ อาการาทิสฺา เวทิตพฺพา. เตน ทิฏฺเน เตน สุเตน ตาย ปริสงฺกายาติ เอตฺถ ทิฏฺฺจ สุตฺจ ปาฬิยํ ¶ อาคตเมว. สเจ ปน เตหิ ทิฏฺสุเตหิ ปริสงฺกํ อุปฺปาเทยฺย, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตาย ปริสงฺกายา’’ติ.
ธมฺมิกปาติโมกฺขฏฺปนกถา นิฏฺิตา.
อตฺตาทานองฺคกถา
๓๙๘. อตฺตาทานํ อาทาตุกาเมนาติ เอตฺถ สาสนํ โสเธตุกาโม ภิกฺขุ ยํ อธิกรณํ อตฺตนา อาทิยติ, ตํ อตฺตาทานนฺติ วุจฺจติ. อกาโล อิมํ อตฺตาทานํ อาทาตุนฺติ เอตฺถ ราชภยํ โจรภยํ ทุพฺภิกฺขภยํ วสฺสารตฺโตติ อยํ อกาโล, วิปรีโต กาโล.
อภูตํ อิทํ อตฺตาทานนฺติ อสนฺตมิทํ, มยา อธมฺโม วา ธมฺโมติ, ธมฺโม วา อธมฺโมติ, อวินโย วา วินโยติ, วินโย วา อวินโยติ, ทุสฺสีโล วา ปุคฺคโล สีลวาติ, สีลวา วา ทุสฺสีโลติ คหิโตติ อตฺโถ; วิปริยาเยน ภูตํ เวทิตพฺพํ. อนตฺถสํหิตํ อิทํ อตฺตาทานนฺติ เอตฺถ ¶ ยํ ชีวิตนฺตรายาย วา พฺรหฺมจริยนฺตรายาย วา สํวตฺตติ, อิทํ อนตฺถสํหิตํ, วิปรีตํ อตฺถสํหิตํ นาม.
น ลภิสฺสามิ สนฺทิฏฺเ สมฺภตฺเต ภิกฺขูติ อปฺเปกทา หิ ราชภยาทีสุ เอวรูปา อตฺตโน ปกฺขสฺส อุปตฺถมฺภกา ภิกฺขู ลทฺธุํ น สกฺกา โหนฺติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘น ลภิสฺสามี’’ติ ¶ . อปฺเปกทา ปน เขมสุภิกฺขาทีสุ ลทฺธุํ สกฺกา โหนฺติ, ตํ สนฺธาย ‘‘ลภิสฺสามี’’ติ วุตฺตํ.
ภวิสฺสติ สงฺฆสฺส ตโตนิทานํ ภณฺฑนนฺติ โกสมฺพกานํ วิย ภณฺฑนํ กลโห วิคฺคโห วิวาโท สงฺฆเภโท จ ภวิสฺสตีติ. ปจฺฉาปิ อวิปฺปฏิสารกรํ ภวิสฺสตีติ สุภทฺทํ วุฑฺฒปพฺพชิตํ นิคฺคเหตฺวา ปฺจสติกสงฺคีตึ กโรนฺตสฺส มหากสฺสปตฺเถรสฺเสว, ทสวตฺถุเก อธิกรเณ ทสภิกฺขุสหสฺสานิ นิคฺคเหตฺวา สตฺตสติกสงฺคีตึ กโรนฺตสฺส อายสฺมโต ยสสฺเสว, สฏฺิภิกฺขุสหสฺสานิ นิคฺคเหตฺวา สหสฺสิกสงฺคีตึ กโรนฺตสฺส โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺเสว จ ปจฺฉา ¶ สมนุสฺสรณกรณํ โหติ, สาสนสฺส จ วิคตุปกฺกิเลสจนฺทิมสูริยสสฺสิริกตาย สํวตฺตติ.
อตฺตาทานองฺคกถา นิฏฺิตา.
โจทเกนปจฺจเวกฺขิตพฺพธมฺมกถา
๓๙๙. อจฺฉิทฺเทน อปฺปฏิมํเสนาติอาทีสุ เยน คหฏฺปพฺพชิเตสุ โย โกจิ ปหโฏ วา โหติ, คิหีนํ คณฺฑผาลนาทีนิ เวชฺชกมฺมานิ วา กตานิ, ตสฺส กายสมาจาโร อุปจิกาหิ ขายิตตาลปณฺณมิว ฉิทฺโท จ ปฏิมาสิตุํ ยตฺถ กตฺถจิ คเหตฺวา อากฑฺฒิตุํ สกฺกุเณยฺยตาย สปฺปฏิมํโส จ โหติ, วิปรีโต อจฺฉิทฺโท อปฺปฏิมํโสติ เวทิตพฺโพติ. วจีสมาจาโร ปน มุสาวาทโอมสวาทเปสฺุอมูลกานุทฺธํสนาทีหิ ฉิทฺโท จ สปฺปฏิมํโส จ โหติ, วิปรีโต อจฺฉิทฺโท อปฺปฏิมํโส.
เมตฺตํ นุ โข เม จิตฺตนฺติ ปลิโพเธ ฉินฺทิตฺวา กมฺมฏฺานภาวนานุโยเคน อธิคตํ เมตฺตจิตฺตํ. อนาฆาตนฺติ อาฆาตวิรหิตํ, วิกฺขมฺภนวเสน วิหตาฆาตนฺติ อตฺโถ. อิทํ ปนาวุโส กตฺถ วุตฺตํ ภควตาติ อิทํ สิกฺขาปทํ กตรสฺมึ นคเร วุตฺตนฺติ อตฺโถ.
โจทเกนปจฺจเวกฺขิตพฺพธมฺมกถา นิฏฺิตา.
โจทเกนอุปฏฺาเปตพฺพกถา
๔๐๐. กาเลน ¶ วกฺขามีติอาทีสุ เอโก เอกํ โอกาสํ กาเรตฺวา โจเทนฺโต กาเลน วทติ นาม. สงฺฆมชฺฌคณมชฺฌสลากคฺคยาคุอคฺควิตกฺกมาฬกภิกฺขาจารมคฺคอาสนสาลาทีสุ อุปฏฺาเกหิ ปริวาริตกฺขเณ วา โจเทนฺโต ¶ อกาเลน วทติ นาม. ตจฺเฉน วทนฺโต ภูเตน วทติ นาม. ‘‘อมฺโภ มหลฺลก, ปริสาวจร, ปํสุกูลิก, ธมฺมกถิก, ปติรูปํ ตว อิท’’นฺติ วทนฺโต ผรุเสน วทติ นาม. การณนิสฺสิตํ ปน กตฺวา ‘‘ภนฺเต มหลฺลกตฺถ, ปริสาวจรา, ปํสุกูลิกา, ธมฺมกถิกตฺถ, ปติรูปํ ตุมฺหากํ อิท’’นฺติ วทนฺโต สณฺเหน ¶ วทติ นาม. การณนิสฺสิตํ กตฺวา วทนฺโต อตฺถสํหิเตน วทติ นาม. เมตฺตจิตฺโต วกฺขามิ โน โทสนฺตโรติ เมตฺตจิตฺตํ อุปฏฺเปตฺวา วกฺขามิ, น ทุฏฺจิตฺโต หุตฺวา.
โจทเกนอุปฏฺาเปตพฺพกถา นิฏฺิตา.
โจทกจุทิตกปฏิสํยุตฺตกถา
๔๐๑. อชฺฌตฺตํ มนสิกริตฺวาติ อตฺตโน จิตฺเต อุปฺปาเทตฺวา. การฺุตาติ กรุณาภาโว. อิมินา กรุณฺจ กรุณาปุพฺพภาคฺจ ทสฺเสติ. หิเตสิตาติ หิตคเวสนตา. อนุกมฺปิตาติ เตน หิเตน สํโยชนตา. ทฺวีหิปิ เมตฺตฺจ เมตฺตาปุพฺพภาคฺจ ทสฺเสติ. อาปตฺติวุฏฺานตาติ อาปตฺติโต วุฏฺาเปตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺาปนา. วตฺถุํ โจเทตฺวา สาเรตฺวา ปฏิฺํ อาโรเปตฺวา ยถาปฏิฺาย กมฺมกรณํ วินยปุเรกฺขารตา นาม. อิเม ปฺจ ธมฺเมติ เย เอเต การฺุตาติอาทินา นเยน วุตฺตา, อิเม ปฺจ ธมฺเม อชฺฌตฺตํ มนสิ กริตฺวา ปโร โจเทตพฺโพติ.
สจฺเจ จ อกุปฺเป จาติ วจีสจฺเจ จ อกุปฺปนตาย จ. จุทิตเกน หิ สจฺจฺจ วตฺตพฺพํ, โกโป จ น กาตพฺโพ. เนว อตฺตนา กุชฺฌิตพฺโพ, น ปโร ฆฏฺเฏตพฺโพติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
โจทกจุทิตกปฏิสํยุตฺตกถา นิฏฺิตา.
ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ภิกฺขุนิกฺขนฺธกํ
มหาปชาปติโคตมีวตฺถุกถา
๔๐๒. ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก ¶ ¶ – อลํ โคตมิ มา เต รุจฺจีติ กสฺมา ปฏิกฺขิปติ, นนุ สพฺเพสมฺปิ พุทฺธานํ จตสฺโส ปริสา โหนฺตีติ? กามํ โหนฺติ, กิลเมตฺวา ปน อเนกกฺขตฺตุํ ยาจิเตน อนฺุาตํ ปพฺพชฺชํ ‘‘ทุกฺเขน ลทฺธา อยํ อมฺเหหี’’ติ ¶ สมฺมา ปริปาเลสฺสนฺตีติ ภทฺทกํ กตฺวา อนุชานิตุกาโม ปฏิกฺขิปติ. อฏฺครุธมฺมกถา มหาวิภงฺเคเยว กถิตา.
๔๐๓. กุมฺภเถนเกหีติ กุมฺเภ ทีปํ ชาเลตฺวา เตน อาโลเกน ปรฆเร ภณฺฑํ วิจินิตฺวา เถนกโจเรหิ.
เสตฏฺิกา นาม โรคชาตีติ เอโก ปาณโก นาฬิมชฺฌคตํ กณฺฑํ วิชฺฌติ, เยน วิทฺธตฺตา นิกฺขนฺตมฺปิ สาลิสีสํ ขีรํ คเหตุํ น สกฺโกติ.
มฺชิฏฺิกา นาม โรคชาตีติ อุจฺฉูนํ อนฺโตรตฺตภาโว. มหโต ตฬากสฺส ปฏิกจฺเจว อาฬินฺติ อิมินา ปน เอตมตฺถํ ทสฺเสติ – ยถา มหโต ตฬากสฺส อาฬิยา อพทฺธายปิ กิฺจิ อุทกํ ติฏฺเยฺย, ปมเมว พทฺธาย ปน ยํ อพทฺธปจฺจยา น ติฏฺเยฺย, ตมฺปิ ติฏฺเยฺย; เอวเมว เย อิเม อนุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมึ ปฏิกจฺเจว อวีติกฺกมนตฺถาย ครุธมฺมา ปฺตฺตา. เตสุ อปฺตฺเตสุปิ มาตุคามสฺส ปพฺพชิตตฺตา ปฺเจว วสฺสสตานิ สทฺธมฺโม ติฏฺเยฺย. ปฏิกจฺเจว ปฺตฺตตฺตา ปน อปรานิปิ ปฺจวสฺสสตานิ สฺสตีติ เอวํ ปมํ วุตฺตํ วสฺสสหสฺสเมว สฺสตีติ. วสฺสสหสฺสนฺติ เจตํ ปฏิสมฺภิทาปเภทปฺปตฺตขีณาสววเสเนว วุตฺตํ. ตโต ปน อุตฺตริมฺปิ ¶ สุกฺขวิปสฺสกขีณาสววเสน วสฺสสหสฺสํ, อนาคามิวเสน วสฺสสหสฺสํ, สกทาคามิวเสน วสฺสสหสฺสํ, โสตาปนฺนวเสน วสฺสสหสฺสนฺติ เอวํ ปฺจวสฺสสหสฺสานิ ปฏิเวธสทฺธมฺโม สฺสติ. ปริยตฺติธมฺโมปิ ตานิเยว. น หิ ปริยตฺติยา อสติ ปฏิเวโธ ¶ อตฺถิ, นาปิ ปริยตฺติยา สติ ปฏิเวโธ น โหติ; ลิงฺคํ ปน ปริยตฺติยา อนฺตรหิตายปิ จิรํ ปวตฺติสฺสตีติ.
มหาปชาปติโคตมีวตฺถุกถา นิฏฺิตา.
ภิกฺขุนีอุปสมฺปทานุชานนกถา
๔๐๔. อนุชานามิ ภิกฺขเว ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนิโย อุปสมฺปาเทตุนฺติ อิมาย อนุปฺตฺติยา ภิกฺขู ปฺจสตา สากิยานิโย มหาปชาปติยา สทฺธิวิหารินิโย กตฺวา อุปสมฺปาเทสุํ. อิติ ตา สพฺพาปิ เอกโตอุปสมฺปนฺนา นาม อเหสุํ. เย ¶ โข ตฺวํ โคตมีติ อิมินา โอวาเทน โคตมี อรหตฺตํ ปตฺตา.
๔๐๙. กมฺมํ น กรียตีติ ตชฺชนียาทิ สตฺตวิธมฺปิ กมฺมํ น กรียติ. ขมาเปนฺตีติ น ปุน เอวํ กริสฺสามีติ ขมาเปนฺติ.
๔๑๐. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีนํ กมฺมํ โรเปตฺวา นิยฺยาเทตุนฺติ เอตฺถ ตชฺชนียาทีสุ ‘‘อิทํ นาม กมฺมํ เอติสฺสา กาตพฺพ’’นฺติ เอวํ โรเปตฺวา ‘‘ตํ ทานิ ตุมฺเหว กโรถา’’ติ นิยฺยาเทตพฺพํ. สเจ ปน อฺสฺมึ โรปิเต อฺํ กโรนฺติ, ‘‘ตชฺชนียกมฺมารหสฺส นิยสฺสกมฺมํ กโรตี’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยน กาเรตพฺพตํ อาปชฺชนฺติ.
๔๑๑. กทฺทโมทเกนาติ เอตฺถ น เกวลํ กทฺทโมทเกน, วิปฺปสนฺนอุทกรชนกทฺทมาทีสุปิ เยน เกนจิ โอสิฺจนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว. อวนฺทิโย โส ภิกฺขเว ภิกฺขุ ภิกฺขุนิสงฺเฆน กาตพฺโพติ ภิกฺขุนุปสฺสเย สนฺนิปติตฺวา ‘‘อสุโก นาม อยฺโย ภิกฺขุนีนํ อปสาทนียํ ทสฺเสติ, เอตสฺส อยฺยสฺส อวนฺทิยกรณํ รุจฺจตี’’ติ เอวํ ติกฺขตฺตุํ สาเวตพฺพํ. เอตฺตาวตา อวนฺทิโย กโต โหติ. ตโต ปฏฺาย ยถา สามเณเร ทิสฺวา น วนฺทนฺติ; เอวเมว ทิสฺวาปิ ¶ น วนฺทิตพฺโพ. เตน ภิกฺขุนา สมฺมา วตฺตนฺเตน ภิกฺขุนุปสฺสยํ อาคนฺตฺวา วิหาเรเยว สงฺฆํ วา คณํ วา เอกปุคฺคลํ วา อุปสงฺกมิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ มยฺหํ ขมตู’’ติ ขมาเปตพฺพํ. เตน ภิกฺขุนา ภิกฺขุนีนํ สนฺติกํ อาคนฺตฺวา ‘‘เอโส ภิกฺขุ ตุมฺเห ขมาเปตี’’ติ วตฺตพฺพํ. ตโต ปฏฺาย โส วนฺทิตพฺโพ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถารํ ปน กมฺมวิภงฺเค วกฺขาม.
โอภาเสนฺตีติ ¶ อสทฺธมฺเมน โอภาเสนฺติ. ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ สมฺปโยเชนฺตีติ ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ ปุริเส อสทฺธมฺเมน สมฺปโยเชนฺติ. อวนฺทิยกรณํ วุตฺตนยเมว. อาวรณนฺติ วิหารปฺปเวสเน นิวารณํ ¶ . โอวาทํ เปตุนฺติ เอตฺถ น ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา เปตพฺโพ. โอวาทตฺถาย ปน อาคตา ภิกฺขุนิโย วตฺตพฺพา ‘‘อสุกา นาม ภิกฺขุนี สาปตฺติกา, ตสฺสา โอวาทํ เปมิ, มา ตาย สทฺธึ อุโปสถํ กริตฺถา’’ติ. กายวิวรณาทีสุปิ ทณฺฑกมฺมํ วุตฺตนยเมว.
๔๑๓. น ภิกฺขเว ภิกฺขุนิยา โอวาโท น คนฺตพฺโพติอาทิ ภิกฺขุนิวิภงฺควณฺณนายํ วุตฺตเมว.
๔๑๖. ผาสุกา นเมนฺตีติ คิหิทาริกาโย วิย ฆนปฏฺฏเกน กายพนฺธเนน ผาสุกา นมนตฺถาย พนฺธนฺติ. เอกปริยากตนฺติ เอกวารํ ปริกฺขิปนกํ.
วิลีเวน ปฏฺเฏนาติ สณฺเหหิ เวฬุวิลีเวหิ กตปฏฺเฏน. ทุสฺสปฏฺเฏนาติ เสตวตฺถปฏฺเฏน. ทุสฺสเวณิยาติ ทุสฺเสน กตเวณิยา. ทุสฺสวฏฺฏิยาติ ทุสฺเสน กตวฏฺฏิยา. โจฬปฏฺฏาทีสุ โจฬกาสาวํ โจฬนฺติ เวทิตพฺพํ.
อฏฺิลฺเลนาติ โคชงฺฆฏฺิเกน. ชฆนนฺติ กฏิปฺปเทโส วุจฺจติ. หตฺถํ โกฏฺฏาเปนฺตีติ อคฺคพาหํ โกฏฺฏาเปตฺวา โมรปตฺตาทีหิ จิตฺตาลงฺการํ กโรนฺติ. หตฺถโกจฺฉนฺติ ปิฏฺิหตฺถํ. ปาทนฺติ ชงฺฆํ. ปาทโกจฺฉนฺติ ปิฏฺิปาทํ.
๔๑๗. มุขลิมฺปนาทีนิ วุตฺตนยาเนว. อวงฺคํ กโรนฺตีติ อกฺขี อฺชนฺติโย ¶ อวงฺคเทเส อโธมุขํ เลขํ กโรนฺติ. วิเสสกนฺติ คณฺฑปฺปเทเส วิจิตฺรสณฺานํ วิเสสกํ กโรนฺติ. โอโลเกนฺตีติ วาตปานํ วิวริตฺวา วีถึ โอโลเกนฺติ. สาโลเก ติฏฺนฺตีติ ทฺวารํ วิวริตฺวา อุปฑฺฒกายํ ทสฺเสนฺติโย ติฏฺนฺติ. นจฺจนฺติ นฏสมชฺชํ กาเรนฺติ. เวสึ วุฏฺาเปนฺตีติ คณิกํ วุฏฺาเปนฺติ. ปานาคารํ เปนฺตีติ สุรํ วิกฺกิณนฺติ. สูนํ เปนฺตีติ มํสํ วิกฺกิณนฺติ. อาปณนฺติ นานาภณฺฑานํ อเนกวิธํ อาปณํ ปสาเรนฺติ. ทาสํ อุปฏฺาเปนฺตีติ ทาสํ คเหตฺวา เตน อตฺตโน เวยฺยาวจฺจํ กาเรนฺติ. ทาสีอาทีสุปิ เอเสว นโย. หริตกปกฺกิกํ ¶ ปกิณนฺตีติ หริตกฺเจว ¶ ปกฺกฺจ ปกิณนฺติ; ปกิณฺณกาปณํ ปสาเรนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
๔๑๙. ภิกฺขุนี เจ, ภิกฺขเว, กาลํ กโรนฺตีติอาทีสุ อยํ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโย – สเจ หิ ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ โย โกจิ กาลํ กโรนฺโต ‘‘มมจฺจเยน มยฺหํ ปริกฺขาโร อุปชฺฌายสฺส โหตุ, อาจริยสฺส โหตุ, สทฺธิวิหาริกสฺส โหตุ, อนฺเตวาสิกสฺส โหตุ, มาตุ โหตุ, ปิตุ โหตุ, อฺสฺส วา ยสฺส กสฺสจิ โหตู’’ติ วทติ เตสํ น โหติ, สงฺฆสฺเสว โหติ. น หิ ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ อจฺจยทานํ รุหติ, คิหีนํ ปน รุหติ. ภิกฺขุ หิ ภิกฺขุนิวิหาเร กาลํ กโรติ, ตสฺส ปริกฺขาโร ภิกฺขูนํเยว โหติ. ภิกฺขุนี ภิกฺขุวิหาเร กาลํ กโรติ, ตสฺสา ปริกฺขาโร ภิกฺขุนีนํเยว โหติ.
๔๒๐. ปุราณมลฺลีติ ปุราเณ คิหิกาเล มลฺลกสฺส ภริยา. ปุริสพฺยฺชนนฺติ ปุริสนิมิตฺตํ, ฉินฺนํ วา โหตุ อจฺฉินฺนํ วา, ปฏิจฺฉนฺนํ วา อปฺปฏิจฺฉนฺนํ วา. สเจ เอตสฺมึ าเน ปุริสพฺยฺชนนฺติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา อุปนิชฺฌายติ, ทุกฺกฏํ.
๔๒๑. อตฺตโน ปริโภคตฺถาย ทินฺนํ นาม ยํ ‘‘ตุมฺเหเยว ปริภฺุชถา’’ติ วตฺวา ทินฺนํ, ตํ อฺสฺส ททโต ทุกฺกฏํ. อคฺคํ คเหตฺวา ปน ทาตุํ วฏฺฏติ. สเจ อสปฺปายํ, สพฺพํ อปเนตุํ วฏฺฏติ. จีวรํ เอกาหํ วา ทฺวีหํ วา ปริภฺุชิตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติ. ปตฺตาทีสุปิ เอเสว นโย.
ภิกฺขูนํ ¶ สนฺนิธึ ภิกฺขุนีหิ ปฏิคฺคาหาเปตฺวาติ หิยฺโย ปฏิคฺคเหตฺวา ปิตมํสํ อชฺช อฺสฺมึ อนุปสมฺปนฺเน อสติ ภิกฺขูหิ ปฏิคฺคาหาเปตฺวา ภิกฺขุนีหิ ปริภฺุชิตพฺพํ. ภิกฺขูหิ ปฏิคฺคหิตฺหิ ภิกฺขุนีนํ อปฺปฏิคฺคหิตกฏฺาเน ติฏฺติ, ภิกฺขุนีนํ ปฏิคฺคหิตมฺปิ ภิกฺขูสุ เอเสว นโย.
๔๒๖. อาสนํ สํกสายนฺติโย กาลํ วีตินาเมสุนฺติ อฺํ วุฏฺาเปตฺวา อฺํ นิสีทาเปนฺติโย โภชนกาลํ อติกฺกาเมสุํ.
อฏฺนฺนํ ¶ ภิกฺขุนีนํ ยถาวุฑฺฒนฺติ เอตฺถ สเจ ปุเร อฏฺสุ นิสินฺนาสุ ตาสํ อพฺภนฺตริมา ¶ อฺา อาคจฺฉติ, สา อตฺตโน นวกํ อุฏฺาเปตฺวา นิสีทิตุํ ลภติ. ยา ปน อฏฺหิปิ นวกตรา, สา สเจปิ สฏฺิวสฺสา โหติ, อาคตปฏิปาฏิยาว นิสีทิตุํ ลภติ. อฺตฺถ สพฺพตฺถ ยถาวุฑฺฒํ น ปฏิพาหิตพฺพนฺติ เปตฺวา ภตฺตคฺคํ อฺสฺมึ จตุปจฺจยภาชนียฏฺาเน ‘‘อหํ ปุพฺเพ อาคตา’’ติ วุฑฺฒํ ปฏิพาหิตฺวา กิฺจิ น คเหตพฺพํ; ยถาวุฑฺฒเมว วฏฺฏติ. ปวารณากถา กถิตาเยว.
๔๒๙. อิตฺถิยุตฺตนฺติอาทีหิ สพฺพยานานิ อนฺุาตานิ. ปาฏงฺกินฺติ ปฏโปฏฺฏลิกํ.
๔๓๐. ทูเตน อุปสมฺปทา ทสนฺนํ อนฺตรายานํ เยน เกนจิ วฏฺฏติ. กมฺมวาจาปริโยสาเน สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนุปสฺสเย ิตา วา โหตุ นิปนฺนา วา ชาครา วา นิทฺทํ โอกฺกนฺตา วา, อุปสมฺปนฺนาว โหติ. ตาวเทว ฉายาทีนิ อาคตาย ทูตภิกฺขุนิยา อาจิกฺขิตพฺพานิ.
๔๓๑. อุโทสิโตติ ภณฺฑสาลา. น สมฺมตีติ นปฺปโหติ. อุปสฺสยนฺติ ฆรํ. นวกมฺมนฺติ สงฺฆสฺสตฺถาย ภิกฺขุนิยา นวกมฺมมฺปิ กาตุํ อนุชานามีติ อตฺโถ.
๔๓๒. ตสฺสา ปพฺพชิตายาติ ตสฺสา ปพฺพชิตกาเล. ยาว โส ทารโก วิฺุตํ ปาปุณาตีติ ยาว ขาทิตุํ ภฺุชิตุํ นหายิตฺุจ มณฺฑิตฺุจ อตฺตโน ธมฺมตาย สกฺโกตีติ อตฺโถ.
เปตฺวา ¶ สาคารนฺติ สหคารเสยฺยมตฺตํ เปตฺวา. ยถา อฺสฺมึ ปุริเส; เอวํ ทุติยิกาย ภิกฺขุนิยา ตสฺมึ ทารเก ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. มาตา ปน นหาเปตุํ ปาเยตุํ โภเชตุํ มณฺเฑตุํ อุเร กตฺวา สยิตฺุจ ลภติ.
๔๓๔. ยเทว สา วิพฺภนฺตาติ ยสฺมา สา วิพฺภนฺตา อตฺตโน รุจิยา ขนฺติยา โอทาตานิ วตฺถานิ นิวตฺถา, ตสฺมาเยว สา อภิกฺขุนี, น สิกฺขาปจฺจกฺขาเนนาติ ทสฺเสติ. สา ปุน อุปสมฺปทํ น ลภติ.
สา ¶ อาคตา น อุปสมฺปาเทตพฺพาติ น เกวลํ น อุปสมฺปาเทตพฺพา, ปพฺพชฺชมฺปิ น ลภติ. โอทาตานิ คเหตฺวา วิพฺภนฺตา ปน ปพฺพชฺชามตฺตํ ลภติ.
อภิวาทนนฺติอาทีสุ ¶ ปุริสา ปาเท สมฺพาหนฺตา วนฺทนฺติ, เกเส ฉินฺทนฺติ, นเข ฉินฺทนฺติ, วณปฏิกมฺมํ กโรนฺติ, ตํ สพฺพํ กุกฺกุจฺจายนฺตา น สาทิยนฺตีติ อตฺโถ. ตตฺเรเก อาจริยา ‘‘สเจ เอกโต วา อุภโต วา อวสฺสุตา โหนฺติ สารตฺตา, ยถาวตฺถุกเมว’’. เอเก อาจริยา ‘‘นตฺถิ เอตฺถ อาปตฺตี’’ติ วทนฺติ. เอวํ อาจริยวาทํ ทสฺเสตฺวา อิทํ โอทิสฺส อนฺุาตํ วฏฺฏตีติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. ตํ ปมาณํ. ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว สาทิตุ’’นฺติ หิ วจเนเนว ตํ กปฺปิยํ.
๔๓๕. ปลฺลงฺเกน นิสีทนฺตีติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทนฺติ. อฑฺฒปลฺลงฺกนฺติ เอกํ ปาทํ อาภุชิตฺวา กตปลฺลงฺกํ. เหฏฺา วิวเฏ อุปริ ปฏิจฺฉนฺเนติ เอตฺถ สเจ กูโป ขโต โหติ, อุปริ ปน ปทรมตฺตเมว สพฺพทิสาสุ ปฺายติ, เอวรูเปปิ วฏฺฏติ.
๔๓๖. กุกฺกุสํ มตฺติกนฺติ กุณฺฑกฺเจว มตฺติกฺจ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ภิกฺขุนีอุปสมฺปทานุชานนกถา นิฏฺิตา.
ภิกฺขุนิกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ปฺจสติกกฺขนฺธกํ
ขุทฺทานุขุทฺทกสิกฺขาปทกถา
๔๔๑. ปฺจสติกกฺขนฺธเก ¶ ¶ – จตฺตาริ ปาราชิกานิ เปตฺวา อวเสสานิ ขุทฺทานุขุทฺทกานีติ เอวมาทิ เอกสิกฺขาปทมฺปิ อปริจฺจชิตฺวา สพฺเพสํ สงฺคเหตพฺพภาวทสฺสนตฺถํ ปริยาเยน วุตฺตํ. อิทํ โว สมณานนฺติ อิทํ สมณานํ. ปทปูรณมตฺเต โวกาโร.
๔๔๓. อิทมฺปิ เต อาวุโส อานนฺท ทุกฺกฏนฺติ ‘‘อิทํ ตยา ทุฏฺุ กต’’นฺติ เกวลํ ครหนฺเตหิ เถเรหิ วุตฺตํ ¶ , น อาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. น หิ เต อาปตฺตานาปตฺตึ น ชานนฺติ. อิทาเนว เจตํ อนุสฺสาวิตํ – ‘‘สงฺโฆ อปฺตฺตํ น ปฺเปติ, ปฺตฺตํ น สมุจฺฉินฺทตี’’ติ. เทเสหิ ตํ ทุกฺกฏนฺติ อิทมฺปิ จ ‘‘อาม, ภนฺเต, ทุฏฺุ มยา กต’’นฺติ เอวํ ปฏิชานาหิ, ตํ ทุกฺกฏนฺติ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อาปตฺติเทสนํ. เถโร ปน ยสฺมา อสติยา น ปุจฺฉิ น อนาทเรน, ตสฺมา ตตฺถ ทุฏฺุกตภาวมฺปิ อสลฺลกฺเขนฺโต ‘‘นาหํ ตํ ทุกฺกฏํ ปสฺสามี’’ติ วตฺวา เถเรสุ คารวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจายสฺมนฺตานํ สนฺธาย เทเสมิ ตํ ทุกฺกฏ’’นฺติ อาห. ยถา ตุมฺเห วทถ, ตถา ปฏิชานามีติ วุตฺตํ โหติ. เอเสว นโย อวเสเสสุ จตูสุ าเนสุ. เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ นิทานวณฺณนายเมว วุตฺตํ.
ขุทฺทานุขุทฺทกสิกฺขาปทกถา นิฏฺิตา.
ปฺจสติกกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. สตฺตสติกกฺขนฺธกํ
ทสวตฺถุกถา
๔๔๖. สตฺตสติกกฺขนฺธเก ¶ ¶ – ภิกฺขคฺเคนาติ ภิกฺขุอคฺเคน, ภิกฺขู คเณตฺวา ตตฺตเก ปฏิวีเส เปสุนฺติ อตฺโถ. มหิยาติ หิมปาตสมเย หิมวลาหกา.
๔๔๗. อวิชฺชานิวุฏาติ อวิชฺชาปฏิจฺฉนฺนา ¶ . โปสาติ ปุริสา. ปิยรูปํ อภินนฺทนฺติ ปตฺเถนฺตีติ ปิยรูปาภินนฺทิโน. อวิทฺทสูติ อวิชานนฺตา. ราครเชหิ สรชา. มคสทิสาติ มคา. สห เนตฺติยาติ สเนตฺติกา. วฑฺเฒนฺติ กฏสินฺติ ปุนปฺปุนํ กเฬวรํ นิกฺขิปมานา ภูมึ วฑฺเฒนฺติ. เอวํ วฑฺเฒนฺตาว โฆรํ อาทิยนฺติ ปุนพฺภวํ.
๔๕๔. ปาปกํ โน อาวุโส กตนฺติ อาวุโส อมฺเหหิ ปาปกํ กตนฺติ อตฺโถ.
๔๕๕. กตเมน ตฺวํ ภูมิ วิหาเรนาติ เอตฺถ ภูมีติ ปิยวจนเมตํ. ปิยํ วตฺตุกาโม กิร อายสฺมา สพฺพกามี นวเก ภิกฺขู เอวํ อามนฺเตติ. กุลฺลกวิหาเรนาติ อุตฺตานวิหาเรน.
๔๕๗. สาวตฺถิยา สุตฺตวิภงฺเคติ กถํ สุตฺตวิภงฺเค ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ? ตตฺร หิ ‘‘สนฺนิธิ นาม อชฺช ปฏิคฺคหิตํ อปรชฺชู’’ติ วตฺวา ปุน ‘‘สนฺนิธิการเก อสนฺนิธิการกสฺี ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาทติ วา ภฺุชติ วา อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ อาปตฺตึ วทนฺเตน ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ. ตตฺเรเก มฺนฺติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ สนฺนิธิการกํ ¶ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา’’ติ หิ วุตฺตํ, อิทฺจ โลณํ นาม ยาวชีวิกตฺตา สนฺนิธิภาวํ นาปชฺชติ. ยมฺปิ อโลณกํ อามิสํ ปฏิคฺคเหตฺวา เตน สทฺธึ ปริภฺุชติ, ตํ ตทหุปฏิคฺคหิตเมว, ตสฺมา ‘‘‘ยาวกาลิเกน, ภิกฺขเว, ยาวชีวิกํ ตทหุปฏิคฺคหิตํ กาเล กปฺปติ, วิกาเล น กปฺปตี’ติ วจนโต ทุกฺกเฏเนตฺถ ภวิตพฺพ’’นฺติ. เต วตฺตพฺพา – ‘‘ตุมฺหากํ มเตน ทุกฺกเฏนปิ น ภวิตพฺพํ, น หิ เอตฺถ ยาวชีวิกํ ตทหุปฏิคฺคหิตํ, ยาวกาลิกเมว ¶ ตทหุปฏิคฺคหิตํ ¶ , น จ ตํ วิกาเล ปริภุตฺตํ. ยทิ วา ‘‘วิกาเล น กปฺปตี’’ติ วจเนน ตุมฺเห ทุกฺกฏํ มฺเถ, ยาวชีวิกมิสฺสํ ยาวกาลิกํ วิกาเล ภฺุชนฺตสฺส วิกาลโภชนปาจิตฺติยํ น ภเวยฺย. ตสฺมา น พฺยฺชนมตฺตํ คเหตพฺพํ, อตฺโถ อุปปริกฺขิตพฺโพ.
อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ยาวกาลิเกน ยาวชีวิกํ ตทหุปฏิคฺคหิตํ ยทิ สมฺภินฺนรสํ โหติ, ยาวกาลิกคติกเมว โหติ. ตสฺมา ‘‘โย ปน ภิกฺขุ วิกาเล ขาทนียํ วา โภชนียํ วา’’ติ อิมินา สิกฺขาปเทน กาเล กปฺปติ, วิกาเล น กปฺปติ. น อิธ ‘‘น กปฺปตี’’ติ วจนมตฺเตเนตฺถ ทุกฺกฏํ โหติ. ยเถว ยาวชีวิกํ ตทหุปฏิคฺคหิตํ ยาวกาลิเกน สมฺภินฺนรสํ วิกาเล น กปฺปติ, วิกาลโภชนปาจิตฺติยาวหํ โหติ. เอวํ อชฺช ปฏิคฺคหิตมฺปิ อปรชฺชุ ยาวกาลิเกน สมฺภินฺนรสํ น กปฺปติ, สนฺนิธิโภชนปาจิตฺติยาวหํ โหติ. ตํ ‘‘สนฺนิธิกตํ อิท’’นฺติ อชานนฺโตปิ น มุจฺจติ. วุตฺตฺเหตํ – ‘‘สนฺนิธิการเก อสนฺนิธิการกสฺี ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาทติ วา ภฺุชติ วา อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ. ตสฺมา ‘‘กตฺถ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ อิมิสฺสา ปุจฺฉาย ‘‘ปริสุทฺธมิทํ พฺยากรณํ สาวตฺถิยา สุตฺตวิภงฺเค’’ติ.
ราชคเห อุโปสถสํยุตฺเตติ อิทํ ‘‘น ภิกฺขเว เอกสฺมึ อาวาเส ทฺเว อุโปสถาคารานิ สมฺมนฺนิตพฺพานิ; โย สมฺมนฺเนยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ เอตํ สนฺธาย วุตฺตํ. วินยาติสาเร ทุกฺกฏนฺติ ‘‘น ภิกฺขเว เอกสฺมึ อาวาเส ทฺเว อุโปสถาคารานิ สมฺมนฺนิตพฺพานี’’ติ เอตสฺส วินยสฺส อติสาเร ทุกฺกฏํ. จมฺเปยฺยเก วินยวตฺถุสฺมินฺติ อิทํ ‘‘อธมฺเมน เจ ภิกฺขเว วคฺคกมฺมํ, อกมฺมํ น จ กรณีย’’นฺติ เอวมาทึ กตฺวา จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก อาคตํ วินยวตฺถุํ สนฺธาย วุตฺตํ.
เอกจฺโจ ¶ กปฺปตีติ อิทํ ธมฺมิกํ อาจิณฺณํ สนฺธาย วุตฺตํ. เฉทนเก ปาจิตฺติยนฺติ สุตฺตวิภงฺเค หิ ‘‘นิสีทนํ ¶ นาม สทสํ วุจฺจตี’’ติ อาคตํ, ตสฺมา ทฺวินฺนํ สุคตวิทตฺถีนํ อุปริ ทสาเยว วิทตฺถิมตฺตา ลพฺภติ. ทสาย วินา ตํ ปมาณํ กโรนฺตสฺส อิทํ อาคตเมว โหติ – ‘‘ตํ อติกฺกามยโต เฉทนกํ ปาจิตฺติย’’นฺติ. ตสฺมา ‘‘กึ อาปชฺชตี’’ติ ปุฏฺโ ‘‘เฉทนเก ¶ ปาจิตฺติย’’นฺติ อาห. เฉทนกสิกฺขาปเท วุตฺตปาจิตฺติยํ อาปชฺชตีติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
ทสวตฺถุกถา นิฏฺิตา.
สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
สตฺตสติกกฺขนฺธกวณฺณนา นิฏฺิตา.
ทฺวิวคฺคสงฺคหา วุตฺตา, ทฺวาวีสติปเภทนา;
ขนฺธกา สาสเน ปฺจกฺขนฺธทุกฺขปฺปหายิโน.
ยา เตสํ วณฺณนา เอสา, อนฺตรายํ วินา ยถา;
สิทฺธา สิชฺฌนฺตุ กลฺยาณา, เอวํ อาสาปิ ปาณินนฺติ.
จูฬวคฺค-อฏฺกถา นิฏฺิตา.