📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

วินยปิฏเก

ปริวาร-อฏฺกถา

โสฬสมหาวาโร

ปฺตฺติวารวณฺณนา

วิสุทฺธปริวารสฺส, ปริวาโรติ สาสเน;

ธมฺมกฺขนฺธสรีรสฺส, ขนฺธกานํ อนนฺตรา.

สงฺคหํ โย สมารุฬฺโห, ตสฺส ปุพฺพาคตํ นยํ;

หิตฺวา ทานิ กริสฺสามิ, อนุตฺตานตฺถวณฺณนํ.

. ตตฺถ ยํ เตน ภควตา…เป… ปฺตฺตนฺติ อาทินยปฺปวตฺตาย ตาว ปุจฺฉาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – โย โส ภควา สาสนสฺส จิรฏฺิติกตฺถํ ธมฺมเสนาปตินา สทฺธมฺมคารวพหุมานเวคสมุสฺสิตํ อฺชลึ สิรสฺมึ ปติฏฺาเปตฺวา ยาจิโต ทส อตฺถวเส ปฏิจฺจ วินยปฺตฺตึ ปฺเปสิ, เตน ภควตา ตสฺส ตสฺส สิกฺขาปทสฺส ปฺตฺติกาลํ ชานตา, ตสฺสา ตสฺสา สิกฺขาปทปฺตฺติยา ทส อตฺถวเส ปสฺสตา; อปิจ ปุพฺเพนิวาสาทีหิ ชานตา, ทิพฺเพน จกฺขุนา ปสฺสตา, ตีหิ วิชฺชาหิ ฉหิ วา ปน อภิฺาหิ ชานตา, สพฺพตฺถ อปฺปฏิหเตน สมนฺตจกฺขุนา ปสฺสตา, สพฺพธมฺมชานนสมตฺถาย ปฺาย ชานตา, สพฺพสตฺตานํ จกฺขุวิสยาตีตานิ ติโรกุฏฺฏาทิคตานิ จาปิ รูปานิ อติวิสุทฺเธน มํสจกฺขุนา จ ปสฺสตา, อตฺตหิตสาธิกาย สมาธิปทฏฺานาย ปฏิเวธปฺาย ชานตา, ปรหิตสาธิกาย กรุณาปทฏฺานาย เทสนาปฺาย ปสฺสตา, อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ‘‘ยํ ปมํ ปาราชิกํ ปฺตฺตํ, ตํ กตฺถ ปฺตฺตํ, กํ อารพฺภ ปฺตฺตํ, กิสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อตฺถิ ตตฺถ ปฺตฺติ…เป… เกนาภต’’นฺติ.

. ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน ปน ‘‘ยํ เตน ภควตา ชานตา ปสฺสตา อรหตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน ปมํ ปาราชิก’’นฺติ อิทํ เกวลํ ปุจฺฉาย อาคตสฺส อาทิปทสฺส ปจฺจุทฺธรณมตฺตเมว, ‘‘กตฺถ ปฺตฺตนฺติ เวสาลิยา ปฺตฺตํ; กํ อารพฺภาติ สุทินฺนํ กลนฺทปุตฺตํ อารพฺภา’’ติ เอวมาทินา ปน นเยน ปุนปิ เอตฺถ เอเกกํ ปทํ ปุจฺฉิตฺวาว วิสฺสชฺชิตํ. เอกา ปฺตฺตีติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย ปาราชิโก โหติ อสํวาโส’’ติ อยํ เอกา ปฺตฺติ. ทฺเว อนุปฺตฺติโยติ ‘‘อนฺตมโส ติรจฺฉานคตายปี’’ติ จ, ‘‘สิกฺขํ อปจฺจกฺขายา’’ติ จ มกฺกฏิวชฺชิปุตฺตกวตฺถูนํ วเสน วุตฺตา – อิมา ทฺเว อนุปฺตฺติโย. เอตฺตาวตา ‘‘อตฺถิ ตตฺถ ปฺตฺติ อนุปฺตฺติ อนุปฺปนฺนปฺตฺตี’’ติ อิมิสฺสา ปุจฺฉาย ทฺเว โกฏฺาสา วิสฺสชฺชิตา โหนฺติ. ตติยํ วิสฺสชฺเชตุํ ปน ‘‘อนุปฺปนฺนปฺตฺติ ตสฺมึ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. อยฺหิ อนุปฺปนฺนปฺตฺติ นาม อนุปฺปนฺเน โทเส ปฺตฺตา; สา อฏฺครุธมฺมวเสน ภิกฺขุนีนํเยว อาคตา, อฺตฺร นตฺถิ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อนุปฺปนฺนปฺตฺติ ตสฺมึ นตฺถี’’ติ. สพฺพตฺถปฺตฺตีติ มชฺฌิมเทเส เจว ปจฺจนฺติมชนปเทสุ จ สพฺพตฺถปฺตฺติ. วินยธรปฺจเมน คเณน ‘‘อุปสมฺปทา, คุณงฺคุณูปาหนา, ธุวนหานํ, จมฺมตฺถรณ’’นฺติ อิมานิ หิ จตฺตาริ สิกฺขาปทานิ มชฺฌิมเทเสเยว ปฺตฺติ. เอตฺเถว เอเตหิ อาปตฺติ โหติ, น ปจฺจนฺติมชนปเทสุ. เสสานิ สพฺพาเนว สพฺพตฺถปฺตฺติ นาม.

สาธารณปฺตฺตีติ ภิกฺขูนฺเจว ภิกฺขุนีนฺจ สาธารณปฺตฺติ; สุทฺธภิกฺขูนเมว หิ สุทฺธภิกฺขุนีนํ วา ปฺตฺตํ สิกฺขาปทํ อสาธารณปฺตฺติ นาม โหติ. อิทํ ปน ภิกฺขุํ อารพฺภ อุปฺปนฺเน วตฺถุสฺมึ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ฉนฺทโส เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, อนฺตมโส ติรจฺฉานคเตนปิ ปาราชิกา โหติ อสํวาสา’’ติ ภิกฺขุนีนมฺปิ ปฺตฺตํ, วินีตกถามตฺตเมว หิ ตาสํ นตฺถิ, สิกฺขาปทํ ปน อตฺถิ, เตน วุตฺตํ ‘‘สาธารณปฺตฺตี’’ติ. อุภโตปฺตฺติยมฺปิ เอเสว นโย. พฺยฺชนมตฺตเมว หิ เอตฺถ นานํ, ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนมฺปิ สาธารณตฺตา สาธารณปฺตฺติ, อุภินฺนมฺปิ ปฺตฺตตฺตา อุภโตปฺตฺตีติ. อตฺเถ ปน เภโท นตฺถิ.

นิทาโนคธนฺติ ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺติ โส อาวิกเรยฺยา’’ติ เอตฺถ สพฺพาปตฺตีนํ อนุปวิฏฺตฺตา นิทาโนคธํ; นิทาเน อนุปวิฏฺนฺติ อตฺโถ. ทุติเยน อุทฺเทเสนาติ นิทาโนคธํ นิทานปริยาปนฺนมฺปิ สมานํ ‘‘ตตฺริเม จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทินา ทุติเยเนว อุทฺเทเสน อุทฺเทสํ อาคจฺฉติ. จตุนฺนํ วิปตฺตีนนฺติ สีลวิปตฺติอาทีนํ. ปมา หิ ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา สีลวิปตฺติ นาม, อวเสสา ปฺจ อาจารวิปตฺติ นาม. มิจฺฉาทิฏฺิ จ อนฺตคฺคาหิกทิฏฺิ จ ทิฏฺิวิปตฺติ นาม, อาชีวเหตุ ปฺตฺตานิ ฉ สิกฺขาปทานิ อาชีววิปตฺติ นาม. อิติ อิมาสํ จตุนฺนํ วิปตฺตีนํ อิทํ ปาราชิกํ สีลวิปตฺติ นาม โหติ.

เอเกน สมุฏฺาเนนาติ ทฺวงฺคิเกน เอเกน สมุฏฺาเนน. เอตฺถ หิ จิตฺตํ องฺคํ โหติ, กาเยน ปน อาปตฺตึ อาปชฺชติ. เตน วุตฺตํ ‘‘กายโต จ จิตฺตโต จ สมุฏฺาตี’’ติ. ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมตีติ ‘‘อาปนฺโนสี’’ติ สมฺมุขา ปุจฺฉิยมาโน ‘‘อาม อาปนฺโนมฺหี’’ติ ปฏิชานาติ, ตาวเทว ภณฺฑนกลหวิคฺคหา วูปสนฺตา โหนฺติ, สกฺกา จ โหติ ตํ ปุคฺคลํ อปเนตฺวา อุโปสโถ วา ปวารณา วา กาตุํ. อิติ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิฺาตกรเณน จาติ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ, น จ ตปฺปจฺจยา โกจิ อุปทฺทโว โหติ. ยํ ปน อุปริ ปฺตฺติวคฺเค ‘‘น กตเมน สมเถน สมฺมตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ สมถํ โอตาเรตฺวา อนาปตฺติ กาตุํ น สกฺกาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ.

ปฺตฺติ วินโยติ ‘‘โย ปน ภิกฺขู’’ติอาทินา นเยน วุตฺตมาติกา ปฺตฺติ วินโยติ อตฺโถ. วิภตฺตีติ ปทภาชนํ วุจฺจติ; วิภตฺตีติ หิ วิภงฺคสฺเสเวตํ นามํ. อสํวโรติ วีติกฺกโม. สํวโรติ อวีติกฺกโม. เยสํ วตฺตตีติ เยสํ วินยปิฏกฺจ อฏฺกถา จ สพฺพา ปคุณาติ อตฺโถ. เต ธาเรนฺตีติ เต เอตํ ปมปาราชิกํ ปาฬิโต จ อตฺถโต จ ธาเรนฺติ; น หิ สกฺกา สพฺพํ วินยปิฏกํ อชานนฺเตน เอตสฺส อตฺโถ ชานิตุนฺติ. เกนาภตนฺติ อิทํ ปมปาราชิกํ ปาฬิวเสน จ อตฺถวเสน จ ยาว อชฺชตนกาลํ เกน อานีตนฺติ. ปรมฺปราภตนฺติ ปรมฺปราย อานีตํ.

. อิทานิ ยาย ปรมฺปราย อานีตํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปาลิ ทาสโก เจวา’’ติอาทินา นเยน โปราณเกหิ มหาเถเรหิ คาถาโย ปิตา. ตตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ นิทานวณฺณนายเมว วุตฺตํ. อิมินา นเยน ทุติยปาราชิกาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนสุปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ.

มหาวิภงฺเค ปฺตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

กตาปตฺติวาราทิวณฺณนา

๑๕๗. อิโต ปรํ ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต กติ อาปตฺติโย อาปชฺชตี’’ติ อาทิปฺปเภโท กตาปตฺติวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย จตุนฺนํ วิปตฺตีนํ กติ วิปตฺติโย ภชนฺตี’’ติ อาทิปฺปเภโท วิปตฺติวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ กติหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ สงฺคหิตา’’ติ อาทิปฺปเภโท สงฺคหวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย ฉนฺนํ อาปตฺติสมุฏฺานานํ กติหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺหนฺตี’’ติ อาทิปฺปเภโท สมุฏฺานวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย จตุนฺนํ อธิกรณานํ กตมํ อธิกรณ’’นฺติ อาทิปฺปเภโท อธิกรณวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย สตฺตนฺนํ สมถานํ กติหิ สมเถหิ สมฺมนฺตี’’ติ อาทิปฺปเภโท สมถวาโร, ตทนนฺตโร สมุจฺจยวาโร จาติ อิเม สตฺต วารา อุตฺตานตฺถา เอว.

๑๘๘. ตโต ปรํ ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนปจฺจยา ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติอาทินา นเยน ปุน ปจฺจยวเสน เอโก ปฺตฺติวาโร, ตสฺส วเสน ปุริมสทิสา เอว กตาปตฺติวาราทโย สตฺต วาราติ เอวํ อปเรปิ อฏฺ วารา วุตฺตา, เตปิ อุตฺตานตฺถา เอว. อิติ อิเม อฏฺ, ปุริมา อฏฺาติ มหาวิภงฺเค โสฬส วารา ทสฺสิตา. ตโต ปรํ เตเนว นเยน ภิกฺขุนิวิภงฺเคปิ โสฬส วารา อาคตาติ เอวมิเม อุภโตวิภงฺเค ทฺวตฺตึส วารา ปาฬินเยเนว เวทิตพฺพา. น เหตฺถ กิฺจิ ปุพฺเพ อวินิจฺฉิตํ นาม อตฺถิ.

มหาวิภงฺเค จ ภิกฺขุนิวิภงฺเค จ

โสฬสมหาวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

สมุฏฺานสีสวณฺณนา

๒๕๗. ตทนนฺตราย ปน สมุฏฺานกถาย อนตฺตา อิติ นิจฺฉยาติ อนตฺตา อิติ นิจฺฉิตา. สภาคธมฺมานนฺติ อนิจฺจาการาทีหิ สภาคานํ สงฺขตธมฺมานํ. นามมตฺตํ น นายตีติ นามมตฺตมฺปิ น ปฺายติ. ทุกฺขหานินฺติ ทุกฺขฆาตนํ. ขนฺธกา ยา จ มาติกาติ ขนฺธกา ยา จ มาติกาติ อตฺโถ. อยเมว วา ปาโ. สมุฏฺานํ นิยโต กตนฺติ สมุฏฺานํ นิยโตกตํ นิยตกตํ; นิยตสมุฏฺานนฺติ อตฺโถ. เอเตน ภูตาโรจนโจริวุฏฺาปนอนนุฺาตสิกฺขาปทตฺตยสฺส สงฺคโห ปจฺเจตพฺโพ. เอตาเนว หิ ตีณิ สิกฺขาปทานิ นิยตสมุฏฺานานิ, อฺเหิ สทฺธึ อสมฺภินฺนสมุฏฺานานิ.

สมฺเภทํ นิทานฺจฺนฺติ อฺมฺปิ สมฺเภทฺจ นิทานฺจ. ตตฺถ สมฺเภทวจเนน สมุฏฺานสมฺเภทสฺส คหณํ ปจฺเจตพฺพํ, ตานิ หิ ตีณิ สิกฺขาปทานิ เปตฺวา เสสานิ สมฺภินฺนสมุฏฺานานิ. นิทานวจเนน สิกฺขาปทานํ ปฺตฺติเทสสงฺขาตํ นิทานํ ปจฺเจตพฺพํ. สุตฺเต ทิสฺสนฺติ อุปรีติ สิกฺขาปทานํ สมุฏฺานนิยโม สมฺเภโท นิทานนฺติ อิมานิ ตีณิ สุตฺตมฺหิ เอว ทิสฺสนฺติ; ปฺายนฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถ ‘‘เอเกน สมุฏฺาเนน สมุฏฺาติ, กายโต จ จิตฺตโต จา’’ติอาทิมฺหิ ตาว ปุริมนเย สมุฏฺานนิยโม จ สมฺเภโท จ ทิสฺสนฺติ. อิตรํ ปน นิทานํ นาม –

‘‘เวสาลิยา ราชคเห, สาวตฺถิยา จ อาฬวี;

โกสมฺพิยา จ สกฺเกสุ, ภคฺเคสุ เจว ปฺตฺตา’’ติ.

เอวํ อุปริ ทิสฺสติ, ปรโต อาคเต สุตฺเต ทิสฺสตีติ เวทิตพฺพํ.

‘‘วิภงฺเค ทฺวีสู’’ติ คาถาย อยมตฺโถ – ยํ สิกฺขาปทํ ทฺวีสุ วิภงฺเคสุ ปฺตฺตํ อุโปสถทิวเส ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จ อุทฺทิสนฺติ, ตสฺส ยถาายํ สมุฏฺานํ ปวกฺขามิ, ตํ เม สุณาถาติ.

สฺจริตฺตานุภาสนฺจาติ สฺจริตฺตฺจ สมนุภาสนฺจ. อติเรกฺจ จีวรนฺติ อติเรกจีวรํ; กถินนฺติ อตฺโถ. โลมานิ ปทโสธมฺโมติ เอฬกโลมานิ จ ปทโสธมฺโม จ. ภูตํ สํวิธาเนน จาติ ภูตาโรจนฺจ สํวิทหิตฺวา อทฺธานปฺปฏิปชฺชนฺจ. เถยฺยเทสนา โจรึ จาติ เถยฺยสตฺโถ จ ฉตฺตปาณิสฺส อคิลานสฺส ธมฺมเทสนา จ โจริวุฏฺาปนฺจ. อนนุฺาตาย เตรสาติ มาตาปิตุสามิเกหิ อนนุฺาตาย สทฺธึ อิมานิ เตรส สมุฏฺานานิ โหนฺติ. สทิสา อิธ ทิสฺสเรติ อิธ อุภโตวิภงฺเค เอเตสุ เตรสสุ สมุฏฺานสีเสสุ เอเกกสฺมึ อฺานิปิ สทิสานิ สมุฏฺานานิ ทิสฺสนฺติ.

ปมปาราชิกสมุฏฺานวณฺณนา

๒๕๘. อิทานิ ตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘เมถุนํ สุกฺกสํสคฺโค’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เมถุนนฺติ อิทํ ตาว ปมปาราชิกํ นาม เอกํ สมุฏฺานสีสํ, เสสานิ เตน สทิสานิ. ตตฺถ สุกฺกสํสคฺโคติ สุกฺกวิสฺสฏฺิ เจว กายสํสคฺโค จ. อนิยตา ปมิกาติ ปมํ อนิยตสิกฺขาปทํ. ปุพฺพูปปริปาจิตาติ ‘‘ชานํ ปุพฺพูปคตํ ภิกฺขุ’’นฺติ สิกฺขาปทฺจ ภิกฺขุนิปริปาจิตปิณฺฑปาตสิกฺขาปทฺจ. รโห ภิกฺขุนิยา สหาติ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ รโห นิสชฺชสิกฺขาปทฺจ.

สโภชเน รโห ทฺเว จาติ สโภชเน กุเล อนุปขชฺชนิสชฺชสิกฺขาปทฺจ ทฺเว รโหนิสชฺชสิกฺขาปทานิ จ. องฺคุลิ อุทเก หสนฺติ องฺคุลิปโตทกฺจ อุทเก หสธมฺมสิกฺขาปทฺจ. ปหาเร อุคฺคิเร เจวาติ ปหารทานสิกฺขาปทฺจ ตลสตฺติกอุคฺคิรณสิกฺขาปทฺจ. เตปฺาสา จ เสขิยาติ ปริมณฺฑลนิวาสนาทีนิ ขุทฺทกวณฺณนาวสาเน วุตฺตานิ เตปฺาส เสขิยสิกฺขาปทานิ จ.

อธกฺขคามาวสฺสุตาติ ภิกฺขุนีนํ อธกฺขกสิกฺขาปทฺจ คามนฺตรคมนํ อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส หตฺถโต ขาทนียโภชนียคฺคหณสิกฺขาปทฺจ. ตลมฏฺฺจ สุทฺธิกาติ ตลฆาตกํ ชตุมฏฺํ อุทกสุทฺธิกาทิยนฺจ. วสฺสํวุฏฺา จ โอวาทนฺติ วสฺสํวุฏฺา ฉปฺปฺจโยชนานิ สิกฺขาปทฺจ โอวาทาย อคมนสิกฺขาปทฺจ. นานุพนฺเธ ปวตฺตินินฺติ ยา ปน ภิกฺขุนี วุฏฺาปิตํ ปวตฺตินึ ทฺเว วสฺสานิ นานุพนฺเธยฺยาติ วุตฺตสิกฺขาปทํ.

อิเม สิกฺขาติ อิมา สิกฺขาโย; ลิงฺควิปริยาโย กโต. กายมานสิกา กตาติ กายจิตฺตสมุฏฺานา กตา.

ทุติยปาราชิกสมุฏฺานวณฺณนา

๒๕๙. อทินฺนนฺติ อิทํ ตาว อทินฺนาทานนฺติ วา ทุติยปาราชิกนฺติ วา เอกํ สมุฏฺานสีสํ, เสสานิ เตน สทิสานิ. ตตฺถ วิคฺคหุตฺตรีติ มนุสฺสวิคฺคหอุตฺตริมนุสฺสธมฺมสิกฺขาปทานิ. ทุฏฺุลฺลา อตฺตกามินนฺติ ทุฏฺุลฺลวาจาอตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทานิ. อมูลา อฺภาคิยาติ ทฺเว ทุฏฺโทสสิกฺขาปทานิ. อนิยตา ทุติยิกาติ ทุติยํ อนิยตสิกฺขาปทํ.

อจฺฉินฺเท ปริณามเนติ สามํ จีวรํ ทตฺวา อจฺฉินฺทนฺจ สงฺฆิกลาภสฺส อตฺตโน ปริณามนฺจ. มุสา โอมสเปสุณาติ มุสาวาโท จ โอมสวาโท จ ภิกฺขุเปสุฺฺจ. ทุฏฺุลฺลา ปถวีขเณติ ทุฏฺุลฺลาปตฺติอาโรจนฺจ ปถวีขณฺจ. ภูตํ อฺาย อุชฺฌาเปติ ภูตคามอฺวาทกอุชฺฌาปนกสิกฺขาปทานิ.

นิกฺกฑฺฒนํ สิฺจนฺจาติ วิหารโต นิกฺกฑฺฒนฺจ อุทเกน ติณาทิสิฺจนฺจ. อามิสเหตุ ภุตฺตาวีติ ‘‘อามิสเหตุ ภิกฺขุนิโย โอวทนฺตี’’ติ สิกฺขาปทฺจ, ภุตฺตาวึ อนติริตฺเตน ขาทนียาทินา ปวารณาสิกฺขาปทฺจ. เอหิ อนาทริ ภึสาติ ‘‘เอหาวุโส คามํ วา’’ติ สิกฺขาปทฺจ, อนาทริยฺจ ภิกฺขุภึสาปนกฺจ. อปนิเธ จ ชีวิตนฺติ ปตฺตาทีนํ อปนิธานสิกฺขาปทฺจ, สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตาโวโรปนฺจ.

ชานํ สปฺปาณกํ กมฺมนฺติ ชานํ สปฺปาณกอุทกสิกฺขาปทฺจ ปุนกมฺมาย อุกฺโกฏนฺจ. อูนสํวาสนาสนาติ อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทฺจ อุกฺขิตฺตเกน สทฺธึ สํวาสสิกฺขาปทฺจ นาสิตกสามเณรสมฺโภคสิกฺขาปทฺจ. สหธมฺมิกํ วิเลขาติ สหธมฺมิกํ วุจฺจมานสิกฺขาปทฺจ, วิเลขาย สํวตฺตนฺตีติ อาคตสิกฺขาปทฺจ. โมโห อมูลเกน จาติ โมหนเก ปาจิตฺติยสิกฺขาปทฺจ, อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํสนสิกฺขาปทฺจ.

กุกฺกุจฺจํ ธมฺมิกํ จีวรํ ทตฺวาติ กุกฺกุจฺจอุปทหนฺจ, ธมฺมิกานํ กมฺมานํ ฉนฺทํ ทตฺวา ขียนฺจ, จีวรํ ทตฺวา ขียนฺจ. ปริณาเมยฺย ปุคฺคเลติ สงฺฆิกํ ลาภํ ปุคฺคลสฺส ปริณามนสิกฺขาปทํ. กึ เต อกาลํ อจฺฉินฺเทติ ‘‘กึ เต อยฺเย เอโส ปุริสปุคฺคโล กริสฺสตี’’ติ อาคตสิกฺขาปทฺจ, ‘‘อกาลจีวรํ กาลจีวร’’นฺติ อธิฏฺหิตฺวา ภาชนสิกฺขาปทฺจ, ภิกฺขุนิยา สทฺธึ จีวรํ ปริวตฺเตตฺวา อจฺฉินฺทนสิกฺขาปทฺจ. ทุคฺคหี นิรเยน จาติ ทุคฺคหิเตน ทุปฺปธาริเตน ปรํ อุชฺฌาปนสิกฺขาปทฺจ, นิรเยน วา พฺรหฺมจริเยน วา อภิสปนสิกฺขาปทฺจ.

คณํ วิภงฺค ทุพฺพลนฺติ ‘‘คณสฺส จีวรลาภํ อนฺตรายํ กเรยฺยา’’ติ จ ‘‘ธมฺมิกํ จีวรวิภงฺคํ ปฏิพาเหยฺยา’’ติ จ ‘‘ทุพฺพลจีวรปจฺจาสาย จีวรกาลสมยํ อติกฺกาเมยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปทานิ. กถินา ผาสุ ปสฺสยนฺติ ‘‘ธมฺมิกํ กถินุทฺธารํ ปฏิพาเหยฺย, ภิกฺขุนิยา สฺจิจฺจ อผาสุํ กเรยฺย, ภิกฺขุนิยา อุปสฺสยํ ทตฺวา กุปิตา อนตฺตมนา นิกฺกฑฺเฒยฺย วา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทานิ. อกฺโกสจณฺฑี มจฺฉรีติ ‘‘ภิกฺขุํ อกฺโกเสยฺย วา ปริภาเสยฺย วา, จณฺฑิกตา คณํ ปริภาเสยฺย, กุเล มจฺฉรินี อสฺสา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทานิ. คพฺภินิฺจ ปายนฺติยาติ ‘‘คพฺภินึ วุฏฺาเปยฺย, ปายนฺตึ วุฏฺาเปยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทานิ.

ทฺเววสฺสํ สิกฺขา สงฺเฆนาติ ‘‘ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ อสิกฺขิตสิกฺขํ สิกฺขมานํ วุฏฺาเปยฺย, สิกฺขิตสิกฺขํ สิกฺขมานํ สงฺเฆน อสมฺมตํ วุฏฺาเปยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทานิ. ตโย เจว คิหีคตาติ อูนทฺวาทสวสฺสํ คิหิคตํ, ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสํ คิหิคตํ ‘‘ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ อสิกฺขิตสิกฺขํ ทฺเว วสฺสานิ สิกฺขิตสิกฺขํ สงฺเฆน อสมฺมต’’นฺติ วุตฺตสิกฺขาปทานิ. กุมาริภูตา ติสฺโสติ ‘‘อูนวีสติวสฺสํ กุมาริภูต’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตา ติสฺโส. อูนทฺวาทสสมฺมตาติ ‘‘อูนทฺวาทสวสฺสา วุฏฺาเปยฺย, ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสา สงฺเฆน อสมฺมตา วุฏฺาเปยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ.

อลํ ตาว โสกาวาสนฺติ ‘‘อลํ ตาว เต อยฺเย วุฏฺาปิเตนา’’ติ จ, ‘‘จณฺฑึ โสกาวาสํ สิกฺขมานํ วุฏฺาเปยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ. ฉนฺทา อนุวสฺสา จ ทฺเวติ ‘‘ปาริวาสิกฉนฺททาเนน สิกฺขมานํ วุฏฺาเปยฺย, อนุวสฺสํ วุฏฺาเปยฺย, เอกํ วสฺสํ ทฺเว วุฏฺาเปยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํ. สมุฏฺานา ติกา กตาติ ติกสมุฏฺานา กตา.

สฺจริตฺตสมุฏฺานวณฺณนา

๒๖๐. สฺจรี กุฏิ วิหาโรติ สฺจริตฺตํ สฺาจิกาย กุฏิกรณํ มหลฺลกวิหารกรณฺจ. โธวนฺจ ปฏิคฺคโหติ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา ปุราณจีวรโธวาปนฺจ จีวรปฏิคฺคหณฺจ. วิฺตฺตุตฺตริ อภิหฏฺุนฺติ อฺาตกํ คหปตึ จีวรวิฺาปนํ ตตุตฺตริสาทิยนสิกฺขาปทฺจ. อุภินฺนํ ทูตเกน จาติ ‘‘จีวรเจตาปนฺนํ อุปกฺขฏํ โหตี’’ติ อาคตสิกฺขาปททฺวยฺจ ทูเตน จีวรเจตาปนฺนปหิตสิกฺขาปทฺจ.

โกสิยา สุทฺธทฺเวภาคา, ฉพฺพสฺสานิ นิสีทนนฺติ ‘‘โกสิยมิสฺสกํ สนฺถต’’นฺติอาทีนิ ปฺจ สิกฺขาปทานิ. ริฺจนฺติ รูปิกา เจวาติ วิภงฺเค ‘‘ริฺจนฺติ อุทฺเทส’’นฺติ อาคตํ เอฬกโลมโธวาปนํ รูปิยปฺปฏิคฺคหณสิกฺขาปทฺจ. อุโภ นานปฺปการกาติ รูปิยสํโวหารกยวิกฺกยสิกฺขาปททฺวยํ.

อูนพนฺธนวสฺสิกาติ อูนปฺจพนฺธนปตฺตสิกฺขาปทฺจ วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทฺจ. สุตฺตํ วิกปฺปเนน จาติ สุตฺตํ วิฺาเปตฺวา จีวรวายาปนฺจ ตนฺตวาเย อุปสงฺกมิตฺวา จีวเร วิกปฺปาปชฺชนฺจ. ทฺวารทานสิพฺพานิ จาติ ยาว ทฺวารโกสา อคฺคฬฏฺปนาย, ‘‘อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรํ ทเทยฺย, จีวรํ สิพฺเพยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํ. ปูวปจฺจยโชติ จาติ ปูเวหิ วา มนฺเถหิ วา อภิหฏฺุํ ปวารณาสิกฺขาปทํ จาตุมาสปจฺจยปฺปวารณาโชติสมาทหนสิกฺขาปทานิ จ.

รตนํ สูจิ มฺโจ จ, ตูลํ นิสีทนกณฺฑุ จ, วสฺสิกา จ สุคเตนาติ รตนสิกฺขาปทฺเจว สูจิฆรสิกฺขาปทาทีนิ จ สตฺต สิกฺขาปทานิ. วิฺตฺติ อฺํ เจตาปนา, ทฺเว สงฺฆิกา มหาชนิกา, ทฺเว ปุคฺคลลหุกา ครูติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี อฺํ วิฺาเปตฺวา อฺํ วิฺาเปยฺยา’’ติอาทีนิ นว สิกฺขาปทานิ. ทฺเว วิฆาสา สาฏิกา จาติ ‘‘อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา สงฺการํ วา วิฆาสํ วา ติโรกุฏฺเฏ วา ติโรปากาเร วา ฉฑฺเฑยฺย วา ฉฑฺฑาเปยฺย วา, หริเต ฉฑฺเฑยฺย วา ฉฑฺฑาเปยฺย วา’’ติ เอวํ วุตฺตานิ ทฺเว วิฆาสสิกฺขาปทานิ จ อุทกสาฏิกาสิกฺขาปทฺจ. สมณจีวเรน จาติ ‘‘สมณจีวรํ ทเทยฺยา’’ติ อิทเมตํ สนฺธาย วุตฺตํ.

สมนุภาสนาสมุฏฺานวณฺณนา

๒๖๑. เภทานุวตฺตทุพฺพจทูสทุฏฺุลฺลทิฏฺิ จาติ สงฺฆเภทานุวตฺตกทุพฺพจกุลทูสกทุฏฺุลฺลปฺปฏิจฺฉาทนทิฏฺิอปฺปฏินิสฺสชฺชนสิกฺขาปทานิ. ฉนฺทํ อุชฺชคฺฆิกา ทฺเว จาติ ฉนฺทํ อทตฺวา คมนสิกฺขาปทํ อุชฺชคฺฆิกาย อนฺตรฆเร คมนนิสีทนสิกฺขาปททฺวยฺจ. ทฺเว จ สทฺทาติ ‘‘อปฺปสทฺโท อนฺตรฆเร คมิสฺสามิ, นิสีทิสฺสามี’’ติ สิกฺขาปททฺวยฺจ. น พฺยาหเรติ ‘‘น สกพเฬน มุเขน พฺยาหริสฺสามี’’ติ สิกฺขาปทํ.

ฉมา นีจาสเน านํ, ปจฺฉโต อุปฺปเถน จาติ ฉมายํ นิสีทิตฺวา, นีเจ อาสเน นิสีทิตฺวา; ิเตน นิสินฺนสฺส, ปจฺฉโต คจฺฉนฺเตน ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส, อุปฺปเถน คจฺฉนฺเตน ปเถน คจฺฉนฺตสฺส ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทานิ. วชฺชานุวตฺติคหณาติ วชฺชปฺปฏิจฺฉาทน, อุกฺขิตฺตานุวตฺตก, หตฺถคฺคหณาทิสงฺขาตานิ ตีณิ ปาราชิกานิ. โอสาเร ปจฺจาจิกฺขนาติ ‘‘อนปโลเกตฺวา การกสงฺฆํ อนฺาย คณสฺส ฉนฺทํ โอสาเรยฺยา’’ติ จ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ.

กิสฺมึ สํสฏฺา ทฺเว วธีติ ‘‘กิสฺมิฺจิเทว อธิกรเณ ปจฺจากตา’’ติ จ ‘‘ภิกฺขุนิโย ปเนว สํสฏฺา วิหรนฺตี’’ติ จ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี เอวํ วเทยฺย สํสฏฺาว อยฺเย ตุมฺเห วิหรถา’’ติ จ ‘‘อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรเทยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปทานิ. วิสิพฺเพ ทุกฺขิตาย จาติ ‘‘ภิกฺขุนิยา จีวรํ วิสิพฺเพตฺวา วา วิสิพฺพาเปตฺวา วา’’ติ จ ‘‘ทุกฺขิตํ สหชีวินิ’’นฺติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ. ปุน สํสฏฺา น วูปสเมติ ‘‘สํสฏฺา วิหเรยฺย คหปตินา วา คหปติปุตฺเตน วา’’ติ เอวํ ปุน วุตฺตสํสฏฺสิกฺขาปทฺจ ‘‘เอหยฺเย, อิมํ อธิกรณํ วูปสเมหี’’ติ วุจฺจมานา, ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ‘‘สา ปจฺฉา อนนฺตรายิกินี เนว วูปสมฺเมยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อารามฺจ ปวารณาติ ‘‘ชานํ สภิกฺขุกํ อารามํ อนาปุจฺฉา ปวิเสยฺยา’’ติ จ ‘‘อุภโตสงฺเฆ ตีหิ าเนหิ น ปวาเรยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ.

อนฺวทฺธํ สหชีวินึ ทฺเวติ ‘‘อนฺวทฺธมาสํ ภิกฺขุนิยา ภิกฺขุสงฺฆโต ทฺเว ธมฺมา ปจฺจาสีสิตพฺพา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทฺจ, ‘‘สหชีวินึ วุฏฺาเปตฺวา ทฺเว วสฺสานิ เนว อนุคฺคณฺเหยฺย, สหชีวินึ วุฏฺาเปตฺวา เนว วูปกาเสยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยฺจ. จีวรํ อนุพนฺธนาติ ‘‘สเจ เม ตฺวํ, อยฺเย, จีวรํ ทสฺสสิ, เอวาหํ ตํ วุฏฺาเปสฺสามี’’ติ จ ‘‘สเจ มํ ตฺวํ, อยฺเย, ทฺเว วสฺสานิ อนุพนฺธิสฺสสิ, เอวาหํ ตํ วุฏฺาเปสฺสามี’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ.

กถินสมุฏฺานวณฺณนา

๒๖๒. อุพฺภตํ กถินํ ตีณีติ ‘‘นิฏฺิตจีวรสฺมึ ภิกฺขุนา อุพฺภตสฺมึ กถิเน’’ติ วุตฺตานิ อาทิโตว ตีณิ สิกฺขาปทานิ. ปมํ ปตฺตเภสชฺชนฺติ ‘‘ทสาหปรมํ อติเรกปตฺโต’’ติ วุตฺตํ ปมปตฺตสิกฺขาปทฺจ ‘‘ปฏิสายนียานิ เภสชฺชานี’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อจฺเจกฺจาปิ สาสงฺกนฺติ อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทฺจ ตทนนฺตรเมว สาสงฺกสิกฺขาปทฺจ. ปกฺกมนฺเตน วา ทุเวติ ‘‘ตํ ปกฺกมนฺโต เนว อุทฺธเรยฺยา’’ติ ภูตคามวคฺเค วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ.

อุปสฺสยํ ปรมฺปราติ ‘‘ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา ภิกฺขุนิโย โอวเทยฺยา’’ติ จ ‘‘ปรมฺปรโภชเน ปาจิตฺติย’’นฺติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ. อนติริตฺตํ นิมนฺตนาติ ‘‘อนติริตฺตํ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา’’ติ จ ‘‘นิมนฺติโต สภตฺโต สมาโน’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ. วิกปฺปํ รฺโ วิกาเลติ ‘‘สามํ จีวรํ วิกปฺเปตฺวา’’ติ จ ‘‘รฺโ ขตฺติยสฺสา’’ติ จ ‘‘วิกาเล คามํ ปวิเสยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํ. โวสาสารฺเกน จาติ ‘‘โวสาสมานรูปา ิตา’’ติ จ ‘‘ตถารูเปสุ อารฺเกสุ เสนาสเนสุ ปุพฺเพ อปฺปฏิสํวิทิต’’นฺติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ.

อุสฺสยา สนฺนิจยฺจาติ ‘‘อุสฺสยวาทิกา’’ติ จ ‘‘ปตฺตสนฺนิจยํ กเรยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ. ปุเร ปจฺฉา วิกาเล จาติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ปุเรภตฺตํ กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา’’ติ จ, ‘‘ปจฺฉาภตฺตํ กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา’’ติ จ, ‘‘วิกาเล กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํ. ปฺจาหิกา สงฺกมนีติ ‘‘ปฺจาหิกา สงฺฆาฏิจารํ อติกฺกเมยฺยา’’ติ จ ‘‘จีวรสงฺกมนียํ ธาเรยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ. ทฺเวปิ อาวสเถน จาติ ‘‘อาวสถจีวรํ อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภุฺเชยฺย, อาวสถํ อนิสฺสชฺชิตฺวา จาริกํ ปกฺกเมยฺยา’’ติ จ เอวํ อาวสเถน สทฺธึ วุตฺตสิกฺขาปทานิ จ ทฺเว.

ปสาเข อาสเน เจวาติ ‘‘ปสาเข ชาตํ คณฺฑํ วา’’ติ จ ‘‘ภิกฺขุสฺส ปุรโต อนาปุจฺฉา อาสเน นิสีเทยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ.

เอฬกโลมสมุฏฺานวณฺณนา

๒๖๓. เอฬกโลมา ทฺเว เสยฺยาติ เอฬกโลมสิกฺขาปทฺเจว ทฺเว จ สหเสยฺยสิกฺขาปทานิ. อาหจฺจ ปิณฺฑโภชนนฺติ อาหจฺจปาทกสิกฺขาปทฺจ อาวสถปิณฺฑโภชนสิกฺขาปทฺจ. คณวิกาลสนฺนิธีติ คณโภชนวิกาลโภชนสนฺนิธิการกสิกฺขาปทตฺตยํ. ทนฺตโปเนน เจลกาติ ทนฺตโปนสิกฺขาปทฺจ อเจลกสิกฺขาปทฺจ. อุยฺยุตฺตํ เสนํ อุยฺโยธีติ ‘‘อุยฺยุตฺตํ เสนํ ทสฺสนาย คจฺเฉยฺย, เสนาย วเสยฺย, อุยฺโยธิกํ วา…เป… อนีกทสฺสนํ วา คจฺเฉยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํ. สุรา โอเรน นฺหายนาติ สุราปานสิกฺขาปทฺจ โอเรนทฺธมาสนหานสิกฺขาปทฺจ. ทุพฺพณฺเณ ทฺเว เทสนิกาติ ‘‘ติณฺณํ ทุพฺพณฺณกรณาน’’นฺติ วุตฺตสิกฺขาปทฺจ วุตฺตาวเสสปาฏิเทสนียทฺวยฺจ. ลสุณุปติฏฺเ นจฺจนาติ ลสุณสิกฺขาปทํ, ‘‘ภิกฺขุสฺส ภุฺชนฺตสฺส ปานีเยน วา วิธูปเนน วา อุปติฏฺเยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทํ, ‘‘นจฺจํ วา คีตํ วา วาทิตํ วา ทสฺสนาย คจฺเฉยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อิโต ปรํ ปาฬึ วิรชฺฌิตฺวา ลิขนฺติ. ยถา ปน อตฺถํ วณฺณยิสฺสาม; เอวเมตฺถ อนุกฺกโม เวทิตพฺโพ.

นฺหานมตฺถรณํ เสยฺยาติ ‘‘นคฺคา นหาเยยฺย, เอกตฺถรณปาวุรณา ตุวฏฺเฏยฺยุํ, เอกมฺเจ ตุวฏฺเฏยฺยุ’’นฺติ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํ. อนฺโตรฏฺเ ตถา พหีติ ‘‘อนฺโตรฏฺเ สาสงฺกสมฺมเต, ติโรรฏฺเ สาสงฺกสมฺมเต’’ติ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ. อนฺโตวสฺสํ จิตฺตาคารนฺติ ‘‘อนฺโตวสฺสํ จาริกํ ปกฺกเมยฺย, ราชาคารํ วา จิตฺตาคารํ วา…เป… โปกฺขรณึ วา ทสฺสนาย คจฺเฉยฺยา’’ติ จ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ. อาสนฺทึ สุตฺตกนฺตนาติ ‘‘อาสนฺทึ วา ปลฺลงฺกํ วา ปริภุฺเชยฺย, สุตฺตํ กนฺเตยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ.

เวยฺยาวจฺจํ สหตฺถา จาติ ‘‘คิหิเวยฺยาวจฺจํ กเรยฺย, อคาริกสฺส วา ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย วา สหตฺถา ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ทเทยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ. อภิกฺขุกาวาเสน จาติ ‘‘อภิกฺขุเก อาวาเส วสฺสํ วเสยฺยา’’ติ อิทเมตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ฉตฺตํ ยานฺจ สงฺฆาณินฺติ ‘‘ฉตฺตุปาหนํ ธาเรยฺย, ยาเนน ยาเยยฺย, สงฺฆาณึ ธาเรยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํ. อลงฺการคนฺธวาสิตนฺติ ‘‘อิตฺถาลงฺการํ ธาเรยฺย, คนฺธจุณฺณเกน นหาเยยฺย, วาสิตเกน ปิฺาเกน นหาเยยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํ. ภิกฺขุนีติอาทินา ‘‘ภิกฺขุนิยา อุมฺมทฺทาเปยฺยา’’ติอาทีนิ จตฺตาริ สิกฺขาปทานิ วุตฺตานิ. อสงฺกจฺจิกา อาปตฺตีติ ‘‘อสงฺกจฺจิกา คามํ ปวิเสยฺย ปาจิตฺติย’’นฺติ เอวํ วุตฺตอาปตฺติ จ. จตฺตารีสา จตุตฺตรีติ เอตานิ สพฺพานิปิ จตุจตฺตาลีส สิกฺขาปทานิ วุตฺตานิ.

กาเยน น วาจาจิตฺเตน, กายจิตฺเตน น วาจโตติ กาเยน เจว กายจิตฺเตน จ สมุฏฺหนฺติ; น วาจาจิตฺเตน น วาจโตติ อตฺโถ. ทฺวิสมุฏฺานิกา สพฺเพ, สมา เอฬกโลมิกาติ อิทํ อุตฺตานตฺถเมว.

ปทโสธมฺมสมุฏฺานวณฺณนา

๒๖๔. ปทฺตฺร อสมฺมตาติ ‘‘ปทโส ธมฺมํ, มาตุคามสฺส อุตฺตริฉปฺปฺจวาจาหิ ธมฺมํ เทเสยฺย, อฺตฺร วิฺุนา ปุริสวิคฺคเหน, อสมฺมโต ภิกฺขุนิโย โอวเทยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํ. ตถา อตฺถงฺคเตน จาติ ‘‘อตฺถงฺคเต สูริเย โอวเทยฺยา’’ติ อิทเมตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ติรจฺฉานวิชฺชา ทฺเวติ ‘‘ติรจฺฉานวิชฺชํ ปริยาปุเณยฺย, วาเจยฺยา’’ติ เอวํ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยํ. อโนกาโส จ ปุจฺฉนาติ ‘‘อโนกาสกตํ ภิกฺขุํ ปฺหํ ปุจฺเฉยฺยา’’ติ อิทเมตํ สนฺธาย วุตฺตํ.

อทฺธานสมุฏฺานวณฺณนา

๒๖๕. อทฺธานนาวํ ปณีตนฺติ ‘‘ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิธาย เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺย, เอกํ นาวํ อภิรุเหยฺย, ปณีตโภชนานิ อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภุฺเชยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํ. มาตุคาเมน สํหเรติ มาตุคาเมน สทฺธึ สํวิธาย คมนฺจ ‘‘สมฺพาเธ โลมํ สํหราเปยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ธฺํ นิมนฺติตา เจวาติ ‘‘ธฺํ วิฺาเปตฺวา วา’’ติ จ ‘‘นิมนฺติตา วา ปวาริตา วา ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาเทยฺย วา ภุฺเชยฺย วา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อฏฺ จาติ ภิกฺขุนีนํ วุตฺตา อฏฺ ปาฏิเทสนียา วา.

เถยฺยสตฺถสมุฏฺานวณฺณนา

๒๖๖. เถยฺยสตฺถํ อุปสฺสุตีติ เถยฺยสตฺเถน สทฺธึ สํวิธาย เอกทฺธานมคฺคคมนฺจ อุปสฺสุติติฏฺนฺจ. สูปวิฺาปเนน จาติ อิทํ สูโปทนวิฺตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. รตฺติฉนฺนฺจ โอกาสนฺติ ‘‘รตฺตนฺธกาเร อปฺปทีเป, ปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส, อชฺโฌกาเส ปุริเสน สทฺธิ’’นฺติ เอวํ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยํ. พฺยูเหน สตฺตมาติ อิทํ ตทนนฺตรเมว ‘‘รถิกาย วา พฺยูเห วา สิงฺฆาฏเก วา ปุริเสน สทฺธิ’’นฺติ อาคตสิกฺขาปทํ สนฺธาย วุตฺตํ.

ธมฺมเทสนาสมุฏฺานวณฺณนา

๒๖๗. ธมฺมเทสนาสมุฏฺานานิ เอกาทส อุตฺตานาเนว. เอวํ ตาว สมฺภินฺนสมุฏฺานํ เวทิตพฺพํ. นิยตสมุฏฺานํ ปน ติวิธํ, ตํ เอเกกสฺเสว สิกฺขาปทสฺส โหติ, ตํ วิสุํเยว ทสฺเสตุํ ‘‘ภูตํ กาเยน ชายตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ อุตฺตานเมว. เนตฺติธมฺมานุโลมิกนฺติ วินยปาฬิธมฺมสฺส อนุโลมนฺติ.

สมุฏฺานสีสวณฺณนา นิฏฺิตา.

อนฺตรเปยฺยาลํ

กติปุจฺฉาวารวณฺณนา

๒๗๑. อิทานิ อาปตฺติอาทิโกฏฺาเสสุ โกสลฺลชนนตฺถํ ‘‘กติ อาปตฺติโย’’ติอาทินา นเยน มาติกํ เปตฺวา นิทฺเทสปฺปฏินิทฺเทสวเสน วิภงฺโค วุตฺโต.

ตตฺถ กติ อาปตฺติโยติ มาติกาย จ วิภงฺเค จ อาคตาปตฺติปุจฺฉา. เอส นโย ทุติยปเทปิ. เกวลฺเหตฺถ อาปตฺติโย เอว ราสิวเสน ขนฺธาติ วุตฺตา. วินีตวตฺถูนีติ ตาสํ อาปตฺตีนํ วินยปุจฺฉา; ‘‘วินีตํ วินโย วูปสโม’’ติ อิทฺหิ อตฺถโต เอกํ, วินีตานิเยว วินีตวตฺถูนีติ อยเมตฺถ ปทตฺโถ. อิทานิ เยสุ สติ อาปตฺติโย โหนฺติ, อสติ น โหนฺติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘กติ อคารวา’’ติ ปุจฺฉาทฺวยํ. วินีตวตฺถูนีติ อยํ ปน เตสํ อคารวานํ วินยปุจฺฉา. ยสฺมา ปน ตา อาปตฺติโย วิปตฺตึ อาปตฺตา นาม นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘กติ วิปตฺติโย’’ติ อยํ อาปตฺตีนํ วิปตฺติภาวปุจฺฉา. กติ อาปตฺติสมุฏฺานานีติ ตาสํเยว อาปตฺตีนํ สมุฏฺานปุจฺฉา. วิวาทมูลานิ อนุวาทมูลานีติ อิมา ‘‘วิวาทาธิกรณํ อนุวาทาธิกรณ’’นฺติ อาคตานํ วิวาทานุวาทานํ มูลปุจฺฉา. สารณียา ธมฺมาติ วิวาทานุวาทมูลานํ อภาวกรธมฺมปุจฺฉา. เภทกรวตฺถูนีติ อยํ ‘‘เภทนสํวตฺตนิกํ วา อธิกรณ’’นฺติอาทีสุ วุตฺตเภทกรณปุจฺฉา. อธิกรณานีติ เภทกรวตฺถูสุ สติ อุปฺปชฺชนธมฺมปุจฺฉา. สมถาติ เตสํเยว วูปสมนธมฺมปุจฺฉา. ปฺจ อาปตฺติโยติ มาติกาย อาคตวเสน วุตฺตา. สตฺตาติ วิภงฺเค อาคตวเสน.

อารกา เอเตหิ รมตีติ อารติ; ภุสา วา รติ อารติ. วินา เอเตหิ รมตีติ วิรติ. ปจฺเจกํ ปจฺเจกํ วิรมตีติ ปฏิวิรติ. เวรํ มณติ วินาเสตีติ เวรมณี. น เอตาย เอเต อาปตฺติกฺขนฺธา กรียนฺตีติ อกิริยา. ยํ เอตาย อสติ อาปตฺติกฺขนฺธกรณํ อุปฺปชฺเชยฺย, ตสฺส ปฏิปกฺขโต อกรณํ. อาปตฺติกฺขนฺธอชฺฌาปตฺติยา ปฏิปกฺขโต อนชฺฌาปตฺติ. เวลนโต เวลา; จลยนโต วินาสนโตติ อตฺโถ. นิยฺยานํ สิโนติ พนฺธติ นิวาเรตีติ เสตุ. อาปตฺติกฺขนฺธานเมตํ อธิวจนํ. โส เสตุ เอตาย ปฺตฺติยา หฺตีติ เสตุฆาโต. เสสวินีตวตฺถุนิทฺเทเสสุปิ เอเสว นโย.

พุทฺเธ อคารวาทีสุ โย พุทฺเธ ธรมาเน อุปฏฺานํ น คจฺฉติ, ปรินิพฺพุเต เจติยฏฺานํ โพธิฏฺานํ น คจฺฉติ, เจติยํ วา โพธึ วา น วนฺทติ, เจติยงฺคเณ สฉตฺโต สอุปาหโน จรติ, นตฺเถตสฺส พุทฺเธ คารโวติ เวทิตพฺโพ. โย ปน สกฺโกนฺโตเยว ธมฺมสฺสวนํ น คจฺฉติ, สรภฺํ น ภณติ, ธมฺมกถํ น กเถติ, ธมฺมสฺสวนคฺคํ ภินฺทิตฺวา คจฺฉติ, วิกฺขิตฺโต วา อนาทโร วา นิสีทติ, นตฺเถตสฺส ธมฺเม คารโว. โย เถรนวมชฺฌิเมสุ จิตฺตีการํ น ปจฺจุปฏฺาเปติ, อุโปสถาคารวิตกฺกมาฬกาทีสุ กายปฺปาคพฺภิยํ ทสฺเสติ, ยถาวุฑฺฒํ น วนฺทติ, นตฺเถตสฺส สงฺเฆ คารโว. ติสฺโส สิกฺขา สมาทาย อสิกฺขมาโนเยว ปน สิกฺขาย อคารโวติ เวทิตพฺโพ. ปมาเท จ สติวิปฺปวาเส ติฏฺมาโนเยว อปฺปมาทลกฺขณํ อพฺรูหยมาโน อปฺปมาเท อคารโวติ เวทิตพฺโพ. ตถา อามิสปฺปฏิสนฺถารํ ธมฺมปฺปฏิสนฺถารนฺติ อิมํ ทุวิธํ ปฏิสนฺถารํ อกโรนฺโตเยว ปฏิสนฺถาเร อคารโวติ เวทิตพฺโพ. คารวนิทฺเทเส วุตฺตวิปริยาเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

๒๗๒. วิวาทมูลนิทฺเทเส ‘‘สตฺถริปิ อคารโว’’ติอาทีนํ พุทฺเธ อคารวาทีสุ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อปฺปติสฺโสติ อนีจวุตฺติ; น สตฺถารํ เชฏฺกํ กตฺวา วิหรติ. อชฺฌตฺตํ วาติ อตฺตโน สนฺตาเน วา อตฺตโน ปกฺเข วา; สกาย ปริสายาติ อตฺโถ. พหิทฺธา วาติ ปรสนฺตาเน วา ปรปกฺเข วา. ตตฺร ตุมฺเหติ ตสฺมึ อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภเท สปรสนฺตาเน วา สปรปริสาย วา. ปหานาย วายเมยฺยาถาติ เมตฺตาภาวนาทีหิ นเยหิ ปหานตฺถํ วายเมยฺยาถ; เมตฺตาภาวนาทินเยน หิ ตํ อชฺฌตฺตมฺปิ พหิทฺธาปิ ปหียติ. อนวสฺสวายาติ อปฺปวตฺติภาวาย.

สนฺทิฏฺิปรามาสีติ สกเมว ทิฏฺึ ปรามสติ; ยํ อตฺตนา ทิฏฺิคตํ คหิตํ, อิทเมว สจฺจนฺติ คณฺหาติ. อาธานคฺคาหีติ ทฬฺหคฺคาหี.

๒๗๓. อนุวาทมูลนิทฺเทโส กิฺจาปิ วิวาทมูลนิทฺเทเสเนว สมาโน, อถ โข อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ นิสฺสาย วิวทนฺตานํ โกธูปนาหาทโย วิวาทมูลานิ. ตถา วิวทนฺตา ปน สีลวิปตฺติอาทีสุ อฺตรวิปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ‘‘อสุโก ภิกฺขุ อสุกํ นาม วิปตฺตึ อาปนฺโน’’ติ วา, ‘‘ปาราชิกํ อาปนฺโนสิ, สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโนสี’’ติ วา อนุวทนฺติ. เอวํ อนุวทนฺตานํ โกธูปนาหาทโย อนุวาทมูลานีติ อยเมตฺถ วิเสโส.

๒๗๔. สารณียธมฺมนิทฺเทเส เมตฺตจิตฺเตน กตํ กายกมฺมํ เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม. อาวิ เจว รโห จาติ สมฺมุขา จ ปรมฺมุขา จ. ตตฺถ นวกานํ จีวรกมฺมาทีสุ สหายภาวคมนํ สมฺมุขา เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม. เถรานํ ปน ปาทโธวนพีชนวาตทานาทิเภทมฺปิ สพฺพํ สามีจิกมฺมํ สมฺมุขา เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม. อุภเยหิปิ ทุนฺนิกฺขิตฺตานํ ทารุภณฺฑาทีนํ เตสุ อวมฺํ อกตฺวา อตฺตนา ทุนฺนิกฺขิตฺตานํ วิย ปฏิสามนํ ปรมฺมุขา เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม. อยมฺปิ ธมฺโม สารณีโยติ อยํ เมตฺตากายกมฺมสงฺขาโต ธมฺโม สริตพฺโพ สติชนโก; โย นํ กโรติ, ตํ ปุคฺคลํ; เยสํ กโต โหติ, เต ปสนฺนจิตฺตา ‘‘อโห สปฺปุริโส’’ติ อนุสฺสรนฺตีติ อธิปฺปาโย. ปิยกรโณติ ตํ ปุคฺคลํ สพฺรหฺมจารีนํ ปิยํ กโรติ. ครุกรโณติ ตํ ปุคฺคลํ สพฺรหฺมจารีนํ ครุํ กโรติ. สงฺคหายาติอาทีสุ สพฺรหฺมจารีหิ สงฺคเหตพฺพภาวาย. เตหิ สทฺธึ อวิวาทาย สมคฺคภาวาย เอกีภาวาย จ สํวตฺตติ.

เมตฺตํ วจีกมฺมนฺติอาทีสุ เทวตฺเถโร ติสฺสตฺเถโรติ เอวํ ปคฺคยฺห วจนํ สมฺมุขา เมตฺตํ วจีกมฺมํ นาม. วิหาเร อสนฺเต ปน ตํ ปฏิปุจฺฉนฺตสฺส ‘‘กุหึ อมฺหากํ เทวตฺเถโร, กุหึ อมฺหากํ ติสฺสตฺเถโร, กทา นุ โข อาคมิสฺสตี’’ติ เอวํ มมายนวจนํ ปรมฺมุขา เมตฺตํ วจีกมฺมํ นาม. เมตฺตาสิเนหสินิทฺธานิ ปน นยนานิ อุมฺมีเลตฺวา ปสนฺเนน มุเขน โอโลกนํ สมฺมุขา เมตฺตํ มโนกมฺมํ นาม. ‘‘เทวตฺเถโร ติสฺสตฺเถโร อโรโค โหตุ, อปฺปาพาโธ’’ติ สมนฺนาหรณํ ปรมฺมุขา เมตฺตํ มโนกมฺมํ นาม.

อปฺปฏิวิภตฺตโภคีติ เนว อามิสํ ปฏิวิภชิตฺวา ภุฺชติ, น ปุคฺคลํ. โย หิ ‘‘เอตฺตกํ ปเรสํ ทสฺสามิ, เอตฺตกํ อตฺตนา ภุฺชิสฺสามิ, เอตฺตกํ วา อสุกสฺส จ อสุกสฺส จ ทสฺสามิ, เอตฺตกํ อตฺตนา ภุฺชิสฺสามี’’ติ วิภชิตฺวา ภุฺชติ, อยํ ปฏิวิภตฺตโภคี นาม. อยํ ปน เอวํ อกตฺวา อาภตํ ปิณฺฑปาตํ เถราสนโต ปฏฺาย ทตฺวา คหิตาวเสสํ ภุฺชติ. ‘‘สีลวนฺเตหี’’ติ วจนโต ทุสฺสีลสฺส อทาตุมฺปิ วฏฺฏติ, สารณียธมฺมปูรเกน ปน สพฺเพสํ ทาตพฺพเมวาติ วุตฺตํ. คิลาน-คิลานุปฏฺาก-อาคนฺตุก-คมิกจีวรกมฺมาทิปสุตานํ วิเจยฺย ทาตุมฺปิ วฏฺฏติ. น หิ เอเต วิจินิตฺวา เทนฺเตน ปุคฺคลวิภาโค กโต โหติ, อีทิสานฺหิ กิจฺฉลาภตฺตา วิเสโส กาตพฺโพเยวาติ อยํ กโรติ.

อขณฺฑานีติอาทีสุ ยสฺส สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ อาทิมฺหิ วา อนฺเต วา สิกฺขาปทํ ภินฺนํ โหติ, ตสฺส สีลํ ปริยนฺเต ฉินฺนสาฏโก วิย ขณฺฑํ นาม. ยสฺส ปน เวมชฺเฌ ภินฺนํ, ตสฺส มชฺเฌ ฉิทฺทสาฏโก วิย ฉิทฺทํ นาม โหติ. ยสฺส ปฏิปาฏิยา ทฺเว ตีณิ ภินฺนานิ, ตสฺส ปิฏฺิยํ วา กุจฺฉิยํ วา อุฏฺิเตน วิสภาควณฺเณน กาฬรตฺตาทีนํ อฺตรสรีรวณฺณา คาวี วิย สพลํ นาม โหติ. ยสฺส อนฺตรนฺตรา ภินฺนานิ, ตสฺส อนฺตรนฺตรา วิสภาควณฺณพินฺทุวิจิตฺรา คาวี วิย กมฺมาสํ นาม โหติ. ยสฺส ปน สพฺเพน สพฺพํ อภินฺนานิ สีลานิ, ตสฺส ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ อจฺฉิทฺทานิ อสพลานิ อกมฺมาสานิ นาม โหนฺติ. ตานิ ปเนตานิ ภุชิสฺสภาวกรณโต ภุชิสฺสานิ. วิฺูหิ ปสตฺถตฺตา วิฺุปฺปสตฺถานิ. ตณฺหาทิฏฺีหิ อปรามฏฺตฺตา อปรามฏฺานิ. อุปจารสมาธึ อปฺปนาสมาธึ วา สํวตฺตยนฺตีติ สมาธิสํวตฺตนิกานีติ วุจฺจนฺติ. สีลสามฺคโต วิหรตีติ เตสุ เตสุ ทิสาภาเคสุ วิหรนฺเตหิ กลฺยาณสีเลหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ สมานภาวูปคตสีโล วิหรติ.

ยายํ ทิฏฺีติ มคฺคสมฺปยุตฺตา สมฺมาทิฏฺิ. อริยาติ นิทฺโทสา. นิยฺยาตีติ นิยฺยานิกา. ตกฺกรสฺสาติ โย ตถาการี โหติ, ตสฺส. ทุกฺขกฺขยายาติ สพฺพทุกฺขสฺส ขยตฺถํ. เสสํ ยาว สมถเภทปริโยสานา อุตฺตานตฺถเมว.

กติปุจฺฉาวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

ขนฺธกปุจฺฉาวาโร

ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวณฺณนา

๓๒๐. อุปสมฺปทํ ปุจฺฉิสฺสนฺติ อุปสมฺปทกฺขนฺธกํ ปุจฺฉิสฺสํ. สนิทานํ สนิทฺเทสนฺติ นิทาเนน จ นิทฺเทเสน จ สทฺธึ ปุจฺฉิสฺสามิ. สมุกฺกฏฺปทานํ กติ อาปตฺติโยติ ยานิ ตตฺถ สมุกฺกฏฺานิ อุตฺตมานิ ปทานิ วุตฺตานิ, เตสํ สมุกฺกฏฺปทานํ อุตฺตมปทานํ สงฺเขปโต กติ อาปตฺติโย โหนฺตีติ. เยน เยน หิ ปเทน ยา ยา อาปตฺติ ปฺตฺตา, สา สา ตสฺส ตสฺส ปทสฺส อาปตฺตีติ วุจฺจติ. เตน วุตฺตํ ‘‘สมุกฺกฏฺปทานํ กติ อาปตฺติโย’’ติ. ทฺเว อาปตฺติโยติ อูนวีสติวสฺสํ อุปสมฺปาเทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, เสเสสุ สพฺพปเทสุ ทุกฺกฏํ.

ติสฺโสติ ‘‘นสฺสนฺเตเต วินสฺสนฺเตเต, โก เตหิ อตฺโถ’’ติ เภทปุเรกฺขารานํ อุโปสถกรเณ ถุลฺลจฺจยํ, อุกฺขิตฺตเกน สทฺธึ อุโปสถกรเณ ปาจิตฺติยํ, เสเสสุ ทุกฺกฏนฺติ เอวํ อุโปสถกฺขนฺธเก ติสฺโส อาปตฺติโย. เอกาติ วสฺสูปนายิกกฺขนฺธเก เอกา ทุกฺกฏาปตฺติเยว.

ติสฺโสติ เภทปุเรกฺขารสฺส ปวารยโต ถุลฺลจฺจยํ, อุกฺขิตฺตเกน สทฺธึ ปาจิตฺติยํ, เสเสสุ ทุกฺกฏนฺติ เอวํ ปวารณากฺขนฺธเกปิ ติสฺโส อาปตฺติโย.

ติสฺโสติ วจฺฉตรึ อุคฺคเหตฺวา มาเรนฺตานํ ปาจิตฺติยํ, รตฺเตน จิตฺเตน องฺคชาตฉุปเน ถุลฺลจฺจยํ, เสเสสุ ทุกฺกฏนฺติ เอวํ จมฺมสํยุตฺเตปิ ติสฺโส อาปตฺติโย. เภสชฺชกฺขนฺธเกปิ สมนฺตา ทฺวงฺคุเล ถุลฺลจฺจยํ, โภชฺชยาคุยา ปาจิตฺติยํ, เสเสสุ ทุกฺกฏนฺติ เอวํ ติสฺโส อาปตฺติโย.

กถินํ เกวลํ ปฺตฺติเมว, นตฺถิ ตตฺถ อาปตฺติ. จีวรสํยุตฺเต กุสจีรวากจีเรสุ ถุลฺลจฺจยํ, อติเรกจีวเร นิสฺสคฺคิยํ, เสเสสุ ทุกฺกฏนฺติ อิมา ติสฺโส อาปตฺติโย.

จมฺเปยฺยเก เอกา ทุกฺกฏาปตฺติเยว. โกสมฺพก-กมฺมกฺขนฺธก-ปาริวาสิกสมุจฺจยกฺขนฺธเกสุปิ เอกา ทุกฺกฏาปตฺติเยว.

สมถกฺขนฺธเก ฉนฺททายโก ขิยฺยติ, ขิยฺยนกํ ปาจิตฺติยํ, เสเสสุ ทุกฺกฏนฺติ อิมา ทฺเว อาปตฺติโย. ขุทฺทกวตฺถุเก อตฺตโน องฺคชาตํ ฉินฺทติ, ถุลฺลจฺจยํ, โรมฏฺเ ปาจิตฺติยํ, เสเสสุ ทุกฺกฏนฺติ อิมา ติสฺโส อาปตฺติโย. เสนาสนกฺขนฺธเก ครุภณฺฑวิสฺสชฺชเน ถุลฺลจฺจยํ, สงฺฆิกา วิหารา นิกฺกฑฺฒเน ปาจิตฺติยํ, เสเสสุ ทุกฺกฏนฺติ อิมา ติสฺโส อาปตฺติโย.

สงฺฆเภเทเภทกานุวตฺตกานํ ถุลฺลจฺจยํ, คณโภชเน ปาจิตฺติยนฺติ อิมา ทฺเว อาปตฺติโย. สมาจารํ ปุจฺฉิสฺสนฺติ วุตฺเต วตฺตกฺขนฺธเก เอกา ทุกฺกฏาปตฺติเยว. สา สพฺพวตฺเตสุ อนาทริเยน โหติ. ตถา ปาติโมกฺขฏฺปเน. ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก อปฺปวารณาย ปาจิตฺติยํ, เสเสสุ ทุกฺกฏนฺติ ทฺเว อาปตฺติโย. ปฺจสติกสตฺตสติเกสุ เกวลํ ธมฺโม สงฺคหํ อาโรปิโต, นตฺถิ ตตฺถ อาปตฺตีติ.

ขนฺธกปุจฺฉาวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

เอกุตฺตริกนโย

เอกกวารวณฺณนา

๓๒๑. อาปตฺติกรา ธมฺมา ชานิตพฺพาติอาทิมฺหิ เอกุตฺตริกนเย อาปตฺติกรา ธมฺมา นาม ฉ อาปตฺติสมุฏฺานานิ. เอเตสฺหิ วเสน ปุคฺคโล อาปตฺตึ อาปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘อาปตฺติกรา’’ติ วุตฺตา. อนาปตฺติกรา นาม สตฺต สมถา. อาปตฺติ ชานิตพฺพาติ ตสฺมึ ตสฺมึ สิกฺขาปเท จ วิภงฺเค จ วุตฺตา อาปตฺติ ชานิตพฺพา. อนาปตฺตีติ ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ อสาทิยนฺตสฺสา’’ติอาทินา นเยน อนาปตฺติ ชานิตพฺพา. ลหุกาติ ลหุเกน วินยกมฺเมน วิสุชฺฌนโต ปฺจวิธา อาปตฺติ. ครุกาติ ครุเกน วินยกมฺเมน วิสุชฺฌนโต สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติ. เกนจิ อากาเรน อนาปตฺติภาวํ อุปเนตุํ อสกฺกุเณยฺยโต ปาราชิกาปตฺติ จ. สาวเสสาติ เปตฺวา ปาราชิกํ เสสา. อนวเสสาติ ปาราชิกาปตฺติ. ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา ทุฏฺุลฺลา; อวเสสา อทุฏฺุลฺลา. สปฺปฏิกมฺมทุกํ สาวเสสทุกสทิสํ. เทสนาคามินิทุกํ ลหุกทุกสงฺคหิตํ.

อนฺตรายิกาติ สตฺตปิ อาปตฺติโย สฺจิจฺจ วีติกฺกนฺตา สคฺคนฺตรายฺเจว โมกฺขนฺตรายฺจ กโรนฺตีติ อนฺตรายิกา. อชานนฺเตน วีติกฺกนฺตา ปน ปณฺณตฺติวชฺชาปตฺติ เนว สคฺคนฺตรายํ น โมกฺขนฺตรายํ กโรตีติ อนนฺตรายิกา. อนฺตรายิกํ อาปนฺนสฺสาปิ เทสนาคามินึ เทเสตฺวา วุฏฺานคามินิโต วุฏฺาย สุทฺธิปตฺตสฺส สามเณรภูมิยํ ิตสฺส จ อวาริโต สคฺคโมกฺขมคฺโคติ. สาวชฺชปฺตฺตีติ โลกวชฺชา. อนวชฺชปฺตฺตีติ ปณฺณตฺติวชฺชา. กิริยโต สมุฏฺิตา นาม ยํ กโรนฺโต อาปชฺชติ ปาราชิกาปตฺติ วิย. อกิริยโตติ ยํ อกโรนฺโต อาปชฺชติ, จีวรอนธิฏฺานาปตฺติ วิย. กิริยากิริยโตติ ยํ กโรนฺโต จ อกโรนฺโต จ อาปชฺชติ, กุฏิการาปตฺติ วิย.

ปุพฺพาปตฺตีติ ปมํ อาปนฺนาปตฺติ. อปราปตฺตีติ ปาริวาสิกาทีหิ ปจฺฉา อาปนฺนาปตฺติ. ปุพฺพาปตฺตีนํ อนฺตราปตฺติ นาม มูลวิสุทฺธิยา อนฺตราปตฺติ. อปราปตฺตีนํ อนฺตราปตฺติ นาม อคฺฆวิสุทฺธิยา อนฺตราปตฺติ. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘ปุพฺพาปตฺติ นาม ปมํ อาปนฺนา. อปราปตฺติ นาม มานตฺตารหกาเล อาปนฺนา. ปุพฺพาปตฺตีนํ อนฺตราปตฺติ นาม ปริวาเส อาปนฺนา. อปราปตฺตีนํ อนฺตราปตฺติ นาม มานตฺตจาเร อาปนฺนา’’ติ วุตฺตํ. อิทมฺปิ เอเกน ปริยาเยน ยุชฺชติ.

เทสิตา คณนูปคา นาม ยา ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา ปุน น อาปชฺชิสฺสามีติ เทสิตา โหติ. อคณนูปคา นาม ยา ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา สอุสฺสาเหเนว จิตฺเตน อปริสุทฺเธน เทสิตา โหติ. อยฺหิ เทสิตาปิ เทสิตคณนํ น อุเปติ. อฏฺเม วตฺถุสฺมึ ภิกฺขุนิยา ปาราชิกเมว โหติ. ปฺตฺติ ชานิตพฺพาติอาทีสุ นวสุ ปเทสุ ปมปาราชิกปุจฺฉาย วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.

ถุลฺลวชฺชาติ ถุลฺลโทเส ปฺตฺตา ครุกาปตฺติ. อถุลฺลวชฺชาติ ลหุกาปตฺติ. คิหิปฏิสํยุตฺตาติ สุธมฺมตฺเถรสฺส อาปตฺติ, ยา จ ธมฺมิกสฺส ปฏิสฺสวสฺส อสจฺจาปเน อาปตฺติ, อวเสสา น คิหิปฏิสํยุตฺตา. ปฺจานนฺตริยกมฺมาปตฺติ นิยตา, เสสา อนิยตา. อาทิกโรติ สุทินฺนตฺเถราทิ อาทิกมฺมิโก. อนาทิกโรติ มกฺกฏิสมณาทิ อนุปฺตฺติการโก. อธิจฺจาปตฺติโก นาม โย กทาจิ กรหจิ อาปตฺตึ อาปชฺชติ. อภิณฺหาปตฺติโก นาม โย นิจฺจํ อาปชฺชติ.

โจทโก นาม โย วตฺถุนา วา อาปตฺติยา วา ปรํ โจเทติ. โย ปน เอวํ โจทิโต อยํ จุทิตโก นาม. ปฺจทสสุ ธมฺเมสุ อปฺปติฏฺหิตฺวา อภูเตน วตฺถุนา โจเทนฺโต อธมฺมโจทโก นาม, เตน ตถา โจทิโต อธมฺมจุทิตโก นาม. วิปริยาเยน ธมฺมโจทกจุทิตกา เวทิตพฺพา. มิจฺฉตฺตนิยเตหิ วา สมฺมตฺตนิยเตหิ วา ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต นิยโต, วิปรีโต อนิยโต.

สาวกา ภพฺพาปตฺติกา นาม, พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ อภพฺพาปตฺติกา นาม. อุกฺเขปนียกมฺมกโต อุกฺขิตฺตโก นาม, อวเสสจตุพฺพิธตชฺชนียาทิกมฺมกโต อนุกฺขิตฺตโก นาม. อยฺหิ อุโปสถํ วา ปวารณํ วา ธมฺมปริโภคํ วา อามิสปริโภคํ วา น โกเปติ. ‘‘เมตฺติยํ ภิกฺขุนึ นาเสถ, ทูสโก นาเสตพฺโพ, กณฺฏโก สมณุทฺเทโส นาเสตพฺโพ’’ติ เอวํ ลิงฺคทณฺฑกมฺม-สํวาสนาสนาหิ นาสิตพฺโพ นาสิตโก นาม. เสสา สพฺเพ อนาสิตกา. เยน สทฺธึ อุโปสถาทิโก สํวาโส อตฺถิ, อยํ สมานสํวาสโก, อิตโร นานาสํวาสโก. โส กมฺมนานาสํวาสโก ลทฺธินานาสํวาสโกติ ทุวิโธ โหติ. ปนํ ชานิตพฺพนฺติ ‘‘เอกํ ภิกฺขเว อธมฺมิกํ ปาติโมกฺขฏฺปน’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตํ ปาติโมกฺขฏฺปนํ ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถ.

เอกกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

ทุกวารวณฺณนา

๓๒๒. ทุเกสุ สจิตฺตกา อาปตฺติ สฺาวิโมกฺขา, อจิตฺตกา โนสฺาวิโมกฺขา. ลทฺธสมาปตฺติกสฺส อาปตฺติ นาม ภูตาโรจนาปตฺติ, อลทฺธสมาปตฺติกสฺส อาปตฺติ นาม อภูตาโรจนาปตฺติ. สทฺธมฺมปฏิสฺุตฺตา นาม ปทโสธมฺมาทิกา, อสทฺธมฺมปฏิสฺุตฺตา นาม ทุฏฺุลฺลวาจาปตฺติ. สปริกฺขารปฏิสฺุตฺตา นาม นิสฺสคฺคิยวตฺถุโน อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริโภเค, ปตฺตจีวรานํ นิทหเน, กิลิฏฺจีวรานํ อโธวเน, มลคฺคหิตปตฺตสฺส อปจเนติ เอวํ อยุตฺตปริโภเค อาปตฺติ. ปรปริกฺขารปฏิสฺุตฺตา นาม สงฺฆิกมฺจปีาทีนํ อชฺโฌกาเส สนฺถรณอนาปุจฺฉาคมนาทีสุ อาปชฺชิตพฺพา อาปตฺติ. สปุคฺคลปฏิสฺุตฺตา นาม ‘‘มุทุปิฏฺิกสฺส ลมฺพิสฺส อูรุนา องฺคชาตํ ปีเฬนฺตสฺสา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตาปตฺติ. ปรปุคฺคลปฏิสฺุตฺตา นาม เมถุนธมฺมกายสํสคฺคปหารทานาทีสุ วุตฺตาปตฺติ, ‘‘สิขรณีสี’’ติ สจฺจํ ภณนฺโต ครุกํ อาปชฺชติ, ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติย’’นฺติ มุสา ภณนฺโต ลหุกํ. อภูตาโรจเน มุสา ภณนฺโต ครุกํ. ภูตาโรจเน สจฺจํ ภณนฺโต ลหุกํ.

‘‘สงฺฆกมฺมํ วคฺคํ กริสฺสามี’’ติ อนฺโตสีมาย เอกมนฺเต นิสีทนฺโต ภูมิคโต อาปชฺชติ นาม. สเจ ปน องฺคุลิมตฺตมฺปิ อากาเส ติฏฺเยฺย, น อาปชฺเชยฺย, เตน วุตฺตํ ‘‘โน เวหาสคโต’’ติ. เวหาสกุฏิยา อาหจฺจปาทกํ มฺจํ วา ปีํ วา อภินิสีทนฺโต เวหาสคโต อาปชฺชติ นาม. สเจ ปน ตํ ภูมิยํ ปฺาเปตฺวา นิปชฺเชยฺย น อาปชฺเชยฺย, เตน วุตฺตํ – ‘‘โน ภูมิคโต’’ติ. คมิโย คมิยวตฺตํ อปูเรตฺวา คจฺฉนฺโต นิกฺขมนฺโต อาปชฺชติ นาม, โน ปวิสนฺโต. อาคนฺตุโก อาคนฺตุกวตฺตํ อปูเรตฺวา สฉตฺตุปาหโน ปวิสนฺโต ปวิสนฺโต อาปชฺชติ นาม, โน นิกฺขมนฺโต.

อาทิยนฺโต อาปชฺชติ นาม ภิกฺขุนี อติคมฺภีรํ อุทกสุทฺธิกํ อาทิยมานา; ทุพฺพณฺณกรณํ อนาทิยิตฺวา จีวรํ ปริภุฺชนฺโต ปน อนาทิยนฺโต อาปชฺชติ นาม. มูคพฺพตาทีนิ ติตฺถิยวตฺตานิ สมาทิยนฺโต สมาทิยนฺโต อาปชฺชติ นาม. ปาริวาสิกาทโย ปน ตชฺชนียาทิกมฺมกตา วา อตฺตโน วตฺตํ อสมาทิยนฺตา อาปชฺชนฺติ, เต สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อตฺถาปตฺติ น สมาทิยนฺโต อาปชฺชตี’’ติ. อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรํ สิพฺพนฺโต เวชฺชกมฺมภณฺฑาคาริกกมฺมจิตฺตกมฺมาทีนิ วา กโรนฺโต กโรนฺโต อาปชฺชติ นาม. อุปชฺฌายวตฺตาทีนิ อกโรนฺโต อกโรนฺโต อาปชฺชติ นาม. อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรํ ททมาโน เทนฺโต อาปชฺชติ นาม. สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกานํ จีวราทีนิ อเทนฺโต อเทนฺโต อาปชฺชติ นาม. อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรํ คณฺหนฺโต ปฏิคฺคณฺหนฺโต อาปชฺชติ นาม. ‘‘น ภิกฺขเว โอวาโท น คเหตพฺโพ’’ติ วจนโต โอวาทํ อคณฺหนฺโต น ปฏิคฺคณฺหนฺโต อาปชฺชติ นาม.

นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภุฺชนฺโต ปริโภเคน อาปชฺชติ นาม. ปฺจาหิกํ สงฺฆาฏิจารํ อติกฺกามยมานา อปริโภเคน อาปชฺชติ นาม. สหคารเสยฺยํ รตฺตึ อาปชฺชติ นาม, โน ทิวา, ทฺวารํ อสํวริตฺวา ปฏิสลฺลียนฺโต ทิวา อาปชฺชติ, โน รตฺตึ. เอกรตฺตฉารตฺตสตฺตาหทสาหมาสาติกฺกเมสุ วุตฺตอาปตฺตึ อาปชฺชนฺโต อรุณุคฺเค อาปชฺชติ นาม, ปวาเรตฺวา ภุฺชนฺโต น อรุณุคฺเค อาปชฺชติ นาม.

ภูตคามฺเจว องฺคชาตฺจ ฉินฺทนฺโต ฉินฺทนฺโต อาปชฺชติ นาม, เกเส วา นเข วา น ฉินฺทนฺโต น ฉินฺทนฺโต อาปชฺชติ นาม. อาปตฺตึ ฉาเทนฺโต ฉาเทนฺโต อาปชฺชติ นาม, ‘‘ติเณน วา ปณฺเณน วา ปฏิจฺฉาเทตฺวา อาคนฺตพฺพํ, นตฺเวว นคฺเคน อาคนฺตพฺพํ, โย อาคจฺเฉยฺย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ อิมํ ปน อาปตฺตึ น ฉาเทนฺโต อาปชฺชติ นาม. กุสจีราทีนิ ธาเรนฺโต ธาเรนฺโต อาปชฺชติ นาม, ‘‘อยํ เต ภิกฺขุ ปตฺโต ยาว เภทนาย ธาเรตพฺโพ’’ติ อิมํ อาปตฺตึ น ธาเรนฺโต อาปชฺชติ นาม.

‘‘อตฺตนา วา อตฺตานํ นานาสํวาสกํ กโรตี’’ติ เอกสีมายํ ทฺวีสุ สงฺเฆสุ นิสินฺเนสุ เอกสฺมึ ปกฺเข นิสีทิตฺวา ปรปกฺขสฺส ลทฺธึ คณฺหนฺโต ยสฺมึ ปกฺเข นิสินฺโน เตสํ อตฺตนาว อตฺตานํ นานาสํวาสกํ กโรติ นาม. เยสํ สนฺติเก นิสินฺโน เตสํ คณปูรโก หุตฺวา กมฺมํ โกเปติ, อิตเรสํ หตฺถปาสํ อนาคตตฺตา. สมานสํวาสเกปิ เอเสว นโย. เยสฺหิ โส ลทฺธึ โรเจติ, เตสํ สมานสํวาสโก โหติ, อิตเรสํ นานาสํวาสโก. สตฺต อาปตฺติโย สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธาติ อาปชฺชิตพฺพโต อาปตฺติโย, ราสฏฺเน ขนฺธาติ เอวํ ทฺเวเยว นามานิ โหนฺตีติ นามวเสน ทุกํ ทสฺสิตํ. กมฺเมน วา สลากคฺคาเหน วาติ เอตฺถ อุทฺเทโส เจว กมฺมฺจ เอกํ, โวหาโร เจว อนุสฺสาวนา จ สลากคฺคาโห จ เอกํ, โวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหา ปุพฺพภาคา, กมฺมฺเจว อุทฺเทโส จ ปมาณํ.

อทฺธานหีโน นาม อูนวีสติวสฺโส. องฺคหีโน นาม หตฺถจฺฉินฺนาทิเภโท. วตฺถุวิปนฺโน นาม ปณฺฑโก ติรจฺฉานคโต อุภโตพฺยฺชนโก จ. อวเสสา เถยฺยสํวาสกาทโย อฏฺ อภพฺพปุคฺคลา กรณทุกฺกฏกา นาม. ทุกฺกฏกิริยา ทุกฺกฏกมฺมา, อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว กเตน อตฺตโน กมฺเมน อภพฺพฏฺานํ ปตฺตาติ อตฺโถ. อปริปูโร นาม อปริปุณฺณปตฺตจีวโร. โน จ ยาจติ นาม อุปสมฺปทํ น ยาจติ. อลชฺชิสฺส จ พาลสฺส จาติ อลชฺชี สเจปิ เตปิฏโก โหติ, พาโล จ สเจปิ สฏฺิวสฺโส โหติ, อุโภปิ นิสฺสาย น วตฺถพฺพํ. พาลสฺส จ ลชฺชิสฺส จาติ เอตฺถ พาลสฺส ‘‘ตฺวํ นิสฺสยํ คณฺหา’’ติ อาณายปิ นิสฺสโย ทาตพฺโพ, ลชฺชิสฺส ปน ยาจนฺตสฺเสว. สาติสารนฺติ สโทสํ; ยํ อชฺฌาจรนฺโต อาปตฺตึ อาปชฺชติ.

กาเยน ปฏิกฺโกสนา นาม หตฺถวิการาทีหิ ปฏิกฺโกสนา. กาเยน ปฏิชานาตีติ หตฺถวิการาทีหิ ปฏิชานาติ. อุปฆาติกา นาม อุปฆาตา. สิกฺขูปฆาติกา นาม สิกฺขูปฆาโต. โภคูปฆาติกา นาม ปริโภคูปฆาโต, ตตฺถ ติสฺโส สิกฺขา อสิกฺขโต สิกฺขูปฆาติกาติ เวทิตพฺพา. สงฺฆิกํ วา ปุคฺคลิกํ วา ทุปฺปริโภคํ ภุฺชโต โภคูปฆาติกาติ เวทิตพฺพา. ทฺเว เวนยิกาติ ทฺเว อตฺถา วินยสิทฺธา. ปฺตฺตํ นาม สกเล วินยปิฏเก กปฺปิยากปฺปิยวเสน ปฺตฺตํ. ปฺตฺตานุโลมํ นาม จตูสุ มหาปเทเสสุ ทฏฺพฺพํ. เสตุฆาโตติ ปจฺจยฆาโต; เยน จิตฺเตน อกปฺปิยํ กเรยฺย, ตสฺส จิตฺตสฺสาปิ อนุปฺปาทนนฺติ อตฺโถ. มตฺตการิตาติ มตฺตาย ปมาเณน กรณํ; ปมาเณ านนฺติ อตฺโถ. กาเยน อาปชฺชตีติ กายทฺวาริกํ กาเยน อาปชฺชติ; วจีทฺวาริกํ วาจาย. กาเยน วุฏฺาตีติ ติณวตฺถารกสมเถ วินาปิ เทสนาย กาเยเนว วุฏฺาติ; เทเสตฺวา วุฏฺหนฺโต ปน วาจาย วุฏฺาติ. อพฺภนฺตรปริโภโค นาม อชฺโฌหรณปริโภโค. พาหิรปริโภโค นาม สีสมกฺขนาทิ.

อนาคตํ ภารํ วหตีติ อเถโรว สมาโน เถเรหิ วหิตพฺพํ พีชนคาหธมฺมชฺเฌสนาทิภารํ วหติ; ตํ นิตฺถริตุํ วีริยํ อารภติ. อาคตํ ภารํ น วหตีติ เถโร เถรกิจฺจํ น กโรติ, ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว เถเรน ภิกฺขุนา สามํ วา ธมฺมํ ภาสิตุํ, ปรํ วา อชฺเฌสิตุํ, อนุชานามิ ภิกฺขเว เถราเธยฺยํ ปาติโมกฺข’’นฺติ เอวมาทิ สพฺพํ ปริหาเปตีติ อตฺโถ. น กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ กุกฺกุจฺจายตีติ น กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ กุกฺกุจฺจายิตฺวา กโรติ. กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ น กุกฺกุจฺจายตีติ กุกฺกุจฺจายิตพฺพํ น กุกฺกุจฺจายิตฺวา กโรติ. เอเตสํ ทฺวินฺนํ ทิวา จ รตฺโต จ อาสวา วฑฺฒนฺตีติ อตฺโถ. อนนฺตรทุเกปิ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เสสํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวาติ.

ทุกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

ติกวารวณฺณนา

๓๒๓. ติเกสุ อตฺถาปตฺติ ติฏฺนฺเต ภควติ อาปชฺชตีติ อตฺถิ อาปตฺติ, ยํ ติฏฺนฺเต ภควติ อาปชฺชตีติ อตฺโถ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. ตตฺถ โลหิตุปฺปาทาปตฺตึ ติฏฺนฺเต อาปชฺชติ. ‘‘เอตรหิ โข ปนานนฺท, ภิกฺขู อฺมฺํ อาวุโสวาเทน สมุทาจรนฺติ, น โว มมจฺจเยน เอวํ สมุทาจริตพฺพํ, นวเกน, อานนฺท, ภิกฺขุนา เถโร ภิกฺขู ‘ภนฺเต’ติ วา ‘อายสฺมา’ติ วา สมุทาจริตพฺโพ’’ติ วจนโต เถรํ อาวุโสวาเทน สมุทาจรณปจฺจยา อาปตฺตึ ปรินิพฺพุเต ภควติ อาปชฺชติ, โน ติฏฺนฺเต. อิมา ทฺเว อาปตฺติโย เปตฺวา อวเสสา ธรนฺเตปิ ภควติ อาปชฺชติ, ปรินิพฺพุเตปิ.

ปวาเรตฺวา อนติริตฺตํ ภุฺชนฺโต อาปตฺตึ กาเล อาปชฺชติ โน วิกาเล. วิกาลโภชนาปตฺตึ ปน วิกาเล อาปชฺชติ โน กาเล. อวเสสา กาเล เจว อาปชฺชติ วิกาเล จ. สหคารเสยฺยํ รตฺตึ อาปชฺชติ, ทฺวารํ อสํวริตฺวา ปฏิสลฺลียนํ ทิวา. เสสา รตฺติฺเจว ทิวา จ. ‘‘ทสวสฺโสมฺหิ อติเรกทสวสฺโสมฺหี’’ติ พาโล อพฺยตฺโต ปริสํ อุปฏฺาเปนฺโต ทสวสฺโส อาปชฺชติ โน อูนทสวสฺโส. ‘‘อหํ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต’’ติ นโว วา มชฺฌิโม วา ปริสํ อุปฏฺาเปนฺโต อูนทสวสฺโส อาปชฺชติ โน ทสวสฺโส. เสสา ทสวสฺโส เจว อาปชฺชติ อูนทสวสฺโส จ. ‘‘ปฺจวสฺโสมฺหี’’ติ พาโล อพฺยตฺโต อนิสฺสาย วสนฺโต ปฺจวสฺโส อาปชฺชติ. ‘‘อหํ ปณฺฑิโต พฺยตฺโต’’ติ นวโก อนิสฺสาย วสนฺโต อูนปฺจวสฺโส อาปชฺชติ. เสสํ ปฺจวสฺโส เจว อาปชฺชติ อูนปฺจวสฺโส จ. อนุปสมฺปนฺนํ ปทโสธมฺมํ วาเจนฺโต, มาตุคามสฺส ธมฺมํ เทเสนฺโต เอวรูปํ อาปตฺตึ กุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, ปาราชิก-สุกฺกวิสฺสฏฺิ-กายสํสคฺค-ทุฏฺุลฺล-อตฺตกามปาริจริย-ทุฏฺโทส-สงฺฆเภทปหารทาน-ตลสตฺติกาทิเภทํ อกุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, อสฺจิจฺจ สหคารเสยฺยาทึ อพฺยากตจิตฺโต อาปชฺชติ, ยํ อรหาว อาปชฺชติ, สพฺพํ อพฺยากตจิตฺโตว อาปชฺชติ, เมถุนธมฺมาทิเภทมาปตฺตึ สุขเวทนาสมงฺคี อาปชฺชติ, ทุฏฺโทสาทิเภทํ ทุกฺขเวทนาสมงฺคี, ยํ สุขเวทนาสมงฺคี อาปชฺชติ, ตํเยว มชฺฌตฺโต หุตฺวา อาปชฺชนฺโต อทุกฺขมสุขเวทนาสมงฺคี อาปชฺชติ.

ตโย ปฏิกฺเขปาติ พุทฺธสฺส ภควโต ตโย ปฏิกฺเขปา. จตูสุ ปจฺจเยสุ มหิจฺฉตา อสนฺตุฏฺิตา กิเลสสลฺเลขนปฏิปตฺติยา อโคปายนา, อิเม หิ ตโย ธมฺมา พุทฺเธน ภควตา ปฏิกฺขิตฺตา. อปฺปิจฺฉตาทโย ปน ตโย พุทฺเธน ภควตา อนุฺาตา, เตน วุตฺตํ ‘‘ตโย อนุฺาตา’’ติ.

‘‘ทสวสฺโสมฺหี’’ติ ปริสํ อุปฏฺาเปนฺโต ‘‘ปฺจวสฺโสมฺหี’’ติ นิสฺสยํ อคณฺหนฺโต พาโล อาปชฺชติ โน ปณฺฑิโต, อูนทสวสฺโส ‘‘พฺยตฺโตมฺหี’’ติ พหุสฺสุตตฺตา ปริสํ อุปฏฺาเปนฺโต อูนปฺจวสฺโส จ นิสฺสยํ อคณฺหนฺโต ปณฺฑิโต อาปชฺชติ โน พาโล; อวเสสํ ปณฺฑิโต เจว อาปชฺชติ พาโล จ. วสฺสํ อนุปคจฺฉนฺโต กาเฬ อาปชฺชติ โน ชุณฺเห; มหาปวารณาย อปฺปวาเรนฺโต ชุณฺเห อาปชฺชติ โน กาเฬ; อวเสสํ กาเฬ เจว อาปชฺชติ ชุณฺเห จ. วสฺสูปคมนํ กาเฬ กปฺปติ โน ชุณฺเห; มหาปวารณาย ปวารณา ชุณฺเห กปฺปติ โน กาเฬ; เสสํ อนุฺาตกํ กาเฬ เจว กปฺปติ ชุณฺเห จ.

กตฺติกปุณฺณมาสิยา ปจฺฉิเม ปาฏิปททิวเส วิกปฺเปตฺวา ปิตํ วสฺสิกสาฏิกํ นิวาเสนฺโต เหมนฺเต อาปชฺชติ. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘กตฺติกปุณฺณมทิวเส อปจฺจุทฺธริตฺวา เหมนฺเต อาปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ สุวุตฺตํ. ‘‘จาตุมาสํ อธิฏฺาตุํ ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ หิ วุตฺตํ. อติเรกมาเส เสเส คิมฺหาเน ปริเยสนฺโต อติเรกฑฺฒมาเส เสเส กตฺวา นิวาเสนฺโต จ คิมฺเห อาปชฺชติ นาม. สติยา วสฺสิกสาฏิกาย นคฺโค กายํ โอวสฺสาเปนฺโต วสฺเส อาปชฺชติ นาม. ปาริสุทฺธิอุโปสถํ วา อธิฏฺานุโปสถํ วา กโรนฺโต สงฺโฆ อาปชฺชติ. สุตฺตุทฺเทสฺจ อธิฏฺานุโปสถฺจ กโรนฺโต คโณ อาปชฺชติ. เอกโก สุตฺตุทฺเทสํ ปาริสุทฺธิอุโปสถฺจ กโรนฺโต ปุคฺคโล อาปชฺชติ. ปวารณายปิ เอเสว นโย.

สงฺฆุโปสโถ จ สงฺฆปวารณา จ สงฺฆสฺเสว กปฺปติ. คณุโปสโถ จ คณปวารณา จ คณสฺเสว กปฺปติ. อธิฏฺานุโปสโถ จ อธิฏฺานปวารณา จ ปุคฺคลสฺเสว กปฺปติ. ‘‘ปาราชิกํ อาปนฺโนมฺหี’’ติอาทีนิ ภณนฺโต วตฺถุํ ฉาเทติ น อาปตฺตึ, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิ’’นฺติอาทีนิ ภณนฺโต อาปตฺตึ ฉาเทติ โน วตฺถุํ, โย เนว วตฺถุํ น อาปตฺตึ อาโรเจติ, อยํ วตฺถุฺเจว ฉาเทติ อาปตฺติฺจ.

ปฏิจฺฉาเทตีติ ปฏิจฺฉาทิ. ชนฺตาฆรเมว ปฏิจฺฉาทิ ชนฺตาฆรปฏิจฺฉาทิ. อิตราสุปิ เอเสว นโย. ทฺวารํ ปิทหิตฺวา อนฺโตชนฺตาฆเร ิเตน ปริกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ. อุทเก โอติณฺเณนาปิ เอตเทว วฏฺฏติ. อุภยตฺถ ขาทิตุํ ภุฺชิตุํ วา น วฏฺฏติ. วตฺถปฏิจฺฉาทิ สพฺพกปฺปิยตาย ปฏิจฺฉนฺเนน สพฺพํ กาตุํ วฏฺฏติ. วหนฺตีติ ยนฺติ นิยฺยนฺติ; นินฺทํ วา ปฏิกฺโกสํ วา น ลภนฺติ. จนฺทมณฺฑลํ อพฺภามหิกาธูมรชราหุวิมุตฺตํ วิวฏํเยว วิโรจติ, น เตสุ อฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ. ตถา สูริยมณฺฑลํ, ธมฺมวินโยปิ วิวริตฺวา วิภชิตฺวา เทสิยมาโนว วิโรจติ โน ปฏิจฺฉนฺโน.

อฺเน เภสชฺเชน กรณีเยน อฺํ วิฺาเปนฺโต คิลาโน อาปชฺชติ, น เภสชฺเชน กรณีเยน เภสชฺชํ วิฺาเปนฺโต อคิลาโน อาปชฺชติ, อวเสสํ อาปตฺตึ คิลาโน เจว อาปชฺชติ อคิลาโน จ.

อนฺโต อาปชฺชติ โน พหีติ อนุปขชฺช เสยฺยํ กปฺเปนฺโต อนฺโต อาปชฺชติ โน พหิ, พหิ อาปชฺชติ โน อนฺโตติ สงฺฆิกํ มฺจาทึ อชฺโฌกาเส สนฺถริตฺวา ปกฺกมนฺโต พหิ อาปชฺชติ โน อนฺโต, อวเสสํ ปน อนฺโต เจว อาปชฺชติ พหิ จ. อนฺโตสีมายาติ อาคนฺตุโก อาคนฺตุกวตฺตํ อทสฺเสตฺวา สฉตฺตุปาหโน วิหารํ ปวิสนฺโต อุปจารสีมํ โอกฺกนฺตมตฺโตว อาปชฺชติ. พหิสีมายาติ คมิโก ทารุภณฺฑปฏิสามนาทิคมิกวตฺตํ อปูเรตฺวา ปกฺกมนฺโต อุปจารสีมํ อติกฺกนฺตมตฺโตว อาปชฺชติ. อวเสสํ อนฺโตสีมาย เจว อาปชฺชติ พหิสีมาย จ. สติ วุฑฺฒตเร อนชฺฌิฏฺโ ธมฺมํ ภาสนฺโต สงฺฆมชฺเฌ อาปชฺชติ นาม. คณมชฺเฌปิ ปุคฺคลสนฺติเกปิ เอเสว นโย. กาเยน วุฏฺาตีติ ติณวตฺถารกสมเถน วุฏฺาติ. กายํ อจาเลตฺวา วาจาย เทเสนฺตสฺส วาจาย วุฏฺาติ. วจีสมฺปยุตฺตํ กายกิริยํ กตฺวา เทเสนฺตสฺส กาเยน วาจาย วุฏฺาติ นาม. สงฺฆมชฺเฌ เทสนาคามินีปิ วุฏฺานคามินีปิ วุฏฺาติ. คณปุคฺคลมชฺเฌ ปน เทสนาคามินีเยว วุฏฺาติ.

อาคาฬฺหาย เจเตยฺยาติ อาคาฬฺหาย ทฬฺหภาวาย เจเตยฺย; ตชฺชนียกมฺมาทิกตสฺส วตฺตํ น ปูรยโต อิจฺฉมาโน สงฺโฆ อุกฺเขปนียกมฺมํ กเรยฺยาติ อตฺโถ. อลชฺชี จ โหติ พาโล จ อปกตตฺโต จาติ เอตฺถ พาโล ‘‘อยํ ธมฺมาธมฺมํ น ชานาติ’’ อปกตตฺโต วา ‘‘อาปตฺตานาปตฺตึ น ชานาตี’’ติ น เอตฺตาวตา กมฺมํ กาตพฺพํ; พาลภาวมูลกํ ปน อปกตตฺตภาวมูลกฺจ อาปตฺตึ อาปนฺนสฺส กมฺมํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. อธิสีเล สีลวิปนฺโน นาม ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺเธ อาปนฺโน; อาจารวิปนฺโน นาม ปฺจ อาปตฺติกฺขนฺเธ อาปนฺโน; ทิฏฺิวิปนฺโน นาม อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา สมนฺนาคโต. เตสํ อาปตฺตึ อปสฺสนฺตานํ อปฺปฏิกโรนฺตานํ ทิฏฺิฺจ อนิสฺสชฺชนฺตานํเยว กมฺมํ กาตพฺพํ.

กายิโก ทโว นาม ปาสกาทีหิ ชูตกีฬนาทิเภโท อนาจาโร; วาจสิโก ทโว นาม มุขาลมฺพรกรณาทิเภโท อนาจาโร; กายิกวาจสิโก นาม นจฺจนคายนาทิเภโท ทฺวีหิปิ ทฺวาเรหิ อนาจาโร. กายิโก อนาจาโร นาม กายทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกโม; วาจสิโก อนาจาโร นาม วจีทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกโม; กายิกวาจสิโก นาม ทฺวารทฺวเยปิ ปฺตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกโม. กายิเกน อุปฆาติเกนาติ กายทฺวาเร ปฺตฺตสฺส สิกฺขาปทสฺส อสิกฺขเนน, โย หิ ตํ น สิกฺขติ, โส นํ อุปฆาเตติ, ตสฺมา ตสฺส ตํ อสิกฺขนํ ‘‘กายิกํ อุปฆาติก’’นฺติ วุจฺจติ. เสสปททฺวเยปิ เอเสว นโย. กายิเกน มิจฺฉาชีเวนาติ ชงฺฆเปสนิกาทินา วา คณฺฑผาลนาทินา วา เวชฺชกมฺเมน; วาจสิเกนาติ สาสนอุคฺคหณอาโรจนาทินา; ตติยปทํ อุภยสมฺปโยควเสน วุตฺตํ.

อลํ ภิกฺขุ มา ภณฺฑนนฺติ อลํ ภิกฺขุ มา ภณฺฑนํ กริ, มา กลหํ, มา วิวาทํ กรีติ อตฺโถ. น โวหริตพฺพนฺติ น กิฺจิ วตฺตพฺพํ; วทโตปิ หิ ตาทิสสฺส วจนํ น โสตพฺพํ มฺนฺติ. น กิสฺมิฺจิ ปจฺเจกฏฺาเนติ กิสฺมิฺจิ พีชนคฺคาหาทิเก เอกสฺมิมฺปิ เชฏฺกฏฺาเน น เปตพฺโพติ อตฺโถ. โอกาสกมฺมํ กาเรนฺตสฺสาติ ‘‘กโรตุ อายสฺมา โอกาสํ, อหํ ตํ วตฺตุกาโม’’ติ เอวํ โอกาสํ กาเรนฺตสฺส. นาลํ โอกาสกมฺมํ กาตุนฺติ ‘‘กึ ตฺวํ กริสฺสสี’’ติ โอกาโส น กาตพฺโพ. สวจนียํ นาทาตพฺพนฺติ วจนํ น อาทาตพฺพํ, วจนมฺปิ น โสตพฺพํ; ยตฺถ คเหตฺวา คนฺตุกาโม โหติ, น ตตฺถ คนฺตพฺพนฺติ อตฺโถ.

ตีหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน วินโยติ ยํ โส ชานาติ, โส ตสฺส วินโย นาม โหติ; โส น ปุจฺฉิตพฺโพติ อตฺโถ. อนุโยโค น ทาตพฺโพติ ‘‘อิทํ กปฺปตี’’ติ ปุจฺฉนฺตสฺส ปุจฺฉาย โอกาโส น ทาตพฺโพ, ‘‘อฺํ ปุจฺฉา’’ติ วตฺตพฺโพ. อิติ โส เนว ปุจฺฉิตพฺโพ นาสฺส ปุจฺฉา โสตพฺพาติ อตฺโถ. วินโย น สากจฺฉาตพฺโพติ วินยปฺโห น สากจฺฉิตพฺโพ, กปฺปิยากปฺปิยกถา น สํสนฺเทตพฺพา.

อิทมปฺปหายาติ เอตํ พฺรหฺมจาริปฏิฺาตาทิกํ ลทฺธึ อวิชหิตฺวา. สุทฺธํ พฺรหฺมจารินฺติ ขีณาสวํ ภิกฺขุํ. ‘‘ปาตพฺยตํ อาปชฺชตี’’ติ ปาตพฺยภาวํ ปฏิเสวนํ อาปชฺชติ. ‘‘อิทมปฺปหายา’’ติ วจนโต ปน ตํ พฺรหฺมจาริปฏิฺาตํ ปหาย ขีณาสวํ ‘‘มุสา มยา ภณิตํ, ขมถ เม’’ติ ขมาเปตฺวา ‘‘นตฺถิ กาเมสุ โทโส’’ติ ลทฺธึ วิชหิตฺวา คติวิโสธนํ กเรยฺย. อกุสลมูลานีติ อกุสลานิ เจว มูลานิ จ, อกุสลานํ วา มูลานิ อกุสลมูลานิ. กุสลมูเลสุปิ เอเสว นโย. ทุฏฺุ จริตานิ วิรูปานิ วา จริตานิ ทุจฺจริตานิ. สุฏฺุ จริตานิ สุนฺทรานิ วา จริตานิ สุจริตานิ. กาเยน กรณภูเตน กตํ ทุจฺจริตํ กายทุจฺจริตํ. เอส นโย สพฺพตฺถ. เสสํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมวาติ.

ติกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

จตุกฺกวารวณฺณนา

๓๒๔. จตุกฺเกสุ สกวาจาย อาปชฺชติ ปรวาจาย วุฏฺาตีติ วจีทฺวาริกํ ปทโสธมฺมาทิเภทํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ติณวตฺถารกสมถฏฺานํ คโต ปรสฺส กมฺมวาจาย วุฏฺาติ. ปรวาจาย อาปชฺชติ สกวาจาย วุฏฺาตีติ ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค ปรสฺส กมฺมวาจาย อาปชฺชติ, ปุคฺคลสฺส สนฺติเก เทเสนฺโต สกวาจาย วุฏฺาติ. สกวาจาย อาปชฺชติ สกวาจาย วุฏฺาตีติ วจีทฺวาริกํ ปทโสธมฺมาทิเภทํ อาปตฺตึ สกวาจาย อาปชฺชติ, เทเสตฺวา วุฏฺหนฺโตปิ สกวาจาย วุฏฺาติ. ปรวาจาย อาปชฺชติ ปรวาจาย วุฏฺาตีติ ยาวตติยกํ สงฺฆาทิเสสํ ปรสฺส กมฺมวาจาย อาปชฺชติ, วุฏฺหนฺโตปิ ปรสฺส ปริวาสกมฺมวาจาทีหิ วุฏฺาติ. ตโต ปเรสุ กายทฺวาริกํ กาเยน อาปชฺชติ, เทเสนฺโต วาจาย วุฏฺาติ. วจีทฺวาริกํ วาจาย อาปชฺชติ, ติณวตฺถารเก กาเยน วุฏฺาติ. กายทฺวาริกํ กาเยน อาปชฺชติ, ตเมว ติณวตฺถารเก กาเยน วุฏฺาติ. วจีทฺวาริกํ วาจาย อาปชฺชติ, ตเมว เทเสนฺโต วาจาย วุฏฺาติ. สงฺฆิกมฺจสฺส อตฺตโน ปจฺจตฺถรเณน อนตฺถรโต กายสมฺผุสเน โลมคณนาย อาปชฺชิตพฺพาปตฺตึ สหคารเสยฺยาปตฺติฺจ ปสุตฺโต อาปชฺชติ, ปพุชฺฌิตฺวา ปน อาปนฺนภาวํ ตฺวา เทเสนฺโต ปฏิพุทฺโธ วุฏฺาติ. ชคฺคนฺโต อาปชฺชิตฺวา ปน ติณวตฺถารกสมถฏฺาเน สยนฺโต ปฏิพุทฺโธ อาปชฺชติ ปสุตฺโต วุฏฺาติ นาม. ปจฺฉิมปททฺวยมฺปิ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ.

อจิตฺตกาปตฺตึ อจิตฺตโก อาปชฺชติ นาม. ปจฺฉา เทเสนฺโต สจิตฺตโก วุฏฺาติ. สจิตฺตกาปตฺตึ สจิตฺตโก อาปชฺชติ นาม. ติณวตฺถารกฏฺาเน สยนฺโต อจิตฺตโก วุฏฺาติ. เสสปททฺวยมฺปิ วุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ. โย สภาคํ อาปตฺตึ เทเสติ, อยํ เทสนาปจฺจยา ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺโต ปาจิตฺติยาทีสุ อฺตรํ เทเสติ, ตฺจ เทเสนฺโต ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. ตํ ปน ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺโต ปาจิตฺติยาทิโต วุฏฺาติ. ปาจิตฺติยาทิโต จ วุฏฺหนฺโต ตํ อาปชฺชติ. อิติ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส เอกเมว ปโยคํ สนฺธาย ‘‘อาปตฺตึ อาปชฺชนฺโต เทเสตี’’ติ อิทํ จตุกฺกํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

กมฺมจตุกฺเก ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺคาปตฺตึ กมฺเมน อาปชฺชติ, เทเสนฺโต อกมฺเมน วุฏฺาติ. วิสฺสฏฺิอาทิกํ อกมฺเมน อาปชฺชติ, ปริวาสาทินา กมฺเมน วุฏฺาติ. สมนุภาสนํ กมฺเมเนว อาปชฺชติ, กมฺเมน วุฏฺาติ. เสสํ อกมฺเมน อาปชฺชติ, อกมฺเมน วุฏฺาติ.

ปริกฺขารจตุกฺเก ปโม สกปริกฺขาโร, ทุติโย สงฺฆิโกว ตติโย เจติยสนฺตโก, จตุตฺโถ คิหิปริกฺขาโร. สเจ ปน โส ปตฺตจีวรนวกมฺมเภสชฺชานํ อตฺถาย อาหโฏ โหติ, อวาปุรณํ ทาตุํ อนฺโต ปาเปตุฺจ วฏฺฏติ.

สมฺมุขาจตุกฺเก ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺคาปตฺตึ สงฺฆสฺส สมฺมุขา อาปชฺชติ, วุฏฺานกาเล ปน สงฺเฆน กิจฺจํ นตฺถีติ ปรมฺมุขา วุฏฺาติ. วิสฺสฏฺิอาทิกํ ปรมฺมุขา อาปชฺชติ, สงฺฆสฺส สมฺมุขา วุฏฺาติ. สมนุภาสนํ สงฺฆสฺส สมฺมุขา เอว อาปชฺชติ, สมฺมุขา วุฏฺาติ. เสสํ สมฺปชานมุสาวาทาทิเภทํ ปรมฺมุขาว อาปชฺชติ, ปรมฺมุขาว วุฏฺาติ. อชานนฺตจตุกฺกํ อจิตฺตกจตุกฺกสทิสํ.

ลิงฺคปาตุภาเวนาติ สยิตสฺเสว ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา ลิงฺคปริวตฺเต ชาเต สหคารเสยฺยาปตฺติ โหติ อิทเมว ตํ ปฏิจฺจ วุตฺตํ. อุภินฺนมฺปิ ปน อสาธารณาปตฺติ ลิงฺคปาตุภาเวน วุฏฺาติ. สหปฏิลาภจตุกฺเก ยสฺส ภิกฺขุโน ลิงฺคํ ปริวตฺตติ, โส สห ลิงฺคปฏิลาเภน ปมํ อุปฺปนฺนวเสน เสฏฺภาเวน จ ปุริมํ ปุริสลิงฺคํ ชหติ, ปจฺฉิเม อิตฺถิลิงฺเค ปติฏฺาติ, ปุริสกุตฺตปุริสาการาทิวเสน ปวตฺตา กายวจีวิฺตฺติโย ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ภิกฺขูติ วา ปุริโสติ วา เอวํ ปวตฺตา ปณฺณตฺติโย นิรุชฺฌนฺติ, ยานิ ภิกฺขุนีหิ อสาธารณานิ ฉจตฺตาลีส สิกฺขาปทานิ เตหิ อนาปตฺติเยว โหติ. ทุติยจตุกฺเก ปน ยสฺสา ภิกฺขุนิยา ลิงฺคํ ปริวตฺตติ, สา ปจฺฉาสมุปฺปตฺติยา วา หีนภาเวน วา ปจฺฉิมนฺติ สงฺขฺยํ คตํ อิตฺถิลิงฺคํ ชหติ, วุตฺตปฺปกาเรน ปุริมนฺติ สงฺขฺยํ คเต ปุริสลิงฺเค ปติฏฺาติ. วุตฺตวิปรีตา วิฺตฺติโย ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ภิกฺขุนีติ วา อิตฺถีติ วา เอวํ ปวตฺตา ปณฺณตฺติโยปิ นิรุชฺฌนฺติ, ยานิ ภิกฺขูหิ อสาธารณานิ สตํ ตึสฺจ สิกฺขาปทานิ, เตหิ อนาปตฺติเยว โหติ.

จตฺตาโร สามุกฺกํสาติ จตฺตาโร มหาปเทสา, เต หิ ภควตา อนุปฺปนฺเน วตฺถุมฺหิ สยํ อุกฺกํสิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา ปิตตฺตา ‘‘สามุกฺกํสา’’ติ วุจฺจนฺติ. ปริโภคาติ อชฺโฌหรณียปริโภคา, อุทกํ ปน อกาลิกตฺตา อปฺปฏิคฺคหิตกํ วฏฺฏติ. ยาวกาลิกาทีนิ อปฺปฏิคฺคหิตกานิ อชฺโฌหริตุํ น วฏฺฏนฺติ. จตฺตาริ มหาวิกฏานิ กาโลทิสฺสตฺตา ยถาวุตฺเต กาเล วฏฺฏนฺติ. อุปาสโก สีลวาติ ปฺจ วา ทส วา สีลานิ โคปยมาโน.

อาคนฺตุกาทิจตุกฺเก สฉตฺตุปาหโน สสีสํ ปารุโต วิหารํ ปวิสนฺโต ตตฺถ วิจรนฺโต จ อาคนฺตุโกว อาปชฺชติ, โน อาวาสิโก. อาวาสิกวตฺตํ อกโรนฺโต ปน อาวาสิโก อาปชฺชติ, โน อาคนฺตุโก. เสสํ กายวจีทฺวาริกํ อาปตฺตึ อุโภปิ อาปชฺชนฺติ, อสาธารณํ อาปตฺตึ เนว อาคนฺตุโก อาปชฺชติ, โน อาวาสิโก. คมิยจตุกฺเกปิ คมิยวตฺตํ อปูเรตฺวา คจฺฉนฺโต คมิโก อาปชฺชติ, โน อาวาสิโก. อาวาสิกวตฺตํ อกโรนฺโต ปน อาวาสิโก อาปชฺชติ, โน คมิโก. เสสํ อุโภปิ อาปชฺชนฺติ, อสาธารณํ อุโภปิ นาปชฺชนฺติ. วตฺถุนานตฺตตาทิจตุกฺเก จตุนฺนํ ปาราชิกานํ อฺมฺํ วตฺถุนานตฺตตาว โหติ, อาปตฺตินานตฺตตา. สพฺพาปิ หิ สา ปาราชิกาปตฺติเยว. สงฺฆาทิเสสาทีสุปิ เอเสว นโย. ภิกฺขุสฺส จ ภิกฺขุนิยา จ อฺมฺํ กายสํสคฺเค ภิกฺขุสฺส สงฺฆาทิเสโส ภิกฺขุนิยา ปาราชิกนฺติ เอวํ อาปตฺตินานตฺตตาว โหติ, น วตฺถุนานตฺตตา, อุภินฺนมฺปิ หิ กายสํสคฺโคว วตฺถุ. ตถา ‘‘ลสุณกฺขาทเน ภิกฺขุนิยา ปาจิตฺติยํ, ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ เอวมาทินาเปตฺถ นเยน โยชนา เวทิตพฺพา. จตุนฺนํ ปาราชิกานํ เตรสหิ สงฺฆาทิเสเสหิ สทฺธึ วตฺถุนานตฺตตา เจว อาปตฺตินานตฺตตา . เอวํ สงฺฆาทิเสสาทีนํ อนิยตาทีหิ. อาทิโต ปฏฺาย จตฺตาริ ปาราชิกานิ เอกโต อาปชฺชนฺตานํ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ เนว วตฺถุนานตฺตตา โน อาปตฺตินานตฺตตา. วิสุํ อาปชฺชนฺเตสุปิ เสสา สาธารณาปตฺติโย อาปชฺชนฺเตสุปิ เอเสว นโย.

วตฺถุสภาคาทิจตุกฺเก ภิกฺขุสฺส จ ภิกฺขุนิยา จ กายสํสคฺเค วตฺถุสภาคตา, โน อาปตฺติสภาคตา, จตูสุ ปาราชิเกสุ อาปตฺติสภาคตา, โน วตฺถุสภาคตา. เอส นโย สงฺฆาทิเสสาทีสุ. ภิกฺขุสฺส จ ภิกฺขุนิยา จ จตูสุ ปาราชิเกสุ วตฺถุสภาคตา เจว อาปตฺติสภาคตา จ. เอส นโย สพฺพาสุ สาธารณาปตฺตีสุ. อสาธารณาปตฺติยํ เนว วตฺถุสภาคตา โน อาปตฺติสภาคตา. โย หิ ปุริมจตุกฺเก ปโม ปฺโห, โส อิธ ทุติโย; โย จ ตตฺถ ทุติโย, โส อิธ ปโม. ตติยจตุตฺเถสุ นานากรณํ นตฺถิ.

อุปชฺฌายจตุกฺเก สทฺธิวิหาริกสฺส อุปชฺฌาเยน กตฺตพฺพวตฺตสฺส อกรเณ อาปตฺตึ อุปชฺฌาโย อาปชฺชติ, โน สทฺธิวิหาริโก อุปชฺฌายสฺส กตฺตพฺพวตฺตํ อกโรนฺโต สทฺธิวิหาริโก อาปชฺชติ, โน อุปชฺฌาโย; เสสํ อุโภปิ อาปชฺชนฺติ, อสาธารณํ อุโภปิ นาปชฺชนฺติ. อาจริยจตุกฺเกปิ เอเสว นโย.

อาทิยนฺตจตุกฺเก ปาทํ วา อติเรกปาทํ วา สหตฺถา อาทิยนฺโต ครุกํ อาปชฺชติ, อูนกปาทํ คณฺหาหีติ อาณตฺติยา อฺํ ปโยเชนฺโต ลหุกํ อาปชฺชติ. เอเตน นเยน เสสปทตฺตยํ เวทิตพฺพํ.

อภิวาทนารหจตุกฺเก ภิกฺขุนีนํ ตาว ภตฺตคฺเค นวมภิกฺขุนิโต ปฏฺาย อุปชฺฌายาปิ อภิวาทนารหา โน ปจฺจุฏฺานารหา. อวิเสเสน จ วิปฺปกตโภชนสฺส ภิกฺขุสฺส โย โกจิ วุฑฺฒตโร. สฏฺิวสฺสสฺสาปิ ปาริวาสิกสฺส สมีปคโต ตทหุปสมฺปนฺโนปิ ปจฺจุฏฺานารโห โน อภิวาทนารโห. อปฺปฏิกฺขิตฺเตสุ าเนสุ วุฑฺโฒ นวกสฺส อภิวาทนารโห เจว ปจฺจุฏฺานารโห จ. นวโก ปน วุฑฺฒสฺส เนว อภิวาทนารโห น ปจฺจุฏฺานารโห. อาสนารหจตุกฺกสฺส ปมปทํ ปุริมจตุกฺเก ทุติยปเทน, ทุติยปทฺจ ปมปเทน อตฺถโต สทิสํ.

กาลจตุกฺเก ปวาเรตฺวา ภุฺชนฺโต กาเล อาปชฺชติ โน วิกาเล, วิกาลโภชนาปตฺตึ วิกาเล อาปชฺชติ โน กาเล, เสสํ กาเล เจว อาปชฺชติ วิกาเล จ, อสาธารณํ เนว กาเล โน วิกาเล. ปฏิคฺคหิตจตุกฺเก ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตามิสํ กาเล กปฺปติ โน วิกาเล. ปานกํ วิกาเล กปฺปติ, ปุนทิวสมฺหิ โน กาเล. สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ กาเล เจว กปฺปติ วิกาเล จ. อตฺตโน อตฺตโน กาลาตีตํ ยาวกาลิกาทิตฺตยํ อกปฺปิยมํสํ อุคฺคหิตกมปฺปฏิคฺคหิตกฺจ เนว กาเล กปฺปติ โน วิกาเล.

ปจฺจนฺติมจตุกฺเก สมุทฺเท สีมํ พนฺธนฺโต ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อาปชฺชติ, โน มชฺฌิเมสุ; ปฺจวคฺเคน คเณน อุปสมฺปาเทนฺโต คุณงฺคุณูปาหนํ ธุวนหานํ จมฺมตฺถรณานิ จ มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อาปชฺชติ โน ปจฺจนฺติเมสุ. อิมานิ จตฺตาริ ‘‘อิธ น กปฺปนฺตี’’ติ วทนฺโตปิ ปจฺจนฺติเมสุ อาปชฺชติ, ‘‘อิธ กปฺปนฺตี’’ติ วทนฺโต ปน มชฺฌิเมสุ อาปชฺชติ. เสสาปตฺตึ อุภยตฺถ อาปชฺชติ, อสาธารณํ น กตฺถจิ อาปชฺชติ. ทุติยจตุกฺเก ปฺจวคฺเคน คเณน อุปสมฺปทาทิ จตุพฺพิธมฺปิ วตฺถุ ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ กปฺปติ. ‘‘อิทํ กปฺปตี’’ติ ทีเปตุมฺปิ ตตฺเถว กปฺปติ โน มชฺฌิเมสุ. ‘‘อิทํ น กปฺปตี’’ติ ทีเปตุํ ปน มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ กปฺปติ โน ปจฺจนฺติเมสุ. เสสํ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปฺจ โลณานี’’ติอาทิ อนุฺาตกํ อุภยตฺถ กปฺปติ. ยํ ปน อกปฺปิยนฺติ ปฏิกฺขิตฺตํ, ตํ อุภยตฺถาปิ น กปฺปติ.

อนฺโตอาทิจตุกฺเก อนุปขชฺช เสยฺยาทึ อนฺโต อาปชฺชติ โน พหิ, อชฺโฌกาเส สงฺฆิกมฺจาทีนิ นิกฺขิปิตฺวา ปกฺกมนฺโต พหิ อาปชฺชติ โน อนฺโต, เสสํ อนฺโต เจว พหิ จ, อสาธารณํ เนว อนฺโต น พหิ. อนฺโตสีมาทิจตุกฺเก อาคนฺตุโก วตฺตํ อปูเรนฺโต อนฺโตสีมาย อาปชฺชติ, คมิโย พหิสีมาย มุสาวาทาทึ อนฺโตสีมาย จ พหิสีมาย จ อาปชฺชติ,อสาธารณํ น กตฺถจิ. คามจตุกฺเก อนฺตรฆรปฏิสํยุตฺตํ เสขิยปฺตฺตึ คาเม อาปชฺชติ โน อรฺเ. ภิกฺขุนี อรุณํ อุฏฺาปยมานา อรฺเ อาปชฺชติ โน คาเม. มุสาวาทาทึ คาเม เจว อาปชฺชติ อรฺเ จ, อสาธารณํ น กตฺถจิ.

จตฺตาโร ปุพฺพกิจฺจาติ ‘‘สมฺมชฺชนี ปทีโป จ อุทกํ อาสเนน จา’’ติ อิทํ จตุพฺพิธํ ปุพฺพกรณนฺติ วุจฺจตีติ วุตฺตํ. ‘‘ฉนฺทปาริสุทฺธิอุตุกฺขานํ ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท’’ติ อิเม ปน ‘‘จตฺตาโร ปุพฺพกิจฺจา’’ติ เวทิตพฺพา. จตฺตาโร ปตฺตกลฺลาติ อุโปสโถ ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา เต อาคตา โหนฺติ, สภาคาปตฺติโย น วิชฺชนฺติ, วชฺชนียา จ ปุคฺคลา ตสฺมึ น โหนฺติ, ปตฺตกลฺลนฺติ วุจฺจตีติ. จตฺตาริ อนฺปาจิตฺติยานีติ ‘‘เอตเทว ปจฺจยํ กริตฺวา อนฺํ ปาจิตฺติย’’นฺติ เอวํ วุตฺตานิ อนุปขชฺชเสยฺยากปฺปนสิกฺขาปทํ ‘‘เอหาวุโส คามํ วา นิคมํ วา’’ติ สิกฺขาปทํ, สฺจิจฺจ กุกฺกุจฺจอุปทหนํ, อุปสฺสุติติฏฺนนฺติ อิมานิ จตฺตาริ. จตสฺโส ภิกฺขุสมฺมุติโยติ ‘‘เอกรตฺตมฺปิ เจ ภิกฺขุ ติจีวเรน วิปฺปวเสยฺย อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา, อฺํ นวํ สนฺถตํ การาเปยฺย อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา, ตโต เจ อุตฺตริ วิปฺปวเสยฺย อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา, ทุฏฺุลฺลํ อาปตฺตึ อนุปสมฺปนฺนสฺส อาโรเจยฺย อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา’’ติ เอวํ อาคตา เตรสหิ สมฺมุตีหิ มุตฺตา สมฺมุติโย. คิลานจตุกฺเก อฺเภสชฺเชน กรณีเยน โลลตาย อฺํ วิฺาเปนฺโต คิลาโน อาปชฺชติ, อเภสชฺชกรณีเยน เภสชฺชํ วิฺาเปนฺโต อคิลาโน อาปชฺชติ, มุสาวาทาทึ อุโภปิ อาปชฺชนฺติ, อสาธารณํ อุโภปิ นาปชฺชนฺติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

จตุกฺกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปฺจกวารวณฺณนา

๓๒๕. ปฺจเกสุ ปฺจ ปุคฺคลา นิยตาติ อานนฺตริยานเมเวตํ คหณํ. ปฺจ เฉทนกา อาปตฺติโย นาม ปมาณาติกฺกนฺเต มฺจปีเ นิสีทนกณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิวสฺสิกสาฏิกาสุ สุคตจีวเร จ เวทิตพฺพา. ปฺจหากาเรหีติ อลชฺชิตา, อฺาณตา, กุกฺกุจฺจปฺปกตตา, อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตาติ อิเมหิ ปฺจหิ. ปฺจ อาปตฺติโย มุสาวาทปจฺจยาติ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏสงฺฆาทิเสสปาจิตฺติยา. อนามนฺตจาโรติ ‘‘สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ กุเลสุ จาริตฺตํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ อิมสฺส อาปุจฺฉิตฺวา จารสฺส อภาโว. อนธิฏฺานนฺติ ‘‘คณโภชเน อฺตฺร สมยา’’ติ วุตฺตํ สมยํ อธิฏฺหิตฺวา โภชนํ อธิฏฺานํ นาม; ตถา อกรณํ อนธิฏฺานํ. อวิกปฺปนา นาม ยา ปรมฺปรโภชเน วิกปฺปนา วุตฺตา, ตสฺสา อกรณํ. อิมานิ หิ ปฺจ ปิณฺฑปาติกสฺส ธุตงฺเคเนว ปฏิกฺขิตฺตานิ. อุสฺสงฺกิตปริสงฺกิโตติ เย ปสฺสนฺติ, เย สุณนฺติ, เตหิ อุสฺสงฺกิโต เจว ปริสงฺกิโต จ. อปิ อกุปฺปธมฺโม ขีณาสโวปิ สมาโน, ตสฺมา อโคจรา ปริหริตพฺพา. น หิ เอเตสุ สนฺทิสฺสมาโน อยสโต วา ครหโต วา มุจฺจติ. โสสานิกนฺติ สุสาเน ปติตกํ. ปาปณิกนฺติ อาปณทฺวาเร ปติตกํ. ถูปจีวรนฺติ วมฺมิกํ ปริกฺขิปิตฺวา พลิกมฺมกตํ. อาภิเสกิกนฺติ นหานฏฺาเน วา รฺโ อภิเสกฏฺาเน วา ฉฑฺฑิตจีวรํ. ภตปฏิยาภตนฺติ สุสานํ เนตฺวา ปุน อานีตกํ. ปฺจ มหาโจรา อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม วุตฺตา.

ปฺจาปตฺติโย กายโต สมุฏฺนฺตีติ ปเมน อาปตฺติสมุฏฺาเนน ปฺจ อาปตฺติโย อาปชฺชติ, ‘‘ภิกฺขุ กปฺปิยสฺี สฺาจิกาย กุฏึ กโรตี’’ติ เอวํ อนฺตรเปยฺยาเล วุตฺตาปตฺติโย. ปฺจ อาปตฺติโย กายโต จ วาจโต จาติ ตติเยน อาปตฺติสมุฏฺาเนน ปฺจ อาปตฺติโย อาปชฺชติ, ‘‘ภิกฺขุ กปฺปิยสฺี สํวิทหิตฺวา กุฏึ กโรตี’’ติ เอวํ ตตฺเถว วุตฺตา อาปตฺติโย. เทสนาคามินิโยติ เปตฺวา ปาราชิกฺจ สงฺฆาทิเสสฺจ อวเสสา.

ปฺจ กมฺมานีติ ตชฺชนียนิยสฺสปพฺพาชนียปฏิสารณียานิ จตฺตาริ อุกฺเขปนียฺจ ติวิธมฺปิ เอกนฺติ ปฺจ. ยาวตติยเก ปฺจาติ อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาย ภิกฺขุนิยา ยาวตติยํ สมนุภาสนาย อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺติยา ปาราชิกํ ถุลฺลจฺจยํ ทุกฺกฏนฺติ ติสฺโส, เภทกานุวตฺตกาทิสมนุภาสนาสุ สงฺฆาทิเสโส, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค ปาจิตฺติยํ. อทินฺนนฺติ อฺเน อทินฺนํ. อวิทิตนฺติ ปฏิคฺคณฺหามีติ เจตนาย อภาเวน อวิทิตํ. อกปฺปิยนฺติ ปฺจหิ สมณกปฺเปหิ อกปฺปิยกตํ; ยํ วา ปนฺมฺปิ อกปฺปิยมํสํ อกปฺปิยโภชนํ. อกตาติริตฺตนฺติ ปวาเรตฺวา อติริตฺตํ อกตํ. สมชฺชทานนฺติ นฏสมชฺชาทิทานํ. อุสภทานนฺติ โคคณสฺส อนฺตเร อุสภวิสฺสชฺชนํ. จิตฺตกมฺมทานนฺติ อาวาสํ กาเรตฺวา ตตฺถ จิตฺตกมฺมํ กาเรตุํ วฏฺฏติ. อิทํ ปน ปฏิภานจิตฺตกมฺมทานํ สนฺธาย วุตฺตํ. อิมานิ หิ ปฺจ กิฺจาปิ โลกสฺส ปุฺสมฺมตานิ, อถ โข อปุฺานิ อกุสลานิเยว. อุปฺปนฺนํ ปฏิภานนฺติ เอตฺถ ปฏิภานนฺติ กเถตุกมฺยตา วุจฺจติ. อิเม ปฺจ ทุปฺปฏิวิโนทยาติ น สุปฏิวิโนทยา; อุปาเยน ปน การเณน อนุรูปาหิ ปจฺจเวกฺขนาอนุสาสนาทีหิ สกฺกา ปฏิวิโนเทตุนฺติ อตฺโถ.

สกจิตฺตํ ปสีทตีติ เอตฺถ อิมานิ วตฺถูนิ – กฏอนฺธการวาสี ผุสฺสเทวตฺเถโร กิร เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา สินฺทุวารกุสุมสนฺถตมิว สมวิปฺปกิณฺณวาลิกํ เจติยงฺคณํ โอโลเกนฺโต พุทฺธารมฺมณํ ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปาเทตฺวา อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ มาโร ปพฺพตปาเท นิพฺพตฺตกาฬมกฺกโฏ วิย หุตฺวา เจติยงฺคเณ โคมยํ วิปฺปกิรนฺโต คโต. เถโร นาสกฺขิ อรหตฺตํ ปาปุณิตุํ, สมฺมชฺชิตฺวา อคมาสิ. ทุติยทิวเสปิ ชรคฺคโว หุตฺวา ตาทิสเมว วิปฺปการํ อกาสิ. ตติยทิวเส วงฺกปาทํ มนุสฺสตฺตภาวํ นิมฺมินิตฺวา ปาเทน ปริกสนฺโต อคมาสิ. เถโร ‘‘เอวรูโป พีภจฺฉปุริโส สมนฺตา โยชนปฺปมาเณสุ โคจรคาเมสุ นตฺถิ, สิยา นุ โข มาโร’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มาโรสิ ตฺว’’นฺติ อาห. ‘‘อาม, ภนฺเต, มาโรมฺหิ, น ทานิ เต วฺเจตุํ อสกฺขิ’’นฺติ. ‘‘ทิฏฺปุพฺโพ ตยา ตถาคโต’’ติ? ‘‘อาม, ทิฏฺปุพฺโพ’’ติ. ‘‘มาโร นาม มหานุภาโว โหติ, อิงฺฆ ตาว พุทฺธสฺส ภควโต อตฺตภาวสทิสํ อตฺตภาวํ นิมฺมินาหี’’ติ? ‘‘น สกฺกา, ภนฺเต, ตาทิสํ รูปํ นิมฺมินิตุํ; อปิจ โข ปน ตํสริกฺขกํ ปติรูปกํ นิมฺมินิสฺสามี’’ติ สกภาวํ วิชหิตฺวา พุทฺธรูปสทิเสน อตฺตภาเวน อฏฺาสิ. เถโร มารํ โอโลเกตฺวา ‘‘อยํ ตาว สราคโทสโมโห เอวํ โสภติ, กถํ นุ โข ภควา น โสภติ สพฺพโส วีตราคโทสโมโห’’ติ พุทฺธารมฺมณํ ปีตึ ปฏิลภิตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ. มาโร ‘‘วฺจิโตมฺหิ ตยา, ภนฺเต’’ติ อาห. เถโรปิ ‘‘กึ อตฺถิ ชรมาร, ตาทิสํ วฺเจตุ’’นฺติ อาห. โลกนฺตรวิหาเรปิ ทตฺโต นาม ทหรภิกฺขุ เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา โอโลเกนฺโต โอทาตกสิณํ ปฏิลภิ. อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตสิ. ตโต วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา ผลตฺตยํ สจฺฉากาสิ.

ปรจิตฺตํ ปสีทตีติ เอตฺถ อิมานิ วตฺถูนิ – ติสฺโส นาม ทหรภิกฺขุ ชมฺพุโกลเจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา สงฺการฉฑฺฑนึ หตฺเถน คเหตฺวาว อฏฺาสิ. ตสฺมึ ขเณ ติสฺสทตฺตตฺเถโร นาม นาวาโต โอรุยฺห เจติยงฺคณํ โอโลเกนฺโต ภาวิตจิตฺเตน สมฺมฏฺฏฺานนฺติ ตฺวา ปฺหาสหสฺสํ ปุจฺฉิ, อิตโร สพฺพํ วิสฺสชฺเชสิ. อฺตรสฺมิมฺปิ วิหาเร เถโร เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิตฺวา วตฺตํ ปริจฺฉินฺทิ. โยนกวิสยโต เจติยวนฺทกา จตฺตาโร เถรา อาคนฺตฺวา เจติยงฺคณํ ทิสฺวา อนฺโต อปฺปวิสิตฺวา ทฺวาเรเยว ตฺวา เอโก เถโร อฏฺ กปฺเป อนุสฺสริ, เอโก โสฬส, เอโก วีสติ, เอโก ตึส กปฺเป อนุสฺสริ.

เทวตา อตฺตมนา โหนฺตีติ เอตฺถ อิทํ วตฺถุ – เอกสฺมึ กิร วิหาเร เอโก ภิกฺขุ เจติยงฺคณฺจ โพธิยงฺคณฺจ สมฺมชฺชิตฺวา นหายิตุํ คโต. เทวตา ‘‘อิมสฺส วิหารสฺส กตกาลโต ปฏฺาย เอวํ วตฺตํ ปูเรตฺวา สมฺมฏฺปุพฺโพ ภิกฺขุ นตฺถี’’ติ ปสนฺนจิตฺตา ปุปฺผหตฺถา อฏฺํสุ. เถโร อาคนฺตฺวา ‘‘กตรคามวาสิกาตฺถา’’ติ อาห. ‘‘ภนฺเต, อิเธว วสาม, อิมสฺส วิหารสฺส กตกาลโต ปฏฺาย เอวํ วตฺตํ ปูเรตฺวา สมฺมฏฺปุพฺโพ ภิกฺขุ นตฺถีติ ตุมฺหากํ, ภนฺเต, วตฺเต ปสีทิตฺวา ปุปฺผหตฺถา ิตามฺหา’’ติ เทวตา อาหํสุ.

ปาสาทิกสํวตฺตนิกนฺติ เอตฺถ อิทํ วตฺถุ – เอกํ กิร อมจฺจปุตฺตํ อภยตฺเถรฺจ อารพฺภ อยํ กถา อุทปาทิ ‘‘กึ นุ โข อมจฺจปุตฺโต ปาสาทิโก, อภยตฺเถโรติ อุโภปิ เน เอกสฺมึ าเน โอโลเกสฺสามา’’ติ. าตกา อมจฺจปุตฺตํ อลงฺกริตฺวา มหาเจติยํ วนฺทาเปสฺสามาติ อคมํสุ. เถรมาตาปิ ปาสาทิกํ จีวรํ กาเรตฺวา ปุตฺตสฺส ปหิณิ, ‘‘ปุตฺโต เม เกเส ฉินฺทาเปตฺวา อิมํ จีวรํ ปารุปิตฺวา ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต มหาเจติยํ วนฺทตู’’ติ. อมจฺจปุตฺโต าติปริวุโต ปาจีนทฺวาเรน เจติยงฺคณํ อารุฬฺโห, อภยตฺเถโร ภิกฺขุสงฺฆปริวุโต ทกฺขิณทฺวาเรน เจติยงฺคณํ อารุหิตฺวา เจติยงฺคเณ เตน สทฺธึ สมาคนฺตฺวา อาห – ‘‘กึ ตฺวํ, อาวุโส, มหลฺลกตฺเถรสฺส สมฺมฏฺฏฺาเน กจวรํ ฉฑฺเฑตฺวา มยา สทฺธึ ยุคคฺคาหํ คณฺหาสี’’ติ. อตีตตฺตภาเว กิร อภยตฺเถโร มหลฺลกตฺเถโร นาม หุตฺวา โคจรคาเม เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชิ, อมจฺจปุตฺโต มหาอุปาสโก หุตฺวา สมฺมฏฺฏฺาเน กจวรํ คเหตฺวา ฉฑฺเฑสิ.

สตฺถุสาสนํ กตํ โหตีติ อิทํ สมฺมชฺชนวตฺตํ นาม พุทฺเธหิ วณฺณิตํ, ตสฺมา ตํ กโรนฺเตน สตฺถุสาสนํ กตํ โหติ. ตตฺริทํ วตฺถุ – อายสฺมา กิร สาริปุตฺโต หิมวนฺตํ คนฺตฺวา เอกสฺมึ ปพฺภาเร อสมฺมชฺชิตฺวาว นิโรธํ สมาปชฺชิตฺวา นิสีทิ. ภควา อาวชฺชนฺโต เถรสฺส อสมฺมชฺชิตฺวา นิสินฺนภาวํ ตฺวา อากาเสน คนฺตฺวา เถรสฺส ปุรโต อสมฺมฏฺฏฺาเน ปาทานิ ทสฺเสตฺวา ปจฺจาคฺฉิ. เถโร สมาปตฺติโต วุฏฺิโต ภควโต ปาทานิ ทิสฺวา พลวหิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺาเปตฺวา ชณฺณุเกหิ ปติฏฺาย ‘‘อสมฺมชฺชิตฺวา นิสินฺนภาวํ วต เม สตฺถา อฺาสิ, สงฺฆมชฺเฌ ทานิ โจทนํ กาเรสฺสามี’’ติ ทสพลสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วนฺทิตฺวา นิสีทิ. ภควา ‘‘กุหึ คโตสิ, สาริปุตฺตา’’ติ วตฺวา ‘‘น ปติรูปํ ทานิ เต มยฺหํ อนนฺตเร าเน ตฺวา วิจรนฺตสฺส อสมฺมชฺชิตฺวา นิสีทิตุ’’นฺติ อาห. ตโต ปฏฺาย เถโร คณฺิกปฏิมุฺจนฏฺาเนปิ ติฏฺนฺโต ปาเทน กจวรํ วิยูหิตฺวาว ติฏฺติ.

อตฺตโน ภาสปริยนฺตํ น อุคฺคณฺหาตีติ ‘‘อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ เอตฺตกํ สุตฺตํ อุปลพฺภติ, เอตฺตโก วินิจฺฉโย, เอตฺตกํ สุตฺตฺจ วินิจฺฉยฺจ วกฺขามี’’ติ เอวํ อตฺตโน ภาสปริยนฺตํ น อุคฺคณฺหาติ. ‘‘อยํ โจทกสฺส ปุริมกถา, อยํ ปจฺฉิมกถา, อยํ จุทิตกสฺส ปุริมกถา, อยํ ปจฺฉิมกถา, เอตฺตกํ คยฺหูปคํ, เอตฺตกํ น คยฺหูปค’’นฺติ เอวํ อนุคฺคณฺหนฺโต ปน ปรสฺส ภาสปริยนฺตํ น อุคฺคณฺหาติ นาม. อาปตฺตึ น ชานาตีติ ปาราชิกํ วา สงฺฆาทิเสสํ วาติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ นานากรณํ น ชานาติ. มูลนฺติ ทฺเว อาปตฺติยา มูลานิ กาโย จ วาจา จ, ตานิ น ชานาติ. สมุทยนฺติ ฉ อาปตฺติสมุฏฺานานิ อาปตฺติสมุทโย นาม, ตานิ น ชานาติ. ปาราชิกาทีนํ วตฺถุํ น ชานาตีติปิ วุตฺตํ โหติ. นิโรธนฺติ อยํ อาปตฺติ เทสนาย นิรุชฺฌติ, วูปสมฺมติ, อยํ วุฏฺาเนนาติ เอวํ อาปตฺตินิโรธํ น ชานาติ. สตฺต สมเถ อชานนฺโต ปน อาปตฺตินิโรธคามินิปฏิปทํ น ชานาติ.

อธิกรณปฺจเก อธิกรณํ นาม จตฺตาริ อธิกรณานิ. อธิกรณสฺส มูลํ นาม เตตฺตึส มูลานิ – วิวาทาธิกรณสฺส ทฺวาทส มูลานิ, อนุวาทาธิกรณสฺส จุทฺทส, อาปตฺตาธิกรณสฺส ฉ, กิจฺจาธิกรณสฺส เอกํ; ตานิ ปรโต อาวิ ภวิสฺสนฺติ. อธิกรณสมุทโย นาม อธิกรณสมุฏฺานํ. วิวาทาธิกรณํ อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ นิสฺสาย อุปฺปชฺชติ; อนุวาทาธิกรณํ จตสฺโส วิปตฺติโย; อาปตฺตาธิกรณํ สตฺตาปตฺติกฺขนฺเธ; กิจฺจาธิกรณํ จตฺตาริ สงฺฆกิจฺจานีติ อิมํ วิภาคํ น ชานาตีติ อตฺโถ. อธิกรณนิโรธํ น ชานาตีติ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน มูลามูลํ คนฺตฺวา วินิจฺฉยสมถํ ปาเปตุํ น สกฺโกติ; ‘‘อิทํ อธิกรณํ ทฺวีหิ, อิทํ จตูหิ, อิทํ ตีหิ อิทํ เอเกน สมเถน สมฺมตี’’ติ เอวํ สตฺต สมเถ อชานนฺโต ปน อธิกรณนิโรธคามินิปฏิปทํ น ชานาติ นาม. วตฺถุํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ ปาราชิกสฺส วตฺถุ, อิทํ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ เอวํ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ วตฺถุํ น ชานาติ. นิทานนฺติ ‘‘สตฺตนฺนํ นิทานานํ อิทํ สิกฺขาปทํ เอตฺถ ปฺตฺตํ, อิทํ เอตฺถา’’ติ น ชานาติ. ปฺตฺตึ น ชานาตีติ ตสฺมึ ตสฺมึ สิกฺขาปเท ปมปฺตฺตึ น ชานาติ. อนุปฺตฺตินฺติ ปุนปฺปุนํ ปฺตฺตึ น ชานาติ. อนุสนฺธิวจนปถนฺติ กถานุสนฺธิ-วินิจฺฉยานุสนฺธิวเสน วตฺถุํ น ชานาติ. ตฺตึ น ชานาตีติ สพฺเพน สพฺพํ ตฺตึ น ชานาติ. ตฺติยา กรณํ น ชานาตีติ ตฺติกิจฺจํ น ชานาติ, โอสารณาทีสุ นวสุ าเนสุ ตฺติกมฺมํ นาม โหติ, ตฺติทุติยตฺติจตุตฺถกมฺเมสุ ตฺติยา กมฺมปฺปตฺโต หุตฺวา ติฏฺตีติ น ชานาติ. น ปุพฺพกุสโล โหติ น อปรกุสโลติ ปุพฺเพ กเถตพฺพฺจ ปจฺฉา กเถตพฺพฺจ น ชานาติ, ตฺติ นาม ปุพฺเพ เปตพฺพา, ปจฺฉา น เปตพฺพาติปิ น ชานาติ. อกาลฺู จ โหตีติ กาลํ น ชานาติ, อนชฺฌิฏฺโ อยาจิโต ภาสติ, ตฺติกาลมฺปิ ตฺติเขตฺตมฺปิ ตฺติโอกาสมฺปิ น ชานาติ.

มนฺทตฺตา โมมูหตฺตาติ เกวลํ อฺาเณน โมมูหภาเวน ธุตงฺเค อานิสํสํ อชานิตฺวา. ปาปิจฺโฉติ เตน อรฺวาเสน ปจฺจยลาภํ ปตฺถยมาโน. ปวิเวกนฺติ กายจิตฺตอุปธิวิเวกํ. อิทมตฺถิตนฺติ อิมาย กลฺยาณาย ปฏิปตฺติยา อตฺโถ เอตสฺสาติ อิทมตฺถิ, อิทมตฺถิโน ภาโว อิทมตฺถิตา; ตํ อิทมตฺถิตํเยว นิสฺสาย น อฺํ กิฺจิ โลกามิสนฺติ อตฺโถ.

อุโปสถํ น ชานาตีติ นววิธํ อุโปสถํ น ชานาติ. อุโปสถกมฺมนฺติ อธมฺเมนวคฺคาทิเภทํ จตุพฺพิธํ อุโปสถกมฺมํ น ชานาติ. ปาติโมกฺขนฺติ ทฺเว มาติกา น ชานาติ. ปาติโมกฺขุทฺเทสนฺติ สพฺพมฺปิ นววิธํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ น ชานาติ. ปวารณนฺติ นววิธํ ปวารณํ น ชานาติ. ปวารณากมฺมํ อุโปสถกมฺมสทิสเมว.

อปาสาทิกปฺจเก อปาสาทิกนฺติ กายทุจฺจริตาทิ อกุสลกมฺมํ วุจฺจติ. ปาสาทิกนฺติ กายสุจริตาทิ กุสลกมฺมํ วุจฺจติ. อติเวลนฺติ เวลํ อติกฺกมฺม พหุตรํ กาลํ กุเลสุ อปฺปํ วิหาเรติ อตฺโถ. โอตาโรติ กิเลสานํ อนฺโต โอตรณํ. สํกิลิฏฺนฺติ ทุฏฺุลฺลาปตฺติกายสํสคฺคาทิเภทํ. วิสุทฺธิปฺจเกปวารณาคฺคหเณน นววิธาปิ ปวารณา เวทิตพฺพา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

ปฺจกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

ฉกฺกวารวณฺณนา

๓๒๖. ฉกฺเกสุ – ฉ สามีจิโยติ ‘‘โส จ ภิกฺขุ อนพฺภิโต, เต จ ภิกฺขู คารยฺหา, อยํ ตตฺถ สามีจิ’’, ‘‘ยุฺชนฺตายสฺมนฺโต สกํ, มา โว สกํ วินสฺสาติ อยํ ตตฺถ สามีจิ’’, ‘‘อยํ เต ภิกฺขุ ปตฺโต ยาว เภทนาย ธาเรตพฺโพติ อยํ ตตฺถ สามีจิ’’, ‘‘ตโต นีหริตฺวา ภิกฺขูหิ สทฺธึ สํวิภชิตพฺพํ, อยํ ตตฺถ สามีจิ’’, ‘‘อฺาตพฺพํ ปริปุจฺฉิตพฺพํ ปริปฺหิตพฺพํ, อยํ ตตฺถ สามีจิ’’, ‘‘ยสฺส ภวิสฺสติ โส หริสฺสตีติ อยํ ตตฺถ สามีจี’’ติ อิมา ภิกฺขุปาติโมกฺเขเยว ฉ สามีจิโย. ฉ เฉทนกาติ ปฺจเก วุตฺตา ปฺจ ภิกฺขุนีนํ อุทกสาฏิกาย สทฺธึ ฉ. ฉหากาเรหีติ อลชฺชิตา อฺาณตา กุกฺกุจฺจปกตตา อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตา สติสมฺโมสาติ. ตตฺถ เอกรตฺตฉารตฺตสตฺตาหาติกฺกมาทีสุ อาปตฺตึ สติสมฺโมเสน อาปชฺชติ. เสสํ วุตฺตนยเมว. ฉ อานิสํสา วินยธเรติ ปฺจเก วุตฺตา ปฺจ ตสฺสาเธยฺโย อุโปสโถติ อิมินา สทฺธึ ฉ.

ฉ ปรมานีติ ‘‘ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพํ, มาสปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตํ จีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ, สนฺตรุตฺตรปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตโต จีวรํ สาทิตพฺพํ, ฉกฺขตฺตุปรมํ ตุณฺหีภูเตน อุทฺทิสฺส าตพฺพํ, นวํ ปน ภิกฺขุนา สนฺถตํ การาเปตฺวา ฉพฺพสฺสานิ ธาเรตพฺพํ ฉพฺพสฺสปรมตา ธาเรตพฺพํ, ติโยชนปรมํ สหตฺถา ธาเรตพฺพานิ, ทสาหปรมํ อติเรกปตฺโต ธาเรตพฺโพ, สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ปริภุฺชิตพฺพานิ, ฉารตฺตปรมํ เตน ภิกฺขุนา เตน จีวเรน วิปฺปวสิตพฺพํ, จตุกฺกํสปรมํ, อฑฺฒเตยฺยกํสปรมํ, ทฺวงฺคุลปพฺพปรมํ อาทาตพฺพํ, อฏฺงฺคุลปรมํ มฺจปฏิปาทกํ, อฏฺงฺคุลปรมํ ทนฺตกฏฺ’’นฺติ อิมานิ จุทฺทส ปรมานิ. ตตฺถ ปมานิ ฉ เอกํ ฉกฺกํ, ตโต เอกํ อปเนตฺวา เสเสสุ เอเกกํ ปกฺขิปิตฺวาติอาทินา นเยน อฺานิปิ ฉกฺกานิ กาตพฺพานิ.

อาปตฺติโยติ ตีณิ ฉกฺกานิ อนฺตรเปยฺยาเล วุตฺตานิ. ฉ กมฺมานีติ ตชฺชนีย-นิยสฺส-ปพฺพาชนีย-ปฏิสารณียานิ จตฺตาริ, อาปตฺติยา อทสฺสเน จ อปฺปฏิกมฺเม จ วุตฺตทฺวยมฺปิ เอกํ, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค เอกนฺติ ฉ. นหาเนติ โอเรนฑฺฒมาสํ นหาเน; วิปฺปกตจีวราทิฉกฺกทฺวยํ กถินกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

ฉกฺกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

สตฺตกวารวณฺณนา

๓๒๗. สตฺตเกสุ – สตฺต สามีจิโยติ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ ฉสุ ‘‘สา จ ภิกฺขุนี อนพฺภิตา, ตา จ ภิกฺขุนิโย คารยฺหา, อยํ ตตฺถ สามีจี’’ติ อิมํ ปกฺขิปิตฺวา สตฺต เวทิตพฺพา. สตฺต อธมฺมิกา ปฏิฺาตกรณาติ ‘‘ภิกฺขุ ปาราชิกํ อชฺฌาปนฺโน โหติ, ปาราชิเกน โจทิยมาโน ‘สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปนฺโนมฺหี’ติ ปฏิชานาติ, ตํ สงฺโฆ สงฺฆาทิเสเสน กาเรติ, อธมฺมิกํ ปฏิฺาตกรณ’’นฺติ เอวํ สมถกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺา. ธมฺมิกาปิ ตตฺเถว นิทฺทิฏฺา. สตฺตนฺนํ อนาปตฺติ สตฺตาหกรณีเยน คนฺตุนฺติ วสฺสูปนายิกกฺขนฺธเก วุตฺตํ. สตฺตานิสํสา วินยธเรติ ‘‘ตสฺสาเธยฺโย อุโปสโถ ปวารณา’’ติ อิเมหิ สทฺธึ ปฺจเก วุตฺตา ปฺจ สตฺต โหนฺติ. สตฺต ปรมานีติ ฉกฺเก วุตฺตานิเยว สตฺตกวเสน โยเชตพฺพานิ. กตจีวรนฺติอาทีนิ ทฺเว สตฺตกานิ กถินกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺานิ.

ภิกฺขุสฺส น โหติ อาปตฺติ ทฏฺพฺพา, ภิกฺขุสฺส โหติ อาปตฺติ ทฏฺพฺพา, ภิกฺขุสฺส โหติ อาปตฺติ ปฏิกาตพฺพาติ อิมานิ ตีณิ สตฺตกานิ, ทฺเว อธมฺมิกานิ, เอกํ ธมฺมิกํ; ตานิ ตีณิปิ จมฺเปยฺยเก นิทฺทิฏฺานิ. อสทฺธมฺมาติ อสตํ ธมฺมา, อสนฺโต วา ธมฺมา; อโสภนา หีนา ลามกาติ อตฺโถ. สทฺธมฺมาติ สตํ พุทฺธาทีนํ ธมฺมา; สนฺโต วา ธมฺมา สุนฺทรา อุตฺตมาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

สตฺตกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

อฏฺกวารวณฺณนา

๓๒๘. อฏฺเกสุ อฏฺานิสํเสติ ‘‘น มยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธึ อุโปสถํ กริสฺสาม, วินา อิมินา ภิกฺขุนา อุโปสถํ กริสฺสาม, น มยํ อิมินา ภิกฺขุนา สทฺธึ ปวาเรสฺสาม, สงฺฆกมฺมํ กริสฺสาม, อาสเน นิสีทิสฺสาม, ยาคุปาเน นิสีทิสฺสาม, ภตฺตคฺเค นิสีทิสฺสาม, เอกจฺฉนฺเน วสิสฺสาม, ยถาวุฑฺฒํ อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กริสฺสาม, วินา อิมินา ภิกฺขุนา กริสฺสามา’’ติ เอวํ โกสมฺพกกฺขนฺธเก วุตฺเต อานิสํเส. ทุติยอฏฺเกปิ เอเสว นโย, ตมฺปิ หิ เอวเมว โกสมฺพกกฺขนฺธเก วุตฺตํ.

อฏฺ ยาวตติยกาติ ภิกฺขูนํ เตรสเก จตฺตาโร, ภิกฺขุนีนํ สตฺตรสเก ภิกฺขูหิ อสาธารณา จตฺตาโรติ อฏฺ. อฏฺหากาเรหิ กุลานิ ทูเสตีติ กุลานิ ทูเสติ ปุปฺเผน วา ผเลน วา จุณฺเณน วา มตฺติกาย วา ทนฺตกฏฺเน วา เวฬุยา วา เวชฺชิกาย วา ชงฺฆเปสนิเกน วาติ อิเมหิ อฏฺหิ. อฏฺ มาติกา จีวรกฺขนฺธเก, อปรา อฏฺ กถินกฺขนฺธเก วุตฺตา. อฏฺหิ อสทฺธมฺเมหีติ ลาเภน อลาเภน ยเสน อยเสน สกฺกาเรน อสกฺกาเรน ปาปิจฺฉตาย ปาปมิตฺตตาย. อฏฺ โลกธมฺมา นาม ลาเภ สาราโค, อลาเภ ปฏิวิโรโธ; เอวํ ยเส อยเส, ปสํสาย นินฺทาย, สุเข สาราโค, ทุกฺเข ปฏิวิโรโธติ. อฏฺงฺคิโก มุสาวาโทติ ‘‘วินิธาย สฺ’’นฺติ อิมินา สทฺธึ ปาฬิยํ อาคเตหิ สตฺตหีติ อฏฺหิ องฺเคหิ อฏฺงฺคิโก.

อฏฺ อุโปสถงฺคานีติ –

‘‘ปาณํ น หเน น จาทินฺนมาทิเย,

มุสา น ภาเส น จ มชฺชโป สิยา;

อพฺรหฺมจริยา วิรเมยฺย เมถุนา,

รตฺตึ น ภุฺเชยฺย วิกาลโภชนํ.

‘‘มาลํ น ธาเร น จ คนฺธมาจเร,

มฺเจ ฉมายํว สเยถ สนฺถเต;

เอตฺหิ อฏฺงฺคิกมาหุโปสถํ,

พุทฺเธน ทุกฺขนฺตคุนา ปกาสิต’’นฺติ. (อ. นิ. ๓.๗๑);

เอวํ วุตฺตานิ อฏฺ. อฏฺ ทูเตยฺยงฺคานีติ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โสตา จ โหติ สาเวตา จา’’ติอาทินา นเยน สงฺฆเภทเก วุตฺตานิ. ติตฺถิยวตฺตานิ มหาขนฺธเก นิทฺทิฏฺานิ. อนติริตฺตาอติริตฺตา จ ปวารณาสิกฺขาปเท นิทฺทิฏฺา. อฏฺนฺนํ ปจฺจุฏฺาตพฺพนฺติ ภตฺตคฺเค วุฑฺฒภิกฺขุนีนํ, อาสนมฺปิ ตาสํเยว ทาตพฺพํ. อุปาสิกาติ วิสาขา. อฏฺานิสํสา วินยธเรติ ปฺจเก วุตฺเตสุ ปฺจสุ ‘‘ตสฺสาเธยฺโย อุโปสโถ, ปวารณา, สงฺฆกมฺม’’นฺติ อิเม ตโย ปกฺขิปิตฺวา อฏฺ เวทิตพฺพา. อฏฺ ปรมานีติ ปุพฺเพ วุตฺตปรมาเนว อฏฺกวเสน โยเชตฺวา เวทิตพฺพานิ. อฏฺสุ ธมฺเมสุ สมฺมา วตฺติตพฺพนฺติ ‘‘น ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน อุโปสโถ เปตพฺโพ, น ปวารณา เปตพฺพา’’ติอาทินา นเยน สมถกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺเสุ อฏฺสุ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

อฏฺกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

นวกวารวณฺณนา

๓๒๙. นวเกสุ – นว อาฆาตวตฺถูนีติ ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทีนิ นว. นว อาฆาตปฏิวินยาติ ‘‘อนตฺถํ เม อจริ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ อาฆาตํ ปฏิวิเนตี’’ติอาทีนิ นว. นว วินีตวตฺถูนีติ นวหิ อาฆาตวตฺถูหิ อารติ วิรติ ปฏิวิรติ เสตุฆาโต. นวหิ สงฺโฆ ภิชฺชตีติ ‘‘นวนฺนํ วา, อุปาลิ, อติเรกนวนฺนํ วา สงฺฆราชิ เจว โหติ สงฺฆเภโท จา’’ติ. นว ปรมานีติ ปุพฺเพ วุตฺตปรมาเนว นวกวเสน โยเชตฺวา เวทิตพฺพานิ. นว ตณฺหามูลกา นาม ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, วินิจฺฉยํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค, ฉนฺทราคํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํ, อชฺโฌสานํ ปฏิจฺจ ปริคฺคโห, ปริคฺคหํ ปฏิจฺจ มจฺฉริยํ, มจฺฉริยํ ปฏิจฺจ อารกฺขา, อารกฺขาธิกรณํ ทณฺฑาทานสตฺถาทานกลหวิคฺคหวิวาทตุวํตุวํเปสุฺมุสาวาทา. นว วิธมานาติ ‘‘เสยฺยสฺส เสยฺโยหมสฺมี’’ติมานาทโย. นว จีวรานีติ ติจีวรนฺติ วา วสฺสิกสาฏิกาติ วาติอาทินา นเยน วุตฺตานิ. น วิกปฺเปตพฺพานีติ อธิฏฺิตกาลโต ปฏฺาย น วิกปฺเปตพฺพานิ. นว อธมฺมิกานิ ทานานีติ สงฺฆสฺส ปริณตํ อฺสงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา ปริณาเมติ, เจติยสฺส ปริณตํ อฺเจติยสฺส วา สงฺฆสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา ปริณาเมติ, ปุคฺคลสฺส ปริณตํ อฺปุคฺคลสฺส วา สงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา ปริณาเมตีติ เอวํ วุตฺตานิ.

นว ปฏิคฺคหปริโภคาติ เอเตสํเยว ทานานํ ปฏิคฺคหา จ ปริโภคา จ. ตีณิ ธมฺมิกานิ ทานานีติ สงฺฆสฺส นินฺนํ สงฺฆสฺเสว เทติ, เจติยสฺส นินฺนํ เจติยสฺเสว, ปุคฺคลสฺส นินฺนํ ปุคฺคลสฺเสว เทตีติ อิมานิ ตีณิ. ปฏิคฺคหปฏิโภคาปิ เตสํเยว ปฏิคฺคหา จ ปริโภคา จ. นว อธมฺมิกา สฺตฺติโยติ อธมฺมวาทิปุคฺคโล, อธมฺมวาทิสมฺพหุลา, อธมฺมวาทิสงฺโฆติ เอวํ ตีณิ ติกานิ สมถกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺานิ. ธมฺมิกา สฺตฺติโยปิ ธมฺมวาที ปุคฺคโลติอาทินา นเยน ตตฺเถว นิทฺทิฏฺา. อธมฺมกมฺเม ทฺเว นวกานิ โอวาทวคฺคสฺส ปมสิกฺขาปทนิทฺเทเส ปาจิตฺติยวเสน วุตฺตานิ. ธมฺมกมฺเม ทฺเว นวกานิ ตตฺเถว ทุกฺกฏวเสน วุตฺตานิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

นวกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

ทสกวารวณฺณนา

๓๓๐. ทสเกสุ – ทส อาฆาตวตฺถูนีติ นวเกสุ วุตฺตานิ นว ‘‘อฏฺาเน วา ปน อาฆาโต ชายตี’’ติ อิมินา สทฺธึ ทส โหนฺติ. อาฆาตปฏิวินยาปิ ตตฺถ วุตฺตา นว ‘‘อฏฺาเน วา ปน อาฆาโต ชายติ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ อาฆาตํ ปฏิวิเนตี’’ติ อิมินา สทฺธึ ทส เวทิตพฺพา. ทส วินีตวตฺถูนีติ ทสหิ อาฆาตวตฺถูหิ วิรติสงฺขาตานิ ทส. ทสวตฺถุกา มิจฺฉาทิฏฺีติ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิวเสน เวทิตพฺพา, ‘‘อตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิวเสน สมฺมาทิฏฺิ, ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทินา วเสน ปน อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ เวทิตพฺพา. ทส มิจฺฉตฺตาติ มิจฺฉาทิฏฺิอาทโย มิจฺฉาวิมุตฺติปริโยสานา, วิปรีตา สมฺมตฺตา. สลากคฺคาหา สมถกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺา.

ทสหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ อุพฺพาหิกาย สมฺมนฺนิตพฺโพติ ‘‘สีลวา โหตี’’ติอาทินา นเยน สมถกฺขนฺธเก วุตฺเตหิ ทสหิ. ทส อาทีนวา ราชนฺเตปุรปฺปเวสเน ราชสิกฺขาปเท นิทฺทิฏฺา. ทส ทานวตฺถูนีติ อนฺนํ ปานํ วตฺถํ ยานํ มาลา คนฺธํ วิเลปนํ เสยฺยาวสถํ ปทีเปยฺยํ. ทส รตนานีติ มุตฺตามณิเวฬุริยาทีนิ. ทส ปํสุกูลานีติ โสสานิกํ, ปาปณิกํ, อุนฺทูรกฺขายิตํ, อุปจิกกฺขายิตํ, อคฺคิทฑฺฒํ, โคขายิตํ, อชิกกฺขายิตํ, ถูปจีวรํ, อาภิเสกิยํ, ภตปฏิยาภตนฺติ เอเตสุ อุปสมฺปนฺเนน อุสฺสุกฺกํ กาตพฺพํ. ทส จีวรธารณาติ ‘‘สพฺพนีลกานิ จีวรานิ ธาเรนฺตี’’ติ วุตฺตวเสน ทสาติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. มหาอฏฺกถายํ ปน ‘‘นวสุ กปฺปิยจีวเรสุ อุทกสาฏิกํ วา สงฺกจฺจิกํ วา ปกฺขิปิตฺวา ทสา’’ติ วุตฺตํ.

อวนฺทนียปุคฺคลา เสนาสนกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺา. ทส อกฺโกสวตฺถูนิ โอมสวาเท นิทฺทิฏฺานิ. ทส อาการา เปสุฺสิกฺขาปเท นิทฺทิฏฺา. ทส เสนาสนานีติ มฺโจ, ปีํ, ภิสิ, พิมฺโพหนํ, จิมิลิกา, อุตฺตรตฺถรณํ, ตฏฺฏิกา, จมฺมขณฺโฑ, นิสีทนํ, ติณสนฺถาโร, ปณฺณสนฺถาโรติ. ทส วรานิ ยาจึสูติ วิสาขา อฏฺ, สุทฺโธทนมหาราชา เอกํ, ชีวโก เอกํ. ยาคุอานิสํสาอกปฺปิยมํสานิ จ เภสชฺชกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺานิ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

ทสกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

เอกาทสกวารวณฺณนา

๓๓๑. เอกาทสเกสุ – เอกาทสาติ ปณฺฑกาทโย เอกาทส. เอกาทส ปาทุกาติ ทส รตนมยา, เอกา กฏฺปาทุกา. ติณปาทุกมุฺชปาทุกปพฺพชปาทุกาทโย ปน กฏฺปาทุกสงฺคหเมว คจฺฉนฺติ. เอกาทส ปตฺตาติ ตมฺพโลหมเยน วา ทารุมเยน วา สทฺธึ ทส รตนมยา. เอกาทส จีวรานีติ สพฺพนีลกาทีนิ เอกาทส. ยาวตติยกาติ อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา ภิกฺขุนี, สงฺฆาทิเสสา อฏฺ, อริฏฺโ, จณฺฑกาฬีติ. เอกาทส อนฺตรายิกา นาม ‘‘นสิ อนิมิตฺตา’’ติ อาทโย. เอกาทส จีวรานิ อธิฏฺาตพฺพานีติ ติจีวรํ, วสฺสิกสาฏิกา, นิสีทนํ, ปจฺจตฺถรณํ, กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ, มุขปุฺฉนโจฬํ, ปริกฺขารโจฬํ, อุทกสาฏิกา, สงฺกจฺจิกาติ. น วิกปฺเปตพฺพานีติ เอตาเนว อธิฏฺิตกาลโต ปฏฺาย น วิกปฺเปตพฺพานิ. คณฺิกา วิธา จ สุตฺตมเยน สทฺธึ เอกาทส โหนฺติ, เต สพฺเพ ขุทฺทกกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺา. ปถวิโย ปถวิสิกฺขาปเท นิทฺทิฏฺา. นิสฺสยปฏิปสฺสทฺธิโย อุปชฺฌายมฺหา ปฺจ, อาจริยมฺหา ฉ; เอวํ เอกาทส. อวนฺทิยปุคฺคลา นคฺเคน สทฺธึ เอกาทส, เต สพฺเพ เสนาสนกฺขนฺธเก นิทฺทิฏฺา. เอกาทส ปรมานิ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ จุทฺทสสุ เอกาทสกวเสน โยเชตฺวา เวทิตพฺพานิ. เอกาทส วรานีติ มหาปชาปติยา ยาจิตวเรน สทฺธึ ปุพฺเพ วุตฺตานิ ทส. เอกาทส สีมาโทสาติ ‘‘อติขุทฺทกํ สีมํ สมฺมนฺนนฺตี’’ติอาทินา นเยน กมฺมวคฺเค อาคมิสฺสนฺติ.

อกฺโกสกปริภาสเก ปุคฺคเล เอกาทสาทีนวา นาม ‘‘โย โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ อกฺโกสโก ปริภาสโก อริยูปวาที, สพฺรหฺมจารีนํ อฏฺานเมตํ อนวกาโส ยํ โส เอกาทสนฺนํ พฺยสนานํ อฺตรํ พฺยสนํ น นิคจฺเฉยฺย. กตเมสํ เอกาทสนฺนํ? อนธิคตํ นาธิคจฺฉติ, อธิคตา ปริหายติ, สทฺธมฺมสฺส น โวทายนฺติ, สทฺธมฺเมสุ วา อธิมานิโก โหติ, อนภิรโต วา พฺรหฺมจริยํ จรติ, อฺตรํ วา สํกิลิฏฺํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, สิกฺขํ วา ปจฺจกฺขาย หีนายาวตฺตติ, คาฬฺหํ วา โรคาตงฺกํ ผุสติ, อุมฺมาทํ วา ปาปุณาติ จิตฺตกฺเขปํ วา, สมฺมูฬฺโห กาลํ กโรติ, กายสฺส เภทา ปรมฺมรณา อปายํ ทุคฺคตึ วินิปาตํ นิรยํ อุปปชฺชตี’’ติ (อ. นิ. ๑๑.๖). เอตฺถ จ สทฺธมฺโมติ พุทฺธวจนํ อธิปฺเปตํ.

อาเสวิตายาติ อาทิโต ปฏฺาย เสวิตาย. ภาวิตายาติ นิปฺผาทิตาย วฑฺฒิตาย

วา. พหุลีกตายาติ ปุนปฺปุนํ กตาย. ยานีกตายาติ สุยุตฺตยานสทิสาย กตาย. วตฺถุกตายาติ ยถา ปติฏฺา โหติ; เอวํ กตาย. อนุฏฺิตายาติ อนุ อนุ ปวตฺติตาย; นิจฺจาธิฏฺิตายาติ อตฺโถ. ปริจิตายาติ สมนฺตโต จิตาย; สพฺพทิสาสุ จิตาย อาจิตาย ภาวิตาย อภิวฑฺฒิตายาติ อตฺโถ. สุสมารทฺธายาติ สุฏฺุ สมารทฺธาย; วสีภาวํ อุปนีตายาติ อตฺโถ. น ปาปกํ สุปินนฺติ ปาปกเมว น ปสฺสติ, ภทฺรกํ ปน วุฑฺฒิการณภูตํ ปสฺสติ. เทวตา รกฺขนฺตีติ อารกฺขเทวตา ธมฺมิกํ รกฺขํ ปจฺจุปฏฺาเปนฺติ. ตุวฏํ จิตฺตํ สมาธิยตีติ ขิปฺปํ จิตฺตํ สมาธิยติ. อุตฺตริ อปฺปฏิวิชฺฌนฺโตติ เมตฺตาฌานโต อุตฺตรึ อรหตฺตํ อสจฺฉิกโรนฺโต เสโข วา ปุถุชฺชโน วา หุตฺวา กาลํ กโรนฺโต พฺรหฺมโลกูปโค โหติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

เอกาทสกวารวณฺณนา ปริโยสานา

เอกุตฺตริกวณฺณนา นิฏฺิตา.

อุโปสถาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนา

๓๓๒. ‘‘อุโปสถกมฺมสฺส โก อาที’’ติอาทีนํ ปุจฺฉานํ วิสฺสชฺชเน สามคฺคี อาทีติ ‘‘อุโปสถํ กริสฺสามา’’ติ สีมํ โสเธตฺวา ฉนฺทปาริสุทฺธึ อาหริตฺวา สนฺนิปติตานํ กายสามคฺคี อาทิ. กิริยา มชฺเฌติ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา ปาติโมกฺขโอสารณกิริยา มชฺเฌ. นิฏฺานํ ปริโยสานนฺติ ‘‘ตตฺถ สพฺเพเหว สมคฺเคหิ สมฺโมทมาเนหิ อวิวทมาเนหิ สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ อิทํ ปาติโมกฺขนิฏฺานํ ปริโยสานํ. ปวารณากมฺมสฺส สามคฺคี อาทีติ ‘‘ปวารณํ กริสฺสามา’’ติ สีมํ โสเธตฺวา ฉนฺทปวารณํ อาหริตฺวา สนฺนิปติตานํ กายสามคฺคี อาทิ. กิริยา มชฺเฌติ ปวารณาตฺติ จ ปวารณากถา จ มชฺเฌ, สงฺฆนวกสฺส ‘‘ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ วจนํ ปริโยสานํ. ตชฺชนียกมฺมาทีสุ วตฺถุ นาม เยน วตฺถุนา กมฺมารโห โหติ, ตํ วตฺถุ. ปุคฺคโลติ เยน ตํ วตฺถุ กตํ, โส ปุคฺคโล. กมฺมวาจา ปริโยสานนฺติ ‘‘กตํ สงฺเฆน อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ตชฺชนียกมฺมํ, ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ เอวํ ตสฺสา ตสฺสา กมฺมวาจาย อวสานวจนํ ปริโยสานํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ

อุโปสถาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อตฺถวสปกรณาวณฺณนา

๓๓๔. อตฺถวสปกรเณ – ทส อตฺถวเสติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ ตํ ปมปาราชิกวณฺณนายเมว วุตฺตํ. ยํ สงฺฆสุฏฺุ ตํ สงฺฆผาสูติอาทีสุ อุปริมํ อุปริมํ ปทํ เหฏฺิมสฺส เหฏฺิมสฺส ปทสฺส อตฺโถ.

อตฺถสตํ ธมฺมสตนฺติอาทิมฺหิ ปน ยเทตํ ทสสุ ปเทสุ เอเกกํ มูลํ กตฺวา ทสกฺขตฺตุํ โยชนาย ปทสตํ วุตฺตํ. ตตฺถ ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส ปทสฺส วเสน อตฺถสตํ ปุริมสฺส ปุริมสฺส วเสน ธมฺมสตํ เวทิตพฺพํ. อถ วา เย ทส อตฺถวเส ปฏิจฺจ ตถาคเตน สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, เย ปุพฺเพ ปมปาราชิกวณฺณนายํ ‘‘ตตฺถ สงฺฆสุฏฺุตา นาม สงฺฆสฺส สุฏฺุภาโว ‘สุฏฺุ เทวา’ติ อาคตฏฺาเน วิย ‘สุฏฺุ ภนฺเต’ติ วจนสมฺปฏิจฺฉนภาโว, โย จ ตถาคตสฺส วจนํ สมฺปฏิจฺฉติ, ตสฺส ตํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย โหติ, ตสฺมา สงฺฆสฺส ‘สุฏฺุ ภนฺเต’ติ มม วจนสมฺปฏิจฺฉนตฺถํ ปฺเปสฺสามิ อสมฺปฏิจฺฉเน อาทีนวํ สมฺปฏิจฺฉเน จ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา น พลกฺกาเรน อภิภวิตฺวาติ เอตมตฺถํ อาวิกโรนฺโต อาห – สงฺฆสุฏฺุตายา’’ติ เอวมาทินา นเยน วณฺณิตา, เตสํ อิธ ทสกฺขตฺตุํ อาคตตฺตา อตฺถสตํ ตทตฺถโชตกานฺจ ปทานํ วเสน ธมฺมสตํ เวทิตพฺพํ. อิทานิ อตฺถโชตกานํ นิรุตฺตีนํ วเสน นิรุตฺติสตํ, ธมฺมภูตานํ นิรุตฺตีนํ วเสน นิรุตฺติสตนฺติ ทฺเว นิรุตฺติสตานิ, อตฺถสเต าณสตํ, ธมฺมสเต าณสตํ, ทฺวีสุ นิรุตฺติสเตสุ ทฺเว าณสตานีติ จตฺตาริ าณสตานิ จ เวทิตพฺพานิ.

‘‘อตฺถสตํ ธมฺมสตํ, ทฺเว นิรุตฺติสตานิ;

จตฺตาริ าณสตานิ, อตฺถวเส ปกรเณ’’ติ.

อิติ หิ ยํ วุตฺตํ, อิทเมตํ ปฏิจฺจ วุตฺตนฺติ.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย

มหาวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

ปมคาถาสงฺคณิกํ

สตฺตนคเรสุ ปฺตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๓๕. เอกํสํ จีวรํ กตฺวาติ เอกสฺมึ อํสกูเฏ จีวรํ กตฺวา; สาธุกํ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวาติ อตฺโถ. ปคฺคณฺหิตฺวาน อฺชลินฺติ ทสนขสโมธานสมุชฺชลํ อฺชลึ อุกฺขิปิตฺวา. อาสีสมานรูโป วาติ ปจฺจาสีสมานรูโป วิย. กิสฺส ตฺวํ อิธ มาคโตติ เกน การเณน กิมตฺถํ ปตฺถยมาโน ตฺวํ อิธ อาคโต. โก เอวมาห? สมฺมาสมฺพุทฺโธ. กํ เอวมาห? อายสฺมนฺตํ อุปาลึ. อิติ อายสฺมา อุปาลิ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ทฺวีสุ วินเยสู’’ติ อิมํ คาถํ ปุจฺฉิ. อถสฺส ภควา ‘‘ภทฺทโก เต อุมฺมงฺโค’’ติอาทีนิ วตฺวา ตํ วิสฺสชฺเชสิ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อิติ อิเม สพฺพปฺเห พุทฺธกาเล อุปาลิตฺเถโร ปุจฺฉิ. ภควา พฺยากาสิ. สงฺคีติกาเล ปน มหากสฺสปตฺเถโร ปุจฺฉิ. อุปาลิตฺเถโร พฺยากาสิ.

ตตฺถ ภทฺทโก เต อุมฺมงฺโคติ ภทฺทกา เต ปฺหา; ปฺหา หิ อวิชฺชนฺธการโต อุมฺมุชฺชิตฺวา ิตตฺตา ‘‘อุมฺมงฺโค’’ติ วุจฺจติ. ตคฺฆาติ การณตฺเถ นิปาโต. ยสฺมา มํ ปุจฺฉสิ, ตสฺมา เต อหมกฺขิสฺสนฺติ อตฺโถ. สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ วา, ‘‘ตคฺฆา’’ติ หิ อิมินา วจนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อกฺขิสฺสนฺติ อาห. ‘‘สมาทหิตฺวา วิสิพฺเพนฺติ, สามิเสน, สสิตฺถก’’นฺติ อิมานิ ตีณิเยว สิกฺขาปทานิ ภคฺเคสุ ปฺตฺตานิ.

จตุวิปตฺติวณฺณนา

๓๓๖. ยํ ตํ ปุจฺฉิมฺหาติ ยํ ตฺวํ อปุจฺฉิมฺหา. อกิตฺตยีติ อภาสิ. โนติ อมฺหากํ. ตํ ตํ พฺยากตนฺติ ยํ ยํ ปุฏฺํ, ตํ ตเทว พฺยากตํ. อนฺถาติ อฺถา อกตฺวา พฺยากตํ.

เย ทุฏฺุลฺลา สา สีลวิปตฺตีติ เอตฺถ กิฺจาปิ สีลวิปตฺติ นาม ปฺเห นตฺถิ, อถ โข ทุฏฺุลฺลํ วิสฺสชฺเชตุกามตาเยตํ วุตฺตํ. จตูสุ หิ วิปตฺตีสุ ทุฏฺุลฺลํ เอกาย วิปตฺติยา สงฺคหิตํ, อทุฏฺุลฺลํ ตีหิ วิปตฺตีหิ สงฺคหิตํ. ตสฺมา ‘‘เย ทุฏฺุลฺลา สา สีลวิปตฺตี’’ติ วตฺวา ตเมว วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปาราชิกํ สงฺฆาทิเสโส สีลวิปตฺตีติ วุจฺจตี’’ติ อาห.

อิทานิ ติสฺสนฺนํ วิปตฺตีนํ วเสน อทุฏฺุลฺลํ ทสฺเสตุํ ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ โย จายํ, อกฺโกสติ หสาธิปฺปาโยติ อิทํ ทุพฺภาสิตสฺส วตฺถุทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.

อพฺภาจิกฺขนฺตีติ ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามี’’ติ วทนฺตา อพฺภาจิกฺขนฺติ.

อยํ สา อาชีววิปตฺติสมฺมตาติ อยํ ฉหิ สิกฺขาปเทหิ สงฺคหิตา อาชีววิปตฺติ นาม จตุตฺถา วิปตฺติ สมฺมตาติ เอตฺตาวตา ‘‘อทุฏฺุลฺล’’นฺติ อิทํ วิสฺสชฺชิตํ โหติ.

อิทานิ ‘‘เย จ ยาวตติยกา’’ติ ปฺหํ วิสฺสชฺเชตุํ ‘‘เอกาทสา’’ติอาทิมาห.

เฉทนกาทิวณฺณนา

๓๓๗. ยสฺมา ปน ‘‘เย จ ยาวตติยกา’’ติ อยํ ปฺโห ‘‘เอกาทส ยาวตติยกา’’ติ เอวํ สงฺขาวเสน วิสฺสชฺชิโต, ตสฺมา สงฺขานุสนฺธิวเสเนว ‘‘กติ เฉทนกานี’’ติอาทิเก อฺเ อนฺตราปฺเห ปุจฺฉิ. เตสํ วิสฺสชฺชนตฺถํ ‘‘ฉ เฉทนกานี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘เอกํ เภทนกํ, เอกํ อุทฺทาลนกํ, โสทส ชานนฺติ ปฺตฺตา’’ติ อิทเมว อปุพฺพํ. เสสํ มหาวคฺเค วิภตฺตเมว. ยํ ปเนตํ อปุพฺพํ ตตฺถ เอกํ เภทนกนฺติ สูจิฆรํ. เอกํ อุทฺทาลนกนฺติ ตูโลนทฺธมฺจปีํ. โสทสาติ โสฬส. ชานนฺติ ปฺตฺตาติ ‘‘ชาน’’นฺติ เอวํ วตฺวา ปฺตฺตา, เต เอวํ เวทิตพฺพา – ‘‘ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ อตฺตโน ปริณาเมยฺย, ชานํ ปุพฺพุปคตํ ภิกฺขุํ อนุปขชฺช นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ชานํ สปฺปาณกํ อุทกํ ติณํ วา มตฺติกํ วา สิฺเจยฺย วา สิฺจาเปยฺย วา, ชานํ ภิกฺขุนิปริปาจิตํ ปิณฺฑปาตํ ภุฺเชยฺย, ชานํ อาสาทนาเปกฺโข ภุตฺตสฺมึ ปาจิตฺติยํ, ชานํ สปฺปาณกํ อุทกํ ปริภุฺเชยฺย, ชานํ ยถาธมฺมํ นิหตาธิกรณํ, ชานํ ทุฏฺุลฺลํ อาปตฺตึ ปฏิจฺฉาเทยฺย, ชานํ อูนวีสติวสฺสํ ปุคฺคลํ อุปสมฺปาเทยฺย, ชานํ เถยฺยสตฺเถน สทฺธึ, ชานํ ตถาวาทินา ภิกฺขุนา อกตานุธมฺเมน, ชานํ ตถานาสิตํ สมณุทฺเทสํ, ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ ปุคฺคลสฺส ปริณาเมยฺย, ชานํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺนํ ภิกฺขุนึ เนว อตฺตนา ปฏิโจเทยฺย, ชานํ โจรึ วชฺฌํ วิทิตํ อนปโลเกตฺวา, ชานํ สภิกฺขุกํ อารามํ อนาปุจฺฉา ปวิเสยฺยา’’ติ.

อสาธารณาทิวณฺณนา

๓๓๘. อิทานิ ‘‘สาธารณํ อสาธารณ’’นฺติ อิมํ ปุริมปฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต ‘‘วีสํ ทฺเว สตานี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ภิกฺขุนีหิ อสาธารเณสุ ฉ สงฺฆาทิเสสาติ วิสฺสฏฺิ, กายสํสคฺโค, ทุฏฺุลฺลํ, อตฺตกาม, กุฏิ, วิหาโรติ. ทฺเว อนิยเตหิ อฏฺาติ ทฺวีหิ อนิยเตหิ สทฺธึ อฏฺ อิเม.

นิสฺสคฺคิยานิ ทฺวาทสาติ –

โธวนฺจ ปฏิคฺคโห, โกเสยฺยสุทฺธทฺเวภาคา;

ฉพฺพสฺสานิ นิสีทนํ, ทฺเว โลมา ปโม ปตฺโต;

วสฺสิกา อารฺเกน จาติ – อิเม ทฺวาทส.

ทฺเววีสติ ขุทฺทกาติ –

สกโล ภิกฺขุนีวคฺโค, ปรมฺปรฺจ โภชนํ;

อนติริตฺตํ อภิหฏํ, ปณีตฺจ อเจลกํ;

อูนํ ทุฏฺุลฺลฉาทนํ.

มาตุคาเมน สทฺธิฺจ, ยา จ อนิกฺขนฺตราชเก;

สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา, วิกาเล คามปฺปเวสนา.

นิสีทเน จ ยา สิกฺขา, วสฺสิกา ยา จ สาฏิกา;

ทฺวาวีสติ อิมา สิกฺขา, ขุทฺทเกสุ ปกาสิตาติ.

ภิกฺขูหิ อสาธารเณสุปิ สงฺฆมฺหา ทส นิสฺสเรติ ‘‘สงฺฆมฺหา นิสฺสารียตี’’ติ เอวํ วิภงฺเค วุตฺตา, มาติกายํ ปน ‘‘นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสส’’นฺติ เอวํ อาคตา ทส. นิสฺสคฺคิยานิ ทฺวาทสาติ ภิกฺขุนิวิภงฺเค วิภตฺตานิ นิสฺสคฺคิยาเนว. ขุทฺทกาปิ ตตฺถ วิภตฺตขุทฺทกา เอว. ตถา จตฺตาโร ปาฏิเทสนียา, อิติ สตฺเจว ตึสฺจ สิกฺขา วิภงฺเค ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูหิ อสาธารณา. เสสํ อิมสฺมึ สาธารณาสาธารณวิสฺสชฺชเน อุตฺตานเมว.

อิทานิ วิปตฺติโย จ ‘‘เยหิ สมเถหิ สมฺมนฺตี’’ติ อิทํ ปฺหํ วิสฺสชฺเชนฺโต อฏฺเว ปาราชิกาติอาทิมาห. ตตฺถ ทุราสทาติ อิมินา เตสํ สปฺปฏิภยตํ ทสฺเสติ. กณฺหสปฺปาทโย วิย หิ เอเต ทุราสทา ทุรูปคมนา ทุราสชฺชนา, อาปชฺชิยมานา มูลจฺเฉทาย สํวตฺตนฺติ. ตาลวตฺถุสมูปมาติ สพฺพํ ตาลํ อุทฺธริตฺวา ตาลสฺส วตฺถุมตฺตกรเณน สมูปมา. ยถา วตฺถุมตฺตกโต ตาโล น ปุน ปากติโก โหติ, เอวํ น ปุน ปากติกา โหนฺติ.

เอวํ สาธารณํ อุปมํ ทสฺเสตฺวา ปุน เอเกกสฺส วุตฺตํ อุปมํ ทสฺเสนฺโต ปณฺฑุปลาโสติอาทิมาห. อวิรุฬฺหี ภวนฺติ เตติ ยถา เอเต ปณฺฑุปลาสาทโย ปุนหริตาทิภาเวน อวิรุฬฺหิธมฺมา โหนฺติ; เอวํ ปาราชิกาปิ ปุน ปกติสีลาภาเวน อวิรุฬฺหิธมฺมา โหนฺตีติ อตฺโถ. เอตฺตาวตา ‘‘วิปตฺติโย จ เยหิ สมเถหิ สมฺมนฺตี’’ติ เอตฺถ อิมา ตาว อฏฺ ปาราชิกวิปตฺติโย เกหิจิ สมเถหิ น สมฺมนฺตีติ เอวํ ทสฺสิตํ โหติ. ยา ปน วิปตฺติโย สมฺมนฺติ, ตา ทสฺเสตุํ เตวีสติ สงฺฆาทิเสสาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตีหิ สมเถหีติ สพฺพสงฺคาหิกวจนเมตํ. สงฺฆาทิเสสา หิ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมนฺติ, น ติณวตฺถารเกน. เสสา ตีหิปิ สมฺมนฺติ.

ทฺเว อุโปสถา ทฺเว ปวารณาติ อิทํ ภิกฺขูนฺจ ภิกฺขุนีนฺจ วเสน วุตฺตํ. วิภตฺติมตฺตทสฺสเนเนว เจตํ วุตฺตํ, น สมเถหิ วูปสมนวเสน. ภิกฺขุอุโปสโถ, ภิกฺขุนิอุโปสโถ, ภิกฺขุปวารณา, ภิกฺขุนิปวารณาติ อิมาปิ หิ จตสฺโส วิภตฺติโย; วิภชนานีติ อตฺโถ. จตฺตาริ กมฺมานีติ อธมฺเมนวคฺคาทีนิ อุโปสถกมฺมานิ. ปฺเจว อุทฺเทสา จตุโร ภวนฺติ อนฺถาติ ภิกฺขูนํ ปฺจ อุทฺเทสา ภิกฺขุนีนํ จตุโร ภวนฺติ, อฺถา น ภวนฺติ; อิมา อปราปิ วิภตฺติโย. อาปตฺติกฺขนฺธา จ ภวนฺติ สตฺต, อธิกรณานิ จตฺตารีติ อิมา ปน วิภตฺติโย สมเถหิ สมฺมนฺติ, ตสฺมา สตฺตหิ สมเถหีติอาทิมาห. อถ วา ‘‘ทฺเว อุโปสถา ทฺเว ปวารณา จตฺตาริ กมฺมานิ ปฺเจว อุทฺเทสา จตุโร ภวนฺติ, อนฺถา’’ติ อิมาปิ จตสฺโส วิภตฺติโย นิสฺสาย ‘‘นสฺสนฺเตเต วินสฺสนฺเตเต’’ติอาทินา นเยน ยา อาปตฺติโย อาปชฺชนฺติ, ตา ยสฺมา วุตฺตปฺปกาเรเหว สมเถหิ สมฺมนฺติ, ตสฺมา ตํมูลกานํ อาปตฺตีนํ สมถทสฺสนตฺถมฺปิ ตา วิภตฺติโย วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. กิจฺจํ เอเกนาติ กิจฺจาธิกรณํ เอเกน สมเถน สมฺมติ.

ปาราชิกาทิอาปตฺติวณฺณนา

๓๓๙. เอวํ ปุจฺฉานุกฺกเมน สพฺพปฺเห วิสฺสชฺเชตฺวา อิทานิ ‘‘อาปตฺติกฺขนฺธา จ ภวนฺติ สตฺตา’’ติ เอตฺถ สงฺคหิตอาปตฺติกฺขนฺธานํ ปจฺเจกํ นิพฺพจนมตฺตํ ทสฺเสนฺโต ปาราชิกนฺติอาทิมาห. ตตฺถ ปาราชิกนฺติ คาถาย อยมตฺโถ – ยทิทํ ปุคฺคลาปตฺติสิกฺขาปทปาราชิเกสุ อาปตฺติปาราชิกํ นาม วุตฺตํ, ตํ อาปชฺชนฺโต ปุคฺคโล ยสฺมา ปราชิโต ปราชยมาปนฺโน สทฺธมฺมา จุโต ปรทฺโธ ภฏฺโ นิรงฺกโต จ โหติ, อนิหเต ตสฺมึ ปุคฺคเล ปุน อุโปสถปฺปวารณาทิเภโท สํวาโส นตฺถิ. เตเนตํ อิติ วุจฺจตีติ เตน การเณน เอตํ อาปตฺติปาราชิกนฺติ วุจฺจติ. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – ยสฺมา ปราชิโต โหติ เตน, ตสฺมา เอตํ ปาราชิกนฺติ วุจฺจติ.

ทุติยคาถายปิ พฺยฺชนํ อนาทิยิตฺวา อตฺถมตฺตเมว ทสฺเสตุํ สงฺโฆว เทติ ปริวาสนฺติอาทิ วุตฺตํ. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – อิมํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา วุฏฺาตุกามสฺส ยํ ตํ อาปตฺติวุฏฺานํ ตสฺส อาทิมฺหิ เจว ปริวาสทานตฺถาย อาทิโต เสเส มชฺเฌ มานตฺตทานตฺถาย มูลายปฏิกสฺสเนน วา สห มานตฺตทานตฺถาย, อวสาเน อพฺภานตฺถาย จ สงฺโฆ อิจฺฉิตพฺโพ, น เหตฺถ เอกมฺปิ กมฺมํ วินา สงฺเฆน สกฺกา กาตุนฺติ สงฺโฆ, อาทิมฺหิ เจว เสเส จ อิจฺฉิตพฺโพ อสฺสาติ สงฺฆาทิเสโส.

ตติยคาถาย อนิยโต น นิยโตติ ยสฺมา น นิยโต, ตสฺมา อนิยโต อยมาปตฺติกฺขนฺโธติ อตฺโถ. กึ การณา น นิยโตติ? อเนกํสิกตํ ปทํ, ยสฺมา อิทํ สิกฺขาปทํ อเนกํเสน กตนฺติ อตฺโถ. กถํ อเนกํเสน? ติณฺณมฺตรํ านํ, ติณฺณํ ธมฺมานํ อฺตเรน กาเรตพฺโพติ หิ ตตฺถ วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘อนิยโต’’ติ ปวุจฺจติ, โส อาปตฺติกฺขนฺโธ อนิยโตติ วุจฺจติ. ยถา จ ติณฺณํ อฺตรํ านํ, เอวํ ทฺวินฺนํ ธมฺมานํ อฺตรํ านํ ยตฺถ วุตฺตํ, โสปิ อนิยโต เอว.

จตุตฺถคาถาย อจฺจโย เตน สโม นตฺถีติ เทสนาคามินีสุ อจฺจเยสุ เตน สโม ถูโล อจฺจโย นตฺถิ, เตเนตํ อิติ วุจฺจติ; ถูลตฺตา อจฺจยสฺส เอตํ ถุลฺลจฺจยนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถ.

ปฺจมคาถาย นิสฺสชฺชิตฺวาน เทเสติ เตเนตนฺติ นิสฺสชฺชิตฺวา เทเสตพฺพโต นิสฺสคฺคิยนฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถ.

ฉฏฺคาถาย ปาเตติ กุสลํ ธมฺมนฺติ สฺจิจฺจ อาปชฺชนฺตสฺส กุสลธมฺมสงฺขาตํ กุสลจิตฺตํ ปาเตติ, ตสฺมา ปาเตติ จิตฺตนฺติ ปาจิตฺติยํ. ยํ ปน จิตฺตํ ปาเตติ, ตํ ยสฺมา อริยมคฺคํ อปรชฺฌติ, จิตฺตสมฺโมหการณฺจ โหติ, ตสฺมา ‘‘อริยมคฺคํ อปรชฺฌติ, จิตฺตสมฺโมหนฏฺาน’’นฺติ จ วุตฺตํ.

ปาฏิเทสนียคาถาสุ ‘‘คารยฺหํ อาวุโส ธมฺมํ อาปชฺชิ’’นฺติ วุตฺตคารยฺหภาวการณทสฺสนตฺถเมว ภิกฺขุ อฺาตโก สนฺโตติอาทิ วุตฺตํ. ปฏิเทเสตพฺพโต ปน สา อาปตฺติ ปาฏิเทสนียาติ วุจฺจติ.

ทุกฺกฏคาถาย อปรทฺธํ วิรทฺธฺจ ขลิตนฺติ สพฺพเมตํ ‘‘ยฺจ ทุกฺกฏ’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตสฺส ทุกฺกฏสฺส ปริยายวจนํ. ยฺหิ ทุฏฺุ กตํ วิรูปํ วา กตํ, ตํ ทุกฺกฏํ. ตํ ปเนตํ ยถา สตฺถารา วุตฺตํ; เอวํ อกตตฺตา อปรทฺธํ, กุสลํ วิรชฺฌิตฺวา ปวตฺตตฺตา วิรทฺธํ, อริยวตฺตปฏิปทํ อนารุฬฺหตฺตา ขลิตํ. ยํ มนุสฺโส กเรติ อิทํ ปนสฺส โอปมฺมนิทสฺสนํ. ตสฺสตฺโถ – ยถา หิ ยํ โลเก มนุสฺโส อาวิ วา ยทิ วา รโห ปาปํ กโรติ, ตํ ทุกฺกฏนฺติ ปเวเทนฺติ; เอวมิทมฺปิ พุทฺธปฺปฏิกุฏฺเน ลามกภาเวน ปาปํ, ตสฺมา ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํ.

ทุพฺภาสิตคาถาย ทุพฺภาสิตํ ทุราภฏฺนฺติ ทุฏฺุ อาภฏฺํ ภาสิตํ ลปิตนฺติ ทุราภฏฺํ. ยํ ทุราภฏฺํ, ตํ ทุพฺภาสิตนฺติ อตฺโถ. กิฺจ ภิยฺโย? สํกิลิฏฺฺจ ยํ ปทํ, สํกิลิฏฺํ ยสฺมา ตํ ปทํ โหตีติ อตฺโถ. ตถา ยฺจ วิฺู ครหนฺติ, ยสฺมา จ นํ วิฺู ครหนฺตีติ อตฺโถ. เตเนตํ อิติ วุจฺจตีติ เตน สํกิลิฏฺภาเวน จ วิฺุครหเนนาปิ จ เอตํ อิติ วุจฺจติ; ‘‘ทุพฺภาสิต’’นฺติ เอวํ วุจฺจตีติ อตฺโถ.

เสขิยคาถาย ‘‘อาทิ เจตํ จรณฺจา’’ติอาทินา นเยน เสขสฺส สนฺตกภาวํ ทีเปติ. ตสฺมา เสขสฺส อิทํ เสขิยนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ. อิทํ ‘‘ครุกลหุกฺจาปี’’ติอาทิปฺเหหิ อสงฺคหิตสฺส ‘‘หนฺท วากฺยํ สุโณม เต’’ติ อิมินา ปน อายาจนวจเนน สงฺคหิตสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

ฉนฺนมติวสฺสตีติอาทิมฺหิปิ เอเสว นโย. ตตฺถ ฉนฺนมติวสฺสตีติ เคหํ ตาว ติณาทีหิ อจฺฉนฺนํ อติวสฺสติ. อิทํ ปน อาปตฺติสงฺขาตํ เคหํ ฉนฺนํ อติวสฺสติ; มูลาปตฺติฺหิ ฉาเทนฺโต อฺํ นวํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ. วิวฏํ นาติวสฺสตีติ เคหํ ตาว อวิวฏํ สุจฺฉนฺนํ นาติวสฺสติ. อิทํ ปน อาปตฺติสงฺขาตํ เคหํ วิวฏํ นาติวสฺสติ; มูลาปตฺติฺหิ วิวรนฺโต เทสนาคามินึ เทเสตฺวา วุฏฺานคามินิโต วุฏฺหิตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺาติ. อายตึ สํวรนฺโต อฺํ อาปตฺตึ นาปชฺชติ. ตสฺมา ฉนฺนํ วิวเรถาติ เตน การเณน เทสนาคามินึ เทเสนฺโต วุฏฺานคามินิโต จ วุฏฺหนฺโต ฉนฺนํ วิวเรถ. เอวํ ตํ นาติวสฺสตีติ เอวฺเจตํ วิวฏํ นาติวสฺสตีติ อตฺโถ.

คติ มิคานํ ปวนนฺติ อชฺโฌกาเส พฺยคฺฆาทีหิ ปริปาติยมานานํ มิคานํ ปวนํ รุกฺขาทิคหนํ อรฺํ คติ ปฏิสรณํ โหติ, ตํ ปตฺวา เต อสฺสาสนฺติ. เอเตเนว นเยน อากาโส ปกฺขีนํ คติ. อวสฺสํ อุปคมนฏฺเน ปน วิภโว คติ ธมฺมานํ, สพฺเพสมฺปิ สงฺขตธมฺมานํ วินาโสว เตสํ คติ. น หิ เต วินาสํ อคจฺฉนฺตา าตุํ สกฺโกนฺติ. สุจิรมฺปิ ตฺวา ปน นิพฺพานํ อรหโต คติ, ขีณาสวสฺส อรหโต อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุ เอกํเสน คตีติ อตฺโถ.

ปมคาถาสงฺคณิกวณฺณนา นิฏฺิตา.

อธิกรณเภทํ

อุกฺโกฏนเภทาทิวณฺณนา

๓๔๐. อธิกรณเภเท อิเม ทส อุกฺโกฏาติ อธิกรณานํ อุกฺโกเฏตฺวา ปุน อธิกรณอุกฺโกเฏน สมถานํ อุกฺโกฏํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิวาทาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต กติ สมเถ อุกฺโกเฏตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วิวาทาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต ทฺเว สมเถ อุกฺโกเฏตีติ สมฺมุขาวินยฺจ เยภุยฺยสิกฺจ อิเม ทฺเว อุกฺโกเฏติ, ปฏิเสเธติ; ปฏิกฺโกสตีติ อตฺโถ. อนุวาทาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต จตฺตาโรติ สมฺมุขาวินยํ, สติวินยํ, อมูฬฺหวินยํ, ตสฺสปาปิยสิกนฺติ อิเม จตฺตาโร สมเถ อุกฺโกเฏติ. อาปตฺตาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต ตโยติ สมฺมุขาวินยํ, ปฏิฺาตกรณํ, ติณวตฺถารกนฺติ อิเม ตโย สมเถ อุกฺโกเฏติ. กิจฺจาธิกรณํ อุกฺโกเฏนฺโต เอกนฺติ สมฺมุขาวินยํ อิมํ เอกํ สมถํ อุกฺโกเฏติ.

๓๔๑. กติ อุกฺโกฏาติอาทิปุจฺฉานํ วิสฺสชฺชเน ปน ทฺวาทสสุ อุกฺโกเฏสุ อกตํ กมฺมนฺติอาทโย ตาว ตโย อุกฺโกฏา วิเสสโต ทุติเย อนุวาทาธิกรเณ ลพฺภนฺติ. อนิหตํ กมฺมนฺติอาทโย ตโย ปเม วิวาทาธิกรเณ ลพฺภนฺติ. อวินิจฺฉิตนฺติอาทโย ตโย ตติเย อาปตฺตาธิกรเณ ลพฺภนฺติ. อวูปสนฺตนฺติอาทโย ตโย จตุตฺเถ กิจฺจาธิกรเณ ลพฺภนฺติ; อปิจ ทฺวาทสาปิ จ เอเกกสฺมึ อธิกรเณ ลพฺภนฺติเยว.

ตตฺถชาตกํ อธิกรณํ อุกฺโกเฏตีติ ยสฺมึ วิหาเร ‘‘มยฺหํ อิมินา ปตฺโต คหิโต, จีวรํ คหิต’’นฺติอาทินา นเยน ปตฺตจีวราทีนํ อตฺถาย อธิกรณํ อุปฺปนฺนํ โหติ, ตสฺมึเยว จ นํ วิหาเร อาวาสิกา สนฺนิปติตฺวา ‘‘อลํ อาวุโส’’ติ อตฺตปจฺจตฺถิเก สฺาเปตฺวา ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉเยเนว วูปสเมนฺติ, อิทํ ตตฺถชาตกํ อธิกรณํ นาม. เยนาปิ วินิจฺฉเยน สมิตํ, โสปิ เอโก สมโถเยว. อิมํ อุกฺโกเฏนฺตสฺสาปิ ปาจิตฺติยํ.

ตตฺถชาตกํ วูปสนฺตนฺติ สเจ ปน ตํ อธิกรณํ เนวาสิกา วูปสเมตุํ น สกฺโกนฺติ, อถฺโ วินยธโร อาคนฺตฺวา ‘‘กึ อาวุโส อิมสฺมึ วิหาเร อุโปสโถ วา ปวารณา วา ิตา’’ติ ปุจฺฉติ, เตหิ จ ตสฺมึ การเณ กถิเต ตํ อธิกรณํ ขนฺธกโต จ ปริวารโต จ สุตฺเตน วินิจฺฉินิตฺวา วูปสเมติ, อิทํ ตตฺถชาตกํ วูปสนฺตํ นาม อธิกรณํ. เอตํ อุกฺโกเฏนฺตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมว.

อนฺตรามคฺเคติ เต อตฺตปจฺจตฺถิกา ‘‘น มยํ เอตสฺส วินิจฺฉเย ติฏฺาม, นายํ วินเย กุสโล, อสุกสฺมึ นาม คาเม วินยธรา เถรา วสนฺติ, ตตฺถ คนฺตฺวา วินิจฺฉินิสฺสามา’’ติ คจฺฉนฺตา อนฺตรามคฺเคเยว การณํ สลฺลกฺเขตฺวา อฺมฺํ วา สฺาเปนฺติ, อฺเ วา เต ภิกฺขู นิชฺฌาเปนฺติ, อิทมฺปิ วูปสนฺตเมว โหติ. เอวํ วูปสนฺตํ อนฺตรามคฺเค อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ โย, ตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมว.

อนฺตรามคฺเค วูปสนฺตนฺติ น เหว โข ปน อฺมฺํ สฺตฺติยา วา สภาคภิกฺขุนิชฺฌาปเนน วา วูปสนฺตํ โหติ; อปิจ โข ปฏิปถํ อาคจฺฉนฺโต เอโก วินยธโร ทิสฺวา ‘‘กตฺถ อาวุโส คจฺฉถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘อสุกํ นาม คามํ, อิมินา นาม การเณนา’’ติ วุตฺเต ‘‘อลํ, อาวุโส, กึ ตตฺถ คเตนา’’ติ ตตฺเถว ธมฺเมน วินเยน ตํ อธิกรณํ วูปสเมติ, อิทํ อนฺตรามคฺเค วูปสนฺตํ นาม. เอตํ อุกฺโกเฏนฺตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมว.

ตตฺถ คตนฺติ สเจ ปน ‘‘อลํ, อาวุโส, กึ ตตฺถ คเตนา’’ติ วุจฺจมานาปิ ‘‘มยํ ตตฺเถว คนฺตฺวา วินิจฺฉยํ ปาเปสฺสามา’’ติ วินยธรสฺส วจนํ อนาทิยิตฺวา คจฺฉนฺติเยว, คนฺตฺวา สภาคานํ ภิกฺขูนํ เอตมตฺถํ อาโรเจนฺติ. สภาคา ภิกฺขู ‘‘อลํ, อาวุโส, สงฺฆสนฺนิปาตํ นาม ครุก’’นฺติ ตตฺเถว นิสีทาเปตฺวา วินิจฺฉินิตฺวา สฺาเปนฺติ, อิทมฺปิ วูปสนฺตเมว โหติ. เอวํ วูปสนฺตํ ตตฺถ คตํ อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ โย, ตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมว.

ตตฺถ คตํ วูปสนฺตนฺติ น เหว โข ปน สภาคภิกฺขูนํ สฺตฺติยา วูปสนฺตํ โหติ; อปิจ โข สงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา อาโรจิตํ สงฺฆมชฺเฌ วินยธรา วูปสเมนฺติ, อิทํ ตตฺถ คตํ วูปสนฺตํ นาม. เอตํ อุกฺโกเฏนฺตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมว.

สติวินยนฺติ ขีณาสวสฺส ทินฺนํ สติวินยํ อุกฺโกเฏติ, ปาจิตฺติยเมว. อุมฺมตฺตกสฺส ทินฺเน อมูฬฺหวินเย ปาปุสฺสนฺนสฺส ทินฺนาย ตสฺสปาปิยสิกายปิ เอเสว นโย.

ติณวตฺถารกํ อุกฺโกเฏตีติ สงฺเฆน ติณวตฺถารกสมเถน วูปสมิเต อธิกรเณ ‘‘อาปตฺติ นาม เอกํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา เทสิยมานา วุฏฺาติ, ยํ ปเนตํ นิทฺทายนฺตสฺสาปิ อาปตฺติวุฏฺานํ นาม, เอตํ มยฺหํ น ขมตี’’ติ เอวํ วทนฺโตปิ ติณวตฺถารกํ อุกฺโกเฏติ นาม, ตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมว.

ฉนฺทาคตึ คจฺฉนฺโต อธิกรณํ อุกฺโกเฏตีติ วินยธโร หุตฺวา อตฺตโน อุปชฺฌายาทีนํ อตฺถาย ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ ทีเปตฺวา ปุพฺเพ วินิจฺฉิตํ อธิกรณํ ทฺวาทสสุ อุกฺโกเฏสุ เยน เกนจิ อุกฺโกเฏนฺโต ฉนฺทาคตึ คจฺฉนฺโต อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ นาม. ทฺวีสุ ปน อตฺตปจฺจตฺถิเกสุ เอกสฺมึ ‘‘อนตฺถํ เม อจรี’’ติอาทินา นเยน สมุปฺปนฺนาฆาโต, ตสฺส ปราชยํ อาโรปนตฺถํ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ ทีเปตฺวา ปุพฺเพ วินิจฺฉิตํ อธิกรณํ ทฺวาทสสุ อุกฺโกเฏสุ เยน เกนจิ อุกฺโกเฏนฺโต โทสาคตึ คจฺฉนฺโต อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ นาม. มนฺโท ปน โมมูโห โมมูหตฺตา เอว ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ ทีเปตฺวา วุตฺตนเยเนว อุกฺโกเฏนฺโต โมหาคตึ คจฺฉนฺโต อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ นาม. สเจ ปน ทฺวีสุ อตฺตปจฺจตฺถิเกสุ เอโก วิสมานิ กายกมฺมาทีนิ คหนมิจฺฉาทิฏฺึ พลวนฺเต จ ปกฺขนฺตริเย อภิฺาเต ภิกฺขู นิสฺสิตตฺตา วิสมนิสฺสิโต คหนนิสฺสิโต พลวนิสฺสิโต จ โหติ, ตสฺส ภเยน ‘‘อยํ เม ชีวิตนฺตรายํ วา พฺรหฺมจริยนฺตรายํ วา กเรยฺยา’’ติ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ ทีเปตฺวา วุตฺตนเยเนว อุกฺโกเฏนฺโต ภยาคตึ คจฺฉนฺโต อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ นาม.

ตทหุปสมฺปนฺโนติ เอโก สามเณโร พฺยตฺโต โหติ พหุสฺสุโต, โส วินิจฺฉเย ปราชยํ ปตฺวา มงฺกุภูเต ภิกฺขู ทิสฺวา ปุจฺฉติ ‘‘กสฺมา มงฺกุภูตาตฺถา’’ติ? เต ตสฺส ตํ อธิกรณํ อาโรเจนฺติ. โส เต เอวํ วเทติ ‘‘โหตุ, ภนฺเต, มํ อุปสมฺปาเทถ, อหํ ตํ อธิกรณํ วูปสเมสฺสามี’’ติ. เต ตํ อุปสมฺปาเทนฺติ. โส ทุติยทิวเส เภรึ ปหริตฺวา สงฺฆํ สนฺนิปาเตติ. ตโต ภิกฺขูหิ ‘‘เกน สงฺโฆ สนฺนิปาติโต’’ติ วุตฺเต ‘‘มยา’’ติ วทติ. ‘‘กสฺมา สนฺนิปาติโต’’ติ? ‘‘หิยฺโย อธิกรณํ ทุพฺพินิจฺฉิตํ, ตมหํ วินิจฺฉินิสฺสามี’’ติ. ‘‘ตฺวํ ปน หิยฺโย กุหึ คโต’’ติ? ‘‘อนุปสมฺปนฺโนมฺหิ, ภนฺเต, อชฺช ปน อุปสมฺปนฺโนมฺหี’’ติ. โส วตฺตพฺโพ ‘‘อิทํ อาวุโส ตุมฺหาทิสานํ ภควตา สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, ‘ตทหุปสมฺปนฺโน อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติย’นฺติ, คจฺฉ อาปตฺตึ เทเสหี’’ติ. อาคนฺตุเกปิ เอเสว นโย.

การโกติ เอกํ สงฺเฆน สทฺธึ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตฺวา ปริเวณคตํ ปราชิตา ภิกฺขู วทนฺติ ‘‘กิสฺส, ภนฺเต, ตุมฺเหหิ เอวํ วินิจฺฉิตํ อธิกรณํ, นนุ เอวํ วินิจฺฉินิตพฺพ’’นฺติ. โส ‘‘กสฺมา ปมํเยว เอวํ น วทิตฺถา’’ติ ตํ อธิกรณํ อุกฺโกเฏติ. เอวํ โย การโก อุกฺโกเฏติ, ตสฺสาปิ อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติยํ. ฉนฺททายโกติ เอโก อธิกรณวินิจฺฉเย ฉนฺทํ ทตฺวา สภาเค ภิกฺขู ปราชยํ ปตฺวา อาคเต มงฺกุภูเต ทิสฺวา ‘‘สฺเว ทานิ อหํ วินิจฺฉินิสฺสามี’’ติ สงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘กสฺมา สนฺนิปาเตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘หิยฺโย อธิกรณํ ทุพฺพินิจฺฉิตํ, ตมหํ อชฺช วินิจฺฉินิสฺสามี’’ติ. ‘‘หิยฺโย ปน ตฺวํ กตฺถ คโต’’ติ. ‘‘ฉนฺทํ ทตฺวา นิสินฺโนมฺหี’’ติ. โส วตฺตพฺโพ ‘‘อิทํ อาวุโส ตุมฺหาทิสานํ ภควตา สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, ‘ฉนฺททายโก อุกฺโกเฏติ, อุกฺโกฏนกํ ปาจิตฺติย’นฺติ, คจฺฉ อาปตฺตึ เทเสหี’’ติ.

อธิกรณนิทานาทิวณฺณนา

๓๔๒. วิวาทาธิกรณํ กึนิทานนฺติอาทีสุ กึ นิทานมสฺสาติ กึนิทานํ. โก สมุทโย อสฺสาติ กึสมุทยํ. กา ชาติ อสฺสาติ กึชาติกํ. โก ปภโว อสฺสาติ กึปภวํ. โก สมฺภาโร อสฺสาติ กึสมฺภารํ. กึ สมุฏฺานํ อสฺสาติ กึสมุฏฺานํ. สพฺพาเนตานิ การณเววจนานิเยว.

วิวาทนิทานนฺติอาทีสุปิ อฏฺารสเภทกรวตฺถุสงฺขาโต วิวาโท นิทานเมตสฺสาติ วิวาทนิทานํ. วิวาทํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกวิวาทวเสเนตํ วุตฺตํ. อนุวาโท นิทานํ อสฺสาติ อนุวาทนิทานํ. อิทมฺปิ อนุวาทํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกอนุวาทวเสน วุตฺตํ. อาปตฺติ นิทานํ อสฺสาติ อาปตฺตินิทานํ. อาปตฺตาธิกรณปจฺจยา จตสฺโส อาปตฺติโย อาปชฺชตีติ เอวํ อาปตฺตึ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกอาปตฺติวเสเนตํ วุตฺตํ. กิจฺจยํ นิทานมสฺสาติ กิจฺจยนิทานํ; จตุพฺพิธํ สงฺฆกมฺมํ การณมสฺสาติ อตฺโถ. อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาย ภิกฺขุนิยา ยาวตติยํ สมนุภาสนาทีนํ กิจฺจํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกกิจฺจานํ วเสเนตํ วุตฺตํ. อยํ จตุนฺนมฺปิ อธิกรณานํ วิสฺสชฺชนปกฺเข เอกปทโยชนา. เอเตนานุสาเรน สพฺพปทานิ โยเชตพฺพานิ.

ทุติยปุจฺฉาย เหตุนิทานนฺติอาทิมฺหิ วิสฺสชฺชเน นวนฺนํ กุสลากุสลาพฺยากตเหตูนํ วเสน เหตุนิทานาทิตา เวทิตพฺพา. ตติยปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน พฺยฺชนมตฺตํ นานํ. เหตุเยว หิ เอตฺถ ปจฺจโยติ วุตฺโต.

๓๔๓. มูลปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน ทฺวาทส มูลานีติ โกธอุปนาหยุคฬกาทีนิ ฉ วิวาทามูลานิ, โลภโทสโมหา ตโย, อโลภาโทสาโมหา ตโยติ อิมานิ อชฺฌตฺตสนฺตานปฺปวตฺตานิ ทฺวาทส มูลานิ. จุทฺทส มูลานีติ ตาเนว ทฺวาทส กายวาจาหิ สทฺธึ จุทฺทส โหนฺติ. ฉ มูลานีติ กายาทีนิ ฉ สมุฏฺานานิ.

สมุฏฺานปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ สมุฏฺานานิ, ตฺหิ เอเตสุ อฏฺารสสุ เภทกรวตฺถูสุ สมุฏฺาติ, เอเตหิ วา การณภูเตหิ สมุฏฺาติ. เตนสฺเสตานิ สมุฏฺานานิ วุจฺจนฺติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.

๓๔๔. วิวาทาธิกรณํ อาปตฺตีติอาทิเภเท เอเกน อธิกรเณน กิจฺจาธิกรเณนาติ อิทํ เยน อธิกรเณน สมฺมนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, น ปเนตานิ เอกํสโต กิจฺจาธิกรเณเนว สมฺมนฺติ. น หิ ปุคฺคลสฺส สนฺติเก เทเสนฺตสฺส กิจฺจาธิกรณํ นาม อตฺถิ.

น กตเมน สมเถนาติ สาวเสสาปตฺติ วิย น สมฺมติ. น หิ สกฺกา สา เทเสตุํ, น ตโต วุฏฺาย สุทฺธนฺเต ปติฏฺาตุํ.

๓๔๘. วิวาทาธิกรณํ โหติ อนุวาทาธิกรณนฺติอาทิ นโย อุตฺตาโนเยว.

๓๔๙. ตโต ปรํ ยตฺถ สติวินโยติอาทิกา สมฺมุขาวินยํ อมุฺจิตฺวา ฉ ยมกปุจฺฉา วุตฺตา, ตาสํ วิสฺสชฺชเนเนว อตฺโถ ปกาสิโต.

๓๕๑. สํสฏฺาทิปุจฺฉานํ วิสฺสชฺชเน สํสฏฺาติ สติวินยกมฺมวาจากฺขณสฺมึเยว ทฺวินฺนมฺปิ สมถานํ สิทฺธตฺตา สมฺมุขาวินโยติ วา สติวินโยติ วา อิเม ธมฺมา สํสฏฺา, โน วิสํสฏฺา. ยสฺมา ปน กทลิกฺขนฺเธ ปตฺตวฏฺฏีนํ วิย น สกฺกา เตสํ วินิพฺภุชิตฺวา นานากรณํ ทสฺเสตุํ, เตน วุตฺตํ ‘‘น จ ลพฺภา อิเมสํ ธมฺมานํ วินิพฺภุชิตฺวา วินิพฺภุชิตฺวา นานากรณํ ปฺาเปตุ’’นฺติ. เอส นโย สพฺพตฺถ.

สตฺตสมถนิทานวณฺณนา

๓๕๒. กึนิทาโนติ ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน นิทานํ นิทานมสฺสาติ นิทานนิทาโน. ตตฺถ สงฺฆสมฺมุขตา, ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตาติ อิทํ สมฺมุขาวินยสฺส นิทานํ. สติเวปุลฺลปตฺโต ขีณาสโว ลทฺธุปวาโท สติวินยสฺส นิทานํ. อุมฺมตฺตโก ภิกฺขุ อมูฬฺหวินยสฺส นิทานํ. โย จ เทเสติ, ยสฺส จ เทเสติ, อุภินฺนํ สมฺมุขีภาโว ปฏิฺาตกรณสฺส นิทานํ. ภณฺฑนชาตานํ อธิกรณํ วูปสเมตุํ อสกฺกุเณยฺยตา เยภุยฺยสิกาย นิทานํ. ปาปุสฺสนฺโน ปุคฺคโล ตสฺสปาปิยสิกาย นิทานํ. ภณฺฑนชาตานํ พหุ อสฺสามณกอชฺฌาจาโร ติณวตฺถารกสฺส นิทานํ. เหตุปจฺจยวารา วุตฺตนยา เอว.

๓๕๓. มูลปุจฺฉาย วิสฺสชฺชนํ อุตฺตานเมว. สมุฏฺานปุจฺฉาย กิฺจาปิ ‘‘สตฺตนฺนํ สมถานํ กตเม ฉตฺตึส สมุฏฺานา’’ติ วุตฺตํ, สมฺมุขาวินยสฺส ปน กมฺมสงฺคหาภาเวน สมุฏฺานาภาวโต ฉนฺนํเยว สมถานํ ฉ สมุฏฺานานิ วิภตฺตานิ. ตตฺถ กมฺมสฺส กิริยาติ ตฺติ เวทิตพฺพา. กรณนฺติ ตสฺสาเยว ตฺติยา เปตพฺพกาเล ปนํ. อุปคมนนฺติ สยํ อุปคมนํ; อตฺตนาเยว ตสฺส กมฺมสฺส กรณนฺติ อตฺโถ. อชฺฌุปคมนนฺติ อชฺเฌสนุปคมนํ; อฺํ สทฺธิวิหาริกาทิกํ ‘‘อิทํ กมฺมํ กโรหี’’ติ อชฺเฌสนนฺติ อตฺโถ. อธิวาสนาติ ‘‘รุจฺจติ เม เอตํ, กโรตุ สงฺโฆ’’ติ เอวํ อธิวาสนา; ฉนฺททานนฺติ อตฺโถ. อปฺปฏิกฺโกสนาติ ‘‘น เมตํ ขมติ, มา เอวํ กโรถา’’ติ อปฺปฏิเสธนา. อิติ ฉนฺนํ ฉกฺกานํ วเสน ฉตฺตึส สมุฏฺานา เวทิตพฺพา.

สตฺตสมถนานาตฺถาทิวณฺณนา

๓๕๔. นานาตฺถปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ อุตฺตานเมว. อธิกรณปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน อยํ วิวาโท โน อธิกรณนฺติ อยํ มาตาปุตฺตาทีนํ วิวาโท วิรุทฺธวาทตฺตา วิวาโท นาม โหติ, สมเถหิ ปน อธิกรณียตาย อภาวโต อธิกรณํ น โหติ. อนุวาทาทีสุปิ เอเสว นโย. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

อธิกรณเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.

ทุติยคาถาสงฺคณิกํ

โจทนาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวณฺณนา

๓๕๙. ทุติยคาถาสงฺคณิยํ โจทนาติ วตฺถุฺจ อาปตฺติฺจ ทสฺเสตฺวา โจทนา. สารณาติ โทสสารณา. สงฺโฆ กิมตฺถายาติ สงฺฆสนฺนิปาโต กิมตฺถาย. มติกมฺมํ ปน กิสฺส การณาติ มติกมฺมํ วุจฺจติ มนฺตคฺคหณํ; ตํ กิสฺส การณาติ อตฺโถ.

โจทนา สารณตฺถายาติ วุตฺตปฺปการา โจทนา, เตน จุทิตกปุคฺคเลน โจทกโทสสารณตฺถาย. นิคฺคหตฺถาย สารณาติ โทสสารณา ปน ตสฺส ปุคฺคลสฺส นิคฺคหตฺถาย. สงฺโฆ ปริคฺคหตฺถายาติ ตตฺถ สนฺนิปติโต สงฺโฆ วินิจฺฉยปริคฺคหณตฺถาย; ธมฺมาธมฺมํ ตุลนตฺถาย สุวินิจฺฉิตทุพฺพินิจฺฉิตํ ชานนตฺถายาติ อตฺโถ. มติกมฺมํ ปน ปาฏิเยกฺกนฺติ สุตฺตนฺติกตฺเถรานฺจ วินยธรตฺเถรานฺจ มนฺตคฺคหณํ ปาเฏกฺกํ ปาเฏกฺกํ วินิจฺฉยสนฺนิฏฺาปนตฺถํ.

มา โข ปฏิฆนฺติ จุทิตเก วา โจทเก วา โกปํ มา ชนยิ. สเจ อนุวิชฺชโก ตุวนฺติ สเจ ตฺวํ สงฺฆมชฺเฌ โอติณฺณํ อธิกรณํ วินิจฺฉิตุํ นิสินฺโน วินยธโร.

วิคฺคาหิกนฺติ ‘‘น ตฺวํ อิมํ ธมฺมวินยํ อาชานาสี’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ. อนตฺถสํหิตนฺติ ยา อนตฺถํ ชนยติ, ปริสํ โขเภตฺวา อุฏฺาเปติ, เอวรูปึ กถํ มา อภณิ. สุตฺเต วินเย วาติอาทีสุ สุตฺตํ นาม อุภโตวิภงฺโค. วินโย นาม ขนฺธโก. อนุโลโม นาม ปริวาโร. ปฺตฺตํ นาม สกลํ วินยปิฏกํ. อนุโลมิกํ นาม จตฺตาโร มหาปเทสา.

อนุโยควตฺตํ นิสามยาติ อนุยุฺชนวตฺตํ นิสาเมหิ. กุสเลน พุทฺธิมตา กตนฺติ เฉเกน ปณฺฑิเตน าณปารมิปฺปตฺเตน ภควตา นีหริตฺวา ปิตํ. สุวุตฺตนฺติ สุปฺาปิตํ. สิกฺขาปทานุโลมิกนฺติ สิกฺขาปทานํ อนุโลมํ. อยํ ตาว ปทตฺโถ, อยํ ปเนตฺถ สาธิปฺปายสงฺเขปวณฺณนา – ‘‘สเจ ตฺวํ อนุวิชฺชโก, มา สหสา ภณิ, มา อนตฺถสํหิตํ วิคฺคาหิกกถํ ภณิ. ยํ ปน กุสเลน พุทฺธิมตา โลกนาเถน เอเตสุ สุตฺตาทีสุ อนุโยควตฺตํ กถํ สุปฺตฺตํ สพฺพสิกฺขาปทานํ อนุโลมํ, ตํ นิสามย ตํ อุปธาเรหี’’ติ. คตึ น นาเสนฺโต สมฺปรายิกนฺติ อตฺตโน สมฺปราเย สุคตินิพฺพตฺตึ อนาเสนฺโต อนุโยควตฺตํ นิสามย. โย หิ ตํ อนิสาเมตฺวา อนุยุฺชติ, โส สมฺปรายิกํ อตฺตโน คตึ นาเสติ, ตสฺมา ตฺวํ อนาเสนฺโต นิสามยาติ อตฺโถ. อิทานิ ตํ อนุโยควตฺตํ ทสฺเสตุํ หิเตสีติอาทิมาห. ตตฺถ หิเตสีติ หิตํ เอสนฺโต คเวสนฺโต; เมตฺตฺจ เมตฺตาปุพฺพภาคฺจ อุปฏฺเปตฺวาติ อตฺโถ. กาเลนาติ ยุตฺตปตฺตกาเลน; อชฺเฌสิตกาเลเยว ตว ภาเร กเต อนุยุฺชาติ อตฺโถ.

สหสา โวหารํ มา ปธาเรสีติ โย เอเตสํ สหสา โวหาโร โหติ, สหสา ภาสิตํ, ตํ มา ปธาเรสิ, มา คณฺหิตฺถ.

ปฏิฺานุสนฺธิเตน การเยติ เอตฺถ อนุสนฺธิตนฺติ กถานุสนฺธิ วุจฺจติ, ตสฺมา ปฏิฺานุสนฺธินา การเย; กถานุสนฺธึ สลฺลกฺเขตฺวา ปฏิฺาย การเยติ อตฺโถ. อถ วา ปฏิฺาย จ อนุสนฺธิเตน จ การเย, ลชฺชึ ปฏิฺาย การเย; อลชฺชึ วตฺตานุสนฺธินาติ อตฺโถ. ตสฺมา เอว ปฏิฺา ลชฺชีสูติ คาถมาห. ตตฺถ วตฺตานุสนฺธิเตน การเยติ วตฺตานุสนฺธินา การเย, ยา อสฺส วตฺเตน สทฺธึ ปฏิฺา สนฺธิยติ, ตาย ปฏิฺาย การเยติ อตฺโถ.

สฺจิจฺจาติ ชานนฺโต อาปชฺชติ. ปริคูหตีติ นิคูหติ น เทเสติ น วุฏฺาติ.

สา อหมฺปิ ชานามีติ ยํ ตุมฺเหหิ วุตฺตํ, ตํ สจฺจํ, อหมฺปิ นํ เอวเมว ชานามิ. อฺฺจ ตาหนฺติ อฺฺจ ตํ อหํ ปุจฺฉามิ.

ปุพฺพาปรํ น ชานาตีติ ปุเรกถิตฺจ ปจฺฉากถิตฺจ น ชานาติ. อโกวิโทติ ตสฺมึ ปุพฺพาปเร อกุสโล. อนุสนฺธิวจนปถํ น ชานาตีติ กถานุสนฺธิวจนํ วินิจฺฉยานุสนฺธิวจนฺจ น ชานาติ.

สีลวิปตฺติยา โจเทตีติ ทฺวีหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ โจเทติ. อาจารทิฏฺิยาติ อาจารวิปตฺติยา เจว ทิฏฺิวิปตฺติยา จ. อาจารวิปตฺติยา โจเทนฺโต ปฺจหาปตฺติกฺขนฺเธหิ โจเทติ, ทิฏฺิวิปตฺติยา โจเทนฺโต มิจฺฉาทิฏฺิยา เจว อนฺตคฺคาหิกทิฏฺิยา จ โจเทติ. อาชีเวนปิ โจเทตีติ อาชีวเหตุปฺตฺเตหิ ฉหิ สิกฺขาปเทหิ โจเทติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

ทุติยคาถาสงฺคณิกวณฺณนา นิฏฺิตา.

โจทนากณฺฑํ

อนุวิชฺชกกิจฺจวณฺณนา

๓๖๐-๓๖๑. อิทานิ เอวํ อุปฺปนฺนาย โจทนาย วินยธเรน กตฺตพฺพกิจฺจํ ทสฺเสตุํ อนุวิชฺชเกนาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ทิฏฺํ ทิฏฺเนาติ คาถาย อยมตฺโถ – เอเกเนโก มาตุคาเมน สทฺธึ เอกฏฺานโต นิกฺขมนฺโต วา ปวิสนฺโต วา ทิฏฺโ, โส ตํ ปาราชิเกน โจเทติ, อิตโร ตสฺส ทสฺสนํ อนุชานาติ. ตํ ปน ทสฺสนํ ปฏิจฺจ ปาราชิกํ น อุเปติ, น ปฏิชานาติ. เอวเมตฺถ ยํ เตน ทิฏฺํ, ตํ ตสฺส ‘‘ทิฏฺโ มยา’’ติ อิมินา ทิฏฺวจเนน สเมติ. ยสฺมา ปน อิตโร ตํ ทสฺสนํ ปฏิจฺจ โทสํ น ปฏิชานาติ, ตสฺมา อสุทฺธปริสงฺกิโต โหติ; อมูลกปริสงฺกิโตติ อตฺโถ. ตสฺส ปุคฺคลสฺส ‘‘สุทฺโธ อห’’นฺติ ปฏิฺาย เตน สทฺธึ อุโปสโถ กาตพฺโพ. เสสคาถาทฺวเยปิ เอเสว นโย. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

อนุวิชฺชกกิจฺจวณฺณนา นิฏฺิตา.

โจทกปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวณฺณนา

๓๖๒-๓๖๓. โจทนาย โก อาทีติอาทิปุจฺฉานํ วิสฺสชฺชเน สจฺเจ จ อกุปฺเป จาติ สจฺเจ ปติฏฺาตพฺพํ อกุปฺเป จ. ยํ กตํ วา น กตํ วา, ตเทว วตฺตพฺพํ, น จ โจทเก วา อนุวิชฺชเก วา สงฺเฆ วา โกโป อุปฺปาเทตพฺโพ. โอติณฺณาโนติณฺณํ ชานิตพฺพนฺติ โอติณฺณฺจ อโนติณฺณฺจ วจนํ ชานิตพฺพํ. ตตฺรายํ ชานนวิธิ – เอตฺตกา โจทกสฺส ปุพฺพกถา, เอตฺตกา ปจฺฉิมกถา, เอตฺตกา จุทิตกสฺส ปุพฺพกถา, เอตฺตกา ปจฺฉิมกถาติ ชานิตพฺพา. โจทกสฺส ปมาณํ คณฺหิตพฺพํ, จุทิตกสฺส ปมาณํ คณฺหิตพฺพํ, อนุวิชฺชกสฺส ปมาณํ คณฺหิตพฺพํ, อนุวิชฺชโก อปฺปมตฺตกมฺปิ อหาเปนฺโต ‘‘อาวุโส สมนฺนาหริตฺวา อุชุํ กตฺวา อาหรา’’ติ วตฺตพฺโพ, สงฺเฆน เอวํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ. เยน ธมฺเมน เยน วินเยน เยน สตฺถุสาสเนน ตํ อธิกรณํ วูปสมฺมตีติ เอตฺถ ธมฺโมติ ภูตํ วตฺถุ. วินโยติ โจทนา เจว สารณา จ. สตฺถุสาสนนฺติ ตฺติสมฺปทา เจว อนุสฺสาวนสมฺปทา จ. เอเตน หิ ธมฺเมน จ วินเยน จ สตฺถุสาสเนน จ อธิกรณํ วูปสมติ, ตสฺมา อนุวิชฺชเกน ภูเตน วตฺถุนา โจเทตฺวา อาปตฺตึ สาเรตฺวา ตฺติสมฺปทาย เจว อนุสฺสาวนสมฺปทาย จ ตํ อธิกรณํ วูปสเมตพฺพํ, อนุวิชฺชเกน เอวํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.

๓๖๔. อุโปสโถ กิมตฺถายาติอาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนมฺปิ อุตฺตานเมว. อวสานคาถาสุ เถเร จ ปริภาสตีติ อวมฺํ กโรนฺโต ‘‘กึ อิเม ชานนฺตี’’ติ ปริภาสติ. ขโต อุปหตินฺทฺริโยติ ตาย ฉนฺทาทิคามิตาย เตน จ ปริภาสเนน อตฺตนา อตฺตโน ขตตฺตา ขโต. สทฺธาทีนฺจ อินฺทฺริยานํ อุปหตตฺตา อุปหตินฺทฺริโย. นิรยํ คจฺฉติ ทุมฺเมโธ, น จ สิกฺขาย คารโวติ โส ขโต อุปหตินฺทฺริโย ปฺาย อภาวโต ทุมฺเมโธ ตีสุ สิกฺขาสุ อสิกฺขนโต น จ สิกฺขาย คารโว กายสฺส เภทา นิรยเมว อุปคจฺฉติ, ตสฺมา น จ อามิสํ นิสฺสาย…เป… ยถา ธมฺโม ตถา กเรติ. ตสฺสตฺโถ น จ อามิสํ นิสฺสาย กเร, จุทิตกโจทเกสุ หิ อฺตเรน ทินฺนํ จีวราทิอามิสํ คณฺหนฺโต อามิสํ นิสฺสาย กโรติ, เอวํ น กเรยฺย. น จ นิสฺสาย ปุคฺคลนฺติ ‘‘อยํ เม อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา’’ติอาทินา นเยน ฉนฺทาทีหิ คจฺฉนฺโต ปุคฺคลํ นิสฺสาย กโรติ, เอวํ น กเรยฺย. อถ โข อุโภเปเต วิวชฺเชตฺวา ยถา ธมฺโม ิโต, ตเถว กเรยฺยาติ.

อุปกณฺณกํ ชปฺปตีติ ‘‘เอวํ กเถหิ, มา เอวํ กถยิตฺถา’’ติ กณฺณมูเล มนฺเตติ. ชิมฺหํ เปกฺขตีติ โทสเมว คเวสติ. วีติหรตีติ วินิจฺฉยํ หาเปติ. กุมฺมคฺคํ ปฏิเสวตีติ อาปตฺตึ ทีเปติ.

อกาเลน จ โจเทตีติ อโนกาเส อนชฺฌิฏฺโว โจเทติ. ปุพฺพาปรํ น ชานาตีติ ปุริมกถฺจ ปจฺฉิมกถฺจ น ชานาติ.

อนุสนฺธิวจนปถํ น ชานาตีติ กถานุสนฺธิวินิจฺฉยานุสนฺธิวเสน วจนํ น ชานาติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

โจทนากณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.

จูฬสงฺคาโม

อนุวิชฺชกสฺส ปฏิปตฺติวณฺณนา

๓๖๕. จูฬสงฺคาเม สงฺคามาวจเรน ภิกฺขุนาติ สงฺคาโม วุจฺจติ อธิกรณวินิจฺฉยตฺถาย สงฺฆสนฺนิปาโต. ตตฺร หิ อตฺตปจฺจตฺถิกา เจว สาสนปจฺจตฺถิกา จ อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุ สาสนํ ทีเปนฺตา สโมสรนฺติ เวสาลิกา วชฺชิปุตฺตกา วิย. โย ภิกฺขุ เตสํ ปจฺจตฺถิกานํ ลทฺธึ มทฺทิตฺวา สกวาททีปนตฺถาย ตตฺถ อวจรติ, อชฺโฌคาเหตฺวา วินิจฺฉยํ ปวตฺเตติ, โส สงฺคามาวจโร นาม ยสตฺเถโร วิย. เตน สงฺคามาวจเรน ภิกฺขุนา สงฺฆํ อุปสงฺกมนฺเตน นีจจิตฺเตน สงฺโฆ อุปสงฺกมิตพฺโพ. นีจจิตฺเตนาติ มานทฺธชํ นิปาเตตฺวา นิหตมานจิตฺเตน. รโชหรณสเมนาติ ปาทปุฺฉนสเมน; ยถา รโชหรณสฺส สํกิลิฏฺเ วา อสํกิลิฏฺเ วา ปาเท ปุฺฉิยมาเน เนว ราโค น โทโส; เอวํ อิฏฺานิฏฺเสุ อรชฺชนฺเตน อทุสฺสนฺเตนาติ อตฺโถ. ยถาปติรูเป อาสเนติ ยถาปติรูปํ อาสนํ ตฺวา อตฺตโน ปาปุณนฏฺาเน เถรานํ ภิกฺขูนํ ปิฏฺึ อทสฺเสตฺวา นิสีทิตพฺพํ. อนานากถิเกนาติ นานาวิธํ ตํ ตํ อนตฺถกถํ อกเถนฺเตน. อติรจฺฉานกถิเกนาติ ทิฏฺสุตมุตมฺปิ ราชกถาทิกํ ติรจฺฉานกถํ อกเถนฺเตน. สามํ วา ธมฺโม ภาสิตพฺโพติ สงฺฆสนฺนิปาตฏฺาเน กปฺปิยากปฺปิยนิสฺสิตา วา รูปารูปปริจฺเฉทสมถาจารวิปสฺสนาจารฏฺานนิสชฺชวตฺตาทินิสฺสิตา วา กถา ธมฺโม นาม. เอวรูโป ธมฺโม สยํ วา ภาสิตพฺโพ, ปโร วา อชฺเฌสิตพฺโพ. โย ภิกฺขุ ตถารูปึ กถํ กเถตุํ ปโหติ, โส วตฺตพฺโพ – ‘‘อาวุโส สงฺฆมชฺฌมฺหิ ปฺเห อุปฺปนฺเน ตฺวํ กเถยฺยาสี’’ติ. อริโย วา ตุณฺหีภาโว นาติมฺิตพฺโพติ อริยา ตุณฺหี นิสีทนฺตา น พาลปุถุชฺชนา วิย นิสีทนฺติ. อฺตรํ กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาว นิสีทนฺติ. อิติ กมฺมฏฺานมนสิการวเสน ตุณฺหีภาโว อริโย ตุณฺหีภาโว นาม, โส นาติมฺิตพฺโพ, กึ กมฺมฏฺานานุโยเคนาติ นาวชานิตพฺโพ; อตฺตโน ปติรูปํ กมฺมฏฺานํ คเหตฺวาว นิสีทิตพฺพนฺติ อตฺโถ.

น อุปชฺฌาโย ปุจฺฉิตพฺโพติ ‘‘โก นาโม ตุยฺหํ อุปชฺฌาโย’’ติ น ปุจฺฉิตพฺโพ. เอส นโย สพฺพตฺถ. น ชาตีติ ‘‘ขตฺติยชาติโย ตฺวํ พฺราหฺมณชาติโย’’ติ เอวํ ชาติ น ปุจฺฉิตพฺพา. น อาคโมติ ‘‘ทีฆภาณโกสิ ตฺวํ มชฺฌิมภาณโก’’ติ เอวํ อาคโม น ปุจฺฉิตพฺโพ. กุลปเทโสติ ขตฺติยกุลาทิวเสเนว เวทิตพฺโพ. อตฺรสฺส เปมํ วา โทโส วาติ อตฺร ปุคฺคเล เอเตสํ การณานํ อฺตรวเสน เปมํ วา ภเวยฺย โทโส วา.

โน ปริสกปฺปิเกนาติ ปริสกปฺปเกน ปริสานุวิธายเกน น ภวิตพฺพํ; ยํ ปริสาย รุจฺจติ, ตเทว เจเตตฺวา กปฺเปตฺวา น กเถตพฺพนฺติ อตฺโถ. น หตฺถมุทฺทา ทสฺเสตพฺพาติ กเถตพฺเพ จ อกเถตพฺเพ จ สฺาชนนตฺถํ หตฺถวิกาโร น กาตพฺโพ.

อตฺถํ อนุวิธิยนฺเตนาติ วินิจฺฉยปฏิเวธเมว สลฺลกฺเขนฺเตน ‘‘อิทํ สุตฺตํ อุปลพฺภติ, อิมสฺมึ วินิจฺฉเย อิทํ วกฺขามี’’ติ เอวํ ปริตุลยนฺเตน นิสีทิตพฺพนฺติ อตฺโถ. น จ อาสนา วุฏฺาตพฺพนฺติ น อาสนา วุฏฺาย สนฺนิปาตมณฺฑเล วิจริตพฺพํ, วินยธเร อุฏฺิเต สพฺพา ปริสา อุฏฺหติ. น วีติหาตพฺพนฺติ น วินิจฺฉโย หาเปตพฺโพ. น กุมฺมคฺโค เสวิตพฺโพติ น อาปตฺติ ทีเปตพฺพา. อสาหสิเกน ภวิตพฺพนฺติ น สหสาการินา ภวิตพฺพํ; สหสา ทุรุตฺตวจนํ น กเถตพฺพนฺติ อตฺโถ. วจนกฺขเมนาติ ทุรุตฺตวาจํ ขมนสีเลน. หิตปริสกฺกินาติ หิเตสินา หิตคเวสินา กรุณา จ กรุณาปุพฺพภาโค จ อุปฏฺาเปตพฺโพติ อยํ ปททฺวเยปิ อธิปฺปาโย. อนสุรุตฺเตนาติ น อสุรุตฺเตน. อสุรุตฺตํ วุจฺจติ วิคฺคาหิกกถาสงฺขาตํ อสุนฺทรวจนํ; ตํ น กเถตพฺพนฺติ อตฺโถ. อตฺตา ปริคฺคเหตพฺโพติ ‘‘วินิจฺฉินิตุํ วูปสเมตุํ สกฺขิสฺสามิ นุ โข โน’’ติ เอวํ อตฺตา ปริคฺคเหตพฺโพ; อตฺตโน ปมาณํ ชานิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ปโร ปริคฺคเหตพฺโพติ ‘‘ลชฺชิยา นุ โข อยํ ปริสา, สกฺกา สฺาเปตุํ อุทาหุ โน’’ติ เอวํ ปโร ปริคฺคเหตพฺโพ.

โจทโก ปริคฺคเหตพฺโพติ ‘‘ธมฺมโจทโก นุ โข โน’’ติ เอวํ ปริคฺคเหตพฺโพ. จุทิตโก ปริคฺคเหตพฺโพติ ‘‘ธมฺมจุทิตโก นุ โข โน’’ติ เอวํ ปริคฺคเหตพฺโพ. อธมฺมโจทโก ปริคฺคเหตพฺโพติ ตสฺส ปมาณํ ชานิตพฺพํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. วุตฺตํ อหาเปนฺเตนาติ โจทกจุทิตเกหิ วุตฺตวจนํ อหาเปนฺเตน. อวุตฺตํ อปกาเสนฺเตนาติ อโนสฏํ วตฺถุํ อปฺปกาเสนฺเตน. มนฺโท หาเสตพฺโพติ มนฺโท โมมูโห ปคฺคณฺหิตพฺโพ, ‘‘นนุ ตฺวํ กุลปุตฺโต’’ติ อุตฺเตเชตฺวา อนุโยควตฺตํ กถาเปตฺวา ตสฺส อนุโยโค คณฺหิตพฺโพ. ภีรู อสฺสาเสตพฺโพติ ยสฺส สงฺฆมชฺฌํ วา คณมชฺฌํ วา อโนสฏปุพฺพตฺตา สารชฺชํ อุปฺปชฺชติ, ตาทิโส ‘‘มา ภายิ, วิสฺสฏฺโ กเถหิ, มยํ เต อุปตฺถมฺภา ภวิสฺสามา’’ติ วตฺวาปิ อนุโยควตฺตํ กถาเปตพฺโพ. จณฺโฑ นิเสเธตพฺโพติ อปสาเทตพฺโพ ตชฺเชตพฺโพ. อสุจิ วิภาเวตพฺโพติ อลชฺชึ ปกาเสตฺวา อาปตฺตึ เทสาเปตพฺโพ. อุชุมทฺทเวนาติ โย ภิกฺขุ อุชุ สีลวา กายวงฺกาทิรหิโต, โส มทฺทเวเนว อุปจริตพฺโพ. ธมฺเมสุ จ ปุคฺคเลสุ จาติ เอตฺถ โย ธมฺมครุโก โหติ น ปุคฺคลครุโก, อยเมว ธมฺเมสุ จ ปุคฺคเลสุ จ มชฺฌตฺโตติ เวทิตพฺโพ.

๓๖๖. สุตฺตํ สํสนฺทนตฺถายาติอาทีสุ เตน จ ปน เอวํ สพฺรหฺมจารีนํ ปิยมนาปครุภาวนีเยน อนุวิชฺชเกน สมุทาหเฏสุ สุตฺตาทีสุ สุตฺตํ สํสนฺทนตฺถาย; อาปตฺตานาปตฺตีนํ สํสนฺทนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. โอปมฺมํ นิทสฺสนตฺถายาติ โอปมฺมํ อตฺถทสฺสนตฺถาย. อตฺโถ วิฺาปนตฺถายาติ อตฺโถ ชานาปนตฺถาย. ปฏิปุจฺฉา ปนตฺถายาติ ปุจฺฉา ปุคฺคลสฺส ปนตฺถาย. โอกาสกมฺมํ โจทนตฺถายาติ วตฺถุนา วา อาปตฺติยา วา โจทนตฺถาย. โจทนา สารณตฺถายาติ โทสาโทสํ สราปนตฺถาย. สารณา สวจนียตฺถายาติ โทสาโทสสารณา สวจนียกรณตฺถาย. สวจนียํ ปลิโพธตฺถายาติ สวจนียํ ‘‘อิมมฺหา อาวาสา ปรํ มา ปกฺกมี’’ติ เอวํ ปลิโพธตฺถาย. ปลิโพโธ วินิจฺฉยตฺถายาติ วินิจฺฉยํ ปาปนตฺถาย. วินิจฺฉโย สนฺตีรณตฺถายาติ โทสาโทสํ สนฺตีรณตฺถาย ตุลนตฺถาย. สนฺตีรณํ านาฏฺานคมนตฺถายาติ อาปตฺติอนาปตฺติครุกลหุกาปตฺติชานนตฺถาย. สงฺโฆ สมฺปริคฺคหสมฺปฏิจฺฉนตฺถายาติ วินิจฺฉยสมฺปฏิคฺคหณตฺถาย จ; สุวินิจฺฉิตทุพฺพินิจฺฉิตภาวชานนตฺถาย จาติ อตฺโถ. ปจฺเจกฏฺายิโน อวิสํวาทกฏฺายิโนติ อิสฺสริยาธิปจฺจเชฏฺกฏฺาเน จ อวิสํวาทกฏฺาเน จ ิตา; น เต อปสาเทตพฺพาติ อตฺโถ.

อิทานิ เย มนฺทา มนฺทพุทฺธิโน เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘วินโย นาม กิมตฺถายา’’ติ เตสํ วจโนกาสปิทหนตฺถมตฺตํ ทสฺเสตุํ วินโย สํวรตฺถายาติอาทิมาห. ตตฺถ วินโย สํวรตฺถายาติ สกลาปิ วินยปฺตฺติ กายวจีทฺวารสํวรตฺถาย. อาชีววิสุทฺธิปริโยสานสฺส สีลสฺส อุปนิสฺสโย โหติ; ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อปิเจตฺถ อวิปฺปฏิสาโรติ ปาปปุฺานํ กตากตวเสน จิตฺตวิปฺปฏิสาราภาโว. ปามุชฺชนฺติ ทุพฺพลา ตรุณปีติ. ปีตีติ พลวา พหลปีติ. ปสฺสทฺธีติ กายจิตฺตทรถปฏิปฺปสฺสทฺธิ. สุขนฺติ กายิกเจตสิกสุขํ. ตฺหิ ทุวิธมฺปิ สมาธิสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติ. สมาธีติ จิตฺเตกคฺคตา. ยถาภูตาณทสฺสนนฺติ ตรุณวิปสฺสนา; อุทยพฺพยาณสฺเสตํ อธิวจนํ. จิตฺเตกคฺคตา หิ ตรุณวิปสฺสนาย อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติ. นิพฺพิทาติ สิขาปตฺตา วุฏฺานคามินิพลววิปสฺสนา. วิราโคติ อริยมคฺโค. วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลํ. จตุพฺพิโธปิ หิ อริยมคฺโค อรหตฺตผลสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโย โหติ. วิมุตฺติาณทสฺสนนฺติ ปจฺจเวกฺขณาาณํ. วิมุตฺติาณทสฺสนํ อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถายาติ อปจฺจยปรินิพฺพานตฺถาย. อปจฺจยปรินิพฺพานสฺส หิ ตํ ปจฺจโย โหติ, ตสฺมึ อนุปฺปตฺเต อวสฺสํ ปรินิพฺพายิตพฺพโตติ. เอตทตฺถา กถาติ อยํ วินยกถา นาม เอตทตฺถา. มนฺตนาติ วินยมนฺตนา เอว. อุปนิสาติ อยํ ‘‘วินโย สํวรตฺถายา’’ติอาทิกา ปรมฺปรปจฺจยตาปิ เอตทตฺถาย. โสตาวธานนฺติ อิมิสฺสา ปรมฺปรปจฺจยกถาย โสตาวธานํ. อิมํ กถํ สุตฺวา ยํ อุปฺปชฺชติ าณํ, ตมฺปิ เอตทตฺถาย. ยทิทํ อนุปาทา จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ โย อยํ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวา จิตฺตสฺส อรหตฺตผลสงฺขาโต วิโมกฺโข, โสปิ เอตทตฺถาย; อปจฺจยปรินิพฺพานตฺถาย เอวาติ อตฺโถ.

๓๖๗. อนุโยควตฺตคาถาสุ ปมคาถา วุตฺตตฺถา เอว.

วตฺถุํ วิปตฺตึ อาปตฺตึ, นิทานํ อาการอโกวิโท ปุพฺพาปรํ น ชานาตีติ ‘‘วตฺถุ’’นฺติอาทีนิ ‘‘น ชานาตี’’ติ ปเทน สมฺพนฺโธ. ‘‘อโกวิโท’’ติ ปทสฺส ‘‘ส เว ตาทิสโก’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ตสฺมา อยเมตฺถ โยชนา – โย ภิกฺขุ ปาราชิกาทีนํ วตฺถุํ น ชานาติ, จตุพฺพิธํ วิปตฺตึ น ชานาติ, สตฺตวิธํ อาปตฺตึ น ชานาติ, ‘‘อิทํ สิกฺขาปทํ อสุกสฺมึ นาม นคเร ปฺตฺต’’นฺติ เอวํ นิทานํ น ชานาติ, ‘‘อิทํ ปุริมวจนํ อิทํ ปจฺฉิมวจน’’นฺติ ปุพฺพาปรํ น ชานาติ, ‘‘อิทํ กตํ อิทํ อกต’’นฺติ กตากตํ น ชานาติ. สเมน จาติ เตเนว ปุพฺพาปรํ อชานนสฺส สเมน อฺาเณน, ‘‘กตากตํ น ชานาตี’’ติ วุตฺตํ โหติ; เอวํ ตาว นชานาติ-ปเทน สทฺธึ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ยํ ปเนตํ ‘‘อาการอโกวิโท’’ติ วุตฺตํ, ตตฺถ อาการอโกวิโทติ การณาการเณ อโกวิโท. อิติ ยฺวายํ วตฺถุอาทีนิปิ น ชานาติ, อาการสฺส จ อโกวิโท, ส เว ตาทิสโก ภิกฺขุ อปฏิกฺโขติ วุจฺจติ.

กมฺมฺจ อธิกรณฺจาติ อิเมสมฺปิ ปทานํ ‘‘น ชานาตี’’ติ ปเทเนว สมฺพนฺโธ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ตเถว อิติ ยฺวายํ กมฺมฺจ น ชานาติ, อธิกรณฺจ น ชานาติ, สตฺตปฺปกาเร สมเถ จาปิ อโกวิโท, ราคาทีหิ ปน รตฺโต ทุฏฺโ จ มูฬฺโห จ, ภเยน ภยา คจฺฉติ, สมฺโมเหน โมหา คจฺฉติ, รตฺตตฺตา ปน ทุฏฺตฺตา จ ฉนฺทา โทสา จ คจฺฉติ, ปรํ สฺาเปตุํ อสมตฺถตาย น จ สฺตฺติกุสโล, การณาการณทสฺสเน อสมตฺถตาย นิชฺฌตฺติยา จ อโกวิโท อตฺตโน สทิสาย ปริสาย ลทฺธตฺตา ลทฺธปกฺโข, หิริยา ปริพาหิรตฺตา อหิริโก, กาฬเกหิ กมฺเมหิ สมนฺนาคตตฺตา กณฺหกมฺโม, ธมฺมาทริยปุคฺคลาทริยานํ อภาวโต อนาทโร, ส เว ตาทิสโก ภิกฺขุ อปฏิกฺโขติ วุจฺจติ, น ปฏิกฺขิตพฺโพ น โอโลเกตพฺโพ, น สมฺมนฺนิตฺวา อิสฺสริยาธิปจฺจเชฏฺกฏฺาเน เปตพฺโพติ อตฺโถ. สุกฺกปกฺขคาถานมฺปิ โยชนานโย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ.

จูฬสงฺคามวณฺณนา นิฏฺิตา.

มหาสงฺคาโม

โวหรนฺเตน ชานิตพฺพาทิวณฺณนา

๓๖๘-๓๗๔. มหาสงฺคาเม วตฺถุโต วา วตฺถุํ สงฺกมตีติ ‘‘ปมปาราชิกวตฺถุ มยา ทิฏฺํ วา สุตํ วา’’ติ วตฺวา ปุน ปุจฺฉิยมาโน นิฆํสิยมาโน ‘‘น มยา ปมปาราชิกสฺส วตฺถุ ทิฏฺํ, น สุตํ; ทุติยปาราชิกสฺส วตฺถุ ทิฏฺํ วา สุตํ วา’’ติ วทติ. เอเตเนว นเยน เสสวตฺถุสงฺกมนํ, วิปตฺติโต วิปตฺติสงฺกมนํ อาปตฺติโต อาปตฺติสงฺกมนฺจ เวทิตพฺพํ. โย ปน ‘‘เนว มยา ทิฏฺํ, น สุต’’นฺติ วตฺวา ปจฺฉา ‘‘มยาเปตํ ทิฏฺํ วา สุตํ วา’’ติ วทติ, ‘‘ทิฏฺํ วา สุตํ วา’’ติ วตฺวา ปจฺฉา ‘‘น ทิฏฺํ วา น สุตํ วา’’ติ วทติ, อยํ อวชานิตฺวา ปฏิชานาติ, ปฏิชานิตฺวา อวชานาตีติ เวทิตพฺโพ. เอเสว อฺเนฺํ ปฏิจรติ นาม.

๓๗๕. วณฺณาวณฺโณติ นีลาทิวณฺณาวณฺณวเสน สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทํ วุตฺตํ. วจนมนุปฺปทานนฺติ สฺจริตฺตํ วุตฺตํ. กายสํสคฺคาทิตฺตยํ สรูเปเนว วุตฺตํ. อิติ อิมานิ ปฺจ เมถุนธมฺมสฺส ปุพฺพภาโค ปุพฺพปโยโคติ เวทิตพฺพานิ.

๓๗๖. จตฺตาริ อปโลกนกมฺมานีติ อธมฺเมนวคฺคาทีนิ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อิติ จตฺตาริ จตุกฺกานิ โสฬส โหนฺติ.

อคติอคนฺตพฺพวณฺณนา

๓๗๙. พหุชนอหิตาย ปฏิปนฺโน โหตีติ วินยธเรน หิ เอวํ ฉนฺทาทิคติยา อธิกรเณ วินิจฺฉิเต ตสฺมึ วิหาเร สงฺโฆ ทฺวิธา ภิชฺชติ. โอวาทูปชีวินิโย ภิกฺขุนิโยปิ ทฺเว ภาคา โหนฺติ. อุปาสกาปิ อุปาสิกาโยปิ ทารกาปิ ทาริกาโยปิ เตสํ อารกฺขเทวตาปิ ตเถว ทฺวิธา ภิชฺชนฺติ. ตโต ภุมฺมเทวตา อาทึ กตฺวา ยาว อกนิฏฺพฺรหฺมาโน ทฺวิธาว โหนฺติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘พหุชนอหิตาย ปฏิปนฺโน โหติ…เป… ทุกฺขาย เทวมนุสฺสาน’’นฺติ.

๓๘๒. วิสมนิสฺสิโตติ วิสมานิ กายกมฺมาทีนิ นิสฺสิโต. คหนนิสฺสิโตติ มิจฺฉาทิฏฺิอนฺตคฺคาหิกทิฏฺิสงฺขาตํ คหนํ นิสฺสิโต. พลวนิสฺสิโตติ พลวนฺเต อภิฺาเต ภิกฺขู นิสฺสิโต.

๓๙๓. ตสฺส อวชานนฺโตติ ตสฺส วจนํ อวชานนฺโต. อุปโยคตฺเถ วา สามิวจนํ, ตํ อวชานนฺโตติ อตฺโถ.

๓๙๔. ยํ อตฺถายาติ ยทตฺถาย. ตํ อตฺถนฺติ โส อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

มหาสงฺคามวณฺณนา นิฏฺิตา.

กถินเภทํ

กถินอตฺถตาทิวณฺณนา

๔๐๓. กถิเน อฏฺ มาติกาติ ขนฺธเก วุตฺตา ปกฺกมนนฺติกาทิกา อฏฺ. ปลิโพธานิสํสาปิ ปุพฺเพ วุตฺตา เอว.

๔๐๔. ปโยคสฺสาติ จีวรโธวนาทิโน สตฺตวิธสฺส ปุพฺพกรณสฺสตฺถาย โย อุทกาหรณาทิโก ปโยโค กยิรติ, ตสฺส ปโยคสฺส. กตเม ธมฺมา อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโยติ อนาคตวเสน อนนฺตรา หุตฺวา กตเม ธมฺมา ปจฺจยา โหนฺตีติ อตฺโถ. สมนนฺตรปจฺจเยนาติ สุฏฺุ อนนฺตรปจฺจเยน, อนนฺตรปจฺจยเมว อาสนฺนตรํ กตฺวา ปุจฺฉติ. นิสฺสยปจฺจเยนาติ อุปฺปชฺชมานสฺส ปโยคสฺส นิสฺสยํ อาธารภาวํ อุปคตา วิย หุตฺวา กตเม ธมฺมา ปจฺจยา โหนฺตีติ อตฺโถ. อุปนิสฺสยปจฺจเยนาติ อุเปเตน นิสฺสยปจฺจเยน; นิสฺสยปจฺจยเมว อุปคตตรํ กตฺวา ปุจฺฉติ. ปุเรชาตปจฺจเยนาติ อิมินา ปมํ อุปฺปนฺนสฺส ปจฺจยภาวํ ปุจฺฉติ. ปจฺฉาชาตปจฺจเยนาติ อิมินา ปจฺฉา อุปฺปชฺชนกสฺส ปจฺจยภาวํ ปุจฺฉติ. สหชาตปจฺจเยนาติ อิมินา อปุพฺพํ อจริมํ อุปฺปชฺชมานานํ ปจฺจยภาวํ ปุจฺฉติ. ปุพฺพกรณสฺสาติ โธวนาทิโน ปุพฺพกรณสฺส. ปจฺจุทฺธารสฺสาติ ปุราณสงฺฆาฏิอาทีนํ ปจฺจุทฺธรณสฺส. อธิฏฺานสฺสาติ กถินจีวราธิฏฺานสฺส. อตฺถารสฺสาติ กถินตฺถารสฺส. มาติกานฺจ ปลิโพธานฺจาติ อฏฺนฺนํ มาติกานํ ทฺวินฺนฺจ ปลิโพธานํ. วตฺถุสฺสาติ สงฺฆาฏิอาทิโน กถินวตฺถุสฺส; เสสํ วุตฺตนยเมว.

เอวํ ยฺจ ลพฺภติ ยฺจ น ลพฺภติ, สพฺพํ ปุจฺฉิตฺวา อิทานิ ยํ ยสฺส ลพฺภติ, ตเทว ทสฺเสนฺโต ปุพฺพกรณํ ปโยคสฺสาติอาทินา นเยน วิสฺสชฺชนมาห. ตสฺสตฺโถ – ยํ วุตฺตํ ‘‘ปโยคสฺส กตเม ธมฺมา’’ติอาทิ, ตตฺถ วุจฺจเต, ปุพฺพกรณํ ปโยคสฺส อนนฺตรปจฺจเยน ปจฺจโย, สมนนฺตรนิสฺสยอุปนิสฺสยปจฺจเยน ปจฺจโย. ปโยคสฺส หิ สตฺตวิธมฺปิ ปุพฺพกรณํ ยสฺมา เตน ปโยเคน นิปฺผาเทตพฺพสฺส ปุพฺพกรณสฺสตฺถาย โส ปโยโค กยิรติ, ตสฺมา อิเมหิ จตูหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจโย โหติ. ปุเรชาตปจฺจเย ปเนส อุทฺทิฏฺธมฺเมสุ เอกธมฺมมฺปิ น ลภติ, อฺทตฺถุ ปุพฺพกรณสฺส สยํ ปุเรชาตปจฺจโย โหติ, ปโยเค สติ ปุพฺพกรณสฺส นิปฺผชฺชนโต. เตน วุตฺตํ – ‘‘ปโยโค ปุพฺพกรณสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ. ปจฺฉาชาตปจฺจยํ ปน ลภติ, เตน วุตฺตํ – ‘‘ปุพฺพกรณํ ปโยคสฺส ปจฺฉาชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ. ปจฺฉา อุปฺปชฺชนกสฺส หิ ปุพฺพกรณสฺส อตฺถาย โส ปโยโค กยิรติ. สหชาตปจฺจยํ ปน มาติกาปลิโพธานิสํสสงฺขาเต ปนฺนรส ธมฺเม เปตฺวา อฺโ ปโยคาทีสุ เอโกปิ ธมฺโม น ลภติ, เต เอว หิ ปนฺนรส ธมฺมา สห กถินตฺถาเรน เอกโต นิปฺผชฺชนฺตีติ อฺมฺํ สหชาตปจฺจยา โหนฺติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘ปนฺนรส ธมฺมา สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ. เอเตนุปาเยน สพฺพปทวิสฺสชฺชนานิ เวทิตพฺพานิ.

ปุพฺพกรณนิทานาทิวิภาควณฺณนา

๔๐๕. ปุพฺพกรณํ กึนิทานนฺติอาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ อุตฺตานเมว.

๔๐๖-๗. ‘‘ปโยโค กึนิทาโน’’ติอาทีสุ ปุจฺฉาทฺวยวิสฺสชฺชเนสุ เหตุนิทาโน ปจฺจยนิทาโนติ เอตฺถ ฉ จีวรานิ เหตุ เจว ปจฺจโย จาติ เวทิตพฺพานิ. ปุพฺพปโยคาทีนฺหิ สพฺเพสํ ตานิเยว เหตุ, ตานิ ปจฺจโย. น หิ ฉพฺพิเธ จีวเร อสติ ปโยโค อตฺถิ, น ปุพฺพกรณาทีนิ, ตสฺมา ‘‘ปโยโค เหตุนิทาโน’’ติอาทิ วุตฺตํ.

๔๐๘. สงฺคหวาเร – วจีเภเทนาติ ‘‘อิมาย สงฺฆาฏิยา, อิมินา อุตฺตราสงฺเคน, อิมินา อนฺตรวาสเกน กถินํ อตฺถรามี’’ติ เอเตน วจีเภเทน. กติมูลาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน – กิริยา มชฺเฌติ ปจฺจุทฺธาโร เจว อธิฏฺานฺจ.

๔๑๑. วตฺถุวิปนฺนํ โหตีติ อกปฺปิยทุสฺสํ โหติ. กาลวิปนฺนํ นาม อชฺช ทายเกหิ ทินฺนํ สฺเว สงฺโฆ กถินตฺถารกสฺส เทติ. กรณวิปนฺนํ นาม ตทเหว ฉินฺทิตฺวา อกตํ.

กถินาทิชานิตพฺพวิภาควณฺณนา

๔๑๒. กถินํ ชานิตพฺพนฺติอาทิปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน – เตสฺเว ธมฺมานนฺติ เยสุ รูปาทิธมฺเมสุ สติ กถินํ นาม โหติ, เตสํ สโมธานํ มิสฺสีภาโว. นามํ นามกมฺมนฺติอาทินา ปน ‘‘กถิน’’นฺติ อิทํ พหูสุ ธมฺเมสุ นามมตฺตํ, น ปรมตฺถโต เอโก ธมฺโม อตฺถีติ ทสฺเสติ.

จตุวีสติยา อากาเรหีติ ‘‘น อุลฺลิขิตมตฺเตนา’’ติอาทีหิ ปุพฺเพ วุตฺตการเณหิ. สตฺตรสหิ อากาเรหีติ ‘‘อหเตน อตฺถตํ โหติ กถิน’’นฺติอาทีหิ ปุพฺเพ วุตฺตการเณหิ. นิมิตฺตกมฺมาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ สพฺพํ กถินกฺขนฺธกวณฺณนายํ วุตฺตํ.

๔๑๖. เอกุปฺปาทา เอกนิโรธาติ อุปฺปชฺชมานาปิ เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ, นิรุชฺฌมานาปิ เอกโต นิรุชฺฌนฺติ. เอกุปฺปาทา นานานิโรธาติ อุปฺปชฺชมานา เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ, นิรุชฺฌมานา นานา นิรุชฺฌนฺติ. กึ วุตฺตํ โหติ? สพฺเพปิ อตฺถาเรน สทฺธึ เอกโต อุปฺปชฺชนฺติ, อตฺถาเร หิ สติ อุทฺธาโร นาม. นิรุชฺฌมานา ปเนตฺถ ปุริมา ทฺเว อตฺถาเรน สทฺธึ เอกโต นิรุชฺฌนฺติ, อุทฺธารภาวํ ปาปุณนฺติ. อตฺถารสฺส หิ นิโรโธ เอเตสฺจ อุทฺธารภาโว เอกกฺขเณ โหติ, อิตเร นานา นิรุชฺฌนฺติ. เตสุ อุทฺธารภาวํ ปตฺเตสุปิ อตฺถาโร ติฏฺติเยว. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย

กถินเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปฺตฺติวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

อุปาลิปฺจกํ

อนิสฺสิตวคฺควณฺณนา

๔๑๗. อุปาลิปฺเหสุ กติหิ นุ โข ภนฺเตติ ปุจฺฉาย อยํ สมฺพนฺโธ. เถโร กิร รโหคโต สพฺพานิ อิมานิ ปฺจกานิ อาวชฺเชตฺวา ‘‘ภควนฺตํ ทานิ ปุจฺฉิตฺวา อิเมสํ นิสฺสาย วสนกาทีนํ อตฺถาย ตนฺตึ เปสฺสามี’’ติ ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘กติหิ นุ โข ภนฺเต’’ติอาทินา นเยน ปฺเห ปุจฺฉิ. เตสํ วิสฺสชฺชเน อุโปสถํ น ชานาตีติ นววิธํ อุโปสถํ น ชานาติ. อุโปสถกมฺมํ น ชานาตีติ อธมฺเมนวคฺคาทิเภทํ จตุพฺพิธํ อุโปสถกมฺมํ น ชานาติ. ปาติโมกฺขํ น ชานาตีติ ทฺเว มาติกา น ชานาติ. ปาติโมกฺขุทฺเทสํ น ชานาตีติ ภิกฺขูนํ ปฺจวิธํ ภิกฺขุนีนํ จตุพฺพิธนฺติ นววิธํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ น ชานาติ.

ปวารณํ น ชานาตีติ นววิธํ ปวารณํ น ชานาติ. ปวารณากมฺมํ น ชานาตีติ อธมฺเมนวคฺคาทิเภทํ จตุพฺพิธํ ปวารณากมฺมํ น ชานาติ.

อาปตฺตานาปตฺตึ น ชานาตีติ ตสฺมึ ตสฺมึ สิกฺขาปเท นิทฺทิฏฺํ อาปตฺติฺจ อนาปตฺติฺจ น ชานาติ.

อาปนฺโน กมฺมกโตติ อาปตฺตึ อาปนฺโน ตปฺปจฺจยาว สงฺเฆน กมฺมํ กตํ โหติ.

นปฺปฏิปฺปสฺสมฺภนวคฺควณฺณนา

๔๒๐. กมฺมํ นปฺปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพนฺติ อยํ ยสฺมา อนุโลมวตฺเต น วตฺตติ, ตสฺมา นาสฺส กมฺมํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพํ; สรชฺชุโกว วิสฺสชฺเชตพฺโพติ อตฺโถ.

๔๒๑. สเจ อุปาลิ สงฺโฆ สมคฺคกรณียานิ กมฺมานิ กโรตีติ สเจ สมคฺเคหิ กรณียานิ อุโปสถาทีนิ กมฺมานิ กโรติ, อุโปสถปวารณาทีสุ หิ ิตาสุ อุปตฺถมฺโภ น ทาตพฺโพ. สเจ หิ สงฺโฆ อจฺจยํ เทสาเปตฺวา สงฺฆสามคฺคึ กโรติ, ติณวตฺถารกสมถํ วา กตฺวา อุโปสถปวารณํ กโรติ, เอวรูปํ สมคฺคกรณียํ นาม กมฺมํ โหติ. ตตฺร เจติ สเจ ตาทิเส กมฺเม ภิกฺขุโน นกฺขมติ, ทิฏฺาวิกมฺมมฺปิ กตฺวา ตถารูปา สามคฺคี อุเปตพฺพา, เอวํ วิโลมคฺคาโห น คณฺหิตพฺโพ. ยตฺร ปน อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุ สาสนํ ทีเปนฺติ, ตตฺถ ทิฏฺาวิกมฺมํ น วฏฺฏติ, ปฏิพาหิตฺวา ปกฺกมิตพฺพํ.

อุสฺสิตมนฺตี จาติ โลภโทสโมหมานุสฺสนฺนํ วาจํ ภาสิตา กณฺหวาโจ อนตฺถกทีปโน. นิสฺสิตชปฺปีติ อตฺตโน ธมฺมตาย อุสฺสทยุตฺตํ ภาสิตุํ น สกฺโกติ; อถ โข ‘‘มยา สทฺธึ ราชา เอวํ กเถสิ, อสุกมหามตฺโต เอวํ กเถสิ, อสุโก นาม มยฺหํ อาจริโย วา อุปชฺฌาโย วา เตปิฏโก มยา สทฺธึ เอวํ กเถสี’’ติ เอวํ อฺํ นิสฺสาย ชปฺปติ. น จ ภาสานุสนฺธิกุสโลติ กถานุสนฺธิวจเน จ วินิจฺฉยานุสนฺธิวจเน จ อกุสโล โหติ. น ยถาธมฺเม ยถาวินเยติ น ภูเตน วตฺถุนา อาปตฺตึ สาเรตฺวา โจเทตา โหติ.

อุสฺสาเทตา โหตีติ ‘‘อมฺหากํ อาจริโย มหาเตปิฏโก ปรมธมฺมกถิโก’’ติอาทินา นเยน เอกจฺจํ อุสฺสาเทติ. ทุติยปเท ‘‘อาปตฺตึ กึ โส น ชานาตี’’ติอาทินา เอกจฺจํ อปสาเทติ. อธมฺมํ คณฺหาตีติ อนิยฺยานิกปกฺขํ คณฺหาติ. ธมฺมํ ปฏิพาหตีติ นิยฺยานิกปกฺขํ ปฏิพาหติ. สมฺผฺจ พหุํ ภาสตีติ พหุํ นิรตฺถกกถํ กเถติ.

ปสยฺห ปวตฺตา โหตีติ อนชฺฌิฏฺโ ภาเร อนาโรปิเต เกวลํ มานํ นิสฺสาย อชฺโฌตฺถริตฺวา อนธิกาเร กเถตา โหติ. อโนกาสกมฺมํ กาเรตฺวาติ โอกาสกมฺมํ อกาเรตฺวา ปวตฺตา โหติ. น ยถาทิฏฺิยา พฺยากตา โหตีติ ยสฺส อตฺตโน ทิฏฺิ ตํ ปุรกฺขตฺวา น พฺยากตา; ลทฺธึ นิกฺขิปิตฺวา อยถาภุจฺจํ อธมฺมาทีสุ ธมฺมาทิลทฺธิโก หุตฺวา กเถตา โหตีติ อตฺโถ.

โวหารวคฺควณฺณนา

๔๒๔. อาปตฺติยา ปโยคํ น ชานาตีติ ‘‘อยํ อาปตฺติ กายปฺปโยคา, อยํ วจีปโยคา’’ติ น ชานาติ. อาปตฺติยา วูปสมํ น ชานาตีติ ‘‘อยํ อาปตฺติ เทสนาย วูปสมติ, อยํ วุฏฺาเนน, อยํ เนว เทสนาย น วุฏฺาเนนา’’ติ น ชานาติ. อาปตฺติยา น วินิจฺฉยกุสโล โหตีติ ‘‘อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ อยํ อาปตฺตี’’ติ น ชานาติ, โทสานุรูปํ อาปตฺตึ อุทฺธริตฺวา ปติฏฺาเปตุํ น สกฺโกติ.

อธิกรณสมุฏฺานํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ อธิกรณํ อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ นิสฺสาย สมุฏฺาติ, อิทํ จตสฺโส วิปตฺติโย, อิทํ ปฺจ วา สตฺต วา อาปตฺติกฺขนฺเธ, อิทํ จตฺตาริ สงฺฆกิจฺจานิ นิสฺสาย สมุฏฺาตี’’ติ น ชานาติ. ปโยคํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ อธิกรณํ ทฺวาทสมูลปฺปโยคํ, อิทํ จุทฺทสมูลปฺปโยคํ, อิทํ ฉมูลปโยคํ, อิทํ เอกมูลปโยค’’นฺติ น ชานาติ. อธิกรณานฺหิ ยถาสกํมูลเมว ปโยคา นาม โหนฺติ, ตํ สพฺพมฺปิ น ชานาตีติ อตฺโถ. วูปสมํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ อธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ วูปสมติ, อิทํ ตีหิ, อิทํ จตูหิ, อิทํ เอเกน สมเถน วูปสมตี’’ติ น ชานาติ. น วินิจฺฉยกุสโล โหตีติ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตฺวา สมถํ ปาเปตุํ น ชานาติ.

กมฺมํ น ชานาตีติ ตชฺชนียาทิ สตฺตวิธํ กมฺมํ น ชานาติ. กมฺมสฺส กรณํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ กมฺมํ อิมินา นีหาเรน กาตพฺพ’’นฺติ น ชานาติ. กมฺมสฺส วตฺถุํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ ตชฺชนียสฺส วตฺถุ, อิทํ นิยสฺสาทีน’’นฺติ น ชานาติ. วตฺตนฺติ สตฺตสุ กมฺเมสุ เหฏฺา จตุนฺนํ กมฺมานํ อฏฺารสวิธํ ติวิธสฺส จ อุกฺเขปนียกมฺมสฺส เตจตฺตาลีสวิธํ วตฺตํ น ชานาติ. กมฺมสฺส วูปสมํ น ชานาตีติ ‘‘โย ภิกฺขุ วตฺเต วตฺติตฺวา ยาจติ, ตสฺส กมฺมํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพํ, อจฺจโย เทสาเปตพฺโพ’’ติ น ชานาติ.

วตฺถุํ น ชานาตีติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ วตฺถุํ น ชานาติ. นิทานํ น ชานาตีติ ‘‘อิทํ สิกฺขาปทํ อิมสฺมึ นคเร ปฺตฺตํ, อิทํ อิมสฺมิ’’นฺติ น ชานาติ. ปฺตฺตึ น ชานาตีติ ปฺตฺติอนุปฺตฺติอนุปฺปนฺนปฺตฺติวเสน ติวิธํ ปฺตฺตึ น ชานาติ. ปทปจฺจาภฏฺํ น ชานาตีติ สมฺมุขา กาตพฺพํ ปทํ น ชานาติ. ‘‘พุทฺโธ ภควา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภควา พุทฺโธ’’ติ เหฏฺุปริยํ กตฺวา ปทํ โยเชติ.

อกุสโล จ โหติ วินเยติ วินยปาฬิยฺจ อฏฺกถายฺจ อกุสโล โหติ.

ตฺตึ น ชานาตีติ สงฺเขปโต หิ ทุวิธา ตฺติ – ‘‘เอสา ตฺตี’’ติ เอวํ นิทฺทิฏฺา จ อนิทฺทิฏฺา จ. ตตฺถ ยา เอวํ อนิทฺทิฏฺา, สา ‘‘กมฺมตฺติ’’ นาม โหติ. ยา นิทฺทิฏฺา, สา ‘‘กมฺมปาทตฺติ’’ นาม, ตํ สพฺเพน สพฺพํ ตฺตึ น ชานาติ. ตฺติยา กรณํ น ชานาตีติ นวสุ าเนสุ กมฺมตฺติยา กรณํ น ชานาติ, ทฺวีสุ าเนสุ กมฺมปาทตฺติยา. ตฺติยา อนุสฺสาวนนฺติ ‘‘อิมิสฺสา ตฺติยา เอกา อนุสฺสาวนา, อิมิสฺสา ติสฺโส’’ติ น ชานาติ. ตฺติยา สมถํ น ชานาตีติ ยฺวายํ สติวินโย, อมูฬฺหวินโย, ตสฺสปาปิยสิกา, ติณวตฺถารโกติ จตุพฺพิโธ สมโถ ตฺติยา วินา น โหติ, ตํ ตฺติยา สมโถติ น ชานาติ. ตฺติยา วูปสมํ น ชานาตีติ ยํ อธิกรณํ อิมินา จตุพฺพิเธน ตฺติสมเถน วูปสมติ, ตสฺส ตํ วูปสมํ ‘‘อยํ ตฺติยา วูปสโม กโต’’ติ น ชานาติ.

สุตฺตํ น ชานาตีติ อุภโตวิภงฺคํ น ชานาติ. สุตฺตานุโลมํ น ชานาตีติ จตฺตาโร มหาปเทเส น ชานาติ. วินยํ น ชานาตีติ ขนฺธกปริวารํ น ชานาติ. วินยานุโลมํ น ชานาตีติ จตฺตาโร มหาปเทเสเยว น ชานาติ. น จ านาานกุสโลติ การณาการณกุสโล น โหติ.

ธมฺมํ น ชานาตีติ เปตฺวา วินยปิฏกํ อวเสสํ ปิฏกทฺวยํ น ชานาติ. ธมฺมานุโลมํ น ชานาตีติ สุตฺตนฺติเก จตฺตาโร มหาปเทเส น ชานาติ. วินยํ น ชานาตีติ ขนฺธกปริวารเมว น ชานาติ. วินยานุโลมํ น ชานาตีติ จตฺตาโร มหาปเทเส น ชานาติ. อุภโตวิภงฺคา ปเนตฺถ อสงฺคหิตา โหนฺติ, ตสฺมายํ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ – ‘‘วินยนฺติ สกลํ วินยปิฏกํ น ชานาตี’’ติ ตํ น คเหตพฺพํ. น จ ปุพฺพาปรกุสโล โหตีติ ปุเรกถาย จ ปจฺฉากถาย จ อกุสโล โหติ. เสสํ สพฺพตฺถ วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เยฺยตฺตา ปุพฺเพ ปกาสิตตฺตา จ อุตฺตานเมวาติ.

อนิสฺสิตวคฺคนปฺปฏิปฺปสฺสมฺภนวคฺคโวหารวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

ทิฏฺาวิกมฺมวคฺควณฺณนา

๔๒๕. ทิฏฺาวิกมฺมวคฺเค – ทิฏฺาวิกมฺมาติ ทิฏฺีนํ อาวิกมฺมานิ; ลทฺธิปฺปกาสนานิ อาปตฺติเทสนาสงฺขาตานํ วินยกมฺมานเมตํ อธิวจนํ. อนาปตฺติยา ทิฏฺึ อาวิ กโรตีติ อนาปตฺติเมว อาปตฺตีติ เทเสตีติ อตฺโถ. อเทสนาคามินิยาติ ครุกาปตฺติยา ทิฏฺึ อาวิกโรติ; สงฺฆาทิเสสฺจ ปาราชิกฺจ เทเสตีติ อตฺโถ. เทสิตายาติ ลหุกาปตฺติยาปิ เทสิตาย ทิฏฺึ อาวิกโรติ; เทสิตํ ปุน เทเสตีติ อตฺโถ.

จตูหิ ปฺจหิ ทิฏฺินฺติ ยถา จตูหิ ปฺจหิ ทิฏฺิ อาวิกตา โหติ, เอวํ อาวิกโรติ; จตฺตาโร ปฺจ ชนา เอกโต อาปตฺตึ เทเสนฺตีติ อตฺโถ. มโนมานเสนาติ มนสงฺขาเตน มานเสน ทิฏฺึ อาวิกโรติ; วจีเภทํ อกตฺวา จิตฺเตเนว อาปตฺตึ เทเสตีติ อตฺโถ.

นานาสํวาสกสฺสาติ ลทฺธินานาสํวาสกสฺส วา กมฺมนานาสํวาสกสฺส วา สนฺติเก ทิฏฺึ อาวิกโรติ; อาปตฺตึ เทเสตีติ อตฺโถ. นานาสีมายาติ สมานสํวาสกสฺสาปิ นานาสีมาย ิตสฺส สนฺติเก อาวิกโรติ. มาฬกสีมาย หิ ิเตน สีมนฺตริกาย ิตสฺส สีมนฺตริกาย วา ิเตน อวิปฺปวาสสีมาย ิตสฺสาปิ อาปตฺตึ เทเสตุํ น วฏฺฏติ. อปกตตฺตสฺสาติ อุกฺขิตฺตกสฺส วา, ยสฺส วา อุโปสถปวารณา ปิตา โหนฺติ, ตสฺส สนฺติเก เทเสตีติ อตฺโถ.

๔๓๐. นาลํ โอกาสกมฺมํ กาตุนฺติ น ปริยตฺตํ กาตุํ; น กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. อิธาปิ อปกตตฺโต อุกฺขิตฺตโก จ ปิตอุโปสถปวารโณ จ. จาวนาธิปฺปาโยติ สาสนโต จาเวตุกาโม.

๔๓๒. มนฺทตฺตา โมมูหตฺตาติ มนฺทภาเวน โมมูหภาเวน วิสฺสชฺชิตมฺปิ ชานิตุํ อสมตฺโถ, เกวลํ อตฺตโน โมมูหภาวํ ปกาเสนฺโตเยว ปุจฺฉติ อุมฺมตฺตโก วิย. ปาปิจฺโฉติ ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ ปาปิกาย อิจฺฉาย ปุจฺฉติ. ปริภวาติ ปริภวํ อาโรเปตุกาโม หุตฺวา ปุจฺฉติ. อฺพฺยากรเณสุปิ เอเสว นโย. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ. อตฺตาทานวคฺเค จ ธุตงฺควคฺเค จ ยํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตเมว.

ทิฏฺาวิกมฺมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

มุสาวาทวคฺควณฺณนา

๔๔๔. มุสาวาทวคฺเค – ปาราชิกํ คจฺฉตีติ ปาราชิกคามี; ปาราชิกาปตฺติภาวํ ปาปุณาตีติ อตฺโถ. อิตเรสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ อสนฺตอุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนมุสาวาโท ปาราชิกคามี, อมูลเกน ปาราชิเกน อนุทฺธํสนมุสาวาโท สงฺฆาทิเสสคามี, ‘‘โย เต วิหาเร วสตี’’ติอาทินา ปริยาเยน ชานนฺตสฺส วุตฺตมุสาวาโท ถุลฺลจฺจยคามี, อชานนฺตสฺส ทุกฺกฏคามี, ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติย’’นฺติ อาคโต ปาจิตฺติยคามีติ เวทิตพฺโพ.

อทสฺสเนนาติ วินยธรสฺส อทสฺสเนน. กปฺปิยากปฺปิเยสุ หิ กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน วินยธรํ ทิสฺวา กปฺปิยากปฺปิยภาวํ ปฏิปุจฺฉิตฺวา อกปฺปิยํ ปหาย กปฺปิยํ กเรยฺย, ตํ อปสฺสนฺโต ปน อกปฺปิยมฺปิ กปฺปิยนฺติ กโรนฺโต อาปชฺชติ. เอวํ อาปชฺชิตพฺพํ อาปตฺตึ วินยธรสฺส ทสฺสเนน นาปชฺชติ, อทสฺสเนเนว อาปชฺชติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อทสฺสเนนา’’ติ. อสฺสวเนนาติ เอกวิหาเรปิ วสนฺโต ปน วินยธรสฺส อุปฏฺานํ คนฺตฺวา กปฺปิยากปฺปิยํ อปุจฺฉิตฺวา วา อฺเสฺจ วุจฺจมานํ อสุณนฺโต อาปชฺชติเยว, เตน วุตฺตํ ‘‘อสฺสวเนนา’’ติ. ปสุตฺตกตาติ ปสุตฺตกตาย. สหคารเสยฺยฺหิ ปสุตฺตกภาเวนปิ อาปชฺชติ. อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตาย อาปชฺชนฺโต ปน ตถาสฺี อาปชฺชติ. สติสมฺโมสา เอกรตฺตาติกฺกมาทิวเสน อาปชฺชิตพฺพํ อาปชฺชติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

มุสาวาทวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

ภิกฺขุโนวาทวคฺควณฺณนา

๔๕๐. ภิกฺขุนิวคฺเค อลาภายาติ จตุนฺนํ ปจฺจยานํ อลาภตฺถาย; ยถา ปจฺจเย น ลภนฺติ, ตถา ปริสกฺกติ วายมตีติ อตฺโถ. อนตฺถายาติ อนตฺถํ กลิสาสนํ อาโรเปนฺโต ปริสกฺกติ. อวาสายาติ อวาสตฺถาย; ยสฺมึ คามเขตฺเต วสนฺติ, ตโต นีหรณตฺถาย. สมฺปโยเชตีติ อสทฺธมฺมปฏิเสวนตฺถาย สมฺปโยเชติ.

๔๕๑. ‘‘กติหิ นุ โข ภนฺเต องฺเคหิ สมนฺนาคตาย ภิกฺขุนิยา กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ สตฺตนฺนํ กมฺมานํ อฺตรํ สนฺธาย ปุจฺฉติ.

๔๕๔. น สากจฺฉาตพฺโพติ กปฺปิยากปฺปิยนามรูปปริจฺเฉทสมถวิปสฺสนาทิเภโท กถามคฺโค น กเถตพฺโพ. ยสฺมา ปน ขีณาสโว ภิกฺขุ น วิสํวาเทติ, ตถารูปสฺส กถามคฺคสฺส สามี หุตฺวา กเถติ, น อิตโร; ตสฺมา ปมปฺจเก ‘‘น อเสกฺเขนา’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทุติยปฺจเก ‘‘อเสกฺเขนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

น อตฺถปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ อฏฺกถาย ปฏิสมฺภิทาปตฺโต ปเภทคตาณปฺปตฺโต น โหติ. น ธมฺมปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ ปาฬิธมฺเม ปฏิสมฺภิทาปตฺโต น โหติ. น นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ โวหารนิรุตฺติยํ ปฏิสมฺภิทาปตฺโต น โหติ. น ปฏิภานปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ ยานิ ตานิ ปฏิภานสงฺขาตานิ อตฺถปฏิสมฺภิทาทีนิ าณานิ, เตสุ ปฏิสมฺภิทาปตฺโต น โหติ. ยถาวิมุตฺตํ จิตฺตํ น ปจฺจเวกฺขิตาติ จตุนฺนํ ผลวิมุตฺตีนํ วเสน ยถาวิมุตฺตํ จิตฺตํ เอกูนวีสติเภทาย ปจฺจเวกฺขณาย น ปจฺจเวกฺขิตา โหติ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

ภิกฺขุโนวาทวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

อุพฺพาหิกวคฺควณฺณนา

๔๕๕. อุพฺพาหิกวคฺเค – น อตฺถกุสโลติ น อฏฺกถากุสโล; อตฺถุทฺธาเร เฉโก น โหติ. น ธมฺมกุสโลติ อาจริยมุขโต อนุคฺคหิตตฺตา ปาฬิยํ น กุสโล, น ปาฬิสูโร. นิรุตฺติกุสโลติ ภาสนฺตรโวหาเร น กุสโล. น พฺยฺชนกุสโลติ สิถิลธนิตาทิวเสน ปริมณฺฑลพฺยฺชนาโรปเน กุสโล น โหติ; น อกฺขรปริจฺเฉเท นิปุโณติ อตฺโถ. น ปุพฺพาปรกุสโลติ อตฺถปุพฺพาปเร ธมฺมปุพฺพาปเร นิรุตฺติปุพฺพาปเร พฺยฺชนปุพฺพาปเร ปุเรกถาปจฺฉากถาสุ จ น กุสโล โหติ.

โกธโนติอาทีนิ ยสฺมา โกธาทีหิ อภิภูโต การณาการณํ น ชานาติ, วินิจฺฉิตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมา วุตฺตานิ. ปสาเรตา โหติ โน สาเรตาติ โมเหตา โหติ, น สติอุปฺปาเทตา; โจทกจุทิตกานํ กถํ โมเหติ ปิทหติ น สาเรตีติ อตฺโถ. เสสเมตฺถ อุพฺพาหิกวคฺเค อุตฺตานเมวาติ.

อุพฺพาหิกวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

อธิกรณวูปสมวคฺควณฺณนา

๔๕๗. อธิกรณวูปสมวคฺเค – ปุคฺคลครุ โหตีติ ‘‘อยํ เม อุปชฺฌาโย, อยํ เม อาจริโย’’ติอาทีนิ จินฺเตตฺวา ตสฺส ชยํ อากงฺขมาโน ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติ ทีเปติ. สงฺฆครุ โหตีติ ธมฺมฺจ วินยฺจ อมุฺจิตฺวา วินิจฺฉินนฺโต สงฺฆครุโก นาม โหติ. จีวราทีนิ คเหตฺวา วินิจฺฉินนฺโต อามิสครุโก นาม โหติ, ตานิ อคฺคเหตฺวา ยถาธมฺมํ วินิจฺฉินนฺโต สทฺธมฺมครุโก นาม โหติ.

๔๕๘. ปฺจหุปาลิ อากาเรหีติ ปฺจหิ การเณหิ สงฺโฆ ภิชฺชติ – กมฺเมน, อุทฺเทเสน, โวหรนฺโต, อนุสฺสาวเนน, สลากคฺคาเหนาติ. เอตฺถ กมฺเมนาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ อฺตเรน กมฺเมน. อุทฺเทเสนาติ ปฺจสุ ปาติโมกฺขุทฺเทเสสุ อฺตเรน อุทฺเทเสน. โวหรนฺโตติ กถยนฺโต; ตาหิ ตาหิ อุปปตฺตีหิ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทีนิ อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ ทีเปนฺโต. อนุสฺสาวเนนาติ ‘‘นนุ ตุมฺเห ชานาถ มยฺหํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิตภาวํ พหุสฺสุตภาวฺจ, มาทิโส นาม อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุ สาสนํ คาเหยฺยาติ จิตฺตมฺปิ อุปฺปาเทตุํ ตุมฺหากํ ยุตฺตํ, กึ มยฺหํ อวีจิ นีลุปฺปลวนมิว สีตโล, กิมหํ อปายโต น ภายามี’’ติอาทินา นเยน กณฺณมูเล วจีเภทํ กตฺวา อนุสฺสาวเนน. สลากคฺคาเหนาติ เอวํ อนุสฺสาเวตฺวา เตสํ จิตฺตํ อุปตฺถมฺเภตฺวา อนิวตฺติธมฺเม กตฺวา ‘‘คณฺหถ อิมํ สลาก’’นฺติ สลากคฺคาเหน.

เอตฺถ จ กมฺมเมว อุทฺเทโส วา ปมาณํ, โวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหา ปน ปุพฺพภาคา. อฏฺารสวตฺถุทีปนวเสน หิ โวหรนฺเต ตตฺถ รุจิชนนตฺถํ อนุสฺสาเวตฺวา สลากาย คาหิตายปิ อภินฺโนว โหติ สงฺโฆ. ยทา ปน เอวํ จตฺตาโร วา อติเรเก วา สลากํ คาเหตฺวา อาเวณิกํ กมฺมํ วา อุทฺเทสํ วา กโรติ, ตทา สงฺโฆ ภินฺโน นาม โหติ. อิติ ยํ สงฺฆเภทกกฺขนฺธกวณฺณนายํ อโวจุมฺหา ‘‘เอวํ อฏฺารสสุ วตฺถูสุ ยํกิฺจิ เอกมฺปิ วตฺถุํ ทีเปตฺวา เตน เตน การเณน ‘อิมํ คณฺหถ, อิมํ โรเจถา’ติ สฺาเปตฺวา สลากํ คาเหตฺวา วิสุํ สงฺฆกมฺเม กเต สงฺโฆ ภินฺโน โหติ. ปริวาเร ปน ‘ปฺจหิ, อุปาลิ, อากาเรหิ สงฺโฆ ภิชฺชตี’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺส อิมินา อิธ วุตฺเตน สงฺฆเภทลกฺขเณน อตฺถโต นานากรณํ นตฺถิ. ตํ ปนสฺส นานากรณาภาวํ ตตฺเถว ปกาสยิสฺสามา’’ติ, สฺวายํ ปกาสิโต โหติ.

ปฺตฺเตตนฺติ ปฺตฺตํ เอตํ. กฺว ปฺตฺตํ? วตฺตกฺขนฺธเก. ตตฺร หิ จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ ปฺตฺตานิ. เตนาห – ‘‘ปฺตฺเตตํ, อุปาลิ, มยา อาคนฺตุกานํ ภิกฺขูนํ อาคนฺตุกวตฺต’’นฺติอาทิ. เอวมฺปิ โข อุปาลิ สงฺฆราชิ โหติ, โน จ สงฺฆเภโทติ เอตฺตาวตา หิ สงฺฆราชิมตฺตเมว โหติ, น ตาว สงฺฆเภโท; อนุปุพฺเพน ปน อยํ สงฺฆราชิ วฑฺฒมานา สงฺฆเภทาย สํวตฺตตีติ อตฺโถ. ยถารตฺตนฺติ รตฺติปริมาณานุรูปํ; ยถาเถรนฺติ อตฺโถ. อาเวนิภาวํ กริตฺวาติ วิสุํ ววตฺถานํ กริตฺวา. กมฺมากมฺมานิ กโรนฺตีติ อปราปรํ สงฺฆกมฺมํ อุปาทาย ขุทฺทกานิ เจว มหนฺตานิ จ กมฺมานิ กโรนฺติ. เสสเมตฺถาปิ อธิกรณวูปสมวคฺเค อุตฺตานเมว.

สงฺฆเภทกวคฺคทฺวยวณฺณนา

๔๕๙. สงฺฆเภทวคฺคทฺวเย วินิธาย ทิฏฺึ กมฺเมนาติ เตสุ อธมฺมาทีสุ อธมฺมาทโย เอเตติ เอวํทิฏฺิโกว หุตฺวา ตํ ทิฏฺึ วินิธาย เต ธมฺมาทิวเสน ทีเปตฺวา วิสุํ กมฺมํ กโรติ. อิติ ยํ วินิธาย ทิฏฺึ กมฺมํ กโรติ, เตน เอวํ กเตน วินิธาย ทิฏฺึ กมฺเมน สทฺธึ ปฺจงฺคานิ โหนฺติ, ‘‘อิเมหิ โข อุปาลิ ปฺจหงฺเคหี’’ติ อยเมกสฺมึ ปฺจเก อตฺถโยชนา. เอเตน นเยน สพฺพปฺจกานิ เวทิตพฺพานิ. เอตฺถาปิ จ โวหาราทิ องฺคตฺตยํ ปุพฺพภาควเสเนว วุตฺตํ. กมฺมุทฺเทสวเสน ปน อเตกิจฺฉตา เวทิตพฺพา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมว. น เหตฺถ กิฺจิ อตฺถิ ยํ ปุพฺเพ อวุตฺตนยํ.

อาวาสิกวคฺควณฺณนา

๔๖๑. อาวาสิกวคฺเค ยถาภตํ นิกฺขิตฺโตติ ยถา อาหริตฺวา ปิโต.

๔๖๒. วินยพฺยากรณาติ วินยปฺเห วิสฺสชฺชนา. ปริณาเมตีติ นิยาเมติ ทีเปติ กเถติ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.

กถินตฺถารวคฺควณฺณนา

๔๖๗. กถินตฺถารวคฺเค – โอตมสิโกติ อนฺธการคโต; ตฺหิ วนฺทนฺตสฺส มฺจปาทาทีสุปิ นลาฏํ ปฏิหฺเยฺย. อสมนฺนาหรนฺโตติ กิจฺจยปสุตตฺตา วนฺทนํ อสมนฺนาหรนฺโต. สุตฺโตติ นิทฺทํ โอกฺกนฺโต. เอกาวตฺโตติ เอกโต อาวตฺโต สปตฺตปกฺเข ิโต เวรี วิสภาคปุคฺคโล วุจฺจติ; อยํ อวนฺทิโย. อยฺหิ วนฺทิยมาโน ปาเทนปิ ปหเรยฺย. อฺวิหิโตติ อฺํ จินฺตยมาโน.

ขาทนฺโตติ ปิฏฺขชฺชกาทีนิ ขาทนฺโต. อุจฺจารฺจ ปสฺสาวฺจ กโรนฺโต อโนกาสคตตฺตา อวนฺทิโย. อุกฺขิตฺตโกติ ติวิเธนปิ อุกฺเขปนียกมฺเมน อุกฺขิตฺตโก อวนฺทิโย. ตชฺชนียาทิกมฺมกตา ปน จตฺตาโร วนฺทิตพฺพา. อุโปสถปวารณาปิ เตหิ สทฺธึ ลพฺภนฺติ. อาทิโต ปฏฺาย จ วุตฺเตสุ อวนฺทิเยสุ นคฺคฺจ อุกฺขิตฺตกฺจ วนฺทนฺตสฺเสว อาปตฺติ. อิตเรสํ ปน อสารุปฺปฏฺเน จ อนฺตรา วุตฺตการเณน จ วนฺทนา ปฏิกฺขิตฺตา. อิโต ปรํ ปจฺฉาอุปสมฺปนฺนาทโย ทสปิ อาปตฺติวตฺถุภาเวเนว อวนฺทิยา. เต วนฺทนฺตสฺส หิ นิยเมเนว อาปตฺติ. อิติ อิเมสุ ปฺจสุ ปฺจเกสุ เตรส ชเน วนฺทนฺตสฺส อนาปตฺติ, ทฺวาทสนฺนํ วนฺทนาย อาปตฺติ.

๔๖๘. อาจริโย วนฺทิโยติ ปพฺพชฺชาจริโย อุปสมฺปทาจริโย นิสฺสยาจริโย อุทฺเทสาจริโย โอวาทาจริโยติ อยํ ปฺจวิโธปิ อาจริโย วนฺทิโย. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

กถินตฺถารวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

นิฏฺิตา จ อุปาลิปฺจกวณฺณนา.

อาปตฺติสมุฏฺานวณฺณนา

๔๗๐. อจิตฺตโก อาปชฺชตีติอาทีสุ สหเสยฺยาทิปณฺณตฺติวชฺชํ อสฺจิจฺจ อาปชฺชนฺโต อจิตฺตโก อาปชฺชติ, เทเสนฺโต สจิตฺตโก วุฏฺาติ. ยํกิฺจิ สฺจิจฺจ อาปชฺชนฺโต สจิตฺตโก อาปชฺชติ, ติณวตฺถารเกน วุฏฺหนฺโต อจิตฺตโก วุฏฺาติ. ปุพฺเพ วุตฺตเมว ติณวตฺถารเกน วุฏฺหนฺโต อจิตฺตโก อาปชฺชติ, อจิตฺตโก วุฏฺาติ. อิตรํ เทเสนฺโต สจิตฺตโก อาปชฺชติ, สจิตฺตโก วุฏฺาติ. ‘‘ธมฺมทานํ กโรมี’’ติ ปทโสธมฺมาทีนิ กโรนฺโต กุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, ‘‘พุทฺธานํ อนุสาสนึ กโรมี’’ติ อุทคฺคจิตฺโต เทเสนฺโต กุสลจิตฺโต วุฏฺาติ. โทมนสฺสิโก หุตฺวา เทเสนฺโต อกุสลจิตฺโต วุฏฺาติ, ติณวตฺถารเกน นิทฺทาคโตว วุฏฺหนฺโต อพฺยากตจิตฺโต วุฏฺาติ. ภึสาปนาทีนิ กตฺวา ‘‘พุทฺธานํ สาสนํ กโรมี’’ติ โสมนสฺสิโก เทเสนฺโต อกุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, กุสลจิตฺโต วุฏฺาติ. โทมนสฺสิโกว เทเสนฺโต อกุสลจิตฺโต วุฏฺาติ, วุตฺตนเยเนว ติณวตฺถารเกน วุฏฺหนฺโต อพฺยากตจิตฺโต วุฏฺาติ. นิทฺโทกฺกนฺตสมเย สหคารเสยฺยํ อาปชฺชนฺโต อพฺยากตจิตฺโต อาปชฺชติ, วุตฺตนเยเนว ปเนตฺถ ‘‘กุสลจิตฺโต วุฏฺาตี’’ติอาทิ เวทิตพฺพํ.

ปมํ ปาราชิกํ กติหิ สมุฏฺาเนหีติอาทิ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.

๔๗๓. จตฺตาโร ปาราชิกา กติหิ สมุฏฺาเนหีติอาทีสุ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโต ยํ ยํ สมุฏฺานํ ยสฺส ยสฺส ลพฺภติ, ตํ สพฺพํ วุตฺตเมว โหติ.

อาปตฺติสมุฏฺานวณฺณนา นิฏฺิตา.

อปรทุติยคาถาสงฺคณิกํ

(๑) กายิกาทิอาปตฺติวณฺณนา

๔๗๔. ‘‘กติ อาปตฺติโย กายิกา’’ติอาทิคาถานํ วิสฺสชฺชเน ฉ อาปตฺติโย กายิกาติ อนฺตรเปยฺยาเล จตุตฺเถน อาปตฺติสมุฏฺาเนน ฉ อาปตฺติโย อาปชฺชติ, ‘‘ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตาปตฺติโย. กายทฺวาเร สมุฏฺิตตฺตา หิ เอตา กายิกาติ วุจฺจนฺติ. ฉ วาจสิกาติ ตสฺมึเยว อนฺตรเปยฺยาเล ปฺจเมน อาปตฺติสมุฏฺาเนน ฉ อาปตฺติโย อาปชฺชติ, ‘‘ภิกฺขุ ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต’’ติอาทินา นเยน วุตฺตาปตฺติโย. ฉาเทนฺตสฺส ติสฺโสติ วชฺชปฏิจฺฉาทิกาย ภิกฺขุนิยา ปาราชิกํ, ภิกฺขุสฺส สงฺฆาทิเสสปฏิจฺฉาทเน ปาจิตฺติยํ, อตฺตโน ทุฏฺุลฺลาปตฺติปฏิจฺฉาทเน ทุกฺกฏํ. ปฺจ สํสคฺคปจฺจยาติ ภิกฺขุนิยา กายสํสคฺเค ปาราชิกํ, ภิกฺขุโน สงฺฆาทิเสโส, กาเยน กายปฏิพทฺเธ ถุลฺลจฺจยํ, นิสฺสคฺคิเยน กายปฏิพทฺเธ ทุกฺกฏํ, องฺคุลิปโตทเก ปาจิตฺติยนฺติ อิมา กายสํสคฺคปจฺจยา ปฺจาปตฺติโย.

อรุณุคฺเค ติสฺโสติ เอกรตฺตฉารตฺตสตฺตาหทสาหมาสาติกฺกมวเสน นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, ภิกฺขุนิยา รตฺติวิปฺปวาเส สงฺฆาทิเสโส, ‘‘ปมมฺปิ ยามํ ฉาเทติ, ทุติยมฺปิ ตติยมฺปิ ยามํ ฉาเทติ, อุทฺธสฺเต อรุเณ ฉนฺนา โหติ อาปตฺติ, โย ฉาเทติ โส ทุกฺกฏํ เทสาเปตพฺโพ’’ติ อิมา อรุณุคฺเค ติสฺโส อาปตฺติโย อาปชฺชติ. ทฺเว ยาวตติยกาติ เอกาทส ยาวตติยกา นาม, ปฺตฺติวเสน ปน ทฺเว โหนฺติ ภิกฺขูนํ ยาวตติยกา ภิกฺขุนีนํ ยาวตติยกาติ. เอเกตฺถ อฏฺวตฺถุกาติ ภิกฺขุนีนํเยว เอกา เอตฺถ อิมสฺมึ สาสเน อฏฺวตฺถุกา นาม. เอเกน สพฺพสงฺคโหติ ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺติ, โส อาวิกเรยฺยา’’ติ อิมินา เอเกน นิทานุทฺเทเสน สพฺพสิกฺขาปทานฺจ สพฺพปาติโมกฺขุทฺเทสานฺจ สงฺคโห โหติ.

วินยสฺส ทฺเว มูลานีติ กาโย เจว วาจา จ. ครุกา ทฺเว วุตฺตาติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสา. ทฺเว ทุฏฺุลฺลจฺฉาทนาติ วชฺชปฏิจฺฉาทิกาย ปาราชิกํ สงฺฆาทิเสสํ ปฏิจฺฉาทกสฺส ปาจิตฺติยนฺติ อิมา ทฺเว ทุฏฺุลฺลจฺฉาทนาปตฺติโย นาม.

คามนฺตเร จตสฺโสติ ‘‘ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิทหติ, ทุกฺกฏํ; อฺสฺส คามสฺส อุปจารํ โอกฺกมติ, ปาจิตฺติยํ; ภิกฺขุนิยา คามนฺตรํ คจฺฉนฺติยา ปริกฺขิตฺเต คาเม ปมปาเท ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยปาเท สงฺฆาทิเสโส; อปริกฺขิตฺตสฺส ปมปาเท อุปจาโรกฺกมเน ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยปาเท สงฺฆาทิเสโส’’ติ อิมา คามนฺตเร ทุกฺกฏปาจิตฺติยถุลฺลจฺจยสงฺฆอาทิเสสวเสน จตสฺโส อาปตฺติโย. จตสฺโส นทิปารปจฺจยาติ ‘‘ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิทหติ, ทุกฺกฏํ; นาวํ อภิรุหติ, ปาจิตฺติยํ; ภิกฺขุนิยา นทิปารํ คจฺฉนฺติยา อุตฺตรณกาเล ปมปาเท ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยปาเท สงฺฆาทิเสโส’’ติ อิมา จตสฺโส. เอกมํเส ถุลฺลจฺจยนฺติ มนุสฺสมํเส. นวมํเสสุ ทุกฺกฏนฺติ เสสอกปฺปิยมํเสสุ.

ทฺเว วาจสิกา รตฺตินฺติ ภิกฺขุนี รตฺตนฺธกาเร อปฺปทีเป ปุริเสน สทฺธึ หตฺถปาเส ิตา สลฺลปติ, ปาจิตฺติยํ; หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ิตา สลฺลปติ, ทุกฺกฏํ. ทฺเว วาจสิกา ทิวาติ ภิกฺขุนี ทิวา ปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส ปุริเสน สทฺธึ หตฺถปาเส ิตา สลฺลปติ, ปาจิตฺติยํ; หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา สลฺลปติ, ทุกฺกฏํ. ททมานสฺส ติสฺโสติ มรณาธิปฺปาโย มนุสฺสสฺส วิสํ เทติ, โส เจ เตน มรติ, ปาราชิกํ; ยกฺขเปตานํ เทติ, เต เจ มรนฺติ, ถุลฺลจฺจยํ; ติรจฺฉานคตสฺส เทติ, โส เจ มรติ, ปาจิตฺติยํ; อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรทาเน ปาจิตฺติยนฺติ เอวํ ททมานสฺส ติสฺโส อาปตฺติโย. จตฺตาโร จ ปฏิคฺคเหติ หตฺถคฺคาห-เวณิคฺคาเหสุ สงฺฆาทิเสโส, มุเขน องฺคชาตคฺคหเณ ปาราชิกํ, อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรปฏิคฺคหเณ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, อวสฺสุตาย อวสฺสุตสฺส หตฺถโต ขาทนียํ โภชนียํ ปฏิคฺคณฺหนฺติยา ถุลฺลจฺจยํ; เอวํ ปฏิคฺคเห จตฺตาโร อาปตฺติกฺขนฺธา โหนฺติ.

(๒) เทสนาคามินิยาทิวณฺณนา

๔๗๕. ปฺจ เทสนาคามินิโยติ ลหุกา ปฺจ. ฉ สปฺปฏิกมฺมาติ ปาราชิกํ เปตฺวา อวเสสา. เอเกตฺถ อปฺปฏิกมฺมาติ เอกา ปาราชิกาปตฺติ.

วินยครุกา ทฺเว วุตฺตาติ ปาราชิกฺเจว สงฺฆาทิเสสฺจ. กายวาจสิกานิ จาติ สพฺพาเนว สิกฺขาปทานิ กายวาจสิกานิ, มโนทฺวาเร ปฺตฺตํ เอกสิกฺขาปทมฺปิ นตฺถิ. เอโก วิกาเล ธฺรโสติ โลณโสวีรกํ. อยเมว หิ เอโก ธฺรโส วิกาเล วฏฺฏติ. เอกา ตฺติจตุตฺเถน สมฺมุตีติ ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติ. อยเมว หิ เอกา ตฺติจตุตฺถกมฺเมน สมฺมุติ อนุฺาตา.

ปาราชิกา กายิกา ทฺเวติ ภิกฺขูนํ เมถุนปาราชิกํ ภิกฺขุนีนฺจ กายสํสคฺคปาราชิกํ. ทฺเว สํวาสภูมิโยติ อตฺตนา วา อตฺตานํ สมานสํวาสกํ กโรติ, สมคฺโค วา สงฺโฆ อุกฺขิตฺตํ โอสาเรติ. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘สมานสํวาสกภูมิ จ นานาสํวาสกภูมิ จา’’ติ เอวํ ทฺเว สํวาสภูมิโย วุตฺตา. ทฺวินฺนํ รตฺติจฺเฉโทติ ปาริวาสิกสฺส จ มานตฺตจาริกสฺส จ ปฺตฺตา. ทฺวงฺคุลา ทุเวติ ทฺเว ทฺวงฺคุลปฺตฺติโย, ‘‘ทฺวงฺคุลปพฺพปรมํ อาทาตพฺพ’’นฺติ อยเมกา, ‘‘ทฺวงฺคุลํ วา ทฺเวมาสํ วา’’ติ อยเมกา.

ทฺเว อตฺตานํ วธิตฺวานาติ ภิกฺขุนี อตฺตานํ วธิตฺวา ทฺเว อาปตฺติโย อาปชฺชติ; วธติ โรทติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส; วธติ น โรทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ทฺวีหิ สงฺโฆ ภิชฺชตีติ กมฺเมน จ สลากคฺคาเหน จ. ทฺเวตฺถ ปมาปตฺติกาติ เอตฺถ สกเลปิ วินเย ทฺเว ปมาปตฺติกา อุภินฺนํ ปฺตฺติวเสน. อิตรถา ปน นว ภิกฺขูนํ นว ภิกฺขุนีนนฺติ อฏฺารส โหนฺติ. ตฺติยา กรณา ทุเวติ ทฺเว ตฺติกิจฺจานิ – กมฺมฺจ กมฺมปาทกา จ. นวสุ าเนสุ กมฺมํ โหติ, ทฺวีสุ กมฺมปาทภาเวน ติฏฺติ.

ปาณาติปาเต ติสฺโสติ ‘‘อโนทิสฺส โอปาตํ ขณติ, สเจ มนุสฺโส มรติ, ปาราชิกํ; ยกฺขเปตานํ มรเณ ถุลฺลจฺจยํ; ติรจฺฉานคตสฺส มรเณ ปาจิตฺติย’’นฺติ อิมา ติสฺโส โหนฺติ. วาจา ปาราชิกา ตโยติ วชฺชปฏิจฺฉาทิกาย อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาย อฏฺวตฺถุกายาติ. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘อาณตฺติยา อทินฺนาทาเน, มนุสฺสมรเณ, อุตฺตริมนุสฺสธมฺมอุลฺลปเน จา’’ติ เอวํ ตโย วุตฺตา. โอภาสนา ตโยติ วจฺจมคฺคํ ปสฺสาวมคฺคํ อาทิสฺส วณฺณาวณฺณภาสเน สงฺฆาทิเสโส, วจฺจมคฺคํ ปสฺสาวมคฺคํ เปตฺวา อธกฺขกํ อุพฺภชาณุมณฺฑลํ อาทิสฺส วณฺณาวณฺณภณเน ถุลฺลจฺจยํ, อุพฺภกฺขกํ อโธชาณุมณฺฑลํ อาทิสฺส วณฺณาวณฺณภณเน ทุกฺกฏํ. สฺจริตฺเตน วา ตโยติ ปฏิคฺคณฺหาติ วีมํสติ ปจฺจาหรติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺส; ปฏิคฺคณฺหาติ วีมํสติ น ปจฺจาหรติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส; ปฏิคฺคณฺหาติ น วีมํสติ น ปจฺจาหรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ อิเม สฺจริตฺเตน การณภูเตน ตโย อาปตฺติกฺขนฺธา โหนฺติ.

ตโย ปุคฺคลา น อุปสมฺปาเทตพฺพาติ อทฺธานหีโน องฺคหีโน วตฺถุวิปนฺโน จ เตสํ นานากรณํ วุตฺตเมว. อปิเจตฺถ โย ปตฺตจีวเรน อปริปูโร, ปริปูโร จ น ยาจติ, อิเมปิ องฺคหีเนเนว สงฺคหิตา. มาตุฆาตกาทโย จ กรณทุกฺกฏกา ปณฺฑกอุภโตพฺยฺชนกติรจฺฉานคตสงฺขาเตน วตฺถุวิปนฺเนเนว สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. เอส นโย กุรุนฺทิยํ วุตฺโต. ตโย กมฺมานํ สงฺคหาติ ตฺติกปฺปนา, วิปฺปกตปจฺจตฺตํ, อตีตกรณนฺติ. ตตฺถ ‘‘ทเทยฺย กเรยฺยา’’ติอาทิเภทา ตฺติกปฺปนา; ‘‘เทติ กโรตี’’ติอาทิเภทํ วิปฺปกตปจฺจตฺตํ; ‘‘ทินฺนํ กต’’นฺติอาทิเภทํ อตีตกรณํ นามาติ อิเมหิ ตีหิ กมฺมานิ สงฺคยฺหนฺติ. อปเรหิปิ ตีหิ กมฺมานิ สงฺคยฺหนฺติ – วตฺถุนา, ตฺติยา, อนุสฺสาวนายาติ. วตฺถุสมฺปนฺนฺหิ ตฺติสมฺปนฺนํ อนุสฺสาวนสมฺปนฺนฺจ กมฺมํ นาม โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘ตโย กมฺมานํ สงฺคหา’’ติ. นาสิตกา ตโย นาม เมตฺติยํ ภิกฺขุนึ นาเสถ, ทูสโก นาเสตพฺโพ, ทสหงฺเคหิ สมนฺนาคโต สามเณโร นาเสตพฺโพ, กณฺฏกํ สมณุทฺเทสํ นาเสถาติ เอวํ ลิงฺคสํวาสทณฺฑกมฺมนาสนาวเสน ตโย นาสิตกา เวทิตพฺพา. ติณฺณนฺนํ เอกวาจิกาติ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ทฺเว ตโย เอกานุสฺสาวเน กาตุ’’นฺติ วจนโต ติณฺณํ ชนานํ เอกุปชฺฌาเยน นานาจริเยน เอกานุสฺสาวนา วฏฺฏติ.

อทินฺนาทาเน ติสฺโสติ ปาเท วา อติเรกปาเท วา ปาราชิกํ, อติเรกมาสเก ถุลฺลจฺจยํ, มาสเก วา อูนมาสเก วา ทุกฺกฏํ. จตสฺโส เมถุนปจฺจยาติ อกฺขยิเต ปาราชิกํ, เยภุยฺเยน ขยิเต ถุลฺลจฺจยํ, วิวฏกเต มุเข ทุกฺกฏํ, ชตุมฏฺเก ปาจิตฺติยํ. ฉินฺทนฺตสฺส ติสฺโสติ วนปฺปตึ ฉินฺทนฺตสฺส ปาราชิกํ, ภูตคาเม ปาจิตฺติยํ, องฺคชาเต ถุลฺลจฺจยํ. ปฺจ ฉฑฺฑิตปจฺจยาติ อโนทิสฺส วิสํ ฉฑฺเฑติ, สเจ เตน มนุสฺโส มรติ, ปาราชิกํ; ยกฺขเปเตสุ ถุลฺลจฺจยํ; ติรจฺฉานคเต ปาจิตฺติยํ; วิสฺสฏฺิฉฑฺฑเน สงฺฆาทิเสโส; เสขิเยสุ หริเต อุจฺจารปสฺสาวฉฑฺฑเน ทุกฺกฏํ – อิมา ฉฑฺฑิตปจฺจยา ปฺจาปตฺติโย โหนฺติ.

ปาจิตฺติเยน ทุกฺกฏา กตาติ ภิกฺขุโนวาทกวคฺคสฺมึ ทสสุ สิกฺขาปเทสุ ปาจิตฺติเยน สทฺธึ ทุกฺกฏา กตา เอวาติ อตฺโถ. จตุเรตฺถ นวกา วุตฺตาติ ปมสิกฺขาปทมฺหิเยว อธมฺมกมฺเม ทฺเว, ธมฺมกมฺเม ทฺเวติ เอวํ จตฺตาโร นวกา วุตฺตาติ อตฺโถ. ทฺวินฺนํ จีวเรน จาติ ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย จีวรํ เทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย เทนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ เอวํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขุนีนํ จีวรํ เทนฺตสฺส จีวเรน การณภูเตน อาปตฺติ โหตีติ อตฺโถ.

อฏฺ ปาฏิเทสนียาติ ปาฬิยํ อาคตา เอว. ภุฺชนฺตามกธฺเน ปาจิตฺติเยน ทุกฺกฏา กตาติ อามกธฺํ วิฺาเปตฺวา ภุฺชนฺติยา ปาจิตฺติเยน สทฺธึ ทุกฺกฏา กตาเยว.

คจฺฉนฺตสฺส จตสฺโสติ ภิกฺขุนิยา วา มาตุคาเมน วา สทฺธึ สํวิธาย คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, คามูปจาโรกฺกมเน ปาจิตฺติยํ, ยา ภิกฺขุนี เอกา คามนฺตรํ คจฺฉติ, ตสฺสา คามูปจารํ โอกฺกมนฺติยา ปมปาเท ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยปาเท สงฺฆาทิเสโสติ คจฺฉนฺตสฺส อิมา จตสฺโส อาปตฺติโย โหนฺติ. ิตสฺส จาปิ ตตฺตกาติ ิตสฺสปิ จตสฺโส เอวาติ อตฺโถ. กถํ? ภิกฺขุนี อนฺธกาเร วา ปฏิจฺฉนฺเน วา โอกาเส มิตฺตสนฺถววเสน ปุริสสฺส หตฺถปาเส ติฏฺติ, ปาจิตฺติยํ; หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ติฏฺติ, ทุกฺกฏํ; อรุณุคฺคมนกาเล ทุติยิกาย หตฺถปาสํ วิชหนฺตี ติฏฺติ, ถุลฺลจฺจยํ; วิชหิตฺวา ติฏฺติ, สงฺฆาทิเสโสติ นิสินฺนสฺส จตสฺโส อาปตฺติโย. นิปนฺนสฺสาปิ ตตฺตกาติ สเจปิ หิ สา นิสีทติ วา นิปชฺชติ วา, เอตาเยว จตสฺโส อาปตฺติโย อาปชฺชติ.

(๓) ปาจิตฺติยวณฺณนา

๔๗๖. ปฺจ ปาจิตฺติยานีติ ปฺจ เภสชฺชานิ ปฏิคฺคเหตฺวา นานาภาชเนสุ วา เอกภาชเน วา อมิสฺเสตฺวา ปิตานิ โหนฺติ, สตฺตาหาติกฺกเม โส ภิกฺขุ ปฺจ ปาจิตฺติยานิ สพฺพานิ นานาวตฺถุกานิ เอกกฺขเณ อาปชฺชติ, ‘‘อิมํ ปมํ อาปนฺโน, อิมํ ปจฺฉา’’ติ น วตฺตพฺโพ.

นว ปาจิตฺติยานีติ โย ภิกฺขุ นว ปณีตโภชนานิ วิฺาเปตฺวา เตหิ สทฺธึ เอกโต เอกํ กพฬํ โอมทฺทิตฺวา มุเข ปกฺขิปิตฺวา ปรคฬํ อติกฺกาเมติ, อยํ นว ปาจิตฺติยานิ สพฺพานิ นานาวตฺถุกานิ เอกกฺขเณ อาปชฺชติ ‘‘อิมํ ปมํ อาปนฺโน, อิมํ ปจฺฉา’’ติ น วตฺตพฺโพ. เอกวาจาย เทเสยฺยาติ ‘‘อหํ, ภนฺเต, ปฺจ เภสชฺชานิ ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ อติกฺกาเมตฺวา ปฺจ อาปตฺติโย อาปนฺโน, ตา ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ เอวํ เอกวาจาย เทเสยฺย, เทสิตาว โหนฺติ, ทฺวีหิ ตีหิ วาจาหิ กิจฺจํ นาม นตฺถิ. ทุติยวิสฺสชฺชเนปิ ‘‘อหํ, ภนฺเต, นว ปณีตโภชนานิ วิฺาเปตฺวา ภุฺชิตฺวา นว อาปตฺติโย อาปนฺโน, ตา ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ วตฺตพฺพํ.

วตฺถุํ กิตฺเตตฺวา เทเสยฺยาติ ‘‘อหํ, ภนฺเต, ปฺจ เภสชฺชานิ ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ อติกฺกาเมสึ, ยถาวตฺถุกํ ตํ ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ เอวํ วตฺถุํ กิตฺเตตฺวา เทเสยฺย, เทสิตาว โหนฺติ อาปตฺติโย, อาปตฺติยา นามคฺคหเณน กิจฺจํ นตฺถิ. ทุติยวิสฺสชฺชเนปิ ‘‘อหํ, ภนฺเต, นว ปณีตโภชนานิ วิฺาเปตฺวา ภุตฺโต, ยถาวตฺถุกํ ตํ ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ วตฺตพฺพํ.

ยาวตติยเก ติสฺโสติ อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาย ปาราชิกํ เภทกานุวตฺตกานํ โกกาลิกาทีนํ สงฺฆาทิเสสํ, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค จณฺฑกาฬิกาย จ ภิกฺขุนิยา ปาจิตฺติยนฺติ อิมา ยาวตติยกา ติสฺโส อาปตฺติโย. ฉ โวหารปจฺจยาติ ปยุตฺตวาจาปจฺจยา ฉ อาปตฺติโย อาปชฺชตีติ อตฺโถ. กถํ? อาชีวเหตุ อาชีวการณา ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อสนฺตํ อภูตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. อาชีวเหตุ อาชีวการณา สฺจริตฺตํ สมาปชฺชติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺส. อาชีวเหตุ อาชีวการณา โย เต วิหาเร วสติ โส อรหาติ วทติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. อาชีวเหตุ อาชีวการณา ภิกฺขุ ปณีตโภชนานิ อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภุฺชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. อาชีวเหตุ อาชีวการณา ภิกฺขุนี ปณีตโภชนานิ อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภุฺชติ, อาปตฺติ ปาฏิเทสนียสฺส. อาชีวเหตุ อาชีวการณา สูปํ วา โอทนํ วา อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภุฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ.

ขาทนฺตสฺส ติสฺโสติ มนุสฺสมํเส ถุลฺลจฺจยํ, อวเสเสสุ อกปฺปิยมํเสสุ ทุกฺกฏํ, ภิกฺขุนิยา ลสุเณ ปาจิตฺติยํ. ปฺจ โภชนปจฺจยาติ อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส ปุริสสฺส หตฺถโต โภชนํ คเหตฺวา ตตฺเถว มนุสฺสมํสํ ลสุณํ อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา คหิตปณีตโภชนานิ อวเสสฺจ อกปฺปิยมํสํ ปกฺขิปิตฺวา โวมิสฺสกํ โอมทฺทิตฺวา อชฺโฌหรมานา สงฺฆาทิเสสํ, ถุลฺลจฺจยํ, ปาจิตฺติยํ, ปาฏิเทสนียํ, ทุกฺกฏนฺติ อิมา ปฺจ อาปตฺติโย โภชนปจฺจยา อาปชฺชติ.

ปฺจ านานีติ ‘‘อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาย ภิกฺขุนิยา ยาวตติยํ สมนุภาสนาย อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺติยา ตฺติยา ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจยํ, กมฺมวาจาปริโยสาเน อาปตฺติ ปาราชิกสฺส, สงฺฆเภทาย ปรกฺกมนาทีสุ สงฺฆาทิเสโส, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค ปาจิตฺติย’’นฺติ เอวํ สพฺพา ยาวตติยกา ปฺจ านานิ คจฺฉนฺติ. ปฺจนฺนฺเจว อาปตฺตีติ อาปตฺติ นาม ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ โหติ, ตตฺถ ทฺวินฺนํ นิปฺปริยาเยน อาปตฺติเยว, สิกฺขามานสามเณริสามเณรานํ ปน อกปฺปิยตฺตา น วฏฺฏติ. อิมินา ปริยาเยน เตสํ อาปตฺติ น เทสาเปตพฺพา, ทณฺฑกมฺมํ ปน เตสํ กาตพฺพํ. ปฺจนฺนํ อธิกรเณน จาติ อธิกรณฺจ ปฺจนฺนเมวาติ อตฺโถ. เอเตสํเยว หิ ปฺจนฺนํ ปตฺตจีวราทีนํ อตฺถาย วินิจฺฉยโวหาโร อธิกรณนฺติ วุจฺจติ, คิหีนํ ปน อฑฺฑกมฺมํ นาม โหติ.

ปฺจนฺนํ วินิจฺฉโย โหตีติ ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํเยว วินิจฺฉโย นาม โหติ. ปฺจนฺนํ วูปสเมน จาติ เอเตสํเยว ปฺจนฺนํ อธิกรณํ วินิจฺฉิตํ วูปสนฺตํ นาม โหตีติ อตฺโถ. ปฺจนฺนฺเจว อนาปตฺตีติ เอเตสํเยว ปฺจนฺนํ อนาปตฺติ นาม โหตีติ อตฺโถ. ตีหิ าเนหิ โสภตีติ สงฺฆาทีหิ ตีหิ การเณหิ โสภติ. กตวีติกฺกโม หิ ปุคฺคโล สปฺปฏิกมฺมํ อาปตฺตึ สงฺฆมชฺเฌ คณมชฺเฌ ปุคฺคลสนฺติเก วา ปฏิกริตฺวา อพฺภุณฺหสีโล ปากติโก โหติ, ตสฺมา ตีหิ าเนหิ โสภตีติ วุจฺจติ.

ทฺเว กายิกา รตฺตินฺติ ภิกฺขุนี รตฺตนฺธกาเร ปุริสสฺส หตฺถปาเส านนิสชฺชสยนานิ กปฺปยมานา ปาจิตฺติยํ, หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา านาทีนิ กปฺปยมานา ทุกฺกฏนฺติ ทฺเว กายทฺวารสมฺภวา อาปตฺติโย รตฺตึ อาปชฺชติ. ทฺเว กายิกา ทิวาติ เอเตเนว อุปาเยน ทิวา ปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส ทฺเว อาปตฺติโย อาปชฺชติ. นิชฺฌายนฺตสฺส เอกา อาปตฺตีติ ‘‘น จ, ภิกฺขเว, สารตฺเตน มาตุคามสฺส องฺคชาตํ อุปนิชฺฌายิตพฺพํ. โย อุปนิชฺฌาเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๖๖) นิชฺฌายนฺตสฺส อยเมกา อาปตฺติ. เอกา ปิณฺฑปาตปจฺจยาติ ‘‘น จ, ภิกฺขเว, ภิกฺขาทายิกาย มุขํ โอโลเกตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๓๖๖) เอตฺถ ทุกฺกฏาปตฺติ, อนฺตมโส ยาคุํ วา พฺยฺชนํ วา เทนฺตสฺส สามเณรสฺสาปิ หิ มุขํ อุลฺโลกยโต ทุกฺกฏเมว. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘เอกา ปิณฺฑปาตปจฺจยาติ ภิกฺขุนิปริปาจิตํ ปิณฺฑปาตํ ภุฺชนฺตสฺส ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตํ.

อฏฺานิสํเส สมฺปสฺสนฺติ โกสมฺพกกฺขนฺธเก วุตฺตานิสํเส. อุกฺขิตฺตกา ตโย วุตฺตาติ อาปตฺติยา อทสฺสเน อปฺปฏิกมฺเม ปาปิกาย จ ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเคติ. เตจตฺตาลีส สมฺมาวตฺตนาติ เตสํเยว อุกฺขิตฺตกานํ เอตฺตเกสุ วตฺเตสุ วตฺตนา.

ปฺจาเน มุสาวาโทติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยทุกฺกฏสงฺขาเต ปฺจฏฺาเน มุสาวาโท คจฺฉติ. จุทฺทส ปรมนฺติ วุจฺจตีติ ทสาหปรมาทินเยน เหฏฺา วุตฺตํ. ทฺวาทส ปาฏิเทสนียาติ ภิกฺขูนํ จตฺตาริ ภิกฺขุนีนํ อฏฺ. จตุนฺนํ เทสนาย จาติ จตุนฺนํ อจฺจยเทสนายาติ อตฺโถ. กตมา ปน สาติ? เทวทตฺเตน ปโยชิตานํ อภิมารานํ อจฺจยเทสนา, อนุรุทฺธตฺเถรสฺส อุปฏฺายิกาย อจฺจยเทสนา, วฑฺฒสฺส ลิจฺฉวิโน อจฺจยเทสนา, วาสภคามิยตฺเถรสฺส อุกฺเขปนียกมฺมํ กตฺวา อาคตานํ ภิกฺขูนํ อจฺจยเทสนาติ อยํ จตุนฺนํ อจฺจยเทสนา นาม.

อฏฺงฺคิโก มุสาวาโทติ ‘‘ปุพฺเพวสฺส โหติ มุสา ภณิสฺส’’นฺติ อาทึ กตฺวา ‘‘วินิธาย สฺ’’นฺติ ปริโยสาเนหิ (ปาจิ. ๔-๕; ปริ. ๔๕๙) อฏฺหิ องฺเคหิ อฏฺงฺคิโก. อุโปสถงฺคานิปิ ปาณํ น หเนติอาทินา นเยน วุตฺตาเนว. อฏฺ ทูเตยฺยงฺคานีติ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ โสตา จ โหติ สาเวตา จา’’ติอาทินา (จูฬว. ๓๔๗) นเยน สงฺฆเภทเก วุตฺตานิ. อฏฺ ติตฺถิยวตฺตานิ มหาขนฺธเก วุตฺตานิ.

อฏฺวาจิกา อุปสมฺปทาติ ภิกฺขุนีนํ อุปสมฺปทํ สนฺธาย วุตฺตํ. อฏฺนฺนํ ปจฺจุฏฺาตพฺพนฺติ ภตฺตคฺเค อฏฺนฺนํ ภิกฺขุนีนํ อิตราหิ ปจฺจุฏฺาย อาสนํ ทาตพฺพํ. ภิกฺขุโนวาทโก อฏฺหีติ อฏฺหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมนฺนิตพฺโพ.

เอกสฺส เฉชฺชนฺติ คาถาย นวสุ ชเนสุ โย สลากํ คาเหตฺวา สงฺฆํ ภินฺทติ, ตสฺเสว เฉชฺชํ โหติ, เทวทตฺโต วิย ปาราชิกํ อาปชฺชติ. เภทกานุวตฺตกานํ จตุนฺนํ ถุลฺลจฺจยํ โกกาลิกาทีนํ วิย, ธมฺมวาทีนํ จตุนฺนํ อนาปตฺติ. อิมา ปน อาปตฺติโย จ อนาปตฺติโย จ สพฺเพสํ เอกวตฺถุกา สงฺฆเภทวตฺถุกา เอว.

นว อาฆาตวตฺถูนีติ คาถาย นวหีติ นวหิ ภิกฺขูหิ สงฺโฆ ภิชฺชติ. ตฺติยา กรณา นวาติ ตฺติยา กาตพฺพานิ กมฺมานิ นวาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานเมว.

(๔) อวนฺทนียปุคฺคลาทิวณฺณนา

๔๗๗. ทส ปุคฺคลา นาภิวาเทตพฺพาติ เสนาสนกฺขนฺธเก วุตฺตา ทส ชนา. อฺชลิ สามีเจน จาติ สามีจิกมฺเมน สทฺธึ อฺชลิ จ เตสํ น กาตพฺโพ, เนว ปานียาปุจฺฉนตาลวณฺฏคฺคหณาทิ ขนฺธกวตฺตํ เตสํ ทสฺเสตพฺพํ, น อฺชลิ ปคฺคณฺหิตพฺโพติ อตฺโถ. ทสนฺนํ ทุกฺกฏนฺติ เตสํเยว ทสนฺนํ เอวํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ โหติ. ทส จีวรธารณาติ ทส ทิวสานิ อติเรกจีวรสฺส ธารณา อนุฺาตาติ อตฺโถ.

ปฺจนฺนํ วสฺสํวุฏฺานํ, ทาตพฺพํ อิธ จีวรนฺติ ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ สมฺมุขาว ทาตพฺพํ. สตฺตนฺนํ สนฺเตติ ทิสาปกฺกนฺตอุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนาฏฺฏานํ ติณฺณฺจ อุกฺขิตฺตกานนฺติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ สนฺเต ปติรูเป คาหเก ปรมฺมุขาปิ ทาตพฺพํ. โสฬสนฺนํ น ทาตพฺพนฺติ เสสานํ จีวรกฺขนฺธเก วุตฺตานํ ปณฺฑกาทีนํ โสฬสนฺนํ น ทาตพฺพํ.

กติสตํ รตฺติสตํ, อาปตฺติโย ฉาทยิตฺวานาติ กติสตํ อาปตฺติโย รตฺติสตํ ฉาทยิตฺวาน. ทสสตํ รตฺติสตํ, อาปตฺติโย ฉาทยิตฺวานาติ ทสสตํ อาปตฺติโย รตฺติสตํ ฉาทยิตฺวาน. อยฺเหตฺถ สงฺเขปตฺโถ – โย ทิวเส สตํ สตํ สงฺฆาทิเสสาปตฺติโย อาปชฺชิตฺวา ทส ทส ทิวเส ปฏิจฺฉาเทติ, เตน รตฺติสตํ อาปตฺติสหสฺสํ ปฏิจฺฉาทิตํ โหติ, โส สพฺพาว ตา อาปตฺติโย ทสาหปฏิจฺฉนฺนาติ ปริวาสํ ยาจิตฺวา ทส รตฺติโย วสิตฺวาน มุจฺเจยฺย ปาริวาสิโกติ.

ทฺวาทส กมฺมโทสา วุตฺตาติ อปโลกนกมฺมํ อธมฺเมนวคฺคํ, อธมฺเมนสมคฺคํ, ธมฺเมนวคฺคํ, ตถา ตฺติกมฺมตฺติทุติยกมฺมตฺติจตุตฺถกมฺมานิปีติ เอวํ เอเกกสฺมึ กมฺเม ตโย ตโย กตฺวา ทฺวาทส กมฺมโทสา วุตฺตา.

จตสฺโส กมฺมสมฺปตฺติโยติ อปโลกนกมฺมํ ธมฺเมนสมคฺคํ, ตถา เสสานิปีติ เอวํ จตสฺโส กมฺมสมฺปตฺติโย วุตฺตา.

ฉ กมฺมานีติ อธมฺเมนวคฺคกมฺมํ, อธมฺเมนสมคฺคกมฺมํ, ธมฺมปติรูปเกนวคฺคกมฺมํ, ธมฺมปติรูปเกนสมคฺคกมฺมํ, ธมฺเมนวคฺคกมฺมํ, ธมฺเมนสมคฺคกมฺมนฺติ เอวํ ฉ กมฺมานิ วุตฺตานิ. เอเกตฺถ ธมฺมิกา กตาติ เอกํ ธมฺเมน สมคฺคกมฺมเมเวตฺถ ธมฺมิกํ กตนฺติ อตฺโถ. ทุติยคาถาวิสฺสชฺชเนปิ เอตเทว ธมฺมิกํ.

ยํ เทสิตาติ ยานิ เทสิตานิ วุตฺตานิ ปกาสิตานิ. อนนฺตชิเนนาติอาทีสุ ปริยนฺตปริจฺเฉทภาวรหิตตฺตา อนนฺตํ วุจฺจติ นิพฺพานํ, ตํ ภควตา รฺา สปตฺตคณํ อภิมทฺทิตฺวา รชฺชํ วิย กิเลสคณํ อภิมทฺทิตฺวา ชิตํ วิชิตํ อธิคตํ สมฺปตฺตํ, ตสฺมา ภควา ‘‘อนนฺตชิโน’’ติ วุจฺจติ. สฺเวว อิฏฺานิฏฺเสุ นิพฺพิการตาย ตาทิ, วิกฺขมฺภนตทงฺคสมุจฺเฉทปฏิปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกสงฺขาตํ วิเวกปฺจกํ อทฺทสาติ วิเวกทสฺสี; เตน อนนฺตชิเนน ตาทินา วิเวกทสฺสินา ยานิ อาปตฺติกฺขนฺธานิ เทสิตานิ วุตฺตานิ. เอเกตฺถ สมฺมติ วินา สมเถหีติ อยเมตฺถ ปทสมฺพนฺโธ, ยานิ สตฺถารา สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธานิ เทสิตานิ, ตตฺถ เอกาปิ อาปตฺติ วินา สมเถหิ น สมฺมติ, อถ โข ฉ สมถา จตฺตาริ อธิกรณานีติ สพฺเพปิเม ธมฺมา สมฺมุขาวินเยน สมฺมนฺติ, สมาโยคํ คจฺฉนฺติ. เอตฺถ ปน เอโก สมฺมุขาวินโยว วินา สมเถหิ สมฺมติ, สมถภาวํ คจฺฉติ. น หิ ตสฺส อฺเน สมเถน วินา อนิปฺผตฺติ นาม อตฺถิ. เตน วุตฺตํ – ‘‘เอเกตฺถ สมฺมติ วินา สมเถหี’’ติ. อิมินา ตาว อธิปฺปาเยน อฏฺกถาสุ อตฺโถ วุตฺโต. มยํ ปน ‘‘วินา’’ติ นิปาตสฺส ปฏิเสธนมตฺตมตฺถํ คเหตฺวา ‘‘เอเกตฺถ สมฺมติ วินา สมเถหี’’ติ เอเตสุ สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ เอโก ปาราชิกาปตฺติกฺขนฺโธ วินา สมเถหิ สมฺมตีติ เอตมตฺถํ โรเจยฺยาม. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘ยา สา อาปตฺติ อนวเสสา, สา อาปตฺติ น กตเมน อธิกรเณน กตมมฺหิ าเน น กตเมน สมเถน สมฺมตี’’ติ.

ฉอูนทิยฑฺฒสตาติ ‘‘อิธ, อุปาลิ, ภิกฺขุ อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปติ, ตสฺมึ อธมฺมทิฏฺิ เภเท อธมฺมทิฏฺิ, ตสฺมึ อธมฺมทิฏฺิ เภเท ธมฺมทิฏฺิ, ตสฺมึ อธมฺมทิฏฺิ เภเท เวมติโก, ตสฺมึ ธมฺมทิฏฺิ เภเท อธมฺมทิฏฺิ, ตสฺมึ ธมฺมทิฏฺิ เภเท เวมติโก, ตสฺมึ เวมติโก เภเท อธมฺมทิฏฺิ, ตสฺมึ เวมติโก เภเท ธมฺมทิฏฺิ, ตสฺมึ เวมติโก เภเท เวมติโก’’ติ เอวํ ยานิ อฏฺารสนฺนํ เภทกรวตฺถูนํ วเสน อฏฺารส อฏฺกานิ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก วุตฺตานิ, เตสํ วเสน ฉอูนทิยฑฺฒสตํ อาปายิกา เวทิตพฺพา.

อฏฺารส อนาปายิกาติ ‘‘อิธ, อุปาลิ, ภิกฺขุ อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปติ, ตสฺมึ ธมฺมทิฏฺิ เภเท ธมฺมทิฏฺิ อวินิธาย ทิฏฺึ อวินิธาย ขนฺตึ อวินิธาย รุจึ อวินิธาย ภาวํ อนุสฺสาเวติ, สลากํ คาเหติ ‘อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหถ, อิมํ โรเจถา’ติ, อยมฺปิ โข, อุปาลิ, สงฺฆเภทโก น อาปายิโก น เนรยิโก น กปฺปฏฺโ น อเตกิจฺโฉ’’ติ เอวํ เอเกกสฺมึ วตฺถุสฺมึ เอเกกํ กตฺวา สงฺฆเภทกกฺขนฺธกาวสาเน วุตฺตา อฏฺารส ชนา. อฏฺารส อฏฺกา ฉอูนทิยฑฺฒสตวิสฺสชฺชเน วุตฺตาเยว.

(๕) โสฬสกมฺมาทิวณฺณนา

๔๗๘. กติ กมฺมานีติอาทีนํ สพฺพคาถานํ วิสฺสชฺชนํ อุตฺตานเมวาติ.

อปรทุติยคาถาสงฺคณิกวณฺณนา นิฏฺิตา.

เสทโมจนคาถา

(๑) อวิปฺปวาสปฺหาวณฺณนา

๔๗๙. เสทโมจนคาถาสุ อสํวาโสติ อุโปสถปวารณาทินา สํวาเสน อสํวาโส. สมฺโภโค เอกจฺโจ ตหึ น ลพฺภตีติ อกปฺปิยสมฺโภโค น ลพฺภติ, นหาปนโภชนาทิปฏิชคฺคนํ ปน มาตราเยว กาตุํ ลพฺภติ. อวิปฺปวาเสน อนาปตฺตีติ สหคารเสยฺยาย อนาปตฺติ. ปฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตาติ เอสา ปฺหา กุสเลหิ ปณฺฑิเตหิ จินฺติตา. อสฺสา วิสฺสชฺชนํ ทารกมาตุยา ภิกฺขุนิยา เวทิตพฺพํ, ตสฺสา หิ ปุตฺตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตนฺติ.

อวิสฺสชฺชิตคาถา ครุภณฺฑํ สนฺธาย วุตฺตา, อตฺโถ ปนสฺสา ครุภณฺฑวินิจฺฉเย วุตฺโตเยว.

ทส ปุคฺคเล น วทามีติ เสนาสนกฺขนฺธเก วุตฺเต ทส ปุคฺคเล น วทามิ. เอกาทส วิวชฺชิยาติ เย มหาขนฺธเก เอกาทส วิวชฺชนียปุคฺคลา วุตฺตา, เตปิ น วทามิ. อยํ ปฺหา นคฺคํ ภิกฺขุํ สนฺธาย วุตฺตา.

กถํ นุ สิกฺขาย อสาธารโณติ ปฺหา นหาปิตปุพฺพกํ ภิกฺขุํ สนฺธาย วุตฺตา. อยฺหิ ขุรภณฺฑํ ปริหริตุํ น ลภติ, อฺเ ลภนฺติ; ตสฺมา สิกฺขาย อสาธารโณ.

ตํ ปุคฺคลํ กตมํ วทนฺติ พุทฺธาติ อยํ ปฺหา นิมฺมิตพุทฺธํ สนฺธาย วุตฺตา.

อโธนาภึ วิวชฺชิยาติ อโธนาภึ วิวชฺเชตฺวา. อยํ ปฺหา ยํ ตํ อสีสกํ กพนฺธํ, ยสฺส อุเร อกฺขีนิ เจว มุขฺจ โหติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตา.

ภิกฺขุ สฺาจิกาย กุฏินฺติ อยํ ปฺหา ติณจฺฉาทนํ กุฏึ สนฺธาย วุตฺตา. ทุติยปฺหา สพฺพมตฺติกามยํ กุฏึ สนฺธาย วุตฺตา.

อาปชฺเชยฺย ครุกํ เฉชฺชวตฺถุนฺติ อยํ ปฺหา วชฺชปฏิจฺฉาทิกํ ภิกฺขุนึ สนฺธาย วุตฺตา. ทุติยปฺหา ปณฺฑกาทโย อภพฺพปุคฺคเล สนฺธาย วุตฺตา. เอกาทสปิ หิ เต คิหิภาเวเยว ปาราชิกํ ปตฺตา.

วาจาติ วาจาย อนาลปนฺโต. คิรํ โน จ ปเร ภเณยฺยาติ ‘‘อิติ อิเม โสสฺสนฺตี’’ติ ปรปุคฺคเล สนฺธาย สทฺทมฺปิ น นิจฺฉาเรยฺย. อยํ ปฺหา ‘‘สนฺตึ อาปตฺตึ นาวิกเรยฺย, สมฺปชานมุสาวาทสฺส โหตี’’ติ อิมํ มุสาวาทํ สนฺธาย วุตฺตา. ตสฺส หิ ภิกฺขุโน อธมฺมิกาย ปฏิฺาย ตุณฺหีภูตสฺส นิสินฺนสฺส มโนทฺวาเร อาปตฺติ นาม นตฺถิ. ยสฺมา ปน อาวิกาตพฺพํ น อาวิกโรติ, เตนสฺส วจีทฺวาเร อกิริยโต อยํ อาปตฺติ สมุฏฺาตีติ เวทิตพฺพา.

สงฺฆาทิเสสา จตุโรติ อยํ ปฺหา อรุณุคฺเค คามนฺตรปริยาปนฺนํ นทิปารํ โอกฺกนฺตภิกฺขุนึ สนฺธาย วุตฺตา, สา หิ สกคามโต ปจฺจูสสมเย นิกฺขมิตฺวา อรุณุคฺคมนกาเล วุตฺตปฺปการํ นทิปารํ โอกฺกนฺตมตฺตาว รตฺติวิปฺปวาสคามนฺตรนทิปารคณมฺหาโอหียนลกฺขเณน เอกปฺปหาเรเนว จตุโร สงฺฆาทิเสเส อาปชฺชติ.

สิยา อาปตฺติโย นานาติ อยํ ปฺหา เอกโตอุปสมฺปนฺนา ทฺเว ภิกฺขุนิโย สนฺธาย วุตฺตา. ตาสุ หิ ภิกฺขูนํ สนฺติเก เอกโตอุปสมฺปนฺนาย หตฺถโต คณฺหนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก เอกโตอุปสมฺปนฺนาย หตฺถโต คณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.

จตุโร ชนา สํวิธายาติ อาจริโย จ ตโย จ อนฺเตวาสิกา ฉมาสกํ ภณฺฑํ อวหรึสุ, อาจริยสฺส สาหตฺถิกา ตโย มาสกา, อาณตฺติยาปิ ตโยว ตสฺมา ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชติ, อิตเรสํ สาหตฺถิโก เอเกโก, อาณตฺติกา ปฺจาติ ตสฺมา ปาราชิกํ อาปชฺชึสุ. อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถาโร ปน อทินฺนาทานปาราชิเก สํวิทาวหารวณฺณนายํ วุตฺโต.

(๒) ปาราชิกาทิปฺหาวณฺณนา

๔๘๐. ฉิทฺทํ ตสฺมึ ฆเร นตฺถีติ อยํ ปฺหา ทุสฺสกุฏิอาทีนิ สนฺถตเปยฺยาลฺจ สนฺธาย วุตฺตา.

เตลํ มธุํ ผาณิตนฺติ คาถา ลิงฺคปริวตฺตํ สนฺธาย วุตฺตา.

นิสฺสคฺคิเยนาติ คาถา ปริณามนํ สนฺธาย วุตฺตา. โย หิ สงฺฆสฺส ปริณตลาภโต เอกํ จีวรํ อตฺตโน, เอกํ อฺสฺสาติ ทฺเว จีวรานิ ‘‘เอกํ มยฺหํ, เอกํ ตสฺส เทหี’’ติ เอกปยโอเคน ปริณาเมติ, โส นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยฺเจว สุทฺธิกปาจิตฺติยฺจ เอกโต อาปชฺชติ.

กมฺมฺจ ตํ กุปฺเปยฺย วคฺคปจฺจยาติ อยํ ปฺหา ทฺวาทสโยชนปมาเณสุ พาราณสิอาทีสุ นคเรสุ คามสีมํ สนฺธาย วุตฺตา.

ปทวีติหารมตฺเตนาติ คาถา สฺจริตฺตํ สนฺธาย วุตฺตา, อตฺโถปิ จสฺสา สฺจริตฺตวณฺณนายเมว วุตฺโต.

สพฺพานิ ตานิ นิสฺสคฺคิยานีติ อยํ ปฺหา อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา โธวาปนํ สนฺธาย วุตฺตา. สเจ หิ ติณฺณมฺปิ จีวรานํ กากอูหทนํ วา กทฺทมมกฺขิตํ วา กณฺณํ คเหตฺวา ภิกฺขุนี อุทเกน โธวติ, ภิกฺขุสฺส กายคตาเนว นิสฺสคฺคิยานิ โหนฺติ.

สรณคมนมฺปิ น ตสฺส อตฺถีติ สรณคมนอุปสมฺปทาปิ นตฺถิ. อยํ ปน ปฺหา มหาปชาปติยา อุปสมฺปทํ สนฺธาย วุตฺตา.

หเนยฺย อนริยํ มนฺโทติ ตฺหิ อิตฺถึ วา ปุริสํ วา อนริยํ หเนยฺย. อยํ ปฺหา ลิงฺคปริวตฺเตน อิตฺถิภูตํ ปิตรํ ปุริสภูตฺจ มาตรํ สนฺธาย วุตฺตา.

น เตนานนฺตรํ ผุเสติ อยํ ปฺหา มิคสิงฺคตาปสสีหกุมาราทีนํ วิย ติรจฺฉานมาตาปิตโร สนฺธาย วุตฺตา.

อโจทยิตฺวาติ คาถา ทูเตนุปสมฺปทํ สนฺธาย วุตฺตา. โจทยิตฺวาติ คาถา ปณฺฑกาทีนํ อุปสมฺปทํ สนฺธาย วุตฺตา. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘ปมคาถา อฏฺ อสมฺมุขากมฺมานิ, ทุติยา อนาปตฺติกสฺส กมฺมํ สนฺธาย วุตฺตา’’ติ อาคตํ.

ฉินฺทนฺตสฺส อาปตฺตีติ วนปฺปตึ ฉินฺทนฺตสฺส ปาราชิกํ, ติณลตาทึ ฉินฺทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, องฺคชาตํ ฉินฺทนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ. ฉินฺทนฺตสฺส อนาปตฺตีติ เกเส จ นเข จ ฉินฺทนฺตสฺส อนาปตฺติ. ฉาเทนฺตสฺส อาปตฺตีติ อตฺตโน อาปตฺตึ ฉาเทนฺตสฺส อฺเสํ วา อาปตฺตึ. ฉาเทนฺตสฺส อนาปตฺตีติ เคหาทีนิ ฉาเทนฺตสฺส อนาปตฺติ.

สจฺจํ ภณนฺโตติ คาถาย ‘‘สิขรณีสิ อุภโตพฺยฺชนาสี’’ติ สจฺจํ ภณนฺโต ครุกํ อาปชฺชติ, สมฺปชานมุสาวาเท ปน มุสา ภาสโต ลหุกาปตฺติ โหติ, อภูตาโรจเน มุสา ภณนฺโต ครุกํ อาปชฺชติ, ภูตาโรจเน สจฺจํ ภาสโต ลหุกาปตฺติ โหตีติ.

(๓) ปาจิตฺติยาทิปฺหาวณฺณนา

๔๘๑. อธิฏฺิตนฺติ คาถา นิสฺสคฺคิยจีวรํ อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภุฺชนฺตํ สนฺธาย วุตฺตา.

อตฺถงฺคเต สูริเยติ คาถา โรมนฺถกํ สนฺธาย วุตฺตา.

น รตฺตจิตฺโตติ คาถาย อยมตฺโถ – รตฺตจิตฺโต เมถุนธมฺมปาราชิกํ อาปชฺชติ. เถยฺยจิตฺโต อทินฺนาทานปาราชิกํ, ปรํ มรณาย เจเตนฺโต มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกํ, สงฺฆเภทโก ปน น รตฺตจิตฺโต น จ ปน เถยฺยจิตฺโต น จาปิ โส ปรํ มรณาย เจตยิ, สลากํ ปนสฺส เทนฺตสฺส โหติ เฉชฺชํ, ปาราชิกํ โหติ, สลากํ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส เภทกานุวตฺตกสฺส ถุลฺลจฺจยํ.

คจฺเฉยฺย อฑฺฒโยชนนฺติ อยํ ปฺหา สุปฺปติฏฺิตนิคฺโรธสทิสํ เอกกุลสฺส รุกฺขมูลํ สนฺธาย วุตฺตา.

กายิกานีติ อยํ คาถา สมฺพหุลานํ อิตฺถีนํ เกเส วา องฺคุลิโย วา เอกโต คณฺหนฺตํ สนฺธาย วุตฺตา.

วาจสิกานีติ อยํ คาถา ‘‘สพฺพา ตุมฺเห สิขรณิโย’’ติอาทินา นเยน ทุฏฺุลฺลภาณึ สนฺธาย วุตฺตา.

ติสฺสิตฺถิโย เมถุนํ ตํ น เสเวติ ติสฺโส อิตฺถิโย วุตฺตา, ตาสุปิ ยํ ตํ เมถุนํ นาม, ตํ น เสวติ. ตโย ปุริเสติ ตโย ปุริเสปิ อุปคนฺตฺวา เมถุนํ น เสวติ. ตโย อนริยปณฺฑเกติ อุภโตพฺยฺชนสงฺขาเต ตโย อนริเย ตโย จ ปณฺฑเกติ อิเมปิ ฉ ชเน อุปคนฺตฺวา เมถุนํ น เสวติ. น จาจเร เมถุนํ พฺยฺชนสฺมินฺติ อนุโลมปาราชิกวเสนปิ เมถุนํ นาจรติ. เฉชฺชํ สิยา เมถุนธมฺมปจฺจยาติ สิยา เมถุนธมฺมปจฺจยา ปาราชิกนฺติ. อยํ ปฺหา อฏฺวตฺถุกํ สนฺธาย วุตฺตา, ตสฺสา หิ เมถุนธมฺมสฺส ปุพฺพภาคํ กายสํสคฺคํ อาปชฺชิตุํ วายมนฺติยา เมถุนธมฺมปจฺจยา เฉชฺชํ โหติ.

มาตรํ จีวรนฺติ อยํ คาถา ปิฏฺิสมเย วสฺสิกสาฏิกตฺถํ สตุปฺปาทกรณํ สนฺธาย วุตฺตา. วินิจฺฉโย ปนสฺสา วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนายเมว วุตฺโต.

กุทฺโธ อาราธโก โหตีติ คาถา ติตฺถิยวตฺตํ สนฺธาย วุตฺตา. ติตฺถิโย หิ วตฺตํ ปูรยมาโน ติตฺถิยานํ วณฺเณ ภฺมาเน กุทฺโธ อาราธโก โหติ, วตฺถุตฺตยสฺส วณฺเณ ภฺมาเน กุทฺโธ คารยฺโห โหตีติ ตตฺเถวสฺสา วิตฺถาโร วุตฺโต. ทุติยคาถาปิ ตเมว สนฺธาย วุตฺตา.

สงฺฆาทิเสสนฺติอาทิ คาถา ยา ภิกฺขุนี อวสฺสุตาว อวสฺสุตสฺส ปุริสสฺส หตฺถโต ปิณฺฑปาตํ คเหตฺวา มนุสฺสมํสลสุณปณีตโภชนเสสอกปฺปิยมํเสหิ สทฺธึ โอมทฺทิตฺวา อชฺโฌหรติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตา.

เอโก อุปสมฺปนฺโน เอโก อนุปสมฺปนฺโนติ คาถา อากาสคตํ สนฺธาย วุตฺตา. สเจ หิ ทฺวีสุ สามเณเรสุ เอโก อิทฺธิยา เกสคฺคมตฺตมฺปิ ปถวึ มุฺจิตฺวา นิสินฺโน โหติ, โส อนุปสมฺปนฺโน นาม โหติ. สงฺเฆนาปิ อากาเส นิสีทิตฺวา ภูมิคตสฺส กมฺมํ น กาตพฺพํ. สเจ กโรติ, กุปฺปติ.

อกปฺปกตนฺติ คาถา อจฺฉินฺนจีวรกํ ภิกฺขุํ สนฺธาย วุตฺตา. ตสฺมึเยว จสฺสา สิกฺขาปเท วิตฺถาเรน วินิจฺฉโยปิ วุตฺโต.

น เทติ น ปฏิคฺคณฺหาตีติ นาปิ อุยฺโยชิกา เทติ, น อุยฺโยชิตา ตสฺสา หตฺถโต คณฺหาติ. ปฏิคฺคโห เตน น วิชฺชตีติ เตเนว การเณน อุยฺโยชิกาย หตฺถโต อุยฺโยชิตาย ปฏิคฺคโห น วิชฺชติ. อาปชฺชติ ครุกนฺติ เอวํ สนฺเตปิ อวสฺสุตสฺส หตฺถโต ปิณฺฑปาตคฺคหเณ อุยฺโยเชนฺตี สงฺฆาทิเสสาปตฺตึ อาปชฺชติ. ตฺจ ปริโภคปจฺจยาติ ตฺจ ปน อาปตฺตึ อาปชฺชมานา ตสฺสา อุยฺโยชิตาย ปริโภคปจฺจยา อาปชฺชติ. ตสฺสา หิ โภชนปริโยสาเน อุยฺโยชิกาย สงฺฆาทิเสโส โหตีติ. ทุติยคาถา ตสฺสาเยว อุทกทนฺตโปนคฺคหเณ อุยฺโยชนํ สนฺธาย วุตฺตา.

น ภิกฺขุนี โน จ ผุเสยฺย วชฺชนฺติ สตฺตรสเกสุ หิ อฺตรํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา อนาทริเยน ฉาทยมานาปิ ภิกฺขุนี ฉาทนปจฺจยา วชฺชํ น ผุสติ, อฺํ นวํ อาปตฺตึ นาปชฺชติ, ปฏิจฺฉนฺนาย วา อปฺปฏิจฺฉนฺนาย วา อาปตฺติยา ปกฺขมานตฺตเมว ลภติ. อยํ ปน ภิกฺขุนีปิ น โหติ, สาวเสสฺจ ครุกํ อาปชฺชิตฺวา ฉาเทตฺวา วชฺชํ น ผุสติ. ปฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตาติ อยํ กิร ปฺหา อุกฺขิตฺตกภิกฺขุํ สนฺธาย วุตฺตา. เตน หิ สทฺธึ วินยกมฺมํ นตฺถิ, ตสฺมา โส สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชิตฺวา ฉาเทนฺโต วชฺชํ น ผุสตีติ.

เสทโมจนคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปฺจวคฺโค

กมฺมวคฺควณฺณนา

๔๘๒. กมฺมวคฺเค จตุนฺนํ กมฺมานํ นานากรณํ สมถกฺขนฺธเก วุตฺตเมว. กิฺจาปิ วุตฺตํ, อถ โข อยํ กมฺมวินิจฺฉโย นาม อาทิโต ปฏฺาย วุจฺจมาโน ปากโฏ โหติ, ตสฺมา อาทิโต ปฏฺาเยเวตฺถ วตฺตพฺพํ วทิสฺสาม. จตฺตารีติ กมฺมานํ คณนปริจฺเฉทวจนเมตํ. กมฺมานีติ ปริจฺฉินฺนกมฺมนิทสฺสนํ. อปโลกนกมฺมํ นาม สีมฏฺกสงฺฆํ โสเธตฺวา ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา ติกฺขตฺตุํ สาเวตฺวา กตฺตพฺพํ กมฺมํ. ตฺติกมฺมํ นาม วุตฺตนเยเนว สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา เอกาย ตฺติยา กตฺตพฺพํ กมฺมํ. ตฺติทุติยกมฺมํ นาม วุตฺตนเยเนว สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา เอกาย ตฺติยา เอกาย จ อนุสฺสาวนายาติ เอวํ ตฺติทุติยาย อนุสฺสาวนาย กตฺตพฺพํ กมฺมํ. ตฺติจตุตฺถกมฺมํ นาม วุตฺตนเยเนว สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา เอกาย ตฺติยา ตีหิ จ อนุสฺสาวนาหีติ เอวํ ตฺติจตุตฺถาหิ ตีหิ อนุสฺสาวนาหิ กตฺตพฺพํ กมฺมํ.

ตตฺถ อปโลกนกมฺมํ อปโลเกตฺวาว กาตพฺพํ, ตฺติกมฺมาทิวเสน น กาตพฺพํ. ตฺติกมฺมมฺปิ เอกํ ตฺตึ เปตฺวาว กาตพฺพํ, อปโลกนกมฺมาทิวเสน น กาตพฺพํ. ตฺติทุติยกมฺมํ ปน อปโลเกตฺวา กาตพฺพมฺปิ อตฺถิ, อกาตพฺพมฺปิ อตฺถิ.

ตตฺถ สีมาสมฺมุติ, สีมาสมูหนนํ, กถินทานํ, กถินุทฺธาโร, กุฏิวตฺถุเทสนา, วิหารวตฺถุเทสนาติ อิมานิ ฉ กมฺมานิ ครุกานิ อปโลเกตฺวา กาตุํ น วฏฺฏนฺติ, ตฺติทุติยกมฺมวาจํ สาเวตฺวาว กาตพฺพานิ. อวเสสา เตรส สมฺมุติโย เสนาสนคฺคาหกมตกจีวรทานาทิสมฺมุติโย จาติ เอตานิ ลหุกกมฺมานิ อปโลเกตฺวาปิ กาตุํ วฏฺฏนฺติ, ตฺติกมฺม-ตฺติจตุตฺถกมฺมวเสน ปน น กาตพฺพเมว. ตฺติจตุตฺถกมฺมวเสน กยิรมานํ ทฬฺหตรํ โหติ, ตสฺมา กาตพฺพนฺติ เอกจฺเจ วทนฺติ. เอวํ ปน สติ กมฺมสงฺกโร โหติ, ตสฺมา น กาตพฺพนฺติ ปฏิกฺขิตฺตเมว. สเจ ปน อกฺขรปริหีนํ วา ปทปริหีนํ วา ทุรุตฺตปทํ วา โหติ, ตสฺส โสธนตฺถํ ปุนปฺปุนํ วตฺตุํ วฏฺฏติ. อิทํ อกุปฺปกมฺมสฺส ทฬฺหีกมฺมํ โหติ, กุปฺปกมฺเม กมฺมํ หุตฺวา ติฏฺติ.

ตฺติจตุตฺถกมฺมํ ตฺติฺจ ติสฺโส จ กมฺมวาจาโย สาเวตฺวาว กาตพฺพํ, อปโลกนกมฺมาทิวเสน น กาตพฺพํ. ปฺจหากาเรหิ วิปชฺชนฺตีติ ปฺจหิ การเณหิ วิปชฺชนฺติ.

๔๘๓. สมฺมุขากรณียํ กมฺมํ อสมฺมุขา กโรติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมนฺติ เอตฺถ อตฺถิ กมฺมํ สมฺมุขากรณียํ; อตฺถิ อสมฺมุขากรณียํ; ตตฺถ อสมฺมุขากรณียํ นาม ทูเตนุปสมฺปทา, ปตฺตนิกฺกุชฺชนํ, ปตฺตุกฺกุชฺชนํ, อุมฺมตฺตกสฺส ภิกฺขุโน อุมฺมตฺตกสมฺมุติ, เสกฺขานํ กุลานํ เสกฺขสมฺมุติ, ฉนฺนสฺส ภิกฺขุโน พฺรหฺมทณฺโฑ, เทวทตฺตสฺส ปกาสนียกมฺมํ, อปฺปสาทนียํ ทสฺเสนฺตสฺส ภิกฺขุโน ภิกฺขุนิสงฺเฆน กาตพฺพํ อวนฺทนียกมฺมนฺติ อฏฺวิธํ โหติ, ตํ สพฺพํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. อิทํ อฏฺวิธมฺปิ กมฺมํ อสมฺมุขา กตํ สุกตํ โหติ อกุปฺปํ.

เสสานิ สพฺพกมฺมานิ สมฺมุขา เอว กาตพฺพานิ – สงฺฆสมฺมุขตา, ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตาติ อิมํ จตุพฺพิธํ สมฺมุขาวินยํ อุปเนตฺวาว กาตพฺพานิ. เอวํ กตานิ หิ สุกตานิ โหนฺติ. เอวํ อกตานิ ปเนตานิ อิมํ สมฺมุขาวินยสงฺขาตํ วตฺถุํ วินา กตตฺตา วตฺถุวิปนฺนานิ นาม โหนฺติ. เตน วุตฺตํ – ‘‘สมฺมุขากรณียํ กมฺมํ อสมฺมุขา กโรติ, วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺม’’นฺติ.

ปฏิปุจฺฉากรณียาทีสุปิ ปฏิปุจฺฉาทิกรณเมว วตฺถุ, ตํ วตฺถุํ วินา กตตฺตา เตสมฺปิ วตฺถุวิปนฺนตา เวทิตพฺพา. อิทํ ปเนตฺถ วจนตฺถมตฺตํ. ปฏิปุจฺฉา กรณียํ อปฺปฏิปุจฺฉา กโรตีติ ปุจฺฉิตฺวา โจเทตฺวา สาเรตฺวา กาตพฺพํ อปุจฺฉิตฺวา อโจเทตฺวา อสาเรตฺวา กโรติ. ปฏิฺาย กรณียํ อปฺปฏิฺาย กโรตีติ ปฏิฺํ อาโรเปตฺวา ยถาทินฺนาย ปฏิฺาย กาตพฺพํ อปฺปฏิฺาย กโรนฺตสฺส วิปฺปลปนฺตสฺส พลกฺกาเรน กโรติ. สติวินยารหสฺสาติ ทพฺพมลฺลปุตฺตตฺเถรสทิสสฺส ขีณาสวสฺส. อมูฬฺหวินยารหสฺสาติ คคฺคภิกฺขุสทิสสฺส อุมฺมตฺตกสฺส. ตสฺสปาปิยสิกกมฺมารหสฺสาติ อุปวาฬภิกฺขุสทิสสฺส อุสฺสนฺนปาปสฺส. เอส นโย สพฺพตฺถ.

อนุโปสเถ อุโปสถํ กโรตีติ อนุโปสถทิวเส อุโปสถํ กโรติ. อุโปสถทิวโส นาม เปตฺวา กตฺติกมาสํ อวเสเสสุ เอกาทสสุ มาเสสุ ภินฺนสฺส สงฺฆสฺส สามคฺคิทิวโส จ ยถาวุตฺตจาตุทฺทสปนฺนรสา จ. เอตํ ติปฺปการมฺปิ อุโปสถทิวสํ เปตฺวา อฺสฺมึ ทิวเส อุโปสถํ กโรนฺโต อนุโปสเถ อุโปสถํ กโรติ นาม. ยตฺร หิ ปตฺตจีวราทีนํ อตฺถาย อปฺปมตฺตเกน การเณน วิวทนฺตา อุโปสถํ วา ปวารณํ วา เปนฺติ, ตตฺถ ตสฺมึ อธิกรเณ วินิจฺฉิเต ‘‘สมคฺคา ชาตามฺหา’’ติ อนฺตรา สามคฺคิอุโปสถํ กาตุํ น ลภนฺติ, กโรนฺเตหิ อนุโปสเถ อุโปสโถ กโต นาม โหติ.

อปวารณาย ปวาเรตีติ อปวารณาทิวเส ปวาเรติ; ปวารณาทิวโส นาม เอกสฺมึ กตฺติกมาเส ภินฺนสฺส สงฺฆสฺส สามคฺคิทิวโส จ ปจฺจุกฺกฑฺฒิตฺวา ปิตทิวโส จ ทฺเว จ ปุณฺณมาสิโย. เอวํ จตุพฺพิธมฺปิ ปวารณาทิวสํ เปตฺวา อฺสฺมึ ทิวเส ปวาเรนฺโต อปวารณาย ปวาเรติ นาม. อิธาปิ อปฺปมตฺตกสฺส วิวาทสฺส วูปสเม สามคฺคิปวารณํ กาตุํ น ลภนฺติ, กโรนฺเตหิ อปวารณาย ปวารณา กตา โหติ. อปิจ อูนวีสติวสฺสํ วา อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนปุพฺพํ วา เอกาทสสุ วา อภพฺพปุคฺคเลสุ อฺตรํ อุปสมฺปาเทนฺตสฺสปิ วตฺถุวิปนฺนํ อธมฺมกมฺมํ โหติ. เอวํ วตฺถุโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ.

๔๘๔. ตฺติโต วิปตฺติยํ ปน วตฺถุํ น ปรามสตีติ ยสฺส อุปสมฺปทาทิกมฺมํ กโรติ, ตํ น ปรามสติ, ตสฺส นามํ น คณฺหาติ. ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ ธมฺมรกฺขิโต อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วทติ; เอวํ วตฺถุํ น ปรามสติ.

สงฺฆํ น ปรามสตีติ สงฺฆสฺส นามํ น คณฺหาติ. ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ ธมฺมรกฺขิโต’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต, อยํ ธมฺมรกฺขิโต’’ติ วทติ; เอวํ สงฺฆํ น ปรามสติ.

ปุคฺคลํ น ปรามสตีติ โย อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส อุปชฺฌาโย, ตํ น ปรามสติ, ตสฺส นามํ น คณฺหาติ. ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ ธมฺมรกฺขิโต อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ ธมฺมรกฺขิโต อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วทติ; เอวํ ปุคฺคลํ น ปรามสติ.

ตฺตึ น ปรามสตีติ สพฺเพน สพฺพํ ตฺตึ น ปรามสติ. ตฺติทุติยกมฺเม ตฺตึ อฏฺเปตฺวา ทฺวิกฺขตฺตุํ กมฺมวาจาย เอว อนุสฺสาวนกมฺมํ กโรติ. ตฺติจตุตฺถกมฺเมปิ ตฺตึ อฏฺเปตฺวา จตุกฺขตฺตุํ กมฺมวาจาย เอว อนุสฺสาวนกมฺมํ กโรติ; เอวํ ตฺตึ น ปรามสติ.

ปจฺฉา วา ตฺตึ เปตีติ ปมํ กมฺมวาจาย อนุสฺสาวนกมฺมํ กตฺวา ‘‘เอสา ตฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘ขมติ สงฺฆสฺส ตสฺมา ตุณฺหี เอวเมตํ ธารยามี’’ติ วทติ; เอวํ ปจฺฉา ตฺตึ เปติ. อิติ อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ ตฺติโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ.

๔๘๕. อนุสฺสาวนโต วิปตฺติยํ ปน วตฺถุอาทีนิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. เอวํ ปน เนสํ อปรามสนํ โหติ – ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ’’ติ ปมานุสฺสาวเน ‘‘ทุติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ, ตติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ, สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ’’ติ ทุติยตติยานุสฺสาวนาสุ วา ‘‘อยํ ธมฺมรกฺขิโต อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตสฺสา’’ติ วทนฺโต วตฺถุํ น ปรามสติ นาม. ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ ธมฺมรกฺขิโต’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต, อยํ ธมฺมรกฺขิโต’’ติ วทนฺโต สงฺฆํ น ปรามสติ นาม. ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ ธมฺมรกฺขิโต อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ ธมฺมรกฺขิโต อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วทนฺโต ปุคฺคลํ น ปรามสติ นาม.

สาวนํ หาเปตีติ สพฺเพน สพฺพํ กมฺมวาจาย อนุสฺสาวนํ น กโรติ, ตฺติทุติยกมฺเม ทฺวิกฺขตฺตุํ ตฺติเมว เปติ, ตฺติจตุตฺถกมฺเม จตุกฺขตฺตุํ ตฺติเมว เปติ; เอวํ อนุสฺสาวนํ หาเปติ. โยปิ ตฺติทุติยกมฺเม เอกํ ตฺตึ เปตฺวา เอกํ กมฺมวาจํ อนุสฺสาเวนฺโต อกฺขรํ วา ฉฑฺเฑติ, ปทํ วา ทุรุตฺตํ กโรติ, อยมฺปิ อนุสฺสาวนํ หาเปติเยว. ตฺติจตุตฺถกมฺเม ปน เอกํ ตฺตึ เปตฺวา สกิเมว วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา กมฺมวาจาย อนุสฺสาวนํ กโรนฺโตปิ อกฺขรํ วา ปทํ วา ฉฑฺเฑนฺโตปิ ทุรุตฺตํ กโรนฺโตปิ อนุสฺสาวนํ หาเปติเยวาติ เวทิตพฺโพ.

ทุรุตฺตํ กโรตีติ เอตฺถ ปน อยํ วินิจฺฉโย – โย หิ อฺสฺมึ อกฺขเร วตฺตพฺเพ อฺํ วทติ, อยํ ทุรุตฺตํ กโรติ นาม. ตสฺมา กมฺมวาจํ กโรนฺเตน ภิกฺขุนา ยฺวายํ –

‘‘สิถิลํ ธนิตฺจ ทีฆรสฺสํ, ครุกํ ลหุกฺจ นิคฺคหิตํ;

สมฺพนฺธํ ววตฺถิตํ วิมุตฺตํ, ทสธา พฺยฺชนพุทฺธิยา ปเภโท’’ติ.

วุตฺโต, อยํ สุฏฺุ อุปลกฺเขตพฺโพ. เอตฺถ หิ ‘‘สิถิลํ’’ นาม ปฺจสุ วคฺเคสุ ปมตติยํ. ‘‘ธนิตํ’’ นาม เตสฺเวว ทุติยจตุตฺถํ. ‘‘ทีฆ’’นฺติ ทีเฆน กาเลน วตฺตพฺพํ อาการาทิ. ‘‘รสฺส’’นฺติ ตโต อุปฑฺฒกาเลน วตฺตพฺพํ อการาทิ. ‘‘ครุก’’นฺติ ทีฆเมว. ยํ วา อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตตฺเถรสฺส ยสฺส นกฺขมตีติ เอวํ สํโยคปรํ กตฺวา วุจฺจติ. ‘‘ลหุก’’นฺติ รสฺสเมว. ยํ วา อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตเถรสฺส ยสฺส น ขมตีติ เอวํ อสํโยคปรํ กตฺวา วุจฺจติ. ‘‘นิคฺคหิต’’นฺติ ยํ กรณานิ นิคฺคเหตฺวา อวิสฺสชฺเชตฺวา อวิวเฏน มุเขน สานุนาสิกํ กตฺวา วตฺตพฺพํ. ‘‘สมฺพนฺธ’’นฺติ ยํ ปรปเทน สมฺพนฺธิตฺวา ‘‘ตุณฺหิสฺสา’’ติ วา ‘‘ตุณฺหสฺสา’’ติ วา วุจฺจติ. ‘‘ววตฺถิต’’นฺติ ยํ ปรปเทน อสมฺพนฺธํ กตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ตุณฺหี อสฺสา’’ติ วา ‘‘ตุณฺห อสฺสา’’ติ วา วุจฺจติ. ‘‘วิมุตฺต’’นฺติ ยํ กรณานิ อนิคฺคเหตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา วิวเฏน มุเขน อนุนาสิกํ อกตฺวา วุจฺจติ.

ตตฺถ ‘‘สุณาตุ เม’’ติ วตฺตพฺเพ ต-การสฺส ถ-การํ กตฺวา ‘‘สุณาถุ เม’’ติ วจนํ สิถิลสฺส ธนิตกรณํ นาม. ตถา ‘‘ปตฺตกลฺลํ, เอสา ตฺตี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปตฺถกลฺลํ, เอสา ตฺถี’’ติอาทิวจนฺจ. ‘‘ภนฺเต สงฺโฆ’’ติ วตฺตพฺเพ ภ-การ ฆ-การานํ พ-การ ค-กาเร กตฺวา ‘‘พนฺเต สงฺโค’’ติ วจนํ ธนิตสฺส สิถิลกรณํ นาม. ‘‘สุณาตุ เม’’ติ วิวเฏน มุเขน วตฺตพฺเพ ปน ‘‘สุณํตุ เม’’ติ วา ‘‘เอสา ตฺตี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘เอสํ ตฺตี’’ติ วา อวิวเฏน มุเขน อนุนาสิกํ กตฺวา วจนํ วิมุตฺตสฺส นิคฺคหิตวจนํ นาม. ‘‘ปตฺตกลฺล’’นฺติ อวิวเฏน มุเขน อนุนาสิกํ กตฺวา วตฺตพฺเพ ‘‘ปตฺตกลฺลา’’ติ วิวเฏน มุเขน อนุนาสิกํ อกตฺวา วจนํ นิคฺคหิตสฺส วิมุตฺตวจนํ นาม.

อิติ สิถิเล กตฺตพฺเพ ธนิตํ, ธนิเต กตฺตพฺเพ สิถิลํ, วิมุตฺเต กตฺตพฺเพ นิคฺคหิตํ, นิคฺคหิเต กตฺตพฺเพ วิมุตฺตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ พฺยฺชนานิ อนฺโตกมฺมวาจาย กมฺมํ ทูเสนฺติ. เอวํ วทนฺโต หิ อฺสฺมึ อกฺขเร วตฺตพฺเพ อฺํ วทติ, ทุรุตฺตํ กโรตีติ วุจฺจติ. อิตเรสุ ปน ทีฆรสฺสาทีสุ ฉสุ พฺยฺชเนสุ ทีฆฏฺาเน ทีฆเมว, รสฺสฏฺาเน จ รสฺสเมวาติ เอวํ ยถาาเน ตํ ตเทว อกฺขรํ ภาสนฺเตน อนุกฺกมาคตํ ปเวณึ อวินาเสนฺเตน กมฺมวาจา กาตพฺพา. สเจ ปน เอวํ อกตฺวา ทีเฆ วตฺตพฺเพ รสฺสํ, รสฺเส วา วตฺตพฺเพ ทีฆํ วทติ; ตถา ครุเก วตฺตพฺเพ ลหุกํ, ลหุเก วา วตฺตพฺเพ ครุกํ วทติ; สมฺพนฺเธ วา ปน วตฺตพฺเพ ววตฺถิตํ, ววตฺถิเต วา วตฺตพฺเพ สมฺพนฺธํ วทติ; เอวํ วุตฺเตปิ กมฺมวาจา น กุปฺปติ. อิมานิ หิ ฉ พฺยฺชนานิ กมฺมํ น โกเปนฺติ.

ยํ ปน สุตฺตนฺติกตฺเถรา ‘‘ท-กาโร ต-การมาปชฺชติ, ต-กาโร ท-การมาปชฺชติ, จ-กาโร ช-การมาปชฺชติ, ช-กาโร จ-การมาปชฺชติ, ย-กาโร ก-การมาปชฺชติ, ก-กาโร ย-การมาปชฺชติ; ตสฺมา ท-การาทีสุ วตฺตพฺเพสุ ต-การาทิวจนํ น วิรุชฺฌตี’’ติ วทนฺติ, ตํ กมฺมวาจํ ปตฺวา น วฏฺฏติ. ตสฺมา วินยธเรน เนว ท-กาโร ต-กาโร กาตพฺโพ…เป… น ก-กาโร ย-กาโร. ยถาปาฬิยา นิรุตฺตึ โสเธตฺวา ทสวิธาย พฺยฺชนนิรุตฺติยา วุตฺตโทเส ปริหรนฺเตน กมฺมวาจา กาตพฺพา. อิตรถา หิ สาวนํ หาเปติ นาม.

อกาเล วา สาเวตีติ สาวนาย อกาเล อโนกาเส ตฺตึ อฏฺเปตฺวา ปมํเยว อนุสฺสาวนกมฺมํ กตฺวา ปจฺฉา ตฺตึ เปติ. อิติ อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อนุสฺสาวนโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ.

๔๘๖. สีมโต วิปตฺติยํ ปน อติขุทฺทกสีมา นาม ยา เอกวีสติ ภิกฺขู น คณฺหาติ. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘ยตฺถ เอกวีสติ ภิกฺขู นิสีทิตุํ น สกฺโกนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา ยา เอวรูปา สีมา, อยํ สมฺมตาปิ อสมฺมตา, คามเขตฺตสทิสาว โหติ, ตตฺถ กตํ กมฺมํ กุปฺปติ. เอส นโย เสสสีมาสุปิ. เอตฺถ ปน อติมหตี นาม ยา เกสคฺคมตฺเตนาปิ ติโยชนํ อติกฺกาเมตฺวา สมฺมตา โหติ. ขณฺฑนิมิตฺตา นาม อฆฏิตนิมิตฺตา วุจฺจติ. ปุรตฺถิมาย ทิสาย นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวา อนุกฺกเมเนว ทกฺขิณาย ปจฺฉิมาย อุตฺตราย ทิสาย กิตฺเตตฺวา ปุน ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปุพฺพกิตฺติตํ นิมิตฺตํ ปฏิกิตฺเตตฺวาว เปตุํ วฏฺฏติ; เอวํ อขณฺฑนิมิตฺตา โหติ. สเจ ปน อนุกฺกเมน อาหริตฺวา อุตฺตราย ทิสาย นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวา ตตฺเถว เปติ, ขณฺฑนิมิตฺตา โหติ. อปราปิ ขณฺฑนิมิตฺตา นาม ยา อนิมิตฺตุปคํ ตจสารรุกฺขํ วา ขาณุกํ วา ปํสุปุฺชวาลิกาปุฺชานํ วา อฺตรํ อนฺตรา เอกํ นิมิตฺตํ กตฺวา สมฺมตา โหติ. ฉายานิมิตฺตา นาม ยา ปพฺพตจฺฉายาทีนํ ยํกิฺจิ ฉายํ นิมิตฺตํ กตฺวา สมฺมตา โหติ. อนิมิตฺตา นาม ยา สพฺเพน สพฺพํ นิมิตฺตานิ อกิตฺเตตฺวา สมฺมตา โหติ.

พหิสีเม ิโต สีมํ สมฺมนฺนติ นาม นิมิตฺตานิ กิตฺเตตฺวา นิมิตฺตานํ พหิ ิโต สมฺมนฺนติ. นทิยา สมุทฺเท ชาตสฺสเร สีมํ สมฺมนฺนตีติ เอเตสุ นทิอาทีสุ ยํ สมฺมนฺนติ, สา เอวํ สมฺมตาปิ ‘‘สพฺพา, ภิกฺขเว, นที อสีมา, สพฺโพ สมุทฺโท อสีโม, สพฺโพ ชาตสฺสโร อสีโม’’ติ (มหาว. ๑๔๗) วจนโต อสมฺมตาว โหติ. สีมาย สีมํ สมฺภินฺทตีติ อตฺตโน สีมาย ปเรสํ สีมํ สมฺภินฺทติ. อชฺโฌตฺถรตีติ อตฺตโน สีมาย ปเรสํ สีมํ อชฺโฌตฺถรติ. ตตฺถ ยถา สมฺเภโท จ อชฺโฌตฺถรณฺจ โหติ, ตํ สพฺพํ อุโปสถกฺขนฺธเก วุตฺตเมว. อิติ อิมา เอกาทสปิ สีมา อสีมา คามเขตฺตสทิสา เอว, ตาสุ นิสีทิตฺวา กตํ กมฺมํ กุปฺปติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อิเมหิ เอกาทสหิ อากาเรหิ สีมโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺตี’’ติ.

๔๘๗-๔๘๘. ปริสโต กมฺมวิปตฺติยํ ปน กิฺจิ อนุตฺตานํ นาม นตฺถิ. ยมฺปิ ตตฺถ กมฺมปฺปตฺตฉนฺทารหลกฺขณํ วตฺตพฺพํ สิยา, ตมฺปิ ปรโต ‘‘จตฺตาโร ภิกฺขู ปกตตฺตา กมฺมปฺปตฺตา’’ติอาทินา นเยน วุตฺตเมว. ตตฺถ ปกตตฺตา กมฺมปฺปตฺตาติ จตุวคฺคกรเณ กมฺเม จตฺตาโร ปกตตฺตา อนุกฺขิตฺตา อนิสฺสาริตา ปริสุทฺธสีลา จตฺตาโร ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา กมฺมสฺส อรหา อนุจฺฉวิกา สามิโน. น เตหิ วินา ตํ กมฺมํ กยิรติ, น เตสํ ฉนฺโท วา ปาริสุทฺธิ วา เอติ. อวเสสา ปน สเจปิ สหสฺสมตฺตา โหนฺติ, สเจ สมานสํวาสกา, สพฺเพ ฉนฺทารหาว โหนฺติ. ฉนฺทปาริสุทฺธึ ทตฺวา อาคจฺฉนฺตุ วา มา วา, กมฺมํ ปน ติฏฺติ. ยสฺส ปน สงฺโฆ ปริวาสาทิกมฺมํ กโรติ, โส เนว กมฺมปฺปตฺโต, นาปิ ฉนฺทารโห. อปิจ ยสฺมา ตํ ปุคฺคลํ วตฺถุํ กตฺวา สงฺโฆ กมฺมํ กโรติ, ตสฺมา ‘‘กมฺมารโห’’ติ วุจฺจติ. เสสกมฺเมสุปิ เอเสว นโย.

๔๘๙. ปุน จตฺตาริ กมฺมานีติอาทิโก นโย ปณฺฑกาทีนํ อวตฺถุภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺโต. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.

อปโลกนกมฺมกถา

๔๙๕-๔๙๖. อิทานิ เตสํ กมฺมานํ ปเภททสฺสนตฺถํ ‘‘อปโลกนกมฺมํ กติ านานิ คจฺฉตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘อปโลกนกมฺมํ ปฺจ านานิ คจฺฉติ – โอสารณํ, นิสฺสารณํ, ภณฺฑุกมฺมํ, พฺรหฺมทณฺฑํ, กมฺมลกฺขณฺเว ปฺจม’’นฺติ เอตฺถ ‘‘โอสารณํ นิสฺสารณ’’นฺติ ปทสิลิฏฺตาเยตํ วุตฺตํ. ปมํ ปน นิสฺสารณา โหติ, ปจฺฉา โอสารณา. ตตฺถ ยา กณฺฏกสามเณรสฺส ทณฺฑกมฺมนาสนา, สา ‘‘นิสฺสารณา’’ติ เวทิตพฺพา. ตสฺมา เอตรหิ สเจปิ สามเณโร พุทฺธสฺส วา ธมฺมสฺส วา สงฺฆสฺส วา อวณฺณํ ภณติ, ‘‘อกปฺปิยํ กปฺปิย’’นฺติ ทีเปติ, มิจฺฉาทิฏฺิโก โหติ อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา สมนฺนาคโต, โส ยาวตติยํ นิวาเรตฺวา ตํ ลทฺธึ นิสฺสชฺชาเปตพฺโพ. โน เจ วิสฺสชฺเชติ, สงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา ‘‘วิสฺสชฺเชหี’’ติ วตฺตพฺโพ. โน เจ วิสฺสชฺเชติ, พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา อปโลกนกมฺมํ กตฺวา นิสฺสาเรตพฺโพ. เอวฺจ ปน กมฺมํ กาตพฺพํ –

‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต, ปุจฺฉามิ – ‘อยํ อิตฺถนฺนาโม สามเณโร พุทฺธสฺส ธมฺมสฺส สงฺฆสฺส อวณฺณวาที มิจฺฉาทิฏฺิโก, ยํ อฺเ สามเณรา ลภนฺติ, ทิรตฺตติรตฺตํ ภิกฺขูหิ สทฺธึ สหเสยฺยํ, ตสฺส อลาภาย นิสฺสารณา รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’ติ. ทุติยมฺปิ… ตติยมฺปิ, ภนฺเต, สงฺฆํ ปุจฺฉามิ – ‘อยํ อิตฺถนฺนาโม สามเณโร พุทฺธสฺส…เป… รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’ติ จร ปิเร วินสฺสา’’ติ.

โส อปเรน สมเยน ‘‘อหํ, ภนฺเต, พาลตาย อฺาณตาย อลกฺขิกตาย เอวํ อกาสึ, สฺวาหํ สงฺฆํ ขมาเปมี’’ติ ขมาเปนฺโต ยาวตติยํ ยาจาเปตฺวา อปโลกนกมฺเมเนว โอสาเรตพฺโพ. เอวํ ปน โอสาเรตพฺโพ, สงฺฆมชฺเฌ พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา สงฺฆสฺส อนุมติยา สาเวตพฺพํ –

‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต, ปุจฺฉามิ – อยํ อิตฺถนฺนาโม สามเณโร พุทฺธสฺส ธมฺมสฺส สงฺฆสฺส อวณฺณวาที มิจฺฉาทิฏฺิโก, ยํ อฺเ สามเณรา ลภนฺติ, ภิกฺขูหิ สทฺธึ ทิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ, ตสฺส อลาภาย นิสฺสาริโต, สฺวายํ อิทานิ โสรโต นิวาตวุตฺติ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกนฺโต หิโรตฺตปฺเป ปติฏฺิโต กตทณฺฑกมฺโม อจฺจยํ เทเสติ, อิมสฺส สามเณรสฺส ยถา ปุเร กายสมฺโภคสามคฺคิทานํ รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ.

เอวํ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ. เอวํ อปโลกนกมฺมํ โอสารณฺจ นิสฺสารณฺจ คจฺฉติ. ภณฺฑุกมฺมํ มหาขนฺธกวณฺณนายํ วุตฺตเมว. พฺรหฺมทณฺโฑ ปฺจสติกกฺขนฺธเก วุตฺโตเยว. น เกวลํ ปเนส ฉนฺนสฺเสว ปฺตฺโต, โย อฺโปิ ภิกฺขุ มุขโร โหติ, ภิกฺขู ทุรุตฺตวจเนหิ ฆฏฺเฏนฺโต ขุํเสนฺโต วมฺเภนฺโต วิหรติ, ตสฺสปิ ทาตพฺโพ. เอวฺจ ปน ทาตพฺโพ, สงฺฆมชฺเฌ พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา สงฺฆสฺส อนุมติยา สาเวตพฺพํ –

‘‘ภนฺเต, อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ มุขโร, ภิกฺขู ทุรุตฺตวจเนหิ ฆฏฺเฏนฺโต วิหรติ. โส ภิกฺขุ ยํ อิจฺเฉยฺย, ตํ วเทยฺย. ภิกฺขูหิ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ เนว วตฺตพฺโพ, น โอวทิตพฺโพ, น อนุสาสิตพฺโพ. สงฺฆํ, ภนฺเต, ปุจฺฉามิ – ‘อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน พฺรหฺมทณฺฑสฺส ทานํ, รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’ติ. ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ – ‘อิตฺถนฺนามสฺส, ภนฺเต, ภิกฺขุโน พฺรหฺมทณฺฑสฺส ทานํ, รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’’ติ.

ตสฺส อปเรน สมเยน สมฺมา วตฺติตฺวา ขมาเปนฺตสฺส พฺรหฺมทณฺโฑ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺโพ. เอวฺจ ปน ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺโพ, พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา สงฺฆมชฺเฌ สาเวตพฺพํ –

‘‘ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺโฆ อสุกสฺส ภิกฺขุโน พฺรหฺมทณฺฑํ อทาสิ, โส ภิกฺขุ โสรโต นิวาตวุตฺติ ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกนฺโต หิโรตฺตปฺเป ปติฏฺิโต, ปฏิสงฺขา อายตึ สํวเร ติฏฺติ, สงฺฆํ, ภนฺเต, ปุจฺฉามิ, ตสฺส ภิกฺขุโน พฺรหฺมทณฺฑสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธิ, รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ.

เอวํ ยาวตติยํ วตฺวา อปโลกนกมฺเมเนว พฺรหฺมทณฺโฑ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺโพติ.

กมฺมลกฺขณฺเว ปฺจมนฺติ ยํ ตํ ภควตา ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก ‘‘เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย กทฺทโมทเกน โอสิฺจนฺติ, ‘อปฺเปว นาม อมฺเหสุ สารชฺเชยฺยุ’นฺติ, กายํ วิวริตฺวา ภิกฺขุนีนํ ทสฺเสนฺติ, อูรุํ วิวริตฺวา ภิกฺขุนีนํ ทสฺเสนฺติ, องฺคชาตํ วิวริตฺวา ภิกฺขุนีนํ ทสฺเสนฺติ, ภิกฺขุนิโย โอภาเสนฺติ, ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ สมฺปโยเชนฺติ, ‘อปฺเปว นาม อมฺเหสุ สารชฺเชยฺยุ’นฺติ. อิเมสุ วตฺถูสุ เตสํ ภิกฺขูนํ ทุกฺกฏํ ปฺเปตฺวา ‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ตสฺส ภิกฺขุโน ทณฺฑกมฺมํ กาตุ’นฺติ. อถ โข ภิกฺขุนีนํ เอตทโหสิ – ‘กึ นุ โข ทณฺฑกมฺมํ กาตพฺพ’นฺติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ – ‘อวนฺทิโย โส ภิกฺขเว ภิกฺขุ ภิกฺขุนิสงฺเฆน กาตพฺโพ’’’ติ เอวํ อวนฺทิยกมฺมํ อนุฺาตํ, ตํ กมฺมลกฺขณฺเว ปฺจมํ อิมสฺส อปโลกนกมฺมสฺส านํ โหติ. ตสฺส หิ กมฺมฺเว ลกฺขณํ, น โอสารณาทีนิ; ตสฺมา ‘‘กมฺมลกฺขณ’’นฺติ วุจฺจติ. ตสฺส กรณํ ตตฺเถว วุตฺตํ. อปิจ นํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา สทฺธึ วิตฺถารโต ทสฺเสตุํ อิธาปิ วทาม, ภิกฺขุนุปสฺสเย สนฺนิปติตสฺส ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส อนุมติยา พฺยตฺตาย ภิกฺขุนิยา สาเวตพฺพํ –

‘‘อยฺเย อสุโก นาม อยฺโย ภิกฺขุนีนํ อปาสาทิกํ ทสฺเสติ, เอตสฺส อยฺยสฺส อวนฺทิยกรณํ รุจฺจตีติ ภิกฺขุนิสงฺฆํ ปุจฺฉามิ, ทุติยมฺปิ… ตติยมฺปิ ภิกฺขุนิสงฺฆํ ปุจฺฉามี’’ติ.

เอวํ ติกฺขตฺตุํ สาเวตฺวา อปโลกนกมฺเมน อวนฺทิยกมฺมํ กาตพฺพํ.

ตโต ปฏฺาย โส ภิกฺขุ ภิกฺขุนีหิ น วนฺทิตพฺโพ. สเจ อวนฺทิยมาโน หิโรตฺตปฺปํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา สมฺมา วตฺตติ, เตน ภิกฺขุนิโย ขมาเปตพฺพา. ขมาเปนฺเตน ภิกฺขุนุปสฺสยํ อคนฺตฺวา วิหาเรเยว สงฺฆํ วา คณํ วา เอกํ ภิกฺขุํ วา อุปสงฺกมิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ‘‘อหํ ภนฺเต ปฏิสงฺขา อายตึ สํวเร ติฏฺามิ, น ปุน อปาสาทิกํ ทสฺเสสฺสามิ, ภิกฺขุนิสงฺโฆ มยฺหํ ขมตู’’ติ ขมาเปตพฺพํ. เตน สงฺเฆน วา คเณน วา เอกํ ภิกฺขุํ เปเสตฺวา เอกภิกฺขุนา วา สยเมว คนฺตฺวา ภิกฺขุนิโย วตฺตพฺพา – ‘‘อยํ ภิกฺขุ ปฏิสงฺขา อายตึ สํวเร ิโต, อิมินา อจฺจยํ เทเสตฺวา ภิกฺขุนิสงฺโฆ ขมาปิโต, ภิกฺขุนิสงฺโฆ อิมํ วนฺทิยํ กโรตู’’ติ. โส วนฺทิโย กาตพฺโพ. เอวฺจ ปน กาตพฺโพ, ภิกฺขุนุปสฺสเย สนฺนิปติตสฺส ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส อนุมติยา พฺยตฺตาย ภิกฺขุนิยา สาเวตพฺพํ –

‘‘อยํ อยฺเย อสุโก นาม อยฺโย ภิกฺขุนีนํ อปาสาทิกํ ทสฺเสตีติ ภิกฺขุนิสงฺเฆน อวนฺทิโย กโต, โส ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา ปฏิสงฺขา อายตึ สํวเร ิโต อจฺจยํ เทเสตฺวา ภิกฺขุนิสงฺฆํ ขมาเปสิ, ตสฺส อยฺยสฺส วนฺทิยกรณํ รุจฺจตีติ ภิกฺขุนิสงฺฆํ ปุจฺฉามี’’ติ –

ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ เอวํ อปโลกนกมฺเมเนว วนฺทิโย กาตพฺโพ.

อยํ ปเนตฺถ ปาฬิมุตฺตโกปิ กมฺมลกฺขณวินิจฺฉโย. อิทฺหิ กมฺมลกฺขณํ นาม ภิกฺขุนิสงฺฆมูลกํ ปฺตฺตํ, ภิกฺขุสงฺฆสฺสาปิ ปเนตํ ลพฺภติเยว. ยฺหิ ภิกฺขุสงฺโฆ สลากคฺคยาคคฺคภตฺตคฺคอุโปสถคฺเคสุ อปโลกนกมฺมํ กโรติ, เอตมฺปิ กมฺมลกฺขณเมว. อจฺฉินฺนจีวรชิณฺณจีวรนฏฺจีวรานฺหิ สงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ยาวตติยํ สาเวตฺวา อปโลกนกมฺมํ กตฺวา จีวรํ ทาตุํ วฏฺฏติ. อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชเกน ปน จีวรํ กโรนฺตสฺส เสนาสนกฺขนฺธกวณฺณนายํ วุตฺตปฺปเภทานิ สูจิอาทีนิ อนปโลเกตฺวาปิ ทาตพฺพานิ. เตสํ ทาเน โสเยว อิสฺสโร, ตโต อติเรกํ เทนฺเตน อปโลเกตฺวา ทาตพฺพํ. ตโต หิ อติเรกทาเน สงฺโฆ สามี. คิลานเภสชฺชมฺปิ ตตฺถ วุตฺตปฺปการํ สยเมว ทาตพฺพํ. อติเรกํ อิจฺฉนฺตสฺส อปโลเกตฺวา ทาตพฺพํ. โยปิ จ ทุพฺพโล วา ฉินฺนิริยาปโถ วา ปจฺฉินฺนภิกฺขาจารปโถ วา มหาคิลาโน, ตสฺส มหาวาเสสุ ตตฺรุปฺปาทโต เทวสิกํ นาฬิ วา อุปฑฺฒนาฬิ วา เอกทิวสํเยว วา ปฺจ วา ทส วา ตณฺฑุลนาฬิโย เทนฺเตน อปโลกนกมฺมํ กตฺวาว ทาตพฺพา. เปสลสฺส ภิกฺขุโน ตตฺรุปฺปาทโต อิณปลิโพธมฺปิ พหุสฺสุตสฺส สงฺฆภารนิตฺถารกสฺส ภิกฺขุโน อนุฏฺาปนียเสนาสนมฺปิ สงฺฆกิจฺจํ กโรนฺตานํ กปฺปิยการกาทีนํ ภตฺตเวตนมฺปิ อปโลกนกมฺเมน ทาตุํ วฏฺฏติ.

จตุปจฺจยวเสน ทินฺนตตฺรุปฺปาทโต สงฺฆิกํ อาวาสํ ชคฺคาเปตุํ วฏฺฏติ. ‘‘อยํ ภิกฺขุ อิสฺสรวตาย วิจาเรตี’’ติ กถาปจฺฉินฺทนตฺถํ ปน สลากคฺคาทีสุ วา อนฺตรสนฺนิปาเต วา สงฺฆํ ปุจฺฉิตฺวาว ชคฺคาเปตพฺโพ. จีวรปิณฺฑปาตตฺถาย โอทิสฺสทินฺนตตฺรุปฺปาทโตปิ อปโลเกตฺวา อาวาโส ชคฺคาเปตพฺโพ. อนปโลเกตฺวาปิ วฏฺฏติ. ‘‘สูโร วตายํ ภิกฺขุ จีวรปิณฺฑปาตตฺถาย ทินฺนโต อาวาสํ ชคฺคาเปตี’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนกถาปจฺเฉทนตฺถํ ปน อปโลกนกมฺมเมว กตฺวา ชคฺคาเปตพฺโพ.

เจติเย ฉตฺตํ วา เวทิกํ วา โพธิฆรํ วา อาสนฆรํ วา อกตํ วา กโรนฺเตน ชิณฺณํ วา ปฏิสงฺขโรนฺเตน สุธากมฺมํ วา กโรนฺเตน มนุสฺเส สมาทเปตฺวา กาตุํ วฏฺฏติ. สเจ การโก นตฺถิ, เจติยสฺส อุปนิกฺเขปโต กาเรตพฺพํ. อุปนิกฺเขเปปิ อสติ อปโลกนกมฺมํ กตฺวา ตตฺรุปฺปาทโต กาเรตพฺพํ, สงฺฆิเกนปิ. สงฺฆิเกน หิ อปโลเกตฺวา เจติยกิจฺจํ กาตุํ วฏฺฏติ. เจติยสฺส สนฺตเกน อปโลเกตฺวาปิ สงฺฆิกกิจฺจํ กาตุํ น วฏฺฏติ. ตาวกาลิกํ ปน คเหตฺวา ปากติกํ กาตุํ วฏฺฏติ.

เจติเย สุธากมฺมาทีนิ กโรนฺเตหิ ปน ภิกฺขาจารโต วา สงฺฆโต วา ยาปนมตฺตํ อลภนฺเตหิ เจติยสนฺตกโต ยาปนมตฺตํ คเหตฺวา ปริภุฺชนฺเตหิ วตฺตํ กาตุํ วฏฺฏติ, ‘‘วตฺตํ กโรมา’’ติ มจฺฉมํสาทีหิ สงฺฆภตฺตํ กาตุํ น วฏฺฏติ. เย วิหาเร โรปิตา ผลรุกฺขา สงฺเฆน ปริคฺคหิตา โหนฺติ, ชคฺคนกมฺมํ ลภนฺติ, เยสํ ผลานิ ฆณฺฏึ ปหริตฺวา ภาเชตฺวา ปริภุฺชนฺติ, เตสุ อปโลกนกมฺมํ น กาตพฺพํ. เย ปน อปริคฺคหิตา, เตสุ อปโลกนกมฺมํ กาตพฺพํ. ตํ ปน สลากคฺคยาคคฺคภตฺตคฺคอนฺตรสนฺนิปาเตสุปิ กาตุํ วฏฺฏติ, อุโปสถคฺเค ปน วฏฺฏติเยว. ตตฺถ หิ อนาคตานมฺปิ ฉนฺทปาริสุทฺธิ อาหริยติ, ตสฺมา ตํ สุวิโสธิตํ โหติ.

เอวฺจ ปน กาตพฺพํ, พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ภิกฺขุสงฺฆสฺส อนุมติยา สาเวตพฺพํ –

‘‘ภนฺเต, ยํ อิมสฺมึ วิหาเร อนฺโตสีมาย สงฺฆสนฺตกํ มูลตจปตฺตองฺกุรปุปฺผผลขาทนียาทิ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ อาคตาคตานํ ภิกฺขูนํ ยถาสุขํ ปริภุฺชิตุํ รุจฺจตีติ สงฺฆํ ปุจฺฉามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ ปุจฺฉิตพฺพํ.

จตูหิ ปฺจหิ ภิกฺขูหิ กตํ สุกตเมว. ยสฺมึ วิหาเร ทฺเว ตโย ชนา วสนฺติ, เตหิ นิสีทิตฺวา กตมฺปิ สงฺเฆน กตสทิสเมว. ยสฺมึ ปน วิหาเร เอโก ภิกฺขุ โหติ, เตน ภิกฺขุนา อุโปสถทิวเส ปุพฺพกรณปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา นิสินฺเนน กตมฺปิ กติกวตฺตํ สงฺเฆน กตสทิสเมว โหติ.

กโรนฺเตน ปน ผลวาเรน กาตุมฺปิ จตฺตาโร มาเส ฉ มาเส เอกสํวจฺฉรนฺติ เอวํ ปริจฺฉินฺทิตฺวาปิ อปริจฺฉินฺทิตฺวาปิ กาตุํ วฏฺฏติ. ปริจฺฉินฺเน ยถาปริจฺเฉทํ ปริภุฺชิตฺวา ปุน กาตพฺพํ. อปริจฺฉินฺเน ยาว รุกฺขา ธรนฺติ ตาว วฏฺฏติเยว. เยปิ เตสํ รุกฺขานํ พีเชหิ อฺเ รุกฺขา โรปิตา โหนฺติ, เตสมฺปิ สา เอว กติกา.

สเจ ปน อฺสฺมึ วิหาเร โรปิตา โหนฺติ, เตสํ ยตฺถ โรปิตา, ตสฺมึเยว วิหาเร สงฺโฆ สามี. เยปิ อฺโต พีชานิ อาหริตฺวา ปุริมวิหาเร ปจฺฉา โรปิตา, เตสุ อฺา กติกา กาตพฺพา. กติกาย กตาย ปุคฺคลิกฏฺาเน ติฏฺนฺติ, ยถาสุขํ ผลาทีนิ ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏติ. สเจ ปเนตฺถ ตํ ตํ โอกาสํ ปริกฺขิปิตฺวา ปริเวณานิ กตฺวา ชคฺคนฺติ, เตสํ ภิกฺขูนํ ปุคฺคลิกฏฺาเน ติฏฺนฺติ. อฺเ ปริภุฺชิตุํ น ลภนฺติ, เตหิ ปน สงฺฆสฺส ทสภาคํ ทตฺวา ปริภุฺชิตพฺพานิ. โยปิ มชฺเฌวิหาเร รุกฺขํ สาขาหิ ปริวาเรตฺวา รกฺขติ, ตสฺสาปิ เอเสว นโย.

โปราณวิหารํ คตสฺส สมฺภาวนียภิกฺขุโน ‘‘เถโร อาคโต’’ติ ผลาผลํ อาหรนฺติ, สเจ ตตฺถ มูเล สพฺพปริยตฺติธโร พหุสฺสุตภิกฺขุ วิหาสิ, ‘‘อทฺธา เอตฺถ ทีฆา กติกา กตา ภวิสฺสตี’’ติ นิกฺกุกฺกุจฺเจน ปริภุฺชิตพฺพํ. วิหาเร ผลาผลํ ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏติ, ธุตงฺคํ น โกเปติ. สามเณรา อตฺตโน อาจริยุปชฺฌายานํ พหูนิ ผลานิ เทนฺติ, อฺเ ภิกฺขู อลภนฺตา ขิยฺยนฺติ, ขิยฺยนมตฺตเมว เจตํ โหติ.

สเจ ปน ทุพฺภิกฺขํ โหติ, เอกํ ปนสรุกฺขํ นิสฺสาย สฏฺิปิ ชนา ชีวนฺติ, ตาทิเส กาเล สพฺเพสํ สงฺคหกรณตฺถาย ภาเชตฺวา ขาทิตพฺพํ, อยํ สามีจิ. ยาว ปน กติกวตฺตํ น ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, ตาว เตหิ ขายิตํ สุขายิตเมว. กทา ปน กติกวตฺตํ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ? ยทา สมคฺโค สงฺโฆ สนฺนิปติตฺวา ‘‘อิโต ปฏฺาย ภาเชตฺวา ขาทนฺตู’’ติ สาเวติ. เอกภิกฺขุเก ปน วิหาเร เอเกน สาวิเตปิ ปุริมกติกา ปฏิปฺปสฺสมฺภติเยว. สเจ ปฏิปฺปสฺสทฺธาย กติกาย สามเณรา เนว รุกฺขโต ปาเตนฺติ, น ภูมิโต คเหตฺวา ภิกฺขูนํ เทนฺติ, ปติตผลานิ ปาเทหิ ปหรนฺตา วิจรนฺติ, เตสํ ทสภาคโต ปฏฺาย ยาว อุปฑฺฒผลภาเคน ผาติกมฺมํ กาตพฺพํ. อทฺธา ผาติกมฺมโลเภน อาหริตฺวา ทสฺสนฺติ. ปุน สุภิกฺเข ชาเต กปฺปิยการเกสุ อาคนฺตฺวา สาขาปริวาราทีนิ กตฺวา รุกฺเข รกฺขนฺเตสุ สามเณรานํ ผาติกมฺมํ น ทาตพฺพํ, ภาเชตฺวา ปริภุฺชิตพฺพํ.

‘‘วิหาเร ผลาผลํ อตฺถี’’ติ สามนฺตคาเมหิ มนุสฺสา คิลานานํ วา คพฺภินีนํ วา อตฺถาย อาคนฺตฺวา ‘‘เอกํ นาฬิเกรํ เทถ, อมฺพํ เทถ, ลพุชํ เทถา’’ติ ยาจนฺติ, ทาตพฺพํ น ทาตพฺพนฺติ? ทาตพฺพํ. อทียมาเน หิ เต โทมนสฺสิกา โหนฺติ, เทนฺเตน ปน สงฺฆํ สนฺนิปาเตตฺวา ยาวตติยํ สาเวตฺวา อปโลกนกมฺมํ กตฺวาว ทาตพฺพํ, กติกวตฺตํ วา กตฺวา เปตพฺพํ, เอวฺจ ปน กาตพฺพํ, พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา สงฺฆสฺส อนุมติยา สาเวตพฺพํ –

‘‘สามนฺตคาเมหิ มนุสฺสา อาคนฺตฺวา คิลานาทีนํ อตฺถาย ผลาผลํ ยาจนฺติ, ทฺเว นาฬิเกรานิ, ทฺเว ตาลผลานิ, ทฺเว ปนสานิ, ปฺจ อมฺพานิ, ปฺจ กทลิผลานิ คณฺหนฺตานํ อนิวารณํ, อสุกรุกฺขโต จ อสุกรุกฺขโต จ ผลํ คณฺหนฺตานํ อนิวารณํ รุจฺจติ ภิกฺขุสงฺฆสฺสา’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ.

ตโต ปฏฺาย คิลานาทีนํ นามํ คเหตฺวา ยาจนฺตา ‘‘คณฺหถา’’ติ น วตฺตพฺพา, วตฺตํ ปน อาจิกฺขิตพฺพํ – ‘‘นาฬิเกราทีนิ อิมินา นาม ปริจฺเฉเทน คณฺหนฺตานํ อสุกรุกฺขโต จ อสุกรุกฺขโต จ ผลํ คณฺหนฺตานํ อนิวารณํ กต’’นฺติ. อนุวิจริตฺวา ปน ‘‘อยํ มธุรผโล อมฺโพ, อิโต คณฺหถา’’ติปิ น วตฺตพฺพา. ผลภาชนกาเล ปน อาคตานํ สมฺมเตน อุปฑฺฒภาโค ทาตพฺโพ, อสมฺมเตน อปโลเกตฺวา ทาตพฺพํ.

ขีณปริพฺพโย วา มคฺคคมิยสตฺถวาโห วา อฺโ วา อิสฺสโร อาคนฺตฺวา ยาจติ, อปโลเกตฺวาว ทาตพฺพํ. พลกฺกาเรน คเหตฺวา ขาทนฺโต น วาเรตพฺโพ. กุทฺโธ หิ โส รุกฺเขปิ ฉินฺเทยฺย, อฺมฺปิ อนตฺถํ กเรยฺย. ปุคฺคลิกปริเวณํ อาคนฺตฺวา คิลานสฺส คาเมน ยาจนฺโต ‘‘อมฺเหหิ ฉายาทีนํ อตฺถาย โรปิตํ, สเจ อตฺถิ, ตุมฺเห ชานาถา’’ติ วตฺตพฺโพ. ยทิ ปน ผลภริตาว รุกฺขา โหนฺติ, กณฺฏเก พนฺธิตฺวา ผลวาเรน ขาทนฺติ, อปจฺจาสีสนฺเตน หุตฺวา ทาตพฺพํ. พลกฺกาเรน คณฺหนฺโต น วาเรตพฺโพ, ปุพฺเพ วุตฺตเมเวตฺถ การณํ.

สงฺฆสฺส ผลาราโม โหติ, ปฏิชคฺคนํ น ลภติ, สเจ ตํ โกจิ วตฺตสีเสน ชคฺคติ, สงฺฆสฺเสว โหติ. อถาปิ กสฺสจิ ปฏิพลสฺส ภิกฺขุโน ‘‘อิมํ สปฺปุริส ชคฺคิตฺวา เทหี’’ติ สงฺโฆ ภารํ กโรติ, โส เจ วตฺตสีเสน ชคฺคติ, เอวมฺปิ สงฺฆสฺเสว โหติ. ผาติกมฺมํ ปจฺจาสีสนฺตสฺส ปน ตติยภาเคน วา อุปฑฺฒภาเคน วา ผาติกมฺมํ กาตพฺพํ. ‘‘ภาริยํ กมฺม’’นฺติ วตฺวา เอตฺตเกน อนิจฺฉนฺโต ปน สพฺพํ ตเวว สนฺตกํ กตฺวา ‘‘มูลภาคํ ทสภาคมตฺตํ ทตฺวา ชคฺคาหี’’ติปิ วตฺตพฺโพ. ครุภณฺฑตฺตา ปน มูลจฺเฉชฺชวเสน น ทาตพฺพํ. โส มูลภาคํ ทตฺวา ขาทนฺโต อกตาวาสํ วา กตฺวา กตาวาสํ วา ชคฺคิตฺวา นิสฺสิตกานํ อารามํ นิยฺยาเทติ, เตหิปิ มูลภาโค ทาตพฺโพว. ยทา ปน ภิกฺขู สยํ ชคฺคิตุํ ปโหนฺติ, อถ เตสํ ชคฺคิตุฺจ น ทาตพฺพํ, ชคฺคิตกาเล จ น วาเรตพฺพา, ชคฺคนกาเลเยว วาเรตพฺพา. ‘‘พหุํ ตุมฺเหหิ ขายิตํ, อิทานิ มา ชคฺคิตฺถ, ภิกฺขุสงฺโฆเยว ชคฺคิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพํ.

สเจ ปน เนว วตฺตสีเสน ชคฺคนฺโต อตฺถิ, น ผาติกมฺเมน, น สงฺโฆ ชคฺคิตุํ ปโหติ, เอโก อนาปุจฺฉิตฺวาว ชคฺคิตฺวา ผาติกมฺมํ วฑฺเฒตฺวา ปจฺจาสีสติ, อปโลกนกมฺเมน ผาติกมฺมํ วฑฺเฒตฺวา ทาตพฺพํ. อิติ อิมํ สพฺพมฺปิ กมฺมลกฺขณเมว โหติ. อปโลกนกมฺมํ อิมานิ ปฺจ านานิ คจฺฉติ.

ตฺติกมฺมฏฺานเภเท ปน ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามสฺส อายสฺมโต อุปสมฺปทาเปกฺโข, อนุสิฏฺโ โส มยา. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนาโม อาคจฺเฉยฺยาติ, อาคจฺฉาหีติ วตฺตพฺโพ’’ติ เอวํ อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส โอสารณา โอสารณา นาม.

‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ ธมฺมกถิโก อิมสฺส เนว สุตฺตํ อาคจฺฉติ, โน สุตฺตวิภงฺโค, โส อตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา พฺยฺชนจฺฉายาย อตฺถํ ปฏิพาหติ. ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ วุฏฺาเปตฺวา อวเสสา อิมํ อธิกรณํ วูปสเมยฺยามา’’ติ เอวํ อุพฺพาหิกาวินิจฺฉเย ธมฺมกถิกสฺส ภิกฺขุโน นิสฺสารณา นิสฺสารณา นาม.

‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺยา’’ติ เอวํ อุโปสถกมฺมวเสน ปิตา ตฺติ อุโปสโถ นาม.

‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ เอวํ ปวารณากมฺมวเสน ปิตา ตฺติ ปวารณา นาม.

‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามสฺส อายสฺมโต อุปสมฺปทาเปกฺโข. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามํ อนุสาเสยฺย’’นฺติ. ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามํ อนุสาเสยฺยา’’ติ. ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามํ อนฺตรายิเก ธมฺเม ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ. ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามํ อนฺตรายิเก ธมฺเม ปุจฺเฉยฺยา’’ติ. ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามํ วินยํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ. ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามํ วินยํ ปุจฺเฉยฺยา’’ติ. ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนาเมน วินยํ ปุฏฺโ วิสฺสชฺเชยฺย’’นฺติ. ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนาเมน วินยํ ปุฏฺโ วิสฺสชฺเชยฺยา’’ติ เอวํ อตฺตานํ วา ปรํ วา สมฺมนฺนิตุํ ปิตา ตฺติ สมฺมุติ นาม.

‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อิทํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน นิสฺสคฺคิยํ สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺํ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทเทยฺยา’’ติ. ‘‘ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อายสฺมนฺตา อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทเทยฺยุ’’นฺติ เอวํ นิสฺสฏฺจีวรปตฺตาทีนํ ทานํ ทานํ นาม.

‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ อาปตฺตึ สรติ, วิวรติ, อุตฺตานึ กโรติ, เทเสติ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺตึ ปฏิคฺคณฺเหยฺยนฺติ. ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺตึ ปฏิคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ. เตน วตฺตพฺโพ ‘‘ปสฺสสี’’ติ. ‘‘อาม ปสฺสามี’’ติ. อายตึ สํวเรยฺยาสีติ เอวํ อาปตฺติปฏิคฺคโห ปฏิคฺคโห นาม.

‘‘สุณนฺตุ เม, อายสฺมนฺตา อาวาสิกา. ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อิทานิ อุโปสถํ กเรยฺยาม, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยาม, อาคเม กาเฬ ปวาเรยฺยามา’’ติ. เต เจ, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ภณฺฑนการกา กลหการกา วิวาทการกา ภสฺสการกา สงฺเฆ อธิกรณการกา ตํ กาฬํ อนุวเสยฺยุํ, อาวาสิเกน ภิกฺขุนา พฺยตฺเตน ปฏิพเลน อาวาสิกา ภิกฺขู าเปตพฺพา – ‘‘สุณนฺตุ เม, อายสฺมนฺตา อาวาสิกา. ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อิทานิ อุโปสถํ กเรยฺยาม, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยาม, อาคเม ชุณฺเห ปวาเรยฺยามา’’ติ เอวํ กตา ปวารณาปจฺจุกฺกฑฺฒนา ปจฺจุกฺกฑฺฒนา นาม.

สพฺเพเหว เอกชฺฌํ สนฺนิปติตพฺพํ, สนฺนิปติตฺวา พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ – ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ อมฺหากํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ วิหรตํ พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจิณฺณํ ภาสิตปริกฺกนฺตํ. สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อฺมฺํ กาเรสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺตาย วาฬตฺตาย เภทาย สํวตฺเตยฺย. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิมํ อธิกรณํ ติณวตฺถารเกน วูปสเมยฺย เปตฺวา ถุลฺลวชฺชํ, เปตฺวา คิหิปฏิสยุตฺต’’นฺติ เอวํ ติณวตฺถารกสมเถน กตฺวา สพฺพปมา สพฺพสงฺคาหิกตฺติ กมฺมลกฺขณํ นาม.

ตถา ตโต ปรา เอเกกสฺมึ ปกฺเข เอเกกํ กตฺวา ทฺเว ตฺติโย อิติ ยถาวุตฺตปฺปเภทํ โอสารณํ นิสฺสารณํ…เป… กมฺมลกฺขณฺเว นวมนฺติ ตฺติกมฺมํ อิมานิ นว านานิ คจฺฉติ.

ตฺติทุติยกมฺมฏฺานเภเท ปน วฑฺฒสฺส ลิจฺฉวิโน ปตฺตนิกฺกุชฺชนวเสน ขนฺธเก วุตฺตา นิสฺสารณา. ตสฺเสว ปตฺตุกฺกุชฺชนวเสน วุตฺตา โอสารณา จ เวทิตพฺพา.

สีมาสมฺมุติ ติจีวเรน อวิปฺปวาสสมฺมุติ, สนฺถตสมฺมุติ, ภตฺตุทฺเทสก-เสนาสนคฺคาหาปก-ภณฺฑาคาริก-จีวรปฏิคฺคาหก-จีวรภาชก-ยาคุภาชกผลภาชก-ขชฺชภาชก-อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชก-สาฏิยคฺคาหาปก-ปตฺตคฺคาหาปก-อารามิกเปสกสามเณรเปสกสมฺมุตีติ เอตาสํ สมฺมุตีนํ วเสน สมฺมุติ เวทิตพฺพา. กถินจีวรทานมตกจีวรทานวเสน ทานํ เวทิตพฺพํ.

กถินุทฺธารวเสน อุทฺธาโร เวทิตพฺโพ. กุฏิวตฺถุวิหารวตฺถุเทสนาวเสน เทสนา เวทิตพฺพา. ยา ปน ติณวตฺถารกสมเถ สพฺพสงฺคาหิกตฺติฺจ เอเกกสฺมึ ปกฺเข เอเกกํ ตฺติฺจาติ ติสฺโส ตฺติโย เปตฺวา ปุน เอกสฺมึ ปกฺเข เอกา, เอกสฺมึ ปกฺเข เอกาติ ทฺเว ตฺติทุติยกมฺมวาจา วุตฺตา, ตาสํ วเสน กมฺมลกฺขณํ เวทิตพฺพํ. อิติ ตฺติทุติยกมฺมํ อิมานิ สตฺต านานิ คจฺฉติ.

ตฺติจตุตฺถกมฺมฏฺานเภเท ปน ตชฺชนียกมฺมาทีนํ สตฺตนฺนํ กมฺมานํ วเสน นิสฺสารณา, เตสํเยว จ กมฺมานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสน โอสารณา เวทิตพฺพา. ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติวเสน สมฺมุติ เวทิตพฺพา. ปริวาสทานมานตฺตทานวเสน ทานํ เวทิตพฺพํ. มูลายปฏิกสฺสนกมฺมวเสน นิคฺคโห เวทิตพฺโพ. ‘‘อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา อฏฺ, ยาวตติยกา อริฏฺโ จณฺฑกาฬี จ อิเม เต ยาวตติยกา’’ติ อิมาสํ เอกาทสนฺนํ สมนุภาสนานํ วเสน สมนุภาสนา เวทิตพฺพา. อุปสมฺปทากมฺมอพฺภานกมฺมวเสน ปน กมฺมลกฺขณํ เวทิตพฺพํ. อิติ ตฺติจตุตฺถกมฺมํ อิมานิ สตฺต านานิ คจฺฉติ.

๔๙๗. อิติ กมฺมานิ จ กมฺมวิปตฺติฺจ วิปตฺติวิรหิตานํ กมฺมานํ านปเภทคมนฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสํ กมฺมานํ การกสฺส สงฺฆสฺส ปริจฺเฉทํ ทสฺเสนฺโต ปุน ‘‘จตุวคฺคกรเณ กมฺเม’’ติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ ปริสโต กมฺมวิปตฺติวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ.

กมฺมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

อตฺถวสวคฺคาทิวณฺณนา

๔๙๘. อิทานิ ยานิ ตานิ เตสํ กมฺมานํ วตฺถุภูตานิ สิกฺขาปทานิ, เตสํ ปฺตฺติยํ อานิสํสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ทิฏฺธมฺมิกานํ เวรานํ สํวรายาติ ปาณาติปาตาทีนํ ปฺจนฺนํ ทิฏฺธมฺมิกเวรานํ สํวรตฺถาย ปิทหนตฺถาย. สมฺปรายิกานํ เวรานํ ปฏิฆาตายาติ วิปากทุกฺขสงฺขาตานํ สมฺปรายิกเวรานํ ปฏิฆาตตฺถาย, สมุจฺเฉทนตฺถาย อนุปฺปชฺชนตฺถาย. ทิฏฺธมฺมิกานํ วชฺชานํ สํวรายาติ เตสํเยว ปฺจนฺนํ เวรานํ สํวรตฺถาย. สมฺปรายิกานํ วชฺชานนฺติ เตสํเยว วิปากทุกฺขานํ. วิปากทุกฺขาเนว หิ อิธ วชฺชนียภาวโต วชฺชานีติ วุตฺตานิ. ทิฏฺธมฺมิกานํ ภยานนฺติ ครหา อุปวาโท ตชฺชนียาทีนิ กมฺมานิ อุโปสถปวารณานํ ปนํ อกิตฺติปกาสนียกมฺมนฺติ เอตานิ ทิฏฺธมฺมิกภยานิ นาม, เอเตสํ สํวรตฺถาย. สมฺปรายิกภยานิ ปน วิปากทุกฺขานิเยว, เตสํ ปฏิฆาตตฺถาย. ทิฏฺธมฺมิกานํ อกุสลานนฺติ ปฺจเวรทสอกุสลกมฺมปถปฺปเภทานํ อกุสลานํ สํวรตฺถาย. วิปากทุกฺขาเนว ปน อกฺขมฏฺเน สมฺปรายิกอกุสลานีติ วุจฺจนฺติ, เตสํ ปฏิฆาตตฺถาย. คิหีนํ อนุกมฺปายาติ อคาริกานํ สทฺธารกฺขณวเสน อนุกมฺปนตฺถาย. ปาปิจฺฉานํ ปกฺขุปจฺเฉทายาติ ปาปิจฺฉปุคฺคลานํ คณพนฺธเภทนตฺถาย คณโภชนสิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมว. ยฺเหตฺถ วตฺตพฺพํ สิยา, ตํ สพฺพํ ปมปาราชิกวณฺณนายเมว วุตฺตนฺติ.

สิกฺขาปเทสุ อตฺถวเสน วณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๙๙. ปาติโมกฺขาทีสุ ปาติโมกฺขุทฺเทโสติ ภิกฺขูนํ ปฺจวิโธ ภิกฺขุนีนํ จตุพฺพิโธ. ปริวาสทานาทีสุ โอสารณียํ ปฺตฺตนฺติ อฏฺารสสุ วา เตจตฺตาลีสาย วา วตฺเตสุ วตฺตมานสฺส โอสารณียํ ปฺตฺตํ. เยน กมฺเมน โอสารียติ, ตํ กมฺมํ ปฺตฺตนฺติ อตฺโถ. นิสฺสารณียํ ปฺตฺตนฺติ ภณฺฑนการกาทโย เยน กมฺเมน นิสฺสารียนฺติ, ตํ กมฺมํ ปฺตฺตนฺติ อตฺโถ.

๕๐๐. อปฺตฺเตติอาทีสุ อปฺตฺเต ปฺตฺตนฺติ สตฺตาปตฺติกฺขนฺธา กกุสนฺธฺจ สมฺมาสมฺพุทฺธํ โกณาคมนฺจ กสฺสปฺจ สมฺมาสมฺพุทฺธํ เปตฺวา อนฺตรา เกนจิ อปฺตฺเต สิกฺขาปเท ปฺตฺตํ นาม. มกฺกฏิวตฺถุอาทิวินีตกถา สิกฺขาปเท ปฺตฺเต อนุปฺตฺตํ นาม. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.

อานิสํสวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

๕๐๑. อิทานิ สพฺพสิกฺขาปทานํ เอเกเกน อากาเรน นวธา สงฺคหํ ทสฺเสตุํ ‘‘นว สงฺคหา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ วตฺถุสงฺคโหติ วตฺถุนา สงฺคโห. เอวํ เสเสสุปิ ปทตฺโถ เวทิตพฺโพ. อยํ ปเนตฺถ อตฺถโยชนา – ยสฺมา หิ เอกสิกฺขาปทมฺปิ อวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ นตฺถิ, ตสฺมา สพฺพานิ วตฺถุนา สงฺคหิตานีติ เอวํ ตาว วตฺถุสงฺคโห เวทิตพฺโพ.

ยสฺมา ปน ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา สีลวิปตฺติยา สงฺคหิตา, ปฺจาปตฺติกฺขนฺธา อาจารวิปตฺติยา, ฉ สิกฺขาปทานิ อาชีววิปตฺติยา สงฺคหิตานิ, ตสฺมา สพฺพานิปิ วิปตฺติยา สงฺคหิตานีติ เอวํ วิปตฺติสงฺคโห เวทิตพฺโพ.

ยสฺมา ปน สตฺตหาปตฺตีหิ มุตฺตํ เอกสิกฺขาปทมฺปิ นตฺถิ, ตสฺมา สพฺพานิ อาปตฺติยา สงฺคหิตานีติ เอวํ อาปตฺติสงฺคโห เวทิตพฺโพ.

สพฺพานิ จ สตฺตสุ นคเรสุ ปฺตฺตานีติ นิทาเนน สงฺคหิตานีติ เอวํ นิทานสงฺคโห เวทิตพฺโพ.

ยสฺมา ปน เอกสิกฺขาปทมฺปิ อชฺฌาจาริกปุคฺคเล อสติ ปฺตฺตํ นตฺถิ, ตสฺมา สพฺพานิ ปุคฺคเลน สงฺคหิตานีติ เอวํ ปุคฺคลสงฺคโห เวทิตพฺโพ.

สพฺพานิ ปน ปฺจหิ เจว สตฺตหิ จ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ สงฺคหิตานิ, สพฺพานิ น วินา ฉหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺนฺตีติ สมุฏฺาเนน สงฺคหิตานิ. สพฺพานิ จ จตูสุ อธิกรเณสุ อาปตฺตาธิกรเณน สงฺคหิตานิ. สพฺพานิ สตฺตหิ สมเถหิ สมถํ คจฺฉนฺตีติ สมเถหิ สงฺคหิตานิ. เอวเมตฺถ ขนฺธสมุฏฺานอธิกรณสมถสงฺคหาปิ เวทิตพฺพา. เสสํ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมวาติ.

สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย

นวสงฺคหิตวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

นิฏฺิตา จ ปริวารสฺส อนุตฺตานตฺถปทวณฺณนาติ.

นิคมนกถา

เอตฺตาวตา จ –

อุภโต วิภงฺคขนฺธก-ปริวารวิภตฺติเทสนํ นาโถ;

วินยปิฏกํ วิเนนฺโต, เวเนยฺยํ ยํ ชิโน อาห.

สมธิกสตฺตวีสติ-สหสฺสมตฺเตน ตสฺส คนฺเถน;

สํวณฺณนา สมตฺตา, สมนฺตปาสาทิกา นาม.

ตตฺริทํ สมนฺตปาสาทิกาย สมนฺตปาสาทิกตฺตสฺมึ –

อาจริยปรมฺปรโต, นิทานวตฺถุปฺปเภททีปนโต;

ปรสมยวิวชฺชนโต, สกสมยวิสุทฺธิโต เจว.

พฺยฺชนปริโสธนโต, ปทตฺถโต ปาฬิโยชนกฺกมโต;

สิกฺขาปทนิจฺฉยโต, วิภงฺคนยเภททสฺสนโต.

สมฺปสฺสตํ น ทิสฺสติ, กิฺจิ อปาสาทิกํ ยโต เอตฺถ;

วิฺูนมยํ ตสฺมา, สมนฺตปาสาทิกาตฺเวว.

สํวณฺณนา ปวตฺตา, วินยสฺส วิเนยฺยทมนกุสเลน;

วุตฺตสฺส โลกนาเถน, โลกมนุกมฺปมาเนนาติ.

มหาอฏฺกถฺเจว, มหาปจฺจริเมวจ;

กุรุนฺทิฺจาติ ติสฺโสปิ, สีหฬฏฺกถา อิมา.

พุทฺธมิตฺโตติ นาเมน, วิสฺสุตสฺส ยสสฺสิโน;

วินยฺุสฺส ธีรสฺส, สุตฺวา เถรสฺส สนฺติเก.

มหาเมฆวนุยฺยาเน, ภูมิภาเค ปติฏฺิโต;

มหาวิหาโร โย สตฺถุ, มหาโพธิวิภูสิโต.

ยํ ตสฺส ทกฺขิเณ ภาเค, ปธานฆรมุตฺตมํ;

สุจิจาริตฺตสีเลน, ภิกฺขุสงฺเฆน เสวิตํ.

อุฬารกุลสมฺภูโต, สงฺฆุปฏฺายโก สทา;

อนากุลาย สทฺธาย, ปสนฺโน รตนตฺตเย.

มหานิคมสามีติ, วิสฺสุโต ตตฺถ การยิ;

จารุปาการสฺจิตํ, ยํ ปาสาทํ มโนรมํ.

สีตจฺฉายตรูเปตํ, สมฺปนฺนสลิลาสยํ;

วสตา ตตฺร ปาสาเท, มหานิคมสามิโน.

สุจิสีลสมาจารํ, เถรํ พุทฺธสิริวฺหยํ;

ยา อุทฺทิสิตฺวา อารทฺธา, อิทฺธา วินยวณฺณนา.

ปาลยนฺตสฺส สกลํ, ลงฺกาทีปํ นิรพฺพุทํ;

รฺโ สิรินิวาสสฺส, สิริปาลยสสฺสิโน.

สมวีสติเม เขเม, ชยสํวจฺฉเร อยํ;

อารทฺธา เอกวีสมฺหิ, สมฺปตฺเต ปรินิฏฺิตา.

อุปทฺทวา กุเล โลเก, นิรุปทฺทวโต อยํ;

เอกสํวจฺฉเรเนว, ยถา นิฏฺํ อุปาคตา.

เอวํ สพฺพสฺส โลกสฺส, นิฏฺํ ธมฺมูปสํหิตา;

สีฆํ คจฺฉนฺตุ อารมฺภา, สพฺเพปิ นิรุปทฺทวา.

จิรฏฺิตตฺถํ ธมฺมสฺส, กโรนฺเตน มยา อิมํ;

สทฺธมฺมพหุมาเนน, ยฺจ ปุฺํ สมาจิตํ.

สพฺพสฺส อานุภาเวน, ตสฺส สพฺเพปิ ปาณิโน;

ภวนฺตุ ธมฺมราชสฺส, สทฺธมฺมรสเสวิโน.

จิรํ ติฏฺตุ สทฺธมฺโม, กาเล วสฺสํ จิรํ ปชํ;

ตปฺเปตุ เทโว ธมฺเมน, ราชา รกฺขตุ เมทินินฺติ.

ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฏิมณฺฑิเตน สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺเถน ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺกเถ สตฺถุสาสเน อปฺปฏิหตฺาณปฺปภาเวน มหาเวยฺยากรเณน กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนลาวณฺณยุตฺเตน ยุตฺตมุตฺตวาทินา วาทิวเรน มหากวินา ปภินฺนปอสมฺภิทาปริวาเร ฉฬภิฺาทิปเภทคุณปฏิมณฺฑิเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม สุปฺปติฏฺิตพุทฺธีนํ เถรวํสปฺปทีปานํ เถรานํ มหาวิหารวาสีนํ วํสาลงฺการภูเตน วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา อยํ สมนฺตปาสาทิกา นาม วินยสํวณฺณนา –

ตาว ติฏฺตุ โลกสฺมึ, โลกนิตฺถรเณสินํ;

ทสฺเสนฺตี กุลปุตฺตานํ, นยํ สีลวิสุทฺธิยา.

ยาว พุทฺโธติ นามมฺปิ, สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน;

โลกมฺหิ โลกเชฏฺสฺส, ปวตฺตติ มเหสิโนติ.

สมนฺตปาสาทิกา นาม

วินย-อฏฺกถา นิฏฺิตา.