📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

วินยปิฏเก

วชิรพุทฺธิ-ฏีกา

คนฺถารมฺภกถา

ปฺาวิสุทฺธาย ทยาย สพฺเพ;

วิโมจิตา เยน วิเนยฺยสตฺตา;

ตํ จกฺขุภูตํ สิรสา นมิตฺวา;

โลกสฺส โลกนฺตคตสฺส ธมฺมํ.

สงฺฆฺจ สีลาทิคุเณหิ ยุตฺต-

มาทาย สพฺเพสุ ปเทสุ สารํ;

สงฺเขปกาเมน มมาสเยน;

สฺโจทิโต ภิกฺขุหิตฺจ ทิสฺวา.

สมนฺตปาสาทิกสฺิตาย;

สมฺพุทฺธโฆสาจริโยทิตาย;

สมาสโต ลีนปเท ลิขิสฺสํ;

สมาสโต ลีนปเท ลิขีตํ.

สฺา นิมิตฺตํ กตฺตา จ, ปริมาณํ ปโยชนํ;

สพฺพาคมสฺส ปุพฺเพว, วตฺตพฺพํ วตฺตุมิจฺฉตาติ. –

วจนโต สมนฺตปาสาทิเกติ สฺา. ทีปนฺตเร ภิกฺขุชนสฺส อตฺถํ นาภิสมฺภุณาตีติ นิมิตฺตํ. พุทฺธโฆโสติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยนาติ กตฺตา. สมธิกสตฺตวีสติสหสฺสมตฺเตน ตสฺส คนฺเถนาติ ปริมาณํ. จิรฏฺิตตฺถํ ธมฺมสฺสาติ ปโยชนํ.

ตตฺราห – ‘‘วตฺตพฺพํ วตฺตุมิจฺฉตาติ ยํ วุตฺตํ, ตตฺถ กถํวิโธ วตฺตา’’ติ? อุจฺจเต –

ปาตฺถวิทูสํหีโร, วตฺตา สุจิ อมจฺฉโร;

จตุกฺกมปริจฺจาคี, เทสกสฺส หิตุสฺสุโกติ. (มหานิ. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา);

ตตฺร ปียเตติ ปาโ. โส หิ อเนกปฺปกาโร อตฺถานุรูโป อตฺถานนุรูโป เจติ. กถํ? สนฺธายภาสิโต พฺยฺชนภาสิโต สาวเสสปาโ นิรวเสสปาโ นีโต เนยฺโยติ. ตตฺร อเนกตฺถวตฺตา สนฺธายภาสิโต นาม ‘‘มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา’’ติอาทิ (ธ. ป. ๒๙๔). เอกตฺถวตฺตา พฺยฺชนภาสิโต นาม ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ตฺยาทิ (ธ. ป. ๑, ๒; เนตฺติ. ๙๐, ๙๒; เปฏโก. ๑๔). สาวเสโส นาม ‘‘สพฺพํ, ภิกฺขเว, อาทิตฺต’’มิตฺยาทิ (มหาว. ๕๔; สํ. นิ. ๔.๒๘). วิปรีโต นิรวเสโส นาม ‘‘สพฺเพ ธมฺมา สพฺพากาเรน พุทฺธสฺส ภควโต าณมุเข อาปาถํ อาคจฺฉนฺตี’’ตฺยาทิ (มหานิ. ๑๕๖; ปฏิ. ม. ๓.๕). ยถา วจนํ, ตถา อวคนฺตพฺโพ นีโต นาม ‘‘อนิจฺจํ ทุกฺขมนตฺตา’’ตฺยาทิ. ยุตฺติยา อนุสฺสริตพฺโพ เนยฺโย นาม ‘‘เอกปุคฺคโล, ภิกฺขเว’’ตฺยาทิ (อ. นิ. ๑.๑๗๐).

อตฺโถปิ อเนกปฺปกาโร ปาตฺโถ สภาวตฺโถ เยฺยตฺโถ ปาานุรูโป ปาานนุรูโป สาวเสสตฺโถ นิรวเสสตฺโถ นีตตฺโถ เนยฺยตฺโถตฺยาทิ. ตตฺถ โย ตํตํสฺาปนตฺถมุจฺจารียเต ปาโ, ส ปาตฺโถ ‘‘สาตฺถํ สพฺยฺชน’’มิตฺยาทีสุ (ปารา. ๑; ที. นิ. ๑.๑๙๐) วิย. รูปารูปธมฺมานํ ลกฺขณรสาทิ สภาวตฺโถ ‘‘สมฺมาทิฏฺึ ภาเวตี’’ตฺยาทีสุ (วิภ. ๔๘๙; สํ. นิ. ๕.๓) วิย. โย ายมาโน หิตาย ภวติ, ส าตุมรหตฺตา เยฺยตฺโถ ‘‘อตฺถวาที ธมฺมวาที’’ตฺเยวมาทีสุ (ที. นิ. ๑.๙, ๑๙๔; ๓.๒๓๘; ม. นิ. ๑.๔๑๑) วิย. ยถาปาํ ภาสิโต ปาานุรูโป ‘‘จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปุราณกมฺม’’นฺติ (สํ. นิ. ๔.๑๔๖) ภควตา วุตฺตมโต จกฺขุมปิ กมฺมนฺติ. พฺยฺชนจฺฉายาย อตฺถํ ปฏิพาหยมาเนน วุตฺโต ปาานนุรูโป. วชฺเชตพฺพํ กิฺจิ อปริจฺจชิตฺวา ปริเสสํ กตฺวา วุตฺโต สาวเสสตฺโถ ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชตี’’ติ (สํ. นิ. ๔.๖๐; มหานิ. ๑๐๗) จ, ‘‘สพฺเพ ตสนฺติ ทณฺฑสฺส, สพฺเพ ภายนฺติ มจฺจุโน’’ตฺยาทีสุ (ธ. ป. ๑๒๙) วิย. วิปรีโต นิรวเสสตฺโถ ‘‘สนฺธาวิตํ สํสริตํ มมฺเจว ตุมฺหากฺจ (ที. นิ. ๒.๑๕๕; มหา. ๒๘๗; เนตฺติ. ๑๑๔). ตตฺร, ภิกฺขเว, โก มนฺตา โก สทฺธาตา…เป… อฺตฺร ทิฏฺปเทหี’’ตฺยาทิ (อ. นิ. ๗.๖๖). สทฺทวเสเนว เวทนีโย นีตตฺโถ ‘‘รูปา สทฺทา รสา คนฺธา, โผฏฺพฺพา จ มโนรมา’’ตฺยาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๕๑, ๑๖๕; มหาว. ๓๓) วิย. สมฺมุติวเสน เวทิตพฺโพ เนยฺยตฺโถ ‘‘จตฺตาโรเม, ภิกฺขเว, วลาหกูปมาปุคฺคลา’’ตฺยาทีสุ วิย (อ. นิ. ๔.๑๐๑; ปุ. ป. ๑๕๗). อาห จ –

‘‘โย อตฺโถ สทฺทโต เยฺโย, นีตตฺถํ อิติ ตํ วิทู;

อตฺถสฺเสวาภิสามคฺคี, เนยฺยตฺโถ อิติ กถฺยเต’’ติ.

เอวํ ปเภทคเต ปาตฺเถ วิชานาตีติ ปาตฺถวิทู. น สํหีรเต ปรปวาทีหิ ทีฆรตฺตํ ติตฺถวาเสเนตฺยสํหีโร. ภาวนายาคมาธิคมสมฺปนฺนตฺตา วตฺตุํ สกฺโกตีติ วตฺตา, สงฺเขปวิตฺถารนเยน เหตุทาหรณาทีหิ อวโพธยิตุํ สมตฺโถตฺยตฺโถ. โสจยตฺยตฺตานํ ปเร เจติ สุจิ, ทุสฺสีลฺยทุทฺทิฏฺิมลวิรหิโตตฺยตฺโถ. ทุสฺสีโล หิ อตฺตานมุปหนฺตุนาเทยฺยวาโจ จ ภวตฺยปตฺตาหาราจาโร อิว นิจฺจาตุโร เวชฺโช. ทุทฺทิฏฺิ ปรํ อุปหนฺติ, นาวสฺสํ นิสฺสโย จ ภวตฺยหิวาฬคหากุโล อิว กมลสณฺโฑ. อุภยวิปนฺโน สพฺพถาปฺยนุปาสนีโย ภวติ คูถคตมิว ฉวาลาตํ คูถคโต วิย จ กณฺหสปฺโป. อุภยสมฺปนฺโน ปน สุจิ สพฺพถาปฺยุปาสนีโย เสวิตพฺโพ จ วิฺูหิ, นิรุปทฺทโว อิว รตนากโร. นาสฺส มจฺฉโรตฺยมจฺฉโร, อหีนาจริยมุฏฺีตฺยตฺโถ. สุตฺตสุตฺตานุโลมาจริยวาทอตฺตโนมติสงฺขาตสฺส จตุกฺกสฺสาปริจฺจาคี, ตทตฺถสฺเสว พฺยาขฺยาเตตฺยตฺโถ. อถ วา ปจฺจกฺขานุมานสทฺทตฺถาปตฺติปฺปเภทสฺส ปมาณจตุกฺกสฺสาปริจฺจาคี.

‘‘เอกํสวจนํ เอกํ, วิภชฺชวจนาปรํ;

ตติยํ ปฏิปุจฺเฉยฺย, จตุตฺถํ ปน าปเย’’ติ. –

เอวํ วุตฺตจตุกฺกสฺส วา อปริจฺจาคี; หิตุสฺสุโก อิติ โสตูนํ หิตาโยสฺสุโก, เตสมวโพธนํ ปติ ปตฺเถตี ตฺยตฺโถ; โส เอโส สุจิตฺตา ปิโย; จตุกฺกสฺส อปริจฺจาคิตฺตา ครุ; อสํหีรตฺตา ภาวนีโย; เทสกตฺตา วตฺตา; หิตุสฺสุกตฺตา วจนกฺขโม; ปาตฺถวิทุตฺตา คมฺภีรกถํ กตฺตา; อมจฺฉรตฺตา โน จฏฺาเน นิโยชโกติ;

‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, โน จฏฺาเน นิโยชโก’’. (อ. นิ. ๗.๓๗; เนตฺติ. ๑๑๓) –

อิติอภิหิโต เทสโก;

โสตา อิทานิ อภิธียเต –

ธมฺมาจริยครุ สทฺธา-ปฺาทิคุณมณฺฑิโต;

อสามาโย โสตาสฺส, สุเมโธ อมตามุโข.

ตตฺถ ธมฺมครุตฺตา กถํ น ปริภวติ, อาจริยครุตฺตา กถิกํ น ปริภวติ, สทฺธาปฺาทิคุณปฏิมณฺฑิตตฺตา อตฺตานํ น ปริภวติ, อสามายตฺตา อมตาภิมุขตฺตา จ อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ภวติ, สุเมธตฺตา โยนิโสมนสิกโรตีตฺยตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘ปฺจหิ, ภิกฺขเว, ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต สุณนฺโต สทฺธมฺมํ ภพฺโพ นิยามํ โอกฺกมิตุํ กุสเลสุ ธมฺเมสุ สมฺมตฺตํ. กตเมหิ ปฺจหิ? น กถํ ปริโภติ, น กถิกํ ปริโภติ, น อตฺตานํ ปริโภติ, อวิกฺขิตฺตจิตฺโต ธมฺมํ สุณาติ เอกคฺคจิตฺโต, โยนิโส จ มนสิ กโรตี’’ติ (อ. นิ. ๕.๑๕๑).

ตํลกฺขณปฺปตฺตตฺตา ภาวนา ภวติ สวนสฺเสตฺยุตฺโต โสตา.

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา

อิทานิ อสฺสารมฺโภ – ตตฺถ โยติ อนิยมนิทฺเทโส, เตน วิสุทฺธชาติกุลโคตฺตาทีนํ กิเลสมลวิสุทฺธิยา, ปูชารหตาย วา อการณตํ ทสฺเสตฺวา โย โกจิ อิมิสฺสา สมนฺตปาสาทิกาย อาทิคาถาย นิทฺทิฏฺโลกนาถตฺตเหตุํ ยถาวุตฺตเหตุมูเลน ถิรตรํ อจลํ กตฺวา ยถาวุตฺตเหตุกาลํ อจฺจนฺตเมว ปูเรนฺโต อวสาเน ยถาวุตฺตเหตุผลํ สมฺปาเทตฺวา ยถาวุตฺตเหตุผลปฺปโยชนํ สาเธติ, โสว ปรมปูชารโหติ นิยเมติ.

เอตฺตาวตา –

ภยสมฺโมหทุทฺทิฏฺิ-ปณาโม เนส สพฺพถา;

ปฺาปุพฺพงฺคโม เอโส, ปณาโมติ นิทสฺสิโต.

ตตฺร เหตูติ อติทุกฺกรานิ ตึสปารมิตาสงฺขาตานิ ปุฺกมฺมานิ. ตานิ หิ อจฺจนฺตทุกฺเขน กสิเรน วจนปถาตีตานุภาเวน มหตา อุสฺสาเหน กรียนฺตีติ อติทุกฺกรานิ นาม. อติทุกฺกรตฺตา เอว หิ เตสํ อติทุลฺลภํ โลเก อนฺสาธารณํ นาถตฺตสงฺขาตํ ผลํ ผลนฺติ, ตํ ตตฺถ เหตุผลํ; เหตุมูลํ นาม ยถาวุตฺตสฺส เหตุโน นิปฺผาทนสมตฺถา มหากรุณา, สา อาทิปณิธานโต ปฏฺาย ‘‘มุตฺโต โมเจสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ยาว เหตุผลปฺปโยชนา, ตาว อพฺโพจฺฉินฺนํ ปวตฺตติ. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ –

‘‘สกานนา สคฺริวรา สสาครา,

คตา วินาสํ พหุโส วสุนฺธรา;

ยุคนฺตกาเล สลิลานลานิเล,

น โพธิสตฺตสฺส มหาตปา กุโต’’ติ.

ยาย สมนฺนาคตตฺตา ‘‘นโม มหาการุณิกสฺส ตสฺสา’’ติ อาห. เหตุกาลํ นาม จตุอฏฺโสฬสอสงฺขฺเยยฺยาทิปฺปเภโท กาโล, ยํ สนฺธายาห ‘‘กปฺปโกฏีหิปิ อปฺปเมยฺยํ กาล’’นฺติ. ตตฺถ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํ เวทิตพฺพํ ‘‘มาสํ อธีเต, ทิวสํ จรตี’’ติอาทีสุ วิย. กามฺจ โส กาโล อสงฺขฺเยยฺยวเสน ปเมยฺโย วิฺเยฺโย, ตถาปิ กปฺปโกฏิวเสน อวิฺเยฺยตํ สนฺธาย ‘‘กปฺปโกฏีหิปิ อปฺปเมยฺยํ กาล’’นฺติ อาห. ตตฺถ กาลยตีติ กาโล, ขิปติ วิทฺธํสยติ สตฺตานํ ชีวิตมิติ อตฺโถ. กล วิกฺเขเป. ตตฺถ กปฺปียติ สํกปฺปียติ สาสปปพฺพตาทีหิ อุปมาหิ เกวลํ สํกปฺปียติ, น มนุสฺสทิวสมาสสํวจฺฉราทิคณนาย คณียตีติ กปฺโป. เอกนฺติอาทิคณนปถสฺส โกฏิภูตตฺตา โกฏิ, กปฺปานํ โกฏิโย กปฺปโกฏิโย. ตาหิปิ น ปมียตีติ อปฺปเมยฺโย, ตํ อปฺปเมยฺยํ. กโรนฺโตติ นานตฺถตฺตา ธาตูนํ ทานํ เทนฺโต, สีลํ รกฺขนฺโต, โลภกฺขนฺธโต นิกฺขมนฺโต, อตฺตหิตปรหิตาทิเภทํ ตํ ตํ ธมฺมํ ปชานนฺโต, วิวิเธน วายาเมน ฆเฏนฺโต วายมนฺโต, ตํ ตํ สตฺตาปราธํ ขมนฺโต, ปฏิฺาสมฺมุติปรมตฺถสจฺจานิ สจฺจายนฺโต, ตํ ตํ สตฺตหิตํ อธิฏฺหนฺโต, สกลโลกํ เมตฺตายนฺโต, มิตฺตามิตฺตาทิเภทํ ปกฺขปาตํ ปหาย ตํ ตํ สตฺตํ อชฺฌุเปกฺขนฺโต จาติ อตฺโถ. เขทํ คโตติ อนนฺตปฺปเภทํ มหนฺตํ สํสารทุกฺขํ อนุภวนฏฺเน คโต, สมฺปตฺโตตฺยตฺโถ. สํสารทุกฺขฺหิ สารีริกํ มานสิกฺจ สุขํ เขทยติ ปาตยตีติ ‘‘เขโท’’ติ วุจฺจติ. โลกหิตายาติ อิทํ ยถาวุตฺตเหตุผลปฺปโยชนนิทสฺสนํ, ‘‘สํสารทุกฺขานุภวนการณนิทสฺสน’’นฺติปิ เอเก –

‘‘‘ชาติสํสารทุกฺขานํ, คนฺตุํ สกฺโกปิ นิพฺพุตึ;

จิรลฺลิฏฺโปิ สํสาเร, กรุณาเยว เกวล’นฺติ. –

จ วุตฺต’’นฺติ, ตมยุตฺตํ. น หิ ภควา โลกหิตาย สํสารทุกฺขมนุภวติ. น หิ กสฺสจิ ทุกฺขานุภวนํ โลกสฺส อุปการํ อาวหติ. เอวํ ปเนตํ ทสฺเสติ ตึสปารมิตาปเภทํ เหตุํ, ปารมิตาผลภูตํ นาถตฺตสงฺขาตํ ผลฺจ. ยถา จาห ‘‘มมฺหิ, อานนฺท, กลฺยาณมิตฺตํ อาคมฺม ชาติธมฺมา สตฺตา ชาติยา ปริมุจฺจนฺตี’’ติอาทิ (สํ. นิ. ๑.๑๒๙; ๕.๒). ตตฺถ ภควา ยถาวุตฺตเหตูหิ สตฺตานํ วิเนยฺยภาวนิปฺผาทนปฺาพีชานิ วปิ, เหตุผเลน ปริปกฺกินฺทฺริยภาเวน ปรินิปฺผนฺนวิเนยฺยภาเว สตฺเต วินยิ, สํสารทุกฺขโต โมจยีติ อตฺโถ. น เอวํ สํสารทุกฺเขน โลกสฺส อุปการํ กิฺจิ อกาสิ, ตสฺมา กโรนฺโต อติทุกฺกรานิ โลกหิตายาติ สมฺพนฺโธ. อิมิสฺสา โยชนาย สพฺพปมสฺส โพธิสตฺตสฺส อุปฺปตฺติกาลโต ปฏฺาย โพธิสตฺตสฺส นาถตฺตสงฺขาตปารมิตาเหตุผลาธิคโม เวทิตพฺโพ. โย นาโถติ หิ สมฺพนฺโธ อธิปฺเปโต. อิมสฺส ปนตฺถสฺส –

‘‘ยเทว ปมํ จิตฺต-มุปฺปนฺนํ ตว โพธเย;

ตฺวํ ตเทวสฺส โลกสฺส, ปูชิเก ปริวสิตฺถ’’. –

อิติ วจนํ สาธกํ. ปมจิตฺตสฺส ปารมิตาภาโว รุกฺขสฺส องฺกุรโต ปฏฺาย อุปฺปตฺติอุปมาย สาเธตพฺโพ. เอตฺถาห – ‘‘เขทํ คโตติ วจนํ นิรตฺถกํ, ยถาวุตฺตนเยน คุณสาธนาสมฺภวโต’’ติ? น, อนฺตรา อนิวตฺตนกภาวทีปนโต. ทุกฺกรานิ กโรนฺโต เขทํ คโต เอว, น อนฺตรา เขทํ อสหนฺโต นิวตฺตตีติ ทีเปติ. โลกทุกฺขาปนยนกามสฺส วา ภควโต อตฺตโน ทุกฺขานุภวนสมตฺถตํ ทสฺเสติ.

‘‘ยสฺส กสฺสจิ วรโทสฺสํ, ยาวาหํ สพฺพสตฺตทุกฺขานิ;

สพฺพานิ สพฺพกาลํ ยุคํ, ปทฺมสฺเสว พุชฺฌนฺโตมฺหี’’ติ. –

เอวํอธิปฺปายสฺส อตฺตมตฺตทุกฺขานุภวนสมตฺถตาย กาเยว กถาติ อติสยํ อตฺถํ ทสฺเสตีติ อตฺโถ. อถ วา เขทํ คโตติ พฺยาปารํ ปริจยํ คโตติปิ อตฺโถ สมฺภวติ. กมฺมาทีสุ สพฺยาปารํ ปุริสํ ทิสฺวา สนฺติ หิ โลเก วตฺตาโร ‘‘ขินฺโนยํ กมฺเม, ขินฺโนยํ สตฺเต’’ติอาทิ. อิมิสฺสา โยชนาย นาโถติ อิมินา พุทฺธตฺตาธิคมสิทฺธํ โกฏิปฺปตฺตํ นาถภาวํ ปตฺวา ิตกาโล ทสฺสิโตติ เวทิตพฺโพ. เกจิ ‘‘มหาการุณิกสฺสาติ วทนฺโต พุทฺธภูตสฺสาติ ทสฺเสตี’’ติ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ วิย, โพธิสตฺตกาเลปิ ตพฺโพหารสพฺภาวโต. ตสฺมา โส เอตฺตกํ กาลํ ทุกฺกรานิ กโรนฺโต อวสาเน ทุกฺกรปารมิตาปาริปูริยา ตาสํ ผลภูตํ นาถภาวํ ปตฺวา โลกหิตาย พฺยาปารํ คโตติ อยมตฺโถ นิทสฺสิโต โหติ. ‘‘โพธึ คโต’’ติ วุตฺเตปิ สุพฺยตฺตํ เหตุผลํ ทสฺสิตํ โหติ. พุทฺธภาวปฺปตฺตสฺเสว จ นาถสฺส นโม กโต โหติ วิเสสวจนสพฺภาวโต, น โพธิสตฺตสฺส. เอวํ สนฺเตปิ วินยาธิกาโร อิธาธิปฺเปโต. โส จ ปพฺพชิตกาลโต ปฏฺาย ยาวมรณกาลา โหติ. ตํ อติวิย ปริตฺตํ กาลํ ลชฺชิโน อติสุกรํ สีลมตฺตํ เอกกสฺส อตฺตโน หิตาย อตฺตมตฺตทุกฺขาปนยนาธิปฺปาเยน ปริปูเรนฺโต โก นาม อิธโลกปรโลกาติกฺกมสุขํ น คจฺเฉยฺย, นนุ ภควา สกลโลกทุกฺขาปนยนาธิปฺปาเยน กปฺปโกฏีหิปิ อปฺปเมยฺยํ กาลํ กโรนฺโต อติทุกฺกรนิรสฺสาทํ เขทํ คโตติ อฺาปเทเสน คุณํ วณฺเณติ อาจริโย.

โลกหิตายาติ เอตฺถ โลกิยติ เอตฺถ ทุกฺขนฺติ โลโก, ลุยเต วา ชาติชรามรณทุกฺเขหีติ โลโก, อิมินา สตฺตโลกํ ชาติโลกฺจ สงฺคณฺหาติ. ตสฺมา ตสฺส สตฺตโลกสฺส อิธโลกปรโลกหิตํ อติกฺกนฺตปรโลกานํ วา อุจฺฉินฺนโลกสมุทยานํ โลกานํ, อิธ ชาติโลเก โอกาสโลเก วา ทิฏฺธมฺมสุขวิหารสงฺขาตฺจ หิตํ สมฺปิณฺเฑตฺวา โลกสฺส, โลกานํ, โลเก วา หิตนฺติ สรูเปกเทเสกเสสํ กตฺวา ‘‘โลกหิต’’มิจฺเจวาห. นาโถติ สพฺพสตฺตานํ อาสยานุสยจริยาธิมุตฺติเภทานุรูปธมฺมเทสนสมตฺถตาย ‘‘ธมฺมํ โว, ภิกฺขเว, เทเสสฺสามิ…เป… ตํ สุณาถา’’ติ (ม. นิ. ๓.๔๒๐) เอวํ ยาจนฏฺเนาปิ นาถเตติ นาโถ. ภิกฺขูนํ วีติกฺกมานุรูปํ สิกฺขาปทปฺาปเนน ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกาย จ กรุณาย อุปคนฺตฺวา ตปติ, สุตฺตนฺตวเสน วา เตสํ สพฺพสตฺตานํ อนุสยิเต กิเลเส กรุณาย จ ปฺาย จ อุปคนฺตฺวา ตปติ, อภิธมฺมวเสน วา เต เต สงฺขาเร อนิจฺจาทิลกฺขณวเสน อุปปริกฺขิตฺวา อตฺตโน กิเลเส ปฺาย อุเปจฺจ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ตปตีติ ตปนฏฺเนาปิ นาถเตติ นาโถ. สเทวเก โลเก อปฺปฏิปุคฺคลตฺตา เกนจิ อปฺปฏิหตธมฺมเทสนตฺตา ปรมจิตฺติสฺสริยปฺปวตฺติโต จ อิสฺสริยฏฺเนาปิ นาถเตติ นาโถ. ‘‘ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสสิ สมาทเปสิ สมุตฺเตเชสิ สมฺปหํเสสี’’ติ (มหาว. ๙๐) วจนโต สมฺปหํสนสงฺขาเตน อาสีสฏฺเน, ปณิธานโต ปฏฺาย ‘‘กถํ นามาหํ มุตฺโต โมจยิสฺสามี’’ติอาทินา นเยน อาสีสฏฺเน วา นาถเตติ นาโถติ เวทิตพฺโพ, สมฺมาสมฺพุทฺโธ. จตูหิปิ นาถงฺเคหิ จตุเวสารชฺชจตุปฏิสมฺภิทาทโย สพฺเพปิ พุทฺธคุณา โยเชตพฺพา, อติวิตฺถาริกภยา ปน น โยชิตา.

นโมติ ปรมตฺถโต พุทฺธคุณพหุมานปพฺภารา จิตฺตนติ, จิตฺตนติปฺปภวา จ วจีกายนติ. อตฺถุ เมติ ปาเสเสน สมฺพนฺโธ. มหาการุณิกสฺสาติ เอตฺถ สพฺพสตฺตวิสยตฺตา มหุสฺสาหปฺปภวตฺตา จ มหตี กรุณา มหากรุณา. ตตฺถ ปณิธานโต ปฏฺาย ยาวอนุปาทิเสสนิพฺพานปุรปฺปเวสา นิยุตฺโตติ มหาการุณิโก, ภควา. เอตฺถ จ มหาการุณิกสฺสาติ อิมินา ยถาวุตฺตเหตุมูลํ ทสฺเสติ. นิกฺกรุโณ หิ ปรทุกฺเขสุ อุทาสิโน พุทฺธตฺถาย ปณิธานมตฺตมฺปิ อติภาริยนฺติ มฺนฺโต อปฺปเมยฺยํ กาลํ อติทุกฺกรํ เหตุํ ปูเรตฺวา นาถตฺตสงฺขาตํ เหตุผลปฺปโยชนภูตํ โลกหิตํ กถํ กริสฺสติ. ตสฺมา สพฺพคุณมูลภูตตฺตา มหากรุณาคุณเมว วณฺเณนฺโต ‘‘นโม มหาการุณิกสฺสา’’ติ อาห. เอตฺตาวตา เหตุอนุรูปํ ผลํ, ผลานุรูโป เหตุ, ทฺวินฺนมฺปิ อนุรูปํ มูลํ, ติณฺณมฺปิ อนุรูปํ ปโยชนนฺติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ.

เอวํ อจฺฉริยปุริโส, นาโถ นาถคุเณ ิโต;

นโมรโห อนาถสฺส, นาถมานสฺส สมฺปทํ.

เอตฺถ สิยา ‘‘อเนเกสุ ภควโต คุเณสุ วิชฺชมาเนสุ กสฺมา ‘มหาการุณิกสฺสา’ติ เอกเมว คหิต’’นฺติ? อุจฺจเต –

โทสหีนสฺส สตฺถสฺส, โจทนา ตุ น วิชฺชเต;

โทสยุตฺตมสตฺถฺจ, ตสฺมา โจทนา อปตฺตกาติ.

น มยา โจทนา กตา, กินฺตุ ปุจฺฉา เอว กตา. อปิจ –

‘‘ผลํ สติปิ รุกฺเขฑฺเฒ, น ปตตฺยวิกมฺปิเต;

โจทนา ยา’ตฺถุ สตฺถานํ, ปุจฺฉนาตฺยตฺถผลํ มหตา.

‘‘นโภตฺตุํ กุรุเต สมฺมา, คหิตุํ นาฑฺฒเต ฆฏํ;

อกฺเขเป หิ กเต ตทิ-จฺฉิสฺสาณาพุทฺธิพนฺธนํ.

‘‘ยถา หิมปโท ปทฺโธ, ปพุทฺโธ คนฺธลิมฺปิยา;

ภินฺนตฺถวิรมสฺเสวํ, สตฺถกตาตฺถลิมฺปิยา’’ติ. –

เอวํ เจกํ –

สมฺมาปิ โจทนา ตํ ขลุ, คุรโว วิวากฺยา วิวทฺธ;

ยติสิสฺสา อาฆฏฺฏิตาติ-วากฺเยนาภฺยธิกํ โคปย.

สรวตี อาเจรํ กิลิฏฺา, ตทิจฺฉิสฺสชิตาตฺตานํ;

ชยตฺยตฺตานมาเจโร, สทสฺสสฺเสว สารถีติ. –

อตฺโรจฺจเต –

ยสฺส หิ วากฺยสหสฺสํ, วากฺเย วากฺเย สตฺจ ชิวฺหา;

นามํ ทสพลคุณปเทสํ, วตฺตุํ กปฺเปนปิ น สกฺกา.

ยถา

พุทฺโธปิ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ,

กปฺปมฺปิ เจ อฺมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร,

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสาติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๐๔; ๓.๑๔๑; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๔๒๕; อุทา. อฏฺ. ๕๓; จริยา. อฏฺ. นิทานกถา) –

โจตฺตตฺตา น สกฺกา ภควตํ คุณานมวเสสาภิธาตุํ.

อปิจ –

ยถา ตฺวํ สตฺตานํ, ทสพล ตถา าณกรุณา;

คุณทฺวนฺทํ เสฏฺํ, ตว คุณคณา นาม ติคุณาติ. –

สพฺพคุณเสฏฺตฺตา มูลตฺตา จ เอกเมว วุตฺตํ. อถ วา ‘‘ฉสุ อสาธารณาเณสุ อฺตรตฺตา ตคฺคหเณน เสสาปิ คหิตาว สหจรณลกฺขเณนา’’ติ จ วทนฺติ. วิเสสโต ปเนตฺถ อภิธมฺมสฺส เกวลํ ปฺาวิสยตฺตา อภิธมฺมฏฺกถารมฺเภ อาจริเยน ‘‘กรุณา วิย สตฺเตสุ, ปฺา ยสฺส มเหสิโน’’ติ ปฺาคุโณ วณฺณิโต เตสํ เตสํ สตฺตานํ อาสยานุสยจอยาธิมุตฺติเภทานุรูปปริจฺฉินฺทนปฺาย, สตฺเตสุ มหากรุณาย จ อธิการตฺตา. สุตฺตนฺตฏฺกถารมฺเภ ‘‘กรุณาสีตลหทยํ, ปฺาปชฺโชตวิหตโมหตม’’นฺติ ภควโต อุโภปิ ปฺากรุณาคุณา วณฺณิตา. อิธ ปน วินเย อาสยาทินิรเปกฺขํ เกวลํ กรุณาย ปากติกสตฺเตนาปิ อโสตพฺพารหํ สุณนฺโต, อปุจฺฉิตพฺพารหํ ปุจฺฉนฺโต, อวตฺตพฺพารหฺจ วทนฺโต สิกฺขาปทํ ปฺเปสีติ กรุณาคุโณเยเวโก วณฺณิโตติ เวทิตพฺโพ.

ปฺาทยา อตฺตปรตฺถเหตู,

ตทนฺวยา สพฺพคุณา ชินสฺส;

อุโภ คุณา เต คุณสาครสฺส,

วุตฺตา อิธาจริยวเรน ตสฺมา.

เอตฺตาวตา อฏฺกถาทิคาถา,

สมาสโต วุตฺตปทตฺถโสภา;

อยมฺปิ วิตฺถารนโยติ จาหํ,

อุทฺธํ อิโต เต ปฏิสํขิปามิ.

ทุติยคาถาย อสมฺพุธนฺติ ธมฺมานํ ยถาสภาวํ อพุชฺฌนฺโต. พุทฺธนิเสวิตนฺติ พุทฺธานุพุทฺธปจฺเจกพุทฺเธหิ โคจรภาวนาเสวนาหิ ยถารหํ นิเสวิตํ. ภวา ภวนฺติ วตฺตมานภวโต อฺํ ภวํ คจฺฉติ อุปคจฺฉติ, ปฏิปชฺชตีติ อตฺโถ. อถ วา ภโวติ สสฺสตทิฏฺิ. ตสฺส ปฏิปกฺขตฺตา อภโวติ อุจฺเฉททิฏฺิ. ภโวติ วา วุทฺธิ. อภโวติ หานิ. ภโวติ วา ทุคฺคติ. อภโวติ สุคติ. ‘‘อปฺปมาณา ธมฺมา, อเสกฺขา ธมฺมา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๓, ๑๑) วิย หิ วุทฺธิอตฺถตฺตา อการสฺส. ภาวยตีติ ภโว, ชาติ. ภวตีติ วา ภโว. สวิการา พหุวิธขนฺธุปฺปตฺติ ทีปิตา. อภโวติ วินาโส, ชาติภาวํ มรณภาวฺจ คจฺฉตีติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ อรหนฺตานํ มรณมฺปิ ขณิกวเสน คเหตพฺพํ. ภเวสุ อภโว ภวาภโว, ตํ ภวาภวํ, ภเวสุ อภาวปฺตฺตึ คจฺฉตีติ อตฺโถ. ชีวโลโกติ สตฺตโลโก, สงฺขารโลกโอกาสโลกานํ ภวาภวคมนาสมฺภวโต สตฺตโลกํ ชีวโลโกติ วิเสเสติ. อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสิโนติ เอตฺถ นวปิ โลกุตฺตรธมฺมา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. อปจยคามิตา หิ จตุมคฺคธมฺมสฺส โอธิโส อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํโส, โส อสฺส อตฺถิ, ตทารมฺมณํ หุตฺวา ตตฺถ สหายภาวูปคมเนน นิพฺพานสฺสาปิ. ยถาห ‘‘โย โข, อาวุโส, ราคกฺขโย…เป… อิทํ วุจฺจติ นิพฺพาน’’นฺติ. อรหตฺตสฺสาปิ ตถา ราคาทิกฺขยวจนสพฺภาวโต. ผลสามฺเน ติณฺณมฺปิ ผลานํ อตฺถีติ นววิโธเปส ‘‘อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสี’’ติ วุจฺจติ. อถ วา สหจรณลกฺขณกอารณตาย ปฏิปกฺขโคจรคฺคหณตา. อนภิหิโตปิ หิ ธมฺมสฺส ตตฺราภิหิโตว พุชฺฌิตพฺโพ อิติ วจนโต การณโคจรคฺคหเณน จตฺตาริปิ ผลานิ คหิตานิ. นรกาทีสุ อปตมานํ ธาเรติ สุคติยํ อุปฺปาทเนนาติ ธมฺโม. ปุน สุคติมฺหิ อชนนการี อกุสลธมฺเม นิวาเรตฺวา โปเสติ ปวตฺเตติ วฑฺเฒตีติ ธมฺโม. โส ปน กามรูปารูปเภทโต ติวิโธ อจฺจนฺตสุขาวหนโต, ตโตปิ อุตฺตมตฺตา ธมฺมวโร.

เอตฺถาห – ‘‘จตุนฺนํ, ภิกฺขเว, อริยสจฺจานํ อนนุโพธา อปฺปฏิเวธา เอวมิทํ ทีฆมทฺธานํ สนฺธาวิตํ สํสริต’นฺติ (ที. นิ. ๒.๑๕๕; มหาว. ๒๘๗) วจนโต จตุสจฺจธมฺมํ อสมฺพุธํ ภวา ภวํ คจฺฉติ ชีวโลโกติ สิทฺธํ. ตสฺมา ยํ อสมฺพุธํ คจฺฉติ, ตสฺเสว ‘‘ตสฺสา’’ติ อนฺเต ตํนิทฺเทเสน นิยมนโต จตุสจฺจธมฺโมปิ อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสี ธมฺมวโรติ จาปชฺชติ. อฺถา ‘‘นโม อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสิโน ธมฺมวรสฺส ตสฺสา’’ติ ตํนิทฺเทเสน สมานวิภตฺติกรณํ น ยุชฺชติ อติปฺปสงฺคนิยมนโต, ‘‘อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสิโน ธมฺมวรสฺสา’’ติ วจนํ วิเสสนวจนํ. ตสฺมา ทุกฺขสมุทยสจฺจานํ ตพฺภาวปฺปสงฺโค นตฺถีติ เจ? น, ตํนิทฺเทเสน สมานวิภตฺติฏฺาเน อวิเสสิตตฺตา. อปิ จ มคฺคสจฺจนิโรธสจฺเจสุ ผลานํ อปริยาปนฺนตฺตา นว โลกุตฺตรธมฺมา สงฺคหิตาติ วจนวิโรโธ, ผลานํ อสงฺคเห เวรฺชกณฺฑวณฺณนายํ น เกวลํ อริยมคฺโค เจว นิพฺพานฺจ, อปิ จ อริยผลธมฺเมหิ สทฺธึ ปริยตฺติธมฺโมปิ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ราควิราคมเนชมโสกํ…เป… ธมฺมมิมํ สรณตฺถมุเปหี’’ติ (วิ. ว. ๘๘๗) วจนวิโรโธ จาติ ปุพฺพาปรวิรุทฺธา เอสา คาถา สาสนวิรุทฺธา จา’’ติ? วุจฺจเต – สพฺพเมตมยุตฺตํ วุตฺตคาถตฺถาชานนโต. เอตฺถ หิ อาจริเยน ปวตฺติปวตฺติเหตุวิสยวิภาโค จ ทสฺสิโต. กถํ? ตตฺถ อสมฺพุธนฺติ อสมฺโพโธ, โส อตฺถโต อวิชฺชา, ตาย จ ตณฺหุปาทานานิ คหิตานิ, ตโยปิ เต ธมฺมา สมุทยสจฺจํ, ภวาภวนฺติ เอตฺถ ทุกฺขสจฺจํ วุตฺตํ. สุคติทุคฺคติปฺปเภโท หิ ภโว อตฺถโต ปฺจุปาทานกฺขนฺธา โหนฺติ. ‘‘เอวเมตสฺส เกวลสฺส ทุกฺขกฺขนฺธสฺส สมุทโย โหตี’’ติ (มหาว. ๑) วจนโต ทุกฺขปฺปวตฺติ ปวตฺติ นาม, ทุกฺขสมุทโย ปวตฺติเหตุ นาม, อวิชฺชาสงฺขาตสฺส จ ปวตฺติเหตุสฺส อคฺคหิตคฺคหเณน นิโรธมคฺคสจฺจทฺวยํ วิสโย นาม. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ตตฺถ กตมา อวิชฺชา? ทุกฺเข อฺาณํ…เป… ทุกฺขนิโรธคามินิยา ปฏิปทาย อฺาณ’’นฺติ (วิภ. ๒๒๖).

เอตฺถ จ นิโรธสจฺจํ พุทฺเธน โคจราเสวนาย อาเสวิตํ, มคฺคสจฺจํ ภาวนาเสวนาย. เอตฺตาวตา อสมฺพุธํ พุทฺธนิเสวิตํ ยนฺติ อุปโยคปฺปตฺโต โย วิสโย นิโรโธ จ มคฺโค จ, ตสฺส ยถาวุตฺตาวิชฺชาทิกิเลสชาลตฺตยวิทฺธํสิโน นโม ธมฺมวรสฺสาติ อยํ คาถาย อตฺโถ. ปริยตฺติธมฺโมปิ กิเลสวิทฺธํสนสฺส สุตฺตนฺตนเยน อุปนิสฺสยปจฺจยตฺตา กิเลสวิทฺธํสนสีลตาย ‘‘อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสี’’ติ วตฺตุํ สมฺภวติ. เอวฺหิ สติ ราควิราคาติ คาถตฺโถ, โส ธมฺมํ เทเสติ…เป… พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ สุตฺตตฺโถ จ อเสสโต คหิโต โหติ. อถ วา อิมาย คาถาย เกวลํ ปริยตฺติธมฺโมว คหิโต โหติ, ยํ สนฺธายาห ‘‘โส ธมฺมํ เทเสติ อาทิกลฺยาณํ…เป… พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๙๐; ปารา. ๑), ตมฺปิ อสมฺพุธํ พุทฺเธเหว นิเสวิตํ โคจราเสวนาย อนฺนิเสวิตํ. ยถาห ‘‘ภควํมูลกา โน, ภนฺเต, ธมฺมา ภควํเนตฺติกา ภควํปฏิสรณา…เป… ภควโต สุตฺวา ภิกฺขู ธาเรสฺสนฺตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๔๖).

ตติยคาถาย สีลาทโย กิฺจาปิ โลกิยโลกุตฺตรา ยถาสมฺภวํ ลพฺภนฺติ, ตถาปิ อนฺเต ‘‘อริยสงฺฆ’’นฺติ วจนโต สีลาทโย จตฺตาโร ธมฺมกฺขนฺธา โลกุตฺตราว. เอตฺถ จ ‘‘สีลสมาธิปฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณปฺปภุตีหี’’ติ วตฺตพฺเพ สรูเปกเสสํ กตฺวา ‘‘วิมุตฺติาณปฺปภุตีหี’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ กิฺจาปิ วิมุตฺตีติ ผลธมฺมาว สุตฺเต อธิปฺเปตา, ตถาปิ ‘‘มคฺคา วุฏฺหิตฺวา มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ. ปหีเน กิเลเส ปจฺจเวกฺขติ. ผลํ ปจฺจเวกฺขติ. นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขตี’’ติ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๑๐) วจนโต มคฺคาทิปจฺจเวกฺขณาณํ วิมุตฺติาณนฺติ เวทิตพฺพํ. วิมุตฺติ วิโมกฺโข ขโยติ หิ อตฺถโต เอกํ. ‘‘ขเย าณํ อนุปฺปาเท าณนฺติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๑๔๒; ที. นิ. ๓.๓๐๔) เอตฺถ ขโย นาม มคฺโค, ราคกฺขโย โทสกฺขโยติ ผลนิพฺพานานํ อธิวจน’’นฺติ สุตฺเต อาคตเมว. ปหีนกิเลสานํ ขโย ปากติโก ขโย เอว. ปภุติ-สทฺเทน ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิฺา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทาติ เอวมาทโย คุณา สงฺคหิตา. สมนฺนาคมฏฺเน อปริหีนฏฺเน จ ยุตฺโต. เขตฺตํ ชนานํ กุสลตฺถิกานนฺติ ‘‘อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ สุตฺตโต กุสลสฺส วิรุหนฏฺานตฺตา, สุตฺตนฺตนเยน อุปนิสฺสยปจฺจยตฺตา จ กามํ กุสลสฺส เขตฺตํ โหติ สงฺโฆ, น กุสลตฺถิกานํ ชนานํ. ตสฺมา น ยุชฺชตีติ เจ? น, สุตฺตตฺถสมฺภวโต. สุตฺเต ‘‘อนุตฺตรํ ปุฺกฺเขตฺตํ โลกสฺสา’’ติ (สํ. นิ. ๔.๓๔๑) หิ วุตฺตํ. กสฺส โลกสฺส? ปุฺตฺถิกสฺส เขตฺตํ สงฺโฆ, ปุฺุปนิสฺสยตฺตา ปุฺกฺเขตฺตํ โหติ สงฺโฆ, กุสลตฺถิกานนฺติ จ วุจฺจนฺติ. โลเกปิ หิ เทวทตฺตสฺส เขตฺตํ ยฺทตฺตสฺส เขตฺตํ สาลิยวุปนิสฺสยตฺตา สาลิเขตฺตํ ยวเขตฺตนฺติ จ วุจฺจติ. อริยสงฺฆนฺติ วิคตกิเลสตฺตา อริยํ ปริสุทฺธํ อริยานํ, อริยภาวํ วา ปตฺตํ สีลทิฏฺิสามฺเน สงฺฆตตฺตา สงฺฆํ. ‘‘อริย-สทฺเทน สมฺมุติสงฺฆํ นิวาเรตี’’ติ เกจิ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ วิมุตฺติาณคุณคฺคหเณน วิเสสิตตฺตา. สิรสาติ อิมินา กามํ กายนตึ ทสฺเสติ, ตถาปิ อุตฺตมสงฺเฆ คุณคารเวน อุตฺตมงฺคเมว นิทฺทิสนฺโต ‘‘สิรสา นมามี’’ตฺยาห. สิรสฺส ปน อุตฺตมตา อุตฺตมานํ จกฺขุโสตินฺทฺริยานํ นิสฺสยตฺตา, เตสํ อุตฺตมตา จ ทสฺสนานุตฺตริยสวนานุตฺตริยเหตุตาย เวทิตพฺพา. เอตฺถาห – อนุสนฺธิกุสโล

‘‘อุโปคฺฆาโต ปทฺเจว, ปทตฺโถ ปทวิคฺคโห;

โจทนาปฺรตฺยวชฺชานํ, พฺยาขฺยา ตนฺตสฺส ฉพฺพิธา’’ติ. –

เอวมวตฺวา กสฺมา รตนตฺตยปณามํ ปมํ วุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – สตาจารตฺตา. อาจาโร กิเรส สปฺปุริสานํ, ยทิทํ สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปูชาวิธานํ. ตสฺมา ‘‘สตาจารโต ภฏฺา มา มยํ โหมา’’ติ กรียติ, จตุคมฺภีรภาวยุตฺตฺจ วินยปิฏกํ สํวณฺเณตุกามสฺส มหาสมุทฺทํ โอคาหนฺตสฺส วิย ปฺาเวยฺยตฺติยสมนฺนาคตสฺสาปิ มหนฺตํ ภยํ โหติ, ภยกฺขยาวหฺเจตํ รตนตฺตยคุณานุสฺสรณชนิตํ ปณามปูชาวิธานํ. ยถาห ‘‘เอวํ พุทฺธํ สรนฺตาน’’นฺติอาทิ (สํ. นิ. ๑.๒๔๙). อปิจาจริโย สตฺถุปูชาวิธาเนน อสตฺถริ สตฺถาภินิเวสสฺส โลกสฺส ยถาภูตํ สตฺถริ เอว สมฺมาสมฺพุทฺเธ สตฺถุสมฺภาวนํ อุปฺปาเทติ, อสตฺถริ สตฺถุสมฺภาวนํ ปริจฺจชาเปติ, ‘‘ตถาคตปฺปเวทิตํ ธมฺมวินยํ อตฺตโน ทหตี’’ติ วุตฺตโทสํ ปริหรติ. อนฺตรายพหุลตฺตา ขนฺธสนฺตติยา วิปฺปกตาย วินยสํวณฺณนาย อตฺตโน อายุวณฺณสุขพลานํ ปริกฺขยสมฺภวาสงฺกาย ‘‘อภิวาทนสีลิสฺส…เป… อายุ วณฺโณ สุขํ พล’’นฺติ (ธ. ป. ๑๐๙) วุตฺตานิสํเส ยาว สํวณฺณนาปริโยสานา ปตฺเถติ. อปิ เจตฺถ พุทฺธสฺส ภควโต ปณามปูชาวิธานํ สมฺมาสมฺพุทฺธภาวาธิคมตฺถํ พุทฺธยานํ ปฏิปชฺชนฺตานํ อุสฺสาหํ ชเนติ. โลกิยโลกุตฺตรเภทสฺส, โลกุตฺตรสฺเสว วา สทฺธมฺมสฺส ปูชาวิธานํ ปจฺเจกพุทฺธภาวาธิคมตฺถํ ปจฺเจกพุทฺธยานํ ปฏิปชฺชนฺตานํ อุสฺสาหํ ชเนติ. สทฺธมฺมปฏิเวธมตฺตาภิลาสิโน หิ เต. ปรมตฺถสงฺฆปูชาวิธานํ ปรมตฺถสงฺฆภาวาธิคมตฺถํ สาวกยานํ ปฏิปชฺชนฺตานํ อุสฺสาหํ ชเนติ, มงฺคลาทีนิ วา สาตฺถานิ อนนฺตรายานิ จิรฏฺิติกานิ พหุมตานิ จ ภวนฺตีติ เอวํลทฺธิกานํ จิตฺตปริโตสนตฺถํ ‘‘ปูชา จ ปูชเนยฺยาน’’นฺติ ภควตา ปสตฺถมงฺคลํ กโรติ. วุจฺจเต จ –

‘‘มงฺคลํ ภควา พุทฺโธ, ธมฺโม สงฺโฆ จ มงฺคลํ;

มงฺคลาทีนิ สาตฺถานิ, สีฆํ สิชฺฌนฺติ สพฺพโส.

‘‘สตฺถุ ปูชาวิธาเนน, เอวมาที พหู คุเณ;

ลภตีติ วิชานนฺโต, สตฺถุปูชาปโร สิยา’’ติ.

เอตฺถ จ สตฺถุปธานตฺตา ธมฺมสงฺฆานํ ปูชาวิธานํ สตฺถุปูชาวิธานมิจฺเจว ทฏฺพฺพํ สาสนโต โลกโต จ. เตเนตํ วุจฺจติ –

‘‘สตฺถา’’ติ ธมฺโม สุคเตน วุตฺโต;

นิพฺพานกาเล ยมโต ส สตฺถา;

สุวตฺถิคาถาสุ ‘‘ตถาคโต’’ติ;

สงฺโฆ จ วุตฺโต ยมโต ส สตฺถา.

กิฺจ ภิยฺโย –

ธมฺมกาโย ยโต สตฺถา, ธมฺโม สตฺถา ตโต มโต;

ธมฺมฏฺิโต โส สงฺโฆ จ, สตฺถุสงฺขฺยํ นิคจฺฉติ.

สนฺติ หิ โลเก วตฺตาโร โกสคตํ อสึ คเหตฺวา ิตํ ปุริสํ วิสุํ อปรามสิตฺวา ‘‘อสึ คเหตฺวา ิโต เอโส’’ติ. เตเนวาห จาริยมาตฺรจฺเจวา –

‘‘นมตฺถุ พุทฺธรตฺนาย, ธมฺมรตฺนาย เต นโม;

นมตฺถุ สงฺฆรตฺนาย, ติรตฺนสมวานยี’’ติ.

อปิจ สพฺพธมฺเมสุ อปฺปฏิหตาณนิมิตฺตานุตฺตรวิโมกฺขปาตุภาวาภิสงฺขาตํ ขนฺธสนฺตานมุปาทาย ‘‘พุทฺโธ’’ติ ยทิ ปฺาปิยติ, ธมฺโม ปณามารโหติ กา เอว กถา, สงฺโฆ จ ‘‘สงฺเฆ โคตมิ เทหิ, สงฺเฆ เต ทินฺเน อหฺเจว ปูชิโต ภวิสฺสามิ สงฺโฆ จา’’ติ วุตฺตตฺตา ภาชนนฺติ ทีเปติ. อถ วา ‘‘พุทฺธสุโพธิโต ธมฺโม อาจริยปรมฺปราย สุวณฺณภาชเน ปกฺขิตฺตเตลมิว อปริหาเปตฺวา ยาวชฺชตนา อาภตตฺตา เอว มาทิสานมฺปิ โสตทฺวารมนุปฺปตฺโต’’ติ สงฺฆสฺส อาจริโย อตีว อาทเรน ปณามํ กโรติ ‘‘สิรสา นมามี’’ติ.

เอวํ อเนกวิธํ ปณามปฺปโยชนํ วทนฺติ, อาจริเยน ปน อธิปฺเปตปฺปโยชนํ อตฺตนา เอว วุตฺตํ ‘‘อิจฺเจวมจฺจนฺตนมสฺสเนยฺย’’นฺติอาทินา จตุตฺถคาถาย. อิจฺเจวนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท รตนตฺตยปูชาวิธานปริสมตฺตตฺโถ. ยทิ เอวํ ยถาวิหิตมตฺตเมว ปูชาวิธานํ อรหติ รตนตฺตยํ, น ตโต อุทฺธนฺติ อาปชฺชตีติ อนิฏฺปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ ‘‘เอวมจฺจนฺตนมสฺสเนยฺย’’นฺติ อาห. ตตฺถ เอวนฺติ อิมินา ยถาวุตฺตวิธึ ทสฺเสติ. ยถาวุตฺเตน วิธินา, อฺเน วา ตาทิเสน อจฺจนฺตเมว มุหุตฺตมปิ อฏฺตฺวา อภิกฺขณํ นิรนฺตรํ นิยเมน นมสฺสนารหํ นมสฺสมานสฺส หิตมหปฺผลกรณโตติ อตฺโถ. เอวํวิธํ ทุลฺลภฏฺเน มหปฺผลฏฺเน จ สิทฺธํ รตนภาวํ รตนตฺตยํ นมสฺสมาโน ยํ ปุฺาภิสนฺทํ อลตฺถํ อลภึ. อกุสลมลํ ตทงฺคาทิปฺปหาเนน ปุนาตีติ ปุฺํ. กิเลสทรถปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิยา สีตลตฺตา จิตฺตํ อภิสนฺเทตีติ อภิสนฺโท. ปุฺฺจ ตํ อภิสนฺโท จาติ ปุฺาภิสนฺโท, ตํ ปุฺาภิสนฺทํ. คณฺิปเท ปน ‘‘ปุฺมหตฺตํ’’นฺติ ภณนฺติ, ‘‘วิปุล’’นฺติ วจนโต โส อตฺโถ น ยุชฺชตีติ อาจริโย. อถ วา ปุฺานํ อภิสนฺโท ปุฺาภิสนฺโท, ตํ ปุฺาภิสนฺทํ. สนฺท สวเนติ ธาตุ. ตสฺมา ปุฺโสตํ ปุฺุสฺสยนฺติ อตฺโถ ยุชฺชติ, ตํ ปน วิปุลํ, น ปริตฺตนฺติ ทสฺสิตํ วิปุล-สทฺเทน.

ปฺจมคาถา ยสฺมึ วินยปิฏเก ปาฬิโต จ อตฺถโต จ อนูนํ ลชฺชีปุคฺคเลสุ ปวตฺตนฏฺเน ิเต สกลํ ติวิธมฺปิ สาสนํ เตสฺเวว ปุคฺคเลสุ ปติฏฺิตํ โหติ. กสฺส สาสนนฺติ เจ? อฏฺิตสฺส ภควโต. ภควา หิ ิติเหตุภูตาย อุจฺเฉททิฏฺิยา อภาเวน อฏฺิโตติ วุจฺจติ. อุจฺเฉททิฏฺิโก หิ ปรโลเก นิรเปกฺโข เกวลํ กามสุขลฺลิกานุโยคมนุยุฺชนฺโต ติฏฺติ, น ปรโลกหิตานิ ปุฺานิ กตฺตุํ พฺยาวโฏ โหติ, สสฺสตทิฏฺิโก ตานิ กตฺตุํ อายูหติ. ภควา ปน ตถา อติฏฺนฺโต อนายูหนฺโต มชฺฌิมํ ปฏิปทํ ปฏิปชฺชนฺโต สยฺจ โอฆํ ตริ, ปเร จ ตาเรสิ. ยถาห ‘‘อปฺปติฏฺํ ขฺวาหํ, อาวุโส, อนายูหํ โอฆมตริ’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๑). จตุพฺรหฺมวิหารวเสน สตฺเตสุ สุฏฺุ สมฺมา จ ิตสฺสาติ อตฺถวเสน วา สุสณฺิตสฺส. สุสณฺิตตฺตา เหส เกวลํ สตฺตานํ ทุกฺขํ อปเนตุกาโม หิตํ อุปสํหริตุกาโม สมฺปตฺติยา จ ปโมทิโต อปกฺขปติโต จ หุตฺวา วินยํ เทเสติ, ตสฺมา อิมสฺมึ วินยสํวณฺณนาธิกาเร สารุปฺปาย ถุติยา โถเมนฺโต อาห ‘‘สุสณฺิตสฺสา’’ติ. คณฺิปเท ปน ‘‘มนาปิเย จ โข, ภิกฺขเว, กมฺมวิปาเก ปจฺจุปฏฺิเต’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๕; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๓๘๖) สุตฺตสฺส, ‘‘สุสณฺานา สุรูปตา’’ติ (ขุ. ปา. ๘.๑๑) สุตฺตสฺส จ วเสน สุสณฺิตสฺสาติ อตฺโถ วุตฺโต, โส อธิปฺเปตาธิการานุรูโป น โหติ. อมิสฺสนฺติ กึ วินยํ อมิสฺสํ, อุทาหุ ปุพฺพาจริยานุภาวนฺติ? โนภยมฺปิ. อมิสฺสา เอว หิ วินยฏฺกถา. ตสฺมา ภาวนปุํสกวเสน อมิสฺสํ ตํ วณฺณยิสฺสนฺติ สมฺพนฺโธ. ปุพฺพาจริยานุภาวนฺติ อฏฺกถา ‘‘ยสฺมา ปุเร อฏฺกถา อกํสู’’ติ วจนโต เตสํ อานุภาโว นาม โหติ. กิฺจิ อปุพฺพํ ทิสฺวา สนฺติ หิ โลเก วตฺตาโร ‘‘กสฺเสส อานุภาโว’’ติ. อถ วา ภควโต อธิปฺปายํ อนุคนฺตฺวา ตํตํปาเ อตฺถํ ภาวยติ วิภาวยติ, ตสฺส ตสฺส วา อตฺถสฺส ภาวนา วิภาวนาติ อานุภาโว วุจฺจติ อฏฺกถา.

ปุพฺพาจริยานุภาเว สติ กึ ปุน ตํ วณฺณยิสฺสนฺติ อิมินา อารมฺเภนาติ ตโต วุจฺจนฺติ ฉฏฺสตฺตมฏฺมนวมคาถาโย. ตตฺถ อริยมคฺคาณมฺพุนา นิทฺโธตมลตฺตา วิสุทฺธวิชฺเชหิ, เตเนว นิทฺโธตาสวตฺตา วิสุทฺธปฏิสมฺภิเทหิ, วิสุทฺธปฏิสมฺภิทตฺตา จ สทฺธมฺมสํวณฺณนโกวิเทหีติ โยชนา เวทิตพฺพา. เกจิ ‘‘ปุพฺพาจริยาติ วุตฺเต โลกาจริยาปิ, สาสเน ราหุลาจริยาทโยปิ สงฺคยฺหนฺติ, เต อปเนตุํ กามฺจาติอาทิ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ‘‘ตํ วณฺณยิสฺส’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปุพฺพฏฺกถาย อูนภาโว ทสฺสิโตติ เจ? น, จิตฺเตหิ นเยหิ สํวณฺณิโตติ ทสฺเสตุํ ‘‘กามฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. สทฺธมฺมํ สํวณฺเณตุํ โกวิเทหิ, ตาย สํวณฺณนาย วา โกวิเทหิ สทฺธมฺมสํวณฺณนโกวิเทหิ.

สลฺเลขิเยติ กิเลสชาตํ พาหุลฺลํ วา สลฺลิขติ ตนุํ กโรตีติ สลฺเลโข, สลฺเลขสฺส ภาโว สลฺเลขิยํ, ตสฺมึ สลฺเลขิเย. โนสุลภูปเมหีติ อสุลภูปเมหิ. มหาวิหารสฺสาติ มหาวิหารวํสสฺส. ปฺาย อจฺจุคฺคตฏฺเน ธโช อุปมา เอเตสนฺติ ธชูปมา, เตหิ ธชูปเมหิ. สมฺพุทฺธวรํ อนุอเยหิ อนุคเตหิ สมฺพุทฺธวรนฺวเยหิ, พุทฺธาธิปฺปายานุเคหีติ อธิปฺปาโย. อิธ วร-สทฺโท ‘‘สามํ สจฺจานิ พุทฺธตฺตา สมฺพุทฺโธ’’ติ วจนโต ปจฺเจกพุทฺธาปิ สงฺคยฺหนฺติ. ตสฺมา เต อปเนตุํ วุตฺโต.

อฏฺกถาย อูนภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน กรณวิเสสํ ตสฺส ปโยชนฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘สํวณฺณนา’’ติอาทิมาห. น กิฺจิ อตฺถํ อภิสมฺภุณาตีติ กิฺจิ ปโยชนํ ผลํ หิตํ น สาเธตีติ อตฺโถ ‘‘น ตํ ตสฺส ภิกฺขุโน กิฺจิ อตฺถํ อนุโภตี’’ติอาทีสุ (ปารา. ๕๓๘) วิย. อชฺเฌสนํ พุทฺธสิริวฺหยสฺสาติ อิมินา ยสฺมา สหมฺปติพฺรหฺมุนา อชฺฌิฏฺเน ธมฺโม เทสิโต ภควตา, สาริปุตฺตสฺส อชฺเฌสนํ นิสฺสาย วินโย ปฺตฺโต, ตสฺมา อยมฺปิ อาจริโย ตํ อาจริยวตฺตํ ปูเชนฺโต อิมํ สํวณฺณนํ พุทฺธสิริตฺเถรสฺส ยาจนํ นิสฺสาย อกาสีติ ทสฺเสติ. สมนุสฺสรนฺโตติ ตสฺสาภาวํ ทีเปติ อาทรฺจ.

ตโต ปรํ ทฺเว คาถาโย กตฺตพฺพวิธิทสฺสนตฺถํ วุตฺตา. เตน ตาสุ อฏฺกถาสุ วุตฺตวินิจฺฉยปจฺจยวิมตึ วิโนเทติ, เอกฏฺกถาย กุสลสฺส วา ‘‘อยํ นโย อฏฺกถายํ นตฺถี’’ติ ปฏิกฺเขปํ นิวาเรติ, อยุตฺตตฺถปริจฺจาเคน ตตฺถ อภินิวิฏฺานํ อภินิเวสํ ปริจฺจชาเปติ, เถรวาททสฺสเนน วินยวินิจฺฉยํ ปติ วินยธรานํ การโณปปตฺติโต อุหาโปหกฺกมํ ทสฺเสติ, อยุตฺตตฺเถรวาทปฏิกฺเขเปน ปุคฺคลปฺปมาณตํ ปฏิกฺขิปตีติ อิเม จานิสํสา กตฺตพฺพวิธิทสฺสเนน ทสฺสิตา โหนฺติ. สํวณฺณนํ ตฺจ สมารภนฺโต ตสฺสา สํวณฺณนาย มหาอฏฺกถํ สรีรํ กตฺวา สมารภิสฺสํ, มหาปจฺจริยมฺปิ โย วุตฺโต วินิจฺฉโย, ตเถว กุรุนฺทีนามาทีสุ โลเก วิสฺสุตาสุ อฏฺกถาสุ จ โย วุตฺโต วินิจฺฉโย, ตโตปิ วินิจฺฉยโต มหาอฏฺกถานเยน, วินยยุตฺติยา วา ยุตฺตมตฺถํ ตสฺส สรีรสฺส อลงฺการํ วิย คณฺหนฺโต สมารภิสฺสํ. กึ สํวณฺณนเมว, น อฺนฺติ ทสฺสนตฺถํ ปุน สํวณฺณนาคฺคหณํ. อถ วา อนฺโตคธตฺเถรวาทํ สํวณฺณนํ กตฺวา สมารภิสฺสนฺติ โยชนา เวทิตพฺพา. เถรวาทา หิ พหิอฏฺกถาย วิจรนฺติ. เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน จูฬปจฺจริอนฺธกอริยฏฺกถาปนฺนวาราทโยปิ สงฺคหิตา. ตตฺถ ปจฺจรี นาม สีหฬภาสาย อุฬุมฺปํ กิร, ตสฺมึ นิสีทิตฺวา กตตฺตา ตเมว นามํ ชาตํ. กุรุนฺทีวลฺลิวิหาโร นาม อตฺถิ, ตตฺถ กตตฺตา กุรุนฺที นาม ชาตา.

สมฺม สมารภิสฺสนฺติ กตฺตพฺพวิธานํ สชฺเชตฺวา อหํ ิโต, ตสฺมา ตํ เม นิสาเมนฺตูติ คาถาย ตํ สํวณฺณนํ เม มม, มยา วา วุจฺจมานนฺติ ปาเสโส. นิสาเมนฺตุ ปสฺสนฺตุ ปฺาจกฺขุนา สุณนฺตุ วา สทฺธาวีริยปีติปาโมชฺชาภิสงฺขาเรน สงฺขริตฺวา ปูชยนฺตา สกฺกจฺจํ ธมฺมํ. กสฺส ธมฺมํ? ธมฺมปฺปทีปสฺส ตถาคตสฺส. กึ ทสฺเสติ? ปทีปฏฺานิโย หิ ธมฺโม หิตาหิตปฺปกาสนโต, ปทีปธรฏฺานิโย ธมฺมธโร ตถาคโต, ตสฺมา ปรินิพฺพุเตปิ ตสฺมึ ตถาคเต ตตฺถ โสกํ อกตฺวา สกฺกจฺจ ธมฺมํ ปฏิมานยนฺตา นิสาเมนฺตูติ ทสฺเสติ. อถ วา ‘‘ธมฺมกายา ตถาคตา’’ติ (ที. นิ. ๓.๑๑๘) วจนโต ธมฺโม จ โส ปทีโป จาติ ธมฺมปฺปทีโป, ภควา.

โย ธมฺมวินโย ยถา พุทฺเธน วุตฺโต, โส ตเถว พุทฺธปุตฺเตหิ สาวเกหิ าโต อวพุทฺโธ, เยหิ เตสํ พุทฺธปุตฺตานํ มตึ อธิปฺปายํ อจฺจชนฺตา นิรวเสสํ คณฺหนฺตา. ปุเรติ ปุรา, โปราณตฺเถรา วา. อฏฺกถาติ อฏฺกถาโย, อุปโยคพหุวจนํ.

ยํ อตฺถชาตํ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ, ตํ สพฺพมฺปิ ปมาทเลขกานํ ปมาทเลขมตฺตํ วชฺชยิตฺวา. กึ สพฺเพสมฺปิ ปมาณํ? น, กินฺตุ สิกฺขาสุ สคารวานํ อิธ วินยมฺหิ ปณฺฑิตานํ, มหาอฏฺกถายํ ปน สจฺเจปิ อลิเกปิ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ, ตํ ปมาทเลขนฺติ เวทิตพฺพํ. ปมาทเลขํ วชฺชยิตฺวา ปมาณํ เหสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.

ตโต จาติ อฏฺกถาสุ วุตฺตอตฺถชาตโต ตนฺติกฺกมํ ปาฬิกฺกมํ. สุตฺตนฺตา สุตฺตาวยวา. อนฺโตติ หิทํ อพฺภนฺตราวยวสมฺภาวนาทีสุ ทิสฺสติ. สุตฺตนฺเตสุ ภวา สุตฺตนฺติกา, เตสํ สุตฺตนฺติกานํ, สุตฺตนฺตคนฺเถสุ อาคตวจนานนฺติ อตฺโถ. อถ วา อมียตีติ อนฺโต, สาธียตีติ อธิปฺปาโย. เกน สาธียติ? สุตฺเตน, สุตฺตสฺส อนฺโต สุตฺตนฺโต, โก โส? โส โส อตฺถวิกปฺโป, ตสฺมึ สุตฺตนฺเต นิยุตฺตานิ วจนานิ สุตฺตนฺติกานิ. เตสํ สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ. ตสฺส ตสฺส อาคมสุตฺตสฺส อภิธมฺมวินยสุตฺตสฺส จานุรูปํ ปริทีปยนฺตี, อยํ ตาเวตฺถ สมาสโต อตฺถวิภาวนา – ‘‘อิติปิ โส ภควา’’ติอาทีนํ (สํ. นิ. ๒.๔๑; ๕.๔๗๙; อ. นิ. ๖.๑๐; ปารา. ๑) สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ อาคมสุตฺตนฺตานุรูปํ. ‘‘วิวาทาธิกรณํ สิยา กุสลํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’’นฺติ (จูฬว. ๒๒๐) เอวมาทีนํ อภิธมฺมสุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ อภิธมฺมสุตฺตนฺตานุรูปนฺติ เอวมาทิ. เหสฺสตีติ ภวิสฺสติ, กรียิสฺสตีติ อธิปฺปาโย. วณฺณนาปีติ เอตฺถ อปิ-สทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, โส ตสฺมาติ ปเทน โยเชตพฺโพ. กถํ? ปณฺฑิตานํ ปมาณตฺตาปิ วิตฺถารมคฺคสฺส สมาสิตตฺตาปิ วินิจฺฉยสฺส อเสสิตตฺตาปิ ตนฺติกฺกมสฺส อโวกฺกมิตตฺตาปิ สุตฺตนฺติกวจนานํ สุตฺตนฺตฏฺกถานุรูปํ ทีปนโตปิ ตสฺมาปิ สกฺกจฺจํ อนุสิกฺขิตพฺพาติ. เอตฺถ ‘‘ตนฺติกฺกมํ อโวกฺกมิตฺวา’’ติ วจเนน สิทฺเธปิ ‘‘อฏฺกถาจริยา เวรฺชกณฺฑาทีสุ ‘สุตฺตนฺติกานํ ภาโร’ติ คตา, มยํ ปน วตฺวาว คมิสฺสามา’’ติ ทสฺเสตุํ ‘‘สุตฺตนฺติกาน’’นฺติ วุตฺตํ กิร.

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

พาหิรนิทานกถาวณฺณนา

ตทงฺควินยาทิเภเทน วินยสฺสพหุตฺตา วินโย ตาว ววตฺถเปตพฺโพ. ‘‘พุทฺเธน ธมฺโม วินโย จ วุตฺโต’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา อิทานิ ‘‘วุตฺตํ เยนา’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ เจ? ตสฺส เอวมาทิวจนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ธาริตํ เยน จาภตํ. ยตฺถปฺปติฏฺิตฺเจตนฺติ วจนํ สกลมฺปิ วินยปิฏกํ สนฺธาย วุตฺตํ. อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหตีติ อาหจฺจ ภาสิตํ น โหตีติ อธิปฺปาโย. น หิ ภควโต อตีตาทีสุ อปฺปจฺจกฺขํ กิฺจิ อตฺถิ. ยทิ อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหติ, ปทโสธมฺมาปตฺตึ น ชเนยฺยาติ เจ? น, สาวกภาสิตสฺสปิ ปทโสธมฺมาปตฺติชนนโต. นิยมาภาวา อติปฺปสงฺโคติ เจ? น, ปทโสธมฺมสิกฺขาปทฏฺกถายํ ‘‘สงฺคีติตฺตยํ อารุฬฺโห’’ติ วิเสสิตตฺตา. ตถา อฏฺกถายมฺปิ สงฺคีตึ อารุฬฺหตฺตา ‘‘ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏิ…เป… สํสาโรติ ปวุจฺจตี’’ติ (ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา; วิภ. อฏฺ. ๒๒๖ สงฺขารปทนิทฺเทส) เอวมาทิวจนํ, ยฺจ สงฺคีติอารุฬฺหกฺกมานุคตํ, ตํ ปทโสธมฺมาปตฺตึ ชเนตีติ อายสฺมา อุปติสฺโส.

ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา

ปมมหาสงฺคีติ นาม จาติ เอตฺถ -สทฺโท อติเรกตฺโถ, เตน อฺาปิ อตฺถีติ ทีเปติ. ตมฺปิ สาลวนํ อุปคนฺตฺวา มิตฺตสุหชฺเช อปโลเกตฺวา นิวตฺตนโต อุปวตฺตนนฺติ ปากฏํ ชาตํ กิร. ยมกสาลานนฺติ เอกา กิร สาลปนฺติ สีสภาเค, เอกา ปาทภาเค. ตตฺราปิ เอโก ตรุณสาโล สีสภาคสฺส อาสนฺเน โหติ, เอโก ปาทภาคสฺส, มูลขนฺธวิฏปปตฺเตหิ อฺมฺํ สํสิพฺพิตฺวา ิตสาลานนฺติปิ วุตฺตํ. อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยาติ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ ‘‘กตกิจฺโจ ปีติช หาส เจโต อเวรมุเขนาภตกุณฺฑเลนา’’ติอาทีสุ วิย. ปรินิพฺพาเน ปรินิพฺพานเหตุ, ตสฺมึ าเน วา มา โสจิตฺถ จิตฺเตน, มา ปริเทวิตฺถ วาจาย ‘‘ปริเทวนํ วิลาป’’นฺติ วจนโต. มหาสมเณนาติ นิสฺสกฺกตฺเถ กรณวจนํ. สูริยํ’สูภิ ปฏุกรา’ภา’ริณสฺส ตาณา อิตฺยตฺเรว. ยฺจ ภควโต อนุคฺคหํ, ตสฺส อนุคฺคหสฺสาติ อาจริยา. เอกจฺเจ ปน ‘‘ยํ ยสฺมา อหํ อนุคฺคหิโต’’ติ วทนฺติ. นิพฺพสนานีติ นิฏฺิตวสนกิจฺจานิ, มยา ปริภุฺชิตฺวา อปนีตานิ. ยทิ สุยุตฺตานิ ธาเรสฺสสีติ ปุจฺฉติ, กวจสทิสานิ สาณานิ. อิสฺสริยสทิสา นว อนุปุพฺพวิหาราทโย. อฏฺ สมาปตฺติโย นิโรธสมาปตฺติ จ ปฏิลาภกฺกเมน ‘‘อนุปุพฺพวิหารา’’ติ วุตฺตา.

อนาคเต สนฺนิกฏฺเ, ตถาตีเต จิรนฺตเน;

กาลทฺวเยปิ กวีหิ, ปุราสทฺโท ปยุชฺชเต.

สตฺถุสาสนเมว ปริยตฺติ สตฺถุสาสนปริยตฺติ, สา สุตฺตเคยฺยาทิวเสน นวงฺคา. ติปิฏกเมว สพฺพปริยตฺติปฺปเภทํ ธาเรนฺตีติ ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธรา. ‘‘วินา น สกฺกา’’ติ น วตฺตพฺพํ ‘‘ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธเร’’ติ วุตฺตตฺตา, เอวํ สนฺเตปิ อตฺถิ วิเสโส เตหิ สมฺมุขาปิ อสมฺมุขาปิ สุตํ, เถเรน ปน อสมฺมุขาปฏิคฺคหิตํ นาม นตฺถีติ. น วายนฺติ เอตฺถ วาติ วิภาสา, อฺาสิปิ น อฺาสิปีติ อตฺโถ. ตตฺร อุจฺจินเน. พหุสทฺโท วิปุลฺลตฺโถ ‘‘อนนฺตปารํ พหุ เวทิตพฺพมิตฺย’’ตฺเรว. ปุพฺเพ ‘‘ติปิฏกสพฺพปอยตฺติปฺปเภทธเร’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘พหุ จาเนน…เป… ปริยตฺโต’’ติ น ยุชฺชตีติ เจ? น, ติปิฏกสฺส อนนฺตตฺตา, ตสฺมา อมฺเห อุปาทาย เตน พหุ ปริยตฺโตติ อธิปฺปาโย. อิตรถา อานนฺทตฺเถโร เตหิ อปฺปสฺสุโตติ อาปชฺชติ, ‘‘อสมฺมุขา ปฏิคฺคหิตํ นาม นตฺถี’’ติ วจนวิโรโธ จ. อฑฺฒมาโส อติกฺกนฺโตติ เอตฺถ เอโก ทิวโส นฏฺโ, โส ปาฏิปททิวโส, โกลาหลทิวโส นาม โส, ตสฺมา อิธ น คหิโต. สํเวควตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กีฬนโต สาธุกีฬนํ นาม. สฺเวปีติ อปิ-สทฺโท อเปกฺขามนฺตานุฺาย. สุภสุตฺตํ ‘‘อจิรปรินิพฺพุเต ภควตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๔๔๔) วุตฺตตฺตา จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสุ อนฺโตคธํ น โหตีติ เจ? น, ภควโต กาเล ลทฺธนยตฺตา กถาวตฺถุ วิย. ฉฑฺฑิตา ปติตา อุกฺลาปา ฉฑฺฑิตปติตอุกฺลาปา. อาณา เอว อปฺปฏิหตฏฺเน จกฺกนฺติ อาณาจกฺกํ. เอกโต เอตฺถ นิปตนฺตีติ เอกนิปาตนํ. อากาเสน อาคนฺตฺวา นิสีทีติ เอเกติ เอตํ ทุติยวาเร คมนํ สนฺธายาติ อายสฺมา อุปติสฺโส. ปมํ วา อากาเสน คนฺตฺวา ปริสํ ปตฺวา ภิกฺขุปนฺตึ อปีเฬนฺโต ปถวิยํ นิมุชฺชิตฺวา อาสเน เอว อตฺตานํ ทสฺเสสิ. อุภยถา จ อาปาถํ คโต, เตน อุภยมฺปิ ยุชฺชติ, อฺถา ทฺวีสุ เอกํ อภูตํ อาปชฺชติ.

อถ โข อายสฺมา มหากสฺสโป อายสฺมนฺตํ อุปาลึ ปุจฺฉิ…เป… อายสฺมา อุปาลิตฺเถโร วิสฺสชฺเชสีติ อิทํ ปุพฺเพ ‘‘ปมํ อาวุโส อุปาลี’’ติอาทินา (จูฬว. ๔๓๙) วุตฺตปุจฺฉาวิสฺสชฺชนํ สงฺขิปิตฺวา สงฺคีติการเกหิ ทสฺสิตวจนนฺติ คณฺิปเท ลิขิตํ. ตถา โหตุ, กิมตฺถํ ปเนตฺถ ‘‘นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ, ปุคฺคลมฺปิ ปุจฺฉิ, วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉี’’ติ เอวํ ปุพฺเพ ทสฺสิตานุกฺกเมน อวตฺวา ‘‘วตฺถุมฺปิ ปุจฺฉิ, นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ, ปุคฺคลมฺปิ ปุจฺฉี’’ติ เอวํ อนุกฺกโม กโตติ? ‘‘วตฺถุมูลกตฺตา สิกฺขาปทปฺตฺติยา อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ เอเก. เอตฺถ ปน วิจารณา เวรฺชกณฺเฑ สมฺปตฺเต กรียติ. ราชาคารเกติ เอวํนามเก อุยฺยาเน. อภิรมนารหํ กิร ราชาคารมฺปิ. ตตฺถ, ยสฺส วเสเนตํ เอวํ นามํ ลภติ. อถ โข ‘‘อายสฺมา มหากสฺสโป’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตเมว สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสติ สงฺคีติการโก วสีคโณ. ยทิ เอวํ ยถา นิทานมฺปิ ปุจฺฉิ, ปุคฺคลมฺปิ ปุจฺฉีติ เอตฺถ ปุจฺฉากฺกโม ทสฺสิโต, ตถา อานนฺทตฺเถรสฺส วิสฺสชฺชนกฺกโมปิ กิมตฺถํ น ทสฺสิโตติ เจ? อิมินานุกฺกเมน สงฺคหํ ปฺจปิ นิกายา อนารุฬฺหาติ ทสฺสนตฺถํ. กถํ ปน อารุฬฺหาติ? อายสฺมา มหากสฺสโป ปฺจปิ นิกาเย อนุกฺกเมเนว ปุจฺฉิ, อานนฺทตฺเถโร ปน อนุกฺกเมเนว ปุจฺฉิตมฺปิ อปุจฺฉิตมฺปิ ตสฺส ตสฺส สุตฺตสฺส สภาวํ อนฺตรา อุปฺปนฺนํ วตฺถุํ อุทฺเทสนิทฺเทสกฺกมํ มาติกาวิภงฺคกฺกมนฺติ เอวมาทิสพฺพํ อนุรูปวจนํ ปกฺขิปิตฺวา วิสฺสชฺเชสิ, เตเนวาห ‘‘เอเตเนว อุปาเยน ปฺจปิ นิกาเย ปุจฺฉี’’ติ. อถ วา ‘‘อมฺพลฏฺิกายํ ราชาคารเก’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ราชาคารเก อมฺพลฏฺิกาย’’นฺติ อุปฺปฏิปาฏิวจเนนปิ อิมมตฺถํ ทีเปติ. ‘‘อมฺพลฏฺิกายํ วิหรติ ราชาคารเก’’ติ หิ วุตฺตํ.

คหการนฺติ อิมสฺส อตฺตภาวเคหสฺส การกํ ตณฺหาวฑฺฒกึ คเวสนฺโต เยน าเณน สกฺกา โส ทฏฺุํ, ตสฺสตฺถาย ทีปงฺกรปาทมูเล กตาภินีหาโร เอตฺตกํ กาลํ อเนกชาติสํสารํ ตํ าณํ อวินฺทนฺโต วิจรินฺติ อตฺโถ. ทุกฺขา ชาติ ปุนปฺปุนนฺติ อิทํ คหการกคเวสนสฺส การณวจนํ. สพฺพา เต ผาสุกาติ ตว สพฺพา อนวเสสกิเลสผาสุกา มยา ภคฺคา. คหกูฏํ นาม อวิชฺชา. โสมนสฺสสหคตํ าณํ โสมนสฺสมยํ. น หิ โสมนสฺสมยํ าณํ ขนฺธสภาวเภทโต. ทฬฺหีกมฺมสิถิลกรณปฺปโยชนาติ เยภุยฺยตาย วุตฺตํ, ตํ ปน ตตฺถ ตตฺถ ปกาสยิสฺสาม. อฺมฺสงฺกรวิรหิเต ธมฺเม จ วินเย จาติ เอตฺถ ปาณาติปาโต อกุสลนฺติ เอวมาทีสุ มรณาธิปฺปายสฺส ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกปฺปโยคสมุฏฺาปิกา เจตนา อกุสลํ, น ปาณสงฺขาตชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉทกสงฺขาโต อติปาโต. ตถา อทินฺนสฺส ปรสนฺตกสฺส อาทานสงฺขาตา วิฺตฺติ อพฺยากโต ธมฺโม, ตพฺพิฺตฺติสมุฏฺาปิกา เถยฺยเจตนา อกุสโล ธมฺโมติ (ปฏฺา. ๑.๑.๒๗) เอวมาทินา อฺมฺสงฺกรวิรหิเต ธมฺเม ปฏิพโล วิเนตุํ. ชาตรูปรชตํ ปรสนฺตกํ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺตสฺส ยถาวตฺถุํ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกเฏสุ อฺตรํ, ภณฺฑาคาริกสีเสน ทิยฺยมานํ คณฺหนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, อตฺตตฺถาย คณฺหนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, เกวลํ โลลตาย คณฺหนฺตสฺส อนามาสทุกฺกฏํ, รูปิยฉฑฺฑกสมฺมตสฺส อนาปตฺตีติ เอวํ อฺมฺสงฺกรวิรหิเต วินเยปิ ปฏิพโล วิเนตุนฺติ อตฺโถ. ภาเวตีติ วฑฺเฒติ, เอเตน ผลวเสน ชวนวเสน จ จิตฺตสฺส วุทฺธึ ทสฺเสติ. ‘‘อวิสิฏฺ’’นฺติ ปาโ, สาธารณนฺติ อตฺโถ.

เทเสนฺตสฺส วเสเนตฺถ, เทสนา ปิฏกตฺตยํ;

สาสิตพฺพวเสเนตํ, สาสนนฺติปิ วุจฺจติ.

กเถตพฺพสฺส อตฺถสฺส, วเสนาปิ กถาติ จ;

เทสนา สาสนา กถา, เภทมฺเปวํ ปกาสเย.

สาสนสฺส นปุํสกตฺตา ‘‘ยถา…เป… ธมฺมสาสนานี’’ติ วุตฺตํ. ทุจฺจริตสํกิเลสํ นาม อตฺถโต เจตนา, ตถาการปฺปวตฺตจิตฺตุปฺปาโท วา. อนิจฺจาทิลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ปวตฺตตฺตา วิปสฺสนาจิตฺตานิ วิสยโต โลกิยา’ภิสมโย อสมฺโมหโต โลกุตฺตโร, โลกุตฺตโร เอว วา อภิสมโย วิสยโต นิพฺพานสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส, อิตรสฺส มคฺคาทิกสฺส อสมฺโมหโตติปิ เอเก. เอตฺถ ‘‘ปฏิเวโธ’’ติ วุตฺตํ าณํ, ตํ กถํ คมฺภีรนฺติ เจ? คมฺภีรสฺส อุทกสฺส ปมาณคฺคหณกาเล ทีเฆน ปมาเณน ภวิตพฺพํ, เอวํ อลพฺภเนยฺยภาวทสฺสนตฺถํ อิทานีติ วุตฺตนฺติ เอเก. ยสฺส จตฺถาย มคฺคผลตฺถาย. ตฺจ อตฺถํ นานุโภนฺติ นาธิคจฺฉนฺติ กฺจิ อตฺตนา อธิปฺเปตํ, อิติวาทปโมกฺขฺจ. กสฺมา? อตฺถสฺส อนุปปริกฺขิตฺวา คหิตตฺตา. อธิคตผลตฺตา ปฏิวิทฺธากุปฺโป. ปุน ขีณาสวคฺคหเณน อรหนฺตเมว ทสฺเสติ, น เสกฺขํ. โส หิ ยถา ภณฺฑาคาริโก รฺโ กฏกมกุฏาทึ โคเปตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ อุปเนติ, เอวํ สเหตุกานํ สตฺตานํ มคฺคผลตฺถาย ธมฺมํ เทเสสิ. ตาสํเยว ตตฺถ วินยปิฏเก ปเภทโต วุตฺตตฺตา, วายมิตฺวา ตา เอว ปาปุณาตีติ อาจริยา. กิมตฺถํ ติสฺโสว วิชฺชา ตตฺถ วิภตฺตาติ? สีลสมฺปตฺติยา เอตปรมุปนิสฺสยภาวโต. ‘‘อปเรหิปิ สตฺตหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ วินยธโร โหติ. อาปตฺตึ ชานาติ, อนาปตฺตึ, ลหุกํ อาปตฺตึ, ครุกํ อาปตฺตึ, อเนกวิหิตํ ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ…เป… ทิพฺเพน จกฺขุนา วิสุทฺเธน อติกฺกนฺตมานุสเกน สตฺเต ปสฺสติ…เป… อาสวานฺจ ขยา…เป… อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (ปริ. ๓๒๗) สุตฺตเมตฺถ สาธกํ. วินยํ ปริยาปุณิตฺวา สีลสมฺปตฺตึ นิสฺสาย อาสวกฺขยาเณน สเหว วิย ทิพฺพจกฺขุปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณานิ ปฏิลภติ. วิสุํ เอเตสํ ปริกมฺมกิจฺจํ นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ ตาสํเยวาติ วุตฺตนฺติ จ วทนฺติ เอเก. อภิธมฺเม ปน ติสฺโสวิชฺชา ฉ อภิฺา จตสฺโส จ ปฏิสมฺภิทา อฺเ จ สมฺมปฺปธานาทโย คุณวิเสสา วิภตฺตา. กิฺจาปิ วิภตฺตา, ตถาปิ วิเสสโต ปฺาชาติกตฺตา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา ปาปุณาตีติ ทสฺสนตฺถํ ตาสํ ตตฺเถวาติ อวธารณวิปลฺลาโส กโต. อตฺตนา ทุคฺคหิเตน ธมฺเมนาติ ปาเสโส. กตฺตริ เจตํ กรณวจนํ, เหตุตฺเถ จ, อตฺตนา ทุคฺคหิตเหตูติ อธิปฺปาโย. กสฺมา ปนาติ ‘‘อนุโลมิโก’’ติ วุตฺตตฺถํ ทีเปติ.

ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนานโย.

ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนา

ปนฺนภาราติ ปติตกฺขนฺธภารา. ‘‘ภารา หเว ปฺจกฺขนฺธา’’ติ (สํ. นิ. ๓.๒๒) หิ วุตฺตํ. ‘‘สมฺมุขา ภวิสฺสาม น ภวิสฺสามา’’ติ วตฺตาโร. เตสุ ทหรา กิร. ชมฺมินฺติ ลามกํ.

ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนานโย.

ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา

พฺรหฺมโลกา จวิตฺวาติ เอตฺถ จตฺตาโร มคฺคา ปฺจานนฺตริยานิ นิยตมิจฺฉาทิฏฺีติ อิเมเยว นิยตา, น มหคฺคตา, ตสฺมา ปณิธิวเสน เหฏฺุปปตฺติปิ โหติ. อติจฺฉถาติ อติจฺจ อิจฺฉถ, คนฺตฺวา ภิกฺขํ ปริเยสถาติ อธิปฺปาโย. เกฏุภํ นาม กพฺยกรณวิธิยุตฺตํ สตฺถํ. กิริยากปฺปํ อิตฺเยเก, กตฺตาขฺยาทิลกฺขณยุตฺตสตฺถํ. อสนฺธิมิตฺตาติ ตสฺสา นามํ. ตสฺสา กิร สรีเร สนฺธโย น ปฺายนฺติ, มธุสิตฺถเกน กตํ วิย สรีรํ โหติ. ตสฺมา ‘‘เอวํนามิกา ชาตา’’ติปิ วทนฺติ. มาคธเกน ปตฺเถน จตฺตาโร ปตฺถา อาฬฺหกํ, จตฺตาริ อาฬฺหกานิ โทณํ, จตุโทณา มานิกา, จตุมานิกา ขาริกา, วีสติขาริโก วาโหติ. เกถุมาลาติ ‘‘สีสโต อุฏฺหิตฺวา ิโต โอภาสปุฺโช’’ติ วทนฺติ. ราชิทฺธิอธิการปฺปสงฺเคเนตํ วตฺถุ วุตฺตํ, นานุกฺกเมน. อนุกฺกเมน ปน พุทฺธสาสนาวหารํ วตฺถุํ ทีเปนฺโต ‘‘ราชา กิรา’’ติอาทิมาห. กิเลสทมเนน ทนฺตํ. กายวาจาหิ คุตฺตํ. ‘‘ปาจีนมุโข’’ติปิ ปาโ อตฺถิ. ปุพฺเพ เชฏฺภาติกตฺตา เตเนว ปริจเยน ปตฺตคฺคหณตฺถาย อาการํ ทสฺเสติ. อภาสีติ ‘‘ภาสิสฺสามี’’ติ วิตกฺเกสิ. อปเร ‘‘อฺาตนฺติ วุตฺเตปิ สพฺพํ อภณี’’ติ วทนฺติ. อมตนฺติ นิพฺพานสงฺขาตาย นิวตฺติยา สคุณาธิวจนํ, ตสฺสา อปฺปมาโท ปทํ มคฺโค. มจฺจูติ ปวตฺติยา สโทสาธิวจนํ, ตสฺสา ปมาโท ปทํ มคฺโคติ เอวํ จตฺตาริ สจฺจานิ สนฺทสฺสิตานิ โหนฺติ. สงฺฆสรณคตตฺตา สงฺฆนิสฺสิตา ปพฺพชฺชา, ภณฺฑุกมฺมสฺส วา ตทายตฺตตฺตา. นิคฺโรธตฺเถรสฺสานุภาวกิตฺตนาธิการตฺตา ปุพฺเพ วุตฺตมฺปิ ปจฺฉา วตฺตพฺพมฺปิ สมฺปิณฺเฑตฺวา อาห ‘‘ปุน ราชา อโสการามํ นาม มหาวิหารํ กาเรตฺวา สฏฺิสหสฺสานิ…เป… จตุราสีติวิหารสหสฺสานิ การาเปสี’’ติ. ‘‘ปุถุชฺชนกลฺยาณกสฺส วา ปจฺจเวกฺขิตปริโภโค’’ติ วจนโต เสกฺขาว ปรมตฺถโต ทายาทา, ตถาปิ เถโร มหินฺทกุมารสฺส ปพฺพชฺชตฺถํ เอเกน ปริยาเยน โลกธมฺมสิทฺเธน เอวมาห ‘‘โย โกจิ มหาราช…เป… โอรสํ ปุตฺต’’นฺติ. วุตฺตฺหิ เวเท

‘‘องฺคา องฺคา สมฺภวสิ, หทยา อธิชายเส;

อตฺตา เว ปุตฺโต นามาสิ, ส ชีว สรโทสต’’นฺติ.

ตสฺมา อิมินา ปริยาเยน โอรโส ปุตฺโต มาตาปิตูหิ ปพฺพชิโต เจ, อตฺถโต เต สยํ ปพฺพชิตา วิย โหนฺติ. ธมฺมกถิกา กสฺมา นาโรเจนฺติ? ราชา ‘‘เถรํ คณฺหิตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ อมจฺเจ เปเสสิ, ธมฺมกถิกา เถรสฺส อาคมนกาเล ปริวารตฺถาย เปสิตา, ตสฺมา. อปิจ เตน วุตฺตวิธินาว วทนฺติ จณฺฑตฺตา, จณฺฑภาโว จสฺส ‘‘อมฺพํ ฉินฺทิตฺวา เวฬุยา วตึ กโรหี’’ติ วุตฺตอมจฺจวตฺถุนา วิภาเวตพฺโพ. กสฺมา ปน ธมฺมกถิกา ราชาณาปนํ กโรนฺตีติ? ‘‘สาสนํ ปคฺคเหตุํ สมตฺโถ’’ติ วุตฺตตฺตา. ทีปกติตฺติโรติ กูฏติตฺติโร. อยํ ปน กูฏติตฺติรกมฺเม นิยุตฺโตปิ สุทฺธจิตฺโต, ตสฺมา ตาปสํ ปุจฺฉิ. สาณิปาการนฺติ สาณิปากาเรน. วิภชิตฺวา วทตีติ วิภชฺชวาที ‘‘อตฺถิ ขฺเวส พฺราหฺมณ ปริยาโย’’ติอาทินา (ปารา. ๕). อปิจ สสฺสตวาที จ ภควา ‘‘อตฺถิ, ภิกฺขเว, อชาตํ อภูตํ อสงฺขต’’นฺติอาทิ (อิติวุ. ๔๓)-วจนโต. เอกจฺจสสฺสติโก จ ‘‘สปฺปจฺจยา ธมฺมา, อปฺปจฺจยา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ทุกมาติกา ๗) วจนโต. อนฺตานนฺติโก จ –

‘‘คมเนน น ปตฺตพฺโพ, โลกสฺสนฺโต กุทาจนํ;

น จ อปฺปตฺวา โลกนฺตํ, ทุกฺขา อตฺถิ ปโมจนํ’’. (สํ. นิ. ๑.๑๐๗; อ. นิ. ๔.๔๕);

‘‘อนมตคฺโคยํ, ภิกฺขเว, สํสาโร ปุพฺพโกฏิ น ปฺายตี’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๒๔; จูฬนิ. กปฺปมาณวปุจฺฉานิทฺเทส ๖๑) วจนโต. อมราวิกฺเขปิกปกฺขมฺปิ อีสกํ ภชติ ภควา ‘‘สสฺสโต โลโกติ อพฺยากตเมตํ อสสฺสโต โลโกติ อพฺยากตเมต’’นฺติอาทิอพฺยากตวตฺถุทีปนโต สมฺมุติสจฺจทีปนโต จ. ตฺหิ อชฺฌตฺตพหิทฺธาทิวเสน น วตฺตพฺพํ. ยถาห ‘‘อากิฺจฺายตนํ น วตฺตพฺพํ อชฺฌตฺตารมฺมณนฺติปี’’ติอาทิ (ธ. ส. ๑๔๓๗). ตถา อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกปกฺขมฺปิ ภชติ ‘‘ลทฺธา มุธา นิพฺพุตึ ภุฺชมานา’’ติ (ขุ. ปา. ๖.๗; สุ. นิ. ๒๓๐) วจนโต. ตตฺถ หิ มุธาติ อธิจฺจสมุปฺปนฺนเววจนํ. สฺีวาทาทิโก จ ภควา สฺีภวอสฺีภวเนวสฺีนาสฺีภววเสน. อุจฺเฉทวาที จ ‘‘อหฺหิ, พฺราหฺมณ, อุจฺเฉทํ วทามิ ราคสฺสา’’ติ (ปารา. ๖) วจนโต. ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาที จ ‘‘ขีณา ชาติ, วุสิตํ พฺรหฺมจริย’’นฺติ (มหาว. ๒๓; ที. นิ. ๒.๒๑๕; สํ. นิ. ๓.๓๕) วจนโต, ‘‘นตฺถิ ทานิ ปุนพฺภโว’’ติ (มหาว. ๑๖) วจนโต, ทิฏฺเว ธมฺเม นิโรธสมาปตฺติทีปนโต จ. เอวํ เตน เตน ปริยาเยน ตถา ตถา เวเนยฺยชฺฌาสยานุรูปํ วิภชิตฺวา วทตีติ วิภชฺชวาที ภควาติ.

ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนานโย.

ปุปฺผนาโม สุมนตฺเถโร. มหาปทุมตฺเถโรติ เอเก. มหึสกมณฺฑลํ อนฺธรฏฺนฺติ วทนฺติ. ธมฺมจกฺขุ นาม ตโย มคฺคา. โสตาปตฺติมคฺคนฺติ จ เอเก. ปฺจปิ รฏฺานิ ปฺจ จีนรฏฺานิ นาม. ราชคเหติ เทวิยา กตวิหาเร. สิลกูฏมฺหีติ ปพฺพตกูเฏ. วฑฺฒมานนฺติ อลงฺกรณจุณฺณํ. อริยเทเส อตีว สมฺมตํ กิร. เอกรเสน นาถกรณา อิติ ทมิฬา. สารปามงฺคนฺติ อุตฺตมํ ปามงฺคํ. เปตวตฺถุอาทินา สํเวเชตฺวา อภิสมยตฺถํ สจฺจสํยุตฺตฺจ. เมฆวนุยฺยานํ นาม มหาวิหารฏฺานํ. ‘‘ทฺวาสฏฺิยา เลเณสู’’ติ ปาโ. ทสภาติกนฺติ อภยกุมาราทโย ทส, เต อิธ น วุตฺตา. วุตฺถวสฺโส ปวาเรตฺวาติ จาตุมาสินิยา ปวารณายาติ อตฺโถ. ปมปวารณาย วา ปวาเรตฺวา เอกมาสํ ตตฺเถว วสิตฺวา กตฺติกปุณฺณมาสิยํ อโวจ, อฺถา ‘‘ปุณฺณมายํ มหาวีโร’’ติ วุตฺตตฺตา น สกฺกา คเหตุํ. มหาวีโรติ พุทฺโธปจาเรน ธาตุโย วทติ. ชงฺฆปฺปมาณนฺติ ‘‘ถูปสฺส ชงฺฆปฺปมาณ’’นฺติ วทนฺติ. มาตุลภาคิเนยฺยา จูโฬทรมโหทรา. ธรมานสฺส วิย พุทฺธสฺส รสฺมิ สรสรสฺมิ, รฺโ เลขาสาสนํ อปฺเปสิ, เอวฺจ มุขสาสนมโวจ. โทณมตฺตา มคธนาฬิยา ทฺวาทสนาฬิมตฺตา กิร. ‘‘ปริจฺฉินฺนฏฺาเน ฉิชฺชิตฺวา’’ติ ปาโ. สพฺพทิสาหิ ปฺจ รสฺมิโย อาวฏฺเฏตฺวาติ ปฺจหิ ผเลหิ นิกฺขนฺตตฺตา ปฺจ, ตา ปน ฉพฺพณฺณาว. กตฺติกชุณฺหปกฺขสฺส ปาฏิปททิวเสติ ชุณฺหปกฺขสฺส ปมทิวเสติ อตฺโถ. มหาโพธิฏฺาเน ปริวาเรตฺวา ิตนาคยกฺขาทิเทวตากุลานิ. โคปกา นาม ราชปริกมฺมิโน ตถาภาวกิจฺจา. เตสํ กุลานํ นามนฺติปิ เกจิ. อุทกาทิวาหา กาลิงฺคา. กาลิงฺเคสุ ชนปเทสุ ชาติสมฺปนฺนํ กุลํ กาลิงฺคกุลนฺติ เกจิ.

ปมปาฏิปททิวเสติ ทุติยอุโปสถสฺส ปาฏิปททิวเสติ อตฺโถ. ตตฺถ ิเตหิ สมุทฺทสฺส ทิฏฺตฺตา ตํ านํ สมุทฺทสาลวตฺถุ. โสฬส ชาติสมฺปนฺนกุลานิ อฏฺ พฺราหฺมณามจฺจกุลานิ. มหาอริฏฺตฺเถโร เจติยคิริมฺหิ ปพฺพชิโต. อมจฺจสฺส ปริเวณฏฺาเนติ สมฺปติกาลวเสนาห. มหินฺทตฺเถโร ทฺวาทสวสฺสิโก หุตฺวา ตมฺพปณฺณิทีปํ สมฺปตฺโต, ตตฺถ ทฺเว วสฺสานิ วสิตฺวา วินยํ ปติฏฺาเปสิ, ทฺวาสฏฺิวสฺสิโก หุตฺวา ปรินิพฺพุโต. วินโย สํวรตฺถายาติ วินยปิฏกํ, ตสฺส ปริยาปุณนํ วา. ยถาภูตาณทสฺสนํ สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคโห. มคฺคาทิปจฺจเวกฺขเณ อสติ อนฺตรา ปรินิพฺพานํ นาม นตฺถิ เสกฺขสฺส มรณํ วา, สติเยว โหติ. ตสฺมา อาห ‘‘วิมุตฺติาณทสฺสน’’นฺติ. อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถายาติ กฺจิ ธมฺมํ อนุปาทาย อคฺคเหตฺวา อีสกมฺปิ อนวเสเสตฺวา ปรินิพฺพานตฺถายาติ อตฺโถ. อุปนิสาติ ‘‘วินโย สํวรตฺถายา’’ติอาทิกา การณปรมฺปรา. เอตฺตาวตา อตฺตหิตนิปฺผตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปรหิตนิปฺผตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตทตฺถํ โสตาวธาน’’นฺติ อาห. ตสฺสตฺโถ – อตฺตโน วินยกถนํ วินยมนฺตนฺจ อุคฺคเหตุํ ปเรสํ โสตสฺส โอทหนํ โสตาวธานํ. ตโต อุคฺคหิตวินยกถามนฺตนานํ เตสํ อุปนิสา ยถาวุตฺตการณปรมฺปรา สิทฺธาเยวาติ น ปุน ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา. อฺถา เอตทตฺถา อุปนิสาติ อิมินา วจเนเนว อนุปาทาปรินิพฺพานสฺส สงฺคหิตตฺตา อนุปาทาปรินิพฺพานโต อุทฺธํ โสตาวธานาสมฺภวโต เอตทตฺถํ โสตาวธานนฺติ อนฺเต น สมฺภวตีติ นิรตฺถกํ ภเวยฺย, น จ นิรตฺถกํ ปรหิตนิปฺผตฺติยา มูลการณทสฺสนตฺถตฺตาติ เวทิตพฺพํ.

เอวํ ยถา ยถา ยํ ยํ, สมฺภเวยฺย ปทํ อิธ;

ตํ ตํ ตถา ตถา สพฺพํ, ปโยเชยฺย วิจกฺขโณติ.

พาหิรนิทานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปาราชิกวณฺณนา

เวรฺชกณฺโฑ

เวรฺชกณฺฑวณฺณนา

‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวสาลิยํ วิหรติ มหาวเน กูฏาคารสาลายํ. เตน โข ปน สมเยน เวสาลิยา อวิทูเร กลนฺทคาโม นาม โหตี’’ติ วินยนิทาเน อารภิตพฺเพ เวรฺชกณฺฑสฺส อารมฺโภ กิมตฺโถติ เจ? วุจฺจเต – มูลโต ปภุติ วินยนิทานํ ทสฺเสตุํ. ยทิ เอวํ ‘‘ปมํ อาวุโส อุปาลิ ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺตนฺติ, เวสาลิย’’นฺติ วจเนน วิรุชฺฌตีติ เจ? น วิรุชฺฌติ. กสฺมา? กตฺถ ปฺตฺตนฺติ หิ นิทานปุจฺฉา. เอวํ สนฺเตปิ ‘‘ปมสฺส ปาราชิกสฺส กึนิทาน’’นฺติ ปุจฺฉิเต สาธารณมหานิทานวิสฺสชฺชนํ อยุตฺตํ วิยาติ? นายุตฺตํ, สพฺเพสํ สิกฺขาปทานํ ปาเฏกฺกํ นิทานสฺส ปุฏฺตฺตา ตสฺส วิสฺสชฺเชตพฺพตฺตา จ สพฺพสาธารณมหานิทานํ ปมมาห. เอกนฺเตน ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนกฺกเมน ปาราชิกาทีนิ สงฺคหํ อาโรปิตานิ. กถํ อาโรปิตานีติ เจ? อายสฺมตา มหากสฺสเปน อนุกฺกเมน สพฺโพปิ วินโย ปุจฺฉิโต, ปุฏฺเน จ อายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน ยถาสมฺภวํ นิรนฺตรํ วิสฺสชฺชิตเมว. อปุจฺฉิตานิปิ วินีตวตฺถุอาทีนิ ยุชฺชมานานิ วตฺถูนิ อนฺโตกตฺวา วิสฺสชฺชนกฺกเมเนว คณสชฺฌายมกํสูติ เวทิตพฺพํ. อฺถา เวรฺชกณฺฑํ ปมปาราชิกสฺเสว นิทานนฺติ วา อนธิการิกํ วา นิปฺปโยชนํ วา ปาเฏกฺกํ สิกฺขาปทนิทานปุจฺฉานนฺตรํ ตเทว วิสฺสชฺเชตพฺพนฺติ วา อาปชฺชติ, ตสฺมา อาทิโต ปภุติ วินยนิทานํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตน สมเยนา’’ติอาทิ อารทฺธํ.

อิทานิ นิทานภณเน ปโยชนํ วกฺขาม – วินยสฺสอาณาเทสนตฺตา ภควโต ตาว อาณารหภาวทีปนํ, อาณาภูตสฺส จ วินยสฺส อนฺวิสยภาวทีปนํ, อาณาย ิตานํ สาวกานํ มหานุภาวทีปนฺจาติ ติวิธมสฺส ปโยชนํ. กถํ? อาณาสาสนารโห หิ ภควา ปหีนกิเลสตฺตา, อธิคตคุณวิเสสตฺตา, โลกเชฏฺเสฏฺตฺตา, ตาทิภาวปฺปตฺตตฺตา จ, อรสรูปตาทีหิ อฏฺหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกมฺปนโต ภควโต ตาทิภาวปฺปตฺติ เวทิตพฺพา, อฏฺนฺนมฺปิ เตสํ อกฺโกสวตฺถูนํ อตฺตนิ สมฺภวปริยายทีปนปาฬิยา ปหีนกิเลสตา เวทิตพฺพา. จตุนฺนํ ฌานานํ ติสฺสนฺนฺจ วิชฺชานํ อธิคมปริทีปเนน อธิคตคุณวิเสสตา เวทิตพฺพา. ‘‘นาหํ ตํ พฺราหฺมณ ปสฺสามิ สเทวเก…เป… มุทฺธาปิ ตสฺส วิปเตยฺยา’’ติ จ ‘‘เชฏฺโ เสฏฺโ โลกสฺสา’’ติ จ วจเนน เชฏฺเสฏฺตา เวทิตพฺพา, อิทฺจ ภควโต อาณารหภาวทีปนปฺปโยชนํ. ‘‘อาคเมหิ ตฺวํ สาริปุตฺต, อาคเมหิ ตฺวํ สาริปุตฺต, ตถาคโตว ตตฺถ กาลํ ชานิสฺสตี’’ติ วจนํ อนฺวิสยภาวทีปนํ. ‘‘สาธาหํ, ภนฺเต, ปถวึ ปริวตฺเตยฺย’’นฺติ จ ‘‘เอกาหํ, ภนฺเต, ปาณึ อภินิมฺมินิสฺสามี’’ติ จ ‘‘สาธุ, ภนฺเต, สพฺโพ ภิกฺขุสงฺโฆ อุตฺตรกุรุํ ปิณฺฑาย คจฺเฉยฺยา’’ติ จ อิเมหิ เถรสฺส ตีหิ สีหนาเทหิ อาณาย ิตานํ สาวกานํ มหานุภาวตาทีปนํ เวทิตพฺพํ. สาวตฺถิยาทีสุ อวิหริตฺวา กิมตฺถํ ภควา เวรฺชายเมว ตทา วิหาสีติ เจ? นเฬรุยกฺขสฺส ปีติสฺชนนตฺถํ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภิกฺขาวเสน อกิลมนตฺถํ, เวรฺชพฺราหฺมณสฺส ปสาทสฺชนนตฺถํ, มหาโมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส อานุภาวทีปนฏฺานภูตตฺตา, สาริปุตฺตตฺเถรสฺส วินยปฺตฺติยาจนเหตุภูตปริวิตกฺกนฏฺานภูตตฺตา จ. เตสุ ปจฺฉิมํ พลวการณํ, เตน วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘เตน สมเยนาติ เยน กาเลน อายสฺมโต…เป… เตน กาเลนา’’ติ. ปุริเมสุ จตูสุ อสงฺคหการเณสุ ปเมน ภควา เมตฺตาภาวนาทินา อมนุสฺสานํ จิตฺตสํรกฺขเณน ภิกฺขูนํ อาทรํ ชเนติ. ทุติเยน ปริสาวจเรน ภิกฺขุนา เอวํ ปริสา สงฺคเหตพฺพา, เอวํ อปฺปิจฺเฉน สนฺตุฏฺเน จ ภวิตพฺพนฺติ วา ทสฺเสติ. ตติเยน ปจฺจเย นิรเปกฺเขน กุลานุคฺคโห กาตพฺโพติ. จตุตฺเถน เอวํ มหานุภาเวนาปิ ปจฺจยตฺถํ น โลลุปฺปํ กาตพฺพํ, เกวลํ ปรทตฺตุปชีวินา ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘เตนาติอาทิปาสฺส…เป… วินยสฺสตฺถวณฺณน’’นฺติ วจนโต อฺโ เตนาติอาทิปาโ, อฺโ วินโย อาปชฺชติ.

‘‘เตนาติอาทิปามฺหา, โก อฺโ วินโย อิธ;

ตสฺสตฺถํ ทสฺสยนฺโตว, กเร วินยวณฺณน’’นฺติ. –

เจ? นนุ วุตฺตํ ปุพฺเพว ‘‘อิทฺหิ พุทฺธสฺส ภควโต อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหตี’’ติอาทิ, ตสฺมา อุปาลิตฺเถเรน วุตฺตสฺส เตนาติอาทิปาสฺส อตฺถํ นานปฺปการโต ทสฺสยนฺโต กริสฺสามิ วินยสฺส ภควโต อตฺตปจฺจกฺขวจนภูตสฺส อตฺถวณฺณนนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ยทิ เอวํ ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวรฺชายํ วิหรตีติ เอวมาทิวจนปฏิมณฺฑิตนิทานํ วินยปิฏกํ เกน ธาริต’’นฺติอาทิวจนํ วิรุชฺฌติ ‘‘เตน สมเยนา’’ติอาทิวจนสฺส วินยปิฏกปริยาปนฺนภาวทีปนโตติ เจ? น, อฺตฺเถปิ ตพฺโพหารสิทฺธิโต ‘‘นานาวิธภิตฺติกมฺมปฏิมณฺฑิตวสโน ปุริโส’’ติอาทีสุ วิย. วินยสฺสาทิภาเวน สงฺคีติการเกหิ อนุฺาตตฺตา วินยปริยาปนฺนตาปิ ยุชฺชติ ตสฺส วจนสฺส. เอตฺถาห – ยถา สุตฺตนฺเต ‘‘เอกํ สมย’’นฺติ จ, อภิธมฺเม จ ‘‘ยสฺมึ สมเย’’ติ อนิยมโต วุตฺตํ, ตถา อวตฺวา อิธ ‘‘เตน สมเยนา’’ติ ปมํ ตํนิทฺเทโสว กสฺมา วุตฺโตติ? วุจฺจเต – ตสฺส ตสฺส สิกฺขาปทปฺตฺติสมยสฺส, ยสฺส วา สิกฺขาปทปฺตฺติเหตุภูตสฺส สมยสฺส เหตุ ภควา ตตฺถ ตตฺถ วิหาสิ, ตสฺส จ สมยสฺส อตีตสฺส เตสํ สงฺคีติการกานํ วสีนํ สุวิทิตตฺตา. กถํ? ‘‘เย เต ภิกฺขู อปฺปิจฺฉา เต อุชฺฌายนฺตี’’ติอาทิวจนโต, ‘‘อถ โข เต ภิกฺขู ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุ’’นฺติ จ ‘‘อถ โข ภควา เอตสฺมึ นิทาเน สนฺนิปาตาเปตฺวา’’ติ จ ‘‘ภิกฺขูนํ ตทนุจฺฉวิกํ ตทนุ…เป… ทส อตฺถวเส ปฏิจฺจ สงฺฆสุฏฺุตายา’’ติ จ ‘‘เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, อิมํ สิกฺขาปทํ อุทฺทิเสยฺยาถา’’ติ จ ขนฺธเกสุ จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตีหิ สรณคมเนหิ ปพฺพชฺช’’นฺติอาทิวินยกฺกมสฺส วจนโต โย โส สิกฺขาปทปฺตฺติสมโย, ตสฺส ตสฺส วินยกฺกมสฺส โส ปฺตฺติสมโย จ สุวิทิโต เตสํ ปฺจสตานํ ธมฺมธรานํ ภิกฺขูนํ, นายํ นโย สุตฺตนฺตาภิธมฺเมสุ สมฺภวติ. ตสฺมา สุวิทิตตฺตา เตน สมเยน เหตุภูเตน วิหรตีติ วิหรติปเทน เอกสมฺพนฺธตฺตา จ ปมํ ยํนิทฺเทสาทิโน อสมฺภวโต จ วินยปิฏเก ตํนิทฺเทโสว ปมํ วุตฺโต. กถํ? เอตฺถ ‘‘เยน โข ปน สมเยน เวสาลิยา อวิทูเร กลนฺทคาโม นาม โหตี’’ติ วา ‘‘เยน โข ปน สมเยน เวสาลี…เป… โหตี’’ติ วา อสมฺภวโต ยํนิทฺเทเสน อวตฺวา ตํนิทฺเทสสฺเสว สมฺภวโต ‘‘เตน โข ปน สมเยน…เป… กลนฺทคาโม นาม โหตี’’ติ วุตฺตนฺติ, เกวลํ สุวิทิตตฺตา วา. อนิยมนิทฺเทสวจนนฺติ เอตฺถ กิฺจาปิ ยถาวุตฺตนเยน นิยมนิทฺเทสวจนเมเวตํ ตํนิทฺเทสตฺตา, ตถาปิ สมฺปติกาลวเสน ตทิตเรสํ ภิกฺขูนํ อวิทิตตฺตา ‘‘อนิยมนิทฺเทสวจน’’นฺติ วุตฺตํ. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อยฺหิ สพฺพสฺมิมฺปิ วินเย ยุตฺตี’’ติ, ตํ ตพฺพหุเลน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

ยทิ สพฺพํ เตนาติ ปทํ อนิยมนิทฺเทสวจนํ ภเวยฺย, เตน หิ ภิกฺขเว ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทนฺติ เอตฺถ อิทมฺปิ ปุพฺเพ สิทฺธตฺถํ เตนาติ ปทํ อนิยมนิทฺเทสวจนํ ภเวยฺย. ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา อุรุเวลายํ วิหรตี’’ติอาทีสุ วุตฺตํ เตนาติ ปทฺจ อนิยมนิทฺเทสวจนํ ภเวยฺย, น จ โหติ, ตสฺมา เยสํ เตน ตํนิทฺเทเสน นิทฺทิฏฺตฺโถ อวิทิโต, เตสํ วเสนาห ‘‘อนิยมนิทฺเทสวจนเมต’’นฺติ. อถ วา ตโต ปมํ ตทตฺถาทสฺสนโต ปจฺฉาปิ ตํสมฺพนฺเธน ยํนิทฺเทสทสฺสนโต จ ‘‘อนิยมนิทฺเทสวจนเมต’’นฺติ วุตฺตํ. อถ วา ปุพฺพณฺหาทีสุ อยํ นามาติ อนิยเมตฺวา กาลปริทีปนสฺส สมยสทฺทสฺส อุปปทภาเวนปิ เอวํ วตฺตุมรหติ ‘‘ยทิทํ อนิยมนิทฺเทสวจน’’นฺติ. อถ วา ‘‘เตนา’’ติ วุตฺเต เตน ฆเฏน ปเฏนาติ สพฺพตฺถปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ นิยมํ กโรติ ‘‘สมเยนา’’ติ. เกน ปน สมเยน? ปรภาเค อตฺถโต สิทฺเธน สาริปุตฺตสฺส ปริวิตกฺกสมเยน. เอตฺถาห – วิตกฺกสมโย เจ อิธาธิปฺเปโต, ‘‘ปรโต อิธ ปน เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวติ. โย หิ โส สิกฺขาปทปฺตฺติสมโย สาริปุตฺตาทีหิปิ ทุพฺพิฺเยฺโย, เตน สมเยน เหตุภูเตน กรณภูเตน จา’’ติอาทิวจนํ วิรุชฺฌตีติ? น, พาหุลฺเลน วุตฺตตฺตา. สุตฺตนฺตาภิธมฺเมสุ วิย อวตฺวา อิธ วินยปิฏเก กรณวจเนน กสฺมา นิทฺเทโสติ หิ โจทนา. ตสฺมา ตสฺสา วิสฺสชฺชเน พาหุลฺเลน กรณวจนปฺปโยชนํ วตฺตุกาโม อาจริโย อาห ‘‘โย โส สิกฺขาปทปฺตฺติสมโย’’ติอาทิ. น สมฺปติ วุจฺจมานสฺเสว กรณวจนสฺส ปโยชนํ วตฺตุกาโม, อิมสฺส ปน เหตุอตฺโถว สมฺภวติ, น กรณตฺโถ, ตสฺมา อาห ‘‘อปรภาเค อตฺถโต สิทฺเธนา’’ติอาทิ. สมยฺจาติ อาคมนปจฺจยสมวายํ ตทนุรูปกาลฺจ อุปาทายาติ อตฺโถ. ปจฺจยสามคฺคิฺจ อาคมนกาลฺจ ลภิตฺวา ชานิสฺสามาติ อธิปฺปาโย.

เอตฺถาห – ยถา ‘‘เอโกว โข, ภิกฺขเว, ขโณ สมโย จา’’ติ เอตฺถ ขณสมยานํ เอโก อตฺโถ, ตถา กาลฺจ สมยฺจ อุปาทายาติ กาลสมยานํ เอโก อตฺโถ สิยา, อปิจ อาคมนปจฺจยสมวาโย เจตฺถ สมโย กาลสฺสาปิ อาคมนปจฺจยตฺตา สมยคฺคหเณเนว โส คหิโตติ วิสุํ กาโล กิมตฺถํ คหิโตติ จ? วุจฺจเต – อปฺเปว นาม สฺเวปีติ กาลสฺส ปมํ นิยมิตตฺตา น สมโย กาลตฺโถ. ตสฺมึ สฺเวติ นิยมิตกาเล อิตเรสํ อาคมนปจฺจยานํ สมวายํ ปฏิจฺจ อุปสงฺกเมยฺยาม ยถานิยมิตกาเลปิ ปุพฺพณฺหาทิปฺปเภทํ ยถาวุตฺตสมวายานุรูปํ กาลฺจ อุปาทายาติ สฺเวติ ปริจฺฉินฺนทิวเส ปุพฺพณฺหาทิกาลนิยตภาวํ ทสฺเสติ, ตสฺมา กาลสมยานํ น เอกตฺถตฺตา กาลสฺส วิสุํ คหณมฺปิ สาตฺถกนฺติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา ขเณ ขเณ ตฺวํ ภิกฺขุ ชายสิ จ ชียสิ จ มียสิ เจติ ภิกฺขุนิยา สนฺติเก อภิกฺขณํ คจฺฉตีติ (ปาจิ. ๑๙๘) จ ขเณ ขเณ ภาสติ สตฺถุสาสนนฺติ จ ขณสทฺโท อเนกตฺโถ, ตถา สมยสทฺโท จ, ตสฺมา เอกเมเกน นิยเมนฺโต ‘‘เอโกว โข, ภิกฺขเว, ขโณ จ สมโย จา’’ติ อาห. ขณสมยานํ อตฺโถ เอกตฺโถ ยุชฺชติ ขโณ โอกาสลาโภ, อฏฺกฺขณวชฺชิโต นวโม ขโณติ อตฺโถ. อตฺตโน อตฺตโน อุจฺเฉทาทโย ทิฏฺิคตสงฺขาเต สมเย เอตฺถ ปวทนฺตีติ สมยปฺปวาทโก. สฺเวว ตินฺทุกาจีรสงฺขาตาย ติมฺพรุรุกฺขปนฺติยา ปริกฺขิตฺตตฺตา ตินฺทุกาจีรํ. เอกสาลเกติ เอโก สาลรุกฺโข. ‘‘กุฏิกา’’ติปิ วทนฺติ. อตฺถาภิสมยาติ อตฺตโน หิตปฏิลาภา. ธีโรติ จ ปณฺฑิโต วุจฺจติ, นาฺโ. สมฺมา มานาภิสมยาติ สุฏฺุ มานสฺส ปหาเนน, สมุจฺเฉทวเสน สุฏฺุ มานปฺปหาเนนาติ อตฺโถ. ทุกฺขสฺส ปีฬนฏฺโติอาทีสุ ‘‘จตุนฺนํ สจฺจานํ จตูหิ อากาเรหิ ปฏิเวโธ’’ติอาทีสุ ขนฺธปฺจกสงฺขาตสฺส ทุกฺขสฺส ทุกฺขาการตายฏฺโ. สงฺขตฏฺโ การณุปฺปตฺติอตฺโถ, ทุกฺขาย เวทนาย สนฺตาปฏฺโ. สุขาย เวทนาย วิปริณามฏฺโ. ปีฬนฏฺาทิโกว อภิสมยฏฺโติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. คพฺโภกฺกนฺติสมโยติอาทีสุปิ ปถวีกมฺปนอาโลกปาตุภาวาทีหิ เทวมนุสฺเสสุ ปากโฏ. ทุกฺกรการิกสมโยปิ กาโฬ สมโณ โคตโม น กาโฬติอาทินา ปากโฏ. สตฺตสตฺตาหานิ จ อฺานิ จ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารสมโย.

อจฺจนฺตเมว ตํ สมยนฺติ อารมฺภโต ปฏฺาย ยาว ปตฺตสนฺนิฏฺานา, ตาว อจฺจนฺตสมฺปโยเคน ตสฺมึ สมเย. กรุณาวิหาเรน วิหาสีติ กรุณากิจฺจวิหาเรน ตสฺมึ สมเย วิหาสีติ อตฺโถ. ตํ สมยฺหิ กรุณากิจฺจสมยํ. าณกิจฺจํ กรุณากิจฺจนฺติ ทฺเว ภควโต กิจฺจานิ, อภิสมฺโพธิ าณกิจฺจํ, มหากรุณาสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตฺวา เวเนยฺยสตฺตาวโลกนํ กตฺวา ตทนุรูปกรณํ กรุณากิจฺจํ. ‘‘สนฺนิปติตานํ โว, ภิกฺขเว, ทฺวยํ กรณีย’’นฺติ (ม. นิ. ๑.๒๗๓; อุทา. ๑๒, ๒๘) หิ วุตฺตํ, ตํ ภควาปิ กโรติเยว. อถ วา อาคนฺตุเกหิ ภิกฺขูหิ อาทิสมาโยคฺจ. ตตฺถ กรุณากิจฺจํ วิหารํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กรุณาวิหาเรน วิหาสี’’ติ อาห. อธิกรณฺหิ กาลตฺโถติ เอตฺถ หิ-กาโร การณตฺโถ. ตตฺถ หิ อภิธมฺเม กาลสมูหขณสมวายเหตุสงฺขาตวเสน ปฺจวิโธ สมยฏฺโ ทฏฺพฺโพ. กาลสมูหฏฺโ สมโย กถํ อธิกรณํ โหติ? อธิกรณมุปฺปตฺติฏฺานํ ปุพฺพณฺเห ชาโตติ ยถา, เอวํ กาลฏฺโ สมยสทฺโท ทฏฺพฺโพ. กถํ ราสฏฺโ? ยวราสิมฺหิ ชาโตติ ยถา. ตสฺมา ยสฺมึ กาเล ปุฺเช วา จิตฺตํ สมุปฺปนฺนํ, ตสฺมึ กาเล ปุฺเช วา ผสฺสาทโย อุปฺปชฺชนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อธิกรณฺหีติ เอตฺถ อภิธมฺเม นิทฺทิฏฺํ อธิกรณํ กาลฏฺโ สมูหฏฺโ จ โหติ, ‘‘ยสฺมึ สมเย’’ติ วุตฺตํ อธิกรณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิทานิ ภาเวนภาวลกฺขณฺจ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตตฺถ วุตฺตาน’’มิจฺจาทิมาห. ตตฺถ อภิธมฺเม วุตฺตานํ ภาโว นาม กินฺติ? อุปฺปตฺติ วิชฺชมานตา, สา เตสํ ตตฺถ วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ, สา ปน สมยสฺส ภาเวน ภาโว ลกฺขียติ ายติ, ตสฺมา ตตฺถ ภุมฺมวจนนิทฺเทโส กโตติ วุตฺตํ โหติ.

ตตฺถ ขโณ นาม อฏฺกฺขณวินิมุตฺโต นวโม ขโณ, ตสฺมึ สติ อุปฺปชฺชติ. สมวาโย นาม จกฺขุนฺทฺริยาทิการณสามคฺคี, ตสฺมึ สติ อุปฺปชฺชติ. เหตุ นาม รูปาทิอารมฺมณํ. ตสฺมา ตสฺมึ ขณการณสมวายเหตุมฺหิ สติ เตสํ ผสฺสาทีนํ ภาโว วิชฺชมานตา โหตีติ วุตฺตํ โหติ. อิธ ปน เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวตีติ เอตฺถ อตฺถทฺวยเมกสฺส สมฺภวตีติ อิธ วินเย วุตฺตสฺส สมยสทฺทสฺส กตฺตุกรณตฺเถ ตติยา เหตุมฺหิ จ อิตฺยุตฺตตฺตา. โส ทุพฺพิฺเยฺโยติ ‘‘ตถาคโตว ตตฺถ กาลํ ชานิสฺสตี’’ติ วุตฺตตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. เตน สมเยนาติ ตสฺส สมยสฺส การณา ‘‘อนฺเนน วสติ วิชฺชาย วสตี’’ติ ยถา, อนฺนํ วา วิชฺชํ วา ลภามีติ ตทตฺถํ วสตีตฺยตฺโถ. เอวํ ‘‘เตน สมเยน วิหรตี’’ติ วุตฺเต เหตฺวตฺเถ ตติยา ทฏฺพฺพา, ตสฺมา สิกฺขาปทปฺตฺติยา สมยฺจ วีติกฺกมฺจ โอโลกยมาโน ตตฺถ ตตฺถ วิหาสีติ วุตฺตํ โหติ. ตติยปาราชิกาทีสุ ‘‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อทฺธมาสํ, ปฏิสลฺลียิตุ’’นฺติ (ปารา. ๑๖๒) เอวมาทีสุ ทฏฺพฺพา, ตสฺมา ทุติยา กาลทฺธาเน อจฺจนฺตสํโยเคติ ทุติยาตฺร สมฺภวติ ‘‘มาสมธีเต ทิวสมธีเต’’ติ ยถา. อิธ ปน เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวตีติ เอตฺถ ยสฺส กรณวจนสฺส เหตุอตฺโถ สมฺภวติ, เตน สมเยน เหตุภูเตน ตํ ตํ วตฺถุวีติกฺกมสงฺขาตํ วีติกฺกมสมยสงฺขาตํ วา สิกฺขาปทปฺตฺติเหตุฺจ อเปกฺขมาโน ภควา ตตฺถ ตตฺถ วิหาสิ. ยสฺส กรณตฺโถ สมฺภวติ, เตน กรณภูเตน สมเยน สมฺปตฺเตน สิกฺขาปทานิ ปฺาปยนฺโต ภควา ตตฺถ ตตฺถ วิหาสีติ อธิปฺปาโย.

คณฺิปเท ปน ‘‘สุทินฺนาทีนํ วีติกฺกโมว การณํ นาม, ตสฺส นิยมภูโต กาโล ปน กรณเมว ตํ กาลํ อนติกฺกมิตฺวาว สิกฺขาปทสฺส ปฺเปตพฺพตฺตา’’ติ วุตฺตํ, ตํ นิทฺโทสํ. ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อิทํ กรณํ ปุพฺพภาคตฺตา ปมํ วตฺตพฺพมฺปิ ปจฺฉา วุตฺต’’นฺติ, ตํ ทุวุตฺตํ. เหตุอตฺถโต หิ ยถา ปจฺฉา กรณตฺโถ โยชิยมาโน อนุกฺกเมเนว โยคํ คจฺฉติ, ตถา จ โยชิโต. ยํ ปน อฏฺกถาจริโย ปจฺฉา วุตฺตํ อิทํ กรณตฺถํ ปมํ โยเชตฺวา ปมํ วุตฺตํ เหตุอตฺถํ ปจฺฉา โยเชสิ, ตํ โยชนาสุขตฺตาติ เวทิตพฺพนฺติ อาจริเยน ลิขิตํ. อิโต ปฏฺาย ยตฺถ ยตฺถ ‘‘อาจริเยน ลิขิต’’นฺติ วา ‘‘อาจริยสฺส ตกฺโก’’ติ วา วุจฺจติ, ตตฺถ ตตฺถ อาจริโย นาม อานนฺทาจริโย กลสปุรวาสีติ คเหตพฺโพ. เอตฺถาห – ยถา สุตฺตนฺเต ‘‘เอกํ สมยํ ภควา’’ติ วุจฺจติ, ตถา ‘‘เตน สมเยน ภควา เวรฺชาย’’นฺติ วตฺตพฺพํ, อถ สเววจนํ วตฺตุกาโม เถโร, ตถาคโต สุคโตติอาทีนิปิ วตฺตพฺพานิ, อถ อิมสฺเสว ปททฺวยสฺส คหเณ กิฺจิ ปโยชนํ อตฺถิ, ตํ วตฺตพฺพนฺติ? วุจฺจเต – เกสฺจิ พุทฺธสฺส ภควโต ปรมคมฺภีรํ อชฺฌาสยกฺกมํ อชานตํ ‘‘อปฺตฺเต สิกฺขาปเท อนาทีนวทสฺโส…เป… อภิวิฺาเปสี’’ติอาทิกํ (ปารา. ๓๖) ‘‘อถ โข ภควา อายสฺมนฺตํ สุทินฺนํ ปฏิปุจฺฉี’’ติอาทิกฺจ (ปารา. ๓๙) ‘‘สาทิยิ ตฺวํ ภิกฺขูติ. นาหํ ภควา สาทิยิ’’นฺติอาทิกฺจ (ปารา. ๗๒) ตถา ปุราณโวหาริกํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉิตฺวา เตน วุตฺตปริจฺเฉเทน ทุติยปาราชิกปฺาปนฺจ เทวทตฺตสฺส ปพฺพชฺชานุชานนฺจาติ เอวมาทิกํ วินยปริยตฺตึ ทิสฺวา พุทฺธสุพุทฺธตํ ปฏิจฺจ สงฺกา สมฺภเวยฺย, ‘‘ตถา กึ ปน ตุยฺหํ ฉวสฺส เขฬาสกสฺสา’’ติ (จูฬว. ๓๓๖) เอวมาทิกํ ผรุสวจนปฏิสํยุตฺตํ วินยปริยตฺตึ นิสฺสาย ขีณาสวตฺตํ ปฏิจฺจ สงฺกา สมฺภเวยฺย, ตทุภยสงฺกาวิโนทนตฺถํ อายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน อิทเมว ปททฺวยคฺคหณํ สพฺพตฺถ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตเนตํ ทีเปติ – กามํ สพฺพเยฺยพุทฺธตฺตา พุทฺโธเยว, ภคฺคสพฺพโทสตฺตา ภควาว, โส สตฺถาติ. ปรโตปิ วุตฺตํ ‘‘ชานนฺตาปิ ตถาคตา ปุจฺฉนฺติ…เป… อนตฺถสํหิเต เสตุฆาโต ตถาคตาน’’นฺติ (ปารา. ๑๖). สุตฺตนฺเต จ วุตฺตํ ‘‘สณฺเหนปิ เกสิ วิเนมิ ผรุเสนปี’’ติอาทิ (อ. นิ. ๔.๑๑๑).

อสาธารณเหตุมฺหีติ เอตฺถ กุสลมูลานิ น อกุสลานํ กทาจิ มูลานิ โหนฺติ, ตถา อกุสลมูลานิ กุสลานํ, อพฺยากตมูลานิ น กทาจิ กุสลานนฺติ อยเมว นโย ลพฺภติ, ยสฺมา กุสลา เหตู ตํสมุฏฺานานํ รูปานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย (ปฏฺา. ๑.๑.๔๐๑ อาทโย), ตสฺมา กุสลานิ กุสลานํเยวาติอาทินโย น ลพฺภติ. ปุจิ วุจฺจเต กุฏฺา, เต มนฺทยติ นาสยตีติ ปุจิมนฺโท. สตฺตานํ หิตสุขนิปฺผาทนาธิมุตฺตตนฺติ เอตฺถ สามฺโต วุตฺตสตฺเต ทฺวิธา ภินฺทิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสานํ อุปการพหุลต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. พหุชนหิตายาติ พหุโน ชนสฺส หิตตฺถาย. ปฺาสมฺปตฺติยา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกหิตูปเทสโก หิ ภควา. สุขายาติ สุขตฺถาย. จาคสมฺปตฺติยา อุปการกสุขสมฺปทายโก หิ เอส. เมตฺตากรุณาสมฺปตฺติยา โลกานุกมฺปาย มาตาปิตโร วิย. โลกสฺส รกฺขิตโคปิตา หิ เอส. เทวมนุสฺสานนฺติ เอตฺถ ภพฺพปุคฺคเล เวเนยฺยสตฺเตเยว คเหตฺวา เตสํ นิพฺพานมคฺคผลาธิคมาย อตฺตโน อุปฺปตฺตึ ทสฺเสติ. ‘‘อตฺถายา’’ติ หิ วุตฺเต ปรมตฺถตฺถาย นิพฺพานาย, ‘‘หิตายา’’ติ วุตฺเต ตํสมฺปาปกมคฺคตฺถายาติ วุตฺตํ โหติ, มคฺคโต อุตฺตริ หิตํ นาม นตฺถีติ. สุขายาติ ผลสมาปตฺติสุขตฺถาย ตโต อุตฺตริ สุขาภาวโต. ทิฏฺิสีลสงฺฆาเตนาติ เอตฺถ สมาธึ ปฺฺจ อคฺคเหตฺวา ทิฏฺิสีลมตฺตคฺคหณํ สพฺพเสกฺขาเสกฺขสามฺตฺตา. โกสมฺพกสุตฺเตปิ (ม. นิ. ๑.๔๙๒) ‘‘สีลสามฺคโต วิหรติ, ทิฏฺิสามฺคโต วิหรตี’’ติ วุตฺตํ. ทิฏฺิคฺคหเณน ปฺาปิ คหิตาติ เจ? น, โสตาปนฺนาทีนมฺปิ ปฺาย ปริปูรการิภาวปฺปสงฺคโต, ตสฺมา เอกลกฺขณานมฺปิ ตาสํ ปฺาทิฏฺีนํ อวตฺถนฺตรเภโท อตฺถิ ธิติสมาธินฺทฺริยสมฺมาสมาธีนํ วิย. อฺาสีติ เอตฺถ โสตทฺวารานุสาเรน าตา, อตฺถา สุตาติ หิ วุจฺจนฺติ ‘‘สุตเมตํ, โภ โคตม, ปาปกา สมาจารา ทิสฺสนฺติ เจว สุยฺยนฺติ จา’’ติอาทีสุ วิย. ‘‘ภิกฺขุ โข, อุปาลิ, สงฺฆํ ภินฺทตี’’ติอาทีสุ (จูฬว. ๓๕๔) วิย อวธารณตฺเถ วา. เวรฺชายํ ภโว วิชฺชมาโน. อิตฺถมฺภูตสฺส เอวํ ภูตสฺส. กถํ ภูตสฺส? สกฺยปุตฺตสฺส สกฺยกุลา ปพฺพชิตสฺส, เอวํ หุตฺวา ิตสฺส กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโตติ อภิสทฺเทน โยเค อุปโยควจนานิ โหนฺตีติ อตฺโถ.

กามุปาทานปจฺจยา เอว เมตฺตํ ภาเวติ, พฺรหฺมโลเก นิพฺพตฺตตีติ อิมินา กามุปาทานเหตุ กมฺมํ กตฺวา กามภเว เอว นิพฺพตฺตตีติวาทีนํ วาโท ปฏิกฺขิตฺโตติ วทนฺติ, ‘‘พฺรหฺมโลเก ปณีตา กามา’’ติ สุตฺวา, กปฺเปตฺวา วา ปจฺฉา ‘‘ตตฺถ สมฺปตฺตึ อนุภวิสฺสามี’’ติ กามุปาทานปจฺจยา ตทุปคํ กโรตีติ พฺรหฺมโลเกปิ กามนียฏฺเน กามา, ‘‘ตทารมฺมณตฺตา ตณฺหา กามุปาทานนฺติ วุตฺตา’’ติ จ วทนฺติ, วีมํสิตพฺพํ. กมฺมฺจ จกฺขุสฺส ชนกการณํ, กมฺมสฺส มูลการณํ ตณฺหา, ตสฺมา น มูลการณํ โหติ ชนกํ. รูปตณฺหาทโย ทุกฺขสจฺจํ ขนฺธปริยาปนฺนตฺตา, ‘‘ยมฺปิจฺฉํ น ลภติ, ตมฺปิ ทุกฺข’’นฺติ (ที. นิ. ๒.๓๘๗; ม. นิ. ๑.๑๓๑; วิภ. ๑๙๐) วจนโต จ. ตสฺส มูลการณภาเวน สมุฏฺาปิกาติ ตสฺส การณภูตสฺส อิมสฺส ขนฺธปฺจกสฺส สมุฏฺาปิกาติ โยเชตพฺพํ. ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๓) วจนโต ตสฺส เอว การณนฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. อปิจ ‘‘รูปาทิ วิย ตณฺหาปิ ตณฺหาย อุปฺปตฺติปฺปหานฏฺาน’’นฺติ วจนโต รูปาทิ วิย ตณฺหาปิ ทุกฺขสจฺจํ กตํ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘รูปตณฺหา โลเก ปิยรูปํ สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชตี’’ติ (ที. นิ. ๒.๔๐๐; วิภ. ๒๐๓) จ ‘‘เอตฺเถสา ตณฺหา ปหียมานา ปหียตี’’ติ (ที. นิ. ๒.๔๐๑; ม. นิ. ๑.๑๓๔) จ. วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘สพฺพากาเรน ปน อุปาทานกฺขนฺธปฺจกํ ทุกฺขฺเจว อริยสจฺจฺจ อฺตฺร ตณฺหายา’’ติ วจนโต อิธ รูปตณฺหาทโย ทุกฺขสจฺจนฺติ วจนํ วิรุชฺฌตีติ เจ? น, อฺมฺาสงฺกรภาเวน ทสฺเสตุํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตตฺตา. ยทิ ตณฺหา อุปาทานกฺขนฺธปริยาปนฺนา น ภเวยฺย, สจฺจวิภงฺเค ‘‘ตตฺถ กตเม สํขิตฺเตน ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ทุกฺขา. เสยฺยถิทํ, รูปุปาทานกฺขนฺโธ ..เป… วิฺาณุปาทานกฺขนฺโธ’’ติ (วิภ. ๒๐๒) เอตฺถ ‘‘เปตฺวา ตณฺหํ สงฺขารุปาทานกฺขนฺโธ’’ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, น จ วุตฺตํ, ตสฺมา ทุกฺขสจฺจปริยาปนฺนา ตณฺหาติ เจ? น, เหตุผลสงฺกรโทสปฺปสงฺคโต. น สงฺกรโทโสติ เจ? สจฺจวิภงฺคปาฬิยฺหิ ปฺจหิ โกฏฺาเสหิ สมุทยสจฺจํ นิทฺทิฏฺํ.

กถํ? ตณฺหาติ เอโก วาโร, ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสาติ ทุติโย, ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมาติ ตติโย, ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานีติ จตุตฺโถ, ตณฺหา จ อวเสสา จ กิเลสา อวเสสา จ อกุสลา ธมฺมา ตีณิ จ กุสลมูลานิ สาสวานิ อวเสสา จ สาสวา กุสลา ธมฺมาติ ปฺจโม วาโรติ. อาม นิทฺทิฏฺํ, ตถาปิ อภิธมฺมภาชนิเยเยว, น อฺสฺมึ, โส จ นโย อริยสจฺจนิทฺเทเส น ลพฺภติ. ตถา หิ ตตฺถ ‘‘จตฺตาริ สจฺจานิ’’จฺเจวาห, สุตฺตนฺตภาชนิยปฺหปุจฺฉเกสุ วิย ‘‘จตฺตาริ อริยสจฺจานี’’ติ น วุตฺตํ, ตสฺมา สุตฺตนฺตภาชนิโยว ปมาณํ ตตฺถ จ ตณฺหาย วุตฺตตฺตา. ยถาห ‘‘ตตฺถ กตมํ ทุกฺขสมุทยํ อริยสจฺจํ, ยายํ ตณฺหา โปโนภวิกา…เป… เสยฺยถิทํ, กามตณฺหา’’ติอาทิ (วิภ. ๒๐๓). ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๑๕) อิมินา ปริยาเยน วุตฺตตฺตา ตตฺถ วุตฺตมฺปิ ปมาณเมว. ‘‘ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรติ ปถวีกสิณ’’นฺติ (ธ. ส. ๑๘๖ อาทโย) วจนโต ‘‘กสิณานี’’ติ ฌานานิ วุตฺตานิ. เกจิ ‘‘อุคฺคหนิมิตฺตปฏิภาคนิมิตฺเต สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. ‘‘ทฺวตฺตึสาการาปิ ปณฺณตฺตึ วิสฺสชฺเชตฺวา ปฏิกูลาติ สติ ปฏฺเปตพฺพา’’ติ วจนโต สติโคจรา รูปาทโย จ เวทิตพฺพา.

สทฺธาหิโรตฺตปฺปพาหุสจฺจวีริยารมฺโภปฏฺิตสติสมฺปชฺตาติ อิเม สตฺต สทฺธมฺมา นาม. สภาวโตติ ทุกฺขโต. น จวตีติ เทเว สนฺธาย. าเตยฺยนฺติ าตพฺพํ. ทฏฺเยฺยนฺติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา ปน ‘‘นาหํ คมเนน โลกสฺส อนฺตํ าเตยฺย’’นฺติ วทามีติ อตฺโถ. โลกนฺติ ขนฺธโลกํ. คมเนน น ปตฺตพฺโพติ สรีรคมเนน, อคติคมเนน วา น ปตฺตพฺโพ, อริยคมเนน โลกนฺตํ ปตฺวาว ทุกฺขา อตฺถิ ปโมจนนฺติ วุตฺตํ โหติ. สมิตาวีติ สมิตกิเลโส. อาหารฏฺิติกาติ ปจฺจยฏฺิติกา. เย เกจิ ปจฺจยฏฺิติกา, สพฺเพ เต ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน เอโก โลโกติ อธิปฺปาโย. สงฺขารา หิ สกสกปจฺจยายตฺตตาย สตฺตา วิสตฺตา สตฺตา นาม. ปริหรนฺติ ปริจรนฺติ. ทิสาติ อุปโยคพหุวจนํ. ภนฺติ ปฏิภนฺติ. เก เต? เตเยว วิโรจมานา ปภสฺสรา จนฺทิมสูริยา. อฏฺ โลกธมฺมา สงฺขาราว. ‘‘สิเนรุสฺส สมนฺตโต’’ติ วจนโต ยุคนฺธราทโย สิเนรุํ ปริกฺขิปิตฺวา ปริมณฺฑลากาเรน ิตาติ วทนฺติ. ปริกฺขิปิตฺวา อจฺจุคฺคโต โลกธาตุ อยํ. ‘‘ม-กาโร ปทสนฺธิกโร’’ติ วทนฺติ. อฺถาปิ ลกฺขณาทิเภทโต สงฺขารโลกํ, อาสยานุสยเภทโต สตฺตโลกํ, จกฺกวาฬาทิปริมาณโต โอกาสโลกฺจ สพฺพถาปิ วิทิตตฺตา โลกวิทู.

วิมุตฺติาณทสฺสนํ กามาวจรํ ปริตฺตํ โลกิยํ, เตน สพฺพํ โลกํ กถํ อภิวติ? อสทิสานุภาวตฺตา สพฺพฺุตฺาณํ วิย. ตฺหิ อตฺตโน วิสเย ภควโต สพฺพฺุตฺาณคติกํ, ลหุตรปฺปวตฺติ จ ภวงฺคจิตฺตทฺวยานนฺตรํ อุปฺปตฺติโต. น กสฺสจิ เอวํลหุตรํ จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, อปิ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส, ตสฺส กิเรส จิตฺตวาโร ปฺจทสภวงฺคานนฺตรนฺติ. อคฺคิสิขธูมสิขา จ นาคา กิร สีหฬทีเป. อตฺถสฺส ทีปกํ ปทํ อตฺถปทํ. เอกตฺถทีปกํ ปทํ, สพฺพเมตํ วากฺยนฺติ อตฺโถ. อฏฺ ทิสา นาม อฏฺ วิโมกฺขา, สมาปตฺติโย วา. สตฺถวาโห สตฺถาติ นิปาติโต ยถา ปิสิตาโส ปิสาโจ. อุทเก มณฺฑูโก อหํ อาสึ, น ถเล มณฺฑูโก, วาริมตฺตเมว โคจโร, ตสฺส เม ตว ธมฺมํ สุณนฺตสฺส สีสํ ทณฺเฑน สนฺนิรุมฺภิตฺวาติ ปาเสโส. อนาทรตฺเถ วา สามิวจนํ. ‘‘เอตฺตเกนปิ เอวรูปา อิทฺธิ ภวิสฺสตี’’ติ สิตํ กตฺวา. วิโมกฺโขติ เจตฺถ มคฺโค, ตทนนฺตริกํ าณํ นาม ผลาณํ, ตสฺมึ ขเณ พุทฺโธ นาม. สพฺพสฺส พุทฺธตฺตาติ กตฺตริ. โพเธตาติ เหตุกตฺตริ. เสฏฺตฺถทีปกํ วจนํ เสฏฺํ นาม, ตถา อุตฺตมํ. สจฺฉิกาปฺตฺตีติ สพฺพธมฺมานํ สจฺฉิกรณวเสน สยมฺภุตา ปฺตฺติ, อตฺตนา เอว วา าตา สจฺฉิกตาติปิ สจฺฉิกาปฺตฺติ. ภคี ภควา จีวรปิณฺฑปาตาทีนํ. ภชี อรฺวนปตฺถานิ ปนฺตานิ เสนาสนานิ. ภาคี อตฺถธมฺมวิมุตฺติรสสฺส. ราคาทิกิเลสคณภคฺคมกาสิ. ภาวิตตฺตโน ภาวิตกาโย. ภวสฺส อนฺตํ นิพฺพานํ มคฺคาธิคเมน ตํ คโตติ ภวนฺตโค.

‘‘โลภํ, ภิกฺขเว, เอกํ ธมฺมํ ปชหถา’’ติอาทินา (อิติวุ. ๑) นเยน เอกกาทิวเสนาคเต คเหตฺวา วทติ. สํกิเลสตณฺหาทิฏฺิทุจฺจริตสํกิเลสวเสน อนิจฺจทุกฺขมนตฺตาสุเภสุ นิจฺจนฺติอาทิวิปริเยสา. จีวรเหตุ วา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ตณฺหา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปชฺชติ, ปิณฺฑปาต เสนาสนอิติภวาภวเหตุ วา (อ. นิ. ๔.๙). เจโตขิลา สตฺถริ กงฺขติ, ธมฺเม, สงฺเฆ, สิกฺขาย, สพฺรหฺมจารีสุ กุปิโตติ (ที. นิ. ๓.๓๑๙; วิภ. ๙๔๑) อาคตา ปฺจ. กาเม อวีตราโค โหติ…เป… กาเย, รูเป, ยาวทตฺถํ อุทราวเทหกํ ภุฺชิตฺวา, อฺตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยํ จรตีติ (ที. นิ. ๓.๓๒๐; วิภ. ๙๔๑) อาคตา ปฺจ วินิพนฺธา. วิวาทมูลานิ โกโธ อุปนาโห มกฺโข ปฬาโส อิสฺสา มจฺฉริยํ มายา สาเยฺยํ ถมฺโภ สารมฺโภ สนฺทิฏฺิปรามาสิตา อาธานคฺคาหี ทุปฺปฏินิสฺสคฺคิตา (อ. นิ. ๖.๓๖; ที. นิ. ๓.๓๒๕). วิภงฺเค ปน ‘‘โกโธ มกฺโข อิสฺสา สาเยฺยํ ปาปิจฺฉตา สนฺทิฏฺิปรามาสิตา’’ติ (วิภ. ๙๔๔) อาคตํ. ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, เอวํ ฉนฺทราโค, อชฺโฌสานํ, ปริคฺคโห, มจฺฉริยํ, อารกฺโข, อารกฺขาธิกรณํ, ทณฺฑาทานสตฺถาทาน…เป… อกุสลา ธมฺมา สมฺภวนฺตีติ (ที. นิ. ๒.๑๐๔; ๓.๓๕๙; อ. นิ. ๙.๒๓; วิภ. ๙๖๓) วุตฺตานํ. รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพธมฺมตณฺหาติ ฉ, ตา กามภววิภวตณฺหาวเสเนว อฏฺารส, ตา เอว อชฺฌตฺติกสฺสุปาทาย อฏฺารส, พาหิรสฺสุปาทาย อฏฺารสาติ ฉตฺตึส, ตา อตีเต ฉตฺตึส, อนาคเต ฉตฺตึส, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉตฺตึสาติ เอวํ อฏฺสตตณฺหาวิจริตานีติ. มาเรตีติ มาโร, ปมาโท ‘‘ปมาโท มจฺจุโน ปท’’นฺติ (ธ. ป. ๒๑) วจนโต. สมฺมาอาชีววินาสนโต วา กิเลสา วุจฺจนฺติ ‘‘มาโร’’ติ, วธกูปมตฺตา ขนฺธาว มารา. อภิสงฺขารา ชาติทุกฺขาภินิพฺพตฺตาปนโต, ชาตสฺส ชราทิสมฺภวโต จ มารา. เอกภวปริยาปนฺนชีวิตมารณโต มจฺจุ มาโร. อณิมตา นาม ปรมาณุ วิย อทสฺสนูปคมนํ. ลฆิมตา สรีเรน, จิตฺเตน วา สีฆคมนํ. มหิมตา จนฺทิมสูริยาทีนมฺปิปาณินา ปรามสนาทิ. ปตฺติ นาม ยถิจฺฉิตเทสปฺปตฺติ. ปกาสนตา, ลาภกสฺสตฺถสาธนํ วา ปากมฺมํ. อีสตฺตํ นาม สยํวสิตา. วสิตฺตํ นาม อปรวสิตา. ยตฺถกามาวสายิตํ นาม ยตฺถิจฺฉติ ยทิจฺฉติ ยาวทิจฺฉติ, ตตฺถ ตาว ตทตฺถสาธนํ. ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺเน วา ทุกฺขมริยสจฺจนฺติอาทิมฺหิ อิทํ โจทนาปุพฺพงฺคมํ อตฺถวิสฺสชฺชนํ – ทุกฺขาทีนํ อฺเปิ รูปตณฺหาทโย อตฺถา อตฺถิ, อถ กสฺมา จตฺตาโร เอว วุตฺตาติ เจ? อฺสจฺจทสฺสนวเสน อาวิภาวโต.

‘‘ตตฺถ กตมํ ทุกฺเขาณํ, ทุกฺขํ อารพฺภ ยา อุปฺปชฺชติ ปฺา’’ติอาทินาปิ (วิภ. ๗๙๔) นเยน เอเกกสจฺจารมฺมณวเสนาปิ สจฺจาณํ วุตฺตํ. ‘‘โย, ภิกฺขเว, ทุกฺขํ ปสฺสติ, ทุกฺขสมุทยมฺปิ โส ปสฺสตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๑๐๐) นเยน เอกํ สจฺจํ อารมฺมณํ กตฺวา เสเสสุ กิจฺจนิปฺผตฺติวเสนาปิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยทา เอเกกํ สจฺจํ อารมฺมณํ กโรติ, ตทา สมุทยทสฺสเนน ตาว สภาวโต ปีฬนลกฺขณสฺสาปิ ทุกฺขสฺส ยสฺมา ตํ อายูหนลกฺขเณน สมุทเยน อายูหิตํ สงฺขตํ, ตสฺมาสฺส โส สงฺขตฏฺโ อาวิ ภวติ. ยสฺมา ปน มคฺโค กิเลสสนฺตาปหโร สุสีตโล, ตสฺมาสฺส มคฺคทสฺสเนน สนฺตาปฏฺโ อาวิ ภวติ นนฺทสฺส อจฺฉราทสฺสเนน สุนฺทริยา อนภิรูปภาโว วิย. อวิปริณามธมฺมสฺส ปน นิโรธสฺส ทสฺสเนน ตสฺส วิปริณามฏฺโ อาวิ ภวตีติ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. สภาวโต อายูหนลกฺขณสฺสปิ สมุทยสฺส ทุกฺขทสฺสเนน นิทานฏฺโ อาวิ ภวติ อสปฺปายโภชนโต อุปฺปนฺนพฺยาธิทสฺสเนน โภชนสฺส พฺยาธินิทานภาโว วิย. วิสํโยคภูตสฺส นิโรธสฺส ทสฺสเนน สํโยคฏฺโ. นิยฺยานภูตสฺส จ มคฺคสฺส ทสฺสเนน ปลิโพธฏฺโติ. ตถา นิสฺสรณสฺสาปิ นิโรธสฺส อวิเวกภูตสฺส สมุทยสฺส ทสฺสเนน วิเวกฏฺโ อาวิ ภวติ. มคฺคทสฺสเนน อสงฺขตฏฺโ. อิมินา หิ อนมตคฺเค สํสาเร มคฺโค น ทิฏฺปุพฺโพ, โสปิ จ สปฺปจฺจยตฺตา สงฺขโต เอวาติ อปฺปจฺจยธมฺมสฺส อสงฺขตภาโว อติวิย ปากโฏ โหติ. ทุกฺขทสฺสเนน ปนสฺส อมตฏฺโ อาวิ ภวติ. ทุกฺขฺหิ วิสํ, อมตํ นิพฺพานนฺติ. ตถา นิยฺยานลกฺขณสฺสาปิ มคฺคสฺส สมุทยทสฺสเนน ‘‘นายํ เหตุ นิพฺพานสฺส ปตฺติยา, อยํ เหตู’’ติ เหตฺวตฺโถ อาวิ ภวติ. นิโรธทสฺสเนน ทสฺสนฏฺโ ปรมสุขุมรูปานิ ปสฺสโต ‘‘วิปฺปสนฺนํ วต เม จกฺขู’’ติ จกฺขุสฺส วิปฺปสนฺนภาโว วิย. ทุกฺขทสฺสเนน อธิปเตยฺยฏฺโ อเนกโรคาตุรกปณชนทสฺสเนน อิสฺสรชนสฺส อุฬารภาโว วิยาติ เอวเมตฺถ ลกฺขณวเสน, เอกสฺส อฺสจฺจทสฺสนวเสน จ อิตเรสํ ติณฺณํ อาวิภาวโต เอเกกสฺส จตฺตาโร อตฺถา วุตฺตา. อุปธิวิเวโก นิกฺกิเลสตา.

ปฏิปกฺขํ อตฺถยนฺตีติ ปจฺจตฺถิกา. ปติ วิรุทฺธา อมิตฺตา ปจฺจามิตฺตา. สจฺฉิกตฺวา ปเวเทตีติ เอตฺตาวตา ภควโต สพฺพฺุตํ ทีเปติ. เตน าณสมฺปตฺตึ ทีเปตฺวา อิทานิ กรุณาสมฺปตฺตึ ทีเปตุํ ‘‘โส ธมฺมํ เทเสสี’’ติอาทิมาห. อถ วา กึ โส ปเวเทสีติ? าณํ, ตํ สพฺพํ ติโลกหิตภูตเมว. โส ธมฺมํ เทเสสีติ กีทิสํ? ‘‘อาทิกลฺยาณ’’นฺติอาทิ. อเนน วจเนน วตฺตุํ อรหภาวํ ทีเปติ. สาสนธมฺโมติ โอวาทปริยตฺติ. กิจฺจสุทฺธิยาติ กิเลสปฺปหานนิพฺพานารมฺมณกิจฺจสุทฺธิยา. สาสนพฺรหฺมจริยํ นาม สิกฺขตฺตยํ, นวโกฏิสหสฺสานีติอาทิกํ วา. มคฺคเมว พฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยํ. ตสฺส ปกาสกํ ปิฏกตฺตยํ อิธ สาตฺถํ สพฺยฺชนํ นาม. ฉสุ อตฺถปเทสุ สงฺเขปโต กาสนํ สงฺกาสนํ. อาทิโต กาสนํ ปกาสนํ. อุภยมฺปิ วิตฺถาเรตฺวา เทสนํ วิวรณํ. ปุน วิภาคกรณํ วิภชนํ. โอปมฺมาทินา ปากฏกรณํ อุตฺตานีกรณํ. โสตูนํ จิตฺตปริโตสชนเนน, จิตฺตนิสาเนน จ ปฺาปนํ เวทิตพฺพํ. พฺยฺชนปเทสุ อกฺขรณโต อกฺขรํ, ‘‘เอกกฺขรปทมกฺขร’’นฺติ เอเก. วิภตฺติอนฺตํ ปทํ. พฺยฺชยตีติ พฺยฺชนํ, วากฺยํ. ปทสมุทาโย วา วากฺยํ. วิภาคปกาโส อากาโร นาม. ผุสตีติ ผสฺโสติอาทิ นิพฺพจนํ นิรุตฺติ, นิรุตฺติยา นิทฺทิฏฺสฺส อปเทโส นิทฺเทโส นาม. ผุสตีติ ผสฺโส, โส ติวิโธ – สุขเวทนีโย ทุกฺขเวทนีโย อทุกฺขมสุขเวทนีโยติ. เอเตสุ อยํ โยชนา – อกฺขเรหิ สงฺกาสยติ, ปเทหิ ปกาสยติ, พฺยฺชเนหิ วิวรติ, อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานึ กโรติ, นิทฺเทเสหิ ปฺาเปติ. อกฺขเรหิ วา สงฺกาสยิตฺวา ปเทหิ ปกาเสติ, พฺยฺชเนหิ วิวริตฺวา อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานึ กตฺวา นิทฺเทเสหิ ปฺาเปติ. อกฺขเรหิ วา อุคฺฆาเฏตฺวา ปเทหิ วิเนติ อุคฺฆฏิตฺุํ, พฺยฺชเนหิ วิวริตฺวา อากาเรหิ วิเนติ วิปฺจิตฺุํ, นิรุตฺตีหิ เนตฺวา นิทฺเทเสหิ วิเนติ เนยฺยนฺติ เวทิตพฺพํ. อตฺโถติ ภาสิตตฺโถ. ตสฺเสวตฺถสฺส ปฏิวิชฺฌิตพฺโพ สโก สโก ภาโว ปฏิเวโธ นาม. ตํ อุภยมฺปิ อตฺโถ นาม. เตน วุตฺตํ ‘‘อตฺถคมฺภีรตาปฏิเวธคมฺภีรตาหิ สาตฺถ’’นฺติ. ธมฺโมติ วา เทสนาติ วา พฺยฺชนเมว. นิทฺโทสภาเวน ปริสุทฺธํ สาสนพฺรหฺมจริยํ, สิกฺขตฺตยปริคฺคหิโต มคฺโค จ, อุภยมฺปิ พฺรหฺมจริยปเทน สงฺคหิตํ. ปฏิปตฺติยาติ ปฏิปตฺติเหตุ. อาคมพฺยตฺติโตติ ปุนปฺปุนํ อธียมานา ขนฺธาทโย ปากฏา โหนฺติ. ทุรุตฺตสตฺถานิ อธียมานานิ สมฺโมหเมวาวาหนฺติ.

๒-๓. กจฺจิ ขมนียํ สีตุณฺหาทิ. กจฺจิ ยาปนียํ ยถาลทฺเธหิ ชีวิตสาธเนหิ ชีวิตํ. อปฺปาพาธนฺติ อปฺโปปสคฺคํ, อปฺปาตงฺกนฺติ อปฺปโรคํ. กจฺจิ ลหุฏฺานํ สรีรกิจฺเจ. กจฺจิ พลํ สมณกิจฺเจ. กจฺจิ ผาสุวิหาโร ยถาวุตฺตนเยน อปฺปาพาธตาย, อนุกฺกณฺนาทิวเสน วา. สตฺตสฏฺิโต ปฏฺาย ปจฺฉิมวโย, อุตฺตรามุโขติ วุตฺตํ โหติ. โลกวิวรเณ ชาเต อิธ กึ โอโลเกสิ, นตฺเถตฺถ ตยา สทิโสปีติ อาห ‘‘ตฺวํ สเทวกสฺส โลกสฺส อคฺโค’’ติอาทิ. อาสภึ อุตฺตมํ. อุปปตฺติวเสน เทวา. รูปานํ ปริโภควเสน, ปตฺถนาวเสน วา อุปฺปนฺนา ราคสมฺปยุตฺตา โสมนสฺสเวทนานุรูปโต อุปฺปชฺชิตฺวา หทยตปฺปนโต อมฺพรสาทโย วิย ‘‘รูปรสา’’ติ วุจฺจนฺติ. ตถาคตสฺส ปหีนาติ อธิการวเสนาห. ตถาคตสฺสปิ หิ กสฺสจิ เต ปหีนาติ มตฺถกจฺฉินฺนตาโล วิย กตา. กถํ? รูปรสาทิวจเนน วิปากธมฺมธมฺมา คหิตา, เต วิชฺชมานาปิ มตฺถกสทิสานํ ตณฺหาวิชฺชานํ มคฺคสตฺเถน ฉินฺนตฺตา อายตึ ตาลปนฺติสทิเส วิปากกฺขนฺเธ นิพฺพตฺเตตุํ อสมตฺถา ชาตา. ตสฺมา ตาลาวตฺถุ วิย กตา. ‘‘กุสลโสมนสฺสาปิ เอตฺถ สงฺคหิตา’’ติ วทนฺติ. ปมมคฺเคน ปหีนา กมฺมปถฏฺานิยา, ทุติเยน อุจฺฉินฺนมูลา โอฬาริกา, ตติเยน ตาลาวตฺถุกตา กามราคฏฺานิยา. จตุตฺเถน อนภาวํกตา รูปราคารูปราคฏฺานิยา. อปริหานธมฺมตํ ปน ทีเปนฺโต ‘‘อายตึ อนุปฺปาทธมฺมา’’ติ อาห. ตทงฺคปฺปหาเนน วา ปหีนา วิปสฺสนากฺขเณ, ฌานสฺส ปุพฺพภาคกฺขเณ วา, วิกฺขมฺภนปฺปหาเนน อุจฺฉินฺนมูลา ฌานกฺขเณ. ‘‘วิวิจฺเจว กาเมหี’’ติ (ปารา. ๑๑) หิ วุตฺตํ. สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ตาลาวตฺถุกตา ตติยวิชฺชาธิคมกฺขเณ. อิตฺถมฺภูตา ปน เต รูปรสาทโย อนภาวํกตา อายติมนุปฺปาทธมฺมาติ เอกเมวิทํ อตฺถปทํ. ปมาย วา อภินิพฺภิทาย ปหีนา, ทุติยาย อุจฺฉินฺนมูลา, ตติยาย ตาลาวตฺถุกตา. อิตฺถมฺภูตา ยสฺมา อนภาวํกตา นาม โหนฺติ, ตสฺมา อายตึอนอุปฺปาทธมฺมาติ เวทิตพฺพา. อถ วา ทุกฺขาเณน ปหีนา, สมุทยาเณน อุจฺฉินฺนมูลา, นิโรธาเณน ตาลาวตฺถุกตา, มคฺคาเณน อนภาวํกตา, ปจฺจเวกฺขณาเณน อายตึ อนุปฺปาทธมฺมาติ เวทิตพฺพา. โลกิยมคฺเคน วา ปหีนา, ทสฺสนมคฺเคน อุจฺฉินฺนมูลา, ติวิเธน ภาวนามคฺเคน ตาลาวตฺถุกตาติอาทิ. พฺราหฺมณสฺส อวิสยตฺตา ธมฺมรสา น อุทฺธฏา.

๑๑. ธมฺมธาตุนฺติ เอตฺถ สพฺพฺุตฺาณํ ธมฺมธาตุ นาม. อนุกมฺปวจนานุรูปํ ‘‘ปุณฺณจนฺโท วิยา’’ติ วุตฺตํ, สูริยวจนํ ‘‘สุปฺปฏิวิทฺธตฺตา’’ติวจนานุรูปํ, ปถวีสมจิตฺตตาย การณํ ‘‘กรุณาวิปฺผาร’’นฺติ วทนฺติ. ปฏิจฺฉาเทตพฺเพ หิ อตฺตโน คุเณ ‘‘อารทฺธํ โข ปน เม วีริย’’นฺติอาทินา ปกาเสนฺโต อตฺตโน กรุณาวิปฺผารํ ปกาเสตีติ คเหตพฺโพ. วรภูริเมธโส วรปุถุลาโณ, ภูรีติ วา ภูมิ, ภูมิ วิย ปตฺถฏวรปฺโติ อตฺโถ. อพุชฺฌิ เอตฺถาติปิ อธิกรเณน รุกฺโข โพธิ. สยํ พุชฺฌติ, พุชฺฌนฺติ วา เตน ตํสมงฺคิโนติ มคฺโค โพธิ, เอวํ สพฺพฺุตฺาณมฺปิ. พุชฺฌียตีติ นิพฺพานํ โพธิ. ติสฺสนฺนํ วิชฺชานํ อุปนิสฺสยวโต ยถาสมฺภวํ ติสฺโส วิชฺชา เวทิตพฺพา. เอกคฺคตาวเสน ติกฺขภาโว. ติกฺโขปิ เอกจฺโจ สโร ลกฺขํ ปตฺวา กุณฺโ โหติ, น ตถา อิทํ. สตินฺทฺริยวเสนสฺส ขรภาโว, สทฺธินฺทฺริยวเสน วิปฺปสนฺนภาโว, อนฺตรา อโนสกฺกิตฺวา กิเลสปจฺจตฺถิกานํ สุฏฺุ อภิภวนโต วีริยินฺทฺริยวเสนสฺส สูรภาโว จ เวทิตพฺโพ. มคฺควิชายนตฺถํ คพฺภคฺคหณกาโล สงฺขารุเปกฺขานนฺตรมนุโลมตฺตา.

ฉนฺโทติ จ สงฺกปฺโปติ จ อวตฺถนฺตรเภทภินฺโน ราโคว –

‘‘เสนหาตฺถฺยงฺคมุเปติ,

รตฺตหทโย ราเคน;

สมฺมคเต รตฺตกามมุเปติ,

กามปติตํ โลกสฺส มาตฺราลมตี’’ติ –

อาทีสุ วิย –

วิภงฺเคเยว กิฺจาปิ อตฺโถ วุตฺโตติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย – วิภงฺคปาฬึ อาเนตฺวา อิธ วุตฺโตปิ สพฺเพสํ อุปการาย น โหติ, ตสฺมา ตํ อฏฺกถานเยเนว ปกาสยิสฺสามีติ. อิโตติ กาเมหิ. กายวิเวกาทีสุ อุปธิวิเวโก ตติโย, ตสฺมา ตติยํ ฉฑฺเฑตฺวา ทฺเว คเหตฺวา ตทงฺคาทีสุ วิกฺขมฺภนวิเวกํ คเหตฺวา ‘‘ตโย เอวา’’ติ วุตฺตา. เอวํ สติ จิตฺตวิกฺขมฺภนา เอกตฺถา เอวาติ วิเสโส น สิยาติ เจ? อปฺปนาวารตฺตา น ปเนวํ ทฏฺพฺพํ. กายวิเวกคฺคหเณน ปุพฺพภาคคฺคหณํ ายติ, ตสฺมา จิตฺตวิเวโกติ ตทงฺควิเวโก วุตฺโต, วิกฺขมฺภเนน อปฺปนากาเลติ คเหตพฺพํ อสงฺกรโต. อถ วา จิตฺตวิเวเกน ตทงฺควิกฺขมฺภนา คหิตา, อิตเรน วิกฺขมฺภนวิเวโก เอวาติปิ ยุตฺตํ, กิเลสกามตฺตา วา ทฺวีสุ กมฺเมสุ ปริยาปนฺโน ปุริโส วิย. ยถา อวิชฺชมาเนน อวิชฺชมานปฺตฺติวเสน โลเก ‘‘สผโล รุกฺโข’’ติ วุจฺจติ, ตเถว วิชฺชมาเนน วิชฺชมานปฺตฺติวเสน สาสเน ‘‘สวิตกฺกํ สวิจารํ ฌาน’’นฺติ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโย.

วูปสมาติ เอตฺถ เกสํ วูปสมาติ, กึ ปมชฺฌานิกานํ, อุทาหุ ทุติยชฺฌานิกานนฺติ? เอตฺถ ยทิ ปมชฺฌานิกานํ, นตฺถิ เตสํ วูปสโม. น หิ ปมชฺฌานํ วิตกฺกวิจารรหิตํ อตฺถิ. ยทิ ทุติยชฺฌานิกานํ, นตฺเถว วูปสโม ตตฺถ ตทภาวาติ เจ? เตเนตํ วุจฺจติ ‘‘สมติกฺกมา’’ติ, สมติกฺกโมปิ น เตสํเยว. กินฺตุ สกลสฺสปิ ปมชฺฌานธมฺมราสิสฺสาติ เจ? เตเนตํ วุจฺจติ ‘‘โอฬาริกสฺส ปน สมติกฺกมา’’ติอาทิ. สพฺเพปิ ปมชฺฌานธมฺมา โอฬาริกาว ทุติยชฺฌานโต, น เกวลํ วิตกฺกวิจารทฺวยเมวาติ เจ? น วิตกฺกวิจาราเยว เตหิ สมฺปยุตฺตานํ โอฬาริกภาวโตติ เตสฺเวว อาทีนวทสฺสเนน ทุติยชฺฌานกฺขเณ เตสํ อภาโว โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทุติยชฺฌานกฺขเณ อปาตุภาวา’’ติ, ยสฺส ธมฺมสฺสานุภาเวน, โยเคน วา อิทํ ฌานํ ‘‘สมฺปสาทน’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘เอโกทิภาว’’นฺติ จ, ตสฺส ทสฺสนตฺถํ สทฺธาสมาธโย วิภงฺเค วุตฺตา. ปณีตโภชนสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๒๕๗ อาทโย) สปฺปิอาทโย วิยาติ วุตฺเต อยํ อตฺถวณฺณนา น วิรุชฺฌติ. สมํ ปสฺสตีติ ลีนุทฺธจฺจํ ปหาย ขีณาสวสฺส ฉสุ ทฺวาเรสุ อิฏฺานิฏฺฉฬารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนาการภูตา อุเปกฺขา ฉฬงฺคุเปกฺขา. นีวรณาทิปฏิสงฺขาสนฺติฏฺนาคหเณ มชฺฌตฺตภูตา อุเปกฺขา, อยํ สงฺขารุเปกฺขา นาม. วิจินเน มชฺฌตฺตภูตา อุเปกฺขา วิปสฺสนุเปกฺขา นาม. ตตฺถ ฉฬงฺคุเปกฺขา พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา โพชฺฌงฺคุเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา ฌานุเปกฺขา ปาริสุทฺธุเปกฺขา จ อตฺถโต เอกา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาว, อวตฺถาเภเทน เภโท เนสํ. สงฺขารุเปกฺขาวิปสฺสนุเปกฺขานมฺปิ เอกตา ปฺาวเสน, กิจฺจวเสน ปน ทุวิธตา เวทิตพฺพา.

ฉฬงฺคุเปกฺขา กามาวจรา, พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา รูปาวจราติอาทินา ภูมิวเสน. ฉฬงฺคุเปกฺขา ขีณาสวสฺเสว, พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา ติณฺณมฺปิ ปุถุชฺชนเสกฺขาเสกฺขานนฺติ เอวํ ปุคฺคลวเสน. ฉฬงฺคุเปกฺขา โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา, พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา อุเปกฺขาสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตา เอวาติ เอวํ จิตฺตวเสน. ฉฬงฺคุเปกฺขา ฉฬารมฺมณา, พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา ธมฺมารมฺมณาวาติ อารมฺมณวเสน. เวทนุเปกฺขา เวทนากฺขนฺเธน สงฺคหิตา, อิตรา นว สงฺขารกฺขนฺเธนาติ ขนฺธสงฺคหวเสน. ฉฬงฺคุเปกฺขา พฺรหฺมวิหารโพชฺฌงฺคฌานุเปกฺขา ปาริสุทฺธิตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา จ อตฺถโต เอกา, ตสฺมา เอกกฺขเณ เอกาว สิยา, น อิตรา, ตถา สงฺขารุเปกฺขาวิปสฺสนุเปกฺขาปิ. เวทนาวีริยุเปกฺขานํ เอกกฺขเณ สิยา อุปฺปตฺตีติ. ฉฬงฺคุเปกฺขา อพฺยากตา, พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา กุสลาพฺยากตา, ตถา เสสา. เวทนุเปกฺขา ปน สิยา อกุสลาปิ. เอวํ กุสลตฺติกวเสน. ทสเปตา สงฺเขเปน จตฺตาโรว ธมฺมา วีริยเวทนาตตฺรมชฺฌตฺตาณวเสน. ‘‘ทุกฺขโทมนสฺสสุขโสมนสฺสาน’’นฺติ เอวํ ปหานกฺกเมน อวตฺวา วิภงฺเค วุตฺตนเยน กสฺมา วุตฺตานีติ เจ? สุตฺตานุรกฺขณตฺถํ. อิฏฺานิฏฺวิปรีตนฺติ เอตฺถ ‘‘อารมฺมณวเสน อคฺคเหตฺวา อิฏฺานิฏฺวิปรีตากาเรน อนุภวตีติ คเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. กสฺมา? เอกํเยว กสิณํ อารพฺภ สพฺเพสํ ปวตฺติโต. ตติยชฺฌานโต ปฏฺาย อุปการา หุตฺวา อาคตาติ สติสีเสน เทสนา กตา, วิคตวลาหกาทินา โสมฺมตาย รตฺติยา วลาหกาทินา กาลุสฺสิเย สติปิ ทิวา วิย อนุปการิกา น โหติ รตฺตึ, ตสฺมา ‘‘อตฺตโน อุปการกตฺเตน วา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘สูริยปฺปภาภิภวา, รตฺติยา อลาภาติ อิเม ทฺเว เหตู อปริสุทฺธตาย การณํ. โสมฺมภาเวน, อตฺตโน อุปการกตฺเตน จาติ อิเม ทฺเว สภาคตาย การณ’’นฺติ วทนฺติ, ตสฺสา อปริสุทฺธาย ชาติยาติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺมา การณวจนนฺติ เอเก.

ฌานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปุพฺเพนิวาสกถาวณฺณนา

๑๒. จิตฺเตกคฺคตาสภาคตฺตา ฌานานํ ‘‘เกสฺจิ จิตฺเตกคฺคตตฺถานี’’ติ อาห. กุสลานํ ภโวกฺกมนสภาคตฺตา ‘‘เกสฺจิ ภโวกฺกมนตฺถานี’’ติ. อสภาคตฺตา เสสฏฺาเนสุ ‘‘ปาทกตฺถานี’’ติ อวตฺวา ‘‘ปาทกานี’’ติ อาห. เตน ปาทกภูตานมฺปิ ยถาสมฺภวํ จิตฺเตกคฺคตา ภโวกฺกมนตาวหตํ, อิตเรสํ ยถาสมฺภวํ ปาทกตาวหตฺจ ทีเปติ. อสภาคตฺตา ชวนวิปสฺสนาปาทกานิ สมานานิ อภิฺาปาทกานิ จ โหนฺติ, อภิฺาปาทกานิ จ วิปสฺสนาปาทกานิ โหนฺตีติปิ ทีเปติ, ตถา ปาทกาภาวํ ทีเปติ. อภิฺาย หิ จตุตฺถเมว ปาทกํ, น อิตรานิ. เตสุ จตุตฺถสฺส ตติยํ ปาทกํ, ตติยสฺส ทุติยํ, ทุติยสฺส ปมนฺติ. อถ วา ‘‘จตฺตาริ ฌานานี’’ติ ยถาลาภโต วุตฺตํ.

วินยนิทานนิมิตฺตํ, เวรฺชนิวาสกปฺปนํ;

สตฺถุ ยสฺมา ตสฺมา ภควา, วิชฺชตฺตยมาห เวรฺเช.

วุตฺตฺเหตํ ‘‘วินเย สุปฺปฏิปนฺโน ภิกฺขุ สีลสมฺปตฺตึ นิสฺสายา’’ติอาทิ (ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา). สีลวโต หิ สีลปจฺจเวกฺขณตฺถํ รตฺติฏฺานทิวาาเนสุ นิสินฺนสฺส นิสชฺชนโต ปฏฺาย อตฺตโน อตีตกิริยานุสฺสรณพหุลตาย ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติวิชฺชา อปฺปกสิเรน สมิชฺฌติ. ตถา อตฺตานํ ปฏิจฺจ สตฺตานํ จุติปริคฺคหณสีลตาย จุตูปปาตาณํ อปฺปกสิเรน สมิชฺฌติ, อุทกาทีสุ สุขุมตฺต ทสฺสนสีลตาย ทิพฺพจกฺขุาณํ สมิชฺฌติ. ยสฺมา สตฺตวิธเมถุนสํโยคปริวชฺชเนน, กามาสวาทิปริวชฺชเนน วา พฺรหฺมจริยํ อขณฺฑาทิภาวํ ปาปุณาติ, ตสฺมาสฺส อาสวกฺขยาณํ อปฺปกสิเรน สมิชฺฌตีติ เอตฺถ วินยนิทาเน วิชฺชตฺตยเมว ทสฺสิตํ, ตสฺมา อาห ‘‘เยสฺจ คุณานํ ทายกํ อโหสิ, เตสํ เอกเทสํ ทสฺเสนฺโต’’ติ, อฺถา วิชฺชตฺตยปฏิลาภมตฺตปฺปสงฺโค สิยาติ.

โส เอวนฺติ อิมินา กิฺจาปิ จตุนฺนํ ฌานานํ ปุพฺพภาคปฏิปทาปิ สงฺคหํ คจฺฉติ, น เกวลํ ปุริมชฺฌานตฺติกเมว, ตถาปิ เกวลํ ปุริมชฺฌานตฺติกเมว คณฺหนฺโต ‘‘เอวนฺติ จตุตฺถชฺฌานกฺกมนิทสฺสนเมตํ, อิมินา ปมชฺฌานาธิคมาทินา กเมน จตุตฺถชฺฌานํ ปฏิลภิตฺวาติ วุตฺตํ โหตี’’ติ อาห, ตํ กสฺมาติ เจ? สมฺภารภูมิตฺตา. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถายํ (วิสุทฺธิ. ๒.๓๘๑) ‘‘เอตฺถ จ ปุริมานิ ตีณิ ฌานานิ ยสฺมา ปีติผรเณน จ สุขผรเณน จ สุขสฺฺจ ลหุสฺฺจ โอกฺกมิตฺวา ลหุมุทุกมฺมฺกาโย หุตฺวา อิทฺธึ ปาปุณาติ, ตสฺมา อิมินา ปริยาเยน อิทฺธิลาภาย สํวตฺตนโต สมฺภารภูมิโยติ เวทิตพฺพานิ. จตุตฺถชฺฌานํ ปน อิทฺธิลาภาย ปกติภูมิ เอวา’’ติ. อิทเมว วา อตฺถํ สนฺธายาห ‘‘ปุพฺเพ อิมานิ จตฺตาริ ฌานานิ เกสฺจิ อภิฺาปาทกานี’’ติ. ยทิ เอวํ จตุตฺถชฺฌานมฺปิ อนฺโตกตฺวา เอวนฺติ กิมตฺถํ น วุตฺตํ. ตฺหิ ปกติภูมีติ เจ? น วตฺตพฺพํ, จตุตฺถชฺฌานโต ปรสฺส สมาหิตาทิภาวปฺปตฺตสฺส จิตฺตสฺส อตฺถิภาวปฺปสงฺคโต. ยสฺมา ยสฺมึ สติ ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณาย จิตฺตํ อภินินฺนาเมสิ’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตสฺมึ จตุตฺถชฺฌานจิตฺเต ปกติภูมิภาวปฺปตฺเต อภิฺาปาทเก ชาเต ปริกมฺมจิตฺตํ ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณาย อภินินฺนาเมสิ’’นฺติ อาห. อภินีหารกฺขมํ โหตีติ เอตฺถ ตํ อิทฺธิวิธาธิคมตฺถาย ปริกมฺมจิตฺตํ อภินีหรติ. กสิณารมฺมณโต อปเนตฺวา อิทฺธิวิธาภิมุขํ เปเสสิ. คณฺิปเท ปน ‘‘อภิฺาปาทกชฺฌานโต อิทฺธิวิธาณาทีนํ นีหรณตฺถ’’นฺติ วุตฺตตฺตา อภินีหารกฺขมนฺติ อตฺโถ ปกปฺปิโต.

โส เอวํ สมาหิเต เอวํ อาเนฺชปฺปตฺเตติ โยชนา เวทิตพฺพา ทุติยวิกปฺเป, นีวรณทูรีภาเวน วิตกฺกาทิสมติกฺกเมนาติ ปมชฺฌานาทีนํ กิจฺจสงฺคณฺหนโต. อยํ โยชนา ปมวิกปฺเป น สมฺภวติ ‘‘ปริสุทฺเธติอาทีสุ ปนา’’ติ วจเนน ‘‘เอว’’นฺติ ปทสฺส อนุปฺปพนฺธนิวารณโต. เตเนว ‘‘อุเปกฺขาสติปาริสุทฺธิภาเวน ปริสุทฺเธ’’ติอาทิมาห. อิจฺฉาวจรานนฺติ ‘‘อโห วตาหํ อาปตฺติฺเจว อาปนฺโน อสฺสํ, น จ มํ ภิกฺขู ชาเนยฺยุ’’นฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๖๐) นเยน อุปฺปนฺนอิจฺฉาวเสน ปวตฺตานํ โกปอปจฺจยานํ อภาเวน อนงฺคเณติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ปน ยถาวุตฺตปฺปการา อิจฺฉาปิ ปมชฺฌานาทีนํ อธิคมาย อนฺตรายิกา ‘‘สมฺปชานมุสาวาโท โข ปนายสฺมนฺโต อนฺตรายิโก ธมฺโม’’ติ (มหาว. ๑๓๔) วุตฺตตฺตา, ปเคว อิจฺฉาวจรา โกปอปจฺจยา, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ฌานปฏิลาภปจฺจนีกานํ ปาปกานํ อิจฺฉาวจราน’’นฺติอาทิ. กตฺถจิ ปน ‘‘ฌานปฏิลาภปจฺจยานํ อิจฺฉาวจราน’’นฺติ โปตฺถเกสุ ปาโ ทิสฺสติ, โส ปมาทเลโข, คณฺิปเท จ ‘‘อโห วต สตฺถา มมฺเว ปฏิปุจฺฉิตฺวา ธมฺมํ เทเสยฺยา’’ติ โย ตทตฺโถ ลิขิโต, โส ทุลฺลิขิโต. น หิ ฌานปฏิลาภปจฺจยา โกปาทโย อนงฺคณสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๕๗ อาทโย) วุตฺตา, ‘‘น จ ยุตฺติโต สมฺภวนฺติ ฌานลาภิโน ตทภาวา’’ติ อาจริโย วทติ, ตํ วีมํสิตพฺพํ. เอตฺถ วิชฺชตฺตยสฺส อุตฺตรุตฺตรวิเสสทสฺสนตฺถํ ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเต’’ติอาทินา ปุนปฺปุนํ อฏฺงฺคนิทสฺสนํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. อุตฺตรุตฺตรวิเสสา เจภาสํ อตฺตทุกฺขปรทุกฺขทสฺสนตทุปสมตฺตทีปนโต เวทิตพฺพา. ภควา หิ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาเณน อตฺตโน อนนฺตสํสารทุกฺขํ ปสฺสิตฺวา, จุตูปปาตาเณน ปรสฺส จ โลกสฺส อาสวกฺขยาเณน ตทุภยวูปสมตฺตฺจ ปสฺสิตฺวา ตํ เทเสติ, ปเมน วา อตฺตทุกฺขทสฺสนโต อตฺตสิเนหปริจฺจาคํ ทีเปติ. ทุติเยน ปรทุกฺขทสฺสนโต ปเรสุ โกปปริจฺจาคํ, ตติเยน อริยมคฺคทสฺสนโต โมหปริจฺจาคฺจ ทีเปติ. เอวํ นานาคุณวิเสสทีปนโต อิมสฺเสว โลกิยาภิฺาทฺวยสฺส อิธ คหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ.

ยสฺมา อตีตชาติ เอว นิวาโส, ตสฺมา ‘‘อตีตชาตีสู’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ เจ? น, ชาติยา เอกเทเสปิ นิวาสโวหารสิทฺธิทสฺสนโต. ปาฬิยํ กิฺจาปิ ‘‘เอกมฺปิ ชาตึ ทฺเวปิ ชาติโย’’ติอาทิวจเนน สกลชาติยา อนุสฺสรณเมว ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ วิย ทิสฺสติ, น เอวํ ทฏฺพฺพํ. ตเทกเทสานุสฺสรณมฺปิ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติ เอวาติ ทสฺสนตฺถํ, ภุมฺมวจนํ กตํ โอกาสาทิสงฺคหตฺถฺจ. ‘‘ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสู’’ติ อาทิ-สทฺเทน อนิวุตฺถโลกธาตุทีปรฏฺนครคามาทิคฺคหณํ เวทิตพฺพํ. คณฺิปเท ปน ‘‘เตสํ ฉินฺนวฏุมกานํ โลกุตฺตรสีลาทีนิ น ภควตา โพธิสตฺตกาเล วิฺาตานี’’ติ วุตฺตํ. อตฺถาปตฺติโต โลกิยานิ วิฺาตานีติ อาปชฺชติ, ตํ ทิพฺพจกฺขุาณาธิกาเร ‘‘อริยานํ อุปวาทกา’’ติ วจเนน สเมนฺตํ วิย ทิสฺสติ. น หิ อริเย อปสฺสนฺตสฺส เอวํ โหติ. กิมตฺถํ ปเนตฺถ อนุสฺสติ วุตฺตา, นนุ เอส วิชฺชาธิกาโรติ เจ? อาทิกมฺมิกสฺส สติวเสน นิพฺพตฺติโต, อตีตธมฺมานํ สติยา วิเสสาธิการตฺตา จ. วุตฺตฺหิ ‘‘อนุสฺสรามี’’ติ.

‘‘วตฺตมาเนสุ วิชฺชาน-มตีเตสฺวสฺส สรติ;

อนาคเตสุ ธมฺเมสุ, สรติ วิชฺชาน ปณิธี’’ติ.

อาจริยกุมาริเตน สิโลโกปิ วุตฺโต.

ตตฺถ ราเค อุสฺสนฺนตเร เตโชสํวฏฺโฏ. โทเส อาโปสํวฏฺโฏ. โมเห วาโยสํวฏฺโฏ. เกจิ ‘‘โทเส เตโชสํวฏฺโฏ, ราเค อาโปสํวฏฺโฏ, โมเห วาโยสํวฏฺโฏ’’ติ วทนฺติ. ยสฺมา อมุตฺราติ จิตฺตํ, วจนํ วา ภวาทินิยเมน โหติ, ตสฺมา ‘‘ภเว วา’’ติอาทิ. เอวํนาโม เอวํโคตฺโตติ ปททฺวเยน อชฺฌตฺตพหิทฺธามูลกํ ปฺตฺติสงฺขาตํ โคจรนิวาสํ ทีเปติ. ปวตฺตผลโภชโน สยํปติตผลาหาโร. จตุราสีติกปฺปสหสฺสปรมายุปริยนฺโต วาติ ปณิธานโต ปุพฺเพ. ปฏินิวตฺตนฺตสฺส ปจฺจเวกฺขณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณํ น โหติ. ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณลาภีนํ ปเนตํ อานุภาวปริทีปน’’นฺติ คณฺิปเท วุตฺตํ. อมุตฺราติ เอตฺถ ปมโยชนายํ สีโหกฺกนฺตวเสน อนุสฺสรณํ วุตฺตํ, ตฺจ โข อนุโลมวเสน. ‘‘ปฏิโลมวเสนา’’ติปิ ลิขนฺติ, ตํ ทุวิฺเยฺยํ. สีโหกฺกนฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อเนกาสุ กปฺปโกฏีสู’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยถา ตนฺติ นิทสฺสเนน ปฏิปตฺติสาธารเณน ผลสาธารณตํ ทสฺเสนฺโต พฺราหฺมณสฺส อาทรํ ชเนติ, อตฺตานเมเวกํ อุกฺกํเสตีติ วจนํ นิวาเรติ. ‘‘สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ ตสฺส ปุพฺเพ อุปฺปนฺนจิตฺเต เอว นิโยเชติ. ปมา อภินิพฺภิทาติ วจเนน อวิชฺชณฺฑโกสสฺส พหุปฏลภาวํ ทสฺเสติ, เตน อฏฺคุณิสฺสริยาทินา อนภินิพฺภิทํ ทีเปติ.

ปุพฺเพนิวาสกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ทิพฺพจกฺขุาณกถาวณฺณนา

๑๓. ‘‘จุตูปปาตาณายา’’ติ ผลูปจาเรน วุตฺตํ. อิทฺหิ ทิพฺพจกฺขุาณํ รูปารมฺมณตฺตา ปริตฺตปจฺจุปฺปนฺนอชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ โหติ. น จุตึ วา ปฏิสนฺธึ วา อารมฺมณํ กโรติ. ตสฺมา ‘‘ยถากมฺมูปเค สตฺเต ปชานามี’’ติ (ปารา. ๑๓) วจนํ วิย ผลูปจาเรเนว วุตฺตมิทนฺติ เวทิตพฺพํ. ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตา การโณปจาเรน ทิพฺพํ. อิมินา ปน เกจิ อาจริยา ‘‘กุสลากุสลา จกฺขู ทิพฺพจกฺขุ กามาวจร’’นฺติ วทนฺติ, เต ปฏิเสธิตา โหนฺติ. จตุตฺถชฺฌานปฺา หิ เอตฺถ อธิปฺเปตา. มหาชุติกตฺตา มหาคติกตฺตาติ เอเตสุ ‘‘สทฺทสตฺถานุสาเรนา’’ติ วุตฺตํ. เอกาทสนฺนํ อุปกฺกิเลสานํ เอวํ อุปฺปตฺติกฺกโม อุปกฺกิเลสภาโว จ เวทิตพฺโพ, มหาสตฺตสฺส อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา ทิพฺพจกฺขุนา นานาวิธานิ รูปานิ ทิสฺวา ‘‘อิทํ นุ โข กิ’’นฺติ วิจิกิจฺฉา อุทปาทิ, โส อุปกฺกิเลโส อุปกฺกิเลสสุตฺเต (ม. นิ. ๓.๒๓๖ อาทโย) ‘‘วิจิกิจฺฉาธิกรณฺจ ปน เม สมาธิมฺหิ จวิ, สมาธิมฺหิ จุเต โอภาโส อนฺตรธายติ ทสฺสนฺจ รูปาน’’นฺติ วจนโต. ตโต ‘‘รูปานิ เม ปสฺสโต วิจิกิจฺฉา อุปฺปชฺชติ, อิทานิ น กิฺจิ มนสิ กริสฺสามี’’ติ จินฺตยโต อมนสิกาโร, ตโต กิฺจิ อมนสิกโรนฺตสฺส ถินมิทฺธํ อุทปาทิ, ตโต ตสฺส ปหานตฺถํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา รูปานิ ปสฺสโต หิมวนฺตาทีสุ ทานวรกฺขสาทโย ปสฺสนฺตสฺส ฉมฺภิตตฺตํ อุทปาทิ, ตโต ตสฺส ปหานตฺถํ ‘‘มยา ทิฏฺภยํ ปกติยา โอโลกิยมานํ นตฺถิ, อทิฏฺเ กึ นาม ภย’’นฺติ จินฺตยโต อุปฺปิลาวิตตฺตํ อุทปาทิ. คณฺิปเท ปน ‘‘อุปฺปิลํ ทิพฺพรูปทสฺเสเนนา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ตํ ทุวุตฺตํ ปรโต อภิชปฺปาวจเนน ตทตฺถสิทฺธิโต’’ติ อาจริโย วทติ. ตโต ฉมฺภิตตฺตปฺปหานตฺถํ ‘‘มยา วีริยํ ทฬฺหํ ปคฺคหิตํ, เตน เม อิทํ อุปฺปิลํ อุปฺปนฺน’’นฺติ วีริยํ สิถิลํ กโรนฺตสฺส กายทุฏฺุลฺลํ กายทรโถ กายาลสิยํ อุทปาทิ, ตโต ตํ จชนฺตสฺส อจฺจารทฺธวีริยํ อุทปาทิ, ตตฺถ โทสํ ปสฺสโต อติลีนวีริยํ อุปทาทิ, ตโต ตํ ปหาย สมปฺปวตฺเตน วีริเยน ฉมฺภิตตฺตภยา หิมวนฺตาทิฏฺานํ ปหาย เทวโลกาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา เทวสงฺฆํ ปสฺสโต ตณฺหาสงฺขาตา อภิชปฺปา อุทปาทิ, ตโต ‘‘มยฺหํ เอกชาติกรูปํ มนสิ กโรนฺตสฺส อภิชปฺปา อุปฺปนฺนา, ตสฺมา ทานิ นานาวิธํ รูปํ มนสิ กริสฺสามี’’ติ กาเลน เทวโลกาภิมุขํ, กาเลน มนุสฺสโลกาภิมุขํ อาโลกํ วฑฺเฒตฺวา นานาวิธานิ รูปานิ มนสิ กโรโต นานตฺตสฺา อุทปาทิ, ตโต ‘‘นานาวิธรูปานิ เม มนสิ กโรนฺตสฺส นานตฺตสฺา อุทปาทิ, ตสฺมา ทานิ อภิชปฺปาทิภยา อิฏฺาทินิมิตฺตคฺคาหํ ปหาย เอกชาติกเมว รูปํ มนสิ กริสฺสามี’’ติ ตถา กโรโต อภินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ อุทปาทิ เอวํ ปหีนอุปกฺกิเลสสฺสาปิ อนธิฏฺิตตฺตา. โอภาสฺหิ โข ชานามิ, น จ รูปานิ ปสฺสามีติอาทิ ชาตํ.

ตสฺสตฺโถ – ยทา ปริกมฺโมภาสเมว มนสิ กโรมิ, ตทา โอภาสํ สฺชานามิ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปานิ น จ ปสฺสามิ, รูปทสฺสนกาเล จ โอภาสํ น ชานามีติ. กิมตฺถมิทํ วุตฺตํ, น หิ เอตํ อุปกฺกิเสสคตนฺติ? น เกวลํ อุปกฺกิเลสปฺปชหนเมเวตฺถ กตฺตพฺพํ, เยน อิทํ วิสุทฺธํ โหติ, อฺมฺปิ ตทุตฺตริ กตฺตพฺพํ อตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ. วิจิกิจฺฉา จิตฺตสฺส อุปกฺกิเลโสติอาทีสุ ‘‘อิเม ธมฺมา อุปกฺกิเลสาติ อาทีนวทสฺสเนน ปชหึ, น มยฺหํ ตทา อุปฺปนฺนตฺตา’’ติ เกจิ วทนฺติ. มานุสกํ วาติ อิมินา สภาวาติกฺกมํ ทสฺเสติ. มํสจกฺขุนา วิยาติ อิมินา ปริยตฺติคฺคหณํ, วณฺณมตฺตารมฺมณตฺจ อุปเมติ. วณฺณมตฺเต เหตฺถ สตฺต-สทฺโท, น ‘‘สพฺเพ สตฺตา อาหารฏฺิติกา’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๒๗) เอตฺถ วิย สพฺพสงฺขเตสุ, หีนชาติอาทโย โมหสฺส นิสฺสนฺโท วิปาโก. กายทุจฺจริเตน สมนฺนาคตา ปุพฺเพ อตีตภเว อเหสุํ, สมฺปติ นิรยํ อุปปนฺนาติ เอวํ ปาเสเสน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ‘‘ยถากมฺมูปคาณฺหิ เอกนฺตมตีตารมฺมณํ, ทิพฺพจกฺขุ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณ’’นฺติ อุภินฺนํ กิจฺจวเสน วุตฺตํ. มหลฺลโกติ สมณานํ สารุปฺปมสารุปฺปํ, โลกาจารํ วา น ชานาตีติ อธิปฺปาเยน วุตฺตตฺตา คุณปริธํสเนน ครหตีติ เวทิตพฺพํ. ‘‘นิยโต สมฺโพธิปรายโน’’ติ (สํ. นิ. ๒.๔๑; ๕.๙๙๘, ๑๐๐๔) วุตฺโต อริยปุคฺคโล มคฺคาวรณํ กาตุํ สมตฺถํ ผรุสวจนํ ยทิ กเถยฺย, อปายคมนียมฺปิ กเรยฺย, เตน โส อปายุปโคปิ ภเวยฺย, ตสฺมา อุปปริกฺขิตพฺพนฺติ เอเก. ‘‘วายามํ มา อกาสีติ เถเรน วุตฺตตฺตา มคฺคาวรณํ กโรตี’’ติ วทนฺติ. ปุพฺเพว โสตาปนฺเนน อปายทฺวาโร ปิหิโต, ตสฺมาสฺส สคฺคาวรณํ นตฺถิ. ‘‘ปากติกนฺติ ปวตฺติวิปากํ อโหสี’’ติ วทนฺติ. ‘‘วุทฺธิ เหสา, ภิกฺขเว, อริยสฺส วินเย, โย อจฺจยํ อจฺจยโต ทิสฺวา ยถาธมฺมํ ปฏิกโรตี’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๗๐; ที. นิ. ๑.๒๕๑) วจนโต ปากติกํ อโหสีติ เอเก. สเจ โส น ขมตีติ โสตาปนฺนาทีนํ ขนฺติคุณสฺส มนฺทตาย วา อายตึ ตสฺส สุฏฺุ สํวรตฺถาย วา อกฺขมนํ สนฺธาย วุตฺตํ. สุขานํ วา อายสฺส อารมฺมณาทิโน อภาวา กาลกฺจิกา อสุรา โหนฺติ. ‘‘อิโต โภ สุคตึ คจฺฉา’’ติ (อิติวุ. ๘๓) วจนโต มนุสฺสคติปิ. ทิพฺพจกฺขุาณวิชฺชาติ ทิพฺพจกฺขุเมว ทสฺสนฏฺเน าณํ, ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วินฺทนฏฺเน วิชฺชาติ อตฺโถ.

ทิพฺพจกฺขุาณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อาสวกฺขยาณกถาวณฺณนา

๑๔. โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติ กึ ปุริมสฺมึเยว, อุทาหุ อฺสฺมึเยว จตุตฺถชฺฌานจิตฺเต. อฏฺกถายมฺปิ ยโต วุฏฺาย ปุริมวิชฺชาทฺวยํ อธิคตํ, ตเทว ปุน สมาปชฺชนวเสน อภินวํ อภิณฺหํ กตนฺติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘โส เอวํ สมาหิเต จิตฺเตติ อิธ วิปสฺสนาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. เอตฺถาห – ยทิ ตเทว ปุน สมาปชฺชนวเสน อภินวํ กตํ, อถ กสฺมา ปุพฺเพ วิย ‘‘วิปสฺสนาปาทกํ อภิฺาปาทกํ นิโรธปาทกํ สพฺพกิจฺจสาธกํ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณทายกํ อิธ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ เวทิตพฺพ’’นฺติ อวตฺวา ‘‘อิธ วิปสฺสนาปาทกํ จตุตฺถชฺฌานจิตฺตํ เวทิตพฺพ’’นฺติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, นนุ อิธ ตถาวจนฏฺานเมว ตํ อรหตฺตมคฺเคน สทฺธึ สพฺพคุณนิปฺผาทนโต, น ปมวิชฺชาทฺวยมตฺตนิปฺผาทนโตติ? วุจฺจเต – อริยมคฺคสฺส โพชฺฌงฺคมคฺคงฺคฌานงฺคปฏิปทาวิโมกฺขวิเสสนิยโม ปุพฺพภาควุฏฺานคามินีวิปสฺสนาย สงฺขารุเปกฺขาสงฺขาตาย นิยเมน อโหสีติ ทสฺสนตฺถํ วิปสฺสนาปาทกมิธ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ปริยาปนฺนตฺตา, น ตทารมฺมณมตฺเตน. ปริยายโตติ อฺเนปิ ปกาเรน. ‘‘อิเม อาสวา’’ติ อยํ วาโร กิมตฺถํ อารทฺโธ? ‘‘อาสวานํ ขยาณายา’’ติ อธิการานุโลมนตฺถํ. มคฺคกฺขเณ หิ จิตฺตํ วิมุจฺจติ, ผลกฺขเณ วิมุตฺตํ โหตีติ อิทํ เอกตฺตนเยน วุตฺตํ. ยฺหิ วิมุจฺจมานํ, ตเทว อปรภาเค วิมุตฺตํ นาม โหติ. ยฺจ วิมุตฺตํ, ตเทว ปุพฺพภาเค วิมุจฺจมานํ นาม โหติ. ภุฺชมาโน เอว หิ โภชนปริโยสาเน ภุตฺตาวี นาม. ‘‘อิมินา ปจฺจเวกฺขณาณํ ทสฺเสตี’’ติ ปจฺจเวกฺขณาณสฺส จ ปฏฺาเน ‘‘มคฺคา วุฏฺหิตฺวา มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ, ผลํ, นิพฺพานํ, ปหีเน กิเลเส ปจฺจเวกฺขตี’’ติ อยมุปฺปตฺติกฺกโม วุตฺโต. ปวตฺติกฺกโม ปเนตฺถ สรูปโต อตฺถโตติ ทฺวิธา วุตฺโต. ตตฺถ ‘‘วิมุตฺตมิติ าณํ อโหสี’’ติ สรูปโต จตุพฺพิธสฺสปิ ปจฺจเวกฺขณาณสฺส ปวตฺติกฺกมนิทสฺสนํ. ‘‘ขีณา ชาตี’’ติอาทิ อตฺถโต. เตเนว อนฺเต ‘‘อพฺภฺาสิ’’นฺติ ปุคฺคลาธิฏฺานํ เทสนํ อกาสิ ปจฺจเวกฺขณาณสฺส ตถา อปฺปวตฺติโต. อปฺปฏิสนฺธิกํ โหตีติ ชานนฺโต ‘‘ขีณา ชาตี’’ติ ชานาติ นาม. ‘‘ทิพฺพจกฺขุนา ปจฺจุปฺปนฺนานาคตํสาณ’’นฺติ อนาคตํสาณสฺส จ ทิพฺพจกฺขุสนฺนิสฺสิตตฺตา วุตฺตํ.

อาสวกฺขยาณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

๑๕. กณฺณสุขโต หทยงฺคมโตติ วจนเมว สนฺธาย วุตฺตํ. อนตฺตุกฺกํสนโตติอาทิ ปุคฺคลวเสน, กณฺณสุขโตติ โสตินฺทฺริยํ สนฺธาย. อาปาถารมณียโตติ าณาปาถารมณียโต. สยเมว เหฏฺามุขชาตํ วา, มคฺโค ปน อโสโก โหติ. ตทา หิ โสโก ปหียมาโน. จริยาทิอนุกูลโต อปฺปฏิกูลํ. ‘‘มธุรมิม’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘ธมฺมมิม’’นฺติ วจนํ อธิกํ วิย ทิสฺสติ. ตสฺมา ‘‘ราควิราคมิม’’นฺติ เอวํ วิสุํ วิสุํ โยเชตฺวา ปุน ปิณฺเฑตฺวา ธมฺมมิมํ อุเปหีติ โยเชตพฺพํ, ‘‘ธมฺมเมว สรณตฺถมุเปหี’’ติ ปนฺติ กิราติ ทีเปติ. สรณคตานํ เตเนว สรณคมเนน ภยํ สนฺตาสํ ทุคฺคตึ ปริกฺกิเลสํ ทุกฺขํ หึสตีติ รตนตฺตยํ สรณํ นาม. ตปฺปสาทตคฺครุตาทีหิ วิหตกิเลโส ตปฺปรายนตาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท สรณคมนํ. ตํสมงฺคีสตฺโต สรณํ คจฺฉติ. ปเภเทน ปน ทุวิธํ สรณคมนํ โลกุตฺตรํ โลกิยนฺติ. ตตฺถ โลกุตฺตรํ ทิฏฺสจฺจานํ มคฺคกฺขเณ สรณคมนุปกฺกิเลสสมุจฺเฉเทน นิพฺพานารมฺมณํ หุตฺวา กิจฺจโต สกเลปิ รตนตฺตเย อิชฺฌติ. โลกิยํ ปุถุชฺชนานํ สรณคมนุปกฺกิเลสํ ตทงฺควิกฺขมฺภเนน อารมฺมณโต พุทฺธาทิคุณารมฺมณํ หุตฺวา อิชฺฌติ. ตํ อตฺถโต รตนตฺตเย สทฺธาปฏิลาโภ สทฺธามูลิกา จ สมฺมาทิฏฺิ. โลกุตฺตรสฺส จตฺตาริ สามฺผลานิ วิปากผลํ, สพฺพทุกฺขกฺขโย อานิสํสผลํ. ‘‘โย จ พุทฺธฺจ ธมฺมฺจ…เป… สพฺพทุกฺขา ปมุจฺจตี’’ติ (ธ. ป. ๑๙๐-๑๙๒) หิ วุตฺตํ. โลกิยสฺส ภวโภคสมฺปทา. ‘‘เย เกจิ พุทฺธํ สรณํ คตาเส’’ติ (ที. นิ. ๒.๓๓๒; สํ. นิ. ๑.๓๗) หิ วุตฺตํ. โลกิยสรณคมนํ ตีสุ วตฺถูสุ อฺาณสํสยมิจฺฉาาณาทีหิ สํกิลิสฺสติ, น มหาชุติกํ โหติ, น มหาวิปฺผารํ. โลกุตฺตรสฺส นตฺถิ สํกิเลโส. โลกิยสฺส สาวชฺโช อนวชฺโชติ ทุวิโธ เภโท. ตตฺถ อฺสตฺถาราทีสุ อตฺตสนฺนิยฺยาตนาทีหิ สาวชฺโช โหติ, โส อนิฏฺผโล. อนวชฺโช กาลกิริยาย, โส อวิปากตฺตา อผโล. โลกุตฺตรสฺส เนวตฺถิ เภโท. ภวนฺตเรปิ หิ อริยสาวโก อฺํ สตฺถารํ น อุทฺทิสติ. โย โกจิ สรณคโต คหฏฺโ อุปาสโก. รตนตฺตยอุปาสนโต อุปาสโก. ปฺจ เวรมณิโย สีลํ. สตฺถสตฺตมํสมชฺชวิสวาณิชฺชารหิตํ ธมฺเมน ชีวิกํ อาชีโว. วุตฺตสีลาชีววิปตฺติ วิปตฺติ นาม. วิปรีตา สมฺปตฺติ.

๑๖. ลจฺฉาม นุ โขติ ทุคฺคเต สนฺธาย วุตฺตํ. สกฺขิสฺสาม นุโข โนติ สมิทฺเธ สนฺธาย. ตตฺถ เวรฺชายํ. ปคฺคยฺหตีติ ปตฺตํ ปคฺคโห, เตน ปคฺคเหน ปตฺเตนาติ อตฺโถ. สมาทาเยวาติ นิทสฺสนํ. น จ วฏฺฏตีติ ปุน ปากํ กิฺจาปิ วฏฺฏติ, ตถาปิ น สุฏฺุ ปกฺกตฺตา วุตฺตํ, ‘‘อุตฺตณฺฑุลภตฺตํ ลภิตฺวาปิ ปิเธตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อฏฺกถาวจนฺเจตฺถ สาธกํ. ‘‘สาวกานํ วา สิกฺขาปทํ ปฺเปสฺสามี’’ติ อิมินา วจเนน อาชีวปาริสุทฺธิสีลํ สนฺธาย ‘‘ปจฺฉา สีล’’นฺติ วุตฺตํ. อุปาลิตฺเถโรปิ ตํ ตํ วตฺถุํ ปฏิจฺจ ภควตา พหูนิ สิกฺขาปทานิ ปฺตฺตานิ อตฺถีติ ทีเปติ. ยทิ เอวํ เวรฺชายํ ‘‘เอตสฺส ภควา กาโล’’ติ วจนํ น สเมตีติ เจ? น, ตโต ปุพฺเพ สิกฺขาปทาภาวปฺปสงฺคโต. เถโร ปน ปฺตฺตานิ เปตฺวา อิทานิ ปฺเปตพฺพานิ ปาติโมกฺขุทฺเทสปฺปโหนกานิ สนฺธายาห. ภควาปิ ‘‘น ตาว สาริปุตฺต สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺเปตี’’ติ ภทฺทาลิสุตฺเต (ม. นิ. ๒.๑๓๔; อาทโย) วิย เอกจฺเจสุ ปฺตฺเตสุปิ ตโต ปรํ ปฺเปตพฺพานิ สนฺธายาห. อิเธว อฏฺกถายํ ‘‘สามมฺปิ ปจนํ สมณสารุปฺปํ น โหติ น จ วฏฺฏตี’’ติ วจนฺจ, ตถา ‘‘รตฺติจฺเฉโท วา วสฺสจฺเฉโท วา’’ติอาทิวจนานิ จ อตฺถิ. อฺถา ‘‘ทฺวีหากาเรหิ พุทฺธา ภควนฺโต ภิกฺขู ปฏิปุจฺฉนฺตี’’ติ อิเธเวทํ ปาฬิปนํ วิรุชฺฌตีติ อาจริเยน วิจาริตํ, ตํ สุนฺทรํ ปุพฺเพปิ ปฺตฺตสิกฺขาปทสมฺภวโต. กินฺตุ อิธ ปาฬิปนวิโรธวิจารณา ปน นิปฺปโยชนา วิย มม ทิสฺสติ. กสฺมา? อุปาลิตฺเถเรน สงฺคีติกาเล วุตฺตปาตฺตา. รตฺติจฺเฉโทติ สตฺตาหกิจฺจํ สนฺธาย วุตฺโต. ‘‘สตฺตาหกรณีเยน คนฺตฺวา รตฺติจฺเฉโท วา วสฺสจฺเฉโท วา เอกภิกฺขุนาปิ น กโต’’ติ วุตฺตํ กิร มหาอฏฺกถายํ, ตสฺมา วสฺสจฺเฉทสฺส การเณ สติ สตฺตาหกิจฺจํ กาตุํ วฏฺฏตีติ เอเก. วินยธรา ปน นิจฺฉนฺติ, ตสฺมา อฏฺกถาธิปฺปาโย วีมํสิตพฺโพ, อิมาย เวรฺชายํ อปฺปิจฺฉตาทิปฏิปทาย ปสนฺนา. สาลีนํ วิกติ สาลิวิกติ.

๑๗-๘. อุปปนฺนผโลติ พหุผโล. ‘‘ขุทฺทํ มธุ’’นฺติ ปาโ. เถรํ สีหนาทํ นทาเปตุํ ปุจฺฉีติ อิมินา อาจริโย ยํ ปุพฺเพ อาณาย ิตานํ สาวกานํ มหานุภาวตาทสฺสนํ ‘‘เวรฺชายํ นิวาสปฺปโยชน’’นฺติ อมฺเหหิ วุตฺตํ, ตํ สมฺปาเทติ, ราชคเห เวรฺชายฺจาติ อุภยตฺถ วิตกฺกุปฺปาเท เอกโต ปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ โข อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺสา’’ติอาทิมาห. กาลํ สนฺธาย จิรํ, ิตึ สนฺธาย จิราติ วิคฺคโห.

กามํ หิโนติ อตฺตโน ผลนิพฺพตฺติยา สหายํ คจฺฉตีติ กตฺตริ เหตุ, ตถาปิ อิธ เตน กรณภูเตน ตสฺส ผลํ หิโนติ ปวตฺตตีติ เหตุ. ตถา ฆฏนฺติ เตนาติ ฆโฏ. กิลาสุโนติ ปโยชนาภาเวน อวาวฏา. อพฺโพกิณฺณานิ วิสภาเคหิ. อาคามินิยา อนาคเตติ อตฺโถ. อิเมสํเยว โนติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘สพฺพพุทฺธานํ หี’’ติ วุตฺตํ. ยาวสาสนปริยนฺตาติ ยาว พุทฺธา ธรนฺติ, ตาวาติ อตฺโถ. ขตฺติยพฺราหฺมณาว อุจฺจา, ตตฺถาปิ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุจฺจนีจอุฬารุฬารโภคา’’ติ. ‘‘มนสิ กตฺวา’’ติปิ ปาโ. อุปสมฺปาทฺยอุปสมฺปาทฺยอิจฺเจตํ ทฺวยํ มาคเธ ‘‘อุปสมฺปชฺชา’’ติ วุจฺจติ. อนุปาทายาติ อารมฺมณกรณวเสน อคฺคเหตฺวา. อาสเวหีติ กตฺตริ ตติยาวิภตฺติ. จิตฺตานีติ ปจฺจตฺตพหุวจนํ. วิมุจฺจึสูติ กมฺมการเก. วิโมจิตานีติ อธิปฺปาโยติ อาจริโย. อาสเวหีติ ปทฺจ ปจฺจตฺเต กรณวจนํ กตฺวา คณฺิปเท อตฺโถ ปกาสิโต. ยทิ อริยมคฺเคน นิรุทฺธานํ อาสวานํ วเสน อนาสวตา, โลเก จิตฺตานิปิ อนาสวา สิยุํ. น หิ นิรุทฺธานิ จิตฺตานิ อารมฺมณานิ กโรนฺตีติ ตานิ อนิรุทฺธาสววเสน สาสวานีติ เจ. โสตาปนฺนสฺส มคฺคจิตฺตํ อุปริมคฺควชฺฌาสววเสน สาสวํ, อวสิฏฺาสวสมุจฺฉินฺทนานุภาวตฺตา ผลานิ สาสวานิ สิยุนฺติ? น, อาสวสมุจฺฉินฺทนานุภาวาคตผลตฺตา. ภึสนสฺส กรณํ ภึสนกตํ, ตสฺมึ ภึสนกตสฺมึ, ภึสนกิริยายาติ อตฺโถ. อิตฺถิลิงฺคํ วิปลฺลาสํ กตฺวา นปุํสกลิงฺคํ, ปุริสลิงฺคํ วา กตฺวา. นิมิตฺตตฺเถติ เอตฺถ –

‘‘จมฺมนิ ทีปินํ หนฺติ, ทนฺเตสุ หนฺติ กุฺชรํ;

วาเลสุ จามรึ หนฺติ, สิงฺเคสุ สรโภ หโต’’ติ. –

อธิกรณํ.

๒๐-๒๑. นจิรฏฺิติกการเณ กถิเต จิรฏฺิติกการณํ อตฺถโต วุตฺตปฏิปกฺขวเสน กิฺจาปิ สิทฺธํ, ตถาปิ ตํ เถรสฺส วินยปฺตฺติยาจนาย โอกาสการณาธิปฺปายโต วินยปฺตฺติยาจโนกาสํ ปาเปตุํ ปุน ภควนฺตํ ‘‘โก ปน, ภนฺเต, เหตู’’ติ ปุจฺฉิ. ภควาปิ ยาจนํ สมฺปฏิจฺฉิตุกาโม พฺยากาสิ. ‘‘อาสวฏฺานียา สงฺเฆ ปาตุภวนฺตี’’ติ ปุคฺคลสฺส สงฺฆปริยาปนฺนตฺตา วุตฺตํ. อาทรตฺถวเสเนเวตฺถ ทฺวิกฺขตฺตุํ วุตฺตนฺติ ยสฺมา เถโร ปุพฺเพ ราชคเห, สมฺปติ เวรฺชายนฺติ ทฺวิกฺขตฺตุํ กาจิ, ตสฺมา อาทเรน ปุนปฺปุนํ ยาจยมานํ ปสฺสิตฺวา สยมฺปิ ภควา อาทเรเนว ‘‘อาคเมหิ ตฺวํ สาริปุตฺตา’’ติ อาห. เตเนตํ ทีเปติ ‘‘มา ตฺวํ ปุนปฺปุนํ ยาจาหิ, สมฺปฏิจฺฉิตาว มยา เต ยาจนา, ปุพฺเพนนุ ตวยาจนํ สมฺปฏิจฺฉตาว มยา เอตฺตเก กาเล เอตฺตกานิ สิกฺขาปทานิ ปฺตฺตานิ, น ตาว เม สาวกานํ อาณาปาติโมกฺขุทฺเทสานุชานนกาโล สมฺปตฺโต, ตกฺกานุมานวเสน ตยา ‘เอตสฺส ภควา กาโล’ติ ปุนปฺปุนํ นิทฺทิสิยมาโนปิ เนส โส กาโล, กินฺตุ ตถาคโตว ตตฺถ กาลํ ชานิสฺสตี’’ติ. ยสฺมา ปน ‘‘สิกฺขาปทปฺตฺติกาลโต ปภุติ อาณาปาติโมกฺขเมว อุทฺทิสิยตี’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ปาติโมกฺขุทฺเทสปฺปโหนกสิกฺขาปทเมว สนฺธายาห. ‘‘ตตฺถาติ สิกฺขาปทปฺตฺติยาจนาเปกฺขํ ภุมฺมวจน’’นฺติ เอกเมว ปทํ วุตฺตํ ตสฺสา สิทฺธิยา อิตรสฺส สิทฺธิโต. ‘‘สาวกานํ วิสยภาวนฺติ อิมินา มหาปทุมตฺเถรวาโท ปฏิกฺขิตฺโต’’ติ อนุคณฺิปเท วุตฺตํ, ตํ สุนฺทรํ วิย. สมฺมุเข ครหา. ปรมฺมุเข อุปวาโท. ‘‘น, ภิกฺขเว, อูนทสวสฺเสน…เป… ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๗๕) อิทํ สิกฺขาปทํ ภควา พุทฺธตฺเตน ทสวสฺสิโก หุตฺวา ปฺเปสิ อูนทสวสฺสิกสฺส ตสฺส ตถา สิกฺขาปทปฺตฺติยา อภาวโต. น ตทา อติเรกทสวสฺสิโกว ทสวสฺสิกานํ รตฺตฺุมหตฺตปฺปตฺติโต, ตสฺมา ตํ สิกฺขาปทํ เวรฺชายํ วสฺสาวาสโต ปุพฺเพ ราชคเห เอว ปฺตฺตนฺติ สิทฺธํ, ตสฺมึ สิทฺเธ สิทฺธเมว ‘‘ยาว น สงฺโฆ รตฺตฺุมหตฺตํ ปตฺโตติ วจนํ อิโต ปุพฺเพ ปมยาจนายปิ วุตฺต’’นฺติ. อฏฺกถายมฺปิ รตฺตฺุมหตฺตปฺปตฺตกาเล ‘‘ทฺเว สิกฺขาปทานี’’ติ คณนปริจฺเฉทวจนํ ปมยาจนาย วุตฺตวจนํ สนฺธาย วุตฺตํ. อฺถา รตฺตฺุมหตฺตปฺปตฺตกาเล ทฺเว เอว, น อฺนฺติ อาปชฺชติ.

‘‘อถ โข อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺสา’’ติอาทิมฺหิ อยมาทิโต ปฏฺาย อตฺถวิภาวนา – อยํ กิรายสฺมา อสฺสชิตฺเถรโต ปฏิลทฺธํ เอกคาถามตฺตกํ ธมฺมปริยายํ นยสตสหสฺเสหิ วิเวเจนฺโต อรหตฺตํ ปตฺวา สาวกปารมีาเณ ิโต ‘‘อโห วต มหานุภาโวยํ สทฺธมฺโม, โย วินาปิ ธมฺมสามินา ปรมฺมุขโต สุตมตฺเตปิ มยฺหํ มหนฺตํ คุณวิเสสํ ชเนสิ, สาธุ วตายํ สทฺธมฺโม จิรํ ติฏฺเยฺยา’’ติ จินฺเตนฺโต ‘‘กตเมสานํ นุ โข พุทฺธานํ ภควนฺตานํ…เป… น จิรฏฺิติก’’นฺติ ตมตฺถํ, การณฺจ อตฺตโน อคฺคสาวกาเณน ปฏิวิชฺฌิตฺวา ‘‘สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตนฺติอาทิจิรฏฺิติการณ’’นฺติ นิฏฺํ กตฺวา วินยปฺตฺติยาจโนกาสกรณตฺถํ ภควนฺตํ ปุจฺฉิ. ตโต ปฺหสฺส วิสฺสชฺชเน วินยปฺตฺติยาจโนกาเส สมฺปตฺเต ‘‘เอตสฺส ภควา กาโล, เอตสฺส สุคต กาโล’’ติ วินยปฺตฺตึ ยาจิ. ตโต ภควา ตสฺสา ยาจนาย สมฺปฏิจฺฉิตภาวํ, ‘‘เอตสฺส ภควา กาโล’’ติ วุตฺตกาลสฺส อกาลตํ, กาลสฺส จ อนฺวิสยตํ ทีเปนฺโต ‘‘อาคเมหิ ตฺว’’นฺติอาทิมาห, ตโต ภควา ตสฺส ยาจนํ, สตฺเตสุ การุฺตฺจ ปฏิจฺจ ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู อนุปชฺฌายกา อนาจริยกา อโนวทิยมานา’’ติอาทินา (มหาว. ๖๔) นเยน เวปุลฺลมหตฺตตํ ปฏิจฺจ สตฺถา สาวกานํ อุปชฺฌายวตฺตาทีนิ วินยกมฺมานิ, ตทนุรูปสิกฺขาปทานิ จ ปฺเปสิ. ตโต อนุกฺกเมน ทฺวาทสมวสฺสํ เวรฺชายํ วสิ. ตทา จ อายสฺมา สาริปุตฺโต สตฺถารา นิทฺทิฏฺเสุ จิรฏฺิติเหตูสุ ชาเตสุ ‘‘นวงฺคสตฺถุสาสนมหตฺตตา จ สมฺปติ ชาตา, วินยปฺตฺติ จ พหุตรา ชาตา, ปาติโมกฺขุทฺเทโส เอเวโก น ตาว สาวกานํ อนุฺาโต, โส จ ปริสุทฺเธน สงฺเฆน กรียติ. สงฺโฆปิ เอตรหิ ปริสุทฺโธ ปจฺฉิมกสฺส โสตาปนฺนตฺตา’’ติ จินฺเตตฺวา ปาติโมกฺขุทฺเทสํ อนุชานาเปตุกาโม ยตฺตเกหิ จ สิกฺขาปเทหิ ปาติโมกฺขุทฺเทโส อนุชานียติ, ตตฺตกานํ ปฺตฺติยาจนปุพฺพงฺคมํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ ยาจนฺโต ปุพฺพุปฺปนฺนวิตกฺกสูจนปุจฺฉาวิสฺสชฺชนกฺกมวเสน ยาจโนกาเส สมฺปตฺเต ‘‘เอตสฺส ภควา กาโล’’ติอาทิมาห.

ตตฺถ ‘‘ยํ ภควา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺเปยฺยา’’ติ ปาติโมกฺขุทฺเทสปฺปโหนกสิกฺขาปทํ สนฺธายาห, อยมตฺโถ ภทฺทาลิสุตฺเตน (ม. นิ. ๒.๑๓๔ อาทโย) ทีเปตพฺโพ. ตตฺถ หิ พหูสุ สิกฺขาปเทสุ ปฺตฺเตสุ, ปฺปิยมาเนสุ จ ‘‘น ตาว ภทฺทาลิ สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺเปตี’’ติอาทิ (ม. นิ. ๒.๑๔๕) วุตฺตํ อปฺตฺตํ อุปาทาย, ตถา อิธาปิ อปฺตฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปริสุทฺธตฺตา สงฺฆสฺส สมฺปติ สาวกานํ อาณาปาติโมกฺขุทฺเทสํ นานุชานามีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิรพฺพุโท’’ติอาทิมาห. น หิ ปริสุทฺเธ สงฺเฆ โอวาทปาติโมกฺขุทฺเทสสฺส อนุทฺเทสการณํ อตฺถิ, ตสฺมึ สติ อาณาปาติโมกฺขุทฺเทสานุชานนาธิปฺปายโต. ตถา จ โส ตโต อฏฺนฺนํวสฺสานํ อจฺจเยน อนุฺาโต. ยถาห ปาติโมกฺขปนกฺขนฺธเก (จูฬว. ๓๘๖) ‘‘น ทานาหํ, ภิกฺขเว, อิโต ปรํ อุโปสถํ กริสฺสามิ…เป… ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยาถา’’ติ. ยํ ปน อุปสมฺปทกฺขนฺธเก (มหาว. ๑๒๙) ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู อฺตรํ ภิกฺขุํ อุปสมฺปาเทตฺวา เอกกํ โอหาย ปกฺกมึสุ…เป… โส ตสฺสา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตฺวา จิเรน อคมาสี’’ติ วตฺถุ อาคตํ, ตํ สุทินฺนวตฺถุโต ปรโต อุปฺปนฺนมฺปิ ตตฺถ ยถาธิการํ สโมธาเนตุํ วุตฺตํ. ตถา ตตฺเถว ‘‘อุภยานิ โข ปนสฺส ปาติโมกฺขานิ วิตฺถาเรน สฺวาคตานิ โหนฺตี’’ติอาทินา (ปาจิ. ๑๔๗; อ. นิ. ๘.๕๒; ๑๐.๓๓) องฺคานิปิ เวทิตพฺพานิ. น หิ อาทิโต เอว อุภโตปาติโมกฺขานิ สิทฺธานีติ. อปิจ อาทิโต ปฏฺาย อยมนุกฺกโม เวทิตพฺโพ, เสยฺยถิทํ – ราหุลกุมาเร อุปฺปนฺเน โพธิสตฺโต นิกฺขมิตฺวา ฉพฺพสฺสานิ ทุกฺกรํ กตฺวา สตฺตเม อภิสมฺพุทฺโธ, ตสฺมึ เอว สํวจฺฉเร กปิลวตฺถุํ คนฺตฺวา ราหุลกุมารํ ปพฺพาเชสิ. อมฺพลฏฺิกราหุโลวาทสุตฺตฏฺกถายํ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๑๐๗ อาทโย) ‘‘อยฺหิ อายสฺมา สตฺตวสฺสิกกาเล ภควนฺตํ จีวรกณฺเณ คเหตฺวา ‘ทายชฺชํ เม สมณ เทหิ, ทายชฺชํ เม สมณ เทหี’ติ ทายชฺชํ ยาจมาโน ภควตา ธมฺมเสนาปติสาริปุตฺตตฺเถรสฺส นิยฺยาเทตฺวา ปพฺพาชิโต’’ติ จ วุตฺตํ, ตสฺมา ราหุลกุมารํ อารพฺภ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตีหิ สรณคมเนหิ สามเณรปพฺพชฺช’’นฺติ (มหาว. ๑๐๕) วุตฺตตฺตา สรณคมนูปสมฺปทา ปมวสฺสพฺภนฺตเร เอว ปฏิกฺขิตฺตา, ตฺติจตุตฺถกมฺมวเสน อุปสมฺปทา อนุฺาตาติ ปฺายติ. อปิจ ราหุลวตฺถุมฺหิ ‘‘น, ภิกฺขเว, อนนุฺาโต มาตาปิตูหิ ปุตฺโต ปพฺพาเชตพฺโพ, โย ปพฺพาเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๐๕) สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, ตสฺมา อิโต ปุพฺเพปิ สิกฺขาปทานิ ปฺตฺตานีติ สิทฺธํ.

สุตฺวา จ โย เหตุนิโรธมคฺคํ,

นิโรธุปายํ ปฏิวิชฺฌิ ขิปฺปํ;

ชาโตวเปกฺเขน อเสสเมตํ,

โลกํ วิปสฺสี สุคตคฺคสิสฺโส.

โส ธมฺมเสนาปติ อคฺคสิสฺโส,

สทฺธมฺมราชสฺส ตถาคตสฺส;

สยํ มุนินฺเทน ยสสฺส ปตฺโต,

อเนกโส โสฬสธา ปสตฺโถ.

ตสฺมา หิ สิกฺขาปทพนฺธกาโล,

าตุมฺปิ โลเก อติภาริโยว;

ปเคว สิกฺขาปทภาวเภโท,

ปเคว อฺโ อุภยตฺถ ตตฺถ.

ปจฺเจกพุทฺธา อปิ ตํ ทฺวยนฺตุ,

าตุํ น สกฺกาว ปเคว เนตุํ;

นิสฺสํสยํ ตตฺถ ตถาคโตว,

ชานิสฺสติจฺจาห ตถาคโตติ.

อิจฺเจตมตฺถํ อิธ ภิกฺขุ ตฺวา,

สิกฺขาปทานํ กมภาวเภทํ;

าตุํ สยํ โน น ปเร จ เนตุํ,

ปริเยสิตพฺโพ อิธ ยุตฺติมคฺโค.

ตตฺถ กมเภโท สิกฺขาปทานํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. ภาวเภโท ตาว อุกฺขิตฺตกานุวตฺตนปจฺจยา ภิกฺขุ อนาปตฺติโก, ภิกฺขุนี ปน สมนุภฏฺา ปาราชิกา โหติ. ปาราชิกาปตฺติปฏิจฺฉาทเน ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏํ, ภิกฺขุนิยา ปาราชิกํ. ทุฏฺุลฺลํ อาโรเจนฺตสฺส, ปฏิจฺฉาเทนฺตสฺส จ ปาจิตฺติยํ. มหาสาวชฺชํ ปาราชิกํ อาโรเจนฺตสฺส, ปฏิจฺฉาเทนฺตสฺส จ ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏํ. อิจฺเจวมาทีหิ อภาวเภทสิกฺขาปทานํ อิธ ภาวเภเทน ยุตฺติปริเยสนํ สาธยมาโนปิ สิยา อนุมฺมาทวิฆาตภาคีติ. เอตฺตาวตา สกลสฺสปิ วินยปิฏกสฺส วิตกฺกยาจนกาลกาลฺูการณผลปโยชเนหิ สตฺตหิ องฺเคหิ ปฏิมณฺฑิตํ นิทานมายสฺมตา อุปาลิตฺเถเรน นิทสฺสิตํ โหติ. ตตฺถ เถรสฺส วินยปฺตฺติยาจนเหตุภูโต วิตกฺโก นาม. ตสฺเสว ‘‘เอตสฺส ภควา กาโล’’ติอาทินา ปวตฺตา ยาจนา นาม. รตฺตฺูเวปุลฺลลาภคฺคพาหุสจฺจมหตฺตปฺปตฺติ กาโล นาม. สพฺพฺู เอว กาลฺู นาม. อาสวฏฺานียานํ ธมฺมานํ ปาตุภาโว การณํ นาม. ‘‘เตสํเยว อาสวฏฺานียานํ ธมฺมานํ ปฏิฆาตายา’’ติ วจนโต อาสวฏฺานียธมฺมปฏิฆาโต ผลํ นาม. ‘‘ยถยิทํ พฺรหฺมจริยํ อทฺธนิยํ อสฺสา’’ติ วจนโต สาสนพฺรหฺมจริยสฺส จิรฏฺิติ ปโยชนนฺติ เวทิตพฺพํ. โหติ เจตฺถ –

‘‘วิตกฺโก ยาจนา กาโล, กาลฺู การณํ ผลํ;

ปโยชนนฺติ สตฺตงฺคํ, นิทานํ วินยสฺสิธา’’ติ.

๒๒. อนฺติมมณฺฑลนฺติ อพฺภนฺตรมณฺฑลํ. ตฺหิ อิตเรสํ อนฺโต โหติ, ขุทฺทกมณฺฑลํ วา. อนุมติทานวเสน เตสํ ภิกฺขูนํ ทตฺวา. เตสํ พุทฺธานํ จาริกาย วิเนตพฺพา เวเนยฺยสตฺตา. โอจินนฺตา วิยาติ พหุปุปฺผํ คจฺฉํ มาลาการา จิรํ โอจินนฺติ, เอวํ พหุเวเนยฺเยสุ คามาทีสุ จิรํ วสนฺตา เวเนยฺยปุฺํ ปริหรนฺตา จรนฺติ. สนฺตํ สุขํ, น เวทนาสุขํ วิย สปริปฺผนฺทํ. ทสสหสฺสจกฺกวาเฬติ เทวานํ วเสน วุตฺตํ. มนุสฺสา ปน อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬ โพธเนยฺยา อุปฺปชฺชนฺติ. มหากรุณาย ธุวํ สตฺตสมวโลกนํ. โอติณฺเณติ ปริสมชฺฌํ อาคเต, อาโรจิเต วา. เยน การเณน มยํ ตุมฺหากํ เทยฺยธมฺมํ ทเทยฺยาม, ตํ กุโต สกฺกา ลทฺธุํ. พหุกิจฺจา หิ ฆราวาสาติ. ทุติยวิกปฺเป นฺติ เทยฺยธมฺมํ. ‘‘ตุมฺเหหิ ตํ กุโต ลทฺธา’’ติ อนุคณฺิปเท วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘ปมํ กิริยํ เปกฺขติ, ทุติยํ เทยฺยธมฺม’’นฺติ วทนฺติ. อาจริโย ปน ‘‘ปมโยชนาย ยํ ทานปุฺํ, ตํ กุโต ลพฺภา. ปุฺนฺตรายพหุลา หิ ฆราวาสาติ. ทุติยโยชนาย เตมาสพฺภนฺตเร ยมหํ ทเทยฺยํ, อติกฺกนฺตกาลตฺตา ตมหํ สมฺปติ กุโต ทเทยฺยนฺติ ทสฺเสตี’’ติ วทติ. สีลาทิกุสลธมฺมสนฺทสฺสนาทิธมฺมรตนวสฺสํ.

๒๓. ปตฺตุณฺณเทเส ปตฺตุณฺณํ ปฏวรํ. มหายาคนฺติ มหาทานํ. ปริปุณฺณสงฺกปฺปนฺติ เตมาสํ โสตพฺพํ อชฺช สุณินฺติ.

ตตฺริทนฺติ อิทํ การณํ.

อุปาลิ ทาสโกติ อาจริยปรมฺปรโต. พาหิรพฺภนฺตรนิทานํ, สิกฺขาปทานํ ปฺตฺติฏฺานสงฺขาตํ อาเวณิกนิทานฺจ สนฺธายาห ‘‘นิทานสฺส ปเภททีปนโต’’ติ. เถรวาทาทิ วตฺถุปฺปเภโท. สกาย ปฏิฺาย เมตฺติยํ ภิกฺขุนึ นาเสถาติอาทิ ปรสมยวิวชฺชนโตติอาทิ. วิภงฺคนยเภททสฺสนโตติ ติสฺโส อิตฺถิโย ภูมฏฺํ ถลฏฺนฺติอาทิ. เอตฺถาห – กึ ภควโต มาราวฏฺฏนปฏิฆาตาย สตฺติ นตฺถีติ? อตฺถิ, ตถาปิสฺส ปจฺฉา อุปคุตฺตกาเล ปสาทเหตุตฺตา อธิวาเสติ. เอตฺถ อุปคุตฺตาธิฏฺานํ วตฺตพฺพํ. พุทฺธานํ อาจิณฺณนฺติ ทิชทสฺสเนน กึปโยชนนฺติ เจ? มาราวฏฺฏนเหตุ พฺราหฺมณสฺส ปุฺนฺตราโยติ ปโยชนํ.

ทิโชปิ โส มารมโนรถสฺส,

ภงฺคํ กโรนฺโต ชินปุงฺควสฺส;

สสฺสิสฺสสงฺฆสฺส อทาสิ ทานํ,

อเสสกํ กปฺปิยภณฺฑเภทํ.

กึ ภควา สสิสฺโส ตาว มหนฺตํ กปฺปิยภณฺฑํ อุพฺภณฺฑิกํ กตฺวา อคมาสีติ? น อคมาสิ, เตมาสิภาคิยํ ปน ปุฺราสิกํ เทยฺยธมฺมํ อปฺปฏิกฺขิปนฺโต พฺราหฺมณสฺส อุปายโต สตฺถา อทาสิ.

ตทฺถา มารมโนรโถว,

ปูโร สิยา เนว ทิชสฺส ภิยฺโย;

ปาปํ มหนฺตํ อปิ ปาปุเณยฺย,

มิจฺฉาภิมาเนน ตถาคเต โส.

ตสฺมา ภควา อสฺสาทิยนฺโต ตํ เทยฺยธมฺมํ อปฺปฏิกฺขิปนฺโต อุปาเยน พฺราหฺมณสฺส ปุฺพุทฺธึ กตฺวา, มารสฺส จ มโนรถวิฆาตํ กตฺวา อคมาสีติ, ‘‘อยํ นโย อฏฺกถํ วินาปิ ปาฬินยานุโลมโต สิทฺโธ’’ติ วทนฺติ. กถํ? –

‘‘สตฺถา สสิสฺโส ยทิ อคฺคเหสิ,

ทิชสฺส ตํ จีวรมาทิโตว;

นาถสฺส โน วีสติวสฺสกาเล,

วิรุชฺฌเต ชีวกยาจนาปิ;

ตถาปิ สพฺพํ สุวิจารยิตฺวา,

ยุตฺตํ นยํ จินฺตยิตุํว ยุตฺต’’นฺติ.

อิทานิ อายสฺมา อุปาลิตฺเถโร วินยปฺตฺติยา สาธารณนิทานํ ทสฺเสตฺวา สิกฺขาปทานํ ปาเฏกฺกํ ปฺตฺติฏฺานสงฺขาตํ นิทานมาทึ กตฺวา ปุคฺคลปฺตฺติอนุปฺตฺติวิภาคาปตฺติเภทนฺตราปตฺติอาทิกํ นานปฺปการํ วิธึ นิชฺชฏํ นิคฺคุมฺพํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อถ โข ภควา เวรฺชายํ ยถาภิรนฺตํ วิหริตฺวา’’ติอาทิมาหาติ. อิธ ตฺวา –

สิกฺขาปทาน สพฺเพสํ, กมเภทํ ปกาสเย;

ตสฺมึ สิทฺเธ นิทานานํ, กมสิทฺธิ ยโต ภเว.

ตตฺถ สพฺพสิกฺขาปทานํ ยถาสมฺภวํ เทสนากฺกโม ปหานกฺกโม ปฏิปตฺติกฺกโม อุปฺปตฺติกฺกโมติ จตุพฺพิโธ กโม ลพฺภติ. ตตฺถ ภควตา ราชคเห ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ อนุชานนฺเตน ปาติโมกฺขุทฺเทสสฺส โย เทสนากฺกโม อนุฺาโต, ตํ เทสนากฺกมมนุโลเมนฺโต อายสฺมา มหากสฺสโป ปมํ ปาราชิกุทฺเทสํ ปุจฺฉิ, ตทนนฺตรํ สงฺฆาทิเสสุทฺเทสํ, ตโต อนิยตุทฺเทสํ วิตฺถารุทฺเทสฺจ ปุจฺฉิตฺวา ตทนนฺตรํ ภิกฺขุนีวิภงฺคฺจ เตเนว อนุกฺกเมน ปุจฺฉิ, นิทานุทฺเทสนฺโตคธานฺจ สรูเปน อนุทฺทิฏฺานํ ปุจฺฉนตฺถํ ขนฺธเกปิ ปุจฺฉิ. เอเตน จ ขนฺธเก ปฺตฺตา ถุลฺลจฺจยา สงฺคหิตา โหนฺติ. ปุจฺฉิตานุกฺกเมเนว อุปาลิตฺเถโร ตํ สพฺพํ สาปตฺติเภทาทิกํ เทเสนฺโต ถุลฺลจฺจยทุพฺภาสิตอาปตฺติสมุฏฺานาทิทีปกํ อนฺโตกตฺวา เทเสสิ, อยเมตฺถ เทสนากฺกโม. อุภโตวิภงฺคขนฺธกโต ปน อุจฺจินิตฺวา ตทา ปริวารปาฬิ วิสุํ กตา. อิมเมว นยํ สนฺธาย อฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘เอเตเนว อุปาเยน ขนฺธกปริวาเรปิ อาโรเปสุ’’นฺติอาทิ (ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา). อปิจ ปาฬิยา ‘‘เอเตเนวุปาเยน อุภโตวินเย ปุจฺฉิ. ปุฏฺโ ปุฏฺโ อายสฺมา อุปาลิ วิสฺสชฺเชสี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ตสฺมา มหากสฺสโป อุภโตวิภงฺเค เอว ปุจฺฉิ. วิสฺสชฺเชนฺโต ปน อายสฺมา อุปาลิ นิวรเสสํ เทเสนฺโต ขนฺธกปริวาเร อนฺโตกตฺวา เทเสสิ. ตทา จ ขนฺธกปริวารปาฬิ วิสุํ กตาติ อยํ เทสนากฺกโม. ยทิ เอวํ นิทานุทฺเทโส ปมํ เทเสตพฺโพติ เจ? น, ตทสมฺภวโต. โส หิ ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺตี’’ติอาทินา (มหาว. ๑๓๔) นเยน ปวตฺตตฺตา ปมํ สิกฺขาปทสงฺคหิตาสุ อาปตฺตีสุ อทสฺสิตาสุ น สมฺภวติ. ‘‘ยานิ มยา ภิกฺขูนํ ปฺตฺตานิ สิกฺขาปทานิ, ตานิ เนสํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ อนุชาเนยฺย’’นฺติ วจนโต สิกฺขาปทาเนว ปมํ เทเสตพฺพานีติ ปาราชิกุทฺเทสกฺกโม สมฺภวติ.

ปาราชิกุทฺเทสาทิสงฺคหิตานํ อาปตฺติอกุสลานํ ยโถฬาริกกฺกเมน ปหาตพฺพตฺตา ปหานกฺกโมเปตฺถ สมฺภวติ. อุปสมฺปนฺนสมนนฺตรํ ‘‘ตาวเทว จตฺตาริ อกรณียานิ อาจิกฺขิตพฺพานี’’ติ (มหาว. ๑๒๙) วจนโต ‘‘สมาทาย สิกฺขติ สิกฺขาปเทสู’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๙๓) วจนโต จ ยถา ครุกํ อาจิกฺขณํ สิกฺขเนน ปฏิปตฺติกฺกโมเปตฺถ สมฺภวติ, เอวมิเมหิ ตีหิ กเมหิ เทเสตพฺพานมฺเปเตสํ สิกฺขาปทานํ ยถาสมฺภวํ อุปฺปตฺติกฺกโม สมฺภวติ. ตถา หิ ยํ ยํ สาธารณํ, ตํ ตํ ภิกฺขุํ อารพฺภ อุปฺปนฺเน เอว วตฺถุสฺมึ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ฉนฺทโส เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยา’’ติ ภิกฺขุนีนมฺปิ ปฺตฺตํ. อฺถา ตํ ภิกฺขุนีนํ อนุปฺปนฺนปฺตฺติ สิยา. ตโต ‘‘อนุปฺปนฺนปฺตฺติ ตสฺมึ นตฺถี’’ติ (ปริ. ๒๔๗) ปริวาเร เอตํ วจนํ วิรุชฺฌติ, เอตฺตาวตา ปุริเมน กมตฺตเยน ปมํ เทเสตพฺพตํ ปตฺเต ปาราชิกุทฺเทเส ปมุปฺปนฺนตฺตา เมถุนธมฺมปาราชิกํ สพฺพปมํ เทเสตุกาโม อุปาลิตฺเถโร ‘‘ตตฺร สุทํ ภควา เวสาลิย’’นฺติ เวสาลิเมว ปาเปตฺวา เปสิ. อฺถา พาราณสิยํ ปฺตฺตานํ ‘‘น, ภิกฺขเว, มนุสฺสมํสํ ปริภุฺชิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๒๘๐) เอวมาทีนํ เทสนาธิปฺปาเย สติ พาราณสึ ปาเปตฺวา เปยฺยาติ.

อพฺภนฺตรนิทานกถา นิฏฺิตา.

เวรฺชกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑. ปาราชิกกณฺโฑ

๑. ปมปาราชิกํ

สุทินฺนภาณวารวณฺณนา

ปมสฺเสตฺถ นิทาเน, ตฺวา ปาราชิกสฺส วิฺเยฺโย;

โจทนาปริหารนโย, ปุคฺคลวตฺถุปฺปกาสเนเยว.

ตตฺถ ภควา เวรฺชายํ วุตฺถวสฺโส อนุปุพฺเพน จาริกํ จรนฺโต กตฺติกชุณฺหปกฺเข เอว เวสาลึ ปาปุณิตฺวา ยาว ปมปาราชิกสิกฺขาปทปฺาปนํ, ตาว อฏฺ วสฺสานิ เวสาลิยํเยว วิหรนฺโต วิย ปาฬิกฺกเมน ทิสฺสติ, น จ ภควา ตาวตฺตกํ กาลํ ตตฺเถว วิหาสิ. โส หิ สุทินฺนสฺส สาวกานํ สนฺติเก ปพฺพชฺชํ อุปสมฺปทฺจ อนุชานิตฺวา ยถาภิรนฺตํ ตตฺถ วิหริตฺวา จาริกํ จรนฺโต เภสกฬาวนํ ปตฺวา ตตฺถ เตรสมํ วสฺสํ วสิ, เตเนว อนุกฺกเมน สาวตฺถึ ปตฺวา จุทฺทสมํ วสฺสํ วสิ, ปนฺนรสมํ กปิลวตฺถุมฺหิ, โสฬสมํ อาฬวิยํ, ตโต วุตฺถวสฺโส จาริกํ จรนฺโต ราชคหํ ปตฺวา สตฺตรสมํ วสิ, อิมินา อนุกฺกเมน อปรานิปิ ตีณิ วสฺสานิ ตตฺเถว วสิ. เอตฺตาวตา ภควา ปริปุณฺณวีสติวสฺโส ราชคหโต อนุปุพฺเพน เวสาลึ ปาปุณิ, ตโต อุปสมฺปทาย อฏฺวสฺสิโก สุทินฺโน เวสาลิยํเยว เมถุนํ ธมฺมํ อภิวิฺาเปสิ, ตโต ภควา ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปมํ ปาราชิกํ ปฺเปสีติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ยสฺมา อุปาลิตฺเถโร อิโต ปมตรํ ตตฺถ เวสาลิยฺจ ปฺตฺตสิกฺขาปทานิ อทสฺเสตุกาโม, วินยนิทานานนฺตรํ ปมปาราชิกเมว ทสฺเสตุกาโม, ตสฺมา เวสาลิยํ ปมํ นิวาสํ, ปจฺฉา อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส ปฺตฺติกาเล นิวาสฺจ เอกโต กตฺวา ‘‘ตตฺร สุทํ ภควา เวสาลิย’’นฺติอาทิมาห, เตน วุตฺตํ ‘‘ปมสฺเสตฺถ นิทาเน, ตฺวา …เป… ปกาสเนเยวา’’ติ. ตสฺมา อิมสฺมึ ปมปาราชิกสฺส ปฺตฺติฏฺานสงฺขาเต นิทาเน ตฺวา ‘‘เตน โข ปน สมเยน เวสาลิยา อวิทูเร กลนฺทคาโม นาม โหติ…เป… อฺตรํ วชฺชิคามํ อุปนิสฺสาย วิหรตี’’ติ เอตสฺมึ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส ปุคฺคลปฺปกาสเน, ‘‘เตน โข ปน สมเยน วชฺชี ทุพฺภิกฺขา โหติ…เป… ติกฺขตฺตุํ เมถุนํ ธมฺมํ อภิวิฺาเปสี’’ติ (ปารา. ๓๐) อิมสฺมึ วตฺถุปฺปกาสเน จ โจทนานโย, ปริหารนโย จ เวทิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺรายํ ปกาสนา – กิมตฺถํ เถเรน อฺเสํ สิกฺขาปทานํ ปุคฺคลวตฺถูนิ วิย สงฺเขปโต อวตฺวา ยตฺถ จ โส อุปฺปนฺโน, ยถา จ ธมฺเม ปสนฺโน, ยถา จ ปพฺพชิโต, ยถา จ อิมํ วตฺถุํ อุปฺปาเทติ, ตํ สพฺพํ อนวเสเสตฺวา ปุคฺคลวตฺถูนิ วิตฺถารโต วุตฺตานีติ เจ? วุจฺจเต –

เอวํ สทฺธาย กิจฺเฉน, มหนฺเต โภคาตเก;

หิตฺวา ปพฺพชิตานมฺปิ, เปสลานมฺปิ สพฺพโส.

สพฺพลามกธมฺมายํ, เมถุโน ยทิ สมฺภเว;

น ธมฺมเทสนาเยว, สิทฺธา วิรติ สพฺพโส.

ตสฺมา นวงฺคสทฺธมฺเม, สตฺถารา เทสิเตปิ จ;

วินโย ปฺเปตพฺโพ, ตโต ธมฺมวิสุทฺธิหิ.

วินยาภาวโต เอวํ, อชฺฌาจาโร ภวิสฺสติ;

ตสฺมา วินยปฺตฺติ, สาตฺถิกา เปสลสฺสปิ.

อนาทีนวทสฺสาวี, ยสฺมา ยํ ปาปมาจริ;

วินโยเยว สทฺธานํ, อาทีนววิภาวิโน.

ตสฺมา สทฺธานุสารีนํ, วินโย สาตฺถโกว ยํ;

ธมฺโม ธมฺมานุสารีนํ, ตโต อุภยเทสนา.

อปิ จ ยทิ ปณฺณตฺติวีติกฺกมํ อกโรนฺตสฺสาปิ ยาว พฺรหฺมโลกา อยโส ปตฺถโฏ, ปเควฺเสนฺติ ทสฺสนตฺถํ อชฺฌาจารสฺส ปากฏภาวทีปนํ. กถํ? –

อภพฺโพ อรหตฺตสฺส, สุทินฺโน ปุตฺตมาตโร;

ภพฺพานุปฺปนฺนปฺตฺติ, ตทตฺถํ น กตา อยํ.

นนุ มาคณฺฑิกํ อชฺฌุเปกฺขิตฺวา มาตาปิตูนมสฺสา หิตตฺถํ ธมฺมํ เทเสตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ พีชกพีชกมาตูนํ อรหตฺตุปฺปตฺติ เถเรน ทีปิตา. ‘‘เตน โข ปน สมเยน เวสาลิยา อวิทูเร กลนฺทคาโม นาม โหติ, เยน สมเยน สุทินฺโน ปุราณทุติยิกาย เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวี’’ติ วา ‘‘เยน สมเยน ภควา ปมปาราชิกํ ปฺเปสี’’ติ วา วจนํ อิธ น ยุชฺชติ. กสฺมา? ‘‘อิธ ปน เหตุอตฺโถ กรณตฺโถ จ สมฺภวตี’’ติ วุตฺตํ อฏฺกถาวจนฺหิ อิธ น ลพฺภติ. จิรนิวิฏฺโ หิ โส คาโม, น ตสฺมึเยว สมเยติ. ยสฺมา ปน โส จิรนิวิฏฺโปิ จ คาโม อตฺตโน นิวิฏฺกาลโต ปฏฺาย สพฺพกาลมตฺถีติ วตฺตพฺพตํ อรหติ, เตน ปริยาเยน ‘‘เตน โข ปน สมเยน เวสาลิยา อวิทูเร กลนฺทคาโม นาม โหตี’’ติ วุตฺตํ.

๒๕-๖. อนุฺาโตสิ ปน ตฺวนฺติ สมณวตฺตทสฺสนตฺถํ ภควา ปุจฺฉติ. มาตาปิตูหิ อนนุฺาตนฺติ เอตฺถ ชนเกเหว อนนุฺาตทสฺสนตฺถํ ปุจฺฉีติ วุตฺตํ. น โข สุทินฺน ตถาคตาติ ‘‘ปพฺพาเชตุ มํ ภควา’’ติ ยาจนาวเสน ปเนวมาห, น ภควา สยํ สรณานิ ทตฺวา ปพฺพาเชสิ. ทุกฺขสฺสาติ เอตฺถ ‘‘กลภาคมฺปี’’ติ ปาเสโส. วิกปฺปทฺวเยปีติ ทุติยตติยวิกปฺเปสุ. ปุริมปทสฺสาติ กิฺจีติ ปทสฺส. อุตฺตรปเทนาติ ทุกฺขสฺสาติ ปเทน. สมานวิภตฺตีติ สามิวจนํ. ยถา กึ? ‘‘กสฺสจิ ทุกฺขสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘กิฺจิ ทุกฺขสฺสา’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อกามกา วินา ภวิสฺสามาติ ตยา สทฺธึ อมริตฺวา อกามา ชีวิสฺสาม. สเจปิ น มราม, อกามกาว ตยา วิโยคํ ปาปุณิสฺสาม, ตยิ ชีวมาเน เอว โน มรณํ ภเวยฺย, มรเณนปิ โน ตยา วิโยคํ มยํ อกามกาว ปาปุณิสฺสาม.

๓๐. กติปาหํ พลํ คาเหตฺวาติ กสฺมา ปนายํ ตถา ปพฺพชฺชาย ติพฺพจฺฉนฺโท อนุฺาโต สมาโน กติปาหํ ฆเรเยว วิลมฺพิตฺวา กายพลฺจ อคฺคเหสีติ? อนุมติทาเนน มาตาปิตูสุ สหายเกสุ จ ตุฏฺโ เตสํ จิตฺตตุฏฺตฺถํ. เกสุจิ อฏฺกถาโปตฺถเกสุ เกจิ อาจริยา ‘‘อยํ สุทินฺโน ชีวกวตฺถุโต ปจฺฉา ปํสุกูลิกธุตงฺควเสน ปํสุกูลิโก ชาโต’’ติ สฺาย ‘‘คหปติจีวรํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปํสุกูลิกธุตงฺควเสน ปํสุกูลิโก โหตี’’ติ ลิขนฺติ, ตํ ‘‘อจิรูปสมฺปนฺโน’’ติ วจเนน วิรุชฺฌติ. ‘‘ตถา สุทินฺโน หิ ภควโต ทฺวาทสเม วสฺเส ปพฺพชิโต, วีสติเม วสฺเส าติกุลํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ สยํ ปพฺพชฺชาย อฏฺวสฺสิโก หุตฺวา’’ติ, ‘‘ภควโต หิ พุทฺธตฺตํ ปตฺตโต ปฏฺาย ยาว อิทํ วตฺถํ, เอตฺถนฺตเร วีสติ วสฺสานิ น โกจิ คหปติจีวรํ สาทิยิ, สพฺเพ ปํสุกูลิกาว อเหสุ’’นฺติ จ วุตฺเตน อฏฺกถาวจเนน วิรุชฺฌติ, ปพฺพชฺชาย อฏฺวสฺสิโก, น อุปสมฺปทาย. อุปสมฺปทํ ปน ชีวกวตฺถุโต (มหาว. ๓๒๖) ปจฺฉา อลตฺถ, ตสฺมา อวสฺสิโก าติกุลํ ปิณฺฑาย ปวิฏฺโ สิยาติ เจ? น, ‘‘อลตฺถ โข สุทินฺโน กลนฺทปุตฺโต ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อลตฺถ อุปสมฺปท’’นฺติ เอกโต อนนฺตรํ วุตฺตตฺตา. ปพฺพชฺชานนฺตรเมว หิ โส อุปสมฺปนฺโน เตรสธุตงฺคคุเณ สมาทาย วตฺตนฺโต อฏฺ วสฺสานิ วชฺชิคาเม วิหริตฺวา นิสฺสยมุตฺตตฺตา สยํวสี หุตฺวา ‘‘เอตรหิ โข วชฺชี ทุพฺภิกฺขา’’ติอาทิตกฺกวเสน เยน เวสาลี ตทวสริ, ตสฺมา ‘‘ปํสุกูลิกธุตงฺควเสน ปํสุกูลิโก โหตี’’ติ เอตฺตโกเยว ปาโ เยสุ โปตฺถเกสุ ทิสฺสติ, โสว ปมาณโต คเหตพฺโพ. ‘‘อารฺิโก โหตี’’ติ อิมินา ปฺจ เสนาสนปฏิสํยุตฺตานิ สงฺคหิตานิ เนสชฺชิกงฺคฺจ วิหารสภาคตฺตา, ‘‘ปิณฺฑปาติโก’’ติ อิมินา ปฺจ ปิณฺฑปาตปฏิสํยุตฺตานิ, ‘‘ปํสุกูลิโก’’ติ อิมินา ทฺเว จีวรปฏิสํยุตฺตานิ สงฺคหิตานีติ. าติฆรูปคมนการณทีปนาธิปฺปายโต สปทานจาริกงฺคํ วิสุํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘มา อติหราเปสุ’’นฺติ กาลพฺยตฺตยวเสน วุตฺตํ. ธมฺมสฺสนฺตรายกรตรตฺตา ‘‘อิมํ นย’’นฺติ อนโยเยว.

เยภุยฺเยน หิ สตฺตานํ, วินาเส ปจฺจุปฏฺิเต;

อนโย นยรูเปน, พุทฺธิมาคมฺม ติฏฺติ.

๓๖. อปฺตฺเต สิกฺขาปเทติ เอตฺถ ทุวิธํ สิกฺขาปทปฺาปนํ. กถํ? ‘‘เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, อิมํ สิกฺขาปทํ อุทฺทิเสยฺยาถา’’ติ เอวํ สอุทฺเทสานุทฺเทสเภทโต ทุวิธํ. ตตฺถ ปาติโมกฺเข สรูปโต อาคตา ปฺจ อาปตฺติกฺขนฺธา สอุทฺเทสปฺตฺติ นาม. สาปิ ทุวิธา สปุคฺคลาปุคฺคลนิทฺเทสเภทโต. ตตฺถ ยสฺสา ปฺตฺติยา อนฺโต อาปตฺติยา สห, วินา วา ปุคฺคโล ทสฺสิโต, สา สปุคฺคลนิทฺเทสา. อิตรา อปุคฺคลนิทฺเทสาติ เวทิตพฺพา. สปุคฺคลนิทฺเทสาปิ ทุวิธา ทสฺสิตาทสฺสิตาปตฺติเภทโต. ตตฺถ อทสฺสิตาปตฺติกา นาม อฏฺ ปาราชิกา ธมฺมา. ‘‘ปาราชิโก โหติ อสํวาโส’’ติ หิ ปุคฺคโลว ตตฺถ ทสฺสิโต, นาปตฺติ. ทสฺสิตาปตฺติกา นาม ภิกฺขุนีปาติโมกฺเข ‘‘สตฺตรส สงฺฆาทิเสสา ธมฺมา นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสส’’นฺติ หิ ตตฺถ อาปตฺติ ทสฺสิตา สทฺธึ ปุคฺคเลน, ตถา อปุคฺคลนิทฺเทสาปิ ทสฺสิตาทสฺสิตาปตฺติโตว ทุวิธา. ตตฺถ อทสฺสิตาปตฺติกา นาม เสขิยา ธมฺมา. เสสา ทสฺสิตาปตฺติกาติ เวทิตพฺพา. สาปิ ทุวิธา อนิทฺทิฏฺการกนิทฺทิฏฺการกเภทโต. ตตฺถ อนิทฺทิฏฺการกา นาม สุกฺกวิสฺสฏฺิ มุสาวาท โอมสวาท เปสุฺ ภูตคาม อฺวาทก อุชฺฌาปนก คณโภชน ปรมฺปรโภชน สุราเมรย องฺคุลิปโตทก หสธมฺม อนาทริย ตลฆาตกชตุมฏฺก สิกฺขาปทานํ วเสน ปฺจทสวิธา โหนฺติ. เสสานํ ปุคฺคลนิทฺเทสานํ วเสน นิทฺทิฏฺการกา เวทิตพฺพา.

อนุทฺเทสปฺตฺติปิ ปทภาชนนฺตราปตฺติวินีตวตฺถุปฏิกฺเขปปฺตฺติอวุตฺตสิทฺธิวเสน ฉพฺพิธา โหนฺติ. ตตฺถ ‘‘เยภุยฺเยน ขายิตํ อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. ๖๑) เอวมาทิกา ปทภาชนิเย สนฺทิสฺสมานาปตฺติ ปทภาชนสิกฺขาปทํ นาม. ‘‘น ตฺเวว นคฺเคน อาคนฺตพฺพํ, โย อาคจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิกา (ปารา. ๕๑๗) อนฺตราปตฺติสิกฺขาปทํ นาม. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทิวา ปฏิสลฺลียนฺเตน ทฺวารํ สํวริตฺวา ปฏิสลฺลียิตุ’’นฺติ (ปารา. ๗๕) เอวมาทิกา วินีตวตฺถุสิกฺขาปทํ นาม. ‘‘โลหิตุปฺปาทโก, ภิกฺขเว, อนุปสมฺปนฺโน น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อุปสมฺปนฺโน นาเสตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๑๑๔) เอวมาทิกา ปฏิกฺเขปสิกฺขาปทํ นาม. ขนฺธเกสุ ปฺตฺตทุกฺกฏถุลฺลจฺจยานิ ปฺตฺติสิกฺขาปทํ นาม. ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี นจฺจํ วา คีตํ วา วาทิตํ วา ทสฺสนาย คจฺเฉยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๘๓๔) อิมินา วุตฺเตน ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี นจฺเจยฺย วา คาเยยฺย วา วาเทยฺย วา ปาจิตฺติย’’นฺติ เอวมาทิกํ ยํ กิฺจิ อฏฺกถาย ทิสฺสมานํ อาปตฺติชาตํ, วินยกมฺมํ วา อวุตฺตสิทฺธิสิกฺขาปทํ นาม. ฉพฺพิธมฺเปตํ ฉหิ การเณหิ อุทฺเทสารหํ น โหตีติ อนุทฺเทสสิกฺขาปทํ นามาติ เวทิตพฺพํ. เสยฺยถิทํ – ปฺจหิ อุทฺเทเสหิ ยถาสมฺภวํ วิสภาคตฺตา ถุลฺลจฺจยทุพฺภาสิตานํ, สภาควตฺถุกมฺปิ ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยทฺวยํ อสภาคาปตฺติกตฺตา, อนฺตราปตฺติปฺตฺติสิกฺขาปทานํ นานาวตฺถุกาปตฺติกตฺตา, ปฏิกฺเขปสิกฺขาปทานํ เกสฺจิ วินีตวตฺถุปฺตฺติสิกฺขาปทานฺจ อทสฺสิตาปตฺติกตฺตา, อทสฺสิตวตฺถุกตฺตา เภทานุวตฺตกถุลฺลจฺจยสฺส, อทสฺสิตาปตฺติวตฺถุกตฺตา อวุตฺตสิทฺธิสิกฺขาปทานนฺติ. เอตฺตาวตา ‘‘ทุวิธํ สิกฺขาปทปฺาปนํ อุทฺเทสานุทฺเทสเภทโต’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ สมาสโต ปกาสิตํ โหติ.

ตตฺถ อปฺตฺเต สิกฺขาปเทติ สอุทฺเทสสิกฺขาปทํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอกจฺเจ อาจริยา เอวํ กิร วณฺณยนฺติ ‘‘จตฺตาโร ปาราชิกา กติวสฺสาภิสมฺพุทฺเธน ภควตา ปฺตฺตาติอาทินา ปุจฺฉํ กตฺวา เตสุ ปมปาราชิโก เวสาลิยํ ปฺตฺโต ปฺจวสฺสาภิสมฺพุทฺเธน เหมนฺตานํ ปเม มาเส ทุติเย ปกฺเข ทสเม ทิวเส อฑฺฒเตยฺยโปริสาย ฉายาย ปุรตฺถาภิมุเขน นิสินฺเนน อฑฺฒเตรสานํ ภิกฺขุสตานํ มชฺเฌ สุทินฺนํ กลนฺทปุตฺตํ อารพฺภ ปฺตฺโต’’ติ, ตํ น ยุชฺชติ, กสฺมา? –

ยสฺมา ทฺวาทสมํ วสฺสํ, เวรฺชายํ วสิ ชิโน;

ตสฺมิฺจ สุทฺโธ สงฺโฆติ, เนว ปาราชิกํ ตทา.

เถรสฺส สาริปุตฺตสฺส, สิกฺขาปฺตฺติยาจนา;

ตสฺมึ สิทฺธาติ สิทฺธาว, ครุกาปตฺติ โน ตทา.

โอวาทปาติโมกฺขฺจ, กึ สตฺถา จตุวสฺสิโก;

ปฏิกฺขิปิ กิมาณฺจ, สมตฺตํ อนุชานิ โส.

อชาตสตฺตุํ นิสฺสาย, สงฺฆเภทมกาสิ ยํ;

เทวทตฺโต ตโต สงฺฆ-เภโท ปจฺฉิมโพธิยํ.

อาราธยึสุ มํ ปุพฺเพ, ภิกฺขูติ มุนิภาสิตํ;

สุตฺตเมว ปมาณํ โน, โสว กาโล อนปฺปโกติ.

ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘อถ ภควา อชฺฌาจารํ อปสฺสนฺโต ปาราชิกํ วา สงฺฆาทิเสสํ วา น ปฺเปสี’’ติ, ตํ สกลสิกฺขาปทํ สนฺธายาห. น เกวลํ สอุทฺเทสสิกฺขาปทมตฺตํ, เตน สอุทฺเทสานุทฺเทสปฺตฺติเภทํ สกลํ ปาราชิกํ สนฺธายาหาติ วุตฺตํ โหติ. กิฺจาปิ นาภิปรามสนมฺปิ กายสํสคฺโค, ตถาปิ เอตํ วิเสสนิยมนโต, อจฺฉนฺทราคาธิปฺปายโต จ วิสุํ วุตฺตํ. ฉนฺทราครตฺตสฺเสว หิ กายสํสคฺโค อิธาธิปฺเปโต. อสุจิปาเน ปน หตฺถินิยา ตาปสปสฺสาวปาเนน วาลกาพฺโย นาม อุปฺปชฺชติ, วาลกาพฺยสฺส วตฺถุ วตฺตพฺพํ. มณฺฑพฺยสฺส นาภิยา ปรามสเนเนว กิร. รูปทสฺสเน ปน เวชฺชกา อาหุ –

‘‘ถีนํ สนฺทสฺสนา สุกฺกํ, กทาจิ จลิโตวเร;

ตํ คามธมฺมกรณํ, ทฺวยสมํ สงฺคมิย;

คพฺภาทีติ อยํ นโย, ถีนํ ปุริสทสฺสนาสีตฺยูปเนยฺย’’.

ตถาปฺยาหุ

‘‘ปุปฺผิเก เอธิยฺย สุทฺเธ, ปสฺสํ นรฺจ อิตฺถิ ตํ;

คพฺภฺจ นเยตฺยุตฺต-มิติ ตสฺมา กาโส อิตี’’ติ.

ราโชโรโธ วิยาติ สีหฬทีเป เอกิสฺสา อิตฺถิยา ตถา อโหสิ, ตสฺมา กิร เอวํ วุตฺตํ. กิฺจาปิ ยาว พฺรหฺมโลกา สทฺโท อพฺภุคฺคจฺฉิ, น ตํ มนุสฺสานํ วิสโย อโหสิ เตสํ รูปํ วิย. เตเนว ภิกฺขู ปุจฺฉึสุ ‘‘กจฺจิ โน ตฺวํ อาวุโส สุทินฺน อนภิรโต’’ติ.

๓๙. กลีติ โกโธ, ตสฺส สาสนํ กลิสาสนํ, กลโห. คามธมฺมนฺติ เอตฺถ ชนปทธมฺมํ ชนปทวาสีนํ สิทฺธึ. อตฺตาติ จิตฺตํ, สรีรฺจ. อสุตฺตนฺตวินิพทฺธนฺติ วินยสุตฺเต อนาคตํ, สุตฺตาภิธมฺเมสุปิ อนาคตํ, ปาฬิวินิมุตฺตนฺติ อตฺโถ. กุสุมมาลนฺติ นานาคุณํ สนฺธายาห. รตนทามนฺติ อตฺถสมฺปตฺตึ สนฺธาย วทติ. ปฏิกฺขิปนาธิปฺปายา ภทฺทาลิ วิย. ปทนิรุตฺติพฺยฺชนานิ นามเววจนาเนว ‘‘นามํ นามกมฺมํ นามเธยฺยํ นิรุตฺตี’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๑๓๑๕) วิย. นิปฺปริยาเยน วิรติ สิกฺขาปทํ นาม. อกุสลปกฺเข ทุสฺสีลฺยํ นาม เจตนา. กุสลปกฺเขปิ เจตนาปริยายโต วิภงฺเค ‘‘สิกฺขาปท’’นฺติ วุตฺตํ. สงฺฆสุฏฺุตายาติ เอตฺถ โลกวชฺชสฺส ปฺาปเน สงฺฆสุฏฺุตา โหติ ปากฏาทีนวโต. ปฺตฺติวชฺชสฺส ปฺาปเน สงฺฆผาสุตา โหติ ปากฏานิสํสตฺตา. ตตฺถ ปเมน ทุมฺมงฺกูนํ นิคฺคโห, ทุติเยน เปสลานํ ผาสุวิหาโร. ปเมน สมฺปรายิกานํ อาสวานํ ปฏิฆาโต, ทุติเยน ทิฏฺธมฺมิกานํ. ตถา ปเมน อปฺปสนฺนานํ ปสาโท, ทุติเยน ปสนฺนานํ ภิยฺโยภาโว. ‘‘ปุพฺเพ กตปุฺตาย โจทิยมานสฺส ภพฺพกุลปุตฺตสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘สุทินฺโน ตํ กุกฺกุจฺจํ วิโนเทตฺวา อรหตฺตํ สจฺฉากาสิ, เตเนว ปพฺพชฺชา อนุฺาตา’’ติ วทนฺติ, อุปปริกฺขิตพฺพํ. ตถา ปเมน สทฺธมฺมฏฺิติ, ทุติเยน วินยานุคฺคโห โหตีติ เวทิตพฺโพ.

อปิเจตฺถ วตฺถุวีติกฺกเม ยตฺถ เอกนฺตากุสลภาเวน, ตํ สงฺฆสุฏฺุภาวาย ปฺตฺตํ โลกวชฺชโต, ยตฺถ ปฺตฺติชานเน เอว อตฺถาปตฺติ, น อฺทา, ตํ สทฺธมฺมฏฺิติยา วาปิ ปสาทุปฺปาทพุทฺธิยา ธมฺมเทสนาปฏิสํยุตฺตํ, อิตรฺจ เสขิยํ, อิทํ โลกวชฺชํ นาม. วตฺถุโน ปฺตฺติยา วา วีติกฺกมเจตนายาภาเวปิ ปฏิกฺขิตฺตสฺส กรเณ, กตฺตพฺพสฺส อกรเณ วา สติ ยตฺถ อาปตฺติปฺปสงฺโค, ตํ สพฺพํ เปตฺวา สุราปานํ ปณฺณตฺติวชฺชนฺติ เวทิตพฺพํ. อาคนฺตุกวตฺตํ, อาวาสิก, คมิก, อนุโมทน, ภตฺตคฺค, ปิณฺฑจาริก, อารฺก, เสนาสน, ชนฺตาฆร, วจฺจกุฏิ, สทฺธิวิหาริก, อุปชฺฌาย, อนฺเตวาสิก, อาจริยวตฺตนฺติ เอตานิ อคฺคหิตคฺคหณนเยน คณิยมานานิ จุทฺทส, เอตานิ ปน วิตฺถารโต ทฺเวอสีติ มหาวตฺตานิ นาม โหนฺติ. สตฺตหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ สํวโร สํวรวินโย ปฺตฺติสิกฺขาปทเมว. ตตฺถ ปฺตฺติวินโย สมถวินยตฺถาย สมถวินโย สํวรวินยตฺถาย สํวรวินโย ปหานวินยตฺถายาติ โยชนา เวทิตพฺพา. ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ สงฺฆผาสูติ เอกมิว วุตฺตํ สงฺฆสุฏฺุตาย สติ สงฺฆผาสุ ภวิสฺสตีติ ทีปนตฺถํ. ปกรียนฺติ เอตฺถ เต เต ปโยชนวิเสสสงฺขาตา อตฺถวสาติ อตฺถวสํ ‘‘ปกรณ’’นฺติ วุจฺจติ. ทสสุ ปเทสุ เอเกกํ มูลํ กตฺวา ทสกฺขตฺตุํ โยชนาย ปทสตํ วุตฺตํ. ตตฺถ ปจฺฉิมสฺส ปทสฺส วเสน อตฺถสตํ ปุริมสฺส วเสน ธมฺมสตํ อตฺถโชติกานํ นิรุตฺตีนํ วเสน นิรุตฺติสตํ, ธมฺมภูตานํ นิรุตฺตีนํ วเสน นิรุตฺติสตนฺติ ทฺเว นิรุตฺติสตานิ, อตฺถสเต าณสตํ, ธมฺมสเต าณสตํ ทฺวีสุ นิรุตฺติสเตสุ ทฺเว าณสตานีติ จตฺตาริ าณสตานิ เวทิตพฺพานิ. เอตฺถ สงฺฆสุฏฺุตาติ ธมฺมสงฺฆสฺส สุฏฺุภาโวติ อตฺโถ. ‘‘อตฺถปทานีติ อฏฺกถา. ธมฺมปทานีติ ปาฬี’’ติ วุตฺตํ กิร.

เมถุนํ ธมฺมนฺติ เอวํ พหุลนเยน ลทฺธนามกํ สกสมฺปโยเคน, ปรสมฺปโยเคน วา อตฺตโน นิมิตฺตสฺส สกมคฺเค วา ปรมคฺเค วา ปรนิมิตฺตสฺส สกมคฺเค เอว ปเวสปวิฏฺิตุทฺธรเณสุ ยํ กิฺจิ เอกํ ปฏิสาทิยนวเสน เสเวยฺย ปาราชิโก โหติ อสํวาโสติ. เกจิ ปน ‘‘ปเวสาทีนิ จตฺตาริ วา ตีณิ วา ทฺเว วา เอกํ วา ปฏิเสเวยฺย, ปาราชิโก โหติ. วุตฺตฺเหตํ ‘โส เจ ปเวสนํ สาทิยติ, ปวิฏฺํ, ิตํ, อุทฺธรณํ สาทิยติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’ติอาที’’ติ (ปารา. ๕๙) วทนฺติ, เตสํ มเตน จตูสุปิ จตสฺโส ปาราชิกาปตฺติโย อาปชฺชติ. เตเยว เอวํ วทนฺติ ‘‘อาปชฺชตุ เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺติ เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺติยา ตพฺภาคิยา’’ติ, ‘‘อตฺตโน วีติกฺกเม ปาราชิกาปตฺตึ, สงฺฆาทิเสสาปตฺติฺจ อาปชฺชิตฺวา สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย คหฏฺกาเล เมถุนาทิปาราชิกํ อาปชฺชิตฺวา ปุน ปพฺพชิตฺวา อุปสมฺปชฺชิตฺวา เอกํ สงฺฆาทิเสสาปตฺตึ เอกมเนกํ วา ปฏิกริตฺวาว โส ปุคฺคโล ยสฺมา นิราปตฺติโก โหติ, ตสฺมา โส คหฏฺกาเล สาปตฺติโกวาติ อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนสฺสาปิ อตฺเถว อาปตฺติวุฏฺานํ. วุฏฺานเทสนาหิ ปน อสุชฺฌนโต ‘ปโยเค ปโยเค อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’ติ น วุตฺตํ คณนปโยชนาภาวโต. กิฺจาปิ น วุตฺตํ, อถ โข ปทภาชเน ‘อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’ติ วจเนนายมตฺโถ สิทฺโธ’’ติ ยุตฺติฺจ วทนฺติ. ยทิ เอวํ มาติกายมฺปิ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย ปาราชิก’’นฺติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ปาราชิกสฺส อนวเสสวจนมฺปิ น ยุชฺเชยฺย. สพฺเพปิ หิ อาปตฺติกฺขนฺเธ ภิกฺขุคณนฺจ อนวเสเสตฺวา ติฏฺตีติ อนวเสสวจนนฺติ กตฺวา ปเวเสว อาปตฺติ, น ปวิฏฺาทีสุ, ตเมเวกํ สนฺธาย ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺตี’’ติ ปาราชิกาปตฺติมฺปิ อนฺโต กตฺวา นิทานุทฺเทเส วจนํ เวทิตพฺพํ. ตสฺมา มาติกายํ ‘‘ปาราชิก’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ปาราชิโก โหตี’’ติ ปุคฺคลนิทฺเทสวจนํ เตน สรีรพนฺธเนน อุปสมฺปทาย อภพฺพภาวทีปนตฺถํ. ‘‘อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ ปทภาชเน วจนํ อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนสฺสาปิ ปาราชิกสฺส อสํวาสสฺส สโต ปุคฺคลสฺส อเถยฺยสํวาสกภาวทีปนตฺถํ. น หิ โส สํวาสํ สาทิยนฺโตปิ เถยฺยสํวาสโก โหติ, ตสฺมา ‘‘อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุ’’ตฺเวว วุจฺจติ. เตเนวาห ‘‘อสุทฺโธ โหติ ปุคฺคโล อฺตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน, ตฺเจ สุทฺธทิฏฺิ สมาโน อโนกาสํ การาเปตฺวา อกฺโกสาธิปฺปาโย วเทติ, อาปตฺติ โอมสวาเทน ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๘๙). อนุปสมฺปนฺนสฺส ตทภาวโต สิทฺโธ โส ‘‘อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุ’’ตฺเวว วุจฺจตีติ. เตน ปทโสธมฺมํ สหเสยฺยฺจ น ชเนติ, ภิกฺขุเปสุฺาทิฺจ ชเนตีติ เวทิตพฺพํ. ภิกฺขุนีนํ สงฺฆาทิเสเสสุ ปน ภิกฺขุสงฺฆาทิเสสโต วุฏฺานวิธิวิเสสทสฺสนตฺถํ ‘‘อยมฺปิ ภิกฺขุนี…เป… อาปนฺนา’’ติ (ปาจิ. ๖๗๙) ปุคฺคลนิทฺเทสํ กตฺวาปิ ปาราชิกโต อธิปฺปายนฺตรทสฺสนตฺถํ ‘‘นิสฺสารณียํ สงฺฆาทิเสส’’นฺติ (ปาจิ. ๖๗๙) อาปตฺตินามคฺคหณฺจ กตํ. เอตฺตาวตา สปุคฺคลนิทฺเทเส ทสฺสิตาทสฺสิตาปตฺติทุกํ วิตฺถาริตํ โหติ. อปุคฺคลนิทฺเทเสสุ เสขิเยสุ อาปตฺติยา ทสฺสนการณํ เสขิยานํ อฏฺกถายเมว วุตฺตํ. ตทภาวโต อิตเรสุ อาปตฺติทสฺสนํ กตํ. อปุคฺคลนิทฺเทเสสุปิ ทสฺสิตาทสฺสิตาปตฺติทุกฺจ วิตฺถาริตํ โหตีติ.

ปมปฺตฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

สุทินฺนภาณวารํ นิฏฺิตํ.

มกฺกฏีวตฺถุกถาวณฺณนา

๔๐-๑. ทุติยปฺตฺติยํ ‘‘อิธ มลฺลา ยุชฺฌนฺตี’’ติอาทีสุ วิย ปฏิเสวตีติ วตฺตมานวจนํ ปจุรปฏิเสวนวเสน วุตฺตํ, ‘‘ตฺจ โข มนุสฺสิตฺถิยา, โน ติรจฺฉานคตายา’’ติ ปริปุณฺณตฺถมฺปิ ปมํ ปฺตฺตึ อตฺตโน มิจฺฉาคาเหน วา เลสโอฑฺฑนตฺถาย วา เอวมาห. ปริปุณฺณตฺถตํเยว นิยเมตุํ ‘‘นนุ อาวุโส ตเถว ตํ โหตี’’ติ วุตฺตํ, เตเนว มกฺกฏีวตฺถุ วินีตวตฺถูสุ ปกฺขิตฺตํ อวิเสสตฺตา, ตถา วชฺชิปุตฺตกวตฺถุ. วิจารณา ปเนตฺถ ตติยปฺตฺติยํ อาวิ ภวิสฺสติ. ‘‘นนุ, อาวุโส, ภควตา อเนกปริยาเยนา’’ติอาทิ น เกวลํ สอุทฺเทสสิกฺขาปเทเนว สิทฺธํ, ‘‘ติรจฺฉานคตาทีสุปิ ปาราชิก’’นฺติ อนุทฺเทสสิกฺขาปเทนปิ สิทฺธนฺติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อถ วา ยทิ สอุทฺเทสสิกฺขาปทํ สาวเสสนฺติ ปฺเปสิ, อิมินา อนุทฺเทสสิกฺขาปเทนาปิ กึ น สิทฺธนฺติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทํ ปฺเปสฺสามี’’ติ ตเทว สิกฺขาปทํ ปมปฺตฺตเมว เลสตฺถิกานํ อเลโสกาสํ กตฺวา อาเมฑิตตฺถํ กตฺวา ปฺเปสฺสามีติ อตฺโถ. อฺถา ‘‘อฺวาทเก วิเหสเก ปาจิตฺติย’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. ๑๐๑) วิย วตฺถุทฺวเยน อาปตฺติทฺวยํ อาปชฺชติ, น จาปชฺชติ, โส เอวตฺโถ อฺเนาปิ วจเนน สุปฺปกาสิโต, สุปริพฺยตฺตกรณตฺเถน ทฬฺหตโร กโตติ อธิปฺปาโย. ตติยปฺตฺติยมฺปิ อฺเสุ จ เอวํ วิสุทฺโธ.

ยสฺส สจิตฺตกปกฺเขติอาทิมฺหิ ปน คณฺิปทนโย ตาว ปมํ วุจฺจติ, สจิตฺตกปกฺเขติ สุราปานาทิอจิตฺตเก สนฺธาย วุตฺตํ. สจิตฺตเกสุ ปน ยํ เอกนฺตมกุสเลเนว สมุฏฺาปิตฺจ. อุภยํ โลกวชฺชํ นาม. สุราปานสฺมิฺหิ ‘‘สุรา’’ติ วา ‘‘ปาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วา ชานิตฺวา ปิวเน อกุสลเมว, ตถา ภิกฺขุนีนํ คนฺธวณฺณกตฺถาย เลปเน, เภสชฺชตฺถาย เลปเน อโทสตฺตา ‘‘อวิจารณีย’’นฺติ เอตฺตกํ วุตฺตํ. ตตฺถ น วฏฺฏตีติ ‘‘ชานิตฺวา’’ติ วุตฺตวจนํ น ยุชฺชติ ปณฺณตฺติวชฺชสฺสาปิ โลกวชฺชภาวปฺปสงฺคโต. อิมํ อนิฏฺปฺปสงฺคํ ปริหริตุกามตาย วชิรพุทฺธิตฺเถรสฺส คณฺิปเท วุตฺตํ ‘‘อิธ สจิตฺตกนฺติ จ อจิตฺตกนฺติ จ วิจารณา วตฺถุวิชานเนเยว โหติ, น ปฺตฺติวิชานเน. ยทิ ปฺตฺติวิชานเน โหติ, สพฺพสิกฺขาปทานิ โลกวชฺชาเนว สิยุํ, น จ สพฺพสิกฺขาปทานิ โลกวชฺชานิ, ตสฺมา วตฺถุวิชานเนเยว โหตี’’ติ, อิทํ ยุชฺชติ. กสฺมา? ยสฺมา เสขิเยสุ ปฺตฺติชานนเมว ปมาณํ, น วตฺถุมตฺตชานนนฺติ, ยํ ปน ตตฺเถว วุตฺตํ ‘‘ปสุตฺตสฺส มุเข โกจิ สุรํ ปกฺขิเปยฺย, อนฺโต เจ ปวิเสยฺย, อาปตฺติ, ตตฺถ ยถา ภิกฺขุนิยา อธกฺขกํ อุพฺภชาณุมณฺฑลํ ปรสฺส อามสนาทิกาเล กายํ อจาเลตฺวา จิตฺเตเนว สาทิยนฺติยา อาปตฺติ ‘กิริยาว โหตี’ติ วุตฺตา เยภุยฺเยน กิริยสมฺภวโต, ตถา อยมฺปิ ตทา กิริยาว โหตี’’ติ, ตํ สุวิจาริตํ อเนกนฺตากุสลภาวสาธนโต. สุราปานาปตฺติยา เอกนฺตากุสลตา ปน มชฺชสฺิโนปิ สกึ ปโยเคน ปิวโต โหตีติ กตฺวา วุตฺตา.

อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – สิกฺขาปทสีเสน อาปตฺตึ คเหตฺวา ยสฺส สิกฺขาปทสฺส สจิตฺตกสฺส จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตํ โลกวชฺชํ. สจิตฺตกาจิตฺตกสงฺขาตสฺส อจิตฺตกสฺส จ สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตมฺปิ สุราปานาทิ โลกวชฺชนฺติ อิมมตฺถํ สมฺปิณฺเฑตฺวา ‘‘ยสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตํ โลกวชฺช’’นฺติ วุตฺตํ. สจิตฺตกปกฺเขติ หิ อิทํ วจนํ อจิตฺตกํ สนฺธายาห. น หิ เอกํสโต สจิตฺตกสฺส สจิตฺตกปกฺเขติ วิเสสเน ปโยชนํ อตฺถิ. ยสฺมา ปเนตฺถ ปณฺณตฺติวชฺชสฺส ปฺตฺติชานนจิตฺเตน สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว, วตฺถุชานนจิตฺเตน สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ สิยา กุสลํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากตํ, ตสฺมา ‘‘ตสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวา’’ติ น วุจฺจตีติ ‘‘เสสํ ปณฺณตฺติวชฺช’’นฺติ วุตฺตํ. อธิมาเน วีติกฺกมาภาวา, สุปินนฺเต อพฺโพหาริกตฺตา สุปินนฺเต วิชฺชมานาปิ วีติกฺกมฉายา อพฺโพหาริกภาเวนาติ วุตฺตํ โหติ. อิทํ ปน วจนํ ทฬฺหีกมฺมสิถิลกรณปฺปโยชนตฺตา จ วุตฺตํ, เตน ยํ วุตฺตํ พาหิรนิทานกถาธิกาเร ‘‘ทฬฺหีกมฺมสิถิลกรณปฺปโยชนาติ เยภุยฺยตาย วุตฺต’’นฺติอาทิ, ตํ สุวุตฺตเมวาติ เวทิตพฺพํ.

มกฺกฏีวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

วชฺชิปุตฺตกวตฺถุวณฺณนา

๔๓-๔. วชฺชีสุ ชนปเทสุ วสนฺตา วชฺชิโน นาม, เตสํ ปุตฺตา. ยาวทตฺถนฺติ ยาวตา อตฺโถ อธิปฺปาโยติ วุตฺตํ โหติ, ตตฺถ ยํ วุตฺตํ ‘‘สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํอนาวิกตฺวา’’ติ, ตํ กามํ สิกฺขาปจฺจกฺขาเน, ตเทกฏฺเ จ ทุพฺพลฺยาวิกรเณ ปฺตฺเต สติ ยุชฺชติ, น อฺถา. ตถาปิ อิทานิ ปฺเปตพฺพํ อุปาทาย วุตฺตํ, กถฺหิ นาม ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู อติเรกจีวรํ ธาเรสฺสนฺติ (ปารา. ๔๕๙), อาฬวกา ภิกฺขู กุฏิโย การาเปนฺติ อปฺปมาณิกาโย (ปารา. ๓๔๒), ภิกฺขุนิโย ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ อสิกฺขิตสิกฺขํ สิกฺขมานํ วุฏฺาเปนฺติ (ปาจิ. ๑๐๗๗), สงฺเฆน อสมฺมตํ วุฏฺาเปนฺตีติอาทิ (ปาจิ. ๑๐๘๔) วิย ทฏฺพฺพํ. น หิ ตโต ปุพฺเพ อธิฏฺานํ วิกปฺปนํ วา อนุฺาตํ. ยทภาวา อติเรกจีวรนฺติ วเทยฺย, ปมาณํ วา น ปฺตฺตํ, ยทภาวา อปฺปมาณิกาโยติ วเทยฺย, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อุลฺลุมฺปตุ มํ, ภนฺเต, สงฺโฆ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ (มหาว. ๗๑, ๑๒๖) อุปสมฺปทํ ยาจิตฺวา อุปสมฺปนฺเนน อุปสมฺปนฺนสมนนฺตรเมว ‘‘อุปสมฺปนฺเนน ภิกฺขุนา เมถุโน ธมฺโม น ปฏิเสวิตพฺโพ, อสกฺยปุตฺติโย’’ติ (มหาว. ๑๒๙) จ ปฺตฺเตน อสฺสมณาทิภาวํ อุปคนฺตุกาเมน นนุ ปมํ อชฺฌุปคตา สิกฺขา ปจฺจกฺขาตพฺพา, ตตฺถ ทุพฺพลฺยํ วา อาวิกาตพฺพํ สิยา, เต ปน ‘‘สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวึสู’’ติ อนุปฺตฺติยา โอกาสกรณตฺถํ วา ตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘โส อาคโต น อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ กิฺจาปิ เอตฺเถว วุตฺตํ, ตถาปิ อิตเรสุปิ ปาราชิเกสุ ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺพํ. น หิ สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา โย ปาราชิกวตฺถุํ อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิยติ, มนุสฺสวิคฺคหํ วา ชีวิตา โวโรเปติ, ปฏิวิชานนฺตสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ วา อุลฺลปติ, โส อาคโต น อุปสมฺปาเทตพฺโพ. อนุปฺตฺติ หิ ทฬฺหีกมฺมสิถิลกมฺมกรณปฺปโยชนา. สา หิ ยสฺส ปาราชิกํ โหติ อฺา วา อาปตฺติ, ตสฺส นิยมทสฺสนปฺปโยชนาติลกฺขณานุปฺตฺติกตฺตา. เอวฺหิ อนฺเต อวตฺวา อาทิมฺหิ วุตฺตา ‘‘คามา วา อรฺา วา’’ติ (ปารา. ๙๑) อนุปฺตฺติ วิย. ปริปุณฺเณ ปเนตสฺมึ สิกฺขาปเท –

‘‘นิทานา มาติกาเภโท, วิภงฺโค ตํนิยามโก;

ตโต อาปตฺติยา เภโท, อนาปตฺติ ตทฺถา’’ติ. –

อยํ นโย เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สุทินฺนวตฺถุ มกฺกฏิวตฺถุ วชฺชิปุตฺตกวตฺถุ จาติ ติปฺปเภทํ วตฺถุ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส นิทานํ นาม, ตโต นิทานา ‘‘โย ปน, ภิกฺขุ, ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน…เป… อสํวาโส’’ติ อิมิสฺสา มาติกาย เภโท ชาโต. ตตฺถ หิ ‘‘อนฺตมโส ติรจฺฉานคตายา’’ติ อิตฺถิลิงฺควจเนน ‘‘สจฺจํ, อาวุโส, ภควตา สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, ตฺจ โข อิตฺถิยา โน ปุริเส โน ปณฺฑเก โน อุภโตพฺยฺชนเก จา’’ติ มกฺกฏิปาราชิโก วิย อฺโปิ เลสํ โอฑฺเฑตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา ตาทิสสฺส อเลโสกาสสฺส ทสฺสนตฺถํ อิทํ วุจฺจติ. มกฺกฏิวตฺถุสงฺขาตา นิทานา ‘‘อนฺตมโส ติรจฺฉานคตายปี’’ติ มาติกาวจนเภโท น อิตฺถิยา เอว เมถุนสิทฺธิทสฺสนโต กโต, ตสฺมา วิภงฺโค ตํนิยามโก ตสฺสา มาติกาย อธิปฺเปตตฺถนิยามโก วิภงฺโค. วิภงฺเค หิ ‘‘ติสฺโส อิตฺถิโย. ตโย อุภโตพฺยฺชนกา. ตโย ปณฺฑกา. ตโย ปุริสา. มนุสฺสิตฺถิยา ตโย มคฺเค…เป… ติรจฺฉานคตปุริสสฺส ทฺเว มคฺเค’’ติอาทินา (ปารา. ๕๖) นเยน สพฺพเลโสกาสํ ปิทหิตฺวา นิยโม กโต.

เอตฺถาห – ยทิ เอวํ สาธารณสิกฺขาปทวเสน วา ลิงฺคปริวตฺตนวเสน วา น เกวลํ ภิกฺขูนํ, ภิกฺขุนีนมฺปิ ‘‘สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน’’ติ วิภงฺเค วตฺตพฺพํ สิยา. ตทวจเนน ภิกฺขุนี ปุริสลิงฺคปาตุภาเวน ภิกฺขุภาเว ิตา เอวํ วเทยฺย ‘‘นาหํ อุปสมฺปทกาเล ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺนา, ตสฺมา น อปฺปจฺจกฺขาตสิกฺขาปิ เมถุนธมฺเมน ปาราชิกา โหมี’’ติ? วุจฺจเต – ตถา น วตฺตพฺพํ อนิฏฺปฺปสงฺคโต. ภิกฺขุนีนมฺปิ ‘‘สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน’’ติ วุตฺเต ภิกฺขุนีนมฺปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ อตฺถีติ อาปชฺชติ, ตฺจานิฏฺํ. อิทํ อปรํ อนิฏฺปฺปสงฺโคติ ‘‘สพฺพสิกฺขาปทานิ สาธารณาเนว, นาสาธารณานี’’ติ. อปิจายํ ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโนวาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตํเยว อุปชฺฌ’’นฺติอาทิ (ปารา. ๖๙) วุตฺตํ, อปิจ โย ตถา เลสํ โอฑฺเฑตฺวา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต วชฺชิปุตฺตกา วิย ปาราชิโก โหติ. เต หิ ‘‘ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน’’ติ วจนาภาเว สติ ‘‘อาปตฺตึ ตุมฺเห, ภิกฺขเว, อาปนฺนา ปาราชิก’’นฺติ วุตฺตา ภควตา. เอตฺถ ปน ‘‘ภิกฺขเว’’ติ วุตฺตตฺตา เกจิ ภิกฺขุลิงฺเค ิตา, ‘‘อิทานิ เจปิ มยํ, ภนฺเต อานนฺท, ลเภยฺยาม ภควโต สนฺติเก ปพฺพชฺชํ ลเภยฺยาม อุปสมฺปท’’นฺติ วุตฺตตฺตา เกจิ วิพฺภนฺตาติ เวทิตพฺพา. ตโต อาปตฺติยา เภโทติ ตโต วิภงฺคโต ‘‘อกฺขายิเต สรีเร ปาราชิกํ, เยภุยฺเยน ขายิเต ถุลฺลจฺจย’’นฺติอาทิ อาปตฺติยา เภโท โหติ. อนาปตฺติ ตทฺถาติ ตโต เอว วิภงฺคโต เยนากาเรน อาปตฺติ วุตฺตา, ตโต อฺเนากาเรน อนาปตฺติเภโทว โหติ. ‘‘สาทิยติ อาปตฺติ ปาราชิกสฺส, น สาทิยติ อนาปตฺตี’’ติ หิ วิภงฺเค อสติ น ปฺายติ. เอตฺตาวตา สมาสโต คาถาตฺโถ วุตฺโต โหติ. เอตฺถ จ ปน –

‘‘นิทานมาติกาเภโท, วิภงฺคสฺส ปโยชนํ;

อนาปตฺติปกาโร จ, ปโม นิปฺปโยชโน’’ติ. –

อิมํ นยํ ทสฺเสตฺวาว สพฺพสิกฺขาปทานํ อตฺโถ ปกาสิตพฺโพ. กถํ? ภควตา ปน เยนากาเรน ยํ สิกฺขาปทํ ปฺาปิตํ, ตสฺส อาการสฺส สมตฺถํ วา อสมตฺถํ วาติ ทุวิธํ นิทานํ, อยํ นิทานเภโท. มาติกาปิ นิทานาเปกฺขา นิทานานเปกฺขาติ ทุวิธา. ตตฺถ จตุตฺถปาราชิกาทิสิกฺขาปทานิ นิทานาเปกฺขานิ. น หิ วคฺคุมุทาตีริยา ภิกฺขู สยเมว อตฺตโน อตฺตโน อสนฺตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ มุสาวาทลกฺขณํ ปาเปตฺวา ภาสึสุ. อฺมฺสฺส หิ เต อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส คิหีนํ วณฺณํ ภาสึสุ, น จ ตาวตา ปาราชิกวตฺถุ โหติ. ตตฺถ เตน เลเสน ภควา ตํ วตฺถุํ นิทานํ กตฺวา ปาราชิกํ ปฺเปสิ, เตน วุตฺตํ ‘‘นิทานาเปกฺข’’นฺติ. อิมินา นเยน นิทานาเปกฺขานิ ตฺวา ตพฺพิปรีตานิ สิกฺขาปทานิ นิทานานเปกฺขานีติ เวทิตพฺพานิ, อยํ มาติกาเภโท.

นานปฺปการโต มูลาปตฺติปฺปโหนกวตฺถุปโยคจิตฺตนิยามทสฺสนวเสน มาติกาย วิภชนภาวทีปนตฺถํ เตสํ อปฺปโหนกตาย วา ตทฺตรเวกลฺลตาย วา วีติกฺกเม สติ อาปตฺติเภททสฺสนตฺถํ, อสติ อนาปตฺติทสฺสนตฺถฺจาติ สพฺพตฺถ ตโย อตฺถวเส ปฏิจฺจ มาติกาย วิภชนํ วิภงฺโค อารภียตีติ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ ปน ‘‘ภิกฺขโกติ ภิกฺขุ, ภิกฺขาจริยํ อชฺฌุปคโตติ ภิกฺขุ, ภินฺนปฏธโรติ ภิกฺขู’’ติ เกวลํ พฺยฺชนตฺถทีปนวเสน ปวตฺโต วา, ‘‘สมฺาย ภิกฺขู’’ติ ภิกฺขุภาวสมฺภวํ อนเปกฺขิตฺวาปิ เกวลํ ภิกฺขุ นาม ปวตฺติฏฺานทีปนวเสน ปวตฺโต วา, ‘‘เอหิ ภิกฺขูติ ภิกฺขุ, สรณคมเนหิ อุปสมฺปนฺโนติ ภิกฺขุ, ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อุปสมฺปนฺโนติ ภิกฺขู’’ติ อุปสมฺปทานนฺตเรนาปิ ภิกฺขุภาวสิทฺธิทีปนวเสน ปวตฺโต วา, ‘‘ภทฺโร ภิกฺขุ, สาโร ภิกฺขุ, เสกฺโข ภิกฺขุ, อเสกฺโข ภิกฺขู’’ติ ภิกฺขุกรเณหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคตภิกฺขุทีปนวเสน ปวตฺโต วา วิภงฺโค อชฺฌุเปกฺขิโต สพฺพสามฺปทตฺตา, ตถา อฺภาคิยสิกฺขาปทาทีสุ สทฺวารวเสน, อธิกรณทสฺสนาทิวเสน ปวตฺโต จ อชฺฌุเปกฺขิโต อิตรตฺถ ตทภาวโตติ เวทิตพฺโพ.

ตตฺถ ติสฺโส อิตฺถิโยติอาทิ วตฺถุนิยมทสฺสนวเสน ปวตฺโต, มนุสฺสิตฺถิยา ตโย มคฺเค เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติ ปาราชิกสฺสาติอาทิ ปโยคนิยมทสฺสนวเสน ปวตฺโต, ภิกฺขุสฺส เสวนจิตฺตํ อุปฏฺิเตติอาทิ จิตฺตนิยมทสฺสนวเสน ปวตฺโต, สาทิยติ อาปตฺติ ปาราชิกสฺส, น สาทิยติ อนาปตฺตีติอาทิ วตฺถุปโยคนิยเม สติ จิตฺตนิยมภาวาภาววเสน อาปตฺตานาปตฺติทสฺสนตฺถํ ปวตฺโต, มตํ เยภุยฺเยน ขายิตํ อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสาติอาทิ วตฺถุสฺส อปฺปโหนกตาย วีติกฺกเม อาปตฺติเภททสฺสนตฺถํ ปวตฺโต, น สาทิยติ อนาปตฺตีติ จิตฺตนิยมเวกลฺเยน วีติกฺกมาภาวา อนาปตฺติทสฺสนตฺถํ ปวตฺโตติ. เอวํ อิตเรสุปิ สิกฺขาปเทสุ ยถาสมฺภวนโย อยนฺติ ปโยชโน วิภงฺโค.

อนาปตฺติวาโร ปน มูลาปตฺติโต, ตทฺเกเทสโต, สพฺพาปตฺติโต จ อนาปตฺติทีปนวเสน ติวิโธ. ตตฺถ โย ปโม, โส วิภงฺโค วิย ตโย อตฺถวเส ปฏิจฺจ ปวตฺโต. กตเม ตโย? มาติกาปทานํ สาตฺถกนิรตฺถกานํ ตทฺถา อุทฺธรณานุทฺธรณวเสน สปฺปโยชนนิปฺปโยชนภาวทีปนตฺถํ, ตทฺถา ปฏิปตฺติกฺกมทสฺสนตฺถํ, อาปตฺติปฺปโหนกฏฺาเนปิ วิสฺสชฺชนตฺถฺจาติ. กถํ? เอฬกโลมสิกฺขาปเท ‘‘ภิกฺขุโน ปเนว อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนสฺส เอฬกโลมานิ อุปฺปชฺเชยฺยุํ, อากงฺขมาเนน ภิกฺขุนา ปฏิคฺคเหตพฺพานี’’ติ (ปารา. ๕๗๒) เอตานิ เกวลํ วตฺถุมตฺตทีปนปทานีติ นิรตฺถกานิ นาม, เตสํ อนาปตฺติ. ‘‘อทฺธานมคฺคํ อปฺปฏิปนฺนสฺส อุปฺปนฺเน เอฬกโลเม อนาปตฺติ, อากงฺขมาเนน ปฏิคฺคหิเต’’ติอาทินา นเยน ตทฺถา อนุทฺธรเณน นิปฺปโยชนภาโว ทีปิโต โหติ, ยทิทํ มาติกายํ ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยา’’ติ, อิทํ สาตฺถกํ. ตสฺส สปฺปโยชนภาวทีปนตฺถํ ‘‘อนาปตฺติ อชานนฺตสฺส อสาทิยนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ยสฺมา ชานนสาทิยนภาเวน อาปตฺติ, อเสวนฺตสฺส อนาปตฺติ, ตสฺมา วุตฺตํ มาติกายํ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, ปาราชิโก โหติ อสํวาโส’’ติ อธิปฺปาโย. ‘‘ปรปริคฺคหิตํ ปรปริคฺคหิตสฺิตา ครุปริกฺขาโร เถยฺยจิตฺตํ อวหรณ’’นฺติ วุตฺตานํ ปฺจนฺนมฺปิ องฺคานํ ปาริปูริยา เปตติรจฺฉานคตปริคฺคหิเต อาปตฺติปฺปโหนกฏฺาเนปิ วิสฺสชฺชนตฺถํ ‘‘อนาปตฺติ เปตปริคฺคหิเต’’ติอาทิ (กงฺขา. อฏฺ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ. อนาปตฺติ อิมํ ชาน, อิมํ เทหิ, อิมํ อาหร, อิมินา อตฺโถ, อิมํ กปฺปิยํ กโรหีติ ภณตีติอาทิ ปน ตทฺถา ปฏิปตฺติกฺกมทสฺสนตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอตฺตาวตา ‘‘นิทานมาติกาเภโท’’ติอาทินา วุตฺตคาถาย อตฺโถ ปกาสิโต โหติ.

เอตฺถ ปมปฺตฺติ ตาว ปมโพธึ อติกฺกมิตฺวา ปฺตฺตตฺตา, อายสฺมโต สุทินฺนสฺส อฏฺวสฺสิกกาเล ปฺตฺตตฺตา จ รตฺตฺุมหตฺตํ ปตฺตกาเล ปฺตฺตา. ทุติยอนุปฺตฺติ พาหุสจฺจมหตฺตํ ปตฺตกาเล อุปฺปนฺนา. โส หายสฺมา มกฺกฏิปาราชิโก ยถา มาตุคามปฏิสํยุตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ ติรจฺฉานคติตฺถี อนธิปฺเปตา, ตถา อิธาปีติ สฺาย ‘‘สจฺจํ, อาวุโส, ภควตา สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, ตฺจ โข มนุสฺสิตฺถิยา, โน ติรจฺฉานคติตฺถิยา’’ติ อาห. ตติยานุปฺตฺติ ลาภคฺคมหตฺตํ ปตฺตกาเล อุปฺปนฺนา. เต หิ วชฺชิปุตฺตกา ลาภคฺคมหตฺตํ ปตฺตา หุตฺวา ยาวทตฺถํ ภุฺชิตฺวา นฺหายิตฺวา วรสยเนสุ สยิตฺวา ตติยานุปฺตฺติยา วตฺถุํ อุปฺปาเทสุํ, เต จ เวปุลฺลมหตฺตํ ปตฺเต สงฺเฆ อุปฺปนฺนา, สยฺจ เวปุลฺลมหตฺตํ ปตฺตาติ ‘‘เวปุลฺลมหตฺตมฺเปตฺถ ลพฺภตี’’ติ วุตฺตํ. อิทํ ปมปาราชิกสิกฺขาปทํ ติวิธมฺปิ วตฺถุํ อุปาทาย จตุพฺพิธมฺปิ ตํ กาลํ ปตฺวา ปฺตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

ตตฺถ โย ปนาติ อนวเสสปริยาทานปทํ. ภิกฺขูติ ตสฺส อติปฺปสงฺคนิยมปทํ. ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโนติ ตสฺส วิเสสนวจนํ. น หิ สพฺโพปิ ภิกฺขุนามโก ยา ภควตา ยาย กายจิ อุปสมฺปทาย อุปสมฺปนฺนภิกฺขูนํ เหฏฺิมปริจฺเฉเทน สิกฺขิตพฺพสิกฺขา วิหิตา, ‘‘เอตฺถ สห ชีวนฺตี’’ติ โย จ อาชีโว วุตฺโต, ตํ อุภยํ สมาปนฺโนว โหติ. กทา ปน สมาปนฺโน อโหสิ? ยาย กายจิ อุปสมฺปทาย อุปสมฺปนฺนสมนนฺตรเมว ตทุภยํ ชานนฺโตปิ อชานนฺโตปิ ตทชฺฌุปคตตฺตา สมาปนฺโน นาม โหติ. สห ชีวนฺตีติ ยาว สิกฺขํ น ปจฺจกฺขาติ, ปาราชิกภาวฺจ น ปาปุณาติ, ยํ ปน วุตฺตํ อนฺธกฏฺกถายํ ‘‘สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต สิกฺขาสมาปนฺโน สาชีวํ อวีติกฺกมนฺโต สาชีวสมาปนฺโน โหตี’’ติ, ตํ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสน วุตฺตํ. น หิ สิกฺขํ อปริปูเรนฺโต กามวิตกฺกาทิพหุโล วา เอกจฺจํ สาวเสสํ สาชีวํ วีติกฺกมนฺโต วา สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน นาม น โหติ. อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน ปน จตุกฺกํ ลพฺภติ อตฺถิ ภิกฺขุ สิกฺขาสมาปนฺโน สีลานิ ปจฺจเวกฺขนฺโต น สาชีวสมาปนฺโน อจิตฺตกํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมนฺโต, อตฺถิ น สิกฺขาสมาปนฺโน กามวิตกฺกาทิพหุโล สาชีวสมาปนฺโน นิราปตฺติโก, อตฺถิ น สิกฺขาสมาปนฺโน น จ สาชีวสมาปนฺโน อนวเสสํ อาปตฺตึ อาปนฺโน, อตฺถิ สิกฺขาสมาปนฺโน จ สาชีวสมาปนฺโน จ สิกฺขํ ปริปูเรนฺโต สาชีวฺจ อวีติกฺกมนฺโต, อยเมว จตุตฺโถ ภิกฺขุ อุกฺกฏฺโ อิธ อธิปฺเปโต สิยา. น หิ ภควา อนุกฺกฏฺํ วตฺตุํ ยุตฺโตติ เจ? น, ‘‘ตตฺร ยายํ อธิสีลสิกฺขา, อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา สิกฺขา’’ติวจนวิโรธโต. อุกฺกฏฺคฺคหณาธิปฺปาเย สติ ‘‘สิกฺขาติ ติสฺโส สิกฺขา’’ติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. สิกฺขตฺตยสมาปนฺโน หิ สพฺพุกฺกฏฺโติ.

‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยา’’ติ ปรโต วจนํ อเปกฺขิตฺวา อธิสีลสิกฺขาว วุตฺตาติ เจ? น, ตสฺสาปิ อภพฺพตฺตา. น หิ อธิสีลสิกฺขํ ปริปูเรนฺโต สาชีวฺจ อวีติกฺกมนฺโต เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตุํ ภพฺโพ, ตํ สิกฺขํ อปริปูเรนฺโต สาชีวฺจ วีติกฺกมนฺโต เอว หิ ปฏิเสเวยฺยาติ อธิปฺปาโย, ตสฺมา เอวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ยสฺมา สิกฺขาปทสงฺขาโต สาชีโว อธิสีลสิกฺขเมว สงฺคณฺหาติ, เนตรํ อธิจิตฺตสิกฺขํ อธิปฺาสิกฺขํ วา, ตสฺมา ‘‘ตตฺร ยายํ อธิสีลสิกฺขา, อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา สิกฺขา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา อธิสีลสิกฺขาย สงฺคาหโก สาชีโว สิกฺขาสาชีโวติ วุตฺโต. อิติ สาชีววิเสสนตฺถํ สิกฺขาคฺคหณํ กตํ. ตทตฺถทีปนตฺถเมว วิภงฺเค สิกฺขํ อปรามสิตฺวา ‘‘ตสฺมึ สิกฺขติ, เตน วุจฺจติ สาชีวสมาปนฺโน’’ติ วุตฺตํ, เตน เอกเมวิทํ อตฺถปทนฺติ ทีปิตํ โหติ. ตฺจ อุปสมฺปทูปคมนนฺตรโต ปฏฺาย สิกฺขนาธิการตฺตา ‘‘สิกฺขตี’’ติ จ ‘‘สมาปนฺโน’’ติ จ วุจฺจติ. โย เอวํ ‘‘สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน’’ติ สงฺขฺยํ คโต, ตาทิสํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ อปรภาเค สาชีวสงฺขาตเมว สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย, ตสฺมึเยว จ ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยาติ อยมตฺโถ ยุชฺชติ. กินฺตุ อฏฺกถานโย ปฏิกฺขิตฺโต โหติ. โส จ น ปฏิกฺเขปารโหติ เตน ตทนุสาเรน ภวิตพฺพํ.

อธิปฺปาโย ปเนตฺถ ปริเยสิตพฺโพ, โส ทานิ วุจฺจติ – สพฺเพสุปิ สิกฺขาปเทสุ อิทเมว ภิกฺขุลกฺขณํ สาธารณํ, ยทิทํ ‘‘ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน’’ติ. ขีณาสโวปิ สาวโก อาปตฺตึ อาปชฺชติ อจิตฺตกํ, ตถา เสกฺโข. ปุถุชฺชโน ปน สจิตฺตกมฺปิ, ตสฺมา เสกฺขาเสกฺขปุถุชฺชนภิกฺขูนํ สามฺมิทํ ภิกฺขุลกฺขณนฺติ กตฺวา เกวลํ สิกฺขาสมาปนฺโน, เกวลํ สาชีวสมาปนฺโน จ อุภยสมาปนฺโน จาติ สรูเปกเทเสกเสสนเยน ‘‘สิกฺขาสาชีวสมอาปนฺโน’’ตฺเวว สมฺปิณฺเฑตฺวา อุกฺกฏฺคฺคหเณน อนุกฺกฏฺานํ คหณสิทฺธิโต อฏฺกถายํ อุกฺกฏฺโว วุตฺโต. ตเมว สมฺปาเทตุํ ‘‘ตสฺมึ สิกฺขติ, เตน วุจฺจติ สาชีวสมาปนฺโน’’ติ เอตฺถ สิกฺขาปทสฺส อวจเน ปริหารํ วตฺวา ยสฺมา ปน โส อสิกฺขมฺปิ สมาปนฺโน, ตสฺมา สิกฺขาสมาปนฺโนติปิ อตฺถโต เวทิตพฺโพติ จ วตฺวา ‘‘ยํ สิกฺขํ สมาปนฺโน ตํ อปฺปจฺจกฺขาย ยฺจ สาชีวํ สมาปนฺโน ตตฺถ ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา’’ติ วุตฺตนฺติ อยมฏฺกถายํ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. เอตสฺมึ ปน อธิปฺปาเย อธิสีลสิกฺขาย เอว คหณํ สพฺพตฺถิกตฺตา, สีลาธิการโต จ วินยสฺสาติ เวทิตพฺพํ. ยถา จ สิกฺขาปทํ สมาทิยนฺโต สีลํ สมาทิยตีติ วุจฺจติ, เอวํ สิกฺขาปทํ ปจฺจกฺขนฺโต สีลสงฺขาตํ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาตีติ วตฺตุํ ยุชฺชติ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘ยํ สิกฺขํ สมาปนฺโน, ตํ อปฺปจฺจกฺขายา’’ติ. สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย ปฏิเสวิตเมถุนสฺส อุปสมฺปทํ อนุชานนฺโต น สมูหนติ นาม. น หิ โส ภิกฺขุ หุตฺวา ปฏิเสวิ, ‘‘โย ปน ภิกฺขู’’ติ จ ปฺตฺตํ. เอตฺตาวตา สมาสโต ‘‘สิกฺขาสาชีวสมานฺโน’’ติ เอตฺถ วตฺตพฺพํ วุตฺตํ.

กึ อิมินา วิเสสวจเนน ปโยชนํ, นนุ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา…เป… อสํวาโส’’ติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพนฺติ เจ? น วตฺตพฺพํ อนิฏฺปฺปสงฺคโต. โย ปน สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน เถยฺยสํวาสาทิโก เกวเลน สมฺามตฺเตน, ปฏิฺามตฺเตน วา ภิกฺขุ, ตสฺสาปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ อตฺถิ. สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย จ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส ปาราชิกาปตฺติ. โย วา ปจฺฉา ปาราชิกํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา น สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน ตสฺส จ, โย วา ปกฺขปณฺฑกตฺตา ปณฺฑกภาวูปคมเนน น สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน ตสฺส จ ตทุภยํ อตฺถีติ อาปชฺชติ. ‘‘ปณฺฑกภาวปกฺเข จ ปกฺขปณฺฑโก อุปสมฺปทาย น วตฺถู’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา อิตรสฺมึ ปกฺเข วตฺถูติ สิทฺธํ, ตสฺมึ ปกฺเข อุปสมฺปนฺโน ปณฺฑกภาวปกฺเข ปณฺฑกตฺตา น สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน, โส ปริจฺจชิตพฺพสิกฺขาย อภาเวน สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย มุเขน ปรสฺส องฺคชาตคฺคหณาทโย เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, ตสฺส กุโต ปาราชิกาปตฺตีติ อธิปฺปาโย. อยํ นโย อปณฺฑกปกฺขํ อลภมานสฺเสว ปรโต ยุชฺชติ, ลภนฺตสฺส ปน อรูปสตฺตานํ กุสลานํ สมาปตฺติกฺขเณ ภวงฺควิจฺเฉเท สติปิ อมรณํ วิย ปณฺฑกภาวปกฺเขปิ ภิกฺขุภาโว อตฺถิ. สํวาสํ วา สาทิยนฺตสฺส น เถยฺยสํวาสกภาโว อตฺถิ อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนสฺส วิย. น จ สหเสยฺยาทิกํ ชเนติ. คณปูรโก ปน น โหติ อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺโน วิย, น โส สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน, อิตรสฺมึ ปน ปกฺเข โหติ, อยํ อิมสฺส ตโต วิเสโส. กิมยํ สเหตุโก, อุทาหุ อเหตุโกติ? น อเหตุโก. ยโต อุปสมฺปทา ตสฺส อปณฺฑกปกฺเข อนุฺาตา สเหตุกปฏิสนฺธิกตฺตา. ปณฺฑกภาวปกฺเขปิ กิสฺส นานุฺาตาติ เจ? ปณฺฑกภูตตฺตา โอปกฺกมิกปณฺฑกสฺส วิย.

อปิจ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโนติ อิมินา ตสฺส สิกฺขาสมาทานํ ทีเปตฺวา ตํ สมาทินฺนสิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ตตฺถ จ ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวาติ วตฺตุํ ยุชฺชติ, น อฺถาติ อิมินา การเณน ยถาวุตฺตานิฏฺปฺปสงฺคโต ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขายา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยถา เจตฺถ, ตถา ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา คามา วา อรฺา วา อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิเยยฺย (ปารา. ๘๙), สุคตจีวรปฺปมาณํ จีวรํ การาเปยฺย อติเรกํ วา, เฉทนกํ ปาจิตฺติย’’นฺติอาทินา (ปาจิ. ๕๔๘) นเยน สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. อนฺตมโส ติรจฺฉานคตายปีติ มนุสฺสิตฺถึ อุปาทาย วุตฺตํ. น หิ ‘‘ปเคว ปณฺฑเก ปุริเส วา’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชติ. เสสํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนยเมว.

อยํ ปมปาราชิกสฺส มาติกาย ตาว วินิจฺฉโย.

จตุพฺพิธวินยกถาวณฺณนา

๔๕. นีหริตฺวาติ เอตฺถ สาสนโต นีหริตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘ปฺจหุปาลิ, องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา นานุยุฺชิตพฺพํ. กตเมหิ ปฺจหิ? สุตฺตํ น ชานาติ, สุตฺตานุโลมํ น ชานาตี’’ติ (ปริ. ๔๔๒) เอวมาทิโต หิ ปริยตฺติสาสนโต สุตฺตํ, สุตฺตานุโลมฺจ นีหริตฺวา ปกาเสสุํ. ‘‘อนาปตฺติ เอวํ อมฺหากํ อาจริยานํ อุคฺคโห ปริปุจฺฉาติ ภณตี’’ติ เอวมาทิโต ปริยตฺติสาสนโต อาจริยวาทํ นีหริตฺวา ปกาเสสุํ. ภารุกจฺฉกวตฺถุสฺมึ ‘‘อายสฺมา อุปาลิ เอวมาห – อนาปตฺติ, อาวุโส, สุปินนฺเตนา’’ติ (ปารา. ๗๘) เอวมาทิโต ปริยตฺติสาสนโต เอว อตฺตโนมตึ นีหริตฺวา ปกาเสสุํ. ตาย หิ อตฺตโนมติยา เถโร เอตทคฺคฏฺานํ ลภิ. อปิ จ วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘อนุปสมฺปนฺเนน ปฺตฺเตน วา อปฺตฺเตน วา วุจฺจมาโน…เป… อนาทริยํ กโรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๔๓). ตตฺถ หิ ปฺตฺตํ นาม สุตฺตํ. เสสตฺตยํ อปฺตฺตํ นาม. เตนายํ ‘‘จตุพฺพิธฺหิ วินยํ, มหาเถรา’’ติ คาถา สุวุตฺตา. ยํ สนฺธาย วุตฺตํ นาคเสนตฺเถเรน. อาหจฺจปเทนาติ อฏฺ วณฺณฏฺานานิ อาหจฺจ วุตฺเตน ปทนิกาเยนาติ อตฺโถ, อุทาหเฏน กณฺโกฺกนฺเตน ปทสมูเหนาติ อธิปฺปาโย. รเสนาติ ตสฺส อาหจฺจภาสิตสฺส รเสน, ตโต อุทฺธเฏน วินิจฺฉเยนาติ อตฺโถ. สุตฺตจฺฉายา วิย หิ สุตฺตานุโลมํ. อาจริยวาโท ‘‘อาจริยวํโส’’ติ วุตฺโต ปาฬิยํ วุตฺตานํ อาจริยานํ ปรมฺปราย อาภโตว ปมาณนฺติ ทสฺสนตฺถํ. อธิปฺปาโยติ การโณปปตฺติสิทฺโธ อุหาโปหนยปฺปวตฺโต ปจฺจกฺขาทิปมาณปติรูปโก. อธิปฺปาโยติ เอตฺถ ‘‘อตฺตโนมตี’’ติ เกจิ อตฺถํ วทนฺติ.

ปริวารฏฺกถายํ, อิธ จ กิฺจาปิ ‘‘สุตฺตานุโลมํ นาม จตฺตาโร มหาปเทสา’’ติ วุตฺตํ, อถ โข มหาปเทสนยสิทฺธํ ปฏิกฺขิตฺตาปฏิกฺขิตฺตํ อนุฺาตานนุฺาตํ กปฺปิยากปฺปิยนฺติ อตฺถโต วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ ยสฺมา านํ โอกาโส ปเทโสติ การณเววจนานิ ‘‘อฏฺานเมตํ, อานนฺท, อนวกาโส’’ติอาทิ (ปารา. ๔๓) สาสนโต, ‘‘นิคฺคหฏฺาน’’นฺติ จ ‘‘อสนฺทิฏฺิฏฺาน’’นฺติ จ ‘‘อสนฺทิฏฺิ จ ปน ปเทโส’’ติ จ โลกโต, ตสฺมา มหาปเทสาติ มหาการณานีติ อตฺโถ. การณํ นาม าปโก เหตุ อิธาธิปฺเปตํ. มหนฺตภาโว ปน เตสํ มหาวิสยตฺตา มหาภูตานํ วิย. เต ทุวิธา วินยมหาปเทสา สุตฺตนฺติกมหาปเทสา จาติ. ตตฺถ วินยมหาปเทสา วินเย ปโยคํ คจฺฉนฺติ, อิตเร อุภยตฺถาปิ, เตเนว ปริวาเร อนุโยควตฺเต ‘‘ธมฺมํ น ชานาติ, ธมฺมานุโลมํ น ชานาตี’’ติ (ปริ. ๔๔๒) วุตฺตํ. ตตฺถ ธมฺมนฺติ เปตฺวา วินยปิฏกํ อวเสสปิฏกทฺวยํ. ธมฺมานุโลมนฺติ สุตฺตนฺติเก จตฺตาโร มหาปเทเส. ตตฺถ โย ธมฺมํ ธมฺมานุโลมฺเจว ชานาติ, น วินยํ วินยานุโลมฺจ, โส ‘‘ธมฺมํ รกฺขามี’’ติ วินยํ อุพฺพินยํ กโรติ, อิตโร ‘‘วินยํ รกฺขามี’’ติ ธมฺมํ อุทฺธมฺมํ กโรติ, อุภยํ ชานนฺโต อุภยมฺปิ สมฺปาเทติ.

ตตฺริทํ มุขมตฺตํ – ตตฺถ ปโม ‘‘โส เจ ปเวสนํ สาทิยติ, ปวิฏฺํ, ิตํ, อุทฺธรณํ สาทิยติ อาปตฺติ, น สาทิยติ อนาปตฺตี’’ติ เอตฺถ วิปฺปฏิปชฺชติ. โส หายสฺมา สุขเวทนียสฺส อุปาทินฺนโผฏฺพฺพสฺส, กายินฺทฺริยสฺส จ สมาโยเค สติ ปฏิวิชานนฺโต กายิกสุขเวทนุปฺปตฺติมตฺเตน สาทิยติ นามาติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ตสฺส อาปตฺติ ปาราชิกสฺสาติ อเสวนาธิปฺปายสฺสปิ อาปตฺติปฺปสงฺคํ กโรติ, ตถา ยสฺส สนฺถตตฺตา วา โยนิโทสวเสน วา ทุกฺขา อสาตา เวทนา, วาโตปหฏคตฺตตาย วา เนว กายิกเวทนา, ตสฺส ชานโต อชานโตปิ ‘‘อนาปตฺติ อสาทิยนฺตสฺสา’’ติ (ปารา. ๗๖) สุตฺตนฺตํ ทสฺเสตฺวา เสวนาธิปฺปายสฺสาปิ อนาปตฺติปฺปสงฺคํ กโรติ, ตถา ยทิ โมจนราเคน อุปกฺกมโต มุตฺเต สงฺฆาทิเสโส, ปเคว เมถุนราเคนาติ ทุกฺกฏฏฺานํ คเหตฺวา สงฺฆาทิเสสฏฺานํ กโรติ, เอวํ วินยํ อุพฺพินยํ กโรติ นาม. อิตโร ‘‘อนาปตฺติ อชานนฺตสฺสาติ วุตฺตตฺตา ชานโต ชานเนเนว สุขเวทนา โหตุ วา มา วา สาทิยนา โหตี’’ติ วตฺวา อเสวนาธิปฺปายสฺสปิ ชานโต อนาปตฺติฏฺาเน อาปตฺตึ กโรติ, อนวชฺชํ สาวชฺชํ กโรตีติ เอวํ ธมฺมํ อุทฺธมฺมํ กโรติ. อุภยํ ปน ชานนฺโต ‘‘ภิกฺขุสฺส เสวนจิตฺตํ อุปฏฺิเตติ (ปารา. ๕๗) วจนโต เสวนจิตฺตเมเวตฺถ ปมาณํ, ตสฺส ภาเวน อาปตฺติ ปาราชิกสฺส, อภาเวน อนาปตฺตี’’ติ วตฺวา อุภยมฺปิ รกฺขติ สมฺปาเทติ. อิมินา นเยน สพฺพสิกฺขาปเทสุ ยถาสมฺภวํ สปฺปโยชนา กาตพฺพา.

สงฺคีตึ อาโรเปตฺวา ปิตปาฬิโต วินิมุตฺตํ กตฺวา ปิตตฺตา ปาฬิวินิมุตฺตา อตฺถโต, นยโต, อนุโลมโต จ ปาฬิโอกฺกนฺตวินิจฺฉยปฺปวตฺตา อนุปวิฏฺวินิจฺฉยวเสน ปวตฺตาติ อตฺโถ. ‘‘น สมูหนิสฺสตี’’ติ ชานนฺโตปิ ภควา เกวลํ ‘‘เตสํ มตํ ปจฺฉิมา ชนตา มม วจนํ วิย ปมาณํ กโรตู’’ติ ทสฺสนตฺถฺจ ปรินิพฺพานกาเล เอวมาห ‘‘อากงฺขมาโน, อานนฺท, สงฺโฆ มมจฺจเยน ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานิ สมูหนตู’’ติ (ที. นิ. ๒.๒๑๖), เตเนตํ สิทฺธํ ‘‘ปฺตฺตมฺปิ เจ สิกฺขาปทํ สมูหนิตุํ ยสฺส สงฺฆสฺส อนุฺาตํ ภควตา, ตสฺส ปฺตฺตานุโลมํ อติเรกตฺถทีปนํ, ปเควานุฺาตํ ภควตา’’ติ. กิฺจ ภิยฺโย อูนาติริตฺตสิกฺขาปเทสุ อาจริยกุเลสุ วิวาโท อฺมฺํ น กาตพฺโพติ ทสฺสนตฺถฺจ. กสฺมา สงฺโฆ น สมูหนีติ? อฺมฺํ วิวาทปฺปสงฺคทสฺสนโต. ภควตา จ ‘‘สพฺเพเหว สมคฺเคหิ สมฺโมทมาเนหิ อวิวทมาเนหิ สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ จ เอกจฺเจ เถรา เอวมาหํสูติ จ อฺวาททสฺสนโต วิวทมาเนหิ สิกฺขิตพฺพํ ชาตํ, ตทภาวตฺตมฺปิ ตฺติทุติยกมฺมวาจํ สาเวตฺวา อวิวทมาเนเหว สิกฺขิตพฺพํ อกาสิ.

อปิจาติ อตฺตโน มติยา ปากฏกรณตฺถํ อารมฺโภ. ตตฺถ ‘‘สุตฺตนฺตาภิธมฺมวินยฏฺกถาสู’’ติ วจนโต ปิฏกตฺตยสฺสปิ สาธารณา เอสา กถาติ เวทิตพฺพา, ‘‘อถ ปนายํ กปฺปิย’’นฺติอาทิ วินยสฺเสว. การกสงฺฆสทิสนฺติ สงฺคีติการกสงฺฆสทิสํ. ‘‘สุตฺตาทิจตุกฺกํ อปฺปจฺจกฺขาย เตน อวิรุทฺธสฺส กมฺมสฺส การกสงฺฆสทิส’’นฺติ ธมฺมสิริตฺเถรสฺส คณฺิปเท วุตฺตํ, ตํ อยุตฺตํ, ‘‘สุตฺตเมว พลวตรํ. สุตฺตฺหิ อปฺปฏิวตฺติยํ การกสงฺฆสทิส’’นฺติ เอเตหิ ปเทหิ อยุตฺตตฺตา. ปากติเก ปน คณฺิปเท ‘‘ตมตฺถํ วินิจฺฉินิตฺวา ตสฺส การกสงฺฆสทิส’’นฺติ วุตฺตํ. ปรวาทีติ อมฺหากํ สมยวิชานนโก อฺนิกายิโกติ วุตฺตํ. ปรวาที สุตฺตานุโลมนฺติ กถํ? ‘‘อฺตฺร อุทกทนฺตโปนา’’ติ (ปาจิ. ๒๖๖) สุตฺตํ สกวาทิสฺส, ตทนุโลมโต นาฬิเกรผลสฺส อุทกมฺปิ อุทกเมว โหตีติ ปรวาที จ.

‘‘นาฬิเกรสฺส ยํ โตยํ, ปุราณํ ปิตฺตพนฺธนํ;

ตเมว ตรุณํ โตยํ, ปิตฺตฆํ พลพนฺธน’’นฺติ. –

เอวํ ปรวาทินา วุตฺเต สกวาที ธฺผลสฺส คติกตฺตา, อาหารตฺถสฺส จ ผรณโต ‘‘ยาวกาลิกเมว ต’’นฺติ วทนฺโต ปฏิกฺขิปติ. ปโร อาจริยวาทนฺติ ‘‘สุงฺกํ ปริหรตีติ เอตฺถ อุปจารํ โอกฺกมิตฺวา กิฺจาปิ ปริหรติ, อวหาโร เอวา’’ติ อฏฺกถาวจนโต ‘‘ตถา กโรนฺโต ปาราชิกมาปชฺชตี’’ติ ปรวาทินา วุตฺเต สกวาที ‘‘สุงฺกํ ปริหรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ สุตฺตํ ตตฺเถว อาคตมหาอฏฺกถาวจเนน สทฺธึ ทสฺเสตฺวา ปฏิเสเธติ, ตถา กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวาติ. ปโร อตฺตโนมตีติ เอตฺถ ‘‘ปุเรภตฺตํ ปรสนฺตกํ อวหราติ ปุเรภตฺตเมว หริสฺสามีติ วายมนฺตสฺส ปจฺฉาภตฺตํ โหติ, ปุเรภตฺตปโยโคว โส, ตสฺมา มูลฏฺโ น มุจฺจตีติ ตุมฺหากํ เถรวาทตฺตา มูลฏฺสฺส ปาราชิกเมวา’’ติ ปรวาทินา วุตฺเต สกวาที ‘‘ตํ สงฺเกตํ ปุเร วา ปจฺฉา วา ตํ ภณฺฑํ อวหรติ, มูลฏฺสฺส อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. ๑๑๙) สุตฺตํ ทสฺเสตฺวา ปฏิกฺขิปติ.

ปโร สุตฺตนฺติ ‘‘อนิยตเหตุธมฺโม สมฺมตฺตนิยตเหตุธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ สุตฺตํ ปฏฺาเน ลิขิตํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อริยมคฺคสฺส น นิพฺพานเมวารมฺมณ’’นฺติ ปรวาทินา วุตฺเต สกวาที ‘‘อารมฺมณตฺติกาทิสุตฺตานุโลเม น โอตรตี’’ติ ปฏิกฺขิปติ. สุตฺตานุโลเม โอตรนฺตํเยว หิ สุตฺตํ นาม, เนตรํ. เตน วุตฺตํ ปาฬิอาคตํ ปฺายตีติ เอตฺตเกนปิ สิทฺเธ ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหปาฬิอาคตํ ปฺายตี’’ติอาทิ. ตาทิสฺหิ ปมาทเลขนฺติ อาจริโย. ‘‘อปฺปมาโท อมตํ ปทํ, ปมาโท มจฺจุโน ปท’’นฺติ (ธ. ป. ๒๑; เนตฺติ. ๒๖) วจนโต ทินฺนโภชเน ภุฺชิตฺวา ปริสฺสยานิ ปริวชฺชิตฺวา สตึ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา วิหรนฺโต นิจฺโจ โหตีติ. เอวรูปสฺส อตฺถสฺส วเสน อารุฬฺหมฺปิ สุตฺตํ น คเหตพฺพํ, เตน วุตฺตํ โน เจ ตถา ปฺายตีติ สิทฺเธปิ ‘‘โน เจ ตถา ปฺายติ, น โอตรติ น สเมตี’’ติ. ‘‘พาหิรกสุตฺตํ วา’’ติ วุตฺตตฺตา อตฺตโน สุตฺตมฺปิ อตฺเถน อสเมนฺตํ น คเหตพฺพํ. ปโร อาจริยวาทนฺติอาทีสุ ทฺวีสุ นเยสุ ปมาทเลขวเสน ตตฺถ ตตฺถ อาคตฏฺกถาวจนํ เถรวาเทหิ สทฺธึ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ.

อถ ปนายํ อาจริยวาทํ. ปโร สุตฺตนฺติ ปรวาทินา ‘‘มูลพีชํ นาม หลิทฺทิ สิงฺคิเวรํ วจา…เป… พีเช พีชสฺี ฉินฺทติ วา เฉทาเปติ วา ภินฺทติ วา…เป… อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสาติ (ปาจิ. ๙๑) ตุมฺหากํ ปาตฺตา หลิทฺทิคณฺึ ฉินฺทนฺตสฺส ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺเต สกวาที ‘‘ยานิ วา ปนฺานิ อตฺถิ มูเล สฺชายนฺตี’’ติอาทึ ทสฺเสตฺวา ตสฺส อฏฺกถาสงฺขาเตน อาจริยวาเทน ปฏิกฺขิปติ. น หิ คณฺิมฺหิ คณฺิ ชายตีติ. ปโร สุตฺตานุโลมนฺติ ปรวาทินา ‘‘อนาปตฺติ เอวํ อมฺหากํ อาจริยานํ อุคฺคโหติ วจนสฺสานุโลมโต ‘อมฺหากํ โปราณภิกฺขู เอกปาสาเท คพฺภํ ถเกตฺวา อนุปสมฺปนฺเนน สยิตุํ วฏฺฏตีติ ตถา กตฺวา อาคตา, ตสฺมา อมฺหากํ วฏฺฏตี’ติ ตุมฺเหสุ เอว เอกจฺเจสุ วทนฺเตสุ ตุมฺหากํ น กิฺจิ วตฺตุํ สกฺกา’’ติ วุตฺเต สกวาที ‘‘สุตฺตํ สุตฺตานุโลมฺจ อุคฺคหิตกานํเยว อาจริยานํ อุคฺคโห ปมาณ’’นฺติอาทิอฏฺกถาวจนํ ทสฺเสตฺวา ปฏิเสเธติ. ปโร อตฺตโนมตินฺติ ‘‘ทฺวารํ วิวริตฺวา อนาปุจฺฉา สยิเตสุ เก มุจฺจนฺตี’’ติ เอตฺถ ปน ทฺเวปิ ชนา มุจฺจนฺติ โย จ ยกฺขคหิตโก, โย จ พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิโตติ ตุมฺหากํ เถรวาทตฺตา อฺเ สพฺเพปิ ยถา ตถา วา นิปนฺนาทโยปิ มุจฺจนฺตีติ ปฏิเสเธติ.

อถ ปนายํ อตฺตโนมตึ. ปโร สุตฺตนฺติ ‘‘อาปตฺตึ อาปชฺชนฺตี’’ติ ปรวาทินา คุตฺเต สกวาที ‘‘ทิวา กิลนฺตรูโป มฺเจ นิสินฺโน ปาเท ภูมิโต อโมเจตฺวาว นิทฺทาวเสน นิปชฺชติ, ตสฺส อนาปตฺตี’’ติอาทิอฏฺกถาวจนํ (ปารา. อฏฺ. ๑.๗๗) ทสฺเสตฺวา เอกภงฺเคน นิปนฺนาทโยปิ มุจฺจนฺตีติ ปฏิเสเธติ. อถายํ อตฺตโนมตึ. ปโร สุตฺตานุโลมนฺติ ‘‘โทมนสฺสํ ปาหํ, เทวานมินฺท, ทุวิเธน วทามิ เสวิตพฺพมฺปิ อเสวิตพฺพมฺปีติอาทิวจเนหิ (ที. นิ. ๒.๓๖๐) สํสนฺทนโต สทารโปเส โทโส ตุมฺหากํ นตฺถิ, เตน วุตฺตํ ‘ปุตฺตทารสฺส สงฺคโห’’’ติ (ขุ. ปา. ๕.๖; สุ. นิ. ๒๖๕) ปรวาทินา วุตฺเต กิฺจาปิ สกวาที พหุสฺสุโต น โหติ, อถ โข ราคสหิเตเนว อกุสเลน ภวิตพฺพนฺติ ปฏิกฺขิปติ. เสเสสุปิ อิมินา นเยน อฺถาปิ อนุรูปโต โยเชตพฺพํ. อิทํ สพฺพํ อุปติสฺสตฺเถราทโย อาหุ. ธมฺมสิริตฺเถโร ปน ‘‘เอตฺถ ปโรติ วุตฺโต อฺนิกายิโก, โส ปน อตฺตโน สุตฺตาทีนิเยว อาหรติ. ตานิ สกวาที อตฺตโน สุตฺตาทิมฺหิ โอตาเรตฺวา สเจ สเมติ คณฺหาติ, โน เจ ปฏิกฺขิปตี’’ติ วทติ.

จตุพฺพิธวินยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปทภาชนียวณฺณนา

สิกฺขาปทวิภงฺเค ปน กิฺจาปิ โย ปนาติ อนวเสสปริยาทานปทํ, ตถาปิ ภิกฺขูติ อิมินา ปรปเทน สมานาธิกรณตฺตา ตทนุรูปาเนวสฺส วิภงฺคปทานิ วุตฺตานิ. ภิกฺขุนิพฺพจนปทานิ ตีณิ กิฺจาปิ สภิกฺขุภาวสฺส, อภิกฺขุภาวสฺส จาติ ยสฺส กสฺสจิ ปพฺพชิตสฺส สาธารณานิ, ตถาปิ ‘‘อสุทฺโธ โหติ ปุคฺคโล อฺตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน, ตฺเจ สุทฺธทิฏฺิ สมาโน อโนกาสํ การาเปตฺวา จาวนาธิปฺปาโย วเทติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสเสน ทุกฺกฏสฺสา’’ติ เอวมาทิสุตฺตํ นิพฺพจนตฺถยุตฺโตว ปุคฺคโล ‘‘อาปตฺติ สงฺฆาทิเสเสน ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๘๙) เอตฺถ วตฺถุ, น อิตโร คิหิภูโตติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. สพฺพสฺสปิ วินยปิฏกสฺส สาธารณํ ภิกฺขุลกฺขณํ วตฺถุฺหิ ภควา อารภิ. โย ปน สุทฺโธ เอว สมาโน เกนจิ การเณน คิหิลิงฺเค ิโต, โส อตฺตโน สภิกฺขุภาวตฺตา เอว วตฺถุ โหติ, อสุทฺโธปิ ภิกฺขุลิงฺเค ิตตฺตาติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต โหติ. อสุทฺโธปิ าตเกหิ, ปจฺจตฺถิเกหิ วา ราชภยาทิการเณน วา กาสาเวสุ สอุสฺสาโหว อปนีตกาสาโว วตฺถุ เอว ปุน กาสาวคฺคหเณน เถยฺยสํวาสกภาวานุปคมนโต, ภิกฺขุนิพฺพจนตฺเถ อนิกฺขิตฺตธุรตฺตาติ วุตฺตํ โหติ. โย ปน ลิงฺคตฺเถนโก ภิกฺขุนิพฺพจนตฺถํ สยฺจ อชฺฌุปคโต, สํวาสํ เถเนนฺโต, ตฺเจ สุทฺธทิฏฺิ สมาโน อโนกาสํ การาเปตฺวา จาวนาธิปฺปาโย วเทติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสเสน ทุกฺกฏสฺสาติ อยมฺปิ อตฺโถ ทสฺสิโต โหติ.

‘‘สมฺาย ภิกฺขุ ปฏิฺาย ภิกฺขู’’ติ วจนทฺวยํ ยถาวุตฺตฺจ อตฺถํ อุปพฺรูเหติ, อนฺตรา อุปฺปนฺนาย นิยตาย มิจฺฉาทิฏฺิยา อุปจฺฉินฺนกุสลมูโล เกวลาย สมฺาย, ปฏิฺาย จ ‘‘ภิกฺขู’’ติ วุจฺจติ, น ปรมตฺถโตติ อิมํ อติเรกตฺถํ ทีเปติ. กึ วุตฺตํ โหติ? ‘‘นาหํ, ภิกฺขเว, อฺํ เอกธมฺมมฺปิ สมนุปสฺสามิ, ยํ เอวํ มหาสาวชฺชํ ยถยิทํ, ภิกฺขเว, มิจฺฉาทิฏฺิ. มิจฺฉาทิฏฺิปรมานิ, ภิกฺขเว, มหาวชฺชานี’’ติ อาหจฺจภาสิตํ สงฺคีติตฺตยารุฬฺหํ สุตฺตํ, อฏฺกถายมฺปิสฺส ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิปรมา เอเตสนฺติ มิจฺฉาทิฏฺิปรมานี’’ติ (อ. นิ. ๑.๓๑๐) วุตฺตํ. ปฺจ อานนฺตริยกมฺมานิ มหาสาวชฺชานิ, มิจฺฉาทิฏฺิ ปน มหาสาวชฺชตราติ อธิปฺปาโยติ. กสฺมา? เตสฺหิ ปริจฺเฉโท อตฺถิ, สพฺพพลวมฺปิ กปฺปฏฺิติกเมว โหติ, นิยตมิจฺฉาทิฏฺิยา ปน ปริจฺเฉโท นตฺถิ, ตาย สมนฺนาคตสฺส ภวโต วุฏฺานํ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุกรณา กุสลา ธมฺมา สํวิชฺชนฺตี’’ติ วา ‘‘สุทฺโธวาย’’นฺติ วา น สกฺกา วตฺตุํ. ‘‘ทิฏฺิวิปตฺติปจฺจยา ทฺเว อาปตฺติโย อาปชฺชตี’’ติ วุตฺตตฺตา น สกฺกา ‘‘อสุทฺโธ’’ติ วา ‘‘อฺตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน’’ติ วา วตฺตุํ. เอส หิ อุโภปิ ปกฺเข น ภชติ, เตน วุตฺตํ ‘‘สมฺาย, ปฏิฺาย จ ภิกฺขุ, น ปรมตฺถโต’’ติ.

กิมตฺถํ ปเนวํ มหาสาวชฺชาย นิยตมิจฺฉาทิฏฺิยา ปาราชิกํ ภควา น ปฺเปสีติ? ทุพฺพิชานตฺตา. ปกติยาเปสา ทิฏฺิ นาม ‘‘สมฺมา’’ติ วา ‘‘มิจฺฉา’’ติ วา ทุวิฺเยฺยา, ปเคว ‘‘นิยตา’’ติ วา ‘‘อนิยตา’’ติ วาติ. ตตฺถ ปาราชิกาปตฺติยา ปฺตฺตาย ภิกฺขู อฺมฺํ อสมทิฏฺิกํ ปาราชิกํ มฺมานา อุโปสถาทีนิ อกตฺวา อจิเรเนว สาสนํ วินาเสยฺยุํ, สยฺจ อปุฺํ ปสเวยฺยุํ สุทฺเธสุปิ ภิกฺขูสุ วิปฺปฏิปตฺติยา ปฏิปชฺชเนน. ตสฺมา อุปายกุสลตาย ปาราชิกํ อปฺาเปตฺวา ตสฺส อุกฺเขปนียกมฺมํ, สมฺมาวตฺตฺจ ปฺาเปตฺวา ตํ สงฺเฆน อสมฺโภคํ, อสํวาสฺจ อกาสิ. ภควา หิ ตสฺส เจ เอสา ทิฏฺิ อนิยตา, สมฺมาวตฺตํ ปูเรตฺวา โอสารณํ ลภิตฺวา ปกตตฺโต ภเวยฺย. นิยตา เจ, อฏฺานเมตํ อนวกาโส, ยํ โส นิยตมิจฺฉาทิฏฺิโก สมฺมาวตฺตํ ปูเรตฺวา โอสารณํ ลภิตฺวา ปกตตฺโต ภเวยฺย. เกวลํ ‘‘สมฺายภิกฺขุ ปฏิฺายภิกฺขู’’ติ นามมตฺตธารโก หุตฺวา ปรํ มรณา อริฏฺโ วิย สํสารขาณุโกว ภวิสฺสตีติ อิมํ นยํ อทฺทส.

อฏฺสุ อุปสมฺปทาสุ ติสฺโสเวตฺถ วุตฺตา, น อิตรา ปาฏิปุคฺคลตฺตา, ภิกฺขูนํ อสนฺตกตฺตา จ. ตตฺถ หิ โอวาทปฏิคฺคหณปฺหพฺยากรณูปสมฺปทา ทฺวินฺนํ เถรานํ เอว, เสสา ติสฺโส ภิกฺขุนีนํ สนฺตกาติ อิธ นาธิปฺเปตา, ติสฺสนฺนมฺปิ อุปสมฺปทานํ มชฺเฌ ‘‘ภทฺโร ภิกฺขู’’ติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ วุตฺตานิ ติสฺสนฺนํ สาธารณตฺตา. เอหิภิกฺขุภาเวน วา สรณคมนตฺติจตุตฺเถน วา อุปสมฺปนฺโน หิ ภทฺโร จ สาโร จ เสกฺโข จ อเสกฺโข จ โหติ, อุปสมฺปทวจนํ ปน เนสํ สาวกภาวทีปนตฺถํ. อิเม เอว หิ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺติ, น สมฺมาสมฺพุทฺธา, ปจฺเจกพุทฺธา จ.

อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปโตติ เอตฺถ จ อาปตฺตึ อาปชฺชิตุํ ภพฺพา ตฺติจตุตฺเถเนว กมฺเมน อุปสมฺปนฺนา. น หิ อฺเ เอหิภิกฺขุสรณคมนโอวาทปฏิคฺคหณปฺหพฺยากรณาหิ อุปสมฺปนฺนา อาปตฺตึ อาปชฺชิตุํ ภพฺพา, เตเนเต ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปโต ภิกฺขู’’ติ อนฺติโมว วุตฺโตติ กิร ธมฺมสิริตฺเถโร, ตํ อยุตฺตํ. ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา อภพฺพา อาปตฺตึ อาปชฺชิตุํ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จา’’ติ (ปริ. ๓๒๒) เอตฺตกเมว วุตฺตนฺติ. อฺถา เอหิภิกฺขุอาทโยปิ วตฺตพฺพา สิยุํ. กิฺจ ภิยฺโย ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา ภพฺพา อาปตฺตึ อาปชฺชิตุํ ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จา’’ติ สามฺเน วุตฺตตฺตา จ, อปิจ อาปตฺติภยฏฺานทสฺสนโต จ. กถํ? อายสฺมา สาริปุตฺโต อาวสถปิณฺฑํ กุกฺกุจฺจายนฺโต น ปฏิคฺคเหสิ, จีวรวิปฺปวาสภยา จ สพฺพํ ติจีวรํ คเหตฺวา นทึ ตรนฺโต มนํ วุฬฺโห อโหสิ มหากสฺสโป. กิฺจ สรณคมนูปสมฺปทาย อุปสมฺปนฺเน อารพฺภ สทฺธิวิหาริกวตฺตาทีนิ อสมฺมาวตฺตนฺตานํ เนสํ ทุกฺกฏานิ จ ปฺตฺตานิ ทิสฺสนฺติ, ตสฺมา ทุพฺพิจาริตเมตํ. อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปโต ภิกฺขูติ ปฏิกฺขิตฺตาย สรณคมนูปสมฺปทาย อนุฺาตปฺปสงฺคภยาติ อุปติสฺสตฺเถโร, อาปตฺติยา ภพฺพตํ สนฺธาย ตสฺมิมฺปิ วุตฺเต ปุพฺเพ ปฏิกฺขิตฺตาปิ สา ปุน เอวํ วทนฺเตน อนุฺาตาติ ภิกฺขูนํ มิจฺฉาคาโห วา วิมติ วา อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา น วุตฺตาติ วุตฺตํ โหติ, ตํ ‘‘ภิกฺขุนี นาม อุภโตสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนา’’ติ (ปาจิ. ๑๖๑) อิมินา สเมติ. อิทฺหิ สากิยาทีนํ อนุฺาตอุปสมฺปทาย อนุปฺปพนฺธภยา วุตฺตํ.

อยํ ปเนตฺถ อมฺหากํ ขนฺติ – ภิกฺขุ-ปทนิทฺเทสตฺตา ยตฺตกานิ เตน ปเทน สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, เย จ วินยปิฏเก ตตฺถ ตตฺถ สนฺทิสฺสนฺติ สยํ อาปตฺตาปชฺชนฏฺเน วา ทุฏฺุลฺลาโรจนปฏิจฺฉาทนาทีสุ ปเรสํ อาปตฺติกรณฏฺเน วา, เต สพฺเพปิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยทิทํ ตสฺส ภิกฺขุ-ปทสฺส วิเสสนตฺถํ วุตฺตํ ปรปทํ ‘‘สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน’’ติ, ตสฺส วเสน อิทํ วุตฺตํ ‘‘อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปโต ภิกฺขู’’ติ. โส เอว หิ กมฺมวาจานนฺตรเมว สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน โหติ ตโต ปฏฺาย สอุทฺเทสสิกฺขาปทานํ อุปฺปตฺติทสฺสนโต, ตสฺเสว จ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ ทิสฺสติ, เนตรสฺส. ตสฺเสว จ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ สมฺภวติ ‘‘อุลฺลุมฺปตุ มํ, ภนฺเต, สงฺโฆ อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ (มหาว. ๗๑, ๑๒๖) วตฺวา สมาทินฺนตฺตา, ตสฺเสว จ อุปสมฺปนฺนสมนนฺตรเมว อกรณียนิสฺสยาจิกฺขนทสฺสนโต, วินยํ ปาติโมกฺขํ อุทฺเทสํ ปจฺจกฺขามีติอาทิสิกฺขาปจฺจกฺขานลกฺขณปาริปูริโต จาติ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ อุปาทาย โส เอว อิธาธิปฺเปโตติ วุตฺตํ โหติ.

ยสฺมา ปนสฺส สิกฺขาปจฺจกฺขานํ สพฺพถา ยุชฺชติ, ตสฺมา ‘‘สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย ตํ ตํ วตฺถุํ วีติกฺกมนฺตสฺส ตโต ตโต อาปตฺติโต อนาปตฺติ, อิตรสฺส อาปตฺตี’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชติ, ตสฺมา ‘‘ยตฺถ ยตฺถ สาวชฺชปฺตฺติ, อนวชฺชปฺตฺติ วา, อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปโต ภิกฺขูติ วุจฺจติ, ตตฺถ ตตฺถ ตทชฺฌาจารตฺเถนายเมว ตฺติจตุตฺเถน อุปสมฺปนฺโน อธิปฺเปโต นามา’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. เอวํ สนฺเต ยํ วุตฺตํ ‘‘ยาย กายจิ อุปสมฺปทาย อยํ อิมสฺมึ ‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตฺวา ปาราชิโก โหตี’ติ อตฺเถ ภิกฺขูติ อธิปฺเปโต’’ติ, ตมฺปิ น วตฺตพฺพเมว. กถํ โหติ? วิโรธโทโสปิ ปริหโต โหติ. กถํ? สเจ ตฺติจตุตฺเถน อุปสมฺปนฺโน เอว อิธาธิปฺเปโต ‘‘ภิกฺขู’’ติ จ ‘‘อุปสมฺปนฺโน’’ติ จ, เตน น อุปสมฺปนฺโน อนุปสมฺปนฺโน นามาติ กตฺวา ตฺติจตุตฺถกมฺมโต อฺถา อุปสมฺปนฺนา นาม มหากสฺสปตฺเถราทโย อิตเรสํ อนุปสมฺปนฺนฏฺาเน ตฺวา สหเสยฺยปทโสธมฺมาปตฺตึ ชเนยฺยุํ, โอมสนาทิกาเล จ ทุกฺกฏเมว ชเนยฺยุนฺติ เอวมาทิโก วิโรธโทโส ปริหโต โหตีติ สพฺพํ อาจริโย วทติ. มงฺคุรจฺฉวิ นาม สาโม.

ยสฺมา เต อติมหนฺโต ชาติมโท จิตฺตํ ปริยุฏฺาติ, ตสฺมา ตุมฺเหหิ มม สาสเน เอวํ สิกฺขิตพฺพํ. ‘‘สาตสหคตา ปมชฺฌานสุขสหคตา อสุเภ จ อานาปาเน จา’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ. อุทฺธุมาตกสฺาติ อุทฺธุมาตกนิมิตฺเต ปฏิลทฺธปมชฺฌานสฺา. รูปสฺาติ ปถวีกสิณาทิรูปาวจรชฺฌานสฺา. โส ตํ พฺยากาสิ ‘‘อวิภูตา, ภนฺเต, อุทฺธุมาตกสฺา อวฑฺฒิตพฺพตฺตา อสุภานํ, วิภูตา, ภนฺเต, รูปสฺา วฑฺฒิตพฺพตฺตา กสิณาน’’นฺติ. ปฺจอุปสมฺปทกฺกโม มหาวคฺคา คหิโต. ตฺติจตุตฺเถนาติ เอตฺถ กิฺจาปิ ตฺติ สพฺพปมํ วุจฺจติ, ติสฺสนฺนํ ปน อนุสฺสาวนานํ อตฺถพฺยฺชนเภทาภาวโต อตฺถพฺยฺชนภินฺนา ตฺติตาสํ จตุตฺถาติ กตฺวา ‘‘ตฺติจตุตฺถ’’นฺติ วุจฺจติ. พฺยฺชนานุรูปเมว อฏฺกถาย ‘‘ตีหิ อนุสฺสาวนาหิ เอกาย จ ตฺติยา’’ติ วุตฺตํ, อตฺถปวตฺติกฺกเมน ปเทน ปน ‘‘เอกาย ตฺติยา ตีหิ อนุสฺสาวนาหี’’ติ วตฺตพฺพํ. ยสฺมา ปเนตฺถ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, กมฺมานิ (มหาว. ๓๘๔), ฉ อิมานิ, ภิกฺขเว, กมฺมานิ อธมฺมกมฺมํ วคฺคกมฺม’’นฺติ (มหาว. ๓๘๗) วจนโต กุปฺปกมฺมมฺปิ กตฺถจิ ‘‘กมฺม’’นฺติ วุจฺจติ ตสฺมา ‘‘อกุปฺเปนา’’ติ วุตฺตํ.

ยสฺมา อกุปฺปมฺปิ เอกจฺจํ น านารหํ, เยน อปฺปตฺโต โอสารณํ ‘‘โสสาริโต’’ติ จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก (มหาว. ๓๙๕ อาทโย) วุจฺจติ, ตสฺมา ‘‘านารเหนา’’ติ วุตฺตํ. ยทิ เอวํ ‘‘านารเหนา’’ติ อิทเมว ปทํ วตฺตพฺพํ, น ปุพฺพปทํ อิมินา อกุปฺปสิทฺธิโตติ เจ? ตํ น, อฏฺานารเหน อกุปฺเปน อุปสมฺปนฺโน อิมสฺมึ อตฺเถ อนธิปฺเปโตติ อนิฏฺปฺปสงฺคโต. ทฺวีหิ ปเนเตหิ เอกโต วุตฺเตหิ อยมตฺโถ ปฺายติ ‘‘เกวลํ เตน อกุปฺเปน อุปสมฺปนฺโน อยมฺปิ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปโต ‘ภิกฺขู’ติ, านารเหน จ อุปสมฺปนฺโน อยมฺปิ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปโต ‘ภิกฺขู’ติ, กุปฺเปน อุปสมฺปนฺโน นาธิปฺเปโต’’ติ. เตนายมฺปิ อตฺโถ สาธิโต โหติ ‘‘โย ปน, ภิกฺขุ, ชานํ อูนวีสติวสฺสํ ปุคฺคลํ อุปสมฺปาเทยฺย, โส จ ปุคฺคโล อนุปสมฺปนฺโน’’ติ (ปาจิ. ๔๐๓) วจนโต ยาว น ายติ, ตาว สมฺายภิกฺขุปฏิฺายภิกฺขุภาวํ อุปคโตปิ น ปุพฺเพ ทสฺสิตสมฺายภิกฺขุปฏิฺายภิกฺขุ วิย อฺเสํ ภิกฺขูนํ อุปสมฺปนฺนฏฺาเน ตฺวา โอมสนปาจิตฺติยาทิวตฺถุ โหติ, เกวลํ อนุปสมฺปนฺนฏฺาเน ตฺวา ‘‘อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺี ปทโส ธมฺมํ วาเจติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติอาทิ (ปาจิ. ๔๗) อาปตฺติวตฺถุเมว หุตฺวา ติฏฺติ. อกุปฺเปน อุปสมฺปนฺโน ปน ปจฺฉา ปาราชิโกปิ ชาติโต อุปสมฺปนฺนฏฺาเน ติฏฺตีติ ‘‘ปณฺฑโก, ภิกฺขเว, อนุปสมฺปนฺโน น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อุปสมฺปนฺโน นาเสตพฺโพ’’ติอาทินา (มหาว. ๑๐๙) นเยน วุตฺเตสุ ปน วชฺชนียปุคฺคเลสุ โกจิ ปุคฺคโล ‘‘อุปสมฺปนฺโน’’ติ วุจฺจติ, โนปิ อุปสมฺปนฺนฏฺาเน ติฏฺติ, โกจิ ติฏฺตีติ เวทิตพฺพํ.

เอตฺถ ปน อตฺถิ กมฺมํ อกุปฺปํ านารหํ, อตฺถิ านารหํ นากุปฺปํ, อตฺถิ อกุปฺปฺเจว น านารหฺจ, อตฺถิ นากุปฺปํ น จ านารหนฺติ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ปมํ ตาว วุตฺตํ, ตติยจตุตฺถานิ ปากฏานิ. ทุติยํ ปริยาเยน ภิกฺขุนิสงฺฆโต เอกโตอุปสมฺปนฺนาย ลิงฺคปริวตฺเต สติ ลพฺภติ. ตสฺส หิ ปุคฺคลสฺส ปุพฺเพ สิกฺขมานกาเล ลทฺธํ ตฺติจตุตฺถอุปสมฺปทากมฺมํ กิฺจาปิ อกุปฺปฺเจว านารหฺจ, ปุริสลิงฺเค ปน ปาตุภูเต ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตํเยว อุปชฺฌํ ตเมว อุปสมฺปท’’นฺติ (ปารา. ๖๙) เอตฺถ อปริยาปนฺนตฺตา ตสฺส ปุคฺคลสฺส เกวลํ สามเณรภาวาปตฺติโต กมฺมํ ทานิ กุปฺปํ ชาตนฺติ วุจฺจติ. ลิงฺคปริวตฺเตน จีวรสฺส อธิฏฺานวิชหนํ วิย ตสฺส ปุคฺคลสฺส ภิกฺขุนิสงฺเฆน กตาย อุปสมฺปทาย วิชหนํ โหตีติ เวทิตพฺพํ, อฺถา โส ปุคฺคโล อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขูติ อาปชฺชติ. อถ วา ลิงฺคปริวตฺเต อสติปิตํ เอกโตอุปสมฺปทากมฺมํ กุปฺปติ, ยถาาเน น ติฏฺติ. ตสฺมา น ตาว สา ‘‘ภิกฺขุนี’’ติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ยสฺมา อฺตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปชฺชิตฺวาปิ อนาปชฺชิตฺวาปิ อุปฺปพฺพชิตุกามตาย คิหิลิงฺคํ สาทิยนฺติยา ปุนปิ อุปสมฺปทา อุภโตสงฺเฆ ลพฺภติ, ตสฺมา เตน ปริยาเยน ‘‘กุปฺปตีติ กุปฺป’’นฺติ วุจฺจติ, ยถาวุตฺตกมฺมโทสาภาวโต ปน ‘‘านารห’’นฺติ. ภิกฺขุนี ปน คิหิลิงฺคํ สาทิยนฺติกาเล น ปุริสลิงฺคปาตุภาเว สติ ภิกฺขูสุ อุปสมฺปทํ ลพฺภตีติ สาธกํ การณํ น ทิสฺสติ, สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย อุปฺปพฺพชิตา เจ, ลภตีติ เอเก, ตํ ปนายุตฺตํ ภิกฺขุนิยา สิกฺขาปจฺจกฺขนาภาวโตติ อมฺหากํ ขนฺตีติ อาจริโย. ‘‘ยถา ‘กตฺตพฺพ’นฺติ วุตฺตํ, ตถา อกเต กุปฺปตีติ กตฺวา กรณํ สตฺถุสาสน’’นฺติ คณฺิปเท วุตฺตํ. ยตฺถ ยตฺถ ‘‘คณฺิปเท’’ติ วุจฺจติ, ตตฺถ ตตฺถ ‘‘ธมฺมสิริตฺเถรสฺส คณฺิปเท’’ติ คเหตพฺพํ.

สาชีวปทภาชนียวณฺณนา

‘‘มหาโพธิสตฺตา นิยตา’’ติ วุตฺตํ อนุคณฺิปเท. ยตฺถ ‘‘อนุคณฺิปเท’’ติ, ตตฺถ ‘‘วชิรพุทฺธิตฺเถรสฺสา’’ติ คเหตพฺพํ. สาวกโพธิปจฺเจกโพธิสมฺมาสมฺโพธีติ วา ตีสุ โพธีสุ สมฺมาสมฺโพธิยํ สตฺตา โพธิสตฺตา มหาโพธิสตฺตา นาม. ปาติโมกฺขสีลพหุกตฺตา, ภิกฺขุสีลตฺตา, กิเลสปิทหนวเสน วตฺตนโต, อุตฺตเมน ภควตา ปฺตฺตตฺตา จ อธิกํ, พุทฺธุปฺปาเทเยว ปวตฺตนโต อุตฺตมนฺติ อฺตรสฺมึ คณฺิปเท. กิฺจาปิ ปจฺเจกพุทฺธาปิ ธมฺมตาวเสน ปาติโมกฺขสํวรสีเลน สมนฺนาคตาว โหนฺติ, ตถาปิ ‘‘พุทฺธุปฺปาเทเยว ปวตฺตตี’’ติ นิยมิตํ เตน ปริยาเยนาติ. เตนาห ‘‘น หิ ตํ ปฺตฺตึ อุทฺธริตฺวา’’ติอาทิ. ปาติโมกฺขสํวรโตปิ จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตเมว สีลํ อธิสีลํ, ตํ ปน อิธ อนธิปฺเปตํ. น หิ ตํ ปาติโมกฺขุทฺเทเสน สงฺคหิตนฺติ. สมนฺตภทฺรกํ การณวจนํ สพฺพสิกฺขาปทานํ สาธารณลกฺขณตฺตา อิมิสฺสา อนุปฺตฺติยา อริยปุคฺคลา จ เอกจฺจํ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺตีติ สาธิตเมตํ, ตสฺมา ‘‘น หิ ตํ สมาปนฺโน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวตี’’ติ อฏฺกถาวจนํ อสมตฺถํ วิย ทิสฺสตีติ? นาสมตฺถํ, สมตฺถเมว ยสฺมึ ยสฺมึ สิกฺขาปเท สาสา วิจารณา, ตสฺส ตสฺเสว วเสน อฏฺกถาย ปวตฺติโต. ตถา หิ กงฺขาวิตรณิยํ (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) อุทกุกฺเขปสีมาธิกาเร ‘‘ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อนฺตรวาสกํ อนุกฺขิปิตฺวา อุตฺตรนฺติยา ภิกฺขุนิยา’’ติ วุตฺตํ ภิกฺขุนิวิภงฺเค อาคตตฺตา. เอเสว นโย อฺเปิ เอวรูเปสุ. กิมตฺถนฺติ เจ ตํ? ปาฬิกฺกมานุวตฺตเนน ปาฬิกฺกมทสฺสนตฺถํ. ตตฺริทํ สมาสโต อธิปฺปายทีปนํ – ปทโสธมฺมสิกฺขาปทสฺส ติกปริจฺเฉเท อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺี, อนาปตฺติ, อกฏานุธมฺมสิกฺขาปทวเสน อุปสมฺปนฺเน อุกฺขิตฺตเก สิยา อาปตฺติ, ตถา สหเสยฺยสิกฺขาปเทติ เอวมาทิ. อตฺโถ ปเนตฺถ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ.

ยํ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘ตโตปิ จ มคฺคผลจิตฺตเมว อธิจิตฺตํ, ตํ ปน อิธ อนธิปฺเปต’’นฺติ จ, ‘‘ตโตปิ จ มคฺคผลปฺาว อธิปฺา, สา ปน อิธ อนธิปฺเปตา. น หิ ตํสมาปนฺโน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวตี’’ติ. ‘‘ตตฺร ยายํ อธิสีลสิกฺขา, อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา สิกฺขา’’ติ อิมาย ปาฬิยา วิรุชฺฌติ. อยฺหิ ปาฬิ อธิสีลสิกฺขาว อิธ อธิปฺเปตา, น อิตราติ ทีเปติ. อฏฺกถาวจนํ ตาสมฺปิ ติณฺณํ โลกิยานํ อธิปฺเปตตํ ทีเปติ. อยํ ปเนตฺถ อฏฺกถาธิปฺปาโย – ติสฺโสปิ โลกิยา สิกฺขา อิมสฺมึ ปมปาราชิเก สมฺภวนฺติ, กาเลนาปิ อธิจิตฺตปฺาลาภี ภิกฺขุ ตถารูปํ อสปฺปายํ ปจฺจยํ ปฏิจฺจ ตโต ตโต อธิจิตฺตโต, อธิปฺาโต จ อาวตฺติตฺวา สีลเภทํ ปาปุเณยฺยาติ านเมตํ วิชฺชติ, น โลกุตฺตรจิตฺตปฺาลาภี, อยํ นโย อิตเรสุปิ สพฺเพสุ อทินฺนาทานาทีสุ สจิตฺตเกสุ ลพฺภติ, อจิตฺตเกสุ ปน อิตโรปิ. ตถาปิ เกวลํ วินยปิฏกสฺส, ปาติโมกฺขสีลสฺส จ สงฺคาหกตฺตา ‘‘สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขายา’’ติ อิมสฺมึ อุตฺตรปเท ปจฺจกฺขานารหา อธิสีลสิกฺขาว โลกิยาติ ทสฺสนตฺถํ ปาฬิยํ ‘‘ตตฺร ยายํ อธิสีลสิกฺขา, อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา สิกฺขา’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

เอตฺถ สิกฺขาติ กายวจีทุจฺจริตโต วิรตี จ เจตนา จ, อฺตฺร เจตนาเยว เวทิตพฺพา. สิกฺขาปทนฺติ สอุทฺเทสสิกฺขาปทํ, เอกจฺจํ อนุทฺเทสสิกฺขาปทฺจ ลพฺภติ. จิตฺตสฺส อธิกรณํ กตฺวาติ ตสฺมึ สิกฺขตีติ อธิกรณตฺเถ ภุมฺมนฺติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ยถาสิกฺขาปทนฺติ ปจฺจเวกฺขณวเสน วุตฺตํ. สีลปจฺจเวกฺขณาปิ หิ สีลเมว, ตสฺมา สุปฺปฏิจฺฉนฺนาทิจาริตฺเตสุ วิรติวิปฺปยุตฺตเจตนํ ปวตฺเตนฺโตปิ สิกฺขํ ปริปูเรนฺโตตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๒) วุตฺตมริยาทํ อวีติกฺกมนฺโต ‘‘ตสฺมิฺจ สิกฺขาปเท สิกฺขตี’’ติ วุจฺจติ. อฺตรสฺมึ ปน คณฺิปเท วุตฺตํ ‘‘สิกฺขาติ ตํ สิกฺขาปทํ สิกฺขนภาเวน ปวตฺตจิตฺตุปฺปาโท. สาชีวนฺติ ปฺตฺติ. ตทตฺถทสฺสนตฺถํ ปุพฺเพ เมถุนสํวรสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ. ยสฺมา สิกฺขาย คุณสมฺมตาย ปุฺสมฺมตาย ตนฺติยา อภาวโต โลกสฺส ทุพฺพลฺยาวิกมฺมํ ตตฺถ น สมฺภวติ. ปตฺถนียา หิ สา, ตสฺมา ‘‘ยฺจ สาชีวํ สมาปนฺโน, ตตฺถ ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา’’ติ วุตฺตํ. อาณาย หิ ทุพฺพลฺยํ สมฺภวตีติ อายสฺมา อุปติสฺโส.

สิกฺขาปจฺจกฺขานกถาวณฺณนา

เอตฺถ ยามีติ อมุกสฺมึ ติตฺถายตเน, ฆราทิมฺหิ วา. ภาววิกปฺปากาเรนาติ ‘‘อหํ อสฺส’’นฺติ อาคตตฺตา ยํ ยํ ภวิตุกาโม, ตสฺส ตสฺส ภาวสฺส วิกปฺปากาเรน, ภิกฺขุภาวโต อฺภาววิกปฺปากาเรนาติ อธิปฺปาโย.

๔๖. หนฺทาติ วจสาเยว. คิหิภาวํ ปตฺถยมาโนติอาทิปเทหิ จิตฺตนิยมํ ทสฺเสติ. เอเกเนว จิตฺเตน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวนาติ.

๕๑. พุทฺธํ ธมฺมนฺติอาทิปเทหิ เขตฺตนิยมํ ทสฺเสติ. ตตฺถ อาทิโต จุทฺทสหิ ปเทหิ สภาวปริจฺจาโค, ปจฺฉิเมหิ อฏฺหิ ภาวนฺตราทานฺจ ทสฺสิตํ โหติ. ปจฺจกฺขามิ ธาเรหีติ เอเตหิ กาลนิยมํ ทสฺเสติ. วทตีติ อิมินา ปเทน ปโยคนิยมํ ทสฺเสติ. วิฺาเปตีติ อิมินา วิชานนนิยมํ ทสฺเสติ. อุมฺมตฺตโก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ, อุมฺมตฺตกสฺส สนฺติเก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาตีติอาทีหิ ปุคฺคลนิยมํ ทสฺเสติ. อริยเกน มิลกฺขสฺส สนฺติเก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาตีติอาทีหิ ปน ปุคฺคลาทินิยเมปิ สติ วิชานนนิยมาสมฺภวํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ‘‘ยาย มิลกฺขภาสาย กาลนิยโม นตฺถิ, ตายปิ ภาสาย กาลนิยมตฺถทีปเน สติ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ รุหตีติ โน มตี’’ติ อาจริโย. ทวายาติอาทีหิ เขตฺตาทินิยเม สติปิ จิตฺตนิยมาภาเวน น รุหตีติ ทสฺเสติ. สาเวตุกาโม น สาเวตีติ จิตฺตนิยเมปิ สติ ปโยคนิยมาภาเวน น รุหตีติ ทสฺเสติ. อวิฺุสฺสสาเวติ, วิฺุสฺส น สาเวตีติ จิตฺตเขตฺตกาลปโยคปุคฺคลวิชานนนิยเมปิ สติ ยํ ปุคฺคลํ อุทฺทิสฺส สาเวติ, ตสฺเสว สวเน น รุหติ, น อฺสฺสาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, เตน วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘ยทิ อยเมว ชานาตูติ เอกํ นิยเมตฺวา อาโรเจติ, ตฺเจ โส เอว ชานาติ, ปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา. อถ โส น ชานาติ…เป… อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา’’ติ. สพฺพโส วา ปน น สาเวติ, อปฺปจฺจกฺขา โหติ สิกฺขาติ จิตฺตาทินิยเมเนว สิกฺขา ปจฺจกฺขาตา โหติ, น อฺถาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอตฺตาวตา ‘‘สิกฺขา…เป… ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา’’ติ ปทสฺส ปทภาชนํ ตีหิ อากาเรหิ ทสฺสิตํ โหติ. ตตฺถ ทฺเว อมิสฺสา, ปจฺฉิโม เอโก มิสฺโสติ เวทิตพฺโพ. เตเนว วจีเภเทนาติ ตทตฺถทีปนมตฺตํ วจนํ สุตฺวาว เตเนว วจีเภเทน ชานาเปตีติ อตฺโถ. จิตฺตสมฺปยุตฺตนฺติ ปจฺจกฺขาตุกามตาจิตฺตสมฺปยุตฺตํ. สมยฺู นาม ตทธิปฺปายชานนมตฺเตน โหติ.

๕๓. วณฺณปฏฺานํ พุทฺธคุณทีปกํ สุตฺตํ. อุปาลิคหปตินา วุตฺตา กิร อุปาลิคาถา. ปฺาณํ สฺาณนฺติ อตฺถโต เอกํ, ตสฺมา โพธิปฺาณนฺติ โพธิสฺาณํ, โพธิพีชนฺติ วุตฺตํ โหติ.

ทฺวินฺนมฺปิ นิยเมตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ทฺวีสุปิ ชานนฺเตสุ เอว ปจฺจกฺขามีติ อธิปฺปาเยน วุตฺเต เตสุ เอโก เจ ชานาติ, น ปจฺจกฺขาตา โหตี’’ติ อฺตรสฺมิมฺปิ คณฺิปเท วุตฺตํ, ตํ อฏฺกถาย น สเมติ. ‘‘คิหี โหมี’’ติ วา ‘‘คิหิมฺหี’’ติ วา วุตฺเต กิฺจาปิ วตฺตมานวจนํ โหติ. ‘‘ธาเรหี’’ติ อตฺถาภาวา จ ‘‘ธาเรหี’’ติ วุตฺเต จ ปรสฺสุปริ คจฺฉติ, ตสฺมา น โหติ. สนฺทิฏฺิกํ ธมฺมนฺติ สพฺพตฺถ ธมฺมวจนํ วุตฺตํ ยํ สนฺธาย ‘‘สนฺทิฏฺิก’’นฺติ วทติ, ตํ ปกาเสตุํ. อฺถา ‘‘วิชิตวิชยํ ปจฺจกฺขามี’’ติ วุตฺเต จกฺกวตฺติอาทีสุปิ ตปฺปสงฺคโต พุทฺธสทฺโทปิ อวสาเน วตฺตพฺโพ ภเวยฺย. อาจริยเววจเนสุ ปน โย มํ ปพฺพาเชสีติอาทิ อุปชฺฌํ อคฺคเหตฺวา, ปรํ วา อุทฺทิสฺส ปพฺพชิตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ. โอกลฺลโกติ กปณาธิวจนํ. โมฬิพทฺโธติ สิขาพทฺโธ, โอมุกฺกมกุโฏ วา. เจลฺลโก อเถโร. เจฏโก มชฺฌิโม. โมฬิคลฺโล มหาสามเณโร. มนุสฺสวิคฺคหนาคาทีนํ นาครูปาทีนํ วา สนฺติเก, ภาสาชานนกินฺนราทีนํ วา. ‘‘เทวตา นาม มหาปฺา’’ติ กิร ปาโ. ทวายาติ สหสา. รวาภฺเนาติ ขลิตภฺเน. อกฺขรสมยานฺหิ นาภิฺาตาย วา กรณานํ อวิสทตาย วา โหติ รวาภฺํ. อวิเธยฺยินฺทฺริยตาย ‘‘โปตฺถกรูปสทิสสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ครุเมธสฺส มนฺทปฺสฺส. กิตฺตาวตา ปน ครุเมโธ โหตีติ เจ? สมเย อโกวิทตาย.

สิกฺขาปจฺจกฺขานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

มูลปฺตฺติกถาวณฺณนา

๕๕. ‘‘ปฏิเสวตินามา’’ติ ปทํ มาติกายํ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ปฏิเสเวยฺยาติ เอตฺถา’’ติอาทิมาห. ‘‘เอโส เมถุนธมฺโม นามา’’ติ สพฺพปาฬิโปตฺถเกสุ, อฏฺกถายํ ‘‘เอโส วุจฺจติ เมถุนธมฺโม นามา’’ติ อุทฺธฏา. อิตฺถิยา นิมิตฺเตน อตฺตโน นิมิตฺตนฺติ ทุวิฺเยฺยเมตํ ทสฺสิตํ. อตฺตโน นิมิตฺเตน อิตฺถิยา นิมิตฺตํ สุวิฺเยฺยตฺตา น ทสฺสิตํ. จตฺตาริ านานิ มุฺจิตฺวาติ เอตฺถ อพฺภนฺตรตลํ ฉุปนฺตํเยว สนฺธาย วุตฺตํ, อจฺฉุปนฺตํ นีหรนฺตสฺส อนาปตฺติ. มชฺฌนฺติ อคฺคปฺปเทสํ. อุปริภาคมชฺฌนฺติ อุปริภาคสฺส อคฺคปฺปเทสํ. นฏฺกายปฺปสาทนฺติ เอตฺถ อุปหตินฺทฺริยสฺส อาปตฺติสมฺภวโต อิธาปิ อาปตฺตีติ เจ? เนติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘มตจมฺมํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. มตจมฺมฺหิ อนุปาทินฺนํ, อุปาทินฺเน เอว ปาราชิกาปตฺติ. อปิธาย อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวา. ยถา ทนฺตา น ทิสฺสนฺติ, ตถา ปิธาเยว นิสีทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.

โคนโสติ โคณปิฏฺิโก มณฺฑลสปฺโป, ยสฺส ปิฏฺเ โลหิตกานิ มณฺฑลานิ ทิสฺสนฺติ. กลลปริจยวาริจารมจฺฉคฺคหเณน กิฺจาปิ สมุทฺเท มหามุขา หตฺถิสรีรมฺปิ เอกปฺปหาเรน คิลิตุํ สมตฺถา ตโต มหนฺตตรา จ คหิตา โหนฺติ, เตสํ มุขาทีสุ เมถุนธมฺโม น สมฺภวตีติ ตตฺถ านปริจฺเฉโท นตฺถีติ เอเก, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ. เอตเมว หีติ อนนฺตรํ สนฺธาย. สทฺธึ โยชนาย อกฺขรโยชนาย. ‘‘ปฺตฺตํ ปน สิกฺขาปทํ สพฺเพหิปิ ลชฺชีปุคฺคเลหิ สมํ สิกฺขิตพฺพภาวโต สมสิกฺขตา นามาติ วุตฺตตฺตา สพฺพสิกฺขาปทํ สพฺพภิกฺขูหิ สิกฺขิตพฺพํ. น หิ กสฺสจิ อูนมธิกํ วา อตฺถี’’ติ ตสฺส คณฺิปเท วุตฺตํ. ปริวาเร ปน –

‘‘น อุกฺขิตฺตโก น จ ปน ปาริวาสิโก,

น สงฺฆภินฺโน น จ ปน ปกฺขสงฺกนฺโต;

สมานสํวาสกภูมิยา ิโต,

กถํ นุ สิกฺขาย อสาธารโณ สิยา’’ติ. (ปริ. ๔๗๙) –

วุตฺตํ. ตทฏฺกถาย จ ‘‘อยํ ปฺหา นหาปิตปุพฺพกํ สนฺธาย วุตฺตา. อยฺหิ ขุรภณฺฑํ ปริหริตุํ น ลภติ, อฺเ ลภนฺติ. ตสฺมา สิกฺขาย อสาธารโณ’’ติ วุตฺตํ. ตํ สพฺพํ ยถา สํสนฺทติ สเมติ, ตถา เวทิตพฺพํ. ภิกฺขุนีนํเยว สาธารณานิ สิกฺขาปทานิปิ ภิกฺขุ สิกฺขติ, เอวมฺโปิ อนฺหาปิตปุพฺพโก ภิกฺขุ ตํ สิกฺขาปทํ สิกฺขติ เอว ตทตฺถโกสลฺลตฺถนฺติ กตฺวา สพฺพมฺปิ สิกฺขาปทํ สมสิกฺขตา นามาติ. ยํ ตํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ติสฺโส อิตฺถิโย’’ติอาทิวิภงฺโคตํนิยามโกติลกฺขณตฺตา วตฺถุนิยมนตฺถํ วุตฺตํ. เตน อมนุสฺสิตฺถิปฺปสงฺเคน กเต สุวณฺณรชตาทิมเย ปฏิกฺขิปติ. อิโต ปฏฺาย เย จ ‘‘ตโย อตฺถวเส ปฏิจฺจ วิภงฺโค ปวตฺตตี’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตา, เต ยถาสมฺภวํ โยเชตฺวา เวทิตพฺพา.

ปมจตุกฺกกถาวณฺณนา

๕๗. อาปตฺติ ปาราชิกา อสฺส โหตีติ เอตฺถ ยสฺมา สา อกุสลา อาปตฺติ ตสฺส ภิกฺขุโน สีลสมฺภวํ อภิภวติ, ราคาภิภเว ตสฺมึ ปาราชิกาติ ลทฺธนามา ปุพฺพภาเค อาปนฺนา ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยาทโย อาปตฺติโย อภิภวิตฺวา วินาเสตฺวา สยเมเวกา อสฺส. วตฺถุนา สภาคาหิ วา อสภาคาหิ วา อฺาหิ ปาราชิกตฺเตน สมานชาติกาหิ อาปตฺตีหิ สยํ นาภิภวียตีติ เอเก. ตํ ตํ ปุพฺเพ วิจาริตเมว. ยทา ปน จตสฺโสปิ ปาราชิกาปตฺติโย เอกโต โหนฺติ, ตทา ตา ตสฺส ภิกฺขุโน ภิกฺขุภาวํ อภิภวนฺติ, อภิกฺขุํ กโรนฺติ, อนุปสมฺปนฺนํ กโรนฺติ, สมฺายปิ ภิกฺขุ น โหติ. โอมสวาทปาจิตฺติยํ น ชเนตีติ เอเก. ทุติเยน อตฺถวิกปฺเปน ปาราชิกสฺส ธมฺมสฺส ปตฺติ สมฺปตฺติ อาปตฺตีติ อตฺโถ สงฺคหิโต โหตีติ กตฺวา อาปตฺติสมฺปตฺติวาทีนํ สงฺคหิโต โหติ, ยุชฺชติ เจสา ปรสาเปกฺขา. สาปตฺติโก นาม โส ภิกฺขุ โหติ, อฺถา ตสฺส ขณภงฺเคน อนาปตฺติโก ภเวยฺย, น จ โหตีติ. กทา ปน โหตีติ? ยทา กาลํ กโรติ, ยทา จ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย สามเณราทิภูมิยํ ติฏฺติ. ยทิ เอวํ สิกฺขาย ปจฺจกฺขาตาย ปาราชิกาปตฺติ ปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา จาติ อุภยํ ตสฺส เอกโต อตฺถิ, สงฺฆาทิเสสาทิอาปตฺติ สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน กึ น ปจฺจกฺขาตา, ปุน อุปสมฺปนฺเนน เทสาเปตพฺพา. สิกฺขาปจฺจกฺขานํ อาปตฺติวุฏฺานํ ชาตํ, อภิกฺขุ อาปตฺติโต วุฏฺาติ, คหฏฺโ วุฏฺาติ, สามเณโร วุฏฺาติ, ตโต วินยวิโรธา น วุฏฺาติ. หฺจิ ปน วุฏฺาติ คหฏฺโ, สามเณโร วา สีลสมฺปนฺโนว ฌานลาภี อสฺส, โสตาปตฺติผลสฺส วา อรหตฺตผลสฺส วา ลาภี อสฺส, ปาราชิกาปตฺติยา สาปตฺติโก อรหา อสฺส. อุกฺขิตฺตโก อุปฺปพฺพชิโต วา ปริวาสารโห มานตฺตารโห อุปฺปพฺพชิโต วา สีลสมฺปนฺโน ฌานลาภี อสฺส, โสตาปตฺติผลสฺส, อรหตฺตผลสฺส วา ลาภี อสฺส, สาปตฺติโก สนฺตรายิโก อรหา อสฺส, โส ปุน อุปสมฺปนฺโน ปริวาสํ, มานตฺตํ วา ทตฺวา อพฺเภตพฺโพ อุกฺขิตฺตโก โอสาเรตพฺโพติ สมาโน อยํ อุปลพฺโภติ.

อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปนฺโน ยาว ภิกฺขุภาวํ ปฏิชานาติ สาทิยติ สํวาสํ, สนฺตรายิกตฺตา อุโปสถทิวสาทีสุ คหฏฺสฺส วิย สยเมว สีลํ สมาทิยนฺตสฺสปิ น สีลสมาทานํ รุหติ, ปเคว ฌานาทีนิ. โส เจ ภิกฺขุภาวํ น สาทิยติ น ปฏิชานาติ สํวาสํ น สาทิยติ, เกวลํ ภิกฺขูนํ อาวิกตฺวา ราชเวริโจราทิภเยน กาสาวํ น ปริจฺจชติ, อนุปสมฺปนฺโนว โหติ สหเสยฺยาทึ ชเนติ, สีลสฺส จ ฌานาทีนฺจ ภาคี โหติ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา –

‘‘อาปนฺเนน วิสุทฺธาเปกฺเขน สนฺตี อาปตฺติ อาวิกาตพฺพา, อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหติ, ปมสฺส ฌานสฺส อธิคมายา’’ติอาทิ (มหาว. ๑๓๔-๑๓๕).

ตตฺถ สนฺตี อาปตฺตีติ สาวเสสานวเสสปฺปเภทา สพฺพาปิ อาปตฺติ อาปนฺนา อธิปฺเปตา. เอวํ สนฺเตปิ ปเคว คหฏฺาทิภูมิยํ ิโต ฌานาทีนํ ภาคี อสฺส สุทฺธนฺเต ิตตฺตา, โย ปน อุกฺขิตฺตโก อโนสาริโต, ครุธมฺมํ วา อาปชฺชิตฺวา อวุฏฺิโต สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย คหฏฺาทิภูมิยํ ิโต, น โส ฌานาทีนํ ภาคีเยว ภวติ น สุทฺธนฺเต ิตตฺตา, สกรณียตฺตา จ, เตเนว ภควตา ‘‘โส ปุน อุปสมฺปนฺโน โอสาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา ตสฺส ปุคฺคลสฺส เต ภิกฺขุกาเล อาปนฺนา อนฺตรายิกา ธมฺมา วิปฺปฏิสารํ ชนยิตฺวา อวิปฺปฏิสารมูลกานํ ปาโมชฺชาทีนํ สมฺภวํ นิวาเรนฺติ, โน สกาสาเวสุเยว. โน เจ นิวาเรนฺติ, สมฺภวติ. ครุกํ อาปชฺชิตฺวา ภิกฺขูนํ อาวิกตฺวา เจ อุปฺปพฺพชิโต, ปกตตฺโต หุตฺวา อุปฺปพฺพชิโตติ กตฺวา ฌานาทีนํ ภาคี อสฺส ‘‘อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา. ปเคว ภิกฺขุกาเล, น ตฺเวว อุกฺขิตฺตโก สกรณียตฺตาติ เอเก. ตทนุวตฺตนโก ปน ตํ ลทฺธึ ปหาย ภาคี อสฺส. น, ภิกฺขเว, สคหฏฺาย ปริสาย (มหาว. ๑๕๔) สิกฺขาปจฺจกฺขาตกสฺส อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนกสฺส นิสินฺนปริสายาติ (มหาว. ๑๘๓) เอตฺถ คหฏฺโ นาม ปกติยา คิหิลิงฺเค ิโต. สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย ภิกฺขุลิงฺเค ิโต สิกฺขาปจฺจกฺขาตโก. โส สกาสาเวสุ สาเปกฺขตฺตา สามเณรภาวํ ปตฺถยมาโน เตเนว ลิงฺเคน ตีหิ สรณคมเนหิ สามเณโร โหติ. อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺโน สํวาสํ สาทิยนฺโตปิ ปจฺฉา ปุพฺเพ วุตฺตกฺกเมน อสาทิยิตฺวา สามเณรภาวํ ปตฺถยมาโน สิกฺขาปจฺจกฺขาตโก วิย ตีหิ สรณคมเนหิ สามเณโร โหติ, น ปุน กาสาวํ ปฏิคฺคาหาเปตพฺโพ ภิกฺขูหิ ปมํ ทินฺนลิงฺเคเยว ิตตฺตา. โย ปน ปาราชิโก โจทิยมาโน ปราชิตฺวา ‘‘หนฺท, ภนฺเต, สามเณโร ภวามิ, สรณานิ เทถา’’ติ วทติ, ‘‘สาธุ คณฺหาหี’’ติ น วตฺตพฺโพ, คิหิลิงฺเค เปตฺวา ปุน กาสายานิ ปฏิคฺคาหาเปตฺวา ปพฺพาเชตพฺโพ. ‘‘อิทํ ปน สพฺพํ อตฺตโน มติยา วุตฺตตฺตา วิจาเรตฺวา คเหตพฺพ’’นฺติ อาจริโย วทติ. ปเวสนํ นาม องฺคชาตํ ปเวเสนฺตสฺส องฺคชาเตน สมฺผุสนํ. ปวิฏฺํ นาม ยาว มูลา ปเวเสนฺตสฺส วิปฺปกตกาเล วายามกาโล. สุกฺกวิสฺสฏฺิสมเย องฺคชาตํ ิตํ นาม. อุทฺธรณํ นาม นีหรณกาโล. คณฺิปเท ปน ‘‘วายามโต โอรมิตฺวา านํ ิตํ นามา’’ติ วุตฺตํ, ตํ อสงฺกรโต ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ปเวสนปวิฏฺอุทฺธรณกาเลสุปิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ โหติเยว.

ปมจตุกฺกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

เอกูนสตฺตติทฺวิสตจตุกฺกกถาวณฺณนา

๕๙-๖๐. ‘‘มตํ เยภุยฺเยน อกฺขายิต’’นฺติ วจนโต อมตํ เยภุยฺเยน ขายิตมฺปิ ปาราชิกวตฺถุเมวาติ ทสฺเสติ. สพฺพโส ขายิตํ, อุปฺปาฏิตํ วา ถุลฺลจฺจยวตฺถุเมวาติ ทสฺเสติ, ตถา ‘‘เยภุยฺเยน ขายิต’’นฺติ วจนโต มตํ สพฺพขายิตํ, อุปฺปาฏิตํ วา ทุกฺกฏวตฺถูติ ทสฺเสติ. น จ สาวเสสํ ปฺเปนฺติ. กึ การณา? อิทฺหิ สิกฺขาปทํ โลกวชฺชํ, น ปณฺณตฺติวชฺชํ. ตตฺถ สิกฺขาปทนฺติ ปาราชิกํ อธิปฺเปตํ. ตตฺถ ถุลฺลจฺจยมฺปิ หิ โลกวชฺชํ, น ปณฺณตฺติวชฺชํ. อถ วา อุภยมฺปิ อนวเสสํ ปฺตฺตํ. ปาราชิกเขตฺเต หิ เหฏฺิมโกฏึ ปาเปตฺวา ปิเต ตโต ปรํ ถุลฺลจฺจยนฺติ ปฺตฺตเมว โหติ. ตตฺถ ถุลฺลจฺจยเขตฺตมฺปิ ปาราชิกเขตฺตํ วิย เหฏฺิมปริจฺเฉเทน วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อุปฑฺฒกฺขายิเต ถุลฺลจฺจยนฺติ ยตฺถ นิมิตฺตํ ขายิตํ, ตํ ทุกฺกฏวตฺถูติ เวทิตพฺพํ. เอตฺถาห – ปณฺณตฺติวชฺชํ กึ สาวเสสเมว ภควา ปฺาเปตีติ? น. เอกํสโต ปน ยถาสมฺภวํ ตตฺถ ตตฺถ ปกาสยิสฺสาม, กิมตฺถํ ปน ภควา อุปฑฺฒกฺขายิเต ปาราชิกํ น ปฺาเปสีติ อยํ ตาว อปุจฺฉา พุทฺธวิสยตฺตา วินยปฺตฺติยา. อิทํ ปเนตฺถ การณปติรูปกํ ‘‘อุปฑฺฒภาวสฺส ทุพฺพินิจฺฉยตฺตา’’ติ. เยภุยฺเยน ขายิตํ นาม วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคมุขานํ จตูสุ โกฏฺาเสสุ ทฺเว โกฏฺาเส อติกฺกมฺม ยาว ตติยโกฏฺาสปริโยสานา ขาทิตํ, ตติยโกฏฺาสํ อติกฺกมฺม ยาว จตุตฺถโกฏฺาสปริโยสานา ทุกฺกฏวตฺถุ.

ยทิปิ นิมิตฺตํ สพฺพโส ขายิตนฺติ ‘‘ชีวมานกสรีรํเยว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. อลฺลสรีเรติ อภินเว, อกุถิเต วา มนุสฺสานํ ชีวมานสรีเร อกฺขินาสาทีสุ ถุลฺลจฺจยเมว. ติรจฺฉานคตานํ หตฺถิอสฺสาทีนํ นาสาย วตฺถิโกเส จ ถุลฺลจฺจยนฺติ ‘‘อมคฺเคน อมคฺคํ ปเวเสติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ อิมาย ปาฬิยา อตฺถวิเสเสเนตฺถ วุตฺตํ. อุปกจฺฉกาทีสุ ทุกฺกฏํ, สพฺเพสมฺปิ ติรจฺฉานคตานํ อกฺขิกณฺณวเณสุ ทุกฺกฏํ, อวเสสสรีเรปิ ทุกฺกฏเมวาติ อิทํ วินีตวตฺถุสฺมึ ‘‘เอหิ, ภนฺเต, เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวา’’ติ. ‘‘อลํ ภคินิ เนตํ กปฺปตี’’ติ (ปารา. ๗๙) อิมินา ตาว เมถุนราคาภาโว ทสฺสิโต โหติ. ‘‘เอหิ, ภนฺเต, อูรุนฺตริกาย ฆฏฺเฏหิ…เป… โส ภิกฺขุ ตถา อกาสี’’ติ อิมินา ตาว โมจนสฺสาโท ทสฺสิโต โหติ, เตเนวาห ภควา ‘‘อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ. ‘‘โย ปน เมถุนราเคน อูรุนฺตริกาย ฆฏฺเฏติ, ตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ สิทฺธนฺติ กตฺวา วุตฺตํ.

มนุสฺสานํ อกฺขิกณฺณวณาทิ ถุลฺลจฺจยวตฺถุ, ติรจฺฉานคตานํ ทุกฺกฏวตฺถูติ เอตฺถ ทุวิฺเยฺโย ปาฬิเลโส, ตสฺมา ‘‘น จ, ภิกฺขเว, รตฺตจิตฺเตน องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพํ, โย ฉุเปยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ วจนโต รตฺตจิตฺเตน อกฺขิกณฺณวณํ ฉุปนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ สิทฺธนฺติ อยํ จมฺมกฺขนฺธเก ปาฬิเลโสติ เวทิตพฺโพ. ‘‘ชีวมานกปุริสสฺสาติ ชีวมานกสทฺโท มเต วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ าปนตฺถํ วุตฺโต’’ติ วทนฺติ. มหาอฏฺกถายํ ปนาติ อิทํ กิฺจาปิ ‘‘กตฺวา มหาอฏฺกถํ สรีร’’นฺติ วุตฺตํ, อถ โข เสสอฏฺกถาสุ ‘‘เมถุนราเคน มุเขนา’’ติ วจนาภาวโต ตตฺเถว ภาวโต ตํ วจนํ ปาฬิวจเนน สํสนฺทิตฺวา ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อนุคณฺิปเท ปน ‘‘ตํ สพฺพมฺปีติ มหาอฏฺกถายเมว เมถุนราเคน อิตฺถิยา นิมิตฺตํ อปฺปเวเสนฺโต ฉุปติ, ถุลฺลจฺจย’’นฺติ จ วุตฺตํ. ‘‘เมถุนราเคน มุเขนา’’ติปิ กตฺถจิ, ปาฬิยํ อวิเสเสน ‘‘น จ, ภิกฺขเว, รตฺตจิตฺเตน องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘ตํ สพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ปุริมํ ปสํสนฺตีติ ติรจฺฉานคติ…เป… วุตฺตนเยเนว ถุลฺลจฺจยํ, กายสํสคฺคราเคน ทุกฺกฏนฺติอาทิอฏฺกถาวจเนหิ สํสนฺทนโต. ‘‘ตํ สพฺพมฺปิ…เป… ปุริมํ ปสํสนฺตี’’ติ อิทํ สงฺคีติโต ปจฺฉา สีหฬทีปเกหิ อาจริเยหิ ปาฬิยา, อฏฺกถายฺจ วุตฺตวจนํ สํสนฺทิตฺวา วุตฺตวินิจฺฉโยติ วุตฺตํ. เอตฺถ อิตรถา หีติ ปกติมุเขน. กสฺมา ทุกฺกฏนฺติ เจ? ‘‘องฺคุลิพีชาทีนิ ปเวเสนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ยุตฺตํ. ติรจฺฉานคติตฺถิยา ปสฺสาวมคฺคนฺติ เอตฺถ มหาอฏฺกถายมฺปิ ปุพฺเพ ‘‘นิมิตฺต’’นฺติ วตฺวา เอตฺถ ‘‘ปสฺสาวมคฺค’’นฺติ วุตฺตตฺตา อวเสสนิมิตฺเต ทุกฺกฏนฺติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ. วุตฺตนเยเนวาติ เมถุนราเคน. ถุลฺลจฺจยนฺติ จ ขนฺธเก ปสฺสาวนิมิตฺตวเสเนวาคตตฺตา อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพํ.

เอกูนสตฺตติทฺวิสตจตุกฺกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

สนฺถตจตุกฺกเภทกกถาวณฺณนา

๖๑-๒. อิตฺถินิมิตฺตํ ขาณุํ กตฺวาติ อิตฺถินิมิตฺตสฺส อนฺโต ขาณุํ ปเวเสตฺวา สมตลํ วา กตฺวา อติริตฺตํ วา ขาณุํ ฆฏฺเฏนฺตสฺส ทุกฺกฏํ ปเวสาภาวา. อีสกํ อนฺโต ปเวเสตฺวา ิตํ ขาณุเมว เจ องฺคชาเตน ฉุปติ, ปาราชิกํ. ‘‘อุปฺปลคนฺธา อุปฺปลภาวา’’ติปิ ทีปวาสิโน ปนฺติ กิร. สุตฺตํ ภิกฺขุมฺหีติ เสวนจิตฺตํ อุปฏฺิเตติ (ปารา. ๕๗) เอตฺถ วิย. ‘‘สุตฺตภิกฺขุมฺหี’’ติ จ ปนฺติ, ตํ อุชุกเมว.

สนฺถตจตุกฺกเภทกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

ปกิณฺณเก ยานิ สิกฺขาปทานิ ‘‘กิริยานี’’ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ วเสน กาโย, วาจา จ สห วิฺตฺติยา เวทิตพฺพา. อกิริยานํ วเสน วินา วิฺตฺติยา เวทิตพฺพา, จิตฺตํ ปเนตฺถ อปฺปมาณํ ภูตาโรจนสมุฏฺานสฺส กิริยตฺตา, อจิตฺตกตฺตา จ. ตตฺถ กิริยา อาปตฺติยา อนนฺตรจิตฺตสมุฏฺานา เวทิตพฺพา. อวิฺตฺติชนกมฺปิ เอกจฺจํ พาหุลฺลนเยน ‘‘กิริย’’นฺติ วุจฺจติ, ยถยิทํ ปมปาราชิกํ วิฺตฺติยา อภาเวปิ ‘‘โส เจ สาทิยติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํ ‘‘น สาทิยติ อนาปตฺตี’’ติ จ. วิฺตฺติสงฺขาตาปิ กิริยา วินา เสวนจิตฺเตน น โหติ จิตฺตชตฺตา, วิการรูปตฺตา, จิตฺตานุปริวตฺติกตฺตา จ. ตสฺมา กิริยาสงฺขาตมิทํ วิฺตฺติรูปํ อิตรํ จิตฺตชรูปํ วิย ชนกจิตฺเตน วินา น ติฏฺติ, อิตรํ สทฺทายตนํ ติฏฺติ, ตสฺมา กิริยาย สติ เอกนฺตโต ตชฺชนกํ เสวนจิตฺตํ อตฺถิเยวาติ กตฺวา น สาทิยติ อนาปตฺตีติ น ยุชฺชติ. ยสฺมา วิฺตฺติชนกมฺปิ สมานํ เสวนจิตฺตํ น สพฺพกาลํ วิฺตฺตึ ชเนติ, ตสฺมา วินาปิ วิฺตฺติยา สยํ อุปฺปชฺชตีติ กตฺวา ‘‘สาทิยติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ วุตฺตํ. นุปฺปชฺชติ เจ, น สาทิยติ นาม, ตสฺส อนาปตฺติ, เตเนว ภควา ‘‘กึจิตฺโต ตฺวํ ภิกฺขู’’ติ จิตฺเตเนว อาปตฺตึ ปริจฺฉินฺทติ, น กิริยายาติ เวทิตพฺพํ. เอตฺตาวตา ฉ อาปตฺติสมุฏฺานานิ, ตานิ เอว อาปตฺติกรา ธมฺมา นามาติ จ, จตูหากาเรหิ อาปตฺตึ อาปชฺชติ กาเยน วาจาย กายวาจาหิ กมฺมวาจาย อาปชฺชตีติ จ เอตานิ สุตฺตปทานิ อวิโรธิตานิ โหนฺติ, อฺถา วิโรธิตานิ. กถํ? ยฺหิ อาปตฺตึ กมฺมวาจาย อาปชฺชติ, น ตตฺถ กายาทโยติ อาปนฺนํ, ตโต กมฺมวาจาย สทฺธึ อาปตฺติกรา ธมฺมา สตฺตาติ อาปชฺชติ, อถ ตตฺถาปิ กายาทโย เอกโต วา นานาโต วา ลพฺภนฺติ. ‘‘จตูหิ อากาเรหี’’ติ น ยุชฺชติ, ‘‘ตีหากาเรหิ อาปตฺตึ อาปชฺชตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ เอวํ วิโรธิตานิ โหนฺติ. กถํ อวิโรธิตานีติ? สวิฺตฺติกาวิฺตฺติกเภทภินฺนตฺตา กายาทีนํ. ยา กิริยา อาปตฺติ, ตํ เอกจฺจํ กาเยน สวิฺตฺติเกน อาปชฺชติ, เอกจฺจํ สวิฺตฺติยา วาจาย, เอกจฺจํ สวิฺตฺติกาหิ กายวาจาหิ อาปชฺชติ. ยา ปน อกิริยา อาปตฺติ, ตํ เอกจฺจํ กมฺมวาจาย อาปชฺชติ, ตฺจ โข อวสิฏฺาหิ อวิฺตฺติกาหิ กายวาจาหิเยว, น วินา ‘‘โน เจ กาเยน วาจาย ปฏินิสฺสชฺชติ, กมฺมวาจาปริโยสาเน อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ (ปารา. ๔๑๔, ๔๒๑) วจนโต. อวิเสเสน วา เอกจฺจํ อาปตฺตึ กาเยน อาปชฺชติ, เอกจฺจํ วาจาย, เอกจฺจํ กายวาจาหิ. ยํ ปเนตฺถ กายวาจาหิ, ตํ เอกจฺจํ เกวลาหิ กายวาจาหิ อาปชฺชติ, เอกจฺจํ กมฺมวาจาย อาปชฺชตีติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพติ เอวํ อวิโรธิตานิ โหนฺติ.

ตตฺรายํ สมาสโต อตฺถวิภาวนา – กาเยน อาปชฺชตีติ กาเยน สวิฺตฺติเกน อกตฺตพฺพํ กตฺวา เอกจฺจํ อาปชฺชติ, อวิฺตฺติเกน กตฺตพฺพํ อกตฺวา อาปชฺชติ, ตทุภยมฺปิ กายกมฺมํ นาม. อกตมฺปิ หิ โลเก ‘‘กต’’นฺติ วุจฺจติ ‘‘อิทํ ทุกฺกฏํ มยา, ยํ มยา ปุฺํ น กต’’นฺติ เอวมาทีสุ, สาสเน จ ‘‘อิทํ เต, อาวุโส อานนฺท, ทุกฺกฏํ, ยํ ตฺวํ ภควนฺตํ น ปุจฺฉี’’ติอาทีสุ (จูฬว. ๔๔๓), เอวมิธ วินยปริยาเย กาเยน อกรณียมฺปิ ‘‘กายกมฺม’’นฺติ วุจฺจติ, อยเมว นโย วาจาย อาปชฺชตีติอาทีสุ. ตตฺถ สมุฏฺานคฺคหณํ กตฺตพฺพโต วา อกตฺตพฺพโต วา กายาทิเภทาเปกฺขเมว อาปตฺตึ อาปชฺชติ, น อฺถาติ ทสฺสนตฺถํ. กิริยาคฺคหณํ กายาทีนํ สวิฺตฺติกาวิฺตฺติกเภททสฺสนตฺถํ. สฺาคฺคหณํ อาปตฺติยา องฺคานงฺคจิตฺตวิเสสทสฺสนตฺถํ, เตน ยํ จิตฺตํ กิริยาลกฺขเณ, อกิริยาลกฺขเณ วา สนฺนิหิตํ, ยโต วา กิริยา วา อกิริยา วา โหติ, น ตํ อวิเสเสน อาปตฺติยา องฺคํ วา อนงฺคํ วา โหติ, กินฺตุ ยาย สฺาย ‘‘สฺาวิโมกฺข’’นฺติ วุจฺจติ, ตาย สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ องฺคํ, อิตรํ อนงฺคนฺติ ทสฺสิตํ โหติ. อิทานิ เยน จิตฺเตน สิกฺขาปทํ สจิตฺตกํ โหติ, ยทภาวา อจิตฺตกํ, เตน ตสฺส อวิเสเสน สาวชฺชตฺตา โลกวชฺชภาโวว วุจฺจติ, กินฺตุ สาวชฺชํเยว สมานํ เอกจฺจํ โลกวชฺชํ เอกจฺจํ ปณฺณตฺติวชฺชนฺติ ทสฺสนตฺถํ โลกวชฺชคฺคหณํ. จิตฺตเมว ยสฺมา ‘‘โลกวชฺช’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา มโนกมฺมมฺปิ สิยา อาปตฺตีติ อนิฏฺปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ กมฺมคฺคหณํ. ยํ ปเนตฺถ อกิริยาลกฺขณํ กมฺมํ, ตํ กุสลตฺติกวินิมุตฺตํ สิยาติ อนิฏฺปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ กุสลตฺติกคฺคหณํ. ยา ปเนตฺถ อพฺยากตา อาปตฺติ, ตํ เอกจฺจํ อเวทนมฺปิ สฺาเวทยิตนิโรธสมาปนฺโน อาปชฺชตีติ กตฺวา เวทนาตฺติกํ เอตฺถ น ลพฺภตีติ อนิฏฺปฺปสงฺคนิวารณตฺถํ เวทนาตฺติกคฺคหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. สิกฺขาปทฺหิ สจิตฺตกปุคฺคลวเสน ‘‘ติจิตฺตํ ติเวทน’’นฺติ ลทฺธโวหารํ อจิตฺตเกนาปนฺนมฺปิ ‘‘ติจิตฺตํ ติเวทน’’มิจฺเจว วุจฺจติ. ตตฺริทํ สุตฺตํ ‘‘อตฺถาปตฺติ อจิตฺตโก อาปชฺชติ อจิตฺตโก วุฏฺาติ (ปริ. ๓๒๔). อตฺถาปตฺติ กุสลจิตฺโต อาปชฺชติ กุสลจิตฺโต วุฏฺาตี’’ติอาทิ (ปริ. ๔๗๐). อนุคณฺิปเท ปน ‘‘สฺา สทา อนาปตฺติเมว กโรติ, จิตฺตํ อาปตฺติเมว, อจิตฺตกํ นาม วตฺถุอวิชานนํ, โนสฺาวิโมกฺขํ วีติกฺกมชานนํ, อิทเมเตสํ นานตฺต’’นฺติ วุตฺตํ.

สพฺพสงฺคาหกวเสนาติ สพฺพสิกฺขาปทานํ สงฺคหวเสน. ภิกฺขุนิยา จีวรทานาทิ กิริยากิริยโต. ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณาทิ สิยา กิริยโต. อุปนิกฺขิตฺตาปฏิกฺเขเป สิยา อกิริยโต. เทสิตวตฺถุกปมาณาติกฺกนฺตกุฏิกรเณ สิยา กิริยโต, อเทสิตวตฺถุกปมาณาติกฺกนฺตกรเณ สิยา กิริยากิริยโต. ยํ จิตฺตงฺคํ ลภติเยวาติ กายจิตฺตํ วาจาจิตฺตนฺติ เอวํ. วินาปิ จิตฺเตนาติ เอตฺถ วินาปิ จิตฺเตน สหาปิ จิตฺเตนาติ อธิปฺปาโย. โย โส สวิฺตฺติโก, อวิฺตฺติโก จ วุตฺโต กาโย, ตสฺส กมฺมํ กายกมฺมํ, ตถา วจีกมฺมํ. ตตฺถ สวิฺตฺติโก กาโย อุปฺปตฺติยา กมฺมํ สาเธติ, อิตโร อนุปฺปตฺติยา. ตถา วาจาติ เวทิตพฺพํ, สิกฺขาปทนฺติ ‘‘โย ตตฺถ นามกาโย ปทกาโย’’ติ วจนโต วีติกฺกเม ยุชฺชตีติ วุตฺตํ. ‘‘หสิตุปฺปาทโวฏฺพฺพนานิปิ อาปตฺติสมุฏฺาปกจิตฺตานิ. อิทมฺปิ น มยา ปริจฺฉินฺนนฺติ หสมาโน ปสฺสติ ยทา, ตทา โวฏฺพฺพนํ ชวนคติก’’นฺติ อนุคณฺิปเท วุตฺตํ. อภิฺาจิตฺตานิ ปฺตฺตึ อชานิตฺวา อิทฺธิวิกุพฺพนาทิกาเล คเหตพฺพานิ.

เอตฺถ ปน โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน…เป… เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต อตฺถิ โกจิ ปาราชิโก โหติ อสํวาโส, อตฺถิ โกจิ น ปาราชิโก โหติ อสํวาโส. ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยวตฺถูสุ ปฏิเสวนฺโต อตฺถิ โกจิ น ปาราชิโก. ปกฺขปณฺฑโก อปณฺฑกปกฺเข อุปสมฺปนฺโน ปณฺฑกปกฺเข เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต โส ปาราชิกํ อาปตฺตึ นาปชฺชตีติ น ปาราชิโก นาม. น หิ อภิกฺขุโน อาปตฺติ นาม อตฺถิ. โส อนาปตฺติกตฺตา อปณฺฑกปกฺเข อาคโต กึ อสํวาโส โหติ น โหตีติ? โหติ, ‘‘อภพฺโพ เตน สรีรพนฺธเนนา’’ติ (ปารา. ๕๕; มหาว. ๑๒๙) หิ วุตฺตํ. ‘‘โย ปน, ภิกฺขุ, ภิกฺขูนํ…เป… อสํวาโส’’ติ (ปารา. ๔๔) วุตฺตตฺตา โย ปน ภิกฺขุภาเวน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวติ, โส เอว อภพฺโพ. นายํ อปาราชิกตฺตาติ เจ? น, ‘‘พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๘๖) วุตฺตฏฺาเน ยถา อภิกฺขุนา กมฺมวาจาย สาวิตายปิ กมฺมํ รุหติ กมฺมวิปตฺติยา อสมฺภวโต, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺริทํ ยุตฺติ – อุปสมฺปนฺนปุพฺโพ เอว เจ กมฺมวาจํ สาเวติ, สงฺโฆ จ ตสฺมึ อุปสมฺปนฺนสฺี, เอวฺเจ กมฺมํ รุหติ, น อฺถาติ โน ขนฺตีติ อาจริโย. คหฏฺโ วา ติตฺถิโย วา ปณฺฑโก วา อนุปสมฺปนฺนสฺี กมฺมวาจํ สาเวติ, สงฺเฆน กมฺมวาจา น วุตฺตา โหติ, ‘‘สงฺโฆ อุปสมฺปาเทยฺย, สงฺโฆ อุปสมฺปาเทติ, อุปสมฺปนฺโน สงฺเฆนา’’ติ (มหาว. ๑๒๗) หิ วจนโต สงฺเฆน กมฺมวาจาย วตฺตพฺพาย สงฺฆปริยาปนฺเนน, สงฺฆปริยาปนฺนสฺิเตน วา เอเกน วุตฺตา สงฺเฆน วุตฺตาว โหตีติ เวทิตพฺโพ, อยเมว สพฺพกมฺเมสุ ยุตฺติ. ตถา อตฺถิ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต โกจิ นาเสตพฺโพ ‘‘โย ภิกฺขุนีทูสโก, อยํ นาเสตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา เอว, โส อนุปสมฺปนฺโนว, สหเสยฺยาปตฺติอาทึ ชเนติ, ตสฺส โอมสเน จ ทุกฺกฏํ โหติ. อภิกฺขุนิยา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต น นาเสตพฺโพ ‘‘อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺโน, ภิกฺขเว, อนุปสมฺปนฺโน…เป… นาเสตพฺโพ’’ติ ปาฬิยา อภาวโต. เตเนว โส อุปสมฺปนฺนสงฺขฺยํ คจฺฉติ, น สหเสยฺยาปตฺตาทึ ชเนติ, เกวลํ อสํวาโสติ กตฺวา คณปูรโก น โหติ, เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโสปิ หิ สํวาโสติ วุตฺโต. สมสิกฺขตาปิ สํวาโสติ กตฺวา โส เตน สทฺธึ นตฺถีติ ปทโสธมฺมาปตฺตึ ปน ชเนตีติ การณจฺฉายา ทิสฺสติ. ยถา ภิกฺขุนิยา สทฺธึ ภิกฺขุสงฺฆสฺส เอกกมฺมาทิโน สํวาสสฺส อภาวา ภิกฺขุนี อสํวาสา ภิกฺขุสฺส, ตถา ภิกฺขุ จ ภิกฺขุนิยา, ปทโสธมฺมาปตฺตึ ปน ชเนติ. ตถา ‘‘อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺโนปิ เอกจฺโจ โย นาเสตพฺโพ’’ติ อวุตฺโตติ อิมินา นิทสฺสเนน สา การณจฺฉายา คหณํ น คจฺฉติ.

อปิ จ ‘‘ภิกฺขุ สุตฺตภิกฺขุมฺหิ วิปฺปฏิปชฺชติ, ปฏิพุทฺโธ สาทิยติ, อุโภ นาเสตพฺพา’’ติ (ปารา. ๖๖) จ, ‘‘เตน หิ, ภิกฺขเว, เมตฺติยํ ภิกฺขุนึ นาเสถา’’ติ (ปารา. ๓๘๔) จ วจนโต โย สงฺฆมชฺฌํ ปวิสิตฺวา อนุวิชฺชเกน อนุวิชฺชิยมาโน ปราชาปิโต, โสปิ อนุปสมฺปนฺโนว, น โอมสวาทปาจิตฺติยํ ชเนตีติ เวทิตพฺพํ. กิฺจาปิ ‘‘อุปสมฺปนฺนํ อุปสมฺปนฺนสฺี ขุํเสตุกาโม’’ติ ปาฬิ นตฺถิ, กิฺจาปิ กงฺขาวิตรณิยํ ‘‘ยํ อกฺโกสติ, ตสฺส อุปสมฺปนฺนตา, อนฺาปเทเสน ชาติอาทีหิ อกฺโกสนํ, ‘มํ อกฺโกสตี’ติ ชานนา, อตฺถปุเรกฺขารตาทีนํ อภาโวติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ, ตถาปิ ทุฏฺโทสสิกฺขาปเท ‘‘อสุทฺโธ โหติ ปุคฺคโล อฺตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน, ตฺเจ สุทฺธทิฏฺิ สมาโน โอกาสํ การาเปตฺวา อกฺโกสาธิปฺปาโย วเทติ, อาปตฺติ โอมสวาทสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๘๙) วจนโต อสุทฺเธ อุปสมฺปนฺนสฺาย เอว โอมสนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. อสุทฺธทิฏฺิสฺส ทุกฺกฏํ. ‘‘สุทฺโธ โหติ ปุคฺคโล, อฺตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อนชฺฌาปนฺโน, ตฺเจ สุทฺธทิฏฺิ สมาโน โอกาสํ การาเปตฺวา อกฺโกสาธิปฺปาโย วเทติ, อาปตฺติ โอมสวาทสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๘๙) วจนโต ปน กงฺขาวิตรณิยํ ‘‘ตสฺส อุปสมฺปนฺนตา อุปสมฺปนฺนสฺิตา’’ติ น วุตฺตํ อเนกํสิกตฺตา ตสฺส องฺคสฺสาติ เวทิตพฺพํ.

อปิ เจตฺถ สิกฺขาปจฺจกฺขาตกจตุกฺกํ เวทิตพฺพํ, อตฺถิ ปุคฺคโล สิกฺขาปจฺจกฺขาตโก น สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน, อตฺถิ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน น สิกฺขาปจฺจกฺขาตโก, อตฺถิ สิกฺขาปจฺจกฺขาตโก เจว สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน จ, อตฺถิ เนว สิกฺขาปจฺจกฺขาตโก น สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน. ตตฺถ ตติโย ภิกฺขุนีสิกฺขาปจฺจกฺขาตโก เวทิตพฺโพ. สา หิ ยาว น ลิงฺคํ ปริจฺจชติ, กาสาเว สอุสฺสาหาว สมานา สามฺา จวิตุกามา สิกฺขํ ปจฺจกฺขนฺตีปิ ภิกฺขุนี เอว สิกฺขาสาชีวสมาปนฺนาว. วุตฺตฺหิ ภควตา ‘‘น, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนิยา สิกฺขาปจฺจกฺขาน’’นฺติ (จูฬว. ๔๓๔). กทา จ ปน สา อภิกฺขุนี โหตีติ? ยทา สามฺา จวิตุกามา คิหินิวาสนํ นิวาเสติ, สา ‘‘วิพฺภนฺตา’’ติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ. วุตฺตฺหิ ภควตา ‘‘ยเทว สา วิพฺภนฺตา, ตเทว อภิกฺขุนี’’ติ (จูฬว. ๔๓๔). กิตฺตาวตา ปน วิพฺภนฺตา โหตีติ? สามฺา จวิตุกามา กาสาเวสุ อนาลยา กาสาวํ วา อปเนติ, นคฺคา วา คจฺฉติ, ติณปณฺณาทินา วา ปฏิจฺฉาเทตฺวา คจฺฉติ, กาสาวํเยว วา คิหินิวาสนากาเรน นิวาเสติ, โอทาตํ วา วตฺถํ นิวาเสติ, สลิงฺเคเนว วา สทฺธึ ติตฺถิเยสุ ปวิสิตฺวา เกสลุฺจนาทิวตํ สมาทิยติ, ติตฺถิยลิงฺคํ วา สมาทิยติ, ตทา วิพฺภนฺตา นาม โหติ. ตตฺถ ยา ภิกฺขุนิลิงฺเค ิตาว ติตฺถิยวตํ สมาทิยติ, สา ติตฺถิยปกฺกนฺตโก ภิกฺขุ วิย ปจฺฉา ปพฺพชฺชมฺปิ น ลภติ, เสสา ปพฺพชฺชเมเวกํ ลภนฺติ, น อุปสมฺปทํ. ปาฬิยํ กิฺจาปิ ‘‘ยา สา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนี สกาสาวา ติตฺถายตนํ สงฺกนฺตา, สา อาคตา น อุปสมฺปาเทตพฺพา’’ติ วจนโต ยา ปมํ วิพฺภมิตฺวา ปจฺฉา ติตฺถายตนํ สงฺกนฺตา, สา อาคตา อุปสมฺปาเทตพฺพาติ อนุฺาตํ วิย ทิสฺสติ. สงฺคีติอาจริเยหิ ปน ‘‘จตุวีสติ ปาราชิกานี’’ติ วุตฺตตฺตา น ปุน สา อุปสมฺปาเทตพฺพา, ตสฺมา เอว สิกฺขาปจฺจกฺขานํ นานุฺาตํ ภควตา. อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนา ปน ภิกฺขุนี เอว. ปกฺขปณฺฑกีปิ ภิกฺขุนี เอว. กินฺติ ปุจฺฉา.

วินีตวตฺถุวณฺณนา

๖๗. วินีตานิ วินิจฺฉิตานิ วตฺถูนิ วินีตวตฺถูนิ. เตสํ เตสํ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขู’’ติอาทีนํ วตฺถูนํ ปาเฏกฺกํ นามคณนํ อุทฺธริตฺวา อุทฺธริตฺวา อูนาธิกโทสโสธนฏฺเน อุทฺทานา จ ตา มตฺราทิสิทฺธิคาถาหิ ฉนฺโทวิจิติลกฺขเณน คาถา จาติ ‘‘อุทฺทานคาถา นามา’’ติ วุตฺตํ, เท, โสธเน อิติ ธาตุสฺส รูปํ อุทฺทานาติ เวทิตพฺพํ. อิมา ปน อุทฺทานคาถา ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ สงฺคีติกาเล ปิตา, กตฺถาติ เจ? ปทภาชนียาวสาเน. ‘‘วตฺถุคาถา นาม ‘เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขู’ติอาทีนํ อิเมสํ วินีตวตฺถูนํ นิทานานี’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ, ตสฺมา ตตฺถ วุตฺตนเยน วินีตวตฺถูนิ เอว ‘‘วตฺถุคาถา’’ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. อิทเมตฺถ สมาสโต อธิปฺปายนิทสฺสนํ – ‘‘อาปตฺตึ ตฺวํ, ภิกฺขุ, อาปนฺโน ปาราชิก’’นฺติ มูลาปตฺติทสฺสนวเสน วา, ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขุ, ปาราชิกสฺส, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺส, ทุกฺกฏสฺสา’’ติ อาปตฺติเภททสฺสนวเสน วา, ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขุ, อสาทิยนฺตสฺสา’’ติ อนาปตฺติทสฺสนวเสน วา ยานิ วตฺถูนิ วินีตานิ วินิจฺฉิตานิ, ตานิ วินีตวตฺถูนิ นาม. เตสํ วินีตวตฺถูนํ นิทานวตฺถุทีปิกา ตนฺติ วตฺถุคาถา นาม. อุทฺทานคาถาว ‘‘วตฺถุคาถา’’ติ วุตฺตาติ เอเก. เตสํ ‘‘อิมินา ลกฺขเณน อายตึ วินยธรา วินยํ วินิจฺฉินิสฺสนฺตี’’ติ วจเนน วิรุชฺฌติ. น หิ อุทฺทานคาถายํ กิฺจิปิ วินิจฺฉยลกฺขณํ ทิสฺสติ, อุทฺทานคาถานํ วิสุํ ปโยชนํ วุตฺตํ ‘‘สุขํ วินยธรา อุคฺคณฺหิสฺสนฺตี’’ติ, ตสฺมา ปโยชนนานตฺตโตเปตํ นานตฺตํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถายํ วิคฺคโห – วตฺถูนิ เอว คาถา วตฺถุคาถา. วินีตวตฺถุโต วิเสสนตฺถเมตฺถ คาถาคฺคหณํ. อุทฺทานคาถาโต วิเสสนตฺถํ วตฺถุคฺคหณนฺติ เวทิตพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘คาถานํ วตฺถูนีติ วตฺตพฺเพ วตฺถุคาถาติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. มกฺกฏิวตฺถุํ อฺเ ตตฺถ ภิกฺขู อาโรเจสุํ, อิธ สยเมว. ตตฺถ การณสฺส ‘‘ภควตา สิกฺขาปทํ ปฺตฺต’’นฺติ วุตฺตตฺตา วชฺชิปุตฺตกาปิ อฺเ เอว. ‘‘ตตฺถ อานนฺทตฺเถโร, อิธ เต เอวา’’ติ อฺตรสฺมึ คณฺิปเท วุตฺตํ. อาจริยสฺส อธิปฺปาโย ปุพฺเพ วุตฺโต, ตสฺมา อุปปริกฺขิตพฺพํ.

๖๗-๘. ตฺวาติ อปุจฺฉิตฺวา สยเมว ตฺวา. โปกฺขรนฺติ สรีรํ เภริโปกฺขรํ วิย. โลกิยา อวิกลํ ‘‘สุนฺทร’’นฺติ วทนฺติ, ตสฺมา วณฺณโปกฺขรตายาติ ปเมนตฺเถน วิสิฏฺกายจฺฉวิตายาติ อตฺโถ, ทุติเยน วณฺณสุนฺทรตายาติ. ‘‘อุปฺปลคพฺภวณฺณตฺตา สุวณฺณวณฺณา, ตสฺมา อุปฺปลวณฺณาติ นามํ ลภี’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ. นีลุปฺปลวณฺณา กายจฺฉวีติ วจนํ ปน สามจฺฉวึ ทีเปติ. โลเก ปน ‘‘อุปฺปลสมา ปสตฺถสามา’’ติ วจนโต ‘‘ยา สามา สามวณฺณา สามตนุมชฺฌา, สา ปาริจริยา สคฺเค มม วาโส’’ติ วจนโต สามจฺฉวิกา อิตฺถีนํ ปสตฺถา. ‘‘ยาวสฺสา นํ อนฺธการ’’นฺติปิ ปาโ. กิเลสกาเมหิ วตฺถุกาเมสุ โย น ลิมฺปติ.

๖๙. อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภูตนฺติ อิตฺถิสณฺานํ ปาตุภูตํ, ตฺจ โข ปุริสินฺทฺริยสฺส อนฺตรธาเนน อิตฺถินฺทฺริยสฺส ปาตุภาเวน. เอวํ ปุริสินฺทฺริยปาตุภาเวปิ. เอเตน ยถา พฺรหฺมานํ ปุริสินฺทฺริยํ นุปฺปชฺชติ, เกวลํ ปุริสสณฺานเมว อุปฺปชฺชติ, ยถา จ กสฺสจิ ปณฺฑกสฺส วินาปิ ปุริสินฺทฺริเยน ปุริสสณฺานํ อุปฺปชฺชติ, น ตถา เตสนฺติ ทสฺสิตํ โหติ, ตํ ปน อิตฺถินฺทฺริยํ, ปุริสินฺทฺริยํ วา อนฺตรธายนฺตํ มรนฺตานํ วิย ปฏิโลมกฺกเมน สตฺตรสมจิตฺตกฺขณโต ปฏฺาย อนฺตรธายติ. ปจฺจุปฺปนฺเน อินฺทฺริเย นิรุทฺเธ อิตรํ วิสภาคินฺทฺริยํ ปาตุภวติ. ยสฺมา มหานิทฺทํ โอกฺกนฺตสฺเสว กิรสฺส วิสภาคินฺทฺริยํ ปาตุภวติ, ตสฺมา ‘‘รตฺติภาเค นิทฺทํ โอกฺกนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตํเยว อุปชฺฌํ ตเมว อุปสมฺปท’’นฺติ วจนโต ปวตฺตินีเยว อุปชฺฌายา, อุปสมฺปทาจริยา ภิกฺขุนีเยว อาจริยาติ กตฺวา ตาสํ อุปชฺฌายวตฺตํ, อาจริยวตฺตฺจ อิมินา ภิกฺขุนาสทาสายํ ปาตํ ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา กาตพฺพํ, ตาหิ จ อิมสฺส วิหารํ อาคมฺม สทฺธิวิหาริกวตฺตาทิ กาตพฺพํ นุ โขติ เจ? ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนีหิ สงฺคมิตุ’’นฺติ วจเนน วินาภาวทีปนโต เกวลํ น ปุน อุปชฺฌา คเหตพฺพา, น จ อุปสมฺปทา กาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถเมว ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตํเยว อุปชฺฌ’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ภิกฺขุนีหิ สงฺคมิตุนฺติ ภิกฺขูหิ วินา หุตฺวา ภิกฺขุนีหิ เอว สทฺธึ สมงฺคี ภวิตุํ อนุชานามีติ อตฺโถ, ตสฺมา อิมินา ปาฬิเลเสน ‘‘ตสฺสา เอว คามนฺตราทีหิ อนาปตฺตี’’ติ อฏฺกถาวจนํ สิทฺธํ โหติ, อาคนฺตฺวา สงฺคมิตุํ สกฺกา, ยฺจ ภควตา คมนํ อนุฺาตํ, ตํ นิสฺสาย กุโต คามนฺตราทิปจฺจยา อาปตฺติ. น หิ ภควา อาปตฺติยํ นิโยเชตีติ ยุตฺตเมว ตํ, อฺถา ‘‘ยา อาปตฺติโย ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีหิ อสาธารณา, ตาหิ อาปตฺตีหิ อนาปตฺตี’’ติ ปาฬิวจนโต น คามนฺตราทีหิ อนาปตฺตีติ อาปชฺชติ. สาธารณตา อาปตฺติเยว ‘‘ยา อาปตฺติโย ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีหิ อสาธารณา, ยา จ ภิกฺขุนีหิ สงฺคมนฺติยา คามนฺตรนทีปารรตฺติวิปฺปวาสคณโอหียนาปตฺติโย, ตาหิ อาปตฺตีหิ อนาปตฺตี’’ติ น วุตฺตตฺตาติ เจ? น วุตฺตํ อนิฏฺปฺปสงฺคโต. ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ สงฺกนฺตายปิ ตสฺสา ตา ปหาย อฺาหิ สงฺคมนฺติยา คามนฺตราทีหิ อนาปตฺติ เอว สพฺพกาลนฺติ อิมสฺส อนิฏฺปฺปสงฺคโต ตถา น วุตฺตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ คามนฺตราปตฺตาทิวตฺถุํ สฺจิจฺจ ตสฺมึ กาเล อชฺฌาจรนฺตีปิ สา ลิงฺคปาตุภาเวน การเณน อนาปชฺชนโต อนาปตฺติ. อนาปชฺชนฏฺเเนว วุฏฺาติ นามาติ เวทิตพฺพา. ตถา โยคี อนุปฺปนฺเน เอว กิเลเส นิโรเธติ. อพนฺธโนปิ ปตฺโต ‘‘อูนปฺจพนฺธโน’’ติ วุจฺจติ, สพฺพโส วา ปน น สาเวติ อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา, เอวมิธ อนาปนฺนาปิ อาปตฺติ วุฏฺิตา นาม โหตีติ เวทิตพฺพา.

ยสฺมา ปน สา ปุริเสน สหเสยฺยาปตฺตึ อนาปชฺชนฺตีปิ สกฺโกติ ภิกฺขุนีหิ สงฺคมิตุํ, ตสฺมา อนาปตฺตีติ กตฺวา อฏฺกถายํ ‘‘อุภินฺนมฺปิ สหเสยฺยาปตฺติ โหตี’’ติ วุตฺตํ. วุตฺตฺเหตํ ปริวาเร ‘‘อปเรหิปิ จตูหากาเรหิ อาปตฺตึ อาปชฺชติ สงฺฆมชฺเฌ คณมชฺเฌ ปุคฺคลสฺส สนฺติเก ลิงฺคปาตุภาเวนา’’ติ (ปริ. ๓๒๔). ยํ ปน วุตฺตํ ปริวาเร ‘‘อตฺถาปตฺติ อาปชฺชนฺโต วุฏฺาติ วุฏฺหนฺโต อาปชฺชตี’’ติ (ปริ. ๓๒๔), ตสฺส สหเสยฺยาทึ อาปชฺชติ อสาธารณาปตฺตีหิ วุฏฺาติ, ตทุภยมฺปิ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ทูเร วิหาโร โหติ ปฺจธนุสติกํ ปจฺฉิมํ, วิหารโต ปฏฺาย คามํ ปวิสนฺติยา คามนฺตรํ โหตีติ อตฺโถ. สํวิทหนํ ปริโมเจตฺวาติ อทฺธานคมนสํวิทหนํ อกตฺวาติ อตฺโถ. ตา โกเปตฺวาติ ปริจฺจชิตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘ปริปุณฺณวสฺสสามเณเรนาปี’’ติ วจนโต อปริปุณฺณวสฺสสฺส อุปชฺฌายคฺคหณํ นตฺถีติ วิย ทิสฺสติ. วินยกมฺมํ กตฺวา ปิโตติ วิกปฺเปตฺวา ปิโต. อวิกปฺปิตานํ ทสาหาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยตา เวทิตพฺพา. ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ วฏฺฏตีติ ปน ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ สนฺนิธึ ภิกฺขุนีหิ ปฏิคฺคาหาเปตฺวา ปริภุฺชิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๔๒๑) วจนโต วุตฺตํ. อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนนาติ วตฺถุํ อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนน วา ปฏิคฺคหเณน วา ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชิสฺสามีติ. ปกฺขมานตฺตกาเล ปุนเทว ลิงฺคํ ปริวตฺตติ ฉารตฺตํ มานตฺตเมว ทาตพฺพนฺติ สเจ, ภิกฺขุกาเล อปฺปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา, โน ปฏิจฺฉนฺนายาติ โน ลทฺธีติ อาจริโย.

ปริวาสทานํ ปน นตฺถีติ ภิกฺขุนิยา ฉาทนาสมฺภวโต วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. สเจ ภิกฺขุนี อสาธารณํ ปาราชิกาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ปุริสลิงฺคํ ปฏิลภติ, ภิกฺขูสุ อุปสมฺปทํ น ลภติ, ปพฺพชฺชํ ลภติ, อนุปพฺพชิตฺวา ภิกฺขุภาเว ิโต สหเสยฺยาปตฺตึ น ชเนติ. วิพฺภนฺตาย ภิกฺขุนิยา ปุริสลิงฺเค ปาตุภูเต ภิกฺขูสุ อุปสมฺปทํ น ลภติ, ปาราชิกํ. อวิพฺภนฺตมานสฺส คหฏฺสฺเสว สโต ภิกฺขุนีทูสกสฺส สเจ อิตฺถิลิงฺคํ ปาตุภวติ, เนว ภิกฺขุนีสุ อุปสมฺปทํ ลภติ, น ปุน ลิงฺคปริวตฺเต ชาเต ภิกฺขูสุ วาติ. ภิกฺขุนิยา ลิงฺคปริวตฺเต สติ ภิกฺขุ โหติ, โส เจ สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย วิพฺภมิตฺวา อิตฺถิลิงฺคํ ปฏิลเภยฺย, ภิกฺขุนีสุ อุปสมฺปทํ ปฏิลภติ อุภยตฺถ ปุพฺเพ ปาราชิกภาวํ อปฺปตฺตตฺตา. ยา ปน ภิกฺขุนี ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสา ปุริสลิงฺคํ ปฏิลเภยฺย, อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุ เอว. ปุน สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย อาคโต น อุปสมฺปาเทตพฺโพ อปริปุณฺณวีสติวสฺสตฺตา. ปุน ลิงฺคปริวตฺเต สติ ภิกฺขุนีสุ อุปสมฺปทํ ลภติ. เอวํ เจ กตทฺวาทสสงฺคหสฺส ทารกสฺส ลิงฺคปริวตฺเต สติ คิหิคตา อิตฺถี โหติ, ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสา อุปสมฺปาเทตพฺพา กิร. ภิกฺขุนิยา อิตฺถิลิงฺคนฺตรธาเนน, ภิกฺขุสฺส วา ปุริสลิงฺคนฺตรธาเนน ปกฺขปณฺฑกภาโว ภเวยฺย, น สา ภิกฺขุนี ภิกฺขุนีหิ นาเสตพฺพา ภิกฺขุ วา ภิกฺขูหิ ปุน ปกติภาวาปตฺติสมฺภวา. ปกติปณฺฑกํ ปน สนฺธาย ‘‘ปณฺฑโก นาเสตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. ปกฺขปณฺฑโก หิ สํวาสนาสนาย นาเสตพฺโพ, อิตโร อุภยนาสนายาติ อตฺโถ. ยทิ เตสํ ปุน ปกติภาโว ภเวยฺย, ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตํเยว อุปชฺฌํ ตเมว อุปสมฺปทํ ตานิเยว วสฺสานิ ภิกฺขุนีหิ สงฺคมิตุ’’นฺติ อยํ วิธิ สมฺภวติ. สเจ เนสํ ลิงฺคนฺตรํ ปาตุภเวยฺย, โส จ วิธิ, ยา อาปตฺติโย ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีหิ สาธารณา, ตา อาปตฺติโย ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก วุฏฺาตุํ อสาธารณาหิ อนาปตฺตีติ อยมฺปิ วิธิ สมฺภวติ. ยํ วุตฺตํ ปริวาเร ‘‘สห ปฏิลาเภน ปุริมํ ชหติ, ปจฺฉิเม ปติฏฺาติ, วิฺตฺติโย ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, ปฺตฺติโย นิรุชฺฌนฺติ, สห ปฏิลาเภน ปจฺฉิมํ ชหติ, ปุริเม ปติฏฺาติ, วิฺตฺติโย’’ติอาทิ, ตํ ยถาวุตฺตวิธึ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อมฺหากํ ขนฺตีติ อาจริโย. อิตฺถิลิงฺคํ, ปุริสลิงฺคํ วา อนฺตรธายนฺตํ กึ สกลมฺปิ สรีรํ คเหตฺวา อนฺตรธายติ, อุทาหุ สยเมว. กิฺเจตฺถ – ยทิ ตาว สกลํ สรีรํ คเหตฺวา อนฺตรธายติ, อยํ ปุคฺคโล จุโต ภเวยฺย. ตสฺมา สามฺา จุโต ภเวยฺย, ปุน อุปสมฺปชฺชนฺโต โอปปาติโก ภเวยฺย. อถ สยเมว อนฺตรธายติ, โสปิ ภาโว ตสฺส วิรุชฺฌติ. อิตฺถินฺทฺริยาทีนิ หิ สกลมฺปิ สรีรํ พฺยาเปตฺวา ิตานีติ ขณนิโรโธ วิย เตสํ อนฺตรธานํ เวทิตพฺพํ, ตสฺมา ยถาวุตฺตโทสปฺปสงฺคาภาโว เวทิตพฺโพ. อฺมฺํ สํสฏฺปฺปภานํ ทีปานํ เอกปฺปภานิโรเธปิ อิตริสฺสา านํ วิย เสสสรีรฏฺานํ ตตฺถ โหตีติ เวทิตพฺพํ.

๗๑-๒. มุจฺจตุ วา มา วา ทุกฺกฏเมวาติ โมจนราคาภาวโต. อวิสโยติ อสาทิยนํ นาม เอวรูเป าเน ทุกฺกรนฺติ อตฺโถ. เมถุนธมฺโม นาม อุภินฺนํ วายาเมน นิปชฺชติ ‘‘ตสฺส ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา, ตสฺมา ตฺวํ มา วายาม, เอวํ เต อนาปตฺติ ภวิสฺสติ, กิริยฺเหตํ สิกฺขาปทนฺติ วุตฺตํ โหติ, ‘‘อาปตฺตึ ตฺวํ ภิกฺขุ อาปนฺโน ปาราชิก’’นฺติ วจนโต อกิริยมฺเปตํ สิกฺขาปทํ เยภุยฺเยน ‘‘กิริย’’นฺติ วุจฺจตีติ สิทฺธํ โหติ.

๗๓-๔. ‘‘ปาราชิกภเยน อากาสคตเมว กตฺวา ปเวสนาทีนิ กโรนฺตสฺส สหสา ตาลุกํ วา ปสฺสํ วา องฺคชาตํ ฉุปติ เจ, ทุกฺกฏเมวา’’ติ วทนฺติ. กสฺมา? น เมถุนราคตฺตาติ, วีมํสิตพฺพํ. ทนฺตานํ พาหิรภาโว โอฏฺานํ พาหิรภาโว วิย ถุลฺลจฺจยวตฺถุ โหตีติ วุตฺตํ ‘‘พหิ นิกฺขนฺตทนฺเต ชิวฺหาย จ ถุลฺลจฺจย’’นฺติ. ตํ ปุคฺคลํ วิสฺึ กตฺวาติ วจเนน โส ปุคฺคโล ขิตฺตจิตฺโต นาม โหตีติ ทสฺสิตํ โหติ. โย ปน ปุคฺคโล น วิสฺีกโต, โส เจ อตฺตโน องฺคชาตสฺส ธาตุฆฏฺฏนจริณิชฺฌิณิกาทิสฺาย สาทิยติ, เมถุนสฺาย อภาวโต วิสฺีปกฺขเมว ภชตีติ ตสฺส อนาปตฺติจฺฉายา ทิสฺสติ. ‘‘เมถุนเมตํ มฺเ กสฺสจิ อมนุสฺสสฺสา’’ติ ตฺวา สาทิยนฺตสฺส อาปตฺติ เอว. ปณฺฑกสฺส เมถุนธมฺมนฺติ ปณฺฑกสฺส วจฺจมคฺเค วา มุเข วา, ภุมฺมตฺเถ วา สามิวจนํ. อเวทยนฺตสฺสปิ เสวนจิตฺตวเสน อาปตฺติ สนฺถเตเนว เสวเน วิย.

อุปหตินฺทฺริยวตฺถุสฺมึ ‘‘เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ, โส อาโรเจสี’’ติ ทุวิโธ ปาโ อตฺถิ. ตตฺถ ‘‘อาโรเจสุ’’นฺติ วุตฺตปาโ ‘‘เวทิยิ วา โส ภิกฺขเว’’ติ วุตฺตตฺตา สุนฺทรํ, อฺถา ‘‘อาปตฺตึ ตฺวํ ภิกฺขู’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา. ‘‘เวทิยา วา’’ติ ทีปวาสิโน ปนฺติ กิร, เมถุนธมฺมสฺส ปุพฺพปโยคา หตฺถคฺคาหาทโย, ตสฺมา ‘‘ทุกฺกฏเมวสฺส โหตี’’ติ อิมินา ปุริมปเทน สมฺพนฺโธ. ยสฺมา ปน ทุกฺกฏเมวสฺส โหติ, ตสฺมา ยาว สีสํ น ปาปุณาติ ปุคฺคโล, ตาว ทุกฺกเฏ ติฏฺตีติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. สีสํ นาม มคฺคปฏิปาทนํ. ‘‘สีสํ น ปาปุณาตีติ ปาราชิกํ น โหติ ตาว ปุพฺพปโยคทุกฺกเฏ ติฏฺตี’’ติ อฺตรสฺมึ คณฺิปเท ลิขิตํ. อุจฺจาลิงฺคปาณกทฏฺเนาติ เอตฺถ ภาวนิฏฺาปจฺจโย เวทิตพฺโพ. ทฏฺเน ทํเสน ขาทเนนาติ หิ อตฺถโต เอกํ.

๗๖-๗. สงฺคามสีเส ยุทฺธมุเข โยธปุริโส วิยายํ ภิกฺขูติ ‘‘สงฺคามสีสโยโธ ภิกฺขู’’ติ วุจฺจติ. รุกฺขสูจิทฺวารํ อุปิลวาย, เอเกน วา พหูหิ วา กณฺฏเกหิ ถกิตพฺพํ กณฺฏกทฺวารํ. ทุสฺสทฺวารํ สาณิทฺวารฺจ ทุสฺสสาณิทฺวารํ. ‘‘กิลฺชสาณี’’ติอาทินา วุตฺตํ สพฺพมฺปิ ทุสฺสสาณิยเมว สงฺคเหตฺวา วุตฺตํ. เอกสทิสตฺตา ‘‘เอก’’นฺติ วุตฺตํ. อากาสตเลติ หมฺมิยตเลติ อตฺโถ. อยฺเหตฺถ สงฺเขโปติ อิทานิ วตฺตพฺพํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘กิฺจิ กโรนฺตา นิสินฺนา โหนฺตีติ วุตฺตตฺตา นิปนฺนานํ อาปุจฺฉนํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘ยถาปริจฺเฉทเมว จ น อุฏฺาติ, ตสฺส อาปตฺติเยวา’’ติ กิฺจาปิ อวิเสเสน วุตฺตํ, อนาทริยทุกฺกฏาปตฺติ เอว ตตฺถ อธิปฺเปตา. กถํ ปฺายตีติ? ‘‘รตฺตึ ทฺวารํ วิวริตฺวา นิปนฺโน อรุเณ อุคฺคเต อุฏฺหติ, อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา, มหาปจฺจริยํ วิเสเสตฺวา ‘‘อนาทริยทุกฺกฏาปิ น มุจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา จ, เตน อิตรสฺมา ทุกฺกฏา มุจฺจตีติ อธิปฺปาโย. ยถาปริจฺเฉทเมว จ น อุฏฺาติ, ตสฺส อาปตฺติเยวาติ เอตฺถ น อนาทริยทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยถาปริจฺเฉทเมวาติ อวธารณตฺตา ปริจฺเฉทโต อพฺภนฺตเร น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ปุน ‘‘สุปตี’’ติ วุตฺตฏฺาเน วิย สนฺนิฏฺานํ คเหตฺวา วุตฺตํ. เอวํ นิปชฺชนฺโตติ นิปชฺชนกาเล อาปชฺชิตพฺพทุกฺกฏเมว สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา ยถาปริจฺเฉเทน อุฏฺหนฺตสฺส ทฺเว ทุกฺกฏานีติ วุตฺตํ โหตีติ. อนฺธกฏฺกถายมฺปิ ‘‘ยทิ รตฺตึ ทฺวารํ อสํวริตฺวา นิปนฺโน ‘ทิวา วุฏฺหิสฺสามี’ติ, อนาทริเย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตํ, เอตฺถาปิ ‘‘นิปนฺโน’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘อรุเณ อุฏฺิเต อุฏฺาหี’’ติ น วุตฺตตฺตา จ ชานิตพฺพํ. ‘‘มหาปจฺจริยํ อนาทริยทุกฺกฏเมว สนฺธาย วุตฺตํ, น อฏฺกถายํ วุตฺตทุกฺกฏ’’นฺติ เอเก วทนฺติ. ตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺถโต อนิปนฺนตฺตา วุตฺตํ. ‘‘สเจ ปน รตฺตึ สํวริตฺวา นิปนฺโน, อรุณุฏฺานสมเย โกจิ วิวรติ, ทฺวารชคฺคนาทีนิ อกตฺวา นิปนฺนสฺส อาปตฺติเยว. กสฺมา? อาปตฺติเขตฺตตฺตา’’ติ วทนฺติ.

ยสฺมา ยกฺขคหิตโกปิ วิสฺีภูโต วิย ขิตฺตจิตฺโต นาม โหติ, อสฺส ปาราชิกาปตฺติโต อนาปตฺติ, ปเคว อฺโต, ตสฺมา ‘‘ยกฺขคหิตโก วิย วิสฺีภูโตปิ น มุจฺจตี’’ติ ยํ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ, ตํ ปุพฺเพ สฺจิจฺจ ทิวา นิปนฺโน ปจฺฉา ยกฺขคหิตโกปิ วิสฺีภูโตปิ น มุจฺจติ นิปชฺชนปโยคกฺขเณ เอว อาปนฺนตฺตาติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ. พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิโตว มุจฺจตีติ น ยกฺขคหิตกาทีสฺเวว, โสปิ ยาว สยเมว สยนาธิปฺปาโย น โหติ, ตาว มุจฺจติ. ยทา กิลนฺโต หุตฺวา นิทฺทายิตุกามตาย สยนาธิปฺปาโย โหติ, ตทา สํวราเปตฺวา, ชคฺคาเปตฺวา วา อาโภคํ วา กตฺวา นิทฺทายิตพฺพํ, อฺถา อาปตฺติ. สภาโค เจ นตฺถิ, น ปสฺสติ วา, น คนฺตุํ วา สกฺโกติ. จิรมฺปิ อธิวาเสตฺวา ปจฺฉา เวทนาฏฺโฏ หุตฺวา อนาโภเคเนว สยติ, ตสฺส ‘‘อนาปตฺติ เวทนาฏฺฏสฺสา’’ติ วจเนน อนาปตฺติ, ตสฺสาปิ อวิสยตฺตา อาปตฺติ น ทิสฺสตีติ วิสฺีภาเวเนว สุปนฺตสฺส ‘‘อนาปตฺติ ขิตฺตจิตฺตสฺสา’’ติ วจเนน น ทิสฺสติ. อาจริยา ปน เอวํ น กถยนฺตีติ อวิเสเสน ‘‘น ทิสฺสตี’’ติ น กถยนฺติ, ยทิ สฺํ อปฺปฏิลภิตฺวา สยติ, อวสวตฺตตฺตา อาปตฺติ น ทิสฺสติ, สเจ สฺํ ปฏิลภิตฺวาปิ กิลนฺตกายตฺตา สยนํ สาทิยนฺโต สุปติ, ตสฺส ยสฺมา อวสวตฺตตฺตํ น ทิสฺสติ, ตสฺมา อาปตฺติ เอวาติ กถยนฺตีติ อธิปฺปาโย.

มหาปทุมตฺเถรวาเท ยกฺขคหิตโก ขิตฺตจิตฺตโก มุจฺจติ. พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิโต อสยนาธิปฺปายตฺตา, เวทนาฏฺฏตฺตา จ มุจฺจตีติ อธิปฺปาโย. เอวํ สนฺเต ปาฬิอฏฺกถา, เถรวาโท จ สเมติ, ตสฺมา เตสํ เตสํ วินิจฺฉยานํ อยเมว อธิปฺปาโยติ โน ขนฺตีติ อาจริโย, อนุคณฺิปเท ปน ยกฺขคหิตโกปิ วิสฺีภูโตปิ น มุจฺจติ นาม, ปาราชิกํ อาปชฺชิตุํ ภพฺโพ โส อนฺตรนฺตรา สฺาปฏิลาภโตติ อธิปฺปาโย. ‘‘พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิโต วา’’ติ กุรุนฺทีวจเนน เอกภงฺเคน นิปนฺโนปิ น มุจฺจตีติ เจ? มุจฺจติเยว. กสฺมา? อตฺถโต อนิปนฺนตฺตา. กุรุนฺทีวาเทน มหาอฏฺกถาวาโท สเมติ. กสฺมา? อวสวตฺตสามฺโต. กิฺจาปิ สเมติ, อาจริยา ปน เอวํ น กถยนฺติ. น เกวลํ เตเยว, มหาปทุมตฺเถโรปีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘มหาปทุมตฺเถเรนา’’ติ วุตฺตํ. มหาปทุมตฺเถรวาเท ‘‘ปาราชิกํ อาปชฺชิตุํ อภพฺโพ ยกฺขคหิตโก นามา’’ติ จ วุตฺตํ, ตตฺถ อาจริยา ปน เอวํ วทนฺติ ‘‘สเจ โอกฺกนฺตนิทฺโท อชานนฺโตปิ ปาเท มฺจกํ อาโรเปติ, อาปตฺติเยวาติ วุตฺตตฺตา โย ปน ปติตฺวา ตตฺเถว สยติ น วุฏฺาติ, ตสฺส อาปตฺติ อนฺตรนฺตรา ชานนฺตสฺสาปิ อชานนฺตสฺสาปิ โหตี’’ติ. สพฺพฏฺกถาสุ วุตฺตวจนานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อิธ โก มุจฺจติ โก น มุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ. ยกฺขคหิตโก วา วิสฺีภูโต วา น เกวลํ ปาราชิกํ อาปชฺชิตุํ ภพฺโพ เอว, สพฺโพปิ อาปชฺชติ. เอวํ ‘‘พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิโตว มุจฺจตี’’ติ วจเนน ตสฺสปิ อวสวตฺตตฺตา ‘‘อาปตฺติ น ทิสฺสตี’’ติ เอวํ น กถยนฺติ. ยสฺมา อุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนาฏฺเฏสุ อฺตโร น โหติ, ตสฺมา ‘‘อาปตฺติเยวา’’ติ กถยนฺติ. อิทํ กิร สพฺพํ น สงฺคีตึ อารุฬฺหํ. ‘‘ปเวสนํ สาทิยตีติอาทินา วุตฺตตฺตา อกิริยาปิ โหตีติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ, ยทา ปน สาทิยติ, ตทา สุขุมาปิ วิฺตฺติ โหติ เอวาติ อิธ กิริยา เอวา’’ติ อนุคณฺิปเท วุตฺตํ.

ปมปาราชิกวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยปาราชิกํ

ธนิยวตฺถุวณฺณนา

๘๔. ทุติเย ราชูหิ เอว ปริคฺคหิตตฺตา ‘‘ราชคห’’นฺติ ลทฺธนามเก สมีปตฺเถน, อธิกรณตฺเถน จ ปฏิลทฺธภุมฺมวิภตฺติเก คิชฺฌกูเฏ ปพฺพเต จตูหิ วิหาเรหิ วิหรนฺโตติ อธิปฺปาโย. ตสฺส ‘‘วสฺสํ อุปคจฺฉึสู’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ตโย เอว หิ ตฺตึ เปตฺวา คณกมฺมํ กโรนฺติ, น ตโต อูนา อธิกา วา อกิริยตฺตา. ตตฺถ วินยปริยาเยน สงฺฆคณปุคฺคลกมฺมโกสลฺลตฺถํ อิทํ ปกิณฺณกํ เวทิตพฺพํ – อตฺถิ สงฺฆกมฺมํ สงฺโฆ เอว กโรติ, น คโณ น ปุคฺคโล, ตํ อปโลกนกมฺมสฺส กมฺมลกฺขเณกเทสํ เปตฺวา อิตรํ จตุพฺพิธมฺปิ กมฺมํ เวทิตพฺพํ. อตฺถิ สงฺฆกมฺมํ สงฺโฆ จ กโรติ, คโณ จ กโรติ, ปุคฺคโล จ กโรติ. กิฺจาติ? ยํ ปุพฺเพ ปิตํ. วุตฺตฺเหตํ ปริวารฏฺกถายํ ‘‘ยสฺมึ วิหาเร ทฺเว ตโย ชนา วสนฺติ, เตหิ นิสีทิตฺวา กตมฺปิ สงฺเฆน กตสทิสเมว. ยสฺมึ ปน วิหาเร เอโก ภิกฺขุ โหติ, เตน ภิกฺขุนา อุโปสถทิวเส ปุพฺพกรณปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา นิสินฺเนน กตมฺปิ กติกวตฺตํ สงฺเฆน กตสทิสเมว โหตี’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๔๙๕-๔๙๖). ปุนปิ วุตฺตํ ‘‘เอกภิกฺขุเก ปน วิหาเร เอเกน สาวิเตปิ ปุริมกติกา ปฏิปฺปสฺสมฺภติ เอวา’’ติ. อตฺถิ คณกมฺมํ สงฺโฆ กโรติ, คโณ กโรติ, ปุคฺคโล กโรติ, ตํ ตโย ปาริสุทฺธิอุโปสถา อฺเสํ สนฺติเก กรียนฺติ, ตสฺส วเสน เวทิตพฺพํ. อตฺถิ คณกมฺมํ คโณว กโรติ, น สงฺโฆ น ปุคฺคโล, ตํ ปาริสุทฺธิอุโปสโถ อฺมฺํ อาโรจนวเสน กรียติ, ตสฺส วเสน เวทิตพฺพํ. อตฺถิ ปุคฺคลกมฺมํ ปุคฺคโลว กโรติ, น สงฺโฆ น คโณ, ตํ อธิฏฺานุโปสถวเสน เวทิตพฺพํ. อตฺถิ คณกมฺมํ เอกจฺโจว คโณ กโรติ, เอกจฺโจ น กโรติ, ตตฺถ อตฺติกํ ทฺเว เอว กโรนฺติ, น ตโย. สตฺติกํ ตโยว กโรนฺติ, น ตโต อูนา อธิกา วา, เตน วุตฺตํ ‘‘ตโย เอว หิ ตฺตึ เปตฺวา คณกมฺมํ กโรนฺติ, น ตโต อูนา อธิกา วา อกิริยตฺตา’’ติ. ตสฺมา ตโยว วินยปริยาเยน สมฺปหุลา, น ตโต อุทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ. อนุคณฺิปเท ปน ‘‘กิฺจาปิ กมฺมลกฺขณํ ตโยว กโรนฺติ, อถ โข เตหิ กตํ สงฺเฆน กตสทิสนฺติ วุตฺตตฺตา เอเกน ปริยาเยน ตโย ชนา วินยปริยาเยนปิ สงฺโฆ’’ติ วุตฺตํ, อิทํ สพฺพมฺปิ วินยกมฺมํ อุปาทาย วุตฺตํ, ลาภํ ปน อุปาทาย อนฺตมโส เอโกปิ อนุปสมฺปนฺโนปิ ‘‘สงฺโฆ’’ติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ กิร. ปวารณาทิวสสฺส อรุณุคฺคมนสมนนฺตรเมว ‘‘วุตฺถคสฺสา’’ติ วุจฺจนฺติ, อุกฺกํสนเยน ‘‘ปาฏิปททิวสโต ปฏฺายา’’ติ วุตฺตํ, เตเนว ‘‘มหาปวารณาย ปวาริตา’’ติ วุตฺตํ. อฺถา อนฺตราเยน อปวาริตา ‘‘วุตฺถวสฺสา’’ติ น วุจฺจนฺตีติ อาปชฺชติ. ถมฺภาทิ กฏฺกมฺมนฺติ เวทิตพฺพํ. เกจิ ตนุกํ ทารุตฺถมฺภํ อนฺโตกตฺวา มตฺติกามยํ ถมฺภํ กโรนฺติ, อยํ ปน ตถา น อกาสิ, เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพมตฺติกามยํ กุฏิกํ กริตฺวา’’ติ. เตลมิสฺสาย ตมฺพมตฺติกาย.

๘๕. ‘‘มา ปจฺฉิมา ชนตา ปาเณสุ ปาตพฺยตํ อาปชฺชี’’ติ อิมินา อนุทฺเทสสิกฺขาปเทน ยตฺถ อิฏฺกปจน ปตฺตปจน กุฏิกรณ วิหารการาปน นวกมฺมกรณ ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณ วิหารสมฺมชฺชน ปฏคฺคิทาน กูปโปกฺขรณีขณาปนาทีสุ ปาตพฺยตํ ชานนฺเตน ภิกฺขุนา กปฺปิยวจนมฺปิ น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติ, เตเนว ปริยายํ อวตฺวา เตสํ สิกฺขาปทานํ อนาปตฺติวาเรสุ ‘‘อนาปตฺติ อสติยา อชานนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อนฺตราปตฺติสิกฺขาปท’’นฺติปิ เอตสฺส นามเมว. ‘‘คจฺฉเถตํ, ภิกฺขเว, กุฏิกํ ภินฺทถา’’ติ อิมินา กตํ ลภิตฺวา ตตฺถ วสนฺตานมฺปิ ทุกฺกฏเมวาติ จ สิทฺธํ. อฺถา หิ ภควา น ภินฺทาเปยฺย. เอส นโย เภทนกํ เฉทนกํ อุทฺทาลนกนฺติ เอตฺถาปิ, อาปตฺติเภทาว. ตโต เอว หิ เภทนกสิกฺขาปทาทีสุ วิย ‘‘อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภุฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ น วุตฺตํ, ตถา อฺสฺสตฺถาย กโรติ, เจติยาทีนํ อตฺถาย กโรติ, ทุกฺกฏเมวาติ จ สิทฺธํ, อฺถา กุฏิการสิกฺขาปทาทีสุ วิย ‘‘อฺสฺสตฺถาย วาสาคารํ เปตฺวา สพฺพตฺถ, อนาปตฺตี’’ติ นยเมว วเทยฺย, น ภินฺทาเปยฺย. สพฺพมตฺติกามยภาวํ ปน โมเจตฺวา กฏฺปาสาณาทิมิสฺสํ กตฺวา ปริภุฺชติ, อนาปตฺติ. ตถา หิ เฉทนกสิกฺขาปทาทีสุ ภควตา นโย ทินฺโน ‘‘อฺเน กตํ ปมาณาติกฺกนฺตํ ปฏิลภิตฺวา ฉินฺทิตฺวา ปริภุฺชตี’’ติอาทีสุ. เกจิ ปน ‘‘วยกมฺมมฺปีติ เอเตน มูลํ ทตฺวา การาปิตมฺปิ อตฺถิ, เตน ตํ อฺเน กตมฺปิ น วฏฺฏตีติ สิทฺธ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. กสฺมา? สมฺภาเร กิณิตฺวา สยเมว กโรนฺตสฺสาปิ วยกมฺมสมฺภวโต. กึ วา ปาฬิเลเส สติ อฏฺกถาเลสนโย. อิฏฺกาหิ คิฺชกาวสถสงฺเขเปน กตา วฏฺฏตีติ เอตฺถ ปกติอิฏฺกาหิ จินิตฺวา กตฺตพฺพาวสโถ คิฺชกาวสโถ นาม. สา หิ ‘‘มตฺติกามยา’’ติ น วุจฺจติ, ‘‘อิฏฺกกุฏิกา’’ตฺเวว วุจฺจติ, ตสฺมา ถุสโคมยติณปลาลมิสฺสา มตฺติกามยาปิ อปกฺกิฏฺกมยาปิ ‘‘สพฺพมตฺติกามยา’’ตฺเวว วุจฺจตีติ โน ขนฺตีติ อาจริโย, ภสฺมาทโย หิ มตฺติกาย ทฬฺหิภาวตฺถเมว อาทียนฺติ, อปกฺกิฏฺกมยาปิ คิฺชกาวสถสงฺขฺยํ น คจฺฉติ, น จ อายสฺมา ธนิโย เอกปฺปหาเรเนว กุมฺภกาโร วิย กุมฺภํ ตํ กุฏิกํ นิฏฺาเปสิ, อนุกฺกเมน ปน สุกฺขาเปตฺวา สุกฺขาเปตฺวา มตฺติกาปิณฺเฑหิ จินิตฺวา นิฏฺาเปสิ, อปกฺกิฏฺกมยา กุฏิ วิย สพฺพมตฺติกามยา กุฏิ เอกาพทฺธา โหติ, น ตถา ปกฺกิฏฺกมยา, ตสฺมา สา กปฺปตีติ เอเก. สพฺพมตฺติกามยาย กุฏิยา พหิ เจ ติณกุฏิกาทึ กตฺวา อนฺโต วสติ, ทุกฺกฏเมว. สเจ ตตฺถ ตตฺถ ฉิทฺทํ กตฺวา พนฺธิตฺวา เอกาพทฺธํ กโรติ, วฏฺฏติ. อนฺโต เจ ติณกุฏิกาทึ กตฺวา อนฺโต วสติ, วฏฺฏติ. การโก เอว เจ วสติ, กรณปจฺจยา ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ, น วสนปจฺจยา. สเจ อนฺโต วา พหิ วา อุภยตฺถ วา สุธาย ลิมฺปติ, วฏฺฏติ. ยสฺมา สพฺพมตฺติกามยา กุฏิ สุกรา ภินฺทิตุํ, ตสฺมา ตตฺถ ปิตํ ปตฺตจีวราทิ อคุตฺตํ โหติ, โจราทีหิ อวหริตุํ สกฺกา, เตน วุตฺตํ ‘‘ปตฺตจีวรคุตฺตตฺถายา’’ติ.

ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยวณฺณนา

เตน โข ปน สมเยน ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู อุจฺจาวเจ ปตฺเต ธาเรนฺติ, อุจฺจาวจานิ ปตฺตมณฺฑลานิ ธาเรนฺตี’’ติ (จุฬว. ๒๕๓) เอวมาทีนิ วตฺถูนิ นิสฺสาย ‘‘น, ภิกฺขเว, อุจฺจาวจา ปตฺตา ธาเรตพฺพา, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทินา นเยน อกปฺปิยปริกฺขาเรสุ จ ทุกฺกฏํ ปฺตฺตํ. กสฺมา? ตทนุโลมตฺตา. ยตฺถาปิ น ปฺตฺตํ, ตตฺถ ‘‘น, ภิกฺขเว, อุจฺจาวจานิ ฉตฺตานิ ธาเรตพฺพานิ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทินา (จูฬว. ๒๖๙-๒๗๐) นเยน ทุกฺกฏํ สมฺภวติ, ตสฺมา ‘‘ตตฺรายํ ปาฬิมุตฺตโก’’ติ อารภิตฺวา สพฺพปริกฺขาเรสุ วณฺณมฏฺํ, สวิการํ วา กโรนฺตสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏนฺติ ทีเปนฺเตน ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอตฺถาห – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เปตฺวา ปหรณึ สพฺพํ โลหภณฺฑํ, เปตฺวา อาสนฺทึ ปลฺลงฺกํ ทารุปตฺตํ ทารุปาทุกํ สพฺพํ ทารุภณฺฑํ, เปตฺวา กตกฺจ กุมฺภการิกฺจ สพฺพํ มตฺติกาภณฺฑ’’นฺติ (จูฬว. ๒๙๓) วุตฺตตฺตา ยถาปิตํ วชฺเชตฺวา อิตรํ สพฺพํ วณฺณมฏฺมฺปิ สวิการมฺปิ อวิเสเสน วฏฺฏตีติ? วุจฺจเต – ตํ น ยุตฺตํ ยถาทสฺสิตปาฬิวิโรธโต, ตสฺมา ‘‘เปตฺวา ปหรณิ’’นฺติ เอวํ ชาติวเสน อยํ ปาฬิ ปวตฺตา, ยถาทสฺสิตา ปาฬิ วณฺณมฏฺาทิวิการปฏิเสธนวเสน ปวตฺตาติ เอวํ อุภยมฺปิ น วิรุชฺฌติ, ตสฺมา ยถาวุตฺตเมว. อารคฺเคน นิขาทนคฺเคน, ‘‘อารคฺเคริว สาสโป’’ติ (ม. นิ. ๒.๔๕๘; ธ. ป. ๔๐๑; สุ. นิ. ๖๓๐) เอตฺถ วุตฺตนยโต อารคฺเคน.

ปฏฺฏมุเข วาติ ปฏฺฏโกฏิยํ. ปริยนฺเตติ จีวรปริยนฺเต. เวณิอุหุมุนิยุเปฺาม. อคฺฆิยนฺติ เจติยํ. คยมุคฺครนฺติ ตุลาทณฺฑสณฺานํ, คยา สีเส สูจิกา โหติ, มุขปตฺตา ลทฺรา. อุกฺกิรนฺติ นีหรนฺติ กโรนฺติ เปนฺติ. โกณสุตฺตปิฬกา นาม คณฺิกปฏฺฏาทิโกเณสุ สุตฺตมยปิฬกา. ยํ เอตฺถ จีวรํ วา ปตฺโต วา ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺโต, ตตฺถ อธิฏฺานํ รุหติ, วิกปฺปนาปิ รุหตีติ เวทิตพฺพํ. เทฑฺฑุโภติ อุทกสปฺโป. อจฺฉีติ กุฺชรกฺขิ. โคมุตฺตกนฺติ โคมุตฺตสณฺานา ราชิโย. กุฺจิกาย เสนาสนปริกฺขารตฺตา สุวณฺณรูปิยมยาปิ วฏฺฏตีติ ฉายา ทิสฺสติ, ‘‘กุฺจิกาย วณฺณมฏฺกมฺมํ น วฏฺฏตี’’ติ วจนโต อฺเ กปฺปิยโลหาทิมยาว กุฺจิกา กปฺปนฺติ ปริหรณียปริกฺขารตฺตา. อารกณฺฏโก โปตฺถกาทิกรณสตฺถกชาติ. ‘‘อามณฺฑกสารโก อามลกผลมโย’’ติ วทนฺติ. ตาลปณฺณพีชนีอาทีสุ ‘‘วณฺณมฏฺกมฺมํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. กิฺจาปิ ตานิ กุฺจิกา วิย ปริหรณียานิ, อถ โข ‘‘อุจฺจาวจานิ น ธาเรตพฺพานี’’ติ ปฏิกฺเขปาภาวโต วุตฺตํ. เกวลฺหิ ตานิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วิธูปนฺจ ตาลวณฺฏฺจา’’ติอาทินา (จูฬว. ๒๖๙) วุตฺตานิ. คณฺิปเท ปน ‘‘เตลภาชเนสุ วณฺณมฏฺกมฺมํ วฏฺฏตีติ เสนาสนปริกฺขารตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ราชวลฺลภาติ ราชกุลูปกา. สีมาติ อิธาธิปฺเปตา ภูมิ, พทฺธสีมา จ. ‘‘เยสํ สนฺตกา เตสํ สีมา, ตตฺถ ปเรหิ น กตฺตพฺพ’’นฺติ อนุคณฺิปเท วุตฺตํ. ‘‘ภูมิ จ สีมา จ เยสํ สนฺตกา, เตหิ เอว วาเรตพฺพา. เยสํ ปน อฺเสํ ภูมิยํ สีมา กตา, เต วาเรตุํ น อิสฺสรา’’ติ วทนฺติ. ‘‘สงฺฆเภทาทีนํ การณตฺตา ‘มา กโรถา’ติ ปฏิเสเธตพฺพา เอวา’’ติ อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตํ กิร.

๘๖-๗. ทารุกุฏิกํ กาตุํ, กตฺตุนฺติ จ อตฺถิ. ขณฺฑาขณฺฑิกนฺติ ผลาผลํ วิย ทฏฺพฺพํ. อาณาเปหีติ วจนํ อนิฏฺเ เอว วุจฺจตีติ กตฺวา พนฺธํ อาณาเปสิ. อิสฺสริยมตฺตายาติ สมิทฺธิยํ มตฺตาสทฺโทติ าเปติ.

๘๘. ‘‘เอวรูปํ วาจํ ภาสิตฺวา’’ติ จ ปาโ. โลเมน ตฺวํ มุตฺโต, มา ปุนปิ เอวรูปมกาสีติ อิทํ กึ พฺยาปาททีปกํ, ทารูสุปิ โลภกฺขนฺธทีปกํ วจนํ โสตาปนฺนสฺส สโต ตสฺส ราชสฺส ปติรูปํ. นนุ นาม ‘‘ปุพฺเพ กตํ สุกตํ ภนฺเต, วเทยฺยาถ ปุนปิ เยนตฺโถ’’ติ ปวาเรตฺวา อตีว ปีติปาโมชฺชํ อุปฺปาเทตพฺพํ เตน สิยาติ? สจฺจเมตํ โสตาปนฺนตฺตา อตีว พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก จ, ตสฺมา ภิกฺขูนํ อกปฺปิยํ อสหนฺโต, สิกฺขาปทปฺตฺติยา จ โอกาสํ กตฺตุกาโม ‘‘สุปยุตฺตานิ เม ทารูนี’’ติ ตุฏฺจิตฺโตปิ เอวมาหาติ เวทิตพฺพํ. อิเมหิ นาม เอวรูเป าเน. ‘‘อาคตปทานุรูเปนาติ อฺเหิ วา ปเทหิ, อิโต โถกตเรหิ วา อาคตกาเล ตทนุรูปา โยชนา กาตพฺพา’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ. ‘‘น เกวลํ อิมสฺมึเยว สิกฺขาปเท, อฺเสุปิ อาคจฺฉนฺติ, ตสฺมา ตตฺถ ตตฺถ อาคตปทานุรูเปน โยชนา เวทิตพฺพา’’ติ อนุคณฺิปเท วุตฺตํ. อุชฺฌายนตฺโถ อทินฺนสฺสาทินฺนตฺตาว, เต อุชฺฌายึสุ.

รุทฺรทามโก นาม รุทฺรทามกาทีหิ อุปฺปาทิโต. พาราณสินคราทีสุ เตหิ เตหิ ราชูหิ โปราณสตฺถานุรูปํ ลกฺขณสมฺปนฺนา อุปฺปาทิตา นีลกหาปณา. เตสํ กิร ติภาคํ อคฺฆติ รุทฺรทามโก, ตสฺมา ตสฺส ปาโท ถุลฺลจฺจยวตฺถุ โหติ. มาสโก ปน อิธ อปฺปมาณํ. กหาปโณ กิฺจิกาเล อูนวีสติมาสโก โหติ, กิฺจิ กาเล อติเรกวีสติมาสโก. ตสฺมา ตสฺส กหาปณสฺส จตุตฺถภาโค ปฺจมาสโก วิย อติเรกปฺจมาสโก วา อูนปฺจมาสโก วา ปาโทติ เวทิตพฺพํ. อิมสฺสตฺถสฺส ทีปนตฺถํ ‘‘ตทา ราชคเห วีสติมาสโก กหาปโณ โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ รชตมโย สุวณฺณมโย ตมฺพมโย จ กหาปโณ โหติ. สุวณฺณภูมิยํ วิย ปาโทปิ ยตฺถ ตมฺพมโยว กโต โหติ, ตตฺถ โสว ปาโทติ อาจริโย. ยสฺมา ปาโท เอกนีลกหาปณคฺฆนโก, ตสฺมา ตสฺส ปาทสฺส จตุตฺถภาโคว สิยา ปาโทติ เอเก. อิทํ น ยุชฺชติ. โย จ ตตฺถ ปาทารโห ภณฺโฑ, ตสฺส จตุตฺถภาคสฺเสว ปาราชิกวตฺถุภาวปฺปสงฺคโต. ยทิ ปาทารหํ ภณฺฑํ ปาราชิกวตฺถุ, สิทฺธํ ‘‘โสว ปาโท ปจฺฉิมํ ปาราชิกวตฺถู’’ติ. น หิ สพฺพตฺถ ภณฺฑํ คเหตฺวา นีลกหาปณคฺเฆน อคฺฆาเปนฺติ. ยสฺมา ตสฺส ตสฺเสว กหาปณคฺเฆน อคฺฆาเปนฺติ, ตสฺมา ตสฺส ตสฺส ชนปทสฺส ปาโทว ปาโทติ ตทคฺฆนกเมว ปาทคฺฆนกนฺติ สิทฺธํ, ‘‘โส จ โข โปราณสฺส นีลกหาปณสฺส วเสน, น อิตเรสนฺติ ยตฺถ ปน นีลกหาปณา วฬฺชํ คจฺฉนฺติ, ตตฺเถวา’’ติ เกจิ วทนฺติ, อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพํ.

ปทภาชนียวณฺณนา

๙๒. คามา วา อรฺา วาติ ลกฺขณานุปฺตฺติกตฺตา ปมปฺตฺติยา อาทิมฺหิ วุตฺตา. ยโต วา อปกฺกนฺตา, โส อมนุสฺโส นาม. ‘‘อมนุสฺสคามํ อปารุปิตฺวา, คามปฺปเวสนฺจ อนาปุจฺฉา ปวิสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อนุคณฺิปเท วุตฺตํ. ‘‘ยโต คามโต อาคนฺตุกามา เอว อปกฺกนฺตา, ตํ คามํ เอวํ ปวิสิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ เอเก. เกจิ ปน ‘‘ยกฺขปริคฺคหภูโตปิ อาปณาทีสุ ทิสฺสมาเนสุ เอว ‘คาโม’ติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ, อทิสฺสมาเนสุ ปเวสเน อนาปตฺตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘คาโม เอว อุปจาโร คามูปจาโรติ เอวํ กมฺมธารยวเสน คหิเต กุรุนฺทฏฺกถาทีสุ วุตฺตมฺปิ สุวุตฺตเมว โหตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘ตสฺส ฆรูปจาโร คาโมติ อาปชฺชตี’’ติ วจนํ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘คามสฺสุปจาโร จ คาโม จ คามูปจาโร จา’’ติ วทนฺติ, ตํ วิรุชฺฌติ, น. ‘‘อิเมสํ ลาภาทีสุ ลกฺขณํ สนฺธาย มหาอฏฺกถายํ ‘ฆรํ ฆรูปจาโร’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ น มยํ ปฏิกฺขิปามา’’ติ จ วทนฺติ. ‘‘กตปริกฺเขโป จาติ ฆรสฺส สมนฺตโต ตตฺตโก อุปจาโร นามา’’ติ คณฺิปเท ลิขิตํ. อนุคณฺิปเท ปน ‘‘โย โย อฏฺกถาวาโท วา เถรวาโท วา ปจฺฉา วุจฺจตีติ อิโต อนาคตํ สนฺธาย วุตฺตํ, นาตีตํ. ยทิ อตีตมฺปิ สนฺธาย วุตฺตํ, มหาปทุมเถรวาโทว ปมาณํ ชาตนฺติ อาปชฺชติ, ตสฺมา อนาคตเมว สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาจริยา กถยนฺตี’’ติ วุตฺตํ. เสสมฺปีติ คามูปจารลกฺขณมฺปิ.

ตตฺรายํ นโยติ ตสฺส คามูปจารสฺส คหเณ อยํ นโย. วิกาเลคามปฺปเวสนาทีสูติ เอตฺถ ‘‘คามปฺปเวสนฺหิ พหิ เอว อาปุจฺฉิตพฺพ’’นฺติ คณฺิปเท วุตฺตํ. ‘‘ตํ อฏฺกถาย น สเมตี’’ติ วทนฺติ. ‘‘คามสงฺขาตูปจารํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ คหิเต สเมตีติ มม ตกฺโก. ‘‘อาทิ-สทฺทโต ฆเร ิตานํ ทินฺนลาภภาชนาทีนี’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ. ‘‘คามูปจาเร ิตานํ ปาปุณิตพฺพลาภํ สฺจิจฺจ อเทนฺตานํ ปาราชิก’’นฺติ อนุคณฺิปเท วุตฺตํ. กิฺจาปิ กุรุนฺทิอาทีสุ ปาฬิยํ วุตฺตวจนานุโลมวเสน วุตฺตตฺตา ‘‘ปมาทเลขา’’ติ น วตฺตพฺพํ, มหาอฏฺกถายํ วุตฺตวินิจฺฉโย สงฺคีติโต ปฏฺาย อาคโต. ‘‘ยฺเจตํ มหาอฏฺกถาย’’นฺติอาทิ สีหฬทีเป อฏฺกถาจริเยหิ วุตฺตํ ‘‘วินิจฺฉยนโย’’ติ จ. เลฑฺฑุปาเตเนว ปริจฺฉินฺทิตพฺโพติ ปริกฺเขปารหฏฺานํ, น อุปจารํ. โส หิ ตโต อปเรน เลฑฺฑุปาเตน ปรจฺฉินฺโน. อิมสฺมึ อทินฺนาทานสิกฺขาปเทติ นิยเมน อฺตฺถ อฺถาติ อตฺถโต วุตฺตํ โหติ. เตน วา นิยเมน ยถารุตวเสนาปิ อตฺโถ อิธ ยุชฺชติ. อภิธมฺเม ปนาติอาทินา อฺถาปิ อตฺถาปตฺติสิทฺธํ ทสฺเสติ.

‘‘ปริจฺจาคาทิมฺหิ อกเต ‘อิทํ มม สนฺตก’นฺติ อวิทิตมฺปิ ปรปริคฺคหิตเมว ปุตฺตกานํ ปิตุ อจฺจเยน สนฺตกํ วิย, ตํ อตฺถโต อปริจฺจตฺเต สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ. ‘‘เถนสฺส กมฺมํ เถยฺยํ, เถเนน คเหตพฺพภูตํ ภณฺฑํ. เถยฺยนฺติ สงฺขาตนฺติ เถยฺยสงฺขาต’’นฺติ โปราณคณฺิปเท วุตฺตํ. ตํ เถยฺยํ ยสฺส เถนสฺส กมฺมํ, โส ยสฺมา เถยฺยจิตฺโต อวหรณจิตฺโต โหติ, ตสฺมา ‘‘เถยฺยสงฺขาต’’นฺติ ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘เถยฺยจิตฺโต อวหรณจิตฺโต’’ติ ปทภาชนมฺปิ เตสํ โปราณานํ ยุชฺชเตว, ตถาปิ อฏฺกถายํ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํ. ‘‘ยฺจ ปุพฺพภาเค ‘อวหริสฺสามี’ติ ปวตฺตํ จิตฺตํ, ยฺจ คมนาทิสาธกํ, ปรามสนาทิสาธกํ วา มชฺเฌ ปวตฺตํ, ยฺจ านาจาวนปโยคสาธกํ, เตสุ อยเมเวโก ปจฺฉิโม จิตฺตโกฏฺาโส อิธ อธิปฺเปโต ‘เถโน’ติ อปเร’’ติ อนุคณฺิปเท วุตฺตํ. อูนมาสกมาสปาทาทีสุ ‘‘อวหรณจิตฺเตสุ เอกจิตฺตโกฏฺาโสติ อาจริยา วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ.

ปฺจวีสติอวหารกถาวณฺณนา

ปฺจวีสติ อวหารา นาม วจนเภเทเนว ภินฺนา, อตฺถโต ปน อภินฺนา. อากุลา ทุวิฺเยฺยวินิจฺฉยาติ อาจริยานํ มุเข สนฺติเก สพฺพากาเรน อคฺคหิตวินิจฺฉยานํ ทุวิฺเยฺยา. ทุกติกปฏฺานปาฬิ (ปฏฺา. ๕.๑.๑ อาทโย, ทุกติกปฏฺานปาฬิ) วิย อากุลา ทุวิฺเยฺยวินิจฺฉยา, เกวลํ ตํ อาจริยา ปุพฺพาปรวิโรธมกตฺวา สงฺคีติโต ปฏฺาย อาคตนยมวินาเสตฺวา วณฺณยนฺตีติ ‘‘ปฏฺานปาฬิมิวาติ อปเร วทนฺตี’’ติ จ วุตฺตา. โปราณาติ สงฺคีติอาจริยา. อยเมตฺถ สามีจิ เอว, สเจ น เทติ, อาปตฺติ นตฺถิ, ปาราชิกภยา ปน ยถา สิกฺขากาโม เทติ, เอวํ ทาตพฺพเมว. ยานิ ปเนตฺถ วตฺถูนิ, ตานิ สีหฬทีเป อาจริเยหิ สงฺฆาทีนมนุมติยา อฏฺกถาสุ ปกฺขิตฺตานิ, ‘‘อนาคเต พฺรหฺมจารีนํ หิตตฺถาย โปตฺถการุฬฺหกาลโต ปจฺฉาปี’’ติ วุตฺตํ. อาณตฺติกํ อาณตฺติกฺขเณปิ คณฺหาติ, กาลนฺตเรนาปิ อตฺถสาธโก, กาลนฺตรํ สนฺธายาติ อิทเมเตสํ นานตฺตํ. ภฏฺเติ อปคเต. อนฺตรสมุทฺเท อตุรุมุหุเท. ผรติ สาเธติ. นวโธโตติ นวกโต. ปาสาณสกฺขรนฺติ ปาสาณฺจ สกฺขรฺจ.

ภูมฏฺกถาทิวณฺณนา

๙๔. มหาอฏฺกถายํ ปน สจฺเจปิ อลิเกปิ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ, ตํ ปมาทลิขิตนฺติ เวทิตพฺพนฺติ ยเถตรหิ ยุตฺติยา คเหตพฺพา. ตตฺถ ‘‘จตุวคฺเคน เปตฺวา อุปสมฺปทปวารณอพฺภานาทิสพฺพํ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ’’จฺเจว วตฺตพฺเพ ‘‘อุปสมฺปทปวารณกถินพฺภานาทีนี’’ติ ลิขนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ตํ อาจริยา ‘‘ปมาทเลขา’’ตฺเวว วณฺณยนฺติ, เตน วุตฺตํ ‘‘ปมาทลิขิต’’นฺติ. ยํ ยํ วจนํ มุสา, ตตฺถ ตตฺถ ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํ. ทุกฺกฏสฺส วจเน ปโยชนาภาวา ‘‘อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยเค’’ติ วุตฺตํ. อฺเสมฺปิ ปุพฺพปโยเค ปาจิตฺติยฏฺาเน ปาจิตฺติยเมว. ปมาทลิขิตนฺติ เอตฺถ อิธ อธิปฺเปตเมว คเหตฺวา อฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ คหิเต สเมติ วิย. อาจริยา ปน ‘‘ปาจิตฺติยฏฺาเน ปาจิตฺติย’’นฺติ วตฺวา ทุกฺกเฏ วิสุํ วตฺตพฺเพ ‘‘สจฺจาลิเก’’ติ สามฺโต วุตฺตตฺตา ‘‘ปมาทเลขา’’ติ วทนฺตีติ เวทิตพฺพาติ. ‘‘กุสลจิตฺเตน คมเน อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ทานฺจ ทสฺสามี’’ติ วจเนน อนาปตฺติ วิย.

ปาจิตฺติยฏฺาเน ทุกฺกฏา น มุจฺจตีติ ปาจิตฺติเยน สทฺธึ ทุกฺกฏมาปชฺชติ. พหุกาปิ อาปตฺติโย โหนฺตูติ ขณนพฺยูหนุทฺธรเณสุ ทส ทส กตฺวา อาปตฺติโย อาปนฺโน, เตสุ อุทฺธรเณ ทส ปาจิตฺติโย เทเสตฺวา มุจฺจติ, ชาติวเสน ‘‘เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตี’’ติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ, ตสฺมา ปุริเมน สเมติ. ‘‘สโมธาเนตฺวา ทสฺสิตปโยเค ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตตฺตา สมานปโยคา พหุทุกฺกฏตฺตํ าเปติ. ขณเน พหุกานีติ สมานปโยคตฺตา น ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. อฏฺกถาจริยปฺปมาเณนาติ ยถา ปเนตฺถ, เอวํ อฺเสุปิ เอวรูปานิ อฏฺกถาย อาคตวจนานิ สงฺคีติโต ปฏฺาย อาคตตฺตา คเหตพฺพานีติ อตฺโถ. ‘‘อิธ ทุติยปาราชิเก คเหตพฺพา, น อฺเสู’’ติ ธมฺมสิริตฺเถโร กิราห. คณฺิปเท ปน ‘‘ปุริมขณนํ ปจฺฉิมํ ปตฺวา ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, เตเนว เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘วิสภาคกิริยํ วา ปตฺวา ปุริมํ ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติ จ วุตฺตํ.

เอวํ เอกฏฺาเน ิตาย กุมฺภิยา านาจาวนฺเจตฺถ ฉหากาเรหิ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. กุมฺภิยาติ ภุมฺมวจนํ. อุทฺธํ อุกฺขิปนฺโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ ภูมิโต โมเจติ, ปาราชิกนฺติ เอตฺถ มุขวฏฺฏิยา ผุฏฺโกาสํ พุนฺเทน โมจิเต ‘‘านาจาวนฺเจตฺถ ฉหากาเรหิ เวทิตพฺพ’’นฺติ อิมินา สเมติ, ตถา อวตฺวา ‘‘ภูมิโต มุตฺเต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกนฺเต ภูมิโต โมจิตํ นาม โหตี’’ติ ทฬฺหํ กตฺวา วทนฺติ, อุปปริกฺขิตฺวา คเหตพฺพํ. เอตฺถ เอกจฺเจ เอวํ อตฺถํ วทนฺติ ‘‘ปุพฺเพ ขณนฺเตน อวเสสฏฺานานิ วิโยชิตานิ, ตสฺมึ วิมุตฺเต ปาราชิก’’นฺติ. สงฺเขปมหาปจฺจริยาทีสุ วุตฺตวจนสฺส ปมาทเลขภาโว ‘‘อตฺตโน ภาชนคตํ วา กโรติ, มุฏฺึ วา ฉินฺทตี’’ติ วจเนน ทีปิโต.

ยํ ปน ‘‘ปีตมตฺเต ปาราชิก’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ ยเถตรหิ ‘‘ปฺจวิฺาณา อุปฺปนฺนวตฺถุกา อุปฺปนฺนารมฺมณา’’ติ ปทสฺส ‘‘อุปฺปนฺนวตฺถุกาหิ อนาคตปฏิกฺเขโป’’ติ อฏฺกถาวจนํ ‘‘อสมฺภินฺนวตฺถุกา อสมฺภินฺนารมฺมณา ปุเรชาตวตฺถุกา ปุเรชาตารมฺมณา’’ติ วจนมเปกฺขิตฺวา อตีตานาคตปฏิกฺเขโปติ ปริวตฺเตติ, ตถา ตาทิเสหิ ปริวตฺต’นฺติ เวทิตพฺพํ. น หิ อฏฺกถาจริยา ปุพฺพาปรวิรุทฺธํ วทนฺติ. ยํ ปน อาจริยา ‘‘อิทํ ปมาทลิขิต’’นฺติ อปเนตฺวา ปฏิกฺขิปิตฺวา วจนกาเล วาเจนฺติ, อุทฺทิสนฺติ, ตเมว จ อิมินาปิ อาจริเยน ‘‘ปมาทลิขิต’’นฺติ ปฏิกฺขิตฺตํ. ยฺจ สุตฺตํ ทสฺเสตฺวา เต ปฏิกฺขิปนฺติ, ตเมว จ ทสฺเสนฺเตน อิมินา ปฏิกฺขิตฺตํ, เตน วุตฺตํ ‘‘ตํ ปน ตตฺเถวา’’ติอาทิ.

อนาปตฺติมตฺตเมว วุตฺตนฺติ เนว อวหาโร น คีวา อนาปตฺตีติ พฺยฺชนโตว เภโท, น อตฺถโตติ ทสฺสนตฺถํ. ตํ ปมาทลิขิตํ กตเรหีติ เจ? ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเรหิ, เลขเกหิ วา, เอส นโย สพฺพตฺถ. ‘‘น หิ ตเทว พหูสุ าเนสุ ยุตฺตโต ปาราชิกมหุตฺวา กตฺถจิ โหตี’’ติ สพฺพํ อนุคณฺิปเท วุตฺตํ. ทุฏฺปิตํ วา เปตีติ เอตฺถ ตโต ปคฺฆริสฺสตีติ านาจาวนํ สนฺธาย กตตฺตา ปาราชิกํ ตํ ปน คณฺหตุ วา มา วา ตตฺเถว ‘‘ภินฺทตี’’ติอาทิวจนโต เวทิตพฺพํ. ‘‘ตตฺเถวาติ านาจาวนํ อกโรนฺโตว านา อจาเวตุกาโมว เกวลํ ‘ภินฺทตี’ติ อฏฺกถาวจนโต จ าเปตพฺพ’’นฺติ อฺตรสฺมึ คณฺิปเท วุตฺตํ. ตถา ‘‘ปคฺฆริเตหิ ตินฺตปํสุํ คเหตฺวา อุทเก ปกฺขิปิตฺวา ปจิตฺวา คเหตุํ สกฺกา, ตสฺมา คหณเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ อปเร. ‘‘ริตฺตกุมฺภิยา อุปริ กโรติ, ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ อาณตฺติยา วิรุชฺฌติ, ‘‘ยทา สกฺโกสิ, ตทา ตํ ภณฺฑํ อวหรา’’ติ อตฺถสาธโก อาณตฺติกาเล เอว ปาราชิกํ. อปิจ อาวาฏกาทีนิ ถาวรปโยคานิ จ เอตฺถ สาธกานิ. นตฺถิ กาลกตปโยคานิ ปาราชิกวตฺถูนีติ ตสฺมา อุปปริกฺขิตพฺพนฺติ เอเก. ยตฺถ ยตฺถ ‘‘อปเร’’ติ วา ‘‘เอเก’’ติ วา วุจฺจติ, ตตฺถ ตตฺถ สุฏฺุ อุปปริกฺขิตฺวา ยุตฺตํ คเหตพฺพํ, อิตรํ ฉฑฺเฑตพฺพํ. วทนฺตีติ อาจริยา วทนฺติ. น, อฺถา คเหตพฺพตฺถโตติ ปาฬิปริหรณตฺถํ วุตฺตํ. เอวเมเก วทนฺตีติ ตํ น คเหตพฺพํ. กสฺมา? ‘‘ปสฺสาวํ วา ฉฑฺเฑตี’’ติ จ ‘‘อปริโภคํ วา กโรตี’’ติ จ อตฺถโต เอกตฺตา, อฏฺกถาย ‘‘มุคฺคเรน โปเถตฺวา ภินฺทตี’’ติ วุตฺตตฺตาปิ.

อยํ ปเนตฺถ สาโรติอาทิกถาย ‘‘อมฺหากํ อาจริยสฺส วจน’’นฺติ ธมฺมสิริตฺเถโร อาห. สงฺคหาจริยานํ วาโทติ เอเก. ปุพฺเพ วุตฺตาปิ เต เอว, ตสฺมา โวหารวเสนาติ อฉฑฺเฑตุกามมฺปิ ตถา กโรนฺตํ ‘‘ฉฑฺเฑตี’’ติ โวหรนฺติ. เอวเมเตสํ ปทานํ อตฺโถ คเหตพฺโพติ เอวํ สนฺเต ‘‘านาจาวนสฺส นตฺถิตาย ทุกฺกฏ’’นฺติ อฏฺกถาวจเนน อติวิย สเมติ, ตตฺถ านาจาวนจิตฺตสฺส นตฺถิตาย านา จุตมฺปิ น ‘‘านา จุต’’นฺติ วุจฺจตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อิตรถาปีติ เถยฺยจิตฺตาภาวา านา จาเวตุกามสฺสปิ ทุกฺกฏํ ยุชฺชติ.

๙๖. สยเมว ปติตโมรสฺเสว อิโต จิโต จ กโรโต ถุลฺลจฺจยํ. อากาสฏฺวินิจฺฉเย ตปฺปสงฺเคน ตสฺมึ เวหาสาทิคเตปิ อสมฺโมหตฺถํ เอวํ คเหตพฺพนฺติ วุตฺตํ. ‘‘เอวมฺตฺราปิ สามิเส’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ. ‘‘านาจาวนํ อกโรนฺโต จาเลตี’’ติ วจนโต านาจาวเน ถุลฺลจฺจยํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. เกจิ อผนฺทาเปตฺวา านาจาวนาจาวเนหิปิ ทุกฺกฏถุลฺลจฺจเย วทนฺติ. ‘‘เต านาจาวนํ อกโรนฺโตติ อิมํ อฏฺกถาวจนํ ทสฺเสตฺวา ปฏิเสเธตพฺพา’’ติ เกจิ วทนฺติ, วีมํสิตพฺพํ.

๙๗. เฉทนโมจนาทิ อุปริภาคํ สนฺธาย วุตฺตํ. อวสฺสํ านโต อากาสคตํ กโรติ. เอตฺถ ‘‘เอกโกฏึ นีหริตฺวา ปิเต วํเส ิตสฺส อากาสกรณํ สนฺธายา’’ติ เกจิ วทนฺติ. เต ปน อถ ‘‘มูลํ อจฺเฉตฺวา วลยํ อิโต จิโต จ สาเรติ, รกฺขติ. สเจ ปน มูลโต อนีหริตฺวาปิ หตฺเถน คเหตฺวา อากาสคตํ กโรติ, ปาราชิก’’นฺติ อฏฺกถาวจนํ ทสฺเสตฺวา ปฏิเสเธตพฺพา. ภิตฺตินิสฺสิตนฺติ ภิตฺติยา อุปตฺถมฺภิตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอเก. ภิตฺตึ นิสฺสาย ปิตนฺติ นาคทนฺตาทีสุ ิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ฉินฺนมตฺเตติ อุปริ อุคฺคนฺตฺวา ิตํ สนฺธาย วุตฺตํ.

๙๘. อุปริ ิตสฺส ปิฏฺิยาติ เอตฺถ อโธ โอสารณํ สนฺธาย วุตฺตํ. เหฏฺา โอสาเรนฺตสฺส อุปริมสฺส ปิฏฺิยา เหฏฺิเมน ิโตกาสํ อติกฺกนฺตมตฺเต ปาราชิกํ, อุทฺธํ อุกฺขิปนฺตสฺส อุทกโต มุตฺตมตฺเต. ‘‘เอวํ คหิเต ภูมฏฺเ วุตฺเตน สเมตี’’ติ วทนฺติ. มตมจฺฉานํ ิตฏฺานเมว านํ กิร. เถยฺยจิตฺเตน มาเรตฺวา คณฺหโต อูนปาทคฺฆนเก ทุกฺกฏํ, สหปโยคตฺตา ปาจิตฺติยํ นตฺถีติ เอเก. มทนผลวสาทีนีติ เอตฺถ สีหฬภาสา กิร วส อิติ วิสนฺติ อตฺโถ, ครุฬากาเรน กตุปฺเปยิตํ วา.

๙๙. ปุพฺเพ ปาเส พทฺธสูกรอุปมาย วุตฺตา เอว. ‘‘ถเล ปิตาย นาวาย น ผุฏฺโกาสมตฺตเมวา’’ติ ปาโ. ‘‘วาโต อาคมฺมาติ วจนโต วาตสฺส นตฺถิกาเล ปโยคสฺส กตตฺตา อวหาโร นตฺถิ, อตฺถิกาเล เจ กโต, อวหาโรวา’’ติ วทนฺติ. ‘‘ภณฺฑเทยฺยํ ปน เกสนฺติ เจ? เยสํ หตฺเถ กหาปณานิ คหิตานิ, เตสํ วา, นาวาสามินา นาวาย อคฺคหิตาย นาวาสามิกสฺส วา’’ติ อนุคณฺิปเท วุตฺตํ.

๑๐๔. นิรมฺพิตฺวา อุปริ. อกตํ วา ปน ปติฏฺเปตีติ อปุพฺพํ วา ปฏฺเปตีติ อตฺโถ.

๑๐๖. คามฏฺเ วา ‘‘คาโม นามา’’ติ น วุตฺตํ ปมํ คามลกฺขณสฺส สพฺพโส วุตฺตตฺตา.

๑๐๗. อรฺฏฺเ อรฺํ นามาติ ปุน น เกวลํ ปุพฺเพ วุตฺตลกฺขณฺเว อรฺนฺติ อิธาธิปฺเปตํ, กินฺตุ ปรปริคฺคหิตเมว เจตํ โหติ, ตํ อิธาธิปฺเปตนฺติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เตเนว อตฺเถปิ อรฺคฺคหณํ กตํ. อคฺเคปิ มูเลปิ ฉินฺนาติ เอตฺถ ‘‘น เวเตฺวา ิตา, ฉินฺนมตฺเต ปตนกํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ตจฺเฉตฺวา ปิโตติ อรฺสามิเกหิ ปเรหิ ลทฺเธหิ ตจฺเฉตฺวา ปิโต. อทฺธคโตปีติ จิรกาลิโกปิ. ‘‘น คเหตพฺโพติ อรฺสามิเกหิ อนุฺาเตนปี’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ. ฉลฺลิยา ปริโยนทฺธํ โหตีติ อิมินา สามิกานํ นิรเปกฺขตํ ทีเปติ. เตน วุตฺตํ ‘‘คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ยทิ สามิกานํ สาเปกฺขตา อตฺถิ, น วฏฺฏติ.

๑๐๘. ตตฺถ ‘‘ภาชเนสุ โปกฺขรณีตฬาเกสุ จ คาโว ปกฺโกสตีติ อิโต ปฏฺาย ตโย ทส วารา อาทิเมว ทสฺเสตฺวา สํขิตฺตา’’ติ อนุคณฺิปเท วุตฺตํ. นิพฺพหนอุทกํ นาม ตฬากรกฺขณตฺถาย อธิโกทกนิกฺขมนทฺวาเรน นิกฺขมนอุทกํ. ‘‘คเหตุํ น ลภตีติ สามีจิกมฺมํ น โหตี’’ติ อนุคณฺิปเท วุตฺตํ. อิโต ปฏฺาย ‘‘วุตฺต’’นฺติ วุตฺเต อนุคณฺิปเทติ คเหตพฺพํ. อนิกฺขนฺเต อุทเกติ ปาเสโส, สุกฺขมาติกาปโยคตฺตา ภณฺฑเทยฺยมฺปิ น โหตีติ อธิปฺปาโย. ตฬากํ นิสฺสาย เขตฺตสฺส กตตฺตาติ ‘‘สพฺพสาธารณํ ตฬากํ โหตี’’ติ ปมํ วุตฺตตฺตา ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘ยสฺมา ตฬากคตํ อุทกํ สพฺพสาธารณมฺปิ มาติกาย สติ ตํ อติกฺกมิตฺวา คเหตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา ตํ สนฺธาย กุรุนฺทิยาทีสุ อวหาโรติ วุตฺต’’นฺติ อปเร อาหูติ. อิมินา ลกฺขเณน น สเมตีติ ยสฺมา สพฺพสาธารณเทโส นาม ตฺจ ตฬากํ สพฺพสาธารณํ, กติกาภาวา จ มหาอฏฺกถายํ วุตฺตเมว ยุตฺตนฺติ อาหาจริโย.

๑๐๙. ‘‘ตโต ปฏฺาย อวหาโร นตฺถีติ เถยฺยายปิ คณฺหโต, ตสฺมา ยถามุณฺฑมหาเชตพฺพตฺตา, อรกฺขิตพฺพตฺตา, สพฺพสาธารณตฺตา จ อฺมฺปิ สงฺฆสนฺตกํ อิทํ น โหตี’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ.

๑๑๐. อุชุกเมว ติฏฺตีติ เอตฺถ ‘‘สมีเป รุกฺขสาขาทีหิ สนฺธาริตตฺตา อีสกํ ขลิตฺวา อุชุกเมว ติฏฺติ เจ, อวหาโร. ฉินฺนเวณุ วิย ติฏฺติ เจ, อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ สุวุตฺตํ, ตสฺส วินิจฺฉเย ‘‘สเจ ตานิ รกฺขนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา. โน อฺถาติ สมฺปตฺเต เจ วาเต วาตมุขโสธนํ กโรติ, ปาราชิกนฺติ อตฺโถ.

๑๑๑. อฺเสุ ปน วิจารณา เอว นตฺถีติ เตสุ อปฺปฏิกฺขิปิตตฺตา อยเมว วินิจฺฉโยติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘เอเตน ธุรนิกฺเขปํ กตฺวาปิ โจเรหิ อาหฏํ โจเทตฺวา คณฺหโต อนาปตฺตีติ ทีปิตํ โหตี’’ติ วุตฺตํ.

๑๑๒. เอเสว นโยติ อุทฺธาเรเยว ปาราชิกํ, กสฺมา? อฺเหิ ปตฺเตหิ สาธารณสฺส สฺาณสฺส วุตฺตตฺตา. ปทวาเรนาติ โจเรน นีหริตฺวา ทินฺนํ คเหตฺวา คจฺฉโต. คามทฺวารนฺติ โวหารมตฺตเมว, คามนฺติ อตฺโถ อาณตฺติยา ทฏฺพฺพตฺตา, ทฺวินฺนมฺปิ อุทฺธาเร เอว ปาราชิกํ. อสุกํ นาม คามํ คนฺตฺวาติ วจเนน ยาว ตสฺส คามสฺส ปรโต อุปจาโร, สพฺพเมตํ อาณตฺตเมว โหติ. ‘‘ตฺวา วา นิสีทิตฺวา วา วิสฺสมิตฺวา ปุริมเถยฺยจิตฺตํ วูปสมิตฺวา คมนตฺถฺเจ ภณฺฑํ น นิกฺขิตฺตํ, ยถาคหิตเมว, ปทวาเรน กาเรตพฺโพติ, นิกฺขิตฺตฺเจ, อุทฺธาเรนา’’ติ จ ลิขิตํ. เกวลํ ‘‘ลิขิต’’นฺติ วุตฺเต คณฺิปเท คเหตพฺพํ. เถยฺยจิตฺเตน ปริภุฺชนฺโตติ านาจาวนํ อกตฺวา นิวตฺถปารุตนีหาเรน ‘‘ปุพฺเพเวทํ มยา คหิต’’นฺติ เถยฺยจิตฺเตน ปริภุฺชนฺโต. ‘‘นฏฺเ ภณฺฑเทยฺยํ กิรา’’ติ ลิขิตํ. ‘‘อฺโ วา’’ติ วจเนน เยน ปิตํ, เตน ทินฺเน อนาปตฺตีติ ทีปิตํ โหติ โคปกสฺส ทาเน วิย, ‘‘เกวลํ อิธ ภณฺฑเทยฺยนฺติ อปเร’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อฺโ วา’’ติ วจนโต เยน ปิตํ. โส วาติปิ ลพฺภตีติ วิจาเรตฺวา คเหตพฺโพ. วา-สทฺเทน ยสฺส หตฺเถ ปิตํ, โส วา เทติ ราชคเห คณโก วิย ธนิยสฺส, ตสฺมา ปาราชิกํ ยุตฺตํ วิย.

ตว ถูลสาฏโก ลทฺโธติ วุตฺตกฺขเณ มุสาวาเท ทุกฺกฏํ. ตสฺส นามํ ลิขิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘เตน ‘คเหตฺวา เปยฺยาสี’ติ อาณตฺตตฺตา นามเลขนกาเล อนาปตฺติ กุสสงฺกมนสทิสํ น โหตี’’ติ วุตฺตํ. น ชานนฺตีติ น สุณนฺตีติ อตฺโถ. สเจ ชานิตฺวาปิ จิตฺเตน น สมฺปฏิจฺฉนฺติ เอเสว นโย. ชานนฺเตน ปน รกฺขิตุํ อนิจฺฉนฺเต ปฏิกฺขิปิตพฺพเมว เอตนฺติ วตฺตํ ชานิตพฺพํ. อุมฺมคฺเคนาติ ปุราปาณํ ขณิตฺวา กตมคฺเคนาติ อตฺโถ.

นิสฺสิตวาริกสฺส ปน สภาคา ภตฺตํ เทนฺติ, ตสฺมา ยถา วิหาเร ปนฺติ, ตเถว กาตพฺพนฺติ สมฺปตฺตวารํ อคฺคเหตุํ น ลภนฺติ, ‘‘ตสฺส วา สภาคา อทาตุํ น ลภนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อตฺตทุติยสฺสาติ น หิ เอเกนานีตํ ทฺวินฺนํ ปโหติ, สเจ ปโหติ ปาเปตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘ปริปุจฺฉํ เทตีติ ปุจฺฉิตปฺหสฺส วิสฺสชฺชนํ กโรตี’’ติ ลิขิตํ. สงฺฆสฺส ภารํ นาม ‘‘สทฺธมฺมวาจนา เอวา’’ติ วุตฺตํ, ‘‘นวกมฺมิโกปิ วุจฺจตี’’ติ จ, ‘‘อิโต ภณฺฑโต วฏฺฏนฺตํ ปุน อนฺโต ปวิสตีติ มหาอฏฺกถาปทสฺส กุรุนฺทีสงฺเขปฏฺกถาหิ อธิปฺปาโย วิวริโต’’ติ ลิขิตํ.

๑๑๓. คจฺฉนฺเต ยาเน วาติ เอตฺถ ‘‘สุงฺกฏฺานสฺส พหิ ิตํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ อุปติสฺสตฺเถโร วทติ กิร. ‘‘คจฺฉนฺเต ยาเน วาติอาทิ สุงฺกฏฺานพฺภนฺตเร คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. พหิ ิตสฺส วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, ‘‘อนฺโต ตฺวา’’ติ อธิกาเร วุตฺตตฺตา เจติ ยุตฺตํ – ยานาทีสุ ปิเต ตสฺส ปโยคํ วินาเยว คเตสุ ปาราชิโก น โหติ. กสฺมา น ภณฺฑเทยฺยนฺติ เจ? สุงฺกฏฺานสฺส พหิ ิตตฺตา. อรฺฏฺเ ‘‘อสฺสติยา อติกฺกมนฺตสฺสปิ ภณฺฑเทยฺยเมวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๗) วุตฺตํ เตสํ สปริคฺคหิตตฺตา. อิธ ปน ‘‘อตฺร ปวิฏฺสฺสา’’ติ วจนโต น พหิ ิตสฺส, ตํ กิร สุงฺกสงฺเกตํ. อฺํ หราเปตีติ ตตฺถ ‘‘สหตฺถา’’ติ วจนโต อนาปตฺติ. นิสฺสคฺคิยานิ โหนฺตีติ อฏฺกถาโต ปาจิตฺติยํ, อุปจารํ โอกฺกมิตฺวา ปริหรเณ สาทีนวตฺตา ทุกฺกฏํ.

สุงฺกฏฺาเน สุงฺกํ ทตฺวาว คนฺตุํ วฏฺฏตีติ อิทํ ทานิ วตฺตพฺพานํ มาติกาติ ธมฺมสิริตฺเถโร. ‘‘อนุราธปุรสฺส จตูสุ ทฺวาเรสุ สุงฺกํ คณฺหนฺติ, เตสุ ทกฺขิณทฺวารสฺส ปุรโต มคฺโค ถูปารามโต อานนฺทเจติยํ ปทกฺขิณํ กตฺวา เชตวนวิหารสฺสนฺตรปาการสฺสาสนฺเน นิวิฏฺโ, โย น คามํ ปวิสนฺโต อุปจารํ โอกฺกนฺโต โหติ. ถูปารามโต จ มหาเจติยํ ปทกฺขิณํ กตฺวา ราชวิหารํ คจฺฉนฺโต น โอกฺกมตี’’ติ กิร มหาอฏฺกถายํ อาคตํ. เอตฺถ จาติ สุงฺกฆาเต ‘‘ทฺวีหิ เลฑฺฑุปาเตหีติ อาจริยปรมฺปราภตา’’ติ ลิขิตํ. ทฺวีหิ เลฑฺฑุปาเตหีติ สุงฺกฆาตสฺส ปริจฺเฉเท อฏฺปิเต ยุชฺชติ, ปิเต ปน อติเรกโยชนมฺปิ สุงฺกฆาตํ โหตีติ ตโต ปรํ ทฺเว เลฑฺฑุปาตา อุปจาโรติ คเหตพฺโพ. โส ปเนตฺถาปิ ทุวิโธ พาหิรพฺภนฺตรเภทโต. ตตฺถ ทุติยเลฑฺฑุปาตสงฺขาตํ พาหิโรปจารํ สนฺธาย ปาฬิยํ, มหาอฏฺกถายฺจ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ. อพฺภนฺตรํ สนฺธาย กุรุนฺทิยนฺติ โน ขนฺติ. ‘‘อตฺร ปวิฏฺสฺส สุงฺกํ คณฺหนฺตูติ หิ นิยมิตฏฺานํ เอกนฺตโต ปาราชิกเขตฺตํ โหติ, ตฺจ ปริกฺขิตฺตํ, เอโก เลฑฺฑุปาโต ทุกฺกฏเขตฺตํ, อปริกฺขิตฺตฺเจ, ทุติโย เลฑฺฑุปาโตติ โน อธิปฺปาโย’’ติ อาจริโย วทติ.

๑๑๔. ธนํ ปน คตฏฺาเน วฑฺฒตีติ เอตฺถ ‘‘วฑฺฒิยา สห อวหารกสฺส ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ ลิขิตํ. ‘‘ตํ วฑฺฒึ ทสฺสามี’’ติ อคฺคเหสิ, ตตฺถ กมฺมํ อกโรนฺตสฺส วฑฺฒตีติ กตฺวา วุตฺตํ. เกวลํ อาปิตเขตฺตสฺส น วฑฺฒติ. ‘‘ยํ ธนํ วฑฺฒิ, ตํ เทนฺตสฺส อวหารกสฺส วฑฺฒิยา อทาเน ปาราชิกํ โหตี’’ติ วทนฺติ.

นาเมนาติ สปฺปนาเมน วา สามิเกน กเตน วา.

๑๑๖. ราชฆรสฺส อนฺโตวตฺถุมฺหิ, ปริกฺขิตฺตราชงฺคณํ วา อนฺโตวตฺถุ. อปริกฺขิตฺเต ราชงฺคเณ ิตสฺส สกลนครํ านํ. โคณสฺส ‘‘อปริกฺขิตฺเต ิตสฺส อกฺกนฺตฏฺานเมว าน’’นฺติ วุตฺตตฺตา ขณฺฑทฺวารนฺติ อตฺตนา ขณฺฑิตจฺฉิทฺทํ. ตตฺเถว ฆาเตตีติ ‘‘ชีวิตินฺทฺริยารมฺมณตฺตา วธกจิตฺตสฺส ปาจิตฺติยํ โหตีติ? น โหติ. กสฺมา? อทินฺนาทานปโยคตฺตา. ตมฺปิ เถยฺยจิตฺตํ สงฺขารารมฺมณํว โหติ. อิธ ตทุภยํ ลภติ สทฺธึ ปุพฺพภาคาปรภาเคหี’’ติ วุตฺตํ.

๑๑๘. ตสฺสุทฺธาเร สพฺเพสํ ปาราชิกนฺติ ยทิ โย อาณตฺโต อวสฺสํ ตํ ภณฺฑํ หรติ, อาณตฺติกฺขเณ เอว ปาราชิกํ. ‘‘อิธ ติณฺณํ กสฺมา ปาราชิกํ, นนุ ‘ตุมฺเห, ภนฺเต, ตโย หรถา’ติ วุตฺตตฺตา ถุลฺลจฺจยํ, อิตเรสฺจ ปฏิปาฏิยา เอเกกสฺสาณตฺตตฺตา เอเกเกน จ ทุกฺกเฏน ภวิตพฺพํ. กถํ, เอโก กิร มาสคฺฆนกํ ปริสฺสาวนํ เถเนตฺวา เทเสตฺวา นิรุสฺสาโห เอว วา หุตฺวา ปุน มาสคฺฆนกํ สูจึ ตเถว กตฺวา ปุน มาสคฺฆนกนฺติ เอวํ สิยาติ? น เอวํ, ตํ ยถา อุปฺปลเถนโก เยน วตฺถุ ปูรติ ตาว สอุสฺสาหตฺตา ปาราชิโก อาสิ, เอวมิเม สอุสฺสาหาว น เทสยึสุ วา’’ติ ลิขิตํ, ปาฬิยํ, อฏฺกถายฺจ สํวิทหิตฺวา คเตสุ เอกสฺสุทฺธาเร สพฺเพสํ ปาราชิกํ วินา วิย อาณตฺติยา กิฺจาปิ วุตฺตํ, อถ โข ‘‘ตสฺสายํ อตฺโถ’’ติ วตฺวา ปจฺฉา วุตฺตวินิจฺฉเยสุ จ เอกภณฺฑเอกฏฺานาทีสุ จ สมฺพหุลา เอกํ อาณาเปนฺตีติ อาณตฺติเมว นิยเมตฺวา วุตฺตํ, ตสฺมา อาณตฺติ อิจฺฉิตพฺพา วิย, วีมํสิตพฺพํ. ‘‘‘เอกภณฺฑํ เอกฏฺาน’นฺติ จ ปาโ ‘เอกกุลสฺส ภณฺฑ’นฺติ วจนโต’’ติ วทนฺติ.

๑๑๙-๑๒๐. โอจรเก วุตฺตนเยเนวาติ อวสฺสํหาริเย ภณฺเฑ. ตํ สงฺเกตนฺติ ตสฺส สงฺเกตสฺส. อถ วา ตํ สงฺเกตํ อติกฺกมิตฺวา ปจฺฉา วา. อปตฺวา ปุเร วา. เอส นโย ตํ นิมิตฺตนฺติ เอตฺถาปิ. อกฺขินิขณนาทิกมฺมํ ลหุกํ อิตฺตรกาลํ, ตงฺขเณ เอว ภณฺฑํ อวหริตุํ น สกฺกา, กิฺจิ ภณฺฑํ ทูรํ โหติ, กิฺจิ ภาริยํ, ตํ คเหตุํ ยาว คจฺฉติ ยาว อุกฺขิปติ, ตาว นิมิตฺตสฺส ปจฺฉา โหติ. สเจ ตํ ภณฺฑํ อธิคตํ วิย อาสนฺนํ, ลหุกฺจ, สกฺกา นิมิตฺตกฺขเณ อวหริตุํ, ตเมว สนฺธาย วุตฺตํ กินฺติ? น, ปุพฺเพ วุตฺตมฺปิ ‘‘ตโต ปฏฺาย เตเนว นิมิตฺเตน อวหรตี’’ติ วุจฺจติ อารทฺธตฺตา. ยทิ เอวํ ‘‘ปุเรภตฺตปโยโค เอโส’’ติ วาโร ปมาณํ โหติ, น จ ตํ ปมาณํ มหาปทุมตฺเถรวาทสฺส ปจฺฉา วุตฺตตฺตา, น สงฺเกตกมฺมํ วิย นิมิตฺตกมฺมํ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ หิ กาลปริจฺเฉโท อตฺถิ, อิธ นตฺถิ, อิทเมว เตสํ นานตฺตํ.

๑๒๑. ตฺจ อสมฺโมหตฺถนฺติ เอโก ‘‘ปุเรภตฺตาทีสุ วา, อกฺขินิขณนาทีนิ วา ทิสฺวา คณฺหา’’ติ, เอโก คเหตพฺพํ ภณฺฑนิสฺสิตํ กตฺวา ‘‘ปุเรภตฺตํ เอวํ วณฺณสณฺานํ ภณฺฑํ คณฺหา’’ติ วทติ, เอวํวิเธสุ อสมฺโมหตฺถํ เอวํวิธํ สงฺเกตํ นิมิตฺตฺจ ทสฺเสตุนฺติ จ, ยถาธิปฺปายนฺติ ทุติโย ตติยสฺส ตติโย จตุตฺถสฺสาติ เอวํ ปฏิปาฏิยา เจ วทนฺตีติ อตฺโถ. สเจ ทุติโย จตุตฺถสฺส วเทติ, น ยถาธิปฺปาโยติ จ. ‘‘ปฏิคฺคหิตมตฺเตติ อวสฺสํ เจ ปฏิคฺคณฺหาติ, ปุพฺเพว ถุลฺลจฺจย’’นฺติ จ ลิขิตํ. ปฏิคฺคณฺหกานํ ทุกฺกฏํ สพฺพตฺโถกาสาภาวโต น วุตฺตํ. ปาราชิกาปชฺชเนเนตํ ทุกฺกฏํ อาปชฺชิตฺวา อาปชฺชนฺติ กิร. อตฺถสาธกาณตฺติเจตนาขเณ เอว ปาราชิโก โหตีติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ มคฺคฏฺานิยํ กตรํ, กตรํ ผลฏฺานิยนฺติ ‘‘อตฺถสาธกเจตนา นาม มคฺคานนฺตรผลสทิสา’’ติ วุตฺตตฺตา ผลฏฺานิยา เจตนาติ สิทฺธํ. อาณตฺติ เจ มคฺคฏฺานิยา สิยา, เจตนาสหชตฺตา น สมฺภวติ, ตถา ภณฺฑสฺส อวสฺสํหาริตา จ น สมฺภวติ. อาณตฺติกฺขเณ เอว หิ ตํ อวสฺสํหาริตํ ชาตนฺติ อวหารกสฺส ปฏิคฺคณฺหฺเจ, ตมฺปิ น สมฺภวติ อนาคตตฺตา. เจตนา เจ มคฺคฏฺานิยา โหติ, อาณตฺติอาทีสุ อฺตรํ, ภณฺฑสฺส อวสฺสํหาริตา เอว วา ผลฏฺานิยา เจ, อตฺโถ น สมฺภวติ. ปาราชิกาปตฺติ เอว หิ ผลฏฺานิยา ภวิตุมรหติ, น อฺนฺติ เอวํ ตาว อิธ โอปมฺมสํสนฺทนํ สมฺภวติ เจตนา มคฺคฏฺานิยา, ตสฺสา ปาราชิกาปตฺติภาโว ผลฏฺานิโย. ยถา กึ? ยถา ปฏิสมฺภิทามคฺเค ‘‘สทฺธาย าณํ ธมฺมปฏิสมฺภิทา. สทฺธาย สทฺทตฺเถ าณํ อตฺถปฏิสมฺภิทา’’ติ เอตฺถ อฺโ สทฺโธ, อฺโ สทฺธาย สทฺทตฺโถติ สิทฺธํ, ยถา จ ‘‘เอโก อโมหสงฺขาโต ธมฺโม สมฺปยุตฺตกานํ ธมฺมานํ เหตุปจฺจเยน ปจฺจโย อธิปติสหชาตอฺมฺนิสฺสยอินฺทฺริยมคฺคสมฺปยุตฺตอตฺถิอวิคตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ เอตฺถ อโมโห ธมฺโม อฺโ, อฺเ ตสฺส เหตุปจฺจยตาทโยติ สิทฺธํ. ยถา จ วินยปิฏเก ยานิ ฉ อาปตฺติสมุฏฺานานิ, เอวํ ยถาสมฺภวํ ‘‘สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา’’ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ อฺา อาปตฺติสมุฏฺานตา, อฺโ อาปตฺติกฺขนฺธภาโวติ สิทฺธํ. อิมินา อาปตฺติกฺขนฺธนเยน อาปตฺตาธิกรณสฺส กติ านานีติ? สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา านานีติ. กติ วตฺถูนีติ? สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา วตฺถูนีติ. กติ ภูมิโยติ? สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา ภูมิโยติ เอวมาทโยปิ ทสฺเสตพฺพา. ตถา หิ ตสฺสา เอวํ มคฺคฏฺานิยาย อตฺถสาธิกาย เจตนาย ยสฺมา อฺา ปาราชิกาปตฺติตา อนตฺถนฺตรภูตา อาการวิเสสสงฺขาตา ผลฏฺานิยา อตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อตฺถสาธกเจตนา นาม มคฺคานนฺตรผลสทิสา’’ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. อถ วา เกวลํ ธมฺมนิยามตฺตํเยว อุปมตฺเตน อาจริเยน เอวํ วุตฺตนฺติปิ สมฺภวตีติ น ตตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ ปริเยสิตพฺพํ, ‘‘อิทํ สพฺพํ เกวลํ ตกฺกวเสน วุตฺตตฺตา วิจาเรตฺวา คเหตพฺพ’’นฺติ อาจริโย.

ภูมฏฺกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

อาปตฺติเภทวณฺณนา

๑๒๒. ‘‘วิภงฺคนยทสฺสนโต’’ติ วุตฺตตฺตา ตํ สมฺปาเทตุํ ‘‘อิทานิ ตตฺถ ตตฺถา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ องฺควตฺถุเภเทน จาติ อวหารงฺคชานนเภเทน วตฺถุสฺส หริตพฺพภณฺฑสฺส ครุกลหุกภาวเภเทนาติ อตฺโถ. อถ วา องฺคฺจ วตฺถุเภเทน อาปตฺติเภทฺจ ทสฺเสนฺโตติ อตฺโถ. อติเรกมาสโก อูนปฺจมาสโกติ เอตฺถ วา-สทฺโท น วุตฺโต, ตีหิปิ เอโก เอว ปริจฺเฉโท วุตฺโตติ. อนชฺฌาวุฏฺกํ นาม อรฺปาลกาทินา น เกนจิ มมายิตํ. ฉฑฺฑิตํ นาม อนตฺถิกภาเวน อติเรกมตฺตาทินา สามิเกน ฉฑฺฑิตํ. นฏฺํ ปริเยสิตฺวา ฉินฺนาลยตฺตา ฉินฺนมูลกํ. อสฺสามิกวตฺถูติ อจฺฉินฺนมูลกมฺปิ ยสฺส สามิโก โกจิ โน โหติ, นิรเปกฺขา วา ปริจฺจชนฺติ, ยํ วา ปริจฺจตฺตํ เทวตาทีนํ, อิทํ สพฺพํ อสฺสามิกวตฺถุ นาม. เทวตาทีนํ วา พุทฺธธมฺมานํ วา ปริจฺจตฺตํ ปเรหิ เจ อารกฺขเกหิ ปริคฺคหิตํ, ปรปริคฺคหิตเมว. ตถารูเป หิ อทินฺนาทาเน ราชาโน โจรํ คเหตฺวา หนนาทิกํ กเรยฺยุํ, อนารกฺขเก ปน อาวาเส, อภิกฺขุเก อนารามิกาทิเก จ ยํ พุทฺธธมฺมสฺส สนฺตกํ, ตํ ‘‘อาคตาคเตหิ ภิกฺขูหิ รกฺขิตพฺพํ โคเปตพฺพํ มมายิตพฺพ’’นฺติ วจนโต อภิกฺขุกาวาสสงฺฆสนฺตกํ วิย ปรปริคฺคหิตสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ ฉายา ทิสฺสติ. อิสฺสโร หิ โย โกจิ ภิกฺขุ ตาทิเส ปริกฺขาเร โจเรหิปิ คยฺหมาเน วาเรตุํ ปฏิพโล เจ, พลกฺกาเรน อจฺฉินฺทิตฺวา ยถาาเน เปตุนฺติ. อปริคฺคหิเต ปรสนฺตกสฺิสฺส ฉสุ อากาเรสุ วิชฺชมาเนสุปิ อนาปตฺติ วิย ทิสฺสติ, ‘‘ยํ ปรปริคฺคหิตฺจ โหตี’’ติ องฺคภาโว กิฺจาปิ ทิสฺสติ, ปรสนฺตเก ตถา ปฏิปนฺนเก สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. อตฺตโน สนฺตกํ โจเรหิ หฏํ, โจรปริคฺคหิตตฺตา ปรปริคฺคหิตํ โหติ, ตสฺมา ปโร เจตํ เถยฺยจิตฺโต คณฺหติ, ปาราชิกํ. สามิโก เอว เจ คณฺหติ, น ปาราชิกํ, ยสฺมา โจเทตฺวา, อจฺฉินฺทิตฺวา จ โส ‘‘มม สนฺตกํ คณฺหามี’’ติ คเหตุํ ลภติ. ปมํ ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา เจ ปจฺฉา เถยฺยจิตฺโต คณฺหติ, เอส นโย. สามิเกน ธุรํ นิกฺขิตฺตกาเล โส เจ โจโร กาลํ กโรติ, อฺโ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหติ, น ปาราชิโก. อนิกฺขิตฺตกาเล เอว เจ กาลํ กโรติ, ตํ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปาราชิกํ มูลภิกฺขุสฺส สนฺตกภาเว ิตตฺตา. โจรภิกฺขุมฺหิ มเต ‘‘มตกปริกฺขาร’’นฺติ สงฺโฆ วิภชิตฺวา เจ ตํ คณฺหติ, มูลสามิโก ‘‘มม สนฺตกมิท’’นฺติ คเหตุํ ลภติ.

เอตฺถาห – ภูมฏฺาทินิมิตฺตกมฺมปริโยสานา เอว อวหารเภทา, อุทาหุ อฺเปิ สนฺตีติ. กิฺเจตฺถ ยทิ อฺเปิ สนฺติ, เตปิ วตฺตพฺพา. น หิ ภควา สาวเสสํ ปาราชิกํ ปฺเปติ. โน เจ สนฺติ, เย อิเม ตุลากูฏกํสกูฏมานกูฏอุกฺโกฏนวฺจนนิกติสาจิโยควิปราโมสอาโลปสาหสาการา จ สุตฺตงฺเคสุ สนฺทิสฺสมานา, เต อิธ อาคเตสุ เอตฺถ สโมธานํ คจฺฉนฺตีติ จ ลกฺขณโต วา เตสํ สโมธานคตภาโว วตฺตพฺโพติ? วุจฺจเต – ลกฺขณโต สิทฺโธว. กถํ? ‘‘ปฺจหิ อากาเรหี’’ติอาทินา นเยน องฺควตฺถุเภเทน. อาปตฺติเภโท หิ ปาฬิยํ (ปารา. ๑๒๘-๑๓๐) วุตฺโต เอว, อฏฺกถายฺจ ‘‘กูฏมานกูฏกหาปณาทีหิ วา วฺเจตฺวา คณฺหติ, ตสฺเสวํ คณฺหโต อวหาโร เถยฺยาวหาโร’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๓๘; กงฺขา. อฏฺ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา) อาคตตฺตา ตุลากูฏคหณาทโย เถยฺยาวหาเร สโมธานํ คตาติ สิทฺธํ. วิปราโมสอาโลปสาหสาการา จ อฏฺกถายาคเต ปสยฺหาวหาเร สโมธานํ คจฺฉนฺติ. อิมํเยว วา ปสยฺหาวหารํ ทสฺเสตุํ ‘‘คามฏฺํ อรฺฏฺ’’นฺติ มาติกํ นิกฺขิปิตฺวา ‘‘คามฏฺํ นาม ภณฺฑํ จตูหิ าเนหิ นิกฺขิตฺตํ โหตี’’ติอาทินา นเยน วิภาโค วุตฺโต. เตเนทํ วุตฺตํ โหติ – คหณาการเภทสนฺทสฺสนตฺถํ วิสุํ กตํ. น หิ ภูมิตลาทีหิ คามารฺฏฺํ ยํ กิฺจีติ. ตตฺถ ยํ ตุลากูฏํ, ตํ รูปกูฏงฺคคหณปฏิจฺฉนฺนกูฏวเสน จตุพฺพิธมฺปิ เวหาสฏฺเ สโมธานํ คจฺฉติ. หทยเภทสิขาเภทรชฺชุเภทวเสน ติวิเธ มานกูเฏ ‘‘สฺวายํ หทยเภโท มริยาทํ ฉินฺทตี’’ติ เอตฺถ สโมธานํ คจฺฉติ. หทยเภโท หิ สปฺปิเตลาทิมินนกาเล ลพฺภติ. ‘‘ผนฺทาเปติ อตฺตโน ภาชนคตํ กโรตี’’ติ เอตฺถ สิขาเภโทปิ ลพฺภติ. โส ‘‘ติลตณฺฑุลาทิมินนกาเล ลพฺภตี’’ติ วุตฺตํ. เขตฺตมินนกาเล รชฺชุเภโท สโมธานํ คจฺฉติ. ‘‘ธมฺมํ จรนฺโต สามิกํ ปราเชตี’’ติ เอตฺถ อุกฺโกฏนํ สโมธานํ คจฺฉตีติ เต จ ตถา วฺจนนิกติโยปิ.

อาปตฺติเภทวณฺณนา นิฏฺิตา.

อนาปตฺติเภทวณฺณนา

๑๓๑. จ คหิเต อตฺตมโน โหติ, ตสฺส สนฺตกํ วิสฺสาสคาเหน คหิตมฺปิ ปุน ทาตพฺพนฺติ อิทํ ‘‘เตน โข ปน สมเยน ทฺเว ภิกฺขู สหายกา โหนฺติ. เอโก คามํ ปิณฺฑาย ปาวิสิ…เป… อนาปตฺติ, ภิกฺขุ, วิสฺสาสคฺคาเห’’ติ (ปารา. ๑๔๖) อิมินา อสเมนฺตํ วิย ทิสฺสติ. เอตฺถ หิ ‘‘โส ชานิตฺวา ตํ โจเทสิ อสฺสมโณสิ ตฺว’’นฺติ วจเนน อนตฺตมนตา ทีปิตา. ปุน ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขุ, วิสฺสาสคฺคาเห’’ติ วจเนน อตฺตมนตายปิ สติ วิสฺสาสคฺคาโห รุหตีติ ทีปิตนฺติ เจ? ตํ น, อฺถา คเหตพฺพตฺถโต. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ปาราชิกาปตฺติยา อนาปตฺติ วิสฺสาสสฺาย คาเห สติ, โสปิ ภิกฺขุ สหายกตฺตา น กุทฺโธ โจเทสิ, ปิโย เอว สมาโน ‘‘กจฺจิ อสฺสมโณสิ ตฺวํ, คจฺฉ, วินิจฺฉยํ กตฺวา สุทฺธนฺเต ติฏฺาหี’’ติ โจเทสิ. สเจปิ โส กุทฺโธ เอว โจเทยฺย, ‘‘อนาปตฺตี’’ติ อิทํ เกวลํ ปาราชิกาภาวํ ทีเปติ, น วิสฺสาสคฺคาหสิทฺธํ. โย ปน ปริสมชฺเฌ ลชฺชาย อธิวาเสติ, น กิฺจิ วทตีติ อตฺโถ. ‘‘ปุนวตฺตุกามตาธิปฺปาเย ปน โสปิ ปจฺจาหราเปตุํ ลภตี’’ติ วุตฺตํ. สเจ โจโร ปสยฺห คเหตุกาโมปิ ‘‘อธิวาเสถ, ภนฺเต, อิธ เม จีวรานี’’ติ วตฺวา จีวรานิ เถเรน ทินฺนานิ, อทินฺนานิ วา สยํ คเหตฺวา คจฺฉติ, เถโร ปุน ปกฺขํ ลภิตฺวา โจเทตุํ ลภติ, ปุพฺเพ อธิวาสนา อธิวาสนสงฺขฺยํ น คจฺฉติ ภเยน ตุณฺหีภูตตฺตา, ‘‘ยํ จีวรํ อิธ สามิโก ปจฺจาหราเปตุํ ลภตี’’ติ วุตฺตํ. สามิกสฺส ปากติกํ กาตพฺพํ, ‘‘อิทํ กิร วตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. สเจ สงฺฆสฺส สนฺตกํ เกนจิ ภิกฺขุนา คหิตํ, ตสฺส เตน สงฺฆสฺส วา ธมฺมสฺส วา อุปการิตา อตฺถิ, คหิตปฺปมาณํ อปโลเกตฺวา ทาตพฺพํ. ‘‘โส เตน ยถาคหิตํ ปากติกํ กตฺวา อนโณ โหติ, คิลานาทีนมฺปิ เอเสว นโย’’ติ วุตฺตํ.

ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

สาหตฺถิกาณตฺติกนฺติ เอกภณฺฑํ เอว. ‘‘ภาริยฺหิทํ ตฺวมฺปิ เอกปสฺสํ คณฺห, อหมฺปิ เอกปสฺสํ คณฺหามีติ สํวิทหิตฺวา อุภเยสํ ปโยเคน านาจาวเน กเต กายวาจาจิตฺเตหิ โหติ. อฺถา ‘สาหตฺถิกํ วา อาณตฺติกสฺส องฺคํ น โหติ, อาณตฺติกํ วา สาหตฺถิกสฺสา’ติ อิมินา วิรุชฺฌตี’’ติ ลิขิตํ. ธมฺมสิริตฺเถโร ปน ‘‘น เกวลํ ภาริเย เอว วตฺถุมฺหิ อยํ นโย ลพฺภติ, ปฺจมาสกมตฺตมฺปิ ทฺเว เจ ชนา สํวิทหิตฺวา คณฺหนฺติ, ทฺวินฺนมฺปิ ปาเฏกฺกํ, สาหตฺถิกํ นาม ตํ กมฺมํ, สาหตฺถิกปโยคตฺตา เอกสฺมึเยว ภณฺเฑ, ตสฺมา ‘สาหตฺถิกํ อาณตฺติกสฺส องฺคํ น โหตี’ติ วจนมิมํ นยํ น ปฏิพาหติ. ‘สาหตฺถิกวตฺถุองฺคนฺติ สาหตฺถิกสฺส วตฺถุสฺส องฺคํ น โหตี’ติ ตตฺถ วุตฺตํ. อิธ ปน ปโยคํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา ยุชฺชตี’’ติ อาห กิร, ตํ อยุตฺตํ กายวจีกมฺมนฺติ วจนาภาวา, ตสฺมา สาหตฺถิกาณตฺติเกสุ ปโยเคสุ อฺตเรน วายมาปตฺติ สมุฏฺาติ, ตถาปิ ตุริตตุริตา หุตฺวา วิโลปนาทีสุ คหณคาหาปนวเสเนตํ วุตฺตํ. ยถา กาเลน อตฺตโน กาเลน ปรสฺส ธมฺมํ อารพฺภ สีฆํ สีฆํ อุปฺปตฺตึ สนฺธาย ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ธมฺมา’’ติ (ธ. ส. ติกมาติกา ๒๑) วุตฺตา, เอวํสมฺปทมิทนฺติ ทฏฺพฺพํ.

ตตฺถปิ เย อนุตฺตราทโย เอกนฺตพหิทฺธารมฺมณา วิฺาณฺจายตนาทโย เอกนฺตอชฺฌตฺตารมฺมณา, อิตเร อนิยตารมฺมณตฺตา ‘‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’’ติ วุจฺจนฺติ, น เอกกฺขเณ อุภยารมฺมณตฺตา. อยํ ปน อาปตฺติ ยถาวุตฺตนเยน สาหตฺถิกา อาณตฺติกาปิ โหติเยว, ตสฺมา อนิทสฺสนเมตนฺติ อยุตฺตํ. ‘‘ยถา อนิยตารมฺมณตฺตา ‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’ติ วุตฺตา, ตถา อนิยตปโยคตฺตา อยมฺปิ อาปตฺติ ‘สาหตฺถิกาณตฺติกา’ติ วุตฺตาติ นิทสฺสนเมเวต’’นฺติ เอกจฺเจ อาจริยา อาหุ. ‘‘อิเม ปนาจริยา อุภินฺนํ เอกโต อารมฺมณกรณํ นตฺถิ. อตฺถิ เจ, ‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณํ ธมฺมํ ปฏิจฺจ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ ธมฺโม อุปฺปชฺชติ เหตุปจฺจยา’ติอาทินา (ปฏฺา. ๒.๒๑.๑ อชฺฌตฺตารมฺมณติก) ปฏฺานปาเน ภวิตพฺพนฺติ สฺาย อาหํสุ, เตสํ มเตน ‘สิยา อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’ติ วจนํ นิรตฺถกํ สิยา, น จ นิรตฺถกํ, ตสฺมา อตฺเถว เอกโต อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมโณ ธมฺโม. ปุน ‘อยํ โส’ติ นิยเมน อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา ธมฺมา วิย นิทฺทิสิตพฺพาภาวโต น อุทฺธโฏ สิยา. ตตฺถ อนุทฺธฏตฺตา เอว ธมฺมสงฺคหฏฺกถายํ อุภินฺนมฺปิ อชฺฌตฺตพหิทฺธาธมฺมานํ เอกโต อารมฺมณกรณธมฺมวเสน ‘อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณา’ติ อวตฺวา ‘กาเลน อชฺฌตฺตพหิทฺธา ปวตฺติยํ อชฺฌตฺตพหิทฺธารมฺมณ’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมา คณฺิปเท วุตฺตนโยว สาโรติ โน ตกฺโก’’ติ อาจริโย. ตตฺถ ‘‘กายวจีกมฺม’’นฺติ อวจนํ ปนสฺส สาหตฺถิกปโยคตฺตา เอกปโยคสฺส อเนกกมฺมตฺตาว, ยทิ ภเวยฺย, มโนกมฺมมฺปิ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ยถา ตตฺถ มโนกมฺมํ วิชฺชมานมฺปิ อพฺโพหาริกํ ชาตํ, เอวํ ตสฺมึ สาหตฺถิกาณตฺติเก วจีกมฺมํ อพฺโพหาริกนฺติ เวทิตพฺพํ, ตํ ปน เกวลํ กายกมฺมสฺส อุปนิสฺสยํ ชาตํ, จิตฺตํ วิย ตตฺถ องฺคเมว ชาตํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สาหตฺถิกปโยคตฺตา’’ติ, ‘‘องฺคภาวมตฺตเมว หิ สนฺธาย ‘สาหตฺถิกาณตฺติก’นฺติ วุตฺตนฺติ โน ตกฺโก’’ติ จ, วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ.

กายวาจา สมุฏฺานา, ยสฺสา อาปตฺติยา สิยุํ;

ตตฺถ กมฺมํ น ตํ จิตฺตํ, กมฺมํ นสฺสติ ขียติ.

กิริยากิริยาทิกํ ยฺจ, กมฺมากมฺมาทิกํ ภเว;

น ยุตฺตํ ตํ วิรุทฺธตฺตา, กมฺมเมกํว ยุชฺชติ.

วินีตวตฺถุวณฺณนา

๑๓๒. อนาปตฺติ, ภิกฺขุ, จิตฺตุปฺปาเทติ เอตฺถ เกวลํ จิตฺตํ, ตสฺเสว อุปฺปาเทตพฺพาปตฺตีหิ อนาปตฺตีติ อตฺโถ. เอตฺถาห – อุปนิกฺขิตฺตสาทิยนาทีสุ, สพฺเพสุ จ อกิริยสิกฺขาปเทสุ น กายงฺคโจปนํ วา วาจงฺคโจปนํ วา, อปิจาปตฺติ, กสฺมา อิมสฺมึเยว สิกฺขาปเท อนาปตฺติ, น สพฺพาปตฺตีหีติ? น, กสฺมา.

กตฺตพฺพา สาธิกํ สิกฺขา, วิฺตฺตึ กายวาจิกํ;

อกตฺวา กายวาจาหิ, อวิฺตฺตีหิ ตํ ผุเส.

น เลสภาวตฺตา. สปฺปาเย อารมฺมเณ อฏฺตฺวา ปฏิลทฺธาเสวนํ หุตฺวา ตโต ปรํ สุฏฺุ ธาวตีติ สนฺธาวติ. ตโต อภิชฺฌาย สหคตํ, พฺยาปาทสหคตํ วา หุตฺวา วิเสสโต ธาวตีติ วิธาวติ.

๑๓๗. วณํ กตฺวา คเหตุนฺติ เอตฺถ กิฺจาปิ อิมินา สิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, อิตฺถิรูปสฺส นาม ยตฺถ อามสนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ เกจิ. ‘‘กายปฏิพทฺธคฺคหณํ ยุตฺตํ, ตํ สนฺธาย วฏฺฏตีติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. อุภยํ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ.

กุสสงฺกามนวตฺถุกถาวณฺณนา

๑๓๘. มหาปจฺจริยาทีสุ ยํ วุตฺตํ ‘‘ปทุทฺธาเรเนว กาเรตพฺโพ’’ติ, ตํ สุวุตฺตํ. กินฺตุ ตสฺส ปริกปฺปาวหารกมตฺตํ น ทิสฺสตีติ ทสฺสนตฺถํ อิทํ วุตฺตํ. อุทฺธาเร วายํ อาปนฺโน, ตสฺมา ทิสฺวา คจฺฉนฺโต ‘‘ปทุทฺธาเรเนว กาเรตพฺโพ’’ติ อิทํ ตตฺถ ทุวุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. กถํ? ‘‘สาฏกตฺถิโก สาฏกปสิพฺพกเมว คเหตฺวา พหิ นิกฺขมิตฺวา สาฏกภาวํ ตฺวา ‘ปจฺฉา คณฺหิสฺสามี’ติ เอวํ ปริกปฺเปตฺวา คณฺหติ, น อุทฺธาเร เอวาปชฺชติ. ยทา พหิ ตฺวา ‘สาฏโก อย’นฺติ ทิสฺวา คจฺฉติ, ตทา ปทุทฺธาเรเนว กาเรตพฺโพ’’ติ น วุตฺตเมตํ, กินฺตุ กิฺจาปิ ปริกปฺโป ทิสฺสติ, ปุพฺพภาเค อวหารกฺขเณ น ทิสฺสตีติ น โส ปริกปฺปาวหาโร, อยมตฺโถ มหาอฏฺกถายํ วุตฺโตว, ตสฺมา ‘‘ายเมวา’’ติ วทนฺติ. กมฺมนฺตสาลา นาม กสฺสกานํ วนจฺเฉทกานํ เคหานิ. อยํ ตาวาติ สเจ อุปจารสีมนฺติอาทิ ยาว เถรวาโท มหาอฏฺกถานโย, ตตฺถ เกจิ ปนาติอาทิ น คเหตพฺพํ เถรวาทตฺตา ยุตฺติอภาวโต, น หิ สาหตฺถิเก เอวํวิธา อตฺถสาธกเจตนา โหติ. อาณตฺติเก เอว อตฺถสาธกเจตนา. ‘‘เสสํ มหาปจฺจริยํ วุตฺเตนตฺเถน สเมตี’’ติ วุตฺตํ.

กุสสงฺกามนกรเณ สเจ ปโร ‘‘นายํ มม สนฺตโก’’ติ ชานาติ, อิตรสฺส หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกาปตฺติ ขีลสงฺกามเน วิย. ‘‘อตฺตโน สนฺตกํ สเจ ชานาติ, น โหตี’’ติ วทนฺติ. เอวํ สนฺเต ปฺจกานิ สงฺกรานิ โหนฺตีติ อุปปริกฺขิตพฺพํ.

๑๔๐. ปรานุทฺทยตายาติ เอตฺถ ปรานุทฺทยตาย โกฏิปฺปตฺเตน ภควตา กสฺมา ‘‘อนาปตฺติ เปตปริคฺคเห ติรจฺฉานคตปริคฺคเห’’ติ (ปารา. ๑๓๑) วุตฺตนฺติ เจ? ปรานุทฺทยตาย เอว. ยสฺส หิ ปริกฺขารสฺส อาทาเน ราชาโน โจรํ คเหตฺวา น หนนาทีนิ กเรยฺยุํ, ตสฺมิมฺปิ นาม สมโณ โคตโม ปาราชิกํ ปฺเปตฺวา ภิกฺขุํ อภิกฺขุํ กโรตีติ มหาชโน ภควติ ปสาทฺถตฺตํ อาปชฺชิตฺวา อปายุปโค โหติ. อเปตปริคฺคหิตา รุกฺขาที จ ทุลฺลภา, น จ สกฺกา าตุนฺติ รุกฺขาทีหิ ปาปภีรุโก อุปาสกชโน ปฏิมาฆรเจติยโพธิฆรวิหาราทีนิ อกตฺวา มหโต ปุฺกฺขนฺธโต ปริหาเยยฺย. ‘‘รุกฺขมูลเสนาสนํ ปํสุกูลจีวรํ นิสฺสาย ปพฺพชฺชา’’ติ (มหาว. ๑๒๘) วุตฺตนิสฺสยา จ อนิสฺสยา โหนฺติ. ปรปริคฺคหิตสฺิโน หิ ภิกฺขู รุกฺขมูลปํสุกูลานิ น สาทิยิสฺสนฺตีติ, ปพฺพชฺชา จ น สมฺภเวยฺยุํ, สปฺปทฏฺกาเล ฉาริกตฺถาย รุกฺขํ อคฺคเหตฺวา มรณํ วา นิคจฺเฉยฺยุํ, อจฺฉินฺนจีวราทิกาเล สาขาภงฺคาทึ อคฺคเหตฺวา นคฺคา หุตฺวา ติตฺถิยลทฺธิเมว สุลทฺธิ วิย ทีเปนฺตา วิจเรยฺยุํ, ตโต ติตฺถิเยสฺเวว โลโก ปสีทิตฺวา ทิฏฺิคฺคหณํ ปตฺวา สํสารขาณุโก ภเวยฺย, ตสฺมา ภควา ปรานุทฺทยตาย เอว ‘‘อนาปตฺติ เปตปริคฺคเห’’ติอาทิมาหาติ เวทิตพฺพํ.

๑๔๑. อปรมฺปิ ภาคํ เทหีติ ‘‘คหิตํ วิฺตฺติสทิสตฺตา เนว ภณฺฑเทยฺยํ น ปาราชิก’’นฺติ ลิขิตํ, อิทํ ปกติชเน ยุชฺชติ. ‘‘สเจ ปน สามิโก วา เตน อาณตฺโต วา ‘อปรสฺส สหายภิกฺขุสฺส ภาคํ เอส คณฺหาติ ยาจติ วา’ติ ยํ อปรภาคํ เทติ, ตํ ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ วทนฺติ.

๑๔๘-๙. ขาทนฺตสฺส ภณฺฑเทยฺยนฺติ โจรสฺส วา สามิกสฺส วา สมฺปตฺตสฺส ทินฺนํ สุทินฺนเมว กิร. อวิเสเสนาติ ‘‘อุสฺสาหคตานํ วา’’ติ อวตฺวา วุตฺตํ, น หิ กติปยานํ อนุสฺสาหตาย สงฺฆิกมสงฺฆิกํ โหติ. มหาอฏฺกถายมฺปิ ‘‘ยทิ สอุสฺสาหาว คจฺฉนฺติ, เถยฺยจิตฺเตน ปริภุฺชโต อวหาโร โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ตทุภยเมกํ. ฉฑฺฑิตวิหาเร อุปจารสีมาย ปมาณํ ชานิตุํ น สกฺกา, อยํ ปน ภิกฺขุ อุปจารสีมาย พหิ ตฺวา ฆณฺฏิปหรณาทึ กตฺวา ปริภุฺชติ ขาทติ, เตน เอวํ ขาทิตํ สุขาทิตนฺติ อตฺโถ. ‘‘อิตรวิหาเร ตตฺถ ทิตฺตวิธินาว ปฏิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘สุขาทิตํ อนฺโตวิหารตฺตา’’ติ ลิขิตํ, อาคตานาคตานํ สนฺตกตฺตาติ ‘‘จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺส เทมี’’ติ ทินฺนตฺตา วุตฺตํ. เอวํ อวตฺวา ‘‘สงฺฆสฺส เทมี’’ติ ทินฺนมฺปิ ตาทิสเมว. ตถา หิ พหิ ิโต ลาภํ น ลภติ ภควโต วจเนนาติ เวทิตพฺพํ.

๑๕๓. ‘‘มตสูกโร’’ติ วจนโต ตเมว ชีวนฺตํ ภณฺฑเทยฺยนฺติ กตฺวา ทาตุํ น ลภติ. วชฺฌํ วฏฺฏตีติ ทีปิตํ โหติ. มทฺทนฺโต คจฺฉติ, ภณฺฑเทยฺยนฺติ เอตฺถ กิตฺตกํ ภณฺฑเทยฺยํ, น หิ สกฺกา ‘‘เอตฺตกา สูกรา มทฺทิตฺวา คตา คมิสฺสนฺตี’’ติ ชานิตุนฺติ? ยตฺตเก สามิกานํ ทินฺเน เต ‘‘ทินฺนํ มม ภณฺฑ’’นฺติ ตุสฺสนฺติ, ตตฺตกํ ทาตพฺพํ. โน เจ ตุสฺสนฺติ, อติกฺกนฺตสูกรมูลํ ทตฺวา กึ โอปาโต ขณิตฺวา ทาตพฺโพติ? น ทาตพฺโพ. อถ กึ โจทิยมานสฺส อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขเปน ปาราชิกํ โหตีติ? น โหติ, เกวลํ กปฺปิยปริกฺขารํ ทตฺวา โตเสตพฺโพว สามิโก, เอเสว นโย อฺเสุปิ เอวรูเปสูติ โน ตกฺโกติ อาจริโย. ‘‘ตทเหว วา ทุติยทิวเส วา มทฺทนฺโต คจฺฉตี’’ติ วุตฺตํ. คุมฺเพ ขิปติ, ภณฺฑเทยฺยเมวาติ อวสฺสํ ปวิสนเก สนฺธาย วุตฺตํ. เอตฺถ เอกสฺมึ วิหาเร ปรจกฺกาทิภยํ อาคตํ. มูลวตฺถุจฺเฉทนฺติ ‘‘สพฺพเสนาสนํ เอเต อิสฺสรา’’ติ วจนโต อิตเร อนิสฺสราติ ทีปิตํ โหติ.

๑๕๖. อารามรกฺขกาติ วิสฺสฏฺวเสน คเหตพฺพํ. อธิปฺปายํ ตฺวาติ เอตฺถ ยสฺส ทานํ ปฏิคฺคณฺหนฺตํ ภิกฺขุํ, ภาคํ วา สามิกา น รกฺขนฺติ น ทณฺเฑนฺติ, ตสฺส ทานํ อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวา คเหตุํ วฏฺฏตีติ อิธ สนฺนิฏฺานํ. ตมฺปิ ‘‘น วฏฺฏติ สงฺฆิเก’’ติ วุตฺตํ. อยเมว ภิกฺขุ อิสฺสโรติ ยตฺถ โส อิจฺฉติ, ตตฺถ อตฺตาตเหตุํ ลภติ กิร อตฺโถ. อปิจ ‘‘ทหโร’’ติ วทนฺติ. สวตฺถุกนฺติ สห ภูมิยาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ครุภณฺฑํ โหตี’’ติ วตฺวา ‘‘ติณมตฺตํ ปน น ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ กินฺตุ ครุภณฺฑนฺติ เจ, อรกฺขิยอโคปิยฏฺาเน, วินสฺสนกภาเว จ ิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. กปฺปิเยปิ จาติ วตฺวา, อวตฺวา วา คหณยุตฺเต มาตาทิสนฺตเกปิ เถยฺยจิตฺตุปฺปาเทน. อิทํ ปน สิกฺขาปทํ ‘‘ราชาปิเมสํ อภิปฺปสนฺโน’’ติ (ปารา. ๘๖) วจนโต ลาภคฺคมหตฺตํ, เวปุลฺลมหตฺตฺจ ปตฺตกาเล ปฺตฺตนฺติ สิทฺธํ.

ทุติยปาราชิกวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. ตติยปาราชิกํ

ปมปฺตฺตินิทานวณฺณนา

๑๖๒. ตีหิ สุทฺเธนาติ เอตฺถ ตีหีติ นิสฺสกฺกวจนํ วา โหติ, กรณวจนํ วา. นิสฺสกฺกปกฺเข กายวจีมโนทฺวาเรหิ สุทฺเธน. ตถา ทุจฺจริตมเลหิ วิสเมหิ ปปฺเจหีติอาทินา นเยน สพฺพกิเลสตฺติเกหิ โพธิมณฺเฑ เอว สุทฺเธนาติ โยเชตพฺพํ. กรณปกฺเข ตีหีติ กายวจีมโนทฺวาเรหิ สุทฺเธน. ตถา ตีหิ สุจริเตหิ, ตีหิ วิโมกฺเขหิ, ตีหิ ภาวนาหิ, ตีหิ สีลสมาธิปฺาหิ สุทฺเธนาติ สพฺพคุณตฺติเกหิ โยเชตพฺพํ. วิภาวิตนฺติ เทสนาย วิตฺถาริตํ, วิภูตํ วา กตํ วิหิตํ, ปฺตฺตํ วา โหติ. สํวณฺณนาติ วตฺตมานสมีเป วตฺตมานวจนํ.

เกวลํ ราชคหเมว, อิทมฺปิ นครํ. สปริจฺเฉทนฺติ สปริยนฺตนฺติ อตฺโถ. สปริกฺเขปนฺติ เอเก. ‘‘หํสวฏฺฏกจฺฉทเนนาติ หํสปริกฺเขปสณฺาเนนา’’ติ ลิขิตํ. กายวิจฺฉินฺทนิยกถนฺติ อตฺตโน อตฺตภาเว, ปรสฺส วา อตฺตภาเว ฉนฺทราคปฺปหานกรํ วิจฺฉินฺทนกรํ ธมฺมกถํ กเถติ. อสุภา เจว สุภาการวิรหิตตฺตา. อสุจิโน จ โทสนิสฺสนฺทนปภวตฺตา. ปฏิกูลา จ ชิคุจฺฉนียตฺตา ปิตฺตเสมฺหาทีสุ อาสยโต. อสุภาย วณฺณนฺติ อสุภาการสฺส, อสุภกมฺมฏฺานสฺส วา วิตฺถารํ ภาสติ. สามิอตฺเถ เหตํ สมฺปทานวจนํ. อสุภนฺติ อสุภนิมิตฺตสฺส อาวิภาวาย ปจฺจุปฏฺานาย วิตฺถารกถาสงฺขาตํ วณฺณํ ภาสภีติ อตฺโถ. เตสํเยว อาทิมชฺฌปริโยสานานํ ทสหิ ลกฺขเณหิ สมฺปนฺนํ กิเลสโจเรหิ อนภิภวนียตฺตา ฌานจิตฺตํ มฺชูสํ นาม.

ตตฺริมานีติ เอตฺถายํ ปิณฺฑตฺโถ – ยสฺมึ วาเร ปมํ ฌานํ เอกจิตฺตกฺขณิกํ อุปฺปชฺชติ, ตํ สกลมฺปิ ชวนวารํ อนุโลมปริกมฺมอุปจารโคตฺรภุอปฺปนาปฺปเภทํ เอกตฺตนเยน ‘‘ปมํ ฌาน’’นฺติ คเหตฺวา ตสฺส ปมชฺฌานสฺส อปฺปนาปฏิปาทิกาย ขิปฺปาทิเภทาย อภิฺาย อธิคตาย กิจฺจนิปฺผตฺตึ อุปาทาย อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาทีติ เวทิตพฺพา. ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌติ เวทิตพฺพา. ปริโยทาปกาณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน สมฺปหํสนา ปริโยสานนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ อาทิจิตฺตโต ปฏฺาย ยาว ปมชฺฌานสฺส อุปฺปาทกฺขณํ, เอตสฺมึ อนฺตเร ปฏิปทาวิสุทฺธีติ เวทิตพฺพา. อุปฺปาทิติกฺขเณสุ อุเปกฺขานุพฺรูหนา, ิติภงฺคกฺขเณสุ สมฺปหํสนาติ เวทิตพฺพา. ลกฺขียติ เอเตนาติ ลกฺขณนฺติ กตฺวา ‘‘วิสุทฺธิปฏิปตฺติปกฺขนฺทเน’’ติอาทินา ปุพฺพภาโค ลกฺขียติ, ติวิเธน อชฺฌุเปกฺขเนน มชฺฌํ ลกฺขียติ, จตุพฺพิธาย สมฺปหํสนาย ปริโยสานํ ลกฺขียตีติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทส ลกฺขณานี’’ติ.

ปาริพนฺธกโตติ นีวรณสงฺขาตปาริพนฺธกโต วิสุทฺธตฺตา โคตฺรภุปริโยสานํ ปุพฺพภาคชวนจิตฺตํ ‘‘จิตฺตวิสุทฺธี’’ติ วุจฺจติ. ตถา วิสุทฺธตฺตา ตํ จิตฺตํ มชฺฌิมํ สมาธินิมิตฺตสงฺขาตํ อปฺปนาสมาธึ ตทตฺถาย อุปคจฺฉมานํ เอกสนฺตติวเสน ปริณาเมนฺตํ ปฏิปชฺชติ นาม. เอวํ ปฏิปนฺนสฺส ตสฺส ตตฺถ สมถนิมิตฺเต ปกฺขนฺทนํ ตพฺภาวูปคมนํ โหตีติ กตฺวา ‘‘ตตฺถ จิตฺตปกฺขนฺทน’’นฺติ วุจฺจติ. เอวํ ตาว ปมชฺฌานุปฺปาทกฺขเณ เอว อาคมนวเสน ปฏิปทาวิสุทฺธิ เวทิตพฺพา. เอวํ วิสุทฺธสฺส อปฺปนาปฺปตฺตสฺส ปุน วิโสธเน พฺยาปาราภาวา อชฺฌุเปกฺขนํ โหติ. สมถปฺปฏิปนฺนตฺตา ปุน สมาธาเน พฺยาปาราภาวา จ สมถปฺปฏิปนฺนสฺส อชฺฌุเปกฺขนํ โหติ. กิเลสสํสคฺคํ ปหาย เอกนฺเตน อุปฏฺิตตฺตา ปุน เอกตฺตุปฏฺาเน พฺยาปาราสมฺภวโต เอกตฺตุปฏฺานสฺส อชฺฌุเปกฺขนํ โหติ. ตตฺถ ชาตานนฺติ ตสฺมึ จิตฺเต ชาตานํ สมาธิปฺานํ ยุคนทฺธภาเวน อนติวตฺตนฏฺเน นานากิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา. สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ วิมุตฺติรเสเนกรสฏฺเน อนติวตฺตเนกสภาวานํ เตสํ ทฺวินฺนํ อุปคตํ ตชฺชํ ตสฺสารุปฺปํ ตทนุรูปํ วีริยํ ตถา จิตฺตํ โยคี วาเหติ ปวตฺเตตีติ กตฺวา ตทุปควีริยวาหนฏฺเน จ วิเสสภาคิยภาวตฺตา อาเสวนฏฺเนสมฺปหํสนา โหตีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อปิเจตฺถ ‘‘อนนฺตราตีตํ โคตฺรภุจิตฺตํ เอกสนฺตติวเสน ปริณาเมนฺตํ ปฏิปชฺชติ นามา’’ติ ลิขิตํ. ตตฺถ หิ ปริณาเมนฺตํ ปฏิปชฺชตีติ เอตานิ วจนานิ อตีตสฺส น สมฺภวนฺติ, ยฺจ ตทนนฺตรํ ลิขิตํ ‘‘อปฺปนาสมาธิจิตฺตํ อุปคจฺฉมานํ โคตฺรภุจิตฺตํ ตตฺถ ปกฺขนฺทติ นามา’’ติ. อิมินาปิ ตํ น ยุชฺชติ, ‘‘ปฏิปตฺติกฺขเณ เอว อตีต’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘โคตฺรภุจิตฺตํ ตตฺถ ปกฺขนฺทตี’’ติ วจนเมว วิรุชฺฌตีติ อาจริโย. ‘‘เอกจิตฺตกฺขณิกมฺปิ โลกุตฺตรจิตฺตํ อาเสวติ ภาเวติ พหุลีกโรตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘เอกจิตฺตกฺขณิกสฺสาปิ ฌานสฺส เอตานิ ทส ลกฺขณานี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตโต ปฏฺาย อาเสวนา ภาวนา เอวา’’ติปิ วุตฺตํ. ‘‘อธิฏฺานสมฺปนฺนนฺติ อธิฏฺาเนน สหคต’’นฺติ ลิขิตํ. ตสฺสตฺโถ – ยฺจ ‘‘อาทิมชฺฌปริโยสานสงฺขาต’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ เตสํ ติณฺณมฺปิ กลฺยาณกตาย สมนฺนาคตตฺตา ติวิธกลฺยาณกตฺจ. เอวํ ติวิธจิตฺตํ ตทธิคมมูลกานํ คุณานํ, อุปริฌานาธิคมสฺส วา ปทฏฺานฏฺเน อธิฏฺานํ โหติ, ตสฺมา จิตฺตสฺส อธิฏฺานภาเวน สมฺปนฺนตฺตา อธิฏฺานสมฺปนฺนํ นามาติ.

อทฺธมาสํ ปฏิสลฺลียิตุนฺติ เอตฺถ อาจริยา เอวมาหุ ‘‘ภิกฺขูนํ อฺมฺวธทสฺสนสวนสมฺภเว สตฺถุโน สติ ตสฺส อุปทฺทวสฺส อภาเว อุปายาชานนโต ‘อยํ อสพฺพฺู’ติ เหตุปติรูปกมเหตุํ วตฺวา ธมฺมิสฺสรสฺสาปิ ตถาคตสฺส กมฺเมสฺวนิสฺสริยํ อสมฺพุชฺฌมานา อสพฺพทสฺสิตมธิจฺจโมหา พหุชนา อวีจิปรายนา ภเวยฺยุํ, ตสฺมา โส ภควา ปเคว เตสํ ภิกฺขูนํ อฺมฺํ วธมานภาวํ ตฺวา ตทภาโวปายาภาวํ ปน สุวินิจฺฉินิตฺวา ตตฺถ ปุถุชฺชนานํ สุคติลาภเหตุเมเวกํ กตฺวา อสุภเทสนาย วา รูปสทฺททสฺสนสวเนหิ นิปฺปโยชเนหิ วิรมิตฺวา ปเคว ตโต วิรมณโต, สุคติลาภเหตุกรณโต, อวสฺสํ ปฺาปิตพฺพาย ตติยปาราชิกปฺตฺติยา วตฺถาคมทสฺสนโต จ อตฺตโน สพฺพทสฺสิตํ ปริกฺขกานํ ปกาเสนฺโต วิย ตมทฺธมาสํ เวเนยฺยหิตนิปฺผตฺติยา ผลสมาปตฺติยา อวกาสํ กตฺวา วิหริตุกาโม ‘อิจฺฉามหํ, ภิกฺขเว, อทฺธมาสํ ปฏิสลฺลียิตุ’นฺติอาทิมาหา’’ติ. อาจริยา นาม พุทฺธมิตฺตตฺเถรธมฺมสิริตฺเถรอุปติสฺสตฺเถราทโย คณปาโมกฺขา, อฏฺกถาจริยสฺส จ สนฺติเก สุตปุพฺพา. ตโต อฺเ เอเกติ เวทิตพฺพา. ‘‘สเกน กาเยน อฏฺฏียนฺติ…เป… ภวิสฺสนฺตี’’ติ อิทํ ปรโต ‘‘เย เต ภิกฺขู อวีตราคา, เตสํ ตสฺมึ สมเย โหติ เอว ภยํ, โหติ โลมหํโส, โหติ ฉมฺภิตตฺต’’นฺติ อิมินา น ยุชฺชติ, อิทฺจ ภควโต อสุภกถารมฺมณปฺปโยชเนน น สเมตีติ เจ? น, ตทตฺถาชานนโต. สเกน กาเยน อฏฺฏียนฺตานมฺปิ เตสํ อริยมคฺเคน อปฺปหีนสิเนหตฺตา ขีณาสวานํ วิย มรณํ ปฏิจฺจ อภยํ น โหติ, ภยฺจ ปน อสุภภาวนานุโยคานุภาเวน มนฺทีภูตํ อนฏฺฏียนฺตานํ วิย น มหนฺตํ หุตฺวา จิตฺตํ โมเหสิ. อปายุปเค เต สตฺเต นากาสีติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อถ วา อิทํ ปุริมสฺส การณวจนํ, ยสฺมา เตสํ ตสฺมึ สมเย โหติ เอว ภยํ, ฉมฺภิตตฺตํ, โลมหํโส จ, ตสฺมา ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภควา อสุภกถํ กเถตี’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ.

อถ วา สเกน กาเยน อฏฺฏียนฺตานมฺปิ เตสํ โหติ เอว ภยํ, มหานุภาวา วีตราคาติ ขีณาสวานํ มหนฺตํ วิเสสํ ทสฺเสติ, อติทุปฺปสเหยฺยมิทํ มรณภยํ, ยโต เอวํวิธานมฺปิ อวีตราคตฺตา ภยํ โหตีติปิ ทสฺเสติ. ตทฺเ เตสํ ภิกฺขูนํ ปฺจสตานํ อฺตรา. เตเนทํ ทีเปติ ‘‘ตํ ตถา อาคตํ อสิหตฺถํ วธกํ ปสฺสิตฺวา ตทฺเสมฺปิ โหติ เอว ภยํ, ปเคว เตสนฺติ กตฺวา ภควา ปมเมว เตสํ อสุภกถํ กเถสิ, ปรโต เตสํ นาโหสิ. เอวํ มหานิสํสา เนสํ อสุภกถา อาสี’’ติ. โย ปเนตฺถ ปจฺฉิโม นโย, โส ‘‘เตสุ กิร ภิกฺขูสุ เกนจิปิ กายวิกาโร วา วจีวิกาโร วา น กโต, สพฺเพ สตา สมฺปชานา ทกฺขิเณน ปสฺเสน นิปชฺชึสู’’ติ อิมินา อฏฺกถาวจเนน สเมติ.

อปเร ปนาหูติ กุลทฺธิปฏิเสธนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘อยํ กิร ลทฺธี’’ติ วจนํ ‘‘มารเธยฺยํนาติกฺกมิสฺสตี’’ติ วจเนน วิรุชฺฌตีติ เจ? น วิรุชฺฌติ. กถํ? อยํ ภิกฺขู อฆาเตนฺโต มารวิสยํ อติกฺกมิสฺสติ อกุสลกรณโต จ. ฆาเตนฺโต ปน มารเธยฺยํ นาติกฺกมิสฺสติ พลวตฺตา กมฺมสฺสาติ สยํ มารปกฺขิกตฺตา เอวํ จินฺเตตฺวา ปน ‘‘เย น มตา, เต สํสารโต น มุตฺตา’’ติ อตฺตโน จ ลทฺธิ, ตสฺมา ตํ ตตฺถ อุภเยสํ มคฺเค นิโยเชนฺตี เอวมาห, เตเนว ‘‘มารปกฺขิกา มาเรน สมานลทฺธิกา’’ติ อวตฺวา ‘‘มารสฺสา นุวตฺติกา’’ติ วุตฺตา. ‘‘อิมินา กึ วุตฺตํ โหติ? ยสฺมา มารสฺส อนุวตฺติ, ตสฺมา เอวํ จินฺเตตฺวาปิ อตฺตโน ลทฺธิวเสน เอวมาหา’’ติ เกจิ ลิขนฺติ. มม สนฺติเก เอกโต อุปฏฺานมาคจฺฉนฺติ, อตฺตโน อตฺตโน อาจริยุปชฺฌายานํ สนฺติเก อุทฺเทสาทึ คณฺหาติ.

อานาปานสฺสติสมาธิกถาวณฺณนา

๑๖๕. อยมฺปิ โข, ภิกฺขเวติ อิมินา กึ ทสฺเสติ? เยสํ เอวมสฺส ‘‘ภควตา อาจิกฺขิตกมฺมฏฺานานุโยคปจฺจยา เตสํ ภิกฺขูนํ ชีวิตกฺขโย อาสี’’ติ, เตสํ ตํ มิจฺฉาคาหํ นิเสเธติ. เกวลํ เตสํ ภิกฺขูนํ ปุพฺเพ กตกมฺมปจฺจยาว ชีวิตกฺขโย อาสิ, อิทํ ปน กมฺมฏฺานํ เตสํ เกสฺจิ อรหตฺตปฺปตฺติยา, เกสฺจิ อนาคามิสกทาคามิโสตาปตฺติผลปฺปตฺติยา, เกสฺจิ ปมชฺฌานาธิคมาย, เกสฺจิ วิกฺขมฺภนตทงฺคปฺปหาเนน อตฺตสิเนหปอยาทานาย อุปนิสฺสโย หุตฺวา, เกสฺจิ สุคติยํ อุปฺปตฺติยา อุปนิสฺสโย อโหสีติ สาตฺถิกาว เม อสุภกถา, กินฺตุ ‘‘สาธุ, ภนฺเต ภควา, อฺํ ปริยายํ อาจิกฺขตู’’ติ อานนฺเทน ยาจิตตฺตา อฺํ ปริยายํ อาจิกฺขามิ, ยถา โว ปุพฺเพ อาจิกฺขิตอสุภกมฺมฏฺานานุโยคา, เอวํ อยมฺปิ โข ภิกฺขเวติ โยชนา เวทิตพฺพา. ‘‘อสฺสาสวเสน อุปฏฺานํ สตี’’ติ วุตฺตํ. สา หิ ตํ อสฺสาสํ, ปสฺสาสํ วา อารมฺมณํ กตฺวา ปุพฺพภาเค, อปรภาเค ปน อสฺสาสปสฺสาสปภวนิมิตฺตํ อารมฺมณํ กตฺวา อุปฏฺาตีติ จ ตถา วุตฺตา.

อสุเภ ปวตฺตํ อสุภนฺติ วา ปวตฺตํ ภาวนากมฺมํ อสุภกมฺมํ, ตเทว อฺสฺส ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนกสฺส การณฏฺเน านตฺตา อสุภกมฺมฏฺานํ, อารมฺมณํ วา อสุภกมฺมสฺส ปทฏฺานฏฺเน านนฺติ อสุภกมฺมฏฺานนฺติ อิธ อสุภชฺฌานํ, เตเนว ‘‘โอฬาริการมฺมณตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ปฏิเวธวเสนาติ วิตกฺกาทิองฺคปฏิลาภวเสน. อารมฺมณสนฺตตายาติ อนุกฺกเมน สนฺตกาลํ อุปาทาย วุตฺตกายทรถปฺปฏิปสฺสทฺธิวเสน นิพฺพุโต. ปริกมฺมํ วาติ กสิณปริกมฺมํ กิร นิมิตฺตุปฺปาทปริโยสานํ. ตทา หิ นิรสฺสาทตฺตา อสนฺตํ, อปฺปณิหิตฺจ. ยถา อุปจาเร นีวรณวิคเมน, องฺคปาตุภาเวน จ สนฺตตา โหติ, น ตถา อิธ, อิทํ ปน ‘‘อาทิสมนฺนาหารโต’’ติ วุตฺตํ. ทุติยวิกปฺเป อเสจนโกติ อติตฺติกโร, เตน วุตฺตํ ‘‘โอชวนฺโต’’ติ. เจตสิกสุขํ ฌานกฺขเณปิ อตฺถิ, เอวํ สนฺเตปิ ‘‘อุโภปิ ฌานา วุฏฺิตสฺเสว คเหตพฺพา’’ติ วุตฺตํ. สมเถน สกสนฺตาเน อวิกฺขมฺภิเต. อิตรถา ปาปกานํ ฌาเนน สหุปฺปตฺติ สิยา. ขนฺธาทีนํ โลกุตฺตรปาทกตฺตา นิพฺเพธภาคิยํ, วิเสเสน ยสฺส นิพฺเพธภาคิยํ โหติ, ตํ สนฺธาย วา. ‘‘อนิจฺจานุปสฺสีติอาทิจตุกฺกวเสน อนุปุพฺเพน อริยมคฺควุฑฺฒิปฺปตฺโต สมุจฺฉินฺทติ, เสสานเมตํ นตฺถี’’ติ ลิขิตํ.

ตถาภาวปฏิเสธโน จาติ โสฬสวตฺถุกสฺส ติตฺถิยานํ นตฺถิตาย วุตฺตํ. สพฺพปมานํ ปน จตุนฺนํ ปทานํ วเสน โลกิยชฺฌานเมว เตสํ อตฺถิ, ตสฺมึ โลกุตฺตรปทฏฺานํ นตฺถิ เอว. ‘‘ผลมุตฺตมนฺติ ผเล อุตฺตม’’นฺติ วุตฺตํ. อุตุตฺตยานุกูลนฺติ คิมฺเห อรฺเ, เหมนฺเต รุกฺขมูเล, วสนฺตกาเล สุฺาคาเร คโต. เสมฺหธาตุกสฺส อรฺํ, ปิตฺตธาตุกสฺส รุกฺขมูลํ, วาตธาตุกสฺส สุฺาคารํ อนุกูลํ. โมหจริตสฺส อรฺํ อนุกูลํ มหาอรฺเ จิตฺตํ น สงฺกุฏติ, โทสจริตสฺส รุกฺขมูลํ, ราคจริตสฺส สุฺาคารํ. านจงฺกมานิ อุทฺธจฺจปกฺขิกานิ, สยนํ ลีนปกฺขิกํ, ปลฺลงฺกาภุชเนน นิสชฺชาย ทฬฺหภาวํ, อุชุกายํ ปณิธาเนน อสฺสาสปสฺสาสานํ ปวตฺตนสุขํ ‘‘ปริมุขํ สติ’’นฺติ อิมินา อารมฺมณปริคฺคหูปายํ ทสฺเสติ. การีติ กรณสีโล. เอตสฺส วิภงฺเค ‘‘อสฺสสติ ปสฺสสตี’’ติ อวตฺวา ‘‘สโต การี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘อสฺสสติ ปสฺสสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปมจตุกฺกํ เอว ลพฺภติ, น เสสานี’’ติ จ ‘‘ทีฆํอสฺสาสวเสนาติ อโลปสมาสํ กตฺวา’’อิติ จ ‘‘เอกตฺถตาย อวิกฺเขป’’นฺติ จ ‘‘อสมฺโภควเสน ปชานโต’’ติ จ ‘‘เตน าเณนา’’ติ จ ‘‘ปชานโตติ วุตฺตาเณนา’’ติ จ ‘‘สโตการีติ สติสมฺปชฺาหิการี’’ติ จ ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิโน อสฺสาสาว ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิอสฺสาสา’’ติ จ ลิขิตํ. อุปฺปฏิปาฏิยา อาคตมฺปิ ยุชฺชเตว, เตน าเนน ปฏิสิทฺธํ. ตาลุํ อาหจฺจ นิพฺพายนโต กิร โปตโก สมฺปติชาโตว ขิปิตสทฺทํ กโรติ, ฉนฺทปาโมชฺชวเสน ฉ ปุริมา ตโยติ นว. เอเกนากาเรนาติ อสฺสาสวเสน วา ปสฺสาสวเสน วา เอวํ อานาปานสฺสตึ ภาวยโต กาเย กายานุปสฺสนาสติกมฺมฏฺานภาวนา สมฺปชฺชติ.

กาโยติ อสฺสาสปสฺสาสา. อุปฏฺานํ สติ. ทีฆนฺติ สีฆํ คตํ อสฺสาสปสฺสาสํ. อทฺธานสงฺขาเตติ กาลสงฺขาเต วิย กาลโกฏฺาเสติ อตฺโถ, ทีฆกาเล วาติ อตฺโถ. เอโก หิ อสฺสาสเมวูปลกฺเขติ, เอโก ปสฺสาสํ, เอโก อุภยํ, ตสฺมา ‘‘วิภาคํ อกตฺวา’’ติ วา วุตฺตํ, ฉนฺโทติ เอวํ อสฺสาสโต, ปสฺสาสโต จ อสฺสาโท อุปฺปชฺชติ, ตสฺส วเสน กตฺตุกมฺยตาฉนฺโท อุปฺปชฺชติ. ตโต ปาโมชฺชนฺติ. อสฺสาสปสฺสาสานํ ทุวิฺเยฺยวิสยตฺตา จิตฺตํ วิวตฺตติ, คณนํ ปหาย ผุฏฺฏฺานเมว มนสิ กโรนฺตสฺส เกวลํ อุเปกฺขาว สณฺาติ. จตฺตาโร วณฺณาติ ‘‘ปตฺตสฺส ตโย วณฺณา’’ติอาทีสุ วิย จตฺตาโร สณฺานาติ อตฺโถ.

ตถาภูตสฺสาติ อานาปานสฺสตึ ภาวยโต. สํวโรติ สติสํวโร. อถ วา ปเมน ฌาเนน นีวรณานํ, ทุติเยน วิตกฺกวิจารานํ, ตติเยน ปีติยา, จตุตฺเถน สุขทุกฺขานํ, อากาสานฺจายตนสมาปตฺติยา รูปสฺาย, ปฏิฆสฺาย, นานตฺตสฺาย วา ปหานํ. ‘‘สีลนฺติ เวรมณิ สีลํ, เจตนา สีลํ, สํวโร สีลํ, อวีติกฺกโม สีล’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๓๙ โถกํ วิสทิสํ) วุตฺตวิธินาเปตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘อตฺถโต ตถา ตถา ปวตฺตธมฺมา อุปธารณสมาธานสงฺขาเตน สีลนฏฺเน สีลนฺติ วุจฺจนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตถา ‘‘อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา สิกฺขา’’ติ เอตฺถาปิ เจตนาสีลเมว, กตฺถจิ วิรติสีลมฺปีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อฺถา ปณฺณตฺติวชฺเชสุปิ สิกฺขาปเทสุ วิรติปฺปสงฺโค อโหสิ, ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรตีติ กตฺวา ตสฺสาปิ วิรติปฺปสงฺโค. ตสฺมึ อารมฺมเณติ อานาปานารมฺมเณ. ตาย สติยาติ ตตฺถ อุปฺปนฺนสติยา. ‘‘เตน มนสิกาเรนาติ อาวชฺชเนนา’’ติ ลิขิตํ. เอเตน นานาวชฺชนปฺปวตฺติทีปนโต นานาชวนวาเรหิปิ สิกฺขติ นามาติ ทีปิตํ โหติ, เยน ปน มนสิกาเรน วา. าณุปฺปาทนาทีสูติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ยาว ปริโยสานํ เวทิตพฺพํ. ‘‘ตตฺราติ ตสฺมึ อานาปานารมฺมเณ. เอวนฺติ อิทานิ วตฺตพฺพนเยนา’’ติ ลิขิตํ. ตตฺราติ เตสํ อสฺสาสปสฺสาสานํ วา. ตฺหิ ‘‘ปุพฺเพ อปริคฺคหิตกาเล’’ติ อิมินา สุฏฺุ สเมติ. ‘‘ปมวาโท ทีฆภาณกานํ. เต หิ ‘ปมชฺฌานํ ลภิตฺวา นานาสเน นิสีทิตฺวา ทุติยตฺถาย วายามโต อุปจาเร วิตกฺกวิจารวเสน โอฬาริกจิตฺตปฺปวตฺติกาเล ปวตฺตอสฺสาสปสฺสาสวเสน โอฬาริกา’ติ วทนฺติ. ‘มชฺฌิมภาณกา ฌานลาภิสฺส สมาปชฺชนกาเล, เอกาสนปฏิลาเภ จ อุปรูปริ จิตฺตปฺปวตฺติยา สนฺตภาวโต ปมโต ทุติยสฺสุปจาเร สุขุมตํ วทนฺตี’’’ติ ลิขิตํ.

วิปสฺสนายํ ปนาติ จตุธาตุววตฺถานมุเขน อภินิวิฏฺสฺส อยํ กโม, อฺสฺส จาติ เวทิตพฺพํ. เอตฺตกํ รูปํ, น อิโต อฺนฺติ ทสฺสนํ สนฺธาย ‘‘สกลรูปปริคฺคเห’’ติ วุตฺตํ. รูปารูปปริคฺคเหติ เอตฺถ อนิจฺจตาทิลกฺขณารมฺมณิกภงฺคานุปสฺสนโต ปภุติ พลวตี วิปสฺสนา. ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ สพฺเพสํเยว ปน มเตน อปริคฺคหิตกาเลติอาทินา. โสธนา นาม วิสฺสชฺชนํ. อสฺสาติ ‘‘ปสฺสมฺภยํ กายสงฺขาร’’นฺติ ปทสฺส.

ปุรโต นมนา อานมนา. ติริยํ นมนา วินมนา. สุฏฺุ นมนา สนฺนมนา. ปจฺฉา นมนา ปณมนา. ชาณุเก คเหตฺวา านํ วิย อิฺชนาติ อานมนาทีนํ อาวิภาวตฺถมุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยถารูเปหิ อานมนาทิ วา กมฺปนาทิ วา โหติ, ตถารูเป ปสฺสมฺภยนฺติ สมฺพนฺโธ. อิติ กิราติ อิติ เจ. เอวํ สนฺเตติ สนฺตสุขุมมฺปิ เจ ปสฺสมฺภติ. ปภาวนาติ อุปฺปาทนํ. อสฺสาสปสฺสาสานํ วูปสนฺตตฺตา อานาปานสฺสติสมาธิสฺส ภาวนา น โหติ. ยสฺมา ตํ นตฺถิ, ตสฺมา น สมาปชฺชติ, สมาปตฺติยา อภาเวน น วุฏฺหนฺติ. อิติ กิราติ เอวเมตํ ตาว วจนนฺติ ตเทตํ. สทฺโทว สทฺทนิมิตฺตํ, ‘‘สโต อสฺสสติ สโต ปสฺสสตี’’ติ ปทานิ ปติฏฺเปตฺวา ทฺวตฺตึสปทานิ จตฺตาริ จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิ.

อปฺปฏิปีฬนนฺติ เตสํ กิเลสานํ อนุปฺปาทนํ กิฺจาปิ เจติยงฺคณวตฺตาทีนิปิ อตฺถโต ปาติโมกฺขสํวรสีเล สงฺคหํ คจฺฉนฺติ ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺตี’’ติ (มหาว. ๑๓๔) วจนโต. ตถาปิ ‘‘น ตาว, สาริปุตฺต, สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺเปติ อุทฺทิสติ ปาติโมกฺขํ, ยาว น อิเธกจฺเจ อาสวฏฺานียา ธมฺมา สงฺเฆ ปาตุภวนฺตี’’ติ เอตฺถ อนธิปฺเปตตฺตา ‘‘อาภิสมาจาริก’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ยํ ปเนตฺถ อาปตฺติฏฺานิยํ น โหติ, ตํ อมิสฺสเมวา’’ติ วุตฺตํ.

ยถาวุตฺเตนาติ โยคานุโยคกมฺมสฺส ปทฏฺานตฺตา. สลฺลหุกวุตฺติ อฏฺปริกฺขาริโก. ปฺจสนฺธิกํ กมฺมฏฺานนฺติ เอตฺถ ฌานมฺปิ นิมิตฺตมฺปิ ตทตฺถโชติกาปิ ปริยตฺติ อิธ กมฺมฏฺานํ นาม. คมนาคมนสมฺปนฺนตาทิ เสนาสนํ. สํกิลิฏฺจีวรโธวนาทโย ขุทฺทกปลิโพธา. ‘‘อนฺตรา ปติตํ นุ โข’’ติ วิกมฺปติ.

อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตนาติ นิยกชฺฌตฺเต วิกฺเขปคเตน. สารทฺธา อสมาหิตตฺตา. อุปนิพนฺธนถมฺภมูลํ นาม นาสิกคฺคํ, มุขนิมิตฺตํ วา. ตตฺเถวาติ นาสิกคฺคาทินิมิตฺเต. ‘‘โทลาผลกสฺส เอกปสฺเส เอว อุโภ โกฏิโย มชฺฌฺจ ปสฺสตี’’ติ วทนฺติ.

อิธ ปนาติ กกจูปเม. เทสโตติ ผุสนกฏฺานโต. ‘‘นิมิตฺตํ ปฏฺเปตพฺพนฺติ นิมิตฺเต สติ ปฏฺเปตพฺพา’’ติ วุตฺตํ. ครูหิ ภาเวตพฺพตฺตา ครุกภาวนํ. เอกจฺเจ อาหูติ เอกจฺเจ ฌายิโน อาหุ.

‘‘สฺานานตายา’’ติ วจนโต เอกจฺเจหิ วุตฺตมฺปิ ปมาณเมว, สงฺคีติโต ปฏฺาย อฏฺกถาย อนาคตตฺตา ตถา วุตฺตํ. ‘‘มยฺหํ ตารกรูปํ นุ โข อุปฏฺาตี’’ติอาทิปริกปฺเป อสติปิ ธาตุนานตฺเตน เอตาสํ ธาตูนํ อุปฺปตฺติ วิย เกวลํ ภาวยโต ตถา ตถา อุปฏฺาติ. ‘‘น นิมิตฺต’นฺติ วตฺตุํ น วฏฺฏติ สมฺปชานมุสาวาทตฺตา’’ติ วุตฺตํ. กมฺมฏฺานนฺติ อิธ วุตฺตปฏิภาคนิมิตฺตเมว.

นิมิตฺเต ปฏิภาเค. นานาการนฺติ ‘‘จตฺตาโร วณฺณา วตฺตนฺตี’’ติ วุตฺตนานาวิธตํ. วิภาวยนฺติ ชานํ ปกาสยํ. อสฺสาสปสฺสาเสติ ตโต สมฺภูเต นิมิตฺเต, อสฺสาสปสฺสาเส วา นานาการํ. นิมิตฺเต หิ จิตฺตํ เปนฺโตว นานาการตฺจ วิภาเวติ, อสฺสาสปสฺสาเส วา สกํ จิตฺตํ นิพนฺธตีติ วุจฺจติ. ตารกรูปาทิวณฺณโต. กกฺขฬตฺตาทิลกฺขณโต.

อฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ อาสนฺนภวงฺคตฺตาติ การณํ วตฺวา สีหฬฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตํ. กสฺมา? ยสฺมา ฉฏฺเ, สตฺตเม วา อปฺปนาย สติ มคฺควีถิยํ ผลสฺส โอกาโส น โหติ, ตสฺมา. อิธ โหตูติ เจ? น, โลกิยปฺปนาปิ หิ อปฺปนาวีถิมฺหิ โลกุตฺตเรน สมานคติกาวาติ ปฏิลทฺธชฺฌาโนปิ ภิกฺขุ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารตฺถาย ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา สตฺตาหํ นิสีทิตุกาโม จตุตฺเถ, ปฺจเม วา อปฺเปตฺวา นิสีทติ, น ฉฏฺเ, สตฺตเม วา. ตตฺถ หิ อปฺปนา. ตโต ปรํ อปฺปนาย อาธารภาวํ น คจฺฉติ. อาสนฺนภวงฺคตฺตา จตุตฺถํ, ปฺจมํ วา คจฺฉติ ถเล ิตฆโฏ วิย ชวนานมนฺตเร ิตตฺตาติ กิร อาจริโย.

ปุถุตฺตารมฺมณานิ อนาวชฺชิตฺวา ฌานงฺคาเนว อาวชฺชนํ อาวชฺชนวสี นาม. ตโต ปรํ จตุนฺนํ, ปฺจนฺนํ วา ปจฺจเวกฺขณจิตฺตานํ อุปฺปชฺชนํ, ตํ ปจฺจเวกฺขณวสี นาม. เตเนว ‘‘ปจฺจเวกฺขณวสี ปน อาวชฺชนวสิยา เอว วุตฺตา’’ติ วุตฺตํ. สมาปชฺชนวสี นาม ยตฺตกํ กาลํ อิจฺฉติ ตตฺตกํ สมาปชฺชนํ, ตํ ปน อิจฺฉิตกาลปริจฺเฉทํ ปติฏฺาเปตุํ สมตฺถตาติ. ‘‘อธิฏฺานวสิยา วุฏฺานวสิโน อยํ นานตฺตํ อธิฏฺานานุภาเวน ชวนํ ชวติ, วุฏฺานานุภาเวน ปน อธิปฺเปตโต อธิกํ ชวตี’’ติปิ วทนฺติ. อปิจ ปถวีกสิณาทิอารมฺมณํ อาวชฺชิตฺวา ชวนฺจ ชวิตฺวา ปุน อาวชฺชิตฺวา ตโต ปฺจมํ ฌานํ จิตฺตํ โหติ, อยํ กิร อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท. ภควโต ปน อาวชฺชนสมนนฺตรเมว ฌานํ โหตีติ สพฺพํ อนุคณฺิปเท วุตฺตํ.

‘‘วตฺถุนฺติ หทยวตฺถุํ. ทฺวารนฺติ จกฺขาทิ. อารมฺมณนฺติ รูปาที’’ติ ลิขิตํ. ยถาปริคฺคหิตรูปารมฺมณํ วา วิฺาณํ ปสฺสติ, อฺถาปิ ปสฺสติ. กถํ? ‘‘ยถาปริคฺคหิตรูปวตฺถุทฺวารารมฺมณํ วา’’ติ วุตฺตํ. ยถาปริคฺคหิตรูเปสุ วตฺถุทฺวารารมฺมณานิ ยสฺส วิฺาณสฺส, ตํ วิฺาณํ ยถาปริคฺคหิตรูปวตฺถุทฺวารารมฺมณํ ตมฺปิ ปสฺสติ, เอกสฺส วา อารมฺมณสทฺทสฺส โลโป ทฏฺพฺโพติ จ มม ตกฺโก วิจาเรตฺวาว คเหตพฺโพ.

ตโต ปรํ ตีสุ จตุกฺเกสุ ทฺเว ทฺเว ปทานิ เอกเมกํ กตฺวา คเณตพฺพํ. สมเถน อารมฺมณโต วิปสฺสนาวเสน อสมฺโมหโต ปีติปฏิสํเวทนเมตฺถ เวทิตพฺพํ. ‘‘ทุกฺขเมตํ าณ’’นฺติอาทีสุ ปน ‘‘อารมฺมณโต อสมฺโมหโต’’ติ ยํ วุตฺตํ, อิธ ตโต วุตฺตนยโต อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺตํ. ตตฺถ หิ เยน โมเหน ตํ ทุกฺขํ ปฏิจฺฉนฺนํ, น อุปฏฺาติ, ตสฺส วิหตตฺตา วา เอวํ ปวตฺเต าเณ ยถารุจิ ปจฺจเวกฺขิตุํ อิจฺฉิติจฺฉิตกาเล สมตฺถภาวโต วา ทุกฺขาทีสุ ตีสุ อสมฺโมหโต าณํ วุตฺตํ. นิโรเธ อารมฺมณโต ตํสมฺปยุตฺตา ปีติปฏิสํเวทนา อสมฺโมหโต น สมฺภวติ โมหปฺปหานาภาวา, ปฏิสมฺภิทาปาฬิวิโรธโต จ. ตตฺถ ‘‘ทีฆํ อสฺสาสวเสนา’’ติอาทิ อารมฺมณโต ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตาย สติยา เตน าเณน สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ ตทารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตาติ เอตฺถ อธิปฺปาโย. ‘‘อาวชฺชโต’’ติอาทิ อสมฺโมหโต ปีติปฏิสํเวทนํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. อนิจฺจาทิวเสน ชานโต, ปสฺสโต, ปจฺจเวกฺขโต จ. ตทธิมุตฺตตาวเสน อธิฏฺหโต, อธิมุจฺจโต, ตถา วีริยาทึ สมาทหโต ขณิกสมาธินา.

อภิฺเยฺยนฺติ าตปริฺาย. ปริฺเยฺยนฺติ ตีรณปริฺาย. สพฺพฺหิ ทุกฺขสจฺจํ อภิฺเยฺยํ, ปริฺเยฺยฺจ. ตตฺร จายํ ปีตีติ ลิขิตํ. อภิฺเยฺยนฺติอาทิ มคฺคกฺขณํ สนฺธายาหาติ วุตฺตํ. มคฺเคน อสมฺโมหสงฺขาตวิปสฺสนากิจฺจนิปฺผตฺติโต มคฺโคปิ อภิฺเยฺยาทิอารมฺมณํ กโรนฺโต วิย วุตฺโต. วิปสฺสนาภูมิทสฺสนตฺถนฺติ สมเถ กายิกสุขาภาวา วุตฺตํ. ทฺวีสุ จิตฺตสงฺขารปเทสูติ จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที…เป… สิกฺขติ ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที…เป… สิกฺขตีติ เอเตสุ. โมทนาทิ สพฺพํ ปีติเววจนํ. อนิจฺจานุปสฺสนาทิ กิเลเส, ตมฺมูลเก ขนฺธาภิสงฺขาเร. เอวํ ภาวิโตติ น จตุกฺกปฺจกชฺฌานนิพฺพตฺตเนน ภาวิโต. เอวํ สพฺพาการปริปุณฺณํ กตฺวา ภาวิโต. วิปสฺสนามคฺคปจฺจเวกฺขณกาเลสุปิ ปวตฺตอสฺสาสมุเขเนว สพฺพํ ทสฺสิตํ อุปายกุสเลน ภควตา.

๑๖๘. กสฺมา อิทํ วุจฺจติ อมฺเหหีติ อธิปฺปาโย.

ปทภาชนียวณฺณนา

๑๗๒. อุสฺสุกฺกวจนนฺติ ปากฏสทฺทสฺา กิร, สมานกปทนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สุตฺวา ภุฺชนฺตี’’ติ เอตฺถ วิย สฺจิจฺจ โวโรเปตุกามสฺส สฺจิจฺจปทํ โวโรปนปทสฺส อุสฺสุกฺกํ, สฺเจตนา จ ชีวิตา โวโรปนฺจ เอกสฺเสวาติ วุตฺตํ โหติ. น เกวลํ เจตสิกมตฺเตเนว โหติ, ปโยโคปิ อิจฺฉิตพฺโพ เอวาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตานีติ กิร อุปติสฺสตฺเถโร. ‘‘ชานิตฺวา สฺชานิตฺวา เจจฺจ อภิวิตริตฺวา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ชานนฺโต…เป… วีติกฺกโม’’ติ โวโรปนมฺปิ ทสฺสิตํ, ตสฺมา พฺยฺชเน อาทรํ อกตฺวา อตฺโถ ทสฺสิโต. วีติกฺกมสงฺขาตตฺถสิทฺธิยา หิ ปุริมเจตนา อตฺถสาธิกา โหติ. สพฺพสุขุมอตฺตภาวนฺติ รูปํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อรูปํ. อตฺตสงฺขาตานฺหิ อรูปานํ ขนฺธวิภงฺเค (วิภ. ๑ อาทโย) วิย อิธ โอฬาริกสุขุมตา อนธิปฺเปตา. มาตุกุจฺฉิสฺมินฺติ เยภุยฺยวจนํ, โอปปาติกมนุสฺเสปิ ปาราชิกเมว, อรูปกาเย อุปกฺกมาภาวา ตคฺคหณํ กสฺมาติ เจ? อรูปกฺขนฺเธน สทฺธึ ตสฺเสว รูปกายสฺส ชีวิตินฺทฺริยสมฺภวโต. เตน สชีวโกว มนุสฺสวิคฺคโหปิ นาม โหตีติ สิทฺธํ. เอตฺถ มาตุกุจฺฉิสฺมินฺติ มนุสฺสมาตุยา วา ติรจฺฉานมาตุยา วา. วุตฺตฺหิ ปริวาเร (ปริ. ๔๘๐) –

‘‘อิตฺถึ หเน จ มาตรํ, ปุริสฺจ ปิตรํ หเน;

มาตรํ ปิตรํ หนฺตฺวา, น เตนานนฺตรํ ผุเส;

ปฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติ.

ปมนฺติ ปฏิสนฺธิจิตฺตเมว. เอกภวปริยาปนฺนาย หิ จิตฺตสนฺตติยา ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ปมจิตฺตํ นาม. จุติจิตฺตํ ปจฺฉิมํ นาม. อฺถา อนมตคฺเค สํสาเร ปมจิตฺตํ นาม นตฺถิ วินา อนนฺตรสมนนฺตรนตฺถิวิคตปจฺจเยหิ จิตฺตุปฺปตฺติยา อภาวโต. ภาเว วา นวสตฺตปาตุภาวโทสปฺปสงฺโค. อยํ สพฺพปโม มนุสฺสวิคฺคโหติ กิฺจาปิ อิมํ ชีวิตา โวโรเปตุํ น สกฺกา, ตํ อาทึ กตฺวา สนฺตติยา ยาว มรณา อุปฺปชฺชนกมนุสฺสวิคฺคเหสุ อปริมาเณสุ ‘‘สพฺพปโม’’ติ ทิสฺสติ. ยทา ปน โย มนุสฺสวิคฺคโห ปุพฺพาปริยวเสน สนฺตติปฺปตฺโต โหติ, ตทา ตํ ชีวิตา โวโรเปตุํ สกฺกา. สนฺตตึ วิโกเปนฺโต หิ ชีวิตา โวโรเปติ นาม. เอตฺถ จ นานตฺตนเย อธิปฺเปเต สติ ‘‘สพฺพปโม’’ติ วจนํ ยุชฺชติ, น ปน เอกตฺตนเย สนฺตติยา เอกตฺตา. เอกตฺตนโย จ อิธาธิปฺเปโต ‘‘สนฺตตึ วิโกเปตี’’ติ วจนโต, ตสฺมา ‘‘สพฺพปโม’’ติ วจนํ น ยุชฺชตีติ เจ? น, สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนพหุตฺตา. ยสฺมา ปน สนฺตติ นาม อเนเกสํ ปุพฺพาปริยุปฺปตฺติ วุจฺจติ, ตสฺมา ‘‘อยํ สพฺพปโม’’ติ วุตฺโต, เอวเมตฺถ ทฺเวปิ นยา สงฺคหํ คจฺฉนฺติ, อฺถา ‘‘สนฺตตึ วิโกเปตี’’ติ อิทํ วจนํ น สิชฺฌติ. กิฺจาปิ เอตฺถ ‘‘สนฺตตึ วิโกเปตี’’ติ วจนโต สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนเมว อธิปฺเปตํ, น อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ วิย ทิสฺสติ, ตถาปิ ยสฺมา สนฺตติปจฺจุปฺปนฺเน วิโกปิเต อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ วิโกปิตเมว โหติ, อทฺธาปจฺจุปฺปนฺเน ปน วิโกปิเต สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ วิโกปิตํ โหตีติ เอตฺถ วตฺตพฺพํ นตฺถิ. ตสฺมา อฏฺกถายํ ‘‘ตทุภยมฺปิ โวโรเปตุํ สกฺกา, ตสฺมา ตเทว สนฺธาย ‘สนฺตตึ วิโกเปตี’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ อาห. ‘‘สนฺตตึ วิโกเปตี’’ติ วจนโต ปกติยา อายุปริยนฺตํ ปตฺวา มรณกสตฺเต วีติกฺกเม สติ อนาปตฺติ วีติกฺกมปจฺจยา สนฺตติยา อโกปิตตฺตา. วีติกฺกมปจฺจยา เจ อายุปริยนฺตํ อปฺปตฺวา อนฺตราว มรณกสตฺเต วีติกฺกมปจฺจยา อาปตฺติ, กมฺมพทฺโธ จาติ โน ตกฺโกติ อาจริโย. ‘‘มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺย, มรณาย วา สมาทเปยฺย, อยมฺปิ ปาราชิโก โหติ อสํวาโส’’ติ วจนโต วา เจตนากฺขเณ เอว ปาราชิกาปตฺติ เอกนฺตากุสลตฺตา, ทุกฺขเวทนตฺตา, กายกมฺมตฺตา, วจีกมฺมตฺตา, กิริยตฺตา จาติ เวทิตพฺพํ.

สตฺตฏฺชวนวารมตฺตนฺติ สภาคารมฺมณวเสน วุตฺตํ, เตเนว ‘‘สภาคสนฺตติวเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อตฺตโน ปฏิปกฺเขน สมนฺนาคตตฺตา สมนนฺตรสฺส ปจฺจยํ โหนฺตํ ยถา ปุเร วิย อหุตฺวา ทุพฺพลสฺส. นฺติ ชีวิตินฺทฺริยวิโกปนํ.

อีตินฺติ สตฺตวิธวิจฺฉิกาทีนิ ยุทฺเธ ฑํสิตฺวา มารณตฺถํ วิสฺสชฺเชนฺติ. ปชฺชรกนฺติ สรีรฑาหํ. สูจิกนฺติ สูลํ. วิสูจิกนฺติ สุกฺขมาติสารํวสยํ. ปกฺขนฺทิยนฺติ รตฺตาติสารํ. ทฺวตฺติพฺยามสตปฺปมาเณ มหากาเย นิมฺมินิตฺวา ิตนาคุทฺธรณํ, กุชฺฌิตฺวา โอโลกิเต ปเรสํ กาเย วิสมรณํ วา ฑาหุปฺปาทนํ วา ปโยโค นาม.

เกจีติ มหาสงฺฆิกา. อยํ อิตฺถี. กุลุมฺพสฺสาติ คพฺภสฺส. กถํ สา อิตรสฺสาติ เจ? ตสฺส ทุฏฺเน มนสานุปกฺขิเต โส จ คพฺโภ สา จ อิทฺธีติ อุภยมฺปิ สเหว นสฺสติ, ฆฏคฺคีนํ เภทนิพฺพายนํ วิย เอกกฺขเณ โหติ. ‘‘เตสํ สุตฺตนฺติเกสุ โอจริยมานํ น สเมตี’’ติ ลิขิตํ, ‘‘เตสํ มตํ คเหตฺวา ‘ถาวรีนมฺปิ อยํ ยุชฺชตี’ติ วุตฺเต ติกวเสน ปฏิเสธิตพฺพนฺติ อปเร’’ติ วุตฺตํ. สาหตฺถิกนิสฺสคฺคิยปโยเคสุ สนฺนิฏฺาปกเจตนาย สตฺตมาย สหุปฺปนฺนกายวิฺตฺติยา สาหตฺถิกตา เวทิตพฺพา. อาณตฺติเก ปน สตฺตหิปิ เจตนาหิ สห วจีวิฺตฺติสมฺภวโต สตฺตสตฺต สทฺทา เอกโต หุตฺวา เอเกกกฺขรภาวํ คนฺตฺวา ยตฺตเกหิ อกฺขเรหิ อตฺตโน อธิปฺปายํ วิฺาเปติ, ตทวสานกฺขรสมุฏฺาปิกาย สตฺตมเจตนาย สหชาตวจีวิฺตฺติยา อาณตฺติกตา เวทิตพฺพา. ตถา วิชฺชามยปโยเค. กาเยนาณตฺติยํ ปน สาหตฺถิเก วุตฺตนโยว. ถาวรปโยเค ยาวตา ปรสฺส มรณํ โหติ, ตาวตา กมฺมพทฺโธ, อาปตฺติ จ. ตโต ปรํ อติสฺจรเณ กมฺมพทฺธาติพหุตฺตํ เวทิตพฺพํ สติ ปรํ มรเณ. ปาราชิกาปตฺติ ปเนตฺถ เอกา. อตฺถสาธกเจตนา ยสฺมา เอตฺถ จ ทุติยปาราชิเก จ ลพฺภติ, น อฺตฺถ, ตสฺมา ทฺวินฺนมฺปิ สาธารณา อิมา คาถาโย –

‘‘ภูตธมฺมนิยามา เย, เต ธมฺมา นิยตา มตา;

ภาวิธมฺมนิยามา เย, เตว อนิยตา อิธ.

‘‘ภูตธมฺมนิยามานํ, ิตาว สา ปจฺจยฏฺิติ;

ภาวิธมฺมนิยามานํ, สาเปกฺขา ปจฺจยฏฺิติ.

‘‘เตนฺา เหตุยา อตฺถิ, สาปิ ธมฺมนิยามตา;

ตสฺสา ผลํ อนิยตํ, ผลาเปกฺขา นิยามตา.

‘‘เอวฺหิ สพฺพธมฺมานํ, ิตา ธมฺมนิยามตา;

ลทฺธธมฺมนิยามา ยา, สาตฺถสาธกเจตนา.

‘‘เจตนาสิทฺธิโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา ตสฺสาตฺถสิทฺธิโต;

อวิเสเสน สพฺพาปิ, ฉพฺพิธา อตฺถสาธิกา.

‘‘อาณตฺติยํ ยโต สกฺกา, วิภาเวตุํ วิภาคโต;

ตสฺมา อาณตฺติยํเยว, วุตฺตา สา อตฺถสาธิกา.

‘‘มิจฺฉตฺเต วาปิ สมฺมตฺเต, นิยตานิยตา มตา;

อภิธมฺเม น สพฺพตฺถิ, ตตฺถ สา นิยตา สิยา.

‘‘ยา เถยฺยเจตนา สพฺพา, สหตฺถาณตฺติกาปิ วา;

อภิธมฺมนเยนายํ, เอกนฺตนิยตา สิยา.

‘‘ปาณาติปาตํ นิสฺสาย, สหตฺถาณตฺติกาทิกา;

อภิธมฺมวเสเนสา, ปจฺเจกํ ตํ ทุกํ ภเช.

‘‘ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉโท, เจตนา เจติ ตํ ทฺวยํ;

น สาหตฺถิกกมฺเมน, ปเควาณตฺติกาสมํ.

‘‘ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉโท, เจตนา เจติ ตํ ทฺวยํ;

น สาหตฺถิกกมฺเมน, ปเควาณตฺติกาสมํ.

‘‘ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกฺขเณ วธกเจตนา;

จิราิตาติ โก ธมฺโม, นิยาเมติ อาปตฺติกํ.

‘‘ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกฺขเณ เจ วธโก สิยา;

มโต สุตฺโต ปพุทฺโธ วา, กุสโล วธโก สิยา.

‘‘กุสลตฺติกเภโท จ, เวทนาตฺติกเภโทปิ;

สิยา ตถา คโต สิทฺโธ, สหตฺถา วธกเจตนา’’ติ.

ยานิ ปน พีชอุตุกมฺมธมฺมจิตฺตนิยามานิ ปฺจ อฏฺกถาย อาเนตฺวา นิทสฺสิตานิ, เตสุ อยมตฺถสาธกเจตนา โยคํ คจฺฉตีติ มฺเ ‘‘อยํ อตฺถสาธกเจตนานิยโม นตฺถี’’ติ เจตนานํ มิจฺฉตฺตสมฺมตฺตนิยตานมฺปิ นตฺถิภาวปฺปสงฺคโต. ภชาปิยมานา เยน, เตน สพฺเพปิ ยถาสมฺภวํ กมฺมจิตฺตนิยาเม ภชนฺติ คจฺฉนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ชีวิเต อาทีนโว มรณวณฺณทสฺสเน น วิภตฺโตว, อิธ ปน สงฺกปฺปปเท อตฺถโต ‘‘มรณสฺี มรณเจตโน มรณาธิปฺปาโย’’ติ เอวํ อวิภูตตฺตา วิภตฺโต, อปากฏตฺตา, อโนฬาริกตฺตา วา อวิภาคา การิตา วา. นยิทํ วิตกฺกสฺส นามนฺติ น วิตกฺกสฺเสว นามํ, กินฺตุ สฺาเจตนานมฺปิ นามนฺติ คเหตพฺพํ. กงฺขาวิตรณิยมฺปิ เอวเมว วุตฺตํ.

๑๗๔. กายโตติ วุตฺตตฺตา ‘‘สตฺติสู’’ติ วตฺตพฺเพ วจนสิลิฏฺตฺถํ ‘‘อุสุสตฺติอาทินา’’ติ วุตฺตํ. อนุทฺเทสิเก กมฺมสฺสารมฺมณํ โส วา โหติ, อฺโ วา. อุภเยหีติ กิฺจาปิ ปมปฺปหาโร น สยเมว สกฺโกติ, ทุติยํ ลภิตฺวา ปน สกฺโกนฺโต ชีวิตวินาสนเหตุ อโหสิ, ตทตฺถเมว หิ วธเกน โส ทินฺโน, ทุติโย ปน อฺเน จิตฺเตน ทินฺโน, เตน สุฏฺุ วุตฺตํ ‘‘ปมปฺปหาเรเนวา’’ติ, ‘‘เจตนา นาม ทารุณาติ ครุํ วตฺถุํ อารพฺภ ปวตฺตปุพฺพภาคเจตนา ปกติสภาววธกเจตนา, โน ทารุณา โหตี’’ติ อาจริเยน ลิขิตํ. ‘‘ปุพฺพภาคเจตนา ปริวารา, วธกเจตนาว ทารุณา โหตี’’ติ วุตฺตํ. ยถาธิปฺปายนฺติ อุโภปิ ปฏิวิชฺฌติ, สาหตฺถิโกปิ สงฺเกตตฺตา น มุจฺจติ กิร.

กิริยาวิเสโส อฏฺกถาสุ อนาคโต. ‘‘เอวํ วิชฺฌ, เอวํ ปหร, เอวํ ฆาเหหี’ติ ปาฬิยา สเมตีติ อาจริเยน คหิโต’’ติ วทนฺติ. ปุรโต ปหริตฺวาติอาทิ วตฺถุวิสงฺเกตเมว กิร. เอตํ คาเม ิตนฺติ ปุคฺคโลว นิยมิโต. โย ปน ลิงฺควเสน ‘‘ทีฆํ…เป… มาเรหี’’ติ อาณาเปติ อนิยเมตฺวา. ยทิ นิยเมตฺวา วทติ, ‘‘เอตํ ทีฆ’’นฺติ วเทยฺยาติ อปเร. อาจริยา ปน ‘‘ทีฆนฺติ วุตฺเต นิยมิตํ โหติ, เอวํ อนิยเมตฺวา วทติ, น ปน อาณาปโก ทีฆาทีสุ อฺตรํ มาเรหีติ อธิปฺปาโย’’ติ วทนฺติ กิร. ‘‘อตฺโถ ปน จิตฺเตน เอกํ สนฺธายปิ อนิยเมตฺวา อาณาเปตี’’ติ ลิขิตํ. ‘‘อิตโร อฺํ ตาทิสํ มาเรติ, อาณาปโก มุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ ยถาธิปฺปายํ น คตตฺตา. ‘‘เอวํ ทีฆาทิวเสนาปิ จิตฺเตน อนิยมิตสฺเสวาติ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสตี’’ติ อฺตรสฺมึ คณฺิปเท ลิขิตํ, สุฏฺุ วีมํสิตฺวา สพฺพํ คเหตพฺพํ, โอกาสสฺส นิยมิตตฺตาติ เอตฺถ โอกาสนิยมํ กตฺวา นิทฺทิสนฺโต ตสฺมึ โอกาเส นิสินฺนํ มาเรตุกาโมว โหติ, สยํ ปน ตทา ตตฺถ นตฺถิ. ตสฺมา โอกาเสน สห อตฺตโน ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ น โหติ, เตน อตฺตนา มาราปิโต ปโร เอว มาราปิโต. กถํ? สยํ รสฺโส จ ตนุโก จ หุตฺวา ปุพฺพภาเค อตฺตานํ สนฺธาย อาณตฺติกฺขเณ ‘‘ทีฆํ รสฺสํ ถูลํ พลวนฺตํ มาเรหี’’ติ อาณาเปนฺตสฺส จิตฺตํ อตฺตนิ ตสฺสาการสฺส นตฺถิตาย อฺสฺส ตาทิสสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตติ, เตน มูลฏฺสฺส กมฺมพทฺโธ. เอวํสมฺปทมิทนฺติ ทฏฺพฺพํ.

ทูตปรมฺปรานิทฺเทเส อาณาเปติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อิตรสฺส อาโรเจติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ อาจริยนฺเตวาสีนํ ยถาสมฺภวํ อาโรจเน, ปฏิคฺคณฺหเน ทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํ. น วธโก ปฏิคฺคณฺหาติ, ตสฺส ทุกฺกฏนฺติ สิทฺธํ โหติ. ตํ ปน โอกาสาภาวโต น วุตฺตํ. มูลฏฺเน อาปชฺชิตพฺพาปตฺติยา หิ ตสฺส โอกาโส อปริจฺฉินฺโน, เตนสฺส ตสฺมึ โอกาเส ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ. วธโก เจ ปฏิคฺคณฺหาติ, มูลฏฺโ อาจริโย ปุพฺเพ อาปนฺนทุกฺกเฏน สห ถุลฺลจฺจยมฺปิ อาปชฺชติ. กสฺมา? มหาชโน หิ เตน ปาเป นิโยชิโตติ. อิทํ ปน ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยํ วธโก เจ ตมตฺถํ น สาเวติ อาปชฺชติ. ยทิ สาเวติ, ปาราชิกเมวาปชฺชติ. กสฺมา? อตฺถสาธกเจตนาย อภาวา. อนุคณฺิปเท ปน ‘‘ปฏิคฺคณฺหติ, ตํ ทุกฺกฏํ โหติ. ยทิ เอวํ กสฺมา ปาเ น วุตฺตนฺติ เจ? วธโก ปน ‘สาธุ กโรมี’ติ ปฏิคฺคณฺหิตฺวา ตํ น กโรติ. เอวฺหิ นิยเม ‘มูลฏฺสฺส กึ นาม โหติ, กิมสฺส ทุกฺกฏาปตฺตี’ติ สฺชาตกงฺขานํ ตทตฺถทีปนตฺถํ ‘มูลฏฺสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’’ติ วุตฺตํ. ‘‘วธโก ปฏิคฺคณฺหาติ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, มูลฏฺสฺส จ อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ วุตฺตํ น สิลิสฺสติ, มูลฏฺเน อาปชฺชิตพฺพาปตฺติทสฺสนาธิการตฺตา วธโก ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ วุตฺตํ.

วิสกฺกิยทูตปทนิทฺเทเส ‘‘วตฺตุกามตาย จ กิจฺเฉเนตฺถ วตฺวา ปโยชนํ นตฺถีติ ภควตา น วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ยํ ปน ‘‘มูลฏฺสฺเสว ทุกฺกฏ’’นฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตตฺรายํ วิจารณา – อาจริเยน อาณตฺเตน พุทฺธรกฺขิเตน ตทตฺเถ สงฺฆรกฺขิตสฺเสว อาโรจิเต กิฺจาปิ โย ‘‘สาธู’’ติ ปฏิคฺคณฺหาติ, อถ โข อาจริยสฺเสเวตํ ทุกฺกฏํ วิสงฺเกตตฺตา, น พุทฺธรกฺขิตสฺส, กสฺมา? อตฺถสาธกเจตนาย อาปนฺนตฺตา. เตเนว ‘‘อาณาปกสฺส จ วธกสฺส จ อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ, ตํ ปน มูลฏฺเน อาปชฺชิตพฺพทุกฺกฏํ ‘‘มูลฏฺสฺส อนาปตฺตี’’ติ อิมินา อปริจฺฉินฺโนกาสตฺตา น วุตฺตํ.

อวิสงฺเกเต ‘‘มูลฏฺสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา วิสงฺเกเต อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ สิทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘วธโก ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ อิทํ ปน ทุกฺกฏํ วธกสฺเสว. โส หิ ปมํ อาณาปกํ พุทฺธรกฺขิตํ ปาราชิกาปตฺตึ ปาเปตฺวา สยํ ชีวิตา โวโรเปตฺวา อาปชฺชิสฺสตีติ กิฺจาปิ ปาฬิยํ ‘‘โส ตํ ชีวิตา โวโรเปติ, อาณาปกสฺส จ วธกสฺส จ อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ น วุตฺตํ, ตถาปิ ตํ อตฺถโต วุตฺตเมว, ‘‘ยโต ปาราชิกํ ปฺตฺต’’นฺติ ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตา จ ตํ น วุตฺตํ. ‘‘โส ตํ ชีวิตา โวโรเปติ, อาปตฺติ สพฺเพสํ ปาราชิกสฺสา’’ติ หิ ปุพฺเพ วุตฺตํ. เอตฺถ ปุพฺเพ อาจริยนฺเตวาสิกานํ วุตฺตทุกฺกฏถุลฺลจฺจยาปตฺติโย ปมเมว อนาปนฺนา ปาราชิกาปตฺติยา อาปนฺนตฺตา. ตถาปิ วธกสฺส ปาราชิกาปตฺติยา เตสํ ปาราชิกภาโว ปากโฏ ชาโตติ กตฺวา ‘‘อาปตฺติ สพฺเพสํ ปาราชิกสฺสา’’ติ เอกโต วุตฺตํ, น ตถา ‘‘อาณาปกสฺส, วธกสฺส จ อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ เอตฺถ. กสฺมา? วธกสฺส ทุกฺกฏาปตฺติยา อาปนฺนตฺตา. โส หิ ปมํ ทุกฺกฏาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ปจฺฉา ปาราชิกํ อาปชฺชติ. ยทิ ปน อนฺเตวาสิกา เกวลํ อาจริยสฺส ครุกตาย สาสนํ อาโรเจนฺติ สยํ อมรณาธิปฺปายา สมานา ปาราชิเกน อนาปตฺติ. อกปฺปิยสาสนหรณปจฺจยา ทุกฺกฏาปตฺติ โหติ เอว, อิมสฺสตฺถสฺส สาธนตฺถํ ธมฺมปทวตฺถูหิ มิคลุทฺทกสฺส ภริยาย โสตาปนฺนาย ธนุอุสุสูลาทิทานํ นิทสฺสนํ วทนฺติ เอเก. ตํ ติตฺติรชาตเกน (ชา. ๑.๔.๗๓ อาทโย) สเมติ, ตสฺมา สุตฺตฺจ อฏฺกถฺจ อนุโลเมตีติ โน ตกฺโกติ อาจริโย. อิธ ปน ทูตปรมฺปราย จ ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส ปาวท, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามํ ปาวทตู’’ติ เอตฺถ อวิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา วาจาย วา อาโรเจตุ, หตฺถมุทฺทาย วา, ปณฺเณน วา, ทูเตน วา อาโรเจตุ, วิสงฺเกโต นตฺถิ. สเจ วิเสเสตฺวา มูลฏฺโ, อนฺตราทูโต วา วทติ, ตทติกฺกเม วิสงฺเกโตติ เวทิตพฺพํ.

อิทานิ อิมสฺมึเยว อธิการทฺวเย อนุคณฺิปเท วุตฺตนโย วุจฺจติ – ‘‘วธโก ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วธกสฺเสว อาปตฺติ, น อาณาปกสฺส พุทฺธรกฺขิตสฺส. ยทิ ปน โส วชฺฌมรณามรเณสุ อวสฺสมฺตรํ กโรติ, พุทฺธรกฺขิตสฺสาณตฺติกฺขเณ เอว ปาราชิกทุกฺกเฏสุ อฺตรํ สิยา. ‘‘อิติ จิตฺตมโน’’ติ อธิการโต ‘‘จิตฺตสงฺกปฺโป’’ติ เอตฺถาปิ อิติ-สทฺโท วิย ‘‘วธโก ปฏิคฺคณฺหาติ, มูลฏฺสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ อธิการโต ‘‘มูลฏฺสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตเมว โหติ. กสฺมา สรูเปน น วุตฺตนฺติ เจ? ตโต จุตฺตริ นยทานตฺถํ. ‘‘มูลฏฺสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ หิ วุตฺเต มูลฏฺสฺเสว วเสน นิยมิตตฺตา ‘‘ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ โหตี’’ติ น ายติ. ‘‘วธโก ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ หิ อนิยเมตฺวา วุตฺเต สกฺกา อุภเยสํ วเสน ทุกฺกเฏ โยเชตุํ. ตสฺมา เอว หิ อฏฺกถาจริเยหิ อธิการํ คเหตฺวา ‘‘สงฺฆรกฺขิเตน สมฺปฏิจฺฉิเต มูลฏฺสฺเสว ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส เนว อนุฺาตํ, น ปฏิกฺขิตฺตํ, เกวลนฺตุ พุทฺธรกฺขิตสฺส อนิยมิตตฺตา ปฏิกฺขิตฺตํ, ตสฺส ปน ปาราชิกทุกฺกเฏสุ อฺตรํ ภเวยฺยาติ อยมตฺโถ ทีปิโต, ตสฺมา ตมฺปิ สุวุตฺตํ. ยสฺมา อุภเยสํ วเสน โยเชตุํ สกฺกา, ตสฺมา อาจริเยหิ ‘‘ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสเวตํ ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ มูลฏฺโ เนว อนุฺาโต ‘‘มูลฏฺสฺสา’’ติ วจนาภาวโต, น จ ปฏิกฺขิตฺโต ‘‘ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ ปาฬิยา อภาวโต, ปฏิคฺคณฺหนปจฺจยา วธกสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ นยํ ทาตุํ ‘‘มูลฏฺสฺสา’’ติ ปาฬิยํ อวุตฺตตฺตา ‘‘ตํ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสเวตํ ทุกฺกฏ’’นฺติ ยํ วุตฺตํ, ตมฺปิ สุวุตฺตํ. ตตฺร หิ พุทฺธรกฺขิตสฺส ปฏิกฺขิตฺตํ, วุตฺตนเยน ปน ตสฺส อาปตฺติ อนิยตาติ. กสฺมา ปน อฏฺกถายํ อนุตฺตานํ ปฏิคฺคณฺหนปจฺจยา วธกสฺส ทุกฺกฏํ อวตฺวา มูลฏฺสฺเสว วเสน ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ เจ? อนิฏฺนิวารณตฺถํ. ‘‘สงฺฆรกฺขิเตน สมฺปฏิจฺฉิเต ปฏิคฺคณฺหนปจฺจยา ตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ หิ วุตฺเต อนนฺตรนเยน สรูเปน วุตฺตตฺตา อิธาปิ มูลฏฺสฺส ถุลฺลจฺจยํ อฏฺกถายํ วุตฺตเมว โหตีติ อาปชฺชติ. อิติ ตํ เอวํ อาปนฺนํ ถุลฺลจฺจยํ อุตฺตานนฺติ ตํ อวตฺวา ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตํ. อนุตฺตานตฺตา อฏฺกถายนฺติ อิมํ อนิฏฺคฺคหณํ นิวาเรตุํ ‘‘มูลฏฺสฺเสเวตํ ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตํ. อาจริเยน หิ วุตฺตนเยน ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏมฺปิ อุตฺตานเมว. อุตฺตานฺจ กสฺมา อมฺหากํ ขนฺตีติ วุตฺตนฺติ เจ? ปฏิปตฺติทีปนตฺถํ. ‘‘ปิฏกตฺตยาทีสุ อปฺปฏิหตพุทฺธิโยปิ อาจริยา สรูเปน ปาฬิยํ อฏฺกถายฺจ อวุตฺตตฺตา เอวรูเปสุ นาม าเนสุ เอวํ ปฏิปชฺชนฺติ, กิมงฺคํ ปน มาทิโสติ สุหทยา กุลปุตฺตา อนาคเต วุตฺตนยมนติกฺกมิตฺวา สงฺกรโทสํ วิวชฺเชตฺวา วณฺณนาเวลฺจ อนติกฺกมฺม ปฏิปชฺชนฺตี’’ติ จ อปเรหิ วุตฺตํ. อยํ ปน อฏฺกถาย วา อวุตฺตตฺตา เอวรูเปสุ นาม ปาโ อาจริเยน ปจฺฉา นิกฺขิตฺตตฺตา เกสุจิ โปตฺถเกสุ น ทิสฺสตีติ กตฺวา สพฺพํ ลิขิสฺสาม. เอวํ สนฺเต ปฏิคฺคหเณ อาปตฺติเยว น สิยา, สฺจริตฺตปฏิคฺคหณมรณาภินนฺทเนสุปิ จ อาปตฺติ โหติ, มารณปฏิคฺคหเณ กถํ น สิยา, ตสฺมา ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสเวตํ ทุกฺกฏํ, เตเนเวตฺถ ‘‘มูลฏฺสฺสา’’ติ น วุตฺตํ. ปุริมนเยปิ เจตํ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส เวทิตพฺพเมว, โอกาสาภาเวน ปน น วุตฺตํ. ตสฺมา โย โย ปฏิคฺคณฺหาติ, ตสฺส ตสฺส ตปฺปจฺจยา อาปตฺติเยวาติ อยเมตฺถ อมฺหากํ ขนฺติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อทินฺนาทาเนปีติ.

๑๗๕. อรโห รโหสฺีนิทฺเทสาทีสุ กิฺจาปิ ปาฬิยํ, อฏฺกถายฺจ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ, ตถาปิ ตตฺถ ปรมฺปราย สุตฺวา มรตูติ อธิปฺปาเยน อุลฺลปนฺตสฺส อุทฺเทเส สติ อุทฺทิฏฺสฺส มรเณน อาปตฺติ ปาราชิกสฺส, อสติ ยสฺส กสฺสจิ มรเณน อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. ‘‘อิตฺถนฺนาโม สุตฺวา เม วชฺฌสฺส อาโรเจตู’’ติ อุทฺทิสิตฺวา อุลฺลปนฺตสฺส วิสงฺเกตตา ทูตปรมฺปราย วุตฺตตฺตา เวทิตพฺพา. สเจ ‘‘โย โกจิ สุตฺวา วทตู’’ติ อุลฺลปติ, วชฺโฌ สยเมว สุตฺวา มรติ, วิสงฺเกตตฺตา น ปาราชิกํ. โย โกจิ สุตฺวา วทติ, โส เจ มรติ, ปาราชิกํ. ‘‘โย โกจิ มม วจนํ สุตฺวา ตํ มาเรตู’’ติ อุลฺลปติ, โย โกจิ สุตฺวา มาเรติ, ปาราชิกํ, สยเมว สุตฺวา มาเรติ, วิสงฺเกตตฺตา น ปาราชิกนฺติ เอวํ ยถาสมฺภโว เวทิตพฺโพ.

๑๗๖. มูลํ ทตฺวา มุจฺจตีติ เอตฺถ ภินฺทิตฺวา, ภฺชิตฺวา, จวิตฺวา, จุณฺเณตฺวา, อคฺคิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา วา ปเคว มุจฺจตีติ อตฺถโต วุตฺตเมว โหติ. เยสํ หตฺถโต มูลํ คหิตนฺติ เยสํ าตกปริวาริตานํ หตฺถโต มูลํ เตน ภิกฺขุนา คหิตํ, โปตฺถกสามิกหตฺถโต ปุพฺเพ ทินฺนมูลํ ปุน คเหตฺวา เตสฺเว าตกาทีนํ ทตฺวา มุจฺจติ, เอวํ โปตฺถกสามิกสฺเสว สนฺตกํ ชาตํ โหติ. อนุคณฺิปเท ปน ‘‘สเจปิ โส วิปฺปฏิสารี หุตฺวา สีฆํ เตสํ มูลํ ทตฺวา มุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ เยน ธเนน โปตฺถโก กีโต, ตฺจ ธนํ สนฺธาย วุตฺตํ. กสฺมา? โปตฺถกสามิกหตฺถโต ธเน คหิเต โปตฺถเก อทินฺเนปิ มุจฺจนโต. สเจ อฺํ ธนํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ยุตฺตํ โปตฺถกสฺส อตฺตนิยภาวโต อโมจิตตฺตา. สเจ โปตฺถกํ สามิกานํ ทตฺวา มูลํ น คณฺหาติ, น มุจฺจติ อตฺตนิยภาวโต อโมจิตตฺตา. สเจ โปตฺถกํ มูลฏฺเน ทิยฺยมานํ ‘‘ตเวว โหตู’’ติ อปฺเปติ, มุจฺจติ อตฺตนิยภาวโต โมจิตตฺตา. เอตฺถายํ วิจารณา – ยถา เจติยํ วา ปฏิมํ โปกฺขรณึ เสตุํ วา กิณิตฺวา คหิตมฺปิ การกสฺเสเวตํ ปุฺํ, น กิณิตฺวา คหิตสฺส, ตถา ปาปมฺปิ เยน โปตฺถโก ลิขิโต, ตสฺเสว ยุชฺชติ, น อิตรสฺสาติ เจ? น, ‘‘สตฺถหารกํ วาสฺส ปริเยเสยฺยา’’ติ วจนโต. ปเรน หิ กตสตฺถํ ลภิตฺวา อุปนิกฺขิปนฺตสฺส ปาราชิกนฺติ สิทฺธํ. เอวํ ปเรน ลิขิตมฺปิ โปตฺถกํ ลภิตฺวา ยถา วชฺโฌ ตํ ปสฺสิตฺวา มรติ, ตถา อุปนิกฺขิเปยฺย ปาราชิกนฺติ สิทฺธํ โหตีติ. เจติยาทีติ เอตมนิทสฺสนํ กรณปจฺจยํ หิ ตํ กมฺมํ อิทํมรณปจฺจยนฺติ เอวํ อาจริเยน วิจาริตํ. มม ปน เจติยาทินิทสฺสเนเนว โสปิ อตฺโถ สาเธตพฺโพ วิย ปฏิภาติ.

ตตฺตกา ปาณาติปาตาติ ‘‘เอกาปิ เจตนา กิจฺจวเสน ‘ตตฺตกา’ติ วุตฺตา สติปฏฺานสมฺมปฺปธานานํ จตุกฺกตา วิยา’’ติ ลิขิตํ. ปมาเณ เปตฺวาติ อตฺตนา อธิปฺเปตปฺปมาเณ. ‘‘กตํ มยา เอวรูเป อาวาเฏ ขณิเต ตสฺมึ ปติตฺวา มรตู’’ติ อธิปฺปาเยน วธโก อาวาฏปฺปมาณํ นิยเมตฺวา สเจ ขณิ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อิมสฺมึ อาวาเฏ’’ติ. อิทานิ ขณิตพฺพํ สนฺธาย เอตฺตกปฺปมาณสฺส อนิยมิตตฺตา ‘‘เอกสฺมิมฺปิ กุทาลปฺปหาเร’’ติอาทิ วุตฺตํ, สุตฺตนฺติกตฺเถเรหิ กิฺจาปิ อุปตํ, ตถาปิ สนฺนิฏฺาปกเจตนา อุภยตฺถ อตฺเถวาติ อาจริยา. พหูนํ มรเณ อารมฺมณนิยเม กถนฺติ เจ? วชฺเฌสุ เอกสฺส ชีวิตินฺทฺริเย อาลมฺพิเต สพฺเพสมาลมฺพิตเมว โหติ. เอกสฺส มรเณปิ น ตสฺส สกลํ ชีวิตํ สกฺกา อาลมฺพิตุํ น อุปฺปชฺชมานํ, อุปฺปนฺนํ, นิรุชฺฌมานํ, อตฺถิตายปาณาติปาตเจตนาว ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณา, ปุเรชาตารมฺมณา จ โหติ, ตสฺมา ตมฺปิ ยุชฺชติ. ปจฺฉิมโกฏิยา เอกจิตฺตกฺขเณ ปุเรชาตํ หุตฺวา ิตํ ตํ ชีวิตมาลมฺพณํ กตฺวา สตฺตมชวนปริยาปนฺนเจตนาย โอปกฺกเม กเต อตฺถโต ตสฺส สตฺตสฺส สพฺพํ ชีวิตินฺทฺริยมาลมฺพิตํ, โวโรปิตฺจ โหติ, อิโต ปนฺถา น สกฺกา; เอวเมว ปุพฺพภาเค ‘‘พหูปิสตฺเต มาเรมี’’ติ จินฺเตตฺวา สนฺนิฏฺานกาเล วิสปกฺขิปนาทีสุ เอกํ ปโยคํ สาธยมานา วุตฺตปฺปการเจตนา เตสุ เอกสฺส วุตฺตปฺปการํ ชีวิตินฺทฺริยํ อาลมฺพณํ กตฺวา อุปฺปชฺชติ, เอวํ อุปฺปนฺนาย ปเนกาย สพฺเพปิ เต มาริตา โหนฺติ ตาย เอว สพฺเพสํ มรณสิทฺธิโต, อฺถา น สกฺกา โวโรเปตุํ, อาลมฺพิตุํ วา. ตตฺถ เอกาย เจตนาย พหูนํ มรเณ อกุสลราสิ กถนฺติ เจ? วิสุํ วิสุํ มรเณ ปวตฺตเจตนานํ กิจฺจกรณโต. กถํ? ตา ปน สพฺพา อุปปชฺชเวทนียาว โหนฺติ, ตสฺมา ตาสุ ยาย กายจิ ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อิตรา สพฺพาปิ ‘‘ตโต พลวตรกุสลปฏิพาหิตา อโหสิกมฺม’’นฺติอาทิโกฏฺาสํ ภชนฺติ, ปุนปิ วิปากํ ชนิตุํ น สกฺโกนฺติ. อปราปริยเวทนียาปิ วิย ตํ ปฏิพาหิตฺวา กุสลเจตนา ปฏิสนฺธึ เทติ, ตถา อยมฺปิ เจตนา อนนฺตรภเว เอว ปฏิสนฺธิทานาทิวเสน ตาสํ กิจฺจเลสกรณโต เอกาปิ สมานา ‘‘ราสี’’ติ วุตฺตา. ตาย ปน ทินฺนาย ปฏิสนฺธิยา อติติกฺโข วิปาโก โหติ. อยเมตฺถ วิเสโสติอาทิ อนุคณฺิปเท ปปฺจิตํ.

อมริตุกามา วาติ อธิปฺปายตฺตา โอปปาติกมรเณปิ อาปตฺติ. ‘‘‘นิพฺพตฺติตฺวา’ติ วุตฺตตฺตา ปตนํ น ทิสฺสตีติ เจ? โอปปาติกตฺตํ, ปตนฺจ เอกเมวา’’ติ ลิขิตํ. อถ วา ‘‘สพฺพถาปิ อนุทฺทิสฺเสวา’’ติ วจนโต เอตฺถ มรตูติ อธิปฺปายสมฺภวโต ‘‘อุตฺตริตุํ อสกฺโกนฺโต มรติ ปาราชิกเมวา’’ติ สุวุตฺตํ. สเจ ‘‘ปติตฺวา มรตู’’ติ นิยเมตฺวา ขณิโต โหติ, โอปปาติกมนุสฺโส จ นิพฺพตฺติตฺวา ิตนิยเมเนว ‘‘อุตฺตริตุํ น สกฺกา’’ติ จินฺเตตฺวา มรตีติ ปาราชิกจฺฉายา น ทิสฺสติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อุตฺตริตุํ อสกฺโกนฺโต’’ติ. โส หิ อุตฺตริตุํ อสกฺโกนฺโต ปุนปฺปุนํ ปติตฺวา มรติ, เตน ปาโตปิ ตสฺส สิทฺโธ โหตีติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ สิยา – โย ปน ‘‘อุตฺตริตุํ อสกฺโกนฺโต มรตี’’ติ วุตฺโต, โส โอปาตขณนกฺขเณ อรูปโลเก ชีวติ. วธกเจตนา จ ‘‘อนิยโต ธมฺโม มิจฺฉตฺตนิยตสฺส ธมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย, รูปชีวิตินฺทฺริยํ มาตุฆาติกมฺมสฺส ปิตุฆาติกมฺมสฺส อรหนฺตฆาติกมฺมสฺส รุหิรุปฺปาทกมฺมสฺส อารมฺมณปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๑๕.๓๘ มิจฺฉตฺตนิยตตฺติก) วจนโต รูปชีวิตินฺทฺริยารมฺมณํ โหติ, น จ ตํ อรูปาวจรสตฺตสฺสตฺถิ, น จ สา เจตนา ‘‘อนิยโต ธมฺโม มิจฺฉตฺตนิยตสฺส ธมฺมสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย, อารมฺมณปุเรชาตํ วตฺถุปุเรชาตํ อารมฺมณปุเรชาตํ. รูปชีวิตินฺทฺริยํ มาตุฆาติกมฺมสฺส ปุเรชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ (ปฏฺา. ๒.๑๕.๔๘ มิจฺฉตฺตนิยตตฺติก) วจนโต อนาคตารมฺมณา โหติ. อฺโ อิธ ปติตฺวา มรณกสตฺโต นตฺถิ, เอวํ สนฺเต วธกเจตนาย กึ อารมฺมณนฺติ เจ? ยสฺส กสฺสจิ อิธ ชีวนกสตฺตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนํ ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ. กิฺจาปิ โส น มรติ, อถ โข ปาณาติปาโต โหติ เอว. ยถา กึ ‘‘ยถากฺกเมน ิเต สตฺต ชเน เอเกน กณฺเฑน วิชฺฌิตฺวา มาเรมี’’ติ ปุพฺพภาเค จินฺเตตฺวา สนฺนิฏฺานกาเล เตสุ เอกสฺส ชีวิตมารมฺมณํ กตฺวา กณฺฑํ วิสฺสชฺเชติ, กณฺโฑ ตํ วิรชฺฌิตฺวา อิตเร ฉ ชเน มาเรติ, เอวํ สนฺเตปิ อยํ ปาณาติปาตี เอว โหติ, เอวมิธาปิ ‘‘โย โกจี’’ติ วิกปฺเปนฺตสฺส วธกเจตนา ยสฺส กสฺสจิ ชีวิตารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺตติ, ตสฺมึ อมเตปิ อิตรสฺส วเสน ปาณาติปาตี. สเจ อรหา หุตฺวา ปรินิพฺพายติ, อรหนฺตฆาตโกว โหติ. เอส นโย สพฺพตฺถ เอวรูเปสุ. อยเมว เหตฺถ อาจริยปรมฺปราคตา ยุตฺติ วินิจฺฉยกถาติ วุตฺตํ.

ปตนรูปํ ปมาณนฺติ เอตฺถ ยถา มาตุยา ปติตฺวา ปริวตฺตลิงฺคาย มตาย โส มาตุฆาตโก โหติ, น เกวลํ ปุริสฆาตโก, ตสฺมา ปตนสฺเสว วเสน อาปตฺติ. กสฺมา? ปตนรูปมรณรูปานํ เอกสนฺตานตฺตา, ตเทว หิสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ, ตสฺส หิ ปริวตฺตนํ นตฺถิ, อิตฺถิปุริสินฺทฺริยาเนว ปวตฺติยํ นิรุชฺฌนุปฺปชฺชนกานิ, อิตฺถิปุริโสติ จ ตตฺถ โวหารมตฺตเมว, ตสฺมา มาตุฆาตโกว, น ปุริสฆาตโกติ, ยถา ตสฺส ปตนรูปวเสนาปตฺติ, ตถา อิธาปิ ปตนรูปวเสน ถุลฺลจฺจยํ เอกสนฺตานตฺตาติ อยํ ปมเถรวาเท ยุตฺติ. ทุติเย กิฺจาปิ เปโต ปติโต, ยกฺโข จ, อถ โข อเหตุกปฏิสนฺธิกตฺตา อกุสลวิปากสฺส ‘‘วาเมน สูกโร โหตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๙๖; มหานิ. อฏฺ. ๑๖๖) เอตฺถ วุตฺตยกฺขานํ ปฏิสนฺธิ วิย สพฺพรูปานํ สาธารณตฺตา, อมนุสฺสชาติกตฺตา จ ติรจฺฉานรูเปน มเต มรณรูปวเสน ปาจิตฺติยํ, วตฺถุวเสน ลหุกาปตฺติยา ปริวตฺตนา โหติ เอว ตตฺถชาตกรุกฺขาทิเฉทนปาจิตฺติยปริวตฺตนํ วิย. อยเมว ยุตฺตตโร, ตสฺมา ปจฺฉา วุตฺโต. ปาราชิกสฺส ปน มนุสฺสชาติโก ยถา ตถา วา ปติตฺวา ยถา ตถา วา มรตุ, ปาราชิกเมว ครุกตฺตา. ครุกาปตฺติยา หิ วิปริวตฺตนา นตฺถีติ วุตฺตํ.

ถุลฺลจฺจยํ ติรจฺฉาเน, มเต เภทสฺส การณํ;

สรูปมรณํ ติสฺโส, ผุสฺโส มฺเติ อฺถา.

คณฺิปเท ปน ‘‘ทุติยวาเท ปุถุชฺชนสฺส ปติตฺวา อรหตฺตํ ปตฺวา มรนฺตสฺส วเสน วุตฺโต’’ติ ลิขิตํ. ‘‘ติรจฺฉาเน’’ติ เอตฺถ เกจิ วทนฺติ ‘‘เทวา อธิปฺเปตา’’ติ. ‘‘สกสกรูเปเนว มรณํ ภวติ นาฺถา’’ติ จ วทนฺติ. ยกฺขเปตรูเปน มเตปิ เอเสว นโยติ ถุลฺลจฺจยนฺติ อตฺโถ. ‘‘ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหมรเณ วิยา’’ติ ลิขิตํ. ปหารํ ลทฺธาติ สตฺตานํ มารณตฺถาย กตตฺตา วุตฺตํ.

๑๗๗. สาธุ สุฏฺุ มรตูติ วจีเภทํ กโรติ. วิสภาคโรโคติ สรีรฏฺโ คณฺฑปีฬกาทิ.

๑๗๘. กาฬานุสารีติ เอกิสฺสา ลตาย มูลํ กิร. มหากจฺฉเปน กตปุปฺผํ วา. หํสปุปฺผนฺติ หํสานํ ปกฺขปตฺตํ. เหฏฺา วุตฺตนเยน สาหตฺถิกาณตฺติกนยฺเหตฺถ โยเชตฺวา กายวาจาจิตฺตโต สมุฏฺานวิธิ ทสฺเสตพฺโพ.

ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.

วินีตวตฺถุวณฺณนา

๑๘๐. มรณตฺถิกาว หุตฺวาติ อิมสฺส กายสฺส เภเทน สคฺคปาปนาธิปฺปายตฺตา อตฺถโต มรณตฺถิกาว หุตฺวา เอวํอธิปฺปายิโน มรณตฺถิกา นาม โหนฺตีติ อตฺตโน มรณตฺถิกภาวํ อชานนฺตา อาปนฺนา ปาราชิกํ. น หิ เต ‘‘อตฺตโน จิตฺตปฺปวตฺตึ น ชานนฺตี’’ติ วุจฺจนฺติ. โวหารวเสนาติ ปุพฺพภาคโวหารวเสน. สนฺนิฏฺาเน ปเนตํ นตฺถิ. ปาเส พทฺธสูกรโมจเน วิย น โหติ. ยถานุสนฺธินาติ อนฺตรา อมริตฺวาติ อตฺโถ. อปฺปฏิเวกฺขิตฺวาติ อวิจาเรตฺวา. เหฏฺิมภาเค หิ กิสฺมิฺจิ วิชฺชมาเน วลิ ปฺายติ. ทสฺสิเตติ อุทฺธริตฺวา ปิเต. ปฏิพนฺธนฺติ ตยา ปฏิพนฺธํ, ปริโภคนฺตรายํ สงฺฆสฺส มา อกาสีติ อตฺโถ.

๑๘๑-๒. ยสฺมา กิริยํ ทาตุํ น สกฺกา, ตสฺมา ‘‘ปมํ ลทฺธ’’นฺติ วุตฺตํ. ปุพฺเพปิ อตฺตนา ลทฺธปิณฺฑปาตโต ปณีตปณีตํ เทนฺโต ตตฺถปิ อตฺตการิยํ อทาสิ. อสฺจิจฺจาติ เอตฺถ อฺํ อากฑฺฒนฺตสฺส อฺสฺส ปตเน สพฺเพน สพฺพํ อภิสนฺธิ นตฺถิ. น มรณาธิปฺปายสฺสาติ ปฏิโฆ จ ปโยโค จ อตฺถิ, วธกเจตนา นตฺถิ. อชานนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘วตฺถุอชานนวเสน อชานนฺตสฺส โทโส นตฺถิ, อิทํ กิร เตสํ นานตฺตํ. ‘อสฺจิจฺโจ อห’นฺติ ปาฬิยํ น ทิสฺสติ. อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา ตถารูปาย ปาฬิยา ภวิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. โน เจ, ถุลฺลจฺจยนฺติ เอตฺถ ‘‘ทุกฺขเวทนา เจ นุปฺปชฺชติ, ทุกฺกฏเมวา’’ติ วทนฺติ, วีมํสิตพฺพํ. ‘‘มุคฺครา นาม ขาทนทณฺฑกา. เวมา นาม เตสํ ขาทนทณฺฑกานํ เหฏฺา จ อุปริ จ ติริยํ พนฺธิตพฺพทณฺฑา’’ติ ลิขิตํ. เหฏฺาว ทุวิธาปิ ปนฺติ. หตฺถปฺปตฺโต วิย ทิสฺสติ ‘‘ตสฺส วิกฺเขโป มา โหตู’’ติ อุปจฺฉินฺทติ. วิเสสาธิคมํ พฺยากริตฺวา ตปฺปภวํ สกฺการํ ลชฺชียนฺโต อาหารํ อุปจฺฉินฺทติ สภาคานํ พฺยากตตฺตา. เต หิ กปฺปิยเขตฺตํ อาโรเจนฺติ.

๑๘๖. อกตวิฺตฺติยาติ น วิฺตฺติยา. สา หิ อนุฺาตตฺตา กตาปิ อกตา วิยาติ อกตวิฺตฺติ. ‘‘‘วเทยฺยาถ, ภนฺเต เยนตฺโถ’ติ เอวํ อกตฏฺาเน วิฺตฺติ อกตวิฺตฺตี’’ติ ลิขิตํ. ติตฺถิยภูตานํ มาตาปิตูนํ สหตฺถา ทาตุํ น วฏฺฏตีติ. ปิตุจฺฉา นาม ปิตุภคินี. สเจปิ น ยาจนฺติ ‘‘ยาจิตุํ ทุกฺข’’นฺติ, สยํ วา เอวํ วตฺตุมสกฺโกนฺตา. ‘‘ยทา เตสํ อตฺโถ ภวิสฺสตี’’ติ อาโภคํ กตฺวา วา. ‘‘‘เวชฺชกมฺมํ วา น โหตี’ติ วจนโต ยาว สตฺตโม กุลปริวฏฺโฏ, ตาว เภสชฺชํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. สพฺพปเทสูติ มหามาตุยาจูฬมาตุยาติอาทีนํ.

วุตฺตนเยน ปริเยสิตฺวาติ ‘‘สามเณเรหิ วา’’ติอาทินา. ‘‘น อกตวิฺตฺติยา’’ติ วทนฺติ. ‘‘ปจฺจาสีสติ สเจ, ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺติ. กปฺปิยวเสนาติ ปุปฺผํ อาเนถาติอาทินา. ‘‘ปูชํ อกาสี’ติ วุตฺตตฺตา สยํ คเหตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ.

‘‘ภณถา’’ติ วุตฺเต ปน กาตพฺพํ. ธมฺมฺหิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. โน เจ ชานนฺติ, น ปาทา อปเนตพฺพา. อวมงฺคลนฺติ หิ คณฺหนฺติ.

โจรนาคสฺส หิ อามฏฺํ ทินฺเน กุชฺฌิสฺสติ, อนามฏฺํ น วฏฺฏตีติ องฺคุลนฺตเร โถกํ ภตฺตํ คเหตฺวา ปตฺเต ภตฺตํ สพฺพํ อทาสิ, โส เตน ตุสฺสิ. วรโปตฺถกจิตฺตตฺถรณนฺติ สิพฺพิตฺวา กาตพฺพตฺถรณวิกติ. ปิตุราชา ทมิฬสฺส ปราชิโต โรหเณ โสฬสวสฺสานิ วสิตฺวา มิตฺตามจฺจปริวุโต ‘‘รชฺชํ คณฺหามี’’ติ อาคนฺตฺวา อนฺตรามคฺเค อปฺปมตฺตกสฺส การณา เอกํ อมจฺจํ ฆาตาเปสิ. เสสา ภเยน ปลายนฺตา อรฺเ อนฺตรามคฺเค โจเรหิ วิลุตฺตา หมฺพุคลฺลกวิหารํ คนฺตฺวา ตตฺถ จาตุนิกายิกติสฺสตฺเถโร เตสํ สงฺคหํ กตฺวา ปุน อาเนตฺวา รฺโ ทสฺเสสิ, เตหิ สทฺธึ รชฺชํ คเหตฺวา ราชา หมฺพุคลฺลกติสฺสตฺเถรสฺส อภยคิริวิหารํ อกาสิ. เสสาปิ เอเกกวิหารํ การาเปสุํ กิร.

๑๘๗. โจรสมีปํ เปเสนฺโต ‘‘วาฬยกฺขวิหารํ เปเสตี’’ติ อิมินา สทิโส. กสฺมา? มรณาธิปฺปายตฺตา. ตฬากาทีสุ มจฺฉาทิคฺคหณตฺถํ เกวฏฺฏํ อฺาปเทเสน ‘‘ตฬากตีรํ คจฺฉา’’ติ ปหิณนฺตสฺส ปาณาติปาเตน ภวิตพฺพํ, ‘‘วาฬยกฺขวิหารํ ปาเหสี’’ติ อิมสฺส สทิโส. กสฺมา? ‘‘มรณาธิปฺปายตฺตา’’ติ วจนสฺสานุโลมโต, อฏฺกถายมฺปิ ‘‘เอวํ วาฬยกฺขมฺปี’’ติ วุตฺตตฺตา.

๑๘๙. ตํ ตตฺรฏฺิตํ ฉินฺทนฺตนฺติ ตํ-สทฺโท เอกจฺเจสุ นตฺถิ. อิตเรสุ ปาราชิกถุลฺลจฺจยํ อาปนฺนาติ อตฺโถ. ‘‘อิมํ ฉินฺทิตฺวา สีฆํ คนฺตฺวา สงฺฆสฺส ปตฺตจีวรํ ทสฺสามี’’ติ กุสลจิตฺเตนปิ ฉินฺทิตุํ น วฏฺฏติ อนนุฺาตตฺตา. อฺสฺส ปน ภิกฺขุโน วฏฺฏติ อนุฺาตตฺตา.

๑๙๐. กถํ? กุฏิรกฺขณตฺถฺหิ ภควตา ปฏคฺคิทานาทิ อนุฺาตํ, กุฏิ นาเมสา ภิกฺขูนํ อตฺถาย. ตสฺมา ‘‘ภิกฺขุรกฺขณตฺถํ อฺสฺส ภิกฺขุสฺส วฏฺฏตี’ติ วตฺตพฺพเมตฺถ นตฺถี’’ติ วุตฺตํ. ยทิ เอวํ อจฺฉินฺนจีวรสฺส นคฺคภาวปฺปฏิจฺฉาทนตฺถํ ภูตคามปาตพฺยตา ภควตา อนุฺาตา, ชีวิตรกฺขณตฺถฺจ สปฺปทฏฺกาเล อนุฺาตํ, ตสฺมา ‘‘อปิ ชีวิตํ ปริจฺจชิตพฺพํ, น จ รุกฺโข วา ฉินฺทิตพฺโพ’’ติอาทิ น วตฺตพฺพํ สิยา, ตสฺมา ตํ นิทสฺสนํ อปฺปมาณํ, อฏฺกถาจริโย เอเวตฺถ ปมาณํ. เอตฺถ ปนายํ อาจริยสฺส ตกฺโก – อริยปุคฺคเลสุปิ สตฺตา นคฺคิยํ ปสฺสิตฺวา อปฺปสาทํ กตฺวา นิรยูปคา ภวิสฺสนฺติ, ตถา สปฺปา จ ฑํสิตฺวา, เตสํ ปาปวิโมจนตฺถํ ภูตคามปาตพฺยตา อนุฺาตา. ทานปตีนํ จิตฺตรกฺขณตฺถํ ปฏคฺคิทานาทิ. อฺถา โลกสฺส ปุฺนฺตราโย, สงฺฆสฺส จ ลาภนฺตราโย โหติ. วธกสฺส ปน จิตฺตหิตกรณํ นตฺถิ, ตํ ปน อวีติกฺกมํ, ชีวิตปริจฺจชนํ ปสฺสิตฺวา วา ‘‘อโห ทุกฺกรํ กต’’นฺติ ปสาทเมว ลเภยฺยุนฺติ อตฺตโน น วฏฺฏติ, อฺสฺส วฏฺฏติ. อฺถา ติตฺถิยานํ อสทฺธมฺมสิทฺธิยาติ. คณฺิปเท ปน ‘‘ชีวิตตฺถาย รุกฺขํ ฉินฺทนฺตสฺส อตฺตสิเนหวเสน ฉินฺทนโต อกุสลตฺตา น วฏฺฏติ, อฺสฺส วฏฺฏตี’’ติ ลิขิตํ. อเนเกสุ รุกฺเขน โอตฺถเตสุ, โอปาเต วา ปติเตสุ อฺเน อฺสฺสตฺถาย รุกฺขเฉทนาทิ กาตุํ วฏฺฏติ, กสฺมา? ปรปริตฺตาณาธิปฺปายโตติ. ปริตฺตนฺติ รกฺขณํ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมนฺตา ภูมิตจฺฉน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

๑๙๑. ตีหิ มาริเต ปน วิสงฺเกตนฺติ เอตฺถ ตีสุ เอเกน มาริเตปิ ‘‘เขตฺตเมว โอติณฺณตฺตา ปาราชิก’’นฺติ วุตฺตตฺตา ตโยปิ เอกโต หุตฺวา มาเรนฺติ เจ, อาปชฺชติ, เตเนว วุตฺตํ ‘‘ปริจฺเฉทพฺภนฺตเร วา อวิสงฺเกต’’นฺติ. ‘‘ปริจฺเฉทาติกฺกเม ปน สพฺพตฺถ วิสงฺเกตํ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ทฺวินฺนํ พลํ คเหตฺวา ตติโย เจ มาเรติ อาปชฺชติ วิย ทิสฺสติ, วีมํสิตพฺพํ. ‘‘ทฺเว มาเรนฺตู’’ติ วุตฺเต เอเกน วา ทฺวีหิ วา มาริเต ปาราชิกนฺติ ‘‘ทฺวินฺนํ ปหารานํ มรเณ สติ ทฺเว มาริตา นาม โหนฺติ, อสติ เอโกว โหติ, ตสฺมา วิชานิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ.

ตติยปาราชิกวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. จตุตฺถปาราชิกํ

วคฺคุมุทาตีริยภิกฺขุวตฺถุวณฺณนา

๑๙๓. จตุตฺเถ วคฺคุ จ สา โมทยติ จ สตฺเตติ วคฺคุมุทา. ‘‘วคฺคุมทา’’ติปิ ปาโ, ตสฺส วคฺคุ จ สา ปสนฺนสุทฺธตรงฺคสมิทฺธตฺตา สุขุมา จาติ อตฺโถ ชีวิตวคฺคุตฺถนิตา ชีวิตตฺถนฺติ นีลุปฺปลนฺติอาทีสุ วิย. มทสฺสาติ จ พหุขชฺชโภชฺชปานาทิสมิทฺธา นที ฉณทิวเสสูติ นิรุตฺติ เวทิตพฺพา. วคฺคุ ปริสุทฺธาติ โลเกน สมฺมตาติ กิร อตฺโถ. ภาสิโต ภวิสฺสตีติ ปาเสโส.

๑๙๔-๕. วณฺณวา วณฺณวนฺโต วณฺณวนฺตานีติปิ สิชฺฌติ กิร พหุวจเนน. ยสฺมา อินฺทฺริยานํ อูนตฺตํ, ปูรตฺตํ วา นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘อภินิวิฏฺโกาสสฺส ปริปุณฺณตฺตา’’ติ วุตฺตํ. ฉฏฺสฺส อภินิวิฏฺโกาโส หทยวตฺถุ. จตุอิริยาปถจกฺเก ปากตินฺทฺริเย. อตฺตโน ทหตีติ อตฺตนา ทหติ, อตฺตนา ปฏิวิทฺธํ กตฺวา ปเวเทตีติ อธิปฺปาโย. สนฺตนฺติ วตฺตมานํ. โคตฺรภุโนติ โคตฺตมตฺตํ อนุภวตฺตา นามมตฺตกเมวาติ อตฺโถ.

สวิภงฺคสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๙๗. ปทภาชเน ‘‘ติสฺโส วิชฺชา’’ติ วุตฺตตฺตา อรูปาวจรชฺฌานานิ ปฏิกฺขิตฺตานีติ เจ? น, ตตฺเถว ‘‘ยํ าณํ, ตํ ทสฺสนํ, ยํ ทสฺสนํ, ตํ าณ’’นฺติ ทสฺสนปเทน วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา, ตสฺมา เอว อฏฺกถายํ ‘‘วิชฺชาสีเสน ปทภาชนํ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ธุรํ กตฺวาติ ปุริมํ กตฺวา.

ปทภาชนียวณฺณนา

๑๙๙. อนาคเต อุปฺปชฺชนกราคาทีนํ การณตฺตา ราคาทโยว นิมิตฺตํ นาม. ติสฺสนฺนฺจ วิชฺชานํ อฺตรํ สนฺธาย ‘‘วิชฺชานํ ลาภีมฺหี’’ติ ภณติ, ปาราชิกํ, น วตฺถุวิชฺชาทีนํ กิเลสนหานเมว วุตฺตํ, ตํขณตฺตา อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปฺปวตฺติ น โหตีติ เจ? น, มคฺคกิจฺจทีปนโต. เตเนว ‘‘มคฺเคน วินา นตฺถี’’ติอาทิ วุตฺตํ. จิตฺตนฺติ จิตฺตสฺส วิคตนีวรณตาติ อตฺโถ. ‘‘ยาวฺจ วิชฺชา อนาคตา, ตาว วิปสฺสนาาณสฺส ลาภีมฺหี’ติ วทนฺโต ยทิ โลกุตฺตรํ สนฺธาย วทติ, โสปิ จ ตถา ชานาติ, ปาราชิกเมว โลกุตฺตรสฺสปิ ตํนามตฺตา’’ติ วทนฺติ. ‘‘อวิเสเสนาปิ วทโต ปาราชิกํ วุตฺตนฺติ โลกุตฺตรํ สนฺธาย วทโต ‘ปาราชิก’นฺติ วตฺตุํ ยุชฺชติ. ยถา กึ ‘วิชฺชานํ ลาภีมฺหี’ติ ภณนฺโตปิ ปาราชิกเมวา’ติ วุตฺตฏฺาเน วตฺถุวิชฺชาทีนํ สมฺภเวปิ ตาสํ อนธิปฺเปตตฺตา ปาราชิกํ โหติ, เอวมิธาปิ. น สกฺกา อฺํ ปมาณํ กาตุนฺติ อตฺตโน คุณมาโรเจตุกาโม โลกิเยน สมฺมิสฺสํ อตฺถปฏิสมฺภิทํ วทโต ปาราชิกนฺติ ปมาณํ กาตุํ น สกฺกา, อิตรถา โหตี’’ติ อปเรหิ วุตฺตํ, ‘‘ตํ ปุพฺพาปรวิรุทฺธํ, ตสฺมา วิชฺชานิทสฺสนํ อิธ อนิทสฺสนํ สาสเน วตฺถุวิชฺชาทีนํ วิชฺชาวิธานาภาวา. ภควตา วิภตฺตเขตฺตปเท วา เตสํ ปริยายวจนานํ อนามฏฺตฺตา น สกฺกา อฺํ ปมาณํ กาตุ’’นฺติ ลิขิตํ. ‘‘ปฏิสมฺภิทานํ ลาภีมฺหี’ติ วุตฺเต ปริยาเยน วุตฺตตฺตา ถุลฺลจฺจยํ ยุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, วิจาเรตพฺพํ. วีมํสิตฺวา คเหตพฺพนฺติ ‘‘โย เต วิหาเร วสตี’’ติอาทีหิ สํสนฺทนโต ปริยายวจนตฺตา ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ. ‘‘นิโรธสมาปตฺตึ สมาปชฺชามี’ติ วา ‘ลาภีมฺหาหํ ตสฺสา’ติ วา วทโตปี’’ติ วุตฺตวจนมฺปิ ‘‘สเจ ปนสฺเสวํ โหตี’’ติอาทิวจนมฺปิ อตฺถโต เอกเมว, โสปิ หิ อตฺตโน วิเสสํ อาโรเจตุเมว วทติ. ‘‘โย เต วิหาเร วสตี’ติอาทีสุ อหํ-วจนาภาวา ปริยาโย ยุชฺชติ, อิธ ปน ‘ลาภีมฺหาหํ ตสฺสา’ติ อตฺตานํ นิทฺทิสติ, ตสฺมา ปาราชิกํ อาปชฺชิตุํ ยุตฺตํ วิยา’’ติ วทนฺติ. ‘‘มหาปจฺจริยาทิวจนํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเมสุ เอโกปิ น โหติ, ตสฺมา ปริยาเยน วุตฺตตฺตา น โหตี’’ติ วทนฺติ, สุฏฺุ อุปปริกฺขิตพฺพํ. ผลสจฺฉิกิริยา-ปทโต ปฏฺาย เอว ปาโ คเหตพฺโพ, ผลสจฺฉิกิริยายปิ เอเกกมฺปิ เอเกกผลวเสน ปาราชิกํ เวทิตพฺพํ.

ราคสฺส ปหานนฺติอาทิตฺติเก กิเลสปฺปหานเมว วุตฺตํ, ตํ ปน ยสฺมา มคฺเคน วินา นตฺถิ. ตติยมคฺเคน หิ ราคโทสานํ ปหานํ, จตุตฺเถน โมหสฺส, ตสฺมา ‘‘ราโค เม ปหีโน’’ติอาทีนิ วทโตปิ ปาราชิกํ. ราคา จิตฺตํ วินีวรณตาติอาทิตฺติเก โลกุตฺตรเมว วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘ราคา เม จิตฺตํ วินีวรณ’’นฺติอาทีนิ วทโต ปาราชิกเมวาติ. อกุปฺปธมฺมตฺตาติ เกจิ อุตฺตรวิหารวาสิโน. กสฺมา น โหตีติ เจ? ‘‘อิติ ชานามิ, อิติ ปสฺสามี’’ติ วตฺตมานวจเนเนว มาติกายํ วุตฺตตฺตา. ยทิ เอวํ ปทภาชเน ‘‘สมาปชฺชึ, สมาปนฺโน’’ติอาทินา วุตฺตตฺตา ‘‘อตีตตฺตภาเว โสตาปนฺโนมฺหี’’ติ วทโตปิ โหตูติ เจ? น, อฺถา อตฺถสมฺภวโต. กถํ? อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนวเสน วตฺตมานตา คเหตพฺพาติ าปนตฺถํ วุตฺตํ, น อตีตตฺตภาวํ. อตีตตฺตภาโว หิ ปริยาเยน วุตฺตตฺตา ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาจริยา.

๒๐๐. ‘‘สเจปิ น โหติ, ปาราชิกเมวา’’ติ อฏฺานปริกปฺปวเสน วุตฺตํ กิร. ‘‘อิติ วาจา ติวงฺคิกา’’ติ วกฺขติ. นตฺเถตนฺติ ปุริเม สติ ปจฺฉิมสฺสาภาวา สมาปชฺชึ, สมาปนฺโนติ อิเมสํ กิฺจาปิ อตฺถโต กาลวิเสโส นตฺถิ, วจนวิเสโส ปน อตฺถิ เอว.

๒๐๗. อุกฺเขฏิโตติ อุตฺตาสิโต. ขิฏ อุตฺราสเน.

สุทฺธิกวารกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

วตฺตุกามวารกถาวณฺณนา

วิฺตฺติปเถติ วิชานนฏฺาเน, เตน ‘‘วิฺตฺติปถมติกฺกมิตฺวา ิโต ภิกฺขุ ทิพฺพาย โสตธาตุยา สุตฺวา ชานาติ, น ปาราชิกนฺติ ทีเปตี’’ติ วุตฺตํ. ฌานํ กิร สมาปชฺชินฺติ เอตฺถ โส เจ ‘‘เอส ภิกฺขุ อตฺตโน คุณทีปนาธิปฺปาเยน เอวํ วทตี’’ติ ชานาติ, ปาราชิกเมว. อฺถา ชานาตีติ เจ? ปาราชิกจฺฉายา น ทิสฺสตีติ อาจริโย.

วตฺตุกามวารกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อนาปตฺติเภทกถาวณฺณนา

อนุลฺลปนาธิปฺปาโยติ ยทิ อุลฺลปนาธิปฺปาโย ภเวยฺย, ทุกฺกฏเมวาติ อปเร. ‘‘ตํ ปรโต ‘นาวุโส, สกฺกา ปุถุชฺชเนน อธิวาเสตุ’นฺติ วตฺถุนา สํสนฺทิตฺวา คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ.

ปทภาชนียวณฺณนา นิฏฺิตา.

วินีตวตฺถุวณฺณนา

๒๒๕-๖. ทุกฺกร อาคาร อาวฏกาม อภิรติวตฺถูสุ ‘‘ยทิ อุลฺลปนาธิปฺปาโย ภเวยฺย, ปาราชิก’’นฺติ วทนฺติ, การณํ ปน ทุทฺทสํ, ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ วิย, วีมํสิตพฺพํ. ยาเนน วา อิทฺธิยา วา คจฺฉนฺโตปิ ปาราชิกํ นาปชฺชตีติ ปทสา คมนวเสเนว กติกาย กตาย ยุชฺชติ. ‘‘อปุพฺพํอจริมํ คจฺฉนฺโตติ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา อฺมฺสฺส หตฺถํ คณฺหนฺโต วิย คจฺฉนฺโต’’ติ วุตฺตํ. อุฏฺเถ เอถ คจฺฉามาติ เอวํ สหคมเน ปุพฺพาปรา คจฺฉนฺโตปิ นาปชฺชตีติ อาจริยสฺส ตกฺโก. วสนฺตสฺสาติ ตถา วสนฺโต เจ อุปาสเกน ทิสฺสติ, ปาราชิโก โหติ. ‘‘รตฺตึ วสิตฺวา คจฺฉนฺโต น ปาราชิโก’’ติ วุตฺตํ. นานาเวรชฺชกาติ นานาชนปทวาสิโน. สงฺฆลาโภติ ยถาวุฑฺฒํ อตฺตโน ปาปุณนโกฏฺาโส.

๒๒๘. อิธาติ ‘‘โก นุ โข’’ติอาทินา วุตฺเต ปฺหากมฺเม. ธมฺมธาตุ สพฺพฺุตฺาณํ.

๒๓๒. อุปฺปฏิปาฏิยาติ น สีโหกฺกนฺตวเสน อนุสฺสริ. ตสฺมา อนฺตราภวภูตา เอกา เอว ชาตีติ ปฏิวิชฺฌตีติ อตฺโถ.

นิคมนวณฺณนา

๒๓๓. จตุวีสตีติ เอตฺถ มาตุฆาตกปิตุฆาตกอรหนฺตฆาตกา ตติยปาราชิกํ อาปนฺนา. ภิกฺขุนิทูสโก, ลมฺพิอาทโย จ จตฺตาโร ปมปาราชิกํ อาปนฺนา เอวาติ กตฺวา กุโต จตุวีสตีติ เจ? น, อธิปฺปายาชานนโต. มาตุฆาตกาทโย หิ จตฺตาโร อิธานุปสมฺปนฺนา เอว อธิปฺเปตา, ลมฺพิอาทโย จตฺตาโร กิฺจาปิ ปมปาราชิเกน สงฺคหิตา, ยสฺมา เอเกน ปริยาเยน เมถุนธมฺมปฏิเสวิโน น โหนฺติ, ตสฺมา วิสุํ วุตฺตา. ‘‘เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส สมสิกฺขตา’’ติ เอวํ วุตฺตสํวาสสฺส อภพฺพตามตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยถา ปุเร ตถา ปจฺฉา’’ติ. อฺถา เนสํ สมฺายปฏิฺายภิกฺขุภาโวปิ นตฺถีติ อาปชฺชติ.

จตุตฺถปาราชิกวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปาราชิกกณฺฑวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. สงฺฆาทิเสสกณฺโฑ

๑. สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๓๕. ‘‘โอกฺกมนฺตาน’’นฺติ ปาโ. เอตฺถาห – ‘‘โย ปน ภิกฺขู’’ติ การโก อิธ กสฺมา น นิทฺทิฏฺโติ? อภิ-นิทฺเทเสน อิมสฺส สาเปกฺขาภาวทสฺสนตฺถํ. กถํ? กณฺฑุวนาทิอธิปฺปายเจตนาวเสน เจเตนฺตสฺส กณฺฑุวนาทิอุปกฺกเมน อุปกฺกมนฺตสฺส, เมถุนราควเสน อูรุอาทีสุ ทุกฺกฏวตฺถูสุ, วณาทีสุ ถุลฺลจฺจยวตฺถูสุ จ อุปกฺกมนฺตสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺิยา สติปิ น สงฺฆาทิเสโส. โมจนสฺสาทสงฺขาตาธิปฺปายาเปกฺขาว สุกฺกวิสฺสฏฺิ สติ อุปกฺกเม, น อฺถา ‘‘อนาปตฺติ น โมจนาธิปฺปายสฺสา’’ติ วจนโต. ตสฺมา ตทตฺถทสฺสนตฺถํ อิธ การโก น นิทฺทิฏฺโ, อฺถา ‘‘โย ปน ภิกฺขุ สฺเจตนิกํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ อาปชฺเชยฺยา’’ติ การเก นิทฺทิฏฺเ ‘‘เจเตติ น อุปกฺกมติ มุจฺจติ, อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตวจนวิโรโธ. ‘‘สฺเจตนิกาย สุกฺกวิสฺสฏฺิยา อฺตฺร สุปินนฺตา’’ติ ภุมฺเม นิทฺทิฏฺเปิ โสว วิโรโธ อาปชฺชติ, ตสฺมา ตทุภยวจนกฺกมํ อวตฺวา ‘‘สฺเจตนิกา สุกฺกวิสฺสฏฺิ อฺตฺร สุปินนฺตา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนาภาวโต เหตุตฺถนิยโม น กโต โหติ. ตสฺมึ อกเต สฺเจตนิกา สุกฺกวิสฺสฏฺิ อฺตฺร สุปินนฺตา สงฺฆาทิเสสาปตฺติ, อุปกฺกเม อสติ อนาปตฺตีติ อยมตฺโถ ทีปิโตติ เวทิตพฺพํ.

๒๓๖-๗. สฺเจตนิกาติ เอตฺถ ปมวิคฺคเหน อุปสคฺคสฺส สาตฺถกตา ทสฺสิตา, ทุติเยน อิกปจฺจยสฺส. วาตปิตฺตเสมฺหรุหิราทิอาสยเภทโตติ อตฺโถ. ธาตูติ เอตฺถ ‘‘ปถวีธาตุอาทโย จตสฺโส, จกฺขุธาตุอาทโย วา อฏฺารสา’’ติ คณฺิปเท ลิขิตํ. วตฺถิสีสนฺติ วตฺถิปุฏสฺส สีสํ. ‘‘องฺคชาตสฺส มูลํ อธิปฺเปตํ, น อคฺคสีส’’นฺติ วทนฺติ. ตเถวาติ ‘‘นิมิตฺเต อุปกฺกมโต’’ติอาทึ คณฺหาติ. ตโต มุจฺจิตฺวาติ ‘‘น สกลกายโต, ตสฺมา ปน านา จุตมตฺเต โหตู’’ติ คณฺิปเท ลิขิตํ. ‘‘ทกโสตํ โอติณฺณมตฺเต’’ติ อิมินา น สเมตีติ เจ? ตโต ทกโสโตโรหณฺเจตฺถาติอาทิ วุจฺจติ. ตสฺสตฺโถ – นิมิตฺเต อุปกฺกมํ กตฺวา สุกฺกํ านา จาเวตฺวา ปุน วิปฺปฏิสารวเสน ทกโสโตโรหณํ นิวาเรตุํ อธิวาเสมีติ. ตโต พหิ นิกฺขมนฺเต อธิวาเสตุํ น สกฺกา, ตถาปิ อธิวาสนาธิปฺปาเยน อธิวาเสตฺวา อนฺตรา ทกโสตโต อุทฺธํ นิวาเรตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ‘‘อนิกฺขนฺเต วา’’ติ วุตฺตํ. กสฺมา? านา จุตฺหิ อวสฺสํ ทกโสตํ โอตรตีติ อฏฺกถาธิปฺปาโย คณฺิปทาธิปฺปาเยน สเมติ. ตโต มุจฺจิตฺวาติ สกฏฺานโต. สกสรีรโต หิ พหิ นิกฺขนฺตเมว โหติ, ตโต ‘‘พหิ นิกฺขนฺเต วา อนิกฺขนฺเต วา’’ติ วจนํ วิรุชฺเฌยฺย. ยสฺมา ปน ตมฺหา ตมฺหา สรีรปเทสา จุตํ อวสฺสํ ทกโสตํ โอตรติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ทกโสตํ โอติณฺณมตฺเต’’ติ, อิมินา จ อาปตฺติยา ปากฏกาลํ ทสฺเสติ, กึ วุตฺตํ โหติ? โมจนสฺสาเทน นิมิตฺเต อุปกฺกมโต สุกฺกํ พหุตรมฺปิ สรีรปเทสา จุตํ ตตฺถ ตตฺถ ลคฺคาวเสสํ ยตฺตกํ เอกา ขุทฺทกมกฺขิกา ปิเวยฺย, ตตฺตเก ทกโสตํ โอติณฺณมตฺเต สงฺฆาทิเสสาปตฺติ. วุตฺตฺหิ กงฺขาวิตรณิยํ (กงฺขา. อฏฺ. สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ทกโสตํ อโนติณฺเณปิ สงฺฆาทิเสโส’’ติอาทิ. ตตฺตกสฺส พหิ นิกฺขมนํ อสลฺลกฺเขนฺโต ‘‘เจเตติ อุปกฺกมติ น มุจฺจติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ วจนโต ถุลฺลจฺจยนฺติ สฺาย เทเสนฺโตปิ น มุจฺจติ, ปสฺสาวมฺปิ วณฺณตํ ปสฺสิตฺวา วตฺถิโกสคตสฺส ปิจฺฉิลตาย วา ตฺวา สงฺฆาทิเสสโต วุฏฺาตพฺพํ. อยเมตฺถ ตติยตฺเถรวาเท ยุตฺติ. สพฺพาจริยา อิเม เอว ตโย เถรา, เตสมฺปิ ทกโสโตโรหณํ นิมิตฺเต อุปกฺกมนนฺติ อยํ ทุติโย วินิจฺฉโย สาธารณโต เอตฺถ, เอวํ อุปติสฺสตฺเถโร วทติ กิร.

านา จุตฺหิ อวสฺสํ ทกโสตํ โอตรตีติ กตฺวา ‘‘านา จาวนมตฺเตเนเวตฺถ อาปตฺติ เวทิตพฺพา’’ติ วุตฺตํ. ทกโสตํ โอติณฺเณ เอว อาปตฺติ. สุกฺกสฺส หิ สกลํ สรีรํ านํ, อโนติณฺเณ านา จุตํ นาม น โหตีติ วีมํสิตพฺพํ. อาภิธมฺมิกตฺตา เถรสฺส ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺิ นาม ราคสมุฏฺานา โหตี’’ติ (กถา. อฏฺ. ๓๐๗) กถาวตฺถุฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา สมฺภโว จิตฺตสมุฏฺาโน, ‘‘ตํ อสุจึ เอกเทสํ มุเขน อคฺคเหสิ, เอกเทสํ องฺคชาเต ปกฺขิปี’’ติ (ปารา. ๕๐๓) วจนโต อุตุสมุฏฺาโน จ ทิสฺสติ, โส จ โข อวีตราคสฺเสว ‘‘อฏฺานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส ยํ อรหโต อสุจิ มุจฺเจยฺยา’’ติ (มหาว. ๓๕๓; กถา. ๓๑๓) วจนโต. ปรูปาหารฏฺกถายํ ‘‘อตฺถิ ตสฺส อาสโยติ ตสฺส สุกฺกสฺส อุจฺจารปสฺสาวานํ วิย ปติฏฺาโนกาโส อตฺถี’’ติ (กถา. อฏฺ. ๓๐๙) จนโต ตสฺส อาสโยติ สิทฺธํ. ปากติกจิตฺตสมุฏฺานรูปํ วิย อสํสฏฺตฺตา, นิกฺขมนโต จ ‘‘วตฺถิสีสํ, กฏิ, กาโย’’ติ ติธา สุกฺกสฺส านํ ปกปฺเปนฺติ อาจริยา. สปฺปวิสํ วิย ตํ ทฏฺพฺพํ, น จ วิสสฺส านนิยโม, โกธวเสน ผุสนฺตสฺส โหติ, เอวมสฺส น จ านนิยโม, ราควเสน อุปกฺกมนฺตสฺส โหตีติ ตกฺโก.

โขภกรณปจฺจโย นาม เภสชฺชเสนาสนาหาราทิปจฺจโย. สํสคฺคเภทโตปีติ เอเตสุ ทฺวีหิปิ ตีหิปิ. ปหีนวิปลฺลาสตฺตาติ เอตฺถ ยํ กิฺจิ สุปินนฺเตน เสกฺขปุถุชฺชนา ปสฺสนฺติ, ตํ สพฺพํ วิปลฺลตฺถํ อภูตเมวาติ อาปชฺชติ. ตโต ‘‘ยํ ปน ปุพฺพนิมิตฺตโต ปสฺสติ. ตํ เอกนฺตสจฺจเมว โหตี’’ติ อิทํ วิรุชฺฌติ, ตสฺมา น วิสยํ สนฺธาย วุตฺตํ. โส หิ สจฺโจ วา โหติ, อลิโก วาติ กตฺวา ตฺเจ สนฺธาย วุตฺตํ สิยา, ‘‘อเสกฺขา ปหีนวิปลฺลาสตฺตา สจฺจเมว ปสฺสนฺติ, นาสจฺจ’’นฺติ วตฺตพฺพํ สิยา. กินฺตุ ทสฺสนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตฺหิ อภูตํ, อปสฺสนฺโตปิ หิ ปสฺสนฺโต วิย อสุณนฺโตปิ สุณนฺโต วิย อมุนนฺโตปิ มุนนฺโต วิย โหติ. สจฺจมฺปิ วิปสฺสตีติ โน ตกฺโกติ อาจริโย. ตํ รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณํ น โหติ, อาคนฺตุกปจฺจุปฺปนฺนํ รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณํ สนฺธาย วุตฺตํ. กมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตภูตานิ หิ รูปนิมิตฺตาทีนิ ภวงฺคสฺส อารมฺมณานิ โหนฺติ เอว. ตตฺถ กมฺมนิมิตฺตมตีตเมว, คตินิมิตฺตํ โถกํ กาลํ ปจฺจุปฺปนฺนํ สิยา.

อีทิสานีติ ปจฺจกฺขโต อนุภูตปุพฺพปริกปฺปิตาคนฺตุกปจฺจุปฺปนฺนรูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณานิ, ราคาทิสมฺปยุตฺตานิ จาติ อตฺโถ. มกฺกฏสฺส นิทฺทา ลหุปริวตฺตา โหติ. โส หิ รุกฺขสาขโต ปตนภยา อภิกฺขณํ อุมฺมีลติ จ สุปติ จ. มนุสฺสา กิฺจาปิ ปุนปฺปุนํ อุมฺมีลนฺติ สุพฺยตฺตตรํ ปฏิพุทฺธา วิย ปสฺสนฺติ, อถ โข ปฏิพุทฺธานํ ปุนปฺปุนํ ภวงฺโคตรณํ วิย สุปินกาเลปิ เตสํ ภวงฺโคตรณํ โหติ, เยน ‘‘สุปตี’’ติ วุจฺจติ. ‘‘ภวงฺคจิตฺเตน หิ สุปตี’’ติ วจนโต ภวงฺโคตรณํ กรชกายสฺส นิรุสฺสาหสนฺตภาวูปนิสฺสยตฺตา ‘‘นิทฺทา’’ติ วุจฺจติ. สา กรชกายสฺส ทุพฺพลภาเวน สุปินทสฺสนกาเล ภวงฺคโต อุตฺตรเณ สติปิ นิรุสฺสาหสนฺตภาวปฺปตฺติยา ‘‘ปวตฺตตี’’ติ จ วุจฺจติ, ยโต สตฺตา ‘‘ปฏิพุทฺธา’’ติ น วุจฺจนฺติ, กรชกายสฺส นิรุสฺสาหสนฺตสภาวปฺปตฺติโต จ ตนฺนิสฺสิตํ หทยวตฺถุ น สุปฺปสนฺนํ โหติ, ตโต ตนฺนิสฺสิตาปิ จิตฺตปฺปวตฺติ อสุปฺปสนฺนวฏฺฏินิสฺสิตทีปปฺปภา วิย. เตเนว อฏฺกถายํ ‘‘สฺวายํ ทุพฺพลวตฺถุกตฺตา เจตนาย ปฏิสนฺธึ อากฑฺฒิตุํ อสมตฺโถ’’ติอาทิ วุตฺตํ.

คณฺิปเท ปน ‘‘ทุพฺพลวตฺถุกตฺตาติ สุปิเน อุปฏฺิตํ นิมิตฺตมฺปิ ทุพฺพล’’นฺติ ลิขิตํ. ตํ อเนกตฺถํ สพฺพมฺปิ นิมิตฺตํ โหติ, น จ ทุพฺพลารมฺมณวตฺถุกตฺตา เจตนา, ตาย จิตฺตปฺปวตฺติ ทุพฺพลา อตีตานาคตารมฺมณาย, ปฺตฺตารมฺมณาย วา อทุพฺพลตฺตา, อวตฺถุกาย ทุพฺพลภาโว น ยุชฺชติ เจตนาย อวตฺถุกาย ภาวนาปภาวายาติเรกพลสพฺภาวโต. ภาวนาพลสมปฺปิตฺหิ จิตฺตํ อรูปมฺปิ สมานํ อติภาริยมฺปิ กรชกายํ คเหตฺวา เอกจิตฺตกฺขเณเนว พฺรหฺมโลกํ ปาเปตฺวา เปติ. ตปฺปฏิภาคํ อนปฺปิตมฺปิ กามาวจรจิตฺตํ กรชกายํ อากาเส ลงฺฆนสมตฺถํ กโรติ, ปเคเวตรํ. กึ ปเนตฺถ ตํ อนุมานการณํ, เยน จิตฺตสฺเสว อานุภาโวติ ปฺาเยยฺย จิตฺตานุภาเวน วา ลทฺธาเสวนาทิกิริยาวิเสสนิพฺพตฺติทสฺสนโต, ตสฺมา ทุพฺพลวตฺถุกตฺตาติ ทุพฺพลหทยวตฺถุกตฺตาติ อาจริยสฺส ตกฺโก. อตฺตโน มนฺทติกฺขากาเรน ตนฺนิสฺสิตสฺส จิตฺตสฺส มนฺทติกฺขภาวนิปฺผาทนสมตฺถฺเจ, หทยวตฺถุ จกฺขุโสตาทิวตฺถุ วิย อินฺทฺริยํ ภเวยฺย, น เจตํ อินฺทฺริยํ. ยโต ธมฺมสงฺคเห อุปาทายรูปปาฬิยํ อุทฺเทสารหํ น ชาตํ. อนินฺทฺริยตฺตา หิ ตํ กายินฺทฺริยสฺส อนนฺตรํ น อุทฺทิฏฺํ, วตฺถุรูปตฺตา จ อวตฺถุรูปสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส อนนฺตรมฺปิ น อุทฺทิฏฺํ, ตสฺมา ยํ วุตฺตํ ‘‘ตสฺส อสุปฺปสนฺนตฺตา ตนฺนิสฺสิตา จ จิตฺตปฺปวตฺติ อสุปฺปสนฺนา โหตี’’ติ, ตํ น สิทฺธนฺติ เจ? สิทฺธเมว อนินฺทฺริยานมฺปิ สปฺปายาสปฺปายอุตุอาหาราทีนํ ปจฺจยานํ สมาโยคโต, จิตฺตปฺปวตฺติยา วิการทสฺสนโต, ปจฺจกฺขตฺตา จ. ยสฺมา อปฺปฏิพุทฺโธปิ ปฏิพุทฺธํ วิย อตฺตานํ มฺตีติ. เอตฺตาวตา กรชกายสฺส นิรุสฺสาหสนฺตภาวาการวิเสโส นิทฺทา นาม. สา จิตฺตสฺส ภวงฺโคตรณาการวิเสเสน โหติ, ตาย สมนฺนาคโต สตฺโต ภวงฺคโต อุตฺติณฺโณ สุปินํ ปสฺสติ, โส ‘‘กปิมิทฺธปเรโต’’ติ วุจฺจติ, โส สุตฺโต อปฺปฏิพุทฺโธ โหตีติ อยมตฺโถ สาธิโต โหติ.

ยสฺมา ภวงฺควารนิรนฺตรตาย อจฺจนฺตสุตฺโต นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘ยทิ ตาว สุตฺโต ปสฺสติ, อภิธมฺมวิโรโธ อาปชฺชตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน นิทฺทากฺขเณ น ปฏิพุทฺโธ นาม โหติ, ตสฺมา ‘‘อถ ปฏิพุทฺโธ ปสฺสติ, วินยวิโรโธ’’ติอาทิ วุตฺตํ, ยสฺมา จ อขีณนิทฺโท, อโนติณฺณภวงฺโค จ อตฺถิ, ตสฺมา ‘‘กปิมิทฺธปเรโต ปสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. อฺถา อยํ เนว สุตฺโต น ปฏิพุทฺโธ, อตฺตนา ตํ นิทฺทํ อโนกฺกนฺโต อาปชฺเชยฺย. เอตฺตาวตา จ อภิธมฺโม, วินโย, นาคเสนตฺเถรวจนํ ยุตฺติ จาติ สพฺพํ อฺมฺสํสนฺทิตํ โหติ. ตตฺถ กปิมิทฺธปเรโตติ ภวงฺคโต อุตฺติณฺณนิทฺทาปเรโต. สา หิ อิธ กปิมิทฺธํ นาม. ‘‘ตตฺถ กตมํ มิทฺธํ? ยา กายสฺส อกลฺยตา อกมฺมฺตา…เป… สุปนํ, อิทํ วุจฺจติ มิทฺธ’’นฺติ (ธ. ส. ๑๑๖๓) เอวมาคตํ. อิทฺหิ อรูปํ, อิมสฺส ผลภูโต กรชกายสฺส อกลฺยตา’ปจลายิกาสุปิ นิทฺทาวิเสโส การโณปจาเรน ‘‘กปิมิทฺธ’’นฺติ ปวุจฺจติ. ยฺเจว ‘‘กปิมิทฺธปเรโต โข, มหาราช, สุปินํ ปสฺสตี’’ติ (มิ. ป. ๕.๓.๕ โถกํ วิสทิสํ) วุตฺตนฺติ.

ยํ ตํ อาปตฺติวุฏฺานนฺติ เอตฺถ เยน วินยกมฺเมน ตโต วุฏฺานํ โหติ, ตํ อิธ อาปตฺติวุฏฺานํ นาม. อวยเว สมูหโวหาเรน วาติ เอตฺถ สาขจฺเฉทโก รุกฺขจฺเฉทโกติ วุจฺจตีติอาทิ นิทสฺสนํ, เวทนากฺขนฺธาทิ รุฬฺหีสทฺทสฺส นิทสฺสนํ. น จ มยาติ วีมํสนปทสฺส ตสฺส กิริยํ สนฺธาย, โมจเน จ สนฺนิฏฺานํ สนฺธาย มุจฺจนปกติยา จาติ วุตฺตํ.

๒๔๐. เคหนฺติ ปฺจกามคุณา. วนภงฺคิยนฺติ ปาภติกํ. สมฺปยุตฺตสุขเวทนามุเขน ราโคว ‘‘อสฺสาโท’’ติ วุตฺโต. สุปนฺตสฺส จาติ อิทํ กปิมิทฺธปเรโต วิย ภวงฺคสนฺตตึ อวิจฺฉินฺทิตฺวา สุปนฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ, วีมํสิตพฺพํ. ชคฺคนตฺถายาติ โสธนตฺถาย.

๒๖๖. ‘‘ทารุธีตลิกเลปจิตฺตานํ องฺคชาตปฏินิชฺฌาเนปิ ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺติ. ‘‘อุปฺปนฺเน ปริฬาเห โมจนราคโช’’ติ ลิขนฺติ. วาลิกาย วา ‘‘หตฺถิกามํ นสฺสตี’’ติ เอตฺถ วิย ‘‘อาปตฺติ ตฺว’’นฺติ สพฺพตฺถ ปาโ. ‘‘เอหิ เม ตฺวํ, อาวุโส สามเณร, องฺคชาตํ คณฺหาหี’’ติ อาคตตฺตา ‘‘วจีกมฺม’’นฺติปิ วตฺตุํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ. เอวํ สนฺเต อฺํ ‘‘เอวํ กโรหี’’ติ อาณตฺติยาปิ อาปตฺติ สิยาติ สงฺกรํ โหติ. ตสฺมา น วุตฺตนฺติ คเหตพฺพนฺติ เกจิ.

๒๖๗. ‘‘ปุปฺผาวลิยํ สาสวฬิย’’นฺติ ทุวิโธ กิร.

สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. กายสํสคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๗๐. ‘‘โอติณฺโณ’’ติ อิมินาสฺส เสวนาธิปฺปายตา ทสฺสิตา. ‘‘วิปริณเตน จิตฺเตน มาตุคาเมน สทฺธิ’’นฺติ อิมินาสฺส วายาโม ทสฺสิโต. ‘‘สทฺธิ’’นฺติ หิ ปทํ สํโยคํ ทีเปติ, โส จ ปโยโค สมาคโม อลฺลียนํ. เกน จิตฺเตน? วิปริณเตน จิตฺเตน, น ปตฺตปฏิคฺคหณาธิปฺปายาทินาติ อธิปฺปาโย. ‘‘กายสํสคฺคํ สมาปชฺเชยฺยา’’ติ อิมินาสฺส วายมโต ผสฺสปฏิวิชานนา ทสฺสิตา โหติ. วายมิตฺวา ผสฺสํ ปฏิวิชานนฺโต หิ สมาปชฺชติ นาม. เอวมสฺส ติวงฺคสมฺปตฺติ ทสฺสิตา โหติ. อถ วา โอติณฺโณ. เกน? วิปริณเตน จิตฺเตน ยกฺขาทินา สตฺโต วิย. อุปโยคตฺเถ วา เอตํ กรณวจนํ. โอติณฺโณ วิปริณตํ จิตฺตํ กูปาทึ วิย สตฺโต. อถ วา ‘‘ราคโต อุตฺติณฺโณ ภวิสฺสามี’’ติ ภิกฺขุภาวํ อุปคโต, ตโต อุตฺติณฺณาธิปฺปายโต วิปริณเตน จิตฺเตน เหตุภูเตน ตเมว ราคํ โอติณฺโณ. มาตุคาเมน อตฺตโน สมีปํ อาคเตน, อตฺตนา อุปคเตน วา. เอเตน มาตุคามสฺส สารตฺตตา วา โหตุ วิรตฺตตา วา, สา อิธ อปฺปมาณา, น ภิกฺขุนีนํ กายสํสคฺเค วิย อุภินฺนํ สารตฺตตาย ปโยชนํ อตฺถิ.

กายสํสคฺคนฺติ อุภินฺนํ กายานํ สมฺปโยคํ. ปทภาชเน ปน ‘‘สมาปชฺเชยฺยาติ อชฺฌาจาโร วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ สมาปชฺชนํ สนฺธาย, น กายสํสคฺคํ. กายสํสคฺคสฺส สมาปชฺชนา หิ ‘‘อชฺฌาจาโร’’ติ วุจฺจติ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘โย โส กายสํสคฺโค นาม, โส อตฺถโต อชฺฌาจาโร โหตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปรโต ปาฬิยํ ‘‘เสวนาธิปฺปาโย, น จ กาเยน วายมติ, ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. ๒๗๙) วุตฺตลกฺขเณน วิรุชฺฌตีติ. ผสฺสปฏิวิชานนาย หิ สํสคฺโค ทีปิโต. โส เจ อชฺฌาจาโร โหติ, กถํ อนาปตฺติ โหตีติ. สุวุตฺตเมตํ, กินฺตุ ‘‘กายสํสคฺคํ สมาปชฺเชยฺยา’’ติ ปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘อชฺฌาจาโร วุจฺจตี’’ติ อุภินฺนมฺปิ ปทานํ สามฺภาชนียตฺตา, สมาปชฺชิตพฺพาภาเว สมาปชฺชนาภาเวน ‘‘โส อตฺถโต อชฺฌาจาโร โหตี’’ติ วุตฺตํ สิยา.

‘‘หตฺถคฺคาหํ วา’’ติ เอตฺถ หตฺเถน สพฺโพปิ อุปาทินฺนโก กาโย สงฺคหิโต, น ภินฺนสนฺตาโน ตปฺปฏิพทฺโธ หตฺถาลงฺการาทิ. เวณิคฺคหเณน อนุปาทินฺนโก อภินฺนสนฺตาโน เกสโลมนขทนฺตาทิโก กมฺมปจฺจยอุตุสมุฏฺาโน คหิโตติ เวทิตพฺพํ. เตเนวาห อฏฺกถายํ ‘‘อนุปาทินฺนเกนปิ เกนจิ เกสาทินา อุปาทินฺนกํ วา อนุปาทินฺนกํ วา ผุสนฺโตปิ สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชติเยวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๗๔). เตน อนุปาทินฺนกานมฺปิ เกสโลมาทีนํ องฺคภาโว เวทิตพฺโพ. เอวํ สนฺเตปิ ‘‘ผสฺสํ ปฏิชานาตีติ ติวงฺคสมฺปตฺติยา สงฺฆาทิเสโส. ผสฺสสฺส อปฺปฏิวิชานนโต ทุวงฺคสมฺปตฺติยา ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมินา ปาฬิอฏฺกถานเยน วิรุชฺฌตีติ เจ? น, ตทตฺถชานนโต. ผุฏฺภาวฺหิ ปฏิวิชานนฺโตปิ ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ นาม, อยเมโก อตฺโถ, ตสฺมา มาตุคามสฺส, อตฺตโน จ กายปริยาปนฺนานํ เกสาทีนํ อฺมฺํ ผุฏฺภาวํ ผุสิตฺวา ตํ สาทิยนํ ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ นาม, น กายวิฺาณุปฺปตฺติยา เอว. อเนกนฺติกฺเหตฺถ กายวิฺาณํ. มาตุคามสฺส อุปาทินฺนเกน กาเยน, อนุปาทินฺนเกน วา กาเยน ภิกฺขุโน อุปาทินฺนกกาเย ผุฏฺเ ปสนฺนกายินฺทฺริโย เจ โหติ, ตสฺส กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ, เตเนว ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ นาม โส โหติ. อนุปาทินฺนกกาโย, โลลุปฺโป อปฺปสนฺนกายินฺทฺริโย วา โหติ, ติมิรวาเตน อุปหตกาโย วา ตสฺส กายวิฺาณํ นุปฺปชฺชติ. น จ เตน ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ นาม, เกวลํ เสวนาธิปฺปาเยน วายมิตฺวา กายสํสคฺคํ สมาปชฺชนฺโต ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ นาม มโนวิฺาเณน, เตน วุตฺตํ ‘‘กายสํสคฺคํ สมาปชฺเชยฺยาติ อิมินาสฺส วายมโต ผสฺสปฏิวิชานนา ทสฺสิตา’’ติ. อปโรปิ ภิกฺขุ มาตุคามสฺส กายปฏิพทฺเธน วา นิสฺสคฺคิเยน วา ผุฏฺโ กายวิฺาณํ อุปฺปาเทนฺเตน ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ นาม, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อเนกนฺติกฺเหตฺถ กายวิฺาณ’’นฺติ. อปโร วตฺถํ ปารุปิตฺวา นิทฺทายนฺตํ มาตุคามํ กายสํสคฺคราเคน วตฺถสฺส อุปริภาเค สณิกํ ผุสนฺโต วตฺถนฺตเรน นิกฺขนฺตโลมสมฺผสฺสํ อปฺปฏิวิชานนฺโตปิ เสวนาธิปฺปาโย กาเยน วายมิตฺวา ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ นาม, สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชติ. ‘‘นีลํ ฆฏฺเฏสฺสามีติ กายํ ฆฏฺเฏติ, สงฺฆาทิเสโส’’ติ หิ วุตฺตํ. อยํ ทุติโย อตฺโถ. เอวํ อเนกตฺถตฺตา, เอวํ ทุวิฺเยฺยาธิปฺปายโต จ มาติกาฏฺกถายํ ผสฺสปฏิวิชานนํ องฺคนฺตฺเวว น วุตฺตํ. ตสฺมิฺหิ วุตฺเต านเมตํ วิชฺชติ, ยํ ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชิตฺวาปิ นเขน โลเมน สํสคฺโค ทิฏฺโ, น จ เม โลมฆฏฺฏเนน กายวิฺาณํ อุปฺปนฺนํ, ติมิรวาตถทฺธคตฺโต จาหํ น ผสฺสํ ปฏิวิชานามีติ อนาปนฺนสฺี สิยาติ น วุตฺตํ, อปิจ ‘‘ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ, น จ ผสฺสํ ปฏิวิชานาตี’’ติ จ เอเตสํ ปทานํ อฏฺกถายํ วุตฺตนยํ ทสฺเสตฺวา โส ปฺาเปตพฺโพ. เอตฺตาวตา น ตทตฺถชานนโตติ การณํ วิตฺถาริตํ โหติ.

ปทภาชนียวณฺณนา

๒๗๑. ‘‘รตฺตํ จิตฺตํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตํ วิปริณต’’นฺติ กิฺจาปิ สามฺเน วุตฺตํ, วินีตวตฺถูสุ ‘‘มาตุยา มาตุเปเมน อามสติ…เป… อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา กายสํสคฺคราเคเนว รตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถา ‘‘มาตุคาโม นาม มนุสฺสิตฺถี’’ติ กิฺจาปิ อวิเสเสน วุตฺตํ, อถ โข อวินฏฺินฺทฺริยาว มนุสฺสิตฺถี อิธาธิปฺเปตา ‘‘มติตฺถิยา กายสํสคฺคํ สมาปชฺชิ…เป… อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา. ‘‘มนุสฺสิตฺถี’’ติ เอตฺตาวตา สิทฺเธ ‘‘น ยกฺขี น เปตี น ติรจฺฉานคตา’’ติ วจนํ อวินฏฺินฺทฺริยาปิ น สพฺพา มนุสฺสวิคฺคหา อิตฺถี อิธ มนุสฺสิตฺถี นาม. ยกฺขิอาทโย หิ อตฺตโน ชาติสิทฺเธน อิทฺธิวิเสเสน อิชฺฌนฺติโย มนุสฺสวิคฺคหาปิ โหนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตาสุ ยกฺขี ถุลฺลจฺจยวตฺถุ โหติ วินีตวตฺถูสุ ยกฺขิยา กายสํสคฺเคน ถุลฺลจฺจยสฺส วุตฺตตฺตา. ตทนุโลมตฺตา เปติตฺถี, เทวิตฺถี จ ถุลฺลจฺจยวตฺถุ. ติรจฺฉานคติตฺถี ทุกฺกฏวตฺถุ. ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหิตฺถี จ ถุลฺลจฺจยวตฺถุเมวาติ เอเก. วิภงฺเค ปน ‘‘มนุสฺสิตฺถี จ โหติ มนุสฺสิตฺถิสฺี’’ติ ปาฬิยา อภาเวน ‘‘อิตฺถี จ โหติ ยกฺขิสฺี’’ติอาทิวจเน สติ ยกฺขิอาทีนํ อนิตฺถิตาปสงฺคโต, ‘‘อิตฺถี จ โหติ อิตฺถิสฺี’’ติอาทิมฺหิ ยกฺขิอาทีนํ อนฺโตกรเณ สติ ตาสํ สงฺฆาทิเสสวตฺถุภาวปฺปสงฺคโต จ ยกฺขิอาทโย น วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. เอเก ปน ‘‘วินีตวตฺถุมฺหิ ‘อฺตโร ภิกฺขุ ติรจฺฉานคติตฺถิยา กาย…เป… ทุกฺกฏสฺสา’ติ เอตฺถ อมนุสฺสวิคฺคหา ปากติกติรจฺฉานคติตฺถี อธิปฺเปตา, ตสฺมา ทุกฺกฏํ วุตฺตํ. ‘อิตฺถี จ โหติ ติรจฺฉานคตสฺีติ ติรจฺฉานคตา จ โหติ อิตฺถิสฺี’ติอาทิวาเรสุปิ ปากติกติรจฺฉานคโตว อธิปฺเปโต, โส จ ติรจฺฉานคตปุริโสว. เตเนว ทุฏฺุลฺลวาจาอตฺตกอามปาริจริยสิกฺขาปเทสุ มนุสฺสปุริสปฏิสํยุตฺตวารา วิย ติรจฺฉานปฏิสํยุตฺตวาราปิ นาคตา’’ติ วทนฺติ. ตถา ปณฺฑโกติ อิธ มนุสฺสปณฺฑโกว, ปุริโสติ จ อิธ มนุสฺสปุริโสว อาคโต, ตสฺมา อมนุสฺสิตฺถี อมนุสฺสปณฺฑโก อมนุสฺสปุริโส ติรจฺฉานคติตฺถี ติรจฺฉานคตปณฺฑโก มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตอุภโตพฺยฺชนกา จาติ อฏฺ ชนา อิธ นาคตา, เตสํ วเสน วตฺถุสฺาวิมติเภทวเสน อาปตฺติเภทาเภทวินิจฺฉโย, อนาคตวารคณนา จ อสมฺมุยฺหนฺเตน เวทิตพฺพา, ตถา เตสํ ทุกมิสฺสกาทิวารา, อาปตฺติอนาปตฺติเภทวินิจฺฉโย จ. ‘‘ตตฺถ อมนุสฺสปณฺฑกอมนุสฺสปุริสติรจฺฉานคติตฺถิติรจฺฉานคตปณฺฑกาติ จตฺตาโร ทุกฺกฏวตฺถุกา, อมนุสฺสิตฺถิมนุสฺสอุภโตพฺยฺชนกา ถุลฺลจฺจยวตฺถุกา, อมนุสฺสอุภโตพฺยฺชนกา ติรจฺฉานคตอุภโตพฺยฺชนกา ทุกฺกฏวตฺถุกา, ปาฬิยํ ปน อมนุสฺสิตฺถิยา อนาคตตฺตา อมนุสฺสปณฺฑกา, อุภโตพฺยฺชนกา ปุริสา จ นาคตา. ติรจฺฉานคติตฺถิปณฺฑกอุภโตพฺยฺชนกา ติรจฺฉานคตปุริเสน สมานคติกตฺตา นาคตา, มนุสฺสอุภโตพฺยฺชนโก มนุสฺสปณฺฑเกน สมานคติกตฺตา อนาคโต’’ติ วทนฺติ. อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๘๑) ปน ‘‘นาคมาณวิกายปิ สุปณฺณมาณวิกายปิ กินฺนริยาปิ คาวิยาปิ ทุกฺกฏเมวา’’ติ วุตฺตตฺตา ตเทว ปมาณโต คเหตพฺพํ.

ตตฺรายํ วิจารณา – ‘‘น, ภิกฺขเว, ติรจฺฉานคตสฺส นิสินฺนปริสาย ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๑๘๓) เอตฺถ ‘‘ติรจฺฉานคโตติ ยสฺส อุปสมฺปทา ปฏิกฺขิตฺตา’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคโห ปากติกติรจฺฉานคตโต วิสิฏฺโ, ตถา ยกฺขเปตติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหานํ ‘‘ติรจฺฉานคตสฺส จ ทุกฺขุปฺปตฺติยํ อปิจ ทุกฺกฏเมวา’’ติ เอตฺถ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา จ ‘‘ปตนรูปํ ปมาณํ, น มรณรูป’’นฺติ เอตฺถ อาปตฺติวิเสสวจนโต จ ‘‘อุภโต อวสฺสุเต ยกฺขสฺส วา เปตสฺส วา ปณฺฑกสฺส วา ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหสฺส วา อธกฺขกํ อุพฺภชาณุมณฺฑลํ กาเยน กายํ อามสติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๖๖๑) สามฺเน วจนโต จ โส วิสิฏฺโติ สิทฺธํ. วิสิฏฺตฺตา จ ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหิตฺถิยา กายสํสคฺคํ สมาปชฺชนฺตสฺสาติ วิเสโส โหติ, ตสฺมา ตตฺถ อาปตฺติวิเสเสน ภวิตพฺพํ. ยทิ กายสํสคฺคสิกฺขาปเท ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหิตฺถีปิ อธิปฺเปตา, รูปสามฺเน สฺาวิราคตฺตาสมฺภวโต ทุฏฺุลฺลวาจาอตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปเทสุปิ สา วตฺตพฺพา ภเวยฺย, สา จานาคตา. สรูเปน สํขิตฺตวารตฺตา นาคตาติ เจ? อิตฺถี จ โหติ ติรจฺฉานคโต จ อุภินฺนํ อิตฺถิสฺีติ อิธ อาคตตฺตา ปุริสลิงฺคนิทฺเทโส น ยุชฺชติ, ตสฺมา ติรจฺฉานคตปุริโส จ อิธ อาคโต, ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคหิตฺถิยา ปาฬิยํ อนาคตายปิ ทุกฺกฏเมว อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตาติ อิมสฺส วจนสฺส การณจฺฉายา ปริเยสิตพฺพาติ อธิปฺปาโย. อิทํ น ยุชฺชติ. กสฺมา? อิตฺถีนํ, ปุริสานฺจ เอกโต วจเน ปุริสลิงฺคสพฺภาวโต. อิธ ติรจฺฉานคตปุริสปณฺฑกิตฺถิโย ติสฺโสปิ เอกโต สมฺปิณฺเฑตฺวา ‘‘ติรจฺฉานคโต’’ติ วุตฺตํ.

ตตฺถ จ มนุสฺสวิคฺคหามนุสฺสวิคฺคเหสุ อิตฺถิปณฺฑกปุริสสฺิตา ยถาสมฺภวํ เวทิตพฺพา. ทุฏฺุลฺลวาจาทิสิกฺขาปททฺวเย วารานํ สํขิตฺตตฺตา ปุริสติรจฺฉานคตาทโย นาคตา. ยถาวุตฺเตสุ อาปตฺติ, ตถา ตตฺถาปิ. อฺถา ปุริสํ โอภาสนฺตสฺส จ อนาปตฺตีติ ปณฺฑกํ โอภาสนฺตสฺส จ ถุลฺลจฺจยนฺติ มาติกาฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตสฺมา เต วารา สํขิตฺตาติ ปฺายนฺตีติ. วิเสโส จ ปณฺฑเก, ปุริเส, ติรจฺฉานคเต จ อิตฺถิสฺิสฺส อตฺถิ, ตถาปิ ตตฺถ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, ตสฺมา อฏฺกถายํ วุตฺตเมว ปมาณนฺติ ทฺวินฺนเมเตสํ วาทานํ ยตฺถ ยุตฺติ วา การณํ วา อติเรกํ ทิสฺสติ, ตํ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพนฺติ อาริจโย. เอวรูเปสุ าเนสุ สุฏฺุ วิจาเรตฺวา กเถตพฺพํ.

ตตฺถ ปาฬิยํ อาคตวารคณนา ตาว เอวํ สงฺเขปโต เวทิตพฺพา – อิตฺถิมูลกา ปฺจ วารา ปณฺฑกปุริสติรจฺฉานคตมูลกา จ ปฺจ ปฺจาติ วีสติ วารา เอกมูลกา, ตถา ทุมูลกา วีสติ, มิสฺสกมูลกา วีสตีติ สฏฺิ วารา, ตานิ ตีณิ วีสติกานิ โหนฺติ. เอเกกสฺมึ วีสติเก เอเกกมูลวารํ คเหตฺวา กาเยน กายปฏิพทฺธวารา ตโย วุตฺตา. เสสา สตฺตปฺาส วารา สํขิตฺตา, ตถา กายปฏิพทฺเธน กายวารา ตโย วุตฺตา, เสสา สํขิตฺตา, เอวํ กายปฏิพทฺเธน กายปฏิพทฺธวาเรปิ นิสฺสคฺคิเยน กายวาเรปิ นิสฺสคฺคิเยน กายปฏิพทฺธวาเรปิ นิสฺสคฺคิเยน นิสฺสคฺคิยวาเรปิ ตโย ตโย วารา วุตฺตา, เสสา สํขิตฺตา. เอวํ ฉนฺนํ ติกานํ วเสน อฏฺารส วารา อาคตาติ สรูปโต วุตฺตา, เสสา ทฺเวจตฺตาลีสาธิกานิ ตีณิ วารสตานิ สํขิตฺตานิ. ตโต ปรํ มาตุคามสฺส สารตฺตปกฺเข กาเยน กายนฺติ เอกเมกํ วฑฺเฒตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตา อฏฺารส วารา อาคตาติ เอกวีสติ วารา สรูเปน อาคตา, นวนวุตาธิกานิ ตีณิ วารสตานิ สํขิตฺตานิ. ตโต ปรํ อาปตฺตานาปตฺติทีปกา จตฺตาโร เสวนาธิปฺปายมูลกา จตฺตาโร โมกฺขาธิปฺปายมูลกาติ ทฺเว จตุกฺกา อาคตา.

ตตฺถายํ วิเสโส – ยทิทํ มาติกาย ปรามสนปทํ, เตน ยสฺมา อามสนาทีนิ ฉุปนปริโยสานานิ ทฺวาทสปิ ปทานิ คหิตานิ, ตสฺมา ปทุทฺธารํ อกตฺวา ‘‘อามสนา ปรามสนํ ฉุปน’’นฺติ อาห. ปรามสนํ นาม อามสนา. ‘‘ฉุปน’’นฺติ หิ วุตฺเต ปรามสนมฺปิ วิสุํ เอกตฺตํ ภเวยฺยาติ เวทิตพฺพํ. อิตฺถี จ โหติ อิตฺถิสฺี จาติ อิมสฺมึ ปมวาเร เอว ทฺวาทสปิ อามสนาทีนิ โยเชตฺวา ทสฺสิตานิ. ตโต ปรํ อาทิมฺหิ ทฺเว ปทานีติ จตฺตาริ ปทานิ อาคตานิ, อิตรานิ สํขิตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. นิสฺสคฺคิเยน กายวาราทีสุ ปน สพฺพากาเรน อลาภโต อามสนเมเวกํ อาคตํ, เนตรานิ. ‘‘สฺโจเปติ หรตี’’ติ ปาโ, สฺโจเปติ จ. คณฺิปเทสุ ปน ‘‘ปุริมนเยเนวาติ รชฺชุวตฺถาทีหิ ปริกฺขิปเน’’ติ จ ปจฺฉา ‘‘ปุริมนเยเนวาติ สมฺมสนา โหตี’’ติ จ ‘‘เวณิคฺคาเห อาปตฺติยา ปฺตฺตตฺตา โลมผุสเนปิ สงฺฆาทิเสโส’’ติ จ ‘‘ตํ ปกาเสตุํ อุปาทินฺนเกน หีติอาทิ วุตฺต’’นฺติ จ ลิขิตํ.

ยถานิทฺทิฏฺนิทฺเทเสติ อิมสฺมึเยว ยถานิทฺทิฏฺเ นิทฺเทเส. ‘‘สทิสํ อคฺคเหสี’’ติ วุตฺเต ตาทิสํ อคฺคเหสีติ ครุกํ ตตฺถ การเยติ อตฺโถ, กายสํสคฺควิภงฺเค วาติ อตฺโถ. อิตโรปิ กายปฏิพทฺธฉุปนโก. คหเณ จาติ คหณํ วา. วิราคิเตติ วิรทฺเธ. สารตฺตนฺติ กายสํสคฺคราเคน รตฺตํ, อตฺตนา อธิปฺเปตนฺติ อตฺโถ. ‘‘มาตุภคินิอาทิวิรตฺตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ วิรตฺตํ าติเปมวเสน คณฺหิ, เอตฺถ ทุกฺกฏํ ยุตฺตํ. ‘‘กายสํสคฺคราคํ วา สารตฺตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ วิรตฺตํ มาตรํ คณฺหิ, อนธิปฺเปตํ คณฺหิ. เอตฺถ มหาสุมตฺเถรวาเทน ถุลฺลจฺจยํ ‘‘กายํ คณฺหิสฺสามี’’ติ กายปฺปฏิพทฺธํ คณฺหาติ, ถุลฺลจฺจยนฺติ ลทฺธิกตฺตา. ‘‘อิตฺถี จ โหติ อิตฺถิสฺี สารตฺโต จ, ภิกฺขุ จ นํ อิตฺถิยา กาเยน กายํ อามสติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๗๓) วจนโต สงฺฆาทิเสโสปิ ขายติ. ‘‘วิรตฺตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ สารตฺตํ คณฺหาติ, เอตฺถปิ สงฺฆาทิเสโสว ขายติ ‘‘นีลํ ฆฏฺเฏสฺสามี’ติ กายํ ฆฏฺเฏติ, สงฺฆาทิเสโส’’ติ วจนโต. เอตฺถ ปน ‘‘น ปุพฺพภาเค กายสํสคฺคราคตฺตา’’ติ อนุคณฺิปเท การณํ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘ครุกาปตฺติภเยน ‘นีลเมว ฆฏฺเฏสฺสามี’ติ วายามนฺโต กายํ ฆฏฺเฏติ, ปุพฺพภาเค ตสฺส ‘กายปฏิพทฺธํ ฆฏฺเฏสฺสามี’ติ ปวตฺตตฺตา ทุกฺกเฏน ภวิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. ธมฺมสิริตฺเถโร ‘‘เอวรูเป สงฺฆาทิเสโส’’ติ วทติ กิร. ‘‘อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนกอิตฺถิยา ปุริสอุภโตพฺยฺชนกปุริเส วุตฺตนเยน อาปตฺติเภโท, อิตฺถิลิงฺคสฺส ปฏิจฺฉนฺนกาเลปิ อิตฺถิวเสเนว อาปตฺตี’’ติ วทนฺติ.

วินีตวตฺถุวณฺณนา

๒๘๑. ติณณฺฑุปกนฺติ หิริเวราทิมูลานิ คเหตฺวา กตฺตพฺพํ. ตาลปณฺณมุทฺทิกนฺติ ตาลปณฺณมยํ องฺคุลิมุทฺทิกํ, เตน ตาลปณฺณมยํ กฏํ, กฏิสุตฺตกํ, กณฺณปิฬนฺธนาทิ สพฺพํ น วฏฺฏตีติ สิทฺธํ. ตมฺพปณฺณิวาสิโน อิตฺถิรูปํ ลิขิตํ, กฏิกปฏฺจ น ฉุปนฺติ กิร. อากรโต มุตฺตมตฺโต. รตนมิสฺโสติ อลงฺการตฺถํ กโต กฺจนลตาทิวินทฺโธ. สุวณฺเณน สทฺธึ โยเชตฺวา ปจิตฺวาติ สุวณฺณรสํ ปกฺขิปิตฺวา ปจิตฺวา. พีชโต ธาตุปาสาณโต ปฏฺาย. เถโร น กปฺปตีติ ‘‘ตุมฺหากํ เปสิต’’นฺติ วุตฺตตฺตา. ‘‘เจติยสฺส ปูชํ กโรถา’’ติ วุตฺเต วฏฺฏติ กิร. พุพฺพุฬกํ ตารกํ. อารกูฏโลหมฺปิ ชาตรูปคติกเมว.

วุตฺตฺเหตํ อนฺธกฏฺกถายํ

‘‘อารกูฏโลหํ สุวณฺณสทิสเมว, สุวณฺณํ อนุโลเมติ, อนามาส’’นฺติ.

‘‘เภสชฺชตฺถาย ปน วฏฺฏตี’’ติ วจนโต มหาอฏฺกถายํ วุตฺตนเยกเทโสปิ อนุฺาโต โหตีติ ตตฺถ ตตฺถ อธิปฺปายํ ตฺวา วิภาเวตพฺพํ.

กายสํสคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๘๓. ตติเย ตโย สงฺฆาทิเสสวารา ตโย ถุลฺลจฺจยวารา ตโย ทุกฺกฏวารา ตโย กายปฏิพทฺธวาราติ ทฺวาทส วารา สรูเปน อาคตา. ตตฺถ ตโย สงฺฆาทิเสสวารา ทุติยสิกฺขาปเท วุตฺตาติ ติณฺณํ วีสติกานํ เอเกกมูลา วาราติ เวทิตพฺพา, ตสฺมา อิธ วิเสสาติ ปณฺณาส วารา สํขิตฺตา โหนฺติ, อฺถา อิตฺถี จ โหติ เวมติโก สารตฺโต จ, ภิกฺขุ จ นํ อิตฺถิยา วจฺจมคฺคํ ปสฺสาวมคฺคํ อาทิสฺส วณฺณมฺปิ ภณติ…เป… อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. อิตฺถี จ โหติ ปณฺฑกปุริสสฺี ติรจฺฉานคตสฺี สารตฺโต จ, ภิกฺขุ จ นํ อิตฺถิยา วจฺจมคฺคํ ปสฺสาวมคฺคํ อาทิสฺส วณฺณมฺปิ ภณติ อกฺโกสติปิ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. ปณฺฑโก จ โหติ ปณฺฑกสฺี สารตฺโต จ, ภิกฺขุ จ นํ ปณฺฑกสฺส วจฺจมคฺคํ อาทิสฺส วณฺณมฺปิ ภณติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสาติ เอวมาทีนํ อาปตฺติฏฺานานํ อนาปตฺติฏฺานตา อาปชฺเชยฺย, น จาปชฺชติ, ปณฺฑเก อิตฺถิสฺิสฺส ทุกฺกฏนฺติ ทีเปตุํ ‘‘อิตฺถี จ ปณฺฑโก จ อุภินฺนํ อิตฺถิสฺี อาปตฺติ สงฺฆาทิเสเสน ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปณฺฑเก ปณฺฑกสฺิสฺส ถุลฺลจฺจย’’นฺติ วุตฺตเมว โหติ, ตสฺมา สพฺพตฺถ สํขิตฺตวาเรสุ ถุลฺลจฺจยฏฺาเน ถุลฺลจฺจยํ, ทุกฺกฏฏฺาเน ทุกฺกฏมฺปิ วุตฺตเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. ตถา ‘‘อิตฺถี จ โหติ เวมติโก สารตฺโต จ, ภิกฺขุ จ นํ อิตฺถิยา วจฺจมคฺคํ ปสฺสาวมคฺคํ เปตฺวา อธกฺขกํ อุพฺภชาณุมณฺฑลํ อาทิสฺส วณฺณมฺปิ ภณติ…เป… ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติอาทินา นเยน ถุลฺลจฺจยเขตฺเตปิ ยถาสมฺภวํ อุทฺธริตพฺพา. ตถา ‘‘อิตฺถี จ โหติ เวมติโก สารตฺโต จ, ภิกฺขุ จ นํ อิตฺถิยา กายปฏิพทฺธํ อาทิสฺส วณฺณมฺปิ ภณติ…เป… ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทินา นเยน กายปฏิพทฺธวาราปิ ยถาสมฺภวํ อุทฺธริตพฺพา. กายปฺปฏิพทฺธวารตฺติกํ วิย นิสฺสคฺคิยวารตฺติกํ ลพฺภมานมฺปิ อาปตฺติวิเสสาภาวโต น อุทฺธฏํ. กายปฺปฏิพทฺธวารตฺติเก ปน ทินฺนนยตฺตา ตมฺปิ ตทนุโลมา วารา จ อุทฺธริตพฺพา. สพฺพตฺถ น-วิฺู ตรุณทาริกา, มหลฺลิกา อุมฺมตฺติกาทิกา จ อนธิปฺเปตา, ปเคว ปากติกา ติรจฺฉานคติตฺถีนํ, ตถา ปณฺฑกาทโยปีติ เวทิตพฺพา. เสสํ ทุติเย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.

ปทภาชนียวณฺณนา

๒๘๕. วุตฺตนยเมวาติ ‘‘กายสํสคฺเค อิตฺถิลกฺขเณนา’’ติ ลิขิตํ. ‘‘อิตฺถิลกฺขเณนา’’ติ กิร มหาอฏฺกถาปาโ. สีสํ น เอตีติ อกฺโกสนํ น โหติ, ฆฏิเต ปน โหติ. ตตฺรายํ วิเสโส – อิเมหิ ตีหิ ฆฏิเต เอว สงฺฆาทิเสโส วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคานํ นิยตวจนตฺตา, อจฺโจฬาริกตฺตา วา, น อฺเหิ อนิมิตฺตาสีติอาทีหิ อฏฺหิ. ตตฺถ อโลหิตาสิ, ธุวโลหิตาสิ, ธุวโจฬาสิ, ปคฺฆรณีสิ, อิตฺถิปณฺฑกาสิ, เวปุริสิกาสีติ เอตานิ ฉ มคฺคานํ อนิยตวจนานิ, อนิมิตฺตาสิ, นิมิตฺตมตฺตาสีติ ทฺเว ปทานิ อนจฺโจฬาริกานิ จ, ยโต อฏฺปทานิ ‘‘สงฺฆาทิเสสํ น ชเนนฺตี’’ติ วุตฺตานิ, ตสฺมา ตานิ ถุลฺลจฺจยวตฺถูนิ. ปริพฺพาชกวตฺถุมฺหิ วิย อกฺโกสมตฺตตฺตา ทุกฺกฏวตฺถูนีติ เอเก. อิตฺถิปณฺฑกาสิ, เวปุริสิกาสีติ เอตาเนว ปทานิ สกลสรีรสณฺานเภททีปกานิ สุทฺธานิ สงฺฆาทิเสสํ น ชเนนฺติ สกลสรีรสามฺตฺตา, อิตรานิ ชเนนฺติ อสามฺตฺตา. ตานิ หิ ปสฺสาวมคฺคเมว ทีเปนฺติ สิขรณี-ปทํ วิย. อุภโตพฺยฺชนาสีติ วจนํ ปน ปุริสนิมิตฺเตน อสงฺฆาทิเสสวตฺถุนา มิสฺสวจนํ. ปุริสอุภโตพฺยฺชนกสฺส จ อิตฺถินิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํ, ปุริสนิมิตฺตํ ปากฏํ โหติ. ยทิ ตมฺปิ ชเนติ, กถํ อนิมิตฺตาสีติอาทิปทานิ น สงฺฆาทิเสสํ ชเนนฺตีติ เอเก, ตํ น ยุตฺตํ. ปุริสสฺสปิ นิมิตฺตาธิวจนโต, ‘‘เมถุนุปสํหิตาหิ สงฺฆาทิเสโส’’ติ มาติกาย ลกฺขณสฺส วุตฺตตฺตา จ เมถุนุปสํหิตาหิปิ โอภาสเน ปฏิวิชานนฺติยา สงฺฆาทิเสโส, อปฺปฏิวิชานนฺติยา ถุลฺลจฺจยํ, อิตเรหิ โอภาสเน ปฏิวิชานนฺติยา ถุลฺลจฺจยํ, อปฺปฏิวิชานนฺติยา ทุกฺกฏนฺติ เอเก, สพฺพํ สุฏฺุ วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ.

๒๘๗. หสนฺโตติ ยํ อุทฺทิสฺส ภณติ, สา เจ ปฏิวิชานาติ, สงฺฆาทิเสโส.

วินีตวตฺถุวณฺณนา

๒๘๙. ‘‘ปฏิวุตฺตํ นามา’’ติ ปาโ. โน-สทฺโท อธิโก. ‘‘อกฺขรลิขเนนปิ โหตี’’ติ วทนฺติ, ตํ อาวชฺชนสมนนฺตรวิธินา สเมติ เจ, คเหตพฺพํ.

ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๙๐. จตุตฺเถ ตโย สงฺฆาทิเสสวารา อาคตา, เสสา สตฺตปฺาส วารา ถุลฺลจฺจยทุกฺกฏาปตฺติกาย สํขิตฺตาติ เวทิตพฺพา, ตโต อฺตโร อสมฺภวโต อิธ น อุทฺธโฏ. เสสโยชนกฺกโม วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. นครปริกฺขาเรหีติ ปาการปริขาทีหิ นครปริวาเรหิ. เสตปริกฺขาโรติ เสตาลงฺกาโร, สีลาลงฺกาโรติ อตฺโถ (สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๔). จกฺกวีริโยติ วีริยจกฺโก. วสลํ ทุคฺคนฺธนฺติ นิมิตฺตํ สนฺธายาห, ตเทว สนฺธาย ‘‘กึ เม ปาปกํ, กึ เม ทุคฺคนฺธ’’นฺติ วุตฺตํ.

๒๙๑. สนฺติเกติ ยตฺถ ิโต วิฺาเปติ. ‘‘ปมวิคฺคเห สเจ ปาฬิวเสน โยเชตีติ กามเหตุปาริจริยาอตฺโถ. เสสนฺติ ‘อธิปฺปาโย’ติ ปทํ พฺยฺชนํ อตฺถาภาวโต. ทุติเย ปาฬิวเสน กามเหตุ-ปทานิ พฺยฺชนานิ เตสํ ตตฺถ อตฺถาภาวโต. เอวํ จตฺตาริ ปทานิ ทฺวินฺนํ วิคฺคหานํ วเสน โยชิตานีติ อปเร วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ.

๒๙๕. เอเตสุ สิกฺขาปเทสุ เมถุนราเคน วีติกฺกเม สติ สงฺฆาทิเสเสน อนาปตฺติ. ตสฺมา ‘‘กึ ภนฺเต อคฺคทานนฺติ. เมถุนธมฺม’’นฺติ อิทํ เกวลํ เมถุนธมฺมสฺส วณฺณภณนตฺถํ วุตฺตํ, น เมถุนธมฺมาธิปฺปาเยน ตทตฺถิยา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, ปรสฺส ภิกฺขุโน กามปาริจริยาย วณฺณภณเน ทุกฺกฏํ. ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, ตสฺส อคฺคทานํ เทหี’’ติ ปริยายวจเนนปิ ทุกฺกฏํ. ‘‘อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ ภาเสยฺย. ยา มาทิสํ สีลวนฺต’’นฺติ จ วุตฺตตฺตาติ เอเก. ปฺจสุ องฺเคสุ สพฺภาวา สงฺฆาทิเสโสวาติ เอเก. วิจาเรตฺวา คเหตพฺพํ. คณฺิปเท ปน ‘‘อิมสฺมึ สิกฺขาปททฺวเย กายสํสคฺเค วิย ยกฺขิเปตีสุ ทุฏฺุลฺลตฺตกามวจเน ถุลฺลจฺจย’นฺติ วทนฺติ. อฏฺกถาสุ ปน นาคต’’นฺติ ลิขิตํ. ‘‘อุภโตพฺยฺชนโก ปน ปณฺฑกคติโกวา’’ติ วทนฺติ.

อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. สฺจริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๙๗. อหมฺหิ ทุคฺคตาติ อหํ อมฺหิ ทุคฺคตา. อหํ ขฺวยฺโยติ เอตฺถ อยฺโยติ พหุวจนํ โหติ.

๒๙๘. โอยาจนฺตีติ นีจํ กตฺวา เทเว ยาจนฺติ. อายาจนฺตีติ อุจฺจํ กตฺวา อาทเรน ยาจนฺติ. อลงฺการาทีหิ มณฺฑิโต เกสสํวิธานาทีหิ ปสาธิโต. ‘‘มณฺฑิตกรเณ ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺติ.

ปทภาชนียวณฺณนา

๓๐๓. สห ปริทณฺเฑน วตฺตมานาติ อตฺโถ. ฉนฺทวาสินี นาม ‘‘ปิยา ปิยํ วเสตี’’ติ ปาฬิ, ปุริสํ วาเสตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘ปิโย ปิยํ วาเสตี’’ติ อฏฺกถา.

ตํ กิริยํ สมฺปาเทสฺสตีติ อวสฺสํ อาโรเจนฺติยา เจ อาโรเจตีติ อตฺโถ. ทฺวินฺนํ มาตาปิตูนํ เจ อาโรเจติ, สงฺฆาทิเสโสติ วินยวินิจฺฉเย ‘‘วตฺถุ โอโลเกตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. วตฺถุมฺหิ จ ‘‘อุทายิตฺเถโร คณิกาย อาโรเจสี’’ติ วุตฺตํ. ตํ ‘‘มาตาทีนมฺปิ วทโต วิสงฺเกโต นตฺถี’’ติ อฏฺกถาวจนโต นิปฺปโยชนํ. ตํ ปเนตนฺติ อาจริยสฺส วจนํ. มาตุรกฺขิตํ พฺรูหีติ เปสิตสฺส คนฺตฺวา มาตาปิตุรกฺขิตํ วทโต ตสฺส ตสฺสา มาตุรกฺขิตภาเวปิ สติ วิสงฺเกตเมว, กสฺมา? ‘‘ปิตุรกฺขิตาทีสุ อฺตรํ วทนฺตสฺส วิสงฺเกต’’นฺติ วุตฺตตฺตา อิตรถา อาทิ-สทฺโท นิรตฺถโก สิยา. เอกํ ทสกํ อิตเรน ทสเกน โยเชตฺวา ปุพฺเพ สุกฺกวิสฺสฏฺิยํ วุตฺตนยตฺตา มาตุรกฺขิตาย มาตา อตฺตโน ธีตุสนฺติกํ ปหิณตีติ คเหตพฺพํ.

๓๓๘. อนภินนฺทิตฺวาติ วจนมตฺตเมว, ยทิปิ อภินนฺทติ, ยาว สาสนํ นาโรเจติ, ตาว ‘‘วีมํสิโต’’ติ น วุจฺจติ. สาสนาโรจนกาเลติ อาณาปกสฺส สาสนวจนกฺขเณ. ตติยปเท วุตฺตนเยนาติ เอกงฺคสมฺปตฺติยา ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. วตฺถุคณนาย สงฺฆาทิเสโสติ อุภยวตฺถุคณนาย กิร.

๓๓๙. จตุตฺเถ อนาปตฺตีติ เอตฺถ ปน ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ น วีมํสติ น ปจฺจาหรติ, อนาปตฺตีติ เอตฺถ วิย ‘คจฺฉนฺโต น สมฺปาเทติ, อาคจฺฉนฺโต วิสํวาเทตี’ติ อนาปตฺติปาฬิยาปิ ภวิตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, เอกจฺเจสุ โปตฺถเกสุ ‘‘อตฺถี’’ติปิ.

วินีตวตฺถุวณฺณนา

๓๔๑. อลํวจนียาติ น วจนียา, นิวารเณ อลํ-สทฺโท. เถรปิตา วทตีติ ชิณฺณปิตา วทตีติ อตฺโถ. กิฺจาปิ เอตฺถ ‘‘อิตฺถี นาม มนุสฺสิตฺถี น ยกฺขี น เปตี น ติรจฺฉานคตา, ปุริโส นาม มนุสฺสปุริโส น ยกฺโข’’ติอาทิ นตฺถิ, ตถาปิ กายสํสคฺคาทีสุ ‘‘มนุสฺสิตฺถี’’ติ อิตฺถีววตฺถานสฺส กตตฺตา อิธาปิ มนุสฺสิตฺถี เอวาติ ปฺายติ. เมถุนปุพฺพภาคตฺตา มนุสฺสอุภโตพฺยฺชนโก จ ถุลฺลจฺจยวตฺถุโกว โหติ, เสสา มนุสฺสปณฺฑกอุภโตพฺยฺชนกติรจฺฉานคตปุริสาทโย ทุกฺกฏวตฺถุกาว มิจฺฉาจารสาสนงฺคสมฺภวโตติ เวทิตพฺพํ. ยถาสมฺภวํ ปน วารา อุทฺธริตพฺพา. ปฺตฺติอชานเน วิย อลํวจนียภาวาชานเนปิ อจิตฺตกตา เวทิตพฺพา. ทุฏฺุลฺลาทีสุปีติ ‘‘อิมสฺมิมฺปี’’ติ วุตฺตเมว โหติ. ‘‘เลขํ เนตฺวา ปฏิเลขํ อาโรจิตสฺสาปิ สฺจริตฺตํ นตฺถิ สฺจริตฺตภาวมชานนฺตสฺสา’’ติ วทนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.

สฺจริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖. กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๔๒. ยาจนาติ ‘‘เทถ เทถา’’ติ โจทนา. วิฺตฺตีติ อิมินา โน อตฺโถติ วิฺาปนา. ‘‘หตฺถกมฺมํ ยาจิโต อุปกรณํ, มูลํ วา ทสฺสตี’’ติ ยาจติ, น วฏฺฏตีติ. วฏฺฏติ เสนาสเน โอภาสปริกถาทีนํ ลทฺธตฺตาติ เอเก. อนชฺฌาวุตฺถกนฺติ อสฺสามิกํ. น อาหฏํ ปริภุฺชิตพฺพนฺติ ‘‘สูโปทนวิฺตฺติทุกฺกฏํ โหตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กิฺจาปิ ครุภณฺฑปฺปโหนเกสูติ วุตฺตํ, ตถาปิ ยํ วตฺถุวเสน อปฺปํ หุตฺวา อคฺฆวเสน มหา หริตาลหิงฺคุลิกาทิ, ตํ ยาจิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ.

๓๔๔. โส กิราติ อิสิ. ตทา อชฺฌคมา ตทชฺฌคมา.

๓๔๘-๙. น หิ สกฺกา ยาจนาย กาตุํ, ตสฺมา สยํ ยาจิตเกหิ อุปกรเณหีติ อธิปฺปาโย. พฺยฺชนํ สเมติ, น อตฺโถ. กสฺมา? อิธ อุภเยสํ อธิปฺเปตตฺตา, ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิมาห. อิธ วุตฺตนเยนาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปทวิภงฺเค วุตฺตนเยน. ‘‘สฺาจิกายา’’ติ วจนโต กโรนฺเตนาปิ, ‘‘ปเรหิ ปริโยสาเปตี’’ติ วจนโต การาเปนฺเตนาปิ ปฏิปชฺชิตพฺพํ. อุโภเปเต การกการาปกา. พฺยฺชนํ วิโลมิตํ ภเวยฺย, ‘‘การยมาเนนา’’ติ หิ พฺยฺชนํ ‘‘กโรนฺเตนา’’ติ วุตฺเต วิโลมิตํ โหติ อตทตฺถตฺตา. น หิ การาเปนฺโต นาม โหติ. ‘‘อิธ วุตฺตนเยนาติ เทสิตวตฺถุกปมาณิกนเยน. เอวํ สนฺเต ‘กโรนฺเตน วา การาเปนฺเตน วา’ติ วจนโต กโรนฺเตนาปิ ปเรหิ วิปฺปกตํ วตฺตพฺพนฺติ เจ, ตทตฺถวิสฺสชฺชนตฺถํ ‘ยทิ ปนาติอาทิมาหา’’’ติ อนุคณฺิปเท วุตฺตํ. ‘‘สฺาจิกาย กุฏึ กโรนฺโต’’ติ วจนวเสน วุตฺตํ. ‘‘อายามโต จ วิตฺถารโต จา’’ติ อวตฺวา วิกปฺปตฺถสฺส วา-สทฺทสฺส คหิตตฺตา เอกโตภาเคปิ วฑฺฒิเต อาปตฺติ เอว. ปมาณยุตฺตมฺโจ กิร นววิทตฺถิ. ‘‘‘จตุหตฺถวิตฺถารา’ติ วจเนน ‘ติริยํ ติหตฺถา วา’ติ วจนมฺปิ สเมติ ‘ยตฺถ ปมาณยุตฺโต’ติอาทิสนฺนิฏฺานวจนาสมฺภวโต’’ติ วุตฺตํ. ปมาณโต อูนตรมฺปีติ วิตฺถารโต จตุปฺจหตฺถมฺปิ ทีฆโต อนติกฺกมิตฺวา วุตฺตปมาณเมว เทสิตวตฺถุ. อเทสิตวตฺถุฺหิ กโรโต อาปตฺติ. ปมาณาติกฺกนฺตา กุฏิ เอว ปมาณาติกฺกนฺตํ กุฏึ กเรยฺยาติ วุตฺตตฺตา. ‘‘ถมฺภตุลา’’ติ ปาโ. อนุสฺสาวนานเยนาติ เอตฺถ ‘‘ทมิฬภาสายปิ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ.

๓๕๓. จารภูมิ โคจรภูมิ. น คหิตาติ น วาริตา. อฏฺกถายํ ‘‘การณาย คุตฺติพนฺธนาคารํ, อกรณฏฺานํ วา ธมฺมคนฺธิกา หตฺถปาทจฺฉินฺทนกา คนฺธิกา’’ติ ลิขิตํ. ทฺวีหิ พลิพทฺเทหีติ เหฏฺิมโกฏิยา กิร วุตฺตโต อาวิชฺชิตุํ น สกฺกา ฉินฺนาวฏตฺตา, นิคมนสฺสาปิ อตฺถปฺปกาสนตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปาจินนฺติ วตฺถุ อธิฏฺานํ. ตทตฺถายาติ ตจฺฉนตฺถาย. ปณฺณสาลมฺปีติ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตกุฏิเมว ปณฺณจฺฉทนํ. เตเนว ‘‘สภิตฺติจฺฉทน’’นฺติ วุตฺตํ, อลิตฺตํ กิร สพฺพํ วฏฺฏติ. ปุพฺเพ โถกํ ปิตํ ปุน วฑฺเฒตฺวา. ตสฺมินฺติ ทฺวารพนฺธเน วา วาตปาเน วา ปิเต. ปมเมวาติ เอตฺถ ปตฺตกาเล เอวาติ กิร ธมฺมสิริตฺเถโร. อุปติสฺสตฺเถโร ปิตกาเลวาติ กิร. ปุริเมน เลปสฺส อฆฏิตตฺตา ทุติเยน วตฺตสีเสน กตตฺตา อุภินฺนมฺปิ อนาปตฺติ. สเจ อาณตฺเตน กตํ, ‘‘กโรติ วา การาเปติ วา’’ติ วจนโต อาปตฺติ อุภินฺนํ สติ อตฺตุทฺเทสิกตาย, อสติ มูลฏฺสฺเสว. เหฏฺิมปฺปมาณสมฺภเว สติ สพฺพมตฺติกามยํ กุฏึ กโรโต อาปตฺติ ทุกฺกเฏน สงฺฆาทิเสโสติ อาจริยสฺส ตกฺโก.

๓๕๔. ฉตฺตึส จตุกฺกานิ นาม อเทสิตวตฺถุกจตุกฺกํ เทสิตวตฺถุกจตุกฺกํ ปมาณาติกฺกนฺตจตุกฺกํ ปมาณิกจตุกฺกํ อเทสิตวตฺถุกปมาณาติกฺกนฺตจตุกฺกํ เทสิตวตฺถุกปมาณิกจตุกฺกนฺติ ฉ จตุกฺกานิ, เอวํ สมาทิสติวาราทีสุปิ ปฺจสูติ ฉตฺตึส. อาปตฺติเภททสฺสนตฺถนฺติ เอตฺถ ยสฺมา ‘‘สารมฺเภ เจ, ภิกฺขุ, วตฺถุสฺมึ อปริกฺกมเน…เป… สงฺฆาทิเสโส’’ติ มาติกายํ อวิเสเสน วุตฺตตฺตา สารมฺภอปริกฺกมเนปิ สงฺฆาทิเสโสวาติ มิจฺฉาคาหวิวชฺชนตฺถํ อาปตฺติเภโท ทสฺสิโต, ตสฺมา วุตฺตานีติ อธิปฺปาโย. วิภงฺเค เอวํ อวตฺวา กิมตฺถํ มาติกายํ ทุกฺกฏวตฺถุ วุตฺตนฺติ เจ? ภิกฺขู อภิเนตพฺพา วตฺถุเทสนาย, เตหิ ภิกฺขูหิ วตฺถุ เทเสตพฺพํ. กีทิสํ? อนารมฺภํ สปริกฺกมนํ, เนตรํ, อิตรสฺมึ ‘‘สารมฺเภ เจ ภิกฺขุ วตฺถุสฺมึ อปริกฺกมเน’’ติ เอวํ อานิสํสวเสน อาคตตฺตา วุตฺตํ. ยสฺมา วตฺถุ นาม อตฺถิ สารมฺภํ, อตฺถิ อนารมฺภํ, อตฺถิ สปริกฺกมนํ, อตฺถิ อปริกฺกมนํ, อตฺถิ สารมฺภํ สปริกฺกมนํ, อตฺถิ สารมฺภํ อปริกฺกมนํ, อตฺถิ อนารมฺภํ สปริกฺกมนํ, อตฺถิ อนารมฺภํ อปริกฺกมนนฺติ พหุวิธตฺตา วตฺถุ เทเสตพฺพํ อนารมฺภํ สปริกฺกมนํ, เนตรนฺติ วุตฺตํ โหติ. กิมตฺถิกา ปเนสา เทสนาติ เจ? ครุกาปตฺติปฺาปนเหตุปริวชฺชนุปายตฺถา. วตฺถุเทสนาย หิ ครุกาปตฺติปฺาปนเหตุตฺตา อกตวิฺตฺติ คิหีนํ ปีฬาชนเนน อตฺตทุกฺขปรทุกฺขเหตุภูโต จ สารมฺภภาโวติ เอเต วตฺถุเทสนาปเทเสน อุปาเยน ปริวชฺชิตา โหนฺติ. น หิ ภิกฺขุ อกปฺปิยกุฏิกรณตฺถํ คิหีนํ วา ปีฬานิมิตฺตํ สารมฺภวตฺถุ. กุฏิกรณตฺถํ วา วตฺถุํ เทเสนฺตีติ ปมเมว สาธิตเมตํ. โวมิสฺสกาปตฺติโยติ ทุกฺกฏสงฺฆาทิเสสมิสฺสกาปตฺติโย.

๓๕๕. ตตฺถ ‘‘ทฺวีหิ สงฺฆาทิเสเสหี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ทฺวินฺนํ สงฺฆาทิเสเสนา’’ติ วิภตฺติพฺยตฺตเยน, วจนพฺยตฺตเยน จ วุตฺตํ. ‘‘อาปตฺติ ทฺวินฺนํ สงฺฆาทิเสสาน’’นฺติปิ ปาโ.

๓๖๔. น ฆฏยติ ฉทนเลปาภาวโต, อนาปตฺติ, ตํ ปรโต สาธิยติ. ฉทนเมว สนฺธาย อุลฺลิตฺตาวลิตฺตตา วุตฺตาติ. ‘‘กุกฺกุฏจฺฉิกเคหํ วฏฺฏตีติ วตฺวา ปุน ฉทนํ ทณฺฑเกหีติอาทินา นเยน ตํ ทสฺเสนฺเตหิ ติณปณฺณจฺฉทนากุฏิกาว วุตฺตา. ตตฺถ ฉทนํ ทณฺฑเกหิ ทีฆโต ติริยฺจ ชาลํ วิย พนฺธิตฺวา ติเณหิ วา ปณฺเณหิ วา ฉาเทตุํ อุลฺลิตฺตาทิภาโว ฉทนเมว สนฺธาย วุตฺโตติ ยุตฺตมิทํ. ตสฺมา มตฺติกามยํ ภิตฺตึ วฑฺฒาเปตฺวา อุปริ อุลฺลิตฺตํ วา อวลิตฺตํ วา อุภยํ วา ภิตฺติยา ฆฏิตํ กโรนฺตสฺส อาปตฺติ เอว วินาปิ ภิตฺติเลเปนา’’ติ ลิขิตํ. ‘‘‘โส จ ฉทนเมว สนฺธายา’ติ ปธานวเสน วุตฺตํ, น เหฏฺาภาคํ ปฏิกฺขิตฺต’’นฺติ วทนฺติ, วีมํสิตพฺพํ. เอตฺถาติ ติณกุฏิกาย. ยถาสมาทิฏฺายาติ ยถาวุตฺตปฺปการนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘อาปตฺติ การุกานํ ติณฺณํ ทุกฺกฏาน’’นฺติอาทิมฺหิ โส สุณาติฉกฺกมฺปิ ลพฺภติ. อุภยตฺถ สมาทิฏฺตฺตา อาณาปกสฺส อนาปตฺติ. อาณตฺตสฺส ยถา สมาทิฏฺํ อาณาปเกน, ตถา อกรณปจฺจยา ทุกฺกฏํ. สเจ ‘‘อหมฺเปตฺถ วสามี’’ติ อตฺตุทฺเทสมฺปิ กโรติ, สงฺฆาทิเสโสว. ‘‘กุฏึ กโรถา’’ติ อวิเสเสน วุตฺตฏฺาเน ปน อาณาปกสฺสาปิ สงฺฆาทิเสโส อจิตฺตกตฺตา สิกฺขาปทสฺส.

อหฺจ วสิสฺสามีติ เอตฺถ ปรสฺส ยสฺส กสฺสจิ อุทฺทิฏฺสฺส อภาวา อาปตฺติ เอว ‘‘กโรนฺตสฺส วา’’ติ นิยมิตตฺตา, อนาปตฺติ อวิภตฺตตฺตา. ‘‘อิธ ปฺตฺติชานนมตฺตเมว จิตฺต’’นฺติ จ ลิขิตํ. อนุคณฺิปเท ปน อหฺจ วสิสฺสามีติ เอตฺถ โย ‘‘มยฺหํ วาสาคารฺจ ภวิสฺสตี’’ติ อิจฺฉติ, ตสฺสาปตฺติ. โย ปน อุโปสถาคารํ อิจฺฉติ, ตสฺส อนาปตฺติ, ตสฺมา ‘‘อุภยํ สเมตี’’ติ วตฺวา จ ‘‘วินยวินิจฺฉเย อาคเต ครุเก าตพฺพ’’นฺติ วจนโต มหาปจฺจริวาทโต อิตโร ปจฺฉา วตฺตพฺโพติ เจ? น, พลวตฺตา. ‘‘วาสาคารํ เปตฺวา สพฺพตฺถ, อนาปตฺตี’’ติ วจนโต, โภชนสาลาทีนมฺปิ อตฺถาย อิมินา กตตฺตา สงฺกรา ชาตา. ยถา – ทฺเว ตโย ‘‘เอกโต วสิสฺสามา’’ติ กโรนฺติ, รกฺขติ ตาวาติ เอตฺถ วิย. ‘‘อิทํ านํ วาสาคารํ ภวิสฺสติ, อิทํ อุโปสถาคาร’’นฺติ วิภชิตฺวา กเตปิ อาปตฺติ เอว. ทฺวีสุ มหาปจฺจริวาโท พลวา, ตสฺมา ‘‘ปจฺฉา วุตฺโต’’ติอาทินา อตีว ปปฺจิตํ. กึ เตน. ‘‘อตฺตนา วิปฺปกตํ อตฺตนา จ ปเรหิ จ ปริโยสาเปตี’’ติอาทินา นเยน อปรานิปิ จตุกฺกานิ ยถาสมฺภวํ โยเชตฺวา ทสฺเสตพฺพานิ, เลณาทีสุ กิฺจาปิ สงฺฆาทิเสเสน อนาปตฺติ, อกตวิฺตฺติยา สติ ตปฺปจฺจยา อาปตฺติ เอว.

กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗. วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๖๖. สตฺตเม วา-สทฺโท อวธารณตฺโถติ เวทิตพฺโพ.

วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘. ปมทุฏฺโทสสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๘๐. สาวเกน ปตฺตพฺพนฺติ ปกติสาวกํ สนฺธาย วุตฺตํ, น อคฺคสาวกํ. ยถูปนิสฺสยยถาปุคฺคลวเสน ‘‘ติสฺโส วิชฺชา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เกนจิ สาวเกน ติสฺโส วิชฺชา, เกนจิ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา, เกนจิ ฉ อภิฺา, เกนจิ เกวโล นวโลกุตฺตรธมฺโมติ เอวํ วิสุํ วิสุํ ยถาสมฺภวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

๓๘๒. ‘‘เย เต ภิกฺขู สุตฺตนฺติกา’’ติอาทิวจนโต ธรมาเนปิ ภควติ ปิฏกตฺตยปริจฺเฉโท อตฺถีติ สิทฺธํ. ธมฺมกถิกาติ อาภิธมฺมิกา รติยา อจฺฉิสฺสนฺตีติอาทิ อายสฺมโต ทพฺพสฺส เนสํ ติรจฺฉานกถาย รตินิโยชนํ วิย ทิสฺสติ, น ตถา ทฏฺพฺพํ. สุตฺตนฺติกาทิสํสคฺคโต เตสํ สุตฺตนฺติกาทีนํ ผาสุวิหารนฺตรายํ, เตสมฺปิ ติรจฺฉานกถารติยา อภาเวน อนภิรติวาสํ, ตโต เนสํ สามฺา จาวนฺจ ปริวชฺชนฺโต เอวํ จินฺเตสีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘นิมฺมิตานํ ธมฺมตาติ สาวเกหิ นิมฺมิตานํเยว, น พุทฺเธหี’’ติ วทนฺติ. ‘‘สาธกตมํ กรณ’’นฺติ เอวํ วุตฺเต กรณตฺเถเยว ตติยาวิภต