📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ทฺเวมาติกาปาฬิ
ภิกฺขุปาติโมกฺขปาฬิ
ปุพฺพกรณํ-๔
สมฺมชฺชนี ¶ ¶ ปทีโป จ, อุทกํ อาสเนน จ;
อุโปสถสฺส เอตานิ, ‘‘ปุพฺพกรณ’’นฺติ วุจฺจติ.
ปุพฺพกิจฺจํ-๕
ฉนฺท, ปาริสุทฺธิ, อุตุกฺขานํ, ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท;
อุโปสถสฺส เอตานิ, ‘‘ปุพฺพกิจฺจ’’นฺติ วุจฺจติ.
ปตฺตกลฺลองฺคา-๔
อุโปสโถ ¶ , ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา;
สภาคาปตฺติโย จ น วิชฺชนฺติ;
วชฺชนียา จ ปุคฺคลา ตสฺมึ น โหนฺติ, ‘‘ปตฺตกลฺล’’นฺติ วุจฺจติ.
ปุพฺพกรณปุพฺพกิจฺจานิ สมาเปตฺวา เทสิตาปตฺติกสฺส สมคฺคสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อนุมติยา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุํ อาราธนํ กโรม.
นิทานุทฺเทโส
สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ? อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺย.
กึ สงฺฆสฺส ปุพฺพกิจฺจํ? ปาริสุทฺธึ อายสฺมนฺโต อาโรเจถ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามิ, ตํ สพฺเพว สนฺตา สาธุกํ สุโณม มนสิ กโรม. ยสฺส สิยา อาปตฺติ, โส อาวิกเรยฺย, อสนฺติยา อาปตฺติยา ตุณฺหี ภวิตพฺพํ, ตุณฺหีภาเวน โข ปนายสฺมนฺเต ‘‘ปริสุทฺธา’’ติ เวทิสฺสามิ. ยถา ¶ โข ปน ปจฺเจกปุฏฺสฺส เวยฺยากรณํ โหติ, เอวเมวํ เอวรูปาย ปริสาย ยาวตติยํ อนุสาวิตํ โหติ. โย ปน ภิกฺขุ ยาวตติยํ อนุสาวิยมาเน สรมาโน สนฺตึ อาปตฺตึ นาวิกเรยฺย, สมฺปชานมุสาวาทสฺส โหติ. สมฺปชานมุสาวาโท โข ปนายสฺมนฺโต อนฺตรายิโก ธมฺโม วุตฺโต ภควตา, ตสฺมา สรมาเนน ภิกฺขุนา อาปนฺเนน วิสุทฺธาเปกฺเขน สนฺตี อาปตฺติ อาวิกาตพฺพา, อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหติ.
อุทฺทิฏฺํ โข อายสฺมนฺโต นิทานํ. ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายสฺมนฺโต, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามีติ.
นิทานํ นิฏฺิตํ.
ปาราชิกุทฺเทโส
ตตฺริเม จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺติ.
เมถุนธมฺม สิกฺขาปทํ
๑. โย ¶ ปน ภิกฺขุ ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, อนฺตมโส ติรจฺฉานคตายปิ, ปาราชิโก โหติ อสํวาโส.
อทินฺนาทานสิกฺขาปทํ
๒. โย ปน ภิกฺขุ คามา วา อรฺา วา อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิเยยฺย, ยถารูเป อทินฺนาทาเน ราชาโน โจรํ คเหตฺวา หเนยฺยุํ วา พนฺเธยฺยุํ วา ปพฺพาเชยฺยุํ วา โจโรสิ พาโลสิ มูฬฺโหสิ เถโนสีติ, ตถารูปํ ภิกฺขุ อทินฺนํ อาทิยมาโน อยมฺปิ ปาราชิโก โหติ อสํวาโส.
มนุสฺสวิคฺคหสิกฺขาปทํ
๓. โย ปน ภิกฺขุ สฺจิจฺจ มนุสฺสวิคฺคหํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺย, มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺย, มรณาย วา สมาทเปยฺย ‘‘อมฺโภ ปุริส กึ ตุยฺหิมินา ปาปเกน ทุชฺชีวิเตน, มตํ ¶ เต ชีวิตา เสยฺโย’’ติ, อิติ จิตฺตมโน จิตฺตสงฺกปฺโป อเนกปริยาเยน มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺย, มรณาย วา สมาทเปยฺย, อยมฺปิ ปาราชิโก โหติ อสํวาโส.
อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสิกฺขาปทํ
๔. โย ปน ภิกฺขุ อนภิชานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อตฺตุปนายิกํ อลมริยาณทสฺสนํ สมุทาจเรยฺย ‘‘อิติ ชานามิ, อิติ ปสฺสามี’’ติ, ตโต อปเรน สมเยน สมนุคฺคาหียมาโน วา อสมนุคฺคาหียมาโน วา อาปนฺโน วิสุทฺธาเปกฺโข เอวํ วเทยฺย ‘‘อชานเมวํ อาวุโส อวจํ ชานามิ, อปสฺสํ ปสฺสามิ, ตุจฺฉํ มุสา วิลปิ’’นฺติ, อฺตฺร อธิมานา, อยมฺปิ ปาราชิโก โหติ อสํวาโส.
อุทฺทิฏฺา โข อายสฺมนฺโต จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา. เยสํ ภิกฺขุ อฺตรํ วา อฺตรํ วา อาปชฺชิตฺวา น ลภติ ภิกฺขูหิ สทฺธึ สํวาสํ ยถา ปุเร, ตถา ปจฺฉา, ปาราชิโก ¶ โหติ อสํวาโส. ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายสฺมนฺโต, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามีติ.
ปาราชิกํ นิฏฺิตํ.
สงฺฆาทิเสสุทฺเทโส
อิเม โข ปนายสฺมนฺโต เตรส สงฺฆาทิเสสา
ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺติ.
สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทํ
๑. สฺเจตนิกา สุกฺกวิสฺสฏฺิ อฺตฺร สุปินนฺตา สงฺฆาทิเสโส.
กายสํสคฺคสิกฺขาปทํ
๒. โย ปน ภิกฺขุ โอติณฺโณ วิปริณเตน จิตฺเตน มาตุคาเมน สทฺธึ กายสํสคฺคํ สมาปชฺเชยฺย หตฺถคฺคาหํ วา เวณิคฺคาหํ วา อฺตรสฺส วา อฺตรสฺส วา องฺคสฺส ปรามสนํ, สงฺฆาทิเสโส.
ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปทํ
๓. โย ¶ ปน ภิกฺขุ โอติณฺโณ วิปริณเตน จิตฺเตน มาตุคามํ ทุฏฺุลฺลาหิ วาจาหิ โอภาเสยฺย ยถา ตํ ยุวา ยุวตึ เมถุนุปสํหิตาหิ, สงฺฆาทิเสโส.
อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทํ
๔. โย ปน ภิกฺขุ โอติณฺโณ วิปริณเตน จิตฺเตน มาตุคามสฺส สนฺติเก อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ ภาเสยฺย ‘‘เอตทคฺคํ ภคินิ ปาริจริยานํ ยา มาทิสํ สีลวนฺตํ กลฺยาณธมฺมํ พฺรหฺมจารึ เอเตน ธมฺเมน ปริจเรยฺยา’’ติ เมถุนุปสํหิเตน, สงฺฆาทิเสโส.
สฺจริตฺตสิกฺขาปทํ
๕. โย ¶ ปน ภิกฺขุ สฺจริตฺตํ สมาปชฺเชยฺย อิตฺถิยา วา ปุริสมตึ ปุริสสฺส วา อิตฺถิมตึ, ชายตฺตเน วา ชารตฺตเน วา, อนฺตมโส ตงฺขณิกายปิ, สงฺฆาทิเสโส.
กุฏิการสิกฺขาปทํ
๖. สฺาจิกาย ปน ภิกฺขุนา กุฏึ การยมาเนน อสฺสามิกํ อตฺตุทฺเทสํ ปมาณิกา กาเรตพฺพา, ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส ทฺวาทส วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ สตฺตนฺตรา, ภิกฺขู อภิเนตพฺพา วตฺถุเทสนาย, เตหิ ภิกฺขูหิ วตฺถุ เทเสตพฺพํ อนารมฺภํ สปริกฺกมนํ. สารมฺเภ เจ ภิกฺขุ วตฺถุสฺมึ อปริกฺกมเน สฺาจิกาย กุฏึ กาเรยฺย, ภิกฺขู วา อนภิเนยฺย วตฺถุเทสนาย, ปมาณํ วา อติกฺกาเมยฺย, สงฺฆาทิเสโส.
วิหารการสิกฺขาปทํ
๗. มหลฺลกํ ปน ภิกฺขุนา วิหารํ การยมาเนน สสฺสามิกํ อตฺตุทฺเทสํ ภิกฺขู อภิเนตพฺพา วตฺถุเทสนาย, เตหิ ภิกฺขูหิ วตฺถุ เทเสตพฺพํ อนารมฺภํ สปริกฺกมนํ. สารมฺเภ เจ ภิกฺขุ วตฺถุสฺมึ อปริกฺกมเน มหลฺลกํ วิหารํ กาเรยฺย, ภิกฺขู วา อนภิเนยฺย วตฺถุเทสนาย, สงฺฆาทิเสโส.
ทุฏฺโทสสิกฺขาปทํ
๘. โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ทุฏฺโ โทโส อปฺปตีโต อมูลเกน ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํเสยฺย ‘‘อปฺเปว นาม นํ อิมมฺหา พฺรหฺมจริยา จาเวยฺย’’นฺติ ¶ , ตโต อปเรน สมเยน สมนุคฺคาหียมาโน วา อสมนุคฺคาหียมาโน วา อมูลกฺเจว ตํ อธิกรณํ โหติ, ภิกฺขุ จ โทสํ ปติฏฺาติ, สงฺฆาทิเสโส.
อฺภาคิยสิกฺขาปทํ
๙. โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ทุฏฺโ โทโส อปฺปตีโต อฺภาคิยสฺส อธิกรณสฺส กิฺจิเทสํ เลสมตฺตํ อุปาทาย ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํเสยฺย ‘‘อปฺเปว นาม นํ อิมมฺหา พฺรหฺมจริยา จาเวยฺย’’นฺติ, ตโต อปเรน สมเยน สมนุคฺคาหียมาโน วา อสมนุคฺคาหียมาโน วา อฺภาคิยฺเจว ตํ อธิกรณํ โหติ โกจิเทโส เลสมตฺโต อุปาทินฺโน, ภิกฺขุ จ โทสํ ปติฏฺาติ, สงฺฆาทิเสโส.
สงฺฆเภทสิกฺขาปทํ
๑๐. โย ¶ ปน ภิกฺขุ สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส เภทาย ปรกฺกเมยฺย, เภทนสํวตฺตนิกํ วา อธิกรณํ สมาทาย ปคฺคยฺห ติฏฺเยฺย, โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ เอวมสฺส วจนีโย ‘‘มายสฺมา สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส เภทาย ปรกฺกมิ, เภทนสํวตฺตนิกํ วา อธิกรณํ สมาทาย ปคฺคยฺห อฏฺาสิ, สเมตายสฺมา สงฺเฆน, สมคฺโค หิ สงฺโฆ สมฺโมทมาโน อวิวทมาโน เอกุทฺเทโส ผาสุ วิหรตี’’ติ, เอวฺจ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ วุจฺจมาโน ตเถว ปคฺคณฺเหยฺย, โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺโพ ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย, ยาวตติยฺเจ สมนุภาสิยมาโน ตํ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, สงฺฆาทิเสโส.
เภทานุวตฺตกสิกฺขาปทํ
๑๑. ตสฺเสว โข ปน ภิกฺขุสฺส ภิกฺขู โหนฺติ อนุวตฺตกา วคฺควาทกา เอโก วา ทฺเว วา ตโย วา, เต เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘มายสฺมนฺโต เอตํ ภิกฺขุํ กิฺจิ อวจุตฺถ, ธมฺมวาที เจโส ภิกฺขุ, วินยวาที เจโส ภิกฺขุ, อมฺหากฺเจโส ภิกฺขุ ฉนฺทฺจ รุจิฺจ อาทาย โวหรติ, ชานาติ, โน ภาสติ, อมฺหากมฺเปตํ ขมตี’’ติ, เต ภิกฺขู ภิกฺขูหิ เอวมสฺสุ วจนียา ‘‘มายสฺมนฺโต เอวํ อวจุตฺถ, น เจโส ภิกฺขุ ธมฺมวาที, น เจโส ภิกฺขุ วินยวาที, มายสฺมนฺตานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจิตฺถ, สเมตายสฺมนฺตานํ สงฺเฆน, สมคฺโค หิ สงฺโฆ สมฺโมทมาโน อวิวทมาโน เอกุทฺเทโส ผาสุ วิหรตี’’ติ ¶ , เอวฺจ เต ภิกฺขู ภิกฺขูหิ วุจฺจมานา ตเถว ปคฺคณฺเหยฺยุํ, เต ภิกฺขู ภิกฺขูหิ ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺพา ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย, ยาวตติยฺเจ สมนุภาสิยมานา ตํ ปฏินิสฺสชฺเชยฺยุํ, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ ปฏินิสฺสชฺเชยฺยุํ, สงฺฆาทิเสโส.
ทุพฺพจสิกฺขาปทํ
๑๒. ภิกฺขุ ปเนว ทุพฺพจชาติโก โหติ อุทฺเทสปริยาปนฺเนสุ สิกฺขาปเทสุ ภิกฺขูหิ สหธมฺมิกํ วุจฺจมาโน อตฺตานํ อวจนียํ กโรติ ‘‘มา มํ อายสฺมนฺโต กิฺจิ อวจุตฺถ กลฺยาณํ วา ปาปกํ วา, อหมฺปายสฺมนฺเต น กิฺจิ วกฺขามิ กลฺยาณํ วา ปาปกํ วา, วิรมถายสฺมนฺโต มม วจนายา’’ติ, โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ เอวมสฺส วจนีโย ‘‘มายสฺมา อตฺตานํ อวจนียํ อกาสิ, วจนียเมวายสฺมา อตฺตานํ กโรตุ, อายสฺมาปิ ภิกฺขู วทตุ สหธมฺเมน, ภิกฺขูปิ อายสฺมนฺตํ วกฺขนฺติ สหธมฺเมน, เอวํ สํวทฺธา หิ ตสฺส ภควโต ปริสา ยทิทํ อฺมฺวจเนน อฺมฺวุฏฺาปเนนา’’ติ, เอวฺจ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ วุจฺจมาโน ตเถว ปคฺคณฺเหยฺย, โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺโพ ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย ¶ , ยาวตติยฺเจ สมนุภาสิยมาโน ตํ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, สงฺฆาทิเสโส.
กุลทูสกสิกฺขาปทํ
๑๓. ภิกฺขุ ปเนว อฺตรํ คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรติ กุลทูสโก ปาปสมาจาโร, ตสฺส โข ปาปกา สมาจารา ทิสฺสนฺติ เจว สุยฺยนฺติ จ, กุลานิ จ เตน ทุฏฺานิ ทิสฺสนฺติ เจว สุยฺยนฺติ จ, โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ เอวมสฺส วจนีโย ‘‘อายสฺมา โข กุลทูสโก ปาปสมาจาโร, อายสฺมโต โข ปาปกา สมาจารา ทิสฺสนฺติ เจว สุยฺยนฺติ จ, กุลานิ จายสฺมตา ทุฏฺานิ ทิสฺสนฺติ เจว สุยฺยนฺติ จ, ปกฺกมตายสฺมา อิมมฺหา อาวาสา, อลํ เต อิธ วาเสนา’’ติ, เอวฺจ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ วุจฺจมาโน เต ภิกฺขู เอวํ วเทยฺย ‘‘ฉนฺทคามิโน จ ภิกฺขู, โทสคามิโน จ ภิกฺขู, โมหคามิโน จ ภิกฺขู, ภยคามิโน จ ภิกฺขู ตาทิสิกาย อาปตฺติยา เอกจฺจํ ปพฺพาเชนฺติ, เอกจฺจํ น ปพฺพาเชนฺตี’’ติ, โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ เอวมสฺส วจนีโย ‘‘มายสฺมา เอวํ อวจ, น จ ภิกฺขู ฉนฺทคามิโน, น จ ภิกฺขู โทสคามิโน, น จ ภิกฺขู โมหคามิโน, น จ ภิกฺขู ภยคามิโน, อายสฺมา โข กุลทูสโก ปาปสมาจาโร, อายสฺมโต ¶ โข ปาปกา สมาจารา ทิสฺสนฺติ เจว สุยฺยนฺติ จ, กุลานิ จายสฺมตา ทุฏฺานิ ทิสฺสนฺติ เจว สุยฺยนฺติ จ, ปกฺกมตายสฺมา อิมมฺหา อาวาสา, อลํ เต อิธ วาเสนา’’ติ, เอวฺจ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ วุจฺจมาโน ตเถว ปคฺคณฺเหยฺย, โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺโพ ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย, ยาวตติยฺเจ สมนุภาสิยมาโน ตํ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, สงฺฆาทิเสโส.
อุทฺทิฏฺา โข อายสฺมนฺโต เตรส สงฺฆาทิเสสา ธมฺมา นว ปมาปตฺติกา, จตฺตาโร ยาวตติยกา. เยสํ ภิกฺขุ อฺตรํ วา อฺตรํ วา อาปชฺชิตฺวา ยาวตีหํ ชานํ ปฏิจฺฉาเทติ, ตาวตีหํ เตน ภิกฺขุนา อกามา ปริวตฺถพฺพํ. ปริวุตฺถปริวาเสน ภิกฺขุนา อุตฺตริ ฉารตฺตํ ภิกฺขุมานตฺตาย ปฏิปชฺชิตพฺพํ, จิณฺณมานตฺโต ภิกฺขุ ยตฺถ สิยา วีสติคโณ ภิกฺขุสงฺโฆ, ตตฺถ โส ภิกฺขุ อพฺเภตพฺโพ. เอเกนปิ เจ อูโน วีสติคโณ ภิกฺขุสงฺโฆ ตํ ภิกฺขุํ อพฺเภยฺย, โส จ ภิกฺขุ อนพฺภิโต, เต จ ภิกฺขู คารยฺหา, อยํ ตตฺถ สามีจิ. ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายสฺมนฺโต, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามีติ.
สงฺฆาทิเสโส นิฏฺิโต.
อนิยตุทฺเทโส
อิเม โข ปนายสฺมนฺโต ทฺเว อนิยตา ธมฺมา
อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺติ.
ปมอนิยตสิกฺขาปทํ
๑. โย ¶ ปน ภิกฺขุ มาตุคาเมน สทฺธึ เอโก เอกาย รโห ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน อลํกมฺมนิเย นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ตเมนํ สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกา ทิสฺวา ติณฺณํ ธมฺมานํ อฺตเรน วเทยฺย ปาราชิเกน วา สงฺฆาทิเสเสน วา ปาจิตฺติเยน วา, นิสชฺชํ ภิกฺขุ ปฏิชานมาโน ติณฺณํ ธมฺมานํ อฺตเรน กาเรตพฺโพ ปาราชิเกน วา สงฺฆาทิเสเสน วา ปาจิตฺติเยน ¶ วา, เยน วา สา สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกา วเทยฺย, เตน โส ภิกฺขุ กาเรตพฺโพ, อยํ ธมฺโม อนิยโต.
ทุติยอนิยตสิกฺขาปทํ
๒. น เหว โข ปน ปฏิจฺฉนฺนํ อาสนํ โหติ นาลํกมฺมนิยํ, อลฺจ โข โหติ มาตุคามํ ทุฏฺุลฺลาหิ วาจาหิ โอภาสิตุํ, โย ปน ภิกฺขุ ตถารูเป อาสเน มาตุคาเมน สทฺธึ เอโก เอกาย รโห นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ตเมนํ สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกา ทิสฺวา ทฺวินฺนํ ธมฺมานํ อฺตเรน วเทยฺย สงฺฆาทิเสเสน วา ปาจิตฺติเยน วา, นิสชฺชํ ภิกฺขุ ปฏิชานมาโน ทฺวินฺนํ ธมฺมานํ อฺตเรน กาเรตพฺโพ สงฺฆาทิเสเสน วา ปาจิตฺติเยน วา, เยน วา สา สทฺเธยฺยวจสา อุปาสิกา วเทยฺย, เตน โส ภิกฺขุ กาเรตพฺโพ, อยมฺปิ ธมฺโม อนิยโต.
อุทฺทิฏฺา โข อายสฺมนฺโต ทฺเว อนิยตา ธมฺมา. ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายสฺมนฺโต, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามีติ.
อนิยโต นิฏฺิโต.
นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยา
อิเม โข ปนายสฺมนฺโต ตึส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยา
ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺติ.
กถินสิกฺขาปทํ
๑. นิฏฺิตจีวรสฺมึ ¶ ภิกฺขุนา อุพฺภตสฺมึ กถิเน ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพํ, ตํ อติกฺกามยโต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
อุโทสิตสิกฺขาปทํ
๒. นิฏฺิตจีวรสฺมึ ภิกฺขุนา อุพฺภตสฺมึ กถิเน เอกรตฺตมฺปิ เจ ภิกฺขุ ติจีวเรน วิปฺปวเสยฺย, อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
อกาลจีวรสิกฺขาปทํ
๓. นิฏฺิตจีวรสฺมึ ¶ ภิกฺขุนา อุพฺภตสฺมึ กถิเน ภิกฺขุโน ปเนว อกาลจีวรํ อุปฺปชฺเชยฺย, อากงฺขมาเนน ภิกฺขุนา ปฏิคฺคเหตพฺพํ, ปฏิคฺคเหตฺวา ขิปฺปเมว กาเรตพฺพํ, โน จสฺส ปาริปูริ, มาสปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตํ จีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ อูนสฺส ปาริปูริยา สติยา ปจฺจาสาย. ตโต เจ อุตฺตริ นิกฺขิเปยฺย สติยาปิ ปจฺจาสาย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ปุราณจีวรสิกฺขาปทํ
๔. โย ปน ภิกฺขุ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา ปุราณจีวรํ โธวาเปยฺย วา รชาเปยฺย วา อาโกฏาเปยฺย วา, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
จีวรปฏิคฺคหณสิกฺขาปทํ
๕. โย ปน ภิกฺขุ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต จีวรํ ปฏิคฺคณฺเหยฺย อฺตฺร ปาริวตฺตกา, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปทํ
๖. โย ปน ภิกฺขุ อฺาตกํ คหปตึ วา คหปตานึ วา จีวรํ วิฺาเปยฺย อฺตฺร ¶ สมยา, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. ตตฺถายํ สมโย, อจฺฉินฺนจีวโร วา โหติ ภิกฺขุ, นฏฺจีวโร วา, อยํ ตตฺถ สมโย.
ตตุตฺตริสิกฺขาปทํ
๗. ตฺเจ อฺาตโก คหปติ วา คหปตานี วา พหูหิ จีวเรหิ อภิหฏฺุํ ปวาเรยฺย, สนฺตรุตฺตรปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตโต จีวรํ สาทิตพฺพํ. ตโต เจ อุตฺตริ สาทิเยยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ปมอุปกฺขฏสิกฺขาปทํ
๘. ภิกฺขุํ ปเนว อุทฺทิสฺส อฺาตกสฺส คหปติสฺส วา คหปตานิยา วา จีวรเจตาปนฺนํ อุปกฺขฏํ โหติ ‘‘อิมินา จีวรเจตาปนฺเนน จีวรํ เจตาเปตฺวา อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ จีวเรน อจฺฉาเทสฺสามี’’ติ, ตตฺร เจ โส ภิกฺขุ ปุพฺเพ อปฺปวาริโต อุปสงฺกมิตฺวา จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺย ‘‘สาธุ วต มํ อายสฺมา อิมินา จีวรเจตาปนฺเนน เอวรูปํ วา เอวรูปํ วา จีวรํ เจตาเปตฺวา อจฺฉาเทหี’’ติ กลฺยาณกมฺยตํ อุปาทาย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ทุติยอุปกฺขฏสิกฺขาปทํ
๙. ภิกฺขุํ ¶ ปเนว อุทฺทิสฺส อุภินฺนํ อฺาตกานํ คหปตีนํ วา คหปตานีนํ วา ปจฺเจกจีวรเจตาปนฺนานิ อุปกฺขฏานิ โหนฺติ ‘‘อิเมหิ มยํ ปจฺเจกจีวรเจตาปนฺเนหิ ปจฺเจกจีวรานิ เจตาเปตฺวา อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ จีวเรหิ อจฺฉาเทสฺสามา’’ติ, ตตฺร เจ โส ภิกฺขุ ปุพฺเพ อปฺปวาริโต อุปสงฺกมิตฺวา จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺย ‘‘สาธุ วต มํ อายสฺมนฺโต อิเมหิ ปจฺเจกจีวรเจตาปนฺเนหิ เอวรูปํ วา เอวรูปํ วา จีวรํ เจตาเปตฺวา อจฺฉาเทถ อุโภว สนฺตา เอเกนา’’ติ กลฺยาณกมฺยตํ อุปาทาย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ราชสิกฺขาปทํ
๑๐. ภิกฺขุํ ปเนว อุทฺทิสฺส ราชา วา ราชโภคฺโค วา พฺราหฺมโณ วา คหปติโก วา ทูเตน จีวรเจตาปนฺนํ ปหิเณยฺย ‘‘อิมินา จีวรเจตาปนฺเนน จีวรํ เจตาเปตฺวา อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ จีวเรน อจฺฉาเทหี’’ติ. โส เจ ทูโต ตํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วเทยฺย ‘‘อิทํ โข, ภนฺเต, อายสฺมนฺตํ อุทฺทิสฺส จีวรเจตาปนฺนํ อาภตํ, ปฏิคฺคณฺหาตุ อายสฺมา จีวรเจตาปนฺน’’นฺติ. เตน ภิกฺขุนา โส ทูโต เอวมสฺส วจนีโย ‘‘น โข มยํ, อาวุโส, จีวรเจตาปนฺนํ ปฏิคฺคณฺหาม, จีวรฺจ โข มยํ ปฏิคฺคณฺหาม กาเลน กปฺปิย’’นฺติ. โส เจ ทูโต ¶ ตํ ภิกฺขุํ เอวํ วเทยฺย ‘‘อตฺถิ ปนายสฺมโต โกจิ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ. จีวรตฺถิเกน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา เวยฺยาวจฺจกโร นิทฺทิสิตพฺโพ อารามิโก วา อุปาสโก วา ‘‘เอโส โข, อาวุโส, ภิกฺขูนํ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ. โส เจ ทูโต ตํ เวยฺยาวจฺจกรํ สฺาเปตฺวา ตํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วเทยฺย ‘‘ยํ โข, ภนฺเต, อายสฺมา เวยฺยาวจฺจกรํ นิทฺทิสิ, สฺตฺโต โส มยา, อุปสงฺกมตายสฺมา กาเลน, จีวเรน ตํ อจฺฉาเทสฺสตี’’ติ. จีวรตฺถิเกน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา เวยฺยาวจฺจกโร อุปสงฺกมิตฺวา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โจเทตพฺโพ สาเรตพฺโพ ‘‘อตฺโถ เม, อาวุโส, จีวเรนา’’ติ, ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โจทยมาโน สารยมาโน ตํ จีวรํ อภินิปฺผาเทยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ อภินิปฺผาเทยฺย, จตุกฺขตฺตุํ ปฺจกฺขตฺตุํ ฉกฺขตฺตุปรมํ ตุณฺหีภูเตน อุทฺทิสฺส าตพฺพํ, จตุกฺขตฺตุํ ปฺจกฺขตฺตุํ ฉกฺขตฺตุปรมํ ตุณฺหีภูโต อุทฺทิสฺส ติฏฺมาโน ตํ จีวรํ อภินิปฺผาเทยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ, ตโต เจ อุตฺตริ วายมมาโน ตํ จีวรํ อภินิปฺผาเทยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. โน ¶ เจ อภินิปฺผาเทยฺย, ยตสฺส จีวรเจตาปนฺนํ อาภตํ, ตตฺถ สามํ วา คนฺตพฺพํ, ทูโต วา ปาเหตพฺโพ ‘‘ยํ โข ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ภิกฺขุํ อุทฺทิสฺส จีวรเจตาปนฺนํ ปหิณิตฺถ, น ตํ ตสฺส ภิกฺขุโน กิฺจิ อตฺถํ อนุโภติ, ยฺุชนฺตายสฺมนฺโต สกํ, มา โว สกํ วินสฺสา’’ติ, อยํ ตตฺถ สามีจิ.
กถินวคฺโค ปโม.
โกสิยสิกฺขาปทํ
๑๑. โย ปน ภิกฺขุ โกสิยมิสฺสกํ สนฺถตํ การาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
สุทฺธกาฬกสิกฺขาปทํ
๑๒. โย ปน ภิกฺขุ สุทฺธกาฬกานํ เอฬกโลมานํ สนฺถตํ การาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ทฺเวภาคสิกฺขาปทํ
๑๓. นวํ ปน ภิกฺขุนา สนฺถตํ การยมาเนน ทฺเว ภาคา สุทฺธกาฬกานํ เอฬกโลมานํ อาทาตพฺพา, ตติยํ โอทาตานํ, จตุตฺถํ โคจริยานํ. อนาทา เจ ภิกฺขุ ทฺเว ภาเค สุทฺธกาฬกานํ เอฬกโลมานํ, ตติยํ โอทาตานํ, จตุตฺถํ โคจริยานํ, นวํ สนฺถตํ การาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ฉพฺพสฺสสิกฺขาปทํ
๑๔. นวํ ปน ภิกฺขุนา สนฺถตํ การาเปตฺวา ฉพฺพสฺสานิ ธาเรตพฺพํ, โอเรน เจ ฉนฺนํ วสฺสานํ ¶ ตํ สนฺถตํ วิสฺสชฺเชตฺวา วา อวิสฺสชฺเชตฺวา วา อฺํ นวํ สนฺถตํ การาเปยฺย อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
นิสีทนสนฺถตสิกฺขาปทํ
๑๕. นิสีทนสนฺถตํ ปน ภิกฺขุนา การยมาเนน ปุราณสนฺถตสฺส สามนฺตา สุคตวิทตฺถิ อาทาตพฺพา ทุพฺพณฺณกรณาย. อนาทา เจ ภิกฺขุ ปุราณสนฺถ ตสฺส ¶ สามนฺตา สุคตวิทตฺถึ, นวํ นิสีทนสนฺถตํ การาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
เอฬกโลมสิกฺขาปทํ
๑๖. ภิกฺขุโน ปเนว อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนสฺส เอฬกโลมานิ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, อากงฺขมาเนน ภิกฺขุนา ปฏิคฺคเหตพฺพานิ, ปฏิคฺคเหตฺวา ติโยชนปรมํ สหตฺถา หริตพฺพานิ อสนฺเต หารเก. ตโต เจ อุตฺตริ หเรยฺย, อสนฺเตปิ หารเก, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
เอฬกโลมโธวาปนสิกฺขาปทํ
๑๗. โย ปน ภิกฺขุ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา เอฬกโลมานิ โธวาเปยฺย วา รชาเปยฺย วา วิชฏาเปยฺย วา, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
รูปิยสิกฺขาปทํ
๑๘. โย ปน ภิกฺขุ ชาตรูปรชตํ อุคฺคณฺเหยฺย วา อุคฺคณฺหาเปยฺย วา อุปนิกฺขิตฺตํ วา สาทิเยยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทํ
๑๙. โย ปน ภิกฺขุ นานปฺปการกํ รูปิยสํโวหารํ สมาปชฺเชยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
กยวิกฺกยสิกฺขาปทํ
๒๐. โย ปน ภิกฺขุ นานปฺปการกํ กยวิกฺกยํ สมาปชฺเชยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
โกสิยวคฺโค ทุติโย.
ปตฺตสิกฺขาปทํ
๒๑. ทสาหปรมํ ¶ อติเรกปตฺโต ธาเรตพฺโพ, ตํ อติกฺกามยโต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
อูนปฺจพนฺธนสิกฺขาปทํ
๒๒. โย ปน ภิกฺขุ อูนปฺจพนฺธเนน ปตฺเตน อฺํ นวํ ปตฺตํ เจตาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. เตน ภิกฺขุนา โส ปตฺโต ภิกฺขุปริสาย นิสฺสชฺชิตพฺโพ ¶ , โย จ ตสฺสา ภิกฺขุปริสาย ปตฺตปริยนฺโต, โส ตสฺส ภิกฺขุโน ปทาตพฺโพ ‘‘อยํ เต ภิกฺขุ ปตฺโต ยาว เภทนาย ธาเรตพฺโพ’’ติ, อยํ ตตฺถ สามีจิ.
เภสชฺชสิกฺขาปทํ
๒๓. ยานิ โข ปน ตานิ คิลานานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสายนียานิ เภสชฺชานิ, เสยฺยถิทํ – สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ, ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ปริภฺุชิตพฺพานิ, ตํ อติกฺกามยโต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทํ
๒๔. ‘‘มาโส เสโส คิมฺหาน’’นฺติ ภิกฺขุนา วสฺสิกสาฏิกจีวรํ ปริเยสิตพฺพํ, ‘‘อทฺธมาโส เสโส คิมฺหาน’’นฺติ กตฺวา นิวาเสตพฺพํ. โอเรน เจ ‘‘มาโส เสโส คิมฺหาน’’นฺติ วสฺสิกสาฏิกจีวรํ ปริเยเสยฺย, โอเรน‘‘ทฺธมาโส เสโส คิมฺหาน’’นฺติ กตฺวา นิวาเสยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
จีวรอจฺฉินฺทนสิกฺขาปทํ
๒๕. โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุสฺส สามํ จีวรํ ทตฺวา กุปิโต อนตฺตมโน อจฺฉินฺเทยฺย วา อจฺฉินฺทาเปยฺย วา, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
สุตฺตวิฺตฺติสิกฺขาปทํ
๒๖. โย ปน ภิกฺขุ สามํ สุตฺตํ วิฺาเปตฺวา ตนฺตวาเยหิ จีวรํ วายาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
มหาเปสการสิกฺขาปทํ
๒๗. ภิกฺขุํ ปเนว อุทฺทิสฺส อฺาตโก คหปติ วา คหปตานี วา ตนฺตวาเยหิ จีวรํ ¶ วายาเปยฺย, ตตฺร เจ โส ภิกฺขุ ปุพฺเพ อปฺปวาริโต ตนฺตวาเย อุปสงฺกมิตฺวา จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺย ‘‘อิทํ โข, อาวุโส, จีวรํ มํ อุทฺทิสฺส วิยฺยติ, อายตฺจ กโรถ, วิตฺถตฺจ, อปฺปิตฺจ, สุวีตฺจ, สุปฺปวายิตฺจ, สุวิเลขิตฺจ, สุวิตจฺฉิตฺจ กโรถ, อปฺเปว นาม มยมฺปิ อายสฺมนฺตานํ กิฺจิมตฺตํ อนุปทชฺเชยฺยามา’’ติ. เอวฺจ โส ภิกฺขุ วตฺวา กิฺจิมตฺตํ อนุปทชฺเชยฺย อนฺตมโส ปิณฺฑปาตมตฺตมฺปิ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทํ
๒๘. ทสาหานาคตํ ¶ กตฺติกเตมาสิกปุณฺณมํ ภิกฺขุโน ปเนว อจฺเจกจีวรํ อุปฺปชฺเชยฺย, อจฺเจกํ มฺมาเนน ภิกฺขุนา ปฏิคฺคเหตพฺพํ, ปฏิคฺคเหตฺวา ยาว จีวรกาลสมยํ นิกฺขิปิตพฺพํ. ตโต เจ อุตฺตริ นิกฺขิเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
สาสงฺกสิกฺขาปทํ
๒๙. อุปวสฺสํ โข ปน กตฺติกปุณฺณมํ ยานิ โข ปน ตานิ อารฺกานิ เสนาสนานิ สาสงฺกสมฺมตานิ สปฺปฏิภยานิ, ตถารูเปสุ ภิกฺขุ เสนาสเนสุ วิหรนฺโต อากงฺขมาโน ติณฺณํ จีวรานํ อฺตรํ จีวรํ อนฺตรฆเร นิกฺขิเปยฺย, สิยา จ ตสฺส ภิกฺขุโน โกจิเทว ปจฺจโย เตน จีวเรน วิปฺปวาสาย, ฉารตฺตปรมํ เตน ภิกฺขุนา เตน จีวเรน วิปฺปวสิตพฺพํ. ตโต เจ อุตฺตริ วิปฺปวเสยฺย อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ปริณตสิกฺขาปทํ
๓๐. โย ปน ภิกฺขุ ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ อตฺตโน ปริณาเมยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ปตฺตวคฺโค ตติโย.
อุทฺทิฏฺา โข อายสฺมนฺโต ตึส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยา ธมฺมา. ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายสฺมนฺโต, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามีติ.
นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยา นิฏฺิตา.
สุทฺธปาจิตฺติยา
อิเม โข ปนายสฺมนฺโต ทฺเวนวุติ ปาจิตฺติยา
ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺติ.
มุสาวาทสิกฺขาปทํ
๑. สมฺปชานมุสาวาเท ¶ ปาจิตฺติยํ.
โอมสวาทสิกฺขาปทํ
เปสฺุสิกฺขาปทํ
๓. ภิกฺขุเปสฺุเ ¶ ปาจิตฺติยํ.
ปทโสธมฺมสิกฺขาปทํ
๔. โย ปน ภิกฺขุ อนุปสมฺปนฺนํ ปทโส ธมฺมํ วาเจยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ปมสหเสยฺยสิกฺขาปทํ
๕. โย ปน ภิกฺขุ อนุปสมฺปนฺเนน อุตฺตริทิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทํ
๖. โย ปน ภิกฺขุ มาตุคาเมน สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทํ
๗. โย ปน ภิกฺขุ มาตุคามสฺส อุตฺตริฉปฺปฺจวาจาหิ ธมฺมํ เทเสยฺย อฺตฺร วิฺุนา ปุริสวิคฺคเหน, ปาจิตฺติยํ.
ภูตาโรจนสิกฺขาปทํ
๘. โย ปน ภิกฺขุ อนุปสมฺปนฺนสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อาโรเจยฺย, ภูตสฺมึ ปาจิตฺติยํ.
ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทํ
๙. โย ¶ ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุสฺส ทุฏฺุลฺลํ อาปตฺตึ อนุปสมฺปนฺนสฺส อาโรเจยฺย อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา, ปาจิตฺติยํ.
ปถวีขณนสิกฺขาปทํ
๑๐. โย ปน ภิกฺขุ ปถวึ ขเณยฺย วา ขณาเปยฺย วา ปาจิตฺติยํ.
มุสาวาทวคฺโค ปโม.
ภูตคามสิกฺขาปทํ
๑๑. ภูตคามปาตพฺยตาย ปาจิตฺติยํ.
อฺวาทกสิกฺขาปทํ
๑๒. อฺวาทเก, วิเหสเก ปาจิตฺติยํ.
อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทํ
๑๓. อุชฺฌาปนเก ¶ , ขิยฺยนเก ปาจิตฺติยํ.
ปมเสนาสนสิกฺขาปทํ
๑๔. โย ปน ภิกฺขุ สงฺฆิกํ มฺจํ วา ปีํ วา ภิสึ วา โกจฺฉํ วา อชฺโฌกาเส สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา ตํ ปกฺกมนฺโต เนว อุทฺธเรยฺย, น อุทฺธราเปยฺย, อนาปุจฺฉํ วา คจฺเฉยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทํ
๑๕. โย ปน ภิกฺขุ สงฺฆิเก วิหาเร เสยฺยํ สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา ตํ ปกฺกมนฺโต เนว อุทฺธเรยฺย, น อุทฺธราเปยฺย, อนาปุจฺฉํ วา คจฺเฉยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อนุปขชฺชสิกฺขาปทํ
๑๖. โย ปน ภิกฺขุ สงฺฆิเก วิหาเร ชานํ ปุพฺพุปคตํ ภิกฺขุํ อนุปขชฺช เสยฺยํ กปฺเปยฺย ¶ ‘‘ยสฺส สมฺพาโธ ภวิสฺสติ, โส ปกฺกมิสฺสตี’’ติ เอตเทว ปจฺจยํ กริตฺวา อนฺํ, ปาจิตฺติยํ.
นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทํ
๑๗. โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุํ กุปิโต อนตฺตมโน สงฺฆิกา วิหารา นิกฺกฑฺเฒยฺย วา นิกฺกฑฺฒาเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
เวหาสกุฏิสิกฺขาปทํ
๑๘. โย ปน ภิกฺขุ สงฺฆิเก วิหาเร อุปริเวหาสกุฏิยา อาหจฺจปาทกํ มฺจํ วา ปีํ วา อภินิสีเทยฺย วา อภินิปชฺเชยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
มหลฺลกวิหารสิกฺขาปทํ
๑๙. มหลฺลกํ ปน ภิกฺขุนา วิหารํ การยมาเนน ยาว ทฺวารโกสา อคฺคฬฏฺปนาย อาโลกสนฺธิปริกมฺมาย ทฺวตฺติจฺฉทนสฺส ปริยายํ อปฺปหริเต ิเตน อธิฏฺาตพฺพํ, ตโต เจ อุตฺตริ อปฺปหริเตปิ ิโต อธิฏฺเหยฺย, ปาจิตฺติยํ.
สปฺปาณกสิกฺขาปทํ
๒๐. โย ปน ภิกฺขุ ชานํ สปฺปาณกํ อุทกํ ติณํ วา มตฺติกํ วา สิฺเจยฺย วา สิฺจาเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
ภูตคามวคฺโค ทุติโย.
โอวาทสิกฺขาปทํ
๒๑. โย ¶ ปน ภิกฺขุ อสมฺมโต ภิกฺขุนิโย โอวเทยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อตฺถงฺคตสิกฺขาปทํ
๒๒. สมฺมโตปิ เจ ภิกฺขุ อตฺถงฺคเต สูริเย ภิกฺขุนิโย โอวเทยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ภิกฺขุนุปสฺสยสิกฺขาปทํ
๒๓. โย ¶ ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุนุปสฺสยํ อุปสงฺกมิตฺวา ภิกฺขุนิโย โอวเทยฺย อฺตฺร สมยา, ปาจิตฺติยํ. ตตฺถายํ สมโย, คิลานา โหติ ภิกฺขุนี, อยํ ตตฺถ สมโย.
อามิสสิกฺขาปทํ
๒๔. โย ปน ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย ‘‘อามิสเหตุ เถรา ภิกฺขู ภิกฺขุนิโย โอวทนฺตี’’ติ, ปาจิตฺติยํ.
จีวรทานสิกฺขาปทํ
๒๕. โย ปน ภิกฺขุ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรํ ทเทยฺย อฺตฺร ปาริวตฺตกา, ปาจิตฺติยํ.
จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทํ
๒๖. โย ปน ภิกฺขุ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรํ สิพฺเพยฺย วา สิพฺพาเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
สํวิธานสิกฺขาปทํ
๒๗. โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิธาย เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺย อนฺตมโส คามนฺตรมฺปิ อฺตฺร สมยา, ปาจิตฺติยํ. ตตฺถายํ สมโย, สตฺถคมนีโย โหติ มคฺโค, สาสงฺกสมฺมโต, สปฺปฏิภโย, อยํ ตตฺถ สมโย.
นาวาภิรุหนสิกฺขาปทํ
๒๘. โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิธาย เอกํ นาวํ อภิรุเหยฺย อุทฺธํคามินึ วา อโธคามินึ วา อฺตฺร ติริยํ ตรณาย, ปาจิตฺติยํ.
ปริปาจิตสิกฺขาปทํ
๒๙. โย ¶ ปน ภิกฺขุ ชานํ ภิกฺขุนิปริปาจิตํ ปิณฺฑปาตํ ภฺุเชยฺย อฺตฺร ปุพฺเพ คิหิสมารมฺภา, ปาจิตฺติยํ.
รโหนิสชฺชสิกฺขาปทํ
๓๐. โย ¶ ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ เอโก เอกาย รโห นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
โอวาทวคฺโค ตติโย.
อาวสถปิณฺฑสิกฺขาปทํ
๓๑. อคิลาเนน ภิกฺขุนา เอโก อาวสถปิณฺโฑ ภฺุชิตพฺโพ. ตโต เจ อุตฺตริ ภฺุเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
คณโภชนสิกฺขาปทํ
๓๒. คณโภชเน อฺตฺร สมยา ปาจิตฺติยํ. ตตฺถายํ สมโย, คิลานสมโย, จีวรทานสมโย, จีวรการสมโย, อทฺธานคมนสมโย, นาวาภิรุหนสมโย, มหาสมโย, สมณภตฺตสมโย, อยํ ตตฺถ สมโย.
ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทํ
๓๓. ปรมฺปรโภชเน อฺตฺร สมยา ปาจิตฺติยํ. ตตฺถายํ สมโย, คิลานสมโย, จีวรทานสมโย, จีวรการสมโย, อยํ ตตฺถ สมโย.
กาณมาตุสิกฺขาปทํ
๓๔. ภิกฺขุํ ปเนว กุลํ อุปคตํ ปูเวหิ วา มนฺเถหิ วา อภิหฏฺุํ ปวาเรยฺย, อากงฺขมาเนน ภิกฺขุนา ทฺวตฺติปตฺตปูรา ปฏิคฺคเหตพฺพา. ตโต เจ อุตฺตริ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, ปาจิตฺติยํ. ทฺวตฺติปตฺตปูเร ปฏิคฺคเหตฺวา ตโต นีหริตฺวา ภิกฺขูหิ สทฺธึ สํวิภชิตพฺพํ, อยํ ตตฺถ สามีจิ.
ปมปวารณาสิกฺขาปทํ
๓๕. โย ปน ภิกฺขุ ภุตฺตาวี ปวาริโต อนติริตฺตํ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาเทยฺย วา ภฺุเชยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
ทุติยปวารณาสิกฺขาปทํ
๓๖. โย ¶ ¶ ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ภุตฺตาวึ ปวาริตํ อนติริตฺเตน ขาทนีเยน วา โภชนีเยน วา อภิหฏฺุํ ปวาเรยฺย ‘‘หนฺท ภิกฺขุ ขาท วา ภฺุช วา’’ติ ชานํ อาสาทนาเปกฺโข, ภุตฺตสฺมึ ปาจิตฺติยํ.
วิกาลโภชนสิกฺขาปทํ
๓๗. โย ปน ภิกฺขุ วิกาเล ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาเทยฺย วา ภฺุเชยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
สนฺนิธิการกสิกฺขาปทํ
๓๘. โย ปน ภิกฺขุ สนฺนิธิการกํ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาเทยฺย วา ภฺุเชยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
ปณีตโภชนสิกฺขาปทํ
๓๙. ยานิ โข ปน ตานิ ปณีตโภชนานิ, เสยฺยถิทํ – สปฺปิ, นวนีตํ, เตลํ, มธุ, ผาณิตํ, มจฺโฉ, มํสํ, ขีรํ, ทธิ. โย ปน ภิกฺขุ เอวรูปานิ ปณีตโภชนานิ อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ทนฺตโปนสิกฺขาปทํ
๔๐. โย ปน ภิกฺขุ อทินฺนํ มุขทฺวารํ อาหารํ อาหเรยฺย อฺตฺร อุทกทนฺตโปนา, ปาจิตฺติยํ.
โภชนวคฺโค จตุตฺโถ.
อเจลกสิกฺขาปทํ
๔๑. โย ปน ภิกฺขุ อเจลกสฺส วา ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย วา สหตฺถา ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ทเทยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อุยฺโยชนสิกฺขาปทํ
๔๒. โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ‘‘เอหาวุโส, คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสามา’’ติ ¶ ตสฺส ทาเปตฺวา วา อทาเปตฺวา วา อุยฺโยเชยฺย ‘‘คจฺฉาวุโส, น เม ตยา สทฺธึ กถา วา นิสชฺชา วา ผาสุ โหติ, เอกกสฺส เม กถา วา นิสชฺชา วา ผาสุ โหตี’’ติ เอตเทว ปจฺจยํ กริตฺวา อนฺํ, ปาจิตฺติยํ.
สโภชนสิกฺขาปทํ
๔๓. โย ¶ ปน ภิกฺขุ สโภชเน กุเล อนุปขชฺช นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
รโหปฏิจฺฉนฺนสิกฺขาปทํ
๔๔. โย ปน ภิกฺขุ มาตุคาเมน สทฺธึ รโห ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
รโหนิสชฺชสิกฺขาปทํ
๔๕. โย ปน ภิกฺขุ มาตุคาเมน สทฺธึ เอโก เอกาย รโห นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
จาริตฺตสิกฺขาปทํ
๔๖. โย ปน ภิกฺขุ นิมนฺติโต สภตฺโต สมาโน สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา ปุเรภตฺตํ วา ปจฺฉาภตฺตํ วา กุเลสุ จาริตฺตํ อาปชฺเชยฺย อฺตฺร สมยา, ปาจิตฺติยํ. ตตฺถายํ สมโย, จีวรทานสมโย, จีวรการสมโย, อยํ ตตฺถ สมโย.
มหานามสิกฺขาปทํ
๔๗. อคิลาเนน ภิกฺขุนา จตุมาสปฺปจฺจยปวารณา สาทิตพฺพา อฺตฺร ปุนปวารณาย, อฺตฺร นิจฺจปวารณาย. ตโต เจ อุตฺตริ สาทิเยยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทํ
๔๘. โย ปน ภิกฺขุ อุยฺยุตฺตํ เสนํ ทสฺสนาย คจฺเฉยฺย อฺตฺร ตถารูปปฺปจฺจยา, ปาจิตฺติยํ.
เสนาวาสสิกฺขาปทํ
๔๙. สิยา ¶ จ ตสฺส ภิกฺขุโน โกจิเทว ปจฺจโย เสนํ คมนาย, ทิรตฺตติรตฺตํ เตน ภิกฺขุนา เสนาย วสิตพฺพํ. ตโต เจ อุตฺตริ วเสยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อุยฺโยธิกสิกฺขาปทํ
๕๐. ทิรตฺตติรตฺตํ เจ ภิกฺขุ เสนาย วสมาโน อุยฺโยธิกํ วา พลคฺคํ วา เสนาพฺยูหํ วา อนีกทสฺสนํ วา คจฺเฉยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อเจลกวคฺโค ปฺจโม.
สุราปานสิกฺขาปทํ
๕๑. สุราเมรยปาเน ¶ ปาจิตฺติยํ.
องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทํ
หสธมฺมสิกฺขาปทํ
อนาทริยสิกฺขาปทํ
ภึสาปนสิกฺขาปทํ
๕๕. โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ภึสาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
โชติสิกฺขาปทํ
๕๖. โย ปน ภิกฺขุ อคิลาโน วิสิพฺพนาเปกฺโข โชตึ สมาทเหยฺย วา สมาทหาเปยฺย วา อฺตฺร ตถารูปปฺปจฺจยา, ปาจิตฺติยํ.
นหานสิกฺขาปทํ
๕๗. โย ¶ ปน ภิกฺขุ โอเรนทฺธมาสํ นหาเยยฺย อฺตฺร สมยา, ปาจิตฺติยํ. ตตฺถายํ สมโย ‘‘ทิยฑฺโฒ มาโส เสโส คิมฺหาน’’นฺติ ‘‘วสฺสานสฺส ปโม มาโส’’ อิจฺเจเต อฑฺฒเตยฺยมาสา อุณฺหสมโย, ปริฬาหสมโย, คิลานสมโย, กมฺมสมโย, อทฺธานคมนสมโย, วาตวุฏฺิสมโย, อยํ ตตฺถ สมโย.
ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทํ
๕๘. นวํ ปน ภิกฺขุนา จีวรลาเภน ติณฺณํ ทุพฺพณฺณกรณานํ อฺตรํ ทุพฺพณฺณกรณํ อาทาตพฺพํ นีลํ วา กทฺทมํ วา กาฬสามํ วา. อนาทา เจ ภิกฺขุ ติณฺณํ ทุพฺพณฺณกรณานํ อฺตรํ ทุพฺพณฺณกรณํ นวํ จีวรํ ปริภฺุเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
วิกปฺปนสิกฺขาปทํ
๕๙. โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา สิกฺขมานาย วา สามเณรสฺส วา สามเณริยา วา สามํ จีวรํ วิกปฺเปตฺวา อปฺปจฺจุทฺธารณํ ปริภฺุเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อปนิธานสิกฺขาปทํ
๖๐. โย ¶ ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุสฺส ปตฺตํ วา จีวรํ วา นิสีทนํ วา สูจิฆรํ วา กายพนฺธนํ วา อปนิเธยฺย วา อปนิธาเปยฺย วา อนฺตมโส หสาเปกฺโขปิ, ปาจิตฺติยํ.
สุราปานวคฺโค ฉฏฺโ.
สฺจิจฺจสิกฺขาปทํ
๖๑. โย ปน ภิกฺขุ สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
สปฺปาณกสิกฺขาปทํ
๖๒. โย ปน ภิกฺขุ ชานํ สปฺปาณกํ อุทกํ ปริภฺุเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อุกฺโกฏนสิกฺขาปทํ
๖๓. โย ปน ภิกฺขุ ชานํ ยถาธมฺมํ นิหตาธิกรณํ ปุนกมฺมาย อุกฺโกเฏยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ทุฏฺุลฺลสิกฺขาปทํ
๖๔. โย ¶ ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุสฺส ชานํ ทุฏฺุลฺลํ อาปตฺตึ ปฏิจฺฉาเทยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทํ
๖๕. โย ปน ภิกฺขุ ชานํ อูนวีสติวสฺสํ ปุคฺคลํ อุปสมฺปาเทยฺย, โส จ ปุคฺคโล อนุปสมฺปนฺโน, เต จ ภิกฺขู คารยฺหา, อิทํ ตสฺมึ ปาจิตฺติยํ.
เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทํ
๖๖. โย ปน ภิกฺขุ ชานํ เถยฺยสตฺเถน สทฺธึ สํวิธาย เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺย อนฺตมโส คามนฺตรมฺปิ, ปาจิตฺติยํ.
สํวิธานสิกฺขาปทํ
๖๗. โย ปน ภิกฺขุ มาตุคาเมน สทฺธึ สํวิธาย เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺย อนฺตมโส คามนฺตรมฺปิ, ปาจิตฺติยํ.
อริฏฺสิกฺขาปทํ
๖๘. โย ¶ ปน ภิกฺขุ เอวํ วเทยฺย ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา เยเม อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา ภควตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายา’’ติ, โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ เอวมสฺส วจนีโย ‘‘มายสฺมา เอวํ อวจ, มา ภควนฺตํ อพฺภาจิกฺขิ, น หิ สาธุ ภควโต อพฺภกฺขานํ, น หิ ภควา เอวํ วเทยฺย, อเนกปริยาเยนาวุโส อนฺตรายิกา ธมฺมา อนฺตรายิกา วุตฺตา ภควตา, อลฺจ ปน เต ปฏิเสวโต อนฺตรายายา’’ติ. เอวฺจ โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ วุจฺจมาโน ตเถว ปคฺคณฺเหยฺย, โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺโพ ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย. ยาวตติยฺเจ สมนุภาสิยมาโน ตํ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทํ
๖๙. โย ปน ภิกฺขุ ชานํ ตถาวาทินา ภิกฺขุนา อกฏานุธมฺเมน ตํ ทิฏฺึ อปฺปฏินิสฺสฏฺเน สทฺธึ สมฺภฺุเชยฺย วา, สํวเสยฺย วา, สห วา เสยฺยํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
กณฺฏกสิกฺขาปทํ
๗๐. สมณุทฺเทโสปิ ¶ เจ เอวํ วเทยฺย ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา เยเม อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา ภควตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายา’’ติ, โส สมณุทฺเทโส ภิกฺขูหิ เอวมสฺส วจนีโย ‘‘มาวุโส, สมณุทฺเทส เอวํ อวจ, มา ภควนฺตํ อพฺภาจิกฺขิ, น หิ สาธุ ภควโต อพฺภกฺขานํ, น หิ ภควา เอวํ วเทยฺย, อเนกปริยาเยนาวุโส, สมณุทฺเทส อนฺตรายิกา ธมฺมา อนฺตรายิกา วุตฺตา ภควตา, อลฺจ ปน เต ปฏิเสวโต อนฺตรายายา’’ติ, เอวฺจ โส สมณุทฺเทโส ภิกฺขูหิ วุจฺจมาโน ตเถว ปคฺคณฺเหยฺย, โส สมณุทฺเทโส ภิกฺขูหิ เอวมสฺส วจนีโย ‘‘อชฺชตคฺเค เต, อาวุโส, สมณุทฺเทส น เจว โส ภควา สตฺถา อปทิสิตพฺโพ, ยมฺปิ จฺเ สมณุทฺเทสา ลภนฺติ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ทิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ, สาปิ เต นตฺถิ, จร ปิเร, วินสฺสา’’ติ. โย ปน ภิกฺขุ ชานํ ตถานาสิตํ สมณุทฺเทสํ อุปลาเปยฺย วา, อุปฏฺาเปยฺย วา, สมฺภฺุเชยฺย วา, สห วา เสยฺยํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
สปฺปาณกวคฺโค สตฺตโม.
สหธมฺมิกสิกฺขาปทํ
๗๑. โย ¶ ปน ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ สหธมฺมิกํ วุจฺจมาโน เอวํ วเทยฺย ‘‘น ตาวาหํ, อาวุโส, เอตสฺมึ สิกฺขาปเท สิกฺขิสฺสามิ, ยาว น อฺํ ภิกฺขุํ พฺยตฺตํ วินยธรํ ปริปุจฺฉามี’’ติ, ปาจิตฺติยํ. สิกฺขมาเนน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา อฺาตพฺพํ ปริปุจฺฉิตพฺพํ ปริปฺหิตพฺพํ, อยํ ตตฺถ สามีจิ.
วิเลขนสิกฺขาปทํ
๗๒. โย ปน ภิกฺขุ ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน เอวํ วเทยฺย ‘‘กึ ปนิเมหิ ขุทฺทานุขุทฺทเกหิ สิกฺขาปเทหิ อุทฺทิฏฺเหิ, ยาวเทว กุกฺกุจฺจาย วิเหสาย วิเลขาย สํวตฺตนฺตี’’ติ, สิกฺขาปทวิวณฺณเก ปาจิตฺติยํ.
โมหนสิกฺขาปทํ
๗๓. โย ปน ภิกฺขุ อนฺวทฺธมาสํ ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน เอวํ วเทยฺย ‘‘อิทาเนว โข อหํ ชานามิ, อยมฺปิ กิร ธมฺโม สุตฺตาคโต สุตฺตปริยาปนฺโน อนฺวทฺธมาสํ อุทฺเทสํ อาคจฺฉตี’’ติ. ตฺเจ ภิกฺขุํ อฺเ ภิกฺขู ชาเนยฺยุํ นิสินฺนปุพฺพํ อิมินา ภิกฺขุนา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ¶ ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน, โก ปน วาโท ภิยฺโย, น จ ตสฺส ภิกฺขุโน อฺาณเกน มุตฺติ อตฺถิ, ยฺจ ตตฺถ อาปตฺตึ อาปนฺโน, ตฺจ ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพ, อุตฺตริ จสฺส โมโห อาโรเปตพฺโพ ‘‘ตสฺส เต, อาวุโส, อลาภา, ตสฺส เต ทุลฺลทฺธํ, ยํ ตฺวํ ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเนน สาธุกํ อฏฺึ กตฺวา มนสิ กโรสี’’ติ, อิทํ ตสฺมึ โมหนเก ปาจิตฺติยํ.
ปหารสิกฺขาปทํ
๗๔. โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุสฺส กุปิโต อนตฺตมโน ปหารํ ทเทยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ตลสตฺติกสิกฺขาปทํ
๗๕. โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุสฺส กุปิโต อนตฺตมโน ตลสตฺติกํ อุคฺคิเรยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อมูลกสิกฺขาปทํ
๗๖. โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุํ อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํเสยฺย, ปาจิตฺติยํ.
สฺจิจฺจสิกฺขาปทํ
๗๗. โย ¶ ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุสฺส สฺจิจฺจ กุกฺกุจฺจํ อุปทเหยฺย ‘‘อิติสฺส มุหุตฺตมฺปิ อผาสุ ภวิสฺสตี’’ติ เอตเทว ปจฺจยํ กริตฺวา อนฺํ, ปาจิตฺติยํ.
อุปสฺสุติสิกฺขาปทํ
๗๘. โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขูนํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ อุปสฺสุตึ ติฏฺเยฺย ‘‘ยํ อิเม ภณิสฺสนฺติ, ตํ โสสฺสามี’’ติ เอตเทว ปจฺจยํ กริตฺวา อนฺํ, ปาจิตฺติยํ.
กมฺมปฺปฏิพาหนสิกฺขาปทํ
๗๙. โย ปน ภิกฺขุ ธมฺมิกานํ กมฺมานํ ฉนฺทํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนธมฺมํ อาปชฺเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ฉนฺทํอทตฺวาคมนสิกฺขาปทํ
๘๐. โย ¶ ปน ภิกฺขุ สงฺเฆ วินิจฺฉยกถาย วตฺตมานาย ฉนฺทํ อทตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกเมยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ทุพฺพลสิกฺขาปทํ
๘๑. โย ปน ภิกฺขุ สมคฺเคน สงฺเฆน จีวรํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนธมฺมํ อาปชฺเชยฺย ‘‘ยถาสนฺถุตํ ภิกฺขู สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณาเมนฺตี’’ติ, ปาจิตฺติยํ.
ปริณามนสิกฺขาปทํ
๘๒. โย ปน ภิกฺขุ ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ ปุคฺคลสฺส ปริณาเมยฺย, ปาจิตฺติยํ.
สหธมฺมิกวคฺโค อฏฺโม.
อนฺเตปุรสิกฺขาปทํ
๘๓. โย ปน ภิกฺขุ รฺโ ขตฺติยสฺส มุทฺธาภิสิตฺตสฺส อนิกฺขนฺตราชเก อนิคฺคตรตนเก ปุพฺเพ อปฺปฏิสํวิทิโต อินฺทขีลํ อติกฺกาเมยฺย, ปาจิตฺติยํ.
รตนสิกฺขาปทํ
๘๔. โย ¶ ปน ภิกฺขุ รตนํ วา รตนสมฺมตํ วา อฺตฺร อชฺฌารามา วา อชฺฌาวสถา วา อุคฺคณฺเหยฺย วา อุคฺคณฺหาเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ. รตนํ วา ปน ภิกฺขุนา รตนสมฺมตํ วา อชฺฌาราเม วา อชฺฌาวสเถ วา อุคฺคเหตฺวา วา อุคฺคหาเปตฺวา วา นิกฺขิปิตพฺพํ ‘‘ยสฺส ภวิสฺสติ, โส หริสฺสตี’’ติ, อยํ ตตฺถ สามีจิ.
วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปทํ
๘๕. โย ปน ภิกฺขุ สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉาวิกาเล คามํ ปวิเสยฺย อฺตฺร ตถารูปา อจฺจายิกา กรณียา, ปาจิตฺติยํ.
สูจิฆรสิกฺขาปทํ
๘๖. โย ¶ ปน ภิกฺขุ อฏฺิมยํ วา ทนฺตมยํ วา วิสาณมยํ วา สูจิฆรํ การาเปยฺย, เภทนกํ ปาจิตฺติยํ.
มฺจปีสิกฺขาปทํ
๘๗. นวํ ปน ภิกฺขุนา มฺจํ วา ปีํ วา การยมาเนน อฏฺงฺคุลปาทกํ กาเรตพฺพํ สุคตงฺคุเลน อฺตฺร เหฏฺิมาย อฏนิยา. ตํ อติกฺกามยโต เฉทนกํ ปาจิตฺติยํ.
ตูโลนทฺธสิกฺขาปทํ
๘๘. โย ปน ภิกฺขุ มฺจํ วา ปีํ วา ตูโลนทฺธํ การาเปยฺย, อุทฺทาลนกํ ปาจิตฺติยํ.
นิสีทนสิกฺขาปทํ
๘๙. นิสีทนํ ปน ภิกฺขุนา การยมาเนน ปมาณิกํ กาเรตพฺพํ, ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส ทฺเว วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ ทิยฑฺฒํ, ทสา วิทตฺถิ. ตํ อติกฺกามยโต เฉทนกํ ปาจิตฺติยํ.
กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทํ
๙๐. กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทึ ปน ภิกฺขุนา การยมาเนน ปมาณิกา กาเรตพฺพา, ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส จตสฺโส วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ ทฺเว วิทตฺถิโย. ตํ อติกฺกามยโต เฉทนกํ ปาจิตฺติยํ.
วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทํ
๙๑. วสฺสิกสาฏิกํ ¶ ปน ภิกฺขุนา การยมาเนน ปมาณิกา กาเรตพฺพา, ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส ฉ วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ อฑฺฒเตยฺยา. ตํ อติกฺกามยโต เฉทนกํ ปาจิตฺติยํ.
นนฺทสิกฺขาปทํ
๙๒. โย ปน ภิกฺขุ สุคตจีวรปฺปมาณํ จีวรํ การาเปยฺย, อติเรกํ วา, เฉทนกํ ปาจิตฺติยํ ¶ . ตตฺริทํ สุคตสฺส สุคตจีวรปฺปมาณํ, ทีฆโส นว วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ ฉ วิทตฺถิโย, อิทํ สุคตสฺส สุคตจีวรปฺปมาณนฺติ.
รตนวคฺโค นวโม.
อุทฺทิฏฺา โข อายสฺมนฺโต ทฺเวนวุติ ปาจิตฺติยา ธมฺมา. ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายสฺมนฺโต, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามีติ.
ปาจิตฺติยา นิฏฺิตา.
ปาฏิเทสนียา
อิเม โข ปนายสฺมนฺโต จตฺตาโร ปาฏิเทสนียา
ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺติ.
ปมปาฏิเทสนียสิกฺขาปทํ
๑. โย ปน ภิกฺขุ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา อนฺตรฆรํ ปวิฏฺาย หตฺถโต ขาทนียํ วา โภชนียํ วา สหตฺถา ปฏิคฺคเหตฺวา ขาเทยฺย วา ภฺุเชยฺย วา, ปฏิเทเสตพฺพํ เตน ภิกฺขุนา ‘‘คารยฺหํ, อาวุโส, ธมฺมํ อาปชฺชึ อสปฺปายํ ปาฏิเทสนียํ, ตํ ปฏิเทเสมี’’ติ.
ทุติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทํ
๒. ภิกฺขู ปเนว กุเลสุ นิมนฺติตา ภฺุชนฺติ, ตตฺร เจ สา ภิกฺขุนี โวสาสมานรูปา ิตา โหติ ‘‘อิธ สูปํ เทถ, อิธ โอทนํ เทถา’’ติ. เตหิ ภิกฺขูหิ สา ภิกฺขุนี อปสาเทตพฺพา ‘‘อปสกฺก ตาว ภคินิ, ยาว ¶ ภิกฺขู ภฺุชนฺตี’’ติ. เอกสฺสปิ เจ ภิกฺขุโน น ปฏิภาเสยฺย ตํ ภิกฺขุนึ อปสาเทตุํ ‘‘อปสกฺก ตาว ภคินิ, ยาว ภิกฺขู ภฺุชนฺตี’’ติ, ปฏิเทเสตพฺพํ เตหิ ภิกฺขูหิ ‘‘คารยฺหํ, อาวุโส, ธมฺมํ อาปชฺชิมฺหา อสปฺปายํ ปาฏิเทสนียํ, ตํ ปฏิเทเสมา’’ติ.
ตติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทํ
๓. ยานิ ¶ โข ปน ตานิ เสกฺขสมฺมตานิ กุลานิ, โย ปน ภิกฺขุ ตถารูเปสุ เสกฺขสมฺมเตสุ กุเลสุ ปุพฺเพ อนิมนฺติโต อคิลาโน ขาทนียํ วา, โภชนียํ วา สหตฺถา ปฏิคฺคเหตฺวา ขาเทยฺย วา, ภฺุเชยฺย วา, ปฏิเทเสตพฺพํ เตน ภิกฺขุนา ‘‘คารยฺหํ, อาวุโส, ธมฺมํ อาปชฺชึ อสปฺปายํ ปาฏิเทสนียํ, ตํ ปฏิเทเสมี’’ติ.
จตุตฺถปาฏิเทสนียสิกฺขาปทํ
๔. ยานิ โข ปน ตานิ อารฺกานิ เสนาสนานิ สาสงฺกสมฺมตานิ สปฺปฏิภยานิ, โย ปน ภิกฺขุ ตถารูเปสุ เสนาสเนสุ ปุพฺเพ อปฺปฏิสํวิทิตํ ขาทนียํ วา, โภชนียํ วา อชฺฌาราเม สหตฺถา ปฏิคฺคเหตฺวา อคิลาโน ขาเทยฺย วา, ภฺุเชยฺย วา, ปฏิเทเสตพฺพํ เตน ภิกฺขุนา ‘‘คารยฺหํ, อาวุโส, ธมฺมํ อาปชฺชึ อสปฺปายํ ปาฏิเทสนียํ, ตํ ปฏิเทเสมี’’ติ.
อุทฺทิฏฺา โข อายสฺมนฺโต จตฺตาโร ปาฏิเทสนียา ธมฺมา. ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายสฺมนฺโต, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามีติ.
ปาฏิเทสนียา นิฏฺิตา.
เสขิยา
อิเม โข ปนายสฺมนฺโต เสขิยา ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺติ.
ปริมณฺฑลสิกฺขาปทํ
๑. ปริมณฺฑลํ นิวาเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๒. ปริมณฺฑลํ ปารุปิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สุปฺปฏิจฺฉนฺนสิกฺขาปทํ
๓. สุปฺปฏิจฺฉนฺโน ¶ ¶ อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๔. สุปฺปฏิจฺฉนฺโน อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สุสํวุตสิกฺขาปทํ
๕. สุสํวุโต อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๖. สุสํวุโต อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
โอกฺขิตฺตจกฺขุสิกฺขาปทํ
๗. โอกฺขิตฺตจกฺขุ อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๘. โอกฺขิตฺตจกฺขุ อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อุกฺขิตฺตกสิกฺขาปทํ
๙. น อุกฺขิตฺตกาย อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๑๐. น อุกฺขิตฺตกาย อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปริมณฺฑลวคฺโค ปโม.
อุชฺชคฺฆิกสิกฺขาปทํ
๑๑. น อุชฺชคฺฆิกาย อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๑๒. น อุชฺชคฺฆิกาย อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อุจฺจสทฺทสิกฺขาปทํ
๑๓. อปฺปสทฺโท อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๑๔. อปฺปสทฺโท ¶ อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
กายปฺปจาลกสิกฺขาปทํ
๑๕. น กายปฺปจาลกํ อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๑๖. น กายปฺปจาลกํ อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
พาหุปฺปจาลกสิกฺขาปทํ
๑๗. น พาหุปฺปจาลกํ อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๑๘. น พาหุปฺปจาลกํ อนฺตรฆเรนิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สีสปฺปจาลกสิกฺขาปทํ
๑๙. น ¶ สีสปฺปจาลกํ อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๒๐. น สีสปฺปจาลกํ อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อุชฺชคฺฆิกวคฺโค ทุติโย.
ขมฺภกตสิกฺขาปทํ
๒๑. น ขมฺภกโต อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๒๒. น ขมฺภกโต อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
โอคุณฺิตสิกฺขาปทํ
๒๓. น โอคุณฺิโต อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๒๔. น โอคุณฺิโต อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อุกฺกุฏิกสิกฺขาปทํ
๒๕. น ¶ อุกฺกุฏิกาย อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปลฺลตฺถิกสิกฺขาปทํ
๒๖. น ปลฺลตฺถิกาย อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สกฺกจฺจปฏิคฺคหณสิกฺขาปทํ
๒๗. สกฺกจฺจํ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคเหสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปตฺตสฺีปฏิคฺคหณสิกฺขาปทํ
๒๘. ปตฺตสฺี ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคเหสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สมสูปกปฏิคฺคหณสิกฺขาปทํ
๒๙. สมสูปกํ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคเหสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สมติตฺติกสิกฺขาปทํ
๓๐. สมติตฺติกํ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคเหสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ขมฺภกตวคฺโค ตติโย.
สกฺกจฺจภฺุชนสิกฺขาปทํ
๓๑. สกฺกจฺจํ ¶ ปิณฺฑปาตํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปตฺตสฺีภฺุชนสิกฺขาปทํ
๓๒. ปตฺตสฺี ปิณฺฑปาตํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สปทานสิกฺขาปทํ
๓๓. สปทานํ ปิณฺฑปาตํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สมสูปกสิกฺขาปทํ
๓๔. สมสูปกํ ¶ ปิณฺฑปาตํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
นถูปกตสิกฺขาปทํ
๓๕. น ถูปกโต โอมทฺทิตฺวา ปิณฺฑปาตํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
โอทนปฺปฏิจฺฉาทนสิกฺขาปทํ
๓๖. น สูปํ วา พฺยฺชนํ วา โอทเนน ปฏิจฺฉาเทสฺสามิ ภิยฺโยกมฺยตํ อุปาทายาติ สิกฺขา กรณียา.
สูโปทนวิฺตฺติสิกฺขาปทํ
๓๗. น สูปํ วา โอทนํ วา อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อุชฺฌานสฺีสิกฺขาปทํ
๓๘. น อุชฺฌานสฺี ปเรสํ ปตฺตํ โอโลเกสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
กพฬสิกฺขาปทํ
๓๙. นาติมหนฺตํ กพฬํ กริสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อาโลปสิกฺขาปทํ
๔๐. ปริมณฺฑลํ อาโลปํ กริสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สกฺกจฺจวคฺโค จตุตฺโถ.
อนาหฏสิกฺขาปทํ
๔๑. น ¶ อนาหเฏ กพเฬ มุขทฺวารํ วิวริสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ภฺุชมานสิกฺขาปทํ
๔๒. น ภฺุชมาโน สพฺพหตฺถํ มุเข ปกฺขิปิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สกพฬสิกฺขาปทํ
๔๓. น ¶ สกพเฬน มุเขน พฺยาหริสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปิณฺฑุกฺเขปกสิกฺขาปทํ
๔๔. น ปิณฺฑุกฺเขปกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
กพฬาวจฺเฉทกสิกฺขาปทํ
๔๕. น กพฬาวจฺเฉทกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อวคณฺฑการกสิกฺขาปทํ
๔๖. น อวคณฺฑการกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
หตฺถนิทฺธุนกสิกฺขาปทํ
๔๗. น หตฺถนิทฺธุนกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สิตฺถาวการกสิกฺขาปทํ
๔๘. น สิตฺถาวการกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ชิวฺหานิจฺฉารกสิกฺขาปทํ
๔๙. น ชิวฺหานิจฺฉารกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
จปุจปุการกสิกฺขาปทํ
๕๐. น จปุจปุการกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
กพฬวคฺโค ปฺจโม.
สุรุสุรุการกสิกฺขาปทํ
๕๑. น สุรุสุรุการกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
หตฺถนิลฺเลหกสิกฺขาปทํ
๕๒. น หตฺถนิลฺเลหกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปตฺตนิลฺเลหกสิกฺขาปทํ
๕๓. น ¶ ¶ ปตฺตนิลฺเลหกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
โอฏฺนิลฺเลหกสิกฺขาปทํ
๕๔. น โอฏฺนิลฺเลหกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สามิสสิกฺขาปทํ
๕๕. น สามิเสน หตฺเถน ปานียถาลกํ ปฏิคฺคเหสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สสิตฺถกสิกฺขาปทํ
๕๖. น สสิตฺถกํ ปตฺตโธวนํ อนฺตรฆเร ฉฑฺเฑสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ฉตฺตปาณิสิกฺขาปทํ
๕๗. น ฉตฺตปาณิสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ทณฺฑปาณิสิกฺขาปทํ
๕๘. น ทณฺฑปาณิสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สตฺถปาณิสิกฺขาปทํ
๕๙. น สตฺถปาณิสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อาวุธปาณิสิกฺขาปทํ
๖๐. น อาวุธปาณิสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สุรุสุรุวคฺโค ฉฏฺโ.
ปาทุกสิกฺขาปทํ
๖๑. น ¶ ปาทุการุฬฺหสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อุปาหนสิกฺขาปทํ
๖๒. น ¶ อุปาหนารุฬฺหสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ยานสิกฺขาปทํ
๖๓. น ยานคตสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สยนสิกฺขาปทํ
๖๔. น สยนคตสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปลฺลตฺถิกสิกฺขาปทํ
๖๕. น ปลฺลตฺถิกาย นิสินฺนสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
เวิตสิกฺขาปทํ
๖๖. น เวิตสีสสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
โอคุณฺิตสิกฺขาปทํ
๖๗. น โอคุณฺิตสีสสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ฉมาสิกฺขาปทํ
๖๘. น ฉมายํ นิสีทิตฺวา อาสเน นิสินฺนสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
นีจาสนสิกฺขาปทํ
๖๙. น นีเจ อาสเน นิสีทิตฺวา อุจฺเจ อาสเน นิสินฺนสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ิตสิกฺขาปทํ
๗๐. น ิโต นิสินฺนสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปจฺฉโตคมนสิกฺขาปทํ
๗๑. น ¶ ¶ ปจฺฉโต คจฺฉนฺโต ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อุปฺปเถนคมนสิกฺขาปทํ
๗๒. น อุปฺปเถน คจฺฉนฺโต ปเถน คจฺฉนฺตสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ิโตอุจฺจารสิกฺขาปทํ
๗๓. น ิโต อคิลาโน อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา กริสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
หริเตอุจฺจารสิกฺขาปทํ
๗๔. น หริเต อคิลาโน อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา เขฬํ วา กริสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อุทเกอุจฺจารสิกฺขาปทํ
๗๕. น อุทเก อคิลาโน อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา เขฬํ วา กริสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปาทุกวคฺโค สตฺตโม.
อุทฺทิฏฺา โข อายสฺมนฺโต เสขิยา ธมฺมา. ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายสฺมนฺโต, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามีติ.
เสขิยา นิฏฺิตา.
อธิกรณสมถา
อิเม โข ปนายสฺมนฺโต สตฺต อธิกรณสมถา
ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺติ.
อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ ¶ อธิกรณานํ สมถาย วูปสมาย สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ.
สติวินโย ทาตพฺโพ.
อมูฬฺหวินโย ทาตพฺโพ.
ปฏิฺาย ¶ กาเรตพฺพํ.
เยภุยฺยสิกา.
ตสฺสปาปิยสิกา.
ติณวตฺถารโกติ.
อุทฺทิฏฺา โข อายสฺมนฺโต สตฺต อธิกรณสมถา ธมฺมา. ตตฺถายสฺมนฺเต, ปุจฺฉามิ กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายสฺมนฺโต, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามีติ.
อธิกรณสมถา นิฏฺิตา.
อุทฺทิฏฺํ โข อายสฺมนฺโต นิทานํ,
อุทฺทิฏฺา จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา,
อุทฺทิฏฺา เตรส สงฺฆาทิเสสา ธมฺมา,
อุทฺทิฏฺา ทฺเว อนิยตา ธมฺมา,
อุทฺทิฏฺา ตึส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยา ธมฺมา,
อุทฺทิฏฺา ทฺเวนวุติ ปาจิตฺติยา ธมฺมา,
อุทฺทิฏฺา จตฺตาโร ปาฏิเทสนียา ธมฺมา,
อุทฺทิฏฺา เสขิยา ธมฺมา,
อุทฺทิฏฺา สตฺต อธิกรณสมถา ธมฺมา, เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺนํ อนฺวทฺธมาสํ ¶ อุทฺเทสํ อาคจฺฉติ, ตตฺถ สพฺเพเหว สมคฺเคหิ สมฺโมทมาเนหิ อวิวทมาเนหิ สิกฺขิตพฺพนฺติ.
วิตฺถารุทฺเทโส ปฺจโม.
ภิกฺขุปาติโมกฺขํ นิฏฺิตํ.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ภิกฺขุนีปาติโมกฺขปาฬิ
ปุพฺพกรณํ-๔
สมฺมชฺชนี ¶ ¶ ปทีโป จ, อุทกํ อาสเนน จ;
อุโปสถสฺส เอตานิ, ‘‘ปุพฺพกรณ’’นฺติ วุจฺจติ.
ปุพฺพกิจฺจํ-๕
ฉนฺท, ปาริสุทฺธิ, อุตุกฺขานํ, ภิกฺขุนิคณนา จ โอวาโท;
อุโปสถสฺส เอตานิ, ‘‘ปุพฺพกิจฺจ’’นฺติ วุจฺจติ.
ปตฺตกลฺลองฺคา-๔
อุโปสโถ, ยาวติกา จ ภิกฺขุนี กมฺมปฺปตฺตา;
สภาคาปตฺติโย จ น วิชฺชนฺติ;
วชฺชนียา จ ปุคฺคลา ตสฺมึ น โหนฺติ, ‘‘ปตฺตกลฺล’’นฺติ วุจฺจติ.
ปุพฺพกรณปุพฺพกิจฺจานิ สมาเปตฺวา เทสิตาปตฺติกสฺส สมคฺคสฺส ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส อนุมติยา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุํ อาราธนํ กโรม.
นิทานุทฺเทโส
สุณาตุ ¶ เม อยฺเย สงฺโฆ, อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺย.
กึ สงฺฆสฺส ปุพฺพกิจฺจํ? ปาริสุทฺธึ อยฺยาโย อาโรเจถ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามิ, ตํ สพฺพาว สนฺตา สาธุกํ สุโณม มนสิ กโรม. ยสฺสา สิยา อาปตฺติ, สา อาวิกเรยฺย, อสนฺติยา อาปตฺติยา ตุณฺหี ภวิตพฺพํ, ตุณฺหีภาเวน โข ปนายฺยาโย, ‘‘ปริสุทฺธา’’ติ เวทิสฺสามิ. ยถา โข ปน ปจฺเจกปุฏฺสฺสา เวยฺยากรณํ โหติ, เอวเมวํ เอวรูปาย ปริสาย ยาวตติยํ อนุสาวิตํ โหติ. ยา ปน ภิกฺขุนี ยาวตติยํ อนุสาวิยมาเน สรมานา สนฺตึ อาปตฺตึ นาวิกเรยฺย, สมฺปชานมุสาวาทสฺสา โหติ. สมฺปชานมุสาวาโท โข ปนายฺยาโย, อนฺตรายิโก ธมฺโม ¶ วุตฺโต ภควตา, ตสฺมา สรมานาย ภิกฺขุนิยา อาปนฺนาย วิสุทฺธาเปกฺขาย สนฺตี อาปตฺติ อาวิกาตพฺพา, อาวิกตา หิสฺสา ผาสุ โหติ.
อุทฺทิฏฺํ โข, อยฺยาโย, นิทานํ. ตตฺถายฺยาโย ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายฺยาโย, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามีติ.
นิทานํ นิฏฺิตํ.
ปาราชิกุทฺเทโส
ตตฺริเม อฏฺ ปาราชิกา ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺติ.
เมถุนธมฺมสิกฺขาปทํ
๑. ยา ปน ภิกฺขุนี ฉนฺทโส เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, อนฺตมโส ติรจฺฉานคเตนปิ, ปาราชิกา โหติ อสํวาสา.
อทินฺนาทานสิกฺขาปทํ
๒. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี คามา วา อรฺา วา อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิเยยฺย, ยถารูเป อทินฺนาทาเน ราชาโน โจรํ คเหตฺวา หเนยฺยุํ วา พนฺเธยฺยุํ วา ปพฺพาเชยฺยุํ วา โจราสิ พาลาสิ มูฬฺหาสิ เถนาสีติ, ตถารูปํ ภิกฺขุนี อทินฺนํ อาทิยมานา อยมฺปิ ปาราชิกา โหติ อสํวาสา.
มนุสฺสวิคฺคหสิกฺขาปทํ
๓. ยา ปน ภิกฺขุนี สฺจิจฺจ มนุสฺสวิคฺคหํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺย, มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺย, มรณาย วา สมาทเปยฺย ‘‘อมฺโภ ปุริส, กึ ตุยฺหิมินา ปาปเกน ทุชฺชีวิเตน, มตํ เต ชีวิตา เสยฺโย’’ติ, อิติ จิตฺตมนา จิตฺตสงฺกปฺปา อเนกปริยาเยน มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺย, มรณาย วา สมาทเปยฺย, อยมฺปิ ปาราชิกา โหติ อสํวาสา.
อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสิกฺขาปทํ
๔. ยา ปน ภิกฺขุนี อนภิชานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อตฺตุปนายิกํ อลมริยาณทสฺสนํ สมุทาจเรยฺย ‘‘อิติ ชานามิ, อิติ ปสฺสามี’’ติ, ตโต ¶ อปเรน สมเยน สมนุคฺคาหียมานา วา อสมนุคฺคาหียมานา วา อาปนฺนา วิสุทฺธาเปกฺขา เอวํ วเทยฺย ‘‘อชานเมวํ, อยฺเย, อวจํ ชานามิ, อปสฺสํ ปสฺสามิ, ตุจฺฉํ มุสา วิลปิ’’นฺติ, อฺตฺร อธิมานา, อยมฺปิ ปาราชิกา โหติ อสํวาสา.
อุพฺภชาณุมณฺฑลิกาสิกฺขาปทํ
๕. ยา ปน ภิกฺขุนี อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส, อธกฺขกํ อุพฺภชาณุมณฺฑลํ อามสนํ วา ปรามสนํ วา คหณํ วา ฉุปนํ วา ปฏิปีฬนํ วา สาทิเยยฺย, อยมฺปิ ปาราชิกา โหติ อสํวาสา อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา.
วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกาสิกฺขาปทํ
๖. ยา ปน ภิกฺขุนี ชานํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺนํ ภิกฺขุนึ เนวตฺตนา ปฏิโจเทยฺย, น คณสฺส อาโรเจยฺย, ยทา จ สา ิตา วา อสฺส จุตา วา นาสิตา วา อวสฺสฏา วา, สา ปจฺฉา เอวํ วเทยฺย ‘‘ปุพฺเพวาหํ, อยฺเย, อฺาสึ เอตํ ภิกฺขุนึ ‘เอวรูปา จ ¶ เอวรูปา จ สา ภคินี’ติ, โน จ โข อตฺตนา ปฏิโจเทสฺสํ, น คณสฺส อาโรเจสฺส’’นฺติ, อยมฺปิ ปาราชิกา โหติ อสํวาสา วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกา.
อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาสิกฺขาปทํ
๗. ยา ปน ภิกฺขุนี สมคฺเคน สงฺเฆน อุกฺขิตฺตํ ภิกฺขุํ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน อนาทรํ อปฺปฏิการํ อกตสหายํ ตมนุวตฺเตยฺย, สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ เอวมสฺส วจนียา ‘‘เอโส โข, อยฺเย, ภิกฺขุ สมคฺเคน สงฺเฆน อุกฺขิตฺโต, ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน อนาทโร อปฺปฏิกาโร อกตสหาโย, มายฺเย, เอตํ ภิกฺขุํ อนุวตฺตี’’ติ, เอวฺจ สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ วุจฺจมานา ตเถว ปคฺคณฺเหยฺย, สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺพา ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย, ยาวตติยํ เจ สมนุภาสิยมานา ตํ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อยมฺปิ ปาราชิกา โหติ อสํวาสา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา.
อฏฺวตฺถุกาสิกฺขาปทํ
๘. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส หตฺถคฺคหณํ วา สาทิเยยฺย, สงฺฆาฏิกณฺณคฺคหณํ วา สาทิเยยฺย, สนฺติฏฺเยฺย วา, สลฺลเปยฺย วา, สงฺเกตํ วา คจฺเฉยฺย, ปุริสสฺส วา อพฺภาคมนํ สาทิเยยฺย, ฉนฺนํ วา อนุปวิเสยฺย, กายํ วา ตทตฺถาย อุปสํหเรยฺย เอตสฺส อสทฺธมฺมสฺส ปฏิเสวนตฺถาย, อยมฺปิ ปาราชิกา โหติ อสํวาสา อฏฺวตฺถุกา.
อุทฺทิฏฺา โข, อยฺยาโย, อฏฺ ปาราชิกา ธมฺมา. เยสํ ภิกฺขุนี อฺตรํ วา อฺตรํ วา อาปชฺชิตฺวา น ลภติ ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ สํวาสํ ยถา ปุเร, ตถา ปจฺฉา, ปาราชิกา โหติ อสํวาสา. ตตฺถายฺยาโย, ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายฺยาโย, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามีติ.
ปาราชิกํ นิฏฺิตํ.
สงฺฆาทิเสสุทฺเทโส
อิเม โข ปนายฺยาโย สตฺตรส สงฺฆาทิเสสา
ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺติ.
อุสฺสยวาทิกาสิกฺขาปทํ
๑. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี อุสฺสยวาทิกา วิหเรยฺย คหปตินา วา คหปติปุตฺเตน วา ทาเสน วา กมฺมกาเรน วา อนฺตมโส สมณปริพฺพาชเกนาปิ, อยมฺปิ ภิกฺขุนี ปมาปตฺติกํ ธมฺมํ อาปนฺนา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสสํ.
โจรีวุฏฺาปิกาสิกฺขาปทํ
๒. ยา ปน ภิกฺขุนี ชานํ โจรึ วชฺฌํ วิทิตํ อนปโลเกตฺวา ราชานํ วา สงฺฆํ วา คณํ วา ปูคํ วา เสณึ วา, อฺตฺร กปฺปา วุฏฺาเปยฺย, อยมฺปิ ภิกฺขุนี ปมาปตฺติกํ ธมฺมํ อาปนฺนา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสสํ.
เอกคามนฺตรคมนสิกฺขาปทํ
๓. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี เอกา วา คามนฺตรํ คจฺเฉยฺย, เอกา วา นทีปารํ คจฺเฉยฺย, เอกา วา รตฺตึ วิปฺปวเสยฺย, เอกา วา คณมฺหา โอหิเยยฺย, อยมฺปิ ภิกฺขุนี ปมาปตฺติกํ ธมฺมํ อาปนฺนา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสสํ.
อุกฺขิตฺตกโอสารณสิกฺขาปทํ
๔. ยา ปน ภิกฺขุนี สมคฺเคน สงฺเฆน อุกฺขิตฺตํ ภิกฺขุนึ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน อนปโลเกตฺวา การกสงฺฆํ, อนฺาย คณสฺส ฉนฺทํ โอสาเรยฺย, อยมฺปิ ภิกฺขุนี ปมาปตฺติกํ ธมฺมํ อาปนฺนา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสสํ.
โภชนปฏิคฺคหณปมสิกฺขาปทํ
๕. ยา ปน ภิกฺขุนี อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส หตฺถโต ขาทนียํ วา, โภชนียํ วา สหตฺถา ปฏิคฺคเหตฺวา ขาเทยฺย วา ภฺุเชยฺย วา, อยมฺปิ ภิกฺขุนี ปมาปตฺติกํ ธมฺมํ อาปนฺนา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสสํ.
โภชนปฏิคฺคหณทุติยสิกฺขาปทํ
๖. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี เอวํ วเทยฺย ‘‘กึ เต, อยฺเย, เอโส ปุริสปุคฺคโล กริสฺสติ อวสฺสุโต วา อนวสฺสุโต วา, ยโต ตฺวํ อนวสฺสุตา, อิงฺฆ, อยฺเย, ยํ เต เอโส ปุริสปุคฺคโล เทติ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา, ตํ ตฺวํ สหตฺถา ปฏิคฺคเหตฺวา ขาท วา ภฺุช วา’’ติ, อยมฺปิ ภิกฺขุนี ปมาปตฺติกํ ธมฺมํ อาปนฺนา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสสํ.
สฺจริตฺตสิกฺขาปทํ
๗. ยา ปน ภิกฺขุนี สฺจริตฺตํ สมาปชฺเชยฺย อิตฺถิยา วา ปุริสมตึ, ปุริสสฺส วา อิตฺถิมตึ, ชายตฺตเน วา ชารตฺตเน วา อนฺตมโส ตงฺขณิกายปิ, อยมฺปิ ภิกฺขุนี ปมาปตฺติกํ ธมฺมํ อาปนฺนา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสสํ.
ทุฏฺโทสสิกฺขาปทํ
๘. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนึ ทุฏฺา โทสา อปฺปตีตา อมูลเกน ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํเสยฺย ‘‘อปฺเปว นาม นํ อิมมฺหา พฺรหฺมจริยา จาเวยฺย’’นฺติ, ตโต อปเรน สมเยน สมนุคฺคาหียมานา วา อส มนุคฺคาหียมานา วา อมูลกฺเจว ตํ อธิกรณํ โหติ, ภิกฺขุนี จ โทสํ ¶ ปติฏฺาติ, อยมฺปิ ภิกฺขุนี ปมาปตฺติกํ ธมฺมํ อาปนฺนา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสสํ.
อฺภาคิยสิกฺขาปทํ
๙. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนึ ทุฏฺา โทสา อปฺปตีตา อฺภาคิยสฺส อธิกรณสฺส กิฺจิเทสํ เลสมตฺตํ อุปาทาย ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํเสยฺย ‘‘อปฺเปว นาม นํ อิมมฺหา พฺรหฺมจริยา จาเวยฺย’’นฺติ, ตโต อปเรน สมเยน สมนุคฺคาหียมานา วา อสมนุคฺคาหียมานา วา อฺภาคิยฺเจว ตํ อธิกรณํ โหติ. โกจิเทโส เลสมตฺโต อุปาทินฺโน, ภิกฺขุนี จ โทสํ ปติฏฺาติ, อยมฺปิ ภิกฺขุนี ปมาปตฺติกํ ธมฺมํ อาปนฺนา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสสํ.
สิกฺขํปจฺจาจิกฺขณสิกฺขาปทํ
๑๐. ยา ปน ภิกฺขุนี กุปิตา อนตฺตมนา เอวํ วเทยฺย ‘‘พุทฺธํ ปจฺจาจิกฺขามิ ธมฺมํ ปจฺจาจิกฺขามิ, สงฺฆํ ปจฺจาจิกฺขามิ, สิกฺขํ ปจฺจาจิกฺขามิ, กินฺนุมาว สมณิโย ยา สมณิโย สกฺยธีตโร, สนฺตฺาปิ สมณิโย ลชฺชินิโย กุกฺกุจฺจิกา สิกฺขากามา, ตาสาหํ ¶ สนฺติเก พฺรหฺมจริยํ จริสฺสามี’’ติ. สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ เอวมสฺส วจนียา ‘‘มายฺเย กุปิตา อนตฺตมนา เอวํ อวจ ‘พุทฺธํ ปจฺจาจิกฺขามิ, ธมฺมํ ปจฺจาจิกฺขามิ, สงฺฆํ ปจฺจาจิกฺขามิ, สิกฺขํ ปจฺจาจิกฺขามิ, กินฺนุมาว สมณิโย ยา สมณิโย สกฺยธีตโร, สนฺตฺาปิ สมณิโย ลชฺชินิโย กุกฺกุจฺจิกา สิกฺขากามา, ตาสาหํ สนฺติเก พฺรหฺมจริยํ จริสฺสามี’ติ, อภิรมายฺเย, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, จร พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ, เอวฺจ สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ วุจฺจมานา ตเถว ปคฺคณฺเหยฺย, สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺพา ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย, ยาวตติยฺเจ สมนุภาสิยมานา ตํ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อยมฺปิ ภิกฺขุนี ยาวตติยกํ ธมฺมํ อาปนฺนา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสสํ.
อธิกรณกุปิตสิกฺขาปทํ
๑๑. ยา ปน ภิกฺขุนี กิสฺมิฺจิเทว อธิกรเณ ปจฺจากตา กุปิตา อนตฺตมนา เอวํ วเทยฺย ‘‘ฉนฺทคามินิโย จ ภิกฺขุนิโย, โทสคามินิโย จ ภิกฺขุนิโย, โมหคามินิโย จ ภิกฺขุนิโย, ภยคามินิโย จ ภิกฺขุนิโย’’ติ, สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ เอวมสฺส วจนียา ‘‘มายฺเย, กิสฺมิฺจิเทว อธิกรเณ ปจฺจากตา กุปิตา อนตฺตมนา เอวํ อวจ ‘ฉนฺทคามินิโย ¶ จ ภิกฺขุนิโย, โทสคามินิโย จ ภิกฺขุนิโย, โมหคามินิโย จ ภิกฺขุนิโย, ภยคามินิโย จ ภิกฺขุนิโย’ติ, อยฺยา โข ฉนฺทาปิ คจฺเฉยฺย, โทสาปิ คจฺเฉยฺย, โมหาปิ คจฺเฉยฺย, ภยาปิ คจฺเฉยฺยา’’ติ. เอวฺจ สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ วุจฺจมานา ตเถว ปคฺคณฺเหยฺย, สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺพา ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย, ยาวตติยฺเจ สมนุภาสิยมานา ตํ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อยมฺปิ ภิกฺขุนี ยาวตติยกํ ธมฺมํ อาปนฺนา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสสํ.
ปาปสมาจารปมสิกฺขาปทํ
๑๒. ภิกฺขุนิโย ปเนว สํสฏฺา วิหรนฺติ ปาปาจารา ปาปสทฺทา ปาปสิโลกา ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส วิเหสิกา อฺมฺิสฺสา วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกา, ตา ภิกฺขุนิโย ภิกฺขุนีหิ เอวมสฺสุ วจนียา ‘‘ภคินิโย โข สํสฏฺา วิหรนฺติ ปาปาจารา ปาปสทฺทา ปาปสิโลกา ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส วิเหสิกา อฺมฺิสฺสา วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกา, วิวิจฺจถายฺเย, วิเวกฺเว ภคินีนํ สงฺโฆ วณฺเณตี’’ติ, เอวฺจ ตา ภิกฺขุนิโย ภิกฺขุนีหิ วุจฺจมานา ตเถว ปคฺคณฺเหยฺยุํ, ตา ภิกฺขุนิโย ภิกฺขุนีหิ ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺพา ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย, ยาวตติยฺเจ ¶ สมนุภาสิยมานา ตํ ปฏินิสฺสชฺเชยฺยุํ, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ ปฏินิสฺสชฺเชยฺยุํ, อิมาปิ ภิกฺขุนิโย ยาวตติยกํ ธมฺมํ อาปนฺนา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสสํ.
ปาปสมาจารทุติยสิกฺขาปทํ
๑๓. ยา ปน ภิกฺขุนี เอวํ วเทยฺย ‘‘สํสฏฺาว, อยฺเย, ตุมฺเห วิหรถ, มา ตุมฺเห นานา วิหริตฺถ, สนฺติ สงฺเฆ อฺาปิ ภิกฺขุนิโย เอวาจารา เอวํสทฺทา เอวํสิโลกา ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส วิเหสิกา อฺมฺิสฺสา วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกา, ตา สงฺโฆ น กิฺจิ อาห ตุมฺหฺเว สงฺโฆ อฺุาย ปริภเวน อกฺขนฺติยา เวภสฺสิยา ทุพฺพลฺยา เอวมาห – ‘ภคินิโย โข สํสฏฺา วิหรนฺติ ปาปาจารา ปาปสทฺทา ปาปสิโลกา ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส วิเหสิกา อฺมฺิสฺสา วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกา, วิวิจฺจถายฺเย, วิเวกฺเว ภคินีนํ สงฺโฆ วณฺเณตี’’’ติ, สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ เอวมสฺส วจนียา ‘‘มายฺเย, เอวํ อวจ, สํสฏฺาว อยฺเย ตุมฺเห วิหรถ, มา ตุมฺเห นานา วิหริตฺถ, สนฺติ สงฺเฆ อฺาปิ ภิกฺขุนิโย เอวาจารา เอวํสทฺทา เอวํสิโลกา ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส วิเหสิกา อฺมฺิสฺสา วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกา, ตา ¶ สงฺโฆ น กิฺจิ อาห, ตุมฺหฺเว สงฺโฆ อฺุาย ปริภเวน อกฺขนฺติยา เวภสฺสิยา ทุพฺพลฺยา เอวมาห – ‘ภคินิโย โข สํสฏฺา วิหรนฺติ ปาปาจารา ปาปสทฺทา ปาปสิโลกา ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส วิเหสิกา อฺมฺิสฺสา วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกา, วิวิจฺจถายฺเย, วิเวกฺเว ภคินีนํ สงฺโฆ วณฺเณตี’’’ติ, เอวฺจ สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ วุจฺจมานา ตเถว ปคฺคณฺเหยฺย, สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺพา ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย, ยาวตติยฺเจ สมนุภาสิยมานา ตํ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อยมฺปิ ภิกฺขุนี ยาวตติยกํ ธมฺมํ อาปนฺนา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสสํ.
สงฺฆเภทกสิกฺขาปทํ
๑๔. ยา ปน ภิกฺขุนี สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส เภทาย ปรกฺกเมยฺย, เภทนสํวตฺตนิกํ วา อธิกรณํ สมาทาย ปคฺคยฺห ติฏฺเยฺย, สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ เอวมสฺส วจนียา ‘‘มายฺยา, สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส เภทาย ปรกฺกมิ, เภทนสํวตฺตนิกํ วา อธิกรณํ สมาทาย ปคฺคยฺห อฏฺาสิ, สเมตายฺยา, สงฺเฆน, สมคฺโค หิ สงฺโฆ สมฺโมทมาโน อวิวทมาโน เอกุทฺเทโส ผาสุ วิหรตี’’ติ. เอวฺจ สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ วุจฺจมานา ตเถว ปคฺคณฺเหยฺย, สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺพา ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย, ยาวตติยฺเจ สมนุภาสิยมานา ¶ ตํ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อยมฺปิ ภิกฺขุนี ยาวตติยกํ ธมฺมํ อาปนฺนา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสสํ.
เภทานุวตฺตกสิกฺขาปทํ
๑๕. ตสฺสาเยว โข ปน ภิกฺขุนิยา ภิกฺขุนิโย โหนฺติ อนุวตฺติกา วคฺควาทิกา เอกา วา ทฺเว วา ติสฺโส วา, ตา เอวํ วเทยฺยุํ ‘‘มายฺยาโย, เอตํ ภิกฺขุนึ กิฺจิ อวจุตฺถ ธมฺมวาทินี เจสา ภิกฺขุนี, วินยวาทินี เจสา ภิกฺขุนี, อมฺหากฺเจสา ภิกฺขุนี ฉนฺทฺจ รุจิฺจ อาทาย โวหรติ, ชานาติ, โน ภาสติ, อมฺหากมฺเปตํ ขมตี’’ติ, ตา ภิกฺขุนิโย ภิกฺขุนีหิ เอวมสฺสุ วจนียา ‘‘มายฺยาโย, เอวํ อวจุตฺถ, น เจสา ภิกฺขุนี ธมฺมวาทินี, น เจสา ภิกฺขุนี วินยวาทินี, มายฺยานมฺปิ สงฺฆเภโท รุจฺจิตฺถ, สเมตายฺยานํ สงฺเฆน, สมคฺโค หิ สงฺโฆ สมฺโมทมาโน อวิวทมาโน เอกุทฺเทโส ผาสุ วิหรตี’’ติ, เอวฺจ ตา ภิกฺขุนิโย ภิกฺขุนีหิ วุจฺจมานา ตเถว ปคฺคณฺเหยฺยุํ, ตา ภิกฺขุนิโย ภิกฺขุนีหิ ¶ ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺพา ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย, ยาวตติยฺเจ สมนุภาสิยมานา ตํ ปฏินิสฺสชฺเชยฺยุํ. อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ปฏินิสฺสชฺเชยฺยุํ, อิมาปิ ภิกฺขุนิโย ยาวตติยกํ ธมฺมํ อาปนฺนา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสสํ.
ทุพฺพจสิกฺขาปทํ
๑๖. ภิกฺขุนี ปเนว ทุพฺพจชาติกา โหติ อุทฺเทสปริยาปนฺเนสุ สิกฺขาปเทสุ ภิกฺขุนีหิ สหธมฺมิกํ วุจฺจมานา อตฺตานํ อวจนียํ กโรติ ‘‘มา มํ อยฺยาโย กิฺจิ อวจุตฺถ กลฺยาณํ วา ปาปกํ วา, อหมฺปายฺยาโย, น กิฺจิ วกฺขามิ กลฺยาณํ วา ปาปกํ วา, วิรมถายฺยาโย, มม วจนายา’’ติ, สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ เอวมสฺส วจนียา ‘‘มายฺยา, อตฺตานํ อวจนียํ อกาสิ, วจนียเมว, อยฺยา, อตฺตานํ กโรตุ, อยฺยาปิ ภิกฺขุนิโย วทตุ สหธมฺเมน, ภิกฺขุนิโยปิ อยฺยํ วกฺขนฺติ สหธมฺเมน, เอวํ สํวทฺธา หิ ตสฺส ภควโต ปริสา ยทิทํ อฺมฺวจเนน อฺมฺวุฏฺาปเนนา’’ติ. เอวฺจ สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ วุจฺจมานา ตเถว ปคฺคณฺเหยฺย, สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺพา ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย, ยาวตติยฺเจ สมนุภาสิยมานา ตํ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อยมฺปิ ภิกฺขุนี ยาวตติยกํ ธมฺมํ อาปนฺนา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสสํ.
กุลทูสกสิกฺขาปทํ
๑๗. ภิกฺขุนี ¶ ปเนว อฺตรํ คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรติ กุลทูสิกา ปาปสมาจารา, ตสฺสา โข ปาปกา สมาจารา ทิสฺสนฺติ เจว สุยฺยนฺติ จ, กุลานิ จ ตาย ทุฏฺานิ ทิสฺสนฺติ เจว สุยฺยนฺติ จ, สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ เอวมสฺส วจนียา ‘‘อยฺยา, โข กุลทูสิกา ปาปสมาจารา, อยฺยาย โข ปาปกา สมาจารา ทิสฺสนฺติ เจว สุยฺยนฺติ จ, กุลานิ จายฺยาย, ทุฏฺานิ ทิสฺสนฺติ เจว สุยฺยนฺติ จ, ปกฺกมตายฺยา อิมมฺหา อาวาสา, อลํ เต อิธ วาเสนา’’ติ. เอวฺจ สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ วุจฺจมานา ตา ภิกฺขุนิโย เอวํ วเทยฺย ‘‘ฉนฺทคามินิโย จ ภิกฺขุนิโย, โทสคามินิโย จ ภิกฺขุนิโย, โมหคามินิโย จ ภิกฺขุนิโย, ภยคามินิโย จ ภิกฺขุนิโย, ตาทิสิกาย อาปตฺติยา เอกจฺจํ ปพฺพาเชนฺติ เอกจฺจํ น ปพฺพาเชนฺตี’’ติ, สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ เอวมสฺส วจนียา ‘‘มายฺยา, เอวํ อวจ, น จ ภิกฺขุนิโย ฉนฺทคามินิโย, น จ ภิกฺขุนิโย โทสคามินิโย ¶ , น จ ภิกฺขุนิโย โมหคามินิโย, น จ ภิกฺขุนิโย ภยคามินิโย, อยฺยา โข กุลทูสิกา ปาปสมาจารา, อยฺยาย โข ปาปกา สมาจารา ทิสฺสนฺติ เจว สุยฺยนฺติ จ, กุลานิ จายฺยาย ทุฏฺานิ ทิสฺสนฺติ เจว สุยฺยนฺติ จ, ปกฺกมตายฺยา, อิมมฺหา อาวาสา อลํ เต อิธ วาเสนา’’ติ. เอวฺจ สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ วุจฺจมานา ตเถว ปคฺคณฺเหยฺย, สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺพา ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย, ยาวตติยฺเจ สมนุภาสิยมานา ตํ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อยมฺปิ ภิกฺขุนี ยาวตติยกํ ธมฺมํ อาปนฺนา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสสํ.
อุทฺทิฏฺา โข อยฺยาโย สตฺตรส สงฺฆาทิเสสา ธมฺมา นว ปมาปตฺติกา, อฏฺ ยาวตติยกา,
เยสํ ภิกฺขุนี อฺตรํ วา อฺตรํ วา อาปชฺชติ, ตาย ภิกฺขุนิยา อุภโตสงฺเฆ ปกฺขมานตฺตํ จริตพฺพํ. จิณฺณมานตฺตา ภิกฺขุนี ยตฺถ สิยา วีสติคโณ ภิกฺขุนิสงฺโฆ, ตตฺถ สา ภิกฺขุนี อพฺเภตพฺพา. เอกายปิ เจ อูโน วีสติคโณ ภิกฺขุนิสงฺโฆ ตํ ภิกฺขุนึ อพฺเภยฺย, สา จ ภิกฺขุนี อนพฺภิตา, ตา จ ภิกฺขุนิโย คารยฺหา, อยํ ตตฺถ สามีจิ. ตตฺถายฺยาโย ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ, ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายฺยาโย, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามีติ.
สงฺฆาทิเสโส นิฏฺิโต.
นิสฺสคฺคิย ปาจิตฺติยา
อิเม โข ปนายฺยาโย ตึส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยา
ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺติ.
ปตฺตสนฺนิจยสิกฺขาปทํ
๑. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี ปตฺตสนฺนิจยํ กเรยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
อกาลจีวรภาชนสิกฺขาปทํ
๒. ยา ปน ภิกฺขุนี อกาลจีวรํ ‘‘กาลจีวร’’นฺติ อธิฏฺหิตฺวา ภาชาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
จีวรปริวตฺตนสิกฺขาปทํ
๓. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิยา สทฺธึ จีวรํ ปริวตฺเตตฺวา สา ปจฺฉา เอวํ วเทยฺย ‘‘หนฺทายฺเย, ตุยฺหํ จีวรํ, อาหร เมตํ จีวรํ, ยํ ตุยฺหํ ตุยฺหเมเวตํ, ยํ มยฺหํ มยฺหเมเวตํ, อาหร เมตํ จีวรํ, สกํ ปจฺจาหรา’’ติ อจฺฉินฺเทยฺย วา อจฺฉินฺทาเปยฺย วา, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
อฺวิฺาปนสิกฺขาปทํ
๔. ยา ปน ภิกฺขุนี อฺํ วิฺาเปตฺวา อฺํ วิฺาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
อฺเจตาปน สิกฺขาปทํ
๕. ยา ปน ภิกฺขุนี อฺํ เจตาเปตฺวา อฺํ เจตาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ปมสงฺฆิกเจตาปนสิกฺขาปทํ
๖. ยา ปน ภิกฺขุนี อฺทตฺถิเกน ปริกฺขาเรน อฺุทฺทิสิเกน สงฺฆิเกน อฺํ เจตาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ทุติยสงฺฆิกเจตาปนสิกฺขาปทํ
๗. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี อฺทตฺถิเกน ปริกฺขาเรน อฺุทฺทิสิเกน สงฺฆิเกน สฺาจิเกน อฺํ เจตาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ปมคณิกเจตาปนสิกฺขาปทํ
๘. ยา ปน ภิกฺขุนี อฺทตฺถิเกน ปริกฺขาเรน อฺุทฺทิสิเกน มหาชนิเกน อฺํ เจตาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ทุติยคณิกเจตาปนสิกฺขาปทํ
๙. ยา ปน ภิกฺขุนี อฺทตฺถิเกน ปริกฺขาเรน อฺุทฺทิสิเกน มหาชนิเกน สฺาจิเกน อฺํ เจตาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ปุคฺคลิกเจตาปนสิกฺขาปทํ
๑๐. ยา ปน ภิกฺขุนี อฺทตฺถิเกน ปริกฺขาเรน อฺุทฺทิสิเกน ปุคฺคลิเกน สฺาจิเกน อฺํ เจตาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ปตฺตวคฺโค ปโม.
ครุปาวุรณสิกฺขาปทํ
๑๑. ครุปาวุรณํ ¶ ปน ภิกฺขุนิยา เจตาเปนฺติยา จตุกฺกํสปรมํ เจตาเปตพฺพํ. ตโต เจ อุตฺตริ เจตาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ลหุปาวุรณสิกฺขาปทํ
๑๒. ลหุปาวุรณํ ปน ภิกฺขุนิยา เจตาเปนฺติยา อฑฺฒเตยฺยกํสปรมํ เจตาเปตพฺพํ. ตโต เจ อุตฺตริ เจตาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
กถินสิกฺขาปทํ
๑๓. นิฏฺิตจีวรสฺมึ ภิกฺขุนิยา อุพฺภตสฺมึ กถิเน ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพํ. ตํ อติกฺกาเมนฺติยา, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
อุโทสิตสิกฺขาปทํ
๑๔. นิฏฺิตจีวรสฺมึ ¶ ภิกฺขุนิยา อุพฺภตสฺมึ กถิเน เอกรตฺตมฺปิ เจ ภิกฺขุนี ติจีวเรน วิปฺปวเสยฺย, อฺตฺร ภิกฺขุนิสมฺมุติยา นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
อกาลจีวรสิกฺขาปทํ
๑๕. นิฏฺิตจีวรสฺมึ ภิกฺขุนิยา อุพฺภตสฺมึ กถิเน ภิกฺขุนิยา ปเนว อกาลจีวรํ อุปฺปชฺเชยฺย, อากงฺขมานาย ภิกฺขุนิยา ปฏิคฺคเหตพฺพํ, ปฏิคฺคเหตฺวา ขิปฺปเมว กาเรตพฺพํ, โน จสฺส ปาริปูริ, มาสปรมํ ตาย ภิกฺขุนิยา ตํ จีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ อูนสฺส ปาริปูริยา สติยา ปจฺจาสาย. ตโต เจ อุตฺตริ นิกฺขิเปยฺย สติยาปิ ปจฺจาสาย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปทํ
๑๖. ยา ปน ภิกฺขุนี อฺาตกํ คหปตึ วา คหปตานึ วา จีวรํ วิฺาเปยฺย อฺตฺร สมยา, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. ตตฺถายํ สมโย อจฺฉินฺนจีวรา วา โหติ ภิกฺขุนี, นฏฺจีวรา วา, อยํ ตตฺถ สมโย.
ตตุตฺตริสิกฺขาปทํ
๑๗. ตฺเจ อฺาตโก คหปติ วา คหปตานี วา พหูหิ จีวเรหิ อภิหฏฺุํ ปวาเรยฺย, สนฺตรุตฺตรปรมํ ตาย ภิกฺขุนิยา ตโต จีวรํ สาทิตพฺพํ. ตโต เจ อุตฺตริ สาทิเยยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ปมอุปกฺขฏสิกฺขาปทํ
๑๘. ภิกฺขุนึ ¶ ปเนว อุทฺทิสฺส อฺาตกสฺส คหปติสฺส วา คหปตานิยา วา จีวรเจตาปนฺนํ อุปกฺขฏํ โหติ ‘‘อิมินา จีวรเจตาปนฺเนน จีวรํ เจตาเปตฺวา อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุนึ จีวเรน อจฺฉาเทสฺสามี’’ติ. ตตฺร เจสา ภิกฺขุนี ปุพฺเพ อปฺปวาริตา อุปสงฺกมิตฺวา จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺย ‘‘สาธุ วต, มํ อายสฺมา อิมินา จีวรเจตาปนฺเนน เอวรูปํ วา เอวรูปํ วา จีวรํ เจตาเปตฺวา อจฺฉาเทหี’’ติ กลฺยาณกมฺยตํ อุปาทาย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ทุติยอุปกฺขฏสิกฺขาปทํ
๑๙. ภิกฺขุนึ ¶ ปเนว อุทฺทิสฺส อุภินฺนํ อฺาตกานํ คหปตีนํ วา คหปตานีนํ วา ปจฺเจกจีวรเจตาปนฺนานิ อุปกฺขฏานิ โหนฺติ ‘‘อิเมหิ มยํ ปจฺเจกจีวรเจตาปนฺเนหิ ปจฺเจกจีวรานิ เจตาเปตฺวา อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุนึ จีวเรหิ อจฺฉาเทสฺสามา’’ติ. ตตฺร เจสา ภิกฺขูนี ปุพฺเพ อปฺปวาริตา อุปสงฺกมิตฺวา จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺย ‘‘สาธุ วต มํ อายสฺมนฺโต อิเมหิ ปจฺเจกจีวรเจตาปนฺเนหิ เอวรูปํ วา เอวรูปํ วา จีวรํ เจตาเปตฺวา อจฺฉาเทถ อุโภว สนฺตา เอเกนา’’ติ กลฺยาณกมฺยตํ อุปาทาย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ราชสิกฺขาปทํ
๒๐. ภิกฺขุนึ ปเนว อุทฺทิสฺส ราชา วา ราชโภคฺโค วา พฺราหฺมโณ วา คหปติโก วา ทูเตน จีวรเจตาปนฺนํ ปหิเณยฺย ‘‘อิมินา จีวรเจตาปนฺเนน จีวรํ เจตาเปตฺวา อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุนึ จีวเรน อจฺฉาเทหี’’ติ. โส เจ ทูโต ตํ ภิกฺขุนึ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วเทยฺย ‘‘อิทํ โข, อยฺเย, อยฺยํ อุทฺทิสฺส จีวรเจตาปนฺนํ อาภตํ, ปฏิคฺคณฺหาตายฺยา จีวรเจตาปนฺน’’นฺติ. ตาย ภิกฺขุนิยา โส ทูโต เอวมสฺส วจนีโย ‘‘น โข มยํ, อาวุโส, จีวรเจตาปนฺนํ ปฏิคฺคณฺหาม, จีวรฺจ โข มยํ ปฏิคฺคณฺหาม กาเลน กปฺปิย’’นฺติ. โส เจ ทูโต ตํ ภิกฺขุนึ เอวํ วเทยฺย ‘‘อตฺถิ ปนายฺยาย, โกจิ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ, จีวรตฺถิกาย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนิยา เวยฺยาวจฺจกโร นิทฺทิสิตพฺโพ อารามิโก วา อุปาสโก วา ‘‘เอโส โข, อาวุโส, ภิกฺขุนีนํ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ. โส เจ ทูโต ตํ เวยฺยาวจฺจกรํ สฺาเปตฺวา ตํ ภิกฺขุนึ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วเทยฺย ‘‘ยํ โข, อยฺเย, อยฺยา เวยฺยาวจฺจกรํ นิทฺทิสิ, สฺตฺโต โส มยา, อุปสงฺกมตายฺยา ¶ กาเลน, จีวเรน ตํ อจฺฉาเทสฺสตี’’ติ. จีวรตฺถิกาย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนิยา เวยฺยาวจฺจกโร อุปสงฺกมิตฺวา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โจเทตพฺโพ สาเรตพฺโพ ‘‘อตฺโถ เม, อาวุโส, จีวเรนา’’ติ, ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โจทยมานา สารยมานา ตํ จีวรํ อภินิปฺผาเทยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ อภินิปฺผาเทยฺย, จตุกฺขตฺตุํ ปฺจกฺขตฺตุํ ฉกฺขตฺตุปรมํ ตุณฺหีภูตาย อุทฺทิสฺส าตพฺพํ, จตุกฺขตฺตุํ ปฺจกฺขตฺตุํ ฉกฺขตฺตุปรมํ ตุณฺหีภูตา อุทฺทิสฺส ติฏฺมานา ตํ จีวรํ อภินิปฺผาเทยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ. ตโต เจ อุตฺตริ วายมมานา ตํ จีวรํ อภินิปฺผาเทยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. โน เจ อภินิปฺผาเทยฺย, ยตสฺสา จีวรเจตาปนฺนํ อาภตํ, ตตฺถ สามํ วา คนฺตพฺพํ, ทูโต วา ปาเหตพฺโพ ‘‘ยํ โข ตุมฺเห อายสฺมนฺโต ภิกฺขุนึ อุทฺทิสฺส จีวรเจตาปนฺนํ ¶ ปหิณิตฺถ, น ตํ ตสฺสา ภิกฺขุนิยา กิฺจิ อตฺถํ อนุโภติ, ยฺุชนฺตายสฺมนฺโต สกํ, มา โว สกํ วินสฺสา’’ติ, อยํ ตตฺถ สามีจิ.
จีวรวคฺโค ทุติโย.
รูปิยสิกฺขาปทํ
๒๑. ยา ปน ภิกฺขุนี ชาตรูปรชตํ อุคฺคณฺเหยฺย วา อุคฺคณฺหาเปยฺย วา อุปนิกฺขิตฺตํ วา สาทิเยยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทํ
๒๒. ยา ปน ภิกฺขุนี นานปฺปการกํ รูปิยสํโวหารํ สมาปชฺเชยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
กยวิกฺกยสิกฺขาปทํ
๒๓. ยา ปน ภิกฺขุนี นานปฺปการกํ กยวิกฺกยํ สมาปชฺเชยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
อูนปฺจพนฺธนสิกฺขาปทํ
๒๔. ยา ปน ภิกฺขุนี อูนปฺจพนฺธเนน ปตฺเตน อฺํ นวํ ปตฺตํ เจตาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. ตาย ภิกฺขุนิยา โส ปตฺโต ภิกฺขุนิปริสาย นิสฺสชฺชิตพฺโพ, โย จ ตสฺสา ภิกฺขุนิปริสาย ปตฺตปริยนฺโต, โส ตสฺสา ภิกฺขุนิยา ปทาตพฺโพ ‘‘อยํ เต ภิกฺขุนิ ปตฺโต ยาวเภทนาย ธาเรตพฺโพ’’ติ, อยํ ตตฺถ สามีจิ.
เภสชฺชสิกฺขาปทํ
๒๕. ยานิ ¶ โข ปน ตานิ คิลานานํ ภิกฺขุนีนํ ปฏิสายนียานิ เภสชฺชานิ, เสยฺยถิทํ – สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ, ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ปริภฺุชิตพฺพานิ. ตํ อติกฺกาเมนฺติยา, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
จีวรอจฺฉินฺทนสิกฺขาปทํ
๒๖. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิยา สามํ จีวรํ ทตฺวา กุปิตา อนตฺตมนา อจฺฉินฺเทยฺย วา อจฺฉินฺทาเปยฺย วา, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
สุตฺตวิฺตฺติสิกฺขาปทํ
๒๗. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี สามํ สุตฺตํ วิฺาเปตฺวา ตนฺตวาเยหิ จีวรํ วายาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
มหาเปสการสิกฺขาปทํ
๒๘. ภิกฺขุนึ ปเนว อุทฺทิสฺส อฺาตโก คหปติ วา คหปตานี วา ตนฺตวาเยหิ จีวรํ วายาเปยฺย, ตตฺร เจสา ภิกฺขุนี ปุพฺเพ อปฺปวาริตา ตนฺตวาเย อุปสงฺกมิตฺวา จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺย ‘‘อิทํ โข อาวุโส จีวรํ มํ อุทฺทิสฺส วิยฺยติ, อายตฺจ กโรถ, วิตฺถตฺจ อปฺปิตฺจ สุวีตฺจ สุปฺปวายิตฺจ สุวิเลขิตฺจ สุวิตจฺฉิตฺจ กโรถ, อปฺเปว นาม มยมฺปิ อายสฺมนฺตานํ กิฺจิมตฺตํ อนุปทชฺเชยฺยามา’’ติ, เอวฺจ สา ภิกฺขุนี วตฺวา กิฺจิมตฺตํ อนุปทชฺเชยฺย อนฺตมโส ปิณฺฑปาตมตฺตมฺปิ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทํ
๒๙. ทสาหานาคตํ กตฺติกเตมาสิกปุณฺณมํ ภิกฺขุนิยา ปเนว อจฺเจกจีวรํ อุปฺปชฺเชยฺย, อจฺเจกํ มฺมานาย ภิกฺขุนิยา ปฏิคฺคเหตพฺพํ, ปฏิคฺคเหตฺวา ยาว จีวรกาลสมยํ นิกฺขิปิตพฺพํ. ตโต เจ อุตฺตริ นิกฺขิเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ปริณตสิกฺขาปทํ
๓๐. ยา ปน ภิกฺขุนี ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ อตฺตโน ปริณาเมยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
ปตฺตวคฺโค ตติโย.
อุทฺทิฏฺา ¶ โข, อยฺยาโย, ตึส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยา ธมฺมา. ตตฺถายฺยาโย, ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายฺยาโย, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามีติ.
นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยา นิฏฺิตา.
สุทฺธปาจิตฺติยา
อิเม โข ปนายฺยาโย, ฉสฏฺิสตา ปาจิตฺติยา
ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺติ.
ลสุณสิกฺขาปทํ
๑. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี ลสุณํ ขาเทยฺย ปาจิตฺติยํ.
สมฺพาธโลมสิกฺขาปทํ
๒. ยา ปน ภิกฺขุนี สมฺพาเธ โลมํ สํหราเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ตลฆาตกสิกฺขาปทํ
ชตุมฏฺกสิกฺขาปทํ
อุทกสุทฺธิกสิกฺขาปทํ
๕. อุทกสุทฺธิกํ ปน ภิกฺขุนิยา อาทิยมานาย ทฺวงฺคุลปพฺพปรมํ อาทาตพฺพํ. ตํ อติกฺกาเมนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
อุปติฏฺนสิกฺขาปทํ
๖. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุสฺส ภฺุชนฺตสฺส ปานีเยน วา วิธูปเนน วา อุปติฏฺเยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อามกธฺสิกฺขาปทํ
๗. ยา ปน ภิกฺขุนี อามกธฺํ วิฺตฺวา วา วิฺาเปตฺวา วา ภชฺชิตฺวา วา ภชฺชาเปตฺวา วา โกฏฺเฏตฺวา วา โกฏฺฏาเปตฺวา วา ปจิตฺวา วา ปจาเปตฺวา วา ภฺุเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ปมอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทํ
๘. ยา ¶ ¶ ปน ภิกฺขุนี อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา สงฺการํ วา วิฆาสํ วา ติโรกุฏฺเฏ วา ติโรปากาเร วา ฉฑฺเฑยฺย วา ฉฑฺฑาเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
ทุติยอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทํ
๙. ยา ปน ภิกฺขุนี อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา สงฺการํ วา วิฆาสํ วา หริเต ฉฑฺเฑยฺย วา ฉฑฺฑาเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
นจฺจคีตสิกฺขาปทํ
๑๐. ยา ปน ภิกฺขุนี นจฺจํ วา คีตํ วา วาทิตํ วา ทสฺสนาย คจฺเฉยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ลสุณวคฺโค ปโม.
รตฺตนฺธการสิกฺขาปทํ
๑๑. ยา ปน ภิกฺขุนี รตฺตนฺธกาเร อปฺปทีเป ปุริเสน สทฺธึ เอเกเนกา สนฺติฏฺเยฺย วา สลฺลเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
ปฏิจฺฉนฺโนกาสสิกฺขาปทํ
๑๒. ยา ปน ภิกฺขุนี ปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส ปุริเสน สทฺธึ เอเกเนกา สนฺติฏฺเยฺย วา สลฺลเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
อชฺโฌกาสสลฺลปนสิกฺขาปทํ
๑๓. ยา ปน ภิกฺขุนี อชฺโฌกาเส ปุริเสน สทฺธึ เอเกเนกา สนฺติฏฺเยฺย วา สลฺลเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
ทุติยิกอุยฺโยชนสิกฺขาปทํ
๑๔. ยา ปน ภิกฺขุนี รถิกาย วา พฺยูเห วา สิงฺฆาฏเก วา ปุริเสน สทฺธึ เอเกเนกา สนฺติฏฺเยฺย วา สลฺลเปยฺย วา นิกณฺณิกํ วา ชปฺเปยฺย ทุติยิกํ วา ภิกฺขุนึ อุยฺโยเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อนาปุจฺฉาปกฺกมนสิกฺขาปทํ
๑๕. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี ปุเรภตฺตํ กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา อาสเน นิสีทิตฺวา สามิเก อนาปุจฺฉา ปกฺกเมยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อนาปุจฺฉาอภินิสีทนสิกฺขาปทํ
๑๖. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี ปจฺฉาภตฺตํ กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา สามิเก อนาปุจฺฉา อาสเน อภินิสีเทยฺย วา อภินิปชฺเชยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
อนาปุจฺฉาสนฺถรณสิกฺขาปทํ
๑๗. ยา ปน ภิกฺขุนี วิกาเล กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา สามิเก อนาปุจฺฉา เสยฺยํ สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา อภินิสีเทยฺย วา อภินิปชฺเชยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
ปรอุชฺฌาปนกสิกฺขาปทํ
๑๘. ยา ปน ภิกฺขุนี ทุคฺคหิเตน ทูปธาริเตน ปรํ อุชฺฌาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ปรอภิสปนสิกฺขาปทํ
๑๙. ยา ปน ภิกฺขุนี อตฺตานํ วา ปรํ วา นิรเยน วา พฺรหฺมจริเยน วา อภิสเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
โรทนสิกฺขาปทํ
๒๐. ยา ปน ภิกฺขุนี อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรเทยฺย, ปาจิตฺติยํ.
รตฺตนฺธการวคฺโค ทุติโย.
นคฺคสิกฺขาปทํ
๒๑. ยา ปน ภิกฺขุนี นคฺคา นหาเยยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อุทกสาฏิกสิกฺขาปทํ
๒๒. อุทกสาฏิกํ ปน ภิกฺขุนิยา การยมานาย ปมาณิกา กาเรตพฺพา, ตตฺริทํ ปมาณํ ¶ , ทีฆโส จตสฺโส วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ ทฺเว วิทตฺถิโย. ตํ อติกฺกาเมนฺติยา เฉทนกํ ปาจิตฺติยํ.
จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทํ
๒๓. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิยา จีวรํ วิสิพฺเพตฺวา วา วิสิพฺพาเปตฺวา วา สา ปจฺฉา อนนฺตรายิกินี เนว สิพฺเพยฺย, น สิพฺพาปนาย อุสฺสุกฺกํ กเรยฺย อฺตฺร จตูหปฺจาหา, ปาจิตฺติยํ.
สงฺฆาฏิจารสิกฺขาปทํ
๒๔. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี ปฺจาหิกํ สงฺฆาฏิจารํ อติกฺกาเมยฺย, ปาจิตฺติยํ.
จีวรสงฺกมนียสิกฺขาปทํ
๒๕. ยา ปน ภิกฺขุนี จีวรสงฺกมนียํ ธาเรยฺย, ปาจิตฺติยํ.
คณจีวรสิกฺขาปทํ
๒๖. ยา ปน ภิกฺขุนี คณสฺส จีวรลาภํ อนฺตรายํ กเรยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ปฏิพาหนสิกฺขาปทํ
๒๗. ยา ปน ภิกฺขุนี ธมฺมิกํ จีวรวิภงฺคํ ปฏิพาเหยฺย, ปาจิตฺติยํ.
จีวรทานสิกฺขาปทํ
๒๘. ยา ปน ภิกฺขุนี อคาริกสฺส วา ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย วา สมณจีวรํ ทเทยฺย, ปาจิตฺติยํ.
กาลอติกฺกมนสิกฺขาปทํ
๒๙. ยา ปน ภิกฺขุนี ทุพฺพลจีวรปจฺจาสาย จีวรกาลสมยํ อติกฺกาเมยฺย, ปาจิตฺติยํ.
กถินุทฺธารสิกฺขาปทํ
๓๐. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี ธมฺมิกํ กถินุทฺธารํ ปฏิพาเหยฺย, ปาจิตฺติยํ.
นคฺควคฺโค ตติโย.
เอกมฺจตุวฏฺฏนสิกฺขาปทํ
๓๑. ยา ปน ภิกฺขุนิโย ทฺเว เอกมฺเจ ตุวฏฺเฏยฺยุํ, ปาจิตฺติยํ.
เอกตฺถรณตุวฏฺฏนสิกฺขาปทํ
๓๒. ยา ปน ภิกฺขุนิโย ทฺเว เอกตฺถรณปาวุรณา ตุวฏฺเฏยฺยุํ, ปาจิตฺติยํ.
อผาสุกรณสิกฺขาปทํ
๓๓. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิยา สฺจิจฺจ อผาสุํ กเรยฺย, ปาจิตฺติยํ.
นอุปฏฺาปนสิกฺขาปทํ
๓๔. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี ทุกฺขิตํ สหชีวินึ เนว อุปฏฺเหยฺย, น อุปฏฺาปนาย อุสฺสุกฺกํ กเรยฺย, ปาจิตฺติยํ.
นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทํ
๓๕. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิยา อุปสฺสยํ ทตฺวา กุปิตา อนตฺตมนา นิกฺกฑฺเฒยฺย วา นิกฺกฑฺฒาเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
สํสฏฺสิกฺขาปทํ
๓๖. ยา ปน ภิกฺขุนี สํสฏฺา วิหเรยฺย คหปตินา วา คหปติปุตฺเตน วา, สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ เอวมสฺส วจนียา ‘‘มายฺเย, สํสฏฺา วิหริ คหปตินาปิ คหปติปุตฺเตนาปิ, วิวิจฺจายฺเย, วิเวกฺเว ภคินิยา สงฺโฆ วณฺเณตี’’ติ. เอวฺจ สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ วุจฺจมานา ตเถว ปคฺคณฺเหยฺย, สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺพา ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย, ยาวตติยฺเจ สมนุภาสิยมานา ตํ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อนฺโตรฏฺสิกฺขาปทํ
๓๗. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี อนฺโตรฏฺเ สาสงฺกสมฺมเต สปฺปฏิภเย อสตฺถิกา จาริกํ จเรยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ติโรรฏฺสิกฺขาปทํ
๓๘. ยา ปน ภิกฺขุนี ติโรรฏฺเ สาสงฺกสมฺมเต สปฺปฏิภเย อสตฺถิกา จาริกํ จเรยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อนฺโตวสฺสสิกฺขาปทํ
๓๙. ยา ปน ภิกฺขุนี อนฺโตวสฺสํ จาริกํ จเรยฺย, ปาจิตฺติยํ.
จาริกนปกฺกมนสิกฺขาปทํ
๔๐. ยา ปน ภิกฺขุนี วสฺสํวุฏฺา จาริกํ น ปกฺกเมยฺย อนฺตมโส ฉปฺปฺจโยชนานิปิ, ปาจิตฺติยํ.
ตุวฏฺฏวคฺโค จตุตฺโถ.
ราชาคารสิกฺขาปทํ
๔๑. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี ราชาคารํ วา จิตฺตาคารํ วา อารามํ วา อุยฺยานํ วา โปกฺขรณึ วา ทสฺสนาย คจฺเฉยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อาสนฺทิปริภฺุชนสิกฺขาปทํ
๔๒. ยา ปน ภิกฺขุนี อาสนฺทึ วา ปลฺลงฺกํ วา ปริภฺุเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
สุตฺตกนฺตนสิกฺขาปทํ
๔๓. ยา ปน ภิกฺขุนี สุตฺตํ กนฺเตยฺย, ปาจิตฺติยํ.
คิหิเวยฺยาวจฺจสิกฺขาปทํ
๔๔. ยา ปน ภิกฺขุนี คิหิเวยฺยาวจฺจํ กเรยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อธิกรณสิกฺขาปทํ
๔๕. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิยา ‘‘เอหายฺเย, อิมํ อธิกรณํ วูปสเมหี’’ติ วุจฺจมานา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา สา ปจฺฉา อนนฺตรายิกินี เนว วูปสเมยฺย, น วูปสมาย อุสฺสุกฺกํ กเรยฺย, ปาจิตฺติยํ.
โภชนทานสิกฺขาปทํ
๔๖. ยา ปน ภิกฺขุนี อคาริกสฺส วา ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย วา สหตฺถา ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ทเทยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อาวสถจีวรสิกฺขาปทํ
๔๗. ยา ปน ภิกฺขุนี อาวสถจีวรํ อนิสฺสชฺเชตฺวา ปริภฺุเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อาวสถวิหารสิกฺขาปทํ
๔๘. ยา ปน ภิกฺขุนี อาวสถํ อนิสฺสชฺชิตฺวา จาริกํ ปกฺกเมยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ติรจฺฉานวิชฺชาปริยาปุณนสิกฺขาปทํ
๔๙. ยา ปน ภิกฺขุนี ติรจฺฉานวิชฺชํ ปริยาปุเณยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ติรจฺฉานวิชฺชาวาจนสิกฺขาปทํ
๕๐. ยา ปน ภิกฺขุนี ติรจฺฉานวิชฺชํ วาเจยฺย, ปาจิตฺติยํ.
จิตฺตาคารวคฺโค ปฺจโม.
อารามปวิสนสิกฺขาปทํ
๕๑. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี ชานํ สภิกฺขุกํ อารามํ อนาปุจฺฉา ปวิเสยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ภิกฺขุอกฺโกสนสิกฺขาปทํ
๕๒. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุํ อกฺโกเสยฺย วา ปริภาเสยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
คณปริภาสนสิกฺขาปทํ
๕๓. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี จณฺฑีกตา คณํ ปริภาเสยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ปวาริตสิกฺขาปทํ
๕๔. ยา ปน ภิกฺขุนี นิมนฺติตา วา ปวาริตา วา ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาเทยฺย วา ภฺุเชยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
กุลมจฺฉรินีสิกฺขาปทํ
๕๕. ยา ปน ภิกฺขุนี กุลมจฺฉรินี อสฺส, ปาจิตฺติยํ.
อภิกฺขุกาวาสสิกฺขาปทํ
๕๖. ยา ปน ภิกฺขุนี อภิกฺขุเก อาวาเส วสฺสํ วเสยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อปวารณาสิกฺขาปทํ
๕๗. ยา ปน ภิกฺขุนี วสฺสํวุฏฺา อุภโตสงฺเฆ ตีหิ าเนหิ น ปวาเรยฺย ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, ปาจิตฺติยํ.
โอวาทสิกฺขาปทํ
๕๘. ยา ปน ภิกฺขุนี โอวาทาย วา สํวาสาย วา น คจฺเฉยฺย, ปาจิตฺติยํ.
โอวาทูปสงฺกมนสิกฺขาปทํ
๕๙. อนฺวทฺธมาสํ ภิกฺขุนิยา ภิกฺขุสงฺฆโต ทฺเว ธมฺมา ปจฺจาสีสิตพฺพา อุโปสถปุจฺฉกฺจ โอวาทูปสงฺกมนฺจ. ตํ อติกฺกาเมนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
ปสาเขชาตสิกฺขาปทํ
๖๐. ยา ปน ภิกฺขุนี ปสาเข ชาตํ คณฺฑํ วา รุธิตํ วา อนปโลเกตฺวา สงฺฆํ วา คณํ วา ปุริเสน สทฺธึ เอเกเนกา เภทาเปยฺย วา ¶ ผาลาเปยฺย วา โธวาเปยฺย วา อาลิมฺปาเปยฺย วา พนฺธาเปยฺย วา โมจาเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
อารามวคฺโค ฉฏฺโ.
คพฺภินีสิกฺขาปทํ
๖๑. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี คพฺภินึ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ปายนฺตีสิกฺขาปทํ
๖๒. ยา ปน ภิกฺขุนี ปายนฺตึ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ปมสิกฺขมานสิกฺขาปทํ
๖๓. ยา ปน ภิกฺขุนี ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ อสิกฺขิตสิกฺขํ สิกฺขมานํ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ทุติยสิกฺขมานสิกฺขาปทํ
๖๔. ยา ปน ภิกฺขุนี ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ สิกฺขิตสิกฺขํ สิกฺขมานํ สงฺเฆน อสมฺมตํ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ปมคิหิคตสิกฺขาปทํ
๖๕. ยา ปน ภิกฺขุนี อูนทฺวาทสวสฺสํ คิหิคตํ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ทุติยคิหิคตสิกฺขาปทํ
๖๖. ยา ปน ภิกฺขุนี ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสํ คิหิคตํ ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ อสิกฺขิตสิกฺขํ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ตติยคิหิคตสิกฺขาปทํ
๖๗. ยา ปน ภิกฺขุนี ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสํ คิหิคตํ ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ สิกฺขิตสิกฺขํ สงฺเฆน อสมฺมตํ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ปมสหชีวินีสิกฺขาปทํ
๖๘. ยา ปน ภิกฺขุนี สหชีวินึ วุฏฺาเปตฺวา ทฺเว วสฺสานิ เนว อนุคฺคณฺเหยฺย น อนุคฺคณฺหาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ปวตฺตินีนานุพนฺธนสิกฺขาปทํ
๖๙. ยา ปน ภิกฺขุนี วุฏฺาปิตํ ปวตฺตินึ ทฺเว วสฺสานิ นานุพนฺเธยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ทุติยสหชีวินีสิกฺขาปทํ
๗๐. ยา ¶ ¶ ปน ภิกฺขุนี สหชีวินึ วุฏฺาเปตฺวา เนว วูปกาเสยฺย น วูปกาสาเปยฺย อนฺตมโส ฉปฺปฺจโยชนานิปิ, ปาจิตฺติยํ.
คพฺภินิวคฺโค สตฺตโม.
ปมกุมาริภูตสิกฺขาปทํ
๗๑. ยา ปน ภิกฺขุนี อูนวีสติวสฺสํ กุมาริภูตํ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ทุติยกุมาริภูตสิกฺขาปทํ
๗๒. ยา ปน ภิกฺขุนี ปริปุณฺณวีสติวสฺสํ กุมาริภูตํ ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ อสิกฺขิตสิกฺขํ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ตติยกุมาริภูตสิกฺขาปทํ
๗๓. ยา ปน ภิกฺขุนี ปริปุณฺณวีสติวสฺสํ กุมาริภูตํ ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ สิกฺขิตสิกฺขํ สงฺเฆน อสมฺมตํ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อูนทฺวาทสวสฺสสิกฺขาปทํ
๗๔. ยา ปน ภิกฺขุนี อูนทฺวาทสวสฺสา วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสสิกฺขาปทํ
๗๕. ยา ปน ภิกฺขุนี ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสา สงฺเฆน อสมฺมตา วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ขิยฺยนธมฺมสิกฺขาปทํ
๗๖. ยา ปน ภิกฺขุนี ‘‘อลํ ตาว เต, อยฺเย, วุฏฺาปิเตนา’’ติ วุจฺจมานา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา สา ปจฺฉา ขิยฺยนธมฺมํ อาปชฺเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ปมสิกฺขมานนวุฏฺาปนสิกฺขาปทํ
๗๗. ยา ปน ภิกฺขุนี สิกฺขมานํ ‘‘สเจ เม ตฺวํ, อยฺเย, จีวรํ ทสฺสสิ, เอวาหํ ตํ ¶ วุฏฺาเปสฺสามี’’ติ วตฺวา สา ปจฺฉา อนนฺตรายิกินี เนว วุฏฺาเปยฺย, น วุฏฺาปนาย อุสฺสุกฺกํ กเรยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ทุติยสิกฺขมานนวุฏฺาปนสิกฺขาปทํ
๗๘. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี สิกฺขมานํ ‘‘สเจ มํ ตฺวํ, อยฺเย, ทฺเว วสฺสานิ อนุพนฺธิสฺสสิ, เอวาหํ ตํ วุฏฺาเปสฺสามี’’ติ วตฺวา สา ปจฺฉา อนนฺตรายิกินี เนว วุฏฺาเปยฺย, น วุฏฺาปนาย อุสฺสุกฺกํ กเรยฺย, ปาจิตฺติยํ.
โสกาวาสสิกฺขาปทํ
๗๙. ยา ปน ภิกฺขุนี ปุริสสํสฏฺํ กุมารกสํสฏฺํ จณฺฑึ โสกาวาสํ สิกฺขมานํ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อนนฺุาตสิกฺขาปทํ
๘๐. ยา ปน ภิกฺขุนี มาตาปิตูหิ วา สามิเกน วา อนนฺุาตํ สิกฺขมานํ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ปาริวาสิกสิกฺขาปทํ
๘๑. ยา ปน ภิกฺขุนี ปาริวาสิกฉนฺททาเนน สิกฺขมานํ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อนุวสฺสสิกฺขาปทํ
๘๒. ยา ปน ภิกฺขุนี อนุวสฺสํ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
เอกวสฺสสิกฺขาปทํ
๘๓. ยา ปน ภิกฺขุนี เอกํ วสฺสํ ทฺเว วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
กุมาริภูตวคฺโค อฏฺโม.
ฉตฺตุปาหนสิกฺขาปทํ
๘๔. ยา ปน ภิกฺขุนี อคิลานา ฉตฺตุปาหนํ ธาเรยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ยานสิกฺขาปทํ
๘๕. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี อคิลานา ยาเนน ยาเยยฺย, ปาจิตฺติยํ.
สงฺฆาณิสิกฺขาปทํ
๘๖. ยา ปน ภิกฺขุนี สงฺฆาณึ ธาเรยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อิตฺถาลงฺการสิกฺขาปทํ
๘๗. ยา ปน ภิกฺขุนี อิตฺถาลงฺการํ ธาเรยฺย, ปาจิตฺติยํ.
คนฺธวณฺณกสิกฺขาปทํ
๘๘. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี คนฺธวณฺณเกน นหาเยยฺย, ปาจิตฺติยํ.
วาสิตกสิกฺขาปทํ
๘๙. ยา ปน ภิกฺขุนี วาสิตเกน ปิฺาเกน นหาเยยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ภิกฺขุนิอุมฺมทฺทาปนสิกฺขาปทํ
๙๐. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิยา อุมฺมทฺทาเปยฺย วา ปริมทฺทาเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
สิกฺขมานอุมฺมทฺทาปนสิกฺขาปทํ
๙๑. ยา ปน ภิกฺขุนี สิกฺขมานาย อุมฺมทฺทาเปยฺย วา ปริมทฺทาเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
สามเณรีอุมฺมทฺทาปนสิกฺขาปทํ
๙๒. ยา ปน ภิกฺขุนี สามเณริยา อุมฺมทฺทาเปยฺย วา ปริมทฺทาเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
คิหินิอุมฺมทฺทาปนสิกฺขาปทํ
๙๓. ยา ปน ภิกฺขุนี คิหินิยา อุมฺมทฺทาเปยฺย วา ปริมทฺทาเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
อนาปุจฺฉาสิกฺขาปทํ
๙๔. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุสฺส ปุรโต อนาปุจฺฉา อาสเน นิสีเทยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ปฺหาปุจฺฉนสิกฺขาปทํ
๙๕. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี อโนกาสกตํ ภิกฺขุํ ปฺหํ ปุจฺเฉยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อสํกจฺจิกสิกฺขาปทํ
๙๖. ยา ปน ภิกฺขุนี อสํกจฺจิกา คามํ ปวิเสยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ฉตฺตุปาหนวคฺโค นวโม.
มุสาวาทสิกฺขาปทํ
๙๗. สมฺปชานมุสาวาเท ¶ ปาจิตฺติยํ.
โอมสวาทสิกฺขาปทํ
เปสฺุสิกฺขาปทํ
๙๙. ภิกฺขุนิเปสฺุเ ปาจิตฺติยํ.
ปทโสธมฺมสิกฺขาปทํ
๑๐๐. ยา ปน ภิกฺขุนี อนุปสมฺปนฺนํ ปทโส ธมฺมํ วาเจยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ปมสหเสยฺยสิกฺขาปทํ
๑๐๑. ยา ปน ภิกฺขุนี อนุปสมฺปนฺนาย อุตฺตริทิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทํ
๑๐๒. ยา ปน ภิกฺขุนี ปุริเสน สหเสยฺยํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทํ
๑๐๓. ยา ปน ภิกฺขุนี ปุริสสฺส อุตฺตริฉปฺปฺจวาจาหิ ธมฺมํ เทเสยฺย อฺตฺร วิฺุนา อิตฺถิวิคฺคเหน, ปาจิตฺติยํ.
ภูตาโรจนสิกฺขาปทํ
๑๐๔. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี อนุปสมฺปนฺนาย อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อาโรเจยฺย, ภูตสฺมึ ปาจิตฺติยํ.
ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทํ
๑๐๕. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิยา ทุฏฺุลฺลํ อาปตฺตึ อนุปสมฺปนฺนาย อาโรเจยฺย อฺตฺร ภิกฺขุนิสมฺมุติยา, ปาจิตฺติยํ.
ปถวีขณนสิกฺขาปทํ
๑๐๖. ยา ปน ภิกฺขุนี ปถวึ ขเณยฺย วา ขณาเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
มุสาวาทวคฺโค ทสโม.
ภูตคามสิกฺขาปทํ
๑๐๗. ภูตคามปาตพฺยตาย ¶ ปาจิตฺติยํ.
อฺวาทกสิกฺขาปทํ
๑๐๘. อฺวาทเก, วิเหสเก ปาจิตฺติยํ.
อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทํ
๑๐๙. อุชฺฌาปนเก, ขิยฺยนเก ปาจิตฺติยํ.
ปมเสนาสนสิกฺขาปทํ
๑๑๐. ยา ปน ภิกฺขุนี สงฺฆิกํ มฺจํ วา ปีํ วา ภิสึ วา โกจฺฉํ วา อชฺโฌกาเส สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา ตํ ปกฺกมนฺตี เนว อุทฺธเรยฺย, น อุทฺธราเปยฺย, อนาปุจฺฉํ วา คจฺเฉยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทํ
๑๑๑. ยา ปน ภิกฺขุนี สงฺฆิเก วิหาเร เสยฺยํ สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา ตํ ปกฺกมนฺตี เนว อุทฺธเรยฺย, น อุทฺธราเปยฺย, อนาปุจฺฉํ วา คจฺเฉยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อนุปขชฺชสิกฺขาปทํ
๑๑๒. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี สงฺฆิเก วิหาเร ชานํ ปุพฺพุปคตํ ภิกฺขุนึ อนุปขชฺช เสยฺยํ กปฺเปยฺย ‘‘ยสฺสา สมฺพาโธ ภวิสฺสติ, สา ปกฺกมิสฺสตี’’ติ เอตเทว ปจฺจยํ กริตฺวา อนฺํ, ปาจิตฺติยํ.
นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทํ
๑๑๓. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนึ กุปิตา อนตฺตมนา สงฺฆิกา วิหารา นิกฺกฑฺเฒยฺย วา นิกฺกฑฺฒาเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
เวหาสกุฏิสิกฺขาปทํ
๑๑๔. ยา ปน ภิกฺขุนี สงฺฆิเก วิหาเร อุปริเวหาสกุฏิยา อาหจฺจปาทกํ มฺจํ วา ปีํ วา อภินิสีเทยฺย วา อภินิปชฺเชยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
มหลฺลกวิหารสิกฺขาปทํ
๑๑๕. มหลฺลกํ ปน ภิกฺขุนิยา วิหารํ การยมานาย ยาว ทฺวารโกสา อคฺคฬฏฺปนาย, อาโลกสนฺธิปริกมฺมาย ทฺวตฺติจฺฉทนสฺส ปริยายํ อปฺปหริเต ิตาย อธิฏฺาตพฺพํ. ตโต เจ อุตฺตริ อปฺปหริเตปิ ิตา อธิฏฺเหยฺย, ปาจิตฺติยํ.
สปฺปาณกสิกฺขาปทํ
๑๑๖. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี ชานํ สปฺปาณกํ อุทกํ ติณํ วา มตฺติกํ วา สิฺเจยฺย วา สิฺจาเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
ภูตคามวคฺโค เอกาทสโม.
อาวสถปิณฺฑสิกฺขาปทํ
๑๑๗. อคิลานาย ภิกฺขุนิยา เอโก อาวสถปิณฺโฑ ภฺุชิตพฺโพ. ตโต เจ อุตฺตริ ภฺุเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
คณโภชนสิกฺขาปทํ
๑๑๘. คณโภชเน อฺตฺร สมยา ปาจิตฺติยํ. ตตฺถายํ สมโย, คิลานสมโย, จีวรทานสมโย ¶ , จีวรการสมโย, อทฺธานคมนสมโย, นาวาภิรุหนสมโย, มหาสมโย, สมณภตฺตสมโย, อยํ ตตฺถ สมโย.
กาณมาตุสิกฺขาปทํ
๑๑๙. ภิกฺขุนึ ปเนว กุลํ อุปคตํ ปูเวหิ วา มนฺเถหิ วา อภิหฏฺุํ ปวาเรยฺย, อากงฺขมานาย ภิกฺขุนิยา ทฺวตฺติปตฺตปูรา ปฏิคฺคเหตพฺพา. ตโต เจ อุตฺตริ ปฏิคฺคณฺเหยฺย, ปาจิตฺติยํ. ทฺวตฺติปตฺตปูเร ปฏิคฺคเหตฺวา ตโต นีหริตฺวา ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ สํวิภชิตพฺพํ, อยํ ตตฺถ สามีจิ.
วิกาลโภชนสิกฺขาปทํ
๑๒๐. ยา ปน ภิกฺขุนี วิกาเล ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาเทยฺย วา ภฺุเชยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
สนฺนิธิการกสิกฺขาปทํ
๑๒๑. ยา ปน ภิกฺขุนี สนฺนิธิการกํ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาเทยฺย วา ภฺุเชยฺย วา, ปาจิตฺติยํ.
ทนฺตโปนสิกฺขาปทํ
๑๒๒. ยา ปน ภิกฺขุนี อทินฺนํ มุขทฺวารํ อาหารํ อาหเรยฺย อฺตฺร อุทกทนฺตโปนา, ปาจิตฺติยํ.
อุยฺโยชนสิกฺขาปทํ
๑๒๓. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนึ ‘‘เอหายฺเย, คามํ วา นิคมํ วา ปิณฺฑาย ปวิสิสฺสามา’’ติ ตสฺสา ทาเปตฺวา วา อทาเปตฺวา วา อุยฺโยเชยฺย ‘‘คจฺฉายฺเย, น เม ตยา สทฺธึ กถา วา นิสชฺชา วา ผาสุ โหติ, เอกิกาย เม กถา วา นิสชฺชา วา ผาสุ โหตี’’ติ เอตเทว ปจฺจยํ กริตฺวา อนฺํ, ปาจิตฺติยํ.
สโภชนสิกฺขาปทํ
๑๒๔. ยา ปน ภิกฺขุนี สโภชเน กุเล อนุปขชฺช นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
รโหปฏิจฺฉนฺนสิกฺขาปทํ
๑๒๕. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี ปุริเสน สทฺธึ รโห ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
รโหนิสชฺชสิกฺขาปทํ
๑๒๖. ยา ปน ภิกฺขุนี ปุริเสน สทฺธึ เอเกเนกา รโห นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
โภชนวคฺโค ทฺวาทสโม.
จาริตฺตสิกฺขาปทํ
๑๒๗. ยา ปน ภิกฺขุนี นิมนฺติตา สภตฺตา สมานา สนฺตึ ภิกฺขุนึ อนาปุจฺฉา ปุเรภตฺตํ วา ปจฺฉาภตฺตํ วา กุเลสุ จาริตฺตํ อาปชฺเชยฺย อฺตฺร สมยา, ปาจิตฺติยํ. ตตฺถายํ สมโย, จีวรทานสมโย, จีวรการสมโย, อยํ ตตฺถ สมโย.
มหานามสิกฺขาปทํ
๑๒๘. อคิลานาย ภิกฺขุนิยา จตุมาสปฺปจฺจยปวารณา สาทิตพฺพา อฺตฺร ปุนปวารณาย, อฺตฺร นิจฺจปวารณาย. ตโต เจ อุตฺตริ สาทิเยยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทํ
๑๒๙. ยา ปน ภิกฺขุนี อุยฺยุตฺตํ เสนํ ทสฺสนาย คจฺเฉยฺย อฺตฺร ตถารูปปฺปจฺจยา, ปาจิตฺติยํ.
เสนาวาสสิกฺขาปทํ
๑๓๐. สิยา ¶ จ ตสฺสา ภิกฺขุนิยา โกจิเทว ปจฺจโย เสนํ คมนาย, ทิรตฺตติรตฺตํ ตาย ภิกฺขุนิยา เสนาย วสิตพฺพํ. ตโต เจ อุตฺตริ วเสยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อุยฺโยธิกสิกฺขาปทํ
๑๓๑. ทิรตฺตติรตฺตํ เจ ภิกฺขุนี เสนาย วสมานา อุยฺโยธิกํ วา พลคฺคํ วา เสนาพฺยูหํ วา อนีกทสฺสนํ วา คจฺเฉยฺย, ปาจิตฺติยํ.
สุราปานสิกฺขาปทํ
๑๓๒. สุราเมรยปาเน ¶ ปาจิตฺติยํ.
องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทํ
๑๓๓. องฺคุลิปโตทเก ปาจิตฺติยํ.
หสธมฺมสิกฺขาปทํ
๑๓๔. อุทเก หสธมฺเม ปาจิตฺติยํ.
อนาทริยสิกฺขาปทํ
ภึสาปนสิกฺขาปทํ
๑๓๖. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนึ ภึสาเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
จาริตฺตวคฺโค เตรสโม.
โชติสิกฺขาปทํ
๑๓๗. ยา ปน ภิกฺขุนี อคิลานา วิสิพฺพนาเปกฺขา โชตึ สมาทเหยฺย วา สมาทหาเปยฺย วา อฺตฺร ตถารูปปฺปจฺจยา, ปาจิตฺติยํ.
นหานสิกฺขาปทํ
๑๓๘. ยา ปน ภิกฺขุนี โอเรนทฺธมาสํ นหาเยยฺย อฺตฺร สมยา, ปาจิตฺติยํ. ตตฺถายํ สมโย ‘‘ทิยฑฺโฒ มาโส เสโส คิมฺหาน’’นฺติ ‘‘วสฺสานสฺส ปโม มาโส’’ อิจฺเจเต อฑฺฒเตยฺยมาสา อุณฺหสมโย, ปริฬาหสมโย, คิลานสมโย, กมฺมสมโย, อทฺธานคมนสมโย, วาตวุฏฺิสมโย, อยํ ตตฺถ สมโย.
ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทํ
๑๓๙. นวํ ¶ ปน ภิกฺขุนิยา จีวรลาภาย ติณฺณํ ทุพฺพณฺณกรณานํ อฺตรํ ทุพฺพณฺณกรณํ ¶ อาทาตพฺพํ นีลํ วา กทฺทมํ วา กาฬสามํ วา. อนาทา เจ ภิกฺขุนี ติณฺณํ ทุพฺพณฺณกรณานํ อฺตรํ ทุพฺพณฺณกรณํ นวํ จีวรํ ปริภฺุเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
วิกปฺปนสิกฺขาปทํ
๑๔๐. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา สิกฺขมานาย วา สามเณรสฺส วา สามเณริยา วา สามํ จีวรํ วิกปฺเปตฺวา อปจฺจุทฺธารณํ ปริภฺุเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อปนิธาปนสิกฺขาปทํ
๑๔๑. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิยา ปตฺตํ วา จีวรํ วา นิสีทนํ วา สูจิฆรํ วา กายพนฺธนํ วา อปนิเธยฺย วา อปนิธาเปยฺย วา อนฺตมโส หสาเปกฺขาปิ, ปาจิตฺติยํ.
สฺจิจฺจสิกฺขาปทํ
๑๔๒. ยา ปน ภิกฺขุนี สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตา โวโรเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
สปฺปาณกสิกฺขาปทํ
๑๔๓. ยา ปน ภิกฺขุนี ชานํ สปฺปาณกํ อุทกํ ปริภฺุเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อุกฺโกฏนสิกฺขาปทํ
๑๔๔. ยา ปน ภิกฺขุนี ชานํ ยถาธมฺมํ นิหตาธิกรณํ ปุนกมฺมาย อุกฺโกเฏยฺย, ปาจิตฺติยํ.
เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทํ
๑๔๕. ยา ปน ภิกฺขุนี ชานํ เถยฺยสตฺเถน สทฺธึ สํวิธาย เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺย อนฺตมโส คามนฺตรมฺปิ, ปาจิตฺติยํ.
อริฏฺสิกฺขาปทํ
๑๔๖. ยา ปน ภิกฺขุนี เอวํ วเทยฺย ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา เยเม อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา ภควตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายา’’ติ. สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ เอวมสฺส วจนียา ‘‘มายฺเย เอวํ อวจ, มา ภควนฺตํ อพฺภาจิกฺขิ, น ¶ หิ สาธุ ภควโต อพฺภกฺขานํ, น หิ ภควา เอวํ วเทยฺย, อเนกปริยาเยนายฺเย อนฺตรายิกา ธมฺมา อนฺตรายิกา วุตฺตา ภควตา, อลฺจ ปน เต ปฏิเสวโต ¶ อนฺตรายายา’’ติ. เอวฺจ สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ วุจฺจมานา ตเถว ปคฺคณฺเหยฺย, สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺพา ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย. ยาวตติยฺเจ สมนุภาสิยมานา ตํ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
โชติวคฺโค จุทฺทสโม.
อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทํ
๑๔๗. ยา ปน ภิกฺขุนี ชานํ ตถาวาทินิยา ภิกฺขุนิยา อกฏานุธมฺมาย ตํ ทิฏฺึ อปฺปฏินิสฺสฏฺาย สทฺธึ สมฺภฺุเชยฺย วา, สํวเสยฺย วา, สห วา เสยฺยํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
กณฺฏกสิกฺขาปทํ
๑๔๘. สมณุทฺเทสาปิ เจ เอวํ วเทยฺย ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺมํ เทสิตํ อาชานามิ, ยถา เยเม อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา ภควตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายา’’ติ. สา สมณุทฺเทสา ภิกฺขุนีหิ เอวมสฺส วจนียา ‘‘มายฺเย, สมณุทฺเทเส เอวํ อวจ, มา ภควนฺตํ อพฺภาจิกฺขิ, น หิ สาธุ ภควโต อพฺภกฺขานํ, น หิ ภควา เอวํ วเทยฺย, อเนกปริยาเยนายฺเย, สมณุทฺเทเส อนฺตรายิกา ธมฺมา อนฺตรายิกา วุตฺตา ภควตา, อลฺจ ปน เต ปฏิเสวโต อนฺตรายายา’’ติ. เอวฺจ สา สมณุทฺเทสา ภิกฺขุนีหิ วุจฺจมานา ตเถว ปคฺคณฺเหยฺย, สา สมณุทฺเทสา ภิกฺขุนีหิ เอวมสฺส วจนียา ‘‘อชฺชตคฺเค เต, อยฺเย, สมณุทฺเทเส น เจว โส ภควา สตฺถา อปทิสิตพฺโพ, ยมฺปิ จฺา สมณุทฺเทสา ลภนฺติ ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ ทิรตฺตติรตฺตํ สหเสยฺยํ, สาปิ เต นตฺถิ, จร ปิเร, วินสฺสา’’ติ. ยา ปน ภิกฺขุนี ชานํ ตถานาสิตํ สมณุทฺเทสํ อุปลาเปยฺย วา, อุปฏฺาเปยฺย วา, สมฺภฺุเชยฺย วา, สห วา เสยฺยํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติยํ.
สหธมฺมิกสิกฺขาปทํ
๑๔๙. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ สหธมฺมิกํ วุจฺจมานา เอวํ วเทยฺย ‘‘น ตาวาหํ, อยฺเย, เอตสฺมึ สิกฺขาปเท สิกฺขิสฺสามิ, ยาว น อฺํ ภิกฺขุนึ พฺยตฺตํ วินยธรํ ปริปุจฺฉามี’’ติ, ปาจิตฺติยํ. สิกฺขมานาย, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนิยา อฺาตพฺพํ ปริปุจฺฉิตพฺพํ ปริปฺหิตพฺพํ, อยํ ตตฺถ สามีจิ.
วิเลขนสิกฺขาปทํ
๑๕๐. ยา ¶ ¶ ปน ภิกฺขุนี ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน เอวํ วเทยฺย ‘‘กึ ปนิเมหิ ขุทฺทานุขุทฺทเกหิ สิกฺขาปเทหิ อุทฺทิฏฺเหิ, ยาวเทว กุกฺกุจฺจาย วิเหสาย วิเลขาย สํวตฺตนฺตี’’ติ, สิกฺขาปทวิวณฺณเก ปาจิตฺติยํ.
โมหนสิกฺขาปทํ
๑๕๑. ยา ปน ภิกฺขุนี อนฺวทฺธมาสํ ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน เอวํ วเทยฺย ‘‘อิทาเนว โข อหํ, อยฺเย, ชานามิ อยมฺปิ กิร ธมฺโม สุตฺตาคโต สุตฺตปริยาปนฺโน อนฺวทฺธมาสํ อุทฺเทสํ อาคจฺฉตี’’ติ, ตฺเจ ภิกฺขุนึ อฺา ภิกฺขุนิโย ชาเนยฺยุํ นิสินฺนปุพฺพํ อิมาย ภิกฺขุนิยา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน, โก ปน วาโท ภิยฺโย, น จ ตสฺสา ภิกฺขุนิยา อฺาณเกน มุตฺติ อตฺถิ, ยฺจ ตตฺถ อาปตฺตึ อาปนฺนา, ตฺจ ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพ, อุตฺตริ จสฺสา โมโห อาโรเปตพฺโพ ‘‘ตสฺสา เต, อยฺเย, อลาภา, ตสฺสา เต ทุลฺลทฺธํ, ยํ ตฺวํ ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน น สาธุกํ อฏฺึ กตฺวา มนสิ กโรสี’’ติ, อิทํ ตสฺมึ โมหนเก ปาจิตฺติยํ.
ปหารสิกฺขาปทํ
๑๕๒. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิยา กุปิตา อนตฺตมนา ปหารํ ทเทยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ตลสตฺติกสิกฺขาปทํ
๑๕๓. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิยา กุปิตา อนตฺตมนา ตลสตฺติกํ อุคฺคิเรยฺย, ปาจิตฺติยํ.
อมูลกสิกฺขาปทํ
๑๕๔. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนึ อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํเสยฺย, ปาจิตฺติยํ.
สฺจิจฺจสิกฺขาปทํ
๑๕๕. ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิยา สฺจิจฺจ กุกฺกุจฺจํ อุปทเหยฺย ‘‘อิติสฺสา มุหุตฺตมฺปิ อผาสุ ภวิสฺสตี’’ติ เอตเทว ปจฺจยํ กริตฺวา อนฺํ, ปาจิตฺติยํ.
อุปสฺสุติ สิกฺขาปทํ
๑๕๖. ยา ¶ ¶ ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีนํ ภณฺฑนชาตานํ กลหชาตานํ วิวาทาปนฺนานํ อุปสฺสุตึ ติฏฺเยฺย ‘‘ยํ อิมา ภณิสฺสนฺติ, ตํ โสสฺสามี’’ติ เอตเทว ปจฺจยํ กริตฺวา อนฺํ, ปาจิตฺติยํ.
ทิฏฺิวคฺโค ปนฺนรสโม.
กมฺมปฺปฏิพาหนสิกฺขาปทํ
๑๕๗. ยา ปน ภิกฺขุนี ธมฺมิกานํ กมฺมานํ ฉนฺทํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนธมฺมํ อาปชฺเชยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ฉนฺทํอทตฺวาคมนสิกฺขาปทํ
๑๕๘. ยา ปน ภิกฺขุนี สงฺเฆ วินิจฺฉยกถาย วตฺตมานาย ฉนฺทํ อทตฺวา อุฏฺายาสนา ปกฺกเมยฺย, ปาจิตฺติยํ.
ทุพฺพลสิกฺขาปทํ
๑๕๙. ยา ปน ภิกฺขุนี สมคฺเคน สงฺเฆน จีวรํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนธมฺมํ อาปชฺเชยฺย ‘‘ยถาสนฺถุตํ ภิกฺขุนิโย สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณาเมนฺตี’’ติ, ปาจิตฺติยํ.
ปริณามนสิกฺขาปทํ
๑๖๐. ยา ปน ภิกฺขุนี ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ ปุคฺคลสฺส ปริณาเมยฺย, ปาจิตฺติยํ.
รตนสิกฺขาปทํ
๑๖๑. ยา ปน ภิกฺขุนี รตนํ วา รตนสมฺมตํ วา อฺตฺร อชฺฌารามา วา อชฺฌาวสถา วา อุคฺคณฺเหยฺย วา อุคฺคณฺหาเปยฺย วา, ปาจิตฺติยํ. รตนํ วา ปน ภิกฺขุนิยา รตนสมฺมตํ วา อชฺฌาราเม วา อชฺฌาวสเถ วา อุคฺคเหตฺวา วา อุคฺคหาเปตฺวา วา นิกฺขิปิตพฺพํ ‘‘ยสฺส ภวิสฺสติ, โส หริสฺสตี’’ติ, อยํ ตตฺถ สามีจิ.
สูจิฆรสิกฺขาปทํ
๑๖๒. ยา ¶ ¶ ปน ภิกฺขุนี อฏฺิมยํ วา ทนฺตมยํ วา วิสาณมยํ วา สูจิฆรํ การาเปยฺย, เภทนกํ ปาจิตฺติยํ.
มฺจปีสิกฺขาปทํ
๑๖๓. นวํ ปน ภิกฺขุนิยา มฺจํ วา ปีํ วา การยมานาย อฏฺงฺคุลปาทกํ กาเรตพฺพํ สุคตงฺคุเลน อฺตฺร เหฏฺิมาย อฏนิยา. ตํ อติกฺกาเมนฺติยา เฉทนกํ ปาจิตฺติยํ.
ตูโลนทฺธสิกฺขาปทํ
๑๖๔. ยา ปน ภิกฺขุนี มฺจํ วา ปีํ วา ตูโลนทฺธํ การาเปยฺย, อุทฺทาลนกํ ปาจิตฺติยํ.
กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทํ
๑๖๕. กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทึ ปน ภิกฺขุนิยา การยมานาย ปมาณิกา กาเรตพฺพา, ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส จตสฺโส วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ ทฺเว วิทตฺถิโย. ตํ อติกฺกาเมนฺติยา เฉทนกํ ปาจิตฺติยํ.
นนฺทสิกฺขาปทํ
๑๖๖. ยา ปน ภิกฺขุนี สุคตจีวรปฺปมาณํ จีวรํ การาเปยฺย, อติเรกํ วา, เฉทนกํ ปาจิตฺติยํ. ตตฺริทํ สุคตสฺส สุคตจีวรปฺปมาณํ, ทีฆโส นว วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ ฉ วิทตฺถิโย, อิทํ สุคตสฺส สุคตจีวรปฺปมาณนฺติ.
ธมฺมิกวคฺโค โสฬสโม.
อุทฺทิฏฺา โข, อยฺยาโย, ฉสฏฺิสตา ปาจิตฺติยา ธมฺมา. ตตฺถายฺยาโย, ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายฺยาโย, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามีติ.
ปาจิตฺติยา นิฏฺิตา.
ปาฏิเทสนียา
อิเม โข ปนายฺยาโย อฏฺ ปาฏิเทสนียา
ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺติ.
สปฺปิวิฺาปนสิกฺขาปทํ
๑. ยา ¶ ¶ ปน ภิกฺขุนี อคิลานา สปฺปึ วิฺาเปตฺวา ภฺุเชยฺย, ปฏิเทเสตพฺพํ ตาย ภิกฺขุนิยา ‘‘คารยฺหํ, อยฺเย, ธมฺมํ อาปชฺชึ อสปฺปายํ ปาฏิเทสนียํ, ตํ ปฏิเทเสมี’’ติ.
เตลวิฺาปนสิกฺขาปทํ
๒. ยา ปน ภิกฺขุนี อคิลานา เตลํ วิฺาเปตฺวา ภฺุเชยฺย…เป… ตํ ปฏิเทเสมีติ.
มธุวิฺาปนสิกฺขาปทํ
๓. ยา ปน ภิกฺขุนี อคิลานา มธุํ วิฺาเปตฺวา ภฺุเชยฺย…เป… ตํ ปฏิเทเสมีติ.
ผาณิตวิฺาปนสิกฺขาปทํ
๔. ยา ปน ภิกฺขุนี อคิลานา ผาณิตํ วิฺาเปตฺวา ภฺุเชยฺย…เป… ตํ ปฏิเทเสมีติ.
มจฺฉวิฺาปนสิกฺขาปทํ
๕. ยา ปน ภิกฺขุนี อคิลานา มจฺฉํ วิฺาเปตฺวา ภฺุเชยฺย…เป… ตํ ปฏิเทเสมีติ.
มํสวิฺาปนสิกฺขาปทํ
๖. ยา ปน ภิกฺขุนี อคิลานา มํสํ วิฺาเปตฺวา ภฺุเชยฺย…เป… ตํ ปฏิเทเสมีติ.
ขีรวิฺาปนสิกฺขาปทํ
๗. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี อคิลานา ขีรํ วิฺาเปตฺวา ภฺุเชยฺย…เป… ตํ ปฏิเทเสมีติ.
ทธิวิฺาปนสิกฺขาปทํ
๘. ยา ปน ภิกฺขุนี อคิลานา ทธึ วิฺาเปตฺวา ภฺุเชยฺย, ปฏิเทเสตพฺพํ ตาย ภิกฺขุนิยา ‘‘คารยฺหํ, อยฺเย, ธมฺมํ อาปชฺชึ อสปฺปายํ ปาฏิเทสนียํ, ตํ ปฏิเทเสมี’’ติ.
อุทฺทิฏฺา ¶ โข, อยฺยาโย, อฏฺ ปาฏิเทสนียา ธมฺมา. ตตฺถายฺยาโย, ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายฺยาโย, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามีติ.
ปาฏิเทสนียา นิฏฺิตา.
เสขิยา
อิเม โข ปนายฺยาโย, เสขิยา ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺติ.
ปริมณฺฑลสิกฺขาปทํ
๑. ปริมณฺฑลํ นิวาเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๒. ปริมณฺฑลํ ปารุปิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สุปฺปฏิจฺฉนฺนสิกฺขาปทํ
๓. สุปฺปฏิจฺฉนฺนา อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๔. สุปฺปฏิจฺฉนฺนา อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สุสํวุตสิกฺขาปทํ
๕. สุสํวุตา ¶ อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๖. สุสํวุตา อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
โอกฺขิตฺตจกฺขุสิกฺขาปทํ
๗. โอกฺขิตฺตจกฺขุนี อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๘. โอกฺขิตฺตจกฺขุนี อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อุกฺขิตฺตกสิกฺขาปทํ
๙. น อุกฺขิตฺตกาย อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๑๐. น อุกฺขิตฺตกาย อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปริมณฺฑลวคฺโค ปโม.
อุชฺชคฺฆิกสิกฺขาปทํ
๑๑. น ¶ อุชฺชคฺฆิกาย อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๑๒. น อุชฺชคฺฆิกาย อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อุจฺจสทฺทสิกฺขาปทํ
๑๓. อปฺปสทฺทา อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๑๔. อปฺปสทฺทา อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
กายปฺปจาลกสิกฺขาปทํ
๑๕. น กายปฺปจาลกํ อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๑๖. น ¶ กายปฺปจาลกํ อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
พาหุปฺปจาลกสิกฺขาปทํ
๑๗. น พาหุปฺปจาลกํ อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๑๘. น พาหุปฺปจาลกํ อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สีสปฺปจาลกสิกฺขาปทํ
๑๙. น สีสปฺปจาลกํ อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๒๐. น สีสปฺปจาลกํ อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อุชฺชคฺฆิกวคฺโค ทุติโย.
ขมฺภกตสิกฺขาปทํ
๒๑. น ขมฺภกตา อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๒๒. น ขมฺภกตา อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
โอคุณฺิตสิกฺขาปทํ
๒๓. น โอคุณฺิตา อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
๒๔. น โอคุณฺิตา อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อุกฺกุฏิกสิกฺขาปทํ
๒๕. น อุกฺกุฏิกาย อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปลฺลตฺถิกสิกฺขาปทํ
๒๖. น ¶ ปลฺลตฺถิกาย อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สกฺกจฺจปฏิคฺคหณสิกฺขาปทํ
๒๗. สกฺกจฺจํ ¶ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคเหสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปตฺตสฺินีปฏิคฺคหณสิกฺขาปทํ
๒๘. ปตฺตสฺินี ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคเหสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สมสูปกปฏิคฺคหณสิกฺขาปทํ
๒๙. สมสูปกํ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคเหสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สมติตฺติกสิกฺขาปทํ
๓๐. สมติตฺติกํ ปิณฺฑปาตํ ปฏิคฺคเหสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ขมฺภกตวคฺโค ตติโย.
สกฺกจฺจภฺุชนสิกฺขาปทํ
๓๑. สกฺกจฺจํ ปิณฺฑปาตํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปตฺตสฺินีภฺุชนสิกฺขาปทํ
๓๒. ปตฺตสฺินี ปิณฺฑปาตํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สปทานสิกฺขาปทํ
๓๓. สปทานํ ปิณฺฑปาตํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สมสูปกสิกฺขาปทํ
๓๔. สมสูปกํ ปิณฺฑปาตํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
น ถูปกตสิกฺขาปทํ
๓๕. น ถูปกโต โอมทฺทิตฺวา ปิณฺฑปาตํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
โอทนปฺปฏิจฺฉาทนสิกฺขาปทํ
๓๖. น สูปํ วา พฺยฺชนํ วา โอทเนน ปฏิจฺฉาเทสฺสามิ ภิยฺโยกมฺยตํ อุปาทายาติ สิกฺขา กรณียา.
สูโปทนวิฺตฺติสิกฺขาปทํ
๓๗. น ¶ ¶ สูปํ วา โอทนํ วา อคิลานา อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อุชฺฌานสฺินีสิกฺขาปทํ
๓๘. น อุชฺฌานสฺินี ปเรสํ ปตฺตํ โอโลเกสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
กพฬสิกฺขาปทํ
๓๙. นาติมหนฺตํ กพฬํ กริสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อาโลปสิกฺขาปทํ
๔๐. ปริมณฺฑลํ อาโลปํ กริสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สกฺกจฺจวคฺโค จตุตฺโถ.
อนาหฏสิกฺขาปทํ
๔๑. น อนาหเฏ กพเฬ มุขทฺวารํ วิวริสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ภฺุชมานสิกฺขาปทํ
๔๒. น ภฺุชมานา สพฺพหตฺถํ มุเข ปกฺขิปิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สกพฬสิกฺขาปทํ
๔๓. น สกพเฬน มุเขน พฺยาหริสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปิณฺฑุกฺเขปกสิกฺขาปทํ
๔๔. น ปิณฺฑุกฺเขปกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
กพฬาวจฺเฉทกสิกฺขาปทํ
๔๕. น กพฬาวจฺเฉทกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อวคณฺฑการกสิกฺขาปทํ
๔๖. น ¶ อวคณฺฑการกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
หตฺถนิทฺธุนกสิกฺขาปทํ
๔๗. น หตฺถนิทฺธุนกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สิตฺถาวการกสิกฺขาปทํ
๔๘. น สิตฺถาวการกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ชิวฺหานิจฺฉารกสิกฺขาปทํ
๔๙. น ¶ ชิวฺหานิจฺฉารกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
จปุจปุการกสิกฺขาปทํ
๕๐. น จปุจปุการกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
กพฬวคฺโค ปฺจโม.
สุรุสุรุการกสิกฺขาปทํ
๕๑. น สุรุสุรุการกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
หตฺถนิลฺเลหกสิกฺขาปทํ
๕๒. น หตฺถนิลฺเลหกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปตฺตนิลฺเลหกสิกฺขาปทํ
๕๓. น ปตฺตนิลฺเลหกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
โอฏฺนิลฺเลหกสิกฺขาปทํ
๕๔. น โอฏฺนิลฺเลหกํ ภฺุชิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สามิสสิกฺขาปทํ
๕๕. น ¶ สามิเสน หตฺเถน ปานียถาลกํ ปฏิคฺคเหสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สสิตฺถกสิกฺขาปทํ
๕๖. น สสิตฺถกํ ปตฺตโธวนํ อนฺตรฆเร ฉฑฺเฑสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ฉตฺตปาณิสิกฺขาปทํ
๕๗. น ฉตฺตปาณิสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ทณฺฑปาณิสิกฺขาปทํ
๕๘. น ทณฺฑปาณิสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สตฺถปาณิสิกฺขาปทํ
๕๙. น ¶ สตฺถปาณิสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อาวุธปาณิสิกฺขาปทํ
๖๐. น อาวุธปาณิสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สุรุสุรุวคฺโค ฉฏฺโ.
ปาทุกสิกฺขาปทํ
๖๑. น ปาทุการุฬฺหสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อุปาหนสิกฺขาปทํ
๖๒. น อุปาหนารุฬฺหสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ยานสิกฺขาปทํ
๖๓. น ยานคตสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
สยนสิกฺขาปทํ
๖๔. น สยนคตสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปลฺลตฺถิกสิกฺขาปทํ
๖๕. น ปลฺลตฺถิกาย นิสินฺนสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
เวิตสิกฺขาปทํ
๖๖. น ¶ เวิตสีสสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
โอคุณฺิตสิกฺขาปทํ
๖๗. น โอคุณฺิตสีสสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ฉมาสิกฺขาปทํ
๖๘. น ¶ ฉมายํ นิสีทิตฺวา อาสเน นิสินฺนสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
นีจาสนสิกฺขาปทํ
๖๙. น นีเจ อาสเน นิสีทิตฺวา อุจฺเจ อาสเน นิสินฺนสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ิตาสิกฺขาปทํ
๗๐. น ิตา นิสินฺนสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปจฺฉโตคจฺฉนฺตีสิกฺขาปทํ
๗๑. น ปจฺฉโต คจฺฉนฺตี ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อุปฺปเถนคจฺฉนฺตีสิกฺขาปทํ
๗๒. น อุปฺปเถน คจฺฉนฺตี ปเถน คจฺฉนฺตสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ิตาอุจฺจารสิกฺขาปทํ
๗๓. น ิตา อคิลานา อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา กริสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
หริเตอุจฺจารสิกฺขาปทํ
๗๔. น ¶ หริเต อคิลานา อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา เขฬํ วา กริสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
อุทเกอุจฺจารสิกฺขาปทํ
๗๕. น อุทเก อคิลานา อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา เขฬํ วา กริสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา.
ปาทุกวคฺโค สตฺตโม.
อุทฺทิฏฺา โข, อยฺยาโย, เสขิยา ธมฺมา. ตตฺถายฺยาโย, ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายฺยาโย, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามีติ.
เสขิยา นิฏฺิตา.
อธิกรณสมถา
อิเม ¶ โข ปนายฺยาโย, สตฺต อธิกรณสมถา
ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺติ.
อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อธิกรณานํ สมถาย วูปสมาย สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ.
สติวินโย ทาตพฺโพ.
อมูฬฺหวินโย ทาตพฺโพ.
ปฏิฺาย กาเรตพฺพํ.
เยภุยฺยสิกา.
ตสฺสปาปิยสิกา.
ติณวตฺถารโกติ.
อุทฺทิฏฺา โข อยฺยาโย สตฺต อธิกรณสมถา ธมฺมา. ตตฺถายฺยาโย ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา ¶ , ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายฺยาโย, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามีติ.
อธิกรณสมถา นิฏฺิตา.
อุทฺทิฏฺํ โข อยฺยาโย นิทานํ,
อุทฺทิฏฺา อฏฺ ปาราชิกา ธมฺมา,
อุทฺทิฏฺา สตฺตรส สงฺฆาทิเสสา ธมฺมา,
อุทฺทิฏฺา ตึส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยา ธมฺมา,
อุทฺทิฏฺา ฉสฏฺิ สตา ปาจิตฺติยา ธมฺมา,
อุทฺทิฏฺา อฏฺ ปาฏิเทสนียา ธมฺมา,
อุทฺทิฏฺา เสขิยา ธมฺมา,
อุทฺทิฏฺา สตฺต อธิกรณสมถา ธมฺมา, เอตฺตกํ ตสฺส ภควโต สุตฺตาคตํ สุตฺตปริยาปนฺนํ อนฺวทฺธมาสํ อุทฺเทสํ อาคจฺฉติ, ตตฺถ สพฺพาเหว สมคฺคาหิ สมฺโมทมานาหิ อวิวทมานาหิ สิกฺขิตพฺพนฺติ.
วิตฺถารุทฺเทโส จตุตฺโถ.
ภิกฺขุนิปาติโมกฺขํ นิฏฺิตํ.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
กงฺขาวิตรณี-อฏฺกถา
คนฺถารมฺภกถา
พุทฺธํ ¶ ¶ ¶ ธมฺมฺจ สงฺฆฺจ, วิปฺปสนฺเนน เจตสา;
วนฺทิตฺวา วนฺทนามาน, ปูชาสกฺการภาชนํ.
เถรวํสปฺปทีปานํ, ถิรานํ วินยกฺกเม;
ปุพฺพาจริยสีหานํ, นโม กตฺวา กตฺชลี.
ปาโมกฺขํ อนวชฺชานํ, ธมฺมานํ ยํ มเหสินา;
มุขํ โมกฺขปฺปเวสาย, ปาติโมกฺขํ ปกาสิตํ.
สูรเตน ¶ นิวาเตน, สุจิสลฺเลขวุตฺตินา;
วินยาจารยุตฺเตน, โสณตฺเถเรน ยาจิโต.
ตตฺถ สฺชาตกงฺขานํ, ภิกฺขูนํ ตสฺส วณฺณนํ;
กงฺขาวิตรณตฺถาย, ปริปุณฺณวินิจฺฉยํ.
มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิตํ;
วตฺตยิสฺสามิ นาเมน, กงฺขาวิตรณึ สุภนฺติ.
นิทานวณฺณนา
ตตฺถ ¶ ปาติโมกฺขนฺติ ปอติโมกฺขํ อติปโมกฺขํ อติเสฏฺํ อติอุตฺตมนฺติ อตฺโถ. อิติ อิมินา วจนตฺเถน เอกวิธมฺปิ สีลคนฺถเภทโต ทุวิธํ โหติ. ตถา หิ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๖๙; ๓.๗๕; วิภ. ๕๐๘) จ ‘‘อาทิเมตํ มุขเมตํ ปมุขเมตํ กุสลานํ ธมฺมานํ, เตน วุจฺจติ ปาติโมกฺข’’นฺติ (มหาว. ๑๓๕) จ อาทีสุ สีลํ ปาติโมกฺขนฺติ วุจฺจติ, ‘‘อุภยานิ โข ปนสฺส ปาติโมกฺขานิ วิตฺถาเรน สฺวาคตานิ โหนฺตี’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๑๔๗; อ. นิ. ๘.๕๒; ๑๐.๓๓) คนฺโถ ปาติโมกฺขนฺติ วุจฺจติ. ตตฺถ สีลํ โย นํ ปาติ รกฺขติ, ตํ โมกฺเขติ โมจยติ อาปายิกาทีหิ ทุกฺเขหิ, อตฺตานุวาทาทีหิ วา ภเยหีติ ปาติโมกฺขํ. คนฺโถ ปน ตสฺส ปาติโมกฺขสฺส โชตกตฺตา ปาติโมกฺขนฺติ วุจฺจติ. อาทิมฺหิ ปน วุตฺโต วจนตฺโถ อุภินฺนมฺปิ สาธารโณ โหติ.
ตตฺถายํ วณฺณนา สีลปาติโมกฺขสฺสาปิ ยุชฺชติ คนฺถปาติโมกฺขสฺสาปิ, คนฺเถ หิ วณฺณิเต ตสฺส อตฺโถ วณฺณิโตว โหติ. ตํ ปเนตํ คนฺถปาติโมกฺขํ ภิกฺขุปาติโมกฺขํ ภิกฺขุนิปาติโมกฺขนฺติ ทุวิธํ โหติ ¶ . ตตฺถ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ’’ติอาทิกํ (มหาว. ๑๓๔) ปฺจหิ อุทฺเทสปริจฺเฉเทหิ ววตฺถิตํ ภิกฺขุปาติโมกฺขํ, ‘‘สุณาตุ เม, อยฺเย, สงฺโฆ’’ติอาทิกํ จตูหิ อุทฺเทสปริจฺเฉเทหิ ววตฺถิตํ ภิกฺขุนิปาติโมกฺขํ. ตตฺถ ภิกฺขุปาติโมกฺเข ปฺจ อุทฺเทสา นาม นิทานุทฺเทโส, ปาราชิกุทฺเทโส, สงฺฆาทิเสสุทฺเทโส, อนิยตุทฺเทโส ¶ , วิตฺถารุทฺเทโสติ. ตตฺถ นิทานุทฺเทโส ตาว ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ…เป… อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหติ, ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ปริสุทฺเธตฺถายสฺมนฺโต, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺํ โข อายสฺมนฺโต นิทาน’’นฺติอาทินา นเยน อวเสเส สุเตน สาวิเต อุทฺทิฏฺโ โหติ. ปาราชิกุทฺเทสาทีนํ ปริจฺเฉทา นิทานสฺส อาทิโต ปฏฺาย ปาราชิกาทีนิ โอสาเปตฺวา โยเชตพฺพา. วิตฺถาโร วิตฺถาโรเยว ¶ . ‘‘อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๑๕๐; ปริ. ๓๒๕) วจนโต ปน ปาราชิกุทฺเทสาทีสุ ยสฺมึ วิปฺปกเต อนฺตราโย อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธึ อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ. นิทานุทฺเทเส ปน อนิฏฺิเต สุเตน สาเวตพฺพํ นาม นตฺถิ. ภิกฺขุนิปาติโมกฺเข ปน อนิยตุทฺเทโส ปริหายติ, เสสํ วุตฺตนยเมว. เอวเมเตสํ ปฺจหิ เจว จตูหิ จ อุทฺเทสปริจฺเฉเทหิ ววตฺถิตานํ ทฺวินฺนมฺปิ ปาติโมกฺขานํ อยํ วณฺณนา ภวิสฺสติ. ยสฺมา ปเนตฺถ ภิกฺขุปาติโมกฺขํ ปมํ, ตสฺมา ตสฺส ตาว วณฺณนตฺถมิทํ วุจฺจติ.
‘‘สุณาตุ เม’’ติอาทีนํ, ปทานํ อตฺถนิจฺฉยํ;
ภิกฺขโว สีลสมฺปนฺนา, สิกฺขากามา สุณนฺตุ เมติ.
เอตฺถ หิ สุณาตูติอิทํ สวนาณตฺติวจนํ. เมติ โย สาเวติ, ตสฺส อตฺตนิทฺเทสวจนํ. ภนฺเตติ สคารวสปฺปติสฺสวจนํ. สงฺโฆติ ปุคฺคลสมูหวจนํ. สพฺพเมว เจตํ ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน ปมํ วตฺตพฺพวจนํ. ภควตา หิ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ อนุชานนฺเตน ราชคเห วุตฺตํ, ตสฺมา โย ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสติ, เตน สเจ สงฺฆตฺเถโร โหติ, ‘‘อาวุโส’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ นวกตโร โหติ, ปาฬิยํ (มหาว. ๑๓๔) อาคตนเยเนว ‘‘ภนฺเต’’ติ วตฺตพฺพํ. สงฺฆตฺเถโร วา หิ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺย ‘‘เถราธิกํ ปาติโมกฺข’’นฺติวจนโต (มหาว. ๑๕๔), นวกตโร วา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โย ตตฺถ ภิกฺขุ พฺยตฺโต ปฏิพโล, ตสฺสาเธยฺยํ ปาติโมกฺข’’นฺติวจนโต (มหาว. ๑๕๕).
‘‘สงฺโฆ’’ติอิมินา ปน ปเทน กิฺจาปิ อวิเสสโต ปุคฺคลสมูโห วุตฺโต, อถ โข โส ทกฺขิเณยฺยสงฺโฆ, สมฺมุติสงฺโฆ จาติ ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ ทกฺขิเณยฺยสงฺโฆติ อฏฺ อริยปุคฺคลสมูโห วุจฺจติ. สมฺมุติสงฺโฆติ อวิเสเสน ภิกฺขุสมูโห, โส อิธ อธิปฺเปโต. โส ¶ ปเนส กมฺมวเสน ปฺจวิโธ (มหาว. ๓๘๘) โหติ – จตุวคฺโค ปฺจวคฺโค ทสวคฺโค วีสติวคฺโค อติเรกวีสติวคฺโคติ. ตตฺถ จตุวคฺเคน เปตฺวา อุปสมฺปทปวารณอพฺภานานิ สพฺพํ ¶ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ. ปฺจวคฺเคน เปตฺวา มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อุปสมฺปทฺจ อพฺภานกมฺมฺจ สพฺพํ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ ¶ วฏฺฏติ. ทสวคฺเคน อพฺภานกมฺมมตฺตํ เปตฺวา สพฺพํ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ. วีสติวคฺเคน น กิฺจิ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏติ, ตถา อติเรกวีสติวคฺเคน.โส ปน จตุวคฺคาทินา สงฺเฆน กตฺตพฺพํ กมฺมํ อูนกตเรน กาตุํ น วฏฺฏติ, อติเรเกน ปน วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺโต. อิมสฺมึ ปนตฺเถ จตุวคฺคํ อุปาทาย สพฺโพปิ สมฺมุติสงฺโฆ อธิปฺเปโต.
อชฺชุโปสโถติ อชฺช อุโปสถทิวโส, เอเตน อนุโปสถทิวสํ ปฏิกฺขิปติ. ปนฺนรโสติ อิมินา อฺํ อุโปสถทิวสํ ปฏิกฺขิปติ. ทิวสวเสน หิ ตโย อุโปสถา จาตุทฺทสิโก ปนฺนรสิโก สามคฺคิอุโปสโถติ, เอวํ ตโย อุโปสถา วุตฺตา. ตตฺถ เหมนฺตคิมฺหวสฺสานานํ ติณฺณํ อุตูนํ ตติยสตฺตมปกฺเขสุ ทฺเว ทฺเว กตฺวา ฉ จาตุทฺทสิกา, อวเสสา อฏฺารส ปนฺนรสิกาติ เอวํ เอกสํวจฺฉเร จตุวีสติ อุโปสถา, อิทํ ตาว ปกติจาริตฺตํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สกึ ปกฺขสฺส จาตุทฺทเส วา ปนฺนรเส วา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๓๖) วจนโต ปน ‘‘อาคนฺตุเกหิ อาวาสิกานํ อนุวตฺติตพฺพ’’นฺติอาทิวจนโต (มหาว. ๑๗๘) จ ตถารูปปจฺจเย สติ อฺสฺมิมฺปิ จาตุทฺทเส อุโปสถํ กาตุํ วฏฺฏติ. ปุริมวสฺสํวุฏฺานํ ปน ปุพฺพกตฺติกปุณฺณมา วา, เตสํเยว สเจ ภณฺฑนการเกหิ อุปทฺทุตา ปวารณํ ปจฺจุกฺกฑฺฒนฺติ, อถ ปุพฺพกตฺติกมาสสฺส กาฬปกฺขจาตุทฺทโส วา, ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมา วา, ปจฺฉิมวสฺสํวุฏฺานฺจ ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมา เอวาติ อิเม ตโย ปวารณาทิวสาปิ โหนฺติ, อิทมฺปิ ปกติจาริตฺตเมว. ตถารูปปจฺจเย ปน สติ ทฺวินฺนํ กตฺติกปุณฺณมานํ ปุริเมสุ จาตุทฺทเสสุปิ ปวารณํ กาตุํ วฏฺฏติ. ยทา ปน โกสมฺพกกฺขนฺธเก (มหาว. ๔๕๑) อาคตนเยน ภินฺเน สงฺเฆ โอสาริเต ตสฺมึ ภิกฺขุสฺมึ สงฺโฆ ตสฺส วตฺถุสฺส วูปสมาย สงฺฆสฺส สามคฺคึ กโรติ, ตทา ‘‘ตาวเทว อุโปสโถ กาตพฺโพ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๔๗๕) วจนโต เปตฺวา จาตุทฺทสปนฺนรเส, อฺโปิ โย โกจิ ทิวโส สามคฺคิอุโปสถทิวโส นาม โหติ, ปุริมวสฺสํวุฏฺานํ ปน กตฺติกมาสพฺภนฺตเร อยเมว สามคฺคิปวารณาทิวโส นาม โหติ. อิติ อิเมสุ ตีสุ ทิวเสสุ ‘‘ปนฺนรโส’’ติอิมินา อฺํ อุโปสถทิวสํ ปฏิกฺขิปติ. ตสฺมา ยฺวายํ ‘‘อชฺชุโปสโถ’’ติวจเนน ¶ อนุโปสถทิวโส ¶ ปฏิกฺขิตฺโต, ตสฺมึ อุโปสโถ น กาตพฺโพเยว. โย ปนายํ อฺโ อุโปสถทิวโส, ตสฺมึ อุโปสโถ กาตพฺโพ. กโรนฺเตน ปน สเจ จาตุทฺทสิโก โหติ, ‘‘อชฺชุโปสโถ จาตุทฺทโส’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ ปนฺนรสิโก โหติ, ‘‘อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ สามคฺคิอุโปสโถ โหติ, ‘‘อชฺชุโปสโถ สามคฺคี’’ติ วตฺตพฺพํ.
ยทิ ¶ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลนฺติ เอตฺถ ปตฺโต กาโล อิมสฺส กมฺมสฺสาติ ปตฺตกาลํ, ปตฺตกาลเมว ปตฺตกลฺลํ. ตเทตํ อิธ จตูหิ องฺเคหิ สงฺคหิตํ. ยถาหุ อฏฺกถาจริยา –
‘‘อุโปสโถ ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา,
สภาคาปตฺติโย จ น วิชฺชนฺติ;
วชฺชนียา จ ปุคฺคลา ตสฺมึ น โหนฺติ,
‘ปตฺตกลฺล’นฺติ วุจฺจตี’’ติ. (มหาว. อฏฺ. ๑๖๘);
ตตฺถ อุโปสโถติ ตีสุ อุโปสถทิวเสสุ อฺตรอุโปสถทิวโส. ตสฺมิฺหิ สติ อิทํ สงฺฆสฺส อุโปสถกมฺมํ ปตฺตกลฺลํ นาม โหติ, นาสติ. ยถาห ‘‘น จ, ภิกฺขเว, อนุโปสเถ อุโปสโถ กาตพฺโพ, โย กเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๘๓).
ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตาติ ยตฺตกา ภิกฺขู ตสฺส อุโปสถกมฺมสฺส ปตฺตา ยุตฺตา อนุรูปา, สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน จตฺตาโร ปกตตฺตา, เต จ โข หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา เอกสีมายํ ิตา.
สีมา จ นาเมสา พทฺธสีมา อพทฺธสีมาติ ทุวิธา โหติ. ตตฺถ เอกาทส วิปตฺติสีมาโย อติกฺกมิตฺวา ติวิธสมฺปตฺติยุตฺตา นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ สมฺพนฺธิตฺวา สมฺมตา สีมา พทฺธสีมา นาม, ‘‘อติขุทฺทกา, อติมหตี, ขณฺฑนิมิตฺตา, ฉายานิมิตฺตา, อนิมิตฺตา, พหิสีเม ิตา สมฺมตา, นทิยา สมฺมตา, สมุทฺเท สมฺมตา, ชาตสฺสเร สมฺมตา, สีมาย สีมํ สมฺภินฺทนฺเตน สมฺมตา, สีมาย สีมํ อชฺโฌตฺถรนฺเตน สมฺมตา’’ติ อิมา หิ ‘‘เอกาทสหิ อากาเรหิ สีมโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺตี’’ติ (ปริ. ๔๘๖) วจนโต เอกาทส วิปตฺติสีมาโย นาม. ตตฺถ อติขุทฺทกา นาม ยตฺถ เอกวีสติ ภิกฺขู นิสีทิตุํ น สกฺโกนฺติ ¶ . อติมหตี นาม ยา อนฺตมโส เกสคฺคมตฺเตนาปิ ติโยชนํ อติกฺกมิตฺวา สมฺมตา. ขณฺฑนิมิตฺตา นาม อฆฏิตนิมิตฺตา วุจฺจติ, ปุรตฺถิมาย ทิสาย นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวา อนุกฺกเมเนว ทกฺขิณาย ปจฺฉิมาย อุตฺตราย ทิสาย กิตฺเตตฺวา ปุน ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปุพฺพกิตฺติตํ ¶ ปฏิกิตฺเตตฺวา เปตุํ วฏฺฏติ, เอวํ อกฺขณฺฑนิมิตฺตา โหติ. สเจ ปน อนุกฺกเมน อาหริตฺวา อุตฺตราย ทิสาย นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวา ตตฺเถว เปติ, ขณฺฑนิมิตฺตา นาม โหติ. อปราปิ ขณฺฑนิมิตฺตา นาม ยา อนิมิตฺตุปคํ ตจสารรุกฺขํ วา ขาณุกํ วา ปํสุปฺุชวาลุกปฺุชานํ วา อฺตรํ อนฺตรา เอกํ นิมิตฺตํ กตฺวา สมฺมตา. ฉายานิมิตฺตา นาม ¶ ปพฺพตจฺฉายาทีนํ ยํ กิฺจิ ฉายํ นิมิตฺตํ กตฺวา สมฺมตา. อนิมิตฺตา นาม สพฺเพน สพฺพํ นิมิตฺตานิ อกิตฺเตตฺวา สมฺมตา. พหิสีเม ิตสมฺมตา นาม นิมิตฺตานิ กิตฺเตตฺวา นิมิตฺตานํ พหิิเตน สมฺมตา. นทิยา สมุทฺเท ชาตสฺสเร สมฺมตา นาม เอเตสุ นทิอาทีสุ สมฺมตา. สา หิ เอวํ สมฺมตาปิ ‘‘สพฺพา, ภิกฺขเว, นที อสีมา, สพฺโพ สมุทฺโท อสีโม, สพฺโพ ชาตสฺสโร อสีโม’’ติ (มหาว. ๑๔๗) วจนโต อสมฺมตาว โหติ. สีมาย สีมํ สมฺภินฺทนฺเตน สมฺมตา นาม อตฺตโน สีมาย ปเรสํ สีมํ สมฺภินฺทนฺเตน สมฺมตา. สเจ หิ โปราณกสฺส วิหารสฺส ปุรตฺถิมาย ทิสาย อมฺโพ เจว ชมฺพู จาติ ทฺเว รุกฺขา อฺมฺํ สํสฏฺวิฏปา โหนฺติ, เตสุ อมฺพสฺส ปจฺฉิมทิสาภาเค ชมฺพู, วิหารสีมา จ ชมฺพุํ อนฺโต กตฺวา อมฺพํ กิตฺเตตฺวา พทฺธา โหติ, อถ ปจฺฉา ตสฺส วิหารสฺส ปุรตฺถิมาย ทิสาย วิหาเร กเต สีมํ พนฺธนฺตา ภิกฺขู ตํ อมฺพํ อนฺโต กตฺวา ชมฺพุํ กิตฺเตตฺวา พนฺธนฺติ, สีมาย สีมํ สมฺภินฺนา โหติ. สีมาย สีมํ อชฺโฌตฺถรนฺเตน สมฺมตา นาม อตฺตโน สีมาย ปเรสํ สีมํ อชฺโฌตฺถรนฺเตน สมฺมตา. สเจ หิ ปเรสํ พทฺธสีมํ สกลํ วา ตสฺสา ปเทสํ วา อนฺโต กตฺวา อตฺตโน สีมํ สมฺมนฺนติ, สีมาย สีมํ อชฺโฌตฺถริตา นาม โหติ. อิติ อิมา เอกาทส วิปตฺติสีมาโย อติกฺกมิตฺวา สมฺมตา.
ติวิธสมฺปตฺติยุตฺตาติ นิมิตฺตสมฺปตฺติยา ปริสาสมฺปตฺติยา กมฺมวาจาสมฺปตฺติยา จ ยุตฺตา. ตตฺถ นิมิตฺตสมฺปตฺติยา ยุตฺตา นาม ปพฺพตนิมิตฺตํ, ปาสาณนิมิตฺตํ, วนนิมิตฺตํ, รุกฺขนิมิตฺตํ, มคฺคนิมิตฺตํ, วมฺมิกนิมิตฺตํ, นทินิมิตฺตํ, อุทกนิมิตฺตนฺติ เอวํ วุตฺเตสุ อฏฺสุ นิมิตฺเตสุ ตสฺมึ ตสฺมึ ทิสาภาเค ยถาลทฺธานิ ¶ นิมิตฺตุปคานิ นิมิตฺตานิ ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย กึ นิมิตฺตํ, ปพฺพโต, ภนฺเต, เอโส ปพฺพโต นิมิตฺต’’นฺติอาทินา นเยน สมฺมา กิตฺเตตฺวา สมฺมตา. ตตฺเรวํ สงฺเขปโต นิมิตฺตุปคตา เวทิตพฺพา – สุทฺธปํสุสุทฺธปาสาณอุภยมิสฺสกวเสน หิ ติวิโธปิ ปพฺพโต หตฺถิปฺปมาณโต ปฏฺาย อุทฺธํ นิมิตฺตุปโค, ตโต โอมกตโร น วฏฺฏติ. ปาสาณนิมิตฺเต อโยคุฬมฺปิ ปาสาณสงฺขเมว คจฺฉติ, ตสฺมา โย โกจิ ปาสาโณ อุกฺกํสวเสน หตฺถิปฺปมาณโต โอมกตรํ อาทึ กตฺวา เหฏฺิมปริจฺเฉเทน ¶ ทฺวตฺตึสปลคุฬปิณฺฑปริมาโณ นิมิตฺตุปโค, น ตโต ขุทฺทกตโร. ปิฏฺิปาสาโณ ปน อติมหนฺโตปิ วฏฺฏติ. วนนิมิตฺเต อนฺโตสาเรหิ วา อนฺโตสารมิสฺสเกหิ วา รุกฺเขหิ จตุปฺจรุกฺขมตฺตมฺปิ วนํ นิมิตฺตุปคํ, ตโต อูนกตรํ น วฏฺฏติ. รุกฺโข ชีวนฺโตเยว อนฺโตสาโร ภูมิยํ ปติฏฺิโต, อนฺตมโส อุพฺเพธโต อฏฺงฺคุโล, ปริณาหโต สูจิทณฺฑกปฺปมาโณปิ นิมิตฺตุปโค, ตโต โอมกตโร น วฏฺฏติ. มคฺโค ชงฺฆมคฺโค วา โหตุ สกฏมคฺโค วา, โย วินิวิชฺฌิตฺวา ทฺเว ตีณิ คามเขตฺตานิ คจฺฉติ, ตาทิโส ชงฺฆสตฺถสกฏสตฺเถหิ วลฺชิยมาโนเยว นิมิตฺตุปโค, อวลฺชิโต ¶ น วฏฺฏติ. วมฺมิโก ปน เหฏฺิมปริจฺเฉเทน ตํทิวสํชาโต อฏฺงฺคุลุพฺเพโธ โควิสาณมตฺโตปิ วมฺมิโก นิมิตฺตุปโค, ตโต โอมกตโร น วฏฺฏติ. ยํ ปน อพทฺธสีมาลกฺขเณ นทึ วกฺขาม, สา นิมิตฺตุปคา, อฺา น วฏฺฏติ. อุทกํ ยํ อสนฺทมานํ อาวาฏโปกฺขรณีตฬากชาตสฺสรโลณิสมุทฺทาทีสุ ิตํ, ตํ อาทึ กตฺวา อนฺตมโส ตงฺขเณเยว ปถวิยํ ขณิเต อาวาฏเก ฆเฏหิ อาหริตฺวา ปูริตมฺปิ ยาว กมฺมวาจาปริโยสานา สณฺมานกํ นิมิตฺตุปคํ, อิตรํ สนฺทมานํ วา วุตฺตปริจฺเฉทกาลํ อติฏฺนฺตํ วา ภาชนคตํ วา น วฏฺฏตีติ.
ปริสาสมฺปตฺติยา ยุตฺตา นาม สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน จตูหิ ภิกฺขูหิ สนฺนิปติตฺวา ยาวติกา ตสฺมึ คามเขตฺเต พทฺธสีมํ วา นทิสมุทฺทชาตสฺสเร วา อโนกฺกมิตฺวา ิตา ภิกฺขู, เต สพฺเพ หตฺถปาเส วา กตฺวา ฉนฺทํ วา อาหริตฺวา สมฺมตา.
กมฺมวาจาสมฺปตฺติยา ¶ ยุตฺตา นาม ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, ยาวตา สมนฺตา นิมิตฺตา กิตฺติตา’’ติอาทินา (มหาว. ๑๓๙) นเยน วุตฺตาย ปริสุทฺธาย ตฺติทุติยกมฺมวาจาย สมฺมตา. เอวํ เอกาทส วิปตฺติสีมาโย อติกฺกมิตฺวา ติวิธสมฺปตฺติยุตฺตา นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ สมฺพนฺธิตฺวา สมฺมตา สีมา ‘‘พทฺธสีมา’’ติ เวทิตพฺพา. ขณฺฑสีมา สมานสํวาสสีมา อวิปฺปวาสสีมาติ ตสฺสาเยว ปเภโท.
อพทฺธสีมา ปน คามสีมา, สตฺตพฺภนฺตรสีมา, อุทกุกฺเขปสีมาติ ติวิธา. ตตฺถ ยาวตา เอกํ คามกฺเขตฺตํ, อยํ คามสีมา นาม. อคามเก อรฺเ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา สตฺตพฺภนฺตรสีมา นาม. ตตฺถ อคามกํ นาม อรฺํ วิฺฌาฏวิอาทีสุ วา สมุทฺทมชฺเฌ วา มจฺฉพนฺธานํ อคมนปเถสุ ทีปเกสุ ลพฺภติ. สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตราติ มชฺเฌ ิตานํ สพฺพทิสาสุ ¶ สตฺตพฺภนฺตรา วินิพฺเพเธน จุทฺทส โหนฺติ. ตตฺถ เอกํ อพฺภนฺตรํ อฏฺวีสติหตฺถปฺปมาณํ โหติ, อยฺจ สีมา ปริสาวเสน วฑฺฒติ, ตสฺมา สมนฺตา ปริสาปริยนฺตโต ปฏฺาย อพฺภนฺตรปริจฺเฉโท กาตพฺโพ. สเจ ปน ทฺเว สงฺฆา วิสุํ อุโปสถํ กโรนฺติ, ทฺวินฺนํ สตฺตพฺภนฺตรานํ อนฺตเร อฺเมกํ สตฺตพฺภนฺตรํ อุปจารตฺถาย เปตพฺพํ. ยา ปเนสา ‘‘สพฺพา, ภิกฺขเว, นที อสีมา’’ติอาทินา (มหาว. ๑๔๗) นเยน นทิอาทีนํ สีมภาวํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปุน ‘‘นทิยา วา, ภิกฺขเว, สมุทฺเท วา ชาตสฺสเร วา ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปา, อยํ ตตฺถ สมานสํวาสา เอกูโปสถา’’ติ วุตฺตา อยํ อุทกุกฺเขปสีมา นาม. ตตฺถ ยสฺสา ธมฺมิกานํ ราชูนํ กาเล อนฺวฑฺฒมาสํ อนุทสาหํ อนุปฺจาหํ ¶ อนติกฺกมิตฺวา เทเว วสฺสนฺเต วลาหเกสุ วิคตมตฺเตสุ โสตํ ปจฺฉิชฺชติ, อยํ นทิสงฺขฺยํ น คจฺฉติ. ยสฺสา ปน อีทิเส สุวุฏฺิกาเล วสฺสานสฺส จตุมาเส โสตํ น ปจฺฉิชฺชติ, ยตฺถ ติตฺเถน วา อติตฺเถน วา สิกฺขากรณีเย อาคตลกฺขเณน ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อนฺตรวาสกํ อนุกฺขิปิตฺวา อุตฺตรนฺติยา ภิกฺขุนิยา เอกทฺวงฺคุลมตฺตมฺปิ อนฺตรวาสโก เตมิยติ, อยํ สมุทฺทํ วา ปวิสตุ ตฬากํ วา, ปภวโต ปฏฺาย นที นาม. สมุทฺโท ปากโฏเยว. โย ปน เกนจิ ขณิตฺวา อกโต สยํชาโต โสพฺโภ สมนฺตโต อาคเตน อุทเกน ¶ ปูริโต ติฏฺติ, ยตฺถ นทิยํ วุตฺตปฺปกาเร วสฺสกาเล อุทกํ สนฺติฏฺติ, อยํ ชาตสฺสโร นาม. โยปิ นทึ วา สมุทฺทํ วา ภินฺทิตฺวา นิกฺขนฺตอุทเกน ขโต โสพฺโภ เอตํ ลกฺขณํ ปาปุณาติ, อยมฺปิ ชาตสฺสโรเยว.
ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตา อุทกุกฺเขปาติ ยํ านํ ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สมนฺตโต อุทกุกฺเขเปน ปริจฺฉินฺนํ, ตตฺถ ยถา อกฺขธุตฺตา ทารุคุฬํ ขิปนฺติ, เอวํ อุทกํ วา วาลุกํ วา หตฺเถน คเหตฺวา มชฺฌิเมน ปุริเสน สพฺพถาเมน ขิปิตพฺพํ, ตตฺถ ยตฺถ เอวํ ขิตฺตํ อุทกํ วา วาลุกํ วา ปตติ, อยํ อุทกุกฺเขโป นาม.
อยํ ตตฺถ สมานสํวาสา เอกูโปสถาติ อยํ เตสุ นทิอาทีสุ อุทกุกฺเขปปริจฺฉินฺนา สีมา สมานสํวาสา เจว เอกูโปสถา จ, อยํ ปน เอเตสํ นทิอาทีนํ อนฺโตเยว ลพฺภติ, น พหิ. ตสฺมา นทิยา วา ชาตสฺสเร วา ยตฺตกํ ปเทสํ ปกติวสฺสกาเล จตูสุ มาเสสุ อุทกํ โอตฺถรติ, สมุทฺเท ยสฺมึ ปเทเส ปกติวีจิโย โอตฺถริตฺวา สณฺหนฺติ, ตโต ปฏฺาย กปฺปิยภูมิ, ตตฺถ ตฺวา อุโปสถาทิกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ ¶ . ทุพฺพุฏฺิกาเล วา คิมฺเห วา นทิชาตสฺสเรสุ สุกฺเขสุปิ สา เอว กปฺปิยภูมิ, สเจ ปน สุกฺเข ชาตสฺสเร วาปึ วา ขณนฺติ, วปฺปํ วา กโรนฺติ, ตํ านํ คามกฺเขตฺตํ โหติ. ยา ปเนสา ‘‘กปฺปิยภูมี’’ติ วุตฺตา, ตโต พหิ อุทกุกฺเขปสีมา น คจฺฉติ, อนฺโตเยว คจฺฉติ, ตสฺมา เตสํ อนฺโต ปริสาปริยนฺตโต ปฏฺาย สมนฺตา อุทกุกฺเขปปริจฺเฉโท กาตพฺโพ. สเจ ปน ทฺเว สงฺฆา วิสุํ วิสุํ อุโปสถาทิกมฺมํ กโรนฺติ, ทฺวินฺนํ อุทกุกฺเขปานํ อนฺตเร อฺโ เอโก อุทกุกฺเขโป อุปจารตฺถาย เปตพฺโพ. อยฺหิ สตฺตพฺภนฺตรสีมา จ อุทกุกฺเขปสีมา จ ภิกฺขูนํ ิโตกาสโต ปฏฺาย ลพฺภติ. ปริจฺเฉทพฺภนฺตเร หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ิโตปิ ปริจฺเฉทโต พหิ อฺํ ตตฺตกํเยว ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวา ิโตปิ กมฺมํ โกเปติ, อิทํ สพฺพอฏฺกถาสุ (มหาว. อฏฺ. ๑๔๗) สนฺนิฏฺานํ. เอวํ อพทฺธสีมา เวทิตพฺพา. อิติ อิมํ พทฺธสีมาพทฺธสีมาวเสน ทุวิธํ สีมํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ ‘‘เต จ โข หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา เอกสีมายํ ¶ ิตา’’ติ. เตสุ หิ จตูสุ ภิกฺขูสุ เอกสีมายํ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา ิเตสฺเวเวตํ ¶ สงฺฆสฺส อุโปสถกมฺมํ ปตฺตกลฺลํ นาม โหติ, น อิตรถา. ยถาห ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๖๘).
สภาคาปตฺติโย จ น วิชฺชนฺตีติ เอตฺถ ยํ สพฺโพ สงฺโฆ วิกาลโภชนาทินา สภาควตฺถุนา ลหุกาปตฺตึ อาปชฺชติ, เอวรูปา วตฺถุสภาคา ‘‘สภาคา’’ติ วุจฺจติ, วิกาลโภชนปจฺจยา อาปนฺนํ ปน อาปตฺติสภาคํ อนติริตฺตโภชนปจฺจยา อาปนฺนสฺส สนฺติเก เทเสตุํ วฏฺฏติ. สภาคาปตฺติยา ปน สติ เตหิ ภิกฺขูหิ เอโก ภิกฺขุ สามนฺตา อาวาสา สชฺชุกํ ปาเหตพฺโพ ‘‘คจฺฉาวุโส, ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริตฺวา อาคจฺฉ, มยํ เต สนฺติเก อาปตฺตึ ปฏิกริสฺสามา’’ติ, เอวฺเจตํ ลเภถ, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ ลเภถ, พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อยํ สพฺโพ สงฺโฆ สภาคํ อาปตฺตึ อาปนฺโน, ยทา อฺํ ภิกฺขุํ สุทฺธํ อนาปตฺติกํ ปสฺสิสฺสติ, ตทา ตสฺส สนฺติเก ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริสฺสตี’’ติ (มหาว. ๑๗๑) วตฺวา อุโปสโถ กาตพฺโพ. สเจ ปน เวมติโก โหติ, ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อยํ สพฺโพ สงฺโฆ สภาคาย อาปตฺติยา เวมติโก, ยทา นิพฺเพมติโก ภวิสฺสติ, ตทา ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริสฺสตี’’ติ วตฺวา อุโปสโถ กาตพฺโพ. สเจ ปเนตฺถ โกจิ ตํ สภาคํ อาปตฺตึ เทเสตุํ วฏฺฏตีติ มฺมาโน เอกสฺส สนฺติเก เทเสติ, เทสิตา สุเทสิตาว. อฺํ ปน เทสนาปจฺจยา เทสโก, ปฏิคฺคหณปจฺจยา ปฏิคฺคาหโก จาติ อุโภปิ ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺติ, ตํ นานาวตฺถุกํ โหติ, ตสฺมา อฺมฺํ เทเสตพฺพํ ¶ . เอตฺตาวตา เต ทฺเว นิราปตฺติกา โหนฺติ, เตสํ สนฺติเก เสเสหิ สภาคาปตฺติโย เทเสตพฺพา วา อาโรเจตพฺพา วา. สเจ เต เอวํ อกตฺวา อุโปสถํ กโรนฺติ, ‘‘ปาริสุทฺธึ อายสฺมนฺโต อาโรเจถา’’ติอาทินา (มหาว. ๑๓๔) นเยน สาปตฺติกสฺส อุโปสถกรเณ ปฺตฺตํ ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺติ. สเจ สพฺโพ สงฺโฆ สภาคาปตฺติยา สติ วุตฺตวิธึ อกตฺวา อุโปสถํ กโรติ, วุตฺตนเยเนว สพฺโพ สงฺโฆ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, ตสฺมา สภาคาปตฺติยา สติ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ ¶ นาม น โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘สภาคาปตฺติโย จ น วิชฺชนฺตี’’ติ. เอตาสุ หิ สภาคาปตฺตีสุ อวิชฺชมานาสุ วิสภาคาปตฺตีสุ วิชฺชมานาสุปิ ปตฺตกลฺลํ โหติเยว.
วชฺชนียา จ ปุคฺคลา ตสฺมึ น โหนฺตีติ ‘‘น, ภิกฺขเว, สคหฏฺาย ปริสาย ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตพฺพํ, โย อุทฺทิเสยฺย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ ¶ (มหาว. ๑๕๔) วจนโต คหฏฺโ, ‘‘น, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนิยา นิสินฺนปริสาย ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๑๘๓) นเยน วุตฺตา ภิกฺขุนี, สิกฺขมานา, สามเณโร, สามเณรี, สิกฺขาปจฺจกฺขาตโก, อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนโก, อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิตฺตโก, อาปตฺติยา อปฺปฏิกมฺเม อุกฺขิตฺตโก, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค อุกฺขิตฺตโก, ปณฺฑโก, เถยฺยสํวาสโก, ติตฺถิยปกฺกนฺตโก, ติรจฺฉานคโต, มาตุฆาตโก, ปิตุฆาตโก อรหนฺตฆาตโก, ภิกฺขุนิทูสโก, สงฺฆเภทโก, โลหิตุปฺปาทโก, อุภโตพฺยฺชนโกติ อิเม วีสติ จาติ เอกวีสติ ปุคฺคลา วชฺชนียา นาม, เต หตฺถปาสโต พหิกรณวเสน วชฺเชตพฺพา. เอเตสุ หิ ติวิเธ อุกฺขิตฺตเก สติ อุโปสถํ กโรนฺโต สงฺโฆ ปาจิตฺติยํ อาปชฺชติ, เสเสสุ ทุกฺกฏํ. เอตฺถ จ ติรจฺฉานคโตติ ยสฺส อุปสมฺปทา ปฏิกฺขิตฺตา, ติตฺถิยา คหฏฺเเนว สงฺคหิตา. เอเตปิ หิ วชฺชนียา นาม. เอวํ ปตฺตกลฺลํ อิเมหิ จตูหิ องฺเคหิ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.
สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺยาติอิมินา เย เต อปเรปิ ตโย อุโปสถา สงฺเฆ อุโปสโถ, คเณ อุโปสโถ, ปุคฺคเล อุโปสโถติ, เอวํ การกวเสน ตโย อุโปสถา วุตฺตา, เตสุ อิตเร ทฺเว ปฏิกฺขิปิตฺวา สงฺเฆ อุโปสถเมว ทีเปติ. ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยาติอิมินา เย เต อปเรปิ ตโย อุโปสถา สุตฺตุทฺเทโส, ปาริสุทฺธิอุโปสโถ, อธิฏฺานอุโปสโถติ, เอวํ กตฺตพฺพาการวเสน ตโย อุโปสถา วุตฺตา, เตสุ อิตเร ทฺเว ปฏิกฺขิปิตฺวา สุตฺตุทฺเทสเมว ทีเปติ. สุตฺตุทฺเทโส นาม ปาติโมกฺขุทฺเทโส วุจฺจติ, โส ทุวิโธ โอวาทปาติโมกฺขุทฺเทโส จ อาณาปาติโมกฺขุทฺเทโส จ. ตตฺถ
‘‘ขนฺตี ¶ ปรมํ ตโป ติติกฺขา…เป….
‘‘สพฺพปาปสฺส อกรณํ…เป….
‘‘อนูปวาโท อนูปฆาโต’’ติ. (ที. นิ. ๒.๙๐; ธ. ป. ๑๘๔, ๑๘๓, ๑๘๕)
อาทินา นเยน วุตฺตา ติสฺโส คาถาโย โอวาทปาติโมกฺขํ นาม, ตํ พุทฺธา เอว อุทฺทิสนฺติ, น สาวกา. ‘‘สุณาตุ ¶ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ’’ติอาทินา (มหาว. ๑๓๔) นเยน วุตฺตํ อาณาปาติโมกฺขํ นาม, ตํ สาวกา เอว อุทฺทิสนฺติ, น พุทฺธา. อิทเมว จ อิมสฺมึ อตฺเถ ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ อธิปฺเปตํ.
เย ¶ ปน อิตเร ทฺเว อุโปสถา, เตสุ ปาริสุทฺธิอุโปสโถ ตาว อฺเสฺจ สนฺติเก, อฺมฺฺจ อาโรจนวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ ยฺวายํ อฺเสํ สนฺติเก กรียติ, โสปิ ปวาริตานฺจ อปฺปวาริตานฺจ สนฺติเก กรณวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ มหาปวารณาย ปวาริตานํ สนฺติเก ปจฺฉิมิกาย อุปคเตน วา อนุปคเตน วา ฉินฺนวสฺเสน วา จาตุมาสินิยํ ปน ปวาริตานํ สนฺติเก ปุริมิกาย อุปคเตน วา อนุปคเตน วา ฉินฺนวสฺเสน วา กายสามคฺคึ ทตฺวา ‘‘ปริสุทฺโธ อหํ, ภนฺเต, ‘ปริสุทฺโธ’ติ มํ ธาเรถา’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา กาตพฺโพ, เปตฺวา จ ปน ปวารณาทิวสํ อฺสฺมึ กาเล อาวาสิเกหิ อุทฺทิฏฺมตฺเต ปาติโมกฺเข อวุฏฺิตาย วา เอกจฺจาย วุฏฺิตาย วา สพฺพาย วา วุฏฺิตาย ปริสาย เย อฺเ สมสมา วา โถกตรา วา อาคจฺฉนฺติ, เตหิ เตสํ สนฺติเก วุตฺตนเยเนว ปาริสุทฺธิ อาโรเจตพฺพา. โย ปนายํ อฺมฺํ อาโรจนวเสน กรียติ, โส ตฺตึ เปตฺวา จ อฏฺเปตฺวา จ กรณวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ ยสฺมึ อาวาเส ตโย ภิกฺขู วิหรนฺติ, เตสุ อุโปสถทิวเส สนฺนิปติเตสุ เอเกน ภิกฺขุนา ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา อชฺชุโปสโถ จาตุทฺทโส’’ติ วา ‘‘ปนฺนรโส’’ติ วา วตฺวา ‘‘ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ มยํ อฺมฺํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺยามา’’ติ ตฺติยา ปิตาย เถเรน ภิกฺขุนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ‘‘ปริสุทฺโธ อหํ, อาวุโส, ‘ปริสุทฺโธ’ติ มํ ธาเรถา’’ติ (มหาว. ๑๖๘) ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ. อิตเรหิ ‘‘ภนฺเต’’ติ วตฺวา เอวเมว วตฺตพฺพํ. เอวํ ตฺตึ เปตฺวา กาตพฺโพ. ยตฺถ ปน ทฺเว ภิกฺขู วิหรนฺติ, ตตฺร ¶ ตฺตึ อฏฺเปตฺวา วุตฺตนเยเนว ปาริสุทฺธิ อาโรเจตพฺพาติ อยํ ปาริสุทฺธิอุโปสโถ.
สเจ ปน เอโกว ภิกฺขุ โหติ, สพฺพํ ปุพฺพกรณียํ กตฺวา อฺเสํ อนาคมนํ ตฺวา ‘‘อชฺช เม อุโปสโถ จาตุทฺทโส’’ติ วา ‘‘ปนฺนรโส’’ติ วา วตฺวา ‘‘อธิฏฺามี’’ติ วตฺตพฺพํ. อยํ อธิฏฺานุโปสโถติ เอวํ กตฺตพฺพาการวเสน ตโย อุโปสถาติ เวทิตพฺพา. เอตฺตาวตา นว อุโปสถา ทีปิตา โหนฺติ. เตสุ ทิวสวเสน ปนฺนรสิโก, การกวเสน สงฺฆุโปสโถ, กตฺตพฺพาการวเสน สุตฺตุทฺเทโสติ เอวํ ติลกฺขณสมฺปนฺโน อุโปสโถ อิธ นิทฺทิฏฺโติ เวทิตพฺโพ. ตสฺมึ ปวตฺตมาเน อุโปสถํ อกตฺวา ตทหุโปสเถ อฺํ อภิกฺขุกํ นานาสํวาสเกหิ วา สภิกฺขุกํ อาวาสํ วา อนาวาสํ วา วาสตฺถาย อฺตฺร สงฺเฆน, อฺตฺร อนฺตรายา คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํ โหติ.
กึ สงฺฆสฺส ปุพฺพกิจฺจนฺติ ‘‘สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺยา’’ติ เอวํ ¶ อุโปสถกรณสมฺพนฺเธเนว วุตฺตสฺส ¶ สงฺฆสฺส อุโปสเถ กตฺตพฺเพ ยํ ตํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อุโปสถาคารํ สมฺมชฺชิตุ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๑๕๙) นเยน ปาฬิยํ อาคตํ, อฏฺกถาสุ จ –
‘‘สมฺมชฺชนี ปทีโป จ, อุทกํ อาสเนน จ;
อุโปสถสฺส เอตานิ, ‘ปุพฺพกรณ’นฺติ วุจฺจติ.
‘‘ฉนฺทปาริสุทฺธิอุตุกฺขานํ, ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท;
อุโปสถสฺส เอตานิ, ‘ปุพฺพกิจฺจ’นฺติ วุจฺจตี’’ติ. (มหาว. อฏฺ. ๑๖๘);
เอวํ ทฺวีหิ นาเมหิ นววิธํ ปุพฺพกิจฺจํ ทสฺสิตํ, กึ ตํ กตนฺติ ปุจฺฉติ. น หิ ตํ อกตฺวา อุโปสถํ กาตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา เถเรน อาณตฺเตน อคิลาเนน ภิกฺขุนา อุโปสถาคารํ สมฺมชฺชิตพฺพํ, ปานียํ ปริโภชนียํ อุปฏฺาเปตพฺพํ, อาสนํ ปฺาเปตพฺพํ, ปทีโป กาตพฺโพ, อกโรนฺโต ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ, เถเรนาปิ ปติรูปํ ตฺวา อาณาเปตพฺพํ.
ฉนฺทปาริสุทฺธีติ เอตฺถ อุโปสถกรณตฺถํ สนฺนิปติเต สงฺเฆ พหิ อุโปสถํ กตฺวา อาคเตน สนฺนิปติตฏฺานํ คนฺตฺวา กายสามคฺคึ อเทนฺเตน ¶ ฉนฺโท ทาตพฺโพ. โยปิ คิลาโน วา โหติ กิจฺจปฺปสุโต วา, เตนาปิ ปาริสุทฺธึ เทนฺเตน ฉนฺโทปิ ทาตพฺโพ. กถํ ทาตพฺโพ? เอกสฺส ภิกฺขุโน สนฺติเก ‘‘ฉนฺทํ ทมฺมิ, ฉนฺทํ เม หร, ฉนฺทํ เม อาโรเจหี’’ติ (มหาว. ๑๖๕) อยํ อตฺโถ กาเยน วา วาจาย วา อุภเยน วา วิฺาเปตพฺโพ, เอวํ ทินฺโน โหติ ฉนฺโท. อกตูโปสเถน ปน คิลาเนน วา กิจฺจปฺปสุเตน วา ปาริสุทฺธิ ทาตพฺพา. กถํ ทาตพฺพา? เอกสฺส ภิกฺขุโน สนฺติเก ‘‘ปาริสุทฺธึ ทมฺมิ, ปาริสุทฺธึ เม หร, ปาริสุทฺธึ เม อาโรเจหี’’ติ (มหาว. ๑๖๔) อยํ อตฺโถ กาเยน วา วาจาย วา อุภเยน วา วิฺาเปตพฺโพ, เอวํ ทินฺนา โหติ ปาริสุทฺธิ, ตํ ปน เทนฺเตน ฉนฺโทปิ ทาตพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตทหุโปสเถ ปาริสุทฺธึ เทนฺเตน ฉนฺทมฺปิ ทาตุํ, สนฺติ สงฺฆสฺส กรณีย’’นฺติ (มหาว. ๑๖๕). ตตฺถ ปาริสุทฺธิทานํ สงฺฆสฺสปิ อตฺตโนปิ อุโปสถกรณํ สมฺปาเทติ, น อวเสสํ สงฺฆกิจฺจํ. ฉนฺททานํ สงฺฆสฺเสว อุโปสถกรณฺจ เสสกิจฺจฺจ สมฺปาเทติ, อตฺตโน ปน อุโปสโถ อกโตเยว โหติ. ตสฺมา ปาริสุทฺธึ เทนฺเตน ฉนฺโทปิ ทาตพฺโพ. ปุพฺเพ วุตฺตํ ปน สุทฺธิกจฺฉนฺทํ วา อิมํ วา ฉนฺทปาริสุทฺธึ เอเกน พหูนมฺปิ อาหริตุํ วฏฺฏติ. สเจ ปน โส อนฺตรามคฺเค อฺํ ภิกฺขุํ ปสฺสิตฺวา เยสํ เตน ฉนฺโท วา ปาริสุทฺธิ ¶ วา คหิตา, เตสฺจ อตฺตโน จ ฉนฺทปาริสุทฺธึ เทติ, ตสฺเสว สา อาคจฺฉติ, อิตรา ปน พิฬาลสงฺขลิกา ฉนฺทปาริสุทฺธิ นาม โหติ, สา นาคจฺฉติ, ตสฺมา สยเมว สนฺนิปติตฏฺานํ คนฺตฺวา อาโรเจตพฺพํ. สเจ ปน สฺจิจฺจ นาโรเจติ, ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. ฉนฺทปาริสุทฺธิ ปน ตสฺมึ หตฺถปาสํ อุปคตมตฺเตเยว อาคตา โหติ.
อุตุกฺขานนฺติ ¶ ‘‘เหมนฺตาทีนํ อุตูนํ เอตฺตกํ อติกฺกนฺตํ, เอตฺตกํ อวสิฏฺ’’นฺติ เอวํ อุตูนํ อาจิกฺขนํ. ภิกฺขุคณนาติ ‘‘เอตฺตกา ภิกฺขู อุโปสถคฺเค สนฺนิปติตา’’ติ ภิกฺขูนํ คณนา. อิทมฺปิ หิ อุภยํ กตฺวาว อุโปสโถ กาตพฺโพ. โอวาโทติ ภิกฺขุโนวาโท. น หิ ภิกฺขุนีหิ ยาจิตํ โอวาทํ อนาโรเจตฺวา อุโปสถํ กาตุํ วฏฺฏติ. ภิกฺขุนิโย หิ ‘‘สฺเว อุโปสโถ’’ติ อาคนฺตฺวา ‘‘อยํ อุโปสโถ จาตุทฺทโส ปนฺนรโส’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ปุน อุโปสถทิวเส อาคนฺตฺวา ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ, อยฺย, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ¶ ปาเท วนฺทติ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ยาจติ, ลภตุ กิร, อยฺย, ภิกฺขุนิสงฺโฆ โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ (จูฬว. ๔๑๓) เอวํ โอวาทํ ยาจนฺติ. ตํ เปตฺวา พาลคิลานคมิเย อฺโ สเจปิ อารฺิโก โหติ, อปฏิคฺคเหตุํ น ลภติ, ตสฺมา เยน โส ปฏิคฺคหิโต, เตน ภิกฺขุนา อุโปสถคฺเค ปาติโมกฺขุทฺเทสโก ภิกฺขุ เอวํ วตฺตพฺโพ ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปาเท วนฺทติ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ยาจติ, ลภตุ กิร, ภนฺเต, ภิกฺขุนิสงฺโฆ โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ. ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน วตฺตพฺพํ ‘‘อตฺถิ โกจิ ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมโต’’ติ. สเจ โหติ โกจิ ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมโต, ตโต เตน โส วตฺตพฺโพ ‘‘อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมโต, ตํ ภิกฺขุนิสงฺโฆ อุปสงฺกมตู’’ติ (จูฬว. ๔๑๓). สเจ นตฺถิ, ตโต เตน ปุจฺฉิตพฺพํ ‘‘โก อายสฺมา อุสฺสหติ ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติ. สเจ โกจิ อุสฺสหติ, โสปิ จ อฏฺหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต, ตํ ตตฺเถว สมฺมนฺนิตฺวา โอวาทปฏิคฺคาหโก วตฺตพฺโพ ‘‘อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมโต, ตํ ภิกฺขุนิสงฺโฆ อุปสงฺกมตู’’ติ (จุฬว. ๔๑๓). สเจ ปน โกจิ น อุสฺสหติ, ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน วตฺตพฺพํ ‘‘นตฺถิ โกจิ ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมโต, ปาสาทิเกน ภิกฺขุนิสงฺโฆ สมฺปาเทตู’’ติ. เอตฺตาวตา หิ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สกลํ สาสนํ อาโรจิตํ โหติ. เตน ภิกฺขุนา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปาฏิปททิวเส ภิกฺขุนีนํ อาโรเจตพฺพํ.
ภิกฺขุนิสงฺเฆนาปิ ตา ภิกฺขุนิโย เปเสตพฺพา, คจฺฉถ, อยฺยา, ปุจฺฉถ ‘‘กึ, อยฺย, ลภติ ภิกฺขุนิสงฺโฆ โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ, ตาหิ ‘‘สาธุ, อยฺเย’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ วตฺตพฺพํ ‘‘กึ, อยฺย, ลภติ ภิกฺขุนิสงฺโฆ โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ. เตน วตฺตพฺพํ ¶ ‘‘นตฺถิ โกจิ ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมโต, ปาสาทิเกน ภิกฺขุนิสงฺโฆ สมฺปาเทตู’’ติ, ตาหิ ‘‘สาธุ อยฺยา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. อิทฺจ เอกโต อาคตานํ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา วเสน วุตฺตํ. ตาสุ ปน เอกาย ภิกฺขุนิยา วตฺตพฺพฺเจว สมฺปฏิจฺฉิตพฺพฺจ, อิตรา ตสฺสา สหายิกา. สเจ ปน ภิกฺขุสงฺโฆ วา ภิกฺขุนิสงฺโฆ วา น ปูรติ ¶ , อุภยโตปิ วา คณมตฺตเมว ปุคฺคลมตฺตํ วา โหติ.
ตตฺรายํ ¶ วจนกฺกโม – ‘‘ภิกฺขุนิโย, อยฺย, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปาเทวนฺทนฺติ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ยาจนฺติ, ลภนฺตุ กิร, อยฺย, ภิกฺขุนิโย โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ, ‘‘อหํ, อยฺย, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปาเท วนฺทามิ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ยาจามิ, ลภามหํ, อยฺย, โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ, ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ, อยฺยา, อยฺยานํ ปาเท วนฺทติ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ยาจติ, ลภตุ กิร, อยฺยา, ภิกฺขุนิสงฺโฆ โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ. ‘‘ภิกฺขุนิโย, อยฺยา, อยฺยานํ ปาเท วนฺทนฺติ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ยาจนฺติ, ลภนฺตุ กิร, อยฺยา, ภิกฺขุนิโย โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ, ‘‘อหํ, อยฺยา, อยฺยานํ ปาเท วนฺทามิ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ยาจามิ, ลภามหํ, อยฺยา, โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ, ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ, อยฺย, อยฺยสฺส ปาเท วนฺทติ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ยาจติ, ลภตุ กิร, อยฺย, ภิกฺขุนิสงฺโฆ โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ. ‘‘ภิกฺขุนิโย, อยฺย, อยฺยสฺส ปาเท วนฺทนฺติ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ยาจนฺติ, ลภนฺตุ กิร, อยฺย, ภิกฺขุนิโย โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ, ‘‘อหํ, อยฺย, อยฺยสฺส ปาเท วนฺทามิ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ยาจามิ, ลภามหํ, อยฺย, โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ. เตนาปิ ภิกฺขุนา อุโปสถกาเล เอวํ วตฺตพฺพํ ‘‘ภิกฺขุนิโย, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปาเท วนฺทนฺติ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ยาจนฺติ, ลภนฺตุ กิร, ภนฺเต, ภิกฺขุนิโย โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ, ‘‘ภิกฺขุนี, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปาเท วนฺทติ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ยาจติ, ลภตุ กิร, ภนฺเต, ภิกฺขุนี โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ. ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ, ภนฺเต, ภิกฺขุนิโย, ภนฺเต, ภิกฺขุนี ภนฺเต อายสฺมนฺตานํ ปาเท วนฺทติ, วนฺทนฺติ, วนฺทติ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ยาจติ, ยาจนฺติ, ยาจติ, ลภตุ กิร, ภนฺเต, ภิกฺขุนิสงฺโฆ, ลภนฺตุ กิร, ภนฺเต, ภิกฺขุนิโย, ลภตุ กิร, ภนฺเต, ภิกฺขุนี โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ. อุโปสถคฺเคปิ ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน วา ตฺติฏฺปเกน วา อิตเรน วา ภิกฺขุนา สเจ สมฺมโต ภิกฺขุ อตฺถิ, ปุริมนเยเนว ‘‘ตํ ภิกฺขุนิสงฺโฆ, ตํ ภิกฺขุนิโย, ตํ ภิกฺขุนี อุปสงฺกมตุ, อุปสงฺกมนฺตุ, อุปสงฺกมตู’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ นตฺถิ, ‘‘ปาสาทิเกน ภิกฺขุนิสงฺโฆ, ภิกฺขุนิโย, ภิกฺขุนี สมฺปาเทตุ, สมฺปาเทนฺตุ, สมฺปาเทตู’’ติ วตฺตพฺพํ. โอวาทปฺปฏิคฺคาหเกน ปาฏิปเท ตํ ปจฺจาหริตฺวา ตเถว วตฺตพฺพํ, อยเมตฺถ สงฺเขปวินิจฺฉโย. เอวํ ภิกฺขุนีหิ ยาจิตํ โอวาทํ อาโรเจตฺวาว อุโปสโถ กาตพฺโพ. เตน วุตฺตํ –
‘‘ฉนฺทปาริสุทฺธิอุตุกฺขานํ ¶ ¶ ¶ , ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท;
อุโปสถสฺส เอตานิ, ‘ปุพฺพกิจฺจ’นฺติ วุจฺจตี’’ติ.
ปาริสุทฺธึ อายสฺมนฺโต อาโรเจถาติ อตฺตโน ปริสุทฺธภาวํ อาโรเจถ, ‘‘ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามี’’ติอิทํ ปาริสุทฺธิอาโรจนสฺส การณวจนํ. ‘‘น จ, ภิกฺขเว, สาปตฺติเกน ปาติโมกฺขํ โสตพฺพํ, โย สุเณยฺย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๓๘๖) หิ วจนโต อปริสุทฺเธหิ ปาติโมกฺขํ โสตุํ น วฏฺฏติ. เตน วุตฺตํ – ปาริสุทฺธึ อายสฺมนฺโต อาโรเจถ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามีติ. เอตฺถ สิยา ‘‘สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยา’’ติ (มหาว. ๑๓๔) วุตฺตตฺตา อิธาปิ ‘‘ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพํ, เอวฺหิ สติ ปุพฺเพนาปรํ สนฺธิยตีติ. วุจฺจเต, วจนมตฺตเมเวตํ น สนฺธิยติ, ลกฺขณโต ปน สเมติ, สงฺฆสฺส สามคฺคิยา, คณสฺส สามคฺคิยา, ปุคฺคลสฺส อุทฺเทสา สงฺฆสฺส อุทฺทิฏฺํ โหติ ปาติโมกฺขนฺติ อิทฺเหตฺถ ลกฺขณํ, ตสฺมา ‘‘ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามี’’ติ อิทเมเวตฺถ วตฺตพฺพํ.
ตํ สพฺเพว สนฺตา สาธุกํ สุโณม มนสิ กโรมาติ นฺติ ปาติโมกฺขํ. สพฺเพว สนฺตาติ ยาวติกา ตสฺสา ปริสาย เถรา จ นวา จ มชฺฌิมา จ. สาธุกํ สุโณมาติ อฏฺึ กตฺวา มนสิ กริตฺวา โสตทฺวารวเสน สพฺพเจตสา สมนฺนาหราม. มนสิ กโรมาติ เอกคฺคจิตฺตา หุตฺวา จิตฺเต เปยฺยาม. เอตฺถ จ กิฺจาปิ ‘‘ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘สุโณถ มนสิ กโรถา’’ติ วตฺตุํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ, ‘‘สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺยา’’ติอิมินา ปน น สเมติ. สมคฺคสฺส หิ สงฺฆสฺเสตํ อุโปสถกรณํ, ปาติโมกฺขุทฺเทสโก จ สงฺฆปริยาปนฺโนว, อิจฺจสฺส สงฺฆปริยาปนฺนตฺตา ‘‘สุโณม มนสิ กโรมา’’ติ อิทเมว วตฺตุํ ยุตฺตํ.
อิทานิ ยํ วุตฺตํ ‘‘ปาริสุทฺธึ อายสฺมนฺโต อาโรเจถา’’ติ, ตตฺถ ยถา ปาริสุทฺธิอาโรจนํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ยสฺส สิยา อาปตฺติ, โส อาวิกเรยฺยาติ อาห. ตตฺถ ยสฺส สิยาติ ยสฺส ฉนฺนํ อาการานํ อฺตเรน อาปนฺนาปตฺติ ภเวยฺย. อาปตฺติฺหิ ¶ อาปชฺชนฺโต อลชฺชิตา, อฺาณตา, กุกฺกุจฺจปฺปกตตา, อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตา, กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตา, สติสมฺโมสาติ อิเมหิ ฉหากาเรหิ (ปริ. ๒๙๕) อาปชฺชติ.
กถํ อลชฺชิตาย อาปชฺชติ? อกปฺปิยภาวํ ชานนฺโตเยว มทฺทิตฺวา วีติกฺกมํ กโรติ.
วุตฺตมฺปิ ¶ เจตํ –
‘‘สฺจิจฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, อาปตฺตึ ปริคูหติ;
อคติคมนฺจ คจฺฉติ, เอทิโส วุจฺจติ อลชฺชิปุคฺคโล’’ติ. (ปริ. ๓๕๙);
กถํ อฺาณตาย อาปชฺชติ? อฺาณปุคฺคโล หิ มนฺโท โมมูโห กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ อชานนฺโต อกตฺตพฺพํ กโรติ, กตฺตพฺพํ วิราเธติ, เอวํ อฺาณตาย อาปชฺชติ.
กถํ กุกฺกุจฺจปฺปกตตาย อาปชฺชติ? กปฺปิยากปฺปิยํ ¶ นิสฺสาย กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน วินยธรํ ปุจฺฉิตฺวา กปฺปิยํ เจ, กตฺตพฺพํ สิยา, อกปฺปิยํ เจ, น กตฺตพฺพํ, อยํ ปน ‘‘วฏฺฏตี’’ติ มทฺทิตฺวา วีติกฺกมติเยว, เอวํ กุกฺกุจฺจปฺปกตตาย อาปชฺชติ.
กถํ อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตาย อาปชฺชติ? อจฺฉมํสํ ‘‘สูกรมํส’’นฺติ ขาทติ, วิกาเล กาลสฺาย ภฺุชติ, เอวํ อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตาย อาปชฺชติ.
กถํ กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตาย อาปชฺชติ? สูกรมํสํ ‘‘อจฺฉมํส’’นฺติ ขาทติ, กาเล วิกาลสฺาย ภฺุชติ, เอวํ กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตาย อาปชฺชติ.
กถํ สติสมฺโมสา อาปชฺชติ? สหเสยฺยจีวรวิปฺปวาสาทีนิ สติสมฺโมสา อาปชฺชติ, อิติ อิเมสํ ฉนฺนํ อาการานํ อฺตเรน อากาเรน อาปนฺนา ยสฺส สิยา สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อฺตรา อาปตฺติ เถรสฺส วา นวสฺส วา มชฺฌิมสฺส วาติ อตฺโถ.
โส อาวิกเรยฺยาติ โส ตํ อาปตฺตึ เทเสตุ วา ปกาเสตุ วาติ วุตฺตํ โหติ. อสนฺติยา อาปตฺติยาติ ยสฺส ปน เอวํ อนาปนฺนา วา อาปตฺตึ ¶ อาปชฺชิตฺวา จ ปน วุฏฺิตา วา เทสิตา วา อาโรจิตา วา อาปตฺติ, ตสฺส สา อาปตฺติ อสนฺตี นาม โหติ, เอวํ อสนฺติยา อาปตฺติยา ตุณฺหี ภวิตพฺพํ. ตุณฺหีภาเวน โข ปนายสฺมนฺเต ‘‘ปริสุทฺธา’’ติ เวทิสฺสามีติ ตุณฺหีภาเวนาปิ หิ การเณน อหํ อายสฺมนฺเต ‘‘ปริสุทฺธา’’อิจฺเจว ชานิสฺสามีติ. ยถา โข ปน ปจฺเจกปุฏฺสฺส เวยฺยากรณํ โหตีติ ยถา เอเกเนโก ปุฏฺโ พฺยากเรยฺย, ยถา เอเกเนโก ปจฺเจกปุฏฺโ ‘‘มํ เอส ปุจฺฉตี’’ติ ตฺวา พฺยากเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติ.
เอวเมวํ ¶ เอวรูปาย ปริสาย ยาวตติยํ อนุสาวิตํ โหตีติ เอตฺถ เอกจฺเจ ตาว อาจริยา เอวํ วทนฺติ ‘‘เอวเมวํ อิมิสฺสาย ภิกฺขุปริสาย ยเทตํ ‘ยสฺส สิยา อาปตฺติ, โส อาวิกเรยฺย, อสนฺติยา อาปตฺติยา ตุณฺหี ภวิตพฺพํ, ตุณฺหีภาเวน โข ปนายสฺมนฺเต ปริสุทฺธาติ เวทิสฺสามี’ติ ติกฺขตฺตุํ อนุสาวิตํ, ตํ เอกเมเกน ‘มํ เอส ปุจฺฉตี’ติ เอวํ ชานิตพฺพํ โหตีติ อตฺโถ’’ติ. ตํ น ยุชฺชติ, กสฺมา? อตฺถพฺยฺชนเภทโต. อนุสฺสาวนฺหิ นาม อตฺถโต จ พฺยฺชนโต จ อภินฺนํ โหติ ‘‘ทุติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามี’’ติอาทีสุ (มหาว. ๗๒; จูฬว. ๓) วิย, ‘‘ยสฺส สิยา’’ติอาทิวจนตฺตยํ ปน อตฺถโตปิ พฺยฺชนโตปิ ภินฺนํ, เตนสฺส อนุสฺสาวนตฺตยํ น ยุชฺชติ. ยทิ เจตํ ยาวตติยานุสฺสาวนํ สิยา, นิทานุทฺเทเส อนิฏฺิเตปิ อาปตฺติ สิยา. น จ ยุตฺตํ อนาปตฺติกฺเขตฺเต อาปตฺตึ อาปชฺชิตุํ.
อปเร ‘‘อนุสาวิต’’นฺติปทสฺส อนุสาเวตพฺพนฺติ อตฺถํ วิกปฺเปตฺวา ‘‘ยาวตติย’’นฺติอิทํ อุปริ อุทฺเทสาวสาเน ‘‘กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา…เป… ตติยมฺปิ ปุจฺฉามี’’ติ เอตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาหุ. ตมฺปิ น ยุชฺชติ, กสฺมา? อตฺถยุตฺตีนํ อภาวโต. อิทฺหิ ปทํ เกจิ ‘‘อนุสาเวต’’นฺติ สชฺฌายนฺติ, เกจิ ‘‘อนุสาเวต’’นฺติ, ตํ อุภยํ วาปิ อตีตกาลเมว ทีเปติ, น อนาคตํ. ยทิ จสฺส อยํ อตฺโถ สิยา, ‘‘อนุสาวิตํ เหสฺสตี’’ติ วเทยฺย ¶ , เอวํ ตาว อตฺถาภาวโต น ยุชฺชติ. ยทิ เจตํ อุทฺเทสาวสาเน วจนํ สนฺธาย วุตฺตํ สิยา, ‘‘น อาวิกริสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทนฺตสฺส นิทาเน สมตฺเตปิ วุตฺตมุสาวาโท น สิยา, กสฺมา? ‘‘ยาวตติยํ อนุสฺสาวิยมาเน’’ติวจนโต (มหาว. ๑๓๔) ‘‘ยาวตติย’’นฺติ อิทํ วจนเมว ¶ นิรตฺถกํ สิยา, กสฺมา? นิทานุทฺเทเส ยาวตติยานุสฺสาวนสฺส อภาวโตติ เอวํ ยุตฺติอภาวโต ตมฺปิ น ยุชฺชติ. ‘‘ยาวตติยํ อนุสาวิตํ โหตี’’ติ อิทํ ปน ลกฺขณวจนมตฺตํ, เตน อิมมตฺถํ ทสฺเสติ – อิทํ ปาติโมกฺขํ นาม ยาวตติยํ อนุสฺสาวิยติ, ตสฺมึ ยาวตติยํ อนุสฺสาวิยมาเน โย สรมาโน สนฺตึ อาปตฺตึ นาวิกโรติ, ตสฺส ยาวตติยานุสฺสาวนาวสาเน สมฺปชานมุสาวาโท โหตีติ.
ตเทตํ ยถา อนุสาวิตํ ยาวตติยํ อนุสาวิตํ นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามีติอาทิ วุตฺตํ. ตํ ปเนตํ ปาราชิกาทีนํ อวสาเน ทิสฺสติ, น นิทานาวสาเน. กิฺจาปิ น ทิสฺสติ, อถ โข อุทฺเทสกาเล ‘‘อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺํ โข อายสฺมนฺโต นิทานํ, ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามี’’ติอาทินา นเยน วตฺตพฺพเมว. เอวฺหิ นิทานํ สุอุทฺทิฏฺํ โหติ, อฺถา ทุอุทฺทิฏฺํ. อิมเมว จ อตฺถํ สนฺธาย อุโปสถกฺขนฺธเก วุตฺตํ ‘‘ยาวตติยํ อนุสาวิตํ ¶ โหตีติ สกิมฺปิ อนุสาวิตํ โหติ, ทุติยมฺปิ อนุสาวิตํ โหติ, ตติยมฺปิ อนุสาวิตํ โหตี’’ติ (มหาว. ๑๓๔). อยเมตฺถ อาจริยปรมฺปราภโต วินิจฺฉโย.
โย ปน ภิกฺขุ…เป… สมฺปชานมุสาวาทสฺส โหตีติ สมฺปชานมุสาวาโท อสฺส โหติ, เตนสฺส ทุกฺกฏาปตฺติ โหติ, สา จ โข ปน น มุสาวาทลกฺขเณน, ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท กึ โหติ, ทุกฺกฏํ โหตี’’ติ (มหาว. ๑๓๕) อิมินา ปน ภควโต วจเนน วจีทฺวาเร อกิริยสมุฏฺานาปตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพา.
วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘อนาลปนฺโต มนุเชน เกนจิ,
วาจาคิรํ โน จ ปเร ภเณยฺย;
อาปชฺเชยฺย วาจสิกํ, น กายิกํ,
ปฺหาเมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติ. (ปริ. ๔๗๙);
อนฺตรายิโกติ ¶ วิปฺปฏิสารวตฺถุตาย ปาโมชฺชาทิสมฺภวํ นิวาเรตฺวา ปมชฺฌานาทีนํ อธิคมาย อนฺตรายํ กโรติ. ตสฺมาติ ยสฺมา อยํ อนาวิกรณสงฺขาโต สมฺปชานมุสาวาโท อนฺตรายิโก โหติ, ตสฺมา. สรมาเนนาติ อตฺตนิ สนฺตึ อาปตฺตึ ชานนฺเตน. วิสุทฺธาเปกฺเขนาติ วุฏฺาตุกาเมน วิสุชฺฌิตุกาเมน. สนฺตี อาปตฺตีติ อาปชฺชิตฺวา อวุฏฺิตา อาปตฺติ. อาวิกาตพฺพาติ สงฺฆมชฺเฌ วา คณมชฺเฌ วา เอกปุคฺคเล วา ปกาเสตพฺพา, อนฺตมโส อนนฺตรสฺสาปิ ภิกฺขุโน ‘‘อหํ, อาวุโส, อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโน, อิโต วุฏฺหิตฺวา ¶ ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริสฺสามี’’ติ (มหาว. ๑๗๐) วตฺตพฺพํ. สเจปิ เวมติโก โหติ, ‘‘อหํ, อาวุโส, อิตฺถนฺนามาย อาปตฺติยา เวมติโก, ยทา นิพฺเพมติโก ภวิสฺสามิ, ตทา ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริสฺสามี’’ติ (มหาว. ๑๖๙) วตฺตพฺพํ. อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหตีติเอตฺถ อาวิกตาติ อาวิกตาย, ปกาสิตายาติ อตฺโถ. อลชฺชิตาติอาทีสุ (ปริ. ๒๙๕) วิย หิ อิทมฺปิ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. หีติ นิปาตมตฺตํ. อสฺสาติ เอตสฺส ภิกฺขุโน. ผาสุ โหตีติ ปมชฺฌานาทีนํ อธิคมาย ผาสุ โหติ, อวิปฺปฏิสารมูลกานํ ปาโมชฺชาทีนํ วเสน สุขปฺปฏิปทา สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ.
อิติ กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
นิทานวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปาราชิกกณฺโฑ
อิทานิ ¶ ¶ ยเทตํ นิทานานนฺตรํ ตตฺริเม จตฺตาโรติอาทิ ปาราชิกกณฺฑํ, ตตฺถ ตตฺราติ ตสฺมึ ‘‘ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามี’’ติ เอวํ วุตฺเต ปาติโมกฺเข. อิเมติ อิทานิ วตฺตพฺพานํ อภิมุขีกรณํ. จตฺตาโรติ คณนปริจฺเฉโท. ปาราชิกาติ เอวํนามกา. ธมฺมาติ อาปตฺติโย. อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺตีติ สรูเปน อุทฺทิสิตพฺพตํ อาคจฺฉนฺติ, น นิทาเน วิย ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺตี’’ติ สาธารณวจนมตฺเตน.
๑. ปมปาราชิกวณฺณนา
โย ปนาติ รสฺสทีฆาทินา ลิงฺคาทิเภเทน โย โกจิ. ภิกฺขูติ เอหิภิกฺขุอุปสมฺปทา, สรณคมนูปสมฺปทา, โอวาทปฺปฏิคฺคหณูปสมฺปทา, ปฺหาพฺยากรณูปสมฺปทา, อฏฺครุธมฺมปฺปฏิคฺคหณูปสมฺปทา, ทูเตนูปสมฺปทา, อฏฺวาจิกูปสมฺปทา, ตฺติจตุตฺถกมฺมูปสมฺปทาติ อิมาสุ อฏฺสุ อุปสมฺปทาสุ ตฺติจตุตฺเถน อุปสมฺปทากมฺเมน อกุปฺเปน านารเหน อุปสมฺปนฺโน. ตสฺส ปน กมฺมสฺส วตฺถุตฺติอนุสฺสาวน สีมา ปริสาสมฺปตฺติวเสน อกุปฺปตา เวทิตพฺพา.
ตตฺถ วตฺถูติ อุปสมฺปทาเปกฺโข ปุคฺคโล, โส เปตฺวา อูนวีสติวสฺสํ อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนปุพฺพํ, ปณฺฑกาทโย จ เอกาทส อภพฺพปุคฺคเล เวทิตพฺโพ. ตตฺถ อูนวีสติวสฺโส นาม ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺาย อปริปุณฺณวีสติวสฺโส. อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนปุพฺโพ นาม จตุนฺนํ ปาราชิกานํ อฺตรํ อชฺฌาปนฺนปุพฺโพ. ปณฺฑกาทโย วชฺชนียปุคฺคลกถายํ วุตฺตา. เตสุ อาสิตฺตปณฺฑกฺจ อุสูยปณฺฑกฺจ เปตฺวา โอปกฺกมิกปณฺฑโก นปุํสกปณฺฑโก ปณฺฑกภาวปกฺเข ิโต ปกฺขปณฺฑโก จ อิธ อธิปฺเปโต.
เถยฺยสํวาสโก ปน ติวิโธ ลิงฺคตฺเถนโก สํวาสตฺเถนโก อุภยตฺเถนโกติ. ตตฺถ โย สยํ ปพฺพชิตฺวา ¶ น ภิกฺขุวสฺสานิ คเณติ, น ยถาวุฑฺฒํ ภิกฺขูนํ วา สามเณรานํ ¶ วา วนฺทนํ สาทิยติ, น อาสเนน ปฏิพาหติ, น อุโปสถาทีสุ สนฺทิสฺสติ, อยํ อสุทฺธจิตฺตตาย ลิงฺคมตฺตสฺเสว เถนิตตฺตา ลิงฺคตฺเถนโก นาม. โย ปน ภิกฺขูหิ ปพฺพชิโต สามเณโร สมาโน กาสายานิ อปเนตฺวา เตสุ สอุสฺสาโหว ¶ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตฺวา ปุน นิวาเสตฺวา สามเณรภาวํ ปฏิชานาติ, อยํ ภิกฺขูหิ ทินฺนลิงฺคสฺส อปริจฺจตฺตตฺตา น ลิงฺคตฺเถนโก, น ลิงฺคานุรูปสฺส สํวาสสฺส สาทิตตฺตา นาปิ สํวาสตฺเถนโก. อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนเกปิ เอเสว นโย. โย จ โข สามเณโร สมาโน วิเทสํ คนฺตฺวา ภิกฺขุวสฺสานิ คเณติ, ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนํ สาทิยติ, อาสเนน ปฏิพาหติ, อุโปสถาทีสุ สนฺทิสฺสติ, อยํ สํวาสมตฺตสฺเสว เถนิตตฺตา สํวาสตฺเถนโก นาม. ภิกฺขุวสฺสคณนาทิโก หิ สพฺโพปิ กิริยเภโท อิมสฺมึ อตฺเถ ‘‘สํวาโส’’ติ เวทิตพฺโพ. สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย ‘‘น มํ โกจิ ชานาตี’’ติ ปุน เอวํ ปฏิปชฺชนฺเตปิ เอเสว นโย. โย ปน สยํ ปพฺพชิตฺวา วิหารํ คนฺตฺวา ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนํ สาทิยติ, อาสเนน ปฏิพาหติ, ภิกฺขุวสฺสานิ คเณติ, อุโปสถาทีสุ สนฺทิสฺสติ, อยํ ลิงฺคสฺส เจว สํวาสสฺส จ เถนิตตฺตา อุภยตฺเถนโก นาม. ธุรนิกฺเขปวเสน กาสายานิ อปเนตฺวา อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปชฺชิตฺวา ปุน ตานิ อจฺฉาเทตฺวา เอวํ ปฏิปชฺชนฺเตปิ เอเสว นโย, อยํ ติวิโธปิ เถยฺยสํวาสโก อิธ อธิปฺเปโต. เปตฺวา ปน อิมํ ติวิธํ.
‘‘ราช ทุพฺภิกฺข กนฺตาร-โรค เวรี ภเยน วา;
จีวราหรณตฺถํ วา, ลิงฺคํ อาทิยตีธ โย.
‘‘สํวาสํ นาธิวาเสติ, ยาว โส สุทฺธมานโส;
เถยฺยสํวาสโก นาม, ตาว เอส น วุจฺจตี’’ติ. (มหาว. อฏฺ. ๑๑๐);
โย ปน อุปสมฺปนฺโน ติตฺถิยภาวํ ปตฺถยมาโน สยํ วา กุสจีราทิกํ ติตฺถิยลิงฺคํ อาทิยติ, เตสํ วา สนฺติเก ปพฺพชติ, นคฺโค วา หุตฺวา อาชีวกานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา เตสํ วตานิ อาทิยติ, อยํ ติตฺถิยปกฺกนฺตโก นาม. เปตฺวา ปน มนุสฺสชาติกํ อวเสโส สพฺโพปิ ติรจฺฉานคโต นาม. เยน มนุสฺสชาติกา ชเนตฺติ สยมฺปิ มนุสฺสภูเตเนว สฺจิจฺจ ชีวิตา โวโรปิตา, อยํ มาตุฆาตโก นาม. ปิตุฆาตเกปิ เอเสว นโย. เยน อนฺตมโส คิหิลิงฺเค ิโตปิ มนุสฺสชาติโก ขีณาสโว สฺจิจฺจ ชีวิตา โวโรปิโต, อยํ อรหนฺตฆาตโก นาม. โย ปน ปกตตฺตํ ภิกฺขุนึ ติณฺณํ มคฺคานํ อฺตรสฺมึ ¶ มคฺเค ทูเสติ ¶ , อยํ ภิกฺขุนิทูสโก นาม. โย เทวทตฺโต วิย สาสนํ อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ กตฺวา จตุนฺนํ กมฺมานํ อฺตรวเสน สงฺฆํ ภินฺทติ, อยํ สงฺฆเภทโก นาม. โย เทวทตฺโต วิย ทุฏฺจิตฺเตน วธกจิตฺเตน ตถาคตสฺส ชีวมานกสรีเร ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ โลหิตํ อุปฺปาเทติ, อยํ โลหิตุปฺปาทโก นาม. ยสฺส ¶ อิตฺถินิมิตฺตุปฺปาทนกมฺมโต จ ปุริสนิมิตฺตุปฺปาทนกมฺมโต จ อุภโต ทุวิธมฺปิ พฺยฺชนํ อตฺถิ, อยํ อุภโตพฺยฺชนโก นาม. อิติ อิเม เตรส ปุคฺคลา อุปสมฺปทาย อวตฺถู, อิเม ปน เปตฺวา อฺสฺมึ อุปสมฺปทาเปกฺเข สติ อุปสมฺปทากมฺมํ วตฺถุสมฺปตฺติวเสน อกุปฺปํ โหติ.
กถํ ตฺติสมฺปตฺติวเสน อกุปฺปํ โหติ? วตฺถุสงฺฆปุคฺคลตฺตีนํ อปรามสนานิ, ปจฺฉา ตฺติฏฺปนฺจาติ อิเม ตาว ปฺจ ตฺติโทสา. ตตฺถ ‘‘อยํ อิตฺถนฺนาโม’’ติ อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส อกิตฺตนํ วตฺถุอปรามสนํ นาม. ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ’’ติเอตฺถ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต’’ติ วตฺวา ‘‘สงฺโฆ’’ติ อภณนํ สงฺฆอปรามสนํ นาม. ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ อุปชฺฌายสฺส อกิตฺตนํ ปุคฺคลอปรามสนํ นาม. สพฺเพน สพฺพํ ตฺติยา อนุจฺจารณํ ตฺติอปรามสนํ นาม. ปมํ กมฺมวาจํ นิฏฺาเปตฺวา ‘‘เอสา ตฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘ขมติ สงฺฆสฺสา’’ติ เอวํ ตฺติกิตฺตนํ ปจฺฉา ตฺติฏฺปนํ นาม. อิติ อิเมหิ โทเสหิ วิมุตฺตาย ตฺติยา สมฺปนฺนํ ตฺติสมฺปตฺติวเสน อกุปฺปํ โหติ.
อนุสฺสาวนวเสน อกุปฺปตายปิ วตฺถุสงฺฆปุคฺคลานํ อปรามสนานิ, สาวนาย หาปนํ, อกาเล สาวนนฺติ อิเม ปฺจ อนุสฺสาวนโทสา. ตตฺถ วตฺถาทีนํ อปรามสนานิ ตฺติยํ วุตฺตสทิสาเนว. ตีสุ ปน อนุสฺสาวนาสุ ยตฺถ กตฺถจิ เอเตสํ อปรามสนํ อปรามสนเมว. สพฺเพน สพฺพํ ปน กมฺมวาจํ อวตฺวา จตุกฺขตฺตุํ ตฺติกิตฺตนเมว, อถ วา ปน กมฺมวาจาพฺภนฺตเร อกฺขรสฺส วา ปทสฺส วา อนุจฺจารณํ วา ทุรุจฺจารณํ วา สาวนาย หาปนํ นาม. สาวนาย อโนกาเส ปมํ ตฺตึ อฏฺเปตฺวา อนุสฺสาวนกรณํ อกาเล สาวนํ นาม. อิติ อิเมหิ โทเสหิ วิมุตฺตาย อนุสฺสาวนาย สมฺปนฺนํ อนุสฺสาวนสมฺปตฺติวเสน อกุปฺปํ โหติ.
ปุพฺเพ วุตฺตํ วิปตฺติสีมาลกฺขณํ สมติกฺกนฺตาย ปน สีมาย กตํ สีมาสมฺปตฺติวเสน อกุปฺปํ โหติ. ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา, เตสํ ¶ อนาคมนํ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อนาหรณํ, สมฺมุขีภูตานํ ปฏิกฺโกสนนฺติ อิเม ปน ตโย ปริสาโทสา, เตหิ วิมุตฺตาย ปริสาย กตํ ปริสาสมฺปตฺติวเสน อกุปฺปํ โหติ. การณารหตฺตา ปน สตฺถุ สาสนารหตฺตา านารหํ นาม โหติ. อิติ โย อิมินา เอวํ อกุปฺเปน านารเหน ตฺติจตุตฺเถน อุปสมฺปทากมฺเมน ¶ อุปสมฺปนฺโน, อยํ อิธ ‘‘ภิกฺขู’’ติ อธิปฺเปโต. ปณฺณตฺติวชฺเชสุ ปน อฺเปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ.
ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโนติ ยา ภิกฺขูนํ อธิสีลสงฺขาตา สิกฺขา, ตฺจ, ยตฺถ เจเต สห ชีวนฺติ, เอกชีวิกา สภาควุตฺติโน ¶ โหนฺติ, ตํ ภควตา ปฺตฺตํ สิกฺขาปทสงฺขาตํ สาชีวฺจ, ตตฺถ สิกฺขนภาเวน สมาปนฺโนติ ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมอาปนฺโน. สมาปนฺโนติ สิกฺขฺจ ปริปูเรนฺโต สาชีวฺจ อวีติกฺกมนฺโต หุตฺวา ตทุภยํ อุปคโตติ อตฺโถ. สิกฺขํ อปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวาติ ยํ สิกฺขํ สมาปนฺโน, ตํ อปฏิกฺขิปิตฺวา, ยฺจ สาชีวํ สมาปนฺโน, ตสฺมึ ทุพฺพลภาวํ อปฺปกาเสตฺวา. ตตฺถ จิตฺตเขตฺตกาลปโยคปุคฺคลวิชานนวเสน สิกฺขาย ปจฺจกฺขานํ ตฺวา ตทภาเวน อปจฺจกฺขานํ เวทิตพฺพํ. กถํ? อุปสมฺปนฺนภาวโต จวิตุกามตาจิตฺเตเนว หิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ทวา วา รวา วา ภณนฺตสฺส. เอวํ จิตฺตวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน. ตถา ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามิ, ธมฺมํ ปจฺจกฺขามิ, สงฺฆํ ปจฺจกฺขามิ, สิกฺขํ, วินยํ, ปาติโมกฺขํ, อุทฺเทสํ, อุปชฺฌายํ, อาจริยํ, สทฺธิวิหาริกํ, อนฺเตวาสิกํ, สมานุปชฺฌายกํ, สมานาจริยกํ, สพฺรหฺมจารึ ปจฺจกฺขามี’’ติ เอวํ วุตฺตานํ พุทฺธาทีนํ จุทฺทสนฺนํ, ‘‘คิหีติ มํ ธาเรหิ, อุปาสโก, อารามิโก, สามเณโร, ติตฺถิโย, ติตฺถิยสาวโก, อสมโณ, ‘อสกฺยปุตฺติโย’ติ มํ ธาเรหี’’ติ เอวํ วุตฺตานํ คิหิอาทีนํ อฏฺนฺนฺจาติ อิเมสํ ทฺวาวีสติยา เขตฺตปทานํ ยสฺส กสฺสจิ สเววจนสฺส วเสน เตสุ ยํกิฺจิ วตฺตุกามสฺส ยํกิฺจิ วทโต สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น รุกฺขาทีนํ อฺตรสฺส นามํ คเหตฺวา ปจฺจาจิกฺขนฺตสฺส. เอวํ เขตฺตวเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน.
ตตฺถ ยเทตํ ‘‘ปจฺจกฺขามี’’ติ จ, ‘‘มํ ธาเรหี’’ติ (ปารา. ๕๑) จ วุตฺตํ วตฺตมานกาลวจนํ, ยานิ จ ‘‘อลํ เม พุทฺเธน, กึ นุ เม พุทฺเธน, น มมตฺโถ พุทฺเธน ¶ , สุมุตฺตาหํ พุทฺเธนา’’ติอาทินา (ปารา. ๕๒) นเยน อาขฺยาตวเสน กาลํ อนามสิตฺวา ปุริเมหิ จุทฺทสหิ ปเทหิ สทฺธึ โยเชตฺวา วุตฺตานิ ‘‘อลํ เม’’ติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ, เตสํเยว จ สเววจนานํ วเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ‘‘ปจฺจกฺขาสิ’’นฺติ วา ‘‘ปจฺจกฺขิสฺส’’นฺติ วา ‘‘มํ ธาเรสี’’ติ วา ‘‘มํ ธาเรสฺสตี’’ติ วา ‘‘ยํนูนาหํ ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติ (ปารา. ๔๕) วาติอาทีนิ อตีตานาคตปริกปฺปวจนานิ ภณนฺตสฺส. เอวํ วตฺตมาน กาลวเสน เจว อนามฏฺกาลวเสน จ ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน.
ปโยโค ¶ ปน ทุวิโธ กายิโก จ วาจสิโก จ. ตตฺถ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา (ปารา. ๕๑) นเยน ยาย กายจิ ภาสาย วจีเภทํ กตฺวา วาจสิกปฺปโยเคเนว ปจฺจกฺขานํ โหติ, น อกฺขรลิขนํ วา หตฺถมุทฺทาทิทสฺสนํ วา กายปฺปโยคํ กโรนฺตสฺส. เอวํ วาจสิกปฺปโยเคเนว ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน.
ปุคฺคโล ปน ทุวิโธ – โย จ ปจฺจกฺขาติ, ยสฺส จ ปจฺจกฺขาติ. ตตฺถ โย ปจฺจกฺขาติ, โส สเจ อุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนาฏฺฏานํ อฺตโร น โหติ. ยสฺส ปน ¶ ปจฺจกฺขาติ, โส สเจ มนุสฺสชาติโก โหติ, น จ อุมฺมตฺตกาทีนํ อฺตโร, สมฺมุขีภูโต จ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ. น หิ อสมฺมุขีภูตสฺส ทูเตน วา ปณฺเณน วา อาโรจนํ รุหติ. เอวํ ยถาวุตฺตปุคฺคลวเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน.
วิชานนมฺปิ นิยมิตานิยมิตวเสน ทุวิธํ. ตตฺถ ยสฺส เยสํ วา นิยเมตฺวา ‘‘อิมสฺส, อิเมสํ วา อาโรเจมี’’ติ วทติ, สเจ เต ยถา ปกติยา โลเก มนุสฺสา วจนํ สุตฺวา อาวชฺชนสมเย ชานนฺติ, เอวํ ตสฺส วจนานนฺตรเมว ตสฺส ‘‘อยํ อุกฺกณฺิโต’’ติ วา ‘‘คิหิภาวํ ปตฺถยตี’’ติ วา เยน เกนจิ อากาเรน สิกฺขาปจฺจกฺขานภาวํ ชานนฺติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา. อถ อปรภาเค ‘‘กึ อิมินา วุตฺต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ชานนฺติ, อฺเ วา ชานนฺติ, อปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา. อนิยเมตฺวา อาโรเจนฺตสฺส ปน สเจ วุตฺตนเยน โย โกจิ มนุสฺสชาติโก วจนตฺถํ ชานาติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา. เอวํ วิชานนวเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน. โย ปน อนฺตมโส ทวายปิ ปจฺจกฺขาติ, เตน อปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา. อิติ อิเมสํ วุตฺตปฺปการานํ ¶ จิตฺตาทีนํ วา วเสน, สพฺพโส วา ปน อปจฺจกฺขาเนน สิกฺขํ อปจฺจกฺขาย สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺเสว จ อตฺถภูตํ เอกจฺจํ ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา.
เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยาติ เอตฺถ เมถุนํ ธมฺมนฺติ ราคปริยุฏฺาเนน สทิสานํ อุภินฺนํ ธมฺมํ. ปฏิเสเวยฺยาติ ปฏิเสเวยฺย อชฺฌาปชฺเชยฺย. อนฺตมโสติ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน. ติรจฺฉานคตายปีติ ปฏิสนฺธิวเสน ติรจฺฉาเนสุ คตายปิ, อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ. ปาราชิโก โหตีติ ปราชิโต โหติ, ปราชยํ อาปนฺโน. อสํวาโสติ ปกตตฺตา ภิกฺขู สห วสนฺติ เอตฺถาติ เอกกมฺมาทิโกว ติวิโธปิ วิธิ สํวาโส นาม, โส เตน สทฺธึ นตฺถีติ อสํวาโส. สงฺฆกมฺเมสุ หิ เอส คณปูรโกปิ น โหติ, อยํ ตาว ปทวณฺณนา.
อยํ ¶ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตวเสน หิ ติสฺโส อิตฺถิโย, ตาสํ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคมุขมคฺควเสน ตโย ตโย กตฺวา นว มคฺคา, ตถา อุภโตพฺยฺชนกานํ. ปุริสานํ ปน วจฺจมคฺคมุขมคฺควเสน ทฺเว ทฺเว กตฺวา ฉ มคฺคา, ตถา ปณฺฑกานนฺติ เอวํ ตึส มคฺคา. เตสุ อตฺตโน วา ปเรสํ วา ยสฺส กสฺสจิ มคฺคสฺส สนฺถตสฺส วา อสนฺถตสฺส วา, ปเรสํ ปน มตานมฺปิ อกฺขายิตสฺส วา เยภุยฺเยน อกฺขายิตสฺส วา ปกติวาเตน อสํผุฏฺเ อลฺโลกาเส โย ภิกฺขุ เอกติลพีชมตฺตมฺปิ อตฺตโน องฺคชาตํ สนฺถตํ วา อสนฺถตํ วา เสวนจิตฺเตน ปเวเสติ, ปเรน วา ปเวสิยมาเน ปเวสนปวิฏฺฏฺิตอุทฺธรเณสุ ยํกิฺจิ สาทิยติ, อยํ ปาราชิกาปตฺตึ อาปนฺโน นาม โหติ, อยํ ตาเวตฺถ อสาธารณวินิจฺฉโย. สพฺพสิกฺขาปทานํ ปน สาธารณวินิจฺฉยตฺถํ อยํ มาติกา –
นิทานํ ¶ ปุคฺคลํ วตฺถุํ, ปฺตฺติวิธิเมว จ;
อาณตฺตาปตฺตินาปตฺติ-วิปตฺตึ องฺคเมว จ.
สมุฏฺานวิธึ กิริยา-สฺาจิตฺเตหิ นานตฺตํ;
วชฺชกมฺมปฺปเภทฺจ, ติกทฺวยวิธึ ตถา.
ลกฺขณํ สตฺตรสธา, ิตํ สาธารณํ อิทํ;
ตฺวา โยเชยฺย เมธาวี, ตตฺถ ตตฺถ ยถารหนฺติ.
ตตฺถ ¶ นิทานํ นาม เวสาลิ-ราชคห-สาวตฺถิ-อาฬวิ-โกสมฺพิ-สคฺค-ภคฺคานํ วเสน สตฺตวิธํ ปฺตฺติฏฺานํ, อิทฺหิ สพฺพสิกฺขาปทานํ นิทานํ. ปุคฺคโล นาม ยํ ยํ อารพฺภ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ. วตฺถุ นาม ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส อชฺฌาจาโร วุจฺจติ. ปฺตฺติวิธินฺติ ปฺตฺติอนุปฺตฺติอนุปฺปนฺนปฺตฺติสพฺพตฺถปฺตฺติปเทสปฺตฺติสาธารณปฺตฺติ อสาธารณปฺตฺติเอกโตปฺตฺติอุภโตปฺตฺติวเสน นววิธา ปฺตฺติ. ตตฺถ อนุปฺปนฺนปฺตฺติ นาม อนุปฺปนฺเน โทเส ปฺตฺตา, สา อฏฺครุธมฺมปฺปฏิคฺคหณวเสน (จูฬว. ๔๐๓) ภิกฺขุนีนํเยว อาคตา, อฺตฺร นตฺถิ. วินยธรปฺจเมน (มหาว. ๒๕๙) คเณน อุปสมฺปทา, คณงฺคณูปาหนา (มหาว. ๒๕๙) ธุวนฺหานํ จมฺมตฺถรณนฺติ เอเตสํ วเสน จตุพฺพิธา ปเทสปฺตฺติ นาม. มชฺฌิมเทเสเยว หิ เอเตหิ อาปตฺติ โหติ, เตสุปิ ธุวนฺหานํ ปฏิกฺเขปมตฺตเมว ปาติโมกฺเข อาคตํ, ตโต อฺา ปเทสปฺตฺติ นาม นตฺถิ. สพฺพานิ สพฺพตฺถปฺตฺติเยว โหนฺติ, สาธารณปฺตฺติทุกฺจ เอกโตปฺตฺติทุกฺจ อตฺถโต เอกํ, ตสฺมา อนุปฺปนฺนปฺตฺติฺจ ¶ สพฺพตฺถปฺตฺติทุกฺจ เอกโตปฺตฺติทุกฺจ เปตฺวา เสสานํ จตสฺสนฺนํ ปฺตฺตีนํ วเสน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. อาณตฺตาปตฺตินาปตฺติวิปตฺตินฺติเอตฺถ อาณตฺตีติอาณาปนา วุจฺจติ. อาปตฺตีติ ปุพฺพปฺปโยคาทิวเสน อาปตฺติเภโท. อนาปตฺตีติ อชานนาทิวเสน อนาปตฺติ. วิปตฺตีติ สีลอาจารทิฏฺิอาชีววิปตฺตีนํ อฺตรา. อิติ อิมาสํ อาณตฺตาทีนมฺปิ วเสน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. องฺคนฺติ สพฺพสิกฺขาปเทสุ อาปตฺตีนํ องฺคํ เวทิตพฺพํ.
สมุฏฺานวิธินฺติ สพฺพาปตฺตีนํ กาโย วาจา กายวาจา กายจิตฺตํ วาจาจิตฺตํ กายวาจาจิตฺตนฺติ อิมานิ เอกงฺคิกทฺวงฺคิกติวงฺคิกานิ. ฉ สมุฏฺานานิ นาม ยานิ ‘‘สิกฺขาปทสมอุฏฺานานี’’ติปิ วุจฺจนฺติ. ตตฺถ ปุริมานิ ตีณิ อจิตฺตกานิ, ปจฺฉิมานิ สจิตฺตกานิ. เตสุ เอเกน วา ทฺวีหิ วา ตีหิ วา จตูหิ วา ฉหิ วา สมุฏฺาเนหิ อาปตฺติโย สมุฏฺหนฺติ, ปฺจสมุฏฺานา นาม นตฺถิ. ตตฺถ เอกสมุฏฺานา นาม จตุตฺเถน จ ปฺจเมน จ ฉฏฺเน จ สมุฏฺาเนน สมุฏฺาติ, น อฺเน. ทฺวิสมุฏฺานา ¶ นาม ปมจตุตฺเถหิ จ ทุติยปฺจเมหิ จ ตติยฉฏฺเหิ จ จตุตฺถฉฏฺเหิ จ ปฺจมฉฏฺเหิ จ สมุฏฺาเนหิ, สมุฏฺาติ, น อฺเหิ. ติสมุฏฺานา นาม ปเมหิ ¶ จ ตีหิ, ปจฺฉิเมหิ จ ตีหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺาติ, น อฺเหิ. จตุสมุฏฺานา นาม ปมตติยจตุตฺถฉฏฺเหิ จ ทุติยตติยปฺจมฉฏฺเหิ จ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺาติ, น อฺเหิ. ฉ สมุฏฺานา นาม ฉหิปิ สมุฏฺาติ.
เอวํ –
ติธา เอกสมุฏฺานา, ปฺจธา ทฺวิสมุฏฺิตา;
ทฺวิธา ติจตุโร านา, เอกธา ฉสมุฏฺิตาติ.
สมุฏฺานวเสน สพฺพาว เตรส อาปตฺติโย โหนฺติ (จูฬว. ๑๖๕ อาทโย), ตา ปมปฺตฺติสิกฺขาปทวเสน สมุฏฺานโต เตรส นามานิ ลภนฺติ ปมปาราชิกสมุฏฺานา, อทินฺนาทาน-สฺจริตฺต-สมนุภาสน-กถิน-เอฬกโลม-ปทโสธมฺม-อทฺธาน-เถยฺยสตฺถ-ธมฺมเทสนาภูตาโรจน-โจริวุฏฺาปน-อนนฺุาตสมุฏฺานาติ. ตตฺถ ยา กายจิตฺตโต สมุฏฺาติ, อยํ ปมปาราชิกสมุฏฺานา นาม. ยา สจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺาติ, อยํ อทินฺนาทานสมุฏฺานา นาม. ยา ฉหิปิ สมุฏฺาติ, อยํ สฺจริตฺตสมุฏฺานา นาม. ยา ฉฏฺเเนว สมุฏฺาติ, อยํ สมนุภาสนสมุฏฺานา นาม. ยา ตติยฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อยํ กถินสมุฏฺานา นาม. ยา ปมจตุตฺเถหิ สมุฏฺาติ, อยํ เอฬกโลมสมุฏฺานา นาม. ยา ทุติยปฺจเมหิ สมุฏฺาติ ¶ , อยํ ปทโสธมฺมสมุฏฺานา นาม. ยา ปมตติยจตุตฺถฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อยํ อทฺธานสมุฏฺานา นาม. ยา จตุตฺถฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อยํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺานา นาม. ยา ปฺจเมเนว สมุฏฺาติ, อยํ ธมฺมเทสนาสมุฏฺานา นาม. ยา อจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺาติ, อยํ ภูตาโรจนสมุฏฺานา นาม. ยา ปฺจมฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อยํ โจริวุฏฺาปนสมุฏฺานา นาม. ยา ทุติยตติยปฺจมฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อยํ อนนฺุาตสมุฏฺานา นามาติ. อิติ อิมสฺส สมุฏฺานวิธิโนปิ วเสน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
กิริยาสฺาจิตฺเตหิ นานตฺตนฺติ เอเตหิ กิริยาทีหิ สพฺพาปตฺตีนํ นานาภาวํ ตฺวา สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. สพฺพาปตฺติโย หิ กิริยาวเสน ปฺจวิธา โหนฺติ, เสยฺยถิทํ – อตฺถาปตฺติ กิริยโต สมุฏฺาติ ¶ , อตฺถิ อกิริยโต, อตฺถิ กิริยากิริยโต, อตฺถิ สิยา กิริยโต สิยา อกิริยโต, อตฺถิ สิยา กิริยโต สิยา กิริยากิริยโตติ. ตตฺถ ยา กาเยน วา วาจาย วา ปถวิขณนาทีสุ (ปจิ. ๘๔) วิย วีติกฺกมํ กโรนฺตสฺส โหติ, อยํ กิริยโต สมุฏฺาติ นาม. ยา กายวาจาหิ กตฺตพฺพํ อกโรนฺตสฺส โหติ ปมกถินาปตฺติ (ปารา. ๔๕๙ อาทโย) วิย, อยํ อกิริยโต สมุฏฺาติ นาม. ยา กโรนฺตสฺส จ อกโรนฺตสฺส จ โหติ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต จีวรปฺปฏิคฺคหณาปตฺติ (ปารา. ๕๐๘-๕๑๑) วิย, อยํ กิริยากิริยโต ¶ สมุฏฺาติ นาม. ยา สิยา กโรนฺตสฺส จ, สิยา อกโรนฺตสฺส จ โหติ รูปิยปฺปฏิคฺคหณาปตฺติ (ปารา. ๕๘๒) วิย, อยํ สิยา กิริยโต สิยา อกิริยโต สมุฏฺาติ นาม. ยา สิยา กโรนฺตสฺส จ สิยา กโรนฺตากโรนฺตสฺส จ โหติ กุฏิการาปตฺติ (ปารา. ๓๔๒ อาทโย) วิย, อยํ สิยา กิริยโต สิยา กิริยากิริยโต สมุฏฺาติ นาม.
สพฺพาปตฺติโย จ สฺาวเสน ทุวิธา โหนฺติ สฺาวิโมกฺขา โนสฺาวิโมกฺขาติ. ตตฺถ ยโต วีติกฺกมสฺาย อภาเวน มุจฺจติ, อยํ สฺาวิโมกฺขา, อิตรา โนสฺาวิโมกฺขา. ปุน จ สพฺพาปิ จิตฺตวเสน ทุวิธา โหนฺติ สจิตฺตกา อจิตฺตกา จาติ. ตตฺถ ยา สจิตฺตกสมุฏฺานวเสเนว สมุฏฺาติ อยํ สจิตฺตกา. ยา อจิตฺตเกน วา สจิตฺตกมิสฺสเกน วา สมุฏฺาติ อยํ อจิตฺตกา.
วชฺชกมฺมปฺปเภทนฺติ เอตฺถ สพฺพาปตฺติโย วชฺชวเสน ทุวิธา โหนฺติ โลกวชฺชา ปณฺณตฺติวชฺชา จาติ. ตตฺถ ยสฺสา สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, อยํ โลกวชฺชา, เสสา ปณฺณตฺติวชฺชา. สพฺพา จ กายกมฺมวจีกมฺมตทุภยวเสน ติวิธา โหนฺติ. ตตฺถ ¶ กายทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพา กายกมฺมนฺติ วุจฺจติ, วจีทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพา วจีกมฺมนฺติ วุจฺจติ, อุภยตฺถ อาปชฺชิตพฺพา กายกมฺมํ วจีกมฺมฺจาติ, มโนทฺวาเร อาปตฺติ นาม นตฺถิ. อิติ อิมินา วชฺชกมฺมปฺปเภเทนาปิ สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ติกทฺวยวิธินฺติ กุสลตฺติกเวทนาตฺติกวิธึ. อาปตฺตึ อาปชฺชมาโน หิ อกุสลจิตฺโต วา อาปชฺชติ กุสลาพฺยากตจิตฺโต วา, ตถา ทุกฺขเวทนาสมงฺคี ¶ วา อิตรเวทนาทฺวยสมงฺคี วา. เอวํ สนฺเตปิ สพฺพสิกฺขาปเทสุ อกุสลจิตฺตวเสน เอกํ จิตฺตํ, กุสลาพฺยากตจิตฺตวเสน ทฺเว จิตฺตานิ, สพฺเพสํ วเสน ตีณิ จิตฺตานิ. ทุกฺขเวทนาวเสน เอกา เวทนา, สุขอุเปกฺขาวเสน ทฺเว, สพฺพาสํ วเสน ติสฺโส เวทนาติ. อยเมว ปเภโท ลพฺภติ, น อฺโ.
ลกฺขณํ สตฺตรสธา, ิตํ สาธารณํ อิทํ, ตฺวาติ อิทํ นิทานาทิเวทนาตฺติกปริโยสานํ สตฺตรสปฺปการํ ลกฺขณํ ชานิตฺวา โยเชยฺย เมธาวี. ตตฺถ ตตฺถ ยถารหนฺติ ปณฺฑิโต ภิกฺขุ ตสฺมึ ตสฺมึ สิกฺขาปเท อิทํ ลกฺขณํ ยถานุรูปํ โยเชยฺยาติ อตฺโถ. ตํ ปน อโยชิตํ ทุพฺพิชานํ โหติ, ตสฺมา นํ สพฺพสิกฺขาปทานํ อสาธารณวินิจฺฉยปริโยสาเน อิมํ มาติกํ อนุทฺธริตฺวาว โยเชตฺวา ทสฺสยิสฺสาม.
อิธ ปนสฺส อยํ โยชนา – อิทํ เวสาลิยํ สุทินฺนตฺเถรํ อารพฺภ เมถุนวีติกฺกมวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยา’’ติ อยเมตฺถ ปฺตฺติ, ‘‘สิกฺขํ อปจฺจกฺขายา’’ติ จ ‘‘อนฺตมโส ติรจฺฉานคตายปี’’ติ จ ทฺเว อนุปฺตฺติโย. อนุปฺตฺติ จ นาเมสา อาปตฺติกรา จ โหติ อฺวาทกสิกฺขาปทาทีสุ (ปาจิ. ๙๕ อาทโย) วิย, อนาปตฺติกรา จ อฺตฺร สุปินนฺตาติอาทีสุ (ปารา. ๒๓๖-๒๓๗) วิย, อาปตฺติอุปตฺถมฺภกรา จ อทินฺนาทานาทีสุ (ปารา. ๙๑) วิย ¶ , อิธ ปน อุปตฺถมฺภกราติ เวทิตพฺพา. อิโต ปรํ ปน ยตฺถ อนุปฺตฺติ อตฺถิ, ตตฺถ ‘‘อยํ อนุปฺตฺตี’’ติ เอตฺตกเมว ทสฺสยิสฺสาม. เปตฺวา ปน อนุปฺตฺตึ อวเสสา ปฺตฺติเยวาติ สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ภิกฺขุํ อารพฺภ อุปฺปนฺนวตฺถุสฺมึเยว ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ฉนฺทโส เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยา’’ติ เอวํ ภิกฺขุนีนมฺปิ ปฺตฺติโต สาธารณปฺตฺติ. อาณตฺติยา อนาปชฺชนโต อนาณตฺติกํ. ภิกฺขุํ ปน อาณาเปนฺโต อกปฺปิยสมาทานาปตฺติโต น มุจฺจติ, เมถุนราเคน กายสํสคฺเค ทุกฺกฏํ, ชีวมานกสรีรสฺส วุตฺตปฺปกาเร มคฺเค สเจปิ ตจาทีนิ อนวเสเสตฺวา สพฺพโส ฉินฺเน นิมิตฺตสณฺานมตฺตํ ปฺายติ, ตตฺถ อนฺตมโส องฺคชาเต อุฏฺิตํ อนฏฺกายปฺปสาทํ ปีฬกํ วา จมฺมขิลํ วา ปเวเสนฺตสฺสาปิ เสวนจิตฺเต สติ ปาราชิกํ, นฏฺกายปฺปสาทํ ¶ สุกฺขปีฬกํ วา มตจมฺมํ วา โลมํ วา ปเวเสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, สเจ นิมิตฺตสณฺานมตฺตมฺปิ อนวเสเสตฺวา สพฺพโส มคฺโค อุปฺปาฏิโต, ตตฺถ อุปกฺกมโต วณสงฺเขปวเสน ¶ ถุลฺลจฺจยํ, ตถา มนุสฺสานํ อกฺขินาสากณฺณจฺฉิทฺทวตฺถิโกเสสุ สตฺถเกน กตวเณ วา, หตฺถิอสฺสาทีนฺจ ติรจฺฉานานํ วตฺถิโกสนาสาปุเฏสุ ถุลฺลจฺจยํ. ติรจฺฉานานํ ปน อกฺขิกณฺณนาสาวเณสุ อหิมจฺฉาทีนํ ปเวสนปฺปมาณวิรหิเต อณุนิมิตฺเต สพฺเพสฺจ อุปกจฺฉกาทีสุ เสสสรีเรสุ ทุกฺกฏํ. มตสรีเร นิมิตฺเต อุปฑฺฒกฺขายิตโต ปฏฺาย ยาว น กุถิตํ โหติ, ตาว ถุลฺลจฺจยํ. กุถิเต ทุกฺกฏํ, ตถา วฏฺฏกเต มุเข อจฺฉุปนฺตํ องฺคชาตํ ปเวเสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. โอฏฺโต พหิ นิกฺขนฺตชิวฺหาย วา ทนฺเตสุ วา ถุลฺลจฺจยํ. นิมิตฺตโต พหิ ปติตมํสเปสิยํ ทุกฺกฏนฺติ อยเมตฺถ อาปตฺติเภโท.
อชานนฺตสฺส อสาทิยนฺตสฺส อุมฺมตฺตกสฺส ขิตฺตจิตฺตสฺส เวทนาฏฺฏสฺส อาทิกมฺมิกานฺจ อนาปตฺติ. เอตฺถ ปน โย นิทฺทํ โอกฺกนฺตตฺตา ปเรน กตมฺปิ อุปกฺกมํ น ชานาติ, โส อชานนฺโต. โย ชานิตฺวาปิ น สาทิยติ, โส อสาทิยนฺโต. โย ปิตฺตวเสน อเตกิจฺฉํ อุมฺมาทํ ปตฺโต, โส อุมฺมตฺตโก. ยกฺเขหิ กตจิตฺตวิกฺเขโป ขิตฺตจิตฺโต. ทฺวินฺนมฺปิ จ เอเตสํ อคฺคิสุวณฺณคูถจนฺทนาทีสุ สมปฺปวตฺติภาเวน อชานนภาโวว ปมาณํ. โย อธิมตฺตเวทนาย อาตุรตฺตา กิฺจิ น ชานาติ, โส เวทนาฏฺโฏ. โย ตสฺมึ ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ อาทิภูโต, โส อาทิกมฺมิโก. อยํ ปน อนาปตฺติ. จตูสุ วิปตฺตีสุ สีลวิปตฺติ. ตสฺสา ทฺเว องฺคานิ เสวนจิตฺตฺจ มคฺเคน มคฺคปฏิปาทนฺจาติ. สมุฏฺานาทิโต อิทํ สิกฺขาปทํ ปมปาราชิกสมุฏฺานํ, กิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทฺวิเวทนนฺติ, อิมานิ จ สมุฏฺานาทีนิ นาม อาปตฺติยา โหนฺติ, น สิกฺขาปทสฺส. โวหารสุขตฺถํ ¶ ปน สพฺพฏฺกถาสุ สิกฺขาปทสีเสน เทสนา อาคตา, ตสฺมา อฺเสุปิ เอวรูเปสุ าเนสุ พฺยฺชเน อาทรํ อกตฺวา อธิปฺเปตเมว คเหตพฺพํ.
อตฺถฺหิ นาโถ สรณํ อโวจ;
น พฺยฺชนํ โลกหิโต มเหสี.
ตสฺมา อกตฺวา รติมกฺขเรสุ;
อตฺเถ นิเวเสยฺย มตึ มุตีมาติ.
ปมปาราชิกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยปาราชิกวณฺณนา
ทุติเย ¶ ¶ คามา วา อรฺาวาติ เอตฺถ สพฺโพปิ เอกกุฏิกาทิเภโท ปริกฺขิตฺโต วา อปริกฺขิตฺโต วา สมนุสฺโส วา อมนุสฺโส วา อนฺตมโส อติเรกจาตุมาสนิวิฏฺโ โย โกจิ สตฺโถปิ ‘‘คาโม’’ติ เวทิตพฺโพ. เปตฺวา คามฺจ คามูปจารฺจ อวเสสํ อรฺํ นาม. ตตฺถ อสมฺโมหตฺถํ ฆรํ ฆรูปจาโร คาโม คามูปจาโรติ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพ. นิพฺพโกสสฺส หิ อุทกปตนฏฺานพฺภนฺตรํ ฆรํ นาม. ยํ ปน ทฺวาเร ิโต มาตุคาโม ภาชนโธวนอุทกํ ฉฑฺเฑติ, ตสฺส ปตนฏฺานฺจ มาตุคาเมเนว อนฺโตเคเห ิเตน ปกติยา พหิ ขิตฺตสฺส สุปฺปสฺส วา สํมฺุชนิยา วา ปตนฏฺานฺจ ฆรสฺส ปุรโต ทฺวีสุ โกเณสุ สมฺพนฺธิตฺวา มชฺเฌ รุกฺขสูจิทฺวารํ เปตฺวา โครูปานํ ปเวสนนิวารณตฺถํ กตปริกฺเขโป จ อยํ สพฺโพปิ ฆรูปจาโร นาม. ยํ ปน สพฺพนฺติมํ ฆรํ โหติ, ตสฺส ฆรสฺส ตาทิเส ฆรูปจาเร ิตสฺส ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ยถา ตรุณมนุสฺสา อตฺตโน พลํ ทสฺเสนฺโต พาหุํ ปสาเรตฺวา เลฑฺฑุํ ขิปนฺติ, เอวํ ขิตฺตสฺส เลฑฺฑุสฺส ปตนฏฺานพฺภนฺตรํ คาโม นาม. ตโต อฺสฺส เลฑฺฑุปาตสฺส อพฺภนฺตรํ คามูปจาโร นาม. ปติตสฺส ปน เลฑฺฑุโน ปวตฺติตฺวา คตฏฺานํ น คเหตพฺพํ. ปริกฺขิตฺตสฺส ปน คามสฺส ปริกฺเขโปเยว คามสฺส ปริจฺเฉโท, ตสฺส สเจ ทฺเว อินฺทขิลา โหนฺติ อพฺภนฺตริเม อินฺทขิเล ิตสฺส เลฑฺฑุปาตพฺภนฺตรํ คามูปจาโร นาม. ปทภาชเนปิ (ปารา. ๙๒) หิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ยฺวายํ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจาโร ทสฺสิโต, ตสฺส วเสน วิกาเล คามปฺปเวสนาทีสุ อาปตฺติ ปริจฺฉินฺทิตพฺพา. อิติ อิมํ เปตฺวา คามฺจ คามูปจารฺจ อวเสสํ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท อรฺํ นาม. เทสนามตฺตเมว เจตํ ‘‘คามา วา อรฺาวา’’ติ. เย ปน อิเมสํ ปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ ฆรฆรูปจารคามูปจารา วุตฺตา, ตโตปิ ปาราชิกวตฺถุํ อวหรนฺตสฺส ปาราชิกํ โหติเยว.
อทินฺนนฺติ อฺสฺส มนุสฺสชาติกสฺส สนฺตกํ. เถยฺยสงฺขาตนฺติ เอตฺถ เถโนติ ¶ โจโร, เถนสฺส ภาโว เถยฺยํ, อวหรณจิตฺตสฺเสตํ นามํ. สงฺขา สงฺขาตนฺติ อตฺถโต เอกํ, โกฏฺาสสฺเสตํ นามํ ‘‘สฺานิทานา ¶ หิ ปปฺจสงฺขา’’ติอาทีสุ (สุ. นิ. ๘๘๐; มหานิ. ๑๐๙) วิย. เถยฺยฺจ ตํ สงฺขาตฺจาติ เถยฺยสงฺขาตํ, เถยฺยจิตฺตสงฺขาโต เอโก จิตฺตโกฏฺาโสติ อตฺโถ. กรณตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ, ตสฺมา เถยฺยสงฺขาเตนาติ อตฺถโต ทฏฺพฺพํ. โย จ เถยฺยสงฺขาเตน อาทิยติ, โส ยสฺมา เถยฺยจิตฺโต โหติ, ตสฺมา พฺยฺชนํ อนาทิยิตฺวา อตฺถเมว ทสฺเสตุํ ‘‘เถยฺยจิตฺโต อวหรณจิตฺโต’’ติ (ปารา. ๙๒) เอวมสฺส ปทภาชนํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อาทิเยยฺยาติ ¶ ปฺจวีสติยา อวหารานํ อฺตรวเสน หเรยฺย. เต ปน อวหารา ปฺจ ปฺจกานิ สโมธาเนตฺวา สาธุกํ สลฺลกฺเขตพฺพา. ปฺจ ปฺจกานิ นาม นานาภณฺฑปฺจกํ เอกภณฺฑปฺจกํ สาหตฺถิกปฺจกํ ปุพฺพปโยคปฺจกํ เถยฺยาวหารปฺจกนฺติ. ตตฺถ ปุริมานิ ทฺเว ปฺจกานิ เอตสฺเสว ปทสฺส ปทภาชเน วุตฺตานํ ‘‘อาทิเยยฺย หเรยฺย อวหเรยฺย อิริยาปถํ วิโกเปยฺย านา จาเวยฺยา’’ติ อิเมสํ ปทานํ วเสน ลพฺภนฺติ. ตตฺถ นานาภณฺฑปฺจกํ สวิฺาณกาวิฺาณกวเสน ทฏฺพฺพํ, อิตรํ สวิฺาณกวเสเนว. กถํ? อาทิเยยฺยาติ อารามํ อภิยฺุชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. สามิกสฺส วิมตึ อุปฺปาเทติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. สามิโก ‘‘น มยฺหํ ภวิสฺสตี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. หเรยฺยาติ อฺสฺส ภณฺฑํ หรนฺโต สีเส ภารํ เถยฺยจิตฺโต อามสติ, ทุกฺกฏํ. ผนฺทาเปติ, ถุลฺลจฺจยํ. ขนฺธํ โอโรเปติ, ปาราชิกํ. อวหเรยฺยาติ อุปนิกฺขิตฺตํ ภณฺฑํ ‘‘เทหิ เม ภณฺฑ’’นฺติ วุจฺจมาโน ‘‘นาหํ คณฺหามี’’ติ ภณติ, ทุกฺกฏํ. สามิกสฺส วิมตึ อุปฺปาเทติ, ถุลฺลจฺจยํ. สามิโก ‘‘น มยฺหํ ภวิสฺสตี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, ปาราชิกํ. อิริยาปถํ วิโกเปยฺยาติ ‘‘สห ภณฺฑหารกํ เนสฺสามี’’ติ ปมํ ปาทํ อติกฺกาเมติ, ถุลฺลจฺจยํ. ทุติยํ ปาทํ อติกฺกาเมติ, ปาราชิกํ. านา จาเวยฺยาติ ถลฏฺํ ภณฺฑํ เถยฺยจิตฺโต อามสติ, ทุกฺกฏํ. ผนฺทาเปติ, ถุลฺลจฺจยํ. านา จาเวติ, ปาราชิกํ. เอวํ ตาว นานาภณฺฑปฺจกํ เวทิตพฺพํ. สสามิกสฺส ปน ทาสสฺส วา ติรจฺฉานคตสฺส วา ยถาวุตฺเตน อภิโยคาทินา นเยน อาทิยนหรณอวหรณอิริยาปถวิโกปนานาจาวนวเสน เอกภณฺฑปฺจกํ เวทิตพฺพํ.
กตมํ สาหตฺถิกปฺจกํ? สาหตฺถิโก อาณตฺติโก นิสฺสคฺคิโย อตฺถสาธโก ธุรนิกฺเขโปติ. ตตฺถ สาหตฺถิโก นาม ปรสฺส ภณฺฑํ ¶ สหตฺถา อวหรติ. อาณตฺติโก นาม ‘‘อสุกสฺส ภณฺฑํ อวหรา’’ติ อฺํ อาณาเปติ. นิสฺสคฺคิโย นาม สุงฺกฆาตกปริกปฺปิโตกาสานํ อนฺโต ตฺวา พหิ ปาตนํ. อตฺถสาธโก นาม ‘‘อสุกสฺส ภณฺฑํ ยทา สกฺโกติ, ตทา ตํ อวหรา’’ติ อฺํ อาณาเปติ. ตตฺถ สเจ ปโร อนนฺตรายิโก หุตฺวา ตํ อวหรติ, อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิกํ. ปรสฺส วา ปน ¶ เตลกุมฺภิยา ปาทคฺฆนกเตลํ อวสฺสํ ปิวนกานิ อุปาหนาทีนิ ปกฺขิปติ, หตฺถโต มุตฺตมตฺเตเยว ปาราชิกํ. ธุรนิกฺเขโป ปน อารามาภิโยคอุปนิกฺขิตฺตภณฺฑวเสน เวทิตพฺโพ. ตาวกาลิกภณฺฑเทยฺยานิ อเทนฺตสฺสาปิ เอเสวนโยติ อิทํ สาหตฺถิกปฺจกํ.
กตมํ ปุพฺพปโยคปฺจกํ? ปุพฺพปโยโค สหปโยโค สํวิธาวหาโร สงฺเกตกมฺมํ นิมิตฺตกมฺมนฺติ ¶ . ตตฺถ อาณตฺติวเสน ปุพฺพปโยโค เวทิตพฺโพ. านา จาวนวเสน, ขิลาทีนิ สงฺกาเมตฺวา เขตฺตาทิคฺคหณวเสน จ สหปโยโค เวทิตพฺโพ. สํวิธาวหาโร นาม ‘‘อสุกํ นาม ภณฺฑํ อวหริสฺสามา’’ติ สํวิทหิตฺวา สํมนฺตยิตฺวา อวหรณํ. เอวํ สํวิทหิตฺวา คเตสุ หิ เอเกนาปิ ตสฺมึ ภณฺเฑ านา จาวิเต สพฺเพสํ อวหารา โหนฺติ. สงฺเกตกมฺมํ นาม สฺชานนกมฺมํ. สเจ หิ ปุเรภตฺตาทีสุ ยํกิฺจิ กาลํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘อสุกสฺมึ กาเล อิตฺถนฺนามํ ภณฺฑํ อวหรา’’ติ วุตฺโต สงฺเกตโต อปจฺฉา อปุเร ตํ อวหรติ, สงฺเกตการกสฺส สงฺเกตกรณกฺขเณเยว อวหาโร. นิมิตฺตกมฺมํ นาม สฺุปฺปาทนตฺถํ อกฺขินิกฺขณาทินิมิตฺตกรณํ. สเจ หิ เอวํ กตนิมิตฺตโต อปจฺฉา อปุเร ‘‘ยํ อวหรา’’ติ วุตฺโต, ตํ อวหรติ, นิมิตฺตการกสฺส นิมิตฺตกรณกฺขเณเยว อวหาโรติ อิทํ ปุพฺพปโยคปฺจกํ.
กตมํ เถยฺยาวหารปฺจกํ? เถยฺยาวหาโร ปสยฺหาวหาโร ปริกปฺปาวหาโร ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร กุสาวหาโรติ. ตตฺถ โย สนฺธิจฺเฉทาทีนิ กตฺวา อทิสฺสมาโน อวหรติ, กูฏมานกูฏกหาปณาทีหิ วา วฺเจตฺวา คณฺหาติ, ตสฺเสวํ คณฺหโต อวหาโร เถยฺยาวหาโรติ เวทิตพฺโพ. โย ปน ปสยฺห พลกฺกาเรน ปเรสํ สนฺตกํ คณฺหาติ คามฆาตกาทโย วิย, อตฺตโน ปตฺตพลิโต วา วุตฺตนเยเนว อธิกํ คณฺหาติ ราชภฏาทโย วิย, ตสฺเสวํ คณฺหโต อวหาโร ¶ ปสยฺหาวหาโรติ เวทิตพฺโพ. ปริกปฺเปตฺวา คหณํ ปน ปริกปฺปาวหาโร นาม. โส ภณฺโฑกาสวเสน ทุวิโธ. ตตฺรายํ ภณฺฑปริกปฺโป – สาฏกตฺถิโก อนฺโตคพฺภํ ปวิสิตฺวา ‘‘สเจ สาฏโก ภวิสฺสติ, คณฺหิสฺสามิ, สเจ สุตฺตํ, น คณฺหิสฺสามี’’ติ ปริกปฺเปตฺวา อนฺธกาเร ปสิพฺพกํ คณฺหาติ, ตตฺร เจ สาฏโก โหติ, อุทฺธาเรเยว ปาราชิกํ. สุตฺตํ เจ โหติ, รกฺขติ. พหิ นีหริตฺวา มฺุจิตฺวา ‘‘สุตฺต’’นฺติ ตฺวา ปุน อาหริตฺวา เปติ, รกฺขติเยว. ‘‘สุตฺต’’นฺติ ตฺวาปิ ‘‘ยํ ลทฺธํ, ตํ คเหตพฺพ’’นฺติ คจฺฉติ, ปทวาเรน กาเรตพฺโพ. ภูมิยํ เปตฺวา คณฺหาติ, อุทฺธาเร ปาราชิกํ. ‘‘โจโร โจโร’’ติ อนุพนฺโธ ฉฏฺเฏตฺวา ปลายติ, รกฺขติ. สามิกา ทิสฺวา คณฺหนฺติ, รกฺขติ เยว. อฺโ เจ โกจิ คณฺหาติ, ภณฺฑเทยฺยํ. สามิเกสุ นิวตฺเตสุ สยํ ทิสฺวา ปํสุกูลสฺาย ‘‘ปเคเวตํ มยา คหิตํ, มม ทานิ สนฺตก’’นฺติ คณฺหนฺตสฺสาปิ ภณฺฑเทยฺยเมว. ตตฺถ ยฺวายํ ‘‘สเจ สาฏโก ภวิสฺสติ, คณฺหิสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ปวตฺโต ปริกปฺโป, อยํ ภณฺฑปริกปฺโป นาม.
โอกาสปริกปฺโป ปน เอวํ เวทิตพฺโพ – เอกจฺโจ ปน ปรปริเวณาทีนิ ¶ ปวิฏฺโ กิฺจิ โลภเนยฺยํ ภณฺฑํ ทิสฺวา คพฺภทฺวารปมุขเหฏฺาปาสาททฺวารโกฏฺกรุกฺขมูลาทิวเสน ปริจฺเฉทํ กตฺวา ‘‘สเจ มํ เอตฺถนฺตเร ปสฺสิสฺสนฺติ, ทฏฺุกามตาย คเหตฺวา วิจรนฺโต วิย ทสฺสามิ, โน เจ ¶ ปสฺสิสฺสนฺติ, หริสฺสามี’’ติ ปริกปฺเปติ, ตสฺส ตํ อาทาย ปริกปฺปิตปริจฺเฉทํ อติกฺกนฺตมตฺเต อวหาโร โหติ. อิติ ยฺวายํ วุตฺตนเยเนว ปวตฺโต ปริกปฺโป, อยํ โอกาสปริกปฺโป นาม. เอวมิเมสํ ทฺวินฺนมฺปิ ปริกปฺปานํ วเสน ปริกปฺเปตฺวา คณฺหโต อวหาโร ‘‘ปริกปฺปาวหาโร’’ติ เวทิตพฺโพ.
ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปน อวหรณํ ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร นาม. โส เอวํ เวทิตพฺโพ – โย ภิกฺขุ อุยฺยานาทีสุ ปเรสํ โอมฺุจิตฺวา ปิตองฺคุลิมุทฺทิกาทีนิ ทิสฺวา ‘‘ปจฺฉา คณฺหิสฺสามี’’ติ ปํสุนา วา ปณฺเณน วา ปฏิจฺฉาเทติ, ตสฺส เอตฺตาวตา อุทฺธาโร นตฺถีติ น ตาว อวหาโร โหติ ¶ . ยทา ปน สามิกา วิจินนฺตา อปสฺสิตฺวา ‘‘สฺเว ชานิสฺสามา’’ติ สาลยาว คตา โหนฺติ, อถสฺส ตํ อุทฺธรโต อุทฺธาเร อวหาโร. ปฏิจฺฉนฺนกาเลเยว ‘‘เอตํ มม สนฺตก’’นฺติ สกสฺาย วา ‘‘คตา ทานิ เต, ฉฏฺฏิตภณฺฑํ อิท’’นฺติ ปํสุกูลสฺาย วา คณฺหนฺตสฺส ปน ภณฺฑเทยฺยํ. เตสุ ทุติยตติยทิวเส อาคนฺตฺวา วิจินิตฺวา อทิสฺวา ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา คเตสุปิ คหิตํ ภณฺฑเทยฺยเมว. ปจฺฉา ตฺวา โจทิยมานสฺส อททโต สามิกานํ ธุรนิกฺเขเป อวหาโร โหติ. กสฺมา? ยสฺมา ตสฺส ปโยเคน เตหิ น ทิฏฺํ. โย ปน ตถารูปํ ภณฺฑํ ยถาาเน ิตํเยว อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวา เถยฺยจิตฺโต ปาเทน อกฺกมิตฺวา กทฺทเม วา วาลุกาย วา ปเวเสติ, ตสฺส ปเวสิตมตฺเตเยว อวหาโร.
กุสํ สงฺกาเมตฺวา ปน อวหรณํ กุสาวหาโร นาม. โสปิ เอวํ เวทิตพฺโพ – โย ภิกฺขุ วิลีวมยํ วา ตาลปณฺณมยํ วา กตสฺาณํ ยํกิฺจิ กุสํ ปาเตตฺวา จีวเร ภาชียมาเน อตฺตโน โกฏฺาสสฺส สมีเป ิตํ อปฺปคฺฆตรํ วา มหคฺฆตรํ วา สมสมํ วา อคฺเฆน ปรสฺส โกฏฺาสํ หริตุกาโม อตฺตโน โกฏฺาเส ปติตํ กุสํ ปรสฺส โกฏฺาเส ปาเตตุกามตาย อุทฺธรติ, รกฺขติ ตาว. ปรสฺส โกฏฺาเส ปาติเต รกฺขเตว. ยทา ปน ตสฺมึ ปติเต ปรสฺส โกฏฺาสโต ปรสฺส กุสํ อุทฺธรติ, อุทฺธตมตฺเต อวหาโร. สเจ ปมตรํ ปรโกฏฺาสโต ปรสฺส กุสํ อุทฺธรติ, อตฺตโน โกฏฺาเส ปาเตตุกามตาย อุทฺธาเร รกฺขติ, ปาตเนปิ รกฺขติ, อตฺตโน โกฏฺาสโต ปน อตฺตโน กุสํ อุทฺธรโต อุทฺธาเรเยว รกฺขติ, ตํ อุทฺธริตฺวา ปรโกฏฺาเส ปาเตนฺตสฺส หตฺถโต มุตฺตมตฺเต อวหาโร. อยํ กุสาวหาโร. อิติ ยํ วุตฺตํ ‘‘อาทิเยยฺยาติ ปฺจวีสติยา อวหารานํ อฺตรวเสน หเรยฺยา’’ติ, ตสฺสตฺโถ ปกาสิโต โหติ.
ยถารูเปติ ยาทิเส. อทินฺนาทาเนติ อทินฺนสฺส ปรสนฺตกสฺส คหเณ. ราชาโนติอิทํ พิมฺพิสารํเยว สนฺธาย วุตฺตํ, อฺเ ¶ ปน ตถา กเรยฺยุํ วา น กเรยฺยุํ วาติ เต นปฺปมาณํ. หเนยฺยุํ ¶ วาติ หตฺถาทีหิ วา โปเถยฺยุํ, สตฺเถน วา ฉินฺเทยฺยุํ. พนฺเธยฺยุํ วาติ รชฺชุพนฺธนาทีหิ ¶ พนฺเธยฺยุํ วา. ปพฺพาเชยฺยุํ วาติ นีหเรยฺยุํ วา. โจโรสิ พาโลสิ มูฬฺโหสิ เถโนสีติ อิเมหิ วจเนหิ ปริภาเสยฺยุํ. กีทิสสฺส ปน อทินฺนสฺส อาทาเน ราชาโน เอวํ กโรนฺติ? ปาทสฺส วา ปาทารหสฺส วา. ตถารูปํ ภิกฺขุ อทินฺนํ อาทิยมาโนติ ตาทิสํ ภิกฺขุ โปราณกสฺส กหาปณสฺส ปาทํ วา ปาทารหํ วา ภณฺฑํ อทินฺนํ ภูมิอาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ ิตํ ยํกิฺจิ สชีวนิชฺชีวํ วุตฺตปฺปการานํ อวหารานํ เยน เกนจิ อวหาเรน อวหรนฺโต ปาราชิโก โหติ, โก ปน วาโท ตโต อติเรกตรสฺมินฺติ.
ราชคเห ธนิยตฺเถรํ อารพฺภ รฺโ ทารูนิ อทินฺนํ อาทิยนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘คามา วา อรฺา วา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, หรณตฺถาย คมนาทิเก ปุพฺพปฺปโยเค ทุกฺกฏํ, อามสเน ทุกฺกฏํ, ปาราชิกวตฺถุโน ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยํ. อาทิยนฺตสฺส มาสเก วา อูนมาสเก วา ทุกฺกฏํ, อติเรกมาสเก วา อูนปฺจมาสเก วา ถุลฺลจฺจยํ, ปฺจมาสเก วา อติเรกปฺจมาสเก วา ปาราชิกํ. สพฺพตฺถ คหณกาลวเสน จ คหณเทสวเสน จ ปริโภคภาชนปริวตฺตนาทีหิ จ ปริหีนาปริหีนวเสน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. สกสฺิสฺส, วิสฺสาสคฺคาเห, ตาวกาลิเก, เปตปริคฺคเห, ติรจฺฉานคตปริคฺคเห, ปํสุกูลสฺิสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สีลวิปตฺติ, อฺสฺส มนุสฺสชาติกสฺส วเสน ปรปริคฺคหิตํ, ปรปริคฺคหิตสฺิตา, ครุปริกฺขาโร, เถยฺยจิตฺตํ, วุตฺตปฺปการานํ อวหารานํ วเสน อวหรณฺจาติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. อทินฺนาทานสมุฏฺานํ, กิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
ทุติยปาราชิกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยปาราชิกวณฺณนา
ตติเย สฺจิจฺจาติ สํเจเตตฺวา สทฺธึ เจเตตฺวา. ‘‘ปาโณ’’ติสฺาย สทฺธึเยว ‘‘วธามิ น’’นฺติ วธกเจตนาย เจเตตฺวา ปกปฺเปตฺวา. มนุสฺสวิคฺคหนฺติ กลลโต ปฏฺาย ชีวมานกมนุสฺสชาติกสรีรํ. ชีวิตา ¶ โวโรเปยฺยาติ กลลกาเลปิ ตาปนมทฺทเนหิ วา เภสชฺชสมฺปทาเนน วา ตโต วา อุทฺธมฺปิ ตทนุรูเปน อุปกฺกเมน ชีวิตา วิโยเชยฺย. อิมสฺส ปนตฺถสฺส อาวิภาวตฺถํ ปาโณ เวทิตพฺโพ, ปาณาติปาโต เวทิตพฺโพ, ปาณาติปาตี เวทิตพฺโพ, ปาณาติปาตสฺส ปโยโค เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ปาโณติ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ปาณาติปาโตติ ¶ ยาย เจตนาย ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปโยคํ สมุฏฺาเปติ, สา เจตนา. ปาณาติปาตีติ วุตฺตเจตนาย สมงฺคิปุคฺคโล. ปาณาติปาตสฺส ปโยโคติ ปาณาติปาตสฺส ฉ ปโยคา สาหตฺถิโก นิสฺสคฺคิโย อาณตฺติโก ถาวโร วิชฺชามโย อิทฺธิมโยติ ¶ . ตตฺถ สาหตฺถิโกติ สยํ มาเรนฺตสฺส กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา ปหรณํ. นิสฺสคฺคิโยติ ทูเร ิตํ มาเรตุกามสฺส กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา อุสุสตฺติยนฺตปาสาณาทีนํ นิสฺสชฺชนํ. ตตฺถ เอเกโก อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสเภทโต ทุวิโธ. ตตฺถ อุทฺทิสฺสเก ยํ อุทฺทิสฺส ปหรติ, ตสฺเสว มรเณน กมฺมพทฺโธ. ‘‘โย โกจิ มรตู’’ติ เอวํ อนุทฺทิสฺสเก ปหารปฺปจฺจยา ยสฺส กสฺสจิ มรเณน กมฺมพทฺโธ. อุภยตฺถาปิ จ ปหริตมตฺเต วา มรตุ, ปจฺฉา วา เตเนว โรเคน, ปหริตกฺขเณเยว กมฺมพทฺโธ. อาณตฺติโกติ ‘‘อสุกํ นาม มาเรหี’’ติ อฺํ อาณาเปนฺตสฺส อาณาปนํ.
ตตฺถ –
วตฺถุ กาโล จ โอกาโส, อาวุธํ อิริยาปโถ;
กฺริยาวิเสโสติ อิเม, ฉ อาณตฺติ นิยามกา.
ตตฺถ วตฺถูติ ปุคฺคโล. ยฺหิ ปุคฺคลํ ‘‘มาเรหี’’ติ อาณตฺโต สเจ ตเมว มาเรติ, อาณาปกสฺส อาปตฺติ. อถ อฺํ มาเรติ, ตํมฺมาโน วา อฺํ มาเรติ, อาณาปโก มุจฺจติ. ‘‘อิมํ มาเรหี’’ติ อาณตฺเต ปน อาณาปกสฺส ทุกฺกฏํ. กาโลติ ปุเรภตฺตาทิกาโล. สเจ หิ ‘‘ปุเรภตฺตํ มาเรหี’’ติ อาณตฺโต ปุเรภตฺตเมว มาเรติ, อาณาปกสฺส อาปตฺติ. อถ ยํ ปุเรภตฺตํ นิยามิตํ, ตโต ปจฺฉา วา ปุเร วา มาเรติ, อาณาปโก มุจฺจติ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. ถาวโรติ อสํหาริเมน อุปกรเณน มาเรตุกามสฺส ¶ โอปาตกฺขณนํ อปสฺเสนสํวิธานํ อสิอาทีนํ อุปนิกฺขิปนํ ตฬากาทีสุ วิสสมฺปโยชนํ รูปูปหาโรติเอวมาทิ. วุตฺตนเยเนว เจตฺถาปิ อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสเภโท เวทิตพฺโพ. วิชฺชามโยติ มารณตฺถํ วิชฺชาปริชปฺปนํ. อิทฺธิมโยติ กมฺมวิปากชาย อิทฺธิยา ปโยชนํ.
สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺยาติ เอตฺถ หรตีติ หารกํ, กึ หรติ? ชีวิตํ. อถ วา หริตพฺพนฺติ หารกํ, อุปนิกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถ. สตฺถฺจ ตํ หารกฺจาติ สตฺถหารกํ. อสฺสาติ มนุสฺสวิคฺคหสฺส. ปริเยเสยฺยาติ ยถา ลภติ, ตถา กเรยฺย, อุปนิกฺขิเปยฺยาติ อตฺโถ. เอเตน ถาวรปโยคํ ทสฺเสติ. อิตรถา หิ ปริยิฏฺิมตฺเตเยว ปาราชิโก ภเวยฺย, น เจตํ ยุตฺตํ. ปทภาชเน ปนสฺส พฺยฺชนํ อนาทิยิตฺวา ยํ เอตฺถ ถาวรปโยคสงฺคหิตํ สตฺถํ, ตเทว ¶ ทสฺเสตุํ ‘‘อสึ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺยาติ วาจาย วา ตาลปณฺณาทีสุ ลิขิตฺวา วา ‘‘โย เอวํ มรติ, โส ธนํ วา ลภตี’’ติอาทินา นเยน มรเณ คุณํ ปกาเสยฺย. เอเตน ยถา ‘‘อทินฺนาทาเน อาทิเยยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปริยายกถาย มุจฺจติ, นยิธ, เอวํ ‘‘สํวณฺเณยฺยา’’ติ วจนโต ปน อิธ ปริยายกถายปิ น มุจฺจตีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. มรณาย วา สมาทเปยฺยาติ ‘‘สตฺถํ วา อาหรา’’ติอาทินา (ปารา. ๑๗๒) นเยน มรณตฺถาย ¶ อุปายํ คาหาเปยฺย. เอเตน อาณตฺติกปฺปโยคํ ทสฺเสติ. อมฺโภ ปุริสาติ อาลปนเมตํ. กึ ตุยฺหิมินาติอาทิ สํวณฺณนาการนิทสฺสนํ. อิติ จิตฺตมโนติ อิติ จิตฺโต อิติ มโน. ‘‘มตํ เต ชีวิตา เสยฺโย’’ติเอตฺถ วุตฺตมรณจิตฺโต มรณมโนติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ‘‘มโน’’ติอิทํ จิตฺตสฺส อตฺถทีปนตฺถํ วุตฺตํ. เตเนวสฺส ปทภาชเน ‘‘ยํ จิตฺตํ ตํ มโน’’ติ (ปารา. ๑๗๒) อาห. จิตฺตสงฺกปฺโปติ วิจิตฺตสงฺกปฺโป. เอตฺถาปิ อิติ-สทฺโท อาหริตพฺโพ. ‘‘สงฺกปฺโป’’ติ จ สํวิทหนมตฺตสฺเสตํ นามํ, น วิตกฺกสฺเสว. ตฺจ สํวิทหนํ อิมสฺมึ อตฺเถ สฺาเจตนาธิปฺปาเยหิ สงฺคหํ คจฺฉติ, ตสฺมา ‘‘อิติ จิตฺตสงฺกปฺโป’’ติ ‘‘มตํ เต ชีวิตา เสยฺโย’’ติเอตฺถ วุตฺตมรณสฺี มรณเจตโน มรณาธิปฺปาโยติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปทภาชเนปิ หิ อยเมว นโย ทสฺสิโต ¶ . เอเตน มรณจิตฺตาทีหิ วินา ‘‘เอกาหํ ชีวิตํ เสยฺโย, วีริยมารภโต ทฬฺห’’นฺติอาทินา (ธ. ป. ๑๑๒) นเยน ธมฺมํ ภาสนฺตสฺส สํวณฺณนา นาม น โหตีติ ทสฺเสติ. อเนกปริยาเยนาติ นานปฺปกาเรน อุจฺจาวเจน การเณน. ปุน มรณวณฺณนฺติอาทิ นิคมนวจนํ. ปาราชิโก โหตีติ ตงฺขณูปปนฺนมฺปิ มนุสฺสวิคฺคหํ วุตฺตนเยน ชีวิตา โวโรเปนฺโต ปาราชิโก โหตีติ.
เวสาลิยํ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ อฺมฺํ ชีวิตา โวโรปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘มรณวณฺณํ วา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, มารณตฺถาย โอปาตกฺขณนาทีสุ ทุกฺกฏํ, อโนทิสฺส ขเต โอปาเต ยสฺส กสฺสจิ ปตเนปิ ทุกฺกฏํ, ยกฺขเปตติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหานํ ติรจฺฉานคตสฺส จ ทุกฺขุปฺปตฺติยํ ทุกฺกฏเมว, มนุสฺสชาติกสฺส ทุกฺขุปฺปตฺติยํ ถุลฺลจฺจยํ, ตถา ยกฺขาทีนํ มรเณ, ติรจฺฉานคตมรเณ ปน ปาจิตฺติยํ, มนุสฺสมรเณ ปาราชิกนฺติ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ ปโยคเภทวเสน อาปตฺติเภโท เวทิตพฺโพ. อสฺจิจฺจ มาเรนฺตสฺส อชานนฺตสฺส นมรณาธิปฺปายสฺส อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ตตฺถ อสฺจิจฺจาติ ‘‘อิมินา อุปกฺกเมน อิมํ มาเรมี’’ติ อเจเตตฺวา กเตน อุปกฺกเมน มุสลุสฺสาปนวตฺถุสฺมึ (ปารา. ๑๘๐ อาทโย) วิย ปเร มเตปิ อนาปตฺติ. อชานนฺตสฺสาติ ‘‘อิมินา อยํ มริสฺสตี’’ติ อชานนฺตสฺส อุปกฺกเมน วิสคตปิณฺฑปาตวตฺถุสฺมึ (ปารา. ๑๘๑) วิย ปเร มเตปิ อนาปตฺติ. นมรณาธิปฺปายสฺสาติ มรณํ อนิจฺฉนฺตสฺส ¶ อุปกฺกเมน เภสชฺชวตฺถุสฺมึ (ปารา. ๑๘๗) วิย ปเร มเตปิ อนาปตฺติ. เอวํ อสฺจิจฺจาติอาทีสุ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. สีลวิปตฺติ, มนุสฺสชาติกปาโณ, ปาณสฺิตา, วธกจิตฺตํ, อุปกฺกโม, เตน มรณนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. อทินฺนาทานสมอุฏฺานํ, กิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติ.
ตติยปาราชิกวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถปาราชิกวณฺณนา
จตุตฺเถ ¶ ¶ อนภิชานนฺติ สกสนฺตาเน อนุปฺปนฺนตฺตา อตฺตนิ อตฺถิภาวํ อชานนฺโต. อุตฺตริมนุสฺสธมฺมนฺติ อุตฺตริมนุสฺสานํ ฌายีนฺเจว อริยานฺจ ธมฺมํ. อตฺตุปนายิกนฺติ อตฺตนิ ตํ อุปเนติ ‘‘มยิ อตฺถี’’ติ สมุทาจรนฺโต, อตฺตานํ วา ตตฺถ อุปเนติ ‘‘อหํ เอตฺถ สนฺทิสฺสามี’’ติ สมุทาจรนฺโตติ อตฺตุปนายิโก, ตํ อตฺตุปนายิกํ. เอวํ กตฺวา สมุทาจเรยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อลมริยาณทสฺสนนฺติเอตฺถ มหคฺคตโลกุตฺตรปฺา ชานนฏฺเน าณํ, จกฺขุนา จ ทิฏฺมิว ธมฺมํ ปจฺจกฺขกรณโต ทสฺสนตฺเถน ทสฺสนนฺติ าณทสฺสนํ, อริยํ วิสุทฺธํ อุตฺตมํ าณทสฺสนนฺติ อริยาณทสฺสนํ, อลํ ปริยตฺตํ กิเลสวิทฺธํสนสมตฺถํ อริยาณทสฺสนเมตฺถ ฌานาทิเภเท อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม, อลํ วา อริยาณทสฺสนมสฺสาติ อลมริยาณทสฺสโน, ตํ อลมริยาณทสฺสนํ. สมุทาจเรยฺยาติ วุตฺตปฺปการเมตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อตฺตุปนายิกํ กตฺวา กาเยน วา วาจาย วา ตทุภเยน วา วิฺุสฺส มนุสฺสชาติกสฺส อาโรเจยฺย. อิติ ชานามิ อิติ ปสฺสามีติ สมุทาจรณาการทสฺสนเมตํ, อตฺตุปนายิกฺหิ กตฺวา วินา อฺาปเทเสน สมุทาจรนฺโต เอวํ สมุทาจรติ, ตสฺมา ยฺวายํ ปทภาชเน (ปารา. ๒๐๙) ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปชฺชึ, สมาปชฺชามิ, สมาปนฺโน’’ติอาทิเภโท วุตฺโต, โส สพฺโพ อิเธว สงฺคหํ คจฺฉตีติ เวทิตพฺโพ. ‘‘อิติ ชานามิ อิติ ปสฺสามี’’ติ หิ วทนฺโต น ยิทํ วจนมตฺตเมว วทติ, อถ โข ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณน อยํ ธมฺโม มยิ อตฺถี’’ติ ทีเปติ, ‘‘สมาปชฺชิ’’นฺติอาทีนิ จ วทนฺเตน หิ สมาปชฺชนาทีหิ การเณหิ อตฺถิตา ทีปิตา โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘ยฺวายํ ปทภาชเน ปมํ ฌานํ สมาปชฺชึ, สมาปชฺชามิ, สมาปนฺโนติอาทิเภโท วุตฺโต, โส สพฺโพ อิเธว สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติ. ตโต อปเรน สมเยนาติ ตโต อาโรจิตกาลโต อฺตรสฺมึ กาเล. อิติ อาปตฺติปฏิชานนกาลทสฺสนเมตํ, อยํ ปน อาโรจิตกฺขเณว อาปตฺตึ อาปชฺชติ. อาปตฺตึ ปน ¶ อาปนฺโน ยสฺมา ปเรน โจทิโต วา อโจทิโต วา ปฏิชานาติ, ตสฺมา ‘‘สมนุคฺคาหียมาโน วา อสมนุคฺคาหียมาโน วา’’ติ วุตฺตํ. อาปนฺโนติ อาโรจิตกฺขเณเยว ปาราชิกํ อาปนฺโน. วิสุทฺธาเปกฺโขติ ¶ อตฺตโน คิหิภาวาทิกํ วิสุทฺธึ อเปกฺขมาโน อิจฺฉมาโน. อยฺหิ ยสฺมา ปาราชิกํ อาปนฺโน, ตสฺมา ภิกฺขุภาเว ตฺวา อภพฺโพ ฌานาทีนิ อธิคนฺตุํ, อิจฺจสฺส ภิกฺขุภาโว วิสุทฺธิ นาม น โหติ. ยสฺมา ปน คิหิ วา อุปาสการามิกสามเณรานํ วา อฺตโร หุตฺวา ทานาทีหิ สคฺคมคฺคํ วา ฌานาทีหิ โมกฺขมคฺคํ วา อาราเธตุํ ภพฺโพ โหติ, ตสฺมาสฺส คิหิอาทิภาโว วิสุทฺธิ นาม โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘คิหิภาวาทิกํ วิสุทฺธึ อเปกฺขมาโน’’ติ. เอวํ วเทยฺยาติ เอวํ ภเณยฺย, กถํ? ‘‘อชานเมวํ, อาวุโส’’ติอาทึ. ตตฺถ อชานนฺติ อชานนฺโต. อปสฺสนฺติ อปสฺสนฺโต. ตุจฺฉํ มุสา วิลปินฺติ อหํ ¶ วจนตฺถวิรหโต ตุจฺฉํ, วฺจนาธิปฺปายโต มุสา วิลปึ อภณินฺติ วุตฺตํ โหติ. อฺตฺร อธิมานาติ ยฺวายํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส อปตฺเต ปตฺตสฺิตาสงฺขาโต อธิมาโน อุปฺปชฺชติ, ตํ อธิมานํ เปตฺวา เกวลํ ปาปิจฺฉตาย โย สมุทาจเรยฺย, อยมฺปิ ปาราชิโก โหตีติ อตฺโถ.
เวสาลิยํ วคฺคุมุทาตีริเย ภิกฺขู อารพฺภ เตสํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร อธิมานา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตปฺปการํ อสนฺตํ ฌานาทิธมฺมํ อาโรเจนฺตสฺส สเจ ยสฺส กสฺสจิ อาโรเจติ, โส มนุสฺสชาติโก โหติ, อนนฺตรเมว ‘‘อยํ ฌานลาภี’’ติ วา ‘‘อริโย’’ติ วา เยน เกนจิ อากาเรน ตมตฺถํ ชานาติ, ปาราชิกํ. สเจ น ชานาติ, ถุลฺลจฺจยํ. สเจ ปน ‘‘โย เต วิหาเร วสิ, โส ภิกฺขุ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชี’’ติอาทินา (ปารา. ๒๒๐) นเยน อฺาปเทเสน อาโรเจนฺตสฺส ชานาติ, ถุลฺลจฺจยํ. สเจ น ชานาติ, ทุกฺกฏํ. อธิมาเนน อาโรเจนฺตสฺส, อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สีลวิปตฺติ, อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อตฺตนิ อสนฺตตา, ปาปิจฺฉตาย ตสฺส อาโรจนํ, อนฺาปเทโส, ยสฺส อาโรเจติ, ตสฺส มนุสฺสชาติกตา, ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทาเน วุตฺตสทิสาเนวาติ.
จตุตฺถปาราชิกวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุทฺทิฏฺา ¶ โข อายสฺมนฺโต จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมาติอิทํ อิธ อุทฺทิฏฺปาราชิกปริทีปนเมว. สโมธาเนตฺวา ปน สพฺพาเนว จตุวีสติ ปาราชิกานิ เวทิตพฺพานิ ¶ . กตมานิ จตุวีสติ? ปาฬิยํ อาคตานิ ตาว ภิกฺขูนํ จตฺตาริ ภิกฺขุนีนํ อสาธารณานิ จตฺตารีติ อฏฺ, ตานิ เอกาทสนฺนํ ปณฺฑกาทีนํ อภพฺพภาวสงฺขาเตหิ เอกาทสหิ ปาราชิเกหิ สทฺธึ เอกูนวีสติ, คิหิภาวํ ปตฺถยมานาย ภิกฺขุนิยา วิพฺภนฺตภาวปาราชิเกน สทฺธึ วีสติ, อปรานิปิ ลมฺพี, มุทุปิฏฺิโก, ปรสฺส องฺคชาตํ มุเขน คณฺหาติ, ปรสฺส องฺคชาเต อภินิสีทตีติ อิเมสํ จตุนฺนํ วเสน ‘‘จตฺตาริ อนุโลมปาราชิกานี’’ติ วทนฺติ, อิติ อิมานิ จ จตฺตาริ, ปุริมานิ จ วีสตีติ สโมธาเนตฺวา สพฺพาเนว จตุวีสติ ปาราชิกานิ เวทิตพฺพานิ. น ลภติ ภิกฺขูหิ สทฺธึ สํวาสนฺติ อุโปสถาทิเภทํ สํวาสํ ภิกฺขูหิ สทฺธึ น ลภติ. ยถา ปุเร, ตถา ปจฺฉาติ ยถา ปุพฺเพ คิหิกาเล อนุปสมฺปนฺนกาเล จ, ปจฺฉา ปาราชิกํ อาปนฺโนปิ ตเถว อสํวาโส โหติ, นตฺถิ ตสฺส ภิกฺขูหิ สทฺธึ อุโปสถาทิเภโท สํวาโสติ. ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามีติ เตสุ จตูสุ ปาราชิเกสุ อายสฺมนฺเต ‘‘กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา’’ติ ปุจฺฉามิ. กจฺจิตฺถาติ กจฺจิ เอตฺถ, เอเตสุ จตูสุ ¶ ปาราชิเกสุ กจฺจิ ปริสุทฺธาติ อตฺโถ. อถ วา กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธาติ กจฺจิ ปริสุทฺธา อตฺถ, ภวถาติ อตฺโถ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
ปาราชิกวณฺณนา นิฏฺิตา.
สงฺฆาทิเสสกณฺโฑ
อิเม ¶ ¶ โข ปนาติ อิทานิ วตฺตพฺพานํ อภิมุขีกรณํ. อายสฺมนฺโตติ สนฺนิปติตานํ ปิยวจเนน อาลปนํ. เตรสาติ คณนปริจฺเฉโท. สงฺฆาทิเสสาติ เอวํนามกา. ธมฺมาติ อาปตฺติโย. อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺตีติ สรูเปน อุทฺทิสิตพฺพตํ อาคจฺฉนฺติ, น นิทาเน วิย ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺตี’’ติ สาธารณวจนมตฺเตน.
๑. สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทวณฺณนา
สํวิชฺชติ เจตนา อสฺสาติ สฺเจตนา, สฺเจตนาว สฺเจตนิกา, สฺเจตนา วา อสฺส อตฺถีติ สฺเจตนิกา. สุกฺกวิสฺสฏฺีติ สุกฺกสฺส วิสฺสฏฺิ, ราคูปตฺถมฺภาทีสุ เยน เกนจิ องฺคชาเต กมฺมฺตํ ปตฺเต อาโรคฺยาทีสุ ยํกิฺจิ อปทิสิตฺวา อชฺฌตฺตรูปาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ โมจนสฺสาทเจตนาย นิมิตฺเต อุปกฺกมนฺตสฺส อาสยธาตุนานตฺตโต นีลาทิวเสน (ปารา. ๒๓๙-๒๔๐) ทสวิเธสุ สุกฺเกสุ ยสฺส กสฺสจิ สุกฺกสฺส านา จาวนาติ อตฺโถ. อฺตฺร สุปินนฺตาติ ยา สุปิเน สุกฺกวิสฺสฏฺิ โหติ, ตํ เปตฺวา. สงฺฆาทิเสโสติ ยา อฺตฺร สุปินนฺตา สฺเจตนิกา สุกฺกวิสฺสฏฺิ, อยํ สงฺฆาทิเสโส นาม อาปตฺตินิกาโยติ อตฺโถ. วจนตฺโถ ปเนตฺถ สงฺโฆ อาทิมฺหิ เจว เสเส จ อิจฺฉิตพฺโพ อสฺสาติ สงฺฆาทิเสโส. กึ วุตฺตํ โหติ – อิมํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา วุฏฺาตุกามสฺส ยํ ตํ อาปตฺติวุฏฺานํ, ตสฺส อาทิมฺหิ เจว ปริวาสทานตฺถาย, อาทิโต เสเส มชฺเฌ มานตฺตทานตฺถาย มูลาย ปฏิกสฺสเนน วา สห มานตฺตทานตฺถาย, อวสาเน อพฺภานตฺถาย จ สงฺโฆ อิจฺฉิตพฺโพ, น เหตฺถ เอกมฺปิ กมฺมํ วินา สงฺเฆน สกฺกา กาตุํ. อิติ สงฺโฆ อาทิมฺหิ เจว เสเส จ อิจฺฉิตพฺโพ อสฺสาติ สงฺฆาทิเสโสติ.
สาวตฺถิยํ เสยฺยสกํ อารพฺภ อุปกฺกมิตฺวา อสุจิโมจนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร สุปินนฺตา’’ติ ¶ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ. สเจ ปน ปเรน อตฺตโน องฺคชาเต อุปกฺกมํ กาเรตฺวา โมจาเปติ, อาปชฺชติเยว. เจเตตฺวา อนฺตมโส อากาเส กฏิกมฺปเนนปิ นิมิตฺเต อุปกฺกมนฺตสฺส สเจ น มุจฺจติ, ถุลฺลจฺจยํ. สเจ ปน อนฺตมโส ¶ ยํ เอกา ขุทฺทกมกฺขิกา ปิเวยฺย, ตตฺตกมฺปิ านโต มุจฺจติ, ทกโสตํ อโนติณฺเณปิ สงฺฆาทิเสโส. านโต ปน จุตํ อวสฺสเมว ทกโสตํ โอตรติ, ตสฺมา ‘‘ทกโสตํ โอติณฺณมตฺเต พหิ นิกฺขนฺเต วา อนิกฺขนฺเต วา สงฺฆาทิเสโส’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๓๗) อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. อนุปกฺกมนฺตสฺส จ, อโมจนาธิปฺปายสฺส จ, สุปินํ ปสฺสนฺตสฺส จ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ มุตฺเตปิ อนาปตฺติ. สีลวิปตฺติ, เจตนา, อุปกฺกโม ¶ , มุจฺจนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิเก วุตฺตสทิสาเนวาติ.
สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. กายสํสคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย โอติณฺโณติ ยกฺขาทีหิ วิย สตฺตา อนฺโต อุปฺปชฺชนฺเตน ราเคน วา โอติณฺโณ, กูปาทีนิ วิย สตฺตา อสมเปกฺขิตฺวา รชฺชนีเย าเน รชฺชนฺโต สยํ วา ราคํ โอติณฺโณ, กายสํสคฺคราคสมงฺคิสฺเสตํ อธิวจนํ. วิปริณเตน จิตฺเตนาติ ปริสุทฺธภวงฺคสนฺตติสงฺขาตํ ปกตึ วิชหิตฺวา อฺถา ปวตฺเตน, วิรูปํ วา ปริณเตน ยถา ปริวตฺตมานํ วิรูปํ โหติ, เอวํ วุตฺตราควเสน ปริวตฺเตตฺวา ิเตน จิตฺเตนาติ อตฺโถ. มาตุคาเมน สทฺธินฺติ ตทหุชาตายปิ ชีวมานกมนุสฺสิตฺถิยา สทฺธึ. กายสํสคฺคํ สมาปชฺเชยฺยาติ หตฺถคฺคหณาทิกอายสมฺปโยคํ กายมิสฺสีภาวํ สมาปชฺเชยฺย. หตฺถคฺคาหํ วาติอาทิ ปนสฺส วิตฺถาเรน อตฺถทสฺสนํ. ตตฺถ หตฺโถ นาม กปฺปรโต ปฏฺาย ยาว อคฺคนขา. เวณี นาม วินนฺธิตฺวา วา อวินนฺธิตฺวา วา สุทฺธเกเสหิ วา นีลาทิวณฺณสุตฺตกุสุมกหาปณมาลาสุวณฺณจีรกมุตฺตาวฬิอาทีสุ อฺตรมิสฺเสหิ วา กตเกสกลาปสฺเสตํ อธิวจนํ. เวณิคฺคหเณน เจตฺถ เกสาปิ คหิตาเยว สทฺธึ โลเมหิ. อิติ วุตฺตลกฺขณสฺส หตฺถสฺส คหณํ หตฺถคฺคาโห, เวณิยา คหณํ เวณิคฺคาโห. อวเสสสฺส สรีรสฺส ปรามสนํ อฺตรสฺส วา อฺตรสฺส วา องฺคสฺส ปรามสนํ นาม. โย ตํ หตฺถคฺคาหํ วา เวณิคฺคาหํ วา อฺตรสฺส วา อฺตรสฺส วา องฺคสฺส ปรามสนํ สมาปชฺเชยฺย, ตสฺส สงฺฆาทิเสโส นาม อาปตฺตินิกาโย โหตีติ.
สาวตฺถิยํ ¶ อุทายิตฺเถรํ อารพฺภ กายสํสคฺคสมาปชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ ¶ , อนาณตฺติกํ, อิตฺถิยา อิตฺถิสฺิโน อนฺตมโส โลเมน โลมํ ผุสนฺตสฺสาปิ, อิตฺถิยา วา ผุสิยมานสฺส เสวนาธิปฺปาเยน วายมิตฺวา ผสฺสํ ปฏิชานนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโส. เอเกน ปน หตฺเถน คเหตฺวา ทุติเยน หตฺเถน ทิวสมฺปิ ตตฺถ ตตฺถ ผุสนฺตสฺส เอกาว อาปตฺติ, อคฺคเหตฺวา ผุสนฺโต ปน สเจ สีสโต ยาว ปาทา, ตาว กายโต หตฺถํ อโมเจนฺโตเยว ผุสติ, เอกาว อาปตฺติ, ปฺจนฺนํ องฺคุลีนํ เอกโต คหเณปิ เอกาเยว. สเจ ปน นานิตฺถีนํ ปฺจงฺคุลิโย เอกโต คณฺหาติ, ปฺจ อาปตฺติโย. อิตฺถิยา เวมติกสฺส, ปณฺฑกปุริสติรจฺฉานคตสฺิสฺส จ ถุลฺลจฺจยํ, ตถา กาเยน กายปฺปฏิพทฺเธน, อมนุสฺสิตฺถิปณฺฑเกหิ จ สทฺธึ กายสํสคฺเคปิ. มนุสฺสิตฺถิยา ปน กายปฺปฏิพทฺเธน กายปฺปฏิพทฺธาทีสุ, ปุริสกายผุสนาทีสุ จ ทุกฺกฏํ. อิตฺถิยา ผุสิยมานสฺส เสวนาธิปฺปายสฺสาปิ กาเยน อวายมิตฺวา ¶ ผสฺสํ ปฏิชานนฺตสฺส, โมกฺขาธิปฺปาเยน อิตฺถึ ผุสนฺตสฺส, อสฺจิจฺจ, อสฺสติยา, อชานนฺตสฺส, อสาทิยนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สีลวิปตฺติ, มนุสฺสิตฺถี, อิตฺถิสฺิตา, กายสํสคฺคราโค, เตน ราเคน วายาโม, หตฺถคฺคาหาทิสมาปชฺชนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิเก วุตฺตสทิสาเนวาติ.
กายสํสคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย โอติณฺณตา จ วิปริณตจิตฺตตา จ ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาทราควเสน เวทิตพฺพา. มาตุคามนฺติ ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลสํลกฺขณสมตฺถํ มนุสฺสิตฺถึ. ทุฏฺุลฺลาหิวาจาหีติ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺเคเมถุนธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตาหิ วาจาหิ. โอภาเสยฺยาติ อวภาเสยฺย, วณฺณาวณฺณยาจนอายาจนปุจฺฉนปฏิปุจฺฉนอาจิกฺขณานุสาสนอกฺโกสนวเสน นานปฺปการํ อสทฺธมฺมวจนํ วเทยฺย. ยถา ตนฺติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ, ยถา ยุวา ยุวตินฺติ อตฺโถ. เอเตน โอภาสเน นิราสงฺกภาวํ ทสฺเสติ. เมถุนุปสํหิตาหีติอิทํ ¶ ทุฏฺุลฺลวาจาย สิขาปตฺตลกฺขณทสฺสนํ. สงฺฆาทิเสโสติ ทฺวินฺนํ มคฺคานํ วเสน วณฺณาวณฺเณหิ วา เมถุนยาจนาทีหิ วา ‘‘สิขรณีสิ, สํภินฺนาสิ, อุภโตพฺยฺชนกาสี’’ติ อิเมสุ ตีสุ อฺตเรน อกฺโกสวจเนน วา มาตุคามํ โอภาสนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโส นาม อาปตฺตินิกาโย โหตีติ.
สาวตฺถิยํ อุทายิตฺเถรํ อารพฺภ ทุฏฺุลฺลวาจาหิ โอภาสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, อิตฺถิยา อิตฺถิสฺิโน อนฺตมโส หตฺถมุทฺทายปิ วุตฺตนเยน โอภาสนฺตสฺส ¶ สเจ สา ตมตฺถํ ตสฺมึเยว ขเณ ชานาติ, สงฺฆาทิเสโส. ปณฺฑเก ถุลฺลจฺจยํ. ตสฺมึเยว อิตฺถิสฺิโน ทุกฺกฏํ. ปุนปฺปุนํ โอภาสนฺตสฺส, สมฺพหุลา จ อิตฺถิโย เอกวาจาย โอภาสนฺตสฺส วาจาคณนาย เจว อิตฺถิคณนาย จ อาปตฺติโย. สเจ ยํ อิตฺถึ โอภาสติ, สา น ชานาติ, ถุลฺลจฺจยํ. อธกฺขกํ อุพฺภชาณุมณฺฑลํ อาทิสฺส วณฺณาทิภณเนปิ ถุลฺลจฺจยํ. ปณฺฑเก ทุกฺกฏํ, อุพฺภกฺขกํ อโธชาณุมณฺฑลํ กายปฺปฏิพทฺธฺจ อาทิสฺส วณฺณาทิภณเน สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํ. อตฺถธมฺมอนุสาสนิปุเรกฺขารานํ อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สีลวิปตฺติ, มนุสฺสิตฺถี, อิตฺถิสฺิตา, ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาทราโค, เตน ราเคน โอภาสนํ, ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. อทินฺนาทานสมุฏฺานํ, กิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทฺวิเวทนนฺติ.
ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อตฺตกามสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ โอติณฺณตา จ วิปริณตจิตฺตตา จ อตฺตกามปาริจริยาวเสน เวทิตพฺพา. มาตุคามสฺส สนฺติเกติ ทุฏฺุลฺโลภาสเน วุตฺตปฺปการาย อิตฺถิยา สมีเป. อตฺตกามปาริจริยายาติ ¶ เมถุนธมฺมสงฺขาเตน กาเมน ปาริจริยา กามปาริจริยา, อตฺตโน อตฺถาย กามปาริจริยา อตฺตกามปาริจริยา, อตฺตนา วา กามิตา อิจฺฉิตาติ อตฺตกามา, สยํ เมถุนราควเสน ปตฺถิตาติ อตฺโถ, อตฺตกามา จ สา ปาริจริยา ¶ จาติ อตฺตกามปาริจริยา, ตสฺสา อตฺตกามปาริจริยาย. วณฺณํ ภาเสยฺยาติ คุณํ อานิสํสํ ปกาเสยฺย. เอตทคฺคนฺติอาทิ ตสฺสา อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณภาสนาการนิทสฺสนํ. ตตฺรายํ ปทสมฺพนฺธวเสเนว สงฺเขปตฺโถ – ยา มาทิสํ ปาณาติปาตาทีหิ วิรหิตตฺตา สีลวนฺตํ เมถุนธมฺมา วิรหิตตฺตา พฺรหฺมจารึ ตทุภเยนาปิ กลฺยาณธมฺมํ เอเตน ธมฺเมน ปริจเรยฺย อภิรเมยฺย, ตสฺสา เอวํ มาทิสํ ปริจรนฺติยา ยา อยํ ปาริจริยา นาม, เอตทคฺคํ ปาริจริยานนฺติ. เมถุนุปสํหิเตน สงฺฆาทิเสโสติ เอวํ อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ ภาสนฺโต จ ‘‘อรหสิ ตฺวํ มยฺหํ เมถุนธมฺมํ ทาตุ’’นฺติอาทินา เมถุนปฺปฏิสํยุตฺเตเนว วจเนน โย ภาเสยฺย, ตสฺส สงฺฆาทิเสโส.
สาวตฺถิยํ อุทายิตฺเถรํ อารพฺภ อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณภาสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, อิตฺถิยา อิตฺถิสฺิโน อนฺตมโส หตฺถมุทฺทายปิ วุตฺตนเยเนว อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ ภาสนฺตสฺส สเจ สา ตมตฺถํ ตสฺมึเยว ขเณ ชานาติ, สงฺฆาทิเสโส ¶ . โน เจ ชานาติ, ถุลฺลจฺจยํ. ปณฺฑเก ปณฺฑกสฺิโนปิ ถุลฺลจฺจยํ. ตสฺมึเยว อิตฺถิสฺิโน ทุกฺกฏํ. จีวราทีหิ วตฺถุกาเมหิ ปาริจริยาย วณฺณํ ภาสนฺตสฺส อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สีลวิปตฺติ, มนุสฺสิตฺถี, อิตฺถิสฺิตา, อตฺตกามปาริจริยาย ราโค, เตน ราเคน วณฺณภณนํ, ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ทุฏฺุลฺโลภาสเน วุตฺตสทิสาเนวาติ.
อตฺตกามสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. สฺจริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม สฺจริตฺตนฺติ อิตฺถิปุริสานํ อนฺตเร สํจรณภาวํ. สมาปชฺเชยฺยาติ สมฺมา ปฏิคฺคณฺหนวีมํสนปจฺจาหรณานิ กโรนฺโต อาปชฺเชยฺย. อิตฺถิยา วาติอาทิ สมาปชฺชนาการทสฺสนํ. ตตฺถ อิตฺถิยา วา ปุริสมตินฺติ ปุริเสน วา ตสฺส มาตาปิตาทีหิ วา เปสิโต ปุริสสฺส มตึ อธิปฺปายํ อิตฺถิยา อาโรเจยฺยาติ อตฺโถ. ปุริสสฺส วา อิตฺถิมตินฺติ อิตฺถิยา วา ตสฺสา มาตาปิตาทีหิ วา เปสิโต อิตฺถิยา มตึ อธิปฺปายํ ปุริสสฺส ¶ อาโรเจยฺยาติ อตฺโถ. ชายตฺตเน วา ชารตฺตเน วาติ ชายภาเว วา ชารภาเว วา. ปุริสสฺส หิ มตึ อิตฺถิยา อาโรเจนฺโต ชายตฺตเน อาโรเจติ, อิตฺถิยา มตึ ปุริสสฺส อาโรเจนฺโต ชารตฺตเน อาโรเจติ. อปิจ ปุริสสฺเสว มตึ อิตฺถิยา อาโรเจนฺโต ชายตฺตเน วา อาโรเจติ นิพทฺธภริยภาเว, ชารตฺตเน วา มิจฺฉาจารภาเว, เตเนวสฺส ปทภาชเน (ปารา. ๓๐๒) ‘‘ชายตฺตเน วาติ ชายา ภวิสฺสสิ, ชารตฺตเน วาติ ชารี ภวิสฺสสี’’ติ วุตฺตํ. เอเตเนว อุปาเยน อิตฺถิยา มตึ ปุริสสฺส อาโรจเนปิ ‘‘ปติ ภวิสฺสสิ, ชาโร ภวิสฺสสี’’ติ ¶ วตฺตพฺพตา เวทิตพฺพา. อนฺตมโส ตงฺขณิกายปีติ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน ยา อยํ ตงฺขเณ มุหุตฺตมตฺเต สํวสิตพฺพโต ‘‘ตงฺขณิกา’’ติ วุจฺจติ, มุหุตฺติกาติ อตฺโถ. ตสฺสาปิ ‘‘มุหุตฺติกา ภวิสฺสสี’’ติ เอวํ ปุริสสฺส มตึ อาโรเจนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโส, เอเตเนว อุปาเยน ‘‘มุหุตฺติโก ภวิสฺสสี’’ติ เอวํ ปุริสสฺส อิตฺถิมตึ อาโรเจนฺโตปิ สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชตีติ เวทิตพฺโพ.
สาวตฺถิยํ อุทายิตฺเถรํ อารพฺภ สฺจริตฺตสมาปชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อนฺตมโส ตงฺขณิกายปี’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ, วีมํสติ, อนฺเตวาสึ ปจฺจาหราเปตี’’ติอิมินา (ปารา. ๓๓๘) นเยน สาณตฺติกํ, อฺตฺร นาลํวจนียาย ¶ ยาย กายจิ อิตฺถิยา อนฺตมโส มาตุยาปิ ปุริสมตึ อาโรเจนฺโต ‘‘โหหิ กิร ภริยา ธนกฺกีตา’’ติ วตฺตุกาโม สเจปิ ฉนฺทวาสินีอาทีสุ อฺตรากาเรน อาโรเจตฺวา ตาย ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิเตปิ อสมฺปฏิจฺฉิเตปิ ปุน อาคนฺตฺวา เยน ปหิโต, ตสฺส ตํ ปวตฺตึ อาโรเจติ, สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชติ. สา ปน ตสฺส ภริยา โหตุ วา, มา วา, อการณเมตํ. สเจปิ ยสฺสา สนฺติกํ เปสิโต, ตํ อทิสฺวา อฺตรสฺส อวสฺสาโรจนกสฺส ‘‘อาโรเจหี’’ติ วตฺวา ปจฺจาหรติ, อาปชฺชติเยว. ‘‘มาตุรกฺขิตํ พฺรูหี’’ติ เปสิตสฺส ปน คนฺตฺวา อฺํ ปิตุรกฺขิตาทีสุ อฺตรํ วทนฺตสฺส วิสงฺเกตํ โหติ, ปุริสสฺส วา อิตฺถิยา วา วจนํ ‘‘สาธู’’ติ กาเยน วา วาจาย วา อุภเยน วา ปฏิคฺคณฺหิตฺวา ตสฺสา อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา อาโรเจตฺวา วา อาโรจาเปตฺวา วา ปุน เยน เปสิโต, ตสฺส ตํ ปวตฺตึ สยํ อาโรเจนฺตสฺส วา อฺเน อาโรจาเปนฺตสฺส วา สงฺฆาทิเสโส ¶ . เอตฺตาวตา หิ ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ, วีมํสติ, ปจฺจาหรตี’’ติอิทํ องฺคตฺตยํ สมฺปาทิตเมว โหติ, อิโต ปน เยหิ เกหิจิ ทฺวีหิ องฺเคหิ, ปณฺฑเก จ องฺคตฺตเยนาปิ ถุลฺลจฺจยํ. เอเกน ทุกฺกฏํ. สงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา คิลานสฺส วา กิจฺเจน คจฺฉนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ.
สีลวิปตฺติ, เยสุ สฺจริตฺตํ สมาปชฺชติ, เตสํ มนุสฺสชาติกตา, น นาลํวจนียตา,
ปฏิคฺคณฺหนวีมํสนปจฺจาหรณานีติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. ฉสมุฏฺานํ, ปณฺณตฺตึ วา อลํวจนียภาวํ วา อชานนฺตสฺส กายวิกาเรน สาสนํ คเหตฺวา ตเถว วีมํสิตฺวา ตเถว ปจฺจาหรนฺตสฺส กายโต สมุฏฺาติ. ‘‘อิตฺถนฺนามา อาคมิสฺสติ, ตสฺสา จิตฺตํ ชาเนยฺยาถา’’ติ เกนจิ วุตฺเต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ตํ อาคตํ วตฺวา ปุน ตสฺมึ ปุริเส อาคเต อาโรเจนฺตสฺส กาเยน กิฺจิ อกตตฺตา วาจโต สมุฏฺาติ. วาจาย ‘‘สาธู’’ติ สาสนํ คเหตฺวา อฺเน กรณีเยน ตสฺสา ฆรํ คนฺตฺวา อฺตฺถ วา คมนกาเล ตํ ทิสฺวา วจีเภเทน วีมํสิตฺวา ปุนปิ อฺเเนว การเณน ตโต อปกฺกมฺม กทาจิเทว ตํ ปุริสํ ทิสฺวา อาโรเจนฺตสฺสาปิ วาจโต สมุฏฺาติ. ปณฺณตฺตึ อชานนฺตสฺส ปน ขีณาสวสฺสาปิ ปิตุวจเนน คนฺตฺวา อลํวจนียํ มาตรมฺปิ ‘‘เอหิ เม ปิตรํ อุปฏฺาหี’’ติ วตฺวา ปจฺจาหรนฺตสฺส กายวาจโต สมุฏฺาติ. อิมานิ ตีณิ อจิตฺตกสมุฏฺานานิ. ตทุภยํ ¶ ปน ชานิตฺวา เอเตเหว ตีหิ นเยหิ สมาปชฺชนฺตสฺส ตาเนว ตีณิ ตทุภยชานนจิตฺเตน สจิตฺตกานิ โหนฺติ, กิริยํ, โนสฺาวิโมกฺขํ, อจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, กุสลาทิวเสน เจตฺถ ตีณิ จิตฺตานิ, สุขาทิวเสน ติสฺโส เวทนาติ.
สฺจริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ¶ สฺาจิกาย ปนาติ เอตฺถ สฺาจิกา นาม สยํ ปวตฺติตยาจนา วุจฺจติ, ตสฺมา สฺาจิกายาติ อตฺตโน ยาจนายาติ วุตฺตํ โหติ, สยํ ยาจิตเกหิ อุปกรเณหีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ยํกิฺจิ ปรปริคฺคหิตกํ ¶ มูลจฺเฉทวเสน ยาจิตุํ น วฏฺฏติ, ตาวกาลิกํ ปน วฏฺฏติ. สหายตฺถาย กมฺมกรณตฺถาย ‘‘ปุริสํ เทถา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ, ปุริสตฺตกรมฺปิ ยาจิตุํ วฏฺฏติ, ปุริสตฺตกโร นาม วฑฺฒกิอาทินา ปุริเสน กาตพฺพํ หตฺถกมฺมํ. ตํ ‘‘ปุริสตฺตกรํ เทหี’’ติ วา ‘‘หตฺถกมฺมํ เทหี’’ติ วา วตฺวา ยาจิตุํ วฏฺฏติ. หตฺถกมฺมํ นาม กิฺจิ วตฺถุ น โหติ, ตสฺมา ‘‘กึ, ภนฺเต, อาคตตฺถา’’ติ ปุจฺฉิเต วา อปุจฺฉิเต วา ยาจิตุํ วฏฺฏติ, วิฺตฺติปจฺจยา โทโส นตฺถิ, มิคลุทฺทกาทโย ปน สกกมฺมํ น ยาจิตพฺพา. กุฏินฺติ อุลฺลิตฺตาทีสุ อฺตรํ. ตตฺถ อุลฺลิตฺตา นาม เปตฺวา ถมฺภตุลาปิฏฺสงฺฆาฏวาตปานธูมจฺฉิทฺทาทิเภทํ อเลโปกาสํ อวเสเส เลโปกาเส กุฏฺเฏหิ สทฺธึ ฆเฏตฺวา ฉทนสฺส อนฺโต สุธาย วา มตฺติกาย วา ลิตฺตา. อวลิตฺตา นาม ตเถว วุตฺตนเยเนว ฉทนสฺส พหิ ลิตฺตา. อุลฺลิตฺตาวลิตฺตา นาม ตเถว ฉทนสฺส อนฺโต จ พหิ จ ลิตฺตา. การยมาเนนาติ สยํ วา กโรนฺเตน, อาณตฺติยา วา การาเปนฺเตน. อสามิกนฺติ กาเรตา ทายเกน วิรหิตํ. อตฺตุทฺเทสนฺติ ‘‘มยฺหํ วาสาคารํ เอสา’’ติ เอวํ อตฺตา อุทฺเทโส เอติสฺสาติ อตฺตุทฺเทสา, ตํ อตฺตุทฺเทสํ. ปมาณิกา กาเรตพฺพาติ ปมาณยุตฺตา กาเรตพฺพา. ตตฺริทํ ปมาณนฺติ ตสฺสา กุฏิยา อิทํ ปมาณํ. ทีฆโสติ ทีฆโต. ทฺวาทส วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยาติเอตฺถ สุคตวิทตฺถิ นาม อิทานิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย, วฑฺฒกิหตฺเถน ทิยฑฺโฒ หตฺโถ โหติ. มินนฺเตน ปน กุฏิยา พหิกุฏฺเฏ ปมํ ทินฺนํ มหามตฺติกปริยนฺตํ อคฺคเหตฺวา ถุสปิณฺฑปริยนฺเตน ทฺวาทส วิทตฺถิโย มิเนตพฺพา, สเจ ถุสปิณฺฑเกน อนตฺถิโก โหติ, มหามตฺติกเลเปเนว นิฏฺาเปติ, สฺเวว ปริจฺเฉโท. ติริยนฺติ วิตฺถารโต. สตฺตนฺตราติ กุฏฺฏสฺส พหิอนฺตํ อคฺคเหตฺวา อพฺภนฺตริเมน อนฺเตน สตฺต สุคตวิทตฺถิโย ปมาณนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ จ เกสคฺคมตฺตมฺปิ ทีฆโต หาเปตฺวา ติริยํ, ติริยโต วา หาเปตฺวา ทีฆํ วฑฺเฒตุํ น วฏฺฏติ, โก ปน วาโท อุภโตวฑฺฒเน. ยา ปน ทีฆโต สฏฺิหตฺถาปิ โหติ, ติริยโต ติหตฺถา วา อูนกจตุหตฺถา วา, ยตฺถ ¶ ปมาณยุตฺโต มฺโจ อิโต จิโต จ น ปริวฏฺฏติ, ปจฺฉิมโกฏิยา จตุหตฺถวิตฺถารา น โหติ, อยํ กุฏิสงฺขฺยํ น คจฺฉติ, ตสฺมา วฏฺฏติ. ภิกฺขู ¶ อภิเนตพฺพา วตฺถุเทสนายาติ ยสฺมึ ปเทเส กุฏึ กาเรตุกาโม โหติ, ตํ โสเธตฺวา ปทภาชเน (ปารา. ๓๔๙) วุตฺตนเยน สงฺฆํ ติกฺขตฺตุํ ยาจิตฺวา สพฺเพ วา สงฺฆปริยาปนฺนา สงฺเฆน วา สมฺมตา ทฺเว ตโย ภิกฺขู ตตฺถ วตฺถุเทสนตฺถาย เนตพฺพา. เตหิ ภิกฺขูหิ วตฺถุ เทเสตพฺพํ อนารมฺภํ สปริกฺกมนนฺติ เตหิ ภิกฺขูหิ ¶ กิปิลฺลิกาทีนํ อาสยาทีหิ เตรสหิ, ปุพฺพณฺณาปรณฺณนิสฺสิตาทีหิ โสฬสหิ อุปทฺทเวหิ วิรหิตตฺตา อนารมฺภํ, ทฺวีหิ วา จตูหิ วา พลิพทฺเธหิ ยุตฺเตน สกเฏน เอกํ จกฺกํ นิพฺโพทกปตนฏฺาเน เอกํ พหิ กตฺวา อาวิชฺฌิตุํ สกฺกุเณยฺยตาย สปริกฺกมนนฺติ สลฺลกฺเขตฺวา สเจ สงฺฆปโหนกา โหนฺติ, ตตฺเถว, โน เจ, สงฺฆมชฺฌํ คนฺตฺวา เตน ภิกฺขุนา ยาจิเตหิ ตฺติทุติเยน กมฺเมน วตฺถุ เทเสตพฺพํ. สารมฺเภ เจติอาทิ ปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺพํ.
อาฬวิยํ อาฬวิเก ภิกฺขู อารพฺภ สฺาจิกาย กุฏิกรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, ‘‘อเทสิตวตฺถุกํ ปมาณาติกฺกนฺตํ กุฏึ กาเรสฺสามี’’ติ อุปกรณตฺถํ อรฺํ คมนโต ปฏฺาย สพฺพปโยเคสุ ทุกฺกฏํ, ‘‘อิทานิ ทฺวีหิ ปิณฺเฑหิ นิฏฺานํ คมิสฺสตี’’ติ เตสุ ปมปิณฺฑทาเน ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยทาเนน เลเป ฆฏิเต สเจ อเทสิตวตฺถุกา เอว วา ปมาณาติกฺกนฺตา เอว วา โหติ, เอโก สงฺฆาทิเสโส, ทฺเว จ ทุกฺกฏานิ. อุภยวิปฺปนฺนา, ทฺเว สงฺฆาทิเสสา, ทฺเว จ ทุกฺกฏานิ. สเจ ปน ทฺวารพนฺธํ วา วาตปานํ วา อฏฺเปตฺวาว มตฺติกาย ลิมฺปติ, ปิเต จ ตสฺมึ เลโป น ฆฏิยติ, รกฺขติ ตาว. ปุน ลิมฺปนฺตสฺส ปน ฆฏิตมตฺเต สงฺฆาทิเสโส. สเจ ตํ ปิยมานํ ปมทินฺนเลเปน สทฺธึ นิรนฺตรเมว หุตฺวา ติฏฺติ, ปมเมว สงฺฆาทิเสโส. เกวลํ สารมฺภาย ทุกฺกฏํ, ตถา อปริกฺกมนาย. วิปฺปกตํ กุฏึ อฺสฺส ททโต จ, ภูมึ สมํ กตฺวา ภินฺทนฺตสฺส จ, เลณคุหาติณกุฏิปณฺณจฺฉทนเคเหสุ อฺตรํ กาเรนฺตสฺส, กุฏิมฺปิ อฺสฺส วาสตฺถาย, วาสาคารํ เปตฺวา อุโปสถาคาราทีสุ อฺตรตฺถาย กาเรนฺตสฺส จ อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สีลวิปตฺติ, อุลฺลิตฺตาทีนํ อฺตรตา, เหฏฺิมปมาณสมฺภโว, อเทสิตวตฺถุกตา, ปมาณาติกฺกนฺตตา, อตฺตุทฺเทสิกตา, วาสาคารตา ¶ , เลปฆฏนาติ อิมาเนตฺถ ฉ วา สตฺต วา องฺคานิ. ฉสมุฏฺานํ, กิริยฺจ, กิริยากิริยฺจ. อิทฺหิ วตฺถุํ เทสาเปตฺวา ปมาณาติกฺกนฺตํ วา กโรโต กิริยโต สมุฏฺาติ, อเทสาเปตฺวา กโรโต กิริยากิริยโต สมุฏฺาติ. เสสเมตฺถ สฺจริตฺเต วุตฺตสทิสเมวาติ.
กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม ¶ มหลฺลกนฺติ สสามิกภาเวน สฺาจิตกุฏิโต มหนฺตภาโว เอตสฺส อตฺถีติ มหลฺลโก, ยสฺมา วา วตฺถุํ เทสาเปตฺวา ปมาณาติกฺกเมนาปิ กาตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ปมาณมหนฺตตายปิ ¶ มหลฺลโก, ตํ มหลฺลกํ. ยสฺมา ปนสฺส ตํ ปมาณมหนฺตตฺตํ สสามิกตฺตาว ลพฺภติ, ตสฺมา ตทตฺถทสฺสนตฺถํ ‘‘มหลฺลโก นาม วิหาโร สสามิโก วุจฺจตี’’ติ เอวมสฺส ปทภาชเน (ปารา. ๓๖๗) วุตฺตํ. เสสํ สพฺพํ กุฏิการสิกฺขาปเท วุตฺตสทิสํ, สสามิกภาวมตฺตเมว หิ วิเสโส.
โกสมฺพิยํ ฉนฺนตฺเถรํ อารพฺภ เจติยรุกฺขํ เฉทาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตภาโว, อกิริยมตฺตโต สมุฏฺานภาโว, เอกสงฺฆาทิเสสตา จ เอตฺถ วิเสโส.
วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ทุฏฺโทสสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ทุฏฺโ โทโสติ ทูสิโต เจว ทูสโก จ. อุปฺปนฺเน หิ โทเส ปุคฺคโล เตน โทเสน ทูสิโต โหติ, ปกติภาวํ ชหาปิโต, ตสฺมา ‘‘ทุฏฺโ’’ติ วุจฺจติ. ปรฺจ ทูเสติ วินาเสติ, ตสฺมา ‘‘โทโส’’ติ วุจฺจติ. อิติ ‘‘ทุฏฺโ โทโส’’ติ เอกสฺเสเวตํ ปุคฺคลสฺส อาการนานตฺเตน นิทสฺสนํ. อปฺปตีโตติ นปฺปตีโต, ปีติสุขาทีหิ วิวชฺชิโต, น อภิสโฏติ อตฺโถ. อมูลเกนาติ ยํ โจทเกน จุทิตกมฺหิ ¶ ปุคฺคเล อทิฏฺํ อสฺสุตํ อปริสงฺกิตํ, อิทํ เอเตสํ ทสฺสนสวนปริสงฺกาสงฺขาตานํ มูลานํ อภาวโต อมูลกํ นาม. ตํ ปน โส อาปนฺโน วา โหตุ, อนาปนฺโน วา, เอตํ อิธ อปฺปมาณํ. เอตฺถ จ อทิฏฺํ นาม อตฺตโน ปสาทจกฺขุนา วา ทิพฺพจกฺขุนา วา อทิฏฺํ, อสฺสุตํ นาม ตเถว เกนจิ วุจฺจมานํ น สุตํ, อปริสงฺกิตํ นาม อตฺตโน วา ปรสฺส วา ทิฏฺสุตมุตวเสน เจตสา อปริสงฺกิตํ, อิติ เอวรูเปน อมูลเกน. ปาราชิเกนาติ ภิกฺขุโน อนุรูเปสุ เอกูนวีสติยา อฺตเรน, ปทภาชเน (ปารา. ๓๘๖) ปน ปาราชิกุทฺเทเส อาคตาเนว คเหตฺวา ‘‘จตุนฺนํ อฺตเรนา’’ติ วุตฺตํ. อนุทฺธํเสยฺยาติ ธํเสยฺย วิทฺธํเสยฺย ปธํเสยฺย อภิภเวยฺย. ตํ ปน อนุทฺธํสนํ ยสฺมา อตฺตนา โจเทนฺโตปิ ปเรน โจทาเปนฺโตปิ กโรติ, ตสฺมาสฺส ปทภาชเน ‘‘โจเทติ วา โจทาเปติ วา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ วตฺถุสนฺทสฺสนา อาปตฺติสนฺทสฺสนา สํวาสปฺปฏิกฺเขโป สามีจิปฺปฏิกฺเขโปติ สงฺเขปโต จตสฺโส โจทนา. ตาสุ วตฺถุสนฺทสฺสนา นาม ‘‘ตฺวํ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวี’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตา. อาปตฺติสนฺทสฺสนา นาม ‘‘ตฺวํ เมถุนธมฺมาปตฺตึ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตา. สํวาสปฺปฏิกฺเขโป นาม ‘‘นตฺถิ ตยา สทฺธึ อุโปสโถ วา ปวารณา วา สงฺฆกมฺมํ วา’’ติ เอวํ ปวตฺโต. เอตฺตาวตา ปน สีสํ น เอติ, ‘‘อสฺสมโณสี’’ติอาทีหิ วจเนหิ สทฺธึ ฆฏิเตเยว สีสํ ¶ เอติ. สามีจิปฺปฏิกฺเขโป นาม อภิวาทนปจฺจุฏฺานอฺชลิกมฺมสามีจิกมฺมพีชนิกมฺมาทีนํ อกรณํ, ตํ ปฏิปาติยา วนฺทนาทีนิ กโรโต เอกสฺส อกตฺวา เสสานํ กรณกาเล เวทิตพฺพํ. เอตฺตาวตา จ โจทนา นาม โหติ, อาปตฺติ ปน ¶ สีสํ น เอติ. ‘‘กสฺมา มม วนฺทนาทีนิ น กโรสี’’ติ ปุจฺฉิเต ปน ‘‘อสฺสมโณสี’’ติอาทิวจเนหิ สทฺธึ ฆฏิเตเยว สีสํ เอติ, ตสฺมา โย ภิกฺขุ ภิกฺขุํ สมีเป ตฺวา ‘‘ตฺวํ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวี’’ติ วา ‘‘อสฺสมโณสี’’ติ วา อาทีหิ วจเนหิ หตฺถมุทฺทาย เอว วา เอตมตฺถํ ทีเปนฺโต สยํ วา โจเทติ, คหฏฺปพฺพชิเตสุ วา อฺตเรน โจทาเปติ, อยํ อนุทฺธํเสติ นาม. อปฺเปว นาม นํ อิมมฺหา พฺรหฺมจริยา จาเวยฺยนฺติ อปิ เอว นาม นํ ปุคฺคลํ อิมมฺหา เสฏฺจริยา อปเนยฺยํ. ‘‘สาธุ วตสฺส สจาหํ อิมํ ปุคฺคลํ อิมมฺหา พฺรหฺมจริยา จาเวยฺย’’นฺติ อิมินา อธิปฺปาเยน อนุทฺธํเสยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. เอเตน ¶ เอกํ จาวนาธิปฺปายํ คเหตฺวา อวเสสา อกฺโกสาธิปฺปาโย กมฺมาธิปฺปาโย วุฏฺานาธิปฺปาโย อุโปสถฏฺปนาธิปฺปาโย ปวารณฏฺปนาธิปฺปาโย อนุวิชฺชนาธิปฺปาโย ธมฺมกถาธิปฺปาโยติ สตฺต อธิปฺปายา ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ. ตโต อปเรน สมเยนาติ ยสฺมึ สมเย อนุทฺธํสิโต โหติ, ตโต อฺสฺมึ สมเย. สมนุคฺคาหียมาโน วาติ อนุวิชฺชเกน กึ เต ทิฏฺนฺติอาทินา นเยน อนุวิชฺชิยมาโน อุปปริกฺขิยมาโน. อสมนุคฺคาหียมาโน วาติ ทิฏฺาทีสุ เกนจิ วตฺถุนาวา อนุวิชฺชกาทีสุ เยน เกนจิ ปุคฺคเลน วา อวุจฺจมาโน. อิเมสํ ปน ปทานํ ปรโต ‘‘ภิกฺขุ จ โทสํ ปติฏฺาตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อิทฺหิ วุตฺตํ โหติ – เอวํ สมนุคฺคาหียมาโน วา อสมนุคฺคาหียมาโน วา ภิกฺขุ จ โทสํ ปติฏฺาติ ปฏิจฺจ ติฏฺติ ปฏิชานาติ, สงฺฆาทิเสโสติ. อิทฺจ อมูลกภาวสฺส ปากฏกาลทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อาปตฺตึ ปน อนุทฺธํสิตกฺขเณเยว อาปชฺชติ. อมูลกฺเจว ตํ อธิกรณํ โหตีติ เอตฺถ ปน ทิฏฺมูลาทีนํ อภาเวน อมูลกํ, สมเถหิ อธิกรณียภาเวน อธิกรณํ. ยฺหิ อธิกิจฺจ อารพฺภ ปฏิจฺจ สนฺธาย สมถา ปวตฺตนฺติ, ตํ อธิกรณํ. อิธ ปน ปาราชิกสงฺขาตํ อาปตฺตาธิกรณเมว อธิปฺเปตํ. ยทิ หิ ตํ อธิกรณํ ทิฏฺาทีหิ มูเลหิ อมูลกฺเจว โหติ, อยํ โจเทตุํ อาคโต ภิกฺขุ จ โทสํ ปติฏฺาติ ปฏิจฺจ ติฏฺติ, ‘‘ตุจฺฉกํ มยา ภณิต’’นฺติอาทีนิ (ปารา. ๓๘๖) วทนฺโต ปฏิชานาติ, ตสฺส ภิกฺขุโน อนุทฺธํสิตกฺขเณเยว สงฺฆาทิเสโสติ, อยํ สิกฺขาปทสฺส ปทานุกฺกเมน อตฺโถ.
ราชคเห เมตฺติยภูมชเก ภิกฺขู อารพฺภ อมูลเกน ปาราชิเกน อนุทฺธํสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, กตูปสมฺปทํ สุทฺธํ วา อสุทฺธํ วา ปุคฺคลํ เยน ปาราชิเกน โจเทติ, ตํ ‘‘อยํ อนชฺฌาปนฺโน’’ติ ตฺวา จาวนาธิปฺปาเยน ‘‘กโรตุ เม อายสฺมา ¶ โอกาสํ, อหํ ตํ วตฺตุกาโม’’ติ เอวํ โอกาสํ อกาเรตฺวา โจเทนฺตสฺส สเจ โส ตงฺขเณเยว ชานาติ ‘‘มํ โจเทตี’’ติ, วาจาย วาจาย สงฺฆาทิเสโส เจว ทุกฺกฏฺจ. โอกาสํ กาเรตฺวา โจเทนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโสเยว. หตฺถมุทฺทาย สมฺมุขา โจเทนฺตสฺสาปิ เอเสว นโย. ปรมฺมุขา โจเทนฺตสฺส ปน สีสํ น เอติ ¶ . อตฺตนา สมีเป ตฺวา อฺํ ภิกฺขุํ อาณาเปติ ¶ , โส ตสฺส วจเนน ตํ โจเทติ, โจทาปกสฺเสว วุตฺตนเยน อาปตฺติโย. อถ โสปิ ‘‘มยา ทิฏฺํ สุตํ อตฺถี’’ติ โจเทติ, ทฺวินฺนมฺปิ ชานานํ ตเถว อาปตฺติโย. อกฺโกสาธิปฺปาเยน ปน โอกาสํ อกาเรตฺวา วทนฺตสฺส วุตฺตนเยเนว ปาจิตฺติยฺเจว ทุกฺกฏฺจ. โอกาสํ กาเรตฺวา วทนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมว. กมฺมาธิปฺปาเยน อสมฺมุขา สตฺตวิธมฺปิ กมฺมํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว. วุฏฺานาธิปฺปาเยน ‘‘ตฺวํ อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโน, ตํ ปฏิกโรหี’’ติ วทนฺตสฺส, อุโปสถํ วา ปวารณํ วา เปนฺตสฺส จ โอกาสกมฺมํ นตฺถิ, ปนกฺเขตฺตํ ปน ชานิตพฺพํ, อนุวิชฺชกสฺสาปิ โอสเฏ วตฺถุสฺมึ ‘‘อตฺเถตํ ตวา’’ติ อนุวิชฺชนาธิปฺปาเยน วทนฺตสฺส โอกาสกมฺมํ นตฺถิ, ธมฺมกถิกสฺสาปิ ‘‘โย อิทฺจ อิทฺจ กโรติ, อยํ อสฺสมโณ’’ติอาทินา นเยน อโนทิสกํ ธมฺมํ กเถนฺตสฺส โอกาสกมฺมํ นตฺถิ. สเจ ปน โอทิสฺส นิยเมตฺวา ‘‘อสุโก จ อสุโก จ อสฺสมโณ อนุปาสโก’’ติ กเถติ, อาสนโต โอรุยฺห อาปตฺตึ เทเสตฺวา คนฺตพฺพํ. อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ, สีลวิปตฺติ, ยํ โจเทติ วา โจทาเปติ วา, ตสฺส ‘‘อุปสมฺปนฺโน’’ติ สงฺขฺยุปคมนํ, ตสฺมึ สุทฺธสฺิตา, เยน ปาราชิเกน โจเทติ, ตสฺส ทิฏฺาทิวเสน อมูลกตา, จาวนาธิปฺปาเยน สมฺมุขาโจทนา, ตสฺส ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ. เวทนา ปเนตฺถ ทุกฺขาเยวาติ.
ทุฏฺโทสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อฺภาคิยสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม อฺภาคิยสฺสาติอาทีสุ อฺภาคสฺส อิทํ, อฺภาโค วา อสฺส อตฺถีติ อฺภาคิยํ. อธิกรณนฺติ อาธาโร เวทิตพฺโพ, วตฺถุ อธิฏฺานนฺติ วุตฺตํ โหติ. โย หิ โส อฏฺุปฺปตฺติยํ ‘‘ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต นามา’’ติ ฉคลโก วุตฺโต. โส ยฺวายํ อายสฺมโต ทพฺพสฺส มลฺลปุตฺตสฺส ภาโค โกฏฺาโส ปกฺโข มนุสฺสชาติ เจว ภิกฺขุภาโว จ, ตโต อฺสฺส ภาคสฺส โกฏฺาสสฺส ปกฺขสฺส โหติ ติรจฺฉานชาติยา ¶ เจว ฉคลกภาวสฺส จ, โส วา อฺภาโค อสฺส อตฺถิ, ตสฺมา อฺภาคิยสงฺขฺยํ ลภติ. ยสฺมา จ เตสํ ‘‘อิมํ มยํ ทพฺพํ ¶ มลฺลปุตฺตํ นาม กโรมา’’ติ วทนฺตานํ ตสฺส นามกรณสฺาย อาธาโร วตฺถุ อธิฏฺานํ, ตสฺมา ‘‘อธิกรณ’’นฺติ เวทิตพฺโพ. ตฺหิ สนฺธาย ‘‘สจฺจํ กิร ตุมฺเห, ภิกฺขเว, ทพฺพํ มลฺลปุตฺตํ อฺภาคิยสฺส อธิกรณสฺสา’’ติอาทิ (ปารา. ๓๙๑) วุตฺตํ. น วิวาทาธิกรณาทีสุ อฺตรํ, กสฺมา? อสมฺภวโต. น หิ เมตฺติยภูมชกา จตุนฺนํ อธิกรณานํ กสฺสจิ อฺภาคิยสฺส อธิกรณสฺส กิฺจิเทสํ เลสมตฺตํ อุปฺปาทิยึสุ, น จ จตุนฺนํ อธิกรณานํ เลโส นาม อตฺถิ. ชาติเลสาทโย หิ ปุคฺคลานํเยว เลสา วุตฺตา, น วิวาทาธิกรณาทีนํ. ตฺจ ‘‘ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต’’ติ นามํ ตสฺส อฺภาคิยาธิกรณภาเว ิตสฺส ฉคลกสฺส ¶ โกจิ เทโส โหติ เถรํ ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํเสตุํ เลสมตฺโต, เอตฺถ จ ทิสฺสติ อปทิสฺสติ ‘‘อสฺส อย’’นฺติ โวหรียตีติ เทโส, ชาติอาทีสุ อฺตรโกฏฺาสสฺเสตํ อธิวจนํ. อฺมฺปิ วตฺถุํ ลิสฺสติ สิลิสฺสติ โวหารมตฺเตเนว อีสกํ อลฺลียตีติ เลโส, ชาติอาทีนํเยว อฺตรโกฏฺาสสฺเสตํ อธิวจนํ. ปทภาชเน (ปารา. ๓๙๓) ปน ยสฺส อฺภาคิยสฺส อธิกรณสฺส กิฺจิเทสํ เลสมตฺตํ อุปาทาย ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํเสยฺย, ตํ ยสฺมา อฏฺุปฺปตฺติวเสเนว อาวิภูตํ, ตสฺมา ตํ อวิภชิตฺวา ยานิ ‘‘อธิกรณ’’นฺติ วจนสามฺโต อตฺถุทฺธารวเสน ปวตฺตานิ จตฺตาริ อธิกรณานิ, เตสํ อฺภาคิยตา จ ตพฺภาคิยตา จ ยสฺมา อปากฏา, ชานิตพฺพา จ วินยธเรหิ, ตสฺมา ตฺจ อวสาเน อาปตฺตฺภาคิเยน โจทนฺจ อาวิกาตุํ ‘‘อฺภาคิยสฺส อธิกรณสฺสาติ อาปตฺตฺภาคิยํ วา โหติ อธิกรณฺภาคิยํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ, เสสา วินิจฺฉยกถา อฏฺเม วุตฺตสทิสาเยว. อยํ ปน วิเสโส – อิทํ อฺภาคิยสฺส อธิกรณสฺส กิฺจิเทสํ เลสมตฺตํ อุปาทาย ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อิธ จ อาปตฺตฺภาคิยโจทนาย ตถาสฺิโนปิ อนาปตฺติ. องฺเคสุ จ อฺภาคิยสฺส อธิกรณสฺส กิฺจิเทสํ เลสมตฺตํ อุปาทิยนตา อธิกาติ.
อฺภาคิยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ¶ สมคฺคสฺส สงฺฆสฺสาติ สหิตสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส, จิตฺเตน จ สรีเรน จ อวิยุตฺตสฺสาติ อตฺโถ. เตเนวสฺส ปทภาชเน (ปารา. ๔๑๒) ‘‘สมคฺโค นาม สงฺโฆ สมานสํวาสโก สมานสีมายํ ิโต’’ติ วุตฺตํ. สมานสํวาสโก หิ สมจิตฺตตาย จิตฺเตน อวิยุตฺโต โหติ, สมานสีมายํ ิโต กายสามคฺคิทานโต สรีเรน อวิยุตฺโต. เภทาย ปรกฺกเมยฺยาติ ¶ ‘‘กถํ นามายํ ภิชฺเชยฺยา’’ติ เภทนตฺถาย วายาเมยฺย. เภทนสํวตฺตนิกํ วา อธิกรณนฺติ เภทนสฺส สงฺฆเภทสฺส อตฺถาย สํวตฺตนิกํ การณํ. อิมสฺมิฺหิ โอกาเส ‘‘กามเหตุ กามนิทานํ กามาธิกรณ’’นฺติ อาทีสุ (ม. นิ. ๑.๑๖๘, ๑๗๘) วิย การณํ ‘‘อธิกรณ’’นฺติ อธิปฺเปตํ. ตํ เภทกรวตฺถุวเสน อฏฺารสวิธํ. สมาทายาติ คเหตฺวา. ปคฺคยฺห ติฏฺเยฺยาติ ตํ สงฺฆเภทสฺส อตฺถาย สํวตฺตนิกํ สงฺฆเภทนิพฺพตฺติสมตฺถํ การณํ คเหตฺวา ทีเปยฺย เจว นปฺปฏินิสฺสชฺเชยฺย จ. ภิกฺขูหิ เอวมสฺส วจนีโยติ เย ตํ ปคฺคยฺห ติฏฺนฺตํ สมฺมุขา ปสฺสนฺติ, เย วา ‘‘อสุกสฺมึ นาม วิหาเร’’ติ สุณนฺติ, เตหิ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน อฑฺฒโยชนมตฺตํ คนฺตฺวาปิ ยฺวายํ อนนฺตเร ‘‘มายสฺมา’’ติอาทิวจนกฺกโม วุตฺโต, เอวมสฺส วจนีโย. ทิสฺวา วา สุตฺวา วา อวทนฺตานํ ทุกฺกฏํ. เอตฺถ จ มาอิติ ปทํ ¶ ‘‘ปรกฺกมี’’ติปเทน ‘‘อฏฺาสี’’ติปเทน จ สทฺธึ ‘‘มา ปรกฺกมิ, มา อฏฺาสี’’ติ โยเชตพฺพํ. สเมตายสฺมา สงฺเฆนาติ อายสฺมา สงฺเฆน สทฺธึ สเมตุ สมาคจฺฉตุ, เอกลทฺธิโก โหตูติ อตฺโถ. กึ การณา? สมคฺโค หิ สงฺโฆ…เป… วิหรตีติ. ตตฺถ สมฺโมทมาโนติ อฺมฺสมฺปตฺติยา สุฏฺุ โมทมาโน. อวิวทมาโนติ ‘‘อยํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม’’ติ เอวํ น วิวทมาโน. เอโก อุทฺเทโส อสฺสาติ เอกุทฺเทโส, เอกโต ปวตฺตปาติโมกฺขุทฺเทโสติ อตฺโถ. ผาสุ วิหรตีติ สุขํ วิหรติ. เอวํ วิสุมฺปิ สงฺฆมชฺเฌปิ ติกฺขตฺตุํ วุจฺจมานสฺส อปฺปฏินิสฺสชฺชโต ทุกฺกฏํ. เอวฺจ โสติอาทิมฺหิ สมนุภาสิตพฺโพติ สมนุภาสนกมฺมํ กาตพฺพํ. อิจฺเจตํ กุสลนฺติ อิติ เอตํ ปฏินิสฺสชฺชนํ กุสลํ เขมํ โสตฺถิภาโว ตสฺส ภิกฺขุโน. โน เจ ¶ ปฏินิสฺสชฺเชยฺย, สงฺฆาทิเสโสติ เอตฺถ สมนุภาสนกมฺมปริโยสาเน อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโส. เสสํ อุตฺตานปทตฺถเมว.
ราชคเห เทวทตฺตํ อารพฺภ สงฺฆเภทาย ปรกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, สมนุภาสนกมฺเม กริยมาเน อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺส ตฺติปริโยสาเน ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ทฺเว ถุลฺลจฺจยา, ‘‘ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺยา’’ติ เอวํ ยฺย-การปตฺตาย ตติยกมฺมวาจาย ตฺจ ทุกฺกฏํ เต จ ถุลฺลจฺจยา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, สงฺฆาทิเสโสเยว ติฏฺติ. อสมนุภาสิยมานสฺส จ ปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺส จ อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สีลวิปตฺติ, เภทาย ปรกฺกมนํ, ธมฺมกมฺเมน สมนุภาสนํ, กมฺมวาจาปริโยสานํ, อปฺปฏินิสฺสชฺชนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมนุภาสนสมุฏฺานํ, อกิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติ.
สงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. เภทานุวตฺตกสิกฺขาปทวณฺณนา
เอกาทสเม ¶ ตสฺเสว โข ปนาติ โย สงฺฆเภทาย ปรกฺกมติ, ตสฺเสว. อนุวตฺตกาติ ตสฺส ทิฏฺึ ขนฺตึ รุจึ คหเณน อนุปฏิปชฺชนกา. วคฺคํ อสามคฺคิปกฺขิยวจนํ วทนฺตีติ วคฺควาทกา. ยสฺมา ปน ติณฺณํ อุทฺธํ กมฺมารหา น โหนฺติ. น หิ สงฺโฆ สงฺฆสฺส กมฺมํ กโรติ, ตสฺมา ‘‘เอโก วา ทฺเว วา ตโย วา’’ติ วุตฺตํ. ชานาติ โนติ อมฺหากํ ฉนฺทาทีนิ ชานาติ. ภาสตีติ ‘‘เอวํ กโรมา’’ติ อมฺเหหิ สทฺธึ ภาสติ. อมฺหากมฺเปตํ ขมตีติ ยํ โส กโรติ, เอตํ อมฺหากมฺปิ รุจฺจติ. สเมตายสฺมนฺตานํ สงฺเฆนาติ อายสฺมนฺตานํ จิตฺตํ สงฺเฆน สทฺธึ สเมตุ สมาคจฺฉตุ, เอกีภาวํ คจฺฉตูติ วุตฺตํ โหติ. เสสํ ปทตฺถโต อุตฺตานเมว. วินิจฺฉยกถาเปตฺถ ทสเม วุตฺตสทิสาเยว.
อยํ ปน วิเสโส – อิทํ ราชคเห สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ เทวทตฺตสฺส ¶ สงฺฆเภทาย ปรกฺกมนฺตสฺส อนุวตฺตนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, องฺเคสุ จ ยถา ตตฺถ ปรกฺกมนํ, เอวํ อิธ อนุวตฺตนํ ทฏฺพฺพนฺติ.
เภทานุวตฺตกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ทุพฺพจสิกฺขาปทวณฺณนา
ทฺวาทสเม ¶ ทุพฺพจชาติโกติ ทุพฺพจสภาโว, วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อตฺโถ. อุทฺเทสปริยาปนฺเนสูติ อุทฺเทเส ปริยาปนฺเนสุ อนฺโตคเธสุ, ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺติ, โส อาวิกเรยฺยา’’ติ เอวํ สงฺคหิตตฺตา อนฺโต ปาติโมกฺขสฺส วตฺตมาเนสูติ อตฺโถ. สหธมฺมิกํ วุจฺจมาโนติ สหธมฺมิเกน วุจฺจมาโน, การณตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. ปฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สิกฺขิตพฺพตฺตา, เตสํ วา สนฺตกตฺตา ‘‘สหธมฺมิก’’นฺติ ลทฺธนาเมน พุทฺธปฺตฺเตน สิกฺขาปเทน วุจฺจมาโนติ อตฺโถ. วิรมถายสฺมนฺโต มม วจนายาติ เยน วจเนน มํ วทถ, ตโต มม วจนโต วิรมถ, มา มํ ตํ วจนํ วทถาติ วุตฺตํ โหติ. วทตุ สห ธมฺเมนาติ สหธมฺมิเกน สิกฺขาปเทน, สหธมฺเมน วา อฺเนปิ ปาสาทิกภาวสํวตฺตนิเกน วจเนน วเทตุ. ยทิทนฺติ วุทฺธิการณทสฺสนตฺเถ นิปาโต, เตน ยํ อิทํ อฺมฺสฺส หิตวจนํ, อาปตฺติโต จ วุฏฺาปนํ, เตน อฺมฺวจเนน อฺมฺวุฏฺาปเนน. เอวํ สํวทฺธาหิ ตสฺส ภควโต ปริสาติ เอวํ ปริสาย ¶ วุทฺธิการณํ ทสฺสิตํ โหติ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว. วินิจฺฉยกถาปิ ทสเม วุตฺตสทิสาเยว.
อยํ ปน วิเสโส – อิทํ โกสมฺพิยํ ฉนฺนตฺเถรํ อารพฺภ อตฺตานํ อวจนียกรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, องฺเคสุ จ ยถา ตตฺถ ปรกฺกมนํ, เอวํ อิธ อวจนียกรณตา ทฏฺพฺพาติ.
ทุพฺพจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. กุลทูสกสิกฺขาปทวณฺณนา
เตรสเม คามํ วา นิคมํวาติ เอตฺถ นครมฺปิ คาเม อนฺโตคธเมว. อุปนิสฺสาย วิหรตีติตตฺถ ปฏิพทฺธจีวราทิปจฺจยตาย ตํ นิสฺสาย วสติ. ปุปฺผทานาทีหิ มนุสฺสานํ สทฺธํ วินาเสนฺโต กุลานิ ทูเสตีติ กุลทูสโก. มาลาวจฺฉโรปนาทโย ปาปกา สมาจารา อสฺสาติ ปาปสมาจาโร. โส ภิกฺขูติ โส กุลทูสโก ภิกฺขุ. อายสฺมา โข ¶ กุลทูสโก…เป… อลํ เต อิธ วาเสนาติ อิมินาสฺส ปพฺพาชนียกมฺมารหตํ ทสฺเสติ. ปพฺพาชนียกมฺมกโต ปเนส ยสฺมึ คาเม วา นิคเม วา กุลทูสกกมฺมํ กตํ, ยสฺมิฺจ วิหาเร วสติ, เนว ตสฺมึ คาเม วา นิคเม วา จริตุํ ลภติ, น วิหาเร วสิตุํ. เอวฺจ โส ภิกฺขูติเอตฺถ โสติ ปพฺพาชนียกมฺมกโต อธิปฺเปโต. ฉนฺเทน คจฺฉนฺตีติ ฉนฺทคามิโน, เอส นโย เสเสสุ. โส ภิกฺขูติ โส ‘‘ฉนฺทคามิโน’’ติอาทีนิ ¶ วทมาโน. ตสฺส วจนสฺส ปฏินิสฺสคฺคาย เอวํ วจนีโย, น กุลทูสนนิวารณตฺถาย. กุลทูสนกมฺเมน หิ โส อาปชฺชิตพฺพา อาปตฺติโย ปุพฺเพว อาปนฺโน, เอวํ ปนสฺส วิสุมฺปิ สงฺฆมชฺเฌปิ วุจฺจมานสฺส อปฺปฏินิสฺสชฺชโต อปรํ ทุกฺกฏํ. เอวฺจ โสติอาทิ อิโต ปุพฺเพ วุตฺตฺจ อวุตฺตฺจ สพฺพํ อุตฺตานตฺถเมว. วินิจฺฉยกถาปิ ทสเม วุตฺตสทิสาเยว.
อยํ ปน วิเสโส – อิทํ สาวตฺถิยํ อสฺสชิปุนพฺพสุเก ภิกฺขู อารพฺภ ฉนฺทคามิตาทีหิ ปาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, องฺเคสุ จ ยถา ตตฺถ ปรกฺกมนํ, เอวํ อิธ ฉนฺทาทีหิ ปาปนํ ทฏฺพฺพนฺติ.
กุลทูสกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนวณฺณนา
อุทฺทิฏฺา ¶ โข…เป… เอวเมตํ ธารยามีติเอตฺถ ปมํ อาปตฺติ เอเตสนฺติ ปมาปตฺติกา, ปมํ วีติกฺกมนกฺขเณเยว อาปชฺชิตพฺพาติ อตฺโถ. อิตเร ปน ยถา ตติเย จ จตุตฺเถ จ ทิวเส โหตีติ เอตฺถ ‘‘ตติยโก, จตุตฺถโก’’ติ วุจฺจติ, เอวํ ยาวตติเย สมนุภาสนกมฺเม โหนฺตีติ ยาวตติยกาติ เวทิตพฺพา. ยาวตีหนฺติ ยตฺตกานิ อหานิ. ชานํ ปฏิจฺฉาเทตีติ ชานนฺโต ปฏิจฺฉาเทติ. ตตฺถายํ ปฏิจฺฉาทนลกฺขณสฺส มาติกา – อาปตฺติ จ โหติ, อาปตฺติสฺี จ, ปกตตฺโต จ โหติ, ปกตตฺตสฺี จ, อนนฺตรายิโก จ โหติ, อนนฺตรายิกสฺี จ, ปหุ จ โหติ, ปหุสฺี จ, ฉาเทตุกาโม จ โหติ, ฉาเทติ จาติ. ตตฺถ อาปตฺติ จ โหติ, อาปตฺติสฺี จาติ ยํ อาปตฺตึ อาปนฺโน, สา เตรสนฺนํ อฺตรา โหติ, โสปิ จ ตตฺถ วตฺถุวเสน วา ‘‘อิทํ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏตี’’ติ ¶ นามมตฺตวเสน วา ‘‘อยํ อิตฺถนฺนามา อาปตฺตี’’ติ อาปตฺติสฺีเยว หุตฺวา ‘‘น ทานิ นํ กสฺสจิ อาโรเจสฺสามี’’ติ เอวํ ฉาเทตุกาโมว ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา อรุณํ อุฏฺาเปติ, ฉนฺนา โหติ อาปตฺติ. สเจ ปเนตฺถ อนาปตฺติสฺี วา โหติ, อฺาปตฺติกฺขนฺธสฺี วา, เวมติโก วา, อจฺฉนฺนาว โหติ. ปกตตฺโตติ อนุกฺขิตฺโต สมานสํวาสโก. โส เจ ปกตตฺตสฺี หุตฺวา วุตฺตนเยเนว ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติ. อนนฺตรายิโกติ ยสฺส ทสสุ ราชโจรอคฺคิอุทกมนุสฺสอมนุสฺสวาฬสรีสปชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตราเยสุ เอโกปิ นตฺถิ, โส เจ อนนฺตรายิกสฺี ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติ. ปหูติ โย สกฺโกติ ภิกฺขุโน สนฺติกํ คนฺตฺุเจว อาโรเจตฺุจ, โส เจ ปหุสฺี หุตฺวา ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติ. ฉาเทตุกาโม จ โหติ, ฉาเทติ จาติอิทํ อุตฺตานเมว. สเจปิ หิ โส สภาคํ ทิสฺวา ‘‘อยํ เม อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา’’ติ ลชฺชาย นาโรเจติ, ฉนฺนาว โหติ. อุปชฺฌายาทิภาโว หิ อิธ อปฺปมาณํ, สภาคมตฺตเมว ปมาณํ. อยํ ‘‘ชานํ ปฏิจฺฉาเทตี’’ติปทสฺส สงฺเขปโต อตฺถวินิจฺฉโย.
ตาวตีหนฺติ ¶ ตตฺตกานิ อหานิ, ปฏิจฺฉาทิตทิวสโต ปฏฺาย ยาว อาโรจิตทิวโส, ตาว ทิวสปกฺขมาสสํวจฺฉรวเสน ยตฺตโก กาโล อติกฺกนฺโต, ตตฺตกํ กาลนฺติ อตฺโถ. อกามา ปริวตฺถพฺพนฺติ น กาเมน น วเสน, อถ โข อกาเมน อวเสน ปริวาสํ สมาทาย วตฺถพฺพํ. ตตฺถ ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส สุทฺธนฺตปริวาโส สโมธานปริวาโส จาติ ติวิโธ ปริวาโส. ตตฺถ ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส ตาว ยถาปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ทาตพฺโพ. กสฺสจิ หิ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนา อาปตฺติ โหติ, กสฺสจิ ทฺวีหาทิปฺปฏิจฺฉนฺนา. กสฺสจิ เอกา อาปตฺติ โหติ, กสฺสจิ ¶ ทฺเว วา ติสฺโส วา ตทุตฺตริ วา. ตสฺมา ปฏิจฺฉนฺนปริวาสํ เทนฺเตน ปมเมว วุตฺตนเยน ปฏิจฺฉนฺนภาวํ ตฺวา ตโต ปฏิจฺฉนฺนทิวเส จ อาปตฺติโย จ สลฺลกฺเขตฺวา สเจ เอกา เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนา โหติ, ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชึ สฺเจตนิกํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺน’’นฺติ เอวํ ปริวาสํ ยาจาเปตฺวา ขนฺธเก (จูฬว. ๙๘) อาคตนเยน กมฺมวาจํ วตฺวา ปริวาโส ทาตพฺโพ. อถ ทฺวีหตีหาทิปฺปฏิจฺฉนฺนา โหติ ¶ , ทฺวีหปฺปฏิจฺฉนฺนํ ตีหปฺปฏิจฺฉนฺนํ จตูหปฺปฏิจฺฉนฺนํ ปฺจาหปฺปฏิจฺฉนฺนํ…เป… จุทฺทสาหปฺปฏิจฺฉนฺนนฺติเอวํ ยาว จุทฺทสทิวสานิ ทิวสวเสน โยชนา กาตพฺพา, ปฺจทสทิวสปฺปฏิจฺฉนฺนายํ ‘‘ปกฺขปฺปฏิจฺฉนฺน’’นฺติ โยชนา กาตพฺพา. ตโต ยาว เอกูนตึสติโม ทิวโส, ตาว ‘‘อติเรกปกฺขปฺปฏิจฺฉนฺน’’นฺติ, ตโต มาสปฺปฏิจฺฉนฺนํ อติเรกมาสปฺปฏิจฺฉนฺนํ ทฺเวมาสปฺปฏิจฺฉนฺนํ อติเรกทฺเวมาสปฺปฏิจฺฉนฺนํ เตมาสปฺปฏิจฺฉนฺนํ…เป… อติเรกเอกาทสมาสปฺปฏิจฺฉนฺนนฺติ เอวํ โยชนา กาตพฺพา. สํวจฺฉเร ปุณฺเณ ‘‘เอกสํวจฺฉรปฺปฏิจฺฉนฺน’’นฺติ, ตโต ปรํ อติเรกสํวจฺฉรํ ทฺเวสํวจฺฉรํ เอวํ ยาว สฏฺิสํวจฺฉรอติเรกสฏฺิสํวจฺฉรปฺปฏิจฺฉนฺนนฺติ, ตโต วา ภิยฺโยปิ วตฺวา โยชนา กาตพฺพา.
สเจ ปน ทฺเว ติสฺโส ตทุตฺตริ วา อาปตฺติโย โหนฺติ, ยถา ‘‘เอกํ อาปตฺติ’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘ทฺเว อาปตฺติโย, ติสฺโส อาปตฺติโย’’ติ วตฺตพฺพํ. ตโต ปรํ ปน สตํ วา โหตุ, สหสฺสํ วา, ‘‘สมฺพหุลา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. นานาวตฺถุกาสุปิ ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชึ เอกํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ เอกํ กายสํสคฺคํ เอกํ ทุฏฺุลฺลวาจํ เอกํ อตฺตกามํ เอกํ สฺจริตฺตํ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ เอวํ คณนวเสน วา, ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชึ นานาวตฺถุกาโย เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ เอวํ วตฺถุกิตฺตนวเสน วา, ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชึ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ เอวํ นามมตฺตวเสน วา โยชนา กาตพฺพา. ตตฺถ นามํ ทุวิธํ สชาติสาธารณํ สพฺพสาธารณฺจ, ตตฺถ สงฺฆาทิเสโสติ สชาติสาธารณํ, อาปตฺตีติ สพฺพสาธารณํ, ตสฺมา ‘‘สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปชฺชึ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ เอวํ สพฺพสาธารณนามวเสนาปิ ¶ วตฺตุํ วฏฺฏติ. อิทฺหิ ปริวาสาทิวินยกมฺมํ วตฺถุวเสน โคตฺตวเสน นามวเสน อาปตฺติวเสน จ กาตุํ วฏฺฏติเยว. ตตฺถ สุกฺกวิสฺสฏฺีติ วตฺถุ เจว โคตฺตฺจ, สงฺฆาทิเสโสติ นามฺเจว อาปตฺติ จ, ตตฺถ ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺึ กายสํสคฺค’’นฺติอาทิวจเนนาปิ ‘‘นานาวตฺถุกาโย’’ติวจเนนาปิ วตฺถุ เจว โคตฺตฺจ คหิตํ โหติ, ‘‘สงฺฆาทิเสโส’’ติวจเนนาปิ ‘‘อาปตฺติโย’’ติวจเนนาปิ นามฺเจว อาปตฺติ จ คหิตา โหติ, ตสฺมา เอเตสุ ยสฺส กสฺสจิ วเสน กมฺมวาจา กาตพฺพา.
กมฺมวาจาปริโยสาเน ¶ ¶ จ สเจ อปฺปภิกฺขุโก อาวาโส โหติ, สกฺกา รตฺติจฺเฉทํ อนาปชฺชนฺเตน วสิตุํ, ตตฺเถว ‘‘ปริวาสํ สมาทิยามิ, วตฺตํ สมาทิยามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตํ สมาทาตพฺพํ, สมาทิยิตฺวา ตตฺเถว สงฺฆสฺส อาโรเจตฺวา ปุน อาคตาคตานํ ภิกฺขูนํ อาโรเจนฺเตน วตฺตเภทฺจ รตฺติจฺเฉทฺจ อกตฺวา ปริวสิตพฺพํ. สเจ น สกฺกา โหติ ปริวาสํ โสเธตุํ, นิกฺขิตฺตวตฺเตน วสิตุกาโม โหติ, ตตฺเถว สงฺฆมชฺเฌ, เอกปุคฺคลสฺส วา สนฺติเก ‘‘ปริวาสํ นิกฺขิปามิ, วตฺตํ นิกฺขิปามี’’ติ ปริวาโส นิกฺขิปิตพฺโพ, เอกปเทนาปิ เจตฺถ นิกฺขิตฺโต โหติ ปริวาโส, ทฺวีหิ ปน สุนิกฺขิตฺโตเยว, สมาทาเนปิ เอเสว นโย. นิกฺขิตฺตกาลโต ปฏฺาย ปกตตฺตฏฺาเน ติฏฺติ, อถาเนน ปจฺจูสสมเย เอเกน ภิกฺขุนา สทฺธึ ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขปโต, อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานโต ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวา มหามคฺคโต โอกฺกมฺม คุมฺเพน วา วติยา วา ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน นิสีทิตฺวา อนฺโตอรุเณเยว วตฺตํ สมาทิยิตฺวา อาโรเจตพฺพํ. ยมฺปิ อฺํ ภิกฺขุํ ปสฺสติ, ตสฺสาปิ อาโรเจตพฺพเมว. อรุเณ อุฏฺิเต ตสฺส สนฺติเก วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา วิหารํ คนฺตพฺพํ. สเจ โส ปุเร อรุเณเยว เกนจิ กรณีเยน คโต, วิหารํ คนฺตฺวา ยํ สพฺพปมํ ภิกฺขุํ ปสฺสติ, ตสฺส อาโรเจตฺวา นิกฺขิปิตพฺพํ. เอวํ สลฺลกฺเขตฺวา ยาว รตฺติโย ปูเรนฺติ, ตาว ปริวตฺถพฺพํ, อยํ สงฺเขปโต ปฏิจฺฉนฺนปริวาสวินิจฺฉโย, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย (จูฬว. อฏฺ. ๙๗) วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
อิตเรสุ ปน ทฺวีสุ ‘‘อาปตฺติปริยนฺตํ น ชานาติ, รตฺติปริยนฺตํ น ชานาตี’’ติ (จูฬว. ๑๕๗) อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ ขนฺธเก อนฺุาโต สุทฺธนฺตปริวาโส นาม, โส ทุวิโธ จูฬสุทฺธนฺโต มหาสุทฺธนฺโตติ, ทุวิโธปิ เจส รตฺติปริจฺเฉทํ สกลํ วา เอกจฺจํ วา อชานนฺตสฺส จ อสฺสรนฺตสฺส จ ตตฺถ เวมติกสฺส จ ทาตพฺโพ. อาปตฺติปริยนฺตํ ปน ‘‘เอตฺติกา อหํ อาปตฺติโย อาปนฺโน’’ติ ชานาตุ วา, มา วา, อการณเมตํ. ตสฺส ทานวิธิ ขนฺธเก อาคโต, วินิจฺฉยกถา ปน วิตฺถารโต สมนฺตปาสาทิกายํ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒) วุตฺตา. อิตโร ปน สโมธานปริวาโส นาม, โส ติวิโธ โหติ โอธานสโมธาโน ¶ อคฺฆสโมธาโน มิสฺสกสโมธาโนติ. ตตฺถ โอธานสโมธาโน นาม อนฺตราปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ปฏิจฺฉาเทนฺตสฺส ปริวุตฺถทิวเส โอธุนิตฺวา ¶ มกฺเขตฺวา ปุริมาย อาปตฺติยา มูลทิวสปริจฺเฉเท ปจฺฉา อาปนฺนํ อาปตฺตึ สโมทหิตฺวา ทาตพฺพปริวาโส วุจฺจติ. อคฺฆสโมธาโน นาม สมฺพหุลาสุ อาปตฺตีสุ ยา เอกา วา ทฺเว วา ติสฺโส วา สมฺพหุลา วา อาปตฺติโย สพฺพจิรปฺปฏิจฺฉนฺนาโย, ตาสํ อคฺเฆน สโมธาย ตาสํ รตฺติปริจฺเฉทวเสน อวเสสานํ อูนตรปฺปฏิจฺฉนฺนานํ อาปตฺตีนํ ทาตพฺพปริวาโส วุจฺจติ. มิสฺสกสโมธาโน นาม นานาวตฺถุกาโย อาปตฺติโย เอกโต กตฺวา ทาตพฺพปริวาโส ¶ วุจฺจติ, อยํ ติวิเธปิ สโมธานปริวาเส สงฺเขปกถา, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒) วุตฺโต, อิทํ ‘‘ปริวตฺถพฺพ’’นฺติ ปทสฺส วินิจฺฉยกถามุขํ.
อุตฺตริ ฉารตฺตนฺติ ปริวาสโต อุตฺตริ ฉ รตฺติโย. ภิกฺขุมานตฺตายาติ ภิกฺขูนํ มานภาวาย, อาราธนตฺถายาติ วุตฺตํ โหติ. ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ วตฺติตพฺพํ. ภิกฺขุมานตฺตฺจ ปเนตํ ปฏิจฺฉนฺนาปฏิจฺฉนฺนวเสน ทุวิธํ. ตตฺถ ยสฺส อปฺปฏิจฺฉนฺนาปตฺติ โหติ, ตสฺส ปริวาสํ อทตฺวา มานตฺตเมว ทาตพฺพํ, อิทํ อปฺปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ. ยสฺส ปฏิจฺฉนฺนา โหติ, ตสฺส ปริวาสปริโยสาเน ทาตพฺพํ มานตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตนฺติ วุจฺจติ, อิทํ อิธ อธิปฺเปตํ. อุภินฺนมฺปิ ปเนเตสํ ทานวิธิ วินิจฺฉยกถา จ สมนฺตปาสาทิกายํ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒) วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา, อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป. สเจ อยํ วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา ปจฺจูสสมเย สมาทาตุํ คจฺฉติ, สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน จตูหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ปริวาเส วุตฺตปฺปการํ ปเทสํ คนฺตฺวา ‘‘มานตฺตํ สมาทิยามิ, วตฺตํ สมาทิยามี’’ติ สมาทิยิตฺวา เนสํ อาโรเจตฺวา ตโต เตสุ คเตสุ วา อคเตสุ วา ปุริมนเยน ปฏิปชฺชิตพฺพํ. ยตฺถ สิยา วีสติคโณติ เอตฺถ วีสติสงฺโฆ คโณ อสฺสาติ วีสติคโณ. ตตฺราติ ยตฺร สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน วีสติคโณ ภิกฺขุสงฺโฆ อตฺถิ, ตตฺถ. อพฺเภตพฺโพติ อภิเอตพฺโพ, สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพ, อพฺภานกมฺมวเสน โอสาเรตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ. อวฺหาตพฺโพติ วา อตฺโถ. อพฺภานกมฺมํ ปน ปาฬิวเสน ขนฺธเก (จูฬว. ๑๐๐ อาทโย) วินิจฺฉยวเสน สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺตํ. อนพฺภิโตติ น อพฺภิโต อสมฺปฏิจฺฉิโต, อกตพฺภานกมฺโมติ วุตฺตํ โหติ. อนวฺหาโตติ วา อตฺโถ. เต จ ภิกฺขู คารยฺหาติ เย อูนภาวํ ตฺวา ¶ อพฺเภนฺติ, เต ภิกฺขู จ ครหิตพฺพา, สาติสารา สโทสา ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺตีติ อตฺโถ. อยํ ตตฺถ สามีจีติ อยํ ตตฺถ อนุธมฺมตา โลกุตฺตรธมฺมํ อนุคตา โอวาทานุสาสนี สามีจิ ธมฺมตา. เสสเมตฺถ วุตฺตนยเมวาติ.
กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
สงฺฆาทิเสสวณฺณนา นิฏฺิตา.
อนิยตกณฺโฑ
๑. ปมานิยตสิกฺขาปทวณฺณนา
อนิยตุทฺเทเส ¶ ¶ ¶ อิเม โข ปนาติอาทิ วุตฺตนยเมว. มาตุคาเมนาติ ตทหุชาตายปิ ชีวมานกมนุสฺสิตฺถิยา. เอโก เอกายาติ เอโก ภิกฺขุ มาตุคามสงฺขาตาย เอกาย อิตฺถิยา สทฺธึ. รโหติ จกฺขุสฺส รโห. กิฺจาปิ ปาฬิยํ (ปารา. ๔๔๕) โสตสฺส รโห อาคโต, จกฺขุสฺเสว ปน รโห ‘‘รโห’’ติ อิธ อธิปฺเปโต. สเจปิ หิ ปิหิตกวาฏสฺส คพฺภสฺส ทฺวาเร นิสินฺโน วิฺู ปุริโส โหติ, เนว อนาปตฺตึ กโรติ. ยตฺถ ปน สกฺกา ทฏฺุํ, ตาทิเส อนฺโตทฺวาทสหตฺเถปิ โอกาเส นิสินฺโน สจกฺขุโก วิกฺขิตฺตจิตฺโตปิ นิทฺทายนฺโตปิ อนาปตฺตึ กโรติ, สมีเป ิโตปิ อนฺโธ น กโรติ, จกฺขุมาปิ นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺโตปิ น กโรติ, อิตฺถีนํ ปน สตมฺปิ น กโรติเยว, เตน วุตฺตํ ‘‘รโหติ จกฺขุสฺส รโห’’ติ. ปฏิจฺฉนฺเน อาสเนติ กุฏฺฏาทีหิ ปฏิจฺฉนฺโนกาเส. อลํกมฺมนิเยติ กมฺมกฺขมํ กมฺมโยคฺคนฺติ กมฺมนิยํ, อลํ ปริยตฺตํ กมฺมนิยภาวายาติ อลํกมฺมนิยํ, ตสฺมึ อลํกมฺมนิเย. ยตฺถ อชฺฌาจารํ กโรนฺตา สกฺโกนฺติ ตํ กมฺมํ กาตุํ, ตาทิเสติ อตฺโถ. นิสชฺชํ กปฺเปยฺยาติ นิสชฺชํ กเรยฺย, นิสีเทยฺยาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ สยนมฺปิ นิสชฺชาย เอว สงฺคหิตํ. สทฺเธยฺยวจสาติ สทฺธาตพฺพวจนา, อริยสาวิกาติ อตฺโถ. นิสชฺชํ ภิกฺขุ ปฏิชานมาโนติ กิฺจาปิ เอวรูปา อุปาสิกา ทิสฺวา วทติ, อถ โข ภิกฺขุ นิสชฺชํ ปฏิชานมาโนว ติณฺณํ ธมฺมานํ อฺตเรน กาเรตพฺโพ, น อปฺปฏิชานมาโนติ อตฺโถ. เยน วา สาติ นิสชฺชาทีสุ อากาเรสุ เยน วา อากาเรน สทฺธึ เมถุนาทีนิ อาโรเปตฺวา สา อุปาสิกา วเทยฺย, ปฏิชานมาโนว เตน โส ภิกฺขุ กาเรตพฺโพ, เอวรูปายปิ หิ อุปาสิกาย วจนมตฺเตน อากาเรน น กาเรตพฺโพติ อตฺโถ. กสฺมา? ยสฺมา ทิฏฺํ นาม ตถาปิ โหติ, อฺถาปีติ. อยํ ธมฺโม อนิยโตติ ติณฺณํ อาปตฺตีนํ ยํ อาปตฺตึ วา วตฺถุํ วา ปฏิชานาติ, ตสฺส วเสน กาเรตพฺพตาย อนิยโต.
สาวตฺถิยํ ¶ ¶ อุทายิตฺเถรํ อารพฺภ มาตุคาเมน สทฺธึ วุตฺตปฺปกาเร อาสเน นิสชฺชกปฺปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, เมถุนธมฺมสนฺนิสฺสิตกิเลสสงฺขาเตน รหสฺสาเทน มาตุคามสฺส สนฺติกํ คนฺตุกามตาย อกฺขิอฺชนาทิโต ปฏฺาย สพฺพปโยเคสุ ทุกฺกฏํ. คนฺตฺวา ตสฺมึ วา นิสินฺเน อิตฺถี นิสีทตุ, ตสฺสา วา นิสินฺนาย โส นิสีทตุ, อปจฺฉา อปุริมํเยว อุโภ วา นิสีทนฺตุ, อุภินฺนํ นิสชฺชาย ปาจิตฺติยํ. สเจ ปน กายสํสคฺคํ วา เมถุนํ วา สมาปชฺชติ, เตสํ วเสน กาเรตพฺโพ. นิปชฺชเนปิ เอเสว นโย. วุตฺตปฺปกาเร ปุริเส นิปชฺชิตฺวา อนิทฺทายนฺเต อนนฺเธ วิฺุปุริเส อุปจารคเต สติ, ิตสฺส, อรโหเปกฺขสฺส, อฺวิหิตสฺส จ นิสชฺชนปจฺจยา อนาปตฺติ. อุมฺมตฺตกาทีนํ ปน ตีหิปิ อาปตฺตีหิ อนาปตฺติ. สิยา สีลวิปตฺติ, สิยา อาจารวิปตฺติ. ยํ ปน ¶ อาปตฺตึ ปฏิชานาติ, ตสฺสา วเสน องฺคเภโท าตพฺโพ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสาเนวาติ.
ปมานิยตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยานิยตสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย อิตฺถีปิ ปุริโสปิ โย โกจิ วิฺู อนนฺโธ อพธิโร อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ โอกาเส ิโต วา นิสินฺโน วา วิกฺขิตฺโตปิ นิทฺทายนฺโตปิ อนาปตฺตึ กโรติ. พธิโร ปน จกฺขุมาปิ, อนฺโธ วา อพธิโรปิ น กโรติ. ปาราชิกาปตฺติฺจ ปริหาเปตฺวา ทุฏฺุลฺลวาจาปตฺติ วุตฺตาติ อยํ วิเสโส. เสสํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. สมุฏฺานาทีนิ ปเนตฺถ อทินฺนาทานสทิสาเนวาติ.
ทุติยานิยตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุทฺทิฏฺา โขติอาทิ สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
อนิยตวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิสฺสคฺคิยกณฺโฑ
อิโต ปรํ ปน อิเม โข ปนาติอาทิ สพฺพตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
๑. จีวรวคฺโค
๑. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา
นิสฺสคฺคิเยสุ ¶ ¶ ปน จีวรวคฺคสฺส ตาว ปมสิกฺขาปเท นิฏฺิตจีวรสฺมินฺติ สูจิกมฺมปริโยสาเนน วา, ‘‘นฏฺํ วา วินฏฺํ วา ทฑฺฒํ วา จีวราสา วา อุปจฺฉินฺนา’’ติ (ปารา. ๔๖๓) อิเมสุ วา เยน เกนจิ อากาเรน นิฏฺิเต จีวรสฺมึ, จีวรสฺส กรณปลิโพเธ อุปจฺฉินฺเนติ อตฺโถ. อตฺถตกถินสฺส หิ ภิกฺขุโน ยาว อิเมหากาเรหิ จีวรปลิโพโธ น ฉิชฺชติ, ตาว กถินานิสํสํ ลภติ. อุพฺภตสฺมึ กถิเนติ ยํ สงฺฆสฺส กถินํ อตฺถตํ, ตสฺมิฺจ อุพฺภเต. ตตฺเรวํ สงฺเขปโต กถินตฺถาโร จ อุพฺภาโร จ เวทิตพฺโพ. อยฺหิ กถินตฺถาโร นาม ภควตา ปุริมวสฺสํวุฏฺานํ อนฺุาโต, โส สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน ปฺจนฺนํ ชนานํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ยตฺถ จตฺตาโร วา ตโย วา ทฺเว วา เอโก วา ปุริมวสฺสํ อุปคโต, ตตฺถ ปจฺฉิมวสฺสูปคเต คณปูรเก กตฺวา อตฺถริตพฺพํ, เต จ คณปูรกาว โหนฺติ, อานิสํเส น ลภนฺติ, ตสฺมา สเจ ปุริมวสฺสํวุฏฺานํ คหฏฺปพฺพชิเตสุ โย โกจิ ธมฺเมน สเมน จีวรํ เทติ ‘‘อิมินา กถินํ อตฺถรถา’’ติ (มหาว. ๓๐๖-๓๐๙), ตํ ขนฺธเก วุตฺตาย ตฺติทุติยกมฺมวาจาย กถินตฺถารารหสฺส ภิกฺขุโน ทาตพฺพํ. เตน ตทเหว ปฺจ วา อติเรกานิ วา ขณฺฑานิ ฉินฺทิตฺวา สงฺฆาฏิ วา อุตฺตราสงฺโค วา อนฺตรวาสโก วา กาตพฺโพ, เสสภิกฺขูหิปิ ตสฺส สหาเยหิ ภวิตพฺพํ, สเจ กตจีวรเมว อุปฺปชฺชติ, สุนฺทรเมว. อจฺฉินฺนาสิพฺพิตํ ปน น วฏฺฏติ. เตน ภิกฺขุนา สเจ สงฺฆาฏิยา อตฺถริตุกาโม โหติ, โปราณิกํ ¶ สงฺฆาฏึ ปจฺจุทฺธริตฺวา ¶ นวํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺหิตฺวา ‘‘อิมาย สงฺฆาฏิยา กถินํ อตฺถรามี’’ติ อตฺถริตพฺพํ. อุตฺตราสงฺคอนฺตรวาสเกสุปิ เอเสว นโย. ตโต เตน ปุริมวสฺสํวุฏฺเ อนฺโตสีมาคเต ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อตฺถตํ, ภนฺเต, สงฺฆสฺส กถินํ, ธมฺมิโก กถินตฺถาโร, อนุโมทถา’’ติ (ปริ. ๔๑๓) วตฺตพฺพํ, เถรานฺจ นวานฺจ พหูนฺจ เอกสฺส จ อนุรูปํ สลฺลกฺเขตฺวา ¶ วตฺตพฺพํ. เตหิปิ ‘‘อตฺถตํ, ภนฺเต, สงฺฆสฺส กถิน’’นฺติ วา ‘‘อตฺถตํ, อาวุโส, สงฺฆสฺส กถิน’’นฺติ วา วตฺวา ‘‘ธมฺมิโก กถินตฺถาโร, อนุโมทามา’’ติ วา ‘‘อนุโมทามี’’ติ วา วตฺตพฺพํ. ปุริมวสฺสํวุฏฺเสุปิ เย อนุโมทนฺติ, เตสํเยว อตฺถตํ โหติ กถินํ. เต ตโต ปฏฺาย ยาว กถินสฺสุพฺภารา อนามนฺตจาโร, อสมาทานจาโร, ยาวทตฺถจีวรํ, คณโภชนํ, โย จ ตตฺถ จีวรุปฺปาโท, ตสฺมึ อาวาเส สงฺฆสฺส อุปฺปนฺนจีวรฺจาติ อิเม ปฺจานิสํเส ลภนฺติ, อยํ ตาว กถินตฺถาโร. ตํ ปเนตํ กถินํ ‘‘อฏฺิมา, ภิกฺขเว, มาติกา กถินสฺสุพฺภาราย ปกฺกมนนฺติกา นิฏฺานนฺติกา สนฺนิฏฺานนฺติกา นาสนนฺติกา สวนนฺติกา อาสาวจฺเฉทิกา สีมาติกฺกมนนฺติกา สหุพฺภารา’’ติ (มหาว. ๓๑๐) เอวํ วุตฺตาสุ อฏฺสุ มาติกาสุ อฺตรวเสน อุทฺธรียติ, ตตฺถ วิตฺถารวินิจฺฉโย สมนฺตปาสาทิกายํ (มหาว. อฏฺ. ๓๑๐) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อิติ ‘‘อุพฺภตสฺมึ กถิเน’’ติอิมินา เสสปลิโพธาภาวํ ทสฺเสติ.
ทสาหปรมนฺติ ทส อหานิ ปรโม ปริจฺเฉโท อสฺสาติ ทสาหปรโม, ตํ ทสาหปรมํ กาลํ ธาเรตพฺพนฺติ อตฺโถ. อธิฏฺิตวิกปฺปิเตสุ อปริยาปนฺนตฺตา อติเรกํ จีวรนฺติ อติเรกจีวรํ, จีวรํ นาม โขมํ กปฺปาสิกํ โกเสยฺยํ กมฺพลํ สาณํ ภงฺคนฺติ เอเตสํ วา ตทนุโลมานํ วา อฺตรํ อยมสฺส ชาติ, ปมาณโต ปน ตํ วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิมํ อิธ อธิปฺเปตํ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อายามโต อฏฺงฺคุลํ สุคตงฺคุเลน จตุรงฺคุลวิตฺถตํ ปจฺฉิมํ จีวรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘). ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อธิฏฺิตวิกปฺปิเตสุ อปริยาปนฺนตฺตา’’ติ, เอตฺถ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติจีวรํ อธิฏฺาตุํ น วิกปฺเปตุํ, วสฺสิกสาฏิกํ วสฺสานํ จตุมาสํ อธิฏฺาตุํ ตโต ปรํ วิกปฺเปตุํ, นิสีทนํ อธิฏฺาตุํ น วิกปฺเปตุํ ปจฺจตฺถรณํ อธิฏฺาตุํ น วิกปฺเปตุํ, กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทึ ยาว อาพาธา อธิฏฺาตุํ ตโต ปรํ วิกปฺเปตุํ, มุขปฺุฉนโจฬกํ อธิฏฺาตุํ น วิกปฺเปตุํ, ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺาตุํ น วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘) อิมินา นเยน อธิฏฺาตพฺพวิกปฺเปตพฺพตา ชานิตพฺพา. ตตฺถ ติจีวรํ อธิฏฺหนฺเตน รชิตฺวา กปฺปพินฺทุํ ทตฺวา ปมาณยุตฺตเมว อธิฏฺาตพฺพํ, ตสฺส ปมาณํ อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน สุคตจีวรโต อูนกํ วฏฺฏติ, ลามกปริจฺเฉเทน สงฺฆาฏิยา ¶ ตาว อุตฺตราสงฺคสฺส ¶ จ ทีฆโต มุฏฺิปฺจกํ, ติริยํ มุฏฺิตฺติกํ, อนฺตรวาสโก ทีฆโต มุฏฺิปฺจโก ¶ , ติริยํ ทฺวิหตฺโถปิ วฏฺฏติ. วุตฺตปฺปมาณโต ปน อติเรกฺจ อูนกฺจ ‘‘ปริกฺขารโจฬ’’นฺติ อธิฏฺาตพฺพํ. ตตฺถ ยสฺมา ‘‘ทฺเว จีวรสฺส อธิฏฺานานิ กาเยน วา อธิฏฺเติ, วาจาย วา อธิฏฺเตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ปุราณสงฺฆาฏึ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ ปจฺจุทฺธริตฺวา นวํ หตฺเถน คเหตฺวา ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ จิตฺเตน อาโภคํ กตฺวา กายวิการํ กโรนฺเตน กาเยน วา อธิฏฺาตพฺพา, วจีเภทํ กตฺวา วาจาย วา อธิฏฺาตพฺพา. ตตฺร ทุวิธํ อธิฏฺานํ – สเจ หตฺถปาเส โหติ, ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ วาจา ภินฺทิตพฺพา. อถ อนฺโตคพฺภาทีสุ สามนฺตวิหาเร วา โหติ, ปิตฏฺานํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอตํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ วาจา ภินฺทิตพฺพา. เอส นโย อุตฺตราสงฺเค จ อนฺตรวาสเก จ. นามมตฺตเมว หิ วิเสโส. ตสฺมา สพฺพานิ สงฺฆาฏึ อุตฺตราสงฺคํ อนฺตรวาสกนฺติ เอวํ อตฺตโน อตฺตโน นาเมเนว อธิฏฺาตพฺพานิ. สเจ อธิฏฺหิตฺวา ปิตวตฺเถหิ สงฺฆาฏิอาทีนิ กโรติ, นิฏฺิเต รชเน จ กปฺเป จ ‘‘อิมํ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ ปจฺจุทฺธริตฺวา ปุน อธิฏฺาตพฺพานิ. อิทฺจ ปน ติจีวรํ สุขปริโภคตฺถํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺาตุมฺปิ วฏฺฏติ.
วสฺสิกสาฏิกา อนติริตฺตปมาณา นามํ คเหตฺวา วุตฺตนเยเนว จตฺตาโร วสฺสิเก มาเส อธิฏฺาตพฺพา, ตโต ปรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา, วณฺณเภทมตฺตรตฺตาปิ เจสา วฏฺฏติ, ทฺเว ปน น วฏฺฏนฺติ. นิสีทนํ วุตฺตนเยน อธิฏฺาตพฺพเมว, ตฺจ โข ปมาณยุตฺตํ เอกเมว, ทฺเว น วฏฺฏนฺติ. ปจฺจตฺถรณมฺปิ อธิฏฺาตพฺพเมว, ตํ ปน มหนฺตมฺปิ เอกมฺปิ พหูนิปิ วฏฺฏนฺติ, นีลมฺปิ ปีตกมฺปิ สทสมฺปิ ปุปฺผทสมฺปีติ สพฺพปฺปการมฺปิ วฏฺฏติ. กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ ยาว อาพาโธ อตฺถิ, ตาว ปมาณิกา อธิฏฺาตพฺพา, อาพาเธ วูปสนฺเต ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา, สา เอกาว วฏฺฏติ. มุขปฺุฉนโจฬํ อธิฏฺาตพฺพเมว, ตํ ปน เอกมฺปิ พหูนิปิ มหนฺตมฺปิ วฏฺฏติเยว. ปริกฺขารโจเฬ คณนา นตฺถิ, ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ อธิฏฺาตพฺพเมว. ถวิกาปิ ปริสฺสาวนมฺปิ วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิมปมาณํ ‘‘ปริกฺขารโจฬ’’นฺติ อธิฏฺาตพฺพเมว, พหูนิปิ เอกโต กตฺวา ‘‘อิมานิ จีวรานิ ปริกฺขารโจฬานิ อธิฏฺามี’’ติอาทินา นเยน อธิฏฺาตุํ วฏฺฏติเยว. มฺจภิสิ ปีภิสิ พิพฺโพหนํ ¶ ปาวาโร โกชโวติ เอเตสุ ปน เสนาสนปริกฺขารตฺถาย ทินฺนปจฺจตฺถรเณ จ อธิฏฺานกิจฺจํ นตฺถิเยว. สพฺพฺจ ปเนตํ วุตฺตปฺปกาเรน อธิฏฺิตจีวรํ อฺสฺส ทาเนน, อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณน, วิสฺสาสคฺคาเหน, หีนายาวตฺตเนน, สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน, กาลงฺกิริยาย, ลิงฺคปริวตฺตเนน, ปจฺจุทฺธรเณนาติ อิเมหิ อฏฺหิ การเณหิ อธิฏฺานํ วิชหติ. ติจีวรํ ปน กนิฏฺงฺคุลินขปิฏฺิปฺปมาเณน ฉิทฺเทนาปิ วิชหติ, ตฺจ ¶ โข วินิพฺเพเธเนว. สเจ หิ ฉิทฺทสฺส อพฺภนฺตเร เอกตนฺตุปิ อจฺฉินฺโน โหติ, รกฺขติเยว. ตตฺถ สงฺฆาฏิยา จ อุตฺตราสงฺคสฺส จ ทีฆนฺตโต วิทตฺถิปฺปมาณสฺส ติริยนฺตโต ¶ อฏฺงฺคุลปฺปมาณสฺส ปเทสสฺส โอรโต ฉิทฺทํ อธิฏฺานํ ภินฺทติ, อนฺตรวาสเกปิ ทีฆนฺตโต เอตเทว ปมาณํ, ติริยนฺเตน ปน จตุรงฺคุลตา เวทิตพฺพา. ติณฺณนฺนมฺปิ วุตฺโตกาสสฺส ปรโต น ภินฺทติ, ตสฺมา ฉิทฺเท ชาเต ติจีวรํ อติเรกจีวรฏฺาเน ติฏฺติ, สูจิกมฺมํ กตฺวา ปุน อธิฏฺาตพฺพํ. วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมนาปิ, กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ อาพาธวูปสเมนาปิ อธิฏฺานํ วิชหติ. ตสฺมา สา ตโต ปรํ วิกปฺเปตพฺพา. วิกปฺปนลกฺขณํ ปน สพฺพจีวรานํ วิกปฺปนสิกฺขาปเทเยว วณฺณยิสฺสาม. เกวลฺหิ อิมสฺมึ โอกาเส ยํ เอวํ อนธิฏฺิตํ อวิกปฺปิตฺจ, ตํ ‘‘อติเรกจีวร’’นฺติ เวทิตพฺพํ.
ตํ อติกฺกามยโต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยนฺติ ตํ ยถาวุตฺตชาติปฺปมาณํ จีวรํทสาหปรมํ กาลํ อติกฺกามยโต เอตฺถนฺตเร ยถา อติเรกจีวรํ น โหติ, ตถา อกฺรุพฺพโต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, ตฺจ จีวรํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ, ปาจิตฺติยํ อาปตฺติ จสฺส โหตีติ อตฺโถ. อถ วา นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺคิยํ, ปุพฺพภาเค กตฺตพฺพสฺส วินยกมฺมสฺเสตํ นามํ, นิสฺสคฺคิยมสฺส อตฺถีติ นิสฺสคฺคิยมิจฺเจว. กึ ตํ? ปาจิตฺติยํ. ตํ อติกฺกามยโต สห นิสฺสคฺคิเยน นิสฺสคฺคิยวินยกมฺมํ ปาจิตฺติยํ โหตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ. ตฺจ ปเนตํ จีวรํ ยํ ทิวสํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส โย อรุโณ, โส อุปฺปนฺนทิวสนิสฺสิโต, ตสฺมา จีวรุปฺปาททิวเสน สทฺธึ เอกาทเส อรุณุคฺคมเน ทสาหาติกฺกมิตํ โหติ, ตํ คเหตฺวา สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา นิสฺสชฺชิตพฺพํ, ตตฺรายํ นโย – สงฺฆสฺส ตาว เอวํ นิสฺสชฺชิตพฺพํ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ทสหาติกฺกนฺตํ นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามี’’ติ นิสฺสชฺชิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ อาปนฺโน, ตํ ¶ ปฏิเทเสมี’’ติ เอวํ อาปตฺติ เทเสตพฺพา. สเจ ทฺเว โหนฺติ, ‘‘ทฺเว’’ติ วตฺตพฺพํ, สเจ ตทุตฺตริ, ‘‘สมฺพหุลา’’ติ วตฺตพฺพํ. นิสฺสชฺชเนปิ สเจ ทฺเว วา พหูนิ วา โหนฺติ, ‘‘อิมานิ เม, ภนฺเต, จีวรานิ ทสาหาติกฺกนฺตานิ นิสฺสคฺคิยานิ, อิมานาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามี’’ติ วตฺตพฺพํ, ปาฬึ วตฺตุํ อสกฺโกนฺเตน อฺถาปิ วตฺตพฺพํ. พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ อาปตฺตึ สรติ วิวรติ อุตฺตานึ กโรติ เทเสติ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺตึ ปฏิคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ (จูฬว. ๒๓๙), อิมินา ลกฺขเณน อาปตฺตึ ปฏิคฺคณฺหิตฺวา วตฺตพฺโพ ‘‘ปสฺสสี’’ติ, ‘‘อาม ปสฺสามี’’ติ, ‘‘อายตึ สํวเรยฺยาสี’’ติ, ‘‘สาธุ สุฏฺุ สํวริสฺสามี’’ติ. ทฺวีสุ ปน สมฺพหุลาสุ วา ปุริมนเยเนว วจนเภโท กาตพฺโพ. เทสิตาย ¶ อาปตฺติยา ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อิทํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน นิสฺสคฺคิยํ สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺํ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ ¶ , สงฺโฆ อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทเทยฺยา’’ติ (ปารา. ๔๖๔) เอวํ นิสฺสฏฺจีวรํ ทาตพฺพํ, ทฺวีสุ พหูสุ วา วจนเภโท กาตพฺโพ.
คณสฺส ปน นิสฺสชฺชนฺเตน ‘‘อิมาห’’นฺติ วา ‘‘อิมานิ อห’’นฺติ วา วตฺวา ‘‘อายสฺมนฺตานํ นิสฺสชฺชามี’’ติ วตฺตพฺพํ, อาปตฺติปฺปฏิคฺคาหเกนาปิ ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ อาปตฺตึ สรติ…เป… เทเสติ, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺล’’นฺติ วตฺตพฺพํ, จีวรทาเนปิ ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อิทํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน นิสฺสคฺคิยํ อายสฺมนฺตานํ นิสฺสฏฺํ, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อายสฺมนฺตา อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทเทยฺยุ’’นฺติ (ปารา. ๔๖๖) วตฺตพฺพํ, เสสํ ปุริมสทิสเมว. ปุคฺคลสฺส ปน นิสฺสชฺชนฺเตน ‘‘อิมาห’’นฺติ วา ‘‘อิมานิ อห’’นฺติ วา วตฺวา ‘‘อายสฺมโต นิสฺสชฺชามี’’ติ วตฺตพฺพํ, นิสฺสชฺชิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ อาปนฺโน, ตํ ปฏิเทเสมี’’ติ เอวํ อาปตฺติ เทเสตพฺพา. สเจ ปน นวกตโร โหติ, ‘‘อาวุโส’’ติ วตฺตพฺพํ, เตนาปิ ‘‘ปสฺสสี’’ติ วา ‘‘ปสฺสถา’’ติ วา วุตฺเต ‘‘อาม, ภนฺเต’’ติ วา ‘‘อาม อาวุโส’’ติ วา วตฺวา ‘‘ปสฺสามี’’ติ วตฺตพฺพํ, ตโต ‘‘อายตึ สํวเรยฺยาสี’’ติ วา ‘‘สํวเรยฺยาถา’’ติ วา วุตฺเต ‘‘สาธุ สุฏฺุ สํวริสฺสามี’’ติ วตฺตพฺพํ. เอวํ เทสิตาย อาปตฺติยา ‘‘อิมํ จีวรํ อายสฺมโต ทมฺมี’’ติ ทาตพฺพํ, ทฺวีสุ ตีสุ ¶ วา ปุพฺเพ วุตฺตานุสาเรเนว นโย เวทิตพฺโพ. ทฺวินฺนํ ปน ยถา คณสฺส, เอวํ นิสฺสชฺชิตพฺพํ, ตโต อาปตฺติปฺปฏิคฺคหณฺจ นิสฺสฏฺจีวรทานฺจ เตสํ อฺตเรน ยถา เอเกน ปุคฺคเลน, ตถา กาตพฺพํ, อิทํ ปน สพฺพนิสฺสคฺคิเยสุ วิธานํ. จีวรํ ปตฺโต นิสีทนนฺติ วตฺถุมตฺตเมว หิ นานํ, ปรมฺมุขํ ปน วตฺถุ ‘‘เอต’’นฺติ นิสฺสชฺชิตพฺพํ. สเจ พหูนิ โหนฺติ, ‘‘เอตานี’’ติ วตฺตพฺพํ. นิสฺสฏฺทาเนปิ เอเสว นโย. นิสฺสฏฺวตฺถุํ ‘‘ทินฺนมิทํ อิมินา มยฺห’’นฺติ สฺาย น ปฏิเทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตสฺส สนฺตกภาวํ ตฺวา เลเสน อจฺฉินฺทนฺโต สามิกสฺส ธุรนิกฺเขเปน ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาเรตพฺโพติ.
เวสาลิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ อติเรกจีวรธารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘ทสาหปรม’’นฺติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ยถา จ อิธ, เอวํ สพฺพตฺถ, ตสฺมา นํ ปรโต น วกฺขาม. ทสาหํ อนติกฺกนฺเตปิ อติกฺกนฺตสฺิโน เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. อติกฺกนฺเต อนติกฺกนฺตสฺิโนปิ เวมติกสฺสปิ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยเมว, ตถา อนธิฏฺิตาวิกปฺปิตออสฺสชฺชิตอนฏฺาวินฏฺอทฑฺฒาวิลุตฺเตสุ อธิฏฺิตาทิสฺิโน. อนฺโตทสาหํ อธิฏฺิเต วิกปฺปิเต ¶ วิสฺสชฺชิเต นฏฺเ วินฏฺเ ทฑฺเฒ อจฺฉินฺเน วิสฺสาเสน คาหิเต อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อาจารวิปตฺติ, ยถา จ อิทํ, เอวํ อิโต ปรานิปิ, อุภโตปาติโมกฺเขสุปิ หิ ปาราชิกานิ จ สงฺฆาทิเสสา จ สีลวิปตฺติ, เสสาปตฺติโย อาจารวิปตฺติ, อาชีววิปตฺติ วา ทิฏฺิวิปตฺติ วา กาจิ อาปตฺติ นาม นตฺถิ. อาชีววิปตฺติปจฺจยา ¶ ปน เปตฺวา ทุพฺภาสิตํ ฉ อาปตฺติกฺขนฺธา ปฺตฺตา, ทิฏฺิวิปตฺติปจฺจยา ปาจิตฺติยทุกฺกฏวเสน ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา ปฺตฺตาติ, อิทเมตฺถ ลกฺขณํ, อิติ วิปตฺติกถา อิเธว นิฏฺิตาติ, น นํ อิโต ปรํ วิจารยิสฺสาม. ชาติปฺปมาณสมฺปนฺนสฺส จีวรสฺส อตฺตโน สนฺตกตา, คณนุปคตา, ฉินฺนปลิโพธภาโว, อติเรกจีวรตา, ทสาหาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. กถินสมุฏฺานํ, อกิริยํ, โนสฺาวิโมกฺขํ, อจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
กถินสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุโทสิตสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ¶ นิฏฺิตจีวรสฺมึ ภิกฺขุนาติเอตฺถ ปุริมสิกฺขาปเท วิย อตฺถํ อคฺคเหตฺวา นิฏฺิเต จีวรสฺมึ ภิกฺขุโนติ เอวํ สามิวเสน กรณวจนสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ. กรณวเสน หิ ภิกฺขุนา อิทํ นาม กมฺมํ กาตพฺพํ, ตํ นตฺถิ, สามิวเสน ปน ภิกฺขุโน จีวรสฺมึ นิฏฺิเต กถิเน จ อุพฺภเต เอวํ อิเมหิ จีวรนิฏฺานกถินุพฺภาเรหิ ฉินฺนปลิโพโธ เอกรตฺตมฺปิ เจ ภิกฺขุ ติจีวเรน วิปฺปวเสยฺยาติ เอวํ อตฺโถ ยุชฺชติ. ตตฺถ ติจีวเรนาติ ติจีวราธิฏฺานนเยน อธิฏฺิเตสุ สงฺฆาฏิอาทีสุ เยนเกนจิ. วิปฺปวเสยฺยาติ วิยุตฺโต วเสยฺย, ‘‘คาโม เอกูปจาโร นานูปจาโร’’ติอาทินา (ปารา. ๔๗๗) นเยน ปาฬิยํ วุตฺตานํ คามนิคมนนิเวสนอุโทสิตอฏฺฏมาฬปาสาทหมฺมิยนาวาสตฺถเขตฺตธฺกรณอารามวิหารรุกฺขมูลอชฺโฌกาสปฺปเภทานํ ปนฺนรสานํ นิกฺเขปฏฺานานํ ยตฺถกตฺถจิ นิกฺขิปิตฺวา เตสํ คามาทีนํ พหิ หตฺถปาสาติกฺกเมน อรุณํ อุฏฺาเปยฺยาติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๗๓-๔๗๗-๘) วุตฺโต. อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยาติ ยํ สงฺโฆ คิลานสฺส ภิกฺขุโน ติจีวเรน อวิปฺปวาสสมฺมุตึ เทติ, ตํ เปตฺวา อลทฺธสมฺมุติกสฺส ภิกฺขุโน เอกรตฺตมฺปิ วิปฺปวาสโต วุตฺตนเยเนว นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยนฺติ เวทิตพฺพํ, เกวลํ อิธ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ รตฺติวิปฺปวุตฺถํ อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา นิสฺสคฺคิย’’นฺติอาทินา นเยน วจนเภโท โหติ, อยํ ปน วิเสโส.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ สนฺตรุตฺตเรน ชนปทจาริกํ ปกฺกมนวตฺถุสฺมึ
ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, อวิปฺปวุตฺเถ วิปฺปวุตฺถสฺิโน เจว เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. วิปฺปวุตฺเถ วิปฺปวุตฺถสฺิโนปิ อวิปฺปวุตฺถสฺิโนปิ เวมติกสฺสาปิ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, ตถา อปจฺจุทฺธฏอวิสฺสชฺชิตาทีสุ จ ปจฺจุทฺธฏวิสฺสชฺชิตาทิสฺิโน. อนฺโตอรุเณ ปจฺจุทฺธเฏ ปน ปมกถิเน วุตฺตวิสฺสชฺชิตาทิเภเท จ อนาปตฺติ, ตถา ลทฺธสมฺมุติกสฺส ¶ วิปฺปวาเส. อาพาเธ ปน วูปสนฺเต ปจฺจาคนฺตพฺพํ, ตตฺเถว วา ิเตน ปจฺจุทฺธริตพฺพํ, อถาปิสฺส ปุน โส วา อฺโ วา อาพาโธ กุปฺปติ, ลทฺธกปฺปิยเมว. อธิฏฺิตจีวรตา ¶ , อนตฺถตกถินตา, อลทฺธสมฺมุติกตา, รตฺติวิปฺปวาโสติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมกถิเน วุตฺตปฺปการาเนว. เกวลฺหิ ตตฺถ อนธิฏฺานํ อวิกปฺปนฺจ อกิริยา, อิธ อปฺปจฺจุทฺธรณํ, อยํ วิเสโสติ.
อุโทสิตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อกาลจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย นิฏฺิตจีวรสฺมึ ภิกฺขุนาติ สามิวเสเนว กรณตฺโถ เวทิตพฺโพ. อกาลจีวรํ นาม ยฺวายํ ‘‘อนตฺถเต กถิเน วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส, อตฺถเต กถิเน ปฺจมาสา’’ติ (ปารา. ๖๔๙) จีวรกาโล วุตฺโต, ตํ เปตฺวา อฺทา อุปฺปนฺนํ, ยฺจ กาเลปิ สงฺฆสฺส วา ‘‘อิทํ อกาลจีวร’’นฺติ, ปุคฺคลสฺส วา ‘‘อิทํ ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติอาทินา นเยน ทินฺนํ, เอตํ อกาลจีวรํ นาม. อุปฺปชฺเชยฺยาติ เอวรูปํ จีวรํ อตฺตโน ภาคปฏิลาภวเสน สงฺฆโต วา สุตฺตนฺติกาทิคณโต วา าติโต วา มิตฺตโต วา ปํสุกูลํ วา อตฺตโน วา ธเนน (ปารา. ๕๐๐), อถ วา ปน ‘‘อฏฺิมา, ภิกฺขเว, มาติกา จีวรสฺส อุปฺปาทาย สีมาย เทติ, กติกาย เทติ, ภิกฺขาปฺตฺติกาย เทติ, สงฺฆสฺส เทติ, อุภโตสงฺฆสฺส เทติ, วสฺสํวุฏฺสงฺฆสฺส เทติ, อาทิสฺส เทติ, ปุคฺคลสฺส เทตี’’ติ (มหาว. ๓๗๙) อิมาสํ อฏฺนฺนํ มาติกานํ อฺตรโต อุปฺปชฺเชยฺย. เอตฺถ จ ‘‘สีมาย ทมฺมี’’ติ เอวํ สีมํ ปรามสิตฺวา เทนฺโต สีมาย เทติ นาม, เอส นโย สพฺพตฺถ. เอตฺถ จ สีมาติ ขณฺฑสีมา อุปจารสีมา สมานสํวาสสีมา อวิปฺปวาสสีมา ลาภสีมา คามสีมา นิคมสีมา นครสีมา อพฺภนฺตรสีมา อุทกุกฺเขปสีมา ชนปทสีมา รฏฺสีมา รชฺชสีมา ทีปสีมา จกฺกวาฬสีมาติ ปนฺนรสวิธา. ตตฺถ อุปจารสีมา นาม ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขเปน, อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺาเนน ปริจฺฉินฺนา. อปิ จ ภิกฺขูนํ ธุวสนฺนิปาตฏฺานโต วา ปริยนฺเต ¶ ิตโภชนสาลโต วา นิพทฺธวสนกอาวาสโต วา ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อนฺโต ‘‘อุปจารสีมา’’ติ เวทิตพฺพา. สา ปน อาวาเส วฑฺฒนฺเต วฑฺฒติ, หายนฺเต หายติ ¶ , โยชนสตมฺปิ อุปจารสีมาว โหติ. ตตฺถ ทินฺนลาโภ สพฺเพสํ อนฺโตสีมคตานํ ปาปุณาติ, ภิกฺขุนีนํ อารามปเวสนเสนาสนาปุจฺฉนานิ ปริวาสมานตฺตาโรจนํ วสฺสจฺเฉทนิสฺสยเสนาสนคฺคาหาทิวิธานนฺติ อิทมฺปิ สพฺพํ อิมิสฺสาว สีมาย วเสน เวทิตพฺพํ. ลาภสีมาติ ยํ ราชราชมหามตฺตาทโย วิหารํ การาเปตฺวา คาวุตํ วา อทฺธโยชนํ วา โยชนํ วา สมนฺตา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘อยํ อมฺหากํ วิหารสฺส ลาภสีมา, ยํ เอตฺถนฺตเร ¶ อุปฺปชฺชติ, ตํ สพฺพํ อมฺหากํ วิหารสฺส เทมา’’ติ เปนฺติ, อยํ ลาภสีมา นาม. กาสิโกสลาทีนํ ปน รฏฺานํ อนฺโต พหู ชนปทา โหนฺติ, ตตฺถ เอโก ชนปทปริจฺเฉโท ชนปทสีมา, กาสิโกสลาทิรฏฺปริจฺเฉโท รฏฺสีมา, เอกสฺส รฺโ อาณาปวตฺติฏฺานํ รชฺชสีมา, สมุทฺทนฺเตน ปริจฺฉินฺโน มหาทีโป วา อนฺตรทีโป วา ทีปสีมา, เอกจกฺกวาฬปพฺพตปริกฺเขปพฺภนฺตรํ จกฺกวาฬสีมา, เสสา นิทานกถายํ วุตฺตนยา เอว. ตตฺถ ‘‘ขณฺฑสีมาย เทมา’’ติ ทินฺนํ ขณฺฑสีมฏฺานํเยว ปาปุณาติ, ตโต พหิสีมาย สีมนฺตริกฏฺานมฺปิ น ปาปุณาติ. ‘‘อุปจารสีมาย เทมา’’ติ ทินฺนํ ปน อนฺโตปริจฺเฉเท ขณฺฑสีมาสีมนฺตริกาสุ ิตานมฺปิ ปาปุณาติ, สมานสํวาสสีมาย ทินฺนํ ขณฺฑสีมาสีมนฺตริกฏฺานํ น ปาปุณาติ, อวิปฺปวาสสีมาลาภสีมาสุ ทินฺนํ ตาสํ อนฺโตคธานํเยว ปาปุณาติ, คามสีมาทีสุ ทินฺนํ ตาสํ สีมานํ อพฺภนฺตเร พทฺธสีมฏฺานมฺปิ ปาปุณาติ, อพฺภนฺตรสีมาอุทกุกฺเขปสีมาสุ ทินฺนํ ตตฺถ อนฺโตคธานํเยว ปาปุณาติ, ชนปทสีมาทีสุ ทินฺนมฺปิ ตาสํ อพฺภนฺตเร พทฺธสีมฏฺานมฺปิ ปาปุณาติ, ตสฺมา ยํ ชมฺพุทีเป ตฺวา ‘‘ตมฺพปณฺณิทีเป สงฺฆสฺส เทมา’’ติ ทียติ, ตํ ตมฺพปณฺณิทีปโต เอโกปิ คนฺตฺวา สพฺเพสํ สงฺคณฺหิตุํ ลภติ. สเจปิ ตตฺเถว เอโก สภาโค ภิกฺขุ สภาคานํ ภาคํ คณฺหาติ, น วาเรตพฺโพ. โย ปน วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘‘อสุกสีมายา’’ติ อวตฺวาว เกวลํ ‘‘สีมาย ทมฺมี’’ติ วทติ, โส ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘สีมา นาม พหุวิธา, กตรํ สนฺธาย วทสี’’ติ, สเจ วทติ ‘‘อหเมตํ เภทํ น ชานามิ, สีมฏฺกสงฺโฆ คณฺหตู’’ติ, อุปจารสีมฏฺเหิ ภาเชตพฺพํ.
กติกายาติเอตฺถ กติกา นาม สมานลาภกติกา. สา ปน เอวํ กาตพฺพา, เอกสฺมึ วิหาเร สนฺนิปติเตหิ ภิกฺขูหิ ยํ วิหารํ สงฺคณฺหิตุกามา สมานลาภํ กาตุํ อิจฺฉนฺติ, ตสฺส นามํ คเหตฺวา ‘‘อสุโก นาม วิหาโร โปราณโก อปฺปลาโภ’’ติ ยํ ¶ กิฺจิ การณํ วตฺวา ‘‘ตํ วิหารํ อิมินา วิหาเรน สทฺธึ เอกลาภํ กาตุํ สงฺฆสฺส รุจฺจตี’’ติ ติกฺขตฺตุํ สาเวตพฺพํ, เอตฺตาวตา ตสฺมึ วิหาเร นิสินฺโนปิ อิธ นิสินฺโนว โหติ, ตสฺมึ วิหาเรปิ เอวเมว ¶ กาตพฺพํ, เอตฺตาวตา อิธ นิสินฺโนปิ ตสฺมึ นิสินฺโนว โหติ. เอกสฺมึ วิหาเร ลาเภ ภาชิยมาเน อิตรสฺมึ ิตสฺส ภาคํ คเหตุํ วฏฺฏติ.
ภิกฺขาปฺตฺติยาติ เอตฺถ ภิกฺขาปฺตฺติ นาม ทายกสฺส ปริจฺจาคปฺตฺติฏฺานํ, ตสฺมา ‘‘ยตฺถ มยฺหํ ธุวการา กรียนฺติ, ตตฺถ ทมฺมี’’ติ วา ‘‘ตตฺถ เทถา’’ติ วา วุตฺเต ยตฺถ ตสฺส ปากวตฺตํ วา วตฺตติ, ยโต วา ภิกฺขู นิจฺจํ โภเชติ, ยตฺถ วา เตน กิฺจิ เสนาสนํ กตํ, สพฺพตฺถ ทินฺนเมว โหติ. สเจ ปน เอกสฺมึ ¶ ธุวการฏฺาเน โถกตรา ภิกฺขู โหนฺติ, เอกเมว วา วตฺถํ โหติ, มาติกํ อาโรเปตฺวา ยถา โส วทติ, ตถา คเหตพฺพํ.
สงฺฆสฺส เทตีติ เอตฺถ วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘‘สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ ทินฺนํ อุปจารสีมาคตานฺจ ตโต พหิทฺธาปิ เตหิ สทฺธึ เอกาพทฺธานฺจ ปาปุณาติ, ตสฺมา เตสํ คาหเก สติ อสมฺปตฺตานมฺปิ ภาโค ทาตพฺโพ. ยํ ปน พหิ อุปจารสีมาย ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ ทียติ, ตํ เอกาพทฺธปริสาย ปาปุณาติ. เย ปน ทฺวาทสหิ หตฺเถหิ ปริสํ อสมฺปตฺตา, เตสํ น ปาปุณาติ.
อุภโตสงฺฆสฺสาติ เอตฺถ ปน ยํ อุภโตสงฺฆสฺส ทินฺนํ, ตโต อุปฑฺฒํ ภิกฺขูนํ, อุปฑฺฒํ ภิกฺขุนีนํ ทาตพฺพํ. สเจปิ เอโก ภิกฺขุ โหติ, เอกา วา ภิกฺขุนี, อนฺตมโส อนุปสมฺปนฺนสฺสาปิ อุปฑฺฒเมว ทาตพฺพํ. ‘‘อุภโตสงฺฆสฺส จ ตุยฺหฺจา’’ติ วุตฺเต ปน สเจ ทส ภิกฺขู จ ทส ภิกฺขุนิโย จ โหนฺติ, เอกวีสติ ปฏิวีเส กตฺวา เอโก ปุคฺคลสฺส ทาตพฺโพ, ทส ภิกฺขุสงฺฆสฺส, ทส ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส จ, เยน ปุคฺคลิโก ลทฺโธ, โส สงฺฆโตปิ อตฺตโน วสฺสคฺเคน คเหตุํ ลภติ, กสฺมา? อุภโตสงฺฆคฺคหเณน คหิตตฺตา, ‘‘อุภโตสงฺฆสฺส จ เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. อิธ ปน เจติยสฺส สงฺฆโต ปาปุณโกฏฺาโส นาม นตฺถิ, เอกปุคฺคลสฺส ปตฺตโกฏฺาสสโม เอโก โกฏฺาโส โหติ. ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ภิกฺขุนีนฺจา’’ติ วุตฺเต ปน น มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทาตพฺพํ, ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จ คเณตฺวา ทาตพฺพํ. ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ภิกฺขุนีนฺจ ตุยฺหฺจา’’ติ วุตฺเต ปุคฺคโล วิสุํ น ลภติ, ปาปุณโกฏฺาสโต เอกเมว ลภติ ¶ . ‘‘เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเต ปน เจติยสฺส เอโก ปุคฺคลปฏิวีโส ลพฺภติ. ‘‘ภิกฺขูนฺจ ภิกฺขุนีนฺจา’’ติ วุตฺเตปิ น มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทาตพฺพํ, ปุคฺคลคณนาย เอว วิภชิตพฺพํ, เตหิ สทฺธึ ปุคฺคลเจติยปรามสนํ อนนฺตรนยสทิสเมว, ยถา จ ภิกฺขุสงฺฆํ อาทึ กตฺวา นโย นีโต, เอวํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ อาทึ กตฺวาปิ เนตพฺโพ. ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ตุยฺหฺจา’’ติ วุตฺเตปิ ปุคฺคลสฺส วิสุํ น ลพฺภติ ¶ , เจติยสฺส ปน ลพฺภติ. ‘‘ภิกฺขูนฺจ ตุยฺหฺจา’’ติ วุตฺเตปิ วิสุํ น ลพฺภติ, เจติยสฺส ปน ลพฺภติเยว.
วสฺสํวุฏฺสงฺฆสฺสาติ เอตฺถ สเจ วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘‘วสฺสํวุฏฺสงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ วทติ, เย ตตฺถ วสฺสจฺเฉทํ อกตฺวา ปุริมวสฺสํวุฏฺา, เตสํ พหิ สีมฏฺานมฺปิ ปาปุณาติ, น อฺเสํ. สเจ ปน พหิอุปจารสีมายํ ิโต ‘‘วสฺสํวุฏฺสงฺฆสฺสา’’ติ วทติ, ยตฺถกตฺถจิ วุฏฺวสฺสานํ สพฺเพสํ สมฺปตฺตานํ ปาปุณาติ. อถ ‘‘อสุกวิหาเร วสฺสํวุฏฺสฺสา’’ติ วทติ, ตตฺถ วสฺสํวุฏฺานํเยว ยาว กถินสฺสุพฺภารา ปาปุณาติ. คิมฺหานํ ปมทิวสโต ปฏฺาย เอวํ วทติ, ตตฺร สมฺมุขีภูตานํ สพฺเพสํ ปาปุณาติ, น อฺเสํ.
อาทิสฺส เทตีติ อาทิสิตฺวา ปริจฺฉินฺทิตฺวา เทติ, กถํ? ภิกฺขู อชฺชตนาย ¶ วา สฺวาตนาย วา ยาคุยา นิมนฺเตตฺวา เต ฆเร ยาคุํ ปาเยตฺวา ‘‘อิมานิ จีวรานิ เยหิ มยฺหํ ยาคุ ปีตา, เตสํ ทมฺมี’’ติ วทติ, เยหิ นิมนฺติเตหิ ยาคุ ปีตา, เตสํเยว ปาปุณาติ, ภตฺตขชฺชกาทีหิ นิมนฺติเตสุปิ เอเสว นโย.
ปุคฺคลสฺส เทตีติ ‘‘อิทํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ทมฺมี’’ติ เอวํ ปรมฺมุขา วา, ปาทมูเล เปตฺวา ‘‘อิทํ ตุมฺหาก’’นฺติ เอวํ สมฺมุขา วา เทตีติ อยเมตฺถ สงฺเขปกถา, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโต. อิติ อิมาสํ อฏฺนฺนํ มาติกาปทานํ วเสน ยํ อกาลจีวรลกฺขเณน ปฏิลทฺธํ, ตํ สนฺธาย ‘‘อกาลจีวรํ อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ วุตฺตํ.
อากงฺขมาเนนาติ อิจฺฉมาเนน. ขิปฺปเมว กาเรตพฺพนฺติ สีฆํ อนฺโตทสาเหเยว กาเรตพฺพํ. โน จสฺส ปาริปูรีติ โน เจ ปาริปูรี ภเวยฺย, ยตฺตเกน กริยมานํ อธิฏฺานจีวรํ ปโหติ, ตํ จีวรํ ตตฺตกํ น ภเวยฺย, อูนกํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. สติยา ปจฺจาสายาติ ‘‘อสุกทิวสํ นาม สงฺโฆ จีวรานิ ลภิสฺสติ, ตโต เม จีวรํ อุปฺปชฺชิสฺสตี’’ติอิมินา ¶ นเยน สงฺฆคณาติมิตฺเตสุ วา อฺตรฏฺานโต, ‘‘ปํสุกูลํ วา ลจฺฉามี’’ติ, ‘‘อิมินา วา กปฺปิยภณฺเฑน จีวรํ คณฺหิสฺสามี’’ติ เอวํ วิชฺชมานาย จีวราสาย. ตโต เจ อุตฺตรีติ มาสปรมโต เจ อุตฺตริ นิกฺขิเปยฺย, นิสฺสคฺคิยนฺติ อตฺโถ. ยทิ ปนสฺส มูลจีวรํ สณฺหํ โหติ, ปจฺจาสาจีวรํ ถูลํ โหติ, น สกฺกา โยเชตุํ, รตฺติโย จ เสสา โหนฺติ, น ตาว มาโส ปูรติ, น อกามา จีวรํ กาเรตพฺพํ, อฺํ ปจฺจาสาจีวรํ ลภิตฺวา เอว กาลพฺภนฺตเร กาเรตพฺพํ. สเจ น ลภติ, ปจฺจาสาจีวรมฺปิ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺาตพฺพํ. อถ มูลจีวรํ ¶ ถูลํ โหติ, ปจฺจาสาจีวรํ สณฺหํ, มูลจีวรํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺหิตฺวา ปจฺจาสาจีวรเมว มูลจีวรํ กตฺวา เปตพฺพํ, ตํ ปุน มาสปริหารํ ลภติ, เอเตนุปาเยน ยาว น ลจฺฉติ, ตาว อฺํ มูลจีวรํ กตฺวา เปตุํ ลพฺภติ. อิมสฺส ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, อกาลจีวรํ มาสาติกฺกนฺตํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๐๐) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ อกาลจีวรํ ปฏิคฺคเหตฺวา มาสํ อติกฺกมนวตฺถุสฺมึ
ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, อิโต ปรํ สพฺพํ ปมกถิเน วุตฺตสทิสเมว. เกวลฺหิ ตตฺถ ทสาหาติกฺกโม, อิธ มาสาติกฺกโมติ อยํ วิเสโส. เสสํ ตาทิสเมวาติ.
อกาลจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปุราณจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ อฺาติกายาติ น าติกาย, มาติโต วา ปิติโต วา ยาว สตฺตมํ ยุคํ, ตาว เกนจิ อากาเรน อสมฺพทฺธายาติ อตฺโถ. ภิกฺขุนิยาติ ¶ สากิยานิโย วิย สุทฺธภิกฺขุสงฺเฆ วา อุภโตสงฺเฆ วา อุปสมฺปนฺนาย. ปุราณจีวรนฺติ รชิตฺวา กปฺปํ กตฺวา เอกวารมฺปิ นิวตฺถํ วา ปารุตํ วา, ยํ อนฺตมโส ปริโภคสีเสน อํเส วา มตฺถเก วา กตฺวา มคฺคํ คโต โหติ, อุสฺสีสกํ วา กตฺวา นิปนฺโน, เอตมฺปิ ปุราณจีวรเมว. โธวาเปยฺย วาติ สเจ ‘‘โธวา’’ติวาจาย วทติ, กายวิการํ วา กโรติ, หตฺเถน วา หตฺเถ เทติ, ปาทมูเล วา เปติ, อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ โอกาเส ตฺวา อุปริ วา ขิปติ, อฺสฺส วา ¶ หตฺเถ เปเสติ, ตาย โธตํ, โธวาปิตเมว โหติ, รชาปนาโกฏาปเนสุปิ เอเสว นโย. สิกฺขมานาย วา สามเณริยา วา อุปาสิกาย วา หตฺเถ โธวนตฺถาย เทติ, สา สเจ อุปสมฺปชฺชิตฺวา โธวติ, เอวมฺปิ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. อุปาสกสฺส วา สามเณรสฺส วา หตฺเถ ทินฺนํ โหติ, โส เจ ลิงฺเค ปริวตฺเต อุปสมฺปชฺชิตฺวา โธวติ, ทหรสฺส ภิกฺขุสฺส วา ทินฺนํ โหติ, โสปิ ลิงฺเค ปริวตฺเต โธวติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยเมว, รชาปนาโกฏาปเนสุปิ เอเสว นโย. ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, ปุราณจีวรํ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา โธวาปิตํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๐๕) อิมินา ปเนตฺถ นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ อุทายิตฺเถรํ อารพฺภ ปุราณจีวรโธวาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ ¶ ‘‘โธวา’’ติอาทิกาย อาณตฺติยา, เอวํ อาณตฺตาย จ ภิกฺขุนิยา อุทฺธนสชฺชนาทีสุ สพฺพปฺปโยเคสุ ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ. โธวิตฺวา อุกฺขิตฺตมตฺตํ ปน รตฺตมตฺตํ อาโกฏิตมตฺตฺจ นิสฺสคฺคิยํ โหติ, โธวนาทีนิ ตีณิปิ ทฺเว วา การาเปนฺตสฺส เอเกน วตฺถุนา นิสฺสคฺคิยํ, อิตเรหิ ทุกฺกฏํ. สเจ ปน ‘‘โธวา’’ติ วุตฺตา สพฺพานิปิ กโรติ, โธวนปจฺจยาว อาปตฺติ. ‘‘อิมสฺมึ จีวเร ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ กโรหี’’ติ วทโต ปน เอกวาจาย ปาจิตฺติเยน สทฺธึ ทฺเว ทุกฺกฏานิ, ภิกฺขุนิสงฺฆวเสน เอกโตอุปสมฺปนฺนาย โธวาเปนฺตสฺส อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส, อฺสฺส วา สนฺตกํ นิสีทนปจฺจตฺถรณํ วา โธวาเปนฺตสฺส, าติกาย อฺาติกสฺิโน เจว, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ, อฺาติกาย าติกสฺิโนปิ เวมติกสฺสาปิ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยเมว. อิโต ปรํ ปน เอวรูเปสุ าเนสุ ‘‘ติกปาจิตฺติย’’นฺติ วกฺขาม, สเจ าติกาย สหายา อฺาติกา ‘‘โธวา’’ติ อวุตฺตา วา โธวติ, อปริภุตฺตํ วา อฺํ วา ปริกฺขารํ โธวติ, สิกฺขมานสามเณริโย วา โธวนฺติ, อนาปตฺติ, อุมฺมตฺตกาทีนํ อนาปตฺติเยว. ปุราณจีวรตา, อุปจาเร ตฺวา อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา อาณาปนํ, ตสฺสา โธวนาทีนิ จาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สฺจริตฺตสมุฏฺานํ, กิริยํ, โนสฺาวิโมกฺขํ, อจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
ปุราณจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. จีวรปฺปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ¶ อฺาติกายาติอิทํ วุตฺตนยเมว, ตสฺมา อิโต ปรํ กตฺถจิ น วิจารยิสฺสาม. จีวรนฺติ ฉนฺนํ อฺตรํ ¶ วิกปฺปนุปคํ, เอส นโย สพฺเพสุ จีวรปฺปฏิสํยุตฺตสิกฺขาปเทสุ. ยตฺถ ปน วิเสโส ภวิสฺสติ, ตตฺถ วกฺขาม. ปฏิคฺคณฺเหยฺยาติเอตฺถ หตฺเถน วา หตฺเถ เทตุ, ปาทมูเล วา เปตุ, ธมฺมกถํ กเถนฺตสฺส วตฺเถสุ ขิปิยมาเนสุ อุปจารํ มฺุจิตฺวาปิ อุปริ วา ขิปตุ, สเจ สาทิยติ, ปฏิคฺคหิตเมว โหติ. ยสฺส กสฺสจิ ปน อนุปสมฺปนฺนสฺส หตฺเถ เปสิตํ คณฺหิตุํ วฏฺฏติ, ‘‘ปํสุกูลํ คณฺหิสฺสตี’’ติ สงฺการกูฏาทีสุ ปิตมฺปิ ปํสุกูลํ อธิฏฺหิตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติเยว. อฺตฺร ปาริวตฺตกาติ ยํ ‘‘อนฺตมโส หรีฏกกฺขณฺฑมฺปิ ทตฺวา วา ทสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา วา ปาริวตฺตกํ คณฺหาติ, ตํ เปตฺวา อฺํ อนฺตมโส วิกปฺปนุปคํ ปฏปริสฺสาวนมฺปิ คณฺหนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ โหติ. ตตฺร ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต ปฏิคฺคหิตํ ¶ อฺตฺร ปาริวตฺตกา นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๑๒) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
ราชคเห อุทายิตฺเถรํ อารพฺภ จีวรปฺปฏิคฺคหณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร ปาริวตฺตกา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, คหณตฺถาย หตฺถปฺปสารณาทิปฺปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ, นิสฺสชฺชิตพฺพํ, ติกปาจิตฺติยํ, เอกโตอุปสมฺปนฺนาย าติกาย จ อฺาติกสฺิสฺส เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. วิสฺสาสคฺคาเห, ตาวกาลิเก, ปตฺตตฺถวิกาทิมฺหิ จ อนธิฏฺาตพฺพปริกฺขาเร, สิกฺขมานสามเณรีนํ หตฺถโต คหเณ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วิกปฺปนุปคจีวรตา, ปาริวตฺตกาภาโว, อฺาติกาย หตฺถโต คหณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สฺจริตฺตสมุฏฺานํ, กิริยากิริยํ, เสสํ จตุตฺถสทิสเมวาติ.
จีวรปฺปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ คหปตินฺติ ภิกฺขูสุ อปพฺพชิตมนุสฺสํ. คหปตานินฺติ ภิกฺขุนีสุ อปพฺพชิติตฺถึ, เอส นโย สพฺเพสุ คหปติปฺปฏิสํยุตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ. วิฺาเปยฺยาติ ¶ ยาเจยฺย วา ยาจาเปยฺย วา. อฺตฺร สมยาติ โย อจฺฉินฺนจีวโร วา โหติ นฏฺจีวโร วา, ตสฺส ตํ สมยํ เปตฺวา อฺสฺมึ วิฺาปนปฺปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ. ตตฺถ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อฺาตกํ คหปติกํ อฺตฺร สมยา วิฺาปิตํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๒๔) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ อุปนนฺทํ อารพฺภ จีวรวิฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. ‘‘อฺตฺร สมยา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, าตเก อฺาตกสฺิโน เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. สมเย วา าตกปฺปวาริเต วา วิฺาเปนฺตสฺส, อฺสฺส วา าตกปฺปวาริเต ตสฺเสวตฺถาย วิฺาเปนฺตสฺส, อตฺตโน ¶ ธเนน คณฺหนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วิกปฺปนุปคจีวรตา, สมยาภาโว, อฺาตกวิฺตฺติ, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ จตุตฺถสทิสาเนวาติ.
อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ตตุตฺตริสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม ¶ ตฺเจติ ตํ อจฺฉินฺนจีวรํ วา นฏฺจีวรํ วา. อภิหฏฺุนฺติ อภีติ อุปสคฺโค, หริตุนฺติ อตฺโถ, คณฺหิตุนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปวาเรยฺยาติ อิจฺฉาเปยฺย, อิจฺฉํ รุจึ อุปฺปาเทยฺย, ‘‘ยาวตฺตกํ อิจฺฉสิ, ตาวตฺตกํ คณฺหาหี’’ติ เอวํ นิมนฺเตยฺยาติ อตฺโถ, ยถา วา ‘‘เนกฺขมฺมํ ทฏฺุ เขมโต’’ติ (สุ. นิ. ๔๒๖, ๑๑๐๔; จูฬนิ. ชตุกณฺณีมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๖๗) เอตฺถ ทิสฺวาติ อตฺโถ, เอวมิธาปิ ‘‘อภิหฏฺุํ ปวาเรยฺยา’’ติ อุปเนตฺวา ปุรโต เปนฺโต กาเยน วา, ‘‘อมฺหากํ ทุสฺสโกฏฺาคารโต ยตฺตกํ อิจฺฉถ, ตตฺตกํ คณฺหถา’’ติ วทนฺโต วาจาย วา อภิหริตฺวา นิมนฺเตยฺยาติ อตฺโถ. สนฺตรุตฺตรปรมนฺติ สอนฺตรํ อุตฺตรํ ปรมํ อสฺส จีวรสฺสาติ สนฺตรุตฺตรปรมํ, นิวาสเนน สทฺธึ ปารุปนํ อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท อสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. ตโต จีวรํ สาทิตพฺพนฺติ ตโต อภิหฏจีวรโต เอตฺตกํ จีวรํ คเหตพฺพํ, น ตโต ปรํ.
ตตฺรายํ ¶ วินิจฺฉโย – ยสฺส อธิฏฺิตจีวรสฺส ตีณิ นฏฺานิ, เตน ทฺเว สาทิตพฺพานิ, เอกํ นิวาเสตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา อฺํ สภาคฏฺานโต ปริเยสิตพฺพํ. ยสฺส ทฺเว นฏฺานิ, เตน เอกํ สาทิตพฺพํ. สเจ ปน ปกติยาว สนฺตรุตฺตเรน จรติ, ทฺเว สาทิตพฺพานิ, เอวํ เอกํ สาทิยนฺเตเนว สโม ภวิสฺสติ. ยสฺส ตีสุ เอกํ นฏฺํ, กิฺจิ น สาทิตพฺพํ. ยสฺส ปน ทฺวีสุ เอกํ นฏฺํ, เอกํ สาทิตพฺพํ. ยสฺส เอกํเยว โหติ, ตฺจ นฏฺํ, ทฺเว สาทิตพฺพานิ. ภิกฺขุนิยา ปน ปฺจสุ นฏฺเสุ ทฺเว สาทิตพฺพานิ, จตูสุ นฏฺเสุ เอกํ สาทิตพฺพํ, ตีสุ นฏฺเสุ น กิฺจิ สาทิตพฺพํ, โก ปน วาโท ทฺวีสุ วา เอกสฺมึ วา. เยน เกนจิ หิ สนฺตรุตฺตรปรมตาย าตพฺพํ, ตโต อุตฺตริ วิฺาปนปฺปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ. ตตฺถ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อฺาตกํ คหปติกํ ตตุตฺตริ วิฺาปิตํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๒๔) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ พหุจีวรวิฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, าตเก อฺาตกสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. ทฺเว จีวรานิ กตฺวา ‘‘เสสกํ อาหริสฺสามี’’ติ วตฺวา คณฺหนฺตสฺส, ‘‘เสสกํ ตุยฺหํเยว โหตู’’ติ วุตฺตสฺส, น อจฺฉินฺนนฏฺการณา ทินฺนํ คณฺหนฺตสฺส, วุตฺตนเยน าตกปฺปวาริเต วิฺาเปนฺตสฺส, อตฺตโน ธเนน คณฺหนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ตตุตฺตริตา ¶ , อจฺฉินฺนาทิการณตา ¶ , อฺาตกวิฺตฺติ, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ จตุตฺถสทิสาเนวาติ.
ตตุตฺตริสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ภิกฺขุํ ปเนว อุทฺทิสฺสาติ ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทสฺสามี’’ติ เอวํ อปทิสิตฺวา. จีวรเจตาปนฺนนฺติ หิรฺาทิกํ จีวรมูลํ. อุปกฺขฏํ โหตีติ สชฺชิตํ โหติ, สํหริตฺวา ปิตํ. เจตาเปตฺวาติ ปริวตฺเตตฺวา, กาเรตฺวา วา กิณิตฺวา วาติ อตฺโถ. จีวเรน อจฺฉาเทสฺสามีติ โวหารวจนเมตํ, อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทสฺสามีติ อยํ ปเนตฺถ ¶ อตฺโถ. ตตฺร เจ โสติ ยตฺร โส คหปติ วา คหปตานี วา, ตตฺร โส ภิกฺขุ ปุพฺเพ อปฺปวาริโต อุปสงฺกมิตฺวา จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺย เจติ อยเมตฺถ ปทสมฺพนฺโธ. วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺยาติ วิสิฏฺกปฺปํ อธิกวิธานํ อาปชฺเชยฺย. ยถา ปน ตมาปชฺชติ, ตํ ทสฺเสตุํ สาธุ วตาติอาทิมาห. ตตฺถ สาธูติ อายาจเน นิปาโต. วตาติ ปริวิตกฺเก. มนฺติ อตฺตานํ นิทฺทิสติ. อายสฺมาติ ปรํ อาลปติ. เอวรูปํ วา เอวรูปํ วาติ อายตาทีสุ อฺตรํ. กลฺยาณกมฺยตํ อุปาทายาติ สุนฺทรกามตํ วิสิฏฺกามตํ จิตฺเตน คเหตฺวา, ตสฺส ‘‘อาปชฺเชยฺย เจ’’ติอิมินา สมฺพนฺโธ, สเจ ปน เอวรูปํ อาปชฺชนฺตสฺส ตสฺส วจเนน โย ปมํ อธิปฺเปตโต มูลํ วฑฺเฒตฺวา สุนฺทรตรํ เจตาเปติ, ตสฺส ปโยเค ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ. ตตฺถ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ปุพฺเพ อปฺปวาริตํ อฺาตกํ คหปติกํ อุปสงฺกมิตฺวา วิกปฺปํ อาปนฺนํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๒๙) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ อุปนนฺทํ อารพฺภ จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, าตเก อฺาตกสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. มหคฺฆํ เจตาเปตุกามํ อปฺปคฺฆํ วา, เอเตเนว มูเลน ‘‘อฺํ เอวรูปํ วา เทหี’’ติ วทนฺตสฺส, วุตฺตนเยน าตกปฺปวาริเต วิฺาเปนฺตสฺส, อตฺตโน ธเนน คณฺหนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. จีวเร ภิยฺโยกมฺยตา, อฺาตกวิฺตฺติ, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ จตุตฺถสทิสาเนวาติ.
อุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ทุติยอุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ¶ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิทฺหิ ปุริมสฺส อนุปฺตฺติสทิสํ, เกวลํ ตตฺถ เอกสฺส ปีฬา กตา, อิธ ทฺวินฺนํ, อยเมตฺถ วิเสโส, เสสํ สพฺพํ ปุริมสทิสเมว. ยถา จ ทฺวินฺนํ, เอวํ พหูนํ ปีฬํ กตฺวา คณฺหโตปิ อาปตฺติ เวทิตพฺพา. นิสฺสชฺชนวิธาเน จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต ¶ , จีวรํ ปุพฺเพ อปฺปวาริเต ¶ อฺาตเก คหปติเก อุปสงฺกมิตฺวา วิกปฺปํ อาปนฺนํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๓๔) อิมินา นเยน วจนเภโท าตพฺโพติ.
ทุติยอุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ราชสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ราชโภคฺโคติ ราชโต โภคฺคํ ภฺุชิตพฺพํ อสฺส อตฺถีติ ราชโภคฺโค, ‘‘ราชโภโค’’ติปิ ปาโ, ราชโต โภโค อสฺส อตฺถีติ อตฺโถ. จีวรเจตาปนฺนนฺติ หิรฺาทิกํ อกปฺปิยํ. ปหิเณยฺยาติ เปเสยฺย. อิมินาติอาทิ อาคมนสุทฺธึ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. สเจ หิ ‘‘อิทํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน เทหี’’ติ เปเสยฺย, อาคมนสฺส อสุทฺธตฺตา อกปฺปิยวตฺถุํ อารพฺภ ภิกฺขุนา กปฺปิยการโกปิ นิทฺทิสิตพฺโพ น ภเวยฺย. อาภตนฺติ อานีตํ. น โข มยนฺติอาทิ อิทํ กปฺปิยวเสน อาภตมฺปิ จีวรมูลํ อีทิเสน ทูตวจเนน อกปฺปิยํ โหติ, ตสฺมา ตํ ปฏิกฺขิปิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. สุวณฺณํ รชตํ กหาปโณ มาสโกติ อิมานิ หิ จตฺตาริ นิสฺสคฺคิยวตฺถูนิ, มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ โลหิตงฺโก มสารคลฺลํ สตฺต ธฺานิ ทาสิทาสเขตฺตวตฺถุปุปฺผารามผลารามาทโยติ อิมานิ ทุกฺกฏวตฺถูนิ จ อตฺตโน วา เจติยสงฺฆคณปุคฺคลานํ วา อตฺถาย สมฺปฏิจฺฉิตุํ น วฏฺฏนฺติ, ตสฺมา ตํ สาทิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘น โข มย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.
จีวรฺจ โข มยํ ปฏิคฺคณฺหามาติ อิทํ ปน อตฺตานํ อุทฺทิสฺส อาภตตฺตา วตฺตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา วุตฺตํ. กาเลนาติ ยุตฺตปตฺตกาเลน, ยทา โน อตฺโถ โหติ, ตทา กปฺปิยํ จีวรํ ปฏิคฺคณฺหามาติ อตฺโถ. เวยฺยาวจฺจกโรติ กปฺปิยการโก. นิทฺทิสิตพฺโพติอิทํ ‘‘อตฺถิ ปนายสฺมโต โกจิ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ กปฺปิยวจเนน วุตฺตตฺตา อนฺุาตํ. สเจ ปน ทูโต ‘‘โก อิมํ คณฺหาตี’’ติ วา ‘‘กสฺส เทมี’’ติ วา วทติ, น นิทฺทิสิตพฺโพ. อารามิโก วา อุปาสโก วาติอิทํ สารุปฺปตาย วุตฺตํ, เปตฺวา ปน ปฺจ สหธมฺมิเก โย โกจิ กปฺปิยการโก ¶ วฏฺฏติ. เอโส โข, อาวุโสติอิทํ ภิกฺขุสฺส กปฺปิยวจนทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, เอวเมว หิ ¶ วตฺตพฺพํ, ‘‘เอตสฺส เทหี’’ติอาทิ น วตฺตพฺพํ. สฺตฺโต โส มยาติ อาณตฺโต โส มยา, ยถา ตุมฺหากํ จีวเรน อตฺเถ สติ จีวรํ ทสฺสติ, เอวํ วุตฺโตติ อตฺโถ. ทูเตน หิ เอวํ อาโรจิเตเยว ตํ โจเทตุํ วฏฺฏติ, เนว ตสฺส หตฺเถ ทตฺวา คตมตฺตการเณน. สเจ ปน ‘‘อยํ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ สมฺมุขา นิทฺทิฏฺโ โหติ, ทูโต จ สมฺมุขา เอว ตสฺส หตฺเถ เจตาปนฺนํ ทตฺวา ‘‘เถรสฺส จีวรํ กิณิตฺวา เทหี’’ติ คจฺฉติ, เอวํ ‘‘สฺตฺโต โส มยา’’ติ อวุตฺเตปิ โจเทตุํ วฏฺฏติ. สเจ ปน ทูโต คจฺฉนฺโตว ‘‘อหํ ตสฺส หตฺเถ ทสฺสามิ, ตุมฺเห จีวรํ คณฺเหยฺยาถา’’ติ ภิกฺขุโน วตฺวา วา คจฺฉติ, อฺํ วา เปเสตฺวา อาโรจาเปติ, เอวํ สติ อิตรมฺปิ โจเทตุํ วฏฺฏติเยว. เทสนามตฺตเมว ¶ เจตํ ‘‘ทูเตนา’’ติ. โยปิ อตฺตนา อาหริตฺวา เอวํ ปฏิปชฺชติ, ตสฺมิมฺปิ อิทเมว ลกฺขณํ. อตฺโถ เม, อาวุโส, จีวเรนาติ โจทนาลกฺขณนิทสฺสนเมตํ. สเจ หิ วาจาย โจเทติ, อิทํ วา วจนํ ยาย กายจิ ภาสาย เอตสฺส อตฺโถ วา วตฺตพฺโพ, ‘‘เทหิ เม, อาหร เม’’ติอาทินา นเยน ปน วตฺตุํ น วฏฺฏติ. อภินิปฺผาเทยฺยาติ เอวํ วจีเภทํ กตฺวา ติกฺขตฺตุํ โจทยมาโน ปฏิลาภวเสน สาเธยฺย. อิจฺเจตํ กุสลนฺติ เอตํ สุนฺทรํ.
ฉกฺขตฺตุปรมนฺติ ภาวนปุํสกวจนเมตํ. ฉกฺขตฺตุปรมฺหิ เตน จีวรํ อุทฺทิสฺส ตุณฺหีภูเตน าตพฺพํ, น นิสีทิตพฺพํ, น อามิสํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, น ธมฺโม ภาสิตพฺโพ. ‘‘กึการณา อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘ชานาหิ, อาวุโส’’ติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ. สเจ นิสชฺชาทีนิ กโรติ, านํ ภฺชติ, อาคตการณํ วินาเสติ, อิทํ กาเยน โจทนาย ลกฺขณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอตฺถ จ อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน ติสฺสนฺนํ โจทนานํ ฉนฺนฺจ านานํ อนฺุาตตฺตา โจทนาย ทิคุณํ านํ อนฺุาตํ โหติ, ตสฺมา สเจ โจเทติเยว, น ติฏฺติ, ฉ โจทนาโย ลพฺภนฺติ. สเจ ติฏฺติเยว, น โจเทติ, ทฺวาทส านานิ ลพฺภนฺติ. สเจ อุภยํ กโรติ, เอกาย โจทนาย ทฺเว านานิ หาเปตพฺพานิ. ตตฺถ โย เอกทิวสเมว ปุนปฺปุนํ คนฺตฺวา ฉกฺขตฺตุํ โจเทติ, สกึเยว วา คนฺตฺวา ‘‘อตฺโถ เม, อาวุโส, จีวเรนา’’ติ ฉกฺขตฺตุํ วทติ, ตถา เอกทิวสเมว ปุนปฺปุนํ คนฺตฺวา ทฺวาทสกฺขตฺตุํ ติฏฺติ, สกึเยว วา คนฺตฺวา ตตฺร ตตฺร าเน ติฏฺติ, โสปิ สพฺพโจทนาโย สพฺพฏฺานานิ จ ภฺชติ, โก ปน วาโท ¶ นานาทิวเสสุ เอวํ กโรนฺตสฺสาติ อยเมตฺถ วินิจฺฉโย. เย ปน กปฺปิยการเก ทายโก สยเมว คนฺตฺวา นิสีทติ เต สตกฺขตฺตุมฺปิ โจเทตุํ วฏฺฏติ. โย ปน อุโภหิ ปิ อนิทฺทิฏฺโ มุขเววฏิกกปฺปิยการโก จ ปรมฺมุขกปฺปิยการโก จ, โส น กิฺจิ วตฺตพฺโพ, เอวํ อิธ ทสปิ กปฺปิยการกา ทสฺสิตา โหนฺติ.
ตโต ¶ เจ อุตฺตรีติ วุตฺตโจทนาานปริมาณโต อุตฺตริ. นิสฺสคฺคิยนฺติ อุตฺตริ วายามมานสฺส สพฺพปฺปโยเคสุ ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ. เอตฺถ จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อติเรกติกฺขตฺตุํ โจทนาย อติเรกฉกฺขตฺตุํ าเนน อภินิปฺผาทิตํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๓๙) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ. ยตสฺส จีวรเจตาปนฺนํ อาภตนฺติ ยโต ราชโต วา ราชโภคฺคโต วา อสฺส ภิกฺขุโน จีวรเจตาปนฺนํ อานีตํ, ‘‘ยตฺวสฺสา’’ติปิ ปาโ, อยเมว อตฺโถ. ตตฺถาติ ตสฺส รฺโ วา ราชโภคฺคสฺส วา สนฺติกํ, สมีปตฺเถ หิ อิทํ ภุมฺมวจนํ. น ตํ ตสฺส ภิกฺขุโน กิฺจิ อตฺถํ อนุโภตีติ ตํ เจตาปนฺนํ ตสฺส ภิกฺขุโน อปฺปมตฺตกมฺปิ กมฺมํ น นิปฺผาเทติ. ยฺุชนฺตายสฺมนฺโต สกนฺติ อายสฺมนฺโต อตฺตโน สนฺตกํ ธนํ ปาปุณนฺตุ. มา โว สกํ ¶ วินสฺสาติ ตุมฺหากํ สนฺตกํ มา วินสฺสตุ. อยํ ตตฺถ สามีจีติ อยํ ตตฺถ อนุธมฺมตา โลกุตฺตรธมฺมํ อนุคตา, วตฺตธมฺมตาติ อตฺโถ, ตสฺมา เอวํ อกโรนฺโต วตฺตเภเท ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ.
สาวตฺถิยํ อุปนนฺทํ อารพฺภ ‘‘อชฺชุณฺโห, ภนฺเต, อาคเมหี’’ติ (ปารา. ๕๓๗) วุจฺจมาโน นาคเมสิ, ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อูนเกสุ โจทนาาเนสุ อติเรกสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. อโจทนาย ลทฺเธ, สามิเกหิ โจเทตฺวา ทินฺเน, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. กปฺปิยการกสฺส ภิกฺขุโน นิทฺทิฏฺภาโว, ทูเตน อปฺปิตตา, ตตุตฺตริวายาโม, เตน วายาเมน ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ จตุตฺถสทิสาเนวาติ.
ราชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
จีวรวคฺโค ปโม.
๒. เอฬกโลมวคฺโค
๑. โกสิยสิกฺขาปทวณฺณนา
เอฬกโลมวคฺคสฺส ¶ ปเม โกสิยมิสฺสกนฺติ เอเกนาปิ โกสิยํสุนา อนฺตมโส ตสฺส กรณฏฺาเน ¶ วาตเวเคน นิปาติเตนาปิ มิสฺสีกตํ. สนฺถตนฺติ สเม ภูมิภาเค โกสิยํสูนิ อุปรูปริ สนฺถริตฺวา กฺชิยาทีหิ สิฺจิตฺวา กตฺตพฺพตาลกฺขณํ. การาเปยฺย นิสฺสคฺคิยนฺติ กรณการาปนปฺปโยเคสุ ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ. เอตฺถ จ ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, โกสิยมิสฺสกํ สนฺถตํ การาปิตํ นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๔๔) อิมินา นเยน นิสฺสชฺชนวิธานํ เวทิตพฺพํ, อิมสฺเสว วจนสฺส อนุสาเรน อิโต ปรํ สพฺพสนฺถตํ เวทิตพฺพํ. สกฺกา หิ เอตฺตาวตา ชานิตุนฺติ น ตํ อิโต ปรํ ทสฺสยิสฺสาม.
อาฬวิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ โกสิยมิสฺสกํ สนฺถตํ การาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อตฺตโน อตฺถาย การาปนวเสน สาณตฺติกํ, อตฺตนา วิปฺปกตปอโยสาปนนเยน จตุกฺกปาจิตฺติยํ, อฺสฺสตฺถาย กรณการาปเนสุ อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภฺุชเน จ ทุกฺกฏํ. วิตานาทิกรเณ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. โกสิยมิสฺสกภาโว, อตฺตโน อตฺถาย สนฺถตสฺส กรณการาปนํ, ปฏิลาโภ จาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ โธวาปนสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนวาติ.
โกสิยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สุทฺธกาฬกสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย สุทฺธกาฬกานนฺติ สุทฺธานํ กาฬกานํ อฺเหิ อมิสฺสีกตานํ. เวสาลิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ ตาทิสํ สนฺถตํ กรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสํ ปมสทิสเมวาติ.
สุทฺธกาฬกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ทฺเวภาคสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ¶ ¶ ทฺเว ภาคาติ ทฺเว โกฏฺาสา. อาทาตพฺพาติ คเหตพฺพา. โคจริยานนฺติ กปิลวณฺณานํ. อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – ยตฺตเกหิ กตฺตุกาโม โหติ, เตสุ ตุลยิตฺวา ทฺเว โกฏฺาสา กาฬกานํ คเหตพฺพา, เอโก โอทาตานํ, เอโก โคจริยานํ. เอกสฺสาปิ กาฬกโลมสฺส อติเรกภาเว นิสฺสคฺคิยํ โหติ, อูนกํ วฏฺฏติ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ ตาทิสํ สนฺถตํ กรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, กิริยากิริยํ, เสสํ ปมสทิสเมวาติ. อิมานิ ปน ตีณิ นิสฺสชฺชิตฺวา ปฏิลทฺธานิปิ ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏนฺติ.
ทฺเวภาคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ฉพฺพสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ โอเรน เจ ฉนฺนํ วสฺสานนฺติ ฉนฺนํ วสฺสานํ โอริมภาเค, อนฺโตติ อตฺโถ. อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยาติ ยํ สงฺโฆ คิลานสฺส ภิกฺขุโน สนฺถตสมฺมุตึ เทติ, ตํ เปตฺวา อลทฺธสมฺมุติกสฺส ฉพฺพสฺสพฺภนฺตเร อฺํ สนฺถตํ กโรนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ โหติ.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ อนุวสฺสํ สนฺถตํ การาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, สา เยน ลทฺธา โหติ, ตสฺส ยาว โรโค น วูปสมฺมติ, วูปสนฺโต วา ปุน กุปฺปติ, ตาว คตคตฏฺาเน อนุวสฺสมฺปิ กาตุํ วฏฺฏติ, อฺสฺสตฺถาย กาเรตุํ, กตฺจ ปฏิลภิตฺวา ปริภฺุชิตุมฺปิ วฏฺฏติ, เสสํ ปมสทิสเมวาติ.
ฉพฺพสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ปุราณสนฺถตํ นาม ยตฺถ สกิมฺปิ นิสินฺโน วา โหติ นิปนฺโน วา. สมนฺตาติ เอกปสฺสโต วฏฺฏํ วา จตุรสฺสํ วา ฉินฺทิตฺวา คหิตฏฺานํ ยถา ¶ วิทตฺถิมตฺตํ โหติ, เอวํ คเหตพฺพํ. สนฺถรนฺเตน ปน เอกเทเส วา สนฺถริตพฺพํ, วิชเฏตฺวา วา มิสฺสกํ กตฺวา สนฺถริตพฺพํ, เอวํ ถิรตรํ โหติ. อนาทา เจติ สติ ปุราณสนฺถเต อคฺคเหตฺวา. อสติ ปน อคฺคเหตฺวาปิ วฏฺฏติ, อฺสฺสตฺถาย กาเรตุํ, กตฺจ ปฏิลภิตฺวา ปริภฺุชิตุมฺปิ วฏฺฏติ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ สนฺถตวิสฺสชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสํ ตติยสทิสเมวาติ.
นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. เอฬกโลมสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ¶ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนสฺสาติ อทฺธานสงฺขาตํ ทีฆมคฺคํ ปฏิปนฺนสฺส, สพฺพฺเจตํ วตฺถุมตฺตทีปนเมว, ยตฺถ กตฺถจิ ปน ธมฺเมน ลภิตฺวา คณฺหโต โทโส นตฺถิ. ติโยชนปรมนฺติ คหิตฏฺานโต ติโยชนปฺปมาณํ เทสํ. สหตฺถาติ สหตฺเถน, อตฺตนา หริตพฺพานีติ อตฺโถ. อสนฺเต หารเกติ ¶ อสนฺเตเยว อฺสฺมิมฺปิ หารเก. สเจ ปน อตฺถิ, ตํ คาเหตุํ วฏฺฏติ. อตฺตนา ปน อนฺตมโส วาตาพาธปฺปฏิการตฺถํ สุตฺตเกน อพนฺธิตฺวา กณฺณจฺฉิทฺเท ปกฺขิตฺตานิปิ อาทาย ติโยชนํ เอกํ ปาทํ อติกฺกาเมนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ทุติยปาทาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ ติโยชนาติกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อูนกติโยชเน อติเรกสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. ติโยชนํ หรณปจฺจาหรเณ, วาสาธิปฺปาเยน คนฺตฺวา ตโต ปรํ หรเณ, อจฺฉินฺนํ วา นิสฺสฏฺํ วา ปฏิลภิตฺวา หรเณ, อฺํ หราปเน, อนฺตมโส สุตฺตเกนปิ พทฺธกตภณฺฑหรเณ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เอฬกโลมานํ อกตภณฺฑตา, ปมปฺปฏิลาโภ, อตฺตนา อาทาย วา อฺสฺส อชานนฺตสฺส ยาเน ปกฺขิปิตฺวา วา ติโยชนาติกฺกมนํ, อาหรณปจฺจาหรณํ, อวาสาธิปฺปายตาติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. เอฬกโลมสมุฏฺานํ ¶ , กิริยํ, โนสฺาวิโมกฺขํ, อจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
เอฬกโลมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. เอฬกโลมโธวาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม สกฺเกสุ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ เอฬกโลมโธวาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. ตตฺถ ปุราณจีวรโธวาปเน วุตฺตนเยเนว สพฺโพปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
เอฬกโลมโธวาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ชาตรูปสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ¶ ชาตรูปรชตนฺติ สุวณฺณฺเจว รูปิยฺจ, อปิจ กหาปโณ โลหมาสกทารุมาสกชตุมาสกาทโยปิ เย โวหารํ คจฺฉนฺติ, สพฺเพ เต อิธ รชตนฺตฺเวว วุตฺตา. อุคฺคณฺเหยฺย วาติ อตฺตโน อตฺถาย ทิยฺยมานํ วา ยตฺถกตฺถจิ ิตํ วา นิปฺปริคฺคหิตํ ทิสฺวา สยํ คณฺเหยฺย วา. อุคฺคณฺหาเปยฺย วาติ ตเทว อฺเน คาหาเปยฺย วา. อุปนิกฺขิตฺตํ วา สาทิเยยฺยาติ ‘‘อิทํ อยฺยสฺส โหตู’’ติ เอวํ สมฺมุขา วา, ‘‘อสุกสฺมึ นาม าเน มม หิรฺสุวณฺณํ, ตํ ตุยฺหํ โหตู’’ติ เอวํ ปรมฺมุขา ิตํ วา เกวลํ วาจาย วา หตฺถมุทฺทาย วา ‘‘ตุยฺห’’นฺติ วตฺวา ปริจฺจตฺตํ โย กายวาจาหิ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา จิตฺเตน อธิวาเสยฺย, อยํ ‘‘สาทิเยยฺยา’’ติ วุจฺจติ. สเจ ปน จิตฺเตน สาทิยติ, คณฺหิตุกาโม โหติ, กาเยน วา วาจาย วา ‘‘นยิทํ กปฺปตี’’ติ ปฏิกฺขิปติ, กายวาจาหิ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา สุทฺธจิตฺโต หุตฺวา ‘‘นยิทํ อมฺหากํ กปฺปตี’’ติ น สาทิยติ, วฏฺฏติ. นิสฺสคฺคิยนฺติ อุคฺคหณาทีสุ ยํกิฺจิ กโรนฺตสฺส ¶ อฆนพทฺเธสุ วตฺถูสุ วตฺถุคณนาย นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. ตํ นิสฺสชฺชนฺเตน ‘‘อหํ, ภนฺเต, รูปิยํ ปฏิคฺคเหสึ, อิทํ เม, ภนฺเต, นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามี’’ติ (ปารา. ๕๘๔) เอวํ สงฺฆมชฺเฌเยว นิสฺสชฺชิตพฺพํ. สเจ ตตฺถ โกจิ คหฏฺโ อาคจฺฉติ ¶ , ‘‘อิทํ ชานาหี’’ติ วตฺตพฺโพ. ‘‘อิมินา กึ อาหริยฺยตู’’ติ ภณนฺเต ปน ‘‘อิทํ นามา’’ติ อวตฺวา ‘‘สปฺปิอาทีนิ ภิกฺขูนํ กปฺปนฺตี’’ติ เอวํ กปฺปิยํ อาจิกฺขิตพฺพํ. สเจ โส อาหรติ, รูปิยปฺปฏิคฺคาหกํ เปตฺวา สพฺเพหิ ภาเชตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ. รูปิยปฺปฏิคฺคาหกสฺส ปน ยํ ตปฺปจฺจยา อุปฺปนฺนํ, ตํ อฺเน ลภิตฺวา ทิยฺยมานมฺปิ อนฺตมโส ตโต นิพฺพตฺตรุกฺขจฺฉายาปิ ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ. สเจ ปน โส กิฺจิ อาหริตุํ น อิจฺฉติ, ‘‘อิมํ ฉฏฺเฏหี’’ติ วตฺตพฺโพ. สเจ ยตฺถ กตฺถจิ นิกฺขิปติ, คเหตฺวา วา คจฺฉติ, น วาเรตพฺโพ. โน เจ ฉฏฺเฏติ, ปฺจงฺคสมนฺนาคโต ภิกฺขุ รูปิยฉฏฺฏโก สมฺมนฺนิตพฺโพ. เตน อนิมิตฺตํ กตฺวาว คูถํ วิย ฉฏฺเฏตพฺพํ. สเจ นิมิตฺตํ กโรติ, ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ.
ราชคเห อุปนนฺทํ อารพฺภ รูปิยปฺปฏิคฺคหณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อรูปิเย รูปิยสฺิโน เวมติกสฺส วา, สงฺฆเจติยาทีนํ อตฺถาย คณฺหนฺตสฺส, มุตฺตามณิอาทิปฺปฏิคฺคหเณ จ ทุกฺกฏํ. รตนสิกฺขาปทนเยน นิกฺขิปนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ชาตรูปรชตภาโว, อตฺตุทฺเทสิกตา, คหณาทีสุ อฺตรภาโวติ ¶ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีสุ สิยา กิริยํ คหเณน อาปชฺชนโต, สิยา อกิริยํ ปฏิกฺเขปสฺส อกรณโต, เสสํ สฺจริตฺเต วุตฺตนยเมวาติ.
ชาตรูปสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม นานปฺปการกนฺติ กตาทิวเสน อเนกวิธํ. รูปิยสํโวหารนฺติ ชาตรูปรชตปริวตฺตนํ. ปุริมสิกฺขาปเทน หิ นิสฺสคฺคิยวตฺถุทุกฺกฏวตฺถูนํ ปฏิคฺคหณํ วาริตํ, อิมินา ปริวตฺตนํ. ตสฺมา ทุกฺกฏวตฺถุนา ทุกฺกฏวตฺถุกปฺปิยวตฺถูนิ, กปฺปิยวตฺถุนา จ ทุกฺกฏวตฺถุํ ปริวตฺเตนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. นิสฺสคฺคิยวตฺถุนา ปน นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ วา ทุกฺกฏวตฺถุํ วา กปฺปิยวตฺถุํ วา, ทุกฺกฏวตฺถุกปฺปิยวตฺถูหิ จ นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ ปริวตฺเตนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ โหติ, ตํ ปุริมนยานุสาเรเนว สงฺฆมชฺเฌ นิสฺสชฺชิตพฺพํ, นิสฺสฏฺวตฺถุสฺมิฺจ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ ¶ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ รูปิยสํโวหารวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ยํ อตฺตโน ธเนน ปริวตฺเตติ, ตสฺส วา ธนสฺส วา รูปิยภาโว เจว, ปริวตฺตนฺจาติ อิมาเนตฺถ ¶ ทฺเว องฺคานิ. กิริยํ, เสสํ อนนฺตรสิกฺขาปเท วุตฺตนยเมวาติ.
รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม นานปฺปการกนฺติ จีวราทีนํ กปฺปิยภณฺฑานํ วเสน อเนกวิธํ. กยวิกฺกยนฺติ กยฺเจว วิกฺกยฺจ. ‘‘อิมินา อิมํ เทหิ, อิมํ อาหร, ปริวตฺเตหิ, เจตาเปหี’’ติ อิมินา หิ นเยน ปรสฺส กปฺปิยภณฺฑํ คณฺหนฺโต กยํ สมาปชฺชติ, อตฺตโน กปฺปิยภณฺฑํ เทนฺโต วิกฺกยํ สมาปชฺชติ. ตสฺมา เปตฺวา ปฺจ สหธมฺมิเก ยํ เอวํ อตฺตโน กปฺปิยภณฺฑํ ทตฺวา มาตุ สนฺตกมฺปิ กปฺปิยภณฺฑํ คณฺหาติ, ตํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ. วุตฺตลกฺขณวเสน สงฺฆคณปุคฺคเลสุ ยสฺส กสฺสจิ นิสฺสชฺชิตพฺพํ, ‘‘อิมํ ภฺุชิตฺวา วา คเหตฺวา วา อิทํ นาม อาหร ¶ วา กโรหิ วา’’ติ รชนาทึ อาหราเปตฺวา วา ธมกรณาทิปริกฺขารํ ภูมิโสธนาทิฺจ นวกมฺมํ กาเรตฺวา วา สนฺตํ วตฺถุ นิสฺสชฺชิตพฺพํ, อสนฺเต ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพเมว.
สาวตฺถิยํ อุปนนฺทํ อารพฺภ กยวิกฺกยวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อิทํ กึ อคฺฆตี’’ติ เอวํ อคฺฆํ ปุจฺฉนฺตสฺส, ยสฺส หตฺถโต ภณฺฑํ คณฺหิตุกาโม โหติ, ตํ เปตฺวา อฺํ อนฺตมโส ตสฺเสว ปุตฺตภาตุกมฺปิ กปฺปิยการกํ กตฺวา ‘‘อิมินา อิทํ นาม คเหตฺวา เทหี’’ติ อาจิกฺขนฺตสฺส, ‘‘อิทํ อมฺหากํ อตฺถิ, อมฺหากฺจ อิมินา จ อิมินา จ อตฺโถ’’ติ เอวํ วตฺวา อตฺตโน ธเนน ลทฺธํ คณฺหนฺตสฺส, สหธมฺมิเกหิ สทฺธึ กยวิกฺกยํ กโรนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ยํ อตฺตโน ธเนน ปริวตฺเตติ, เยน จ ปริวตฺเตติ, เตสํ กปฺปิยวตฺถุตา, อสหธมฺมิกตา, กยวิกฺกยาปชฺชนฺจาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. เสสํ รูปิยสํโวหาเร วุตฺตนยเมวาติ.
กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอฬกโลมวคฺโค ทุติโย.
๓. ปตฺตวคฺโค
๑. ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา
ปตฺตวคฺคสฺส ¶ ปเม อติเรกปตฺโตติ อนธิฏฺิโต จ อวิกปฺปิโต จ, โส จ โข อุกฺกฏฺมชฺฌิโมมกานํ อฺตโร ปมาณยุตฺโตว, ตสฺส ปมาณํ ‘‘อฑฺฒาฬฺหโกทนํ คณฺหาตี’’ติอาทินา (ปารา ๖๐๒) นเยน ปาฬิยํ วุตฺตํ. ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – อนุปหตปุราณสาลิตณฺฑุลานํ สุโกฏฺฏิตปริสุทฺธานํ ทฺเว มคธนาฬิโย คเหตฺวา เตหิ ตณฺฑุเลหิ อนุตฺตณฺฑุลมกิลินฺนมปิณฺฑิกํ สุวิสทํ กุนฺทมกุฬราสิสทิสํ อวสฺสาวิโตทนํ ปจิตฺวา นิรวเสสํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ตสฺส โอทนสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาโณ นาติฆโน นาติตนุโก หตฺถหาริโย สพฺพสมฺภารสงฺขโต มุคฺคสูโป ปกฺขิปิตพฺโพ, ตโต อาโลปสฺส อนุรูปํ ยาวจริมาโลปปฺปโหนกํ มจฺฉมํสาทิพฺยฺชนํ ปกฺขิปิตพฺพํ, สปฺปิเตลตกฺกรสกฺชิยาทีนิ ¶ ปน ¶ คณนูปคานิ น โหนฺติ. ตานิ หิ โอทนคติกาเนว, เนว หาเปตุํ, น วฑฺเฒตุํ สกฺโกนฺติ, เอวเมตํ สพฺพมฺปิ ปกฺขิตฺตํ สเจ ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยา เหฏฺิมราชิสมํ ติฏฺติ, สุตฺเตน วา หีเรน วา ฉินฺทนฺตสฺส สุตฺตสฺส วา หีรสฺส วา เหฏฺิมนฺตํ ผุสติ, อยํ อุกฺกฏฺโ นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ อติกฺกมฺม ถูปีกตํ ติฏฺติ, อยํ อุกฺกฏฺโมโก นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ น สมฺปาปุณาติ, อนฺโตคธเมว โหติ, อยํ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ นาม ปตฺโต. อุกฺกฏฺโต อุปฑฺฒปฺปมาโณ มชฺฌิโม. มชฺฌิมปตฺตโต อุปฑฺฒปฺปมาโณ โอมโก. เตสมฺปิ วุตฺตนเยเนว เภโท เวทิตพฺโพ. อิจฺเจเตสุ นวสุ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ จ โอมโกมโก จาติ ทฺเว อปตฺตา, เสสา สตฺต ปตฺตา ปมาณยุตฺตา นาม, อยเมตฺถสงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๙๘ อาทโย) วุตฺโต, ตสฺมา เอวํ ปมาณยุตฺตํ สมณสารุปฺเปน ปกฺกํ อโยปตฺตํ วา มตฺติกาปตฺตํ วา ลภิตฺวา ปุราณปตฺตํ ปจฺจุทฺธริตฺวา อนฺโตทสาเห อธิฏฺาตพฺโพ. สเจ ปนสฺส มูลโต กากณิกมตฺตมฺปิ ทาตพฺพํ อวสิฏฺํ โหติ, อธิฏฺานุปโค น โหติ, อปฺปจฺจุทฺธรนฺเตน วิกปฺเปตพฺโพ. ตตฺถ ปจฺจุทฺธรณาธิฏฺานลกฺขณํ จีวรวคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ, วิกปฺปนลกฺขณํ ปรโต วกฺขาม. สเจ ปน โกจิ อปตฺตโก ภิกฺขุ ทส ปตฺเต ลภิตฺวา สพฺเพ อตฺตนาว ปริภฺุชิตุกาโม โหติ, เอกํ ปตฺตํ อธิฏฺาย ปุน ทิวเส ตํ ปจฺจุทฺธริตฺวา อฺโ อธิฏฺาตพฺโพ, เอเตนุปาเยน วสฺสสตมฺปิ ¶ ปริหริตุํ สกฺกา. โย ปนสฺส ปตฺโต มุขวฏฺฏิโต เหฏฺา ทฺวงฺคุลมตฺโตกาสโต ปฏฺาย ยตฺถกตฺถจิ กงฺคุสิตฺถนิกฺขมนมตฺเตน ฉิทฺเทน ฉิทฺโท โหติ, โส อธิฏฺานุปโค น โหติ. ปุน ฉิทฺเท ปากติเก กเต อธิฏฺาตพฺโพ, เสสํ อธิฏฺานวิชหนํ ติจีวเร วุตฺตนยเมว.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ อติเรกปตฺตธารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, เสสวณฺณนากฺกโม จีวรวคฺคสฺส ปมสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ.
ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อูนปฺจพนฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย อูนานิ ปฺจ พนฺธนานิ อสฺสาติ อูนปฺจพนฺธโน, นาสฺส ปฺจ พนฺธนานิ ปูเรนฺตีติ อตฺโถ, เตน อูนปฺจพนฺธเนน, อิตฺถมฺภูตสฺส ลกฺขเณ กรณวจนํ. ตตฺถ ยสฺมา อพนฺธนสฺสาปิ ปฺจ พนฺธนานิ น ปูเรนฺติ สพฺพโส นตฺถิตาย, เตนสฺส ปทภาชเน ‘‘อูนปฺจพนฺธโน นาม ปตฺโต อพนฺธโน วา เอกพนฺธโน วา’’ติอาทิ (ปารา. ๖๑๓) วุตฺตํ. ‘‘อูนปฺจพนฺธเนนา’’ติ ¶ จ วุตฺตตฺตา ยสฺส ปฺจพนฺธโน ปตฺโต โหติ ปฺจพนฺธโนกาโส วา, ตสฺส โส อปตฺโต, ตสฺมา อฺํ วิฺาเปตุํ วฏฺฏติ. ยสฺมึ ปน ปตฺเต มุขวฏฺฏิโต เหฏฺา ภฏฺา ทฺวงฺคุลปฺปมาณา เอกาปิ ราชิ โหติ, ตํ ¶ ตสฺสา ราชิยา เหฏฺิมปริยนฺเต ปตฺตเวธเกน วิชฺฌิตฺวา ปจิตฺวา สุตฺตรชฺชุกมกจิรชฺชุกาทีหิ วา ติปุสุตฺตเกน วา พนฺธิตฺวา ตํ พนฺธนํ อามิสสฺส อลคฺคนตฺถํ ติปุปฏฺฏเกน วา เกนจิ พทฺธสิเลสาทินา วา ปฏิจฺฉาเทตพฺพํ, โส จ ปตฺโต อธิฏฺหิตฺวา ปริภฺุชิตพฺโพ, สุขุมํ วา ฉิทฺทํ กตฺวา พนฺธิตพฺโพ, ผาณิตํ ฌาเปตฺวา ปาสาณจุณฺเณน พนฺธิตุมฺปิ วฏฺฏติ. ยสฺส ปน ทฺเว ราชิโย วา เอกาเยว วา จตุรงฺคุลา, ตสฺส ทฺเว พนฺธนานิ ทาตพฺพานิ. ยสฺส ติสฺโส วา เอกาเยว วา ฉฬงฺคุลา, ตสฺส ตีณิ. ยสฺส จตสฺโส วา เอกาเยว วา อฏฺงฺคุลา, ตสฺส จตฺตาริ. ยสฺส ปฺจ วา เอกาเยว วา ทสงฺคุลา, โส พทฺโธปิ อพทฺโธปิ อปตฺโตเยว, อฺโ วิฺาเปตพฺโพ, เอส ตาว มตฺติกาปตฺเต วินิจฺฉโย.
อโยปตฺเต ¶ ปน สเจปิ ปฺจ วา อติเรกานิ วา ฉิทฺทานิ โหนฺติ, ตานิ เจ อยจุณฺเณน วา อาณิยา วา โลหมณฺฑเลน วา พทฺธานิ มฏฺานิ โหนฺติ, สฺเวว ปริภฺุชิตพฺโพ, อฺโ น วิฺาเปตพฺโพ. อถ ปน เอกมฺปิ ฉิทฺทํ มหนฺตํ โหติ, โลหมณฺฑเลน พทฺธมฺปิ มฏฺํ น โหติ, ปตฺเต อามิสํ ลคฺคติ, อกปฺปิโย โหติ อยํ ปตฺโต, อฺโ วิฺาเปตพฺโพ. โย ปน เอวํ ปตฺตสงฺเขปคเต วา อโยปตฺเต, อูนปฺจพนฺธเน วา มตฺติกาปตฺเต สติ อฺํ วิฺาเปติ, ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิโย โหติ, นิสฺสชฺชิตพฺโพ. นิสฺสชฺชนฺเตน สงฺฆมชฺเฌ เอว นิสฺสชฺชิตพฺโพ, เตน วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุปริสาย นิสฺสชฺชิตพฺโพ’’ติ. โย จ ตสฺสา ภิกฺขุปริสายาติเอตฺถ เตหิ ภิกฺขูหิ ปกติยา เอว อตฺตโน อตฺตโน อธิฏฺิตํ ปตฺตํ คเหตฺวา สนฺนิปติตพฺพํ, ตโต สมฺมเตน ปตฺตคฺคาหาปเกน ปตฺตสฺส วิชฺชมานคุณํ วตฺวา ‘‘ภนฺเต, อิมํ คณฺหถา’’ติ เถโร วตฺตพฺโพ. สเจ เถรสฺส โส ปตฺโต น รุจฺจติ, อปฺปิจฺฉตาย วา น คณฺหาติ, วฏฺฏติ. ตสฺมึ ปน อนุกมฺปาย อคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. สเจ ปน คณฺหาติ, เถรสฺส ปตฺตํ ทุติยตฺเถรํ คาหาเปตฺวา เอเตเนว อุปาเยน ยาว สงฺฆนวกา คาหาเปตพฺโพ, เตน ปริจฺจตฺตปตฺโต ปน ปตฺตปริยนฺโต นาม, โส ตสฺส ภิกฺขุโน ปทาตพฺโพ. เตนาปิ โส ยถา วิฺาเปตฺวา คหิตปตฺโต, เอวเมว สกฺกจฺจํ ปริภฺุชิตพฺโพ. สเจ ปน ตํ ชิคุจฺฉนฺโต อเทเส วา นิกฺขิปติ, อปริโภเคน วา ปริภฺุชติ, วิสฺสชฺเชติ วา, ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ.
สกฺเกสุ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ พหู ปตฺเต วิฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ ¶ , อพนฺธเนน อพนฺธนํ, เอกพนฺธนํ, ทุพนฺธนํ, ติพนฺธนํ, จตุพฺพนฺธนํ, อพนฺธโนกาสํ, เอกทฺวิติจตุพฺพนฺธโนกาสํ เจตาเปติ, เอวํ เอเกเกน ปตฺเตน ทสธา ทสวิธํ ปตฺตํ. เจตาปนวเสน ปน เอกํ นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสตํ โหติ. นฏฺปตฺตสฺส, ภินฺนปตฺตสฺส, อตฺตโน าตกปฺปวาริเต, อฺสฺส จ าตกปฺปวาริเต, ตสฺเสวตฺถาย วิฺาเปนฺตสฺส, อตฺตโน ธเนน คณฺหโต, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อธิฏฺานุปคปตฺตสฺส อูนปฺจพนฺธนตา, อตฺตุทฺเทสิกตา, อกตวิฺตฺติ ¶ , ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ โธวาปนสิกฺขาปเท วุตฺตนยาเนวาติ.
อูนปฺจพนฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ¶ ปฏิสายนียานีติ ปฏิสายิตพฺพานิ, ปริภฺุชิตพฺพานีติ อตฺโถ. เอเตน สยํ อุคฺคเหตฺวา นิกฺขิตฺตานํ สตฺตาหาติกฺกเมปิ อนาปตฺตึ ทสฺเสติ, ตานิ หิ ปฏิสายิตุํ น วฏฺฏนฺติ. เภสชฺชานีติ เภสชฺชกิจฺจํ กโรนฺตุ วา, มา วา, เอวํ ลทฺธโวหารานิ. สปฺปิ นาม ควาทีนํ สปฺปิ, เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปิ. ตถา นวนีตํ. เตลํ นาม ติลสาสปมธูกเอรณฺฑกวสาทีหิ นิพฺพตฺติตํ. มธุ นาม มกฺขิกามธุเมว. ผาณิตํ นาม อุจฺฉุรสํ อุปาทาย ปน อปกฺกา วา อวตฺถุกปกฺกา วา สพฺพาปิ อุจฺฉุวิกติ ‘‘ผาณิต’’นฺติ เวทิตพฺพํ. ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวาติ ตานิ เภสชฺชานิ ปฏิคฺคเหตฺวา, น เตสํ วตฺถูนิ. เอเตน เปตฺวา วสาเตลํ ยาเนตฺถ ยาวกาลิกวตฺถุกานิ, เตสํ วตฺถูนิ ปฏิคฺคเหตฺวา กตานิ สปฺปิอาทีนิ สตฺตาหํ อติกฺกามยโตปิ อนาปตฺตึ ทสฺเสติ. วสาเตลํ ปน กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปกฺกํ กาเล สํสฏฺํ เตลปริโภเคน ปริภฺุชิตุํ อนฺุาตํ, ตสฺมา เปตฺวา มนุสฺสวสํ อฺํ ยํกฺจิ วสํ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา สามํ ปจิตฺวา นิพฺพตฺติตเตลมฺปิ สตฺตาหํ นิรามิสปริโภเคน วฏฺฏติ. อนุปสมฺปนฺเนน ปจิตฺวา ทินฺนํ ปน ตทหุปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, อฺเสํ ยาวกาลิกวตฺถูนํ วตฺถุํ ปจิตุํ น วฏฺฏติเยว. นิพฺพตฺติตสปฺปิ วา นวนีตํ วา ปจิตุํ วฏฺฏติ, ตํ ปน ตทหุปุเรภตฺตมฺปิ สามิสํ ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ. ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตขีราทิโต อนุปสมฺปนฺเนน ปจิตฺวา กตสปฺปิอาทีนิ ปน ตทหุปุเรภตฺตํ สามิสานิปิ วฏฺฏนฺติ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย อนชฺโฌหรณียานิ, สตฺตาหาติกฺกเมปิ อนาปตฺติ. สนฺนิธิการกํ ปริภฺุชิตพฺพานีติ สนฺนิธึ กตฺวา นิทหิตฺวา ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตานิ ตทหุปุเรภตฺตํ สามิสปริโภเคนาปิ วฏฺฏนฺติ, ปจฺฉาภตฺตโต ¶ ปฏฺาย ปน ตานิ จ, ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคหิตานิ จ สตฺตาหํ นิรามิสปริโภเคน ปริภฺุชิตพฺพานีติ อตฺโถ. ‘‘ปริภฺุชิตพฺพานี’’ติ จ วจนโต อนฺโตสตฺตาเห อพฺภฺชนาทีนํ อตฺถาย อธิฏฺหิตฺวา ปิเตสุ อนาปตฺติ, ยาวชีวิกานิ สาสปมธูกเอรณฺฑกอฏฺีนิ เตลกรณตฺถํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตทเหว กตเตลํ สตฺตาหกาลิกํ, ทุติยทิวเส กตํ ฉาหํ วฏฺฏติ, ตติยทิวเส กตํ ปฺจาหํ, จตุตฺถปฺจมฉฏฺสตฺตมทิวเส กตํ ตทเหว วฏฺฏติ. สเจ ยาว อรุณสฺส อุคฺคมนา ¶ ติฏฺติ, นิสฺสคฺคิยํ โหติ, อฏฺมทิวเส กตํ อนชฺโฌหรณียํ, อนิสฺสคฺคิยตฺตา ปน พาหิรปริโภเคน วฏฺฏติ. สเจปิ น กโรติ, เตลตฺถาย ปฏิคฺคหิตสาสปาทีนํ ปน ปาฬิยํ อนาคตสปฺปิอาทีนฺจ ¶ สตฺตาหาติกฺกเม ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. สีตุทเกน กตมธูกปุปฺผผาณิตํ ปน ผาณิตคติกเมว, อมฺพผาณิตาทีนิ ยาวกาลิกานิ. ยํ ปเนตฺถ สตฺตาหกาลิกํ, ตํ นิสฺสฏฺํ ปฏิลภิตฺวาปิ อรุอาทีนิ วา มกฺเขตุํ, อชฺโฌหริตุํ วา น วฏฺฏติ. ปทีเป กาฬวณฺเณ วา อุปเนตพฺพํ, อฺสฺส ภิกฺขุโน กายิกปริโภคํ วฏฺฏติ. ยํ ปน นิรเปกฺโข ปริจฺจชิตฺวา ปุน ลภติ, ตํ อชฺโฌหริตุมฺปิ วฏฺฏติ. วิสุํ ปิตสปฺปิอาทีสุ, เอกภาชเน วา อมิสฺสิเตสุ วตฺถุคณนาย อาปตฺติโย.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ สตฺตาหํ อติกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสํ จีวรวคฺคสฺส ปมสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ มาโส เสโส คิมฺหานนฺติ จตุนฺนํ คิมฺหมาสานํ เอโก ปจฺฉิมมาโส เสโส. ปริเยสิตพฺพนฺติ คิมฺหานํ ปจฺฉิมมาสสฺส ปมทิวสโต ปฏฺาย ยาว กตฺติกมาสสฺส ปจฺฉิมทิวโส, ตาว ‘‘กาโล วสฺสิกสาฏิกายา’’ติอาทินา สตุปฺปาทกรเณน, สงฺฆสฺส ปวาริตฏฺานโต, อตฺตโน าตกปฺปวาริตฏฺานโต ปน ‘‘เทถ เม วสฺสิกสาฏิกจีวร’’นฺติอาทิกาย วิฺตฺติยาปิ ปริเยสิตพฺพํ. อฺาตกอปฺปวาริตฏฺาเน สตุปฺปาทํ กโรนฺตสฺส วตฺตเภเท ทุกฺกฏํ, ยถา วา ตถา วา ‘‘เทถ เม’’ติอาทิวจเนน วิฺาเปนฺตสฺส อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปเทน นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. กตฺวา นิวาเสตพฺพนฺติ คิมฺหานํ ปจฺฉิมทฺธมาสสฺส ปมทิวสโต ปฏฺาย ยาว กตฺติกมาสสฺส ปจฺฉิมทิวโส, ตาว สูจิกมฺมนิฏฺาเนน ¶ สกิมฺปิ วณฺณเภทมตฺตรชเนน กปฺปพินฺทุกรเณน จ กตฺวา ปริทหิตพฺพา. เอตฺตาวตา คิมฺหานํ ปจฺฉิโม มาโส ปริเยสนกฺเขตฺตํ ¶ , ปจฺฉิโม อทฺธมาโส กรณนิวาสนกฺเขตฺตมฺปิ, วสฺสานสฺส จตูสุ มาเสสุ สพฺพมฺปิ ตํ วฏฺฏตีติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ. โย จายํ คิมฺหานํ ปจฺฉิโม มาโส อนฺุาโต, เอตฺถ กตปริเยสิตมฺปิ วสฺสิกสาฏิกํ อธิฏฺาตุํ น วฏฺฏติ. สเจ ตสฺมึ มาเส อติกฺกนฺเต วสฺสํ อุกฺกฑฺฒิยติ, ปุน มาสปริหารํ ลภติ, โธวิตฺวา ปน นิกฺขิปิตฺวา วสฺสูปนายิกทิวเส อธิฏฺาตพฺพา. สเจ สติสมฺโมเสน วา อปฺปโหนกภาเวน วา อกตา โหติ. เต จ ทฺเว มาเส วสฺสานสฺส จตุมาสนฺติ ฉ มาเส ปริหารํ ลภติ. สเจ ปน กตฺติกมาเส กถินํ อตฺถริยติ, อปเรปิ จตฺตาโร มาเส ลภติ, เอวํ ทส มาสา โหนฺติ. ตโต ปรมฺปิ สติยา ปจฺจาสาย ตํ มูลจีวรํ กตฺวา เปนฺตสฺส เอกมาสนฺติ เอวํ เอกาทส มาเส ปริหารํ ลภติ, อิโต ปรํ เอกาหมฺปิ น ลภติ.
โอเรน เจ มาโส ¶ เสโส คิมฺหานนฺติ คิมฺหานํ ปจฺฉิมมาสสฺส โอริมภาเค ยาว เหมนฺตสฺส ปมทิวโส, ตาวาติ อตฺโถ. ปริเยเสยฺยาติ เอเตสุ สตฺตสุ ปิฏฺิสมยมาเสสุ อฺาตกอปฺปวาริตฏฺานโต สตุปฺปาทกรเณน ปริเยสนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, วิฺาเปนฺตสฺส อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปเทน นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, าตกปฺปวาริเต วิฺาเปนฺตสฺส เตน สิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, สตุปฺปาทํ กโรนฺตสฺส อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติ. โอเรนทฺธมาโส เสโส คิมฺหานนฺติ คิมฺหานสฺส ปจฺฉิมทฺธมาสโต โอริมภาเค เอกสฺมึ อทฺธมาเส. กตฺวา นิวาเสยฺยาติ เอตฺถนฺตเร ธมฺเมน อุปฺปนฺนมฺปิ กตฺวา นิวาเสนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ โหติ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ วสฺสิกสาฏิกปริเยสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อูนกมาสทฺธมาเสสุ อติเรกสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ, ตถา สติยา วสฺสิกสาฏิกาย นคฺคสฺส กายํ โอวสฺสาปยโต. โปกฺขรณิยาทีสุ ปน นฺหายนฺตสฺส วา อจฺฉินฺนจีวรสฺส วา นฏฺจีวรสฺส วา ‘‘อนิวตฺถํ โจรา หรนฺตี’’ติ เอวํ อาปทาสุ วา นิวาสยโต อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เอตฺถ จ วสฺสิกสาฏิกาย อตฺตุทฺเทสิกตา, อสมเย ปริเยสนตา, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมานิ ตาว ปริเยสนาปตฺติยา ตีณิ องฺคานิ ¶ . สจีวรตา, อาปทาภาโว, วสฺสิกสาฏิกาย สกภาโว, อสมเย นิวาสนนฺติ อิมานิ นิวาสนาปตฺติยา จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ โธวาปนสิกฺขาปเท วุตฺตนยาเนวาติ.
วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. จีวรอจฺฉินฺทนสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ¶ สามํ จีวรํ ทตฺวาติ เวยฺยาวจฺจาทีนิ ปจฺจาสิสมาโน สยเมว ทตฺวา. อจฺฉินฺเทยฺยาติ เวยฺยาวจฺจาทีนิ อกโรนฺตํ ทิสฺวา สกสฺาย อจฺฉินฺทนฺตสฺส วตฺถุคณนาย อาปตฺติโย. อจฺฉินฺทาเปยฺยาติเอตฺถ ปน ‘‘อจฺฉินฺทา’’ติ อาณตฺติยา ทุกฺกฏํ, อจฺฉินฺเทสุ ยตฺตกานิ อาณตฺตานิ, เตสํ คณนาย อาปตฺติโย.
สาวตฺถิยํ อุปนนฺทํ อารพฺภ จีวรอจฺฉินฺทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ. อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺิโน, เวมติกสฺส, อนุปสมฺปนฺนสฺิโน วา, อุปสมฺปนฺนสฺสาปิ วิกปฺปนุปคปจฺฉิมจีวรํ เปตฺวา อฺํ ปริกฺขารํ, อนุปสมฺปนฺนสฺส จ ยํกิฺจิ อจฺฉินฺทโต วา ทุกฺกฏํ. เตน ตุฏฺเน วา กุปิเตน วา ทินฺนํ ปน ตสฺส วิสฺสาสํ วา คณฺหนฺตสฺส อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วิกปฺปนุปคปจฺฉิมจีวรตา, สามํ ทินฺนตา, สกสฺิตา, อุปสมฺปนฺนตา, โกธวเสน อจฺฉินฺทนํ วา อจฺฉินฺทาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ อฺตฺร เวทนาย. เวทนา ปน อิธ ทุกฺขเวทนาเยวาติ.
จีวรอจฺฉินฺทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สุตฺตวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ¶ สุตฺตนฺติ ฉพฺพิธํ โขมสุตฺตาทึ วา เตสํ อนุโลมํ วา. วิฺาเปตฺวาติ จีวรตฺถาย ยาจิตฺวา. วายาเปยฺยาติ ‘‘จีวรํ เม, อาวุโส, วายถา’’ติ อกปฺปิยาย วิฺตฺติยา วายาเปยฺย. นิสฺสคฺคิยนฺติ เอวํ ¶ วายาเปนฺตสฺส โย ตนฺตวาโย จีวรวายนตฺถํ ตุริเวมสชฺชนาทิเก ปโยเค กโรติ, ตสฺส สพฺพปฺปโยเคสุ ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ.
ราชคเห ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ จีวรวายาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, วิฺาปิตสุตฺตํ วิฺาปิตตนฺตวาเยน วายาเปนฺตสฺส ทีฆโต วิทตฺถิมตฺเต ติริยฺจ หตฺถมตฺเต วีเต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. อิติ ยาว จีวรํ วฑฺฒติ, ตาว อิมินา ปมาเณน อาปตฺติโย วฑฺฒนฺติ. เตเนว ปน อวิฺตฺติยา ลทฺธสุตฺตํ วายาเปนฺตสฺส ยถา ปุพฺเพ นิสฺสคฺคิยํ ¶ , เอวํ อิธ ทุกฺกฏํ. เตเนว วิฺตฺตฺจ อวิฺตฺตฺจ วายาเปนฺตสฺส สเจ วุตฺตปฺปมาเณน เกทารพทฺธํ วิย จีวรํ โหติ, อกปฺปิยสุตฺตมเย ปริจฺเฉเท ปาจิตฺติยํ, อิตรสฺมึ ตเถว ทุกฺกฏํ. ตโต เจ อูนตรา ปริจฺเฉทา, สพฺพปริจฺเฉเทสุ ทุกฺกฏาเนว. อถ เอกนฺตริเกน วา สุตฺเตน ทีฆโต วา กปฺปิยํ ติริยํ อกปฺปิยํ กตฺวา วีตํ โหติ, ปุพฺเพ วุตฺตปฺปมาณคณนาย ทุกฺกฏานิ. เอเตเนว อุปาเยน กปฺปิยตนฺตวาเยน อกปฺปิยสุตฺเต, กปฺปิยากปฺปิเยหิ ตนฺตวาเยหิ สุตฺเตปิ กปฺปิเย อกปฺปิเย กปฺปิยากปฺปิเย จ อาปตฺติเภโท เวทิตพฺโพ. ติกปาจิตฺติยํ, อวายาปิเต วายาปิตสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. จีวรสิพฺพนอาโยคกายพนฺธนอํสพทฺธกปตฺตตฺถวิกปริสฺสาวนานํ อตฺถาย สุตฺตํ วิฺาเปนฺตสฺส, าตกปฺปวาริเตหิ กปฺปิยสุตฺตํ วายาเปนฺตสฺส, อฺสฺสตฺถาย, อตฺตโน ธเนน, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ, จีวรตฺถาย วิฺาปิตสุตฺตํ, อตฺตุทฺเทสิกตา, อกปฺปิยตนฺตวาเยน อกปฺปิยวิฺตฺติยา วายาปนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ โธวาปนสิกฺขาปเท วุตฺตนยาเนวาติ.
สุตฺตวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. มหาเปสการสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม ตตฺร เจ โส ภิกฺขูติ ยตฺร คาเม วา นิคเม วา ตนฺตวายา, ตตฺร. ปุพฺเพ อปฺปวาริโตติ จีวรสามิเกหิ อปฺปวาริโต หุตฺวา ¶ . วิกปฺปํ อาปชฺเชยฺยาติ วิสิฏฺกปฺปํ อธิกวิธานํ อาปชฺเชยฺย. อิทานิ เยนากาเรน วิกปฺปํ อาปนฺโน โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ อิทํ โข, อาวุโสติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อายตนฺติ ทีฆํ. วิตฺถตนฺติ ปุถุลํ. อปฺปิตนฺติ ฆนํ. สุวีตนฺติ สุฏฺุ วีตํ, สพฺพฏฺาเนสุ สมํ กตฺวา วีตํ. สุปฺปวายิตนฺติ สุฏฺุ ปวายิตํ, สพฺพฏฺาเนสุ สมํ กตฺวา ตนฺเต ปสาริตํ. สุวิเลขิตนฺติ เลขนิยา สุฏฺุ วิเลขิตํ. สุวิตจฺฉิตนฺติ โกจฺเฉน ¶ สุฏฺุ วิตจฺฉิตํ, สุฏฺุ นิทฺโธตนฺติ อตฺโถ. ปิณฺฑปาตมตฺตมฺปีติ เอตฺถ จ น ภิกฺขุโน ปิณฺฑปาตทานมตฺเตน ตํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ, สเจ ปน เต ตสฺส วจเนน จีวรสามิกานํ หตฺถโต สุตฺตํ คเหตฺวา อีสกมฺปิ อายตํ วา วิตฺถตํ วา อปฺปิตํ วา กโรนฺติ, อถ เตสํ ปโยเค ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ.
สาวตฺถิยํ อุปนนฺทํ อารพฺภ จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, าตเก อฺาตกสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. าตกปฺปวาริตานํ ตนฺตวาเยหิ, อฺสฺส วา อตฺถาย, อตฺตโน วา ธเนน, มหคฺฆํ วายาเปตุกามํ ¶ อปฺปคฺฆํ วายาเปนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อฺาตกอปฺปวาริตานํ ตนฺตวาเย อุปสงฺกมิตฺวา วิกปฺปมาปชฺชนตา, จีวรสฺส อตฺตุทฺเทสิกตา, ตสฺส วจเนน สุตฺตวฑฺฒนํ, จีวรปฺปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ โธวาปนสิกฺขาปเท วุตฺตนยาเนวาติ.
มหาเปสการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ทสาหานาคตนฺติ ทส อหานิ ทสาหํ, เตน ทสาเหน อนาคตา ทสาหานาคตา, ทสาเหน อสมฺปตฺตาติ อตฺโถ, ตํ ทสาหานาคตํ, อจฺจนฺตสํโยควเสน ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ. กตฺติกเตมาสิกปุณฺณมนฺติ ปมกตฺติกปุณฺณมํ, อิธาปิ ปมปทสฺส อนุปโยคตา ปุริมนเยเนว ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยโต ปฏฺาย ปมปฺปวารณา ‘‘ทสาหานาคตา’’ติ วุจฺจติ, สเจปิ ตานิ ทิวสานิ อจฺจนฺตเมว ภิกฺขุโน อจฺเจกจีวรํ อุปฺปชฺเชยฺย, ‘‘อจฺเจกํ อิท’’นฺติ ชานมาเนน ภิกฺขุนา ¶ สพฺพมฺปิ ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ. เตน ปวารณามาสสฺส ชุณฺหปกฺขปฺจมิโต ปฏฺาย อุปฺปนฺนสฺส จีวรสฺส นิธานกาโล ทสฺสิโต โหติ. กามฺเจส ‘‘ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพ’’นฺติอิมินาว สิทฺโธ, อฏฺุปฺปตฺติวเสน ปน อปุพฺพํ วิย อตฺถํ ทสฺเสตฺวา สิกฺขาปทํ ปิตํ. อจฺเจกจีวรนฺติ คมิกคิลานคพฺภินิอภินวุปฺปนฺนสทฺธานํ ปุคฺคลานํ อฺตเรน ‘‘วสฺสาวาสิกํ ทสฺสามี’’ติ เอวํ อาโรเจตฺวา ทินฺนํ. สเจ ตํ ปุเร ปวารณาย วิภชิตํ, เยน คหิตํ, เตน วสฺสจฺเฉโท น กาตพฺโพ, กโรติ เจ, ตํ จีวรํ สงฺฆิกํ โหติ. ยาว จีวรกาลสมยนฺติ อนตฺถเต กถิเน ยาว วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส, อตฺถเต กถิเน ยาว ปฺจ มาสา, ตาว นิกฺขิปิตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ อจฺเจกจีวรสฺส จีวรกาลสมยํ อติกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถ จีวรวคฺคสฺส ปมสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. สาสงฺกสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ¶ อุปวสฺสํ โข ปนาติ เอตฺถ อุปวสฺสนฺติ อุปวสฺส, อุปวสิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ, อุปสมฺปชฺชนฺติอาทีสุ ¶ (วิภ. ๕๗๐) วิย เหตฺถ อนุนาสิโก ทฏฺพฺโพ, วสฺสํ อุปคนฺตฺวา วสิตฺวา จาติ อตฺโถ. อิมสฺส จ ปทสฺส ‘‘ตถารูเปสุ ภิกฺขุ เสนาสเนสุ วิหรนฺโต’’ติอิมินา สมฺพนฺโธ, อิทํ วุตฺตํ โหติ – วสฺสํ อุปคนฺตฺวา วสิตฺวา จ ตโต ปรํ ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมปริโยสานกาลํ ยานิ โข ปน ตานิ อารฺกานิ…เป… อนฺตรฆเร นิกฺขิเปยฺยาติ. ตตฺถ อารฺกานีติ สพฺพปจฺฉิมานิ อาโรปิเตน อาจริยธนุนา คามสฺส อินฺทขีลโต ปฏฺาย ปฺจธนุสตปฺปมาเณ ปเทเส กตเสนาสนานิ. สเจ ปน อปริกฺขิตฺโต คาโม โหติ, ปริกฺเขปารหฏฺานโต ปฏฺาย มิเนตพฺพํ. สเจ วิหารสฺส ปริกฺเขโป วา อปริกฺขิตฺตสฺส ยํ คามโต สพฺพปมํ เสนาสนํ วา เจติยํ วา โพธิ วา ธุวสนฺนิปาตฏฺานํ วา ยาว ¶ , ตํ ตาว ปกติมคฺเคน มิเนตพฺพํ, อฺํ มคฺคํ กาตุํ, อมคฺเคน วา มิเนตุํ น วฏฺฏติ. สาสงฺกสมฺมตานีติ โจราทีนํ นิวิฏฺโกาสาทิทสฺสเนน ‘‘สาสงฺกานี’’ติ สมฺมตานิ, เอวํ สฺาตานีติ อตฺโถ. สห ปฏิภเยน สปฺปฏิภยานิ, โจเรหิ มนุสฺสานํ หตวิลุตฺตาโกฏิตภาวทสฺสนโต สนฺนิหิตพลวภยานีติ อตฺโถ.
อนฺตรฆเร นิกฺขิเปยฺยาติ อารฺกสฺส เสนาสนสฺส สมนฺตา สพฺพทิสาภาเคสุ อตฺตนา อภิรุจิเต โคจรคาเม นิกฺขิเปยฺย. ตฺจ โข สติยา องฺคสมฺปตฺติยา, ตตฺรายํ องฺคสมฺปตฺติ – ปุริมิกาย อุปคนฺตฺวา มหาปวารณาย ปวาริโต โหติ, อิทเมกํ องฺคํ. กตฺติกมาโสเยว โหติ, อิทํ ทุติยํ องฺคํ. ปฺจธนุสติกปจฺฉิมปฺปมาณยุตฺตํ เสนาสนํ โหติ, อิทํ ตติยํ องฺคํ. อูนปฺปมาเณ วา คาวุตโต อติเรกปฺปมาเณ วา น ลภติ, ยตฺร หิ ปิณฺฑาย จริตฺวา ภุตฺตเวลายเมว ปุน วิหารํ สกฺกา อาคนฺตุํ, ตเทว อิธาธิปฺเปตํ. สาสงฺกสปฺปฏิภยเมว โหติ, อิทํ จตุตฺถํ องฺคํ โหตีติ. โกจิเทว ปจฺจโยติ กิฺจิเทว การณํ. เตน จีวเรนาติ เตน อนฺตรฆเร นิกฺขิตฺตจีวเรน. วิปฺปวาสายาติ วิโยควาสาย. ตโต เจ อุตฺตริ วิปฺปวเสยฺยาติ ฉารตฺตโต อุตฺตริ ตสฺมึ เสนาสเน สตฺตมํ อรุณํ อุฏฺาเปยฺยาติ อตฺโถ, ตถา อสกฺโกนฺเตน ปน คามสีมํ โอกฺกมิตฺวา สภายํ วา ยตฺถ กตฺถจิ วา วสิตฺวา จีวรปฺปวตฺตึ ตฺวา ปกฺกมิตุํ วฏฺฏติ. อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยาติ ยํ สงฺโฆ คิลานสฺส ภิกฺขุโน จีวเรน วิปฺปวาสสมฺมุตึ เทติ, ตํ เปตฺวา อลทฺธสมฺมุติกสฺส อติเรกฉารตฺตํ วิปฺปวสโต นิสฺสคฺคิยํ โหติ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ จีวรวิปฺปวาสวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถ จีวรวคฺคสฺส ทุติยสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
สาสงฺกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปริณตสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ¶ ¶ สงฺฆิกนฺติ สงฺฆสฺส สนฺตกํ. โส หิ สงฺฆสฺส ปริณตตฺตา หตฺเถ อนารุฬฺโหปิ เอเกน ปริยาเยน สงฺฆสนฺตโก โหติ. ลาภนฺติ ลภิตพฺพํ จีวราทิวตฺถุํ. ปริณตนฺติ ‘‘ทสฺสาม กริสฺสามา’’ติ วจีเภเทน วา ¶ หตฺถมุทฺทาย วา สงฺฆสฺส นินฺนํ หุตฺวา ิตํ. อตฺตโน ปริณาเมยฺยาติ ‘‘อิทํ มยฺหํ เทถา’’ติอาทีนิ วทนฺโต อตฺตนินฺนํ กเรยฺย. สเจ ปน สงฺฆสฺส ทินฺนํ โหติ, ตํ คเหตุํ น วฏฺฏติ, สงฺฆสฺเสว ทาตพฺพํ. ปริณตํ ปน สหธมฺมิกานํ วา คิหีนํ วา อนฺตมโส มาตุสนฺตกมฺปิ อตฺตโน ปริณาเมนฺตสฺส ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ ปริณามนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ปริณเต เวมติกสฺส, อปริณเต ปริณตสฺิโน เจว เวมติกสฺส จ, สงฺฆเจติยปุคฺคเลสุ ยสฺส กสฺสจิ ปริณตํ อฺสงฺฆาทีนํ ปริณาเมนฺตสฺส จ ทุกฺกฏํ. อปริณตสฺิโน, ‘‘กตฺถ เทมา’’ติ ปุจฺฉิเต ‘‘ยตฺถ ตุมฺหากํ จิตฺตํ ปสีทติ, ตตฺถ เทถ, ตุมฺหากํ เทยฺยธมฺโม ปริโภคํ วา ลเภยฺยา’’ติอาทีนิ วทนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สงฺเฆ ปริณตภาโว, ตํ ตฺวา อตฺตโน ปริณามนํ, ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานีติ.
ปริณตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปตฺตวคฺโค ตติโย.
อิติ กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปาจิตฺติยกณฺโฑ
๑. มุสาวาทวคฺโค
๑. มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา
ปาจิตฺติเยสุ ¶ ¶ มุสาวาทวคฺคสฺส ปเม สมฺปชานมุสาวาเทติ ปุพฺเพปิ ชานิตฺวา วจนกฺขเณปิ ชานนฺตสฺเสว มุสาวาทภณเน. ภณนฺจ นาม อิธ อภูตสฺส วา ภูตตํ, ภูตสฺส วา อภูตตํ กตฺวา กาเยน วา วาจาย วา วิฺาปนปฺปโยโค, นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ. ตสฺมา โย สมฺปชานมุสาวาทํ วทติ, ตสฺส ตํนิมิตฺตํ ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ปาจิตฺติยํ โหตีติ เอวเมตฺถ อฺเสุ จ อีทิเสสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
สาวตฺถิยํ หตฺถกํ สกฺยปุตฺตํ อารพฺภ อวชานิตฺวา ปฏิชานนาทิวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนตฺถํ มุสา ภณนฺตสฺส ปาราชิกํ, อมูลเกน ปาราชิเกน อนุทฺธํสนตฺถํ สงฺฆาทิเสโส, สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํสนตฺถํ ปาจิตฺติยํ, อาจารวิปตฺติยา อนุทฺธํสนตฺถํ ทุกฺกฏํ, ‘‘โย เต วิหาเร วสี’’ติอาทินา (ปารา. ๒๒๐) ปริยาเยน อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนตฺถํ ปฏิวิชานนฺตสฺส มุสา ภณิเต ถุลฺลจฺจยํ, อปฺปฏิวิชานนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, เกวลํ มุสา ภณนฺตสฺส อิธ ปาจิตฺติยํ. อนุปธาเรตฺวา สหสา ภณนฺตสฺส, ‘‘อฺํ ¶ ภณิสฺสามี’’ติ อฺํ ภณนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วิสํวาทนปุเรกฺขารตา, วิสํวาทนจิตฺเตน ยมตฺถํ วตฺตุกาโม, ตสฺส ปุคฺคลสฺส วิฺาปนปโยโค จาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานีติ.
มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ¶ โอมสวาเทติ โอวิชฺฌนวจเน, ชาตินามโคตฺตกมฺมสิปฺปอาพาธลิงฺคกิเลสอาปตฺติอกฺโกเสสุ ภูเตน วา อภูเตน วา เยน เกนจิ ปาราชิกํ อาปนฺนํ วา อนาปนฺนํ วา ยํกิฺจิ ภิกฺขุํ ยาย กายจิ ¶ วาจาย วา หตฺถมุทฺทาย วา อนฺาปเทเสน อกฺโกสนวจเน ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ โอมสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, เตหิเยว ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ จณฺฑาลา’’ติอาทินา (ปาจิ. ๒๖) นเยน อฺาปเทสํ กตฺวา อกฺโกสนฺตสฺส, ‘‘โจโรสิ คณฺิเภทโกสี’’ติอาทีหิ ปาฬิมุตฺตกปเทหิ อกฺโกสนฺตสฺส, ยถา ตถา วา อนุปสมฺปนฺนํ อกฺโกสนฺตสฺส จ ทุกฺกฏํ. อิธ ภิกฺขุนีปิ อนุปสมฺปนฺนสงฺขฺยํ คจฺฉติ. อนกฺโกสิตุกามสฺส เกวลํ ทวกมฺยตาย วทโต สพฺพตฺถ ทุพฺภาสิตํ. อตฺถธมฺมอนุสาสนิปุเรกฺขารานํ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ยํ อกฺโกสติ, ตสฺส อุปสมฺปนฺนตา, อนฺาปเทเสน ชาติอาทีหิ อกฺโกสนํ, ‘‘มํ อกฺโกสตี’’ติ ชานนา, อตฺถปุเรกฺขารตาทีนํ อภาโวติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, เวทนา ปน อิธ ทุกฺขาติ.
โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. เปสฺุสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ภิกฺขุเปสฺุเติ ภิกฺขุสฺส เปสฺุเ, ชาติอาทีหิ อกฺโกสวตฺถูหิ ภิกฺขู อกฺโกสนฺตสฺส ภิกฺขุโน สุตฺวา วจนํ ภิกฺขุโน ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วา โย อกฺกุทฺโธ, ตสฺส ภิกฺขุสฺส กาเยน วา วาจาย วา อุปสํหเฏ ตสฺมึ เปสฺุกรณวจเน ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ เปสฺุอุปสํหรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, วุตฺตนเยเนว อฺาปเทเสน อกฺโกสนฺตสฺส วจนูปสํหาเร วา ปาฬิมุตฺตกอกฺโกสูปสํหาเร วา อนุปสมฺปนฺนสฺส จ อุปสํหาเร ทุกฺกฏํ. อิธาปิ ภิกฺขุนี อนุปสมฺปนฺนฏฺาเน ¶ ิตา. น ปิยกมฺยตาย, น เภทาธิปฺปาเยน เกวลํ ปาปครหิตาย วทนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ชาติอาทีหิ อนฺาปเทเสน อกฺโกสนฺตสฺส ภิกฺขุโน สุตฺวา วจนํ ภิกฺขุสฺส อุปสํหรณํ, ปิยกมฺยตาเภทาธิปฺปาเยสุ ¶ อฺตรตา ¶ , ตสฺส วิชานนาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสาเนวาติ.
เปสฺุสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปทโสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ปทโส ธมฺมํ วาเจยฺยาติ สงฺคีติตฺตยํ อนารุฬฺหมฺปิ ราโชวาทติกฺขินฺทฺริยจตุปริวตฺตนนนฺโทปนนฺทกุลุมฺปสุตฺตมคฺคกถาทิธมฺมฺจ สงฺคีติตฺตยมารุฬฺหํ ติปิฏกธมฺมฺจ ปทํ ปทํ วาเจยฺย, ปทานุปทอนฺวกฺขรอนุพฺยฺชเนสุ เอเกกํ โกฏฺาสนฺติ อตฺโถ. ปาจิตฺติยนฺติ เอเตสุ ปทาทีสุ ภิกฺขฺุจ ภิกฺขุนิฺจ เปตฺวา ยํกฺจิ โกฏฺาสํ อวเสสปุคฺคเลหิ สทฺธึ เอกโต ภณนฺตสฺส ปทาทิคณนาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ ปทโส ธมฺมวาจนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ. อุปสมฺปนฺเน อนุปสมฺปนฺนสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. อนุปสมฺปนฺเนน สทฺธึ เอกโต อุทฺเทสคฺคหเณ, สชฺฌายกรเณ, ตสฺส สนฺติเก อุทฺเทสคฺคหเณ, เยภุยฺเยน ปคุณคนฺถํ ภณนฺตสฺส, โอสาเรนฺตสฺส จ ขลิตฏฺาเน ‘‘เอวํ ภณาหี’’ติ วจเน จ เอกโต ภณนฺตสฺสาปิ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อนุปสมฺปนฺนตา, วุตฺตลกฺขณํ ธมฺมํ ปทโส วาจนตา, เอกโต โอสาปนฺจาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. ปทโสธมฺมสมุฏฺานํ, กิริยํ, โนสฺาวิโมกฺขํ, อจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
ปทโสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปมสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม อนุปสมฺปนฺเนนาติ ภิกฺขุํ เปตฺวา อนฺตมโส ปาราชิกวตฺถุภูเตน ติรจฺฉานคเตนาปิ. อุตฺตริทิรตฺตติรตฺตนฺติ ทฺวินฺนํ วา ติณฺณํ วา รตฺตีนํ อุปริ. สหเสยฺยนฺติ สพฺพจฺฉนฺนปริจฺฉนฺเน เยภุยฺเยน ฉนฺนปริจฺฉนฺเน วา เสนาสเน ปุพฺพาปริเยน วา เอกกฺขเณน วา เอกโต ¶ นิปชฺชนํ. กปฺเปยฺยาติ ¶ วิทเหยฺย สมฺปาเทยฺย. ตตฺถ ฉทนํ อนาหจฺจ ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพเธน ปาการาทินา ปริจฺฉินฺนมฺปิ สพฺพปริจฺฉนฺนมิจฺเจว เวทิตพฺพํ, ตสฺมา อิมินา ลกฺขเณน สมนฺนาคโต สเจปิ สตฺตภูมิโก ปาสาโท เอกูปจาโร โหติ, สตคพฺภํ วา จตุสาลํ, โย ตตฺถ วา อฺตฺถ วา ตาทิเส เตน วา อฺเน วา อนุปสมฺปนฺเนน สห ติสฺโส รตฺติโย สยิตฺวา จตุตฺถทิวเส อตฺถงฺคเต สูริเย อนุปสมฺปนฺเน นิปนฺเน คพฺภทฺวารํ ปิธาย วา อปิธาย วา นิปชฺชติ, ปมนิปนฺโน วา ตสฺมึ นิปชฺชนฺเต น วุฏฺาติ, ตสฺส อุภินฺนํ อุฏฺหิตฺวา นิปชฺชนปฺปโยคคณนาย อนุปสมฺปนฺนคณนาย จ ปาจิตฺติยํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๑) สพฺพปฺปการโต วุตฺโต.
อาฬวิยํ ¶ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ อนุปสมฺปนฺเนน สหเสยฺยวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อุตฺตริทิรตฺตติรตฺต’’นฺติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อุปสมฺปนฺเน อนุปสมฺปนฺนสฺิโน เวมติกสฺส วา อุปทฺธจฺฉนฺนปริจฺฉนฺนาทีสุ จ ทุกฺกฏํ. อูนกทิรตฺตติรตฺตํ วสนฺตสฺส, ตติยาย รตฺติยา ปุรารุณา นิกฺขมิตฺวา ปุน วสนฺตสฺส, สพฺพจฺฉนฺนสพฺพาปริจฺฉนฺนาทีสุ วสนฺตสฺส, อิตรสฺมึ นิสินฺเน นิปชฺชนฺตสฺส, นิปนฺเน วา นิสีทนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ปาจิตฺติยวตฺถุกเสนาสนํ, ตตฺถ อนุปสมฺปนฺเนน สห นิปชฺชนํ, จตุตฺถทิวเส สูริยตฺถงฺคมนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสาเนวาติ.
ปมสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ มาตุคาเมนาติ อนฺตมโส ตทหุชาตายปิ มนุสฺสิตฺถิยา. ทิสฺสมานรูปา ปน ยกฺขิเปติโย ปณฺฑโก เมถุนวตฺถุภูตา จ ติรจฺฉานิตฺถิโย อิธ ทุกฺกฏวตฺถุกา โหนฺติ.
สาวตฺถิยํ อายสฺมนฺตํ อนุรุทฺธตฺเถรํ อารพฺภ มาตุคาเมน สหเสยฺยวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสํ อนนฺตรสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ อฺตฺร ¶ รตฺติปริจฺเฉทา, ตตฺร หิ จตุตฺถทิวเส อาปตฺติ, อิธ ปน ปมทิวเสปีติ.
ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม ¶ อุตฺตริฉปฺปฺจวาจาหีติเอตฺถ เอโก คาถาปาโท เอกา วาจาติ เอวํ สพฺพตฺถ วาจาปมาณํ เวทิตพฺพํ. ธมฺมํ เทเสยฺยาติ ปทโสธมฺมสิกฺขาปเท วุตฺตลกฺขณํ ธมฺมํ วา อฏฺกถาธมฺมํ วา ภาเสยฺย. อฺตฺร วิฺุนา ปุริสวิคฺคเหนาติ วินา วิฺุนา ปุริเสน. มนุสฺสวิคฺคหํ คเหตฺวา ิเตน ปน ยกฺเขน วา เปเตน วา ติรจฺฉาเนน วา สทฺธึ ิตายปิ ธมฺมํ เทเสตุํ น วฏฺฏติ. ปาจิตฺติยนฺติ ทุติยานิยเต วุตฺตลกฺขเณน มนุสฺเสน วินา วิฺุมนุสฺสิตฺถิยา ฉนฺนํ วาจานํ อุปริ ปทาทิวเสน ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ปทาทิคณนาย, พหูนํ เทสยโต มาตุคามคณนาย จ ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อุทายิตฺเถรํ อารพฺภ มาตุคามสฺส ธมฺมเทสนาวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร วิฺุนา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อมาตุคาเม มาตุคามสฺิโน เวมติกสฺส วา ยกฺขิเปติปณฺฑกมนุสฺสวิคฺคหติรจฺฉานิตฺถีนํ เทเสนฺตสฺส จ ทุกฺกฏํ. ฉหิ วาจาหิ, ตโต วา โอรํ เทเสนฺตสฺส, วุตฺตลกฺขเณ วา ปุริเส สติ, สยํ วา อุฏฺาย, ปุน นิสีทิตฺวา มาตุคามสฺส วา อุฏฺหิตฺวา ปุน นิสินฺนสฺส, อฺสฺส วา มาตุคามสฺส เทสยโต, ‘‘ทีฆนิกาโย นาม ภนฺเต กิมตฺถิโย’’ติ ¶ เอวํ ปน ปุฏฺเ สพฺพมฺปิ ทีฆนิกายํ เทเสนฺตสฺส, อฺสฺสตฺถาย วุจฺจมานํ มาตุคาเม สุณนฺเต, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วุตฺตลกฺขณสฺส ธมฺมสฺส ฉนฺนํ วาจานํ อุปริ เทสนา, วุตฺตลกฺขโณ มาตุคาโม, อิริยาปถปริวตฺตาภาโว, กปฺปิยการกสฺสาภาโว, อปฺหาวิสฺสชฺชนาติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปทโสธมฺมสทิสาเนว, เกวลํ อิธ กิริยากิริยํ โหตีติ.
ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ภูตาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ¶ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมนฺติ จตุตฺถปาราชิเก วุตฺตลกฺขณํ อุตฺตริมนุสฺสานํ ฌายีนฺเจว อริยานฺจ ธมฺมํ. ภูตสฺมึ ปาจิตฺติยนฺติ อตฺตนิ ฌานาทิธมฺเม สติ ตํ ภิกฺขฺุจ ภิกฺขุนิฺจ เปตฺวา อฺสฺส อาโรจยโต ปาจิตฺติยํ.
เวสาลิยํ วคฺคุมุทาตีริเย ภิกฺขู อารพฺภ เตสํ ภูตาโรจนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ ¶ , อนาณตฺติกํ, นิปฺปริยาเยน อตฺตนิ วิชฺชมานํ ฌานาทิธมฺมํ อาโรเจนฺตสฺส สเจ ยสฺส อาโรเจติ, โส อนนฺตรเมว ‘‘อยํ ฌานลาภี’’ติ วา ‘‘อริโย’’ติ วา เยน เกนจิ อากาเรน ตมตฺถํ ชานาติ, ปาจิตฺติยํ. โน เจ ชานาติ, ทุกฺกฏํ. ปริยาเยน อาโรจิตํ ปน ชานาตุ วา, มา วา, ทุกฺกฏเมว. ตถารูเป การเณ สติ อุปสมฺปนฺนสฺส อาโรจยโต, อาทิกมฺมิกสฺส จ อนาปตฺติ. ยสฺมา ปน อริยานํ อุมฺมตฺตกาทิภาโว นตฺถิ, ฌานลาภิโน ปน ตสฺมึ สติ ฌานา ปริหายนฺติ, ตสฺมา เต อิธ น คหิตา. อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส ภูตตา, อนุปสมฺปนฺนสฺส อาโรจนํ, ตงฺขณวิชานนา, อนฺาปเทโสติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. ภูตาโรจนสมุฏฺานํ, กิริยํ, โนสฺาวิโมกฺขํ, อจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, กุสลาพฺยากตจิตฺเตหิ ทฺวิจิตฺตํ, สุขมชฺฌตฺตเวทนาหิ ทฺวิเวทนนฺติ.
ภูตาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ภิกฺขุสฺสาติ ปาราชิกํ อนชฺฌาปนฺนสฺส. ทุฏฺุลฺลนฺติ กิฺจาปิ ทฺวินฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานเมตํ อธิวจนํ, อิธ ปน สงฺฆาทิเสสเมว อธิปฺเปตํ. อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยาติ ยํ สงฺโฆ อภิณฺหาปตฺติกสฺส ภิกฺขุโน อายตึ สํวรตฺถาย อาปตฺตีนฺจ กุลานฺจ ปริยนฺตํ กตฺวา วา อกตฺวา วา ติกฺขตฺตุํ อปโลเกตฺวา กติกํ กโรติ, ตํ เปตฺวา, อยถากติกาย ‘‘อยํ อสุจึ โมเจตฺวา สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน วตฺถุนา สทฺธึ อาปตฺตึ ฆเฏตฺวา อาโรเจนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ ทุฏฺุลฺลาปตฺติอาโรจนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ ¶ , อทุฏฺุลฺลาย ทุฏฺุลฺลสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ, อวเสเส ฉ อาปตฺติกฺขนฺเธ, อนุปสมฺปนฺนสฺส ปุริมปฺจสิกฺขาปทวีติกฺกมสงฺขาตํ ทุฏฺุลฺลํ วา อิตรํ อทุฏฺุลฺลํ วา อชฺฌาจารํ อาโรเจนฺตสฺสาปิ ทุกฺกฏเมว. วตฺถุมตฺตํ วา อาปตฺติมตฺตํ วา อาโรเจนฺตสฺส, ภิกฺขุสมฺมุติปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวา อาโรเจนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วุตฺตลกฺขณสฺส ภิกฺขุโน สวตฺถุโก สงฺฆาทิเสโส, อนุปสมฺปนฺนสฺส อาโรจนํ, ภิกฺขุสมฺมุติยา อภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, เวทนา ปน อิธ ทุกฺขาเยวาติ.
ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ¶ ปถวินฺติ ทุวิธา ปถวี ชาตปถวี อชาตปถวีติ. ตตฺถ ชาตปถวี สุทฺธมิสฺสปฺุชวเสน ติวิธา, ตตฺถ สุทฺธปถวี นาม ปกติยา สุทฺธปํสุ วา สุทฺธมตฺติกา วา. มิสฺสปถวี นาม ยตฺถ ปํสุโต วา มตฺติกาโต วา ปาสาณสกฺขรกถลมรุมฺพวาลุกาสุ อฺตรสฺส ตติยภาโค โหติ. ปฺุชปถวี นาม ‘‘อติเรกจาตุมาสํ โอวฏฺโ ปํสุปฺุโช วา มตฺติกาปฺุโช วา’’ติ (ปาจิ. ๘๖) วุตฺตํ, วุตฺตลกฺขเณน ปน มิสฺสกปฺุโชปิ ปิฏฺิปาสาเณ ิตสุขุมรชมฺปิ จ เทเว ผุสายนฺเต สกึ ตินฺตํ จตุมาสจฺจเยน ตินฺโตกาโส ปฺุชปถวิสงฺขเมว คจฺฉติ. ติวิธาปิ เจสา ปถวี อุทฺธนปตฺตปจนาทิวเสน วา ยถา ตถา วา อทฑฺฒา ‘ชาตปถวี’ติ วุจฺจติ, ทฑฺฒา ปน วุตฺตปฺปมาณโต อธิกตรปาสาณาทิมิสฺสา วา อชาตปถวี นาม โหติ, โก ปน วาโท สุทฺธปาสาณาทิเภทาย. ตตฺถ ยา ‘ชาตปถวี’ติ วุตฺตา, อยํ อกปฺปิยปถวี. โย ภิกฺขุ ตํ เอวรูปํ ปถวึ สยํ ขณติ, ขณนเภทนวิเลขนปจนาทีหิ วิโกเปติ, ตสฺส ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํ. โย ปน ขณาเปติ, วุตฺตนเยเนว วิโกปาเปติ, ตสฺส ‘‘อิมํ ปเทส’’นฺติ วา ‘‘อิมํ ปถวิ’’นฺติ วา เอวํ นิยเมตฺวา ‘‘ขณ, ภินฺทา’’ติอาทินา นเยน อาณาเปนฺตสฺส อาณตฺติยา ¶ ทุกฺกฏํ, สกึ อาณตฺเต ทิวสมฺปิ ขณนฺเต อาณาปกสฺส เอกเมว ปาจิตฺติยํ, สเจ อิตโร ปุนปฺปุนํ อาณาเปติ, วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยํ.
อาฬวิยํ อาฬวเก ภิกฺขู อารพฺภ ปถวิขณนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, ปถวิยา เวมติกสฺส, อปถวิยา ปถวิสฺิโน เจว เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. โอกาสํ อนิยเมตฺวา ‘‘โปกฺขรณึ ขณ, อาวาฏํ ขณ, กนฺทํ ขณา’’ติอาทีนิ ภณนฺตสฺส, อาตเปน สุสฺสิตฺวา ผลิตกทฺทมํ วา โคกณฺฏกํ วา เหฏฺา ปถวิยา อสมฺพทฺธํ ภิชฺชิตฺวา ปติตนทิตฏํ วา มหนฺตมฺปิ นงฺคลจฺฉินฺนมตฺติกาปิณฺฑนฺติเอวมาทีนิ สพฺพฺจ อชาตปถวึ วิโกเปนฺตสฺส, ‘‘อิมสฺส ถมฺภสฺส อาวาฏํ ชาน ¶ , มตฺติกํ เทหิ, มตฺติกํ อาหร, ปํสุนา เม อตฺโถ, มตฺติกํ กปฺปิยํ กโรหี’’ติ ภณนฺตสฺส, อสฺจิจฺจ รุกฺขาทิปวฏฺฏเนน ภินฺทนฺตสฺส, อสติยา ปาทงฺคุฏฺกาทีหิ วิเลขนฺตสฺส, ชาตปถวิภาวํ วา, ‘‘ขณามิ วา อห’’นฺติ อชานนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ชาตปถวี, ปถวิสฺิตา, ขณนขณาปนานํ อฺตรนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ปณฺณตฺติวชฺชํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
มุสาวาทวคฺโค ปโม.
๒. ภูตคามวคฺโค
๑. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา
ภูตคามวคฺคสฺส ¶ ปเม ภูตคามปาตพฺยตายาติ เอตฺถ ภวนฺติ อเหสฺุจาติ ภูตา, ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ ชาตา วฑฺฒิตา จาติ อตฺโถ. คาโมติ ราสิ, ภูตานํ คาโม, ภูตา เอว วา คาโมติ ภูตคาโม, ปติฏฺิตหริตติณรุกฺขาทีนเมตํ อธิวจนํ. ปาตพฺยสฺส ภาโว ปาตพฺยตา, เฉทนเภทนาทีหิ ยถารุจิ ปริภฺุชิตพฺพตาติ อตฺโถ, ตสฺสํ ภูตคามปาตพฺยตาย, นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ, ภูตคามปาตพฺยตาเหตุ ภูตคามสฺส เฉทนาทิปจฺจยา ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ. ตสฺมา โย ภิกฺขุ ¶ ปถวิอุทกปาการาทีสุ ยตฺถกตฺถจิ ชาตํ อสุกฺขํ อนฺตมโส อติสุขุมติณมฺปิ สาสปพีชกเสวาลมฺปิ อุทฺธรณจฺเฉทนวิชฺฌนาทีหิ วิโกเปติ วา ปถวิขณเน วุตฺตนเยน วิโกปาเปติ วา ปาจิตฺติยํ อาปชฺชติ.
อาฬวิยํ อาฬวเก ภิกฺขู อารพฺภ รุกฺขฉินฺทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, ภูตคามโต วิโยชิตมูลพีชขนฺธพีชผลุพีชอคฺคพีชพีชพีชานํ อฺตรํ ภาชนคตํ วา ราสิกตํ วา ภูมิยํ โรปิตมฺปิ นิกฺขนฺตมูลมตฺตํ วา นิกฺขนฺตองฺกุรมตฺตํ วา สเจปิสฺส วิทตฺถิมตฺตา ปตฺตวฏฺฏิ นิคฺคจฺฉติ, อนิกฺขนฺเต วา มูเล นิกฺขนฺเต วา มูเล ยาว องฺกุโร หริโต น โหติ, ตาว ตํ วิโกเปนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตถา ภูตคามพีชคาเม เวมติกสฺส, อภูตคามพีชคาเม ภูตคามพีชคามสฺิโน เจว เวมติกสฺส จ. อุภยตฺถ ปน อตถาสฺิสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ, อสฺจิจฺจ อสติยา อชานิตฺวา วา วิโกเปนฺตสฺส, ‘อิมํ รุกฺข’นฺติ เอวํ อนิยเมตฺวา ‘‘รุกฺขํ ฉินฺท, วลฺลึ ฉินฺทา’’ติอาทีนิ ภณนฺตสฺส, ‘‘อิมํ ปุปฺผํ วา ผลํ วา ชาน, อิมํ เทหิ, อิมํ อาหร, อิมินา เม อตฺโถ, อิมํ กปฺปิยํ กโรหี’’ติ ภณนฺตสฺส จ อนาปตฺติ. เอวํ กปฺปิยวจเนน ภูตคามโต วิโยชิตํ ปน พีชชาตํ ปุน ปิ ‘‘กปฺปิยํ กโรหี’’ติ กาเรตฺวาว ปริภฺุชิตพฺพํ. เอวฺหิสฺส พีชคามปริโมจนมฺปิ กตํ โหติ.
กปฺปิยํ กโรนฺเตน ปน อคฺคินา วา นเขน วา สตฺเถน วา กตฺตพฺพํ, อคฺคินา กโรนฺเตน จ เยน เกนจิ อคฺคินา เอกเทเส ผุสนฺเตน ‘กปฺปิย’นฺติ ¶ วตฺวาว กาตพฺพํ. สตฺเถน ¶ กโรนฺเตน ยสฺส กสฺสจิ ติขิณสตฺถสฺส อนฺตมโส สูจินขจฺเฉทนาทีนมฺปิ ตุณฺเฑน วา ธาราย วา เวธํ วา เฉทํ วา ทสฺเสนฺเตน ตเถว กาตพฺพํ. นเขน กโรนฺเตน เปตฺวา โคมหึสาทีนํ ขุเร เยน เกนจิ อปูตินา มนุสฺสานํ วา ติรจฺฉานานํ วา นเขน อนฺตมโส ฉินฺทิตฺวา อาหเฏนาปิ สตฺเถ วุตฺตนเยเนว กาตพฺพํ. ตตฺถ สเจปิ พีชานํ ปพฺพตมตฺโต ราสิ, รุกฺขสหสฺสํ วา ฉินฺทิตฺวา เอกาพทฺธํ, อุจฺฉูนํ วา มหาภาโร พนฺธิตฺวา ปิโต โหติ, เอกสฺมึ พีเช วา รุกฺขสาขาย วา อุจฺฉุมฺหิ วา กปฺปิเย กเต สพฺพํ กตํ โหติ. อุจฺฉุํ ‘‘กปฺปิยํ กริสฺสามี’’ติ เตหิ สทฺธึ พทฺธํ ทารุกํ วิชฺฌติ, วฏฺฏติเยว. สเจ ปน ยาย วลฺลิยา ภาโร พทฺโธ, ตํ วิชฺฌติ, น วฏฺฏติ. มริจปกฺกาทีหิ มิสฺเสตฺวา ¶ ภตฺตํ อาหรนฺติ, ‘‘กปฺปิยํ กโรหี’’ติ วุตฺเต สเจปิ ภตฺตสิตฺเถ วิชฺฌติ, วฏฺฏติเยว, ติลตณฺฑุเลสุปิ เอเสว นโย. ยาคุยา ปกฺขิตฺตานิ ปน เอกาพทฺธานิ หุตฺวา น สนฺติฏฺนฺติ, ตตฺถ เอเกกํ วิชฺฌิตฺวาว กาตพฺพํ. กปิฏฺผลาทีนํ อนฺโต มิฺชํ กฏาหํ มฺุจิตฺวา สฺจรติ, ภินฺทาเปตฺวา กปฺปิยํ กาเรตพฺพํ. เอกาพทฺธา เจ, กฏาเหปิ กาตุํ วฏฺฏติ. ยํ ปน ผลํ ตรุณํ โหติ อพีชํ ยฺจ นิพฺพตฺตพีชํ พีชํ อปเนตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ, ตตฺถ กปฺปิยกรณกิจฺจํ นตฺถิ. ภูตคาโม, ภูตคามสฺิตา, วิโกปนํ วา วิโกปาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปถวิขณนสทิสาเนวาติ.
ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อฺวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ยมตฺถํ สงฺฆมชฺเฌ วินยธโร ปุจฺฉติ, ตโต อฺํ วทตีติ อฺวาทโก, อฺเนฺํ ปฏิจรณสฺเสตํ นามํ. วิเหสตีติ วิเหสโก, ตุณฺหีภาวสฺเสตํ นามํ, ตสฺมึ อฺวาทเก วิเหสเก. ปาจิตฺติยนฺติ วตฺถุทฺวเย ปาจิตฺติยทฺวยํ วุตฺตํ. ตสฺมา โย ภิกฺขุ สาวเสสํ อาปตฺตึ อาปนฺโน สงฺฆมชฺเฌ อนุยฺุชิยมาโน ตํ น กเถตุกาโม อฺเน วจเนน อฺํ ฉาเทนฺโต ตถา ตถา วิกฺขิปติ, โย จ ตุณฺหีภาเวน วิเหเสติ, เตสํ ยํ ภควตา อฺวาทกกมฺมฺเจว วิเหสกกมฺมฺจ อนฺุาตํ, ตสฺมึ สงฺเฆน กเต ปุน ตถา กโรนฺตานํ ปาจิตฺติยํ.
โกสมฺพิยํ ฉนฺนตฺเถรํ อารพฺภ อฺเนฺํ ปฏิจรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ธมฺมกมฺเม ติกปาจิตฺติยํ, อธมฺมกมฺเม ติกทุกฺกฏํ, อนาโรปิเต ปน อฺวาทเก ¶ วา วิเหสเก วา ตถา กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว. อาปตฺตึ อาปนฺนภาวํ วา อชานนฺตสฺส ‘‘กึ ตุมฺเห ภณถา’’ติ ปุจฺฉโต, เคลฺเน วา, ‘‘สงฺฆสฺส ภณฺฑนาทีนิ วา ภวิสฺสนฺติ, อธมฺเมน วา วคฺเคน วา นกมฺมารหสฺส วา กมฺมํ กริสฺสนฺตี’’ติ ¶ อิมินา อธิปฺปาเยน น กเถนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ธมฺมกมฺเมน อาโรปิตตา, อาปตฺติยา วา วตฺถุนา วา อนุยฺุชิยมานตา, ฉาเทตุกามตาย ¶ อฺเนฺํ ปฏิจรณํ วา ตุณฺหีภาโว วาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน สิยา กิริยํ, สิยา อกิริยํ, ทุกฺขเวทนฺจ โหตีติ.
อฺวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย เยน วจเนน อุชฺฌาเปนฺติ ‘‘ฉนฺทาย อิตฺถนฺนาโม อิทํ นาม กโรตี’’ติอาทีนิ วทนฺตา อุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน สมฺมตํ เสนาสนปฺาปกาทิเภทํ ตสฺส อยสกามา หุตฺวา ภิกฺขูหิ อวชานาเปนฺติ, อวฺาย โอโลกาเปนฺติ, ลามกโต วา จินฺตาเปนฺติ, ตํ วจนํ อุชฺฌาปนกํ. เยน จ ตเถว วทนฺตา ขิยฺยนฺติ, สพฺพตฺถ ตสฺส อวณฺณํ ปกาเสนฺติ, ตํ ขิยฺยนกํ, ตสฺมึ อุชฺฌาปนเก ขิยฺยนเก. ปาจิตฺติยนฺติ วตฺถุทฺวเย ปาจิตฺติยทฺวยํ วุตฺตํ. ตสฺมา โย สมฺมตสฺส ภิกฺขุโน อยสกามตาย อุปสมฺปนฺนสฺส วทนฺโต อุชฺฌาเปติ วา ขิยฺยติ วา, ตสฺส ปาจิตฺติยํ โหติ.
ราชคเห เมตฺติยภูมชเก ภิกฺขู อารพฺภ อุชฺฌาปนขิยฺยนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ยํ ตสฺส อุปสมฺปนฺนสฺส สมฺมุติกมฺมํ กตํ, ตสฺมึ ธมฺมกมฺเม ติกปาจิตฺติยํ, อธมฺมกมฺเม ติกทุกฺกฏํ, อนุปสมฺปนฺนสฺส ปน สนฺติเก ตถา ภณนฺตสฺส, อสมฺมตสฺส จ อวณฺณํ ยสฺส กสฺสจิ สนฺติเก ภณนฺตสฺส, อนุปสมฺปนฺนสฺส ปน สมฺมตสฺส วา อสมฺมตสฺส วา อวณฺณํ ยสฺส กสฺสจิเทว สนฺติเก ภณนฺตสฺส จ ทุกฺกฏเมว. ปกติยาว ฉนฺทาทิวเสน กโรนฺตํ อุชฺฌาเปนฺตสฺส วา ขิยฺยนฺตสฺส วา, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ธมฺมกมฺเมน สมฺมตตา, อุปสมฺปนฺนตา, อคติคมนาภาโว, ตสฺส อวณฺณกามตา, ยสฺส สนฺติเก วทติ, ตสฺส อุปสมฺปนฺนตา, อุชฺฌาปนํ วา ขิยฺยนํ วาติ อิมาเนตฺถ ฉ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนเมวาติ.
อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ¶ ¶ สงฺฆิกนฺติ สงฺฆสฺส สนฺตกํ. มฺจาทีสุ โยโกจิ มฺจสงฺเขเปน กโต สพฺโพปิ มฺโจเยว, ปีเปิ เอเสว นโย. เยน เกนจิ ปน โจเฬน วา กปฺปิยจมฺเมน วา ฉวึ กตฺวา เปตฺวา มนุสฺสโลมํ ตาลีสปตฺตฺจ เยหิ เกหิจิ โลมปณฺณติณวากโจเฬหิ ปูเรตฺวา กตเสนาสนํ ภิสีติ วุจฺจติ. ตตฺถ นิสีทิตุมฺปิ นิปชฺชิตุมฺปิ วฏฺฏติ, ปมาณปริจฺเฉโทปิ เจตฺถ นตฺถิ. โกจฺฉํ ปน วากอุสีรมฺุชปพฺพชาทีนํ อฺตรมยํ อนฺโต สํเวลฺลิตฺวา พทฺธํ เหฏฺา จ อุปริ จ วิตฺถตํ ปณวสณฺานํ มชฺเฌ สีหจมฺมาทิปริกฺขิตฺตํ โหติ, อกปฺปิยจมฺมํ นาเมตฺถ นตฺถิ. เสนาสนฺหิ โสวณฺณมยมฺปิ วฏฺฏติ. อชฺโฌกาเสติ ¶ เอตฺถ เย อวสฺสิกสงฺเกตา วสฺสานมาสาติ เอวํ อสฺิตา อฏฺ มาสา, เต เปตฺวา อิตเรสุ จตูสุ มาเสสุ สเจปิ เทโว น วสฺสติ. ตถาปิ ปกติอชฺโฌกาเส จ โอวสฺสกมณฺฑเป จ สนฺถริตุํ น วฏฺฏติ. ยตฺถ ปน เหมนฺเต วสฺสติ, ตตฺถ อปเรปิ จตฺตาโร มาเส น วฏฺฏติ. คิมฺเห ปน สพฺพตฺถ วิคตวลาหกํ วิสุทฺธํ นภํ โหติ, ตสฺมา ตทา เกนจิเทว กรณีเยน คจฺฉติ, วฏฺฏติ. กากาทีนํ นิพทฺธวาสรุกฺขมูเล ปน กทาจิปิ น วฏฺฏติ. อิติ ยตฺถ จ ยทา จ สนฺถริตุํ น วฏฺฏติ, ตํ สพฺพมิธ อชฺโฌกาสสงฺขเมว คตนฺติ เวทิตพฺพํ.
สนฺถริตฺวาติ ตถารูเป าเน อตฺตโน วา ปรสฺส วา อตฺถาย สนฺถริตฺวา. อฺสฺสตฺถาย สนฺถตมฺปิ หิ ยาว โส ตตฺถ น นิสีทติ, ‘คจฺฉ ตฺว’นฺติ วา น ภณติ, ตาว สนฺถารกสฺเสว ภาโร. สนฺถราเปตฺวาติ อนุปสมฺปนฺเนน สนฺถราเปตฺวา. เอตเทว หิ ตสฺส ปลิโพโธ โหติ, อุปสมฺปนฺเนน สนฺถตํ สนฺถารกสฺเสว ภาโร, ตฺจ โข ยาว อาณาปโก ตตฺถ น นิสีทติ, ‘คจฺฉ ตฺว’นฺติ วา น ภณติ. ยสฺมิฺหิ อตฺตนา สนฺถราปิเต วา ปกติสนฺถเต วา อุปสมฺปนฺโน นิสีทติ, สพฺพํ ตํ นิสินฺนสฺเสว ภาโร, ตสฺมา สนฺถราปิตนฺตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ. ตํ ปกฺกมนฺโต เนว อุทฺธเรยฺย, น อุทฺธราเปยฺยาติ อตฺตนา วา อุทฺธริตฺวา ปติรูเป าเน น เปยฺย, ปเรน วา ตถา น การาเปยฺย. อนาปุจฺฉํ วา คจฺเฉยฺยาติ โย ภิกฺขุ วา สามเณโร วา อารามิโก วา ลชฺชี ¶ โหติ, อตฺตโน ปลิโพธํ วิย มฺติ, ตถารูปํ อนาปุจฺฉิตฺวา ตํ เสนาสนํ ตสฺส อนิยฺยาเตตฺวา นิรเปกฺโข คจฺฉติ, ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาตํ อติกฺกเมยฺย, ตสฺส เอเกน ปาเทน เลฑฺฑุปาตาติกฺกเม ทุกฺกฏํ, ทุติยปาทาติกฺกเม ปาจิตฺติยํ. โภชนสาลาย ิโต ปน ‘‘อสุกสฺมึ นาม ทิวาวิหารฏฺาเน ปฺเปตฺวา คจฺฉาหี’’ติ เปเสตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา อฺตฺถ คจฺฉนฺโต ปาทุทฺธาเรน กาเรตพฺโพ.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ สนฺถตํ อนุทฺธริตฺวา อนาปุจฺฉํ ปกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, ปุคฺคลิเก ติกทุกฺกฏํ, จิมิลิกํ วา อุตฺตรตฺถรณํ วา ภูมตฺถรณํ วา ตฏฺฏิกํ วา จมฺมกฺขณฺฑํ วา ปาทปฺุฉนํ วา ผลกปีํ วา ยํ วา ปนฺํ กฺจิ ทารุภณฺฑํ มตฺติกาภณฺฑํ อนฺตมโส ปตฺตาธารกมฺปิ วุตฺตลกฺขเณ อชฺโฌกาเส เปตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว. อารฺเกน ปน อสติ อโนวสฺสเก สพฺพํ รุกฺเข ลคฺเคตฺวาปิ ยถา วา อุปจิกาหิ น ขชฺชติ, เอวํ กตฺวาปิ คนฺตุํ วฏฺฏติ. อพฺโภกาสิเกน ปน จีวรกุฏิกํ กตฺวาปิ รกฺขิตพฺพํ. อตฺตโน สนฺตเก, วิสฺสาสิกปุคฺคลิเก, อุทฺธรณาทีนิ กตฺวา คมเน, โอตาเปนฺตสฺส, ‘‘อาคนฺตฺวา อุทฺธริสฺสามี’’ติ คจฺฉโต, วุฑฺฒตรา อุฏฺาเปนฺติ, อมนุสฺโส ตตฺถ นิสีทติ, โกจิ อิสฺสโร คณฺหาติ, สีหาทโย ตํ านํ อาคนฺตฺวา ติฏฺนฺติ, เอวํ เสนาสนํ ปลิพุทฺธํ โหติ, ตถา ปลิพุทฺเธ วา เสนาสเน, ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายกราสุ ¶ อาปทาสุ วา คจฺฉนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. มฺจาทีนํ สงฺฆิกตา, วุตฺตลกฺขเณ เทเส สนฺถรณํ วา สนฺถราปนํ วา, อปลิพุทฺธตา, อาปทาย อภาโว, นิรเปกฺขตา, เลฑฺฑุปาตาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ฉ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมกถินสทิสาเนว, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
ปมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม วิหาเรติ คพฺเภ วา อฺตรสฺมึ วา สพฺพปริจฺฉนฺเน วุตฺตเสนาสเน. เสยฺยนฺติ เสยฺยา นาม ภิสี จิมิลิกา อุตฺตรตฺถรณํ ภูมตฺถรณํ ตฏฺฏิกา ¶ จมฺมกฺขณฺโฑ นิสีทนํ ปจฺจตฺถรณํ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโรติ วุตฺตํ. ตตฺถ จิมิลิกา นาม ปริกมฺมกตาย ภูมิยา วณฺณานุรกฺขณตฺถํ กตา. อุตฺตรตฺถรณํ นาม มฺจปีาทีนํ อุปริ อตฺถริตพฺพยุตฺตกํ ปจฺจตฺถรณํ. ภูมตฺถรณํ นาม จิมิลิกาย สติ ตสฺสา อุปริ, อสติ สุทฺธภูมิยํ อตฺถริตพฺพา กฏสารกาทิ วิกติ. ตฏฺฏิกา นาม ตาลปณฺณาทีหิ กตตฏฺฏิกา. จมฺมกฺขณฺโฑ นาม ยํกิฺจิ จมฺมํ, สีหจมฺมาทีนฺหิ ปริหรเณเยว ปริกฺเขโป, เสนาสนปริโภเค ปน อกปฺปิยจมฺมํ นาม นตฺถิ. ปจฺจตฺถรณํ นาม ปาวาโร โกชโวติ เอตฺตกเมว, เสสํ ปากฏเมว. อิติ อิมาสุ ทสสุ เสยฺยาสุ เอกมฺปิ เสยฺยํ อตฺตโน วสฺสคฺเคน คเหตฺวา วุตฺตลกฺขเณ วิหาเร สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา โย ภิกฺขุ ทิสํคมิโก ยถา ปิตํ อุปจิกาหิ น ขชฺชติ, ตถา ปนวเสน เนว อุทฺธเรยฺย, น อุทฺธราเปยฺย, ปุริมสิกฺขาปเท วุตฺตนเยน อนาปุจฺฉํ ¶ วา คจฺเฉยฺย, ตสฺส ปริกฺขิตฺตสฺส อารามสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ อติกฺกมนฺตสฺส ปมปาเท ทุกฺกฏํ, ทุติยปาเท ปาจิตฺติยํ. ยตฺถ ปน อุปจิกาสงฺกา นตฺถิ, ตโต อนาปุจฺฉาปิ คนฺตุํ วฏฺฏติ, อาปุจฺฉนํ ปน วตฺตํ.
สาวตฺถิยํ สตฺตรสวคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ สงฺฆิเก วิหาเร เสยฺยํ สนฺถริตฺวา อนุทฺธริตฺวา อนาปุจฺฉา ปกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, ปุคฺคลิเก ติกทุกฺกฏํ, วุตฺตลกฺขณสฺส ปน วิหารสฺส อุปจาเร พหิ อาสนฺเน อุปฏฺานสาลาย วา อปริจฺฉนฺนมณฺฑเป วา ปริจฺฉนฺเน วาปิ พหูนํ สนฺนิปาตภูเต รุกฺขมูเล วา สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา, มฺจปีฺจ วิหาเร วา วุตฺตปฺปกาเร วิหารูปจาเร วา สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา อุทฺธรณาทีนิ อกตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว. อตฺตโน สนฺตเก, วิสฺสาสิกปุคฺคลิเก, อุทฺธรณาทีนิ กตฺวา, ปุริมนเยเนว ปลิพุทฺธํ ฉฑฺเฑตฺวา คมเน, โย จ ‘‘อชฺเชว อาคนฺตฺวา ปฏิชคฺคิสฺสามี’’ติ เอวํ สาเปกฺโข นทิปารํ วา คามนฺตรํ วา คนฺตฺวา ยตฺถสฺส คมนจิตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ตตฺเถว ิโต กฺจิ เปเสตฺวา วา อาปุจฺฉติ, นทิปูรราชโจราทีสุ วา เกนจิ ปลิพุทฺโธ น สกฺโกติ ปจฺจาคนฺตุํ, ตสฺส จ, อาปทาสุ จ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วุตฺตลกฺขณเสยฺยา ¶ , ตสฺสา สงฺฆิกตา, วุตฺตลกฺขเณ วิหาเร สนฺถรณํ วา สนฺถราปนํ วา, อปลิพุทฺธตา, อาปทาย อภาโว, อนเปกฺขสฺส ทิสาปกฺกมนํ ¶ , อุปจารสีมาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ สตฺต องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อนนฺตรสิกฺขาปเท วุตฺตนยาเนวาติ.
ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อนุปขชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ชานนฺติ ‘‘อนุฏฺาปนีโย อย’’นฺติ ชานนฺโต, เตเนวสฺส ปทภาชเน ‘‘วุฑฺโฒ’ติ ชานาติ, ‘คิลาโน’ติ ชานาติ, ‘สงฺเฆน ทินฺโน’ติ ชานาตี’’ติ (ปาจิ. ๑๒๑) วุตฺตํ. วุฑฺโฒ หิ อตฺตโน วุฑฺฒตาย อนุฏฺาปนีโย, คิลาโน คิลานตาย, สงฺโฆ ปน ภณฺฑาคาริกสฺส วา ธมฺมกถิกวินยธรคณวาจกาจริยานํ วา พหูปการตํ คุณวิสิฏฺตฺจ สลฺลกฺเขตฺวา ธุววาสตฺถาย วิหารํ สลฺลกฺเขตฺวา สมฺมนฺนิตฺวา เทติ, ตสฺมา ยสฺส สงฺเฆน ทินฺโน, โสปิ อนุฏฺาปนีโย. ปุพฺพุปคตนฺติ ปุพฺพํ อุปคตํ. อนุปขชฺชาติ มฺจปีานํ วา ตสฺส วา ภิกฺขุโน ปวิสนฺตสฺส วา นิกฺขมนฺตสฺส วา อุปจารํ อนุปวิสิตฺวา. ตตฺถ มฺจปีานํ ตาว มหลฺลเก วิหาเร สมนฺตา ทิยฑฺโฒ หตฺโถ อุปจาโร, ขุทฺทเก ยโต ปโหติ, ตโต ทิยฑฺโฒ หตฺโถ ¶ , ตสฺส ปน ปวิสนฺตสฺส ปาทโธวนปาสาณโต ยาว มฺจปีํ, นิกฺขมนฺตสฺส มฺจปีโต ยาว ปสฺสาวฏฺานํ, ตาว อุปจาโร. เสยฺยํ กปฺเปยฺยาติ ตสฺส สมฺพาธํ กตฺตุกามตาย ตสฺมึ อุปจาเร ทสสุ เสยฺยาสุ เอกมฺปิ สนฺถรนฺตสฺส วา สนฺถราเปนฺตสฺส วา ทุกฺกฏํ, ตตฺถ นิสีทนฺตสฺส วา นิปชฺชนฺตสฺส วา ปาจิตฺติยํ, ทฺเวปิ กโรนฺตสฺส ทฺเว ปาจิตฺติยานิ, ปุนปฺปุนํ กโรนฺตสฺส ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ อนุปขชฺช เสยฺยกปฺปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, ปุคฺคลิเก ติกทุกฺกฏํ, วุตฺตูปจารโต วา พหิ, อุปฏฺานสาลาทิเก วา, วิหารสฺส อุปจาเร วา, สนฺถรณสนฺถราปเนสุปิ นิสชฺชสยเนสุปิ ทุกฺกฏเมว. อตฺตโน วา, วิสฺสาสิกสฺส วา สนฺตเก ปน วิหาเร สนฺถรนฺตสฺส, โย จ คิลาโน วา สีตุณฺหปีฬิโต วา ปวิสติ, ตสฺส จ, อาปทาสุ จ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สงฺฆิกวิหารตา, อนุฏฺาปนียภาวชานนํ, สมฺพาเธตุกามตา, อุปจาเร นิสีทนํ วา นิปชฺชนํ วาติ อิมาเนตฺถ ¶ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสาเนว, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนเมวาติ.
อนุปขชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม กุปิโตติ กุทฺโธ. อนตฺตมโนติ อตุฏฺจิตฺโต. นิกฺกฑฺเฒยฺย วา นิกฺกฑฺฒาเปยฺย วา ปาจิตฺติยนฺติ เอตฺถ เย อเนกภูมกา ¶ ปาสาทา, อเนกโกฏฺกานิ วา จตุสฺสาลานิ, ตาทิเสสุ เสนาสเนสุ คเหตฺวา อนฺตรา อฏฺเปตฺวา เอเกเนว ปโยเคน อติกฺกาเมนฺตสฺส เอกํ ปาจิตฺติยํ, เปตฺวา เปตฺวา นานาปโยเคหิ อติกฺกาเมนฺตสฺส ทฺวารคณนาย ปาจิตฺติยานิ, หตฺเถน อนามสิตฺวา ‘นิกฺขมา’ติ วตฺวา วาจาย นิกฺกฑฺฒนฺตสฺสาปิ เอเสว นโย. นิกฺกฑฺฒาเปนฺตสฺส ปน ‘นิกฺกฑฺฒา’ติ อาณตฺตมตฺเต ทุกฺกฏํ, สกึ อาณตฺเต ปน ตสฺมึ พหุเกปิ ทฺวาเร นิกฺขมนฺเต อิตรสฺส เอกเมว ปาจิตฺติยํ. สเจ ปน ‘‘เอตฺตกานิ ทฺวารานิ นิกฺกฑฺฒาหี’’ติ วา, ‘‘ยาว มหาทฺวารํ, ตาว นิกฺกฑฺฒาหี’’ติ วา เอวํ นิยเมตฺวา อาณตฺโต โหติ, ทฺวารคณนาย ปาจิตฺติยานิ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ ภิกฺขุํ สงฺฆิกา วิหารา นิกฺกฑฺฒนวตฺถุสฺมึ
ปฺตฺตํ ¶ , สาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, ปุคฺคลิเก ติกทุกฺกฏํ, ตสฺส ปริกฺขารนิกฺกฑฺฒเน, อุปฏฺานสาลาทิกา วิหารูปจารา ตสฺส วา ตสฺส ปริกฺขารสฺส วา นิกฺกฑฺฒเน, อนุปสมฺปนฺนสฺส ปน อนุปสมฺปนฺนปริกฺขารสฺส วา วิหารา วา วิหารูปจารา วา นิกฺกฑฺฒเน นิกฺกฑฺฒาปเน จ ทุกฺกฏเมว. ตฺจ โข อสมฺพทฺเธสุ ปริกฺขาเรสุ ปริกฺขารคณนาย เวทิตพฺพํ. อตฺตโน วา, วิสฺสาสิกสฺส วา สนฺตกา วิหารา นิกฺกฑฺฒเน, สกลสงฺฆารามโตปิ ภณฺฑนการกสฺส วา ตสฺส ปริกฺขารสฺส วา นิกฺกฑฺฒเน นิกฺกฑฺฒาปเน วา, อตฺตโน วสนฏฺานโต อลชฺชิสฺส, อุมฺมตฺตกสฺส, น สมฺมาวตฺตนฺตานํ อนฺเตวาสิกสอวิหาริกานํ, เตสํ ปริกฺขารสฺส วา นิกฺกฑฺฒเน จ, สยํ อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สงฺฆิกวิหาโร ¶ , อุปสมฺปนฺนสฺส ภณฺฑนการกภาวาทิวินิมุตฺตตา, โกเปน นิกฺกฑฺฒนํ วา นิกฺกฑฺฒาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. เวหาสกุฏิสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม อุปริเวหาสกุฏิยาติ อุปริ อจฺฉนฺนตลาย ทฺวิภูมิกกุฏิยา วา ติภูมิกกุฏิยา วา, ปทภาชเน ปน อิธ อธิปฺเปตํ กุฏึ ทสฺเสตุํ ‘‘มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส อสีสฆฏฺฏา’’ติ (ปาจิ. ๑๓๑) วุตฺตํ. อาหจฺจปาทกนฺติ องฺเค วิชฺฌิตฺวา ปเวสิตปาทกํ. อภินิสีเทยฺยาติ อภิภวิตฺวา อชฺโฌตฺถริตฺวา นิสีเทยฺย, ภุมฺมตฺเถ วา เอตํ อุปโยควจนํ, มฺเจ วา ปีเ วา นิสีเทยฺย วา นิปชฺเชยฺย วาติ อตฺโถ. อภีติ อิทํ ปน ปทโสภณตฺเถ อุปสคฺคมตฺตเมว, ตสฺมา โย ภิกฺขุ วุตฺตลกฺขณาย เวหาสกุฏิยา สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน ยาว ปมาณมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สพฺพโส เหฏฺิมาหิ ตุลาหิ สีสํ น ฆฏฺเฏติ, เอตฺตกํ อุจฺจาย ตุลานํ อุปริ ปิเต อาหจฺจปาทเก มฺเจ วา ปีเ วา นิสีทติ วา นิปชฺชติ วา, ตสฺส อนุปขชฺชสิกฺขาปเท วุตฺตนเยน ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ อุปริเวหาสกุฏิยา อาหจฺจปาทกํ มฺจํ ปีํ สหสา อภินิสีทนอภินิปชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, ปุคฺคลิเก ติกทุกฺกฏํ, อตฺตโน วา, วิสฺสาสิกสฺส วา สนฺตเก วิหาเร, อเวหาสกุฏิยา, สีสฆฏฺฏาย, ยสฺส วา เหฏฺา ทพฺพสมฺภาราทีนํ นิกฺขิตฺตตฺตา อปริโภคํ โหติ, อุปริตลํ วา ปทรสฺจิตํ สุธาทิปริกมฺมกตํ วา, ตตฺถ อาหจฺจปาทเก นิสีทนฺตสฺส, โย ¶ เจ ตสฺมึ เวหาสฏฺเปิ อาหจฺจปาทเก ิโต กิฺจิ คณฺหาติ วา ลคฺคติ วา, ยสฺส จ ปฏาณี ทินฺนา โหติ, ปาทสีสานํ อุปริ อาณี ปเวสิตา, ตตฺถ นิสีทนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สงฺฆิโก วิหาโร, อสีสฆฏฺฏา เวหาสกุฏิ, เหฏฺา สปริโภคํ ¶ , อปฏาณิทินฺเน อาหจฺจปาทเก นิสีทนํ วา นิปชฺชนํ วาติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
เวหาสกุฏิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. มหลฺลกวิหารสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม มหลฺลกนฺติ สสฺสามิกํ. วิหารนฺติ อุลฺลิตฺตาวลฺลิตฺตํ. ยาว ทฺวารโกสาติเอตฺถ ทฺวารโกโส นาม อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน ปิฏฺสงฺฆาฏสฺส สามนฺตา อฑฺฒเตยฺยหตฺโถ ปเทโส. อคฺคฬฏฺปนายาติ สกวาฏกสฺส ทฺวารพนฺธสฺส นิจฺจลภาวตฺถาย. กวาฏฺหิ ลหุปริวตฺตกํ วิวรณกาเล ภิตฺตึ อาหนติ, ปิทหนกาเล ทฺวารพนฺธํ. เตน อาหเนน ภิตฺติ กมฺปติ, ตโต มตฺติกา จลติ, จลิตฺวา สิถิลา วา โหติ ปตติ วา, เตนาห ภควา ‘‘ยาว ทฺวารโกสา อคฺคฬฏฺปนายา’’ติ. ตตฺถ กิฺจาปิ ‘‘อิทํ นาม กตฺตพฺพ’’นฺติ เนว มาติกายํ, น ปทภาชเน วุตฺตํ, อฏฺุปฺปตฺติยํ ปน ‘‘ปุนปฺปุนํ ฉาทาเปสิ, ปุนปฺปุนํ เลปาเปสี’’ติ (ปาจิ. ๑๓๔) อธิการโต ยาว ทฺวารโกสา อคฺคฬฏฺปนาย ปุนปฺปุนํ ลิมฺปิตพฺโพ วา เลปาเปตพฺโพ วาติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อาโลกสนฺธิปริกมฺมายาติเอตฺถ อาโลกสนฺธีติ วาตปานกวาฏกา วุจฺจนฺติ. เต วิวรณกาเล วิทตฺถิมตฺตมฺปิ อติเรกมฺปิ ภิตฺติปฺปเทสํ ปหรนฺติ, อุปจาโร ปเนตฺถ สพฺพทิสาสุ ลพฺภติ, ตสฺมา สพฺพทิสาสุ กวาฏวิตฺถารปฺปมาโณ โอกาโส อาโลกสนฺธิปริกมฺมตฺถาย ลิมฺปิตพฺโพ วา เลปาเปตพฺโพ วาติ อยเมตฺถ อธิปฺปาโย.
เอวํ เลปกมฺเม ยํ กตฺตพฺพํ, ตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ฉทเน กตฺตพฺพํ ทสฺเสตุํ ทฺวตฺติจฺฉทนสฺสาติอาทิมาห. ตตฺถ ทฺวตฺติจฺฉทนสฺส ปริยายนฺติ ฉทนสฺส ทฺวตฺติปริยายํ, ปริยายํ วุจฺจติ ปริกฺเขโป, ปริกฺเขปทฺวยํ วา ปริกฺเขปตฺตยํ วา อธิฏฺาตพฺพนฺติ อตฺโถ. อปฺปหริเต ิเตนาติ อหริเต ิเตน. หริตนฺติ เจตฺถ สตฺตธฺาทิเภทํ ¶ ปุพฺพณฺณํ, มุคฺคมาสติลกุลตฺถอลาพุกุมฺภณฺฑาทิเภทฺจ อปรณฺณํ อธิปฺเปตํ. ยํ ตสฺมึ เขตฺเต วุตฺตํ ¶ น ตาว สมฺปชฺชติ, วสฺเส ปน ปติเต สมฺปชฺชิสฺสติ, ตมฺปิ หริตสงฺขเมว คจฺฉติ. ตสฺมา ตสฺมึ ตฺวา อธิฏฺหนฺโต ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. อปฺปหริเต ตฺวา อธิฏฺหนฺตสฺสาปิ อยํ ปริจฺเฉโท, ปิฏฺิวํสสฺส ¶ วา กูฏาคารถูปิกาย วา ปสฺเส นิสินฺโน ปุริโส ฉทนมุขวฏฺฏิอนฺเตน โอโลเกนฺโต ยสฺมึ ภูมิภาเค ิตํ ภิกฺขุํ ปสฺสติ, ยสฺมิฺจ ิโต ตํ อุปริ นิสินฺนกํ ตเถว อุลฺโลเกนฺโต ปสฺสติ, ตสฺมึ าตพฺพํ, ตสฺส อนฺโต อหริเตปิ าตุํ น ลภติ. ตโต เจ อุตฺตรีติ มคฺเคน ฉาทิยมาเน ติณฺณํ มคฺคานํ, ปริยาเยน ฉาทิยมาเน ติณฺณํ ปริยายานํ อุปริ อิฏฺกสิลาสุธาหิ ฉาทิยมาเน อิฏฺกสิลาสุธาปิณฺฑคณนาย, ติณปณฺเณหิ ฉาทิยมาเน ปณฺณคณนาย เจว ติณมุฏฺิคณนาย จ ปาจิตฺติยํ.
โกสมฺพิยํ ฉนฺนตฺเถรํ อารพฺภ ปุนปฺปุนํ ฉาทาปนเลปาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อูนทฺวตฺติปริยาเย อติเรกสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. เสตวณฺณาทิกรเณ, ทฺวตฺติปริยาเย วา อูนกทฺวตฺติปริยาเย วา, เลณคุหาติณกุฏิกาทีสุ, อฺสฺสตฺถาย, อตฺตโน ธเนน กาเรนฺตสฺส, วาสาคารํ เปตฺวา เสสานิ อธิฏฺหนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. มหลฺลกวิหารตา, อตฺตโน วาสาคารตา, อุตฺตริ อธิฏฺานนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สฺจริตฺเต วุตฺตนยาเนวาติ.
มหลฺลกวิหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ชานํ สปฺปาณกนฺติ ‘‘สปฺปาณกํ เอต’’นฺติ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา เยน เกนจิ อากาเรน ชานนฺโต. สิฺเจยฺย วา สิฺจาเปยฺย วาติ เตน อุทเกน สยํ วา สิฺเจยฺย, อฺํ วา อาณาเปตฺวา สิฺจาเปยฺย. ตตฺถ ธารํ อวิจฺฉินฺทิตฺวา สิฺจนฺตสฺส เอกสฺมึ ฆเฏ เอกาว อาปตฺติ, วิจฺฉินฺทนฺตสฺส ปโยคคณนาย อาปตฺติโย. มาติกํ ปมุขํ กโรติ, ทิวสมฺปิ สนฺทตุ, เอกาว อาปตฺติ. ตตฺถ ตตฺถ พนฺธิตฺวา อฺโต เนนฺตสฺส ปโยคคณนาย อาปตฺติโย. พหุกมฺปิ ติณปณฺณสาขาทึ เอกปฺปโยเคน ¶ อุทเก ปกฺขิปนฺตสฺส เอกาว อาปตฺติ, เอเกกํ ปกฺขิปนฺตสฺส ปโยคคณนาย อาปตฺติโย. อิทฺจ ยํ เอวํ ปกฺขิปิยมาเน ปริยาทานํ คจฺฉติ, อาวิลํ วา โหติ, ยถา ปาณกา มรนฺติ, ตาทิสํ สนฺธาย วุตฺตํ, น มหาอุทกํ. สิฺจาปเน อาณตฺติยา ทุกฺกฏํ, เอกาณตฺติยา พหุกมฺปิ สิฺจตุ, อาณาปกสฺส เอกเมว ปาจิตฺติยํ.
อาฬวิยํ อาฬวเก ภิกฺขู อารพฺภ สิฺจนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ ¶ , อปฺปาณเก สปฺปาณกสฺิโน, อุโภสุ ¶ เวมติกสฺส ทุกฺกฏํ. อปฺปาณกสฺิโน, อสฺจิจฺจ อสฺสติยา วา สิฺจนฺตสฺส, อชานนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุทกสฺส สปฺปาณกตา, ‘‘สิฺจเนน ปาณกา มริสฺสนฺตี’’ติ ชานนํ, ตฺจ อุทกํ ตาทิสเมว, วินา วธกเจตนาย เยน เกนจิ กรณีเยน ติณาทีนํ สิฺจนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ปณฺณตฺติวชฺชํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ภูตคามวคฺโค ทุติโย.
๓. โอวาทวคฺโค
๑. โอวาทสิกฺขาปทวณฺณนา
โอวาทวคฺคสฺส ปเม อสมฺมโตติ ยา อฏฺงฺคสมนฺนาคตสฺส ภิกฺขุโน ภควตา ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน (ปาจิ. ๑๔๖) ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติ อนฺุาตา, ตาย อสมฺมโต. โอวเทยฺยาติ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วา สมฺพหุลา วา เอกํ ภิกฺขุนึ วา ‘‘วสฺสสตูปสมฺปนฺนาย ภิกฺขุนิยา ตทหุปสมฺปนฺนสฺส ภิกฺขุโน อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ อาทิเก (จูฬว. ๔๐๓) อฏฺ ครุธมฺเม โอวาทวเสน โอสาเรนฺโต โอวเทยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ โอวาทปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ โอวทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, อฺเน วา ธมฺเมน ภิกฺขุนีสุ อุปสมฺปนฺนมตฺตํ วา โอวทโต ทุกฺกฏํ. สมฺมตสฺสาปิ ตฺเจ สมฺมุติกมฺมํ อธมฺมกมฺมํ โหติ, ตสฺมึ อธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสฺิโน วคฺเค ภิกฺขุนิสงฺเฆ โอวทโต ¶ ติกปาจิตฺติยํ, ตถา เวมติกสฺส ธมฺมกมฺมสฺิโน จาติ นว ปาจิตฺติยานิ, สมคฺเคปิ ภิกฺขุนิสงฺเฆน วาติ อธมฺมกมฺมวเสน อฏฺารส. สเจ ปน ตํ ธมฺมกมฺมํ โหติ, ‘‘ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺี สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ สมคฺคสฺี โอวทตี’’ติ (ปาจิ. ๑๕๑) อิทํ อวสานปทํ เปตฺวา เตเนว นเยน สตฺตรส ทุกฺกฏานิ, ‘‘สมคฺคมฺหายฺยา’’ติ ¶ จ วุตฺเต อฺํ ธมฺมํ, ‘‘วคฺคมฺหายฺยา’’ติ จ วุตฺเต อฏฺ ครุธมฺเม ภณนฺตสฺส, โอวาทฺจ อนิยฺยาเตตฺวา อฺํ ธมฺมํ ภณนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว. โย ปน ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺี สมคฺคํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ สมคฺคสฺี โอวทติ, ครุธมฺมปาฬึ อุทฺเทสํ เทติ, ปริปุจฺฉํ เทติ, ‘‘โอสาเรหิ อยฺยา’’ติ วุจฺจมาโน โอสาเรติ, ปฺหํ ปุฏฺโ กเถติ, ภิกฺขุนีนํ สุณมานานํ อฺสฺสตฺถาย ภณติ, สิกฺขมานาย วา สามเณริยา วา ภณติ, ตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อสมฺมตตา, ภิกฺขุนิยา ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนตา, โอวาทวเสน อฏฺครุธมฺมภณนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปทโสธมฺมสทิสาเนวาติ.
โอวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อตฺถงฺคตสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ¶ โอวเทยฺยาติ อฏฺครุธมฺเมหิ วา อฺเน วา ธมฺเมน โอวทนฺตสฺส สมฺมตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมว.
สาวตฺถิยํ อายสฺมนฺตํ จูฬปนฺถกํ อารพฺภ อตฺถงฺคเต สูริเย โอวทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, สูริเย อตฺถงฺคเต อตฺถงฺคตสฺิโน เวมติกสฺส วา, เอกโตอุปสมฺปนฺนํ โอวทนฺตสฺส จ ทุกฺกฏํ. ปุริมสิกฺขาปเท วิย อุทฺเทสาทินเยน อนาปตฺติ. อตฺถงฺคตสูริยตา, ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนตา, โอวทนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปทโสธมฺมสทิสาเนวาติ.
อตฺถงฺคตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ภิกฺขุนุปสฺสยสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ¶ ภิกฺขุนุปสฺสยนฺติ ภิกฺขุนิยา เอกรตฺตํ วสนฏฺานมฺปิ. โอวเทยฺยาติ อิธ ครุธมฺเมหิ โอวทนฺตสฺเสว ปาจิตฺติยํ. สเจ ปน อสมฺมโต โหติ, ทฺเว ปาจิตฺติยานิ. สเจ ปน สูริเยปิ อตฺถงฺคเต โอวทติ, ตีณิ โหนฺติ. สมฺมตสฺส ปน รตฺตึ โอวทนฺตสฺสปิ ทฺเว เอว โหนฺติ. สมฺมตตฺตา หิ ภิกฺขุสฺส ครุธมฺโมวาทมูลกํ ปาจิตฺติยํ นตฺถิ. คิลานาติ น สกฺโกติ โอวาทาย วา สํวาสาย วา คนฺตุํ.
สกฺเกสุ ¶ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ ภิกฺขุนุปสฺสยํ อุปสงฺกมิตฺวา โอวทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร สมยา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนสฺิโน เวมติกสฺส วา, เอกโตอุปสมฺปนฺนํ เยน เกนจิ, อิตรํ อฺเน ธมฺเมน โอวทนฺตสฺส จ ทุกฺกฏํ. สมเย, อนุปสมฺปนฺนาย, ปุริมสิกฺขาปเท วิย อุทฺเทสาทินเยน จ อนาปตฺติ. อุปสฺสยูปคมนํ, ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนตา, สมยาภาโว, ครุธมฺเมหิ โอวทนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมกถินสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยํ โหตีติ.
ภิกฺขุนุปสฺสยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อามิสสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ อามิสเหตูติ จีวราทีนํ อฺตรเหตุ. ภิกฺขูติ สมฺมตา ภิกฺขู อิธาธิปฺเปตา. ปาจิตฺติยนฺติ เอวรูเป ภิกฺขู อวณฺณกามตาย เอวํ ภณนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ ‘‘อามิสเหตุ โอวทนฺตี’’ติ ภณนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ธมฺมกมฺเม ติกปาจิตฺติยํ, อธมฺมกมฺเม ติกทุกฺกฏํ, อสมฺมตํ อุปสมฺปนฺนฺจ, อนุปสมฺปนฺนฺจ สมฺมตํ วา อสมฺมตํ วา เอวํ ภณนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว. ตตฺถ โย ภิกฺขุ กาเล สมฺมุตึ ลภิตฺวา สามเณรภูมิยํ สณฺิโต, อยํ สมฺมโต นาม อนุปสมฺปนฺโน. ปกติยา จีวราทิเหตุ โอวทนฺตํ ปน เอวํ ¶ ภณนฺตสฺส ¶ , อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุปสมฺปนฺนตา, ธมฺเมน ลทฺธสมฺมุติตา, อนามิสนฺตรตา, อวณฺณกามตาย เอวํ ภณนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนเมวาติ.
อามิสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. จีวรทานสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ จีวรทานวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสกถามคฺโค ปเนตฺถ ¶ จีวรปฺปฏิคฺคหณสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ตตฺร หิ ภิกฺขุ ปฏิคฺคาหโก, อิธ ภิกฺขุนี, อยํ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวาติ.
จีวรทานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ จีวรนฺติ นิวาสนปารุปนุปคํ. สิพฺเพยฺย วา สิพฺพาเปยฺยา วาติ เอตฺถ สยํ สิพฺพนฺตสฺส สูจึ ปเวเสตฺวา ปเวเสตฺวา นีหรเณ ปาจิตฺติยํ, สตกฺขตฺตุมฺปิ วิชฺฌิตฺวา สกึ นีหรนฺตสฺส เอกเมว ปาจิตฺติยํ. ‘สิพฺพา’ติ วุตฺโต ปน สเจปิ สพฺพํ สูจิกมฺมํ นิฏฺาเปติ, อาณาปกสฺส เอกเมว ปาจิตฺติยํ. อถ ‘‘ยํ เอตฺถ จีวเร กตฺตพฺพํ, สพฺพํ ตํ ตว ภาโร’’ติ วุตฺโต นิฏฺาเปติ, ตสฺส อาราปเถ อาราปเถ ปาจิตฺติยํ. อาณาปกสฺส เอกวาจาย สมฺพหุลานิปิ, ปุนปฺปุนํ อาณตฺติยํ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.
สาวตฺถิยํ อุทายิตฺเถรํ อารพฺภ จีวรสิพฺพนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, าติกาย อฺาติกสฺิโน วา เวมติกสฺส วา, เอกโตอุปสมฺปนฺนาย สิพฺพนฺตสฺส จ ทุกฺกฏํ. อฺํ ถวิกาทิปริกฺขารํ สิพฺพนฺตสฺส, าติกาย, สิกฺขมานสามเณรีนฺจ จีวรมฺปิ สิพฺพนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา สนฺตกตา ¶ , นิวาสนปารุปนุปคตา, วุตฺตลกฺขณํ สิพฺพนํ วา สิพฺพาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สฺจริตฺตสทิสาเนวาติ.
จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม สํวิธายาติ สํวิทหิตฺวา, คมนกาเล สงฺเกตํ กตฺวาติ อตฺโถ. เอกทฺธานมคฺคนฺติ เอกํ อทฺธานสงฺขาตํ มคฺคํ, เอกโต วา อทฺธานมคฺคํ. สตฺถคมนีโยติ สตฺเถน สทฺธึ คนฺตพฺโพ, เสสํ อุตฺตานปทตฺถเมว. อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – อกปฺปิยภูมิยํ สํวิทหนฺตสฺส สํวิทหนปจฺจยา ตาว ทุกฺกฏํ. ตตฺถ เปตฺวา ภิกฺขุนุปสฺสยํ อนฺตรารามํ อาสนสาลํ ติตฺถิยเสยฺยฺจ เสสา อกปฺปิยภูมิ, ตตฺถ ตฺวา สํวิทหนฺตสฺสาติ อตฺโถ. สํวิทหิตฺวา ปน ‘‘อชฺช วา สฺเว วา’’ติ นิยมิตํ กาลํ วิสงฺเกตํ อกตฺวา, ทฺวารวิสงฺเกตํ ปน มคฺควิสงฺเกตํ วา กตฺวาปิ ภิกฺขุนิยา ¶ สทฺธึ คจฺฉนฺตสฺส ยาว ¶ อาสนฺนสฺสาปิ อฺสฺส คามสฺส ‘‘อยํ อิมสฺส อุปจาโร’’ติ มนุสฺเสหิ ปิตํ อุปจารํ น โอกฺกมติ, ตาว อนาปตฺติ. ตํ โอกฺกมนฺตสฺส ปน ปมปาเท ทุกฺกฏํ, ทุติยปาเท ปาจิตฺติยํ, อิติ คามูปจาโรกฺกมนคณนาย ปาจิตฺติยานิ. อทฺธโยชนาติกฺกเม ปน คาเม อสติ อทฺธโยชนคณนาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ เอกทฺธานมคฺคปฺปฏิปชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร สมยา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อสํวิทหิเต สํวิทหิตสฺิโน เวมติกสฺส วา, โย จ ภิกฺขุนิยา อสํวิทหนฺติยา เกวลํ อตฺตนาว สํวิทหติ, ตสฺส ทุกฺกฏํ. สมเย สํวิทหิตฺวาปิ คจฺฉนฺตสฺส, อตฺตนา อสํวิทหนฺตสฺส, วิสงฺเกเตน วา, อาปทาสุ คจฺฉนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ทฺวินฺนมฺปิ สํวิทหิตฺวา มคฺคปฺปฏิปตฺติ, อวิสงฺเกตตา, สมยาภาโว, อนาปทา, คามนฺตโรกฺกมนํ วา อทฺธโยชนาติกฺกโม วาติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. เอกโตอุปสมฺปนฺนาทีหิ ปน สทฺธึ มาตุคามสิกฺขาปเทน อาปตฺติ, อทฺธานสมุฏฺานํ, กิริยํ, โนสฺาวิโมกฺขํ, อจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. นาวาภิรุหนสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ¶ สํวิธายาติ กีฬาปุเรกฺขาโร สํวิทหิตฺวา, อภิรุหนกาเล สงฺเกตํ กตฺวาติ อตฺโถ. อุทฺธํคามินินฺติ กีฬาวเสน อุทฺธํ นทิยา ปฏิโสตํ คจฺฉนฺตึ. อโธคามินินฺติ ตเถว อโธ อนุโสตํ คจฺฉนฺตึ. ยํ ปน ติตฺถปฺปฏิปาทนตฺถํ อุทฺธํ วา อโธ วา หรนฺติ, เอตฺถ อนาปตฺติ. อฺตฺร ติริยํ ตรณายาติ อุปโยคตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ, ยา ติริยํ ตรณา, ตํ เปตฺวาติ อตฺโถ. ปาจิตฺติยนฺติ สคามกตีรปสฺเสน คมนกาเล คามนฺตรคณนาย, อคามกตีรปสฺเสน วา โยชนวิตฺถตาย นทิยา มชฺเฌน วา คมนกาเล อทฺธโยชนคณนาย ปาจิตฺติยํ, สมุทฺเท ปน ยถาสุขํ คนฺตุํ วฏฺฏติ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ นาวาภิรุหนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร ติริยํ ตรณายา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, เสสํ อนนฺตรสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
นาวาภิรุหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปริปาจิตสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ¶ ภิกฺขุนิปริปาจิตนฺติ ภิกฺขุนิยา ปริปาจิตํ, เนว ตสฺส นาตฺตโน าตกปฺปวาริตานํ คิหีนํ สนฺติเก ภิกฺขุสฺส คุณํ ปกาเสตฺวา ‘‘เทถ อยฺยสฺส, กโรถ อยฺยสฺสา’’ติ เอวํ นิปฺผาทิตํ ลทฺธพฺพํ กตนฺติ อตฺโถ. ปุพฺเพ คิหิสมารมฺภาติ เอตฺถ สมารมฺโภติ สมารทฺธํ, ปฏิยาทิตสฺเสตํ นามํ. คิหีนํ สมารมฺโภ ¶ คิหิสมารมฺโภ, ภิกฺขุนิยา ปริปาจนโต ปุพฺเพ ปมตรํเยว ยํ ภิกฺขูนํ อตฺถาย คิหีนํ ปฏิยาทิตภตฺตํ, าตกปฺปวาริตานํ วา สนฺตกํ, ตํ เปตฺวา อฺํ ชานํ ภฺุชนฺตสฺส ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ. ตฺจ โข อชฺโฌหรณคณนาย, ปฏิคฺคหเณ ปนสฺส ทุกฺกฏํ.
ราชคเห เทวทตฺตํ อารพฺภ ภิกฺขุนิปริปาจิตปิณฺฑปาตภฺุชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร ปุพฺเพ คิหิสมารมฺภา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, เอกโตอุปสมฺปนฺนาย ปริปาจิตํ ภฺุชนฺตสฺส ¶ , อปริปาจิเต ปริปาจิตสฺิโน, อุภยตฺถ เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. อุภยตฺถ อปริปาจิตสฺิโน, คิหิสมารมฺเภ, สิกฺขมานสามเณราทีหิ ปริปาจิเต, ปฺจ โภชนานิ เปตฺวา อวเสเส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ภิกฺขุนิยา ปริปาจิตตา, ปริปาจิตภาวชานนํ, คิหิสมารมฺภาภาโว, โอทนาทีนํ อฺตรตา, ตสฺส อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสอสานิ, อิทํ ปน ปณฺณตฺติวชฺชํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
ปริปาจิตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. รโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม สพฺโพปิ กถามคฺโค ทุติยอนิยเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. อิทฺหิ สิกฺขาปทํ ทุติยอนิยเตน จ อุปริ อุปนนฺทสฺส จตุตฺถสิกฺขาปเทน จ เอกปริจฺเฉทํ, อฏฺุปฺปตฺติวเสน ปน วิสุํ ปฺตฺตนฺติ.
รโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
โอวาทวคฺโค ตติโย.
๔. โภชนวคฺโค
๑. อาวสถสิกฺขาปทวณฺณนา
โภชนวคฺคสฺส ¶ ปเม อคิลาเนนาติ อทฺธโยชนมฺปิ คนฺตุํ สมตฺเถน. เอโกติ เอกทิวสิโก. อาวสถปิณฺโฑติ ‘‘อิเมสํ วา เอตฺตกานํ วา’’ติ เอกํ ปาสณฺฑํ วา, ‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ เอวํ ภตฺตํ วา อโนทิสฺส สาลาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ ปฺุกาเมหิ ปฺตฺตํ โภชนํ. ภฺุชิตพฺโพติ เอกกุเลน วา นานากุเลหิ วา เอกโต หุตฺวา เอกสฺมึ วา าเน, นานาาเนสุ วา ‘‘อชฺช เอกสฺมึ, สฺเว เอกสฺมิ’’นฺติ เอวํ อนิยตฏฺาเน วา ปฺตฺโต เอกสฺมึ าเน เอกทิวสเมว ภฺุชิตพฺโพ. ตโต เจ อุตฺตรีติ ทุติยทิวสโต ปฏฺาย ตสฺมึ วา าเน อฺสฺมึ วา าเน เตสํ สนฺตกสฺส ปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ อนุวสิตฺวา อาวสถปิณฺฑภฺุชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อคิลาเนนา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, คิลานสฺส อคิลานสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. คิลานสฺส คิลานสฺิโน, โย จ สกึ ภฺุชติ, คจฺฉนฺโต วา อนฺตรามคฺเค เอกทิวสํ ¶ , คตฏฺาเน เอกทิวสํ, ปจฺจาคนฺโตปิ อนฺตรามคฺเค เอกทิวสํ, อาคตฏฺาเน เอกทิวสํ, คมิสฺสามี’ติ จ ภฺุชิตฺวา นิกฺขนฺโต เกนจิ อุปทฺทเวน นิวตฺติตฺวา เขมภาวํ ตฺวา คจฺฉนฺโต ปุน เอกทิวสํ ภฺุชติ, ยสฺส วา สามิกา นิมนฺเตตฺวา เทนฺติ, โย วา ภิกฺขูนํเยว อุทฺทิสฺส ปฺตฺตํ, น ยาวทตฺถํ ปฺตฺตํ, เปตฺวา วา ปฺจ โภชนานิ อฺํ ภฺุชติ, ตสฺส จ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อาวสถปิณฺฑตา, อคิลานตา, อนุวสิตฺวา ปริโภชนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสิกฺขาปทสทิสานีติ.
อาวสถสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. คณโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย คณโภชเนติ คณสฺส โภชเน. อิธ จ คโณติ จตฺตาโร วา ตตุตฺตริ วา ภิกฺขู ¶ , เตสํ นิมนฺตนโต วา วิฺตฺติโต วา ลทฺเธ โอทนาทีนํ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรโภชเนติ อตฺโถ. ตตฺถายํ วินิจฺฉโย – สเจ หิ โกจิ จตฺตาโร ภิกฺขู อุปสงฺกมิตฺวา เยน เกนจิ เววจเนน วา ภาสนฺตเรน วา ปฺจนฺนํ โภชนานํ นามํ คเหตฺวา ‘‘โอทเนน นิมนฺเตมิ, โอทนํ เม คณฺหถา’’ติอาทินา นเยน นิมนฺเตติ, เต เจ เอวํ เอกโต วา นานาโต วา นิมนฺติตา เอกโต วา นานาโต วา คนฺตฺวา เอกโต คณฺหนฺติ, ปจฺฉา เอกโต วา นานาโต วา ภฺุชนฺติ, คณโภชนํ โหติ. ปฏิคฺคหณเมว เหตฺถ ปมาณํ. สเจ โอทนาทีนํ นามํ คเหตฺวา เอกโต วา นานาโต วา วิฺาเปตฺวา จ คนฺตฺวา จ เอกโต คณฺหนฺติ, เอวมฺปิ คณโภชนเมว. ตสฺส ทุวิธสฺสาปิ เอวํ ปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาจิตฺติยํ. คิลานสมยาทีสุ ยทา ปาทานมฺปิ ผลิตตฺตา น สกฺกา ปิณฺฑาย จริตุํ, อยํ ¶ คิลานสมโย. อตฺถตกถินานํ ปฺจ มาสา, อิตเรสํ กตฺติกมาโสติ อยํ จีวรทานสมโย. ยทา โย จีวเร กริยมาเน กิฺจิเทว จีวเร กตฺตพฺพํ กมฺมํ กโรติ, อยํ จีวรการสมโย. ยทา อทฺธโยชนมฺปิ คนฺตุกาโม วา โหติ คจฺฉติ วา คโต วา, อยํ อทฺธานคมนสมโย. นาวาภิรุหนสมเยปิ เอเสว นโย. ยทา โคจรคาเม จตฺตาโร ภิกฺขู ปิณฺฑาย จริตฺวา น ยาเปนฺติ, อยํ มหาสมโย. ยทา โยโกจิ ปพฺพชิโต ภตฺเตน นิมนฺเตติ, อยํ สมณภตฺตสมโย, เอเตสุ สมเยสุ ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ.
ราชคเห เทวทตฺตํ อารพฺภ วิฺาเปตฺวา ภฺุชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร สมยา’’ติ อยเมตฺถ สตฺตวิธา อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, นคณโภชเน คณโภชนสฺิสฺส เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. นคณโภชนสฺิสฺส ปน, เย จ ทฺเว ตโย เอกโต คณฺหนฺติ, พหูนํ ปิณฺฑาย ¶ จริตฺวา เอกโต ภฺุชนฺตานํ, นิจฺจภตฺติกาทีสุ, ปฺจ โภชนานิ เปตฺวา สพฺพตฺถ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. คณโภชนตา, สมยาภาโว, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสาเนวาติ.
คณโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ปรมฺปรโภชเนติ คณโภชเน วุตฺตนเยเนว ปฺจหิ โภชเนหิ นิมนฺติตสฺส เยน เยน ปมํ นิมนฺติโต, ตสฺส ตสฺส โภชนโต อุปฺปฏิปาฏิยา วา อวิกปฺเปตฺวา วา ปรสฺส ปรสฺส โภชเน. ตสฺมา โย ภิกฺขุ ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ อฺตรสฺส ‘‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ ตุยฺหํ ¶ ทมฺมี’’ติ วา ‘‘วิกปฺเปมี’’ติ วา เอวํ สมฺมุขา วา ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส ทมฺมี’’ติ (ปาจิ. ๒๒๖) วา ‘‘วิกปฺเปมี’’ติ วา เอวํ ปรมฺมุขาวา ปมนิมนฺตนํ อวิกปฺเปตฺวา ปจฺฉา นิมนฺติตกุเล ลทฺธภิกฺขโต เอกสิตฺถมฺปิ อชฺโฌหรติ, ปาจิตฺติยํ. สมยา วุตฺตนยา เอว.
เวสาลิยํ ¶ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ อฺตฺร นิมนฺติตโภชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร สมยา’’ติ อยเมตฺถ ติวิธา อนุปฺตฺติ, ปริวาเร ปน วิกปฺปนมฺปิ คเหตฺวา ‘‘จตสฺโส อนุปฺตฺติโย’’ติ (ปริ. ๘๖) วุตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, นปรมฺปรโภชเน ปรมฺปรโภชนสฺิโน เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. นปรมฺปรโภชนสฺิสฺส ปน, โย จ สมเย วา วิกปฺเปตฺวา วา เอกสํสฏฺานิ วา ทฺเว ตีณิ นิมนฺตนานิ เอกโต วา กตฺวา ภฺุชติ, นิมนฺตนปฺปฏิปาฏิยา ภฺุชติ, สกเลน คาเมน วา ปูเคน วา นิมนฺติโต เตสุ ยตฺถกตฺถจิ ภฺุชติ, นิมนฺติยมาโน วา ‘‘ภิกฺขํ คเหสฺสามี’’ติ วทติ, ตสฺส, นิจฺจภตฺติกาทีสุ, ปฺจ โภชนานิ เปตฺวา สพฺพตฺถ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ปรมฺปรโภชนตา, สมยาภาโว, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมกถินสทิสาเนว, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. กาณมาตาสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ปูเวหีติ ปเหณกตฺถาย ปฏิยตฺเตหิ อติรสกโมทกสกฺขลิกาทีหิ เยหิ เกหิจิ ขชฺชเกหิ. มนฺเถหีติ ปาเถยฺยตฺถาย ปฏิยตฺเตหิ เยหิ เกหิจิ สตฺตุติลตณฺฑุลาทีหิ. ทฺวตฺติปตฺตปูราติ มุขวฏฺฏิยา เหฏฺิมเลขํ อนติกฺกนฺตา ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตปูรา. ตโต เจ อุตฺตรีติ สเจปิ ตติยํ ปตฺตํ ถูปีกตํ คณฺหาติ, มุขวฏฺฏิยา เหฏฺิมเลขโต อุปริฏฺิตปูวคณนาย ปาจิตฺติยํ. ทฺวตฺติปตฺตปูเร ปฏิคฺคเหตฺวาติ เอตฺถ เยน ทฺเว คหิตา โหนฺติ, เตน พหิ ภิกฺขุํ ทิสฺวา ‘‘เอตฺถ มยา ทฺเว ปตฺตปูรา คหิตา, ตฺวํ เอกํ คณฺเหยฺยาสี’’ติ วตฺตพฺพํ, เตนาปิ อฺํ ปสฺสิตฺวา ‘‘ปมํ อาคเตน ทฺเว ปตฺตปูรา คหิตา, มยา เอโก คหิโต, ตฺวํ มา คณฺหี’’ติ วตฺตพฺพํ. เยน ปมํ เอโก คหิโต ¶ , ตสฺสาปิ ปรมฺปราโรจเน เอเสว นโย. เยน ปน สยเมว ตโย คหิตา, เตน อฺํ ทิสฺวา ‘‘มา โข ตฺวํ เอตฺถ ปฏิคฺคณฺหีติ วตฺตพฺพํ, อวทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตํ สุตฺวา คณฺหนฺตสฺสาปิ ทุกฺกฏเมว. ตโต นีหริตฺวา ภิกฺขูหิ สทฺธึ สํวิภชิตพฺพนฺติ ¶ ลทฺธฏฺานโต สพฺพาสนฺนํ อาสนสาลํ วา วิหารํ วา ยตฺถ วา ปน นิพทฺธํ ¶ ปฏิกฺกมติ, ตตฺถ คนฺตฺวา เอกํ ปตฺตปูรํ อตฺตโน เปตฺวา เสสํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทาตพฺพํ. ยถามิตฺตํ ปน ทาตุํ น ลพฺภติ. เยน เอโก คหิโต, น เตน กิฺจิ อกามา ทาตพฺพํ, ยถารุจิ กาตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ น มตฺตํ ชานิตฺวา ปฏิคฺคหณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อูนกทฺวตฺติปตฺตปูเร อติเรกสฺิสฺส เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. อูนกสฺิสฺส ปน, น ปเหณกตฺถาย น ปาเถยฺยตฺถาย วา ปฏิยตฺตํ, ตทตฺถาย ปฏิยตฺตเสสกํ วา, คมเน วา ปฏิปฺปสฺสทฺเธ, าตกปฺปวาริตานํ วา เทนฺตานํ, อตฺตโน ธเนน คณฺหนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วุตฺตลกฺขณปูวมนฺถตา, อเสสกตา, อปฺปฏิปฺปสฺสทฺธคมนตา, อนฺาตกาทิตา, อติเรกปฺปฏิคฺคหณนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ, สมุฏฺานาทีนิ สฺจริตฺตสทิสาเนวาติ.
กาณมาตาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ภุตฺตาวีติ ภุตฺตวา, เยน ปฺจนฺนํ โภชนานํ สาสปมตฺตมฺปิ อชฺโฌหริตํ, โส เอวํ วุจฺจติ. ปวาริโตติ ‘‘อสนํ ปฺายติ, โภชนํ ปฺายติ, หตฺถปาเส ิโต อภิหรติ, ปฏิกฺเขโป ปฺายตี’’ติ (ปาจิ. ๒๓๙) เอวํ ปาฬิยํ วุตฺตปฺจงฺควเสน กตปฺปวารโณ, กตปฺปฏิกฺเขโปติ อตฺโถ. ตตฺถ ยสฺมา ‘‘อสนํ ปฺายตี’’ติ อิมินา วิปฺปกตโภชโน ‘ปวาริโต’ติ วุตฺโต. โย จ วิปฺปกตโภชโน, เตน กิฺจิ ภุตฺตํ, กิฺจิ อภุตฺตํ, ยฺจ ภุตฺตํ, ตํ สนฺธาย ‘ภุตฺตาวี’ติปิ สงฺขํ คจฺฉติ. ตสฺมา ‘ภุตฺตาวี’ติวจเนน วิสุํ กิฺจิ อตฺถสิทฺธึ น ปสฺสาม, ‘‘ทิรตฺตติรตฺต’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. ๕๒) ปน ทิรตฺตาทิวจนํ วิย ปวาริตปทสฺส ปริวารภาเวน พฺยฺชนสิลิฏฺตาย เจตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
ปวารณงฺเคสุ ปน อสนํ ปฺายตีติ วิปฺปกตโภชนํ ทิสฺสติ, ตํ ภฺุชมาโน เจส ปุคฺคโล โหตีติ อตฺโถ. โภชนํ ปฺายตีติ ปวารณปฺปโหนกํ ¶ โภชนํ ทิสฺสติ, โอทนาทีนํ เจ อฺตรํ ปฏิกฺขิปิตพฺพํ โภชนํ โหตีติ อตฺโถ. หตฺถปาเส ิโตติ ปวารณปฺปโหนกํ เจ โภชนํ คณฺหิตฺวา ทายโก อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาเณ โอกาเส ิโต โหตีติ อตฺโถ ¶ . อภิหรตีติ ¶ โส เจ ทายโก ตสฺส ตํ โภชนํ กาเยน อภิสํหรตีติ อตฺโถ. ปฏิกฺเขโป ปฺายตีติ ปฏิกฺเขโป ทิสฺสติ, ตํ เจ อภิหฏํ โส ภิกฺขุ กาเยน วา วาจาย วา ปฏิกฺขิปตีติ อตฺโถ. เอวํ ปฺจนฺนํ องฺคานํ วเสน ปวาริโต โหติ.
ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – ‘อสน’นฺติอาทีสุ ตาว ยฺจ อสฺนาติ, ยฺจ โภชนํ หตฺถปาเส ิเตน อภิหฏํ ปฏิกฺขิปติ, ตํ โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสนฺติ อิเมสํ อฺตรเมว เวทิตพฺพํ. ตตฺถ โอทโน นาม สาลิ วีหิ ยโว โคธุโม กงฺคุ วรโก กุทฺรูสโกติ อิเมสํ สตฺตนฺนํ ธฺานํ ตณฺฑุเล คเหตฺวา ‘‘ภตฺตํ ปจามา’’ติ วา ‘‘ยาคุํ ปจามา’’ติ วา ยํกิฺจิ สนฺธาย ปจนฺตุ, สเจ อุณฺหํ วา สีตลํ วา ภฺุชนฺตานํ โภชนกาเล คหิตคหิตฏฺาเน โอธิ ปฺายติ, โอทโน โหติ, ปวารณํ ชเนติ. โย ปน ปายาโส วา อมฺพิลยาคุ วา อุทฺธนโต โอตาริตมตฺตา อพฺภุณฺหา สกฺกา โหติ อาวิชฺฌิตฺวา ปิวิตุํ, สา ยสฺส หตฺเถน คหิโตกาเสปิ โอธิ น ปฺายติ, ปวารณํ น ชเนติ. สเจ ปน อุสุมาย วิคตาย ฆนภาวํ คจฺฉติ, โอธึ ทสฺเสติ, ปุน ปวารณํ ชเนติ, ปุพฺเพ ตนุกภาโว น รกฺขติ. สเจปิ พหู ปณฺณผลกฬีเร ปกฺขิปิตฺวา มุฏฺิมตฺตาปิ ตณฺฑุลา ปกฺขิตฺตา โหนฺติ, โภชนกาเล เจ โอธิ ปฺายติ, ปวารณํ ชเนติ. อยาคุเก นิมนฺตเน ‘‘ยาคุํ ทสฺสามา’’ติ ภตฺเต อุทกกฺชิกขีราทีนิ อากิริตฺวา ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ เทนฺติ, กิฺจาปิ ตนุกา โหติ, ปวารณํ ชเนติเยว. สเจ ปน ปกฺกุถิเตสุ อุทกาทีสุ ปกฺขิปิตฺวา ปจิตฺวา เทนฺติ, ยาคุสงฺคหเมว คจฺฉติ. สเจ ยาคุยาปิ สาสปมตฺตมฺปิ มจฺฉมํสกฺขณฺฑํ วา นฺหารุ วา ปกฺขิตฺตํ โหติ, ปวารณํ ชเนติ. เปตฺวา สานุโลมานํ วุตฺตธฺานํ ตณฺฑุเล อฺเหิ เวฬุตณฺฑุลาทีหิ วา กนฺทมูลผเลหิ วา เยหิ เกหิจิ กตภตฺตํ ปวารณํ น ชเนติ. กุมฺมาโส นาม ยเวหิ กโต. อฺเหิ ปน มุคฺคาทีหิ กตกุมฺมาโส ปวารณํ น ชเนติ. สตฺตุ นาม สตฺต ธฺานิ ภชฺชิตฺวา กโต. อนฺตมโส ขรปากภชฺชิตานํ วีหีนํ ตณฺฑุเล ¶ โกฏฺเฏตฺวา กตจุณฺณมฺปิ กุณฺฑกมฺปิ สตฺตุสงฺคหเมว คจฺฉติ. สมปากภชฺชิตานํ ปน อาตปสุกฺขานํ กุณฺฑกํ วา, เย เกจิ ตณฺฑุลา วา ลาชา วา, ลาเชหิ กตภตฺตสตฺตุอาทีนิ วา น ปวาเรนฺติ. มจฺฉมํเสสุ สเจ ยาคุํ ปิวนฺตสฺส ยาคุสิตฺถมตฺตาเนว ทฺเว มจฺฉกฺขณฺฑานิ วา มํสกฺขณฺฑานิ วา เอกภาชเน วา นานาภาชเน วา เทนฺติ, ตานิ เจ อขาทนฺโต อฺํ ปวารณปฺปโหนกํ ยํกิฺจิ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรติ. ตโต เอกํ ขาทิตํ, เอกํ หตฺเถ วา ปตฺเต วา โหติ, สเจ อฺํ ปฏิกฺขิปติ ปวาเรติ. ทฺเวปิ ขาทิตานิ โหนฺติ, มุเข สาสปมตฺตมฺปิ อวสิฏฺํ นตฺถิ, สเจปิ อฺํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรติ. โย ปน อกปฺปิยมํสํ กุลทูสนเวชฺชกมฺมอุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนสาทิตรูปิยาทีหิ ¶ ¶ นิพฺพตฺตํ อกปฺปิยโภชนฺจ อฺํ กปฺปิยํ วา อกปฺปิยํ วา ขาทนฺโต ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรติ.
เอวํ ยฺจ อสฺนาติ, ยฺจ โภชนํ หตฺถปาเส ิเตน อภิหฏํ ปฏิกฺขิปนฺโต ปวารณํ ชเนติ, ตํ ตฺวา อิทานิ ยถา อาปชฺชติ, ตสฺส ชานนตฺถํ อยํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ – ‘‘อสนํ โภชน’’นฺติ เอตฺถ ตาว เยน เอกสิตฺถมฺปิ อชฺโฌหฏํ โหติ, โส สเจ ปตฺตมุขหตฺเถสุ ยตฺถกตฺถจิ โภชเน สติ สาเปกฺโขว อฺํ วุตฺตลกฺขณํ โภชนํ ปฏิกฺขิปติ, ปวาเรติ. สเจ ปน นิรเปกฺโข โหติ, ยํ ปตฺตาทีสุ อวสิฏฺํ, ตํ น จ อชฺโฌหริตุกาโม, อฺสฺส วา ทาตุกาโม, อฺตฺร วา คนฺตฺวา ภฺุชิตุกาโม, โส ปฏิกฺขิปนฺโตปิ น ปวาเรติ. ‘‘หตฺถปาเส ิโต’’ติ เอตฺถ ปน สเจ ภิกฺขุ นิสินฺโน โหติ, อานิสทสฺส ปจฺฉิมนฺตโต ปฏฺาย, สเจ ิโต, ปณฺหีนํ อนฺตโต ปฏฺาย, สเจ นิปนฺโน, เยน ปสฺเสน นิปนฺโน, ตสฺส ปาริมนฺตโต ปฏฺาย ทายกสฺส นิสินฺนสฺส วา ิตสฺส วา นิปนฺนสฺส วา เปตฺวา ปสาริตหตฺถํ ยํ อาสนฺนตรํ องฺคํ, ตสฺส โอริมนฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อฑฺฒเตยฺยหตฺโถ ‘หตฺถปาโส’ติ เวทิตพฺโพ. ตสฺมึ ตฺวา อภิหฏํ ปฏิกฺขิปนฺตสฺเสว ปวารณา โหติ, น ตโต ปรํ. ‘อภิหรตี’ติ หตฺถปาสพฺภนฺตเร ิโต คหณตฺถํ อุปนาเมติ. สเจ ปน อนนฺตรนิสินฺโนปิ ภิกฺขุ หตฺเถ วา อาธารเก วา ิตํ ปตฺตํ อนภิหริตฺวาว ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วทติ, ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา นตฺถิ. ภตฺตปจฺฉึ อาเนตฺวา ปุรโต ภูมิยํ เปตฺวา เอวํ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. อีสกํ ปน อุทฺธริตฺวา วา อปนาเมตฺวา วา ‘คณฺหถา’ติ วุตฺเต ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา ¶ โหติ. ภตฺตปจฺฉึ คเหตฺวา ปริวิสนฺตสฺส อฺโ ‘‘อหํ ธาเรสฺสามี’’ติ คหิตมตฺตเมว กโรติ, ปริเวสโกเยว ปน ตํ ธาเรติ, ตสฺมา สา อภิหฏาว โหติ, ตโต ทาตุกามตาย คณฺหนฺตํ ปฏิกฺขิปนฺตสฺส ปวารณา โหติ. สเจ ปน ปริเวสเกน ผุฏฺมตฺตาว โหติ, อิตโรว นํ ธาเรติ, ตโต ทาตุกามตาย คณฺหนฺตํ ปฏิกฺขิปนฺตสฺส ปวารณา น โหติ. กฏจฺฉุนา อุทฺธเฏ ปน โหติ, ทฺวินฺนํ สมภาเรปิ ปฏิกฺขิปนฺโต ปวาเรติเยว. อนนฺตรสฺส ทิยฺยมาเน อิตโร ปตฺตํ ปิทหติ, อฺสฺส อภิหฏํ นาม ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ, ตสฺมา ปวารณา นตฺถิ. ‘ปฏิกฺเขโป’ติ เอตฺถ วาจาย อภิหเฏ ปฏิกฺเขโป น รุหติ, กาเยน อภิหฏํ ปน องฺคุลิจลนาทินา กายวิกาเรน วา ‘‘อลํ, มา เทหี’’ติอาทินา วจีวิกาเรน วา ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหติ.
เอโก สมํสกํ รสํ อภิหรติ, ‘‘รสํ ปฏิคฺคณฺหถา’’ติ วทติ, ตํ สุตฺวา ปฏิกฺขิปโต ปวารณา นตฺถิ. ‘มํสรส’นฺติ วุตฺเต ปน ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหติ. ‘‘อิมํ คณฺหถา’’ติ ¶ วุตฺเตปิ โหติเยว. มํสํ วิสุํ กตฺวา ‘มํสรส’นฺติ วุตฺเตปิ สเจ สาสปมตฺตมฺปิ ขณฺฑํ ¶ อตฺถิ, ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหติ. สเจ นตฺถิ, วฏฺฏติ. กฬีรปนสาทีหิ มิสฺเสตฺวา มจฺฉมํสํ ปจนฺติ, ตํ คเหตฺวา ‘‘กฬีรสูปํ คณฺหถ, ปนสพฺยฺชนํ คณฺหถา’’ติ วทติ, เอวมฺปิ น ปวาเรติ. กสฺมา? อปวารณารหสฺส นาเมน วุตฺตตฺตา. ‘‘มจฺฉมํสํ พฺยฺชน’’นฺติ วา ‘‘อิมํ คณฺหถา’’ติ วา วุตฺเต ปน ปวาเรติ, อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโต. คมนาทีสุ ปน ยสฺมึ อิริยาปเถ ปวาเรติ, ตํ อวิโกเปนฺเตเนว ภฺุชิตพฺพํ.
อนติริตฺตนฺติ น อติริตฺตํ, น อธิกนฺติ อตฺโถ. ตํ ปน กปฺปิยกตาทีหิ สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ อกตํ วา คิลานสฺส อนธิกํ วา โหติ. ตสฺมา ปทภาชเน (ปาจิ. ๒๓๙) ‘อกปฺปิยกต’นฺติอาทิ วุตฺตํ, ตตฺถ ยํ ผลํ วา กนฺทมูลาทิ วา ปฺจหิ สมณกปฺปิเยหิ กปฺปิยํ อกตํ, ยฺจ อกปฺปิยมํสํ วา อกปฺปิยโภชนํ วา, เอตํ อกปฺปิยํ นาม, ตํ อกปฺปิยํ ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ เอวํ อติริตฺตํ กตํ อกปฺปิยกตนฺติ เวทิตพฺพํ. อปฺปฏิคฺคหิตกตนฺติ ภิกฺขุนา อปฺปฏิคฺคหิตํเยว ปุริมนเยน อติริตฺตํ กตํ. อนุจฺจาริตกตนฺติ กปฺปิยํ กาเรตุํ อาคเตน ภิกฺขุนา อีสกมฺปิ อนุกฺขิตฺตํ ¶ วา อนปนามิตํ วา กตํ. อหตฺถปาเส กตนฺติ กปฺปิยํ กาเรตุํ อาคตสฺส หตฺถปาสโต พหิ ิเตน กตํ. อภุตฺตาวินา กตนฺติ โย อติริตฺตํ กโรติ, เตน ปวารณปฺปโหนกํ โภชนํ อภุตฺเตน กตํ. ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อาสนา วุฏฺิเตน กตนฺติ อิทํ อุตฺตานเมว. ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ อวุตฺตนฺติ วจีเภทํ กตฺวา เอวํ อวุตฺตํ โหติ. อิติ อิเมหิ สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ ยํ อติริตฺตํ กปฺปิยํ อกตํ, ยฺจ ปน น คิลานาติริตฺตํ, ตทุภยมฺปิ อนติริตฺตํ. อติริตฺตํ ปน ตสฺเสว ปฏิปกฺขนเยน เวทิตพฺพํ.
อปิเจตฺถ ภุตฺตาวินา กตํ โหตีติ (ปาจิ. ๒๓๙) อนฺตมโส อนนฺตรนิสินฺนสฺส ปตฺตโต เอกมฺปิ สิตฺถํ วา มํสหีรํ วา ขาทิตฺวา กตมฺปิ ภุตฺตาวินา กตํ โหติ, โย ปาโตว เอวํ ภุตฺตาวี ปวาริโต นิสีทติเยว, โส อุปกฏฺเปิ กาเล อภิหฏํ ปิณฺฑํ ภิกฺขุนา อุปนีตํ กปฺปิยํ กาตุํ ลภติ. สเจ ปน ตสฺมึ กปฺปิเย กเต ภฺุชนฺตสฺส อฺํ อามิสํ อากิรนฺติ, ตํ โส ปุน กาตุํ น ลภติ. ยฺหิ อกตํ, ตํ กาตพฺพํ. เยน จ อกตํ, เตน จ กาตพฺพนฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๙) วุตฺตํ, ตสฺมา ตสฺมึ ภาชเน กริยมาเน ปมกเตน สทฺธึ กตํ โหตีติ ตํ กาตุํ น วฏฺฏติ. อฺสฺมึ ปน ภาชเน เตน วา อฺเน วา กาตุํ วฏฺฏติ. เอวํ กตํ ปมกเตน มิสฺเสตฺวาปิ ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ, น เกวลฺจ ตสฺส ¶ เยน ปน กตํ, ตํ เปตฺวา อฺเสํ ปวาริตานมฺปิ ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. ยถา ปน อกเตน มิสฺสํ น โหติ, เอวํ มุขฺจ หตฺถฺจ สุทฺธํ กตฺวา ภฺุชิตพฺพํ. คิลานาติริตฺตํ ปน น เกวลํ คิลานสฺส ภุตฺตาวเสสเมว, อถ โข ยํกิฺจิ คิลานํ อุทฺทิสฺส ‘‘อชฺช วา สฺเว ¶ วา ยทา วา อิจฺฉติ, ตทา ขาทิสฺสตี’’ติ อาหฏํ, ตํ สพฺพํ ‘คิลานาติริตฺต’นฺติ เวทิตพฺพํ. ขาทนียํ วา โภชนียํ วาติ ยํกิฺจิ ยาวกาลิกํ. ขาเทยฺย วา ภฺุเชยฺย วา ปาจิตฺติยนฺติ เอตฺถ วุตฺตนเยน ปวาริตสฺส อนติริตฺตํ ยํกิฺจิ อามิสํ อชฺโฌหรณตฺถาย ปฏิคฺคณฺหโต คหเณ ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ อฺตฺร ภฺุชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อนติริตฺต’’นฺติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, ยามกาลิกาทีนิ อาหารตฺถาย คณฺหโต, นิรามิสานิ อชฺโฌหรโต จ ทุกฺกฏํ, ตถา อติริตฺเต อนติริตฺตสฺิโน เจว เวมติกสฺส ¶ จ. อติริตฺตสฺิโน ปน, ‘‘อติริตฺตํ การาเปตฺวา ภฺุชิสฺสามี’’ติ คณฺหนฺตสฺส, อฺสฺสตฺถาย คณฺหนฺตสฺส, ยามกาลิกาทีนิ เตสํ อนฺุาตปริโภควเสน นิรามิสานิ ปริภฺุชนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ปวาริตภาโว, อามิสสฺส อนติริตฺตตา, กาเลน อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมกถินสทิสาเนว, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
ปมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ทุติยปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ อภิหฏฺุํ ปวาเรยฺยาติ อภิหริตฺวา ‘‘หนฺท, ภิกฺขุ ขาท วา ภฺุช วา’’ติ เอวํ ปวาเรยฺย. ชานนฺติ สุตฺวา วา ทิสฺวา วา ตสฺส ปวาริตภาวํ ชานนฺโต. อาสาทนาเปกฺโขติ อาสาทนํ โจทนํ มงฺกุกรณภาวํ อเปกฺขมาโน. ภุตฺตสฺมึ ปาจิตฺติยนฺติ เอตฺถ อภิหาเร ตาว ทุกฺกฏํ, สเจ โส ตํ คณฺหาติ, ปุน อภิหารกสฺส ทุกฺกฏํ, ตสฺมึ ปน ภฺุชนฺเต อภิหารกสฺส ตสฺส อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ทุกฺกฏํ, โภชนปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ อนติริตฺเตน โภชเนน อภิหฏฺุํ ปวารณาวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ปวาริเต ปวาริตสฺิโน ปาจิตฺติยํ. เวมติกสฺส, ยามกาลิกาทีนิ อาหารตฺถาย อภิหรนฺตสฺส, เตสฺจ ปฏิคฺคหณอชฺโฌหาเรสุ, อปฺปวาริเต ¶ จ ปวาริตสฺิโน, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. อปฺปวาริตสฺิสฺส ปน, โย จ อติริตฺตํ การาเปตฺวา เทติ, ‘‘การาเปตฺวา วา ภฺุชาหี’’ติ เทติ, โย วา ‘‘อฺสฺสตฺถาย หรนฺโต คจฺฉาหี’’ติ เทติ, โย จ ยามกาลิกาทีนิ ‘‘สติ ปจฺจเย ปริภฺุชาหี’’ติ เทติ, ตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ปวาริตตา, ปวาริตสฺิตา, อาสาทนาเปกฺขตา, อนติริตฺเตน อภิหฏฺุํ ปวารณตา, โภชนปริโยสานนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
ทุติยปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. วิกาลโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม ¶ ¶ วิกาเลติ วิคเต กาเล, มชฺฌนฺหิกาติกฺกมนโต ยาว อรุณุคฺคมนาติ อธิปฺปาโย. ตสฺมา โย ภิกฺขุ เอตสฺมึ อนฺตเร ยํกิฺจิ วนมูลผลํ อุปาทาย อามํ วา ปกฺกํ วา อามิสสงฺเขปคตํ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา อชฺโฌหรณตฺถาย ปฏิคฺคณฺหาติ, ตสฺส ปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาจิตฺติยํ.
ราชคเห สตฺตรสวคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ วิกาเล โภชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, ยามกาลิกาทีนิ อาหารตฺถาย ปฏิคฺคหณอชฺโฌหาเรสุ, กาเล วิกาลสฺิสฺส, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ, กาเล กาลสฺิสฺส ยามกาลิกาทีนิ สติ ปจฺจเย ปริภฺุชนฺตสฺส อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โรมฏฺกสฺส โรมฏฺํ, น จ ภิกฺขเว พหิมุขทฺวารา นีหริตฺวา อชฺโฌหริตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๒๗๓) อนฺุาตนเยน โรมฏฺกสฺสาปิ อนาปตฺติ. วิกาลตา, ยาวกาลิกตา, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
วิกาลโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม สนฺนิธิการกนฺติ กาโร กรณํ กิริยาติ อตฺถโต เอกํ, สนฺนิธิ กาโร อสฺสาติ สนฺนิธิการํ ¶ , สนฺนิธิการเมว สนฺนิธิการกํ, ปฏิคฺคเหตฺวา เอกรตฺตึ วีตินามิตสฺเสตํ นามํ. ตสฺมา เอวํ สนฺนิธิกตํ ยํกิฺจิ ยาวกาลิกํ วา ยามกาลิกํ วา ‘อชฺโฌหริสฺสามี’ติ คณฺหนฺตสฺส ปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาจิตฺติยํ. สเจปิ ปตฺโต ทุทฺโธโต โหติ, ยํ องฺคุลิยา ฆํสนฺตสฺส เลขา ปฺายติ, คณฺิกปตฺตสฺส วา คณฺิกนฺตเร สฺเนโห ปวิฏฺโ โหติ, โย อุณฺเห โอตาเปนฺตสฺส ปคฺฆรติ, อุณฺหยาคุยา วา คหิตาย สนฺทิสฺสติ, ตาทิเส ปตฺเตปิ ปุนทิวเส ภฺุชนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. ยํ ปน ภิกฺขุ นิรเปกฺโข สามเณรานํ ปริจฺจชิตฺวา เตหิ นิหิตํ ลภิตฺวา ภฺุชติ, ตํ วฏฺฏติ ¶ . สยํ ปฏิคฺคเหตฺวา อปริจฺจตฺตเมว หิ ทุติยทิวเส กปฺปิยโภชนํ ภฺุชนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. อกปฺปิเยสุ ปน มนุสฺสมํเส ถุลฺลจฺจเยน สทฺธึ ปาจิตฺติยํ, เสเสสุ ปน ทุกฺกเฏน สทฺธึ. ยามกาลิกํ สติ ปจฺจเย อชฺโฌหรโต ปาจิตฺติยํ, อาหารตฺถาย อชฺโฌหรโต ทุกฺกเฏน สทฺธึ. โย ปน ปวาริโต หุตฺวา อนติริตฺตกตํ อชฺโฌหรติ, ตสฺส สพฺพวิกปฺเปสุ อปรมฺปิ ปาจิตฺติยํ วฑฺฒติ. สเจ วิกาเล อชฺโฌหรติ, อนติริตฺตปจฺจยา สพฺพวิกปฺเปสุ อนาปตฺติ, สติ ปจฺจเย วิกาลปจฺจยา ยามกาลิกาทีสุ จ อนาปตฺติ. อวเสเสสุ วิกาลปจฺจยา ปาจิตฺติยํ วฑฺฒติเยว. ภิกฺขุสฺส ปน สนฺนิธิ ภิกฺขุนิยา วฏฺฏติ, ภิกฺขุนิยา จ สนฺนิธิ ภิกฺขุสฺส วฏฺฏติ, ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก (จูฬว. ๔๒๑-๔๒๒) อนฺุาตตฺตา วฏฺฏตีติ.
สาวตฺถิยํ อายสฺมนฺตํ เพลฏฺสีสํ อารพฺภ สนฺนิธิการกโภชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ ¶ , สตฺตาหกาลิก ยาวชีวิกานํ ปน อาหารตฺถาย ปฏิคฺคหเณ อชฺโฌหาเร จ ทุกฺกฏํ. ยถา เจตานิ อาหารตฺถาย น กปฺปนฺติ, เอวํ ยาวกาลิกาทีหิ สํสฏฺานิปิ, วุตฺตฺเหตํ ‘‘ยาวกาลิเกน, ภิกฺขเว, ยามกาลิกํ ตทหุปฏิคฺคหิตํ กาเล กปฺปติ, วิกาเล น กปฺปตี’’ติอาทิ (มหาว. ๓๐๕). ตสฺมา สเจปิ ตํ ตํ เตน เตน สทฺธึ สํสฏฺํ ลภติ, สเจ อสมฺภินฺนรสํ วา โหติ สุโธตํ วา, ยถา อิตเรน สํสคฺโค น ปฺายติ, อตฺตโน กาลานุรูเปน ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ.
สเจ ปน สมฺภินฺนรสํ วา โหติ ทุทฺโธตํ วา, น วฏฺฏติ. ยาวกาลิกฺหิ อตฺตนา สทฺธึ สมฺภินฺนรสานิ ตีณิปิ ยามกาลิกาทีนิ อตฺตโน สภาวํ อุปเนติ, ยามกาลิกํ ทฺเวปิ สตฺตาหกาลิกาทีนิ อตฺตโน สภาวํ อุปเนติ, สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกเมว อตฺตโน สภาวํ อุปเนติ. ตสฺมา เตน ตทหุปฏิคฺคหิเตน สทฺธึ ตทหุปฏิคฺคหิตํ วา ปุเร ปฏิคฺคหิตํ วา ยาวชีวิกํ สตฺตาหํ กปฺปติ, ทฺวีหปฺปฏิคฺคหิเตน ฉาหํ, ตีหปฺปฏิคฺคหิเตน ปฺจาหํ…เป… สตฺตาหปฺปฏิคฺคหิเตน ตทเหว กปฺปตีติ เวทิตพฺพํ. ตสฺมาเยว หิ ‘‘สตฺตาหกาลิเกน, ภิกฺขเว ¶ , ยาวชีวิกํ ตทหุปฏิคฺคหิต’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ปฏิคฺคหิตํ สตฺตาหํ กปฺปตี’’ติ วุตฺตํ. กาลยามสตฺตาหาติกฺกเมสุ เจตฺถ วิกาลโภชน สนฺนิธิเภสชฺชสิกฺขาปทานํ วเสน อาปตฺติโย เวทิตพฺพา, อิเมสุ ปน จตูสุ กาลิเกสุ ¶ ยาวกาลิกํ ยามกาลิกนฺติ อิมเมว ทฺวยํ อนฺโตวุฏฺฺเจว สนฺนิธิการกฺจ, สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกฺจ อกปฺปิยกุฏิยํ นิกฺขิปิตุมฺปิ วฏฺฏติ, สนฺนิธิมฺปิ น ชเนติ. อกปฺปิยกุฏิยํ อนฺโตวุฏฺเน ปน เตน สทฺธึ อิตรทฺวยํ ตทหุปฏิคฺคหิตมฺปิ น วฏฺฏติ, มุขสนฺนิธิ นาม โหติ, มหาปจฺจริยํ ปน อนฺโตวุฏฺํ โหตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ นามมตฺตเมว นานากรณํ, อาปตฺติ ปน ทุกฺกฏเมว. ตตฺถ อกปฺปิยกุฏิ นาม สงฺฆสฺส วา อุปสมฺปนฺนปุคฺคลสฺส วา สนฺตกํ วสนตฺถาย กตเคหํ, ตตฺถ สหเสยฺยปฺปโหนเก ปเทเส วุฏฺํ ยาวกาลิกฺจ ยามกาลิกฺจ สงฺฆิกํ วา อุปสมฺปนฺนปุคฺคลสฺส วา สนฺตกํ อนฺโตวุฏฺํ นาม โหติ, ตตฺถ ปกฺกํ อนฺโตปกฺกํ นาม, ยตฺถ กตฺถจิ ปน สยํ ปกฺกํ สามํ ปกฺกํ นาม, ตํ สพฺพํ อนชฺโฌหรณียํ. เตน เตน สทฺธึ สํสฏฺมฺปิ ตํคติกเมว, สพฺพํ อชฺโฌหรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. ตสฺมา อนฺโตวุฏฺอนฺโตปกฺกโมจนตฺถํ ภควตา จตสฺโส กปฺปิยภูมิโย (มหาว. ๒๙๕) อนฺุาตา, ตาสํ วินิจฺฉโย สมนฺตปาสาทิกายํ (มหาว. อฏฺ. ๒๙๕) วุตฺโต. ยตฺถ ปเนตา น สนฺติ, ตตฺถ อนุปสมฺปนฺนสฺส สนฺตกํ กตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. สามํ ปากมฺปิ ปุนปากํ วฏฺฏติ, อสนฺนิธิการเก สนฺนิธิการกสฺิโน, เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. อสนฺนิธิการกสฺิโน, ยาวกาลิกาทีนิ ตีณิ นิทหิตฺวา ¶ สกํ สกํ กาลํ อนติกฺกมิตฺวา, ยาวชีวิกํ สทาปิ สติ ปจฺจเย ปริภฺุชนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อามิสํ, สนฺนิธิภาโว, ตสฺส อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสาเนวาติ.
สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปณีตโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ปณีตโภชนานีติ ปณีตสํสฏฺานิ สตฺตธฺนิพฺพตฺตานิ โภชนานิ. ยถา หิ อาชฺยุตฺโต รโถ ‘อาชฺรโถ’ติ วุจฺจติ, เอวมิธาปิ ปณีตสํสฏฺานิ โภชนานิ ปณีตโภชนานีติ. เยหิ ปน ปณีเตหิ สํสฏฺานิ, ตานิ ‘ปณีตโภชนานี’ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ ปเภททสฺสนตฺถํ เสยฺยถิทํ สปฺปิ นวนีตนฺติอาทิมาห, ตตฺถ สปฺปิอาทีนิ เภสชฺชสิกฺขาปเท ¶ (กงฺขา. อฏฺ. เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตลกฺขเณเนว เวทิตพฺพานิ. มจฺฉาทีสุ ปน สพฺโพปิ ‘โอทโก’ติ (ปาจิ. ๒๖๐) วุตฺตลกฺขโณ มจฺโฉ มจฺโฉเยว. เยสํ ปน ¶ มํสํ กปฺปติ, เตสํ มํสฺจ ขีรทธีนิ จ อิธาธิปฺเปตานิ. เอวรูปานิ ปณีตโภชนานีติ ยานิ เอเตหิ สปฺปิอาทีหิ สํสฏฺตฺตา ‘ปณีตโภชนานี’ติ วุจฺจนฺติ, ตถารูปานิ ปณีตโภชนานิ. อคิลาโนติ ยสฺส เตหิ วินาปิ ผาสุ โหติ. อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวาติ เอตฺถ ปน โย อคิลาโน สุทฺธานิ สปฺปิอาทีนิ เภสชฺชตฺถาย วิฺาเปติ, โส มหานามสิกฺขาปเทน (ปาจิ. ๓๐๓) กาเรตพฺโพ, มจฺฉาทีนิ จตฺตาริ วิฺาเปนฺโต สูโปทนวิฺตฺติยา (ปาจิ. ๖๑๒-๖๑๓) กาเรตพฺโพ, สปฺปิอาทีหิ สํสฏฺโภชนานิ วิฺาเปนฺโต อิมินา กาเรตพฺโพ. ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – ‘‘สปฺปินา ภตฺตํ เทหิ, สปฺปึ อากิริตฺวา เทหิ, สปฺปิมิสฺสกํ กตฺวา เทหิ, สห สปฺปินา เทหิ, สปฺปิฺจ ภตฺตฺจ เทหี’’ติ เอวํ วิฺาเปนฺตสฺส ตาว วิฺตฺติยา ทุกฺกฏํ, ปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหรเณ อชฺโฌหรเณ ปาจิตฺติยํ. ‘‘สปฺปิภตฺตํ เทหี’’ติ วุตฺเต ปน ยสฺมา สาลิภตฺตํ วิย สปฺปิภตฺตํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา สูโปทนวิฺตฺติยา ทุกฺกฏเมว โหติ. สเจ ปน ‘‘สปฺปินา ภตฺตํ เทหี’’ติ วุตฺเต ภตฺตํ ทตฺวา ‘‘สปฺปึ กตฺวา ภฺุชาหี’’ติ นวนีตขีราทีนิ วา กปฺปิยภณฺฑํ วา เทติ ‘‘อิมินา สปฺปึ คเหตฺวา ภฺุชาหี’’ติ, ยถาวตฺถุกเมว. ‘‘โคสปฺปินา ภตฺตํ เทหี’’ติ วุตฺเต ปน โคสปฺปึ วา เทตุ, ตสฺมึ อสติ ปุริมนเยน นวนีตาทีนิ วา, คาวึเยว วา เทตุ ‘‘อิโต สปฺปินา ภฺุชาหี’’ติ, ยถาวตฺถุกเมว. สเจ ปน ‘‘โคสปฺปินา เทหี’’ติ ยาจิโต อชิกาสปฺปิอาทีหิ เทติ, วิสงฺเกตํ. เอวฺหิ สติ อฺํ ยาจิเตน อฺํ ทินฺนํ นาม โหติ, ตสฺมา อนาปตฺติ, เอส นโย ‘‘อชิกาสปฺปินา เทหี’’ติอาทีสุปิ. ‘‘กปฺปิยสปฺปินา เทหี’’ติ วุตฺเต อกปฺปิยสปฺปินา เทติ, วิสงฺเกตเมว. ‘‘อกปฺปิยสปฺปินา เทหี’’ติ วุตฺเต อกปฺปิยสปฺปินาว เทติ, ปฏิคฺคหเณปิ ปริโภเคปิ ทุกฺกฏเมว. อิมินา นเยน สพฺพปเทสุ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. สเจ ปน สพฺเพหิปิ สปฺปิอาทีหิ เอกฏฺาเน วา นานาฏฺาเน วา วิฺาเปตฺวา ปฏิลทฺธํ เอกโต สมฺภินฺนรสํ กตฺวา ตโต กุสคฺเคน เอกพินฺทุมฺปิ อชฺโฌหรติ, นว ปาจิตฺติยานิ.
สาวตฺถิยํ ¶ ¶ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ ปณีตโภชนวิฺตฺติวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อคิลาโน’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, คิลานสฺส อคิลานสฺิโน, เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. คิลานสฺิสฺส, คิลานกาเล วิฺาเปตฺวา อคิลานสฺส ภฺุชโต, คิลานสฺส เสสเก, าตกปฺปวาริตฏฺานโต, อฺสฺสตฺถาย วิฺตฺเต, อตฺตโน ธเนน คหิเต, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ปณีตโภชนตา, อคิลานตา, กตวิฺตฺติยา ปฏิลาโภ, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. อทฺธานสมุฏฺานํ, กิริยํ ¶ , โนสฺาวิโมกฺขํ, อจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
ปณีตโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม อทินฺนนฺติ กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา คณฺหนฺตสฺส หตฺถปาเส ตฺวา กายกายปฺปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ อฺตเรน น ทินฺนํ, อปฺปฏิคฺคหิตกสฺเสตํ นามํ. อปฺปฏิคฺคหิตกฺหิ ภิกฺขุโน อตฺตโน สนฺตกมฺปิ อชฺโฌหริตุํ น วฏฺฏติ. ปฏิคฺคหิตํ อนฺตมโส วิสฺสาสิกสนฺตกมฺปิ วฏฺฏติ, ตสฺส ลกฺขณํ วุตฺตวิปลฺลาเสน เวทิตพฺพํ. สเจ หิ โย โกจิ อนุปสมฺปนฺโน อนฺตมโส ติรจฺฉาโนปิ ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา หตฺถปาเส ิโต กายาทีนํ อฺตเรน เทติ, ตฺเจ ภิกฺขุนา เยน เกนจิ สรีราวยเวน วา, ตปฺปฏิพทฺเธน วา, สํหาริเมน จ อนฺตมโส มฺเจนาปิ, ธาเรตุํ สมตฺเถน จ อนฺตมโส อตตฺถชาตกรุกฺขปณฺเณนาปิ, สูจิยา ปรามฏฺมตฺเตนาปิ ปฏิคฺคหิตํ, ปฏิคฺคหิตเมว โหติ. ปฏิพทฺธปฺปฏิพทฺธํ นาม อิธ นตฺถิ, ยมฺปิ นตฺถุกรณิยา ทิยฺยมานํ นาสิกาย, อกลฺลโก วา มุเขน ปฏิคฺคณฺหาติ, สพฺพํ วฏฺฏติ, อาโภคมตฺตเมว เหตฺถ ปมาณํ. ปุพฺพาโภเค จ สติ ปจฺฉา นิทฺทายนฺตสฺส ปตฺเต ทินฺนมฺปิ หตฺถปาเส สติ ปฏิคฺคหิตเมว โหติ. ยมฺปิ ‘‘ปตฺเตน ปฏิคฺคณฺหิสฺสามี’’ติ นิสินฺนสฺเสว หตฺเถ ปตติ, ตํ วฏฺฏติเยว. อภิหฏภาชนโต ¶ ปติตรชมฺปิ วฏฺฏติ, ตตฺถ ิตนิสินฺนนิปนฺนานํ ปวารณาสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว หตฺถปาโส เวทิตพฺโพ.
สเจ ปน ทายกปฺปฏิคฺคาหเกสุ เอโก อากาเส โหติ, เอโก ภูมิยํ, ภูมฏฺสฺส สีเสน อากาสฏฺสฺส จ เปตฺวา ทาตุํ วา คเหตุํ วา ปสาริตหตฺถํ ยํ อาสนฺนตรํ องฺคํ, ตสฺส โอริมนฺเตน หตฺถปาสปฺปมาณํ ปริจฺฉินฺทิตพฺพํ. สเจปิ เอโก กูเป โหติ, เอโก กูปตเฏ, เอโก วา รุกฺเข, เอโก ปถวิยํ, วุตฺตนเยเนว หตฺถปาสปฺปมาณํ ปริจฺฉินฺทิตพฺพํ. ตสฺมึ ตฺวา สเจปิ ทฺเว ตโย วา สามเณรา ยํ มชฺฌิโม ปุริโส อุกฺขิปิตุํ สกฺโกติ, เอวรูปํ ภารํ ปวฏฺเฏนฺตา ภิกฺขุโน ภูมิยํ ปิตหตฺถํ ¶ อาโรเปนฺติ, อุกฺขิปิตฺวา วา ภิกฺขุโน ปสาริตหตฺเถ เอกเทเสนาปิ เปนฺติ, ตํ ปฏิคฺคหิตเมว โหติ. ยํ ปน ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส ปตฺเต รชํ ปตติ, ตํ อปฺปฏิคฺคหิตเมว โหติ, ตสฺมา ปฏิคฺคเหตฺวาว ภิกฺขา คณฺหิตพฺพา. อปฺปฏิคฺคเหตฺวา คณฺหนฺตสฺส วินยทุกฺกฏํ, ตํ ปน ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ภฺุชนฺตสฺส อนาปตฺติ. สเจ ¶ ‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา เทถา’’ติ วุตฺเต วจนํ อสฺสุตฺวา วา อนาทิยิตฺวา วา ภิกฺขํ เทนฺติเยว, วินยทุกฺกฏา มุจฺจติ, ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา อฺา ภิกฺขา ปฏิคฺคเหตพฺพา. สเจ มหาวาโต ตโต ตโต รชํ ปาเตติ, น สกฺกา โหติ ภิกฺขํ คเหตุํ, ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทสฺสามี’’ติ สุทฺธจิตฺเตน อาโภคํ กตฺวา คณฺหิตุํ วฏฺฏติ. ตํ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา ปุน เตน ทินฺนํ วา ตสฺส วิสฺสาเสน วา ปฏิคฺคเหตฺวา ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. อสฺสุเขฬสิงฺฆาณิกาทีสุ ยํ านโต จวิตฺวา หตฺเถ วา ปตฺเต วา ปตติ, ตํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, องฺคลคฺคํ ปฏิคฺคหิตเมว. ปตนฺตมฺปิ โวจฺฉินฺนฺเจ อนฺตรา น คเหตพฺพํ, อุคฺคหิตกํ นาม โหติ, ตํ ปจฺฉา ปฏิคฺคหิตมฺปิ น วฏฺฏติ. ยํ ปน เภสชฺชํ วา มูลผลํ วา มาตาทีนํ อตฺถาย คเหตฺวา ฉายตฺถาย วา ผลินิสาขํ อุกฺขิปิตฺวา คจฺฉติ, ตโต ยํ อิจฺฉติ, ตํ ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. โย ปน ตตฺถ ชาตกผลินิสาขาย วา วลฺลิยา วา คเหตฺวา จาเลติ. ตสฺส ตโต ลทฺธํ ผลํ น วฏฺฏติ, ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏฺจ อาปชฺชติ, อฺสฺส ตํ วฏฺฏติ, ผลิรุกฺขํ ปน อปสฺสยิตุํ วา อาลมฺพิตุํ วา วฏฺฏติ, ปฏิคฺคเหตฺวา ปิเต ยํ อฺํ องฺกุราทิ อุปฺปชฺชติ, ปฏิคฺคหิตเมว ตํ. ยาว หิ หตฺถโต มุตฺเต นิรเปกฺโข น โหติ, นิรเปกฺขตาย วา หตฺถโต น ¶ มุจฺจติ, ตาว น ปฏิคฺคหณํ วิชหติ, อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโต.
มุขทฺวารนฺติ คลนาฬิกํ. มุเขน วา หิ ปวิฏฺํ โหตุ, นาสิกาย วา, คเลน อชฺโฌหรณียตาย สพฺพมฺปิ ตํ มุขทฺวารํ ปเวสิตเมว โหติ. อาหารนฺติ ยํกิฺจิ ยาวกาลิกํ วา ยามกาลิกํ วา สตฺตาหกาลิกํ วา ยาวชีวิกํ วา. สพฺพฺเหตํ อชฺโฌหรณียตฺตา ‘อาหาโร’ติ วุจฺจติ, ตตฺถ สพฺพมฺปิ ธฺํ วา ธฺานุโลมํ วา ตาลนาฬิเกรปนสลพุชอลาพุกุมฺภณฺฑปุสฺสผลติปุสผลเอฬาลุกสงฺขาตํ นววิธํ มหาผลฺเจว อปรณฺณฺจ, ยฺจฺํ วนมูลปตฺตปุปฺผผลาทิ อาหารตฺถํ ผรติ, ตํ สพฺพํ ยาว มชฺฌนฺหิกกาโล, ตาว ปริภฺุชิตพฺพโต ยาวกาลิกํ นาม. อมฺพปานํ ชมฺพุปานํ โจจปานํ โมจปานํ มธุกปานํ มุทฺทิกปานํ สาลูกปานํ ผารุสกปานนฺติ อิมานิ อฏฺ ปานานิ, ยานิ จ เตสํ อนุโลมานิ เวตฺตตินฺติณิกมาตุลุงฺคกปิฏฺโกสมฺพกรมนฺทาทิขุทฺทกผลปานานิ, เอตานิ สพฺพานิ อนุปสมฺปนฺเนหิ ¶ สีโตทเกน มทฺทิตฺวา กตานิ อาทิจฺจปากานิ วา ยาว รตฺติยา ปจฺฉิมยามํ นิทหิตฺวา ปริภฺุชิตพฺพโต ยามกาลิกานิ นาม. อวเสเสสุ อนฺุาตผลปตฺตปุปฺผรเสสุปิ เอเสว นโย. สปฺปิอาทีนิ ปฺจ เภสชฺชานิ สตฺตาหํ นิทหิตฺวา ปริภฺุชิตพฺพโต สตฺตาหกาลิกานิ นาม. อิทํ ปน ยาวกาลิกาทิตฺตยํ กาลวิมุตฺตฺจ อุทกํ เปตฺวา อวเสสมูลผลาผลาทิ ยํ เนว ขาทนียตฺถํ น โภชนียตฺถํ ผรติ ¶ , ตํ ยาวชีวํ นิทหิตฺวา สติ ปจฺจเย ปริภฺุชิตพฺพโต ยาวชีวิกํ นาม. อาหเรยฺยาติ ปเวเสยฺย. อฺตฺร อุทกทนฺตโปนาติ อิทํ อนาหาเรปิ อุทเก อาหารสฺาย, ทนฺตโปเน จ ‘‘มุขทฺวารํ อาหฏํ อิท’’นฺติ สฺาย กุกฺกุจฺจายนฺตานํ กุกฺกุจฺจวิโนทนตฺถํ วุตฺตํ. อุทกฺหิ ยถาสุขํ ปาตุํ, ทนฺตกฏฺฺจ ทนฺตโปนปริโภเคน ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. เปตฺวา ปน อิทํ ทฺวยํ อวเสสํ อชฺโฌหรณตฺถาย คณฺหโต คหเณ ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาจิตฺติยํ, สเจปิ ทนฺตกฏฺรโส อชานนฺตสฺส อนฺโต ปวิสติ, ปาจิตฺติยเมว.
เวสาลิยํ อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ อทินฺนํ อาหารํ อาหรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร อุทกทนฺตโปนา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ ¶ , อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, ปฏิคฺคหิตเก อปฺปฏิคฺคหิตสฺิโน, เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. ปฏิคฺคหิตสฺิสฺส, อุทกทนฺตโปเน, จตฺตาริ มหาวิกฏานิ สติ ปจฺจเย อสติ กปฺปิยการเก สามํ คเหตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เอตฺถ ทุพฺพโจปิ อสมตฺโถปิ กปฺปิยการโก อสนฺตปกฺเขเยว ติฏฺติ, ฉาริกาย อสติ สุกฺขทารุํ ฌาเปตฺวา, ตสฺมิฺจ อสติ อลฺลทารุํ รุกฺขโต ฉินฺทิตฺวาปิ กาตุํ, มตฺติกตฺถาย จ ปถวึ ขณิตุมฺปิ วฏฺฏติ, อิทํ ปน จตุพฺพิธมฺปิ มหาวิกฏํ กาโลทิสฺสํ นาม สปฺปทฏฺกฺขเณเยว สามํ คเหตุํ วฏฺฏติ, อฺทา ปฏิคฺคาหาเปตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ. อปฺปฏิคฺคหิตกตา, อนนฺุาตตา, ธูมาทิอพฺโพหาริกาภาโว, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
โภชนวคฺโค จตุตฺโถ.
๕. อเจลกวคฺโค
๑. อเจลกสิกฺขาปทวณฺณนา
อเจลกวคฺคสฺส ปเม เอเตสํ อเจลกาทีนํ อฺติตฺถิยานํ ยํกิฺจิ อามิสํ เอกปฺปโยเคน ¶ เทนฺตสฺส เอกํ ปาจิตฺติยํ, อวจฺฉินฺทิตฺวา อวจฺฉินฺทิตฺวา เทนฺตสฺส ปโยเค ปโยเค ปาจิตฺติยํ.
เวสาลิยํ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อารพฺภ ปริพฺพาชิกาย ทฺเว ปูเว ทานวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อุทกทนฺตโปนํ เทนฺตสฺส, อติตฺถิเย ติตฺถิยสฺิสฺส, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. อติตฺถิเย อติตฺถิยสฺิสฺส, อนุปสมฺปนฺเนน ทาเปนฺตสฺส, เตสํ สนฺติเก ภาชนํ นิกฺขิปิตฺวา ‘‘อิทํ คณฺหถา’’ติ ภณนฺตสฺส, เตสํ วา นิกฺขิตฺตภาชเน เทนฺตสฺส, พาหิรเลปํ ¶ เทนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อฺติตฺถิยตา, อนนฺุาตตา, อชฺโฌหรณียํ อชฺโฌหรณตฺถาย สหตฺถา อนิกฺขิตฺตภาชเน ทานนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
อเจลกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ¶ ทาเปตฺวา วา อทาเปตฺวา วาติ ยํกิฺจิ อามิสํ ทาเปตฺวา วา น ทาเปตฺวา วา. อุยฺโยเชยฺยาติ มาตุคาเมน สทฺธึ หสนกีฬนรโหนิสชฺชาทีนิ กตฺตุกาโม ‘คจฺฉา’ติอาทีนิ วตฺวา อุยฺโยเชยฺย. เอตเทวาติ เอตํ อนาจารเมว ปจฺจยํ กริตฺวา, น อฺํ ปติรูปํ การณํ. ปาจิตฺติยนฺติ อุยฺโยชนมตฺเต ตาว ทุกฺกฏํ, ยทา ปนสฺส โส ทสฺสนูปจารํ วา สวนูปจารํ วา เอเกน ปาเทน วิชหติ, อปรํ ทุกฺกฏํ, ทุติเยน วิชหิเต ปาจิตฺติยํ. เอตฺถ จ ทสฺสนูปจารสฺส อชฺโฌกาเส ตฺวา ทฺวาทสหตฺถปฺปมาณํ, ตถา สวนูปจารสฺส. สเจ ปน อนฺตรา กุฏฺฏทฺวารปาการาทโย โหนฺติ, เตหิ อนฺตริตภาโวเยว อุปจาราติกฺกโม.
สาวตฺถิยํ อุปนนฺทํ อารพฺภ อุยฺโยชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อุยฺโยชนาณตฺติกาย สาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํ, อุภินฺนมฺปิ กลิสาสนาโรปเน ทุกฺกฏเมว, ‘‘อุโภ เอกโต น ยาเปสฺสามา’’ติ เอวมาทีหิ ปติรูปการเณหิ อุยฺโยเชนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อนาจารํ อาจริตุกามตา, ตทตฺถเมว อุปสมฺปนฺนสฺส อุยฺโยชนํ, เอวํ อุยฺโยชิตสฺส อุปจาราติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานีติ.
อุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ¶ สห อุโภหิ ชเนหีติ สโภชนํ, ตสฺมึ สโภชเน. อถ วา สโภชเนติ สโภเค, ราคปริยุฏฺิตปุริสสฺส หิ อิตฺถี โภโค, อิตฺถิยา จ ปุริโส, เตเนวสฺส ปทภาชเน ‘‘อิตฺถี เจว โหติ, ปุริโส จา’’ติอาทิ (ปาจิ. ๒๘๑) วุตฺตํ. อนุปขชฺช นิสชฺชํ กปฺเปยฺยาติ อนุปวิสิตฺวา นิสีเทยฺย, ยํ ตสฺมึ กุเล สยนิฆรํ, ตสฺส มหาจตุสฺสาลาทีสุ กตสฺส มหลฺลกสฺส ปิฏฺสงฺฆาฏโต หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา อนฺโตสยนสฺส อาสนฺเน าเน, ขุทฺทกสฺส วา เวมชฺฌํ อติกฺกมิตฺวา นิสีเทยฺยาติ อตฺโถ, เอวํ นิสินฺนสฺส ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ อุปนนฺทํ อารพฺภ อนุปขชฺช นิสชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อสยนิฆเร สยนิฆรสฺิโน, เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. นสยนิฆรสฺิสฺส, วุตฺตลกฺขณํ ปเทสํ อนติกฺกมิตฺวา นิสินฺนสฺส, ภิกฺขุสฺมึ ทุติยเก สติ, อุโภสุ นิกฺขนฺเตสุ วา, วีตราเคสุ วา นิสีทนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อวีตราคชายมฺปติกานํ ¶ สนฺนิหิตตา, สยนิฆรตา, ทุติยสฺส ภิกฺขุโน อภาโว, อนุปขชฺช นิสีทนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสานีติ.
สโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔-๕. รโหปฏิจฺฉนฺน-รโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺถปฺจมานิ สาวตฺถิยํ อุปนนฺทํ อารพฺภ ปฏิจฺฉนฺนาสเน จ, รโห จ นิสชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตานิ, สาธารณปฺตฺติโย, เอเตสมฺปิ สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสาเนว. เสโส กถานโย อนิยตทฺวเย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
รโหปฏิจฺฉนฺน-รโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. จาริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ นิมนฺติโตติ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตเรน นิมนฺติโต. สภตฺโต สมาโนติ เตเนว นิมนฺตนภตฺเตน สภตฺโต สมาโน. สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉาติ อนฺโตอุปจารสีมาย ทสฺสนูปจาเร ภิกฺขุํ ¶ ทิสฺวา ยํ สกฺกา โหติ ปกติวจเนน อาปุจฺฉิตุํ, ตาทิสํ ‘‘อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ฆรํ คจฺฉามี’’ติ วา ‘‘จาริตฺตํ อาปชฺชามี’’ติ วา อีทิเสน วจเนน อนาปุจฺฉิตฺวา. ปุเรภตฺตํ วา ปจฺฉาภตฺตํ วาติ เยน ภตฺเตน นิมนฺติโต, ตสฺมึ ภุตฺเต วา อภุตฺเต วา. กุเลสุ จาริตฺตํ อาปชฺเชยฺยาติ ยสฺมึ กุเล นิมนฺติโต, ตโต อฺานิ กุลานิ ปวิเสยฺย. อฺตฺร สมยา ปาจิตฺติยนฺติ สเจ โส ภิกฺขุ วุตฺตลกฺขณํ ทุวิธมฺปิ สมยํ เปตฺวา อวีติวตฺเต ¶ มชฺฌนฺหิเก อฺํ กุลํ ปวิสติ, อถสฺส ฆรูปจาโรกฺกมเน ทุกฺกฏํ, ปมปาเทน อุมฺมารํ อติกฺกมนฺตสฺส อปรมฺปิ ทุกฺกฏํ, ทุติยปาเทน อติกฺกเม ปาจิตฺติยํ.
ราชคเห อุปนนฺทํ อารพฺภ จาริตฺตาปชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘สนฺตํ ภิกฺขุํ, อนาปุจฺฉา, ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ, อฺตฺร สมยา’’ติ อยเมตฺถ จตุพฺพิธา อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนิมนฺติเต นิมนฺติตสฺิสฺส, เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. ตสฺมึ อนิมนฺติตสฺิสฺส, สมเย สนฺตํ ภิกฺขุํ อาปุจฺฉิตฺวา, อสนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉิตฺวา ปวิสโต, อฺสฺส ฆเรน วา ฆรูปจาเรน วา มคฺโค โหติ, เตน คจฺฉโต, อนฺตรารามภิกฺขุนุปสฺสยติตฺถิยเสยฺยปฏิกฺกมนภตฺติยฆรานิ คจฺฉโต, อาปทาสุ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตเรน นิมนฺตนสาทิยนํ, สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉนา, ภตฺติยฆรโต อฺฆรปฺปวิสนํ, มชฺฌนฺหิกานติกฺกโม, สมยสฺส วา อาปทานํ วา อภาโวติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมกถินสทิสาเนว, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
จาริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. มหานามสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม ¶ จตุมาสปฺปจฺจยปวารณาติ จตฺตาโร มาเส คิลานปฺปจฺจยปวารณา, สพฺพฺเจตํ วตฺถุวเสน วุตฺตํ. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – จตุมาสปวารณา วา โหตุ, ปุนปวารณา วา, นิจฺจปวารณา วา, สพฺพาปิ สาทิตพฺพา, ‘‘อิทานิ มม โรโค นตฺถี’’ติ น ปฏิกฺขิปิตพฺพา, ‘‘โรเค ปน สติ วิฺาเปสฺสามี’’ติ อธิวาเสตพฺพาติ. ตโต เจ อุตฺตริ สาทิเยยฺยาติ เอตฺถ สเจ ตตฺถ รตฺตีหิ วา เภสชฺเชหิ วา ปริจฺเฉโท กโต โหติ ‘‘เอตฺตกาเยว รตฺติโย, เอตฺตกานิ วา เภสชฺชานิ วิฺาเปตพฺพานี’’ติ, อถ ตโต รตฺติปริยนฺตโต วา เภสชฺชปริยนฺตโต วา อุตฺตริ, น เภสชฺชกรณีเยน วา เภสชฺชํ, อฺเภสชฺชกรณีเยน วา อฺํ เภสชฺชํ วิฺาเปนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ.
สกฺเกสุ ¶ ¶ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ เภสชฺชวิฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, นตตุตฺตริ ตตุตฺตริสฺิโน, เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. นตตุตฺตริ นตตุตฺตริสฺิสฺส, เยหิ เภสชฺเชหิ ปวาริโต, ตโต อฺเหิ วา อธิกตเรหิ วา อตฺเถ สติ, ยาสุ จ รตฺตีสุ ปวาริโต, ตา อติกฺกมิตฺวาปิ อตฺเถ สติ ยถาภูตํ อาจิกฺขิตฺวา วิฺาเปนฺตสฺส, เย จ าตเก วา ปุคฺคลิกปฺปวารณาย ปวาริเต วา อปริยนฺตปวารณาย วา ปวาริเต, อฺสฺส วา อตฺถาย, อตฺตโน วา ธเนน วิฺาเปนฺติ, เตสํ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สงฺฆปวารณตา, ตโต เภสชฺชวิฺตฺติ, อคิลานตา, ปริยนฺตาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สฺจริตฺตสทิสานีติ.
มหานามสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม อุยฺยุตฺตนฺติ กตอุยฺโยคํ, คามโต นิกฺขนฺตนฺติ อตฺโถ. เสนนฺติ จตุรงฺคินึ. อฺตฺร ตถารูปปฺปจฺจยาติ ตถารูเป การเณ อสติ เกวลํ เสนํ ทสฺสนตฺถาย คจฺฉโต ปเท ปเท ทุกฺกฏํ, ทสฺสนูปจาเร ตฺวา ปสฺสโต ปาจิตฺติยํ. ทสฺสนูปจาโร นาม ยตฺถ ิโต ปสฺสติ, ตํ ปน วิชหิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปสฺสโต ปโยเค ปโยเค ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ เสนาทสฺสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร ตถารูปปฺปจฺจยา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, หตฺถิอาทีสุ เอกเมกํ ทสฺสนาย คมเน วุตฺตนเยเนว ทุกฺกฏํ, ตถา อนุยฺยุตฺเต อุยฺยุตฺตสฺิโน, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. อนุยฺยุตฺตสฺิโน ปน, อาราเม ตฺวา อตฺตโน ิโตกาสํ อาคตํ, ปฏิปถํ อาคจฺฉนฺตฺจ ปสฺสโต, ตถารูปปฺปจฺจเย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุยฺยุตฺตเสนํ ทสฺสนตฺถาย คมนํ, อนฺุาโตกาสโต อฺตฺร ทสฺสนํ, ตถารูปปฺปจฺจยสฺส อาปทาย วา อภาโวติ ¶ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานิ, อิทํ ปน โลกวชฺชํ, อกุสลจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. เสนาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ¶ ¶ ตโต เจ อุตฺตรีติ ติรตฺตโต อุตฺตริ จตุตฺถทิวเส อตฺถงฺคเต สูริเย เสนาย ติฏฺตุ วา นิสีทตุ วา สยตุ วา, สเจปิ อากาเส อิทฺธิยา กฺจิ อิริยาปถํ กปฺเปติ, ปาจิตฺติยเมว.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ อติเรกติรตฺตํ เสนาย วสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อูนกติรตฺเต อติเรกสฺิโน, เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. อูนกสฺิสฺส, ตติยาย รตฺติยา ปุรารุณา นิกฺขมิตฺวา ปุน วสโต, คิลานสฺส วา คิลานกรณีเยน วา วสโต, ปฏิเสนารุทฺธาย เสนาย, เกนจิ ปลิพุทฺธสฺส, อาปทาสุ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ติรตฺตาติกฺกโม, เสนาย สูริยสฺส อตฺถงฺคโม, คิลานตาทีนํ อภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสาเนวาติ.
เสนาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อุยฺโยธิกสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม อุคฺคนฺตฺวา อุคฺคนฺตฺวา เอตฺถ ยุชฺฌนฺตีติ อุยฺโยธิกํ, สมฺปหารฏฺานสฺเสตํ นามํ. พลสฺส อคฺคํ ชานนฺติ เอตฺถาติ พลคฺคํ, พลคณนฏฺานนฺติ อตฺโถ. เสนาย วิยูหํ เสนาพฺยูหํ, เสนานิเวสสฺเสตํ นามํ. อนีกสฺส ทสฺสนํ อนีกทสฺสนํ. อนีกํ นาม ‘‘ทฺวาทสปุริโส หตฺถี, ติปุริโส อสฺโส, จตุปฺปุริโส รโถ’’ติอิมินา (ปาจิ. ๓๑๔) ลกฺขเณน ตโย หตฺถี ปจฺฉิมกํ หตฺถานีกํ, อสฺสานีกรถานีเกสุปิ เอเสว นโย. จตฺตาโร ปน อาวุธหตฺถา ปุริสา ปจฺฉิมกํ ปตฺตานีกํ. เอเตสุ ยํกิฺจิ ทสฺสนาย คจฺฉโต ปเท ปเท ทุกฺกฏํ, ทสฺสนูปจาเร ตฺวา ปสฺสโต ปาจิตฺติยํ, อุปจารํ ปน วิชหิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปสฺสโต ปโยเค ปโยเค ปาจิตฺติยํ. เสสํ อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ, อาปตฺติเภโท ปเนตฺถ นตฺเถวาติ.
อุยฺโยธิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
อเจลกวคฺโค ปฺจโม.
๖. สุราปานวคฺโค
๑. สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา
สุราปานวคฺคสฺส ¶ ¶ ปเม สุราเมรยปาเนติ เอตฺถ ปิฏฺาทีหิ กตํ มชฺชํ สุรา, ปุปฺผาทีหิ กโต อาสโว เมรยํ, ตทุภยมฺปิ พีชโต ปฏฺาย กุสคฺเคนาปิ ปิวโต ปโยเค ปโยเค ปาจิตฺติยํ.
โกสมฺพิยํ สาคตตฺเถรํ อารพฺภ มชฺชปิวนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อมชฺเช มชฺชสฺิสฺส, เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. อมชฺชสฺิสฺส, อมชฺชํ มชฺชวณฺณคนฺธรสํ โลณโสวีรกํ วา สุตฺตํ วา ปิวโต, วาสคฺคาหาปนตฺถํ อีสกํ มชฺชํ ปกฺขิปิตฺวา สูปาทีนิ ปจนฺติ, เตสุ สูปสมฺปากาทีสุ ¶ , อามลกรสาทีหิ อมชฺชํ มชฺชสทิสํ อริฏฺํ กโรนฺติ, ตํ ปิวโต, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. มชฺชภาโว, ตสฺส ปานฺจาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานิ, อิทํ ปน โลกวชฺชํ, อกุสลจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย องฺคุลิปโตทเกติ องฺคุลีหิ อุปกจฺฉกาทิฆฏฺฏนํ วุจฺจติ, อปิจ เยน เกนจิ สรีราวยเวน หสาธิปฺปายสฺส อุปสมฺปนฺนํ ผุสโต ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ องฺคุลิปโตทเกน หสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํ, อิธ ปน ภิกฺขุนีปิ ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขุ จ ภิกฺขุนิยา อนุปสมฺปนฺโน เอว, กายปฺปฏิพทฺธาทีสุ สพฺพตฺถ ทุกฺกฏเมว. น หสนาธิปฺปายสฺส, สติ กรณีเย อามสโต, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. หสาธิปฺปายตา, อุปสมฺปนฺนสฺส ¶ กาเยน กายามสนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสาเนวาติ.
องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. หสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ¶ อุทเก หสธมฺเมติ อุทกกีฬา วุจฺจติ. ตสฺมา โย ภิกฺขุ อุปริโคปฺผเก อุทเกเยว คจฺฉนฺโต หสาธิปฺปาโย นิมุชฺชติ วา อุมฺมุชฺชติ วา, ตสฺส นิมุชฺชนาทีนํ อตฺถาย โอตรนฺตสฺส หตฺถวาเร ปทวาเร ทุกฺกฏํ, นิมุชฺชนุมฺมุชฺชเนสุ ปโยเค ปโยเค ปาจิตฺติยํ, นิมุชฺชิตฺวา อนฺโตอุทเกเยว คจฺฉนฺตสฺส หตฺถวารปทวาเรสุ, ตรนฺตสฺส วา เยน เยน องฺเคน ตรติ, ตสฺส ตสฺส ปโยเค ปโยเค ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สตฺตรสวคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ อุทเก กีฬนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อุทเก อหสธมฺเม หสธมฺมสฺิโน, เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ, ตถา นาวาย กีฬโต หตฺเถน วา ปาเทน วา กฏฺเน วา กถลาย วา อุทกํ ปหรโต, ภาชนคตํ อุทกํ วา กฺชิกาทีนิ วา จิกฺขลฺลํ วา ขิปนกีฬาย กีฬโต ทุกฺกฏํ. อตฺถโชตกํ ปน อกฺขรํ ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ. น หสาธิปฺปายสฺส, สติ กรณีเย โอตริตฺวา นิมุชฺชนาทีนิ กโรนฺตสฺส, ปารํ คจฺฉโต, อาปทาสุ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุปริโคปฺผกตา, หสาธิปฺปาเยน กีฬนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสานีติ.
หสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อนาทริยสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ¶ อนาทริเยติ ปุคฺคลสฺส วา ธมฺมสฺส วา อนาทรกรเณ. ตสฺมา โย ภิกฺขุ อุปสมฺปนฺเนน ปฺตฺเตน วุจฺจมาโน ตสฺส วา วจนํ อกตฺตุกามตาย, ตํ วา ธมฺมํ อสิกฺขิตุกามตาย อนาทริยํ กโรติ, ตสฺส ตสฺมึ อนาทริเย ปาจิตฺติยํ.
โกสมฺพิยํ ¶ ฉนฺนตฺเถรํ อารพฺภ อนาทริยกรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํ, อุปสมฺปนฺเนน วา อนุปสมฺปนฺเนน วา ‘‘อิทํ น สลฺเลขาย สํวตฺตตี’’ติอาทินา ¶ นเยน อปฺตฺเตน วุจฺจมานสฺส อนาทริเยปิ ทุกฺกฏเมว. ปเวณิอาคตํ ปน อุคฺคหํ คเหตฺวา ‘‘เอวํ อมฺหากํ อาจริยานํ อุคฺคโห ปริปุจฺฉา’’ติ (ปาจิ. ๓๔๔) ภณนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุปสมฺปนฺนสฺส ปฺตฺเตน วจนํ, อนาทริยกรณนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
อนาทริยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ภึสาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ภึสาเปยฺยาติ ภึสาปนตฺถํ รูปาทีนิ อุปสํหเรยฺย, ภยานกกถํ วา กเถยฺย. โส ปน ภายตุ วา, มา วา, อิตรสฺส ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ ภึสาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ. อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํ, น ภึสาเปตุกามสฺส ตถา กโรโต, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุปสมฺปนฺนตา, ตสฺส ทสฺสนสวนวิสเย ภึสาเปตุกามตาย วายามนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อนนฺตรสิกฺขาปทสทิสาเนวาติ.
ภึสาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. โชติสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ วิสิพฺพนาเปกฺโขติ ตปฺปิตุกาโม. สมาทเหยฺยาติ ชาเลยฺย, อฺตฺร ตถารูปปฺปจฺจยาติ ปทีปุชฺชาลนํ วา ปตฺตปจนาทีสุ โชติกรณํ วาติ เอวรูปํ ปจฺจยํ วินา. ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – สยํ สมาทหนฺตสฺส อรณิสณฺาปนโต ปฏฺาย ยาว ชาลา น อุฏฺหติ, ตาว สพฺพปฺปโยเคสุ ทุกฺกฏํ, ชาลุฏฺาเน ปาจิตฺติยํ. สมาทหาเปนฺตสฺส อาณตฺติยา ทุกฺกฏํ, สกึ อาณตฺเตน พหุมฺปิ สมาทหิเต เอกเมว ปาจิตฺติยํ.
ภคฺเคสุ ¶ ¶ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ โชตึ สมาทหิตฺวา วิสิพฺพนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อคิลาโน, อฺตฺร ตถารูปปฺปจฺจยา’’ติ อิมาเนตฺถ ทฺเว อนุปฺตฺติโย, สาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, คิลานสฺส อคิลานสฺิโน, เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ, ตถา ปฏิลาตํ อุกฺขิปนฺตสฺส, ตฺจ อวิชฺฌาตํ อุกฺขิปิตฺวา ยถาาเน เปนฺตสฺส. วิชฺฌาตํ ปน ชาลยโต ปาจิตฺติยเมว. คิลานสฺส คิลานสฺิสฺส ¶ , อฺเน กตํ วา วีตจฺจิตงฺคารํ วา วิสิพฺเพนฺตสฺส, ปทีปโชติกชนฺตาฆราทิเก ตถารูปปฺปจฺจเย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อคิลานตา, อนฺุาตการณาภาโว, วิสิพฺเพตุกามตา, สมาทหนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สฺจริตฺเต วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติ.
โชติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นหานสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม นหาเยยฺยาติ โย ภิกฺขุ มชฺฌิมเทเส นหานทิวสโต ปฏฺาย อทฺธมาเส อปุณฺเณ อฺตฺร สมยา ‘‘นหายิสฺสามี’’ติ จุณฺณํ วา มตฺติกํ วา อภิสงฺขโรติ, ตสฺส ตโต ปฏฺาย สพฺพปฺปโยเคสุ ทุกฺกฏํ, นหานปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ. สมเยสุ ปริเวณสมฺมชฺชนมตฺตมฺปิ กมฺมสมโย, อทฺธโยชนํ คนฺตุกามสฺส, คจฺฉโต, คตสฺส วา อทฺธานคมนสมโย, สรเชน วาเตน โอกิณฺณสฺส ทฺวีสุ วา ตีสุ วา อุทกผุสิเตสุ กาเย ปติเตสุ วาตวุฏฺิสมโยติ เวทิตพฺโพ. เสสํ อุตฺตานเมว.
ราชคเห สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ น มตฺตํ ชานิตฺวา นหายนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร สมยา’’ติ อยเมตฺถ ฉพฺพิธา อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อติเรกทฺธมาเส อูนกสฺิโน, เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. อติเรกสฺิสฺส, สมเย วา นหายนฺตสฺส, โย วา นทีปารํ คจฺฉนฺโต วาลุกํ อุกฺกิริตฺวา กตอาวาเฏสุปิ นหายติ, ตสฺส, ปจฺจนฺติเม ชนปเท สพฺเพสํ, อาปทาสุ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. มชฺฌิมเทโส, อูนกทฺธมาเส นหานํ, สมยานํ วา นทีปารคมนสฺส วา ¶ อาปทานํ วา อภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสาเนวาติ.
นหานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ¶ อลภีติ ลโภ, ลโภ เอว ลาโภ, กึ อลภิ? จีวรํ, กีทิสํ? นวํ, อิติ ‘‘นวจีวรลาเภนา’’ติ วตฺตพฺเพ อนุนาสิกโลปํ อกตฺวา นวํจีวรลาเภนาติ วุตฺตํ, ปฏิลทฺธนวจีวเรนาติ อตฺโถ. มชฺเฌ ิตปททฺวเย ปนาติ นิปาตมตฺตํ. ภิกฺขุนาติ เยน ลทฺธํ, ตสฺส นิทสฺสนํ, เสสํ ปทตฺถโต อุตฺตานเมว. อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – นิวาสนปารุปนุปคํ จีวรํ ลภิตฺวา ตสฺส นิฏฺิตรชนสฺส ยสฺมึ วา ตสฺมึ วา ปเทเส กํสนีเลน วา ปตฺตนีเลน วา กทฺทเมน วา เยน เกนจิ กาฬเกน วา โมรกฺขิมณฺฑลมงฺคุลปิฏฺีนํ อฺตรปฺปมาณํ กปฺปพินฺทุํ อาทิยิตฺวา ตํ จีวรํ ปริภฺุชิตพฺพํ, อนาทิยิตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ อตฺตโน จีวรอชานนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อาทินฺเน อนาทินฺนสฺิโน, เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. อาทินฺนสฺิสฺส ¶ , กปฺเป นฏฺเ, กปฺปกโตกาเส ชิณฺเณ, กปฺปกเตน อกปฺปกเต สํสิพฺพิเต, ปจฺฉา อาโรปิเตสุ อคฺคฬอนุวาตปริภณฺเฑสุ ตํ ปริภฺุชนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วุตฺตปฺปการสฺส จีวรสฺส อกตกปฺปกตา, น นฏฺจีวราทิตา, นิวาสนํ วา ปารุปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม วิกปฺเปตฺวาติ เอตฺถ ทฺเว วิกปฺปนา สมฺมุขาวิกปฺปนา ปรมฺมุขาวิกปฺปนา จ. กถํ สมฺมุขาวิกปฺปนา โหติ? จีวรานํ เอกพหุภาวํ สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวฺจ ¶ ตฺวา ‘อิมํ จีวร’นฺติ วา ‘อิมานิ จีวรานี’ติ วา ‘เอตํ จีวร’นฺติ วา ‘เอตานิ จีวรานี’ติ วา วตฺวา ‘ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’ติ วตฺตพฺพํ, อยเมกา สมฺมุขาวิกปฺปนา. เอตฺตาวตา นิเธตุํ วฏฺฏติ, ปริภฺุชิตุํ ปน วิสฺสชฺเชตุํ วา อธิฏฺาตุํ วา น วฏฺฏติ. ‘‘มยฺหํ สนฺตกํ, มยฺหํ สนฺตกานิ ปริภฺุช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ กโรหี’’ติ (ปาจิ. ๓๗๔) เอวํ ปน วุตฺเต ปจฺจุทฺธาโร นาม โหติ, ตโต ปภุติ ปริโภคาทโยปิ วฏฺฏนฺติ. อปโร นโย, ตเถว จีวรานํ เอกพหุภาวํ ¶ สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวฺจ ตฺวา ตสฺเสว ภิกฺขุโน สนฺติเก ‘อิมํ จีวร’นฺติ วา ‘อิมานิ จีวรานี’ติ วา ‘เอตํ จีวร’นฺติ วา ‘เอตานิ จีวรานี’ติ วา วตฺวา ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ อฺตรสฺส อตฺตนา อภิรุจิตสฺส ยสฺส กสฺสจิ นามํ คเหตฺวา ‘‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน วิกปฺเปมี’’ติ วา ‘‘ติสฺสาย ภิกฺขุนิยา, สิกฺขมานาย, สามเณรสฺส, ติสฺสาย สามเณริยา วิกปฺเปมี’’ติ วา วตฺตพฺพํ, อยํ อปราปิ สมฺมุขาวิกปฺปนา. เอตฺตาวตา นิเธตุํ วฏฺฏติ, ปริโภคาทีสุ เอกมฺปิ น วฏฺฏติ. เตน ปน ภิกฺขุนา ‘‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน สนฺตกํ…เป… ติสฺสาย สามเณริยา สนฺตกํ ปริภฺุช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ กโรหี’’ติ วุตฺเต ปจฺจุทฺธาโร นาม โหติ, ตโต ปภุติ ปริโภคาทโยปิ วฏฺฏนฺติ.
กถํ ปรมฺมุขาวิกปฺปนา โหติ? จีวรานํ ตเถว เอกพหุภาวํ สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวฺจ ตฺวา ‘อิมํ จีวร’นฺติ วา ‘อิมานิ จีวรานี’ติ วา ‘เอตํ จีวร’นฺติ วา ‘เอตานิ จีวรานี’ติ วา วตฺวา ‘‘ตุยฺหํ วิกปฺปนตฺถาย ทมฺมี’’ติ วตฺตพฺพํ. เตน วตฺตพฺโพ ‘‘โก เต มิตฺโต วา สนฺทิฏฺโ วา’’ติ. ตโต อิตเรน ปุริมนเยเนว ‘ติสฺโส ภิกฺขู’ติ วา…เป… ‘ติสฺสา สามเณรี’ติ วา วตฺตพฺพํ. ปุน เตน ภิกฺขุนา ‘‘อหํ ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน ทมฺมี’’ติ วา…เป… ‘‘ติสฺสาย สามเณริยา ทมฺมี’’ติ วา วตฺตพฺพํ ¶ , อยํ ปรมฺมุขาวิกปฺปนา. เอตฺตาวตา นิเธตุํ วฏฺฏติ, ปริโภคาทีสุ เอกมฺปิ น วฏฺฏติ. เตน ปน ภิกฺขุนา ทุติยสมฺมุขาวิกปฺปนายํ วุตฺตนเยเนว ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส สนฺตกํ ปริภฺุช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ กโรหี’’ติ วุตฺเต ปจฺจุทฺธาโร นาม โหติ, ตโต ปภุติ ปริโภคาทโยปิ วฏฺฏนฺตีติ. ปตฺตวิกปฺปนายมฺปิ เอเสว นโย. อิติ อิมาสุ ทฺวีสุ วิกปฺปนาสุ ยาย กายจิ วิกปฺปนาย ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ ยสฺส กสฺสจิ จีวรํ วิกปฺเปตฺวา วุตฺตนเยน ¶ อกตปฺปจฺจุทฺธารํ วา เยน วินยกมฺมํ กตํ, ตสฺส วา วิสฺสาเสน อคฺคเหตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อุปนนฺทํ อารพฺภ อปฺปจฺจุทฺธารณํ ปริภฺุชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, ตํ ปน อธิฏฺหนฺตสฺส วา วิสฺสชฺเชนฺตสฺส วา ทุกฺกฏํ, ตถา ปจฺจุทฺธารเณ อปฺปจฺจุทฺธารณสฺิสฺส เวมติกสฺส วา. ปจฺจุทฺธารณสฺิสฺส ปน วิสฺสาเสน ปริภฺุชนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สามํ วิกปฺปิตสฺส อปฺปจฺจุทฺธาโร, วิกปฺปนุปคจีวรตา, ปริโภโคติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมกถินสทิสาเนว, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อปนิธานสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ¶ ปตฺตนฺติ อธิฏฺานุปคํ. จีวรนฺติ วิกปฺปนุปคํ. นิสีทนํ นาม สทสํ วุจฺจติ. สูจิฆรํ นาม สสูจิกํ วา อสูจิกํ วา. กายพนฺธนํ นาม ปฏฺฏิกา วา สูกรนฺตกํ วา. อปนิเธยฺยาติ อปเนตฺวา นิทเหยฺย. หสาเปกฺโขติ หสาธิปฺปาโย. ปาจิตฺติยนฺติ สยํ อปนิเธนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, อฺํ อาณาเปนฺตสฺส อาณตฺติยา ทุกฺกฏํ, เตน อปนิหิเต อิตรสฺส ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ อปนิธานวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํ, วุตฺตปฺปการานิ ปน ปตฺตาทีนิ เปตฺวา อฺํ ปริกฺขารํ อุปสมฺปนฺนสฺส วา อนุปสมฺปนฺนสฺส วา สนฺตกํ อปนิเธนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว. ทุนฺนิกฺขิตฺตํ ปฏิสาเมนฺตสฺส, ‘‘ธมฺมกถํ กตฺวา ทสฺสามี’’ติ ปฏิสาเมนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุปสมฺปนฺนสฺส สนฺตกานํ ปตฺตาทีนํ อปนิธานํ, วิเหเสตุกามตา วา หสาธิปฺปายตา วาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานีติ.
อปนิธานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สุราปานวคฺโค ฉฏฺโ.
๗. สปฺปาณกวคฺโค
๑. สฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา
สปฺปาณกวคฺคสฺส ¶ ปเม ปาโณติ ติรจฺฉานคตปาโณ อธิปฺเปโต. ตํ ขุทฺทกมฺปิ มหนฺตมฺปิ มาเรนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมว, มหนฺเต ปน อุปกฺกมมหนฺตตาย อกุสลํ มหนฺตํ โหติ.
สาวตฺถิยํ ¶ อุทายิตฺเถรํ อารพฺภ ปาณํ ชีวิตา โวโรปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, ปาเณ เวมติกสฺส, อปาเณ ปาณสฺิโน, เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ ¶ . อปาณสฺิสฺส, อสฺจิจฺจ, อชานนฺตสฺส, นมรณาธิปฺปายสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ มนุสฺสวิคฺคเห วุตฺตนยเมวาติ.
สฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย สปฺปาณกนฺติ เย ปาณกา ปริโภเคน มรนฺติ, เตหิ สปฺปาณกํ, ตาทิสฺหิ ชานํ ปริภฺุชนฺตสฺส ปโยเค ปโยเค ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ ชานํ สปฺปาณกํ อุทกํ ปริภฺุชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถ สิฺจนสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อุกฺโกฏนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ยถาธมฺมนฺติ โย ยสฺส อธิกรณสฺส วูปสมาย ธมฺโม วุตฺโต, เตเนว ธมฺเมน. นิหตาธิกรณนฺติ นิหตํ อธิกรณํ, สมถกฺขนฺธเก (จูฬว. ๑๘๕ อาทโย) สตฺถารา วุตฺตธมฺเมเนว วูปสมิตนฺติ อตฺโถ, วูปสมนนยํ ปนสฺส อธิกรณสมเถสุ ทสฺสยิสฺสาม. ปุนกมฺมาย อุกฺโกเฏยฺยาติ ตสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘อกตํ กมฺม’’นฺติอาทีนิ (ปาจิ. ๓๙๔) วทนฺโต ปุนกรณตฺถาย อุจฺจาเลยฺย. ยถาิตภาเวน ปติฏฺาตุํ น ทเทยฺย, ตสฺเสวํ กโรนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. ยํ ปน ธมฺเมน อธิกรณํ นิหตํ ¶ , ตํ สุนิหตเมว. สเจ วิปฺปกเต กมฺเม ปฏิกฺโกสติ, ตํ สฺาเปตฺวา กาตพฺพํ. อิตรถา กมฺมฺจ กุปฺปติ, การกานฺจ อาปตฺติ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ อุกฺโกฏนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ธมฺมกมฺเม เวมติกสฺส, อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺิโน, เวมติกสฺส วา ทุกฺกฏํ. อุภเยสุ อธมฺมกมฺมสฺิสฺส, ‘‘อธมฺเมน วา วคฺเคน วา อกมฺมารหสฺส วา กมฺมํ กต’’นฺติ ชานนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ยถาธมฺมํ นิหตภาโว, ชานนา, อุกฺโกฏนาติ ¶ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
อุกฺโกฏนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ทุฏฺุลฺลสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ทุฏฺุลฺลนฺติ สงฺฆาทิเสสํ อธิปฺเปตํ, ตํ เยน เกนจิ อุปาเยน ตฺวา ปฏิจฺฉาเทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. สเจปิ ‘‘น ทานิ นํ ¶ กสฺสจิ ภิกฺขุโน อาโรเจสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา ปจฺฉา อาโรเจติ, ปาจิตฺติยํ, อาปชฺชิตฺวาว อาโรเจสฺสติ. สเจ ปน เอวํ ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา ปฏิจฺฉาทนตฺถเมว อฺสฺส อาโรเจติ, โสปิ อฺสฺสาติ เอเตนุปาเยน สมณสตมฺปิ อาปชฺชติเยว ตาว, ยาว โกฏิ น ฉิชฺชติ. กถํ ปน โกฏิ ฉิชฺชติ? สเจ หิ อาปนฺโน เอกสฺส อาโรเจติ, โสปิ อฺสฺส อาโรเจติ, โส นิวตฺติตฺวา เยนสฺส อาโรจิตํ, ตสฺเสว อาโรเจติ, เอวํ ตติเยน ปุคฺคเลน ทุติยสฺส อาโรจิเต โกฏิ ฉินฺนา โหติ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ ทุฏฺุลฺลาปตฺติปฏิจฺฉาทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ทุฏฺุลฺลาย อาปตฺติยา อาทิปเท ปาจิตฺติยํ, อิตเรสุ ทฺวีสุ ทุกฺกฏํ, อทุฏฺุลฺลาย ติกทุกฺกฏํ, อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺุลฺเล วา อทุฏฺุลฺเล วา อชฺฌาจาเร ทุกฺกฏเมว. ‘‘สงฺฆสฺส ภณฺฑนาทีนิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ (ปาจิ. ๔๐๑) วา ‘‘อยํ กกฺขโฬ ผรุโส ชีวิตนฺตรายํ วา พฺรหฺมจริยนฺตรายํ วา กริสฺสตี’’ติ วา อนาโรเจนฺตสฺส, ปติรูปํ ภิกฺขุํ อปสฺสโต ¶ , น ฉาเทตุกามสฺส, ‘‘ปฺายิสฺสติ สเกน กมฺเมนา’’ติ อนาโรเจนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺุลฺลาปตฺติชานนํ, ‘‘ปฏิจฺฉาเทตุกามตาย นาโรเจสฺสามี’’ติ ธุรนิกฺเขโปติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สมนุภาสนสอสาเนวาติ.
ทุฏฺุลฺลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม อูนวีสติวสฺสนฺติ ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺาย อปริปุณฺณวีสติวสฺสํ. อุปสมฺปาเทยฺยาติ อุปชฺฌาโย หุตฺวา อุปสมฺปาเทยฺย. โส จ ปุคฺคโล อนุปสมฺปนฺโนติ ชานนฺเตนาปิ อชานนฺเตนาปิ ¶ อุปสมฺปาทิโต อนุปสมฺปนฺโนว. สเจ ปน โส ทสวสฺสจฺจเยน อฺํ อุปสมฺปาเทติ, ตฺเจ มฺุจิตฺวา คโณ ปูรติ, สูปสมฺปนฺโน. โสปิ ยาว น ชานาติ, ตาว ตสฺส เนว สคฺคนฺตราโย น โมกฺขนฺตราโย, ตฺวา ปน ปุน อุปสมฺปชฺชิตพฺพํ. เต จ ภิกฺขู คารยฺหาติ เปตฺวา อุปชฺฌายํ อวเสสา คารยฺหา โหนฺติ, สพฺเพ ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺติ. อิทํ ตสฺมึ ปาจิตฺติยนฺติ โย ปน อุปชฺฌาโย หุตฺวา อุปสมฺปาเทติ, ตสฺมึเยว ปุคฺคเล อิทํ ปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพํ. ตสฺมา โย ‘‘เอวํ อุปสมฺปาเทสฺสามี’’ติ คณํ วา อาจริยํ วา ปตฺตํ วา จีวรํ วา ปริเยสติ, สีมํ วา สมฺมนฺนติ (ปาจิ. ๔๐๔), อุทกุกฺเขปํ วา ปริจฺฉินฺทติ, โส เอเตสุ สพฺพกิจฺเจสุ ตฺติยา, ทฺวีสุ จ กมฺมวาจาสุ ทุกฺกฏานิ อาปชฺชิตฺวา กมฺมวาจาปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ อาปชฺชติ.
ราชคเห สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ อูนวีสติวสฺสํ อุปสมฺปาทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, อูนวีสติวสฺเส เวมติกสฺส, ปริปุณฺณวีสติวสฺเส อูนกสฺิโน, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. อุภยตฺถ ปริปุณฺณสฺิสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อูนวีสติวสฺสตา, อูนกสฺิตา, อุปสมฺปาทนนฺติ ¶ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ปณฺณตฺติวชฺชํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ¶ เย ราชานํ วา วฺเจตฺวา สุงฺกํ วา ปริหริตุกามา โจรา กตกมฺมา เจว อกตกมฺมา จ มคฺคปฺปฏิปนฺนา, เตสุ อิธ เถยฺยสตฺถสฺิโน ตสฺส เถยฺยสตฺถภาวํ ตฺวา เตน สทฺธึ สํวิธาย คจฺฉนฺตสฺส สํวิธาเน จ คมเน จ โอวาทวคฺเค วุตฺตนเยน อาปตฺติวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ เถยฺยสตฺเถน สทฺธึ สํวิธาย เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, มนุสฺเสสุ อสํวิทหนฺเตสุ สยเมว สํวิทหิตฺวา คจฺฉนฺตสฺส, เถยฺยสตฺเถ เวมติกสฺส, อเถยฺยสตฺเถ เถยฺยสตฺถสฺิโน, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. อเถยฺยสตฺถสฺิสฺส, อสํวิทหิตฺวา วา กาลวิสงฺเกเตน วา, อาปทาสุ วา, คจฺฉนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เถยฺยสตฺถภาโว, ชานนํ, สํวิธานํ, อวิสงฺเกเตน คมนนฺติ ¶ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ, กิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ มาตุคาเมน สทฺธึ เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิธานสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อริฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม สคฺคโมกฺขานํ อนฺตรายํ กโรนฺตีติ อนฺตรายิกา, เต กมฺมกิเลสวิปากอุปวาทปฺตฺติวีติกฺกมนวเสน ปฺจวิธา. เตสุ มุทุกานํ ¶ อตฺถรณาทีนํ ผสฺโส วิย อิตฺถิสมฺผสฺโสปิ วฏฺฏตีติ เมถุนวีติกฺกมเน โทสํ อทิสฺวา ปฺตฺติวีติกฺกมนฺตรายิเก สนฺธาย ‘‘เยเม อนฺตรายิกา ธมฺมา วุตฺตา ภควตา, เต ปฏิเสวโต นาลํ อนฺตรายายา’’ติ วุตฺตํ. อเนกปริยาเยนาติ ‘‘อฏฺิกงฺกลูปมา กามา’’ติอาทีหิ (ม. นิ. ๒.๔๒; ปาจิ. ๔๑๗; จูฬนิ. ขคฺควิสาณสุตฺตนิทฺเทส ๑๔๗) เนเกหิ การเณหิ. โส ภิกฺขุ ภิกฺขูหีติ เย ปสฺสนฺติ วา สุณนฺติ วา, เตหิ ติกฺขตฺตุํ เอวํ วตฺตพฺโพ ‘‘มา อายสฺมา เอวํ อวจ…เป… อลฺจ ปน เต ปฏิเสวโต อนฺตรายายา’’ติ. เอวํ วุตฺเต อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, สุตฺวา อวทนฺตานมฺปิ ¶ ทุกฺกฏํ. ปุน สงฺฆมชฺฌมฺปิ อากฑฺฒิตฺวา ตเถว วตฺตพฺโพ, ตตฺราปิ ตสฺส อปฺปฏินิสฺสชฺชเน, อิตเรสฺจ อวจเน ทุกฺกฏเมว. เอวมฺปิ อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺโต ปุน ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺโพ, อถสฺส อปฺปฏินิสฺสชฺชโต ปุน ตฺติยา จ ทฺวีหิ จ กมฺมวาจาหิ ทุกฺกฏํ, กมฺมวาจาปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อริฏฺํ อารพฺภ ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อธมฺมกมฺเม ติกทุกฺกฏํ. อสมนุภาสิยมานสฺส ¶ , ปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ธมฺมกมฺมตา, สมนุภาสนา, อปฺปฏินิสฺสชฺชนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สมนุภาสนสทิสาเนวาติ.
อริฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ตถาวาทินาติ ‘‘ตถาหํ ภควตา ธมฺม’’นฺติอาทิวาทินา. อกตานุธมฺเมนาติ อนุธมฺโม วุจฺจติ อาปตฺติยา อทสฺสเน วา อปฺปฏิกมฺเม วา ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค วา ธมฺเมน วินเยน อุกฺขิตฺตกสฺส อนุโลมวตฺตํ ทิสฺวา กตโอสารณา, โส โอสารณสงฺขาโต อนุธมฺโม ยสฺส น กโต, อยํ อกตานุธมฺโม นาม, ตาทิเสน สทฺธินฺติ อตฺโถ. สมฺภฺุเชยฺย วาติ อามิสสมฺโภคํ วา ธมฺมสมฺโภคํ วา กเรยฺย. สํวเสยฺย วาติ อุโปสถาทิกํ สงฺฆกมฺมํ กเรยฺย ¶ . สห วา เสยฺยํ กปฺเปยฺยาติ นานูปจาเรปิ เอกจฺฉนฺเน นิปชฺเชยฺย. ตตฺถ อามิสปริโภเค เอกปฺปโยเคน พหูปิ ททโต วา คณฺหโต วา เอกํ ปาจิตฺติยํ, วิจฺฉินฺทเน สติ ปโยเค ปโยเค ปาจิตฺติยํ. ธมฺมสมฺโภเค ปทาทีหิ อุทฺทิสนฺตสฺส วา อุทฺทิสาเปนฺตสฺส วา ปทโสธมฺเม วุตฺตนเยน, สํวาเส กมฺมปริโยสานวเสน, สหเสยฺยาย เอกสฺมึ นิปนฺเน อิตรสฺส นิปชฺชนปฺปโยควเสน อาปตฺติปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ อริฏฺเน ภิกฺขุนา สทฺธึ สมฺภฺุชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, อุกฺขิตฺตเก เวมติกสฺส, อนุกฺขิตฺตเก อุกฺขิตฺตกสฺิโน เจว เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. อุโภสุ อนุกฺขิตฺตกสฺิสฺส, ‘‘โอสาริโต’’ติ วา ‘‘ตํ ทิฏฺึ ปฏินิสฺสฏฺโ’’ติ วา ชานนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อกตานุธมฺมตา, ชานนา, สมฺโภคาทิกรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ปณฺณตฺติวชฺชํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. กณฺฏกสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม สมณุทฺเทโสติ สามเณโร. จราติ คจฺฉ. ปิเรติ ปร อมามก. วินสฺสาติ นสฺส ¶ , ยตฺถ ตํ น ปสฺสาม, ตตฺถ คจฺฉาติ วุตฺตํ โหติ. ตถานาสิตนฺติเอตฺถ สํวาสนาสนา ¶ ลิงฺคนาสนา ทณฺฑกมฺมนาสนาติ ติสฺโส นาสนา. ตตฺถ อาปตฺติยา อทสฺสนาทีสุ อุกฺเขปนา สํวาสนาสนา นาม. ทูสโก นาเสตพฺโพ (ปารา. ๖๖), เมตฺติยํ ภิกฺขุนึ นาเสถาติ (จูฬว. ๑๙๓; ปารา. ๓๘๔) อยํ ลิงฺคนาสนา นาม. ‘‘อชฺชตคฺเค เต, อาวุโส สมณุทฺเทส, น เจว โส ภควา สตฺถา อปทิสิตพฺโพ’’ติ (ปาจิ. ๔๒๙) อยํ ทณฺฑกมฺมนาสนา นาม, อยํ อิธาธิปฺเปตา. เตน วุตฺตํ ‘‘ตถานาสิต’’นฺติ. อุปลาเปยฺยาติ ‘‘ปตฺตํ วา จีวรํ วา อุทฺเทสํ วา ปริปุจฺฉํ วา ทสฺสามี’’ติ สงฺคณฺเหยฺย. อุปฏฺาเปยฺยาติ จุณฺณมตฺติกาทีนิ สาทิยนฺโต เตน ¶ อตฺตโน อุปฏฺานํ การาเปยฺย. สมฺโภคสหเสยฺยา อนนฺตรสิกฺขาปเท วุตฺตนยา เอว, ตสฺมา อาปตฺติปริจฺเฉโทเปตฺถ ตสฺมึ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู อารพฺภ กณฺฏกสมณุทฺเทสอุปลาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสํ อริฏฺสิกฺขาปเท วุตฺตสทิสเมวาติ.
กณฺฏกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สปฺปาณกวคฺโค สตฺตโม.
๘. สหธมฺมิกวคฺโค
๑. สหธมฺมิกสิกฺขาปทวณฺณนา
สหธมฺมิกวคฺคสฺส ปเม สหธมฺมิกํ วุจฺจมาโนติ อิมสฺสตฺโถ ทุพฺพจสิกฺขาปเท วุตฺโต. เอตสฺมึ สิกฺขาปเทติ เอตสฺมึ สิกฺขาปเท ยํ วุตฺตํ, ตํ น ตาว สิกฺขิสฺสามีติ อตฺโถ. ปาจิตฺติยนฺติ เอตฺถ ปน อนาทริยภยา เลเสน เอวํ วทนฺตสฺส วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพํ. สิกฺขมาเนนาติ โอวาทํ สิรสา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา สิกฺขิตุกาเมเนว หุตฺวา. อฺาตพฺพนฺติ อาชานิตพฺพํ. ปริปุจฺฉิตพฺพนฺติ ‘‘อิมสฺส โก อตฺโถ’’ติ ปริปุจฺฉิตพฺพํ. ปริปฺหิตพฺพนฺติ จินฺเตตพฺพํ ตุลยิตพฺพํ.
โกสมฺพิยํ ฉนฺนตฺเถรํ อารพฺภ เอวํ ภณนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ ¶ , ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํ, อุโภหิปิ ‘‘อิทํ น สลฺเลขายา’’ติอาทินา (ปาจิ. ๔๓๖) นเยเนว อปฺปฺตฺเตน วุจฺจมานสฺสาปิ เอวํ วทโต ทุกฺกฏเมว. ‘‘ชานิสฺสามิ สิกฺขิสฺสามี’’ติ ภณนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุปสมฺปนฺนสฺส ปฺตฺเตน วจนํ, อสิกฺขิตุกามตาย เอวํ วจนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
สหธมฺมิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ¶ อุทฺทิสฺสมาเนติ อาจริเยน อนฺเตวาสิกสฺส วุจฺจมาเน วา สชฺฌายวเสน ปริวตฺติยมาเน วา. ขุทฺทานุขุทฺทเกหีติ ขุทฺทเกหิ จ อนุขุทฺทเกหิ จ. ยาวเทวาติ เตสํ สํวตฺตนมริยาทปริจฺเฉทวจนํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอตานิ หิ เย อุทฺทิสนฺติ วา อุทฺทิสาเปนฺติ วา สชฺฌายนฺติ วา, เตสํ ตาว สํวตฺตนฺติ, ยาว ‘‘กปฺปติ นุ ¶ โข, น กปฺปติ นุ โข’’ติ กุกฺกุจฺจวิปฺปฏิสาโร, วิเหสา, วิจิกิจฺฉา มโนวิเลขา จ อุปฺปชฺชนฺติเยว. อถ วา ยาวเทวาติ อติสยววตฺถาปนํ. ตสฺส ‘สํวตฺตนฺตี’ติอิมินา สมฺพนฺโธ, กุกฺกุจฺจาย วิเหสาย วิเลขาย อติวิย สํวตฺตนฺติเยวาติ วุตฺตํ โหติ. สิกฺขาปทวิวณฺณเกติ เอวํ สิกฺขาปทานํ วิวณฺณเก ครหเณ ปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ วินยวิวณฺณนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺนสฺส วิวณฺณเน ติกทุกฺกฏํ, อุภินฺนมฺปิ อฺธมฺมวิวณฺณเน ทุกฺกฏเมว. น วิวณฺเณตุกามสฺส, ‘‘อิงฺฆ ตาว สุตฺตนฺเต วา คาถาโย วา อภิธมฺมํ วา ปริยาปุณสฺสุ, ปจฺฉาปิ วินยํ ปริยาปุณิสฺสสี’’ติ ภณโต, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ครหิตุกามตา จ, อุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก สิกฺขาปทวิวณฺณนฺจาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย อนฺวฑฺฒมาสนฺติ อนุปฏิปาฏิยา อทฺธมาเส อทฺธมาเส. อุทฺทิสฺสมาเนติ อุโปสถวเสน ¶ อุทฺทิสิยมาเน. ยฺจ ตตฺถ อาปตฺตึ อาปนฺโนติ ยํ โส อนาจารํ อาจริตฺวา อฺาณเกน อาปนฺนภาวํ ชานาเปตุกาโม เอวมาห, ตสฺมึ อนาจาเร ยํ อาปตฺตึ อาปนฺโน. ตฺจ ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพติ อฺาณเกน อาปนฺนตฺตา โมกฺโข นตฺถิ, ยถา ปน ธมฺโม จ วินโย จ ิโต, ตถา ตํ อาปตฺตึ กาเรตพฺโพ, เทสนาคามินิยา เทสาเปตพฺโพ, วุฏฺานคามินิยา วุฏฺาเปตพฺโพติ ¶ อตฺโถ. อุตฺตริ จสฺส โมโห อาโรเปตพฺโพติ ยถาธมฺมกรณโต จ อุตฺตริ ‘‘ตสฺส เต, อาวุโส’’ติอาทิวจเนหิ นินฺทิตฺวา ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตฺติทุติยกมฺเมน โมโห อาโรเปตพฺโพ. อิทํ ตสฺมึ โมหนเก ปาจิตฺติยนฺติ โย เอวํ อาโรปิเต โมเห ปุน โมเหติ, ตสฺมึ โมหนเก ปุคฺคเล อิทํ ปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพํ, น อนาโรปิเต โมเหติ อตฺโถ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ โมหนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อธมฺมกมฺเม ติกทุกฺกฏํ, อนาโรปิเต โมเห ทุกฺกฏเมว. เยน น วิตฺถาเรน สุตํ, อูนกทฺวตฺติกฺขตฺตุํ วา วิตฺถาเรน สุตํ, เย จ น โมเหตุกามา เตสํ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. โมหาโรปนํ, โมเหตุกามตา, วุตฺตนเยน สุตภาโว, โมหนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ปหารํ ทเทยฺยาติ เอตฺถ ปหริตุกามตาย ปหาเร ทินฺเน สเจปิ มรติ, ปาจิตฺติยเมว.
สาวตฺถิยํ ¶ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ ปหารทานวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํ, วิรูปกรณาธิปฺปาเยน ปน อุปสมฺปนฺนสฺสปิ กณฺณาทิจฺเฉทเน ทุกฺกฏเมว. เกนจิ วิเหิยมานสฺส ปน โมกฺขาธิปฺปายสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. กุปิตตา, น โมกฺขาธิปฺปายตา, อุปสมฺปนฺนสฺส ปหารทานนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ตลสตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ¶ ตลสตฺติกํ อุคฺคิเรยฺยาติ ปหารทานาการํ ทสฺเสนฺโต กายํ วา กายปฺปฏิพทฺธํ วา อุจฺจาเรยฺย. เอตฺถ จ อุคฺคิรณปจฺจยา ปาจิตฺติยํ. สเจ ปน ¶ อุคฺคิริตฺวา วิรทฺโธ ปหารํ เทติ, น ปหริตุกามตาย ทินฺนตฺตา ทุกฺกฏเมว, เตน ปหาเรน หตฺถาทีสุ ยํกิฺจิ ภิชฺชติ, ทุกฺกฏเมว. เสสเมตฺถ สพฺพํ ปุริมสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
ตลสตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อมูลกสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ อมูลเกนาติ ทิฏฺาทิมูลวิรหิเตน. อนุทฺธํเสยฺยาติ โจเทยฺย วา โจทาเปยฺย วา. ปาจิตฺติยนฺติ สเจ จุทิตโก ตงฺขณฺเว ‘‘โจเทติ ม’’นฺติ ชานาติ, โจทกสฺส ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อาจารวิปตฺติยา วา ทิฏฺิวิปตฺติยา วา อนุทฺธํสเน ทุกฺกฏํ, อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํ. ตถาสฺิสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุปสมฺปนฺนตา, สงฺฆาทิเสสสฺส อมูลกตา, อนุทฺธํสนา, ตงฺขณวิชานนาติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
อมูลกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. สฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม กุกฺกุจฺจํ อุปทเหยฺยาติ ‘‘อูนวีสติวสฺโส ตฺวํ มฺเ’’ติอาทีนิ (ปาจิ. ๔๖๖) ภณนฺโต อุปฺปาเทยฺย. เอวํ อฺสฺมึ อุปฺปาทนปจฺจเย อสติ สฺจิจฺจ อุปฺปาเทนฺตสฺส วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ กุกฺกุจฺจอุปฺปาทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํ. นอุปฺปาเทตุกามสฺส, เกวลํ หิเตสิตาย ¶ ตถา วทนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุปสมฺปนฺนตา, อผาสุกามตา ¶ , กุกฺกุจฺจุปฺปาทนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อนนฺตรสทิสาเนวาติ.
สฺจิจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อุปสฺสุติสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ¶ วิวาทาปนฺนานนฺติ ภณฺฑนกลเหหิ วิวฑฺฒิตํ วิวาทาธิกรณํ อาปนฺนานํ. อุปสฺสุตินฺติ สุติสมีปํ, ยตฺถ ตฺวา สกฺกา โหติ เตสํ วจนํ โสตุํ, ตตฺถ ติฏฺเยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘ตตฺถ โสสฺสามี’’ติ โจเทตุกามตาย คจฺฉโต ปเท ปเท ทุกฺกฏํ, ตุริตคมเนปิ โอหียมาเนปิ เอเสว นโย. ยตฺถ ปน ิโต สุณาติ, ตตฺถ ิตสฺส ปาจิตฺติยํ, อตฺตโน ิโตกาสํ อาคนฺตฺวา เตสุ มนฺตยมาเนสุปิ อุกฺกาสิตฺวา, ‘‘อหํ เอตฺถา’’ติ วา วตฺวา ชานาเปตพฺพํ, เอวํ อกโรนฺตสฺสาปิ สวเน ปาจิตฺติยเมว.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ อุปสฺสุติฏฺานวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํ, ‘‘อิเมสํ สุตฺวา โอรมิสฺสามิ วิรมิสฺสามิ วูปสมิสฺสามิ อตฺตานํ ปริโมเจสฺสามี’’ติ (ปาจิ. ๔๗๓) คจฺฉโต, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุปสมฺปนฺนตา, โจทนาธิปฺปาโย, สวนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ อิทํ ปน สิยา กิริยํ, สิยา อกิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติ.
อุปสฺสุติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. กมฺมปฺปฏิพาหนสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ธมฺมิกานํ กมฺมานนฺติ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน กตานํ อปโลกนกมฺมํ ตฺติกมฺมํ ตฺติทุติยกมฺมํ ตฺติจตุตฺถกมฺมนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ กมฺมานํ. ตตฺรายํ สงฺเขปโต กมฺมวินิจฺฉโย – ตตฺร อปโลกนกมฺมํ นาม สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา ตํ ตํ วตฺถุํ กิตฺเตตฺวา ‘‘รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ ติกฺขตฺตุํ สาเวตฺวา กตฺตพฺพํ กมฺมํ วุจฺจติ. สมคฺคสฺเสว ปน สงฺฆสฺส อนุมติยา เอกาย ตฺติยา กตฺตพฺพํ กมฺมํ ตฺติกมฺมํ นาม. เอกาย ตฺติยา เจว อนุสฺสาวนาย ¶ จ กตฺตพฺพํ กมฺมํ ตฺติทุติยกมฺมํ นาม. เอกาย ¶ ปน ตฺติยา ตีหิ จ อนุสฺสาวนาหิ กตฺตพฺพํ กมฺมํ ตฺติจตุตฺถกมฺมํ นาม.
เตสุ อปโลกนกมฺมํ (ปริ. ๔๙๖; ปริ. อฏฺ. ๔๙๕-๔๙๖) ปฺจ านานิ คจฺฉติ โอสารณํ นิสฺสารณํ ภณฺฑุกมฺมํ พฺรหฺมทณฺฑํ กมฺมลกฺขณนฺติ. ตตฺถ กณฺฏกสามเณรสฺส นาสนา วิย นิสฺสารณา, ตาทิสํเยว สมฺมาวตฺตนฺตํ ทิสฺวา ปเวสนา ‘โอสารณา’ติ เวทิตพฺพา. ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส เกสจฺเฉทนาปุจฺฉนํ ภณฺฑุกมฺมํ (มหาว. ๙๘) นาม. มุขรสฺส ภิกฺขุโน ภิกฺขู ทุรุตฺตวจเนหิ ฆฏฺเฏนฺตสฺส ‘‘อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ มุขโร ภิกฺขู ทุรุตฺตวจเนหิ ฆฏฺเฏนฺโต วิหรติ, โส ภิกฺขุ ยํ อิจฺเฉยฺย, ตํ วเทยฺย, ภิกฺขูหิ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ เนว วตฺตพฺโพ, น โอวาทานุสาสนึ กตฺตพฺโพ, น โอวทิตพฺโพ’’ติ ‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต ¶ , ปุจฺฉามิ ‘อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน พฺรหฺมทณฺฑสฺส ทานํ รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’ติ, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ, ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ ‘อิตฺถนฺนามสฺส, ภนฺเต, ภิกฺขุโน พฺรหฺมทณฺฑสฺส ทานํ รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’’ติ เอวํ กตฺตพฺพํ กมฺมํ พฺรหฺมทณฺฑํ (จูฬว. ๔๔๕) นาม. ยํ ปน ภควตา ภิกฺขุนีนํ อูรุํ วิวริตฺวา ทสฺสนาทิวตฺถูสุ ‘‘อวนฺทิโย โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภิกฺขุนิสงฺเฆน กาตพฺโพ’’ติ (จูฬว. ๔๑๑) เอวํ อวนฺทิยกมฺมํ อนฺุาตํ, ยํ ภิกฺขุนีหิ ‘‘อยฺเย, อสุโก นาม อยฺโย ภิกฺขุนีนํ อปฺปสาทนียํ ทสฺเสติ, เอตสฺส อยฺยสฺส อวนฺทิยกรณํ ‘รุจฺจติ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺสา’’’ติ เอวํ อุปสฺสเย นิสินฺนาเหว ภิกฺขุนีหิ กตฺตพฺพํ, เอวรูปํ กมฺมํ ยสฺมา ตสฺส กมฺมํเยว ลกฺขณํ น โอสารณาทีนิ, ตสฺมา กมฺมลกฺขณนฺติ วุจฺจติ. อิทฺจ กมฺมลกฺขณํ นาม ภิกฺขุนิมูลกํ ปฺตฺตํ, อปิจ ภิกฺขูนมฺปิ ลพฺภติ, ตสฺมา ภิกฺขูหิปิ อจฺฉินฺนจีวรกาทีนํ จีวราทีนิ วา เทนฺเตหิ, ปริภฺุชิตพฺพานิ อปเนตพฺพานิปิ วตฺถูนิ ปริภฺุชนฺเตหิ วา, อปเนนฺเตหิ วา, ตถารูปํ วา ธมฺมิกํ กติกํ กโรนฺเตหิ ติกฺขตฺตุํ สาเวตฺวา อปโลกนกมฺมํ กาตพฺพํ, สพฺพฺเหตํ กมฺมลกฺขณเมว ปวิสติ, อิติ อปโลกนกมฺมํ ปฺจ านานิ คจฺฉติ.
ตฺติกมฺมํ ปน นว านานิ คจฺฉติ โอสารณํ นิสฺสารณํ อุโปสถํ ปวารณํ สมฺมุตึ ทานํ ปฏิคฺคหํ ปจฺจุกฺกฑฺฒนํ กมฺมลกฺขณนฺติ. ตตฺถ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามสฺส อายสฺมโต อุปสมฺปทาเปกฺโข, อนุสิฏฺโ โส มยา, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนาโม อาคจฺเฉยฺย ¶ , ‘อาคจฺฉาหี’ติ วตฺตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๑๒๖) เอวํ อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส โอสารณา โอสารณา นาม. ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ ธมฺมกถิโก, อิมสฺส เนว สุตฺตํ อาคจฺฉติ, โน สุตฺตวิภงฺโค, โส อตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา ¶ พฺยฺชนจฺฉายาย อตฺถํ ปฏิพาหติ, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ วุฏฺาเปตฺวา อวเสสา อิมํ อธิกรณํ วูปสเมยฺยามา’’ติ เอวํ อุพฺภาหิกวินิจฺฉเย (จูฬว. ๒๓๓) ธมฺมกถิกสฺส ภิกฺขุโน นิสฺสารณา นิสฺสารณา นาม. ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อชฺชุโปสโถ…เป… อุโปสถํ กเรยฺยา’’ติ เอวํ อุโปสถกมฺมวเสน ปิตา ตฺติ อุโปสโถ นาม. ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ (มหาว. ๒๑๐) เอวํ ปวารณากมฺมวเสน ปิตา ตฺติ ปวารณา นาม. ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามํ อนุสาเสยฺย’’นฺติ, ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามํ อนุสาเสยฺยา’’ติ (มหาว. ๑๒๖) เอวํ อตฺตานํ วา ปรํ วา สมฺมนฺนิตุํ ปิตา ตฺติ สมฺมุติ นาม. ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน นิสฺสคฺคิยํ ¶ สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺํ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทเทยฺยา’’ติ (ปารา. ๔๖๔) เอวํ นิสฺสฏฺจีวรปตฺตาทีนํ ทานํ ทานํ นาม. ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ อาปตฺตึ สรติ วิวรติ อุตฺตานึ กโรติ เทเสติ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺตึ ปฏิคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ, เตน วตฺตพฺโพ ‘ปสฺสสี’ติ, ‘อาม, ปสฺสามี’ติ, ‘‘อายตึ สํวเรยฺยาสี’’ติ (จูฬว. ๒๓๙) เอวํ อาปตฺติปฺปฏิคฺคโห ปฏิคฺคโห นาม. ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา อาวาสิกา, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อิทานิ อุโปสถํ กเรยฺยาม, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยาม, อาคเม กาเล ปวาเรยฺยามา’’ติ (มหาว. ๒๔๐) เอวํ กตปฺปวารณปฺปจฺจุกฺกฑฺฒนา ปจฺจุกฺกฑฺฒนา นาม. ติณวตฺตารกสมเถ (จูฬว. ๒๑๒) สพฺพสงฺคาหิกตฺติ, เอเกกสฺมึ ปกฺเข เอเกกา ตฺติ จาติ ติสฺโสปิ ตฺติโย กมฺมลกฺขณํ นาม. อิติ ตฺติกมฺมํ นว านานิ คจฺฉติ.
ตฺติทุติยกมฺมํ ¶ สตฺต านานิ คจฺฉติ โอสารณํ นิสฺสารณํ สมฺมุตึ ทานํ อุทฺธารํ เทสนํ กมฺมลกฺขณนฺติ. ตตฺถ ภิกฺขูนํ อลาภาย ปริสกฺกนาทิเกหิ อฏฺหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส อุปาสกสฺส สงฺเฆน อสมฺโภคกรณตฺถํ ปตฺตนิกฺกุชฺชนวเสน นิสฺสารณา นิสฺสารณา นาม. ตสฺเสว สมฺมาวตฺตนฺตสฺส ปตฺตุกฺกุชฺชนวเสน โอสารณา จ เวทิตพฺพา, สา ขุทฺทกกฺขนฺธเก วฑฺฒลิจฺฉวิวตฺถุสฺมึ (จูฬว. ๒๖๕-๒๖๖) วุตฺตา. สีมาสมฺมุติ ติจีวเรน อวิปฺปวาสสมฺมุติสนฺถตสมฺมุติภตฺตุทฺเทสกเสนาสนคฺคาหาปกภณฺฑาคาริกจีวรปฺปฏิคฺคาหกยาคุภาชกผลภาชกขชฺชภาชกอปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกสาฏิยคฺคาหปกปตฺตคฺคาหาปกอารามิกเปสกสามเณรเปสกสมฺมุตีติ เอตาสํ สมฺมุตีนํ วเสน สมฺมุติ เวทิตพฺพา. กถินจีวรมตกจีวรทานวเสน ทานํ เวทิตพฺพํ. กถินุทฺธารวเสน อุทฺธาโร เวทิตพฺโพ. กุฏิวตฺถุวิหารวตฺถุเทสนาวเสน ¶ เทสนา เวทิตพฺพา. ยา ปน ติณวตฺถารกสมเถ (จูฬว. ๒๑๒ อาทโย) เอกสฺมึ ปกฺเข เอกา, เอกสฺมึ ปกฺเข เอกาติ ทฺเว ตฺติทุติยกมฺมวาจา วุตฺตา, ยา จ โมหาโรปนาทีสุ กมฺมวาจา (ปาจิ. ๔๔๖) วุตฺตา, ตาสํ วเสน กมฺมลกฺขณํ เวทิตพฺพํ, อิติ ตฺติทุติยกมฺมํ สตฺต านานิ คจฺฉติ.
ตฺติจตุตฺถกมฺมมฺปิ สตฺเตว านานิ คจฺฉติ โอสารณํ นิสฺสารณํ สมฺมุตึ ทานํ นิคฺคหํ สมนุภาสนํ กมฺมลกฺขณนฺติ. ตตฺถ ตชฺชนียกมฺมาทีนํ (จูฬว. ๑ อาทโย) สตฺตนฺนํ กมฺมานํ วเสน นิสฺสารณา, เตสํเยว กมฺมานํ ปฏิปฺปสฺสมฺภนวเสน โอสารณา จ เวทิตพฺพา, ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติวเสน (ปาจิ. ๑๔๖-๑๔๗) สมฺมุติ, ปริวาสทาน(จอูฬว. ๑๐๒) มานตฺตทานวเสน (จูฬว. ๑๐๕) ทานํ, มูลายปฏิกสฺสนวเสน (จูฬว. ๑๑๐) นิคฺคโห, อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา ¶ , อฏฺ ยาวตติยกา, อริฏฺโ (ปาจิ. ๔๑๗), จณฺฑกาฬี (ปาจิ. ๗๐๙) จาติ อิเม เต ยาวตติยกาติ อิมาสํ เอกาทสนฺนํ สมนุภาสนานํ วเสน สมนุภาสนา, อุปสมฺปทากมฺมอพฺภานกมฺมวเสน กมฺมลกฺขณํ เวทิตพฺพํ. อิติ ตฺติจตุตฺถกมฺมํ สตฺต านานิ คจฺฉติ.
อิเมสุ ปน จตูสุ กมฺเมสุ อปโลกนกมฺมํ อปโลเกตฺวาว กาตพฺพํ, ตฺติกมฺมาทิวเสน น กาตพฺพํ. ตฺติกมฺมมฺปิ เอกํ ตฺตึ เปตฺวาว กาตพฺพํ, อปโลกนกมฺมาทิวเสน น กาตพฺพํ. ตฺติทุติยกมฺมํ ปน อปโลเกตฺวา ¶ กาตพฺพมฺปิ อตฺถิ อกาตพฺพมฺปิ, ตตฺถ สีมาสมฺมุติ สีมาสมูหนนํ (มหาว. ๑๓๙-๑๔๐, ๑๔๔ อาทโย) กถินจีวรทานํ กถินุทฺธาโร กุฏิวตฺถุเทสนา วิหารวตฺถุเทสนาติ อิมานิ ฉ กมฺมานิ ครุกานิ อปโลเกตฺวา กาตุํ น วฏฺฏนฺติ, ตฺติทุติยกมฺมวาจํ สาเวตฺวาว กาตพฺพานิ. อวเสสา เตรส สมฺมุติโย เสนาสนคฺคาหาปกมตกจีวรทานสมฺมุติโย จาติ เอตานิ ลหุกมฺมานิ อปโลเกตฺวาปิ กาตุํ วฏฺฏนฺติ, ตฺติกมฺมาทิวเสน ปน น กาตพฺพาเนว. ตฺติจตุตฺถกมฺมมฺปิ สกลกฺขเณเนว กาตพฺพํ, น เสสกมฺมวเสน. เอวํ อตฺตโน อตฺตโน ลกฺขเณเนว วตฺถุตฺติอนุสฺสาวนาสีมาปริสาสมฺปตฺติยา กตานิ เอตานิ กมฺมานิ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน กตตฺตา ธมฺโม เอเตสุ อตฺถีติ ธมฺมิกานิ นาม โหนฺติ, อิติ เอเตสํ ธมฺมิกานํ กมฺมานํ ฉนฺทํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนธมฺมํ อาปชฺชนฺตสฺส วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ ขียนธมฺมาปชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ธมฺมกมฺเม เวมติกสฺส, อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺิโน, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. อธมฺมกมฺมสฺิสฺส ¶ , ‘‘อธมฺเมน วา วคฺเคน วา นกมฺมารหสฺส วา กมฺมํ กโรนฺตี’’ติ ตฺวา ขียนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ธมฺมกมฺมตา, ธมฺมกมฺมสฺิตา, ฉนฺทํ ทตฺวา ขียนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสาเนว, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
กมฺมปฺปฏิพาหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ฉนฺทํอทตฺวาคมนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม วินิจฺฉยกถายาติ ยาว อาโรจิตํ วตฺถุ อวินิจฺฉิกํ, ตฺตึ วา เปตฺวา กมฺมวาจา อนิฏฺาปิตา, ตาว วินิจฺฉยกถา วตฺตมานา นาม โหติ. โย ภิกฺขุ เอตสฺมึ อนฺตเร กมฺมํ โกเปตุกามตาย ปริสาย หตฺถปาสํ วิชหติ, ตสฺส วิชหเน ทุกฺกฏํ, วิชหิเต ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ ฉนฺทํ อทตฺวา ปกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ธมฺมกมฺเม เวมติกสฺส, อธมฺมกมฺเม ¶ ธมฺมกมฺมสฺิโน, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. อธมฺมกมฺมสฺิสฺส ปน, โย จ ‘‘สงฺฆสฺส ภณฺฑนาทีนิ วา ภวิสฺสนฺติ, อธมฺเมน ¶ วา วคฺเคน วา นกมฺมารหสฺส วา กมฺมํ กริสฺสนฺตี’’ติ (ปาจิ. ๔๘๓) ตฺวา, คิลาโน วา หุตฺวา, คิลานสฺส วา กรณีเยน, อุจฺจาราทีหิ วา ปีฬิโต, น จ กมฺมํ โกเปตุกาโม ‘‘ปุน ปจฺจาคมิสฺสามี’’ติ คจฺฉติ, ตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วินิจฺฉยกถาย วตฺตมานตา, ธมฺมกมฺมตา, ธมฺมกมฺมสฺิตา, สมานสีมายํ ิตตา, สมานสํวาสกตา, โกเปตุกามตาย หตฺถปาสวิชหนนฺติ อิมาเนตฺถ ฉ องฺคานิ. สมนุภาสนสมุฏฺานํ, กิริยากิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติ.
ฉนฺทํอทตฺวาคมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา
เอกาทสเม สมคฺเคน สงฺเฆนาติ สมานสํวาสเกน สมานสีมายํ ิเตน สงฺเฆน สทฺธึ จีวรํ ทตฺวา. ยถาสนฺถุตนฺติ โย โย มิตฺตสนฺทิฏฺสมฺภตฺตวเสน สนฺถุโต, ตสฺส ตสฺสาติ อตฺโถ. ปาจิตฺติยนฺติ ¶ เอวํ สงฺเฆน สทฺธึ สยเมว เสนาสนปฺาปนาทิวเสน สมฺมตสฺส ภิกฺขุโน จีวรํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนฺตสฺส วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยํ.
ราชคเห ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ จีวรํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ธมฺมกมฺเม ติกปาจิตฺติยํ, จีวรํ เปตฺวา อฺํ วิสฺสชฺชิยเวภงฺคิยํ ปริกฺขารํ ทตฺวา ปจฺฉาขียนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, วิสฺสชฺชิยเวภงฺคิโย นาม เปตฺวา ปฺจ ครุภณฺฑานิ อวเสโส. ราสิวเสน หิ ปฺจ ครุภณฺฑานิ วุตฺตานิ, ตตฺถ อาราโม อารามวตฺถูติ เอกํ, วิหาโร วิหารวตฺถูติ ทุติยํ, มฺโจ ปีํ ภิสิ พิมฺโพหนนฺติ ตติยํ, โลหกุมฺภี โลหภาณกํ โลหวารโก โลหกฏาหํ วาสิ ปรสุ กุารี กุทาโล นิขาทนนฺติ จตุตฺถํ, วลฺลิ เวฬุ มฺุชํ ปพฺพชํ ติณํ มตฺติกา ¶ ทารุภณฺฑํ มตฺติกาภณฺฑนฺติ ปฺจมํ. เอตานิ หิ ปฺจ สงฺฆสนฺตกานิ เนว สงฺฆสฺส, น คณปุคฺคลานํ วิสฺสชฺเชตุํ วา วิภชิตุํ วา วฏฺฏนฺติ, วิสฺสชฺชิตวิภตฺตานิปิ สงฺฆิกาเนว โหนฺติ. ถาวเรน ปน ถาวรํ, อิตเรน จ อกปฺปิเยน มหคฺฆกปฺปิเยน วา อิตรํ สงฺฆสฺส อุปการํ สลฺลกฺเขตฺวา กปฺปิยปริวตฺตเนน ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏติ, วรเสนาสนาทีนํ สํรกฺขณตฺถํ ลามกานิ วิสฺสชฺเชตุํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปริภฺุชิตฺุจ วฏฺฏติ. เอตฺถ จ ปุริเมสุ ตีสุ ราสีสุ อครุภณฺฑํ นาม กิฺจิ นตฺถิ, จตุตฺเถ โลหกุมฺภี อรฺชรสณฺานํ โลหภาณกํ โลหกฏาหนฺติ อิมานิ ตีณิ อนฺตมโส ปสตมตฺตอุทกคฺคณฺหนกานิปิ ครุภณฺฑานิ. โลหวารโก ปน กาฬโลหตมฺพโลหกํสโลหวฏฺฏโลหานํ เยน เกนจิ กโต สีหฬทีเป ปาทคฺคณฺหนโก ภาเชตพฺโพ, ปาโท จ นาม มคธนาฬิยา ปฺจนาฬิมตฺตํ ¶ คณฺหาติ, ตโต อติเรกํ ครุภณฺฑํ, อิมานิ ตาว ปาฬิยํ อาคตานิ โลหภาชนานิ.
ปาฬิยํ ปน อนาคตานิปิ ภิงฺคารปฏิคฺคหอุฬุงฺกทพฺพิกฏจฺฉุปาติ ตฏฺฏกสรกสมุคฺคองฺคารกปลฺลธูมกฏจฺฉุอาทีนิ ขุทฺทกานิปิ ครุภณฺฑาเนว, อยปตฺโต อยถาลกํ ตมฺพโลหถาลกนฺติ อิมานิ ปน ภาชนียานิ, กํสโลหวฏฺฏโลหภาชนวิกติ สงฺฆิกปริโภเคน วา คิหิวิกฏา วา วฏฺฏติ, ปุคฺคลิกปริโภเคน น วฏฺฏติ. เปตฺวา ปน ตํ ภาชนวิกตึ อฺสฺมิมฺปิ กปฺปิยโลหภณฺเฑ อฺชนี อฺชนิสลากา นตฺถุทานํ กณฺณมลหรณี สูจิ ขุทฺทโก ปิปฺผลิโก ขุทฺทกํ อารกณฺฏกํ กฺุจิกา ตาฬํ กตฺตรยฏฺิ เวธโก ภินฺทิวาลโก ยถาตถาฆนกตโลหํวิปฺปกตโลหภณฺฑฺจ สพฺพํ ภาชนียํ. ธูมเนตฺตผาลทีปรุกฺขทีปกปลฺลิกโอลมฺพกทีปอิตฺถิปุริสติรจฺฉานรูปกานิ ปน อฺานิ วา ภิตฺติจฺฉทนกวาฏาทีสุ อุปเนตพฺพานิ, อนฺตมโส โลหขิลกํ อุปาทาย สพฺพานิปิ โลหภณฺฑานิ ¶ ครุภณฺฑานิเยว, อตฺตนา ลทฺธานิ ปริหริตฺวาปิ ปุคฺคลิกปริโภเคน น ปริภฺุชิตพฺพานิ, สงฺฆิกปริโภเคน วา คิหิวิกฏานิ วา วฏฺฏนฺติ, ติปุภณฺเฑปิ เอเสว นโย. ขีรปาสาณมยานิ ตฏฺฏกสรกาทีนิ ครุภณฺฑานิเยว.
ฆฏโก ¶ ปน เตลภาชนํ วา ปาทคฺคณฺหนกโต อติเรกเมว ครุภณฺฑํ, สุวณฺณรชตอารกูฏชาติผลิกภาชนานิ คิหิวิกฏานิปิ น วฏฺฏนฺติ. เสนาสนปริโภเค ปน อามาสมฺปิ อนามาสมฺปิ สพฺพํ วฏฺฏติ.
วาสิยาทีสุ ปน ยาย วาสิยา ทนฺตกฏฺจฺเฉทนอุจฺฉุตจฺฉนมตฺตโต อฺํ มหากมฺมํ กาตุํ น สกฺกา, อยํ ภาชนียา. เสสา เยน เกนจิ อากาเรน กตา ครุภณฺฑํ, ปรสุ ปน อนฺตมโส เวชฺชานํ สิราเวธโกปิ ครุภณฺฑเมว, ตถา กุารี. ยา ปน อาวุธสงฺเขเปน กตา, อยํ อนามาสา, กุทาโล ทณฺฑพนฺธนิขาทนํ วา อครุภณฺฑํ นาม นตฺถิ. สมฺมฺุชนิทณฺฑขณนกํ ปน อทณฺฑกํ ผลมตฺตกเมว, ยํ สกฺกา สิปาฏิกาย ปกฺขิปิตฺวา ปริหริตุํ, ตํ ภาชนียํ. สิขรมฺปิ นิขาทเนเนว สงฺคหิตํ, เยหิ มนุสฺเสหิ วิหาเร วาสิอาทีนิ ทินฺนานิ โหนฺติ, เต เจ ฆเร ทฑฺเฒ วา วิลุตฺเต วา ‘‘เทถ โน, ภนฺเต, อุปกฺขเร, ปุน อาหริสฺสามา’’ติ วทนฺติ, ทาตพฺพา. สเจ หรนฺติ, น วาเรตพฺพา, อนาหรนฺตาปิ น โจเทตพฺพา.
กมฺมารตฏฺฏการจุนฺทการนฬการมณิการปตฺตพนฺธกานํ อธิกรณิมุฏฺิสณฺฑาสตุลาทีนิ สพฺพานิ โลหมยานิ อุปกรณานิ สงฺเฆ ทินฺนกาลโต ปฏฺาย ครุภณฺฑานิ. ติปุโกฏฺฏกสุวณฺณการจมฺมการอุปกรเณสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส, ติปุโกฏฺฏกอุปกรเณสุ ติปุจฺเฉทนกสตฺถกํ, สุวณฺณการอุปกรเณสุ สุวณฺณจฺเฉทนกสตฺถกํ, จมฺมการอุปกรเณสุ กตปริกมฺมจมฺมจฺเฉทนขุทฺทกสตฺถนฺติ อิมานิ ภาชนียานิ. นฺหาปิตตุนฺนการอุปกรเณสุปิ เปตฺวา มหากตฺตรึ ¶ มหาสณฺฑาสํ มหาปิปฺผลิกฺจ สพฺพํ วฏฺฏติ, อิตรานิ ครุภณฺฑานิ.
วลฺลิอาทีสุ เวตฺตวลฺลิอาทิกา ยา กาจิ อฑฺฒพาหุปฺปมาณา วลฺลิ สงฺฆสฺส ทินฺนา วา ตตฺถชาตกา วา รกฺขิตโคปิตาว ครุภณฺฑํ, สา สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต สเจ อติเรกา โหติ, ปุคฺคลิกกมฺเมปิ อุปเนตุํ วฏฺฏติ, สุตฺตมกจิวากนาฬิเกรหีรจมฺมมยา รชฺชุกา วา โยตฺตานิ วา วาเก จ นาฬิเกรหีเร จ วฏฺเฏตฺวา กตา เอกวฏฺฏา วา ทฺวิวฏฺฏา วา สงฺฆสฺส สนฺตกา ครุภณฺฑํ. สุตฺตํ ปน อวฏฺเฏตฺวา ทินฺนํ มกจิวากนาฬิเกรหีรา จ ภาชนียา ¶ . เยหิ ปเนตานิ ¶ รชฺชุกาทีนิ ทินฺนานิ โหนฺติ, เต อตฺตโน กรณีเยน หรนฺตา น วาเรตพฺพา.
โย โกจิ อฏฺงฺคุลสูจิทณฺฑกมตฺโตปิ เวฬุ สงฺฆสฺส ทินฺโน วา ตตฺถชาตโก วา รกฺขิตโคปิโต ครุภณฺฑํ, โสปิ สงฺฆสฺส กมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรโก ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติ. ปาทคฺคณฺหนกเตลนาฬิ ปน กตฺตรยฏฺิ อุปาหนทณฺฑโก ฉตฺตทณฺโฑ ฉตฺตสลากาติ อิทเมตฺถ ภาชนียภณฺฑํ, ทฑฺฒเคหมนุสฺสา คณฺหิตฺวา คจฺฉนฺตา น วาเรตพฺพา.
มฺุชฺจ ปพฺพชฺจ อวเสสฺจ ฉทนติณํ มุฏฺิปฺปมาณมฺปิ ฉทนติณสงฺเขปคเตสุ ตาลปณฺณาทีสุ ยํกิฺจิ เอกปณฺณมฺปิ สงฺฆสฺส ทินฺนํ วา ตตฺถชาตกํ วา พหิอาราเม สงฺฆิเก ติณวตฺถุสฺมึ ชาตกํ วา รกฺขิตโคปิตํ ครุภณฺฑํ, ตมฺปิ สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรกํ ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติ. ทฑฺฒเคหมนุสฺสา คเหตฺวา คจฺฉนฺตา น วาเรตพฺพา, อฏฺงฺคุลปฺปมาโณปิ ริตฺตกโปตฺถโก ครุภณฺฑเมว.
มตฺติกา ปกติมตฺติกา วา โหตุ ปฺจวณฺณา วา สุธา วา สชฺชุรสกงฺคุฏฺสิเลสาทีสุ วา ยํกิฺจิ ทุลฺลภฏฺาเน อาเนตฺวา วา ทินฺนํ ตตฺถชาตกํ วา รกฺขิตโคปิตํ ตาลปกฺกมตฺตํ ครุภณฺฑํ โหติ, ตมฺปิ สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรกํ ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติ. หิงฺคุหิงฺคุลกหริตาลมโนสิลฺชนาทีนิ ปน ภาชนียานิ.
ทารุภณฺเฑ โย โกจิ เวฬุมฺหิ วุตฺตปฺปมาโณ ทารุภณฺฑโก สงฺฆสฺส ทินฺโน วา ตตฺถชาตโก วา รกฺขิตโคปิโต ครุภณฺฑํ, อปิ จ สพฺพาปิ ทารุเวฬุจมฺมปาสาณาทิวิกติ ทารุภณฺเฑน สงฺคหิตา, ตตฺถ มฺจปีเหิ อสงฺคหิตานิ อาสนฺทิกาทีนิ อนฺตมโส โจเฬน วา ปลาเลหิ วา ปณฺเณหิ วา กตปีํ อุปาทาย สพฺพานิ อาสนานิ.
วงฺกผลกํ ทีฆผลกํ จีวรโธวนผลกํ ฆฏฺฏนผลกํ ฆฏฺฏนมุคฺคโร ทนฺตกฏฺจฺเฉทนคณฺิกา ทณฺฑมุคฺคโร นาวา อมฺพณํ รชนโทณิ อุทกปฏิจฺฉโก ทารุมโย วา ทนฺตมโย วา เวฬุมโย วา สปาทโกปิ อปาทโกปิ สมุคฺโค มฺชูสา ปาทคฺคณฺหนกโต อติเรกปฺปมาโณ กรณฺโฑ อุทกโทณิ อุทกกฏาหํ อุฬุงฺโก กฏจฺฉุปานียสราวํ ปานียสงฺโขติ ¶ เอเตสุ ยํกิฺจิ สงฺเฆ ทินฺนํ ครุภณฺฑํ. สงฺขถาลกํ ปน ภาชนียํ, ตถา ¶ ทารุมโย อุทกตุมฺโพ.
ปาทกถลิกมณฺฑลํ ¶ ทารุมยํ วา โหตุ โจฬปณฺณาทิมยํ วา สพฺพํ ครุภณฺฑํ. อาธารโก ปตฺตปิธานํ ตาลวณฺฏํ พีชนี จงฺโกฏกํ ปจฺฉิ ยฏฺิสมฺมฺุชนี มุฏฺิสมฺมฺุชนีติ เอเตสุปิ ยํกิฺจิ ขุทฺทกํ วา มหนฺตํ วา ทารุเวฬุปณฺณจมฺมาทีสุ เยน เกนจิ กตํ ครุภณฺฑเมว.
ถมฺภตุลาโสปานผลกาทีสุ ยํกิฺจิ ทารุมยํ วา ปาสาณมยํ วา เคหสมฺภารูปคํ โย โกจิ กฏสารโก ยํกิฺจิ ภูมตฺถรณํ ยํกิฺจิ อกปฺปิยจมฺมํ, สพฺพํ สงฺฆิกํ ครุภณฺฑํ, ภูมตฺถรณํ กาตุํ วฏฺฏติ. เอฬกจมฺมํ ปน ปจฺจตฺถรณคติกํ โหติ, ตมฺปิ ครุภณฺฑเมว, กปฺปิยจมฺมานิ ภาชนียานิ, กุรุนฺทิยํ ปน สพฺพํ มฺจปฺปมาณํ จมฺมํ ครุภณฺฑนฺติ วุตฺตํ.
อุทุกฺขลํ มุสลํ สุปฺปํ นิสทํ นิสทโปโต ปาสาณโทณิ ปาสาณกฏาหํ สพฺพํ กสิภณฺฑมฺปิ ครุภณฺฑํ, สพฺพํ จกฺกยุตฺตยานํ ครุภณฺฑเมว. มฺจปีานํ ปาทา จ อฏนิโย จ วาสิปรสุอาทีนํ ทณฺฑา จาติ เอเตสุ ยํกิฺจิ อนิฏฺิตํ ภาชนียํ, ตจฺฉิตมฏฺํ ปน ครุภณฺฑํ โหติ, อนฺุาตวาสิยา ทณฺโฑ ฉตฺตํ มุฏฺิปณฺณํ กตฺตรยฏฺิ อุปาหนา อรณิสหิตํ ธมฺมกรโณ ปาทคฺคณฺหนกโต อนติริตฺตํ อามลกตุมฺพํ อามลกฆโฏ ลาพุกตุมฺพํ ลาพุกฆโฏ วิสาณตุมฺพนฺติ สพฺพเมตํ ภาชนียํ, ตโต ปรํ ครุภณฺฑํ.
หตฺถิทนฺโต วา ยํกิฺจิ วิสาณํ วา อตจฺฉิตํ ยถาคตเมว ภาชนียํ, เตหิ กตมฺจปีปาทาทีสุ ปุริมสทิโสว วินิจฺฉโย. ตจฺฉิตนิฏฺิโตปิ หิงฺคุกรณฺฑโก อฺชนิกรณฺฑโก คณฺิกา วิโธ อฺชนี อฺชนิสลากา อุทกปฺุฉนีติ อิทํ สพฺพํ ภาชนียเมว.
มตฺติกาภณฺเฑ สพฺพํ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ ฆฏปิราทิกุลาลภาชนํ, ปตฺตกฏาหํ องฺคารกฏาหํ ธูมทานกํ ทีปรุกฺขโก ทีปกปลฺลิกา จยนิฏฺกา ฉทนิฏฺกา ถุปิกาติ สพฺพํ ครุภณฺฑํ, เอเตสุ ปน วุตฺตนเยสุ ครุภณฺเฑสุ ยํกิฺจิ เวฬุอาทึ อตฺตโน อตฺถาย คณฺหนฺเตน สมกํ วา อติเรกํ วา ผาติกมฺมํ กตฺวา คเหตพฺพํ. ปาทคฺคณฺหนกโต ¶ อนติริตฺตปฺปมาโณ ปน ฆฏโก ปตฺโต ถาลกํ กฺจนโก กุณฺฑิกาติ อิทเมตฺถ ภาชนียํ, ยถา จ มตฺติกาภณฺเฑ เอวํ โลหภณฺเฑปิ กุณฺฑิกา ภาชนียโกฏฺาสเมว ภชติ. อิติ ยํ ภาชนียํ วิสฺสชฺชนียมฺปิ ตํ เอวํ วิสฺสชฺชิยเวภงฺคิยสงฺขาตํ อฺํ ปริกฺขารํ ทตฺวา ขียนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, อิตรํ ปน ทาตุเมว น วฏฺฏติ. อิสฺสรวตาย เทนฺโต ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชติ, เถยฺยจิตฺเตน ¶ คณฺหนฺโต ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาเรตพฺโพ. ยถา จ อฺํ ปริกฺขารํ ทตฺวา ขียนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตถา สงฺเฆน อสมฺมตสฺส จีวรํ วา อฺํ วา ปริกฺขารํ ทตฺวา ขียนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว, อนุปสมฺปนฺเน สพฺพตฺถ ติกทุกฺกฏํ. ปกติยา ปน ฉนฺทาทิวเสน (ปาจิ. ๔๘๘) กโรนฺตํ ทิสฺวา ‘‘โก ¶ อตฺโถ ตสฺส ทินฺเนน, ลทฺธาปิ วินิปาเตสฺสติ, น สมฺมา อุปเนสฺสตี’’ติ ขียนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุปสมฺปนฺนตา, ธมฺเมน ลทฺธสมฺมุติตา, สงฺเฆน สทฺธึ วิกปฺปนุปคจีวรทานํ, ปจฺฉา ขียิตุกามตาย ขียนาติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ปริณามนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทฺวาทสเม สพฺพํ ตึสกกณฺเฑ ปริณามนสิกฺขาปเท วุตฺตนยเมว. อยเมว หิ วิเสโส, ตตฺถ อตฺตโน ปริณามิตตฺตา นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, อิธ ปุคฺคลสฺส ปริณามิตตฺตา สุทฺธิกปาจิตฺติยนฺติ.
ปริณามนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
สหธมฺมิกวคฺโค อฏฺโม.
๙. รตนวคฺโค
๑. อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา
รตนวคฺคสฺส ปเม ขตฺติยสฺสาติ ขตฺติยชาติกสฺส, มุทฺธาภิสิตฺตสฺสาติ ขตฺติยาภิเสเกน มุทฺธนิ อภิสิตฺตสฺส. อนิกฺขนฺโต ราชา อิโตติ ¶ อนิกฺขนฺตราชกํ, ตสฺมึ อนิกฺขนฺตราชเก, สยนิฆเรติ อตฺโถ. รตนํ วุจฺจติ มเหสี, นิคฺคตนฺติ นิกฺขนฺตํ, อนิคฺคตํ รตนํ อิโตติ อนิคฺคตรตนกํ, ตสฺมึ อนิคฺคตรตนเก, สยนิฆเรติ อตฺโถ. อินฺทขีลํ ¶ อติกฺกเมยฺยาติ เอตฺถ อตฺตโน อาคตภาวํ อชานาเปตฺวา สยนิฆรสฺส อุมฺมารํ ปมํ ปาทํ อติกฺกาเมนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ทุติยํ ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อายสฺมนฺตํ อานนฺทํ อารพฺภ รฺโ อนฺเตปุรปฺปวิสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, ปฏิสํวิทิเต อปฺปฏิสํวิทิตสฺิโน, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. ปฏิสํวิทิตสฺิสฺส, น ขตฺติยสฺส วา, น ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิตฺตสฺส วา, อุโภสุ วา, อุภินฺนํ วา อฺตรสฺมึ นิกฺขนฺเต สยนิฆรํ ปวิสนฺตสฺส, อสยนิฆเร, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ขตฺติยตา, อภิสิตฺตตา, อุภินฺนมฺปิ สยนิฆรโต อนิกฺขนฺตตา, อปฺปฏิสํวิทิตตา, อินฺทขีลาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมกถินสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. รตนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย รตนนฺติ มุตฺตาทิทสวิธํ. รตนสมฺมตนฺติ ยํกิฺจิ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคํ. อชฺฌาราเม วาติ ปริกฺขิตฺตสฺส อนฺโตปฏิกฺเขเป อปริกฺขิตฺตสฺส ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อนฺโต. อชฺฌาวสเถติ ปริกฺขิตฺตสฺส อนฺโตปฏิกฺเขเป, อปริกฺขิตฺตสฺส มุสลปาตพฺภนฺตเร. อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – ชาตรูปรชตํ อตฺตโน อตฺถาย อุคฺคณฺหนฺตสฺส วา อุคฺคณฺหาเปนฺตสฺส วา นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ ¶ . สงฺฆคณปุคฺคลเจติยนวกมฺมานํ อตฺถาย ทุกฺกฏํ, อวเสเส มุตฺตาทิรตเน สพฺเพสมฺปิ อตฺถาย ทุกฺกฏเมว. กปฺปิยวตฺถุํ วา อกปฺปิยวตฺถุํ วา อนฺตมโส มาตุสนฺตกมฺปิ ภณฺฑาคาริกสีเสน ปฏิสาเมนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, ตาทิสํ ปน อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา ปฏิสาเมตุํ วฏฺฏติ. ‘‘อิทํ ปฏิสาเมถา’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘น ¶ วฏฺฏตี’’ติ ปฏิกฺขิปิตพฺพํ. สเจ กุปิตา ปาเตตฺวา คจฺฉนฺติ, ปลิโพโธ นาม โหติ, ปฏิสาเมตพฺพํ. วิหาเร กมฺมํ กโรนฺตา วฑฺฒกีอาทโย วา ราชวลฺลภา วา ‘‘ยํกิฺจิ อุปกรณํ วา สยนภณฺฑํ วา ปฏิสาเมตฺวา เทถา’’ติ วทนฺติ, ฉนฺเทนปิ ภเยนปิ น กาตพฺพเมว, คุตฺตฏฺานํ ปน ทสฺเสตุํ วฏฺฏติ.
อชฺฌารามอชฺฌาวสเถสุปิ ยาทิเส าเน ‘‘ภิกฺขูหิ วา สามเณเรหิ วา คหิตํ ภวิสฺสตี’’ติ อาสงฺกา อุปฺปชฺชติ, ตาทิเสเยว าเน อุคฺคเหตฺวา วา อุคฺคหาเปตฺวา วา สฺาณํ ¶ กตฺวา นิกฺขิปิตพฺพํ, ‘‘ยสฺส ภณฺฑํ นฏฺํ, โส อาคจฺฉตู’’ติ จ อาจิกฺขิตพฺพํ. อถ โย อาคจฺฉติ, โส ‘‘กีทิสํ เต ภณฺฑํ นฏฺ’’นฺติ ปุจฺฉิตพฺโพ, สเจ สฺาเณน สมฺปาเทติ, ทาตพฺพํ. โน เจ, ‘วิจินาหี’ติ วตฺตพฺโพ. ตมฺหา อาวาสา ปกฺกมนฺเตน ปติรูปานํ ภิกฺขูนํ หตฺเถ, เตสุ อสติ ปติรูปานํ คหปติกานํ หตฺเถ นิกฺขิปิตฺวา ปกฺกมิตพฺพํ. โย ปน เนว ปกฺกมติ, น สามิกํ ปสฺสติ, เตน ถาวรํ เสนาสนํ วา เจติยํ วา โปกฺขรณึ วา กาเรตพฺโพ. สเจ ทีฆสฺส อทฺธุโน อจฺจเยน สามิโก อาคจฺฉติ, ตํ ทสฺเสตฺวา ‘อนุโมทาหี’ติ วตฺตพฺโพ. สเจ นานุโมทติ, ‘‘เทหิ เม ธน’’นฺติ โจเทติ, สมาทเปตฺวา ทาตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ รตนอุคฺคณฺหนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อฺตฺร อชฺฌารามา วา, อชฺฌาวสถา วา’’ติ อยเมตฺถ ทุวิธา อนุปฺตฺติ, สาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, อนฺุาตฏฺาเน อนาทริเยน อุคฺคเหตฺวา อนิกฺขิปนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. อนฺุาตฏฺาเน คเหตฺวา นิกฺขิปนฺตสฺส, ยํ โหติ อามาสํ รตนสมฺมตํ, ตํ วิสฺสาสํ วา ตาวกาลิกํ วา อุคฺคณฺหนฺตสฺส, ปํสุกูลสฺาย คณฺหโต, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อนนฺุาตกรณํ, ปรสนฺตกตา, วิสฺสาสคฺคาหปํสุกูลสฺานํ อภาโว, อุคฺคหณํ วา อุคฺคหาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สฺจริตฺตสทิสานีติ.
รตนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ¶ สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉาติ อิทํ จาริตฺเต วุตฺตนยเมว. วิกาเลติ มชฺฌนฺหิกาติกฺกมโต ปฏฺาย อนฺโตอรุเณ, เอตสฺมึ อนฺตเร ‘‘วิกาเล คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉามี’’ติ วา, ‘‘คามํ ปวิสิสฺสามี’’ติ วา อนาปุจฺฉิตฺวา อสติ ตถารูเป อจฺจายิเก กรณีเย ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺตสฺส, อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส ¶ ปมปาเท ทุกฺกฏํ, ทุติยปาเท ปาจิตฺติยํ. สเจปิ สมฺพหุลา เกนจิ กมฺเมน คามํ ปวิสนฺติ, สพฺเพหิ อฺมฺํ อาปุจฺฉิตพฺพํ. ‘‘ตสฺมึ คาเม ตํ กมฺมํ น สมฺปชฺชตี’’ติ อฺํ คามํ คจฺฉนฺตานํ ปุน อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิ. สเจ ปน อุสฺสาหํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา วิหารํ คจฺฉนฺตา อนฺตรา อฺํ คามํ ปวิสิตุกามา โหนฺติ, อาปุจฺฉิตพฺพเมว. กุลฆเร วา อาสนสาลายํ วา ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา เตลภิกฺขาย วา สปฺปิภิกฺขาย ¶ วา จริตุกาเมน สเจ ปสฺเส ภิกฺขุ อตฺถิ, อาปุจฺฉิตพฺโพ, อสนฺเต ‘นตฺถี’ติ คนฺตพฺพํ. วีถึ โอตริตฺวา ปน ภิกฺขุํ ทิสฺวาปิ อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิ. โย ปน คามมชฺเฌน มคฺโค โหติ, สเจ เตน คจฺฉนฺตสฺส ‘‘เตลาทีนํ อตฺถาย จริสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ปสฺเส ภิกฺขุํ ทิสฺวา อาปุจฺฉิตพฺพํ. มคฺคา อโนกฺกมฺม จรนฺตสฺส ปน อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิ, โอกฺกมนฺตสฺส วุตฺตนเยเนว ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ วิกาเล คามปฺปเวสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘สนฺตํ ภิกฺขุ’’นฺติ จ ‘‘อนาปุจฺฉา’’ติ จ ‘‘อฺตฺร ตถารูปา อจฺจายิกา กรณียา’’ติ จ อิมา ปเนตฺถ ติสฺโส อนุปฺตฺติโย, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, กาเล วิกาลสฺิโน, เวมติกสฺส จ ทุกฺกฏํ. กาลสฺิโน ปน, โย จ อจฺจายิเก วา กรณีเย, สนฺตํ วา อาปุจฺฉิตฺวา, อสนฺตํ วา อนาปุจฺฉิตฺวา ปวิสติ, อนฺตรารามภิกฺขุนุปสฺสยติตฺถิยเสยฺยปฏิกฺกมเนสุ วา อฺตรํ คจฺฉติ, ตสฺส, คาเมน มคฺโค โหติ, เตน คจฺฉโต, อาปทาสุ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉตา, อนฺุาตการณาภาโว, วิกาเล คามปฺปวิสนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ กถินสทิสาเนว, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ¶ เภทนเมว เภทนกํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ เภทนกํ. ตสฺมา เอวรูเป สูจิฆเร กรณการาปเนสุ ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน ปน ตํ ภินฺทิตฺวา ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพํ.
สกฺเกสุ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ พหุสูจิฆรวิฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, สาณตฺติกํ, อตฺตนา วิปฺปกตํ อตฺตนา วา, ปเรหิ วา, ปเรหิ วิปฺปกตมฺปิ อตฺตนา วา, ปเรหิ วา ปริโยสาเปตฺวา ลภนฺตสฺส จตุกฺกปาจิตฺติยํ. อฺสฺสตฺถาย กรณการาปเนสุ, อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภฺุชเน ทุกฺกฏํ. คณฺิเก อรณิเก วิเธ อฺชนิยา อฺชนิสลากาย วาสิชเฏ อุทกปฺุฉนิยาติ เอเตสุ ยํกิฺจิ อฏฺิอาทีหิ กโรนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สูจิฆรตา, อฏฺิมยาทิตา, อตฺตโน อตฺถาย กรณํ วา ¶ การาเปตฺวา วา ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สฺจริตฺตสทิสานีติ.
สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. มฺจปีสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ¶ มฺจนฺติ มสารกาทีสุ อฺตรํ. ปีมฺปิ ตาทิสเมว, ตํ ปน มฺโจ วิย อติทีฆํ, อาสนฺทิโก วิย จ สมํ จตุรสฺสํ น โหติ. เฉทนกํ เภทนกสทิสเมว.
สาวตฺถิยํ อุปนนฺทํ อารพฺภ อุจฺเจ มฺเจ สยนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ปมาณิกํ กโรนฺตสฺส, ปมาณาติกฺกนฺตํ ลภิตฺวา ฉินฺทิตฺวา ยถา ปมาณเมว อุปริ ทิสฺสติ, เอวํ นิขณิตฺวา วา, อุตฺตานํ วา กตฺวา, อฏฺฏกํ วา พนฺธิตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ปมาณาติกฺกนฺตมฺจปีตา, อตฺตโน อตฺถาย กรณํ วา การาเปตฺวา วา ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. เสสํ สพฺพํ สูจิฆรสิกฺขาปทสทิสเมวาติ.
มฺจปีสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ¶ ตูลํ โอนทฺธเมตฺถาติ ตูโลนทฺธํ, จิมิลิกํ ปตฺถริตฺวา ตูลํ ปกฺขิปิตฺวา อุปริ จิมิลิกาย โอนทฺธนฺติ วุตฺตํ โหติ. อุทฺทาลนกํ เภทนกสทิสเมว.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ ตูโลนทฺธการาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อาโยเค กายพนฺธเน อํสพทฺธเก ปตฺตตฺถวิกาย ปริสฺสาวเน พิมฺโพหเน, อฺเน กตํ ตูโลนทฺธํ ปฏิลภิตฺวา อุทฺทาเลตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. พิมฺโพหนฺเจตฺถ สีสปฺปมาณเมว วฏฺฏติ, สีสปฺปมาณํ นาม ยสฺส วิตฺถารโต ตีสุ โกเณสุ ทฺวินฺนํ อนฺตรํ วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ โหติ, มชฺเฌ มุฏฺิรตนํ, ทีฆโต ทิยฑฺฒรตนํ วา ทฺวิรตนํ วา. ตูโลนทฺธมฺจปีตา, อตฺตโน อตฺถาย กรณํ วา การาเปตฺวา วา ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม ¶ นิสีทนนฺติ สนฺถตสทิสํ สนฺถริตฺวา เอกสฺมึ อนฺเต สุคตวิทตฺถิปฺปมาณํ ทฺวีสุ าเนสุ ผาเลตฺวา กตาหิ ตีหิ ทสาหิ ยุตฺตสฺส ปริกฺขารสฺเสตํ นามํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ อปฺปมาณิกานิ นิสีทนานิ ธารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘ทสา วิทตฺถี’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, อสาธารณปฺตฺติ, ปมาณิกํ วา อูนกํ วา กโรนฺตสฺส, อฺเน กตํ ปมาณาติกฺกนฺตํ ปฏิลภิตฺวา ฉินฺทิตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส, วิตานาทีสุ ยํกิฺจิ กโรนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. นิสีทนสฺส ปมาณาติกฺกนฺตตา, อตฺตโน อตฺถาย กรณํ วา การาเปตฺวา วา ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ¶ ¶ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทินฺติ อโธนาภิอุพฺภชาณุมณฺฑลํ กณฺฑุปีฬกอสฺสาวถุลฺลกจฺฉาพาธานํ ปฏิจฺฉาทนตฺถํ อนฺุาตํ จีวรํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ อปฺปมาณิกาโย กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิกาโย ธารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, เสสํ นิสีทเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ อปฺปมาณิกาโย วสฺสิกสาฏิกาโย ธารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ นิสีทเน วุตฺตนยเมวาติ.
วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. นนฺทสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ¶ สาวตฺถิยํ อายสฺมนฺตํ นนฺทํ อารพฺภ สุคตจีวรปฺปมาณํ จีวรํ ธารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาธารณปฺตฺติ, เสสํ นิสีทเน วุตฺตนยเมวาติ.
นนฺทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
รตนวคฺโค นวโม.
กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
สุทฺธปาจิตฺติยวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปาฏิเทสนียกณฺโฑ
๑. ปมปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา
ปาฏิเทสนีเยสุ ¶ ¶ ปเม อนฺตรฆรํ ปวิฏฺายาติ วจนโต สเจ ตสฺสา อนฺตรารามาทีสุ ตฺวาปิ ททมานาย หตฺถโต สยํ รถิยาพฺยูหสิงฺฆาฏกฆรานํ อฺตรสฺมึ ิโตปิ คณฺหาติ, โทโส นตฺถิ. ตสฺสา ปน รถิยาทีสุ ตฺวา ททมานาย, รถิยาทีสุ วา, อนฺตรารามาทีสุ วา ตฺวาปิ ยํกิฺจิ อามิสํ อชฺโฌหรณตฺถาย คณฺหโต ปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาฏิเทสนียํ. ตสฺส เทเสตพฺพากาโร คารยฺหํ อาวุโสติอาทินา นเยน สิกฺขาปเท ทสฺสิโตเยว.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุํ อารพฺภ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา อนฺตรฆรํ ปวิฏฺาย หตฺถโต อามิสํ ปฏิคฺคหณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อสาธารณปฺตฺติ, อนาณตฺติกํ, ยถา เจตํ, ตถา เสสานิปิ, ติกปาฏิเทสนียํ, ยามกาลิกาทีสุ ปฏิคฺคหเณปิ อชฺโฌหรเณปิ ทุกฺกฏํ, เอกโตอุปสมฺปนฺนาย ยาวกาลิเกปิ ตเถว, าติกาย อฺาติกสฺิเวมติกานมฺปิ เอเสว นโย. าติกสฺิโน ปน, าติกาย วา ทาเปนฺติยา, อุปนิกฺขิปิตฺวา วา ททมานาย, ยา จ อนฺตรารามภิกฺขุนุปสฺสยติตฺถิยเสยฺยปฏิกฺกมเนสุ ตฺวา คามโต พหิ นีหริตฺวา, ยามกาลิกาทีนิ วา ‘‘สติ ปจฺจเย ปริภฺุชา’’ติ ¶ เทติ, ตสฺส, สิกฺขมานสามเณรีนฺจ หตฺถโต คเหตฺวา ปริภฺุชนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนตา, อฺาติกตา, อนฺตรฆเร ิตาย หตฺถโต สหตฺถา ปฏิคฺคหณํ, ยาวกาลิกตา, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
ปมปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ทุติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ¶ อิธ สูปนฺติอาทิ โวสาสนาการทสฺสนํ. อปสกฺก ตาว ภคินีติอาทิ อปสาเทตพฺพาการทสฺสนํ. ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – เอเกนาปิ ¶ ภิกฺขุนา อนปสาทิเต อชฺโฌหรณตฺถาย อามิสํ คณฺหนฺตานํ ปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาฏิเทสนียนฺติ.
ราชคเห ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ ภิกฺขุนิยา โวสาสนฺติยา นนิวารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาฏิเทสนียํ, เอกโตอุปสมฺปนฺนาย โวสาสนฺติยา นนิวาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตถา อนุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนสฺิโน เวมติกสฺส จ. อนุปสมฺปนฺนสฺิโน, ปน โย จ อตฺตโน วา ภตฺตํ ทาเปนฺติยา, อฺเสํ วา ภตฺตํ เทนฺติยา, ยํ วา น ทินฺนํ, ตํ ทาเปนฺติยา, ยตฺถ วา น ทินฺนํ, ตตฺถ, สพฺเพสํ วา สมกํ ทาเปนฺติยา, สิกฺขมานาย วา สามเณริยา วา โวสาสนฺติยา ปฏิคฺคเหตฺวา ภฺุชติ, ตสฺส, ปฺจ โภชนานิ เปตฺวา สพฺพตฺถ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนตา, ปฺจโภชนตา, อนฺตรฆเร อนฺุาตปการโต อฺถา โวสาสนา, อนิวารณา, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ กถินสทิสานีติ.
ทุติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย เสกฺขสมฺมตานีติ ลทฺธเสกฺขสมฺมุติกานิ. ปุพฺเพ อนิมนฺติโตติ ฆรูปจาโรกฺกมนโต ปมตรํ อุปจารํ อโนกฺกมนฺเตเยว ปุพฺเพ อนิมนฺติโต. อคิลาโน นาม โย สกฺโกติ ปิณฺฑาย จริตุํ. ปาฏิเทสนียนฺติ ฆรูปจารํ โอกฺกมิตฺวา อามิสํ คณฺหนฺตสฺส ปฏิคฺคหเณ ตาว ทุกฺกฏํ, ตํ คเหตฺวา ยตฺถกตฺถจิ ภฺุชนฺตสฺส อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาฏิเทสนียนฺติ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ น มตฺตํ ชานิตฺวา ปฏิคฺคหณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘ปุพฺเพ ¶ อนิมนฺติโต, อคิลาโน’’ติ อิมา ปเนตฺถ ทฺเว อนุปฺตฺติโย, ติกปาฏิเทสนียํ, ยามกาลิกาทีสุ ปฏิคฺคหเณปิ อชฺโฌหาเรปิ ทุกฺกฏํ, ตถา อเสกฺขสมฺมเต เสกฺขสมฺมตสฺิโน เวมติกสฺส จ. อเสกฺขสมฺมตสฺิโน, ปน โย จ ปุพฺเพ นิมนฺติโต วา ¶ คิลาโน วา อฺสฺส วา เตสํ ฆเร ปฺตฺตํ ภิกฺขํ คณฺหาติ, ยสฺส จ ฆรโต นีหริตฺวา, อาสนสาลาทีสุ วา ภิกฺขุํ อทิสฺวา ปมํเยว นีหริตฺวา, ทฺวารมูเล วา ปิตํ เทนฺติ, ตสฺส ตํ ภฺุชนฺตสฺส, นิจฺจภตฺตเก, สลากภตฺเต, ปกฺขิเก ¶ , อุโปสถิเก, ปาฏิปทิเก, ยามกาลิกาทึ ‘‘สติ ปจฺจเย ปริภฺุชา’’ติ ทินฺนํ ปริภฺุชนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสกฺขสมฺมตตา, ปุพฺเพ อนิมนฺติตตา, อคิลานตา, ฆรูปจาโรกฺกมนํ, เปตฺวา นิจฺจภตฺตกาทีนิ อฺํ อามิสํ คเหตฺวา ภฺุชนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
ตติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. จตุตฺถปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ยานิ โข ปน ตานิ อารฺกานีติอาทิ จีวรวิปฺปวาสสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ปุพฺเพ อปฺปฏิสํวิทิตนฺติ เอตฺถ ยํ อิตฺถิยา วา ปุริเสน วา คหฏฺเน วา ปพฺพชิเตน วา อารามํ วา อารามูปจารํ วา ปวิสิตฺวา ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส, ภนฺเต, กุลสฺส ขาทนียํ วา โภชนียํ วา อาหริยิสฺสตี’’ติ (ปาจิ. ๕๗๓) อาโรจิตํ, ตํ ปจฺฉา ยถาอาโรจิตเมว วา อาหริยตุ, ตสฺส ปริวารํ กตฺวา อฺํ วา เตน สทฺธึ พหุกมฺปิ, ‘‘อิตฺถนฺนามํ กุลํ ปฏิสํวิทิตํ กตฺวา ขาทนียํ วา โภชนียํ วา คเหตฺวา คจฺฉตี’’ติ สุตฺวา อฺานิ วา กุลานิ เตหิ สทฺธึ อาหรนฺตุ, ตํ สพฺพํ ปฏิสํวิทิตํ นาม. ยํ ปน เอวํ อนาโรจิตํ อนาหฏฺจ, ตํ อปฺปฏิสํวิทิตํ นาม. อคิลาโน นาม โย สกฺโกติ ปิณฺฑาย คนฺตุํ. ปาฏิเทสนียนฺติ เอวรูปํ อนฺตมโส อารามมชฺเฌน คจฺฉนฺเตหิ อทฺธิเกหิ ทินฺนมฺปิ อาราเม วา อารามูปจาเร วา ปฏิคฺคเหตฺวา อชฺโฌหรนฺตสฺส ปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาฏิเทสนียนฺติ.
สกฺเกสุ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ อาราเม โจเร ปฏิวสนฺเต อนาโรจนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อคิลาโน’’ติ อยเมตฺถ เอกา อนุปฺตฺติ, ติกปาฏิเทสนียํ ¶ , ยามกาลิกาทีสุ อาหารตฺถาย ปฏิคฺคหเณปิ อชฺโฌหาเรปิ ทุกฺกฏเมว, ตถา ปฏิสํวิทิเต อปฺปฏิสํวิทิตสฺิโน ¶ เวมติกสฺส จ, ปฏิสํวิทิตสฺิโน, ปน คิลานสฺส, โย จ ปฏิสํวิทิตํ กตฺวา อาหฏํ วา คิลานาวเสสกํ วา พหาราเม วา ปฏิคฺคหิตํ, ตตฺถชาตกเมว วา มูลผลาทึ, ยามกาลิกาทีสุ วา ยํกิฺจิ ‘‘สติ ปจฺจเย ปริภฺุชา’’ติ ลทฺธํ ปริภฺุชนฺตสฺส, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ยถาวุตฺตอารฺกเสนาสนตา, ยาวกาลิกสฺส อตตฺถชาตกตา, อคิลานตา, อคิลานาวเสสกตา, อปฺปฏิสํวิทิตตา, อชฺฌาราเม ปฏิคฺคหณํ, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ สตฺต องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ กถินสทิสาเนว, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
จตุตฺถปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
ปาฏิเทสนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
เสขิยกณฺโฑ
๑. ปริมณฺฑลสิกฺขาปทวณฺณนา
เสขิเยสุ ¶ ¶ ปเม ปริมณฺฑลนฺติ สมนฺตโต มณฺฑลํ. สิกฺขา กรณียาติ ‘‘เอวํ นิวาเสสฺสามี’’ติ อาราเมปิ อนฺตรฆเรปิ สพฺพตฺถ สิกฺขา ¶ กาตพฺพา, เอตฺถ จ ยสฺมา วตฺตกฺขนฺธเก วุตฺตวตฺตานิปิ สิกฺขิตพฺพตฺตา เสขิยาเนว โหนฺติ, ตสฺมา ปาราชิกาทีสุ วิย ปริจฺเฉโท น กโต. จาริตฺตวินยทสฺสนตฺถฺจ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ โอลมฺเพนฺโต นิวาเสยฺย, ทุกฺกฏ’’นฺติ เอวํ อาปตฺตินาเมน อวตฺวา ‘‘สิกฺขา กรณียา’’ติ เอวํ สพฺพสิกฺขาปเทสุ ปาฬิ อาโรปิตา, ปทภาชเน (ปาจิ. ๕๗๖) ปน ‘‘อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา สพฺพตฺถ อนาทริยกรเณ ทุกฺกฏํ เวทิตพฺพํ.
อิทานิ ปริมณฺฑลนฺติ เอตฺถ นาภิมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ชาณุมณฺฑลสฺส เหฏฺา ชงฺฆฏฺิกโต ปฏฺาย อฏฺงฺคุลมตฺตํ นิวาสนํ โอตาเรตฺวา นิวาเสนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวตฺถํ นาม โหติ, เอวํ อนิวาเสตฺวา อนาทริเยน ปุรโต วา ปจฺฉโต วา โอลมฺเพตฺวา นิวาเสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. น เกวลฺจ ตสฺเสว, เย จฺเ ‘‘เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา คิหินิวตฺถํ นิวาเสนฺติ, หตฺถิโสณฺฑกํ มจฺฉวาลกํ จตุกฺกณฺณกํ ตาลวณฺฏกํ สตวลิกํ นิวาเสนฺติ, สํวลฺลิยํ นิวาเสนฺตี’’ติ ขนฺธเก (จูฬว. ๒๘๐) นิวาสนโทสา วุตฺตา, ตถา นิวาเสนฺตสฺสปิ ทุกฺกฏเมว.
ตตฺถ หตฺถิโสณฺฑกํ นาม นาภิมูลโต หตฺถิโสณฺฑสณฺานํ โอลมฺพกํ กตฺวา นิวตฺถํ โจฬิกอิตฺถีนํ นิวาสนํ วิย. มจฺฉวาลกํ นาม เอกโตทสนฺตํ เอกโต ปาสนฺตํ โอลมฺเพตฺวา นิวตฺถํ. จตุกฺกณฺณกํ นาม อุปริ ทฺเว, เหฏฺโต ทฺเวติ เอวํ จตฺตาโร กณฺเณ ทสฺเสตฺวา นิวตฺถํ. ตาลวณฺฏกํ นาม ตาลวณฺฏากาเรน สาฏกํ โอลมฺเพตฺวา นิวตฺถํ. สตวลิกํ นาม ทีฆสาฏกํ อเนกกฺขตฺตุํ ¶ โอภุชิตฺวา โอวฏฺฏิกํ กโรนฺเตน นิวตฺถํ, วามทกฺขิณปสฺเสสุ วา นิรนฺตรํ วลิโย ทสฺเสตฺวา นิวตฺถํ. สเจ ปน ชาณุโต ปฏฺาย เอกา วา ทฺเว วา วลิโย ปฺายนฺติ, วฏฺฏติ. สํวลฺลิยนฺติ ¶ มลฺลกมฺมการาทีหิ วิย กจฺฉํ พนฺธิตฺวา นิวตฺถํ. เอวํ นิวาเสตุํ คิลานสฺสาปิ มคฺคปฺปฏิปนฺนสฺสาปิ น วฏฺฏติ. ยมฺปิ มคฺคํ คจฺฉนฺตา เอกํ วา ทฺเว วา กณฺเณ อุกฺขิปิตฺวา อนฺตรวาสกสฺส อุปริ ลคฺคนฺติ, อนฺโต วา เอกํ กาสาวํ ตถา นิวาเสตฺวา พหิ อปรํ นิวาเสนฺติ, สพฺพํ น วฏฺฏติ.
คิลาโน ปน อนฺโตกาสาวสฺส โอวฏฺฏิกํ ทสฺเสตฺวา อปรํ อุปริ นิวาเสตุํ ลภติ, อคิลาเนน ทฺเว นิวาเสนฺเตน สคุณํ กตฺวา นิวาเสตพฺพานิ. อิติ อิมํ ขนฺธเก ปฏิกฺขิตฺตฺจ โอลมฺพกฺจ สพฺพํ วิวชฺเชตฺวา วุตฺตลกฺขณสมฺปนฺนํ นิพฺพิการํ ปริมณฺฑลํ นิวาเสตพฺพํ, ตถา อนิวาเสตฺวา ยํกิฺจิ วิการํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.
‘‘นิทานํ ปุคฺคลํ วตฺถุ’’นฺติอาทิเก (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา ) ปน วินิจฺฉเย สุรุสุรุการกํ โกสมฺพิยํ ปฺตฺตํ, สามิเสน หตฺเถน ปานียถาลกสสิตฺถกปตฺตโธวนปฏิสํยุตฺตทฺวยํ ภคฺเคสุ สมฺพหุเล ภิกฺขู อารพฺภ, เสสานิ สพฺพาเนว สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิเย อารพฺภ โอลมฺเพตฺวา นิวาสนาทิวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตานิ. สูโปทนวิฺตฺติยํ ธมฺมเทสนาทีสุ จ คิลานวเสน เอกา อนุปฺตฺติ, สพฺพานิ สาธารณปฺตฺติโย, อนาณตฺติกานิ, สพฺเพสุ ทุกฺกฏเมว, อฺโ ¶ อาปตฺติเภโท นตฺถิ, วิปตฺติวิจารณา วุตฺตาเยว, สมุฏฺานาทีนิ สพฺเพสํ อวสาเน ทสฺสยิสฺสาม. อนาปตฺติมตฺตํ ปน องฺคฺจ สพฺพตฺถ วตฺตพฺพํ, ตยิทํ วุจฺจติ. อิมสฺมึ ตาว สิกฺขาปเท อสฺจิจฺจ, อสฺสติยา, อชานนฺตสฺส, คิลานสฺส, อาปทาสุ, อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺติ.
ตตฺถ อสฺจิจฺจาติ ‘‘อปริมณฺฑลํ นิวาเสสฺสามี’’ติ เอวํ อสฺจิจฺจ, อถ โข ‘‘ปริมณฺฑลํเยว นิวาเสสฺสามี’’ติ วิรชฺฌิตฺวา อปริมณฺฑลํ นิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺติ. อสฺสติยาติ อฺาวิหิตสฺสาปิ ตถา นิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺติ. อชานนฺตสฺสาติ ปริมณฺฑลํ นิวาเสตุํ อชานนฺตสฺส อนาปตฺติ, อปิจ นิวาสนวตฺตํ อุคฺคเหตพฺพํ. โย ปน สุกฺขชงฺโฆ วา โหติ มหาปิณฺฑิกมํโส วา, ตสฺส สารุปฺปตฺถาย อฏฺงฺคุลาธิกมฺปิ โอตาเรตฺวา นิวาเสตุํ วฏฺฏติ. คิลานสฺสาติ ยสฺส ชงฺฆาย วา ปาเท วา วโณ โหติ, ตสฺส อุกฺขิปิตฺวา วา โอตาเรตฺวา วา นิวาเสตุํ วฏฺฏติ. อาปทาสูติ วาฬา วา โจรา วา อนุพนฺธนฺติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุ อนาปตฺติ ¶ . อุมฺมตฺตกาทโย วุตฺตนยา เอว. อนาทริยํ, อนาปตฺติการณาภาโว, อปริมณฺฑลนิวาสนนฺติ ¶ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺพตฺถ ปุริมานิ ทฺเว ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตปฺปฏิปกฺขกรณฺจาติ ตีณิเยว โหนฺติ, ตสฺมา อิโต ปรํ ตานิปิ อวตฺวา อนาปตฺติมตฺตเมว วกฺขามาติ.
๒. ทุติยปริมณฺฑลสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ‘‘น, ภิกฺขเว, คิหิปารุตํ ปารุปิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๒๘๐) เอวํ ปฏิกฺขิตฺตํ คิหิปารุตํ อปารุปิตฺวา อุโภ กณฺเณ สมํ กตฺวา ปารุปนํ ปริมณฺฑลปารุปนํ นาม, ตตฺถ ยํกิฺจิ เสตปฏปารุตํ ปริพฺพาชกปารุตํ เอกสาฏกปารุตํ สุราโสณฺฑปารุตํ อนฺเตปุริกปารุตํ มหาเชฏฺปารุตํ กุฏิปฺปเวสกปารุตํ พฺราหฺมณปารุตํ ปาฬิการกปารุตนฺติ เอวมาทิ ปริมณฺฑลลกฺขณโต อฺถา ปารุตํ, สพฺพเมตํ คิหิปารุตํ นาม. ตสฺมา ยถา เสตปฏา อฑฺฒปาลกนิคณฺา ปารุปนฺติ, ยถา จ เอกจฺเจ ปริพฺพาชกา อุรํ วิวริตฺวา ทฺวีสุ อํสกูเฏสุ ปาวุรณํ เปนฺติ, ยถา จ เอกสาฏกา มนุสฺสา นิวตฺถสาฏกสฺส เอเกน อนฺเตน ปิฏฺึ ปารุปิตฺวา อุโภ กณฺเณ อุโภสุ อํสกูเฏสุ เปนฺติ, ยถา จ สุราโสณฺฑาทโย สาฏเกน คีวํ ปริกฺขิปิตฺวา อุโภ อนฺเต อุเร วา โอลมฺเพนฺติ, ปิฏฺิยํ วา ขิปนฺติ, ยถา จ อนฺเตปุริกาโย อกฺขิตารกมตฺตํ ทสฺเสตฺวา โอคุณฺิตํ ปารุปนฺติ, ยถา จ มหาเชฏฺา ทีฆสาฏกํ นิวาเสตฺวา ตสฺเสว เอเกนนฺเตน สกลสรีรํ ปารุปนฺติ, ยถา จ กสฺสกา เขตฺตกุฏึ ปวิสนฺตา สาฏกํ ปลิเวเตฺวา อุปกจฺฉเก ปกฺขิปิตฺวา ตสฺเสว เอเกนนฺเตน สรีรํ ปารุปนฺติ, ยถา จ พฺราหฺมณา อุภินฺนํ อุปกจฺฉกานํ อนฺตเร สาฏกํ ปเวเสตฺวา อํสกูเฏสุ ปกฺขิปนฺติ, ยถา จ ปาฬิการโก ภิกฺขุ เอกํสปารุปเนน ปารุตํ วามพาหุํ วิวริตฺวา จีวรํ อํสกูเฏ อาโรเปติ, เอวํ อปารุปิตฺวา ¶ สพฺเพปิ เอเต, อฺเ จ เอวรูเป ปารุปนโทเส วชฺเชตฺวา นิพฺพิการํ ปริมณฺฑลํ ปารุปิตพฺพํ. ตถา อปารุปิตฺวา อาราเม วา อนฺตรฆเร วา อนาทเรน ยํกิฺจิ วิการํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, อนาปตฺติ ปุริมสทิสาเยว, ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺพตฺถ. ยตฺถ ปน วิเสโส ภวิสฺสติ, ตตฺถ วกฺขามาติ.
๓-๔. สุปฺปฏิจฺฉนฺนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ¶ สุปฺปฏิจฺฉนฺโนติ สุฏฺุ ปฏิจฺฉนฺโน, คณฺิกํ ปฏิมฺุจิตฺวา อนุวาตนฺเตน คีวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อุโภ กณฺเณ สมํ กตฺวา ปฏิสงฺฆริตฺวา ยาว มณิพนฺธํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อนฺตรฆเร คมิสฺสามีติ อตฺโถ, ตถา อกตฺวา ปน ชาณุํ วา อุรํ วา วิวริตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.
จตุตฺเถ ¶ คลวาฏกโต ปฏฺาย สีสํ, มณิพนฺธโต ปฏฺาย หตฺเถ, ปิณฺฑิกมํสโต ปฏฺาย ปาเท วิวริตฺวา เสสํ ฉาเทตฺวา นิสินฺโน สุปฺปฏิจฺฉนฺโน นาม โหติ, เอตฺถ ปน วาสูปคตสฺส อนาปตฺติ.
๕-๖. สุสํวุตสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม สุสํวุโตติ หตฺถํ วา ปาทํ วา อกีฬาเปนฺโต สุวินีโตติ อตฺโถ. ฉฏฺเปิ เอเสว นโย.
๗-๘. โอกฺขิตฺตจกฺขุสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม โอกฺขิตฺตจกฺขูติ เหฏฺา ขิตฺตจกฺขุ หุตฺวา ปุรโต ยุคมตฺตํ ภูมิภาคํ เปกฺขมาโน, เอกสฺมึ ปน าเน ตฺวา หตฺถิอสฺสาทิปริสฺสยาภาวํ โอโลเกตุํ วฏฺฏติ. อฏฺเมปิ เอเสว นโย.
๙-๑๐. อุกฺขิตฺตกสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม อุกฺขิตฺตกายาติ อุกฺเขเปน, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ, เอกโต วา อุภโต วา อุกฺขิตฺตจีวโร หุตฺวาติ อตฺโถ, อนฺโต อินฺทขีลโต ปฏฺาย เอวํ น คนฺตพฺพํ.
ทสเม นิสินฺนกาเล ธมกรณํ นีหรนฺเตนาปิ จีวรํ อนุกฺขิปิตฺวาว นีหริตพฺพํ, วาสูปคตสฺส ปน อนาปตฺติ.
๑๑-๑๒. อุชฺชคฺฆิกสิกฺขาปทวณฺณนา
เอกาทสเม อุชฺชคฺฆิกายาติ มหาหสิตํ หสนฺโตติ อตฺโถ. อิธาปิ หิ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณเยว กรณวจนํ.
ทฺวาทสเมปิ เอเสว นโย. อุภยตฺถ หสนียสฺมึ วตฺถุสฺมึ มิหิตมตฺตํ กโรนฺตสฺส อนาปตฺติ.
๑๓-๑๔. อุจฺจสทฺทสิกฺขาปทวณฺณนา
เตรสเม ¶ ¶ อปฺปสทฺโทติ น อุจฺจาสทฺทมหาสทฺโท หุตฺวา. จุทฺทสเมปิ เอเสว นโย. อยํ ปเนตฺถ อปฺปสทฺทตาปริจฺเฉโท – สเจ ทฺวาทสหตฺเถ เคเห อาทิมฺหิ สงฺฆตฺเถโร, มชฺเฌ ทุติยตฺเถโร ¶ , อนฺเต ตติยตฺเถโรติ เอวํ นิสินฺเนสุ ยํ สงฺฆตฺเถโร ทุติยตฺเถเรน สทฺธึ มนฺเตติ, ทุติยตฺเถโร จ ตสฺส สทฺทํ สุณาติ, กถฺจ ววตฺถเปติ. ตติยตฺเถโร ปน สทฺทเมว สุณาติ, กถํ น ววตฺถเปติ, เอตฺตาวตา อปฺปสทฺโท โหติ. สเจ ปน ตติยตฺเถโร กถฺจ ววตฺถเปติ, มหาสทฺโท นาม โหติ.
๑๕…เป…๒๐. กายปฺปจาลกาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
อิโต ปเรสุ ฉสุ กายปฺปจาลกนฺติ กายํ จาเลตฺวา จาเลตฺวา, เอส นโย สพฺพตฺถ. ตสฺมา กายาทีนิ ปคฺคเหตฺวา นิจฺจลานิ อุชุกานิ เปตฺวา คนฺตพฺพฺเจว นิสีทิตพฺพฺจ, นิสีทนปฺปฏิสํยุตฺเตสุ ตีสุ วาสูปคตสฺส อนาปตฺติ.
๒๑-๒๒. ขมฺภกตสิกฺขาปทวณฺณนา
เอกวีสทฺวาวีเสสุ ขมฺภกโตติ กฏิยํ หตฺถํ เปตฺวา กตขมฺโภ.
๒๓-๒๔. โอคุณฺิตสิกฺขาปทวณฺณนา
เตวีสจตุวีเสสุ โอคุณฺิโตติ สสีสํ ปารุโต.
๒๕. อุกฺกุฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจวีเส อุกฺกุฏิกา วุจฺจติ ปณฺหิโย อุกฺขิปิตฺวา อคฺคปาเทเหว, อคฺคปาเท วา อุกฺขิปิตฺวา ปณฺหีหิเยว ภูมิยํ ผุสนฺตสฺส คมนํ, กรณวจนํ ปเนตฺถ วุตฺตลกฺขณเมว.
๒๖. ปลฺลตฺถิกสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉพฺพีเส ¶ ¶ น ปลฺลตฺถิกายาติ หตฺถปลฺลตฺถิกาย วา ทุสฺสปลฺลตฺถิกาย วา น นิสีทิตพฺพํ. อนาทเรน นิสีทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, วาสูปคตสฺส ปน อิธาปิ ปุริเมสุ จ ทฺวาวีสจตุวีเสสุ อนาปตฺติ.
ฉพฺพีสติสารุปฺปสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๗. สกฺกจฺจปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา
โภชนปฺปฏิสํยุตฺเตสุ ปเม สกฺกจฺจนฺติ สตึ อุปฏฺาเปตฺวา.
๒๘. ปตฺตสฺีปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ปตฺเต สฺา ปตฺตสฺา, สา อสฺส อตฺถีติ ปตฺตสฺี, อตฺตโน ภาชเน อุปนิพทฺธสฺี หุตฺวาติ อตฺโถ.
๒๙. สมสูปกปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย สมสูปโก นาม ยตฺถ มุคฺคมาเสหิ วา กุลตฺถาทีหิ วา กโต หตฺถหาริโย สูโป ภตฺตสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาโณ โหติ, ตโต หิ อธิกํ คณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. เปตฺวา ปน สูปํ อวเสสา สพฺพาปิ สูเปยฺยพฺยฺชนวิกติ รสรโส นาม โหติ, ตสฺมึ รสรเส, าตกานํ วา ปวาริตานํ วา อฺสฺสตฺถาย วา อตฺตโน ธเนน วา อิธ อนาปตฺติ.
๓๐…เป…๓๒. สมติตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ สมติตฺติกนฺติ สมปุณฺณํ สมภริตํ อธิฏฺานุปคปตฺตสฺส อนฺโตมุขวฏฺฏิเลขํ อนติกฺกมิตฺวา รจิตํ. ปิณฺฑปาตนฺติ ยํกิฺจิ ยาวกาลิกํ. อนธิฏฺานุปเค ปน ยาวกาลิกํ ยามกาลิกาทีนิ จ ยตฺถกตฺถจิ ถูปีกตานิปิ วฏฺฏนฺติ, ยํ ปน ทฺวีสุ ปตฺเตสุ คเหตฺวา เอกํ ปูเรตฺวา วิหารํ หรติ, ยํ วา ปกฺขิปิยมานํ ปูวอุจฺฉุกฺขณฺฑผลาผลาทิ เหฏฺา โอโรหติ ¶ , ตกฺโกลวฏํสกาทโย วา อุปริ เปตฺวา ทิยฺยนฺติ, ยฺจ ปณฺเณ วา ถาลเก วา ปกฺขิปิตฺวา ปตฺตมตฺถเก ปิตํ โหติ, น ตํ ถูปีกตํ นาม, ตสฺมา ตํ สพฺพํ วฏฺฏติ. อิธ ปน คิลานสฺสาปิ อนาปตฺติ นตฺถิ, ตสฺมา เตนปิ สมติตฺติโกเยว ¶ คเหตพฺโพ. สพฺพตฺถ ปน ปฏิคฺคเหตุเมว ¶ น วฏฺฏติ, ปฏิคฺคหิตํ ปน สุปฺปฏิคฺคหิตํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. ปฺจมฉฏฺานิ วุตฺตนยาเนว.
๓๓-๓๔. สปทานสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม สปทานนฺติ ตตฺถ ตตฺถ โอธึ อกตฺวา อนุปฏิปาฏิยา. โย ปน อฺเสํ วา เทนฺโต, อฺภาชเน วา อากิรนฺโต ตโต ตโต โอมสติ, ตสฺส, อุตฺตริภงฺคฺจ อุปฺปฏิปาฏิยา คณฺหนฺตสฺสาปิ อิธ อนาปตฺติ. อฏฺมํ วุตฺตนยเมว.
๓๕. ถูปกตสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ถูปกโตติ มตฺถกโต เวมชฺฌโตติ อตฺโถ. โย ปน ปริตฺตเก เสเส เอกโต สงฺกฑฺฒิตฺวา โอมทฺทิตฺวา ภฺุชติ, ตสฺสาปิ อนาปตฺติ.
๓๖. โอทนปฺปฏิจฺฉาทนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ยสฺส ภตฺตสามิกา มาฆาตสมยาทีสุ พฺยฺชนํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา เทนฺติ, โย จ น ภิยฺโยกมฺยตาย ปฏิจฺฉาเทติ, เตสํ อนาปตฺติ, คิลานสฺส ปน อนาคตตฺตา อาปตฺติเยว.
๓๗. สูโปทนวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา
เอกาทสเม าตกานํ วา ปวาริตานํ วา อฺสฺสตฺถาย อตฺตโน ธเนนาติ อิทํ อนาปตฺติยํ อธิกํ.
๓๘. อุชฺฌานสฺีสิกฺขาปทวณฺณนา
ทฺวาทสเม อุชฺฌาเน สฺา อุชฺฌานสฺา, สา อสฺส อตฺถีติ อุชฺฌานสฺี. อิธาปิ คิลาโน ¶ น มุจฺจติ, ‘‘ทสฺสามี’’ติ วา, ‘‘ทาเปสฺสามี’’ติ วา โอโลเกนฺตสฺส ปน, น อุชฺฌานสฺิสฺส จ อนาปตฺติ.
๓๙. กพฬสิกฺขาปทวณฺณนา
เตรสเม นาติมหนฺตนฺติ มยูรณฺฑํ อติมหนฺตํ, กุกฺกุฏณฺฑํ อติขุทฺทกํ, เตสํ เวมชฺฌปฺปมาณํ. มูลขาทนียาทิเภเท ปน สพฺพขชฺชเก ผลาผเล จ อนาปตฺติ.
๔๐. อาโลปสิกฺขาปทวณฺณนา
จุทฺทสเม ¶ ปริมณฺฑลนฺติ อทีฆํ. อิธ ปน ขชฺชกผลาผเลหิ สทฺธึ อุตฺตริภงฺเคปิ อนาปตฺติ.
๔๑-๔๒. อนาหฏสิกฺขาปทวณฺณนา
ปนฺนรสเม อนาหเฏติ อนาหริเต, มุขทฺวารํ อสมฺปตฺเตติ อตฺโถ. โสฬสเม สพฺพหตฺถนฺติ สกลํ หตฺถํ.
๔๓. สกพฬสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตรสเม สกพเฬนาติ เอตฺถ ยตฺตเกน วจนํ อปริปุณฺณํ โหติ, ตตฺตเก สติ กเถนฺตสฺส อาปตฺติ. โย ปน ธมฺมํ กเถนฺโต หริฏกาทีนิ มุเข ปกฺขิปิตฺวา กเถติ, ยตฺตเกน วจนํ อปริปุณฺณํ น โหติ, ตตฺตเก มุขมฺหิ สติ วฏฺฏติ.
๔๔. ปิณฺฑุกฺเขปกสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺารสเม ปิณฺฑุกฺเขปกนฺติ ปิณฺฑํ อุกฺขิปิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา, อิธาปิ ขชฺชกผลาผเลสุ อนาปตฺติ.
๔๕. กพฬาวจฺเฉทกสิกฺขาปทวณฺณนา
เอกูนวีสติเม กพฬาวจฺเฉทกนฺติ กพฬํ อวจฺฉินฺทิตฺวา อวจฺฉินฺทิตฺวา, อิธ ขชฺชกผลาผเลหิ สทฺธึ อุตฺตริภงฺเคปิ อนาปตฺติ.
๔๖. อวคณฺฑการกสิกฺขาปทวณฺณนา
วีสติเม ¶ อวคณฺฑการกนฺติ มกฺกโฏ วิย คณฺเฑ กตฺวา กตฺวา, อิธ ผลาผลมตฺตเก อนาปตฺติ.
๔๗. หตฺถนิทฺธุนกสิกฺขาปทวณฺณนา
เอกวีสติเม หตฺถนิทฺธุนกนฺติ หตฺถํ นิทฺธุนิตฺวา นิทฺธุนิตฺวา, อนาปตฺติยํ ปเนตฺถ ‘‘กจวรํ ฉฑฺเฑนฺโต หตฺถํ นิทฺธุนาตี’’ติ (ปาจิ. ๖๒๓) อิทํ อธิกํ.
๔๘. สิตฺถาวการกสิกฺขาปทวณฺณนา
ทฺวาวีสติเม ¶ สิตฺถาวการกนฺติ สิตฺถานิ อวกิริตฺวา อวกิริตฺวา, อิธาปิ ‘‘กจวรํ ฉฑฺเฑนฺโต สิตฺถํ ฉฑฺฑยตี’’ติ (ปาจิ. ๖๒๓) อิทํ อนาปตฺติยํ อธิกํ.
๔๙. ชิวฺหานิจฺฉารกสิกฺขาปทวณฺณนา
เตวีสติเม ชิวฺหานิจฺฉารกนฺติ ชิวฺหํ นิจฺฉาเรตฺวา นิจฺฉาเรตฺวา.
๕๐-๕๑. จปุจปุการกสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุวีสติเม จปุจปุการกนฺติ จปุ จปูติ เอวํ สทฺทํ กตฺวา กตฺวา. ปฺจวีสติเมปิ เอเสว นโย.
๕๒…เป…๕๔. หตฺถนิลฺเลหกาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉพฺพีสติเม หตฺถนิลฺเลหกนฺติ หตฺถํ นิลฺเลหิตฺวา นิลฺเลหิตฺวา. ภฺุชนฺเตน ¶ หิ องฺคุลิมตฺตมฺปิ นิลฺเลหิตุํ น วฏฺฏติ. ฆนยาคุผาณิตปายาสาทิเก ปน องฺคุลีหิ คเหตฺวา องฺคุลิโย มุเข ปเวเสตฺวา ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ, สตฺตวีสติมอฏฺวีสติเมสุปิ เอเสว นโย. ตสฺมา เอกงฺคุลิยาปิ ปตฺโต น นิลฺเลหิตพฺโพ, เอกโอฏฺโปิ จ ชิวฺหาย น นิลฺเลหิตพฺโพ, โอฏฺมํเสหิ เอว ปน คเหตฺวา อนฺโต ปเวเสตุํ วฏฺฏติ.
๕๕. สามิสสิกฺขาปทวณฺณนา
เอกูนตึสติเม ¶ น สามิเสนาติ เอตํ ปฏิกูลวเสน ปฏิกฺขิตฺตํ, ตสฺมา สงฺฆิกมฺปิ ปุคฺคลิกมฺปิ คิหิสนฺตกมฺปิ อตฺตโน สนฺตกมฺปิ สงฺโขปิ สราวกมฺปิ ถาลกมฺปิ น คเหตพฺพเมว, คณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. สเจ ปน หตฺถสฺส เอกเทโส อามิสมกฺขิโต น โหติ, เตน ปเทเสน คเหตุํ วฏฺฏติ, อิธ ‘‘โธวิสฺสามีติ วา, โธวาเปสฺสามีติ วา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ (ปาจิ. ๖๓๑) อิทํ อนาปตฺติยํ อธิกํ.
๕๖. สสิตฺถกสิกฺขาปทวณฺณนา
ตึสติเม ‘‘อุทฺธริตฺวา วา ภินฺทิตฺวา วา ปฏิคฺคเห วา นีหริตฺวา วา ฉฑฺเฑตี’’ติ อิทํ อนาปตฺติยํ อธิกํ. ตตฺถ อุทฺธริตฺวา วาติ สิตฺถานิ อุทกโต ¶ อุทฺธริตฺวา, เอกสฺมึ าเน ราสึ กตฺวา อุทกํ ฉฑฺเฑติ. ภินฺทิตฺวา วาติ สิตฺถานิ ภินฺทิตฺวา อุทกคติกานิ กตฺวา ฉฑฺเฑติ. ปฏิคฺคเห วาติ ปฏิคฺคเหน ปฏิจฺฉนฺตานํ ปฏิคฺคเห ฉฑฺเฑติ. นีหริตฺวาติ พหิ นีหริตฺวา ฉฑฺเฑติ, เอวํ ฉฑฺเฑนฺตสฺส อนาปตฺติ.
ตึสโภชนปฺปฏิสํยุตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕๗. ฉตฺตปาณิสิกฺขาปทวณฺณนา
ธมฺมเทสนาปฏิสํยุตฺเตสุ ปเม ยํกิฺจิ ฉตฺตํ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ ฉตฺตปาณิ. โส ตํ ฉตฺตํ ยตฺถกตฺถจิ สรีราวยเว เปตฺวาปิ ยาว หตฺเถน น มฺุจติ, ตาวสฺส ธมฺมํ เทเสตุํ น วฏฺฏติ. สเจ ปนสฺส อฺโ ฉตฺตํ ธาเรติ, ปสฺเส วา ิตํ โหติ, หตฺถโต อปคตมตฺเต ฉตฺตปาณิ นาม น โหติ, ตสฺส เทเสตุํ วฏฺฏติ. ธมฺมปริจฺเฉโท เจตฺถ ปทโสธมฺเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.
๕๘-๕๙. ทณฺฑปาณิสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ทณฺโฑ นาม มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส จตุหตฺถปฺปมาโณ, ทณฺฑปาณิภาโว ปนสฺส ฉตฺตปาณิมฺหิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. ตติเยปิ เอเสว นโย. อสึ สนฺนหิตฺวา ิโตปิ หิ สตฺถปาณิสงฺขฺยํ น คจฺฉติ.
๖๐. อาวุธปาณิสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ¶ สพฺพาปิ ธนุวิกติ สทฺธึ สรวิกติยา อาวุธนฺติ เวทิตพฺพา, ตสฺมา สทฺธึ วา สเรน ธนุํ คเหตฺวา, สุทฺธธนุํ วา สุทฺธสรํ วา สชิยธนุํ วา นิชฺชิยธนุํ วา คเหตฺวา ิตสฺส วา นิสินฺนสฺส วา ธมฺมํ เทเสตุํ น วฏฺฏติ. สเจ ปนสฺส ธนุ ขนฺเธปิ ปฏิมุกฺกํ โหติ, ยาว น คณฺหาติ, ตาว วฏฺฏติ.
๖๑-๖๒. ปาทุกสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ปาทุการุฬฺหสฺสาติ ฉตฺตทณฺฑเก องฺคุลนฺตริกํ อปฺปเวเสตฺวา เกวลํ อกฺกนฺตสฺส วา, ปเวเสตฺวา านวเสน ปฏิมุกฺกสฺส วา. ฉฏฺเปิ เอเสว ¶ นโย. อิธ ปน ยฺวายํ ปณฺหิกพนฺธํ โอมฺุจิตฺวา านวเสน ‘‘โอมุกฺโก’’ติ วุจฺจติ, ตสฺสาปิ น วฏฺฏติ.
๖๓. ยานสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม ¶ สเจปิ ทฺวีหิ ชเนหิ หตฺถสงฺฆาเฏน คหิโต, สาฏเก วา เปตฺวา วํเสน วยฺหติ, อยุตฺเต วา วยฺหาทิเก ยาเน วิสงฺขริตฺวา วา ปิเต จกฺกมตฺเตปิ นิสินฺโน โหติ, ยานคโตตฺเวว สงฺขํ คจฺฉติ. สเจ ปน ทฺเวปิ เอกยาเน นิสินฺนา โหนฺติ, วฏฺฏติ. วิสุํ นิสินฺเนสุปิ อุจฺเจ ยาเน นิสินฺเนน นีเจ นิสินฺนสฺส เทเสตุํ วฏฺฏติ, สมปฺปมาเณปิ วฏฺฏติ, ตถา ปุริเม นิสินฺเนน ปจฺฉิเม นิสินฺนสฺส. ปจฺฉิเม ปน อุจฺจตเรปิ นิสินฺเนน เทเสตุํ น วฏฺฏติ.
๖๔. สยนสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม สยนคตสฺสาติ อนฺตมโส กฏสารเกปิ ปกติภูมิยมฺปิ นิปนฺนสฺส อุจฺเจปิ มฺเจ วา ปีเ วา ภูมิปฺปเทเส วา ิเตน นิสินฺเนน วา เทเสตุํ น วฏฺฏติ. สยนคเตน ปน สยนคตสฺส อุจฺจตเร วา สมปฺปมาเณ วา นิปนฺเนน เทเสตุํ วฏฺฏติ. นิปนฺเนน ปน ิตสฺส วา นิสินฺนสฺส วา นิปนฺนสฺส วา, นิสินฺเนน จ ิตสฺส วา นิสินฺนสฺส วา, ิเตน ิตสฺเสว วฏฺฏติ.
๖๕. ปลฺลตฺถิกสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ¶ หตฺถปลฺลตฺถิกาทีสุ ยาย กายจิ นิสินฺนสฺส เทเสตุํ น วฏฺฏติ.
๖๖. เวิตสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม เวิตสีสสฺสาติ ทุสฺสเวเน วา โมฬิอาทีหิ วา ยถา เกสนฺโต น ทิสฺสติ, เอวํ เวิตสีสสฺส, เตเนวสฺส อนาปตฺติยํ ‘‘เกสนฺตํ วิวราเปตฺวา เทเสตี’’ติ (ปาจิ. ๖๔๓) วุตฺตํ.
๖๗. โอคุณฺิตสิกฺขาปทวณฺณนา
เอกาทสเม โอคุณฺิตสีสสฺสาติ สสีสํ ปารุตสฺส, อนาปตฺติยํ ปเนตฺถ ‘‘สีสํ วิวราเปตฺวา เทเสตี’’ติ (ปาจิ. ๖๔๔) อธิกํ.
๖๘. ฉมาสิกฺขาปทวณฺณนา
ทฺวาทสเม ¶ ฉมายํ นิสีทิตฺวาติ ภูมิยํ นิสีทิตฺวา. อาสเนติ อนฺตมโส วตฺถมฺปิ ติณานิปิ สนฺถริตฺวา นิสินฺนสฺส.
๖๙. นีจาสนสิกฺขาปทวณฺณนา
เตรสเม อุจฺเจ อาสเนติ อนฺตมโส ภูมิปฺปเทเสปิ อุนฺนตปฺปเทเส นิสินฺนสฺส.
๗๐. ิตสิกฺขาปทวณฺณนา
จุทฺทสเม น ิโต นิสินฺนสฺสาติ สเจ เถรสฺส อุปฏฺานํ คนฺตฺวา ิตํ ทหรํ อาสเน นิสินฺโน มหาเถโร ปฺหํ ปุจฺฉติ, น กเถตพฺพํ. คารเวน ปน เถรํ ‘‘อุฏฺหิตฺวา ปุจฺฉา’’ติ วตฺตุํ น สกฺกา, ตสฺมา ‘‘ปสฺเส ิตสฺส ภิกฺขุโน กเถสฺสามี’’ติ กเถตุํ วฏฺฏติ.
๗๑. ปจฺฉโตคมนสิกฺขาปทวณฺณนา
ปนฺนรสเม ¶ สเจ ปุรโต คจฺฉนฺโต ปฺหํ ปุจฺฉติ, ตสฺส ตํ อกเถตฺวา ‘‘ปจฺฉิมสฺส ภิกฺขุโน กเถสฺสามี’’ติ กเถตพฺพํ. สทฺธึ อุคฺคหิตธมฺมํ ปน สชฺฌายิตุํ, สมธุเรน วา คจฺฉนฺตสฺส กเถตุํ วฏฺฏติ.
๗๒. อุปฺปเถนคมนสิกฺขาปทวณฺณนา
โสฬสเม น อุปฺปเถนาติ เอตฺถ สเจ ทฺเวปิ สกฏมคฺคสฺมึ เอเกกจกฺกปเถน วา อุปฺปเถน วา สมธุรํ คจฺฉนฺติ, วฏฺฏติ.
๗๓. ิโตอุจฺจารสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตรสเม ‘‘อสฺจิจฺจา’’ติ อนาปตฺติยํ สเจ ปฏิจฺฉนฺนฏฺานํ คจฺฉนฺตสฺส สหสา อุจฺจาโร วา ปสฺสาโว วา นิกฺขมติ, อสฺจิจฺจ กโต นาม โหติ.
๗๔. หริเตอุจฺจารสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺารสเม ยมฺปิ ชีวมานรุกฺขสฺส มูลํ ปถวิยํ ทิสฺสมานํ คจฺฉติ, สาขา วา ภูมิลคฺคา คจฺฉติ, สพฺพํ หริตสงฺขาตเมว. ขนฺเธ นิสีทิตฺวา ปน อปฺปหริตฏฺาเน ¶ ปาเตตุํ วฏฺฏติ. สเจ อปฺปหริตฏฺานํ โอโลเกนฺตสฺเสว สหสา นิกฺขมติ, คิลานฏฺาเน ¶ ิโต โหติ, ‘‘อปฺปหริเต กโต หริตํ โอตฺถรตี’’ติ (ปาจิ. ๖๕๒) อิทเมตฺถ อนาปตฺติยํ อธิกํ. ตตฺถ สเจปิ อปฺปหริตํ อลภนฺเตน ติณณฺฑุปกํ วา ปลลณฺฑุปกํ วา เปตฺวา กโต ปจฺฉา หริตํ โอตฺถรติ, วฏฺฏติเยว. เขเฬน เจตฺถ สิงฺฆาณิกาปิ สงฺคหิตา.
๗๕. อุทเกอุจฺจารสิกฺขาปทวณฺณนา
เอกูนวีสติเม น อุทเกติ เอตํ ปริโภคอุทกเมว สนฺธาย วุตฺตํ, วจฺจกุฏิสมุทฺทาทิอุทเกสุ ปน อปริโภเคสุ อนาปตฺติ. เทเว วสฺสนฺเต สมนฺตโต อุทโกเฆ ชาเต ¶ อนุทกฏฺานํ อลภนฺเตน อุทเก กาตุํ วฏฺฏติ, อิธาปิ ‘‘ถเล กโต อุทกํ โอตฺถรตี’’ติ (ปาจิ. ๖๕๔) อิทํ อนาปตฺติยํ อธิกํ, เสสํ สพฺพสิกฺขาปเทสุ อุตฺตานเมว.
สมุฏฺานาทิทีปนตฺถาย ปเนตฺถ อิทํ ปกิณฺณกํ – อุชฺชคฺฆิกอุจฺจาสทฺทปฺปฏิสํยุตฺตานิ จตฺตาริ, สกพเฬน มุเขน พฺยาหรณํ เอกํ, ฉมานีจาสนนิสินฺนิตปจฺฉโตคมนอุปฺปถคมนปฺปฏิสํยุตฺตานิ ปฺจาติ อิมานิ ทส สิกฺขาปทานิ สมนุภาสนสมุฏฺานานิ, เอเกกเมตฺถ กิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนํ. สูโปทนวิฺตฺติสิกฺขาปทํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ, กิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนํ. ฉตฺตปาณิทณฺฑปาณิสตฺถปาณิอาวุธปาณิปาทุกาอุปาหนยานสยนปลฺลตฺถิกเวิตโอคุณฺิตนามกานิ เอกาทส ธมฺมเทสนาสมุฏฺานานิ, กิริยากิริยานิ, สฺาวิโมกฺขานิ, สจิตฺตกานิ, โลกวชฺชานิ, วจีกมฺมานิ, อกุสลจิตฺตานิ, ทุกฺขเวทนานิ. เสสานิ เตปณฺณาส ปมปาราชิกสมอุฏฺานาทิเภทานีติ.
เอกูนวีสติธมฺมเทสนาปฏิสํยุตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
เสขิยวณฺณนา นิฏฺิตา.
อธิกรณสมถวณฺณนา
อธิกรณสมเถสุ ¶ สตฺตาติ เตสํ คณนปริจฺเฉโท. อธิกรณานิ สเมนฺติ วูปสเมนฺตีติ อธิกรณสมถา. อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺตีติ อาปตฺตาธิกรณสงฺขาตาสุ จ อวเสสาธิกรณตฺตยปจฺจยาสุ จ อาปตฺตีสุ ปริสุทฺธภาวํ ปุจฺฉนตฺถํ อุทฺทิสิตพฺพตํ อาคจฺฉนฺติ. อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานนฺติ อุปฺปนฺนานํ อุปฺปนฺนานํ. อธิกรณานนฺติ วิวาทาธิกรณํ อนุวาทาธิกรณํ อาปตฺตาธิกรณํ กิจฺจาธิกรณนฺติ อิเมสํ จตุนฺนํ. สมถาย วูปสมายาติ สมนตฺถฺเจว วูปสมนตฺถฺจ สมฺมุขาวินโย ทาตพฺโพ…เป… ติณวตฺถารโกติ อิเม สตฺต สมถา ทาตพฺพา. ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – อธิกรเณสุ ตาว ‘‘ธมฺโม’’ติ วา, ‘‘อธมฺโม’’ติ วา อฏฺารสหิ วตฺถูหิ วิวทนฺตานํ ภิกฺขูนํ โย วิวาโท, อิทํ วิวาทาธิกรณํ นาม. สีลวิปตฺติยา วา อาจารทิฏฺิอาชีววิปตฺติยา วา อนุวทนฺตานํ โย อนุวาโท อุปวทนา เจว โจทนา จ, อิทํ อนุวาทาธิกรณํ นาม. มาติกาย อาคตา ปฺจ, วิภงฺเค ทฺเวติ สตฺตปิ ¶ อาปตฺติกฺขนฺธา อาปตฺตาธิกรณํ ¶ , นาม. ยํ สงฺฆสฺส อปโลกนาทีนํ จตุนฺนํ กมฺมานํ กรณํ, อิทํ กิจฺจาธิกรณํ นาม.
ตตฺถ วิวาทาธิกรณํ (จูฬว. ๒๒๘) ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ เยภุยฺยสิกาย จ, สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมมานํ ยสฺมึ วิหาเร อุปฺปนฺนํ, ตสฺมึเยว วา, อฺตฺถ วูปสเมตุํ คจฺฉนฺตานํ อนฺตรามคฺเค วา, ยตฺถ คนฺตฺวา สงฺฆสฺส นิยฺยาติตํ, ตตฺถ สงฺเฆน วา วูปสเมตุํ อสกฺโกนฺเต ตตฺเถว อุพฺพาหิกาย สมฺมตปุคฺคเลหิ วา วินิจฺฉิตํ สมฺมติ, เอวํ สมฺมมาเน จ ปน ตสฺมึ ยา สงฺฆสมฺมุขตา ธมฺมสมฺมุขตา วินยสมฺมุขตา ปุคฺคลสมฺมุขตา อยํ สมฺมุขาวินโย นาม. ตตฺถ จ การกสงฺฆสฺส สงฺฆสามคฺคิวเสน สมฺมุขีภาโว สงฺฆสมฺมุขตา, สเมตพฺพสฺส วตฺถุโน ภูตตา ธมฺมสมฺมุขตา, ยถา ตํ สเมตพฺพํ, ตเถวสฺส สมนํ วินยสมฺมุขตา, โย จ วิวทติ, เยน จ วิวทติ, เตสํ อุภินฺนํ อตฺถปจฺจตฺถิกานํ สมฺมุขีภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตา. อุพฺพาหิกาย วูปสมเน ปเนตฺถ สงฺฆสมฺมุขตา ปริหายติ, เอวํ ตาว สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมติ.
สเจ ¶ ปเนวมฺปิ น สมฺมติ, อถ นํ อุพฺพาหิกาย สมฺมตา ภิกฺขู ‘‘น มยํ สกฺโกม วูปสเมตุ’’นฺติ สงฺฆสฺเสว นิยฺยาเตนฺติ, ตโต สงฺโฆ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ ภิกฺขุํ สลากคฺคาหาปกํ สมฺมนฺนิตฺวา เตน คุฬฺหกวิวฏฺฏกสกณฺณชปฺปเกสุ ตีสุ สลากคฺคาเหสุ อฺตรวเสน สลากํ คาเหตฺวา สนฺนิปติตปริสาย ธมฺมวาทีนํ เยภุยฺยตาย ยถา เต ธมฺมวาทิโน วทนฺติ, เอวํ วูปสนฺตํ อธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ เยภุยฺยสิกาย จ วูปสนฺตํ โหติ. ตตฺถ สมฺมุขาวินโย วุตฺตนโย เอว, ยํ ปน เยภุยฺยสิกกมฺมสฺส กรณํ. อยํ เยภุยฺยสิกา นาม, เอวํ วิวาทาธิกรณํ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ.
อนุวาทาธิกรณํ (จูฬว. ๒๓๖) จตูหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ สติวินเยน จ อมูฬฺหวินเยน จ ตสฺสปาปิยสิกาย จ. สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมมานํ โย จ อนุวทติ, ยฺจ อนุวทติ, เตสํ วจนํ สุตฺวา สเจ กาจิ อาปตฺติ นตฺถิ, อุโภ ขมาเปตฺวา, สเจ อตฺถิ, ‘‘อยํ นาเมตฺถ อาปตฺตี’’ติ เอวํ วินิจฺฉิตํ วูปสมฺมติ, ตตฺถ สมฺมุขาวินยลกฺขณํ วุตฺตนยเมว. ยทา ปน ขีณาสวสฺส ภิกฺขุโน อมูลิกาย สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํสิตสฺส สติวินยํ ยาจมานสฺส สงฺโฆ ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน สติวินยํ เทติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ สติวินเยน จ วูปสนฺตํ โหติ, ทินฺเน ปน สติวินเย ปุน ตสฺมึ ปุคฺคเล กสฺสจิ อนุวาโท น รุหติ. ยทา อุมฺมตฺตโก ภิกฺขุ อุมฺมาทวเสน คเต อสฺสามณเก ¶ อชฺฌาจาเร ‘‘สรตายสฺมา เอวรูปึ อาปตฺติ’’นฺติ ภิกฺขูหิ โจทิยมาโน ‘‘อุมฺมตฺตเกน เม, อาวุโส, เอตํ กตํ, นาหํ ตํ สรามี’’ติ ภณนฺโตปิ ภิกฺขูหิ โจทิยมาโนว ปุน อโจทนตฺถาย อมูฬฺหวินยํ ¶ ยาจติ, สงฺโฆ จสฺส ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อมูฬฺหวินยํ เทติ. ตทา สมฺมุขาวินเยน จ อมูฬฺหวินเยน จ วูปสนฺตํ โหติ, ทินฺเน ปน อมูฬฺหวินเย ปุน ตสฺมึ ปุคฺคเล กสฺสจิ ตปฺปจฺจยา อนุวาโท น รุหติ.
ยทา ปน ปาราชิเกน วา ปาราชิกสามนฺเตน วา โจทิยมานสฺส อฺเนฺํ ปฏิจรโต ปาปุสฺสนฺนตาย ปาปิยสฺส ปุคฺคลสฺส ‘‘สจายํ อจฺฉินฺนมูโล ภวิสฺสติ, สมฺมา วตฺติตฺวา โอสารณํ ลภิสฺสติ, สเจ ฉินฺนมูโล, สยเมวสฺส นาสนา ภวิสฺสตี’’ติ มฺมาโน สงฺโฆ ตฺติจตุตฺเถน ¶ กมฺเมน ตสฺสปาปิยสิกํ กมฺมํ กโรติ, ตทา สมฺมุขาวินเยน จ ตสฺสปาปิยสิกาย จ วูปสนฺตํ โหติ, เอวํ อนุวาทาธิกรณํ จตูหิ สมเถหิ สมฺมติ.
อาปตฺตาธิกรณํ (จูฬว. ๒๓๙) ตีหิ สมเถหิ สมฺมติ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิฺาตกรเณน จ ติณวตฺถารเกน จ. ตสฺส สมฺมุขาวินเยเนว วูปสโม นตฺถิ, ยทา ปน เอกสฺส วา ภิกฺขุโน, นิสฺสคฺคิยวณฺณนายํ วุตฺตนเยน สงฺฆคณมชฺเฌสุ วา ภิกฺขุ ลหุกํ อาปตฺตึ เทเสติ, ตทา อาปตฺตาธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิฺาตกรเณน จ วูปสมฺมติ. ตตฺถ สมฺมุขาวินเย ตาว โย จ เทเสติ, ยสฺส จ เทเสติ, เตสํ สมฺมุขีภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตา, เสสํ วุตฺตนยเมว. ปุคฺคลสฺส จ คณสฺส จ เทสนากาเล สงฺฆสมฺมุขตา ปริหายติ.
ยา ปเนตฺถ ‘‘อหํ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโน’’ติ จ, ‘‘ปสฺสสี’’ติ, ‘‘อาม ปสฺสามี’’ติ จ ปฏิฺา, ตาย ‘‘อายตึ สํวเรยฺยาสี’’ติ กรณํ ปฏิฺาตกรณํ นาม. สงฺฆาทิเสเส ปริวาสาทิยาจนา ปฏิฺา, ปริวาสาทีนํ ทานํ ปฏิฺาตกรณํ นาม. ทฺเวปกฺขชาตา ปน ภณฺฑนการกา ภิกฺขู พหุํ อสฺสามณกํ อชฺฌาจารํ จริตฺวา ปุน ลชฺชิธมฺเม อุปฺปนฺเน ‘‘สเจ มยํ อิมาหิ อาปตฺตีหิ อฺมฺํ กริสฺสาม, สิยาปิ ตํ อธิกรณํ กกฺขฬตฺถาย วาฬตฺถาย สํวตฺเตยฺยา’’ติ อฺมฺํ อาปตฺติยา การาปเน โทสํ ทิสฺวา ยทา ติณวตฺถารกกมฺมํ กโรนฺติ, ตทา อาปตฺตาธิกรณํ สมฺมุขาวินเยน จ ติณวตฺถารเกน จ สมฺมติ. ตตฺร หิ ยตฺตกา หตฺถปาสูปคตา ‘‘น เมตํ ขมตี’’ติ เอวํ ทิฏฺาวิกมฺมํ ¶ อกตฺวา นิทฺทมฺปิ โอกฺกมนฺตา โหนฺติ, สพฺเพสํ เปตฺวา ถุลฺลวชฺชฺจ คิหิปฺปฏิสํยุตฺตฺจ สพฺพาปตฺติโย วุฏฺหนฺติ, เอวํ อาปตฺตาธิกรณํ ตีหิ สมเถหิ สมฺมติ.
กิจฺจาธิกรณํ (จูฬว. ๒๔๒) เอเกน สมเถน สมฺมติ สมฺมุขาวินเยเนว. อิติ อิมานิ จตฺตาริ อธิกรณานิ ยถานุรูปํ อิเมหิ สตฺตหิ สมเถหิ สมฺมนฺติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อุปฺปนฺนุปฺปนฺนานํ อธิกรณานํ สมถาย วูปสมาย สมฺมุขาวินโย ¶ ทาตพฺโพ…เป… ติณวตฺถารโก’’ติ. อยเมตฺถ วินิจฺฉยนโย, วิตฺถาโร ปน สมถกฺขนฺธเก อาคโตเยว, วินิจฺฉโยปิสฺส สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโต.
ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ, กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธาติ ¶ เตสุ สตฺตสุ อธิกรณสมเถสุ กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, นตฺถิ โว กิฺจิ สมเถหิ วูปสเมตพฺพนฺติ ปุจฺฉามิ, เอเตน สพฺพาปตฺตีหิ ปริสุทฺธภาโว ปุจฺฉิโต โหติ.
อุทฺทิฏฺํ โข อายสฺมนฺโต นิทานนฺติอาทิ นิคมนวจนํ. ตตฺถ เอตฺตกนฺติ เอตฺตกํ สิกฺขาปทํ. สุตฺตาคตนฺติ สุตฺเต ปาติโมกฺเข อาคตํ. สุตฺตปริยาปนฺนนฺติ ตตฺเถว อนฺโตคธํ. อนฺวทฺธมาสํ อุทฺเทสํ อาคจฺฉตีติ อทฺธมาเส อทฺธมาเส อุโปสถวเสน อุทฺทิสิตพฺพตํ อาคจฺฉติ. สมคฺเคหีติ กายสามคฺคิวเสน สมคฺเคหิ. สมฺโมทมาเนหีติ จิตฺตสามคฺคิวเสน เอกชฺฌาสยตาย สุฏฺุ โมทมาเนหิ. อวิวทมาเนหีติ อฏฺารสสุ วิวาทวตฺถูสุ อฺตรวเสนาปิ อวิวทมาเนหิ. สิกฺขิตพฺพนฺติ ตํ ตํ สิกฺขาปทํ อวีติกฺกมนฺเตหิ อธิสีลสิกฺขา สมฺปาเทตพฺพา. อนฺตรนฺตรา ปน ยํ น วุตฺตํ, ตํ สพฺพํ ปุริเม ปุริเม สิกฺขาปเท วุตฺตตฺตา เจว อุตฺตานตฺถตฺตา จาติ.
อธิกรณสมถวณฺณนา นิฏฺิตา.
กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
ภิกฺขุปาติโมกฺขวณฺณนา นิฏฺิตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมสมฺพุทฺธสฺส
ภิกฺขุนีปาติโมกฺขวณฺณนา
ปาราชิกกณฺโฑ
ภิกฺขุนีนํ ¶ หิตตฺถาย, ปาติโมกฺขํ ปกาสยิ;
ยํ นาโถ, ตสฺส ทาเนโส, สมฺปตฺโต วณฺณนากฺกโม.
สาธารณปาราชิกํ
๑…เป…๔. เมถุนธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา
ตตฺถ ¶ ¶ สุณาตุ เมติอาทีนํ ภิกฺขุปาติโมกฺขวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เกวลฺหิ, ภนฺเต, อยฺเยติอาทิวเสน ตสฺมิฺจ อิธ จ อภิลาปมตฺตเมว ลิงฺคเภทมตฺตฺจ วิเสโส ¶ . ยสฺมา จ ภิกฺขุนิยา สิกฺขาปจฺจกฺขานํ นาม นตฺถิ, ตสฺมา ภิกฺขุนีนํ ‘‘สิกฺขาสาชีวสมาปนฺนา สิกฺขํ อปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา’’ติ อวตฺวา ยา ปน ภิกฺขุนี ฉนฺทโส เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยาติ วุตฺตํ. ตตฺถ ฉนฺทโสติ เมถุนราคปฺปฏิสํยุตฺเตน ฉนฺเทน เจว รุจิยา จ. ฉนฺเท ปน อสติ พลกฺกาเรน ปธํสิตาย อนาปตฺติ, ตสฺมา ยา ปริปุณฺณูปสมฺปทา ภิกฺขุนี มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานชาตีสุ ปุริสอุภโตพฺยฺชนกปณฺฑกานํ ยสฺส กสฺสจิ สชีวสฺส วา นิชฺชีวสฺส วา สนฺถตสฺส วา อสนฺถตสฺส วา อกฺขายิตสฺส วา เยภุยฺเยน อกฺขายิตสฺส วา องฺคชาตสฺส อตฺตโน วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคมุเขสุ ตีสุ ยตฺถกตฺถจิ สนฺถเต วา อสนฺถเต วา ปกติวาเตน อสํผุฏฺเ อลฺโลกาเส อนฺตมโส ติลผลมตฺตมฺปิ ปเทสํ ฉนฺทโส ปเวเสติ, ปเรน วา ปเวสิยมานา ปเวสนปวิฏฺฏฺิตอุทฺธรเณสุ ยํกิฺจิ สาทิยติ, อยํ ปาราชิกา โหติ. เสสเมตฺถ อิโต ปเรสุ จ สาธารณสิกฺขาปเทสุ วุตฺตนยานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ.
อสาธารณปาราชิกํ
๕. อุพฺภชาณุมณฺฑลิกาสิกฺขาปทวณฺณนา
อสาธารเณสุ ¶ ปน จตุนฺนํ ตาว ปาราชิกานํ ปเม อวสฺสุตาติ กายสํสคฺคราเคน ตินฺตา, กิลินฺนาติ อตฺโถ. ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. ปุริสปุคฺคลสฺสาติ กายสํสคฺคํ สมาปชฺชิตุํ วิฺุสฺส มนุสฺสชาติกสฺส ปุริสสงฺขาตสฺส ปุคฺคลสฺส. อธกฺขกนฺติ อตฺตโน อกฺขกานํ อโธ. อุพฺภชาณุมณฺฑลนฺติ ชาณุมณฺฑลานํ อุปริ, เอตฺถ จ อุพฺภกปฺปรมฺปิ อุพฺภชาณุมณฺฑเลเนว สงฺคหิตํ. อามสนนฺติ อามชฺชนํ ผุฏฺโกาสํ อนติกฺกมิตฺวา ตตฺเถว สงฺฆฏฺฏนํ. ปรามสนนฺติ อิโต จิโต จ สฺจรณํ. คหณนฺติ คหิตมตฺตํ. ฉุปนนฺติ อสงฺฆฏฺเฏตฺวา ผุฏฺมตฺตํ. ปฏิปีฬนนฺติ องฺเค คเหตฺวา นิปฺปีฬนํ. สาทิเยยฺยาติ ยา ภิกฺขุนี อตฺตโน ยถาปริจฺฉินฺเน กาเย ปุริสสฺส เอตํ อามสนาทึ สาทิยติ, สยํ วา ปน ¶ เตน กาเยน ปุริสสฺส ยํกิฺจิ กายปฺปเทสํ สาทยมานา ฉุปติ, อยํ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา นาม ปาราชิกาติ อยเมตฺถ สงฺเขโป.
‘‘นิทานํ ปุคฺคลํ วตฺถุ’’นฺติอาทิเก (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) เตน วิตฺถารวินิจฺฉเย ¶ ยสฺมา สพฺพาเนว อสาธารณปฺตฺติโย โหนฺติ, ตสฺมา อิโต ปฏฺาย สนฺตึ อนุปฺตฺตึ วตฺวา สาธารณปฺตฺตีติ วา อสาธารณปฺตฺตีติ วา น วกฺขาม, อาณตฺติยํ ยตฺถ อาณตฺติ นตฺถิ, ตตฺถ กิฺจิ อวตฺวา ยตฺถ อตฺถิ, ตตฺเถว วกฺขาม, วิปตฺติวิจารณา วุตฺตาเยว.
อวเสสํ ปน สพฺพตฺถ วตฺตพฺพํ, ตยิทํ วุจฺจติ, อิทํ ตาว สิกฺขาปทํ สาวตฺถิยํ สุนฺทรีนนฺทํ อารพฺภ กายสํสคฺคํ สมาปชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เอกโตอวสฺสุเต ยถาปริจฺฉินฺเนน กาเยน ปุริสสฺส กายํ, อุภโตอวสฺสุเตปิ กาเยน กายปฺปฏิพทฺธํ, ยถาปริจฺฉินฺนกายปฺปฏิพทฺเธน วา อวเสสกาเยน วา ตสฺส กายํ อามสนฺติยา ถุลฺลจฺจยํ, ยกฺขเปตปณฺฑกติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหานํ อุภโตอวสฺสุเต ยถาปริจฺฉินฺเนน กาเยน กายํ อามสนฺติยาปิ ถุลฺลจฺจยํ, สเจ ปน ปุริสสฺส กายสํสคฺคราโค นตฺถิ, ปาราชิกกฺเขตฺเตปิ ถุลฺลจฺจยเมว. อวเสเส ปน กายปฺปฏิพทฺเธน กายปฺปฏิพทฺธาทิเภเท, เมถุนราคเคหสิตเปเมสุ จ สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํ. อสฺจิจฺจ, อสฺสติยา, อชานนฺติยา, อสาทิยนฺติยา ¶ , อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. องฺคานิ สมุฏฺานาทีนิ จ ภิกฺขุปาติโมกฺเข กายสํสคฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติ.
อุพฺภชาณุมณฺฑลิกาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกาสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย คณสฺสาติ อฺาสํ ภิกฺขุนีนํ. ิตาติ สลิงฺเค ิตา. จุตาติ กาลงฺกตา. นาสิตาติ ลิงฺคนาสนาย สยํ วา นฏฺา, อฺเหิ วา นาสิตา. อวสฺสฏาติ ติตฺถายตนํ สงฺกนฺตา. ปุพฺเพวาหํ อยฺเย อฺาสินฺติ อิทํ ตสฺสา วจนกาลทสฺสนํ, สลิงฺเค ิตาย ปน ปาราชิกภาวํ ตฺวา ‘‘น ทานิ นํ กสฺสจิ อาโรเจสฺสามี’’ติ ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเตเยว อยํ วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกา นาม ปาราชิกา โหตีติ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ เนวอตฺตนาปฏิโจทนา นคณสฺส อาโรจนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถ สปฺปาณกวคฺคมฺหิ ทุฏฺุลฺลาปตฺติปฺปฏิจฺฉาทนสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ. ตตฺร หิ ปาจิตฺติยํ, อิธ ปาราชิกนฺติ อยเมว วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวาติ.
วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ¶ ¶ อุกฺขิตฺตนฺติ อาปตฺติยา อทสฺสนาทีสุ อุกฺขิตฺตํ. ธมฺเมนาติ ภูเตน วตฺถุนา. วินเยนาติ โจเทตฺวา สาเรตฺวา. สตฺถุสาสเนนาติ อิธาปิ โจเทตฺวา สาเรตฺวา กรณเมว สตฺถุสาสนํ นาม. อนาทรนฺติ เยน สงฺเฆน อุกฺเขปนิยกมฺมํ กตํ, ตสฺมึ วา, ตตฺถ ปริยาปนฺนคเณ วา เอกปุคฺคเล วา ตสฺมึ วา กมฺเม อาทรวิรหิตํ, สมฺมาวตฺตนาย อวตฺตมานนฺติ อตฺโถ. อปฺปฏิการนฺติ ปฏิการรหิตํ, อโนสาริตนฺติ อตฺโถ. อกตสหายนฺติ เอกกมฺมาทิเก สํวาเส สห อยนภาเวน สมานสํวาสกา ภิกฺขู สหายา นาม, ยสฺส ปน โส สํวาโส เตหิ สทฺธึ นตฺถิ น เตน เต สหายา กตา โหนฺติ ¶ , อิติ โส อกตสหาโย นาม, ตํ อกตสหายํ, สมานสํวาสกภาวํ อนุปคตนฺติ อตฺโถ. ตมนุวตฺเตยฺยาติ ตํ อุกฺขิตฺตกํ อุกฺขิตฺตกภาเวเยว ิตํ ภิกฺขุํ ยา ภิกฺขุนี ยํทิฏฺิโก โส โหติ, ตาย ทิฏฺิยา คหณภาเวน อนุวตฺเตยฺย. สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ สงฺฆเภทสิกฺขาปทาทีสุ วุตฺตนเยน วิสุํ สงฺฆมชฺเฌ จ วุจฺจมานา ตํ วตฺถุํ อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺตี สมนุภาสนกมฺมปริโยสาเน อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา นาม ปาราชิกา โหตีติ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อุกฺขิตฺตานุวตฺตนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ตฺติยา ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ทฺเว ถุลฺลจฺจยา, ‘‘ยสฺสา นกฺขมติ, สา ภาเสยฺยา’’ติ เอวํ ยฺย-การปฺปตฺตาย ตติยกมฺมวาจาย ปาราชิกํ, อธมฺมกมฺเม ติกทุกฺกฏํ, เสสํ สงฺฆเภทสิกฺขาปทาทีสุ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.
อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อฏฺวตฺถุกาสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ อวสฺสุตาติ โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถววเสน กายสํสคฺคราเคน ตินฺตา. อยเมว หิ อตฺโถ สีหฬมาติกาฏฺกถายํ วุตฺโต, สมนฺตปาสาทิกายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๗๕) ปนสฺส วิจารณา กตา, ทุติยปเทปิ เอเสว นโย. ปุริสปุคฺคลสฺส หตฺถคฺคหณํ วาติอาทีสุ ปน ยํ ปุริสปุคฺคเลน หตฺเถ คหณํ กตํ, ตํ ‘‘ปุริสปุคฺคลสฺส หตฺถคฺคหณ’’นฺติ วุตฺตํ, เอเสว นโย สงฺฆาฏิกณฺณคฺคหเณปิ. หตฺถคฺคหณนฺติ เอตฺถ จ ยสฺส กสฺสจิ อปาราชิกกฺเขตฺตภูตสฺส องฺคสฺส คหณํ หตฺถคฺคหณํ, ยสฺส กสฺสจิ นิวตฺถสฺส วา ปารุตสฺส วา คหณํ สงฺฆาฏิกณฺณคฺคหณํ. สนฺติฏฺเยฺย วาติอาทีสุ กายสํสคฺคสงฺขาตสฺส อสทฺธมฺมสฺส ปฏิเสวนตฺถาย ปุริสสฺส หตฺถปาเส สนฺติฏฺเยฺย วา, ตตฺถ ิตา สลฺลเปยฺย วา, ปุริเสน วา ¶ ‘‘อิตฺถนฺนามํ านํ อาคจฺฉา’’ติ ¶ วุตฺตา ตํ สงฺเกตํ คจฺเฉยฺย, ตสฺส วา ปุริสสฺส อพฺภาคมนํ สาทิเยยฺย, เยน เกนจิ วา ปฏิจฺฉนฺนํ โอกาสํ ¶ ปวิเสยฺย, ปุริสสฺส หตฺถปาเส ตฺวา กายํ อุปสํหเรยฺยาติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อยมฺปิ ปาราชิกาติ ยถา ปุริมาโย, เอวํ อยมฺปิ ภิกฺขุนี เอตสฺส กายสํสคฺคสงฺขาตสฺส อสทฺธมฺมสฺส ปฏิเสวนตฺถาย เอตานิ อฏฺ วตฺถูนิ ปฏิปาฏิยา วา อุปฺปฏิปาฏิยา วา ปูเรตฺวา อฏฺวตฺถุกา นาม ปาราชิกา โหตีติ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อฏฺมํ วตฺถุํ ปริปูรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สงฺเกตคมเน ปเท ปเท ทุกฺกฏํ, ปุริสสฺส หตฺถปาสํ โอกฺกนฺตมตฺเต ถุลฺลจฺจยํ, ปุริสสฺส อพฺภาคมนสาทยมาเนปิ ทุกฺกฏํ. หตฺถปาโสกฺกมเน ถุลฺลจฺจยํ, เสเสสุ เอเกกสฺมึ ถุลฺลจฺจยเมว, อฏฺเม ปริปุณฺเณ ปาราชิกํ. เอเกกสฺมึ ปน วตฺถุสฺมึ สตกฺขตฺตุมฺปิ วีติกฺกนฺเต ตา อาปตฺติโย เทเสตฺวา มุจฺจติ, อปิเจตฺถ คณนูปิกา อาปตฺติ เวทิตพฺพา, ‘‘อิทานิ นาปชฺชิสฺสามี’’ติ หิ ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา เทสิตา คณนูปิกา, เทสิตคณนํ อุเปติ, ปาราชิกสฺส องฺคํ น โหติ. ตสฺมา ยา เอกํ อาปนฺนา ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา เทเสตฺวา ปุน กิเลสวเสน อาปชฺชติ, ปุนปิ เทเสติ, เอวํ อฏฺมํ ปริปูเรนฺตีปิ ปาราชิกา น โหติ. ยา ปน อาปชฺชิตฺวา ‘‘ปุนปิ อฺํ วตฺถุํ อาปชฺชิสฺสามี’’ติ สอุสฺสาหาว เทเสติ, ตสฺสา สา อาปตฺติ อคณนูปิกา, เทสิตาปิ อเทสิตา โหติ, ปาราชิกสฺส องฺคํ โหติ. อสฺจิจฺจ, อสฺสติยา, อชานนฺติยา อสาทิยนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. กายสํสคฺคราโค, สอุสฺสาหตา, อฏฺมสฺส วตฺถุสฺส ปูรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมนุภาสนสมุฏฺานํ, กิริยากิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทฺวิเวทนนฺติ.
อฏฺวตฺถุกาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุทฺทิฏฺา โข อยฺยาโย อฏฺ ปาราชิกา ธมฺมาติ ภิกฺขู อารพฺภ ปฺตฺตา สาธารณา จตฺตาโร, อิเม จตฺตาโรติ เอวํ ปาติโมกฺขุทฺเทสมคฺเคน อฏฺ ปาราชิกา ธมฺมา อุทฺทิฏฺาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ, เสสํ ภิกฺขุปาติโมกฺขวณฺณนายํ วุตฺตนยเมวาติ.
กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
ภิกฺขุนิปาติโมกฺเข
ปาราชิกวณฺณนา นิฏฺิตา.
สงฺฆาทิเสสกณฺโฑ
๑. อุสฺสยวาทิกาสิกฺขาปทวณฺณนา
สงฺฆาทิเสเสสุ ¶ ¶ ปเม อุสฺสยวาทิกาติ มานุสฺสยวเสน โกธุสฺสยวเสน ¶ อฑฺฑกรณตฺถาย วินิจฺฉยมหามตฺตานํ สนฺติเก วิวทมานา. คหปตินา วาติอาทีหิ เปตฺวา ปฺจ สหธมฺมิเก อวเสสา คหฏฺปพฺพชิตา สงฺคหิตา. อยํ ภิกฺขุนี ปมาปตฺติกนฺติ อาทิมฺหิ ปมํ อาปตฺติ เอตสฺสาติ ปมาปตฺติโก, วีติกฺกมกฺขเณเยว อาปชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ, ตํ ปมาปตฺติกํ. อาปนฺนาติ อฑฺฑปริโยสาเน อาปนฺนา. ภิกฺขุนึ สงฺฆโต นิสฺสาเรตีติ นิสฺสารณีโย, ตํ นิสฺสารณียํ. สงฺฆาทิเสสนฺติ เอวํนามกํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อุสฺสยวาทิกวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาณตฺติกํ, ‘‘อฑฺฑํ กริสฺสามี’’ติ ยํกิฺจิ ทุติยิกํ วา สกฺขึ วา สหายํ วา ปริเยสนฺติยา ปริเยสเน ทุกฺกฏํ, ยตฺถ ิตาย ‘‘อฑฺฑํ กาตุํ คจฺฉามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตโต ปฏฺาย คจฺฉนฺติยา ปเท ปเท ทุกฺกฏํ, ยตฺถกตฺถจิ อนฺตมโส ภิกฺขุนุปสฺสยํ อาคเตปิ โวหาริเก ทิสฺวา อตฺตโน กถํ อาโรเจนฺติยา ทุกฺกฏํ. อิตเรน อตฺตโน กถาย อาโรจิตาย ภิกฺขุนิยา ถุลฺลจฺจยํ, ปมํ อิตเรน ปจฺฉา ภิกฺขุนิยา อาโรจเนปิ เอเสว นโย. สเจ ปน ภิกฺขุนี ตํ วทติ ‘‘มม จ ตว จ กถํ ตฺวํเยว อาโรเจหี’’ติ, โส อตฺตโน วา กถํ ปมํ อาโรเจตุ, ตสฺสา วา, ปมาโรจเน ภิกฺขุนิยา ทุกฺกฏํ, ทุติเย ถุลฺลจฺจยํ, เตน เอวํ วุตฺตาย ภิกฺขุนิยา อาโรจเนปิ เอเสว นโย. สเจ ปน ภิกฺขุนี อฺเน กถาเปติ, ตตฺราปิ เอเสว นโย. ยถา วา ตถา วา หิ อาโรจิยมาเน ปมาโรจเน ภิกฺขุนิยา ทุกฺกฏํ, ทุติเย ถุลฺลจฺจยํ. อุภินฺนํ ปน กถํ สุตฺวา โวหาริเกหิ วินิจฺฉเย กเต อฑฺฑปริโยสานํ นาม โหติ, ตสฺมึ อฑฺฑปริโยสาเน ภิกฺขุนิยา ชเยปิ ปราชเยปิ สงฺฆาทิเสโส.
ยา ¶ ปน ปจฺจตฺถิกมนุสฺเสหิ ทูตํ วา ปหิณิตฺวา, สยํ วา อาคนฺตฺวา ‘‘เอหิ, อยฺเย’’ติ อากฑฺฒิยมานา คจฺฉติ, ยา วา อุปสฺสเย อฺเหิ กตํ อนาจารํ อโนทิสฺส อาจิกฺขนฺตี รกฺขํ ยาจติ, ยาย จ กิฺจิ อวุตฺตา ¶ โวหาริกา อฺโต สุตฺวา สยเมว อฑฺฑํ ปริโยสาเปนฺติ, ตสฺสา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อฺเหิ อนากฑฺฒิตาย อฑฺฑกรณํ, อฑฺฑปริโยสานนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมกถินสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยเมวาติ.
อุสฺสยวาทิกาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. โจริวุฏฺาปิกาสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ยาย ปฺจมาสคฺฆนกโต ปฏฺาย ยํกิฺจิ ปรสนฺตกํ อวหริตํ, อยํ โจรี นาม, ตํ โจรึ. วชฺฌํ วิทิตนฺติ เตน ¶ กมฺเมน ‘‘วธารหา อย’’นฺติ เอวํ วิทิตํ. อนปโลเกตฺวาติ อนาปุจฺฉา. คณนฺติ มลฺลคณภฏิปุตฺตคณาทิกํ. ปูคนฺติ ธมฺมคณํ. เสณินฺติ คนฺธิกเสณิทุสฺสิกเสณิอาทิกํ. ยตฺถ ยตฺถ หิ ราชาโน คณาทีนํ คามนิคเม นิยฺยาเตนฺติ ‘‘ตุมฺเหว เอตฺถ อนุสาสถา’’ติ, ตตฺถ ตตฺถ เตเยว อิสฺสรา โหนฺติ, ตสฺมา เต สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ราชานํ วา คณาทิเก วา อปโลเกตฺวาปิ ภิกฺขุนิสงฺโฆ อปโลเกตพฺโพว. อฺตฺร กปฺปาติ ติตฺถิเยสุ วา อฺภิกฺขุนีสุ วา ปพฺพชิตปุพฺพา กปฺปา นาม, ตํ เปตฺวา อฺํ อุปสมฺปาเทนฺติยา คณอาจรินี ปตฺตจีวรปริเยสเนสุ สีมาสมฺมุติยา ตฺติยา จ ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจยํ, กมฺมวาจาปริโยสาเน สงฺฆาทิเสโส.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ โจรึ วุฏฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, โจริยา เวมติกาย ทุกฺกฏํ, ตถา อโจริยา โจริสฺาย เจว เวมติกาย จ. อโจริสฺาย, อชานนฺติยา, อปโลเกตฺวา วุฏฺาเปนฺติยา, กปฺปํ วุฏฺาเปนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. โจริตา, โจริสฺิตา, อฺตฺร อนฺุาตการณา วุฏฺาปนนฺติ, อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. โจริวุฏฺาปนสมุฏฺานํ, กิริยากิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
โจริวุฏฺาปิกาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. เอกคามนฺตรคมนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ¶ ¶ คามนฺตรนฺติอาทีสุ สกคามโต ตาว นิกฺขมนฺติยา อนาปตฺติ, นิกฺขมิตฺวา ปน อฺํ คามํ คจฺฉนฺติยา ปเท ปเท ทุกฺกฏํ, เอเกน ปาเทน อิตรสฺส คามสฺส ปริกฺเขเป วา อุปจาเร วา อติกฺกนฺเต ถุลฺลจฺจยํ, ทุติเยน อติกฺกนฺตมตฺเต สงฺฆาทิเสโส, ตโต นิกฺขมิตฺวา ปุน สกคามํ ปวิสนฺติยาปิ เอเสว นโย. สเจ ปน ขณฺฑปากาเรน วา วติจฺฉิทฺเทน วา ภิกฺขุนิวิหารภูมึเยว สกฺกา โหติ ปวิสิตุํ, เอวํ ปวิสมานาย กปฺปิยภูมิยา ปวิฏฺา นาม โหติ, ตสฺมา วฏฺฏติ. พหิคาเม ตฺวา ยํกิฺจิ สกคามํ วา ปรคามํ วา อกปฺปิยภูมึ ปทสา ปวิสนฺติยา อาปตฺตีติ อยเมตฺถ สงฺเขโป.
นทิปารคมเน วุตฺตลกฺขณาย นทิยา ทุติยิกํ วินา ปรตีรํ คจฺฉนฺติยา วา อนฺตรานทิยํ ทุติยิกาย สทฺธึ ภณฺฑิตฺวา ปุน ¶ โอริมตีรเมว ปจฺจุตฺตรนฺติยา วา ปมปาทํ อุทฺธริตฺวา ตีเร ปิตกฺขเณ ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยปาทุทฺธาเร สงฺฆาทิเสโส. อิทฺธิเสตุยานนาวาหิ ปน ปรตีรํ โอตริตุํ, นหานาทิการเณน จ โอติณฺณาย โอริมตีรํ ปทสาปิ ปจฺจุตฺตริตุํ วฏฺฏติ.
รตฺติวิปฺปวาเส ‘‘ปุเรอรุเณเยว ทุติยิกาย หตฺถปาสํ โอกฺกมิสฺสามี’’ติ อาโภคํ วินา เอกคพฺเภปิ ทุติยิกาย หตฺถปาสาติกฺกเม ตฺวา อรุณํ อุฏฺาเปนฺติยา อาปตฺติ.
เอกา วา คณมฺหาติ เอตฺถ ปน เอกา ภิกฺขุนีปิ คโณเยว. โอหีเยยฺยาติ อวหีเยยฺย, ทสฺสนูปจารํ วา สวนูปจารํ วา วิชเหยฺยาติ อตฺโถ. ตสฺมา อินฺทขีลาติกฺกมโต ปฏฺาย พหิคาเม รุกฺขถมฺภสาณิปาการาทิอนฺตริตภาเวนาปิ ทุติยิกาย ทสฺสนูปจาเร วิชหิเต สเจปิ สวนูปจาโร อตฺถิ, อาปตฺติเยว. อชฺโฌกาเส ปน ทูเรปิ ทสฺสนูปจาโร โหติ, ตตฺถ มคฺคมูฬฺหสทฺเทน วิย ธมฺมสฺสวนาโรจนสทฺเทน วิย จ ‘อยฺเย’ติ สทฺทายนฺติยา สทฺทสฺสวนาติกฺกเม อาปตฺติเยว. สเจ ปน มคฺคํ คจฺฉนฺตี โอหียิตฺวา ‘‘อิทานิ ปาปุณิสฺสามี’’ติ สอุสฺสาหา อนุพนฺธติ, วฏฺฏติ.
สาวตฺถิยํ ¶ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ คามนฺตรคมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘เอกา วา นทิปาร’’นฺติอาทิกา เอตฺถ ติวิธา อนุปฺตฺติ, ปุเร อรุเณ สกคามโต นิกฺขมิตฺวา อรุณุคฺคมนกาเล ¶ คามนฺตรปริยาปนฺนํ นทิปารํ โอกฺกมนนฺติยา ปน จตสฺโสปิ อาปตฺติโย เอกกฺขเณเยว โหนฺติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘สิกฺขาปทา พุทฺธวเรน วณฺณิตา;
สงฺฆาทิเสสา จตุโร ภเวยฺยุํ;
อาปชฺเชยฺย เอกปโยเคน สพฺพา;
ปฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติ. (ปริ. ๔๗๙);
เอเตนุปาเยน ติณฺณํ, ทฺวินฺนฺจ เอกโตภาโว เวทิตพฺโพ. ทุติยิกาย ปน ปกฺกนฺตาย วา วิพฺภนฺตาย วา กาลงฺกตาย วา ปกฺขสงฺกนฺตาย วา อาปทาสุ วา คามนฺตรคมนาทีนิ กโรนฺติยา อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อนฺตราเยน เอกโตภาโว, คามนฺตรคมนาทีสุ อฺตรตาปชฺชนํ, อาปทาย อภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสานิ, อิทํ ปน ปณฺณตฺติวชฺชํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
เอกคามนฺตรคมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อุกฺขิตฺตกโอสารณสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ อุกฺขิตฺตนฺติ อาปตฺติยา อทสฺสนาทีสุ อุกฺขิตฺตํ. อนฺาย คณสฺส ¶ ฉนฺทนฺติ ตสฺเสว การกสงฺฆสฺส ฉนฺทํ อชานิตฺวา. โอสาเรยฺยาติ โอสารณกมฺมํ กเรยฺย. ตสฺสา เอวํ กโรนฺติยา, คณปริเยสเน สีมาสมฺมุติยา ตฺติยา จ ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจยํ, กมฺมวาจาปริโยสาเน สงฺฆาทิเสโส.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ เอวํ โอสารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกสงฺฆาทิเสสํ, อธมฺมกมฺเม ติกทุกฺกฏํ, การกสงฺฆํ วา อาปุจฺฉิตฺวา, คณสฺส วา ฉนฺทํ ชานิตฺวา, วตฺเต วา วตฺตนฺตึ, อสนฺเต การกสงฺเฆ โอสาเรนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ธมฺมกมฺเมน อุกฺขิตฺตตา, อฺตฺร อนฺุาตการณา ¶ โอสารณนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สงฺฆเภทสิกฺขาปเท วุตฺตนยาเนว, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
อุกฺขิตฺตกโอสารณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. โภชนปฺปฏิคฺคหณปมสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ¶ อวสฺสุตาติ ฉนฺทราเคน ตินฺตา. อวสฺสุตสฺสาติ ตาทิสสฺเสว. ขาเทยฺย วา ภฺุเชยฺย วาติ เอตฺถ ปฏิคฺคหเณ ถุลฺลจฺจยํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร สงฺฆาทิเสโส.
สาวตฺถิยํ สุนฺทรีนนฺทํ อารพฺภ อวสฺสุตาย อวสฺสุตสฺส หตฺถโต อามิสปฺปฏิคฺคหณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เอกโตอวสฺสุเต ปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ถุลฺลจฺจยํ, ยกฺขเปตปณฺฑกติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหานํ หตฺถโต อุภโตอวสฺสุเตปิ สติ เอเสว นโย. ตตฺถ ปน เอกโตอวสฺสุเต สติ ทุกฺกฏํ, สพฺพตฺถ อุทกทนฺตโปนคฺคหเณปิ ปริโภเคปิ ทุกฺกฏเมว. อุโภสุ อนวสฺสุเตสุ, ‘‘อนวสฺสุโต’’ติ วา ตฺวา คณฺหนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุทกทนฺตโปนโต อฺํ อชฺโฌหรณียํ, อุภโตอวสฺสุตตา, สหตฺถา คหณํ, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสานีติ.
โภชนปฺปฏิคฺคหณปมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. โภชนปฺปฏิคฺคหณทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ยโต ตฺวนฺติ ยสฺมา ตฺวํ. อิงฺฆาติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต. อยมฺปีติ ยา เอวํ อุยฺโยเชติ, สา เอวํ อุยฺโยชเนน จ เตน วจเนน อิตริสฺสา ปฏิคฺคหเณน จ ทุกฺกฏานิ, อชฺโฌหารคณนาย ถุลฺลจฺจยานิ จ อาปชฺชิตฺวา โภชนปริโยสาเน สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชติ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ เอวํ อุยฺโยชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาณตฺติกเมว, ปุริสสฺส วา ยกฺขาทีนํ วา หตฺถโต อุทกทนฺตโปนปฺปฏิคฺคหณุยฺโยชเน จ เตสํ ปริโภเค จ ทุกฺกฏํ, เอส นโย ยกฺขาทีนํ หตฺถโต อวเสสคฺคหณตฺถํ อุยฺโยชเน, เตสํ คหเณ, อชฺโฌหาเร จ. โภชนปริโยสาเน ปน ถุลฺลจฺจยํ. ‘‘อนวสฺสุโต’’ติ ตฺวา ¶ วา, ‘‘กุปิตา น ปฏิคฺคณฺหตี’’ติ ¶ วา, ‘‘กุลานุทฺทยตาย น ปฏิคฺคณฺหตี’’ติ วา อุยฺโยเชนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. มนุสฺสปุริสตา, อฺตฺร อนฺุาตการณา, ‘‘ขาทนียํ โภชนียํ คเหตฺวา ภฺุชา’’ติ อุยฺโยชนา, เตน วจเนน คเหตฺวา อิตริสฺสา โภชนปริโยสานนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานีติ.
โภชนปฺปฏิคฺคหณทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗-๘-๙. สฺจริตฺตาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตมอฏฺมนวมสิกฺขาปทานํ ¶ สฺจริตฺตาทิตฺตเย วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
สฺจริตฺตาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. สิกฺขํปจฺจาจิกฺขณสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม กึนุมาว สมณิโยติ กึนุ อิมา เอว สมณิโย. ตาสาหนฺติ ตาสํ อหํ. ยาวตติยกปทตฺโถ ภิกฺขุปาติโมกฺขวณฺณนายํ (กงฺขา. อฏฺ. นิคมนวณฺณนา), อวเสสวินิจฺฉโย จ ตตฺเถว สงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ, อิทํ ปน สาวตฺถิยํ จณฺฑกาฬิภิกฺขุนึ (ปาจิ. ๗๐๙) อารพฺภ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจาจิกฺขามี’’ติอาทิวจนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เอวํ วจนเมว เจตฺถ จตูสุ องฺเคสุ ปมํ องฺคนฺติ อยํ วิเสโส, เสสํ ตาทิสเมวาติ.
สิกฺขํปจฺจาจิกฺขณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. อธิกรณกุปิตสิกฺขาปทวณฺณนา
เอกาทสเม กิสฺมิฺจิเทว อธิกรเณติ จตุนฺนํ อฺตรสฺมึ. ปจฺจากตาติ ปราชิตา. อิทมฺปิ สาวตฺถิยํ จณฺฑกาฬึ อารพฺภ ‘‘ฉนฺทคามินิโย จ ภิกฺขุนิโย’’ติอาทิวจนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสํ ทสเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
อธิกรณกุปิตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ปาปสมาจารปมสิกฺขาปทวณฺณนา
ทฺวาทสเม ¶ สํสฏฺาติ ปพฺพชิตานํ อนนุโลเมน คิหีนํ โกฏฺฏนปจนสาสนหรณาทินา กายิกวาจสิเกน มิสฺสีภูตา. ปาโป กายิกวาจสิโก อาจาโร เอตาสนฺติ ปาปาจารา. ปาโป กิตฺติสทฺโท เอตาสนฺติ ปาปสทฺทา. ปาโป อาชีวสงฺขาโต สิโลโก เอตาสนฺติ ปาปสิโลกา ¶ . ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส วิเหสิกาติ อฺมฺิสฺสา กมฺเม กริยมาเน ปฏิกฺโกสเนน วิเหสิกา. วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกาติ ขุทฺทานุขุทฺทกสฺส วชฺชสฺส ปฏิจฺฉาทิกา.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ สํสฏฺวิหารวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถาปิ ทสเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ, สมนุภาสนกมฺมกาเล ปน ทฺเวติสฺโส เอกโต สมนุภาสิตพฺพาติ.
ปาปสมาจารปมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. ปาปสมาจารทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา
เตรสเม เอวํ วเทยฺยาติ ตา สมนุภฏฺา ภิกฺขุนิโย เอวํ วเทยฺย. เอวาจาราติ เอวํอาจารา, ยาทิโส ตุมฺหากํ อาจาโร, ตาทิโส อาจาโรติ อตฺโถ, เอส นโย สพฺพตฺถ. อฺุายาติ อวฺาย นีจํ กตฺวา ชานนาย. ปริภเวนาติ ‘‘กึ อิมา กริสฺสนฺตี’’ติ เอวํ ปริภวิตฺวา ชานเนน. อกฺขนฺติยาติ อสหนตาย, โกเธนาติ อตฺโถ. เวภสฺสิยาติ พลวนฺตสฺส ภาเวน, อตฺตโน พลปฺปกาสเนน สมุตฺราเสนาติ อตฺโถ. ทุพฺพลฺยาติ ตุมฺหากํ ทุพฺพลภาเวน, สพฺพตฺถ อฺุาย จ ปริภเวน จาติ เอวํ สมุจฺจยตฺโถ ทฏฺพฺโพ. วิวิจฺจถาติ นานา โหถ, อนนุโลมิกํ กายิกวาจสิกสํสคฺคํ ปชหถาติ อตฺโถ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ ‘‘สํสฏฺาว, อยฺเย, ตุมฺเห วิหรถ, มา ตุมฺเห นานา วิหริตฺถา’’ติ อุยฺโยชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถาปิ ทสเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
ปาปสมาจารทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๔. สงฺฆเภทกาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
สงฺฆเภทาทีสุ ¶ จตูสุ วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. เกวลฺหิ ภิกฺขุนี สงฺฆํ น ภินฺทติ, เภทาย ปน ปรกฺกมติ เจว อนุวตฺตติ จ. อุทฺทิฏฺา โข อยฺยาโย สตฺตรส สงฺฆาทิเสสา ธมฺมาติ ภิกฺขู อารพฺภ ปฺตฺตา สาธารณา สตฺต, อสาธารณา ทสาติ เอวํ สตฺตรส. อุภโตสงฺเฆ ปกฺขมานตฺตํ จริตพฺพนฺติ ภิกฺขุนิยา หิ อาปตฺตึ ฉาเทนฺติยาปิ ปริวาโส นาม นตฺถิ, ฉาทนปจฺจยาปิ น ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ, ตสฺมา ฉาเทตฺวาปิ อฉาเทตฺวาปิ ¶ เอกํ ปกฺขมานตฺตเมว จริตพฺพํ. ตํ ภิกฺขุนีหิ อตฺตโน สีมํ โสเธตฺวา วิหารสีมาย วา, โสเธตุํ อสกฺโกนฺตีหิ ขณฺฑสีมาย วา สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน จตุวคฺคํ คณํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ทาตพฺพํ. สเจ เอกา อาปตฺติ โหติ, เอกิสฺสา วเสน, สเจ ทฺเว วา ติสฺโส วา สมฺพหุลา วา เอกวตฺถุกา วา นานาวตฺถุกา วา, ตาสํ ตาสํ วเสน ¶ ภิกฺขุปาติโมกฺขวณฺณนายํ วุตฺตวตฺถุโคตฺตนามอาปตฺติเภเทสุ ยํ ยํ อิจฺฉติ, ตํ ตํ อาทาย โยชนา กาตพฺพา.
ตตฺริทํ ปมาปตฺติวเสน มุขมตฺตนิทสฺสนํ – ตาย อาปนฺนาย ภิกฺขุนิยา ภิกฺขุนิสงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขุนีนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา เอวมสฺสวจนีโย ‘‘อหํ, อยฺเย, เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชึ อุสฺสยวาทํ, สาหํ, อยฺเย, สงฺฆํ เอกิสฺสา อาปตฺติยา อุสฺสยวาทาย ปกฺขมานตฺตํ ยาจามี’’ติ, เอวํ ติกฺขตฺตุํ ยาจาเปตฺวา พฺยตฺตาย ภิกฺขุนิยา ปฏิพลาย สงฺโฆ าเปตพฺโพ –
‘‘สุณาตุ เม, อยฺเย, สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนามา ภิกฺขุนี เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชึ อุสฺสยวาทํ, สา สงฺฆํ เอกิสฺสา อาปตฺติยา อุสฺสยวาทาย ปกฺขมานตฺตํ ยาจติ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิตฺถนฺนามาย ภิกฺขุนิยา เอกิสฺสา อาปตฺติยา อุสฺสยวาทาย ปกฺขมานตฺตํ ทเทยฺย, เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ เม, อยฺเย, สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนามา ภิกฺขุนี…เป… ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ, สุณาตุ เม, อยฺเย, สงฺโฆ…เป… สา ภาเสยฺย. ทินฺนํ สงฺเฆน อิตฺถนฺนามาย ภิกฺขุนิยา เอกิสฺสา อาปตฺติยา ¶ อุสฺสยวาทาย ปกฺขมานตฺตํ. ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ.
กมฺมวาจาปริโยสาเน ‘‘วตฺตํ สมาทิยามิ, มานตฺตํ สมาทิยามี’’ติ สมาทิยิตฺวา สงฺฆสฺส อาโรเจตฺวา นิกฺขิตฺตวตฺเตน ตาว วสิตุกามาย ตตฺเถว สงฺฆมชฺเฌ วา ปกฺกนฺตาสุ ภิกฺขุนีสุ เอกภิกฺขุนิยา วา ทุติยิกาย วา สนฺติเก ‘‘วตฺตํ นิกฺขิปามิ, มานตฺตํ นิกฺขิปามี’’ติ นิกฺขิปิตพฺพํ. อฺิสฺสา ปน อาคนฺตุกาย สนฺติเก อาโรเจตฺวา นิกฺขิปิตพฺพํ, นิกฺขิตฺตกาลโต ปฏฺาย ปกตตฺตฏฺาเน ติฏฺติ, ตโต ปุเรอรุเณเยว จตูหิ ภิกฺขุนีหิ ตํ ภิกฺขุนึ คเหตฺวา คามูปจารโต จ ภิกฺขูนํ วิหารูปจารโต จ ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวา มหามคฺคา โอกฺกมฺม คุมฺพวติอาทีหิ ปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส นิสีทิตพฺพํ. จตูหิ ¶ ภิกฺขูหิปิ ตตฺถ คนฺตพฺพํ, คนฺตฺวา ภิกฺขุนีนํ อวิทูเร วิสุํ นิสีทิตพฺพํ. อถ ตาย ภิกฺขุนิยา วุตฺตนเยเนว วตฺตํ สมาทิยิตฺวา ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส ตาว เอวํ อาโรเจตพฺพํ –
‘‘อหํ, อยฺเย, เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชึ อุสฺสยวาทํ, สาหํ สงฺฆํ เอกิสฺสา อาปตฺติยา อุสฺสยวาทาย ปกฺขมานตฺตํ ยาจึ, ตสฺสา เม สงฺโฆ เอกิสฺสา อาปตฺติยา อุสฺสยวาทาย ปกฺขมานตฺตํ อทาสิ, สาหํ มานตฺตํ จรามิ, เวทยามหํ, อยฺเย, ‘เวทยตี’ติ มํ สงฺโฆ ธาเรตู’’ติ.
ตโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา เอวํ อาโรเจตพฺพํ ‘‘อหํ, อยฺยา, เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชึ…เป… เวทยามหํ, อยฺยา, ‘เวทยตี’ติ มํ สงฺโฆ ธาเรตู’’ติ. อาโรเจตฺวา ภิกฺขุนิสงฺฆสฺเสว ¶ สนฺติเก นิสีทิตพฺพํ, ตโต ปฏฺาย ภิกฺขูสุ วา, ทุติยิกํ เปตฺวา ภิกฺขุนีสุ วา ปกฺกนฺตาสุปิ อุภโตสงฺเฆ มานตฺตํ จิณฺณเมว โหติ. ยาว อรุณํ น อุฏฺหติ, ตาว ยํ ปมํ ปสฺสติ ภิกฺขุํ วา ภิกฺขุนึ วา, ตสฺสา อาโรเจตพฺพํ. อุฏฺิเต อรุเณ วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา อุปสฺสยํ คนฺตพฺพํ, เอวํ ปฺจทส อรุณา คเหตพฺพา.
อนิกฺขิตฺตวตฺตาย ปน อาคนฺตุเกสุ อสติ จตุนฺนํ ภิกฺขูนฺจ ภิกฺขุนีนฺจ เทวสิกํ อาโรเจตฺวา, อาคนฺตุเกสุ สติ สพฺเพสมฺปิ อาคนฺตุกานํ อาโรเจนฺติยา ¶ ปฺจทส ทิวสานิ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก (จูฬว. ๗๕ อาทโย) วุตฺตนเยเนว สมฺมา วตฺติตพฺพนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ (จูฬว. อฏฺ. ๗๕ อาทโย) วุตฺโต, จิณฺณมานตฺตาย ภิกฺขุนิยาติ ยทา เอวํ จิณฺณมานตฺตา ภิกฺขุนี โหติ, อถสฺสา ยตฺถ สิยา วีสติคโณ ภิกฺขุนิสงฺโฆติ วุตฺตนเยเนว อพฺภานกมฺมํ กาตพฺพํ, เสสํ อุตฺตานเมวาติ.
กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
ภิกฺขุนิปาติโมกฺเข
สงฺฆาทิเสสวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิสฺสคฺคิยกณฺโฑ
๑. ปตฺตสนฺนิจยสิกฺขาปทวณฺณนา
นิสฺสคฺคิเยสุ ¶ ¶ อาทิวคฺคสฺส ตาว ปเม ปตฺตสนฺนิจยํ กเรยฺยาติ ปตฺตสนฺนิธึ กเรยฺย, เอกาหํ อนธิฏฺหิตฺวา วา อวิกปฺเปตฺวา วา อธิฏฺานุปคํ ปตฺตํ เปยฺยาติ อตฺโถ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ ปตฺตสนฺนิจยวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสกถามคฺโค ภิกฺขุปาติโมกฺขวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ, ตตฺร หิ ทสาหาติกฺกเม อาปตฺติ, อิธ เอกาหาติกฺกเมติ เอตฺตกเมว ตสฺส จ อิมสฺส จ นานากรณํ, เสสํ ตาทิสเมวาติ.
ปตฺตสนฺนิจยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อกาลจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย อกาลจีวรนฺติ อตฺถเต กถิเน กถินมาเสหิ, อนตฺถเต จีวรมาสโต อฺสฺมึ กาเล อุปฺปนฺนํ, ยํ วา ปน กาเลปิ อาทิสฺส ทินฺนํ. อาทิสฺส ทินฺนํ นาม ‘‘สมฺปตฺตา ภาเชนฺตู’’ติ วตฺวา วา, ‘‘อิทํ คณสฺส, อิทํ ตุมฺหากํ ทมฺมี’’ติ วตฺวา วา, ทาตุกามตาย ปาทมูเล เปตฺวา วา ทินฺนํ. อิจฺเจตํ อกาลจีวรํ ‘‘กาลจีวร’’นฺติ อธิฏฺหิตฺวา ภาชาเปนฺติยา ปโยเค ทุกฺกฏํ, ยํ อตฺตนา ลทฺธํ, ตํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ. นิสฺสฏฺํ ปฏิลภิตฺวาปิ ยถาทาเนเยว อุปเนตพฺพํ, อฺสฺมิมฺปิ เอวรูเป สิกฺขาปเท เอเสว นโย.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อกาลจีวรํ ‘‘กาลจีวร’’นฺติ ¶ อธิฏฺหิตฺวา ภาชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อกาลจีวเร เวมติกาย, กาลจีวเร อกาลจีวรสฺาย เจว เวมติกาย ¶ จ ทุกฺกฏํ. อุโภสุ กาลจีวรสฺาย, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อกาลจีวรตา, ตถาสฺิตา, ‘‘กาลจีวร’’นฺติ อธิฏฺาย เลเสน ภาชาปนํ, ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานีติ.
อกาลจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. จีวรปริวตฺตนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ¶ หนฺทาติ คณฺห. อจฺฉินฺเทยฺยาติ สยํ อจฺฉินฺทนฺติยา พนฺธิตฺวา ปิเตสุ พหูสุปิ เอกาปตฺติ, อิตเรสุ วตฺถุคณนาย อาปตฺติโย. อจฺฉินฺทาปเน ปน เอกาย อาณตฺติยา พหูสุ อจฺฉินฺเนสุปิ เอกาวาปตฺติ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ จีวรํ ปริวตฺเตตฺวา อจฺฉินฺทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, อฺสฺมึ ปริกฺขาเร ติกทุกฺกฏํ, อนุปสมฺปนฺนาย จีวเรปิ ติกทุกฺกฏเมว. ยา ปน ตาย วา ทิยฺยมานํ, ตสฺสา วา วิสฺสาสํ คณฺหาติ, ตสฺสา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุปสมฺปนฺนตา, ปริวตฺติตจีวรสฺส วิกปฺปนุปคตา, สกสฺาย อจฺฉินฺทนํ วา อจฺฉินฺทาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
จีวรปริวตฺตนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อฺวิฺาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ วิฺาเปตฺวาติ ชานาเปตฺวา, ‘‘อิทํ นาม อาหรา’’ติ ยาจิตฺวา วา. อฺํ วิฺาเปยฺยาติ ยํ ปุพฺเพ ‘‘กินฺเต, อยฺเย, อผาสุ, กึ อาหริยตู’’ติ วุตฺตาย วิฺาปิตํ, ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตฺเจว อฺฺจ คเหตุกามา ตโต อฺํ วิฺาเปยฺย, ตสฺสา วิฺตฺติยา ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อฺํ วิฺาเปตฺวา อฺํ วิฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนฺเ ทฺวิกทุกฺกฏํ. อนฺเ อนฺสฺาย ปน, ตสฺมึ อปฺปโหนฺเต ปุน ตฺเว, อฺเนปิ อตฺเถ สติ เตน สทฺธึ อฺฺจ, ยฺจ วิฺตฺตํ, ตโต เจ อฺํ สมคฺฆตรํ ¶ โหติ, อิมํ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา สุทฺธํ ¶ อฺเมว จ วิฺาเปนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เลเสน คเหตุกามตา, อฺสฺส วิฺาปนํ, ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สฺจริตฺตสทิสานีติ.
อฺวิฺาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อฺเจตาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ¶ อฺํ เจตาเปตฺวาติ อตฺตโน กปฺปิยภณฺเฑน ‘‘อิทํ นาม อาหรา’’ติ อฺํ ปริวตฺตาเปตฺวา. อฺํ เจตาเปยฺยาติ ‘‘เอวํ เม อิทํ ทตฺวา อฺมฺปิ อาหริสฺสตี’’ติ มฺมานา ‘‘น เม อิมินา อตฺโถ, อิทํ นาม เม อาหรา’’ติ ตโต อฺํ เจตาเปยฺย. ตสฺสา เจตาปนปฺปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน เตน วา อฺเน วา มูเลน อาหฏํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ, เสสํ จตุตฺถสทิสเมวาติ.
อฺเจตาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ปมสงฺฆิกเจตาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ อฺทตฺถิเกนาติ อฺสฺสตฺถาย ทินฺเนน. อฺุทฺทิสิเกนาติ อฺํ อุทฺทิสิตฺวา ทินฺเนน. สงฺฆิเกนาติ สงฺฆสฺส ปริจฺจตฺเตน. ปริกฺขาเรนาติ กปฺปิยภณฺเฑน. อฺํ เจตาเปยฺยาติ ‘‘อิทํ นาม ปริภฺุเชยฺยาถา’’ติ ยํ อุทฺทิสิตฺวา นิยเมตฺวา โย ปริกฺขาโร ทินฺโน, ตโต อฺํ ปริวตฺตาเปยฺย, ตสฺสา ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ ตาทิเสน ปริกฺขาเรน อฺํ เจตาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนฺทตฺถิเก ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน อนฺทตฺถิกสฺาย, เสสกํ อุปเนนฺติยา, ‘‘ตุมฺเหหิ เอตทตฺถาย ทินฺโน, อมฺหากฺจ อิมินา นาม อตฺโถ’’ติ สามิเก อปโลเกตฺวา อุปเนนฺติยา, ยทา ภิกฺขุนิโย วิหารมฺปิ ฉฑฺเฑตฺวา ปกฺกมนฺติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุ อุปเนนฺตีนํ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ จตุตฺถสทิสเมวาติ.
ปมสงฺฆิกเจตาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ทุติยสงฺฆิกเจตาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม ¶ สฺาจิเกนาติ สยํ ยาจิตเกนาปิ. เอตเทเวตฺถ นานากรณํ, เสสํ ฉฏฺสทิสเมวาติ.
ทุติยสงฺฆิกเจตาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ปมคณิกเจตาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ¶ มหาชนิเกนาติ คณสฺส ปริจฺจตฺเตน, อิทเมตฺถ ฉฏฺโต นานากรณํ.
ปมคณิกเจตาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ทุติยคณิกเจตาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ¶ สฺาจิเกนาติ อิทํ อฏฺมโต อติริตฺตํ, เสสํ ทฺวีสุปิ ฉฏฺสิกฺขาปทสทิสเมวาติ.
ทุติยคณิกเจตาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปุคฺคลิกเจตาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ปุคฺคลิเกนาติ เอกภิกฺขุนิยา ปริจฺจตฺเตน. สฺาจิเกนาติ สยํ ยาจิตเกน จ. อฺํ เจตาเปยฺยาติ ยํ อุทฺทิสิตฺวา ทินฺนํ, ตโต อฺํ เจตาเปนฺติยา ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหติ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ ตาทิเสน ปริกฺขาเรน อฺํ เจตาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสํ ฉฏฺสทิสเมวาติ.
ปุคฺคลิกเจตาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปตฺตวคฺโค ปโม.
๑๑. ครุปาวุรณสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติยสฺส ¶ ปเม ครุปาวุรณนฺติ สีตกาเล ปาวุรณํ. จตุกฺกํสปรมนฺติ กํโส นาม จตุกฺกหาปณิโก โหติ, ตสฺมา โสฬสกหาปณคฺฆนกํ. เจตาเปตพฺพนฺติ เปตฺวา สหธมฺมิเก จ าตกปฺปวาริเต จ อฺเน กิสฺมิฺจิเทว คุเณ ปริตุฏฺเน ‘‘วเทถายฺเย, เยนตฺโถ’’ติ วุตฺตาย วิฺาเปตพฺพํ. ตโต เจ อุตฺตรีติ ตตุตฺตริ วิฺาเปนฺติยา ทุกฺกฏํ, ปฏิลทฺธํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ.
สาวตฺถิยํ ¶ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ ราชานํ กมฺพลํ วิฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อูนกจตุกฺกํเส ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน อูนกสฺาย, จตุกฺกํสปรมํ เจตาเปนฺติยา, าตกปฺปวาริเต วา, อฺสฺส วา อตฺถาย, อตฺตโน วา ธเนน, มหคฺฆํ เจตาเปนฺตํ อปฺปคฺฆํ เจตาเปนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ครุปาวุรณตา, อติเรกจตุกฺกํสตา, อนนฺุาตฏฺาเน วิฺตฺติ, ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สฺจริตฺตสทิสานีติ.
ครุปาวุรณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ลหุปาวุรณสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ลหุปาวุรณนฺติ อุณฺหกาเล ปาวุรณํ. อฑฺฒเตยฺยกํสปรมนฺติ ทสกหาปณคฺฆนกํ, เสสํ ปมสทิสเมวาติ.
ลหุปาวุรณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
อิโต ปรานิ อิมสฺมึ วคฺเค อฏฺ, ตติยวคฺเค ทสาติ อิมานิ อฏฺารส ¶ สิกฺขาปทานิ ภิกฺขุปาติโมกฺขวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติ.
ชาตรูปวคฺโค ตติโย.
อุทฺทิฏฺา โข อยฺยาโย ตึส นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยา ธมฺมาติ ภิกฺขู อารพฺภ ปฺตฺตา สาธารณา อฏฺารส, อสาธารณา ทฺวาทสาติ เอวํ ตึส. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย ภิกฺขุนิปาติโมกฺเข
นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปาจิตฺติยกณฺโฑ
๑. ลสุณวคฺโค
๑. ลสุณสิกฺขาปทวณฺณนา
ปาจิตฺติเยสุ ¶ ¶ ลสุณวคฺคสฺส ตาว ปเม ลสุณนฺติ มคธรฏฺเ ชาตํ อามกํ ภณฺฑิกลสุณเมว, น เอกทฺวิติมิฺชกํ. ตฺหิ ‘‘ขาทิสฺสามี’’ติ ปฏิคฺคณฺหนฺติยา ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ ลสุณํ หราปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อลสุเณ ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน อลสุณสฺาย, ปลณฺฑุเก, ภฺชนเก, หริตเก, จาปลสุเณ, สูปสมฺปาเก, มํสสมฺปาเก, เตลสมฺปาเก, สาฬเว, อุตฺตริภงฺเค, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อามกลสุณฺเจว, อชฺโฌหรณฺจาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
ลสุณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. สมฺพาธโลมสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย สมฺพาเธติ ปฏิจฺฉนฺโนกาเส, อุปกจฺฉเกสุ จ มุตฺตกรเณ จาติ อตฺโถ. สํหราเปยฺยาติ เอตฺถ ขุรสณฺฑาสกตฺตริอาทีสุ เยน เกนจิ สํหราเปนฺติยา ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํ, น โลมคณนาย.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ สมฺพาเธ โลมํ สํหราปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อตฺตโน ¶ อตฺถาย อฺํ อาณาเปนฺติยา สาณตฺติกํ, อาปตฺติเภโทนตฺถิ. อาพาธปจฺจยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อาพาธาภาโว, สมฺพาเธ โลมสํหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ เอกทฺธานมคฺคคมนสิกฺขาปทสทิสานีติ.
สมฺพาธโลมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ตลฆาตกสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ¶ ตลฆาตเกติ อนฺตมโส อุปฺปลเกสเรนาปิ มุตฺตกรณสฺส ตลฆาตเน มุตฺตกรณมฺหิ ปหารทาเน ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ.
สาวตฺถิยํ ¶ ทฺเว ภิกฺขุนิโย อารพฺภ ตลฆาตกรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ปุริมนเยเนว สาณตฺติกํ, อาปตฺติเภโท นตฺถิ. อิโต ปรํ ปน ยตฺถ นตฺถิ, ตตฺถ อวตฺวาว คมิสฺสาม. อาพาธปจฺจยา คณฺฑํ วา วณํ วา ปหรนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อาพาธาภาโว, มุตฺตกรเณ ปหารทานํ, ผสฺสสาทิยนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสานีติ.
ตลฆาตกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ชตุมฏฺกสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ชตุมฏฺเกติ ชตุนา กเต มฏฺทณฺฑเก. วตฺถุวเสเนตํ วุตฺตํ, กามราเคน ปน อุปฺปลเกสรมฺปิ ปเวเสนฺติยา อาปตฺติ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ ชตุมฏฺกสาทิยนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสํ ตติยสทิสเมวาติ.
ชตุมฏฺกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อุทกสุทฺธิกสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม อุทกสุทฺธิกนฺติ มุตฺตกรณสฺส โธวนํ. อาทิยมานายาติ กโรนฺติยา. ทฺวงฺคุลปพฺพปรมํ ¶ อาทาตพฺพนฺติ ทฺวีสุ องฺคุลีสุ เอเกกํ กตฺวา ทฺวงฺคุลปพฺพปรมํ อาทาตพฺพํ. ตํ อติกฺกาเมนฺติยาติ สเจ โธวนกาเล ราควเสน วิตฺถารโต ตติยาย องฺคุลิยา อคฺคปพฺพํ, คมฺภีรโต เอกิสฺสาว องฺคุลิยา ตติยปพฺพํ ปเวเสติ ปาจิตฺติยํ.
สกฺเกสุ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ อติคมฺภีรํ อุทกสุทฺธิกํ อาทิยนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อูนกทฺวงฺคุลปพฺเพ ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน ¶ อูนกสฺาย, ทฺวงฺคุลปพฺพปรมํ อาทิยนฺติยา, อาพาธปจฺจยา อติเรกมฺปิ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ, เสสํ ตติยสทิสเมวาติ.
อุทกสุทฺธิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อุปติฏฺนสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ภฺุชนฺตสฺสาติ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ ภฺุชโต. ปานีเยนาติ สุทฺเธน วา อุทเกน, ตกฺกาทีสุ วา อฺตเรน. วิธูปเนนาติ ยาย กายจิ พีชนิยา. อุปติฏฺเยฺยาติ ยา เอเตสุ ทฺวีสุ อฺตรํ คเหตฺวา หตฺถปาเส ติฏฺติ, ตสฺสา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ ภฺุชนฺตสฺส เอวํ ติฏฺนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ขาทนียํ ขาทนฺตสฺส อุปติฏฺนฺติยา ทุกฺกฏํ, อนุปสมฺปนฺเน ¶ ติกทุกฺกฏํ. ‘‘อิมํ ปิวถ, อิมินา พีชถา’’ติ เอวํ เทนฺติยา วา, ทาเปนฺติยา วา, อนุปสมฺปนฺนํ วา อุปติฏฺาปนตฺถํ อาณาเปนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ภฺุชนฺตสฺส ภิกฺขุโน หตฺถปาเส านํ, ปานียสฺส วา วิธูปนสฺส วา คหณนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
อุปติฏฺนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อามกธฺสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม วิฺตฺวาติ อนฺตมโส มาตรมฺปิ ยาจิตฺวา. ภฺุเชยฺยาติ อชฺโฌหเรยฺย. เอตฺถ จ วิฺตฺติ เจว โภชนฺจ ปมาณํ, ตสฺมา สยํ วิฺตฺวา อฺาย ภชฺชนาทีนิ การาเปตฺวา วา ¶ , อฺาย วิฺาเปตฺวา สยํ ภชฺชนาทีนิ กตฺวา วา ปฏิคฺคหณโต ปฏฺาย ยาว ทนฺเตหิ สํขาทนํ, ตาว ปุพฺพปฺปโยเคสุ ทุกฺกฏานิ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อามกธฺํ วิฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สยํ วา อฺาย วา อวิฺตฺติยา ลทฺธํ ภชฺชนาทีนิ กตฺวา ¶ วา กาเรตฺวา วา ภฺุชนฺติยา ทุกฺกฏํ, อฺาย วิฺตฺติยา ลทฺธํ ปน สยํ ภชฺชนาทีนิ กตฺวาปิ กาเรตฺวาปิ ภฺุชนฺติยา ทุกฺกฏเมว. อาพาเธ สติ เสทกมฺมาทีนํ อตฺถาย วิฺาเปนฺติยา, อวิฺตฺติยา ลพฺภมานํ นวกมฺมตฺถาย สมฺปฏิจฺฉนฺติยา, าตกปฺปวาริตฏฺาเน มุคฺคมาสาทิอปรณฺณํ วิฺาเปนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สตฺตนฺนํ ธฺานํ อฺตรสฺส วิฺาปนํ วา วิฺาปาปนํ วา, ปฏิลาโภ, ภชฺชนาทีนิ กตฺวา วา กาเรตฺวา วา อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทฺธานมคฺคสิกฺขาปทสทิสานีติ.
อามกธฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ปมอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม สงฺการนฺติ กจวรํ. วิฆาสนฺติ ยํกิฺจิ ปริภุตฺตาวเสสํ อุจฺฉิฏฺโทกมฺปิ ทนฺตกฏฺมฺปิ, อฏฺิกจลเกสุ ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ติโรกุฏฺเฏ วา ติโรปากาเร วาติ ยสฺสกสฺสจิ กุฏฺฏสฺส วา ปาการสฺส วา ปรโต. ฉฑฺเฑยฺย วา ฉฑฺฑาเปยฺย วาติ สพฺพานิเปตานิ เอกโต ฉฑฺเฑนฺติยา เอกปฺปโยเค เอกาปตฺติ, สกึ อาณตฺติยา พหุเกปิ ฉฑฺฑิเต เอกาว.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ อุจฺจารํ ติโรกุฏฺเฏ ฉฑฺฑนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาณตฺติกํ, ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏํ ¶ , โอโลเกตฺวา วา อวลฺเช วา ฉฑฺเฑนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุจฺจาราทิภาโว, อโนโลกนํ, วลฺชนฏฺานํ, ติโรกุฏฺฏติโรปาการตา, ฉฑฺฑนํ วา ฉฑฺฑาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สฺจริตฺตสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
ปมอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ทุติยอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ¶ หริเตติ เขตฺเต วา นาฬิเกราทิอาราเม วา ยตฺถกตฺถจิ โรปิมหริตฏฺาเน. ตานิ วตฺถูนิ ฉฑฺเฑนฺติยา วา ฉฑฺฑาเปนฺติยา วา ปุริมนเยเนว ¶ อาปตฺติ, ตาทิเส าเน นิสีทิตฺวา อนฺตมโส อุทกํ ปิวิตฺวา มตฺถกจฺฉินฺนํ นาฬิเกรมฺปิ ฉฑฺเฑนฺติยา อาปตฺติเยว.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อุจฺจาราทีนิ หริเต ฉฑฺฑนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สาณตฺติกํ, ติกปาจิตฺติยํ, ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ, ภิกฺขุนิยาปิ นิกฺขิตฺตพีเช เขตฺเต ยาว องฺกุโร น อุฏฺหติ, ตาว ทุกฺกฏํ, อหริเต ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน อหริตสฺาย ฉฑฺฑิตเขตฺเต วา, สามิเก อปโลเกตฺวา วา ฉฑฺเฑนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ อฏฺมสทิสเมวาติ.
ทุติยอุจฺจารฉฑฺฑนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. นจฺจคีตสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม นจฺจนฺติ อนฺตมโส โมรนจฺจมฺปิ. คีตนฺติ อนฺตมโส ธมฺมภาณกคีตมฺปิ. วาทิตนฺติ อนฺตมโส อุทกเภริวาทิตมฺปิ. ทสฺสนายาติ เอเตสุ ยํกิฺจิ ทสฺสนาย คจฺฉนฺติยา ปเท ปเท ทุกฺกฏํ, ยตฺถ ิตา ปสฺสติ วา สุณาติ วา, เอกปฺปโยเค เอกาปตฺติ, ตํ ตํ ทิสํ โอโลเกนฺติยา ปโยเค ปโยเค อาปตฺติ.
ราชคเห ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ นจฺจาทีนิ ทสฺสนาย คมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สยํ ตานิ วตฺถูนิ กโรนฺติยา, อฺํ วา อาณาเปนฺติยา, ‘‘เจติยสฺส อุปหารํ เทถา’’ติ อีทิเสน ปริยาเยน วา ภณนฺติยา, ‘‘เจติยสฺส อุปหารํ กโรมา’’ติ วา วุตฺเต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉนฺติยา จ ปาจิตฺติยเมวาติ สพฺพอฏฺกถาสุ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๓๕-๘๓๗) วุตฺตํ, ภิกฺขุโน สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํ. ‘‘ตุมฺหากํ เจติยสฺส อุปฏฺานํ กโรมา’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘อุปฏฺานกรณํ นาม สุนฺทร’’นฺติ อีทิสํ ปริยายํ ภณนฺติยา, อาราเม ตฺวา ปสฺสนฺติยา วา สุณนฺติยา วา, ตถา อตฺตโน ิโตกาสํ อาคนฺตฺวา ปโยชิตํ ปฏิปถํ คจฺฉนฺติยา สมฺมุขีภูตํ สลากภตฺตาทิเก สติ กรณีเย ¶ คนฺตฺวา, อาปทาสุ วา สมชฺชฏฺานํ ปวิสิตฺวาปิ ปสฺสนฺติยา วา สุณนฺติยา วา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. นจฺจาทีนํ อฺตรตา, อฺตฺร อนฺุาตการณา ¶ คมนํ, ทสฺสนํ วา สวนํ ¶ วาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานิ, อิทํ ปน โลกวชฺชํ, อกุสลจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
นจฺจคีตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ลสุณวคฺโค ปโม.
๒. รตฺตนฺธการวคฺโค
๑. รตฺตนฺธการสิกฺขาปทวณฺณนา
อนฺธการวคฺคสฺส ปเม รตฺตนฺธกาเรติ รตฺติอนฺธกาเร. อปฺปทีเปติ ปชฺโชตจนฺทสูริยอคฺคีสุ เอเกเกนาปิ อโนภาสิเต. ปุริเสนาติ สนฺติฏฺิตุํ สลฺลปิตฺุจ วิฺุนา มนุสฺสปุริเสน สทฺธึ. สนฺติฏฺเยฺย วาติ หตฺถปาเส ิตมตฺตาย ปาจิตฺติยํ. สลฺลเปยฺยาติ ตตฺถ ตฺวา เคหสิตกถํ กเถนฺติยาปิ ปาจิตฺติยเมว.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ เอวํ สนฺติฏฺนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ปุริสสฺส หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา, ยกฺขาทีนํ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวาปิ สนฺติฏฺนฺติยา, สลฺลเปนฺติยา วา ทุกฺกฏํ, ยํกิฺจิ วิฺุํ ทุติยํ คเหตฺวา เอวํ กโรนฺติยา, อรโหเปกฺขาย, อฺวิหิตาย, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. รตฺตนฺธการตา, ปุริสสฺส หตฺถปาเส านํ วา สลฺลปนํ วา, สหายาภาโว, รโหเปกฺขตาติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ, กิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
รตฺตนฺธการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปฏิจฺฉนฺโนกาสสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ปฏิจฺฉนฺเน โอกาเสติ กุฏฺฏาทีสุ เยน เกนจิ ปฏิจฺฉนฺเน, อิทเมเวตฺถ นานตฺตํ.
ปฏิจฺฉนฺโนกาสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อชฺโฌกาสสลฺลปนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ¶ ¶ อชฺโฌกาเสติ นานํ, เสสํ อุภยตฺถาปิ ปมสทิสเมวาติ.
อชฺโฌกาสสลฺลปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ทุติยิกอุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ รถิกายาติ รจฺฉายํ. พฺยูเหติ อนิวิทฺธรจฺฉายํ ¶ . สิงฺฆาฏเกติ จจฺจเร. นิกณฺณิกํ วา ชปฺเปยฺยาติ กณฺณมูเล กิฺจิ ชปฺเปยฺย. อุยฺโยเชยฺยาติ อนาจารํ จริตุกามตาย ‘‘คจฺฉ ตฺว’’นฺติ ทุติยิกํ อุยฺโยเชยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ ปุริมนเยเนว ตาว สนฺติฏฺนาทีสุ ตีณิ ปาจิตฺติยานิ, อุยฺโยเชนฺติยา ปน อุยฺโยชเน จ หตฺถปาสวิชหเน จ ทุกฺกฏํ, วิชหิเต ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ เอวํ สนฺติฏฺนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสํ ปุริมตฺตยสทิสเมว. อนาปตฺติยํ ปน ‘‘น อนาจารํ อาจริตุกามา, สติ กรณีเย ทุติยิกํ ภิกฺขุนึ อุยฺโยเชตี’’ติ (ปาจิ. ๘๕๒) เอตฺตกํ อธิกนฺติ.
ทุติยิกอุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อนาปุจฺฉาปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ปุเรภตฺตนฺติ อรุณุคฺคมนํ อุปาทาย ยาว มชฺฌนฺหิกํ. อาสเนติ ปลฺลงฺกสฺโสกาสภูเต. สามิเก อนาปุจฺฉาติ ตสฺมึ กุเล ยํกิฺจิ วิฺุํ มนุสฺสํ อนาปุจฺฉา. ปกฺกเมยฺยาติ เอตฺถ ฉนฺนสฺส อนฺโต นิสีทิตฺวา อโนวสฺสกํ อชฺโฌกาเส อุปจารํ อติกฺกาเมนฺติยา ปมปาเท ทุกฺกฏํ, ทุติเย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ อนาปุจฺฉา ปกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, ปลฺลงฺกสฺส อโนกาเส ทุกฺกฏํ, ตถา อาปุจฺฉิเต ¶ อนาปุจฺฉิตสฺาย เจว เวมติกาย จ. อาปุจฺฉิตสฺาย ปน, อสํหาริเม, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ ¶ อนาปตฺติ. ปุเรภตฺตตา, อนฺตรฆเร นิสชฺชา, อาสนสฺส ปลฺลงฺโกกาสตา, อฺตฺร อนฺุาตการณา อนาปุจฺฉนํ, วุตฺตปริจฺเฉทาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ กถินสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
อนาปุจฺฉาปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อนาปุจฺฉาอภินิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ปจฺฉาภตฺตนฺติ มชฺฌนฺหิเก วีติวตฺเต ยาว สูริยสฺส อตฺถงฺคมา. อภินิสีเทยฺย วาติ อาทิมฺหิ นิสีทิตฺวา คจฺฉนฺติยา เอกา อาปตฺติ, อนิสีทิตฺวา นิปชฺชิตฺวาว คจฺฉนฺติยาปิ เอกา, นิสีทิตฺวา นิปชฺชนฺติยา ทฺเว.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อาสเน อภินิสีทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ ¶ , เสสํ ปฺจมสทิสเมว. ยถา ปน ตตฺถ อสํหาริเม, เอวมิธ ธุวปฺตฺเต อนาปตฺตีติ.
อนาปุจฺฉาอภินิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อนาปุจฺฉาสนฺถรณสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม วิกาเลติ อตฺถงฺคเต สูริเย. เสยฺยนฺติ อนฺตมโส ปณฺณสนฺถารมฺปิ, เสสํ ฉฏฺสทิสเมว.
อิทํ ปน สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ วิกาเล กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา สามิเก อนาปุจฺฉิตฺวา เสยฺยํ สนฺถริตฺวา อภินิสีทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อนาปตฺติยฺเจตฺถ ธุวปฺตฺตํ นาม นตฺถีติ.
อนาปุจฺฉาสนฺถรณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ปรอุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ¶ ¶ ทุคฺคหิเตน ทูปธาริเตนาติ ยํ วุตฺตํ, ตโต อฺถา คหิเตน จ อุปธาริเตน จ. ปรนฺติ ‘‘อหํ กิรยฺเย อยฺยํ น สกฺกจฺจํ อุปฏฺหามี’’ติอาทินา (ปาจิ. ๘๖๙) นเยน อุปสมฺปนฺนํ อุชฺฌาเปนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ เอวํ ปรํ อุชฺฌาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺนาย ติกทุกฺกฏํ, อุมฺมตฺติกาทีนํเยว อนาปตฺติ. ทุคฺคหิตตา, อุชฺฌาปนํ, ยํ อุชฺฌาเปติ, ตสฺสา อุปสมฺปนฺนตาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
ปรอุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ปรอภิสปนสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม อภิสเปยฺยาติ สปถํ กเรยฺย. ตตฺถ ‘‘นิรเย อุปปชฺชามิ, นิรเย อุปปชฺชตู’’ติเอวมาทีนิ วทมานา นิรเยน อภิสปติ นาม, อกฺโกสตีติ อตฺโถ. ‘‘คิหินี โหมิ, คิหินี โหตู’’ติเอวมาทีนิ วทมานา พฺรหฺมจริเยน. ตสฺสา วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ จณฺฑกาฬึ อารพฺภ เอวํ อภิสปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺนาย ติกทุกฺกฏํ, ติรจฺฉานโยนิยา วา เปตฺติวิสเยน วา มนุสฺสโทภคฺเคน วา อภิสปเน ทุกฺกฏํ. อตฺถธมฺมานุสาสนิปุเรกฺขารานํ อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. นิรเยน วา พฺรหฺมจริเยน วา อภิสปนํ ¶ , อุปสมฺปนฺนตา, อตฺถธมฺมปุเรกฺขาราทีนํ อภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อฏฺมสทิสาเนวาติ.
ปรอภิสปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. โรทนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ¶ วธิตฺวาติ หตฺถาทีหิ ปหริตฺวา, อุภยํ กโรนฺติยาว ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ จณฺฑกาฬึ อารพฺภ อตฺตานํ วธิตฺวา โรทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เกวลํ วธนฺติยา วา โรทนฺติยา วา ทุกฺกฏเมว. าติโรคโภคพฺยสเนหิ ผุฏฺาย เกวลํ โรทนฺติยา เอว น วธนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อตฺตานํ วธนฺเจว, โรทนฺจาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สมนุภาสนสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยเมวาติ.
โรทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
รตฺตนฺธการวคฺโค ทุติโย.
๓. นคฺควคฺโค
๑. นคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา
นคฺควคฺคสฺส ปเม นคฺคาติ อนิวตฺถา วา อปารุตา วา. เอวฺหิ นหายนฺติยา สพฺพปฺปโยเคสุ ทุกฺกฏํ, นหานปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ เอวํ นหานวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อุทกสาฏิกจีวเร อจฺฉินฺเน วา นฏฺเ วา, ‘‘มหคฺฆํ อิทํ ทิสฺวา โจราปิ หเรยฺยุ’’นฺติ เอวรูปาสุ อาปทาสุ วา นหายนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. นคฺคตา, อนฺุาตการณาภาโว, นหานปริโยสานนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
นคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อุทกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ¶ สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อปฺปมาณิกาโย อุทกสาฏิกาโย ธารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถ สพฺพํ รตนวคฺเค นิสีทนสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
อุทกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย วิสิพฺเพตฺวาติ ทุสฺสิพฺพิตํ ปุนสิพฺพนตฺถาย วิสิพฺเพตฺวา. อนนฺตรายิกินีติ ทสสุ อนฺตราเยสุ เอเกกสฺมิมฺปิ อสติ. อฺตฺร จตูหปฺจาหาติ ¶ วิสิพฺพิตทิวสโต ปฺจ ทิวเส อติกฺกาเมตฺวา ‘‘เนว สิพฺพิสฺสามิ ¶ , น สิพฺพาปนาย อุสฺสุกฺกํ กริสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ จีวรํ วิสิพฺเพตฺวา น สิพฺพนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺนาย ติกทุกฺกฏํ, ตถา อุภินฺนมฺปิ อฺสฺมึ ปริกฺขาเร. ยา ปน อนฺตรายิกินี วา โหติ, ปริเยสิตฺวา วา กิฺจิ น ลภติ, กโรนฺตี วา ปฺจาหํ อติกฺกาเมติ, ตสฺสา จ, คิลานาย จ, อาปทาสุ จ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. นิวาสนปารุปนุปคจีวรตา, อุปสมฺปนฺนาย สนฺตกตา, สิพฺพนตฺถาย วิสิพฺพนํ วา วิสิพฺพาปนํ วา, อฺตฺร อนฺุาตการณา ปฺจาหาติกฺกโม, ธุรนิกฺเขโปติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สมนุภาสนสทิสานีติ.
จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. สงฺฆาฏิจารสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ปฺจ อหานิ ปฺจาหํ, ปฺจาหเมว ปฺจาหิกํ. สงฺฆาฏีนํ จาโร สงฺฆาฏิจาโร, ปริโภควเสน วา โอตาปนวเสน วา สงฺฆฏิตฏฺเน ‘สงฺฆาฏี’ติ ลทฺธนามํ ติจีวรํ, อุทกสาฏิกา, สํกจฺจิกาติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ จีวรานํ ปริวตฺตนนฺติ อตฺโถ. อติกฺกาเมยฺย ปาจิตฺติยนฺติ ¶ ฉฏฺเ อรุณุคฺคมเน เอกสฺมึ จีวเร วุตฺตนเยน อปริวตฺติเต เอกา อาปตฺติ, ปฺจสุ ปฺจ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา สนฺตรุตฺตเรน ชนปทจาริกํ ปกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, ปฺจาหานติกฺกนฺเต ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน อนติกฺกนฺตสฺาย, ปฺจมํ ทิวสํ ปฺจ จีวรานิ นิวาเสนฺติยา วา ปารุปนฺติยา วา โอตาเปนฺติยา วา, คิลานาย, ‘‘อิทํ เม จีวรํ มหคฺฆํ อีทิเส โจรภเย น สกฺกา ธาเรตุ’’นฺติ เอวรูปาสุ อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ปฺจนฺนํ จีวรานํ อฺตรตา, ปฺจาหาติกฺกโม, อนฺุาตการณาภาโว, อปริวตฺตนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ กถินสทิสานีติ.
สงฺฆาฏิจารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. จีวรสงฺกมนียสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ¶ ¶ จีวรสงฺกมนียนฺติ สงฺกเมตพฺพํ จีวรํ, อฺิสฺสา สนฺตกํ อนาปุจฺฉา คหิตํ ปุน ปฏิทาตพฺพํ ปฺจนฺนํ อฺตรํ จีวรนฺติ อตฺโถ. ธาเรยฺยาติ สเจ ตํ นิวาเสติ วา ปารุปติ วา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ ภิกฺขุนิยา จีวรํ อาทาย อนาปุจฺฉา ปารุปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺนาย ติกทุกฺกฏํ. ยา ปน ตาย วา ทินฺนํ, ตํ วา อาปุจฺฉา, อจฺฉินฺนนฏฺจีวริกา วา หุตฺวา, ‘‘อิทํ เม จีวรํ มหคฺฆํ อีทิเส โจรภเย น สกฺกา ธาเรตุ’’นฺติ เอวรูปาสุ อาปทาสุ วา ธาเรติ, ตสฺสา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. จีวรสงฺกมนียตา, อุปสมฺปนฺนาย สนฺตกตา, อนฺุาตการณาภาโว, ธารณนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมกถินสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
จีวรสงฺกมนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. คณจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ¶ คณสฺสาติ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส. จีวรลาภนฺติ วิกปฺปนุปคมฺปิ ปจฺฉิมํ ลภิตพฺพํ จีวรํ. อนฺตรายํ กเรยฺยาติ ยถา เต ทาตุกามา น เทนฺติ, เอวํ ปรกฺกเมยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ สเจ ตสฺสา วจเนน เต น เทนฺติ, ภิกฺขุนิยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ คณสฺส จีวรลาภนฺตรายกรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อฺสฺมึ ปริกฺขาเร ทุกฺกฏํ, สมฺพหุลานํ ปน เอกภิกฺขุนิยา วา จีวรลาเภปิ ทุกฺกฏเมว. ‘‘สมคฺฆกาเล ทสฺสถา’’ติ เอวํ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา นิวาเรนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วิกปฺปนุปคปจฺฉิมตา, สงฺฆสฺส ปริณตภาโว, วินา อานิสํสทสฺสเนน อนฺตรายกรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานีติ.
คณจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ปฏิพาหนสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม ¶ ธมฺมิกํ จีวรวิภงฺคนฺติ สมคฺเคน สงฺเฆน สนฺนิปติตฺวา กรียมานํ จีวรวิภงฺค. ปฏิพาเหยฺยาติ ปฏิเสเธยฺย, เอวํ ปฏิเสเธนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ ธมฺมิกํ จีวรวิภงฺคํ ปฏิพาหนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ธมฺมิเก เวมติกาย, อธมฺมิเก ธมฺมิกสฺาย เจว เวมติกาย จ ทุกฺกฏํ. อุภยตฺถ อธมฺมิกสฺาย, อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปฏิพาหนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. จีวรวิภงฺคสฺส ธมฺมิกตา, ธมฺมิกสฺิตา, วินา อานิสํเสน ปฏิพาหนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสาเนวาติ.
ปฏิพาหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. จีวรทานสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม สมณจีวรนฺติ กปฺปกตํ นิวาสนปารุปนุปคํ, เอวรูปํ เปตฺวา ปฺจ สหธมฺมิเก มาตาปิตโร ¶ จ ยสฺส กสฺสจิ คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา ปริจฺจชิตฺวา เทนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อคาริกสฺส สมณจีวรทานวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ. มาตาปิตูนํ ปริจฺจชิตฺวาปิ, อฺเสํ ตาวกาลิกเมว เทนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สมณจีวรตา, เปตฺวา สหธมฺมิเก จ มาตาปิตโร จ อฺเสํ ทานํ, อตาวกาลิกตาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สฺจริตฺตสทิสานีติ.
จีวรทานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. กาลอติกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ทุพฺพลจีวรปจฺจาสายาติ ทุพฺพลาย จีวรปจฺจาสาย, ‘‘สเจ สกฺโกม ทสฺสามา’’ติ เอตฺตกมตฺตํ สุตฺวา อุปฺปาทิตาย อาสายาติ อตฺโถ ¶ . จีวรกาลสมยํ อติกฺกาเมยฺยาติ วสฺสํวุฏฺภิกฺขุนีหิ กาลจีวเร ภาชิยมาเน ‘‘อาคเมยฺยาถ, อยฺเย, อตฺถิ สงฺฆสฺส จีวรปจฺจาสา’’ติ วตฺวา ตํ จีวรวิภงฺคํ จีวรกาลํ อติกฺกาเมยฺย, ตสฺสา อนตฺถเต กถิเน วสฺสานสฺส ปจฺฉิมมาสํ, อตฺถเต กถิเน กถินุพฺภารทิวสํ อติกฺกาเมนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ ทุพฺพลจีวรปจฺจาสาย จีวรกาลสมยํ อติกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ทุพฺพลจีวเร ¶ เวมติกาย, อทุพฺพลจีวเร ทุพฺพลจีวรสฺาย เจว เวมติกาย จ ทุกฺกฏํ. อุภยตฺถ อทุพฺพลจีวรสฺาย, กิฺจาปิ ‘น สกฺโกมา’ติ วทนฺติ, ‘‘อิทานิ ปน เตสํ กปฺปาโส วา อุปฺปชฺชิสฺสติ, สทฺโธ วา ปุริโส อาคมิสฺสติ, ตสฺมึ อาคเต อทฺธา ทสฺสนฺตี’’ติ เอวํ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา นิวาเรนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ทุพฺพลจีวรตา, ทุพฺพลสฺิตา, วินา อานิสํเสน นิวารณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานีติ.
กาลอติกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. กถินุทฺธารสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ¶ ธมฺมิกํ กถินุทฺธารนฺติ สพฺพาสํ ภิกฺขุนีนํ อกาลจีวรํ ทาตุกาเมน อุปาสเกน ยตฺตโก อตฺถารมูลิโก อานิสํโส, ตโต อธิกํ วา สมกํ วา ทตฺวา ยาจิเตน สมคฺเคน ภิกฺขุนิสงฺเฆน ยํ กถินํ ตฺติทุติยกมฺเมน อนฺตรา อุทฺธรียติ, ตสฺส โส อุทฺธาโร ‘ธมฺมิโก’ติ วุจฺจติ, เอวรูปํ กถินุทฺธารนฺติ อตฺโถ. ปฏิพาเหยฺยาติ นิวาเรยฺย, ตสฺส เอวรูปํ กถินุทฺธารํ นิวาเรนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ กถินุทฺธารํ ปฏิพาหนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสํ สตฺตเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
กถินุทฺธารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
นคฺควคฺโค ตติโย.
๔. ตุวฏฺฏวคฺโค
๑. เอกมฺจตุวฏฺฏนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตุวฏฺฏวคฺคสฺส ¶ ปเม ตุวฏฺเฏยฺยุนฺติ นิปชฺเชยฺยุํ. ตาสุ ปน เอกาย วา นิปนฺนาย อปรา นิปชฺชตุ, ทฺเวปิ วา สเหว นิปชฺชนฺตุ, ทฺวินฺนมฺปิ ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ ทฺวินฺนํ เอกมฺเจ ตุวฏฺฏนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สเจ ปน เอกาย นิปนฺนาย เอกา นิสีทติ, อุโภ วา นิสีทนฺติ, ตาสํ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เอกมฺจตา, ทฺวินฺนํ ตุวฏฺฏนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
เอกมฺจตุวฏฺฏนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. เอกตฺถรณตุวฏฺฏนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ¶ ¶ เอกํ อตฺถรณฺเจว ปาวุรณฺจ เอตาสนฺติ เอกตฺถรณปาวุรณา, สํหาริมานํ ปาวารตฺถรณกฏสารกาทีนํ เอกํ อนฺตํ อตฺถริตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา ตุวฏฺเฏนฺตีนเมตํ อธิวจนํ. ปาจิตฺติยนฺติ ตํเยว อตฺถริตฺวา ตํ ปารุปิตฺวา นิปชฺชนฺตีนํ ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ เอวํ ตุวฏฺฏนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อตฺถรเณ วา ปาวุรเณ วา เอกสฺมึ ทุกฺกฏํ, นานตฺถรณปาวุรเณ ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน นานตฺถรณปาวุรณสฺาย, ววตฺถานํ ทสฺเสตฺวา นิปชฺชนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ ปมสทิสเมวาติ.
เอกตฺถรณตุวฏฺฏนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. อผาสุกรณสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย อผาสุนฺติ ‘‘อิมินา อิมิสฺสา อผาสุ ภวิสฺสตี’’ติ อนาปุจฺฉา ปุรโต จงฺกมนฏฺานนิสฺสชฺชาทโย วา อุทฺทิสอุทฺทิสาปนปริปุจฺฉนสชฺฌายํ วา กโรนฺติยา จงฺกมเน นิวตฺตนคณนาย, านาทีสุ ปโยคคณนาย, อุทฺเทสาทีสุ ปทคณนาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ สฺจิจฺจ อผาสุกรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺนาย ติกทุกฺกฏํ, น อผาสุกามตาย, อาปุจฺฉา ปุรโต จงฺกมนาทีนิ กโรนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุปสมฺปนฺนตา, อผาสุกามตา, อผาสุกรณํ, อนาปุจฺฉนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยํ, ทุกฺขเวทนนฺติ.
อผาสุกรณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. นอุปฏฺาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ¶ ทุกฺขิตนฺติ คิลานํ. สหชีวินินฺติ สทฺธิวิหารินึ. เนว อุปฏฺเหยฺยาติ ตสฺสา อุปฏฺานํ สยํ วา อกโรนฺติยา, ปเรหิ วา อกาเรนฺติยา ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ ทุกฺขิตํ สหชีวินึ อนุปฏฺานวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อนฺเตวาสินิยา วา อนุปสมฺปนฺนาย วา ทุกฺกฏํ, ทสสุ อฺตรนฺตราเย สติ ปริเยสิตฺวา อลภนฺติยา, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. คิลานตา, สทฺธิวิหาริตา, อนฺุาตการณาภาโว, อุปฏฺาเน ธุรนิกฺเขโปติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สมนุภาสนสทิสานีติ.
นอุปฏฺาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม อุปสฺสยํ ทตฺวาติ สกวาฏพทฺธํ อตฺตโน ปุคฺคลิกวิหารํ ทตฺวา. นิกฺกฑฺเฒยฺยาติ พหูนิปิ ทฺวารานิ เอกปฺปโยเคน นิกฺกฑฺเฒนฺติยา เอกา อาปตฺติ, นานาปโยเคหิ ปโยคคณนาย อาปตฺติโย, อาณตฺติยมฺปิ เอเสว นโย. สเจ ปน ‘‘อิมฺจิมฺจ ทฺวารํ อติกฺกาเมหี’’ติ อาณาเปติ, เอกาย อาณตฺติยา เอว ทฺวารคณนาย อาปตฺติโย.
สาวตฺถิยํ ¶ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ เอตาทิเส วตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อกวาฏพทฺธโต ทุกฺกฏํ, อนุปสมฺปนฺนาย ติกทุกฺกฏํ, สกวาฏพทฺธโต วา อกวาฏพทฺธโต วา อุภินฺนมฺปิ ปริกฺขารนิกฺกฑฺฒเน ทุกฺกฏเมว, เสสํ สงฺฆิกวิหารนิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปเท วุตฺตนยเมวาติ.
นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. สํสฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺํ ¶ อุตฺตานปทตฺถเมว. สาวตฺถิยํ จณฺฑกาฬึ อารพฺภ สํสฏฺวิหารวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถ ปมอริฏฺสิกฺขาปเท วุตฺตวินิจฺฉยสทิสเมวาติ.
สํสฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อนฺโตรฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม อนฺโตรฏฺเติ ยสฺส วิชิเต วิหรติ, ตสฺส รฏฺเ. อสตฺถิกา จาริกนฺติ วินา สตฺเถน คจฺฉนฺติยา, คามนฺตรคณนาย, อคามเก อรฺเ อทฺธโยชนคณนาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ วุตฺตนเยเนว เทสจาริกํ ¶ ปกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. สตฺเถน สห คจฺฉนฺติยา, เขเม อปฺปฏิภเย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อนฺโตรฏฺตา, อเขมตา, อนฺุาตการณาภาโว, จาริกํ ปกฺกมนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
อนฺโตรฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ติโรรฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ติโรรฏฺเติ ยสฺส วิชิเต วิหรติ, ตํ เปตฺวา อฺสฺส รฏฺเ. เสสํ สตฺตเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ, นครํ ปเนตฺถ ราชคหนฺติ.
ติโรรฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. อนฺโตวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ¶ อนฺโตวสฺสนฺติ ปุริมํ วา เตมาสํ, ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ อวสิตฺวา ตสฺส วสฺสสฺส ¶ อนฺโตเยว. อิธ สตฺตาหกรณีเยน วา เกนจิ อุพฺพฬฺหาย วา อาปทาสุ วา คจฺฉนฺติยา อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ อฏฺมสทิสเมวาติ.
อนฺโตวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. จาริกนปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม วสฺสํวุฏฺาติ ปุริมํ วา เตมาสํ, ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ วุฏฺา. ฉปฺปฺจโยชนานีติ เอตฺถ ปวาเรตฺวา ปฺจ โยชนานิ คนฺตุมฺปิ วฏฺฏติ, ฉสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. สเจ ปน ตีณิ คนฺตฺวา เตเนว มคฺเคน ปจฺจาคจฺฉติ, น วฏฺฏติ, อฺเน อาคนฺตุํ วฏฺฏติ. ‘‘วุตฺตปฺปมาณํ อทฺธานํ น คจฺฉิสฺสามี’’ติ ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ.
ราชคเห สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ วสฺสํ วสิตฺวา จาริกํ อปกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. อนฺตราเย สติ, ปริเยสิตฺวา ทุติยิกํ ภิกฺขุนึ อลภนฺติยา, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วสฺสํวุฏฺตา, อนฺุาตการณาภาโว, ปฺจโยชนานติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสานิ, อิทํ ปน อกิริยํ, ทุกฺขเวทนนฺติ.
จาริกนปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตุวฏฺฏวคฺโค จตุตฺโถ.
๕. จิตฺตาคารวคฺโค
๑. ราชาคารสิกฺขาปทวณฺณนา
จิตฺตาคารวคฺคสฺส ปเม ราชาคารนฺติ รฺโ กีฬนฆรํ. จิตฺตาคารนฺติ กีฬนจิตฺตสาลํ. อารามนฺติ กีฬนอุปวนํ. อุยฺยานนฺติ ¶ กีฬนุยฺยานํ. โปกฺขรณินฺติ กีฬนโปกฺขรณึ. ทสฺสนายาติ ¶ ‘‘เอเตสุ ยํกิฺจิ ปสฺสิสฺสามี’’ติ ¶ คจฺฉนฺติยา ปเท ปเท ทุกฺกฏํ, ยตฺถ ตฺวา ปสฺสติ, ตตฺถ ปทํ อนุทฺธริตฺวา ปฺจาปิ ปสฺสนฺติยา เอกาว อาปตฺติ. สเจ ปน ตํ ตํ วิโลเกตฺวา ปสฺสติ, คีวํ ปริวตฺตนปฺปโยคคณนาย อาปตฺติโย, น อุมฺมีลนคณนาย.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ จิตฺตาคารํ ทสฺสนาย คมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ภิกฺขุสฺส สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํ, อวเสโส วินิจฺฉโย นจฺจทสฺสนสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ.
ราชาคารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. อาสนฺทิปริภฺุชนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย อาสนฺที นาม อติกฺกนฺตปฺปมาณา วุจฺจติ. ปลฺลงฺโก นาม สํหาริเมน วาเฬน กโตติ วุตฺโต. ปริภฺุเชยฺยาติ เอตฺถ ปน นิสีทนนิปชฺชนปฺปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อาสนฺทิปลฺลงฺกปริโภควตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อาสนฺทิยา ปาเท ฉินฺทิตฺวา, ปลฺลงฺกสฺส วาเฬ ภินฺทิตฺวา ปริภฺุชนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อาสนฺทิปลฺลงฺกตา, นิสีทนํ นิปชฺชนํ วาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
อาสนฺทิปริภฺุชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สุตฺตกนฺตนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย สุตฺตนฺติ ฉนฺนํ อฺตรํ. กนฺเตยฺยาติ เอตฺถ ยตฺตกํ หตฺเถน อฺฉิตํ โหติ, ตสฺมึ ตกฺกมฺหิ เวิเต เอกา อาปตฺติ. อิทฺหิ สนฺธาย ปทภาชนีเย (ปาจิ. ๙๘๘) ‘‘อุชฺชวุชฺชเว’’ติ วุตฺตํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ สุตฺตํ กนฺตนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, กนฺตนโต ปุพฺเพ ¶ กปฺปาสวิจินนํ อาทึ กตฺวา สพฺพปฺปโยเคสุ หตฺถวารคณนาย ¶ ทุกฺกฏํ. กนฺติตสุตฺตํ กนฺตนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อกนฺติตตา, กนฺตนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
สุตฺตกนฺตนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. คิหิเวยฺยาวจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ¶ คิหิเวยฺยาวจฺจนฺติ คิหีนํ เวยฺยาวจฺจํ. สเจปิ หิ มาตาปิตโร อตฺตโน กิฺจิ กมฺมํ อการาเปตฺวา เตสํ ยาคุปจนาทีนิ กโรนฺติ, ปุพฺพปฺปโยเคสุ ปโยคคณนาย ทุกฺกฏานิ อาปชฺชิตฺวา ยาคุอาทีสุ ภาชนคณนาย, ขาทนียาทีสุ ปูวคณนาย ปาจิตฺติยํ อาปชฺชติ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ คิหีนํ เวยฺยาวจฺจกรณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, มนุสฺเสหิ สงฺฆสฺส ยาคุปาเน วา ภตฺเต วา เจติยปูชาย วา กรียมานาย เตสํ สหายภาเวน ยาคุปจนาทีนิ, อตฺตโน เวยฺยาวจฺจกรสฺส จ ตานิเยว กโรนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. คิหิเวยฺยาวจฺจกรณํ, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสาเนวาติ.
คิหิเวยฺยาวจฺจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. อธิกรณสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม อธิกรณนฺติ จตุนฺนํ อฺตรํ. ปาจิตฺติยนฺติ อิธ จีวรสิพฺพเน วิย ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ, เอกาหมฺปิ ปริหาโร นตฺถิ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อธิกรณํ นวูปสมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถ จีวรสิพฺพนสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
อธิกรณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. โภชนทานสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ¶ ¶ สหตฺถาติ กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา นิสฺสคฺคิเยน วา เปตฺวา ปฺจสหธมฺมิเก อวเสสานํ อฺตฺร อุทกทนฺตโปนา ยํกิฺจิ อชฺโฌหรณียํ ททนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อคาริกสฺส ขาทนียโภชนียทานวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อุทกทนฺตโปเน ทุกฺกฏํ. ยา ปน ทาเปติ น เทติ, อุปนิกฺขิปิตฺวา เทติ, พาหิรเลปํ เทติ, ตสฺสา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อฺตฺร อุทกทนฺตโปนา อชฺโฌหรณิยํ, เปตฺวา ปฺจ สหธมฺมิเก อฺสฺส สหตฺถา ทานนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
โภชนทานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อาวสถจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม ¶ อาวสถจีวรนฺติ ‘‘อุตุนิโย ภิกฺขุนิโย ปริภฺุชนฺตู’’ติ ทินฺนจีวรํ. อนิสฺสชฺชิตฺวาติ จตุตฺเถ ทิวเส โธวิตฺวา อฺิสฺสา อนฺตมโส สามเณริยาปิ อุตุนิยา อทตฺวา. ปาจิตฺติยนฺติ เอวํ อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภฺุชนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อาวสถจีวรํ อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภฺุชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, นิสฺสชฺชิเต ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน นิสฺสชฺชิตสฺาย, ปุน ปริยาเยน วา, อฺาสํ อุตุนีนํ อภาเวน วา, อจฺฉินฺนนฏฺจีวริกาย วา, อาปทาสุ วา ปริภฺุชนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อาวสถจีวรตา, จตุตฺถทิวสตา, โธวิตฺวา อนิสฺสชฺชนํ, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ กถินสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
อาวสถจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. อาวสถวิหารสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ¶ ¶ อาวสถนฺติ กวาฏพทฺธวิหารํ. อนิสฺสชฺชิตฺวาติ รกฺขณตฺถาย อทตฺวา, ‘‘อิทํ ชคฺเคยฺยาสี’’ติ เอวํ อนาปุจฺฉิตฺวาติ อตฺโถ. จาริกํ ปกฺกเมยฺย ปาจิตฺติยนฺติ เอตฺถ สกคามโต อฺํ คามํ เอกรตฺติวาสตฺถายปิ ปกฺกมนฺติยา ปริกฺขิตฺตสฺส อาวสถสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ ปมปาเทน อติกฺกนฺตมตฺเต ทุกฺกฏํ, ทุติเยน ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อาวสถํ อนิสฺสชฺชิตฺวา จาริกํ ปกฺกมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อกวาฏพทฺเธ ทุกฺกฏํ, นิสฺสชฺชิเต ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน นิสฺสชฺชิตสฺาย, สติ อนฺตราเย, ปฏิชคฺคิกํ ปริเยสิตฺวา อลภนฺติยา, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สกวาฏพทฺธตา, วุตฺตนเยน ปกฺกมนํ, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ กถินสทิสานีติ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
อาวสถวิหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. ติรจฺฉานวิชฺชาปริยาปุณนสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม ติรจฺฉานวิชฺชนฺติ ยํกิฺจิ พาหิรกํ อนตฺถสํหิตํ หตฺถิอสฺสรถธนุถรุสิปฺปอาถพฺพณขิลนวสีกรณโสสาปนมนฺตาคทปฺปโยคาทิเภทํ ¶ ปรูปฆาตกรํ วิชฺชํ. ปริยาปุเณยฺยาติ เอตฺถ ยสฺส กสฺสจิ สนฺติเก ตํ ปทาทิวเสน ปริยาปุณนฺติยา ปทคณนาย เจว อกฺขรคณนาย จ ปาจิตฺติยนฺติ.
ติรจฺฉานวิชฺชาปริยาปุณนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ติรจฺฉานวิชฺชาวาจนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม วาเจยฺยาติ ปทํ วิเสโส. อุภยมฺปิ สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิยา เจว สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย จ อารพฺภ ติรจฺฉานวิชฺชํ ปริยาปุณนวาจนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. เลเข, ธารณาย ¶ จ, คุตฺตตฺถาย จ ยกฺขปริตฺตนาคมณฺฑลาทิเก ¶ สพฺพปริตฺเต, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ติรจฺฉานวิชฺชตา, ปริยาปุณนวาจนา, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ทฺวีสุปิ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปทโสธมฺมสทิสานีติ.
ติรจฺฉานวิชฺชาวาจนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
จิตฺตาคารวคฺโค ปฺจโม.
๖. อารามวคฺโค
๑. อารามปวิสนสิกฺขาปทวณฺณนา
อารามวคฺคสฺส ปเม สภิกฺขุกํ อารามนฺติ ยตฺถ ภิกฺขู รุกฺขมูเลปิ วสนฺติ, ตํ ปเทสํ. อนาปุจฺฉาติ เอตฺถ ภิกฺขุสามเณรอารามิเกสุ ยํกิฺจิ อนาปุจฺฉา, ปริกฺขิตฺตสฺส อารามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺติยา, อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺติยา ปมปาเท ทุกฺกฏํ, ทุติยปาเท ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อนาปุจฺฉา อารามํ ปวิสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา’’ติ จ ‘‘ชานํ สภิกฺขุก’’นฺติ จ อิมาเนตฺถ ทฺเว อนุปฺตฺติโย, สภิกฺขุเก เวมติกาย, อภิกฺขุเก สภิกฺขุกสฺาย เจว เวมติกาย จ ทุกฺกฏํ. ตสฺมึ ปน ทุวิเธปิ อภิกฺขุกสฺาย, สนฺตํ ภิกฺขุํ อาปุจฺฉา ปวิสนฺติยา, ปมปฺปวิฏฺานํ วา ภิกฺขุนีนํ สีสํนุโลกิกาย, ยตฺถ วา ภิกฺขุนิโย สนฺนิปติตา, ตตฺถ ‘‘ตาสํ สนฺติกํ คจฺฉามี’’ติ สฺาย, อาราเมน วา มคฺโค โหติ, เตน คจฺฉนฺติยา, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สภิกฺขุการามตา ¶ , สภิกฺขุกสฺิตา, วุตฺตปริจฺเฉทาติกฺกโม, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมนุภาสนสมอุฏฺานํ, กิริยากิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
อารามปวิสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ภิกฺขุอกฺโกสนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ¶ อกฺโกเสยฺยาติ ทสนฺนํ อกฺโกสวตฺถูนํ อฺตเรน สมฺมุขา วา ปรมฺมุขา วา อกฺโกเสยฺย. ปริภาเสยฺยาติ ภยมสฺส อุปทํเสยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ ตสฺสา เอวํ กโรนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
เวสาลิยํ ¶ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อายสฺมนฺตํ อุปาลึ อกฺโกสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺเน ติกทุกฺกฏํ, อตฺถธมฺมอนุสาสนิปุเรกฺขาราย, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุปสมฺปนฺนตา, อกฺโกสนปริภาสนํ, อตฺถปุเรกฺขารตาทีนํ อภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
ภิกฺขุอกฺโกสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. คณปริภาสนสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย จณฺฑิกตาติ กุทฺธา. คณนฺติ ภิกฺขุนิสงฺฆํ. ปริภาเสยฺยาติ เอตฺถ ‘‘พาลา เอตา อพฺยตฺตา เอตา, เนตา ชานนฺติ กมฺมํ วา กมฺมโทสํ วา กมฺมสมฺปตฺตึ วา กมฺมวิปตฺตึ วา’’ติ เอวํ ยตฺถ กตฺถจิ ปริภาสนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ คณํ ปริภาสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, สมฺพหุลา วา เอกํ วา อนุปสมฺปนฺนํ วา ปริภาสนฺติยา ทุกฺกฏํ. เสสํ ทุติยสทิสเมวาติ.
คณปริภาสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ปวาริตสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ คณโภชเน วุตฺตนเยน นิมนฺติตา, ปวารณาสิกฺขาปเท วุตฺตนเยน ปวาริตา เวทิตพฺพา. ปาจิตฺติยนฺติ ตสฺสา ปุเรภตฺตํ เปตฺวา ยาคฺุเจว เสสานิ จ ตีณิ กาลิกานิ อฺํ ยํกิฺจิ อามิสํ อชฺโฌหรณตฺถาย ปฏิคฺคณฺหนฺติยา คหเณ ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อฺตฺร ภฺุชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ตีณิ กาลิกานิ อาหารตฺถาย ปฏิคฺคณฺหนฺติยาปิ ¶ อชฺโฌหรนฺติยาปิ ทุกฺกฏํ. ยา ปน นิมนฺติตา อปฺปวาริตา ยาคุํ ปิวติ, สามิเก อปโลเกตฺวา ¶ ภฺุชติ, ตีณิ กาลิกานิ สติ ปจฺจเย ปริภฺุชติ, ตสฺสา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. นิมนฺติตา วา ปวาริตา วา ตํ อุภยํ วา, ปุเรภตฺตํ วุตฺตลกฺขณสฺส อามิสสฺส อชฺโฌหาโร, สามิกานํ อนาปุจฺฉนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. อทฺธานสมุฏฺานํ, นิมนฺติตาย อนาปุจฺฉา ภฺุชนฺติยา อาปตฺติสมฺภวโต สิยา กิริยากิริยํ, ปวาริตาย กปฺปิยํ กาเรตฺวาปิ อกาเรตฺวาปิ ปริภฺุชนฺติยา อาปตฺติสมฺภวโต สิยา กิริยํ, โนสฺาวิโมกฺขํ, อจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
ปวาริตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. กุลมจฺฉรินีสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม กุเล มจฺฉโร กุลมจฺฉโร, กุลมจฺฉโร เอติสฺสา อตฺถิ, กุลํ วา มจฺฉรายตีติ กุลมจฺฉรินี. อสฺสาติ ยา อีทิสี ภเวยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ ตสฺสา ‘‘ยํ กุลํ ภิกฺขุนีนํ ปจฺจเย ทาตุกามํ, กถํ นาม ตตฺถ ภิกฺขุนิโย น คจฺเฉยฺยุ’’นฺติ ภิกฺขุนีนํ วา สนฺติเก กุลสฺส, ‘‘กถํ นาม อิเม ตาสํ กิฺจิ น ทชฺเชยฺยุ’’นฺติ กุลสฺส วา สนฺติเก ภิกฺขุนีนํ อวณฺณํ ภาสนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ กุลมจฺฉรายนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. อมจฺฉรายิตฺวา สนฺตํเยว อาทีนวํ อาจิกฺขนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ภิกฺขุนีนํ อลาภกามตา, กุลสฺส วา สนฺติเก ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขุนีนํ วา สนฺติเก กุลสฺส อวณฺณภณนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
กุลมจฺฉรินีสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. อภิกฺขุกาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ สเจ ภิกฺขุนุปสฺสยโต อทฺธโยชนพฺภนฺตเร โอวาททายกา ภิกฺขู น วสนฺติ, มคฺโค ¶ วา อเขโม โหติ น สกฺกา อนนฺตราเยน คนฺตุํ ¶ , อยํ อภิกฺขุโก นาม อาวาโส. ตตฺถ ‘‘วสฺสํ วสิสฺสามี’’ติ เสนาสนปฺาปนปานียอุปฏฺาปนาทีนิ กโรนฺติยา ทุกฺกฏํ ¶ , สห อรุณุคฺคมนา ปาจิตฺติยํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๔๔ อาทโย) วุตฺโต.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อภิกฺขุเก อาวาเส วสฺสํ วสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ยตฺถ ปน วสฺสูปคตา ภิกฺขู ปกฺกนฺตา วา โหนฺติ วิพฺภนฺตา วา กาลงฺกตา วา ปกฺขสงฺกนฺตา วา ตตฺถ วสนฺติยา, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อภิกฺขุกาวาสตา, วสฺสูปคมนํ, อรุณุคฺคมนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสาเนวาติ.
อภิกฺขุกาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. อปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม วสฺสํวุฏฺาติ ปุริมํ วา ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ วุฏฺา. อุภโตสงฺเฆติ ภิกฺขุนิสงฺเฆ เจว ภิกฺขุสงฺเฆ จ. อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉยกถา – ภิกฺขุนีหิ จาตุทฺทเสเยว สนฺนิปติตฺวา ‘‘สุณาตุ เม, อยฺเย, สงฺโฆ, อชฺช ปวารณา จาตุทฺทสี, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ เอวํ สพฺพสงฺคาหิกตฺตึ วา, ‘‘เตวาจิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ เอวํ เตวาจิกตฺตึ วา, สติ อนฺตราเย ‘‘ทฺเววาจิกํ, เอกวาจิกํ, สมานวสฺสิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ เอวํ ทฺเววาจิกาทิตฺตึ วา เปตฺวา สพฺพสงฺคาหิกตฺติ เจ ปิตา, ‘‘สงฺฆํ, อยฺเย, ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อยฺยาโย อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺตี ปฏิกริสฺสามี’’ติ (จูฬว. ๔๒๗) เอวํ สกึ วา, ‘‘ทุติยมฺปิ, อยฺเย, สงฺฆํ…เป… ตติยมฺปิ, อยฺเย, สงฺฆํ…เป… ปฏิกริสฺสามี’’ติ เอวํ ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ วา วตฺวา ปฏิปาฏิยา ปวาเรตพฺพํ. เตวาจิกาย ตฺติยา วจนํ น หาเปตพฺพํ, ทฺเววาจิกาทีสุ วฑฺเฒตุํ วฏฺฏติ, หาเปตุํ น วฏฺฏติ. เอวํ ภิกฺขุนิสงฺเฆ ปวาเรตฺวา ตตฺเถว เอกา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก (จูฬว. ๔๒๗) วุตฺเตน ตฺติทุติยกมฺเมน ภิกฺขุนิสงฺฆสฺสตฺถาย ภิกฺขุสงฺฆํ ปวาเรตุํ สมฺมนฺนิตพฺพา. ตาย สมฺมตาย ภิกฺขุนิยา ปนฺนรเส ¶ ภิกฺขุนิสงฺฆํ อาทาย ภิกฺขุสงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา เอวมสฺส ¶ วจนีโย ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ อยฺย ภิกฺขุสงฺฆํ ปวาเรติ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตายฺย ภิกฺขุสงฺโฆ ภิกฺขุนิสงฺฆํ ¶ อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสติ, ทุติยมฺปิ อยฺย…เป… ตติยมฺปิ อยฺย…เป… ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสตี’’ติ เอวํ ปวาเรตพฺพํ.
สเจ ปฺจวคฺโค ภิกฺขุนิสงฺโฆ น ปูรติ, จตูหิ วา ตีหิ วา คณตฺตึ เปตฺวา, ทฺวีหิ วินา ตฺติยา อฺมฺํ ปวาเรตพฺพํ. เอกาย ‘‘อชฺช เม ปวารณา’’ติ อธิฏฺาตพฺพํ.
วิหารํ ปน คนฺตฺวา ‘‘ภิกฺขุนิโย, อยฺย, ภิกฺขุสงฺฆํ ปวาเรนฺติ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตายฺย ภิกฺขุสงฺโฆ ภิกฺขุนิโย อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺติโย ปฏิกริสฺสนฺตี’’ติ จ, ‘‘อหํ, อยฺย, ภิกฺขุสงฺฆํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ มํ, อยฺย, ภิกฺขุสงฺโฆ อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺตี ปฏิกริสฺสามี’’ติ จ เอวํ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ.
สเจ ภิกฺขุสงฺโฆ น ปูรติ, ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ, อยฺย, อยฺเย ปวาเรติ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ อยฺยา ภิกฺขุนิสงฺฆํ อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสตี’’ติ จ, ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ, อยฺย, อยฺยํ ปวาเรติ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตายฺโย ภิกฺขุนิสงฺฆํ อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสตี’’ติ จ เอวํ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ.
อุภินฺนํ อปริปูริยา ‘‘ภิกฺขุนิโย, อยฺยา, อยฺเย ปวาเรนฺติ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตายฺยา ภิกฺขุนิโย อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺติโย ปฏิกริสฺสนฺตี’’ติ จ, ‘‘ภิกฺขุนิโย, อยฺย, อยฺยํ ปวาเรนฺติ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตายฺโย ภิกฺขุนิโย อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺติโย ปฏิกริสฺสนฺตี’’ติ จ, ‘‘อหํ, อยฺยา, อยฺเย ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา…เป… วทนฺตุ มํ, อยฺยา, อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺตี ปฏิกริสฺสามี’’ติ จ, ‘‘อหํ, อยฺย, อยฺยํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา…เป… วทตุ มํ, อยฺโย, อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺตี ปฏิกริสฺสามี’’ติ จ เอวํ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ. สพฺพาเหว หิ อิมินา ¶ นเยน อุภโตสงฺเฆ ¶ ปวาริตา โหติ, ยา ปน วสฺสํวุฏฺา ‘‘อุภโตสงฺเฆ เอวํ น ปวาเรสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, ตสฺสา สห ธุรนิกฺเขเปน ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ วสฺสํ วสิตฺวา น ปวารณาวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. อนฺตราเย ¶ ปน สติ, ปริเยสิตฺวา ภิกฺขู อลภนฺติยา, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วสฺสํวุฏฺตา, น อุภโตสงฺเฆ ปวารณา, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สมนุภาสนสทิสานีติ.
อปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. โอวาทสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม โอวาทายาติ ครุธมฺมสฺสวนตฺถาย. สํวาสายาติ อุโปสถปุจฺฉนตฺถาย เจว ปวารณตฺถาย จ. ปาจิตฺติยนฺติ ‘‘เอเตสํ อตฺถาย น คจฺฉามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ.
สกฺเกสุ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ โอวาทาย อคมนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. อนฺตราเย ปน สติ, ปริเยสิตฺวา ทุติยิกํ อลภนฺติยา, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. โอวาทสํวาสานํ อตฺถาย อคมนํ, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสานิ, อิทํ ปน อกิริยํ, ทุกฺขเวทนนฺติ.
โอวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. โอวาทูปสงฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม อนฺวทฺธมาสนฺติ อทฺธมาเส อทฺธมาเส. อุโปสถปุจฺฉกนฺติ อุโปสถปุจฺฉนํ. โอวาทูปสงฺกมนนฺติ โอวาทตฺถาย อุปสงฺกมนํ. ตํ อติกฺกาเมนฺติยาติ เอตฺถ ภิกฺขุนีหิ เตรเส วา จาตุทฺทเส วา อารามํ คนฺตฺวา ‘‘อยํ อุโปสโถ จาตุทฺทโส ปนฺนรโส’’ติ ปุจฺฉิตพฺพํ, อุโปสถทิวเส ¶ นิทานวณฺณนายํ วุตฺตนเยน โอวาทูปสงฺกมนํ ยาจิตพฺพํ. ยา ภิกฺขุนี วุตฺตปฺปกาเร กาเล ตทุภยํ น กโรติ, สา ตํ อติกฺกาเมติ นาม, ตสฺสา ¶ ‘‘อุโปสถมฺปิ น ปุจฺฉิสฺสามิ, โอวาทมฺปิ น ยาจิสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อุโปสถโอวาทานํ อปุจฺฉนอยาจนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ ¶ , อนาปตฺติ อฏฺมสทิสาเยว. อุโปสโถวาทานํ อปุจฺฉนอยาจนายํ ธุรนิกฺเขโป, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สมนุภาสนสทิสานีติ.
โอวาทูปสงฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ปสาเขชาตสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ปสาเขติ นาภิยา เหฏฺา ชาณุมณฺฑลานํ อุปริปเทเส. ตโต หิ ยสฺมา รุกฺขสฺส สาขา วิย อุโภ อูรู ปภิชฺชิตฺวา คตา, ตสฺมา โส ‘‘ปสาโข’’ติ วุจฺจติ, ตสฺมึ ปสาเข. คณฺฑนฺติ ยํกิฺจิ คณฺฑํ. รุธิตนฺติ วณํ. เภทาเปยฺย วาติอาทีสุ สเจ ‘‘ภินฺท ผาเลหี’’ติ สพฺพานิ อาณาเปติ, โส จ ตเถว กโรติ, ฉ ทุกฺกฏานิ ฉ จ ปาจิตฺติยานิ. อถาปิ ‘‘ยํกิฺจิ เอตฺถ กตฺตพฺพํ, ตํ สพฺพํ กโรหี’’ติ เอวํ อาณาเปติ, โส จ สพฺพานิปิ เภทนาทีนิ กโรติ, เอกวาจาย ฉ ทุกฺกฏานิ ฉ จ ปาจิตฺติยานิ. สเจ ปน เภทนาทีสุ เอกํเยว ‘‘อิทํ นาม กโรหี’’ติ อาณาเปติ, โส จ สพฺพานิ กโรติ. ยํ อาณตฺตํ, ตสฺเสว กรเณ ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ ปสาเข ชาตํ คณฺฑํ ปุริเสน เภทาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อปโลเกตฺวา วา วิฺุํ วา ยํกฺจิ ทุติยิกํ คเหตฺวา เอวํ กโรนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ปสาเข ชาตตา, อนปโลกนํ, ทุติยิกาภาโว, ปุริเสน เภทาทีนํ การาปนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ กถินสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
ปสาเขชาตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
อารามวคฺโค ฉฏฺโ.
๗. คพฺภินีวคฺโค
๑. คพฺภินีสิกฺขาปทวณฺณนา
คพฺภินิวคฺคสฺส ¶ ¶ ปเม ‘‘คพฺภินี’’ติ ชานิตฺวา อุปชฺฌายาย วุฏฺาเปนฺติยา คณปริเยสนาทีสุ จ ตฺติกมฺมวาจาทฺวเย จ ทุกฺกฏํ, กมฺมวาจาปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ คพฺภินึ วุฏฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, คพฺภินิยา เวมติกาย อคพฺภินิยา คพฺภินิสฺาย เจว เวมติกาย จ ทุกฺกฏํ. อุโภสุ อคพฺภินิสฺาย, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. คพฺภินิตา, ‘คพฺภินี’ติ ชานนํ, วุฏฺาปนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ปณฺณตฺติวชฺชํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
คพฺภินีสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ปายนฺตีสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ปายนฺตินฺติ ถฺํ ปายมานํ, ยํ ปาเยติ, ตสฺส มาตา วา, ธาติ วา. อิทํ วตฺถุมตฺตเมเวตฺถ วิเสโส, เสสํ ปมสิกฺขาปทสทิสเมวาติ.
ปายนฺตีสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. ปมสิกฺขมานสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย ทฺเว วสฺสานีติ ปวารณาวเสน ทฺเว สํวจฺฉรานิ. ฉสุ ธมฺเมสูติ ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีสุ วิกาลโภชนาเวรมณิปริโยสาเนสุ ฉสุ สิกฺขาปเทสุ. อสิกฺขิตสิกฺขนฺติ ปทภาชเน (ปาจิ. ๑๐๗๗) วุตฺตนเยเนว อทินฺนสิกฺขํ วา กุปิตสิกฺขํ วา. สิกฺขมานํ วุฏฺาเปยฺยาติ เตสุ ฉสุ ธมฺเมสุ สิกฺขนโต, เต วา สิกฺขาสงฺขาเต ¶ ธมฺเม มานนโต เอวํลทฺธนามํ อนุปสมฺปนฺนํ อุปสมฺปาเทยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ ปมสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว กมฺมวาจาปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ เอวรูปํ สิกฺขมานํ วุฏฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ธมฺมกมฺเม ติกปาจิตฺติยํ, อธมฺมกมฺเม ติกทุกฺกฏํ. ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ สิกฺขิตสิกฺขํ สิกฺขมานํ วุฏฺาเปนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วุตฺตนเยน อสิกฺขิตสิกฺขตา, ธมฺมกมฺมตา, กมฺมวาจาปริโยสานนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปเม วุตฺตนยาเนวาติ.
ปมสิกฺขมานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. ทุติยสิกฺขมานสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ¶ สงฺเฆน อสมฺมตนฺติ ยสฺสา สงฺเฆน อนฺตมโส อุปสมฺปทามาฬเกปิ ปทภาชเน (ปาจิ. ๑๐๘๖) วุตฺตา อุปสมฺปทาสมฺมุติ น ทินฺนา โหติ, ตํ อิมา ทฺเวปิ มหาสิกฺขมานา นาม. อิธ สงฺเฆน สมฺมตํ วุฏฺาเปนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ ตติเย วุตฺตสทิสเมว, อิทํ ปน กิริยากิริยํ โหตีติ.
ทุติยสิกฺขมานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปมคิหิคตสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม คิหิคตนฺติ ปุริสนฺตรคตํ, อิธาปิ อิทํ วตฺถุมตฺตเมว วิเสโส. อูนทฺวาทสวสฺสฺจ ปริปุณฺณสฺาย วุฏฺาเปนฺติยา กิฺจาปิ อนาปตฺติ, สา ปน อนุปสมฺปนฺนาว โหติ. เสสํ ปมสิกฺขาปทสทิสเมวาติ.
ปมคิหิคตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖-๗. ทุติยตติยคิหิคตสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ¶ สพฺพํ ตติเย วุตฺตนเยน. สตฺตเมปิ สพฺพํ จตุตฺเถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
ทุติยตติยคิหิคตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘. ปมสหชีวินิสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺเม ¶ สหชีวินินฺติ สทฺธิวิหารินึ. เนว อนุคฺคณฺเหยฺยาติ สยํ อุทฺเทสาทีหิ นานุคฺคณฺเหยฺย. น อนุคฺคณฺหาเปยฺยาติ ‘‘อิมิสฺสา, อยฺเย, อุทฺเทสาทีนิ เทหี’’ติ เอวํ น อฺาย อนุคฺคณฺหาเปยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ เอวรูเป วตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, เสสเมตฺถ ตุวฏฺฏวคฺเค ทุกฺขิตสหชีวินิสิกฺขาปเท วุตฺตสทิสเมวาติ.
ปมสหชีวินิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. นานุพนฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม วุฏฺาปิตํ ปวตฺตินินฺติ วุฏฺาปิตํ ปวตฺตินึ ยาย อุปสมฺปาทิตา, ตํ อุปชฺฌายินินฺติ อตฺโถ. นานุพนฺเธยฺยาติ จุณฺเณน มตฺติกาย ทนฺตกฏฺเน มุโขทเกนาติ เอวํ เตน เตน กรณีเยน น อุปฏฺเหยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ นานุพนฺธิสฺสนฺติ ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ นานุพนฺธนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. พาลํ ปน อลชฺชินึ วา อนนุพนฺธนฺติยา, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วุฏฺาปิตปฺปวตฺตินิตา, ทฺเว วสฺสานิ อนนุพนฺธเน ธุรนิกฺเขโป, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสานิ, อิทํ ปน อกิริยํ, ทุกฺขเวทนนฺติ.
นานุพนฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. ทุติยสหชีวินิสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม ¶ เนว วูปกาเสยฺยาติ น คเหตฺวา คจฺเฉยฺย. น วูปกาสาเปยฺยาติ ‘‘อิมํ, อยฺเย, คเหตฺวา คจฺฉาหี’’ติ อฺํ น อาณาเปยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ สหชีวินิยา อวูปกาสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. สติ ปน อนฺตราเย, ปริเยสิตฺวา ทุติยิกํ อลภนฺติยา, คิลานาย ¶ , อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. สหชีวินิตา, วูปกาสวูปกาสาปเน ธุรนิกฺเขโป, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สมนุภาสนสทิสานีติ.
ทุติยสหชีวินิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
คพฺภินีวคฺโค สตฺตโม.
๘. กุมาริภูตวคฺโค
๑-๒-๓. ปมกุมาริภูตาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
กุมาริภูตวคฺคสฺส ปมทุติยตติยานิ ตีหิ คิหิคตสิกฺขาปเทหิ สทิสาเนว. ยา ปน ตา สพฺพปมา ทฺเว มหาสิกฺขมานา, ตา อติกฺกนฺตวีสติวสฺสาติ เวทิตพฺพา. ตา หิ คิหิคตา วา โหนฺตุ, อคิหิคตา วา, สมฺมุติกมฺมาทีสุ ‘‘สิกฺขมานา’’อิจฺเจว วตฺตพฺพา, ‘‘คิหิคตา’’ติ วา ‘‘กุมาริภูตา’’ติ วา น วตฺตพฺพา. คิหิคตาย ทสวสฺสกาเล สิกฺขาสมฺมุตึ ทตฺวา ทฺวาทสวสฺสกาเล อุปสมฺปทา กาตพฺพา, เอกาทสวสฺสกาเล ทตฺวา เตรสวสฺสกาเล กาตพฺพา, ทฺวาทสเตรสจุทฺทสปนฺนรสโสฬสสตฺตรสอฏฺารสวสฺสกาเล สิกฺขาสมฺมุตึ ทตฺวา วีสติวสฺสกาเล อุปสมฺปทา กาตพฺพา. อฏฺารสวสฺสกาลโต ปฏฺาย จ ปนายํ ‘‘คิหิคตา’’ติปิ ‘‘กุมาริภูตา’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. ยา ปนายํ ‘‘กุมาริภูตา’’ติ วุตฺตา สามเณรี ¶ , สา ‘‘คิหิคตา’’ติ น วตฺตพฺพา, ‘‘กุมาริภูตา’’อิจฺเจว ¶ วตฺตพฺพา. สิกฺขาสมฺมุติทานวเสน ปน สพฺพาปิ ‘‘สิกฺขมานา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ.
ปมกุมาริภูตาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อูนทฺวาทสวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ อูนทฺวาทสวสฺสาติ อุปสมฺปทาวเสน อปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสา. ปาจิตฺติยนฺติ อุปชฺฌายา หุตฺวา วุฏฺาเปนฺติยา วุตฺตนเยเนว ทุกฺกฏานิ อนฺตรา, กมฺมวาจาปริโยสาเน ปาจิตฺติยนฺติ.
อูนทฺวาทสวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ¶ สงฺเฆน อสมฺมตาติ ยสฺสา สงฺเฆน ปทภาชเน (ปาจิ. ๑๑๓๒) วุตฺตา วุฏฺาปนสมฺมุติ น ทินฺนา. เสสํ อุภยตฺถาปิ มหาสิกฺขมานาสิกฺขาปททฺวยสทิสเมวาติ.
ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. ขียนธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ อลํ ตาว เต อยฺเย วุฏฺาปิเตนาติ วุจฺจมานาติ วุฏฺาปนสมฺมุติยา ยาจิตาย สงฺเฆน อุปปริกฺขิปิตฺวา ‘‘ยสฺมา พาลา อพฺยตฺตา จ อลชฺชินี จ โหติ, ตสฺมา อลํ ตาว ตุยฺหํ อุปสมฺปาทิเตนา’’ติ เอวํ นิวารียมานา. ปจฺฉา ขียนธมฺมนฺติ ปจฺฉา อฺาสํ พฺยตฺตานํ ลชฺชินีนํ วุฏฺาปนสมฺมุตึ ทิยฺยมานํ ทิสฺวา ‘‘อหเมว นูน พาลา’’ติอาทีนิ ภณมานา ยตฺถ กตฺถจิ ขีเยยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ เอวํ ขียนธมฺมํ อาปชฺชนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ จณฺฑกาฬึ อารพฺภ เอวํ ขียนธมฺมํ อาปชฺชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ปกติยา ฉนฺทาทีนํ วเสน กโรนฺตีนํ ขียนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วุฏฺาปนสมฺมุติยา ยาจนํ, อุปปริกฺขิตฺวา น ฉนฺทาทิวเสน ปฏิกฺขิตฺตาย ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสโว, ปจฺฉาขียนนฺติ ¶ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทินฺนาทานสทิสานิ, อิทํ ปน ทุกฺขเวทนนฺติ.
ขียนธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗-๘. สิกฺขมานนวุฏฺาปนปมทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม สา ปจฺฉาติ สิกฺขมานาย อุปสมฺปทาย ยาจิยมานาย สา ภิกฺขุนี เอวํ วตฺวา ลทฺเธ จีวเร ปจฺฉา อสติ อนฺตราเย ‘‘เนว วุฏฺาเปสฺสามิ ¶ , น วุฏฺาปนาย อุสฺสุกฺกํ กริสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิเปยฺย, ตสฺสา สห ธุรนิกฺเขเปน ปาจิตฺติยนฺติ. อฏฺเมปิ เอเสว นโย.
อุภยมฺปิ สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ เอเตสุ วตฺถูสุ ปฺตฺตํ, ทฺวีสุปิ สติ อนฺตราเย, ปริเยสิตฺวา อลภนฺติยา, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ ¶ อนาปตฺติ. อุภยตฺถ ‘‘เอวาหํ ตํ วุฏฺาเปสฺสามี’’ติ ปฏิฺา, อากงฺขิตนิปฺผตฺติ, ปจฺฉา ธุรนิกฺเขโป, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ สมนุภาสนสทิสานีติ.
สิกฺขมานนวุฏฺาปนปมทุติยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๙. โสกาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา
นวเม โสกาวาสนฺติ สงฺเกตํ กตฺวา อาคจฺฉมานา ปุริสานํ อนฺโตโสกํ ปเวเสตีติ โสกาวาสา, ตํ โสกาวาสํ. อถ วา ฆรํ วิย ฆรสามิกา อยมฺปิ ปุริสสมาคมํ อลภมานา โสกํ อาวิสติ, อิติ ยํ อาวิสติ, สฺวาสฺสา อาวาโส โหตีติ โสกาวาสา. เตเนวสฺส ปทภาชเน (ปาจิ. ๑๑๖๐) ‘‘โสกาวาสา นาม ปเรสํ ทุกฺขํ อุปฺปาเทติ, โสกํ อาวิสตี’’ติ ทฺวิธา อตฺโถ วุตฺโต. ปาจิตฺติยนฺติ เอวรูปํ วุฏฺาเปนฺติยา วุตฺตนเยเนว กมฺมวาจาปริโยสาเน อุปชฺฌายาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ เอวรูปํ สิกฺขมานํ วุฏฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. อชานนฺติยา ¶ , อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. โสกาวาสตา, ชานนํ, วุฏฺาปนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ คพฺภินิวุฏฺาปนสทิสาเนวาติ.
โสกาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๐. อนนฺุาตสิกฺขาปทวณฺณนา
ทสเม มาตาปิตูหีติ วิชาตมาตรา จ ชนกปิตรา จ. สามิเกนาติ เยน ปริคฺคหิตา, เตน. อนนฺุาตนฺติ อุปสมฺปทตฺถาย อนนฺุาตํ. ทฺวิกฺขตฺตฺุหิ ภิกฺขุนีหิ อาปุจฺฉิตพฺพํ, ปพฺพชฺชากาเล จ อุปสมฺปทากาเล จ, ภิกฺขูนํ ปน สกึ อาปุจฺฉิเตปิ วฏฺฏติ ¶ . ตสฺมา ยา อุปสมฺปทากาเล อนาปุจฺฉา อุปสมฺปาเทติ, ตสฺสา วุตฺตนเยเนว ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ¶ ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ อนนฺุาตวุฏฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. อปโลเกตฺวา วุฏฺาเปนฺติยา, เตสํ อตฺถิภาวํ อชานนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อนปโลกนํ, อตฺถิภาวชานนํ, วุฏฺาปนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. อนนฺุาตสมุฏฺานํ, กิริยากิริยํ, โนสฺาวิโมกฺขํ, อจิตฺตกํ, ปณฺณตฺติวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, ติจิตฺตํ, ติเวทนนฺติ.
อนนฺุาตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. ปาริวาสิกสิกฺขาปทวณฺณนา
เอกาทสเม ปาริวาสิกฉนฺททาเนนาติ ปาริวาสิเยน ฉนฺททาเนน. ตตฺถ จตุพฺพิธํ ปาริวาสิยํ ปริสปาริวาสิยํ รตฺติปาริวาสิยํ ฉนฺทปาริวาสิยํ อชฺฌาสยปาริวาสิยนฺติ.
ตตฺถ ปริสปาริวาสิยํ นาม ภิกฺขู เกนจิเทว กรณีเยน สนฺนิปติตา โหนฺติ, อถ เมโฆ วา อุฏฺหติ, อุสฺสารณา วา กรียติ, มนุสฺสา วา อชฺโฌตฺถรนฺตา อาคจฺฉนฺติ, ภิกฺขู ‘‘อโนกาสา มยํ, อฺตฺร คจฺฉามา’’ติ ฉนฺทํ อวิสฺสชฺชิตฺวาว อุฏฺหนฺติ, อิทํ ปริสปาริวาสิยํ นาม, กิฺจาปิ ปริสปาริวาสิยํ, ฉนฺทสฺส ปน อวิสฺสฏฺตฺตา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ.
ปุน ¶ ภิกฺขู ‘‘อุโปสถาทีนิ กริสฺสามา’’ติ รตฺตึ สนฺนิปติตฺวา ‘‘ยาว สพฺเพ สนฺนิปตนฺติ, ตาว ธมฺมํ สุณิสฺสามา’’ติ เอกํ อชฺเฌสนฺติ, ตสฺมึ ธมฺมกถํ กเถนฺเตเยว อรุโณ อุคฺคจฺฉติ. สเจ ‘‘จาตุทฺทสิกํ อุโปสถํ กริสฺสามา’’ติ นิสินฺนา, ‘‘ปนฺนรโส’’ติ กาตุํ วฏฺฏติ. สเจ ปนฺนรสิกํ กาตุํ นิสินฺนา, ปาฏิปเท อนุโปสเถ อุโปสถํ กาตุํ น วฏฺฏติ. อฺํ ปน สงฺฆกิจฺจํ กาตุํ วฏฺฏติ, อิทํ รตฺติปาริวาสิยํ นาม.
ปุน ภิกฺขู ‘‘กิฺจิเทว อพฺภานาทิสงฺฆกมฺมํ กริสฺสามา’’ติ สนฺนิสินฺนา โหนฺติ, ตตฺเรโก นกฺขตฺตปาโก ภิกฺขุ เอวํ วทติ ‘‘อชฺช นกฺขตฺตํ ทารุณํ, มา อิทํ กมฺมํ กโรถา’’ติ. เต ตสฺส วจเนน ฉนฺทํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตตฺเถว นิสินฺนา โหนฺติ, อถฺโ อาคนฺตฺวา ‘‘นกฺขตฺตํ ปติมาเนนฺตํ, อตฺโถ ¶ พาลํ อุปชฺฌคา (ชา. ๑.๑.๔๙), กึ นกฺขตฺเตน กโรถา’’ติ ¶ วทติ, อิทํ ฉนฺทปาริวาสิยฺเจว อชฺฌาสยปาริวาสิยฺจ. เอตสฺมึ ปาริวาสิเย ปุน ฉนฺทปาริสุทฺธึ อนาหริตฺวา กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏติ, อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปาริวาสิกฉนฺททาเนนา’’ติ. ปาจิตฺติยนฺติ เอวํ วุฏฺาเปนฺติยา วุตฺตนเยเนว กมฺมวาจาปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ.
ราชคเห ถุลฺลนนฺทํ อารพฺภ เอวํ วุฏฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. ฉนฺทํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว อวุฏฺิตาย ปริสาย วุฏฺาเปนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ปาริวาสิกฉนฺททานตา, วุฏฺาปนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ คมฺภินิสิกฺขาปทสทิสาเนวาติ.
ปาริวาสิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. อนุวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
ทฺวาทสเม อนุวสฺสนฺติ อนุสํวจฺฉรํ. เอวํ วุฏฺาเปนฺติยาปิ วุตฺตนเยเนว ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อนุวสฺสํ วุฏฺาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. เอกนฺตริกํ วุฏฺาเปนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อนุวสฺสตา, วุฏฺาปนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอกาทสเม วุตฺตนยาเนวาติ.
อนุวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. เอกวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา
เตรสเม ¶ เอกนฺตริกํ เอกํ วุฏฺาเปนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ ทฺวาทสเมน สทิสเมวาติ.
เอกวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
กุมาริภูตวคฺโค อฏฺโม.
๙. ฉตฺตุปาหนวคฺโค
๑. ฉตฺตุปาหนสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉตฺตวคฺคสฺส ¶ ปเม ฉตฺตุปาหนนฺติ ปทภาชเน (ปาจิ. ๑๑๗๘-๑๑๘๒) วุตฺตลกฺขณํ ฉตฺตฺจ อุปาหนาโย จ. ธาเรยฺยาติ ปริโภควเสน มคฺคคมเน เอกปฺปโยเคเนว ทิวสมฺปิ ธาเรนฺติยา เอกา อาปตฺติ. สเจ ปน ตาทิสํ านํ ปตฺวา ฉตฺตมฺปิ อปนาเมตฺวา อุปาหนาปิ โอมฺุจิตฺวา ปุนปฺปุนํ ธาเรติ, ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ ฉตฺตุปาหนธารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อคิลานา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ ¶ , ฉตฺตสฺเสว อุปาหนานํเยว วา ธารเณ ทุกฺกฏํ, อคิลานาย ติกปาจิตฺติยํ, คิลานาย ทฺวิกทุกฺกฏํ. คิลานสฺาย ปน, อาราเม อารามูปจาเร ธาเรนฺติยา, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อุภินฺนํ ธารณํ, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
ฉตฺตุปาหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. ยานสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติเย ¶ ยาเนนาติ วยฺหาทินา. เอตฺถาปิ โอโรหิตฺวา ปุนปฺปุนํ อภิรุหนฺติยา ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํ. อนาปตฺติยํ ‘‘อาราเม อารามูปจาเร’’ติ นตฺถิ, เสสํ ปเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
ยานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓. สงฺฆาณิสิกฺขาปทวณฺณนา
ตติเย สงฺฆาณินฺติ ยํกิฺจิ กฏูปคํ. ธาเรยฺยาติ กฏิยํ ปฏิมฺุเจยฺย. เอตฺถาปิ โอมฺุจิตฺวา โอมฺุจิตฺวา ธาเรนฺติยา ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ สงฺฆาณึ ธารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. อาพาธปจฺจยา กฏิสุตฺตํ ธาเรนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ, อิทํ ปน อกุสลจิตฺตนฺติ.
สงฺฆาณิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๔. อิตฺถาลงฺการสิกฺขาปทวณฺณนา
จตุตฺเถ ¶ อิตฺถาลงฺการนฺติ สีสูปคาทีสุ อฺตรํ ยํกิฺจิ ปิฬนฺธนํ. อิธ ตสฺส ตสฺส วเสน วตฺถุคณนาย อาปตฺติ เวทิตพฺพา.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อิตฺถาลงฺการํ ธารณวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, อาพาธปจฺจยา กิฺจิเทว ธาเรนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ วุตฺตสทิสเมวาติ.
อิตฺถาลงฺการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๕. คนฺธวณฺณกสิกฺขาปทวณฺณนา
ปฺจเม ¶ คนฺธวณฺณเกนาติ เยนเกนจิ คนฺเธน จ วณฺณเกน จ. อิธ คนฺธาทิโยชนโต ปฏฺาย ปุพฺพปโยเค ทุกฺกฏํ, นหานปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ. อาพาธปจฺจยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. เสสํ จตุตฺถสทิสเมวาติ.
คนฺธวณฺณกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖. วาสิตกสิกฺขาปทวณฺณนา
ฉฏฺเ ¶ วาสิตเกนาติ คนฺธวาสิตเกน. ปิฺาเกนาติ ติลปิฏฺเน. เสสํ ปฺจมสทิสเมวาติ.
วาสิตกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๗. ภิกฺขุนิอุมฺมทฺทาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
สตฺตเม อุมฺมทฺทาเปยฺยาติ อุพฺพฏฺฏาเปยฺย. ปริมทฺทาเปยฺยาติ สมฺพาหาเปยฺย. เอตฺถ จ หตฺถํ อมฺุจิตฺวา อุพฺพฏฺฏเน เอกาว อาปตฺติ, โมเจตฺวา โมเจตฺวา อุพฺพฏฺฏเน ปโยคคณนาย อาปตฺติโย. สมฺพาหเนปิ เอเสว นโย.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ ภิกฺขุนิยา อุมฺมทฺทาปนปริมทฺทาปนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อิธ มคฺคคมนปริสฺสโมปิ เคลฺํ, โจรภยาทีหิ สรีรกมฺปนาทโยปิ อาปทา. เสสํ จตุตฺเถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ.
ภิกฺขุนิอุมฺมทฺทาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๘-๙-๑๐. สิกฺขมานอุมฺมทฺทาปนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
อฏฺมนวมทสเมสุปิ ¶ สิกฺขมานาย สามเณริยา คิหินิยาติ เอตฺตกเมว นานํ. เสสํ สตฺตมสทิสเมวาติ.
สิกฺขมานอุมฺมทฺทาปนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๑. อนาปุจฺฉาสิกฺขาปทวณฺณนา
เอกาทสเม ภิกฺขุสฺส ปุรโตติ น อภิมุขเมวาติ อตฺโถ, อิทํ ปน อุปจารํ สนฺธาย กถิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺมา ภิกฺขุสฺส อุปจาเร อนฺตมโส ฉมายปิ ‘‘นิสีทามิ, อยฺยา’’ติ อนาปุจฺฉิตฺวา นิสีทนฺติยา ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อนาปุจฺฉา นิสีทนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ติกปาจิตฺติยํ, อาปุจฺฉิเต ทฺวิกทุกฺกฏํ. ตสฺมึ อาปุจฺฉิตสฺาย, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ภิกฺขุสฺส อนาปุจฺฉา, อุปจาเร นิสชฺชา, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ กถินสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
อนาปุจฺฉาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๒. ปฺหาปุจฺฉนสิกฺขาปทวณฺณนา
ทฺวาทสเม อโนกาสกตนฺติ ‘‘อสุกสฺมึ นาม าเน ปุจฺฉามี’’ติ ¶ เอวํ อกตโอกาสํ, ตสฺมา สุตฺตนฺเต โอกาสํ การาเปตฺวา วินยํ วา อภิธมฺมํ วา ปุจฺฉนฺติยา ปาจิตฺติยํ. เสเสสุปิ เอเสว นโย, สพฺพโส อการิเต ปน วตฺตพฺพเมว นตฺถิ.
สาวตฺถิยํ ¶ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ อโนกาสกตํ ภิกฺขุํ ปฺหํ ปุจฺฉนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถ โอกาสํ การาเปตฺวา ปุจฺฉนฺติยา, อโนทิสฺส โอกาสํ การาเปตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ ปุจฺฉนฺติยา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. ภิกฺขุสฺส อโนกาสการาปนํ, ปฺหํ ปุจฺฉนนฺติ ¶ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ ปทโสธมฺมสทิสานิ, อิทํ ปน กิริยากิริยนฺติ.
ปฺหาปุจฺฉนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. อสํกจฺจิกสิกฺขาปทวณฺณนา
เตรสเม อสํกจฺจิกาติ อธกฺขกอุพฺภนาภิมณฺฑลสงฺขาตสฺส สรีรสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถํ อนฺุาตสํกจฺจิกวิรหิตา. คามํ ปวิเสยฺยาติ เอตฺถ ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ อติกฺกมนฺติยา วา โอกฺกมนฺติยา วา ปมปาเท ทุกฺกฏํ, ทุติเย ปาจิตฺติยํ.
สาวตฺถิยํ อฺตรํ ภิกฺขุนึ อารพฺภ อสํกจฺจิกาย คามํ ปวิสนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ. ยสฺสา ปน สํกจฺจิกจีวรํ อจฺฉินฺนํ วา นฏฺํ วา, ตสฺสา, คิลานาย, อาปทาสุ, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. อสํกจฺจิกตา, วุตฺตปริจฺเฉทาติกฺกโม, อนฺุาตการณาภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ เอฬกโลมสทิสานีติ.
อสํกจฺจิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
ฉตฺตุปาหนวคฺโค นวโม.
๑๐…เป…๑๖. มุสาวาทาทิวคฺโค
มุสาวาทาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
อิโต ปเรสุ มุสาวาทวคฺคาทีสุ สตฺตสุ วคฺเคสุ ภิกฺขุปาติโมกฺขวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ.
โสฬสมวคฺโค.
อุทฺทิฏฺา ¶ ¶ โข อยฺยาโย ฉสฏฺิสตา ปาจิตฺติยา ธมฺมาติ ภิกฺขู อารพฺภ ปฺตฺตา สาธารณา สตฺตติ, อสาธารณา ฉนฺนวุตีติ เอวํ ฉสฏฺิสตา. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติ.
กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
ภิกฺขุนิปาติโมกฺเข
สุทฺธปาจิตฺติยวณฺณนา นิฏฺิตา.
ตตฺรายํ ¶ สงฺเขปโต อสาธารณสิกฺขาปเทสุ สมุฏฺานวินิจฺฉโย – คิรคฺคสมชฺชา จิตฺตาคารสิกฺขาปทํ สงฺฆาณี อิตฺถาลงฺกาโร คนฺธวณฺณโก วาสิตกปิฺาโก ภิกฺขุนิอาทีหิ อุมฺมทฺทนปริมทฺทนาติ อิมานิ ทส สิกฺขาปทานิ อจิตฺตกานิ โลกวชฺชานิ อกุสลจิตฺตานิ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย, วินาปิ จิตฺเตน อาปชฺชิตพฺพตฺตา อจิตฺตกานิ, จิตฺเต ปน สติ อกุสเลเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา โลกวชฺชานิ เจว อกุสลจิตฺตานิ จาติ. อวเสสานิ สจิตฺตกานิ ปณฺณตฺติวชฺชาเนว. โจริวุฏฺาปนํ คามนฺตรํ อารามสิกฺขาปทํ คพฺภินิวคฺเค อาทิโต ปฏฺาย สตฺต, กุมาริภูตวคฺเค อาทิโต ปฏฺาย ปฺจ ปุริสาทิสํสฏฺํ ปาริวาสิกฉนฺททานํ อนุวสฺสวุฏฺาปนํ เอกนฺตริกวุฏฺาปนนฺติ อิมานิ เอกูนวีสติ สิกฺขาปทานิ สจิตฺตกานิ ปณฺณตฺติวชฺชานิ. อวเสสานิ สจิตฺตกานิ โลกวชฺชาเนวาติ.
ปาฏิเทสนียกณฺโฑ
๑. สปฺปิวิฺาปนสิกฺขาปทวณฺณนา
ปาฏิเทสนีเยสุ ¶ ¶ ปเม สปฺปินฺติ ปุพฺเพ วุตฺตวินิจฺฉยํ ปาฬิอาคตํ (ปาจิ. ๑๒๓๐) โคสปฺปิอาทิเมว. วิฺาเปตฺวา ภฺุเชยฺยาติ เอตฺถ ‘‘วิฺตฺติยา ปฏิลทฺธํ ภฺุชิสฺสามี’’ติ คหเณ ทุกฺกฏํ, คหิตสฺส อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ปาฏิเทสนียํ.
สาวตฺถิยํ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย อารพฺภ สปฺปึ วิฺาเปตฺวา ภฺุชนวตฺถุสฺมึ ปฺตฺตํ, ‘‘อคิลานา’’ติ อยเมตฺถ อนุปฺตฺติ, ติกปาฏิเทสนียํ, คิลานาย ทฺวิกทุกฺกฏํ. ยา ปน คิลานา คิลานสฺา, คิลานกาเล วา วิฺาเปตฺวา ปจฺฉา อคิลานา หุตฺวา ภฺุชติ, คิลานาย วา เสสกํ, าตกปฺปวาริตฏฺานโต วา วิฺตฺตํ, อฺสฺส วา อตฺถาย, อตฺตโน วา ธเนน คหิตํ ภฺุชติ, ตสฺสา, อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ. วุตฺตลกฺขณสปฺปิตา, อนฺุาตการณาภาโว, วิฺตฺติ, อชฺโฌหาโรติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. สมุฏฺานาทีนิ อทฺธานสทิสานีติ.
สปฺปิวิฺาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒. เตลวิฺาปนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
ทุติยาทีสุปิ ¶ เตลาทีนิ ปุพฺเพ วุตฺตวินิจฺฉยานิ ปาฬิยํ (ปาจิ. ๑๒๓๖) อาคตาเนว, ปาฬิยํ อนาคเตสุ ปน อฏฺสุปิ ทุกฺกฏเมว. เสสํ สพฺพตฺถ ปเม วุตฺตสทิสเมวาติ.
เตลวิฺาปนาทิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.
กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
ภิกฺขุนิปาติโมกฺเข
ปาฏิเทสนียวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑. ปริมณฺฑลาทิสิกฺขาปทวณฺณนา
อิโต ¶ ¶ ปรํ ปน เสขิยานิ เจว อธิกรณสมถา จ สพฺพปการโต ภิกฺขุปาติโมกฺขวณฺณนายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ.
กงฺขาวิตรณิยา ปาติโมกฺขวณฺณนาย
ภิกฺขุนิปาติโมกฺขวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา จ –
วณฺณนํ ปาติโมกฺขสฺส, โสณตฺเถเรน ยาจิโต;
วินเย ชาตกงฺขานํ, กงฺขาวิตรณตฺถิโก.
อารภึ ยมหํ สพฺพํ, สีหฬฏฺกถานยํ;
มหาวิหารวาสีนํ, วาจนามคฺคนิสฺสิตํ.
นิสฺสาย สา อยํ นิฏฺํ, คตา อาทาย สพฺพโส;
สพฺพํ อฏฺกถาสารํ, ปาฬิยตฺถฺจ เกวลํ.
น เหตฺถ ตํ ปทํ อตฺถิ, ยํ วิรุชฺเฌยฺย ปาฬิยา;
มหาวิหารวาสีนํ, โปราณฏฺกถาหิ วา.
ยสฺมา ตสฺมา อกตฺวาว, เอตฺถ กงฺขํ หิเตสินา;
สิกฺขิตพฺพาว สกฺกจฺจํ, กงฺขาวิตรณี อยํ.
ยถา ¶ จ นิฏฺํ สมฺปตฺตา, กงฺขาวิตรณี อยํ;
ทฺวาวีสติ ภาณวารปอมาณาย ปาฬิยา.
เอวํ อนนฺตราเยน, นิฏฺํ กลฺยาณนิสฺสิตา;
อจิรํ สพฺพสตฺตานํ, ยนฺตุ สพฺเพ มโนรถาติ.
ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฺปฏิมณฺฑิเตน ¶ สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิเตน สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺเถน ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคเตน ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภเท สาฏฺกเถ สตฺถุสาสเน อปฺปฏิหตาณปฺปภาเวน มหาเวยฺยากรเณน กรณสมฺปตฺติชนิตสุวินิคฺคตมธอุโรทารวจนลาวณฺณยุตฺเตน ยุตฺตมุตฺตวาทินา วาทีวเรน มหากวินา ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาเร ฉฬภิฺาทิปฺปเภทคุณปฺปฏิมณฺฑิเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม สุปฺปติฏฺิตพุทฺธีนํ เถรวํสปฺปทีปานํ เถรานํ มหาวิหารวาสีนํ วํสาลงฺการภูเตน วิปุลวิสุทฺธพุทฺธินา พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน เถเรน กตา อยํ กงฺขาวิตรณี นาม ปาติโมกฺขวณฺณนา –
ตาว ติฏฺตุ โลกสฺมึ, โลกนิตฺถรเณสินํ;
ทสฺเสนฺตี กุลปุตฺตานํ, นยํ สีลวิสุทฺธิยา.
ยาว ‘‘พุทฺโธ’’ติ นามมฺปิ, สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน;
โลกมฺหิ โลกเชฏฺสฺส, ปวตฺตติ มเหสิโนติ.
กงฺขาวิตรณี-อฏฺกถา นิฏฺิตา.