📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

วินยปิฏเก

วิมติวิโนทนี-ฏีกา (ปโม ภาโค)

คนฺถารมฺภกถา

กรุณาปุณฺณหทยํ, สุคตํ หิตทายกํ;

นตฺวา ธมฺมฺจ วิมลํ, สงฺฆฺจ คุณสมฺปทํ.

วณฺณนา นิปุณาเหสุํ, วินยฏฺกถาย ยา;

ปุพฺพเกหิ กตา เนกา, นานานยสมากุลา.

ตตฺถ กาจิ สุวิตฺถิณฺณา, ทุกฺโขคาหา จ คนฺถโต;

วิรทฺธา อตฺถโต จาปิ, สทฺทโต จาปิ กตฺถจิ.

กาจิ กตฺถจิ อปุณฺณา, กาจิ สมฺโมหการินี;

ตสฺมา ตาหิ สมาทาย, สารํ สงฺเขปรูปโต.

ลีนตฺถฺจ ปกาเสนฺโต, วิรทฺธฺจ วิโสธยํ;

อุปฏฺิตนยฺจาปิ, ตตฺถ ตตฺถ ปกาสยํ.

วินเย วิมตึ เฉตุํ, ภิกฺขูนํ ลหุวุตฺตินํ;

สงฺเขเปน ลิขิสฺสามิ, ตสฺสา ลีนตฺถวณฺณนํ.

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา

วินยสํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยํ นมสฺสิตุกาโม ตสฺส วิสิฏฺคุณโยคสนฺทสฺสนตฺถํ โย กปฺปโกฏีหิปีติอาทิมาห. วิสิฏฺคุณโยเคน หิ วนฺทนารหภาโว, วนฺทนารเห จ กตา วนฺทนา ยถาธิปฺเปตมตฺถํ สาเธติ. เอตฺถ จ สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปณามกรณปฺปโยชนํ ตตฺถ ตตฺถ พหุธา ปปฺเจนฺติ อาจริยา, มยํ ปน อิธาธิปฺเปตเมว ปโยชนํ ทสฺสยิสฺสาม. ตสฺมา สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปณามกรณํ ยถาปฏิฺาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ตสฺสานุภาเวน หตนฺตราโย’’ติ. รตนตฺตยปณามกรเณน หิ ราคาทิโทสวิคมโต ปฺาทิคุณปาฏวโต อายุอาทิวฑฺฒนโต ปุฺาติสยภาวาทิโต จ โหเตว ยถาปฏิฺาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนํ.

ตตฺถ ปมํ ตาว ภควโต วนฺทนํ กตฺตุกาโม ‘‘โย กปฺปโกฏีหิปิ…เป… ตสฺสา’’ติ อาห. อิมิสฺสา ปน วินยเทสนาย กรุณาปฺปธานาณสมุฏฺิตตาย กรุณาปฺปธานเมว โถมนํ อารทฺธํ. เอสา หิ อาจริยสฺส ปกติ, ยทิทํ อารมฺภานุรูปโถมนา. กรุณาคฺคหเณน เจตฺถ อปริเมยฺยปฺปภาวา สพฺเพปิ พุทฺธคุณา นยโต สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา ตํมูลกตฺตา เสสพุทฺธคุณานํ. ตตฺถ โยติ อิมสฺส อนิยมวจนสฺส นาโถติ อิมินา สมฺพนฺโธ. กปฺปโกฏีหิปิ อปฺปเมยฺยํ กาลนฺติ กปฺปโกฏิคณนาวเสนปิ ‘‘เอตฺตกา กปฺปโกฏิโย’’ติ ปเมตุํ อสกฺกุเณยฺยํ กาลํ. อปิ-สทฺเทน ปเคว วสฺสคณนายาติ ทสฺเสติ. อปฺปเมยฺยํ กาลนฺติ จ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, เตน กปฺปโกฏิคณนาวเสน ปริจฺฉินฺทิตุมสกฺกุเณยฺยมปิ, อสงฺขฺเยยฺยวเสน ปน ปริจฺฉินฺทิตพฺพโต สลกฺขํ จตุรสงฺขฺเยยฺยกปฺปกาลํ อจฺจนฺตเมว นิรนฺตรํ ปฺจมหาปอจฺจาคาทิอติทุกฺกรานิ กโรนฺโต เขทํ กายิกํ ปริสฺสมํ ปตฺโตติ ทสฺเสติ.

โลกหิตายาติ สตฺตโลกสฺส หิตาย. นาถตีติ นาโถ, เวเนยฺยานํ หิตสุขํ อาสีสตีติ อตฺโถ. อถ วา นาถติ เวเนยฺยคเต กิเลเส อุปตาเปติ, นาถติ วา ยาจติ เวเนยฺเย อตฺตโน หิตกรเณ ยาจิตฺวาปิ นิโยเชตีติ นาโถ, โลกปฏิสรโณ โลกสามี โลกนายโกติ วุตฺตํ โหติ. มหาการุณิกสฺสาติ โย กรุณาย กมฺปิตหทยตฺตา โลกหิตตฺถํ อติทุกฺกรกิริยาย อเนกปฺปการํ ตาทิสํ ทุกฺขํ อนุภวิตฺวา อาคโต, ตสฺส มหาการุณิกสฺสาติ อตฺโถ. ตตฺถ กิรตีติ กรุณา, ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ อปเนตีติ อตฺโถ. ทุกฺขิเตสุ วา กิริยติ ปสาริยตีติ กรุณา. อถ วา กิณาตีติ กรุณา, ปรทุกฺเข สติ การุณิกํ หึสติ วิพาเธติ, วินาเสติ วา ปรสฺส ทุกฺขนฺติ อตฺโถ. ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ กมฺปนํ หทยเขทํ กโรตีติ วา กรุณา. อถ วา กมิติ สุขํ, ตํ รุนฺธตีติ กรุณา. เอสา หิ ปรทุกฺขาปนยนกามตาลกฺขณา อตฺตสุขนิรเปกฺขตาย การุณิกานํ สุขํ รุนฺธติ วิพาเธติ. กรุณาย นิยุตฺโต การุณิโก, มหนฺโต การุณิโก มหาการุณิโก, ตสฺส นโม อตฺถูติ ปาเสโส.

เอวํ กรุณามุเขน สงฺเขปโต สกลสพฺพฺุคุเณหิ ภควนฺตํ โถเมตฺวา อิทานิ สทฺธมฺมํ โถเมตุํ อสมฺพุธนฺติอาทิมาห. ตตฺถ พุทฺธนิเสวิตํ ยํ อสมฺพุธํ ชีวโลโก ภวา ภวํ คจฺฉติ, ตสฺส ธมฺมวรสฺส นโมติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อสมฺพุธนฺติ อสมฺพุชฺฌนฺโต, ยถาสภาวํ อปฺปฏิวิชฺฌนโตติ วุตฺตํ โหติ. เหตุอตฺโถ เหตฺถ อนฺตปจฺจโย. นฺติ อนิยมโต สปริยตฺติโก นวโลกุตฺตรธมฺโม กมฺมภาเวน นิทฺทิฏฺโ. พุทฺธนิเสวิตนฺติ ตสฺเสว วิเสสนํ, สมฺมาสมฺพุทฺเธน, ปจฺเจกพุทฺธสาวกพุทฺเธหิปิ วา โคจราเสวนภาวนาเสวนาหิ ยถารหํ นิเสวิตํ, อชหิตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ ปริยตฺติผลนิพฺพานานิ โคจราเสวนวเสเนว นิเสวิตานิ, มคฺโค ปน ภาวนาเสวนวเสนาปิ ปจฺจเวกฺขณาณาทิวเสน โคจราเสวนวเสนาปิ นิเสวิโต. ภวาภวนฺติ ภวโต ภวํ. อถ วา หีนปณีตาทิวเสน ขุทฺทกํ มหนฺตฺจ ภวนฺติ อตฺโถ. วุฑฺฒตฺโถปิ หิ -กาโร ทิสฺสติ อเสกฺขา ธมฺมาติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๑) วิย. อถ วา ภโวติ วุฑฺฒิ, อภโวติ หานิ. ภโวติ วา สสฺสตทิฏฺิ, อภโวติ อุจฺเฉททิฏฺิ. วุตฺตปฺปกาโร ภโว จ อภโว จ ภวาภโว, ตํ ภวาภวํ. คจฺฉตีติ อุปคจฺฉติ. ชีวโลโกติ สตฺตโลโก. อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสิโนติ ธมฺมวิเสสนํ. ตตฺถ น วิทติ ธมฺมานํ ยถาสภาวํ น วิชานาตีติ อวิชฺชา, อฺาณํ. สา อาทิ เยสํ ตณฺหาทีนํ, เตเยว กิลิสฺสนฺติ เอเตหิ สตฺตาติ กิเลสา, เตเยว จ สตฺตานํ วิพาธนฏฺเน ชาลสทิสาติ ชาลํ, ตํ วิทฺธํเสติ สพฺพโส วินาเสติ สีเลนาติ อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสี, ตสฺส.

นนุ เจตฺถ สปริยตฺติโก นวโลกุตฺตรธมฺโม อธิปฺเปโต, ตตฺถ จ มคฺโคเยว กิเลเส วิทฺธํเสติ, เนตเรติ เจ? วุจฺจเต – มคฺคสฺสาปิ นิพฺพานมาคมฺม กิเลสวิทฺธํสนโต นิพฺพานมฺปิ กิเลเส วิทฺธํเสติ นาม, มคฺคสฺส กิเลสวิทฺธํสนกิจฺจํ ผเลน นิฏฺิตนฺติ ผลมฺปิ ‘‘กิเลสวิทฺธํสี’’ติ วุจฺจติ, ปริยตฺติธมฺโมปิ กิเลสวิทฺธํสนสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยตฺตา ‘‘กิเลสวิทฺธํสี’’ติ วตฺตุํ อรหตีติ น โกจิ โทโส. ธมฺมวรสฺส ตสฺสาติ ปุพฺเพ อนิยมิตสฺส นิยามกวจนํ. ตตฺถ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน จตูสุ อปาเยสุ สํสารทุกฺเข จ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโม. วุตฺตปฺปกาโร ธมฺโม เอว อตฺตโน อุตฺตริตราภาเวน วโร ปวโร อนุตฺตโรติ ธมฺมวโร, ตสฺส ธมฺมวรสฺส นโม อตฺถูติ อตฺโถ.

เอวํ สงฺเขปนเยเนว สพฺพธมฺมคุเณหิ สทฺธมฺมํ โถเมตฺวา อิทานิ อริยสงฺฆํ โถเมตุํ คุเณหีติอาทิมาห. ตตฺถ คุเณหิ โย ยุตฺโต, ตมริยสงฺฆํ นมามีติ สมฺพนฺโธ. สีลาทโย คุณา เจตฺถ โลกิยโลกุตฺตรา อธิปฺเปตา. ‘‘วิมุตฺติวิมุตฺติาณ’’นฺติ วตฺตพฺเพ เอกเทสสรูเปกเสสนเยน ‘‘วิมุตฺติาณ’’นฺติ วุตฺตํ, อาทิสทฺทปริยาเยน ปภุติสทฺเทน วา วิมุตฺติคฺคหณํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ วิมุตฺตีติ ผลํ. วิมุตฺติาณนฺติ ปจฺจเวกฺขณาณํ. ปภุติ-สทฺเทน ฉฬภิฺาจตุปฏิสมฺภิทาทโย คุณา สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. กุสลตฺถิกานํ ชนานํ ปุฺาติสยวุฑฺฒิยา เขตฺตสทิสตฺตา เขตฺตนฺติ อาห ‘‘เขตฺตํ ชนานํ กุสลตฺถิกาน’’นฺติ. ขิตฺตํ พีชํ มหปฺผลภาวกรเณน ตายตีติ หิ เขตฺตํ. อริยสงฺฆนฺติ เอตฺถ อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น อิริยนโต, อเย จ อิริยนโต, สเทวเกน โลเกน ‘‘สรณ’’นฺติ อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต, อุปคตานฺจ ตทตฺถสิทฺธิโต อริยา, อฏฺ อริยปุคฺคลา, อริยานํ สงฺโฆ สมูโหติ อริยสงฺโฆ, ตํ อริยสงฺฆํ.

อิทานิ รตนตฺตยปณามชนิตํ กุสลาภิสนฺทํ ยถาธิปฺเปเต ปโยชเน นิโยเชตฺวา อตฺตนา สํวณฺณิยมานสฺส วินยสฺส สกลสาสนมูลภาวทสฺสนมุเขน สํวณฺณนากรณสฺสาปิ สาสนมูลตํ ทสฺเสตุํ อิจฺเจวมิจฺจาทิคาถาทฺวยมาห. ปุฺาภิสนฺทนฺติ ปุฺโฆํ, ปุฺปฺปวาหํ ปุฺราสินฺติ อตฺโถ. ตสฺสานุภาเวนาติ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส ปุฺปฺปวาหสฺส อานุภาเวน พเลน หตนฺตราโย วินยํ วณฺณยิสฺสนฺติ สมฺพนฺโธ.

อฏฺิตสฺส สุสณฺิตสฺส ภควโต สาสนํ ยสฺมึ ิเต ปติฏฺิตํ โหตีติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ยสฺมินฺติ ยสฺมึ วินยปิฏเก. ิเตติ ปาฬิโต จ อตฺถโต จ อนูนํ หุตฺวา ลชฺชีปุคฺคเลสุ ปวตฺตนฏฺเน ิเต. สาสนนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สาสนํ. อฏฺิตสฺสาติ กามสุขลฺลิกตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาเต อนฺตทฺวเย อฏฺิตสฺส, ‘‘ปรินิพฺพุตสฺสปิ ภควโต’’ติปิ วทนฺติ. สุสณฺิตสฺสาติ อนฺตทฺวยวิรหิตาย มชฺฌิมาย ปฏิปทาย สุฏฺุ ิตสฺส. อมิสฺสนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, นิกายนฺตรลทฺธีหิ อสมฺมิสฺสํ กตฺวา อนากุลํ กตฺวา วณฺณยิสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติ. นิสฺสาย ปุพฺพาจริยานุภาวนฺติ ปุพฺพาจริเยหิ สํวณฺณิตํ อฏฺกถํ นิสฺสาย, น อตฺตโน พเลนาติ อธิปฺปาโย.

อถ โปราณฏฺกถาสุ วิชฺชมานาสุ ปุน วินยสํวณฺณนา กึปโยชนาติ? อาห กามฺจาติอาทิ. ตตฺถ กามนฺติ เอกนฺเตน, ยถิจฺฉกํ วา, สพฺพโสติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺส สํวณฺณิโตยํ วินโยติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ปุพฺพาจริยาสเภหีติ มหากสฺสปตฺเถราทโย ปุพฺพาจริยา เอว อกมฺปิยฏฺเน อุตฺตมฏฺเน จ อาสภา, เตหิ ปุพฺพาจริยวเรหีติ วุตฺตํ โหติ. กีทิสา ปน เต ปุพฺพาจริยาติ? อาห าณมฺพูติอาทิ. อคฺคมคฺคาณสงฺขาเตน อมฺพุนา สลิเลน นิทฺโธตานิ นิสฺเสสโต อายตึ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน โธตานิ วิโสธิตานิ ราคาทีนิ ตีณิ มลานิ กามาสวาทโย จ จตฺตาโร อาสวา เยหิ เต าณมฺพุนิทฺโธตมลาสวา, เตหิ ขีณาสเวหีติ อตฺโถ. ขีณาสวภาเวปิ น เอเต สุกฺขวิปสฺสกาติ อาห ‘‘วิสุทฺธวิชฺชาปฏิสมฺภิเทหี’’ติ. ตตฺถ วิชฺชาติ ติสฺโส วิชฺชา, อฏฺ วิชฺชา วา. ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺเตสุปิ มหากสฺสปตฺเถราทีนํ อุจฺจินิตฺวา คหิตตาย เตสํ สทฺธมฺมสํวณฺณเน สามตฺถิยํ สาติสยนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สทฺธมฺมสํวณฺณนโกวิเทหี’’ติ.

กิเลสชาตํ, ปริกฺขารพาหุลฺลํ วา สลฺลิขติ ตนุํ กโรตีติ สลฺเลโข, อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมูโห, อิธ ปน ขีณาสวาธิการตฺตา ปริกฺขารพาหุลฺลสฺส สลฺลิขนวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ. สลฺเลเขน นิพฺพตฺตํ สลฺเลขิยํ, ตสฺมึ สลฺเลขิเย, ธุตงฺคปริหรณาทิสลฺเลขปอปตฺติยนฺติ วุตฺตํ โหติ. โนสุลภูปเมหีติ สลฺเลขปฏิปตฺติยา ‘‘อสุกสทิสา’’ติ นตฺถิ สุลภา อุปมา เอเตสนฺติ โนสุลภูปมา, เตหิ. มหาวิหารสฺสาติ อิมินา นิกายนฺตรํ ปฏิกฺขิปติ. วิหารสีเสน เหตฺถ ตตฺถ นิวาสีนฺเจว เตหิ สมลทฺธิกานฺจ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ คหณํ ทฏฺพฺพํ. ตสฺมา เตสํ มหาวิหารวาสีนํ ทิฏฺิสีลวิสุทฺธิยา ปภวตฺเตน สฺาณภูตตฺตา ธมฺมสงฺคาหกา มหากสฺสปตฺเถราทโย ‘‘มหาวิหารสฺส ธชูปมา’’ติ วุตฺตา, เตหิ อยํ วินโย สํวณฺณิโต สมฺมา อนูนํ กตฺวา วณฺณิโต. กถนฺติ อาห ‘‘จิตฺเตหิ นเยหี’’ติ. วิจิตฺเตหิ นเยหิ สมฺพุทฺธวรนฺวเยหิ สพฺพฺุพุทฺธวรํ อนุคเตหิ, ภควโต อธิปฺปายานุคเตหิ นเยหีติ วุตฺตํ โหติ.

เอวํ โปราณฏฺกถาย อนูนภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน สํวณฺณนาย ปโยชนวิเสสํ อชฺเฌสกฺจ ทสฺเสตุํ สํวณฺณนาติอาทิมาห. ตตฺถ สงฺขตตฺตาติ รจิตตฺตา. น กฺจิ อตฺถํ อภิสมฺภุณาตีติ น กฺจิ อตฺถํ สาเธติ.

สํวณฺณนํ ตฺจาติอาทินา อตฺตโน สํวณฺณนาย กรณปฺปการํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ตฺจ อิทานิ วุจฺจมานํ สํวณฺณนํ สมารภนฺโต สกลายปิ มหาอฏฺกถาย อิธ คเหตพฺพโต มหาอฏฺกถํ ตสฺสา อิทานิ วุจฺจมานาย สํวณฺณนาย สรีรํ กตฺวา มหาปจฺจริยํ โย วินิจฺฉโย วุตฺโต, ตเถว กุรุนฺทีนามาทีสุ วิสฺสุตาสุ อฏฺกถาสุ โย วินิจฺฉโย วุตฺโต, ตโตปิ วินิจฺฉยโต ยุตฺตมตฺถํ อปริจฺจชนฺโต อนฺโตคธตฺเถรวาทํ กตฺวา สํวณฺณนํ สมฺมา สมารภิสฺสนฺติ ปทตฺถสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ อตฺโถ กถียติ เอตายาติ อฏฺกถา ตฺถ-การสฺส ฏฺ-การํ กตฺวา. มหาปจฺจริยนฺติ มหาปจฺจรีนามิกํ. เอตฺถ จ ปจฺจรีติ อุฬุมฺปํ วุจฺจติ, ตสฺมึ นิสีทิตฺวา กตตฺตา ตเมว นามํ ชาตํ. ‘‘กุรุนฺทีวลฺลิวิหาโร นาม อตฺถิ, ตตฺถ กตตฺตา ‘กุรุนฺที’ติ นามํ ชาต’’นฺติ วทนฺติ. อาทิสทฺเทน อนฺธกฏฺกถํ สงฺเขปฏฺกถฺจ สงฺคณฺหาติ.

ยุตฺตมตฺถนฺติ มหาอฏฺกถานเยน, จตุพฺพิธวินยยุตฺติยา วา ยุตฺตมตฺถํ. ‘‘อฏฺกถํเยว คเหตฺวา สํวณฺณนํ กริสฺสามี’’ติ วุตฺเต อฏฺกถาสุ วุตฺตตฺเถรวาทานํ พาหิรภาโว สิยาติ เตปิ อนฺโตกตฺตุกาโม ‘‘อนฺโตคธเถรวาท’’นฺติ อาห, เถรวาเทปิ อนฺโตกตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.

ตํ เมติ คาถาย โสตูหิ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสติ. ตตฺถ ธมฺมปฺปทีปสฺสาติ ธมฺโม เอว โมหนฺธการวิทฺธํสนโต ปทีปสทิสตฺตา ปทีโป อสฺสาติ ธมฺมปฺปทีโป, ภควา, ตสฺส. ปติมานยนฺตาติ ปูเชนฺตา มนสา ครุํ กโรนฺตา นิสาเมนฺตุ สุณนฺตุ.

พุทฺเธนาติอาทินา อตฺตโน สํวณฺณนาย อาคมนสุทฺธิทสฺสนมุเขน ปมาณภาวํ ทสฺเสตฺวา อนุสิกฺขิตพฺพตํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ยเถว พุทฺเธน โย ธมฺโม วินโย จ วุตฺโต, โส ตสฺส พุทฺธสฺส เยหิ ปุตฺเตหิ มหากสฺสปตฺเถราทีหิ ตเถว าโต, เตสํ พุทฺธปุตฺตานํ มติมจฺจชนฺตา สีหฬฏฺกถาจริยา ยสฺมา ปุเร อฏฺกถา อกํสูติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ธมฺโมติ สุตฺตาภิธมฺเม สงฺคณฺหาติ. วินโยติ สกลํ วินยปิฏกํ. วุตฺโตติ ปาฬิโต จ อตฺถโต จ พุทฺเธน ภควตา วุตฺโต. น หิ ภควตา อพฺยากตํ นาม ตนฺติปทํ อตฺถิ, ตตฺถ ตตฺถ ภควตา ปวตฺติตปกิณฺณกเทสนาเยว หิ อฏฺกถา. ตเถว าโตติ ยเถว พุทฺเธน วุตฺโต, ตเถว เอกปทมฺปิ เอกกฺขรมฺปิ อวินาเสตฺวา อธิปฺปายฺจ อวิโกเปตฺวา าโต วิทิโตติ อตฺโถ. เตสํ มติมจฺจชนฺตาติ เตสํ พุทฺธปุตฺตานํ มติสงฺขาตํ เถรปรมฺปราย อุคฺคเหตฺวา อาภตํ อพฺโพจฺฉินฺนํ ปาฬิวณฺณนาวเสน เจว ปาฬิมุตฺตกวเสน จ ปวตฺตํ สพฺพํ อฏฺกถาวินิจฺฉยํ อปริจฺจชนฺตา. อฏฺกถา อกํสูติ มหาอฏฺกถามหาปจฺจริอาทิกา สีหฬฏฺกถาโย อกํสุ. ‘‘อฏฺกถามกํสู’’ติปิ ปาโ, ตตฺถาปิ โสเยวตฺโถ.

ตสฺมาติ ยสฺมา เตสํ พุทฺธปุตฺตานํ อธิปฺปายํ อวิโกเปตฺวา ปุเร อฏฺกถา อกํสุ, ตสฺมา. ยํ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ, ตํ สพฺพมฺปิ ปมาณนฺติ โยชนา. หีติ นิปาตมตฺตํ เหตุอตฺถสฺส ตสฺมาติ อิมินาเยว ปกาสิตตฺตา, อวธารณตฺโถ วา, ปมาณเมวาติ. ยทิ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ สพฺพมฺปิ ปมาณํ, เอวํ สติ ตตฺถ ปมาทเลขาปิ ปมาณํ สิยาติ อาห ‘‘วชฺชยิตฺวาน ปมาทเลข’’นฺติ, อปราปรํ ลิขนฺเตหิ ปมาเทน สตึ อปจฺจุปฏฺเปตฺวา อฺตฺถ ลิขิตพฺพํ อฺตฺถ ลิขนาทิวเสน ปวตฺติตา ปมาทเลขา นาม, สา จ สมนฺตปาสาทิกายํ ตตฺถ ตตฺถ สยเมว อาวิภวิสฺสติ. ปุน ยสฺมาติ ปทสฺส สมฺพนฺธทสฺสนวเสน อยํ อตฺถโยชนา – ยสฺมา อฏฺกถาสุ วุตฺตํ อิธ อิมสฺมึ สาสเน สิกฺขาสุ สคารวานํ ปณฺฑิตานํ ปมาณเมว, ยสฺมา จ อยํ วณฺณนาปิ ภาสนฺตรปริจฺจาคาทิมตฺตวิสิฏฺตาย อตฺถโต อภินฺนา, ตโต เอว ปมาณภูตาว เหสฺสติ, ตสฺมา อนุสิกฺขิตพฺพาติ.

ตโตติ ตาหิ อฏฺกถาหิ. ภาสนฺตรเมว หิตฺวาติ สีหฬภาสํเยว อปเนตฺวา. วิตฺถารมคฺคฺจ สมาสยิตฺวาติ โปราณฏฺกถาสุ ยถาาเน วตฺตพฺพมฺปิ ปทตฺถวินิจฺฉยาทิกํ อติวิตฺถิณฺเณน วจนกฺกเมน เจว วุตฺตเมว อตฺถนยํ อปฺปมตฺตกวิเสเสน ปุนปฺปุนํ กถเนน จ ตตฺถ ตตฺถ ปปฺจิตํ ตาทิสํ วิตฺถารมคฺคํ ปหาย สลฺลหุเกน อตฺถวิฺาปเกน ปทกฺกเมน เจว วุตฺตนยสทิสํ วตฺตพฺพํ อติทิสิตฺวา จ สงฺเขปนเยเนว วณฺณยิสฺสามาติ อธิปฺปาโย. สารตฺถทีปนิยํ ปน วินยฏีกายํ ‘‘โปราณฏฺกถาสุ อุปริ วุจฺจมานมฺปิ อาเนตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปปฺจิตํ ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน…เป… อุปสมฺปนฺโนติ ภิกฺขูติ เอตฺถ อปโลกนาทีนํ จตุนฺนมฺปิ กมฺมานํ วิตฺถารกถา วิย ตาทิสํ วิตฺถารมคฺคํ สงฺขิปิตฺวา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ตนฺติกฺกมํ กฺจิ อโวกฺกมิตฺวาติ เอตฺเถว วตฺตุํ ยุตฺตํ. อฺตฺถ ปาฬิยา วตฺตพฺพํ อฺตฺถ กถนฺหิ ตนฺติกฺกมํ โวกฺกมิตฺวา กถนํ นาม. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ตเถว วณฺณิตุํ ยุตฺตรูปํ หุตฺวา อนุกฺกเมน อาคตํ ปาฬึ ปริจฺจชิตฺวา สํวณฺณนโต สีหฬฏฺกถาสุ อยุตฺตฏฺาเน วณฺณิตํ ยถาาเนเยว วณฺณนโต จ วุตฺตํ ‘ตนฺติกฺกมํ กฺจิ อโวกฺกมิตฺวา’’’ติ. ตสฺมา ยถาวุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ. กถํ ปน วิตฺถารมคฺคสฺส สงฺขิปเน วินิจฺฉโย น หียตีติ? อาห ‘‘วินิจฺฉยํ สพฺพมเสสยิตฺวา’’ติ. สงฺขิปนฺโตปิ ปุนปฺปุนํ วจนาทิเมว สงฺขิปนฺโต, วินิจฺฉยํ ปน อฏฺกถาสุ สพฺพาสุปิ วุตฺตํ สพฺพมฺปิ อเสสยิตฺวา, กิฺจิมตฺตมฺปิ อปริหาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ตนฺติกฺกมํ กฺจิ อโวกฺกมิตฺวาติ กฺจิ ปาฬิกฺกมํ อนติกฺกมิตฺวา, อนุกฺกเมเนว ปาฬึ วณฺณยิสฺสามาติ อตฺโถ.

สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถนฺติ เวรฺชกณฺฑาทีสุ อาคตานํ ฌานกถาทีนํ สุตฺตนฺตวจนานํ สีหฬฏฺกถาสุ ‘‘สุตฺตนฺติกานํ ภาโร’’ติ วตฺวา อวณฺณิตพฺพฏฺานํ อตฺถํ ตํตํสุตฺตานุรูปํ สพฺพโส ปริทีปยิสฺสามาติ อธิปฺปาโย. เหสฺสตีติ ภวิสฺสติ, กรียิสฺสตีติ วา อตฺโถ. เอตฺถ จ ปมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป ‘‘ภาสนฺตรปริจฺจาคาทิกํ จตุพฺพิธํ กิจฺจํ นิปฺผาเทตฺวา สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ ปริทีปยนฺตี อยํ วณฺณนา ภวิสฺสตี’’ติ วณฺณนาวเสน สมานกตฺตุกตา เวทิตพฺพา. ปจฺฉิมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป ปน ‘‘เหฏฺา วุตฺตภาสนฺตรปริจฺจาคาทิกํ กตฺวา สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ ปริทีปยนฺตี อยํ วณฺณนา อมฺเหหิ กรียิสฺสตี’’ติ เอวํ อาจริยวเสน สมานกตฺตุกตา เวทิตพฺพา.

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

พาหิรนิทานกถา

อิทานิ สํวรวินยปหานวินยาทีสุ พหูสุ วินเยสุ อตฺตนา ‘‘ตํ วณฺณยิสฺสํ วินย’’นฺติ เอวํ สํวณฺเณตพฺพภาเวน ปฏิฺาตํ วินยํ ทสฺเสนฺโต อาห ตตฺถาติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ยถาวุตฺตาสุ คาถาสุ. ตาว-สทฺโท ปมนฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ ทฏฺพฺโพ, เตน ปมํ วินยํ ววตฺถเปตฺวา ปจฺฉา ตสฺส วณฺณนํ กริสฺสามาติ ทีเปติ. ววตฺถเปตพฺโพติ นิยเมตพฺโพ. เตเนตํ วุจฺจตีติ ยสฺมา ววตฺถเปตพฺโพ, เตน เหตุนา เอตํ วินโย นามาติอาทิกํ นิยามกวจนํ วุจฺจตีติ อตฺโถ. อสฺสาติ วินยสฺส. มาติกาติ อุทฺเทโส. โส หิ นิทฺเทสปทานํ ชนนีาเน ิตตฺตา มาตา วิยาติ ‘‘มาติกา’’ติ วุจฺจติ.

อิทานิ สํวณฺเณตพฺพมตฺถํ มาติกํ ปฏฺเปตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห วุตฺตํ เยนาติอาทิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอตํ เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวรฺชายํ วิหรตีติอาทินิทานวจนปฏิมณฺฑิตํ วินยปิฏกํ เยน ปุคฺคเลน วุตฺตํ, ยสฺมึ กาเล วุตฺตํ, ยสฺมา การณา วุตฺตํ, เยน ธาริตํ, เยน จ อาภตํ, เยสุ ปติฏฺิตํ, เอตํ ยถาวุตฺตวิธานํ วตฺวา ตโต เตน สมเยนาติอาทิปาสฺส อตฺถํ อเนกปฺปการโต ทสฺเสนฺโต วินยสฺส อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามีติ.

เอตฺถ จ วุตฺตํ เยน ยทา ยสฺมาติ อิทํ วจนํ เตน สมเยน พุทฺโธ ภควาติอาทินิทานวจนมตฺตํ อเปกฺขิตฺวา วตฺตุกาโมปิ วิสุํ อวตฺวา ‘‘นิทาเนน อาทิกลฺยาณํ, อิทมโวจาติ นิคมเนน ปริโยสานกลฺยาณ’’นฺติ วจนโต นิทานนิคมนานิปิ สตฺถุเทสนาย อนุวิธานตฺตา ตทนฺโตคธาเนวาติ นิทานสฺสาปิ วินยปาฬิยํเยว อนฺโตคธตฺตา วุตฺตํ เยน ยทา ยสฺมาติ อิทมฺปิ วินยปิฏกสมฺพนฺธํเยว กตฺวา มาติกํ เปติ. มาติกาย หิ เอตนฺติ วุตฺตํ วินยปิฏกํเยว สามฺโต สพฺพตฺถ สมฺพนฺธมุปคจฺฉติ.

อิทานิ ปน ตํ วิสุํ นีหริตฺวา ทสฺเสนฺโต ตตฺถ วุตฺตํ เยนาติอาทิมาห. ตตฺถาติ เตสุ มาติกาปเทสุ. อิทนฺติ เตน สมเยนาติอาทินิทานวจนํ. หิ-สทฺโท ยสฺมาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, ยสฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติ. อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหตีติ อตฺตนา ปจฺจกฺขํ กตฺวา วุตฺตวจนํ น โหติ. อถ วา อตฺตโน ปจฺจกฺขกาเล ธรมานกาเล วุตฺตวจนํ น โหติ. ตทุภเยนาปิ ภควโต วุตฺตวจนํ น โหตีติ อตฺโถ.

ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา

ปมมหาสงฺคีติ นาม เจสาติ เอตฺถ -สทฺโท วตฺตพฺพสมฺปิณฺฑนตฺโถ, อุปฺาสตฺโถ วา, อุปฺาโสติ จ วากฺยารมฺโภ วุจฺจติ. เอสา หิ คนฺถการานํ ปกติ, ยทิทํ กิฺจิ วตฺวา ปุน อปรํ วตฺตุมารภนฺตานํ จ-สทฺทปฺปโยโค. ยถาปจฺจยํ ตตฺถ ตตฺถ เทสิตตฺตา วิปฺปกิณฺณานํ ธมฺมวินยานํ สภาคตฺถวเสน สงฺคเหตฺวา คายนํ กถนํ สงฺคีติ, มหาวิสยตฺตา ปูชนียตฺตา จ มหตี สงฺคีติ มหาสงฺคีติ. ทุติยาทึ อุปาทาย เจสา ‘‘ปมมหาสงฺคีตี’’ติ วุตฺตา. นิททาติ เทสนํ เทสกาลาทิวเสน อวิทิตํ วิทิตํ กตฺวา นิทสฺเสตีติ นิทานํ, ตตฺถ โกสลฺลตฺถํ.

เวเนยฺยานํ มคฺคผลุปฺปตฺติเหตุภูตาว กิริยา นิปฺปริยาเยน พุทฺธกิจฺจนฺติ อาห ‘‘ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนฺหิ อาทึ กตฺวา’’ติ. ตตฺถ สติปฏฺานาทิธมฺโม เอว ปวตฺตนฏฺเน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกนฺติ วา อาณา, ตํ ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน าเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํ. กตพุทฺธกิจฺเจติ นิฏฺิตพุทฺธกิจฺเจ ภควติ โลกนาเถติ สมฺพนฺโธ. กุสินารายนฺติ สมีปตฺเถ เอตํ ภุมฺมวจนํ. อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเนติ ตสฺส นครสฺส อุปวตฺตนภูตํ มลฺลราชูนํ สาลวนุยฺยานํ ทสฺเสติ. ตตฺถ นครํ ปวิสนฺตา อุยฺยานโต อุเปจฺจ วตฺตนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ อุยฺยานสฺส จ นครสฺส จ มชฺเฌ สาลวนํ วุจฺจติ. กุสินาราย หิ ทกฺขิณปจฺฉิมทิสาย ตํ อุยฺยานํ โหติ, ตโต อุยฺยานโต สาลวนราชิวิราชิโต มคฺโค ปาจีนาภิมุโข คนฺตฺวา นครสฺส ทกฺขิณทฺวาราภิมุโข อุตฺตเรน นิวตฺโต, เตน มคฺเคน มนุสฺสา นครํ ปวิสนฺติ, ตสฺมา ตํ ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ วุจฺจติ. ตตฺถ กิร อุปวตฺตเน อฺมฺสํสฏฺวิฏปานํ สมฺปนฺนฉายานํ สาลปนฺตีนมนฺตเร ภควโต ปรินิพฺพานมฺโจ ปฺตฺโต, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยมกสาลานมนฺตเร’’ติ. อุปาทียติ กมฺมกิเลเสหีติ อุปาทิ, วิปากกฺขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํ. ตเทว กมฺมกิเลเสหิ สมฺมา อปฺปหีนตาย เสโส, นตฺถิ เอตฺถ อุปาทิเสโสติ อนุปาทิเสสา, นิพฺพานธาตุ, ตาย. อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ จายํ กรณนิทฺเทโส. ปรินิพฺพาเนติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, ปรินิพฺพานเหตุ ตสฺมึ าเน สนฺนิปติตานนฺติ อตฺโถ. สงฺฆสฺส เถโร เชฏฺโ สงฺฆตฺเถโร. เอตฺถ จ สงฺฆสทฺทสฺส ภิกฺขุสตสหสฺสสทฺทสาเปกฺขตฺเตปิ คมกตฺตา เถรสทฺเทน สมาโส ยถา เทวทตฺตสฺส ครุกุลนฺติ. อายสฺมา มหากสฺสโป ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสีติ สมฺพนฺโธ.

ตถา อุสฺสาหํ ชนนสฺส การณมาห สตฺตาหปรินิพฺพุเตติอาทิ. สตฺต อหานิ สมาหฏานิ สตฺตาหํ, สตฺตาหํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ สตฺตาหปรินิพฺพุโต, สตฺตาหปรินิพฺพุเต สุภทฺเทน วุฑฺฒปพฺพชิเตน วุตฺตวจนมนุสฺสรนฺโตติ สมฺพนฺโธ. อลํ, อาวุโสติอาทินา เตน วุตฺตวจนํ ทสฺเสติ. ตตฺถ อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํ. เตน มหาสมเณนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ, ตโต มหาสมณโต สุฏฺุ มุตฺตา มยนฺติ อตฺโถ, อุปทฺทุตา จ โหม ตทาติ อธิปฺปาโย, โหมาติ วา อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ, อหุมฺหาติ อตฺโถ. านํ โข ปเนตํ วิชฺชตีติ ติฏฺติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ านํ, เหตุ. โขติ อวธารเณ, เอตํ การณํ วิชฺชเตว, โน น วิชฺชตีติ อตฺโถ. กึ ตํ การณนฺติ? อาห ยํ ปาปภิกฺขูติอาทิ. เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ, การณนิทฺเทโส วา, เยน การเณน อนฺตรธาเปยฺยุํ, ตเทตํ การณํ วิชฺชตีติ อตฺโถ. อตีโต อติกฺกนฺโต สตฺถา เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา อตีตสตฺถุกํ, ปาวจนํ. ปธานํ วจนํ ปาวจนํ, ธมฺมวินยนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปกฺขํ ลภิตฺวาติ อลชฺชีปกฺขํ ลภิตฺวา. น จิรสฺเสวาติ น จิเรเนว. ยาว จ ธมฺมวินโย ติฏฺตีติ ยตฺตกํ กาลํ ธมฺโม จ วินโย จ ลชฺชีปุคฺคเลสุ ติฏฺติ.

วุตฺตฺเหตํ ภควตาติ ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺเนน ภควตา วุตฺตนฺติ อตฺโถ. เทสิโต ปฺตฺโตติ สุตฺตาภิธมฺมปิฏกสงฺคหิตสฺส ธมฺมสฺส เจว วินยปิฏกสงฺคหิตสฺส วินยสฺส จ อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนา. ตสฺเสว ปการโต าปนํ อสงฺกรโต ปนํ ปฺาปนํ. โส โว มมจฺจเยน สตฺถาติ โส ธมฺมวินโย ตุมฺหากํ มมจฺจเยน สตฺถา มยิ ปรินิพฺพุเต สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ. สาสนนฺติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติวิธํ สาสนํ, นิปฺปริยายโต ปน สตฺตตฺตึส โพธิปกฺขิยธมฺมา. อทฺธนิยนฺติ อทฺธานกฺขมํ, ตเทว จิรฏฺิติกํ อสฺส ภเวยฺยาติ สมฺพนฺโธ.

อิทานิ สมฺมาสมฺพุทฺเธน อตฺตโน กตํ อนุคฺคหวิเสสํ วิภาเวนฺโต อาห ยฺจาหํ ภควตาติอาทิ. ตตฺถ ยฺจาหนฺติ เอตสฺส อนุคฺคหิโตติ เอเตน สมฺพนฺโธ. ตตฺถ นฺติ ยสฺมา, เยน การเณนาติ วุตฺตํ โหติ. กิริยาปรามสนํ วา เอตํ, เตน อนุคฺคหิโตติ เอตฺถ อนุคฺคหณํ ปรามสติ. ธาเรสฺสสีติอาทิกํ ภควตา มหากสฺสปตฺเถเรน สทฺธึ จีวรปริวตฺตนํ กาตุกาเมน วุตฺตวจนํ. ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ กสฺสปาติ ‘‘กสฺสป, ตฺวํ อิมานิ ปริโภคชิณฺณานิ ปํสุกูลานิ ปารุปิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ วทติ, ตฺจ โข น กายพลํ สนฺธาย, ปฏิปตฺติปูรณํ ปน สนฺธาย เอวมาห. สาณานิ ปํสุกูลานีติ มตกเฬวรํ ปลิเวเตฺวา ฉฑฺฑิตานิ ตุมฺพมตฺเต กิมโย ปปฺโผเฏตฺวา คหิตานิ สาณวากมยานิ ปํสุกูลจีวรานิ. รถิกาทีนํ ยตฺถ กตฺถจิ ปํสูนํ อุปริ ิตตฺตา อพฺภุคฺคตฏฺเน เตสุ กูลมิวาติ ปํสุกูลํ. อถ วา ปํสุ วิย กุจฺฉิตภาวํ อุลติ คจฺฉตีติ ปํสุกูลนฺติ ปํสุกูลสทฺทสฺส อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. นิพฺพสนานีติ นิฏฺิตวสนกิจฺจานิ, ปริโภคชิณฺณานีติ อตฺโถ. เอกเมว ตํ จีวรํ อเนกาวยวตฺตา พหุวจนํ กตํ. สาธารณปริโภเคนาติ อตฺตนา สมานปริโภเคน, สาธารณปริโภเคน จ สมสมฏฺปเนน จ อนุคฺคหิโตติ สมฺพนฺโธ.

อิทานิ นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิฺาปฺปเภเท อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมฏฺปนตฺถาย ภควตา วุตฺตํ กสฺสปสํยุตฺเต (สํ. นิ. ๒.๑๕๒) อาคตํ ปาฬึ เปยฺยาลมุเขน อาทิคฺคหเณน จ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห อหํ, ภิกฺขเวติอาทิ. ตตฺถ ยาวเท อากงฺขามีติ ยาวเทว อากงฺขามิ, ยตฺตกํ กาลํ อิจฺฉามีติ อตฺโถ, ‘‘ยาวเทวา’’ติปิ ปาโ. นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิฺาปฺปเภเทติ เอตฺถ นวานุปุพฺพวิหาโร นาม อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพภาวโต เอวํสฺิตา นิโรธสมาปตฺติยา สห อฏฺ รูปารูปสมาปตฺติโย. ฉฬภิฺา นาม อาสวกฺขยาเณน สทฺธึ ปฺจาภิฺาโย. อตฺตนา สมสมฏฺปเนนาติ ‘‘อหํ ยตฺตกํ กาลํ ยตฺตเก สมาปตฺติวิหาเร อภิฺาโย จ วฬฺเชมิ, ตถา กสฺสโปปี’’ติ เอวํ ยถาวุตฺตอุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมํ กตฺวา ปเนน, อิทฺจ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสามฺเน เถรสฺส ปสํสามตฺเตน วุตฺตํ, น ภควตา สทฺธึ สพฺพถา สมตาย. ภควโต หิ คุณวิเสสํ อุปาทาย สาวกา ปจฺเจกพุทฺธา จ กลมฺปิ กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ, ตสฺส กิมฺํ อาณณฺยํ ภวิสฺสติ อฺตฺร ธมฺมวินยสงฺคายนาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ ตสฺสาติ ตสฺส อนุคฺคหสฺส, ตสฺส เมติ วา อตฺโถ คเหตพฺโพ. โปตฺถเกสุ หิ เกสุจิ ‘‘ตสฺส เม’’ติ ปาโ ทิสฺสติ. อาณณฺยํ อณณภาโว. สกกวจอิสฺสริยานุปฺปทาเนนาติ เอตฺถ จีวรสฺส นิทสฺสนวเสน กวจสฺเสว คหณํ กตํ, สมาปตฺติยา นิทสฺสนวเสน อิสฺสริยํ คหิตํ.

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวนฺโต อาห ยถาหาติอาทิ. ตตฺถ เอกมิทาหนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ. เอกํ สมยนฺติ เอกสฺมึ สมเยติ อตฺโถ. ปาวายาติ ปาวานครโต. อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโนติ ทีฆมคฺคปฺปฏิปนฺโน. ทีฆปริยาโย เหตฺถ อทฺธานสทฺโท. สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพนฺติ ปฺจสติกกฺขนฺธเก อาคตํ สุภทฺทกณฺฑํ อิธ อาเนตฺวา วิตฺถาเรตพฺพํ.

ตโต ปรนฺติ สุภทฺทกณฺฑโต ปรํ. สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพนฺติ อิมินา ‘‘ยํ น อิจฺฉิสฺสาม, น ตํ กริสฺสามา’’ติ เอตํ ปริยนฺตํ สุภทฺทกณฺฑปาฬึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวเสสํ อุสฺสาหชนนปฺปการปฺปวตฺตํ ปาฬิเมว ทสฺเสนฺโต หนฺท มยํ อาวุโสติอาทิมาห. ตตฺถ ปุเร อธมฺโม ทิปฺปตีติ เอตฺถ ‘‘อธมฺโม นาม ทสกุสลกมฺมปถปฏิปกฺขภูโต อธมฺโม’’ติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺตํ. ธมฺมสงฺคหณตฺถํ อุสฺสาหชนนปฺปสงฺคตฺตา ปน ธมฺมวินยานํ อสงฺคายนเหตุโทสคโณ สมฺภวติ, โส เอว เอตฺถ อธมฺโม ทิปฺปติ ตปฺปฏิปกฺโข ธมฺโม จ ปฏิพาหียตีติ วตฺตพฺพํ. อปิ จ ‘‘อธมฺมวาทิโน พลวนฺโต โหนฺติ ธมฺมวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺตี’’ติ วุจฺจมานตฺตา เยน อธมฺเมน เต สุภทฺทวชฺชิปุตฺตกาทโย อธมฺมวาทิโน, เยน จ ธมฺเมน อิตเร ธมฺมวาทิโนว โหนฺติ. เตเยว อิธ ‘‘อธมฺโม’’ ‘‘ธมฺโม’’ติ จ วตฺตพฺพา. ตสฺมา สีลวิปตฺติอาทิเหตุโก ปาปิจฺฉตาทิโทสคโณ อธมฺโม, ตปฺปฏิปกฺโข สีลสมฺปทาทิเหตุโก อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมูโห ธมฺโมติ จ คเหตพฺพํ. ปุเร ทิปฺปตีติ อปิ นาม ทิปฺปติ. อถ วา ยาว อธมฺโม ธมฺมํ ปฏิพาหิตุํ สมตฺโถ โหติ, ตโต ปุเรตรเมวาติ อตฺโถ. ทิปฺปตีติ ทิปฺปิสฺสติ. ปุเรสทฺทโยเคน หิ อนาคตตฺเถ อยํ วตฺตมานปฺปโยโค, ยถา ปุรา วสฺสติ เทโวติ. อวินโยติ ปหานวินยาทีนํ ปฏิปกฺขภูโต อวินโย.

เตน หีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต. สกลนวงฺคสตฺถุสาสนปริยตฺติธเรติ สกลํ สุตฺตเคยฺยาทินวงฺคํ เอตฺถ, เอตสฺส วา อตฺถีติ สกลนวงฺคํ, สตฺถุสาสนํ. อตฺถกาเมน ปริยาปุณิตพฺพโต ทิฏฺธมฺมิกาทิปุริสตฺถปริยตฺติภาวโต จ ‘‘ปริยตฺตี’’ติ ตีณิ ปิฏกานิ วุจฺจนฺติ, ตํ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนสงฺขาตํ ปริยตฺตึ ธาเรนฺตีติ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนปอยตฺติธรา, ตาทิเสติ อตฺโถ. สมถภาวนาสิเนหาภาเวน สุกฺขา ลูขา อสินิทฺธา วิปสฺสนา เอเตสนฺติ สุกฺขวิปสฺสกา. ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธเรติ ติณฺณํ ปิฏกานํ สมาหาโร ติปิฏกํ, ตเทว นวงฺคาทิวเสน อเนกเภทภินฺนํ สพฺพํ ปริยตฺติปฺปเภทํ ธาเรนฺตีติ ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธรา.

กิสฺส ปนาติ กสฺมา ปน. สิกฺขตีติ เสกฺโข. ตเมวาห ‘‘สกรณีโย’’ติ. อุปริมคฺคตฺตยกิจฺจสฺส อปริโยสิตตฺตา สกิจฺโจติ อตฺโถ. อสฺสาติ อเนน. พหุการตฺตาติ พหุปการตฺตา. อสฺสาติ ภเวยฺย. อติวิย วิสฺสตฺโถติ อติวิย วิสฺสาสิโก. นฺติ อานนฺทตฺเถรํ โอวทตีติ สมฺพนฺโธ. อานนฺทตฺเถรสฺส กทาจิ อสฺตาย นวกาย สทฺธิวิหาริกปริสาย ชนปทจาริกาจรณํ, เตสฺจ สทฺธิวิหาริกานํ เอกกฺขเณ อุปฺปพฺพชฺชนฺจ ปฏิจฺจ มหากสฺสปตฺเถโร ตํ นิคฺคณฺหนฺโต เอวมาห ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสี’’ติ. เอตฺถ จ วา-สทฺโท ปทปูรโณ, อยํ กุมาโร อตฺตโน ปมาณํ น ปฏิชานาตีติ เถรํ ตชฺเชนฺโต อาห. ตตฺราติ เอวํ สติ.

กิฺจาปิ เสกฺโขติ อิทํ น เสกฺขานํ อคติคมนสพฺภาเวน วุตฺตํ, อเสกฺขานฺเว ปน อุจฺจินิตฺวา คหิตตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺมา ‘‘กิฺจาปิ เสกฺโข, ตถาปิ เถโร อายสฺมนฺตมฺปิ อานนฺทํ อุจฺจินตู’’ติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ, น ปน กิฺจาปิ เสกฺโข, ตถาปิ อภพฺโพ อคตึ คนฺตุนฺติ โยเชตพฺพํ. อภพฺโพติอาทิ ปนสฺส สภาวกถนํ. ตตฺถ ฉนฺทาติ ฉนฺเทน สิเนเหน. อคตึ คนฺตุนฺติ อกตฺตพฺพํ กาตุํ. ปริยตฺโตติ อธีโต อุคฺคหิโต.

ราชคหํ โข มหาโคจรนฺติ เอตฺถ คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, คุนฺนํ โคจรฏฺานํ. โคจโร วิยาติ โคจโร, ภิกฺขาจรณฏฺานํ. โส มหนฺโต อสฺสาติ มหาโคจรํ, ราชคหํ. อุกฺโกเฏยฺยาติ นิวาเรยฺย.

สตฺตสุ สาธุกีฬนทิวเสสูติ เอตฺถ สํเวควตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กิตฺเตตฺวา สาธุกํ เอว ปูชาวเสน กีฬนโต สาธุกีฬนํ. อุปกฏฺาติ อาสนฺนา. วสฺสํ อุปเนติ อุปคจฺฉติ เอตฺถาติ วสฺสูปนายิกา.

ตตฺร สุทนฺติ ตสฺสํ สาวตฺถิยํ, สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. อุสฺสนฺนธาตุกนฺติ อุปจิตปิตฺตเสมฺหาทิธาตุกํ. สมสฺสาเสตุนฺติ สนฺตปฺเปตุํ. ทุติยทิวเสติ เชตวนวิหารํ ปวิฏฺทิวสโต ทุติยทิวเสติ วทนฺติ. วิริจฺจติ เอเตนาติ วิเรจนํ. โอสธปริภาวิตํ ขีรเมว วิเรจนนฺติ ขีรวิเรจนํ. ยํ สนฺธายาติ ยํ เภสชฺชปานํ สนฺธาย วุตฺตํ. เภสชฺชมตฺตาติ อปฺปมตฺตกํ เภสชฺชํ. อปฺปตฺโถ หิ อยํ มตฺตา-สทฺโท มตฺตา สุขปริจฺจาคาติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๙๐) วิย.

ขณฺฑผุลฺลปฺปฏิสงฺขรณนฺติ เอตฺถ ขณฺฑนฺติ ฉินฺนํ, ผุลฺลนฺติ ภินฺนํ, เตสํ ปฏิสงฺขรณํ อภินวกรณํ.

ปริจฺเฉทวเสน เวทิยติ ทิสฺสตีติ ปริเวณํ. ตตฺถาติ เตสุ วิหาเรสุ ขณฺฑผุลฺลปฺปฏิสงฺขรณนฺติ สมฺพนฺโธ. ปมํ มาสนฺติ วสฺสานสฺส ปมํ มาสํ, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. เสนาสนวตฺตานํ พหูนํ ปฺตฺตตฺตา, เสนาสนกฺขนฺธเก (จูฬว. ๒๙๔ อาทโย) เสนาสนปฏิพทฺธานํ พหูนํ กมฺมานํ วิหิตตฺตา ‘‘ภควตา…เป… วณฺณิต’’นฺติ วุตฺตํ.

ทุติยทิวเสติ ‘‘ขณฺฑผุลฺลปฺปฏิสงฺขรณํ กโรมา’’ติ จินฺติตทิวสโต ทุติยทิวเส. วสฺสูปนายิกทิวเสเยว เต เอวํ จินฺเตสุํ. สิริยา นิเกตนมิวาติ สิริยา นิวาสนฏฺานํ วิย. เอกสฺมึ ปานียติตฺเถ สนฺนิปตนฺตา ปกฺขิโน วิย สพฺเพสํ ชนานํ จกฺขูนิ มณฺฑเปเยว นิปตนฺตีติ วุตฺตํ ‘เอกนิปาตติตฺถมิว จ เทวมนุสฺสนยนวิหงฺคาน’’นฺติ. โลกรามเณยฺยกนฺติ โลเก รมณียภาวํ, รมณํ อรหตีติ วา โลกรามเณยฺยกํ. ทฏฺพฺพสารมณฺฑนฺติ ทฏฺพฺเพสุ สารํ ทฏฺพฺพสารํ, ตโต วิปฺปสนฺนนฺติ ทฏฺพฺพสารมณฺฑํ. อถ วา ทฏฺพฺโพ สารภูโต วิสิฏฺตโร มณฺโฑ มณฺฑนํ อลงฺกาโร เอตสฺสาติ ทฏฺพฺพสารมณฺโฑ, มณฺฑโป. มณฺฑํ สูริยรสฺมึ ปาติ นิวาเรตีติ มณฺฑโป. วิวิธานิ กุสุมทามานิ เจว มุตฺโตลมฺพกานิ จ วินิคฺคลนฺตํ วเมนฺตํ นิกฺขาเมนฺตมิว จารุ โสภนํ วิตานํ เอตฺถาติ วิวิธกุสุมทาโมลมฺพกวินิคฺคลนฺตจารุวิตาโน. นานาปุปฺผูปหารวิจิตฺตสุปรินิฏฺิตภูมิกมฺมตฺตา เอว ‘‘รตนวิจิตฺตมณิโกฏฺฏิมตลมิวา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ มณิโย โกฏฺเฏตฺวา กตตลํ มณิโกฏฺฏิมตลํ นาม, ตมิวาติ วุตฺตํ โหติ. อาสนารหนฺติ นิสีทนารหํ. ทนฺตขจิตนฺติ ทนฺเตหิ ขจิตํ.

อาวชฺเชสีติ อุปนาเมสิ. อนุปาทายาติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน กฺจิ ธมฺมํ อคฺคเหตฺวา. กถาโทโสติ กถาย อสจฺจํ นาม นตฺถิ.

ยถาวุฑฺฒนฺติ วุฑฺฒปฏิปาฏึ อนติกฺกมิตฺวา. เอเกติ มชฺฌิมภาณกานํเยว เอเก. ปุพฺเพ วุตฺตมฺปิ หิ สพฺพํ มชฺฌิมภาณกา วทนฺติเยวาติ เวทิตพฺพํ. ทีฆภาณกา ปน ‘‘ปทสาว เถโร สนฺนิปาตมาคโต’’ติ วทนฺติ. เตสุ เกจิ ‘‘อากาเสนา’’ติ, ‘‘เต สพฺเพปิ ตถา ตถา อาคตทิวสานมฺปิ อตฺถิตาย เอกเมกํ คเหตฺวา ตถา ตถา วทึสู’’ติ วทนฺติ.

กํ ธุรํ กตฺวาติ กํ เชฏฺกํ กตฺวา. พีชนึ คเหตฺวาติ เอตฺถ พีชนีคหณํ ปริสาย ธมฺมกถิกานํ หตฺถกุกฺกุจฺจวิโนทนมุขวิการปฏิจฺฉาทนตฺถํ ธมฺมตาวเสน อาจิณฺณนฺติ เวทิตพฺพํ. เตเนว หิ อจฺจนฺตสฺตปฺปตฺตา พุทฺธาปิ สาวกาปิ ธมฺมกถิกานํ ธมฺมตาทสฺสนตฺถเมว จิตฺตพีชนึ คณฺหนฺติ. ปมํ, อาวุโส อุปาลิ, ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺตนฺติ เอตฺถ กถํ สงฺคีติยา ปุพฺเพ ปมภาโว สิทฺโธติ? ปาติโมกฺขุทฺเทสานุกฺกมาทินา ปุพฺเพ ปมภาวสฺส สิทฺธตฺตา. เยภุยฺเยน หิ ตีณิ ปิฏกานิ ภควโต ธรมานกาเลเยว อิมินา อนุกฺกเมน สชฺฌายิตานิ, เตเนว กเมน ปจฺฉาปิ สงฺคีตานิ วิเสสโต วินยาภิธมฺมปิฏกานีติ ทฏฺพฺพํ. กิสฺมึ วตฺถุสฺมินฺติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ. อนฺตรา จ, ภนฺเต, ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทนฺติ ราชคหสฺส จ นาฬนฺทาย จ อนฺตรา, วิวเร มชฺเฌติ อตฺโถ. อนฺตรา-สทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กตํ. ราชาคารเกติ รฺโ กีฬนตฺถาย กเต อคารเก. อมฺพลฏฺิกายนฺติ รฺโ เอวํนามกํ อุยฺยานํ. เกน สทฺธินฺติ อิธ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ยสฺมา ปเนตํ น ภควตา เอว วุตฺตํ, รฺาปิ กิฺจิ กิฺจิ วุตฺตมตฺถิ, ตสฺมา ‘‘กมารพฺภา’’ติ อวตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เวเทหิปุตฺเตนาติ อยํ โกสลรฺโ ธีตาย ปุตฺโต, น วิเทหรฺโ ธีตาย. ยสฺมา มาตา ปนสฺส ปณฺฑิตา, ตสฺมา สา เวเทน าเณน อีหติ ฆฏติ วายมตีติ ‘‘เวเทหี’’ติ ปากฏนามา ชาตาติ เวทิตพฺพา.

เอวํ นิมิตฺตปโยชนกาลเทสเทสกการกกรณปฺปกาเรหิ ปมมหาสงฺคีตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ ววตฺถาปิเตสุ ธมฺมวินเยสุ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ เอกวิธาทิเภเท ทสฺเสตุํ ตเทตํ สพฺพมฺปีติอาทิมาห. ตตฺถ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ เอตฺถ อนาวรณาณปทฏฺานํ มคฺคาณํ, มคฺคาณปทฏฺานฺจ อนาวรณาณํ ‘‘สมฺมาสมฺโพธี’’ติ วุจฺจติ. ปจฺจเวกฺขนฺเตน วาติ อุทานาทิวเสน ปวตฺตธมฺมํ สนฺธายาห. วิมุตฺติรสนฺติ อรหตฺตผลสฺสาทํ, วิมุตฺติสมฺปตฺติกํ วา อคฺคผลนิปฺผาทนโต, วิมุตฺติกิจฺจํ วา กิเลสานํ อจฺจนฺตวิมุตฺติสมฺปาทนโต. อวเสสํ พุทฺธวจนํ ธมฺโมติ เอตฺถ ยทิปิ ธมฺโม เอว วินโยปิ ปริยตฺติยาทิภาวโต, ตถาปิ วินยสทฺทสนฺนิธาเนน ภินฺนาธิกรณภาเวน ปยุตฺโต ธมฺม-สทฺโท วินยตนฺติวิรหิตํ ตนฺตึ ทีเปติ, ยถา ปุฺาณสมฺภาโร โคพลิพทฺทนฺติอาทิ.

อเนกชาติสํสารนฺติ อิมิสฺสา คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – อหํ อิมสฺส อตฺตภาวเคหสฺส การกํ ตณฺหาวฑฺฒกึ คเวสนฺโต เยน าเณน ตํ ทฏฺุํ สกฺกา, ตํ โพธิาณํ อนิพฺพิสํ อลภนฺโต เอว อภินีหารโต ปภุติ เอตฺตกํ กาลํ อเนกชาติสตสหสฺสสงฺขฺยํ อิมํ สํสารวฏฺฏํ สนฺธาวิสฺสํ สํสรึ, ยสฺมา ชราพฺยาธิมรณมิสฺสตาย ชาติ นาเมสา ปุนปฺปุนํ อุปคนฺตุํ ทุกฺขา, น จ สา ตสฺมึ อทิฏฺเ นิวตฺตติ, ตสฺมา ตํ คเวสนฺโต สนฺธาวิสฺสนฺติ อตฺโถ. ทิฏฺโสีติ อิทานิ มยา สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิชฺฌนฺเตน ทิฏฺโ อสิ. ปุน เคหนฺติ ปุน อิมํ อตฺตภาวสงฺขาตํ มม เคหํ. น กาหสีติ น กริสฺสสิ. การณมาห สพฺพา เตติอาทิ. ตว สพฺพา อวเสสกิเลสผาสุกา มยา ภคฺคา. อิมสฺส ตยา กตสฺส อตฺตภาวเคหสฺส อวิชฺชาสงฺขาตํ กูฏํ กณฺณิกมณฺฑลํ วิสงฺขตํ วิทฺธํสิตํ. วิสงฺขารํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน คตํ มม จิตฺตํ. อหฺจ ตณฺหานํ ขยสงฺขาตํ อรหตฺตมคฺคผลํ อชฺฌคา ปตฺโตสฺมีติ อตฺโถ. เกจิ ปน ‘‘วิสงฺขารคตํ จิตฺตเมว ตณฺหานํ ขยํ อชฺฌคา’’ติ เอวมฺปิ อตฺถํ วทนฺติ.

เกจีติ ขนฺธกภาณกา. ปาฏิปททิวเสติ อิทํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนาติ เอเตน สมฺพนฺธิตพฺพํ, น สพฺพฺุภาวปฺปตฺตสฺสาติ เอเตน. โสมนสฺสมยาเณนาติ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตาเณน. อามนฺตยามีติ นิเวทยามิ, โพเธมีติ อตฺโถ. อนฺตเรติ อนฺตราเฬ, เวมชฺเฌติ อตฺโถ.

สุตฺตนฺตปิฏกนฺติ ยถา กมฺมเมว กมฺมนฺตํ, เอวํ สุตฺตเมว สุตฺตนฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อสงฺคีตนฺติ สงฺคีติกฺขนฺธก (จูฬว. ๔๓๗ อาทโย) กถาวตฺถุปฺปกรณาทิกํ. โสฬสหิ วาเรหิ อุปลกฺขิตตฺตา ‘‘โสฬส ปริวารา’’ติ วุตฺตํ. ตถา หิ ปริวารปาฬิยํ (ปริ. ๑ อาทโย) ปมํ ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺตนฺติอาทินา วุตฺตํ. ปฺตฺติวาโร กถาปตฺติวาโร วิปตฺติวาโร สงฺคหวาโร สมุฏฺานวาโร อธิกรณวาโร สมถวาโร สมุจฺจยวาโรติ อิเม อฏฺ วารา, ตทนนฺตรํ ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนปจฺจยา ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติ (ปริ. ๑๘๘) เอวํ ปจฺจยมตฺตวิเสเสน ปุน วุตฺตา เตเยว อฏฺ วารา จาติ อิเมสํ โสฬสนฺนํ วารานํ วเสน ภิกฺขุวิภงฺคสฺส จ ภิกฺขุนีวิภงฺคสฺส จ ปกาสิตตฺตา โสฬสหิ วาเรหิ อุปลกฺขิโต ปริวาโร ‘‘โสฬสปริวาโร’’ติ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.

ทฬฺหีกมฺมสิถิลกรณปฺปโยชนาติ อิทํ โลกวชฺชปณฺณตฺติวชฺเชสุ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํ. สฺมเวลํ อภิภวิตฺวา ปวตฺโต อาจาโร อชฺฌาจาโร, วีติกฺกโม. เตนาติ วิวิธนยตฺตาทิเหตุนา. เอตนฺติ วิวิธวิเสสนยตฺตาติอาทิคาถาวจนํ. เอตสฺสาติ วินยสฺส.

อิตรํ ปนาติ สุตฺตํ. อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเทติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถ โลกิยโลกุตฺตราทิอตฺเถ จ สงฺคณฺหาติ. เวเนยชฺฌาสยานุโลเมน วุตฺตตฺตาติ วินยํ วิย อิสฺสรภาวโต อาณาปติฏฺาปนวเสน อเทเสตฺวา เวเนยฺยานํ อชฺฌาสยานุโลเมน จริตานุรูปํ วุตฺตตฺตา. อนุปุพฺพสิกฺขาทิวเสน อเทเสตฺวา เวเนยฺยานํ กาลนฺตเร อภินิพฺพตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สสฺสมิว ผล’’นฺติ. อุปายสมงฺคีนํเยว นิปฺปชฺชนภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เธนุ วิย ขีร’’นฺติ อาห. น หิ เธนุํ วิสาณาทีสุ, อกาเล วา อวิชาตํ วา โทหนฺโต ขีรํ ปฏิลภติ.

นฺติ ยสฺมา. เอตฺถาติ อภิธมฺเม. อภิธมฺเมติ สุปินนฺเตน สุกฺกวิสฺสฏฺิยา อนาปตฺติภาเวปิ อกุสลเจตนา อุปลพฺภตีติอาทินา วินยปฺตฺติยา สงฺกรวิรหิเต ธมฺเม, ‘‘ปุพฺพาปรวิโรธาภาวโต สงฺกรวิรหิเต ธมฺเม’’ติปิ วทนฺติ. อารมฺมณาทีหีติ อารมฺมณสมฺปยุตฺตกมฺมทฺวารปฏิปทาทีหิ. ลกฺขณียตฺตาติ สฺชานิตพฺพตฺตา. ยํ ปเนตฺถ อวิสิฏฺนฺติ เอตฺถ วินยปิฏกนฺติอาทีสุ ตีสุ สทฺเทสุ ยํ อวิสิฏฺํ สมานํ, ตํ ปิฏกสทฺทนฺติ อตฺโถ. มา ปิฏกสมฺปทาเนนาติ ปาฬิสมฺปทานวเสน มา คณฺหิตฺถาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาวุตฺเตนาติ เอวํ ทุวิธตฺเถนาติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน.

เทสนาสาสนกถาเภทนฺติ เอตฺถ เทสนาเภทํ สาสนเภทํ กถาเภทนฺติ เภทสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. เภทนฺติ จ นานตฺตนฺติ อตฺโถ. เตสูติ ปิฏเกสุ. สิกฺขา จ ปหานานิ จ คมฺภีรภาโว สิกฺขาปหานคมฺภีรภาโว, ตฺจ ยถารหํ ปริทีปเยติ อตฺโถ. ปริยตฺติเภทนฺติ ปริยาปุณนเภทํ วิภาวเยติ สมฺพนฺโธ. ยหึ ยสฺมึ วินยาทิเก ยํ สมฺปตฺติฺจ วิปตฺติฺจ ยถา ปาปุณาติ, ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเยติ สมฺพนฺโธ. อถ วา ยํ ปริยตฺติเภทํ สมฺปตฺตึ วิปตฺติฺจ ยหึ ยถา ปาปุณาติ, ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเยติ โยเชตพฺพํ. ปริทีปนา วิภาวนา จาติ เหฏฺา คาถาสุ วุตฺตสฺส อนุรูปโต วุตฺตํ, อตฺถโต ปน เอกเมว.

อาณารเหนาติ อาณํ ปเณตุํ อรหตีติ อาณารโห, ภควา สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา. โส หิ มหาการุณิกตาย จ อวิปรีตโต เทสกภาเวน ปมาณวจนตฺตา จ อาณํ ปเณตุํ อรหติ. โวหารปรมตฺถานมฺปิ สมฺภวโต อาห ‘‘อาณาพาหุลฺลโต’’ติ. อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโย. ปมนฺติ วินยปิฏกํ. ปจุราปราธา เสยฺยสกตฺเถราทโย. เต หิ โทสพาหุลฺลโต ‘‘ปจุราปราธา’’ติ วุตฺตา. ปจุโร พหุโก พหุโล อปราโธ โทโส วีติกฺกโม เยสนฺเต ปจุราปราธา. อเนกชฺฌาสยาติอาทีสุ อาสโยว อชฺฌาสโย, โส จ อตฺถโต ทิฏฺิ าณฺจ. จริยาติ ราคจริยาทิกา ฉ มูลจริยา. อถ วา จริยาติ จริตํ, ตํ สุจริตทุจฺจริตวเสน ทุวิธํ. อธิมุตฺติ นาม สตฺตานํ ปุพฺพปริจยวเสน อภิรุจิ, สา ทุวิธา หีนปณีตเภเทน. ยถานุโลมนฺติ อชฺฌาสยาทีนํ อนุรูปํ. ยถาธมฺมนฺติ ธมฺมสภาวานุรูปํ.

สํวราสํวโรติ เอตฺถ ขุทฺทโก มหนฺโต จ สํวโรติ อตฺโถ. วุฑฺฒิอตฺโถ เหตฺถ -กาโร. ทิฏฺิวินิเวนาติ ทิฏฺิยา วิโมจนํ. สุตฺตนฺตปาฬิยํ วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๒๖; สํ. นิ. ๒.๑๕๒) สมาธิเทสนาพาหุลฺลโต สุตฺตนฺตปิฏเก ‘‘อธิจิตฺตสิกฺขา’’ติ วุตฺตํ. วีติกฺกมปฺปหานํ กิเลสานนฺติ สํกิเลสธมฺมานํ, กมฺมกิเลสานํ วา โย กายวจีทฺวาเรหิ วีติกฺกโม, ตสฺส ปหานํ. อนุสยวเสน สนฺตานมนุวตฺตนฺตา กิเลสา ปริยุฏฺิตาปิ สีลเภทวเสน วีติกฺกมิตุํ น ลภนฺตีติ อาห ‘‘วีติกฺกมปฏิปกฺขตฺตา สีลสฺสา’’ติ. ปริยุฏฺานปฺปหานนฺติ โอกาสทานวเสน จิตฺเต กุสลปฺปวตฺตึ ปริยาทิยิตฺวา สมุปฺปตฺติวเสน านํ ปริยุฏฺานํ, ตสฺส ปหานํ. อนุสยปฺปหานนฺติ อริยมคฺเคน อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน การณลาเภ อุปฺปชฺชนารหา ถามคตา กามราคาทโย สตฺต กิเลสา สนฺตาเน อนุ อนุ สยนโต อนุสยา นาม, เตสํ ปหานํ.

ตทงฺคปฺปหานนฺติ เตน เตน ทานสีลาทิกุสลงฺเคน ตสฺส ตสฺส อกุสลงฺคสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํ. ทุจฺจริตสํกิเลสสฺส ปหานนฺติ กายวจีทุจฺจริตเมว ยตฺถ อุปฺปชฺชติ, ตํ สนฺตานํ สมฺมา กิเลเสติ อุปตาเปตีติ สํกิเลโส, ตสฺส ตทงฺควเสน ปหานํ. สมาธิสฺส กามจฺฉนฺทปฏิปกฺขตฺตา สุตฺตนฺตปิฏเก ตณฺหาสํกิเลสสฺส ปหานํ วุตฺตํ. อตฺตาทิสุฺสภาวธมฺมปฺปกาสนโต อภิธมฺมปิฏเก ทิฏฺิสํกิเลสสฺส ปหานํ วุตฺตํ.

เอกเมกสฺมิฺเจตฺถาติ เอตฺถ เอเตสุ ตีสุ ปิฏเกสุ เอเกกสฺมึ ปิฏเกติ อตฺโถ. ธมฺโมติ ปาฬีติ เอตฺถ ธมฺมสฺส สีลาทิวิสิฏฺตฺถโยคโต, พุทฺธานํ สภาวนิรุตฺติภาวโต จ ปกฏฺานํ อุกฺกฏฺานํ วจนปฺปพนฺธานํ อาฬิ ปนฺตีติ ปาฬิ, ปริยตฺติธมฺโม. สมฺมุติปรมตฺถเภทสฺส อตฺถสฺส อนุรูปวาจกภาเวน ปรมตฺถสทฺเทสุ เอกนฺเตน ภควตา มนสา ววตฺถาปิโต นามปฺตฺติปฺปพนฺโธ ปาฬิธมฺโม นาม. เทสนาย ธมฺมสฺส จ โก วิเสโสติ เจ? ยถาวุตฺตนเยน มนสา ววตฺถาปิตธมฺมสฺส ปเรสํ โพธนภาเวน อติสชฺชนา วาจาย ปกาสนา ‘‘เทสนา’’ติ เวทิตพฺพา. เตนาห – ‘‘เทสนาติ ตสฺสา มนสา ววตฺถาปิตาย ปาฬิยา เทสนา’’ติ. ตทุภยมฺปิ ปน ปรมตฺถโต สทฺโท เอว ปรมตฺถวินิมุตฺตาย สมฺมุติยา อภาวา. อิมเมว นยํ คเหตฺวา เกจิ อาจริยา ‘‘ธมฺโม จ เทสนา จ ปรมตฺถโต สทฺโท เอวา’’ติ โวหรนฺติ, เตปิ อนุปวชฺชาเยว. ยถา ‘‘กามาวจรปฏิสนฺธิวิปากา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. น หิ ‘‘กามาวจรปฏิสนฺธิวิปากา นิพฺพตฺติตปรมตฺถวิสยาเยวา’’ติ สกฺกา วตฺตุํ อิตฺถิปุริสาทิอาการปริวิตกฺกปุพฺพกานํ ราคาทิอกุสลานํ เมตฺตาทิกุสลานฺจ อารมฺมณํ คเหตฺวาปิ สมุปฺปชฺชนโต. ปรมตฺถธมฺมมูลกตฺตา ปนสฺส ปริกปฺปสฺส ปรมตฺถวิสยตา สกฺกา ปฺเปตุํ, เอวมิธาปีติ ทฏฺพฺพํ. ตีสุปิ เจเตสุ เอเต ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธา คมฺภีราติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ ปิฏกาวยวานํ ธมฺมาทีนํ วุจฺจมาโน คมฺภีรภาโว ตํสมุทายสฺส ปิฏกสฺสาปิ วุตฺโต เยวาติ ทฏฺพฺโพ. ทุกฺเขน โอคยฺหนฺติ, ทุกฺโข วา โอคาโห โอคาหนํ อนฺโตปวิสนเมเตสูติ ทุกฺโขคาหา. เอตฺถาติ เอเตสุ ปิฏเกสุ, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํ.

เหตุโน ผลํ เหตุผลํ. ธมฺมาภิลาโปติ อตฺถพฺยฺชนโก อวิปรีตาภิลาโป. วิสยโต อสมฺโมหโต จาติ โลกิยโลกุตฺตรานํ ยถากฺกมํ อวโพธปฺปการทสฺสนํ, เอตสฺส อวโพโธติ อิมินา สมฺพนฺโธ. โลกิโย หิ ธมฺมตฺถาทึ อาลมฺพิตฺวาว ปวตฺตนโต วิสยโต อวโพโธติ วุจฺจติ. โลกุตฺตโร ปน นิพฺพานารมฺมณตาย ตํ อนาลมฺพมาโนปิ ตพฺพิสยโมหวิทฺธํสเนน ธมฺมาทีสุ ปวตฺตนโต อสมฺโมหโต อวโพโธติ วุจฺจติ. อตฺถานุรูปํ ธมฺเมสูติ การิยานุรูปํ การเณสูติ อตฺโถ. ปฺตฺติปถานุรูปํ ปฺตฺตีสูติ ฉพฺพิธนามปฺตฺติยา ปโถ ปฺตฺติปโถ, ตสฺส อนุรูปํ ปฺตฺตีสูติ อตฺโถ.

ธมฺมชาตนฺติ การณปฺปเภโท การณเมว วา. อตฺถชาตนฺติ การิยปฺปเภโท, การิยเมว วา. ยา จายํ เทสนาติ สมฺพนฺโธ. โย เจตฺถาติ เอตาสุ ธมฺมตฺถเทสนาสุ โย ปฏิเวโธติ อตฺโถ. เอตฺถาติ เอเตสุ ตีสุ ปิฏเกสุ.

อลคทฺทูปมาติ เอตฺถ อลคทฺทสทฺเทน อลคทฺทคฺคหณํ วุจฺจติ วีณาวาทนํ วีณาติอาทีสุ วิย, คหณฺเจตฺถ ยถา ฑํสติ, ตถา ทุคฺคหณํ ทฏฺพฺพํ, อิตรคฺคหเณ วิโรธาภาวา. ตสฺมา อลคทฺทสฺส คหณํ อุปมา เอติสฺสาติ อลคทฺทูปมา. อลคทฺโทติ เจตฺถ อาสิวิโส วุจฺจติ. โส หิ อลํ ปริยตฺโต, ชีวิตหรณสมตฺโถ วา วิสสงฺขาโต คโท อสฺสาติ ‘‘อลํคโท’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อลคทฺโท’’ติ วุจฺจติ.

วฏฺฏโต นิสฺสรณํ อตฺโถ ปโยชนํ เอติสฺสาติ นิสฺสรณตฺถา. ภณฺฑาคาริโก วิยาติ ภณฺฑาคาริโก, ธมฺมรตนานุปาลโก, ตสฺส อตฺถนิรเปกฺขสฺส ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ. ทุคฺคหิตานีติ ทุฏฺุ คหิตานิ. เตนาห ‘‘อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา’’ติ. เอตฺถ จ อุปารมฺโภ นาม ปริยตฺตึ นิสฺสาย ปรวมฺภนํ. อาทิ-สทฺเทน อิติวาทปฺปโมกฺขลาภสกฺการาทึ สงฺคณฺหาติ. ยํ สนฺธายาติ ยํ ปริยตฺติทุคฺคหณํ สนฺธาย. วุตฺตนฺติ อลคทฺทูปมสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๒๓๘) วุตฺตํ. ตฺจสฺส อตฺถํ นานุโภนฺตีติ ตฺจ อสฺส ธมฺมสฺส สีลปริปูรณาทิสงฺขาตํ อตฺถํ เอเต ทุคฺคหิตคาหิโน นานุโภนฺติ น วินฺทนฺติ. ปฏิวิทฺธากุปฺโปติ ปฏิวิทฺธอรหตฺตผโล.

อิทานิ ตีสุ ปิฏเกสุ ยถารหํ สมฺปตฺติวิปตฺติโย นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห วินเย ปนาติอาทิ. ตตฺถ ตาสํเยวาติ อวธารณํ ฉฬภิฺาจตุปฏิสมฺภิทานํ วินเย ปเภทวจนาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. เวรฺชกณฺเฑ (ปารา. ๑๒) หิ ติสฺโส วิชฺชาว วิภตฺตา. ทุติเย ตาสํเยวาติ อวธารณํ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อเปกฺขิตฺวา กตํ ติสฺสนฺนมฺปิ วิชฺชานํ ฉสุ อภิฺาสุ อนฺโตปวิฏฺตฺตา. ตาสฺจาติ เอตฺถ -สทฺเทน เสสานมฺปิ ตตฺถ อตฺถิภาวํ ทีเปติ. อภิธมฺมปิฏเก หิ ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิฺา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา จ วุตฺตา เอว. ปฏิสมฺภิทานํ ตตฺเถว สมฺมา วิภตฺตภาวํ ทีเปตุํ ตตฺเถวาติ อวธารณํ กตํ. อุปาทินฺนผสฺโสติ มคฺเคน มคฺคปฏิปาทนผสฺโส. เตสนฺติ เตสํ ปิฏกานํ. เอตนฺติ เอตํ พุทฺธวจนํ.

จตุตฺตึเสว สุตฺตนฺตาติ คาถาย อยมตฺถโยชนา – ยสฺส นิกายสฺส สุตฺตคณนโต จตุตฺตึเสว สุตฺตนฺตา วคฺคสงฺคหวเสน ตโย วคฺคา ยสฺส สงฺคหสฺสาติ ติวคฺโค สงฺคโห, เอส ปโม นิกาโย อิธ ทีฆนิกาโยติ. อนุโลมิโกติ อปจฺจนีโก, อตฺถานุโลมนโต อนฺวตฺถนาโมติ วุตฺตํ โหติ. เอกนิกายมฺปีติ เอกสมูหมฺปิ. เอวํ จิตฺตนฺติ เอวํ วิจิตฺตํ. ยถยิทนฺติ ยถา อิเม. โปณิกจิกฺขลฺลิกา ขตฺติยา, เตสํ นิวาโส ‘‘โปณิกนิกาโย จิกฺขลฺลิกนิกาโย’’ติ วุจฺจติ. ปฺจทสวคฺคปริคฺคโหติ ปฺจทสหิ วคฺเคหิ ปริคฺคหิโต. สุตฺตนฺตานํ สหสฺสานิ สตฺต สุตฺตสตานิ จาติ ปาเ สุตฺตนฺตานํ สตฺตสหสฺสานิ สตฺต สุตฺตสตานิ จาติ โยเชตพฺพํ. กตฺถจิ ปน ‘‘สตฺต สุตฺตสหสฺสานิ, สตฺต สุตฺตสตานิ จา’’ติ ปาโ. ปุพฺเพ นิทสฺสิตาติ สุตฺตนฺตปิฏกนิทฺเทเส นิทสฺสิตา.

เวทนฺติ าณํ. ตุฏฺินฺติ ปีตึ. ธมฺมกฺขนฺธวเสนาติ ธมฺมราสิวเสน. ทฺวาสีติสหสฺสานิ พุทฺธโต คณฺหินฺติ สมฺพนฺโธ. ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโตติ ธมฺมเสนาปติอาทีนํ ภิกฺขูนํ สนฺติกา เตหิเยว เทสิตานิ ทฺเว สหสฺสานิ คณฺหึ. เมติ มม หทเย, อิติ อานนฺทตฺเถโร อตฺตานํ นิทฺทิสติ. เย ธมฺมา มม หทเย ปวตฺติโน, เต จตุราสีติสหสฺสานีติ โยชนา. อิทฺจ ภควโต ธรมานกาเล อุคฺคหิตธมฺมกฺขนฺธวเสน วุตฺตํ, ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ อานนฺทตฺเถเรน เทสิตานํ สุภสุตฺต(ทอี. นิ. ๑.๔๔๔ อาทโย) โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตานํ (ม. นิ. ๓.๗๙ อาทโย), ตติยสงฺคีติยํ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน กถิตกถาวตฺถุปฺปกรณสฺส จ วเสน ธมฺมกฺขนฺธานํ จตุราสีติสหสฺสโตปิ อธิกตา เวทิตพฺพา.

เอกานุสนฺธิกํ สุตฺตนฺติ สติปฏฺานาทิ (ที. นิ. ๒.๓๗๒ อาทโย; ม. นิ. ๑.๑๐๕ อาทโย). อเนกานุสนฺธิกนฺติ ปรินิพฺพานสุตฺตาทิ (ที. นิ. ๒.๑๓๔ อาทโย). ตฺหิ นานาาเนสุ นานาธมฺมเทสนานํ วเสน ปวตฺตํ. ติกทุกภาชนํ ธมฺมสงฺคณิยํ นิกฺเขปกณฺฑ(ธ. ส. ๙๘๕ อาทโย) อฏฺกถากณฺฑวเสน (ธ. ส. ๑๓๘๔ อาทโย) คเหตพฺพํ. จิตฺตวารภาชนนฺติ อิทํ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวเสน (ธ. ส. ๑ อาทโย) วุตฺตํ. อตฺถิ วตฺถูติอาทีสุ วตฺถุ นาม สุทินฺนกณฺฑาทิ (ปารา. ๒๔ อาทโย). มาติกาติ สิกฺขาปทํ. อนฺตราปตฺตีติ สิกฺขาปทนฺตเรสุ อฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปฺตฺตา อาปตฺติ. ติกจฺเฉโทติ ติกปาจิตฺติยาทิติกปริจฺเฉโท. พุทฺธวจนํ สงฺคหิตนฺติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ พุทฺธวจนสฺส. สงฺคีติปริโยสาเน สาธุการํ ททมานา วิยาติ สมฺพนฺโธ. อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตานิ อจฺฉริยานิ, ปุปฺผวสฺสเจลุกฺเขปาทีนิ. ยา ‘‘ปฺจสตา’’ติ จ ‘‘เถริกา’’ติ จ ปวุจฺจติ, อยํ ปมมหาสงฺคีติ นามาติ สมฺพนฺโธ.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนา

เอวํ ปมมหาสงฺคีตึ ทสฺเสตฺวา ยทตฺถํ สา อิธ ทสฺสิตา, ตํ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต อิมิสฺสาติอาทิมาห. ตตฺรายํ อาจริยปรมฺปราติ ตสฺมึ ชมฺพุทีเป อยํ อาจริยานํ ปเวณี ปฏิปาฏิ. วิชิตาวิโนติ วิชิตสพฺพกิเลสปฏิปกฺขตฺตา วิชิตวนฺโต. ชมฺพุสิริวฺหเยติ ชมฺพุสทิโส สิริมนฺโต อวฺหโย นามํ ยสฺส ทีปสฺส, ตสฺมึ ชมฺพุทีเปติ วุตฺตํ โหติ. มหนฺเตน หิ ชมฺพุรุกฺเขน อภิลกฺขิตตฺตา ทีโปปิ ‘‘ชมฺพู’’ติ วุจฺจติ. อจฺฉิชฺชมานํ อวินสฺสมานํ กตฺวา. วินยวํสนฺติอาทีหิ ตีหิ วินยปาฬิเยว กถิตา ปริยายวจนตฺตา เตสํ. ปกตฺุตนฺติ เวยฺยตฺติยํ, ปฏุภาวนฺติ วุตฺตํ โหติ. ธุรคฺคาโหติ ปธานคฺคาหี, สพฺเพสํ ปาโมกฺโข หุตฺวา คณฺหีติ วุตฺตํ โหติ. ภิกฺขูนํ สมุทาโย สมูโห ภิกฺขุสมุทาโย.

ยทาติ นิพฺพายึสูติ สมฺพนฺโธ. โชตยิตฺวา จ สพฺพธีติ ตเมว สทฺธมฺมํ สพฺพตฺถ ปกาสยิตฺวา. ชุติมนฺโตติ ปฺาชุติยา ยุตฺตา, เตชวนฺโต วา, มหานุภาวาติ อตฺโถ. นิพฺพายึสูติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา นิพฺพายึสุ. อนาลยาติ อสงฺคา.

อถาติ ปจฺฉา, ยทา ปรินิพฺพายึสุ, ตโต ปรนฺติ อตฺโถ. กปฺปติ สิงฺคีโลณกปฺโปติ เอตฺถ กปฺป-สทฺโท วิกปฺปตฺโถ, เตน สิงฺคีโลณวิกปฺโปปิ กปฺปติ. อิทมฺปิ ปกฺขนฺตรํ กปฺปตีติ อตฺโถ, เอวํ สพฺพตฺถ. ตตฺถ สิงฺเคน โลณํ ปริหริตฺวา อโลณกปิณฺฑปาเตน สทฺธึ ภุฺชิตุํ กปฺปติ, สนฺนิธึ น กโรตีติ อธิปฺปาโย. กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโปติ ทฺวงฺคุลํ อติกฺกนฺตาย ฉายาย วิกาเล โภชนํ ภุฺชิตุํ กปฺปตีติ อตฺโถ. กปฺปติ คามนฺตรกปฺโปติ ‘‘คามนฺตรํ คมิสฺสามี’’ติ ปวาริเตน อนติริตฺตโภชนํ ภุฺชิตุํ กปฺปตีติ อตฺโถ. กปฺปติ อาวาสกปฺโปติ เอกสีมาย นานาเสนาสเนสุ วิสุํ วิสุํ อุโปสถาทีนิ สงฺฆกมฺมานิ กาตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. กปฺปติ อนุมติกปฺโปติ ‘‘อนาคตานํ อาคตกาเล อนุมตึ คเหสฺสามา’’ติ เตสุ อนาคเตสุเยว วคฺเคน สงฺเฆน กมฺมํ กตฺวา ปจฺฉา อนุมตึ คเหตุํ กปฺปติ, วคฺคกมฺมํ น โหตีติ อธิปฺปาโย. กปฺปติ อาจิณฺณกปฺโปติ อาจริยุปชฺฌาเยหิ อาจิณฺโณ กปฺปตีติ อตฺโถ. โส ปน เอกจฺโจ กปฺปติ ธมฺมิโก, เอกจฺโจ น กปฺปติ อธมฺมิโกติ เวทิตพฺโพ. กปฺปติ อมถิตกปฺโปติ ยํ ขีรํ ขีรภาวํ วิชหิตํ ทธิภาวํ อสมฺปตฺตํ, ตํ ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อนติริตฺตํ ภุฺชิตุํ กปฺปตีติ อตฺโถ. กปฺปติ ชโฬคึ ปาตุนฺติ เอตฺถ ชโฬคีติ ตรุณสุรา, ยํ มชฺชสมฺภารํ เอกโต กตํ มชฺชภาวมสมฺปตฺตํ, ตํ ปาตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. ชาตรูปรชตนฺติ เอตฺถ สรสโต วิการํ อนาปชฺชิตฺวา สพฺพทา ชาตรูปเมว โหตีติ ชาตํ รูปํ เอตสฺสาติ ชาตรูปํ, สุวณฺณํ. ธวลสภาวตาย ราชตีติ รชตํ, รูปิยํ. สุสุนาคปุตฺโตติ สุสุนาคสฺส ปุตฺโต. กากณฺฑกปุตฺโตติ กากณฺฑกสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต. วชฺชีสูติ ชนปทนามตฺตา พหุวจนํ กตํ.

ตทหุโปสเถติ เอตฺถ ตทหูติ ตสฺมึ อหนิ. อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ, อุปวสนฺตีติ จ สีลสมาทาเนน วา อนสนาทินา วา อุเปตา หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถ. กํสปาตินฺติ สุวณฺณปาตึ. มาสกรูปนฺติ มาสโก เอว. สพฺพํ ตาว วตฺตพฺพนฺติ อิมินา สตฺตสติกกฺขนฺธเก (จูฬว. ๔๔๖ อาทโย) อาคตา สพฺพาปิ ปาฬิ อิธ อาเนตฺวา วตฺตพฺพาติ ทสฺเสติ. สงฺคายิตสทิสเมว สงฺคายึสูติ สมฺพนฺโธ.

สา ปนายํ สงฺคีตีติ สมฺพนฺโธ. เตสูติ เตสุ สงฺคีติการเกสุ เถเรสุ. วิสฺสุตา เอเต สทฺธิวิหาริกา เยฺยาติ สมฺพนฺโธ. สาณสมฺภูโตติ สาณเทสวาสี สมฺภูตตฺเถโร. ทุติโย สงฺคโหติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ปนฺนภาราติ ปติตกฺขนฺธภารา.

อพฺพุทนฺติ อุปทฺทวํ วทนฺติ. ‘‘ภควโต วจนํ เถเนตฺวา อตฺตโน วจนสฺส ทีปนโต อพฺพุทนฺติ โจรกมฺม’’นฺติ เอเก. อิทนฺติ วกฺขมานนิทสฺสนํ. สนฺทิสฺสมานา มุขา สมฺมุขา. ภาวิตมคฺคนฺติ อุปฺปาทิตชฺฌานํ. สาธุ สปฺปุริสาติ เอตฺถ สาธูติ อายาจนตฺเถ นิปาโต, ตํ ยาจามีติ อตฺโถ. หฏฺปหฏฺโติ ปุนปฺปุนํ สนฺตุฏฺโ. อุทคฺคุทคฺโคติ สรีรวิการุปฺปาทนปีติวเสน อุทคฺคุทคฺโค, ปีติมา หิ ปุคฺคโล กายจิตฺตานํ อุคฺคตตฺตา ‘‘อุทคฺคุทคฺโค’’ติ วุจฺจติ.

เตน โข ปน สมเยนาติ ยสฺมึ สมเย ทุติยํ สงฺคีตึ อกรึสุ, ตสฺมึ สมเยติ อตฺโถ. ตํ อธิกรณํ น สมฺปาปุณึสูติ ตํ วชฺชิปุตฺตเกหิ อุปฺปาทิตํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตุํ น สมฺปาปุณึสุ นาคมึสุ. โน อหุวตฺถาติ สมฺพนฺโธ. ยาวตายุกํ ตฺวา ปรินิพฺพุตาติ สมฺพนฺโธ. กึ ปน กตฺวา เถรา ปรินิพฺพุตาติ? อาห ทุติยํ สงฺคหํ กตฺวาติอาทิ. อนิจฺจตาวสนฺติ อนิจฺจตาธีนตํ. ชมฺมินฺติ ลามกํ. ทุรภิสมฺภวํ อนภิภวนียํ อติกฺกมิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อนิจฺจตํ เอวํ ตฺวาติ สมฺพนฺโธ.

ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา

สตฺต วสฺสานีติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. อติจฺฉถาติ อติกฺกมิตฺวา อิจฺฉถ, อิโต อฺตฺถ คนฺตฺวา ภิกฺขํ ปริเยสถาติ อตฺโถ. ภตฺตวิสฺสคฺคกรณตฺถายาติ ภตฺตสฺส อชฺโฌหรณกิจฺจตฺถาย, ภุฺชนตฺถายาติ อตฺโถ. ‘‘โสฬสวสฺโส’’ติ อุทฺเทโส กถนํ อสฺส อตฺถีติ โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก, ‘‘โสฬสวสฺสิโก’’ติ อตฺโถ.

ตีสุ เวเทสูติอาทีสุ อิรุเวทยชุเวทสามเวทสงฺขาเตสุ ตีสุ เวเทสุ. ตโย เอว กิร เวทา อฏฺกาทีหิ ธมฺมิเกหิ อิสีหิ โลกสฺส สคฺคมคฺควิภาวนตฺถาย กตา. เตเนว หิ เต เตหิ วุจฺจนฺติ. อาถพฺพณเวโท ปน ปจฺฉา อธมฺมิเกหิ พฺราหฺมเณหิ ปาณวธาทิอตฺถาย กโต. ปุริเมสุ จ ตีสุ เวเทสุ เตเหว ธมฺมิกสาขาโย อปเนตฺวา ยาควธาทิทีปิกา อธมฺมิกสาขา ปกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา. นิฆณฺฑูติ รุกฺขาทีนํ เววจนปฺปกาสกํ ปริยายนามานุรูปํ สตฺถํ. ตฺหิ โลเก ‘‘นิฆณฺฑู’’ติ วุจฺจติ. เกฏุภนฺติ กิฏติ คเมติ กิริยาทิวิภาคนฺติ เกฏุภํ, กิริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการสตฺถํ. เอตฺถ จ กิริยากปฺปวิกปฺโปติ วจีเภทาทิลกฺขณา กิริยา กปฺปียติ วิกปฺปียติ เอเตนาติ กิริยากปฺโป, โส ปน วณฺณปทพนฺธปทตฺถาทิวิภาคโต พหุวิกปฺโปติ ‘‘กิริยากปฺปวิกปฺโป’’ติ วุจฺจติ. อิทฺจ มูลกิริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. สห นิฆณฺฑุนา เกฏุเภน จ สนิฆณฺฑุเกฏุภา, ตโย เวทา, เตสุ สนิฆณฺฑุเกฏุเภสุ. านกรณาทิวิภาคโต จ นิพฺพจนวิภาคโต จ อกฺขรา ปเภทียนฺติ เอเตนาติ อกฺขรปฺปเภโท, สิกฺขา จ นิรุตฺติ จ. สห อกฺขรปฺปเภเทนาติ สากฺขรปฺปเภทา, เตสุ สากฺขรปฺปเภเทสุ. อาถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา ‘‘อิติห อาส อิติห อาสา’’ติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺโต โปราณกถาสงฺขาโต อิติหาโส ปฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปฺจมา, ตโย เวทา, เตสุ อิติหาสปฺจเมสุ.

ยสฺส จิตฺตนฺติอาทิ ปฺหทฺวยํ ขีณาสวานํ จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ ปมปฺเห อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย อุปฺปชฺชติ. น นิรุชฺฌตีติ นิโรธกฺขณํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ. ตสฺส จิตฺตนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตํ จิตฺตํ กึ นิรุชฺฌิสฺสติ อายติฺจ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปุจฺฉา, ตสฺสา จ วิภชฺชพฺยากรณียตาย เอวเมตฺถ วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. อรหโต ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌติ, อายติฺจ นุปฺปชฺชิสฺสติ, อวสฺสเมว นิโรธกฺขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสติ, ตโต อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อฺํ นุปฺปชฺชิสฺสติ. เปตฺวา ปน ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคึ ขีณาสวํ อิตเรสํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิจิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย อุปฺปชฺชติ ภงฺคํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ, ภงฺคํ ปน ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสเตว, อฺํ ปน ตสฺมึ วา อฺสฺมึ วา อตฺตภาเว อุปฺปชฺชิสฺสติ เจว นิรุชฺฌิสฺสติ จาติ. ยสฺส วา ปนาติอาทิ ทุติยปฺเห ปน นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย ภงฺคกฺขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสติ อปฺปฏิสนฺธิกตาย นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ขีณาสวสฺส ตํ จิตฺตํ กึ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตีติ ปุจฺฉา, ตสฺสา เอกํสพฺยากรณียตาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. อุทฺธํ วา อโธ วา หริตุํ อสกฺโกนฺโตติ อุปริมปเท วา เหฏฺิมปทํ เหฏฺิมปเท วา อุปริมปทํ อตฺถโต สมนฺนาหริตุํ ฆเฏตุํ ปุพฺเพนาปรํ โยเชตฺวา อตฺถํ ปริจฺฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโตติ อตฺโถ.

โสตาปนฺนานํ สีเลสุ ปริปูรการิตาย สมาทินฺนสีลโต นตฺถิ ปริหานีติ อาห ‘‘อภพฺโพ ทานิ สาสนโต นิวตฺติตุ’’นฺติ. วฑฺเฒตฺวาติ อุปริมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺานํ วฑฺเฒตฺวา. ทนฺเต ปุนนฺติ วิโสเธนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปนํ วุจฺจติ ทนฺตกฏฺํ. อภินวานํ อาคนฺตุกานํ ลชฺชีสภาวํ ขนฺติเมตฺตาทิคุณสมงฺคิตฺจ กติปาหํ สุฏฺุ วีมํสิตฺวาว หตฺถกมฺมาทิสมฺปฏิจฺฉนํ สงฺคหกรณฺจ ยุตฺตนฺติ สามเณรสฺส เจว อฺเสฺจ ภิกฺขูนํ ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชนฺตานํ าปนตฺถํ เถโร ตสฺส ภพฺพรูปตํ อภิฺาย ตฺวาปิ ปุน สมฺมชฺชนาทึ อกาสิ. ‘‘ตสฺส จิตฺตทมนตฺถ’’นฺติปิ วทนฺติ. พุทฺธวจนํ ปฏฺเปสีติ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหาเปตุํ อารภิ. สกลวินยาจารปฏิปตฺติ อุปสมฺปนฺนานเมว วิหิตาติ ตปฺปริยาปุณนมปิ เตสฺเว อนุรูปนฺติ อาห ‘‘เปตฺวา วินยปิฏก’’นฺติ. ตสฺส จิตฺเต ปิตมฺปิ พุทฺธวจนํ สงฺโคปนตฺถาย นิยฺยาติตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘หตฺเถ ปติฏฺาเปตฺวา’’ติ วุตฺตํ.

เอกรชฺชาภิเสกนฺติ สกลชมฺพุทีเป เอกาธิปจฺจวเสน กริยมานํ อภิเสกํ. ราชิทฺธิโยติ ราชานุภาวานุคตปฺปภาวา. ยโตติ ยโต โสฬสฆฏโต. เทวตา เอว ทิวเส ทิวเส อาหรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เทวสิกนฺติ ทิวเส ทิวเส. อคทามลกนฺติ อปฺปเกเนว สรีรโสธนาทิสมตฺถํ สพฺพโทสหรํ โอสธามลกํ. ฉทฺทนฺตทหโตติ ฉทฺทนฺตทหสมีเป ิตเทววิมานโต, กปฺปรุกฺขโต วา, ตตฺถ ตาทิสา กปฺปรุกฺขวิเสสา สนฺติ, ตโต วา อาหรนฺตีติ อตฺโถ. อสุตฺตมยิกนฺติ สุตฺเตหิ อพทฺธํ ทิพฺพสุมนปุปฺเผเหว กตํ สุมนปุปฺผปฏํ. อุฏฺิตสฺส สาลิโนติ สยํชาตสาลิโน, สมุทายาเปกฺขฺเจตฺถ เอกวจนํ, สาลีนนฺติ อตฺโถ. นว วาหสหสฺสานีติ เอตฺถ จตสฺโส มุฏฺิโย เอโก กุฑุโว, จตฺตาโร กุฑุวา เอโก ปตฺโถ, จตฺตาโร ปตฺถา เอโก อาฬฺหโก, จตฺตาโร อาฬฺหกา เอกํ โทณํ, จตฺตาริ โทณานิ เอกา มานิกา, จตสฺโส มานิกา เอกา ขารี, วีสติ ขาริกา เอโก วาโห, ตเทว ‘‘เอกํ สกฏ’’นฺติ สุตฺตนิปาตฏฺกถาทีสุ (สุ. นิ. อฏฺ. ๒.โกกาลิกสุตฺตวณฺณนา) วุตฺตํ. นิตฺถุสกเณ กโรนฺตีติ ถุสกุณฺฑกรหิเต กโรนฺติ. เตน นิมฺมิตํ พุทฺธรูปํ ปสฺสนฺโตติ สมฺพนฺโธ. ปุฺปฺปภาวนิพฺพตฺตคฺคหณํ นาคราชนิมฺมิตานํ ปุฺปฺปภาวนิพฺพตฺเตหิ สทิสตาย กตํ. วิมลเกตุมาลาติ เอตฺถ เกตุมาลา นาม สีสโต นิกฺขมิตฺวา อุปริมุทฺธนิ ปุฺโช หุตฺวา ทิสฺสมานรสฺมิราสีติ วทนฺติ.

พาหิรกปาสณฺฑนฺติ พาหิรกปฺปเวทิตํ สมยวาทํ. ปริคฺคณฺหีติ วีมํสมาโน ปริคฺคเหสิ. ภทฺทปีเกสูติ เวตฺตมยปีเสุ. สาโรติ คุณสาโร. สีหปฺชเรติ มหาวาตปานสมีเป. กิเลสวิปฺผนฺทรหิตจิตฺตตาย ทนฺตํ. นิจฺจํ ปจฺจุปฏฺิตสตารกฺขตาย คุตฺตํ. ขุรคฺเคเยวาติ เกโสโรปนาวสาเน. อติวิย โสภตีติ สมฺพนฺโธ. วาณิชโก อโหสีติ มธุวาณิชโก อโหสิ.

ปุพฺเพ ว สนฺนิวาเสนาติ ปุพฺเพ วา ปุพฺพชาติยํ วา สหวาเสนาติ อตฺโถ. ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วาติ วตฺตมานภเว หิตจรเณน วา. เอวํ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ ตํ สิเนหสงฺขาตํ เปมํ ชายเต. กึ วิยาติ? อาห ‘‘อุปฺปลํ ว ยโถทเก’’ติ. อุปฺปลํ วาติ รสฺสกโต วา-สทฺโท อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ. ยถา-สทฺโท อุปมายํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อุปฺปลฺจ เสสฺจ ปทุมาทิ อุทเก ชายมานํ ทฺเว การณานิ นิสฺสาย ชายติ อุทกฺเจว กลลฺจ, เอวํ เปมมฺปีติ (ชา. อฏฺ. ๒.๒.๑๗๔).

ธุวภตฺตานีติ นิจฺจภตฺตานิ. วชฺชาวชฺชนฺติ ขุทฺทกํ มหนฺตฺจ วชฺชํ. โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส ภารมกาสีติ เถรสฺส มหานุภาวตํ, ตทา สาสนกิจฺจสฺส นายกภาเวน สงฺฆปริณายกตฺจ รฺโ าเปตุํ สงฺโฆ ตสฺส ภารมกาสีติ เวทิตพฺพํ, น อฺเสํ อชานนตาย. สาสนสฺส ทายาโทติ สาสนสฺส อพฺภนฺตโร าตโก โหมิ น โหมีติ อตฺโถ. เย สาสเน ปพฺพชิตุํ ปุตฺตธีตโร ปริจฺจชนฺติ, เต พุทฺธสาสเน สาโลหิตาตกา นาม โหนฺติ, สกลสาสนธารเณ สมตฺถานํ อตฺตโน โอรสปุตฺตานํ ปริจฺจตฺตตฺตา น ปจฺจยมตฺตทายกาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย เถโร ‘‘น โข, มหาราช, เอตฺตาวตา สาสนสฺส ทายาโท โหตี’’ติ อาห. กถฺจรหีติ เอตฺถ จรหีติ นิปาโต อกฺขนฺตึ ทีเปติ. ติสฺสกุมารสฺสาติ รฺโ เอกมาตุกสฺส กนิฏฺสฺส. สกฺขสีติ สกฺขิสฺสสิ. สิกฺขาย ปติฏฺาเปสุนฺติ ปาณาติปาตา เวรมณิอาทีสุ วิกาลโภชนา เวรมณิปริโยสานาสุ ฉสุ สิกฺขาสุ ปาณาติปาตา เวรมณึ ทฺเว วสฺสานิ อวีติกฺกมฺม สมาทานํ สมาทิยามีติอาทินา (ปาจิ. ๑๐๗๙) สมาทานวเสน สิกฺขาสมฺมุติทานานนฺตรํ สิกฺขาย ปติฏฺาเปสุํ. ฉ วสฺสานิ อภิเสกสฺส อสฺสาติ ฉวสฺสาภิเสโก.

สพฺพํ เถรวาทนฺติ ทฺเว สงฺคีติโย อารุฬฺหา ปาฬิ. สา หิ มหาสงฺฆิกาทิภินฺนลทฺธิกาหิ วิเวเจตุํ ‘‘เถรวาโท’’ติ วุตฺตา. อยฺหิ วิภชฺชวาโท มหากสฺสปตฺเถราทีหิ อสงฺกรโต รกฺขิโต อานีโต จาติ ‘‘เถรวาโท’’ติ วุจฺจติ, ‘‘สเถรวาท’’นฺติปิ ลิขนฺติ. ตตฺถ ‘‘อฏฺกถาสุ อาคตเถรวาทสหิตํ สาฏฺกถํ ติปิฏกสงฺคหิตํ พุทฺธวจน’’นฺติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวาติ เตโชกสิณารมฺมณํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา.

สภายนฺติ นครมชฺเฌ วินิจฺฉยสาลายํ. ทิฏฺิคตานีติ ทิฏฺิโยว. น โข ปเนตํ สกฺกา อิเมสํ มชฺเฌ วสนฺเตน วูปสเมตุนฺติ เตสฺหิ มชฺเฌ วสนฺโต เตสุเยว อนฺโตคธตฺตา อาเทยฺยวจโน น โหติ, ตสฺมา เอวํ จินฺเตสิ. อโหคงฺคปพฺพตนฺติ เอวํนามกํ ปพฺพตํ. ‘‘อโธคงฺคาปพฺพต’’นฺติปิ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. ปฺจาตเปน ตปฺเปนฺตีติ จตูสุ าเนสุ อคฺคึ ชาเลตฺวา มชฺเฌ ตฺวา สูริยมณฺฑลํ อุลฺโลเกนฺตา สูริยาตเปน ตปฺเปนฺติ. อาทิจฺจํ อนุปริวตฺตนฺตีติ อุทยกาลโต ปภุติ สูริยํ โอโลกยมานา ยาว อตฺถงฺคมนา สูริยาภิมุขาว ปริวตฺตนฺติ. โวภินฺทิสฺสามาติ ปคฺคณฺหึสูติ วินาเสสฺสามาติ อุสฺสาหมกํสุ.

วิสฺสฏฺโติ มรณสงฺการหิโต, นิพฺภโยติ อตฺโถ. มิควํ นิกฺขมิตฺวาติ อรฺเ วิจริตฺวา มิคมารณกีฬา มิควํ, ตํ อุทฺทิสฺส นิกฺขมิตฺวา มิควธตฺถํ นิกฺขมิตฺวาติ อตฺโถ. อหินาคาทิโต วิเสสนตฺถํ ‘‘หตฺถินาเคนา’’ติ วุตฺตํ. ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสวาติ อนาทเร สามิวจนํ, ตสฺมึ ปสฺสนฺเตเยวาติ อตฺโถ. อากาเส อุปฺปติตฺวาติ เอตฺถ อยํ วิกุพฺพนิทฺธิ น โหตีติ คิหิสฺสาปิ อิมํ อิทฺธึ ทสฺเสสิ อธิฏฺานิทฺธิยา อปฺปฏิกฺขิตฺตตฺตา. ปกติวณฺณฺหิ วิชหิตฺวา นาควณฺณาทิทสฺสนํ วิกุพฺพนิทฺธิ. ฉณเวสนฺติ อุสฺสวเวสํ. ปธานฆรนฺติ ภาวนานุโยควเสน วีริยารมฺภสฺส อนุรูปํ วิวิตฺตเสนาสนํ. โสปีติ รฺโ ภาคิเนยฺยํ สนฺธาย วุตฺตํ.

กุสลาธิปฺปาโยติ มนาปชฺฌาสโย. ทฺเวฬฺหกชาโตติ สํสยมาปนฺโน. เอเกกํ ภิกฺขุสหสฺสปริวารนฺติ เอตฺถ ‘‘คณฺหิตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ อาณากาเรน วุตฺเตปิ เถรา ภิกฺขู สาสนหิตตฺตา คตา. กปฺปิยสาสนฺเหตํ, น คิหีนํ คิหิกมฺมปฏิสํยุตฺตํ. เถโร นาคจฺฉีติ กิฺจาปิ ‘‘ราชา ปกฺโกสตี’’ติ วุตฺเตปิ ธมฺมกมฺมตฺถาย อาคนฺตุํ วฏฺฏติ, ทฺวิกฺขตฺตุํ ปน เปสิเตปิ ‘‘อนนุรูปา ยาจนา’’ติ นาคโต, ‘‘มหานุภาโว เถโร ยถานุสิฏฺํ ปฏิปตฺติโก ปมาณภูโต’’ติ รฺโ เจว อุภยปกฺขิกานฺจ อตฺตนิ พหุมานุปฺปาทนวเสน อุทฺธํ กตฺตพฺพกมฺมสิทฺธึ อากงฺขนฺโต อสารุปฺปวจนเลเสน นาคจฺฉิ. เอกโต สงฺฆฏิตา นาวา นาวาสงฺฆาฏํ. สาสนปจฺจตฺถิกานํ พหุภาวโต อาห ‘‘อารกฺขํ สํวิธายา’’ติ. นฺติ ยสฺมา. อพฺพาหึสูติ อากฑฺฒึสุ. พาหิรโตติ อุยฺยานสฺส พาหิรโต. ปสฺสนฺตานํ อติทุกฺกรภาเวน อุปฏฺานํ สนฺธาย ‘‘ปเทสปถวีกมฺปนํ ทุกฺกร’’นฺติ อาห. อธิฏฺาเน ปเนตฺถ วิสุํ ทุกฺกรตา นาม นตฺถิ.

ทีปกติตฺติโรติ สากุณิเกหิ สมชาติกานํ คหณตฺถาย โปเสตฺวา สิกฺเขตฺวา ปาสฏฺาเน ปนกติตฺติโร. น ปฏิจฺจ กมฺมํ ผุสตีติ คาถาย ยทิ ตว ปาปกิริยาย มโน นปฺปทุสฺสติ, ลุทฺเทน ตํ นิสฺสาย กตมฺปิ ปาปกมฺมํ ตํ น ผุสติ. ปาปกิริยาย หิ อปฺโปสฺสุกฺกสฺส นิราลยสฺส ภทฺรสฺส สโต ตว ตํ ปาปํ น อุปลิมฺปติ, ตว จิตฺตํ น อลฺลียตีติ อตฺโถ.

กึ วทติ สีเลนาติ กึวาที. อถ วา โก กตโม วาโท กึวาโท, โส เอตสฺส อตฺถีติ กึวาที. อตฺตานฺจ โลกฺจ สสฺสโตติ วาโท เอเตสนฺติ สสฺสตวาทิโน. สตฺเตสุ สงฺขาเรสุ วา เอกจฺจํ สสฺสตนฺติ ปวตฺโต วาโท เอกจฺจสสฺสโต, ตสฺมึ นิยุตฺตา เอกจฺจสสฺสติกา. ‘‘อนฺโต, อนนฺโต, อนฺตานนฺโต, เนวนฺโต นานนฺโต’’ติ เอวํ อนฺตานนฺตํ อารพฺภ ปวตฺตา จตฺตาโร วาทา อนฺตานนฺตา, เตสุ นิยุตฺตา อนฺตานนฺติกา. น มรติ น อุปจฺฉิชฺชตีติ อมรา, เอวนฺติปิ เม โน, ตถาติปิ เม โนติอาทินา (ที. นิ. ๑.๖๒) ปวตฺตา ทิฏฺิ เจว วาจา จ, ตสฺสา วิกฺเขโป เอเตสนฺติ อมราวิกฺเขปิกา. อถ วา อมรา นาม มจฺฉชาติ ทุคฺคหา โหติ, ตสฺสา อมราย วิย วิกฺเขโป เอเตสนฺติ อมราวิกฺเขปิกา. อธิจฺจ ยทิจฺฉกํ ยํ กิฺจิ การณํ อนเปกฺขิตฺวา สมุปฺปนฺโน อตฺตา จ โลโก จาติ วาเท นิยุตฺตา อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา. สฺี อตฺตาติ วาโท เยสนฺเต สฺีวาทา. เอวํ อสฺีวาทา เนวสฺีนาสฺีวาทาติ เอตฺถาปิ. ‘‘กายสฺส เภทา สตฺโต อุจฺฉิชฺชตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๘๕-๘๖) เอวํ อุจฺเฉทํ วทนฺตีติ อุจฺเฉทวาทา. ทิฏฺธมฺโมติ ปจฺจกฺโข ยถาสกํ อตฺตภาโว, ตสฺมึเยว ยถากามํ ปฺจกามคุณปริโภเคน นิพฺพานํ ทุกฺขูปสมํ วทนฺตีติ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา. วิภชิตฺวา วาโท เอตสฺสาติ วิภชฺชวาที, ภควา. สพฺพํ เอกรูเปน อวตฺวา ยถาธมฺมํ วิภชิตฺวา นิชฺชฏํ นิคุมฺพํ กตฺวา ยถา ทิฏฺิสนฺเทหาทโย วิคจฺฉนฺติ, สมฺมุติปรมตฺถา จ ธมฺมา อสงฺกรา ปฏิภนฺติ, เอวํ เอกนฺตวิภชนสีโลติ วุตฺตํ โหติ. ปรปฺปวาทํ มทฺทมาโนติ ตสฺมึ กาเล อุปฺปนฺนํ, อายตึ อุปฺปชฺชนกฺจ สพฺพํ ปรวาทํ กถาวตฺถุมาติกาวิวรณมุเขน นิมฺมทฺทนํ กโรนฺโตติ อตฺโถ.

ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนา

เกนาภตนฺติ อิมํ ปฺหํ วิสฺสชฺเชนฺเตน ชมฺพุทีเป ตาว ยาว ตติยสงฺคีติ, ตาว ทสฺเสตฺวา อิทานิ สีหฬทีเป อาจริยปรมฺปรํ ทสฺเสตุํ ตติยสงฺคหโต ปน อุทฺธนฺติอาทิ อารทฺธํ. อิมํ ทีปนฺติ ตมฺพปณฺณิทีปํ. ตสฺมึ ทีเป นิสีทิตฺวา อาจริเยน อฏฺกถาย กตตฺตา ‘‘อิมํ ทีป’’นฺติ วุตฺตํ. กฺจิ กาลนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, กิสฺมิฺจิ กาเลติ อตฺโถ. โปราณาติ สีหฬทีเป สีหฬฏฺกถาการกา. ภทฺทนาโมติ ภทฺทสาลตฺเถโร. อาคุํ ปาปํ น กโรนฺตีติ นาคา. วินยปิฏกํ วาจยึสูติ สมฺพนฺโธ. ตมฺพปณฺณิยาติ ภุมฺมวจนํ. นิกาเย ปฺจาติ วินยาภิธมฺมานํ วิสุํ คหิตตฺตา ตพฺพินิมุตฺตา ปฺจ นิกายา คเหตพฺพา. ปกรเณติ อภิธมฺมปกรเณ วาเจสุนฺติ โยชนา. ตีณิ ปิฏกานิ สฺวาคตานิ อสฺสาติ ‘‘เตปิฏโก’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ติเปฏโก’’ติ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ วุตฺตํ. ตารกราชาติ จนฺทิมา. ปุปฺผนาโมติ เอตฺถ มหาปทุมตฺเถโร สุมนตฺเถโร จ าตพฺโพติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ‘‘ปุปฺผนาโม’’ติ วุตฺตํ.

วนวาสินฺติ วนวาสีรฏฺํ. กรกวสฺสนฺติ หิมปาตนกวสฺสํ, กรกธาราสทิสํ วา วสฺสํ. หราเปตฺวาติ อุทโกเฆน หราเปตฺวา. ฉินฺนภินฺนปฏธโรติ สตฺถเกน ฉินฺนํ รงฺเคน ภินฺนํ ปฏํ ธารณโก. ภณฺฑูติ มุณฺฑโก. มกฺขํ อสหมาโนติ เถรสฺส อานุภาวํ ปฏิจฺจ อตฺตโน อุปฺปนฺนํ ปเรสํ คุณมกฺขนลกฺขณํ มกฺขํ ตถา ปวตฺตํ โกธํ อสหมาโน. อสนิโย ผลนฺตีติ คชฺชนฺตา ปตนฺติ. เม มม ภยเภรวํ ชเนตุํ ปฏิพโล น อสฺส น ภเวยฺยาติ โยชนา. อฺทตฺถูติ เอกํเสน. กสฺมีรคนฺธาราติ กสฺมีรคนฺธารรฏฺวาสิโน. อิสิวาตปฏิวาตาติ ภิกฺขูนํ จีวรจลนกายจลเนหิ สฺชนิตวาเตหิ ปริโต สมนฺตโต พีชยมานา อเหสุํ. ธมฺมจกฺขุนฺติ เหฏฺามคฺคตฺตเย าณํ. อนมตคฺคิยนฺติ อนมตคฺคสํยุตฺตํ (สํ. นิ. ๒.๑๒๔ อาทโย). สมธิกานีติ สาธิกานิ. ปฺจ รฏฺานีติ ปฺจ จินรฏฺานิ. เวคสาติ เวเคน. สมนฺตโต รกฺขํ เปสีติ เตสํ อปฺปเวสนตฺถาย อธิฏฺานวเสน รกฺขํ เปสิ. อฑฺฒุฑฺฒานิ สหสฺสานีติ อฑฺเฒน จตุตฺถานิ อฑฺฒุฑฺฒานิ, อติเรกปฺจสตานิ ตีณิ สหสฺสานีติ อตฺโถ. ทิยฑฺฒสหสฺสนฺติ อฑฺเฒน ทุติยํ ทิยฑฺฒํ, อติเรกปฺจสติกํ สหสฺสนฺติ อตฺโถ. นิทฺธเมตฺวานาติ ปลาเปตฺวา.

ราชคหนครปริวตฺตเกนาติ ราชคหนครํ ปริวตฺเตตฺวา ตโต พหิ ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คตมคฺเคน, คมเนน วา. อาโรเปสีติ ปฏิปาเทสิ. ปฬินาติ อากาสํ ปกฺขนฺทึสุ. นคุตฺตเมติ เจติยคิริมาห. ปุรโตติ ปาจีนทิสาภาเค. ปุรเสฏฺสฺสาติ เสฏฺสฺส อนุราธปุรสฺส. สิลกูฏมฺหีติ เอวํนามเก ปพฺพตกูเฏ. สีหกุมารสฺส ปุตฺโตติ เอตฺถ ‘‘กลิงฺคราชธีตุ กุจฺฉิสฺมึ สีหสฺส ชาโต สีหกุมาโร’’ติ วทนฺติ. เชฏฺมาสสฺส ปุณฺณมิยํ เชฏฺนกฺขตฺตํ วา มูลนกฺขตฺตํ วา โหตีติ อาห ‘‘เชฏฺมูลนกฺขตฺตํ นาม โหตี’’ติ. มิคานํ วานโต หึสนโต พาธนโต มิควํ, มิควิชฺฌนกีฬา. โรหิตมิครูปนฺติ โคกณฺณมิคเวสํ. รถยฏฺิปฺปมาณาติ รถปโตทปฺปมาณา. เอกา ลตายฏฺิ นามาติ เอกา รชตมยา กฺจนลตาย ปฏิมณฺฑิตตฺตา เอวํ ลทฺธนามา. ปุปฺผยฏฺิยํ นีลาทีนิ ปุปฺผานิ, สกุณยฏฺิยํ นานปฺปการา มิคปกฺขิโน วิจิตฺตกมฺมกตา วิย ขายนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. ราชกกุธภณฺฑานีติ ราชารหอุตฺตมภณฺฑานิ. สงฺขนฺติ ทกฺขิณาวฏฺฏํ อภิเสกสงฺขํ. วฑฺฒมานนฺติ อลงฺการจุณฺณํ, ‘‘นหานจุณฺณ’’นฺติ เกจิ. วฏํสกนฺติ กณฺณปิฬนฺธนํ วฏํสกนฺติ วุตฺตํ โหติ. นนฺทิยาวฏฺฏนฺติ นนฺทิยาวฏฺฏปุปฺผากาเรน มงฺคลตฺถํ สุวณฺเณน กตํ. กฺนฺติ ขตฺติยกุมารึ. หตฺถปุฺฉนนฺติ ปีตวณฺณํ มหคฺฆหตฺถปุฺฉนวตฺถํ. อรุณวณฺณมตฺติกนฺติ นาคภวนสมฺภวํ. วตฺถโกฏิกนฺติ วตฺถยุคเมว. นาคมาหฏนฺติ นาเคหิ อาหฏํ. อมโตสธนฺติ เอวํนามิกา คุฬิกชาติ. อมตสทิสกิจฺจตฺตา เอวํ วุจฺจติ. ภูมตฺถรณสงฺเขเปนาติ ภูมตฺถรณากาเรน. อุปฺปาตปากาติ นิมิตฺตปากา. อลํ คจฺฉามาติ ‘‘ปุรสฺส อจฺจาสนฺนตฺตา สารุปฺปํ น โหตี’’ติ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห. อฑฺฒนวมานํ ปาณสหสฺสานนฺติ (อ. นิ. ๖.๕๓) ปฺจสตาธิกานํ อฏฺนฺนํ ปาณสหสฺสานํ. อปฺปมาทสุตฺตนฺติ องฺคุตฺตรนิกาเย มหาอปฺปมาทสุตฺตํ, ราโชวาทสุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ.

มหจฺจาติ มหตา. อุปสงฺกมนฺโตติ อติวิย กิลนฺตรูโป หุตฺวา อุปสงฺกมีติ อตฺโถ. ตุมฺเห ชานนตฺถนฺติ สมฺพนฺโธ. ปฺจปณฺณาสายาติ เอตฺถ ‘‘จตุปฺาสายาติ วตฺตพฺพํ. เอวฺหิ สติ อุปริ วุจฺจมานํ ทฺวาสฏฺิ อรหนฺโตติ วจนํ สเมตี’’ติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๑.อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนา) วุตฺตํ. ทสภาติกสมากุลนฺติ มุฏสิวสฺส ปุตฺเตหิ เทวานํปิยติสฺสาทีหิ ทสหิ ภาติเกหิ สมากิณฺณํ. จิรทิฏฺโ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ธาตุโย สนฺธายาห. สพฺพตาฬาวจเรติ สพฺพานิ ตุริยภณฺฑานิ, ตํสหจริเต วา วาทเก. อุปฏฺาเปตฺวาติ อุปหารการาปนวเสน สนฺนิปาเตตฺวา. วฑฺฒมานกจฺฉายายาติ ปจฺฉาภตฺตํ. โปกฺขรวสฺสนฺติ โปกฺขรปตฺเต วิย อเตมิตุกามานํ อุปริ อเตเมตฺวา ปวตฺตนกวสฺสํ. มหาวีโรติ สตฺถุโวหาเรน ธาตุ เอว วุตฺตา. ปจฺฉิมทิสาภิมุโขว หุตฺวา อปสกฺกนฺโตติ เอตฺถ ปุรตฺถาภิมุโข ิโตว ปิฏฺิโต อปสกฺกเนน ปจฺฉิมทิสาย คจฺฉนฺโต ตาทิโสปสงฺกมนํ สนฺธาย ‘‘ปจฺฉิมทิสาภิมุโข’’ติ วุตฺโต. ‘‘มเหชวตฺถุ นาม เอวํนามกํ เทวฏฺาน’’นฺติ วทนฺติ.

ปชฺชรเกนาติ อมนุสฺสสมุฏฺาปิเตน ปชฺชรกโรเคน. เทโวติ เมโฆ. อนุปฺปเวจฺฉีติ วิมุจฺจิ. วิวาโท โหตีติ เอตฺถ กิริยากาลมเปกฺขิตฺวา วตฺตมานปฺปโยโค ทฏฺพฺโพ. เอวํ อีทิเสสุ สพฺพตฺถ. ตเทตนฺติ านํ ติฏฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ฉนฺนํ วณฺณานํ สมฺพนฺธภูตานํ รํสิโย จา’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ, ‘‘ฉนฺนํ วณฺณานํ อุทกธารา จา’’ติ เอวมฺเปตฺถ สมฺพนฺธํ วทนฺติ. ปรินิพฺพุเตปิ ภควติ ตสฺสานุภาเวน เอวรูปํ ปาฏิหาริยํ อโหสิ เอวาติ ทสฺเสตุํ เอวํ อจินฺติยาติอาทิคาถมาห. รกฺขํ กโรนฺโตติ อตฺตนา อุปาเยน ปลาปิตานํ ยกฺขานํ ปุน อปฺปวิสนตฺถาย ปริตฺตานํ กโรนฺโต. อาวิชฺชีติ ปริยายิ.

รฺโ ภาตาติ รฺโ กนิฏฺภาตา. อนุฬาเทวี นาม รฺโ เชฏฺภาตุ ชายา. สรสรํสิชาลวิสฺสชฺชนเกนาติ สินิทฺธตาย รสวนฺตํ โอชวนฺตํ รํสิชาลํ วิสฺสชฺเชนฺเตน. เอกทิวเสน อคมาสีติ สมฺพนฺโธ. อปฺเปสีติ เลขสาสนํ ปติฏฺาเปสิ. อุทิกฺขตีติ อเปกฺขติ ปตฺเถติ. ภาริยนฺติ ครุกํ, อนติกฺกมนียนฺติ อตฺโถ. มํ ปฏิมาเนตีติ มํ อุทิกฺขติ. กมฺมารวณฺณนฺติ รฺโ ปกติสุวณฺณการวณฺณํ. ติหตฺถวิกฺขมฺภนฺติ ติหตฺถวิตฺถารํ. สกลชมฺพุทีปรชฺเชนาติ เอตฺถ รฺโ อิทนฺติ รชฺชํ, สกลชมฺพุทีปโต อุปฺปชฺชนกอาโย เจว อาณาทโย จ, เตน ปูเชมีติ อตฺโถ, น สกลปถวีปาสาทาทิวตฺถุนา ตสฺส สตฺตาหํ เทมีติอาทินา กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา ทาตุํ อยุตฺตตฺตา. เอวฺหิ เทนฺโต ตาวกาลิกํ เทติ นาม วตฺถุปริจฺจาคลกฺขณตฺตา ทานสฺส, ปถวาทิวตฺถุปริจฺจาเคน จ ปุน คหณสฺส อยุตฺตตฺตา. นิยมิตกาเล ปน อายาทโย ปริจฺจตฺตา เอวาติ ตโต ปรํ อปริจฺจตฺตตฺตา คเหตุํ วฏฺฏติ. ตสฺมา วุตฺตนเยเนตฺถ อิโต ปรมฺปิ อายาทิทานวเสเนว รชฺชทานํ เวทิตพฺพํ. ปุปฺผุฬกา หุตฺวาติ เกตกีปาโรหงฺกุรา วิย อุทกปุปฺผุฬกาการา หุตฺวา. ควกฺขชาลสทิสนฺติ ภาวนปุํสกํ, วาตปาเนสุ ชาลากาเรน ปิตทารุปฏสทิสนฺติ อตฺโถ, ควกฺเขน จ สุตฺตาทิมยชาเลน จ สทิสนฺติ วา อตฺโถ.

เทวทุนฺทุภิโยติ เอตฺถ เทโวติ เมโฆ, ตสฺส อจฺฉสุกฺขตาย อากาสมิว ขายมานสฺส อนิมิตฺตคชฺชิตํ เทวทุนฺทุภิ นาม, ยํ ‘‘อากาสทุนฺทุภี’’ติปิ วทนฺติ. ผลึสูติ ถนึสุ. ปพฺพตานํ นจฺเจหีติ ปถวีกมฺเปน อิโต จิโต จ ภมนฺตานํ ปพฺพตานํ นจฺเจหิ. วิมฺหยชาตา ยกฺขา ‘‘หิ’’นฺติสทฺทํ นิจฺฉาเรนฺตีติ อาห ‘‘ยกฺขานํ หิงฺกาเรหี’’ติ. สกสกปฏิภาเนหีติ อตฺตโน อตฺตโน สิปฺปโกสลฺเลหิ. อภิเสกํ ทตฺวาติ อโนตตฺตทโหทเกน อภิเสกํ ทตฺวา.

เทวตากุลานีติ มหาโพธึ ปริวาเรตฺวา ิตนาคยกฺขาทิเทวตากุลานิ ทตฺวาติ สมฺพนฺโธ. โคปกราชกมฺมิโน ตถา ‘‘ตรจฺฉา’’ติ วทนฺติ. อิมินา ปริวาเรนาติ สหตฺเถ กรณวจนํ, อิมินา ปริวาเรน สหาติ อตฺโถ. ตามลิตฺตินฺติ เอวํนามกํ สมุทฺทตีเร ปฏฺฏนํ. อิทมสฺส ตติยนฺติ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺิตสาขาโพธิยา รชฺชสมฺปทานํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตโต ปน ปุพฺเพ เอกวารํ รชฺชสมฺปทานํ อจฺฉินฺนาย สาขาย มหาโพธิยา เอว กตํ, เตน สทฺธึ จตุกฺขตฺตุํ ราชา รชฺเชน ปูเชสิ. รชฺเชน ปูชิตทิวเสสุ กิร สกลทีปโต อุปฺปนฺนํ อายํ คเหตฺวา มหาโพธิเมว ปูเชสิ.

ปมปาฏิปททิวเสติ สุกฺกปกฺขปาฏิปททิวเส. ตฺหิ กณฺหปกฺขปาฏิปททิวสํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ปมปาฏิปททิวส’’นฺติ วุตฺตํ, อิทฺจ ตสฺมึ ตมฺพปณฺณิทีเป โวหารํ คเหตฺวา วุตฺตํ, อิธ ปน ปุณฺณมิโต ปฏฺาย ยาว อปรา ปุณฺณมี, ตาว เอโก มาโสติ โวหาโร. ตสฺมา อิมินา โวหาเรน ‘‘ทุติยปาฏิปททิวเส’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา กณฺหปกฺขปาฏิปทสฺส อิธ ปมปาฏิปทตฺตา. คจฺฉติ วตเรติ เอตฺถ อเรติ เขเท. สมนฺตาโยชนนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, โยชนปฺปมาเณ ปเทเส สพฺพตฺถาติ อตฺโถ. สุปณฺณรูเปนาติ มหาโพธึ พลกฺกาเรน คเหตฺวา นาคภวนํ เนตุกามานิ นาคราชกุลานิ อิทฺธิยา คหิเตน ครุฬรูเปน สนฺตาเสติ. ตํ วิภูตึ ปสฺสิตฺวาติ เทวตาทีหิ กรียมานํ ปูชามหตฺตํ, มหาโพธิยา จ อานุภาวมหตฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตถา ปูเชตุกามา เถรึ ยาจิตฺวาติ โยชนา. สมุทฺทสาลวตฺถุสฺมินฺติ ยสฺมึ ปเทเส ตฺวา ราชา สมุทฺเท อาคจฺฉนฺตํ โพธึ เถรานุภาเวน อทฺทส, ยตฺถ จ ปจฺฉา สมุทฺทสฺส ทิฏฺฏฺานนฺติ ปกาเสตุํ สมุทฺทสาลํ นาม สาลํ อกํสุ, ตสฺมึ สมุทฺทสาลาย วตฺถุภูเต ปเทเส. เถรสฺสาติ มหามหินฺทตฺเถรสฺส. ปุปฺผอคฺฆิยานีติ กูฏาคารสทิสานิ ปุปฺผเจติยานิ. อาคโต วตเรติ เอตฺถ อเรติ ปโมเท. อฏฺหิ อมจฺจกุเลหิ อฏฺหิ พฺราหฺมณกุเลหิ จาติ โสฬสหิ ชาติสมฺปนฺนกุเลหิ. รชฺชํ วิจาเรสีติ รชฺชํ วิจาเรตุํ วิสฺสชฺเชสิ. ราชวตฺถุทฺวารโกฏฺกฏฺาเนติ ราชุยฺยานสฺส ทฺวารโกฏฺกฏฺาเน. อนุปุพฺพวิปสฺสนนฺติ อุทยพฺพยาทิอนุปุพฺพวิปสฺสนํ. ‘‘สห โพธิปติฏฺาเนนา’’ติ กรณวจเนน วตฺตพฺเพ วิภตฺติปริณาเมน ‘‘สห โพธิปติฏฺานา’’ติ นิสฺสกฺกวจนํ กตํ. สติ หิ สหสทฺทปฺปโยเค กรณวจเนเนว ภวิตพฺพํ. ทสฺสึสูติ ปฺายึสุ. มหาอาสนฏฺาเนติ ปุพฺพปสฺเส มหาสิลาสเนน ปติฏฺิตฏฺาเน. ปูเชตฺวา วนฺทีติ อาคามินํ มหาเจติยํ วนฺทิ. ปุริเม ปน มหาวิหารฏฺาเน ปูชามตฺตสฺเสว กตตฺตา อนาคเต สงฺฆสฺสปิ นวกตา อวนฺทิตพฺพตา จ ปกาสิตาติ เวทิตพฺพา. อนาคเต ปน เมตฺเตยฺยาทิพุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา จ พุทฺธภาวกฺขณํ อุทฺทิสฺส วนฺทิตพฺพาว สภาเวน วิสิฏฺปุคฺคลตฺตาติ คเหตพฺพํ.

มหาอริฏฺโติ ปฺจปฺาสาย ภาตุเกหิ สทฺธึ เจติยคิริมฺหิ ปพฺพชิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. เมฆวณฺณาภยอมจฺจสฺส ปริเวณฏฺาเนติ เมฆวณฺณอภยสฺส รฺโ อมจฺเจน กตฺตพฺพสฺส ปริเวณสฺส วตฺถุภูเต าเน. มงฺคลนิมิตฺตภาเวน อากาเส สมุปฺปนฺโน มโนหรสทฺโท อากาสสฺส รโว วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อากาสํ มหาวิรวํ รวี’’ติ. น หิ อากาโส นาม โกจิ ธมฺโม อตฺถิ, โย สทฺทํ สมุฏฺาเปยฺย, อากาสคตอุตุวิเสสสมุฏฺิโตว โส สทฺโทติ คเหตพฺโพ. ปมกตฺติกปวารณทิวเส…เป… วินยปิฏกํ ปกาเสสีติ อิทํ วินยํ วาเจตุํ อารทฺธทิวสํ สนฺธาย วุตฺตํ. อนุสิฏฺิกรานนฺติ อนุสาสนีกรานํ. ราชิโนติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, เทวานํปิยติสฺสราชานนฺติ อตฺโถ. อฺเปีติ มหินฺทาทีหิ อฏฺสฏฺิมหาเถเรหิ อฺเปิ, เตสํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห เตสํ เถรานนฺติอาทิ. ตตฺถ เตสํ เถรานํ อนฺเตวาสิกาติ มหินฺทตฺเถราทีนํ อฏฺสฏฺิมหาเถรานํ อริฏฺาทโย อนฺเตวาสิกา จ มหาอริฏฺตฺเถรสฺส อนฺเตวาสิกา ติสฺสทตฺตกาฬสุมนาทโย จาติ โยเชตพฺพํ. อนฺเตวาสิกานํ อนฺเตวาสิกาติ อุภยตฺถ วุตฺตอนฺเตวาสิกานํ อนฺเตวาสิกปรมฺปรา จาติ อตฺโถ. ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการาติ มหินฺโท อิฏฺฏิโย อุตฺติโยติอาทิคาถาหิ (ปารา. อฏฺ. ๑.ตติยสงฺคีติกถา) ปกาสิตา อาจริยปรมฺปรา.

น ปคฺฆรตีติ น คฬติ, น ปมุสฺสตีติ อตฺโถ. สติคติธิติมนฺเตสูติ เอตฺถ สตีติ อุคฺคหธารเณ สติ. คตีติ สทฺทตฺถวิภาคคฺคหเณ าณํ. ธิตีติ อุคฺคหปริหรณาทีสุ วีริยํ. กุกฺกุจฺจเกสูติ ‘‘กปฺปติ น กปฺปตี’’ติ วีมํสกุกฺกุจฺจการีสุ. มาตาปิตุฏฺานิโยติ วตฺวา ตเมวตฺถํ สมตฺเถตุํ อาห ตทายตฺตาหีติอาทิ. วินยปริยตฺตึ นิสฺสายาติ วินยปิฏกปริยาปุณนํ นิสฺสาย. อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโตติ ลชฺชิโน วินยธารณสฺส อลชฺชิอฺาณตาทีหิ ฉหิ อากาเรหิ อาปตฺติยา อนาปชฺชนโต อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ ขณฺฑาทิโทสวิรหิโต สุคุตฺโต สุรกฺขิโต โหติ. กุกฺกุจฺจปกตานนฺติ กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนน กุกฺกุจฺเจน ปกตานํ อุปทฺทุตานํ อภิภูตานํ ยถาวินยํ กุกฺกุจฺจํ วิโนเทตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺาปเนน ปฏิสรณํ โหติ. วิคโต สารโท ภยเมตสฺสาติ วิสารโท. ‘‘เอวํ กเถนฺตสฺส โทโส เอวํ น โทโส’’ติ ตฺวาว กถนโต นิพฺภโยว สงฺฆมชฺเฌ โวหรติ . ปจฺจตฺถิเกติ อตฺตปจฺจตฺถิเก เจว วชฺชิปุตฺตกาทิสาสนปจฺจตฺถิเก จ. สหธมฺเมนาติ สการเณน วจเนน สิกฺขาปทํ ทสฺเสตฺวา ยถา เต อสทฺธมฺมํ ปติฏฺาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, เอวํ สุนิคฺคหิตํ กตฺวา นิคฺคณฺหาติ. สทฺธมฺมฏฺิติยาติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสงฺขาตสฺส ติวิธสฺสาปิ สทฺธมฺมสฺส ิติยา, ปวตฺติยาติ อตฺโถ.

วินโย สํวรตฺถายาติอาทีสุ วินยปริยาปุณนํ วินโย, วินยปฺตฺติ วา กายวจีทฺวารสํวรตฺถาย. อวิปฺปฏิสาโรติ กตากตํ นิสฺสาย วิปฺปฏิสาราภาโว สนฺตาปาภาโว. ปาโมชฺชํ ตรุณปีติ. ปีติ นาม พลวปีติ. ปสฺสทฺธีติ กายจิตฺตปสฺสทฺธิ. ยถาภูตาณทสฺสนนฺติ สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคโห. นิพฺพิทาติ วิปสฺสนา. วิราโคติ อริยมคฺโค. วิมุตฺตีติ อคฺคผลํ. วิมุตฺติาณทสฺสนนฺติ ปจฺจเวกฺขณาณํ. อนุปาทาติ กฺจิ ธมฺมํ อนุปาทิยิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา. ปรินิพฺพานตฺถายาติ ปจฺจเวกฺขณาเณ อนุปฺปนฺเน อนฺตรา ปรินิพฺพานาภาเวน ตํปรินิพฺพานตฺถายาติ ปจฺจยตฺเตน วุตฺตํ อนนฺตราทิปจฺจยตฺตา. เอตทตฺถา กถาติ อยํ วินยกถา นาม เอตสฺส อนุปาทาปรินิพฺพานสฺส อตฺถายาติ อตฺโถ. มนฺตนาติ วินยมนฺตนาเยว, ภิกฺขูนํ ‘‘เอวํ กริสฺสาม, เอวํ น กริสฺสามา’’ติ วินยปฏิพทฺธมนฺตนา. อุปนิสาติ อุปนิสีทติ เอตฺถ ผลนฺติ อุปนิสา, การณํ. วินโย สํวรตฺถายาติอาทิการณปรมฺปราปิ เอตทตฺถาติ อตฺโถ. โสตาวธานนฺติ อิมิสฺสา ปรมฺปรปจฺจยกถาย อตฺตานํ สมนตฺถาย โสตาวธานํ, ตมฺปิ เอตมตฺถํ. ยทิทนฺติ นิปาโต. โย อยํ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวา จิตฺตสฺส อรหตฺตมคฺคสงฺขาโต, ตปฺผลสงฺขาโต วา วิโมกฺโข, โสปิ เอตทตฺถาย อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย. อถ วา โย อยํ กฺจิ ธมฺมํ อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข วิมุจฺจนํ วิคโม ปรินิพฺพานํ เอตทตฺถา กถาติ เอวํ อุปสํหรณวเสน โยเชตุมฺปิ วฏฺฏติ มคฺคผลวิโมกฺขสฺส ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา. อาโยโคติ อุคฺคหณาทิวเสน ปุนปฺปุนํ อภิโยโค.

อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

พาหิรนิทานกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

เวรฺชกณฺฑวณฺณนา

เสยฺยถิทนฺติ ตํ กตมํ, ตํ กถนฺติ วา อตฺโถ. อนิยมนิทฺเทสวจนนฺติ อตฺตโน อตฺถํ สรูเปน นิยเมตฺวา นิทฺทิสตีติ นิยมนิทฺเทโส, น นิยมนิทฺเทโส อนิยมนิทฺเทโส. โสว วุจฺจเต อเนนาติ วจนนฺติ อนิยมนิทฺเทสวจนํ. ตสฺสาติ เตนาติปทสฺส. ปริวิตกฺโกติ ‘‘กตเมสานํ โข พุทฺธานํ ภควนฺตานํ พฺรหฺมจริยํ น จิรฏฺิติกํ อโหสี’’ติอาทินา (ปารา. ๑๘) ปวตฺโต. ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วาติ เตนาติปทโต เหฏฺา วุตฺตปาเ วา อุปริ วกฺขมานปาเ วาติ อตฺโถ. อตฺถโต สิทฺเธนาติ สามตฺถิยโต สิทฺเธน. ตตฺริทํ มุขมตฺตนิทสฺสนนฺติ ตสฺสา ยถาวุตฺตยุตฺติยา ปริทีปเน อิทํ อุปายมตฺตนิทสฺสนํ. มุขํ ทฺวารํ อุปาโยติ หิ อตฺถโต เอกํ.

สมยสทฺโท ทิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ สมยสทฺทสฺส สมวาโย อตฺโถติ สมฺพนฺโธ. กาลฺจ สมยฺจ อุปาทายาติ เอตฺถ กาโล นาม อุปสงฺกมนสฺส ยุตฺตกาโล, สมโย นาม สรีรพลาทิการณสมวาโย, เต อุปาทาย ปฏิจฺจาติ อตฺโถ. ขโณติ โอกาโส. พุทฺธุปฺปาทาทโย หิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส โอกาโส. โส เอว สมโย. เตเนว ‘‘เอโกวา’’ติ วุตฺตํ. มหาสมโยติ มหาสมูโห. ปวนสฺมินฺติ วนสณฺเฑ. สมโยปิ โข เต ภทฺทาลีติ เอตฺถ สมโยติ สิกฺขาปทาวิลงฺฆนสฺส เหตุ, โก โส? อตฺตโน วิปฺปฏิปตฺติยา ภควโต ชานนํ, โส สมยสงฺขาโต เหตุ ตสฺสา อปฺปฏิวิทฺโธติ อตฺโถ. ภควาติอาทิ ตสฺส ปฏิวิชฺฌนาการทสฺสนํ. อุคฺคหมาโนติ กิฺจิ กิฺจิ อุคฺคเหตุํ สมตฺถตาย อุคฺคหมาโน, สุมนปริพฺพาชกสฺเสเวตํ นามํ. สมยํ ทิฏฺึ ปวทนฺติ เอตฺถาติ สมยปฺปวาทโก, มลฺลิกาย อาราโม. สฺเวว ตินฺทุกาจีรสงฺขาตาย ติมฺพรุรุกฺขปนฺติยา ปริกฺขิตฺตตฺตา ‘‘ตินฺทุกาจีร’’นฺติ จ, เอกาว นิวาสา สาลา เอตฺถาติ ‘‘เอกสาลโก’’ติ จ วุจฺจติ. อตฺถาภิสมยาติ ยถาวุตฺตสฺส ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกสฺส อตฺถสฺส หิตสฺส ปฏิลาภโต. มานาภิสมยาติ มานปฺปหานา. ปีฬนฏฺโติ ปีฬนํ ตํสมงฺคิโน หึสนํ, อวิปฺผาริกตากรณํ, ปีฬนเมว อตฺโถ ปีฬนฏฺโ. สนฺตาโปติ ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน สนฺตาปนํ. วิปริณาโมติ ชราย มรเณน จาติ ทฺวิธา วิปริณาเมตพฺพตา อภิสเมตพฺโพ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพติ อภิสมโย, โสว อภิสมยฏฺโ, ปีฬนาทีนิ.

เอตฺถ จ อุปสคฺคานํ โชตกมตฺตตฺตา สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรปิ สอุปสคฺโค อภิสมยสทฺโท อุทฺธโฏ. ตตฺถ สงฺคมวเสน ปจฺจยานํ ผลุปฺปาทนํ ปฏิ อยนํ เอกโต ปวตฺติ เอตฺถาติ สมโย, สมวาโย. วิวฏฺฏูปนิสฺสยสงฺคเม สติ เอนฺติ เอตฺถ สตฺตา ปวตฺตนฺตีติ สมโย, ขโณ. สเมติ เอตฺถ สงฺขตธมฺโม, สยํ วา เอติ อาคจฺฉติ วิคจฺฉติ จาติ สมโย, กาโล. สเมนฺติ อวยวา เอตสฺมึ, สยํ วา เตสูติ สมโย, สมูโห. ปจฺจยนฺตรสงฺคเม เอติ อาคจฺฉติ เอตสฺมา ผลนฺติ สมโย, เหตุ. สฺาวเสน วิปลฺลาสโต ธมฺเมสุ เอติ อภินิวิสตีติ สมโย, ทิฏฺิ. สมีปํ อยนํ อุปคมนํ สมโย, ปฏิลาโภ. สมฺมเทว สหิตานํ วาจานํ อยนํ วิคโมติ สมโย, ปหานํ. สมฺมเทว, สหิตานํ วา สจฺจานํ อยนํ ชานนนฺติ สมโย, ปฏิเวโธ. เอวํ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ สมยสทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพา.

เอตฺถ จ สมยสทฺทสฺส สามฺเน อเนกตฺถตา วุตฺตา. น หิ เอกสฺมึ อตฺถวิเสเส วตฺตมาโน สทฺโท ตทฺเปิ วตฺตติ. ตสฺมา อตฺถา วิย ตํตํวาจกา สมยสทฺทาปิ ภินฺนา เอวาติ คเหตพฺพา. เอวํ สพฺพตฺถ อตฺถุทฺธาเรสุ.

ตตฺถ ตถาติ เตสุ สุตฺตาภิธมฺเมสุ อุปโยคภุมฺมวจเนหิ. อิธาติ วินเย, อฺถาติ กรณวจเนน. อจฺจนฺตเมวาติ นิรนฺตรเมว. ภาโว นาม กิริยา, กิริยาย กิริยนฺตรูปลกฺขณํ ภาเวนภาวลกฺขณํ, ยถา อุทเย สติ จนฺเท ชาโต ราชปุตฺโตติ. อธิกรณฺหีติอาทิ อภิธมฺเม สมยสทฺโท กาลสมูหขณสมวายเหตุสงฺขาเตสุ ปฺจสุ อตฺเถสุ วตฺตติ, น วินเย วิย กาเล เอว, เตสุ จ กาลสมูหตฺถา ทฺเว ตตฺถ วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ อธิกรณภาเวน นิทฺทิสิตุํ ยุตฺตา. ขณสมวายเหตุอตฺถา ปน ตโยปิ อตฺตโน ภาเวน ผสฺสาทีนํ ภาวสฺส อุปลกฺขณภาเวน นิทฺทิสิตุํ ยุตฺตาติ วิภาวนมุเขน ยถาวุตฺตมตฺถํ สมตฺเถตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ ยสฺมิฺหิ กาเล, ธมฺมสมูเห วา สมเย อธิกรณภูเต กุสลํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺมิฺเว กาเล, ธมฺมสมูเห วา สมเย ผสฺสาทโย โหนฺตีติ เอวํ อธิกรณตฺถโยชนา, ยสฺมึ ปน ขเณ, สมวาเย เหตุมฺหิ วา สมเย สติ วิชฺชมาเน กุสลํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺมิฺเว ขณาทิมฺหิ สมเยปิ วิชฺชมาเน ผสฺสาทโย โหนฺตีติ ภาเวนภาวลกฺขณตฺถโยชนา จ เวทิตพฺพา.

โหติ เจตฺถาติ เอตฺถ ยถาวุตฺตอตฺถวิสเย สงฺคหคาถา โหติ. อฺตฺราติ สุตฺตาภิธมฺเมสุ. อภิลาปมตฺตเภโทติ เทสนาวิลาสโต สทฺทมตฺเตเนว เภโท, น อตฺถโต.

อวิเสเสนาติ สามฺเน. อิริยาปโถติอาทีสุ อิริยาย สพฺพทฺวาริกกิริยาย ปโถ ปวตฺตนฏฺานํ ตพฺพินิมุตฺตกมฺมสฺส อภาวาติ านาทโย อิริยาปโถ, โสว วิหาโร. พฺรหฺมภูตา เสฏฺภูตา ปรหิตจิตฺตาทิวสปฺปวตฺติโต เมตฺตาทโย พฺรหฺมวิหาโร นาม. ตทวเสสา ปน มหคฺคตา สพฺพนีวรณวิคมนาทิสิทฺเธน โชตนาทิอตฺเถน ทิพฺพวิหาโร นาม. พฺรหฺมวิหารภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา เมตฺตาทโย อิธ อสงฺคหิตา. อริยานเมว วิหาโรติ ผลสมาปตฺติโย อริยวิหาโร นาม.

รุกฺขาทิมูเลเยว มูลสทฺทสฺส นิรุฬฺหภาวํ ทสฺเสตุํ อปเรน มูลสทฺเทน วิเสเสตฺวา ‘‘มูลมูเล’’ติ วุตฺตํ, ยถา ทุกฺขทุกฺขนฺติ (วิภ. อฏฺ. ๑๙๐). โลภาทีนํ โทสมูลาทิจิตฺตาสาธารณตฺตา ‘‘อสาธารณเหตุมฺหี’’ติ วุตฺตํ.

ตตฺถ สิยาติ ตตฺถ เวรฺชายนฺติอาทีสุ ปเทสุ กสฺสจิ โจทนา สิยาติ อตฺโถ. อุภยถา นิทานกิตฺตนสฺส ปน กึ ปโยชนนฺติ? อาห โคจรคามนิทสฺสนตฺถนฺติอาทิ. ตตฺถ อสฺสาติ ภควโต.

กิลโมว กิลมโถ, อตฺตโน อตฺตภาวสฺส กิลมโถ อตฺตกิลมโถ, ตสฺส อนุ อนุ โยโค ปุนปฺปุนํ ปวตฺตนํ อตฺตกิลมถานุโยโค. วตฺถุกามารมฺมเณ สุเข สมฺปโยควเสน ลีนา ยุตฺตา, กามตณฺหา, ตํสหจริเต กาเม สุเข วา อารมฺมณภูเต อลฺลีนา ปวตฺตตีติ กามสุขลฺลิกา ตณฺหา, ตสฺสา กามสุขลฺลิกาย อนุ อนุ โยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค. โลเก สํวฑฺฒภาวนฺติ อามิโสปโภเคน สํวฑฺฒิตภาวํ. อุปฺปชฺชมาโน พหุชนหิตาทิอตฺถาเยว อุปฺปชฺชตีติ โยชนา.

ทิฏฺิสีลสามฺเน สํหตตฺตา สงฺโฆติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ทิฏฺีติอาทิ. เอตฺถ จ ‘‘ยายํ ทิฏฺิ อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย, ตถารูปาย ทิฏฺิยา ทิฏฺิสามฺคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๒๔, ๓๕๖; ม. นิ. ๑.๔๙๒; ๓.๕๔; อ. นิ. ๖.๑๒; ปริ. ๒๗๔) เอวํ วุตฺตาย ทิฏฺิยา. ‘‘ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิกานิ, ตถารูเปสุ สีเลสุ สีลสามฺคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๒๔, ๓๕๖; ม. นิ. ๑.๔๙๒; ๓.๕๔; อ. นิ. ๖.๑๒; ปริ. ๒๗๔) เอวํ วุตฺตานฺจ สีลานํ สามฺสงฺขาเตน สงฺฆาโต สงฺฆฏิโต สมณคโณ, เตนาติ อตฺโถ. ‘‘ทิฏฺิสีลสามฺสงฺฆาตสงฺฆาเตนา’’ติ วา ปาเเนตฺถ ภวิตพฺพํ, ตสฺส ทิฏฺิสีลสามฺภูเตน สํหนเนน สงฺฆาโต สมณคโณ, เตนาติ อตฺโถ. เอวฺหิ ปาเ สทฺทโต อตฺโถ ยุตฺตตโร โหติ. อสฺสาติ มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส.

พฺรหฺมํ อณตีติ เอตฺถ พฺรหฺม-สทฺเทน เวโท วุจฺจติ, โส มนฺตพฺรหฺมกปฺปวเสน ติวิโธ. ตตฺถ อิรุเวทาทโย ตโย เวทา มนฺตา, เต จ ปธานา, อิตเร ปน สนฺนิสฺสิตา, เตน ปธานสฺเสว คหณํ. มนฺเต สชฺฌายตีติ อิรุเวทาทิเก มนฺตสตฺเถ สชฺฌายตีติ อตฺโถ. อิรุเวทาทโย หิ คุตฺตภาสิตพฺพตาย ‘‘มนฺตา’’ติ วุจฺจนฺติ. ‘‘พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ, สมิตปาปตฺตา สมโณ’’ติ ยถาวุตฺตมตฺถทฺวยํ อุทาหรณทฺวเยน วิภาเวตุํ วุตฺตฺเหตนฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘สมิตตฺตา หิ ปาปานํ ‘สมโณ’ติ ปวุจฺจตี’’ติ หิ อิทํ วจนํ คเหตฺวา ‘‘สมิตปาปตฺตา ‘สมโณ’ติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ, พาหิตปาโปติ อิทํ ปน อฺสฺมึ คาถาพนฺเธ วุตฺตวจนํ. ยถาภุจฺจคุณาธิคตนฺติ ยถาภูตคุณาธิคตํ. สกิฺจโนติ สโทโส.

โคตฺตวเสนาติ เอตฺถ คํ ตายตีติ โคตฺตํ, โค-สทฺเทน เจตฺถ อภิธานํ พุทฺธิ จ วุจฺจติ. เกนจิ ปาริชุฺเนาติ าติปาริชุฺาทินา เกนจิ ปาริชุฺเน, ปริหานิยาติ อตฺโถ. ตโต ปรนฺติ เวรฺชายนฺติอาทิวจนํ. อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อิตฺถํ อิมํ ปการํ ภูโต อาปนฺโนติ อิตฺถมฺภูโต, ตสฺส อาขฺยานํ อิตฺถมฺภูตาขฺยานํ, โสเยวตฺโถ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺโถ. อถ วา ‘‘อิตฺถํ เอวํปกาโร ภูโต ชาโต’’ติ เอวํ กถนตฺโถ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺโถ, ตสฺมึ อุปโยควจนนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ จ อพฺภุคฺคโตติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถโชตโก อภิภวิตฺวา อุคฺคมนปฺปการสฺส ทีปนโต, เตน โยคโต ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมนฺติ อิทํ อุปโยควจนํ สามิอตฺเถปิ สมาเน อิตฺถมฺภูตาขฺยานทีปนโต ‘‘อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ’’ติ วุตฺตํ, เตเนวาห ‘‘ตสฺส โข ปน โภโต โคตมสฺสาติ อตฺโถ’’ติ.

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภีติ เอตฺถ อภิสทฺทโยคโต อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน อุปโยควจนํ กตํ, เอวมิธาปิ ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ อภิ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อุคฺคโตติ อภิสทฺทโยคโต อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน อุปโยควจนนฺติ. สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภีติ เอตฺถ หิ ‘‘เทวทตฺโต มาตรมภิ มาตริ วิสเย มาตุยา วา สาธู’’ติ เอวํ อธิกรณตฺเถ วา สามิอตฺเถ วา ภุมฺมวจนสฺส สามิวจนสฺส วา ปสงฺเค อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถโชตเกน อภิสทฺเทน โยเค อุปโยควจนํ กตํ, ยถา เจตฺถ เทวทตฺโต มาตุวิสเย มาตุสมฺพนฺธี วา โส วุตฺตปฺปการปฺปตฺโตติ อยมตฺโถ วิฺายติ, เอวมิธาปิ โภโต โคตมสฺส สมฺพนฺธี กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต อภิภวิตฺวา อุคฺคมนปการปฺปตฺโตติ อยมตฺโถ วิฺายติ. ตตฺถ หิ เทวทตฺตคฺคหณํ วิย อิธ กิตฺติสทฺทคฺคหณํ, ตตฺถ มาตรนฺติ วจนํ วิย อิธ ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมนฺติ วจนํ, ตตฺถ สาธุสทฺทคฺคหณํ วิย อิธ อุคฺคตสทฺทคฺคหณํ เวทิตพฺพํ. กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติภูโต สทฺโท, น เกวโลติ ทสฺสนตฺถํ วิเสสิตนฺติ อาห ‘‘กิตฺติ เอวา’’ติ. ตโต กิตฺตีติ ถุติ, ตสฺสา ปกาสโก สทฺโท กิตฺติสทฺโทติ ทสฺเสตุํ ‘‘ถุติโฆโส วา’’ติ วุตฺตํ.

โส ภควาติ เอตฺถ โสติ ปสิทฺธิยํ, โย โส สมตฺตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพกิเลเส ภฺชิตฺวา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ กมฺเปนฺโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ, โส โลเก อติปากโฏติ ‘‘โส ภควา’’ติ วุตฺตํ. ภควาติ จ อิทํ สตฺถุ นามกิตฺตนํ, น คุณกิตฺตนํ. ปรโต ปน ภควาติ คุณกิตฺตนเมว. อิมินา จ อิมินา จาติ เอเตน อรหนฺติอาทิปทานํ ปจฺเจกํ อเนกคุณคณํ ปฏิจฺจ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสติ.

สุวิทูรวิทูเรติ ทฺวีหิ สทฺเทหิ อติวิย ทูเรติ ทสฺเสติ, สุวิทูรตา เอว หิ วิทูรตา. สวาสนานํ กิเลสานํ วิทฺธํสิตตฺตาติ อิมินา ปจฺเจกพุทฺธาทีหิ อสาธารณํ ภควโต อรหตฺตนฺติ ทสฺเสติ เตสํ วาสนาย อปฺปหีนตฺตา, วาสนา จ นาม นิกฺกิเลสสฺสาปิ สกลเยฺยานวโพธาทิทฺวารตฺตยปฺปโยควิคุณตาเหตุภูโต กิเลสนิหิโต อากาโร จิรนิคฬิตปาทานํ นิคฬโมกฺเขปิ สงฺกุจิตตาคมนเหตุโก นิคฬนิหิโต อากาโร วิย. ยาย ปิลินฺทวจฺฉาทีนํ วสลโวหาราทิวิคุณตา โหติ, อยํ วาสนาติ คเหตพฺพา. อารกาติ เอตฺถ อาการสฺส รสฺสตฺตํ ก-การสฺส จ ห-การํ สานุสฺสรํ กตฺวา นิรุตฺตินเยน ‘‘อรห’’นฺติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เอวํ อุปริปิ ยถารหํ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ยฺเจตํ สํสารจกฺกนฺติ สมฺพนฺโธ. ปุฺาทีติ อาทิ-สทฺเทน อปุฺาภิสงฺขารอาเนฺชาภิสงฺขาเร สงฺคณฺหาติ. อาสวา เอว อวิชฺชาทีนํ การณตฺตา สมุทโยติ อาห ‘‘อาสวสมุทยมเยนา’’ติ. ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๓) หิ วุตฺตํ. วิปากกฏตฺตารูปปฺปเภโท ติภโว เอว รโถ, ตสฺมึ ติภวรเถ. สํสารจกฺกนฺติ ยถาวุตฺตกิเลสกมฺมวิปากสมุทโย.

‘‘ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, ‘สํสาโร’ติ ปวุจฺจตี’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๒.๖๑๘; ที. นิ. อฏฺ. ๒.๙๕ อปสาทนาวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๖๐; อ. นิ. อฏฺ. ๒.๔.๑๙๙; ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา; วิภ. อฏฺ. ๒๒๖ สงฺขารปทนิทฺเทส; สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๕๒๓; อุทา. อฏฺ. ๓๙; อิติวุ. อฏฺ. ๑๔, ๕๘; เถรคา. อฏฺ. ๑.๖๗, ๙๙; พุ. วํ. อฏฺ. ๕๘; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๑.๑๑๗; จูฬนิ. อฏฺ. ๖) –

เอวํ วุตฺโต สํสาโรว จกฺกํ วิย ปริพฺภมนโต จกฺกํ, ตสฺส จกฺกสฺส สพฺเพ อรา หตาติ สมฺพนฺโธ. อเนนาติ ภควตา. โพธีติ าณํ, ตํ เอตฺถ มณฺฑํ ปสนฺนํ ชาตนฺติ โพธิมณฺโฑ. กมฺมกฺขยกรํ าณผรสุนฺติ อรหตฺตมคฺคาณํ วุตฺตํ, ตํ ฉินฺทิตพฺพํ อภิสงฺขารสงฺขาตํ กมฺมํ ปริจฺฉินฺทตีติ ทสฺเสตุํ กมฺมกฺขยกรวิเสสนวิสิฏฺํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

เอวํ กติปยงฺเคหิ สํสารจกฺกํ ตทวเสสงฺเคหิ ผลภูตนามรูปธมฺเมหิ ติภวรถฺจ ตสฺมึ รเถ โยชิตสํสารจกฺการานํ หนนปฺปการฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺเพหิปิ ทฺวาทสหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคหิ รถวิรหิตเมว เกวลํ สํสารจกฺกํ, ตสฺส อรฆาตนปฺปการเภทฺจ ทสฺเสตุํ อถวาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อนมตคฺคนฺติ อนุ อนุ อมตคฺคํ, สพฺพถา อนุคจฺฉนฺเตหิปิ อวิฺาตโกฏิกนฺติ อตฺโถ. อวิชฺชามูลกตฺตา ชรามรณปริโยสานตฺตาติ อิทํ สงฺขาราทีนํ ทสนฺนํ อรภาเวน เอกตฺตํ สมาโรเปตฺวาติ วุตฺตํ. น หิ เตสํ ปจฺเจกํ อวิชฺชามูลกตา ชรามรณปริโยสานตา จ อตฺถิ ตถา ปฏิจฺจสมุปฺปาทปาฬิยํ อวุตฺตตฺตา. อถ วา เตสมฺปิ ยถารหํ อตฺถโต อวิชฺชามูลกตฺตํ, อตฺตโน อตฺตโน ลกฺขณภูตขณิกชรามรณวเสน ตปฺปริโยสานตฺจ สนฺธาเยตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวฺจ เตสํ ปจฺเจกํ อรภาโว สิทฺโธ โหติ.

เอวํ สพฺพาการํ สํสารจกฺกเมว ทสฺเสตฺวา อิทานิ เยน าเณน อิมสฺส สํสารจกฺกสฺส อรานํ เฉโท ภควโต สิทฺโธ, ตสฺส ธมฺมฏฺิติาณสฺส ‘‘ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๔; ๑.๔๕) มาติกา วุตฺตตฺตา ภวจกฺกาวยเวสุ อวิชฺชาทีสุ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตฺตา ปริคฺคหวเสน ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตฺวา ปรโต ตสฺส อตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺเตน เอวมยํ อวิชฺชาเหตูติอาทิเกน ปฏิสมฺภิทาปาฬิสหิเตน (ปฏิ. ม. ๑.๔๕) ปาเน สรูปโต ธมฺมฏฺิติาณํ, ตสฺส จ เตสุเยว อวิชฺชาทีสุ จตุสงฺเขปาทิวเสน ปวตฺติวิภาคฺจ ทสฺเสตฺวา ตโต ปรํ อิติ ภควาติอาทิปาเน ภควโต เตน ธมฺมฏฺิติาเณน ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส สพฺพาการโต ปฏิวิทฺธภาวํ ทสฺเสตฺวา ปุน อิมินา ธมฺมฏฺิติาเณนาติอาทินา ภควโต เตน าเณน สํสารจกฺการานํ วิทฺธํสิตภาวํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ ทุกฺขาทีสุ อฺาณํ อวิชฺชาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ติณฺณํ อายตนานนฺติ จกฺขุโสตมนายตนานํ ติณฺณํ. เอส นโย ติณฺณํ ผสฺสานนฺติอาทีสุปิ. รูปตณฺหาทิวเสน ฉ ตณฺหากายา เอว เวทิตพฺพา.

สคฺคสมฺปตฺตินฺติ กามสุคตีสุ สมฺปตฺตึ. ตเถวาติ กามุปาทานปจฺจยา เอว. พฺรหฺมโลกสมฺปตฺตินฺติ รูปีพฺรหฺมโลกสมฺปตฺตึ. เตภูมกธมฺมวิสยสฺส สพฺพสฺสาปิ ราคสฺส กิเลสกามภาวโต ภวราโคปิ กามุปาทานเมวาติ อาห ‘‘กามุปาทานปจฺจยาเยว เมตฺตํ ภาเวตี’’ติ. เสสุปาทานมูลิกาสุปีติ ทิฏฺุปาทานสีลพฺพตุปาทานอตฺตวาทุปาทานมูลิกาสุปิ โยชนาสุ. ตตฺรายํ โยชนานโย – อิเธกจฺโจ ‘‘นตฺถิ ปรโลโก อุจฺฉิชฺชติ อตฺตา’’ติ (ที. นิ. ๑.๘๕-๘๖ อตฺถโต สมานํ) ทิฏฺึ คณฺหาติ, โส ทิฏฺุปาทานปจฺจยา กาเยน ทุจฺจริตํ จรตีติอาทินา, อปโร ‘‘อสุกสฺมึ ภเว อตฺตา อุจฺฉิชฺชตี’’ติ ทิฏฺึ คเหตฺวา กามรูปารูปภวูปปตฺติยา ตํ ตํ กุสลํ กโรตีติอาทินา จ ทิฏฺุปาทานมูลิกา โยชนา, อิมินาว นเยน อตฺตวาทุปาทานมูลิกา โยชนา เวทิตพฺพา. อปโร ‘‘สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธี’’ติ อสุทฺธิมคฺคํ ‘‘สุทฺธิมคฺโค’’ติ ปรามสนฺโต สีลพฺพตุปาทานปจฺจยา กาเยน ทุจฺจริตํ จรตีติอาทินา สพฺพภเวสุ สีลพฺพตุปาทานมูลิกา โยชนา เวทิตพฺพา.

อิทานิ ยสฺส สํสารจกฺการานํ ฆาตนสมตฺถสฺส ธมฺมฏฺิติาณสฺส อวิชฺชาทิปจฺจยปอคฺคหาการํ ทสฺเสตุํ กามภเว จ อวิชฺชา กามภเว สงฺขารานํ ปจฺจโย โหตีติอาทินา อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาโว ทสฺสิโต, ตเมว าณํ อวิชฺชาทีสุ ปวตฺติอากาเรน สทฺธึ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬึ อาเนตฺวา นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต เอวมยนฺติอาทิมาห. วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ ปน ‘‘อิทานิ ยฺวายํ สํสารจกฺกํ ทสฺเสนฺเตน กามภเว อวิชฺชา กามภเว สงฺขารานํ ปจฺจโย โหตีติอาทินา อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยภาโว สงฺขาราทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนภาโว ทสฺสิโต, ตเมว ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬึ อาเนตฺวา นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต เอวมยนฺติอาทิมาหา’’ติ วุตฺตํ. สารตฺถทีปนิยา วินยฏีกายปิ อยเมว ปาโ ลิขิโต. ตตฺถ จ กามภเว จ อวิชฺชาติอาทินา อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาโว สํสารจกฺกํ ทสฺเสนฺเตน วุตฺโต น โหติ ตสฺส จ อวิชฺชา นาภิ, มูลตฺตาติอาทินา ปุพฺเพว ทสฺสิตตฺตา อุปริ จกฺกรูปโต ปโยคตฺเตน อุปสํหาราภาวา จ. ‘‘อปิ จ ตเมว ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาวํ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต’’ติ จ วุตฺตํ, น เจตฺถ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาโว นิคมนวเสน ปธานตฺเตน ทสฺสิโต, อถ โข ปจฺจยปริคฺคหวสปฺปวตฺตํ ธมฺมฏฺิติาณเมว ยถาวุตฺตปจฺจยปริคฺคหาการสฺส นิคมนวเสน ทสฺสิตํ. ตถา หิ ‘‘เอวมยํ อวิชฺชา เหตุ, สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา, อุโภเปเต ธมฺมา เหตุสมุปฺปนฺนาติ ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ. อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา เหตุ…เป… ธมฺมฏฺิติาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๔๖) ธมฺมฏฺิติาณเมว ปธานตฺเตน ทสฺสิตํ. ‘‘อวิชฺชา เหตุ, สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา’’ติอาทิ ปน ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณนฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา ๔; ๑.๔๕) วุจฺจมานตฺตา ตสฺส ปจฺจยปริคฺคหาการปริทีปนตฺถํ วิสยตฺเตน วุตฺตํ, น ปธานตฺเตน.

อยฺเหตฺถ อตฺโถ – เอวนฺติ อนนฺตเร วุตฺตนเยน อยํ อวิชฺชา สงฺขารานํ เหตุ, สงฺขารา จ เตน เหตุนา สมุปฺปนฺนา. อุโภเปเตติ ยสฺมา อยํ อวิชฺชา ปรปริกปฺปิตปกติอิสฺสราทิ วิย อเหตุกา นิจฺจา ธุวา น โหติ, อถ โข ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๓) วจนโต สยมฺปิ สเหตุกา สงฺขตา อนิจฺจาเยว โหติ, ตสฺมา อุโภเปเต อวิชฺชาสงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนาเยว. อิตีติ เอวํ ยถาวุตฺตนเยน ปจฺจยปริคฺคณฺหเน ยา ปฺา, ตํ ธมฺมานํ ิติสงฺขาเต การเณ ยาถาวโต ปวตฺตตฺตา ธมฺมฏฺิติาณํ นามาติ.

เอตฺถ หิ าณสฺส วิสยวิภาวนวเสเนว อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยาทิภาโว วุตฺโต, น ปธานตฺเตน, าณเมว ปเนตฺถ ปธานโต วุตฺตํ, ตสฺมา เอตสฺส าณสฺส ปจฺจยปริคฺคหาการทสฺสนตฺถเมว เหฏฺาปิ กามภเว จ อวิชฺชาติอาทินา อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยาทิภาโว วุตฺโต, อิธาปิ นิคมนวเสน อุปสํหโฏ, น ภวจกฺกทสฺสนตฺถนฺติ อยเมตฺถ อตฺตโน มติ.

ตตฺถ จ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมสุ อทิฏฺเสุ เหตูนํ ปจฺจยภาโวปิ น สกฺกา ทฏฺุนฺติ ‘‘สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา’’ติ ปจฺจยปริคฺคหาณนิทฺเทเส (ปฏิ. ม. ๑.๔๕) ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานมฺปิ คหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอเตน นเยนาติ อวิชฺชายํ วุตฺตนเยน สงฺขารา เหตุ, วิฺาณํ เหตุสมุปฺปนฺนนฺติอาทินา สพฺพานิ ชาติปริโยสานานิ ปทานิ วิตฺถาเรตพฺพานิ.

เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิยา ธมฺมฏฺิติาณสฺส อวิชฺชาทีสุ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส เตสุ ปจฺจเยสุ อฺเหิปิ อากาเรหิ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตุํ ตตฺถาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ. สงฺขิปฺปนฺติ เอตฺถ อวิชฺชาทโย เหตุสามฺเน ผลสามฺเน วาติ สงฺเขโป, สงฺคโห, โกฏฺาโส ราสีติ อตฺโถ. โส ปน ชาติโต ทุวิโธปิ กาลเภทวเสน จตุพฺพิโธ ชาโต. ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธาติ อนุวตฺตติ. ตณฺหุปาทานภวา คหิตา กิเลสกมฺมสามฺโต ตทวินาภาวโต จ. อวิชฺชาทิกิเลสวฏฺฏมฺปิ วิปากธมฺมธมฺมตาสริกฺขตาย อิธ กมฺมวฏฺฏเมวาติ อาห อิเม ปฺจ ธมฺมาติอาทิ. วิปากา ธมฺมาติอาทีสุ กมฺมชอรูปกฺขนฺธานเมว วิปากสทฺทวจนียตฺเตปิ นามรูปาทิปเทสุ รูปมิสฺสมฺปิ ผลปฺจกํ อรูปปฺปธานตาย จ ตพฺพหุลตาย จ ‘‘วิปากวฏฺฏ’’นฺติ วุตฺตํ. วิปากปฺปธานํ วฏฺฏํ, วิปากพหุลํ วา วฏฺฏนฺติ อตฺโถ. กมฺมชปริยาโย วา เอตฺถ วิปาก-สทฺโท ทฏฺพฺโพ. ชาติชรามรณาปเทเสนาติ ปรมตฺถธมฺมวินิมุตฺตชาติชรามรณํ นาม นตฺถีติ ตทปเทเสน เตสํ กถเนน ตํมุเขนาติ อตฺโถ. อากิรียนฺติ ปกาสียนฺตีติ อาการา, อวิชฺชาทิสรูปา, ตโต ปจฺจยาการโตติ อตฺโถ. เอโก สนฺธีติ อวิจฺเฉทปฺปวตฺติเหตุภูโต เหตุผลสนฺธิ, ทุติโย ผลเหตุสนฺธิ, ตติโย เหตุผลสนฺธีติ ทฏฺพฺพํ.

เอวํ ธมฺมฏฺิติาณสฺส อวิชฺชาทีสุ อเนเกหิ ปกาเรหิ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตหิ, อวุตฺเตหิ จ สพฺเพหิ อากาเรหิ ภควโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ปฏิวิทฺธภาวํ, ตสฺส จ าณสฺส ธมฺมฏฺิติาณสทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตตํ ปฏิสมฺภิทาปาฬินเยน ทสฺเสตุํ อุปสํหารวเสน อิติ ภควาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํ, เตนาห จตุสงฺเขปนฺติอาทิ. สพฺพาการโตติ อิธ กามภเว จ อวิชฺชา กามภเว สงฺขารานํ ปจฺจโยติอาทินา อิธ วุตฺเตหิ จ อวุตฺเตหิ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺคาทีสุ (วิภ. ๒๒๕ อาทโย) อาคเตหิ สพฺเพหิ ปกาเรหิ ปฏิวิชฺฌติ. นฺติ เยน าเณน ภควา เอวํ ชานาติ, ตํ าณํ. าตฏฺเนาติ ชานนฏฺเน. ปชานนฏฺเนาติ ปฏิวิชฺฌนฏฺเน.

อิทานิ ยมิทํ ธมฺมฏฺิติาณํ ปจฺจยปริคฺคหาการเภเทหิ สทฺธึ ปปฺจโต ทสฺสิตํ, ตสฺมึ อรฆาเต เอตสฺส อุปโยคิตํ ทสฺเสตุํ อิมินา ธมฺมฏฺิติาเณนาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ธมฺมฏฺิติาเณน อเร หนีติ สมฺพนฺโธ. กถนฺติ? อาห ‘‘เต ธมฺเม’’ติอาทิ. เต อวิชฺชาทิเก ธมฺเม มหาวชิราณาวุเธน เตน ธมฺมฏฺิติาเณน ยถาภูตํ ตฺวา เตน พลววิปสฺสนาวุเธน นิพฺพินฺทนฺโต อริยมคฺคาวุเธน วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโต อเร หนีติ โยชนา. อริยมคฺคาณมฺปิ หิ กิจฺจโต สมุทยสจฺจาทิโพธโต ‘‘ธมฺมฏฺิติาณ’’นฺติ วุจฺจติ.

เอเกกํ ธมฺมกฺขนฺธํ เอเกกวิหาเรน ปูเชมีติ ธมฺมกฺขนฺธํ อารพฺภ ปวตฺตาปิ วิหารกรณปูชา ภควติ เปเมเนว ปวตฺตตฺตา สธาตุกาทิเจติยปฏิมณฺฑิตตฺตา จ ภควโตว ปูชาติ อาห ภควนฺตํ อุทฺทิสฺสาติอาทิ. กิเลสารีน โส มุนีติ เอตฺถ นิคฺคหีตโลโป, กิเลสารีนํ หตตฺตาติ อตฺโถ. ปจฺจยาทีน จารโหติ เอตฺถาปิ นิคฺคหีตโลโป ทฏฺพฺโพ.

สมฺมาสมฺพุทฺโธติ เอตฺถ สํ-สทฺโท สยนฺติ อตฺเถ ปวตฺตตีติ อาห ‘‘สาม’’นฺติ, อปรเนยฺโย หุตฺวาติ อตฺโถ. สพฺพธมฺมานนฺติ อิทํ กสฺสจิ วิสยวิเสสสฺส อคฺคหิตตฺตา สิทฺธํ. ปเทสคฺคหเณ หิ อสติ คเหตพฺพสฺส นิปฺปเทสตาว วิฺายติ, ยถา ทิกฺขิโต น ททาตีติ. เอวฺจ กตฺวา อตฺถวิเสสานเปกฺขา กตฺตริเยว พุทฺธ-สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา กมฺมวจนิจฺฉาย อภาวโต. ‘‘สมฺมา สามํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ เอตฺตกเมว หิ อิธ สทฺทโต ลพฺภติ. สพฺพธมฺมานนฺติ อิทํ ปน อตฺถโต ลพฺภมานํ คเหตฺวา วุตฺตํ, น หิ พุชฺฌนกิริยา อวิสยา ยุชฺชติ. อภิฺเยฺเยติ ลกฺขณาทิโต อนิจฺจาทิโต จ อภิวิสิฏฺเน โลกิยโลกุตฺตราเณน ชานิตพฺเพ จตุสจฺจธมฺเม. ปริฺเยฺเยติ อนิจฺจาทิวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ชานิตพฺพํ ทุกฺขํ อริยสจฺจมาห. ปหาตพฺเพติ สมุทยสจฺจํ. สจฺฉิกาตพฺเพติ นิโรธสจฺจํ. พหุวจนนิทฺเทโส ปเนตฺถ โสปาทิเสสาทิกํ ปริยายสิทฺธํ เภทํ อเปกฺขิตฺวา กโต.

อภิฺเยฺยนฺติ คาถาย ปหาตพฺพภาเวตพฺพานํ สมุทยมคฺคสจฺจานํ เหตุธมฺมานํ คหเณเนว ตปฺผลานํ ทุกฺขสจฺจนิโรธสจฺจานมฺปิ สิทฺธิโต ปริฺาตพฺพฺจ ปริฺาตํ สจฺฉิกาตพฺพฺจ สจฺฉิกตนฺติ อิทมฺเปตฺถ สงฺคหิตเมวาติ ทฏฺพฺพํ, เตนาห ‘‘ตสฺมา พุทฺโธสฺมี’’ติ. ยสฺมา จตฺตาริปิ สจฺจานิ มยา พุทฺธานิ, ตสฺมา สพฺพมฺปิ เยฺยํ พุทฺโธสฺมิ, อพฺภฺาสินฺติ อตฺโถ.

วิจิตฺตวิสยปตฺถนาการปฺปวตฺติยา ตณฺหา ทุกฺขวิจิตฺตตาย ปธานการณนฺติ อาห ‘‘มูลการณภาเวนา’’ติ. อุภินฺนนฺติ จกฺขุสฺส ตํสมุทยสฺส จ. อปฺปวตฺตีติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํ, น อภาวมตฺตํ. ตสฺส อวตฺถุตฺตา สปฺปจฺจยตฺตาทิอเนกเภทา สพฺพสงฺคหิตา. นิโรธปฺปชานนาติ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน นิโรธสฺส ปฏิวิชฺฌนา. เอเกกปทุทฺธาเรนาปีติ จกฺขุ จกฺขุสมุทโยติอาทินา เอเกกโกฏฺาสนิทฺธารเณนาปิ, น ทุกฺขสจฺจาทิสามฺโต เอวาติ อธิปฺปาโย. ตณฺหายปิ สงฺขารทุกฺขปริยาปนฺนตาย ปริฺเยฺยตฺตา ทุกฺขสจฺจภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉ ตณฺหากายา’’ติ วุตฺตํ. ยสฺมึ ปน อตฺตภาเว สา อุปฺปชฺชติ, ตสฺส มูลการณภาเวน สมุฏฺาปิกา ปุริมภวสิทฺธา ตณฺหา สมุทยสจฺจนฺติ คเหตพฺพา. กสิณานีติ กสิณารมฺมณานิ ฌานานิ. ทฺวตฺตึสาการาติ เกสาทโย ตทารมฺมณชฺฌานานิ จ. นว ภวาติ กามภวาทโย ตโย สฺีภวาทโย ตโย เอกโวการภวาทโย ตโย จาติ นว ภวา. จตฺตาริ ฌานานีติ อารมฺมณวิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา สามฺโต จตฺตาริ ฌานานิ วุตฺตานิ. วิปากกิริยานมฺปิ ยถารหํ สพฺพตฺถ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. เอตฺถ จ กุสลธมฺมานํ อุปนิสฺสยภูตา ตณฺหาสมุฏฺาปิกาติ เวทิตพฺพา, กิริยธมฺมานํ ปน ตสฺส อตฺตภาวสฺส การณภูตา ตณฺหา. อนุโลมโตติ เอตฺถ อวิชฺชา ทุกฺขสจฺจํ, ตํสมุฏฺาปิกา ปุริมตณฺหา อาสวา สมุทยสจฺจนฺติ โยเชตพฺพํ. สงฺขาราทีสุ ปน อวิชฺชาทโยว สมุทยสจฺจภาเวน โยเชตพฺพา. เตนาติ ตสฺมา.

วิชฺชาติ อตฺตโน วิสยํ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา. สมฺปนฺนตฺตาติ สมนฺนาคตตฺตา, สมฺปุณฺณตฺตา วา. ตตฺราติ อมฺพฏฺสุตฺเต. มโนมยิทฺธิยาติ เอตฺถ ‘‘อิธ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อฺํ กายํ อภินิมฺมินาตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๓๖) วุตฺตตฺตา สรีรพฺภนฺตรฌานมเนน อฺสฺส สรีรสฺส นิพฺพตฺติวเสน ปวตฺตา มโนมยิทฺธิ นาม, สา อตฺถโต ฌานสมฺปยุตฺตา ปฺาเยว. สตฺต สทฺธมฺมา นาม สทฺธา หิรี โอตฺตปฺปํ พาหุสจฺจํ วีริยํ สติ ปฺา จ. คจฺฉติ อมตํ ทิสนฺติ ทุกฺขนิตฺถรณตฺถิเกหิ ทฏฺพฺพโต อมตํ นิพฺพานเมว ทิสํ คจฺฉติ, อิมินา จ จรณานํ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตอริยมคฺคภาวโต นิพฺพานตฺถิเกหิ เอกํเสน อิจฺฉิตพฺพตํ ทสฺเสติ. อิทานิสฺสา วิชฺชาจรณสมฺปทาย สาวกาทิอสาธารณตํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ วิชฺชาสมฺปทาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาสวกฺขยวิชฺชาวเสน สพฺพฺุตา สิชฺฌติ, จรณธมฺมภูเตสุ ฌาเนสุ อนฺโตคธาย มหากรุณาสมาปตฺติยา วเสน มหาการุณิกตา สิชฺฌตีติ อาห ‘‘วิชฺชา…เป… มหาการุณิกต’’นฺติ. ยถา ตนฺติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ, ยถา อฺโปิ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน พุทฺโธ นิโยเชติ, ตถา อยมฺปีติ อตฺโถ. เตนาติ อนตฺถปริวชฺชนอตฺถนิโยชเนน. อตฺตนฺตปาทโยติ อาทิ-สทฺเทน ปรนฺตปอุภยนฺตปา คหิตา. อสชฺชมาโน ภเวสุ อปจฺจาคจฺฉนฺโตติ ปหีนานํ ปุนานุปฺปตฺติโต น ปุน อุปคจฺฉนฺโต.

ตตฺราติ ยุตฺตวาจาภาสเน สาเธตพฺเพ เจตํ ภุมฺมํ. อภูตนฺติ อภูตตฺถํ. อตจฺฉนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. อนตฺถสํหิตนฺติ ปิสุณาทิโทสยุตฺตํ. สมฺมาคทตฺตาติ สุนฺทรวจนตฺตา, คทนํ คโท, กถนนฺติ อตฺโถ. สุนฺทโร คโท วจนมสฺสาติ ‘‘สุคโท’’ติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา ‘‘สุคโต’’ติ วุตฺตํ.

สภาวโตติ ทุกฺขสภาวโต. โลกนฺติ ขนฺธาทิโลกํ. ยถาวุตฺตมตฺถํ สุตฺตโต อาห ยตฺถาติอาทิ. ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ โลกนฺตสงฺขาเต นิพฺพาเน. นฺติ โลกสฺสนฺตํ, โอกาสโลเก กายคมเนน าตพฺพํ ปตฺตพฺพนฺติ นาหํ วทามีติ โยชนา. อิทฺจ โรหิตเทวปุตฺเตน โลกสฺส กายคติวเสน อนฺตคมนสฺส ปุจฺฉิตตฺตา วุตฺตํ. อปฺปตฺวา โลกสฺสนฺตนฺติ ขนฺธาทิโลกํ สนฺธาย วุตฺตํ.

กินฺเต ปทสา โอกาสโลกปริพฺภมเนน, ปริมิตฏฺาเน เอว ตํ าณคมเนน คจฺฉนฺตานํ ทสฺเสมีติ ทสฺเสนฺโต อปิ จาติอาทิมาห. ตตฺถ พฺยามมตฺเต กเฬวเรติ สรีเร. เตน รูปกฺขนฺธํ ทสฺเสติ. สสฺิมฺหีติ สฺาสีเสน เวทนาทโย ตโย ขนฺเธ. สมนเกติ วิฺาณกฺขนฺธํ. โลกนฺติ ขนฺธาทิโลกํ, ทุกฺขนฺติ อตฺโถ. โลกนิโรธนฺติ นิพฺพาเนน โลกสฺส นิรุชฺฌนํ, นิพฺพานเมว วา. อเทสมฺปิ หิ นิพฺพานํ เยสํ นิโรธาย โหติ, อุปจารโต ตนฺนิสฺสิตํ วิย โหตีติ ‘‘พฺยามมตฺเต กเฬวเร โลกนิโรธมฺปิ ปฺเปมี’’ติ วุตฺตํ, จกฺขุ โลเก ปิยรูปํ, สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตีติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๔๐๑; วิภ. ๒๐๔) วิย. กุทาจนนฺติ กทาจิปิ. อปฺปตฺวาติ อคฺคมคฺเคน อนธิคนฺตฺวา. ตสฺมาติ ยสฺมา ตํ คมเนน ปตฺตุํ น สกฺกา, ตสฺมา. หเวติ นิปาตมตฺตํ, เอกํสตฺเถ วา. โลกวิทูติ สภาวาทิโต ขนฺธาทิชานนโก. จตุสจฺจธมฺมานํ อภิสมิตตฺตา สมิตาวี, สมิตกิเลโสติ วา อตฺโถ. นาสีสติ น ปตฺเถติ อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา.

เอวํ สงฺเขปโต โลกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิตฺถารโต ตํ ทสฺเสตุํ อปิ จ ตโย โลกาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อินฺทฺริยพทฺธานํ ขนฺธานํ สมูหสนฺตานภูโต สตฺตโลโก. โส หิ รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย ‘‘สตฺโต’’ติ จ, โลกิยนฺติ เอตฺถ กมฺมกิเลสา ตพฺพิปากา จาติ ‘‘โลโก’’ติ จ วุจฺจติ. อนินฺทฺริยพทฺธานํ อุตุชรูปานํ สมูหสนฺตานภูโต โอกาสโลโก. โส หิ สตฺตสงฺขารานํ อาธารโต ‘‘โอกาโส’’ติ จ, โลกิยนฺติ เอตฺถ ตสฺสาธารา จ อาเธยฺยภูตาติ ‘‘โลโก’’ติ จ ปวุจฺจติ. อินฺทฺริยานินฺทฺริยพทฺธา ปน สพฺเพว อุปาทานกฺขนฺธา ปจฺจเยหิ สงฺขตฏฺเน ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน จ ‘‘สงฺขารโลโก’’ติ จ วุจฺจติ. อาหรติ อตฺตโน ผลนฺติ อาหาโร, ปจฺจโย. เตน ติฏฺนสีลา อุปฺปชฺชิตฺวา ยาว ภงฺคา ปวตฺตนสีลาติ อาหารฏฺิติกา, สพฺเพ สงฺขตธมฺมา. สพฺเพ สตฺตาติ จ อิมินาปิ เวเนยฺยานุรูปโต ปุคฺคลาธิฏฺานตฺตา เทสนาย สงฺขาราว คหิตา.

ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺตีติ ยตฺตเก าเน จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺติ ปวตฺตนฺติ. วิโรจนาติ เตสํ วิโรจนเหตุ โอภาสนเหตูติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํ. ทิสา ภนฺตีติ สพฺพา ทิสา ยาวตา วิคตนฺธการา ปฺายนฺติ. อถ วา ทิสาติ อุปโยคพหุวจนํ. ตสฺมา วิโรจมานา จนฺทิมสูริยา ยตฺตกา ทิสา ภนฺติ โอภาเสนฺตีติ อตฺโถ. ตาว สหสฺสธา โลโกติ ตตฺตเกน ปมาเณน สหสฺสปฺปกาโร โอกาสโลโก, สหสฺสจกฺกวาฬานีติ อตฺโถ. เอตฺถาติ สหสฺสจกฺกวาเฬ. วโสติ อิทฺธิสงฺขาโต วโส วตฺตตีติ อตฺโถ.

ตมฺปีติ ติวิธมฺปิ โลกํ. อสฺสาติ อเนน ภควตา สงฺขารโลโกปิ สพฺพถา วิทิโตติ สมฺพนฺโธ. เอโก โลโกติ ยฺวายํ เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺพสงฺขตานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต เตน สามฺเน สงฺขารโลโก เอโก เอกวิโธ, เอส นโย เสเสสุปิ. สพฺพตฺถาปิ โลกิยธมฺมาว โลโกติ อธิปฺเปตา โลกุตฺตรานํ ปริฺเยฺยตฺตาภาวา. อุปาทานานํ อารมฺมณภูตา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา. สตฺต วิฺาณฏฺิติโยติ ตถา ตถา สมุปฺปนฺนา ปชาเยว วุจฺจนฺติ. นานตฺตกายา นานตฺตสฺิโน, นานตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน, เอกตฺตกายา นานตฺตสฺิโน, เอกตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน, เหฏฺิมา จ ตโย อารุปฺปาติ อิมา สตฺตวิธา ปชาเยว วิฺาณํ ติฏฺติ เอตฺถาติ วิฺาณฏฺิติโย นาม. ตตฺถ นานตฺตํ กาโย เอเตสมตฺถีติ นานตฺตกายา. นานตฺตํ สฺา เอเตสนฺติ นานตฺตสฺิโน. สฺาสีเสเนตฺถ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ คหิตํ, เอส นโย เสเสสุปิ.

ตตฺถ สพฺพมนุสฺสา จ ฉ กามาวจรเทวา จ นานตฺตกายา นานตฺตสฺิโน นาม. เตสฺหิ อฺมฺํ วิสทิสตาย นานา กาโย, ปฏิสนฺธิสฺา จ นววิธตาย นานา. ตีสุ ปมชฺฌานภูมีสุ พฺรหฺมกายิกา เจว จตูสุ อปาเยสุ สตฺตา จ นานตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน นาม. เตสุ หิ พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนํ ติณฺณมฺปิ สรีรํ อฺมฺํ วิสทิสํ, ปฏิสนฺธิสฺา ปน ปมชฺฌานวิปากวเสน เอกาว, ตถา อาปายิกานมฺปิ, เตสํ ปน สพฺเพสํ อกุสลวิปากาเหตุกาว ปฏิสนฺธิสฺา. ทุติยชฺฌานภูมิกา จ ปริตฺตาภ อปฺปมาณาภ อาภสฺสรา เอกตฺตกายา นานตฺตสฺิโน นาม. เตสฺหิ สพฺเพสํ เอกปฺปมาโณว กาโย, ปฏิสนฺธิสฺา ปน ทุติยตติยชฺฌานวิปากวเสน นานา โหติ. ตติยชฺฌานภูมิยํ ปริตฺตสุภาทโย ตโย, จตุตฺถชฺฌานภูมิยํ อสฺสตฺตวชฺชิตา เวหปฺผลา, ปฺจ จ สุทฺธาวาสาติ นวสุ ภูมีสุ สตฺตา เอกตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน นาม. อาภานานตฺเตน ปน สพฺพตฺถ กายนานตฺตํ น คยฺหติ, สณฺานนานตฺเตเนว คยฺหตีติ. อสฺสตฺตา วิฺาณาภาเวน วิฺาณฏฺิติสงฺขฺยํ น คจฺฉนฺติ. เนวสฺา นาสฺายตนํ ปน ยถา สฺาย, เอวํ วิฺาณสฺสาปิ สุขุมตฺตา เนววิฺาณํ นาวิฺาณํ, ตสฺมา ปริพฺยตฺตวิฺาณกิจฺจวนฺเตสุ วิฺาณฏฺิตีสุ น คยฺหติ. ตสฺมา เสสานิ อากาสานฺจายตนาทีนิ ตีณิเยว คหิตานิ, เตหิ สทฺธึ อิมา สตฺต วิฺาณฏฺิติโยติ เวทิตพฺพา.

อฏฺ โลกธมฺมาติ ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส นินฺทา ปสํสา สุขํ ทุกฺขนฺติ อิเม อฏฺ โลกสฺส สภาวตฺตา โลกธมฺมา. ลาภาลาภาทิปจฺจยา อุปฺปชฺชนกา ปเนตฺถ อนุโรธวิโรธา วา ลาภาทิสทฺเทหิ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. นว สตฺตาวาสาติ เหฏฺา วุตฺตา สตฺต วิฺาณฏฺิติโย เอว อสฺสตฺตจตุตฺถารุปฺเปหิ สทฺธึ ‘‘นว สตฺตาวาสา’’ติ วุจฺจนฺติ. สตฺตา อาวสนฺติ เอตฺถาติ สตฺตาวาสา, สตฺตนิกาโย, อตฺถโต ตถา ปวตฺตา ปชา เอว อิธ สงฺขารโลกภาเวน คยฺหนฺตีติ เวทิตพฺพา. ทสายตนานีติ ธมฺมายตนมนายตนวชฺชิตานิ ทส.

เอตฺถ จ ตีสุ ภเวสุ อสฺสาททสฺสนวเสน ติสฺโส เวทนาว โลกภาเวน วุตฺตา, ตถา ปจฺจยทสฺสนวเสน จตฺตาโรว อาหารา. อตฺตคฺคาหนิมิตฺตทสฺสนวเสน ฉ อชฺฌตฺติกาเนว อายตนานิ. ถูลสฺีภวทสฺสนวเสน สตฺต วิฺาณฏฺิติโยว, อนุโรธวิโรธทสฺสนวเสน อฏฺ โลกธมฺมา วา, ถูลายตนทสฺสนวเสน ทสายตนาเนว โลกภาเวน วุตฺตานิ. เตสํ คหเณเนว ตนฺนิสฺสยตปฺปฏิพทฺธา ตทารมฺมณา สพฺเพ เตภูมกา นามรูปธมฺมา อตฺถโต คหิตา เอว โหนฺติ. เสเสหิ ปน เอกวิธาทิโกฏฺาเสหิ สรูเปเนว เต คหิตาติ เวทิตพฺพํ.

อาสยํ ชานาตีติอาทีสุ อาหจฺจ จิตฺตํ เอตฺถ เสตีติ อาสโย, อฺสฺมึ วิสเย ปวตฺติตฺวาปิ จิตฺตํ ยตฺถ สรเสน ปวิสิตฺวา ติฏฺติ, โส วฏฺฏาสโย วิวฏฺฏาสโยติ ทุวิโธ. ตตฺถ วฏฺฏาสโยปิ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิวเสน ทุวิโธ. วิวฏฺฏาสโย ปน วิปสฺสนาสงฺขาตา อนุโลมิกา ขนฺติ, มคฺคสงฺขาตํ ยถาภูตาณฺจาติ ทุวิโธ. ยถาห –

‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิ จ, ขนฺติ เจวานุโลมิกํ;

ยถาภูตฺจ ยํ าณํ, เอตํ อาสยสทฺทิต’’นฺติ. (สารตฺถ. ฏี. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนา);

เอตํ ทุวิธมฺปิ อาสยํ สตฺตานํ อปฺปวตฺติกฺขเณเยว ภควา สพฺพถา ชานาติ. อนุสยนฺติ กามราคานุสยาทิวเสน สตฺตวิธํ อนุสยํ. จริตนฺติ ‘‘สุจริตทุจฺจริต’’นฺติ นิทฺเทเส วุตฺตํ. อถ วา จริตนฺติ จริยา, เต ราคาทโย ฉ มูลจริยา, สํสคฺคสนฺนิปาตวเสน อเนกวิธา โหนฺติ. อธิมุตฺตินฺติ อชฺฌาสยธาตุํ, ตตฺถ ตตฺถ จิตฺตสฺส อภิรุจิวเสน นินฺนตา, สา ทุวิธา หีนาธิมุตฺติ ปณีตาธิมุตฺตีติ. ยาย ทุสฺสีลาทิเก หีนาธิมุตฺติเก เสวนฺติ, สา หีนาธิมุตฺติ. ยาย ปณีตาธิมุตฺติเก เสวนฺติ, สา ปณีตาธิมุตฺติ. ตํ ทุวิธมฺปิ อธิมุตฺตึ ภควา สพฺพาการโต ชานาติ. อปฺปํ ราคาทิรชํ เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขา, อนุสฺสทราคาทิโทสา. อุสฺสทราคาทิโทสา มหารชกฺขา. อุปนิสฺสยภูเตหิ ติกฺเขหิ สทฺธาทิอินฺทฺริเยหิ มุทุเกหิ จ สมนฺนาคตา ติกฺขินฺทฺริยา มุทินฺทฺริยา จ. เหฏฺา วุตฺเตหิ อาสยาทีหิ สุนฺทเรหิ อสุนฺทเรหิ จ สมนฺนาคตา สฺวาการา ทฺวาการา จ เวทิตพฺพา. สมฺมตฺตนิยามํ วิฺาเปตุํ สุกรา สุวิฺาปยา, วิปรีตา ทุวิฺาปยา. มคฺคผลปฏิเวธาย อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา ภพฺพา, วิปรีตา อภพฺพา. เอวํ สตฺตสนฺตานคตธมฺมวิเสสชานเนเนว สตฺตโลโกปิ วิทิโต ธมฺมวินิมุตฺตสฺส สตฺตสฺส อภาวาติ เวทิตพฺพํ.

เอกํ จกฺกวาฬํ…เป… ปฺาสฺจ โยชนานีติ เอตฺถ โหตีติ เสโส. ปริกฺเขปโต ปมาณํ วุจฺจตีติ เสโส. จกฺกวาฬสฺส สพฺพํ ปริมณฺฑลํ ฉตฺตึส สตสหสฺสานิ…เป… สตานิ จ โหนฺตีติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถาติ จกฺกวาเฬ, ทฺเว สตสหสฺสานิ จตฺตาริ นหุตานิ จ โยชนานิ ยานิ เอตฺตกํ เอตฺตกปฺปมาณํ พหลตฺเตน อยํ วสุนฺธรา สงฺขาตาติ โยชนา. ตตฺถ เอตฺตกนฺติ กิริยาวิเสสนํ ทฏฺพฺพํ. สนฺธารกํ ชลํ เอตฺตกํ เอตฺตกปฺปมาณํ หุตฺวา ปติฏฺิตนฺติ โยชนา. เอตฺถาติ จกฺกวาเฬ. อชฺโฌคาฬฺหุคฺคตาติ อชฺโฌคาฬฺหา จ อุคฺคตา จ. พฺรหาติ มหนฺตา. โยชนานํ สตานุจฺโจ, หิมวา ปฺจาติ โยชนานํ ปฺจสตานิ อุจฺโจ อุพฺเพโธ. ติปฺจโยชนกฺขนฺธปริกฺเขปาติ ปนฺนรสโยชนปฺปมาณกฺขนฺธปริณาหา. นควฺหยาติ รุกฺขาภิธานา ชมฺพูติ โยชนา. สมนฺตโตติ สพฺพโสภาเคน, อายามโต จ วิตฺถารโต จ สตโยชนวิตฺถาราติ อตฺโถ. ยสฺสานุภาเวนาติ ยสฺสา มหนฺตตากปฺปฏฺายิกาทิปฺปกาเรน ปภาเวน. ปริกฺขิปิตฺวา ตํ สพฺพํ, โลกธาตุมยํ ิโตติ เหฏฺา วุตฺตํ สพฺพมฺปิ ตํ ปริกฺขิปิตฺวา จกฺกวาฬสิลุจฺจโย ิโต, อยํ เอกา โลกธาตุ นามาติ อตฺโถ, -กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. อถ วา ตํ สพฺพํ โลกธาตุํ ปริกฺขิปิตฺวา อยํ จกฺกวาฬสิลุจฺจโย ิโตติ โยเชตพฺพํ.

ตตฺถาติ ตสฺสํ โลกธาตุยํ. ตาวตึสภวนนฺติ ติทสปุรํ. อสุรภวนนฺติ อสุรปุรํ. อวีจิมหานิรโย จ ตถา ทสสหสฺสโยชโน, โส ปน จตุนฺนํ โลหภิตฺตีนมนฺตรา โยชนสตายามวิตฺถาโรปิ สมนฺตา โสฬสหิ อุสฺสทนิรเยหิ สทฺธึ ทสสหสฺสโยชโน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. ตทนนฺตเรสูติ เตสํ จกฺกวาฬานํ อนฺตเรสุ. โลกานํ จกฺกวาฬานํ อนฺตเร วิวเร ภวตฺตา โลกนฺตริกา. ติณฺณฺหิ สกฏจกฺกานํ ปตฺตานํ วา อาสนฺนฏฺปิตานํ อนฺตรสทิเส ติณฺณํ ติณฺณํ จกฺกวาฬานํ อนฺตเรสุ เอเกโก โลกนฺตริกนิรโย อฏฺโยชนสหสฺสปฺปมาโณ สีตนรโก สตฺตานํ อกุสลวิปาเกน นิพฺพตฺตติ. อนนฺตานีติ ติริยํ อฏฺสุ ทิสาสุ จกฺกวาฬานิ อากาโส วิย อนนฺตานิ. อุทฺธํ ปน อโธ จ อนฺตาเนว. อนนฺเตน พุทฺธาเณนาติ เอตฺถ อนนฺตเยฺยปฏิเวธสามตฺถิยโยคโตว าณํ ‘‘อนนฺต’’นฺติ เวทิตพฺพํ.

อตฺตโนติ นิสฺสกฺเก สามิวจนเมตํ, อตฺตโตติ อตฺโถ. คุเณหิ อตฺตโน วิสิฏฺตรสฺสาติ สมฺพนฺโธ, ตรคฺคหณฺเจตฺถ อนุตฺตโรติ ปทสฺส อตฺถนิทฺเทสวเสน กตํ, น วิสิฏฺสฺส กสฺสจิ อตฺถิตาย. สเทวเก หิ โลเก สทิสกปฺโปปิ นาม โกจิ ตถาคตสฺส นตฺถิ, กุโต สทิโส, เตนาห สีลคุเณนาปิ อสโมติอาทิ. ตตฺถ อสเมหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ สโม อสมสโม. นตฺถิ ปฏิมา เอตสฺสาติ อปฺปฏิโม. เอส นโย เสเสสุปิ. ตตฺถ อุปมามตฺตํ ปฏิมา, สทิสูปมา ปฏิภาโค. ยุคคฺคาหวเสน ิโต ปฏิโม ปุคฺคโลติ เวทิตพฺโพ. อตฺตนาติ อตฺตโต. ปุริสทมฺเมติอาทีสุ ทมิตพฺพา ทมฺมา, ‘‘ทมฺมปุริสา’’ติ วตฺตพฺเพ วิเสสนสฺส ปรนิปาตํ กตฺวา ‘‘ปุริสทมฺมา’’ติ วุตฺตํ, ปุริสคฺคหณฺเจตฺถ อุกฺกฏฺวเสน อิตฺถีนมฺปิ ทเมตพฺพโต. นิพฺพิสา กตา โทสวิสสฺส วิโนทเนน. อตฺถปทนฺติ อตฺถาภิพฺยฺชนกํ ปทํ, วากฺยนฺติ อตฺโถ. เอกปทภาเวน จ อนฺสาธารโณ สตฺถุ ปุริสทมฺมสารถิภาโว ทสฺสิโต โหติ, เตนาห ภควา หีติอาทิ. อฏฺ ทิสาติ อฏฺ สมาปตฺติโย. อสชฺชมานาติ วสีภาวปฺปตฺติยา นิสฺสงฺคจารา.

ทิฏฺธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว, ตตฺถ นิยุตฺโตติ ทิฏฺธมฺมิโก, อิธโลกตฺโถ. กมฺมกิเลสวเสน สมฺปเรตพฺพโต สมาคนฺตพฺพโต สมฺปราโย, ปรโลโก, ตตฺถ นิยุตฺโตติ สมฺปรายิโก, ปรโลกตฺโถ. ปรโม อุตฺตโม อตฺโถ ปรมตฺโถ, นิพฺพานํ. สห อตฺเถน วตฺตตีติ สตฺโถ, ภณฺฑมูเลน วาณิชฺชาย เทสนฺตรํ คจฺฉนฺโต ชนสมูโห. โส อสฺส อตฺถีติ สตฺถา, สตฺถวาโหติ นิรุตฺตินเยน. โส วิย ภควาติ อาห ‘‘สตฺถา, ภควา สตฺถวาโห’’ติ. อิทานิ ตมตฺถํ นิทฺเทสปาฬินเยน ทสฺเสตุํ ยถา สตฺถวาโหติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สตฺเถติ สตฺถิเก ชเน. กํ อุทกํ ตาเรนฺติ เอตฺถาติ กนฺตาโร, นิรุทโก อรฺปฺปเทโส. โจราทีหิ อธิฏฺิตอรฺปฺปเทสาปิ ทุคฺคมนฏฺเน ตํสทิสตาย กนฺตาราตฺเวว นิรุฬฺหาติ สามฺโต ‘‘กนฺตารํ ตาเรตี’’ติ วตฺวา ตํ วิวรนฺโต โจรกนฺตารนฺติอาทิมาห.

ภควโตติ นิสฺสกฺเก สามิวจนํ, ภควนฺตโต ธมฺมสฺสวเนนาติ อตฺโถ. ยถา ‘‘อุปชฺฌายโต อชฺเฌตี’’ติ, ภควโต สนฺติเกติ วา อตฺโถ. สเร นิมิตฺตํ อคฺคเหสีติ ปุพฺพพุทฺธุปฺปาเทสุ สทฺธมฺมสฺสวนปริจเยน ‘‘ธมฺโม เอโส วุจฺจตี’’ติ สเร อาการํ คณฺหิ. ปุพฺพาภิโยควเสเนว หิ อีทิสานํ ติรจฺฉานานํ ธมฺมสฺสวนาทีสุ ปสาโท อุปฺปชฺชติ วคฺคุลิอาทีนํ วิย. อิตรถา สพฺพติรจฺฉานานมฺปิ ตถา ปสาทุปฺปตฺติปฺปสงฺคโต. ยทิ หิ อุปฺปชฺเชยฺย, ภควา อนนฺตจกฺกวาเฬสุ สพฺพสตฺตานมฺปิ เอกกฺขเณ สปฺปาฏิหาริยธมฺมํ สาเวตุํ สกฺโกตีติ สพฺพสตฺตานมฺปิ อิโต ปุพฺเพว วิมุตฺติปฺปสงฺโค สิยา. เย ปน เทวมนุสฺสนาคสุปณฺณาทโย ปกติยาว กมฺมสฺสกตฺาณาทิยุตฺตา โหนฺติ, เตเยว ปุพฺเพ อนุปนิสฺสยาปิ ภควโต สทฺธมฺมสฺสวนาทินา ปมํ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปสาทํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกนฺติ, น อิตเรติ คเหตพฺพํ. อเร อหมฺปิ นามาติ เอตฺถ ‘‘กุโตหํ อิธ นิพฺพตฺโตติ โอโลเกตฺวา มณฺฑูกภาวโตติ ตฺวา’’ติ อิทํ เอตฺตกมฺปิ อเร อหมฺปิ นามาติ วิมฺหยวจเนเนว สิชฺฌตีติ อวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ชลนฺติ ชลนฺโต วิชฺโชตมาโน. มณฺฑูโกหนฺติ คาถาย อุทเกติ สฺชาตฏฺานทสฺสนํ, เตน ถลมณฺฑูกตา นิวตฺตนํ กตํ โหติ. อุทเก ชาตานมฺปิ กจฺฉปาทีนํ ถลโคจรตาปิ อตฺถีติ ตํ นิวตฺตนตฺถํ ‘‘วาริโคจโร’’ติ วุตฺตํ, อุทกสฺจารีติ อตฺโถ.

วิโมกฺขนฺติกาณวเสนาติ เอตฺถ สพฺพโส กิเลเสหิ วิมุจฺจตีติ วิโมกฺโข, อคฺคมคฺโค, ตสฺส อนฺโต, อคฺคผลํ, ตตฺถ ภวํ วิโมกฺขนฺติกํ, สพฺพฺุตฺาเณน สทฺธึ สพฺพมฺปิ พุทฺธาณํ. อิทานิ สมฺมาสมฺพุทฺธปทโต พุทฺธปทสฺส วิเสสํ ทสฺเสตุํ ยสฺมา วาติอาทิ วุตฺตํ. สมฺมาสมฺพุทฺธปเทน หิ สตฺถุ ปฏิเวธาณานุภาโว วุตฺโต, อิมินา ปน พุทฺธปเทน เทสนาาณานุภาโวปิ, เตนาห อฺเปิ สตฺเต โพเธสีติอาทิ.

คุณวิสิฏฺสตฺตุตฺตมครุคารวาธิวจนนฺติ สพฺเพหิ สีลาทิคุเณหิ วิสิฏฺสฺส ตโต เอว สพฺพสตฺเตหิ อุตฺตมสฺส ครุโน คารววเสน วุจฺจมานวจนมิทํ ภควาติ. เสฏฺนฺติ เสฏฺวาจกํ วจนํ เสฏฺคุณสหจรณโต. อถ วา วุจฺจตีติ วจนํ, อตฺโถ, โส เสฏฺโติ อตฺโถ. อุตฺตมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ครุคารวยุตฺโตติ เอตฺถ ครุภาโว คารวํ, ครุคุณโยคโต ครุกรณํ วา คารวํ, เตน สาวกาทีนํ อสาธารณตาย ครุภูเตน มหนฺเตน คารเวน ยุตฺโตติ ครุคารวยุตฺโต. อถ วา ครุ จ สพฺพโลกสฺส สิกฺขกตฺตา เตเนว คารวยุตฺโต จาติปิ โยเชตพฺพํ.

อวตฺถาย วิทิตํ อาวตฺถิกํ. เอวํ ลิงฺคิกํ. นิมิตฺตโต อาคตํ เนมิตฺติกํ. อธิจฺจ ยํกิฺจิ นิมิตฺตํ อธิวจนวเสน อนเปกฺขิตฺวา ปวตฺตํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ, เตนาห ‘‘วจนตฺถมนเปกฺขิตฺวา’’ติ. ยทิจฺฉาย อาคตํ ยาทิจฺฉกํ. เอตฺถ จ พาหิรํ ทณฺฑาทิ ลิงฺคํ, อพฺภนฺตรํ เตวิชฺชาทิ นิมิตฺตํ. ปจุรชนวิสยํ วา ทิสฺสมานํ ลิงฺคํ, ตพฺพิปรีตํ นิมิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. สจฺฉิกาปฺตฺตีติ สพฺพธมฺมานํ สจฺฉิกิริยานิมิตฺตา ปฺตฺติ. อถ วา สจฺฉิกาปฺตฺตีติ ปจฺจกฺขสิทฺธา ปฺตฺติ. ยํคุณนิมิตฺตา หิ สา, เต คุณา สตฺถุ ปจฺจกฺขภูตาติ คุณา วิย สาปิ สจฺฉิกตา เอว นาม โหติ, น ปเรสํ, โวหารมตฺเตนาติ อธิปฺปาโย. ยํคุณเนมิตฺติกนฺติ เยหิ คุเณหิ นิมิตฺตภูเตหิ เอตํ นามํ เนมิตฺติกฺจ ชาตํ. วทนฺตีติ ธมฺมเสนาปติสฺส ครุภาวโต พหุวจเนนาห, สงฺคีติกาเรหิ วา กตมนุวาทํ สนฺธาย.

อิสฺสริยาทิเภโท ภโค อสฺส อตฺถีติ ภคี. มคฺคผลาทิอริยคุณํ อรฺาทิวิเวกฏฺานฺจ ภชิ เสวิ สีเลนาติ ภชี. จีวราทิปจฺจยานํ อตฺถรสาทีนฺจ สีลาทิคุณานฺจ ภาคี, ทายาโทติ อตฺโถ. วิภชิ อุทฺเทสนิทฺเทสาทิปฺปกาเรหิ ธมฺมรตนํ ปวิภชีติ วิภตฺตวา. ราคาทิปาปธมฺมํ ภคฺคํ อกาสีติ ภควาติ วุจฺจตีติ สพฺพตฺถ สมฺพนฺโธ. ครุปิ โลเก ภควาติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ครู’’ติ, ยสฺมา ครุ, ตสฺมาปิ ภควาติ อตฺโถ. ปารมิตาสงฺขาตํ ภคฺยมสฺส อตฺถีติ ภคฺยวา. พหูหิ าเยหีติ กายภาวนาทิเกหิ อเนเกหิ ภาวนากฺกเมหิ. สุภาวิตตฺตโนติ ปจฺจตฺเต เอตํ สามิวจนํ, เตน สุภาวิตสภาโวติ อตฺโถ. ภวานํ อนฺตํ นิพฺพานํ คโตติ ภวนฺตโค. ตตฺถ ตตฺถ ภควาติ สทฺทสิทฺธิ นิรุตฺตินเยเนว เวทิตพฺพา.

อิทานิ ภคี ภชีติ นิทฺเทสคาถาย นวหิ ปเทหิ ทสฺสิตมตฺถํ ภคฺยวาติ คาถาย ฉหิ ปเทหิ สงฺคเหตฺวา ปทสิทฺธึ อตฺถโยชนานยเภเทหิ สทฺธึ ทสฺเสตุํ อยํ ปน อปโร นโยติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ วณฺณวิปริยโยติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตเนว วณฺณวิกาโร วณฺณโลโป ธาตุอตฺเถน นิโยชนฺจาติ อิมํ ติวิธํ ลกฺขณํ สงฺคณฺหาติ. สทฺทนเยนาติ สทฺทลกฺขณนเยน. ปิโสทราทีนํ สทฺทานํ อากติคณภาวโต วุตฺตํ ‘‘ปิโสทราทิปกฺเขปลกฺขณํ คเหตฺวา’’ติ. ปกฺขิปนเมว ลกฺขณํ. ตปฺปริยาปนฺนตากรณฺหิ ปกฺขิปนํ. ภคฺยนฺติ กุสลํ.

โลภาทโย จตฺตาโร โทสา เอกกวเสน คหิตา. อหิริกาทโย ทุกวเสน. อกฺโกจฺฉิมนฺติอาทินา (ธ. ป. ๓-๔) ปุนปฺปุนํ กุชฺฌนวเสน จิตฺตปริโยนนฺธโน โกโธว อุปนาโห. ปเรสํ ปุพฺพการิตาลกฺขณสฺส คุณสฺส นิปุฺฉโน มกฺโข นาม. พหุสฺสุตาทีหิ สทฺธึ ยุคคฺคาโห อตฺตโน สมกรณํ ปลาโส. อตฺตโน วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนา มายา. อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนํ สาเยฺยํ. ครูสุปิ ถทฺธตา อโนนตตา ถมฺโภ. ตทุตฺตริกรณลกฺขโณ สารมฺโภ. ชาติอาทึ นิสฺสาย อุนฺนติลกฺขโณ มาโน. อพฺภุนฺนติลกฺขโณ อติมาโน. ชาติอาทึ นิสฺสาย มชฺชนาการปฺปตฺโต มาโนว มโท นาม. โส สตฺตวีสติวิโธ. กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค ปมาโท. กายทุจฺจริตาทีนิ ติวิธทุจฺจริตานิ. ตณฺหาทิฏฺิทุจฺจริตวเสน ติวิธสํกิเลสา. ราคโทสโมหาว มลานิ. เตเยว กายทุจฺจริตาทโย จ ติวิธวิสมานิ. กามพฺยาปาทวิหึสาสฺา ติวิธสฺา นาม. เตเยว วิตกฺกา. ตณฺหาทิฏฺิมานา ปปฺจา. สุภสุขนิจฺจอตฺตวิปริเยสา จตุพฺพิธวิปริเยสา. ฉนฺทาทโย อคติ. จีวราทีสุ ปจฺจเยสุ โลภา จตฺตาโร ตณฺหุปาทา. พุทฺธธมฺมสงฺฆสิกฺขาสุ กงฺขา, สพฺรหฺมจารีสุ โกโป จ ปฺจ เจโตขีลา. กาเม กาเย รูเป จ อวีตราคตา, ยาวทตฺถํ ภุฺชิตฺวา เสยฺยสุขาทิอนุโยโค, อฺตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยจรณฺจ ปฺจ เจโตวินิพนฺธา. รูปาภินนฺทนาทโย ปฺจ อภินนฺทนา. โกธมกฺขอิสฺสาสาเยฺยปาปิจฺฉตาสนฺทิฏฺิปรามาสา ฉ วิวาทมูลานิ. รูปตณฺหาทโย ฉ ตณฺหากายา. มิจฺฉาทิฏฺิอาทโย อฏฺมคฺคงฺคปฏิปกฺขา มิจฺฉตฺตา. ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, ตํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค, ตํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํ, ตํ ปฏิจฺจ ปริคฺคโห, ตํ ปฏิจฺจ มจฺฉริยํ, ตํ ปฏิจฺจ อารกฺขา, อารกฺขาธิกรณํ ทณฺฑาทานาทิอเนกากุสลราสีติ นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา. ปาณาติปาตาทโย ทส อกุสลกมฺมปถา. จตฺตาโร สสฺสตวาทา ตถา เอกจฺจสสฺสตวาทา อนฺตานนฺติกา อมราวิกฺเขปิกา ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา โสฬส สฺีวาทา อฏฺ อสฺีวาทา อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา สตฺต อุจฺเฉทวาทา ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทาติ เอตานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. รูปตณฺหาทิฉตณฺหา เอว ปจฺเจกํ กามตณฺหาภวตณฺหาวิภวตณฺหาวเสน อฏฺารส โหนฺติ, ตา อชฺฌตฺตพหิทฺธรูปาทีสุ ปวตฺติวเสน ฉตฺตึส, ปุน กาลตฺตยวเสน อฏฺสตตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ. ปเภท-สทฺทํ ปจฺเจกํ สมฺพนฺธิตฺวา โลภปฺปเภโทติอาทินา โยเชตพฺพํ. สพฺพทรถปริฬาหกิเลสสตสหสฺสานีติ สพฺพานิ สตฺตานํ ทรถสงฺขาตปริฬาหกรานิ กิเลสานํ อเนกานิ สตสหสฺสานิ, อารมฺมณาทิวิภาคโต ปวตฺติอาการวิภาคโต จ เนสํ เอวํ ปเภโท เวทิตพฺโพ. ปฺจ มาเร อภฺชีติ สมฺพนฺโธ. ปริสฺสยานนฺติ อุปทฺทวานํ.

เอวํ ภคฺยวา ภคฺควาติ ทฺวินฺนํ ปทานํ อตฺถํ วิภชิตฺวา อิทานิ เตหิ ทฺวีหิ คหิตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ภคฺยวนฺตตาย จสฺสาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สตปุฺชลกฺขณธรสฺสาติ อเนกสตปุฺนิพฺพตฺตมหาปุริสลกฺขณธรสฺส ภควโต. สกจิตฺเต อิสฺสริยํ นาม ปฏิกฺกูลาทีสุ อปฺปฏิกฺกูลสฺิตาทิวสปฺปวตฺติยา เจว เจโตสมาธิวเสน จ อตฺตโน จิตฺตสฺส วสีภาวาปาทนเมว. อณิมา ลฆิมาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน มหิมา ปตฺติ ปากมฺมํ อีสิตา วสิตา ยตฺถกามาวสายิตาติ อิเม ฉปิ สงฺคหิตา. ตตฺถ กายสฺส อณุภาวกรณํ อณิมา. อากาเส ปทสา คมนาทิอรหภาเวน ลหุภาโว ลฆิมา. กายสฺส มหนฺตตาปาทนํ มหิมา. อิฏฺเทสสฺส ปาปุณนํ ปตฺติ. อธิฏฺานาทิวเสน อิจฺฉิตตฺถนิปฺผาทนํ ปากมฺมํ. สยํวสิตา อิสฺสรภาโว อีสิตา. อิทฺธิวิเธ วสีภาโว วสิตา. อากาเสน วา คจฺฉโต, อฺํ วา กิฺจิ กโรโต ยตฺถ กตฺถจิ โวสานปฺปตฺติ ยตฺถกามาวสายิตา, ‘‘กุมารกรูปาทิทสฺสน’’นฺติปิ วทนฺติ. สพฺพงฺคปจฺจงฺคสิรีติ สพฺเพสํ องฺคปจฺจงฺคานํ โสภา. อตฺถีติ อนุวตฺตติ. ลหุสาธนํ ตํ ตํ กาลิกํ อิจฺฉิตํ, ครุสาธนํ จิรกาลิกํ พุทฺธตฺตาทิปตฺถิตํ. ภคา อสฺส สนฺตีติ ภควาติ อิทํ สทฺทสตฺถนเยน สิทฺธํ, เสสํ สพฺพํ นิรุตฺตินเยน สิทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ.

ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺเนาติอาทีสุ ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโติอาทินา อตฺถ-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. ตตฺถ อตฺตโน สภาเวน ปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ. ตสฺส โย ปีฬนเมว อตฺโถ ‘‘ปีฬนฏฺโ’’ติ วุจฺจติ, โส สภาโว. ยสฺมา ปน ตํสมุทเยน สงฺขตํ, ตสฺมา สงฺขตฏฺโ สมุทยทสฺสเนน อาวิภูโต. ยสฺมา จ มคฺโค กิเลสสนฺตาปหรตฺตา สุสีตโล, ตสฺมาสฺส มคฺคทสฺสเนน สนฺตาปฏฺโ อาวิภูโต ตปฺปฏิโยคตฺตา. อวิปริณามธมฺมสฺส ปน นิโรธสฺส ทสฺสเนน วิปริณามฏฺโ อาวิภูโตติ. เอกสฺเสว สภาวธมฺมสฺส สกภาวโต อิตรสจฺจตฺตยนิวตฺติโต จ ปริกปฺเปตพฺพตฺตา จตฺตาโร อตฺถา วุตฺตา. สมุทยสฺส ปน ราสิกรณโต อายูหนฏฺโ สภาโว, ตสฺเสว ทุกฺขทสฺสเนน นิทานฏฺโ อาวิภูโต. วิสํโยคภูตสฺส นิโรธสฺส ทสฺสเนน สํโยคฏฺโ. นิยฺยานภูตสฺส มคฺคสฺส ทสฺสเนน ปลิโพธฏฺโ อาวิภูโต.

นิโรธสฺส ปน นิสฺสรณฏฺโ สภาโว, ตสฺเสว สมุทยทสฺสเนน วิเวกฏฺโ อาวิภูโต. สงฺขตสฺส มคฺคสฺส ทสฺสเนน อสงฺขตฏฺโ, วิสยภูตสฺส มรณธมฺมสฺส วา ทุกฺขสฺส ทสฺสเนน อมตฏฺโ. มคฺคสฺส ปน นิยฺยานฏฺโ สภาโว, ตสฺเสว สมุทยทสฺสเนน ทุกฺขสฺเสวายํ เหตุ, นิพฺพานปฺปตฺติยา ปน อยเมว เหตูติ เหตฺวฏฺโ, อติสุขุมนิโรธทสฺสเนน อิธเมว ทสฺสนนฺติ ทสฺสนฏฺโ, อธิกปณสฺส ทุกฺขสฺส ทสฺสเนน อธิปเตยฺยฏฺโ อาวิภูโต. เอเต เอว จ ปีฬนาทโย โสฬส อาการาติ วุจฺจนฺติ.

กาเมหิ วิเวกฏฺกายตา กายวิเวโก. นีวรณาทีหิ วิวิตฺตา อฏฺ สมาปตฺติโย จิตฺตวิเวโก. อุปธียนฺติ เอตฺถ ยถาสกํ ผลานีติ อุปธโย, ปฺจกามคุณสงฺขาตกามขนฺธกิเลสอภิสงฺขารา, เตหิ จตูหิ วิวิตฺตํ นิพฺพานํ อุปธิวิเวโก นาม.

อนตฺตานุปสฺสนาย ปฏิลทฺโธ ทุกฺขานิจฺจานุปสฺสนาหิ จ ปฏิลทฺโธ อริยมคฺโค อาคมนวเสน ยถากฺกมํ สุฺตอปฺปณิหิตอนิมิตฺตวิโมกฺขสฺํ ปฏิลภติ, กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา หิ เอส วิโมกฺโขติ.

ยถา โลเก เอเกกปทโต เอเกกมกฺขรํ คเหตฺวา ‘‘เมขลา’’ติ วุตฺตํ, เอวมิธาปีติ อตฺโถ. เมหนสฺสาติ คุยฺหปฺปเทสสฺส. ขสฺสาติ โอกาสสฺส.

สห เทเวหีติอาทีสุ สห เทเวหิ วตฺตตีติ สเทวโก โลโก. ตํ สเทวกนฺติอาทินา โยชนา เวทิตพฺพา. สเทวกวจเนนาติ สเทวก-สทฺเท วิเสสนภาเวน ิตเทววจเนน. ตสฺสาปิ สเทวกปเท อนฺโตภูตตฺตา อวยเว สมุทาโยปจารวเสน โวหาโร กโต. อิตรถา เตน เทววิสิฏฺโลกสฺเสว คหณโต ปฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ น สิยา, เอวํ อุปริปิ. สมารกวจเนน มารสทฺเทน เตน สหจริตา สพฺเพ วสวตฺติเทวา จ คหิตาติ อาห ‘‘ฉฏฺกามาวจรเทวคฺคหณ’’นฺติ. พฺรหฺมกายิกา นาม ปมชฺฌานภูมิกา. เต อาทิ เยสํ อารุปฺปปริยนฺตานํ พฺรหฺมานํ เตสํ พฺรหฺมานํ คหณํ พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ. โลก-สทฺทสฺส โอกาสโลกาทีนมฺปิ สาธารณตฺตา สตฺตโลกาเวณิกเมว ปชาคหณํ กตนฺติ อาห ‘‘ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณ’’นฺติ. สเทวกาทิวจเนน อุปปตฺติเทวานํ, สสฺสมณวจเนน วิสุทฺธิเทวานฺจ คหิตตฺตา อาห ‘‘สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมุติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณ’’นฺติ. ตตฺถ สมฺมุติเทวา ราชาโน, อวเสสมนุสฺสา สมฺมุติเทวสมณพฺราหฺมเณหิ อวสิฏฺา. สตฺตโลกาเวณิกสฺส ปชาสทฺทสฺส วิสุํ คหิตตฺตา สเทวกํ โลกนฺติ เอตฺถ โลกสทฺทคฺคหณํ โอกาสโลกเมว นิยเมตีติ อาห ‘‘ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลโก’’ติ. อิทฺจ สเทวกาทิปทตฺตยวจนียสฺส ปธานตฺถสฺส วเสน วุตฺตํ. โอกาสโลกวิเสสนสฺส ปเนตฺถ เทวมาราทิสตฺตโลกสฺสาปิ คหณํ เวทิตพฺพํ สามตฺถิยโต คมฺยมานตฺตา สปุตฺโต อาคโตติอาทีสุ ปุตฺตาทีนํ วิย. อิมสฺมิฺจ นเย สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ โอกาสโลกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ สเทวมนุสฺสํ ปชฺจาติ -การํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ, โอกาสสตฺตโลกานํ คหเณน เจตฺถ ตทุภยสมฺมุตินิมิตฺตภูโต สงฺขารโลโกปิ ตทวินาภาวโต คหิโต เอวาติ ทฏฺพฺโพ. อปเร ปน ‘‘สเทวกนฺติอาทีหิ ปฺจหิ ปเทหิ สตฺตโลโกว อตฺตโน อวยวภูตเทวาทิวิเสสเนหิ วิเสเสตฺวา คหิโต, ตคฺคหเณน ตทาธาโร โอกาสโลโก, ตทุภยปฺตฺติวิสโย สงฺขารโลโก จ คหิตา เอว โหนฺตี’’ติ วทนฺติ. เตสฺจ ปชนฺติ อิทํ โลกสทฺทสฺส วิเสสนํ กตฺวา สเทวกํ ปชํ โลกํ…เป… สเทวมนุสฺสํ ปชํ โลกนฺติ โยเชตพฺพํ.

อรูปาวจรโลโก คหิโต ปาริเสสาเยน อิตเรสํ ปทนฺตเรหิ คหิตตฺตา. มารคฺคหเณน ตปฺปธานา ตํสทิสา จ อุปปตฺติเทวา สงฺคยฺหนฺตีติ อาห ‘‘ฉกามาวจรเทวโลโก’’ติ. ขตฺติยปริสา พฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวตึสมารพฺรหฺมปริสาติ อิมาสุ อฏฺสุ ปริสาสุ จาตุมหาราชิกาทีนํ จตุนฺนํ ปริสานํ สเทวกาทิปเทหิ สงฺคหิตตฺตา อิธ สสฺสมณพฺราหฺมณินฺติ อิมินา สมณปริสา พฺราหฺมณปริสา จ, สเทวมนุสฺสนฺติ อิมินา ขตฺติยปริสา คหปติปริสา จ วุตฺตาติ อาห ‘‘จตุปริสวเสนา’’ติ. ตสฺส มนุสฺสโลโก คหิโตติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ตตฺถ มนุสฺสโลโกติ มนุสฺสสมูโห, เตนาห ‘‘อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา’’ติ.

วิกปฺปนฺตรํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมุติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก’’ติ. เทวปเทน สมฺมุติเทวา, สมณพฺราหฺมณมนุสฺสปเทหิ เสสมนุสฺสา จ คหิตาติ เอวํ วิกปฺปทฺวเยปิ มนุสฺสํ ปชํ มนุสฺสึ ปชนฺติ ปชา-สทฺทํ มนุสฺส-สทฺเทน วิเสเสตฺวา ตํ ปุน สห เทเวหิ วตฺตตีติ สเทวา, ปชา. สเทวา จ สา มนุสฺสา จาติ สเทวมนุสฺสา, ตํ สเทวมนุสฺสํ ปชํ. ปุน กึ ภูตํ สสฺสมณพฺราหฺมณินฺติ เอวํ ยถา ปชาสทฺเทน มนุสฺสานฺเว คหณํ สิยา, ตถา นิพฺพจนํ กาตพฺพํ, อิตรถา มนุสฺสานฺเว คหณํ น สมฺปชฺชติ สพฺพมนุสฺสานํ วิเสสนภาเวน คหิตตฺตา อฺปทตฺถภูตสฺส กสฺสจิ มนุสฺสสฺส อภาวา. อิทานิ ปชนฺติ อิมินา อวเสสนาคาทิสตฺเตปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุกาโม อาห ‘‘อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา’’ติ. เอตฺถาปิ จตุปริสวเสน อวเสสสพฺพสตฺตโลโก สมฺมุติเทวมนุสฺเสหิ วา สห อวเสสสพฺพสตฺตโลโกติ โยเชตพฺพํ.

เอตฺตาวตา ภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เอเกกปเทน อภาคโส สพฺพโลกานํ คหณปกฺเขปิ ตสฺส ตสฺส วิเสสนสฺส สปฺผลตํ ทสฺเสตุํ อปิ เจตฺถาติอาทิ วุตฺตํ. อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโตติ อุกฺกฏฺานํ เทวคติปริยาปนฺนานํ ปริจฺฉินฺนวเสน ชานนวเสน กิตฺติสทฺโท สยํ อตฺตโน อวยวภูเตน สเทวกวจเนน ตํ สุณนฺตานํ สาเวนฺโต อพฺภุคฺคโตติ โยชนา. อนุสนฺธิกฺกโมติ อตฺถานฺเจว ปทานฺจ อนุสนฺธานกฺกโม, ชานนกฺกโมติ อตฺโถ.

อภิฺาติ ย-การโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘อภิฺายา’’ติ. สมนฺตภทฺรกตฺตาติ สพฺพภาเคหิ สุนฺทรตฺตา. สาสนธมฺโมติ ปฏิปตฺติปฏิเวธสาสนสฺส ปกาสโก ปริยตฺติธมฺโม. พุทฺธสุโพธิตตายาติ อิทํ ติกํ ธมฺมสฺส เหตุสรูปผลวเสน วุตฺตํ, ตถา นาถปภวตฺติกมฺปิ. มชฺเฌ ติกทฺวยํ ผลวเสเนว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. กิจฺจสุทฺธิยาติ ธมฺมํ สุตฺวา ยถาสุตวเสน ปฏิปชฺชนฺตานํ สุปฺปฏิปตฺติสงฺขาตกิจฺจสุทฺธิยา.

อิทานิ อาทิกลฺยาณาทิปฺปการเมว ธมฺมํ เทเสนฺโต ภควา โสตูนํ ยํ สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยฺจ ปกาเสติ, ตปฺปกาสกสฺส พฺรหฺมจริยปทสฺส สาตฺถนฺติอาทีนิ ปทานิ วิเสสนภาเวน วุตฺตานิ, น ธมฺมปทสฺสาติ ทสฺสนมุเขน นานปฺปการโต อตฺถํ วิวริตุกาโม สาตฺถํ สพฺยฺชนนฺติ เอวมาทีสุ ปนาติอาทิมาห. ตตฺถ ติสฺโส สิกฺขา สกโล จ ตนฺติธมฺโม สาสนพฺรหฺมจริยํ นาม. ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต สีลาทิเก วิย ตปฺปกาสกํ ตนฺติธมฺมมฺปิ ปกาเสติ เอว สทฺทตฺถสมุทายตฺตา ปริยตฺติธมฺมสฺส. ยถานุรูปนฺติ ยถารหํ. สิกฺขตฺตยสงฺคหิตฺหิ สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยฺจ อตฺถสมฺปตฺติยา สมฺปนฺนตฺถตาย, อุปรูปริ อธิคนฺตพฺพวิเสสสงฺขาตอตฺถสมฺปตฺติยา จ สห อตฺเถน ปโยชเนน วตฺตตีติ สาตฺถเมว, น ตุ สพฺยฺชนํ, ตนฺติธมฺมสงฺขาตํ สาสนพฺรหฺมจริยํ ยถาวุตฺเตน อตฺเถน สาตฺถํ สพฺยฺชนฺจ. กิราตาทิมิลกฺขวจนานมฺปิ สาตฺถสพฺยฺชนตฺเต สมาเนปิ วิสิฏฺตฺถพฺยฺชนโยคํ สนฺธาย สหตฺโถ เทวทตฺโต สวิตฺโตติอาทิ วิย ‘‘สาตฺถํ สพฺยฺชน’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํ, พฺยฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยฺชน’’นฺติ. ตตฺถ ยํ อตฺถํ สุตฺวา ตถา ปฏิปชฺชนฺตา สพฺพทุกฺขกฺขยํ ปาปุณนฺติ, ตสฺส ตาทิสสมฺปตฺติ อตฺถสมฺปตฺติ นาม, สมฺปนฺนตฺถตาติ อตฺโถ. พฺยฺชนสมฺปตฺติ นาม สิถิลธนิตาทิพฺยฺชนปริปุณฺณาย มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา คมฺภีรมฺปิ อตฺถํ อุตฺตานํ กตฺวา ทสฺสนสมตฺถตา สมฺปนฺนพฺยฺชนตาติ อตฺโถ.

อิทานิ เนตฺติปฺปกรณนเยนาปิ (เนตฺติ ๔ ทฺวาทสปท) อตฺถํ ทสฺเสตุํ สงฺกาสนาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สงฺเขปโต กาสียติ ทีปียตีติ สงฺกาสนนฺติ กมฺมสาธนวเสน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, เอวํ เสเสสุปิ. ปมํ กาสนํ ปกาสนํ. อุภยมฺเปตํ อุทฺเทสตฺถวจนสงฺขาตสฺส วิตฺถารวจนํ. สกึ วุตฺตสฺส ปุน วจนฺจ วิวรณวิภชนานิ. อุภยมฺเปตํ นิทฺเทสตฺถวจนํ. วิวฏสฺส วิตฺถารตราภิธานํ วิภตฺตสฺส จ ปกาเรหิ าปนํ อุตฺตานีกรณปฺตฺติโย. อุภยมฺเปตํ ปฏินิทฺเทสตฺถวจนสงฺขาตสฺส วิตฺถารวจนํ. อตฺถปทสมาโยคโตติ ยถาวุตฺตานิ เอว ฉ ปทานิ ปริยตฺติยา อตฺถวิภาคตฺตา อตฺถปทานิ, เตหิ สหิตตาย อตฺถโกฏฺาสยุตฺตตฺตาติ อตฺโถ. อปริโยสิเต ปเท อาทิมชฺฌคตวณฺโณ อกฺขรํ, เอกกฺขรํ, ปทํ วา อกฺขรํ. วิภตฺติยนฺตํ ปทํ. ปทาภิหิตํ อตฺถํ พฺยฺเชตีติ พฺยฺชนํ, วากฺยํ. กถิตสฺเสวตฺถสฺส อเนกวิเธน วิภาคกรณํ อากาโร นาม. อาการาภิหิตสฺส นิพฺพจนํ นิรุตฺติ. นิพฺพจนตฺถวิตฺถาโร นิทฺเทโส. อถ วา ‘‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสติ, ปเทหิ ปกาเสติ, พฺยฺชเนหิ วิวรติ, อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานึ กโรติ, นิทฺเทเสหิ ปฺเปตี’’ติ วจนโต สงฺกาสนปกาสนสงฺขอาตอุทฺเทสตฺถวาจกานิ วจนานิ อกฺขรปทานิ นาม. วิวรณวิภชนสงฺขาตนิทฺเทสตฺถวาจกานิ วจนานิ พฺยฺชนาการา นาม. อุตฺตานีกรณปฺตฺติสงฺขาตปฏินิทฺเทสตฺถวาจกานิ วจนานิ นิรุตฺตินิทฺเทสา นาม, เตสํ สมฺปตฺติยา สพฺยฺชนนฺติ อตฺโถ.

อตฺถคมฺภีรตาติอาทีสุ อตฺโถ นาม ตนฺติอตฺโถ, เหตุผลํ วา. ธมฺโม นาม ตนฺติ, เหตุ วา. เทสนา นาม ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาโป. ปฏิเวโธ นาม ยถาวุตฺตอตฺถาทีนํ อวิปรีตาวโพโธ. เต ปเนเต อตฺถาทโย ยสฺมา สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท มนฺทพุทฺธีหิ ทุกฺโขคาหา อลพฺภเนยฺยปติฏฺา จ, ตสฺมา คมฺภีรา. เตสุ ปฏิเวธสฺสาปิ อตฺถสนฺนิสฺสิตตฺตา อตฺถสภาคตฺตา จ วุตฺตํ ‘‘อตฺถคมฺภีรตาปฏิเวธคมฺภีรตาหิ สาตฺถ’’นฺติ. ธมฺมเทสนานํ อตฺถสนฺนิสฺสิตตฺเตปิ สยํ พฺยฺชนรูปตฺตา วุตฺตํ ‘‘ธมฺมคมฺภีรตาเทสนาคมฺภีรตาหิ สพฺยฺชน’’นฺติ. ยถาวุตฺตอตฺถาทีสุ ปเภทคตานิ าณานิ อตฺถปฏิสมฺภิทาทโย. ตตฺถ นิรุตฺตีติ ตนฺติปทานํ นิทฺธาเรตฺวา วจนํ, นิพฺพจนนฺติ อตฺโถ. ตีสุ ปฏิสมฺภิทาสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. โลกิยา สทฺเธยฺยวจนมุเขเนว อตฺเถสุ ปสีทนฺติ, น อตฺถมุเขนาติ อาห สทฺเธยฺยโตติอาทิ. เกวลสทฺโท สกลาธิวจนนฺติ อาห ‘‘สกลปริปุณฺณภาเวนา’’ติ. พฺรหฺมจริย-สทฺโท อิธ สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลํ สาสนํ ทีเปตีติ อาห สิกฺขตฺตยปริคฺคหิตตฺตาติอาทิ.

ยถาวุตฺตเมวตฺถํ อปเรนาปิ ปริยาเยน ทสฺเสตุํ อปิ จาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สนิทานนฺติ เทสกาลาทิทีปเกน นิทานวจเนน สนิทานํ. สอุปฺปตฺติกนฺติ อฏฺุปฺปตฺติอาทิยุตฺติยุตฺตํ. ตตฺรายํ ปาฬิโยชนากฺกโม – ‘‘เวรฺโช พฺราหฺมโณ สมโณ ขลุ โภ…เป… วิหรตี’’ติ จ, ‘‘ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ ‘อิติปิ โส…เป… ปเวเทตี’ติ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต’’ติ จ, ‘‘โส ธมฺมํ เทเสติ…เป… ปริโยสานกลฺยาณํ, เทเสนฺโต จ สาตฺถสพฺยฺชนาทิคุณสํยุตฺตํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตี’’ติ จ, ‘‘สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ จ อสฺโสสิ, สุตฺวา จ อถ โข เวรฺโช พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ.

อฏฺกถายํ ปน กิฺจาปิ ‘‘ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวา อถ โข เวรฺโช…เป… อุปสงฺกมี’’ติ เอวํ สาธุ โข ปนาติอาทิปาสฺส พฺราหฺมณสฺส ปริวิตกฺกนภาเวน วุตฺตตฺตา พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ ปทานนฺตรเมว อสฺโสสีติ ปทํ สมฺพนฺธิตพฺพํ วิย ปฺายติ, ตถาปิ ‘‘สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ เอวํ ยถาวุตฺตนิทสฺสนตฺเถน อิติ-สทฺเทน ปริจฺฉินฺทิตฺวา วุตฺตตฺตา ปน อฺตฺถ อิติ-สทฺทสฺส อทสฺสนโต จ อถ โข เวรฺโชติอาทินา กตฺตพฺพนฺตรทสฺสนมุเขน ปาฬิยา ปการนฺตเร ปวตฺติโต จ ยถาวุตฺตวเสเนว ‘‘สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ วจนานนฺตรเมว อสฺโสสีติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธนํ ยุตฺตํ. อฏฺกถาจริเยน หิ พฺราหฺมณสฺส อตฺตนา สุตวเสเนว อชฺฌาสโย อุปฺปชฺชตีติ อุปสงฺกมนเหตุทสฺสนมุเขน ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวาติอาทิ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.

. สีโตทกํ วิย อุณฺโหทเกนาติ อิทํ อุกฺกเมน มุขารุฬฺหวเสน วุตฺตํ, อนุปสนฺตสภาวตาย พฺราหฺมณสฺเสว อุณฺโหทกํ วิย สีโตทเกนาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ, าณเตชยุตฺตตาย วา ภควา อุณฺโหทโกปโมติ กตฺวา ตพฺพิรหิตํ พฺราหฺมณํ สีโตทกํ วิย กตฺวา ตถา วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. เอกีภาวนฺติ สมฺโมทนกิริยาย เอกรูปตํ. ยายาติอาทีสุ ยาย กถาย สมฺโมทิ พฺราหฺมโณ, ตํ สมฺโมทนียํ กถนฺติ โยชนา. ตตฺถ ขมนียนฺติ ทุกฺขพหุลํ อิทํ สรีรํ, กจฺจิ ขมิตุํ สกฺกุเณยฺยํ. ยาปนียนฺติ จิรปฺปพนฺธสงฺขาตาย ยาปนาย ยาเปตุํ สกฺกุเณยฺยํ. โรคาภาเวน อปฺปาพาธํ. ทุกฺขชีวิตาภาเวน อปฺปาตงฺกํ. ตํตํกิจฺจกรณตฺถาย ลหุํ อกิจฺเฉน อุฏฺาตุํ โยคฺคตาย ลหุฏฺานํ. พลนฺติ สรีรสฺส สพฺพกิจฺจกฺขมํ พลํ กจฺจิ อตฺถีติ ปุจฺฉติ. ผาสุวิหาโรติ สุขวิหาโร. สรณียเมว ทีฆํ กตฺวา ‘‘สารณีย’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สริตพฺพภาวโต จ สารณีย’’นฺติ. ปริยาเยหีติ การเณหิ.

ภาโวติ กิริยา, ตสฺมึ วตฺตมาโน นปุํสก-สทฺโท ภาวนปุํสกนิทฺเทโส นาม, กิริยาวิเสสนสทฺโทติ อตฺโถ. เอกมนฺเต เอกสฺมึ อนฺเต ยุตฺตปฺปเทเสติ อตฺโถ. ขณฺฑิจฺจาทิภาวนฺติ ขณฺฑิตทนฺตปลิตเกสาทิภาวํ. ราชปริวฏฺเฏติ ราชูนํ ปริวตฺตนํ, ปฏิปาฏิโยติ อตฺโถ. ปุราตนุจฺจกุลปฺปสุตตาย ชิณฺณตา, น วยสาติ อาห ‘‘จิรกาลปฺปวตฺตกุลนฺวเย’’ติ. วิภวานํ มหนฺตตฺตํ ลาติ คณฺหาตีติ มหลฺลโกติ อาห ‘‘วิภวมหตฺตตาย สมนฺนาคเต’’ติ. วิภาวเน นาม อตฺเถติ ปกติวิภาวนสงฺขาเต อตฺเถ. น อภิวาเทติ วาติ อภิวาเทตพฺพนฺติ น สลฺลกฺเขติ, เอวํ อสลฺลกฺขณปกติโกติ วุตฺตํ โหติ. รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ เอตฺถาปิ นิจฺจปกติกํ อนิจฺจปกติกํ วาติ อตฺโถ. อนิจฺจํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อวธารณตฺโถ.

สมฺปติชาโตติ มุหุตฺตชาโต, ชาตสมนนฺตรเมวาติ อตฺโถ. สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา…เป… โอโลเกสีติ เอตฺถ ทฺวารํ ปิธาย นิกฺขนฺโตติอาทีสุ วิย คมนโต ปุเร กตมฺปิ โอโลกนํ ปจฺฉา กตํ วิย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. โอโลเกสินฺติ จ โลกวิวรณปาฏิหาริเย ชาเต มํสจกฺขุนา โวโลเกสีติ อตฺโถ. เสฏฺโติ ปสตฺถตโร. ปติมาเนสีติ ปูเชสิ. อาสภินฺติ อุตฺตมํ.

. ตํ วจนนฺติ นาหํ ตํ พฺราหฺมณาติอาทิวจนํ. อฺาย สณฺเหยฺยาติ อรหตฺเต ปติฏฺเหยฺย. ชาติวเสนาติ ขตฺติยาทิชาติวเสน. อุปปตฺติวเสนาติ เทเวสุ อุปปตฺติวเสน. อาวิฺฉนฺตีติ อากฑฺฒนฺติ. ยสฺส อภิวาทาทิกรณสงฺขาตสฺส สามคฺคิรสสฺส ภควติ อภาวํ มฺมาโน พฺราหฺมโณ ‘‘อรสรูโป’’ติ อาห, ตพฺพิธุรสฺส รูปตณฺหาทิกสฺเสว สามคฺคิรสสฺส อภาเวน ภควา ‘‘อรสรูโป’’ติ ทสฺเสตุํ สามคฺคิรสสทฺทสฺส รูปรสาทีสุ วตฺตนปฺปการํ ทสฺเสนฺโต อาห วตฺถารมฺมณาทีติอาทิ.

ตาลาวตฺถุกตาติ อุจฺฉินฺนมูลานํ ตาลานํ วตฺถุ วิย เนสํ รูปรสาทีนํ วตฺถุ จิตฺตสนฺตานํ กตนฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ มชฺเฌปทโลปํ ทีฆฺจ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ตาลวตฺถุ วิยาติอาทิ. ตาลวตฺถุ วิย เยสํ วตฺถุ กตํ เต ตาลาวตฺถุกตาติ วิเสสนสฺส ปรนิปาโต ทฏฺพฺโพ, กตตาลวตฺถุกาติ อตฺโถ. มตฺถกจฺฉินฺนตาโลเยว ปตฺตผลาทีนํ อการณตาย อวตฺถูติ ตาลาวตฺถุ, ตํ วิย เยสํ วตฺถุ กตํ เต รูปรสาทโย ตาลาวตฺถุกตา, อยํ อฺปทตฺถวเสน อตฺถคฺคาโห เหฏฺา วุตฺตนเยน สุคโมติ วิเสสมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มตฺถกจฺฉินฺนตาโล วิย กตา’’ติ. เอวฺจ มตฺถกสทิเสสุ รูปรสาทีสุ ราเคสุ ฉินฺเนสุปิ ตพฺพตฺถุภูตสฺส ตาลาวตฺถุสทิสสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส ยาว ปรินิพฺพานฏฺานํ อุปปนฺนเมว โหติ. ยถารุตโต ปน วิเสสนสมาสวเสน อตฺเถ คยฺหมาเน รูปรสาทีนํ ตาลาวตฺถุสทิสตาย านํ อาปชฺชติ. ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๑.๓) เอตํ โทสํ ปริหริตุํ รูปรสาทีนํ กุสลากุสลตฺตํ วุตฺตํ, ตํ เต ตถาคตสฺส ปหีนาติอาทิปาฬิยา, กามสุขสฺสาทสงฺขาตา รูปรสาติอาทิอฏฺกถาย จ น สเมติ, ขีณาสวานมฺปิ ยาว ปรินิพฺพานา กุสลากุสลานํ ผลุปฺปตฺติโต เตสํ มตฺถกจฺฉินฺนตาลสทิสตาปิ น ยุตฺตาติ คเหตพฺพํ. อถ วา มตฺถกจฺฉินฺนตาลสฺส ิตํ อฏฺิตฺจ อมนสิกตฺวา ปุน อนุปฺปตฺติธมฺมตาสทิสมตฺตํ อุปเมตฺวา ตาลาวตฺถุ วิย กตาติ วิเสสนสมาสวเสน อตฺถคฺคหเณปิ น โกจิ โทโส. อนุ-สทฺโท ปจฺฉาติ อตฺเถ วตฺตตีติ อาห ปจฺฉาภาโว น โหตีติอาทิ. อนุ อภาวํ คตาติ ปจฺฉา อนุปฺปตฺติธมฺมตาวเสน อภาวํ คตา. อนจฺฉริยาติ อนุ อนุ อุปรูปริ วิมฺหยกตาติ อตฺโถ. ยฺจ โข ตฺวํ วเทสีติ ยํ วนฺทนาทิสามคฺคีรสาภาวสงฺขาตํ การณํ อรสรูปตาย วเทสิ, ตํ การณํ น วิชฺชตีติ อตฺโถ.

. สนฺธาย ภาสิตมตฺถนฺติ ยํ อตฺถํ สนฺธาย พฺราหฺมโณ นิพฺโภโค ภวํ โคตโมติอาทิมาห, ภควา จ ยํ สนฺธาย นิพฺโภคตาทึ อตฺตนิ อนุชานาติ, ตํ สนฺธาย ภาสิตมตฺถํ.

. กุลสมุทาจารกมฺมนฺติ กุลาจารกมฺมํ. กายโต กายทฺวารโต ปวตฺตํ ทุจฺจริตํ กายทุจฺจริตํ. อเนกวิหิตาติ อเนกปฺปการา.

. ปฺจกามคุณิกราคสฺสาติ รูปาทีสุ ปฺจสุ กามโกฏฺาเสสุ อติวิย สงฺควเสน นิยุตฺตสฺส กามราคสฺส, เอเตน อนาคามีนํ วตฺถาภรณาทีสุ สงฺคนิกนฺติวเสน อุปฺปชฺชนกามราคสฺส กามราคตาภาวํ ทสฺเสติ ตสฺส รูปราคาทีสุ สงฺคหโต. อวเสสานนฺติ เอตฺถ สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉานํ ปเมน มคฺเคน, เสสานํ จตูหิปิ อุจฺเฉทํ วทติ, เตนาห ‘‘ยถานุรูป’’นฺติ.

. ชิคุจฺฉติ มฺเติ ชิคุจฺฉติ วิย, ‘‘ชิคุจฺฉตี’’ติ วา สลฺลกฺเขมิ. อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเนาติ อฺาณสมฺภูตฏฺเน.

๘-๑๐. ตตฺราติ ยถาวุตฺเตสุ ทฺวีสุ อตฺถวิกปฺเปสุ. ปฏิสนฺธิปริยาโยปิ อิธ คพฺภสทฺโทติ อาห ‘‘เทวโลกปฏิสนฺธิปฏิลาภายา’’ติ. อปุนพฺภวภูตาติ ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชมานานํ ธมฺมานํ อภินิพฺพตฺติ.

๑๑. ธมฺมธาตุนฺติ สพฺพฺุตฺาณํ. ตฺหิ ธมฺเม ยาถาวโต ธาเรติ อุปธาเรตีติ ‘‘ธมฺมธาตู’’ติ วุจฺจติ. เทสนาวิลาสปฺปตฺโตติ อภิรุจิวเสน ปริวตฺเตตฺวา เทเสตุํ สมตฺถตา เทสนาวิลาโส, ตํ ปตฺโต. กรุณาวิปฺผารนฺติ สพฺพสตฺเตสุ มหากรุณาย ผรณํ. ตาทิคุณลกฺขณเมว อุปมาย วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ปถวีสมจิตฺตต’’นฺติ. ตโตเยว อกุชฺฌนสภาวโต อกุปฺปธมฺมตา. ชาติยา อนุคตนฺติ ชาติยา อนุพทฺธํ. ชราย อนุสฏนฺติ ชราย ปลิเวิตํ. วฏฺฏขาณุภูตนฺติ วฏฺฏโต อุทฺธริตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย วฏฺเฏ นิจฺจลภาเวน ิตํ ขาณุ วิย ภูตํ. ชาตานํ มจฺจานํ นิจฺจํ มรณโต ภยนฺติ อาห อชฺช มริตฺวาติอาทิ. อปฺปฏิสมํ ปุเรชาตภาวนฺติ อสทิสํ อริยาย ชาติยา ปมชาตภาวํ, สพฺพเชฏฺภาวนฺติ อตฺโถ.

‘‘อปี’’ติ อวตฺวา ‘‘ปี’’ติ วทนฺโต ปิ-สทฺโท วิสุํ อตฺถิ นิปาโตติ ทสฺเสติ. สมฺมา อธิสยิตานีติ ปาทาทีหิ อุปฆาตํ อกโรนฺติยา สมฺมเทว อุปริ สยิตานิ, อกมฺมกสฺสาปิ สยติธาตุโน อธิปุพฺพตาย สกมฺมกตา ทฏฺพฺพา. นขสิขาติ นขคฺคานิ. สกุณานํ ปกฺขา หตฺถปาทฏฺานิยาติ อาห ‘‘สงฺกุฏิตหตฺถปาทา’’ติ. เอตฺถาติ อาโลกฏฺาเน. นิกฺขมนฺตานนฺติ นิกฺขมนฺเตสุ, นิทฺธารเณ เหตํ สามิวจนํ. อณฺฑโกสนฺติ อณฺฑกปาลํ.

โลโกเยว โลกสนฺนิวาโส. อพุชฺฌิ เอตฺถาติ รุกฺโข โพธิ, สยํ พุชฺฌติ, พุชฺฌนฺติ วา เตนาติ มคฺโคปิ สพฺพฺุตฺาณมฺปิ โพธิ. พุชฺฌียตีติ นิพฺพานํ โพธิ. อนฺตรา จ โพธินฺติ ทุติยมุทาหรณํ วินาปิ รุกฺข-สทฺเทน โพธิ-สทฺทสฺส รุกฺขปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ. วรภูริเมธโสติ มหาปถวี วิย ปตฺถฏปฺโติ อตฺโถ. ติสฺโส วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺโค อตฺตนา สห วตฺตมานํ สมฺมาทิฏฺิสงฺขาตํ อาสวกฺขยาณฺเจว อิตรา ทฺเว มหคฺคตวิชฺชา จ ตพฺพินิพนฺธกกิเลสวิทฺธํสนวเสน อุปฺปาทนโต ‘‘ติสฺโส วิชฺชา’’ติ วุจฺจติ. ฉ อภิฺาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สาวกปารมีาณนฺติ อคฺคสาวเกหิ ปฏิลภิตพฺพํ สพฺพเมว โลกิยโลกุตฺตราณํ. ปจฺเจกโพธิาณนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.

โอปมฺมสมฺปฏิปาทนนฺติ โอปมฺมตฺถสฺส อุปเมยฺเยน สมํ ปฏิปาทนํ. อตฺเถนาติ อุปเมยฺยตฺเถน. ติกฺขขรวิปฺปสนฺนสูรภาโวติ อิมินา สงฺขารุเปกฺขาปตฺตตํ วิปสฺสนาย ทสฺเสติ. ปริณามกาโลติ อิมินา วุฏฺานคามินิภาวาปตฺตึ. ตทา จ สา มคฺคาณคพฺภํ ธาเรนฺตี วิย โหตีติ อาห ‘‘คพฺภคฺคหณกาโล’’ติ. อนุปุพฺพาธิคเตนาติ ปมมคฺคาทิปฏิปาฏิยา อธิคเตน. จตุรงฺคสมนฺนาคตนฺติ ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺิ จ อวสิสฺสตุ (ม. นิ. ๒.๑๘๔; สํ. นิ. ๒.๒๒; อ. นิ. ๒.๕; มหานิ. ๑๙๖), สรีเร อุปสุสฺสตุ มํสโลหิต’’นฺติ เอวํ วุตฺตจตุรงฺคสมนฺนาคตํ วีริยํ.

ฉนฺโท กาโมติอาทีสุ ปตฺถนากาเรน ปวตฺโต ทุพฺพโล โลโภ อิจฺฉนฏฺเน ฉนฺโท. ตโต พลวา รฺชนฏฺเน ราโค. ตโตปิ พลวตโร ฉนฺทราโค. นิมิตฺตานุพฺยฺชนสงฺกปฺปวเสน ปวตฺโต สงฺกปฺโป. ตโตปิ พลวสงฺกปฺปวเสเนว ปวตฺโต ราโค. ตโตปิ พลวตโร สงฺกปฺปราโค. สฺวายํ ปเภโท เอกสฺเสว โลภสฺส ปวตฺติอาการเภเทน อวตฺถาเภเทน จ วุตฺโต.

ปมชฺฌานกถาวณฺณนา

เสยฺยถิทนฺติ ตํ กถนฺติ อตฺโถ. เอตนฺติ ปุพฺพปเทเยว อวธารณกรณํ, เอตํ อตฺถชาตํ วา. ตนฺนิสฺสรณโตติ เตสํ กามานํ นิสฺสรณตฺตา. เอสาติ เอว-กาโร. กามธาตุ นาม กามภโว, เนกฺขมฺมนฺติ ปมชฺฌานํ. เอสาติ นิยโม. ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกา ตทงฺควิเวกาทโย. กายจิตฺตอุปธิวิเวกา กายวิเวกาทโย, ตโย เอว อิธ ฌานกถาย, สมุจฺเฉทวิเวกาทีนํ อสมฺภวา. นิทฺเทเสติ มหานิทฺเทเส. ตตฺเถวาติ มหานิทฺเทเส เอว. วิภงฺเคติ ฌานวิภงฺเค. เอวฺหิ สตีติ อุภเยสมฺปิ กามานํ สงฺคเห สติ.

ปุริเมนาติ กายวิเวเกน. เอตฺถาติ เอตสฺมึ กายจิตฺตวิเวกทฺวเย. ทุติเยนาติ จิตฺตวิเวเกน. เอเตสนฺติ ยถาวุตฺตนเยน วตฺถุกามกิเลสกามวิเวกทฺวยสฺส วาจกภูตานํ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหีติ อิเมสํ ปทานํ, นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํ. พาลภาวสฺส เหตุปริจฺจาโคติ อนุวตฺตติ. อกุสลธมฺโม หิ พาลภาวสฺส เหตุ. อาสยโปสนนฺติ อาสยสฺส วิโสธนํ วฑฺฒนฺจ. วิภงฺเค นีวรณาเนว วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ การณมาห ‘‘อุปริฌานงฺคปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต’’ติ. ตตฺถ อุปริ สวิตกฺกนฺติอาทินา วุจฺจมานานิ ฌานงฺคานิ, เตสํ อตฺตโน ปจฺจนีกานํ ปฏิปกฺขภาวทสฺสนโตติ อตฺโถ. อุปริฌานงฺคานํ ปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวสฺส ทสฺสนโตติปิ ปาโ. ตตฺถ ‘‘อุปริ วุจฺจมานฌานงฺคานํ อุชุวิปจฺจนีกวเสน ปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต’’ติ ‘‘นีวรณานํ ตาเนว วิภงฺเค วุตฺตานี’’ติปิ อตฺถํ วทนฺติ. เปฏเกติ มหากจฺจายนตฺเถเรน กตํ เนตฺติปฺปกรณนยานุสาริปกรณํ, ตํ ปน ปิฏกานํ วณฺณนาภูตตฺตา ‘‘เปฏก’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมินฺติ อตฺโถ.

วิตกฺกนํ นาม อารมฺมณปริกปฺปนนฺติ อาห ‘‘อูหน’’นฺติ. รูปํ รูปนฺติอาทินา วิสเย อาโกเฏนฺตสฺส วิสยปฺปวตฺติอาหนนํ อุปริ อาหนนนฺติ เวทิตพฺพํ. อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนํ นาม อารมฺมณาภิมุขกรณํ. อนุสฺจรณนฺติ อนุปริพฺภมนํ, ตฺจ ขณนฺตรสฺส ตถากาเรน อุปฺปาทนเมว, น หิ ปรมตฺถโต เอกสฺส สฺจรณมตฺถิ, เอวมฺตฺถาปิ อีทิเสสุ. อนุมชฺชนนฺติ ปริมชฺชนํ. ตตฺถาติ อารมฺมเณ. สหชาตานุโยชนํ สกิจฺจานุวตฺติตากรเณน. กตฺถจีติ ทุติยชฺฌานวิรหิเตสุ สวิจารจิตฺเตสุ สพฺพตฺถาติ อตฺโถ. วิจาเรน สห อุปฺปชฺชมาโนปิ วิตกฺโก อารมฺมเณ อภินิโรปนากาเรน ปวตฺตึ สนฺธาย ‘‘ปมาภินิปาโต’’ติ วุตฺโต. วิปฺผารวาติ อวูปสนฺตสภาวตาย เวควา, เตเนเวส ทุติยชฺฌาเน ปหานงฺคํ ชาตํ. ปมทุติยชฺฌาเนสูติ ปฺจกนยํ สนฺธาย วุตฺตํ. องฺควินิมุตฺตสฺส ฌานสฺส อภาวํ ทสฺเสนฺโต รุกฺโข วิยาติอาทิมาห.

วิเวก-สทฺทสฺส ภาวสาธนปกฺเข ‘‘ตสฺมา วิเวกา’’ติ วุตฺตํ, อิตรปกฺเข ‘‘ตสฺมึ วิเวเก’’ติ. ปินยตีติ ตปฺเปติ, วฑฺเฒติ วา. ผรณรสาติ ปณีตรูเปหิ กาเย พฺยาปนรสา. สาตลกฺขณนฺติ อิฏฺสภาวํ, มธุรนฺติ อตฺโถ. สมฺปยุตฺตานํ ปีฬนชฺฌุเปกฺขนํ อกตฺวา อนุ อนุ คณฺหนํ อุปการิตา วา อนุคฺคโห. วนเมว วนนฺตํ. อุทกเมว อุทกนฺตํ. ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย ปากฏภาวโตติ อิมินา อิฏฺารมฺมณาทิปฏิลาภสมเยปิ สุขํ วิชฺชมานมฺปิ อปากฏํ, ปีติเยว ตตฺถ ปากฏา, ปฏิลทฺธรสานุภวนสมเย จ วิชฺชมานปีติโตปิ สุขเมว ปากฏตรนฺติ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ เจตสิกสุขวเสเนว ปฏิลทฺธรสานุภวนํ เวทิตพฺพํ, น กายิกสุขวเสน ตสฺส ปีติสมฺปโยคสฺเสว อภาเวน อิธานธิปฺเปตตฺตา. อยฺจ ปีตีติอาทิ อฺปทตฺถสมอาสทสฺสนํ, อสฺสตฺถิปกฺเข ตทฺธิตปจฺจยทสฺสนํ วา. ทุติยวิกปฺเปน อฺปทตฺถสมาสวเสเนว ‘‘วิเวกชํ ปีติสุข’’นฺติ อิทํ เอกํ ปทนฺติ ทสฺเสติ, วิภตฺติยา จ อโลปํ.

คณนานุปุพฺพตาติ เทสนากฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปมํ สมาปชฺชตีติ อิทํ อาทิกมฺมิกวเสน วุตฺตํ, จิณฺณวสีนํ ปน โยคีนํ อุปฺปฏิปาฏิยาปิ ฌานํ อุปฺปชฺชเตว. ฌาเปตีติ ทหติ. อนิจฺจาทิลกฺขณวิสยาย วิปสฺสนาย อุปนิชฺฌายนํ กถํ นิพฺพานาลมฺพนสฺส มคฺคสฺส โหตีติ อาห วิปสฺสนายาติอาทิ. ตตฺถ มคฺเคน สิชฺฌตีติ นิจฺจาทิวิปลฺลาสปฺปหายเกน สห มคฺเคเนว ตํ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ อสมฺโมหโต อตฺตโน สิชฺฌติ. อถ วา มคฺเคนาติ มคฺคกิจฺเจน, วิปลฺลาสปฺปหาเนนาติ อตฺโถ.

อฺโติ สตฺโต. อวุตฺตตฺตาติ ‘‘สจิตฺเตกคฺคต’’นฺติ ฌานปาฬิยํ (วิภ. ๕๐๘ อาทโย) อวุตฺตตฺตา. วุตฺตตฺตาติ ตสฺสา ฌานปาฬิยา วิภงฺเค วุตฺตตฺตา.

ทุติยชฺฌานกถาวณฺณนา

อชฺฌตฺตนฺติ ฌานวิเสสนตฺตา วุตฺตํ ‘‘อิธ นิยกชฺฌตฺตมธิปฺเปต’’นฺติ. ฌานฺหิ อชฺฌตฺตชฺฌตฺตํ น โหติ ฉฬินฺทฺริยานเมว ตพฺภาวโต. ขุทฺทกา อูมิโย วีจิโย. มหติโย ตรงฺคา. สนฺตา โหนฺติ สมิตาติอาทีนิ อฺมฺเววจนานิ, ฌานพเลน สมติกฺกนฺตาติ อธิปฺปาโย. อปฺปิตาติ คมิตา วินาสํ ปาปิตา. ปริยาโยติ ฌานปริกฺขาเร ฌานโวหารตฺตา อปรมตฺถโต.

ตติยชฺฌานกถาวณฺณนา

ตทธิคมายาติ ตติยมคฺคาธิคมาย. อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ ปฺาย สหจรณปริจเยน ยถา สมวาหิภาโว โหติ, เอวํ ยุตฺติโต ปสฺสติ. วิปุลายาติ มหคฺคตภาวปฺปตฺตาย. ถามคตายาติ วิตกฺกวิจารปีติวิคเมน ถิรภาวปฺปตฺติยา, เตเนว วกฺขติ ‘‘วิตกฺกวิจารปีตีหิ อนภิภูตตฺตา’’ติอาทิ. (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๑ ตติยชฺฌานกถา). อุเปกฺขาเภทํ ทสฺเสตฺวา อิธาธิปฺเปตํ อุเปกฺขํ ปกาเสตุํ อุเปกฺขา ปนาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺรมชฺฌตฺตตาว ขีณาสวานํ อิฏฺานิฏฺฉฬารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนากาเรน อชฺฌุเปกฺขนโต ‘‘ฉฬงฺคุเปกฺขา’’ติ จ, สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺตตฺตา ‘‘พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา’’ติ จ, สหชาตธมฺมานํ มชฺฌตฺตาการภูตา ‘‘โพชฺฌงฺคุเปกฺขา’’ติ จ, เกวลา ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา’’ติ จ, ตติยชฺฌานสหคตา อคฺคสุเขปิ ตสฺมึ อปกฺขปาตภูตา ‘‘ฌานุเปกฺขา’’ติ จ, จตุตฺถชฺฌานสหคตา สพฺพปจฺจนีกปริสุทฺธิตาย ‘‘ปาริสุทฺธุเปกฺขา’’ติ จ เตน เตน อวตฺถาเภเทน ฉธา วุตฺตา.

วีริยเมว ปน อนจฺจารทฺธอนติสิถิเลสุ สหชาเตสุ สงฺขาเรสุ อุเปกฺขนากาเรน ปวตฺตํ ‘‘วีริยุเปกฺขา’’ติ วุตฺตํ. อฏฺนฺนํ รูปารูปชฺฌานานํ ปฏิลาภโต ปุพฺพภาเค เอว นีวรณวิตกฺกวิจาราทีนํ ปหานาภิมุขีภูตตฺตา เตสํ ปหาเนปิ อพฺยาปารภาวูปคมเนน มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺตา สมาธิวเสน อุปฺปนฺนา อฏฺ ปฺา เจว อุปาทานกฺขนฺธภูเตสุ สงฺขาเรสุ อชฺฌุเปกฺขนาการปฺปวตฺตา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปนฺนา จตุนฺนํ มคฺคานํ ปุพฺพภาเค ตสฺส ตสฺส อธิคมาย จตสฺโส จตุนฺนํ ผลสมาปตฺตีนํ ปุพฺพภาเค ตสฺส ตสฺส อธิคมาย อปฺปณิหิตวิโมกฺขวเสน ปวตฺตา จตสฺโส สุฺตอนิมิตฺตวิโมกฺขวเสน ทฺเวติ ทส ปฺา จาติ อิเม อฏฺารส ปฺา สงฺขารุเปกฺขา นาม. ยถาวุตฺตวิปสฺสนาปฺาว ลกฺขณวิจินเนปิ มชฺฌตฺตภูตา วิปสฺสนุเปกฺขา นาม. อทุกฺขมสุขเวทนา เวทนุเปกฺขา นาม. อิมาสํ ปน ทสนฺนมฺปิ อุเปกฺขานํ ‘‘ตตฺถ ตตฺถ อาคตนยโต วิภาโค ธมฺมสงฺคหฏฺกถายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ’’ติ ทสฺเสนฺโต อาห เอวมยํ ทสวิธาปีติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถ อาคตนยโตติ อิทมฺปิ หิ ตาสํ วิภาคทสฺสนสฺส ภูมิปุคฺคลาทิปทํ วิย วิสุํ มาติกาปทวเสน วุตฺตํ, น ปน ภูมิปุคฺคลาทิวเสน วิภาคทสฺสนสฺส อาคตฏฺานปรามสนํ อาคตฏฺานสฺส อฏฺสาลินิยาติอาทินา วุตฺตตฺตา, ตสฺมา สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๑.๑๑ ตติยชฺฌานกถา) ยํ วุตฺตํ ‘‘อิมาสํ ปน ทสนฺนมฺปิ อุเปกฺขานํ ภูมิปุคฺคลาทิวเสน วิภาโค ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห เอวมยํ ทสวิธาติอาที’’ติ, ตํ อมนสิกตฺวา วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ตตฺถ ตตฺถ อาคตนยโตติ ‘‘อิธ (ขีณาสโว) ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ, น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๓๔๘; อ. นิ. ๖.๑) ฉฬงฺคุเปกฺขา อาคตา, ‘‘อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๐๘; ม. นิ. ๑.๗๗; ๒.๓๐๙; ๓.๒๓๐) เอวํ พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา อาคตาติ อิมินา นเยน ทสนฺนมฺปิ อุเปกฺขานํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตปเทเสสุ อาคตนยทสฺสนโต จ อยํ ทสวิธาปิ อุเปกฺขา ธมฺมสงฺคหฏฺกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ.

ภูมีติอาทีสุ ปน ฉฬงฺคุเปกฺขา กามาวจรา, พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา รูปาวจราติอาทินา ภูมิโต จ, ฉฬงฺคุเปกฺขา อเสกฺขานเมว, พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา ปุถุชฺชนาทีนํ ติณฺณมฺปิ ปุคฺคลานนฺติอาทินา ปุคฺคลโต จ, ฉฬงฺคุเปกฺขา โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตาติอาทินา จิตฺตโต จ, ฉฬงฺคุเปกฺขา ฉฬารมฺมณาติอาทินา อารมฺมณโต จ, ‘‘เวทนุเปกฺขา เวทนากฺขนฺเธน สงฺคหิตา, อิตรา นว สงฺขารกฺขนฺเธนา’’ติ ขนฺธสงฺคหวเสน จ, ‘‘ฉฬงฺคุเปกฺขา พฺรหฺมวิหารโพชฺฌงฺคฌาน ปาริสุทฺธิตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา จ อตฺถโต เอกา. ตสฺมา เอกกฺขเณ จ ตาสุ เอกาย สติ อิตรา น อุปฺปชฺชนฺติ, ตถา สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนุเปกฺขาปิ เวทิตพฺพา. เวทนาวีริยุเปกฺขานเมกกฺขเณ สิยา อุปฺปตฺตี’’ติ เอกกฺขณวเสน จ, ‘‘ฉฬงฺคุเปกฺขา อพฺยากตา พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา กุสลาพฺยากตา, ตถา เสสา. เวทนุเปกฺขา ปน สิยา อกุสลาปี’’ติ เอวํ กุสลตฺติกวเสน จ, ‘‘สงฺเขปโต จตฺตาโร จ ธมฺมา วีริยเวทนาตตฺรมชฺฌตฺตตาาณวเสนา’’ติ เอวํ สงฺเขปวเสน จ อยํ ทสวิธาปิ อุเปกฺขา ธมฺมสงฺคหฏฺกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ โยชนา.

เอตฺถ เจตา กิฺจาปิ อฏฺสาลินิยํ ภูมิปุคฺคลาทิวเสน สรูปโต อุทฺธริตฺวา น วุตฺตา, ตถาปิ ตตฺถ วุตฺตปฺปกาเรเหว ตาสํ ภูมิปุคฺคลาทิวิภาโค นยโต อุทฺธริตฺวา สกฺกา าตุนฺติ ตตฺถ สรูปโต วุตฺตฺจ อวุตฺตฺจ เอกโต สงฺคเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อาคตนยโตติอาทีหิ นวหิ ปกาเรหิ อติเทโส กโต, เตเนว ‘‘ธมฺมสงฺคหฏฺกถายํ วุตฺตวเสนา’’ติ อวตฺวา ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ วุตฺตํ. ตถาหิ ขีณาสโว ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ อาทิมฺหิ วุตฺเต ฉฬงฺคุเปกฺขา รูปาทิอารมฺมณตาย ภูมิโต กามาวจรา จ ปุคฺคลโต อเสกฺขานเมว จ อุปฺปชฺชติ, จิตฺตโต โสมนสฺสุเปกฺขาจิตฺตสมฺปยุตฺตา, อารมฺมณโต ฉฬารมฺมณา, กุสลตฺติกโต อพฺยากตา จาติ ปณฺฑิเตหิ สกฺกา าตุํ, ตถา ฉฬงฺคุเปกฺขา จ พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา จ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา จ ฌานุเปกฺขา จ ปาริสุทฺธุเปกฺขา จ อตฺถโต เอกาติอาทิมฺหิ วุตฺเต ปนสฺส สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตตฺตา พฺรหฺมวิหารุเปกฺขาทีหิ สห เอกกฺขเณ อนุปฺปตฺติอาทโย จ สกฺกา าตุํ, ยถา จ ฉฬงฺคุเปกฺขา, เอวํ เสสานมฺปิ ยถารหํ อฏฺสาลินิยํ วุตฺตนยโต ภูมิอาทิวิภาคุทฺธารนโย าตพฺโพ. อนาโภครสาติ ปณีตสุเขปิ ตสฺมึ อวนติปฏิปกฺขกิจฺจาติ อตฺโถ.

ปุคฺคเลนาติ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน. กิเลเสหิ สมฺปยุตฺตานํ อารกฺขา. ตีรณํ กิจฺจสฺส ปารคมนํ. ปวิจโย วีมํสา. อิทนฺติ สติสมฺปชฺํ. ยสฺมา ตสฺส นามกาเยน สมฺปยุตฺตํ สุขนฺติ อิมสฺส ตสฺมา เอตมตฺถนฺติอาทินา สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ ฌานสมงฺคิโน. ตํสมุฏฺาเนนาติ ตํ ยถาวุตฺตนามกายสมฺปยุตฺตํ สุขํ สมุฏฺานํ การณํ ยสฺส รูปสฺส เตน ตํสมุฏฺาเนน รูเปน. อสฺสาติ โยคิโน. ยสฺสาติ รูปกายสฺส. ผุฏตฺตาติ อติปณีเตน รูเปน ผุฏตฺตา. เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโตติ กายิกสุขเหตุภูตรูปสมุฏฺาปกนามกายสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโน เอว ฌานสมงฺคิตากรเณ การิโยปจารโต ‘‘สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติ วุจฺจตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโตติ อตฺโถ. นฺติ เหตุอตฺเถ นิปาโตติ อาห ‘‘ยํฌานเหตู’’ติ. สุขปารมิปฺปตฺเตติ สุขสฺส อุกฺกํสปริยนฺตํ ปตฺเต. เอวเมเตสํ ปหานํ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อถ กสฺมา ฌาเนสฺเวว นิโรโธ วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ.

จตุตฺถชฺฌานกถาวณฺณนา

กตฺถ จุปฺปนฺนนฺติ เอตฺถ กตฺถาติ เหตุมฺหิ ภุมฺมํ, กสฺมึ เหตุมฺหิ สตีติ อตฺโถ. นานาวชฺชเนติ อปฺปนาวีถิอาวชฺชนโต นานา ภินฺนํ ปุริมวีถีสุ อาวชฺชนํ ยสฺส อุปจารสฺส, ตสฺมึ นานาวชฺชเน. วิสมนิสชฺชาย อุปฺปนฺนกิลมโถ วิสมาสนุปตาโป. อุปจาเร วาติอาทิ ปกฺขนฺตรทสฺสนํ เอกาวชฺชนูปจาเรปิ วาติ อตฺโถ. ปีติผรเณนาติ อิมินา อปฺปนาวีถิยา วิย เอกวีถิยมฺปิ กามาวจรปีติยา ผรณมตฺตสฺส อภาวํ ทสฺเสติ. โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส อสฺส สิยา อุปฺปตฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. วิตกฺกวิจารปฺปจฺจเยปีติ ปิ-สทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโต. โส ‘‘ปหีนสฺสา’’ติ เหฏฺา วุตฺตปทานนฺตรํ โยเชตพฺโพ ‘‘ปหีนสฺสาปิ โทมนสฺสินฺทฺริยสฺสา’’ติ. วิตกฺกวิจารภาเวติ เอตฺถ ‘‘อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสินฺทฺริย’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ, วิตกฺกวิจารภาวเหตูติ อตฺโถ. วิตกฺกวิจาราติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ตสฺมาติ เอตสฺมึ อตฺเถ ทฏฺพฺโพ, เตน ยสฺมา เอตํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ วิตกฺกวิจารปจฺจเย…เป… เนว อุปฺปชฺชติ, ยตฺถ ปน อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ วิตกฺกวิจารภาเวเยว อุปฺปชฺชติ. ยสฺมา จ อปฺปหีนาเยว ทุติยชฺฌานูปจาเร วิตกฺกวิจารา, ตสฺมา ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺตีติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา.

ตตฺถาติ ทุติยชฺฌานูปจาเร. อสฺสาติ โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส. สิยา อุปฺปตฺตีติ อิทฺจ ปจฺจยมตฺตทสฺสเนน สมฺภาวนมตฺตโต วุตฺตํ. โทมนสฺสุปฺปตฺติสมฺภาวนาปิ หิ อุปจารกฺขเณเยว กาตุํ ยุตฺตา, วิตกฺกวิจารรหิเต ปน ทุติยชฺฌานกฺขเณ ตทุปฺปตฺติสมฺภาวนาปิ น ยุตฺตา กาตุนฺติ. อิตรถา กุสลจิตฺตกฺขเณ อกุสลโทมนสฺสุปฺปตฺติยา อสมฺภวโต ‘‘ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺตี’’ติ น วตฺตพฺพํ สิยา. สมีปตฺเถ วา เอตํ ภุมฺมํ, อุปจารชฺฌานานนฺตรวีถีสูติ อตฺโถ. ทุติยชฺฌาเนติ เอตฺถาปิ อนนฺตรวีถีสุปิ น ตฺเวว อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ, เอวํ อุปริ สุขินฺทฺริเยปิ. โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส อุปฺปตฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปหีนาติ วุตฺตาติ อิทํ ‘‘ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา’’ติ วุตฺตตฺตา วุตฺตํ. ทุกฺขาภาเวนาติ ทุกฺขตาภาเวน. เอวํ สุขาภาเวนาติ เอตฺถาปิ. เอเตนาติ ทุกฺขสุขปฏิกฺเขปวจเนน. อิฏฺานิฏฺวิปรีตานุภวนลกฺขณาติ อติอิฏฺอติอนิฏฺานํ วิปรีตสฺส มชฺฌตฺตารมฺมณสฺส อนุภวนลกฺขณา, มชฺฌตฺตารมฺมณมฺปิ หิ อิฏฺานิฏฺเสุ เอว ปวิฏฺํ ตพฺพินิมุตฺตสฺส อภาวา.

ฌานจตุกฺกกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

ปุพฺเพนิวาสกถาวณฺณนา

๑๒. อรูปชฺฌานานมฺปิ องฺคสมตาย จตุตฺถชฺฌาเน สงฺคโหติ อาห เกสฺจิ อภิฺาปาทกานีติอาทิ, เตเนว วกฺขติ ‘‘อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา’’ติอาทิ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๒). เตสุ จ จตุตฺถชฺฌานเมว อภิฺาปาทกํ นิโรธปาทกํ โหติ, น อิตรานิ. ทูรการณตํ ปน สนฺธาย ‘‘จตฺตาริ ฌานานี’’ติ เนสมฺปิ เอกโต คหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. จิตฺเตกคฺคตตฺถานีติ อิทํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ขีณาสวานนฺติอาทิ. สพฺพกิจฺจสาธกนฺติ ทิพฺพวิหาราทิสพฺพพุทฺธกิจฺจสาธกํ. สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณทายกนฺติ อิมินา ยถาวุตฺตํ วิปสฺสนาปาทกตฺตาทิสพฺพํ สมฺปิณฺเฑติ. อิทฺหิ ฌานํ ภควโต สพฺพพุทฺธคุณทายกสฺส มคฺคาณสฺส ปทฏฺานตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยถยิทนฺติ ยถา อิทํ. อภินีหารกฺขมนฺติ อิทฺธิวิธาทิอตฺถํ ตทภิมุขํ นีหรณโยคฺคํ.

ฌานปฺปฏิลาภปจฺจยานนฺติ ฌานปฺปฏิลาภเหตุกานํ ฌานปฺปฏิลาภํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกานํ. ปาปกานนฺติ ลามกานํ. อิจฺฉาวจรานนฺติ อิจฺฉาย วเสน โอติณฺณานํ นีวรณภาวํ ตเทกฏฺตฺจ อปฺปตฺตานํ อตฺตุกฺกํสนาทิวสปฺปวตฺตานํ อโห วต มเมว สตฺถา ปฏิปุจฺฉิตฺวา ภิกฺขูนํ เอวรูปํ ธมฺมํ เทเสยฺยาติอาทินยปฺปวตฺตานํ มานาทีนํ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘ฌานปฺปฏิลาภปจฺจนีกาน’’นฺติปิ ปาํ ลิขนฺติ, โส ปมาทปาโติ คเหตพฺโพ ‘‘ฌานปฺปฏิลาภปจฺจนีกานํ นีวรณานํ อภาวสฺส นีวรณทูรีภาเวน ปริสุทฺโธ’’ติ เอวํ ปุพฺเพ ปริสุทฺธปเทเยว วุตฺตตฺตา. สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๑.๑๒) ปน ‘‘อิจฺฉาวจรานนฺติ อิจฺฉาย อวจรานํ อิจฺฉาวเสน โอติณฺณานํ ปวตฺตานํ นานปฺปการานํ โกปอปฺปจฺจยานนฺติ อตฺโถติ อยมฺปิ ปาโ อยุตฺโต เอวาติ คเหตพฺพํ. ตโต เอว จ วิสุทฺธิมคฺเค อยํ ปาโ สพฺเพน สพฺพํ น ทสฺสิโต’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ จ นานปฺปการานํ โกปอปฺปจฺจยานนฺติ เอวํ นีวรณภาวปฺปตฺตโทสานํ ปรามฏฺตฺตา อยํ ปาโ ปฏิกฺขิตฺโตติ เวทิตพฺโพ.

อภิชฺฌาทีนนฺติ เอตฺถ อภิชฺฌา-สทฺเทน จ อนีวรณสภาวสฺเสว โลภสฺส มานาทีนฺจ คหณํ ฌานปฺปฏิลาภปจฺจยานนฺติ อนุวตฺตมานตฺตา. อุภยมฺปีติ อนงฺคณตฺตํ วิคตูปกฺกิเลสตฺตฺจาติ เอตํ อุภยมฺปิ ยถากฺกมํ อนงฺคณสุตฺตวตฺถสุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ. เตสุ จ สุตฺเตสุ กิฺจาปิ นีวรณสภาวปฺปตฺตา ถูลโทสาปิ วุตฺตา, ตถาปิ อธิคตจตอุตฺถชฺฌานสฺส วเสน วุตฺตตฺตา อิธ สุขุมา เอว เต คหิตา. องฺคณุปกฺกิเลสสามฺเน ปเนตฺถ สุตฺตานํ อปทิสนํ. ตถา หิ ‘‘สุตฺตานุสาเรนา’’ติ วุตฺตํ, น ปน สุตฺตวเสนาติ.

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยํ าณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณนฺติ นิพฺพจนํ ทสฺเสนฺโต อาห ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติมฺหีติอาทิ. อิทานิ ปุพฺเพนิวาสํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ตตฺถ าณฺจ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ตตฺถาติอาทิ วุตฺตํ. ปุพฺพ-สทฺโท อตีตภววิสโย, นิวาส-สทฺโท จ กมฺมสาธโนติ อาห ‘‘ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุตฺถกฺขนฺธา’’ติ. นิวุตฺถตา เจตฺถ สกสนฺตาเน ปวตฺตตา, เตนาห อนุภูตาติอาทิ. อิทานิ สปรสนฺตานสาธนวเสน นิวาส-สทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘นิวุตฺถธมฺมา วา นิวุตฺถา’’ติ วตฺวา ตํ วิวริตุํ โคจรนิวาเสนาติอาทิ วุตฺตํ. โคจรภูตาปิ หิ ธมฺมา าเณน นิวุตฺถา นาม โหนฺติ, เต ปน สปรวิฺาณโคจรตาย ทุวิธาติ ทสฺเสตุํ อตฺตโนติอาทิ วุตฺตํ. ปรวิฺาณวิฺาตาปิ วา นิวุตฺถาติ สมฺพนฺโธ. อิธาปิ ปริจฺฉินฺนาติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. อนมตคฺเคปิ หิ สํสาเร อตฺตนา อวิฺาตปุพฺพานํ สตฺตานํ ขนฺธา ปเรเหว เกหิจิ วิฺาตตฺตา ปรวิฺาณวิฺาตา นาม วุตฺตา, เตสํ อนุสฺสรณํ ปุริมโต ทุกฺกรํ เยหิ ปเรหิ วิฺาตตาย เต ปรวิฺาณวิฺาตา นาม ชาตา, เตสํ วตฺตมานสนฺตานานุสาเรน วิฺาตพฺพโต. เต จ ปรวิฺาณวิฺาตา ทุวิธา ปรินิพฺพุตา อปรินิพฺพุตาติ. เตสุ จ ปรินิพฺพุตานุสฺสรณํ ทุกฺกรํ สพฺพโส สุสมุจฺฉินฺนสนฺตานตฺตา. ตํ ปน สิขาปฺปตฺตปรวิฺาตํ ปุพฺเพนิวาสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสู’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ฉินฺนวฏุมกา อตีเต ปรินิพฺพุตา ขีณาสวา ฉินฺนสํสารมคฺคตฺตา. อาทิ-สทฺเทน อปรินิพฺพุตานํ ปรวิฺาณวิฺาตานมฺปิ สีโหกฺกนฺติกวสเอน อนุสฺสรณํ คหิตํ. ยาย สติยา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, สา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.

วิหิต-สทฺโท วิธ-สทฺทปริยาโยติ อาห ‘‘อเนกวิธ’’นฺติ, ภวโยนิอาทิวเสน พหุวิธนฺติ อตฺโถ. วิหิตนฺติ วา ปยุตฺตํ วณฺณิตนฺติ อตฺถํ คเหตฺวา ‘‘อเนเกหิ ปกาเรหิ วิหิต’’นฺติ วตฺตพฺเพ มชฺเฌปทโลปํ กตฺวา นิทฺทิฏฺนฺติ อาห ‘‘อเนเกหิ…เป… สํวณฺณิต’’นฺติ. ปกาเรหีติ นามโคตฺตาทิปกาเรหิ. สํวณฺณิตนฺติ พุทฺธาทีหิ กถิตํ. อนุ-สทฺโท อนนฺตรตฺถทีปโกติ อาห ‘‘อภินินฺนามิตมตฺเต เอวา’’ติ, เอเตน จ ปริกมฺมสฺส อารทฺธตํ ทสฺเสติ. ปูริตปารมีนฺหีติอาทินา ปริกมฺมํ วินาปิ สิทฺธึ ทสฺเสติ.

อารทฺธปฺปการทสฺสนตฺเถติ อนุสฺสริตุํ อารทฺธานํ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธานํ ทสฺสนตฺเถ. ชายตีติ ชาติ, ภโว. โส เอกกมฺมมูลโก อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺโน ขนฺธปฺปพนฺโธ อิธ ‘‘ชาตี’’ติ อธิปฺเปโตติ อาห เอกมฺปีติอาทิ. กปฺโปติ อสงฺขฺเยยฺยกปฺโป, โส ปน อตฺถโต กาโล ตถาปวตฺตธมฺมมุปาทาย ปฺตฺโต, เตสํ วเสนสฺส ปริหานิ จ วฑฺฒิ จ เวทิตพฺพา. สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏนํ วินาโส อสฺส อตฺถีติ สํวฏฺโฏ, อสงฺขฺเยยฺยกปฺโป. สํวฏฺเฏน วินาเสน สห ติฏฺติ สีเลนาติ สํวฏฺฏฏฺายี. เอวํ วิวฏฺโฏติอาทีสุปิ. ตตฺถ วิวฏฺฏนํ วิวฏฺโฏ, อุปฺปตฺติ, วฑฺฒิ วา. เตเชน วินาโส เตโชสํวฏฺโฏ. วิตฺถารโต ปนาติ ปุถุลโต ปน สํวฏฺฏสีมาเภโท นตฺถิ, เตนาห ‘‘สทาปี’’ติ. เอกนคริยา วิย อสฺส ชาตกฺขเณ วิการาปชฺชนโต ชาติกฺเขตฺตโวหาโรติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิสนฺธิอาทีสุ กมฺปตี’’ติ วุตฺตํ. อานุภาโว ปวตฺตตีติ ตทนฺโตคธานํ สพฺเพสํ สตฺตานํ โรคาทิอุปทฺทโว วูปสมฺมตีติ อธิปฺปาโย. ยํ ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยาติ วุตฺตนฺติ ยํ วิสยกฺเขตฺตํ สนฺธาย เอกสฺมึ เอว ขเณ สพฺพตฺถ สเรน อภิวิฺาปนํ, อตฺตโน รูปกายทสฺสนฺจ ปฏิชานนฺเตน ภควตา ‘‘ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ วุตฺตํ.

เอเตสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ปวตฺตผลโภชโนติ สยํปติตผลาหาโร, อิทฺจ ตาปสกาลํ สนฺธาย วุตฺตํ. อิธูปปตฺติยาติ อิธ จริมภเว อุปปตฺติยา. เอกโคตฺโตติ ตุสิตโคตฺเตน เอกโคตฺโต. อิตเรติ วณฺณาทโย. ติตฺถิยาติ กมฺมผลวาทิโน. อภินีหาโรติ อภินีหาโรปลกฺขิโต ปุฺาณสมฺภรณกาโล วุตฺโต. จุติปฏิสนฺธิวเสนาติ อตฺตโน ปรสฺส วา ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺตภาเว จุตึ ทิสฺวา อนฺตรา กิฺจิ อนามสิตฺวา ปฏิสนฺธิยา เอว คหณวเสน เอวํ ชานนํ อิจฺฉิตปฺปเทโสกฺกมนนฺติ อาห เตสฺหีติอาทิ. อุภยถาปีติ ขนฺธปฏิปาฏิยาปิ จุติปฏิสนฺธิวเสนปิ. สีโหกฺกนฺตวเสนปีติ สีหนิปาตวเสนปิ. กิเลสานํ อาตาปนปริตาปนฏฺเน วีริยํ อาตาโปติ อาห ‘‘วีริยาตาเปนา’’ติ.

ทิพฺพจกฺขุาณกถาวณฺณนา

๑๓. ทิวิ ภวตฺตา ทิพฺพนฺติ เทวานํ ปสาทจกฺขุ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ทิพฺพสทิสตฺตา’’ติ. ทูเรปีติ ปิ-สทฺเทน สุขุมสฺสาปิ อารมฺมณสฺส คหณํ. วีริยารมฺภวเสน อิชฺฌนโต สพฺพาปิ ภาวนา, ปธานสงฺขารสมนฺนาคโต วา อิทฺธิปาทภาวนาวิเสสโต วีริยภาวนาติ อาห ‘‘วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺต’’นฺติ. ทิพฺพวิหารวเสนาติ กสิณาทิชฺฌานจตอุกฺกวเสน. อิมินา ทูรการณตฺเถ อสฺส ทิพฺพภาวมาห. ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาติ อิมินา อาสนฺนการณภูตปาทกชฺฌานโต นิพฺพตฺตนฺติ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาติ อิมสฺส ทิพฺพวิหารปอยาปนฺนํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ นิสฺสยปจฺจยภูตํ นิสฺสาย ทิพฺพจกฺขุาณสฺส ปวตฺตตฺตาติปิ อตฺโถ. ทิวุธาตุสฺส ชุติคติโยคํ สนฺธาย อาโลกปอคฺคเหนาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาโลกปริคฺคเหนาติ กสิณาโลกปริคฺคหวเสน. ทสฺสนฏฺเนาติ รูปทสฺสนภาเวน, อิมินา ‘‘จกฺขติ รูปํ วิภาเวตี’’ติ นิพฺพจนโต จกฺขุตฺตํ ทสฺเสติ. จกฺขุกิจฺจกรเณนาติ อิทํ จกฺขุมิว จกฺขูติ อุปมาย สทิสนิมิตฺตทสฺสนํ, สมวิสมาทิทสฺสนสงฺขาตสฺส จกฺขุกิจฺจสฺส กรณโตติ อตฺโถ.

ยถาหาติ อุปกฺกิเลสสุตฺตปฺปเทสํ (ม. นิ. ๓.๒๔๒) นิทสฺเสติ. ตตฺถ วิจิกิจฺฉาติอาทีสุ ภควโต โพธิมูเล อนภิสมฺพุทฺธสฺเสว ทิพฺพจกฺขุนา นานาวิธานิ รูปานิ ปสฺสนฺตสฺส ‘‘อิทํ นุ โข กึ, อิทํ นุ โข กิ’’นฺติ วิจิกิจฺฉา อุปฺปนฺนา, ตโต ปน วิจิกิจฺฉานิวตฺตนตฺถํ ตานิ รูปานิ อมนสิกโรโต อมนสิกโรนฺตสฺส ถินมิทฺธํ อุปฺปนฺนํ, ตโต นิวตฺตนตฺถํ ปุน สพฺพรูปานิ มนสิกโรโต รกฺขสาทีสุ ฉมฺภิตตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ‘‘กิเมตฺถ ภายิตพฺพ’’นฺติ ภยวิโนทนวเสน มนสิกโรโต อตฺตโน มนสิการโกสลฺลํ ปฏิจฺจ อุปฺปิลสงฺขาตา สมาธิทูสิกา เคหสิตปีติ อุปฺปนฺนา, ตนฺนิเสธาย มนสิการวีริยํ สิถิลํ กโรนฺตสฺส กายาลสิยสงฺขาตํ ทุฏฺุลฺลํ, ตนฺนิเสธาย ปุน วีริยํ ปคฺคณฺหโต อจฺจารทฺธวีริยํ, ปุน ตนฺนิเสธาย วีริยํ สิถิลยโต อติลีนวีริยํ อุปฺปนฺนํ, ตนฺนิเสเธตฺวา ทิพฺพรูปานิ ปสฺสโต อภิชปฺปาสงฺขาตา ตณฺหา อุปฺปนฺนา, ตนฺนิเสธาย หีนาทินานารูปานิ มนสิกโรโต นานารมฺมณวิกฺเขปสงฺขาตา นานตฺตสฺา อุปฺปนฺนา. ปุน ตํ วิหาย เอกเมว มนสิกโรโต อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ อติวิย จินฺตนํ อุปฺปนฺนํ. โอภาสนฺติ ปริกมฺมสมุฏฺิตํ โอภาสํ. น จ รูปานิ ปสฺสามีติ ‘‘ปริกมฺโมภาสมนสิการปสุตตาย ทิพฺพจกฺขุนา รูปานิ น ปสฺสามี’’ติ เอวํ อุปฺปตฺติกฺกมสหิโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ, มนุสฺสานํ อิทนฺติ มานุสกํ มานุสกจกฺขุโคจรํ ถูลรูปํ วุจฺจติ. ตเทว มนุสฺสานํ ทสฺสนูปจารตฺตา มนุสฺสูปจาโรติ อาห ‘‘มนุสฺสูปจารํ อติกฺกมิตฺวา’’ติ. รูปทสฺสเนนาติ ทูรสุขุมาทิรูปทสฺสเนน.

ยสฺมา นิยเมน ปุเรชาตฏฺิตรูปารมฺมณํ ทิพฺพจกฺขุาณํ อาวชฺชนปริกมฺเมหิ วินา น อุปฺปชฺชติ, น จ อุปฺปชฺชมานํ ภิชฺชมานํ รูปมสฺส อารมฺมณํ โหติ ทุพฺพลตฺตา, จุติจิตฺตฺจ กมฺมชรูปสฺส ภงฺคกฺขเณ เอว อุปฺปชฺชติ, ปฏิสนฺธิจิตฺตฺจ อุปปตฺติกฺขเณ, ตสฺมา อาห จุติกฺขเณติอาทิ. รูปทสฺสนเมเวตฺถ สตฺตทสฺสนนฺติ จวมาเนติอาทินา ปุคฺคลาธิฏฺาเนน วุตฺตํ. อภิรูเป วิรูเปติปีติ อิทํ วณฺณ-สทฺทสฺส สณฺานวาจกตํ สนฺธาย วุตฺตํ มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวาติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๓๘) วิย. สุนฺทรํ คตึ คตา สุคตาติ อาห ‘‘สุคติคเต’’ติ. อิมินา ปน ปเทนาติ ยถากมฺมุปเคติ อิมินา ปเทน.

เนรยิกานํ อคฺคิชาลสตฺถนิปาตาทีหิ วิภินฺนสรีรวณฺณํ ทิสฺวา ตทนนฺตเรหิ กามาวจรชวเนเหว าตํ เตสํ ทุกฺขานุภวนมฺปิ ทสฺสนผลายตฺตตาย ‘‘ทิพฺพจกฺขุกิจฺจเมวา’’ติ วุตฺตํ. เอวํ มนสิกโรตีติ เตสํ กมฺมสฺส าตุกามตาวเสน ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ปริกมฺมวเสน กินฺนุ โขติอาทินา มนสิกโรติ. อถสฺส ตํ กมฺมํ อารมฺมณํ กตฺวา อาวชฺชนปริกมฺมาทีนํ อุปริ อุปฺปนฺเนน รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเนน สมฺปยุตฺตํ ยํ าณํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ ยถากมฺมุปคาณํ นามาติ โยชนา. เทวานํ ทสฺสเนปิ เอเสว นโย. วิสุํ ปริกมฺมนฺติ ปุพฺเพนิวาสาทีนํ วิย ทิพฺพจกฺขุาณปริกมฺมํ วินา วิสุํ ปริกมฺมํ นตฺถิ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนปริกมฺเมหิ กิจฺจํ นตฺถิ, กินฺนุ โข กมฺมนฺติอาทิมนสิการานนฺตรเมว กมฺมํ. กมฺมสีเสน ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม อารมฺมณํ กตฺวา อปฺปนาวีถิ อุปฺปชฺชติ. เอวมนาคตํสาเณปิ, เตเนว วิสุํ ปริกมฺมํ นาม นตฺถิ…เป… ทิพฺพจกฺขุนา สเหว อิชฺฌนฺตีติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ตํ น คเหตพฺพํ วสีภูตานมฺปิ อภิฺานํ ปาทกชฺฌานาทิปริกมฺมํ วินา อนุปฺปตฺติโต. ปาทกชฺฌานาทิมตฺเตน จ วิสุํ ปริกมฺมํ นาม น โหตีติ ทิพฺพจกฺขุนาว เอตานิ าณานิ สิทฺธานีติ คเหตพฺพํ. เอวํ อนาคตํสาณสฺสาปีติ ทิพฺพจกฺขุนา ทิฏฺสฺส สตฺตสฺส อนาคเต ปวตฺตึ าตุกามตาย ปาทกชฺฌานาทีนมนนฺตรํ าณพลานุรูปํ อนาคเตสุ อเนกกปฺเปสุ อุปฺปชฺชนารเห ปุพฺเพ อตฺตภาวปริยาปนฺเน ปฺจกฺขนฺเธ ตปฺปฏิพทฺเธ ตทารมฺมเณ จ สพฺเพ โลกิยโลกุตฺตรธมฺเม สมฺมุติฺจ เอกกฺขเณ อาลมฺพิตฺวา อุปฺปชฺชนกสฺส จตุตฺถชฺฌานสมฺปยุตฺตสฺส อนาคตํสอาณสฺสาปิ วิสุํ ปริกมฺมํ นาม นตฺถีติ โยชนา.

เกจิ ปเนตฺถ ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยํ วิย นามโคตฺตาทิคหณมฺปิ อตฺเถว, ตฺจ น อภิฺากฺขเณ, อถ โข ตทนนฺตเรสุ กามาวจรชวนกฺขเณสุ เอว โหติ นามปริกปฺปกาเล อิตรปริกปฺปาสมฺภวา กมฺเมนุปฺปตฺติยฺจ ปริยนฺตาภาวา. สพฺพปริกมฺมนิมิตฺเตสุ ปน ธมฺเมสุ อตฺเถสุปิ เอกกฺขเณ อภิฺาย ทิฏฺเสุ ยถารุจิวเสน ปจฺฉา เอวํนาโมติอาทินา กามาวจรจิตฺเตน วิกปฺโป อุปฺปชฺชติ จกฺขุนา ทิฏฺเสุ พหูสุ รูเปสุ ถมฺภกุมฺภาทิวิกปฺโป วิย. ยฺจ กตฺถ อวิกปฺปิตํ, ตมฺปิ วิกปฺปนารหนฺติ สพฺพํ นามโคตฺตาทิโต วิกปฺปิตเมว โหติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยมฺปิ ปริกปฺปารหตมฺปิ สนฺธาย ปาฬิยํ เอวํนาโมติอาทินา อปเทสสหิตเมว วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. อฺเ ปน ‘‘นามโคตฺตาทิกํ สพฺพมฺปิ เอกกฺขเณ ปฺายติ, อภิรุจิตํ ปน วจสา โวหรนฺตี’’ติ วทนฺติ, เตปิ อตฺถโต ปุริเมหิ สทิสา เอว, ปุพฺเพ ทิฏฺสฺส ปุน โวหารกาเลปิ ปริกปฺเปตพฺพโต ปริกปฺปารหธมฺมทสฺสนเมว เตหิปิ อตฺถโต อุปคตํ. เอเก ปน ‘‘โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทินฺติอาทิวจนโต กเมเนว อตีตานาคตธมฺมชานเนน นามโคตฺตาทีหิ สทฺธึ คหณํ สุกร’’นฺติ วทนฺติ, ตํ อยุตฺตเมว พุทฺธานมฺปิ สพฺพํ าตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย สพฺพฺุตาหานิปฺปสงฺคโต. ปาฬิยํ อิเม วต โภนฺโตติอาทิ ยถากมฺมุปคาณสฺส ปวตฺติอาการทสฺสนํ. กายวาจาทิ เจตฺถ กายวจีวิฺตฺติโย.

ภาริยนฺติ อานนฺตริยสทิสตฺตา วุตฺตํ. ขมาปเน หิ อสติ อานนฺตริยเมว. ตสฺสาติ ภาริยสภาวสฺส อุปวาทสฺส. มหลฺลโกติ เกวลํ วยสาว มหลฺลโก, น าเณน, ‘‘นายํ กิฺจิ โลกโวหารมตฺตมฺปิ ชานาติ, ปริสทูสโก เอว อมฺหากํ ลชฺชิตพฺพสฺส กรณโต’’ติ อธิปฺปาเยน หีเฬตฺวา วุตฺตตฺตา คุณปริธํสเนน อุปวทตีติ เวทิตพฺพํ. อาวุโสติอาทินา เถโร อุปริมคฺคุปฺปตฺติมสฺส อากงฺขนฺโต กรุณาย อตฺตานมาวิกาสิ. ปากติกํ อโหสีติ มคฺคาวรณํ นาโหสีติ อธิปฺปาโย. อตฺตนา วุฑฺฒตโรติ สยมฺปิ วุฑฺโฒ. เอตฺถาปิ ‘‘อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา’’ติ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. อนาคามี อรหา จ อายตึ สํวรตฺถาย น ขเมยฺยุํ, เสสา โทเสนปีติ อาห ‘‘สเจ โส น ขมตี’’ติ.

เย จ…เป… สมาทเปนฺติ, เตปิ มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานาติ โยเชตพฺพํ. สีลสมฺปนฺโนติอาทีสุ นิปฺปริยายโต อคฺคมคฺคฏฺโ อธิปฺเปโต ตสฺเสว อฺาราธนา นิยมโต, เสสาปิ วา ปจฺฉิมภวิกา สีลาทีสุ ิตา เตสมฺปิ อฺุปฺปตฺตินิยมโต. อฺนฺติ อรหตฺตผลํ. เอวํ สมฺปทนฺติ เอวํ นิพฺพตฺติกํ. ยถา ตํ อวิรชฺฌนกนิพฺพตฺติกํ, เอวมิทมฺปิ เอตสฺส นิรเย นิพฺพตฺตนนฺติ อตฺโถ. ยํ สนฺธาย ‘‘เอวํสมฺปทมิท’’นฺติ นิทฺทิฏฺํ, ตํ ทสฺเสตุํ ตํ วาจนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตํ วาจนฺติ อริยูปวาทํ. จิตฺตนฺติ อริยูปวาทกจิตฺตํ. ทิฏฺินฺติ อริยูปวาเท โทสาภาวทสฺสนทิฏฺึ. ‘‘สพฺพเมตํ ปชหิสฺสามี’’ติ จิตฺเตน อจฺจยํ เทเสตฺวา ขมาปนวเสน อปฺปหาย อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา. ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเยติ ยถา นิรยปาเลหิ อาหริตฺวา นิรเย ปิโต, เอวํ นิรเย ปิโต เอว, อริยูปวาเทเนวสฺส อิทํ นิยเมน นิรเย นิพฺพตฺตนํ ยถา มคฺเคน ผลํ สมฺปชฺชติ, เอวํ สมฺปชฺชนกนฺติ อธิปฺปาโย.

มิจฺฉาทิฏฺิ สพฺพปาปมูลตฺตา ปรมา ปธานา เยสํ วชฺชานํ ตานิ มิจฺฉาทิฏฺิปรมานิ วชฺชานิ, สพฺพวชฺเชหิ มิจฺฉาทิฏฺิเยว ปรมํ วชฺชนฺติ อตฺโถ. อวีตราคสฺส มรณโต ปรํ นาม ภวนฺตรุปาทานเมวาติ อาห ‘‘ปรํ มรณาติ ตทนนฺตรํ อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหเณ’’ติ. เยน ติฏฺติ, ตสฺส อุปจฺเฉเทเนว กาโย ภิชฺชตีติ อาห ‘‘กายสฺส เภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉทา’’ติ. เอติ เอตสฺมา สุขนฺติ อโย, ปุฺํ. อายสฺสาติ อาคมนสฺส, เหตุสฺส วา. อยติ อิฏฺารมฺมณาทีหิ ปวตฺตตีติ อาโย, อสฺสาโท. อสุรสทิสนฺติ เปตาสุรสทิสํ.

อาสวกฺขยาณกถาวณฺณนา

๑๔. สรสลกฺขณปฏิเวเธนาติ สภาวสงฺขาตสฺส ลกฺขณสฺส อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌเนน. นิพฺพตฺติกนฺติ นิปฺผาทนํ. ยํ านํ ปตฺวาติ ยํ นิพฺพานํ มคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยฏฺเน านํ การณภูตํ อาคมฺม. อปฺปวตฺตินฺติ อปฺปวตฺติเหตุํ. กิเลสวเสนาติ เยสํ อาสวานํ เขปเนน อิทํ าณํ อาสวกฺขยาณํ ชาตํ, เตสํ กิเลสานํ วเสน, เตสํ อาสวานํ วเสน สพฺพกิเลสานํ สงฺคหณโต ปริยายโต ปการนฺตรโตติ อตฺโถ. ปาฬิยํ อตีตกาลวเสน ‘‘อพฺภฺาสิ’’นฺติ วตฺวาปิ อภิสมยกาเล ตสฺส ตสฺส ชานนสฺส ปจฺจุปฺปนฺนตํ อุปาทาย ‘‘เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต’’ติ วตฺตมานกาเลน นิทฺเทโส กโต. กามาสวาทีนํ วิมุจฺจเนเนว ตทวินาภาวโต ทิฏฺาสวสฺสาปิ วิมุตฺติ เวทิตพฺพา.

‘‘ขีณา ชาตี’’ติ ชานนํ กิเลสกฺขยปจฺจเวกฺขณวเสน, วุสิตํ พฺรหฺมจริยนฺติอาทิชานนํ มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณวเสน โหตีติ อาห ‘‘ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตสฺส ภูมิ’’นฺติ. ตตฺถ ภูมินฺติ วิสยํ, ตีสุ กาเลสุปิ ชาติกฺขยํ ปติ อุชุกเมว วายามาสมฺภเวปิ ตํ ปติ วายามกรณสฺส สาตฺถกตํ, ตสฺส อนาคตกฺขนฺธานุปฺปตฺติผลตฺจ ทสฺเสตุํ ยา ปนาติอาทิ วุตฺตํ. ยา ปน มคฺคสฺส อภาวิตตฺตาติอาทินา หิ มคฺเคนาวิหตกิเลเสเหว อายตึ ขนฺธานํ ชาติ เหสฺสติ, เตสฺจ กิเลสานํ มคฺเคน วินาเส สติ ขนฺธา น ชายิสฺสนฺติ, กิเลสานฺจ เตกาลิกตาย ชาติยํ วุตฺตนเยน เกนจิ ปจฺจเยน วินาสโยเคปิ จิตฺตสนฺตาเน กิเลสวิรุทฺธอริยมคฺคกฺขณุปฺปาทนเมว ตพฺพินาโส วิรุทฺธปจฺจโยปนิปาเตน อายตึ อนุปฺปชฺชนโต พีชสนฺตาเน อคฺคิกฺขนฺโธปนิปาเตน อายตึ พีชตฺตานุปฺปตฺติ วิย, อิติ มคฺคกฺขณุปฺปตฺติสงฺขาตกิเลสาภาเวน กิเลสผลานํ ขนฺธานํ อายตึ อนุปฺปตฺติเยว ชาติกฺขโยติ อยมตฺโถ วิภาวียติ, เตนาห ‘‘มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณา’’ติ. เอตฺถ จายมตฺโถ กิเลสาภาวสงฺขาตสฺส มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา อุปฺปาทิตตฺตา ปจฺจยาภาเวน อนุปฺปชฺชนฺตี ขนฺธานํ ชาติ เตน อายตึ อนุปฺปชฺชนสงฺขาเตน อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน โวหารโต ขีณา เม ชาตีติ. น หิ สงฺขตธมฺมานํ ปจฺจยนฺตเรน วินาโส สมฺภวติ, สมฺภเว จ ตสฺส ปจฺจยนฺตรตาทิปฺปสงฺคโต. ตพฺพิรุทฺธกฺขณุปฺปาทนเมว ตพฺพินาสุปฺปาทนํ. นฺติ ขีณชาตึ อพฺภฺาสินฺติ สมฺพนฺโธ. อิตฺถตฺตายาติ อิเม ปการา อิตฺถํ, ตพฺภาโว อิตฺถตฺตํ, ตทตฺถาย. ทสฺเสนฺโตติ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโตติ.

วิชฺชาตฺตยกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

อุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

๑๕. อฺาณนฺติ ธิ-สทฺทโยเคน สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ. ปาทานีติ ปาเท. ยสสาติ ปริวาเรน. โกตูหลจฺฉเรติ โกตูหเล อจฺฉเร จ. อยนฺติ อมิกฺกนฺต-สทฺโท. นยิทํ อาเมฑิตวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ, อถ โข อตฺถทฺวยวเสนาติ ทสฺเสนฺโต อถ วาติอาทิมาห. อวิเสเสน อตฺถสามฺเน นิปฺผนฺโน อภิกฺกนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, เทสนาปสาทาทิวิเสสาเปกฺขายปิ ตเถว ติฏฺติ ปุพฺเพ นิปฺผนฺนตฺตาติ อาห ‘‘อภิกฺกนฺตํ…เป… ปสาโท’’ติ. อโธมุขปิตํ เกนจิ. เหฏฺามุขชาตํ สยเมว. ปริยาเยหีติ ปกาเรหิ, อรสรูปตฺตาทิปฏิปาทกการเณหิ วา.

คมุธาตุสฺส ทฺวิกมฺมกตฺตาภาวา โคตมํ สรณนฺติ อิทํ ปททฺวยมฺปิ น อุปโยควจนํ. อปิ จ โข ปุริมเมว, ปจฺฉิมํ ปน ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘โคตมํ สรณนฺติ คจฺฉามี’’ติ วุตฺตํ. เตน จ อิติ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ ทสฺเสติ. อฆสฺสาติ อฆโต ปาปโต. ตาตาติ หิ ปทํ อเปกฺขิตฺวา นิสฺสกฺกสฺเสว ยุตฺตตฺตา. อธิคตมคฺเค สจฺฉิกตนิโรเธติ ปททฺวเยนาปิ ผลฏฺา เอว ทสฺสิตา, น มคฺคฏฺาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน จา’’ติ อาห. วิตฺถาโรติ อิมินา ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อิติวุ. ๙๐; อ. นิ. ๔.๓๔) วุตฺตปทํ สงฺคณฺหาติ. อเนชนฺติ นิตฺตณฺหํ. อปฺปฏิกูลนฺติ อวิโรธตฺถทีปนโต อวิรุทฺธสุจึ ปณีตํ วา. วาจาย ปคุณีกตฺตพฺพโต, ปกฏฺเหิ สทฺทตฺถคุเณหิ โยคโต วา ปคุณํ. สํหโตติ ฆฏิโต สเมโต. ยตฺถาติ เยสุ ปุริสยุเคสูติ สมฺพนฺโธ. อฏฺ จ ปุคฺคลธมฺมทสา เตติ เต อฏฺ ปุคฺคลา อริยธมฺมสฺส ทิฏฺตฺตา ธมฺมทสา.

สรณนฺติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ภยหึสนาทิอตฺเถน รตนตฺตยํ สรณํ นาม, ตเทว เม รตนตฺตยํ ตาณํ เลณํ ปรายณนฺติ พุทฺธสุพุทฺธตาทิคุณวเสน ตปฺปรายณตาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท สรณคมนํ นาม. ยถาวุตฺเตน อิมินา จิตฺตุปฺปาเทน สมนฺนาคโต สรณํ คจฺฉติ นาม. เอตสฺส จ สรณคมนสฺส โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิโธ ปเภโท. ตตฺถ โลกุตฺตรํ สรณคมนูปกฺกิเลสสมุจฺเฉเทน มคฺคกฺขเณเยว สิชฺฌติ. โลกิยสรณคมนํ จตุธา ปวตฺตติ อหํ อตฺตานํ พุทฺธสฺส ปริจฺจชามีติอาทินา อตฺตนิยฺยาตเนน, ยถาวุตฺตตปฺปรายณตาย, สิสฺสภาวูปคมเนน, ปณิปาเตน จาติ. สพฺพตฺถาปิ เจตฺถ เสฏฺทกฺขิเณยฺยภาววเสเนว สรณคมนํ โหติ, น าติภยาจริยาทิวเสนาติ เวทิตพฺพํ. เอวํ าติอาทิวเสน ติตฺถิยํ วนฺทโต สรณํ น ภิชฺชติ, ทกฺขิเณยฺยภาเวน อฺํ วนฺทโต สรณํ ภิชฺชติ. โลกิยสฺส สรณคมนสฺส นิพฺพานปฺปตฺตินิยมํ สทิสผลํ สรณคตสฺส อนาคเต นิพฺพานปฺปตฺตินิยมโต. สพฺพโลกิยสมฺปตฺติสมธิคโม ปน อปายทุกฺขาทิสมติกฺกโม จ อานิสํสผลํ. ตีสุ วตฺถูสุ จสฺส สํสยมิจฺฉาาณาทิ สํกิเลโส. เภโทปิสฺส สาวชฺชานวชฺชวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ ปโม มิจฺฉาทิฏฺิปุพฺพเกหิ ติตฺถิยปณิปาตาทีหิ โหติ, โส จ อนิฏฺผลตฺตา สาวชฺโช. อนวชฺโช ปน กาลกิริยาย โหติ. โลกุตฺตรสรณคมนสฺส สพฺพถา สํกิเลโส วา เภโท วา นตฺถีติ เวทิตพฺพํ.

โก อุปาสโกติอาทิ อุปาสกตฺตสรูปการณาทิปุจฺฉา. ตตฺถ โย คหฏฺโ มนุสฺโส วา อมนุสฺโส วา วุตฺตนเยน ติสรณํ คโต, อยํ อุปาสโก. โย จ สรณคมนาทิกิริยาย รตนตฺตยํ อุปาสนโต ‘‘อุปาสโก’’ติ วุจฺจติ. ปฺจ เวรมณิโย จสฺส สีลํ. ปฺจมิจฺฉาวาณิชฺชาทิปาปาชีวํ ปหาย ธมฺเมน สเมน ชีวิตกปฺปนมสฺส อาชีโว. อสฺสทฺธิยทุสฺสีลตาทโย อุปาสกตฺตสฺส วิปตฺติ, ตทภาโว สมฺปตฺตีติ เวทิตพฺพา.

วิหารคฺเคนาติ โอวรกาทิวสนฏฺานโกฏฺาเสน. อชฺชภาวนฺติ อสฺมึ อหนิ ปวตฺตํ ปสาทาทึ. กายวิฺตฺติเหตุโก สรีราวยโว กายงฺคํ. วจีวิฺตฺติเหตุกํ โอฏฺชิวฺหาทิ วาจงฺคํ. อโจเปตฺวาติ อจาเลตฺวา. เอเตน จ วจีปวตฺติยา ปุพฺพภาเค านกรณานํ จลนปจฺจโย วาโยธาตุยา วิการากาโร วิสุํ กายวิฺตฺติ น โหติ, เตน วิสุํ วิฺาเปตพฺพสฺส อธิปฺปายสฺส อภาวา วจีวิฺตฺติยเมว สงฺคยฺหติ ตทุปการตฺตา. ยถา กาเยน กายกณฺฑุยนาทีสุ สทฺทุปฺปตฺติเหตุภูโต ปถวีธาตุยา อาการวิกาโร วิสุํ อธิปฺปายสฺส อวิฺาปนโต วจีวิฺตฺติ น โหติ, เอวมยมฺปีติ ทสฺเสติ. อธิปฺปายวิฺาปนโต เหตา วิฺตฺติโย นาม ชาตา, น เกวลํ วายุปถวีนํ จลนสทฺทุปฺปตฺติปจฺจยภูตวิการาการมตฺตตาย. เอวฺจ พหิทฺธา รุกฺขาทีสุ จลนสทฺทุปฺปตฺติปจฺจยานํ ยถาวุตฺตปฺปการานํ วิการาการานํ อวิฺตฺติตา สมตฺถิตา โหตีติ เวทิตพฺพา. เกจิ วาจงฺคนฺติ ‘‘โหตุ สาธู’’ติ เอวมาทิวาจาย อวยวนฺติอาทึ วทนฺติ, ตํ อโจเปตฺวาติ อิมินา น สเมติ. ขนฺตึ จาเรตฺวาติ อนุมตึ ปวตฺเตตฺวา. ‘‘ขนฺตึ ธาเรตฺวา’’ติปิ ปาโ, พหิ อนิกฺขมนวเสน คณฺหิตฺวาติ อตฺโถ. ปฏิมุโขติ ภควติ ปฏินิวตฺตมุโข, เตนาห ‘‘อปกฺกมิตฺวา’’ติ.

๑๖. ยาจธาตุสฺส ทฺวิกมฺมกตฺตา ‘‘ภควา วสฺสาวาสํ ยาจิโต’’ติ วุตฺตํ. สุสสฺสกาเลปีติ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘อติสมคฺเฆปี’’ติ วุตฺตํ. อติวิย อปฺปคฺเฆปิ ยทา กิฺจิเทว ทตฺวา พหุํ ปุพฺพณฺณาปรณฺณํ คณฺหนฺติ, ตาทิเส กาเลปีติ อตฺโถ. ภิกฺขมานาติ ยาจมานา. วุตฺตสสฺสนฺติ วปิตสสฺสํ. ตตฺถาติ เวรฺชายํ, เอเตน ‘‘วุตฺตํ สลากา เอว โหติ เอตฺถาติ สลากาวุตฺตา’’ติ วิเสสนสฺส ปรนิปาเตน นิพฺพจนํ ทสฺเสติ. อถ วา ‘‘สพฺพํ สสฺสํ สลากามตฺตเมว วุตฺตํ นิพฺพตฺตํ สมฺปนฺนํ เอตฺถาติ สลากาวุตฺตา’’ติปิ นิพฺพจนํ ทฏฺพฺพํ, เตนาห ‘‘สลากา เอว สมฺปชฺชตี’’ติ. ‘‘สลากาย วุตฺตํ ชีวิกา เอติสฺสนฺติ สลากาวุตฺตา’’ติปิ นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ สลากาย วาติอาทิ วุตฺตํ. ธฺกรณฏฺาเนติ ธฺมินนฏฺาเน. วณฺณชฺฌกฺขนฺติ กหาปณปริกฺขกํ.

อุฺเฉน ปคฺคเหนาติ เอตฺถ ปคฺคเหนาติ ปตฺเตน, ตํ คเหตฺวาติ อตฺโถ. ปคฺคยฺหติ เอเตน ภิกฺขาติ หิ ปคฺคโห, ปตฺโต. เตนาห ปคฺคเหน โย อุฺโฉติอาทิ. อถ วา ปคฺคเหนาติ คหเณน, อุฺฉตฺถาย คเหตพฺโพ ปตฺโตติ สิชฺฌตีติ อาห ‘‘ปตฺตํ คเหตฺวา’’ติ.

คงฺคาย อุตฺตรทิสาปเทโส อุตฺตราปโถ, โส นิวาโส เอเตสํ, ตโต วา อาคตาติ อุตฺตราปถกา, เตนาห อุตฺตราปถวาสิกาติอาทิ. ‘‘อุตฺตราหกา’’ติปิ ปาโ, โส เอว อตฺโถ นิรุตฺตินเยน. มนฺทิรนฺติ อสฺสสาลํ. ‘‘มนฺทร’’นฺติปิ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. สา จ มนฺทิรา ยสฺมา ปริมณฺฑลากาเรน พหุวิธา จ กตา, ตสฺมา ‘‘อสฺสมณฺฑลิกาโย’’ติ วุตฺตา.

คงฺคาย ทกฺขิณาย ทิสาย เทโส ทกฺขิณาปโถ, ตตฺถ ชาตา มนุสฺสา ทกฺขิณาปถมนุสฺสา. พุทฺธํ มมายนฺติ มเมวายนฺติ คณฺหนสีลา พุทฺธมามกา, เอวํ เสเสสุปิ. เอวนฺติ ปจฺฉา วุตฺตนเยน อตฺเถ คยฺหมาเน. ปฏิวีสนฺติ โกฏฺาสํ. ตทุปิยนฺติ ตทนุรูปํ ตปฺปโหนกํ. ลทฺธาติ ลภิตฺวา โน โหตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ลทฺโธ’’ติ วา ปาโ, อุปฏฺากฏฺานํ เนว ลภินฺติ อตฺโถ. าติ จ ปสตฺถตมคุณโยคโต เสฏฺโ จาติ าติเสฏฺโ. เอวรูเปสุ าเนสุ อยเมว ปติรูโปติ อามิสสฺส ทุลฺลภกาเลสุ ปริกโถภาสาทึ อกตฺวา ปรมสลฺเลขวุตฺติยา อาชีวสุทฺธิยํ ตฺวา ภควโต อธิปฺปายานุคุณํ อามิสํ วิจาเรนฺเตน นาม าติสิเนหยุตฺเตน อริยสาวเกเนว กาตุํ ยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย.

มาราวฏฺฏนายาติ มาเรน กตจิตฺตปริวฏฺฏเนน, จิตฺตสมฺโมหเนนาติ อตฺโถ. ตมฺปีติ อุตฺตรกุรุํ วา ติทสปุรํ วา อาวฏฺเฏยฺย.

‘‘ผุสฺสสฺสาหํ ปาวจเน, สาวเก ปริภาสยึ;

ยวํ ขาทถ ภุฺชถ, มา จ ภุฺชถ สาลโย’’ติ. (อป. เถร ๑.๓๙.๘๘) –

อปทาเน วุตฺตสฺส อกุสลสฺส ตทา โอกาสกตตฺตา. นิพทฺธทานสฺสาติ ‘‘ทสฺสามา’’ติ วาจาย นิยมิตทานสฺส. อปฺปิตวตฺตสฺสาติ กาเยน อติหริตฺวา ทินฺนวตฺถุโนปิ. วิสหตีติ สกฺโกติ. สงฺเขเปนาติ นีหาเรน. พฺยามปฺปภายาติ สมนฺตโต เหฏฺา จ อุปริ จ อสีติหตฺถมตฺเต าเน ฆนีภูตาย ฉพฺพณฺณาย ปภาย, ยโต ฉพฺพณฺณรํสิโย ตฬากโต มาติกาโย วิย นิกฺขมิตฺวา ทสสุ ทิสาสุ ธาวนฺติ, สา ยสฺมา พฺยามมตฺตา วิย ขายติ, ตสฺมา ‘‘พฺยามปฺปภา’’ติ วุจฺจติ. ยสฺมา อนุพฺยฺชนานิ จ ปจฺเจกํ ภควโต สรีเร ปภาสมฺปตฺติยุตฺตา อากาเส จนฺทสูริยาทโย วิย วิภาตา วิโรจนฺติ, ตสฺมา ตานิ พฺยามปฺปภาย สห เกนจิ อนภิภวนียานิ วุตฺตานิ.

อนตฺถสฺหิเตติ ฆาตาเปกฺขํ สามิอตฺเถ ภุมฺมวจนํ, เตนาห ‘‘ตาทิสสฺส วจนสฺส ฆาโต’’ติ. อตฺโถ ธมฺมเทสนาย เหตุ อุปฺปชฺชติ เอตฺถ, ธมฺมเทสนาทิโก วา อตฺโถ อุปฺปชฺชติ เอตายาติ อฏฺุปฺปตฺติ, ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ.

เอกํ คเหตฺวาติ ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทปฺตฺติสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ ธมฺมเทสนาการณํ คเหตฺวา. รตฺติจฺเฉโท วาติ สตฺตาหกรณียวเสน คนฺตฺวา พหิ อรุณุฏฺาปนวเสน วุตฺโต, น วสฺสจฺเฉทวเสน ตสฺส วิสุํ วุจฺจมานตฺตา. เอเตน จ วสฺสจฺเฉทปจฺจเย สตฺตาหกรณีเยน คมนํ อนุฺาตนฺติ เวทิตพฺพํ. น กิสฺมิฺจีติ กิสฺมิฺจิ คุเณ สมฺภาวนาวเสน น มฺนฺติ. ปจฺฉา สีลํ อธิฏฺเหยฺยามาติ อาชีวเหตุ สนฺตคุณปฺปกาสเนน อาชีววิปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. อติมฺิสฺสตีติ อวมฺิสฺสติ.

๑๗. ‘‘อายสฺมาติ ปิยวจนเมต’’นฺติ อุจฺจนีจชนสามฺวเสน วตฺวา ปุน อุจฺจชนาเวณิกวเสเนว ทสฺเสนฺโต ‘‘ครุคารวสปฺปติสฺสาธิวจน’’นฺติ อาห. ตตฺถ สห ปติสฺสเยน นิสฺสเยนาติ สปฺปติสฺโส, สนิสฺสโย, ตสฺส ครุคุณยุตฺเตสุ คารววจนนฺติ อตฺโถ. อิธ ปน วจนเมว อธิวจนํ. ปปฺปฏโกชนฺติ อาทิกปฺเป อุทกูปริ ปมํ ปถวีภาเวน สฺชาตํ นวนีตปิณฺฑสทิสํ อุทเกปิ อุปฺปิลนสภาวํ อวิลียนกํ อติสินิทฺธมธุรํ อเนกโยชนสหสฺสพหลํ รสาตลสงฺขาตํ ปถโวชํ. ยํ อาทิกปฺปิเกหิ มนุสฺเสหิ รสตณฺหาย คเหตฺวา ภุฺชมานํ เตสํ กมฺมพเลน อุปริภาเค กกฺขฬภาวํ อาปชฺชิตฺวา เหฏฺา ปุริมากาเรเนว ิตํ, ยสฺส จ พเลน อยํ มหาปถวี สปพฺพตสมุทฺทกานนา เหฏฺาอุทเก อนิมุชฺชมานา อวิกิริยมานา กุลฺลุปริ วิย นิจฺจลา ติฏฺติ, ตํ ปถวีสารมณฺฑนฺติ อตฺโถ, เตนาห ปถวีมณฺโฑติอาทิ. สมฺปนฺนนฺติ มธุรรเสน อุเปตํ, เตนาห ‘‘สาทุรส’’นฺติ. อุปปนฺนผโลติ พหุผโล. ‘‘นิมฺมกฺขิก’’นฺติ วตฺวา ปุน ‘‘นิมฺมกฺขิกณฺฑ’’นฺติ มกฺขิกณฺฑานมฺปิ อภาวํ ทสฺเสติ. เย ปถวีนิสฺสิตา ปาณา, เต ตตฺถ สงฺกาเมสฺสามีติ เอตฺถ มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคติตฺถีนมฺปิ หตฺถสงฺกามเน กึ อนามาสโทโส น โหตีติ? น โหติ, กสฺมา? ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิมสฺส อิทฺธิวิสเย’’ติ (ปารา. ๑๕๙) วจนโต, เตเนว ภควาปิ อนามาสโทสํ อทสฺเสตฺวา ‘‘วิปลฺลาสมฺปิ สตฺตา ปฏิลเภยฺยุ’’นฺติ อาห, ขุทฺทโก คาโม. มหนฺโต สาปโณ นิคโม. ปทวีติหาเรนาติ ปทนิกฺเขเปน.

วินยปฺตฺติยาจนกถาวณฺณนา

๑๘. วินยปฺตฺติยา มูลโต ปภุตีติ ปาราชิกาทิครุกานํ, ตทฺเสฺจ สิกฺขาปทานํ ปาติโมกฺขุทฺเทสกฺกเมน เยภุยฺเยน อปฺตฺตตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น สพฺเพน สพฺพํ อปฺตฺตตาย. เตเนว เถโร ภควนฺตํ ‘‘สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺเปยฺย อุทฺทิเสยฺย ปาติโมกฺข’’นฺติ ปาติโมกฺขุทฺเทเสน สห สิกฺขาปทปฺตฺตึ ยาจิ. ขนฺธเก หิ อานนฺทตฺเถราทีนํ ปพฺพชฺชโต ปุเรตรเมว ราหุลภทฺทสฺส ปพฺพชฺชาย ‘‘น, ภิกฺขเว, อนนุฺาโต มาตาปิตูหิ ปุตฺโต ปพฺพาเชตพฺโพ, โย ปพฺพาเชยฺย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๐๕) ปฺตฺตสิกฺขาปทํ ทิสฺสติ. อิเธว อฏฺกถายมฺปิ ‘‘สามมฺปิ ปจนํ…เป… น วฏฺฏตี’’ติ จ, ‘‘รตฺติจฺเฉโท วสฺสจฺเฉโท วา น กโต’’ติ จ วุตฺตตฺตา ปุพฺเพว สามปากาทิปฏิกฺเขโป อตฺถีติ ปฺายติ. เอวํ กติปยสิกฺขาปทานํ ปฺตฺติสพฺภาเวปิ อปฺตฺตปาราชิกาทิเก สนฺธาย ‘‘น ตาว, สาริปุตฺต, สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺเปตี’’ติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ปุถุตฺตารมฺมณโต ปฏินิวตฺติตฺวา สมฺมเทว เอการมฺมเณ จิตฺเตน ลีโน ปฏิสลฺลีโน นามาติ อาห ‘‘เอกีภาวํ คตสฺสา’’ติ, จิตฺตวิเวกํ คตสฺสาติ อตฺโถ. จิรนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ.

โสฬสวิธาย ปฺายาติ มชฺฌิมนิกาเย อนุปทสุตฺตนฺตเทสนายํ ‘‘มหาปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต ปุถุปฺโ หาสปฺโ ชวนปฺโ ติกฺขปฺโ นิพฺเพธิกปฺโ’’ติ อาคตา ฉ ปฺา จ นวานุปุพฺพวิหารสมาปตฺติปฺา จ อรหตฺตมคฺคปฺา จาติ เอวํ โสฬสวิเธน อาคตาย ปฺาย. เยสํ พุทฺธานํ สาวกา สุทฺธาวาเสสุ สนฺทิสฺสนฺติ, เตเยว โลเก ปากฏาติ วิปสฺสีอาทโยว อิธ อุทฺธฏา, น อิตเร ปุพฺพพุทฺธา. เตเนว อาฏานาฏิยสุตฺเต (ที. นิ. ๓.๒๗๕ อาทโย) เทวาปิ อตฺตโน ปากฏานํ เตสฺเว คหณํ อกํสุ, นาฺเสนฺติ เวทิตพฺพํ.

๑๙. กิลาสุโนติ อปฺโปสฺสุกฺกา ปโยชนาภาเวน นิรุสฺสาหา อเหสุํ, น อาลสิเยน, เตนาห น อาลสิยกิลาสุโนติอาทิ. นิทฺโทสตายาติ กายวจีวีติกฺกมสมุฏฺาปกโทสาภาวา. ปาณํ น หเน น จาทินฺนมาทิเยติอาทินา (สุ. นิ. ๔๐๒) โอวาทสิกฺขาปทานํ วิชฺชมานตฺตา วุตฺตํ สตฺตาปตฺติกฺขนฺธวเสนาติอาทิ. ฉนฺนํ ฉนฺนํ วสฺสานํ โอสานทิวสํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘สกึ สกิ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ตทเปกฺขเมตฺถ สามิวจนํ. สกลชมฺพุทีเป สพฺโพปิ ภิกฺขุสงฺโฆ อุโปสถํ อกาสีติ สมฺพนฺโธ.

ขนฺตี ปรมนฺติอาทีสุ ติติกฺขาสงฺขาตา ขนฺติ สตฺตสงฺขาเรหิ นิพฺพตฺตานิฏฺาขมนกิเลสตปนโต ปรมํ ตโป นาม. วานสงฺขาตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพานํ สพฺพธมฺเมหิ ปรมํ อุตฺตมนฺติ พุทฺธา วทนฺติ. ยถาวุตฺตขนฺติยา อภาเวน ปาณวธํ วา เฉทนตาฬนาทึ วา กโรนฺโต ปรูปฆาตี ปรสฺสหรณปรทาราติกฺกมนาทีหิ มุสาเปสุฺผรุสาทีหิ จ ปรํ วิเหยนฺโต จ พาหิตปาปตาย อภาเวน ปพฺพชิโต วา สมิตปาปตาย อภาเวน สมโณ วา น โหตีติ อตฺโถ. สีลสํวเรน สพฺพปาปสฺส อนุปฺปาทนํ โลกิยสมาธิวิปสฺสนาหิ กุสลสฺส อุปสมฺปาทนํ นิปฺผาทนํ สพฺเพหิ มคฺคผเลหิ อตฺตโน จิตฺตสฺส ปริโสธนํ ปภสฺสรภาวกรณํ ยํ, ตเมตํ พุทฺธานํ สาสนํ อนุสิฏฺิ. อนุปวาโทติ วาจาย กสฺสจิ อนุปวทนํ. อนุปฆาโตติ กาเยน กสฺสจิ อุปฆาตากรณํ วุตฺตาวเสเส จ ปาติโมกฺขสงฺขาเต สีเล อตฺตานํ สํวรณํ. ภตฺตสฺมึ มตฺตฺุตาสงฺขาตอาชีวปาริสุทฺธิปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลสมาโยโค ตมฺมุเขน อินฺทฺริยสํวโร ปนฺตเสนาสนสงฺขาตํ อรฺวาสํ ตมฺมุเขน ปกาสิเต จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามตาสงฺขาตมหาอริยวํเส ปติฏฺานฺจ อธิจิตฺตสงฺขาเต โลกิยโลกุตฺตรสมาธิมฺหิ ตทุปฺปาทนวเสน อาโยโค อนุโยโค จ ยํ, ตเมตํ พุทฺธานํ อนุสิฏฺีติ โยชนา.

‘‘ยาว สาสนปริยนฺตา’’ติ อาณาปาติโมกฺขสฺส อภาวโต วุตฺตํ. ปรินิพฺพานโต ปน อุทฺธํ โอวาทปาติโมกฺขุทฺเทโสปิ นตฺเถว, พุทฺธา เอว หิ ตํ อุทฺทิสนฺติ, น สาวกา. ปมโพธิยนฺติ โพธิโต วีสติวสฺสปริจฺฉินฺเน กาเล, อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘ปฺจจตฺตาลีสาย วสฺเสสุ อาทิโต ปนฺนรส วสฺสานิ ปมโพธี’’ติ วุตฺตํ, สิกฺขาปทปฺตฺติกอาลโต ปน ปภุติ อาณาปาติโมกฺขเมว อุทฺทิสนฺตีติ อิทํ ปาติโมกฺขุทฺเทสกฺกเมเนว ปริปุณฺณํ กตฺวา สิกฺขาปทปฺตฺติกาลํ สนฺธาย วุตฺตํ. อฏฺานํ อนวกาโสติ ยถากฺกมํ เหตุปจฺจยปฏิกฺเขปวเสน การณปฏิกฺเขโป. นฺติ เยน การเณน. อปริสุทฺธาย ปริสายาติ อลชฺชีปุคฺคเลหิ โวมิสฺสตาย อสุทฺธาย ปริสาย, น เกวลํ พุทฺธานฺเว อปริสุทฺธาย ปริสาย ปาติโมกฺขุทฺเทโส อยุตฺโต, อถ โข สาวกานมฺปิ. โจทนาสารณาทิวเสน ปน โสเธตฺวา สํวาสกรณํ สาวกานฺเว ภาโร, พุทฺธา ปน สิกฺขาปทานิ ปฺเปตฺวา อุโปสถาทิกรณวิธานํ สิกฺขาเปตฺวา วิสฺสชฺเชนฺติ, โจทนาสารณาทีนิ น กโรนฺติ, เตเนว ภควา อสุทฺธาย ปริสาย ปาติโมกฺขํ อนุทฺทิสิตฺวา สกลรตฺตึ ตุณฺหีภูโต นิสีทิ. ภิกฺขู จ ภควโต อธิปฺปายํ ตฺวา อสุทฺธปุคฺคลํ พหิ นีหรึสุ. ตสฺมา สาวกานมฺปิ อสุทฺธาย ปริสาย ตฺวา อุโปสถาทิสงฺฆกมฺมกรณํ พฺรหฺมจริยนฺตรายกรณํ วินา น วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ.

สมฺมุขสาวกานนฺติ พุทฺธานํ สมฺมุเข ธรมานกาเล ปพฺพชิตานํ สพฺพนฺติมานํ สาวกานํ. อุฬาราติสยโชตนตฺถํ ‘‘อุฬารุฬารโภคาทิกุลวเสน วา’’ติ ปุน อุฬารสทฺทคฺคหณํ กตํ. อาทิ-สทฺเทน อุฬารมชฺฌตฺตอนุฬาราทีนํ คหณํ เวทิตพฺพํ. เต ปจฺฉิมา สาวกา อนฺตรธาเปสุนฺติ สมฺพนฺโธ.

อปฺตฺเตปิ สิกฺขาปเท ยทิ สาวกา สมานชาติอาทิกา สิยุํ, อตฺตโน กุลานุคตคนฺถํ วิย ภควโต วจนํ น นาเสยฺยุํ. ยสฺมา ปน สิกฺขาปทฺจ น ปฺตฺตํ, อิเม จ ภิกฺขู น สมานชาติอาทิกา, ตสฺมา วินาเสสุนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ยสฺมา เอกนามา…เป… ตสฺมา อฺมฺํ วิเหเนฺตาติอาทิ วุตฺตํ. จิรฏฺิติกวาเร ปน สาวกานํ นานาชจฺจาทิภาเว สมาเนปิ สิกฺขาปทปฺตฺติยา ปริปุณฺณตาย สาสนสฺส จิรปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา. ยทิ เอวํ กสฺมา สพฺเพปิ พุทฺธา สิกฺขาปทานิ น ปฺเปนฺตีติ? ยสฺมา จ สาสนสฺส จิรปฺปวตฺติยา น เกวลํ สิกฺขาปทปฺตฺติเยว เหตุ, อถ โข อายตึ ธมฺมวินยํ คเหตฺวา สาวเกหิ วิเนตพฺพปุคฺคลานํ สมฺภโวปิ, ตสฺมา เตสํ สมฺภเว สติ พุทฺธา สิกฺขาปทํ ปฺเปนฺติ, นาสตีติ ปริปุณฺณาปฺตฺติเยว เวเนยฺยสมฺภวสฺสาปิ สูจนโต สาสนสฺส จิรปฺปวตฺติยา เหตุ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ปาฬิยํ สหสฺสํ ภิกฺขุสงฺฆํ…เป… โอวทตีติ เอตฺถ สหสฺสสงฺขฺยาปริจฺฉินฺโน สงฺโฆ สหสฺโส สหสฺสิโลกธาตูติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๑๘) วิย. ตํ สหสฺสํ ภิกฺขุสงฺฆนฺติ โยชนา. สหสฺสสทฺทสฺส เอกวจนนฺตตาย ‘‘ภิกฺขุสหสฺสสฺสา’’ติ วตฺวา อวยวาเปกฺขาย ‘‘โอวทิยมานาน’’นฺติ พหุวจนนิทฺเทโส กโตติ ทฏฺพฺโพ.

อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ เอตฺถ อาสเวหีติ กตฺตุอตฺเถ กรณวจนํ. จิตฺตานีติ ปจฺจตฺตพหุวจนํ. วิมุจฺจึสูติ กมฺมสาธนํ. ตสฺมา อาสเวหิ กตฺตุภูเตหิ อนุปาทาย อารมฺมณกรณวเสน อคฺคเหตฺวา จิตฺตานิ วิโมจิตานีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพติ อาห เตสฺหิ จิตฺตานีติอาทิ. เยหิ อาสเวหีติ เอตฺถาปิ กตฺตุอตฺเถ เอว กรณวจนํ. วิมุจฺจึสูติ กมฺมสาธนํ. เตติ อาสวา. ตานีติ จิตฺตานิ, อุปโยคพหุวจนฺเจตํ. วิมุจฺจึสูติ กตฺตุสาธนํ, วิโมเจสุนฺติ อตฺโถ. อคฺคเหตฺวา วิมุจฺจึสูติ อารมฺมณวเสน ตานิ จิตฺตานิ อคฺคเหตฺวา อาสวา เตหิ จิตฺเตหิ มุตฺตวนฺโต อเหสุนฺติ อตฺโถ. อถ วา อาสเวหีติ นิสฺสกฺกวจนํ, วิมุจฺจึสูติ กตฺตุสาธนํ. ตสฺมา กฺจิ สงฺขตธมฺมํ ตณฺหาทิวเสน อนุปาทิยิตฺวา จิตฺตานิ วิมุตฺตวนฺตานิ อเหสุนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ปุริมวจนาเปกฺขนฺติ อฺตรสฺมึ ภึสนเก วนสณฺเฑติ วุตฺตวจนสฺส อเปกฺขนํ ตสฺมึ ปุริมวจเนติ เอวํ อเปกฺขนนฺติ อตฺโถ, เตนาห ยํ วุตฺตนฺติอาทิ. ภึสนสฺส ภยสฺส กตํ กรณํ กิริยา ภึสนกตํ, ตสฺมึ ภึสนกิริยายาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภึสนกิริยายา’’ติ. ภึสยตีติ ภึสโน, โสว ภึสนโก, ตสฺส ภาโว ‘‘ภึสนกตฺต’’นฺติ วตฺตพฺเพ ต-การสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ปการนฺตเรน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. พหุตรานํ สตฺตานํ วาติ เยภุยฺเยนาติ ปทสฺส อตฺถทสฺสนํ. เตน จ โย โกจีติ ปทสฺสาปิ โย โย ปวิสตีติ วิจฺฉาวเสน นานตฺเถน อตฺโถ คเหตพฺโพติ ทสฺเสติ, โย โย ปวิสติ, เตสุ พหุตรานนฺติ อตฺถสมฺภวโต.

นิคมนนฺติ ปกเต อตฺเถ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส อุปสํหาโร. อยฺเหตฺถ นิคมนกฺกโม – ยา หิ, สาริปุตฺต, วิปสฺสีอาทีนํ ติณฺณํ พุทฺธานํ อตฺตโน ปรินิพฺพานโต อุปริ ปริยตฺติวเสน วิเนตพฺพานํ ปุคฺคลานํ อภาเวน เตสํ อตฺถาย วิตฺถารโต สิกฺขาปทปฺตฺติยํ กิลาสุตา อปฺโปสฺสุกฺกตา, ยา จ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนานํ เวเนยฺยานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ภึสนกวนสณฺเฑปิ คนฺตฺวา โอวทนฺตานํ เตสํ มคฺคผลุปฺปาทนตฺถาย ธมฺมเทสนาย เอว อกิลาสุตา สอุสฺสาหตา, น วิตฺถารโต ธมฺมวินยเทสนาย, อยํ โข, สาริปุตฺต, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน วิปสฺสีอาทีนํ ติณฺณํ พุทฺธานํ พฺรหฺมจริยํ น จิรฏฺิติกํ อโหสีติ. ปุริสยุควเสนาติ ปุริสานํ ยุคํ ปวตฺติกาโล, ตสฺส วเสน, ปุริสวเสนาติ อตฺโถ. สพฺพปจฺฉิมโกติ ปรินิพฺพานทิวเส ปพฺพชิโต สุภทฺทสทิโส. สตสหสฺสํ สฏฺิมตฺตานิ จ วสฺสสหสฺสานีติ อิทํ ภควโต ชาติโต ปฏฺาย วุตฺตํ, โพธิโต ปฏฺาย ปน คณิยมานํ อูนํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ทฺเวเยวาติ ธรมาเน ภควติ เอกํ, ปรินิพฺพุเต เอกนฺติ ทฺเว เอว ปุริสยุคานิ.

๒๐-๑. อสมฺภุณนฺเตนาติ อปาปุณนฺเตน. โก อนุสนฺธีติ ปุริมกถาย อิมสฺส โก สมฺพนฺโธติ อตฺโถ. ยํ วุตฺตนฺติ ยํ ยาจิตนฺติ อตฺโถ. เยสูติ วีติกฺกมธมฺเมสุ. เนสนฺติ ทิฏฺธมฺมิกาทิอาสวานํ. เตติ วีติกฺกมธมฺมา. าติเยว ปิตามหปิตุปุตฺตาทิวเสน ปริวฏฺฏนโต ปริวฏฺโฏติ าติปริวฏฺโฏ. โลกามิสภูตนฺติ โลกปริยาปนฺนํ หุตฺวา กิเลเสหิ อามสิตพฺพโต โลกามิสภูตํ. ปพฺพชฺชาสงฺเขเปเนวาติ ทสสิกฺขาปททานาทิปพฺพชฺชามุเขน. เอตนฺติ เมถุนาทีนํ อกรณํ. ถามนฺติ สิกฺขาปทปฺาปนสามตฺถิยํ. สฺฉวินฺติ สุกฺกจฺฉวึ ปกติจฺฉวึ, สุนฺทรจฺฉวึ วา. เสสนฺติ เสสปทโยชนทสฺสนํ. อิทานิ อตฺถโยชนํ ทสฺเสนฺโต อาห อยํ วา เหตฺถาติอาทิ. ตตฺถ วา-สทฺโท อวธารเณ. หิ-สทฺโท ปสิทฺธิยํ, อยเมว เหตฺถาติ อตฺโถ. อถ สตฺถาติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ตทา สตฺถา’’ติ. โรเปตฺวาติ ผาลิตฏฺาเน นินฺนํ มํสํ สมํ วฑฺเฒตฺวา. สเก อาจริยเกติ อตฺตโน อาจริยภาเว, อาจริยกมฺเม วา.

วิปุลภาเวนาติ พหุภาเวน. อโยนิโส อุมฺมุชฺชมานาติ อนุปาเยน อภินิวิสมานา, วิปรีตโต ชานมานาติ อตฺโถ. รเสน รสํ สํสนฺทิตฺวาติ อนวชฺชสภาเวน สาวชฺชสภาวํ สมฺมิสฺเสตฺวา. อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยนฺติ อุคฺคตธมฺมํ อุคฺคตวินยฺจ, ยถา ธมฺโม จ วินโย จ วินสฺสิสฺสติ, เอวํ กตฺวาติ อตฺโถ. อิมสฺมึ อตฺเถติ อิมสฺมึ สงฺฆาธิกาเร. ปภสฺสโรติ ปภาสนสีโล. เอวํนาโม เอวํโคตฺโตติ โสยมายสฺมา โสตาปนฺโนตินามโคตฺเตน สมนฺนาคโต, อยํ วุจฺจติ โสตาปนฺโนติ ปกเตน สมฺพนฺโธ. อวินิปาตธมฺโมติ เอตฺถ ธมฺม-สทฺโท สภาววาจี, โส จ อตฺถโต อปาเยสุ ขิปนโก ทิฏฺิอาทิอกุสลธมฺโม เอวาติ อาห ‘‘เย ธมฺมา’’ติอาทิ. อิทานิ สภาววเสเนว อตฺถํ ทสฺเสตุํ วินิปตนํ วาติอาทิ วุตฺตํ. นิยโตติ สตฺตภวพฺภนฺตเร นิยตกฺขนฺธปรินิพฺพาโน. ตสฺส การณมาห ‘‘สมฺโพธิปรายโณ’’ติ.

๒๒. อนุธมฺมตาติ โลกุตฺตรธมฺมานุคโต สภาโว. ปวารณาสงฺคหํ ทตฺวาติ ‘‘อาคามินิยา ปุณฺณมิยา ปวาเรสฺสามา’’ติ อนุมติทานวเสน ทตฺวา, ปวารณํ อุกฺกฑฺฒิตฺวาติ อตฺโถ, เอเตน นเยน เกนจิ ปจฺจเยน ปวารณุกฺกฑฺฒนํ กาตุํ วฏฺฏตีติ ทีปิตํ โหติ. มาคสิรสฺส ปมทิวเสติ จนฺทมาสวเสน วุตฺตํ, อปรกตฺติกปุณฺณมาย อนนฺตเร ปาฏิปททิวเสติ อตฺโถ. ผุสฺสมาสสฺส ปมทิวเสติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิทฺจ นิทสฺสนมตฺตํ เวเนยฺยานํ อปริปากํ ปฏิจฺจ ผุสฺสมาสโต ปรฺจ เอกทฺวิติจตุมาสมฺปิ ตตฺเถว วสิตฺวา เสสมาเสหิ จาริกาย ปริโยสาปนโต. ทสสหสฺสจกฺกวาเฬติ อิทํ เทวพฺรหฺมานํ วเสน วุตฺตํ. มนุสฺสา ปน อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬ โพธเนยฺยา โหนฺติ. อิตรจกฺกวาเฬสุ ปน มนุสฺสานํ อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ อุปฺปตฺติยา ฉนฺทุปฺปาทนตฺถํ อนนฺตมฺปิ จกฺกวาฬํ โอโลเกตฺวา ตทนุคุณานุสาสนี ปาฏิหาริยํ กโรนฺติเยว.

อายามาติ เอตฺถ อา-สทฺโท อาคจฺฉาติ อิมินา สมานตฺโถติ อาห ‘‘อาคจฺฉ ยามา’’ติ, เอหิ คจฺฉามาติ อตฺโถ. สุวณฺณรสปิฺชราหีติ วิลีนสุวณฺณชลํ วิย ปิฺชราหิ สุวณฺณวณฺณาหีติ อตฺโถ. ปาฬิยํ นิมนฺติตมฺหาติอาทีสุ ‘‘นิมนฺติตา วสฺสํวุตฺถา อมฺหา’’ติ จ, ‘‘นิมนฺติตา วสฺสํวุตฺถา อตฺถา’’ติ จ สมฺพนฺโธ.

นฺติ เทยฺยธมฺมชาตํ, ยํ กิฺจีติ อตฺโถ. โน นตฺถีติ อมฺหากํ นตฺถิ, โนติ วา เอตสฺส วิวรณํ นตฺถีติ. เอตฺถาติ ฆราวาเส. นฺติ ตํ การณํ, กิจฺจํ วา. กุโตติ กตรเหตุโต. นฺติ เยน การเณน, กิจฺเจน วา. ทุติเย อตฺถวิกปฺเป เอตฺถาติ อิมสฺส วิวรณํ อิมสฺมึ เตมาสพฺภนฺตเรติ. นฺติ ตํ เทยฺยธมฺมํ.

ตตฺถ จาติ กุสเล. ติกฺขวิสทภาวาปาทเนน สมุตฺเตเชตฺวา. วสฺเสตฺวาติ อายตึ วาสนาภาคิยํ ธมฺมรตนวสฺสํ โอตาเรตฺวา. ยํ ทิวสนฺติ ยสฺมึ ทิวเส.

๒๓. ปตฺตุณฺณปตฺตปเฏ จาติ ปตฺตุณฺณปเฏ จีนปเฏ จ. ตุมฺพานีติ จมฺมมยเตลภาชนานิ. อนุพนฺธิตฺวาติ อนุปคมนํ กตฺวา. อภิรนฺต-สทฺโท อิธ อภิรุจิปริยาโยติ อาห ‘‘ยถาชฺฌาสย’’นฺติอาทิ. โสเรยฺยาทีนิ มหามณฺฑลจาริกาย มคฺคภูตานิ โสเรยฺยนคราทีนิ. ปยาคปติฏฺานนฺติ คงฺคาย เอกสฺส ติตฺถวิเสสสฺสาปิ, ตํสมีเป คามสฺสาปิ นามํ. สมนฺตปาสาทิกายาติ สมนฺตโต สพฺพโส ปสาทํ ชเนตีติ สมนฺตปาสาทิกา, ตสฺสา.

เย ปน ปกาเร สนฺธาย ‘‘สมนฺตโต’’ติ วุจฺจติ, เต ปกาเร วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ตตฺริทนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘สมนฺตปาสาทิกา’’ติ ยา สํวณฺณนา วุตฺตา, ตตฺร ตสฺสํ สมนฺตปาสาทิกายํ สมนฺตปสาทิกภาเว อิทํ วกฺขมานคาถาวจนํ โหตีติ โยชนา. พาหิรนิทานอพฺภนฺตรนิทานสิกฺขาปทนิทานานํ วเสน นิทานปฺปเภททีปนํ เวทิตพฺพํ. ‘‘เถรวาทปฺปกาสนํ วตฺถุปฺปเภททีปน’’นฺติปิ วทนฺติ. ‘‘สิกฺขาปทานํ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุปฺปเภททีปน’’นฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. สิกฺขาปทนิทานนฺติ ปน เวสาลีอาทิ สิกฺขาปทปฺตฺติยา การณภูตเทสวิเสโส เวทิตพฺโพ. เอตฺถาติ สมนฺตปาสาทิกาย. สมฺปสฺสตํ วิฺูนนฺติ สมฺพนฺโธ, ตสฺมา อยํ สมนฺตปาสาทิกาตฺเวว ปวตฺตาติ โยเชตพฺพา.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

เวรฺชกณฺฑวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๑. ปาราชิกกณฺโฑ

๑. ปมปาราชิกํ

สุทินฺนภาณวารวณฺณนา

๒๔. วิกฺกายิกภณฺฑสฺส วิกฺกิณนํ อิณทานฺจ ภณฺฑปฺปโยชนํ นาม. เอวํ ปโยชิตสฺส มูลสฺส สห วฑฺฒิยา คหณวายาโม อุทฺธาโร นาม. อสุกทิวเส ทินฺนนฺติอาทินา ปมุฏฺสฺส สตุปฺปาทนาทิ สารณํ นาม. จตุพฺพิธายาติ ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติสมณานํ วเสน, ภิกฺขุอาทีนํ วา วเสน จตุพฺพิธาย. ทิสฺวานสฺส เอตทโหสีติ เหตุอตฺเถ อยํ ทิสฺวาน-สทฺโท อสมานกตฺตุกตฺตา, ยถา ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ โหตีติ, เอวมฺตฺถาปิ เอวรูเปสุ. ภพฺพกุลปุตฺโตติ อุปนิสฺสยมตฺตสภาเวน วุตฺตํ, น ปจฺฉิมภวิกตาย. เตเนวสฺส มาตาทิอกลฺยาณมิตฺตสมาโยเคน กตวีติกฺกมนํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนวิปฺปฏิสาเรน อธิคมนฺตราโย ชาโต. ปจฺฉิมภวิกานํ ปุพฺพพุทฺธุปฺปาเทสุ ลทฺธพฺยากรณานํ น สกฺกา เกนจิ อนฺตรายํ กาตุํ. เตเนว องฺคุลิมาลตฺเถราทโย อกุสลํ กตฺวาปิ อธิคมสมฺปนฺนา เอว อเหสุนฺติ. จริมกจิตฺตนฺติ จุติจิตฺตํ. สงฺขํ วิย ลิขิตํ ฆํสิตฺวา โธวิตํ สงฺขลิขิตนฺติ อาห โธตอิจฺจาทิ. อชฺฌาวสตาติ อธิ-สทฺทโยเคน อคารนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อคารมชฺเฌ’’ติ. กสายรสรตฺตานิ กาสายานีติ อาห ‘‘กสายรสปีตตายา’’ติ. กสายโต นิพฺพตฺตตาย จ หิ รโสปิ ‘‘กสายรโส’’ติ วุจฺจติ.

๒๖. ยทา ชานาติ-สทฺโท โพธนตฺโถ น โหติ, ตทา ตสฺส ปโยเค สปฺปิโน ชานาติ มธุโน ชานาตีติอาทีสุ วิย กรณตฺเถ สามิวจนํ สทฺทสตฺถวิทู อิจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘กิฺจิ ทุกฺเขน นานุโภสี’’ติ. เกนจิ ทุกฺเขน นานุโภสีติ อตฺโถ, กิฺจีติ เอตฺถาปิ หิ กรณตฺเถ สามิวจนสฺส โลโป กโต, เตเนว วกฺขติ ‘‘วิกปฺปทฺวเยปิ ปุริมปทสฺส อุตฺตรปเทน สมานวิภตฺติโลโป ทฏฺพฺโพ’’ติ. ยทา ปน ชานาติ-สทฺโท สรณตฺโถ โหติ, ตทา มาตุ สรตีติอาทีสุ วิย อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺตีติ อาห ‘‘อถ วา กิฺจิ ทุกฺขํ นสฺสรตีติ อตฺโถ’’ติ, กสฺสจิ ทุกฺขสฺส อนนุภูตตาย นสฺสรตีติ อตฺโถ. วิกปฺปทฺวเยปีติ อนุภวนสรณตฺถวเสน วุตฺเต ทุติยตติยวิกปฺปทฺวเย. ปุริมปทสฺสาติ กิฺจีติ ปทสฺส. อุตฺตรปเทนาติ ทุกฺขสฺสาติปเทน. สมานาย สามิวจนภูตาย วิภตฺติยา ‘‘กสฺสจิ ทุกฺขสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘กิฺจิ ทุกฺขสฺสา’’ติ โลโปติ ทฏฺพฺโพ. มรเณนปิ มยํ เตติ เอตฺถ เตติ ปทสฺส สหตฺเถ กรณวเสนปิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ตยา วิโยคํ วา ปาปุณิสฺสามาติ อตฺถนฺตรํ วุตฺตํ.

๒๘. คนฺธพฺพา นาม คายนกา. นฏา นาม รงฺคนฏา. นาฏกา ลงฺฆนกาทโย. สุขูปกรเณหิ อตฺตโน ปริจรณํ กโรนฺโต ยสฺมา ลฬนฺโต กีฬนฺโต นาม โหติ, ตสฺมา ทุติเย อตฺถวิกปฺเป ลฬาติอาทิ วุตฺตํ. ทานปฺปทานาทีนีติ เอตฺถ นิจฺจทานํ ทานํ นาม, วิเสสทานํ ปทานํ นาม, อาทิ-สทฺเทน สีลาทีนิ สงฺคณฺหาติ.

๓๐. จุทฺทส ภตฺตานีติ สงฺฆภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนํ สลากํ ปกฺขิกํ อุโปสถิกํ ปาฏิปทิกํ อาคนฺตุกํ คมิกํ คิลานํ คิลานุปฏฺากํ วิหาร-ธุร-วารภตฺตนฺติ อิมานิ จุทฺทส ภตฺตานิ. เอตฺถ จ เสนาสนาทิปจฺจยตฺตยนิสฺสิเตสุ อารฺกงฺคาทิปธานงฺคานํ คหณวเสน เสสธุตงฺคานิปิ คหิตาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพํ. วชฺชีนนฺติ วชฺชีราชูนํ. วชฺชีสูติ ชนปทาเปกฺขํ พหุวจนํ, วชฺชีนามเก ชนปเทติ อตฺโถ. ปฺจกามคุณาเยว อุปภุฺชิตพฺพโต ปริภุฺชิตพฺพโต จ อุปโภคปริโภคา, อิตฺถิวตฺถาทีนิ จ ตทุปกรณานีติ อาห ‘‘เยหิ เตส’’นฺติอาทิ. อุกฺกฏฺปิณฺฑปาติกตฺตาติ เสสธุตงฺคปริวาริเตน อุกฺกฏฺปิณฺฑปาติกธุตงฺเคน สมนฺนาคตตฺตา, เตนาห ‘‘สปทานจารํ จริตุกาโม’’ติ.

๓๑. โทสาติ รตฺติ. ตตฺถ อภิวุตฺถํ ปริวุสิตํ อาภิโทสิกํ, อภิโทสํ วา ปจฺจูสกาลํ คโต ปตฺโต อติกฺกนฺโต อาภิโทสิโก, เตนาห เอกรตฺตาติกฺกนฺตสฺส วาติอาทิ.

๓๒. อุทกกฺชิยนฺติ ปานียปริโภชนียอุทกฺจ ยาคุ จ. ตถาติ สมุจฺจยตฺเถ.อโนกปฺปนํ อสทฺทหนํ, อมริสนํ อสหนํ.

๓๔. ตทฺธิตโลปนฺติ ปิตามหโต อาคตํ ‘‘เปตามห’’นฺติ วตฺตพฺเพ ตทฺธิตปจฺจยนิมิตฺตสฺส เอ-การสฺส โลปํ กตฺวาติ อตฺโถ. เยสํ สนฺตกํ ธนํ คหิตํ, เต อิณายิกา. ปลิพุทฺโธติ ‘มา คจฺฉ มา ภุฺชา’ติอาทินา กตาวรโณ, ปีฬิโตติ อตฺโถ.

๓๕. อตฺตนาติ สยํ. สปติโน ธนสามิโน อิทํ สาปเตยฺยํ, ธนํ. ตเทว วิภโว.

๓๖. ภิชฺชนฺตีติ อคหิตปุพฺพา เอว ภิชฺชนฺติ. ทินฺนาปิ ปฏิสนฺธีติ ปิตรา ทินฺนํ สุกฺกํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนสฺส สตฺตสฺส ปฏิสนฺธิปิ เตน ทินฺนา นาม โหตีติ วุตฺตํ. สุกฺกเมว วา อิธ ปฏิสนฺธินิสฺสยตฺตา ‘‘ปฏิสนฺธี’’ติ วุตฺตํ, เตนาห ‘‘ขิปฺปํ ปติฏฺาตี’’ติ. น หิ ปิตุ สํโยคกฺขเณเยว สตฺตสฺส อุปฺปตฺตินิยโม อตฺถิ สุกฺกเมว ตถา ปติฏฺานนิยมโต. สุกฺเก ปน ปติฏฺิเต ยาว สตฺต ทิวสานิ, อฑฺฒมาสมตฺตํ วา, ตํ คพฺภสณฺานสฺส เขตฺตเมว โหติ มาตุ มํสสฺส โลหิตเลสสฺส สพฺพทาปิ วิชฺชมานตฺตา. ปุพฺเพปิ ปฺตฺตสิกฺขาปทานํ สพฺภาวโต อปฺตฺเต สิกฺขาปเทติ อิมสฺส ปมปาราชิกสิกฺขาปเท อฏฺปิเตติ อตฺโถ วุตฺโต. เอวรูปนฺติ เอวํ ครุกสภาวํ, ปาราชิกสงฺฆาทิเสสวตฺถุภูตนฺติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘อวเสเส ปฺจขุทฺทกาปตฺติกฺขนฺเธ เอว ปฺเปสี’’ติ. ยํ อาทีนวนฺติ สมฺพนฺโธ. กายวิฺตฺติโจปนโตติ กายวิฺตฺติยา นิพฺพตฺตจลนโต.

เตเนวาติ อวธารเณน ยานิ คพฺภคฺคหณการณานิ นิวตฺติตานิ, ตานิปิ ทสฺเสตุํ กึ ปนาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุภเยสํ ฉนฺทราควเสน กายสํสคฺโค วุตฺโต. อิตฺถิยา เอว ฉนฺทราควเสน นาภิปรามสนํ วิสุํ วุตฺตํ. สามปณฺฑิตสฺส หิ มาตา ปุตฺตุปฺปตฺติยา สฺชาตาทรา นาภิปรามสนกาเล กามราคสมากุลจิตฺตา อโหสิ, อิตรถา ปุตฺตุปฺปตฺติยา เอว อสมฺภวโต. ‘‘สกฺโก จสฺสา กามราคสมุปฺปตฺตินิมิตฺตานิ อกาสี’’ติปิ วทนฺติ, วตฺถุวเสน วา เอตํ นาภิปรามสนํ กายสํสคฺคโต วิสุํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. มาตงฺคปณฺฑิตสฺส ทิฏฺมงฺคลิกาย นาภิปรามสเนน มณฺฑพฺยสฺส นิพฺพตฺติ อโหสิ. จณฺฑปชฺโชตมาตุ นาภิยํ วิจฺฉิกา ผริตฺวา คตา, เตน จณฺฑปชฺโชตสฺส นิพฺพตฺติ อโหสีติ อาห เอเตเนว นเยนาติอาทิ.

อยนฺติ สุทินฺนสฺส ปุราณทุติยิกา. ยํ สนฺธายาติ ยํ อชฺฌาจารํ สนฺธาย. มาตาปิตโร จ สนฺนิปติตา โหนฺตีติ อิมินา สุกฺกสฺส สมฺภวํ ทีเปติ, มาตา จ อุตุนี โหตีติ อิมินา โสณิตสฺส. คนฺธพฺโพติ ตตฺรุปโค สตฺโต อธิปฺเปโต, คนฺตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ, ต-การสฺส เจตฺถ ธ-กาโร กโต. อถ วา คนฺธพฺพา นาม รงฺคนฏา, เต วิย ตตฺร ตตฺร ภเวสุ นานาเวสคฺคหณโต อยมฺปิ ‘‘คนฺธพฺโพ’’ติ วุตฺโต, โส มาตาปิตูนํ สนฺนิปาตกฺขณโต ปจฺฉาปิ สตฺตาหพฺภนฺตเร ตตฺร อุปปนฺโน ‘‘ปจฺจุปฏฺิโต’’ติ วุตฺโต. คพฺภสฺสาติ กลลรูปสหิตสฺส ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส. ตฺหิ อิธ ‘‘คพฺโภ’’ติ อธิปฺเปตํ สา เตน คพฺภํ คณฺหีติอาทีสุ (ปารา. ๓๖) วิย. อสฺส ตํ อชฺฌาจารนฺติ สมฺพนฺโธ. ปาฬิยํ นิรพฺพุโท วต โภ ภิกฺขุสงฺโฆ นิราทีนโวติ อิมสฺส อนนฺตรํ ตสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆติ อชฺฌาหริตฺวา สุทินฺเนน…เป… อาทีนโว อุปฺปาทิโตติ โยชนา เวทิตพฺพา. อิติหาติ นิปาตสมุทายสฺส เอวนฺติ อิทํ อตฺถภวนํ. มุหุตฺเตนาติ อิทํ ขเณนาติ ปทสฺส เววจนํ. ยาว พฺรหฺมโลกา อพฺภุคฺคโตปิ เทวานํ ตาวมหนฺโต สทฺโท เตสํ รูปํ วิย มนุสฺสานํ โคจโร น โหติ. ตสฺมา ปจฺฉา สุทินฺเนน วุตฺเต เอว ชานึสูติ ทฏฺพฺพํ.

๓๗. มคฺคพฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคปทฏฺานํ สิกฺขตฺตยเมว อุปจารโต วุตฺตํ ตสฺเสว ยาวชีวํ จริตพฺพตฺตา. อวิปฺผาริโกติ อุทฺเทสาทีสุ อพฺยาวโฏ. วหจฺฉินฺโนติ ฉินฺนปาโท, ฉินฺนขนฺโธ วา. จินฺตยีติ อิมินา ปชฺฌายีติ ปทสฺส กิริยาปทตฺตํ ทสฺเสติ. เตน ‘‘กิโส อโหสิ…เป… ปชฺฌายิ จา’’ติ จ-การํ อาเนตฺวา ปาฬิโยชนา กาตพฺพา.

๓๘. คเณ ชนสมาคเม สนฺนิปาตนํ คณสงฺคณิกา, สาว ปปฺจา, เตน คณสงฺคณิกาปปฺเจน. ยสฺสาติ เย อสฺส. กถาผาสุกาติ วิสฺสาสิกภาเวน ผาสุกกถา, สุขสมฺภาสาติ อตฺโถ. อุปาทารูปํ ภูตรูปมุเขเนว มนฺทนํ ปีนนฺจ โหตีติ อาห ปสาทอิจฺจาทิ. ทานีติ นิปาโต อิธ ปน-สทฺทตฺเถ วตฺตติ ตกฺกาลวาจิโน เอตรหิ-ปทสฺส วิสุํ วุจฺจมานตฺตาติ อาห ‘‘โส ปน ตฺว’’นฺติ. โน-สทฺโทปิ นุ-สทฺโท วิย ปุจฺฉนตฺโถติ อาห ‘‘กจฺจิ นุ ตฺว’’นฺติ. ตเมวาติ คิหิภาวปตฺถนาลกฺขณเมว. อนภิรติเมวาติ เอว-กาเรน นิวตฺติตาย ปน ตทฺาย อนภิรติยา วิชฺชมานตฺตํ ทสฺเสตุํ อธิกุสลานนฺติอาทิ วุตฺตํ, สมถวิปสฺสนา อธิกุสลา นาม. อิทํ ปนาติอาทิ อุปริ วตฺตพฺพวิเสสทสฺสนํ. ปริยายวจนมตฺตนฺติ สทฺทตฺถกถนมตฺตํ.

ตสฺมินฺติ ธมฺเม, เอวํ วิราคาย เทสิเต สตีติ อตฺโถ. นามาติ ครหายํ. โลกุตฺตรนิพฺพานนฺติ วิราคายาติอาทินา วุตฺตกิเลสกฺขยนิพฺพานโต วิเสเสติ. ชาตึ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกมาโน เอว มทชนนฏฺเน มโทติ มานมโท. ‘‘อหํ ปุริโส’’ติ ปวตฺโต มาโน ปุริสมโท. ‘‘อสทฺธมฺมเสวนาสมตฺถตํ นิสฺสาย มาโน, ราโค เอว วา ปุริสมโท’’ติ เกจิ. อาทิ-สทฺเทน พลมทาทึ สงฺคณฺหาติ. เตภูมกวฏฺฏนฺติ ตีสุ ภูมีสุ กมฺมกิเลสวิปากา ปวตฺตนฏฺเน วฏฺฏํ. วิรชฺชตีติ วิคจฺฉติ. โยนิโยติ อณฺฑชาทโย, ตา ปน ยวนฺติ ตาหิ สตฺตา อมิสฺสิตาปิ สมานชาติตาย มิสฺสิตา โหนฺตีติ ‘‘โยนิโย’’ติ วุตฺตา.

าตตีรณปหานวเสนาติ เอตฺถ ลกฺขณาทิวเสน สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคโห าตปริฺา นาม. กลาปสมฺมสนาทิวเสน ปวตฺตา โลกิยวิปสฺสนา ตีรณปริฺา นาม. อริยมคฺโค ปหานปริฺา นาม. อิธ ปน าตตีรณกิจฺจานมฺปิ อสมฺโมหโต มคฺคกฺขเณ สิชฺฌนโต อริยมคฺคเมว สนฺธาย ติวิธาปิ ปริฺา วุตฺตา, เตเนว ‘‘โลกุตฺตรมคฺโคว กถิโต’’ติ วุตฺตํ. กาเมสุ ปาตพฺยตานนฺติ วตฺถุกาเมสุ ปาตพฺยตาสงฺขาตานํ สุภาทิอาการานํ ตทาการคาหิกานํ ตณฺหานนฺติ อตฺโถ. วิสยมุเขน เหตฺถ วิสยิโน คหิตา. ตีสุ าเนสูติ ‘‘วิราคาย ธมฺโม เทสิโต…เป… โน สอุปาทานายา’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ.

๓๙. กลิสาสนาโรปนตฺถายาติ โทสาโรปนตฺถาย. กลีติ โกธสฺส นามํ, ตสฺส สาสนํ กลิสาสนํ, โกธวเสน วุจฺจมานา ครหา. อชฺฌาจาโรว วีติกฺกโม. สมณกรณานํ ธมฺมานนฺติ สมณภาวกรานํ หิโรตฺตปฺปาทิธมฺมานํ. ปาฬิยํ กถํ-สทฺทโยเคน น สกฺขิสฺสสีติ อนาคตวจนํ กตํ, ‘‘นาม-สทฺทโยเคนา’’ติปิ วทนฺติ. อติวิย ทุกฺขวิปากนฺติ คหฏฺานํ นาติสาวชฺชมฺปิ กมฺมํ ปพฺพชิตานํ ภควโต อาณาวีติกฺกมโต เจว สมาทินฺนสิกฺขตฺตยวินาสนโต จ มหาสาวชฺชํ โหตีติ วุตฺตํ. อุทเก ภวํ โอทกํ, โธวนกิจฺจนฺติ อาห อุทกกิจฺจนฺติอาทิ. สมาปชฺชิสฺสสีติ อนาคตวจนํ นาม-สทฺทโยเคน กตนฺติ อาห ‘‘นาม-สทฺเทน โยเชตพฺพ’’นฺติ. ทุพฺภรตาทีนํ เหตุภูโต อสํวโร อิธ ทุพฺภรตาทิ-สทฺเทน วุตฺโต การเณ การิโยปจาเรนาติ อาห ‘‘ทุพฺภรตาทีนํ วตฺถุภูตสฺส อสํวรสฺสา’’ติ. อตฺตาติ อตฺตภาโว. ทุพฺภรตนฺติ อตฺตนา อุปฏฺาเกหิ จ ทุกฺเขน ภริตพฺพตํ. สตฺเตหิ กิเลเสหิ จ สงฺคณนํ สโมธานํ สงฺคณิกาติ อาห คณสงฺคณิกายาติอาทิ. อฏฺกุสีตวตฺถุปาริปูริยาติ เอตฺถ กมฺมํ กาตพฺพนฺติ เอกํ, ตถา อกาสินฺติ, มคฺโค คนฺตพฺโพติ อคมาสินฺติ, นาลตฺถํ โภชนสฺส ปาริปูรินฺติ, อลตฺถนฺติ, อุปฺปนฺโน เม อาพาโธติ, อจิรวุฏฺิโต เคลฺาติ เอกนฺติ อิมานิ อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ นาม. เอตฺถ จ โกสชฺชํ กุสีต-สทฺเทน วุตฺตํ. วินาปิ หิ ภาวโชตนปจฺจยํ ภาวตฺโถ วิฺายติ ยถา ปฏสฺส สุกฺกนฺติ. สพฺพกิเลสาปจยภูตาย วิวฏฺฏายาติ ราคาทิสพฺพกิเลสานํ อปจยเหตุภูตาย นิพฺพานาย, นิพฺพานตฺถนฺติ อตฺโถ. สํวรปฺปหานปฏิสํยุตฺตนฺติ สีลสํวราทีหิ ปฺจหิ สํวเรหิ เจว ตทงฺคปฺปหานาทีหิ ปฺจหิ ปหาเนหิ จ อุเปตํ. อสุตฺตนฺต วินิพทฺธนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ ปาฬิสงฺขาตสุตฺตนฺตวเสน อรจิตํ, สงฺคีติกาเรหิ จ อนาโรปิตํ, เตนาห ‘‘ปาฬิวินิมุตฺต’’นฺติ. เตน จ อฏฺกถาสุ ยถานุรูปํ สงฺคหิตนฺติ ทสฺเสติ. เอวรูปา หิ ปกิณฺณกเทสนา อฏฺกถาย มูลํ. โอกฺกนฺติกธมฺมเทสนา นาม ตสฺมึ ตสฺมึ ปสงฺเค โอตาเรตฺวา โอตาเรตฺวา นานานเยหิ กถิยมานา ธมฺมเทสนา, เตนาห ภควา กิราติอาทิ. ปฏิกฺขิปนาธิปฺปายาติ ปฺตฺตมฺปิ สิกฺขาปทํ ‘‘กิเมเตนา’’ติ มทฺทนจิตฺตา.

วุตฺตตฺถวเสนาติ ปติฏฺาอธิคมุปายวเสน. สิกฺขาปทวิภงฺเค ยา ตสฺมึ สมเย กาเมสุมิจฺฉาจารา อารติ วิรตีติอาทินา (วิภ. ๗๐๖) นิทฺทิฏฺวิรติโย เจว, ยา ตสฺมึ สมเย เจตนา สฺเจตนาติอาทินา (วิภ. ๗๐๔) นิทฺทิฏฺเจตนา จ, กาเมสุมิจฺฉาจารา วิรมนฺตสฺส ผสฺโส…เป… อวิกฺเขโปติอาทินา (วิภ. ๗๐๕) นิทฺทิฏฺผสฺสาทิธมฺมา จ สิกฺขาปทนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อยฺจ อตฺโถ สิกฺขาปทวิภงฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. ‘‘โย ตตฺถ นามกาโย ปทกาโยติ อิทํ มหาอฏฺกถายํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. นามกาโยติ นามสมูโห นามปฺตฺติเยว, เสสานิปิ ตสฺเสว เววจนานิ. สิกฺขาโกฏฺาโสติ วิรติอาทโย วุตฺตา ตปฺปกาสกฺจ วจนํ.

อตฺถวเสติ หิตวิเสเส อานิสํสวิเสเส, เต จ สิกฺขาปทปฺตฺติยา เหตูติ อาห ‘‘การณวเส’’ติ. สุขวิหาราภาเว สหชีวนสฺส อภาวโต สหชีวิตาติ สุขวิหาโรว วุตฺโต. ทุสฺสีลปุคฺคลาติ นิสฺสีลา ทูสิตสีลา จ. ปาราชิกสิกฺขาปทปฺปสงฺเค หิ นิสฺสีลา อธิปฺเปตา, เสสสิกฺขาปทปสงฺเค เตหิ เตหิ วีติกฺกเมหิ ขณฺฑฉิทฺทาทิภาวปฺปตฺติยา ทูสิตสีลา อธิปฺเปตา. อุภเยนปิ อลชฺชิโนว อิธ ‘‘ทุสฺสีลา’’ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. สพฺพสิกฺขาปทานมฺปิ ทส อตฺถวเส ปฏิจฺเจว ปฺตฺตตฺตา อุปริ ทุสฺสีลปุคฺคเล นิสฺสายาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, เตเนว ‘‘เย มงฺกุตํ…เป… นิคฺคเหสฺสตี’’ติ สพฺพสิกฺขาปทสาธารณวเสน อตฺโถ วุตฺโต. ตตฺถ มงฺกุตนฺติ นิตฺเตชตํ อโธมุขตํ. ธมฺเมนาติอาทีสุ ธมฺโมติ ภูตํ วตฺถุ. วินโยติ โจทนา เจว สารณา จ. สตฺถุสาสนนฺติ ตฺติสมฺปทา เจว อนุสาวนสมฺปทา จ. สนฺทิฏฺมานาติ สํสยํ อาปชฺชมานา. อุพฺพาฬฺหาติ ปีฬิตา. ทุสฺสีลปุคฺคเล นิสฺสาย หิ อุโปสโถ น ติฏฺติ, ปวารณา น ติฏฺติ, สงฺฆกมฺมานิ นปฺปวตฺตนฺติ, สามคฺคี น โหตีติ อิมินา อลชฺชีหิ สทฺธึ อุโปสถาทิสกลสงฺฆกมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏติ ธมฺมปริโภคตฺตาติ ทสฺเสติ. อุโปสถปวารณานํ นิยตกาลิกตาย จ อวสฺสํ กตฺตพฺพตฺตา สงฺฆกมฺมโต วิสุํ คหณํ เวทิตพฺพํ. อกิตฺติ ครหา. อยโส ปริวารหานิ.

จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ นาม วตฺตกฺขนฺธเก (จูฬว. ๓๕๖ อาทโย) วุตฺตานิ อาคนฺตุกวตฺตํ อาวาสิกคมิกอนุโมทนภตฺตคฺคปิณฺฑจาริกอารฺกเสนาสนชนฺตาฆรวจฺจกุฏิอุปชฺฌายสทฺธิวิหาริกอาจริยอนฺเตวาสิกวตฺตนฺติ อิมานิ จุทฺทส วตฺตานิ, เอตานิ จ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ สพฺพทา จ ยถารหํ จริตพฺพานิ. ทฺเว อสีติ มหาวตฺตานิ ปน ตชฺชนียกมฺมกตาทิกาเลเยว จริตพฺพานิ, น สพฺพทา. ตสฺมา วิสุํ คณิตานิ. ตานิ ปน ‘‘ปาริวาสิกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตํ ปฺเปสฺสามี’’ติ (จูฬว. ๗๕) อารภิตฺวา ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพํ…เป… น ฉมาย จงฺกมนฺเต จงฺกเม จงฺกมิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตาวสานานิ ฉสฏฺิ, ตโต ปรํ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา ปาริวาสิเกน วุฑฺฒตเรน ภิกฺขุนา สทฺธึ, มูลายปฏิกสฺสนารเหน, มานตฺตจาริเกน, มานตฺตารเหน, อพฺภานารเหน ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกจฺฉนฺเน อาวาเส วตฺถพฺพ’’นฺติอาทินา (จูฬว. ๘๒) วุตฺตวตฺตานิ ปกตตฺเตน จริตพฺเพหิ อนฺตฺตา วิสุํ อคเณตฺวา ปาริวาสิกวุฑฺฒตราทีสุ ปุคฺคลนฺตเรสุ จริตพฺพตฺตา เตสํ วเสน สมฺปิณฺเฑตฺวา เอเกกํ กตฺวา คณิตานิ ปฺจาติ เอกสตฺตติวตฺตานิ จ อุกฺเขปนียกมฺมกตวตฺเตสุ จ วุตฺตํ ‘‘น ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ…เป… นหาเน ปิฏฺิปริกมฺมํ สาทิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๘๖) อิทํ อภิวาทนาทีนํ อสาทิยนํ เอกํ, ‘‘น ปกตตฺโต ภิกฺขุ สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสตพฺโพ’’ติอาทีนิ (จูฬว. ๕๑) จ ทสาติ เอวํ ทฺวาสีติ วตฺตานิ โหนฺติ, เอเตสฺเวว ปน กานิจิ ตชฺชนียกมฺมาทิวตฺตานิ กานิจิ ปาริวาสิกาทิวตฺตานีติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทฺวาสีติเยว. อฺตฺถ ปน อฏฺกถาปเทเส อปฺปกํ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตีติ อสีติขนฺธกวตฺตานีติ อาคตํ. อถ วา ปุริเมหิ จุทฺทสวตฺเตหิ อสงฺคหิตานิ วินยาคตานิ สพฺพานิ วตฺตานิ ยถา ทฺวาสีติ วตฺตานิ, อสีติ วตฺตานิ เอว วา โหนฺติ, ตถา สงฺคเหตฺวา าตพฺพานิ.

สํวรวินโยติ สีลสํวโร สติสํวโร าณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติ ปฺจวิโธปิ สํวโร ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานฺจ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต สํวโร, วินยนโต วินโยติ วุจฺจติ. ปหานวินโยติ ตทงฺคปฺปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปฺจวิธมฺปิ ปหานํ, ยสฺมา จาคฏฺเน ปหานํ, วินยนฏฺเน วินโย, ตสฺมา ‘‘ปหานวินโย’’ติ วุจฺจติ. สมถวินโยติ สตฺต อธิกรณสมถา. ปฺตฺติวินโยติ สิกฺขาปทเมว. ตมฺปิ หิ ภควโต สิกฺขาปทปฺตฺติยาว อนุคฺคหิตํ โหติ ตพฺภาเว เอว ภาวโต. สงฺขลิกนยํ กตฺวา ทสกฺขตฺตุํ โยชนฺจ กตฺวา ยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ปุริมปุริมปทสฺส อนนฺตรปเทเนว โยชิตตฺตา อโยสงฺขลิกสทิสนฺติ ‘‘สงฺขลิกนย’’นฺติ วุตฺตํ. ทสสุ ปเทสุ เอกเมกํ ปทํ ตทวเสเสหิ นวนวปเทหิ โยชิตตฺตา ‘‘เอเกกปทมูลิก’’นฺติ วุตฺตํ.

อตฺถสตํ ธมฺมสตนฺติ เอตฺถ โย หิ โส ปริวาเร (ปริ. ๓๓๔) ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ สงฺฆผาสูติ อาทึกตฺวา ยํ สทฺธมฺมฏฺิติยา, ตํ วินยานุคฺคหายาติ ปริโยสานํ ขณฺฑจกฺกวเสเนว สงฺขลิกนโย วุตฺโต, ตสฺมึ เอกมูลกนเย อาคตพทฺธจกฺกนเยน ยํ วินยานุคฺคหาย, ตํ สงฺฆสุฏฺูติ อิทมฺปิ โยเชตฺวา พทฺธจกฺเก กเต ปุริมปุริมานิ ทส ธมฺมปทานิ, ปจฺฉิมปจฺฉิมานิ ทส อตฺถปทานิ จาติ วีสติ ปทานิ โหนฺติ. เอกมูลกนเย ปน เอกสฺมึ วาเร นเวว อตฺถปทานิ ลพฺภนฺติ. เอวํ ทสหิ วาเรหิ นวุติ อตฺถปทานิ นวุติ ธมฺมปทานิ จ โหนฺติ, ตานิ สงฺขลิกนเย วุตฺเตหิ ทสหิ อตฺถปเทหิ ทสหิ ธมฺมปเทหิ จ สทฺธึ โยชิตานิ ยถาวุตฺตํ อตฺถสตํ ธมฺมสตฺจ โหนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ยํ ปเนตฺถ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๓๙) สงฺขลิกนเยปิ เอกมูลกนเยปิ ปจฺเจกํ อตฺถสตสฺส ธมฺมสตสฺส โยชนามุขํ วุตฺตํ, ตํ ตถา สิทฺเธปิ อตฺถสตํ ธมฺมสตนฺติ (ปริ. ๓๓๔) คาถาย น สเมติ ทฺเว อตฺถสตานิ ทฺเว ธมฺมสตานิ จตฺตาริ นิรุตฺติสตานิ อฏฺ าณสตานีติ วตฺตพฺพโต. ตสฺมา อิธ วุตฺตนเยเนว อตฺถสตํ ธมฺมสตนฺติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ทฺเว จ นิรุตฺติสตานีติ อตฺถโชติกานํ นิรุตฺตีนํ วเสน นิรุตฺติสตํ, ธมฺมภูตานํ นิรุตฺตีนฺจ วเสน นิรุตฺติสตนฺติ ทฺเว นิรุตฺติสตานิ. จตฺตาริ จ าณสตานีติ อตฺถสเต าณสตํ, ธมฺมสเต าณสตํ, ทฺวีสุ นิรุตฺติสเตสุ ทฺเว าณสตานีติ จตฺตาริ าณสตานิ. อติเรกานยนตฺโถติ อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ.

ปมปฺตฺติกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

สุทินฺนภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

มกฺกฏีวตฺถุกถาวณฺณนา

๔๐. ปจุรตฺเถ หิ วตฺตมานวจนนฺติ เอกทา ปฏิเสวิตฺวา ปจฺฉา อโนรมิตฺวา ทิวเส ทิวเส เสวนิจฺฉาย วตฺตมานตฺตา เสวนาย อภาวกฺขเณปิ อิห มลฺลา ยุชฺฌนฺตีติอาทีสุ วิย อพฺโพจฺฉินฺนตํ พาหุลฺลวุตฺติตฺจ อุปาทาย ปฏิเสวตีติ วตฺตมานวจนํ กตนฺติ อตฺโถ. อาหิณฺฑนฺตาติ วิจรนฺตา.

๔๑. สโหฑฺฒคฺคหิโตติ สภณฺฑคฺคหิโต, อยเมว วา ปาโ. ตํ สิกฺขาปทํ ตเถว โหตีติ มนุสฺสามนุสฺสาทิปุคฺคลวิเสสํ กิฺจิ อนุปาทิยิตฺวา สามฺโต ‘‘โย ปน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยา’’ติ (ปารา. ๓๙) วุตฺตตฺตา มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตานํ อิตฺถิปุริสปณฺฑกอุภโตพฺยฺชนานํ ตึสวิเธปิ มคฺเค เมถุนํ เสวนฺตสฺส ตํ สิกฺขาปทํ มูลจฺเฉชฺชกรํ โหติ เอวาติ อธิปฺปาโย. เอเตน ยํ อนุปฺตฺติมูลปฺตฺติยา เอว อธิปฺปายปฺปกาสนวเสน สุโพธตฺถาย วตฺถุวเสน ปวตฺตานํ วิเสสตฺถโชตกวเสนาติ ทสฺสิตํ โหติ. อามสนํ อามฏฺมตฺตํ. ตโต ทฬฺหตรํ ผุสนํ. ฆฏฺฏนํ ปน ตโต ทฬฺหตรํ กตฺวา สรีเรน สรีรสฺส สงฺฆฏฺฏนํ. ตํ สพฺพมฺปีติ อนุราเคน ปวตฺติตํ ทสฺสนาทิสพฺพมฺปิ.

๔๒. ปาณาติปาตาทิสจิตฺตกสิกฺขาปทานํ สุราปานาทิอจิตฺตกสิกฺขาปทานฺจ (ปาจิ. ๓๒๖ อาทโย) เอเกเนว ลกฺขณวจเนน โลกวชฺชตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตํ โลกวชฺชํ นามา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ สจิตฺตกปกฺเขติ อิทํ กิฺจาปิ อจิตฺตกสิกฺขาปทํ สนฺธาเยว วตฺตุํ ยุตฺตํ ตสฺเสว สจิตฺตกปกฺขสมฺภวโต, ตถาปิ สจิตฺตกสิกฺขาปทานมฺปิ อสฺจิจฺจ จงฺกมนาทีสุ โลเก ปาณฆาตโวหารสมฺภเวน อจิตฺตกปกฺขํ ปริกปฺเปตฺวา อุภินฺนมฺปิ สจิตฺตกาจิตฺตกสิกฺขาปทานํ สาธารณวเสน ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ วุตฺตํ. อิตรถา สจิตฺตกสิกฺขาปทานํ อิมสฺมึ วากฺเย โลกวชฺชตาลกฺขณํ น วุตฺตํ สิยา. ‘‘สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวา’’ติ วุตฺเต ปน สจิตฺตกสิกฺขาปทานํ จิตฺตํ อกุสลเมว, อิตเรสํ สจิตฺตกปกฺเขเยว อกุสลนิยโม, น อจิตฺตกปกฺเข. ตตฺถ ปน ยถาสมฺภวํ กุสลํ วา สิยา, อกุสลํ วา, อพฺยากตํ วาติ อยมตฺโถ สามตฺถิยโต สิชฺฌตีติ เวทิตพฺพํ. สจิตฺตกปกฺเขติ วตฺถุวีติกฺกมวิชานนจิตฺเตน สจิตฺตกปกฺเขติ คเหตพฺพํ, น ปณฺณตฺติวิชานนจิตฺเตน ตถา สติ สพฺพสิกฺขาปทานมฺปิ โลกวชฺชตาปสงฺคโต. ‘‘ปฏิกฺขิตฺตมิทํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ ชานนฺตสฺส หิ ปณฺณตฺติวชฺเชปิ อนาทริยวเสน ปฏิฆจิตฺตเมว อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา อิทํ วากฺยํ นิรตฺถกเมว สิยา สพฺพสิกฺขาปทานิปิ โลกวชฺชานีติ เอตฺตกมตฺตสฺเสว วตฺตพฺพตาปสงฺคโต.

เอตฺถ จ สจิตฺตกปกฺเขเยว จิตฺตํ อกุสลนฺติ นิยมสฺส อกตตฺตา สุราปานาทีสุ อจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลํ น โหเตวาติ น สกฺกา นิยเมตุํ, เกวลํ ปน สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว, น กุสลาทีติ เอวเมตฺถ นิยโม สิชฺฌติ, เอวฺจ สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตานมฺปิ อกุสลจิตฺเตเนว ปานํ คนฺธวณฺณกาทิภาวํ อชานิตฺวา ลิมฺปนฺตีนํ ภิกฺขุนีนํ วินาปิ อกุสลจิตฺเตน ลิมฺปนฺจ, อุภยตฺถาปิ อาปตฺติสมฺภโว จ สมตฺถิโต โหติ. ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๔๒) ‘‘สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวาติ วจนโต อจิตฺตกสฺส วตฺถุอชานนวเสน อจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวาติ อยํ นิยโม นตฺถีติ วิฺายตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ. อจิตฺตเกสุ หิ เตรสสุ โลกวชฺเชสุ สุราปานสฺเสว อจิตฺตกปกฺเขปิ อกุสลจิตฺตนิยโม, น อิตเรสํ ทฺวาทสนฺนํ อกุสลาทิจิตฺเตนาปิ อาปชฺชิตพฺพโต. ยํ ปน เอวํ เกนจิ อนิจฺฉมานํ สทฺทโตปิ อปตียมานมิมํ นิยมํ ปราธิปฺปายํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยทิ หิ อจิตฺตกสฺส อจิตฺตกปกฺเขปิ จิตฺตํ อกุสลเมว สิยา, สจิตฺตกปกฺเขติ อิทํ วิเสสนํ นิรตฺถกํ สิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ นิรตฺถกเมว เอวํ นิยมสฺส เกนจิ อนธิปฺเปตตฺตา. น หิ โกจิ สทฺทสตฺถวิทู นิยมํ อิจฺฉติ, เยน สจิตฺตกปกฺเขติ อิทํ วิเสสนํ นิรตฺถกํ สิยาติอาทิ วุตฺตํ ภเวยฺย, กินฺตุ สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว, อจิตฺตกปกฺเข ปน จิตฺตํ อนิยตํ อกุสลเมว วา สิยา, กุสลาทีสุ วา อฺตรนฺติ เอวเมว อิจฺฉติ. เตน สจิตฺตกปกฺเขติ วิเสสนมฺปิ สาตฺถกํ สิยา. อจิตฺตกสิกฺขาปทานํ สจิตฺตกปกฺเขสุ อกุสลนิยเมน โลกวชฺชตา จ สิชฺฌติ. เตสุ จ สุราปานสฺเสว อจิตฺตกปกฺเขปิ โลกวชฺชตา อกุสลจิตฺตตา จ, อิตเรสํ ปน สจิตฺตกปกฺเข เอวาติ วาโทปิ น วิรุชฺฌตีติ น กิฺเจตฺถ อนุปปนฺนํ นาม.

ยํ ปเนตฺถ ‘‘สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺส…เป… วินาปิ อกุสลจิตฺเตน อาปตฺติสมฺภวโต…เป… สุราปานาทิอจิตฺตกสิกฺขาปทานํ โลกวชฺชตา น สิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยฺจ ตมตฺถํ สาเธตุํ คณฺิปเทสุ อาคตวจนํ ทสฺเสตฺวา พหุํ ปปฺจิตํ, ตํ น สารโต ปจฺเจตพฺพํ อฏฺกถาหิ วิรุทฺธตฺตา. ตถา หิ ‘‘วตฺถุอชานนตาย เจตฺถ อจิตฺตกตา เวทิตพฺพา อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตา’’ติ วุตฺตํ. ยฺเจตสฺส ‘‘สจิตฺตกปกฺเข อกุสเลเนว ปาตพฺพโต โลกวชฺชตา’’ติ วุตฺตํ อฏฺกถาวจนํ, ตํ น สุนฺทรํ. ‘‘สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวา’’ติ สพฺเพสํ โลกวชฺชานํ อิเธว ปาราชิกฏฺกถาย สามฺโต วตฺวา สุราปานสิกฺขาปทฏฺกถายํ ‘‘อกุสเลเนว ปาตพฺพตายา’’ติ เอวํ อจิตฺตกปกฺเขปิ อกุสลจิตฺตตาย วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา. น หิ ‘‘สามฺโต อิธ วุตฺโตว อตฺโถ ปุน สุราปานฏฺกถายมฺปิ วุตฺโต’’ติ สกฺกา วตฺตุํ วุตฺตสฺเสว ปุน วจเน ปโยชนาภาวา, ตทฺเสุปิ อจิตฺตกโลกวชฺเชสุ วตฺตพฺพตาปสงฺคโต จ, นาปิ เอกตฺถ วุตฺโต นโย ตทฺเสุปิ เอกลกฺขณตาย วุตฺโต เอว โหตีติ ‘‘สุราปานสิกฺขาปเทเยว (ปาจิ. ๓๒๖ อาทโย) วุตฺโต’’ติ สกฺกา วตฺตุํ อจิตฺตกโลกวชฺชานํ สพฺพปเม อุยฺยุตฺตสิกฺขาปเทเยว (ปาจิ. ๓๑๑ อาทโย) วตฺตพฺพโต, สุราปานสิกฺขาปเทเยว วา วตฺวา เอเสว นโย เสเสสุ อจิตฺตกโลกวชฺเชสุปีติ อติทิสิตพฺพโต จ.

อปิจ วุตฺตเมวตฺถํ วทนฺเตน ‘‘สจิตฺตกปกฺเข อกุสเลเนว ปาตพฺพตายา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตกฺกเมเนว วตฺตพฺพํ สนฺเทหาทิวิคมตฺถตฺตา ปุน วจนสฺส. สิกฺขาปทวิสเย จ วิเสสิตพฺพํ วิเสเสตฺวาว วุจฺจติ, อิตรถา อาปตฺตานาปตฺตาทิเภทสฺส ทุวิฺเยฺยตฺตา. ตถา หิ ภิกฺขุนีวิภงฺคฏฺกถายํ ‘‘วินาปิ จิตฺเตน อาปชฺชิตพฺพตฺตา อจิตฺตกานิ, จิตฺเต ปน สติ อกุสเลเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา โลกวชฺชานิ เจว อกุสลจิตฺตานิ จา’’ติ คิรคฺคสมชฺชาทีนํ สจิตฺตกปกฺเข เอว โลกวชฺชตา อกุสลจิตฺตตา จ วิเสเสตฺวา วุตฺตา, น เอวํ สุราปานสฺส. ตสฺส ปน ปกฺขทฺวยสฺสาปิ สาธารณวเสน ‘‘อกุสเลเนว ปาตพฺพตายา’’ติ วุตฺตํ, น ปน ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ วิเสเสตฺวา. ตสฺมา อิทํ สุราปานํ สจิตฺตกาจิตฺตกปกฺขทฺวเยปิ โลกวชฺชํ อกุสลจิตฺตฺจาติ ทสฺเสตุเมว ‘‘อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตา’’ติ วิสุํ วุตฺตนฺติ สุฏฺุ สิชฺฌติ. เอเตเนว ยํ สารตฺถทีปนิยํ ‘‘สจิตฺตกปกฺเข อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตา’’ติ วุตฺตสฺส อิมสฺเสว อธิปฺปายสฺส ปฏิปาทกเมตนฺติ สฺาย อิมินา เอว หิ อธิปฺปาเยน อฺเสุปิ โลกวชฺเชสุ อจิตฺตกสิกฺขาปเทสุ อกุสลจิตฺตตา เอว วุตฺตา, น ปน ติจิตฺตตา. เตเนว ภิกฺขุนีวิภงฺคฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘คิรคฺคสมชฺชํ จิตฺตาคารสิกฺขาปทํ สงฺฆาณิ อิตฺถาลงฺกาโร คนฺธวณฺณโก วาสิตกปิฺาโก ภิกฺขุนีอาทีหิ อุมฺมทฺทนปริมทฺทนานีติ อิมานิ ทส สิกฺขาปทานิ อจิตฺตกานิ อกุสลจิตฺตานิ, อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย วินาปิ จิตฺเตน อาปชฺชิตพฺพตฺตา อจิตฺตกานิ, จิตฺเต ปน สติ อกุสเลเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา โลกวชฺชานิ เจว อกุสลจิตฺตานิ จา’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ ปฏิสิทฺธํ โหติ ตพฺพิปรีตสฺเสว อตฺถสฺส ยถาวุตฺตนเยน สาธนโต. ตสฺมา สุราปานสฺส อจิตฺตกปกฺเขปิ จิตฺตํ อกุสลเมวาติ อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุเมว อิทํ วจนํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ วตฺถุอชานนตาย เจตฺถาติ เอตฺถ จ-กาโร วิเสสตฺถโชตโก อปิจาติ อิมินา สมานตฺโถ. ตสฺมา ยทิทํ อฺเสุ อจิตฺตกโลกวชฺเชสุ วินาปิ จิตฺเตน อาปชฺชิตพฺพตฺตา อจิตฺตกานิ, จิตฺเต ปน สติ อกุสเลเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา โลกวชฺชานิ เจว อกุสลจิตฺตานิ จาติ โลกวชฺชตาย อกุสลจิตฺตตาย จ ลกฺขณํ วุจฺจติ, ตํ เอตฺถ สุราปานสิกฺขาปเท นาคจฺฉติ, อิธ ปน วิเสโส อตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. โส กตโรติ เจ? วตฺถุอชานนตาย เอว วตฺถุชานนจิตฺเตน วินาปิ อาปชฺชิตพฺพตาย เอว อจิตฺตกตา เวทิตพฺพา, นตฺเถตฺถ อจิตฺตกตาย วิเสโส. กินฺตุ วตฺถุอชานนสงฺขาตอจิตฺตกปกฺเขปิ อกุสลจิตฺเตเนว สุราเมรยสฺส อชฺโฌหริตพฺพตายาติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส สจิตฺตกปกฺเขปิ อจิตฺตกปกฺเขปิ โลกวชฺชตา อกุสลจิตฺตตา จ เวทิตพฺพาติ อยเมตฺถ วิเสโส. อิธ หิ ‘‘จิตฺเต ปน สตี’’ติ อวิเสเสตฺวา ‘‘อกุสเลเนวา’’ติ สามฺโต วุตฺตตฺตา อุภยปกฺเขปิ โลกวชฺชตา อกุสลจิตฺตตา จ สิทฺธาติ เวทิตพฺพา. เตเนว ปรมตฺถโชติกาย (ขุ. ปา. อฏฺ. ๒.ปจฺฉิมปฺจสิกฺขาปทวณฺณนา) ขุทฺทกฏฺกถาย สิกฺขาปทวณฺณนาย ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานํ กายโต จ กายจิตฺตโต จาติ ทฺวิสมุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. สุราติ ชานนจิตฺตาภาเวเนว เหตฺถ จิตฺตงฺควิรหิโต เกวโลปิ กาโย เอกสมุฏฺานํ วุตฺโต, ตสฺมิฺจ เอกสมุฏฺานกฺขเณปิ ยาย เจตนาย ปิวติ, สา เอกนฺตอกุสลา เอว โหติ. เตเนว ตตฺเถว อฏฺกถายํ ‘‘ปมา เจตฺถ ปฺจ เอกนฺตอกุสลจิตฺตสมุฏฺานตฺตา ปาณาติปาตาทีนํ ปกติวชฺชโต เวรมณิโย, เสสา ปณฺณตฺติวชฺชโต’’ติ เอวํ ปฺจนฺนมฺปิ สามฺโต อกุสลจิตฺตตา โลกวชฺชตาสงฺขาตา ปกติวชฺชตา จ วุตฺตา. องฺเคสุ จ ชานนงฺคํ น วุตฺตํ. ตถา หิ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานสฺส ปน สุราทีนํ อฺตรํ โหติ มทนียํ, ปาตุกามตาจิตฺตฺจ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ, ตชฺชฺจ วายามํ อาปชฺชติ, ปีเต จ ปวิสตีติ อิมานิ จตฺตาริ องฺคานี’’ติ วุตฺตํ, น ปน สุราติ ชานนงฺเคน สทฺธึ ปฺจาติ. ยทิ หิ สุราติ ชานนมฺปิ องฺคํ สิยา, อวสฺสเมว ตํ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วุตฺตํ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อฺาสุปิ สุตฺตปิฏกาทิอฏฺกถาสุ กตฺถจิ ชานนงฺคํ น วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตา’’ติ อิมสฺส อฏฺกถาปาสฺส อจิตฺตกปกฺเขปิ ‘‘อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตา’’ติ เอวเมว อตฺโถติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.

อปิจ ยํ คณฺิปเทสุ ‘‘เอตํ สตฺตํ มาเรสฺสามีติ ตสฺมึเยว ปเทเส นิปนฺนํ อฺํ มาเรนฺตสฺส ปาณสามฺสฺส อตฺถิตาย ยถา ปาณาติปาโต โหติ, เอวํ เอตํ มชฺชํ ปิวิสฺสามีติ อฺํ มชฺชํ ปิวนฺตสฺส มชฺชสามฺสฺส อตฺถิตาย อกุสลเมว โหติ, ยถา ปน กฏฺสฺาย สปฺปํ ฆาเตนฺตสฺส ปาณาติปาโต น โหติ, เอวํ นาฬิเกรปานสฺาย มชฺชํ ปิวนฺตสฺส อกุสลํ น โหตี’’ติ ปาณาติปาเตน สทฺธึ สพฺพถา สมานตฺเตน อุปเมตฺวา วุตฺตํ, ตํ อติวิย อยุตฺตํ สพฺเพสํ สิกฺขาปทานํ ปาณาติปาตาทิอกุสลานฺจ อฺมฺํ สมานตาย นิยมาภาวา. ปาณาติปาโต หิ ปริยาเยนาปิ สิชฺฌติ, น ตถา อทินฺนาทานํ. ตํ ปน อาณตฺติยาปิ สิชฺฌติ, น จ เมถุนาทีสุ. ตสฺมา ปโยคงฺคาทีหิปิ ภินฺนานเมว สํสฏฺํ สพฺพถา สมีกรณํ อยุตฺตเมว. ‘‘ปาณาติปาโต วิย อทินฺนาทานเมถุนาทีนิปิ ปริยายกถาทีหิ สิชฺฌนฺตี’’ติ เกนจิ วุตฺเต ตํ กินฺติ น คยฺหติ ตถา วจนาภาวาติ เจ? อิธาปิ ‘‘ตถา ปาณาติปาตสทิสํ สุราปาน’’นฺติ วจนาภาวา อิทมฺปิ น คเหตพฺพเมว. กิฺจิ อฏฺกถาวจเนเนว สิทฺธเมวตฺถํ ปฏิพาหนฺเตน วินยฺุนา สุตฺตสุตฺตานุโลมาทีหิ ตสฺส วิโรธํ ทสฺเสตฺวา ปฏิพาเหตพฺพํ, น ปน ปโยคงฺคาทีหิ อจฺจนฺตวิภินฺเนน สิกฺขาปทนฺตเรน สห สมีกรณมตฺเตน. น หิ ‘‘สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺสาปิ อกุสลเมวา’’ติ เอตฺถ สุตฺตาทิวิโรโธ อตฺถิ, วินยปิฏเก ตาว เอตสฺส อตฺถสฺส วิรุทฺธํ สุตฺตาทิกํ น ทิสฺสติ, นาปิ สุตฺตปิฏกาทีสุ.

ยํ ปเนตฺถ เกจิ วทนฺติ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ (ธ. ป. ๑, ๒) วุตฺตตฺตา สพฺพานิ อกุสลานิ ปุพฺเพ วีติกฺกมวตฺถุํ ชานนฺตสฺเสว โหนฺตี’’ติ. ตํ เตสํ สุตฺตาธิปฺปายานภิฺาตเมว ปกาเสติ. น หิ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ อิทํ วจนํ ปุพฺเพ วีติกฺกมวตฺถุํ ชานนฺตสฺเสว อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ อิมมตฺถํ ทีเปติ, อถ โข กุสลากุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปาทปจฺจยฏฺเน ปุพฺพงฺคมภูตํ สหชาตจิตฺตํ นิสฺสาเยว อุปฺปชฺชนฺติ, น วินา จิตฺเตนาติ อิมมตฺถํ ทีเปติ. น เหตฺถ ‘‘สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺส อกุสลเมวา’’ติ วุตฺเต สหชาตจิตฺตํ วินาปิ โลภาทิอกุสลเจตสิกา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ อยมตฺโถ อาปชฺชติ. เยน ตํ นิเสธาย อิทํ สุตฺตํ อาหรณียํ สิยา, อภิธมฺมวิโรโธเปตฺถ นตฺถิ ปุพฺเพ นามชาติอาทิวเสน อชานนฺตสฺเสว ปฺจวิฺาณวีถิยํ กุสลากุสลชวนุปฺปตฺติวจนโต.

อปิจ พาลปุถุชฺชนานํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อุปฺปชฺชมานานิ ชวนานิ เยภุยฺเยน อกุสลาเนว อุปฺปชฺชนฺติ. กุสลานิ ปน เตสํ กลฺยาณมิตฺตาทิอุปนิสฺสยพเลน อปฺปกาเนว อุปฺปชฺชนฺติ, ตุณฺหีภูตานมฺปิ นิทฺทายิตฺวา สุปินํ ปสฺสนฺตานมฺปิ อุทฺธจฺจาทิอกุสลชวนสฺเสว เยภุยฺยปฺปวตฺติโต กุสลากุสลวิรหิตสฺส ชวนสฺส เตสํ อภาวา. อกุสลา หิ วิสยานุคุณํ วาสนานุคุณฺจ ยถาปจฺจยํ สมุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ กึ ปุพฺเพ ชานนาชานนนิพทฺเธน. เย ปน ชานนาทิองฺคสมฺปนฺนา ปาณาติปาตาทโย, เย จ ชานนาทึ วินาปิ สิชฺฌมานา สุราปานมิจฺฉาทิฏฺิอาทโย, เต เต ตถา ตถา ยาถาวโต ตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺเธน นิทฺทิฏฺา, เตสฺจ ยถานิทฺทิฏฺวเสน คหเณ โก นาม อภิธมฺมวิโรโธ. เอวํ สุตฺตาทิวิโรธาภาวโต, อฏฺกถาย จ วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺตวเสเนเวตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘สามเณโร ชานิตฺวา ปิวนฺโต สีลเภทํ อาปชฺชติ, น อชานิตฺวา’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ? นายํ โทโส สีลเภทสฺส ภควโต อาณายตฺตตฺตา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาทีนํ สีลเภโท วิย. น หิ ตาสํ อกุสลุปฺปตฺติยา เอว สีลเภโท โหติ สงฺฆายตฺตสมนุภาสนานนฺตเรเยว วิหิตตฺตา. เอวมิธาปิ ชานิตฺวา ปิวเน เอว วิหิโต, น อชานิตฺวา ปิวเน. อฺโ หิ สิกฺขาปทวิสโย, อฺโ อกุสลวิสโย. เตเนว สามเณรานํ ปุริเมสุ ปฺจสุ สิกฺขาปเทสุ เอกสฺมึ ภินฺเน สพฺพานิปิ สิกฺขาปทานิ ภิชฺชนฺติ. อกุสลํ ปน ยํ ภินฺนํ, เตน เอเกเนว โหติ, นาฺเหิ. ตสฺมา สามเณรสฺส อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺส สีลเภทาภาเวปิ กมฺมปถปฺปตฺตํ อกุสลเมวาติ คเหตพฺพํ.

ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๔๒) ‘‘สามเณรสฺส สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺส ปาราชิกํ นตฺถิ, อกุสลํ ปน โหตี’’ติ เกหิจิ วุตฺตวจนํ ‘‘ตํ เตสํ มติมตฺต’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘ภิกฺขุโน อชานิตฺวาปิ พีชโต ปฏฺาย มชฺชํ ปิวนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. สามเณโร ชานิตฺวา ปิวนฺโต สีลเภทํ อาปชฺชติ, น อชานิตฺวาติ เอตฺตกเมว หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ, อกุสลํ ปน โหตีติ น วุตฺต’’นฺติ ตตฺถ การณํ วุตฺตํ, ตํ อการณํ. น หิ อฏฺกถายํ สามเณรานํ ชานิตฺวา ปิวเน เอว สีลเภโท, น อชานิตฺวาติ สีลเภทกถนฏฺาเน อกุสลํ ปน โหตีติ อวจนํ อชานนปกฺเข อกุสลาภาวสฺส การณํ โหติ, ตตฺถ ปสงฺคาภาวา, วตฺตพฺพฏฺาเน เอว ‘‘อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตา’’ติ วุตฺตตฺตา จ. น จ เต ‘‘อกุสลํ ปน โหตี’’ติ วทนฺตา อาจริยา อิมํ สามเณรานํ สีลเภทปฺปกาสกํ ขนฺธกฏฺกถาปาเมว คเหตฺวา อโวจุํ, เยน ‘‘เอตฺตกเมว อฏฺกถายํ วุตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพํ สิยา, อถ โข สุราปานฏฺกถาคตํ สุตฺตปิฏกฏฺกถาคตฺจ อเนกวิธํ วจนํ, มหาวิหารวาสีนํ ปรมฺปโรปเทสฺจ คเหตฺวา อโวจุํ. ภินฺนลทฺธิกานํ อภยคิริกาทีนํ มตฺเหตํ, ยทิทํ ชานิตฺวา ปิวนฺตสฺเสว อกุสลนฺติ คหณํ. ตสฺมา ยํ วุตฺตํ เกหิจิ ‘‘สามเณรสฺส สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺส ปาราชิกํ นตฺถิ, อกุสลํ ปน โหตี’’ติ, ตํ สุวุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.

ยฺจ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๔๒) ‘‘อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺสาปิ โสตาปนฺนสฺส มุขํ สุรา น ปวิสติ กมฺมปถปฺปตฺตอกุสลจิตฺเตเนว ปาตพฺพโต’’ติ เกหิจิ วุตฺตวจนํ ‘‘น สุนฺทร’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘โพธิสตฺเต กุจฺฉิคเต โพธิสตฺตมาตุ สีลํ วิย หิ อิทมฺปิ อริยสาวกานํ ธมฺมตาสิทฺธนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ธมฺมตาสิทฺธตฺตํเยว สมตฺเถตุํ ‘‘ภวนฺตเรปิ หิ อริยสาวโก ชีวิตเหตุปิ เนว ปาณํ หนติ, น สุรํ ปิวติ. สเจ ปิสฺส สุรฺจ ขีรฺจ มิสฺเสตฺวา มุเข ปกฺขิปนฺติ, ขีรเมว ปวิสติ, น สุรา. ยถา กึ? ยถา โกฺจสกุณานํ ขีรมิสฺสเก อุทเก ขีรเมว ปวิสติ, น อุทกํ. อิทํ โยนิสิทฺธนฺติ เจ, อิทมฺปิ ธมฺมตาสิทฺธนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ อิทํ อฏฺกถาวจนํ ทสฺสิตํ, ตมฺปิ น ยุตฺตเมว. ยถา หิ โพธิสตฺตมาตุ สีลํ วิย อริยสาวกานํ ธมฺมตาสิทฺธนฺติ เอตฺถ โพธิสตฺตมาตุ ธมฺมตา นาม โพธิสตฺตสฺส จ อตฺตโน จ ปารมิตานุภาเวน อกุสลานุปฺปตฺตินิยโม เอว. ตถา อริยสาวกานมฺปิ ภวนฺตเร ปาณาติปาตาทีนํ ทสนฺนํ กมฺมปถานํ อฺเสฺจ อปายเหตุกานํ อกุสลานํ อจฺจนฺตปฺปหายกสฺส มคฺคสฺส อานุภาเวน ตํตํสีลวีติกฺกมเหตุกสฺส อกุสลสฺส อนุปฺปตฺตินิยโม เอว ธมฺมตา. น หิ สภาววาทีนํ ธมฺมตา วิย อเหตุกตา อิธ ธมฺมตา นาม. ยถา วา เอวํธมฺมตานเย การณสฺส ภาเว อภาเว จ การิยสฺส ภาโว อภาโว จ ธมฺมตา, น อเหตุอปฺปจฺจยาภาวาภาโว, เอวมิธาปิ ปาณาติปาตาทิกมฺมปถานํ เหตุภูตสฺส กิเลสสฺส อจฺจนฺตาภาเวน เตสํ อภาโว, ตทวเสสานํ อกุสลานํ เหตุโน ภาเวน ภาโว จ ธมฺมตา, น อเหตุกตา. ตสฺมา อปายเหตุโน ราคสฺส อภาเวเนว อริยานํ อชานิตฺวาปิ สุราย อนชฺโฌหรณนฺติ สุวุตฺตเมวิทํ เกหิจิ ‘‘อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺสาปิ โสตาปนฺนสฺส มุขํ สุรา น ปวิสติ กมฺมปถปฺปตฺตอกุสลจิตฺเตเนว ปาตพฺพโต’’ติ, ตํ เกน เหตุนา น สุนฺทรํ ชาตนฺติ น ายติ, ธมฺมตาสิทฺธนฺติ วา กถเนน กถํ ตํ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ.

ยมฺปิ ทีฆนิกายฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๕๒) ‘‘สุรฺจ ขีรฺจ มิสฺเสตฺวา…เป… อิทํ ธมฺมตาสิทฺธ’’นฺติ วจนํ, ตมฺปิ สุราปานสฺส อจิตฺตกปกฺเขปิ อกุสลจิตฺตฺเว สาเธติ. ตถา หิ ‘‘ภวนฺตเรปิ หิ อริยสาวโก ชีวิตเหตุปิ ปาณํ น หนติ, นาทินฺนํ อาทิยติ…เป… น สุรํ ปิวตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปุริมานํ ตาว จตุนฺนํ กมฺมปถานํ สจิตฺตกตฺตา วิรมณํ สุกรํ, ปจฺฉิมสฺส ปน สุราปานสฺส อจิตฺตกตฺตา กถํ วิรมณํ ภเวยฺยา’’ติ โจทนาสมฺภวํ มนสิกตฺวา วตฺถุอชานนวเสน อจิตฺตกตฺเตปิ ยสฺมา กมฺมปถปฺปตฺตอกุสเลเนว สุรา อชฺโฌหริตพฺพา, ตาทิสี จ อกุสลปฺปวตฺติ อริยสาวกสฺส มคฺเคเนว หตา, ตสฺมาสฺส ปรคลํ สุราย ปวิสนํ นตฺถีติ อตฺถโต คมฺยมานตฺถํ ปริหารวจนํ วทตา ‘‘สเจ ปิสฺส สุรฺจ ขีรฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ขีรเมว ปวิสติ, น สุราติ อิทํ สุราย สพฺพถาปิ ปรคลปฺปเวสาภาวทสฺสนปรํ, น ปน สุรามิสฺสขีรสฺส สุราย วิโยชนสามตฺถิยทสฺสนปรํ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยทิ หิ สุรามิสฺเส ขีเร กิฺจิ ปวิเสยฺย, ขีรเมว ปวิเสยฺย, น สุรา. ขีเร ปน สุราย อวิยุตฺเต น กิฺจิ ปวิสตีติ. อิทํ โยนิสิทฺธนฺติ อุทกสฺส มุเข อปฺปวิสนํ โยนิสิทฺธํ. โยนีติ เจตฺถ ชาติ อธิปฺเปตา. ตสฺมา โกฺจชาติกานํ มุขตุณฺฑสงฺขาตานํ รูปธมฺมานํ ขีรมิสฺสอุทกชฺโฌหรณเหตุตฺตาภาเวน ตํ อปฺปวิสนํ สิทฺธนฺติ อตฺโถ. อิทมฺปิ หิ ขีรมิสฺสาย สุราย ขีเร ปวิสนฺเตปิ ปรคลาปวิสนนฺติ. ธมฺมตาสิทฺธนฺติ อริยสาวกสฺส อรูปธมฺมานํ สุราปิวนเหตุภูตกิเลสสหิตตฺตาภาวสงฺขาตาย ธมฺมตาย สิทฺธํ. เอวเมตฺถ อจิตฺตกปกฺเขปิ สุราย อกุสลจิตฺเตเนว ปาตพฺพโต อริยสาวกานํ อปิวนํ สมตฺถิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อถาปิ สิยา อชานนปกฺเข อกุสลจิตฺเตน วินาว ปาตพฺพตฺเตปิ สุราย อปิวนํ อริยานํ ธมฺมตาติ สมตฺถนปรเมตนฺติ, ตํ น, อฏฺกถาวจนนฺตเรหิ วิรุชฺฌนโต. ยถา หิ วจนนฺตเรหิ น วิรุชฺฌติ, ตถาเยว อตฺโถ คเหตพฺโพ.

อปิจ ปาณาติปาตาทีนํ ปฺจนฺนํ กมฺมปถานํ ภวนฺตเรปิ อกรณํ อริยานํ ธมฺมตาสีลเมว, เตสฺจ ยทิ สจิตฺตกตํ สมานํ. สุราปานํ วิย อิตรานิปิ จตฺตาริ อชานนฺเตนาปิ อริยสาวเกน น กตฺตพฺพานิ สิยุํ, ตถา จ อชานนฺตานํ อริยานํ กุสลาพฺยากตจิตฺเตหิปิ วิรมณปรมารณปรสนฺตกคหณาทีสุ กายวจีปวตฺติ น สมฺปชฺเชยฺย, โน เจ สมฺปชฺชติ, จกฺขุปาลตฺเถรสฺส จงฺกมเนน ปาณวิโยคสฺส, อุปฺปลวณฺณตฺเถริยา พลกฺกาเรน มคฺเคนมคฺคผุสนสฺส จ ปวตฺตตฺตา. ตสฺมา สุราปานสฺส อจิตฺตกปกฺเขปิ อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย สุรา อริยานํ ปรคลํ น ปวิสตีติ วิเสเสตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

นนุ วตฺถุํ ชานนฺตสฺเสว สพฺเพ กมฺมปถา วุตฺตาติ? น, มิจฺฉาทิฏฺิยา วิปรีตคฺคหเณเนว ปวตฺตตฺตา. กถฺหิ นาม อสพฺพฺุํ สพฺพฺุโต, อนิจฺจาทึ นิจฺจาทิโต จ คหณนฺตี ทิฏฺิ วตฺถุํ วิชานาติ. ยทิ หิ ชาเนยฺย, มิจฺฉาทิฏฺิเยว น สิยา. สา จ กมฺมปเถสุ คณิตาติ กุโต ชานนฺตสฺเสว กมฺมปถปฺปวตฺตินิยโม. อถ สพฺพฺุํ สพฺพฺูติ คณฺหนฺตีปิ ‘‘อยํ สตฺโต’’ติ ตสฺส สรูปคฺคหณโต ทิฏฺิปิ วตฺถุํ วิชานาตีติ เจ? น, สุราปานสฺสปิ ‘‘อยํ น สุรา’’ติ สรูปคฺคหณสฺส สมานตฺตา. ‘‘อย’’นฺติ จ วตฺถุปรามสเนปิ ‘‘สุรา’’ติ วิเสสวิชานนาภาวา น ชานาตีติ เจ? ‘‘อย’’นฺติ ปุคฺคลตฺตํ ชานนฺตีปิ ‘‘อสพฺพฺู’’ติปิ วิเสสชานนาภาวา ทิฏฺิปิ วตฺถุํ น ชานาตีติ สมานเมว. เอวฺหิ เตสํ พุทฺธาติ อหิโตติ อหิตํ วา ปูรณกสฺสปาทึ หิโต ปฏิฆสฺส วา อนุนยสฺส วา อุปฺปาทเนปิ เอเสว นโย. วิปลฺลาสปุพฺพกฺหิ สพฺพํ อกุสลํ.

อปิจ สุราย ปียมานาย นิยเมน อกุสลุปฺปาทนํ สภาโว ปีตาย วิย. ขีราทิสฺาย ปีตสุรสฺส ปุคฺคลสฺส มาตุภคินิอาทีสุปิ ราคโทสาทิอกุสลปฺปพนฺโธ วตฺถุสภาเวเนว อุปฺปชฺชติ, เอวํ ปียมานกฺขเณปิ ติขิโณ ราโค อุปฺปชฺชเตว, เตเนว สาคตตฺเถรสฺส อชานิตฺวา ปิวนกาเล ปฺจาภิฺาทิฌานปริหานิ, ปจฺฉา จ พุทฺธาทีสุ อคารวาทิอกุสลปฺปพนฺโธ ยาว สุราวิคมา ปวตฺติตฺถ. เตเนว ภควาปิ ตสฺส อคารวาทิอกอุสลปฺปวตฺติทสฺสนมุเขน สุราโทสํ ปกาเสตฺวา สิกฺขาปทํ ปฺเปสิ. น หิ ปฺจนีวรณุปฺปตฺตึ วินา ฌานปริหานิ โหติ. ตสฺมา อชานนฺตสฺสาปิ สุรา ปียมานา ปีตา จ อตฺตโน สภาเวเนว อกุสลุปฺปาทิกาติ อยมตฺโถ สาคตตฺเถรสฺส ฌานปริหานิยา อนฺวยโตปิ, อริยานํ กิเลสาภาเวน มุเขน สุราย อปฺปเวสสงฺขาตพฺยติเรกโตปิ สิชฺฌตีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ, เอวํ คหณเมว หิ วิภชฺชวาทีมตานุสารํ.

ยํ ปน ‘‘ชานิตฺวา ปิวนฺตสฺเสว อกุสล’’นฺติ คหณํ, ตํ ภินฺนลทฺธิกานํ อภยคิริกาทีนเมว มตํ, ตํ ปน คณฺิปทการกาทีหิ ‘‘ปรวาโท’’ติ อชานนฺเตหิ อตฺตโน มติยา สํสนฺทิตฺวา ลิขิตํ วิภชฺชวาทีมณฺฑลมฺปิ ปวิสิตฺวา ยาวชฺชตนา สาสนํ ทูเสติ, ปุราปิ กิร อิมสฺมิมฺปิ ทมิฬรฏฺเ โกจิ ภินฺนลทฺธิโก นาคเสโน นาม เถโร กุณฺฑลเกสีวตฺถุํ ปรวาทมถนนยทสฺสนตฺถํ ทมิฬกพฺพรูเปน กาเรนฺโต ‘‘อิมํ สุราปานสฺส ชานิตฺวาว ปิวเน อกุสลนยํ, อฺฺจ เทสกาลาทิเภเทน อนนฺตมฺปิ เยฺยํ สพฺพฺุตฺาณํ สลกฺขณวเสเนว าตุํ น สกฺโกติ าเณน ปริจฺฉินฺนตฺเตน เยฺยสฺส อนนฺตตฺตหานิปฺปสงฺคโต. อนิจฺจาทิสามฺลกฺขณวเสเนว ปน าตุํ สกฺโกตี’’ติ จ, ‘‘ปรมตฺถธมฺเมสุ นามรูปนฺติอาทิเภโท วิย ปุคฺคลาทิสมฺมุติปิ วิสุํ วตฺถุเภโท เอวา’’ติ จ เอวมาทิกํ พหุํ วิปรีตตฺถนยํ กพฺพาการสฺส กวิโน อุปทิสิตฺวา ตสฺมึ ปพนฺเธ การณาภาเสหิ สตึ สมฺโมเหตฺวา ปพนฺธาเปสิ, ตฺจ กพฺพํ นิสฺสาย อิมํ ภินฺนลทฺธิกมตํ อิธ วิภชฺชวาทีมเต สมฺมิสฺสํ จิรํ ปวตฺติตฺถ. ตํ ปน ปจฺฉา อาจริยพุทฺธปฺปิยมหาเถเรน พาหิรพฺภริกํ ทิฏฺิชาลํ วิฆาเฏตฺวา อิธ ปริสุทฺธํ สาสนํ ปติฏฺาเปนฺเตน โสธิตมฺปิ สารตฺถทีปนิยา (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๔๒) วินยฏีกาย สุราปานสฺส สจิตฺตกปกฺเขเยว จิตฺตํ อกุสลนฺติ สมตฺถนวจนํ นิสฺสาย เกหิจิ วิปลฺลตฺตจิตฺเตหิ ปุน อุกฺขิตฺตสิรํ ชาตํ, ตฺจ มหาเถเรหิ วินิจฺฉินิตฺวา คารยฺหวาทํ กตฺวา มทฺทิตฺวา ลทฺธิคาหเก จ ภิกฺขู วิโยเชตฺวา ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน จิเรเนว วูปสมิตํ. เตเนเวตฺถ มยํ เอวํ วิตฺถารโต อิทํ ปฏิกฺขิปิมฺห ‘‘มา อฺเปิ วิภชฺชวาทิโน อยํ ลทฺธิ ทูเสสี’’ติ. ตสฺมา อิธ วุตฺตานิ อวุตฺตานิ จ การณานิ สุฏฺุ สลฺลกฺเขตฺวา ยถา อาคมวิโรโธ น โหติ, ตถา อตฺโถ คเหตพฺโพ.

เสสนฺติ ยสฺส วตฺถุวิชานนจิตฺเตน สจิตฺตกปกฺเขปิ จิตฺตํ อกุสลเมวาติ นิยโม นตฺถิ, ตํ สพฺพนฺติ อตฺโถ. รุนฺธนฺตีติ ‘‘ติรจฺฉานคติตฺถิยา โทโส นตฺถี’’ติอาทินา อนาปตฺติยา เลสคฺคหณํ นิวาเรนฺตี. ทฺวารํ ปิทหนฺตีติ ‘‘ตฺจ โข มนุสฺสิตฺถิยา’’ติอาทินา (ปารา. ๔๑) เลสคฺคหณสฺส การณสงฺขาตํ ทฺวารํ ปิทหนฺตี. โสตํ ปจฺฉินฺทมานาติ ตทุภยเลสคฺคหณทฺวารานํ วเสน อวิจฺฉินฺนํ วีติกฺกมโสตํ ปจฺฉินฺทมานา. คาฬฺหตรํ กโรนฺตีติ ยถาวุตฺเตหิ การเณหิ ปมปฺตฺติสิทฺธํ อาปตฺติฺเว ทฬฺหํ กโรนฺตี, อนาปตฺติยา โอกาสํ อททมานาติ อตฺโถ. สา จ ยสฺมา วีติกฺกมาภาเว, อวิสยตาย อพฺโพหาริเก วีติกฺกเม จ โลกวชฺเชปิ สิถิลํ กโรนฺตี อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตถา อุปฺปตฺตึ อุปฺปตฺติการณฺจ ทสฺเสนฺโต อาห อฺตฺร อธิมานาติอาทิ. อฺตฺร อธิมานาติ อิมิสฺสา อนุปฺตฺติยา ‘‘วีติกฺกมาภาวา’’ติ การณํ วุตฺตํ. อฺตฺร สุปินนฺตาติ อิมิสฺสา ‘‘อพฺโพหาริกตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตตฺถ วีติกฺกมาภาวาติ ปาปิจฺฉาย อวิชฺชมานสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส วิชฺชมานโต ปกาสนวสปฺปวตฺตวิสํวาทนาธิปฺปายสงฺขาตสฺส วีติกฺกมสฺส อภาวโต. อธิมานิกสฺส หิ อนธิคเต อธิคตสฺิตาย ยถาวุตฺตวีติกฺกโม นตฺถิ. อพฺโพหาริกตฺตาติ ‘‘อตฺเถสา, ภิกฺขเว, เจตนา, สา จ โข อพฺโพหาริกา’’ติ (ปารา. ๒๓๕) วจนโต โมจนสฺสาทเจตนาย อุปกฺกมนสฺส จ วิชฺชมานตฺเตปิ ถินมิทฺเธน อภิภูตตาย อวสตฺเตน อพฺโพหาริกตฺตา, อาปตฺติการณโวหาราภาวาติ อตฺโถ. วา-สทฺโท เจตฺถ สมุจฺจยตฺโถ ทฏฺพฺโพ, ‘‘อพฺโพหาริกตฺตา จา’’ติ วา ปาโ. วุตฺตาติ ทุวิธาปิ เจสา อนุปฺตฺติ อนาปตฺติกรา วุตฺตาติ อธิปฺปาโย.

อกเต วีติกฺกเมติ อาปทาสุปิ ภิกฺขูหิ สิกฺขาปทวีติกฺกเม อกเต, กุกฺกุจฺจา น ภุฺชึสูติอาทีสุ วิย วีติกฺกมํ อกตฺวา ภิกฺขูหิ อตฺตโน ทุกฺขุปฺปตฺติยา อาโรจิตายาติ อตฺโถ. สิถิลํ กโรนฺตีติ ปมํ สามฺโต พทฺธสิกฺขาปทํ โมเจตฺวา อตฺตโน วิสเย อนาปตฺติกรณวเสน สิถิลํ กโรนฺตี. ทฺวารํ ททมานาติ อนาปตฺติยา ทฺวารํ ททมานา. อปราปรมฺปิ อนาปตฺตึ กุรุมานาติ ทินฺเนน เตน ทฺวาเรน อุปรูปริ อนาปตฺติภาวํ ทีเปนฺตี. ปฺตฺเตปิ สิกฺขาปเท อุทายินา ‘‘มุหุตฺติกาย เวสิยา น โทโส’’ติ เลเสน วีติกฺกมิตฺวา สฺจริตฺตาปชฺชนวตฺถุสฺมึ (ปารา. ๒๙๖ อาทโย) ปฺตฺตตฺตา ‘‘กเต วีติกฺกเม’’ติ วุตฺตํ. ปฺตฺติคติกาติ อตฺถโต มูลปฺตฺติเยวาติ อธิปฺปาโย.

มกฺกฏีวตฺถุกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

สนฺถตภาณวาโร

วชฺชิปุตฺตกวตฺถุกถาวณฺณนา

๔๓-๔๔. วชฺชิปุตฺตกวตฺถุกถาย ปาฬิยํ ‘‘เวสาลิกา…เป… เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวึสู’’ติ เอตฺถ เต าติกุลํ คนฺตฺวา คิหิลิงฺคํ คเหตฺวา ‘‘คิหิภูตา มย’’นฺติ สฺาย เมถุนํ ปฏิเสวึสูติ คเหตพฺพํ, เตนาห าติพฺยสเนนปิ ผุฏฺาติอาทิ. าตีนํ วินาโส ราชทณฺฑาทิการเณน โหตีติ อาห ราชทณฺฑอิจฺจาทิ. ธฺหิรฺทาสิทาสโคมหึสาทิธนานิ โภคา นาม, เตสมฺปิ ราชทณฺฑาทินาว วินาโสติ อาห ‘‘เอส นโย ทุติยปเทปี’’ติ. น สพฺพฺุพุทฺโธติอาทินา ตีสุ วตฺถูสุ อปฺปสนฺนาว สาสเน อภพฺพาติ สฺาย อตฺตโน ภพฺพตํ ปกาเสนฺตา น มยนฺติอาทิมาหํสูติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อฏฺตึสารมฺมเณสู’’ติ ปาฬิยํ อนาคเต อาโลกากาสกสิเณ วชฺเชตฺวา วุตฺตํ, เตหิ ปน สทฺธึ จตฺตาลีส โหนฺติ. วิภตฺตา กุสลา ธมฺมาติ ‘‘อิมสฺมึ อารมฺมเณ อิทํ โหตี’’ติ วิภาคโส ทสฺสิตา สอุปจารชฺฌานา มหคฺคตกุสลา ธมฺมา. คิหิปลิโพธนฺติ สหโสกิตาทิวเสน คิหีสุ พฺยาวฏตํ. อาวาสปลิโพธนฺติ เสนาสเนสุ นวกมฺมาทิวเสน นิจฺจพฺยาวฏตํ. ทุปฺปริจฺจาคานํ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปลิโพธานํ วเสน สพฺเพปิ ปลิโพธา สงฺคหิตา เอวาติ เวทิตพฺพํ.

เยนาติ การเณน. อสํวาโสติ อิทํ ตสฺมึ อตฺตภาเว เกนจิปิ ปริยาเยน ภิกฺขุ หุตฺวา ภิกฺขูหิ สทฺธึ สํวาสํ นารหตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อสํวาโส’’ติ. ปฺตฺตํ สมูหเนยฺยาติ ‘‘โส อาคโต น ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ อวตฺวา ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ เอตฺตกสฺเสว วุตฺตตฺตา ปาราชิกสฺส สามเณรภูมิ อนุฺาตาติ วิฺายติ, เตนาห สามเณรภูมิยํ ปน ิโตติอาทิ. ‘‘โย ปน ภิกฺขู’’ติ วุตฺตตฺตา (ปารา. ๓๙) ปจฺจกฺขาตสิกฺโข ยสฺมา ภิกฺขุ น โหติ, เมถุนเสวเน จ ปาราชิกํ นาปชฺชติ, ตสฺมาสฺส ‘‘อาคโต อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ อุปสมฺปทํ อนุชานนฺโต ปาราชิกํ น สมูหนติ นาม, เตนาห ‘‘ภิกฺขุภาเว ตฺวา อวิปนฺนสีลตายา’’ติ. อุตฺตมตฺถํ อรหตฺตํ, นิพฺพานเมว วา.

จตุพฺพิธวินยาทิกถาวณฺณนา

๔๕. นีหริตฺวาติ ปาฬิโต อุทฺธริตฺวา, ตถา หิ ‘‘ปฺจหุปาลิ, องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา นานุยุฺชิตพฺพํ. กตเมหิ ปฺจหิ? สุตฺตํ น ชานาติ, สุตฺตานุโลมํ น ชานาตี’’ติอาทิปาฬิโต สุตฺตํ สุตฺตานุโลมฺจ นีหรึสุ. ‘‘อนาปตฺติ เอวํ อมฺหากํ อาจริยานํ อุคฺคโห ปริปุจฺฉาติ ภณตี’’ติ เอวมาทิโต อาจริยวาทํ. ‘‘อายสฺมา อุปาลิ เอวมาห – ‘อนาปตฺติ, อาวุโส, สุปินนฺเตนา’ติ’’ เอวมาทิโต อตฺตโน มตึ นีหรึสุ, สา จ เถรสฺส อตฺตโนมติ สุตฺเตน สงฺคหิตตฺตา สุตฺตํ ชาตํ, เอวมฺาปิ สุตฺตาทีหิ สงฺคหิตาว คเหตพฺพา, เนตราติ เวทิตพฺพํ. อถ วา นีหริตฺวาติ วิภชิตฺวา สาฏฺกถํ สกลํ วินยปิฏกํ สุตฺตาทีสุ จตูสุ ปเทเสสุ ปกฺขิปิตฺวา จตุธา วิภชิตฺวา วินยํ ปกาเสสุํ ตพฺพินิมุตฺตสฺส อภาวาติ อธิปฺปาโย. วุตฺตนฺติ นาคเสนตฺเถเรน มิลินฺทปฺเห วุตฺตํ. กณฺาทิวณฺณุปฺปตฺติฏฺานกรณาทีหิ อาหริตฺวา อตฺตโน วจีวิฺตฺติยาว ภาสิตวจนํ อาหจฺจปทํ. รโสติ สาโร ‘‘ปตฺตรโส’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๖๒๘-๖๓๐) วิย, ปฏิกฺขิตฺตอนุฺาตสุตฺตสาโรติ อตฺโถ, รโสติ วา ลกฺขณํ ปฏิวตฺถุกํ อนุทฺธริตฺวา ลกฺขณานุโลเมน วุตฺตตฺตา. ธมฺมสงฺคาหกาทิอาจริยวํเสน อาภตา อฏฺกถา อาจริยวํโสติ อาห ‘‘อาจริยวํโสติ อาจริยวาโท’’ติ.

วินยปิฏเก ปาฬีติ อิธ อธิการวเสน วุตฺตํ. เสสปิฏเกสุปิ สุตฺตาทิจตุนยา ยถานุรูปํ ลพฺภนฺเตว. มหาปเทสาติ มหาโอกาสา มหาวิสยา, เต อตฺถโต ‘‘ยํ, ภิกฺขเว’’ติอาทิปาฬิวเสน อกปฺปิยานุโลมโต กปฺปิยานุโลมโต จ ปุคฺคเลหิ นยโต ตถา ตถา คยฺหมานา อตฺถนยา เอว. เต หิ ภควตา สรูปโต อวุตฺเตสุปิ ปฏิกฺขิตฺตานุโลเมสุ, อนุฺาตานุโลเมสุ จ เสเสสุ กิจฺเจสุ นิวตฺติปวตฺติเหตุตาย มหาโคจราติ ‘‘มหาปเทสา’’ติ วุตฺตา, น ปน ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, มยา อิทํ น กปฺปตี’’ติอาทินา วุตฺตา สาธิปฺปายา ปาฬิเยว ตสฺสา สุตฺเต ปวิฏฺตฺตา. ‘‘สุตฺตานุโลมมฺปิ สุตฺเต โอตาเรตพฺพํ…เป… สุตฺตเมว พลวตร’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๔๕) หิ วุตฺตํ, น เหสา สาธิปฺปายา ปาฬิ สุตฺเต โอตาเรตพฺพา, น คเหตพฺพา วา โหติ, เยนายํ สุตฺตานุโลมํ สิยา. ตสฺมา อิมํ ปาฬิอธิปฺปายํ นิสฺสาย ปุคฺคเลหิ คหิตา ยถาวุตฺตอตฺถาว สุตฺตานุโลมํ. ตปฺปกาสกตฺตา ปน อยํ ปาฬิปิ สุตฺตานุโลมนฺติ คเหตพฺพํ, เตนาห เย ภควตา เอวํ วุตฺตาติอาทิ. ยํ ภิกฺขเวติอาทิปาฬินเยน หิ ปุคฺคเลหิ คเหตพฺพา เย อกปฺปิยานุโลมาทโย อตฺถา วุตฺตา, เต มหาปเทสาติ อตฺโถ.

ภควโต ปกิณฺณกเทสนาภูตา จ สุตฺตานุโลมภูตา จ อฏฺกถา. ยสฺมา ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ปาฬิวณฺณนากฺกเมน สงฺคเหตฺวา วุตฺตา, ตสฺมา ‘‘อาจริยวาโท’’ติ วุตฺตา, เอเตน จ อฏฺกถา สุตฺตสุตฺตานุโลเมสุ อตฺถโต สงฺคยฺหตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ เอสา, เอวํ อตฺตโนมติปิ ปมาณภูตา. น หิ ภควโต วจนํ วจนานุโลมฺจ อนิสฺสาย อคฺคสาวกาทโยปิ อตฺตโน าณพเลน สุตฺตาภิธมฺมวินเยสุ กฺจิ สมฺมุติปรมตฺถเภทํ อตฺถํ วตฺตุํ สกฺโกนฺติ, ตสฺมา สพฺพมฺปิ วจนํ สุตฺเต สุตฺตานุโลเม จ สงฺคยฺหติ. วิสุํ ปน อฏฺกถาทีนํ สงฺคหิตตฺตา ตทวเสสํ สุตฺตสุตฺตานุโลมโต คเหตฺวา จตุธา วินโย นิทฺทิฏฺโ. สุตฺตาทโย นิสฺสาเยว ปวตฺตาปิ อตฺตโนมติ เตสุ สรูเปน อนาคตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาเท มุฺจิตฺวา’’ติ, เตนาห ‘‘อนุพุทฺธิยา นยคฺคาเหนา’’ติ. ตตฺถ สุตฺตาทีนิ อนุคตาย เอว พุทฺธิยา เตหิ ลทฺธนยคฺคาเหน จาติ อตฺโถ.

เถรวาโทติ มหาสุมตฺเถราทีนํ คาโห. สุตฺตาทึ นิสฺสาเยว วิปรีตโตปิ อตฺตโนมติ อุปฺปชฺชตีติ อาห ตํ ปนาติอาทิ. อตฺเถนาติ อตฺตนา นยคฺคหิเตน อตฺเถน. ปาฬินฺติ อตฺตโน คาหสฺส นิสฺสยภูตํ สาฏฺกถํ ปาฬึ. ปาฬิยาติ ตปฺปฏิกฺเขปตฺถํ ปเรนาหฏาย สาฏฺกถาย ปาฬิยา, อตฺตนา คหิตํ อตฺถํ นิสฺสาย ปาฬิฺจ สํสนฺทิตฺวาติ อตฺโถ. อาจริยวาเทติ อตฺตนา ปเรน จ สมุทฺธฏอฏฺกถาย. โอตรติ เจว สเมติ จาติ อตฺตนา อุทฺธเฏหิ สํสนฺทนวเสน โอตรติ, ปเรน อุทฺธเฏน สเมติ. สพฺพทุพฺพลาติ อสพฺพฺุปุคฺคลสฺส โทสวาสนาย ยาถาวโต อตฺถสมฺปฏิปตฺติอภาวโต วุตฺตํ. ปมาทปาวเสน อาจริยวาทสฺส สุตฺตานุโลเมน อสํสนฺทนาปิ สิยาติ อาห ‘‘อิตโร น คเหตพฺโพ’’ติ.

สเมนฺตเมว คเหตพฺพนฺติ เย สุตฺเตน สํสนฺทนฺติ, เอวรูปาว อตฺถา มหาปเทสโต อุทฺธริตพฺพาติ ทสฺเสติ ตถา ตถา อุทฺธฏอตฺถานเมว สุตฺตานุโลมตฺตา, เตนาห ‘‘สุตฺตานุโลมโต หิ สุตฺตเมว พลวตร’’นฺติ. อปฺปฏิวตฺติยนฺติ อปฺปฏิพาหิยํ. การกสงฺฆสทิสนฺติ ปมาณตฺตา สงฺคีติการกสงฺฆสทิสํ. พุทฺธานํ ิตกาลสทิสนฺติ ธรมานกพุทฺธสทิสนฺติ อตฺโถ. สกวาที สุตฺตํ คเหตฺวา กเถตีติอาทีสุ โย ยถาภูตมตฺถํ คเหตฺวา กถนสีโล, โส สกวาที. สุตฺตนฺติ สงฺคีติตฺตยารุฬฺหํ ปาฬิวจนํ. ปรวาทีติ มหาวิหารวาสี วา โหตุ อฺนิกายวาสี วา, โย วิปรีตโต อตฺถํ คเหตฺวา กถนสีโล, โสว อิธ ‘‘ปรวาที’’ติ วุตฺโต. สุตฺตานุโลมนฺติ สงฺคีติตฺตยารุฬฺหํ วา อนารุฬฺหํ วา ยํกิฺจิ วิปลฺลาสโต วา วฺจนาย วา ‘‘สงฺคีติตฺตยาคตมิท’’นฺติ ทสฺสิยมานํ สุตฺตานุโลมํ. เกจิ ‘‘อฺนิกาเย สุตฺตานุโลม’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ สกวาทีปรวาทีนํ อุภินฺนมฺปิ สงฺคีติตฺตยารุฬฺหสุตฺตาทีนํ เอว คเหตพฺพโต. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหํ ปาฬิอาคตํ ปฺายติ, คเหตพฺพ’’นฺติอาทิ. น หิ สกวาที อฺนิกายสุตฺตาทึ ปมาณโต คณฺหาติ, เยน เตสุ สุตฺตาทีสุ ทสฺสิเตสุ ตตฺถ าตพฺพํ ภเวยฺย, วกฺขติ จ ‘‘ปโร ตสฺส อกปฺปิยภาวสาธกํ สุตฺตโต พหุํ การณฺจ วินิจฺฉยฺจ ทสฺเสติ…เป… ‘สาธู’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อกปฺปิเยเยว าตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๔๕). ตสฺมา ปรวาทินาปิ สงฺคีติตฺตเย อนารุฬฺหมฺปิ อนารุฬฺหมิจฺเจว ทสฺสียติ, เกวลํ ตสฺส ตสฺส สุตฺตาทิโน สงฺคีติตฺตเย อนาคตสฺส กูฏตา, อาคตสฺส จ พฺยฺชนจฺฉายาย อฺถา อธิปฺปายโยชนา จ วิเสโส. ตตฺถ จ ยํ กูฏํ, ตํ อปนียติ. ยํ อฺถา โยชิตํ, ตสฺส วิปรีตตาสนฺทสฺสนตฺถํ ตทฺเน สุตฺตาทินา สํสนฺทนา กรียติ. โย ปน ปรวาทินา คหิโต อธิปฺปาโย สุตฺตนฺตาทินา สํสนฺทติ, โส สกวาทินาปิ อตฺตโน คาหํ วิสฺสชฺเชตฺวา คเหตพฺโพติ อุภินฺนมฺปิ สงฺคีติตฺตยาคตเมว สุตฺตาทิปมาณนฺติ เวทิตพฺพํ. เตเนว กถาวตฺถุปฺปกรเณ สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานิ ปรวาเท ปฺจาติ (ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา; กถา. อฏฺ. นิทานกถา) สุตฺตสหสฺสมฺปิ อธิปฺปายคฺคหณนานตฺเตน สงฺคีติตฺตยาคตเมว คหิตํ, น นิกายนฺตเร กิฺจีติ.

เขปนฺติ ‘‘กึ อิมินา’’ติ ปฏิกฺเขปํ ฉฑฺฑนํ. ครหนฺติ ‘‘กิเมส พาโล ชานาตี’’ติ นินฺทนํ. สุตฺเต โอตาเรตพฺพนฺติ ยสฺส สุตฺตสฺส อนุโลมนโต อิทํ สุตฺตานุโลมํ อกาสิ, ตสฺมึ, ตทนุรูเป วา อฺตรสฺมึ สุตฺเต อตฺตนา คหิตํ สุตฺตานุโลมํ อตฺถโต สํสนฺทนวเสน โอตาเรตพฺพํ, ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณน อิมสฺมึ สุตฺเต สํสนฺทตี’’ติ สํสนฺทิตฺวา ทสฺเสตพฺพนฺติ อตฺโถ. อยนฺติ สกวาที. ปโรติ ปรวาที. อาจริยวาโท สุตฺเต โอตาเรตพฺโพติ ยสฺส สุตฺตสฺส วณฺณนาวเสน อยํ อาจริยวาโท ปวตฺโต, ตสฺมึ, ตาทิเส จ อฺตรสฺมึ สุตฺเต ปุพฺพาปรอตฺถสํสนฺทนวเสน โอตาเรตพฺพํ. คารยฺหาจริยวาโทติ ปมาทลิขิโต, ภินฺนลทฺธิเกหิ วา ปิโต, เอส นโย สพฺพตฺถ.

ยํ กิฺจิ กูฏสุตฺตํ พาหิรกสุตฺตาทิวจนํ น คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ สุตฺตํ สุตฺตานุโลเม โอตาเรตพฺพนฺติอาทิ วุตฺตํ. คุฬฺหเวสฺสนฺตราทีนิ มหาสงฺฆิกาทิภินฺนลทฺธิกานํ ปกรณานิ. อาทิ-สทฺเทน คุฬฺหอุมฺมคฺคาทีนํ คหณํ. สกวาที สุตฺตํ คเหตฺวา กเถติ, ปรวาทีปิ สุตฺตนฺติอาทินา อฺเปิ วาทาลมฺพนา วุตฺตนเยน สกฺกา าตุนฺติ อิธ น วุตฺตา.

เอวํ สุตฺตสุตฺตานุโลมาทิมุเขน สามฺโต วิวาทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิเสสโต วิวาทวตฺถุํ ตพฺพินิจฺฉยมุเขน สุตฺตาทีนฺจ ทสฺเสตุํ อถ ปนายํ กปฺปิยนฺติอาทิ วุตฺตํ. สุตฺเต จ สุตฺตานุโลเม จาติ เอตฺถ -กาโร วิกปฺปตฺโถ, เตน อาจริยวาทาทีนมฺปิ สงฺคโห, เตนาห ‘‘การณฺจ วินิจฺฉยฺจ ทสฺเสตี’’ติ. ตตฺถ การณนฺติ สุตฺตาทินยํ นิสฺสาย อตฺตโนมติยา อุทฺธฏํ เหตุํ. วินิจฺฉยนฺติ อฏฺกถาวินิจฺฉยํ. การณจฺฉายาติ สุตฺตาทีสุ ‘‘กปฺปิย’’นฺติ คาหสฺส, ‘‘อกปฺปิย’’นฺติ คาหสฺส จ นิมิตฺตภูตํ กิจฺเฉน ปฏิปาทนียํ อวิภูตการณํ การณจฺฉายา, การณปติรูปกนฺติ อตฺโถ. วินยฺหิ ปตฺวาติ อิมสฺส วิวรณํ กปฺปิยากปฺปิยวิจารณมาคมฺมาติ. รุนฺธิตพฺพนฺติ กปฺปิยสฺาย วีติกฺกมกรณํ รุนฺธิตพฺพํ, ตํนิวารณจิตฺตํ ทฬฺหตรํ กาตพฺพํ. โสตํ ปจฺฉินฺทิตพฺพนฺติ ตตฺถ วีติกฺกมปฺปวตฺติ ปจฺฉินฺทิตพฺพา. ครุกภาเวติ อกปฺปิยภาเว. สุตฺตวินิจฺฉยการเณหีติ สุตฺเตน อฏฺกถาวินิจฺฉเยน จ ลทฺธการเณหิ. เอวนฺติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนวจนํ. อติเรกการณนฺติ สุตฺตาทีสุ ปุริมํ ปุริมํ อติเรกการณํ นาม, พหุการณํ วา.

วาจุคฺคตนฺติ วาจาย อุคฺคตํ, ตตฺถ นิรนฺตรํ ิตนฺติ อตฺโถ. ‘‘สุตฺตํ นาม สกลํ วินยปิฏก’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปุน สุตฺตโตติ ตทตฺถปฏิปาทกํ สุตฺตาภิธมฺมปาฬิวจนํ อธิปฺเปตํ. อนุพฺยฺชนโตติ อิมสฺส วิวรณํ ปริปุจฺฉโต จ อฏฺกถาโต จาติ. ตตฺถ ปริปุจฺฉาติ อาจริยสฺส สนฺติกา ปาฬิยา อตฺถสวนํ. อฏฺกถาติ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโย. ตทุภยมฺปิ หิ ปาฬึ อนุคนฺตฺวา อตฺถสฺส พฺยฺชนโต ‘‘อนุพฺยฺชน’’นฺติ วุตฺตํ. วินเยติ วินยาจาเร, เตเนว วกฺขติ วินยํ อวิชหนฺโต อโวกฺกมนฺโตติอาทิ. ตตฺถ ปติฏฺานํ นาม สฺจิจฺจ อาปตฺติยา อนาปชฺชนาทิ โหตีติ อาห ‘‘ลชฺชีภาเวน ปติฏฺิโต’’ติ, เตน ลชฺชี โหตีติ วุตฺตํ โหติ. วินยธรสฺส ลกฺขเณ วตฺตพฺเพ กึ อิมินา ลชฺชีภาเวนาติ อาห อลชฺชี หีติอาทิ. ตตฺถ พหุสฺสุโตปีติ อิมินา ปมลกฺขณสมนฺนาคมํ ทสฺเสติ. ลาภครุตายาติอาทินา วินเย ิตตาย อภาเว ปมลกฺขณโยโค กิจฺจกโร น โหติ, อถ โข อกิจฺจกโร อนตฺถกโร เอวาติ ทสฺเสติ. สงฺฆเภทสฺส ปุพฺพภาโค กลโห สงฺฆราชิ.

วิตฺถุนตีติ วิตฺถมฺภติ, นิตฺถุนติ วา สนฺติฏฺิตุํ น สกฺโกติ, เตนาห ยํ ยนฺติอาทิ. อาจริยปรมฺปราติ อาจริยานํ วินิจฺฉยปรมฺปรา, เตเนว วกฺขติ ‘‘อตฺตโน มตึ ปหาย…เป… ยถา อาจริโย จ อาจริยาจริโย จ ปาฬิฺจ ปริปุจฺฉฺจ วทนฺติ, ตถา าตุํ วฏฺฏตี’’ติ. น หิ อาจริยานํ นามมตฺตโต ปรมฺปราชานเน ปโยชนมตฺถิ. ปุพฺพาปรานุสนฺธิโตติ ปุพฺพวจนสฺส อปรวจเนน สห อตฺถสมฺพนฺธชานนโต. อตฺถโตติ ปทตฺถปิณฺฑตฺถอธิปฺเปตตฺถาทิโต. การณโตติ ตทตฺถุปปตฺติโต. เถรวาทงฺคนฺติ เถรวาทปฏิปาฏึ, เตสํ วินิจฺฉยปฏิปาฏินฺติ อตฺโถ.

อิเมหิ จ ปน ตีหิ ลกฺขเณหีติ เอตฺถ ปเมน ลกฺขเณน วินยสฺส สุฏฺุ อุคฺคหิตภาโว วุตฺโต. ทุติเยนสฺส ลชฺชีภาเวน เจว อจลตาย จ ปติฏฺิตตา. ตติเยน ปาฬิอฏฺกถาสุ อนุรูเปน อนาคตมฺปิ ตทนุโลมโต อาจริเยหิ ทินฺนนยโต วินิจฺฉินิตุํ สมตฺถตา. โอติณฺเณ วตฺถุสฺมินฺติ โจทนาวเสน วีติกฺกมวตฺถุสฺมึ สงฺฆมชฺเฌ โอติณฺเณ. โจทเกน จุทิตเกน จ วุตฺเต วตฺตพฺเพติ เอวํ โอติณฺเณ วตฺถุํ นิสฺสาย โจทเกน ‘‘ทิฏฺํ สุต’’นฺติอาทินา จุทิตเกน ‘‘อตฺถิ นตฺถี’’ติอาทินา จ ยํ วตฺตพฺพํ, ตสฺมึ วตฺตพฺเพ วุตฺเตติ อตฺโถ. ถุลฺลจฺจยทุพฺภาสิตานํ มาติกาย อนาคตตฺตา ‘‘ปฺจนฺนํ อาปตฺตีน’’นฺติ วุตฺตํ. ติกทุกฺกฏนฺติ ‘‘อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺี อุชฺฌายติ วา ขียติ วา อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทินา (ปาจิ. ๑๐๖ โถกํ วิสทิสํ) อาคตํ ติกทุกฺกฏํ. อฺตรํ วา อาปตฺตินฺติ ‘‘กาเล วิกาลสฺี อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, กาเล เวมติโก อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิกํ (ปาจิ. ๒๕๐) ทุกทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํ. อนฺตราปตฺตินฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ สิกฺขาปเท อาคตวตฺถุวีติกฺกมํ วินา อฺสฺมึ วตฺถุวีติกฺกเม นิทานโต ปภุติ วินีตวตฺถุปริโยสานา อนฺตรนฺตรา วุตฺตํ อาปตฺตึ. อิธ ปน ‘‘วตฺถุํ โอโลเกตี’’ติ วิสุํ คหิตตฺตา ตทวเสสา อนฺตราปตฺตีติ คหิตา. ปฏิลาตํ อุกฺขิปตีติ อิทํ วิสิพฺพนสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๓๕๐-๓๕๑) อาคตํ. ตตฺถ ฑยฺหมานํ อลาตํ อคฺคิกปาลาทิโต พหิ ปติตํ อวิชฺฌาตเมว ปฏิอุกฺขิปติ, ปุน ยถาาเน เปตีติ อตฺโถ. วิชฺฌาตํ ปน ปกฺขิปนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมว. อนาปตฺตินฺติ เอตฺถ อนฺตรนฺตรา วุตฺตา อนาปตฺติปิ อตฺถิ, ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิมสฺส อิทฺธิวิสเย’’ติอาทิ (ปารา. ๑๕๙) วิย สาปิ สงฺคยฺหติ.

ปาราชิกาปตฺตีติ น ตาว วตฺตพฺพนฺติ อิทํ อาปนฺนปุคฺคเลน ลชฺชีธมฺเม ตฺวา ยถาภูตํ อาวิกรเณปิ ทุพฺพินิจฺฉยํ อทินฺนาทานาทึ สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ ปน เมถุนาทีสุ วิชานนํ, ตํ วตฺตพฺพเมว, เตนาห เมถุนธมฺมวีติกฺกโม หีติอาทิ. โย ปน อลชฺชิตาย ปฏิฺํ อทตฺวา วิกฺเขปํ กโรติ, ตสฺส อาปตฺติ น สกฺกา โอฬาริกาปิ วินิจฺฉินิตุํ, ยาว โส ยถาภูตํ นาวิ กโรติ, สงฺฆสฺส จ อาปตฺติสนฺเทโห น วิคจฺฉติ, ตาว นาสิตโกว ภวิสฺสติ. สุขุมาติ จิตฺตปริวตฺติยา สุขุมตาย สุขุมา. เตนาห ‘‘จิตฺตลหุกา’’ติ, จิตฺตํ ตสฺส ลหุกนฺติ อตฺโถ. เตติ วีติกฺกเม. ตํวตฺถุกนฺติ อทินฺนาทานาทิมูลกํ. ยํ อาจริโย ภณติ, ตํ กโรหีติอาทิ สพฺพํ ลชฺชีเปสลํ กุกฺกุจฺจกเมว สนฺธาย วุตฺตํ. โย ยาถาวโต ปกาเสตฺวา สุทฺธิเมว คเวสติ, เตนาปิ, ปาราชิโกสีติ น วตฺตพฺโพติ อนาปตฺติโกฏิยาปิ สงฺกิยมานตฺตา วุตฺตํ, เตเนว ‘‘ปาราชิกจฺฉายา’’ติ วุตฺตํ. สีลานิ โสเธตฺวาติ ยสฺมึ วีติกฺกเม ปาราชิกาสงฺกา วตฺตติ, ตตฺถ ปาราชิกาภาวปกฺขํ คเหตฺวา เทสนาวุฏฺานคามินีนํ อาปตฺตีนํ โสธนวเสน สีลานิ โสเธตฺวา. ทฺวตฺตึสาการนฺติ ปากฏภาวโต อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ, ยํ กิฺจิ อภิรุจิตํ มนสิกาตุํ วฏฺฏเตว. กมฺมฏฺานํ ฆฏิยตีติ วิปฺปฏิสารมูลเกน วิกฺเขเปน อนฺตรนฺตรา ขณฺฑํ อทสฺเสตฺวา ปพนฺธวเสน จิตฺเตน สงฺฆฏิยติ. สงฺขาราติ วิปสฺสนากมฺมฏฺานวเสน วุตฺตํ. สาปตฺติกสฺส หิ ปคุณมฺปิ กมฺมฏฺานํ น สุฏฺุ อุปฏฺาติ, ปเคว ปาราชิกสฺส. ตสฺส หิ วิปฺปฏิสารนินฺนตาย จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ. เอกสฺส ปน วิตกฺกวิกฺเขปาทิพหุลสฺส สุทฺธสีลสฺสปิ จิตฺตํ น สมาธิยติ, ตํ อิธ ปาราชิกมูลกนฺติ น คเหตพฺพํ. กตปาปมูลเกน วิปฺปฏิสาเรเนเวตฺถ จิตฺตสฺส อสมาธิยนํ สนฺธาย ‘‘กมฺมฏฺานํ น ฆฏิยตี’’ติ วุตฺตํ, เตนาห วิปฺปฏิสารคฺคินาติอาทิ. อตฺตนาติ จิตฺเตน กรณภูเตน ปุคฺคโล กตฺตา ชานาติ, ปจฺจตฺเต วา กรณวจนํ, อตฺตา สยํ ปชานาตีติ อตฺโถ.

จตุพฺพิธวินยาทิกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

ปทภาชนียวณฺณนา

โย วิย ทิสฺสตีติ ยาทิโส, ยํ-สทฺทตฺเถ ยถา-สทฺโท วตฺตตีติ อาห ‘‘เยน วา เตน วา ยุตฺโต’’ติ. เยน เตนาติ หิ ปททฺวเยน อนิยมโต ยํ-สทฺทตฺโถว ทสฺสิโต. วาสธุรยุตฺโตติ วิปสฺสนาธุรยุตฺโต. ยา ชาติ อสฺสาติ ยํชาติ, ปุคฺคโล, โสว ยํชจฺโจ สกตฺเถ ยปจฺจยํ กตฺวา. โคตฺตวเสน เยน วา เตน วา โคตฺเตน ยถาโคตฺโต วา ตถาโคตฺโต วา โหตูติ สมฺพนฺโธ. สีเลสูติ ปกตีสุ. อถ โขติ อิทํ กินฺตูติ อิมสฺมึ อตฺเถ. กึ วุตฺตํ โหตีติ อตฺโถ. อิมสฺมึ อตฺเถติ อิมสฺมึ ปาราชิกวิสเย. เอโสติ ยถาวุตฺเตหิ ปกาเรหิ ยุตฺโต. อริยายาติ ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺนฺติ, เอสา อริยานํ ยาจนา’’ติ เอวํ วุตฺตาย, น, ‘‘เทหิ เม’’ติ กปณาย. ลิงฺคสมฺปฏิจฺฉเนนาติ ‘‘ภิกฺขํ จริสฺสามี’’ติ จิตฺตาภาเวปิ ภิกฺขาหารนิสฺสิตปพฺพชฺชาลิงฺคสฺส สมฺปฏิจฺฉเนน. กาชภตฺตนฺติ กาเชหิ อานีตภตฺตํ. อธมฺมิกายาติ อธิสีลสิกฺขาทิภิกฺขุคุณาภาวโต วุตฺตํ, เตนาห ‘‘อภูตายา’’ติ. ‘‘มยํ ภิกฺขู’’ติ วทนฺตา ปฏิฺามตฺเตเนว ภิกฺขู, น อตฺถโตติ อตฺโถ. อิทฺจ ‘‘มยํ ภิกฺขู’’ติ ปฏิชานนสฺสาปิ สมฺภวโต วุตฺตํ. ‘‘มยํ ภิกฺขู’’ติ อปฺปฏิชานนฺตาปิ หิ ภิกฺขุโวหารนิมิตฺตสฺส ลิงฺคสฺส คหเณน เจว ภิกฺขูนํ ทินฺนปจฺจยภาคคฺคหณาทินา จ ภิกฺขุปฏิฺา เอว นาม โหนฺติ. ตถา หิ วุตฺตํ ปุคฺคลปฺตฺติอฏฺกถายํ

‘‘‘อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิฺโ’ติ อฺเ พฺรหฺมจาริโน สุนิวตฺเถ สุปารุเต สุมฺภกปตฺตธเร คามนิคมชนปทราชธานีสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺเต ทิสฺวา สยมฺปิ ตาทิเสน อากาเรน ตถา ปฏิปชฺชนโต ‘อหํ พฺรหฺมจารี’ติ ปฏิฺํ เทนฺโต วิย โหติ. ‘อหํ ภิกฺขู’ติ วตฺวา อุโปสถคฺคาทีนิ ปวิสนฺโต ปน พฺรหฺมจาริปฏิฺโ โหติเยว, ตถา สงฺฆิกํ ลาภํ คณฺหนฺโต’’ติ (ปุ. ป. อฏฺ. ๙๑).

ตสฺมา เอวรูเปหิ ปฏิฺาย ภิกฺขูหิ โคตฺรภุปริโยสาเนหิ สทฺธึ สมฺโภคปริโภโค น วฏฺฏติ, อลชฺชีปริโภโคว โหติ. สฺจิจฺจ อาปตฺติอาปชฺชนาทิอลชฺชีลกฺขณํ ปน อุกฺกฏฺานํ ภิกฺขูนํ วเสน วุตฺตํ สามเณราทีนมฺปิ อลชฺชีโวหารทสฺสนโต. ‘‘อลชฺชีสามเณเรหิ หตฺถกมฺมมฺปิ น กาเรตพฺพ’’นฺติ หิ วุตฺตํ. ยถาวิหิตปฏิปตฺติยํ อติฏฺนฺหิ สพฺพสาธารณํ อลชฺชีลกฺขณํ. ทุสฺสีลา ลิงฺคคฺคหณโต ปฏฺาย ยถาวิหิตปฏิปตฺติยา อภาวโต เอกนฺตา ลชฺชิโนว มหาสงฺฆิกาทินิกายนฺตริกา วิย, ลิงฺคตฺเถนกาทโย วิย, จ. ยาว ๑๑ จ เตสํ ภิกฺขุปฏิฺา อนุวตฺตติ, ตาว ภิกฺขุ เอว, เตหิ จ ปริโภโค อลชฺชิปอโภโคว, เตสฺจ ภิกฺขุสงฺฆสฺาย ทินฺนํ สงฺเฆ ทินฺนํ นาม โหติ. วุตฺตฺหิ ภควตา –

‘‘ภวิสฺสนฺติ โข ปนานนฺท, อนาคตมทฺธานํ โคตฺรภุโน กาสาวกณฺา ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา, เตสุ ทุสฺสีเลสุ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ ทสฺสนฺติ, ตทาปาหํ, อานนฺท, สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ อสงฺขฺเยยฺยํ อปฺปเมยฺยํ วทามี’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๘๐).

ภควโต สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทินฺนตฺตา ทกฺขิณา อสงฺขฺเยยฺยา อปฺปเมยฺยา ชาตา. ทุสฺสีลานํ ทินฺนตฺตา นาติ เจ? น, เตสุ สงฺฆํ อุทฺทิสฺสาติ โคตฺรภูนํ ปฏิคฺคาหกตฺเตน ปรามฏฺตฺตา, อิตรถา ‘‘เยสุ เกสุจิ คหฏฺเสุ วา ปพฺพชิเตสุ วา สงฺฆํ อุทฺทิสฺสา’’ติ วตฺตพฺพตาปสงฺคโต, ตถา จ ‘‘ตทาปาหํ, อานนฺทา’’ติ เหฏฺิมโกฏิทสฺสนสฺส ปโยชนํ น สิยา. ตสฺมา โคตฺรภูนมฺปิ อภาเว สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ นตฺถิ, เหฏฺิมโกฏิยา เตสุปิ ทินฺนา สงฺฆคตา ทกฺขิณา อสงฺขฺเยยฺยา, น ตโต ปรํ สิชฺฌตีติ เตปิ ปฏิฺาย ภิกฺขุ เอวาติ คเหตพฺพํ.

พฺรหฺมโฆสนฺติ อุตฺตมโฆสํ, พฺรหฺมุโน โฆสสทิสํ วา โฆสํ. เอหิ ภิกฺขูติ ‘‘ภิกฺขู’’ติสมฺโพธนํ. สํสาเร ภยอิกฺขก ตสฺส ภยสฺส สพฺพโส วินาสนตฺถํ ติสรณํ, สาสนํ วา เอหิ มนสา ‘‘ตาณํ เลณ’’นฺติ ปวิส อุปคจฺฉ. อุปคนฺตฺวาปิ จร พฺรหฺมจริยนฺติ สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยฺจ จรสฺสุ. ภณฺฑูติ มุณฺฑิตเกโส. วาสีติ ทนฺตกฏฺาทิจฺเฉทนวาสิ. พนฺธนนฺติ กายพนฺธนํ. ยุตฺโต โยโค สมาธิปฺาวเสน โส ยุตฺตโยโค, ตสฺส อฏฺเเต ปริกฺขาราติ เสโส. สรีเร ปฏิมุกฺเกหิเยว อุปลกฺขิโตติ เสโส. ‘‘ตีณิ สตานี’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ‘‘ตีณิ สต’’นฺติ วุตฺตํ.

ตสฺมาติ ภควา เหฏฺา วุตฺตํ ปรามสติ. เหฏฺา หิ ‘‘อหํ โข ปน, กสฺสป, ชานฺเว วทามิ ‘ชานามี’ติ, ปสฺสฺเว วทามิ ‘ปสฺสามี’’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๕๔) วุตฺตํ, ตํ ปรามสติ, ยสฺมา อหํ ชานํ วทามิ, ตสฺมาติ อตฺโถ. อิหาติ อิมสฺมึ สาสเน. ติพฺพนฺติ มหนฺตํ. ปจฺจุปฏฺิตํ ภวิสฺสตีติ เถราทิอุปสงฺกมนโต ปุเรตรเมว เตสุ ยํนูน เม หิโรตฺตปฺปํ อุปฏฺิตํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. กุสลูปสํหิตนฺติ อนวชฺชธมฺมนิสฺสิตํ. อฏฺึ กตฺวาติ อตฺตานํ เตน ธมฺเมน อฏฺิกํ กตฺวา, ตํ วา ธมฺมํ ‘‘เอส เม อตฺโถ’’ติ อตฺถํ กตฺวา. โอหิตโสโตติ ธมฺเม นิหิตโสโต. เอวฺหิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพนฺติ าณโสตฺจ ปสาทโสตฺจ โอทหิตฺวา ‘‘ธมฺมํ สกฺกจฺจเมว สุณิสฺสามี’’ติ เอวเมว ตยา สิกฺขิตพฺพํ. สาตสหคตา จ เม กายคตาสตีติ อสุเภสุ เจว อานาปาเน จ ปมชฺฌานวเสน สุขสมฺปยุตฺตกายคตาสติ. ยํ ปเนตสฺส โอวาทสฺส สกฺกจฺจปฏิคฺคหณํ, อยเมว เถรสฺส ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ อโหสิ (สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑๕๔).

อุทฺธุมาตกปฏิภาคารมฺมณํ ฌานํ อุทฺธุมาตกสฺา. กสิณารมฺมณํ รูปาวจรชฺฌานํ รูปสฺา. อิเมติ สฺาสีเสน นิทฺทิฏฺา อิเม ทฺเว ฌานธมฺมา. โสปาโก จ ภควตา ปุฏฺโ ‘‘รูปาวจรภาเวน เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นาน’’นฺติ อาห. อารทฺธจิตฺโตติ อาราธิตจิตฺโต. ครุธมฺมปฏิคฺคหณาทิอุปสมฺปทา อุปริ สยเมว อาวิ ภวิสฺสติ.

สพฺพนฺติเมน ปริยาเยนาติ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน. ตฺติจตุตฺถา กมฺมวาจา อุปสมฺปทากมฺมสฺส การณตฺตา านํ, ตสฺส านสฺส อรหํ อนุจฺฉวิกนฺติ วตฺถุโทสาทิวินิมุตฺตกมฺมํ ‘‘านารห’’นฺติ วุตฺตํ วตฺถาทิโทสยุตฺตสฺส กมฺมสฺส สภาวโต กมฺมวาจารหตฺตาภาวา. อถ วา านนฺติ นิพฺพานปฺปตฺติเหตุโต สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนํ วุจฺจติ, ตสฺส อนุจฺฉวิกํ กมฺมํ านารหํ. ยถาวิหิตลกฺขเณน หิ กมฺเมน อุปสมฺปนฺโนว สกลํ สาสนํ สมาทาย ปริปูเรตุมรหติ. ตสฺมา ปริสุทฺธกมฺมวาจาปริโยสานํ สพฺพํ สงฺฆกิจฺจํ านารหํ นาม, เตนาห ‘‘สตฺถุสาสนารเหนา’’ติ, สีลาทิสกลสาสนปริปุณฺณสฺส อนุจฺฉวิเกนาติ อตฺโถ. อยํ อิมสฺมึ อตฺเถติ ตฺติจตุตฺถกมฺเมน อุปสมฺปนฺนสฺเสว สพฺพสิกฺขาปเทสุ วุตฺตตฺตา กิฺจาปิ เอหิภิกฺขูปสมฺปทาทีหิ อุปสมฺปนฺนานํ สุทฺธสตฺตานํ ปณฺณตฺติวชฺชสิกฺขาปทวีติกฺกเมปิ อภพฺพตา วา โทสาภาโว วา สทฺทโต ปฺายติ, ตถาปิ อตฺถโต เตสมฺปิ ปณฺณตฺติวชฺเชสุ, โลกวชฺเชสุปิ วา สุราปานาทิลหุเกสุ มคฺคุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ อสฺจิจฺจาทินา อาปตฺติอาปชฺชนํ สิชฺฌติเยว. ตถา หิ ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา อภพฺพา อาปตฺตึ อาปชฺชิตุํ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ. ทฺเว ปุคฺคลา ภพฺพา อาปตฺตึ อาปชฺชิตุํ ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จา’’ติ (ปริ. ๓๒๒) วุตฺตํ. ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อุปสมฺปนฺโนติ อิทํ ปน สพฺพสิกฺขาปทวีติกฺกมารเห สพฺพกาลิเก จ ภิกฺขู คเหตฺวา เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. นิรุตฺติวเสนาติ นิพฺพจนวเสน. อภิลาปวเสนาติ โวหารวเสน. คุณวเสนาติ ภิกฺขุโวหารนิมิตฺตานํ คุณานํ วเสน.

สาชีวปทภาชนียวณฺณนา

วิวฏฺฏูปนิสฺสยา สีลาทโย โลกิเยหิ อภิวิสิฏฺตฺตา อธิสีลาทิโวหาเรน วุตฺตาติ ทสฺเสตุํ กตมํ ปนาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ปฺจงฺคทสงฺคสีลนฺติ อพุทฺธุปฺปาทกาเล สีลํ สนฺธาย วุตฺตํ ตสฺส วิวฏฺฏูปนิสฺสยตฺตาภาวา. ยํ ปน พุทฺธุปฺปาเท รตนตฺตยคุณํ ตถโต ตฺวา สาสเน สุนิวิฏฺสทฺธาหิ อุปาสโกปาสิกาหิ เจว สามเณรสิกฺขมานาหิ จ รกฺขิยมานํ ปฺจงฺคอฏฺงฺคทสงฺคสีลํ, ตมฺปิ อธิสีลเมว มคฺคุปฺปตฺติเหตุโต. วิปสฺสนามคฺคุปฺปตฺตินิมิตฺตตาย หิ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ โลกิยานํ สีเลหิ อธิสีลํ ชาตํ อธิจิตฺตํ วิย. น หิ วิปสฺสนามคฺคนิมิตฺตตํ มุฺจิตฺวา โลกิยจิตฺตโต อธิจิตฺตสฺส อฺโ โกจิ วิเสโส อุปลพฺภติ, ตทุภยฺจ อนาทิมโต สํสารวฏฺฏสฺส อตฺตาทิสารวิรหิตตาย ติลกฺขณพฺภาหตตฺตํ, ‘‘อหํ มมา’’ติ อากาเรน ปวตฺตอวิชฺชาตณฺหาทิโทสมูลกตฺตฺจ, ตํโทสมูลวิทฺธํสนสมตฺถาย สีลจิตฺตพโลปตฺถทฺธาย วิปสฺสนาย อุกฺกํเสเนว ตสฺส สํสารวฏฺฏสฺส วิคมฺจ, ตทุปเทสกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สพฺพฺุตาทิอปริมิตคุณคณโยเคน อวิปรีตสทฺธมฺมเทสกตฺตฺจ ยาถาวโต ตฺวา ปฏิปนฺเนน สมาทาย สิกฺขิตพฺพตาย วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ชาตํ, น อฺเน การเณน, ตฺจ วิวฏฺฏูปนิสฺสยตฺตํ ยทิ สาสเน ปฺจสีลาทิสฺสาปิ สมานํ, กิมิทํ อธิสีลํ น สิยา. ปฺจสีลาทิมตฺเต ิตานฺหิ อนาถปิณฺฑิกาทีนํ คหฏฺานมฺปิ มคฺโค อุปฺปชฺชติ. น หิ อธิสีลาธิจิตฺตํ วินา มคฺคุปฺปตฺติ โหติ, ตฺจ กิฺจาปิ เกสฺจิ อนุปนิสฺสยตาย ตสฺมึ อตฺตภาเว มคฺคุปฺปตฺติยา เหตุ น โหติ, ตถาปิ ภวนฺตเร อวสฺสํ โหเตวาติ อธิสีลเมว กาลํ กโรนฺตานํ กลฺยาณปุถุชฺชนานํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ วิย, เตนาห พุทฺธุปฺปาเทเยว จ ปวตฺตตีติอาทิ. วิวฏฺฏํ ปตฺเถตฺวา รกฺขิยมานมฺปิ ปฺจสีลาทิ พุทฺธุปฺปาเทเยว ปวตฺตติ. น หิ ตํ ปฺตฺตินฺติอาทิ ปน อุกฺกฏฺวเสน สพฺพํ ปาติโมกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตเทกเทสภูตมฺปิ หิ ปาณาติปาตาทินฺนาทานาทิคหฏฺสีลมฺปิ. พุทฺธาเยว วินเย ปาราชิกสุตฺตวิภงฺคาทีสุ อาคตวเสน สพฺพโส กายวจีทฺวาเรสุ มคฺคุปฺปตฺติยา วิพนฺธกอชฺฌาจารโสตํ วิจฺฉินฺทิตฺวา มคฺคุปฺปตฺติยา ปทฏฺานภาเวน ปฺเปตุํ สกฺโกนฺติ, น อฺเ. มคฺคุปฺปตฺตึ สนฺธาย หิสฺส อธิสีลตา วุตฺตา. เตนาห ‘‘ปาติโมกฺขสํวรโตปิ จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตเมว สีลํ อธิสีล’’นฺติ. ตสฺเสว หิ อธิสีลนฺติ อพฺยวธาเนน มคฺคาธิฏฺานาติ. อิธ อนธิปฺเปตนฺติ อิมสฺมึ ปมปาราชิกวิสเย ‘‘สิกฺขา’’ติ อนธิปฺเปตํ.

โลกิยอฏฺสมาปตฺติจิตฺตานีติ สาสนสภาวํ อชานนฺเตหิ โลกิยชเนหิ สมาปชฺชิตพฺพานิ อฏฺ รูปารูปชฺฌานสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ สนฺธาย วุตฺตํ. น หิ มหคฺคเตสุ โลกิยโลกุตฺตรเภโท อตฺถิ, เยน โลกิยวิเสสนํ โลกุตฺตรนิวตฺตนํ สิยา. ตสฺมา สาสนิเกหิ สมาปชฺชิตพฺพมหคฺคตชฺฌานนิวตฺตนเมว โลกิยวิเสสนํ กตํ. ยถา เจตฺถ, เอวํ กามาวจรานิ ปน อฏฺ กุสลจิตฺตานีติ เอตฺถาปิ โลกิยวิเสสนํ กาตพฺพเมว. อยเมว หิ อธิจิตฺตโต จิตฺตสฺส เภโท, ยํ สาสนํ อชานนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส สมุปฺปชฺชนํ. เอวฺจ อพุทฺธุปฺปาเทปิ สาสนสภาวํ ชานนฺตานํ ปจฺเจกพุทฺธาทีนมฺปิ สีลจิตฺตานํ อธิสีลาธิจิตฺตตา สมตฺถิตา โหติ. น วินา พุทฺธุปฺปาทาติ อิทํ ปน อฺเสํ อภิสมยเหตุภาเวน ปจฺเจกพุทฺธโพธิสตฺตาทีนํ เทสนาสามตฺถิยาภาวโต วุตฺตํ. อายตึ วาสนาเหตุํ ปน สีลจิตฺตํ เตปิ เทเสนฺติเยว, ตฺจ มคฺคเหตุตาย อธิสีลาธิจิตฺตมฺปิ โหนฺตํ อปฺปกตาย วิปฺผาริกตาพาหุชฺตฺตาภาเวน อพฺโพหาริกนฺติ ‘‘พุทฺธุปฺปาเทเยวา’’ติ อวธารณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. น หิ ตํสมาปนฺโนติอาทิอฏฺกถาวจเนหิ อิธ อธิจิตฺตนิทฺเทเส, อุปริ อธิปฺานิทฺเทเส จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตอธิจิตฺตอธิปฺานเมว ปฏิกฺเขปโต โลกิยาธิจิตฺตาธิปฺานํ อิธ อธิปฺเปตตา, ตํ ทฺวยํ สมาปนฺนสฺสาปิ เมถุนธมฺมสมาปชฺชนสภาโว จ วิฺายติ, ปาฬิยํ ปน ‘‘ยายํ อธิสีลสิกฺขา, อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา สิกฺขา’’ติ วุตฺตตฺตา โลกิยาปิ อธิจิตฺตาธิปฺา อนธิปฺเปตาติ วิฺายติ. ตสฺมา ปาฬิยํ อฏฺกถายฺจ เอวมธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ – ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิสฺสามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเต โลกิยํ อธิจิตฺตํ อธิปฺา จ ปริหายติ, อธิสีลํ ปน จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน น ปริหายตีติ ปาฬิยํ อธิสีลสิกฺขาว วุตฺตา. อฏฺกถายํ ปน ปฏิลทฺธโลกุตฺตรมคฺคสฺส ภิกฺขุโน ‘‘เมถุนํ ปฏิเสวิสฺสามี’’ติ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชติ สพฺพโส อกุปฺปธมฺมตฺตา, ปุถุชฺชนานํ สมาปตฺติลาภีนมฺปิ เกนจิ การเณน อุปฺปชฺชติ กุปฺปธมฺมตฺตาติ อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘น หิ ตํสมาปนฺโน’’ติ โลกุตฺตราว ปฏิกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพํ.

อตฺถิ ทินฺนนฺติ เอตฺถ ทินฺนนฺติ ทานเจตนา อธิปฺเปตา, ตสฺส ทินฺนสฺส ผลํ อตฺถีติ อตฺโถ. เอส นโย อตฺถิ ยิฏฺนฺติ เอตฺถาปิ. อาทิ-สทฺเทน หุตาทีนํ สงฺคโห. ตตฺถ ยิฏฺนฺติ มหายาโค สพฺพสาธารณํ มหาทานเมว. หุตนฺติ ปโหนกสกฺกาโร, อตฺตโน วา โหตุ, ปเรสํ วา ทส อกุสลกมฺมปถา, สพฺเพปิ วา อกุสลา ธมฺมา อนตฺถุปฺปาทนโต น สกํ กมฺมํ นาม, ตพฺพิปรีตา กุสลา ธมฺมา สกํ นาม, ตทุภยมฺปิ วา กุสลากุสลํ กมฺมสฺสโกมฺหีติอาทิวจนโต สติ สํสารปฺปวตฺติยํ อธิมุจฺจนฏฺเน สตฺตานํ สกนฺติ เอวํ กมฺมสฺสกตาย สกภาเว อตฺตโน สนฺตกตาย อุปฺปชฺชนกาณํ กมฺมสฺสกตฺาณํ, อุปลกฺขณมตฺตฺเจตํ. สาสนนิสฺสิตา ปน สพฺพาปิ วฏฺฏคามินิกุสลปฺา กมฺมสฺสกตฺาเณ ปวิฏฺา. สาสนนิสฺสิตา หิ วิวฏฺฏคามินี สพฺพาปิ ปฺา ‘‘สจฺจานุโลมิกาณ’’นฺติ วุจฺจติ. สา เอว จ อธิปฺา ตทวเสสํ สพฺพํ กมฺมสฺสกตฺาณนฺติ เวทิตพฺพํ, เตเนว ภควา ‘‘กมฺมสฺสกตฺาณํ สจฺจานุโลมิกาณํ มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ ผลสมงฺคิสฺส าณ’’นฺติ สพฺพมฺปิ าณจตุกฺเกเยว สงฺคเหสิ. ติลกฺขณาการปริจฺเฉทกํ ปน วิปสฺสนาาณนฺติ อิทํ ปน มคฺคสฺส อาสนฺนปจฺจยตาย อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ. ตทิตราสฺหิ รตนตฺตยานุสฺสรณาทิปฺานมฺปิ มคฺคเหตุตาย อธิปฺตา สมานาวาติ คเหตพฺพํ.

สาชีวปทภาชนียวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

ปจฺจกฺขานวิภงฺควณฺณนา

ทุพฺพลฺเย อาวิกเตติ ยํนูนาหํ พุทฺธํ ปจฺจกฺเขยฺยนฺติอาทินา ทุพฺพลภาเว ปกาสิเต. มุขารุฬฺหตาติ โลกชนานํ สตฺตฏฺาติอาทีสุ มุขารุฬฺหาเยนาติ อธิปฺปาโย. ทิรตฺตติรตฺตนฺติ (ปาจิ. ๕๒) เอตฺถ ยถา อนฺตรนฺตรา สหเสยฺยาวเสน ติรตฺตํ อคฺคเหตฺวา นิรนฺตรเมว ติสฺโส รตฺติโย อนุปสมฺปนฺเนน สทฺธึ สหเสยฺยาย อรุณุฏฺาปนวเสน ติรตฺตคฺคหณตฺถํ ‘‘ทิรตฺตติรตฺต’’นฺติ อพฺยวธาเนน วุตฺตนฺติ ทิรตฺตคฺคหณสฺส ปโยชนมฺปิ สกฺกา คเหตุํ, เอวมิธาปิ ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวาติ อิมสฺสาปิ คหณสฺส ปโยชนมตฺเถวาติ ทสฺเสตุํ ยสฺมา วา สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺสาติอาทิ วุตฺตํ.

อิทานิ ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวาติ อิมสฺส ปุริมปทสฺเสว วิวรณภาวํ วินาปิ วิสุํ อตฺถสพฺภาวํ ทสฺเสตุํ อปิจาติอาทิ วุตฺตํ. วิเสสาวิเสสนฺติ เอตฺถ เยน วากฺเยน ทุพฺพลฺยาวิกมฺมเมว โหติ, น สิกฺขาปจฺจกฺขานํ, ตตฺถ สิกฺขาปจฺจกฺขานทุพฺพลฺยาวิกมฺมานํ อฺมฺํ วิเสโส โหติ. เยน ปน วจเนน ตทุภยมฺปิ โหติ, ตตฺถ เนวตฺถิ วิเสโส อวิเสโสปิ, ตํ วิเสสาวิเสสํ. ‘‘ก กิจฺฉชีวเน’’ติ ธาตูสุ ปิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘กิจฺฉชีวิกปฺปตฺโต’’ติ. อุกฺกณฺนฺหิ อุกฺกณฺา, ตํ อิโต คโตติ อุกฺกณฺิโต, กิจฺฉชีวิกํ ปตฺโตติ อตฺโถ. อุทฺธํ คโต กณฺโ เอติสฺสาติ อุกฺกณฺา, อนภิรติยา วเช นิรุทฺธโคคโณ วิย คมนมคฺคํ คเวสนฺโต ปุคฺคโล อุกฺกณฺโ โหติ, ตํ อุกฺกณฺํ. อนภิรตึ อิโตติปิ อุกฺกณฺิโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘อุทฺธํ กณฺํ กตฺวา วิหรมาโน’’ติ. สา จ อุกฺกณฺตา วิกฺเขเปเนวาติ วิกฺขิตฺโตติอาทิ วุตฺตํ.

สมณภาวโตติ อุปสมฺปทโต. ภาววิกปฺปากาเรนาติ ภิกฺขุภาวโต จวิตฺวา ยํ ยํ คิหิอาทิภาวํ ปตฺตุกาโม ‘‘อหํ อสฺส’’นฺติ อตฺตโน ภวนํ วิกปฺเปติ, เตน เตน คิหิอาทิอากาเรน, อตฺตโน ภวนสฺส วิกปฺปนากาเรนาติ อธิปฺปาโย.

๔๖. ปาฬิยํ ยทิ ปนาหนฺติ อหํ ยทิ พุทฺธํ ปจฺจกฺเขยฺยํ, สาธุ วตสฺสาติ อตฺโถ. อปาหํ, หนฺทาหนฺติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ. ‘‘โหติ เม พุทฺธํ ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติ มม จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ วทติ.

๕๐. รมามีติ ปพฺพชฺชาย ทุกฺขพหุลตาย สุขาภาวํ ทสฺเสติ. นาภิรมามีติ ปพฺพชฺชาย วิชฺชมาเนปิ อนวชฺชสุเข อตฺตโน อภิรติอภาวํ ทสฺเสติ.

๕๑. เตเนว วจีเภเทนาติ วจีเภทํ กตฺวาปิ อฺเน กายปฺปโยเคน วิฺาปนํ นิวตฺเตติ. อยํ สาสนํ ชหิตุกาโมติอาทินา ภาสาโกสลฺลาภาเวน สพฺพโส ปทตฺถาวโพธาภาเวปิ ‘‘อยํ อตฺตโน ปพฺพชิตภาวํ ชหิตุกาโม อิมํ วากฺยเภทํ กโรตี’’ติ เอตฺตกํ อธิปฺเปตตฺถมตฺตํ เจปิ โส ตาว ชานาติ, ปจฺจกฺขานเมว โหตีติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘เอตฺตกมตฺตมฺปิ ชานาตี’’ติ. ปทปจฺฉาภฏฺนฺติ ปทปราวตฺติ, มาคธภาสโต อวสิฏฺา สพฺพาปิ ภาสา ‘‘มิลกฺขภาสา’’ติ เวทิตพฺพา. เขตฺตเมว โอติณฺณนฺติ สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส รุหนฏฺานภูตํ เขตฺตเมว โอติณฺณํ.

ทูตนฺติ มุขสาสนํ. สาสนนฺติ ปณฺณสาสนํ, ภิตฺติถมฺภาทีสุ อกฺขรํ วา ฉินฺทิตฺวา ทสฺเสติ. ปจฺจกฺขาตุกามตาจิตฺเต ธรนฺเตเยว วจีเภทสมุปฺปตฺตึ สนฺธาย ‘‘จิตฺตสมฺปยุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, จิตฺตสมุฏฺานนฺติ อตฺโถ. นิยมิตานิยมิตวเสน วิชานนเภทํ ทสฺเสตุมาห ยทิ อยเมว ชานาตูติอาทิ. อยฺจ วิภาโค วทติ วิฺาเปตีติ เอตฺถ ยสฺส วทติ, ตสฺเสว วิชานนํ อธิปฺเปตนฺติ อิมินา วุตฺตนเยน ลทฺโธติ ทฏฺพฺพํ, น เหตฺถ เอกสฺส วทติ อฺสฺส วิฺาเปตีติ อยมตฺโถ สมฺภวติ. ‘‘เตสุ เอกสฺมึ ชานนฺเตปี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ทฺเวเยว ชานนฺตุ เอโก มา ชานาตู’’ติ เอวํ ทฺวินฺนมฺปิ ชนานํ นิยเมตฺวา อาโรจิเตปิ เตสุ เอกสฺมิมฺปิ ชานนฺเต ปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ คเหตพฺพํ. ปริสงฺกมาโนติ ‘‘วาเรสฺสนฺตี’’ติ อาสงฺกมาโน. สมยฺูติ สาสนสงฺเกตฺู, อิธ ปน อธิปฺปายมตฺตชานเนนาปิ สมยฺู นาม โหติ, เตนาห อุกฺกณฺิโตติอาทิ. ตสฺมา พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติอาทิเขตฺตปทานํ สพฺพโส อตฺถํ ตฺวาปิ สเจ ‘‘ภิกฺขุภาวโต จวิตุกามตาย เอส วทตี’’ติ อธิปฺปายํ น ชานาติ, อปฺปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา. อตฺถํ ปน อชานิตฺวาปิ ‘‘อุกฺกณฺิโต วทตี’’ติ ตํ ชานาติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา. โสตวิฺาณวีถิยา สทฺทมตฺตคฺคหณเมว, อตฺถคฺคหณํ ปน มโนวิฺาณวีถิปรมฺปรายาติ อาห ตงฺขณฺเวาติอาทิ.

๕๓. วณฺณปฏฺานนฺติ สตฺถุคุณวณฺณปฺปกาสกํ ปกรณํ. อุปาลิคาถาสูติ อุปาลิสุตฺเต อุปาลิคหปตินา ธีรสฺส วิคตโมหสฺสาติอาทินา วุตฺตคาถาสุ. ยถารุตนฺติ ปาฬิยํ วุตฺตเมวาติ อตฺโถ. อนนฺตพุทฺธีติอาทีนิ วณฺณปฏฺาเน อาคตนามานิ. ธีรนฺติอาทีนิ (ม. นิ. ๒.๗๖) ปน อุปาลิคาถาสุ. ตตฺถ โพธิ วุจฺจติ สพฺพฺุตฺาณํ, สา ชานนเหตุตฺตา ปฺาณํ เอตสฺสาติ โพธิปฺาโณ. สฺวากฺขาตํ ธมฺมนฺติอาทีสุ ธมฺม-สทฺโท สฺวากฺขาตาทิปทานํ ธมฺมเววจนภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺโต. ตสฺมา สฺวากฺขาตํ ปจฺจกฺขามีติอาทินา วุตฺเตเยว เววจเนน ปจฺจกฺขานํ นาม โหติ. ธมฺม-สทฺเทน สห โยเชตฺวา วุตฺเต ปน ยถารุตวเสน ปจฺจกฺขานนฺติ เวทิตพฺพํ. สุปฺปฏิปนฺนํ สงฺฆนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. กุสลํ ธมฺมนฺติอาทีนิปิ กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมาติอาทิธมฺมเมว (ธ. ส. ติกมาติกา ๑) สนฺธาย วุตฺตนามานิ, อิตรถา อกุสลธมฺมปจฺจกฺขาเน โทสาภาวปฺปสงฺคโตติ, เตนาห จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสูติอาทิ. ปมปาราชิกนฺติอาทินา สิกฺขาปทานํเยว คหณํ เวทิตพฺพํ, น อาปตฺตีนํ.

ยสฺส มูเลนาติ ยสฺส สนฺติเก. อาจริยเววจเนสุ โย อุปชฺฌํ อทตฺวา อาจริโยว หุตฺวา ปพฺพาเชสิ, ตํ สนฺธาย ‘‘โย มํ ปพฺพาเชสี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺส มูเลนาติ ตสฺส สนฺติเก. โอกลฺลโกติ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขาตุรานํ กิสลูขสรีรเวสานํ คหฏฺมนุสฺสานํ อธิวจนํ. โมฬิพทฺโธติ พทฺธเกสกลาโป คหฏฺโ. กุมารโกติ กุมาราวตฺโถ อติวิย ทหโร สามเณโร. เจลฺลโกติ ตโต กิฺจิ มหนฺโต. เจฏโกติ มชฺฌิโม. โมฬิคลฺโลติ มหาสามเณโร. สมณุทฺเทโสติ อวิเสสโต สามเณราธิวจนํ. อสุจิสงฺกสฺสรสมาจาโรติ อสุจิ หุตฺวา ‘‘มยา กตํ ปเร ชานนฺติ นุ โข, น นุ โข’’ติ อตฺตนา, ‘‘อสุเกน นุ โข อิทํ กต’’นฺติ ปเรหิ จ สงฺกาย สริตพฺเพน อนุสฺสริตพฺเพน สมาจาเรน ยุตฺโต. สฺชาตราคาทิกจวรตฺตา กสมฺพุชาโต. โกณฺโติ ทุสฺสีลาธิวจนเมตํ.

๕๔. ติเหตุกปฏิสนฺธิกาติ อติขิปฺปํ ชานนสมตฺเถ สนฺธาย วุตฺตํ, น ทุเหตุกานํ ตตฺถ อสมฺภวโต. สภาคสฺสาติ ปุริสสฺส. วิสภาคสฺสาติ มาตุคามสฺส. โปตฺถกรูปสทิสสฺสาติ มตฺติกาทีหิ กตรูปสทิสสฺส. ครุเมธสฺสาติ อารมฺมเณสุ ลหุปฺปวตฺติยา อภาวโต ทนฺธคติกตาย ครุปฺสฺส, มนฺทปฺสฺสาติ วุตฺตํ โหติ.

อิทาเนตฺถ สิกฺขาปจฺจกฺขานวารสฺส ปาฬิยํ อฏฺกถายฺจ วุตฺตนยานํ สมฺปิณฺฑนตฺถวเสน เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ – ตตฺถ หิ สามฺา จวิตุกาโมติอาทีหิ ปเทหิ จิตฺตนิยมํ ทสฺเสติ. พุทฺธนฺติอาทีหิ ปเทหิ เขตฺตนิยมํ, ปจฺจกฺขามิ ธาเรตีติ เอเตน กาลนิยมํ, วทตีติ อิมินา ปโยคนิยมํ, อลํ เม พุทฺเธน, กึ นุ เม, น มมตฺโถ, สุมุตฺตาหนฺติอาทีหิ อนามฏฺกาลวเสนปิ ปจฺจกฺขานํ โหตีติ ทสฺเสติ, วิฺาเปตีติ อิมินา วิชานนนิยมํ, อุมฺมตฺตโก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ อุมฺมตฺตกสฺส สนฺติเกติอาทีหิ ปุคฺคลนิยมํ, โส จ นปฺปฏิวิชานาตีติอาทีหิ วิชานนนิยมาภาเวน ปจฺจกฺขานาภาวํ ทสฺเสติ, ทวายาติอาทีหิ จิตฺตนิยมาภาเวน, สาเวตุกาโม น สาเวตีติ อิมินา ปโยคนิยมาภาเวน, อวิฺุสฺส สาเวติ วิฺุสฺส น สาเวตีติ เอเตหิ ยํ ปุคฺคลํ อุทฺทิสฺส สาเวติ, ตสฺเสว สวเน สีสํ เอติ, นาฺสฺสาติ. สพฺพโส วา ปน น สาเวติ อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขาติ อิทํ ปน จิตฺตาทินิยเมเนว สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น อฺถาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตสฺมา จิตฺตเขตฺตกาลปโยคปุคฺคลวิชานนวเสน สิกฺขาย ปจฺจกฺขานํ ตฺวา ตทภาเวน อปฺปจฺจกฺขานํ เวทิตพฺพํ.

กถํ? อุปสมฺปนฺนภาวโต จวิตุกามตาจิตฺเตเนว หิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ทวา วา รวา วา ภณนฺตสฺส. เอวํ จิตฺตวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน. ตถา พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติอาทินา วุตฺตานํ พุทฺธาทีนํ สพฺรหฺมจาริปริโยสานานํ จตุทฺทสนฺนฺเจว คิหีติ มํ ธาเรหีติอาทินา วุตฺตานํ คิหิอาทีนํ อสกฺยปุตฺติยปริโยสานานํ อฏฺนฺนฺจาติ อิเมสํ ทฺวาวีสติยา เขตฺตปทานํ ยสฺส กสฺสจิ สเววจนสฺส วเสน เตสุ ยํ กิฺจิ วตฺตุกามสฺส ยํ กิฺจิ วทโตปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ. เอวํ เขตฺตวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน. ตตฺถ ยเทตํ ‘‘ปจฺจกฺขามีติ จ มํ ธาเรหีติ จา’’ติ วุตฺตํ วตฺตมานกาลวจนํ, ยานิ จ ‘‘อลํ เม พุทฺเธน, กึ นุ เม พุทฺเธน, น มมตฺโถ พุทฺเธน, สุมุตฺตาหํ พุทฺเธนา’’ติอาทินา นเยน อาขฺยาตวเสน กาลํ อนามสิตฺวา ปุริเมหิ จุทฺทสหิ ปเทหิ สทฺธึ โยเชตฺวา วุตฺตานิ อลํ เมติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ, เตสํเยว จ สเววจนานํ วเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ปน ‘‘ปจฺจกฺขาสิ’’นฺติ วา, ‘‘ปจฺจกฺขิสฺส’’นฺติ วา, ‘‘มํ ธาเรสี’’ติ วา, ‘‘มํ ธาเรสฺสสี’’ติ วา, ‘‘ยํนูน ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติ วาติอาทีนิ อตีตานาคตปริกปฺปวจนานิ ภณนฺตสฺส. เอวํ วตฺตมานกาลวเสน เจว อนามฏฺกาลวเสน จ ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน. ปโยโค ปน ทุวิโธ กายิโก วาจสิโก, ตตฺถ พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติอาทินา นเยน ยาย กายจิ ภาสาย วจีเภทํ กตฺวา วาจสิกปโยเคเนว ปจฺจกฺขานํ โหติ, น อกฺขรลิขนํ วา หตฺถมุทฺทาทิทสฺสนํ วา กายปโยคํ กโรนฺตสฺส. เอวํ วาจสิกปโยเคเนว ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน.

ปุคฺคโล ปน ทุวิโธ โย จ ปจฺจกฺขาติ, ยสฺส จ ปจฺจกฺขาติ, ตตฺถ โย ปจฺจกฺขาติ, โส สเจ อุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนฏฺฏานํ อฺตโร น โหติ, ยสฺส ปน ปจฺจกฺขาติ, โส สเจ มนุสฺสชาติโก โหติ, น จ อุมฺมตฺตกาทีนํ อฺตโร สมฺมุขีภูโต จ, สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ. น หิ อสมฺมุขีภูตสฺส ทูเตน วา ปณฺเณน วา อาโรจนํ รุหติ. เอวํ ยถาวุตฺตปุคฺคลวเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน. วิชานนมฺปิ นิยมิตานิยมิตวเสน ทุวิธํ. ตตฺถ ยสฺส เยสํ วา นิยเมตฺวา อิมสฺส อิเมสํ วา อาโรเจมีติ วทติ, สเจ เต ยถา ปกติยา โลเก มนุสฺสา วจนํ สุตฺวา อาวชฺชนสมเย ชานนฺติ, เอวํ ตสฺส วจนานนฺตรเมว ‘‘อยํ อุกฺกณฺิโต’’ติ วา, ‘‘คิหิภาวํ ปตฺถยตี’’ติ วา เยน เกนจิ อากาเรน มนุสฺสชาติโก วจนตฺถํ ชานาติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา. อถ อปรภาเค ‘‘กึ อิมินา วุตฺต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ชานนฺติ, อฺเ วา ชานนฺติ, อปฺปจฺจกฺขาตาว โหติ. อนิยเมตฺวา อาโรเจนฺตสฺส ปน สเจ วุตฺตนเยน โย โกจิ มนุสฺสชาติโก วจนตฺถํ ชานาติ, ปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา, เอวํ ชานนวเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน. อิติ อิเมสํ วุตฺตปฺปการานํ จิตฺตาทีนํ วเสเนว สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น อฺถาติ ทฏฺพฺพํ.

สิกฺขาปจฺจกฺขานวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

มูลปฺตฺติวณฺณนา

๕๕. อิโต ปฏฺายาติ ทุฏฺุลฺลปทโต ปฏฺาย. เมถุนธมฺโม ยถา สรูเปเนว ทุฏฺุลฺลํ, เอวํ ทสฺสนาทิทุฏฺุลฺลธมฺมปริวารตฺตาปิ ทุฏฺุลฺลนฺติ ทสฺเสตุํ ยสฺมาติอาทิ วุตฺตํ. อวสฺสุตานนฺติ เมถุนราเคน ตินฺตานํ. ปริยุฏฺิตานนฺติ เมถุนราเคน อภิภูตจิตฺตานํ. เมถุน-สทฺทสฺส สทิสสทฺทปอยายตฺตา วุตฺตํ ‘‘สทิสาน’’นฺติ, รตฺตตาทีหิ สทิสานนฺติ อตฺโถ. อิทฺจ เยภุยฺยโต วุตฺตํ อุโภสุ อฺตรสฺส ราคาภาเวปิ อิตรสฺส เมถุนเสวนสํสิทฺธิโต. เมถุน-สทฺโท วา อุภยสทฺทปอยาโย, เมถุนํ ยุคฬํ ยมกํ อุภยนฺติ หิ อตฺถโต เอกํ, เตนาห ‘‘อุภินฺนํ รตฺตาน’’นฺติ. ‘‘ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตี’’ติ หิ ปาฬิยมฺปิ วุตฺตํ. นิมิตฺเตนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ, อิตฺถินิมิตฺเต อตฺตโน นิมิตฺตํ ปเวเสตีติ อตฺโถ. นิมิตฺตํ องฺคชาตนฺติ อตฺถโต เอกํ. ติลผลนฺติ สาสปมตฺตํ ติลพีชํ อธิปฺเปตํ, น โกสสหิตํ ผลนฺติ อาห ‘‘ติลพีชมตฺตมฺปี’’ติ. อลฺโลกาเสติ สภาเวน ปิหิตสฺส นิมิตฺตสฺส ปกติวาเตน อสมฺผุฏฺเ ตินฺตปฺปเทเส. ตาทิโส ปเทโส สเจปิ เกนจิ วาตาทิวิกาเรน สุกฺขติ, ตถาปิ อนลฺโลกาโสติ อุปกฺกมโต ปาราชิกเมว.

เวมชฺฌนฺติ ยถา จตฺตาริ ปสฺสานิ อผุสนฺโต ปเวเสติ, เอวํ กตวิวรสฺส อิตฺถินิมิตฺตสฺส อพฺภนฺตรตลํ วุจฺจติ. ปุริสนิมิตฺเต ปน มชฺฌนฺติ อคฺคโกฏึ สนฺธาย วทติ. อุปรีติ มชฺฌิมปพฺเพน สมิฺชิตฺวา ปเวสิยมานสฺส องฺคชาตสฺส สมิฺชิตงฺคุลิยา มชฺฌิมปพฺพปิฏฺิสทิสอคฺคโกฏิเยว. เหฏฺา ปเวเสนฺโตติ อิตฺถินิมิตฺตสฺส เหฏฺาภาเคน ฉุปิยมานํ ปเวเสนฺโต, ยถา อิตฺถินิมิตฺตสฺส อลฺโลกาสํ เหฏฺิมตลํ ติลพีชมตฺตมฺปิ อตฺตโน นิมิตฺเตน ฉุปติ, เอวํ ปเวเสนฺโตติ อตฺโถ. ฉุปนเมว เหตฺถ ปเวสนํ, เอวํ เสเสสุปิ. มชฺเฌน ปเวเสนฺโตติ อพฺภนฺตรตเลน ฉุปิยมานํ ปเวเสนฺโต, ยถา อพฺภนฺตรตลํ ฉุปติ, เอวํ ปเวเสนฺโตติ อตฺโถ. กตฺถจิ อจฺฉุปนฺตํ ปเวเสตฺวา อากาสคตเมว นีหรนฺตสฺส นตฺถิ ปาราชิกํ, ทุกฺกฏํ ปน โหติ ฉินฺนสีสวตฺถุสฺมึ (ปารา. ๗๓) วิย. มชฺเฌเนว ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโตติ อคฺคโกฏิยา ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโต. มชฺฌิมปพฺพปิฏฺิยา สงฺโกเจตฺวาติ นิมิตฺตํ อตฺตโน มชฺฌิมปพฺพปิฏฺิยา สมิฺชิตฺวา อุปริภาเคน ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโตปิ. กึ วิย? สมิฺชิตงฺคุลิ วิยาติ โยชนา. อถ วา มชฺฌิมปพฺพปิฏฺิยา สมิฺชิตงฺคุลิ วิยาติ สมฺพนฺโธ, สมิฺชิตงฺคุลึ วา มชฺฌิมปพฺพปิฏฺิยา ปเวเสนฺโต วิยาติปิ โยเชตพฺพํ. อุปริภาเคนาติ สงฺโกจิตสฺส นิมิตฺตสฺส อุปริโกฏิยา.

อิทานิ ปุริสนิมิตฺตสฺส เหฏฺา วุตฺเตสุ ฉสุ ‘‘อุปรี’’ติ วุตฺตสฺส ฉฏฺสฺส านสฺส วเสน วิสุํ จตฺตาริ ปสฺสานิ คเหตฺวา ปุริสนิมิตฺเต ทสฏฺานเภทํ ทสฺเสนฺโต ตตฺถาติอาทิมาห. เหฏฺา ปน อคหิตคฺคหณวเสน ฉ านานิ วุตฺตานิ. ตุลาทณฺฑสทิสํ ปเวเสนฺตสฺสาปีติ อสมิฺชิตฺวา อุชุกํ ปเวเสนฺตสฺส. จมฺมขีลนฺติ เอฬกาทีนํ คีวาย วิย นิมิตฺเต ชาตํ จมฺมงฺกุรํ, ‘‘อุณฺณิคณฺโฑ’’ติปิ วทนฺติ. ‘‘อุปหตกายปฺปสาท’’นฺติ อวตฺวา นฏฺกายปฺปสาทนฺติ วจเนน อุปาทินฺนภาเว สติ เกนจิ ปจฺจเยน อุปหเตปิ กายปฺปสาเท อุปหตินฺทฺริยวตฺถุสฺมึ (ปารา. ๗๓) วิย ปาราชิกเมวาติ ทสฺเสติ. อิตฺถินิมิตฺตสฺส ปน นฏฺเปิ อุปาทินฺนภาเว สติ มตสรีเร วิย ปาราชิกกฺเขตฺตตา น วิชหตีติ เวทิตพฺพา. เมถุนสฺสาเทนาติ อิทํ กายสํสคฺคราเค สติ สงฺฆาทิเสโส โหตีติ วุตฺตํ. พีชานีติ อณฺฑานิ.

มุขํ อปิธายาติ ปมาเทน สมุปฺปนฺนมฺปิ หาสํ พีชนิยา ปฏิจฺฉาทนมฺปิ อกตฺวา นิสีทนํ อคารวนฺติ วุตฺตํ. อถ วา อปิธายาติ ปิทหิตฺวา, พีชนิยา มุขํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา หสมาเนน น นิสีทิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ทนฺตวิทํสกนฺติ ทนฺเต ทสฺเสตฺวา. คพฺภิเตนาติ ‘‘อยุตฺตกถา’’ติ สงฺโกจํ อนาปชฺชนฺเตน, นิรวเสสาธิปฺปายกถเน สฺชาตุสฺสาเหนาติ อตฺโถ.

อนุปฺตฺติวณฺณนา

ปาราชิกวตฺถุภูตาติ เยสํ ตีสุ มคฺเคสุ ติลพีชมตฺตมฺปิ นิมิตฺตสฺส ปเวโสกาโส โหติ, เต อิตฺถิปุริสาทิเภทา สพฺเพ สงฺคยฺหนฺติ, น อิตเร. อิธ ปน ติรจฺฉานคตายาติ-ปาฬิปทานุรูปโต น สพฺพาติอาทินา อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตํ. โคนสาติ สปฺปวิเสสา, เยสํ ปิฏฺีสุ มหนฺตมหนฺตานิ มณฺฑลานิ โหนฺติ. กจฺฉปมณฺฑูกานํ จตุปฺปทตฺเตปิ โอทกตาสามฺเน อปเทหิ สห คหณํ. มุขสณฺานนฺติ โอฏฺจมฺมสณฺานํ. วณสงฺเขปนฺติ วณสงฺคหํ. วเณ ถุลฺลจฺจยฺจ ‘‘อมคฺเคน อมคฺคํ ปเวเสติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. ๖๖) อิมสฺส สุตฺตสฺส วเสน เวทิตพฺพํ. มงฺคุสาติ นกุลา. เอตเมว หิ อตฺถนฺติ โย นํ อชฺฌาปชฺชติ, ตํ ปราเชตีติ อิมมตฺถํ วุตฺตานํเยว ปาราชิกาทิสทฺทานํ นิพฺพจนปฺปสงฺเค อิมิสฺสา ปริวารคาถาย ปวตฺตตฺตา. ภฏฺโติ สาสนโต ปริหีโน. นิรงฺกโตติ นิรากโต. เอตนฺติ อาปตฺติรูปํ ปาราชิกํ. ฉินฺโนติ อนฺตราขณฺฑิโต.

ปกตตฺเตหิ ภิกฺขูหีติ เอตฺถ ปกตตฺตา นาม ปาราชิกํ อนาปนฺนา อนุกฺขิตฺตา จ. เกจิ ปน ‘‘ปกตตฺเตหิ ภิกฺขูหิ เอกโต กตฺตพฺพตฺตาติ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา ปกตตฺตภูเตหิ อลชฺชีหิปิ สทฺธึ อุโปสถาทิสงฺฆกมฺมกรเณ โทโส นตฺถี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, อิมินา วจเนน ตสฺส อตฺถสฺส อสิชฺฌนโต. ยทิ หิ สงฺฆกมฺมํ กรียติ, ปกตตฺเตเหว กรียติ, น อปกตตฺเตหีติ เอวํ อปกตตฺเตหิ สหสํวาสปฏิกฺเขปปรํ อิทํ วจนํ, น ปน ปกตตฺเตหิ สพฺเพหิ อลชฺชีอาทีหิ เอกโต สงฺฆกมฺมํ กตฺตพฺพเมวาติ. เอวํ สํวาสวิธานปรํ ปกตตฺเตสุปิ สภาคาปตฺตึ อาปนฺเนหิ อฺมฺฺจ อลชฺชีหิ จ สทฺธึ เอกโต กมฺมกรณสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. วุตฺตฺหิ ‘‘สเจ สพฺโพ สงฺโฆ สภาคาปตฺติยา สติ วุตฺตวิธึ อกตฺวา อุโปสถํ กโรติ, วุตฺตนเยเนว สพฺโพ สงฺโฆ อาปตฺตึ อาปชฺชตี’’ติอาทิ (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา). ‘‘ยตฺถ อามิสปริโภโค วฏฺฏติ, ธมฺมปริโภโคปิ ตตฺถ วฏฺฏตี’’ติ อลชฺชีหิ สห ปริโภโค จ อฏฺกถายํ ปฏิกฺขิตฺโต เอกโต กมฺมกรณสฺสาปิ ธมฺมปริโภคตฺตา. ตสฺมา ยถา หิ ปาฬิยํ ปาราชิกาปตฺติอาปชฺชนกปุคฺคลนิยมตฺถํ ยฺวายํ ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน…เป… อุปสมฺปนฺโน, อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปโต ภิกฺขูติ อิมสฺมึ วจเน สพฺเพปิ ตฺติจตุตฺถกมฺเมน อุปสมฺปนฺนา ปาราชิกาปชฺชนกปุคฺคลาเยวาติ นิยโม น สิชฺฌติ ปาราชิกานาปชฺชนกานมฺปิ เสกฺขาทีนํ สมฺภวา, อถ โข ตฺติจตุตฺถกมฺเมน อุปสมฺปนฺเนสุเยว ปาราชิกาปตฺติอาปชฺชนกา อลชฺชี พาลปุถุชฺชนา ลพฺภนฺติ, น ปน เอหิภิกฺขุอาทีสูติ เอวํ นิยโม สิชฺฌติ, เอวมิธาปิ ปกตตฺเตสุเยว เอกโต กมฺมกรณารหา อนาปตฺติกา ลชฺชี กุกฺกุจฺจกา สิกฺขากามา อุปลพฺภนฺติ, น อปกตตฺเตสูติ เอวเมว นิยโม สิชฺฌติ อปกตตฺตานํ คณปูรณตฺตาภาเวน อสํวาสิกตฺตนิยมโต. อลชฺชิโน ปน คณปูรกา หุตฺวา กมฺมสฺส สาธนโต อสํวาสิเกสุ น คหิตา กตฺตพฺพวิธึ อกตฺวา เตหิ สห มทฺทิตฺวา กมฺมํ กโรนฺตานํ อาปตฺติ อลชฺชิตา จ น วิคจฺฉตีติ เวทิตพฺพํ. ‘‘เอโก อลชฺชี อลชฺชีสตมฺปิ กโรตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๕) หิ วุตฺตํ, เตเนว วกฺขติ ‘‘สพฺเพปิ ลชฺชิโน เอเตสุ กมฺมาทีสุ สห วสนฺตี’’ติอาทิ. อยฺจตฺโถ อุปริ วิตฺถารโต อาวิ ภวิสฺสติ.

ตถาติ สีมาปริจฺฉินฺเนหีติอาทึ ปรามสติ. เอกโต วนฺทนภุฺชนคามปฺปเวสนวตฺตาปฏิวตฺตกรณอุคฺคหปริปุจฺฉาสชฺฌายกรณาทิสามคฺคิกิริยาวเสน ภควตา ปฺตฺตสิกฺขาปทสิกฺขนํ สมสิกฺขตา นาม, ตฺจ ลชฺชีเหว สมํ สิกฺขิตพฺพํ, น อลชฺชีหีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺตฺตํ ปน…เป… สมสิกฺขตา นามา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อนติกฺกมนวเสน อุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสน จ ลชฺชีปุคฺคเลหิ สมํ เอกโต สิกฺขิตพฺพา สมสิกฺขาติ สิกฺขาปทานิ วุตฺตานิ, ตาสํ สมสิกฺขนํ ยถาวุตฺตนเยน ลชฺชีหิ สิกฺขิตพฺพภาโว สมสิกฺขตา นามาติ อธิปฺปาโย. ยถาวุตฺเตสุ เอกกมฺมาทีสุ อลชฺชีนํ ลชฺชิธมฺเม อโนกฺกนฺเต ลชฺชีหิ สห สํวาโส นตฺถิ, ตโต พหิเยว เต สนฺทิสฺสนฺตีติ อาห สพฺเพปิ ลชฺชิโนติอาทิ.

๕๖. ยํ ตํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. วตฺถุเมว น โหตีติ สุวณฺณาทีหิ กตอิตฺถิรูปานํ องฺคชาเตสุปิ นิมิตฺตโวหารทสฺสนโต ตตฺถ ปาราชิกาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํ. เตเนว วินีตวตฺถูสุ เลปจิตฺตาทิวตฺถูสุ สฺชาตกุกฺกุจฺจสฺส ปาราชิเกน อนาปตฺติ วุตฺตา.

ปมจตุกฺกวณฺณนา

๕๗. อสฺสาติ อาขฺยาตปทนฺติ ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โหตี’’ติ อาห, ภเวยฺยาติ อตฺโถ, โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ทุติเย อตฺถวิกปฺเป ‘‘โหตี’’ติ อิทํ วจนเสโส.

๕๘. สาทิยนฺตสฺเสวาติ เอตฺถ สาทิยนํ นาม เสเวตุกามตาจิตฺตสฺส อุปฺปาทนเมวาติ อาห ‘‘ปฏิเสวนจิตฺตสมงฺคิสฺสา’’ติ. ปฏิปกฺขนฺติ อนิฏฺํ อหิตํ. ‘‘ภิกฺขูนํ ปจฺจตฺถิกา ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา’’ติ วุตฺเต อุปริ วุจฺจมานา ราชปจฺจตฺถิกาทโยปิ อิเธว ปวิสนฺตีติ ตํ นิวตฺตนตฺถํ ภิกฺขู เอว ปจฺจตฺถิกาติ ราชปจฺจตฺถิกานุรูเปน อตฺโถ ทสฺสิโต. ตสฺมึ ขเณติ ปเวสนกฺขเณ. อคฺคโต หิ ยาว มูลา ปเวสนกิริยาย วตฺตมานกาโล ปเวสนกฺขโณ นาม. ปวิฏฺกาเลติ องฺคชาตสฺส ยตฺตกํ านํ ปเวสนารหํ, ตตฺตกํ อนวเสสโต ปวิฏฺกาเล, ปเวสนกิริยาย นิฏฺิตกฺขเณติ อตฺโถ. เอวํ ปวิฏฺสฺส อุทฺธรณารมฺภโต อนฺตรา ิตกาเล ิตํ องฺคชาตํ, ตสฺส ิติ วา ิตํ นาม, อฏฺกถายํ ปน มาตุคามสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺึ ปตฺวา สพฺพถา วายามโต โอรมิตฺวา ิตกาลํ สนฺธาย ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺิสมเย’’ติ วุตฺตํ, ตทุภยมฺปิ ิตเมวาติ คเหตพฺพํ. อุทฺธรณํ นาม ยาว อคฺคา นีหรณกิริยาย วตฺตมานกาโลติ อาห ‘‘นีหรณกาเล ปฏิเสวนจิตฺตํ อุปฏฺาเปตี’’ติ.

เอตฺถ จ ยสฺมา ปเรหิ อุปกฺกมิยมานสฺส องฺคชาตาทิกายจลนสฺส วิชฺชมานตฺตา เสวนจิตฺเต อุปฏฺิตมตฺเต ตสฺมึ ขเณ จิตฺตชรูเปน สฺชายมานํ องฺคชาตาทิจลนํ อิมินา เสวนจิตฺเตน อุปฺปาทิตเมว โหติ. อปิจ เสวนจิตฺเต อุปฺปนฺเน ปเรหิ อนุปกฺกมิยมานสฺสาปิ องฺคชาเต จลนํ โหเตว, ตฺจ เตน กตํ นาม โหติ, ตสฺมา กายจิตฺตโต สมุฏฺิตํ ปาราชิกาปตฺตึ โส อาปชฺชติเยว อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา (ปาจิ. ๖๕๗-๖๕๘) วิย. ตตฺถาปิ หิ ‘‘อธกฺขกํ อุพฺภชาณุมณฺฑลํ อามสนํ วา…เป… ปฏิปีฬนํ วา สาทิเยยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๖๕๗) สาทิยนมตฺเตเยว อาปตฺติ วุตฺตา, ภิกฺขุโน กายสํสคฺเค ปน ‘‘กายสํสคฺคํ สมาปชฺเชยฺยา’’ติ (ปารา. ๒๗๐) อตฺตโน อุปกฺกมสฺส อาปตฺตินิมิตฺตภาเวน วุตฺตตฺตา อิตฺถิยา ผุสิยมานสฺส กายสํสคฺคราเค จ อิตฺถิยา สฺชนิตกายจลเน จ วิชฺชมาเนปิ อตฺตโน ปโยคาภาเวน อนาปตฺติเยว วุตฺตาติ คเหตพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘ปมสงฺฆาทิเสสวิสเยปิ ปเรหิ พลกฺกาเรน หตฺถาทีหิ อุปกฺกมิยมานสฺส โมจนสฺสาโท จ อุปฺปชฺชติ, เตน จ อสุจิมฺหิ มุตฺเต สงฺฆาทิเสโส, อมุตฺเต ถุลฺลจฺจยํ เอวา’’ติ วทนฺติ. องฺคารกาสุนฺติ องฺคารราสึ, องฺคารปุณฺณาวาฏํ วา. อิตฺถิยา อุปกฺกมิยมาเน อสาทิยนํ นาม น สพฺเพสํ วิสโยติ อาห อิมฺหีติอาทิ. เอกาทสหิ อคฺคีหีติ ราคโทสโมหชาติชรามรณโสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสงฺขาเตหิ เอกาทสคฺคีหิ. อสฺสาติ อสาทิยนฺตสฺส. จตุกฺกํ นีหริตฺวา เปสีติ เอตฺถ เอกปุคฺคลวิสยตาย เอโกปิ อนาปตฺติวาโร ปเวสนปวิฏฺิตอุทฺธรณสงฺขอาตานํ จตุนฺนํ ปทานํ วเสน ‘‘จตุกฺก’’นฺติ วุตฺโต. ปมจตุกฺกกถาติ เอตฺถ ปน อนาปตฺติวาเรน สทฺธึ ปฺจนฺนํ วารานํ วุตฺตนเยน ‘‘ปฺจ จตุกฺกา’’ติ วตฺตพฺเพปิ เอกมคฺควิสยตาย เตสํ เอกตฺตํ อาโรเปตฺวา ปมจตุกฺกตา วุตฺตา. เตเนว วกฺขติ ติณฺณํ มคฺคานํ วเสน ตีณิ สุทฺธิกจตุกฺกานีติอาทิ.

เอกูนสตฺตติทฺวิสตจตุกฺกกถาวณฺณนา

๕๙-๖๐. มตฺตนฺติ สุราทีหิ มตฺตํ. อกฺขายิตนิมิตฺตา อิธ อุตฺตรปทโลเปน อกฺขายิตสทฺเทน วุตฺตาติ อาห ‘‘อกฺขายิตนิมิตฺต’’นฺติ. ชาครนฺตินฺติอาทิ วิเสสนรหิตตฺตา ‘‘สุทฺธิกจตุกฺกานี’’ติ วุตฺตํ. สมานาจริยกาเถราติ เอกาจริยสฺส อุทฺเทสนฺเตวาสิกา. คงฺคาย อปรภาโค อปรคงฺคํ. วตเรติ ครหตฺเถ นิปาโต. เอวํ วินยครุกานนฺติ อิมินา อุปริ อุปติสฺสตฺเถเรน วุจฺจมานวินิจฺฉยสฺส ครุกรณียตาย การณํ วุตฺตํ. สพฺพํ ปริยาทิยิตฺวาติ สพฺพํ ปาราชิกเขตฺตํ อนวเสสโต คเหตฺวา. ยทิ หิ สาวเสสํ กตฺวา ปฺเปยฺย, อลชฺชีนํ ตตฺถ เลเสน อชฺฌาจารโสโต ปวตฺตตีติ อาห ‘‘โสตํ ฉินฺทิตฺวา’’ติ. สหเสยฺยาทิปณฺณตฺติวชฺชสิกฺขาปเทสุเยว (ปาจิ. ๔๙-๕๑) สาวเสสํ กตฺวาปิ ปฺาปนํ สมฺภวติ, น โลกวชฺเชสูติ อาห อิทฺหีติอาทิ. สหเสยฺยสิกฺขาปเท หิ (ปาจิ. ๔๙ อาทโย) กิฺจาปิ เยภุยฺยจฺฉนฺเน เยภุยฺยปริจฺฉนฺเน เหฏฺิมปริจฺเฉทโต ปาจิตฺติยํ ทสฺสิตํ, อุปฑฺฒจฺฉนฺเน อุปฑฺฒปริจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, ตถาปิ สาวเสสตฺตา ปฺตฺติยา เยภุยฺยจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺนาทีสุปิ อฏฺกถายํ ปาจิตฺติยเมว ทสฺสิตํ. อิธ ปน นิรวเสสตฺตา ปฺตฺติยา ภควตา ทสฺสิตํ เยภุยฺเยน อกฺขายิตนิมิตฺตโต เหฏฺา ปาราชิกกฺเขตฺตํ นตฺถิ, ถุลฺลจฺจยาทิเมว ตตฺถ ลพฺภติ.

อุปติสฺสตฺเถเรน วุตฺตสฺเสว วินิจฺฉยสฺส อฺมฺปิ อุปตฺถมฺภการณํ ทสฺเสนฺโต อปิจาติอาทิมาห. นิมิตฺเต อปฺปมตฺติกาปิ มํสราชิ สเจ อวสิฏฺา โหติ, ตํ เยภุยฺยกฺขายิตเมว โหติ, ตโต ปรํ ปน สพฺพโส ขายิเต นิมิตฺเต ทุกฺกฏเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตโต ปรํ ถุลฺลจฺจยํ นตฺถี’’ติ. เกจิ ปเนตฺถ วจฺจมคฺคาทึ จตฺตาโร โกฏฺาเส กตฺวา ‘‘เตสุ ทฺเว โกฏฺาเส อติกฺกมฺม ยาว ตติยโกฏฺาสสฺส ปริโยสานา ขายิตํ เยภุยฺยกฺขายิตํ นาม, ตโต ปรํ ถุลฺลจฺจยํ นตฺถิ, ยาว จตุตฺถโกฏฺาสสฺส ปริโยสานา ขายิตํ, ตมฺปิ ทุกฺกฏวตฺถุเยวา’’ติ จ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. มตสรีรสฺมึเยว เวทิตพฺพนฺติ มตํ เยภุยฺเยน อกฺขายิตนฺติอาทิวจนโต วุตฺตํ. ยทิปิ นิมิตฺตนฺติอาทิ ชีวมานกสรีรเมว สนฺธาย วุตฺตํ ตสฺเสว อธิกตตฺตา. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) ‘‘ชีวมานกสรีรสฺส วุตฺตปฺปกาเร มคฺเค สเจปิ ตจาทีนิ อนวเสเสตฺวา สพฺพโส ฉินฺเน’’ติอาทิ วุตฺตํ. สพฺพโส ขายิตนฺติ นิมิตฺตมํสํ สพฺพํ ฉินฺนนฺติ อตฺโถ. นิมิตฺตสณฺานนฺติ ฉินฺนมํสสฺส อนฺโต ยาว มุตฺตวตฺถิโกสา ฉิทฺทากาโร อพฺภนฺตรฉวิจมฺมมตฺโต อิตฺถินิมิตฺตากาโร, เตนาห ‘‘ปเวสนํ ชายตี’’ติ. นิมิตฺตสณฺานํ ปน อนวเสเสตฺวาติ ปเวสนารหฉิทฺทากาเรน ิตอพฺภนฺตรมํสาทึ อนวเสเสตฺวา. เอเตน ยาว ปเวโส ลพฺภติ, ตาว มคฺโคเยวาติ ทสฺเสติ. นิมิตฺตโต ปติตาย มํสเปสิยาติ อิทํ นิมิตฺตสณฺานวิรหิตํ อพฺภนฺตรมํสขณฺฑํ สนฺธาย วุตฺตํ. นิมิตฺตสณฺานํ อโกเปตฺวา สมนฺตโต ฉินฺทิตฺวา อุทฺธฏมํสเปสิยา ปน มตสรีเร เยภุยฺเยน อกฺขายิตนิมิตฺเต วิย อุปกฺกมนฺตสฺส ปาราชิกเมว.

เอวํ ชีวมานกมนุสฺสสรีเร ลพฺภมานวิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มตสรีเร ทสฺเสตุํ มตสรีเร ปนาติอาทิมาห. วตฺถิโกเสสูติ ปุริสานํ องฺคชาตโกสจมฺเมสุ. ‘‘นวทฺวาโร มหาวโณ’’ติอาทิ (มิ. ป. ๒.๖.๑) วจนโต มนุสฺสานํ อกฺขินาสาทีนิ วณสงฺเขเปน ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺตานีติ เตสุปิ ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ, เอวํ มนุสฺสานํ มตสรีเรปิ, เตนาห มเต อลฺลสรีเรติอาทิ. ตตฺถ อลฺลสรีเรติ อกุถิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปาราชิกกฺเขตฺเตติ เยภุยฺเยน อกฺขายิตมฺปิ สนฺธาย วุตฺตํ. ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเตติ อุปฑฺฒกฺขายิตาทิมฺปิ สนฺธาย วุตฺตํ. เอตฺถ จ อกฺขินาสาทิถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเตสุ เยภุยฺเยน อกฺขายิเตสุปิ ถุลฺลจฺจยํ, อุปฑฺฒกฺขายิตาทีสุ ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํ. สพฺเพสมฺปีติ ยถาวุตฺตหตฺถิอาทีหิ อฺเสํ ติรจฺฉานานํ สงฺคณฺหนตฺถํ วุตฺตํ. ติรจฺฉานคตานํ อกฺขิกณฺณวเณสุ ทุกฺกฏํ ปน อฏฺกถาปฺปมาเณน คเหตพฺพํ, ‘‘อมคฺเคน อมคฺคํ ปเวเสติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. ๖๖) หิ สามฺโต วุตฺตํ, น ปน มนุสฺสานนฺติ วิเสเสตฺวา. ยทิ หิ มนุสฺสานฺเว วเณสุ ถุลฺลจฺจยํ สิยา, หตฺถิอสฺสาทีนํ นาสวตฺถิโกเสสุปิ ปฏงฺคมุขมณฺฑูกสฺส มุขสณฺาเนปิ จ วณสงฺเขปโต ถุลฺลจฺจยํ น วตฺตพฺพํ สิยา, วุตฺตฺจ. ตสฺมา อฏฺกถาจริยา เอเวตฺถ ปมาณํ. มตานํ ติรจฺฉานคตานนฺติ มตเกน สมฺพนฺโธ.

เมถุนราเคน วตฺถิโกสํ ปเวเสนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วตฺถิโกสํ อปฺปเวเสนฺโต’’ติ. เมถุนราโค จ นาม กายสํสคฺคราคํ โมจนสฺสาทฺจ มุฺจิตฺวา วิสุํ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติยา ราโค, โส จ ปุริสาทีสุปิ อุปฺปชฺชติ, เตน จ อปาราชิกกฺเขตฺเต อิตฺถิสรีเรปิ อุปกฺกมนฺตสฺส อสุจิมฺหิ มุตฺเตปิ สงฺฆาทิเสโส น โหติ, เขตฺตานุรูปํ ถุลฺลจฺจยทุกฺกฏเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. อปฺปเวเสนฺโตติ อิมินา ตีสุ มคฺเคสุ ปเวสนาธิปฺปาเย อสติปิ เมถุนราเคน พหิ ฆฏฺฏนํ สมฺภวตีติ ทสฺเสติ, เตเนว ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ, อิตรถา ปเวสนาธิปฺปาเยน พหิ ฉุปนฺตสฺส เมถุนสฺส ปุพฺพปโยคตฺตา ทุกฺกฏเมว วตฺตพฺพํ สิยา. นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฉุปติ ถุลฺลจฺจยนฺติ อิทฺจ ‘‘น จ, ภิกฺขเว, รตฺตจิตฺเตน องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพํ, โย ฉุเปยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๕๒) อิมสฺส จมฺมกฺขนฺธเก อาคตสฺส สุตฺตสฺส วเสน วุตฺตํ. ตตฺถ จ เกสฺจิ อฺถาปิ อตฺถวิกปฺปสฺส พีชํ ทสฺเสนฺโต มหาอฏฺกถายํ ปนาติอาทิมาห. มุเขเนว ฉุปนํ สนฺธายาติ โอฏฺชิวฺหาทิมุขาวยเวน ฉุปนํ สนฺธาย. โอฬาริกตฺตาติ อชฺฌาจารสฺส ถุลฺลตฺตา. ตํ สนฺธายภาสิตนฺติ ตํ ยถาวุตฺตสุตฺตํ. สุตฺตฺหิ อชฺฌาจารํ สนฺธาย ปฏิจฺจ วุตฺตตฺตา ‘‘สนฺธายภาสิต’’นฺติ วุจฺจติ. สุฏฺุสลฺลกฺเขตฺวาติ ปิฏฺึ อภิรุหนฺตานํ องฺคชาตมุเขเนว นิมิตฺตฉุปนสฺส สมฺภวํ เมถุนราคีนฺจ องฺคชาเตน ฉุปนสฺเสว อนุรูปตฺจ สุตฺเต จ ‘‘มุเขนา’’ติ อวุตฺตตฺจ อฺฺจ นยํ ยถาพลํ สุฏฺุ สลฺลกฺเขตฺวาติ อตฺโถ. สงฺฆาทิเสโสติ มนุสฺสิตฺถึ สนฺธาย วุตฺตํ. ปสฺสาวมคฺคนฺติ อิทํ จมฺมกฺขนฺธเก นิทานวเสน วุตฺตํ. อิตรมคฺคทฺวยํ ปน นิมิตฺตมุเขน ฉุปนฺตสฺส วณสงฺเขเปน ถุลฺลจฺจยเมว. วุตฺตนเยเนวาติ เมถุนราเคเนว. นิมิตฺตมุเขน ปน วินา เมถุนราเคน มนุสฺสิตฺถิยา วา ติรจฺฉานคติตฺถิยา วา ปสฺสาวมคฺคํ ปกติมุเขน ฉุปนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว ปกติมุเขน ปกติมุขฉุปเน วิย, อิตรถา ตตฺถาปิ ถุลฺลจฺจเยน ภวิตพฺพํ, ตฺจ น ยุตฺตํ ขนฺธกสุตฺเตปิ ตถา อวุตฺตตฺตา. กายสํสคฺคราเคน ทุกฺกฏนฺติ นิมิตฺตมุเขน วา ปกติมุขาทึ อิตรกาเยน วา กายสํสคฺคราเคน ฉุปนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว.

เอตฺถ จ กายสํสคฺคราเคน พหินิมิตฺเต อุปกฺกมโต อชานนฺตสฺเสว องฺคชาตํ ยทิ ปาราชิกกฺเขตฺตํ ฉุปติ, ตตฺถ กึ โหตีติ? เกจิ ตาว ‘‘เมถุนราคสฺส อภาวา มนุสฺสิตฺถิยา สงฺฆาทิเสโส, เสเสสุ วตฺถุวเสน ถุลฺลจฺจยทุกฺกฏานี’’ติ วทนฺติ. อฺเ ปน ‘‘ปเวสนกฺขเณ ผสฺสสฺส สาทิยนสมฺภวโต พลกฺกาเรน อุปกฺกมนกฺขเณ วิย ปาราชิกเมวา’’ติ วทนฺติ, อิทเมว ยุตฺตตรํ. มคฺคตฺตยโต หิ อฺสฺมึ ปเทเสเยว กายสํสคฺคาทิราคเภทโต อาปตฺติเภโท ลพฺภติ, น มคฺคตฺตเย. ตตฺถ ปน เยน เกนจิ อากาเรน ผสฺสสฺส สาทิยนกฺขเณ ปาราชิกเมว, เตเนว ปโรปกฺกเมน ปเวสนาทีสุ ราคเภทํ อนุทฺธริตฺวา สาทิยนมตฺเตน ปาราชิกํ วุตฺตํ.

สนฺถตจตุกฺกเภทกถาวณฺณนา

๖๑-๒. ปฏิปนฺนกสฺสาติ อารทฺธวิปสฺสกสฺส. อุปาทินฺนกนฺติ กายินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตํ. อุปาทินฺนเกน ผุสตีติ อุปาทินฺนกสรีเรน ผุสียตีติ กมฺมสาธเนน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อถ วา เอวํ กโรนฺโต ภิกฺขุ กิฺจิ อุปาทินฺนกํ อุปาทินฺนเกน น ผุสตีติ อตฺโถ. เลสํ โอฑฺเฑสฺสนฺตีติ เลสํ เปสฺสนฺติ, ปริกปฺเปสฺสนฺตีติ อตฺโถ. สนฺถตาทิเภเทหิ ภินฺทิตฺวาติ สนฺถตาทิวิเสสเนหิ วิเสเสตฺวา. สนฺถตายาติ สมุทาเย เอกเทสโวหาโร ทฑฺฒสฺส ปฏสฺส ฉิทฺทนฺติอาทีสุ วิย. ยถา หิ ปฏสฺส เอกเทโสว วตฺถโต ทฑฺโฒติ วุจฺจติ, ตํ เอกเทสโวหารํ สมุทาเย ปเฏ อุปจารโต อาโรเปตฺวา ปุน ตํ สมุทายํ ทฑฺฒปฺปเทสสงฺขาตฉิทฺทสมฺพนฺธีภาเวน ‘‘ทฑฺฒสฺส ปฏสฺส ฉิทฺท’’นฺติ โวหรนฺติ, เอวมิธาปิ อิตฺถิยา มคฺคปฺปเทสโวหารํ สมุทายภูตาย อิตฺถิยา อาโรเปตฺวา ปุน ตํ อิตฺถึ สนฺถตมคฺคสมฺพนฺธินึ กตฺวา สนฺถตาย อิตฺถิยา วจฺจมคฺเคนาติอาทิ วุตฺตํ. สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๖๑-๖๒) ปเนตฺถ ‘‘เอกเทเส สมุทายโวหาโร’’ติ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ อวยวโวหาเรน สมุทายสฺเสว ปตียมานตฺตา. อิตรถา หิ สนฺถตาย วจฺจมคฺเคนาติ อิตฺถิลิงฺคตา มคฺคสมฺพนฺธิตา จ น สิยา, เอกเทเส สมุทาโยปจารสฺส ปน เอกเทโสว อตฺโถ สาขาย ฉิชฺชมานาย รุกฺโข ฉิชฺชตีติอาทีสุ วิย.

วตฺถาทีนิ มคฺคสฺส อนฺโต อปฺปเวเสตฺวา พหิเยว เวนํ สนฺธาย ‘‘ปลิเวเตฺวา’’ติ วุตฺตํ. สมุทาเย อวยวูปจาเรเนว ภิกฺขุปิ สนฺถโต นามาติอาทิ วุตฺตํ. ยตฺตเก ปวิฏฺเติ ติลพีชมตฺเต ปวิฏฺเ. อกฺขินาสาทีนํ สนฺถตตฺเตปิ ยถาวตฺถุกเมวาติ อาห ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเต ถุลฺลจฺจยนฺติอาทิ. ขาณุํ ฆฏฺเฏนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อิตฺถินิมิตฺตสฺส อนฺโต ขาณุํ ปเวเสตฺวา สมตลํ, อติริตฺตํ วา ิตํ ขาณุํ สเจ ฆฏฺเฏติ, ฆฏฺเฏนฺตสฺส ทุกฺกฏํ ปเวสาภาวโต. สเจ ปน อีสกํ อนฺโต อลฺโลกาเส ปเวเสตฺวา ิตํ อนุปาทินฺนเมว ขาณุสีสํ องฺคชาเตน ฉุปติ, ปาราชิกเมว. ตสฺส ตลนฺติ เวฬุนฬาทิกสฺส อนฺโตตลํ. พหิทฺธา ขาณุเกติ อนฺโต ปเวสิตเวฬุปพฺพาทิกสฺส พหิ นิกฺขนฺตสีสํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยถา จ อิตฺถินิมิตฺเตติอาทีสุ ยถา อิตฺถิยา ปสฺสาวมคฺเค ขาณุํ กตฺวา ฆฏฺฏนาทิกํ วุตฺตํ, เอวํ สพฺพตฺถ วจฺจมคฺคาทีสุปิ ลกฺขณํ เวทิตพฺพนฺติ อตฺโถ.

ราชปจฺจตฺถิกาทิจตุกฺกเภทกถาวณฺณนา

๖๕. เกราฏิกาติ วฺจกา. ปมํ อิตฺถิธุตฺตเมว ทสฺเสตฺวา อิทานิ อิตรธุตฺเตปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อิตฺถิธุตฺตสุราธุตฺตาทโย วา’’ติ วุตฺตํ.

อาปตฺตานาปตฺติวารวณฺณนา

๖๖. ปฏิฺาตกรณํ นตฺถิ เสเวตุกามตา มคฺเคน มคฺคปฺปฏิปตฺตีติ ทฺวินฺนํ องฺคานํ สิทฺธตฺตา. ทูสิตสฺส ปน มคฺเคน มคฺคปฺปฏิปตฺติ เอวเมกํ องฺคํ สิทฺธํ, เสเวตุกามตาสงฺขาตํ สาทิยนํ อสิทฺธํ. ตสฺมา โส ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สาทิยิ’’นฺติ วุตฺตปฏิฺาย นาเสตพฺโพ. ตตฺเถวาติ เวสาลิยํ มหาวเน เอว. สพฺพงฺคคตนฺติ สพฺพกายคตํ. ‘‘โลหิตํ วิยา’’ติ วุตฺตตฺตา เกสาทีนํ วินิมุตฺตฏฺาเน สพฺพตฺถาติ คเหตพฺพํ. นิจฺจเมว อุมฺมตฺตโก โหตีติ ยสฺส ปิตฺตโกสโต ปิตฺตํ จลิตฺวา สพฺพทา พหิ นิกฺขนฺตํ โหติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยสฺส ปน ปิตฺตํ จลิตฺวา ปิตฺตโกเสเยว ิตํ โหติ, กทาจิ วา นิกฺขนฺตํ ปุน นิกฺขมติ, โสปิ อนฺตรนฺตรา สฺํ ปฏิลภติ เภสชฺเชน จ ปกติอาโรคฺยํ ปฏิลภตีติ เวทิตพฺพํ.

ปทภาชนียวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

ปกิณฺณกนฺติ โวมิสฺสกนยํ. สมุฏฺานนฺติ อุปฺปตฺติการณํ. กิริยาติอาทิ นิทสฺสนมตฺตํ อกิริยาทีนมฺปิ สงฺคหโต. เวทนาย สห กุสลฺจ เวทิตพฺพนฺติ โยเชตพฺพํ. สพฺพสงฺคาหกวเสนาติ สพฺเพสํ สิกฺขาปทานํ สงฺคาหกวเสน ‘‘กาโย วาจา กายวาจา กายจิตฺตํ วาจาจิตฺตํ กายวาจาจิตฺต’’นฺติ เอวํ วุตฺตานิ ฉ อาปตฺติสมุฏฺานานิ. สมุฏฺานาทโย หิ อาปตฺติยา เอว โหนฺติ, น สิกฺขาปทสฺส. ตํตํสิกฺขาปทสฺส นิยตอาปตฺติยา เอว คหณตฺถํ ปน สิกฺขาปทสีเสน สมุฏฺานาทีนํ กถนํ. เอวฺหิ อาปตฺติวิเสโส ปฺายติ อาปตฺติ-สทฺทสฺส สพฺพาปตฺติสาธารณตฺตา, อิเมสุ ปน ฉสุ สมุฏฺาเนสุ ปุริมานิ ตีณิ อจิตฺตกานิ, ปจฺฉิมานิ สจิตฺตกานิ. สมาสโต ตํ อิมํ ปกิณฺณกํ วิทิตฺวา เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ฉ สมุฏฺานานิ เอตสฺสาติ ฉสมุฏฺานํ. เอวํ เสเสสุปิ.

อตฺถิ กถินสมุฏฺานนฺติอาทิ สมุฏฺานสีสวเสน ทฺวิสมุฏฺานเอกสมุฏฺานานํ ทสฺสนํ. เตรส หิ สมุฏฺานสีสานิ ปมปาราชิกสมุฏฺานํ อทินฺนาทานสมุฏฺานํ สฺจริตฺตสมุฏฺานํ สมนุภาสนสมุฏฺานํ กถินสมุฏฺานํ เอฬกโลมสมุฏฺานํ ปทโสธมฺมสมุฏฺานํ อทฺธานสมุฏฺานํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ ธมฺมเทสนาสมุฏฺานํ ภูตาโรจนสมุฏฺานํ โจรีวุฏฺาปนสมุฏฺานํ อนนุฺาตสมอุฏฺานนฺติ. ตตฺถ อตฺถิ ฉสมุฏฺานนฺติ อิมินา สฺจริตฺตสมุฏฺานํ วุตฺตํ, ปฺจสมุฏฺานสฺส อภาวโต ‘‘อตฺถิ ปฺจสมุฏฺาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘อตฺถิ จตุสมุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ, อิมินา จ อทฺธานสมุฏฺานํ อนนุฺาตสมุฏฺานฺจ สงฺคหิตํ. ยฺหิ ปมตติยจตุตฺถฉฏฺเหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺาติ, อิทํ อทฺธานสมุฏฺานํ. ยํ ปน ทุติยตติยปฺจมฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อิทํ อนนุฺาตสมุฏฺานํ. อตฺถิ ติสมุฏฺานนฺติ อิมินา อทินฺนาทานสมุฏฺานํ ภูตาโรจนสมุฏฺานฺจ สงฺคหิตํ. ยฺหิ สจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺาติ, อิทํ อทินฺนาทานสมุฏฺานํ. ยํ ปน อจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺาติ, อิทํ ภูตาโรจนสมุฏฺานํ. อตฺถิ กถินสมุฏฺานนฺติอาทินา ปน อวเสสสมอุฏฺานสีสวเสน ทฺวิสมุฏฺานํ เอกสมุฏฺานฺจ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ หิ ยํ ตติยฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อิทํ กถินสมุฏฺานํ นาม. ยํ ปน ปมจตุตฺเถหิ สมุฏฺาติ, อิทํ เอฬกโลมสมุฏฺานํ. ยํ ฉฏฺเเนว สมุฏฺาติ, อิทํ ธุรนิกฺเขปสมุฏฺานํ, ‘‘สมนุภาสนสมอุฏฺาน’’นฺติปิ ตสฺเสว นามํ. อิติ สรูเปน อฏฺ อาปตฺติสีสานิ ทสฺสิตานิ. อาทิสทฺเทน ปเนตฺถ อวเสสานิ ปมปาราชิกสมุฏฺานปทโสธมฺมเถยฺยสตฺถธมฺมเทสนาโจรีวุฏฺาปนสมุฏฺานานิ ปฺจปิ สมุฏฺานสีสานิ สงฺคหิตานิ. ตตฺถ ยํ กายจิตฺตโต สมุฏฺาติ, อิทํ ปมปาราชิกสมุฏฺานํ. ยํ ทุติยปฺจเมหิ สมุฏฺาติ, อิทํ ปทโสธมฺมสมุฏฺานํ. ยํ จตุตฺถฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อิทํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ. ยํ ปฺจเมเนว สมุฏฺาติ, อิทํ ธมฺมเทสนาสมอุฏฺานํ. ยํ ปฺจมฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อิทํ โจรีวุฏฺาปนสมุฏฺานํ. เอตฺถ จ ปจฺฉิเมสุ ตีสุ สจิตฺตกสมุฏฺาเนสุ เอเกกสมุฏฺานวเสน เอกสมุฏฺานานิ ติวิธานิ. ทฺวิสมุฏฺานานิ ปน ปมจตุตฺเถหิ วา ทุติยปฺจเมหิ วา ตติยฉฏฺเหิ วา จตุตฺถฉฏฺเหิ วา ปฺจมฉฏฺเหิ วา สมุฏฺานวเสน ปฺจวิธานีติ เวทิตพฺพานิ.

เอวํ สมุฏฺานวเสน สพฺพสิกฺขาปทานิ เตรสธา ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิริยาวเสน ปฺจธา ทสฺเสตุํ ตตฺราปีติอาทิ วุตฺตํ. กิฺจีติ สิกฺขาปทํ. กิริยโตติ ปถวีขณนาทิ (ปาจิ. ๘๔-๘๕) วิย กายวจีวิฺตฺติชนิตกมฺมโต. อกิริยโตติ ปมกถินาทิ (ปารา. ๔๕๙ อาทโย) วิย กตฺตพฺพสฺส อกรเณเนว. กิริยากิริยโตติ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต จีวรปฏิคฺคหณาทิ (ปารา. ๕๐๘ อาทโย) วิย. สิยา กิริยโต, สิยา อกิริยโต รูปิยปฏิคฺคหณาทิ (ปารา. ๕๘๒ อาทโย) วิย, สิยา กิริยโต, สิยา กิริยากิริยโต กุฏิการาทิ (ปารา. ๓๔๒) วิย. วีติกฺกมสฺาย อภาเวน วิโมกฺโข อสฺสาติ สฺาวิโมกฺขนฺติ มชฺเฌปทโลปีสมาโส ทฏฺพฺโพ. จิตฺตงฺคํ ลภติ สจิตฺตกสมุฏฺาเนเหว สมุฏฺหนโต. อิตรนฺติ ยสฺส จิตฺตงฺคนิยโม นตฺถิ, ตํ, อนาปตฺติมุเขน เจตํ สฺาทุกํ วุตฺตํ, อาปตฺติมุเขน สจิตฺตกทุกนฺติ เอตฺตกเมว วิเสโส, อตฺถโต สมานาว.

กายวจีทฺวาเรหิ อาปชฺชิตพฺพมฺปิ กายกมฺเม วา วจีกมฺเม วา สงฺคยฺหติ. ตตฺถ พาหุลฺลวุตฺติโต อทินฺนาทานมุสาวาทาทโย วิยาติ อตฺถิ สิกฺขาปทํ กายกมฺมนฺติอาทินา กายกมฺมํ วจีกมฺมฺจาติ ทุกเมว วุตฺตํ, วิภาคโต ปน กายวจีกมฺเมน สทฺธึ ติกเมว โหติ. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘สพฺพา จ กายกมฺมวจีกมฺมตทุภยวเสน ติวิธา โหนฺตี’’ติ. ตโตเยว อิธาปิ อทินฺนาทานาทีสุ (ปารา. ๘๙) กายกมฺมวจีกมฺมนฺติ ตทุภยวเสน ทสฺสิตํ. อตฺถิ ปน สิกฺขาปทํ กุสลนฺติอาทิ อาปตฺติสมุฏฺาปกจิตฺตวเสน การิเย การโณปจาเรน วุตฺตํ, น ปน อาปตฺติยา กุสลาทิปรมตฺถธมฺมตาวเสน อาปตฺติยา สมฺมุติสภาวตฺตา. กุสลากุสลาทิปรมตฺถธมฺเม อุปาทาย หิ ภควตา อาปตฺติสมฺมุติ ปฺตฺตา. วกฺขติ หิ ‘‘ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ กุสล’’นฺติอาทิ (ปารา. อฏฺ. ๑.๖๖ ปกณฺณกกถา). น หิ ภควโต อาณายตฺตา อาปตฺติ กุสลาทิปรมตฺถสภาวา โหติ อนุปสมฺปนฺนานํ อาทิกมฺมิกานฺจ อาปตฺติปฺปสงฺคโต, ตสฺสา เทสนาทีหิ วิสุทฺธิอภาวปฺปสงฺคโต จ. น หิ การณพเลน อุปฺปชฺชมานา กุสลาทิสภาวา อาปตฺติ อนุปสมฺปนฺนาทีสุ นิวตฺตติ, อุปฺปนฺนาย จ ตสฺสา เกนจิ วินาโส น สมฺภวติ. สรสวินาสโต เทสนาทินา จ อาปตฺติ วิคจฺฉตีติ วจนมตฺถิ, น ปน เตน อกุสลาทิ วิคจฺฉติ. ปิตุฆาตาทิกมฺเมน หิ ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน คิหิลิงฺคํ คเหตฺวา ภิกฺขุภาวปริจฺจาเคน ปาราชิกาปตฺติ วิคจฺฉติ, น ปาณาติปาตาทิอกุสลํ อานนฺตริยาทิภาวโต. ตสฺมา ทุมฺมงฺกูนํ นิคฺคหาทิทสอตฺถวเส (ปารา. ๓๙; ปริ. ๒) ปฏิจฺจ ภควตา ยถาปจฺจยํ สมุปฺปชฺชมาเน กุสลากุสลาทินามรูปธมฺเม อุปาทาย ปฺตฺตา สมฺมุติเยว อาปตฺติ, สา จ ยถาวิธิปฏิกมฺมกรเณน วิคตา นาม โหตีติ เวทิตพฺพํ, เตนาห ทฺวตฺตึเสว หิ อาปตฺติสมุฏฺาปกจิตฺตานีติอาทิ. อาปตฺติสมุฏฺาปกตฺเตเนว เหตฺถ กุสลาทีนํ อาปตฺติโต เภโท สิทฺโธ. น หิ ตํสมุฏฺิตสฺส ตโต อเภโท ยุตฺโต สมุฏฺานสมุฏฺิตเภทพฺยวหารุปจฺเฉทปฺปสงฺคโต. สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๖๖ ปกิณฺณกกถาวณฺณนา) ปน อาปตฺติยา ปรมตฺถโต กุสลตฺตเมว น สมฺภวติ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ, นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ วจนโต, ‘‘อกุสลตฺตํ ปน อพฺยากตตฺตฺจ อาปตฺติยา สมฺภวตี’’ติ สฺาย กุสลจิตฺตสมุฏฺานกฺขเณปิ รูปาพฺยากตตฺตํ อาปตฺติยา สมตฺเถตุํ ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ กุสลํ, อิตเรหิ อิตรนฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๖๖ ปกิณฺณกกถา) อิมํ อฏฺกถาวจนํ นิสฺสาย วุตฺตํ ‘‘ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชตีติ ยํ สิกฺขาปทสีเส คหิตํ อาปตฺตึ กุสลจิตฺตสมงฺคี อาปชฺชติ, อิมินา ปน วจเนน ตํ กุสลนฺติ อาปตฺติยา วุจฺจมาโน กุสลภาโว ปริยายโต, น ปรมตฺถโตติ ทสฺเสติ. กุสลจิตฺเตน หิ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺโต สวิฺตฺติกํ อวิฺตฺติกํ วา สิกฺขาปทวีติกฺกมาการปฺปวตฺตํ รูปกฺขนฺธสงฺขาตํ อพฺยากตาปตฺตึ อาปชฺชตี’’ติ. ตตฺถ ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชตีติ อิมํ วจนํ อุทฺทิสฺส ‘‘อิมินา ปน วจเนน ตํ กุสลนฺติ อาปตฺติยา วุจฺจมาโน กุสลภาโว ปริยายโต, น ปรมตฺถโตติ ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํ, เอวํ อิตเรหิ อิตรนฺติ วจเนน ‘‘ยํ อกุสลจิตฺเตน อาปชฺชหิ, ตํ อกุสลํ, ยํ อพฺยากตจิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ อพฺยากต’’นฺติ อิมสฺส อตฺถสฺส วุตฺตตฺตา อิตเรหีติ วจนํ อุทฺทิสฺส ‘‘อิมินาปิ วจเนน อิตรนฺติ อาปตฺติยา วุจฺจมาโน อกุสลภาโว อพฺยากตภาโว จ ปริยายโต ทสฺเสตี’’ติ วตฺตพฺพํ. เอวํ อวตฺวา กุสลปกฺเข เอว กถนสฺส การณํ น ปสฺสาม. ยํ ปน อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลนฺติอาทิวจนํ การณตฺเตน วุตฺตํ, ตมฺปิ อการณํ ยํ อกุสลจิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ อกุสลนฺติอาทินา เหฏฺา วุตฺตนเยน อกุสลาทิภาวสฺส ปริยายเทสิตตฺตา, อาปตฺติยา กุสลโวหารสฺส อยุตฺตตาย นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสลนฺติ วุตฺตตฺตา จ. อาปตฺติยา หิ กุสลจิตฺตสมุฏฺิตตฺเตปิ ภควตา ปฏิกฺขิตฺตภาเวน สาวชฺชธมฺมตฺตา การณูปจาเรนาปิ อนวชฺชกุสลโวหาโร น ยุตฺโต สาวชฺชานวชฺชานํ อฺมฺวิรุทฺธตฺตา. ยถา อากาสาทิสมฺมุติสจฺจานํ อุปฺปนฺนตาทิโวหาโร วิย ชาติชราภงฺคานํ อุปฺปนฺนตาทิโวหาโร อนวฏฺานาทิเทสโต อยุตฺโต, เอวมิธาปิ กุสลโวหาโร อยุตฺโต วิรุทฺธตฺตา. อกุสลาทิโวหาโร ปน ยุตฺโต, การณูปจาเรน ปน อกุสลาทิสภาวตา ยถาวุตฺตโทสานติวตฺตนโต. สุตฺตสฺสาปิ หิ ยถา สุตฺตสุตฺตานุโลมาทีหิ วิโรโธ น โหติ, ตเถว อตฺโถ คเหตพฺโพ.

ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘กุสลจิตฺเตน หิ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺโต…เป… รูปกฺขนฺธสงฺขาตํ อพฺยากตาปตฺตึ อาปชฺชตี’’ติ, ตํ อยุตฺตเมว รูปกฺขนฺธสฺส ขณิกตาย อาปตฺติยาปิ เทสนาทิปฏิกมฺมํ วินาว ปฏิปสฺสทฺธิปฺปสงฺคโต. รูปปรมฺปรา อาปตฺตีติ เจ? ตนฺน, ปฏิกมฺเมนาปิ อวิคมปฺปสงฺคโต. น หิ รูปสนฺตติเทสนาทีหิ วิคจฺฉติ สการณายตฺตตฺตา, อิติ สพฺพถา อาปตฺติยา ปรมตฺถตา อยุตฺตา, เอเตเนว ยํ วุตฺตํ ‘‘นิปชฺชิตฺวา นิโรธสมาปนฺนสฺส สหเสยฺยวเสน ตถาการปฺปวตฺตรูปธมฺมสฺเสว อาปตฺติภาวโต’’ติอาทิ, ตมฺปิ ปฏิสิทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ. อิธ ปน นิโรธสมาปนฺนานํ รูปธมฺมเมว ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนตฺตา อาปตฺติ อจิตฺตา อเวทนา, อฺตฺถ ปน สจิตฺตา สเวทนาว, สพฺพตฺถาปิ ปฺตฺติสภาวาติ เวทิตพฺพา. เตเนว ทุฏฺโทสสิกฺขาปทฏฺกถายํ อาปตฺติยา อกุสลาทิสภาวํ ปรปริกปฺปิตํ นิเสเธตุํ ‘‘อาทิกมฺมิกสฺส อนาปตฺติวจนโต…เป… ปณฺณตฺติมตฺตเมว อาปตฺตาธิกรณนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ สยเมว วกฺขติ, ตสฺมา ‘‘ตํตํกุสลาทิธมฺมสมุปฺปตฺติยา ภควตา ปฺตฺตา อาปตฺติสมฺมุติ สมุฏฺิตา’’ติ จ, ‘‘ยาว ปฏิปฺปสฺสทฺธิการณา ติฏฺตี’’ติ จ, ‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธิการเณหิ วินสฺสตี’’ติ จ โวหรียติ. อาปตฺติยา จ สมฺมุติสภาวตฺเตปิ หิ สฺจิจฺจ ตํ อาปชฺชนฺตสฺส, ปฏิกิริยํ อกโรนฺตสฺส จ อนาทเร อกุสลราสิ เจว สคฺคมคฺคนฺตราโย จ โหตีติ ลชฺชิโน ยถาวิธึ นาติกฺกมนฺติ, อนติกฺกมนปฺปจฺจยา จ เตสํ อนนฺตปฺปเภทา สีลาทโย ธมฺมา ปริวฑฺฒนฺตีติ คเหตพฺพํ. ทฺวตฺตึเสวาติ นิยโม อาปตฺตินิมิตฺตานํ กายวจีวิฺตฺตีนํ เอเตเหว สมุปฺปชฺชนโต กโต, น ปน สพฺพาปตฺตีนมฺปิ เอเตเหว สมุปฺปชฺชนโต. นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺตานฺหิ ฌานนิโรธสมาปนฺนานฺจ อวิฺตฺติชนเกหิ วิปากอปฺปนาจิตฺเตหิ เจว รูปธมฺเมหิ จ สหเสยฺยาทิอาปตฺติ สมฺภวติ.

ทสาติ กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุทฺวเยน สห อฏฺ มหากิริยจิตฺตานิ. ปฺตฺตึ อชานิตฺวา อิทฺธิวิกุพฺพนาทีสุ อภิฺานํ อาปตฺติสมุฏฺาปกตฺตํ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ กิฺจิ สิกฺขาปทํ อกุสลจิตฺตเมว, กิฺจิ กุสลาพฺยากตวเสน ทฺวิจิตฺตํ, กิฺจิ ติจิตฺตนฺติ อยเมว เภโท ลพฺภติ, นาฺโติ เวทิตพฺพํ. กิริยาสมุฏฺานนฺติ ปรูปกฺกเมน ชายมานํ องฺคชาตาทิจลนํ สาทิยนจิตฺตสงฺขาเต เสวนจิตฺเต อุปฺปนฺเน เตน จิตฺเตน สมุปฺปาทิตเมว โหตีติ วุตฺตํ อิตรถา ‘‘สิยา กิริยสมุฏฺานํ, สิยา อกิริยสมุฏฺาน’’นฺติ วตฺตพฺพโต.

ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๖๖ ปกิณฺณกกถาวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘กิริยสมุฏฺานนฺติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ ปรูปกฺกเม สติ สาทิยนฺตสฺส อกิริยสมุฏฺานภาวโต’’ติอาทิ, ตํ น คเหตพฺพํ ปมปาราชิกสฺส อกิริยสมุฏฺานตาย ปาฬิอฏฺกถาสุ อวุตฺตตฺตา. ‘‘มโนทฺวาเร อาปตฺติ นาม นตฺถี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา; ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๓-๔) หิ วุตฺตํ. กถฺหิ นาม ปรูปกฺกเมน เมถุนํ สาทิยนฺโต อตฺตโน องฺคชาตาทิกายจลนํ น สาทิเยยฺย, สาทิยนจิตฺตานุคุณเมว ปน สกลสรีเร จิตฺตชรูปสมุปฺปตฺติยา วิฺตฺติปิ สุขุมา สมุปฺปนฺนา เอว โหตีติ ทฏฺพฺพํ, เตนาห กายทฺวาเรเนว สมุฏฺานโต กายกมฺมนฺติอาทิ. จิตฺตํ ปเนตฺถ องฺคมตฺตํ โหตีติ กายวิฺตฺติ เอว กายกมฺมภาเว การณํ, น จิตฺตํ. ตํ ปเนตฺถ กายสงฺขาตาย วิฺตฺติยาเยว องฺคมตฺตํ, น กายกมฺมภาวสฺส, อิตรถา เมถุนสฺส ‘‘มโนกมฺม’’นฺติ วตฺตพฺพโต, เตนาห ‘‘น ตสฺส วเสน กมฺมภาโว ลพฺภตี’’ติ. กมฺมภาโวติ กายกมฺมภาโว. สพฺพฺเจตนฺติ เอตํ สมุฏฺานาทิกํ. สิกฺขาปทสีเสนาติ ตํตํสิกฺขาปทนิยตอาปตฺติยา เอว คหณตฺถํ สิกฺขาปทมุเขน.

ปกิณฺณกกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

วินีตวตฺถุวณฺณนา

อิทํ กินฺติ กเถตุกามตาปุจฺฉา. อิมาติอาทิ วิสฺสชฺชนํ. วินีตานิ อาปตฺตึ ตฺวํ ภิกฺขุ อาปนฺโนติอาทินา (ปารา. ๖๗) ภควตา วินิจฺฉินิตานิ วตฺถูนิ วินีตวตฺถูนิ. ตํ ตํ วตฺถุํ อุทฺธริตฺวา ทานโต ทสฺสนโต อุทฺทานภูตา คาถา อุทฺทานคาถา, สงฺคหคาถา, อุทฺเทสคาถาติ วุตฺตํ โหติ. วตฺถุ คาถาติ เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขูติอาทิกา วินีตวตฺถุปาฬิเยว เตสํ เตสํ วินีตวตฺถูนํ คนฺถนโต ‘‘วตฺถุคาถา’’ติ วุตฺตา, น ฉนฺโทวิจิติลกฺขเณน. อุทฺทานคาถานํ วตฺถุ วตฺถุคาถาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอตฺถาติ วินีตวตฺถูสุ. ทุติยาทีนนฺติ ทุติยปาราชิกาทีนํ. ยํ ปสฺสิตฺวา จิตฺตการาทโย สิปฺปิกา จิตฺตกมฺมาทีนิ สิกฺขนฺติ, ตํ ปฏิจฺฉนฺนกรูปํ, ปฏิมารูปนฺติ อตฺโถ.

๖๗. ปุริมานิ ทฺเวติ มกฺกฏีวชฺชิปุตฺตกวตฺถูนิ ทฺเว. ตานิปิ ภควตา วินีตภาเวน ปุน วินีตวตฺถูสุ ปกฺขิตฺตานิ. ตตฺถ ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสีติอาทิ ปน กิฺจาปิ เตสํ ปมํ กุกฺกุจฺจํ น อุปฺปนฺนํ, ภิกฺขูหิ ปน ภควตา จ ครหิตฺวา วุตฺตวจนํ สนฺธาย ปจฺฉา อุปฺปนฺนตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุนฺติอาทิ จ ภิกฺขูหิ อานนฺทตฺเถเรน จ ปมํ ภควโต อาโรจิเต, ภควตา จ เตสํ ปาราชิกตฺเต ปกาสิเต ภีตา เต สยมฺปิ คนฺตฺวา อตฺตโน กุกฺกุจฺจํ ปจฺฉา อาโรเจนฺติ เอว. ‘‘สจฺจํ กิร ตฺว’’นฺติอาทินา ภควตา ปุฏฺา ปน ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ ปฏิชานนวเสนาปิ อาโรเจนฺติ. ภควาปิ อาปตฺตึ ตฺวนฺติอาทินา เตสํ ปาราชิกตฺตํ วินิจฺฉิโนติ เอว. อนุปฺตฺติกถายํ ปน ตํ สพฺพํ อวตฺวา อนุปฺตฺติยา อนุคุณเมว กิฺจิมตฺตํ วุตฺตํ, อิธาปิ เตสํ วตฺถูนํ ภควตา วินีตภาวทสฺสนตฺถํ เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เกจิ อิมํ อธิปฺปายํ อมนสิกตฺวา ‘‘อฺาเนเวตานิ วตฺถูนี’’ติ วทนฺติ. กุเสติ กุสติณานิ. เกเสหีติ มนุสฺสเกเสหิ.

๖๘. วณฺณโปกฺขรตายาติ เอตฺถ โปกฺขลํ นาม สมิทฺธํ สุนฺทรฺจ, ตสฺส ภาโว ‘‘โปกฺขรตา’’ติ ร-การํ กตฺวา วุตฺโต, สมิทฺธตา สุนฺทรตาติ อตฺโถ. ปธํเสสีติ อภิภวิ. น ลิมฺปตีติ น อลฺลียติ.

๖๙. เอวรูปา ปริวตฺตลิงฺคา ภิกฺขุนิโย อตฺถโต เอกโต อุปสมฺปนฺนาปิ อุภโตสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนาสุเยว สงฺคยฺหนฺติ ภิกฺขูปสมฺปทาย ภิกฺขุนีอุปสมฺปทโตปิ อุกฺกฏฺตฺตา. ปาฬิยํ ‘‘ตาหิ อาปตฺตีหิ อนาปตฺติ’’นฺติ อุปโยควจนํ กตฺวา อนุชานามีติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ. อิตฺถิลิงฺคนฺติ ถนาทิกํ อิตฺถิสณฺานํ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘ปุริส…เป… อิตฺถิสณฺานํ อุปฺปนฺน’’นฺติ. ตํ นานนฺตริกโต ปน ‘‘ปุริสินฺทฺริยมฺปิ อนฺตรหิตํ, อิตฺถินฺทฺริยฺจ อุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺตเมว โหติ, เอวํ อุปริปิ ลิงฺคคฺคหเณเนว อิตฺถินฺทฺริยาทิคฺคหณํ เวทิตพฺพํ. ตาติ อาปตฺติโย, ตสฺส วุฏฺาตุนฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ, ตาหิ อาปตฺตีหิ วุฏฺาเปตุนฺติ อตฺโถ. กถนฺติ อาห ตา สพฺพาปิ ภิกฺขุนีหิ กาตพฺพนฺติอาทิ. เตน ปฏิจฺฉนฺนายปิ อปฺปฏิจฺฉนฺนายปิ ครุกาปตฺติยา ปกฺขมานตฺตจรณาทิกํ วิธึ ทสฺเสติ.

โอกฺกนฺติกวินิจฺฉโยติ ปสงฺคานุคุณํ โอตรณกวินิจฺฉโย. พลวอกุสเลนาติ ปรทาริกกมฺมาทินา. ทุพฺพลกุสเลนาติ ยถาวุตฺตพลวากุสโลปหตสตฺตินา ตโต เอว ทุพฺพลภูเตน กุสเลน. ทุพฺพลอกุสเลนาติ ปุริสภาวุปฺปาทกพฺรหฺมจริยาทิพลวกุสโลปหตสตฺตินา ตโต เอว ทุพฺพลภูเตน ปรทาริกาทิอกุสเลน. สุคติยํ ภาวทฺวยสฺส กุสลกมฺมชตฺตา อกุสเลเนว วินาโส กุสเลเนว อุปฺปตฺตีติ อาห อุภยมฺปีติอาทิ. ทุคฺคติยํ ปน อกุสเลเนว อุภินฺนมฺปิ อุปฺปตฺติ จ วินาโส จ, ตตฺถ ทุพฺพลพลวภาโวว วิเสโส.

‘‘เอหิ มยํ คมิสฺสามา’’ติ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิธาย เอกทฺธานคมเน ปาจิตฺติยาปตฺติปริหารตฺถํ วุตฺตํ ‘‘สํวิทหนํ ปริโมเจตฺวา’’ติ. เตน เอกคามกฺเขตฺเตปิ พหิคามโต อนฺตรฆรํ สํวิธาย คมนมฺปิ อาปตฺติกรเมวาติ ทสฺเสติ. ปริโมจนวิธึ ทสฺเสนฺโต อาห มยนฺติอาทิ. พหิคาเมติ คามนฺตเร. ทุติยิกา ภิกฺขุนี ปกฺกนฺตา วา โหตีติอาทินา (ปาจิ. ๖๙๓) วุตฺตอนาปตฺติลกฺขณํ อนุโลเมตีติ วุตฺตํ ‘‘คามนฺตร…เป… อนาปตฺตี’’ติ. โกเปตฺวาติ ปริจฺจชิตฺวา. ลชฺชินิโย…เป… ลพฺภตีติ ลิงฺคปริวตฺตนทุกฺขปีฬิตสฺส สงฺคเหปิ อสติ หีนายาวตฺตนมฺปิ ภเวยฺยาติ ‘‘อาปทาสู’’ติ วุตฺตอนาปตฺติอนุโลเมน วุตฺตํ. ตาย ทุติยิกํ คเหตฺวาว คนฺตพฺพํ. อลชฺชินิโย…เป… ลพฺภตีติ อลชฺชินีหิ สทฺธึ เอกกมฺมาทิสํวาเส อาปตฺติสมฺภวโต ตา อสนฺตปกฺขํ ภชนฺตีติ วุตฺตํ, อิมินาเปตํ เวทิตพฺพํ ‘‘อลชฺชินีหิ สทฺธึ ปริโภโค น วฏฺฏตี’’ติ. ยทิ หิ วฏฺเฏยฺย, ตโตปิ ทุติยิกํ วินา คามนฺตรคมนาทีสุ อาปตฺติ เอว สิยา สงฺคาหิกตฺตา ตาสํ สงฺคาหิกลชฺชินิคณโต วิย. าติกา น โหนฺติ…เป… วฏฺฏตีติ วทนฺตีติ อิมินา อฏฺกถาสุ อนาคตภาวํ ทีเปติ. ตตฺถาปิ วิสฺสาสิกาติกภิกฺขุนิโย วินา ภิกฺขุนิภาเว อรมนฺตสฺส มานปกติกสฺส อาปทาฏฺานสมฺภเวน ตํ วจนํ อปฺปฏิกฺขิตฺตมฺปิ ตทฺเสํ น วฏฺฏติเยวาติ คเหตพฺพํ. ภิกฺขุภาเวปีติ ภิกฺขุกาเลปิ. ตํ นิสฺสายาติ ตํ นิสฺสยาจริยํ กตฺวา. อุปชฺฌา คเหตพฺพาติ อุปสมฺปทาคหณตฺถํ อุปชฺฌา คเหตพฺพา.

วินยกมฺมนฺติ วิกปฺปนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปุน กาตพฺพนฺติ ปุน วิกปฺเปตพฺพํ. ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ วฏฺฏตีติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนีนํ สนฺนิธึ ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูนํ สนฺนิธึ ภิกฺขุนีหิ จ ปฏิคฺคาหาเปตฺวา ปริภุฺชิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๔๒๑) วจนโต ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. สตฺตเม ทิวเสติ อิทฺจ นิสฺสคฺคิยํ อนาปชฺชิตฺวาว ปุนปิ สตฺตาหํ ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ปกตตฺโตติ อปริวตฺตลิงฺโค. รกฺขตีติ ตํ ปฏิคฺคหณวิชหนโต รกฺขติ, อวิภตฺตตาย ปฏิคฺคหณํ น วิชหตีติ อธิปฺปาโย.

สามํ คเหตฺวาน นิกฺขิเปยฺยาติ สหตฺเถน ปฏิคฺคเหตฺวาน นิกฺขิเปยฺย. ปริภุฺชนฺตสฺส อาปตฺตีติ ลิงฺคปริวตฺเต ชาเต ปุน อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชนฺตสฺส อาปตฺติ.

หีนายาวตฺตเนนาติ เอตฺถ เกจิ ‘‘ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ‘คิหี ภวิสฺสามี’ติ คิหิลิงฺคคฺคหณํ หีนายาวตฺตน’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ตตฺตเกน ภิกฺขุภาวสฺส อวิชหนโต. อฺเ ปน ‘‘ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส ภิกฺขุปฏิฺํ ปหาย คิหิลิงฺคภาวูปคมนมฺปิ หีนายาวตฺตน’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตเมว. ปาราชิกํ อาปนฺโน หิ ตํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ยาว ภิกฺขุปฏิฺโ โหติ, ตาว ภิกฺขุ เอว โหติ ภิกฺขูนเมว ปาราชิกสฺส ปฺตฺตตฺตา. ‘‘โย ปน ภิกฺขู’’ติ หิ วุตฺตํ. ตถา หิ โส สํวาสํ สาทิยนฺโตปิ เถยฺยสํวาสโก น โหติ, สหเสยฺยาทิอาปตฺติฺจ น ชเนติ, อตฺตานํ โอมสนฺตสฺส ปาจิตฺติยฺจ ชเนติ. วุตฺตฺหิ –

‘‘อสุทฺโธ โหติ ปุคฺคโล อฺตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน, ตฺเจ สุทฺธทิฏฺิ สมาโน โอกาสํ การาเปตฺวา อกฺโกสาธิปฺปาโย วเทติ, อาปตฺติ โอมสวาทสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๘๙).

เอเก ปน ‘‘ปาราชิกํ อาปนฺนานํ โทสํ ปฏิชานิตฺวา คิหิลิงฺคคฺคหณํ นาม สิกฺขาปจฺจกฺขาเน สโมธานํ คจฺฉติ เตนาปิ ปฏิฺาย ภิกฺขุภาวสฺส วิชหนโต. เตเนว วินยวินิจฺฉยาทีสุ หีนายาวตฺตนํ สิกฺขาปจฺจกฺขาเน สโมธาเนตฺวา วิสุํ ตํ น วุตฺตํ. ตสฺมา ภิกฺขุนีนํ วิพฺภมิตุกามตาย คิหิลิงฺคคฺคหณํ อิธ หีนายาวตฺตนํ ตาสํ สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส อภาวโต. ตาสํ ปฏิคฺคหณวิชหนสฺสาปิ สพฺพโส วตฺตพฺพตฺตา’’ติ วทนฺติ, ตมฺปิ อปฺปฏิพาหิยเมว. ตสฺมา ปาราชิกานํ ภิกฺขุนีนฺจ ‘‘อุปฺปพฺพชิสฺสามี’’ติ คิหิลิงฺคคฺคหณํ หีนายาวตฺตนนฺติ คเหตพฺพํ. วิพฺภโมติปิ เอตสฺเสว นามํ, เตเนว ตํ ขุทฺทสิกฺขายํ ‘‘อจฺเฉทวิสฺสชฺชนคาหวิพฺภมา’’ติ อธิฏฺานวิชหเน วิพฺภมนาเมน วุตฺตํ.

อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนนาติ อฺสฺส อทตฺวาว อนตฺถิกสฺเสว ปฏิคฺคหิตวตฺถูนํ พหิ ฉฑฺฑเนน. เกจิ ‘‘ปฏิคฺคหิตวตฺถูสุ สาเปกฺขสฺส ปุเร ปฏิคฺคหิตภาวโต ปริโมจนตฺถํ ตตฺถ ปฏิคฺคหมตฺตสฺส วิสฺสชฺชนมฺปิ อนเปกฺขวิสฺสชฺชนเมว จีวราทิอธิฏฺานปจฺจุทฺธาโร วิยา’’ติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ ตถาวจนาภาวา. ยเถว หิ จีวราทีสุ อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนน อธิฏฺานวิชหนํ วตฺวาปิ วิสุํ ปจฺจุทฺธาโร จ วุตฺโต, เอวมิธาปิ วตฺตพฺพํ, ยถา จ จีวราทีสุ กายปฏิพทฺเธสุปิ ปจฺจุทฺธาเรน อธิฏฺานํ วิคจฺฉติ, น เอวมิธ. อิธ ปน ปฏิคฺคหิตวตฺถุสฺมึ อนเปกฺขสฺสาปิ กายโต มุตฺเตเยว ตสฺมึ ปฏิคฺคหณํ วิชหติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สตกฺขตฺตุมฺปิ ปริจฺจชตุ, ยาว อตฺตโน หตฺถคตํ ปฏิคฺคหิตเมวา’’ติ. อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนนาติ เอตฺถ จ ‘‘อนเปกฺขายา’’ติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ อนเปกฺขตํ มุฺจิตฺวา อิธ วิสุํ วิสฺสชฺชนสฺส อภาวา. น เหตฺถ ปจฺจุทฺธาเร วิย วิสฺสชฺชนวิธานมตฺถิ. อปิจ ปฏิคฺคหณมตฺตวิสฺสชฺชเน สติ ปุเร ปฏิคฺคหิโตปิ อาหาโร ภุฺชิตุกมฺยตาย อุปฺปนฺนาย ปฏิคฺคหณมตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ยถาสุขํ ภุฺชิตพฺโพ สิยาติ, ตถา จ สนฺนิธิการกสิกฺขาปเท วุตฺตา สพฺพาปิ วินิจฺฉยเภทา นิรตฺถกา เอว สิยุํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ –

‘‘คณฺิกปตฺตสฺส วา คณฺิกนฺตเร สฺเนโห ปวิฏฺโ โหติ…เป… ตาทิเส ปตฺเตปิ ปุนทิวเส ภุฺชนฺตสฺส ปาจิตฺติย’’นฺติอาทิ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๕๓).

ตตฺถ ปน ‘‘ปฏิคฺคหณํ อนเปกฺขจิตฺเตน วิสฺสชฺเชตฺวา ภุฺชิตพฺพ’’นฺติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ, น จ วุตฺตํ. กตฺถจิ อีทิเสสุ จ คณฺิกปตฺตาทีสุ ปฏิคฺคหเณ อเปกฺขา กสฺสจิปิ นตฺเถว ตปฺปหานาย วายามโต, ตถาปิ ตตฺถคตอามิเส ปฏิคฺคหณํ น วิคจฺฉติ. กสฺมา? ภิกฺขุสฺส ปตฺเต ปุน ภุฺชิตุกามตาเปกฺขาย วิชฺชมานตฺตา ปตฺตคติเก อาหาเรปิ ตสฺสา วตฺตนโต. น หิ ปตฺตํ อวิสฺสชฺเชตฺวา ตคฺคติกํ อาหารํ วิสฺสชฺเชตุํ สกฺกา, นาปิ อาหารํ อวิสฺสชฺเชตฺวา ตคฺคติกํ ปฏิคฺคหณํ วิสฺสชฺเชตุํ. ตสฺมา วตฺถุโน วิสฺสชฺชนเมว อนเปกฺขวิสฺสชฺชนํ, น ปฏิคฺคหณสฺสาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. เตเนว สนฺนิธิสิกฺขาปทสฺส อนาปตฺติวาเร

‘‘อนฺโตสตฺตาหํ อธิฏฺเติ, วิสฺสชฺเชติ, นสฺสติ, วินสฺสติ, ฑยฺหติ, อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺติ, วิสฺสาสํ คณฺหนฺติ, อนุปสมฺปนฺนสฺส จตฺเตน วนฺเตน มุตฺเตน อนเปกฺโข ทตฺวา ปฏิลภิตฺวา ปริภุฺชตี’’ติ –

เอวํ สพฺพตฺถ วตฺถุวิสฺสชฺชนเมว วุตฺตํ. เอตฺถ จ ‘‘อนฺโตสตฺตาหํ อธิฏฺเตี’’ติ พาหิรปริโภคาย อธิฏฺานวจนโต วตฺถุํ อวิสฺสชฺเชตฺวาปิ เกวลํ อนชฺโฌหริตุกามตาย สุทฺธจิตฺเตน พาหิรปริโภคตฺถาย นิยมนมฺปิ วิสุํ เอกํ ปฏิคฺคหณวิชหนการณเมว, อิทฺจ สนฺธาย ปฏิคฺคหณมตฺตวิสฺสชฺชนํ วุตฺตํ สิยา, สุวุตฺตเมว สิยา, ตถา จ ‘‘ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชิสฺสามี’’ติ ปฏิคฺคหณวิสฺสชฺชนํ น วตฺตพฺพํ สิยา พาหิรปริโภคาธิฏฺานสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา.

สารตฺถทีปนิยฺหิ (สารตฺถ. ที. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๖๙) ‘‘อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนนาติ เอตฺถ อฺสฺส อทตฺวาว อนตฺถิกตาย ‘นตฺถิ อิมินา กมฺมํ น ทานิ นํ ปริภุฺชิสฺสามี’ติ วตฺถูสุ วา, ‘ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปฏิภุฺชิสฺสามี’ติ ปฏิคฺคหเณ วา อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนนา’’ติ เอวํ ปริภุฺชิตุกามสฺเสว ปฏิคฺคหณมตฺตวิสฺสชฺชนมฺปิ ปฏิคฺคหณวิชหนการณํ วุตฺตํ, ตํ น คเหตพฺพํ. ปุริมเมว ปน พาหิรปริโภคาธิฏฺานํ คเหตพฺพํ. อิทํ ปน อฏฺกถาสุ ‘‘อนเปกฺขวิสฺสชฺชนสงฺขาเต วิสฺสชฺเชตี’’ติ วุตฺตปาฬิปทตฺเถ สงฺคเหตฺวา วิสุํ น วุตฺตํ. นสฺสติ, วินสฺสติ, ฑยฺหติ, วิสฺสาสํ วา คณฺหนฺตีติ อิมานิ ปน ปทานิ อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺตีติ อิมสฺมึ ปเท สงฺคหิตานีติ เวทิตพฺพํ.

อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณนาติ อนุปสมฺปนฺนานํ พลกฺการาทินา อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณน. อุปสมฺปนฺนานฺหิ อจฺฉินฺทนวิสฺสาสคฺคาเหสุ ปฏิคฺคหณํ น วิชหติ. เอตฺถาติ ภิกฺขุวิหาเร. อุปโรปกาติ เตน โรปิตา รุกฺขคจฺฉา. เตรสสุ สมฺมุตีสูติ ภตฺตุทฺเทสกเสนาสนปฺาปกภณฺฑาคาริกจีวรปฏิคฺคาหกจีวรภาชกยาคุภาชกผลภาชกขชฺชภาชกอปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกสาทิยคาหาปกปตฺตคาหาปกอารามิกเปสกสามเณรเปสกสมฺมุติสงฺขาตาสุ เตรสสุ สมฺมุตีสุ.

ปจฺฉิมิกาย เสนาสนคฺคาเห ปฏิปฺปสฺสทฺเธปิ อปฺปฏิปฺปสฺสทฺเธปิ กถินตฺถารสฺส, ตมฺมูลกานํ ปฺจานิสํสานฺจ อภาวสฺส สมานตฺตา ตตฺถ วิชฺชมานมฺปิ เสนาสนคฺคาหปฏิปฺปสฺสทฺธึ อทสฺเสตฺวา ตตฺถ ภิกฺขูหิ กตฺตพฺพํ สงฺคหเมว ทสฺเสตุํ สเจ ปจฺฉิมิกายาติอาทิ วุตฺตํ. สเจ อกุสลวิปาเก …เป… ฉารตฺตํ มานตฺตเมว ทาตพฺพนฺติ อิทํ ปฏิจฺฉนฺนาย สาธารณาปตฺติยา ปริวสนฺตสฺส อสมาทินฺนปริวาสสฺส วา ลิงฺเค ปริวตฺเต ปกฺขมานตฺตํ จรนฺตสฺส วเสน วุตฺตํ. สเจ ปนสฺส ปกฺขมานตฺเต อสมาทินฺเน เอว ปุน ลิงฺคํ ปริวตฺตติ, ปริวาสํ ทตฺวา ปริวุตฺถปริวาสสฺเสว ฉารตฺตํ มานตฺตํ ทาตพฺพํ. ปริวาสทานํ นตฺถิ ภิกฺขุกาเล อปฺปฏิจฺฉนฺนภาวโต. สเจ ปน ภิกฺขุกาเลปิ สฺจิจฺจ นาโรเจติ, อาปตฺติ ปฏิจฺฉนฺนาว โหติ, อาปตฺติปฏิจฺฉนฺนภาวโต ปริวาโส จ ทาตพฺโพติ วทนฺติ. ปาราชิกํ อาปนฺนานํ อิตฺถิปุริสานํ ลิงฺเค ปริวตฺเตปิ ปาราชิกตฺตสฺส เอกสฺมึ อตฺตภาเว อวิชหนโต ปุน อุปสมฺปทา น ทาตพฺพาติ คเหตพฺพํ. เตเนว เตสํ สีสจฺฉินฺนปุริสาทโย นิทสฺสิตา.

๗๑. ตเถวาติ มุจฺจตุ วา มา วาติ อิมมตฺถํ อติทิสติ. อฺเสนฺติ ปุถุชฺชเน สนฺธาย วุตฺตํ. เตสฺหิ อีทิเส าเน อสาทิยนํ ทุกฺกรํ โสตาปนฺนาทิอริยานํ ตตฺถ ทุกฺกรตฺตาภาวา. น หิ อริยา ปาราชิกาทิโลกวชฺชาปตฺตึ อาปชฺชนฺติ.

๗๓. สุผุสิตาติ อุปริมาย ทนฺตปนฺติยา เหฏฺิมา ทนฺตปนฺติ อาหจฺจ ิตา, อวิวฏาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อนฺโตมุเข โอกาโส นตฺถี’’ติ. อุปฺปาฏิเต ปน โอฏฺมํเส ทนฺเต สุเยว อุปกฺกมนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ นิมิตฺเตน พหินิมิตฺเต ฉุปนตฺตา วุตฺตํ. พหินิกฺขนฺตทนฺตชิวฺหาสุปิ เอเสว นโย. นิชฺฌามตณฺหิกา นาม โลมกูเปหิ สมุฏฺิตอคฺคิชาลาหิ ทฑฺฒสรีรตาย อติวิย ตสิตรูปา. อาทิ-สทฺเทน ขุปฺปิปาสาสุรา อฏฺิจมฺมาวสิฏฺา ภยานกสรีรา เปติโย สงฺคหิตา. วิสฺํ กตฺวาติ ยถา โส กตมฺปิ อุปกฺกมํ น ชานาติ, เอวํ กตฺวา. เตน จ วิสฺี อหุตฺวา สาทิยนฺตสฺส ปาราชิกเมวาติ ทสฺเสติ. อุปหตกายปฺปสาโทติ วาตปิตฺตาทิโทเสหิ กายวิฺาณานุปฺปาทกภาเวน ทูสิตกายปฺปสาโท, น ปน วินฏฺกายปฺปสาโท. สีเส ปตฺเตติ มคฺเคน มคฺคปฺปฏิปาทเน ชาเต. อปฺปเวเสตุกามตาย เอว นิมิตฺเตน นิมิตฺตฉุปเน ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ, เสเวตุกามสฺส ปน ตตฺถาปิ ทุกฺกฏเมวาติ อาห ‘‘ทุกฺขฏเมว สามนฺต’’นฺติ.

๗๔. ชาติ-สทฺเทน สุมนปุปฺผปริยาเยน ตนฺนิสฺสโย คุมฺโพ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ชาติปุปฺผคุมฺพาน’’นฺติ. เตน จ ชาติยา อุปลกฺขิตํ วนํ ชาติยาวนนฺติ อลุตฺตสมาโสติ ทสฺเสติ. เอกรสนฺติ วีถิจิตฺเตหิ อสมฺมิสฺสํ.

๗๗. อุปฺปนฺเน วตฺถุมฺหีติ อิตฺถีหิ กตอชฺฌาจารวตฺถุสฺมึ. รุกฺขสูจิกณฺฏกทฺวารนฺติ รุกฺขสูจิทฺวารํ กณฺฏกทฺวารํ, เอวเมว วา ปาโ. ตตฺถ ยํ อุโภสุ ปสฺเสสุ รุกฺขถมฺเภ นิขนิตฺวา ตตฺถ มชฺเฌ วิชฺฌิตฺวา ทฺเว ติสฺโส รุกฺขสูจิโย ปเวเสตฺวา กโรนฺติ, ตํ รุกฺขสูจิทฺวารํ นาม. ปเวสนนิกฺขมนกาเล ปน อปเนตฺวา ถกนกโยคฺเคน กณฺฏกสาขาปฏเลน ยุตฺตํ ทฺวารํ กณฺฏกทฺวารํ นาม. คามทฺวารสฺส ปิธานตฺถํ ปทเรน กณฺฏกสาขาทีหิ วา กตสฺส กวาฏสฺส อุทุกฺขลปาสรหิตตาย เอเกน สํวริตุํ วิวริตุฺจ อสกฺกุเณยฺยสฺส เหฏฺา เอกํ จกฺกํ โยเชนฺติ, เยน ปริวตฺตมาเนน ตํ กวาฏํ สุขถกนํ โหติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘จกฺกลกยุตฺตทฺวาร’’นฺติ. จกฺกเมว หิ ลาตพฺพฏฺเน สํวรณวิวรณตฺถาย คเหตพฺพฏฺเน จกฺกลกํ, เตน ยุตฺตมฺปิ กวาฏํ จกฺกลกํ นาม, เตน ยุตฺตํ ทฺวารํ จกฺกลกยุตฺตทฺวารํ. มหาทฺวาเรสุ ปน ทฺเว ตีณิปิ จกฺกลกานิ โยเชนฺตีติ อาห ผลเกสูติอาทิ. กิฏิกาสูติ เวฬุเปสิกาหิ กณฺฏกสาขาทีหิ จ กตถกนเกสุ. สํสรณกิฏิกทฺวารนฺติ จกฺกลกยนฺเตน สํสรณกิฏิกายุตฺตมหาทฺวารํ. โคปฺเผตฺวาติ อาวุณิตฺวา, รชฺชูหิ คนฺเถตฺวา วา. เอกํ ทุสฺสสาณิทฺวารเมวาติ เอตฺถ กิลฺชสาณิทฺวารมฺปิ สงฺคหํ คจฺฉติ ตคฺคติกตฺตา. อถ ภิกฺขู…เป… นิสินฺนา โหนฺตีติ อิทํ ภิกฺขูนํ สนฺนิหิตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. นิปนฺเนปิ อาโภคํ กาตุํ วฏฺฏติ, นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺเต ปน อาโภคํ กาตุํ น วฏฺฏติ อสนฺตปกฺเข ิตตฺตา. รโห นิสชฺชาย วิย ทฺวารสํวรณํ นาม มาตุคามานํ ปเวสนนิวารณตฺถํ อนุฺาตนฺติ อาห ภิกฺขุนึ วาติอาทิ. นิสฺเสณึ อาโรเปตฺวาติ อิทํ เหฏฺิมตลสฺส สทฺวารพนฺธตาย วุตฺตํ. จตูสุ ทิสาสุ ปริกฺขิตฺตสฺส กุฏฺฏสฺส เอกาพทฺธตาย ‘‘เอกกุฏฺฏเก’’ติ วุตฺตํ. ปจฺฉิมานํ ภาโรติ ปาฬิยา อาคจฺฉนฺเต สนฺธาย วุตฺตํ. เยน เกนจิ ปริกฺขิตฺเตติ เอตฺถ ปริกฺเขปสฺส อุพฺเพธโต ปมาณํ สหเสยฺยปฺปโหนเก วุตฺตสทิสเมว.

มหาปริเวณนฺติ มหนฺตํ องฺคณํ, เตน จ พหุชนสฺจารํ ทสฺเสติ, เตนาห มหาโพธีติอาทิ. อรุเณ อุคฺคเต วุฏฺหติ, อนาปตฺติ อนาปตฺติเขตฺตภูตาย รตฺติยา สุทฺธจิตฺเตน นิปนฺนตฺตา. ปพุชฺฌิตฺวา ปุน สุปติ อาปตฺตีติ อรุเณ อุคฺคเต ปพุชฺฌิตฺวา อรุณุคฺคมนํ ตฺวา วา อตฺวา วา อนุฏฺหิตฺวา สยิตสนฺตาเนน สุปติ อุฏฺหิตฺวา กตฺตพฺพสฺส ทฺวารสํวรณาทิโน อกตตฺตา อกิริยสมุฏฺานา อาปตฺติ โหติ อนาปตฺติเขตฺเต กตนิปชฺชนกิริยาย อนงฺคตฺตา. อยฺหิ อาปตฺติ อีทิเส าเน อกิริยา, ทิวา อสํวริตฺวา นิปชฺชนกฺขเณ กิริยา จ อจิตฺตกา จาติ เวทิตพฺพา. ปุรารุณา ปพุชฺฌิตฺวาปิ ยาว อรุณุคฺคมนา สยนฺตสฺสาปิ ปุริมนเยน อาปตฺติเยว. อรุเณ อุคฺคเต วุฏฺหิสฺสามีติ…เป… อาปตฺติเยวาติ เอตฺถ กทา ตสฺส อาปตฺตีติ? วุจฺจเต – น ตาว รตฺติยํ ‘‘ทิวา อาปชฺชติ โน รตฺติ’’นฺติ (ปริ. ๓๒๓) วุตฺตตฺตา. ‘‘อนาทริยทุกฺกฏา น มุจฺจตี’’ติ วุตฺตทุกฺกฏํ ปน ทิวาสยนทุกฺกฏเมว น โหติ อนาทริยทุกฺกฏตฺตา. เอวํ อรุณุคฺคมเน ปน อจิตฺตกํ อกิริยสมุฏฺานํ อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. โส สเจ ทฺวารํ สํวริตฺวา ‘‘อรุเณ อุคฺคเต วุฏฺหิสฺสามี’’ติ นิปชฺชติ, ทฺวาเร จ อฺเหิ อรุณุคฺคมนกาเล วิวเฏปิ ตสฺส อนาปตฺติเยว ทฺวารปิทหนสฺส รตฺติทิวาภาเคสุ วิเสสาภาวา. อาปตฺติอาปชฺชนสฺเสว กาลวิเสโส อิจฺฉิตพฺโพ, น ตปฺปริหารสฺสาติ คเหตพฺพํ, ‘‘ทฺวารํ อสํวริตฺวา รตฺตึ นิปชฺชตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๗๗) หิ วุตฺตํ. ทิวา สํวริตฺวา นิปนฺนสฺส เกนจิ วิวเฏปิ ทฺวาเร อนาปตฺติเยว. อตฺตนาปิ อนุฏฺหิตฺวาว สติ ปจฺจเย วิวเฏปิ อนาปตฺตีติ วทนฺติ. ยถาปริจฺเฉทเมว จ น วุฏฺาตีติ อรุเณ อุคฺคเตเยว อุฏฺาติ. อาปตฺติเยวาติ มูลาปตฺตึเยว สนฺธาย วุตฺตํ, อนาทริยอาปตฺติ ปน ปุรารุณา อุฏฺิตสฺสาปิ ตสฺส โหเตว ‘‘ทุกฺกฏา น มุจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา, ทุกฺกฏา น มุจฺจตีติ จ ปุรารุณา อุฏฺหิตฺวา มูลาปตฺติยา มุตฺโตปิ อนาทริยทุกฺกฏา น มุจฺจตีติ อธิปฺปาโย.

นิทฺทาวเสน นิปชฺชตีติ โวหารวเสน วุตฺตํ, ปาทานํ ปน ภูมิโต อโมจิตตฺตา อยํ นิปนฺโน นาม น โหติ, เตเนว อนาปตฺติ วุตฺตา. อปสฺสาย สุปนฺตสฺสาติ กฏิฏฺิโต อุทฺธํ ปิฏฺิกณฺฏเก อปฺปมตฺตกมฺปิ ปเทสํ ภูมึ อผุสาเปตฺวา ถมฺภาทึ อปสฺสาย สุปนฺตสฺส. กฏิฏฺึ ปน ภูมึ ผุสาเปนฺตสฺส สยนํ นาม โหติ. ปิฏฺิปสารณลกฺขณา หิ เสยฺยา. ทีฆวนฺทนาทีสุปิ ติริยํ ปิฏฺิกณฺฏกานํ ปสาริตตฺตา นิปชฺชนเมวาติ อาปตฺติ ปริหริตพฺพาว ‘‘วนฺทามีติ ปาทมูเล นิปชฺชี’’ติอาทีสุ นิปชฺชนสฺเสว วุตฺตตฺตา. ตสฺสาปิ อนาปตฺติ ปตนกฺขเณ อวิสยตฺตา, วิสเย ชาเต สหสา วุฏฺิตตฺตา จ. ยสฺส ปน วิสฺิตาย ปจฺฉาปิ อวิสโย, เอตสฺส อนาปตฺติเยว ปติตกฺขเณ วิย. ตตฺเถว สยติ น วุฏฺาตีติ อิมินา วิสเยปิ อกรณํ ทสฺเสติ, เตเนว ‘‘ตสฺส อาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ.

เอกภงฺเคนาติ อุโภ ปาเท ภูมิโต อโมเจตฺวาว เอกปสฺเสน สรีรํ ภฺชิตฺวา นิปนฺโน. มหาอฏฺกถายํ ปน มหาปทุมตฺเถเรน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ, เตน ‘‘มหาอฏฺกถาย ลิขิตมหาปทุมตฺเถรวาโท อย’’นฺติ ทสฺเสติ. ตตฺถ สุปนฺตสฺสาปิ อวิสยตฺตมตฺถีติ มหาปทุมตฺเถเรน ‘‘อวิสยตฺตา ปน อาปตฺติ น ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. อาจริยา ปน สุปนฺตสฺส วิสฺตฺตาภาเวน วิสยตฺตา อนาปตฺตึ น กถยนฺติ. วิสฺตฺเต สติ อนาปตฺติเยว. ทฺเว ปน ชนาติอาทิปิ มหาอฏฺกถายเมว วจนํ, ตเทว ปจฺฉา วุตฺตตฺตา ปมาณํ. ยกฺขคหิตคฺคหเณเนว เจตฺถ วิสฺีภูโตปิ สงฺคหิโต. เอกภงฺเคน นิปนฺโน ปน อนิปนฺนตฺตา อาปตฺติโต มุจฺจติเยวาติ คเหตพฺพํ.

๗๘. อปเทติ อากาเส. ปทนฺติ ปทวฬฺชํ, เตนาห ‘‘อากาเส ปท’’นฺติ. เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโค. ยทิทนฺติ โย อยํ. เสสํ อุตฺตานเมว.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

ปมปาราชิกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๒. ทุติยปาราชิกํ

อทุติเยนาติ อสทิเสน ชิเนน ยํ ทุติยํ ปาราชิกํ ปกาสิตํ, ตสฺส อิทานิ ยสฺมา สํวณฺณนากฺกโม ปตฺโต, ตสฺมา อสฺส ทุติยสฺส อยํ สํวณฺณนา โหตีติ โยชนา.

ธนิยวตฺถุวณฺณนา

๘๔. ราชูหิ คหิตนฺติ ราชคหนฺติ อาห ‘‘มนฺธาตู’’ติ. ราชปุโรหิเตน ปริคฺคหิตมฺปิ ราชปริคฺคหิตเมวาติ มหาโควินฺทคฺคหณํ, นครสทฺทาเปกฺขาย เจตฺถ ‘‘ราชคห’’นฺติ นปุํสกนิทฺเทโส. อฺเเปตฺถ ปกาเรติ สุสํวิหิตารกฺขตฺตา ราชูนํ คหํ เคหภูตนฺติ ราชคหนฺติอาทิเก ปกาเร. วสนฺตวนนฺติ กีฬาวนํ, วสนฺตกาเล กีฬาย เยภุยฺยตฺตา ปน วสนฺตวนนฺติ วุตฺตํ.

สทฺวารพนฺธาติ วสฺสูปคมนโยคฺคตาทสฺสนํ. นาลกปฏิปทนฺติ สุตฺตนิปาเต (สุ. นิ. ๖๘๔ อาทโย) นาลกตฺเถรสฺส เทสิตํ โมเนยฺยปฏิปทํ. ปฺจนฺนํ ฉทนานนฺติ ติณปณฺณอิฏฺกสิลาสุธาสงฺขาตานํ ปฺจนฺนํ. โน เจ ลภติ…เป… สามมฺปิ กาตพฺพนฺติ อิมินา นาวาสตฺถวเช เปตฺวา อฺตฺถ ‘‘อเสนาสนิโก อห’’นฺติ อาลยกรณมตฺเตน อุปคมนํ น วฏฺฏติ. เสนาสนํ ปริเยสิตฺวา วจีเภทํ กตฺวา วสฺสํ อุปคนฺตพฺพเมวาติ ทสฺเสติ. ‘‘น, ภิกฺขเว, อเสนาสนิเกนา’’ติอาทินา (มหาว. ๒๐๔) หิ ปาฬิยํ ‘‘นาลกปฏิปทํ ปฏิปนฺเนนาปี’’ติ อฏฺกถายฺจ อวิเสเสน ทฬฺหํ กตฺวา วุตฺตํ, นาวาสตฺถวเชสุเยว จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, นาวาย วสฺสํ อุปคนฺตุ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๒๐๓) อสติปิ เสนาสเน อาลยกรณวเสน วสฺสูปคมนํ อนุฺาตํ, นาฺตฺถาติ คเหตพฺพํ. อยมนุธมฺมตาติ สามีจิวตฺตํ. กติกวตฺตานีติ ภสฺสารามตาทึ วิหาย สพฺพทา อปฺปมตฺเตหิ ภวิตพฺพนฺติอาทิกติกวตฺตานิ. ขนฺธกวตฺตานีติ ‘‘อาคนฺตุกาทิขนฺธกวตฺตํ ปูเรตพฺพ’’นฺติ เอวํ ขนฺธกวตฺตานิ จ อธิฏฺหิตฺวา.

วสฺสํวุตฺถาติ ปทสฺส อฏฺกถายํ ‘‘ปุริมิกาย อุปคตา มหาปวารณาย ปวาริตา ปาฏิปททิวสโต ปฏฺาย ‘วุตฺถวสฺสา’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา มหาปวารณาทิวเส ปวาเรตฺวา วา อปฺปวาเรตฺวา วา อฺตฺถ คจฺฉนฺเตหิ สตฺตาหกรณียนิมิตฺเต สติ เอว คนฺตพฺพํ, นาสติ, อิตรถา วสฺสจฺเฉโท ทุกฺกฏฺจ โหตีติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อิมํ เตมาสํ วสฺสํ อุเปมี’’ติ หิ ‘‘น, ภิกฺขเว, วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปุริมํ วา เตมาสํ ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ อวสิตฺวา จาริกา ปกฺกมิตพฺพา’’ติ (มหาว. ๑๘๕) จ วุตฺตํ. อิเธว จ วสฺสํวุตฺถา เตมาสจฺจเยน…เป… ปกฺกมึสูติ วุตฺตํ. ปวารณาทิวโสปิ เตมาสปริยาปนฺโนว. เกจิ ปน ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุตฺถานํ ภิกฺขูนํ ตีหิ าเนหิ ปวาเรตุนฺติ (มหาว. ๒๐๙) ปวารณากมฺมสฺส ปุพฺเพเยว วสฺสํวุตฺถานนฺติ วุตฺถวสฺสตาย วุตฺตตฺตา มหาปวารณาทิวเส สตฺตาหกรณียนิมิตฺตํ วินาปิ ยถาสุขํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ, วุตฺถวสฺสานฺหิ ปวารณานุชานนํ อนุปคตฉินฺนวสฺสาทีนํ นิวตฺตนตฺถํ กตํ, น ปน ปวารณาทิวเส อวสิตฺวา ปกฺกมิตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํ ตทตฺถสฺส อิธ ปสงฺคาภาวา, ปวารณํ กาตุํ อนุจฺฉวิกานํ ปวารณา อิธ วิธียติ, เย จ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา วสฺสจฺเฉทฺจ อกตฺวา ยาว ปวารณาทิวสา วสึสุ, เต ตตฺตเกน ปวารณากมฺมํ ปติ ปริยายโต วุตฺถวสฺสาติ วุจฺจนฺติ, อปฺปกํ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตีติ ายโต, น กถินกมฺมํ ปติ เตมาสสฺส อปริปุณฺณตฺตา, อิตรถา ตสฺมึ มหาปวารณาทิวเสปิ กถินตฺถารปฺปสงฺคโต. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุตฺถานํ ภิกฺขูนํ กถินํ อตฺถริตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๐๖) อิทํ ปน ‘‘น, ภิกฺขเว, วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปุริมํ วา เตมาสํ ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ อวสิตฺวา จาริกา ปกฺกมิตพฺพา’’ติอาทิ (มหาว. ๑๘๕) จ นิปฺปริยายโต มหาปวารณาย อนนฺตรปาฏิปททิวสโต ปฏฺาย กถินตฺถารํ ปกฺกมนฺจ สนฺธาย วุตฺตํ, ปริวาเร จ ‘‘กถินสฺส อตฺถารมาโส ชานิตพฺโพ’’ติ (ปริ. ๔๑๒) วตฺวา ‘‘วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส ชานิตพฺโพ’’ติ (ปริ. ๔๑๒) วุตฺตํ. โย หิ กถินตฺถารสฺส กาโล, ตโต ปฏฺาเยว จาริกาปกฺกมนสฺสาปิ กาโล, น ตโต ปุเร วสฺสํวุตฺถานํเยว กถินตฺถารารหตฺตา. ยทคฺเคน หิ ปวารณาทิวเส กถินตฺถาโร น วฏฺฏติ, ตทคฺเคน ภิกฺขูปิ วุตฺถวสฺสา น โหนฺติ ปวารณาทิวสสฺส อวุตฺถตฺตา.

ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๘๔) ‘‘เอกเทเสน อวุตฺถมฺปิ ตํ ทิวสํ วุตฺถภาคาเปกฺขาย วุตฺถเมว โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ, ตํทิวสปริโยสาเน อรุณุคฺคมนกาเล วสนฺโตว หิ ตํ ทิวสํ วุตฺโถ นาม โหติ ปริวาสอรฺวาสาทีสุ วิย, อยฺจ วิจารณา อุปริ วสฺสูปนายิกกฺขนฺธเก อาวิ ภวิสฺสตีติ ตตฺเถว ตํ ปากฏํ กริสฺสาม.

มหาปวารณาย ปวาริตาติ ปุริมิกาย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา อจฺฉินฺนวสฺสตาทสฺสนปรํ เอตํ เกนจิ อนฺตราเยน อปฺปวาริตานมฺปิ วุตฺถวสฺสตฺตา. น โอวสฺสิยตีติ อโนวสฺสกนฺติ กมฺมสาธนํ ทฏฺพฺพํ, ยถา น เตมิยติ, ตถา กตฺวาติ อตฺโถ. อนวโยติ เอตฺถ อนุสทฺโท วิจฺฉายํ วตฺตตีติ อาห อนุ อนุ อวโยติอาทิ. อาจริยสฺส กมฺมํ อาจริยกนฺติ อาห ‘‘อาจริยกมฺเม’’ติ. กฏฺกมฺมํ ถมฺภาทิ. เตลตมฺพมตฺติกายาติ เตลมิสฺสาย ตมฺพมตฺติกาย.

๘๕. กุฏิกาย กรณภาวนฺติ กุฏิยา กตภาวํ. กึ-สทฺทปฺปโยเค อนาคตปฺปจฺจยวิธานํ สนฺธาย ตสฺส ลกฺขณนฺติอาทิ วุตฺตํ. กิฺจาปิ เถรสฺส ปาณฆาตาธิปฺปาโย นตฺถิ, อนุปปริกฺขิตฺวา กรเณน ปน พหูนํ ปาณานํ มรณตฺตา ปาเณ พฺยาพาเธนฺตสฺสาติอาทิ วุตฺตํ. ปาตพฺยภาวนฺติ วินาเสตพฺพตํ. ปาณาติปาตํ กโรนฺตานนฺติ เถเรน อกเตปิ ปาณาติปาเต ปาณกานํ มรณมตฺเตน ปจฺฉิมานํ เลเสน คหณาการํ ทสฺเสติ, เตน จ ‘‘มม ตาทิสํ อกุสลํ นตฺถี’’ติ ปจฺฉิมานํ วิปลฺลาสเลสคฺคหณนิมิตฺตกิจฺจํ น กตฺตพฺพนฺติ ทีปิตํ โหติ. ทิฏฺานุคตินฺติ ทิฏฺสฺส กมฺมสฺส อนุปคมนํ อนุกิริยํ, ทิฏฺิยา วา ลทฺธิยา อนุคมนํ คาหํ. ฆํสิตพฺเพติ มทฺทิตพฺเพ, วินาสิตพฺเพติ อตฺโถ. กตํ ลภิตฺวา ตตฺถ วสนฺตานมฺปิ ทุกฺกฏเมวาติ อิทํ ภควตา กุฏิยา เภทาปนวจเนน สิทฺธํ, สาปิ ติณทพฺพสมฺภาเรหิ ตุลาถมฺภาทีหิ อมิสฺสา สุทฺธมตฺติกามยาปิ อิฏฺกาหิ กตา วฏฺฏติ. เกจิ หิ อิฏฺกาหิเยว ถมฺเภ จินิตฺวา ตทุปริ อิฏฺกาหิเยว วิตานาทิสณฺาเนน ตุลาทิทารุสมฺภารวิรหิตํ ฉทนมฺปิ พนฺธิตฺวา อิฏฺกามยเมว อาวสถํ กโรนฺติ, ตาทิสํ วฏฺฏติ. คิฺชกาวสถสงฺเขเปน กตาติ เอตฺถ คิฺชกา วุจฺจนฺติ อิฏฺกา, ตาหิเยว กโต อาวสโถ คิฺชกาวสโถ. วยกมฺมมฺปีติ มตฺติกุทฺธารณอิฏฺกทารุจฺเฉทนาทิการกานํ ทินฺนภตฺตเวตฺตนาทิวตฺถุพฺพเยน นิปฺผนฺนกมฺมมฺปิ อตฺถิ, เอเตน กุฏิเภทกานํ คีวาทิภาวํ ปริสงฺกติ. ติตฺถิยธโชติ ติตฺถิยานเมว สฺาณภูตตฺตา วุตฺตํ. เต หิ อีทิเสสุ จาฏิอาทีสุ วสนฺติ. อฺานิปีติ ปิ-สทฺเทน อตฺตนา วุตฺตการณทฺวยมฺปิ มหาอฏฺกถายเมว วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ยสฺมา สพฺพมตฺติกามยา กุฏิ สีตกาเล อติสีตา อุณฺหกาเล จ อุณฺหา สุกรา จ โหติ โจเรหิ ภินฺทิตุํ, ตสฺมา ตตฺถ ปิตปตฺตจีวราทิกํ สีตุณฺหโจราทีหิ วินสฺสตีติ วุตฺตํ ‘‘ปตฺตจีวรคุตฺตตฺถายา’’ติ. ฉินฺทาเปยฺย วา ภินฺทาเปยฺย วา อนุปวชฺโชติ อิทํ อยํ กุฏิ วิย สพฺพถา อนุปโยคารหํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ ปน ปฺจวณฺณสุตฺเตหิ วินทฺธฉตฺตาทิกํ, ตตฺถ อกปฺปิยภาโคว ฉินฺทิตพฺโพ, น ตทวเสโส ตสฺส กปฺปิยตฺตา, ตํ ฉินฺทนฺโต อุปวชฺโชว โหติ. เตเนว วกฺขติ ‘‘ฆฏกมฺปิ วาฬรูปมฺปิ ภินฺทิตฺวา ธาเรตพฺพ’’นฺติอาทิ.

ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยวณฺณนา

ฉตฺตทณฺฑคฺคาหกํ สลากปฺชรนฺติ เอตฺถ โย ปฺชรสลากานํ มชฺฌฏฺโ พุนฺเท ปุถุโล อหิจฺฉตฺตกสทิโส อคฺเค สฉิทฺโท ยตฺถ ทณฺฑนฺตรํ ปเวเสตฺวา ฉตฺตํ คณฺหนฺติ, โย วา สยเมว ทีฆตาย คหณทณฺโฑ โหติ, อยํ ฉตฺตทณฺโฑ นาม, ตสฺส อปริคฬนตฺถาย ฉตฺตสลากานํ มูลปฺปเทสทณฺฑสฺส สมนฺตโต ทฬฺหปฺชรํ กตฺวา สุตฺเตหิ วินนฺธนฺติ, โส ปเทโส ฉตฺตทณฺฑคาหกสลากปฺชรํ นาม, ตํ วินนฺธิตุํ วฏฺฏติ. น วณฺณมฏฺตฺถายาติ อิมินา ถิรกรณตฺถเมว เอกวณฺณสุตฺเตน วินนฺธิยมานํ ยทิ วณฺณมฏฺํ โหติ, น ตตฺถ โทโสติ ทสฺเสติ. อารคฺเคนาติ นิขาทนมุเขน. ทณฺฑพุนฺเทติ ทณฺฑมูเล โกฏิยํ. ฉตฺตมณฺฑลิกนฺติ ฉตฺตปฺชเร มณฺฑลากาเรน พทฺธทณฺฑวลยํ. อุกฺกิริตฺวาติ นินฺนํ, อุนฺนตํ วา กตฺวา.

นานาสุตฺตเกหีติ นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ. อิทฺจ ตถา กโรนฺตานํ วเสน วุตฺตํ, เอกวณฺณสุตฺตเกนาปิ น วฏฺฏติเยว, ‘‘ปกติสูจิกมฺมเมว วฏฺฏตี’’ติ หิ วุตฺตํ. ปฏฺฏมุเขติ ทฺวินฺนํ ปฏฺฏานํ สงฺฆฏิตฏฺานํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ปริยนฺเตติ จีวรปริยนฺเต, อนุวาตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เวณินฺติ วรกสีสากาเรน สิพฺพนํ. สงฺขลิกนฺติ ทิคุณสงฺขลิกากาเรน สิพฺพนํ, เวณึ วา สงฺขลิกํ วา กโรนฺตีติ ปกเตน สมฺพนฺโธ. อคฺฆิยํ นาม เจติยสณฺานํ, ยํ อคฺฆิยตฺถมฺโภติ วทนฺติ. อุกฺกิรนฺตีติ อุฏฺเปนฺติ. จตุโกณเมว วฏฺฏตีติ คณฺิกปาสกปฏฺฏานิ สนฺธาย วุตฺตํ. โกณสุตฺตปิฬกาติ คณฺิกปาสกปฏฺฏานํ โกเณหิ พหิ นิคฺคตสุตฺตานํ ปิฬกากาเรน ปิตโกฏิโยติ เกจิ วทนฺติ, เต ปิฬเก ฉินฺทิตฺวา ทุวิฺเยฺยา กาตพฺพาติ เตสํ อธิปฺปาโย. เกจิ ปน ‘‘โกณสุตฺตา จ ปิฬกาติ ทฺเวเยวา’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเตน คณฺิกปาสกปฏฺฏานํ โกณโต โกเณหิ นีหตสุตฺตา โกณสุตฺตา นาม. สมนฺตโต ปน ปริยนฺเตน กตา จตุรสฺสสุตฺตา ปิฬกา นาม. ตํ ทุวิธมฺปิ เกจิ จีวรโต วิสุํ ปฺายนตฺถาย วิการยุตฺตํ กโรนฺติ, ตํ นิเสธาย ‘‘ทุวิฺเยฺยรูปา วฏฺฏนฺตี’’ติ วุตฺตํ, น ปน สพฺพถา อจกฺขุโคจรภาเวน สิพฺพนตฺถาย ตถาสิพฺพนสฺส อสกฺกุเณยฺยตฺตา. ยถา ปกติจีวรโต วิกาโร น ปฺายติ, เอวํ สิพฺพิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. รชนกมฺมโต ปุพฺเพ ปฺายมาโนปิ วิเสโส จีวเร รตฺเต เอกวณฺณตาย น ปฺายตีติ อาห ‘‘จีวเร รตฺเต’’ติ. มณินาติ นีลมณิอาทิมฏฺปาสาเณน, อํสวทฺธกกายพนฺธนาทิกํ ปน อจีวรตฺตา สงฺขาทีหิ ฆํสิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ. กณฺณสุตฺตกนฺติ จีวรสฺส ทีฆโต ติริยฺจ สิพฺพิตานํ จตูสุ กณฺเณสุ โกเณสุ จ นิกฺขนฺตานํ สุตฺตสีสานเมตํ นามํ, ตํ ฉินฺทิตฺวาว ปารุปิตพฺพํ, เตนาห ‘‘รชิตกาเล ฉินฺทิตพฺพ’’นฺติ. ภควตา อนุฺาตํ เอกํ กณฺณสุตฺตมฺปิ อตฺถิ, ตํ ปน นาเมน สทิสมฺปิ อิโต อฺเมวาติ ทสฺเสตุํ ยํ ปนาติอาทิ วุตฺตํ. ลคฺคนตฺถายาติ จีวรรชฺชุยํ จีวรพนฺธนตฺถาย. คณฺิเกติ ทนฺตาทิมเย. ปีฬกาติ พินฺทุํ พินฺทุํ กตฺวา อุฏฺาเปตพฺพปีฬกา.

ถาลเก วาติ ตมฺพาทิมเย ปุคฺคลิเก ติวิเธปิ กปฺปิยถาลเก. น วฏฺฏตีติ มณิวณฺณกรณปฺปโยโค น วฏฺฏติ, เตลวณฺณกรณตฺถํ ปน วฏฺฏติ. ปตฺตมณฺฑเลติ ติปุสีสาทิมเย. ‘‘น, ภิกฺขเว, จิตฺตานิ ปตฺตมณฺฑลานิ ธาเรตพฺพานิ รูปกากิณฺณานิ ภิตฺติกมฺมกตานี’’ติ (จูฬว. ๒๕๓) วุตฺตตฺตา ‘‘ภิตฺติกมฺมํ น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มกรทนฺตกํ ฉินฺทิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๒๕๓) วุตฺตตฺตา ‘‘มกรทนฺตกํ ปน วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ, อิทํ ปน ปาฬิยา ลทฺธมฺปิ อิธ ปาฬิยา มุตฺตตฺตา ปาฬิมุตฺตกนเย วุตฺตํ. เอวมฺมฺปิ อีทิสํ.

เลขา น วฏฺฏตีติ อารคฺเคน ทินฺนเลขาว น วฏฺฏติ, ชาติหิงฺคุลิกาทิวณฺเณหิ กตเลขา วฏฺฏติ. ฉตฺตมุขวฏฺฏิยนฺติ ธมกรณสฺส หตฺเถน คหณฉตฺตาการสฺส มุขวฏฺฏิยํ, ‘‘ปริสฺสาวนโจฬพนฺธนฏฺาเน’’ติ เกจิ.

เทฑฺฑุภสีสนฺติ อุทกสปฺปสีสํ. อจฺฉีนีติ กุฺชรจฺฉิสณฺานานิ. เอกเมว วฏฺฏตีติ เอตฺถ เอกรชฺชุกํ ทิคุณํ ติคุณํ กตฺวาปิ พนฺธิตุํ น วฏฺฏติ, เอกเมว ปน สตวารมฺปิ สรีรํ ปริกฺขิปิตฺวา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ, พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา เอเกน นิรนฺตรํ เวเตฺวา กตํ ‘‘พหุรชฺชุก’’นฺติ น วตฺตพฺพํ ‘‘วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา, ตํ มุรชสงฺขํ น คจฺฉตีติ เวทิตพฺพํ. มุรชฺหิ นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ มุรชวฏฺฏิสณฺานํ เวเตฺวา กตํ, อิทํ ปน มุรชํ มทฺทวีณสงฺขาตํ ปามงฺคสณฺานฺจ ทสาสุ วฏฺฏติ ‘‘กายพนฺธนสฺส ทสา ชีรนฺติ; อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มุรชํ มทฺทวีณ’’นฺติ (จูฬว. ๒๗๘) วุตฺตตฺตา.

วิเธติ ทสาปริโยสาเน ถิรภาวาย ทนฺตวิสาณสุตฺตาทีหิ กตฺตพฺเพ วิเธ. อฏฺ มงฺคลานิ นาม สงฺโข จกฺกํ ปุณฺณกุมฺโภ คยา สิรีวจฺโฉ องฺกุโส ธชํ โสวตฺติกนฺติ วทนฺติ. มจฺฉยุคฬฉตฺตนนฺทิยาวฏฺฏาทิวเสนปิ วทนฺติ. ปริจฺเฉทเลขามตฺตนฺติ ทนฺตาทีหิ กตวิธสฺส อุโภสุ โกฏีสุ กตปริจฺเฉทราชิมตฺตํ.

‘‘อุชุกเมวา’’ติ วุตฺตตฺตา จตุรสฺสาทิสณฺานาปิ อฺชนี วงฺกคติกา น วฏฺฏติ. สิปาฏิกายาติ วาสิอาทิภณฺฑนิกฺขิปนปสิพฺพเก. อารกณฺฏกํ นาม โปตฺถกาทิออสงฺขารณตฺถํ กตทีฆมุขสตฺถกนฺติ วทนฺติ. ‘‘ภมการานํ ทารุอาทิลิขนสตฺถก’’นฺติ เกจิ. วฏฺฏมณิกนฺติ วฏฺฏํ กตฺวา อุฏฺเปตพฺพํ ปุปฺผุฬกํ. อฺนฺติ อิมินา ปิฬกาทึ สงฺคณฺหาติ. ปิปฺผลิเกติ ยํ กิฺจิ เฉทนเก ขุทฺทกสตฺเถ. วลิตกนฺติ นขจฺเฉทนกาเล ทฬฺหคฺคหณตฺถํ วลีหิ ยุตฺตเมว กโรนฺติ. ตสฺมา ตํ วฏฺฏตีติ อิมินา ยํ อฺมฺปิ วิการํ ทฬฺหีกมฺมาทิอตฺถาย กโรนฺติ, น วณฺณมฏฺตฺถาย, ตํ วฏฺฏตีติ ทีปิตํ, เตน จ กตฺตรทณฺฑโกฏิยํ อฺมฺมฺปิ ฆฏฺฏเนน สทฺทนิจฺฉรณตฺถาย กตํ อโยวลยาทิกํ สํยุตฺตมฺปิ กปฺปิยโต อุปปนฺนํ โหติ. มณฺฑลนฺติ อุตฺตรารณิยา ปเวสนตฺถํ อาวาฏมณฺฑลํ โหติ. อุชุกเมว พนฺธิตุนฺติ สมฺพนฺโธ, อุโภสุ วา ปสฺเสสุ เอกปสฺเส วาติ วจนเสโส. วาสิทณฺฑสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ ทณฺฑโกฏีนํ อจลนตฺถํ พนฺธิตุนฺติ อตฺโถ.

อามณฺฑสารเกติ อามลกผลานิ ปิสิตฺวา เตน กกฺเกน กตเตลภาชเน. ตตฺถ กิร ปกฺขิตฺตํ เตลํ สีตลํ โหติ. ภูมตฺถรเณติ กฏสาราทิมเย ปริกมฺมกตาย ภูมิยา อตฺถริตพฺพอตฺถรเณ. ปานียฆเฏติ สพฺพํ ภาชนวิกตึ สงฺคณฺหาติ. สพฺพํ…เป… วฏฺฏตีติ ยถาวุตฺเตสุ มฺจาทีสุ อิตฺถิปุริสรูปมฺปิ วฏฺฏติ เตลภาชเนสุเยว อิตฺถิปุริสรูปานํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา, เตลภาชเนน สห อคเณตฺวา วิสุํ มฺจาทีนํ คหิตตฺตา จาติ วทนฺติ, กิฺจาปิ วทนฺติ, เอเตสํ ปน มฺจาทีนํ หตฺเถน อามสิตพฺพภณฺฑตฺตา อิตฺถิรูปเมเวตฺถ น วฏฺฏตีติ คเหตพฺพํ. อฺเสนฺติ สีมสามิกานํ. ราชวลฺลเภหีติ ลชฺชีเปสลาทีนํ อุโปสถาทิอนฺตรายกรา อลชฺชิโน ภินฺนลทฺธิกา จ ภิกฺขู อธิปฺเปตา เตหิ สห อุโปสถาทิกรณาโยคา, เตเนว ‘‘สีมายา’’ติ วุตฺตํ. เตสํ ลชฺชีปริสาติ เตสํ สีมาสามิกานํ อนุพลํ ทาตุํ สมตฺถา ลชฺชีปริสา. ภิกฺขูหิ กตนฺติ ยํ อลชฺชีนํ เสนาสนเภทนาทิกํ ลชฺชีภิกฺขูหิ กตํ, สพฺพฺเจตํ สุกตเมว อลชฺชีนิคฺคหตฺถาย ปวตฺติตพฺพโต.

๘๘. อวชฺฌายนฺตีติ นีจโต จินฺเตนฺติ. อุชฺฌายนตฺโถติ ภิกฺขุโน เถยฺยกมฺมนินฺทนตฺโถ ‘‘กถฺหิ นาม อทินฺนํ อาทิยิสฺสตี’’ติ, น ปน ทารุ-สทฺทวิเสสนตฺโถ ตสฺส พหุวจนตฺตา. วจนเภเทติ เอกวจนพหุวจนานํ เภเท. สพฺพาวนฺตนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีอาทิสพฺพาวยววนฺตํ. พิมฺพิสาโรติ ตสฺส นามนฺติ เอตฺถ พิมฺพีติ สุวณฺณํ. ตสฺมา สารสุวณฺณสทิสวณฺณตาย ‘‘พิมฺพิสาโร’’ติ วุจฺจตีติ เวทิตพฺพํ. โปราณสตฺถานุรูปํ อุปฺปาทิโต วีสติมาสปฺปมาณอุตฺตมสุวณฺณคฺฆนโก ลกฺขณสมฺปนฺโน นีลกหาปโณติ เวทิตพฺโพ. รุทฺรทาเมน นาม เกนจิ อุปฺปาทิโต รุทฺรทามโก. โส กิร นีลกหาปณสฺส ติภาคํ อคฺฆติ. ยสฺมึ ปน เทเส นีลกหาปณา น สนฺติ, ตตฺถาปิ กาฬกวิรหิตสฺส นิทฺธนฺตสุวณฺณสฺส ปฺจมาสคฺฆนเกน ภณฺเฑน ปาทปริจฺเฉโท กาตพฺโพ. เตนาติ นีลกหาปณสฺส จตุตฺถภาคภูเตน. ปาราชิกวตฺถุมฺหิ วาติอาทิ ปาราชิกานํ สพฺพพุทฺเธหิ ปฺตฺตภาเวน วุตฺตํ, สงฺฆาทิเสสาทีสุ ปน อิตราปตฺตีสุปิ ตพฺพตฺถูสุ จ นานตฺตํ นตฺเถว, เกวลํ เกจิ สพฺพากาเรน ปฺเปนฺติ, เกจิ เอกเทเสนาติ เอตฺตกเมว วิเสโส. น หิ กทาจิปิ สมฺมาสมฺพุทฺธา ยถาปราธํ อติกฺกมฺม อูนมธิกํ วา สิกฺขาปทํ ปฺเปนฺติ.

ปทภาชนียวณฺณนา

๙๒. ปุนปิ ‘‘อาคนฺตุกามา’’ติ วุตฺตตฺตา จ สพฺพถา มนุสฺเสหิ อนิวุตฺถปุพฺเพ อภินวมาปิเต, ‘‘ปุน น ปวิสิสฺสามา’’ติ นิราลเยหิ ปริจฺจตฺเต จ คาเม คามโวหาราภาวา คามปฺปเวสนาปุจฺฉนาทิกิจฺจํ นตฺถีติ เวทิตพฺพํ. อรฺปริจฺเฉททสฺสนตฺถนฺติ คามคามูปจาเรสุ ทสฺสิเตสุ ตทฺํ อรฺนฺติ อรฺปริจฺเฉโท สกฺกา าตุนฺติ วุตฺตํ. มาติกายํ ปน คามคฺคหเณเนว คามูปจาโรปิ คหิโตติ ทฏฺพฺโพ. อินฺทขีเลติ อุมฺมาเร. อรฺสงฺเขปํ คจฺฉติ ตถา อภิธมฺเม วุตฺตตฺตา. อสติปิ อินฺทขีเล อินฺทขีลฏฺานิยตฺตา ‘‘เวมชฺฌเมว อินฺทขีโลติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ. ยตฺถ ปน ทฺวารพาหาปิ นตฺถิ, ตตฺถ ปาการเวมชฺฌเมว อินฺทขีโลติ คเหตพฺพํ. ลุิตฺวาติ ปวฏฺฏิตฺวา.

มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สุปฺปปาโต วาติอาทิ มาตุคามสฺส กากุฏฺาปนวเสน คเหตพฺพํ, น พลทสฺสนวเสน ‘‘มาตุคาโม ภาชนโธวนอุทกํ ฉฑฺเฑตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๒) อุปริ วุจฺจมานตฺตา, เตเนว ‘‘เลฑฺฑุปาโต’’ติ อวตฺวา สุปฺปปาโตติอาทิ วุตฺตํ. กุรุนฺทฏฺกถายํ มหาปจฺจริยฺจ ฆรูปจาโรว คาโมติ อธิปฺปาเยน ‘‘ฆรูปจาเร ิตสฺส เลฑฺฑุปาโต คามูปจาโร’’ติ วุตฺตํ. กตปริกฺเขโปติ อิมินา ปริกฺเขปโต พหิ อุปจาโร น คเหตพฺโพติ ทสฺเสติ. สุปฺปมุสลปาโตปิ อปริกฺขิตฺตเคหสฺเสว, โส จ ยโต ปโหติ, ตตฺเถว คเหตพฺโพ, อปฺปโหนฏฺาเน ปน วิชฺชมานฏฺานเมว คเหตพฺพํ. ยสฺส ปน ฆรสฺส สมนฺตโต ปาการาทีหิ ปริกฺเขโป กโต โหติ, ตตฺถ โสว ปริกฺเขโป ฆรูปจาโรติ คเหตพฺพํ.

ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ ปริกฺขิตฺตคาเม วุตฺตนเยน. สงฺกรียตีติ มิสฺสียติ. วิกาเล คามปฺปเวสเน ‘‘ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๕๑๓) วุตฺตตฺตา คามคามูปจารานํ อสงฺกรตา อิจฺฉิตพฺพาติ อาห อสงฺกรโต จาติอาทิ. เกจิ ปเนตฺถ ปาฬิยํ ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺสาติ อิทํ ปริกฺเขปารหฏฺานํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ตโต ปรํ เอกเลฑฺฑุปาตปริจฺฉินฺนํ อุปจารํ. ตสฺมา ปริกฺเขปารหฏฺานสงฺขาตํ คามํ โอกฺกมนฺตสฺเสว อาปตฺติ, น อุปจาร’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ‘‘ฆรูปจาเร ิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาตพฺภนฺตรํ คาโม นาม. ตโต อฺสฺส เลฑฺฑุปาตสฺส อพฺภนฺตรํ คามูปจาโร นามา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๒) อิเธว อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา. วิกาเล คามปฺปเวสนสิกฺขาปทฏฺกถายฺหิ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจาโร อทินฺนาทาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๑๒) อยเมว นโย อติทิสิโต. เตเนว มาติกาฏฺกถายมฺปิ ‘‘ยฺวายํ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจาโร ทสฺสิโต, ตสฺส วเสน วิกาเล คามปฺปเวสนาทีสุ อาปตฺติ ปริจฺฉินฺทิตพฺพา’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ, ตสฺมา ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺตสฺส, อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ฆรูปจารโต ปฏฺาย ทุติยเลฑฺฑุปาตสงฺขาตํ คามูปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส วิกาเล คามปฺปเวสนาปตฺติ โหติ, มาติกายฺจ วิกาเล คามํ ปวิเสยฺยาติ คามคฺคหเณเนว คามูปจาโรปิ คหิโตติ เวทิตพฺพํ. วิกาเล คามปฺปเวสนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ฆรฆรูปจาราทีสุ ิตานํ อุปฺปนฺนลาภภาชนาทึ สงฺคณฺหาติ.

นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลาติ อินฺทขีลโต พหิ นิกฺขมิตฺวา ิตํ ยํ านํ สพฺพเมตํ อรฺนฺติ โยชนา. อาจริยธนุ นาม ปกติหตฺเถน นววิทตฺถิปมาณํ, ชิยาย ปน อาโรปิตาย สตฺตฏฺวิทตฺถิมตฺตนฺติ วทนฺติ.

กปฺปิยนฺติ อนุรูปวเสน วุตฺตํ อกปฺปิยสฺสาปิ อปฺปฏิคฺคหิตสฺส ปริโภเค ปาจิตฺติยตฺตา. ปริจฺจาคาทิมฺหิ อกเต ‘‘อิทํ มยฺหํ สนฺตก’’นฺติ วตฺถุสามินา อวิทิตมฺปิ ปริคฺคหิตเมว พาลุมฺมตฺตาทีนํ สนฺตกํ วิย, ตาทิสํ อวหรนฺโตปิ าตกาทีหิ ปจฺฉา ตฺวา วตฺถุสามินา จ อนุพนฺธิตพฺพโต ปาราชิโกว โหติ. ยสฺส วเสน ปุริโส เถโน โหติ, ตํ เถยฺยนฺติ อาห ‘‘อวหรณจิตฺตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ. ปปฺจสงฺขาติ ตณฺหามานทิฏฺิสงฺขาตา ปปฺจโกฏฺาสา. เอโก จิตฺตโกฏฺาโสติ านาจาวนปโยคสมุฏฺาปโก เอโก จิตฺตโกฏฺาโสติ อตฺโถ.

อภิโยควเสนาติ อฏฺฏกรณวเสน. สวิฺาณเกเนวาติ อิทํ สวิฺาณกานฺเว อาเวณิกวินิจฺฉยํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปาโณ อปทนฺติอาทีสุ หิ ‘‘ปทสา เนสฺสามี’’ติ ปมํ ปาทํ สงฺกาเมติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสาติอาทินา ปาฬิยํ (ปารา. ๑๑๑), ภิกฺขุ ทาสํ ทิสฺวา สุขทุกฺขํ ปุจฺฉิตฺวา วา อปุจฺฉิตฺวา วา ‘‘คจฺฉ, ปลายิตฺวา สุขํ ชีวา’’ติ วทติ, โส เจ ปลายติ, ทุติยปทวาเร ปาราชิกนฺติอาทินา (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๑๔) อฏฺกถายฺจ โย สวิฺาณกานฺเว อาเวณิโก วินิจฺฉโย วุตฺโต, โส อารามาทิอวิฺาณเกสุ น ลพฺภตีติ ตาทิสํ สนฺธาย ‘‘สวิฺาณเกเนวา’’ติ วุตฺตํ. โย ปน วินิจฺฉโย อารามาทิอวิฺาณเกสุ ลพฺภติ, โส ยสฺมา สวิฺาณเกสุ อลพฺภนโก นาม นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นานาภณฺฑวเสน สวิฺาณกาวิฺาณกมิสฺสเกนา’’ติ. สวิฺาณเกน จ อวิฺาณเกน จาติ อตฺโถ. ยสฺมา เจตฺถ อวิฺาณเกเนว อาทิยนาทีนิ ฉปิ ปทานิ น สกฺกา โยเชตุํ อิริยาปถวิโกปนสฺส สวิฺาณกวเสเนว โยเชตพฺพโต, ตสฺมา ‘‘อวิฺาณเกเนวา’’ติ ตติยํ ปการํ น วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

อารามนฺติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ ทาสาทิสวิฺาณกสฺสาปิ อิธ สงฺคเหตพฺพโต, นานาภณฺฑวเสน เหตฺถ โยชนา ทสฺสิยติ. ปริกปฺปิตฏฺานนฺติ ปริกปฺปิโตกาสํ. สุงฺกฆาตนฺติ เอตฺถ มคฺคํ คจฺฉนฺเตหิ สตฺถิเกหิ อตฺตนา นียมานภณฺฑโต รฺโ ทาตพฺพภาโค สุงฺโก นาม, โส เอตฺถ หฺติ อทตฺวา คจฺฉนฺเตหิ อวหรียติ, ตํ วา หนฺติ เอตฺถ ราชปุริสา อททนฺตานํ สนฺตกํ พลกฺกาเรนาติ สุงฺกฆาโต, ‘‘เอตฺถ ปวิฏฺเหิ สุงฺโก ทาตพฺโพ’’ติ รุกฺขปพฺพตาทิสฺาเณน นิยมิตปฺปเทสสฺเสตํ อธิวจนํ.

ปฺจวีสติอวหารกถาวณฺณนา

กตฺถจีติ เอกิสฺสา อฏฺกถายํ. เอกํ ปฺจกํ ทสฺสิตนฺติ ‘‘ปรปริคฺคหิตฺจ โหติ, ปรปริคฺคหิตสฺี จ, ครุโก จ โหติ ปริกฺขาโร ปฺจมาสโก วา อติเรกปฺจมาสโก วา, เถยฺยจิตฺตฺจ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ, านา จาเวตี’’ติ (ปารา. ๑๒๒) วุตฺตปฺจอวหารงฺคานิ เอกํ ปฺจกนฺติ ทสฺสิตํ. ทฺเว ปฺจกานิ ทสฺสิตานีติ ‘‘ฉหิ อากาเรหิ อทินฺนํ อาทิยนฺตสฺส อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. น จ สกสฺี, น จ วิสฺสาสคฺคาหี, น จ ตาวกาลิกํ, ครุโก จ โหติ ปริกฺขาโร ปฺจมาสโก วา อติเรกปฺจมาสโก วา, เถยฺยจิตฺตฺจ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ, านา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๒๕) เอวํ วุตฺเตสุ ฉสุ ปเทสุ เอกํ อปเนตฺวา เสสานิ ปฺจ ปทานิ เอกํ ปฺจกํ กตฺวา เหฏฺา วุตฺตปฺจกฺจ คเหตฺวา ทฺเว ปฺจกานิ ทสฺสิตานิ. เอตฺถ ปนาติ ปฺจหากาเรหีติอาทีสุ. สพฺเพหิปิ ปเทหีติ ปรปริคฺคหิตฺจ โหตีติอาทีหิ สพฺเพหิ ปฺจหิ ปเทหิ.

ปฺจนฺนํ อวหารานํ สมูโห ปฺจกํ. สโก หตฺโถ สหตฺโถ, เตน นิพฺพตฺโต, ตสฺส วา สมฺพนฺธีติ สาหตฺถิโก, อวหาโร. สาหตฺถิกาทิ ปฺจกํ สาหตฺถิกปฺจกนฺติอาทิปทวเสน นามลาโภ ทฏฺพฺโพ. เอวํ เสเสสุปิ. ตติยปฺจเมสุ ปฺจเกสูติ สาหตฺถิกปฺจกเถยฺยาวหารปฺจเกสุ. ลพฺภมานปทวเสนาติ สาหตฺถิกปฺจเก ลพฺภมานสฺส นิสฺสคฺคิยาวหารปทสฺส วเสน, เถยฺยาวหารปฺจเก ลพฺภมานสฺส ปริกปฺปาวหารปทสฺส จ วเสน โยเชตพฺพนฺติ อตฺโถ.

นิสฺสคฺคิโย นาม…เป… ปาราชิกสฺสาติ อิมินา พหิสุงฺกฆาตปาตนํ นิสฺสคฺคิยปโยโคติ ทสฺเสติ. ‘‘หตฺเถ ภารํ เถยฺยจิตฺโต ภูมิยํ นิกฺขิปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๐๑) วุตฺตตฺตา ปน สุทฺธจิตฺเตน คหิตปรภณฺฑสฺส เถยฺยจิตฺเตน คุมฺพาทิปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน ขิปนมฺปิ อิมสฺมึ นิสฺสคฺคิยปโยเค สงฺคยฺหตีติ ทฏฺพฺพํ. กิริยาสิทฺธิโต ปุเรตรเมว ปาราชิกาปตฺติสงฺขาตํ อตฺถํ สาเธตีติ อตฺถสาธโก. อถ วา อตฺตโน วตฺตมานกฺขเณ อวิชฺชมานมฺปิ กิริยาสิทฺธิสงฺขาตํ อตฺถํ อวสฺสํ อาปตฺตึ สาเธตีติปิ อตฺถสาธโก. อสุกํ นาม ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสีติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ปรสฺส เตลกุมฺภิยา อุปาหนาทีนํ นิกฺเขปปโยคสฺสาปิ อตฺถสาธกตฺตา. ตถา หิ วุตฺตํ มาติกาฏฺกถายํ

‘‘อตฺถสาธโก นาม ‘อสุกสฺส ภณฺฑํ ยทา สกฺโกติ, ตทา ตํ อวหรา’ติ อฺํ อาณาเปติ. ตตฺถ สเจ ปโร อนนฺตรายิโก หุตฺวา ตํ อวหรติ, อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิกํ. ปรสฺส วา ปน เตลกุมฺภิยา ปาทคฺฆนกเตลํ อวสฺสํ ปิวนกานิ อุปาหนาทีนิ ปกฺขิปติ, หตฺถโต มุตฺตมตฺเตเยว ปาราชิก’’นฺติ (กงฺขา. อฏฺ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา).

อิมสฺส อตฺถสาธกสฺส อาณตฺติยา จ โก วิเสโสติ? ตงฺขณฺเว คหเณ นิยุฺชนํ อาณตฺติกปโยโค, กาลนฺตเรน คหณตฺถํ นิโยโค อตฺถสาธโกติ อยํ เนสํ วิเสโส. เตเนวาห ‘‘อสุกํ นาม ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสี’’ติอาทิ. ธุรนิกฺเขโป ปน อุปนิกฺขิตฺตภณฺฑวเสน เวทิตพฺโพติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, อารามาภิยุฺชนาทีสุปิ ตาวกาลิกภณฺฑเทยฺยานํ อทาเนปิ เอเสว นโย. ภณฺฑคฺคหณปฺปโยคโต อาณตฺติยา ปุพฺพตฺตา อาห ‘‘อาณตฺติวเสน ปุพฺพปโยโค เวทิตพฺโพ’’ติ. ปโยเคน สห วตฺตมาโน อวหาโร สหปโยโคติ อาห ‘‘านาจาวนวเสนา’’ติ, อิทฺจ นิทสฺสนมตฺตํ ขีลสงฺกมนาทีสุปิ อสติ านาจาวเน สหปโยคตฺตา. วุตฺตฺหิ มาติกาฏฺกถายํ ‘‘านาจาวนวเสน ขีลาทีนิ สงฺกาเมตฺวา เขตฺตาทิคฺคหณวเสน จ สหปโยโค เวทิตพฺโพ’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา).

ตุลยิตฺวาติ อุปปริกฺขิตฺวา. สามีจีติ วตฺตํ. สกสฺาย อเทนฺตสฺส อาปตฺติ นตฺถีติ วทนฺติ. สมฺมทฺโทติ นิวิทฺธตาสงฺโขโภ. ภฏฺเ ชนกาเยติ อปคเต ชนสมูเห. อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา เอตสฺเสว ภิกฺขุโน เทหีติ อิทํ อุภินฺนมฺปิ กุกฺกุจฺจวิโนทนตฺถํ วุตฺตํ. อวหารกสฺส หิ ‘‘มยา สหตฺเถน น ทินฺนํ, ภณฺฑเทยฺยํ เอต’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺเชยฺย, อิตรสฺส จ ‘‘มยา ปมํ ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา ปจฺฉา อทินฺนํ คหิต’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺเชยฺยาติ.

สมคฺฆนฺติ อปฺปคฺฆํ. ทารุอตฺถํ ผรตีติ ทารูหิ กตฺตพฺพกิจฺจํ สาเธติ. เอกทิวสํ ทนฺตกฏฺจฺเฉทนาทินา ยา อยํ อคฺฆหานิ วุตฺตา, สา สพฺพา ภณฺฑสามินา กิณิตฺวา คหิตเมว สนฺธาย วุตฺตา. สพฺพํ ปเนตํ อฏฺกถาจริยปฺปมาเณน เวทิตพฺพํ. ปาสาณฺจ สกฺขรฺจ ปาสาณสกฺขรํ.

อกฺขทสฺสาติ เอตฺถ อกฺข-สทฺเทน กิร วินิจฺฉยสาลา วุจฺจติ, ตตฺถ นิสีทิตฺวา วชฺชาวชฺชํ นิรูปยนฺตีติ ‘‘อกฺขทสฺสา’’ติ วุจฺจนฺติ ธมฺมวินิจฺฉนกา. หนนํ นาม หตฺถปาทาทีหิ โปถนฺเจว หตฺถนาสาทิจฺเฉทนฺจ โหตีติ อาห ‘‘หเนยฺยุนฺติ โปเถยฺยุฺเจว ฉินฺเทยฺยุฺจา’’ติ.

ปทภาชนียฺจ ‘‘หตฺเถน วา ปาเทน วา กสาย วา เวตฺเตน วา อฑฺฒทณฺฑเกน วา ฉชฺชาย วา หเนยฺยุ’’นฺติ (ปารา. ๙๒) วุตฺตํ. ตตฺถ อฑฺฒทณฺฑเกนาติ ทฺวิหตฺถปฺปมาเณน รสฺสมุคฺคเรน, เวฬุเปสิกาย วา. เฉชฺชาย วาติ หตฺถาทีนํ เฉทเนน. ฉินฺทนฺติ เอตาย หตฺถปาทาทีนีติ เฉชฺชา, สตฺถํ, เตน สตฺเถนาติปิ อตฺโถ. นีหเรยฺยุนฺติ รฏฺโต นีหเรยฺยุํ. ‘‘โจโรสิ…เป… เถโนสี’’ติ เอตฺถ ปริภาเสยฺยุนฺติ ปทํ อชฺฌาหริตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘โจโรสิ…เป… ปริภาเสยฺยุ’’นฺติ. ยํ ตํ ภณฺฑํ ทสฺสิตนฺติ สมฺพนฺโธ.

๙๓. ยตฺถ ยตฺถ ิตนฺติ ภูมิยาทีสุ ยตฺถ ยตฺถ ิตํ. ยถา ยถา อาทานํ คจฺฉตีติ เยน เยน อากาเรน คหณํ อุปคจฺฉติ.

ภูมฏฺกถาวณฺณนา

๙๔. วาจาย วาจายาติ เอเกกตฺถทีปิกาย วาจาย วาจาย. อุปลทฺโธติ าโต. ปาฬิยํ เสสอฏฺกถาสุ จ กุทาลํ วา ปิฏกํ วาติ อิทเมว ทฺวยํ วตฺวา วาสิผรสูนํ อวุตฺตตฺตา เตสมฺปิ สงฺเขปฏฺกถาทีสุ อาคตภาวํ ทสฺเสตุํ สงฺเขปฏฺกถายนฺติอาทิ วุตฺตํ. เถยฺยจิตฺเตน กตตฺตา ‘‘ทุกฺกเฏหิ สทฺธึ ปาจิตฺติยานี’’ติ วุตฺตํ.

อฏฺวิธํ เหตนฺติอาทีสุ เอตํ ทุกฺกฏํ นาม เถเรหิ ธมฺมสงฺคาหเกหิ อิมสฺมึ าเน สโมธาเนตฺวา อฏฺวิธนฺติ ทสฺสิตนฺติ โยชนา. สพฺเพสมฺปิ ทุกฺกฏานํ อิเมสุเยว อฏฺสุ สงฺคเหตพฺพภาวโต ปน อิตเรหิ สตฺตหิ ทุกฺกเฏหิ วินิมุตฺตํ วินยทุกฺกเฏเยว สงฺคเหตพฺพํ. ทสวิธํ รตนนฺติ ‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตโก มสารคลฺล’’นฺติ เอวมาคตํ ทสวิธํ รตนํ.

‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย จ สงฺโข,

สิลา ปวาฬํ รชตฺจ เหมํ;

โลหิตกฺจ มสารคลฺลํ,

ทเสเต ธีโร รตนานิ ชฺา’’ติ. –

หิ วุตฺตํ. สตฺตวิธํ ธฺนฺติ สาลิ วีหิ ยโว กงฺคุ กุทฺรูสํ วรโก โคธุโมติ อิมํ สตฺตวิธํ ธฺํ. อาวุธภณฺฑาทินฺติ อาทิ-สทฺเทน ตุริยภณฺฑอิตฺถิรูปาทึ สงฺคณฺหาติ. อนามสิตพฺเพ วตฺถุมฺหิ ทุกฺกฏํ อนามาสทุกฺกฏํ. ทุรูปจิณฺณทุกฺกฏนฺติ ‘‘อกตฺตพฺพ’’นฺติ วาริตสฺส กตตฺตา ทุฏฺุ อุปจิณฺณํ จริตนฺติ ทุรูปจิณฺณํ, ตสฺมึ ทุกฺกฏํ ทุรูปจิณฺณทุกฺกฏํ. วินเย ปฺตฺตํ อวเสสํ ทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏํ. เอกาทส สมนุภาสนา นาม ภิกฺขุปาติโมกฺเข จตฺตาโร ยาวตติยกา สงฺฆาทิเสสา อริฏฺสิกฺขาปทนฺติ ปฺจ, ภิกฺขุนีปาติโมกฺเข เอกํ ยาวตติยกปาราชิกํ จตฺตาโร สงฺฆาทิเสสา จณฺฑกาฬีสิกฺขาปทนฺติ ฉ.

สหปโยคโต ปฏฺาย เจตฺถ ปุริมปุริมา อาปตฺติโย ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ อาห อถ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวาติอาทิ. ‘‘ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา ปุน ขณนฺตสฺส ปุริมาปตฺติโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ วทนฺติ. ‘‘เฉทนปจฺจยา ทุกฺกฏํ เทเสตฺวา มุจฺจตี’’ติ วตฺวา ปุพฺพปโยเค อาปตฺตีนํ เทเสตพฺพตาย อวุตฺตตฺตา สหปโยเค ปตฺเต ปุพฺพปโยเค อาปตฺติโย ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ เวทิตพฺพํ.

อปรทฺธํ วิรทฺธํ ขลิตนฺติ สพฺพเมตํ ยฺจ ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ วุตฺตสฺส ทุกฺกฏสฺส ปริยายวจนํ, ยํ มนุสฺโส กเรติอาทิ ปเนตฺถ โอปมฺมนิทสฺสนํ. สํโยคภาโวติ ทฺวิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, เตน รสฺสตฺตสฺสาปิ นิมิตฺตํ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอกสฺส มูเลติ เอกสฺส สนฺติเก. สพฺพตฺถาปิ อามสเน ทุกฺกฏํ, ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยฺจ วิสุํ วิสุํ อามสนผนฺทาปนปโยคํ กโรนฺตสฺเสว โหติ, เอกปโยเคน คณฺหนฺตสฺส ปน อุทฺธาเร ปาราชิกเมว, น ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยานีติ วทนฺติ, เอกปโยเคน คณฺหนฺตสฺสาปิ อามสนผนฺทาปนานมฺปิ ลพฺภมานตฺตา ตํ น คเหตพฺพํ. น หิ สกฺกา อนามสิตฺวา อผนฺทาเปตฺวา จ กิฺจิ คเหตุํ. ‘‘เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตี’’ติ ปํสุขณนาทิสมานปโยเคปิ ปุริมา อาปตฺติ อุตฺตรมุตฺตรํ อาปตฺตึ ปตฺวา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ สฺาย กุรุนฺทฏฺกถายํ วุตฺตํ, อิตรฏฺกถาสุ ปน ขณนปโยคเภเทหิ ปโยเค ปโยเค อาปนฺนา อาปตฺติโย อุตฺตรมุตฺตรํ ปตฺวา น ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ อฺมฺํ สทิสตฺตา วิยูหนํ ปตฺวา ตา สพฺพาปิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ วิสทิสปโยคตฺตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิธานํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิมินา หิ อวหารกสฺส อาสนฺนํ โอริมนฺตํ ปรามสติ.

ตตฺเถวาติ มุขวฏฺฏิยเมว. พุนฺเทนาติ กุมฺภิยา เหฏฺิมตเลน. เอกฏฺาเน ิตาย กุมฺภิยา านา จาวนํ ฉหิ อากาเรหิ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เอกฏฺาเนติ จ สงฺขลิกพทฺธภาเวน เอกสฺมึ ปติฏฺิโตกาสฏฺาเนติ อตฺโถ. ขาณุกํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ านา จาเวตีติ ขาณุกํ อตฺตโน ปติฏฺิตฏฺานโต ปฺจหิ อากาเรหิ านา จาเวติ. ฉินฺนมตฺเต ปาราชิกนฺติ อวสฺสํ เจ ปตติ, ฉินฺนมตฺเต ปาราชิกํ. ปริจฺเฉโทติ ปฺจมาสกาทิครุภาวปริจฺเฉโท. อปพฺยูหนฺโตติ ิตฏฺานโต อปนยนวเสน วิยูหนฺโต ราสึ กโรนฺโต. เอวํ กตฺวาติ ภาชนมุขวฏฺฏิยา กุมฺภิคเตน ภาชนคตสฺส เอกาพทฺธภาวํ วิโยเชตฺวาติ อตฺโถ. อุปฑฺฒกุมฺภียนฺติ อุปฑฺฒปุณฺณาย กุมฺภิยา. วินยธมฺมตาติ อธิกการณาลาเภ วินยวินิจฺฉยธมฺมตาติ อธิปฺปาโย. น เกวลฺเจตฺถ ครุกตาว, สุตฺตานุคมนมฺปิ อตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อปิจาติอาทิมาห. กณฺเน ปน ปริจฺฉินฺนกาเลติ มุขคตํ อชฺโฌหฏกาเลติ อตฺโถ. อชฺโฌหรณเมว เหตฺถ ปริจฺฉินฺทนํ, น กณฺปิทหนํ. จิกฺกนนฺติ ถทฺธํ, พหลํ ฆนนฺติ อตฺโถ.

โยปิ เถยฺยจิตฺเตน ปรสฺส กุมฺภิยา ปาทคฺฆนกํ สปฺปึ วา เตลํ วา อวสฺสํ ปิวนกํ ยํ กิฺจิ ทุกูลสาฏกํ วา จมฺมขณฺฑาทีนํ วา อฺตรํ ปกฺขิปติ, หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกนฺติ เอตฺถ อวหาโร วีมํสิตพฺโพ. ยทิ จ ทุกูลาทีสุ สปฺปิเตลานํ ปวิสนํ สนฺธาย ปาราชิกํ ภเวยฺย, ตตฺถ ปวิฏฺเตลาทิโน กุมฺภิคเตน เอกาพทฺธตาย น ตาว อวหาโร ภาชนนฺตรํ ปเวเสตฺวา คหณกาเล วิย. ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘ภาชนํ ปน นิมุชฺชาเปตฺวา คณฺหนฺตสฺส ยาว เอกาพทฺธํ โหติ, ตาว รกฺขตี’’ติอาทิ. อถ เตลาทิวินาเสน ปาราชิกํ ภเวยฺย, ตทาปิ ติณชฺฌาปนาทีสุ วิย อวหาโร นตฺถิ, ทุกฺกเฏน สทฺธึ ภณฺฑเทยฺยเมว โหติ, ตถา จ ปาทคฺฆนกํ เตลาทึ ปีตํ ทุกูลาทึ อุทฺธรนฺตสฺสาปิ ปาราชิกํ น สิยา ตตฺถ ปวิฏฺสฺส เตลาทิโน วินฏฺฏฺเน คหณกฺขเณ อวิชฺชมานตฺตา, วิชฺชมานตฺเตน จ อุทฺธาเรเยว ปาราชิกํ วตฺตพฺพํ, น หตฺถโต มุตฺตมตฺเตติ. สพฺพอฏฺกถาสุ จ ทุกูลาทีนํ ปกฺขิปเน หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกสฺส วุตฺตตฺตา น ตํ ปฏิกฺขิปิตุํ สกฺกา. อฏฺกถาปฺปมาเณน ปเนตํ คเหตพฺพํ, ยุตฺติ ปเนตฺถ ปณฺฑิเตหิ ปุพฺพาปรํ สํสนฺทิตฺวา อุทฺธาเรตพฺพา.

ปลิพุชฺฌิสฺสตีติ นิวาเรสฺสติ. วุตฺตนเยน ปาราชิกนฺติ หตฺถโต มุตฺตมตฺเตเยว ปาราชิกํ. เนว อวหาโร, น คีวาติ อตฺตโน ภาชนตฺตา วุตฺตํ, อนาปตฺติมตฺตเมว วุตฺตํ, น ปน เอวํ วิจาริตนฺติ อธิปฺปาโย. พหิคตํ นาม โหตีติ ตโต ปฏฺาย เตลสฺส อฏฺานโต อโธมุขภาวโต จ พหิคตํ นาม โหติ. อนฺโต ปฏฺาย ฉิทฺเท กริยมาเน เตลสฺส นิกฺขมิตฺวา คตคตฏฺานํ ภาชนสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ อาห ‘‘พาหิรนฺตโต ปาทคฺฆนเก คฬิเต ปาราชิก’’นฺติ. ยถา ตถา วา กตสฺสาติ พาหิรนฺตโต วา อพฺภนฺตรนฺตโต วา ปฏฺาย กตสฺส. มชฺเฌ เปตฺวา กตฉิทฺเทติ มชฺเฌ โถกํ กปาลํ เปตฺวา ปจฺฉา ตํ ฉินฺทนฺเตน กตฉิทฺเท.

ปตฺถีนสฺส ขาทนํ อิตรสฺส ปานฺจ สปฺปิอาทีนํ ปริโภโคติ อาห ‘‘อขาทิตพฺพํ วา อปาตพฺพํ วา กโรตี’’ติ. กสฺมา ปเนตฺถ ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘านาจาวนสฺส นตฺถิตาย ทุกฺกฏ’’นฺติ. ปุริมทฺวยนฺติ เภทนํ ฉฑฺฑนฺจ. กุมฺภิชชฺชรกรเณนาติ ปุณฺณกุมฺภิยา ชชฺชรกรเณน. มาติกาอุชุกรเณนาติ อุทกปุณฺณาย มาติกาย อุชุกรเณน. เอกลกฺขณนฺติ เภทนํ กุมฺภิยา ชชฺชรกรเณน, ฉฑฺฑนํ มาติกาย อุชุกรเณน จ สทฺธึ เอกสภาวํ. ปจฺฉิมํ ปน ทฺวยนฺติ ฌาปนํ อปริโภคกรณฺจ. เอตฺถ เอวํ วินิจฺฉยํ วทนฺตีติ เอตสฺมึ มหาอฏฺกถายํ วุตฺเต อตฺเถ เอเก อาจริยา เอวํ วินิจฺฉยํ วทนฺติ. ปจฺฉิมทฺวยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอตฺถ ปุริมปททฺวเย วินิจฺฉโย เหฏฺา วุตฺตานุสาเรน สกฺกา วิฺาตุนฺติ ตตฺถ กิฺจิ อวตฺวา ปจฺฉิมปททฺวยํ สนฺธาย ‘‘านาจาวนสฺส นตฺถิตาย ทุกฺกฏ’’นฺติ อิทํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. เถยฺยจิตฺเตนาติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา กาตุกามตาวเสน อุปฺปนฺนเถยฺยจิตฺเตน. วินาเสตุกามตายาติ หตฺถปาทาทีนิ ฉินฺทนฺโต วิย เกวลํ วินาเสตุกามตาย. วุตฺตนเยน ภินฺทนฺตสฺส วา ฉฑฺเฑนฺตสฺส วาติ มุคฺคเรน โปเถตฺวา ภินฺทนฺตสฺส วา อุทกํ วา วาลิกํ วา อากิริตฺวา อุตฺตราเปนฺตสฺส วาติ อตฺโถ. อยุตฺตนฺติ เจติ ปาฬิยํ ปุริมทฺวเยปิ ทุกฺกฏสฺเสว วุตฺตตฺตา ‘‘ปุริมทฺวเย ปาราชิก’’นฺติ อิทํ อยุตฺตนฺติ ยทิ ตุมฺหากํ สิยาติ อตฺโถ. นาติ อยุตฺตภาวํ นิเสเธตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘อฺถา คเหตพฺพตฺถโต’’ติ.

เอวเมเก วทนฺตีติ เหฏฺา วุตฺตสฺส อตฺถนยสฺส อตฺตนา อนภิมตภาวํ ทสฺเสตฺวา สยํ อฺถาปิ ปาฬึ อฏฺกถฺจ สํสนฺทิตฺวา อตฺถํ ทสฺเสตุกาโม อยํ ปเนตฺถ สาโรติอาทิมาห. อจาเวตุกาโมวาติ เถยฺยจิตฺเตน านา อจาเวตุกาโมว. อฉฑฺเฑตุกาโมเยวาติ เอตฺถาปิ เถยฺยจิตฺเตนาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อิทฺหิ เถยฺยจิตฺตปกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ นาเสตุกามตาปกฺขสฺส วกฺขมานตฺตา. เตเนวาห นาเสตุกามตาปกฺเข ปนาติอาทิ. อิตรถาปิ ยุชฺชตีติ เถยฺยจิตฺตาภาวา านา จาเวตุกามสฺสาปิ ทุกฺกฏํ ยุชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ.

ภูมฏฺกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

อากาสฏฺกถาวณฺณนา

๙๖. อากาสฏฺกถายํ อนฺโตวตฺถุมฺหีติ ปริกฺขิตฺตสฺส วตฺถุสฺส อนฺโต. อนฺโตคาเมติ ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อนฺโต. อปริกฺขิตฺเต ปน วตฺถุมฺหิ คาเม วา ิตฏฺานเมว านํ. อฏวิมุขํ กโรติ…เป… รกฺขตีติ เตน ปโยเคน ตสฺส อิจฺฉิตฏฺานํ อาคตตฺตา รกฺขติ. คามโต นิกฺขนฺตสฺสาติ ปริกฺขิตฺตคามโต นิกฺขนฺตสฺส. กปิฺชโร นาม อฺมฺํ ยุชฺฌาปนตฺถาย พาลชเนหิ โปสาวนิยปกฺขิชาติ.

เวหาสฏฺกถาวณฺณนา

๙๗. เวหาสฏฺกถายํ ฉินฺนมตฺเต มุตฺตมตฺเตติ ยถา ฉินฺนํ มุตฺตฺจ ปกติฏฺาเน น ติฏฺติ, ตถา เฉทนํ โมจนฺจ สนฺธาย วุตฺตํ.

อุทกฏฺกถาวณฺณนา

๙๘. อุทกฏฺกถายํ สนฺทมานอุทเก นิกฺขิตฺตํ น ติฏฺตีติ อาห ‘‘อสนฺทนเก อุทเก’’ติ. อนาปตฺตีติ หตฺถวารปทวาเรสุ ทุกฺกฏาปตฺติยา อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. กฑฺฒตีติ เหฏฺโต โอสาเรติ. สกลมุทกนฺติ ทณฺเฑน ผุฏฺโกาสคตํ สกลมุทกํ. น อุทกํ านนฺติ อตฺตนา กตฏฺานสฺส อฏฺานตฺตา. ปทุมินิยนฺติ ปทุมคจฺเฉ. กลาปพนฺธนฺติ หตฺถกวเสน ขุทฺทกํ กตฺวา พทฺธํ กลาปพทฺธํ. ภารพทฺธํ นาม สีสภาราทิวเสน พทฺธํ. มุฬาลนฺติ กนฺทํ. ปตฺตํ วา ปุปฺผํ วาติ อิทํ กทฺทมสฺส อนฺโต ปวิสิตฺวา ิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. นิทฺธมนตุมฺพนฺติ วาปิยา อุทกสฺส นิกฺขมนนาฬํ. อุทกวาหกนฺติ มหามาติกํ. อวหาเรน โส น กาเรตพฺโพติ อิมินา ปาณํ ชีวิตา โวโรปเน อาปตฺติยา สพฺพตฺถ น มุจฺจตีติ ทีเปติ. มาติกํ อาโรเปตฺวาติ ขุทฺทกมาติกํ อาโรเปตฺวา. มริตฺวา…เป… ติฏฺนฺตีติ เอตฺถ มตมจฺฉานํเยว เตสํ สนฺตกตฺตา อมเต คณฺหนฺตสฺส นตฺถิ อวหาโร.

นาวฏฺกถาวณฺณนา

๙๙. นาวฏฺกถายํ ถุลฺลจฺจยมฺปิ ปาราชิกมฺปิ โหตีติ เอตฺถ ปมํ านา อจาเวตฺวา มุตฺเต ถุลฺลจฺจยํ, ปมํ ปน านา จาเวตฺวา มุตฺเต ปาราชิกนฺติ เวทิตพฺพํ. ปาเส พทฺธสูกโร วิยาติอาทินา วุตฺตํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถ ยุตฺติ ปุพฺเพ วุตฺตาเอวา’’ติ. วิปนฺนฏฺนาวาติ วิสมวาเตหิ เทสนฺตรํ ปลาตา, ภิชฺชิตฺวา วา วินาสํ ปตฺวา อุทเก นิมุชฺชิตฺวา เหฏฺา ภูมิตลํ อปฺปตฺวา สามิเกหิ จ อปริจฺจตฺตาลยา วุจฺจติ. พลวา จ วาโต อาคมฺมาติ อิมินา อสติ วาเต อยํ ปโยโค กโตติ ทสฺเสติ. ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อวหาโรติ สุกฺขมาติกายํ อุชุกรณนเยน วุตฺตํ. ตํ อตฺตโน ปาเทน อนกฺกมิตฺวา หตฺเถน จ อนุกฺขิปิตฺวา อฺสฺมึ ทณฺฑาทีสุ พนฺธิตฺวา ปิเต ยุชฺชติ, อตฺตโน ปาเทน อกฺกมิตฺวา หตฺเถน จ อุกฺขิปิตฺวา ิตสฺส ปน พลววาเตน ฉตฺตจีวราทีสุ ปหเฏสุ ปกตึ วิชหิตฺวา ทฬฺหตรํ อกฺกมนคหณาทิปโยโค อภินโว กาตพฺโพ สิยา. อิตรถา ฉตฺตจีวราทีนิ วา วิคจฺฉนฺติ, อวหารโก วา สยํ ปติสฺสติ, นาวา จ ตทา น คมิสฺสติ. ตสฺมา อีทิเส อภินวปฺปโยเค สติ อวหาเรน ภวิตพฺพํ. สุกฺขมาติกายํ อุชุกตาย อุทกาคมนกาเล กาตพฺพกิจฺจํ นตฺถีติ ตํ อิธ นิทสฺสนํ น โหติ. ทาสํ ปน ปกติยา ปลายนฺตํ ‘‘สีฆํ ยาหี’’ติ วตฺวา ปกติคมนโต ตุริตคมนุปฺปาทนาทินา อิธ นิทสฺสเนน ภวิตพฺพนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. วาเต อาคเตปิ ยตฺถ อติลหุกตฺตา นาวาย กฺจิ ปโยคํ อกตฺวา ปกติยา อวหารโก ติฏฺติ, ตตฺถิทํ อฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.

ยานฏฺกถาวณฺณนา

๑๐๐. ยานฏฺกถายํ อุโภสุ ปสฺเสสูติ จตุนฺนํ ถมฺภานํ อุปริ จตุรสฺสํ ทารุสงฺฆาฏํ อาโรเปตฺวา ตสฺส วามทกฺขิณปสฺเสสุ อุโภสุ วาตาตปาทิปริสฺสยวิโนทนตฺถํ ครุฬปกฺขิโน อุโภ ปกฺขา วิย กตา สนฺทมานิกา. ทุกยุตฺตสฺสาติ ทฺวีหิ โคเณหิ ยุตฺตสฺส. อยุตฺตกนฺติ โคเณหิ อยุตฺตํ. กปฺปกตาติ ทฺวินฺนํ สิขานํ สนฺธิฏฺาเน โคสิงฺคานิ วิย ทฺเว โกฏิโย เปตฺวา อุปตฺถมฺภนี กปฺปกตา นาม, สา ทฺวีหิปิ โกฏีหิ ภูมิยํ ปติฏฺาติ, เตนาห ‘‘ฉ านานี’’ติ. ตีณิ วา จตฺตาริ วา านานีติ อกปฺปกตาย อุปตฺถมฺภนิยา จ ทฺวินฺนํ จกฺกานฺจ วเสน ตีณิ านานิ, กปฺปกตาย วเสน จตฺตาริ านานิ, ตถา ปถวิยํ ปิตสฺส ตีณิ านานีติ สมฺพนฺโธ. อกฺขสีเสหีติ อกฺขทารุโน ทฺวีหิ โกฏีหิ. อกฺขุทฺธีหีติ อกฺขทารุนา สมฺปฏิจฺฉกา เหฏฺิมภาเค กปฺปกตา ทฺเว ทารุขณฺฑา อกฺขุทฺธิโย นาม, ตาสํ กปฺปกตานํ ทฺวินฺนํ กปฺปสีสานิ จตฺตาริ อิธ ‘‘อกฺขุทฺธิโย’’ติ วุจฺจนฺติ, เตนาห ‘‘จตูหิ จ อกฺขุทฺธีหี’’ติ. ตาหิ ปติฏฺิตาหิ ปติฏฺิตฏฺานานิ จตฺตาริ ธุเรน ปติฏฺิตฏฺานํ เอกนฺติ ปฺจ านานิ โหนฺติ. อุทฺธิโยว ‘‘อุทฺธิขาณุกา’’ติ วุตฺตา, อุทฺธิขาณุกานํ อภาเว อกฺขสีสานํ ปติฏฺาโนกาสํ ทสฺเสนฺโต อาห สมเมว พาหํ กตฺวาติอาทิ. ตตฺถ สมเมวาติ อุทฺธิโย เหฏฺา อโนลมฺเพตฺวา พาหุโน เหฏฺิมภาคํ สมํ กตฺวา ทฺวินฺนํ พาหุทารูนํ มชฺเฌ อกฺขสีสปฺปมาเณน ฉิทฺทํ กตฺวา ตตฺถ อกฺขสีสานิ ปเวสิตานิ โหนฺติ, เตน พาหานํ เหฏฺาภาคํ สพฺพํ ภูมึ ผุสิตฺวา ติฏฺติ, เตนาห ‘‘สพฺพํ ปถวึ ผุสิตฺวา ติฏฺตี’’ติ. เสสํ นาวายํ วุตฺตสทิสนฺติ อิมินา ยทิ ปน ตํ เอวํ คจฺฉนฺตํ ปกติคมนํ ปจฺฉินฺทิตฺวา อฺํ ทิสาภาคํ เนติ, ปาราชิกํ. สยเมว ยํ กิฺจิ านํ สมฺปตฺตํ านา อจาเลนฺโตว วิกฺกิณิตฺวา คจฺฉติ, เนวตฺถิ อวหาโร, ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหตีติ อิมํ นยํ อติทิสติ.

ภารฏฺกถาวณฺณนา

๑๐๑. ภารฏฺกถายํ ภารฏฺนฺติ มาติกาปทสฺส ภาโร นามาติ อิทํ อตฺถทสฺสนนฺติ อาห ‘‘ภาโรเยว ภารฏฺ’’นฺติ. ปุริมคเลติ คลสฺส ปุริมภาเค. คลวาฏโกติ คีวาย อุปริมคลวาฏโก. อุรปริจฺเฉทมชฺเฌติ อุรปริยนฺตสฺส มชฺเฌ. สามิเกหิ อนาณตฺโตติ อิทํ ยทิ สามิเกหิ ‘‘อิมํ ภารํ เนตฺวา อสุกฏฺาเน เทหี’’ติ อาณตฺโต ภเวยฺย, ตทา เตน คหิตภณฺฑํ อุปนิกฺขิตฺตํ สิยา, ตฺจ เถยฺยจิตฺเตน สีสาทิโต โอโรเปนฺตสฺสาปิ อวหาโร น สิยา, สามิกานํ ปน ธุรนิกฺเขเป เอว สิยาติ ตโต อุปนิกฺขิตฺตภณฺฑภาวโต วิโยเชตุํ วุตฺตํ, เตเนว วกฺขติ ‘‘เตหิ ปน อนาณตฺตตฺตา ปาราชิก’’นฺติ. ฆํสนฺโตติ สีสโต อนุกฺขิปนฺโต, ยทิ อุกฺขิเปยฺย, อุกฺขิตฺตมตฺเต ปาราชิกํ, เตนาห สีสโต เกสคฺคมตฺตมฺปีติอาทิ. โย จายนฺติ โย อยํ วินิจฺฉโย.

อารามฏฺกถาวณฺณนา

๑๐๒. อารามฏฺกถายํ อารามํ อภิยุฺชตีติ อิทํ อภิโยคกรณํ ปเรสํ ภูมฏฺภณฺฑาทีสุปิ กาตุํ วฏฺฏติเยว. อารามาทิถาวเรสุ ปน เยภุยฺเยน อภิโยควเสเนว คหณสมฺภวโต เอตฺเถว ปาฬิยํ อภิโยโค วุตฺโต, อิติ อิมินา นเยน สพฺพตฺถาปิ สกฺกา าตุนฺติ คเหตพฺพํ. อทินฺนาทานสฺส ปโยคตฺตาติ สหปโยคมาห. วตฺถุมฺหิเยว กตปโยคตฺตา สหปโยควเสน เหตํ ทุกฺกฏํ. สยมฺปีติ อภิยุฺชโกปิ. ‘‘กึ กโรมิ กึ กโรมี’’ติ เอวํ กิงฺการเมว ปฏิสฺสุณนฺโต วิย จรตีติ กิงฺการปฏิสฺสาวี, ตสฺส ภาโว กิงฺการปฏิสฺสาวิภาโว, ตสฺมึ, อตฺตโน วสวตฺติภาเวติ วุตฺตํ โหติ. อุกฺโกจนฺติ ลฺชํ. สพฺเพสํ ปาราชิกนฺติ กูฏวินิจฺฉยิกาทีนํ. อยํ วตฺถุสามีติอาทิกสฺส อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขปกรณเหตุโน ปโยคสฺส กรณกฺขเณว ปาราชิกํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. สเจ ปน สามิกสฺส วิมติ จ ธุรนิกฺเขโป จ กเมน อุปฺปชฺชนฺติ, ปโยคสมุฏฺาปกจิตฺตกฺขเณ ปาราชิกเมว โหติ, น ถุลฺลจฺจยํ. ยทิ วิมติเยว อุปฺปชฺชติ, ตทา ถุลฺลจฺจยเมวาติ เวทิตพฺพํ, อยํ นโย สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ คเหตพฺโพ. ธุรนิกฺเขปวเสเนว ปราชโยติ สามิโก ‘‘อหํ น มุจฺจามี’’ติ ธุรํ อนิกฺขิปนฺโต อฏฺโฏ ปราชิโต นาม น โหตีติ ทสฺเสติ.

วิหารฏฺกถาวณฺณนา

๑๐๓. วิหารฏฺกถายํ วิหารนฺติ อุปจารสีมาสงฺขาตํ สกลํ วิหารํ. ปริเวณนฺติ ตสฺส วิหารสฺส อพฺภนฺตเร วิสุํ วิสุํ ปาการาทิปริจฺฉินฺนฏฺานํ. อาวาสนฺติ เอกํ อาวสถมตฺตํ. คณสนฺตเก ปริจฺฉินฺนสามิกตฺตา สกฺกา ธุรํ นิกฺขิปาเปตุนฺติ อาห ‘‘ทีฆภาณกาทิเภทสฺส ปน คณสฺสา’’ติ. อิธาปิ สเจ เอโกปิ ธุรํ น นิกฺขิปติ, รกฺขติเยว. เอส นโย พหูนํ สนฺตเก สพฺพตฺถ.

เขตฺตฏฺกถาวณฺณนา

๑๐๔. เขตฺตฏฺกถายํ นิรุมฺภิตฺวา วาติอาทีสุ คณฺหนฺตสฺสาติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ, ตตฺถ นิรุมฺภิตฺวา คหณํ นาม วีหิสีสํ อจฺฉินฺทิตฺวา ยถาิตเมว หตฺเถน คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา พีชมตฺตสฺเสว คหณํ. เอกเมกนฺติ เอกํ วีหิสีสํ. ยสฺมึ พีเช วาติอาทิ นิรุมฺภิตฺวา คหณาทีสุ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํ. ‘‘ตสฺมึ พนฺธนา โมจิตมตฺเต’’ติ วจนโต ตสฺมึ พีชาทิมฺหิ พนฺธนา มุตฺเต สติ ตโต อนปนีเตปิ านนฺตรสฺส อภาวา ปาราชิกเมว. ยสฺส ปน สีสาทิกสฺส สนฺตราทินา สห สํสิพฺพนํ วา เอกาพทฺธตา วา โหติ, ตสฺส พนฺธนา โมจิเต ถุลฺลจฺจยํ, อิตรฏฺานโต โมจิเต ปาราชิกนฺติ คเหตพฺพํ, เตนาห วีหินาฬนฺติอาทิ. สภุสนฺติ ปลาลสหิตํ. ขีเลนาติ ขาณุเกน. เอตฺถ จ ขีลสงฺกมนาทีสุ สหปโยโค ธุรนิกฺเขโป จาติ อุภยํ สมฺภวติ. ขีลสงฺกมนาทิ เอตฺถ สหปโยโค. ตสฺมิฺจ กเต ยทิ สามิกา ธุรํ น นิกฺขิปนฺติ ปุน คณฺหิตุกามาว โหนฺติ, น ตาว อวหาโร, ‘‘ขีลํ สงฺกาเมตฺวา เขตฺตาทึ อสุโก ราชวลฺลโภ ภิกฺขุ คณฺหิตุกาโม’’ติ ตฺวา ตสฺส พลํ กกฺขฬาทิภาวฺจ นิสฺสาย ขีลสงฺกมนาทิกิริยานิฏฺานโต ปมเมว สามิกา ธุรํ นิกฺขิปนฺติ, น อวหาโร เอตสฺส ปโยคนิฏฺานโต ปุเรตรเมว ธุรสฺส นิกฺขิตฺตตฺตา. ยทา ปน ขีลสงฺกมนาทิปโยเคเนว ธุรนิกฺเขโป โหติ, ตทาเยว อวหาโร, เตเนเวตฺถ ‘‘ตฺจ โข สามิกานํ ธุรนิกฺเขเปนา’’ติ วุตฺตํ. ขีลาทีนํ สงฺกมิตภาวํ อชานิตฺวา สามิกานํ สมฺปฏิจฺฉนมฺเปตฺถ ธุรนิกฺเขโปติ เวทิตพฺโพ. เอวํ สพฺพตฺถาติ ยถาวุตฺตมตฺถํ รชฺชุสงฺกมนาทีสุปิ อติทิสติ. ยฏฺินฺติ มานทณฺฑํ. เอกสฺมึ อนาคเต ถุลฺลจฺจยํ, ตสฺมึ อาคเต ปาราชิกนฺติ สเจ ทารูนิ นิขณิตฺวา ตตฺตเกเนว คณฺหิตุกาโม โหติ, อวสาเน ทารุมฺหิ ปาราชิกํ. สเจ ตตฺถ กณฺฏกสาขาทีหิ ปาทานํ อนฺตรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา กสฺสจิ อปฺปเวสารหํ กตฺวา คเหตุกาโม โหติ, อวสานสาขาย ปาราชิกํ, เตนาห ‘‘สาขาปริวาเรเนว อตฺตโน กาตุํ สกฺโกตี’’ติ, ทารูนิ จ นิขณิตฺวา สาขาปริวารฺจ กตฺวา เอว อตฺตโน สนฺตกํ กาตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ. เขตฺตมริยาทนฺติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘เกทารปาฬิ’’นฺติ วุตฺตํ. อิทฺจ ขีลสงฺกมนาทินา คหณํ อารามาทีสุปิ ลพฺภเตว.

วตฺถุฏฺกถาวณฺณนา

๑๐๕. วตฺถุฏฺกถายํ ติณฺณํ ปาการานนฺติ อิฏฺกสิลาทารูนํ วเสน ติณฺณํ ปาการานํ.

๑๐๖. คามฏฺกถายํ ‘‘คาโม นามา’’ติ ปาฬิยํ น วุตฺตํ สพฺพโส คามลกฺขณสฺส ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา.

อรฺฏฺกถาวณฺณนา

๑๐๗. อรฺฏฺกถายํ วินิวิชฺฌิตฺวาติ อุชุกเมว วินิวิชฺฌิตฺวา. ลกฺขณจฺฉินฺนสฺสาติ อรฺสามิกานํ หตฺถโต กิณิตฺวา คณฺหนฺเตหิ กตอกฺขราทิสฺาณสฺส. ฉลฺลิยา ปริโยนทฺธนฺติ อิมินา สามิกานํ นิราเปกฺขตาย จิรฉฑฺฑิตภาวํ ทีเปติ, เตนาห ‘‘คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ยทิ สามิกานํ สาเปกฺขตา อตฺถิ, น วฏฺฏติ. ตานิ กตานิ อชฺฌาวุตฺถานิ จ โหนฺตีติ ตานิ เคหาทีนิ กตานิ ปรินิฏฺิตานิ มนุสฺเสหิ จ อชฺฌาวุตฺถานิ จ โหนฺติ. ทารูนีติ เคหาทีนํ กตตฺตา อวสิฏฺทารูนิ. คเหตุํ วฏฺฏตีติ สามิกานํ อนาลยตฺตา วุตฺตํ, เต จ ยทิ คหณกาเล ทิสฺวา สาลยา หุตฺวา วาเรนฺติ, คเหตุํ น วฏฺฏติเยว. ‘‘เทหี’’ติ วุตฺเต ทาตพฺพเมวาติ ‘‘เทหี’’ติ วุตฺเต ‘‘ทสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ‘‘เทหี’’ติ อวุตฺเต อทตฺวา คมเน อาปตฺติ นตฺถิ. ปจฺฉาปิ เตหิ โจทิเต ทาตพฺพเมว.

อทิสฺวา คจฺฉติ, ภณฺฑเทยฺยนฺติ สุทฺธจิตฺเตน คตสฺส ภณฺฑเทยฺยํ. อารกฺขฏฺานมฺปิ สุทฺธจิตฺเตน อติกฺกมิตฺวา เถยฺยจิตฺเต อุปฺปนฺเนปิ อวหาโร นตฺถิ อารกฺขฏฺานสฺส อติกฺกนฺตตฺตา. เกจิ ปน ‘‘ยตฺถ กตฺถจิ นีตานมฺปิ ทารูนํ อรฺสามิกานฺเว สนฺตกตฺตา ปุน เถยฺยจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา คจฺฉติ, ปาราชิกเมวา’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ‘‘อารกฺขฏฺานํ ปตฺวา…เป… อสฺสติยา อติกฺกมตี’’ติ, สหสา ตํ านํ อติกฺกมตีติอาทินา (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๗) จ อารกฺขฏฺานาติกฺกเมเยว อาปตฺติยา วุจฺจมานตฺตา, อารกฺขฏฺานาติกฺกมเมว สนฺธาย ‘‘อิทํ ปน เถยฺยจิตฺเตน ปริหรนฺตสฺส อากาเสน คจฺฉโตปิ ปาราชิกเมวา’’ติ วุตฺตํ. ยฺจ ‘‘ยตฺถ กตฺถจิ นีตานมฺปิ ทารูนํ อรฺสามิกานฺเว สนฺตกตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํ, ตมฺปิ อารกฺขฏฺานโต พหิ ปาราชิกาปชฺชนสฺส การณํ น โหติ ภณฺฑเทยฺยภาวสฺเสว การณตฺตา. เตสํ สนฺตกตฺเตเนว หิ พหิ กตสฺสาปิ ภณฺฑเทยฺยํ ชาตํ, อิตรถา จ ภณฺฑเทยฺยมฺปิ น สิยา สุงฺกฆาตาติกฺกเม วิย. อทฺธิเกหิ ทินฺนเมว สุงฺกิกานํ สนฺตกํ โหติ, นาทินฺนํ, เตน ตํ านํ ยโต กุโตจิ ปจฺจยโต สุทฺธจิตฺเตน อติกฺกนฺตสฺส ภณฺฑเทยฺยมฺปิ น โหติ. อิธ ปน อรฺสามิกานํ สนฺตกตฺตา สพฺพตฺถาปิ ภณฺฑเทยฺยเมว โหติ, เตเนเวตํ อรฺเ อารกฺขฏฺานํ สุงฺกฆาตโตปิ ครุตรํ ชาตํ. ยทิ หิ อารกฺขฏฺานโต พหิปิ เถยฺยจิตฺเต สติ อวหาโร ภเวยฺย, อารกฺขฏฺานํ ปตฺวาติอาทินา านนิยโม นิรตฺถโก สิยา ยตฺถ กตฺถจิ เถยฺยจิตฺเต อุปฺปนฺเน ปาราชิกนฺติ วตฺตพฺพโต. ตสฺมา อารกฺขฏฺานโต พหิ เถยฺยจิตฺเตน คจฺฉนฺตสฺส อวหาโร น ภวติ เอวาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. อิทํ ปน เถยฺยจิตฺเตน ปริหรนฺตสฺสาติ ยสฺมึ ปเทเส อติกฺกนฺเต เตสํ อรฺํ อารกฺขฏฺานฺจ อติกฺกนฺโต นาม โหติ, ตํ ปเทสํ อากาเสนาปิ อติกฺกมนวเสน คจฺฉนฺตสฺสาปีติ อตฺโถ.

อุทกกถาวณฺณนา

๑๐๘. อุทกกถายํ มหากุจฺฉิกา อุทกจาฏิ อุทกมณิโก, ‘‘สเมขลา จาฏิ อุทกมณิโก’’ติปิ วทนฺติ. ตตฺถาติ เตสุ ภาชเนสุ. ภูตคาเมน สทฺธิมฺปีติ ปิ-สทฺเทน อกปฺปิยปถวิมฺปิ สงฺคณฺหาติ. ตฬากรกฺขณตฺถายาติ ‘‘มโหทกํ อาคนฺตฺวา ตฬากมริยาทํ มา ฉินฺที’’ติ ตฬากรกฺขณตฺถํ. นิพฺพหนอุทกนฺติ เอตฺถ ตฬากสฺส เอเกน อุนฺนเตน ปสฺเสน อธิกชลํ นิพฺพหติ นิคจฺฉติ เอเตนาติ ‘‘นิพฺพหน’’นฺติ อธิกชลนิกฺขมนมาติกา วุจฺจติ. ตตฺถ คจฺฉมานํ อุทกํ นิพฺพหนอุทกํ นาม. นิทฺธมนตุมฺพนฺติ สสฺสาทีนํ อตฺถาย อิฏฺกาทีหิ กตํ อุทกนิกฺขมนปนาฬิ. มริยาทํ ทุพฺพลํ กตฺวาติ เอตฺถ ทุพฺพลํ อกตฺวาปิ ยถาวุตฺตปฺปโยเค กเต มริยาทํ ฉินฺทิตฺวา นิกฺขนฺตอุทกคฺฆานุรูเปน อวหาเรน กตฺตพฺพเมว. ยตฺตกํ ตปฺปจฺจยา สสฺสํ อุปฺปชฺชตีติ พีชกสิกมฺมาทิพฺพยํ เปตฺวา ยํ อธิกลาภํ อุปฺปชฺชติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. น หิ เตหิ กาตพฺพํ วยกรณมฺปิ เอตสฺส ทาตพฺพํ. อิทฺจ ตรุณสสฺเส ชาเต อุทกํ วินาเสนฺตสฺส ยุชฺชติ, สสฺเส ปน สพฺพถา อกเตเยว อุทกํ วินาเสนฺเตน จ อุทกคฺฆเมว ทาตพฺพํ, น ตปฺปจฺจยา สกลํ สสฺสํ เตน วินาสิตภณฺฑสฺเสว ภณฺฑเทยฺยตฺตา, อิตรถา วาณิชฺชาทิอตฺถาย ปเรหิ ปิตภณฺฑํ อวหรนฺตสฺส ตทุภยมฺปิ คเหตฺวา ภณฺฑคฺฆํ กาตพฺพํ สิยา, ตฺจ น ยุตฺตนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ. สามิกานํ ธุรนิกฺเขเปนาติ เอตฺถ เอกสฺส สนฺตเก ตฬาเก เขตฺเต จ ชาเต ตสฺเสว ธุรนิกฺเขเปน ปาราชิกํ, ยทิ ปน ตํ ตฬากํ สพฺพสาธารณํ, เขตฺตานิ ปาฏิปุคฺคลิกานิ, ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺเสว ธุรนิกฺเขเป อวหาโร, อถ เขตฺตานิปิ สพฺพสาธารณานิ, สพฺเพสํ ธุรนิกฺเขเปเยว ปาราชิกํ, นาสตีติ ทฏฺพฺพํ.

อนิคฺคเตติ อนิกฺขนฺเต, ตฬาเกเยว ิเตติ อตฺโถ. ปเรสํ มาติกามุขนฺติ ขุทฺทกมาติกามุขํ. อสมฺปตฺเตวาติ ตฬากโต นิกฺขมิตฺวา มหามาติกายํ เอว ิเต. อนิกฺขนฺเต พทฺธา สุพทฺธาติ ตฬากโต อนิกฺขนฺเต ภณฺฑเทยฺยมฺปิ น โหติ สพฺพสาธารณตฺตา อุทกสฺสาติ อธิปฺปาโย. นิกฺขนฺเต ปน ปาฏิปุคฺคลิกํ โหตีติ อาห ‘‘นิกฺขนฺเต พทฺธา ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ. อิธ ปน ขุทฺทกมาติกายํ อปฺปวิฏฺตฺตา อวหาโร น ชาโต, ‘‘ตฬากโต อนิคฺคเต ปเรสํ มาติกามุขํ อสมฺปตฺเตวา’’ติ เหฏฺา วุตฺตสฺส วิกปฺปทฺวยสฺส ‘‘อนิกฺขนฺเต พทฺธา สุพทฺธา, นิกฺขนฺเต พทฺธา ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ อิทํ ทฺวยํ ยถากฺกเมน โยชนตฺถํ วุตฺตํ. นตฺถิ อวหาโรติ เอตฺถ ‘‘อวหาโร นตฺถิ, ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหตี’’ติ เกจิ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. วตฺถุํ…เป… น สเมตีติ เอตฺถ ตฬากคตอุทกสฺส สพฺพสาธารณตฺตา ปรสนฺตกวตฺถุ น โหตีติ อธิปฺปาโย.

ทนฺตโปนกถาวณฺณนา

๑๐๙. ทนฺตกฏฺกถายํ ตโต ปฏฺาย อวหาโร นตฺถีติ ‘‘ยถาสุขํ ภิกฺขุสงฺโฆ ปริภุฺชตู’’ติ อภาเชตฺวาว ยาวทิจฺฉกํ คหณตฺถเมว ปิตตฺตา อรกฺขิตตฺตา สพฺพสาธารณตฺตา จ อฺํ สงฺฆิกํ วิย น โหตีติ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺตสฺสาปิ นตฺถิ อวหาโร. ขาทนฺตุ, ปุน สามเณรา อาหริสฺสนฺตีติ เกจิ เถรา วเทยฺยุนฺติ โยเชตพฺพํ.

วนปฺปติกถาวณฺณนา

๑๑๐. วนปฺปติกถายํ สนฺธาริตตฺตาติ ฉินฺนสฺส รุกฺขสฺส ปติตุํ อารทฺธสฺส สนฺธารณมตฺเตน วุตฺตํ, น ปน มริจวลฺลิอาทีหิ ปุพฺเพ เวเตฺวา ิตภาเวน. ตาทิเส หิ ฉินฺเนปิ อวหาโร นตฺถิ อรฺฏฺกถายํ เวิตวลฺลิยํ วิย. อุชุกเมว ติฏฺตีติ อิมินา สพฺพโส ฉินฺทนเมว วลฺลิอาทีหิ อสมฺพทฺธสฺส รุกฺขสฺส านาจาวนํ ปุพฺเพ วิย อากาสาทีสุ ผุฏฺสกลปเทสโต โมจนนฺติ อาเวณิกมิธ านาจาวนํ ทสฺเสติ. เกจิ ปน ‘‘รุกฺขภาเรน กิฺจิเทว ภสฺสิตฺวา ิตตฺตา โหติเยว านาจาวน’’นฺติ วทนฺติ, ตนฺน, รุกฺเขน ผุฏฺสฺส สกลสฺส อากาสปเทสสฺส ปฺจหิ ฉหิ วา อากาเรหิ อนติกฺกมิตตฺตา. วาตมุขํ โสเธตีติ ยถา วาโต อาคนฺตฺวา รุกฺขํ ปาเตติ, เอวํ วาตสฺส อาคมนมคฺคํ รุนฺธิตฺวา ิตานิ สาขาคุมฺพาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อปเนนฺโต โสเธติ. มณฺฑูกกณฺฏกํ วาติ มณฺฑูกานํ นงฺคุฏฺเ อคฺคโกฏิยํ ิตกณฺฏกนฺติ วทนฺติ, เอเก ‘‘วิสมจฺฉกณฺฏก’’นฺติปิ วทนฺติ.

หรณกกถาวณฺณนา

๑๑๑. หรณกกถายํ หรณกนฺติ วตฺถุสามินา หริยมานํ. โส จ ปาทํ อคฺฆติ, ปาราชิกเมวาติ ‘‘อนฺตํ น คณฺหิสฺสามี’’ติ อสลฺลกฺขิตตฺตา สามฺโต ‘‘คณฺหิสฺสามิ เอต’’นฺติ สลฺลกฺขิตสฺเสว ปฏสฺส เอกเทสตาย ตมฺปิ คณฺหิตุกาโมวาติ ปาราชิกํ วุตฺตํ. สภณฺฑหารกนฺติ สหภณฺฑหารกํ, สการาเทสสฺส วิกปฺปตฺตา สห สทฺโทว ิโต, ภณฺฑหารเกน สห ตํ ภณฺฑนฺติ อตฺโถ. สาสงฺโกติ ‘‘ยทิ อุปสงฺกมิตฺวา ภณฺฑํ คณฺหิสฺสามิ, อาวุเธน มํ ปหเรยฺยา’’ติ ภเยน สฺชาตาสงฺโก. เอกมนฺตํ ปฏิกฺกมฺมาติ ภเยเนว อนุปคนฺตฺวา มคฺคโต สยํ ปฏิกฺกมฺม. สนฺตชฺเชตฺวาติ ผรุสวาจาย เจว อาวุธปริวตฺตนาทิกายวิกาเรน จ สนฺตชฺเชตฺวา. อนชฺฌาวุตฺถกนฺติ อปริคฺคหิตกํ. อาลเยน อนธิมุตฺตมฺปิ ภณฺฑํ อนชฺฌาวุตฺถกํ นาม โหตีติ อาห ‘‘อาหราเปนฺเต ทาตพฺพ’’นฺติ, อิมินา ปมํ ปริจฺจตฺตาลยานมฺปิ ยทิ ปจฺฉาปิ สกสฺา อุปฺปชฺชติ, เตสฺเว ตํ ภณฺฑํ โหติ, พลกฺกาเรนาปิ สกสฺาย ตสฺส คหเณ โทโส นตฺถิ, อททนฺตสฺเสว อวหาโรติ ทสฺเสติ. ยทิ ปน สามิโน ‘‘ปริจฺจตฺตํ มยา ปมํ, อิทานิ มม สนฺตกํ วา เอตํ, โน’’ติ อาสงฺกา โหติ, พลกฺกาเรน คเหตุํ น วฏฺฏติ สกสฺาพเลเนว ปุน คเหตพฺพภาวสฺส อาปนฺนตฺตา. ‘‘อเทนฺตสฺส ปาราชิก’’นฺติ วจนโต โจรสฺส สกสฺาย วิชฺชมานายปิ สามิเกสุ สาลเยสุ อทาตุํ น วฏฺฏตีติ ทีปิตํ โหติ. อฺเสูติ มหาปจฺจริยาทีสุ. วิจารณาเยว นตฺถีติ อิมินา ตตฺถาปิ ปฏิกฺเขปาภาวโต อยเมว อตฺโถติ ทสฺเสติ.

อุปนิธิกถาวณฺณนา

๑๑๒. อุปนิธิกถายํ สงฺโคปนตฺถาย อตฺตโน หตฺเถ นิกฺขิตฺตสฺส ภณฺฑสฺส คุตฺตฏฺาเน ปฏิสามนปฺปโยคํ วินา นาหํ คณฺหามีติอาทินา อฺสฺมึ ปโยเค อกเต รชฺชสงฺโขภาทิกาเล ‘‘น ทานิ ตสฺส ทสฺสามิ, น มยฺหํ ทานิ ทสฺสตี’’ติ อุโภหิปิ สกสกฏฺาเน นิสีทิตฺวา ธุรนิกฺเขเป กเตปิ อวหาโร นตฺถิ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘ปาราชิกเมว ปฏิสามนปฺปโยคสฺส กตตฺตา’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ, น สารโต ปจฺเจตพฺพํ. ปฏิสามนกาเล หิสฺส เถยฺยจิตฺตํ นตฺถิ, ‘‘น ทานิ ตสฺส ทสฺสามี’’ติ เถยฺยจิตฺตุปฺปตฺติกฺขเณ ปน สามิโน ธุรนิกฺเขปจิตฺตุปฺปตฺติยา เหตุภูโต กายวจีปโยโค นตฺถิ, เยน โส อาปตฺตึ อาปชฺเชยฺย. น หิ อกิริยสมุฏฺานายํ อาปตฺตีติ. ทาเน สอุสฺสาโห, รกฺขติ ตาวาติ อวหารํ สนฺธาย อวุตฺตตฺตา นาหํ คณฺหามีติอาทินา มุสาวาทกรเณ ปาจิตฺติยเมว โหติ, น ทุกฺกฏํ เถยฺยจิตฺตาภาเวน สหปโยคสฺสาปิ อภาวโตติ คเหตพฺพํ. ยทิปิ มุเขน ทสฺสามีติ วทติ…เป… ปาราชิกนฺติ เอตฺถ กตรปโยเคน อาปตฺติ, น ตาว ปเมน ภณฺฑปฏิสามนปฺปโยเคน ตทา เถยฺยจิตฺตาภาวา, นาปิ ‘‘ทสฺสามี’’ติ กถนปฺปโยเคน ตทา เถยฺยจิตฺเต วิชฺชมาเนปิ ปโยคสฺส กปฺปิยตฺตาติ? วุจฺจเต – สามินา ‘‘เทหี’’ติ พหุโส ยาจิยมาโนปิ อทตฺวา เยน ปโยเคน อตฺตโน อทาตุกามตํ สามิกสฺส าเปติ, เยน จ โส ‘‘อทาตุกาโม อยํ วิกฺขิปตี’’ติ ตฺวา ธุรํ นิกฺขิปติ, เตเนว ปโยเคนสฺส อาปตฺติ. น เหตฺถ อุปนิกฺขิตฺตภณฺเฑ ปริยาเยน มุตฺติ อตฺถิ. อทาตุกามตาย หิ กทา เต ทินฺนํ, กตฺถ เต ทินฺนนฺติอาทิปริยายวจเนนาปิ สามิกสฺส ธุเร นิกฺขิปาปิเต อาปตฺติเยว. เตเนว อฏฺกถายํ วุตฺตํ – ‘‘กึ ตุมฺเห ภณถ…เป… เอวํ อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขเปน ภิกฺขุโน ปาราชิก’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๑๑). ปรสนฺตกสฺส ปเรหิ คณฺหาปเน เอว ปริยายโต มุตฺติ, น สพฺพตฺถาติ คเหตพฺพํ. อตฺตโน หตฺเถ นิกฺขิตฺตตฺตาติ เอตฺถ อตฺตโน หตฺเถ สามินา ทินฺนตาย ภณฺฑาคาริกฏฺาเน ิตตฺตา จ านาจาวเนปิ นตฺถิ อวหาโร, เถยฺยจิตฺเตน ปน คหเณ ทุกฺกฏโต น มุจฺจตีติ เวทิตพฺพํ.

เอเสว นโยติ อุทฺธาเรเยว โจรสฺส ปาราชิกํ, กสฺมา? อฺเหิ สาธารณสฺส อภิฺาณสฺส วุตฺตตฺตา. อฺํ ตาทิสเมว คณฺหนฺเต ยุชฺชตีติ สฺาณโต โอกาสโต จ เตน สทิสเมว อฺํ คณฺหนฺเต ยุชฺชติ, โจเรน สลฺลกฺขิตปฺปเทสโต ตํ อปเนตฺวา เกหิจิ ตตฺถ ตาทิเส อฺสฺมึ ปตฺเต ปิเต ตํ คณฺหนฺเตเยว ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโย, เตน โจเรน ทิวา สลฺลกฺขิตปตฺตํ อฺตฺถ อปเนตฺวา ตทฺเ ตาทิเส ปตฺเต ตตฺถ ปิเตปิ โจรสฺส ปจฺฉา รตฺติภาเค อุปฺปชฺชมานํ เถยฺยจิตฺตํ ทิวา สลฺลกฺขิตปฺปเทเส ปิตํ อฺํ ตาทิสํ ปตฺตเมว อาลมฺพิตฺวา อุปฺปชฺชตีติ ทสฺสิตํ โหติ. ปทวาเรนาติ เถเรน นีหริตฺวา ทินฺนํ ปตฺตํ คเหตฺวา คจฺฉโต โจรสฺส ปทวาเรน. อตาทิสเมว คณฺหนฺเต ยุชฺชตีติ อตาทิสสฺส เถเรน คหณกฺขเณ อวหาราภาวโต ปจฺฉา หตฺถปตฺตํ ‘‘ต’’นฺติ วา ‘‘อฺ’’นฺติ วา สฺาย ‘‘อิทํ คเหตฺวา คจฺฉามี’’ติ คมเน ปทวาเรเนว อวหาโร ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโย.

ปาราชิกํ นตฺถีติ ปทวาเรปิ ปาราชิกํ นตฺถิ อุปนิธิภณฺเฑ วิยาติ คเหตพฺพํ. คามทฺวารนฺติ พหิคาเม วิหารสฺส ปติฏฺิตตฺตา คามปฺปเวสสฺส อารมฺภปฺปเทสทสฺสนวเสน วุตฺตํ, อนฺโตคามนฺติ อตฺโถ. ทฺวินฺนมฺปิ อุทฺธาเรเยว ปาราชิกนฺติ เถรสฺส อภณฺฑาคาริกตฺตา วุตฺตํ. ยทิ หิ โส ภณฺฑาคาริโก ภเวยฺย, สพฺพมฺปิ อุปนิกฺขิตฺตเมว สิยา, อุปนิกฺขิตฺตภณฺเฑ จ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหโตปิ น ตาว เถรสฺส อวหาโร โหติ, โจรสฺเสว อวหาโร. อุภินฺนมฺปิ ทุกฺกฏนฺติ เถรสฺส อตฺตโน สนฺตกตาย โจรสฺส สามิเกน ทินฺนตฺตา อวหาโร น ชาโต, อุภินฺนมฺปิ อสุทฺธจิตฺเตน คหิตตฺตา ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ.

อาณตฺติยา คหิตตฺตาติ ‘‘ปตฺตจีวรํ คณฺหา’’ติ เอวํ เถเรน กตอาณตฺติยา คหิตตฺตา. อฏวึ ปวิสติ, ปทวาเรน กาเรตพฺโพติ ‘‘ปตฺตจีวรํ คณฺห, อสุกํ นาม คามํ คนฺตฺวา ปิณฺฑาย จริสฺสามา’’ติ เถเรน วิหารโต ปฏฺาย คามมคฺเคปิ สกเลปิ คาเม วิจรณสฺส นิยมิตตฺตา มคฺคโต โอกฺกมฺม คจฺฉนฺตสฺเสว ปทวาเรน อาปตฺติ วุตฺตา. วิหารสฺส หิ ปรภาเค อุปจารโต ปฏฺาย ยาว ตสฺส คามสฺส ปรโต อุปจาโร, ตาว สพฺพํ ทหรสฺส เถราณตฺติยา สฺจรณูปจาโรว โหติ, น ปน ตโต ปรํ. เตเนว ‘‘อุปจาราติกฺกเม ปาราชิกํ. คามูปจาราติกฺกเม ปาราชิก’’นฺติ จ วุตฺตํ. ปฏินิวตฺตเน จีวรโธวนาทิอตฺถาย เปสเนปิ เอเสว นโย. อฏฺตฺวา อนิสีทิตฺวาติ เอตฺถ วิหารํ ปวิสิตฺวา สีสาทีสุ ภารํ ภูมิยํ อนิกฺขิปิตฺวา ติฏฺนฺโต วา นิสีทนฺโต วา วิสฺสมิตฺวา เถยฺยจิตฺเต วูปสนฺเต ปุน เถยฺยจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา คจฺฉติ เจ, ปาทุทฺธาเรน กาเรตพฺโพ. สเจ ภูมิยํ นิกฺขิปิตฺวา ปุน ตํ คเหตฺวา คจฺฉติ, อุทฺธาเรน กาเรตพฺโพ. กสฺมา? อาณาปกสฺส อาณตฺติยา ยํ กตฺตพฺพํ, ตสฺส ตาวตา ปรินิฏฺิตตฺตา. ‘‘อสุกํ นาม คาม’’นฺติ อนิยเมตฺวา ‘‘อนฺโตคามํ คมิสฺสามา’’ติ อวิเสเสน วุตฺเต วิหารสามนฺตา ปุพฺเพ ปิณฺฑาย ปวิฏฺปุพฺพา สพฺเพ โคจรคามาปิ เขตฺตเมวาติ วทนฺติ. เสสนฺติ มคฺคุกฺกมนวิหาราภิมุขคมนาทิ สพฺพํ. ปุริมสทิสเมวาติ อนาณตฺติยา คหิเตปิ สามิกสฺส กเถตฺวา คหิตตฺตา เหฏฺา วุตฺตวิหารูปจาราทิ สพฺพํ เขตฺตเมวาติ กตฺวา วุตฺตํ. เอเสว นโยติ อนฺตรามคฺเค เถยฺยจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวาติอาทินา (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๑๒) วุตฺตํ นยํ อติทิสติ.

นิมิตฺเต วา กเตติ จีวรํ เม กิลิฏฺํ, โก นุ โข รชิตฺวา ทสฺสตีติอาทินา นิมิตฺเต กเต. วุตฺตนเยเนวาติ อนาณตฺตสฺส เถเรน สทฺธึ ปตฺตจีวรํ คเหตฺวา คมนวาเร วุตฺตนเยเนว. เอกปสฺเสติ วิหารสฺส มหนฺตตาย อตฺตานํ อทสฺเสตฺวา เอกสฺมึ ปสฺเส. เถยฺยจิตฺเตน ปริภุฺชนฺโต ชีราเปตีติ เถยฺยจิตฺเต อุปฺปนฺเน านาจาวนํ อกตฺวา นิวตฺถปารุตนีหาเรเนว ปริภุฺชนฺโต ชีราเปติ, านา จาเวนฺตสฺส ปน เถยฺยจิตฺเต สติ ปาราชิกเมว สีเส ภารํ ขนฺเธ กรณาทีสุ วิย (ปารา. ๑๐๑). ยถา วา ตถา วา นสฺสตีติ อคฺคิอาทินา นสฺสติ, อฺโ วา โกจีติ อิมินา เยน ปิตํ, โสปิ สงฺคหิโตติ เวทิตพฺพํ.

อิตรสฺสาติ โจรสฺส. อิตรํ คณฺหโต อุทฺธาเร ปาราชิกนฺติ เอตฺถ ‘‘ปวิสิตฺวา ตว สาฏกํ คณฺหาหี’’ติ อิมินาว อุปนิธิภาวโต โมจิตตฺตา, สามิกสฺส อิตรํ คณฺหโต อตฺตโน สาฏเก อาลยสฺส สพฺภาวโต จ ‘‘อุทฺธาเร ปาราชิก’’นฺติ วุตฺตํ. สามิโก เจ ‘‘มม สนฺตกํ อิทํ วา โหตุ, อฺํ วา, กึ เตน, อลํ มยฺหํ อิมินา’’ติ เอวํ สุฏฺุ นิราลโย โหติ, โจรสฺส ปาราชิกํ นตฺถีติ คเหตพฺพํ. น ชานนฺตีติ เตน วุตฺตวจนํ อสุณนฺตา น ชานนฺติ. เอเสว นโยติ เอตฺถ สเจ ชานิตฺวาปิ จิตฺเตน น สมฺปฏิจฺฉนฺติ, เอเสว นโยติ ทฏฺพฺพํ. ปฏิกฺขิปนฺตีติ เอตฺถ จิตฺเตน ปฏิกฺเขโปปิ สงฺคหิโตวาติ เวทิตพฺพํ. อุปจาเร วิชฺชมาเนติ ภณฺฑาคารสฺส สมีเป อุจฺจารปสฺสาวฏฺาเน วิชฺชมาเน. มยิ จ มเต สงฺฆสฺส จ เสนาสเน วินฏฺเติ เอตฺถ ‘‘ตํ มาเรสฺสามา’’ติ เอตฺตเก วุตฺเตปิ วิวริตุํ วฏฺฏติ คิลานปกฺเข ิตตฺตา อวิสโยติ วุตฺตตฺตา. มรณโต หิ ปรํ เคลฺํ อวิสยตฺตฺจ นตฺถิ. ‘‘ทฺวารํ ฉินฺทิตฺวา ปริกฺขารํ หริสฺสามา’’ติ เอตฺตเก วุตฺเตปิ วิวริตุํ วฏฺฏติเยว. สหาเยหิ ภวิตพฺพนฺติ เตหิปิ ภิกฺขาจาราทีหิ ปริเยสิตฺวา อตฺตโน สนฺตเกปิ กิฺจิ กิฺจิ ทาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. อยํ สามีจีติ ภณฺฑาคาเร วสนฺตานํ อิทํ วตฺตํ.

โลลมหาเถโรติ มนฺโท โมมูโห อากิณฺณวิหารี. อิตเรหีติ ตสฺมึเยว คพฺเภ วสนฺเตหิ อิตรภิกฺขูหิ. วิหารรกฺขณวาเร นิยุตฺโต วิหารวาริโก, วุฑฺฒปฏิปาฏิยา อตฺตโน วาเร วิหารรกฺขณโก. นิวาปนฺติ ภตฺตเวตนํ. โจรานํ ปฏิปถํ คเตสูติ โจรานํ อาคมนํ ตฺวา ‘‘ปมตรฺเว คนฺตฺวา สทฺทํ กริสฺสามา’’ติ โจรานํ อภิมุขํ คเตสุ, ‘‘โจเรหิ หฏภณฺฑํ อาหริสฺสามา’’ติ ตทนุปถํ คเตสุปิ เอเสว นโย. นิพทฺธํ กตฺวาติ ‘‘อสุกกุเล ยาคุภตฺตํ วิหารวาริกานฺเวา’’ติ เอวํ นิยมนํ กตฺวา. ทฺเว ติสฺโส ยาคุสลากา จตฺตาริ ปฺจ สลากภตฺตานิ จ ลภมาโนวาติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, ตโต อูนํ วา โหตุ อธิกํ วา อตฺตโน เวยฺยาวจฺจกรสฺส จ ยาปนมตฺตํ ลภนเมว ปมาณนฺติ คเหตพฺพํ. นิสฺสิตเก ชคฺเคนฺตีติ เตหิ วิหารํ ชคฺคาเปนฺตีติ อตฺโถ. อสหายกสฺสาติ สหายรหิตสฺส. อตฺตทุติยสฺสาติ อปฺปิจฺฉสฺส อตฺตา สรีรเมว ทุติโย อสฺส นาฺโติ อตฺตทุติโย. ตทุภยสฺสาปิ อตฺถสฺส วิภาวนํ ยสฺสาติอาทิ, เอเตน สพฺเพน เอเกกสฺส วาโร น ปาเปตพฺโพติ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปากวตฺตตฺถายาติ นิจฺจํ ปจิตพฺพยาคุภตฺตสงฺขาตวตฺตตฺถาย. เปนฺตีติ ทายกา เปนฺติ. ตํ คเหตฺวาติ ตํ อารามิกาทีหิ ทิยฺยมานํ ภาคํ คเหตฺวา. น คาหาเปตพฺโพติ เอตฺถ อพฺโภกาสิกสฺสาปิ อตฺตโน อธิกปริกฺขาโร วา ปิโต อตฺถิ, จีวราทิสงฺฆิกภาเคปิ อาลโย วา อตฺถิ, โสปิ คาหาเปตพฺโพว. ทิคุณนฺติ อฺเหิ ลพฺภมานโต ทิคุณํ. ปกฺขวาเรนาติ อฑฺฒมาสวาเรน.

สุงฺกฆาตกถาวณฺณนา

๑๑๓. สุงฺกฆาตกถายํ สุงฺกํ ยตฺถ ราชปุริสา หนนฺติ อททนฺตานํ สนฺตกํ อจฺฉินฺทิตฺวาปิ คณฺหนฺติ, ตํ านํ สุงฺกฆาตนฺติ เอวมฺปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ตฺหีติอาทิ วุตฺตํ. ทุติยํ ปาทํ อติกฺกาเมตีติ เอตฺถ ปมปาทํ ปริจฺเฉทโต พหิ เปตฺวา ทุติยปาเท อุทฺธฏมตฺเต ปาราชิกํ. อุทฺธริตฺวา พหิ อฏฺปิเตปิ พหิ ิโต เอว นาม โหตีติ กตฺวา เอวํ สพฺพตฺถ ปทวาเรสุปีติ ทฏฺพฺพํ. ปริวตฺติตฺวา อพฺภนฺตริมํ พหิ เปติ, ปาราชิกนฺติ อิทํ สยํ พหิ ตฺวา ปมํ อพฺภนฺตริมํ อุกฺขิปิตฺวา วา สมกํ อุกฺขิปิตฺวา วา ปริวตฺตนํ สนฺธาย วุตฺตํ. พหิ ตฺวา อุกฺขิตฺตมตฺเต หิ สพฺพํ พหิคตเมว โหตีติ. สเจ ปน โส พหิ ตฺวาปิ พาหิรปุฏกํ ปมํ อนฺโต เปตฺวา ปจฺฉา อพฺภนฺตริมํ อุกฺขิปิตฺวา พหิ เปติ, ตทาปิ เอกาพทฺธตาย อวิชหิตตฺตา อวหาโร น ทิสฺสติ. เกจิ ปน ‘‘ภูมิยํ ปติตฺวา วตฺตนฺตํ ปุน อนฺโต ปวิสติ, ปาราชิกเมวาติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๑๓) วุตฺตตฺตา พาหิรปุฏเก อนฺโตปวิฏฺเปิ พหิคตภาวโต น มุจฺจติ, อนฺโตคตํ ปน ปุฏกํ ปมํ, ปจฺฉา เอว วา พหิ ปิตมตฺเต วา ปาราชิกเมวา’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. พหิ ภูมิยํ ปาติตสฺส เกนจิ สทฺธึ เอกาพทฺธตาย อภาเวน อนฺโตปวิฏฺเปิ ปาราชิกเมวาติ วตฺตุํ ยุตฺตํ, อิทํ ปน เอกาพทฺธตฺตา เตน สทฺธึ น สเมติ. ตสฺมา ยถา อนฺโตภูมิคเตน เอกาพทฺธตา น โหติ, เอวํ อุภยสฺสาปิ พหิคตภาเว สาธิเตเยว อวหาโรติ วิฺายติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. เย ปน ปริวตฺติตฺวาติ อิมสฺส นิวตฺติตฺวาติ อตฺถํ วทนฺติ, เตหิ ปน อพฺภนฺตริมํ พหิ เปตีติ อยมตฺโถ คหิโต โหตีติ ตตฺถ สงฺกาเยว นตฺถิ. เอกาพทฺธนฺติ กาชโกฏิยํ รชฺชุยา พนฺธนํ สนฺธาย วุตฺตํ. อพนฺธิตฺวา กาชโกฏิยํ ปิตมตฺตเมว โหติ, ปาราชิกนฺติ พหิ คหิตกาชโกฏิยํ ปิตํ ยทิ ปาทํ อคฺฆติ, ปาราชิกเมว, อนฺโตปิเตน เอกาพทฺธตาย อภาวาติ อธิปฺปาโย. คจฺฉนฺเต ยาเน วา…เป… เปตีติ สุงฺกฆาตํ ปวิสิตฺวา อปฺปวิสิตฺวา วา เปติ. สุงฺกฏฺานสฺส พหิ ิตนฺติ ยานาทีหิ นีหฏตฺตา พหิ ิตํ. เกจิ ปน ‘‘พหิ ปิต’’นฺติ ปาํ วิกปฺเปตฺวา สุงฺกฏฺานโต ปุพฺเพว พหิ ปิตนฺติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ; สุงฺกฏฺาเน ปวิสิตฺวา ยาเน ปิเตปิ ปวตฺติตฺวา คเต วิย โทสาภาวโต. โย ปน สุงฺกฏฺานสฺส อนฺโตว ปวิสิตฺวา ‘‘สุงฺกฏฺาน’’นฺติ ตฺวา เถยฺยจิตฺเตน อาคตมคฺเคน ปฏินิวตฺติตฺวา คจฺฉติ, ตสฺสาปิ ยทิ เตน ทิสาภาเคน คจฺฉนฺตานมฺปิ หตฺถโต สุงฺกํ คณฺหนฺติ, ปาราชิกเมว. อิมสฺมึ าเนติ ยานาทีหิ นีหรเณ. ตตฺราติ ตสฺมึ เอฬกโลมสิกฺขาปเท (ปารา. ๕๗๑ อาทโย).

ปาณกถาวณฺณนา

๑๑๔. ปาณกถายํ อาปิโตติ มาตาปิตูหิ อิณํ คณฺหนฺเตหิ ‘‘ยาว อิณทานา อยํ ตุมฺหากํ สนฺติเก โหตู’’ติ อิณทายกานํ นิยฺยาติโต. อวหาโร นตฺถีติ มาตาปิตูหิ ปุตฺตสฺส อปริจฺจตฺตตฺตา มาตาปิตูนฺจ อสนฺตกตฺตา อวหาโร นตฺถิ. ธนํ ปน คตฏฺาเน วฑฺฒตีติ อิมินา อาเปตฺวา คหิตธนํ วฑฺฒิยา สห อาปิตปุตฺตหารกสฺส คีวาติ ทสฺสิตนฺติ วทนฺติ. ทาสสฺส ชาโตติ อุกฺกฏฺลกฺขณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ทาสิกุจฺฉิยํ ปน อทาสสฺส ชาโตปิ เอตฺเถว สงฺคหิโต. ปรเทสโต ปหริตฺวาติ ปรเทสวิลุมฺปเกหิ ราชโจราทีหิ ปหริตฺวา. สุขํ ชีวาติ วทตีติ เถยฺยจิตฺเตน สามิกานํ สนฺติกโต ปลาเปตุกามตาย วทติ, ตถา ปน อจินฺเตตฺวา การุฺเน ‘‘สุขํ คนฺตฺวา ชีวา’’ติ วทนฺตสฺส นตฺถิ อวหาโร, คีวา ปน โหติ. ทุติยปทวาเรติ ยทิ ทุติยปทํ อวสฺสํ อุทฺธริสฺสติ, ภิกฺขุสฺส ‘‘ปลายิตฺวา สุขํ ชีวา’’ติ วจนกฺขเณเยว ปาราชิกํ. อนาปตฺติ ปาราชิกสฺสาติ ตสฺส วจเนน เวควฑฺฒเน อกเตปิ ทุกฺกฏา น มุจฺจตีติ ทสฺเสติ. ‘‘อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาตํ อาทิเยยฺยา’’ติ (ปารา. ๘๙, ๙๑) อาทานสฺเสว วุตฺตตฺตา วุตฺตปริยาเยน มุจฺจตีติ.

จตุปฺปทกถาวณฺณนา

๑๑๗. จตุปฺปทกถายํ ปาฬิยํ อาคตาวเสสาติ ปาฬิยํ อาคเตหิ หตฺถิ อาทีหิ อฺเ ปสุ-สทฺทสฺส สพฺพสาธารณตฺตา. ภิงฺกจฺฉาปนฺติ ‘‘ภิงฺกา ภิงฺกา’’ติ สทฺทายนโต เอวํ ลทฺธนามํ หตฺถิโปตกํ. อนฺโตวตฺถุมฺหีติ ปริกฺขิตฺเต. พหินคเร ิตสฺสาติ ปริกฺขิตฺตนครํ สนฺธาย วุตฺตํ, อปริกฺขิตฺตนคเร ปน อนฺโตนคเร ิตสฺสาปิ ิตฏฺานเมว านํ. ขณฺฑทฺวารนฺติ อตฺตนา ขณฺฑิตทฺวารํ. เอโก นิปนฺโนติ เอตฺถาปิ พนฺโธติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ, เตนาห ‘‘นิปนฺนสฺส ทฺเว’’ติ. ฆาเตตีติ เอตฺถ เถยฺยจิตฺเตน วินาเสนฺตสฺส สหปโยคตฺตา ทุกฺกฏเมวาติ วทนฺติ.

โอจรกกถาวณฺณนา

๑๑๘. โอจรกกถายํ ปริยาเยน หิ อทินฺนาทานโต มุจฺจตีติ อิทํ อาณตฺติกปโยคํ สนฺธาย วุตฺตํ, สยเมว ปน อภิยุฺชนาทีสุ ปริยาเยนปิ โมกฺโข นตฺถิ.

โอณิรกฺขกถาวณฺณนา

โอณิรกฺขกถายํ โอณินฺติ โอณีตํ, อานีตนฺติ อตฺโถ. โอณิรกฺขสฺส สนฺติเก ปิตภณฺฑํ อุปนิธิ (ปารา. ๑๑๒) วิย คุตฺตฏฺาเน เปตฺวา สงฺโคปนตฺถาย อนิกฺขิปิตฺวา ยถาปิตฏฺาเน เอว มุหุตฺตมตฺตํ โอโลกนตฺถาย ปิตตฺตา ตสฺส ภณฺฑสฺส านาจาวนมตฺเตน โอณิรกฺขกสฺส ปาราชิกํ โหติ.

สํวิทาวหารกถาวณฺณนา

สํวิทาวหารกถายํ สํวิธายาติ สํวิทหิตฺวา. เตน เนสํ ทุกฺกฏาปตฺติโยติ อาณตฺติวเสน ปาราชิกาปตฺติยา อสมฺภเว สตีติ วุตฺตํ. ยทิ หิ เตน อาณตฺตา ยถาณตฺติวเสน หรนฺติ, อาณตฺติกฺขเณ เอว ปาราชิกาปตฺตึ อาปชฺชนฺติ. ปาฬิยํ ‘‘สมฺพหุลา สํวิทหิตฺวา เอโก ภณฺฑํ อวหรติ, อาปตฺติ สพฺเพสํ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๑๘) เอตฺถาปิ อาณาปกานํ อาณตฺติกฺขเณเยว อาปตฺติ, อวหารกสฺส อุทฺธาเรติ คเหตพฺโพ. สมฺพหุลา ภิกฺขู เอกํ อาณาเปนฺติ ‘คจฺเฉตํ อาหรา’ติ, ตสฺสุทฺธาเร สพฺเพสํ ปาราชิกนฺติอาทีสุปิ เอวเมว อตฺโถ คเหตพฺโพ. สาหตฺถิกํ วา อาณตฺติกสฺส อาณตฺติกํ วา สาหตฺถิกสฺส องฺคํ น โหตีติ ภินฺนกาลิกตฺตา อฺมฺสฺส องฺคํ น โหติ. ตถา หิ สหตฺถา อวหรนฺตสฺส านาจาวนกฺขเณ อาปตฺติ, อาณตฺติยา ปน อาณตฺติกฺขเณเยวาติ ภินฺนกาลิกตฺตา อาปตฺติโยติ.

สงฺเกตกมฺมกถาวณฺณนา

๑๑๙. สงฺเกตกมฺมกถายํ โอจรเก วุตฺตนเยเนวาติ เอตฺถ อวสฺสํ หาริเย ภณฺเฑติอาทินา (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๑๘) วุตฺตนเยเนว. ปาฬิยํ ‘‘ตํ สงฺเกตํ ปุเร วา ปจฺฉา วา’’ติ ตสฺส สงฺเกตสฺส ปุเร วา ปจฺฉา วาติ อตฺโถ. ‘‘ตํ นิมิตฺตํ ปุเร วา ปจฺฉา วา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.

นิมิตฺตกมฺมกถาวณฺณนา

๑๒๐. นิมิตฺตกมฺมกถายํ อกฺขินิขณนาทินิมิตฺตกมฺมํ ปน ลหุกํ อิตฺตรกาลํ, ตสฺมา ตงฺขเณเยว ตํ ภณฺฑํ อวหริตุํ น สกฺกา. นิมิตฺตกมฺมานนฺตรเมว คณฺหิตุํ อารทฺธตฺตา เตเนว นิมิตฺเตน อวหรตีติ วุจฺจติ. ยทิ เอวํ ปุเรภตฺตปฺปโยโคว เอโสติ วาโท ปมาณภาวํ อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ. น หิ สงฺเกตกมฺมํ (ปารา. ๑๑๙) วิย นิมิตฺตกมฺมํ กาลปริจฺเฉทยุตฺตํ. กาลวเสน หิ สงฺเกตกมฺมํ วุตฺตํ, กิริยาวเสน นิมิตฺตกมฺมนฺติ อยเมว เตสํ วิเสโส. ‘‘ตํ นิมิตฺตํ ปุเร วา ปจฺฉา วา ตํ ภณฺฑํ อวหรติ, มูลฏฺสฺส อนาปตฺตี’’ติ อิทํ ปน นิมิตฺตกรณโต ปุเร คณฺหนฺตสฺส เจว นิมิตฺตกมฺเม จ กเตปิ คณฺหิตุํ อนารภิตฺวา ปจฺฉา สยเมว คณฺหนฺตสฺส จ วเสน วุตฺตํ.

อาณตฺติกถาวณฺณนา

๑๒๑. อาณตฺติกถายํ อสมฺโมหตฺถนฺติ ยสฺมา สงฺเกตกมฺมนิมิตฺตกมฺมานิ กโรนฺโต น เกวลํ ปุเรภตฺตาทิกาลสงฺเกตกมฺมํ อกฺขินิขณนาทินิมิตฺตกมฺมเมว วา กโรติ, อถ โข เอวํวณฺณสณฺานภณฺฑํ คณฺหาติ, ภณฺฑนิยมมฺปิ กโรติ, ตฺวํ อิตฺถนฺนามสฺส ปาวท, โส อฺสฺส ปาวทตูติอาทินา ปุคฺคลปฏิปาฏิยา จ อาณาเปติ, ตสฺมา ปุพฺพณฺหาทิกาลวเสน อกฺขินิขณนาทิกิริยาวเสน ภณฺฑปุคฺคลปฏิปาฏิวเสน จ อาณตฺเต เอเตสุ สงฺเกตกมฺมนิมิตฺตกมฺเมสุ วิสงฺเกตา วิสงฺเกตภาเว สมฺโมโห ชายติ, ตทปคเมน อสมฺโมหตฺถํ. ยํ อาณาปเกน นิมิตฺตสฺํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ปุพฺพณฺหาทีสุ อกฺขินิขณนาทีสุ วา คหณตฺถํ อาณาเปนฺเตน อีทิสวณฺณสณฺานาทิยุตฺตํ คณฺหาติ เอวํ คหณสฺส นิมิตฺตภูตสฺาณํ กตฺวา ยํ ภณฺฑํ วุตฺตํ. อยํ ยุตฺติ สพฺพตฺถาติ เหฏฺา วุตฺเตสุ อุปริ วกฺขมาเนสุ จ สพฺพตฺถ อาณตฺติปฺปสงฺเคสุ อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิกาทีนํ ภาวสงฺขาตา วินยยุตฺติ, สา จ อาณตฺตสฺส กิริยานิฏฺาปนกฺขเณ อาณาปกสฺส ปโยเค เถยฺยจิตฺตานํ อภาวา อาณตฺติกฺขเณ เอกา เอว อาปตฺติ โหตีติ เอวํ อุปปตฺติยา ปวตฺตตฺตา ยุตฺตีติ วุตฺตา. ‘‘มูลฏฺสฺส ถุลฺลจฺจย’’นฺติ วุตฺตตฺตา สงฺฆรกฺขิเตน ปฏิคฺคหิเตปิ พุทฺธรกฺขิตธมฺมรกฺขิตานํ ทุกฺกฏเมว, กสฺมา ปเนตฺถ อาจริยสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ อาห ‘‘มหาชโน หี’’ติอาทิ. มหาชโนติ จ พุทฺธรกฺขิตธมฺมรกฺขิตสงฺฆรกฺขิเต สนฺธาย วุตฺตํ. มูลฏฺสฺเสว ทุกฺกฏนฺติ พุทฺธรกฺขิตสฺส ทุกฺกฏํ. อิทฺจ มูลฏฺสฺส ถุลฺลจฺจยาภาวทสฺสนตฺถํ ปมํ อาณตฺติกฺขเณ ทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน สงฺฆรกฺขิตสฺส ปฏิคฺคหณปจฺจยา ปุน ทุกฺกฏสมฺภวํ สนฺธาย. น หิ โส เอกปโยเคน ทุกฺกฏทฺวยํ อาปชฺชติ. เกจิ ปน ‘‘วิสงฺเกตตฺตา ปาฬิยํ ‘มูลฏฺสฺสา’ติ อวตฺวา ‘ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’ติ สามฺเน วุตฺตตฺตา อิทํ สงฺฆรกฺขิตสฺส ทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ กิฺจาปิ อฏฺกถาย น สเมติ, ปาฬิโต ปน ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ. น หิ ตสฺส ปฏิคฺคหณปฺปโยเค อนาปตฺติ โหตีติ. อิมินาว เหฏฺา อาคตวาเรสุปิ ปฏิคฺคณฺหนฺตานํ ทุกฺกฏํ เวทิตพฺพํ. ‘‘ปณฺเณ วา สิลาทีสุ วา ‘โจริยํ กาตพฺพ’นฺติ ลิขิตฺวา ปิเต ปาราชิกเมวา’’ติ เกจิ วทนฺติ, ตํ ปน ‘‘อสุกสฺส เคเห ภณฺฑ’’นฺติ เอวํ นิยเมตฺวา ลิขิเต ยุชฺชติ, น อนิยเมตฺวา ลิขิเตติ วีมํสิตพฺพํ. มคฺคานนฺตรผลสทิสาติ อิมินา ยถา อริยปุคฺคลานํ มคฺคานนฺตเร ผเล อุปฺปนฺเน กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิปริโยสานํ ภาวนากิจฺจํ นิปฺผนฺนํ นาม โหติ, เอวเมติสฺสา อตฺถสาธกเจตนาย อุปฺปนฺนาย อาณตฺติกิจฺจํ นิปฺผนฺนเมวาติ ทสฺเสติ, เตนาห ‘‘ตสฺมา อยํ อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิโก’’ติ, อาณตฺติวจีปโยคสมุฏฺาปกเจตนากฺขเณเยว ปาราชิโก โหตีติ อตฺโถ.

อาณตฺติกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

อาปตฺติเภทวณฺณนา

๑๒๒. ตตฺถ ตตฺถาติ ภูมฏฺถลฏฺาทีสุ. ปาฬิยํ มนุสฺสปริคฺคหิตํ สนฺธาย ‘‘ปรปริคฺคหิต’’นฺติ วุตฺตํ. อามสติ ผนฺทาเปติ านา จาเวตีติ อิเมหิ ตีหิ ปเทหิ ปุพฺพปโยคสหิตํ ปฺจมํ อวหารงฺคํ วุตฺตํ, านา จาเวตีติ จ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ. อาณตฺติกาทโย สพฺเพปิ ปโยคา ธุรนิกฺเขโป จ อิธ สงฺคเหตพฺพาวาติ ทฏฺพฺพํ.

๑๒๕. านาจาวนนฺติ อิทํ ปาฬิอนุสารโต วุตฺตํ ธุรนิกฺเขปสฺสาปิ สงฺคเหตพฺพโต. เอส นโย อุปริปิ สพฺพตฺถ. ตตฺถ หิ น จ สกสฺีติ อิมินา ปรปริคฺคหิตตา วุตฺตา, น จ วิสฺสาสคฺคาหี น จ ตาวกาลิกนฺติ อิเมหิ ปรปริคฺคหิตสฺิตา, ตีหิ วา เอเตหิ ปรปริคฺคหิตตา ปรปริคฺคหิตสฺิตา จ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. อนชฺฌาวุตฺถกนฺติ ‘‘มเมท’’นฺติ ปริคฺคหวเสน อนชฺฌาวุตฺถกํ อรฺเ ทารุติณปณฺณาทิ. ฉฑฺฑิตนฺติ ปมํ ปริคฺคเหตฺวา ปจฺฉา อนตฺถิกตาย ฉฑฺฑิตํ ยํ กิฺจิ. ฉินฺนมูลกนฺติ นฏฺํ ปริเยสิตฺวา อาลยสงฺขาตสฺส มูลสฺส ฉินฺนตฺตา ฉินฺนมูลกํ. อสฺสามิกนฺติ อนชฺฌาวุตฺถกาทีหิ ตีหิ อากาเรหิ ทสฺสิตํ อสฺสามิกวตฺถุ. อุภยมฺปีติ อสฺสามิกํ อตฺตโน สนฺตกฺจ.

อนาปตฺติเภทวณฺณนา

๑๓๑. ตสฺมึเยว อตฺตภาเว นิพฺพตฺตาติ ตสฺมึเยว มตสรีเร เปตตฺตภาเวน นิพฺพตฺตา. รุกฺขาทีสุ ลคฺคิตสาฏเก วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ มนุสฺเสหิ อโคปิตํ สนฺธาย วุตฺตํ, สเจ ปเนตํ เทวาลยเจติยรุกฺขาทีสุ นิยุตฺเตหิ ปุริเสหิ รกฺขิตโคปิตํ โหติ, คเหตุํ น วฏฺฏติ. โถเก ขายิเต…เป… คเหตุํ วฏฺฏตีติ อิทํ อทินฺนาทานาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ชิฆจฺฉิตปาณินา ขาทิยมานมํสสฺส อจฺฉินฺทิตฺวา ขาทนํ นาม การุฺหานิโต โลลภาวโต จ อสารุปฺปเมว. เตเนว หิ อริยวํสิกา อตฺตโน ปตฺเต ภตฺตํ ขาทนฺตมฺปิ สุนขาทึ ตชฺเชตฺวา น วาเรนฺติ, ติรจฺฉานานํ อามิสทาเน กุสลํ วิย เตสํ อามิสสฺส อจฺฉินฺทเนปิ อกุสลเมวาติ คเหตพฺพํ, เตเนว วกฺขติ ‘‘ปรานุทฺทยตาย จ น คเหตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๔๐).

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

พหุ เอกโต ทารุอาทิภาริยสฺส เอกสฺส ภณฺฑสฺส อุกฺขิปนกาเล ‘‘คณฺหถ อุกฺขิปถา’’ติ วจีปโยเคน สทฺธึ กายปโยคสพฺภาวฏฺานํ สนฺธาย ‘‘สาหตฺถิกาณตฺติก’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ตฺวํ เอตํ วตฺถุํ คณฺห, อหํ อฺ’’นฺติ เอวํ ปวตฺเต ปน อวหาเร อตฺตนา คหิตํ สาหตฺถิกเมว, ปเรน คาหาปิตํ อาณตฺติกเมว, เตเนว ตทุภยคฺเฆน ปฺจมาเสปิ ปาราชิกํ น โหติ, เอเกกภณฺฑคฺฆวเสน ถุลฺลจฺจยาทิเมว โหติ. วุตฺตฺหิ ‘‘สาหตฺถิกํ วา อาณตฺติกสฺส องฺคํ น โหตี’’ติอาทิ. อุปนิกฺขิตฺตภณฺฑํ ภณฺฑเทยฺยฺจ อทาตุกามตาย ‘‘เทมิ ทมฺมี’’ติ วิกฺขิปนฺโต ตุณฺหีภาเวน วิเหเนฺโตปิ เตน เตน กายวิการาทิกิริยาย ปรสฺส ธุรํ นิกฺขิปาเปสีติ ‘‘กิริยาสมุฏฺานฺจา’’ติ วุตฺตํ.

ปทภาชนียวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

วินีตวตฺถุวณฺณนา

๑๓๕. วินีตวตฺถูสุ นิรุตฺติเยว ตํตํอตฺถคฺคหณสฺส อุปายตาย ปโถติ นิรุตฺติปโถ, เตเนวาห ‘‘โวหารวจนมตฺเต’’ติ. ยถากมฺมํ คโตติ ตโต เปตตฺตภาวโต มตภาวํ ทสฺเสติ. อพฺภุณฺเหติ อาสนฺนมรณตาย สรีรสฺส อุณฺหสมงฺคิตํ ทสฺเสติ, เตเนวาห ‘‘อลฺลสรีเร’’ติ. กุณปภาวํ อุปคตมฺปิ ภินฺนเมว อลฺลภาวโต ภินฺนตฺตา. วิสภาคสรีเรติ อิตฺถิสรีเร. สีเส วาติอาทิ อธกฺขเก อุพฺภชาณุมณฺฑเล ปเทเส จิตฺตวิการปฺปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ, ยตฺถ กตฺถจิ อนามสนฺเตน กตํ สุกตเมว. มตสรีรมฺปิ หิ เยน เกนจิ อากาเรน สฺจิจฺจ ผุสนฺตสฺส อนามาสทุกฺกฏเมวาติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตเมว. น หิ อปาราชิกวตฺถุเกปิ จิตฺตาทิอิตฺถิรูเป ภวนฺตํ ทุกฺกฏํ ปาราชิกวตฺถุภูเต มติตฺถิสรีเร นิวตฺตติ.

กุสสงฺกามนวตฺถุกถาวณฺณนา

๑๓๘. พลสาติ พเลน. สาฏโก ภวิสฺสติ, คณฺหิสฺสามีติ อนาคตวจนํ ปสิพฺพกคฺคหณโต ปุเรตรํ สมุปฺปนฺนปริกปฺปทสฺสนวเสน วุตฺตํ. คหณกฺขเณ ปน ‘‘สาฏโก เจ, คณฺหามี’’ติ ปสิพฺพกํ คณฺหาตีติ เอวเมตฺถ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพ, น ปน พหิ นีหริตฺวา สาฏกภาวํ ตฺวา คเหสฺสามีติ, เตนาห ‘‘อุทฺธาเรเยว ปาราชิก’’นฺติ. อิตรถา ‘‘อิทานิ น คณฺหามิ, ปจฺฉา อนฺธกาเร ชาเต วิชานนกาเล วา คณฺหิสฺสามิ, อิทานิ โอโลเกนฺโต วิย หตฺถคตํ กโรมี’’ติ คณฺหนฺตสฺสาปิ คหณกฺขเณ อวหาโร ภเวยฺย, น จ ตํ ยุตฺตํ ตทา คหเณ สนฺนิฏฺานาภาวา. สนฺนิฏฺาปกเจตนาย เอว หิ ปาณาติปาตาทิอกุสลํ วิย. น หิ ‘‘ปจฺฉา วธิสฺสามี’’ติ ปาณํ คณฺหนฺตสฺส ตเทว ตสฺมึ มเตปิ ปาณาติปาโต โหติ วธกเจตนาย ปโยคสฺส อกตตฺตา, เอวมิธาปิ อตฺถงฺคเต สูริเย อวหริสฺสามีติอาทินา กาลปริกปฺปนวเสน านา จาวิเตปิ ตทาปิ อวหาโร น โหติ โอกาสปริกปฺเป (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๓๘) วิย, ตสฺมึ ปน ยถาปริกปฺปิตฏฺาเน กาเล อาคเต ภณฺฑํ ภูมิยํ อนิกฺขิปิตฺวาปิ เถยฺยจิตฺเตน คจฺฉโต ปทวาเรน อวหาโรติ ขายติ. ตสฺมา ภณฺฑปริกปฺโป โอกาสปริกปฺโป กาลปริกปฺโปติ ติวิโธปิ ปริกปฺโป คเหตพฺโพ. อฏฺกถายํ ปน โอกาสปริกปฺเป สโมธาเนตฺวา กาลปริกปฺโป วิสุํ น วุตฺโตติ อมฺหากํ ขนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. ปทวาเรน กาเรตพฺโพติ ภูมิยํ อนิกฺขิปิตฺวา วีมํสิตตฺตา วุตฺตํ. ปริยุฏฺิโตติ อนุพทฺโธ.

ปริกปฺโป ทิสฺสตีติ คหณกฺขเณ ปริกปฺโป ทิสฺสติ, น ตทา เตสํ มเตน อวหาโรติ ทสฺเสติ. ทิสฺวา หฏตฺตา ปริกปฺปาวหาโร น ทิสฺสตีติ ปจฺฉา ปน พหิ วีมํสิตฺวา สาฏกภาวํ ตฺวา ตโต ปจฺฉา เถยฺยจิตฺเตน หฏตฺตา ปุพฺเพ กตสฺส ปริกปฺปสฺส อวหารานงฺคตฺตา ‘‘สุตฺต’’นฺติ ตฺวา หรเณ วิย เถยฺยาวหาโร เอว สิยา. ตสฺมา ปริกปฺปาวหาโร น ทิสฺสติ. สาฏโก เจ ภวิสฺสตีติอาทิกสฺส ปริกปฺปสฺส ตทา อวิชฺชมานตฺตา เกวลํ อวหาโร เอว, น ปริกปฺปาวหาโรติ อธิปฺปาโย, เตน ภณฺฑปริกปฺปาวหารสฺส ‘‘สาฏโก เจ ภวิสฺสติ, คเหสฺสามี’’ติ เอวํ ภณฺฑสนฺนิฏฺานาภาวกฺขเณเยว ปวตฺตึ ทสฺเสติ, เตนาห ‘‘ยํ ปริกปฺปิตํ, ตํ อทิฏฺํ ปริกปฺปิตภาเว ิตํเยว อุทฺธรนฺตสฺส อวหาโร’’ติ. ยทิ เอวํ กสฺมา โอกาสปอปฺปาวหาโร ภณฺฑํ ทิสฺวา อวหรนฺตสฺส ปริกปฺปาวหาโร สิยาติ? นายํ โทโส อภณฺฑวิสยตฺตา ตสฺส ปริกปฺปสฺส, ปุพฺเพว ทิสฺวา าตภณฺฑสฺเสว หิ โอกาสปริกปฺโป วุตฺโต. ตํ มฺมาโน ตํ อวหรีติ อิทํ สุตฺตํ กิฺจาปิ ‘‘ตฺเเวต’’นฺติ นิยเมตฺวา คณฺหนฺตสฺส วเสน วุตฺตํ, ตถาปิ ‘‘ตฺเจ คณฺหิสฺสามี’’ติ เอวํ ปวตฺเต อิมสฺมึ ปริกปฺเปปิ ‘‘คณฺหิสฺสามี’’ติ คหเณ นิยมสพฺภาวา อวหารตฺถสาธกํ โหตีติ อุทฺธฏํ, เตเนว ‘‘สเมตี’’ติ วุตฺตํ.

เกจีติ มหาอฏฺกถายเมว เอกจฺเจ อาจริยา. มหาปจฺจริยํ ปนาติอาทินาปิ เกจิวาโท คารยฺโห, มหาอฏฺกถาวาโทว ยุตฺตตโรติ ทสฺเสติ.

อลงฺการภณฺฑนฺติ องฺคุลิมุทฺทิกาทิ. กุสํ ปาเตตฺวาติ วิลีวมยํ วา ตาลปณฺณาทิมยํ วา กตสฺาณํ ปาเตตฺวา. ปรโกฏฺาสโต กุเส อุทฺธเฏปิ น ตาว กุสสฺส ปริวตฺตนํ ชาตนฺติ วุตฺตํ ‘‘อุทฺธาเร รกฺขตี’’ติ. หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกนฺติ อิมินา านาจาวนํ ธุรนิกฺเขปฺจ วินา กุสสงฺกามนํ นาม วิสุํ เอโกยํ อวหาโรติ ทสฺเสติ. สพฺเพปิ หิ อวหารา สาหตฺถิกาณตฺติกาธิปฺปายโยเคหิ นิปฺผาทิยมานา อตฺถโต านาจาวนธุรนิกฺเขปกุสสงฺกามเนสุ ตีสุ สโมสรนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. อิตโร ตสฺส ภาคํ อุทฺธรติ, อุทฺธาเร ปาราชิกนฺติ ปุริมสฺส อตฺตโน โกฏฺาเส อาลยสฺส อวิคตตฺตา วุตฺตํ, อาลเย ปน สพฺพถา อสติ อวหาโร น โหติ, เตนาห ‘‘วิจินิตาวเสสํ คณฺหนฺตสฺสาปิ อวหาโร นตฺเถวา’’ติ.

นายํ มมาติ ชานนฺโตปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน ตตฺถ เวมติโกปิ หุตฺวา เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺโตปิ สงฺคยฺหติ. สิเวยฺยกนฺติ สิวิรฏฺเ ชาตํ.

๑๔๐-๑. กปฺปิยํ การาเปตฺวาติ ปจาเปตฺวา. ตสฺมึ ปาจิตฺติยนฺติ อทินฺนาทานภาเวน สหปโยคสฺสาปิ อภาวา ทุกฺกฏํ น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อาณตฺเตหีติ สมฺมเตน อาณตฺเตหิ. อาณตฺเตนาติ สามิเกหิ อาณตฺเตน. ภณฺฑเทยฺยนฺติ สมฺมตาทีหิ ทินฺนตฺตา น ปราชิกํ ชาตํ, อสนฺตํ ปุคฺคลํ วตฺวา คหิตตฺตา ปน ภณฺฑเทยฺยํ วุตฺตํ. อฺเน ทิยฺยมานนฺติ สมฺมตาทีหิ จตูหิ อฺเน ทิยฺยมานํ. คณฺหนฺโตติ ‘‘อปรสฺส ภาคํ เทหี’’ติ วตฺวา คณฺหนฺโต. อปรสฺสาติ อสนฺตํ ปุคฺคลํ อทสฺเสตฺวา ปน ‘‘อปรํ ภาคํ เทหี’’ติ วา กูฏวสฺสานิ คเณตฺวา วา คณฺหโต คิหิสนฺตเก สามินา จ ‘‘อิมสฺส เทหี’’ติ เอวํ อาณตฺเตน จ ทินฺเน ภณฺฑเทยฺยมฺปิ น โหติ, สงฺฆสนฺตเก ปน โหตีติ อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ อสมฺมเตน วา อนาณตฺเตน วาติอาทิ ปุน วุตฺตํ. อิตเรหิ ทิยฺยมานนฺติ สมฺมเตน อาณตฺเตน วา ทิยฺยมานํ. เอวํ คณฺหโตติ ‘‘อปรมฺปิ ภาคํ เทหี’’ติ วตฺวา กูฏวสฺสานิ คเณตฺวา วา คณฺหโต. สามิเกน ปนาติ เอตฺถ ปน-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโก, เตน ‘‘อปรมฺปิ ภาคํ เทหี’’ติ วา กูฏวสฺสานิ คเณตฺวา วา คณฺหนฺเต สามิเกน สยํ เทนฺเต วา ทาเปนฺเต วา วิเสโส อตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. สุทินฺนนฺติ ภณฺฑเทยฺยํ น โหตีติ อธิปฺปาโย. เหฏฺา ปน สามิเกน เตน อาณตฺเตน วา ทิยฺยมานํ คิหิสนฺตกํ ‘‘อปรสฺส ภาคํ เทหี’’ติ วตฺวา คณฺหโต อปรสฺส อภาวโต สามิสนฺตกเมว โหตีติ ภณฺฑเทยฺยํ ชาตํ, อิธ ปน เตหิเยว ทิยฺยมานํ ‘‘อปรมฺปิ ภาคํ เทหี’’ติ วตฺวา วา กูฏวสฺสานิ คเณตฺวา วา คณฺหโต ‘‘เทหี’’ติ วุตฺตตฺตา อฺาตกวิฺตฺติมตฺตํ เปตฺวา ภณฺฑเทยฺยํ น โหตีติ สุทินฺนเมวาติ วุตฺตํ. อสฺสามิเกน ปน อาณตฺเตน ทินฺนํ ภณฺฑํ คณฺหโต ภณฺฑเทยฺยเมวาติ วทนฺติ, ปตฺตจตุกฺเก วิย อวหารตาเวตฺถ ยุตฺตา, สงฺฆสนฺตเก ปน ‘‘เทหี’’ติ วุตฺเตปิ สามิกสฺส กสฺสจิ อภาวา สมฺมเตน ทินฺเนปิ ภณฺฑเทยฺยํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.

๑๔๖-๙. อาหราเปนฺเตสุ ภณฺฑเทยฺยนฺติ ‘‘คหิเต อตฺตมโน โหตี’’ติ วจนโต อนตฺตมนสฺส สนฺตกํ คหิตมฺปิ ปุน ทาตพฺพเมวาติ วุตฺตํ. ‘‘สมฺมุขีภูเตหิ ภาเชตพฺพ’’นฺติ วจนโต ภาชนียภณฺฑํ อุปจารสีมฏฺานเมว ปาปุณาตีติ อาห ‘‘อนฺโตอุปจารสีมายํ ิตสฺเสว คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ภณฺฑเทยฺยนฺติ อุภินฺนํ สาลยภาเวปิ โจรสฺส อทตฺวา สามิกสฺเสว ทาตพฺพํ โจเรนาปิ สามิกสฺเสว ทาตพฺพโต. เอเสว นโยติ ปํสุกูลสฺาย คหิเต ภณฺฑเทยฺยํ, เถยฺยจิตฺเตน ปาราชิกนฺติ อตฺโถ.

วุฏฺหนฺเตสูติ คามํ ฉฑฺเฑตฺวา ปลายนฺเตสุ. อวิเสเสนาติ สอุสฺสาหตาทิวิเสสํ อปรามสิตฺวา สามฺโต. สอุสฺสาหมตฺตเมว อาปตฺติภาวสฺส ปมาณํ สามิกานํ ปริจฺฉินฺนภาวโต. ตโตติ คณสนฺตกาทิโต. กุลสงฺคหณตฺถาย เทตีติ ปํสุกูลวิสฺสาสิกาทิสฺาย คเหตฺวา เทติ, ตทา กุลสงฺคหปจฺจยา จ ทุกฺกฏํ ภณฺฑเทยฺยฺจ, เถยฺยจิตฺเต ปน สติ กุลสงฺคหณตฺถาย คณฺหโตปิ ปาราชิกเมว. อูนปฺจมาสกาทีสุ กุลทูสกทุกฺกเฏน สทฺธึ ถุลฺลจฺจยทุกฺกฏานิ. เสนาสนตฺถาย นิยมิตนฺติ อิทํ อิสฺสรวตาย ททโต ถุลฺลจฺจยทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อิตรปจฺจยตฺถาย ทินฺนมฺปิ อเถยฺยจิตฺเตน อิสฺสรวตาย กุลสงฺคหณตฺถาย วา าตกาทีนํ วา ททโต ทุกฺกฏํ ภณฺฑเทยฺยฺจ โหเตว. อิสฺสรวตายาติ ‘‘มยิ เทนฺเต โก นิวาเรสฺสติ, อหเมเวตฺถ ปมาณ’’นฺติ เอวํ อตฺตโน อิสฺสริยภาเวน. ถุลฺลจฺจยนฺติ กุลสงฺคหณตฺถาย วา อฺถา วา การเณน ททโต เสนาสนตฺถาย นิยมิตสฺส ครุภณฺฑตาย ถุลฺลจฺจยํ ภณฺฑเทยฺยฺจ. คีวาติ เอตฺถ เสนาสนตฺถาย นิยมิเต ถุลฺลจฺจเยน สทฺธึ คีวา, อิตรสฺมึ ทุกฺกเฏน สทฺธินฺติ เวทิตพฺพํ. สุขาทิตเมวาติ อนฺโตอุปจารสีมายํ ตฺวา ภาเชตฺวา อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา ขาทิตตฺตา วุตฺตํ. สงฺฆิกฺหิ วิหารปฏิพทฺธํ เวภงฺคิยํ พหิอุปจารสีมฏฺํ ภณฺฑํ อนฺโตอุปจารฏฺเหิ ภิกฺขูหิ เอว ภาเชตพฺพํ, น พหิ ิเตหิ อุปจารสีมาย ภาเชตพฺพนฺติ.

๑๕๐. ‘‘วุตฺโต วชฺเชมี’’ติ วุตฺตภิกฺขุสฺมึ ‘‘วุตฺโต วชฺเชหี’’ติ วุตฺตสฺส ปจฺฉา อุปฺปชฺชนกปาราชิกาทิโทสาโรปนโต, คหฏฺานํ วา ‘‘ภทนฺตา อปริจฺเฉทํ กตฺวา วทนฺตี’’ติ เอวํ โทสาโรปนโต.

๑๕๓-๕. ฉาตชฺฌตฺตนฺติ เตน ฉาเตน ชิฆจฺฉาย อุทรคฺคินา ฌตฺตํ, ทฑฺฒํ ปีฬิตนฺติ อตฺโถ. ธนุกนฺติ ขุทฺทกธนุสณฺานํ ลคฺคนกทณฺฑํ. มทฺทนฺโต คจฺฉติ, ภณฺฑเทยฺยนฺติ เอตฺถ เอกสูกรคฺฆนกภณฺฑํ ทาตพฺพํ เอกสฺมึ พนฺเธ อฺเสํ ตตฺถ อพชฺฌนโต. อทูหลนฺติ ยนฺตปาสาโณ, เยน อชฺโฌตฺถฏตฺตา มิคา ปลายิตุํ น สกฺโกนฺติ. ปจฺฉา คจฺฉตีติ เตน กตปโยเคน อคนฺตฺวา ปจฺฉา สยเมว คจฺฉติ, เหฏฺา วุตฺเตสุปิ อีทิเสสุ าเนสุ เอเสว นโย. รกฺขํ ยาจิตฺวาติ ราชปุริสานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา อนุทฺทิสฺส รกฺขํ ยาจิตฺวา. กุมีนมุขนฺติ กุมีนสฺส อนฺโต มจฺฉานํ ปวิสนมุขํ.

๑๕๖. เถรานนฺติ อาคนฺตุกตฺเถรานํ. เตสมฺปีติ อาวาสิกภิกฺขูนมฺปิ. ปริโภคตฺถายาติ สงฺฆิเก กตฺตพฺพวิธึ กตฺวา ปริภุฺชนตฺถาย. คหเณติ ปาเสโส ทฏฺพฺโพ. ยตฺถาติ ยสฺมึ อาวาเส. อฺเสนฺติ อฺเสํ อาคนฺตุกานํ. เตสุปิ อาคนฺตุกา อนิสฺสราติ เสนาสเน นิรนฺตรํ วสนฺตานํ จีวรตฺถาย ทายเกหิ ภิกฺขูหิ วา นิยเมตฺวา ทินฺนตฺตา ภาเชตฺวา ขาทิตุํ อนิสฺสรา, อาคนฺตุเกหิปิ อิจฺฉนฺเตหิ ตสฺมึ วิหาเร วสฺสานาทีสุ ปวิสิตฺวา จีวรตฺถาย คเหตพฺพํ. เตสํ กติกาย าตพฺพนฺติ สพฺพานิ ผลาผลานิ อภาเชตฺวา ‘‘เอตฺตเกสุ รุกฺเขสุ ผลานิ ภาเชตฺวา ปริภุฺชิสฺสาม, อฺเสุ ผลาผเลหิ เสนาสนานิ ปฏิชคฺคิสฺสามา’’ติ วา, ‘‘ปิณฺฑปาตาทิปจฺจยํ สมฺปาเทสฺสามา’’ติ วา, ‘‘กิฺจิปิ อภาเชตฺวา จตุปจฺจยตฺถาเยว อุปเนมา’’ติ วา เอวํ สมฺมา อุปเนนฺตานํ อาวาสิกานํ กติกาย อาคนฺตุเกหิ าตพฺพํ. มหาอฏฺกถายํ ‘‘อนิสฺสรา’’ติ วจเนน ทีปิโต เอว อตฺโถ, มหาปจฺจริยํ จตุนฺนํ ปจฺจยานนฺติอาทินา วิตฺถาเรตฺวา ทสฺสิโต. ปริโภควเสเนวาติ เอตฺถ เอว-สทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโต, ปริโภควเสน ตเมว ภาเชตฺวาติ โยเชตพฺพํ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ วิหาเร, รฏฺเ วา.

เสนาสนปจฺจยนฺติ เสนาสนฺจ ตทตฺถาย นิยเมตฺวา ปิตฺจ. เอกํ วา ทฺเว วา วรเสนาสนานิ เปตฺวาติ วุตฺตเมวตฺถํ ปุน พฺยติเรกมุเขน ทสฺเสตุํ ‘‘มูลวตฺถุจฺเฉทํ ปน กตฺวา น อุปเนตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, เสนาสนสงฺขาตวตฺถุโน มูลจฺเฉทํ กตฺวา สพฺพานิ เสนาสนานิ น วิสฺสชฺเชตพฺพานีติ อตฺโถ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘เอกํ วา ทฺเว วา วรเสนาสนานิ เปตฺวา ลามกโต ปฏฺาย วิสฺสชฺเชนฺเตหิปิ เสนาสนภูมิโย น วิสฺสชฺเชตพฺพาติ อยมตฺโถ วุตฺโต’’ติ วทนฺติ, ตมฺปิ ยุตฺตเมว อิมสฺสาปิ อตฺถสฺส อวสฺสํ วตฺตพฺพโต, อิตรถา เกจิ สห วตฺถุนาปิ วิสฺสชฺเชตพฺพํ มฺเยฺยุํ.

ปณฺณํ อาโรเปตฺวาติ ‘‘เอตฺตเก รุกฺเข รกฺขิตฺวา ตโต เอตฺตกํ คเหตพฺพ’’นฺติ ปณฺณํ อาโรเปตฺวา. นิมิตฺตสฺํ กตฺวาติ สงฺเกตํ กตฺวา. ทารกาติ เตสํ ปุตฺตนตฺตาทโย เย เกจิ โคเปนฺติ, เต สพฺเพปิ อิธ ‘‘ทารกา’’ติ วุตฺตา. ตโตติ ยถาวุตฺตทารุสมฺภารโต. อาปุจฺฉิตฺวาติ การกสงฺฆํ อาปุจฺฉิตฺวา. ตํ สพฺพมฺปิ อาหริตฺวาติ อนาปุจฺฉิตฺวาปิ ตาวกาลิกํ อาหริตฺวา. อยเมว ภิกฺขุ อิสฺสโรติอาทิโต ปฏฺาย อตฺตโน สนฺตเกหิ ทารุสมฺภาราทีหิ จ การาปิตตฺตา ปฏิชคฺคิตตฺตา จ สงฺฆิกเสนาสเน ภาคิตาย จ อยเมว อิสฺสโร, น จ โส ตโต วุฏฺาเปตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ. อุทกปูชนฺติ เจติยงฺคเณ สิฺจนาทิปูชํ. วตฺตสีเสนาติ เกวลํ สทฺธาย, น เวตนาทิอตฺถาย. สวตฺถุกนฺติ สห ภูมิยา. กุฏฺฏนฺติ เคหภิตฺตึ. ปาการนฺติ ปริกฺเขปปาการํ. ตโตติ ฉฑฺฑิตวิหารโต. ตโต อาหริตฺวา เสนาสนํ กตํ โหตีติ สามนฺตคามวาสีหิ ภิกฺขูหิ ฉฑฺฑิตวิหารโต ทารุสมฺภาราทึ อาหริตฺวา เสนาสนํ กตํ โหติ.

๑๕๗. ‘‘ปุคฺคลิกปริโภเคน ปริภุฺชตี’’ติ วุตฺตมตฺถํเยว ปากฏํ กาตุํ ‘‘อาคตาคตานํ วุฑฺฒตรานํ น เทตี’’ติ วุตฺตํ. จตุภาคอุทกสมฺภินฺเนติ จตุตฺถภาเคน สมฺภินฺเน. ปาฬิยํ ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขเว, ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๕๗) สามิเกหิ ถุลฺลนนฺทํ อุทฺทิสฺส เอติสฺสา หตฺเถ ทินฺนตฺตา, อเถยฺยจิตฺเตน ปริภุฺชิตตฺตา จ วุตฺตํ. เถยฺยจิตฺเตน ปริภุตฺเตปิ จสฺสา ภณฺฑเทยฺยเมว อุปนิกฺขิตฺตภณฺฑฏฺานิยตฺตา. โอทนภาชนียวตฺถุสฺมินฺติ ‘‘อปรสฺส ภาคํ เทหี’’ติ อาคตวตฺถุสฺมึ (ปารา. ๑๔๑).

๑๕๙. ตสฺส กุลสฺส อนุกมฺปาย ปสาทานุรกฺขณตฺถายาติอาทินา กุลสงฺคหตฺถํ นากาสีติ ทสฺเสติ. ‘‘ยาว ทารกา ปาสาทํ อาโรหนฺติ, ตาว ปาสาโท เตสํ สนฺติเก โหตู’’ติ ปุพฺเพ กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา อธิฏฺิตตฺตา เอว ยถากาลปริจฺเฉทเมว ตตฺถ ติฏฺติ, ตโต ปรํ ปาสาโท สยเมว ยถาานํ คจฺฉติ, ตถาคมนฺจ อิทฺธิวิสฺสชฺชเนน สฺชาตํ วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘เถโร อิทฺธึ ปฏิสํหรี’’ติ. ยสฺมา เอวํ อิทฺธิวิธาเณน กโรนฺตสฺส กายวจีปโยคา น สนฺติ เถยฺยจิตฺตฺจ นตฺถิ ปาสาทสฺเสว วิจาริตตฺตา, ตสฺมา ‘‘เอตฺถ อวหาโร นตฺถี’’ติ เถโร เอวมกาสีติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา ทารเกสุ อนุกมฺปาย อานยนตฺถเมว ปาสาเท อุปนีเต ปาเส พทฺธสูกราทีนํ อามิสํ ทสฺเสตฺวา านาจาวนํ วิย กรมรานีเตสุ ทารเกสุ ปาสาทํ อารุฬฺเหสุปิ ปุน ปฏิสํหรเณ จ อิธ อวหาโร นตฺถิ การุฺาธิปฺปายตฺตา, ภณฺฑเทยฺยมฺปิ น โหติ กายวจีปโยคาภาวา. กายวจีปโยเค สติเยว หิ อาปตฺติ ภณฺฑเทยฺยํ วา โหติ, เตเนว ภควา ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขเว, อเถยฺยจิตฺตสฺสา’’ติอาทึ อวตฺวา ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิมสฺส อิทฺธิวิสเย’’ติ (ปารา. ๑๕๙) เอตฺตกเมว อโวจ. อิทฺธิวิสเยติ เจตฺถ ปรภณฺฑาทายกกายวจีปโยคาสมุฏฺาปกสฺส เกวลํ มโนทฺวาริกสฺส อเถยฺยจิตฺตภูตสฺส อิทฺธิจิตฺตสฺส วิสเย อาปตฺติ นาม นตฺถีติ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพ. กึ ปน ปฏิกฺขิตฺตํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ กาตุํ วฏฺฏตีติ โจทนํ สนฺธายาห ‘‘อีทิสาย อธิฏฺานิทฺธิยา อนาปตฺตี’’ติ. ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิมสฺส อิทฺธิวิสเย’’ติ หิ อิมินาเยว สุตฺเตน อธิฏฺานิทฺธิยา อปฺปฏิกฺขิตฺตภาโว สิชฺฌติ. อตฺตโน ปกติวณฺณํ อวิชหิตฺวา พหิทฺธา หตฺถิอาทิทสฺสนํ, ‘‘เอโกปิ หุตฺวา พหุธา โหตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๓๘, ๒๓๙; ม. นิ. ๑.๑๔๗; ปฏิ. ม. ๑.๑๐๒) อาคตฺจ อธิฏฺานวเสน นิปฺผนฺนตฺตา อธิฏฺานิทฺธิ นาม, ‘‘โส ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารกวณฺณํ วา ทสฺเสติ, นาควณฺณํ…เป… วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๓) เอวํ อาคตา อิทฺธิ ปกติวณฺณวิชหนวิการวเสน ปวตฺตตฺตา วิกุพฺพนิทฺธิ นาม. อตฺตโน ปน ปกติรูปํ ยถาสภาเวน เปตฺวาว พหิ หตฺถิอาทิทสฺสนํ วิกุพฺพนิทฺธิ นาม น โหติ, อตฺตโน รูปเมว หตฺถิอาทิรูเปน นิมฺมานํ วิกุพฺพนิทฺธีติ เวทิตพฺพํ.

ปราชิตกิเลเสนาติ วิชิตกิเลเสน, นิกฺกิเลเสนาติ อตฺโถ. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน, เตน ทุติยปาราชิกสิกฺขาปเทน สมํ อฺํ อเนกนยโวกิณฺณํ คมฺภีรตฺถวินิจฺฉยํ กิฺจิ สิกฺขาปทํ น วิชฺชตีติ โยชนา. ตตฺถ อตฺโถ นาม ปาฬิอตฺโถ, วินิจฺฉโย ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโย, เต คมฺภีรา ยสฺมึ, ตํ คมฺภีรตฺถวินิจฺฉยํ. วตฺถุมฺหิ โอติณฺเณติ โจทนาวเสน วา อตฺตนาว อตฺตโน วีติกฺกมาโรจนวเสน วา สงฺฆมชฺเฌ อทินฺนาทานวตฺถุสฺมึ โอติณฺเณ. เอตฺถาติ โอติณฺณวตฺถุมฺหิ. วินิจฺฉโยติ อาปตฺตานาปตฺตินิยมนํ. กปฺปิเยปิ จ วตฺถุสฺมินฺติ อตฺตนา คเหตุํ ยุตฺเต มาตาปิตาทีนํ สนฺตเกปิ.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

ทุติยปาราชิกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๓. ตติยปาราชิกํ

ตีหีติ กายวจีมโนทฺวาเรหิ.

ปมปฺตฺตินิทานวณฺณนา

๑๖๒. ยา อยํ เหฏฺา ตํ ปเนตํ พุทฺธกาเล จ จกฺกวตฺติกาเล จ นครํ โหตีติอาทินา (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๔) ราชคหสฺส พุทฺธุปฺปาเทเยว เวปุลฺลปฺปตฺติ วุตฺตา, สา เอตฺถาปิ สมานาติ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทมฺปิ จ นคร’’นฺติ วุตฺตํ, เตน จ น เกวลํ ราชคหาทโย เอวาติ ทสฺเสติ. มหาวนํ นามาติอาทิ มชฺฌิมภาณกสํยุตฺตภาณกานํ มเตน วุตฺตํ, ทีฆภาณกา ปน ‘‘หิมวนฺเตน สทฺธึ เอกาพทฺธํ หุตฺวา ิตํ มหาวน’’นฺติ วทนฺติ. หํสวฏฺฏกจฺฉทเนนาติ หํสวฏฺฏกปฏิจฺฉนฺเนน, หํสมณฺฑลากาเรนาติ อตฺโถ. กายวิจฺฉนฺทนิยกถนฺติ กรชกาเย วิราคุปฺปาทนกถํ. ฉนฺโทติ ทุพฺพลราโค. ราโคติ พลวราโค. ‘‘เกสโลมาทิ’’นฺติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิภาเคน ทสฺเสตุํ เยปิ หีติอาทิ วุตฺตํ. ปฺจปฺจปฺปเภเทนาติ เอตฺถ ปฺจ ปฺจ ปเภทา เอตสฺส ปริยายสฺสาติ ปฺจปฺจปฺปเภโท, เตน ปฺจปฺจปฺปเภเทนาติ เอวํ พาหิรตฺถสมาสวเสน ปริยายวิเสสนตา ทฏฺพฺพา.

อสุภายาติ อสุภมาติกาย. วณฺเณตพฺพมาติกฺหิ อเปกฺขิตฺวา อิตฺถิลิงฺเค สามิวจนํ, เตนาห มาติกํ นิกฺขิปิตฺวาติอาทิ. ตํ วิภชนฺโตติ มาติกํ วิภชนฺโต. ผาติกมฺมนฺติ นิปฺผตฺติกรณํ. ปฺจงฺควิปฺปหีนนฺติ กามจฺฉนฺทาทิปฺจนีวรณงฺควิคเมน ปฺจงฺควิปฺปหีนตา, อปฺปนาปฺปตฺตวิตกฺกาทิชฺฌานงฺคานํ อุปฺปตฺติวเสน ปฺจงฺคสมนฺนาคตตา จ เวทิตพฺพา. ติวิธกลฺยาณํ ทสลกฺขณสมฺปนฺนนฺติ เอตฺถ ปน ฌานสฺส อาทิมชฺฌปริโยสานานํ วเสน ติวิธกลฺยาณตา, เตสํเยว อาทิมชฺฌปริโยสานานํ ลกฺขณวเสน ทสลกฺขณสมฺปนฺนตา จ เวทิตพฺพา. อฏฺกถายํ ปน ‘‘ทสลกฺขณวิภาวเนเนว ตนฺนิสฺสยภูตา ติวิธกลฺยาณตาปิ ฌานสฺส ปากฏา โหตีติ ตตฺริมานีติอาทิ วุตฺตํ.

ตตฺรายํ ปาฬีติ ตสฺมึ ทสลกฺขณวิภาวนวิสเย อยํ ปาฬิ. ปฏิปทาวิสุทฺธีติ โคตฺรภุปริโยสานาย ปุพฺพภาคปฏิปทาย ฌานสฺส นีวรณาทิปริพนฺธโต วิสุทฺธิ, สายํ ยสฺมา อุเปกฺขานุพฺรูหนาทีนมฺปิ ปจฺจยตฺเตน ปธานา ปุริมการณสิทฺธา จ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปฏิปทาวิสุทฺธิ อาที’’ติ. อุเปกฺขานุพฺรูหนาติ วิโสเธตพฺพตาทีนํ อภาวโต ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาย กิจฺจนิปฺผตฺติยา อนุพฺรูหนา, สา ปน ปริพนฺธวิสุทฺธิสมกาลวิภาวินีปิ ตพฺพิสุทฺธิยาว นิปฺผนฺนาติ ทีปนตฺถมาห ‘‘อุเปกฺขานุพฺรูหนา มชฺเฌ’’ติ. สมฺปหํสนาติ วตฺถุธมฺมาทีนํ อนติวตฺตนาทิสาธกสฺส าณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสน ปริโยทปนา, สา ปน ยสฺมา กตฺตพฺพสฺส สพฺพกิจฺจสฺส นิปฺผตฺติยาว สิทฺธา นาม โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘สมฺปหํสนา ปริโยสาน’’นฺติ. ตีณิปิ เจตานิ กลฺยาณานิ เอกกฺขเณ ลพฺภมานานิปิ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตาทิวเสน ปวตฺตนฺตีติ ทสฺสนตฺถํ อาทิมชฺฌปริโยสานภาเวน วุตฺตานิ, น ปน ฌานสฺส อุปฺปาทาทิกฺขณตฺตเย ยถากฺกมํ ลพฺภมานตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. มชฺฌิมํ สมาธินิมิตฺตํ ปฏิปชฺชตีติอาทีสุ มชฺฌิมํ สมาธินิมิตฺตํ นาม สมปฺปวตฺโต อปฺปนาสมาธิเยว. โส หิ ลีนุทฺธจฺจสงฺขาตานํ อุภินฺนํ อนฺตานํ อนุปคมเนน มชฺฌิโม, สวิเสสํ จิตฺตสฺส เอกตฺตารมฺมเณ ปนโต สมาธิเยว อุปริวิเสสานํ การณภาวโต ‘‘สมาธินิมิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ, ตํ ปฏิปชฺชติ ปฏิลพฺภตีติ อตฺโถ. เอวํ ปฏิปนฺนตฺตา มชฺฌิเมน สมาธินิมิตฺเตน ตตฺถ เอกตฺตารมฺมเณ อปฺปนาโคจเร ปกฺขนฺทติ อุปติฏฺติ, เอวํ วิสุทฺธสฺส ปน ตสฺส จิตฺตสฺส ปุน วิโสเธตพฺพาภาวโต วิโสธเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต ปุคฺคโล วิสุทฺธํ จิตฺตํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม. สมถภาวูปคมเนน สมถปฏิปนฺนสฺส ปุน สมาธาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต สมถปฏิปนฺนํ อชฺฌุเปกฺขติ, สมถปฏิปนฺนภาวโต เอวมสฺส กิเลสสํสคฺคํ ปหาย เอกตฺเตน อุปฏฺิตสฺส ปุน เอกตฺตุปฏฺาเน พฺยาปารํ อกโรนฺโต เอกตฺตุปฏฺานํ อชฺฌุเปกฺขติ นาม.

ตตฺถ ชาตานนฺติอาทีสุ เย ปน เต เอวํ อุเปกฺขานุพฺรูหิเต ตสฺมึ ฌานจิตฺเต ชาตา สมาธิปฺาสงฺขาตา ยุคนทฺธธมฺมา, เตสํ อฺมฺํ อนติวตฺตนสภาเวน สมฺปหํสนา วิโสธนา ปริโยทปนา จ, สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา วิมุตฺติรเสน เอกรสตาย สมฺปหํสนา จ, ยฺเจตํ ตทุปคํ เตสํ อนติวตฺตนเอกรสภาวานํ อนุจฺฉวิกํ วีริยํ, ตสฺส ตทุปควีริยสฺส วาหนฏฺเน ปวตฺตนฏฺเน สมฺปหํสนา จ, ตสฺมึ ขเณ ยถาวุตฺตธมฺมานํ อาเสวนฏฺเน สมฺปหํสนา จ, ปริโยทปนา จ ปริโยทปนกสฺส าณสฺส กิจฺจนิปฺผตฺติวเสเนว อิชฺฌตีติ เวทิตพฺพํ. เอวํ ติวิธตฺตคตํ จิตฺตนฺติอาทีนิ ตสฺเสว จิตฺตสฺส โถมนวจนานิ. วิตกฺกสมฺปนฺนนฺติ วิตกฺกงฺเคน สุนฺทรภาวมุปคตํ. จิตฺตสฺส อธิฏฺานสมฺปนฺนนฺติ ตสฺมิฺเว อารมฺมเณ จิตฺตสฺส นิรนฺตรปฺปวตฺติสงฺขาเตน สมาธินา สมฺปนฺนํ, อิทํ ฌานงฺควเสน วุตฺตํ. สมาธิสมฺปนฺนนฺติ อิทํ ปน อินฺทฺริยวเสนาติ เวทิตพฺพํ.

ปฏิกุฏตีติ สงฺกุจติ. ปฏิวฏฺฏตีติ ปฏินิวฏฺฏติ. นฺหารุททฺทุลนฺติ นฺหารุขณฺฑํ. ปยุตฺตวาจนฺติ ปจฺจยปริเยสเน นิยุตฺตวาจํ. ทณฺฑวาคุราหีติ ทณฺฑปฏิพทฺธาหิ ทีฆชาลสงฺขาตาหิ วาคุราหิ.

สมณกุตฺตโกติ กาสายนิวาสนาทิสมณกิจฺจโก. วคฺคุมุทาติ เอตฺถ ‘‘วคฺคุมตา’’ติ วตฺตพฺเพ โลกิกา ‘‘มุทา’’ติ โวหรึสูติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วคฺคุมตา’’ติ. ‘‘วคฺคู’’ติ มตา, สุทฺธสมฺมตาติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘ปุฺสมฺมตา’’ติ. สตฺตานํ ปาปุนเนน โสธเนน สา ปุฺสมฺมตา.

๑๖๓. มารสฺส เธยฺยํ านํ, วตฺถุ วา นิวาโส มารเธยฺยํ, โส อตฺถโต เตภูมกธมฺมา เอว, อิธ ปน ปฺจ กามคุณา อธิปฺเปตา, ตํ มารเธยฺยํ. ‘‘อยํ สมณกุตฺตโก ยถาสมุปฺปนฺนสํเวคมูลเกน สมณภาวูปคมเนน อติกฺกมิตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ จินฺเตตฺวา อโวจ, น ปน ‘‘อรหตฺตปฺปตฺติยา ตีสุ ภเวสุ อปฺปฏิสนฺธิกตาย ตํ อติกฺกมิตุํ สกฺขิสฺสตี’’ติ มรเณเนว สตฺตานํ สํสารโมจนลทฺธิกตฺตา เทวตาย. น หิ มตานํ กตฺถจิ ปฏิสนฺธิ คจฺฉติ. อิมินา อตฺเถน เอวเมว ภวิตพฺพนฺติ อิมินา ปเรสํ ชีวิตา โวโรปนตฺเถน เอวเมว สํสารโมจนสภาเวเนว ภวิตพฺพํ. ‘‘อตฺตนาปิ อตฺตานํ ชีวิตา โวโรเปนฺติ, อฺมฺมฺปิ ชีวิตา โวโรเปนฺตี’’ติ (ปารา. ๑๖๒) วุตฺตตฺตา สพฺพานิปิ ตานิ ปฺจภิกฺขุสตานิ ชีวิตา โวโรเปสีติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ตสฺมา เย อตฺตนาปิ อตฺตานํ อฺมฺฺจ ชีวิตา โวโรเปสุํ, เต ปุถุชฺชนภิกฺขู เปตฺวา ตทวเสเส จ ปุถุชฺชนภิกฺขู, สพฺเพ จ อริเย อยํ ชีวิตา โวโรเปสีติ เวทิตพฺพํ.

๑๖๔. เอกีภาวโตติ ปวิเวกโต. อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ คณฺหนฺตีติ อตฺตโน อตฺตโน อาจริยานํ สนฺติเก คณฺหนฺติ, คเหตฺวา จ อาจริเยหิ สทฺธึ ภควนฺตํ อุปฏฺหนฺติ. ตทา ปน อุทฺเทสาทิทายกา ตนุภูเตหิ ภิกฺขูหิ ภควนฺตํ อุปคตา, ตํ สนฺธาย ภควา ปุจฺฉติ.

อานาปานสฺสติสมาธิกถาวณฺณนา

๑๖๕. ทสานุสฺสตีสุ อนฺโตคธาปิ อานาปานสฺสติ ตทา ภิกฺขูนํ พหูนํ สปฺปายตํ ทสฺเสตุํ ปุน คหิตา. ตถา หิ ตํ ภควา เตสํ เทเสสิ. อาหาเร ปฏิกฺกูลสฺา อสุภกมฺมฏฺานสทิสา, จตฺตาโร ปน อารุปฺปา อาทิกมฺมิกานํ อนนุรูปาติ เตสํ อิธ อคฺคหณํ ทฏฺพฺพํ. อฺํ ปริยายนฺติ อรหตฺตาธิคมตฺถาย อฺํ การณํ. อตฺถโยชนากฺกมนฺติ อตฺถฺจ โยชนากฺกมฺจ. อสฺสาสวเสนาติ อสฺสาสํ อารมฺมณํ กตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. อุปฏฺานํ สตีติ อปฺปมุสฺสนตาย ตเมว อสฺสาสํ ปสฺสาสฺจ อุปคนฺตฺวา านํ, ตถา ติฏฺนกธมฺโม สติ นามาติ อตฺโถ. อิทานิ สติวเสเนว ปุคฺคลํ นิทฺทิสิตุกาเมน โย อสฺสสตีติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย อสฺสสติ, ตสฺส สติ อสฺสาสํ อุปคนฺตฺวา ติฏฺตีติอาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพ. อโกสลฺลสมฺภูเตติ อวิชฺชาสมฺภูเต. ขเณเนวาติ อตฺตโน ปวตฺติกฺขเณเนว. อริยมคฺคสฺส ปาทกภูโต อยํ สมาธิ อนุกฺกเมน วฑฺฒิตฺวา อริยมคฺคภาวํ อุปคโต วิย โหตีติ อาห ‘‘อริยมคฺควุฑฺฒิปฺปตฺโต’’ติ. โอปมฺมนิทสฺสนนฺติ เอตฺถ อุปมาว โอปมฺมํ, ตสฺส นิทสฺสนํ.

พาหิรกา อานาปานสฺสตึ ชานนฺตา อาทิโต จตุปฺปการเมว ชานนฺติ, น สพฺพํ โสฬสปฺปการนฺติ อาห สพฺพปฺปการอิจฺจาทิ. เอวมสฺเสตํ เสนาสนนฺติ เอตฺถ เอวนฺติ ภาวนาสติยา ยถาวุตฺตนเยน อารมฺมเณ จิตฺตสฺส นิพนฺธเน สติเยว, นาสตีติ อตฺโถ, เตน มุฏฺสฺสติสฺส อรฺวาโส นิรตฺถโก อนนุรูโปติ ทสฺเสติ. อวเสสสตฺตวิธเสนาสนนฺติ ‘‘ปพฺพตํ กนฺทรํ คิริคุหํ สุสานํ วนปตฺถํ อพฺโภกาสํ ปลาลปุฺช’’นฺติ (วิภ. ๕๐๘) เอวํ วุตฺตํ. อุตุตฺตยานุกูลํ ธาตุจริยานุกูลนฺติ คิมฺหานาทิอุตุตฺตยสฺส เสมฺหาทิธาตุตฺตยสฺส โมหาทิจริยตฺตยสฺส จ อนุกูลํ. นิสชฺชาย ทฬฺหภาวํ ปลฺลงฺกาภุชเนน, อสฺสาสปสฺสาสานํ ปวตฺตนสุขตํ อุปริมกายสฺส อุชุกํ ปเนน, อารมฺมณปริคฺคหูปายํ ปริมุขํ สติยา ปเนน อุปทิสนฺโต. น ปณมนฺตีติ น โอณมนฺติ. ปริคฺคหิตนิยฺยานํ สตินฺติ สพฺพถา คหิตํ สมฺโมสปฏิปกฺขโต นิคฺคมนสงฺขาตํ สตึ กตฺวา, ปรมํ สติเนปกฺกํ อุปฏฺเปตฺวาติ อตฺโถ.

สโตวาติ สติยา สมนฺนาคโต เอว. พาตฺตึสาย อากาเรหีติ จตูสุ จตุกฺเกสุ อาคตานิ ทีฆรสฺสาทีนิ โสฬส ปทานิ อสฺสาสปสฺสาสวเสน ทฺวิธา วิภชิตฺวา วุตฺเตหิ ทฺวตฺตึสากาเรหิ. ทีฆํอสฺสาสวเสนาติ ทีฆอสฺสาสวเสน, วิภตฺติอโลปํ กตฺวา นิทฺเทโส, ทีฆนฺติ วา ภควตา วุตฺตอสฺสาสวเสน. จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปนฺติ วิกฺเขปปฏิปกฺขภาวโต ‘‘อวิกฺเขโป’’ติ ลทฺธนามํ จิตฺตสฺส เอกคฺคภาวํ ปชานโต. ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี อสฺสาสวเสนาติ ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสี หุตฺวา อสฺสาสวเสน, ‘‘ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิอสฺสาสนวเสนา’’ติ วา ปาโ, ตสฺส ปฏินิสฺสคฺคานุปสฺสิโน อสฺสาสวเสนาติ อตฺโถ. อา ปมํ พหิมุขํ สสนํ อสฺสาโส, ตโต อนฺโตมุขํ ปฏิสสนํ ปสฺสาโสติ อาห อสฺสาโสติ พหินิกฺขมนวาโตติอาทิ, สุตฺตนฺตฏฺกถาสุ ปน อากฑฺฒนวเสน อนฺโต สสนํ อสฺสาโส, พหิ ปฏิสสนํ ปสฺสาโสติ กตฺวา อุปฺปฏิปาฏิยา วุตฺตํ.

ตตฺถาติ พหินิกฺขมนอนฺโตปวิสนวาเตสุ, ตสฺส จ ปมํ อพฺภนฺตรวาโต นิกฺขมตีติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ‘‘สพฺเพสมฺปิ คพฺภเสยฺยกานนฺติอาทินา ทารกานํ ปวตฺติกฺกเมน อสฺสาโส พหินิกฺขมนวาโตติ คเหตพฺพนฺติ ทีเปตี’’ติ เกจิ วทนฺติ. สุตฺตนโย เอว เจตฺถ ‘‘อสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต อชฺฌตฺตํ วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จ ปสฺสาสาทิมชฺฌปริโยสานํ สติยา อนุคจฺฉโต พหิทฺธา วิกฺเขปคเตน จิตฺเตน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ สารทฺธา จ โหนฺติ อิฺชิตา จ ผนฺทิตา จา’’ติ อิมาย ปาฬิยา สเมตีติ คเหตพฺพํ. อทฺธานวเสนาติ กาลทฺธานวเสน. อยฺหิ อทฺธาน-สทฺโท กาลสฺส เทสสฺส จ วาจโก. ตตฺถ ยถา หีติอาทินา เทสทฺธานํ อุปมาวเสน ทสฺสิตํ. อิทานิ ตพฺพิสิฏฺกาลทฺธานวเสน อสฺสาสปสฺสาสานํ ทีฆรสฺสตํ อุปเมยฺยวเสน วิภาเวตุํ เอวนฺติอาทิ วุตฺตํ. จุณฺณวิจุณฺณา อเนกกลาปภาเวน. เอตฺถ จ หตฺถิอาทิสรีเร สุนขาทิสรีเร จ อสฺสาสปสฺสาสานํ เทสทฺธานวิสิฏฺกาลทฺธานวเสเนว ทีฆรสฺสตา วุตฺตาติ เวทิตพฺพา อตฺตภาวสงฺขาตํ ทีฆํ อทฺธานํ สณิกํ ปูเรตฺวาติอาทิวจนโต. เตสนฺติ สตฺตานํ. เตติ อสฺสาสปสฺสาสา. อิตฺตรมทฺธานนฺติ อปฺปกํ กาลํ. นวหากาเรหีติ ภาวนมนุยุฺชนฺตสฺส ปุพฺเพนาปรํ อลทฺธวิเสสสฺส เกวลํ อทฺธานวเสน อาทิโต วุตฺตา ตโย อาการา, เต จ กสฺสจิ อสฺสาโสว, กสฺสจิ ปสฺสาโสว, กสฺสจิ ตทุภยมฺปิ อุปฏฺาตีติ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ วเสน วุตฺตา, ตถา ฉนฺทวเสน ตโย, ตถา ปาโมชฺชวเสนาติ อิเมหิ นวหิ อากาเรหิ. เอเกนากาเรนาติ ทีฆํ อสฺสาสาทีสุ เอเกนากาเรน.

อทฺธานสงฺขาเตติ ทีเฆ โอกาสทฺธานสงฺขาเต อตฺตภาเว กาลทฺธาเนปิ วา, เอวํ อุปริ อิตฺตรสงฺขาเตติ เอตฺถาปิ. ฉนฺโท อุปฺปชฺชตีติ ภาวนาย ปุพฺเพนาปรํ วิเสสํ อาวหนฺติยา ลทฺธสฺสาทตฺตา ตตฺถ สาติสโย กตฺตุกามตาลกฺขโณ กุสลจฺฉนฺโท อุปฺปชฺชติ. ฉนฺทวเสนาติ ตถาปวตฺตฉนฺทสฺส วเสน. ปาโมชฺชํ อุปฺปชฺชตีติ อสฺสาสปสฺสาสานํ สุขุมตรภาเว อารมฺมณสฺส สนฺตตรตาย, กมฺมฏฺานสฺส จ วีถิปฏิปนฺนตาย ภาวนาจิตฺตสหคโต ปโมโท ขุทฺทกาทิเภทา ตรุณา ปีติ อุปฺปชฺชติ. จิตฺตํ วิวตฺตตีติ ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปฺปนฺเน ปกติอสฺสาสปสฺสาสโต จิตฺตํ นิวตฺตติ. อุเปกฺขา สณฺาตีติ ตสฺมึ ปฏิภาคนิมิตฺเต อุปจารปฺปนาเภเท สมาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน ปุน ฌานนิพฺพตฺตนตฺถํ พฺยาปาราภาวโต อชฺฌุเปกฺขนํ โหติ, สา ปนายํ อุเปกฺขา ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขาติ เวทิตพฺพา. อนุปสฺสนาาณนฺติ สมถวเสน นิมิตฺตสฺส อนุปสฺสนา, วิปสฺสนาวเสน อสฺสาสปสฺสาสมุเขน ตนฺนิสฺสยนามรูปสฺส อนุปสฺสนา จ าณํ. กาโย อุปฏฺานนฺติ อสฺสาสปสฺสาสสงฺขาโต กาโย อุปคนฺตฺวา ติฏฺติ เอตฺถ สตีติ อุปฏฺานํ, โน สติ, สติ ปน สรสโต อุปติฏฺนฏฺเน สรณฏฺเน จ อุปฏฺานฺเจว สติ จ. เตน วุจฺจตีติอาทีสุ ยา อยํ ยถาวุตฺตอสฺสาสปสฺสาสกาเย, ตนฺนิสฺสยภูเต กรชกาเย จ กายสฺเสว อนุปสฺสนา นิจฺจาทิภาวํ วา อิตฺถิปุริสสตฺตชีวาทิภาวํ วา อนนุปสฺสิตฺวา อสฺสาสปสฺสาสกายมตฺตสฺเสว อนิจฺจาทิภาวสฺส จ อนุปสฺสนา, ตาย กายานุปสฺสนาย สติสงฺขาตสฺส ปฏฺานสฺส ภาวนา วฑฺฒนา กาเย กายานุปสฺสนา สติปฏฺานภาวนาติ อยํ สงฺเขปตฺโถ.

อิตฺตรวเสนาติ ปริตฺตกาลวเสน. ตาทิโสติ ทีโฆ รสฺโส จ. วณฺณาติ ทีฆาทิอาการา. นาสิกคฺเคว ภิกฺขุโนติ นาสิกคฺเค วา, วา-สทฺเทน อุตฺตโรฏฺเ วาติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ยสฺมา ‘‘อาทิมชฺฌปริโยสานวเสน สพฺพํ อสฺสาสปสฺสาสกายํ วิทิตํ ปากฏํ กริสฺสามี’’ติ ปุพฺเพ ปวตฺตอาโภควเสน ปจฺฉา ตถา สมุปฺปนฺเนน าณสมฺปยุตฺตจิตฺเตน ตํ อสฺสาสปสฺสาสกายํ เอวํ วิทิตํ ปากฏํ กโรนฺโต อสฺสสติ เจว ปสฺสสติ จ, ตสฺมา เอวํภูโต สพฺพกายปฏิสํเวที อสฺสสิสฺสามิ ปสฺสสิสฺสามีติ สิกฺขติ นาม, น ปน ‘‘อนาคเต เอวํ กริสฺสามี’’ติ จินฺตนมตฺเตน โส เอวํ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโย. ตถาภูตสฺสาติ อาทิมชฺฌปริโยสานํ วิทิตํ กโรนฺตสฺส. สํวโรติ สติ วีริยมฺปิ วา. น อฺํ กิฺจีติ สพฺพกายํ วิทิตํ กริสฺสามีติอาทิกํ ปุพฺพาโภคํ สนฺธาย วทติ. าณุปฺปาทนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน กายสงฺขารปสฺสมฺภนปีติปฏิสํเวทนาทึ สงฺคณฺหาติ. กายสงฺขารนฺติ อสฺสาสปสฺสาสํ. โส หิ จิตฺตสมุฏฺาโนปิ สมาโน กรชกายปฏิพทฺธวุตฺติตาย เตน สงฺขรียตีติ กายสงฺขาโรติ วุจฺจติ. อปริคฺคหิตกาเลติ กมฺมฏฺานสฺส อนารทฺธกาเล, ตทารมฺภตฺถาย กายจิตฺตานมฺปิ อปริคฺคหิตกาเลติ อตฺโถ. นิสีทติ ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา อุชุํ กายํ ปณิธายาติ หิ อิมินา กายปริคฺคโห, ปริมุขํ สตึ อุปฏฺเปตฺวาติ อิมินา จิตฺตปริคฺคโห วุตฺโต. อธิมตฺตนฺติ พลวํ โอฬาริกํ, ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ. กายสงฺขาโร หิ อธิปฺเปโต. อธิมตฺตํ หุตฺวา ปวตฺตตีติ กิริยาวิเสสนํ วา เอตํ. สพฺเพสํเยวาติ อุภเยสมฺปิ.

มหาภูตปริคฺคเห สุขุโมติ จตุธาตุมุเขน วิปสฺสนาภินิเวสํ สนฺธาย วุตฺตํ. ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนายาติ กลาปสมฺมสนมาห. นิพฺพิทานุปสฺสนโต ปฏฺาย พลววิปสฺสนา, ตโต โอรํ ทุพฺพลวิปสฺสนา. ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ อปริคฺคหิตกาเลติอาทินา สมถนเย วุตฺตนเยน.

โจทนาโสธนาหีติ อนุโยคปริหาเรหิ. กถนฺติอาทิ ปฏิสมฺภิทาปาฬิ, ตตฺถ กถํ สิกฺขตีติ สมฺพนฺโธ. อิติ กิราติอาทิ โจทกวจนํ. อิติ กิราติ เอวฺเจติ อตฺโถ. อสฺสาสปสฺสาโส สพฺพถา อภาวํ อุปเนติ เจติ โจทกสฺส อธิปฺปาโย. วาตูปลทฺธิยาติ อสฺสาสปสฺสาสวาตสฺส อภาเวน ตพฺพิสยาย อุปลทฺธิยา ภาวนาจิตฺตสฺส อุปฺปาโท วฑฺฒิ จ น โหตีติ อตฺโถ. น จ นนฺติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ. ปุน อิติ กิราติอาทิ ยถาวุตฺตาย โจทนาย วิสฺสชฺชนา, ตตฺถ อิติ กิร สิกฺขตีติ มยา วุตฺตากาเรน ยทิ สิกฺขตีติ อตฺโถ. ปภาวนา โหตีติ ยทิปิ โอฬาริกา กายสงฺขารา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, สุขุมา ปน อตฺเถวาติ ภาวนายปิ วฑฺฒิ โหเตวาติ อธิปฺปาโย. กํเสติ กํสภาชเน. นิมิตฺตนฺติ นิมิตฺตสฺส, เตสํ สทฺทานํ ปวตฺติอาการสฺสาติ อตฺโถ. สุขุมกา สทฺทาติ อนุรเว อาห. สุขุมสทฺทนิมิตฺตารมฺมณตาปีติ สุขุโม สทฺโทว นิมิตฺตํ ตทารมฺมณตายปิ.

อาภิสมาจาริกสีลนฺติ เอตฺถ อภิสมาจาโรติ อุตฺตมสมาจาโร, ตเทว อาภิสมาจาริกํ สีลํ, ขนฺธกวตฺตปริยาปนฺนสฺส สีลสฺเสตํ อธิวจนํ. อหํ สีลํ รกฺขามีติ อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนํ สีลํ สนฺธาย วุตฺตํ. อาวาโสติ อาวาสปลิโพโธ. กุลนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. กมฺมนฺติ นวกมฺมํ. อิทฺธีติ โปถุชฺชนิกา อิทฺธิ, สา วิปสฺสนาย ปลิโพโธ. โส อุปจฺฉินฺทิตพฺโพติ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๔๑) วุตฺเตน ตสฺส ตสฺส ปลิโพธสฺส อุปจฺเฉทปฺปกาเรน อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ. โยคานุโยโคติ โยคสฺส ภาวนาย อนุยุฺชนํ. อฏฺตึสารมฺมเณสูติ อาโลกากาสกสิณทฺวยํ วชฺเชตฺวา ปาฬิยํ อาคตานํ อฏฺนฺนํ กสิณานํ วเสน วุตฺตํ, จตฺตารีสฺเว ปน กมฺมฏฺานานิ. ยถาวุตฺเตเนว นเยนาติ โยคานุโยคกมฺมสฺส ปทฏฺานตฺตาติ อิมมตฺถํ อติทิสติ. อิมินาว กมฺมฏฺาเนนาติ อิมินา อานาปานสฺสติกมฺมฏฺาเนน. มหาหตฺถิปถํ นีหรนฺโต วิยาติ กมฺมฏฺานวีถึ มหาหตฺถิมคฺคํ กตฺวา ทสฺเสนฺโต วิย.

วุตฺตปฺปการมาจริยนฺติ ‘‘อิมินาว กมฺมฏฺาเนน จตุตฺถชฺฌานํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตสฺสา’’ติอาทินา เหฏฺา วุตฺตปฺปการํ อาจริยํ. ‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย’’ติอาทินา (อ. นิ. ๗.๓๗; เนตฺติ. ๑๑๓; มิ. ป. ๖.๑.๑๐) วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๔๒) วุตฺตปฺปการมาจริยนฺติปิ วทนฺติ. ปฺจสนฺธิกนฺติ ปฺจปพฺพํ, ปฺจภาคนฺติ อตฺโถ. กมฺมฏฺานสฺส อุคฺคณฺหนนฺติ กมฺมฏฺานคนฺถสฺส อุคฺคณฺหนํ. ตทตฺถปริปุจฺฉา กมฺมฏฺานสฺส ปริปุจฺฉา, ตตฺถ สํสยปริปุจฺฉา วา. กมฺมฏฺานสฺส อุปฏฺานนฺติ เอวํ ภาวนมนุยุฺชนฺตสฺส เอวมิธ นิมิตฺตํ อุปติฏฺตีติ อุปธารณํ. ตถา กมฺมฏฺานปฺปนา เอวํ ฌานมปฺเปตีติ. กมฺมฏฺานสฺส ลกฺขณนฺติ คณนานุพนฺธนาผุสนานํ วเสน ภาวนํ อุสฺสุกฺกาเปตฺวา ปนาวเสน มตฺถกปฺปตฺติ อิธ ภาวนาติ กมฺมฏฺานสภาวสฺส สลฺลกฺขณํ, เตนาห ‘‘กมฺมฏฺานสภาวูปธารณนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติ.

อฏฺารสเสนาสนโทสวิวชฺชิตนฺติ มหตฺตํ นวตฺตํ ชิณฺณตฺตํ ปนฺถนิสฺสิตตฺตํ โสณฺฑิปณฺณปุปฺผผลยุตฺตตา ปตฺถนียตา นครทารุเขตฺตสนฺนิสฺสิตตา วิสภาคานํ ปุคฺคลานํ อตฺถิตา ปฏฺฏนสนฺนิสฺสิตตา ปจฺจนฺตสนฺนิสฺสิตตา รชฺชสีมสนฺนิสฺสิตตา อสปฺปายตา กลฺยาณมิตฺตานํ อลาโภติ อิเมหิ อฏฺารสหิ เสนาสนโทเสหิ วิวชฺชิตํ. ปฺจเสนาสนงฺคสมนฺนาคตนฺติ –

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ นาติทูรํ โหติ นาจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ ทิวา อปฺปากิณฺณํ รตฺตึ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ, ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส อปฺปกสิเรน อุปฺปชฺชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน เถรา ภิกฺขู วิหรนฺติ …เป… เอวํ โข, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๑๑) –

เอวํ ภควตา วุตฺเตหิ ปฺจหิ เสนาสนงฺเคหิ สมนฺนาคตํ, เอตฺถ จ นาติทูรตาทิ เอกํ, ทิวา อปฺปากิณฺณตาทิ เอกํ, อปฺปฑํสาทิตา เอกํ, จีวราทิลาโภ เอกํ, เถรานํ ภิกฺขูนํ นิวาโส เอกนฺติ เอวํ ปฺจงฺคานิ เวทิตพฺพานิ.

อุปจฺฉินฺนขุทฺทกปลิโพเธนาติ ทีฆานํ เกสาทีนํ หรเณน ปตฺตจีวราทีนํ ปจนตุนฺนกรณรชนาทิกรเณหิ จ อุปจฺฉินฺนา ขุทฺทกา ปลิโพธา เยน, เตน. ภตฺตสมฺมทนฺติ โภชนนิมิตฺตํ ปริสฺสมํ. อาจริยโต อุคฺคโห อาจริยุคฺคโห, สพฺโพปิ กมฺมฏฺานวิธิ, น ปุพฺเพ วุตฺตอุคฺคหมตฺตํ, ตโต. เอกปทมฺปีติ เอกโกฏฺาสมฺปิ.

อนุวหนาติ อสฺสาสปสฺสาสานํ อนุคมนวเสน สติยา นิรนฺตรํ อนุปฺปวตฺตนา. ยสฺมา ปน คณนาทิวเสน วิย ผุสนาวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถิ, ผุฏฺผุฏฺฏฺาเน เอว คณนาทิ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ อิธ ผุสนาคหณนฺติ ทีเปนฺโต ‘‘ผุสนาติ ผุฏฺฏฺาน’’นฺติ อาห. ปนาติ สมาธานํ, สมาธิปฺปธานา ปน อปฺปนาติ อาห ‘‘ปนาติ อปฺปนา’’ติ. อนิจฺจตาทีนํ ลกฺขณโต สลฺลกฺขณา วิปสฺสนา. ปวตฺตโต นิมิตฺตโต จ วินิวฏฺฏนโต วินิวฏฺฏนา มคฺโค. กิเลสปฏิปฺปสฺสทฺธิภาวโต ปาริสุทฺธิ ผลํ. เตสนฺติ วินิวฏฺฏนาปาริสุทฺธีนํ. ขณฺฑนฺติ ‘‘เอกํ ตีณิ ปฺจา’’ติ เอกนฺตริกาทิภาเวน คณนาย ขณฺฑนํ. อถ วา ขณฺฑนฺติ อนฺตรนฺตรา กติปยกาลํ อคเณตฺวา ปุน คณนวเสน อนฺตรา โอธิปริจฺเฉโท น ทสฺเสตพฺโพ. ตถา ขณฺฑํ ทสฺเสนฺตสฺส หิ ‘‘กมฺมฏฺานนินฺนํ ปวตฺตติ นุ โข เม จิตฺตํ, โน’’ติ วีมํสุปฺปตฺติยา วิกฺเขโป โหติ, เตนาห สิขาปฺปตฺตํ นุ โข เมติอาทิ, อิทฺจ เอวํ ขณฺฑํ ทสฺเสตฺวา จิรตรํ คณนาย มนสิกโรนฺตสฺส วเสน วุตฺตํ. โส หิ ตถา ลทฺธํ อวิกฺเขปมตฺตํ นิสฺสาย เอวํ มฺเยฺย. โย อุปฏฺาติ, ตํ คเหตฺวาติ อิทํ อสฺสาสปสฺสาเสสุ ยสฺส เอโกว ปมํ อุปฏฺาติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ยสฺส ปน อุโภปิ อุปฏฺหนฺติ, เตน อุภยมฺปิ คเหตฺวา คณิตพฺพํ. โย อุปฏฺาตีติ อิมินาว ทฺวีสุ นาสาปุฏวาเตสุ โย ปากโฏ โหติ, โส คเหตพฺโพติ อยมฺปิ อตฺโถ ทีปิโตติ คเหตพฺพํ. ปมํ เอเกกสฺมึ อุปฏฺิเตปิ อุปลกฺเขตฺวา คณนฺตสฺเสว กเมน อุโภปิ ปากฏา โหนฺตีติ อาห ‘‘อสฺสาสปสฺสาสา ปากฏา โหนฺตี’’ติ. เอวํ สีฆํ สีฆํ คเณตพฺพเมวาติ สมฺพนฺโธ. เอวํ สีฆคณนารมฺภสฺส โอกาสํ ทสฺเสตุํ อิมสฺสาปิ ปุริมนเยน คณยโตติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปุริมนเยนาติ ทนฺธคณนาย, ปากฏา หุตฺวาติ อิมินา ทนฺธคณนาย อารทฺธกาเล จิตฺตสฺส อวิสทตาย สุขุมสฺสาสาทีนํ อปากฏตํ, ปจฺฉา วิสทกาเล ปากฏตฺจ เตสุ จ ปากเฏสุ ทนฺธคณนํ ปหาย สีฆคณนา กาตพฺพาติ ทสฺเสติ. สีฆคณนาย นิปฺปริยายโต นิรนฺตรปฺปวตฺติ อปฺปนาวีถิยเมว, น กามาวจเร ภวงฺคนฺตริกตฺตาติ อาห ‘‘นิรนฺตรปฺปวตฺตํ วิยา’’ติ. ปุริมนเยเนวาติ สีฆคณนาย. อนฺโต ปวิสนฺตํ วาตํ มนสิกโรนฺโต อนฺโต จิตฺตํ ปเวเสติ นาม.

เอตนฺติ เอตํ อสฺสาสปสฺสาสชาตํ. อนุคมนนฺติ ผุฏฺฏฺาเน มนสิกรณเมว, น อสฺสาสปสฺสาสานํ อนุวตฺตนํ, เตนาห – ‘‘ตฺจ โข น อาทิมชฺฌปริโยสานานุคมนวเสนา’’ติ. ผุสนาปนาวเสน วิสุํ มนสิกาโร นตฺถีติ อิมินา ยถา คณนาย ผุสนาย จ มนสิกโรติ, เอวํ อนุพนฺธนํ วินา เกวลํ ปนาย จ ผุสนาย จ มนสิกาโรปิ นตฺถีติ ทสฺเสนฺเตน คณนํ ปฏิสํหริตฺวา ยาว อปฺปนา อุปฺปชฺชติ, ตาว อนุพนฺธนาย จ ผุสนาย จ มนสิกโรติ, อปฺปนาย ปน อุปฺปนฺนาย อนุพนฺธนาย ปนาย จ มนสิกโรติ นามาติ ทีปิตํ โหติ, อฏฺกถายํ ปน อนุพนฺธนาย วินา ปนาย มนสิกาโร นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อนุพนฺธนาย จ ผุสนาย จ ปนาย จ มนสิกโรตีติ วุจฺจตี’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ยา อจฺจนฺตาย น มิโนติ น วินิจฺฉนติ, สา มานสฺส สมีเปติ อุปมานํ สิทฺธสาทิเสน สาธฺยสาธนํ ยถา โค วิย ควโยติ. ปงฺคุโฬติ ปีสปฺปี. โทลาติ เปงฺโขโล. กีฬตนฺติ กีฬนฺตานํ. อุปนิพนฺธนตฺถมฺภมูเลติ นาสิกคฺคํ มุขนิมิตฺตฺจ สนฺธาย วุตฺตํ. อาทิโต ปภุตีติ อุปเมยฺยตฺถทสฺสนโต ปฏฺาย. นิมิตฺตนฺติ อุปนิพนฺธนนิมิตฺตํ นาสิกคฺคํ, มุขนิมิตฺตํ วา. อนารมฺมณเมกจิตฺตสฺสาติ อสฺสาสปสฺสาสานํ เอกกฺขเณ อปฺปวตฺตนโต เอกสฺส จิตฺตสฺส ตโยปิ อารมฺมณํ น โหนฺติ, นิมิตฺเตน สห อสฺสาโส ปสฺสาโส วาติ ทฺเวเยว เอกกฺขเณ อารมฺมณํ โหนฺตีติ อตฺโถ. อชานโต จ ตโย ธมฺเมติ นิมิตฺตํ อสฺสาโส ปสฺสาโสติ อิเม ตโย ธมฺเม อารมฺมณกรณวเสน อวินฺทนฺตสฺส, -สทฺโท พฺยติเรโก, เตน เอวฺจ สติ อยํ อนิฏฺปฺปสงฺโคติ พฺยติเรกํ ทสฺเสติ. ภาวนาติ อานาปานสฺสติภาวนา.

กถํ อิเม…เป… วิเสสมธิคจฺฉตีติ อิทํ ปริหารคาถาย วุตฺตเมวตฺถํ กกโจปมาย (ม. นิ. ๑.๒๒๒ อาทโย) วิวริตุํ ปุจฺฉาปนํ. ตตฺถ กถํ-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘กถมิเม อวิทิตา…เป… กถํ วิเสสมธิคจฺฉตี’’ติ. ปธานนฺติ ภาวนานิปฺผาทกํ วีริยํ. ปโยคนฺติ นีวรณวิกฺขมฺภกํ ภาวนานุโยคํ. วิเสสนฺติ อรหตฺตปริโยสานวิเสสํ. ปธานนฺติ รุกฺขสฺส เฉทนวีริยํ. ปโยคนฺติ ตสฺเสว เฉทนกกิริยํ. กิฺจาเปตฺถ ‘‘วิเสสมธิคจฺฉตี’’ติ อุปมายํ น วุตฺตํ, ตถาปิ อตฺถโต โยเชตพฺพเมว. ยถา รุกฺโขติอาทิ อุปมาสํสนฺทนํ. นาสิกคฺเค วา มุขนิมิตฺเต วาติ ทีฆนาสิโก นาสิกคฺเค, อิตโร มุขํ นิมิยติ ฉาทิยติ เอเตนาติ มุขนิมิตฺตนฺติ ลทฺธนาเม อุตฺตโรฏฺเ.

อิทํ ปธานนฺติ เยน วีริยารมฺเภน กาโยปิ จิตฺตมฺปิ ภาวนากมฺมสฺส อรหํ อิธ ปธานนฺติ ผเลน เหตุํ ทสฺเสติ. อุปกฺกิเลสาติ นีวรณา. วิตกฺกาติ กามวิตกฺกาทิมิจฺฉาวิตกฺกา, นีวรณปฺปหาเนน วา ปมชฺฌานาธิคมํ ทสฺเสตฺวา วิตกฺกูปสมาปเทเสน ทุติยชฺฌานาทีนมธิคมมาห. อยํ ปโยโคติ อยํ ฌานาธิคมสฺส เหตุภูโต กมฺมฏฺานานุโยคสงฺขาโต ปโยโค. สํโยชนา ปหียนฺตีติ ทสปิ สํโยชนานิ มคฺคปอปาฏิยา สมุจฺเฉทวเสน ปหียนฺติ. พฺยนฺตี โหนฺตีติ ตถา สตฺตปิ อนุสยา ภงฺคมตฺตสฺสปิ อนวเสสโต วิคตนฺตา โหนฺติ. อยํ วิเสโสติ อิมํ สมาธึ นิสฺสาย อนุกฺกเมน ลพฺภมาโน อยํ สํโยชนปฺปหานาทิโก อิมสฺส สมาธิสฺส วิเสโสติ อตฺโถ. เอวํ อิเม ตโย ธมฺมาติอาทิ นิคมนวจนํ. ปริปุณฺณาติ โสฬสนฺนํ วตฺถูนํ ปาริปูริยา สพฺพโส ปุณฺณา. อนุปุพฺพนฺติ อนุกฺกเมน. ปริจิตาติ ปริจิณฺณา. อิมํ โลกนฺติ ขนฺธาทิโลกํ ปฺาปภาเสน ปภาเสติ.

อิธาติ อิมสฺมึ าเน. อสฺสาติ อุปมาภูตสฺส กกจสฺส. อานยเน ปโยชนนฺติ โยเชตพฺพํ. นิมิตฺตนฺติ ปฏิภาคนิมิตฺตํ. อวเสสฌานงฺคปฏิมณฺฑิตาติ วิตกฺกาทิอวเสสฌานงฺคปฏิมณฺฑิตาติ วทนฺติ. วิจาราทีหีติ ปน วตฺตพฺพํ นิปฺปริยาเยน วิตกฺกสฺส อปฺปนาภาวโต. โส หิ ‘‘อปฺปนา พฺยปฺปนา’’ติ นิทฺทิฏฺโ. เอวฺหิ สติ อวเสส-สทฺโท อุปปนฺโน โหติ, วิตกฺกสมฺปโยคโต วา ฌานงฺเคสุ ปธานภูโต สมาธิ อปฺปนาติ กตฺวา ‘‘อวเสสฌานงฺคปฏิมณฺฑิตา อปฺปนาสงฺขาตา ปนา จ สมฺปชฺชตี’’ติ วุตฺตํ. กสฺสจิ ปน คณนาวเสเนว มนสิการกาลโต ปภุตีติ เอตฺถ ‘‘อนุกฺกมโต…เป… ปตฺตํ วิย โหตี’’ติ อุปริ วกฺขมาโน คนฺโถ ปุราณโปตฺถเกสุ ทิสฺสติ, ตสฺมา อยํ ปาโ เอตฺถาปิ ลิขิตพฺโพ, เลขกานํ ปน โทเสน คฬิโตติ เวทิตพฺโพ.

โอฬาริเก อสฺสาสปสฺสาเส นิรุทฺเธติอาทิ เหฏฺา วุตฺตนยมฺปิ วิเจตพฺพาการปฺปตฺตสฺส กายสงฺขารสฺส วิจยนวิธึ ทสฺเสตุํ อานีตํ. เทสโตติ ปุพฺเพ ผุสนวเสน คหิตฏฺานโต. นิมิตฺตํ ปฏฺเปตพฺพนฺติ ปุพฺเพ คหิตาการนิมิตฺตคฺคาหิกา สฺา ผุสนฏฺาเน ปฏฺเปตพฺพา. อิมเมว หิ อตฺถวสนฺติ อิมํ อนุปฏฺหนฺตสฺส อารมฺมณสฺส อุปฏฺานวิธิสงฺขาตํ การณํ ปฏิจฺจ. อิโตติ อานาปานกมฺมฏฺานโต. ครุกตา จ ภาวนาทุกฺกรตายาติ อาห ‘‘ครุกภาวน’’นฺติ. จริตฺวาติ โคจรํ คเหตฺวา. นิมิตฺตนฺติ อุคฺคหนิมิตฺตํ, ปฏิภาคนิมิตฺตํ วา. อุภยมฺปิ หิ อิธ เอกชฺฌํ วุตฺตํ. ตถา หิ ตูลปิจุอาทิอุปมตฺตยํ อุคฺคเห ยุชฺชติ, เสสํ อุภยตฺถ.

ตารกรูปํ วิยาติ ตารกาย สรูปํ วิย. สฺานานตายาติ นิมิตฺตุปฏฺานโต ปุพฺเพ ปวตฺตสฺานํ นานตาย. สฺชนฺติ ภาวนาสฺาย ปริกปฺปิตํ, น อุปฺปาทิตํ อวิชฺชมานตฺตา, เตนาห ‘‘นานโต อุปฏฺาตี’’ติ. เอวํ โหตีติ ภาวนมนุยุตฺตสฺส เอวํ อุปฏฺาติ. เอวนฺติ เอวํ สติ, ยถาวุตฺตนเยน นิมิตฺเต เอว จิตฺตสฺส ปเน สตีติ อตฺโถ. อิโต ปภุตีติ อิโต ปฏิภาคนิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺาย. นิมิตฺเตติ ปฏิภาคนิมิตฺเต. ปยนฺติ ปนาวเสน จิตฺตํ ปนฺโต. นานาการนฺติ ‘‘จตฺตาโร วณฺณา’’ติ เอวํ วุตฺตํ นานาการํ. วิภาวยนฺติ วิภาเวนฺโต อนฺตรธาเปนฺโต. นิมิตฺตุปฺปตฺติโต ปฏฺาย หิ เต อาการา อมนสิกโรโต อนฺตรหิตา วิย โหนฺติ. อสฺสาสปสฺสาเสติ อสฺสาเส ปสฺสาเส จ โย นานากาโร, ตํ วิภาวยํ อสฺสาสปสฺสาสสมฺภูเต วา นิมิตฺเต จิตฺตํ ปยํ สกํ จิตฺตํ นิพนฺธติ นามาติ โยชนา. เกจิ ปน วิภาวยนฺติ เอตสฺส วิภาเวนฺโต วิทิตํ ปากฏํ กโรนฺโตติ อตฺถํ วทนฺติ, ตํ ปุพฺพภาควเสน ยุชฺเชยฺย. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – อสฺสาสปสฺสาเส นานาการํ วิภาเวนฺโต ปชานนฺโต ตตฺถ ยํ ลทฺธํ นิมิตฺตํ, ตสฺมึ จิตฺตํ เปนฺโต อนุกฺกเมน สกํ จิตฺตํ นิพนฺธติ อปฺเปตีติ.

กิเลสาติ อวเสสกิเลสา. สนฺนิสินฺนาเยวาติ อลทฺธนีวรณสหายา โอลีนาเยว. อุปจารภูมิยนฺติ อุปจาราวตฺถายํ. ลกฺขณโตติ วิกฺขมฺภนาทิสภาวโต วา อนิจฺจาทิสภาวโต วา. โคจโรติ ภิกฺขาจารคาโม. ยตฺถ ทุลฺลภา สปฺปายภิกฺขา, โส อสปฺปาโย, อิตโร สปฺปาโย. ภสฺสนฺติ ทสกถาวตฺถุนิสฺสิตํ ภสฺสํ, ตํ สปฺปายํ, อิตรมสปฺปายํ. เสเสสุ อาวาสาทีสุ ยตฺถ ยตฺถ อสมาหิตํ จิตฺตํ สมาธิยติ, ตํ ตํ สปฺปายํ, อิตรมสปฺปายนฺติ คเหตพฺพํ. ยสฺส ปน เอวํ สตฺตวิธํ อสปฺปายํ วชฺเชตฺวา สปฺปายเมว เสวนฺตสฺสปิ อปฺปนา น โหติ, เตน สมฺปาเทตพฺพํ ทสวิธํ อปฺปนาโกสลฺลํ ทสฺเสนฺโต วตฺถุวิสทกิริยาติอาทิมาห. ตตฺถ วตฺถุวิสทกิริยา นาม เกสนขจฺเฉทนาทีหิ อชฺฌตฺติกสฺส สรีรวตฺถุสฺส, จีวรเสนาสนาทิโธวนปริกมฺมาทีหิ พาหิรวตฺถุสฺส จ วิสทภาวกรณํ. เอวฺหิ าณมฺปิ วิสทกิจฺจนิปฺผตฺติกรํ โหติ. อินฺทฺริยสมตฺตปฏิปาทนตา นาม สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยานํ สมภาวกรณํ. นิมิตฺตกุสลตา นาม ภาวนาย ลทฺธนิมิตฺตสฺส รกฺขณโกสลฺลํ. ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ นิคฺคเหตพฺพนฺติอาทีสุ ยสฺมึ สมเย จิตฺตํ อจฺจารทฺธตาทีหิ การเณหิ อุทฺธตตาย นิคฺคเหตพฺพํ, ตทา ธมฺมวิจยสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ตโย อภาเวตฺวา ปสฺสทฺธาทีนํ ติณฺณํ ภาวเนน จิตฺตสฺส นิคฺคณฺหนา โหติ. ยทาสฺส จิตฺตํ อติสิถิลวีริยตาทีหิ ลีนตาย ปคฺคเหตพฺพํ, ตทา ปสฺสทฺธิสมฺโพชฺฌงฺคาทโย ตโย อภาเวตฺวา ธมฺมวิจยาทีนํ ติณฺณํ ภาวเนน จิตฺตสฺส ปคฺคณฺหนํ โหติ. ยทาสฺส ปฺาปโยคมนฺทตาทีหิ นิรสฺสาทํ จิตฺตํ โหติ, ตทา ตสฺส จิตฺตสฺส อฏฺสํเวควตฺถุปจฺจเวกฺขณาทินา (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๔๑๘) สมฺปหํสนสงฺขาตา สํเวชนา โหติ. ยทา ปนสฺส เอวํ ปฏิปชฺชนโต อลีนํ อนุทฺธตํ อนิรสฺสาทํ อารมฺมเณ สมปฺปวตฺตํ สมถวีถิปฏิปนฺนฺจ จิตฺตํ โหติ, ตทา ตสฺส ปคฺคหนิคฺคหสมฺปหํสเนสุ อพฺยาปารตาสมาปชฺชเนน อชฺฌุเปกฺขนา โหติ.

ตทธิมุตฺตตา นาม สมาธิอธิมุตฺตตา, สมาธินินฺนโปณปพฺภารตาติ อตฺโถ. เอตฺถาติ เอติสฺสํ กายานุปสฺสนายํ.

ปาริสุทฺธึ ปตฺตุกาโมติ ผลํ อธิคนฺตุกาโม สมาปชฺชิตุกาโม จ. ตตฺถ สลฺลกฺขณาวิวฏฺฏนาวเสน ปมํ มคฺคานนฺตรผลํ อธิคนฺตุกาโม. ตโต ปรํ สลฺลกฺขณวเสน ผลสมาปตฺตึ สมาปชฺชิตุกาโมปีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. อาวชฺชนสมาปชฺชน…เป… วสิปฺปตฺตนฺติ เอตฺถ ปฏิลทฺธฌานโต วุฏฺาย วิตกฺกาทีสุ ฌานงฺเคสุ เอเกกํ อาวชฺชยโต ภวงฺคํ อุปจฺฉินฺทิตฺวา อุปฺปนฺนาวชฺชนานนฺตรํ วิตกฺกาทีสุ ยถาวชฺชิตฌานงฺคารมฺมณานิ กามาวจรชวนานิ ภวงฺคนฺตริตานิ ยทา นิรนฺตรํ ปวตฺตนฺติ, อถสฺส อาวชฺชนวสี สิทฺธา โหติ. ตํ ปน ฌานํ สมาปชฺชิตุกามตานนฺตรํ สีฆํ สมาปชฺชนสมตฺถตา สมาปชฺชนวสี นาม. อจฺฉรามตฺตํ วา ทสจฺฉรามตฺตํ วา ขณํ ฌานํ เปตุํ สมตฺถตา อธิฏฺานวสี นาม. ตเถว ลหุํ ขณํ ฌานสมงฺคี หุตฺวา ฌานโต ภวงฺคุปฺปตฺติวเสน วุฏฺาตุํ สมตฺถตา วุฏฺานวสี นาม. ‘‘เอตฺตกเมว ขณํ สมาปชฺชิสฺสามี’’ติ, ‘‘เอตฺตกเมว ขณํ ฌานสมงฺคี หุตฺวา ฌานโต วุฏฺหิสฺสามี’’ติ จ ปวตฺตปุพฺพปริกมฺมเภเทเนตฺถ อธิฏฺานวุฏฺานวสิโย ภินฺนา, น สรูปเภเทน, ยา ‘‘สมาปตฺติกุสลตา, วุฏฺานกุสลตา’’ติ วุจฺจนฺติ. ปจฺจเวกฺขณวสี ปน อาวชฺชนวสิยา เอว วุตฺตา. ปจฺจเวกฺขณวีถิยฺหิ สีฆํ อาวชฺชนุปฺปตฺติยา อาวชฺชนวสี ตทนนฺตรานํ ชวนานํ สมุปฺปตฺติยา ปจฺจเวกฺขณวสีติ อาวชฺชนวสีสิทฺธิยาว ปจฺจเวกฺขณวสี สิทฺธา เอว โหตีติ เวทิตพฺพา. ฌานงฺคานิ ปริคฺคเหตฺวาติ ฌานจิตฺตสมฺปยุตฺตานิ ฌานงฺคานิ ลกฺขณาทิวเสน ปริคฺคเหตฺวา. เตสฺจ นิสฺสยนฺติ เตสํ วตฺถุนิสฺสยานํ ภูตานํ นิสฺสยํ. อิทฺจ กรชกายสฺส วตฺถุทสกสฺส ภูตนิสฺสยตฺตา สุตฺตนฺตนเยน วุตฺตํ, น ปฏฺานนเยน. น หิ กลาปนฺตรคตานิ ภูตานิ กลาปนฺตรคตานํ ภูตานํ นิสฺสยปจฺจยา โหนฺติ, สุตฺตนฺตนเยน ปน อุปนิสฺสยปจฺจโยติ เวทิตพฺพานิ. ปฏฺาเน หิ อสงฺคหิตา สพฺเพ ปจฺจยา สุตฺตนฺติกนเยน อุปนิสฺสยปจฺจเย สงฺคยฺหนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ตํนิสฺสิตรูปานีติ อุปาทารูปานิ. ยถาปริคฺคหิตรูปวตฺถุทฺวารารมฺมณํ วาติ เอตฺถ ยถาปริคฺคหิตเกสาทิรูปารมฺมณํ ตโต ปุพฺเพ วุตฺตนยวตฺถารมฺมณฺจ ตนฺนิสฺสยกรชกายปอคฺคหมุเขน อุปฏฺิตจกฺขาทิทฺวารฺจ สสมฺปยุตฺตธมฺมวิฺาณํ วาติ โยเชตพฺพํ. กมฺมารคคฺครีติ กมฺมารานํ อคฺคิธมนภสฺตา. ตชฺชนฺติ ตทนุรูปํ. ตสฺสาติ นามรูปสฺส. ตํ ทิสฺวาติ อวิชฺชาตณฺหาทิปจฺจยํ ทิสฺวา. กงฺขํ วิตรตีติ อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานนฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) โสฬสวตฺถุกํ วิจิกิจฺฉํ อติกฺกมติ. กลาปสมฺมสนวเสนาติ ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนนฺติอาทินา (ม. นิ. ๑.๓๖๑; ๓.๘๖, ๘๙; อ. นิ. ๔.๑๘๑) ปฺจสุ ขนฺเธสุ อตีตาทิโกฏฺาสํ เอเกกกลาปโต คเหตฺวา อนิจฺจาทิวเสน สมฺมสนํ กลาปสมฺมสนํ, ตสฺส วเสน. ปุพฺพภาเคติ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิปริยาปนฺนาย อุทยพฺพยานุปสฺสนาย ปุพฺพภาเค. โอภาสาทโยติ โอภาโส าณํ ปีติ ปสฺสทฺธิ สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุเปกฺขา อุปฏฺานํ นิกนฺติ จ. ตตฺถ อธิโมกฺโขติ สทฺธา. อุปฏฺานนฺติ สติ. อุเปกฺขาติ ตตฺรมชฺฌตฺตตา. เอตฺถ จ โอภาสาทโย นว นิกนฺติสงฺขาตตณฺหุปกฺกิเลสวตฺถุตาย อุปกฺกิเลสา วุตฺตา, นิกนฺติ ปน อุปกฺกิเลสตาย ตพฺพตฺถุตาย จ. นิพฺพินฺทนฺโต อาทีนวานุปสฺสนาปุพฺพงฺคมาย นิพฺพิทานุปสฺสนาย นิพฺพินฺทนฺโต. มุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาสงฺขารุเปกฺขานุโลมาณานํ จิณฺณปริยนฺเต อุปฺปนฺนโคตฺรภุาณานนฺตรํ อุปฺปนฺเนน มคฺคาเณน สพฺพสงฺขาเรสุ วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโต. ผลกฺขเณ หิ วิมุตฺโต นาม วุจฺจติ, มคฺคกฺขเณ วิมุจฺจนฺโตติ. เอกูนวีสติเภทสฺสาติ จตุนฺนํ มคฺควีถีนํ อนนฺตรํ ปจฺเจกํ อุปฺปชฺชนฺตสฺส มคฺคผลนิพฺพานปหีนาวสิฏฺกิเลสานํ ปฺจนฺนํ ปจฺจเวกฺขิตพฺพานํ วเสน เอกูนวีสติเภทสฺส. อรหโต หิ อวสิฏฺกิเลสาภาเวน เอกูนวีสติตา. อสฺสาติ อานาปานกมฺมฏฺานิกสฺส.

สปฺปีติเก ทฺเว ฌาเนติ ปีติสหคตานิ จตุกฺกนเย ทฺเว ปมทุติยชฺฌานานิ. ตสฺสาติ เตน โยคินา. สมาปตฺติกฺขเณติ สมาปนฺนกฺขเณ. อารมฺมณโตติ ปฏิภาคารมฺมณคฺคหณมุเขน ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ, อารมฺมณสฺส ปฏิสํวิทิตตฺตา. อารมฺมเณ หิ วิทิเต ตพฺพิสยา จิตฺตเจตสิกา ธมฺมา สยํ อตฺตโน ปฏิสํวิทิตา นาม โหติ สลกฺขณโต สามฺลกฺขณโต จ ปจฺฉา คหเณ สนฺเทหาภาวโต. วิปสฺสนากฺขเณติ วิปสฺสนาปฺาย วิสยโต ทสฺสนกฺขเณ. เอวํ ปีตึ อนิจฺจาทิวเสน คหณเมว อสมฺโมหโต ปีติปฏิสํเวทนํ นาม.

ทีฆํ อสฺสาสวเสนาติ ทีฆสฺส อสฺสาสสฺส อารมฺมณภูตสฺส วเสน, ปชานโต สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธ. จิตฺตสฺส เอกคฺคตํ อวิกฺเขปํ ปชานโตติ ฌานปริยาปนฺนํ อวิกฺเขปาปนฺนํ นาม จิตฺตสฺเสกคฺคตํ ตํสมฺปยุตฺตาย ปฺาย ปชานโต. ยเถว หิ อารมฺมณมุเขน ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหติ, เอวํ ตํสมฺปยุตฺตธมฺมาปิ ปฏิสํวิทิตา เอว โหนฺตีติ. สติ อุปฏฺิตา โหตีติ ทีฆํ อสฺสาสวเสน ฌานสมฺปยุตฺตา สติ ตสฺส อารมฺมเณ อุปฏฺิตา ตทารมฺมณชฺฌาเนปิ อุปฏฺิตา นาม โหตีติ. ทีฆํ ปสฺสาสวเสนาติอาทีสุปิ อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เอวํ ทสฺสิตํ ปีติปฏิสํเวทนํ อารมฺมณโต อสมฺโมหโต จ วิภาคโต ทสฺเสตุํ อาวชฺชโตติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาวชฺชโตติ ฌานํ อาวชฺชนฺตสฺส. สา ปีตีติ สา ฌานปริยาปนฺนา ปีติ. ชานโตติ สมาปนฺนกฺขเณ อารมฺมณมุเขน ชานโต, ตสฺส สา ปีติ ปฏิสํวิทิตา โหตีติ สมฺพนฺโธ. ปสฺสโตติ ทสฺสนภูเตน าเณน ฌานโต วุฏฺาย ปสฺสนฺตสฺส. ปจฺจเวกฺขโตติ ฌานํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส. จิตฺตํ อธิฏฺหโตติ ‘‘เอตฺตกํ เวลํ ฌานสมงฺคี ภวิสฺสามี’’ติ ฌานจิตฺตํ อธิฏฺหนฺตสฺส. เอวํ ปฺจนฺนํ วสิภาวานํ วเสน ฌานสฺส ปชานนมุเขน อารมฺมณโต ปีติยา ปฏิสํเวทนา ทสฺสิตา. อธิมุจฺจโตติ สทฺทหนฺตสฺส, สมถวิปสฺสนาวเสนาติ อธิปฺปาโย. วีริยํ ปคฺคณฺหโตติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อภิฺเยฺยนฺติ วิสิฏฺาย ปฺาย ชานิตพฺพํ จตุสจฺจํ วิปสฺสนาปฺาปุพฺพงฺคมาย มคฺคปฺาย อภิชานโตติอาทิ โยชนา. เอวํ ปริฺเยฺยนฺติอาทีสุปิ ปริชานโตติอาทินา โยชนา เวทิตพฺพา. ตตฺถ ปริฺเยฺยนฺติ ทุกฺขสจฺจํ. อวเสสปทานีติ สุขปฏิสํเวที จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวทีติ ปทานิ.

เวทนาทโยติ อาทิ-สทฺเทน สฺา คหิตา, เตนาห ‘‘ทฺเว ขนฺธา’’ติ. วิปสฺสนาภูมิทสฺสนตฺถนฺติ กายิกสุขาทิสีเสน ปกิณฺณกสงฺขารทสฺสนโต วุตฺตํ สมเถ กายิกสุขาภาวโต. โสติ ปสฺสมฺภนปริยาเยน วุตฺโต นิโรโธ. วุตฺตนเยนาติ อิมสฺส หิ ภิกฺขุโน ปุพฺเพ อปริคฺคหิตกาเลติอาทินา (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๖๕) กายสงฺขาเร วุตฺตนเยน. ปีติสีเสน เวทนา วุตฺตาติ ปีติอปเทเสน เวทนา วุตฺตา, สุขคฺคหณโต เวทนานุปสฺสนาปสงฺคโตติ อธิปฺปาโย. ทฺวีสุ จิตฺตสงฺขารปเทสูติ ‘‘จิตฺตสงฺขารปฏิสํเวที ปสฺสมฺภยํ จิตฺตสงฺขาร’’นฺติ อิเมสุ ทฺวีสุ โกฏฺาเสสุ. สฺาสมฺปยุตฺตา เวทนาติ เวทนานุปสฺสนาภาวโต วุตฺตํ. จิตฺตปฏิสํเวทิตา เวทิตพฺพาติ อารมฺมณโต อสมฺโมหโตติอาทินา วุตฺตนยํ สนฺธาย วุตฺตํ. จิตฺตนฺติ ฌานสมฺปยุตฺตํ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตฺจ จิตฺตํ. อาโมเทตีติ สมฺปยุตฺตาย ปีติยา ฌานวิสยาย โมเทติ. วิปสฺสนากฺขเณติอาทินา วุตฺตภงฺคานุปสฺสนกฺขเณ.

อานาปานสฺสติสมาธิกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๑๖๗. ยทิปิ อริยา เนว อตฺตนาว อตฺตานํ อฺมฺํ วา ชีวิตา โวโรเปนฺติ, นาปิ ปเรหิ สมาทเปนฺติ, ตถาปิ ยถาวุตฺเตหิ ตีหิ ปกาเรหิ มตานํ ปุถุชฺชนานํ อนฺตเร มิคลณฺฑิเกน มาริตานํ อริยปุคฺคลานมฺปิ อตฺถิตาย ‘‘อริยปุคฺคลมิสฺสกตฺตา’’ติ วุตฺตํ. อถ วา ปุถุชฺชนกาเล อตฺตนาว อตฺตานํ ฆาเตตฺวา มรณสมเย วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา อริยมคฺคํ ปฏิลภิตฺวา มตานมฺปิ สพฺภาวโต เอวํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.

ปทภาชนียวณฺณนา

๑๗๒. พฺยฺชเน อาทรํ อกตฺวาติ ชานิตฺวา สฺชานิตฺวาติอาทินา พฺยฺชนานุรูปํ อวุตฺตตฺตา วุตฺตํ. ปาโณติ ชานนฺโตติ อิทํ มนุสฺโสติ อชานิตฺวาปิ เกวลํ สตฺตสฺาย เอว ปาราชิกภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. วธกเจตนาวเสน เจเตตฺวาติ ‘‘อิมํ มาเรมี’’ติ วธกเจตนาย จินฺเตตฺวา. ปกปฺเปตฺวาติ ‘‘วธามิ น’’นฺติ เอวํ จิตฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวา. อภิวิตริตฺวาติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา, เตนาห ‘‘นิราสงฺกจิตฺตํ เปเสตฺวา’’ติ. สิขาปฺปตฺโต อตฺโถติ สฺจิจฺจาติ ปุพฺพกาลกิริยาวเสน วุตฺตสฺสปิ วีติกฺกมภูตสฺส อปรกาลกิริยายุตฺตทสฺสเนน โกฏิปฺปตฺโต อตฺโถ. ชาติอุณฺณา นาม ตทหุชาตเอฬกสฺส โลมํ. เอวํ วณฺณปฺปฏิภาคนฺติ เอวํ วณฺณสณฺานํ. ตโต วา อุทฺธนฺติ ทุติยสตฺตาหาทีสุ อพฺพุทาทิภาวปฺปตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปริหีนเวคสฺส สนฺตานสฺส ปจฺจโย โหตีติ สหการีปจฺจโย โหติ, น ชนโก. กมฺมเมว หิ ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชมานานํ กมฺมชรูปานํ ชนกปจฺจโย, ตฺจ ปวตฺติยํ ปุพฺเพ อุปฺปชฺชิตฺวา ิตํ อนุปหตํ จตุสนฺตติรูปํ สหการีปจฺจยํ ลภิตฺวาว กาตุํ สกฺโกติ, น อฺถา, เยน เกนจิ วิโรธิปจฺจเยน นิรุทฺธจกฺขาทิปฺปสาทานํ ปุคฺคลานํ วิชฺชมานมฺปิ กมฺมํ จกฺขาทิกํ ชเนตุํ น สกฺโกตีติ สิทฺธเมว โหติ.

อติปาเตนฺโตติ อติปาเตนฺโต วินาเสนฺโต. วุตฺตปการเมวาติ ชีวิตินฺทฺริยาติปาตนวิธานํ วุตฺตปฺปการเมว. สรเสเนว ปตนสภาวสฺส สณิกํ ปติตุํ อทตฺวา อตีว ปาตนํ สีฆปาตนํ อติปาโต, ปาณสฺส อติปาโต ปาณาติปาโต. อาถพฺพณิกาติ อถพฺพณเวทิโน. อถพฺพณนฺติ อถพฺพณเวทวิหิตํ. มนฺตํ ปโยเชนฺตีติ อโลณโภชนทพฺพสยนสุสานคมนาทีหิ ปโยเคหิ มนฺตํ ปริวตฺเตนฺติ, เตน ยถิจฺฉิตปาณวธาทิผลํ อุปปชฺชติ, ตสฺมา ตํ กายวจีกมฺเมสุ ปวิฏฺํ. อีตินฺติ ปีฬํ. อุปทฺทวนฺติ ตโต อธิกตรํ ปีฬํ. ปชฺชรกนฺติ วิสมชฺชรํ. สูจิกนฺติ สูจีหิ วิย วิชฺฌมานํ สูลํ. วิสูจิกนฺติ สสูลํ อามาติสารํ. ปกฺขนฺทิยนฺติ รตฺตาติสารํ. วิชฺชํ ปริวตฺเตตฺวาติ คนฺธารวิชฺชาทิกํ อตฺตโน วิชฺชํ กตูปจารํ มนฺตปนกฺกเมน ปริชปฺปิตฺวา. เตหีติ เตหิ วตฺถูหิ. ปโยชนนฺติ ปวตฺตนํ. อโห วตายนฺติ อยํ ตํ กุจฺฉิคตํ. คพฺภนฺติ อิทํ กุจฺฉิคตํ คพฺภํ. กุลุมฺพสฺสาติ คพฺภสฺส, กุลสฺเสว วา, กุฏุมฺพสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. ภาวนามยิทฺธิยาติ อธิฏฺานิทฺธึ สนฺธาย วุตฺตํ. ตํ เตสํ อิจฺฉามตฺตนฺติ สุตฺตตฺถโต น สเมตีติ อธิปฺปาโย. อถพฺพณิทฺธิวเสเนว หิ สุตฺเต ‘‘อิทฺธิมา เจโตวสิปฺปตฺโต’’ติ วุตฺตํ, น ภาวนามยิทฺธิวเสนาติ ทฏฺพฺพํ.

อิตรถาติ ปริเยเสยฺยาติ ปทสฺส คเวสนมตฺตเมว ยถารุตวเสน อตฺโถ สิยา, ตทา ปริยิฏฺมตฺเตน ปริเยสิตฺวา สตฺถาทีนํ ลทฺธมตฺเตนาติ อตฺโถ. สสนฺติ หึสนฺติ เอเตนาติ สตฺถนฺติ วโธปกรณสฺส ปาสาณรชฺชุอาทิโน สพฺพสฺสาปิ นามนฺติ อาห ลคุฬาติอาทิ. ลคุฬนฺติ มุคฺครสฺเสตํ อธิวจนํ. สตฺถสงฺคโหติ มาติกายํ สตฺถหารกนฺติ เอตฺถ วุตฺตสตฺถสงฺคโห. ปรโต วุตฺตนยตฺตาติ ปรโต นิคมนวเสน วุตฺตสฺส ทุติยปทสฺส ปทภาชเน วุตฺตนยตฺตา. จิตฺตสทฺทสฺส อตฺถทีปนตฺถํ วุตฺโตติ จิตฺต-สทฺทสฺส วิจิตฺตาทิอเนกตฺถวิสยตฺตา อิตเรหิ นิวตฺเตตฺวา วิฺาณตฺถํ นิยเมตุํ วุตฺโต.

๑๗๔. กมฺมุนา พชฺฌตีติ ปาณาติปาตกมฺมุนา พชฺฌติ, ตํ กมฺมมสฺส สิทฺธนฺติ อตฺโถ. อุภยถาปีติ อุทฺทิสกานุทฺทิสกวเสน. ปจฺฉา วา เตน โรเคนาติ เอเตน อนาคตมฺปิ ชีวิตินฺทฺริยํ อารพฺภ ปาณาติปาตสฺส ปวตฺตึ ทสฺเสติ. เอวฺจ ‘‘ยทา สกฺโกติ, ตทา ตํ ชีวิตา โวโรเปหี’’ติ อาณตฺติยา จิเรน สมิทฺธิยมฺปิ อาณตฺติกฺขเณเยว ปาณาติปาโต. โอปาตขณนาทิถาวรปโยเคสุ ปโยคกรณโต ปจฺฉา คหิตปฏิสนฺธิกสฺสาปิ สตฺตสฺส มรเณ ปาณาติปาโต จ อนาคตารมฺมโณ อุปปนฺโน โหติ. ยํ ปน สิกฺขาปทวิภงฺเค ‘‘ปฺจ สิกฺขาปทานิ ปจฺจุปฺปนฺนารมฺมณาเยวา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ปาณาติปาตาทิโต วิรตึ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปาณาติปาตาทินฺติ คเหตพฺพํ. อฺจิตฺเตนาติ อมาเรตุกามตาจิตฺเตน. ทุติยปฺปหาเรน มรตีติ ปมปฺปหารํ วินา ทุติเยเนว มรตีติ อตฺโถ. ปมปฺปหาเรเนวาติ ปมปฺปหารสมุฏฺาปกเจตนากฺขเณเยวาติ อตฺโถ. กิฺจาปิ ปมปฺปหาโร สยเมว น สกฺโกติ มาเรตุํ, ทุติยํ ปน ลภิตฺวา สกฺโกนฺโต ชีวิตวินาสเหตุ โหติ, ตสฺมา ปมปฺปหารํ วินา มรณสฺส อสิทฺธตฺตา ‘‘ปโยโค เตน จ มรณ’’นฺติ อิมินา สํสนฺทนโต ปมปฺปหาเรเนว กมฺมพทฺโธ ยุตฺโต, น ทุติเยน ตสฺส อฺจิตฺเตน ทินฺนตฺตา. ยถา เจตฺถ, เอวํ อฺเน ปุคฺคเลน ทุติยปฺปหารทานาทีสุ วิย. ยทิ ปน ทุติยปฺปหารทายกสฺสาปิ ปุคฺคลสฺส วธกเจตนา อตฺถิ, ตสฺสาปิ อตฺตโน ปโยเคนาปิ มตตฺตา ปโยคกฺขเณ ปาณาติปาโตติ เวทิตพฺพํ.

กมฺมาปตฺติพฺยตฺติภาวตฺถนฺติ อานนฺตริยาทิกมฺมวิภาคสฺส ปาราชิกาทิอาปตฺติวิภาคสฺส จ ปากฏภาวตฺถํ. ‘‘เอฬกํ มาเรมี’’ติ วิปรีตคฺคหเณปิ ‘‘อิม’’นฺติ ยถานิปนฺนสฺเสว ปรมตฺถโต คหิตตฺตา ยถาวตฺถุกํ กมฺมพทฺโธ โหติเยวาติ อาห อิมํ วตฺถุนฺติอาทิ. ฆาตโก จ โหตีติ ปาณาติปาตกมฺเมน พทฺโธติ อตฺโถ. มาตาทิคุณมหนฺเต อารพฺภ ปวตฺตวธกเจตนาย มหาสาวชฺชตาย วุตฺตํ ‘‘อิธ ปน เจตนา ทารุณา โหตี’’ติ.

โลหิตกนฺติ โลหิตมกฺขิตํ. กมฺมํ กโรนฺเตติ ยุทฺธกมฺมํ กโรนฺเต. ยถาธิปฺปายํ คเตติ โยธํ วิชฺฌิตฺวา ปิตริ วิทฺเธ, โยธํ ปน อวิชฺฌิตฺวา เกวลํ ปิตริ วิทฺเธปิ วิสงฺเกโต นตฺถิเยว ปิตริปิ วธกจิตฺตสฺส อตฺถิตาย, เกวลํ โยเธ วิทฺเธปิ เอเสว นโย. อานนฺตริยํ ปน นตฺถีติ ปิตุวิสยํ ปาณาติปาตกมฺมํ นตฺถีติ อตฺโถ.

เอวํ วิชฺฌาติ เอวํ ปาเทหิ ภูมิยํ ตฺวา เอวํ ธนุํ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวาติอาทินา วิชฺฌนปฺปการสิกฺขาปนมุเขน อาณาเปตีติ อตฺโถ. เอวํ ปหราติ ทฬฺหํ อสึ คเหตฺวา เอวํ ปหร. เอวํ ฆาเตหีติ เอวํ กมฺมการณํ กตฺวา มาเรหิ. ตตฺตกา อุภินฺนํ ปาณาติปาตาติ อนุทฺทิสิตฺวา เยสํ เกสฺจิ มารณตฺถาย อุโภหิ ปโยคสฺส กตตฺตา วุตฺตํ. สเจ หิ อาณาปโก ‘‘เอวํ วิทฺเธ อสุโก เอวํ มรตี’’ติ สฺาย ‘‘เอวํ วิชฺฌา’’ติ อาณาเปติ, นิยมิตสฺเสว มรเณ อาณาปกสฺส กมฺมพทฺโธติ วทนฺติ. สเจ อาณตฺโต ‘‘อสุก’’นฺติ นิยเมตฺวา อุทฺทิสฺส สรํ ขิปติ, อาณาปโก อนิยเมตฺวา อาณาเปติ, อาณาปกสฺส เยสํ เกสฺจิ มรเณปิ กมฺมพทฺโธ, อาณตฺตสฺส ปน นิยมิตมรเณเยวาติ เวทิตพฺพํ. มชฺเฌติ หตฺถิโน ปิฏฺิโน มชฺเฌ. เอเตนาติ อธิฏฺหิตฺวา อาณาเปตีติอาทิปาฬิวจเนน. ตตฺถาติ อาณตฺติกปโยเค.

กิฺจาปิ กิริยาวิเสโส อฏฺกถาสุ อนาคโต, ปาฬิยํ ปน ‘‘เอวํ วิชฺฌ, เอวํ ปหร, เอวํ ฆาเตหี’’ติ (ปารา. ๑๗๔) กิริยาวิเสสสฺส ปรามฏฺตฺตา อาจริยปรมฺปรา อาคตํ กิริยาวิเสสมฺปิ ปาฬิสํสนฺทนโต คเหตฺวา ทสฺเสนฺโต อปโร นโยติอาทิมาห. วิชฺฌนนฺติ อุสุสตฺติอาทีหิ วิชฺฌนํ. เฉทนนฺติ อสิอาทีหิ หตฺถปาทาทิจฺเฉทนํ. เภทนนฺติ มุคฺคราทีหิ สีสาทิเภทนํ ทฺวิธากรณํ. สงฺขมุณฺฑกนฺติ สีสกฏาเห จมฺมํ สห เกเสหิ อุปฺปาเฏตฺวา ถูลสกฺขราหิ สีสกฏาหํ ฆํสิตฺวา สงฺขวณฺณกรณวเสน สงฺขมุณฺฑกมฺมกรณํ. เอวมาทีติ อาทิ-สทฺเทน พิฬงฺคถาลิกาทึ สงฺคณฺหาติ. อุเร ปหริตฺวา ปิฏฺิยํ ปหริตฺวา คีวายํ ปหริตฺวาติอาทินา สรีราวยวปฺปเทเสสุ ปหรณวิชฺฌนาทินิยโมปิ กิริยาวิเสเสเยว สงฺคยฺหติ อฏฺกถาสุ สงฺขมุณฺฑกาทิสรีรปฺปเทสวิสยายปิ ฆาตนาย ตตฺถ ปเวสิตตฺตา, ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๑๗๔ ปโยคกถาวณฺณนา) ปุรโต ปหริตฺวา มาเรหีติอาทิกสฺส อฏฺกถาปาสฺส ‘‘ปุริมปสฺสาทีนมฺปิ วตฺถุสภาคโต วตฺถุคฺคหเณเนว คหณนฺติ อาห ปุรโต ปหริตฺวาติอาที’’ติ เอวมธิปฺปายกถนํ, ตํ สงฺขมุณฺฑกาทิกสฺส สรีรปฺปเทเส กมฺมการณากรณสฺส อฏฺกถาย กิริยาวิเสสวิสเย วุตฺตตฺตา น ยุชฺชติ. ยถาณตฺตํ มุฺจิตฺวา ปุคฺคลนฺตรมารณเมว หิ วตฺถุวิสํวาโท, น ปหริตุํ อาณตฺตํ สรีรปฺปเทสวิสํวาทนํ, เตนาห ‘‘วตฺถุํ วิสํ วาเทตฺวา…เป… ตโต อฺํ มาเรติ. ปุรโต ปหริตฺวา มาเรหีติ วา…เป… นตฺถิ กมฺมพทฺโธ’’ติ, อิทํ ปน ยถาณตฺตวตฺถุสฺมิมฺปิ กิริยาวิเสสวิสงฺเกเตน กมฺมพทฺธาภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตนฺติ ปฺายติ. เตน ‘‘วตฺถุํ อวิสํวาเทตฺวา มาเรนฺตี’’ติ เอตฺตกเมว อวตฺวา ‘‘ยถาณตฺติยา’’ติ กิริยาวิเสสนิยโมปิ ทสฺสิโต, อิตรถา ยถาณตฺติยาติ วจนสฺส นิรตฺถกตาปตฺติโต. วตฺถุนิทฺเทเส จ ‘‘วตฺถูติ มาเรตพฺโพ สตฺโต’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๗๔) เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น ปน ‘‘ยถาณตฺตสฺส ปหริตพฺพสรีรปฺปเทโสปี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา ปุรโต ปหรณาทิปิ กิริยาวิเสเส เอว สงฺคยฺหตีติ อมฺหากํ ขนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. วตฺถุวิเสเสนาติ มาตุอาทิมตสตฺตวิเสเสน. กมฺมวิเสโสติ อานนฺตริยาทิกมฺมวิเสโส. อาปตฺติวิเสโสติ ปาราชิกาทิอาปตฺติวิเสโส.

ยทา กทาจิ ปุพฺพณฺเหติ อาณตฺตทิวสโต อฺสฺสปิ ยสฺส กสฺสจิ ทิวสสฺส ปุพฺพณฺเห. เอตํ คาเม ิตนฺติ คาโม ปุคฺคลนิยมนตฺถํ วุตฺโต, น โอกาสนิยมนตฺถํ, ตสฺมา ‘‘ยตฺถ กตฺถจิ มาเรติ, นตฺถิ วิสงฺเกโต’’ติ วุตฺตํ, เอเตน กาโลกาสอาวุธอิอยาปถกิริยาวิเสสานํ นิยมิจฺฉาย อสติ เยน เกนจิ ปกาเรน มรณเมว อิจฺฉนฺตสฺส อาณาปกสฺส มุขารุฬฺหวเสน วุตฺตสฺส เทสกาลาทินิยมสฺส วิสงฺเกเตปิ กมฺมพทฺโธเยวาติ าปิตํ โหติ. โย ปน จิตฺเตน ยตฺถ กตฺถจิ ยทา กทาจิ เยน เกนจิ ปกาเรน มรณเมว อิจฺฉนฺโตปิ กาลาทิวิสงฺเกเตน อกุสลโต โจทนโต วา มุจฺจิตุกาโม เลเสน กาลาทินิยมํ กโรติ, ตสฺส มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกโต ปริยาเยน อมุจฺจนโต กาลาทิวิสงฺเกเตปิ กมฺมพทฺโธวาติ คเหตฺวา วิจารณโต คเหตพฺพํ, เกจิ ปเนตํ น อิจฺฉนฺติ, วีมํสิตพฺพํ. ตุณฺเฑนาติ อคฺคโกฏิยา. ถรุนาติ ขคฺคมุฏฺินา. เอตํ คจฺฉนฺตนฺติ คมเนน ปุคฺคโลว นิยมิโต, น อิริยาปโถ, เตนาห ‘‘นตฺถิ วิสงฺเกต’’นฺติ.

‘‘ทีฆํ มาเรหี’’ติ วุตฺเตปิ ทีฆสณฺานานํ พหุภาวโต ‘‘อิตฺถนฺนามํ เอวรูปฺจ ทีฆ’’นฺติ อฺเสํ อสาธารณลกฺขเณน อนิทฺทิฏฺตฺตา ‘‘อนิยเมตฺวา อาณาเปตี’’ติ วุตฺตํ, เตเนวาห ‘‘ยํ กิฺจิ ตาทิสํ มาเรมี’’ติ. เอตฺถ จ จิตฺเตน พหูสุ ทีฆสณฺาเนสุ เอกํ นิยเมตฺวา วุตฺเตปิ วาจาย อนิยมิตตฺตา อฺสฺมึ ตาทิเส มาริเต นตฺถิ วิสงฺเกโตติ วทนฺติ. อตฺตานํ มุฺจิตฺวา ปรปาณิมฺหิ ปาณสฺิตาลกฺขณสฺส องฺคสฺส อภาวโต เนวตฺถิ ปาณาติปาโตติ อาห ‘‘อาณาปโก มุจฺจตี’’ติ. อตฺตานํ อุทฺทิสฺส ‘‘อสุกฏฺาเน นิสินฺน’’นฺติ โอกาสนิยเม ตสฺมึ ปเทเส นิสินฺนสฺส ยสฺส กสฺสจิ ชีวิตินฺทฺริยํ อารพฺภ วธกจิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ ‘‘เนว วธโก มุจฺจติ น อาณาปโก’’ติ. โอกาสฺหิ นิยเมตฺวา นิทฺทิสนฺโต ตสฺมึ โอกาเส นิสินฺนํ มาเรตุกาโม โหติ, สยํ ปน ตทา ตตฺถ นตฺถิ, ตสฺมา โอกาเสน สห ตตฺถ นิสินฺนสฺเสว ชีวิตินฺทฺริยํ อารมฺมณํ โหติ, น อตฺตโนติ คเหตพฺพํ. สเจ ปน สยํ ตตฺเถว นิสีทิตฺวา อตฺตโน นิสินฺนฏฺานเมว นิยเมตฺวา ‘‘มาเรหี’’ติ วุตฺเตปิ อฺโ ตตฺถ นิสินฺโน มาริยติ, ตสฺสาปิ อตฺตโนปิ ชีวิตํ อารพฺภ วธกเจตนา ปวตฺตติ, ปรสฺมึ ตตฺถ มาริเต อาณาปกสฺส กมฺมพทฺโธติ คเหตพฺพํ. เอวรูเป าเน จิตฺตปฺปวตฺตินิยโม พุทฺธวิสโย, น อฺเสํ วิสโยติ อาห ‘‘ตสฺมา เอตฺถ น อนาทริยํ กาตพฺพ’’นฺติ.

เอวํ อาณาเปนฺตสฺส อาจริยสฺส ตาว ทุกฺกฏนฺติ สเจ อาณตฺติโก ยถาธิปฺปายํ น คจฺฉติ, อาจริยสฺส อาณตฺติกฺขเณ ทุกฺกฏํ. สเจ ปน โส ยถาธิปฺปายํ คจฺฉติ, ยํ ปรโต ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ, อาณตฺติกฺขเณ ตเทว โหติ. อถ โส อวสฺสํ ฆาเตติ, ยํ ปรโต ‘‘อาปตฺติ สพฺเพสํ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๗๔) วุตฺตํ, ตโต อิมสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิกํ โหติ, น ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยานีติ คเหตพฺพํ. เตสมฺปิ ทุกฺกฏนฺติ พุทฺธรกฺขิตาทีนมฺปิ อาโรจนปจฺจยา ทุกฺกฏํ, อิทฺจ ยถาณตฺติวเสน สงฺฆรกฺขิตสฺส ชีวิตา โวโรปเน อสติ ยุชฺชติ, โวโรปเน สติ เตสมฺปิ อาโรจนกฺขเณเยว ปาราชิกํ. ปฏิคฺคหิตมตฺเตติ อิทํ อวสฺสํ ปฏิคฺคหณสภาวทีปนตฺถํ วุตฺตํ, น ปฏิคฺคหิตกฺขเณเยว ถุลฺลจฺจยนฺติ ทสฺสนตฺถํ. สเจ หิ โส อวสฺสํ ปฏิคฺคเหสฺสติ, กมฺมํ ปน น นิปฺผาเทสฺสติ, ตทา อาจริยสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.

มูลฏฺสฺเสว ทุกฺกฏนฺติ อิทํ มหาอฏฺกถายํ อาคตนยทสฺสนมตฺตํ, น ปเนตํ อตฺตนา อธิปฺเปตํ, เตนาห เอวํ สนฺเตติอาทิ, เอวํ มหาอฏฺกถายํ วุตฺตนเยน อตฺเถ สตีติ อตฺโถ. ปฏิคฺคหเณ อาปตฺติเยว น สิยาติ วธกสฺส ‘‘สาธุ สุฏฺู’’ติ มรณปฏิคฺคหเณ ทุกฺกฏาปตฺติ เนว สิยา, เอวํ อโนฬาริกวิสเยปิ ตาว ทุกฺกฏํ, กิมงฺคํ ปน มรณปฏิคฺคหเณติ ทสฺสนตฺถํ สฺจริตฺตปฏิคฺคหณาทิ นิทสฺสิตํ. ‘‘อโห วต อิตฺถนฺนาโม หโต อสฺสา’’ติ เอวํ มรณาภินนฺทนทสฺสนตฺถํ สฺจริตฺตปฏิคฺคหณาทิภินนฺทเน ทุกฺกเฏ สติ ปเคว ‘‘อหํ ตํ มาเรสฺสามี’’ติ มรณปฏิคฺคหเณติ อธิปฺปาโย. ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺเสเวตํ ทุกฺกฏนฺติ อวธารเณน สงฺฆรกฺขิตสฺส ปฏิคฺคหณปจฺจยา มูลฏฺสฺส นตฺเถว อาปตฺตีติ ทสฺเสติ, วิสงฺเกตตฺตา ปมํ อาณตฺตทุกฺกฏเมวสฺส โหติ. เกจิ ปน ‘‘มูลฏฺสฺสาปิ ทุกฺกฏเมวา’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ เอเกน ปโยเคน ทฺวินฺนํ ทุกฺกฏานํ อสมฺภวา. ปุริมนเยติ สมนนฺตราตีเต อวิสกฺกิยทูตนิทฺเทเส. เอตนฺติ ทุกฺกฏํ. โอกาสาภาเวนาติ มูลฏฺสฺส ถุลฺลจฺจยสฺส วุจฺจมานตฺตา ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ น วุตฺตํ โอกาสาภาเวน, น ปน อาปตฺติอภาวโตติ อธิปฺปาโย.

๑๗๕. สยํ สงฺฆตฺเถรตฺตา ‘‘อุปฏฺานกาเล’’ติ วุตฺตํ. วาจาย วาจาย ทุกฺกฏนฺติ ‘‘โย โกจิ มม วจนํ สุตฺวา อิมํ มาเรตู’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน อวตฺวา เกวลํ มรณาภินนฺทนวเสเนว วุตฺตตฺตา โจราปิ นาม ตํ น หนนฺตีติอาทิวาจายปิ ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ. ทฺวินฺนํ อุทฺทิสฺสาติ ทฺเว อุทฺทิสฺส, ทฺวินฺนํ วา มรณํ อุทฺทิสฺส. อุโภ อุทฺทิสฺส มรณํ สํวณฺเณนฺตสฺส ปโยคสมุฏฺาปิกาย เจตนาย เอกตฺเตปิ ‘‘ทฺเว ปาณาติปาตา’’ติ วตฺตพฺพตาสงฺขาตํ พลวภาวํ อาปชฺชิตฺวา ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุ มหาวิปากตฺตา ‘‘อกุสลราสี’’ติ วุตฺตํ, พหู อุทฺทิสฺส มรณสํวณฺณเนปิ เอเสว นโย. ตตฺตกา ปาณาติปาตาติ ยตฺตกา สํวณฺณนํ สุตฺวา มริสฺสนฺติ, ตตฺตกานมฺปิ วตฺตมานํ อนาคตฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ สพฺพํ อาลมฺพิตฺวาว เจตนาย ปวตฺตนโต ตตฺตกา ปาณาติปาตา โหนฺติ, ตตฺตกาหิ เจตนาหิ ทาตพฺพํ ปวตฺติวิปากํ เอกาว สา เจตนา ทาตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ, ปฏิสนฺธิวิปากํ ปน สยฺจ ปุพฺพาปรเจตนา จ เอเกกเมว ทาตุํ สกฺโกตีติ คเหตพฺพํ.

๑๗๖. เยสํ หตฺถโตติ เยสํ าตกปวาริตาทีนํ หตฺถโต, อิทฺจ ภิกฺขุโน รูปิยมูลสฺส อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, อตฺตโนว ธนฺเจ, สยเมว มูลํ คเหตฺวา มุฺจติ, มูลํ ปน อคฺคเหตฺวาปิ โปตฺถกสฺส โปตฺถกสามิโน สนฺตกตฺตาปาทนเมเวตฺถ ปมาณนฺติ คเหตพฺพํ. เลขาทสฺสนโกตูหลกาติ สุนฺทรกฺขรํ ทิสฺวา วา ‘‘กีทิสํ นุ โข โปตฺถก’’นฺติ วา โอโลเกตุกามา.

ปาณาติปาตสฺส ปโยคตฺตาติ สรีรโต ปาณวิโยชนสฺส นิฏฺาปกปโยคตฺตา. โอปาตขณนตฺถํ ปน กุทาลาทิอตฺถาย อโยพีชสมุฏฺาปนตฺถํ อกปฺปิยปถวึ วา กุทาลทณฺฑาทีนํ อตฺถาย ภูตคามํ วิโกเปนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมว. ปาณาติปาตปโยคตฺตาภาวา อทินฺนาทานปุพฺพปยโอเค วิย ทุติยปริเยสนาทีสุปิ เอตฺถ ทุกฺกฏฏฺาเน ทุกฺกฏํ, มุสาวาทาทิปาจิตฺติยฏฺาเน ปาจิตฺติยเมวาติ คเหตพฺพํ. ปมาเณติ อตฺตนา สลฺลกฺขิเต ปมาเณ. ตจฺเฉตฺวาติ อุนฺนตปฺปเทสํ ตจฺเฉตฺวา. ปํสุปจฺฉินฺติ สพฺพนฺติมํ ปํสุปจฺฉึ. เอตฺตกํ อลนฺติ นิฏฺาเปตุกามตาย สพฺพนฺติมปยโอคสาธิกา เจตนา สนฺนิฏฺาปกเจตนา, มหาอฏฺกถายํ ‘‘เอกสฺมึ ทิวเส อวูปสนฺเตเนว ปโยเคน ขณิตฺวา นิฏฺาเปนฺตํ สนฺธาย สพฺพนฺติมา สนฺนิฏฺาปกเจตนา วุตฺตา, อิตราสุ ปน อฏฺกถาสุ ‘‘อิมสฺมึ ปติตฺวา มรนฺตู’’ติ อธิปฺปาเยน เอกสฺมึ ทิวเส กิฺจิ ขณิตฺวา อปรสฺมิมฺปิ ทิวเส ตโต กิฺจิ กิฺจิ ขณิตฺวา นิฏฺาเปนฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอวํ อฏฺกถานํ อฺมฺวิโรโธ าตพฺโพ. อตฺตโน ธมฺมตายาติ อชานิตฺวา, ปกฺขลิตฺวา วา. อรหนฺตาปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺตีติ อฺเหิ ปาติยมานานํ อมริตุกามานมฺปิ อรหนฺตานํ มรณํ สมฺภวตีติ วุตฺตํ. ปุริมนเยติ ‘‘มริตุกามา อิธ มริสฺสนฺตี’’ติ วุตฺตนเย. วิสงฺเกโตติ มริตุกามานํ มาเรตุกามานฺจ อุทฺทิสฺส ขตตฺตา อมริตุกามานํ มรเณ กมฺมพทฺโธ นตฺถีติ อตฺโถ.

ตตฺถ ปติตํ พหิ นีหริตฺวาติ อิทํ ตตฺถ ปตนปจฺจยา มรณสฺส ปวตฺตตฺตา วุตฺตํ. อาวาเฏ ปติตฺวา โถกํ จิรายิตฺวา คจฺฉนฺตํ คเหตฺวา มาริเต ตตฺถ ปติตโรเคน ปีฬิตสฺส คจฺฉโต ปกฺขลิตฺวา ปาสาณาทีสุ ปตเนนาปิ มรเณปิ โอปาตขณโก น มุจฺจตีติ เวทิตพฺพํ. อมริตุกามา วาติ อธิปฺปายสฺส สมฺภวโต โอปปาติเก อุตฺตริตุํ อสกฺกุณิตฺวา มเตปิ ปาราชิกํ วุตฺตํ. ‘‘นิพฺพตฺติตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา ปตนํ น ทิสฺสตีติ เจ? ตตฺถสฺส นิพฺพตฺติเยว ปตนนฺติ นตฺถิ วิโรโธ. ยสฺมา มาตุยา ปติตฺวา ปริวตฺติตลิงฺคาย มตาย โส มาตุฆาตโก โหติ, น เกวลํ มนุสฺสปุริสฆาตโก, ตสฺมา ปติตสฺเสว วเสน อาปตฺตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘ปตนรูปํ ปมาณ’’นฺติ วุตฺตํ, อิทํ ปน อการณํ ‘‘ลิงฺเค ปริวตฺเตปิ เอกสนฺตานตฺตสฺส อวิคตตฺตา. มนุสฺสภูตํ มาตรํ วา ปิตรํ วา อปิ ปริวตฺตลิงฺคํ ชีวิตา โวโรเปนฺตสฺส กมฺมํ อานนฺตริย’’นฺติ หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. เยน ปน สภาเวน สตฺตา ชายนฺติ, เตเนว มรนฺติ, โสว เตสํ รูปนฺตรคฺคหเณปิ สภาโวติ ‘‘มรณรูปเมว ปมาณํ, ตสฺมา ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺโต. ปจฺฉิโม วาโท ปมาณํ, เอวํ สนฺเต ปาฬิยํ ‘‘ยกฺโข วา เปโต วา ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคโห วา ตสฺมึ ปตติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ปติเต ทุกฺขา เวทนา อุปฺปชฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. มรติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ เจ? นายํ โทโส. ‘‘ยกฺโข วา เปโต วา’’ติ หิ ปมํ สกรูปํ ทสฺเสตฺวา รูปนฺตรํ คเหตฺวาปิ ิเตเยว ยกฺขเปเต ทสฺเสตุํ ‘‘ติรจฺฉานคตมนุสฺสวิคฺคโห วา’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา ติรจฺฉานคตวิคฺคโห มนุสฺสวิคฺคโห วา ยกฺโข วา เปโต วาติ เอวเมตฺถ โยชนา กาตพฺพา. เกจิ ปน ‘‘มนุสฺสวิคฺคเหน ิตติรจฺฉานคตานํ อาเวณิกํ กตฺวา ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ วิย ทิสฺสตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ติรจฺฉาโน วา มนุสฺสวิคฺคโหติ วตฺตพฺพโต, อฏฺกถาสุ จ อิมสฺส วิเสสสฺส อวุตฺตตฺตา. ยกฺขเปตรูเปน มเตปิ เอเสว นโยติ อิมินา มรณรูปสฺเสว ปมาณตฺตา ถุลฺลจฺจยํ อติทิสติ.

มุธาติ อมูเลน. โส นิทฺโทโสติ เตน ตตฺถ กตปโยคสฺส อภาวโต, ยทิ ปน โสปิ ตตฺถ กิฺจิ กโรติ, น มุจฺจติ เอวาติ ทสฺเสนฺโต เอวํ ปติตาติอาทิมาห. ตตฺถ เอวนฺติ เอวํ มยา กเตติ อตฺโถ. น นสฺสิสฺสนฺตีติ อทสฺสนํ น คมิสฺสนฺติ, น ปลายิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโย. สุอุทฺธรา วา ภวิสฺสนฺตีติ อิทํ คมฺภีรสฺส โอปาตสฺส ปูรเณ ปโยชนทสฺสนํ. อุตฺตาเน กเต โอปาเต สีฆํ อมฺเหหิ คเหตฺวา มาเรตุํ สุอุทฺธรา ภวิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโย. วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเนติ มูลฏฺํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยทิ ปน ปจฺฉิโมปิ ลภิตฺวา ตตฺถ วุตฺตปฺปการํ กิฺจิ กตฺวา ปุน วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเน เอวํ กโรติ, ตสฺสาปิ เอเสว นโย. ชาตปถวี ชาตาติ อีทิเส ปุน อฺเน โอปาเต ขเต ตทา มุจฺจตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, ชาตปถวีสทิสํ กตฺวา ปุน สุฏฺุ โกฏฺเฏตฺวา ทฬฺหตรํ ปูริเตปิ มุจฺจติเยวาติ คเหตพฺพํ.

ถทฺธตรนฺติ ถิรกรณตฺถํ อปราปราย ปาสยฏฺิยา สทฺธึ พนฺธิตฺวา วา ตเมว วา สิถิลภูตปาสํ ถทฺธตรํ พนฺธิตฺวา เปติ. ขาณุกนฺติ ปาสยฏฺิพนฺธนขาณุกํ. ตตฺถชาตกยฏฺึ ฉินฺทิตฺวา มุจฺจตีติ อิทํ อรฺเ ยถาิตเมว ทณฺฑํ มูเล อจฺฉินฺทิตฺวา ปาสพนฺธนโยคฺคํ กตฺวา ปิตตฺตา ตตฺถ อฺโปิ โกจิ ปาสํ พนฺเธยฺย, มูลฏฺโ น มุจฺจติ, ตํ ปน มูเลปิ ฉินฺทิตฺวา ขณฺฑาขณฺฑํ กตฺวา มุจฺจตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. รชฺชุเกติ วาเกหิ เอกวารํ วฏฺฏิตรชฺชุเก. สยํ วฏฺฏิตนฺติ ตนุกวฏฺฏิตํ ทิคุณติคุณตาปาทเนน อตฺตนา วฏฺฏิตํ. อุพฺพฏฺเฏตฺวาติ ปากติกํ กตฺวา. โคเปนฺโตปีติ หีรํ หีรํ กตฺวา โคเปนฺโตปิ.

๑๗๗. อาลมฺพนรุกฺโข วาติ ตตฺถชาตกํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตทตฺถเมว กตฺวาติ มารณตฺถเมว อโยพีชสมุฏฺาปนาทินา วาสิอาทึ สตฺถํ กาเรตฺวา. ปากติกนฺติ อฺเหิ กตํ ปกติสตฺถเมว ลภิตฺวา มูลฏฺเน ปิตํ โหตีติ อตฺโถ. มุจฺจตีติ มูลฏฺโ มุจฺจติ. วิสมณฺฑลนฺติ มฺจปีาทีสุ อาลิตฺตํ วิสมณฺฑลํ.

วตฺวา อสึ อุปนิกฺขิปตีติ เอตฺถ มุเขน อวตฺวา มนสาว จินฺเตตฺวา อุปนิกฺขิปเนปิ เอเสว นโย. ปุริมนเยนาติ เยสํ หตฺถโต มูลํ คหิตนฺติอาทินา. วิสภาคโรโค นาม กุฏฺาทิวิรูปภาวโต, คณฺฑปีฬกาทิ วา ชีวิตปฺปวตฺติยา ปจฺจนีกตฺตา.

๑๗๘. มนาปิเยปิ เอเสว นโยติ เอเตน มนาปิยํ รูปํ อุปสํหรตีติ เอตฺถ ยํ วา มนาปรูปํ, ตสฺส สมีเป เปติ, อตฺตนา วา มนาปิเยน รูเปน สมนฺนาคโต ติฏฺตีติอาทิ โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. อลงฺกริตฺวา อุปสํหรตีติ ‘‘อลาภเกน สุสฺสิตฺวา มรตู’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน อุปสํหรติ, เตเนว ‘‘สเจ อุตฺตสิตฺวา มรติ, วิสงฺเกโต’’ติ วุตฺตํ. อลาภเกน สุสฺสิตฺวา มรตีติ เอตฺถ ปาราชิโกติ ปาเสโส ทฏฺพฺโพ. มหากจฺฉุ นาม วลฺลิผลวิเสโส, ยสฺส มชฺชารปาทสฺเสว สณฺานํ ทุกฺขสมฺผสฺสานิ สุขุมโลมานิ จ โหนฺติ. หํสปุปฺผนฺติ หํสาทีนํ ปกฺขโลมํ สนฺธาย วทนฺติ. อตฺตโน ธมฺมตาย มรติ, อนาปตฺตีติ ปาราชิกํ สนฺธาย วุตฺตํ ทุกฺกฏา น มุจฺจนโต.

๑๗๙. อสฺจิจฺจาติ อิทํ มรณสํวตฺตนิกอุปกฺกมสฺส อสลฺลกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห อิมินา อุปกฺกเมนาติอาทิ. อชานนฺตสฺสาติ อิทํ ปน มรณสํวตฺตนิกวิสาทิอุปกฺกมกรณสฺส อชานนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห อิมินา อยํ มริสฺสตีติอาทิ. น มรณาธิปฺปายสฺสาติ อิทํ ทุกฺขุปฺปาทกํ อุปกฺกมนฺติ ชานนฺตสฺสาปิ มรณาธิปฺปายสฺส อภาวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห มรณํ อนิจฺฉนฺตสฺสาติอาทิ. อนุปฺปพนฺธาภาวาติ โทมนสฺสวีถีนํ นิรนฺตรปฺปวตฺติอภาวา.

ปทภาชนียวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

วินีตวตฺถุวณฺณนา

๑๘๐. โวหารวเสนาติ ปุพฺพภาคโวหารวเสน, มรณาธิปฺปายสฺส สนฺนิฏฺาปกเจตนากฺขเณ กรุณาย อภาวโต การุฺเน ปาเส พทฺธสูกรโมจนํ (ปารา. ๑๕๓) วิย น โหตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘ยถายุนา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ ‘‘ยถานุสนฺธินา’’ติ ปริยายนฺตเรน วุตฺตํ. เหฏฺา กิสฺมิฺจิ วิชฺชมาเน สาฏกํ วลึ คณฺหาตีติ อาห ‘‘ยสฺมึ วลิ น ปฺายตี’’ติ. ปฏิเวกฺขณฺเจตํ คิหีนํ สนฺตเก เอวาติ ทฏฺพฺพํ. ปาฬิยํ มุสเล อุสฺสิเตติ อฺมฺํ อุปตฺถมฺเภตฺวา ทฺวีสุ มุสเลสุ ภิตฺตึ อปสฺสาย ปิเตสูติ อตฺโถ. อุทุกฺขลภณฺฑิกนฺติ อุทุกฺขลตฺถาย อานีตํ ทารุภณฺฑํ. ปริพนฺธนฺติ โภชนปริพนฺธํ, โภชนนฺตรายนฺติ วุตฺตํ โหติ.

๑๘๑. อคฺคการิกนฺติ เอตฺถ การิก-สทฺทสฺส ภาววจนตฺตา ‘‘อคฺคกิริย’’นฺติ อตฺถํ วตฺวาปิ ยสฺมา กิริยํ ทาตุํ น สกฺกา, ตสฺมา ทานสงฺขาตาย อคฺคกิริยาย ยุตฺตปิณฺฑปาตเมว อิธ อุปจารยุตฺติยา อคฺคกิริยาติ คเหตพฺพนฺติ อาห ปมํ ลทฺธปิณฺฑปาตนฺติอาทิ.

๑๘๒-๓. ทณฺฑมุคฺครนิขาทนเวมาทีนํ วเสนาติ เอตฺถ ทณฺโฑ นาม ทีฆทณฺโฑ. มุคฺคโร นาม รสฺโส. เวมํ นาม ตนฺตวายานํ วตฺถวายนอุปกรณํ, เยน วีตํ ตนฺตํ ฆฏฺเฏนฺติ. วิภตฺติพฺยตฺตเยนาติ วิภตฺติวิปริณาเมน. วิเสสาธิคโมติ สมาธิ วิปสฺสนา จ. วิเสสาธิคมนฺติ โลกุตฺตรธมฺมปฏิลาภํ. พฺยากริตฺวาติ อาโรเจตฺวา, อิทฺจ วิเสสสฺส อธิคตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อธิคตวิเสสา หิ ทิฏฺานุคติอาปชฺชนตฺถํ ลชฺชีภิกฺขูนํ อวสฺสํ อธิคมํ พฺยากโรนฺติ, อธิคตวิเสเสน ปน อพฺยากริตฺวาปิ อาหารํ อุปจฺฉินฺทิตุํ น วฏฺฏติ, อธิคมนฺตรายวิโนทนตฺถเมว อาหารูปจฺเฉทสฺส อนุฺาตตฺตา ตทธิคเม โส น กาตพฺโพว. กึ ปนาธิคมํ อาโรเจตุํ วฏฺฏตีติ อาห สภาคานนฺติอาทิ. ภณฺฑกํ วา โธวนฺตาติ จีวรํ วา โธวนฺตา. โธวนทณฺฑกนฺติ จีวรโธวนทณฺฑํ.

๑๘๕. มทฺทาเปตฺวา ปาเตติ, วิสงฺเกโตติ ยถาณตฺติยา อกตตฺตา วุตฺตํ, ยทิ ปน อาณาปโก มทฺทนมฺปิ มทฺทาปนมฺปิ สนฺธาย โวหารวเสน ‘‘มทฺทิตฺวา ปาเตหี’’ติ วทติ, วิสงฺเกโต นตฺถีติ เวทิตพฺพํ. ‘‘มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺยา’’ติ (ปารา. ๑๗๑) วุตฺตตฺตา อาห ‘‘ปริยาโย นาม นตฺถี’’ติ, ปริยาเยน อาปตฺติโมกฺโข น โหตีติ อธิปฺปาโย. อวิชายนตฺถาย คพฺภคฺคหณโต ปุเรตรเมว เภสชฺชํ เทนฺตสฺส กุจฺฉิยํ อุปฺปชฺชิตฺวา คพฺโภ วินสฺสตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ทินฺเน ตถามรนฺตานํ วเสน กมฺมพทฺโธ, กุจฺฉิยํ น อุปฺปชฺชิสฺสตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน ทินฺเน อุปฺปชฺชิตฺวา มรตุ วา มา วา, เนวตฺถิ กมฺมพทฺโธ.

สหธมฺมิกานนฺติ เอกสฺส สตฺถุ สาสเน สหสิกฺขมานธมฺมานํ, สหธมฺเม วา สิกฺขาปเท สิกฺขนภาเวน นิยุตฺตานํ. สมสีลสทฺธานนฺติอาทินา ทุสฺสีลานํ ภินฺนลทฺธิกานฺจ อกาตุมฺปิ ลพฺภตีติ ทสฺเสติ. าตกปวาริตฏฺานโตติ อตฺตโน เตสํ วา าตกปวาริตฏฺานโต. อริเยหิ อกตา อยุตฺตวเสน อกตปุพฺพา วิฺตฺติ อกตวิฺตฺติ.

ปฏิยาทิยตีติ สมฺปาทิยติ. อกาตุํ น วฏฺฏตีติ เอตฺถ ทุกฺกฏํ วทนฺติ, อยุตฺตตาวเสเนว ปเนตฺถ อกรณปฏิกฺเขโป ยุตฺโต, น อาปตฺติวเสนาติ คเหตพฺพํ. ยาว าตกา ปสฺสนฺตีติ ยาว ตสฺส าตกา ปสฺสนฺติ.

ปิตุภคินี ปิตุจฺฉา. มาตุภาตา มาตุโล. นปฺปโหนฺตีติ กาตุํ น สกฺโกนฺติ. น ยาจนฺตีติ ลชฺชาย น ยาจนฺติ. ‘‘อาโภคํ กตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา อฺถา เทนฺตสฺส อาปตฺติเยว. เกจิ ปน ‘‘อาโภคํ อกตฺวาปิ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ เภสชฺชกรณสฺส ปาฬิยํ ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ ปาราชิกสฺส, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๘๗) เอวํ อนฺตราปตฺติทสฺสนวเสน สามฺโต ปฏิกฺขิตฺตตฺตา, อฏฺกถายํ อวุตฺตปฺปกาเรน กโรนฺตสฺส สุตฺเตเนว อาปตฺติ สิทฺธาติ ทฏฺพฺพา, เตเนว อฏฺกถายมฺปิ ‘‘เตสฺเว สนฺตก’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อฺเสนฺติ อสาโลหิตานํ, เตนาห เอเตสํ ปุตฺตปรมฺปรายาติอาทิ. กุลปริวฏฺโฏติ กุลสฺมึ าติปรมฺปรา. เภสชฺชํ กโรนฺตสฺสาติ ยถาวุตฺตวิธินา กโรนฺตสฺส, ‘‘ตาวกาลิกํ ทสฺสามี’’ติ อาโภคํ อกตฺวา เทนฺตสฺสาปิ ปน อนฺตราปตฺติ ทุกฺกฏํ วินา มิจฺฉาชีวํ วา กุลทูสนํ วา น โหติเยว, เตนาห – ‘‘เวชฺชกมฺมํ วา กุลทูสกาปตฺติ วา น โหตี’’ติ. าตกานฺหิ สนฺตกํ ยาจิตฺวาปิ คเหตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ตตฺถ กุลทูสนาทิ น สิยา. สพฺพปเทสูติ ‘‘จูฬมาตุยา’’ติอาทีสุ สพฺพปเทสุ.

อุปชฺฌายสฺส อาหรามาติ อิทํ อุปชฺฌาเยน ‘‘มม าตกานํ เภสชฺชํ อาหรถา’’ติ อาณตฺเตหิ กตฺตพฺพวิธิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, อิมินา จ สามเณราทีนํ อปจฺจาสายปิ ปรชนสฺส เภสชฺชกรณํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. วุตฺตนเยน ปริเยสิตฺวาติ อิมินา ‘‘ภิกฺขาจารวตฺเตน วา’’ติ อิมินา, ‘‘าติสามเณเรหี’’ติ อิมินา จ วุตฺตมตฺถํ อติทิสติ. อปจฺจาสีสนฺเตนาติ อาคนฺตุกโจราทีนํ กโรนฺเตนาปิ ‘‘มนุสฺสา นาม อุปการกา โหนฺตี’’ติ อตฺตโน เตหิ ลาภํ อปตฺถยนฺเตน. ปจฺจาสาย กโรนฺตสฺส ปน เวชฺชกมฺมกุลทูสนาทิโทโส โหตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘เอวํ อุปกาเร กเต สาสนคุณํ ตฺวา ปสีทนฺติ, สงฺฆสฺส วา อุปการกา โหนฺตี’’ติ กรเณ ปน โทโส นตฺถิ. เกจิ ปน ‘‘อปจฺจาสีสนฺเตน อาคนฺตุกาทีนํ ปฏิกฺขิตฺตปุคฺคลาทีนมฺปิ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ กตฺตพฺพากตฺตพฺพฏฺานวิภาคสฺสนิรตฺถกตฺตปฺปสงฺคโต ‘‘อปจฺจาสีสนฺเตน สพฺเพสํ ทาตุํ กาตุฺจ วฏฺฏตี’’ติ เอตฺตกมตฺตสฺเสว วตฺตพฺพโต. อปจฺจาสีสนฺจ มิจฺฉาชีวกุลทูสนาทิโทสนิเสธนตฺถเมว วุตฺตํ เภสชฺชกรณสงฺขตาย อิมิสฺสา อนฺตราปตฺติยา มุจฺจนตฺถํ อาคนฺตุกโจราทีนํ อนุฺาตานํ ทาเนเนว ตาย อาปตฺติยา มุจฺจนโตติ คเหตพฺพํ. เตเนว อปจฺจาสีสนฺเตนาปิ อกาตพฺพฏฺานํ ทสฺเสตุํ สทฺธํ กุลนฺติอาทิ วุตฺตํ. ปุจฺฉนฺตีติ อิมินา ทิฏฺทิฏฺโรคีนํ ปริยาเยนาปิ วตฺวา วิจรณํ อยุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ปุจฺฉิตสฺสาปิ ปน ปจฺจาสีสนฺตสฺส ปริยายกถาปิ น วฏฺฏตีติ วทนฺติ.

สมุลฺลเปสีติ อปจฺจาสีสนฺโต เอวํ อฺมฺํ กถํ สมุฏฺาเปสิ. อาจริยภาโคติ วินยาจารํ อโกเปตฺวา เภสชฺชาจิกฺขเณน เวชฺชาจริยภาโคติ อตฺโถ. ปุปฺผปูชนตฺถาย สมฺปฏิจฺฉิยมานํ รูปิยํ อตฺตโน สนฺตกตฺตภชเนน นิสฺสคฺคิยเมวาติ อาห ‘‘กปฺปิยวเสน คาหาเปตฺวา’’ติ, ‘‘อมฺหากํ รูปิยํ น วฏฺฏติ, ปุปฺผปูชนตฺถํ ปุปฺผํ วฏฺฏตี’’ติอาทินา ปฏิกฺขิปิตฺวา กปฺปิเยน กมฺเมน คาหาเปตฺวาติ อตฺโถ.

ยทิ ‘‘ปริตฺตํ กโรถา’’ติ วุตฺเต กโรนฺติ, เภสชฺชกรณํ วิย คิหิกมฺมํ วิย โหตีติ ‘‘น กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ปริตฺตํ ภณถา’’ติ วุตฺเต ปน ธมฺมชฺเฌสนตฺตา อนชฺฌิฏฺเนปิ ภณิตพฺโพ ธมฺโม, ปเคว อชฺฌิฏฺเนาปีติ ‘‘กาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. จาเลตฺวา สุตฺตํ ปริมชฺชิตฺวาติ อิทํ ‘‘ปริตฺตาณํ เอตฺถ ปเวเสมี’’ติ จิตฺเตน เอวํ กเต ปริตฺตาณา ตตฺถ ปเวสิตา นาม โหตีติ วุตฺตํ. วิหารโต…เป… ทุกฺกฏนฺติ อิทํ อฺาตกคหฏฺเ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วทนฺติ. ปาเทสุ อุทกํ อากิริตฺวาติ อิทํ ตสฺมึ เทเส จาริตฺตวเสน วุตฺตํ. วุตฺตฺหิ ‘‘ตตฺถ ปาฬิยา นิสินฺนานํ ภิกฺขูนํ ปาเทสุ โรควูปสมนาทิอตฺถาย อุทกํ สิฺจิตฺวา ปริตฺตํ กาตุํ สุตฺตฺจ เปตฺวา ‘ปริตฺตํ ภณถา’ติ วตฺวา คจฺฉนฺติ. เอวฺหิ กริยมาเน ยทิ ปาเท อปเนนฺติ, มนุสฺสา ตํ อวมงฺคลนฺติ มฺนฺติ, โรโค วา น วูปสมิสฺสตี’’ติ. เตนาห ‘‘น ปาทา อปเนตพฺพา’’ติ. มตสรีรทสฺสเน วิย เกวลํ สุสานทสฺสเนปิ ‘‘อิทํ ชาตานํ สตฺตานํ ขยคมนฏฺาน’’นฺติ มรณสฺา อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘สีวถิกทสฺสเน…เป… ‘มรณสฺสตึ ปฏิลภิสฺสามา’ติ กมฺมฏฺานสีเสน คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ. เลสกปฺปํ อกตฺวา สมุปฺปนฺนสุทฺธจิตฺเตน ‘‘ปริวารตฺถาย อาคจฺฉนฺตู’’ติ วุตฺเตปิ คนฺตุํ วฏฺฏติ.

อนามฏฺปิณฺฑปาโตติ อคฺคหิตอคฺโค, อปริภุตฺโตติ อตฺโถ. กหาปณคฺฆนโก โหตีติ อิมินา ทายเกหิ พหุพฺยฺชเนน สมฺปาเทตฺวา สกฺกจฺจํ ทินฺนภาวํ ทีเปติ. ถาลเกติ สงฺฆิเก กํสาทิมเย ถาลเก, ปตฺโตปิ เอตฺถ สงฺคยฺหติ. น วฏฺฏตีติ อิมินา ทุกฺกฏนฺติ ทสฺเสติ. ทามริกโจรสฺสาติ รชฺชํ ปตฺเถนฺตสฺส ปากฏโจรสฺส. อทียมาเนปิ ‘‘น เทนฺตี’’ติ กุชฺฌนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อามิสสฺส ธมฺมสฺส จ อลาเภน อตฺตโน ปรสฺส จ อนฺตเร สมฺภวนฺตสฺส ฉิทฺทสฺส จ วิวรสฺส ปฏิสนฺถรณํ ปิทหนํ ปฏิสนฺถาโร, โส ปน ธมฺมามิสวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ อามิสปฏิสนฺถารํ สนฺธาย ‘‘กสฺส กาตพฺโพ, กสฺส น กาตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อาคนฺตุกสฺส วา…เป… กตฺตพฺโพ เยวา’’ติ สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ ปากฏํ กาตุํ อาคนฺตุกํ ตาวาติอาทิมาห. ขีณปริพฺพยนฺติ อิมินา อคติภาวํ การุฺภาชนตฺจ ทสฺเสติ, เตน จ ตพฺพิธุรานํ สมิทฺธานํ ทายกาทีนํ อาคนฺตุกตฺเตปิ ทาตุํ น วฏฺฏตีติ สิทฺธํ โหติ. ตณฺฑุลาทิมฺหิ ทาตพฺเพ สติ ‘‘อเวลายํ…เป… น วตฺตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อปจฺจาสีสนฺเตนา’’ติ วตฺวา ปจฺจาสีสนปฺปการํ ทสฺเสตุํ มนุสฺสา นามาติอาทิ วุตฺตํ. อนนุฺาตานํ ปน อปจฺจาสีสนฺเตนาปิ ทาตุํ น วฏฺฏติ สทฺธาเทยฺยวินิปาตตฺตา, ปจฺจาสีสาย ปน สติ กุลทูสนมฺปิ โหติ.

อุพฺพาเสตฺวาติ สมนฺตโต ติโยชนํ วิลุมฺปนฺเต มนุสฺเส ปลาเปตฺวา. วรโปตฺถกจิตฺตตฺถรณนฺติ อเนกปฺปการอิตฺถิปุริสาทิอุตฺตมรูปวิจิตฺตํ อตฺถรณํ.

๑๘๗. สตฺตรสวคฺคิเยสุ ปุพฺเพ เอกสฺส องฺคุลิปโตทเกน มาริตตฺตา เสเสสุ โสฬสชเนสุ อุทรํ อารุหิตฺวา นิสินฺนเมกํ เปตฺวา ‘‘เสสาปิ ปนฺนรส ชนา’’ติ วุตฺตํ. อทูหลปาสาณา วิยาติ อทูหเล อาโรปิตปาสาณา วิย. กมฺมาธิปฺปายาติ ตชฺชนียาทิกมฺมกรณาธิปฺปายา.

อาวาเหตฺวาติ อาวิสาเปตฺวา. รูปํ กตฺวา หตฺถปาทาทีนิ ฉินฺทนฺตีติ ตสฺมึ ปิฏฺาทิมเย รูเป อมนุสฺสํ อาวาเหตฺวา ตสฺส หตฺถปาทาทีนิ ฉินฺทนฺติ. สกฺกํ เทวราชานํ มาเรยฺยาติ อิทํ สมฺภาวนวเสน วุตฺตํ. น หิ ตาทิสา มหานุภาวา ยกฺขา สตฺถฆาตารหา โหนฺติ เทวาสุรยุทฺเธปิ เตสํ สตฺถปฺปหาเรน มรณาภาวา.

๑๘๘. ปหาโร น ทาตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. อมนุสฺสํ โกธจิตฺเตน ปหรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว. จิกิจฺฉาธิปฺปาเยน ปหรนฺตสฺส อนาจาโรติ คเหตพฺโพ. ตาลปณฺณํ…เป… พนฺธิตพฺพนฺติ อมนุสฺสา ตาลปณฺณพนฺธเนน ปลายนฺตีติ กตฺวา วุตฺตํ, อิทฺจ คิหีนํ เวชฺชกมฺมวเสน กาตุํ น วฏฺฏติ.

๑๘๙. โย รุกฺเขน โอตฺถโตปิ น มรตีติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ภูตคามสิกฺขาปทฏฺกถายํ สยเมว วกฺขติ, ตํ ตตฺเถว คเหตพฺพํ.

๑๙๐. ทพฺพูปกรณานีติ เกหิจิ ฉินฺทิตฺวา ปิตานิ สปริคฺคหิตานิ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ หิ านาจาวนาภาเวน วินาสาธิปฺปายสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตํ. ขิฑฺฑาธิปฺปาเยนาปิ ทุกฺกฏนฺติ สุกฺขติณาทีสุ อคฺคิกรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, อลฺเลสุ ปน กีฬาธิปฺปาเยนปิ กโรนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมว. ปฏิปกฺขภูโต, ปฏิมุขํ คจฺฉนฺโต วา อคฺคิ ปฏคฺคิ, ตสฺส อลฺลติณาทีสุปิ ทานํ อนุฺาตํ, ตํ เทนฺเตน ทูรโต อาคจฺฉนฺตํ ทาวคฺคึ ทิสฺวา วิหารสฺส สมนฺตโต เอกกฺขเณ อทตฺวา เอกเทสโต ปฏฺาย วิหารสฺส สมนฺตโต สณิกํ ฌาเปตฺวา ยถา มหนฺโตปิ อคฺคิ วิหารํ ปาปุณิตุํ น สกฺโกติ, เอวํ วิหารสฺส สมนฺตา อพฺโภกาสํ กตฺวา ปฏคฺคิ ทาตพฺโพ, โส ทาวคฺคิโน ปฏิปถํ คนฺตฺวา เอกโต หุตฺวา เตน สห นิพฺพาติ. ปริตฺตกรณนฺติ สมนฺตา รุกฺขติณาทิจฺเฉทนปริขาขณนาทิอารกฺขกรณํ, เตนาห ติณกุฏิกานํ สมนฺตา ภูมิตจฺฉนนฺติอาทิ.

๑๙๑. เขตฺตเมว โอติณฺณตฺตา ปาราชิกนฺติ ทฺวีสุ เอกสฺสาปิ อนฺโตคธตฺตา ‘‘ทฺวีหี’’ติ วุตฺตเขตฺเต เอกสฺสาปิ โอติณฺณตฺตา ปาราชิกํ, ‘‘ทฺวีหิ เอว มาเรหิ น เอเกนา’’ติ นิยมิเต ปน เอเกเนว มาริเต นตฺถิ ปาราชิกนฺติ วทนฺติ, เอวํ ทฺเว เอว ปุริสาติอาทีสุปิ. ปุพฺเพ กตสีสจฺเฉทปโยคโต อฺโ ปโยโค ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทโก น อุปลพฺภติ, ปเมน ปโยเคนสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ อุปจฺฉิชฺชตีติ ‘‘สีสจฺเฉทกสฺสา’’ติ วุตฺตํ, ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ ‘‘ชีวิตินฺทฺริยสฺส อวิชฺชมานตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํ, ตํ อการณํ ชีวิตินฺทฺริยสนฺนิสฺสิตจิตฺตสนฺตตึ วินา อุกฺขิปนสนฺนิรุชฺฌนาทิวสปฺปวตฺตสฺส คมนสฺส อสมฺภวโต. น หิ วายุเวเคน ปณฺณปฏาทโย วิย กาโย คจฺฉติ, น จ อุกฺขิปเน ปวตฺตาว จิตฺตชวิฺตฺติอาทโยว นิกฺขิปนาทิโนปิ เหตุภูตาติ สกฺกา วตฺตุํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปวตฺตนโต. ปุพฺเพ อนาหิตเวคาปิ หิ กาจิ สรีสปชาติ ทฺวิธา ฉินฺนา เฉทนมตฺตา ทฺวีหิ วิภาเคหิ กติปยกฺขณํ ทฺวีสุ ทิสาสุ คจฺฉติ, ตตฺถ จ ยสฺมึ ภาเค หทยวตฺถุ ติฏฺติ, ตตฺรฏฺํ ปฺจทฺวาราวชฺชนจิตฺตํ ทฺวีสุปิ ภาเคสุ กายปฺปสาเท ฆฏฺฏิตํ โผฏฺพฺพํ อาลมฺพิตฺวา อุปฺปชฺชติ, ตโต ตทารมฺมณเมว ยถารหเมกสฺมึ ภาเค เอกทา อฺสฺมึ อฺทาติ เอวํ ปริยาเยน กายวิฺาณํ อุปฺปชฺชติ, ตโต หทยวตฺถุสฺมึเยว สมฺปฏิจฺฉนาทิวีถิจิตฺตานิ ภวงฺคนฺตริตานิ มโนทฺวารวีถิวิฺาณานิ จ วิฺตฺติชนกานิ อุปฺปชฺชนฺติ, เย หิ อุภยภาคา คจฺฉนฺติ วา จลนฺติ วา ผนฺทนฺติ วา. จิตฺตสฺส ปน ลหุปริวตฺติยา เอกกฺขเณ อุภยภาคาปิ จลนฺตา วิย อุปฏฺหนฺติ, เสยฺยถาปิ นาม กุกฺกุฬาทินรเกสุ นิมุคฺคสกลสรีรสฺส สตฺตสฺส เอกสฺมึ ขเณ สกลสรีเรปิ กายวิฺาณทุกฺขํ อุปฺปชฺชมานํ วิย อุปฏฺาติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ, ตโต ปน ยสฺมึ ภาเค ชีวิตินฺทฺริยํ สเสสกมฺมชรูปํ นิรุชฺฌติ, ตตฺถ กายวิฺาณํ นปฺปวตฺตติ, หทยวตฺถุสหิตภาเคเยว ยาว ชีวิตินฺทฺริยนิโรธา ปวตฺตติ.

นนุ นรกาทีสุ เอกาพทฺเธ สรีเร สพฺพตฺถ ปริยาเยน กายวิฺาณสมุปฺปตฺติ ยุตฺตา โหตุ, ทฺวิธา หุตฺวา วิจฺฉินฺเน ปน ภาคทฺวเย กถนฺติ? นายํ โทโส. สรีเร หิ เอกาพทฺธตา นาม ปรมตฺถธมฺมพฺยติริตฺตา กาจิ นตฺถิ ปรวาทีนํ อวยวีอาทิ วิย, กมฺมาทิเอกการณปุฺชายตฺตตาย พหูนํ สหุปฺปตฺติเยว เอกาพทฺธตา. ตตฺถ จ สตฺถปฺปหาราทิวิรุทฺธปจฺจโยปนิปาเตน วิภินฺนานมฺปิ กมฺมาทิเอกการณานํ ปุฺชายตฺตตา น วิคจฺฉติ, ยาว สา น วิคจฺฉติ, ตาว อวิจฺฉินฺนาว ตตฺถ วิฺาณปฺปวตฺติ. วิภินฺนานํ ปน กมฺมชรูปานํ อฺเสฺจ เสสติสนฺตติรูปานฺจ อุปตฺถมฺภนภาเวน จิรํ ปวตฺติตุํ น สกฺโกนฺติ, ยาว จ ธรนฺติ, ตาว วิฺาณปจฺจยา โหนฺติ, วิฺาเณน จ เตสํ จลนคมนาทิเทสนฺตรุปฺปตฺติ. ตสฺมา กพนฺธสฺสปิ ธาวกฺขเณ สวิฺาณชีวิตินฺทฺริยํ อตฺเถว, ตฺจ สีสจฺเฉทกปฺปโยเคเนว สีฆํ ปตติ, ตโต อฺปฺปโยคสฺส สรีเร วิเสสุปฺปาทนโต ปุเรตรเมว ปเมเนว กิจฺจนิปฺผตฺติโต สีสจฺเฉทกสฺเสว กมฺมพทฺโธติ คเหตพฺโพ. เอวรูปานีติ กพนฺธวตฺถุสทิสานิ. อิมสฺส วตฺถุสฺสาติ อาฆาตนวตฺถุสฺส. อตฺถทีปเนติ เอเกน ปุริเสน ปโยเคน วา มาริตตาสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส ทีปเน.

๑๙๒. ปานปริโภเคน วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. เอวํ ปน วุตฺตตฺตา ‘‘โลณโสวีรกํ ยามกาลิก’’นฺติ เกจิ วทนฺติ, เกจิ ปน ‘‘คิลานานํ ปากติกเมว, อคิลานานํ ปน อุทกสมฺภินฺน’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘คุฬํ วิย สตฺตาหกาลิก’’นฺติ.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

ตติยปาราชิกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๔. จตุตฺถปาราชิกํ

วคฺคุมุทาตีริยภิกฺขุวตฺถุวณฺณนา

๑๙๓. อธิฏฺเมาติ สํวิทหาม. อิริยาปถํ สณฺเปตฺวาติ ปธานานุรูปํ กตฺวา. อนาคตสมฺพนฺเธ ปน อสตีติ ภาสิโต ภวิสฺสตีติ ปาเสสํ กตฺวา อนาคตสมฺพนฺเธ อสติ. ภาสิโตติ อตีตวจนํ กถํ อนาคตวจเนน สมฺพนฺธมุปคจฺฉตีติ อาห ลกฺขณํ ปนาติอาทิ. อีทิเส หิ าเน ธาตุสมฺพนฺเธ ปจฺจยาติ อิมินา ลกฺขเณน ธาตฺวตฺถสมฺพนฺเธ สติ อยถากาลวิหิตาปิ ปจฺจยา สาธโว ภวนฺตีติ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺติ.

๑๙๔. วณฺณวาติ อิมินา อภินวุปฺปนฺนวณฺณตา วุตฺตา. ปสนฺนมุขวณฺณาติ อิมินา มุขวณฺณสฺส อติปณีตตา วุตฺตา. วิปฺปสนฺนจฺฉวิวณฺณาติ อิมินา ปกติสรีรวณฺณสฺเสว ยถาวุตฺตนเยน วิปฺปสนฺนตา วุตฺตา. ยสฺมา อินฺทฺริยานํ อุปาทารูปตฺตา นิสฺสยวเสเนว ปีณนนฺติ อาห ‘‘อภินิวิฏฺโกาสสฺส ปริปุณฺณตฺตา’’ติ. ปฺจปฺปสาทานํ วิย หทยรูปสฺสาปิ ปริปุณฺณตา วุตฺตาเยวาติ อาห ‘‘มนจฺฉฏฺานํ อินฺทฺริยาน’’นฺติ. อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉํ อนุยุฺชนฺตา อิมํ สรีรโสภํ เนว ปาปุณึสูติ สมฺพนฺโธ. ยถา ตนฺติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ. จตุจกฺกนฺติ เอตฺถ ปวตฺตนฏฺเน อิริยาปโถว จกฺกนฺติ วุตฺโต.

๑๙๕. อุปลพฺภนฺตีติ ทิสฺสนฺติ, ายนฺตีติ อตฺโถ. ปจนฺโตติ ปีเฬนฺโต, เคหาทีนิ วา สยํ ฑหนฺโต, อฺเหิ วา ปาเจนฺโต. อุทฺธเตติ อุทฺธจฺจปกติเก. อุนฺนเฬติ อุคฺคตนฬสทิเสน อุคฺคตตุจฺฉมาเนน สหิเต. จปเลติ ปตฺตจีวรมณฺฑนาทินา จาปลฺเลน ยุตฺเต. มุขเรติ ขรวจเน. ปากตินฺทฺริเยติ อสํวุตตฺตา คิหิกาเล วิย ปกติยํ ิตินฺทฺริเย. อิริยาปถสณฺปนาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน ปจฺจยปฏิเสวนสามนฺตชปฺปานํ คหณํ เวทิตพฺพํ. ปรมสลฺเลขวุตฺตีหิ มหาอริยวํเสหิ ภิกฺขูหิ นิวุตฺถเสนาสนานิ โลกสมฺมตเสนาสนานิ นาม. ปริปาเจตุนฺติ วิมฺหาปนวเสน ปริณาเมตุํ. ภิกฺขาจาเร อสมฺปชฺชมาเนติ อิทํ ชนปทจาริกํ จรนฺตีติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ, น ปน ปาฬึ วาเจนฺโตติอาทีหิ, ตานิ ปน ปทานิ อตฺตโน นิรนฺตรวาสฏฺาเนปิ ชนปเทสุปิ กตฺตพฺพกิจฺจทสฺสนวเสน วุตฺตานิ, ตานิ จ เต วตฺตสีเสน กโรนฺติ, น ลาภนิมิตฺตํ, เตนาห ตนฺตีติอาทิ. กิจฺเฉนาติ อิมสฺเสว เววจนํ กสิเรนาติ. ตทุภยมฺปิ ปารมีปูรณวายามํ สนฺธาย วุตฺตํ. สาธารณปริกฺขารภาเวนาติ สงฺฆิกปริกฺขารภาเวน. ตถาภาวโต เถเนตฺวาติ อวิสฺสชฺชิยอเวภงฺคิยภาวโต เถเนตฺวา, น านาจาวนวเสนาติ อธิปฺปาโย, เตนาห ‘‘กุลทูสกทุกฺกฏํ อาปชฺชตี’’ติ. อสนฺตนฺติ อิมสฺส อภูตนฺติ อิทํ การณวจนํ, อนุปฺปนฺนตฺตา อวิชฺชมานนฺติ อตฺโถ. กิตวสฺเสวาติ กิตวสฺส สกุณคหณมิว. เกราฏิกสฺสาติ สสฺส. สมโณติ โคตฺตมตฺตํ อนุโภนฺติ ธาเรนฺตีติ โคตฺรภุโน, นามมตฺตสมณาติ อตฺโถ. ทุชฺชานปริจฺเฉทนฺติ อนนฺตทุกฺขตฺตา ‘‘เอตฺตกํ ทุกฺข’’นฺติ สงฺขฺยาวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา าตุํ สพฺพฺุตฺาเณนาปิ ทุกฺกรํ, น ปน สรูปวเสน าตุํ พุทฺธาณสฺส อวิสยภาวา.

อธิมานวตฺถุวณฺณนา

๑๙๖. อรหตฺเตติ อคฺคผเล. าณจกฺขุนาติ ปจฺจเวกฺขณาณสงฺขาเตน จกฺขุนา, อถ วา ผลจิตฺตสมฺปยุตฺเตเนว าณจกฺขุนา. อตฺตนา สมฺปยุตฺเตนาปิ หิ าเณน อสมฺโมหโต สยํ ทิฏฺํ นาม โหติ, ตถา ตสฺมึ อทิฏฺเติ อตฺโถ. สพฺเพสํ กิเลสานํ ปหายกวเสน อาชานาติ, สมนฺตโต สพฺเพน วา ปกาเรน ชานาตีติ ‘‘อฺา’’ติ อคฺคมคฺโค วุจฺจติ, ตทุปจาเรน ปน ตปฺผลมฺปีติ อาห ‘‘อฺํ พฺยากรึสูติ อรหตฺตํ พฺยากรึสู’’ติ. อนฺตรา เปตีติ เสขภูมิยํ อธิมาโน เปติ. กิเลสสมุทาจารํ อปสฺสนฺโตติ ปุริมมคฺคตฺตยวชฺฌานํเยว กิเลสานํ วเสน วุตฺตํ, น ภวราคาทีนํ.

สวิภงฺคสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๙๗. ปกติมนุสฺเสหิ อุตฺตริตรานํ พุทฺธาทิอุตฺตมปุริสานํ อธิคมธมฺโม อุตฺตริมนุสฺสธมฺโมติ อาห อุตฺตริมนุสฺสานนฺติอาทิ. ปาฬิยํ (ปารา. ๑๙๘) ‘‘อตฺถิ จ เม เอเต ธมฺมา มยี’’ติ เอตฺถ เมติ อิทํ ปทปูรณมตฺตํ. อธิคนฺตพฺพโต อธิคมสงฺขาตสฺส ฌานาทิโน ปุจฺฉา อธิคมปุจฺฉา, สา จ ฌานาทีสุ สามฺโต ปวตฺตาติ อิทานิ ตตฺถ ปมชฺฌานํ วา ทุติยาทีสุ อฺตรํ วา ตตฺถาปิ กสิณาทิอารมฺมเณสุ กตรมารมฺมณํ ฌานํ วา โลกุตฺตเรสุ จ โสตาปตฺติมคฺคํ วา สกทาคามิมคฺคาทีสุ อฺตรํ วา ตตฺถาปิ สุฺตวิโมกฺขํ วา อปฺปณิหิตวิโมกฺขาทีสุ อฺตรํ วาติ เอวํ ปจฺเจกํ เภทนิทฺธารณวเสน ปุจฺฉนาการํ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ (ปารา. ๑๙๘) ‘‘ปุน กตเมสํ ตฺวํ ธมฺมานํ ลาภี’’ติ อยํ ปุจฺฉา ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพา, เตนาห ปมมคฺคาทีสูติอาทิ. ยาย อนุกฺกมปฏิปตฺติยา โลกุตฺตโร อธิคโม อาคจฺฉติ, สา ปุพฺพภาคปฏิปตฺติ อาคมนปฏิปทา. น สุชฺฌตีติ ปุจฺฉิยมาโน ปฏิปตฺติกฺกมํ อุลฺลงฺฆิตฺวา กเถติ. อปเนตพฺโพติ ตยา วุตฺตกฺกเมนายํ น สกฺกา อธิคนฺตุนฺติ อธิคตมานโต อปเนตพฺโพ. สนฺนิหิเตสุ กปฺปิเยสุปิ จตูสุ ปจฺจเยสุ อลคฺคตฺตา ‘‘อากาเส ปาณิสเมน เจตสา’’ติ วุตฺตํ. วุตฺตสทิสํ พฺยากรณํ โหตีติ โยชนา. ขีณาสวปฏิปตฺติสทิสา ปฏิปทา โหติ สุวิกฺขมฺภิตกิเลสตฺตา. อิทฺจ อรหตฺตํ ปฏิชานนฺตสฺส วเสน วุตฺตํ, เตนาห ขีณาสวสฺส นามาติอาทิ. เอวํ สุวิกฺขมฺภิตกิเลสสฺส วตฺตนเสกฺขธมฺมปฏิชานนํ อิมินา ภยุปฺปาทเนน, อมฺพิลาทิทสฺสเน เขฬุปฺปาทาทินา จ น สกฺกา วีมํสิตุํ, ตสฺมา ตสฺส วจเนเนว ตํ สทฺธาตพฺพํ. อยํ ภิกฺขุ สมฺปนฺนพฺยากรโณติ อิทํ น เกวลํ อภายนกเมว สนฺธาย วุตฺตํ เอกจฺจสฺส สูรชาติกสฺส ปุถุชฺชนสฺสาปิ อภายนโต, รชฺชนียารมฺมณานํ พทรสาฬวาทิอมฺพิลมทฺทนาทีนํ อุปนยเนปิ เขฬุปฺปาทาทิตณฺหาปวตฺตรหิตํ สพฺพถา สุโสธิตเมว สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.

อสนฺตคุณสมฺภาวนลกฺขณา ปาปิจฺฉาติ อาห ยา สา อิเธกจฺโจติอาทิ. อาทิ-สทฺเทน อสฺสทฺโธติอาทิปาํ สงฺคณฺหาติ. สามฺํ ทุปฺปรามฏฺนฺติ สมณธมฺมสงฺขาตํ สามฺํ ขณฺฑสีลาทิตาย ทุปฺปรามฏฺํ ทุฏฺุ คหิตํ นิรยาย นิรยทุกฺขาย ตํ ปุคฺคลํ ตตฺถ นิรเย อุปกฑฺฒติ นิพฺพตฺตาเปตีติ อตฺโถ. สิถิโลติ โอลียิตฺวา กรเณน สิถิลคาเหน กโต, สเถน วา สาเยฺเยน อาทิณฺโณ สิถิโล. ปริพฺพโชติ สมณภาโว. ภิยฺโยติ ปุพฺเพ วิชฺชมานานํ ราครชาทีนํ อุปริ อปรมฺปิ รชํ อากิรตีติ อตฺโถ. ภิกฺขุภาโวติ อธมฺมิกปฏิฺามตฺตสิทฺโธ ภิกฺขุภาโว. อชานเมวาติ เอตฺถ เอว-สทฺโท อวธารเณ อชานนฺโต เอวาติ, ‘‘อชานเมว’’นฺติปิ ปาโ, ตตฺถ ปน เอวํ ชานามิ เอวํ ปสฺสามีติ โยเชตพฺพํ.

ปทภาชนียวณฺณนา

๑๙๙. เอวนฺติ จ ปมชฺฌานาทิปรามสนํ ปมชฺฌานํ ชานามิ ทุติยาทิฌานนฺติ. อสุภชฺฌานาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน กายคตาสติชฺฌานํ กสิณชฺฌานํ กสิณมูลกานิ อารุปฺปชฺฌานานิ จ สงฺคณฺหาติ. วิโมกฺโขติ จตุพฺพิโธ มคฺโค, ตสฺส สคุณโต สุฺตาทินามํ ทสฺเสนฺโต อาห โส ปนายนฺติอาทิ. มคฺโค หิ นาม ปฺจหิ การเณหิ นามํ ลภติ สรเสน วา ปจฺจนีเกน วา สคุเณน วา อารมฺมเณน วา อาคมเนน วา. สเจ หิ สงฺขารุเปกฺขา อนิจฺจโต สงฺขาเร สมฺมสิตฺวา วุฏฺาติ, มคฺโค อนิมิตฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ. สเจ ทุกฺขโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺาติ, อปฺปณิหิตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ. สเจ อนตฺตโต สมฺมสิตฺวา วุฏฺาติ, สุฺตวิโมกฺเขน วิมุจฺจติ, อิทํ สรสโต นามํ นาม. ยสฺมา ปเนส สงฺขาเรสุ อนิจฺจานุปสฺสนาย นิจฺจนิมิตฺตํ ปชหนฺโต อาคโต, ตสฺมา อนิมิตฺโต. ทุกฺขานุปสฺสนาย สุขสฺํ ปณิธึ ปตฺถนํ ปหาย อาคตตฺตา อปฺปณิหิโต. อนตฺตานุปสฺสนาย อตฺตสฺํ ปหาย อตฺตสุฺตาทสฺสนวเสน สุฺตา โหติ, อิทํ ปจฺจนีกโต นามํ นาม. ราคาทีหิ ปเนส สุฺตตฺตา สุฺโต, รูปนิมิตฺตาทีนํ, ราคนิมิตฺตาทีนํ เอว วา อภาเวน อนิมิตฺโต, ราคปณิธิอาทีนํ อภาวโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ, อิทํ อสฺส สคุณโต นามํ. ราคาทิสุฺํ อนิมิตฺตํ อปฺปณิหิตฺจ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กโรตีติ สุฺโต อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ วุจฺจติ, อิทมสฺส อารมฺมณโต นามํ. อาคมนํ ปน ทุวิธํ วิปสฺสนาคมนํ มคฺคาคมนฺจ. ตตฺถ มคฺเค วิปสฺสนาคมนเมว, ผเล ปน มคฺคานนฺตเร มคฺคาคมนํ, ผลสมาปตฺติยํ วิปสฺสนาคมนมฺปิ. อนตฺตานุปสฺสนาวเสน มคฺโค สุฺโต อนิจฺจทุกฺขานุปสฺสนาหิ อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโตติ เอวํ วิปสฺสนา อตฺตโน นามํ มคฺคสฺส เทติ, มคฺโค ผลสฺสาติ อิทํ อาคมนโต นามํ.

สุฺตฺตาติ วิวิตฺตตฺตา. ราคาทโยว ปติฏฺานฏฺเน ปณิธีติ อาห ‘‘ราคโทสโมหปณิธีน’’นฺติ. อิมิสฺสา วิชฺชายาติ ทิพฺพจกฺขุวิชฺชายาติอาทินา เอเกกวิชฺชํ สนฺธาย วทนฺติ. เอวํ เอกิสฺสาปิ นามํ อคฺคเหตฺวาปิ ตา เอว สนฺธาย ‘‘วิชฺชานํ ลาภิมฺหี’’ติ ภณนฺโตปิ ปาราชิโก โหตีติ สงฺเขปฏฺกถายํ อธิปฺปาโย. วตฺถุวิชฺชาทีนิ ปน สนฺธาย วทนฺโต น โหติ. เอเกกโกฏฺาสวเสนาติ มหาอฏฺกถายํ วุตฺตนเยน โลกุตฺตรวิเสสํ อกตฺวา เกวลํ ‘‘สติปฏฺานานํ ลาภี’’ติ เอเกกโกฏฺาสวเสนาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถาติ เตสุ โกฏฺาเสสุ. กิเลสานํ ปหานํ นาม อภาวมตฺตมฺปิ โลกุตฺตรกิจฺจตฺตา โลกุตฺตรนฺติ สมตฺเถตุํ ตํ ปนาติอาทิ วุตฺตํ. ราคา จิตฺตํ วินีวรณตาติ ราคโต จิตฺตสฺส วินีวรณตา, ตโต ราคโต วิมุตฺตตฺตา เอว วีตราคนีวรณตาติ อตฺโถ, ยา จ ปฺจ วิชฺชาติ โยเชตพฺพํ. น อาคตาติ อิธ ปทภาชเน ‘‘าณนฺติ ติสฺโส วิชฺชา’’ติ (ปารา. ๑๙๙) วุตฺตตฺตา เสสา ปฺจ วิชฺชา น อาคตาติ อตฺโถ. นิพฺพตฺติตโลกุตฺตรตฺตาติ โลกิยธมฺมสาธารณสงฺขตสฺสาปิ อภาวา โลกิเยหิ สพฺพถา อสมฺมิสฺสโลกุตฺตรตฺตา. อฺนฺติ สงฺเขปฏฺกถาทึ วทนฺติ, ตมฺปิ ตตฺเถว ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.

๒๐๐. ปุน อาเนตฺวา ปมชฺฌานาทีหิ น โยชิตนฺติ เอตฺถ ‘‘ปมชฺฌาเนนาติ ปาโ’’ติ เกจิ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตเมว อาทิ-สทฺเทน คเหตพฺพสฺส ฌานสฺส อภาวา. ปมชฺฌานมูลกฺหิ เอกเมว ขณฺฑจกฺกํ. กตฺตุสาธโนปิ ภณิต-สทฺโท โหตีติ อาห อถ วาติอาทิ. เยน จิตฺเตน มุสา ภณติ, เตเนว จิตฺเตน น สกฺกา ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานิตุํ, อนฺตรนฺตรา ปน อฺาหิ มโนทฺวารวีถีหิ ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานาตีติ วุตฺตํ ‘‘ภณนฺตสฺส โหติ มุสา ภณามี’’ติ. อยเมตฺถ อตฺโถ ทสฺสิโตติ ตีหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต มุสาวาโทติ อยมตฺโถ ทสฺสิโต. ทวาติ สหสา. รวาติ อฺํ วตฺตุกามสฺส ขลิตฺวา อฺภณนํ. ตํ ชานาตีติ ตําณํ, ตสฺส ภาโว ตําณตา, าณสฺส วิสยวิสยีภาเวน อตฺตสํเวทนนฺติ อตฺโถ. าณสโมธานนฺติ พหูนํ าณานํ เอกสฺมึ ขเณ สโมธานํ, สหุปฺปตฺตีติ อตฺโถ. เยน จิตฺเตน ‘‘มุสา ภณิสฺส’’นฺติ ชานาตีติ อิทํ ปุพฺพภาคเจตนฺจ สนฺนิฏฺานเจตนฺจ เอกโต กตฺวา วุตฺตํ. เยน จิตฺเตน ปุพฺพภาคเจตนาภูเตน สนฺนิฏฺานเจตนาภูเตน จ วิสํวาทิตพฺพสตฺตสงฺขาเร ชานาติ, เยน จิตฺเตน มุสา ภณิสฺสนฺติ อตฺโถ. เตเนว…เป… ปริจฺจชิตพฺพาติ เตเนว จิตฺเตน ‘‘เอวํ อหํ มุสา ภณามี’’ติ วา ‘‘ภณิต’’นฺติ วา ตเทว มุสาวาทจิตฺตมารมฺมณํ กตฺวา ภิกฺขุ ชานาตีติ เอวํ ปุพฺพาปรสนฺนิฏฺานเจตนากฺขเณสุ ตีสุ เอเกเนว จิตฺเตน าณวิสยฺจ าณฺจาติ อุภยมฺปิ เอกกฺขเณ ปุคฺคโล ชานาตีติ อยํ ตําณตา ปริจฺจชิตพฺพา วิสยสฺเสว ตทา ปกาสนโตติ อธิปฺปาโย, เตนาห น หีติอาทิ. ยทิ าณสฺส อตฺตโน สรูปํ น ายติ, กถํ ปจฺฉิมํ จิตฺตํ ชานาตีติ อาห ปุริมํ ปุริมนฺติอาทิ. ตตฺถ ภณิสฺสามีติอาทินา ตีสุ กาเลสุ อุปฺปนฺนํ ปุริมปุริมจิตฺตํ อตฺตานํ วิสยํ กตฺวา อุปฺปชฺชมานสฺส ปจฺฉิมสฺส ปจฺฉิมสฺส จิตฺตสฺส ตถา อุปฺปตฺติยา ปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ. เตนาติ เยน การเณน ตีสุ ขเณสุ จิตฺตานิ ตทฺเเหว จิตฺเตหิ ชานิตพฺพานิ, ตานิ จ ปุริมปุริมจิตฺเตเนว อวสฺสํ อุปฺปชฺชนฺติ, เตน การเณนาติ อตฺโถ. ตสฺมึ สตีติ ภณิสฺสามีติ ปุพฺพภาเค สติ. เสสทฺวยนฺติ ภณามิ, ภณิตนฺติ อิทํ ทฺวยํ น เหสฺสตีติ เอตํ นตฺถีติ โยชนา โหติเยวาติ อตฺโถ. เอกํ วิย ปกาสตีติ ภินฺนกฺขณานมฺปิ นิรนฺตรุปฺปตฺติยา ‘‘ตเทเวท’’นฺติ คเหตพฺพตํ สนฺธาย วทติ.

พลวธมฺมวินิธานวเสนาติ พลวคาหสฺส วินิธานวเสน. ทุพฺพลทุพฺพลานนฺติ ทุพฺพลทุพฺพลานํ คาหานํ. สกภาวปริจฺจชนวเสนาติ อตฺตโน สนฺตกภาวสฺส ปริจฺจชนวเสน.

๒๐๗. อุตฺตาสิตตฺตาติ ภยํ ชเนตฺวา วิย ปลาปิตตฺตา. เอวํ ปลาปิโต น ปุน ตํ านํ อาคจฺฉตีติ อาห ‘‘ปุน อนลฺลียนภาวทสฺสนวเสนา’’ติ. เขฏ-สทฺทํ สทฺทตฺถวิทู อุตฺตาสตฺเถ ปนฺตีติ อาห สฺวายมตฺโถติอาทิ. อณุ เอว อณุสหคตํ, อณุตฺเตน วา ยุตฺตนฺติ อตฺโถ.

วตฺตุกามวารกถาวณฺณนา

๒๑๕. เกวลฺหิยนฺติ เกวลฺหิ อยํ วาโรติ อชฺฌาหริตพฺพํ. ตงฺขณฺเว ชานาตีติ ปกติยา วจนานนฺตรํ วิชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอวํ ปน วจีเภทํ อกตฺวา ‘‘โย อิมมฺหา อาวาสา ปมํ ปกฺกมิสฺสติ, นํ มยํ ‘อรหา’ติ ชานิสฺสามา’’ติ เอวํ กตสงฺเกตา วิหารา ปมํ ปกฺกมเนน ตสฺมึ ขเณ อวีติวตฺเตปิ นิกฺขนฺตมตฺเตปิ ปาราชิกํ อฺตโร ภิกฺขุ ‘‘มํ ‘อรหา’ติ ชานนฺตู’’ติ ตมฺหา อาวาสา ปมํ ปกฺกามีติ อาคตวตฺถุมฺหิ (ปารา. ๒๒๗) วิย. วิฺตฺติปเถติ กายวจีวิฺตฺตีนํ คหณโยคฺเค ปเทเส, เตน วิฺตฺติปถํ อติกฺกมิตฺวา ิโต โกจิ ทิพฺเพน จกฺขุนา กายวิการํ ทิสฺวา ทิพฺพาย โสตธาตุยา วจีเภทฺจ สุตฺวา ชานาติ, น ปาราชิกนฺติ ทีเปติ. ปาฬิยํ ‘‘ปฏิวิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๑๕) อิมสฺมึ ปฏิวิชานนวาเร ยสฺมึ อกฺขเร วา อุจฺจาริเต กายปฺปโยเค วา กเตเยว อยํ ปมชฺฌานํ สมาปนฺโนติอาทิอตฺถํ ปโร วิชานาติ, ตโต ปุริเมสุ อกฺขรุจฺจารณาทิปฺปโยเคสุ ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชิตฺวา ปจฺฉิเมว ปฏิวิชานนปโยคกฺขเณ ปาราชิกํ อาปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ ถุลฺลจฺจยสฺเสเวตฺถ สามนฺตตฺตา, เตเนว พุทฺธทตฺตาจริเยน

‘‘ทุกฺกฏํ ปมสฺเสว, สามนฺตมิติ วณฺณิตํ;

เสสานํ ปน ติณฺณมฺปิ, ถุลฺลจฺจยมุทีริต’’นฺติ –

วุตฺตํ, อยฺจตฺโถ ‘‘น ปฏิวิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ อิมินา สุตฺเตน สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺโพ. อุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสนาติอาทินา ฌานสมาธิอาทิสทฺทานมตฺเถสุ ปุพฺเพ อกตปริจยตฺตา สุตฺวา ‘‘อตฺถํ อีทิส’’นฺติ อชานิตฺวา เกวลํ ‘‘วิสิฏฺโ โกจิ สมณคุโณ อเนน ลทฺโธ’’ติ ปเรน าเตปิ ปาราชิกเมวาติ ทสฺเสติ.

อนาปตฺติเภทกถาวณฺณนา

๒๒๐. อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺสาติ ‘‘เอวํ วุตฺเต อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม มยา ปกาสิโต โหตี’’ติ อมนสิกตฺวา ‘‘นาหํ, อาวุโส, มจฺจุโน ภายามี’’ติอาทิกํ กเถนฺตสฺส. เอวํ กเถนฺโต จ โวหารโต อฺํ พฺยากโรนฺโต นาม โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อฺํ พฺยากโรนฺตสฺสา’’ติ. ภายนฺโตติ ‘‘ตฺวา ครหนฺติ นุ โข’’ติ ภายนฺโต.

ปทภาชนียวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

วินีตวตฺถุวณฺณนา

๒๒๓. เสกฺขภูมิยนฺติ อิมินา ฌานภูมิมฺปิ สงฺคณฺหาติ. ติณฺณํ วิเวกานนฺติ กายจิตฺตอุปธิวิเวกานํ. ปิณฺฑาย จรณสฺส โภชนปริโยสานตาย วุตฺตํ ‘‘ยาว โภชนปอโยสาน’’นฺติ. อนฺตรฆเร ภุตฺวา อาคจฺฉนฺตสฺสาปิ วุตฺตนเยเนว สมฺภาวนิจฺฉาย จีวรสณฺาปนาทีนิ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว, ปาฬิยํ ปน ทุกฺกราทิวตฺถูสุ ‘‘อนาปตฺติ อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺสา’’ติ อิทํ ถุลฺลจฺจเยนาปิ อนาปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อุลฺลปนาธิปฺปายสฺสาปิ หิ ‘‘นาวุโส, ทุกฺกรํ อฺํ พฺยากาตุ’’นฺติ วุตฺเต ถุลฺลจฺจยเมว อตฺตุปนายิกตฺตาภาวโตติ ทฏฺพฺพํ.

๒๒๗. น ทานาหํ ตตฺถ คมิสฺสามีติ ปุน ตตฺถ วสิตฏฺาเน น คมิสฺสามิ, เอวํ สติ ปมํ คโต อยํ ปุน จ นาคโต, ตสฺมา อรหาติ มฺิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโย. ตํ านนฺติ อาวาสํ วาติอาทินา ปุพฺเพ ปริจฺฉินฺนฏฺานํ. ปทสา คมนํ สนฺธาย กติกาย กตตฺตา ยาเนนาติอาทิ วุตฺตํ. วิชฺชามยิทฺธึ สนฺธาย ‘‘อิทฺธิยา’’ติ วุตฺตํ อุลฺลปนาธิปฺปายสฺส อภิฺิทฺธิยา อสมฺภวโต. อฺมฺํ รกฺขนฺตีติ อุลฺลปนาธิปฺปาเย สติปิ เอกสฺสาปิ ปมคมนาภาวา รกฺขนฺติ. สเจ ปน กติกํ กตฺวา นิสินฺเนสุ เอกํ ทฺเว เปตฺวา อวเสสา อุลฺลปนาธิปฺปาเยน เอกโต คจฺฉนฺติ, คตานํ สพฺเพสํ ปาราชิกเมว. เตสุ ยสฺส อุลฺลปนาธิปฺปาโย นตฺถิ, ตสฺส อนาปตฺติ. เอตนฺติ เหฏฺา วุตฺตํ สพฺพํ กติกวตฺตํ. นานาเวรชฺชกาติ นานาชนปทวาสิโน. สงฺฆลาโภติ ยถาวุฑฺฒํ ปาปุณนกโกฏฺาโส. อยฺจ ปฏิกฺเขโป อวิเสเสตฺวา กรณํ สนฺธาย กโต, วิเสเสตฺวา ปน ‘‘เอตฺตโก อสุกสฺสา’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อปโลเกตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติ.

๒๒๘. ธมฺมธาตูติ สพฺพฺุตฺาณํ, ธมฺมานํ สภาโว วา. อุปปตฺตีติ อตฺตภาวํ สนฺธาย วทติ. ทุสฺสทฺธาปยา โหนฺตีติ ปุถุชฺชเน สนฺธาย วุตฺตํ, น ลกฺขณตฺเถราทิเก อริยปุคฺคเล. วิตุเฑนฺตีติ วินิวิชฺฌิตฺวา เฑนฺติ คจฺฉนฺติ, ผาสุฬนฺตริกาโย ฉิทฺทาวฉิทฺทํ กตฺวา ตาหิ คจฺฉนฺตีติ นิสฺสกฺกวเสน อตฺโถ. วิตุเทนฺตีติ ปาเ ผาสุฬนฺตริกาหีติ อาธารตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ. โลหตุณฺเฑหีติ กาฬโลหมเยหิ ตุณฺเฑหิ. อจฺฉริยํ วตาติ ครหิตพฺพตาย อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตรูปํ. จกฺขุภูตาติ โลกสฺส จกฺขุ วิย ภูตา สฺชาตา, จกฺขุสทิสาติปิ อตฺโถ. ตสฺเสว กมฺมสฺสาติ เยน โคฆาตกกมฺเมเนว นิรเย นิพฺพตฺโต, ตสฺเสวาติ อตฺเถ คยฺหมาเน เอกาย เจตนาย พหุปฏิสนฺธิโย โหนฺตีติ อาปชฺชติ, น เจตํ ยุตฺตํ เอกสฺส อมฺพาทิพีชสฺส อเนกงฺกุรุปฺปตฺติ วิยาติ ตํ ปริหรนฺโต อาห ตสฺส นานาเจตนาหิ อายูหิตสฺสาติอาทิ, เตน โคฆาตกกมฺมกฺขเณ ปุพฺพเจตนา อปรเจตนา สนฺนิฏฺาปกเจตนาติ เอกสฺมิมฺปิ ปาณาติปาเต พหู เจตนา โหนฺติ, นานาปาณาติปาเตสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. ตตฺถ เอกาย เจตนาย นรเก ปจิตฺวา ตทฺเจตนาสุ เอกาย อปราปริยเจตนาย อิมสฺมึ เปตตฺตภาเว นิพฺพตฺโตติ ทสฺเสติ, เตนาห ‘‘อวเสสกมฺมํ วา กมฺมนิมิตฺตํ วา’’ติ. เอตฺถ จ กมฺมสริกฺขวิปากุปฺปตฺตึ สนฺธาย กมฺมกมฺมนิมิตฺตานเมว คหณํ กตํ, น คตินิมิตฺตสฺส, เตนาห ‘‘อฏฺิราสิเยว นิมิตฺตํ อโหสี’’ติ. ปาฬิยํ วิตจฺเฉนฺตีติ ตุณฺเฑหิ ตจฺเฉนฺโต วิย ลุฺจนฺติ. วิราเชนฺตีติ วิลิขนฺติ.

๒๒๙. วลฺลูรวิกฺกเยนาติ สุกฺขาปิตมํสวิกฺกเยน. นิปฺปกฺขจมฺเมติ วิคตปกฺขโลมจมฺเม. เอกํ มิคนฺติ ทีปกมิคํ. การณาหีติ ฆาตนาหิ. ตฺวาติ กมฺมฏฺานํ ตฺวา.

๒๓๐. มงฺคนวเสน อุลตีติ มงฺคุลิ, วิรูปพีภจฺฉภาเวน ปวตฺตตีติ อตฺโถ. จิตฺตเกฬินฺติ จิตฺตรุจิยํ อนาจารกีฬํ.

๒๓๑. นิสฺเสวาลปณกกทฺทโมติ ติลพีชกาทิเสวาเลน นีลมณฺฑูกปิฏฺิวณฺเณน อุทกปิฏฺเ อุทกํ นีลวณฺณํ กุรุมาเนน ปณเกน กทฺทเมน จ วิรหิโต. อุณฺหภาเวน ตปนโต ตปํ อุทกํ อสฺสาติ ตโปทกาติ วตฺตพฺเพ ก-การโลปํ กตฺวา ‘‘ตโปทา’’ติ วุจฺจติ. เปตโลโกติ ปกฏฺเน อกุสลกมฺเมน สุคติโต ทุคฺคตึ อิตานํ คตานํ โลโก สมูโห, นิวาสฏฺานํ วา. กตหตฺถาติ ธนุสิปฺเป สุฏฺุ สิกฺขิตหตฺถา, อวิรชฺฌนลกฺขเวธาติ อตฺโถ. สิปฺปทสฺสนวเสน ราชกุลาทีสุ ราชสมูหํ อุเปจฺจ กตํ อสนํ สรกฺเขโป เอเตสนฺติ กตุปาสนา, สพฺพตฺถ ทสฺสิตสิปฺปาติ อตฺโถ. ปภคฺโคติ ปภฺชิโต, ปราชิโตติ อตฺโถ.

๒๓๒. อาเนฺชสมาธินฺติ อรูปสมาปตฺติยํ นิรุทฺเธ สติปิ สทฺทกณฺฏเกน อุฏฺานารโห รูปาวจรสมาธิเยว อิธ วตฺตพฺโพติ อาห อเนชํ อจลนฺติอาทิ. สมาธิปริปนฺถเกติ วิตกฺกาทิเก สนฺธาย วทติ, อิทํ ปน ปมโพธิยํ อุปฺปนฺนมฺปิ วตฺถุํ อนาจารมตฺตวเสน ภิกฺขูหิ โจทิเตปิ ภควตา ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขเว, โมคฺคลฺลานสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๒๘) เอวํ อายตึ อตฺตนา ปฺปิยมานปาราชิกานุคุณํ ตทา เอว วินีตนฺติ ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ปจฺฉา ปฺตฺตสฺส อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส วินีตวตฺถุภาเวน สงฺคหมาโรปิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. สาวกานํ อุปฺปฏิปาฏิยา อนุสฺสรณาภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘น อุปฺปฏิปาฏิยา’’ติ วุตฺตํ. ทุกฺกรํ กตนฺติ อนนฺตเร ปฺจกปฺปสติเก กาเล วิฺาณสนฺตตึ อทิสฺวาปิ อสมฺมุยฺหิตฺวา ปรโต ตติยตฺตภาเว ทิฏฺจุติจิตฺเตน สทฺธึ วตฺตมานภวปฏิสนฺธิยา อนุมาเนนาปิ การิยการณาภาวคหณํ นาม สาวกานํ ทุกฺกรตฺตา วุตฺตํ. ปฏิวิทฺธาติ ปฏิวิทฺธสทิสา. ยถา นาม สตฺตธา ผาลิตสฺส จามรวาลโลมสฺส เอกาย อคฺคโกฏิยา อปรสฺส วาลโลมํสุโน โกฏึ ทูเร ตฺวา วิชฺเฌยฺย อาวุนนฺโต วิย ปฏิปาเทยฺย, เอวเมว อิมินาปิ ทุกฺกรํ กตนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโค. ยทิทนฺติ โย อยํ.

นิคมนวณฺณนา

๒๓๓. อิธาติ ภิกฺขุวิภงฺเค. อุทฺทิฏฺปาราชิกปริทีปนนฺติ สิกฺขาปเทสุ ปาติโมกฺขุทฺเทสวเสน อุทฺทิฏฺปาราชิกปริทีปนํ, น ปน สพฺพสฺมึ ปาราชิกวิภงฺเค อาคตอาปตฺติปริทีปนํ ตตฺถ ถุลฺลจฺจยาทีนมฺปิ อาคตตฺตา เตเนว อุทฺทิฏฺ-สทฺเทน วุตฺตวิภงฺคสฺส นิทฺเทสตฺตา. ภิกฺขุนีนํ อสาธารณานิ จตฺตารีติ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา (ปาจิ. ๖๕๘) วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกา (ปาจิ. ๖๖๕) อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา (ปาจิ. ๖๖๙) อฏฺวตฺถุกาติ (ปาจิ. ๖๗๕) อิมานิ ภิกฺขูหิ อสาธารณานิ ภิกฺขุนีนํ เอว ปฺตฺตานิ ปาราชิกานีติ อตฺโถ. วตฺถุวิปนฺนาติ ปพฺพชฺชุปสมฺปทานํ วตฺถุภาโว วตฺถุ นาม, เตน วตฺถุมตฺเตน วิปนฺนา, วิปนฺนวตฺถุกาติ อตฺโถ. อเหตุกปฏิสนฺธิกาติ มคฺคานุปฺปตฺติการณมาห. กิฺจาปิ ทุเหตุกานมฺปิ มคฺโค นุปฺปชฺชติ, เต ปน ปพฺพชฺชุปสมฺปทาสุ ตฺวา อายตึ มคฺคเหตุํ สมฺปาเทตุํ สกฺโกนฺติ, อเหตุกา ปน ปริสุทฺเธ จตุปาริสุทฺธิสีเล ตฺวา สมฺปาเทตุํ น สกฺโกนฺติ, ตสฺมา เต ตมฺปิ ปฏิจฺจ วตฺถุวิปนฺนาวาติ เวทิตพฺพา. ปาราชิกาติ กมฺมวิปตฺติยา ปฏิสนฺธิกฺขเณเยว ปราชยํ อาปนฺนา. เถยฺยสํวาสกาทีนํ คิหิภาเว ตฺวา วิปสฺสนาย วายมนฺตานมฺปิ ตสฺมึ อตฺตภาเว มคฺคุปฺปตฺติอภาวโต ‘‘มคฺโค ปน วาริโต’’ติ วุตฺตํ. ทีฆตาย ลมฺพมานํ องฺคชาตํ ลมฺพํ นาม, ตํ ยสฺส อตฺถิ โส ลมฺพี. โส เอตฺตาวตา น ปาราชิโก, ตํ ปน ทีฆํ องฺคชาตํ อตฺตโน มุเข วา วจฺจมคฺเค วา เสวนาธิปฺปาเยน ปเวเสนฺโตว ปาราชิโก, อิธ ปน วจฺจมคฺเค ปเวเสนฺโตว อธิปฺเปโต มุทุปิฏฺิเกเนว มุเข ปเวสนสฺส วุตฺตตฺตา. โสปิ หิ กตปริกมฺมตาย มุทุภูตาย ปิฏฺิยา โอนมิตฺวา อตฺตโน องฺคชาตํ มุเขน คณฺหนฺโตว ปาราชิโก โหติ, น เกวโล. โย ปน มุเขน อตฺตโน วจฺจมคฺคํ วา ปเรสํ วจฺจมคฺคมุขํ วา อิตฺถีนํ ปสฺสาวมคฺคํ วา คณฺหาติ, ตสฺส จ ปุริสนิมิตฺเตน ปุริสนิมิตฺตํ ฉุปนฺตสฺส จ มคฺเคน มคฺคปฏิปาทเนปิ ปาราชิกํ น โหติ ปุริสนิมิตฺเตน ตทิตรมคฺคสมฺปฏิปาทเนเนว เมถุนธมฺมโวหารโต. ปรสฺส องฺคชาเต อภินิสีทตีติ ปรสฺส อุตฺตานํ สยนฺตสฺส กมฺมนิเย องฺคชาเต อตฺตโน วจฺจมคฺคํ ปเวเสนฺโต ตสฺสูปริ นิสีทติ, อิทฺจ อุปลกฺขณมตฺตํ ปเรสํ องฺคชาตํ วจฺจมคฺเค ปเวเสนฺโต สาทิยนฺโตปิ ปาราชิโกว, พลกฺกาเรน ปน วจฺจมคฺเค วา มุเข วา ปเรน ปเวสิยมาโน ยทิ น สาทิยติ, อนาปตฺติโกว. เอตฺถ อสาทิยนํ นาม ทุกฺกรํ วิรชฺชิตพฺพโต. เอตฺถ จ อนุปสมฺปนฺนภาเว ตฺวา มาตุปิตุอรหนฺเตสุ อฺตรํ ฆาเตนฺโต ภิกฺขุนึ ทูเสนฺโต จ สามเณรปพฺพชฺชมฺปิ น ลภตีติ ทสฺสนตฺถํ วิสุํ คหิตตฺตา มาตุฆาตกาทีนํ จตุนฺนํ ตติยปมปาราชิเกสุ อนฺโตคธตา เวทิตพฺพา. ยถา เอตฺถ, เอวํ คิหิภาเว ตฺวา โลหิตุปฺปาทํ กโรนฺโต โลหิตุปฺปาทโกวาติ คเหตพฺพํ. เอเตน ปริยาเยนาติ อุภินฺนํ ราคปริยุฏฺานสงฺขาเตน ปริยาเยน. ทุติยวิกปฺเป กจฺจิ อตฺถาติ ปทจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

จตุตฺถปาราชิกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

นิฏฺิโต จ ปาราชิกกณฺฑวณฺณนานโย.

๒. สงฺฆาทิเสสกณฺโฑ

๑. สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๓๔. เตรสกสฺสาติ เตรส สิกฺขาปทานิ ปริมาณานิ อสฺสาติ เตรสโก, กณฺโฑ, ตสฺส. สมเถ วิปสฺสนาย วา อภิรติรหิโต อิธ อนภิรโต, น ปพฺพชฺชายาติ อาห ‘‘วิกฺขิตฺตจิตฺโต’’ติ. วิกฺขิตฺตตาย การณมาห กามราคาอิจฺจาทิ.

๒๓๕. อพฺโพหาริกาติ สีลวิปตฺติโวหารํ นารหตีติ กตฺวา วุตฺตํ. อกุสลภาเว ปนสฺสา อพฺโพหารตา นตฺถิ.

๒๓๖-๗. เจตนา-สทฺทโต วิสุํ สํ-สทฺทสฺส อตฺถาภาวํ อิก-ปจฺจยสฺส จ อตฺถวนฺตตํ ทสฺเสตุํ สฺเจตนา วาติอาทิ ทุติยวิกปฺโป วุตฺโต. สิขาปฺปตฺโต อตฺโถติ อธิปฺเปตตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. อาสยเภทโตติ ปิตฺตเสมฺหปุพฺพโลหิตานํ จตุนฺนํ อาสยานํ เภเทน. ธาตุนานตฺตโตติ รสรุหิราทีนํ สตฺตนฺนํ, ปถวาทีนํ วา จตุนฺนํ ธาตูนํ นานตฺเตน. วตฺถิสีสนฺติ มุตฺตวตฺถิโต มตฺถกปสฺสํ. หตฺถิมทจลนํ นามฺจ สมฺภโวติ อาห ‘‘สมฺภโว นิกฺขมตี’’ติ. สมฺภวเวคนฺติ สมฺภวสฺส านโต จวิตฺวา ทกโสตาภิมุขํ โอตรเณน สฺชาตสรีรกฺโขภเวคํ. พาหุสีสนฺติ ขนฺธปฺปเทสํ. ทสฺเสสีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท เหตุตฺโถ, เตน ยสฺมา กณฺณจูฬิกาหิ สมฺภโว นิกฺขมติ…เป… สมฺภวฺจ ทสฺเสสิ, ตสฺมา ตติยสฺส ภาสิตํ สุภาสิตนฺติ เอวํ โยชนา เวทิตพฺพา. ทกโสตนฺติ มุตฺตสฺส วตฺถิโต นิกฺขมนมคฺคํ, องฺคชาตปฺปเทสนฺติ วุตฺตํ โหติ. สุกฺกฺจ นาเมตํ รสรุหิราทิสตฺตเทหธาตูสุ มชฺฌิมธาตุจตุชํ อฏฺิมิฺชาทิ วิย ปถวีธาตุสงฺคหิตํ อาหารูปชีวีนํ สกลกายคตํ อติทหรทารกานมฺปิ อตฺเถว, ตํ ปน ปนฺนรสโสฬสวสฺสุทฺเทสโต ปฏฺาย สตฺตานํ สมุปฺปชฺชนกกามราเคเหว านโต จลติ, จลิตฺจ อาโปธาตุภาเวน จิตฺตชเมว หุตฺวา ทกโสตํ โอตรติ, ทกโสตโต ปน ปฏฺาย จิตฺตปจฺจยอุตุชํ โหติ มตฺถลุงฺคโต จลิตสิงฺฆาณิกา วิย. เยสํ ปน สมุจฺเฉทนวิกฺขมฺภนาทีหิ ราคปริยุฏฺานํ นตฺถิ, เตสํ สุกฺกวิสฺสฏฺิ น สิยา. อิติ ยถาานโต สุกฺกสฺส วิสฺสฏฺิเยว ราคจิตฺตสมุฏฺานา, น ปกติรูปํ, เตเนว กถาวตฺถุอฏฺกถายํ (กถา. อฏฺ. ๓๐๗) ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺิ นาม ราคสมุฏฺานา โหตี’’ติ สุกฺกสฺส วิสฺสฏฺิ เอว ราคสมุฏฺานา วุตฺตา, น ปกติรูปํ. ฉนฺนํ ปน กามาวจรเทวานํ วิชฺชมานาปิ สุกฺกธาตุ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติวเสน ปริยุฏฺิตราเคนาปิ านโต น คฬติ, ยถาาเน เอว ตฺวา กิฺจิ วิการํ อาปชฺชมานา ตงฺขณิกปริฬาหวูปสมาวหา เมถุนกิจฺจนิฏฺาปิตา โหตีติ เวทิตพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘กายสมฺผสฺสสุขเมว เตสํ กามกิจฺจ’’นฺติ วทนฺติ. ขีณาสวานํ ปน อนาคามีนฺจ สพฺพโส กามราคาภาเวน สุกฺกธาตุวิการมฺปิ นาปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. รูปีพฺรหฺมานํ ปน วิกฺขมฺภิตกามราเคน ชนิตตฺตา อนาหารูปชีวิตตฺตา จ สพฺพถา สุกฺกธาตุปิ นตฺเถว. ตเถวาติ โมจนสฺสาเทน นิมิตฺเต อุปกฺกมโตติอาทึ อติทิสติ. ‘‘วิสฺสฏฺีติ านาจาวนา วุจฺจตี’’ติ ปทภาชเน (ปารา. ๒๓๗) วุตฺตตฺตา ‘‘ทกโสตํ โอติณฺณมตฺเต’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ทกโสโตโรหณฺเจตฺถาติอาทิ. เอตฺถาติ ตีสุปิ วาเทสุ. อธิวาเสตฺวาติ นิมิตฺเต อุปกฺกมิตฺวา ปุน วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเน โมจนสฺสาทํ วิโนเทตฺวา. อนฺตรา นิวาเรตุนฺติ อตฺตโน นิมิตฺเต กตูปกฺกเมน านา จุตํ ทกโสตํ โอตริตุํ อทตฺวา อนฺตรา นิวาเรตุํ. โมจนสฺสาเทน หตฺถปริกมฺมาทึ กโรนฺตสฺส มุตฺเตปิ ทุกฺกฏเมว, นิมิตฺเต อุปกฺกมาภาวโต ปน สงฺฆาทิเสโส น โหตีติ อาห ‘‘หตฺถ…เป… อนาปตฺตี’’ติ. ทกโสโตโรหณฺเจตฺถาติอาทินา วุตฺตวินิจฺฉยํ สนฺธาย ‘‘อยํ สพฺพาจริยสาธารณวินิจฺฉโย’’ติ วุตฺตํ.

โขภกรณปจฺจโย นาม วิสภาคเภสชฺชเสนาสนาหาราทิปจฺจโย. นานาวิธํ สุปินนฺติ ขุภิตวาตาทิธาตูนํ อนุคุณํ. อนุภูตปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ ภูตปุพฺพํ มนสา ปริกปฺปิตปุพฺพฺจ. สคฺคนรกเทสนฺตราทีนมฺปิ หิ สงฺคเหตฺวา วุตฺตํ. อตฺถกามตาย วา อนตฺถกามตาย วาติ อิทํ เทวตานํ หิตาหิตาธิปฺปายตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. อตฺถาย วา อนตฺถาย วาติ สภาวโต ภวิตพฺพํ หิตาหิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. นนุ เทวตาหิ อุปสํหริยมานานิ อารมฺมณานิ ปรมตฺถโต นตฺถิ, กถํ ตานิ ปุริโส ปสฺสติ, เทวตา วา ตานิ อวิชฺชมานานิ อุปสํหรนฺตีติ โจทนํ มนสิ กตฺวา อาห โส ตาสนฺติอาทิ. เตน ‘‘เอวเมโส ปริกปฺปตู’’ติ เทวตาหิ จินฺติตมตฺเตน สุปนฺตสฺส จิตฺตํ ภวงฺคสนฺตติโต นิปติตฺวา เทวตาหิ จินฺติตนิยาเมเนว ปริกปฺปมานํ ปวตฺตติ, เอวํ เตน ปริกปฺปมานานิ อารมฺมณานิ เทวตาหิ อุปสํหฏานิ นาม โหนฺติ, ตานิ จ โส เทวตานุภาเวน ปสฺสติ นามาติ ทสฺเสติ. โพธิสตฺตมาตา วิย ปุตฺตปฏิลาภนิมิตฺตนฺติอาทีสุ โพธิสตฺตสฺส คพฺโภกฺกนฺติทิวเส มหามายาเทวิยา อตฺตโน ทกฺขิณปสฺเสน เอกสฺส เสตวรวารณสฺส อนฺโตกุจฺฉิปวิฏฺภาวทสฺสนํ ปุตฺตปฏิลาภนิมิตฺตํ สุปินํ นาม. อมฺหากํ ปน โพธิสตฺตสฺส ‘‘สฺเว พุทฺโธ ภวิสฺสตี’’ติ จาตุทฺทสิยํ ปกฺขสฺส รตฺติวิภายนกาเล หิมวนฺตํ พิพฺโพหนํ กตฺวา ปุรตฺถิมปจฺฉิมสมุทฺเทสุ วามทกฺขิณหตฺเถ ทกฺขิณสมุทฺเท ปาเท จ โอทหิตฺวา มหาปถวิยา สยนํ เอโก, ทพฺพติณสงฺขาตาย ติริยา นาม ติณชาติยา นงฺคลมตฺตรตฺตทณฺฑาย นาภิโต อุคฺคตาย ขเณน อเนกโยชนสหสฺสํ นภํ อาหจฺจ านํ เอโก, เสตานํ กณฺหสีสานํ กิมีนํ ปาเทหิ อุสฺสกฺกิตฺวา ยาว ชาณุมณฺฑลํ อาหจฺจ านํ เอโก, นานาวณฺณานํ จตุนฺนํ สกุณานํ จตูหิ ทิสาหิ อาคนฺตฺวา ปาทมูเล เสตวณฺณตาปชฺชนํ เอโก, โพธิสตฺตสฺส มหโต มีฬฺหปพฺพตสฺส อุปริ อลิมฺปมานสฺส จงฺกมนํ เอโกติ อิเม ปฺจ มหาสุปินา นาม, อิเม จ ยถากฺกมํ สมฺโพธิยา, เทวมนุสฺเสสุ อริยมคฺคปฺปกาสนสฺส, คิหีนฺจ สรณูปคมนสฺส, ขตฺติยาทิจตุวณฺณานํ ปพฺพชิตฺวา อรหตฺตปฏิลาภสฺส, จตุนฺนํ ปจฺจยานํ ลาเภ อลิตฺตภาวสฺส จ ปุพฺพนิมิตฺตานีติ เวทิตพฺพํ. โสฬส สุปินา ปากฏา เอว. เอกนฺตสจฺจเมวาติ ผลนิยมุปฺปตฺติโต วุตฺตํ. ทสฺสนํ ปน สพฺพตฺถ วิปลฺลตฺถเมว. ธาตุกฺโขภาทีสุ จตูสุ มูลการเณสุ ทฺวีหิ ตีหิปิ การเณหิ กทาจิ สุปินํ ปสฺสนฺตีติ อาห ‘‘สํสคฺคเภทโต’’ติ. สุปินเภโทติ สจฺจาสจฺจตฺถตาเภโท.

รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณนฺติ เอตฺถ กมฺมนิมิตฺตคตินิมิตฺตโต อฺรูปเมว วิฺาณสฺส นิมิตฺตนฺติ รูปนิมิตฺตํ, ตํ อาทิ เยสํ สตฺตนิมิตฺตาทีนํ ตานิ รูปนิมิตฺตาทีนิ อารมฺมณานิ ยสฺส ภวงฺคจิตฺตสฺส ตํ รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณํ. อีทิสานีติ รูปนิมิตฺตาทิอารมฺมณานิ ราคาทิสมฺปยุตฺตานิ จ. สพฺโพหาริกจิตฺเตนาติ ปฏิพุทฺธสฺส ปกติวีถิจิตฺเตน. โก นาม ปสฺสตีติ สุตฺตปฏิพุทฺธภาววิยุตฺตาย จิตฺตปฺปวตฺติยา อภาวโต สุปินํ ปสฺสนฺโต นาม น สิยาติ อธิปฺปาโย, เตนาห ‘‘สุปินสฺส อภาโวว อาปชฺชตี’’ติ. กปิมิทฺธปเรโตติ อิมินา นิทฺทาวเสน ปวตฺตมานภวงฺคสนฺตติพฺยวหิตาย กุสลากุสลาย มโนทฺวารวีถิยา จ ปสฺสตีติ ทสฺเสติ, เตนาห ยา นิทฺทาติอาทิ. ทฺวีหิ อนฺเตหิ มุตฺโตติ กุสลากุสลสงฺขาเตหิ ทฺวีหิ อนฺเตหิ มุตฺโต. อาวชฺชนตทารมฺมณกฺขเณติ สุปิเน ปฺจทฺวารวีถิยา อภาวโต มโนทฺวาเร อุปฺปชฺชนารหํ คเหตฺวา วุตฺตํ.

เอตฺถ จ สุปินนฺเตปิ ตทารมฺมณวจนโต อนุภูเตสุ สุตปุพฺเพสุ วา รูปาทีสุ ปุราปตฺติภาเวน ปริกปฺเปตฺวา วิปลฺลาสโต ปวตฺตมานาปิ กามาวจรวิปากธมฺมา ปริตฺตธมฺเม นิสฺสาย ปริกปฺเปตฺวา ปวตฺตตฺตา ปริตฺตารมฺมณา วุตฺตา, น ปน สรูปโต ปริตฺตธมฺเม คเหตฺวา ปวตฺตตฺตา เอวาติ คเหตพฺพํ. เอวฺจ อิตฺถิปุริสาทิอาการํ อาโรเปตฺวา ปวตฺตมานานํ ราคาทิสวิปากธมฺมานมฺปิ เตสํ อารมฺมณํ คเหตฺวา อุปฺปนฺนานํ ปฏิสนฺธาทิวิปากานมฺปิ ปริตฺตารมฺมณตา กมฺมนิมิตฺตารมฺมณตา จ อุปปนฺนา เอว โหติ. วตฺถุธมฺมวินิมุตฺตํ ปน สมฺมุติภูตํ กสิณาทิปฏิภาคารมฺมณํ คเหตฺวา อุปฺปนฺนา อุปจารปฺปนาทิวสปฺปวตฺตา จิตฺตเจตสิกธมฺมา เอว ปริตฺตตฺติเก (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๒) น วตฺตพฺพารมฺมณาติ คเหตพฺพา.

สฺวายนฺติ สุปิโน. วิปลฺลาเสน ปริกปฺปิตปริตฺตารมฺมณตฺตา ‘‘ทุพฺพลวตฺถุกตฺตา’’ติ วุตฺตํ, อวิชฺชมานารมฺมเณ อวสวตฺติโตติ อธิปฺปาโย, เตนาห อวิสเย อุปฺปนฺนตฺตาติอาทิ.

อาปตฺตินิกายสฺสาติ อิทํ สงฺฆาทิเสโสติ ปุลฺลิงฺค-สทฺทสฺส อนุรูปวเสน วุตฺตํ. อสฺสาติ อสฺส อาปตฺตินิกายสฺส, วุฏฺาเปตุํ อิจฺฉิตสฺสาติ อตฺโถ, เตนาห กึ วุตฺตนฺติอาทิ. รุฬฺหิสทฺเทนาติ เอตฺถ สมุทาเย นิปฺผนฺนสฺสาปิ สทฺทสฺส ตเทกเทเสปิ ปสิทฺธิ อิธ รุฬฺหี นาม, ตาย รุฬฺหิยา ยุตฺโต สทฺโท รุฬฺหีสทฺโท, เตน. รุฬฺหิยา การณมาห อวยเวอิจฺจาทินา.

กาลฺจาติ ‘‘ราคูปตฺถมฺเภ’’ติอาทินา ทสฺสิตกาลฺจ, ‘‘ราคูปตฺถมฺเภ’’ติ วุตฺเต ราคูปตฺถมฺเภ ชาเต ตสฺมึ กาเล โมเจตีติ อตฺถโต กาโล คมฺมติ. นวมสฺส อธิปฺปายสฺสาติ วีมํสาธิปฺปายสฺส. วตฺถูติ วิสยํ.

๒๓๘. โลมา เอเตสํ สนฺตีติ โลมสา, พหุโลมปาณกา.

๒๓๙. โมจเนนาติ โมจนปฺปโยเคน. โมจนสฺสาทสมฺปยุตฺตายาติ เอตฺถ โมจนิจฺฉาว โมจนสฺสาโท, เตน สมฺปยุตฺตา เจตนา โมจนสฺสาทเจตนาติ อตฺโถ, น ปน โมจเน อสฺสาทํ สุขํ ปตฺเถนฺติยา เจตนายาติ เอวํ อตฺโถ คเหตพฺโพ, อิตรถา สุขตฺถาย โมเจนฺตสฺเสว อาปตฺติ, น อาโรคฺยาทิอตฺถายาติ อาปชฺชติ. ตสฺมา อาโรคฺยาทีสุ เยน เกนจิ อธิปฺปาเยน โมจนิจฺฉาย เจตนายาติ อตฺโถว คเหตพฺโพ.

๒๔๐. วายมโตติ องฺคชาเต กาเยน อุปกฺกมโต. ทฺเว อาปตฺติสหสฺสานีติ ขณฺฑจกฺกาทีนิ อนามสิตฺวาว วุตฺตํ, อิจฺฉนฺเตน ปน ขณฺฑจกฺกาทิเภเทนาปิ คณนา กาตพฺพา. เอเกน ปเทนาติ เคหสิตเปมปเทน. ตเถวาติ โมจนสฺสาทเจตนาย เอว คาฬฺหํ ปีฬนาทิปฺปโยคํ อวิชหิตฺวา สุปเนน สงฺฆาทิเสโสติ วุตฺตํ. สุทฺธจิตฺโตติ โมจนสฺสาทสฺส นิมิตฺเต อูรุอาทีหิ กตอุปกฺกมสฺส วิชหนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตน อสุภมนสิการาภาเวปิ ปโยคาภาเวเนว โมจเนปิ อนาปตฺติ ทีปิตาติ เวทิตพฺพา.

เตน อุปกฺกเมน มุตฺเตติ มุจฺจมานํ วินา อฺสฺมิมฺปิ สุกฺเก านโต มุตฺเต. ยทิ ปน อุปกฺกเม กเตปิ มุจฺจมานเมว ทกโสตํ โอตรติ, ถุลฺลจฺจยเมว ปโยเคน มุตฺตสฺส อภาวา. ชคฺคนตฺถายาติ จีวราทีสุ ลิมฺปนปริหาราย หตฺเถน องฺคชาตคฺคหณํ วฏฺฏติ, ตปฺปโยโค น โหตีติ อธิปฺปาโย. อโนกาสนฺติ องฺคชาตปฺปเทสํ.

๒๖๒. สุปินนฺเตน การเณนาติ สุปินนฺเต ปวตฺตอุปกฺกมเหตุนา. อาปตฺติฏฺาเนเยว หิ อยํ อนาปตฺติ อวิสยตฺตา วุตฺตา. เตนาห ‘‘สจสฺส วิสโย โหติ นิจฺจเลน ภวิตพฺพ’’นฺติอาทิ.

๒๖๓. วินีตวตฺถุปาฬิยํ อณฺฑกณฺฑุวนวตฺถุสฺมึ โมจนาธิปฺปาเยน อณฺฑจลเนน องฺคชาตสฺสาปิ จลนโต นิมิตฺเต อุปกฺกโม โหตีติ สงฺฆาทิเสโส วุตฺโต. ยถา ปน องฺคชาตํ น จลติ, เอวํ อณฺฑเมว กณฺฑุวเนน ผุสนฺตสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติ อณฺฑสฺส อนงฺคชาตตฺตา.

๒๖๔. วตฺถินฺติ องฺคชาตสีสจฺฉาทกจมฺมํ. อุทรํ ตาเปนฺตสฺส…เป… อนาปตฺติเยวาติ อุทรตาปเนน องฺคชาเตปิ ตตฺเต ตาวตฺตเกน นิมิตฺเต อุปกฺกโม กโต นาม น โหตีติ วุตฺตํ.

๒๖๕. เอหิ เม ตฺวํ, อาวุโส, สามเณราติ วตฺถุสฺมึ อฺํ อาณาเปตุ, เตน กริยมานสฺส องฺคชาตจลนสฺส โมจนสฺสาเทน สาทิยนโต ตํ จลนํ ภิกฺขุสฺส สาทิยนจิตฺตสมุฏฺิตมฺปิ โหตีติ สุกฺกวิสฺสฏฺิปจฺจยสฺส องฺคชาตจลนสฺส เหตุภูตา อสฺสาทเจตนาว อาปตฺติยา องฺคํ โหติ, น อาณาปนวาจา ตสฺสา ปวตฺติกฺขเณ สงฺฆาทิเสสสฺส อสิชฺฌนโต. เอวํ อาณาเปตฺวาปิ โยนิโสมนสิกาเรน โมจนสฺสาทํ ปฏิวิโนเทนฺตสฺส อาปตฺติอสมฺภวโต อิทํ สิกฺขาปทํ อนาณตฺติกํ, กายกมฺมํ, กิริยสมุฏฺานฺจ ชาตนฺติ คเหตพฺพํ, อาณาปนวาจาย ปน ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. โย ปน ปเรน อนาณตฺเตน พลกฺกาเรนาปิ กริยมานปฺปโยคํ โมจนสฺสาเทน สาทิยติ, ตสฺสาปิ มุตฺเต ปมปาราชิเก วิย สงฺฆาทิเสโสว, อมุตฺเต ถุลฺลจฺจยํ. โมจนสฺสาเท เจตนาย ปน อสติ กายสํสคฺคราเคน สาทิยนฺตสฺสาปิ มุตฺเตปิ สงฺฆาทิเสเสน อนาปตฺตีติ อาจริยา วทนฺติ, ตฺจ ยุตฺตเมว.

๒๖๖. กายตฺถมฺภนวตฺถุสฺมึ จลนวเสน ยถา องฺคชาเต อุปกฺกโม สมฺภวติ, ตถา วิชมฺภิตตฺตา อาปตฺติ วุตฺตา.

อุปนิชฺฌายนวตฺถุสฺมึ องฺคชาตนฺติ ชีวมานอิตฺถีนํ ปสฺสาวมคฺโคว อธิปฺเปโต, เนตโร.

๒๖๗. ปุปฺผาวลีติ กีฬาวิเสโส. ตํ กิร กีฬนฺตา นทีอาทีสุ ฉินฺนตฏํ อุทเกน จิกฺขลฺลํ กตฺวา ตตฺถ อุโภ ปาเท ปสาเรตฺวา นิสินฺนา ปตนฺติ, ‘‘ปุปฺผาวลิย’’นฺติปิ ปาโ. ปเวเสนฺตสฺสาติ ปโยชกตฺเตน ทฺวิกมฺมิกตฺตา ‘‘วาลิกํ องฺคชาต’’นฺติ อุภยตฺถาปิ อุปโยควจนํ กตํ. เจตนา, อุปกฺกโม, มุจฺจนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ เวทิตพฺพานิ.

สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. กายสํสคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๖๙. ทุติเย เกสุจิ วาตปาเนสุ วิวเฏสุ พหิปิ อนฺธการตฺตา อาโลโก น ปวิสติ, วิวฏกวาเฏน อฺโต อาคจฺฉนฺตสฺส อาโลกสฺส นิวารณโต กวาฏสฺส ปิฏฺิปสฺเส ฆนนฺธกาโรว โหติ, ตาทิสานิ สนฺธาย ‘‘เยสุ วิวเฏสุ อนฺธกาโร โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ.

พฺราหฺมณี อตฺตโน องฺคมงฺคานํ ปรามสนกฺขเณ อนาจารานุกูลา หุตฺวา น กิฺจิ วตฺวา ภิกฺขุโน วณฺณภณนกฺขเณ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘ปพฺพชิตุกาโม มฺเติ สลฺลกฺเขตฺวา’’ติ, ปพฺพชิตุกาโม วิยาติ สลฺลกฺเขตฺวาติ อตฺโถ. กุลิตฺถีนํ เอวํ ปเรหิ อภิภวนํ นาม อจฺจนฺตาวมาโนติ อาห ‘‘อตฺตโน วิปฺปการ’’นฺติ.

๒๗๐. โอติณฺณสทฺทสฺส กมฺมสาธนปกฺขํ สนฺธาย ‘‘ยกฺขาทีหี’’ติอาทิ วุตฺตํ, กตฺตุสาธนปกฺขํ สนฺธาย ‘‘กูปาทีนี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺมึ วตฺถุสฺมินฺติ อิตฺถิสรีรสงฺขาเต วตฺถุสฺมึ.

๒๗๑. อสฺสาติ หตฺถคฺคาหาทิกสฺส สพฺพสฺส.

๒๗๓. เอเตสํ ปทานนฺติ อามสนาทิปทานํ. อิตฺถิสฺีติ มนุสฺสิตฺถิสฺี. นํ-สทฺทสฺส กายวิเสสนภาเวน เอตํ กายนฺติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. โอมสนฺโต…เป… เอกาว อาปตฺตีติ อนิวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ, น นิวตฺถํ. สนิวตฺถาย ปน มตฺถกโต ปฏฺาย หตฺถํ โอตาเรนฺตสฺส นิวตฺถสาฏโกปริ หตฺเถ อารุฬฺเห ถุลฺลจฺจยํ. สาฏกโต หตฺถํ โอตาราเปตฺวา ชงฺฆโต ปฏฺาย โอมสนฺตสฺส ปุน สงฺฆาทิเสโส.

ยถานิทฺทิฏฺนิทฺเทเสติ ยถาวุตฺตกายสํสคฺคนิทฺเทเส. เตนาติ เยน การเณน วตฺถุสฺาทโย โหนฺติ, เตน การเณน. ยถาวุตฺตสิกฺขาปทนิทฺเทเส วุตฺตํ ครุกํ ภิกฺขุโน กเรยฺย ปกาเสยฺยาติ โยชนา.

สฺาย วิราคิตมฺหีติ สฺาย วิรทฺธาย. อิทํ นาม วตฺถุนฺติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท อาคตํ, อนาคตฺจ ยํ กิฺจิ สวิฺาณกาวิฺาณกํ ผุสนฺตสฺส อนาปตฺติอภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ.

สารตฺตนฺติ กายสํสคฺคราเคเนว สารตฺตํ. วิรตฺตนฺติ กายสํสคฺคราครหิตํ มาตุอาทึ สนฺธาย วทติ. ทุกฺกฏนฺติ มาตุเปมาทิวเสน คณฺหนฺตสฺส วเสน วุตฺตํ, วิรตฺตมฺปิ อิตฺถึ กายสํสคฺคราเคน คณฺหนฺตสฺส ปน สงฺฆาทิเสโส เอว. อิมาย ปาฬิยา สเมตีติ สมฺพนฺโธ. กถํ สเมตีติ เจ? ยทิ หิ ‘‘อิตฺถิยา กายปฺปฏิพทฺธํ คณฺหิสฺสามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺเน อิตฺถิสฺา วิราคิตา ภเวยฺย. กายปฺปฏิพทฺธคฺคหเณปิ ถุลฺลจฺจเยนาปิ น ภวิตพฺพํ อิตฺถิสฺาย เอว ปาฬิยํ (ปารา. ๒๗๖) ถุลฺลจฺจยสฺส วุตฺตตฺตา, ตสฺมา ‘‘อิตฺถิยา กายปฺปฏิพทฺธํ คณฺหิสฺสามีติ กายํ คณฺหนฺตสฺส อิตฺถิสฺา วิราคิตา นาม น โหตีติ กายปฺปฏิพทฺธํ คณฺหิสฺสามีติ กายํ คณฺหโต อิตฺถิสฺาย เจว กายสํสคฺคราคสฺส จ กายคฺคหณสฺส จ สมฺภวา ยถาวตฺถุกํ สงฺฆาทิเสสเมว อาปชฺชตี’’ติ มหาสุมตฺเถเรน วุตฺตวาโทว อิมาย ปาฬิยา สเมติ. อฏฺกถายฺหิ ‘‘สมฺพหุลา อิตฺถิโย พาหาหิ ปริกฺขิปิตฺวา คณฺหามี’’ติ สฺาย ปริกฺขิปโต มชฺฌคตานํ วเสน ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ. น หิ ตสฺส ‘‘มชฺฌคตา อิตฺถิโย กายปฺปฏิพทฺเธน คณฺหามี’’ติ สฺา อตฺถิ, ตสฺมา อฏฺกถายปิ สเมตีติ คเหตพฺพํ. นีเลน ทุวิฺเยฺยภาวโต กาฬิตฺถี วุตฺตา.

๒๗๙. เสวนาธิปฺปาโยติ ผสฺสสุขเสวนาธิปฺปาโย. กายปฺปฏิพทฺธามสนวาเร กายปฺปฏิพทฺธวเสน ผสฺสปฏิวิชานนํ เวทิตพฺพํ. จิตฺตุปฺปาทมตฺเต อาปตฺติยาภาวโต อนาปตฺตีติ อิทํ กายสํสคฺคราคมตฺเตน กายจลนสฺส อนุปฺปตฺติโต อิตฺถิยา กริยมานกายจลนํ สาทิยโตปิ ปโยคาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปมปาราชิเก ปน ปเรหิ อุปกฺกมิยมานสฺส อภาวโต เสวนาธิปฺปาเย อุปฺปนฺเน เตน อธิปฺปาเยน องฺคชาตกฺโขโภ สยเมว อวสฺสํ สฺชายติ, โส จ เตน กโต นาม โหตีติ ปาราชิกํ วุตฺตํ, เตเนว นเยน ปมสงฺฆาทิเสเสปิ ปเรน กริยมานปโยคสาทิยมาเนปิ องฺคชาตกฺโขภสมฺภเวน อาปตฺติ โหตีติ เวทิตพฺพํ. จตุตฺเถติ ‘‘น จ กาเยน วายมติ, น จ ผสฺสํ ปฏิวิชานาตี’’ติ อิมสฺมึ วาเร. ผสฺสปฏิวิชานนมฺปีติ อปิ-สทฺเทน ตติยวาเร วิย วายาโมปิ นตฺถีติ ทสฺเสติ. นิสฺสคฺคิเยน นิสฺสคฺคิยามสเน วิยาติ อิทํ ปน ผสฺสปฏิวิชานนาภาวมตฺตสฺเสว นิทสฺสนํ, น ปโยคาภาวสฺสาติ ทฏฺพฺพํ. โมกฺขาธิปฺปาโยติ เอตฺถ จิตฺตสฺส ลหุปริวตฺติตาย อนฺตรนฺตรา กายสํสคฺคราเค สมุปฺปนฺเนปิ โมกฺขาธิปฺปายสฺส อวิจฺฉินฺนตาย อนาปตฺติเยว, วิจฺฉินฺเน ปน ตสฺมึ อาปตฺติ เอว.

ปทภาชนียวณฺณนานโย.

๒๘๑. เอตฺถ คณฺหาหีติ น วตฺตพฺพาติ เคหสิตเปเมน กายปฺปฏิพทฺเธน ผุสเน ทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํ, การุฺเน ปน วตฺถาทึ คเหตุํ อสกฺโกนฺตึ ‘‘คณฺหา’’ติ วทนฺตสฺสาปิ อวสสภาวปฺปตฺตํ อุทเก นิมุชฺชนฺตึ การุฺเน สหสา อนามาสนฺติ อจินฺเตตฺวา เกสาทีสุ คเหตฺวา โมกฺขาธิปฺปาเยน อากฑฺฒโตปิ อนาปตฺติเยว. น หิ มียมานํ มาตรํ อุกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติ. อฺาติกาย อิตฺถิยาปิ เอเสว นโย. อุกฺกฏฺาย มาตุยาปิ อามาโส น วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘มาตร’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺสา กาตพฺพํ ปน อฺาสมฺปิ อิตฺถีนํ กโรนฺตสฺสาปิ อนาปตฺติเยว อนามาสตฺเต วิเสสาภาวา.

ติณณฺฑุปกนฺติ หิริเวราทิมูเลหิ เกสาลงฺการตฺถาย กตจุมฺพฏกํ. ปริวตฺเตตฺวาติ อตฺตโน นิวาสนาทิภาวโต อปเนตฺวา. ปูชาทิอตฺถํ ปน ตาวกาลิกมฺปิ อามสิตุํ วฏฺฏติ. สีสปสาธนกทนฺตสูจิอาทีติ อิทํ สีสาลงฺการตฺถาย ปฏปิโลติกาทีหิ กตํ สีสปสาธนกฺเจว ทนฺตสูจิอาทิ จาติ ทฺวิธา โยเชตฺวา สีสปสาธนํ สิปาฏิโกปกรณตฺถาย เจว ทนฺตสูจิอุปกรณตฺถาย จ คเหตพฺพนฺติ ยถากฺกมํ อตฺถํ ทสฺเสติ. เกสกลาปํ พนฺธิตฺวา ตตฺถ ติริยํ ปเวสนตฺถาย กตา ทนฺตสูจิ เอว สีสปสาธนกทนฺตสูจีติ เอกเมว กตฺวา สิปาฏิกาย ปกฺขิปิตฺวา ปริหริตพฺพสูจิเยว ตสฺส ตสฺส กิจฺจสฺส อุปกรณนฺติ สิปาฏิกาสูจิอุปกรณนฺติ เอวํ วา โยชนา กาตพฺพา. โปตฺถกรูปนฺติ สุธาทีหิ กตํ, ปาราชิกวตฺถุภูตานํ ติรจฺฉานคติตฺถีนํ สณฺาเนน กตมฺปิ อนามาสเมว. อิตฺถิรูปาทีนิ ทสฺเสตฺวา กตํ, วตฺถภิตฺติอาทิฺจ อิตฺถิรูปํ อนามสิตฺวา วฬฺเชตุํ วฏฺฏติ. เอวรูเปหิ อนามาเส กายสํสคฺคราเค อสติ กายปฺปฏิพทฺเธน อามสโต โทโส นตฺถิ. ภินฺทิตฺวาติ เอตฺถ อนามาสมฺปิ ทณฺฑปาสาณาทีหิ เภทนสฺส อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา, ปาฬิยมฺปิ อาปทาสุ โมกฺขาธิปฺปายสฺส อามสเนปิ อนาปตฺติยา วุตฺตตฺตา จ. สปฺปินีอาทีหิ วาฬมิคีหิ จ คหิตปาณกานํ โมจนตฺถาย ตํ สปฺปินีอาทึ วตฺถทณฺฑาทีหิ ปริกฺขิปิตฺวา คเหตุํ, มาตุอาทึ อุทเก มียมานํ วตฺถาทีหิ คเหตุํ, อสกฺโกนฺตึ เกสาทีสุ คเหตฺวา การุฺเน อุกฺขิปิตุํ วฏฺฏตีติ อยมตฺโถ คเหตพฺโพว. อฏฺกถายํ ‘‘น ตฺเวว อามสิตพฺพา’’ติ อิทํ ปน วจนํ อมียมานวตฺถุํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อยํ อมฺหากํ ขนฺติ.

มคฺคํ อธิฏฺายาติ ‘‘มคฺโค อย’’นฺติ มคฺคสฺํ อุปฺปาเทตฺวาติ อตฺโถ. ปฺเปตฺวา เทนฺตีติ อิทํ สามีจิวเสน วุตฺตํ, เตหิ ปน อาสนํ อปฺเปตฺวาว นิสีทถาติ วุตฺเต สยเมว ปฺเปตฺวา นิสีทิตุมฺปิ วฏฺฏติ. ตตฺถชาตกานีติ อจฺฉินฺทิตฺวา ภูตคามภาเวเนว ิตานิ. กีฬนฺเตนาติ วุตฺตตฺตา สติ ปจฺจเย อามสนฺตสฺส อนาปตฺติ. ภิกฺขุสนฺตกํ ปน ปริโภคารหํ สพฺพถา อามสิตุํ น วฏฺฏติ ทุรุปจิณฺณตฺตา. อนุปสมฺปนฺนานํ ทสฺสามีติ อิทํ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา คหณํ สนฺธาย วุตฺตํ. อตฺตโนปิ อตฺถาย ปฏิคฺคเหตฺวา คหเณ โทโส นตฺถิ อนามาสตฺตาภาวา.

มณีติ เวฬุริยาทิโต อฺโ โชติรสาทิเภโท สพฺโพปิ มณิ. เวฬุริโยติ อลฺลเวฬุวณฺโณมณิ, ‘‘มชฺชารกฺขิ มณฺฑลวณฺโณ’’ติปิ วทนฺติ. สิลาติ มุคฺคมาสวณฺณา อติสินิทฺธา กาฬสิลา, มณิโวหารํ อาคตา รตฺตเสตาทิวณฺณา สุมฏฺาปิ สิลา อนามาสา เอวาติ วทนฺติ. รชตนฺติ กหาปณมาสาทิเภทํ ชตุมาสาทึ อุปาทาย สพฺพํ วุตฺตาวเสสํ รูปิยํ คหิตํ. โลหิตงฺโกติ รตฺตมณิ. มสารคลฺลนฺติ กพรวณฺโณ มณิ, ‘‘มรกต’’นฺติปิ วทนฺติ. เภสชฺชตฺถาย ปิสิตฺวา โยชิตานํ มุตฺตานํ รตนภาววิรหโต คหณกฺขเณปิ รตนากาเรน อเปกฺขิตาภาวา ‘‘เภสชฺชตฺถาย ปน วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ยาว ปน ตา มุตฺตา รตนรูเปน ติฏฺนฺติ, ตาว อามสิตุํ น วฏฺฏติ เอว. เอวํ อฺมฺปิ รตนปาสาณํ ปิสิตฺวา เภสชฺเช โยชนตฺถาย คเหตุํ วฏฺฏติ เอว, ชาตรูปรชตํ ปน ปิสิตฺวา โยชนเภสชฺชตฺถายปิ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น วฏฺฏติ, คหฏฺเหิ โยเชตฺวา ทินฺนมฺปิ ยทิ เภสชฺเช สุวณฺณาทิรูเปน ติฏฺติ, วิโยเชตุฺจ สกฺกา, ตาทิสํ เภสชฺชมฺปิ น วฏฺฏติ. ตํ อพฺโพหาริกตฺตํ คตํ เจ, วฏฺฏติ. ‘‘ชาติผลิกํ อุปาทายา’’ติ วุตฺตตฺตา, สูริยกนฺตจนฺทกนฺตาทิกํ ชาติปาสาณํ มณิมฺหิ เอว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ธมนสงฺโข จ โธตวิทฺโธ จ รตนมิสฺโส จาติ โยเชตพฺพํ. วิทฺโธติ มณิอาทิภาเวน กตฉิทฺโท.

รตนมิสฺโสติ กฺจนลตาทิวิจิตฺโต, มุตฺตาทิรตนขจิโต จ, เอเตน ธมนสงฺขโต อฺโ รตนมิสฺโสว อนามาโสติ ทสฺเสติ. สิลายมฺปิ เอเสว นโย. ปานียสงฺโขติ อิมินาว ถาลกาทิอากาเรน กตสงฺขมยภาชนานิ ภิกฺขูนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธํ. เสสาติ รตนสํยุตฺตํ เปตฺวา อวเสสา.

พีชโต ปฏฺายาติ ธาตุปาสาณโต ปฏฺาย. ปฏิกฺขิปีติ สุวณฺณมยธาตุกรณฺฑกสฺส, พุทฺธรูปาทิสฺส จ อตฺตโน สนฺตกกรเณ นิสฺสคฺคิยตฺตา วุตฺตํ. ‘‘รูปิยฉฑฺฑกฏฺาเน’’ติ วุตฺตตฺตา รูปิยฉฑฺฑกสฺส ชาตรูปรชตํ อามสิตฺวา ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธํ. เกฬาปยิตุนฺติ อามสิตฺวา อิโต จิโต จ สฺจาเรตุํ. วุตฺตนฺติ มหาอฏฺกถายํ วุตฺตํ. กจวรเมว หริตุํ วฏฺฏตีติ โคปกา วา โหนฺตุ อฺเ วา, หตฺเถน ปุฺฉิตฺวา กจวรํ อปเนตุํ วฏฺฏติ, มลมฺปิ ปมชฺชิตุํ วฏฺฏติ เอวาติ วทนฺติ, ตํ อฏฺกถาย น สเมติ เกฬายนสทิสตฺตา. อารกูฏโลหนฺติ สุวณฺณวณฺโณ กิตฺติมโลหวิเสโส. ติวิธฺหิ กิตฺติมโลหํ กํสโลหํ วฏฺฏโลหํ หารกูฏโลหนฺติ. ตตฺถ ติปุตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ กํสโลหํ นาม. สีสตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ วฏฺฏโลหํ. รสตมฺเพ มิสฺเสตฺวา กตํ หารกูฏโลหํ นาม. ตํ ปน ‘‘ชาตรูปคติก’’นฺติ วุตฺตตฺตา อุคฺคณฺหโต นิสฺสคฺคิยมฺปิ โหตีติ เกจิ วทนฺติ. รูปิเยสุ ปน อคณิตตฺตา นิสฺสคฺคิยํ น โหติ, อามสเน, สมฺปฏิจฺฉเน จ ทุกฺกฏเมวาติ เวทิตพฺพํ. สพฺพกปฺปิโยติ ยถาวุตฺตสุวณฺณาทิมยานํ เสนาสนปริกฺขารานํ อามสนโคปนาทิวเสน ปริโภโค สพฺพถา กปฺปิโยติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. ‘‘ภิกฺขูนํ ธมฺมวินยวณฺณนฏฺาเน’’ติ วุตฺตตฺตา สงฺฆิกเมว สุวณฺณาทิมยํ เสนาสนํ, เสนาสนปริกฺขารา จ วฏฺฏนฺติ, น ปุคฺคลิกานีติ คเหตพฺพํ.

ภินฺทิตฺวาติ ปมเมว อนามสิตฺวา ปาสาณาทินา กิฺจิมตฺตํ เภทํ กตฺวา ปจฺฉา กปฺปิยภณฺฑตฺถาย อธิฏฺหิตฺวา หตฺเถน คเหตุํ วฏฺฏติ. เตนาห ‘‘กปฺปิยภณฺฑํ กริสฺสามีติ สพฺพมฺปิ สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. เอตฺถาปิ กิฺจิ ภินฺทิตฺวา, วิโยเชตฺวา วา อามสิตพฺพ.

ผลกชาลิกาทีนีติ เอตฺถ สรปริตฺตาณาย หตฺเถน คเหตพฺพํ กิฏิกาผลกํ อกฺขิรกฺขณตฺถาย อยโลหาทีหิ ชาลากาเรน กตฺวา สีสาทีสุ ปฏิมุฺจิตพฺพํ ชาลิกํ นาม. อาทิ-สทฺเทน กวจาทึ สงฺคณฺหาติ. อนามาสานีติ มจฺฉชาลาทิปรูปโรธกํ สนฺธาย วุตฺตํ, น สรปริตฺตาณํ ตสฺส อาวุธภณฺฑตฺตาภาวา. เตเนว วกฺขติ ‘‘ปรูปโรธนิวารณํ หี’’ติอาทิ. อาสนสฺสาติ เจติยสฺส สมนฺตา กตปริภณฺฑสฺส. พนฺธิสฺสามีติ กากาทีหิ อทูสนตฺถาย พนฺธิสฺสามิ.

‘‘เภริสงฺฆาโฏติ สงฺฆฏิตจมฺมเภรี. วีณาสงฺฆาโฏติ สงฺฆฏิตจมฺมวีณา’’ติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๒๘๑) วุตฺตํ. ‘‘จมฺมวินทฺธานิ วีณาเภริอาทีนี’’ติ มหาอฏฺกถายํ วุตฺตวจนโต วิเสสาภาวา, ‘‘กุรุนฺทิยํ ปนา’’ติอาทินา ตโต วิเสสสฺส วตฺตุมารทฺธตฺตา จ เภริอาทีนํ วินทฺธโนปกรณสมูโห เภริวีณาสงฺฆาโฏติ เวทิตพฺพํ สงฺฆฏิตพฺโพติ สงฺฆาโฏติ กตฺวา. ตุจฺฉโปกฺขรนฺติ อวินทฺธจมฺมเภริวีณานํ โปกฺขรํ. อาโรปิตจมฺมนฺติ ปุพฺเพ อาโรปิตํ หุตฺวา ปจฺฉา ตโต อปเนตฺวา วิสุํ ปิตมุขจมฺมมตฺตํ, น เสโสปกรณสหิตํ. สหิตํ ปน สงฺฆาโฏติ อยํ วิเสโส. โอนหิตุนฺติ เภริโปกฺขราทีนิ จมฺมํ อาโรเปตฺวา จมฺมวฏฺฏิอาทีหิ สพฺเพหิ อุปกรเณหิ วินนฺธิตุํ.

ปาฬิยํ ปณฺฑกสฺสาติ ปณฺฑเกน. ปาราชิกปฺปโหนกกาเลติ อกุถิตกาเล. กายสํสคฺคราคาทิภาเว สพฺพาวตฺถายปิ อิตฺถิยา สณฺาเน ปฺายมาเน อนามาสทุกฺกฏํ น วิคจฺฉตีติ ทฏฺพฺพํ. สงฺกมาทีนํ านาจาวนวเสน อจาเลตพฺพตาย น กายปฺปฏิพทฺธโวหาโรติ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ.

๒๘๒. เอกปทิกสงฺกโมติ ตนุกเสตุ. ‘‘อาวิฺฉนฺโต’’ติ วุตฺตตฺตา จาเลตุํ ยุตฺตาย เอว รชฺชุยา ถุลฺลจฺจยํ, น อิตราย ภิตฺติถมฺภาทิคติกตฺตาติ อาห ‘‘ยา มหารชฺชุ โหตี’’ติอาทิ. เตน จาเลตุํ ยุตฺเต ตนุกรชฺชุทณฺฑเก อจาเลตฺวา ผุสนฺตสฺสาปิ ถุลฺลจฺจยเมวาติ ทีปิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปฏิจฺฉาเทตพฺพาติ ฉาทนาทิวเสน คูหิตพฺพา. มนุสฺสิตฺถี, มนุสฺสิตฺถิสฺิตา, กายสํสคฺคราโค, วายาโม, เตน หตฺถาทีสุ ผุสนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.

กายสํสคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๘๕. ตติเย อสทฺธมฺมปฏิสฺุตฺตนฺติ เมถุนธมฺมปฏิสํยุตฺตํ. พาลาติ สุภาสิตทุพฺภาสิตํ อชานนฺตี, สุรามทมตฺตตาย อุมฺมตฺตกาทิภาเวน จ อชานนฺตีปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหติ. น ตาว สีสํ เอตีติ สงฺฆาทิเสสปจฺจยตฺตสงฺขาตํ มตฺถกํ ปาริปูริ น โหติ, มคฺคเมถุเนหิ อฆฏิตตฺตา ทุกฺกฏํ ปน โหติ เอว.

อปสาเทตีติ อปสาทกรวจนํ กโรติ. โทสํ เทตีติ โทสํ ปติฏฺาเปติ. ตีหีติ อนิมิตฺตาสีติอาทีนํ ปทานํ อทุฏฺุลฺลภาเวนาปิ อตฺถโยชนารหตฺตา ปสฺสาวมคฺคาทิปฏิสฺุตฺตตานิยโม นตฺถีติ วุตฺตํ, เตหิ ปน อฏฺหิ ปเทหิ ปริพฺพาชิกาวตฺถุสฺมึ (ปารา. ๒๘๙) วิย ถุลฺลจฺจยนฺติ เวทิตพฺพํ.

กุฺจิกปนาฬิมตฺตนฺติ กุฺจิกาฉิทฺทมตฺตํ. สุกฺขโสตาติ ทกโสตสฺส สุกฺขตาย โลหิตวณฺณวิคโม โหตีติ วุตฺตํ.

สุทฺธานีติ เมถุนาทิปเทหิ อโยชิตานิปิ. เมถุนธมฺเมน ฆฏิตาเนวาติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ, วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺเคหิปิ อนิมิตฺเต ‘‘ตว วจฺจมคฺโค, ปสฺสาวมคฺโค วา อีทิโส’’ติอาทินา ฆฏิเตปิ อาปตฺติกราเนว.

๒๘๖. ครุกาปตฺตินฺติ ภิกฺขุนิยา อุพฺภชาณุมณฺฑลิกาย ปาราชิกาปตฺตึ สนฺธาย วทติ.

๒๘๗. หสนฺโต หสนฺโตติ อุปลกฺขณมตฺตํ, อหสนฺโตปิ เยน เกนจิ อากาเรน อตฺตโน วิปริณตจิตฺตตํ อิตฺถิยา ปกาเสนฺโต วทติ, อาปตฺติเยว.

กายจิตฺตโตติ หตฺถมุทฺทาย โอภาเสนฺตสฺส กายจิตฺตโต สมุฏฺาติ.

๒๘๘. ตสฺมา ทุกฺกฏนฺติ อปฺปฏิวิชานนโต ทุกฺกฏํ, ปฏิวิชานเน ปน สติ ถุลฺลจฺจยเมว ปริพฺพาชิกาวตฺถุสฺมึ (ปารา. ๒๘๙) วิย อเขตฺตปทตฺตา. เขตฺตปเท หิ ปฏิวิชานนฺติยา สงฺฆาทิเสโสว สิยา เมถุนธมฺมยาจนวตฺถุทฺวเย (ปารา. ๒๘๙) วิย, ตํ ปน วตฺถุทฺวยํ เมถุนยาจนโต จตุตฺถสงฺฆาทิเสเส วตฺตพฺพมฺปิ ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาทมตฺเตน ปวตฺตตฺตา อิธ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวํ เขตฺตปเทน วทนฺตสฺส อิตฺถิยา อปฺปฏิวิชานนฺติยา กึ โหตีติ? กิฺจาปิ อยํ นาม อาปตฺตีติ ปาฬิอฏฺกถาสุ น วุตฺตํ, อถ โข ถุลฺลจฺจเยเนเวตฺถ ภวิตพฺพํ. ตถา หิ อเขตฺตปเท อปฺปฏิวิชานนฺติยา ทุกฺกฏํ, ปฏิวิชานนฺติยา ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ. เขตฺตปเท ปน ปฏิวิชานเน สงฺฆาทิเสโสว วุตฺโต, อปฺปฏิวิชานเน ถุลฺลจฺจยเมว ภวิตุํ ยุตฺตํ, น ทุกฺกฏํ, อเขตฺตปทโต วิเสสาภาวปฺปสงฺโคติ คเหตพฺพํ. ยถา เจตฺถ, เอวํ จตุตฺถสิกฺขาปเทปิ อเขตฺตปเท ปฏิวิชานนฺติยา ถุลฺลจฺจยํ, อปฺปฏิวิชานนฺติยา ทุกฺกฏํ, เขตฺตปเท ปน อปฺปฏิวิชานนฺติยา ถุลฺลจฺจยนฺติ เวทิตพฺพํ. ปาฬิยํ นวาวุตนฺติ นววีตํ.

๒๘๘. อสทฺธมฺมํ สนฺธายาติ เมถุนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตฺหิ ปุตฺตสมุปฺปตฺติยา พีชนิกฺเขปโต วปฺปปริยายํ ลภตีติ.

สํสีทตีติ วหติ, สํสรียตีติ วา อตฺโถ. มนุสฺสิตฺถี, ตถาสฺิตา, ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาทราโค, เตน โอภาสนํ, ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.

ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๙๐. จตุตฺเถ ปเรหิ ปตฺเต ปาติยมานานํ ภิกฺขาปิณฺฑานํ ปาโต สนฺนิปาโตติ ปิณฺฑปาโตติ ภิกฺขาหาโร วุจฺจติ, ตํสทิสตาย อฺโปิ โย โกจิ ภิกฺขาจริยํ วินา ภิกฺขูหิ ลทฺโธ ปิณฺฑปาโตตฺเวว วุจฺจติ. ปติ เอติ เอตสฺมาติ ปจฺจโยติ อาห ‘‘ปติกรณฏฺเน ปจฺจโย’’ติ. โรคทุกฺขานํ วา ปฏิปกฺขภาเวน อยติ ปวตฺตตีติ ปจฺจโย. สปฺปายสฺสาติ หิตสฺส. นครปริกฺขาเรหีติ นครํ ปริวาเรตฺวา รกฺขณเกหิ. ราชูนํ เคหปริกฺเขโป ปริขา อุทฺทาโป ปากาโร เอสิกา ปลิโฆ อฏฺโฏติ อิเม สตฺต นครปริกฺขาราติ วทนฺติ. เสตปริกฺขาโรติ วิสุทฺธิสีลาลงฺกาโร. อริยมคฺโค หิ อิธ ‘‘รโถ’’ติ อธิปฺเปโต, ตสฺส จ สมฺมาวาจาทโย อลงฺการฏฺเน ‘‘ปริกฺขารา’’ติ วุตฺตา. จกฺกวีริโยติ วีริยจกฺโก. ชีวิตปริกฺขาราติ ชีวิตสฺส ปวตฺติการณานิ. สมุทาเนตพฺพาติ สมฺมา อุทฺธํ อาเนตพฺพา ปริเยสิตพฺพา.

๒๙๑. อุปจาเรติ ยตฺถ ิโต วิฺาเปตุํ สกฺโกติ, ตาทิเส าเน. กาโม เจว เหตุ จ ปาริจริยา จ อตฺโถติ ปาฬิยํ ‘‘อตฺตโน กามํ, อตฺตโน เหตุํ, อตฺตโน อธิปฺปายํ, อตฺตโน ปาริจริย’’นฺติ (ปารา. ๒๙๒) วุตฺเตสุ อิเมสุ จตูสุ ปเทสุ กาโม, เหตุ, ปาริจริยา อฏฺกถายํ วุตฺเต ปเม อตฺถวิกปฺเป วิคฺคหวากฺยาธิปฺปายสูจนโต อตฺโถ. เสสนฺติ อธิปฺปายปทเมกํ. พฺยฺชนนฺติ พฺยฺชนมตฺตํ, ปมวิกปฺปานุปโยคิตาย วจนมตฺตนฺติ อตฺโถ. ทุติเย อตฺถวิกปฺเปปิ เอเสว นโย.

ยถาวุตฺตเมว อตฺถํ ปทภาชเนน สํสนฺทิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตโน กามํ อตฺตโน เหตุํ อตฺตโน ปาริจริยนฺติ หิ วุตฺเต ชานิสฺสนฺติ ปณฺฑิตา’’ติอาทิ อารทฺธํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘อตฺตโน เหตุ’’นฺติ วุตฺเต อตฺตโน อตฺถายาติ อยมตฺโถ วิฺายติ, ‘‘อตฺตโน กามํ อตฺตโน ปาริจริย’’นฺติ วุตฺเต กาเมน ปาริจริยาติ อยมตฺโถ วิฺายติ. ตสฺมา อิเมหิ ตีหิ ปเทหิ อตฺตโน อตฺถาย กาเมน ปาริจริยา อตฺตกามปาริจริยาติ อิมํ อตฺถวิกปฺปํ วิฺู ชานิสฺสนฺติ. ‘‘อตฺตโน อธิปฺปาย’’นฺติ วุตฺเต ปน อธิปฺปาย-สทฺทสฺส กามิต-สทฺเทน สมานตฺถภาวโต อตฺตนา อธิปฺเปตกามิตฏฺเน อตฺตกามปาริจริยาติ อิมมตฺถํ วิกปฺปํ วิฺู ชานิสฺสนฺติ.

เอตทคฺคนฺติ เอสา อคฺคา. ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปเทปิ (ปารา. ๒๘๕) กามํ ‘‘ยาจติปิ อายาจติปี’’ติ เอวํ เมถุนยาจนํ อาคตํ, ตํ ปน ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาทราควเสน วุตฺตํ, อิธ ปน อตฺตโน เมถุนสฺสาทราควเสนาติ อยํ วิเสโส.

วินีตวตฺถูสุ ‘‘อคฺคทานํ เทหี’’ติ อิทํ อตฺตโน อตฺถาย วุตฺตํ, ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปเท ปน ปรตฺถายปิ วุตฺเต สีสํ เอตีติ เวทิตพฺพํ. สุภคาติ อิสฺสริยาทีหิ สุนฺทเรหิ ภเคหิ สมนฺนาคตา. มนุสฺสิตฺถี, ตถาสฺิตา, อตฺตกามปาริจริยาย ราโค, เตน กามปาริจริยยาจนํ, ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.

อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. สฺจริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๙๖. ปฺจเม ปณฺฑิจฺเจนาติ สภาวาเณน. คติมนฺตาติ สภาวาณคติยุตฺตา. เวยฺยตฺติเยนาติ อิตฺถิกตฺตพฺเพสุ สิกฺขิตาเณน. เมธายาติ อสิกฺขิเตสุปิ ตํอิตฺถิกตฺตพฺเพสุ านุปฺปตฺติยา ปฺาย. เฉกาติ กาเยน ปจนาทิกุสลา.

อาวหนํ อาวาโห, ทาริกาย คหณํ. วิธินา ปรกุเล วหนํ เปสนํ วิวาโห, ทาริกาย ทานํ.

๒๙๗. รนฺธาปนํ ภตฺตปจาปนํ. พฺยฺชนาทิสมฺปาทนํ ปจาปนํ. น อุปาหฏนฺติ น ทินฺนํ. กโย นาม คหณํ. วิกฺกโย นาม ทานํ. ตทุภยํ สงฺคเหตฺวา ‘‘โวหาโร’’ติ วุตฺตํ.

๓๐๐. ‘‘อพฺภุตํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อิมินา ทุกฺกฏํ โหตีติ ทีเปติ. ‘‘ปราชิเตน ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา อเทนฺโต ธุรนิกฺเขเปน กาเรตพฺโพ. อจิรกาเล อธิกาโร เอตสฺส อตฺถีติ อจิรกาลาธิการิกํ, สฺจริตฺตํ. ‘‘อจิรกาลาจาริก’’นฺติ วา ปาโ. อจิรกาเล อาจาโร อชฺฌาจาโร เอตสฺสาติ โยชนา.

๓๐๑. กิฺจาปิ เอหิภิกฺขุอาทิกาปิ สฺจริตฺตาทิปณฺณตฺติวชฺชํ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺติ, เตสํ ปน อสพฺพกาลิกตฺตา, อปฺปกตฺตา จ อิธาปิ ตฺติจตุตฺเถเนว กมฺเมน อุปสมฺปนฺนํ สนฺธาย ‘‘ยฺวาย’’นฺติอาทิปทภาชนมาห. สฺจรณํ สฺจโร, โส เอตสฺส อตฺถีติ สฺจรี, ตสฺส ภาโว สฺจริตฺตํ. เตนาห ‘‘สฺจรณภาว’’นฺติ. สฺจรตีติ สฺจรโณ, ปุคฺคโล, ตสฺส ภาโว สฺจรณภาโว, ตํ อิตฺถิปุริสานํ อนฺตเร สฺจรณภาวนฺติ อตฺโถ.

ชายาภาเวติ ภริยภาวาย. ชารภาเวติ สามิภาวาย, ตํนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. นิมิตฺตตฺเถ หิ เอตํ ภุมฺมวจนํ. กิฺจาปิ ‘‘ชารตฺตเน’’ติ ปทสฺส ปทภาชเน ‘‘ชารี ภวิสฺสสี’’ติ (ปารา. ๓๐๒) อิตฺถิลิงฺควเสน ปทภาชนํ วุตฺตํ, ‘‘สฺจริตฺตํ สมาปชฺเชยฺยา’’ติ ปทสฺส ปน นิทฺเทเส ‘‘อิตฺถิยา วา ปหิโต ปุริสสฺส สนฺติเก คจฺฉติ, ปุริเสน วา ปหิโต อิตฺถิยา สนฺติเก คจฺฉตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปุริสสฺสาปิ สนฺติเก วตฺตพฺพาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ชารตฺตเน’’ติ นิทฺเทสสฺส อิตฺถิปุริสสาธารณตฺตา ‘‘อิตฺถิยา มตึ ปุริสสฺส อาโรเจนฺโต ชารตฺตเน อาโรเจตี’’ติ วุตฺตํ. ปาฬิยํ ปน ปุริสสฺส มตึ อิตฺถิยา อาโรจนวเสเนว ปททฺวเยปิ โยชนา กตา, ตทนุสาเรน อิตฺถิยา มตึ ปุริสสฺส อาโรจนากาโรปิ สกฺกา วิฺาตุนฺติ.

อิทานิ ปาฬิยํ วุตฺตนเยนาปิ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อปิจา’’ติอาทิมาห. ‘‘ปติ ภวิสฺสสี’’ติ อิทํ ชายาสทฺทสฺส อิตฺถิลิงฺคนิยมโต ปุริสปริยาเยน วุตฺตํ, นิพทฺธสามิโก ภวิสฺสสีติ อตฺโถ. ชาโร ภวิสฺสสีติ มิจฺฉาจารภาเวน อุปคจฺฉนโก ภวิสฺสสีติ อธิปฺปาโย.

๓๐๓. เสริวิหารนฺติ สจฺฉนฺทจารํ. อตฺตโน วสนฺติ อตฺตโน อาณํ. โคตฺตวนฺเตสุ โคตฺต-สทฺโท, ธมฺมจารีสุ จ ธมฺม-สทฺโท วตฺตตีติ อาห ‘‘สโคตฺเตหี’’ติอาทิ. ตตฺถ สโคตฺเตหีติ สมานโคตฺเตหิ. สหธมฺมิเกหีติ เอกสฺส สตฺถุ สาสเน สหจริตพฺพธมฺเมหิ, สมานกุลธมฺเมหิ วา. เตเนวาห ‘‘เอกํ สตฺถาร’’นฺติอาทิ. เอกคณปริยาปนฺเนหีติ มาลาการาทิเอกคณปริยาปนฺเนหิ.

สสฺสามิกา สารกฺขา. ยสฺสา คมเน รฺา ทณฺโฑ ปิโต, สา สปริทณฺฑา. ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนนฺติ สารกฺขสปริทณฺฑานํ. มิจฺฉาจาโร โหตีติ ตาสุ คตปุริสานํ วิย ตาสมฺปิ มิจฺฉาจาโร โหติ สสฺสามิกภาวโต. น อิตราสนฺติ มาตุรกฺขิตาทีนํ อฏฺนฺนํ มิจฺฉาจาโร นตฺถิ อสฺสามิกตฺตา, ตาสุ คตานํ ปุริสานเมว มิจฺฉาจาโร โหติ มาตาทีหิ รกฺขิตตฺตา. ปุริสา หิ ปเรหิ เยหิ เกหิจิ โคปิตํ อิตฺถึ คนฺตุํ น ลภนฺติ, อิตฺถิโย ปน เกนจิ ปุริเสน ภริยาภาเวน คหิตาว ปุริสนฺตรํ คนฺตุํ น ลภนฺติ, น อิตรา อตฺตโน ผสฺสสฺส สยํ สามิกตฺตา. น หิ มาตาทโย สยํ ตาสํ ผสฺสานุภวนตฺถํ ตา รกฺขนฺติ, เกวลํ ปุริสคมนเมว ตาสํ วาเรนฺติ. ตสฺมา เกนจิ อปริคฺคหิตผสฺสตฺตา, อตฺตโน ผสฺสตฺตา จ อิตฺถีนํ น มิจฺฉาจาโร, ปุริสานํ ปน ปเรหิ วาริเต อตฺตโน อสนฺตกฏฺาเน ปวิฏฺตฺตา มิจฺฉาจาโรติ เวทิตพฺโพ.

โภเคนาติ โภคเหตุ. อุทปตฺตํ อามสิตฺวา คหิตา โอทปตฺตกินี. ธช-สทฺเทน เสนา เอว อุปลกฺขิตาติ อาห ‘‘อุสฺสิตทฺธชายา’’ติอาทิ.

๓๐๕. พหิทฺธา วิมฏฺนฺติ อฺตฺถ อาโรจิตํ. ตํ กิริยํ สมฺปาเทสฺสตีติ ตสฺสา อาโรเจตฺวา ตํ กิจฺจํ สมฺปาเทตุ วา มา วา, ตํ กิริยํ สมฺปาทเน สามตฺถิยํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทารกํ, ทาริกฺจ อชานาเปตฺวา มาตาปิตุอาทีหิ มาตาปิตุอาทีนฺเว สนฺติกํ สาสเน เปสิเตปิ ปฏิคฺคณฺหนวีมํสนปจฺจาหรณสงฺขาตาย ติวงฺคสมฺปตฺติยา สงฺฆาทิเสโส โหติ เอวาติ ทฏฺพฺพํ.

ยํ อุทฺทิสฺส สาสนํ เปสิตํ, ตํ เอว สนฺธาย ตสฺสา มาตุอาทีนํ อาโรจิเตปิ เขตฺตเมว โอติณฺณภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทิ อุทาหฏํ, อิทฺจ วจนพฺยตฺตยเหตุพฺยตฺตยานํ เภเทปิ พฺยตฺตยสามฺโต อุทาหฏนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตมฺปิ อุทาหรณโทสํ ปริหริตฺวา สุตฺตานุโลมตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิมินา สเมตีติ เอตฺถายมธิปฺปาโย – ยถา สยํ อนาโรเจตฺวา อฺเสํ อนฺเตวาสิกาทีนํ วตฺวา วีมํสาเปตฺวา ปจฺจาหรนฺตสฺส นตฺถิ วิสงฺเกโต, เอวํ ตสฺสา สยํ อนาโรเจตฺวา อาโรจนตฺถํ มาตุอาทีนํ วทนฺตสฺสาปิ มาตุอาทโย ตํ กิริยํ สมฺปาเทนฺตุ วา มา วา. ยทิ หิ เตสํ มาตุอาทีนํ ตุณฺหีภูตภาวมฺปิ ปจฺจาหรติ, วิสงฺเกโต นตฺถีติ.

ฆรกิจฺจํ เนตีติ ฆรณี. อฺตรํ วทนฺตสฺส วิสงฺเกตํ อทินฺนาทานาทีสุ อาณตฺติยํ วตฺถุสงฺเกโต วิยาติ อธิปฺปาโย. มูลฏฺานฺจ วเสนาติ เอตฺถ ปุริสสฺส มาตุอาทโย สาสนเปสเน มูลภูตตฺตา ‘‘มูลฏฺา’’ติ วุตฺตา.

๓๒๒. ปาฬิยํ มาตุรกฺขิตาย มาตา ภิกฺขุํ ปหิณตีติ เอตฺถ อตฺตโน วา ธีตุ สนฺติกํ ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา โหตู’’ติ ภิกฺขุํ ปหิณติ, ปุริสสฺส วา ตสฺส าตกานํ วา สนฺติกํ ‘‘มม ธีตา อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา โหตู’’ติ ปหิณตีติ คเหตพฺพํ. เอเสว นโย เสเสสุปิ. ปุพฺเพ วุตฺตนยตฺตาติ ปมสงฺฆาทิเสเส วุตฺตนยตฺตา.

๓๓๘. อนฺเต เอเกนาติ เอเกน ปเทน. เอตฺโตว ปกฺกมตีติ อปจฺจาหริตฺวา ตโตว ปกฺกมติ. ‘‘อนภินนฺทิตฺวา’’ติ อิทํ ตถา ปฏิปชฺชมานํ สนฺธาย วุตฺตํ. สติปิ อภินนฺทเน สาสนํ อนาโรเจนฺโต ปน น วีมํสติ นาม. ตติยปเท วุตฺตนเยนาติ ‘‘โส ตสฺสา วจนํ อนภินนฺทิตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน. ปาฬิยํ อนฺเตวาสึ วีมํสาเปตฺวาติ ‘‘อยํ เตสํ วตฺตุํ สมตฺโถ’’ติ อนฺเตวาสินา วีมํสาเปตฺวา. สเจ ปน โส อนฺเตวาสิโก ตํ วจนํ อาทิยิตฺวา ตุณฺหี โหติ, ตสฺสาปิ ตํ ปวตฺตึ ปจฺจาหรนฺตสฺส อาจริยสฺส สงฺฆาทิเสโสว มาตุอาทีสุ ตุณฺหีภูเตสุ เตสํ ตุณฺหิภาวํ ปจฺจาหรนฺตสฺส วิยาติ ทฏฺพฺพํ.

ปาฬิยํ จตุตฺถวาเร อสติปิ คจฺฉนฺโต สมฺปาเทติ, อาคจฺฉนฺโต วิสํวาเทติ อนาปตฺตีติ อตฺถโต อาปนฺนเมวาติกตฺวา วุตฺตํ ‘‘จตุตฺเถ อนาปตฺตี’’ติ.

๓๔๐. การุกานนฺติ วฑฺฒกีอาทีนํ ตจฺฉกอโยการตนฺตวายรชกนฺหาปิตกา ปฺจ การโว ‘‘การุกา’’ติ วุจฺจนฺติ. เอวรูเปน…เป… อนาปตฺตีติ ตาทิสํ คิหิเวยฺยาวจฺจมฺปิ น โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ.

กายโต สมุฏฺาตีติ ปณฺณตฺตึ วา อลํวจนียภาวํ วา ตทุภยํ วา อชานนฺตสฺส กายโต สมุฏฺาติ. เอส นโย อิตรทฺวเยปิ. อลํวจนียา โหนฺตีติ อิตฺถี วา ปุริโส วา อุโภปิ วา ชายาภาเว, สามิกภาเว จ นิกฺขิตฺตฉนฺทตาย อจฺจนฺตวิยุตฺตตฺตา ปุน อฺมฺํ สมาคมตฺถํ ‘‘มา เอวํ อกริตฺถา’’ติอาทินา วจนียตาย วตฺตพฺพตาย อลํ อรหาติ อลํวจนียา, อลํ วา กตฺตุํ อรหํ สนฺธานวจนเมเตสุ อิตฺถิปุริเสสูติ อลํวจนียา, สนฺธานการสฺส วจนํ วินา อสงฺคจฺฉนกา ปริจฺจตฺตาเยวาติ อธิปฺปาโย.

ปณฺณตฺตึ ปน ชานิตฺวาติ เอตฺถ อลํวจนียภาวํ วาติ วตฺตพฺพํ. เตเนว มาติกาฏฺกถายฺจ ‘‘ตทุภยํ ปน ชานิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภิกฺขุํ อชานาเปตฺวา อตฺตโน อธิปฺปายํ ปณฺเณ ลิขิตฺวา ‘‘อิมํ ปณฺณํ อสุกสฺส เทหี’’ติ ทินฺนํ หรนฺตสฺส สฺจริตฺตํ น โหติ. ปณฺณตฺติอลํวจนียภาวอชานนวเสเนว หิ อิมํ สิกฺขาปทํ อจิตฺตกํ, น สพฺเพน สพฺพํ สฺจรณภาวมฺปิ อชานนวเสน, ปาฬิยฺจ อฏฺกถายฺจ อาโรจนเมว ทสฺสิตํ. ตสฺมา สนฺทสฺสนตฺถํ ตฺวา ปณฺณสนฺทสฺสนวเสนาปิ กาเยน วา วาจาย วา อาโรเจนฺตสฺเสว อาปตฺติ โหตีติ คเหตพฺพํ.

๓๔๑. ยถา ยถา เยสุ เยสุ ชนปเทสูติ ปริจฺจตฺตภาวปฺปกาสนตฺถํ กตฺตพฺพํ ปณฺณทานาติชนิสฺสราทิชานาปนาทิตํตํเทสนิยตํ ปการํ ทสฺเสติ, อิทฺจ นิพทฺธภริยาภาเวน คหิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. อตฺตโน รุจิยา สงฺคตานํ ปน อิตฺถีนํ, มุหุตฺติกาย จ ปุริเส จิตฺตสฺส วิรชฺชนเมว อลํวจนียภาเว การณนฺติ ทฏฺพฺพํ. ทุฏฺุลฺลาทีสุปีติ อาทิ-สทฺเทน อตฺตกามสฺจริตฺตานิ สงฺคณฺหาติ, เอตฺถ ปน ปาฬิยํ กิฺจาปิ ‘‘อิตฺถี นาม มนุสฺสิตฺถี น ยกฺขี’’ติอาทินา มนุสฺสิตฺถิปุริสา น ทสฺสิตา, ตถาปิ ‘‘ทส อิตฺถิโย มาตุรกฺขิตา’’ติอาทินา มนุสฺสิตฺถีนฺเว ทสฺสิตตฺตา ปุริสานมฺปิ ตทนุคุณานเมว คเหตพฺพโต มนุสฺสชาติกาว อิตฺถิปุริสา อิธาธิปฺเปตา. ตสฺมา เยสุ สฺจริตฺตํ สมาปชฺชติ, เตสํ มนุสฺสชาติกตา, น นาลํวจนียตา, ปฏิคฺคณฺหน, วีมํสน, ปจฺจาหรณานีติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.

สฺจริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖. กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๔๒. ฉฏฺเ เอตฺตเกนาติ เอตฺตเกน ทารุอาทินา. อปริจฺฉินฺนปฺปมาณาโยติ อปริจฺฉินฺนทารุอาทิปมาณาโย. มูลจฺเฉชฺชายาติ ปรสนฺตกภาวโต โมเจตฺวา อตฺตโน เอว สนฺตกกรณวเสนาติ อตฺโถ. เอวํ ยาจโต อฺาตกวิฺตฺติทุกฺกฏฺเจว ทาสปฏิคฺคหณทุกฺกฏฺจ โหติ ‘‘ทาสิทาสปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๐, ๑๙๔) วจนํ นิสฺสาย อฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. สกกมฺมนฺติ ปาณวธกมฺมํ. อิทฺจ ปาณาติปาตโทสปริหาราย ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, น วิฺตฺติปริหาราย. อนิยเมตฺวาปิ น ยาจิตพฺพาติ สามีจิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, สุทฺธจิตฺเตน ปน หตฺถกมฺมํ ยาจนฺตสฺส อาปตฺติ นาม นตฺถิ. ยทิจฺฉกํ การาเปตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘หตฺถกมฺมํ ยาจามิ, เทถา’’ติอาทินา อยาจิตฺวาปิ วฏฺฏติ. สกิจฺจปสุตมฺปิ เอวํ การาเปนฺตสฺส วิฺตฺติ นตฺถิ เอว, สามีจิทสฺสนตฺถํ ปน วิภชิตฺวา วุตฺตํ.

สพฺพกปฺปิยภาวทีปนตฺถนฺติ สพฺพโส กปฺปิยภาวทีปนตฺถํ. มูลํ เทถาติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘มูลํ ทสฺสามา’’ติ ปมํ วุตฺตตฺตา วิฺตฺติ วา มูลนฺติ วจนสฺส กปฺปิยากปฺปิยวตฺถุสามฺวจนตฺเตปิ นิฏฺิตภติกิจฺจานํ ทาปนโต อกปฺปิยวตฺถุสาทิยนํ วา น โหตีติ กตฺวา วุตฺตํ. อนชฺฌาวุตฺถกนฺติ อปริคฺคหิตํ.

มฺจ…เป… จีวราทีนิ การาเปตุกาเมนาปีติอาทีสุ จีวรํ การาเปตุกามสฺส อฺาตกอปฺปวาริตตนฺตวาเยหิ หตฺถกมฺมยาจนวเสน วายาปเน วิฺตฺติปจฺจยา ทุกฺกฏาภาเวปิ จีวรวายาปนสิกฺขาปเทน ยถารหํ ปาจิตฺติยทุกฺกฏานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพํ. อกปฺปิยกหาปณาทิ น ทาตพฺพนฺติ กปฺปิยมุเขน ลทฺธมฺปิ หตฺถกมฺมกรณตฺถาย อิมสฺส กหาปณํ เทหีติ วตฺวา ทานํ น วฏฺฏตีติ วุตฺตํ. ปุพฺเพ กตกมฺมสฺส ทาปเน กิฺจาปิ โทโส น ทิสฺสติ, ตถาปิ อสารุปฺปเมวาติ วทนฺติ. กตกมฺมตฺถายปิ กาตพฺพกมฺมตฺถายปิ กปฺปิยโวหาเรน ปริยายโต ภตึ ทาเปนฺตสฺส นตฺถิ โทโส. วตฺตนฺติ จาริตฺตํ, อาปตฺติ น โหตีติ อธิปฺปาโย.

กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปฏิคฺคเหตพฺพานีติ สาขาย มกฺขิกพีชเนน ปณฺณาทิจฺเฉเท พีชคามโกปนสฺส เจว ตตฺถ ลคฺครชาทิอปฺปฏิคฺคหิตสฺส จ ปริหารตฺถาย วุตฺตํ. ตทุภยาสงฺกาย อสติ ตถา อกรเณ โทโส นตฺถิ. นทียาทีสุ อุทกสฺส อปริคฺคหิตตาย ‘‘อาหราติ วตฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘น อาหฏํ ปริภุฺชิตุ’’นฺติ วจนโต วิฺตฺติยา อาปนฺนํ ทุกฺกฏํ เทเสตฺวาปิ ตํ วตฺถุํ ปริภุฺชนฺตสฺส ปุน ปริโภเค ทุกฺกฏเมว, ปฺจนฺนมฺปิ สหธมฺมิกานํ น วฏฺฏติ. ‘‘อลชฺชีหิ ปน ภิกฺขูหิ วา สามเณเรหิ วา หตฺถกมฺมํ น กาเรตพฺพ’’นฺติ สามฺโต วุตฺตตฺตา อตฺตโน อตฺถาย ยํกิฺจิ หตฺถกมฺมํ กาเรตุํ น วฏฺฏติ. ยํ ปน อลชฺชี นิวาริยมาโนปิ พีชนาทึ กโรติ, ตตฺถ โทโส นตฺถิ. เจติยกมฺมาทีนิ ปน เตหิ การาเปตุํ วฏฺฏติ. เอตฺถ จ ‘‘อลชฺชีหิ สามเณเรหี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘สฺจิจฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชตี’’ติอาทิ (ปริ. ๓๕๙) อลชฺชีลกฺขณํ อุกฺกฏฺวเสน อุปสมฺปนฺเน ปฏิจฺจ อุปลกฺขณโต วุตฺตนฺติ ตํลกฺขณวิรหิตานํ สามเณราทีนํ ลิงฺคตฺเถนกโคตฺรภุปริโยสานานํ ภิกฺขุปฏิฺานํ ทุสฺสีลานมฺปิ สาธารณวเสน อลชฺชิตาลกฺขณํ ยถาวิหิตปฏิปตฺติยํ สฺจิจฺจ อติฏฺนเมวาติ คเหตพฺพํ.

อาหราเปนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ วิฺตฺติกฺขเณ วิฺตฺติปจฺจยา, ปฏิลาภกฺขเณ โคณานํ สาทิยนปจฺจยา จ ทุกฺกฏํ. โคณฺหิ อตฺตโน อตฺถาย อวิฺตฺติยา ลทฺธมฺปิ สาทิตุํ น วฏฺฏติ ‘‘หตฺถิควสฺสวฬวปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๐, ๑๙๔) วุตฺตตฺตา. เตเนวาห ‘‘าติปวาริตฏฺานโตปิ มูลจฺเฉชฺชาย ยาจิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ. เอตฺถ จ วิฺตฺติทุกฺกฏาภาเวปิ อกปฺปิยวตฺถุยาจเนปิ ปฏิคฺคหเณปิ ทุกฺกฏเมว. รกฺขิตฺวาติ โจราทิอุปทฺทวโต รกฺขิตฺวา. ชคฺคิตฺวาติ ติณทานาทีหิ โปเสตฺวา.

าติปวาริตฏฺาเน ปน วฏฺฏตีติ สกฏสฺส สมฺปฏิจฺฉิตพฺพตฺตา มูลจฺเฉชฺชวเสน ยาจิตุํ วฏฺฏติ. ตาวกาลิกํ วฏฺฏตีติ อุภยตฺถาปิ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. วาสิอาทีนิ ปุคฺคลิกานิปิ วฏฺฏนฺตีติ อาห ‘‘เอส นโย วาสี’’ติอาทิ. วลฺลิอาทีสุ จ ปรปริคฺคหิเตสุ จ เอเสว นโยติ โยเชตพฺพํ. ‘‘ครุภณฺฑปฺปโหนเกสุเยวา’’ติ อิทํ วิฺตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. อทินฺนาทาเน ปน ติณสลากํ อุปาทาย ปรปริคฺคหิตํ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหโต อวหาโร เอว, ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพ. วลฺลิอาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปาฬิอาคตานํ (ปารา. ๓๔๙) เวฬุอาทีนํ สงฺคโห. ตตฺถ ยสฺมึ ปเทเส หริตาลชาติหิงฺคุลาทิ อปฺปกมฺปิ มหคฺฆํ โหติ, ตตฺถ ตํ ตาลปกฺกปมาณโต อูนมฺปิ ครุภณฺฑเมว, วิฺาเปตุฺจ น วฏฺฏติ.

สาติ วิฺตฺติ. ปริกถาทีสุ ‘‘เสนาสนํ สมฺพาธ’’นฺติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๑.๑๙) ปริยาเยน กถนํ ปริกถา นาม. อุชุกเมว อกเถตฺวา ‘‘ภิกฺขูนํ กึ ปาสาโท น วฏฺฏตี’’ติอาทินา (วิสุทฺธิ. ๑.๑๙) อธิปฺปาโย ยถาวิภูโต โหติ, เอวํ ภาสนํ โอภาโส นาม. เสนาสนาทิอตฺถํ ภูมิปริกมฺมาทิกรณวเสน ปจฺจยุปฺปาทาย นิมิตฺตกรณํ นิมิตฺตกมฺมํ นาม. อุกฺกมนฺตีติ อปคจฺฉนฺติ.

๓๔๔. มณิ กณฺเ อสฺสาติ มณิกณฺโ. เทววณฺณนฺติ เทวตฺตภาวํ.

๓๔๕. ปาฬิยํ ปตฺเตน เม อตฺโถติ (ปารา. ๓๔๕) อนตฺถิกมฺปิ ปตฺเตน ภิกฺขุํ เอวํ วทาเปนฺโต ภควา โสตฺถิยา มนฺตปทวเสน วทาเปสิ. โสปิ ภิกฺขุ ภควตา อาณตฺตวจนํ วเทมีติ อโวจ, เตนสฺส มุสา น โหติ. อถ วา ‘‘ปตฺเตน เม อตฺโถ’’ติ อิทํ ‘‘ปตฺตํ ททนฺตู’’ติ อิมินา สมานตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอส นโย มณินา เม อตฺโถติ เอตฺถาปิ. ตสฺมา อฺเสมฺปิ เอวรูปํ กเถนฺตสฺส, กถาเปนฺตสฺส จ วจนโทโส นตฺถีติ คเหตพฺพํ.

๓๔๙. อุทฺธํมุขํ ลิตฺตา อุลฺลิตฺตา, ฉทนสฺส อนฺโต ลิมฺปนฺตา หิ เยภุยฺเยน อุทฺธํมุขา ลิมฺปนฺติ. เตนาห ‘‘อนฺโตลิตฺตา’’ติ. อโธมุขํ ลิตฺตา อวลิตฺตา. พหิ ลิมฺปนฺตา หิ เยภุยฺเยน อโธมุขา ลิมฺปนฺติ. เตนาห ‘‘พหิลิตฺตา’’ติ.

พฺยฺชนํ วิโลมิตํ ภเวยฺยาติ ยสฺมา ‘‘การยมาเนนา’’ติ อิมสฺส เหตุกตฺตุวจนสฺส ‘‘กโรนฺเตนา’’ติ อิทํ สุทฺธกตฺตุวจนํ ปริยายวจนํ น โหติ, ตสฺมา ‘‘กโรนฺเตน วา การาเปนฺเตน วา’’ติ การยมาเนนาติ พหุอุทฺเทสปทานุคุณํ กรณวจเนเนว ปทตฺถํ กตฺวา นิทฺเทเส กเต พฺยฺชนํ วิรุทฺธํ ภเวยฺย, ตถา ปน ปทตฺถวเสน อทสฺเสตฺวา สามตฺถิยโต สิทฺธเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ ปจฺจตฺตวเสน ‘‘กโรนฺโต วา การาเปนฺโต วา’’ติ ปทภาชนํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘อตฺถมตฺตเมวา’’ติอาทิ. ปทตฺถโต, สามตฺถิยโต จ ลพฺภมานํ อตฺถมตฺตเมวาติ อตฺโถ. ยฺหิ การยมาเนน ปฏิปชฺชิตพฺพํ, ตํ กโรนฺเตนาปิ ปฏิปชฺชิตพฺพเมวาติ อิทเมตฺถ สามตฺถิยํ ทฏฺพฺพํ.

อุทฺเทโสติ สามิภาเวน อุทฺทิสิตพฺโพ. เสตกมฺมนฺติ เสตวณฺณกรณตฺถํ เสตวณฺณมตฺติกาย วา สุธาย วา กตตนุกเลโป, เตน ปน สห มินิยมาเน ปมาณาติกฺกนฺตํ โหตีติ สงฺกานิวารณตฺถํ อาห ‘‘อพฺโพหาริก’’นฺติ. เตน ปมาณาติกฺกนฺตโวหารํ น คจฺฉติ กุฏิยา อนงฺคตฺตาติ อธิปฺปาโย.

ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส วุตฺตนยํ ทสฺเสนฺเตน ‘‘วุตฺตฺเหต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘อายามโต จ วิตฺถารโต จา’’ติ อวตฺวา ‘‘อายามโต วา วิตฺถารโต วา’’ติ วิกปฺปตฺถสฺส วา-สทฺทสฺส วุตฺตตฺตา เอกโตภาเค วฑฺฒิเตปิ อาปตฺตีติ ปกาสิตนฺติ อธิปฺปาโย. ติหตฺถาติ ปกติหตฺเถน ติหตฺถา, ‘‘วฑฺฒกีหตฺเถนา’’ติปิ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๓๔๘-๓๔๙) วทนฺติ, ตํ ‘‘ยตฺถ…เป… อยํ กุฏีติ สงฺขฺยํ น คจฺฉตี’’ติ อิมินา วิรุชฺฌติ วฑฺฒกีหตฺเถน ติหตฺถายปิ กุฏิยา ปมาณยุตฺตสฺส มฺจสฺส สุเขน ปริวตฺตนโต. ‘‘อูนกจตุหตฺถา วา’’ติ อิทฺจ ปจฺฉิมปฺปมาณยุตฺตสฺส มฺจสฺส อปริวตฺตนารหํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยทิ หิ ปกติหตฺเถน จตุหตฺถายปิ กุฏิยา ปมาณยุตฺโต มฺโจ น ปริวตฺตติ, สา อกุฏีเยว, ตสฺมา มฺจปริวตฺตนมตฺเตเนว ปมาณนฺติ คเหตพฺพํ. ปมาณยุตฺโต มฺโจติ สพฺพปจฺฉิมปฺปมาณยุตฺโต มฺโจ. โส หิ ปกติวิทตฺถิยา นววิทตฺถิโก, อฏฺวิทตฺถิโก วา โหติ, ตโต ขุทฺทโก มฺโจ สีสูปธานํ เปตฺวา ปาทํ ปสาเรตฺวา นิปชฺชิตุํ น ปโหติ. ปมาณโต อูนตรมฺปีติ อุกฺกฏฺปฺปมาณโต อูนตรมฺปิ, อิทฺจ เหฏฺิมปฺปมาณยุตฺตายปิ วตฺถุเทสนา กาตพฺพา, น วาติ สนฺเทหนิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํ.

กลลเลโปติ เกนจิ สิเลเสน กตเลโป, เสตรตฺตาทิวณฺณกรณตฺถํ กตตมฺพมตฺติกาทิกลลเลโป วา. เตนาห ‘‘อเลโป เอวา’’ติ. เตน ตฬากาทีสุ ฆเนน กลเลน กตพหลเลโป มตฺติกาเลปเน เอว ปวิสติ เลปโวหารคมนโตติ ทสฺเสติ. ปิฏฺสงฺฆาโฏ นาม ทฺวารพาหสงฺขาโต จตุรสฺสทารุสงฺฆาโฏ, ยตฺถ สอุตฺตรปาสํ กวาฏํ อปสฺสาย ทฺวารํ ปิทหนฺติ.

โอโลเกตฺวาปีติ อปโลเกตฺวาปิ, อปโลกนกมฺมวเสนาปีติ อตฺโถ, อปสทฺทสฺสาปิ โออาเทโส กโตติ ทฏฺพฺโพ.

๓๕๓. นิพทฺธโคจรฏฺานมฺปีติ เอตฺถ โคจราย ปกฺกมนฺตานํ หตฺถีนํ นิพทฺธคมนมคฺโคปิ สงฺคยฺหติ. เอเตสนฺติ สีหาทีนํ. โคจรภูมีติ อามิสคฺคหณฏฺานํ. น คหิตาติ ปฏิกฺขิปิตพฺพภาเวน น คหิตา, น วาริตาติ อตฺโถ. สีหาทีนฺหิ โคจรคฺคหณฏฺานํ หตฺถีนํ วิย นิพทฺธํ น โหติ, ยตฺถ ปน โคมหึสาทิปาณกา สนฺติ, ทูรมฺปิ ตํ านํ สีฆํ คนฺตฺวา โคจรํ คณฺหนฺติ. ตสฺมา เตสํ ตํ น วาริตํ, นิพทฺธคมนมคฺโคว วาริโต อาสยโต คมนมคฺคสฺส นิพทฺธตฺตา. อฺเสมฺปิ วาฬานนฺติ อรฺมหึสาทีนํ. อาโรคฺยตฺถายาติ นิรุปทฺทวาย. เสสานีติ ปุพฺพณฺณนิสฺสิตาทีนิ โสฬส. ตานิ จ ชนสมฺมทฺทมหาสมฺมทฺทกุฏิวิโลปสรีรปีฬาทิอุปทฺทเวหิ สอุปทฺทวานีติ เวทิตพฺพานิ. อภิหนนฺติ เอตฺถาติ อพฺภาฆาตํ. ‘‘เวริฆร’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘โจรานํ มารณตฺถาย กต’’นฺติ วุตฺตํ.

ธมฺมคนฺธิกาติ ธมฺเมน ทณฺฑนีติยา หตฺถปาทาทิจฺฉินฺทนคนฺธิกา. คนฺธิกาติ จ ยสฺส อุปริ หตฺถาทึ เปตฺวา ฉินฺทนฺติ, ตาทิสํ ทารุขณฺฑผลกาติ วุจฺจติ, เตน จ อุปลกฺขิตํ านํ. ปาฬิยํ รจฺฉานิสฺสิตนฺติ รถิกานิสฺสิตํ. จจฺจรนิสฺสิตนฺติ จตุนฺนํ รถิกานํ สนฺธินิสฺสิตํ. สกเฏนาติ อิฏฺกสุธาทิภณฺฑาหรณสกเฏน.

ปาจินนฺติ เสนาสนสฺส ภูมิโต ปฏฺาย ยาว ตลาวสานํ จินิตพฺพวตฺถุกํ อธิฏฺานํ, ยสฺส อุปริ ภิตฺติถมฺภาทีนิ จ ปติฏฺเปนฺติ. เตนาห ‘‘ตโต ปฏฺายา’’ติอาทิ. กิฺจาปิ อิธ ปุพฺพปโยคสหปโยคานํ อทินฺนาทาเน วิย วิเสโส นตฺถิ, ตถาปิ เตสํ วิภาเคน ทสฺสนํ ภินฺทิตฺวา วา ปุน กาตพฺพาติ เอตฺถ กุฏิยา เภเทน ปริจฺเฉททสฺสนตฺถํ กตํ. ตทตฺถายาติ ตจฺฉนตฺถาย. เอวํ กตนฺติ อเทสิตวตฺถุกํ ปมาณาติกฺกนฺตํ วา กตํ. ปณฺณสาลนฺติ ปณฺณกุฏิยา ติณปณฺณจุณฺณสฺส อปริปตนตฺถาย อนฺโต จ พหิ จ ลิมฺปนฺติ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เตเนว วกฺขติ ‘‘ปณฺณสาลํ ลิมฺปตี’’ติ.

อนฺโตเลเปเนว นิฏฺาเปตุกามํ สนฺธาย ‘‘อนฺโตเลเป วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. พหิเลเป วาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตสฺมินฺติ ทฺวารพนฺเธ วา วาตปาเน วา ปิเตติ โยเชตพฺพํ. ตสฺโสกาสนฺติ ตสฺส ทฺวารพนฺธาทิสฺส โอกาสภูตํ ฉิทฺทํ. ปุน วฑฺเฒตฺวาติ ปุพฺเพ ปิโตกาสํ ขุทฺทกํ เจ, ตํ ทฺวารวาตปานจฺฉิทฺทเภทเนน ปุน วฑฺเฒตฺวา. ปิเตติ ทฺวารพนฺเธ วา ควกฺขสงฺฆาเฏ วา อาเนตฺวา ตสฺมึ วฑฺฒิเต วา อวฑฺฒิเต วา ฉิทฺเท ปติฏฺาปิเต. เลโป น ฆฏียตีติ สมนฺตโต ทินฺโน เลโป ตถา ปิเตน ทฺวารพนฺธเนน วา วาตปาเนน วา สทฺธึ น ฆฏียติ, เอกาพทฺธํ น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. นฺติ ทฺวารพนฺธํ วา วาตปานํ วา. ปมเมว สงฺฆาทิเสโสติ เตสํ สมนฺตโต ปุพฺเพว เลปสฺส ฆเฏตฺวา นิฏฺาปิตตฺตา ทฺวารพนฺธวาตปานานํ ปนโต ปุพฺเพ เอว สงฺฆาทิเสโส.

เลปฆฏเนเนวาติ อิฏฺกาหิ กตวาตปานาทีนิ วินา สมนฺตา เลปฆฏเนเนว อาปตฺติ วาตปานาทีนํ อเลโปกาสตฺตา, อิฏฺกาหิ กตตฺตา วา, วาตปานาทีสุปิ เลปสฺส ภิตฺติเลเปน สทฺธึ ฆฏเนเนวาติปิ อตฺถํ วทนฺติ. ตตฺถาติ ปณฺณสาลายํ. อาโลกตฺถาย อฏฺงฺคุลมตฺตํ เปตฺวา ลิมฺปตีติ ทารุกุฏฺฏสฺส ทารูนมนฺตรา อฏฺงฺคุลมตฺตํ วิวรํ ยาว ลิมฺปติ, ตาว อาโลกตฺถาย เปตฺวา อวเสสํ สกุฏฺฏจฺฉทนํ ลิมฺปติ, ปจฺฉา เอตํ วิวรํ ลิมฺปิสฺสามีติ เอวํ ปเน อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโย. สเจ ปน เอวํ อกตฺวา สพฺพทาปิ อาโลกตฺถาย วาตปานวเสน เปติ, วาตปานทฺวารสงฺฆาเฏ ฆฏิเต เลโป จ ฆฏียติ, ปมเมว สงฺฆาทิเสโสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิ. มตฺติกากุฏฺฏเมว มตฺติกาเลปสงฺขฺยํ คจฺฉตีติ อาห ‘‘สเจ มตฺติกาย กุฏฺฏํ กโรติ, ฉทนเลเปน สทฺธึ ฆฏเน อาปตฺตี’’ติ. อุภินฺนํ อนาปตฺตีติ ปุริมสฺส เลปสฺส อฆฏิตตฺตา ทุติยสฺส อตฺตุทฺเทสิกตาย อสมฺภวโต.

๓๕๔. อาปตฺติเภททสฺสนตฺถนฺติ ตตฺถ ‘‘สารมฺเภ จ อปริกฺกมเน จ ทุกฺกฏํ อเทสิตวตฺถุกตาย, ปมาณาติกฺกนฺตตาย จ สงฺฆาทิเสโส’’ติ เอวํ อาปตฺติเยว วิภาคทสฺสนตฺถํ.

๓๖๑. อนิฏฺิเต กุฏิกมฺเมติ เลปปริโยสาเน กุฏิกมฺเม เอกปิณฺฑมตฺเตนปิ อนิฏฺิเต. ‘‘อฺสฺส ปุคฺคลสฺส วา’’ติ อิทํ มูลฏฺสฺส อนาปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เยน ปน ลทฺธํ, ตสฺสาปิ ตํ นิฏฺาเปนฺตสฺส ‘‘ปเรหิ วิปฺปกตํ อตฺตนา ปริโยสาเปติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติอาทิวจนโต (ปารา. ๓๖๓) อาปตฺติเยว. ปุพฺเพ กตกมฺมมฺปิ ลทฺธกาลโต ปฏฺาย อตฺตโน อตฺถาเยว กตํ นาม โหติ, ตสฺมา เตนาปิ สงฺฆสฺส วา สามเณราทีนํ วา ทตฺวา นิฏฺาเปตพฺพํ. ‘‘อฺสฺส วา’’ติ อิทํ อนุปสมฺปนฺนํเยว สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ, เกจิ ปน ‘‘ปรโต ลทฺธาย กุฏิยา นิฏฺาปเน อนาปตฺติอาทิโต ปฏฺาย อตฺตโน อตฺถาย อกตตฺตา’’ติ วทนฺติ. อปจินิตพฺพาติ ยาว ปาจินา วิทฺธํเสตพฺพา. ภูมิสมํ กตฺวาติ ปาจินตลาวสานํ กตฺวา.

๓๖๔. เลณนฺติ ปพฺพตเลณํ. น เหตฺถ เลโป ฆฏียตีติ ฉทนเลปสฺส อภาวโต วุตฺตํ, วิสุํ เอว วา อนุฺาตตฺตา. สเจ เลณสฺส อนฺโต อุปริภาเค จิตฺตกมฺมาทิกรณตฺถํ เลปํ เทนฺติ, อุลฺลิตฺตกุฏิสงฺขฺยํ น คจฺฉติ, วฏฺฏติ เอว. อิฏฺกาทีหิ กตํ จตุรสฺสกูฏาคารสณฺานํ เอกกณฺณิกาพทฺธํ นาติอุจฺจํ ปฏิสฺสยวิเสสํ ‘‘คุหา’’ติ วทนฺติ, ตาทิสํ มหนฺตมฺปิ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตํ กโรนฺตสฺส อนาปตฺติ. ภูมิคุหนฺติ อุมงฺคคุหํ.

อฏฺกถาสูติ กุกฺกุฏจฺฉิกเคหนฺติอาทีสุ อฏฺกถาสุ ติณกุฏิกา กุกฺกุฏจฺฉิกเคหนฺติ วตฺวา ปุน ตํ วิวรนฺเตหิ อฏฺกถาจริเยหิ ฉทนํ ทณฺฑเกหิ…เป… วุตฺตาติ โยชนา ทฏฺพฺพา. ตตฺถ ทณฺฑเกหิ ชาลพทฺธํ กตฺวาติ ทีฆโต, ติริยโต จ เปตฺวา วลฺลิยาทีหิ พทฺธทณฺฑเกหิ ชาลํ วิย กตฺวา. โส จาติ อุลฺลิตฺตาทิภาโว. ฉทนเมว สนฺธาย วุตฺโตติ ฉทนสฺส อนฺโต จ พหิ จ ลิมฺปนเมว สนฺธาย วุตฺโต. มตฺติกากุฏฺเฏ ภิตฺติเลปํ วินาปิ ภิตฺติยา สทฺธึ ฉทนเลปสฺส ฆฏนมตฺเตนาปิ อาปตฺติสมฺภวโต ฉทนเลโปว ปธานนฺติ เวทิตพฺพํ. กิฺจาปิ เอวํ, อถ โข ‘‘อุปจิกาโมจนตฺถเมว เหฏฺา ปาสาณกุฏฺฏํ กตฺวา ตํ อลิมฺปิตฺวา อุปริ ลิมฺปติ, เลโป น ฆฏียติ นาม, อนาปตฺติเยวา’’ติอาทิวจนโต ปน ฉทนเลปฆฏนตฺถํ สกลายปิ ภิตฺติยา เลโป อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺโพว ตสฺสา เอกเทสสฺส อเลเปปิ ฉทนเลปสฺส อฆฏนโต. เตนาห ‘‘เลโป น ฆฏียตี’’ติ. เอตฺถาติ ติณกุฏิกายํ. น เกวลฺจ ติณกุฏิกายํ เอว, เลณคุหาทีสุปิ สารมฺภาปริกฺกมนปจฺจยาปิ อนาปตฺติ เอว, อิมินา ปน นเยน อฺสฺสตฺถาย กุฏึ กโรนฺตสฺสาปิ สารมฺภาทิปจฺจยาปิ อนาปตฺติภาโว อตฺถโต ทสฺสิโต เอว โหตีติ.

ตตฺถ ปาฬิวิโรธํ ปริหริตุํ ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – อฺสฺส อุปชฺฌายาทิโน อตฺถาย กโรนฺตสฺส สารมฺภาทิปจฺจยาปิ อนาปตฺติ เอว, ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘อาปตฺติการุกานํ ติณฺณํ ทุกฺกฏาน’’นฺติอาทิวจนํ, ตํ อฺสฺสตฺถาย กโรนฺตสฺส, น สารมฺภาทิปจฺจยา อาปตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, กิฺจรหิ ยถาสมาทิฏฺาย กุฏิยา อกรณปจฺจยา อาปตฺติทสฺสนตฺถนฺติ. ตตฺถ ยถาสมาทิฏฺายาติ ‘‘ภิกฺขุ สมาทิสิตฺวา ปกฺกมติ, ‘กุฏึ เม กโรถา’ติ สมาทิสติ จ, เทสิตวตฺถุกา จ โหตุ อนารมฺภา จ สปริกฺกมนา จา’’ติ เอวํ การาปเกน อาณตฺติกฺกมํ มุฺจิตฺวา กรณปจฺจยาติ อธิปฺปาโย. กตฺถจิ ปน โปตฺถเก ‘‘กุฏิลกฺขณปฺปตฺตมฺปิ กุฏึ อฺสฺส…เป… กโรนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ อิมสฺส ปาสฺส อนนฺตรํ ‘‘ยํ ปน อาปตฺติ การุกาน’’นฺติอาทิปาโ ทิสฺสติ, โสว ยุตฺตตโร. เอวฺหิ สติ ตตฺถ อธิปฺปาโย ปากโฏ โหติ.

อนาปตฺตีติ วตฺวาติ วาสาคารตฺถาย เอว อนิยมิตตฺตา อนาปตฺตีติ วตฺวา. อเทสาเปตฺวา กโรโตติ ปมาณยุตฺตมฺปิ กโรโต. อจิตฺตกนฺติ ปณฺณตฺติอชานนจิตฺเตน อจิตฺตกํ. อุลฺลิตฺตาทีนํ อฺตรตา, เหฏฺิมปฺปมาณสมฺภโว, อเทสิตวตฺถุกตา, ปมาณาติกฺกนฺตตา, อตฺตุทฺเทสิกตา, วาสาคารตา, เลปฆฏนาติ สตฺต วา ปมาณยุตฺตงฺคาทีสุ ฉ วา องฺคานิ.

กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗. วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๖๕. สตฺตเม ปูชาวจนปฺปโยเค กตฺตริ สามิวจนสฺสปิ อิจฺฉิตตฺตา ‘‘คามสฺส วา ปูชิต’’นฺติ วุตฺตํ. รูปินฺทฺริเยสุ วิชฺชมานํ สนฺธาย เอกินฺทฺริยตา วุจฺจตีติ อาห ‘‘กายินฺทฺริยํ สนฺธายา’’ติ. เต หิ มนินฺทฺริยมฺปิ ภูตคามานํ อิจฺฉนฺติ.

๓๖๖. กิริยโต สมุฏฺานาภาโวติ วตฺถุโน อเทสนาสงฺขาตํ อกิริยํ วินา น เกวลํ กิริยาย สมุฏฺานภาโว. กิริยากิริยโต หิ อิทํ สมุฏฺาติ. อิมสฺมึ สิกฺขาปเท ภิกฺขู วา อนภิเนยฺยาติ เอตฺถ วา-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน ‘‘มหลฺลกฺจ วิหารํ กเรยฺย, ภิกฺขู จ อนภิเนยฺยา’’ติ กิริยฺจ อกิริยฺจ สมุจฺจิโนติ.

วิหารการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘. ปมทุฏฺโทสสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๘๐. อฏฺเม ปากาเรน จ ปริกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. โคปุรฏฺฏาลกยุตฺตนฺติ เอตฺถ ปากาเรสุ ยุทฺธตฺถาย กโต วงฺกสณฺาโน สรกฺเขปฉิทฺทสหิโต ปติสฺสยวิเสโส อฏฺฏาลโก นาม.

โสฬสวิธสฺสาติ จตูหิ มคฺเคหิ ปจฺเจกํ จตูสุ สจฺเจสุ กตฺตพฺพสฺส ปริฺาปหานสจฺฉิกิริยาภาวนาสงฺขาตสฺส โสฬสวิธสฺส. เต คารเวนาติ เต กิลนฺตรูปา ภิกฺขู ภตฺตุทฺเทสกฏฺาเน สนฺนิปติตานํ ภิกฺขูนํ ปุรโต อตฺตโน กิลนฺตสรีรํ ทสฺเสตฺวา อุทฺทิสาปเน คารเวน, ลชฺชายาติ อตฺโถ. เตรสปีติ ภตฺตุทฺเทสกเสนาสนคาหาปกภณฺฑาคาริกจีวรปฏิคฺคาหกจีวรภาชกยาคุภาชกผลภาชกขชฺชภาชกอปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกสาฏิยคาหาปกปตฺตคาหาปกอารามิกเปสกสามเณรเปสกสมฺมุตีนํ วเสน เตรสปิ.

ปาฬิยํ ‘‘อปิสู’’ติ อิทํ ‘‘อปิจา’’ติ อิมินา สมานตฺโถ นิปาโต. เอวํ สพฺพปเทสูติ ปีาทีสุ เสนาสนสาธารเณสุ, กติกสณฺานปเวสนิกฺขมนกาลาทีสุ ปน วิสุํ วิสุํ อธิฏฺหิตฺวา กถาเปตีติ เวทิตพฺพํ. อยฺหิ นิมฺมิตานํ ธมฺมตาติ อนิยเมตฺวา นิมฺมิตานํ วเสน วุตฺตํ, นิยเมตฺวา ปน ‘‘เอตฺตกา อิทฺจิทฺจ กเถนฺตุ, เอตฺตกา ตุณฺหี ภวนฺตุ, นานาปฺปการํ อิริยาปถํ, กิริยฺจ กปฺเปนฺตุ, นานาวณฺณสณฺานวโยนิยมา จ โหนฺตู’’ติ ปริกมฺมํ กตฺวา สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย อธิฏฺิเต อิจฺฉิติจฺฉิตปฺปการา อฺมฺมฺปิ วิสทิสาว โหนฺติ. อวตฺถุกวจนนฺติ นิรตฺถกวจนํ.

๓๘๓. เอกจาริกภตฺตนฺติ อติมนาปตฺตา สพฺเพสมฺปิ ปฏิลาภตฺถาย วิสุํ ิติกาย ปาเปตพฺพภตฺตํ. ตทฺธิตโวหาเรนาติ จตฺตาริ ปมาณมสฺส จตุกฺกนฺติ เอวํ ตทฺธิตโวหาเรน. ภโวติ ภวิตพฺโพ. อตีตํ ทิวสภาคนฺติ ตสฺมิฺเว ทิวเส สลากทานกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํ. หิยฺโยติ อิมสฺส อชฺช อิจฺเจว อตฺโถ. เตเนวาหํสุ ‘‘สฺเว อมฺเห’’ติอาทิ. ปธูปายนฺตาติ ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโกธวเสน ปธูปายนฺตา. ปาฬิยํ กิสฺส มนฺติ เกน การเณน มยาติ อตฺโถ.

๓๘๔. ‘‘สรสิ ตฺว’’นฺติ อิทํ เอกํ วากฺยํ กตฺวา, ‘‘กตฺตา’’ติ อิทฺจ กตฺตริ ริตุปจฺจยนฺตํ กตฺวา, ‘‘อสี’’ติ อชฺฌาหารปเทน สห เอกวากฺยํ กตฺวา, ‘‘เอวรูป’’นฺติ อิทํ, ‘‘ยถายํ ภิกฺขุนี อาหา’’ติ อิทฺจ ทฺวีสุ วากฺเยสุ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห. อุชุกเมวาติ ตฺวา-ปจฺจยนฺตวเสน ปมํ อตฺถคฺคหณํ อุชุกนฺติ อธิปฺปาโย.

ทุติโย ทพฺพ-สทฺโท ปณฺฑิตาทิวจโนติ อาห ‘‘น โข ทพฺพ ทพฺพา ปณฺฑิตา’’ติ. นิพฺเพเนฺตีติ โทสโต โมเจนฺติ. วินยลกฺขเณ ตนฺตินฺติ วินยวินิจฺฉยลกฺขณวิสเย อาคมํ เปนฺโต. ปาฬิยํ ยโต อหนฺติอาทีสุ ยสฺมึ กาเล อหํ ชาโต, ตโต ปภุติ สุปินนฺเตนปิ เมถุนํ ธมฺมํ นาภิชานามิ, น จ ตสฺส เมถุนธมฺมสฺส ปฏิเสวิตา อโหสินฺติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เตนาห ‘‘สุปินนฺเตนปี’’ติอาทิ. อิทานิ เอกวากฺยวเสน โยชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. น ฆฏตีติ ยสฺมา ขีณาสวสฺส วจเนน เอติสฺสา วจนํ น สเมติ, ตฺจ น ฆฏนํ ยสฺมา ปุพฺเพ ภิกฺขูสุ ปสิทฺธาย เอว อจฺจนฺตทุสฺสีลตาย เอว อโหสิ, ตสฺมา เมตฺติยํ ภิกฺขุนึ นาเสถาติ อธิปฺปาโย.

จร ปิเรติ จร คจฺฉ ปิเร ปร อมามก ตฺวํ. วินสฺสาติ อทสฺสนํ คจฺฉ. อการิกาติ อมูลเกน โจทนาย น การิกา. การโก โหตีติ ‘‘อยฺเยนมฺหิ ทูสิตา’’ติ อิมาย ปฏิฺาย ยทิ นาสิตา, ตทา เถโร ภิกฺขุนีทูสกตฺตสิทฺธิโต ตสฺส โทสสฺส การโก โหติ. อการโก โหตีติ ตาย กตปฏิฺํ อนเปกฺขิตฺวา สามฺโต ‘‘เมตฺติยํ ภิกฺขุนึ นาเสถา’’ติ ภควตา วุตฺตตฺตา อการโก โหติ. ยทิ หิ เถโร การโก ภเวยฺย, อวสฺสํ ตเมว โทสํ อปทิสิตฺวา อิมินา นาม การเณน ‘‘เมตฺติยํ ภิกฺขุนึ นาเสถา’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา, ตถา อวุตฺตตฺตา, ‘‘ทพฺพฺจ อนุยุฺชถา’’ติ อวตฺวา ‘‘อิเม จ ภิกฺขู อนุยุฺชถา’’ติ วุตฺตตฺตา จ สามตฺถิยโต เมตฺติยาย ภิกฺขุนิยา อฺเน โทเสน นาสนารหตา, วตฺถุสฺส จ อมูลกภาโว, เถรสฺส อการกภาโว จ สิทฺโธ โหตีติ อธิปฺปาโย.

อตฺตโน สุตฺตนฺติ ‘‘สกาย ปฏิฺายา’’ติ อิมินา ปกฺเขปวจเนน สหิตํ กูฏสุตฺตํ. เถโร การโก โหตีติ เอตฺถ อยมธิปฺปาโย – ‘‘สกาย ปฏิฺายา’’ติ อวตฺวา สามฺโต ‘‘เมตฺติยํ ภิกฺขุนึ นาเสถา’’ติ โอติณฺณวตฺถุสฺมึเยว ตสฺสา นาสนา วิหิตาติ ตุมฺหากํ วาเท เถโร การโก โหติ, ‘‘สกาย ปฏิฺายา’’ติ ปน วุตฺเต ปุพฺเพเยว สิทฺธสฺส ปาราชิกสฺส สุจิกาย อสฺสา สกาย ปฏิฺาย นาเสถาติ สิชฺฌนโต อมฺหากํ วาเท เถโร อการโก โหตีติ. มหาวิหารวาสีนมฺปิ ปน ‘‘สกาย ปฏิฺายา’’ติ วุตฺเต โอติณฺณวตฺถุสฺมึเยว ตสฺสา นาสนา วิหิตา โหติ, น สามฺโตติ อธิปฺปาโย. เอตฺถาติ อิเมสุ ทฺวีสุ วาเทสุ, สุตฺเตสุ วา. ยํ ปจฺฉา วุตฺตนฺติ มหาวิหารวาสีหิ ยํ วุตฺตํ, ตํ ยุตฺตนฺติ อตฺโถ. วิจาริตํ เหตนฺติ เอตํ ปจฺฉิมสฺส ยุตฺตตฺตํ วิจาริตํ, ‘‘ตตฺร สงฺฆาทิเสโส วุฏฺานคามินี…เป… อสุทฺธตาเยว นาเสสี’’ติ วกฺขมานนเยน วินิจฺฉิตนฺติ อตฺโถ. ‘‘ภิกฺขุนึ อนุทฺธํเสติ ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมินา มหาอฏฺกถาวาโท ทสฺสิโต.

ตตฺราติ เตสุ ทุกฺกฏปาจิตฺติเยสุ. ทุกฺกฏนฺติ วุตฺตมหาอฏฺกถาวาทสฺส อธิปฺปายํ ทสฺเสตฺวา ‘‘ปาจิตฺติย’’นฺติ ปวตฺตสฺส กุรุนฺทิวาทสฺส อธิปฺปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺฉิมนเยปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. วจนปฺปมาณโตติ วิสํวาทนาธิปฺปาเย สมาเนปิ อนุทฺธํสนาทิวิเสเส สงฺฆาทิเสสาทิโน วิธายกวจนพเลนาติ อตฺโถ. ภิกฺขุสฺส ปน ภิกฺขุนิยา ทุกฺกฏนฺติ ภิกฺขุนึ อนุทฺธํเสนฺตสฺส ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏํ.

เอวํ ทฺวีสุปิ อฏฺกถาวจเนสุ อธิปฺปายํ วิภาเวตฺวา อิทานิ ปจฺฉิเม ปาจิตฺติยวาเท โทสํ ทสฺเสตฺวา ปุริมทุกฺกฏวาทเมว ปติฏฺาเปตุํ ‘‘ตตฺร ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ วิสุนฺติ สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติยโต (ปาจิ. ๑) วิสุํ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ, ตตฺถ อนนฺโตคธภาวาติ อธิปฺปาโย. ตสฺมาติ ยสฺมา อมูลกานุทฺธํสเน วิสุฺเว ปาจิตฺติยํ ปฺตฺตํ, ตสฺมา ปุริมนโยติ ทุกฺกฏวาโท. เอวํ อนฺตรา ปวิฏฺํ ทุกฺกฏปาจิตฺติยวาทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปากฏเมว อตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘ตถา ภิกฺขุนี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตถาติ ยถา ภิกฺขุสฺส ภิกฺขุํ, ภิกฺขุนิฺจ อนุทฺธํเสนฺตสฺส สงฺฆาทิเสสทุกฺกฏานิ วุตฺตานิ, ตถาติ อตฺโถ. เอเตหิ นาสนา นตฺถีติ สามฺโต วุตฺตํ, ทุกฺกเฏน อิมิสฺสา ปน นาสนา นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ทุสฺสีลาติ ปาราชิกา.

๓๘๖. อาการนานตฺเตนาติ ทูสิตาการสฺส, ทูสกาการสฺส จ นานตฺเตน. อนภิรทฺโธติ อตุฏฺโ. เตนาห ‘‘น สุขิโต’’ติ. น ปสาทิโตติ อนุปฺปาทิตปฺปสาโท. ขีล-สทฺโท ถทฺธภาววจโน, กจวรปริยาโย จ โหตีติ อาห ‘‘จิตฺต…เป… ขีล’’นฺติ. นปฺปตีโตติ ปีติสุขาทีหิ น อภิคโต น อุปคโต. เตนาห ‘‘น อภิสโฏ’’ติ.

เยน ทุฏฺโติ จ กุปิโตติ จ วุตฺโตติ เอตฺถ เยน ทุฏฺโติ จ วุตฺโต เยน กุปิโตติ จ วุตฺโต, ตํ มาติกายฺจ ปทภาชเน (ปารา. ๓๘๖) จ วุตฺตํ อุภยมฺเปตนฺติ โยเชตพฺพํ. ทฺวีหีติ ‘‘เตน จ โกเปน, เตน จ โทเสนา’’ติ วุตฺตโกปโทสปเทหิ ทฺวีหิ, อตฺถโต ปน ทฺวีหิปิ โทโสว ทสฺสิโตติ อาห ‘‘สงฺขารกฺขนฺธเมว ทสฺเสตี’’ติ. ยายาติ อนตฺตมนตาย.

น จุทิตกวเสนาติ ยทิ จุทิตกวเสนาปิ อมูลกํ อธิปฺเปตํ สิยา, อมูลกํ นาม อนชฺฌาปนฺนนฺติ ปทภาชนํ วเทยฺยาติ อธิปฺปาโย. ยํ ปาราชิกนฺติ ภิกฺขุโน อนุรูเปสุ เอกูนวีสติยา ปาราชิเกสุ อฺตรํ. ปทภาชเน (ปารา. ๓๘๖) ปน ภิกฺขุวิภงฺเค อาคตาเนว คเหตฺวา ‘‘จตุนฺนํ อฺตเรนา’’ติ วุตฺตํ. เอตํ อิธ อปฺปมาณนฺติ เอตํ อาปนฺนานาปนฺนตํ อิธานุทฺธํสเน อาปตฺติยา อนงฺคํ, อาปตฺตึ ปน อาปนฺเน วา อนาปนฺเน วา ปุคฺคเล ‘‘อนาปนฺโน เอโส สุทฺโธ’’ติ สุทฺธสฺาย วา วิมติยา วา จาวนาธิปฺปาโยว อิธ องฺคนฺติ อธิปฺปาโย.

ตเถวาติ ปสาทโสเตน, ทิพฺพโสเตน วาติ อิมมตฺถํ อติทิสติ. ทิฏฺานุสาเรเนว สมุปฺปนฺนา ปริสงฺกาว ทิฏฺปริสงฺกิตํ นาม. เอวํ เสเสสุปิ. ‘‘อทิสฺวา วา’’ติ อิทํ อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ, ทิสฺวา ปกฺกนฺเตสุปิ โทโส นตฺถิเยว. อิเมสนฺติ อิเมหิ. กริสฺสนฺตีติ ตสฺมึ ขเณ อุปฺปชฺชนาการทสฺสนํ, ปจฺฉา ปน เอตฺตเกน กาเลน กตํ วาติ สงฺกาย โจเทติ. น หิ กริสฺสนฺตีติ โจทนา อตฺถิ. ‘‘อริฏฺํ ปีต’’นฺติ อิทํ มุเข สุราคนฺธวายนนิมิตฺตทสฺสนํ. อริฏฺฺหิ สุราสทิสวณฺณคนฺธํ กปฺปิยเภสชฺชํ.

ทิฏฺํ อตฺถิ สมูลกนฺติอาทีสุ อชฺฌาจารสฺส สมฺภวาสมฺภวานํ มูลามูลภาวทสฺสนํ. อตฺถิ สฺาสมูลกนฺติอาทิ ปน ทิฏฺสฺาย สมฺภวาสมฺภวานํ มูลามูลภาวทสฺสนํ. ทิสฺวาว ทิฏฺสฺี หุตฺวา โจเทตีติ เอตฺถ ยํ โจเทติ, ตโต อฺํ ปุคฺคลํ วีติกฺกมนฺตํ, ปฏิจฺฉนฺโนกาสโต นิกฺขมนฺตํ วา ทิสฺวา ‘‘อยํ โส’’ติ สฺาย โจเทนฺโตปิ สงฺคยฺหติ. เอส นโย สุตาทีสุปิ. สมูลเกน วา สฺาสมูลเกน วาติ เอตฺถ ปาราชิกมาปนฺนํ ทิฏฺาทิมูลเกน จ ‘‘อยํ อาปนฺโน’’ติ อสุทฺธสฺาย โจเทนฺโต สมูลเกน โจเทติ นาม. สฺาสมูลกตฺเต เอว อนาปตฺติสมฺภวโต อาปนฺเน วา อนาปนฺเน วา ปุคฺคเล อาปนฺนสฺี ทิฏฺาทีสุ, อทิฏฺาทีสุ วา มูเลสุ ทิฏฺสุตาทิสฺี เตน ทิฏฺาทิมูลเกน ตํ ปุคฺคลํ โจเทนฺโต สฺาสมูลเกน โจเทติ นาม. อิเมสํ อนาปตฺติ, วุตฺตวิปริยาเยน อาปตฺติวาเร อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

สมีเป ตฺวาติ หตฺถวิการวจีโฆสานํ โจทนาวเสน ปวตฺติยมานานํ ทสฺสนสวนูปจาเร ตฺวาติ อตฺโถ. เกจิ ปน ‘‘ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร ตฺวา’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๓๘๕-๓๘๖) วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. ปรโต พฺยติเรกโต อนาปตฺตึ ทสฺเสนฺเตน ‘‘ทูตํ วา ปณฺณํ วา สาสนํ วา เปเสตฺวา’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น ปน ‘‘ทฺวาทสหตฺถํ มุฺจิตฺวา โจเทนฺตสฺส สีสํ น เอตี’’ติ วุตฺตํ. วาจาย วาจายาติ สกึ อาณตฺตสฺส สกลมฺปิ ทิวสํ วทโต วาจาย วาจาย โจทาปกสฺเสว อาปตฺติ. โสปีติ อาณตฺโตปิ. ตสฺส จ ‘‘มยาปิ ทิฏฺ’’นฺติอาทึ อวตฺวาปิ ‘‘อมูลก’’นฺติ สฺาย จาวนาธิปฺปาเยน ‘‘ตฺวํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโนสี’’ติ อิทเมว วาจํ ปรสฺส วจนํ วิย อกตฺวา สามฺโต วทนฺตสฺสาปิ สงฺฆาทิเสโส เอว. สติปิ ปน อนุทฺธํสนาธิปฺปาเย ‘‘อสุเกน เอวํ วุตฺต’’นฺติ ปเรน วุตฺตเมว วทนฺตสฺส นตฺถิ สงฺฆาทิเสโส. สเจ ปน ปเรน อวุตฺตมฺปิ วุตฺตนฺติ วทติ, อาปตฺติ เอว.

สมฺพหุลา สมฺพหุเล สมฺพหุเลหิ วตฺถูหีติ เอตฺถ สมฺพหุเลติ จุทิตกพหุตฺตนิทฺเทเสน ปุริเมสุ ตีสุ วาเรสุ จุทิตกพหุตฺเตนาปิ วารเภทสพฺภาวํ าเปติ. เอกสฺมิฺหิ จุทิตกวตฺถุโจทกเภเทน อิทํ จตุกฺกํ วุตฺตํ, จุทิตกพหุตฺเตนาปิ จตุกฺกนฺตรํ ลพฺภตีติ อฏฺกํ โหติ เอว.

อมูลกโจทนาปสงฺเคน สมูลกโจทนาลกฺขณาทึ ทสฺเสตุํ ‘‘โจเทตุํ ปน โก ลภตี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ภิกฺขุสฺส สุตฺวา โจเทตีติอาทิ สุตฺตํ ยสฺมา เย โจทกสฺส อฺเสํ วิปตฺตึ ปกาเสนฺติ, เตปิ ตสฺมึ ขเณ โจทกภาเว ตฺวาว ปกาเสนฺติ, เตสฺจ วจนํ คเหตฺวา อิตโรปิ ยสฺมา โจเทตุฺจ อสมฺปฏิจฺฉนฺตํ เตหิ ติตฺถิยสาวกปริโยสาเนหิ ปมโจทเกหิ สมฺปฏิจฺฉาเปตุฺจ ลภติ, ตสฺมา อิธ สาวกภาเวน อุทฺธฏนฺติ เวทิตพฺพํ.

ทูตํ วาติอาทีสุ ‘‘ตฺวํ เอวํ คนฺตฺวา โจเทหี’’ติ ทูตํ วา เปเสตฺวา โย โจเทตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ปณฺณํ, มูลสาสนํ วา เปเสตฺวา. สมเยนาติ ปกติยา ชานนกฺขเณ.

ครุกานํ ทฺวินฺนนฺติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสานํ. มิจฺฉาทิฏฺิ นาม ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา (ม. นิ. ๑.๔๔๕; ๒.๙๔, ๙๕, ๒๒๕; ๓.๙๑, ๑๑๖, ๑๓๖; สํ. นิ. ๓.๒๑๐) ทสวตฺถุกา ทิฏฺิ, สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาตํ อนฺตํ คณฺหาปกทิฏฺิ อนฺตคฺคาหิกา นาม. อาชีวเหตุ ปฺตฺตานํ ฉนฺนนฺติ อาชีวเหตุปิ อาปชฺชิตพฺพานํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปาราชิกํ (ปารา. ๑๙๕), สฺจริตฺเต (ปารา. ๓๐๑, ๓๐๒) สงฺฆาทิเสโส, ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, โส อรหา’’ติ (ปารา. ๒๒๐) ปริยาเยน ถุลฺลจฺจยํ, ภิกฺขุสฺส ปณีตโภชนวิฺตฺติยา ปาจิตฺติยํ (ปาจิ. ๒๕๗), ภิกฺขุนิยาปณีตโภชนวิฺตฺติยา ปาฏิเทสนียํ (ปาจิ. ๑๒๓๖), สูโปทนวิฺตฺติยา (ปาจิ. ๖๑๒-๖๑๓) ทุกฺกฏนฺติ อิเมสํ ปริวาเร (ปริ. ๒๘๗) วุตฺตานํ ฉนฺนํ. น เหตา อาปตฺติโย อาชีวเหตุ เอว ปฺตฺตา สฺจริตฺตาทีนํ อฺถาปิ อาปชฺชิตพฺพโต. อาชีวเหตุปิ เอตาสํ อาปชฺชนํ สนฺธาย เอวํ วุตฺตํ, อาชีวเหตุปิ ปฺตฺตานนฺติ อตฺโถ. น เกวลฺจ เอตา เอว, อฺาปิ อทินฺนาทานกุลทูสนปาณวธเวชฺชกมฺมาทิวเสน อาชีวเหตุ อาปชฺชิตพฺพาปิ สนฺติ, ตา ปน อาปตฺติสภอาคตาย ปาราชิกาทีสุ ฉสุ เอว สงฺคยฺหนฺตีติ วิสุํ น วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.

เอตฺตาวตา ปน สีสํ น เอตีติ สงฺฆาทิเสสํ สนฺธาย วุตฺตํ, โจทนา ปน กตา เอว โหติ. ตึสานีติ ตึสํ เอเตสมตฺถีติ ตึสานิ, ตึสาธิกานีติ วุตฺตํ โหติ. นวุตานีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.

อตฺตาทานํ อาทาตุกาเมนาติ เอตฺถ อตฺตนา อาทาตพฺพโต ทิฏฺาทิมูลเกหิ คเหตพฺพโต ปรสฺส วิปฺผนฺทิตุํ อทตฺวา ปคฺคณฺหนโต อตฺตาทานนฺติ โจทนา วุจฺจติ, ตํ อาทาตุกาเมน, โจทนํ กตฺตุกาเมนาติ อตฺโถ.

อุพฺพาหิกายาติ อุพฺพหนฺติ วิโยเชนฺติ เอตาย อลชฺชีนํ ตชฺชนึ วา กลหํ วาติ อุพฺพาหิกา, สงฺฆสมฺมุติ, ตาย. วินิจฺฉินนํ นาม ตาย สมฺมตภิกฺขูหิ วินิจฺฉนนเมว. อลชฺชุสฺสนฺนาย หิ ปริสาย สมถกฺขนฺธเก (จูฬว. ๒๒๗) อาคเตหิ ทสงฺเคหิ สมนฺนาคตา ทฺเว ตโย ภิกฺขู ตตฺเถว วุตฺตาย ตฺติทุติยกมฺมวาจาย สมฺมนฺนิตพฺพา, เตหิ จ สมฺมเตหิ วิสุํ วา นิสีทิตฺวา, ตสฺสา เอว วา ปริสาย ‘‘อฺเหิ น กิฺจิ กเถตพฺพ’’นฺติ สาเวตฺวา ตํ อธิกรณํ วินิจฺฉิตพฺพํ.

กิมฺหีติ กิสฺมึ วตฺถุสฺมึ, กตรวิปตฺติยนฺติ อตฺโถ. ‘‘กิมฺหิ นํ นามา’’ติ อิทํ ‘‘กตราย วิปตฺติยา เอตํ โจเทสี’’ติ ยาย กายจิ วิฺายมานาย ภาสาย วุตฺเตปิ โจทกสฺส วินเย อปกตฺุตาย ‘‘สีลาจารทิฏฺิอาชีววิปตฺตีสุ กตรายาติ มํ ปุจฺฉตี’’ติ าตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ปุจฺฉา, น ปน กิมฺหีติอาทิปทตฺถมตฺตํ อชานนฺตสฺส. น หิ อนุวิชฺชโก โจทกํ พาลํ อปริจิตภาสาย ‘‘กิมฺหิ น’’นฺติ ปุจฺฉติ. ‘‘กิมฺหิ นมฺปิ น ชานาสี’’ติ อิทมฺปิ วจนมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ น โหติ, ‘‘กตรวิปตฺติยา’’ติ วุตฺเต ‘‘อสุกาย วิปตฺติยา’’ติ วตฺตุมฺปิ น ชานาสีติ วจนสฺส อธิปฺปายเมว สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. เตเนว วกฺขติ ‘‘พาลสฺส ลชฺชิสฺส นโย ทาตพฺโพ’’ติ วตฺวา จ ‘‘กิมฺหิ นํ โจเทสีติ สีลวิปตฺติยา’’ติอาทิ อธิปฺปายปฺปกาสนเมว นยทานํ วุตฺตํ, น ปน กิมฺหิ-นํ-ปทานํ ปริยายมตฺตทสฺสนํ. น หิ พาโล ‘‘กตรวิปตฺติยํ นํ โจเทสี’’ติ อิมสฺส วจนสฺส อตฺเถ าเตปิ วิปตฺติปฺปเภทนํ, อตฺตนา โจทิยมานํ วิปตฺติสรูปฺจ ชานิตุํ สกฺโกติ, ตสฺมา เตเนว อชานเนน อลชฺชี อปสาเทตพฺโพ. ‘‘กิมฺหิ น’’นฺติ อิทมฺปิ อุปลกฺขณมตฺตํ, อฺเน วา เยน เกนจิ อากาเรน อวิฺุตํ ปกาเสตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺโพว.

‘‘ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหายา’’ติอาทิวจนโต (ปารา. ๓๙; ปริ. ๒) ‘‘อลชฺชีนิคฺคหตฺถาย…เป… ปฺตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. เอหิตีติ หิ-กาโร เอตฺถ อาคโม ทฏฺพฺโพ, อาคมิสฺสตีติ อตฺโถ. ทิฏฺสนฺตาเนนาติ ทิฏฺนิยาเมน. อลชฺชิสฺส ปฏิฺาย เอว กาตพฺพนฺติ วจนปฏิวจนกฺกเมเนว โทเส อาวิภูเตปิ อลชฺชิสฺส ‘‘อสุทฺโธห’’นฺติ โทสสมฺปฏิจฺฉนปอฺาย เอว อาปตฺติยา กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. เกจิ ปน ‘‘อลชฺชิสฺส เอตํ นตฺถีติ สุทฺธปฏิฺาย เอว อนาปตฺติยา กาตพฺพนฺติ อยเมตฺถ อตฺโถ สงฺคหิโต’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ อนุวิชฺชกสฺเสว นิรตฺถกตฺตาปตฺติโต โจทเกเนว อลชฺชิปฏิฺาย าตพฺพโต. โทสาปคมปฏิฺา เอว หิ อิธ ปฏิฺาติ อธิปฺเปตา. เตเนว วกฺขติ ‘‘เอตมฺปิ นตฺถีติ ปฏิฺํ น เทตี’’ติอาทิ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๘๕-๓๘๖).

ตทตฺถทีปนตฺถนฺติ อลชฺชิสฺส โทเส อาวิภูเตปิ ตสฺส โทสาปคมปฏิฺาย เอว กาตพฺพตาทีปนตฺถํ. วิวาทวตฺถุสงฺขาเต อตฺเถ ปจฺจตฺถิกา อตฺถปจฺจตฺถิกา. สฺํ ทตฺวาติ เนสํ กถาปจฺเฉทตฺถํ, อภิมุขกรณตฺถฺจ สทฺทํ กตฺวา. วินิจฺฉินิตุํ อนนุจฺฉวิโกติ ‘‘อสุทฺโธ’’ติ สฺาย โจทกปกฺเข ปวิฏฺตฺตา อนุวิชฺชกภาวโต พหิภูตตฺตา อนุวิชฺชิตุํ อสกฺกุเณยฺยตํ สนฺธาย วุตฺตํ. สนฺเทเห เอว หิ สติ อนุวิชฺชิตุํ สกฺกา, อสุทฺธทิฏฺิยา ปน สติ จุทิตเกน วุตฺตํ สพฺพํ อสจฺจโตปิ ปฏิภาติ, กถํ ตตฺถ อนุวิชฺชนา สิยาติ.

‘‘ตถา นาสิตโกว ภวิสฺสตี’’ติ อิมินา วินิจฺฉยํ อทตฺวา สงฺฆโต วิโยชนํ นาม ลิงฺคนาสนา วิย อยมฺปิ เอโก นาสนปฺปกาโรติ ทสฺเสติ. วิรทฺธํ โหตีติ สฺจิจฺจ อาปตฺตึ สหสา อาปนฺโน โหติ. ‘‘อาทิโต ปฏฺาย อลชฺชี นาม นตฺถี’’ติ อิทํ ‘‘ปกฺขานุรกฺขณตฺถาย ปฏิฺํ น เทตี’’ติ อิมสฺส อลชฺชิลกฺขณสมฺภวสฺส การณวจนํ. ปฏิจฺฉาทิตกาลโต ปฏฺาย อลชฺชี นาม เอว, ปุริโม ลชฺชิภาโว น รกฺขตีติ อตฺโถ. ปฏิฺํ น เทตีติ สเจ มยา กตโทสํ วกฺขามิ, มยฺหํ อนุวตฺตกา ภิชฺชิสฺสนฺตีติ ปฏิฺํ น เทติ. าเน น ติฏฺตีติ ลชฺชิฏฺาเน น ติฏฺติ, กายวาจาสุ วีติกฺกโม โหติ เอวาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘วินิจฺฉโย น ทาตพฺโพ’’ติ, ปุพฺเพ ปกฺขิกานํ ปฏิฺาย วูปสมิตสฺสาปิ อธิกรณสฺส ทุวูปสนฺตตาย อยมฺปิ ตถา นาสิตโกว ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโย.

จุทิตกโจทเกสุ ปฏิปตฺตึ ตฺวาติ ‘‘ตุมฺเห อมฺหากํ วินิจฺฉเยน ตุฏฺา ภวิสฺสถา’’ติอาทินา วุตฺตํ จุทิตกโจทเกสุ อนุวิชฺชเกน ปฏิปชฺชิตพฺพกมฺมํ ตฺวา. วินิจฺฉโย มชฺเฌติ อาปตฺตีติ วา อนาปตฺตีติ วา วินิจฺฉยปริโยสานอนุวิชฺชนานํ มชฺฌํ นามาติ อตฺโถ.

อมูลกมฺปิ สมูลกํ กตฺวา วทนฺตีติ อาห ‘‘ทฺเว มูลานี’’ติ. กาเลน วกฺขามีติอาทีสุ โอกาสํ การาเปตฺวา วทนฺโต กาเลน วทติ นาม. สลากคฺคยาคุอคฺคภิกฺขาจารฏฺานาทีสุ โจเทนฺโต อกาเลน วทติ นาม. โทสโต วุฏฺาเปตุกามตาย วทนฺโต อตฺถสํหิเตน วทติ นาม. โทสนฺตโรติ โทสจิตฺโต. ปนฺนรสสุ ธมฺเมสูติ ‘‘ปริสุทฺธกายสมอาจารตา, ตถา วจีสมาจารตา, สพฺรหฺมจารีสุ เมตฺตจิตฺตตา, พหุสฺสุตตา, อุภินฺนํ ปาติโมกฺขานํ สฺวาคตาทิตา, กาเลน วกฺขามี’’ติอาทินา (ปริ. ๓๖๒) วุตฺตปฺจธมฺมา จ การุฺตา, หิเตสิตา, อนุกมฺปตา, อาปตฺติวุฏฺานตา, วินยปุเรกฺขารตาติ (จูฬว. ๔๐๑) อิเมสุ ปนฺนรสสุ. ตตฺถ ‘‘การุฺตา’’ติ อิมินา กรุณา ทสฺสิตา. หิเตสิตาติ หิตคเวสนตา. อนุกมฺปตาติ เตน หิเตน สํโยชนตา, อิเมหิ ทฺวีหิปิ เมตฺตา ทสฺสิตา. อาปตฺติวุฏฺานตาติ สุทฺธนฺเต ปติฏฺาปนตา. วตฺถุํ โจเทตฺวา สาเรตฺวา ปฏิฺํ อาโรเปตฺวา ยถาปฏิฺาย กมฺมกรณํ วินยปุเรกฺขารตา นาม.

อธิกรณฏฺเนาติ อธิกาตพฺพฏฺเน, สมเถหิ วูปสเมตพฺพฏฺเนาติ อตฺโถ. ตํ นานตฺตํ ทสฺเสตุนฺติ อิธ อนธิปฺเปตมฺปิ อตฺถุทฺธารวเสน ตํ นานตฺตํ ทสฺเสตุนฺติ อธิปฺปาโย. เตเนว วกฺขติ ‘‘เสสานิ อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตานี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๘๕-๓๘๖). ยํ อธิกิจฺจาติอาทินา อธิกรณสทฺทสฺส กมฺมสาธนตา วุตฺตา.

คาหนฺติ ‘‘อสุกํ โจเทสฺสามี’’ติ มนสา โจทนาการสฺส คหณํ. เจตนนฺติ ‘‘โจเทสฺสามี’’ติ อุปฺปนฺนจิตฺตพฺยาปารสงฺขาตํ จิตฺตกมฺมํ. อกฺขนฺตินฺติ จุทิตกสฺส วิปตฺตึ ทิสฺวา อุปฺปนฺนํ โกธํ อสหนํ, ตถา ปวตฺตํ วา ยํ กิฺจิ จิตฺตเจตสิกราสึ. โวหารนฺติ โจทนาวสปฺปวตฺตวจนํ. ปณฺณตฺตินฺติ โจทนาวสปฺปวตฺตํ มนสา ปริกปฺปิตํ นามปณฺณตฺตึ. อตฺตาทานํ คเหตฺวาติ โจทนํ มนสา คเหตฺวา. ตํ อธิกรณนฺติ ตํ คาหลกฺขณํ อธิกรณํ. นิรุชฺฌติ เจตนาย ขณิกตฺตา, สา จ สมถปฺปตฺตา โหตีติ เอวเมตฺถ อนิฏฺปฺปสงฺโค เวทิตพฺโพ. เอวํ อุปริปิ ‘‘ตุณฺหี โหตี’’ติ อิมินา โวหารวจนสฺส นิโรธํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ตํ อธิกรณํ สมถปฺปตฺตํ ภวิสฺสตี’’ติ. ‘‘ตสฺมา ปณฺณตฺติ อธิกรณ’’นฺติ อฏฺกถาสุ กตสนฺนิฏฺานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺสาปิ เอกจฺเจหิ ปฏิกฺขิตฺตภาวํ ทสฺเสตฺวา ปุน ตมฺปิ ปฏิเสเธตฺวา อฏฺกถาสุ วุตฺตปณฺณตฺติยา เอว อธิกรณตํ สมตฺเถตุํ ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ตํ ปเนตนฺติ ปณฺณตฺติ อธิกรณนฺติ เอตํ คหณํ วิรุชฺฌตีติ สมฺพนฺโธ. ปาราชิกาทิอาปตฺติ เอกนฺตอกุสลสภาวา วา อพฺยากตสภาวา วา โหตีติ สฺาย ‘‘เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺตี’’ติอาทิกํ สุตฺตํ ปณฺณตฺติอธิกรณวาเทน วิรุชฺฌตีติ ทสฺเสตุํ อุทฺธฏํ. เตนาห ‘‘น หิ เต…เป… อจฺจนฺตอกุสลตฺตา’’ติอาทิ. เตติ อฏฺกถาจริยา.

อมูลกฺเจว ตํ อธิกรณนฺติ เอตฺถ อมูลกปาราชิกเมว อธิกรณ-สทฺเทน อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ยฺเจต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ยสฺมา ปนาติอาทิ ปน อิธาธิปฺเปตาย อมูลกปาราชิกาปตฺติยา เอว ปณฺณตฺติภาโว ยุชฺชตีติ ทสฺเสตุํ อารทฺธํ. ตตฺถ ยาย ปณฺณตฺติยาติ สภาวโต ปริสุทฺเธปิ ปุคฺคเล ‘‘ปาราชิโก’’ติอาทินา โจทเกน ปวตฺติตํ นามปณฺณตฺตึ สนฺธาย วทติ. ปฺตฺโตติ กถิโต. อธิกรเณ ปวตฺตตฺตาติ อวิชฺชมาเนปิ มนสา อาโรปิตมตฺเต อาปตฺตาธิกรเณ วาจกภาเวน ปวตฺตตฺตา.

เอวํ นามปณฺณตฺติวเสน อิมสฺมึ สิกฺขาปเท อาปตฺตาธิกรณสฺส ปฺตฺติภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺถปณฺณตฺติวเสนาปิ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา วาย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ปฺตฺติมตฺตเมวาติ อวิชฺชมานสฺส วิชฺชมานากาเรน มนสา อาโรปิตอตฺถปณฺณตฺติมตฺตเมวาติ อตฺโถ. ตฺจ โข อิเธวาติ ตฺจ ยถาวุตฺตปริยาเยน ปณฺณตฺติยา อธิกรณตฺตํ อิเธว อิมสฺมึ เอว สิกฺขาปเท. เอเกติ เกจิ. ตํ น ยุตฺตนฺติ ยํ เอกจฺเจหิ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ, อธิกรณสฺส ปณฺณตฺติภาวํ นิเสเธตฺวา กุสลาทิปรมตฺถภาวํ สาเธตุํ ‘‘ตํ ปเนตํ เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺตี’’ติอาทินา ปปฺจโต ทสฺสิโต, ตํ น ยุตฺตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ การณมาห ‘‘อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติอาทินา, เตน จ ตสฺมึ วาเท ยทิ อาปตฺติ นาม อกุสลา วา อพฺยากตา วา ภเวยฺย, กถํ อาทิกมฺมิกสฺส อนาปตฺติ ภเวยฺย? ตสฺสาปิ อกุสลาทีนํ อุปฺปนฺนตฺตา ภควโต สิกฺขาปทปฺตฺติโต ปฏฺาย ยาว อาปตฺตีติปิ น สกฺกา วตฺตุํ, เมถุนาทีสุ อกุสลาทีนํ สิกฺขาปทปฺตฺติโต ปุพฺเพปิ สมุปฺปตฺติโต. ตโต เอว อนุปสมฺปนฺนานมฺปิ อาปตฺติปฺปสงฺโค, คิลานาทีนํ อุปฺปนฺนตฺตา อนุปฺตฺติยาปิ อนาปตฺติอภาวปฺปสงฺโค จ สิยา. อถ มตํ ‘‘น เกวลํ อกุสลาทิ เอว, อถ โข ภควตา ปฏิกฺขิตฺตภาวํ ชานนฺตสฺส สมุปฺปชฺชมานา เอว อกุสลาทโย อาปตฺตี’’ติ, ตมฺปิ อสารํ, สิกฺขาปทปฺตฺตึ อชานิตฺวา วีติกฺกมนฺตสฺส เมถุนาทีสุ อนาปตฺติปฺปสงฺคโต, อกุสลาทิสภาวาย จ อาปตฺติยา เอกปโยคาทีสุ เอกตฺตาทิปิ น สิยา. น หิ สกลมฺปิ ทิวสํ อิตฺถึ กายโต อโมเจตฺวา ผุสนฺตสฺส เอกเมวากุสลํ อุปฺปชฺชติ, พหู วา อิตฺถิโย ผุสิตฺวา อปคจฺฉนฺตสฺส พหูนิ, เยนาปตฺติยา เอกตฺตํ, พหุตฺตํ วา สิยาติ เอวมาทิกํ อยุตฺตึ สงฺคเหตฺวา ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ.

ตตฺถ วตฺถุฺจาติ วีติกฺกโม. ตฺหิ อาปตฺติสมฺมุติปฺาปนสฺส โอกาสฏฺเน ‘‘วตฺถู’’ติ วุจฺจติ. โคตฺตนฺติ อทินฺนาทานาทิโต พุทฺธิสทฺทนิวตฺตนฏฺเน ปริกปฺปิตสามฺากาโร โคตฺตํ. นามนฺติ อวิชฺชมานนามปฺตฺติ. ตสฺส ปน ปาราชิกนฺติ นามสฺส อตฺถภูตา อาปตฺติ อตฺถปฺตฺติ เอวาติ ทฏฺพฺพํ. ยํ ปน ‘‘วิวาทาธิกรณํ สิยา กุสล’’นฺติอาทิ (จูฬว. ๒๒๐; ปริ. ๓๐๓), ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสล’’นฺติอาทิ (จูฬว. ๒๒๒) จ สุตฺตํ เตหิ สมุทฺธฏํ, ตมฺปิ น วิวาทาทีนํ กุสลาทิภาวสฺส ปริยายเทสิตตฺตาติ ยํ เอตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา ปมปาราชิกสมุฏฺานาทิวณฺณนาย สารตฺถทีปนิยํ วิรทฺธฏฺานโสธนตฺถํ วิตฺถารโต วุตฺตนฺติ ตตฺเถว ตํ คเหตพฺพํ, สารตฺถทีปนีการกสฺส อกุสลาทิรูปาว อาปตฺตีติ ลทฺธิ, เตเนว โส อิธาปิ ‘‘ตสฺมา ปณฺณตฺติอธิกรณนฺติ อฏฺกถาสุ กตสนฺนิฏฺานํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตมฺปิ น ยุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘ตํ ปเนต’นฺติอาทิมาหา’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๓๘๕-๓๘๖) เอวํ อตฺตโน ลทฺธึ อฏฺกถาจริยสฺสปิ ลทฺธึ กตฺวา คนฺถวิโรธมฺปิ อโนโลเกตฺวา ทสฺเสสิ. น เหตฺถ พุทฺธโฆสาจริโย อฏฺกถาวาทํ อยุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ปเนต’’นฺติอาทิมารภิ ‘‘ปณฺณตฺติมตฺตเมว อาปตฺตาธิกรณนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ สยเมว อุปริ กถนโต, อถ โข ทุลฺลทฺธิกานํ เอกจฺจานํ ตตฺถ วิปฺปฏิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา ปุน ตํ ปฏิเสเธตุกาโม อารภิ, เตเนว อนฺเต ‘‘เอเก’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. วิวาทาทีนํ กุสลาทิกตฺเต ตํสมถานมฺปิ ตพฺภาโว อาปชฺชติ ปรมตฺเถสุ ปณฺณตฺติยา สมถาโยคาติ อาห ‘‘กุสลาทิสมเถหี’’ติ. ปฺตฺติสภาวานเมว จตุนฺนํ อธิกรณานํ สมเถหิ อธิกรณียตา, น ปน กุสลาทิปรมตฺถรูปานํ เตสํ เตสํ ขณิกตาย สยเมว สมถปฺปตฺติโตติ เหฏฺา สมตฺถิตมตฺถํ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺเตน ‘‘อิติ อิมินา อธิกรณฏฺเนา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺส ยถาวุตฺตนเยน สมเถหิ อธิกรณียตายาติ อตฺโถ. ‘‘อิเธกจฺโจ’’ติ อิมินา อิธาธิปฺเปตํ วิวาทํ นิวตฺเตติ.

อนุวาโทติ วิปตฺตีหิ อุปวทนา เจว โจทนา จ. ตตฺถ อุปวทนา นาม ครหา, อกฺโกโส จ. ปฺจปีติ มาติกาปริยาปนฺนาปตฺติโย สนฺธาย วุตฺตํ. กิจฺจยตาติ กตฺตพฺพตา. สปทานุกฺกมนิทฺเทสสฺสาติ เอตฺถ ปทานุกฺกมนิทฺเทโสติ ปทภาชนํ วุจฺจติ, เตน สหิตสฺส สิกฺขาปทสฺสาติ อตฺโถ.

๓๘๗. อสฺสาติ กตฺตุอตฺเถ สามิวจนนฺติ อาห ‘‘เอเตน โจทเกนา’’ติอาทิ. ทิฏฺมูลเก ปนาติ ‘‘ทิฏฺสฺส โหติ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปชฺชนฺโต’’ติอาทิ (ปารา. ๓๘๗) ปาฬิวารํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ อิตฺถิยา สทฺธึ รโหนิสชฺชาทิทสฺสนมตฺตวเสน ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ปุคฺคโล เตน ทิฏฺโ, น ปน มคฺเคน มคฺคปฺปฏิปาทนาทิทสฺสนวเสน. ยทิ หิ เตน โส ตถา ทิฏฺโ ภเวยฺย, อสุทฺธสฺี เอวายํ ตสฺมึ ปุคฺคเล สิยา, อสุทฺธสฺาย จ สุทฺธํ วา อสุทฺธํ วา โจเทนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโส น สิยา ‘‘อนาปตฺติ สุทฺเธ อสุทฺธทิฏฺิสฺส, อสุทฺเธ อสุทฺธทิฏฺิสฺสา’’ติอาทิวจนโต (ปารา. ๓๙๐). ตสฺมา อิตฺถิยา สทฺธึ รโหนิสชฺชาทิมตฺตเมว ทิสฺวาปิ ‘‘สทฺโธ กุลปุตฺโต, นายํ ปาราชิกํ อาปชฺชตี’’ติ ตสฺมึ สุทฺธสฺิสฺส วา เวมติกสฺส วา ‘‘สุโต มยา ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปชฺชนฺโต’’ติอาทินา นิยเมตฺวา โจเทนฺตสฺเสว สงฺฆาทิเสโส, น อสุทฺธสฺิสฺส, ตสฺส ปน ทิฏฺํ สุตนฺติ มุสาวาทาทิปจฺจยา ลหุกาปตฺติ เอวาติ เวทิตพฺพํ. ยทิ ปน โส ตสฺมึ สุทฺธทิฏฺิจาวนาธิปฺปาโยปิ ทิฏฺํ รโหนิสชฺชาทิมตฺตเมว วทติ, อทิฏฺํ ปน มคฺเคนมคฺคปฺปฏิปาทนาทิปาราชิกวตฺถุํ วา ‘‘อสฺสมโณสี’’ติอาทิกํ วา น วทติ, ตสฺส อนาปตฺติ. อธิกํ วทนฺตสฺส ปน อาปตฺติเยว ‘‘อทิฏฺํ ทิฏฺ’’นฺติ (ปารา. ๓๘๖-๓๘๗) วุตฺตตฺตา. โย ปน ทิฏฺเน รโหนิสชฺชาทินา ปมปาราชิเกน อสุทฺธสฺี หุตฺวา จาวนาธิปฺปาโย อทินฺนาทานํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ‘‘ทิฏฺโ’’ติ วา ‘‘สุโต’’ติ วา อาทึ วทติ, ตสฺสาปิ น สงฺฆาทิเสโส อสุทฺเธ อสุทฺธทิฏฺิตายาติ เกจิ วทนฺติ. อฺเ ปน ‘‘เยน ปาราชิเกน โจเทติ, เตน สุทฺธสฺาภาวา อาปตฺติเยวา’’ติ วทนฺติ, อิทํ ยุตฺตํ. ตถา หิ วุตฺตํ มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ทุฏฺโทสสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘เยน ปาราชิเกน โจเทติ, ตํ ‘อยํ อนชฺฌาปนฺโน’ติ ตฺวา จาวนาธิปฺปาเยน…เป… สงฺฆาทิเสโส’’ติ. อิมินา นเยน สุตาทิมูลเกสุปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. อฺตฺร อาคเตสูติ โอมสวาทาทีสุ อาคเตสุ. อวสฺสุโตติ ตีหิปิ ทฺวาเรหิ ปาราชิกวตฺถุภูตทุจฺจริตานุวสฺสเนน ตินฺโต. กสมฺพุชาโตติ กจวรภูโต, นิสฺสาโรติ อตฺโถ.

โกณฺโติ โจโร, ทุสฺสีโลติ อตฺโถ. เชฏฺพฺพติโกติ กาฬกณฺณิเทวีวเต นิยุตฺโต ติตฺถิโยติ วทติ, สา กิร กาฬกณฺณิสิริเทวิยา เชฏฺาติ วุตฺตา. ยทคฺเคนาติ เยน การเณน, ยตฺตเกนาติ อตฺโถ. ตทคฺเคนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. โน กปฺเปตีติอาทิ เวมติกภาวทีปนตฺถเมว วุตฺตนฺติ มหาปทุมตฺเถรสฺส อธิปฺปาโย.

๓๘๙. เอตฺถาติ โจทนายํ. ตชฺชนียาทิกมฺมํ กริสฺสามีติอาปตฺติยา โจเทนฺตสฺส อธิปฺปาโย กมฺมาธิปฺปาโย นาม. ปริวาสทานาทิกฺกเมน อาปตฺติโต วุฏฺาเปตุํ อาปตฺติยา โจเทนฺตสฺส อธิปฺปาโย วุฏฺานาธิปฺปาโย. อุโปสถํ, ปวารณํ วา สงฺเฆ กาตุํ อทานตฺถาย อาปตฺติยา โจทยโต อธิปฺปาโย อุโปสถปวารณฏฺปนาธิปฺปาโย. อสมฺมุขา…เป… ทุกฺกฏนฺติ อนุทฺธํเสนฺตสฺสปิ อกฺโกสนฺตสฺสปิ ทุกฺกฏํ.

สพฺพตฺเถวาติ สพฺพาสุ อฏฺกถาสุ. อุโปสถปวารณานํ ตฺติกมฺมภาวโต ตฺติยา วตฺตมานาย เอว อุโปสถปวารณฏฺปนํ โหติ, น นิฏฺิตาย, สา จ ยฺย-กาเร ปตฺเต นิฏฺิตา นาม โหตีติ อาห ‘‘ยฺย-กาเร ปตฺเต น ลพฺภตี’’ติ.

อนุปาสโกติ อุปาสโกปิ โส ภิกฺขุ น โหติ สรณคมนสฺสาปิ ปฏิปฺปสฺสทฺธตฺตาติ วทนฺติ. ‘‘อโนทิสฺส ธมฺมํ กเถนฺตสฺสา’’ติ อิมินา โอทิสฺส กเถนฺเตน โอกาสํ กาเรตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. อาปตฺตึ เทเสตฺวาติ โอกาสาการาปนาปตฺตึ เทเสตฺวา. ยํ โจเทติ, ตสฺส อุปสมฺปนฺโนติ สงฺขฺยุปคมนํ, ตสฺมึ สุทฺธสฺิตา เวมติกตา วา, เยน ปาราชิเกน โจเทติ, ตสฺส ทิฏฺาทิวเสน อมูลกตา, จาวนาธิปฺปาเยน ‘‘ตฺวํ ปาราชิโก’’ติอาทินา นิยเมตฺวา สมฺมุขา โจทนา โจทาปนา, ตสฺส ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.

ปมทุฏฺโทสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙. ทุติยทุฏฺโทสสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๙๑. นวเม เมตฺติยํ ภิกฺขุนินฺติ ลิงฺคนาสนาย นาสิตายปิ ตสฺสา ภูตปุพฺพโวหารํ คเหตฺวา วุตฺตํ. อฺภาคสฺสาติ เถรสฺส มนุสฺสชาติภิกฺขุภาวโต อฺสฺส ติรจฺฉานชาติฉคลกภาวสงฺขาตสฺส โกฏฺาสสฺส. อิทนฺติ สามฺโต นปุํสกลิงฺเคน วุตฺตํ, อยํ ฉคลโกติ อตฺโถ. อฺภาโคติ ยถาวุตฺตติรจฺฉานชาติฉคลกภาวสงฺขาโต อฺโ โกฏฺาโส, อฺภาคสฺส อิทนฺติ อฺภาคิยนฺติ ปมวิคฺคหสฺส อตฺโถ, อฺภาคมตฺถีติ ทุติยวิคฺคหสฺส, ทฺวีหิปิ ฉคลโกว วุตฺโต. อิทานิ ทฺวีหิปิ วิคฺคเหหิ วุตฺตเมวตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หิ โส’’ติอาทิมาห. ตตฺถ โย หิ โส ฉคลโก วุตฺโต, โส อฺสฺส ภาคสฺส โหตีติ จ อฺภาคิยสงฺขฺยํ ลภตีติ จ โยชนา. ทุติยวิคฺคหสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘โส วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อธิกรณนฺติ เวทิตพฺโพติ เอตฺถาปิ โย หิ โส ‘‘ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต นามา’’ติ ฉคลโก วุตฺโต, โสติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตฺหิ สนฺธายาติ ‘‘ทพฺโพ’’ติ นามกรณสฺส อธิฏฺานภูตํ ฉคลกํ สนฺธาย. เต ภิกฺขูติ เต อนุยุฺชนฺตา ภิกฺขู. อาปตฺติยาปิ ปุคฺคลาธิฏฺานตฺตา ‘‘ปุคฺคลานํเยว เลสา’’ติ วุตฺตํ.

๓๙๓. ยา จ สา อวสาเน…เป… โจทนา วุตฺตาติ ‘‘ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโ โหติ สงฺฆาทิเสเส สงฺฆาทิเสสทิฏฺิ โหติ, ตฺเจ ปาราชิเกน โจเทตี’’ติอาทึ (ปารา. ๔๐๗) โจทนาเภทํ สนฺธาย วทติ. สตฺตนฺนมฺปิ อาปตฺตีนํ ปจฺเจกํ ปาราชิกตฺตาทิสามฺเปิ เมถุนาทินฺนาทานาทิวตฺถุโต, ราคโทสตฺตาทิสภาวโต จ วิสภาคตาปิ อตฺถีติ อาห ‘‘ยสฺมา ปน…เป… น โหตี’’ติ.

วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สภาควิสภาควตฺถุโต’’ติอาทินา (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๙๓) วุตฺตนเยน. กมฺมลกฺขณํ, ตํมนสิกาโร จ อวิปนฺนกมฺมสฺส นิมิตฺตโต ผลูปจาเรน กมฺมนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ตํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนโต’’ติ. ปริวาสาทึ นิสฺสาย มานตฺตาทีนํ อุปฺปชฺชนโต ‘‘ปุริมํ ปุริม’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

๓๙๕. สวตฺถุกํ กตฺวาติ ปุคฺคลาธิฏฺานํ กตฺวา. ทีฆาทิโนติ ทีฆรสฺสาทิลิงฺคสฺส. ทิฏฺาทิโนติ ทิฏฺปุพฺพาทิโน.

๔๐๘. เอวํ ตถาสฺีติ อฺสฺส เมถุนาทิกิริยํ ทิสฺวา ‘‘อยํ โส’’ติ เอวํ ตถาสฺี. องฺคานิ ปมทุฏฺโทเส วุตฺตสทิสานิ, อิธ ปน กิฺจิเทสํ เลสมตฺตํ อุปาทิยนา อธิกา.

ทุติยทุฏฺโทสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐. ปมสงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๑๐. ทสเม พหูนนฺติ ทุพฺพลตาย อรฺาทิเสวาย จิตฺตํ สมาหิตํ กาตุํ อสกฺโกนฺตานํ. ทุกฺขสฺสนฺตกิริยาย ตสฺมึ อตฺตภาเว พุทฺธวจนคฺคหณธารณาทิสงฺขาตํ พฺยฺชนปทเมว ปรมํ อสฺส, น มคฺคลาโภติ ปทปรโม. อภิสมฺภุณิตฺวาติ นิปฺผาเทตฺวา. ธมฺมโต อเปตํ อุทฺธมฺมํ. ปฏิกฺขิตฺตเมวาติ ‘‘น, ภิกฺขเว, อเสนาสนิเกน วสฺสํ อุปคนฺตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๒๐๔) วจนโต วุตฺตํ, อิทเมว วจนํ สนฺธาย ปาฬิยมฺปิ ‘‘อฏฺ มาเส’’ติอาทิ (ปารา. ๔๐๙) วุตฺตํ.

ตีหิ โกฏีหีติ อสุทฺธมูเลหิ. เอตฺถ จ ภิกฺขูนํ จตูสุ กุเลสุ ปกฺกปิณฺฑิยาโลปโภชนนิสฺสิตตาย, มจฺฉมํสโภชนวิรหิตสฺส จ กุลสฺส ทุลฺลภตาย ตตฺถ ลทฺเธสุ ภตฺตพฺยฺชเนสุ มจฺฉมํสสํสคฺคสงฺกาย, ทุนฺนิวารณตาย จ ภิกฺขูนํ สรีรยาปนมฺปิ น สิยาติ ภควตา มจฺฉมํสํ สพฺพถา อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา ตีหิ โกฏีหิ อปริสุทฺธเมว ปฏิกฺขิตฺตํ. ยทิ หิ ตํ ภควา สพฺพถา ปฏิกฺขิเปยฺย, ภิกฺขู มรมานาปิ มจฺฉาทิสํสคฺคสงฺกิตํ ภตฺตํ น ภุฺเชยฺยุํ, ตโต ตณฺฑุลธฺาทึ ปฏิคฺคเหตฺวา นิทหิตฺวา สยํ ปจิตฺวา ภุฺชิตุํ ตทุปกรณภูตํ ทาสิทาสํ, อุทุกฺขลมุสลาทิกฺจ ภิกฺขูนํ ปตฺตาทิ วิย อวสฺสํ คเหตุํ อนุชานิตพฺพํ สิยาติ ติตฺถิยานํ วิย คหฏฺาวาโส เอว สิยา, น ภิกฺขุอาวาโสติ เวทิตพฺพํ. ชาลํ มจฺฉพนฺธนํ. วาคุรา มิคพนฺธนี. กปฺปตีติ ยทิ เตสํ วจเนน สงฺกา น วตฺตติ, วฏฺฏติ, น ตํ วจนํ เลสกปฺปํ กาตุํ วฏฺฏติ. เตเนว วกฺขติ ‘‘ยตฺถ จ นิพฺเพมติโก โหติ, ตํ สพฺพํ กปฺปตี’’ติ.

ปวตฺตมํสนฺติ อาปณาทีสุ ปวตฺตํ วิกฺกายิกํ มตมํสํ. ภิกฺขูนํเยว อตฺถาย อกตนฺติ เอตฺถ อฏฺานปฺปยุตฺโต เอว-สทฺโท, ภิกฺขูนํ อตฺถาย อกตเมวาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ, ตสฺมา ภิกฺขูนฺจ มงฺคลาทีนฺจาติ มิสฺเสตฺวา กตมฺปิ น วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ. เกจิ ปน ยถาิตวเสน อวธารณํ คเหตฺวา ‘‘วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. ‘‘วตฺต’’นฺติ อิมินา อาปตฺติ นตฺถีติ ทสฺเสติ.

กปฺปนฺติ อสงฺเขยฺยกปฺปํ, ‘‘อายุกปฺป’’นฺติปิ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๔๑๐) เกจิ. มหากปฺปสฺส หิ จตุตฺถภาโค อสงฺเขยฺยกปฺโป, ตโต วีสติโม ภาโค สงฺฆเภทกสฺส อายุกปฺปนฺติ วทนฺติ, ตํ อฏฺกถาสุ กปฺปฏฺกถาย น สเมติ ‘‘กปฺปวินาเส เอว มุจฺจตี’’ติอาทิ (วิภ. อฏฺ. ๘๐๙) วจนโต. พฺรหฺมํ ปุฺนฺติ เสฏฺํ ปุฺํ. กปฺปํ สคฺคมฺหีติ เอตฺถ ปฏิสนฺธิปรมฺปราย กปฺปฏฺตา เวทิตพฺพา.

๔๑๑. ลทฺธินานาสํวาสเกนาติ อุกฺขิตฺตานุวตฺตกภาเวน ภาวปฺปธานตฺตา นิทฺเทสสฺส. กมฺมนานาสํวาสเกนาติ อุกฺขิตฺตภาเวน. ‘‘เภทาย ปรกฺกเมยฺยา’’ติ วิสุํ วุตฺตตฺตา เภทนสํวตฺตนิกสฺส อธิกรณสฺส สมาทาย ปคฺคณฺหนโต ปุพฺเพปิ ปกฺขปริเยสนาทิวเสน สงฺฆเภทาย ปรกฺกมนฺตสฺส สมนุภาสนกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ. โยปิ จายํ สงฺฆเภโท โหตีติ สมฺพนฺโธ.

กมฺเมนาติ อปโลกนาทินา. อุทฺเทเสนาติ ปาติโมกฺขุทฺเทเสน. โวหาเรนาติ ตาหิ ตาหิ อุปปตฺตีหิ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทินา (อ. นิ. ๓.๑๐-๓๙, ๔๒; จูฬว. ๓๕๒) โวหาเรน, ปเรสํ ปฺาปเนนาติ อตฺโถ. อนุสาวนายาติ อตฺตโน ลทฺธิยา คหณตฺถเมว อนุ ปุนปฺปุนํ กณฺณมูเล มนฺตสาวนาย, กถเนนาติ อตฺโถ. สลากคฺคาเหนาติ เอวํ อนุสาวนาย เตสํ จิตฺตํ อุปตฺถมฺเภตฺวา อตฺตโน ปกฺเข ปวิฏฺภาวสฺส สฺาณตฺถํ ‘‘คณฺหถ อิมํ สลาก’’นฺติ สลากคฺคาเหน. เอตฺถ จ กมฺมเมว, อุทฺเทโส วา สงฺฆเภเท ปธานํ การณํ, โวหาราทโย ปน สงฺฆเภทสฺส ปุพฺพภาคาติ เวทิตพฺพา. อพฺภุสฺสิตนฺติ อพฺภุคฺคตํ. อจฺเฉยฺยาติ วิหเรยฺย.

‘‘ลชฺชี รกฺขิสฺสตี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๒; ปารา. อฏฺ. ๑.๔๕) วจนโต อาปตฺติภเยน อาโรจนํ ลชฺชีนํ เอว ภาโรติ อาห ‘‘ลชฺชีหิ ภิกฺขูหี’’ติ, อลชฺชิสฺสปิ อนาโรเจนฺตสฺส อาปตฺติเยว. อปฺปฏินิสฺสชฺชโต ทุกฺกฏนฺติ วิสุํ วิสุํ วทนฺตานํ คณนาย ทุกฺกฏํ. ปโหนฺเตนาติ คนฺตุํ สมตฺเถน, อิจฺฉนฺเตนาติ อตฺโถ. อาปตฺติ ปน อฑฺฒโยชนพฺภนฺตเรเนว อคิลานสฺส วเสน เวทิตพฺพา.

๔๑๖. ตฺติยาทีหิ ทุกฺกฏาทิสพฺภาวํ สนฺธาย ‘‘สงฺฆาทิเสเสน อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ. อสฺสาติ เทวทตฺตสฺส. อปฺตฺเต สิกฺขาปเท สมนุภาสนกมฺมสฺเสว อภาวโต ‘‘น หิ ปฺตฺตํ สิกฺขาปทํ วีติกฺกมนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตํ. สิกฺขาปทํ ปฺเปนฺเตเนว หิ สมนุภาสนกมฺมํ อนุฺาตํ. อุทฺทิสฺส อนุฺาตโตติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โรมนฺถกสฺส โรมนฺถน’’นฺติอาทึ (จูฬว. ๒๗๓) อุทฺทิสฺสานุฺาตํ สนฺธาย วทติ. อนาปตฺติยนฺติ อนาปตฺติวาเร. อาปตฺตึ โรเปตพฺโพติ สมนุภาสนาย ปาจิตฺติยอาปตฺตึ โรเปตพฺโพ. อาปตฺติเยว น ชาตาติ สงฺฆาทิเสสาปตฺติ น ชาตา เอว.

‘‘น ปฏินิสฺสชฺชามี’’ติ สฺาย อภาเวน มุจฺจนโต สฺาวิโมกฺขํ. สจิตฺตกนฺติ ‘‘น ปฏินิสฺสชฺชามี’’ติ ชานนจิตฺเตน สจิตฺตกํ. โย วิสฺี วา ภีโต วา วิกฺขิตฺโต วา ‘‘ปฏินิสฺสชฺชิตพฺพ’’นฺติปิ, ‘‘กมฺมํ กริสฺสตี’’ติ วา น ชานาติ, ตสฺส อนาปตฺติ. เภทาย ปรกฺกมนํ, ธมฺมกมฺเมน สมนุภาสนํ, กมฺมวาจาปริโยสานํ, น ปฏินิสฺสชฺชามีติ จิตฺเตน อปฺปฏินิสฺสชฺชนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

ปมสงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๑. ทุติยสงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๑๘. เอกาทสเม ยสฺมา อุพฺพาหิกาทิสมฺมุติกมฺมํ พหูนมฺปิ กาตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ‘‘น หิ สงฺโฆ สงฺฆสฺส กมฺมํ กโรตี’’ติ อิทํ นิคฺคหวเสน กตฺตพฺพกมฺมํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. องฺคานิ ปเนตฺถ เภทาย ปรกฺกมนํ ปหาย อนุวตฺตนํ ปกฺขิปิตฺวา เหฏฺา วุตฺตสทิสาเนว คเหตพฺพานิ.

ทุติยสงฺฆเภทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๒. ทุพฺพจสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๒๔. ทฺวาทสเม วมฺภนวจนนฺติ ครหวจนํ. สฏ-สทฺโท ปติตสทฺเทน สมานตฺโถ, ตสฺส จ วิเสสนสฺส ปรนิปาโตติ อาห ‘‘ตตฺถ ตตฺถ ปติตํ ติณกฏฺปณฺณ’’นฺติ. เกนาปีติ วาตาทิสทิเสน อุปชฺฌายาทินา.

๔๒๖. จิตฺตปริโยนาโห ทฬฺหโกโธว อุปนาโห. ตโตปิ พลวตโร ทุมฺโมจนีโย โกธาภิสงฺโค. โจทกํ ปฏิปฺผรณตาติ โจทกสฺส ปฏิวิรุทฺโธ หุตฺวา อวฏฺานํ. โจทกํ อปสาทนาติ วาจาย ฆฏฺฏนา. ปจฺจาโรปนาติ ‘‘ตฺวมฺปิ สาปตฺติโก’’ติ โจทกสฺส อาปตฺติอาโรปนา. ปฏิจรณตาติ ปฏิจฺฉาทนตา. อปทาเนนาติ อตฺตโน จริยาย. น สมฺปายนตาติ ‘‘ยํ ตฺวํ โจทโก วเทสิ ‘มยา เอส อาปตฺตึ อาปนฺโน ทิฏฺโ’ติ, ตฺวํ ตสฺมึ สมเย กึ กโรสิ, อยํ กึ กโรติ, กตฺถ จ ตฺวํ อโหสิ, กตฺถ อย’’นฺติอาทินา นเยน จริยํ ปุฏฺเน สมฺปาเทตฺวา อกถนํ.

‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺตี’’ติ (มหาว. ๑๓๔) อิมินา นิทานวจเนน สพฺพาปิ อาปตฺติโย สงฺคหิตาติ อาห ‘‘ยสฺส สิยา’’ติอาทิ. องฺคานิ เจตฺถ ปมสงฺฆเภทสทิสานิ, อยํ ปน วิเสโส ยถา ตตฺถ เภทาย ปรกฺกมนํ, อิธ อวจนียกรณตา ทฏฺพฺพา.

ทุพฺพจสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๓. กุลทูสกสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๓๑. เตรสเม กีฏาคิรีติ ตสฺส นิคมสฺส นามํ. ตฺหิ สนฺธาย ปรโต ‘‘น อสฺสชิปุนพฺพสุเกหิ ภิกฺขูหิ กีฏาคิริสฺมึ วตฺถพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, คามนิคมโต จ ปพฺพาชนํ, น ชนปทโต. เตน ปน โยคโต ชนปโทปิ ‘‘กีฏาคิริ’’อิจฺเจว สงฺขฺยํ คโตติ อาห ‘‘เอวํนามเก ชนปเท’’ติ.

ตตฺราติ สาวตฺถิยํ. ธุรฏฺาเนติ อภิมุขฏฺาเน, เชตวนทฺวารสมีเปติ อตฺโถ. ทฺวีหิ เมเฆหีติ วสฺสิเกน, เหมนฺติเกน จาติ ทฺวีหิ เมเฆหิ. คณาจริเยหิ ฉหิ อธิกตาย ‘‘สมธิก’’นฺติ วุตฺตํ.

อุทกสฺสาติ อกปฺปิยอุทกสฺส ‘‘กปฺปิยอุทกสิฺจน’’นฺติ วิสุํ วกฺขมานตฺตา, ตฺจ ‘‘อารามาทิอตฺถาย รุกฺขโรปเน อกปฺปิยโวหาเรสุปิ กปฺปิยอุทกสิฺจนาทิ วฏฺฏตี’’ติ วกฺขมานตฺตา อิธาปิ วิภาคํ กตฺวา กปฺปิยอุทกสิฺจนาทิ วิสุํ ทสฺสิตํ. ยถา โกฏฺฏนขณนาทิกายิกกิริยาปิ อกปฺปิยโวหาเร สงฺคหิตา, เอวํ มาติกาอุชุกรณาทิกปฺปิยโวหาเรปีติ อาห ‘‘สุกฺขมาติกาย อุชุกรณ’’นฺติ. เอตฺถ ปุราณปณฺณาทิหรณมฺปิ สงฺคยฺหติ. มหาปจฺจริยวาโทว ปมาณตฺตา ปจฺฉา วุตฺโต. อกปฺปิยโวหาเรปิ เอกจฺจํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘น เกวลฺจ เสส’’นฺติอาทิมาห. ยํกิฺจิ มาติกนฺติ สุกฺขํ วา อสุกฺขํ วา. ตตฺถาติ อารามาทิอตฺถาย รุกฺขโรปเน. ตถาติ กปฺปิยโวหารปริยายาทีหิ คนฺถาปนํ สนฺธาย วุตฺตํ. อิมินา จ กุลสงฺคหตฺถาย คนฺถาปนาทิปิ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.

วตฺถุปูชนตฺถาย สยํ คนฺถนํ กสฺมา น วฏฺฏตีติ โจเทนฺโต ‘‘นนุ จา’’ติอาทิมาห. ยถา อารามาทิอตฺถํ กปฺปิยปถวิยํ สยํ โรเปตุมฺปิ วฏฺฏติ, ตถา วตฺถุปูชนตฺถาย สยํ คนฺถนมฺปิ กสฺมา น วฏฺฏตีติ โจทกสฺส อธิปฺปาโย. วุตฺตนฺติอาทิ ปริหาโร. อถ ‘‘น ปน มหาอฏฺกถาย’’นฺติ กสฺมา วทติ? มหาปจฺจริอาทีสุ วุตฺตมฺปิ หิ ปมาณเมวาติ นายํ วิโรโธ, มหาอฏฺกถายํ อวุตฺตสฺส สยํ โรปนสฺส ตตฺเถว วุตฺเตน อุทกสิฺจเนน สห สํสนฺทนนยทสฺสนมุเขน ปมาณเมวาติ ปติฏฺาเปตุํ วุตฺตตฺตา. ‘‘มฺเยฺยาสี’’ติ ปทํ ‘‘ตํ กถ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตตฺถายํ อธิปฺปาโย – กิฺจาปิ มหาอฏฺกถายํ สยํ โรปนํ น วุตฺตํ, กปฺปิยอุทกสฺส สยํ อาสิฺจนํ วุตฺตเมว, ตสฺมา ยถา อารามาทิอตฺถาย กปฺปิยอุทกํ สยํ สิฺจิตุมฺปิ วฏฺฏติ, ตถา วตฺถุปูชนตฺถาย คนฺถนมฺปิ กสฺมา น วฏฺฏตีติ. ตมฺปิ น วิรุชฺฌตีติ ยเทตํ วตฺถุปูชนตฺถายปิ คนฺถนาทึ ปฏิกฺขิปิตฺวา อารามาทิอตฺถาย สยํ โรปนสิฺจนํ วุตฺตํ, ตมฺปิ ปาฬิยา สํสนฺทนโต ปุพฺพาปรํ น วิรุชฺฌติ.

ตํ กถํ น วิรุชฺฌตีติ อาห ‘‘ตตฺร หี’’ติอาทิ. ตตฺราติ โรปนสิฺจนวิสเย. ปุปฺผาทีหิ กุลสงฺคหปฺปสงฺเค ‘‘มาลาวจฺฉ’’นฺติ วิเสสิตตฺตา กุลสงฺคหตฺถเมว โรปนํ อธิปฺเปตนฺติ วิฺายตีติ อาห ‘‘มาลาวจฺฉนฺติ วทนฺโต’’ติอาทิ. เอตํ วุตฺตนฺติ ‘‘มาลาวจฺฉํ โรเปนฺติปิ โรปาเปนฺติปิ, สิฺจนฺติปิ สิฺจาเปนฺติปี’’ติ เอตํ วุตฺตํ. อฺตฺร ปนาติ อารามาทิอตฺถาย มาลาวจฺฉาทีนํ โรปเน ปน. ปริยาโยติ สยํกรณการาปนสงฺขาโต ปริยาโย โวหาโร อตฺถวิเสโสติ อตฺโถ อตฺถิ อุปลพฺภติ, กุลสงฺคหตฺถตฺตาภาวาติ อธิปฺปาโย. เอวเมตฺถ ปริยายสทฺทสฺส กรณการาปนวเสน อตฺเถ คยฺหมาเน ‘‘คนฺเถนฺติปิ คนฺถาเปนฺติปี’’ติ ปาฬิยํ ปฏิกฺขิตฺตคนฺถนคนฺถาปนํ เปตฺวา ยํ ปรโต ‘‘เอวํ ชาน, เอวํ กเต โสเภยฺยา’’ติอาทิกปฺปิยวจเนหิ คนฺถาปนํ วุตฺตํ, ตตฺถ โทสาภาโว สมตฺถิโต โหติ, ‘‘คนฺเถหี’’ติ อาณตฺติยา การาปนสฺเสว คนฺถาปนนฺติ อธิปฺเปตตฺตา. ตตฺถ ปริยายํ อิธ จ ปริยายาภาวํ ตฺวาติ ตตฺถ ‘‘มาลาวจฺฉํ โรเปนฺตี’’ติอาทีสุ ‘‘มาลาวจฺฉ’’นฺติ กุลสงฺคหตฺถตาสูจนกสฺส วิเสสนสฺส สพฺภาวโต กรณการาปนสงฺขาตปริยายสพฺภาวํ. อิธ ‘‘คนฺเถนฺตี’’ติอาทีสุ ตถาวิธวิเสสวจนาภาวโต ตสฺส ปริยายสฺส อภาวฺจ ตฺวา. ตํ สุวุตฺตเมวาติ เวทิตพฺพนฺติ โยชนา.

สพฺพํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ อฏฺกถาสุ อาคตนเยเนว โรปนาทิ, คนฺถาปนาทิ จ สพฺพํ เวทิตพฺพํ. น เหตฺถ สนฺเทโห กาตพฺโพติ นิคเมติ.

หรณาทีสูติ วตฺถุปูชนตฺถาย หรณาทีสุ. กุลิตฺถิอาทีนํ อตฺถาย หรณโตติ กุลิตฺถิอาทีนํ หรณสฺเสว วิเสเสตฺวา ปฏิกฺขิตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘หรณาธิกาเร หี’’ติอาทิ. มฺชรีติ ปุปฺผโคจฺฉํ. วฏํสโกติ กณฺณสฺส อุปริ ปิฬนฺธนตฺถํ กตปุปฺผวิกติ, โส จ ‘‘วฏํโส’’ติ วุจฺจติ. กณฺณิกาติ พหูนํ ปุปฺผานํ วา มาลานํ วา เอกโต พนฺธิตสฺส นามํ, ‘‘กณฺณาภรณ’’นฺติปิ วทนฺติ. หารสทิสนฺติ มุตฺตาหารสทิสํ.

กปฺปิเยนาติ กปฺปิยอุทเกน. เตสํเยว ทฺวินฺนนฺติ กุลทูสนปริโภคานํ ทฺวินฺนํ. ทุกฺกฏนฺติ กุลสงฺคหตฺถาย สยํ สิฺจเน, กปฺปิยโวหาเรน วา อกปฺปิยโวหาเรน วา สิฺจาปเน จ ทุกฺกฏํ, ปริโภคตฺถาย ปน สยํ สิฺจเน, อกปฺปิยโวหาเรน สิฺจาปเน จ ทุกฺกฏํ. ปโยคพหุลตายาติ สยํ กรเณ, กายปโยคสฺส การาปเน จ วจีปโยคสฺส จ พหุตฺเตน.

คนฺเถน นิพฺพตฺตํ ทามํ คนฺถิมํ. เอเสว นโย เสเสสุปิ. น วฏฺฏตีติ วตฺถุปูชนตฺถายปิ น วฏฺฏติ, ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. วฏฺฏตีติ วตฺถุปูชนตฺถาย วฏฺฏติ, กุลสงฺคหตฺถาย ปน กปฺปิยโวหาเรน การาเปนฺตสฺสาปิ ทุกฺกฏเมว.

นีปปุปฺผํ นาม กทมฺพปุปฺผํ. ปุริมนเยเนวาติ ‘‘ภิกฺขุสฺส วา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน.

กทลิกฺขนฺธมฺหีติอาทินา วุตฺตํ สพฺพเมว สนฺธาย ‘‘ตํ อติโอฬาริกเมวา’’ติ วุตฺตํ, สพฺพตฺถ กรเณ, อกปฺปิยวจเนน การาปเน จ ทุกฺกฏเมวาติ อตฺโถ. ‘‘ปุปฺผวิชฺฌนตฺถํ กณฺฏกํ พนฺธิตุมฺปิ น วฏฺฏตี’’ติ อิมสฺส อุปลกฺขณตฺตา ปุปฺผทาโมลมฺพนาทิอตฺถาย รชฺชุพนฺธนาทิปิ น วฏฺฏตีติ เกจิ วทนฺติ, อฺเ ปน ‘‘ปุปฺผวิชฺฌนตฺถํ กณฺฏกนฺติ วิเสสิตตฺตา ตทตฺถํ กณฺฏกเมว พนฺธิตุํ น วฏฺฏติ, ตฺจ อฏฺกถาปมาเณนา’’ติ วทนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. ปุปฺผปฏิจฺฉกํ นาม ทณฺฑาทีหิ กตํ ปุปฺผาธานํ, เอตมฺปิ นาคทนฺตกมฺปิ สฉิทฺทกเมว คเหตพฺพํ. อโสกปิณฺฑิยาติ อโสกสาขานํ, ปุปฺผานํ วา สมูเห. ธมฺมรชฺชุ นาม เจติยาทีนิ ปริกฺขิปิตฺวา เตสฺจ รชฺชุยา จ อนฺตรา ปุปฺผปฺปเวสนตฺถาย พนฺธรชฺชุ. ‘‘สิถิลวฏฺฏิตา วา รชฺชุวฏฺฏิอนฺตเร ปุปฺผปฺปเวสนตฺถาย เอวํ พนฺธา’’ติปิ วทนฺติ.

มตฺถกทามนฺติ ธมฺมาสนาทิมตฺถกลมฺพกทามํ. เตสํเยวาติ อุปฺปลาทีนํ เอว. วาเกน วา ทณฺฑเกน วาติ ปุปฺผนาฬํ ผาเลตฺวา ปุปฺเผน เอกาพทฺธํ ิตวาเกน, ทณฺฑเกน จ เอกพนฺธเนเนว, เอเตน ปุปฺผํ พีชคาเม สงฺคหํ น คจฺฉติ ปฺจสุ พีเชสุ อปฺปวิฏฺตฺตา ปณฺณํ วิย, ตสฺมา กปฺปิยํ อการาเปตฺวาปิ โกปเน โทโส นตฺถิ. ยฺจ ฉินฺนสฺสาปิ มกุฬสฺส วิกสนํ, ตมฺปิ อติตรุณสฺส อภาวา วุฑฺฒิลกฺขณํ น โหติ, ปริณตสฺส ปน มกุฬสฺส ปตฺตานํ สิเนเห ปริยาทานํ คเต วิสุํภาโว เอว วิกาโส, เตเนว ฉินฺนมกุฬวิกาโส อจฺฉินฺนมกุฬวิกาสโต ปริหีโน, มิลาตยุตฺโต วา ทิสฺสติ. ยฺจ มิลาตสฺส อุทกสฺโเค อมิลานตาปชฺชนํ, ตมฺปิ ตมฺพุลปณฺณาทีสุ สมานนฺติ วุฑฺฒิลกฺขณํ น โหติ, ปาฬิอฏฺกถาทีสุ จ น กตฺถจิ ปุปฺผานํ กปฺปิยกรณํ อาคตํ, ตสฺมา ปุปฺผํ สพฺพถา อพีชเมวาติ วิฺายติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. ‘‘ปสิพฺพเก วิยา’’ติ วุตฺตตฺตา ปุปฺผปสิพฺพเก วา ปสิพฺพกสทิสพนฺเธ วา ยตฺถ กตฺถจิ จีวเร วา ปกฺขิปิตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธํ. พนฺธิตุํ น วฏฺฏตีติ รชฺชุอาทีหิ พนฺธนํ สนฺธาย วุตฺตํ, ปุปฺผสฺเสว ปน อจฺฉินฺนทณฺฑวาเกหิ พนฺธิตุํ วฏฺฏติ เอว.

ปุปฺผปเฏ จ ทฏฺพฺพนฺติ ปุปฺผปฏํ กโรนฺตสฺส ทีฆโต ปุปฺผทามสฺส หรณปจฺจาหรณวเสน ปูรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, ติริยโต หรณํ ปน วายิมํ นาม โหติ, น ปูริมํ. ‘‘ปุริมฏฺานํ อติกฺกาเมตี’’ติ สามฺโต วุตฺตตฺตา ปุริมํ ปุปฺผโกฏึ ผุสาเปตฺวา วา อผุสาเปตฺวา วา ปริกฺขิปนวเสน ปน อติกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติเยว. พนฺธิตุํ วฏฺฏตีติ ปุปฺผรหิตาย สุตฺตวากโกฏิยา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ. ‘‘เอกวารํ หริตฺวา วา ปริกฺขิปิตฺวา วา’’ติ อิทํ ปุพฺเพ วุตฺตเจติยาทิปริกฺเขปํ, ปุปฺผปฏกรณฺจ สนฺธาย วุตฺตํ.

ปเรหิ ปูริตนฺติ ทีฆโต ปสาริตํ. วายิตุนฺติ ติริยโต หริตุํ, ตํ ปน เอกวารมฺปิ น ลพฺภติ. ปุปฺผานิ เปนฺเตนาติ อคนฺถิตปุปฺผานิ อฺมฺํ ผุสาเปตฺวาปิ เปนฺเตน. ฆฏิกทามโอลมฺพโกติ เหฏฺาภาเค ฆฏิกาการยุตฺโต, ทารุฆฏิกากาโร วา โอลมฺพโก. สุตฺตมยํ เคณฺฑุกํ นาม. สพฺพตฺถาติ คนฺถิมาทีสุ สพฺพตฺถ.

เรจกนฺติ อภินยํ, ‘‘เอวํ นจฺจาหี’’ติ นฏนาการทสฺสนนฺติ อตฺโถ, ‘‘จกฺกํ วิย อตฺตานํ ภมาปน’’นฺติปิ เกจิ. อากาเสเยว กีฬนฺตีติ ‘‘อยํ สารี อสุกปทํ มยา นีตา’’ติ เอวํ มุเขเนว อุโภปิ วทนฺตา กีฬนฺติ. ชูตผลเกติ ชูตมณฺฑเล. ปาสกกีฬายาติ ทฺวินฺนํ ติวงฺคุลปฺปมาณานํ ทารุทนฺตาทิมยานํ ปาสกานํ จตูสุ ปสฺเสสุ เอกกาทิวเสน พินฺทูนิ กตฺวา ผลเก ขิปิตฺวา อุปริภาเค ทิฏฺพินฺทูนํ วเสน สาริโย อปเนตฺวา กีฬนกชูตกีฬาย.

มฺชฏฺิ นาม มฺชฏฺรุกฺขสารกสาวํ. สลากหตฺถนฺติ นาฬิเกรหีราทีนํ กลาปสฺเสตํ นามํ. ปาฬิยํ ถรุสฺมินฺติ ขคฺเค. อุสฺเสเฬนฺตีติ มุเขน อุสฺเสฬนสทฺทํ ปมุฺจนฺติ, มหนฺตํ อพฺยตฺตสทฺทํ ปวตฺเตนฺตีติ อตฺโถ. อปฺโผเฏนฺตีติ ทฺวิคุณิตวามหตฺเถ ทกฺขิณหตฺเถน ตาเฬตฺวา สทฺทํ กโรนฺติ. มุขฑิณฺฑิมนฺติ มุขเภรี.

๔๓๒. เตสนฺติ สมาเส คุณีภูตานิ ปพฺพานิปิ ปรามสติ. โพนฺโทติ โลโล, มนฺทธาตุโกติ อตฺโถ. ภกุฏึ กตฺวาติ ภมุกเภทํ กตฺวา. เนลาติ นิทฺโทสา.

๔๓๓. ปาฬิยํ ‘‘สาริปุตฺตา’’ติ อิทํ เอกเสสนเยน สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานานํ อุภินฺนํ อาลปนํ, เตเนว พหุวจนนิทฺเทโส กโต.

๔๓๕. อฏฺารส วตฺตานีติ ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพ’’นฺติอาทีนิ ‘‘น ภิกฺขูหิ สมฺปโยเชตพฺพ’’นฺติ ปริโยสานานิ กมฺมกฺขนฺธเก (จูฬว. ๗) อาคตานิ อฏฺารส วตฺตานิ. น ปนฺนโลมาติ น ปติตมานโลมา, อนนุกูลวตฺติโนติ อตฺโถ.

๔๓๗. ปรสนฺตกํ เทติ ทุกฺกฏเมวาติ วิสฺสาสคาเหน ทานํ สนฺธาย วุตฺตํ. ถุลฺลจฺจยนฺติ เอตฺถ ภณฺฑเทยฺยมฺปิ โหติ เอว.

ตฺจ โข วตฺถุปูชนตฺถายาติ มาตาปิตูนมฺปิ ปุปฺผํ เทนฺเตน วตฺถุปูชนตฺถาเยว ทาตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. มณฺฑนตฺถาย ปน สิวลิงฺคาทิปูชนตฺถายาติ เอตฺตกเมว วุตฺตตฺตา ‘‘อิมํ วิกฺกิณิตฺวา ชีวิสฺสนฺตี’’ติ มาตาปิตูนํ ทาตุํ วฏฺฏติ, เสสาตีนํ ปน ตาวกาลิกเมว ทาตุํ วฏฺฏติ. าติสามเณเรเหวาติ เตสํ คิหิกมฺมปริโมจนตฺถํ วุตฺตํ. อิตเรติ อฺาตกา, เตหิปิ สามเณเรหิ อาจริยุปชฺฌายานํ วตฺตสีเสน หริตพฺพํ. จูฬกนฺติ อุปฑฺฒภาคโตปิ อุปฑฺฒํ.

สามเณรา…เป… เปนฺตีติ อรกฺขิตาโคปิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ มคฺเค วา เจติยงฺคเณ วา. ‘‘สามเณเรหิ ทาเปตุํ น ลภนฺตี’’ติ อิทํ สามเณเรหิ คิหีนํ กมฺมํ การิตํ วิย โหตีติ วุตฺตํ, น ปน ปุปฺผทานํ โหตีติ สามเณรานมฺปิ น วฏฺฏนโต. วุตฺตฺจ ‘‘สยเมวา’’ติอาทิ. ‘‘อวิเสเสน วุตฺต’’นฺติ อิมินา สพฺเพสมฺปิ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.

ขีณปริพฺพยานนฺติ อาคนฺตุเก สนฺธาย วุตฺตํ. ปริจฺฉินฺเนสุปิ รุกฺเขสุ ‘‘อิธ ผลานิ สุนฺทรานี’’ติอาทึ วทนฺเตน กุลสงฺคโห กโต นาม โหตีติ อาห ‘‘เอวํ ปน น วตฺตพฺพ’’นฺติ.

รุกฺขจฺฉลฺลีติ รุกฺขตฺตโจ. อภาชนียตฺตา ครุภณฺฑํ วุตฺตํ. วุตฺตนเยนาติ ปณฺณทานมฺปิ ปุปฺผผลาทีสุ วุตฺตนเยน กุลสงฺคโห โหตีติ ทสฺเสติ.

ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการนฺติ มม วจเนน ภควโต ปาเท วนฺทถาติอาทินา วุตฺตปฺปการสิกฺขาปเท ปมํ วุตฺตํ. ‘‘ปกฺกมตายสฺมา’’ติ อิทํ ปพฺพาชนียกมฺมวเสน วุตฺตํ. ปุน ‘‘ปกฺกมตายสฺมา’’ติ อิทมฺปิ ปพฺพาชนียกมฺมกตสฺส วตฺตวเสน วุตฺตํ. เอตฺถ จ อสฺสชิปุนพฺพสุเกหิ อาจริเยสุ อเนกวิเธสุ อนาจาเรสุ ปฺเปตพฺพา อาปตฺติโย สิกฺขาปทนฺตเรสุ ปฺตฺตา เอวาติ ตา อิธ อปฺเปตฺวา กุลทูสกานํ ปพฺพาชนียกมฺมวเสน นิคฺคหํ กาตุํ ตตฺเถว สมฺมา อวตฺติตฺวา การกสงฺฆํ ฉนฺทคามิตาทีหิ ปาเปนฺตานํ สมนุภาสนาย สงฺฆาทิเสสํ อาโรปิตฺจ อิทํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ปมสงฺฆเภทสทิสาเนวาติ เอตฺถ องฺเคสุปิ ยถา ตตฺถ ปรกฺกมนํ, เอวมิธ ฉนฺทาทีหิ ปาปนํ ทฏฺพฺพํ. เสสํ ตาทิสเมวาติ.

กุลทูสกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิคมนวณฺณนา

๔๔๒. อิตเร ปน ยาวตติยกาติ เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. โย หิ ชโร เอกสฺมึ ทิวเส อาคนฺตฺวาปิ คโต อนนฺตเรสุ ทฺวีสุ ทิวเสสุ อนุปฺปชฺชิตฺวา ตติเย ทิวเส อุปฺปชฺชติ, โส ตติยโก. โย ปน ตติเยปิ อนุปฺปชฺชิตฺวา จตุตฺเถ เอว ทิวเส อุปฺปชฺชติ, โส จตุตฺถโก จาติ วุจฺจติ. ตํ สนฺธายาห ‘‘ยถา ตติเย’’ติอาทิ. ‘‘อกาเมน อวเสนา’’ติ อิมินา อปฺปฏิกมฺมกรณํ นาม ยสฺมา อลชฺชิลกฺขณํ, สคฺคโมกฺขาวรณฺจ, ตสฺมา อาปนฺโน ปุคฺคโล ‘‘ปจฺฉา ปริวสิสฺสามี’’ติ วิกฺขิปิตุํ น ลภติ, สงฺเฆน จ อนิจฺฉนฺตสฺเสว ปริวาโส ทาตพฺโพติ ทสฺเสติ. ปาฬิยํ จิณฺณมานตฺโต ภิกฺขุ…เป… อพฺเภตพฺโพติ เอตฺถ โย ภิกฺขุ จิณฺณมานตฺโต, โส ภิกฺขุ อพฺเภตพฺโพติ เอวํ ภิกฺขุสทฺททฺวยสฺส โยชนา เวทิตพฺพา. เต จ ภิกฺขู คารยฺหาติ อูนภาวํ ตฺวา อพฺเภนฺติ, ทุกฺกฏาปชฺชเนน ครหิตพฺพา. สามีจีติ วตฺตํ.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

เตรสกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๓. อนิยตกณฺโฑ

๑. ปมอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๔๓. ปุตฺตสทฺเทน สามฺนิทฺเทสโต, เอกเสสนเยน วา ปุตฺตีปิ คหิตาติ อาห ‘‘พหู ธีตโร จา’’ติ. ตทนนฺตรนฺติ ภิกฺขูนํ โภชนานนฺตรํ.

๔๔๔-๕. ตํ กมฺมนฺติ ตํ เมถุนาทิอชฺฌาจารกมฺมํ. ปาฬิยํ ‘‘โสตสฺส รโห’’ติ อิทํ อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตํ, อุปริ สิกฺขาปเท ‘‘น เหว โข ปน ปฏิจฺฉนฺน’’นฺติอาทินา (ปารา. ๔๕๔) เอตสฺส สิกฺขาปทสฺส วิสยํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อลฺจ โข โหติ มาตุคามํ ทุฏฺุลฺลาหิ วาจาหิ โอภาสิตุ’’นฺติ วิสยนฺตรภูตโสตรหสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตา, อิธ ปน จกฺขุรโหว อธิปฺเปโต ‘‘ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน’’ติอาทิวจนโต, ‘‘สกฺกา โหติ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตุ’’นฺติ วุตฺตตฺตา จ. เตนาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ. ปริจฺเฉโทติ รโหนิสชฺชาปตฺติยา ววตฺถานํ.

อิทานิ จกฺขุรเหเนว อาปตฺตึ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘สเจปิ หี’’ติอาทิมาห. ‘‘ปิหิตกวาฏสฺสา’’ติ อิมินา ปฏิจฺฉนฺนภาวโต จกฺขุสฺส รโหว อธิปฺเปโต, น โสตสฺส รโหติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘อปิหิตกวาฏสฺส…เป… อนาปตฺติ’’นฺติ. น หิ กวาฏปิทหเนน โสตสฺส รโห วิคจฺฉติ, จกฺขุสฺส รโห เอว ปน วิคจฺฉติ. ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺเถปี’’ติ อิทํ ทุติยสิกฺขาปเท อาคตโสตสฺส รเหน อาปชฺชิตพฺพทุฏฺุลฺลวาจาปตฺติยา สพฺพถา อนาปตฺติภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ทฺวาทสหตฺถโต พหิ นิสินฺโน หิ ตตฺถ โสตสฺส รหสพฺภาวโต ทุฏฺุลฺลวาจาปตฺติยา อนาปตฺตึ น กโรติ, ตถา จ ‘‘อนาปตฺตึ น กโรตี’’ติ สามฺโต น วตฺตพฺพํ สิยา, ‘‘เมถุนกายสํสคฺคาปตฺตีหิ อนาปตฺตึ กโรตี’’ติ วิเสเสตฺวา วตฺตพฺพํ ภเวยฺย. ตสฺมา ตถา ตํ อวตฺวา สพฺพถา อนาปตฺตึ ทสฺเสตุเมว ‘‘ทฺวาทสหตฺเถ’’ติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ยทิ หิ จกฺขุสฺเสว รหภาวํ สนฺธาย วเทยฺย, ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ’’ติ น วเทยฺย อปฺปฏิจฺฉนฺเน ตโต ทูเร นิสินฺเนปิ จกฺขุสฺส รหาสมฺภวโต. ยสฺมา นิสีทิตฺวา นิทฺทายนฺโต กปิมิทฺธปเรโต กิฺจิ กาลํ จกฺขูนิ อุมฺมีเลติ, กิฺจิ กาลํ นิมฺมีเลติ. ตสฺมา ‘‘นิทฺทายนฺโตปิ อนาปตฺตึ กโรตี’’ติ วุตฺตํ.

ปฏิลทฺธโสตาปตฺติผลาติ อนฺติมปริจฺเฉทโต วุตฺตํ. นิสชฺชํ ปฏิชานมาโนติ เมถุนกายสํสคฺคาทิวเสน รโห นิสชฺชํ ปฏิชานมาโนติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปาราชิเกน วา’’ติอาทิ. น อปฺปฏิชานมาโนติ อลชฺชีปิ อปฺปฏิชานมาโน อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพว. โส หิ ยาว โทสํ น ปฏิชานาติ, ตาว ‘‘เนว สุทฺโธ, นาสุทฺโธ’’ติ วา วตฺตพฺโพ, วตฺตานุสนฺธินา ปน กาเรตพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘ปฏิฺา ลชฺชีสุ กตา, อลชฺชีสุ เอวํ น วิชฺชติ;

พหุมฺปิ อลชฺชี ภาเสยฺย, วตฺตานุสนฺธิเตน การเย’’ติ. (ปริ. ๓๕๙);

นิสชฺชาทีสุ…เป… ปฏิชานมาโนว เตน โส ภิกฺขุ กาเรตพฺโพติ เอตฺถ ปฏิชานมาโนติ ปาฬิยํ อนาคตมฺปิ อธิการโต อาคตเมวาติ กตฺวา วุตฺตํ.

วทาเปถาติ ตสฺส อิทฺธิยา วิคตาสงฺโกปิ ตํ โอวทนฺโต อาห, อนุปปริกฺขิตฺวา อเทเส นิสินฺนา ‘‘มาตุคาเมน สทฺธึ เอกาสเน เถโร รโห นิสินฺโน’’ติ เอวํ มาทิเสหิปิ ตุมฺเห ตุมฺหากํ อวณฺณํ วทาเปถ กถาปยิตฺถ, มา ปุน เอวํ กริตฺถาติ อธิปฺปาโย. เอวมกาสินฺติ นิคูหิตพฺพมฺปิ อิมํ วิเสสาธิคมํ ปกาเสนฺโต ตํ สทฺธาเปตุเมว เอวมกาสินฺติ อตฺโถ. รกฺเขยฺยาสิมนฺติ อิมํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อฺเสํ มา ปกาสยิ.

๔๕๑. นิสชฺชาย ปาจิตฺติยนฺติ รโหนิสชฺชสฺสาเท วตฺตมาเน ปาจิตฺติยํ. สเจ ปน โส รโหนิสชฺชสฺสาทํ ปฏิวิโนเทตฺวา กมฺมฏฺานมนสิการาทินา อฺวิหิโต, นิทฺทูปคโต วา อนาปตฺติ เอว. เตนาห ‘‘อสฺสาเท อุปฺปนฺเน’’ติ. ‘‘นิสินฺนาย อิตฺถิยา’’ติ อิมินา นิสีทนกฺขเณ อสฺสาทาภาวํ ทสฺเสติ. ยทิ หิ นิสีทนกฺขเณ อสฺสาโท อุปฺปชฺเชยฺย, เตน อุฏฺาตพฺพํ. อิตรถา อาปตฺติ เอว อิตฺถิยา อุฏฺายุฏฺาย ปุนปฺปุนํ นิสีทเน วิย, ตตฺถาปิ ภิกฺขุสฺส อุฏฺหโต อนาปตฺติ, เตน รโหนิสชฺชาปตฺติ อกิริยสมุฏฺานาปิ โหตีติ วทนฺติ. อิทํ ปน อนิยตสิกฺขาปทํ, อนนฺตรฺจาติ ทฺเวปิ วิสุํ อาปตฺติปฺาปนวเสน ปฺตฺตานิ น โหนฺติ รโหนิสชฺชาทีสุ อาปตฺติยา สิกฺขาปทนฺตเรสุ ปฺตฺตตฺตา. ปาราชิกาทิอาปตฺตีหิ ปน เกนจิ โจทิตสฺส อนุวิชฺชเกหิ วินิจฺฉยการณนยทสฺสนตฺถํ เอวํ วตฺถุวเสน ทฺวิธา วิภชิตฺวา ปฺตฺตานิ, อิมาเนว จ ยสฺมา ภิกฺขุนีนมฺปิ วินิจฺฉยนยคฺคหณาย อลํ, ตสฺมา ตาสํ วิสุํ น วุตฺตานีติ เวทิตพฺพํ. ยํ ปน อาปตฺตึ ปฏิชานาติ, ตสฺส วเสเนตฺถ องฺคเภโท เวทิตพฺโพ. เตเนว ‘‘อยํ ธมฺโม อนิยโต’’ติ วุตฺตํ.

อิธ อนิยตวเสน วุตฺตานํ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสปาจิตฺติยานํ ติณฺณมฺปิ อฺมฺํ สทิสสมุฏฺานาทิตาย วุตฺตํ ‘‘สมุฏฺานาทีนิ ปมปาราชิกสทิสาเนวา’’ติ.

ปมอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๕๒. ‘‘น ลภติ มาตุคาเมน สทฺธึ เอโก เอกาย…เป… นิสชฺชํ กปฺเปตุ’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ปฏิกฺขิตฺตํ มาตุคาเมนา’’ติอาทินา วุตฺตตฺตา ‘‘เอโก’’ติ ปจฺจตฺตปทํ ปฏิกฺขิตฺตปเทน น สเมติ, ‘‘เอกสฺสา’’ติ วตฺตพฺโพติ สาเธนฺโต อาห ‘‘อิตรถา หี’’ติอาทิ.

๔๕๓. ปริเวณงฺคณาทีติ ปริเวณสฺส มาฬกํ. อาทิ-สทฺเทน ปาการาทิปริกฺขิตฺตํ เจติยมาฬกาทึ สงฺคณฺหาติ. อนฺโตคธนฺติ อปฺปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน เอว ปริยาปนฺนํ. อิธ อิตฺถีปิ อนาปตฺตึ กโรตีติ สมฺพนฺโธ. กสฺมา ปน อิตฺถี อิเธว อนาปตฺตึ กโรติ, น ปุริมสิกฺขาปเทติ? อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส เมถุนํ วินา ทุฏฺุลฺลวาจาย วเสน อาคตตฺตา. เมถุนเมว หิ อิตฺถิโย อฺมฺํ ปฏิจฺฉาเทนฺติ มหาวเน ทฺวารํ วิวริตฺวา นิทฺทูปคตมฺหิ ภิกฺขุมฺหิ วิย. ทุฏฺุลฺลํ ปน น ปฏิจฺฉาเทนฺติ, เตเนว ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปเท ‘‘ยา ตา อิตฺถิโย หิริมนา, ตา นิกฺขมิตฺวา ภิกฺขู อุชฺฌาเปสุ’’นฺติ (ปารา. ๒๘๓) วุตฺตํ, ตสฺมา ‘‘อิตฺถีปิ อนาปตฺตึ กโรตี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘อปฺปฏิจฺฉนฺนฏฺานตฺตา’’ติปิ การณํ วทนฺติ.

กาเยนาปิ ทุฏฺุลฺโลภาสสมฺภวโต อิมสฺมึ สิกฺขาปเท จกฺขุสฺส รโห, โสตสฺส รโห จ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อนนฺโธ อพธิโร’’ติอาทิ. เกจิ ปน วิภงฺเค ‘‘นาลํ กมฺมนิยนฺติ น สกฺกา โหติ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิตุ’นฺติ (ปารา. ๔๕๔) เอตฺตกเมว วตฺวา ‘น สกฺกา โหติ กายสํสคฺคํ สมาปชฺชิตุ’นฺติ อวุตฺตตฺตา อปฺปฏิจฺฉนฺเนปิ าเน รโห อฺเสํ อภาวํ ทิสฺวา เอกาย อิตฺถิยา กายสํสคฺโคปิ สกฺกา อาปชฺชิตุนฺติ อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ สวนูปจาเร ิโต อพธิโรปิ อนฺโธ กายสํสคฺคสฺสาปิ สพฺภาวาภาวํ น ชานาตีติ กาเยน ทุฏฺุลฺโลภาสนสพฺภาวํ อมนสิกตฺวาปิ กายสํสคฺคาปตฺติยาปิ ปริหาราย อนนฺโธ อพธิโรติอาทิ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ ‘‘กายสํสคฺควเสน อนนฺโธ วุตฺโต’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๔๕๓) วุตฺตํ, ตํ ปน กาเยน ทุฏฺุลฺโลภาสนสมฺภวํ อมนสิกตฺวา วุตฺตํ, กายสํสคฺควเสนาปีติ คเหตพฺพํ. เตเนว ‘‘อิมสฺมึ สิกฺขาปเท โสตสฺส รโห เอว อธิปฺเปโต…เป… เกนจิ ปน ‘ทฺเวปิ รหา อิธ อธิปฺเปตา’ติ วุตฺตํ, ตํ น คเหตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ยํ ปน จกฺขุสฺส รหาภาวสาธนตฺถํ ‘‘น หิ อปฺปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส จกฺขุสฺส รโห สมฺภวตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ อติทูรตเร ิตสฺส กาเยน โอภาสนมฺปิ หตฺถคฺคาหาทีนิปิ สลฺลกฺเขตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘จกฺขุสฺส รโห’’ติ วุตฺตํ, อฏฺกถายํ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ. น เกวลฺจ อปฺปฏิกฺขิตฺตํ, อถ โข ‘‘อนนฺโธ พธิโรติ จ อนฺโธ วา อพธิโรปิ น กโรตี’’ติ จ วุตฺตํ, ตสฺมา ทฺเวปิ รหา อิธ คเหตพฺพา. ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ’’ติอิมินา โสตสฺส รโห ทฺวาทสหตฺเถน ปริจฺฉินฺโนติ อิทํ ทสฺเสติ. จกฺขุสฺส รโห ปน ยตฺถ ิตสฺส กายวิการาทโย น ปฺายนฺติ, เตน ปริจฺฉินฺทิตพฺโพติ ทฏฺพฺพํ. พธิโร ปน จกฺขุมาปีติ ทุฏฺุลฺลวาจาสงฺฆาทิเสสํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทุฏฺุลฺลาปตฺติ วุตฺตาติ ปุริมสิกฺขาปเท วุตฺเตหิ อธิกวเสน ทุฏฺุลฺลาปตฺติ จ วุตฺตาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ, น ปน ทุฏฺุลฺลาปตฺติ เอวาติ กายสํสคฺคสฺสาปิ อิธ คเหตพฺพโต. เตเนว ‘‘ปาราชิกาปตฺติฺจ ปริหาเปตฺวา’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, อิตรถา ‘‘กายสํสคฺคฺจา’’ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย.

ติสมุฏฺานนฺติอาทิ ปน ปุริมสิกฺขาปเท อาคเตหิ อธิกสฺส ทุฏฺุลฺลวาจาสงฺฆาทิเสสสฺส วเสน วุตฺตํ กายสํสคฺคาทีนมฺปิ ปุริมสิกฺขาปเท เอว วุตฺตตฺตา, อิธ ปน น วุตฺตนฺติปิ วทนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.

ทุติยอนิยตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิฏฺิโต อนิยตวณฺณนานโย.

๔. นิสฺสคฺคิยกณฺโฑ

๑. จีวรวคฺโค

๑. ปมกถินสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๕๙. สมิตาวินาติ สมิตปาเปน. โคตมกเจติยํ นาม โคตมยกฺขสฺส เจติยฏฺาเน กตวิหาโร วุจฺจติ.

๔๖๑. นวมํ วา ทสมํ วาติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ. สเจ ภเวยฺยาติ สเจ กสฺสจิ กงฺขา ภเวยฺย. วุตฺตสทิสนฺติ ทสมํ วาติ วุตฺตสทิสํ ปริจฺเฉทสทิสํ, ‘‘วุตฺตสทิสเมวา’’ติปิ ลิขนฺติ. ธาเรตุนฺติ เอตฺถ อาหาติ ปาเสโส ทฏฺพฺโพ.

๔๖๓. สูจิยา ปฏิสามนนฺติ สูจิฆเร สํโคปนํ, อิทฺจ สูจิกมฺมสฺส สพฺพสฺส ปรินิฏฺิตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอตนฺติ นฏฺจีวรํ. เอเตสมฺปีติ นฏฺจีวราทีนิ ปรามสติ, เตน จีวรปลิโพธาภาวํ ทสฺเสติ. ทุติยสฺส ปลิโพธสฺสาติ อาวาสปลิโพธสฺส. เอตฺถ จ นิฏฺิตจีวรสฺมึ, อุพฺภตสฺมึ กถิเนติ ทฺวีหิ ปเทหิ ทฺวินฺนํ ปลิโพธานํ อภาวทสฺสเนน อตฺถตกถินสฺส ปฺจมาสพฺภนฺตเร ยาว จีวรปลิโพธอาวาสปลิโพเธสุ อฺตรํ น อุปจฺฉิชฺชติ, ตาว อติเรกจีวรํ ธาเรตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ปกฺกมนํ อนฺโต อสฺสาติ ปกฺกมนนฺติกา, เอวํ เสสาปิ เวทิตพฺพา. วิตฺถาโร ปเนตฺถ อาคตฏฺาเน อาวิ ภวิสฺสติ.

ทสาหปรมํ กาลนฺติ อจฺจนฺตสํโยควจนํ. อิทฺหิ วุตฺตํ โหติ…เป… ทสาหปรมภาโวติ อิทํ ทสาหปรมตาปทสฺส อตฺถมตฺตทสฺสนํ, ทสาหปรมภาโวติ อิทฺหิ วุตฺตํ โหตีติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา. อยมตฺโถติอาทิ ทสาหปรมปทสฺเสว อธิปฺเปตตฺถทสฺสนวเสน วุตฺตํ. ตตฺถ เอตฺตโก กาโลติ ‘‘ทสาหปรมตา’’ติ วุตฺโต โย กาโล, โส เอตฺตโก กาโลติ อตฺโถ.

โขมนฺติ โขมสุตฺเตหิ วายิตํ โขมปฏจีวรํ, ตํ วากมยนฺติ วทนฺติ. กปฺปาสสุตฺเตหิ วายิตํ กปฺปาสิกํ, เอวํ เสสานิปิ. กมฺพลนฺติ เอฬกาทีนํ โลมมยสุตฺเตน วายิตปฏํ. ภงฺคนฺติ โขมสุตฺตาทีนิ สพฺพานิ, เอกจฺจานิ วา มิสฺเสตฺวา วายิตํ จีวรํ. ภงฺคมฺปิ วากมยเมวาติ เกจิ. ทุกูลํ ปตฺตุณฺณํ โสมารปฏํ จีนปฏํ อิทฺธิชํ เทวทินฺนนฺติ อิมานิ ปน ฉ จีวรานิ เอเตสฺเว อนุโลมานีติ วิสุํ น วุตฺตานิ. ทุกูลฺหิ สาณสฺส อนุโลมํ วากมยตฺตา. ‘‘ปตฺตุณฺณํ โกเสยฺยวิเสโส’’ติ อภิธานโกเส วุตฺตํ. โสมารเทเส, จีนเทเส จ ชาตวตฺถานิ โสมารจีนปฏานิ. ปตฺตุณฺณาทีนิ ตีณิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ ปาณเกหิ กตสุตฺตมยตฺตา. อิทฺธิชนฺติ เอหิภิกฺขูนํ ปุฺิทฺธิยา นิพฺพตฺตจีวรํ. กปฺปรุกฺเข นิพฺพตฺตํ, เทวทินฺนฺจ โขมาทีนํ อฺตรํ โหตีติ เตสํ สพฺเพสํ อนุโลมานิ. มนุสฺสานํ ปกติวิทตฺถึ สนฺธาย ‘‘ทฺเว วิทตฺถิโย’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิมินา ทีฆโต วฑฺฒกีหตฺถปฺปมาณํ วิตฺถารโต ตโต อุปฑฺฒปฺปมาณํ วิกปฺปนุปคนฺติ ทสฺเสติ. ตถา หิ ‘‘สุคตวิทตฺถิ นาม อิทานิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย, วฑฺฒกีหตฺเถน ทิยฑฺโฒ หตฺโถ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๔๘-๓๔๙) กุฏิการสิกฺขาปทฏฺกถายํ วุตฺตํ, ตสฺมา สุคตงฺคุเลน ทฺวาทสงฺคุลา สุคตวิทตฺถิ วฑฺฒกีหตฺเถน ทิยฑฺโฒ หตฺโถติ สิทฺธํ. เอวฺจ กตฺวา ‘‘สุคตงฺคุเลน อฏฺงฺคุลํ วฑฺฒกีหตฺถปฺปมาณ’’นฺติ อาคตฏฺาเนหิ จ สเมติ.

ตํ อติกฺกามยโตติ เอตฺถ นฺติ จีวรํ, กาลํ วา ปรามสติ. ตสฺส โย อรุโณติ จีวรุปฺปาททิวสสฺส โย อติกฺกนฺโต อรุโณ. จีวรุปฺปาททิวเสน สทฺธินฺติ จีวรุปฺปาททิวสสฺส อาทิภูเตน อติกฺกนฺตอรุเณน สทฺธินฺติ อตฺโถ, อิทฺจ ภควตา ‘‘ทสาหปรม’’นฺติ วตฺวา ปุน ‘‘เอกาทเส อรุณุคฺคมเน’’ติ วุตฺตตฺตา ปุพฺพาปรสํสนฺทนตฺถํ สทฺทโต คมฺมมานมฺปิ ‘‘จีวรุปฺปาททิวเสน สทฺธิ’’นฺติ เอวํ วุตฺตํ. ‘‘ทสเม อรุเณ’’ติ วุตฺเต เอว หิ ทสาหปรเมน สทฺธึ สเมติ. ทิวสปริโยสานสฺส อวธิภูตอนาคตารุณวเสน หิ ทิวสํ อติกฺกนฺตํ นาม โหติ, น ปน ทิวสสฺส อาทิภูตารุณวเสน ปริวาสาทีสุ ตถา อคฺคหณโต, อิธ ปน ภควตา ทิวสสฺส อาทิอนฺตปริจฺเฉททสฺสนวเสน ‘‘เอกาทเส อรุณุคฺคมเน’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา อฏฺกถายํ ทิวสสฺส อาทิภูตํ ตํทิวสนิสฺสิตมฺปิ อรุณํ คเหตฺวา ‘‘เอกาทเส อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิยํ โหตี’’ติ วุตฺตํ. อรุโณติ เจตฺถ สูริยุคฺคมนสฺส ปุเรจโร วฑฺฒนฆนรตฺโต ปภาวิเสโสติ ทฏฺพฺโพ.

วจนีโยติ สงฺฆาเปกฺโข. วจนเภโทติ ‘‘ตฺติยํ ทฺเว อาปตฺติโย สรตี’’ติอาทินา วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.

๔๖๘. ‘‘น อิธ สฺา รกฺขตี’’ติ อิทํ เวมติกฺจ อนติกฺกนฺตสฺฺจ สนฺธาย วุตฺตํ. โยปิ เอวํสฺี ตสฺสปีติ โย อนติกฺกนฺตสฺี, เวมติโก วา, ตสฺสปีติ อตฺโถ. อนฏฺโต อวิลุตฺตสฺส วิเสสมาห ‘‘ปสยฺหาวหารวเสนา’’ติ. เถยฺยาวหารวเสน คหิตมฺปิ อิธ นฏฺํ.

อนาปตฺติ อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวาติอาทิ นิสีทนสนฺถตํ สนฺธาย วุตฺตํ. เยน หิ ปุราณสนฺถตสฺส สามนฺตา สุคตวิทตฺถึ อนาทิยิตฺวา นวํ นิสีทนสนฺถตํ กตํ, ตสฺส ตํ นิสฺสคฺคิยมฺปิ ตโต อฺสฺส ปฏิลภิตฺวา ปริภุฺชนฺตสฺส อนาปตฺติกรนฺติ สิชฺฌนโต อยมตฺโถ สพฺพนิสฺสคฺคิเยสุปิ สิชฺฌติ.

๔๖๙. ติจีวรํ อธิฏฺาตุนฺติ สงฺฆาฏิอาทินาเมน อธิฏฺาตุํ. ‘‘น วิกปฺเปตุ’’นฺติ อิมินา นาเมน น วิกปฺเปตุํ, เอเตน วิกปฺปิตติจีวโร เตจีวริโก น โหติ. ตสฺส ตสฺมึ อธิฏฺิตติจีวเร วิย อวิปฺปวาสาทินา กตฺตพฺพวิธิ น กาตพฺโพติ ทสฺเสติ, น ปน วิกปฺปเน โทโสติ. ตโต ปรนฺติ จตุมาสโต ปรํ วิกปฺเปตฺวา ปริภุฺชิตุํ อนุฺาตนฺติ เกจิ วทนฺติ, อฺเ ปน ‘‘วิกปฺเปตฺวา ยาว อาคามิวสฺสานํ, ตาว เปตุเมว วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, อปเร ปน ‘‘วิกปฺปเน น โทโส, ตถา วิกปฺปิตํ ปริกฺขาราทินาเมน อธิฏฺหิตฺวา ปริภุฺชิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ.

มุฏฺิปฺจกนฺติ มุฏฺิยา อุปลกฺขิตํ ปฺจกํ, จตุหตฺเถ มินิตฺวา ปฺจมํ หตฺถํ มุฏฺึ กตฺวา มินิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เกจิ ปน ‘‘มุฏฺิหตฺถานํ ปฺจกํ มุฏฺิปฺจกํ, ตสฺมา ปฺจปิ หตฺเถ มุฏฺึ กตฺวาว มินิตพฺพา’’ติ วทนฺติ. มุฏฺิตฺติกนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ทฺวิหตฺเถน อนฺตรวาสเกน ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทตุํ สกฺกาติ อาห ‘‘ปารุปเนนา’’ติอาทิ. อติเรกนฺติ สุคตจีวรปฺปมาณโต อธิกํ. อูนกนฺติ มุฏฺิปฺจกาทิโต อูนกํ, เตน จ เตสุ ติจีวราธิฏฺานํ น รุหตีติ ทสฺเสติ.

อิมํ สงฺฆาฏึ ปจฺจุทฺธรามีติ อิมํ สงฺฆาฏิอธิฏฺานํ อุกฺขิปามิ ปริจฺจชามีติ อตฺโถ. กายวิการํ กโรนฺเตนาติ หตฺเถน จีวรํ ปรามสนฺเตน, จาเลนฺเตน วา. วาจาย อธิฏฺาตพฺพาติ เอตฺถ กาเยนปิ จาเลตฺวา วาจมฺปิ ภินฺทิตฺวา กายวาจาหิ อธิฏฺานมฺปิ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํ ‘‘กาเยน อผุสิตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา. ทุวิธนฺติ อหตฺถปาสหตฺถปาสวเสน ทุวิธํ. ตตฺถ หตฺถปาโส นาม อฑฺฒเตยฺยหตฺโถ วุจฺจติ. ทฺวาทสหตฺถนฺติ เกจิ วทนฺติ, ตํ อิธ น สเมติ. ‘‘สามนฺตวิหาเร’’ติ อิทํ ปิตฏฺานสลฺลกฺขณโยคฺเค ิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตโต ทูเร ิตมฺปิ ปิตฏฺานํ สลฺลกฺเขนฺเตน อธิฏฺาตพฺพเมว. ตตฺถปิ จีวรสฺส ปิตภาวสลฺลกฺขณเมว ปมาณํ. น หิ สกฺกา สพฺพถา านํ สลฺลกฺเขตุํ. เอกสฺมึ วิหาเร เปตฺวา ตโต อฺสฺมึ ปิตนฺติ อธิฏฺาตุํ น วฏฺฏติ. เกจิ ปน ‘‘ตถาปิ อธิฏฺิเต น โทโส’’ติ วทนฺติ, ตํ อฏฺกถาย น สเมติ, วีมํสิตพฺพํ. อธิฏฺหิตฺวา ปิตวตฺเถหีติ ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺหิตฺวา ปิตวตฺเถหิ, เตเนว ‘‘อิมํ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ ปริกฺขารโจฬสฺส ปจฺจุทฺธารํ ทสฺเสติ. เอเตน จ เตจีวรธุตงฺคํ ปริหรนฺเตน ปํสุกูลาทิวเสน ลทฺธํ วตฺถํ ทสาหพฺภนฺตเร กตฺวา รชิตฺวา ปารุปิตุํ อสกฺโกนฺเตน ปริกฺขารโจฬวเสน อธิฏฺหิตฺวาว ทสาหํ อติกฺกเมตพฺพํ, อิตรถา นิสฺสคฺคิยํ โหตีติ ทสฺเสติ. เตเนว ‘‘รชิตกาลโต ปน ปฏฺาย นิกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติ, ธุตงฺคโจโร นาม โหตี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๒๕) วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. ‘‘ปุน อธิฏฺาตพฺพานี’’ติ อิทฺจ สงฺฆาฏิอาทิติจีวรนาเมน อธิฏฺหิตฺวา ปริภุฺชิตุกามสฺส วเสน วุตฺตํ, อิตรสฺส ปน ปุริมาธิฏฺานเมว อลนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ปุน อธิฏฺาตพฺพ’’นฺติ อิมินา กปฺปพินฺทุปิ ทาตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.

พทฺธสีมายํ อวิปฺปวาสสีมาสมฺมุติสมฺภวโต น ตตฺถ ทุปฺปริหารตาติ อาห ‘‘อพทฺธสีมายํ ทุปฺปริหาร’’นฺติ.

อติริตฺตปฺปมาณาย เฉทนกํ ปาจิตฺติยนฺติ อาห ‘‘อนติริตฺตปฺปมาณา’’ติ. ตโต ปรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพาติ วสฺสิกมาสโต ปรํ อธิฏฺานํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา, อิมินา จตุนฺนํ วสฺสิกมาสานํ อุปริ อธิฏฺานํ ติฏฺตีติ วิฺายติ ตโต ปจฺจุทฺธราโยคา. ยฺจ มาติกาฏฺกถายํ ‘‘วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมนาปิ, กณฺฑุปฏิจฺฉาทิ อาพาธวูปสเมนาปิ อธิฏฺานํ วิชหตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ, ตํ สมนฺตปาสาทิกายํ นตฺถิ. ปริวารฏฺกถายฺจ ‘‘อตฺถาปตฺติ เหมนฺเต อาปชฺชติ, โน คิมฺเห’’ติ เอตฺถ อิทํ วุตฺตํ ‘‘กตฺติกปุณฺณมาสิยา ปจฺฉิเม ปาฏิปททิวเส วิกปฺเปตฺวา ปิตํ วสฺสิกสาฏิกํ นิวาเสนฺโต เหมนฺเต อาปชฺชติ, กุรุนฺทิยํ ปน ‘กตฺติกปุณฺณมทิวเส อปจฺจุทฺธริตฺวา เหมนฺเต อาปชฺชตี’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ สุวุตฺตํ, ‘จตุมาสํ อธิฏฺาตุํ ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’นฺติ หิ วุตฺต’’นฺติ (ปริ. อฏฺ. ๓๒๓). ตตฺถ มหาอฏฺกถายํ นิวาสนปจฺจยา ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, กุรุนฺทฏฺกถายํ ปน อปจฺจุทฺธารปจฺจยา, ตสฺมา กุรุนฺทิยํ วุตฺตนเยนาปิ วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมปิ อธิฏฺานํ น วิชหตีติ ปฺายติ. อธิฏฺานวิชหเนสุ จ วสฺสานมาสอาพาธานํ วิคเมน วิชหนํ มาติกาฏฺกถายมฺปิ น อุทฺธฏํ, ตสฺมา สมนฺตปาสาทิกายํ อาคตนเยน ยาว ปจฺจุทฺธารา อธิฏฺานํ ติฏฺตีติ คเหตพฺพํ. นหานตฺถาย อนุฺาตตฺตา ‘‘วณฺณเภทมตฺตรตฺตาปิ เจสา วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ทฺเว ปน น วฏฺฏนฺตี’’ติ อิมินา สงฺฆาฏิอาทีสุ วิย ทุติเย อธิฏฺานํ น รุหติ, อติเรกจีวรํ โหตีติ ทสฺเสติ. มหาปจฺจริยํ จีวรวเสน ปริโภคกิจฺจสฺส อภาวํ สนฺธาย อนาปตฺติ วุตฺตา เสนาสนปริกฺขารตฺถาย ทินฺนปจฺจตฺถรเณ วิย. ยํ ปน ‘‘ปจฺจตฺถรณมฺปิ อธิฏฺาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ เสนาสนตฺถาเยวาติ นิยมิตํ น โหติ นวสุ จีวเรสุ คหิตตฺตา, ตสฺมา อตฺตโน นาเมน อธิฏฺหิตฺวา นิทหิตฺวา ปริกฺขารโจฬํ วิย ยถา ตถา วินิยุชฺชิตพฺพเมวาติ คเหตพฺพํ. ปาวาโร โกชโวติ อิเมสมฺปิ ปจฺจตฺถรณาทีนํ โลเกปิ โวหรณโต เสนาสนปริกฺขารตฺถาย ทินฺนปจฺจตฺถรณโต วิสุํ คหณํ กตํ.

‘‘หีนายาวตฺตเนนา’’ติ อิทํ อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปชฺชิตฺวา ภิกฺขุปฏิฺาย ิตสฺส เจว ติตฺถิยปกฺกนฺตสฺส จ ภิกฺขุนิยา จ ภิกฺขุนิภาเว นิรเปกฺขตาย คิหิลิงฺคติตฺถิยลิงฺคคฺคหณํ สนฺธาย วุตฺตํ. สิกฺขํ อปจฺจกฺขาย คิหิภาวูปคมนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เกจิ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ตทาปิสฺส อุปสมฺปนฺนตฺตา, จีวรสฺส จ ตสฺส สนฺตกตฺตาวิชหนโต. ปมาณจีวรสฺสาติ ปจฺฉิมปฺปมาณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทฺเว จีวรานิ ปารุปนฺตสฺสาติ คามปฺปเวเส ทิคุณํ กตฺวา สงฺฆาฏิโย ปารุปนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘เอส นโย’’ติ อิมินา ปมาณยุตฺเตสุ ยตฺถ กตฺถจิ ฉิทฺทํ อธิฏฺานํ วิชหตีติอาทิอตฺถํ สงฺคณฺหาติ.

อฺํ ปจฺฉิมปฺปมาณํ นาม นตฺถีติ สุตฺเต อาคตํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. อิทานิ ตเมว วิภาเวตุํ ‘‘ยฺหี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ น สเมติ, สงฺฆาฏิอาทีนํ มุฏฺิปฺจกาทิเหฏฺิมปฺปมาณสฺส สุตฺเต อนาคตตฺตาติ อธิปฺปาโย.

มหนฺตํ วา ขุทฺทกํ กโรตีติ เอตฺถ อติมหนฺตํ จีวรํ มุฏฺิปฺจกาทิปจฺฉิมปฺปมาณยุตฺตํ กตฺวา สมนฺตโต ฉินฺทเนนาปิ วิจฺฉินฺทนกาเล ฉิชฺชมานฏฺานํ ฉิทฺทสงฺขฺยํ น คจฺฉติ อธิฏฺานํ น วิชหติ เอวาติ สิชฺฌติ, ‘‘ฆเฏตฺวา ฉินฺทติ, น ภิชฺชตี’’ติ วจเนน จ สเมติ. ปริกฺขารโจฬํ ปน วิกปฺปนุปคปจฺฉิมปฺปมาณโต อูนํ กตฺวา ฉินฺนํ อธิฏฺานํ วิชหติ อธิฏฺานสฺส อนิสฺสยตฺตา. ตานิ ปุน พทฺธานิ ฆฏิตานิ อธิฏฺาตพฺพเมวาติ เวทิตพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘วสฺสิกสาฏิกจีวเร ทฺวิธา ฉินฺเน ยทิปิ เอเกกํ ขณฺฑํ ปจฺฉิมปจฺฉิมปฺปมาณํ ปโหติ, เอกสฺมึเยว ขณฺเฑ อธิฏฺานํ ติฏฺติ, น อิตเร, ‘‘ทฺเว ปน น วฏฺฏนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา. นิสีทนกณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทีสุปิ เอเสว นโยติ วทนฺติ.

สมฺมุเข ปวตฺตา สมฺมุขาติ ปจฺจตฺตวจนํ, ตฺจ วิกปฺปนวิเสสนํ, ตสฺมา ‘‘สมฺมุเข’’ติ ภุมฺมตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ กตฺวาปิ อตฺถํ วทนฺติ, อภิมุเขติ อตฺโถ. อถ วา สมฺมุเขน อตฺตโน วาจาย เอว วิกปฺปนา สมฺมุขาวิกปฺปนา. ปรมฺมุเขน วิกปฺปนา ปรมฺมุขาวิกปฺปนาติ กรณตฺเถนาปิ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, อยเมว ปาฬิยา สเมติ. สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวนฺติ อาสนฺนทูรภาวํ. เอตฺตาวตา นิเธตุํ วฏฺฏตีติ เอตฺตเกเนว วิกปฺปนากิจฺจสฺส นิฏฺิตตฺตา, อติเรกจีวรํ น โหตีติ ทสาหาติกฺกเม น นิสฺสคฺคิยํ ชเนตีติ อธิปฺปาโย. ปริภุฺชิตุํ…เป… น วฏฺฏตีติ สยํ อปจฺจุทฺธรณํ ปริภุฺชเน ปาจิตฺติยํ, อธิฏฺาเน ปเรสํ วิสฺสชฺชเน ทุกฺกฏฺจ สนฺธาย วุตฺตํ.

ปริโภคาทโยปิ วฏฺฏนฺตีติ ปริโภควิสฺสชฺชนอธิฏฺานานิปิ. อปิ-สทฺเทน นิเธตุมฺปิ วฏฺฏตีติ อตฺโถ, เอเตน จ ปจฺจุทฺธาเรปิ กเต จีวรมฺปิ วิกปฺปิตจีวรเมว โหติ, น อติเรกจีวรํ. ตํ ปน ติจีวราทินาเมน อธิฏฺาตุกาเมน อธิฏฺหิตพฺพํ, อิตเรน วิกปฺปิตจีวรเมว กตฺวา ปริภุฺชิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. เกจิ ปน ‘‘ยํ วิกปฺปิตจีวรํ, ตํ ยาว อปริโภคกาลา อปจฺจุทฺธราเปตฺวาว นิทหิตพฺพํ, ปริโภคกาเล ปน สมฺปตฺเต ปจฺจุทฺธราเปตฺวา อธิฏฺหิตฺวา ปริภุฺชิตพฺพํ. ยทิ หิ ตโต ปุเรปิ ปจฺจุทฺธราเปยฺย, ปจฺจุทฺธาเรเนว วิกปฺปนาย วิคตตฺตา อติเรกจีวรํ นาม โหติ, ทสาหาติกฺกเม จ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. ตสฺมา ยํ อปริภุฺชิตฺวาว เปตพฺพํ, ตเทว วิกปฺเปตพฺพํ, ปจฺจุทฺธาเร จ กเต อนฺโตทสาเหเยว อธิฏฺาตพฺพํ. ยฺจ อฏฺกถายํ ‘ตโต ปภุติ ปริโภคาทโยปิ วฏฺฏนฺตี’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ ปาฬิยา วิรุชฺฌตี’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตเมว. ปาฬิยฺหิ ‘‘อนฺโตทสาหํ อธิฏฺเติ, วิกปฺเปตี’’ติ (ปารา. ๔๖๙) จ ‘‘สามํ จีวรํ วิกปฺเปตฺวา อปจฺจุทฺธารณํ ปริภุฺเชยฺย ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๓๗๓) จ ‘‘อนาปตฺติ โส วา เทติ, ตสฺส วา วิสฺสาสนฺโต ปริภุฺชตี’’ติ (ปาจิ. ๓๗๔) จ สามฺโต วุตฺตตฺตา, อฏฺกถายฺจ ‘‘อิมํ จีวรํ วา วิกปฺปนํ วา ปจฺจุทฺธรามี’’ติอาทินา ปจฺจุทฺธารํ อทสฺเสตฺวา ‘‘มยฺหํ สนฺตกํ ปริภุฺช วา วิสฺสชฺเชหิ วา’’ติ เอวํ อตฺตโน สนฺตกตฺตํ อโมเจตฺวาว ปริโภคาทิวเสเนว ปจฺจุทฺธารสฺส วุตฺตตฺตา, ‘‘ตโต ปภุติ ปริโภคาทโยปิ วฏฺฏนฺตี’’ติ อธิฏฺานํ วินาปิ วิสุํ ปริโภคสฺส, นิทหนสฺส จ วุตฺตตฺตา วิกปฺปนานนฺตรเมว ปจฺจุทฺธราเปตฺวา อนธิฏฺหิตฺวา เอว ติจีวรวิรหิตํ วิกปฺปนารหํ จีวรํ ปริภุฺชิตุํ, นิทหิตุฺจ อิทํ ปาเฏกฺกํ วินยกมฺมนฺติ ขายติ. อปิจ พหูนํ ปตฺตานํ วิกปฺเปตุํ, ปจฺจุทฺธาเรตุฺจ วุตฺตตฺตา ปจฺจุทฺธาเรน เตสํ อติเรกปตฺตตา ทสฺสิตาติ สิชฺฌติ เตสุ เอกสฺเสว อธิฏฺาตพฺพโต. ตสฺมา อฏฺกถายํ อาคตนเยเนว คเหตพฺพํ.

ปฺตฺติโกวิโท น โหตีติ เอวํ วิกปฺปิเต ‘‘อนนฺตรเมว เอวํ ปจฺจุทฺธริตพฺพ’’นฺติ วินยกมฺมํ น ชานาติ. เตนาห ‘‘น ชานาติ ปจฺจุทฺธริตุ’’นฺติ, อิมินาปิ เจตํ เวทิตพฺพํ ‘‘วิกปฺปนานนฺตรเมว ปจฺจุทฺธาโร กาตพฺโพ’’ติ.

อวิเสเสน วุตฺตวจนนฺติ ติจีวราทีนํ สาธารณวจเนน วุตฺตวจนํ. ยํ ปเนตฺถ ‘‘วิรุทฺธํ วิย ทิสฺสตี’’ติ วตฺวา ตํ วิโรธาสงฺกํ นิวตฺเตตุํ ‘‘ติจีวรสงฺเขเปน…เป… วิกปฺปนาย โอกาโส ทินฺโน โหตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ ‘‘อธิฏฺเติ วิกปฺเปตี’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ ติจีวรมฺปิ วิกปฺเปตีติ อยมตฺโถ น สิชฺฌติ, ‘‘ติจีวรํ อธิฏฺาตุํ น วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘) วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา. ยํ ปน อธิฏฺาตพฺพํ, ตํ อธิฏฺาติ. ยํ ติจีวรวิรหิตํ, ตํ วิกปฺเปตพฺพํ, ตํ วิกปฺเปตีติ เอวมตฺโถ สิชฺฌตีติ. ตสฺมา เอตฺถ ปุพฺพาปรวิโรโธ น ทิสฺสติ สามฺวจนสฺส วุตฺตาวเสเสเยว อวติฏฺนโต. ยํ ปเนตฺถ ติจีวรสฺสาปิ วิกปฺปนวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ติจีวรํ ติจีวรสงฺเขเปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ติจีวรสงฺเขเปน ปริหริยมาเนสุ เอกมฺปิ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตุํ น วฏฺฏติ, ติจีวรโต ปน เอกํ วา สกลเมว วา อปเนตฺวา อปรํ ติจีวรํ ติจีวรสงฺเขเปน ปริหริตุกามสฺส วา ติจีวราธิฏฺานํ มุฺจิตฺวา ปริกฺขารโจฬวเสเนว สพฺพจีวรํ ปริภุฺชิตุกามสฺส วา ปุริมํ อธิฏฺิตจีวรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตุํ วฏฺฏตีติ เอวมธิปฺปาเยน ‘‘ติจีวเร เอเกน จีวเรน วิปฺปวสิตุกาโม โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ สิยา, อิจฺเจตํ ปาฬิยา สทฺธึ สเมติ. อถ ปุนปิ ตเทว ติจีวราธิฏฺาเนน อธิฏฺาตุกาโม หุตฺวา วิปฺปวาสสุขตฺถํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตีติ อิมินา อธิปฺปาเยน วุตฺตํ สิยา, ตํ ‘‘ติจีวรํ อธิฏฺาตุํ น วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘) อิมินา วจเนน น สเมติ. ยทิ หิ เสสจีวรานิ วิย ติจีวรมฺปิ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพํ สิยา, ‘‘ติจีวรํ อธิฏฺาตุํ น วิกปฺเปตุ’’นฺติ อิทํ วจนเมว นิรตฺถกํ สิยา เสสจีวเรหิ ติจีวรสฺส วิเสสาภาวา. ตสฺมา ‘‘วิกปฺเปตี’’ติ อิทํ ติจีวรวิรหิตเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ติจีวรํ ปน วิกปฺเปตุํ น วฏฺฏตีติ วิฺายติ, เตเนว ทุติยกถินสิกฺขาปทสฺส อนาปตฺติวาเร ‘‘วิกปฺเปตี’’ติ อิทํ น วุตฺตํ, วีมํสิตฺวา ยถา ปาฬิยา สทฺธึ น วิรุชฺฌติ, ตถา เอตฺถ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพ.

ตุยฺหํ เทมีติอาทีสุ ปริจฺจตฺตตฺตา มนสา อสมฺปฏิจฺฉนฺเตปิ สมฺปทานภูตสฺเสว สนฺตกํ โหติ, โส อิจฺฉิตกฺขเณ คเหตุํ ลภติ. อิตฺถนฺนามสฺสาติ ปรมฺมุเข ิตํ สนฺธาย วทติ. ยสฺส ปน รุจฺจตีติอาทิ อุโภหิปิ ปริจฺจตฺตตาย อสฺสามิกตํ สนฺธาย วุตฺตํ.

‘‘ตํ น ยุชฺชตี’’ติ อิทํ อนฺโตทสาเห เอว วิสฺสาสคฺคหณํ สนฺธาย อนาปตฺติวารสฺส อาคตตฺตา, อิธ นิสฺสคฺคิยจีวรสฺส กปฺปิยภาวกรณตฺถํ เลเสน คหิตตฺตา จ วุตฺตํ, เกจิ ปน ‘‘ปเรหิ สภาเคน อจฺฉินฺเน, วิสฺสาสคฺคหิเต จ ปุน ลทฺเธ โทโส น ทิสฺสตี’’ติ วทนฺติ. อนธิฏฺาเนนาติ กายวาจาหิ กตฺตพฺพสฺส อกรเณนาติ อธิปฺปาโย. จีวรสฺส อตฺตโน สนฺตกตา, ชาติปมาณยุตฺตตา, ฉินฺนปลิโพธภาโว, อติเรกจีวรตา, ทสาหาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.

ปมกถินสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. อุโทสิตสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๗๓. ทุติเย อวิปฺปวาเสติ อวิปฺปวาเส นิปฺผาเทตพฺเพ, วิปฺปวาสโทสาภาเว สาเธตพฺเพ กตฺตพฺพา สมฺมุตีติ อตฺโถ.

๔๗๕. ปฏิสิทฺธปริยาปนฺเนนาติ วิปฺปวสิตุํ ปฏิสิทฺเธสุ ตีสุ จีวเรสุ อนฺโตคเธน, เอเกน จ อวยเว สมุทาโยปจารํ ทสฺเสติ.

๔๗๘-๙. เอตฺตาวตาติ ‘‘ปริกฺขิตฺโต’’ติ อิมินา. ‘‘สภาเยติ ลิงฺคพฺยตฺตเยน สภา วุตฺตา’’ติ วตฺวา ปุน สยมฺปิ ‘‘สภาเย’’ติ อิมินา โวหรนฺโต สภา-สทฺทสฺส ปริยาโย สภาย-สทฺโท นปุํสกลิงฺคยุตฺโต อตฺถีติ ทสฺเสติ. ‘‘สภายนฺติ ลิงฺคพฺยตฺตเยน สภา วุตฺตา’’ติ วา ปาโ. ลิงฺคพฺยตฺตเยน สภาติ จ ลิงฺคนฺตรยุตฺโต สภาสทฺทปริยาโย สภายสทฺโทติ อตฺโถ.

สภายํ คจฺฉตีติ สภํ คจฺฉติ. วสิตพฺพํ นตฺถีติ จีวรหตฺถปาเสเยว วสิตพฺพํ นตฺถีติ อตฺโถ. ตสฺสาติ วีถิยา. สภายสฺส จ ทฺวารสฺส จ หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพนฺติ เอตฺถ สภายทฺวารานมนฺตเร วีถิ เคหาปิ คหิตา เอว โหนฺติ อาทิปริโยสานานํ คหิตตฺตา. เอตฺถ จ ทฺวารวีถิฆเรสุ วสนฺเตน คามปฺปเวสนสหเสยฺยาทิโทสํ ปริหริตฺวา สุปฏิจฺฉนฺนตาทิยุตฺเตเนว ภวิตพฺพํ, สภา ปน ยทิ สพฺเพสํ วสนตฺถาย สาลาสทิสา กตา, อนฺตราราเม วิย ยถาสุขํ วสิตุํ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ. ปริกฺขิตฺตตาย จ เอกูปจารตํ, อปริกฺขิตฺตตาย นานูปจารตฺจ นิเวสนาทีสุปิ อติทิสนฺโต อาห ‘‘เอเตเนวูปาเยนา’’ติอาทิ. นิเวสนาทีนิ พหิคามโต สนฺนิวิฏฺานิ คหิตานิ อนฺโตคาเม ิตานํ คามคฺคหเณเนว คหิตตฺตา. สพฺพตฺถาติ คามนิคมนิเวสนาทีสุ ปนฺนรสสุ. ปริกฺเขปาทีติ อาทิ-สทฺเทน อปริกฺเขปสฺเสว คหณํ, น เอกกุลาทีนมฺปิ เตสํ เอกูปจารตานานูปจารตานิมิตฺตตาภาวา. เอตฺถ จ สตฺถสฺส กติปาหํ กตฺถจิ นิวิฏฺสฺเสว ปริกฺเขโป โหติ, น คจฺฉนฺตสฺส.

๔๘๒-๗. คามโต พหิ อิสฺสรานํ สมุทฺทตีราทีสุ กตภณฺฑสาลา อุโทสิโตติ อาห ‘‘ยานาทีน’’นฺติอาทิ. มุณฺฑจฺฉทนปาสาโทติ นาติอุจฺโจ จนฺทิกงฺคณยุตฺโต สิขรกูฏมาลาทิวิรหิโต ปาสาโท.

๔๘๙. ปริยาทิยิตฺวาติ อชฺโฌตฺถริตฺวา. นทีปริหาโรติ วิสุํคามาทีนํ วิย นทีปริหารสฺส อวุตฺตตฺตา จีวรหตฺถปาโส เอวาติ วทนฺติ, อฺเ ปน ‘‘อิมินา อฏฺกถาวจเนน นทีปริหาโรปิ วิสุํ สิทฺโธ, นทิยา หตฺถปาโส น วิชหิตพฺโพ’’ติ วทนฺติ. วิหารสีมนฺติ อวิปฺปวาสสีมํ สนฺธายาห. เอตฺถ จ วิหารสฺส นานากุลสนฺตกภาเวปิ อวิปฺปวาสสีมาปริจฺเฉทพฺภนฺตเร สพฺพตฺถ จีวรอวิปฺปวาสสมฺภวโต ตสฺสา ปธานตฺตา ตตฺถ สตฺถปริหาโร น ลพฺภตีติ ‘‘วิหารํ คนฺตฺวา วสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘สตฺถสมีเป’’ติ อิทํ ยถาวุตฺตํ อพฺภนฺตรปริจฺเฉทวเสน วุตฺตํ. ปาฬิยํ นานากุลสฺส สตฺโถ โหติ, สตฺเถ จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพนฺติ เอตฺถ สตฺถหตฺถปาโส คหิโต.

๔๙๐. เอกกุลสฺส เขตฺเตติ อปริกฺขิตฺตํ สนฺธาย วทติ.

๔๙๑-๔. วิหาโร นาม อุปจารสีมา. ตตฺถ ยสฺมึ วิหาเรติ ตสฺส อนฺโตปริเวณาทึ สนฺธาย วุตฺตํ, เอกกุลาทิสนฺตกตา เจตฺถ การาปกานํ วเสน. ฉายาย ผุฏฺโกาสสฺสาติ อุชุกํ อวกฺขิตฺตเลฑฺฑุปาตพฺภนฺตรํ สนฺธาย วทติ.

อคมนปเถติ ตทเหว คนฺตฺวา นิวตฺเตตุํ น สกฺกุเณยฺยเก สมุทฺทมชฺเฌ เย ทีปกา, เตสูติ โยชนา. อิตรสฺมินฺติ ปุรตฺถิมทิสาย จีวเร. ‘‘อุโปสถกาเล…เป… วฑฺฒตี’’ติ อิมินา จีวรวิปฺปวาสสตฺตพฺภนฺตรโต สมานสํวาสาย สตฺตพฺภนฺตรสีมาย อจฺจนฺตวิสทิสตํ ทสฺเสติ. ตถา หิ พหูสุ ภิกฺขูสุ เอกโต นิสีทิตฺวา สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรปริจฺเฉเทสุ ยถาสกํ จีวรํ เปตฺวา ปริหรนฺเตสุ เอเกกสฺส ภิกฺขุโน นิสินฺโนกาสโต ปฏฺาย ปจฺเจกํ สตฺตพฺภนฺตรสฺส ปริจฺเฉโท อฺมฺวิสทิโส อเนกวิโธ โหติ, น เอโก ปริสปริยนฺตโต ปฏฺาย อนิมิตพฺพตฺตา. เตเนว ตตฺถ ปริสวเสน วุฑฺฒิ, หานิ วา น โหติ, น เอวํ สตฺตพฺภนฺตรสีมาย. สา หิ โยชนิกายปิ ปริสปริยนฺตโตว ปฏฺาย สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรปอจฺฉินฺนา เอกาว โหติ. เตเนว สา ปริสวเสน วฑฺฒติ, หายติ จ, ตสฺมา อฺาว สตฺตพฺภนฺตรสีมา อฺโ สตฺตพฺภนฺตรโต ปริจฺฉินฺโน จีวรวิปฺปวาสปริหาโร อพฺโภกาโสติ เวทิตพฺพํ. ยฺเจตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ขนฺธเก สีมากถายเมว (มหาว. ๑๔๓) วกฺขาม.

๔๙๕. นทึ โอตรตีติ หตฺถปาสํ มุฺจิตฺวา โอตรติ. พหิคาเม เปตฺวาติ อปารุปิตพฺพตาย วุตฺตํ. วินยกมฺมํ กาตพฺพนฺติ อุตฺตราสงฺเค จ พหิคาเม ปิตสงฺฆาฏิยฺจ ปมํ วินยกมฺมํ กตฺวา ปจฺฉา อุตฺตราสงฺคํ นิวาเสตฺวา อนฺตรวาสเก กาตพฺพํ. เอตฺถ จ พหิคาเม ปิตสฺสาปิ วินยกมฺมวจนโต ปรมฺมุขาปิ ิตํ วิสฺสชฺชิตุํ, นิสฺสฏฺํ ทาตุฺจ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ. ทหรานํ คมเน สอุสฺสาหตฺตา ‘‘นิสฺสโย ปน น ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติ วุตฺตํ. มุหุตฺตํ…เป… ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ สอุสฺสาหตฺเต คมนสฺส อุปจฺฉินฺนตฺตา วุตฺตํ. เตสํ ปน ปุรารุณาว อุฏฺหิตฺวา สอุสฺสาเหน คจฺฉนฺตานํ อรุเณ อนฺตรา อุฏฺิเตปิ น ปฏิปฺปสฺสมฺภติ ‘‘ยาว อรุณุคฺคมนา สยนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา. เตเนว ‘‘คามํ ปวิสิตฺวา…เป… น ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติ วุตฺตํ. อฺมฺสฺส วจนํ อคฺคเหตฺวาติอาทิมฺหิ สอุสฺสาหตฺตา คมนกฺขเณ ปฏิปฺปสฺสทฺธิ น วุตฺตา. เธนุภเยนาติ ตรุณวจฺฉคาวีนํ อภิธาวิตฺวา สิงฺเคน ปหรณภเยน. นิสฺสโย จ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ เอตฺถ เธนุภยาทีหิ ิตานํ ยาว ภยวูปสมา าตพฺพโต ‘‘อนฺโตอรุเณเยว คมิสฺสามี’’ติ นิยเมตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตํ. ยตฺถ ปน เอวํ นิยเมตุํ สกฺกา, ตตฺถ อนฺตรารุเณ อุคฺคเตปิ นิสฺสโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภติ เภสชฺชตฺถาย คามปฺปวิฏฺทหรานํ วิย. อนฺโตสีมายํ คามนฺติ อวิปฺปวาสสีมาสมฺมุติโต ปจฺฉา ปติฏฺาปิตคามํ สนฺธาย วทติ คามฺจ คามูปจารฺจ เปตฺวา สมฺมนฺนิตพฺพโต. ปวิฏฺานนฺติ อาจริยนฺเตวาสิกานํ วิสุํ วิสุํ คตานํ อวิปฺปวาสสีมตฺตา เนว จีวรานิ นิสฺสคฺคิยานิ โหนฺติ, สอุสฺสาหตาย นิสฺสโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. อนฺตรามคฺเคติ ธมฺมํ สุตฺวา อาคจฺฉนฺตานํ อนฺตรามคฺเค.

‘‘อิธ อปจฺจุทฺธรณ’’นฺติ อิมินา อธิฏฺานวิกปฺปนานิ วิย ปจฺจุทฺธรณมฺปิ กาเยน วา วาจาย วา กตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. กายวาจาหิ กตฺตพฺพสฺส อกรณโตติ อิทํ กายวาจาสมุฏฺานํ วุตฺตํ. อธิฏฺิตติจีวรตา, อนตฺถตกถินตา, อลทฺธสมฺมุติตา, รตฺติวิปฺปวาโสติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

อุโทสิตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. ตติยกถินสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๙๗. ตติเย ปาฬิยํ จีวรปจฺจาสา นิกฺขิปิตุนฺติ จีวรปจฺจาสาย สติยา นิกฺขิปิตุนฺติ อตฺโถ. นิฏฺิตจีวรสฺมึ ภิกฺขุนาติ เอตฺถ ทุติยกถิเน วิย สามิวเสเนว กรณวจนสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

๔๙๙-๕๐๐. ตุยฺหํ ทมฺมีติ ทินฺนนฺติ ‘‘ตุยฺหํ, ภนฺเต, อกาลจีวรํ ทมฺมี’’ติ เอวํ ทินฺนํ, เอตมฺปิ กาเล อาทิสฺส ทินฺนํ นาม โหตีติ อธิปฺปาโย. อิทํ ปน อฏฺกถาวจนํ, ปาฬิยํ ‘‘กาเลปิ อาทิสฺส ทินฺน’’นฺติ อิทฺจ ‘‘อกาลจีวร’’นฺติ วจนสามฺโต ลพฺภมานํ สพฺพมฺปิ ทสฺเสตุํ อตฺถุทฺธารวเสน วุตฺตํ ปมอนิยเต โสตสฺส รโห วิย. สงฺฆสฺส หิ กาเลปิ อาทิสฺส ทินฺนํ อกาเล อุปฺปนฺนจีวรํ วิย สมฺมุขีภูเตหิ วุตฺถวสฺเสหิ, อวุตฺถวสฺเสหิ จ สพฺเพหิปิ ภาเชตพฺพตาสามฺเน อกาลจีวรํ นาม โหตีติ ทสฺสนตฺถํ อตฺถุทฺธารวเสน ปาฬิยํ ‘‘กาเลปิ อาทิสฺส ทินฺน’’นฺติ วุตฺตํ, น ปน ‘‘ตโต ภาเชตฺวา ลทฺธจีวรมฺปิ อกาเล ลทฺธจีวรมฺปิ วุตฺถวสฺสานํ เอกมาสปริหารํ, ปฺจมาสปริหารํ วา น ลภติ, ปจฺจาสาจีวเร อสติ ทสาหปริหารเมว ลภตี’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, อฏฺกถายมฺปิ ‘‘อาทิสฺส ทินฺน’’นฺติ วจนสามฺโต ลพฺภมานํ สพฺพํ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺเสตุํ ‘‘เอกปุคฺคลสฺส วา อิทํ ตุยฺหํ ทมฺมีติ ทินฺน’’นฺติ วุตฺตํ, น ปน ตถาลทฺธํ วา อกาเล ลทฺธํ วา อนตฺถตกถินานํ ทสาหพฺภนฺตเร อธิฏฺาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุนฺติ เวทิตพฺพํ อิตรถา ปาฬิอฏฺกถาหิ วิรุชฺฌนโต. ตถา หิ อจฺเจกจีวรสิกฺขาปเท อกาเล อุปฺปนฺนมฺปิ อจฺเจกจีวรํ ‘‘ยาวจีวรกาลสมยํ นิกฺขิปิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๖๔๘) วุตฺตํ, ตสฺส อฏฺกถายฺจ ‘‘ปวารณมาสสฺส ชุณฺหปกฺขปฺจมิยํ อุปฺปนฺนสฺส อจฺเจกจีวรสฺส อนตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิโก มาโส, อตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิกา ปฺจ มาสา จ ปริหาโร วุตฺโต, ตเมว ปริหารํ สนฺธาย ‘ฉฏฺิโต ปฏฺาย ปน อุปฺปนฺนํ อนจฺเจกจีวรมฺปิ ปจฺจุทฺธริตฺวา ปิตจีวรมฺปิ เอตํ ปริหารํ ลภติเยวา’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๔๖-๖๔๙) วุตฺตํ. ตสฺมา กาเลปิ อกาเลปิ จ ยถาตถา ลทฺธํ อติเรกจีวรํ วุตฺถวสฺสานํ เอกมาสํ, ปฺจมาสํ วา ยถารหํ ปริหารํ ลภติ เอวาติ คเหตพฺพํ.

เอวํ ปน อวตฺวา ปทภาชนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ เอวนฺติ ยํ อฏฺกถายํ ‘‘ตโต เจ อุตฺตรี’’ติ อิมสฺส มาสปรมโต อุตฺตรีติ อตฺโถ วุตฺโต, ตํ ปรามสติ. ปทภาชนิยํ เอวมตฺถํ อวตฺวา อฺถา อตฺโถ วุตฺโตติ อธิปฺปาโย. ตาว อุปฺปนฺนํ ปจฺจาสาจีวรนฺติ ปจฺจตฺตวจนํ. ‘‘มูลจีวร’’นฺติ อิทํ อุปโยควจนํ. อตฺตโน คติกํ กโรตีติ อนนฺตรา ทุติยทิวสาทีสุ อุปฺปนฺนํ ปจฺจาสาจีวรํ มาสปรมํ มูลจีวรํ เปตุํ อทตฺวา อตฺตโน ทสาหปรมตาย เอว ปติฏฺาเปตีติ อตฺตโน คติกํ กโรตีติ. ตโต อุทฺธํ มูลจีวรนฺติ เอตฺถ ปน มูลจีวรนฺติ ปจฺจตฺตวจนํ. ตฺหิ วีสติมทิวสโต อุทฺธํ ทฺวาวีสติมทิวสาทีสุ อุปฺปนฺนํ ปจฺจาสาจีวรํ อตฺตนา สทฺธึ เอกโต สิพฺเพตฺวา ฆฏิตํ ทสาหปรมํ คนฺตุํ อทตฺวา นวาหปรมตาทิวเสน อตฺตโน คติกํ กโรติ, เอกโต อสิพฺเพตฺวา วิสุํ ปิตํ ปน ปจฺจาสาจีวรํ ทสาหปรมเมว.

ปาฬิยํ ทสาหาติ ทสาเหน. เอกาทเส อุปฺปนฺเนติอาทีสุ เอกาทสาเห อุปฺปนฺเนติอาทินา อตฺโถ, อยเมว วา ปาโ คเหตพฺโพ. เอกวีเส อุปฺปนฺเน…เป… นวาหา กาเรตพฺพนฺติอาทิ ปจฺจาสาจีวรสฺส อุปฺปนฺนทิวสํ เปตฺวา วุตฺตํ. เตเนว ‘‘ตึเส…เป… ตทเหว อธิฏฺาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อฺํ ปจฺจาสาจีวรํ…เป… กาเรตพฺพ’’นฺติ อิทํ สติยา เอว ปจฺจาสาย วุตฺตํ. สเจ ปน ‘‘อิโต ปฏฺาย จีวรํ น ลภิสฺสามี’’ติ อิจฺฉิตฏฺานโต ปจฺจาสาย อุปจฺฉินฺนาย อฺตฺถาปิ เยน เกนจิ อุปาเยน ปจฺจาสํ อุปฺปาเทติ, มูลจีวรํ น อธิฏฺาตพฺพํ, สพฺพถา ปจฺจาสาย อุปจฺฉินฺนาย ทสาหาติกฺกนฺตํ มูลจีวรํ ตทเหว อธิฏฺาตพฺพํ. ปจฺจาสาจีวรมฺปิ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺาตพฺพนฺติ ปมตรํ อุปฺปนฺนํ วิสภาคํ สนฺธาย วทติ. อฺมฺนฺติ อฺํ อฺํ, อยเมว วา ปาโ. องฺคํ ปเนตฺถ ปมกถิเน วุตฺตสทิสเมว. เกวลฺหิ ตตฺถ ทสาหาติกฺกโม, อิธ มาสาติกฺกโมติ อยํ วิเสโส.

ตติยกถินสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. ปุราณจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๐๓-๕. จตุตฺเถ ปาฬิยํ ภตฺตวิสฺสคฺคนฺติ ภตฺตสฺส อุทเร วิสฺสชฺชนํ, ปเวสนํ อชฺโฌหรณํ ภตฺตกิจฺจนฺติ อตฺโถ, โภชนปริโยสาเนน ภตฺตสฺส วิสฺสชฺชนนฺติปิ วทนฺติ. ตตฺถ นาม ตฺวนฺติ โส นาม ตฺวํ, ตาย นาม ตฺวนฺติ วา อตฺโถ. ปิตา จ มาตา จ ปิตโร, ปิตูนํ ปิตา จ มาตา จ ปิตามหา, เต เอว ยุคฬฏฺเน ยุโค, ตสฺมา ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา ปิตามหาวฏฺฏาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวฺหิ ปิตามหคฺคหเณน มาตามโห จ ปิตามหี มาตามหี จ คหิตาว โหนฺติ. สตฺตมยุคโต ปรํ ‘‘อฺาตกา’’ติ เวทิตพฺพํ. ยาติ ภิกฺขุนี. ปิตุ มาตา ปิตามหี, มาตุ ปิตา มาตามโห.

ปโยเค ปโยเค ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏนฺติ ‘‘โธวา’’ติ อาณาปนวาจาย เอกาย เอว ตทนุคุณสฺส สพฺพสฺสาปิ ปโยคสฺส อาณตฺตตฺตา วุตฺตํ.

๕๐๖. ตทวินาภาวโต โธวนสฺส ‘‘กายวิการํ กตฺวา’’ติ จ ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺเถ’’ติ จ วุตฺตตฺตา กาเยน โธวาเปตุกามตํ อปฺปกาเสตฺวา ทานขิปนเปสนาทึ กโรนฺตสฺส จ ทฺวาทสหตฺถํ อุปจารํ มุฺจิตฺวา พหิ ตฺวา กายวาจาหิ อาณาเปตฺวา ขิปนเปสนาทึ กโรนฺตสฺส จ อนาปตฺติ เอว.

เอเกน วตฺถุนาติ ปมกเตน. ปฺจสตานิ ปมาณํ เอตาสนฺติ ปฺจสตา. ภิกฺขุภาวโต ปริวตฺตลิงฺคาปิ ภิกฺขุนี ภิกฺขูนํ สนฺติเก เอกโตอุปสมฺปนฺนา เอว.

๕๐๗. ตาวกาลิกํ คเหตฺวาติ อตฺตนา กติปาหํ ปารุปนาทิอตฺถาย ตาวกาลิกํ ยาจิตฺวา. ปุราณจีวรตา, อุปจาเร ตฺวา อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา อาณาปนํ, ตสฺสา โธวาปนาทีนิ จาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

ปุราณจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. จีวรปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๐๘. ปฺจเม อปฺตฺเต สิกฺขาปเทติ คณมฺหา โอหียนสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๖๙๑-๖๙๒) อปฺตฺเต. โกฏฺาสสมฺปตฺตีติ เกสาทิปฺจโกฏฺาสานํ กลฺยาณตา. หตฺถตเลเยว ทสฺเสตฺวาติ หตฺถตลโต เสสกายสฺส อทสฺสนํ ทีเปติ.

๕๑๐. วิหตฺถตายาติ วิหตตาย, อมิสฺสิตตาย อปฏิสรณตายาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘สมภิตุนฺนตฺตา’’ติ, พฺยธิตตฺตาติ อตฺโถ. ปริวตฺเตตพฺพํ ปริวตฺตํ, ตเทว ปาริวตฺตกํ, ปริวตฺเตตฺวา ทิยฺยมานนฺติ อตฺโถ.

ปุริมสิกฺขาปเท วิย อิธ ทฺวาทสหตฺโถ อุปจารนิยโม นตฺถีติ อาห ‘‘อุปจารํ มุฺจิตฺวา’’ติ. อฺตฺร ปาริวตฺตกาติ ยํ อนฺตมโส หรีฏกขณฺฑมฺปิ ทตฺวา วา ‘‘ทสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา วา ปริวตฺตกํ คณฺหาติ, ตํ เปตฺวา. ‘‘ตํ อจิตฺตกภาเวน น สเมตี’’ติ อิมินา าติภาวาชานนาทีสุ วิย ภิกฺขุนีภาวาชานนาทิวเสนาปิ อจิตฺตกตํ ปกาเสติ.

๕๑๓-๔. ติกฺจ ตํ ปาจิตฺติยฺจาติ ติกปาจิตฺติยํ, ปาจิตฺติยติกนฺติ อตฺโถ. ปตฺตตฺถวิกาทีติ อนธิฏฺานุปคํ สนฺธาย วทติ. โก ปน วาโท ปตฺตตฺถวิกาทีสูติ มหติยาปิ ตาว ภิสิจฺฉวิยา อนธิฏฺานุปคตฺตา อนาปตฺติ, วิกปฺปนุปคปจฺฉิมปฺปมาณวิรหิตตาย อนธิฏฺาตพฺเพสุ กิเมว วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ปตฺตตฺถวิกาทีนิ ปน วิกปฺปนุปคปจฺฉิมานิ คณฺหิตุํ น วฏฺฏติ เอว. ปฏิคฺคหณํ กิริยา, อปริวตฺตนํ อกิริยา. วิกปฺปนุปคจีวรตา, ปาริวตฺตกาภาโว, อฺาติกาย หตฺถโต คหณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

จีวรปฏิคฺคหณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖. อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๑๕. ฉฏฺเ ปฏุ เอว ปฏฺโฏ. ปาฬิยํ ธมฺมนิมนฺตนาติ สมเณสุ วตฺตพฺพาจารธมฺมมตฺตวเสน นิมนฺตนา, ทาตุกามตาย กตนิมนฺตนา น โหตีติ อตฺโถ. เตเนว ‘‘วิฺาเปสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. อฺาตกอปฺปวาริตโต หิ วิฺตฺติ นาม โหติ.

๕๑๗. ‘‘ติเณน วา ปณฺเณน วา ปฏิจฺฉาเทตฺวา อาคนฺตพฺพ’’นฺติ อิมินา ภูตคามวิโกปนํ อนุฺาตนฺติ อาห ‘‘เนว ภูตคามปาตพฺยตายา’’ติอาทิ. ปมํ สุทฺธจิตฺเตน ลิงฺคํ คเหตฺวา ปจฺฉา ลทฺธึ คณฺหนฺโตปิ ติตฺถิยปกฺกนฺตโก เอวาติ อาห ‘‘นิวาเสตฺวาปิ ลทฺธิ น คเหตพฺพา’’ติ.

ยํ อาวาสํ ปมํ อุปคจฺฉตีติ เอตฺถาปิ วิหารจีวราทิอตฺถาย ปวิสนฺเตนปิ ติณาทีหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวาว คนฺตพฺพํ, น ตฺเวว นคฺเคน อาคนฺตพฺพนฺติ สามฺโต ทุกฺกฏสฺส วุตฺตตฺตา. จิมิลิกาหีติ ปฏปิโลติกาหิ. ปริโภเคเนวาติ อฺํ จีวรํ อลภิตฺวา ปริภุฺชเนน. ปริโภคชิณฺณนฺติ ยถา ตํ จีวรํ ปริภุฺชิยมานํ โอภคฺควิภคฺคตาย อสารุปฺปํ โหติ, เอวํ ชิณฺณํ.

๕๒๑. อฺสฺสตฺถายาติ เอตฺถาปิ ‘‘าตกานํ ปวาริตาน’’นฺติ อิทํ อนุวตฺตติ เอวาติ อาห ‘‘อตฺตโน าตกปวาริเต’’ติอาทิ. อิธ ปน อฺสฺส อจฺฉินฺนนฏฺจีวรสฺส อตฺถาย อฺาตกอปฺปวาริเต วิฺาเปนฺตสฺส นิสฺสคฺคิเยน อนาปตฺตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ, อิตรถา ‘‘าตกานํ ปวาริตาน’’นฺติ อิมินา วิเสโส น ภเวยฺย. เตเนว อนนฺตรสิกฺขาปเท วกฺขติ ‘‘อฏฺกถาสุ ปน าตกปริวาตฏฺาเน…เป… ปมาณเมว วฏฺฏตีติ วุตฺตํ, ตํ ปาฬิยา น สเมตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๒๖) จ ‘‘ยสฺมา ปนิทํ สิกฺขาปทํ อฺสฺสตฺถาย วิฺาปนวตฺถุสฺมึเยว ปฺตฺตํ, ตสฺมา อิธ ‘อฺสฺสตฺถายา’ติ น วุตฺต’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๒๖) จ. วิกปฺปนุปคจีวรตา, สมยาภาโว, อฺาตกวิฺตฺติ, ตาย ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗. ตตุตฺตริสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๒๒-๕๒๔. สตฺตเม ปาฬิยํ ปคฺคาหิกสาลนฺติ ทุสฺสาปณํ. ตฺหิ วาณิชเกหิ ทุสฺสานิ ปคฺคเหตฺวา ทสฺสนฏฺานตาย ‘‘ปคฺคาหิกสาลา’’ติ วุจฺจติ. อสฺส จีวรสฺสาติ สาทิตพฺพจีวรสฺส. ‘‘ติจีวริเกนา’’ติ อิมินา อจฺฉินฺนติจีวรโต อฺสฺส วิหาราทีสุ นิหิตสฺส จีวรสฺส อภาวํ ทสฺเสติ. ยทิ ภเวยฺย, วิฺาเปตุํ น วฏฺเฏยฺย. ตาวกาลิกํ นิวาเสตฺวา อตฺตโน จีวรํ คาเหตพฺพํ, ตาวกาลิกมฺปิ อลภนฺตสฺส ภูตคามวิโกปนํ กตฺวา ติณปณฺเณหิ ฉทนํ วิย วิฺาปนมฺปิ วฏฺฏติ เอว. อฺเนาติ อจฺฉินฺนอสพฺพจีวเรน. ทฺเว นฏฺานีติ อธิการโต วุตฺตํ ‘‘ทฺเว สาทิตพฺพานี’’ติ.

๕๒๖. ปาฬิยา น สเมตีติ ‘‘อนาปตฺติ าตกานํ ปวาริตาน’’นฺติ อิมาย ปาฬิยา น สเมติ ตตุตฺตริวิฺาปนอาปตฺติปฺปสงฺเค เอว วุตฺตตฺตา. ‘‘อฺสฺสตฺถายาติ น วุตฺต’’นฺติ อิทํ อฺสฺสตฺถาย ตตุตฺตริ วิฺาปเน นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ โหตีติ อิมมตฺถํ ทีเปติ, ตฺจ ปาจิตฺติยํ เยสํ อตฺถาย วิฺาเปติ, เตสํ วา สิยา, วิฺาปกสฺเสว วา, น ตาว เตสํ เตหิ อวิฺาปิตตฺตา, นาปิ วิฺาปกสฺส อตฺตานํ อุทฺทิสฺส อวิฺาปิตตฺตา. ตสฺมา อฺสฺสตฺถาย วิฺาเปนฺตสฺสาปิ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ น ทิสฺสติ. ปาฬิยํ ปน อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส อตฺตโน สาทิยนปฏิพทฺธตาวเสน ปวตฺตตฺตา ‘‘อฺสฺสตฺถายา’’ติ อนาปตฺติวาเร น วุตฺตนฺติ วทนฺติ, ตฺจ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. ตตุตฺตริจีวรตา, อจฺฉินฺนาทิการณตา, อฺาตกวิฺตฺติ, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

ตตุตฺตริสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘. ปมอุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๒๘-๕๓๑. อฏฺเม โย กตฺตาติ ทายกํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปโฏ เอว ปฏโก. ‘‘อปฺปคฺฆํ เจตาเปตี’’ติ อิทํ นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยา อนาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ, วิฺตฺติปจฺจยา ปน ทุกฺกฏเมว. ‘‘ปุพฺเพ อปฺปวาริโต’’ติ หิ สุตฺเต วิฺตฺติการณํ วุตฺตํ. มาติกาฏฺกถายมฺปิ ‘‘จีวเร ภิยฺโยกมฺยตา, อฺาตกวิฺตฺติ, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. อุปกฺขฏสิกฺขาปท) อฺาตกวิฺตฺติตา ปกาสิตา, เกจิ ปน ‘‘ทายเกน ทาตุกาโมมฺหีติ อตฺตโน สนฺติเก อวุตฺเตปิ ยทคฺฆนกํ โส ทาตุกาโม, ตทคฺฆนกํ อาหราเปตุํ วฏฺฏติ เอวา’’ติ วทนฺติ, ตํ ราชสิกฺขาปทฏฺกถายปิ น สเมติ, ทูเตน วา ทายเกน วา ‘‘อายสฺมนฺตํ อุทฺทิสฺส จีวรเจตาปนฺนํ อาภต’’นฺติ อาโรจิเตปิ มุขเววฏิยกปฺปิยการกาทีนํ สนฺติกา อาหราปนสฺส ตตฺถ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘อิเม ทฺเว อนิทฺทิฏฺกปฺปิยการกา นาม, เอเตสุ อฺาตกอปฺปวาริเตสุ วิย ปฏิปชฺชิตพฺพํ…เป… น กิฺจิ วตฺตพฺพา. เทสนามตฺตเมว เจตํ ‘ทูเตน จีวรเจตาปนฺนํ ปหิเณยฺยา’ติ สยํ อาหริตฺวาปิ ปิณฺฑปาตาทีนํ อตฺถาย ททนฺเตสุปิ เอเสว นโย’’ติ. มุขเววฏิยกปฺปิยการกาทโย หิ ทายเกน ปริจฺจตฺเตปิ วตฺถุมฺหิ ‘‘อสุกสฺส สนฺติเก จีวรปิณฺฑปาตาทึ คณฺหถา’’ติ อนิทฺทิฏฺตฺตา เอว ‘‘น กิฺจิ วตฺตพฺพา’’ติ วุตฺตํ, น ปน ตสฺส วตฺถุโน มุขเววฏิยาทีนํ สนฺตกตฺตา, ตสฺมา อิธาปิ ทายเกน วา ทูเตน วา ‘‘ยํ อิจฺฉถ, ตํ วทถา’’ติ อปฺปวาริตสฺส วทโต ทุกฺกฏเมว. อคฺฆวฑฺฒนกนฺติ จีวเร อคฺฆวฑฺฒนกํ นิสฺสาย ปวตฺตํ อิทํ สิกฺขาปทํ, น ปิณฺฑปาตาทีสุ เตสุ อคฺฆวฑฺฒนสฺส ทุกฺกฏมตฺตตฺตา, ปณีตปิณฺฑปาเต สุทฺธิกปาจิตฺติยตฺตา จาติ คเหตพฺพํ. เตเนว ‘‘จีวเร ภิยฺโยกมฺยตา’’ติ องฺคํ วุตฺตํ.

ปมอุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙. ทุติยอุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๓๓. นวเม ปาฬิยํ ปจฺเจกจีวรเจตาปนฺนาติ ปจฺเจกํ นิยเมตฺวา จีวรเจตาปนฺนา, เอเกเกน วิสุํ วิสุํ นิยมิตา จีวรเจตาปนฺนาติ อตฺโถ. อุโภว สนฺตา เอเกนาติ อุโภ เอกโตว สนฺตา, อุโภ เอกโต หุตฺวาติ อตฺโถ.

ทุติยอุปกฺขฏสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐. ราชสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๓๗. ทสเม ‘‘อชฺชณฺโห’’ติ ‘‘อชฺช โน’’ติ วตฺตพฺเพ ห-การาคมํ, น-การสฺส จ ณ-การํ กตฺวา วุตฺโตติ อาห ‘‘อชฺช เอกทิวสํ อมฺหาก’’นฺติ.

๕๓๘-๙. ยํ วุตฺตํ มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ราชสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘อิมินา จีวรเจตาปนฺเนน จีวรํ เจตาเปตฺวา อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ จีวเรน อจฺฉาเทหีติ อิทํ อาคมนสุทฺธึ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, สเจ หิ ‘อิทํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน เทหี’ติ เปเสยฺย, อาคมนสฺส อสุทฺธตฺตา อกปฺปิยวตฺถุํ อารพฺภ ภิกฺขุนา กปฺปิยการโกปิ นิทฺทิสิตพฺโพ น ภเวยฺยา’’ติ, ตํ นิสฺสคฺคิยวตฺถุทุกฺกฏวตฺถุภูตํ อกปฺปิยจีวรเจตาปนฺนํ ‘‘อสุกสฺส ภิกฺขุโน เทหี’’ติ เอวํ อาคมนสุทฺธิยา อสติ, สิกฺขาปเท อาคตนเยน ทูตวจเน จ อสุทฺเธ สพฺพถา ปฏิกฺเขโป เอว กาตุํ วฏฺฏติ, น ปน ‘‘จีวรฺจ โข มยํ ปฏิคฺคณฺหามา’’ติ วตฺตุํ, ตทนุสาเรน น เวยฺยาวจฺจกรฺจ นิทฺทิสิตุํ อาคมนทูตวจนานํ อุภินฺนํ อสุทฺธตฺตา. ปาฬิยํ อาคตนเยน ปน อาคมนสุทฺธิยา สติ ทูตวจเน อสุทฺเธปิ สิกฺขาปเท อาคตนเยน สพฺพํ กาตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เตน จ ยถา ทูตวจนาสุทฺธิยมฺปิ อาคมเน สุทฺเธ เวยฺยาวจฺจกรมฺปิ นิทฺทิสิตุํ วฏฺฏติ, เอวํ อาคมนาสุทฺธิยมฺปิ ทูตวจเน สุทฺเธ วฏฺฏติ เอวาติ อยมตฺโถ อตฺถโต สิทฺโธว โหติ, อุภยสุทฺธิยํ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อุภยาสุทฺธิปกฺขเมว สนฺธาย มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ราชสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘กปฺปิยการโกปิ นิทฺทิสิตพฺโพ น ภเวยฺยา’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

ยํ ปเนตฺถ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๕๓๗-๕๓๙) ‘‘อาคมนสฺส สุทฺธิยา วา อสุทฺธิยา วา วิเสสปฺปโยชนํ น ทิสฺสตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ มาติกาฏฺกถาวจนสฺส อธิปฺปายํ อสลฺลกฺเขตฺวา วุตฺตํ ยถาวุตฺตนเยน อาคมนสุทฺธิอาทินา สปฺปโยชนตฺตา. โย ปเนตฺถ ‘‘มูลสามิเกน กปฺปิยโวหารวเสน, เปสิตสฺส ทูตสฺส อกปฺปิยโวหารวเสน จ วทโตปิ กปฺปิยการโก นิทฺทิสิตพฺโพ ภเวยฺยา’’ติ อนิฏฺปฺปสงฺโค วุตฺโต, โส อนิฏฺปฺปสงฺโค เอว น โหติ อภิมตตฺตา. ตถา หิ สิกฺขาปเท เอว ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตุ อายสฺมา จีวรเจตาปนฺน’’นฺติ อกปฺปิยโวหาเรน วทโต ทูตสฺส กปฺปิเยน กมฺเมน เวยฺยาวจฺจกโร นิทฺทิสิตพฺโพ วุตฺโต อาคมนสฺส สุทฺธตฺตา, อาคมนสฺสาปิ อสุทฺธิยํ ปน กปฺปิเยนาปิ กมฺเมน เวยฺยาวจฺจกโร น นิทฺทิสิตพฺโพติ อตฺเถว อาคมนสฺส สุทฺธิอสุทฺธีสุ ปโยชนํ. กถํ ปน ทูตวจเนน อาคมนสุทฺธิ วิฺายตีติ? นายํ ภาโร. ทูเตน หิ อกปฺปิยโวหาเรเนว วุตฺเต เอว อาคมนสุทฺธิ คเวสิตพฺพา, น อิตรถา, ตตฺถ จ ตสฺส วจนกฺกเมน ปุจฺฉิตฺวา จ ยุตฺติอาทีหิ จ สกฺกา วิฺาตุํ. อิธาปิ หิ สิกฺขาปเท ‘‘จีวรเจตาปนฺนํ อาภต’’นฺติ ทูตวจเนเนว จีวรํ กิณิตฺวา ทาตุํ เปสิตภาโว วิฺายติ. ยทิ หิ สพฺพถา อาคมนสุทฺธิ น วิฺายติ, ปฏิกฺเขโป เอว กตฺตพฺโพติ.

ปาฬิยฺจ ‘‘จีวรฺจ โข มยํ ปฏิคฺคณฺหามา’’ติอาทิ ทูตวจนสฺส อกปฺปิยตฺเตปิ อาคมนสุทฺธิยา สติ ปฏิปชฺชนวิธิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘เอโส โข…เป… น วตฺตพฺโพ ‘ตสฺส เทหี’’’ติอาทิ อกปฺปิยวตฺถุสาทิยนปริโมจนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘สฺตฺโต’’ติอาทิ ‘‘เอวํ ทูเตน ปุน วุตฺเต เอว โจเทตุํ วฏฺฏติ, น อิตรถา’’ติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘น วตฺตพฺโพ ‘เทหิ เม จีวรํ…เป… เจตาเปหิ เม จีวร’’’นฺติ อิทํ ทูเตนาภตรูปิยํ ปฏิคฺคเหตุํ อตฺตนา นิทฺทิฏฺกปฺปิยการกตฺตาว ‘‘เทหิ เม จีวรํ…เป… เจตาเปหิ เม จีวร’’นฺติ วทนฺโต รูปิยสฺส ปกตตฺตา เตน รูปิเยน ปริวตฺเตตฺวา ‘‘เทหิ เจตาเปหี’’ติ รูปิยสํโวหารํ สมาปชฺชนฺโต นาม โหตีติ ตํ โทสํ ทูรโต ปริวชฺเชตุํ วุตฺตํ รูปิยปฏิคฺคหเณน สงฺฆมชฺเฌ นิสฺสฏฺรูปิเย วิย. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘น วตฺตพฺโพ อิมํ วา อิมํ วา อาหรา’’ติ. ตสฺมา น อิทํ วิฺตฺติโทสํ ปริวชฺเชตุํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ, ‘‘อตฺโถ เม, อาวุโส, จีวเรนา’’ติปิ อวตฺตพฺพตาปสงฺคโต, เตเนว ทูตนิทฺทิฏฺเสุ รูปิยสํโวหารสงฺกาภาวโต อฺํ กปฺปิยการกํ เปตฺวาปิ อาหราเปตพฺพนฺติ วุตฺตํ. ตตฺถาปิ ‘‘ทูเตน ปิตรูปิเยน เจตาเปตฺวา จีวรํ อาหราเปหี’’ติ อวตฺวา เกวลํ ‘‘จีวรํ อาหราเปหี’’ติ เอวํ อาหราเปตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพ. านํ ภฺชตีติ เอตฺถ านนฺติ ิติยา จ การณสฺส จ นามํ, ตสฺมา อาสเน นิสีทเนน านมฺปิ กุปฺปติ, อาคตการณมฺปิ เตสํ น วิฺายติ. ิตํ ปน อโกเปตฺวา อามิสปฏิคฺคหณาทีสุ อาคตการณเมว ภฺชติ, น านํ. เตนาห ‘‘อาคตการณํ ภฺชตี’’ติ. เกจิ ปน ‘‘อามิสปฏิคฺคหณาทินา านมฺปิ ภฺชตี’’ติ วทนฺติ, ตํ อฏฺกถาย น สเมติ.

ยตสฺส จีวรเจตาปนฺนนฺติอาทิ เยน อตฺตนา เวยฺยาวจฺจกโร นิทฺทิฏฺโ, จีวรฺจ อนิปฺผาทิตํ, ตสฺส กตฺตพฺพวิธิทสฺสนํ. เอวํ ภิกฺขุนา วตฺถุสามิกานํ วุตฺเต เต โจเทตฺวา เทนฺติ, วฏฺฏติ ‘‘สามิกา โจเทตฺวา เทนฺตี’’ติ อนาปตฺติยํ วุตฺตตฺตา. เตน จ โย สยํ อโจเทตฺวา อุปาสกาทีหิ ปริยาเยน วตฺวา โจทาเปติ, เตสุ สตฺตกฺขตฺตุมฺปิ โจเทตฺวา จีวรํ ทาเปนฺเตสุ ตสฺส อนาปตฺติ สิทฺธา โหติ สิกฺขาปทสฺส อนาณตฺติกตฺตา.

เกนจิ อนิทฺทิฏฺโ อตฺตโน มุเขเนว พฺยาวฏภาวํ เวยฺยาวจฺจกรตฺตํ ปตฺโต มุขเววฏิโก. ‘‘อวิจาเรตุกามตายา’’ติ อิมินา วิชฺชมานมฺปิ ทาตุํ อนิจฺฉนฺตา อริยาปิ วฺจนาธิปฺปายํ วินา โวหารโต นตฺถีติ วทนฺตีติ ทสฺเสติ. เภสชฺชกฺขนฺธเก เมณฺฑกเสฏฺิวตฺถุมฺหิ (มหาว. ๒๙๙) วุตฺตํ ‘‘สนฺติ, ภิกฺขเว’’ติอาทิวจนเมว (มหาว. ๒๙๙) เมณฺฑกสิกฺขาปทํ นาม. กปฺปิยการกานํ หตฺเถติ ทูเตน นิทฺทิฏฺกปฺปิยการเก สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน ภิกฺขุนา นิทฺทิฏฺเ, อนิทฺทิฏฺเ วาติ. เตนาห ‘‘เอตฺถ จ โจทนาย ปมาณํ นตฺถี’’ติอาทิ.

สยํ อาหริตฺวา ททนฺเตสูติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปิณฺฑปาตาทีนํ อตฺถายา’’ติ อิมินา จีวรตฺถาเยว น โหตีติ ทสฺเสติ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา วตฺถุสามินา นิทฺทิฏฺกปฺปิยการกเภเทสุปิ ปิณฺฑปาตาทีนมฺปิ อตฺถาย ทินฺเน จ านโจทนาทิ สพฺพํ เหฏฺา วุตฺตนเยเนว กาตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.

‘‘สงฺฆํ วา…เป… อนามสิตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘สงฺฆสฺส วิหารตฺถาย เทมา’’ติอาทินา อามสิตฺวา วทนฺเตสุ ปฏิกฺขิปิตพฺพเมว. ‘‘สงฺโฆ สมฺปฏิจฺฉตี’’ติ อิทํ อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ, คณาทีสุปิ สงฺฆสฺสตฺถาย สมฺปฏิจฺฉนฺเตสุปิ ปฏิคฺคหเณปิ ปริโภเคปิ ทุกฺกฏเมว. สารตฺถทีปนิยํ ‘‘ปฏิคฺคหเณ ปาจิตฺติย’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๕๓๗-๕๓๙) วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ สงฺฆเจติยาทีนํ อตฺถาย ทุกฺกฏสฺส วุตฺตตฺตา. โจเทตีติ ตสฺส โทสาภาวํ ตฺวาปิ โกเธน วา โลเภน วา ภณฺฑเทยฺยนฺติ โจเทติ. โส เอว หิ มุสาวาทาทิปจฺจยา ปาจิตฺติยทุกฺกฏาทิอาปตฺตีหิ สาปตฺติโก โหติ, คีวาติสฺาย ปน วตฺวา นิทฺโทสภาวํ ตฺวา วิรมนฺตสฺส นตฺถิ อาปตฺติ.

ตฬากํ เขตฺเต ปวิฏฺตฺตา ‘‘น สมฺปฏิจฺฉิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. จตฺตาโร ปจฺจเย สงฺโฆ ปริภุฺชตูติ เทติ, วฏฺฏตีติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จตุปจฺจยปริโภคตฺถาย ตฬากํ ทมฺมี’’ติ วา ‘‘ภิกฺขุสงฺโฆ จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภุฺชิตุํ ตฬากํ ทมฺมี’’ติ วา ‘‘อิโต ตฬากโต อุปฺปนฺเน จตฺตาโร ปจฺจเย ทมฺมี’’ติ วา วตฺตุมฺปิ วฏฺฏติ, อิทฺจ สงฺฆสฺส ปริโภคตฺถาย ทิยฺยมานฺเว สนฺธาย วุตฺตํ, ปุคฺคลสฺส ปน เอวมฺปิ ทินฺนํ ตฬากเขตฺตาทิ น วฏฺฏติ. สุทฺธจิตฺตสฺส ปน อุทกปริโภคตฺถํ กูปโปกฺขรณีอาทโย วฏฺฏนฺติ. ‘‘สงฺฆสฺส ตฬากํ อตฺถิ, ตํ กถ’’นฺติ หิ อาทินา สพฺพตฺถ สงฺฆวเสเนว วุตฺตํ. หตฺเถติ วเส.

‘‘เปถาติ วุตฺเต’’ติ อิทํ สามีจิวเสน วุตฺตํ, อวุตฺเตปิ เปนฺตสฺส โทโส นตฺถิ. เตนาห ‘‘อุทกํ วาเรตุํ ลพฺภตี’’ติ. สสฺสกาเลปิ ตาเสตฺวา มุฺจิตุํ วฏฺฏติ, อมุฺจโต ปน ภณฺฑเทยฺยํ. ปุน เทตีติ อจฺฉินฺทิตฺวา ปุน เทติ, เอวมฺปิ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. อิมินา ‘‘เยน เกนจิ อิสฺสเรน ‘ปริจฺจตฺตมิทํ ภิกฺขูหิ, อสฺสามิก’นฺติสฺาย อตฺตนา คเหตฺวา ทินฺนํ วฏฺฏตี’’ติ ทสฺเสติ. กปฺปิยโวหาเรปิ วินิจฺฉยํ วกฺขามาติ ปาเสโส.

อุทกวเสนาติ อุทกปริโภคตฺถํ. ‘‘สุทฺธจิตฺตาน’’นฺติ อิทํ สหตฺเถน จ อกปฺปิยโวหาเรน จ กโรนฺเต สนฺธาย วุตฺตํ. สสฺสสมฺปาทนตฺถนฺติ เอวํ อสุทฺธจิตฺตานมฺปิ ปน สยํ อกตฺวา กปฺปิยโวหาเรน อาณาเปตุํ วฏฺฏติ เอว. ‘‘กปฺปิยการกํ เปตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อิทํ สหตฺถาทินา กตตฬากตฺตา ‘‘อสารุปฺป’’นฺติ วุตฺตํ, เปนฺตสฺส, ปน ตํ ปจฺจยํ ปริภุฺชนฺตสฺสปิ วา สงฺฆสฺส อาปตฺติ น วิฺายติ, อฏฺกถาปมาเณน วา เอตฺถ อาปตฺติ คเหตพฺพา. ลชฺชิภิกฺขุนาติ ลชฺชินาปิ, ปเคว อลชฺชินา มตฺติกุทฺธรณาทีสุ การาปิเตสูติ อธิปฺปาโย. นวสสฺเสติ อกตปุพฺเพ เกทาเร. ‘‘กหาปเณ’’ติ อิมินา ธฺุฏฺาปเน ตสฺเสว อกปฺปิยนฺติ ทสฺเสติ, ธฺุฏฺาปเน จสฺส ปโยเคปิ ทุกฺกฏเมว, น กหาปณุฏฺาปเน วิย.

‘‘กสถ วปถา’’ติ วจเน สพฺเพสมฺปิ อกปฺปิยํ สิยาติ อาห ‘‘อวตฺวา’’ติ. เอตฺตโก นาม ภาโคติ เอตฺถ เอตฺตโก กหาปโณติ อิทมฺปิ สนฺธาย วทติ. ตถา วุตฺเตปิ หิ ตทา กหาปณานํ อวิชฺชมานตฺตา อายตึ อุปฺปนฺนํ อฺเสํ วฏฺฏติ เอว. เตนาห ‘‘ตสฺเสว ตํ อกปฺปิย’’นฺติ. ตสฺส ปน สพฺพปโยเคสุ, ปริโภเคสุปิ ทุกฺกฏํ. เกจิ ปน ‘‘ธฺปริโภเค เอว อาปตฺติ, น ปุพฺพปโยเค’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, เยน มินนรกฺขณาทิปโยเคน ปจฺฉา ธฺปริโภเค อาปตฺติ โหติ, ตสฺส ปโยคสฺส กรเณ อนาปตฺติยา อยุตฺตตฺตา. ปริยายกถาย ปน สพฺพตฺถ อนาปตฺติ. เตเนว ‘‘เอตฺตเกหิ วีหีหิ อิทฺจิทฺจ อาหรถา’’ติ นิยมวจเน อกปฺปิยํ วุตฺตํ, กหาปณวิจารเณปิ เอเสว นโย. วตฺถุ จ เอวรูปํ นาม สํวิชฺชติ, กปฺปิยการโก นตฺถีติ วตฺตพฺพนฺติอาทิวจนฺเจตฺถ สาธกํ.

วนํ ทมฺมิ…เป… วฏฺฏตีติ เอตฺถ นิวาสฏฺานตฺตา ปุคฺคลสฺสาปิ สุทฺธจิตฺเตน คเหตุํ วฏฺฏติ. สีมํ เทมาติ วิหารสีมาทิสาธารณวจเนน วุตฺตตฺตา ‘‘วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ.

‘‘เวยฺยาวจฺจกร’’นฺติอาทินา วุตฺเตปิ ปุคฺคลสฺสปิ ทาสํ คเหตุํ วฏฺฏติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อารามิก’’นฺติ (ปารา. ๖๑๙; มหาว. ๒๗๐) วิเสเสตฺวา อนุฺาตตฺตา, ตฺจ โข ปิลินฺทวจฺเฉน คหิตปริภุตฺตกฺกเมน, น คหฏฺานํ ทาสปริโภคกฺกเมน. เขตฺตาทโย ปน สพฺเพ สงฺฆสฺเสว วฏฺฏนฺติ ปาฬิยํ ปุคฺคลิกวเสน คเหตุํ อนนุฺาตตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. วิหารสฺส เทมาติ สงฺฆิกวิหารํ สนฺธาย วุตฺตํ, ‘‘เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๐, ๑๙๔) สุตฺตนฺเตสุ อาคตปฏิกฺเขโป ภควตา อาปตฺติยาปิ เหตุภาเวน กโตติ ภควโต อธิปฺปายํ ชานนฺเตหิ สงฺคีติมหาเถเรหิ เขตฺตปฏิคฺคหณาทินิสฺสิโต อยํ สพฺโพปิ ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโย วุตฺโตติ คเหตพฺโพ. กปฺปิยการกสฺส นิทฺทิฏฺภาโว, ทูเตน อปฺปิตตา, ตตุตฺตริ วายาโม, เตน ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

ราชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิฏฺิโต จีวรวคฺโค ปโม.

๒. โกสิยวคฺโค

๑. โกสิยสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๔๒. ทุติยสฺส ปเม ปาฬิยํ โกสิยการเกติ โกสการกปาณานํ โกสโต นิพฺพตฺตตฺตา โกสิเยน สุตฺเตน วตฺถาทึ กโรนฺเต. สงฺฆาตนฺติ วินาสํ.

๕๔๔. ‘‘อวายิม’’นฺติ วุตฺตตฺตา วายิตฺวา กรเณ อนาปตฺติ. มิสฺเสตฺวาติ เอฬกโลเมหิ มิสฺเสตฺวา. ปฏิลาเภนาติ ปรินิฏฺาเนน ‘‘ปริโยสาเปติ, นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๔๕) วุตฺตตฺตา, โกสิยมิสฺสกตา, อตฺตโน อตฺถาย สนฺถตสฺส กรณการาปนํ, ปฏิลาโภ จาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

โกสิยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕๔๗-๕๕๒. ทุติยฺจ ตติยฺจ อุตฺตานเมว. ตตฺถ ปน โอทาตาทิมิสฺสกสฺาย สุทฺธกาฬกานฺเว สนฺถตสฺส กรณวเสน เจตฺถ ทฺเวภาคโต อธิเกสุ สุทฺธกาฬเกสุ อนธิกสฺาย สนฺถตสฺส กรณวเสน จ อจิตฺตกตา เวทิตพฺพา.

๔. ฉพฺพสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๕๗. จตุตฺเถ หท กรีสุสฺสคฺเค, มิห เสจเนติ ธาตุอตฺถํ สนฺธายาห ‘‘วจฺจมฺปิ ปสฺสาวมฺปิ กโรนฺตี’’ติ. อูนกฉพฺพสฺเสสุ อติเรกฉพฺพสฺสสงฺกิตาทิวเสเนตฺถ อจิตฺตกตา เวทิตพฺพา.

ฉพฺพสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. นิสีทนสนฺถตสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๖๕. ปฺจเม ตตฺถ สนฺทิสฺสิสฺสตีติ สกาย กติกาย อยุตฺตการิตาวเสน วิฺูหิ สนฺทิสฺสิสฺสตีติ อตฺโถ. อรฺกงฺคาทีนิ ตีณิ ปาฬิยํ เสนาสนาทิปจฺจยตฺตยสฺส อาทิองฺควเสน วุตฺตานิ, เสสานิปิ เต สมาทิยึสุ เอวาติ เวทิตพฺพํ.

๕๖๖. ปิหยนฺตาติ ปตฺถยนฺตา. สนฺถตสฺส อวายิมตฺตา, เสนาสนปริกฺขารตฺตา จ จีวรตา, อธิฏฺาตพฺพตา จ นตฺถีติ อาห ‘‘จตุตฺถจีวรสฺิตายา’’ติ, วิปลฺลาสสฺายาติ อตฺโถ. เกจิ ปน ‘‘อิทํ นิสีทนสนฺถตํ นาม นวสุ จีวเรสุ นิสีทนจีวรเมว, นาฺํ. นิสีทนสิกฺขาปเทปิ (ปาจิ. ๕๓๑ อาทโย) อิมสฺมึ สิกฺขาปเท วิย ‘นิสีทนํ นาม สทสํ วุจฺจตี’ติ จ อฏฺกถายฺจสฺส ‘สนฺถตสทิสํ สนฺถริตฺวา เอกสฺมึ อนฺเต สุคตวิทตฺถิยา วิทตฺถิมตฺเต ปเทเส ทฺวีสุ าเนสุ ผาเลตฺวา ติสฺโส ทสา กรียนฺติ, ตาหิ ทสาหิ สทสํ นาม วุจฺจตี’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๓๑) จ วุตฺตตฺตา’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ อิธ ปมาณนิยมสฺส อวุตฺตตฺตา, สนฺถตสฺส จ อวายิมจีวรตฺตา, อธิฏฺานุปคตฺตาภาวา อฏฺกถายํ อวุตฺตตฺตา จ. นิสีทนจีวรํ ปน ฉนฺนํ จีวรานํ ขณฺฑปิโลติกานิ ปมาณยุตฺตเมว สนฺถริตฺวา สนฺถตํ วิย กโรนฺติ. เตเนว ‘‘สนฺถตสทิส’’นฺติ สทิสคฺคหณํ กตํ, ตสฺมา ตเทว จีวรํ อธิฏฺานุปคฺจ, น อิทนฺติ คเหตพฺพํ.

๕๖๗. สุคตวิทตฺถิกํ อนาทาย อาทิยนฺติสฺาย, สุคตวิทตฺถิอูเน อนูนนฺติสฺาย จ วเสเนตฺถ อจิตฺตกตา เวทิตพฺพา. วิตานาทีนฺเว อตฺถาย กรเณ อนาปตฺติวจนโต นิปชฺชนตฺถาย กโรโตปิ อาปตฺติ เอว. ปริภุฺชิตุํ น วฏฺฏตีติ โกสิเยสุ สุทฺธกาฬกานฺจ วตฺถูนํ อกปฺปิยตฺตา วุตฺตํ. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภุฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๕๔๕, ๕๕๐) ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตํ, อิตเรสุ ปน ทฺวีสุ ‘‘อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ จตุตฺเถ อฺสฺสตฺถาย กรเณปิ อนาปตฺติ, ปฺจเม ตตฺถ ทุกฺกฏนฺติ ทฏฺพฺพํ. นิสฺสฏฺทานวจนโต ปน คหเณ โทโส นตฺถิ, ปริภุฺชเน จ วิชเฏตฺวา กปฺปิยวเสน กเต น โทโส.

นิสีทนสนฺถตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖. เอฬกโลมสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๗๒. ฉฏฺเ ปาฬิยํ ‘‘อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนสฺสา’’ติ อิทํ วตฺถุวเสน วุตฺตํ. นิวาสฏฺาเน ลทฺธานิปิ ติโยชนโต ปรํ หริตุํ น วฏฺฏติ เอว. อสนฺเต หารเกติ อนุรูปโต วุตฺตํ. สนฺเตปิ หารเก หรโต นตฺถิ โทโส. อาปตฺติเยวาติ อนาณตฺเตน หฏตฺตา. ปกฺขทฺวยสฺสปิ การณมาห ‘‘สอุสฺสาหตฺตา’’ติ, อนุปรตคมนิจฺฉตฺตาติ อตฺโถ. สุทฺธจิตฺตปกฺขสฺเสว การณมาห ‘‘อจิตฺตกตฺตา’’ติ. น สเมตีติ ‘‘อนาปตฺติ, อฺํ หราเปตี’’ติ เอตฺตกสฺเสว ปริหรเณ วุตฺตตฺตา. อคจฺฉนฺเตติ ิเต. เหฏฺาติ ภูมิยา.

๕๗๕. ตํ หรนฺตสฺสาติ ปมํ ปฏิลาภฏฺานโต ปฏฺาย ติโยชนโต อุทฺธํ หรนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ตถา หรนฺตสฺส หิ โจเรหิ อจฺฉินฺทิตฺวา ปุน ทินฺนฏฺานโต ติโยชนํ หริตุํ วฏฺฏติ. เกจิ ปน ‘‘มาติกาฏฺกถายํ องฺเคสุ ‘ปมปฺปฏิลาโภ’ติ วุตฺตตฺตา ทุติยปฏิลาภฏฺานโต ติโยชนาติกฺกเมปิ อนาปตฺตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, ทุติยปฏิลาภสฺสาปิ ปฏิลาภฏฺาเน ปวิสนโต วาสตฺถาย คมนฏฺานโต ปุน คมเน วิย. กายพนฺธนาทีนนฺติ ทฺวิปฏลกายพนฺธนาทีนํ อนฺตเร ปกฺขิตฺตํ ปสิพฺพเก ปกฺขิตฺตสทิสํ, น กตภณฺฑนฺติ วุตฺตํ, ตถา นิธานมุขนฺติ. อกตภณฺฑตา, ปมปฺปฏิลาโภ, ติโยชนาติกฺกมนํ, อาหรณปจฺจาหรณํ, อวาสาธิปฺปายตาติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.

เอฬกโลมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗. เอฬกโลมโธวาปนสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๘๑. สตฺตเม ปาฬิยํ อนาปตฺติวาเร อปริภุตฺตํ กตภณฺฑํ โธวาเปตีติ เอตฺถ ปริภุตฺตสฺส กมฺพลาทิกตภณฺฑสฺส โธวาปนํ ปุราณจีวรโธวาปนสิกฺขาปเทน อาปตฺติกรนฺติ ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘อปริภุตฺตํ กตภณฺฑ’’นฺติ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว.

เอฬกโลมโธวาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘. รูปิยสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๘๓-๔. อฏฺเม สุวณฺณมยกหาปเณน กหาปโณปิ รชเต เอว สงฺคยฺหตีติ อาห ‘‘โสวณฺณมโย วา’’ติ. รูปิยมโย วาติ รชเตน รูปํ สมุฏฺเปตฺวา กตกหาปโณ. ปากติโก นาม เอตรหิ ปกติกหาปโณ.

อิจฺเจตํ สพฺพมฺปีติ สิกฺขาปเทน, วิภงฺเคน จ วุตฺตํ สพฺพมฺปิ นิทสฺเสติ. ตสฺส จตุพฺพิธํ นิสฺสคฺคิยวตฺถูติ อิมินาว สมฺพนฺโธ, น ปน อนนฺตเรน ‘‘รชต’’นฺติ ปเทน. อิทานิ ตํ จตุพฺพิธํ นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ สรูปโต ทสฺเสนฺโต ‘‘รชต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ กิฺจาปิ เหฏฺา รชตมาสโกว วุตฺโต, น เกวลํ รชตํ, ตถาปิ สิกฺขาปเท ‘‘ชาตรูปรชต’’นฺติ ปเทเนว วุตฺตนฺติ ตมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘รชต’’นฺติ อิทํ วิสุํ วุตฺตํ. ปทภาชเน ปน มาติกาปเทเนว สิทฺธตฺตา ตํ อวตฺวา เตน สห สงฺคยฺหมานเมว ทสฺเสตุํ ‘‘รชตํ นาม กหาปโณ’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ชาตรูปมาสโกติ สุวณฺณมยกหาปโณ. วุตฺตปฺปเภโทติ ‘‘รูปิยมโย วา ปากติโก วา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปเภโท. ปโฏว ปฏโก, วตฺถํ. ทุกฺกฏเมวาติ ปฏิคฺคาหกสฺเสว ปฏิคฺคหณปจฺจยา ทุกฺกฏํ, ปริโภเค ปน ปฺจสหธมฺมิเกหิ ปฏิคฺคหิตานํ ธฺวิรหิตมุตฺตาทีนํ การณา อุปฺปนฺนปจฺจยํ ปริภุฺชนฺตานํ สพฺเพสมฺปิ ทุกฺกฏเมว. เกจิ ปน ‘‘ธฺมฺปิ ปฺจสหธมฺมิเกหิ ปฏิคฺคหิตํ มุตฺตาทิเขตฺตาทิ วิย สพฺเพสมฺปิ ปริภุฺชิตุํ น วฏฺฏติ, เกวลํ สงฺฆิกภูมิยํ กปฺปิยโวหาเรน จ อุปฺปนฺนสฺส ธฺสฺส วิจารณเมว สนฺธาย ‘ตสฺเสเวตํ อกปฺปิย’นฺติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ.

เอโก สตํ วา สหสฺสํ วาติอาทิ รูปิเย เหฏฺิมโกฏิยา ปวตฺตนาการํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, น ปน ‘‘เอวํ ปฏิปชฺชิตพฺพเมวา’’ติ ทสฺเสตุํ. ‘‘อิธ นิกฺขิปาหี’’ติ วุตฺเต อุคฺคณฺหาปนํ โหตีติ อาห ‘‘อิธ นิกฺขิปาหีติ น วตฺตพฺพ’’นฺติ. กปฺปิยฺจ…เป… โหตีติ ยสฺมา อสาทิตตฺตา ตโต อุปฺปนฺนปจฺจยา วฏฺฏนฺติ, ตสฺมา กปฺปิยํ นิสฺสาย ิตํ. ยสฺมา ปน ทุพฺพิจารณาย สติ ตโต อุปฺปนฺนมฺปิ น กปฺปติ, ตสฺมา อกปฺปิยํ นิสฺสาย ิตนฺติ เวทิตพฺพํ.

‘‘น เตน กิฺจิ กปฺปิยภณฺฑํ เจตาปิต’’นฺติ อิมินา เจตาปิตํ เจ, นตฺถิ ปริโภคูปาโย อุคฺคเหตฺวา อนิสฺสฏฺรูปิเยน เจตาปิตตฺตา. อีทิสฺหิ สงฺฆมชฺเฌ นิสฺสชฺชนํ กตฺวาว ฉฑฺเฑตฺวา ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. เกจิ ปน ‘‘ยสฺมา นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ ปฏิคฺคเหตฺวาปิ เจตาปิตํ กปฺปิยภณฺฑํ สงฺเฆ นิสฺสฏฺํ กปฺปิยการเกหิ นิสฺสฏฺรูปิยํ ปริวตฺเตตฺวา อานีตกปฺปิยภณฺฑสทิสํ โหติ, ตสฺมา วินาว อุปายํ ภาเชตฺวา ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ปตฺตจตุกฺกาทิกถาย (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๙) น สเมติ. ตตฺถ รูปิเยน ปริวตฺติตปตฺตสฺส อปริโภโคว ทสฺสิโต, น นิสฺสชฺชนวิธานนฺติ. อุปนิกฺเขปํ เปตฺวาติ กปฺปิยการเกหิ วฑฺฒิยา ปโยชนํ สนฺธาย วุตฺตํ. อกปฺปิยนฺติ เตน วตฺถุนา คหิตตฺตา วุตฺตํ.

๕๘๕. ‘‘ปติโตกาสํ อสมนฺนาหรนฺเตนา’’ติ อิทํ นิรเปกฺขภาวทสฺสนปรนฺติ เวทิตพฺพํ. อสนฺตสมฺภาวนายาติ ปริยายาทินา อภูตาโรจนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เถยฺยปริโภโคติ ปจฺจยสามินา ภควตา อนนุฺาตตฺตา วุตฺตํ. อิณปริโภโคติ ภควตา อนุฺาตมฺปิ กตฺตพฺพํ อกตฺวา ปริภุฺชนโต วุตฺตํ, เตน จ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลํ วิปชฺชตีติ ทสฺเสติ. ปริโภเค ปริโภเคติ กายโต โมเจตฺวา โมเจตฺวา ปริโภเค. ปจฺฉิมยาเมสุ ปจฺจเวกฺขิตพฺพนฺติ โยชนา. อิณปริโภคฏฺาเน ติฏฺตีติ เอตฺถ ‘‘หิยฺโย ยํ มยา จีวรํ ปริภุตฺต’’นฺติอาทินาปิ อตีตปจฺจเวกฺขณา วฏฺฏตีติ วทนฺติ. ปริโภเค ปริโภเคติ อุทกปตนฏฺานโต อนฺโตปเวสเนสุ, นิสีทนสยเนสุ จ. สติปจฺจยตา วฏฺฏตีติ ปจฺจเวกฺขณสติยา ปจฺจยตฺตํ ลทฺธุํ วฏฺฏติ. ปฏิคฺคหเณ จ ปริโภเค จ ปจฺจเวกฺขณาสติ อวสฺสํ ลทฺธพฺพาติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘สตึ กตฺวา’’ติอาทิ. เกจิ ปน ‘‘สติปจฺจยตา ปจฺจเย สติ เภสชฺชปริโภคสฺส การเณ สตี’’ติ เอวมฺปิ อตฺถํ วทนฺติ, เตสมฺปิ ปจฺจเย สตีติ ปจฺจยสพฺภาวสลฺลกฺขเณ สตีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ ปจฺจยสพฺภาวมตฺเตน สีลสฺส อสุชฺฌนโต. ‘‘ปริโภเค อกโรนฺตสฺเสว อาปตฺตี’’ติ อิมินา ปาติโมกฺขสํวรสีลสฺส เภโท ทสฺสิโต, น ปจฺจยสนฺนิสฺสฺสิสีลสฺส, ตสฺส อตีตปจฺจเวกฺขณาย วิสุชฺฌนโต. เอตสฺมึ, ปน เสสปจฺจเยสุ จ อิณปริโภคาทิวจเนน ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลสฺเสว เภโทติ เอวมิเมสํ นานากรณํ เวทิตพฺพํ.

เอวํ ปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลสฺส วิสุทฺธึ ทสฺเสตฺวา เตเนว ปสงฺเคน สพฺพาปิ วิสุทฺธิโย ทสฺเสตุํ ‘‘จตุพฺพิธา หิ สุทฺธี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สุชฺฌติ เทสนาทีหิ, โสธียตีติ วา สุทฺธิ, จตุพฺพิธสีลํ. เตนาห ‘‘เทสนาย สุชฺฌนโต’’ติอาทิ. เอตฺถ เทสนาคฺคหเณน วุฏฺานมฺปิ ฉินฺนมูลานํ อภิกฺขุตาปฏิฺาปิ สงฺคหิตา. ฉินฺนมูลานมฺปิ หิ ปาราชิกาปตฺติวุฏฺาเนน เหฏฺา ปริรกฺขิตํ ภิกฺขุสีลํ วิสุทฺธํ นาม โหติ, เตน เตสํ มคฺคปฏิลาโภปิ สมฺปชฺชติ.

ทาตพฺพฏฺเน ทายํ, ตํ อาทิยนฺตีติ ทายาทา. สตฺตนฺนํ เสกฺขานนฺติ เอตฺถ กลฺยาณปุถุชฺชนาปิ สงฺคหิตา เตสํ อาณณฺยปริโภคสฺส ทายชฺชปริโภเค สงฺคหิตตฺตาติ เวทิตพฺพํ. ธมฺมทายาทสุตฺตนฺติ ‘‘ธมฺมทายาทา เม, ภิกฺขเว, ภวถ, มา อามิสทายาทา’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๒๙) ปวตฺตํ สุตฺตํ. ตตฺถ มา เม อามิสทายาทาติ เอวํ เม-สทฺทํ อาเนตฺวา อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอวฺหิ ตถา วุตฺตตฺถสาธกํ โหติ.

ลชฺชินา สทฺธึ ปริโภโคติ ธมฺมามิสวเสน มิสฺสภาโว. อลชฺชินา สทฺธินฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ‘‘อาทิโต ปฏฺาย หิ อลชฺชี นาม นตฺถี’’ติ อิมินา ทิฏฺทิฏฺเสุ อาสงฺกา นาม น กาตพฺพา, ทิฏฺสุตาทิการเณ สติ เอว กาตพฺพาติ ทสฺเสติ. อตฺตโน ภารภูตา สทฺธิวิหาริกาทโย. สเจ น โอรมตีติ อคติคมเนน ธมฺมามิสปริโภคโต น โอรมติ. ‘‘อาปตฺติ นาม นตฺถี’’ติ อิทํ อลชฺชีนํ ธมฺเมน อุปฺปนฺนปจฺจยํ, ธมฺมกมฺมฺจ สนฺธาย วุตฺตํ. เตสมฺปิ หิ กุลทูสนาทิสมุปฺปนฺนปจฺจยํ ปริภุฺชนฺตานํ, วคฺคกมฺมาทึ กโรนฺตานฺจ อาปตฺติ เอว.

‘‘ธมฺมิยาธมฺมิยปริโภโค ปจฺจยวเสน เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา เหฏฺา ลชฺชิปริโภโค ปจฺจยวเสน จ เอกกมฺมาทิวเสน จ วุตฺโต เอวาติ เวทิตพฺพํ. เตเนว ทุฏฺโทสสิกฺขาปทฏฺกถายํ โจทกจุทิตกภาเว ิตา ทฺเว อลชฺชิโน ธมฺมปริโภคมฺปิ สนฺธาย ‘‘เอกสมฺโภคปริโภคา หุตฺวา ชีวถา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๘๕-๓๘๖) วุตฺตา เตสํ อฺมฺํ ธมฺมามิสปริโภเค วิโรธาภาวา. ลชฺชีนเมว หิ อลชฺชินา สห ตทุภยปริโภคา น วฏฺฏนฺตีติ.

ธมฺมปริโภโคติ ‘‘เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส’’ติอาทินา (ปารา. ๕๕, ๙๒, ๑๗๒) วุตฺตสํวาโส เจว นิสฺสยคฺคหณทานาทิโก สพฺโพ นิรามิสปริโภโค จ เวทิตพฺโพ. ‘‘น โส อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา ลชฺชิโน อลชฺชิปคฺคเห อาปตฺตีติ เวทิตพฺพํ. อิตโรปีติ ลชฺชีปิ. ตสฺสาปิ อตฺตานํ ปคฺคณฺหนฺตสฺส อลชฺชิโน, อิมินา จ ลชฺชิโน วณฺณภณนาทิลาภํ ปฏิจฺจ อามิสครุกตาย วา เคหสิตเปเมน วา ตํ อลชฺชึ ปคฺคณฺหนฺโต ลชฺชี สาสนํ อนฺตรธาเปติ นามาติ ทสฺเสติ. เอวํ คหฏฺาทีสุ อุปตฺถมฺภิโต อลชฺชี พลํ ลภิตฺวา เปสเล อภิภวิตฺวา นจิรสฺเสว สาสนํ อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ กโรตีติ.

‘‘ธมฺมปริโภโคปิ ตตฺถ วฏฺฏตี’’ติ อิมินา อามิสปริโภคโต ธมฺมปริโภโคว ครุโก, ตสฺมา อติวิย อลชฺชิวิเวเกน กาตพฺโพติ ทสฺเสติ. ‘‘ธมฺมานุคฺคเหน อุคฺคณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา อลชฺชุสฺสนฺนตาย สาสเน โอสกฺกนฺเต, ลชฺชีสุ จ อปฺปโหนฺเตสุ อลชฺชิมฺปิ ปกตตฺตํ คณปูรกํ คเหตฺวา อุปสมฺปทาทิกรเณน เจว เกจิ อลชฺชิโน ธมฺมามิสปริโภเคน สงฺคเหตฺวา เสสาลชฺชิคณสฺส นิคฺคเหน จ สาสนํ ปคฺคณฺหิตุํ วฏฺฏติ เอว.

เกจิ ปน ‘‘โกฏิยํ ิโต คนฺโถติ วุตฺตตฺตา คนฺถปริยาปุณนเมว ธมฺมปริโภโค, น เอกกมฺมาทิ. ตสฺมา อลชฺชีหิปิ สทฺธึ อุโปสถาทิกํ กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ, อาปตฺติ นตฺถี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, เอกกมฺมาทีสุ พหูสุ ธมฺมปริโภเคสุ อลชฺชินาปิ สทฺธึ กตฺตพฺพาวตฺถายุตฺตํ ธมฺมปริโภคํ ทสฺเสตุํ อิธ นิทสฺสนวเสน คนฺถสฺเสว สมุทฺธฏตฺตา. น หิ เอกกมฺมาทิโก วิธิ ธมฺมปริโภโค น โหตีติ สกฺกา วตฺตุํ อนามิสตฺตา ธมฺมามิเสสุ อปริยาปนฺนสฺส กสฺสจิ อภาวา. เตเนว อฏฺสาลินิยํ ธมฺมปฏิสนฺธารกถายํ (ธ. ส. อฏฺ. ๑๓๕๑)‘‘กมฺมฏฺานํ กเถตพฺพํ, ธมฺโม วาเจตพฺโพ…เป… อพฺภานวุฏฺานมานตฺตปริวาสา ทาตพฺพา, ปพฺพชฺชารโห ปพฺพาเชตพฺโพ, อุปสมฺปทารโห อุปสมฺปาเทตพฺโพ…เป… อยํ ธมฺมปฏิสนฺธาโร นามา’’ติ เอวํ สงฺฆกมฺมาทิปิ ธมฺมโกฏฺาเส ทสฺสิตํ. เตสุ ปน ธมฺมโกฏฺาเสสุ ยํ คณปูรณาทิวเสน อลชฺชิโน อเปกฺขิตฺวา อุโปสถาทิ วา เตสํ สนฺติกา ธมฺมุคฺคหณนิสฺสยคฺคหณาทิ วา กรียติ, ตํ ธมฺโม เจว ปริโภโค จาติ ธมฺมปริโภโคติ วุจฺจติ, เอตํ ตถารูปปจฺจยํ วินา กาตุํ น วฏฺฏติ, กโรนฺตสฺส อลชฺชิปริโภโค จ โหติ ทุกฺกฏฺจ. ยํ ปน อลชฺชิสตํ อนเปกฺขิตฺวา ตชฺชนียาทินิคฺคหกมฺมํ วา ปริวาสาทิอุปการกมฺมํ วา อุคฺคหปริปุจฺฉาทานาทิ วา กรียติ, ตํ ธมฺโม เอว, โน ปริโภโค. เอตํ อนุรูปานํ กาตุํ วฏฺฏติ, อามิสทานํ วิย อาปตฺติ นตฺถิ. นิสฺสยทานมฺปิ เตรสสมฺมุติทานาทิ จ วตฺตปฏิวตฺตสาทิยนาทิปริโภคสฺสาปิ เหตุตฺตา น วฏฺฏติ.

โย ปน มหาอลชฺชี อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุ สาสนํ กโรติ, ตสฺส สทฺธิวิหาริกาทีนํ อุปสมฺปทาทิอุปการกมฺมมฺปิ อุคฺคหปริปุจฺฉาทานาทิ จ กาตุํ น วฏฺฏติ, อาปตฺติ เอว โหติ, นิคฺคหกมฺมเมว กาตพฺพํ. เตเนว อลชฺชิปคฺคโหปิ ปฏิกฺขิตฺโต. ธมฺมามิสปริโภควิวชฺชเนนาปิ หิ ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคโห อธิปฺเปโต, โส จ เปสลานํ ผาสุวิหารสทฺธมฺมฏฺิติวินยานุคฺคหาทิอตฺถาย เอตทตฺถตฺตา สิกฺขาปทปฺตฺติยา. ตสฺมา ยํ ยํ ทุมฺมงฺกูนํ อุปตฺถมฺภาย เปสลานํ อผาสุวิหาราย สทฺธมฺมปริหานาทิอตฺถาย โหติ, ตํ สพฺพมฺปิ ปริโภโค วา โหตุ อปริโภโค วา กาตุํ น วฏฺฏติ, เอวํ กโรนฺตา สาสนํ อนฺตรธาเปนฺติ, อาปตฺติฺจ อาปชฺชนฺติ. ธมฺมามิสปริโภเคสุ เจตฺถ อลชฺชีหิ เอกกมฺมาทิธมฺมปริโภโค เอว เปสลานํ อผาสุวิหารสทฺธมฺมปริหานาทิอตฺถาย โหติ, น ตถา อามิสปริโภโค. น หิ อลชฺชีนํ ปจฺจยปริโภคมตฺเตน เปสลานํ อผาสุวิหาราทิ โหติ, ยถาวุตฺตธมฺมปริโภเคน ปน โหติ, ตปฺปริวชฺชเนน จ ผาสุวิหาราทโย. ตถา หิ กตสิกฺขาปทวีติกฺกมา อลชฺชิปุคฺคลา อุโปสถาทีสุ ปวิฏฺา ‘‘ตุมฺเห กายทฺวาเร, วจีทฺวาเร จ วีติกฺกมํ กโรถา’’ติอาทินา ภิกฺขูหิ วตฺตพฺพา โหนฺติ, ยถา วินยฺจ อติฏฺนฺตา สงฺฆโต พหิกรณาทิวเสน สุฏฺุ นิคฺคเหตพฺพา, ตถา อกตฺวา เตหิ สห สํวสนฺตาปิ อลชฺชิโนว โหนฺติ ‘‘เอโกปิ อลชฺชี อลชฺชิสตมฺปิ กโรตี’’ติอาทิวจนโต (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๕). ยทิ หิ เต เอวํ น นิคฺคหิตา สิยุํ, สงฺเฆ กลหาทึ วฑฺเฒตฺวา อุโปสถาทิสามคฺคีกมฺมปฏิพาหนาทินา เปสลานํ อผาสุํ กตฺวา กเมน เต เทวทตฺตวชฺชิปุตฺตกาทโย วิย ปริสํ วฑฺเฒตฺวา อตฺตโน วิปฺปฏิปตฺตึ ธมฺมโต วินยโต ทีเปนฺตา สงฺฆเภทาทิมฺปิ กตฺวา นจิรสฺเสว สาสนํ อนฺตรธาเปยฺยุํ, เตสุ ปน สงฺฆโต พหิกรณาทิวเสน นิคฺคหิเตสุ สพฺโพปายํ อุปทฺทโว น โหติ. วุตฺตฺหิ –

‘‘ทุสฺสีลปุคฺคเล นิสฺสาย อุโปสโถ น ติฏฺติ, ปวารณา น ติฏฺติ, สงฺฆกมฺมานิ นปฺปวตฺตนฺติ, สามคฺคี น โหติ…เป… ทุสฺสีเลสุ ปน นิคฺคหิเตสุ สพฺโพปิ อยํ อุปทฺทโว น โหติ, ตโต เปสลา ภิกฺขู ผาสุ วิหรนฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๓๙).

ตสฺมา เอกกมฺมาทิธมฺมปริโภโคว อามิสปริโภคโตปิ อติวิย อลชฺชิวิเวเกน กาตพฺโพ, อาปตฺติกโร จ สทฺธมฺมปริหานิเหตุตฺตาติ เวทิตพฺพํ.

อปิจ อุโปสโถ น ติฏฺติ, ปวารณา น ติฏฺติ, สงฺฆกมฺมานิ นปฺปวตฺตนฺตีติ เอวํ อลชฺชีหิ สทฺธึ สงฺฆกมฺมากรณสฺส อฏฺกถายํ ปกาสิตตฺตาปิ เจตํ สิชฺฌติ, ตถา ปริวตฺตลิงฺคสฺส ภิกฺขุโน ภิกฺขุนุปสฺสยํ คจฺฉนฺตสฺส ปฏิปตฺติกถายํ ‘‘อาราธิกา จ โหนฺติ สงฺคาหิกา ลชฺชินิโย, ตา โกเปตฺวา อฺตฺถ น คนฺตพฺพํ. คจฺฉติ เจ, คามนฺตรนทีปารรตฺติวิปฺปวาสคณโอหียนาปตฺตีหิ น มุจฺจติ…เป… อลชฺชินิโย โหนฺติ, สงฺคหํ ปน กโรนฺติ, ตาปิ ปริจฺจชิตฺวา อฺตฺถ คนฺตุํ ลพฺภตี’’ติ เอวํ อลชฺชินีสุ ทุติยิกาคหณาทีสุ สํวาสาปตฺติปริหาราย นทีปารคมนาทิครุกาปตฺติฏฺานานํ อนุฺาตตฺตา ตโตปิ อลชฺชิสํวาสาปตฺติ เอว สทฺธมฺมปริหานิเหตุโต ครุกตราติ วิฺายติ. น หิ ลหุกาปตฺติฏฺานํ, อนาปตฺติฏฺานํ วา ปริหริตุํ ครุกาปตฺติฏฺานวีติกฺกมํ อาจริยา อนุชานนฺติ, ตถา อสํวาสปทสฺส อฏฺกถายํ ‘‘สพฺเพหิปิ ลชฺชิปุคฺคเลหิ สมํ สิกฺขิตพฺพภาวโต สมสิกฺขาตา นาม. เอตฺถ ยสฺมา สพฺเพปิ ลชฺชิโน เอเตสุ กมฺมาทีสุ สห วสนฺติ, น เอโกปิ ตโต พหิทฺธา สนฺทิสฺสติ, ตสฺมา ตานิ สพฺพานิปิ คเหตฺวา เอโส สํวาโส นามา’’ติ เอวํ ลชฺชีเหว เอกกมฺมาทิสํวาโส วฏฺฏตีติ ปกาสิโต.

ยทิ เอวํ, กสฺมา อสํวาสิเกสุ อลชฺชี น คณิโตติ? นายํ วิโรโธ, เย คณปูรเก กตฺวา กตํ กมฺมํ กุปฺปติ, เตสํ ปาราชิกาทิอปกตตฺตานฺเว อสํวาสิกตฺเต คหิตตฺตา. อลชฺชิโน ปน ปกตตฺตภูตาปิ สนฺติ, เต เจ คณปูรณา หุตฺวา กมฺมํ สาเธนฺติ, เกวลํ กตฺวา อคติคมเนน กโรนฺตานํ อาปตฺติกรา โหนฺติ สภาคาปตฺติอาปนฺนา วิย อฺมฺํ. ยสฺมา อลชฺชิตฺจ ลชฺชิตฺจ ปุถุชฺชนานํ จิตฺตกฺขณปฏิพทฺธํ, น สพฺพกาลิกํ. สฺจิจฺจ หิ วีติกฺกมจิตฺเต อุปฺปนฺเน อลชฺชิโน ‘‘น ปุน อีทิสํ กริสฺสามี’’ติ จิตฺเตน ลชฺชิโน จ โหนฺติ, เตสุ จ เย เปสเลหิ โอวทิยมานาปิ น โอรมนฺติ, ปุนปฺปุนํ วีติกฺกมนฺติ, เต เอว อสํวสิตพฺพา, น อิตเร ลชฺชิธมฺเม โอกฺกนฺตตฺตา. ตสฺมาปิ อลชฺชิโน อสํวาสิเกสุ อคเณตฺวา ตปฺปริวชฺชนตฺถํ โสเธตฺวาว อุโปสถาทิกรณํ อนุฺาตํ. ตถา หิ ‘‘ปาริสุทฺธึ อายสฺมนฺโต อาโรเจถ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามี’’ติอาทินา (มหาว. ๑๓๔) อปริสุทฺธาย ปริสาย อุโปสถกรณสฺส อยุตฺตตา ปกาสิตา, ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺติ โส อาวิกเรยฺย…เป… ผาสุ โหตี’’ติ (มหาว. ๑๓๔) เอวํ อลชฺชิมฺปิ ลชฺชิธมฺเม ปติฏฺาเปตฺวา อุโปสถกรณปฺปกาโร จ วุตฺโต, ‘‘กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา…เป… ปริสุทฺเธตฺถายสฺมนฺโต’’ติ (ปารา. ๔๔๒, ๔๕๘, ๖๖๒; ปาจิ. ๕๕๑, ๕๗๕, ๖๕๕) จ ปาริสุทฺธิอุโปสเถ ‘‘ปริสุทฺโธ อหํ ภนฺเต, ปริสุทฺโธติ มํ ธาเรถา’’ติ (มหาว. ๑๖๘) จ เอวํ อุโปสถํ กโรนฺตานํ ปริสุทฺธตา จ ปกาสิตา, วจนมตฺเตน อโนรมนฺตานฺจ อุโปสถปวอารณฏฺปนวิธิ จ วุตฺตา, สพฺพถา ลชฺชิธมฺมํ อโนกฺกมนฺเตหิ สํวาสสฺส อยุตฺตตาย นิสฺสยทานคฺคหณปฏิกฺเขโป, ตชฺชนียาทินิคฺคหกมฺมกรณฺจ อุกฺเขปนียกมฺมกรเณน สานุวตฺตกปริสสฺส อลชฺชิสฺส อสํวาสิกตฺตปาปนวิธิ จ วุตฺตา. ตสฺมา ยถาวุตฺเตหิ สุตฺตนเยหิ, อฏฺกถาวจเนหิ จ ปกตตฺเตหิปิ อปกตตฺเตหิปิ สพฺเพหิ อลชฺชีหิ เอกกมฺมาทิสํวาโส น วฏฺฏติ, กโรนฺตานํ อาปตฺติ เอว ทุมฺมงฺกูนํ ปุคฺคลานํ นิคฺคหตฺถาเยว สพฺพสิกฺขาปทานํ ปฺตฺตตฺตาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. เตเนว ทุติยสงฺคีติยํ ปกตตฺตาปิ อลชฺชิโน วชฺชิปุตฺตกา ยสตฺเถราทีหิ มหนฺเตน วายาเมน สงฺฆโต วิโยชิตา. น หิ เตสุ ปาราชิกาทิอสํวาสิกา อตฺถิ เตหิ ทีปิตานํ ทสนฺนํ วตฺถูนํ (จูฬว. ๔๕๒) ลหุกาปตฺติวิสยตฺตา.

ตสฺส ปน สนฺติเกติ มหารกฺขิตตฺเถรสฺส สนฺติเก. ขรปตฺตนฺติ ขรสงฺขาตํ สุวณฺณปติรูปกํ วตฺถุ. ทายเกหิ อสติยา ทินฺนํ รูปิยํ เตหิ ปุน สกสฺาย คณฺหนฺเต อทาตุํ, นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ คณฺหาหีติ ทาตุฺจ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ตว โจฬกํ ปสฺสาหี’’ติ. เอวํ วตฺวาปิ ปน นฏฺวตฺถุสฺมึ วิย นิสฺสชฺชิตพฺพาภาเวปิ อาปตฺติ เทเสตพฺพาว. อสติยาปิ หิ ตํ วตฺถุํ วตฺถาทินา สหตฺเถน คเหตฺวา ‘‘อิทํ เทมี’’ติ ทินฺนํ, ตทา ปริจฺจาคสพฺภาวโต ทานเมว โหติ ‘‘อปฺปคฺฆํ ทสฺสามี’’ติ มหคฺฆสฺส ทาเน วิย. ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส จ อสติยา ทิยฺยมานตฺเต าเตปิ อทินฺนาทานํ น โหติ ทายเกหิ ทินฺนตฺตา, ตสฺมา รูปิยํ นิสฺสคฺคิยเมว โหติ. เกจิ ปน ‘‘อีทิสํ นาม น โหติ, เตเนว เจตฺถ ‘ตว โจฬกํ ปสฺสา’ติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตํ โน นกฺขมติ, วีมํสิตพฺพํ.

๕๘๖. เอกปริจฺเฉทานีติ สิยา กิริยตฺตํ, สิยา อกิริยตฺตฺจ สนฺธาย วุตฺตํ. ชาตรูปรชตภาโว, อตฺตุทฺเทสิกตา, คหณาทีสุ อฺตรภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

รูปิยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙. รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๘๗. นวเม ชาตรูปาทิจตุพฺพิธนิสฺสคฺคิยวตฺถุ อิธ รูปิยคฺคหเณเนว คหิตนฺติ อาห ‘‘ชาตรูปรชตปริวตฺตน’’นฺติ. ปฏิคฺคหิตปริวตฺตเนติ กปฺปิยโวหาเรน, อกปฺปิยโวหาเรน วา ปฏิคฺคหิตสฺส รูปิยสฺส ปริวตฺตเน.

๕๘๙. ปาฬิยํ ฆนกตนฺติ อิฏฺกาทิ. รูปิยํ นาม สตฺถุวณฺโณติอาทีสุ กิฺจาปิ เกวลํ รชตํ น คหิตํ, ตถาปิ รูปิยปเทเนว ตํ คหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. สุทฺโธ รูปิยสํโวหาโร เอว วุตฺโตติ อชฺฌาหริตพฺพํ. รูปิเย รูปิยสฺีติอาทิมฺหิ วินิจฺฉยํ วกฺขามาติ ปาเสโส.

๕๙๑. ปาฬิยํ รูปิเย รูปิยสฺีติ อตฺตนา ทิยฺยมานํ สกสนฺตกํ สนฺธาย วุตฺตํ. รูปิยํ เจตาเปตีติ ปรสนฺตกํ. เอส นโย เสเสสุปิ. ตตฺถ อรูปิย-สทฺเทน ทุกฺกฏวตฺถุมฺปิ สงฺคณฺหาติ. ปจฺฉิเม ปน ติเก ‘‘อรูปิเย รูปิยสฺี อรูปิยํ เจตาเปติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา. อิมสฺมิฺจ ติเก อรูปิย-สทฺเทน กปฺปิยวตฺถุเยว คหิตํ, น มุตฺตาทิทุกฺกฏวตฺถุ อนฺเต ‘‘ปฺจนฺนํ สห อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา. กิฺจาปิ ทุกฺกฏวตฺถุ น คหิตํ, ตถาปิ ทุกฺกฏวตฺถุนา ทุกฺกฏวตฺถุํ, กปฺปิยวตฺถุนา ทุกฺกฏวตฺถุฺจ ปริวตฺตยโต ทุกฺกฏํ, นยโต สิทฺธเมว โหติ. ตฺจ ทุกฺกฏวตฺถุมฺหิ ตถสฺาย วา อตถสฺาย วา วิมติยา วา ปริวตฺเตนฺตสฺสปิ โหติเยว อจิตฺตกตฺตา อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส. ปฺจนฺนํ สหาติ ปฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สห.

อิทานิ ‘‘นิสฺสคฺคิยวตฺถุนา ทุกฺกฏวตฺถุํ วา’’ติอาทินา วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ปาฬิยํ สรูเปน อนาคตตฺเตปิ นยโต ลพฺภมานตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โย หิ อย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ยสฺมา รูปิเยน ปริวตฺติตํ อรูปิยํ นิสฺสฏฺมฺปิ สพฺเพสมฺปิ อกปฺปิยตฺตา นิสฺสคฺคิยเมว น โหติ นิสฺสชฺชิตฺวา ปริภุฺชิตพฺพสฺเสว นิสฺสชฺชิตพฺพโต, เกวลํ ปน อิทํ ฉฑฺเฑตฺวา ปาจิตฺติยเมว ปริวตฺตเกน เทเสตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘รูปิเย รูปิยสฺี อรูปิยํ เจตาเปติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติอาทิ ติโก ภควตา น วุตฺโต, ตีสุปิ ปเทสุ ปริวตฺติยมานสฺส อรูปิยตฺเตน นิสฺสคฺคิยวจนาโยคา รูปิยสฺเสว นิสฺสชฺชิตพฺพโต. รูปิยสฺเสว หิ นิสฺสฏฺสฺส อารามิกาทีหิ ปฏิปชฺชนวิธิ ปาฬิยํ ทสฺสิโต, น อรูปิยสฺส. ตสฺมา ปาจิตฺติยมตฺตสมฺภวทสฺสนตฺถเมว ปเนตฺถ อฏฺกถายํ ‘‘อวุตฺโตปิ อยํ…เป… ติโก เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ, น ปน ตสฺส วตฺถุโน นิสฺสคฺคิยตาทสฺสนตฺถํ. เตเนว ปตฺตจตุกฺเก ‘‘น สกฺกา เกนจิ อุปาเยน กปฺปิยํ กาตุ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อยํ อมฺหากํ ขนฺติ. อตฺตโน วา หีติอาทิ ทุติยติกานุโลเมเนว ตติยตฺติกสฺส สิชฺฌนปฺปการํ สมตฺเถตุํ วุตฺตํ. ตตฺรายํ อธิปฺปาโย – ยสฺมา หิ ยถา อตฺตโน อรูปิเยน ปรสฺส รูปิยํ เจตาเปนฺตสฺส เอกสฺมึ อนฺเต รูปิยสมฺภวโต ‘‘รูปิยสํโวหาโร กโต เอว โหตี’’ติ ทุติยตฺติโก วุตฺโต, เอวํ อตฺตโน รูปิเยน ปรสฺส อรูปิยํ เจตาเปนฺตสฺสาปิ โหตีติ ตติโย ติโก วตฺตพฺโพ ภเวยฺย, โส ปน ทุติยตฺติเกเนว เอกโต รูปิยปกฺขสามฺเน สิชฺฌตีติ ปาฬิยํ น วุตฺโตติ. ตตฺถ เอกนฺเตน รูปิยปกฺเขติ เอเกน อนฺเตน รูปิยปกฺเข, ‘‘เอกโต รูปิยปกฺเข’’ติ วา ปาโ.

อิทานิ ทุติยตฺติเก อรูปิยปทสฺส อตฺถภูเตสุ ทุกฺกฏวตฺถุกปฺปิยวตฺถูสุ ทุกฺกฏวตฺถุนา รูปิยาทิปริวตฺตเน อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกฺกฏวตฺถุนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ทุกฺกฏวตฺถุนา ทุกฺกฏวตฺถุนฺติอาทิ ปน ทุกฺกฏวตฺถุนา ปริวตฺตนปฺปสงฺเค ปาฬิยํ อวุตฺตสฺสาปิ อตฺถสฺส นยโต ลพฺภมานตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ อิมินาติ รูปิยสํโวหารสิกฺขาปเทน, เตน จ ทุกฺกฏสฺส อจิตฺตกตมฺปิ ทสฺเสติ. อฺตฺร สหธมฺมิเกหีติ ‘‘ปฺจนฺนํ สห อนาปตฺตี’’ติ วจนโต วุตฺตํ, เตนาปิ กยวิกฺกยสิกฺขาปทสฺส กปฺปิยวตฺถุนิสฺสิตตํ เอว สาเธติ. อิมํ…เป… รูปิยเจตาปนฺจ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ปกเตน สมฺพนฺโธ. อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. ตตฺถาติ กยวิกฺกยสิกฺขาปเท (ปารา. ๕๙๓).

เอวํ ทุกฺกฏวตฺถุนา รูปิยาทิปริวตฺตเน อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กปฺปิยวตฺถุนาปิ ทสฺเสตุํ ‘‘กปฺปิยวตฺถุนา ปนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เตเนวาติ กปฺปิยวตฺถุนา เอว. ‘‘รูปิยํ อุคฺคณฺหิตฺวา’’ติ อิทํ อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ. มุตฺตาทิทุกฺกฏวตฺถุมฺปิ อุคฺคเหตฺวา การิตมฺปิ ปฺจนฺนมฺปิ น วฏฺฏติ เอว. สมุฏฺาเปตีติ สยํ คนฺตฺวา, ‘‘อิมํ กหาปณาทึ กมฺมการานํ ทตฺวา พีชํ สมุฏฺาเปหี’’ติ เอวํ อฺํ อาณาเปตฺวา วา สมุฏฺาเปติ. มหาอกปฺปิโยติ อตฺตนาว พีชโต ปฏฺาย ทูสิตตฺตา อฺสฺส มูลสามิกสฺส อภาวโต วุตฺตํ. โส หิ โจเรหิ อจฺฉินฺโนปิ ปุน ลทฺโธ ชานนฺตสฺส กสฺสจิปิ น วฏฺฏติ. ยทิ หิ วฏฺเฏยฺย, ตฬากาทีสุ วิย อจฺฉินฺโน วฏฺฏตีติ อาจริยา วเทยฺยุํ. น สกฺกา เกนจิ อุปาเยนาติ สงฺเฆ นิสฺสชฺชเนน, โจราทิอจฺฉินฺทนาทินา จ กปฺปิยํ กาตุํ น สกฺกา, อิทฺจ เตน รูเปน ิตํ, ตมฺมูลิเกน วตฺถุมุตฺตาทิรูเปน ิตฺจ สนฺธาย วุตฺตํ. ทุกฺกฏวตฺถุมฺปิ หิ ตมฺมูลิกกปฺปิยวตฺถุฺจ น สกฺกา เกนจิ อุปาเยน เตน รูเปน กปฺปิยํ กาตุํ. ยทิ ปน โส ภิกฺขุ เตน กปฺปิยวตฺถุทุกฺกฏวตฺถุนา ปุน รูปิยํ เจตาเปยฺย, ตํ รูปิยํ นิสฺสชฺชาเปตฺวา อฺเสํ กปฺปิยํ กาตุมฺปิ สกฺกา ภเวยฺยาติ ทฏฺพฺพํ.

ปตฺตํ กิณาตีติ เอตฺถ ‘‘อิมินา กหาปณาทินา กมฺมารกุลโต ปตฺตํ กิณิตฺวา เอหี’’ติ อารามิกาทีหิ กิณาปนมฺปิ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตเนว ราชสิกฺขาปทฏฺกถายํ ‘‘เอตฺตเกหิ กหาปเณหิ สาฏเก อาหร, เอตฺตเกหิ ยาคุอาทีนิ สมฺปาเทหีติ วทติ, ยํ เต อาหรนฺติ, สพฺเพสํ อกปฺปิยํ. กสฺมา? กหาปณานํ วิจาริตตฺตา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๓๘-๕๓๙) วุตฺตํ. อิมินา ปน วจเนน ยํ มาติกาฏฺกถายํ รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทํ ‘‘อนาณตฺติก’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ น สเมติ. น เกวลฺจ อิมินา, ปาฬิยาปิ ตํ น สเมติ. ปาฬิยฺหิ นิสฺสฏฺรูปิเยน อารามิกาทีหิ สปฺปิยาทึ ปริวตฺตาเปตุํ ‘‘โส วตฺตพฺโพ ‘อาวุโส, อิมํ ชานาหี’ติ. สเจ โส ภณติ ‘อิมินา กึ อาหรียตู’ติ, น วตฺตพฺโพ ‘อิมํ วา อิมํ วา อาหรา’ติ. กปฺปิยํ อาจิกฺขิตพฺพํ ‘สปฺปิ วา’’’ติอาทินา รูปิยสํโวหารํ ปริโมเจตฺวาว วุตฺตํ. ‘‘อิมินา รูปิเยน กึ อาหรียตู’’ติ ปุจฺฉนฺโต ‘‘อิมํ อาหรา’’ติ วุตฺเตปิ อธิการโต ‘‘อิมินา รูปิเยน อิมํ อาหรา’’ติ ภิกฺขูหิ อาณตฺโต เอว โหตีติ ตํ รูปิยสํโวหารํ ปริวชฺเชตุํ ‘‘น วตฺตพฺโพ ‘อิมํ วา อิมํ วา อาหรา’’’ติ ปฏิกฺเขโป กโต, อนาปตฺติวาเรปิ ‘‘กปฺปิยการกสฺส อาจิกฺขตี’’ติ น วุตฺตํ. กยวิกฺกยสิกฺขาปเท (ปารา. ๕๙๕) ปน ตถา วุตฺตํ, ตสฺมา อิทํ สาณตฺติกํ กยวิกฺกยเมว อนาณตฺติกนฺติ คเหตพฺพํ.

มูลสฺส อนิสฺสฏฺตฺตาติ เยน อุคฺคหิตมูเลน ปตฺโต กีโต, ตสฺส มูลสฺส สงฺฆมชฺเฌ อนิสฺสฏฺตฺตา, เอเตน รูปิยเมว นิสฺสชฺชิตพฺพํ, น ตมฺมูลิกํ อรูปิยนฺติ ทสฺเสติ. ยทิ หิ เตน รูปิเยน อฺํ รูปิยํ เจตาเปยฺย, ตํ รูปิยสํโวหารสิกฺขาปเท อาคตนเยเนว นิสฺสชฺชาเปตฺวา เสเสหิ ปริภุฺชิตพฺพํ ภเวยฺยาติ. ‘‘มูลสฺส อสมฺปฏิจฺฉิตตฺตา’’ติ อิมินา มูลสฺส คิหิสนฺตกตฺตํ, เตเนว ปตฺตสฺส รูปิยสํโวหารานุปฺปนฺนตฺจ ทสฺเสติ. ปฺจสหธมฺมิกสนฺตเกเนว หิ รูปิยสํโวหารโทโส. ตตฺถ จ อตฺตโน สนฺตเก ปาจิตฺติยํ, อิตรตฺถ ทุกฺกฏํ.

นิสฺสชฺชีติ ทานวเสน วุตฺตํ, น วินยกมฺมวเสน. เตเนว ‘‘สปฺปิสฺส ปูเรตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ยํ อตฺตโน ธเนน ปริวตฺเตติ, ตสฺส วา ธนสฺส รูปิยภาโว, ปริวตฺตนปริวตฺตาปเนสุ อฺตรภาโว จาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.

รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐. กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๙๓-๕. ทสเม ปาฬิยํ ชานาหีติ อิทาเนว อุปธาเรหิ, อิทํ ปจฺฉา ฉฑฺเฑตุํ น สกฺกาติ อธิปฺปาโย. อิมินาติ ภิกฺขุนา ทิยฺยมานํ วุตฺตํ. อิมนฺติ ปเรน ปฏิทิยฺยมานํ. เสสาตเกสุ สทฺธาเทยฺยวินิปาตสมฺภวโต ตทภาวฏฺานมฺปิ ทสฺเสตุํ ‘‘มาตรํ ปน ปิตรํ วา’’ติ วุตฺตํ. น สกฺกา ตํ ปฏิกฺขิปิตุนฺติ เอตฺถ ยถา รูปิยํ ภตกานํ ทตฺวา อสฺสามิกภูมิยํ อโยพีชสมุฏฺาปเน ภติยา ขณนฺตานํ สนฺติกา คหิตภณฺฑกภาเวปิ ปาจิตฺติยํ โหติ, เอวมิธาปีติ เกจิ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. ยฺหิ อสฺสามิกภูมึ ขณิตฺวา สมุฏฺาปิตํ อโยพีชํ, ตํ ภตกานํ สนฺตกํ นาม โหติ, ตทตฺถฺจ เตสํ รูปิยํ เทนฺตสฺส รูปิยสํโวหาโรว โหติ อกปฺปิยโวหาเรน รชนจฺฉลฺลิอาทีนํ อาหราปเน กยวิกฺกโย วิย, ตาทิสมฺปิ ปรภณฺฑํ อิธ วตฺถโธวนาทีสุ นตฺถิ, ตสฺมา อฏฺกถาปมาเณเนเวตฺถ ปาจิตฺติยํ คเหตพฺพํ.

๕๙๗. ปุฺํ ภวิสฺสตีติ เทตีติ เอตฺถ สเจ ภิกฺขุ อตฺตโน ภณฺฑสฺส อปฺปคฺฆตํ ตฺวาปิ อกเถตฺวา ‘‘อิทาเนว อุปปริกฺขิตฺวา คณฺห, มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี โหหี’’ติ วทติ, อิตโร จ อตฺตโน ทิยฺยมานสฺส มหคฺฆตํ อชานนฺโต ‘‘อูนํ วา อธิกํ วา ตุมฺหากเมวา’’ติ ทตฺวา คจฺฉติ, ภิกฺขุสฺส อนาปตฺติ อุปนนฺทสฺส วิย ปริพฺพาชกวตฺถุคฺคหเณ. วิปฺปฏิสาริสฺส ปุน สกสฺาย อาคตสฺส ยํ อธิกํ คหิตํ, ตํ ทาตพฺพํ. เยน ยํ ปริวตฺเตติ, เตสํ อุภินฺนํ กปฺปิยวตฺถุตา, อสหธมฺมิกตา, กยวิกฺกยาปชฺชนฺจาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิฏฺิโต โกสิยวคฺโค ทุติโย.

๓. ปตฺตวคฺโค

๑. ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๐๒. ตติยวคฺคสฺส ปเม อฑฺฒเตรสปลาติ มาคธิกาย มานตุลาย อฑฺฒเตรสปลปริมิตํ อุทกํ คณฺหนฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตถา ปริมิตํ ยวมาสาทึ คณฺหนฺตึ สนฺธายาติ เกจิ. อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘ปกติจตุมุฏฺิกํ กุฑุวํ, จตุกุฑุวํ นาฬิ, ตาย นาฬิยา โสฬส นาฬิโย โทณํ, ตํ ปน มคธนาฬิยา ทฺวาทส นาฬิโย โหนฺตีติ วทนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ทมิฬนาฬีติ ปุราณนาฬึ สนฺธาย วุตฺตํ. สา จ จตุมุฏฺิเกหิ กุฑุเวหิ อฏฺ กุฑุวา, ตาย นาฬิยา ทฺเว นาฬิโย มคธนาฬึ คณฺหาติ. ปุราณา ปน ‘‘สีหฬนาฬิ ติสฺโส นาฬิโย คณฺหาตี’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเตน มคธนาฬิ อิทานิ ปวตฺตมานาย จตุกุฑุวาย ทมิฬนาฬิยา จตุนาฬิกา โหติ, ตโต มคธนาฬิโต อุปฑฺฒฺจ ปุราณทมิฬนาฬิสงฺขาตํ ปตฺถํ นาม โหติ, เอเตน จ ‘‘โอมโก นาม ปตฺโต ปตฺโถทนํ คณฺหาตี’’ติ ปาฬิวจนฺจ สเมติ, โลกิเยหิปิ –

‘‘โลกิยํ มคธฺเจติ, ปตฺถทฺวยมุทาหฏํ;

โลกิยํ โสฬสปลํ, มาคธํ ทิคุณํ มต’’นฺติ. –

เอวํ โลเก นาฬิยา มคธนาฬิ ทิคุณาติ ทสฺสิตา, เอวฺจ คยฺหมาเน โอมกปตฺตสฺส จ ยาปนมตฺโตทนคาหิกา จ สิทฺธา โหติ. น หิ สกฺกา อฏฺกุฑุวโต อูโนทนคาหินา ปตฺเตน อถูปีกตํ ปิณฺฑปาตํ ปริเยสิตฺวา ยาเปตุํ. เตเนว เวรฺชกณฺฑฏฺกถายํ ‘‘ปตฺโถ นาม นาฬิมตฺตํ โหติ เอกสฺส ปุริสสฺส อลํ ยาปนาย. วุตฺตมฺปิ เหตํ ‘ปตฺโถทโน นาลมยํ ทุวินฺน’’’นฺติ (ชา. ๒.๒๑.๑๙๒) วุตฺตํ, ‘‘เอเกกสฺส ทฺวินฺนํ ติณฺณํ ปโหตี’’ติ จ อาคหํ, ตสฺมา อิธ วุตฺตนยานุสาเรเนว คเหตพฺพํ.

อาโลปสฺส อนุรูปนฺติ เอตฺถ ‘‘พฺยฺชนสฺส มตฺตา นาม โอทนโต จตุตฺถภาโค’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๓๘๗) พฺรหฺมายุสุตฺตฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา อาโลปสฺส จตุตฺถภาคเมว พฺยฺชนํ อนุรูปนฺติ ทฏฺพฺพํ. โอทนคติกาเนวาติ โอทนสฺส อนฺโต เอว ปวิสนสีลานิ สิยุํ, อตฺตโน โอกาสํ น คเวสนฺตีติ อตฺโถ. นามมตฺเตติ ‘‘มชฺฌิโม ปตฺโต มชฺฌิโมมโก’’ติอาทินามมตฺเต.

๖๐๗-๘. เอวํ ปโยเค ปโยเคติ ปริโยสานาโลปชฺโฌหรณปโยเค ปโยเค, อาโลเป อาโลเปติ อตฺโถ. กตฺวาติ ปากปริโยสานํ กตฺวา. ปจิตฺวา เปสฺสามีติ กาฬวณฺณปากํ สนฺธาย วุตฺตํ. ฉิทฺทนฺติ มุขวฏฺฏิโต ทฺวงฺคุลสฺส เหฏฺาฉิทฺทํ วุตฺตํ. เสสํ ปมกถิเน วุตฺตนยเมว.

ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. อูนปฺจพนฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๐๙-๖๑๓. ทุติเย ปาฬิยํ อหํ ปตฺเตน เต ภิกฺขู สนฺตเปสฺสามีติ เสโส. ‘‘อปตฺโต’’ติ อิมินา อธิฏฺานวิชหนมฺปิ ทสฺเสติ. ปฺจพนฺธเนปิ ปตฺเต อปริปุณฺณปาเก ปตฺเต วิย อธิฏฺานํ น รุหติ. ‘‘ติปุปฏฺฏเกน วา’’ติ วุตฺตตฺตา ตมฺพโลหาทีหิ กปฺปิยโลเหหิ อโยปตฺตสฺส ฉิทฺทํ ฉาเทตุํ วฏฺฏติ. เตเนว ‘‘โลหมณฺฑลเกนา’’ติ วุตฺตํ. อิมสฺมึ สิกฺขาปเท อกาฬวณฺณมฺปิ กปฺปิยปตฺตํ วิฺาเปนฺตสฺส อาปตฺติ เอวาติ ทฏฺพฺพํ. อธิฏฺานุปคปตฺตสฺส อูนปฺจพนฺธนตา, อตฺตุทฺเทสิกตา, อกตวิฺตฺติ, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

อูนปฺจพนฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๑๘-๖๒๑. ตติเย ปาฬิยํ ปิลินฺทวจฺฉตฺเถเรน ‘‘น โข, มหาราช, ภควตา อารามิโก อนุฺาโต’’ติ ปมํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อารามิก’’นฺติ ปุคฺคลานมฺปิ อารามิกนาเมน ทาสคฺคหเณ อนุฺาเต เอว อารามิกานํ คหิตตฺตา เขตฺตวตฺถาทีนิ กปฺปิยโวหาเรนปิ ปุคฺคลานํ คเหตุํ น วฏฺฏติ, ตถา อนนุฺาตตฺตาติ วิฺายติ. ‘‘เขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณา ปฏิวิรโต โหตี’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๐, ๑๙๔) หิ ปฏิกฺขิตฺเตสุ เอกสฺเสว ปุคฺคลิกวเสน คหเณ อนุฺาเต อิตรีตรานํ ตถา น คเหตพฺพตา สิทฺธาว โหติ. ยฺจ ปิลินฺทวจฺฉตฺเถเรน ทายกกุลสฺส ทาริกาย สุวณฺณมาลาวเสน ติณณฺฑุปกสฺส นิมฺมานํ, ตํ ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิมสฺส อิทฺธิวิสเย’’ติ (ปารา. ๑๕๙) วจนโต กุลสงฺคหาทิ น โหตีติ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ, เกจิ ปน ‘‘ขีณาสวานํ ลาภิจฺฉาย อภาวโต กุลสงฺคเหปิ อาชีวโกโป นตฺถี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ขีณาสวานมฺปิ อาชีววิปตฺติเหตูนํ ปิณฺฑปาตาทีนํ ปริวชฺเชตพฺพโต. วุตฺตฺหิ ธมฺมเสนาปตินา ‘‘เนว ภินฺเทยฺยมาชีวํ, จชมาโนปิ ชีวิต’’นฺติ (มิ. ป. ๖.๑.๕). ภควตา จ ‘‘คาถาภิคีตํ เม อโภชนีย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ (สุ. นิ. ๘๑, ๔๘๔; มิ. ป. ๔.๕.๙; สํ. นิ. ๑.๑๙๗).

๖๒๒. อุคฺคหิตกนฺติ ปริโภคตฺถาย สยํ คหิตํ. สยํ กโรตีติ ปจิตฺวา กโรติ. ปุเรภตฺตนฺติ ตทหุปุเรภตฺตเมว วฏฺฏติ สวตฺถุกปฏิคฺคหิตตฺตา. สยํกตนฺติ ขีรนวนีตํ ปจิตฺวา กตํ. นิรามิสเมวาติ ตทหุปุเรภตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. อชฺช สยํกตํ นิรามิสเมว ภุฺชนฺตสฺส กสฺมา สามปาโก น โหตีติ อาห ‘‘นวนีตํ ตาเปนฺตสฺสา’’ติอาทิ. ปฏิคฺคหิเตหีติ ขีรทธีนิ สนฺธาย วุตฺตํ. อุคฺคหิตเกหิ กตํ อพฺภฺชนาทีสุ อุปเนตพฺพนฺติ โยชนา. เอเสว นโยติ นิสฺสคฺคิยาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. อกปฺปิยมํสสปฺปิมฺหีติ หตฺถิอาทีนํ สปฺปิมฺหิ.

เอตฺถ ปนาติ นวนีเต วิเสโส อตฺถีติ อตฺโถ. โธตํ วฏฺฏตีติ โธตเมว ปฏิคฺคหิตุมฺปิ น วฏฺฏติ, อิตรถา สวตฺถุกปฏิคฺคหิตํ โหตีติ เถรานํ อธิปฺปาโย.

มหาสิวตฺเถรสฺส ปน วตฺถุโน วิโยชิตตฺตา ทธิคุฬิกาทีหิ ยุตฺตตามตฺเตน สวตฺถุกปฏิคฺคหิตํ นาม น โหติ, ตสฺมา ตกฺกโต อุทฺธฏมตฺตเมว ปฏิคฺคเหตฺวา โธวิตฺวา, ปจิตฺวา วา นิรามิสเมว กตฺวา ปริภุฺชึสูติ อธิปฺปาโย, น ปน ทธิคุฬิกาทีหิ สห วิกาเล ภุฺชึสุ. เตนาห ‘‘ตสฺมา นวนีตํ ปริภุฺชนฺเตน…เป… สวตฺถุกปฏิคฺคหิตํ นาม น โหตี’’ติ. ตตฺถ อโธตํ ปฏิคฺคเหตฺวาปิ ตํ นวนีตํ ปริภุฺชนฺเตน ทธิอาทีนิ อปเนตฺวา ปริภุฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ขยํ คมิสฺสตีติ นิรามิสํ โหติ, ตสฺมา วิกาเลปิ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. เอตฺตาวตาติ นวนีเต ลคฺคมตฺเตน วิสุํ ทธิอาทิโวหารํ อลทฺเธน อปฺปมตฺเตน ทธิอาทินาติ อตฺโถ, เอเตน วิสุํ ปฏิคฺคหิตทธิอาทีหิ สห ปกฺกํ สวตฺถุกปฏิคฺคหิตสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ ทสฺเสติ. ตสฺมิมฺปีติ นิรามิสภูเตปิ. กุกฺกุจฺจกานํ ปน อยํ อธิปฺปาโย – ปฏิคฺคหเณ ตาว ทธิอาทีหิ อสมฺภินฺนรสตฺตา ภตฺเตน สหิเตน คุฬปิณฺฑาทิ วิย สวตฺถุกปฏิคฺคหิตํ นาม น โหติ, ตํ ปน ปจนฺเตน โธวิตฺวาว ปจิตพฺพํ, อิตรถา ปจนกฺขเณ ปจฺจมานทธิคุฬิกาทีหิ สมฺภินฺนรสตาย สามํปกฺกํ ชาตํ, เตสุ ขีเณสุ สามํปกฺกเมว โหติ, ตสฺมา นิรามิสเมว ปจิตพฺพนฺติ. เตเนว ‘‘อามิเสน สห ปกฺกตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํ.

เอตฺถ จายํ วิจารณา – สวตฺถุกปฏิคฺคหิตตฺตาภาเว อามิเสน สห ภิกฺขุนา ปกฺกสฺส สยํปากโทโส วา ปริสงฺกียติ ยาวกาลิกตา วา, ตตฺถ น ตาว สยํปากโทโส เอตฺถ สมฺภวติ สตฺตาหกาลิกตฺตา. ยฺหิ ตตฺถ ทธิอาทิ อามิสคตํ, ตํ ปริกฺขีณนฺติ. อถ ปฏิคฺคหิตทธิคุฬิกาทินา สห อตฺตนา ปกฺกตฺตา สวตฺถุกปกฺกํ วิย ภเวยฺยาติ ปริสงฺกียติ, ตทา อามิเสน สห ปฏิคฺคหิตตฺตาติ การณํ วตฺตพฺพํ, น ปน ปกฺกตฺตาติ. ตถา จ อุปฑฺฒตฺเถรานํ มตเมว องฺคี กตํ สิยา. ตตฺถ จ สามเณราทีหิ ปกฺกมฺปิ ยาวกาลิกเมว สิยา ปฏิคฺคหิตขีราทึ ปจิตฺวา อนุปสมฺปนฺเนหิ กตสปฺปิอาทิ วิย จ, น จ ตํ ยุตฺตํ, ภิกฺขาจาเรน ลทฺธนวนีตาทีนํ ตกฺกาทิอามิสสํสคฺคสมฺภเวน อปริภุฺชิตพฺพตาปสงฺคโต. น หิ คหฏฺา โธวิตฺวา, โสเธตฺวา วา ปตฺเต อากิรนฺตีติ นิยโม อตฺถิ, อฏฺกถายฺจ ‘‘ยถา ตตฺถ ปติตตณฺฑุลกณาทโย น ปจฺจนฺติ, เอวํ…เป… ปุน ปจิตฺวา เทติ, ปุริมนเยเนว สตฺตาหํ วฏฺฏตี’’ติ อิมินา วจเนนเปตํ วิรุชฺฌติ, ตสฺมา อิธ กุกฺกุจฺจกานํ กุกฺกุจฺจุปฺปตฺติยา นิมิตฺตเมว น ทิสฺสติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ ‘‘ลชฺชี สามเณโร ยถา ตตฺถ ปติตตณฺฑุลกณาทโย น ปจฺจนฺติ, เอวํ สามิสปากํ โมเจนฺโต อคฺคิมฺหิ วิลียาเปตฺวา…เป… วฏฺฏตี’’ติ วจนสฺสาปิ นิมิตฺตํ น ทิสฺสติ. ยทิ หิ เอตํ ยาวกาลิกสํสคฺคปริหาราย วุตฺตํ สิยา, อตฺตนาปิ ตถา กาตพฺพํ ภเวยฺย. คหฏฺเหิ ทินฺนสปฺปิอาทีสุ จ อามิสสํสคฺคสงฺกา น วิคจฺเฉยฺย. น หิ คหฏฺา เอวํ วิลียาเปตฺวา ปน ตณฺฑุลาทึ อปเนตฺวา ปุน ปจนฺติ, อปิจ เภสชฺเชหิ สทฺธึ ขีราทึ ปกฺขิปิตฺวา ยถา ขีราทิ ขยํ คจฺฉติ, เอวํ ปเรหิ ปกฺกเภสชฺชเตลาทิปิ ยาวกาลิกเมว สิยา, น จ ตมฺปิ ยุตฺตํ ทธิอาทิขยกรณตฺถํ ‘‘ปุน ปจิตฺวา เทตี’’ติ วุตฺตตฺตา. ตสฺมา มหาสิวตฺเถรวาเท กุกฺกุจฺจํ อกตฺวา อโธตมฺปิ นวนีตํ ตทหุปิ ปุนทิวสาทีสุปิ ปจิตุํ, ตณฺฑุลาทิมิสฺสํ สปฺปิอาทึ อตฺตนาปิ อคฺคิมฺหิ วิลียาเปตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา ปุน ตกฺกาทิขยตฺถํ ปจิตุฺจ วฏฺฏติ.

ตตฺถ วิชฺชมานสฺสปิ ปจฺจมานกฺขเณ สมฺภินฺนรสสฺส ยาวกาลิกสฺส อพฺโพหาริกตฺเตน สวตฺถุกปฏิคฺคหิตปุเรปฏิคฺคหิตานมฺปิ อพฺโพหาริกโตติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติ. เตเนว ‘‘เอตฺตาวตา สวตฺถุกปฏิคฺคหิตํ นาม น โหตี’’ติ วุตฺตํ. วิสุํ ปฏิคฺคหิเตน ปน ขีราทิอามิเสน นวนีตาทึ มิสฺเสตฺวา ภิกฺขุนา วา อฺเหิ วา ปกฺกเตลาทิเภสชฺชํ สวตฺถุกปฏิคฺคหิตสงฺขฺยเมว คจฺฉติ, ตตฺถ ปวิฏฺยาวกาลิกสฺส อพฺโพหาริกตฺตาภาวา. ยํ ปน ปุเรปริคฺคหิตเภสชฺเชหิ อปฺปฏิคฺคหิตํ ขีราทึ ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกเตลาทิกํ อนุปสมฺปนฺเนเหว ปกฺกมฺปิ สวตฺถุกปฏิคฺคหิตมฺปิ สนฺนิธิปิ น โหติ, ตตฺถ ปกฺขิตฺตขีราทิกสฺสปิ ตสฺมึ ขเณ สมฺภินฺนรสตาย ปุเรปฏิคฺคหิตตฺตาปตฺติโต. สเจ ปน อปฺปฏิคฺคหิเตเหว, อฺเหิ วา ปกฺกเตลาทีสุปิ สเจ อามิสรโส ปฺายติ, ตํ ยาวกาลิกเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. อุคฺคเหตฺวาติ สยเมว คเหตฺวา.

ปริสฺสาเวตฺวา คหิตนฺติ ตณฺฑุลาทิวิคมตฺถํ ปริสฺสาเวตฺวา, ตกฺกาทิวิคมตฺถํ ปุน ปจิตฺวา คหิตนฺติ อตฺโถ. ปฏิคฺคเหตฺวา ปิตเภสชฺเชหีติ อติเรกสตฺตาหปฏิคฺคหิเตหิ, เอเตน เตหิ ยุตฺตมฺปิ สปฺปิอาทิ อติเรกสตฺตาหปฏิคฺคหิตํ น โหตีติ ทสฺเสติ. วทฺทลิสมเยติ วสฺสกาลสมเย, อนาตปกาเลติ อตฺโถ.

นิพฺพฏฺฏิตตฺตาติ ยาวกาลิกวตฺถุโต วิเวจิตตฺตา, เอเตน เตเล สภาวโต ยาวกาลิกตฺตาภาวํ, ภิกฺขุโน สวตฺถุกปฏิคฺคหเณน ยาวกาลิกตฺตุปคมนฺจ ทสฺเสติ. อุภยมฺปีติ อตฺตนา, อฺเหิ จ กตํ.

๖๒๓. อจฺฉวสนฺติ ทุกฺกฏวตฺถูนฺเว อุปลกฺขณนฺติ อาห ‘‘เปตฺวา มนุสฺสวส’’นฺติ. สํสฏฺนฺติ ปริสฺสาวิตํ. ติณฺณํ ทุกฺกฏานนฺติ อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร ตีณิ ทุกฺกฏานิ สนฺธาย วุตฺตํ. กิฺจาปิ ปริโภคตฺถาย วิกาเล ปฏิคฺคหณปจนปริสฺสาวนาทีสุ ปุพฺพปโยเคสุ ปาฬิยํ, อฏฺกถายฺจ อาปตฺติ น วุตฺตา, ตถาปิ เอตฺถ อาปตฺติยา เอว ภวิตพฺพํ ปฏิกฺขิตฺตสฺส กรณโต อาหารตฺถาย วิกาเล ยามกาลิกาทีนํ ปฏิคฺคหเณ วิย. ยสฺมา ขีราทึ ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกเภสชฺชเตเล กสฏํ อามิสคติกํ, เตน สห เตลํ ปฏิคฺคเหตุํ, ปจิตุํ วา ภิกฺขุโน น วฏฺฏติ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปกฺกเตลกสเฏ วิย กุกฺกุจฺจายตี’’ติ. สเจ วสาย สห ปกฺกตฺตา น วฏฺฏติ, อิทํ กสฺมา น วฏฺฏตีติ ปุจฺฉนฺตา ‘‘ภนฺเต …เป… วฏฺฏตี’’ติ อาหํสุ. เถโร อติกุกฺกุจฺจตาย จ ‘‘เอตมฺปิ, อาวุโส, น วฏฺฏตี’’ติ อาห. โรคนิคฺคหตฺถาย เอว วสาย อนุฺาตตฺตํ สลฺลกฺเขตฺวา ปจฺฉา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิ.

‘‘มธุกรีหิ นาม มธุมกฺขิกาหี’’ติ อิทํ ขุทฺทกภมรานํ ทฺวินฺนํ เอว วิเสสนนฺติ เกจิ วทนฺติ, อฺเ ปน ‘‘ทณฺฑเกสุ มธุการิกา มธุกรีมกฺขิกา นาม, ตาหิ สห ติสฺโส มธุมกฺขิกาชาติโย’’ติ วทนฺติ. ภมรมกฺขิกาติ มหาปฏลการิกา. สิเลสสทิสนฺติ สุกฺขตาย วา ปกฺกตาย วา ฆนีภูตํ. อิตรนฺติ ตนุกมธุ.

อุจฺฉุรสํ อุปาทายาติ นิกฺกสฏรสสฺสปิ สตฺตาหกาลิกตํ ทสฺเสติ ‘‘อุจฺฉุมฺหา นิพฺพตฺต’’นฺติ ปาฬิยํ สามฺโต วุตฺตตฺตา. ยํ ปน สุตฺตนฺตฏฺกถายํ ‘‘อุจฺฉุ เจ, ยาวกาลิโก. อุจฺฉุรโส เจ, ยามกาลิโก. ผาณิตํ เจ, สตฺตาหกาลิกํ. ตโจ เจ, ยาวชีวโก’’ติ วุตฺตํ, ตํ อมฺพผลรสาทิมิสฺสตาย ยามกาลิกตฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ, อวินยวจนตฺตา ตํ อปฺปมาณนฺติ. เตเนว ‘‘ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิเตน อปริสฺสาวิตอุจฺฉุรเสนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นิรามิสเมว วฏฺฏติ ตตฺถ ปวิฏฺยาวกาลิกสฺส อพฺโพหาริกตฺตาติ อิทํ คุเฬ กเต ตตฺถ วิชฺชมานมฺปิ กสฏํ ปาเกน สุกฺขตาย ยาวชีวิกตฺตํ ภชตีติ วุตฺตํ. ตสฺส ยาวกาลิกตฺเต หิ สามํปาเกน ปุเรภตฺเตปิ อนชฺโฌหรณียํ สิยาติ. ‘‘สวตฺถุกปฏิคฺคหิตตฺตา’’ติ อิทํ อุจฺฉุรเส จุณฺณวิจุณฺณํ หุตฺวา ิตกสฏํ สนฺธาย วุตฺตํ, เตน จ อปริสฺสาวิเตน อปฺปฏิคฺคหิเตน อนุปสมฺปนฺเนหิ กตํ สตฺตาหํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. ฌามอุจฺฉุผาณิตนฺติ อคฺคิมฺหิ อุจฺฉุํ ตาเปตฺวา กตํ. โกฏฺฏิตอุจฺฉุผาณิตนฺติ ขุทฺทานุขุทฺทกํ ฉินฺทิตฺวา โกฏฺเฏตฺวา นิปฺปีเฬตฺวา ปกฺกํ.

ตํ ตตฺถ วิชฺชมานมฺปิ กสฏํ ปกฺกกาเล ยาวกาลิกตฺตํ วิชหตีติ อาห ‘‘ตํ ยุตฺต’’นฺติ. สีโตทเกน กตนฺติ มธุกปุปฺผานิ สีโตทเกน มทฺทิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา ปจิตฺวา กตํ, อมทฺทิตฺวา กตนฺติ เกจิ, ตตฺถ การณํ น ทิสฺสติ. ขีรชลฺลิกนฺติ ขีรเผณํ. มธุกปุปฺผํ ปนาติอาทิ ยาวกาลิกรูเปน ิตสฺสปิ อวฏฺฏนกเมรยพีชวตฺถุํ ทสฺเสตุํ อารทฺธํ.

สพฺพานิปีติ สปฺปิอาทีนิ ปฺจปิ. อาหารกิจฺจํ กโรนฺตานิ เอตานิ กสฺมา เอวํ ปริภุฺชิตพฺพานีติ โจทนาปริหาราย เภสชฺโชทิสฺสํ ทสฺเสนฺเตน ตปฺปสงฺเคน สพฺพานิปิ โอทิสฺสกานิ เอกโต ทสฺเสตุํ ‘‘สตฺตวิธํ หี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อปกติเภสชฺชตฺตา วิกฏานิ วิรูปานิ วิสหรณโต มหาวิสยตฺตา มหนฺตานิ จาติ มหาวิกฏานิ. อุปสมฺปทาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน คณงฺคณูปาหนาทึ สงฺคณฺหาติ.

อธิฏฺเตีติ พาหิรปริโภคตฺถเมตนฺติ จิตฺตํ อุปฺปาเทติ, เอวํ ปริโภเค อนเปกฺขตาย ปฏิคฺคหณํ วิชหตีติ อธิปฺปาโย. เอวํ อฺเสุปิ กาลิเกสุ อนชฺโฌหริตุกามตาย สุทฺธจิตฺเตน พาหิรปริโภคตฺถาย นิยเมปิ ปฏิคฺคหณํ วิชหตีติ อิทมฺปิ วิสุํ เอกํ ปฏิคฺคหณวิชหนการณนฺติ ทฏฺพฺพํ.

๖๒๕. สเจ ทฺวินฺนํ…เป… น วฏฺฏตีติ เอตฺถ ปาโ คฬิโต, เอวํ ปเนตฺถ ปาโ เวทิตพฺโพ ‘‘สเจ ทฺวินฺนํ สนฺตกํ เอเกน ปฏิคฺคหิตํ อวิภตฺตํ โหติ, สตฺตาหาติกฺกเม ทฺวินฺนมฺปิ อนาปตฺติ, ปริภุฺชิตุํ ปน น วฏฺฏตี’’ติ. อฺถา หิ สทฺทปฺปโยโคปิ น สงฺคหํ คจฺฉติ. ‘‘คณฺิปเทปิ จ อยเมว ปาโ ทสฺสิโต’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๖๒๕) สารตฺถทีปนิยํ วุตฺตํ. ทฺวินฺนมฺปิ อนาปตฺตีติ อวิภตฺตตฺตา วุตฺตํ. ‘‘ปริภุฺชิตุํ ปน น วฏฺฏตี’’ติ อิทํ ‘‘สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ปริภุฺชิตพฺพ’’นฺติ วจนโต วุตฺตํ. ‘‘เยน ปฏิคฺคหิตํ, เตน วิสฺสชฺชิตตฺตา’’ติ อิมินา อุปสมฺปนฺนสฺส ทานมฺปิ สนฺธาย ‘‘วิสฺสชฺเชตี’’ติ อิทํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. อุปสมฺปนฺนสฺส นิรเปกฺขทินฺนวตฺถุมฺหิ ปฏิคฺคหณสฺส อวิคตตฺเตปิ สกสนฺตกตา วิคตาว โหติ, เตน นิสฺสคฺคิยํ น โหติ. อตฺตนาว ปฏิคฺคหิตตฺตํ, สกสนฺตกตฺตฺจาติ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ นิสฺสคฺคิยํ โหติ, น เอเกน. อนุปสมฺปนฺนสฺส นิรเปกฺขทาเน ปน ตทุภยมฺปิ วิชหติ, ปริโภโคเปตฺถ วฏฺฏติ, น สาเปกฺขทาเน ทานลกฺขณาภาวโต. ‘‘วิสฺสชฺเชตี’’ติ เอตสฺมิฺจ ปาฬิปเท กสฺสจิ อทตฺวา อนเปกฺขตาย ฉฑฺฑนมฺปิ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อนเปกฺโข ทตฺวา’’ติ อิทฺจ ปฏิคฺคหณวิชหนวิธิทสฺสนตฺถเมว วุตฺตํ. ปฏิคฺคหเณ หิ วิชหิเต ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปริโภโค สยเมว วฏฺฏิสฺสติ, ตพฺพิชหนฺจ วตฺถุโน สกสนฺตกตาปริจฺจาเคน โหตีติ, เอเตน จ วตฺถุมฺหิ อชฺโฌหรณาเปกฺขาย สติ ปฏิคฺคหณวิสฺสชฺชนํ นาม วิสุํ น ลพฺภตีติ สิชฺฌติ. อิตรถา หิ ‘‘ปฏิคฺคหเณ อนเปกฺโขว ปฏิคฺคหณํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ภุฺชตี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา. ‘‘อปฺปฏิคฺคหิตตฺตา’’ติ อิมินา เอกสฺส สนฺตกํ อฺเน ปฏิคฺคหิตมฺปิ นิสฺสคฺคิยํ โหตีติ ทสฺเสติ.

เอวนฺติ ‘‘ปุน คเหสฺสามี’’ติ อเปกฺขํ อกตฺวา สุทฺธจิตฺเตน ปริจฺจตฺตตํ ปรามสติ. ปริภุฺชนฺตสฺส อนาปตฺติทสฺสนตฺถนฺติ นิสฺสคฺคิยมูลิกาหิ ปาจิตฺติยาทิอาปตฺตีหิ อนาปตฺติทสฺสนตฺถนฺติ อธิปฺปาโย. ปริโภเค อนาปตฺติทสฺสนตฺถนฺติ เอตฺถ ปน นิสฺสฏฺปฏิลทฺธสฺส กายิกปริโภคาทีสุ ยา ทุกฺกฏาปตฺติ วุตฺตา, ตาย อนาปตฺติทสฺสนตฺถนฺติ อธิปฺปาโย. สปฺปิอาทีนํ ปฏิคฺคหิตภาโว, อตฺตโน สนฺตกตา, สตฺตาหาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๒๘. จตุตฺเถ เชฏฺมูลปุณฺณมาสิยา…เป… กรณกฺเขตฺตฺจาติ ปมทฺธมาสมฺปิ กรณกฺเขตฺตํ วุตฺตํ. ตํ ‘‘กตฺวา นิวาเสตพฺพ’’นฺติ อิมสฺส ปุริมทฺธมาเส วา ปจฺฉิมทฺธมาเส วา กตฺวา ปจฺฉิมมาเสว นิวาเสตพฺพนฺติ เอวมตฺถํ คเหตฺวา วุตฺตํ นิวาสเนเยว อาปตฺติยา วุตฺตตฺตาติ. ยํ ปน มาติกาฏฺกถายํ ‘‘คิมฺหานํ ปจฺฉิโม มาโส ปริเยสนกฺเขตฺตํ, ปจฺฉิโม อทฺธมาโส กรณนิวาสนกฺเขตฺตมฺปี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ, ตํ ตสฺมึเยว อทฺธมาเส กตฺวา นิวาเสตพฺพนฺติ เอวมตฺถํ คเหตฺวา วุตฺตํ. อิธ วุตฺตนเยเนว อตฺเถ คหิเต วิโรโธ นตฺถิ.

‘‘วตฺตเภเท ทุกฺกฏ’’นฺติ อิทํ วสฺสิกสาฏิกอทินฺนปุพฺเพ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘เย มนุสฺสา’’ติอาทิ. ปกติยา วสฺสิกสาฏิกทายกา นาม สงฺฆํ วา อตฺตานํ วา อปฺปวาเรตฺวาว อนุสํวจฺฉรํ ทายกา.

๖๓๐. ‘‘ฉ มาเส ปริหารํ ลภตี’’ติ เอเตน อนฺโตวสฺเสปิ ยาว วสฺสานสฺส ปจฺฉิมทิวสา อกตา ปริหารํ ลภตีติ ทีปิตํ โหติ. เอกมาสนฺติ เหมนฺตสฺส ปจฺฉิมุโปสเถน สห คเณตฺวา วุตฺตํ. ตสฺมึ อุโปสถทิวเส เอว หิ ตํ มูลจีวรํ กาตพฺพํ, อิตรถา หิ นิสฺสคฺคิยโต. เอกาหทฺวีหาทิวเสน…เป… ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จาติ เอตฺถ เอกาหานาคตาย วสฺสูปนายิกาย ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จ ทฺวีหานาคตาย…เป… ทสาหานาคตาย วสฺสูปนายิกาย ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จ, อนฺโตวสฺเส วา ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จาติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตตฺถ อาสฬฺหีมาสสฺส ชุณฺหปกฺขปุณฺณมิยํ ลทฺธา, ตทเหว รชนกปฺปปริโยสาเนหิ นิฏฺิตา จ วสฺสิกสาฏิกา ‘‘เอกาหานาคตาย วสฺสูปนายิกาย ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จา’’ติ วุจฺจติ. เอเตเนว นเยน ชุณฺหปกฺขสฺส ฉฏฺิยํ ลทฺธา, นิฏฺิตา จ ‘‘ทสาหานาคตาย วสฺสูปนายิกาย ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จา’’ติ วุจฺจติ. ยาว ปมกตฺติกเตมาสิปุณฺณมา, ตาว ลทฺธา, นิฏฺิตา จ ‘‘อนฺโตวสฺเส ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จา’’ติ วุจฺจติ. ปมกตฺติกเตมาสิปุณฺณมิโต ปรํ ลทฺธา เจว นิฏฺิตา จ ยาว จีวรกาโล นาติกฺกมติ, ตาว อนธิฏฺหิตฺวาปิ เปตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย.

เอตฺถ จ ‘‘ตสฺมึเยว อนฺโตทสาเห อธิฏฺาตพฺพา’’ติ อวิเสเสน วุตฺเตปิ วสฺสานโต ปุพฺเพ เอกาหทฺวีหาทิวเสน อนาคตาย วสฺสูปนายิกาย ลทฺธา เตหิ ทิวเสหิ ทสาหํ อนติกฺกมนฺเตน วสฺสูปนายิกทิวสโต ปฏฺาย อธิฏฺานกฺเขตฺตํ สมฺปตฺตา เอว อธิฏฺาตพฺพา, ตโต ปน ปุพฺเพ ทสาหาติกฺกเมน นิฏฺิตาปิ น อธิฏฺาตพฺพา อธิฏฺานสฺส อเขตฺตตฺตา. ตาทิสา ปน วสฺสูปนายิกทิวเส เอว อธิฏฺาตพฺพา, อนธิฏฺหโต อรุณุคฺคมเนน นิสฺสคฺคิยํ โหติ. ยทิ เอวํ ‘‘ทสาหานาคตายา’’ติ อิมินา กึ ปโยชนนฺติ เจ? วสฺสานโต ปุพฺเพ เอว ทสาเห อติกฺกนฺเต นิฏฺิตา วสฺสูปนายิกทิวเส เอว อธิฏฺาตพฺพาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘ทสาหาติกฺกเม นิฏฺิตา ตทเหว อธิฏฺาตพฺพา’’ติ.

ทสาเห อปฺปโหนฺเต จีวรกาลํ นาติกฺกเมตพฺพาติ เตมาสพฺภนฺตเร ทสาเห อปฺปโหนฺเต นวาหานาคตาย กตฺติกเตมาสิปุณฺณมาย สตฺตมิโต ปฏฺาย ลทฺธา, นิฏฺิตา จ จีวรกาลํ นาติกฺกเมตพฺพาติ อตฺโถ. ตถา หิ ‘‘มาโส เสโส คิมฺหานนฺติ ภิกฺขุนา วสฺสิกสาฏิกจีวรํ ปริเยสิตพฺพ’’นฺติ ปริเยสนกฺเขตฺตํ วตฺวา ‘‘วสฺสิกสาฏิกํ วสฺสานํ จาตุมาสํ อธิฏฺาตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘) วุตฺตตฺตา กตายปิ อกตายปิ มาสมตฺตํ อนธิฏฺาตพฺพตา สิทฺธา. ยสฺมา จ อกตา วสฺสิกสาฏิกสงฺขฺยํ น คจฺฉติ, อกรณฺจ เกนจิ เวกลฺเลน, น อนาทเรน, ตสฺมา จาตุมาสํ อกตตฺตา เอว ปริหารํ ลภติ, กตา ปน อธิฏฺานกฺเขตฺเต, อกตา จ จีวรกาเล ทสาหปรมสิกฺขาปเทเนว ปริหารํ ลภตีติ อยมตฺโถ ลพฺภติ. กสฺมาติ อตฺตโน มติยา การณปุจฺฉา. ตสฺมาติ วสฺสาเนเยว วสฺสิกสาฏิกาย อธิฏฺาตพฺพตาวจนโต. ‘‘ติจีวรํ อธิฏฺาตุ’’นฺติ สุตฺตํ ปเนตฺถ เสสจีวรานํ เอวํ กาลนิยมาภาวํ สาเธตุํ อุทฺธฏํ. น หิ เตเนตฺถ อฺํ ปโยชนํ อตฺถิ.

กทา อธิฏฺาตพฺพาติอาทิกุรุนฺทิวจเนนาปิ ‘‘ยทา วา ตทา วา อธิฏฺาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทสาหพฺภนฺตเร เอว กตาย อธิฏฺาตพฺพตํ ทสฺเสติ.

ปาฬิยํ อจฺฉินฺนจีวรสฺสาติอาทีสุ อจฺฉินฺนเสสจีวรสฺส นฏฺเสสจีวรสฺส. เอเตสฺหิ อสมเย ปริเยสนนิวาสนาปตฺติยา เอว อนาปตฺติ วุตฺตา. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ ‘‘อจฺฉินฺนจีวรสฺส วา นฏฺจีวรสฺส วา อนิวตฺถํ โจรา หรนฺตีติ เอวํ อาปทาสุ วา นิวาสยโต อุมฺมตฺตกาทีนฺจ อนาปตฺตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ, อิธ ปน สมนฺตปาสาทิกายํ อยํ นิสฺสคฺคิยา อนาปตฺติ ปาฬิโต สยเมว สิชฺฌตีติ อิมํ อทสฺเสตฺวา อสิชฺฌมานํ นคฺคสฺส นฺหายโต ทุกฺกฏาปตฺติยา เอว อนาปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘อจฺฉินฺนจีวรสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. น หิ เอสา อนาปตฺติ อวุตฺเต สิชฺฌตีติ. วสฺสิกสาฏิกาย อตฺตุทฺเทสิกตา, อสมเย ปริเยสนตา, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมานิ ตาว ปริเยสนาปตฺติยา ตีณิ องฺคานิ. นิวาสนาปตฺติยา ปน สจีวรตา, อาปทาภาโว, วสฺสิกสาฏิกาย สกภาโว, อสมเย นิวาสนนฺติ จตฺตาริ องฺคานิ.

วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. จีวรอจฺฉินฺทนสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๓๑. ปฺจเม ยมฺปิ…เป… อจฺฉินฺทีติ เอตฺถ ยํ เต อหํ จีวรํ อทาสึ, ตํ ‘‘มยา สทฺธึ ปกฺกมิสฺสตี’’ติ สฺาย อทาสึ, น อฺถาติ กุปิโต อจฺฉินฺทีติ เอวํ อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺพํ.

๖๓๓. เอกํ ทุกฺกฏนฺติ ยทิ อาณตฺโต อวสฺสํ อจฺฉินฺทติ, อาณตฺติกฺขเณ ปาจิตฺติยเมว. ยทิ น อจฺฉินฺทติ, ตทา เอว ทุกฺกฏนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอกวาจาย สมฺพหุลา อาปตฺติโยติ ยทิ อาณตฺโต อนนฺตราเยน อจฺฉินฺทติ, อาณตฺติกฺขเณเยว วตฺถุคณนาย ปาจิตฺติยอาปตฺติโย ปโยคกรณกฺขเณเยว อาปตฺติยา อาปชฺชิตพฺพโต, จีวรํ ปน อจฺฉินฺเนเยว นิสฺสคฺคิยํ โหติ. ยทิ โส น อจฺฉินฺทติ, อาณตฺติกฺขเณ เอกเมว ทุกฺกฏนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ อฺตฺถาปิ อีทิเสสุ นโย าตพฺโพ.

๖๓๕. อุปชฺฌํ คณฺหิสฺสตีติ สามเณรสฺส ทานํ ทีเปติ, เตน จ สามเณรกาเล ทตฺวา อุปสมฺปนฺนกาเล อจฺฉินฺทโตปิ ปาจิตฺติยํ ทีเปติ. ‘‘ภิกฺขุสฺส สามํ จีวรํ ทตฺวา’’ติ อิทํ อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ. อาหราเปตุํ ปน วฏฺฏตีติ กมฺเม อกเต ภติสทิสตฺตา วุตฺตํ. วิกปฺปนุปคปจฺฉิมจีวรตา, สามํ ทินฺนตา, สกสฺิตา, อุปสมฺปนฺนตา, โกธวเสน อจฺฉินฺทนํ วา อจฺฉินฺทาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.

จีวรอจฺฉินฺทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖. สุตฺตวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๓๖. ฉฏฺเ วีตวีตฏฺานํ ยสฺมึ จตุรสฺสทารุมฺหิ ปลิเวเนฺติ, ตสฺส ตุรีติ นามํ. วายนฺตา ติริยํ สุตฺตํ ปเวเสตฺวา เยน อาโกเฏนฺตา วตฺเถ ฆนภาวํ อาปาเทนฺติ, ตํ ‘‘เวม’’นฺติ วุจฺจติ.

‘‘อิตรสฺมึ ตเถว ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมินา วายิตุํ อารทฺธกาลโต ปฏฺาย ยถาวุตฺตปริจฺเฉทนิฏฺิเตเยว ทุกฺกฏมฺปิ โหติ, น ตโต ปุพฺเพ วายนปโยเคสูติ ทสฺเสติ.

ตนฺเต ิตํเยว อธิฏฺาตพฺพนฺติ เอตฺถ เอกวารํ อธิฏฺิเต ปจฺฉา วีตํ อธิฏฺิตคติกเมว โหติ, ปุน อธิฏฺานกิจฺจํ นตฺถิ. สเจ ปน อนฺตรนฺตรา ทสา เปตฺวา วิสุํ วิสุํ สปริจฺเฉทํ วีตํ โหติ, ปจฺเจกํ อธิฏฺาตพฺพเมวาติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จ กปฺปิยสุตฺตํ คเหตฺวา อฺาตกอปฺปวาริเตนาปิ อกปฺปิยตนฺตวาเยน ‘‘สุตฺตมตฺถิ, วายนฺโต นตฺถี’’ติอาทิปริยายมุเขน วายาเปนฺตสฺส อนาปตฺติ. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. สุตฺตวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘วายาเปยฺยา’’ติ ปทสฺส ‘‘จีวรํ เม, อาวุโส, วายถาติ อกปฺปิยวิฺตฺติยา วายาเปยฺยา’’ติ อตฺโถ วุตฺโต, เอวํ วทนฺโต อกปฺปิยตนฺตวาเยน วายาเปติ นาม, นาฺถา.

๖๔๐. อนาปตฺติ จีวรํ สิพฺเพตุนฺติอาทีสุ อิมินา สิกฺขาปเทเนว อนาปตฺติ, อกตวิฺตฺติปจฺจยา ปน ทุกฺกฏเมวาติ วทนฺติ. อกปฺปิยสุตฺตตา, อตฺตุทฺเทสิกตา, อกปฺปิยตนฺตวาเยน อกปฺปิยวิฺตฺติยา วายาปนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

สุตฺตวิฺตฺติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗. มหาเปสการสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๔๒. สตฺตเม ‘‘กิฺจิมตฺตํ อนุปทชฺเชยฺยา’’ติ อิทํ ปโยคเภททสฺสนํ, ทานํ ปเนตฺถ องฺคํ น โหติ. เตเนว ตสฺส วิภงฺเค ‘‘อนฺตมโส ธมฺมมฺปิ ภณตี’’ติ วุตฺตํ. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อฺาตกอปฺปวาริตานํ ตนฺตวาเย อุปสงฺกมิตฺวา วิกปฺปมาปชฺชนตา, จีวรสฺส อตฺตุทฺเทสิกตา, ตสฺส วจเนน สุตฺตวฑฺฒนํ, จีวรปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

มหาเปสการสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘. อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๔๖. อฏฺเม ฉฏฺิยํ อุปฺปนฺนจีวรสฺส เอกาทสมารุโณ จีวรกาเล อุฏฺาตีติ อาห ‘‘ฉฏฺิโต ปฏฺายา’’ติอาทิ, เตน จ ‘‘ทสาหานาคต’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปฺจมิโต ปฏฺาย ปุณฺณมิโต ปุพฺเพ ทสสุ อรุเณสุ อุฏฺิเตสุปิ จีวรํ นิสฺสคฺคิยํ น โหติ. ปุณฺณมิยา สห เอกาทส ทิวสา ลพฺภนฺตีติ เอตฺตกเมว อิมินา สิกฺขาปเทน ลทฺธํ, ฉฏฺิโต ปฏฺาย อุปฺปนฺนํ สพฺพจีวรํ ปมกถินสิกฺขาปทวเสเนว ยาว จีวรกาลํ นิสฺสคฺคิยํ น โหตีติ ทสฺเสติ.

๖๕๐. อิทานิ ปมกถินาทิสิกฺขาปเทหิ ตสฺส ตสฺส จีวรสฺส ลพฺภมานํ ปริหารํ อิเธว เอกโต สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อติเรกจีวรสฺสา’’ติอาทิมาห. ‘‘อนตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิโก มาโส, อตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิกา ปฺจ มาสา’’ติ อยเมว ปาโ ปาฬิยา สเมติ. เกจิ ปน ‘‘ทสทิวสาธิโก มาโส, ทสทิวสาธิกา ปฺจ มาสาติ ปาเน ภวิตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, อฺถา ‘‘นวาหานาคต’’นฺติ วตฺตพฺพโต. ยํ ปเนตฺถ มาติกาฏฺกถายฺจ ‘‘กามฺเจส ‘ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพ’นฺติ อิมินาว สิทฺโธ, อฏฺุปฺปตฺติวเสน ปน อปุพฺพํ วิย อตฺถํ ทสฺเสตฺวา สิกฺขาปทํ ปิต’’นฺติ (กงฺขา. อฏฺ. อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา) ลิขนฺติ, ตํ ปมาทลิขิตํ ‘‘ปวารณมาสสฺส ชุณฺหปกฺขปฺจมิโต ปฏฺาย อุปฺปนฺนสฺส จีวรสฺส นิธานกาโล ทสฺสิโต โหตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตตฺตา. อิมเมว จ ปมาทลิขิตํ คเหตฺวา ภทนฺตพุทฺธทตฺตาจริเยน จ ‘‘ปริหาเรกมาโสว, ทสาหปรโม มโต’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.

อจฺเจกจีวรสทิเส อฺสฺมินฺติ ปุพฺเพ อธิฏฺิเต อุปฺปนฺนกาลาการาทิ สาทิเสน อจฺเจกจีวรสทิเส อฺสฺมึ จีวเร อจฺเจกจีวรสฺาย จีวรกาลํ อติกฺกเมตีติ อตฺโถ. เตเนเวตฺถ ทุกฺกฏํ, อนาปตฺติ จ วุตฺตา, อิตรถา ตีสุปิ ปเทสุ ปาจิตฺติยสฺเสว วตฺตพฺพโต. อนจฺเจกจีวรมฺปิ หิ จีวรกาลํ อติกฺกมยโต ปาจิตฺติยเมว อจฺเจกจีวรตฺติเก วิยาติ ทฏฺพฺพํ. วิกปฺปนุปคปจฺฉิมปฺปมาณสฺส อจฺเจกจีวรสฺส อตฺตโน สนฺตกตา, ทสาหานาคตาย กตฺติกเตมาสิปุณฺณมาย อุปฺปนฺนภาโว, อนธิฏฺิตอวิกปฺปิตตา, จีวรกาลาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

อจฺเจกจีวรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙. สาสงฺกสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๕๒-๓. นวเม อนฺตรนฺตรา ฆรเมตฺถาติ อนฺตรฆรนฺติ คาโม วุตฺโตติ อาห ‘‘อนฺโตคาเม’’ติ. ‘‘ปมํ ฌานํ อุปสมฺปชฺช วิหรตี’’ติ (วิภ. ๖๒๔) อิมสฺส วิภงฺเค ‘‘อุปสมฺปชฺช’’นฺติ สานุสารํ อุทฺธฏํ. ตํ สนฺธายาห ‘‘อุปสมฺปชฺชนฺติอาทีสุ วิยา’’ติ. ตสฺสาปีติ ‘‘วุตฺถวสฺสาน’’นฺติ วิภงฺคปทสฺสปิ. วุตฺถวสฺสานนฺติ จ นิทฺธารเณ สามิวจนํ, เอเตน จ ปุริมสิกฺขาปเท อนตฺถตกถินานํ กถินมาเสปิ อสมาทานจาโร น ลพฺภตีติ สิทฺธํ โหติ, อิตรถา สิกฺขาปทสฺเสว นิรตฺถกตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.

ปริกฺเขปารหฏฺานโตติ เอตฺถ คามปริยนฺเต ิตฆรูปจารโต ปฏฺาย เอโก เลฑฺฑุปาโต ปริกฺเขปารหฏฺานํ นาม. วิสุทฺธิมคฺเคปิ ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส ปมเลฑฺฑุปาตโต ปฏฺายา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๓๑) วุตฺตํ. นฺติ ตํ ปมเสนาสนาทึ. มชฺฌิมนิกายฏฺกถายํ ปน วิหารสฺสปิ คามสฺเสว อุปจารํ นีหริตฺวา อุภินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อนฺตรา มินิตพฺพนฺติ วุตฺตํ.

‘‘โกสมฺพิยํ อฺตโร ภิกฺขุ คิลาโน โหตี’’ติ อาคตตฺตา ‘‘โกสมฺพกสมฺมุติ อนุฺาตา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อยฺจ ปจฺฉิมทิสํ คโต โหตี’’ติ อิมินา อนฺตรฆเร จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺมึ วิหาเร วสนฺตสฺส สกลมฺปิ จีวรมาสํ วิปฺปวสิตุํ วฏฺฏติ, ตโต อฺตฺถ คมนกิจฺเจ สติ วิหารโต พหิ ฉารตฺตํ วิปฺปวาโส อนุฺาโตติ ทีเปติ. เตนาห ‘‘เสนาสนํ อาคนฺตฺวา สตฺตมํ อรุณํ อุฏฺาเปตุ’’นฺติอาทิ. วสิตฺวาติ อรุณํ อุฏฺาเปตฺวา. ตตฺเถวาติ ตสฺมิฺเว คตฏฺาเน. องฺคานิ ปเนตฺถ อฏฺกถายเมว วุตฺตานิ.

สาสงฺกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐. ปริณตสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๖๐. ทสเม โรปิตมาลวจฺฉโตติ เกนจิ นิยเมตฺวา โรปิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. อโนจิตํ มิลายมานํ โอจินิตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ ปูเชตุํ วฏฺฏติ. ิตํ ทิสฺวาติ เสสกํ คเหตฺวา ิตํ ทิสฺวา. ยตฺถ อิจฺฉถ, ตตฺถ เทถาติ เอตฺถ นิยเมตฺวา ‘‘อสุกสฺส เทหี’’ติ วุตฺเตปิ โทโส นตฺถิ ‘‘ตุมฺหากํ รุจิยา’’ติ วุตฺตตฺตา. สงฺเฆ ปริณตภาโว, ตํ ตฺวา อตฺตโน ปริณามนํ, ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

ปริณตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิฏฺิโต ปตฺตวคฺโค ตติโย.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

ตึสกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

ปโม ภาโค นิฏฺิโต.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

วินยปิฏเก

วิมติวิโนทนี-ฏีกา (ทุติโย ภาโค)

๕. ปาจิตฺติยกณฺฑํ

๑. มุสาวาทวคฺโค

๑. มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา

. มุสาวาทวคฺคสฺส ปมสิกฺขาปเท ขุทฺทกานนฺติ เอตฺถ ‘‘ขุทฺทก-สทฺโท พหุ-สทฺทปริยาโย’’ติ วทนฺติ. ตตฺถาติ เตสุ วคฺเคสุ, ขุทฺทเกสุ วา. ‘‘ชานิตพฺพโต’’ติ เหตุโน วิปกฺเขปิ นิพฺพาเน วตฺตนโต อเนกนฺติกตฺเต ปเรหิ วุตฺเต ‘‘น มยา อยํ เหตุ วุตฺโต’’ติ ตํ การณํ ปฏิจฺฉาเทตุํ ปุน ‘‘ชาติธมฺมโตติ มยา วุตฺต’’นฺติอาทีนิ วทติ. ‘‘สมฺปชาน’’นฺติ วตฺตพฺเพ อนุนาสิกโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ชานนฺโต’’ติ.

. สมฺปชานมุสาวาเทติ อตฺตนา วุจฺจมานสฺส อตฺถสฺส วิตถภาวํ ปุพฺเพปิ ชานิตฺวา, วจนกฺขเณ จ ชานนฺตสฺส มุสาวาทภณเน. เตนาห ‘‘ชานิตฺวา’’ติอาทิ. มุสาวาเทติ จ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, ตสฺมา มุสาภณนนิมิตฺตํ ปาจิตฺติยนฺติ เอวเมตฺถ, อิโต ปเรสุปิ อีทิเสสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

. วทนฺติ เอตายาติ วาจาติ อาห ‘‘มิจฺฉา’’ติอาทิ. ‘‘ธนุนา วิชฺฌตี’’ติอาทีสุ วิย ‘‘จกฺขุนา ทิฏฺ’’นฺติ ปากฏวเสน วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โอฬาริเกนา’’ติ.

๑๑. คโต ภวิสฺสตีติ เอตฺถาปิ สนฺนิฏฺานโต วุตฺตตฺตา มุสาวาโท ชาโต. อาปตฺตินฺติ ปาจิตฺติยาปตฺตึ, น ทุพฺภาสิตํ. ชาติอาทีหิ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ ปรํ ทวา วทนฺตสฺส หิ ตํ โหติ. จาเรสุนฺติ อุปเนสุํ. วตฺถุวิปรีตตา, วิสํวาทนปุเรกฺขารตา, ยมตฺถํ วตฺถุกาโม, ตสฺส ปุคฺคลสฺส วิฺาปนปโยโค จาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. วตฺถุวิปรีตตาย หิ อสติ วิสํวาทนปุเรกฺขารตาย วิฺาปิเตปิ มุสาวาโท น โหติ, ทุกฺกฏมตฺตเมว โหติ. ตสฺมา สาปิ องฺคเมวาติ คเหตพฺพํ. อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนตฺถํ มุสา ภณนฺตสฺส ปาราชิกํ, ปริยาเยน ถุลฺลจฺจยํ, อมูลเกน ปาราชิเกน อนุทฺธํสนตฺถํ สงฺฆาทิเสโส, สงฺฆาทิเสเสนานุทฺธํสนโอมสวาทาทีสุ ปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺเนสุ ทุกฺกฏํ, อุกฺกฏฺหีนชาติอาทีหิ ทวา อกฺโกสนฺตสฺส ทุพฺภาสิตํ, เกวลํ มุสา ภณนฺตสฺส อิธ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ.

มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๓. ทุติเย ปุพฺเพ ปติฏฺิตารปฺปเทสํ ปุน อเร ปตฺเตติ ปมํ ภูมิยํ ปติฏฺิตเนมิปฺปเทเส ปริวตฺเตตฺวา ปุน ภูมิยํ ปติฏฺิเตติ อตฺโถ.

๑๕. ปุพฺเพติ อฏฺุปฺปตฺติยํ. ปุปฺผฉฑฺฑกา นาม คพฺภมลาทิหารกา. ตจฺฉกกมฺมนฺติ ปาสาณโกฏฺฏนาทิวฑฺฒกีกมฺมํ. หตฺถมุทฺทาคณนาติ องฺคุลิสงฺโกจเนเนว คณนา. อจฺฉิทฺทกคณนา นาม เอกฏฺานทสฏฺานาทีสุ สาริโย เปตฺวา อนุกฺกเมน คณนา. อาทิ-สทฺเทน สงฺกลนปฏอุปฺปาทนโวกฺลนภาคหาราทิวเสน ปวตฺตา ปิณฺฑคณนา คหิตา. ยสฺส สา ปคุณา, โส รุกฺขมฺปิ ทิสฺวา ‘‘เอตฺตกานิ เอตฺถ ปณฺณานี’’ติ ชานาติ. ยภ-เมถุเนติ วจนโต อาห ‘‘ย-การ-ภ-กาเร’’ติอาทิ.

๑๖. น ปุริเมนาติ มุสาวาทสิกฺขาปเทน. โสปิ อาปตฺติยาติ อุปสคฺคาทิวิสิฏฺเหิปิ วทนฺโต ปาจิตฺติยาปตฺติยาว กาเรตพฺโพ.

๒๖. ทุพฺภาสิตนฺติ สามฺโต วุตฺตตฺตา ปาฬิยํ อนาคเตหิปิ ปรมฺมุขา วทนฺตสฺสปิ ทุพฺภาสิตเมวาติ อาจริยา วทนฺติ ตโต ลามกาปตฺติยา อภาวา, อนาปตฺติยาเปตฺถ ภวิตุํ อยุตฺตตฺตา. สพฺพสตฺตาติ เอตฺถ วจนตฺถวิทูหิ ติรจฺฉานาทโยปิ คหิตา.

๓๕. อนุสาสนีปุเรกฺขารตาย วา ปาปครหิตาย วา วทนฺตานํ จิตฺตสฺส ลหุปริวตฺติภาวโต อนฺตรนฺตรา โกเป อุปฺปนฺเนปิ อนาปตฺติ. กายวิการมตฺเตนปิ โอมสนสมฺภวโต ‘‘ติสมุฏฺานํ, กายกมฺม’’นฺติ จ วุตฺตํ. ปริวาเร ปน ‘‘จตุตฺเถน อาปตฺติสมุฏฺาเนน…เป… ทุพฺภาสิตํ อาปชฺเชยฺยาติ. น หีติ วตฺตพฺพ’’นฺติอาทินา (ปริ. ๒๗๖) อิตรานิ สมุฏฺานานิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปฺจมสฺเสว วุตฺตตฺตา อาห ‘‘ทุพฺภาสิตาปตฺติ ปเนตฺถ วาจาจิตฺตโต สมุฏฺาตี’’ติ. ทวกมฺยตาย หิ กายวาจาจิตฺเตหิ โอมสนฺตสฺสปิ วาจาจิตฺตเมว อาปตฺติยา องฺคํ โหติ, น ปน กาโย วิชฺชมาโนปิ ธมฺมเทสนาปตฺติ วิย เกวลํ กายวิกาเรเนว. โอมสนฺตสฺส ปน กิฺจาปิ อิธ ทุพฺภาสิตาปตฺติยา อนาปตฺติ, อถ โข กายกีฬาปฏิกฺเขปสิกฺขาปเทน ทุกฺกฏเมวาติ ทฏฺพฺพํ. อุปสมฺปนฺนํ ชาติอาทีหิ อนฺาปเทเสน อกฺโกสนํ, ตสฺส ชานนํ, อตฺถปุเรกฺขารตาทีนํ อภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

โอมสวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. เปสุฺสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๖. ตติเย ภณฺฑนํ ชาตํ เอเตสนฺติ ภณฺฑนชาตา. ปิสตีติ ปิสุณา, วาจา, สมคฺเค ภินฺเน กโรตีติ อตฺโถ. ตาย วาจาย สมนฺนาคโต ปิสุโณ, ตสฺส กมฺมํ เปสุฺนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

อิธาปิ ชาติอาทีหิ ทสหิ วตฺถูหิ เปสุฺํ อุปสํหรนฺตสฺเสว ปาจิตฺติยํ, อิตเรหิ อกฺโกสวตฺถูหิ ทุกฺกฏํ. อนกฺโกสวตฺถูหิ ปน อุปสํหรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวาติ วทนฺติ. ชาติอาทีหิ อนฺาปเทเสน อกฺโกสนฺตสฺส ภิกฺขุโน สุตฺวา ภิกฺขุสฺส อุปสํหรณํ, ปิยกมฺยตาเภทาธิปฺปาเยสุ อฺตรตา, ตสฺส วิชานนาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

เปสุฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. ปทโสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๕. จตุตฺเถ ปุริมพฺยฺชเนน สทิสนฺติ ‘‘รูปํ อนิจฺจ’’นฺติ เอตฺถ อนิจฺจ-สทฺเทน สทิสํ ‘‘เวทนา อนิจฺจา’’ติ เอตฺถ อนิจฺจ-สทฺทํ วทติ. อกฺขรสมูโหติ อวิภตฺติโก วุตฺโต. ปทนฺติ วิภตฺติอนฺตํ วุตฺตํ.

เอกํ ปทนฺติ คาถาปทเมว สนฺธาย วทติ. ปทคณนายาติ คาถาปทคณนาย. อปาปุณิตฺวาติ สทฺธึ อกเถตฺวา. เอเตน คาถาย ปจฺฉิมปาเท วุจฺจมาเน สามเณโร ปมปาทาทึ วทติ, อาปตฺติเยว, ตสฺมึ นิสฺสทฺเท เอว อิตเรน วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.

อฏฺกถานิสฺสิโตติ สงฺคีติตฺตยารุฬฺหํ โปราณฏฺกถํ สนฺธาย วทติ. อิทานิปิ ‘‘ยถาปิ ทีปิโก นาม, นิลียิตฺวา คณฺหเต มิเค’’ติ (มิ. ป. ๖.๑.๕; วิสุทฺธิ. ๑.๒๑๗; ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๗๔; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๐๗; ปารา. อฏฺ. ๒.๑๖๕; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๑.๑๖๓) เอวมาทิกํ อฏฺกถาวจนํ อตฺเถว, พุทฺธโฆสาจริยาทีหิ โปราณฏฺกถานเยน วุตฺตมฺปิ อิธ สงฺคเหตพฺพนฺติ วทนฺติ. ปาฬินิสฺสิโตติ อุทานวคฺคสงฺคหาทิโก. วิวฏฺฏูปนิสฺสิตนฺติ นิพฺพานนิสฺสิตํ. เถรสฺสาติ นาคเสนตฺเถรสฺส. มคฺคกถาทีนิ ปกรณานิ.

๔๖. ปาฬิยํ อกฺขรายาติอาทิ ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ, อกฺขเรนาติอาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพ.

๔๘. อุปจารํ มุฺจิตฺวาติ ปริสาย ทฺวาทสหตฺถํ มุฺจิตฺวา เอกโต ิตสฺส วา นิสินฺนสฺส วา อนุปสมฺปนฺนสฺส อกเถตฺวา อฺเ อุทฺทิสฺส ภณนฺตสฺสาปิ อนาปตฺติ. สเจ ปน ทูเร นิสินฺนมฺปิ อุทฺทิสฺส ภณติ, อาปตฺติ เอว. โอปาเตตีติ สทฺธึ กเถติ. อนุปสมฺปนฺนตา, วุตฺตลกฺขณธมฺมํ ปทโส วาจนตา, เอกโต ภณนฺจาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

ปทโสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. สหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๐-๕๑. ปฺจเม ตตฺริทํ นิทสฺสนนฺติ เสโส. ทิรตฺตติรตฺตนฺติ เอตฺถ ทิรตฺตคฺคหณํ วจนาลงฺการตฺถํ, นิรนฺตรํ ติสฺโสว รตฺติโย วสิตฺวา จตุตฺถทิวสาทีสุ สยนฺตสฺเสว อาปตฺติ, น เอกนฺตริกาทิวเสน สยนฺตสฺสาติ ทสฺสนตฺถมฺปีติ ทฏฺพฺพํ. ทิรตฺตวิสิฏฺฺหิ ติรตฺตํ วุจฺจมานํ, เตน อนนฺตริกเมว ติรตฺตํ ทีเปตีติ. ปฺจหิ ฉทเนหีติ อิฏฺกสิลาสุธาติณปณฺเณหิ. วาจุคฺคตวเสนาติ ปคุณวเสน. ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพโธ วฑฺฒกีหตฺเถน คเหตพฺโพ. เอกูปจาโร เอเกน มคฺเคน ปวิสิตฺวา อพฺโภกาสํ อนุกฺกมิตฺวา สพฺพตฺถ อนุปริคมนโยคฺโค, เอตํ พหุทฺวารมฺปิ เอกูปจาโรว. ตตฺถ ปน กุฏฺฏาทีหิ รุนฺธิตฺวา วิสุํ ทฺวารํ โยเชนฺติ, นานูปจาโร โหติ. สเจ ปน รุนฺธติ เอว, วิสุํ ทฺวารํ น โยเชนฺติ, ‘‘เอตมฺปิ เอกูปจารเมว มตฺติกาทีหิ ปิหิตทฺวาโร วิย คพฺโภ’’ติ คเหตพฺพํ. อฺถา คพฺเภ ปวิสิตฺวา ปมุขาทีสุ นิปนฺนานุปสมฺปนฺเนหิ สหเสยฺยาปริมุตฺติยา คพฺภทฺวารํ มตฺติกาทีหิ ปิทหาเปตฺวา อุฏฺิเต อรุเณ วิวราเปนฺตสฺสปิ อนาปตฺติ ภเวยฺยาติ.

เตสํ ปโยเค ปโยเค ภิกฺขุสฺส อาปตฺตีติ เอตฺถ เกจิ ‘‘อนุฏฺหเนน อกิริยสมุฏฺานา อาปตฺติ วุตฺตา ตสฺมึ ขเณ สยนฺตสฺส กิริยาภาวา. อิทฺหิ สิกฺขาปทํ สิยา กิริยาย สมุฏฺาติ, สิยา อกิริยาย สมุฏฺาติ. กิริยาสมุฏฺานตา จสฺส ตพฺพหุลวเสน วุตฺตาติ วทติ. ยถา เจตํ, เอวํ ทิวาสยนมฺปิ. อนุฏฺหเนน, หิ ทฺวาราสํวรเณน เจตํ อกิริยสมอุฏฺานมฺปิ โหตี’’ติ วทนฺติ. อิทฺจ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.

‘‘อุปริมตเลน สทฺธึ อสมฺพทฺธภิตฺติกสฺสา’’ติ อิทํ สมฺพทฺธภิตฺติเก วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อุปริมตเล สยิตสฺส สงฺกา เอว นตฺถีติ ‘‘เหฏฺาปาสาเท’’ติอาทิ วุตฺตํ. นานูปจาเรติ พหิ นิสฺเสณิยา อาโรหณีเย.

สภาสงฺเขเปนาติ สภากาเรน. ‘‘อฑฺฒกุฏฺฏเก’’ติ อิมินา สณฺานํ ทสฺเสติ. ยตฺถ ตีสุ ทฺวีสุ วา ปสฺเสสุ ภิตฺติโย พทฺธา, ฉทนํ วา อสมฺปตฺตา อฑฺฒภิตฺติ, อิทํ อฑฺฒกุฏฺฏกํ นาม. วาฬสงฺฆาโฏ นาม ปริกฺเขปสฺส อนฺโต ถมฺภาทีนํ อุปริ วาฬรูเปหิ กตสงฺฆาโฏ. ปริกฺเขปสฺส พหิคเตติ เอตฺถ ยสฺมึ ปสฺเส ปริกฺเขโป นตฺถิ, ตตฺถ สเจ ภูมิโต วตฺถุ อุจฺจํ โหติ, อุภโต อุจฺจวตฺถุโต เหฏฺา ภูมิยํ นิพฺพโกสพฺภนฺตเรปิ อนาปตฺติ เอว ตตฺถ เสนาสนโวหาราภาวโต. อถ วตฺถุ นีจํ ภูมิสมเมว เสนาสนสฺส เหฏฺิมตเล ติฏฺติ, ตตฺถ ปริกฺเขปรหิตทิสาย นิพฺพโกสพฺภนฺตเร สพฺพตฺถ อาปตฺติ โหติ, ปริจฺเฉทาภาวโต ปริกฺเขปสฺส พหิ เอว อนาปตฺตีติ ทฏฺพฺพํ. ปริมณฺฑลํ วาติอาทิ มชฺเฌ อุทกปตนตฺถาย อากาสงฺคณวนฺตํ เสนาสนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ อปริจฺฉินฺนคพฺภูปจาเรติ เอเกกคพฺภสฺส ทฺวีสุ ปสฺเสสุ ปมุเขน คมนํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพธโต อนูนํ กุฏฺฏํ กตฺวา อากาสงฺคเณน ปเวสํ กโรนฺติ, เอวํ อกโตติ อตฺโถ. คพฺภปริกฺเขโปติ จตุรสฺสปาสาทาทีสุ สมนฺตา ิตคพฺภภิตฺติโย สนฺธาย วุตฺตํ.

ปาเฏกฺกสนฺนิเวสาติ เอเกกทิสาย คพฺภปาฬิโย อิตรทิสาสุ คพฺภปาฬีนํ อภาเวน, ภาเวปิ วา อฺมฺภิตฺติจฺฉทเนหิ อสมฺพนฺธตาย ปาเฏกฺกสนฺนิเวสา นาม วุจฺจติ. ตํ…เป… สนฺธาย วุตฺตนฺติ ตตฺถ ปาจิตฺติเยน อนาปตฺตีติ วุตฺตํ, น ทุกฺกเฏน. ตาทิสาย หิ คพฺภปาฬิยา ปมุขํ ตีสุ ทิสาสุ ภิตฺตีนํ อภาเวน เอกทิสาย คพฺภภิตฺติมตฺเตน สพฺพจฺฉนฺนํ จูฬปริจฺฉนฺนํ นาม โหติ. ตสฺมา ทุกฺกฏเมว. ยทิ ปน ตสฺส ปมุขสฺส อิตรทิสาสุปิ เอกิสฺสํ, สพฺพาสุ วา ภิตฺตึ กโรนฺติ, ตทา สพฺพจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺนาทิภาวโต ปาจิตฺติยเมว โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ภูมิยํ วินา ชคติยา ปมุขํ สนฺธายาติ เอตฺถ อุจฺจวตฺถุํ อกตฺวา ภูมิยํ กตเคหสฺส ปมุขํ สนฺธาย อปริกฺขิตฺเต ปาจิตฺติเยน อนาปตฺตีติ อิทํ กถิตํ. อุจฺจวตฺถุกํ เจ ปมุขํ โหติ, เตน วตฺถุนา ปริกฺขิตฺตสงฺขฺยเมว ปมุขํ คจฺฉตีติ อธิปฺปาโย. ตตฺถาติ อนฺธกฏฺกถายํ. ชคติยา ปมาณํ วตฺวาติ ปกติภูมิยา นิปนฺโน ยถา ชคติยา อุปริ สยิตํ น ปสฺสติ, เอวํ อุจฺจาติอุจฺจวตฺถุสฺส อุพฺเพธปฺปมาณํ วตฺวา. เอกทิสาย อุชุกเมว ทีฆํ กตฺวา สนฺนิเวสิโต ปาสาโท เอกสาลสนฺนิเวโส. ทฺวีสุ, ตีสุ วา จตูสุปิ วา ทิสาสุ สิงฺฆาฏกสณฺานาทิวเสน กตา ทฺวิสาลาทิสนฺนิเวสา เวทิตพฺพา. สาลปฺปเภททีปนเมว เจตฺถ ปุริมโต วิเสโสติ. ปริกฺเขโป วิทฺธสฺโตติ ปมุขสฺส ปริกฺเขปํ สนฺธาย วทติ.

๕๓. อุปฑฺฒจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺนํ เสนาสนํ ทุกฺกฏสฺส อาทึ วตฺวา ปาฬิยํ ทสฺสิตตฺตา ตโต อธิกํ สพฺพจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺนาทิกมฺปิ สพฺพํ ปาฬิยํ อวุตฺตมฺปิ ปาจิตฺติยสฺเสว วตฺถุภาเวน ทสฺสิตํ สิกฺขาปทสฺส ปณฺณตฺติวชฺชตฺตา, ครุเก าตพฺพโต จาติ เวทิตพฺพํ. สตฺต ปาจิตฺติยานีติ ปาฬิยํ วุตฺตปาจิตฺติยทฺวยํ สามฺโต เอกตฺเตน คเหตฺวา วุตฺตํ.

๕๔. ปาฬิยํ ‘‘ตติยาย รตฺติยา ปุรารุณา นิกฺขมิตฺวา ปุน วสตี’’ติ อิทํ อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ, อนิกฺขมิตฺวา ปน ปุรารุณา อุฏฺหิตฺวา อนฺโตฉทเน นิสินฺนสฺสาปิ ปุนทิวเส สหเสยฺเยน อนาปตฺติ เอว. เสนมฺพมณฺฑปวณฺณํ โหตีติ สีหฬทีเป กิร อุจฺจวตฺถุโก สพฺพจฺฉนฺโน สพฺพอปริจฺฉนฺโน เอวํนามโก สนฺนิปาตมณฺฑโป อตฺถิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เอตฺถ จตุตฺถภาโค จูฬกํ, ทฺเว ภาคา อุปฑฺฒํ, ตีสุ ภาเคสุ ทฺเว ภาคา เยภุยฺยนฺติ อิมินา นเยน จูฬกจฺฉนฺนปริจฺฉนฺนตาทีนิ เวทิตพฺพานิ. ปาจิตฺติยวตฺถุกเสนาสนํ, ตตฺถ อนุปสมฺปนฺเนน สห นิปชฺชนํ, จตุตฺถทิวเส สูริยตฺถงฺคมนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

สหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖. ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๕. ฉฏฺเ มาตุคาเมน สทฺธึ จตุตฺถทิวเส สยนฺตสฺสาปิ อิมินา สิกฺขาปเทน เอกาว อาปตฺติ. เกจิ ปน ปุริมสิกฺขาปเทนาปีติ ทฺเว อาปตฺติโย วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ‘‘อนุปสมฺปนฺเนนา’’ติ อนิตฺถิลิงฺเคน วุตฺตตฺตา นปุํสเกน ปน จตุตฺถทิวเส สยนฺตสฺส สทุกฺกฏปาจิตฺติยํ วตฺตุํ ยุตฺตํ. กิฺจาเปตฺถ ปาฬิยํ ปณฺฑกวเสเนว ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, ตทนุโลมิกา ปน ปุริสอุภโตพฺยฺชนเกน สห สยนฺตสฺส อิมินา ทุกฺกฏํ, ปุริเมน จตุตฺถทิวเส สทุกฺกฏปาจิตฺติยํ. อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนโก อิตฺถิคติโกวาติ อยํ อมฺหากํ ขนฺติ. มติตฺถิยา อนาปตฺตีติ วทนฺติ. ปาจิตฺติยวตฺถุกเสนาสนํ, ตตฺถ มาตุคาเมน สทฺธึ นิปชฺชนํ, สูริยตฺถงฺคมนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗. ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๐. สตฺตเม น ยกฺเขนาติอาทีนํ ‘‘อฺตฺร วิฺุนา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อฺตฺร วิฺุนา ปุริสวิคฺคเหน, น ยกฺขาทินาปีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพติ อธิปฺปาโย. ตาทิเสนปิ หิ สห ิตาย เทเสตุํ น วฏฺฏติ. ตํตํเทสภาสาย อตฺถํ ยถารุจิ วฏฺฏติ เอว.

อิริยาปถาปริวตฺตนํ, ปุริสํ วา ทฺวาทสหตฺถูปจาเร อปกฺโกสาปนํ เอตฺถ อกิริยา. วุตฺตลกฺขณสฺส ธมฺมสฺส ฉนฺนํ วาจานํ อุปริ เทสนา, วุตฺตลกฺขโณ มาตุคาโม, อิริยาปถปอวตฺตนาภาโว, วิฺูปุริสาภาโว, อปฺหวิสฺสชฺชนาติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.

ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘. ภูตาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา

๗๗. อฏฺเม อนฺตราติ ปรินิพฺพานกาลโต ปุพฺเพปิ. อติกฑฺฒิยมาเนนาติ ‘‘วทถ, ภนฺเต, กึ ตุมฺเหหิ อธิคต’’นฺติ เอวํ นิปฺปีฬิยมาเนน อติพทฺธิยมาเนน. ตถารูเป ปจฺจเย สติ วตฺตพฺพเมว. สุตปริยตฺติสีลคุณนฺติ เอตฺถ อตฺถกุสลตา สุตคุโณ, ปาฬิปากุสลตา ปริยตฺติคุโณติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘จิตฺตกฺเขปสฺส วา อภาวา’’ติ อิมินา ขิตฺตจิตฺตเวทนาฏฺฏตาปิ อริยานํ นตฺถีติ ทสฺเสติ.

ปุพฺเพ อวุตฺเตหีติ จตุตฺถปาราชิเก อวุตฺเตหิ. อิทฺจ สิกฺขาปทํ ปณฺณตฺติอชอานนวเสน เอกนฺตโต อจิตฺตกสมุฏฺานเมว โหติ อริยานํ ปณฺณตฺติวีติกฺกมาภาวา. ฌานลาภีนฺจ สตฺถุ อาณาวีติกฺกมปฏิฆจิตฺตสฺส ฌานปริหานโต ภูตาโรจนํ น สมฺภวติ. อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส ภูตตา, อนุปสมฺปนฺนสฺส อาโรจนํ, ตงฺขณวิชานนา, อนฺาปเทโสติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

ภูตาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙. ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา

๗๘. นวเม ตตฺถ ภเวยฺยาติ ตตฺถ กสฺสจิ มติ เอวํ ภเวยฺย. อฏฺกถาวจนเมว อุปปตฺติโต ทฬฺหํ กตฺวา ปติฏฺเปนฺโต ‘‘อิมินาปิ เจต’’นฺติอาทิมาห.

๘๒. อาทิโต ปฺจ สิกฺขาปทานีติ ปาณาติปาตาทีนิ ปฺจ. เสสานีติ วิกาลโภชนาทีนิ. สุกฺกวิสฺสฏฺิอาทิ อชฺฌาจาโรว. อนฺติมวตฺถุํ อนชฺฌาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน สวตฺถุโก สงฺฆาทิเสโส, อนุปสมฺปนฺนสฺส อาโรจนํ, ภิกฺขุสมฺมุติยา อภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐. ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา

๘๖. ทสเม อปฺปปํสุมตฺติกาย ปถวิยา อนาปตฺติวตฺถุภาเวน วุตฺตตฺตา อุปฑฺฒปํสุมตฺติกายปิ ปาจิตฺติยเมวาติ คเหตพฺพํ. น เหตํ ทุกฺกฏวตฺถูติ สกฺกา วตฺตุํ ชาตาชาตวินิมุตฺตาย ตติยปถวิยา อภาวโต.

วฏฺฏตีติ อิมสฺมึ าเน โปกฺขรณึ ขณาติ โอกาสสฺส อนิยมิตตฺตา วฏฺฏติ. อิมํ วลฺลึ ขณาติ ปถวีขณนํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา อิมินาว สิกฺขาปเทน อาปตฺติ, น ภูตคามสิกฺขาปเทน. อุภยมฺปิ สนฺธาย วุตฺเต ปน ทฺเวปิ ปาจิตฺติยา โหนฺติ. อุทกปปฺปฏโกติ อุทเก อนฺโตภูมิยํ ปวิฏฺเ ตสฺส อุปริภาคํ ฉาเทตฺวา ตนุกปํสุ วา มตฺติกา วา ปฏลํ หุตฺวา ปตมานา ติฏฺติ, ตสฺมึ อุทเก สุกฺเขปิ ตํ ปฏลํ วาเตน จลมานา ติฏฺติ, ตํ อุทกปปฺปฏโก นาม.

อกตปพฺภาเรติ อวฬฺชนฏฺานทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตาทิเส เอว หิ วมฺมิกสฺส สมฺภโวติ. มูสิกุกฺกรํ นาม มูสิกาหิ ขนิตฺวา พหิ กตปํสุราสิ. อจฺฉทนนฺติอาทิวุตฺตตฺตา อุชุกํ อากาสโต ปติตวสฺโสทเกน โอวฏฺเมว ชาตปถวี โหติ, น ฉทนาทีสุ ปติตฺวา ตโต ปวตฺตอุทเกน ตินฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. มณฺฑปตฺถมฺภนฺติ สาขามณฺฑปตฺถมฺภํ. อุจฺจาเลตฺวาติ อุกฺขิปิตฺวา. ตโตติ ปุราณเสนาสนโต.

๘๘. มหามตฺติกนฺติ ภิตฺติเลปนํ. ชาตปถวิตา, ตถาสฺิตา, ขณนขณาปนานํ อฺตรนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิฏฺิโต มุสาวาทวคฺโค ปโม.

๒. ภูตคามวคฺโค

๑. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา

๘๙. ทุติยวคฺคสฺส ปเม นิคฺคเหตุํ อสกฺโกนฺโตติ สาขฏฺกวิมาเน สาขาย ฉิชฺชมานาย ฉิชฺชนฺเต ตตฺถ อเฉทนตฺถาย เทวตาย อุปนีตํ ปุตฺตํ ทิสฺวาปิ กุารินิกฺเขปเวคํ นิวตฺเตตุํ อสกฺโกนฺโตติ อตฺโถ. รุกฺขธมฺเมติ รุกฺขสฺส ปวตฺติยํ. รุกฺขานํ วิย เฉทนาทีสุ อกุปฺปนฺหิ รุกฺขธมฺโม นาม.

อุปฺปติตนฺติ อุปฺปนฺนํ. ภนฺตนฺติ ธาวนฺตํ. วารเยติ นิคฺคณฺเหยฺย. อิตโรติ อุปฺปนฺนํ โกธํ อนิคฺคณฺหนฺโต ราชอุปราชาทีนํ รสฺมิมตฺตคฺคาหกชโน วิย น อุตฺตมสารถีติ อตฺโถ. วิสฏํ สปฺปวิสนฺติ สรีเร ทาาวณานุสาเรน วิตฺถิณฺณํ พฺยาเปตฺวา ิตํ กณฺหสปฺปวิสํ วิย. ชหาติ โอรปารนฺติ ปฺโจรมฺภาคิยสฺโชนานิ ตติยมคฺเคน ชหาติ. ‘‘โอรปาร’’นฺติ หิ โอริมตีรํ วุจฺจติ. อถ วา โสติ ตติยมคฺเคน โกธํ วิเนตฺวา ิโต ภิกฺขุ อรหตฺตมคฺเคน โอรปารํ ชหาตีติ อตฺโถ. ตตฺถ โอรํ นาม สกตฺตภาโว, อชฺฌตฺติกานิ วา อายตนานิ. ปารํ นาม ปรอตฺตภาโว, พาหิรานิ วา อายตนานิ. ตทุภเย ปน ฉนฺทราคํ ชหนฺโต ‘‘ชหาติ โอริมปาร’’นฺติ วุจฺจติ.

๙๐. ภวนฺตีติ วฑฺฒนฺติ. อหุวุนฺตีติ พภูวุ. เตนาห ‘‘ชาตา วฑฺฒิตา’’ติ. ภูตานํ คาโมติ มหาภูตานํ หริตติณาทิภาเวน สมคฺคานํ สมูโห. ตพฺพินิมุตฺตสฺส คามสฺส อภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภูตา เอว วา คาโม’’ติ วุตฺตํ. ปาตพฺย-สทฺทสฺส ปา ปาเนติ ธาตฺวตฺถํ สนฺธายาห ‘‘ปริภุฺชิตพฺพตา’’ติ. สา จ ปาตพฺยตา เฉทนาทิ เอว โหตีติ อาห ‘‘ตสฺสา…เป… ภูตคามสฺส ชาตา เฉทนาทิปจฺจยา’’ติ.

๙๑. ชาต-สทฺโท เอตฺถ วิชาตปริยาโยติ ‘‘ปุตฺตํ วิชาตา อิตฺถี’’ติอาทีสุ วิย ปสูตวจโนติ อาห ‘‘ปสูตานี’’ติ, นิพฺพตฺตปณฺณมูลานีติ อตฺโถ.

ตานิ ทสฺเสนฺโตติ ตานิ พีชานิ ทสฺเสนฺโต. การิยทสฺสนมุเขเนว การณฺจ คหิตนฺติ อาห ‘‘พีชโต นิพฺพตฺเตน พีชํ ทสฺสิต’’นฺติ.

๙๒. ‘‘พีชโต สมฺภูโต ภูตคาโม พีช’’นฺติ อิมินา อุตฺตรปทโลเปน ‘‘ปทุมคจฺฉโต นิพฺพตฺตํ ปุปฺผํ ปทุม’’นฺติอาทีสุ วิยายํ โวหาโรติ ทสฺเสติ. ยํ พีชํ ภูตคาโม นาม โหตีติ นิพฺพตฺตปณฺณมูลํ สนฺธาย วทติ. ยถารุตนฺติ ยถาปาํ.

‘‘สฺจิจฺจา’’ติ วุตฺตตฺตา สรีเร ลคฺคภาวํ ตฺวาปิ อุฏฺหติ, ‘‘ตํ อุทฺธริสฺสามี’’ติสฺาย อภาวโต วฏฺฏติ. อนนฺตก-คฺคหเณน สาสปมตฺติกา คหิตา, นามฺเหตํ ตสฺสา เสวาลชาติยา. มูลปณฺณานํ อภาเวน ‘‘อสมฺปุณฺณภูตคาโม นามา’’ติ วุตฺตํ. โส พีชคาเมน สงฺคหิโตติ. อวฑฺฒมาเนปิ ภูตคามมูลกตฺตา วุตฺตํ ‘‘อมูลกภูตคาเม สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติ. นาฬิเกรสฺส อาเวณิกํ กตฺวา วทติ.

เสเลยฺยกํ นาม สิลาย สมฺภูตา เอกา คนฺธชาติ. ปุปฺผิตกาลโต ปฏฺายาติ วิกสิตกาลโต ปภุติ. ฉตฺตกํ คณฺหนฺโตติ วิกสิตํ คณฺหนฺโต. มกุฬํ ปน รุกฺขตฺตจํ อโกเปนฺเตนปิ คเหตุํ น วฏฺฏติ, ผุลฺลํ วฏฺฏติ. หตฺถกุกฺกุจฺเจนาติ หตฺถจาปลฺเลน.

‘‘ปานียํ น วาเสตพฺพ’’นฺติ อิทํ อตฺตโน ปิวนปานียํ สนฺธาย วุตฺตํ, อฺเสํ ปน วฏฺฏติ อนุคฺคหิตตฺตา. เตนาห ‘‘อตฺตนา ขาทิตุกาเมนา’’ติ. เยสํ รุกฺขานํ สาขา รุหตีติ มูลํ อโนตาเรตฺวา ปณฺณมตฺตนิคฺคมนมตฺเตนปิ วฑฺฒติ. ตตฺถ กปฺปิยมฺปิ อกโรนฺโต ฉินฺนนาฬิเกรเวฬุทณฺฑาทโย โกเปตุํ วฏฺฏติ.

‘‘จงฺกมิตฏฺานํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ วุตฺตตฺตา เกวลํ จงฺกมนาธิปฺปาเยน วา มคฺคคมนาธิปฺปาเยน วา อกฺกมนฺตสฺส, ติณานํ อุปริ นิสีทนาธิปฺปาเยน นิสีทนฺตสฺส จ โทโส นตฺถิ.

สมณกปฺเปหีติ สมณานํ กปฺปิยโวหาเรหิ, อพีชนิพฺพฏฺฏพีชานิปิ กปฺปิยภาวโต ‘‘สมณกปฺปานี’’ติ วุตฺตานิ. อพีชํ นาม ตรุณอมฺพผลาทีนิ. นิพฺพฏฺเฏตพฺพํ วิโยเชตพฺพํ พีชํ ยสฺมึ, ตํ ปนสาทิ นิพฺพฏฺฏพีชํ นาม. กปฺปิยนฺติ วตฺวาวาติ ปุพฺพกาลกิริยาวเสน วุตฺเตปิ วจนกฺขเณว อคฺคิสตฺถาทินา พีชคาเม วณํ กาตพฺพนฺติ วจนโต ปน ปุพฺเพ กาตุํ น วฏฺฏติ, ตฺจ ทฺวิธา อกตฺวา เฉทนเภทนเมว ทสฺเสตพฺพํ. กโรนฺเตน จ ภิกฺขุนา ‘‘กปฺปิยํ กโรหี’’ติ ยาย กายจิ ภาสาย วุตฺเตเยว กาตพฺพํ. พีชคามปริโมจนตฺถํ ปุน กปฺปิยํ กาเรตพฺพนฺติ การาปนสฺส ปมเมว อธิกตตฺตา. ‘‘กฏาเหปิ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา กฏาหโต นีหตาย มิฺชาย วา พีเช วา ยตฺถ กตฺถจิ วิชฺฌิตุํ วฏฺฏติ เอว. ภูตคาโม, ภูตคามสฺิตา, วิโกปนํ วา วิโกปาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. อฺวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา

๙๔. ทุติเย อฺํ วจนนฺติ ยํ โทสวิภาวนตฺถํ ปเรหิ วุตฺตวจนํ ตํ ตสฺส อนนุจฺฉวิเกน อฺเน วจเนน ปฏิจรติ.

๙๘. ยเทตํ อฺเนฺํ ปฏิจรณวเสน ปวตฺตวจนํ, ตเทว ปุจฺฉิตมตฺถํ เปตฺวา อฺํ วทติ ปกาเสตีติ อฺวาทกนฺติ อาห ‘‘อฺเนฺํ ปฏิจรณสฺเสตํ นาม’’นฺติ. ตุณฺหีภูตสฺเสตํ นามนฺติ ตุณฺหีภาวสฺเสตํ นามํ, อยเมว วา ปาโ. อฺวาทกํ อาโรเปตุนฺติ อฺวาเท อาโรเปตุํ. วิเหสกนฺติ วิเหสกตฺตํ.

๙๙. ปาฬิยํ น อุคฺฆาเฏตุกาโมติ ปฏิจฺฉาเทตุกาโม.

๑๐๐. อนาโรปิเต อฺวาทเกติ วุตฺตทุกฺกฏํ ปาฬิยํ อาคตอฺเนฺปฏิจรณวเสน ยุชฺชติ, อฏฺกถายํ อาคตนเยน ปน มุสาวาเทน อฺเนฺํ ปฏิจรนฺตสฺส ปาจิตฺติเยน สทฺธึ ทุกฺกฏํ, อาโรปิเต อิมินาว ปาจิตฺติยํ. เกจิ ปน ‘‘มุสาวาทปาจิตฺติเยน สทฺธึ ปาจิตฺติยทฺวย’’นฺติ วทนฺติ, วีมํสิตพฺพํ. อาทิกมฺมิกสฺสปิ มุสาวาเท อิมินาว อนาปตฺตีติ ทฏฺพฺพํ. ธมฺมกมฺเมน อาโรปิตตา, อาปตฺติยา วา วตฺถุนา วา อนุยุฺชิยมานตา, ฉาเทตุกามตาย อฺเนฺํ ปฏิจรณํ, ตุณฺหีภาโว จาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

อฺวาทกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๐๓. ตติเย จินฺตายนตฺถสฺส เฌ-ธาตุสฺส อเนกตฺถตาย โอโลกนตฺถสมฺภวโต วุตฺตํ ‘‘โอโลกาเปนฺตี’’ติ. ฉนฺทายาติ ลิงฺควิปลฺลาโสติ อาห ‘‘ฉนฺเทนา’’ติ.

๑๐๕. ภิกฺขุํ ลามกโต จินฺตาปนตฺถํ อฺเสํ ตํ อวณฺณกถนํ อุชฺฌาปนํ นาม. อฺเสํ ปน อวตฺวา อฺมฺํ สมุลฺลปนวเสน ภิกฺขุโน โทสปฺปกาสนํ ขิยฺยนํ นามาติ อยเมเตสํ เภโท.

๑๐๖. อฺํ อนุปสมฺปนฺนํ อุชฺฌาเปตีติ อฺเน อนุปสมฺปนฺเนน อุชฺฌาเปติ. ตสฺส วา ตํ สนฺติเกติ ตสฺส อนุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก ตํ สงฺเฆน สมฺมตํ อุปสมฺปนฺนํ ขิยฺยติ. อิธาปิ มุสาวาเทน อุชฺฌาปนาทีนํ สมฺภวโต ทุกฺกฏฏฺานานิ จ อาทิกมฺมิกสฺส อนาปตฺติ จ อิมินา เอว สิกฺขาปเทน วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ สพฺพตฺถ มุสาวาทปาจิตฺติยสฺส อนิวตฺติโต. ธมฺมกมฺเมน สมฺมตตา, อุปสมฺปนฺนตา, อคติคมนาภาโว, ตสฺส อวณฺณกามตา, ยสฺส สนฺติเก วทติ. ตสฺส อุปสมฺปนฺนตา, อุชฺฌาปนํ วา ขิยฺยนํ วาติ อิมาเนตฺถ ฉ องฺคานิ.

อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. ปมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๑๐. จตุตฺเถ อปฺาเตติ อปฺปสิทฺเธ. อิมํ ปน อฏฺ มาเส มณฺฑปาทีสุ ปนสงฺขาตํ อตฺถวิเสสํ คเหตฺวา ภควตา ปมเมว สิกฺขาปทํ ปฺตฺตนฺติ อธิปฺปายํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อฏฺมาเส’’ติอาทิวจเนน อนุปฺตฺติสทิเสน ปกาเสตฺวา วิสุํ อนุปฺตฺติ น วุตฺตา. ปริวาเร ปเนตํ อนุชานนวจนํ อนุปฺตฺติฏฺานนฺติ ‘‘เอกา อนุปฺตฺตี’’ติ (ปริ. ๖๕-๖๗) วุตฺตํ.

นววายิโมติ อธุนา สุตฺเตน วีตกจฺเฉน ปลิเวิตมฺโจ. โอนทฺโธติ กปฺปิยจมฺเมน โอนทฺโธ. เต หิ วสฺเสน สีฆํ น นสฺสนฺติ. ‘‘อุกฺกฏฺอพฺโภกาสิโก’’ติ อิทํ ตสฺส สุขปฏิปตฺติทสฺสนมตฺตํ, อุกฺกฏฺสฺสาปิ ปน จีวรกุฏิ วฏฺฏเตว. กายานุคติกตฺตาติ ภิกฺขุโน ตตฺเถว นิสีทนภาวํ ทีเปติ, เตน จ วสฺสภเยน สยํ อฺตฺถ คจฺฉนฺตสฺส อาปตฺตีติ ทสฺเสติ. อพฺโภกาสิกานํ เตมนตฺถาย นิยเมตฺวา ทายเกหิ ทินฺนมฺปิ อตฺตานํ รกฺขนฺเตน รกฺขิตพฺพเมว.

‘‘วลาหกานํ อนุฏฺิตภาวํ สลฺลกฺเขตฺวา’’ติ อิมินา คิมฺหาเนปิ เมเฆ อุฏฺิเต อพฺโภกาเส นิกฺขิปิตุํ น วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ตตฺร ตตฺราติ เจติยงฺคณาทิเก ตสฺมึ ตสฺมึ อพฺโภกาเส นิยเมตฺวา นิกฺขิตฺตา. มชฺฌโต ปฏฺาย ปาทฏฺานาภิมุขาติ ยตฺถ สมนฺตโต สมฺมชฺชิตฺวา องฺคณมชฺเฌ สพฺพทา กจวรสฺส สงฺกฑฺฒเนน มชฺเฌ วาลิกา สฺจิตา โหติ. ตตฺถ กตฺตพฺพวิธิทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อุจฺจวตฺถุปาทฏฺานาภิมุขํ วา วาลิกา หริตพฺพา. ยตฺถ วา ปน โกเณสุ วาลิกา สฺจิตา, ตตฺถ ตโต ปฏฺาย อปรทิสาภิมุขา หริตพฺพาติ เกจิ อตฺถํ วทนฺติ. เกจิ ปน ‘‘สมฺมฏฺฏฺานสฺส ปทวฬฺเชน อวิโกปนตฺถาย สยํ อสมฺมฏฺฏฺาเน ตฺวา อตฺตโน ปาทาภิมุขํ วาลิกา หริตพฺพาติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ, ตตฺถ ‘‘มชฺฌโต ปฏฺายา’’ติ วจนสฺส ปโยชนํ น ทิสฺสติ.

๑๑๑. วงฺกปาทตามตฺเตน กุฬีรปาทกสฺส เสเสหิ วิเสโส, น อฏนีสุ ปาทปฺปเวสนวิเสเสนาติ ทสฺเสตุํ ‘‘โย วา ปน โกจี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสาติ อุปสมฺปนฺนสฺเสว.

นิสีทิตฺวา…เป… ปาจิตฺติยนฺติ เอตฺถ เมฆุฏฺานาภาวํ ตฺวา ‘‘ปจฺฉา อาคนฺตฺวา อุทฺธริสฺสามี’’ติ อาโภเคน คจฺฉนฺตสฺส อนาปตฺติ, เตน ปุนาคนฺตพฺพเมว. กปฺปํ ลภิตฺวาติ ‘‘คจฺฉ, มา อิธ ติฏฺา’’ติ วุตฺตวจนํ ลภิตฺวา.

อาวาสิกานํเยว ปลิโพโธติ อาคนฺตุเกสุ กิฺจิ อวตฺวา นิสีทิตฺวา ‘‘อาวาสิกา เอว อุทฺธริสฺสนฺตี’’ติ คเตสุปิ อาวาสิกานเมว ปลิโพโธ. มหาปจฺจริวาเท ปน ‘‘อิทํ อมฺหาก’’นฺติ อวตฺวาปิ นิสินฺนานเมวาติ อธิปฺปาโย. ‘‘สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา’’ติ วุตฺตตฺตา อนาณตฺติยา ปฺาปิตตฺตาปิ ทุกฺกเฏ การณํ วุตฺตํ. อุสฺสารโกติ สรภาณโก. โส หิ อุทฺธํ อุทฺธํ ปาฬิปาํ สาเรติ ปวตฺเตตีติ อุสฺสารโกติ วุจฺจติ.

๑๑๒. วณฺณานุรกฺขณตฺถํ กตาติ ปฏขณฺฑาทีหิ สิพฺพิตฺวา กตา. ภูมิยํ อตฺถริตพฺพาติ จิมิลิกาย สติ ตสฺสา อุปริ, อสติ สุทฺธภูมิยํ อตฺถริตพฺพา. ‘‘สีหจมฺมาทีนํ ปริหรเณเยว ปฏิกฺเขโป’’ติ อิมินา มฺจปีาทีสุ อตฺถริตฺวา ปุน สํหริตฺวา ปนาทิวเสน อตฺตโน อตฺถาย ปริหรณเมว น วฏฺฏติ, ภูมตฺถรณาทิวเสน ปริโภโค ปน อตฺตโน ปริหรณํ น โหตีติ ทสฺเสติ. ขนฺธเก หิ ‘‘อนฺโตปิ มฺเจ ปฺตฺตานิ โหนฺติ, พหิปิ มฺเจ ปฺตฺตานิ โหนฺตี’’ติ เอวํ อตฺตโน อตฺตโน อตฺถาย มฺจาทีสุ ปฺเปตฺวา ปริหรณวตฺถุสฺมึ

‘‘น, ภิกฺขเว, มหาจมฺมานิ ธาเรตพฺพานิ สีหจมฺมํ พฺยคฺฆจมฺมํ ทีปิจมฺมํ. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๕๕) –

ปฏิกฺเขโป กโต. ตสฺมา วุตฺตนเยเนเวตฺถ อธิปฺปาโย ทฏฺพฺโพ. ทารุมยปีนฺติ ผลกมยปีเมว. ปาทกถลิกนฺติ อโธตปาทํ ยสฺมึ ฆํสนฺตา โธวนฺติ, ตํ ทารุผลกาทิ.

๑๑๓. ‘‘อาคนฺตฺวา อุทฺธริสฺสามีติ คจฺฉตี’’ติ วุตฺตตฺตา อฺเนปิ การเณน อโนตาเปนฺตสฺสปิ อาคมเน สาเปกฺขสฺส อนาปตฺติ. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ ‘‘มฺจาทีนํ สงฺฆิกตา, วุตฺตลกฺขเณ เทเส สนฺถรณํ วา สนฺถราปนํ วา, อปลิพุทฺธตา, อาปทาย อภาโว, นิรเปกฺขตา, เลฑฺฑุปาตาติกฺกโม’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ปมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา) เอวเมตฺถ นิรเปกฺขตาย สทฺธึ ฉ องฺคานิ วุตฺตานิ.

ปมเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๑๖. ปฺจเม ปาวาโร โกชโวติ ปจฺจตฺถรณตฺถาเยว ปิตา อุคฺคตโลมา อตฺถรณวิเสสา. เอตฺตกเมว วุตฺตนฺติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. เสนาสนโตติ สพฺพปจฺฉิมเสนาสนโต.

๑๑๗. กุรุนฺทฏฺกถายํ วุตฺตเมวตฺถํ สวิเสสํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘กิฺจาปิ วุตฺโต’’ติอาทิ อารทฺธํ. วตฺตพฺพํ นตฺถีติ รุกฺขมูลสฺส ปากฏตฺตา วุตฺตํ. ปลุชฺชตีติ วินสฺสติ.

๑๑๘. เยน มฺจํ วา ปีํ วา วีนนฺติ, ตํ มฺจปีกวานํ. สิลุจฺจยเลณนฺติ ปพฺพตคุหา. ‘‘อาปุจฺฉนํ ปน วตฺต’’นฺติ อิมินา อาปตฺติ นตฺถีติ ทสฺเสติ. วุตฺตลกฺขณเสยฺยา, ตสฺสา สงฺฆิกตา, วุตฺตลกฺขเณ วิหาเร สนฺถรณํ วา สนฺถราปนํ วา, อปลิพุทฺธตา, อาปทาย อภาโว, อนเปกฺขสฺส ทิสาปกฺกมนํ, อุปจารสีมาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ สตฺต องฺคานิ.

ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖. อนุปขชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๑๙. ฉฏฺเ อนุปวิสิตฺวาติ สมีปํ ปวิสิตฺวา.

๑๒๒. อุปจารํ เปตฺวาติ ทิยฑฺฒหตฺถูปจารํ เปตฺวา. สงฺฆิกวิหารตา, อนุฏฺาปนียภาวชานนํ, สมฺพาเธตุกามตา, อุปจาเร นิสีทนํ วา นิปชฺชนํ วาติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

อนุปขชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗. นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๒๖. สตฺตเม โกฏฺกานีติ ทฺวารโกฏฺกานิ.

๑๒๘. ‘‘สกลสงฺฆารามโต นิกฺกฑฺฒิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อิทํ อนนุรูปโต วุตฺตํ. ปาปครหิตาย หิ อกุปิตจิตฺเตน นิกฺกฑฺฒาเปนฺตสฺส อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติ นตฺถิ ‘‘กุปิโต อนตฺตมโน’’ติ วุตฺตตฺตา. อฺาเปกฺขา อาปตฺติ น ทิสฺสติ. ปาฬิยํ ‘‘อลชฺชึ นิกฺกฑฺฒตี’’ติอาทีสุ จิตฺตสฺส ลหุปริวตฺติตาย อนฺตรนฺตรา โกเป อุปฺปนฺเนปิ อนาปตฺติ อลชฺชิตาทิปจฺจเยเนว นิกฺกฑฺฒนสฺส อารทฺธตฺตา. สงฺฆิกวิหาโร, อุปสมฺปนฺนสฺส ภณฺฑนการกภาวาทิวินิมุตฺตตา, โกเปน นิกฺกฑฺฒนํ วา นิกฺกฑฺฒาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘. เวหาสกุฏิสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๒๙. อฏฺมํ อุตฺตานเมว. สงฺฆิโก วิหาโร, อสีสฆฏฺฏเวหาสกุฏิ, เหฏฺาปริโภคตา, อปฏาณิทินฺเน อาหจฺจปาทเก นิสีทนํ วา นิปชฺชนํ วาติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

เวหาสกุฏิสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙. มหลฺลกวิหารสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๓๕. นวเม ‘‘มหลฺลโก นาม วิหาโร สสฺสามิโก’’ติ วุตฺตตฺตา สฺาจิกาย กุฏิยา อนาปตฺตีติ วทนฺติ. ยสฺสาติ วิหารสฺส. สา อปริปูรูปจาราปิ โหตีติ วิวริยมานํ กวาฏํ ยํ ภิตฺตึ อาหนติ, สา สามนฺตา กวาฏวิตฺถารปฺปมาณา อุปจารรหิตาปิ โหตีติ อตฺโถ. อาโลกํ วาตปานํ สนฺเธติ ฆฏยตีติ อาโลกสนฺธีติ กวาฏํ วุจฺจติ. ทฺวารวาตปานูปจารโต อฺตฺถ ปุนปฺปุนํ ลิมฺปนาทึ กโรนฺตสฺส ปิณฺฑคณนาย ปาจิตฺติยํ.

เกจิ ปน ‘‘ปาฬิยํ ปาจิตฺติยสฺส อวุตฺตตฺตา ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺติ. อธิฏฺาตพฺพนฺติ สํวิธาตพฺพํ. หริเต ิโต อธิฏฺาติ. อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ หริตยุตฺเต เขตฺเต ตฺวา ฉาเทนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. เกจิ ปน ‘‘ตาทิเส เขตฺเต วิหารํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ปาฬิยา น สเมติ.

๑๓๖. อุชุกเมว ฉาทนนฺติ ฉาทนมุขวฏฺฏิโต ปฏฺาย ยาว ปิฏฺิวํสกูฏาคารกณฺณิกาทิ, ตาว อิฏฺกาทีหิ อุชุกํ ฉาทนํ. อิมินา ปน เยน สพฺพสฺมึ วิหาเร เอกวารํ ฉาทิเต ตํ ฉาทนํ เอกมคฺคนฺติ คเหตฺวา ปาฬิยํ ‘‘ทฺเว มคฺเค’’ติอาทิ วุตฺตํ. ปริยาเยน ฉาทนมฺปิ อิมินาว นเยน โยเชตพฺพนฺติ วทนฺติ, ตํ ‘‘ปุนปฺปุนํ ฉาทาเปสี’’ติ อิมาย ปาฬิยา จ ‘‘สพฺพมฺปิ เจตํ ฉทนํ ฉทนูปริ เวทิตพฺพ’’นฺติ อิมินา อฏฺกถาวจเนน จ สเมติ.

ปาฬิยํ ‘‘มคฺเคน ฉาเทนฺตสฺส ปริยาเยน ฉาเทนฺตสฺสา’’ติ อิทฺจ อิฏฺกาทีหิ, ติณปณฺเณหิ จ ฉาทนปฺปการเภททสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘ปนฺติยา ฉาทิตสฺส ฉทนสฺส อุปริ ฉทนมุขวฏฺฏิโต ปฏฺาย อุทฺธํ อุชุกเมว เอกวารํ ฉาทนํ เอกมคฺคนฺติ คเหตฺวา ‘ทฺเว มคฺเค’ติอาทิ วุตฺตํ, น ปน สกลวิหารฉาทนํ. เอส นโย ปริยาเยน ฉาทเนปี’’ติ วทนฺติ, ตํ ปาฬิอฏฺกถาหิ น สเมติ.

ตติยาย มคฺคนฺติ เอตฺถ ตติยายาติ อุปโยคตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ตติยํ มคฺคนฺติ อตฺโถ. อยเมว วา ปาโ. ติณปณฺเณหิ ลพฺภตีติ ติณปณฺเณหิ ฉาเทตฺวา อุปริ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตกรณํ สนฺธาย วุตฺตํ. เกวลํ ติณกุฏิยา หิ อนาปตฺติ วุตฺตา. ติณฺณํ มคฺคานนฺติ มคฺควเสน ฉาทิตานํ ติณฺณํ ฉทนานํ. ติณฺณํ ปริยายานนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. มหลฺลกวิหารตา, อตฺตโน วาสาคารตา, อุตฺตริ อธิฏฺานนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

มหลฺลกวิหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐. สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๔๐. ทสเม มาติกายํ สปฺปาณกอุทกํ ติเณน วา มตฺติกาย วา สิฺเจยฺย, ฉฑฺเฑยฺยาติ อตฺโถ. อถ วา อุทกํ คเหตฺวา พหิ สิฺเจยฺย, ตสฺมิฺจ อุทเก ติณํ วา มตฺติกํ วา อาหริตฺวา ปกฺขิเปยฺยาติ อชฺฌาหริตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตนาห ‘‘สกฏภารมตฺตฺเจปี’’ติอาทิ. อิทนฺติ ติณมตฺติกปกฺขิปนวิธานํ. วุตฺตนฺติ มาติกายํ ‘‘ติณํ วา มตฺติกํ วา’’ติ เอวํ วุตฺตํ, อฏฺกถาสุ วา วุตฺตํ.

อิทฺจ สิกฺขาปทํ พาหิรปริโภคํ สนฺธาย วตฺถุวเสน วุตฺตํ อพฺภนฺตรปริโภคสฺส วิสุํ วกฺขมานตฺตา. ตทุภยมฺปิ ‘‘สปฺปาณก’’นฺติ กตฺวา วธกจิตฺตํ วินาว สิฺจเน ปฺตฺตตฺตา ‘‘ปณฺณตฺติวชฺช’’นฺติ วุตฺตํ. วธกจิตฺเต ปน สติ สิกฺขาปทนฺตเรเนว ปาจิตฺติยํ, น อิมินาติ ทฏฺพฺพํ. อุทกสฺส สปฺปาณกตา, ‘‘สิฺจเนน ปาณกา มริสฺสนฺตี’’ติ ชานนํ, ตาทิสเมว จ อุทกํ วินา วธกเจตนาย เกนจิเทว กรณีเยน ติณาทีนํ สิฺจนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิฏฺิโต เสนาสนวคฺโค ทุติโย.

‘‘ภูตคามวคฺโค’’ติปิ เอตสฺเสว นามํ.

๓. โอวาทวคฺโค

๑. โอวาทสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๔๔. ตติยวคฺคสฺส ปเม ติรจฺฉานภูตนฺติ ติโรกรณภูตํ, พาหิรภูตนฺติ อตฺโถ. สมิทฺโธติ ปริปุณฺโณ. สหิตตฺโถ อตฺถยุตฺโต. อตฺถคมฺภีรตาทินา คมฺภีโร.

๑๔๕-๑๔๗. ปรโตติ อุตฺตริ. กโรนฺโตวาติ ปริพาหิเร กโรนฺโต. วิภงฺเคติ ฌานวิภงฺเค. จรณนฺติ นิพฺพานคมนาย ปาทํ.

ยทสฺสาติ ยํ อสฺส. ธาเรตีติ อวินสฺสมานํ ธาเรติ. ปริกถนตฺถนฺติ ปกิณฺณกกถาวเสน ปริจฺฉินฺนธมฺมกถนตฺถํ. ติสฺโส อนุโมทนาติ สงฺฆภตฺตาทีสุ ทานานิสํสปฺปฏิสํยุตฺตา นิธิกุณฺฑสุตฺตาทิ (ขุ. ปา. ๘.๑ อาทโย) -อนุโมทนา, เคหปฺปเวสมงฺคลาทีสุ มงฺคลสุตฺตาทิ (ขุ. ปา. ๕.๑ อาทโย; สุ. นิ. มงฺคลสุตฺต) -อนุโมทนา, มตกภตฺตาทิอมงฺคเลสุ ติโรกุฏฺฏาทิ (ขุ. ปา. ๗.๑ อาทโย; เป. ว. ๑๔ อาทโย) -อนุโมทนาติ อิมา ติสฺโส อนุโมทนา. กมฺมากมฺมวินิจฺฉโยติ ปริวาราวสาเน กมฺมวคฺเค (ปริ. ๔๘๒ อาทโย) วุตฺตวินิจฺฉโย. สมาธิวเสนาติ สมถปุพฺพกวเสน. วิปสฺสนาวเสน วาติ ทิฏฺิวิสุทฺธิอาทิกาย สุกฺขวิปสฺสนาย วเสน. อตฺตโน สีลรกฺขณตฺถํ อปรานเปกฺขตาย เยน กามํ คนฺตุํ จตสฺโส ทิสา อรหติ, อสฺส วา สนฺติ, ตาสุ วา สาธูติ จาตุทฺทิโส.

อภิวินเยติ ปาติโมกฺขสํวรสงฺขาเต สํวรวินเย, ตปฺปกาสเก วา วินยปิฏเก. วิเนตุนฺติ สิกฺขาเปตุํ ปกาเสตุํ. ปคุณา วาจุคฺคตาติ ปาโต จ อตฺถโต จ ปคุณา มุเข สนฺนิธาปนวเสน วาจุคฺคตา กาตพฺพา. อตฺถมตฺตวเสนเปตฺถ โยชนํ กโรนฺติ. อภิธมฺเมติ ลกฺขณรสาทิวเสน ปริจฺฉินฺเน นามรูปธมฺเม. ปุพฺเพ กิร มหาเถรา ปริยตฺติอนนฺตรธานาย เอเกกสฺส คณสฺส ทีฆนิกายาทิเอเกกธมฺมโกฏฺาสํ นิยฺยาเตนฺตา ‘‘ตุมฺเห เอตํ ปาฬิโต จ อฏฺกถาโต จ ปริหรถ, สกฺโกนฺตา อุตฺตริปิ อุคฺคณฺหถา’’ติ เอวํ สกลธมฺมํ คนฺถวเสน นิยฺยาเตนฺติ, ตตฺถ เต จ ภิกฺขู คนฺถนาเมน ทีฆภาณกา มชฺฌิมภาณกาติ โวหรียนฺติ, เต จ อตฺตโน ภารภูตํ โกฏฺาสํ ปริจฺจชิตฺวา อฺํ อุคฺคเหตุํ น ลภนฺติ. ตํ สนฺธายาห ‘‘สเจ มชฺฌิมภาณโก โหตี’’ติอาทิ.

ตตฺถ เหฏฺิมา วา ตโย วคฺคาติ มหาวคฺคโต เหฏฺิมา สคาถกวคฺโค (สํ. นิ. ๑.๑ อาทโย), นิทานวคฺโค (สํ. นิ. ๒.๑ อาทโย), ขนฺธวคฺโคติ (สํ. นิ. ๓.๑ อาทิโย) อิเม ตโย วคฺคา. ติกนิปาตโต ปฏฺาย เหฏฺาติ เอกกนิปาตทุกนิปาเต สนฺธาย วุตฺตํ. ธมฺมปทมฺปิ สห วตฺถุนา ชาตกภาณเกน อตฺตโน ชาตเกน สทฺธึ อุคฺคเหตพฺพํ. ตโต โอรํ น วฏฺฏตีติ มหาปจฺจริวาทสฺส อธิปฺปาโย. ตโต ตโตติ ทีฆนิกายาทิโต. อุจฺจินิตฺวา อุคฺคหิตํ สทฺธมฺมสฺส ิติยา, ภิกฺขุโนปิ ปุพฺพาปรานุสนฺธิอาทิกุสลตาย จ น โหตีติ ‘‘ตํ น วฏฺฏตี’’ติ ปฏิกฺขิตฺตํ. อภิธมฺเม กิฺจิ อุคฺคเหตพฺพนฺติ น วุตฺตนฺติ เอตฺถ ยสฺมา วินเย กุสลตฺติกาทิวิภาโค, สุตฺตนฺเตสุ สมถวิปสฺสนามคฺโค จ อภิธมฺมปาํ วินา น วิฺายติ, อนฺธกาเร ปวิฏฺกาโล วิย โหติ, ตสฺมา สุตฺตวินยานํ คหณวเสน อภิธมฺมคฺคหณํ วุตฺตเมวาติ วิสุํ น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยถา ‘‘โภชนํ ภุฺชิตพฺพ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘พฺยฺชนํ ขาทิตพฺพ’’นฺติ อวุตฺตมฺปิ วุตฺตเมว โหติ ตทวินาภาวโต, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ.

ปริมณฺฑลปทพฺยฺชนายาติ ปริมณฺฑลานิ ปริปุณฺณานิ ปเทสุ สิถิลธนิตาทิพฺยฺชนานิ ยสฺสํ, ตาย. ปุรสฺส เอสาติ โปรี, นครวาสีนํ กถาติ อตฺโถ. อเนลคฬายาติ เอตฺถ เอลาติ เขฬํ ตคฺคฬนวิรหิตาย. กลฺยาณวากฺกรโณติ เอตฺถ วาจา เอว วากฺกรณํ, อุทาหรณโฆโส. กลฺยาณํ มธุรํ วากฺกรณมสฺสาติ กลฺยาณวากฺกรโณ. อุปสมฺปนฺนาย เมถุเนเนว อภพฺโพ โหติ, น สิกฺขมานาสามเณรีสูติ อาห ‘‘ภิกฺขุนิยา กายสํสคฺคํ วา’’ติอาทิ.

๑๔๘. ครุเกหีติ ครุกภณฺเฑหิ. เอกโตอุปสมฺปนฺนายาติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนํ. ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนา นาม ปริวตฺตลิงฺคา วา ปฺจสตสากิยานิโย วา. เอตา ปน เอกโตอุปสมฺปนฺนา โอวทนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมว.

๑๔๙. น นิมนฺติตา หุตฺวา คนฺตุกามาติ นิมนฺติตา หุตฺวา โภชนปริโยสาเน คนฺตุกามา น โหนฺติ, ตตฺเถว วสิตุกามา โหนฺตีติ อตฺโถ. ยโตติ ภิกฺขุนุปสฺสยโต. ยาจิตฺวาติ ‘‘ตุมฺเหหิ อานีตโอวาเทเนว มยมฺปิ วสิสฺสามา’’ติ ยาจิตฺวา. ตตฺถาติ ตสฺมึ ภิกฺขุนุปสฺสเย. อภิกฺขุกาวาเส วสฺสํ วสนฺติยา ปาจิตฺติยํ, อปคจฺฉนฺติยา ทุกฺกฏํ.

อิมาสุ กตราปตฺติ ปริหริตพฺพาติ โจทนํ ปริหรนฺโต อาห ‘‘สา รกฺขิตพฺพา’’ติ. สา วสฺสานุคมนมูลิกา อาปตฺติ รกฺขิตพฺพา, อิตราย อนาปตฺติการณํ อตฺถีติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘อาปทาสุ หี’’ติอาทิ.

โอวาทตฺถายาติ โอวาเท ยาจนตฺถาย. ทฺเว ติสฺโสติ ทฺวีหิ ตีหิ, กรณตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ. ปาสาทิเกนาติ ปสาทชนเกน กายกมฺมาทินา. สมฺปาเทตูติ ติวิธํ สิกฺขํ สมฺปาเทตุ. อสมฺมตตา, ภิกฺขุนิยา ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนตา, โอวาทวเสน อฏฺครุธมฺมทานนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

โอวาทสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. อตฺถงฺคตสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๕๓. ทุติเย โกกนทนฺติ ปทุมวิเสสํ, ตํ กิร พหุปตฺตํ วณฺณสมฺปนฺนํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ – ยถา โกกนทสงฺขาตํ ปทุมํ, เอวํ ผุลฺลมุขปทุมํ อวีตคุณคนฺธํ นิมฺมเล อนฺตลิกฺเข อาทิจฺจํ วิย จ อตฺตโน เตชสา ตปนฺตํ ตโต เอว วิโรจมานํ องฺเคหิ นิจฺฉรณกชุติยา องฺคีรสํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสาติ. รโชหรณนฺติ สรีเร รชํ ปุฺฉตีติ รโชหรณนฺติ ปุฺฉนโจฬสฺส นามํ. โอภาสวิสฺสชฺชนปุพฺพกา ภาสิตคาถา โอภาสคาถา นาม. วิสุทฺธิมคฺคาทีสุ (วิสุทฺธิ. ๒.๓๘๖) ปน ‘‘ราโค รโช น จ ปน เรณุ วุจฺจตี’’ติอาทิ โอภาสคาถา วุตฺตา, น ปเนสา ‘‘อธิเจตโส’’ติ คาถา. อยฺจ จูฬปนฺถกตฺเถรสฺส อุทานคาถาติ อุทานปาฬิยํ นตฺถิ, เอกุทานิยตฺเถรสฺส (เถรคา. ๑.๖๗ เอกุทานิยตฺเถรคาถาวณฺณนา) นายํ อุทานคาถาติ ตตฺถ วุตฺตํ. อิธ ปน ปาฬิยา เอว วุตฺตตฺตา เถรสฺสาปิ อุทานคาถาติ คเหตพฺพํ. อิธ จ อครุธมฺเมนาปิ โอวทโต ปาจิตฺติยเมว. อตฺถงฺคตสูริยตา, ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนตา, โอวทนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

อตฺถงฺคตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. ภิกฺขุนุปสฺสยสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๖๒. ตติยํ อุตฺตานเมว. อุปสฺสยูปคมนํ, ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนตา, สมยาภาโว, ครุธมฺเมหิ โอวทนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

ภิกฺขุนุปสฺสยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. อามิสสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๖๔. จตุตฺเถ อามิสนิรเปกฺขมฺปิ อามิสเหตุ โอวทตีติสฺาย ภณนฺตสฺสปิ อนาปตฺติ สจิตฺตกตฺตา สิกฺขาปทสฺส. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว. อุปสมฺปนฺนตา, ธมฺเมน ลทฺธสมฺมุติตา, อนามิสนฺตรตา, อวณฺณกามตาย เอวํ ภณนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

อามิสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๖๙. ปฺจมํ จีวรทานสิกฺขาปทํ อุตฺตานเมว.

๖. จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๗๖. ฉฏฺเ กถินวตฺตนฺติ กถินมาเส จีวรํ กโรนฺตานํ สพฺรหฺมจารีนํ สหายภาวูปคมนํ สนฺธาย วุตฺตํ. วฺเจตฺวาติ ‘‘ตว าติกายา’’ติ อวตฺวา ‘‘เอกิสฺสา ภิกฺขุนิยา’’ติ เอตฺตกเมว วตฺวา ‘‘เอกิสฺสา ภิกฺขุนิยา’’ติ สุตฺวา เต อฺาติกสฺิโน อเหสุนฺติ อาห ‘‘อกปฺปิเย นิโยชิตตฺตา’’ติ. อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา สนฺตกตา, นิวาสนปารุปนูปคตา, วุตฺตนเยน สิพฺพนํ วา สิพฺพาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗. สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๘๓. สตฺตเม ปาฬิยํ คจฺฉาม ภคินิ คจฺฉามายฺยาติ ภิกฺขุปุพฺพกํ สํวิธานํ, อิตรํ ภิกฺขุนิปุพฺพกํ. เอกทฺธานมคฺคนฺติ เอกโต อทฺธานสงฺขาตํ มคฺคํ. หิยฺโยติ สุเว. ปเรติ ตติเย ทิวเส.

ทฺวิธา วุตฺตปฺปกาโรติ ปาทคมเน ปกฺขคมเนติ ทฺวิธา วุตฺตปฺปกาโร. อุปจาโร น ลพฺภตีติ โย ปริกฺขิตฺตาทิคามสฺส เอกเลฑฺฑุปาตาทิอุปจาโร วุตฺโต, โส อิธ น ลพฺภติ อาสนฺนตฺตา. เอเตน จ อนฺตรฆเรเยเวตฺถ คาโมติ อธิปฺเปโต, น สกลํ คามเขตฺตํ. ตตฺถาปิ ยตฺถ อุปจาโร ลพฺภติ, ตตฺถ อุปจาโรกฺกมเน เอว อาปตฺตีติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘รตนมตฺตนฺตโร’’ติอาทิ. อุปจาโรกฺกมนฺเจตฺถ อุปจารพฺภนฺตเร ปวิสนเมว โหติ. ตตฺถ อปฺปวิสิตฺวาปิ อุปจารโต พหิ อทฺธโยชนพฺภนฺตรคเตน มคฺเคน คจฺฉนฺโตปิ มคฺคสฺส ทฺวีสุ ปสฺเสสุ อทฺธโยชนพฺภนฺตรคตํ คามูปจารํ สพฺพํ โอกฺกมิตฺวา คจฺฉติจฺเจว วุจฺจติ. อทฺธโยชนโต พหิ คเตน มคฺเคน คจฺฉนฺโต น คามูปจารคณนาย กาเรตพฺโพ, อทฺธโยชนคณนาเยว กาเรตพฺโพ. เอวฺจ สติ อนนฺตรสิกฺขาปเท นาวาเยว คามตีรปสฺเสน คจฺฉนฺตสฺส คามูปจารคณนาย อาปตฺติ สมตฺถิตา โหติ. น หิ สกฺกา นาวาย คามูปจารพฺภนฺตเร ปวิสิตุํ. ติณฺณํ มคฺคานํ สมฺพนฺธฏฺานํ สิงฺฆาฏกํ. เอตฺถนฺตเร สํวิทหิเตติ เอตฺถ น เกวลํ ยถาวุตฺตรถิกาทีสุ เอว สํวิทหเน ทุกฺกฏํ, อนฺตรามคฺเคปีติ อธิปฺปาโย.

อทฺธโยชนํ อติกฺกมนฺตสฺสาติ อสติ คาเม อทฺธโยชนํ อติกฺกมนฺตสฺส. ยสฺมิฺหิ คามเขตฺตภูเตปิ อรฺเ อทฺธโยชนพฺภนฺตเร คาโม น โหติ, ตมฺปิ อิธ อคามกํ อรฺนฺติ อธิปฺเปตํ, น วิฺฌาฏวาทโย.

๑๘๕. รฏฺเภเทติ รฏฺวิโลเป. จกฺกสมารุฬฺหาติ อิริยาปถจกฺกํ, สกฏจกฺกํ วา สมารุฬฺหา. ทฺวินฺนมฺปิ สํวิทหิตฺวา มคฺคปฺปฏิปตฺติ, อวิสงฺเกตํ, สมยาภาโว, อนาปทา, คามนฺตโรกฺกมนํ วา อทฺธโยชนาติกฺกโม วาติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. เอกโตอุปสมฺปนฺนาทีหิ สทฺธึ สํวิธาย คจฺฉนฺตสฺส ปน มาตุคามสิกฺขาปเทน อาปตฺติ.

สํวิธานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘. นาวาภิรุหนสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๘๙. อฏฺเม เอกํ ตีรํ…เป… นิรนฺตรนฺติ นทิโต อทฺธโยชนพฺภนฺตเร ปเทเส นิวิฏฺคาเมหิ นิรนฺตรตา วุตฺตา. เอกํ อคามกํ อรฺนฺติ ตถา นิวิฏฺคามาภาเวน วุตฺตํ. อคามกตีรปสฺเสนาติอาทิ ปน อติเรกอทฺธโยชนวิตฺถตํ นทึ สนฺธาย วุตฺตํ. ตโต อูนวิตฺถาราย หิ นทิยา มชฺเฌนาปิ คมเน ตีรทฺวยสฺสาปิ อทฺธโยชนพฺภนฺตเร คตตฺตา คามนฺตรคณนาย, อทฺธโยชนคณนาย จ อาปตฺติโย ปริจฺฉินฺทิตพฺพา. เตเนว ‘‘โยชนวิตฺถตา…เป… อทฺธโยชนคณนาย ปาจิตฺติยานี’’ติ วุตฺตํ. เตเนว หิ โยชนโต อูนาย นทิยา อทฺธโยชนพฺภนฺตรคตตีรวเสเนว อาปตฺติคณนํ วุตฺตเมว โหติ. ‘‘สพฺพอฏฺกถาสู’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถติ. ตตฺถ กิฺจาปิ สมุทฺทตฬากาทีสุ ปาจิตฺติยํ น วุตฺตํ, ตถาปิ กีฬาปุเรกฺขารสฺส ตตฺถ ทุกฺกฏเมวาติ คเหตพฺพํ, ปมํ กีฬาปุเรกฺขารสฺสาปิ ปจฺฉา นาวาย นิทฺทุปคตสฺส, โยนิโส วา มนสิ กโรนฺตสฺส คามนฺตโรกฺกมนาทีสุปิ อาปตฺติสมฺภวโต ปณฺณตฺติวชฺชตา, ติจิตฺตตา จสฺส สิกฺขาปทสฺส วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.

นาวาภิรุหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙. ปริปาจิตสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๙๗. นวเม ปาฬิยํ ‘‘สิกฺขมานา…เป… ปฺจ โภชนานิ เปตฺวา สพฺพตฺถ อนาปตฺตี’’ติ อิทํ อิมินา สิกฺขาปเทน อนาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. ปฺจหิ สหธมฺมิเกหิ กตวิฺตฺติปริกถาทีหิ อุปฺปนฺนํ ปริภุฺชนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว. ภิกฺขุนิยา ปริปาจิตตา, ตถา ชานนํ, คิหิสมารมฺภาภาโว, โภชนตา, ตสฺส อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.

ปริปาจิตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐. รโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๙๘. ทสเม อุปนนฺทสฺส จตุตฺถสิกฺขาปเทนาติ มาตุคาเมน รโหนิสชฺชสิกฺขาปทํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตํ ปน อเจลกวคฺเค ปฺจมมฺปิ อุปนนฺทํ อารพฺภ ปฺตฺเตสุ จตุตฺถตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

รโหนิสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิฏฺิโต โอวาทวคฺโค ตติโย.

๔. โภชนวคฺโค

๑. อาวสถปิณฺฑสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๐๖. จตุตฺถวคฺคสฺส ปเม อิเมสํเยวาติ อิเมสํ ปาสณฺฑานํเยว. เอตฺตกานนฺติ อิมสฺมึ ปาสณฺเฑ เอตฺตกานํ.

๒๐๘. ‘‘คจฺฉนฺโต วา อาคจฺฉนฺโต วา’’ติ อิทํ อทฺธโยชนวเสน คเหตพฺพํ. อฺเ อุทฺทิสฺส ปฺตฺตฺจ ภิกฺขูสุ อปฺปสนฺเนหิ ติตฺถิเยหิ สามฺโตปิ ปฺตฺตมฺปิ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏติ เอว. อาวสถปิณฺฑตา, อคิลานตา, อนุวสิตฺวา โภชนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

อาวสถปิณฺฑสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. คณโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๐๙. ทุติเย อภิมาเรติ อภิภวิตฺวา ภควนฺตํ มารณตฺถาย ปโยชิเต ธนุธเร. นนุ ‘‘ราชานมฺปิ มาราเปสี’’ติ วจนโต อิทํ สิกฺขาปทํ อชาตสตฺตุโน กาเล ปฺตฺตนฺติ สิทฺธํ, เอวฺจ สติ ปาฬิยํ ‘‘เตน โข ปน สมเยน รฺโ มาคธสฺส…เป… าติสาโลหิโต อาชีวเกสุ ปพฺพชิโต โหติ…เป… พิมฺพิสารํ เอตทโวจา’’ติอาทิ วิรุชฺฌตีติ? น วิรุชฺฌติ. โส กิร อาชีวโก พิมฺพิสารกาลโต ปภุติ อนฺตรนฺตรา ภิกฺขู นิมนฺเตตฺวา ทานํ เทนฺโต อชาตสตฺตุกาเลปิ สิกฺขาปเท ปฺตฺเตปิ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ทูตํ ปาเหสิ, ภิกฺขู จ กุกฺกุจฺจายนฺตา นิวาเรสุํ. ตสฺมา อาทิโต ปฏฺาย ตํ วตฺถุ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ.

๒๑๕. อฺมฺํ วิสทิสํ รชฺชํ วิรชฺชํ, วิรชฺชโต อาคตา เวรชฺชกา. เต จ ยสฺมา ชาติโคตฺตาทิโต นานาวิธา, ตสฺมา นานาเวรชฺชเกติปิ อตฺโถ.

๒๑๗-๘. อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส วตฺถุวเสเนว วิฺตฺติโต คณโภชนตฺถตา สิทฺธาติ ตํ อวตฺวา ปทภาชเน อสิทฺธเมว นิมนฺตนโต คณโภชนํ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. เตนาห ‘‘ทฺวีหากาเรหี’’ติอาทิ. ‘‘เยน เกนจิ เววจเนนา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘โภชนํ คณฺหถา’’ติอาทิสามฺนาเมนาปิ คณโภชนํ โหติ. ยํ ปน ปาฬิยํ อทฺธานคมนาทิวตฺถูสุ ‘‘อิเธว ภุฺชถา’’ติ วุตฺตวจนสฺส กุกฺกุจฺจายนํ, ตมฺปิ โอทนาทินามํ คเหตฺวา วุตฺตตฺตา เอว กตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอกโต คณฺหนฺตีติ อฺมฺสฺส ทฺวาทสหตฺถํ อมุฺจิตฺวา เอกโต ตฺวา คณฺหนฺติ.

‘‘อมฺหากํ จตุนฺนมฺปิ ภตฺตํ เทหี’’ติ วุตฺตตฺตา ปาฬิ (วณฺณนา) ยํ ‘‘ตฺวํ เอกสฺส ภิกฺขุโน ภตฺตํ เทหี’’ติอาทิโน วุตฺตตฺตา จ โภชนนาเมน วิฺตฺตเมว คณโภชนํ โหติ, ตฺจ อฺเน วิฺตฺตมฺปิ เอกโต คณฺหนฺตานํ สพฺเพสมฺปิ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. วิสุํ คหิตํ ปน วิฺตฺตํ ภุฺชโต ปณีตโภชนาทิสิกฺขาปเทหิ อาปตฺติ เอว.

อาคนฺตุกปฏฺฏนฺติ อจฺฉินฺทิตฺวา อนฺวาธึ อาโรเปตฺวา กรณจีวรํ สนฺธาย วุตฺตํ. เปตีติ เอกํ อนฺตํ จีวเร พนฺธนวเสน เปติ. ปจฺจาคตํ สิพฺพตีติ ตสฺเสว ทุติยอนฺตํ ปริวตฺติตฺวา อาหตํ สิพฺพติ. อาคนฺตุกปฏฺฏํ พนฺธตีติ จีวเรน ลคฺคํ กโรนฺโต ปุนปฺปุนํ ตตฺถ ตตฺถ สุตฺเตน พนฺธติ. ฆฏฺเฏตีติ ปมาเณน คเหตฺวา ทณฺฑาทีหิ ฆฏฺเฏติ. สุตฺตํ กโรตีติ คุณาทิภาเวน วฏฺเฏติ. วเลตีติ อเนกคุณสุตฺตํ หตฺเถน วา จกฺกทณฺเฑน วา วฏฺเฏติ เอกตฺตํ กโรติ. ปริวตฺตนํ กโรตีติ ปริวตฺตนทณฺฑยนฺตกํ กโรติ, ยสฺมึ สุตฺตคุฬํ ปเวเสตฺวา เวฬุนาฬิกาทีสุ เปตฺวา ปริพฺภมาเปตฺวา สุตฺตโกฏิโต ปฏฺาย อากฑฺฒนฺติ.

๒๒๐. อนิมนฺติตจตุตฺถนฺติ อนิมนฺติโต จตุตฺโถ ยสฺส ภิกฺขุจตุกฺกสฺส, ตํ อนิมนฺติตจตุตฺถํ. เอวํ เสเสสุปิ. เตนาห ‘‘ปฺจนฺนํ จตุกฺกาน’’นฺติ. สมฺปเวเสตฺวาติ เตหิ โยเชตฺวา. คโณ ภิชฺชตีติ นิมนฺติตสงฺโฆ น โหตีติ อตฺโถ.

อธิวาเสตฺวา คเตสูติ เอตฺถ อกปฺปิยนิมนฺตนาธิวาสนกฺขเณ ปุพฺพปโยเค ทุกฺกฏมฺปิ นตฺถิ, วิฺตฺติโต ปสวเน ปน วิฺตฺติกฺขเณ อิตรสิกฺขาปเทหิ ทุกฺกฏํ โหตีติ คเหตพฺพํ. นิมนฺตนํ สาทิยถาติ นิมนฺตนภตฺตํ ปฏิคฺคณฺหถ. ตานิ จาติ กุมฺมาสาทีนิ จ เตหิ ภิกฺขูหิ เอเกน ปจฺฉา คหิตตฺตา เอกโต น คหิตานิ.

‘‘ภตฺตุทฺเทสเกน ปณฺฑิเตน ภวิตพฺพํ…เป… โมเจตพฺพา’’ติ เอเตน ภตฺตุทฺเทสเกน อกปฺปิยนิมนฺตเน สาทิเต สพฺเพสมฺปิ สาทิตํ โหติ. เอกโต คณฺหนฺตานํ คณโภชนาปตฺติ จ โหตีติ ทสฺเสติ. ทูตสฺส ทฺวาเร อาคนฺตฺวา ปุน ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ วจนภเยน ‘‘คามทฺวาเร อฏฺตฺวา’’ติ วุตฺตํ. คณโภชนตา, สมยาภาโว, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

คณโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๒๑. ตติเย ปาฬิยํ ภตฺตปฏิปาฏิ อฏฺิตาติ กุลปฏิปาฏิยา ทาตพฺพา ภตฺตปฏิปาฏิ อฏฺิตา น ิตา, อพฺโพจฺฉินฺนา นิรนฺตรปฺปวตฺตาติ อตฺโถ. พทรผลานิ ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกยาคุอาทิกํ ‘‘พทรสาฬว’’นฺติ วุจฺจติ.

ปาฬิยํ ปรมฺปรโภชเนติ เยน ปมํ นิมนฺติโต, ตสฺส โภชนโต ปรสฺส โภชนสฺส ภุฺชเน. วิกปฺปนาว อิธ อนุปฺตฺติวเสน มาติกายํ อนาโรปิตาปิ ปริวาเร ‘‘จตสฺโส อนุปฺตฺติโย’’ติ (ปริ. ๘๖) อนุปฺตฺติยํ คณิตา. ตตฺถ กิฺจาปิ อฏฺกถายํ มหาปจฺจริวาทสฺส ปจฺฉา กถเนน ปรมฺมุขาวิกปฺปนา ปติฏฺปิตา, ตถาปิ สมฺมุขาวิกปฺปนาปิ คเหตพฺพาว. เตเนว มาติกาฏฺกถายมฺปิ ‘‘โย ภิกฺขุ ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ อฺตรสฺส ‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ ตุยฺหํ ทมฺมี’ติ วา ‘วิกปฺเปมี’ติ วา เอวํ สมฺมุขา’’ติอาทิ (กงฺขา. อฏฺ. ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ.

๒๒๙. ขีรํ วา รสํ วาติ ปฺจโภชนามิสํ ภตฺตโต อุปริ ิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตฺหิ อโภชนตฺตา อุปฺปฏิปาฏิยา ปิวโตปิ อนาปตฺติ. เตนาห ‘‘ภุฺชนฺเตนา’’ติอาทิ.

วิกปฺปนาย อกรณโต อกิริยาวเสน อิทํ วาจายปิ สมุฏฺิตนฺติ อาห ‘‘วจีกมฺม’’นฺติ. ปรมฺปรโภชนตา, สมยาภาโว, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. กาณมาตาสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๓๑. จตุตฺเถ ปาฬิยํ ปฏิยาโลกนฺติ ปจฺฉิมทิสํ, ปจฺฉาทิสนฺติ อตฺโถ. อปาเถยฺยาทิอตฺถาย ปฏิยาทิตนฺติสฺาย คณฺหนฺตสฺสาปิ อาปตฺติ เอว อจิตฺตกตฺตา สิกฺขาปทสฺส. อตฺตโน อตฺถาย ‘‘อิมสฺส หตฺเถ เทหี’’ติ วจเนนาปิ อาปชฺชนโต ‘‘วจีกมฺม’’นฺติ วุตฺตํ. วุตฺตลกฺขณปูวมนฺถตา, อเสสกตา, อปฺปฏิปฺปสฺสทฺธคมนตา, อฺาตกาทิตา, อติเรกปฏิคฺคหณนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.

กาณมาตาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. ปมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๓๗. ปฺจเม ‘‘ติ-การํ อวตฺวา’’ติ อิมินา กาตพฺพสทฺทสามตฺถิยา ลทฺธํ อิติ-ปทํ กตกาเล น วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. อิธ ปน อชานนฺเตหิ อิติ-สทฺเท ปยุตฺเตปิ อติริตฺตํ กตเมว โหตีติ ทฏฺพฺพํ.

๒๓๘-๙. ‘‘ปวาริโต’’ติ อิทฺจ กตฺตุอตฺเถ นิปฺผนฺนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘กตปวารโณ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ภุตฺตาวี-ปทสฺส นิรตฺถกภาวเมว สาเธตุํ ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตาหีติ ปุถุกาหิ. สตฺตุโมทโกติ สตฺตุํ เตเมตฺวา กโต อปกฺโก. สตฺตุํ ปน ปิสิตฺวา ปิฏฺํ กตฺวา เตเมตฺวา ปูวํ กตฺวา ปจนฺติ, ตํ น ปวาเรติ. ‘‘ปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺาเน ิตเมว ปฏิกฺขิปติ นามา’’ติ วุตฺตตฺตา ยํ ยํ อลชฺชิสนฺตกํ วา อตฺตโน อปาปุณกสงฺฆิกาทึ วา ปฏิกฺเขปโต ปวารณา น โหตีติ ทฏฺพฺพํ.

อาสนฺนตรํ องฺคนฺติ หตฺถปาสโต พหิ ตฺวา โอนมิตฺวา เทนฺตสฺส สีสํ อาสนฺนตรํ โหติ, ตสฺส โอริมนฺเตน ปริจฺฉินฺทิตพฺพํ.

อปนาเมตฺวาติ อภิมุขํ หริตฺวา. ‘‘อิมํ ภตฺตํ คณฺหา’’ติ วทตีติ กิฺจิ อนาเมตฺวา วทติ. เกวลํ วาจาภิหารสฺส อนธิปฺเปตตฺตา คณฺหถาติ คเหตุํ อารทฺธํ กฏจฺฉุนา อนุกฺขิตฺตมฺปิ ปุพฺเพปิ เอวํ อภิหฏตฺตา ปวารณา โหตีติ ‘‘อภิหฏาว โหตี’’ติ วุตฺตํ. อุทฺธฏมตฺเตติ ภาชนโต วิโยชิตมตฺเต. ทฺวินฺนํ สมภาเรปีติ ปริเวสกสฺส จ อฺสฺส จ ภตฺตปจฺฉิภาชนวหเน สมเกปีติ อตฺโถ.

รสํ คณฺหถาติ เอตฺถ เกวลํ มํสรสสฺส อปวารณาชนกสฺส นาเมน วุตฺตตฺตา ปฏิกฺขิปโต ปวารณา น โหติ. มจฺฉรสนฺติอาทีสุ มจฺโฉ จ รสฺจาติ อตฺถสฺส สมฺภวโต วตฺถุโนปิ ตาทิสตฺตา ปวารณา โหติ, ‘‘อิทํ คณฺหถา’’ติปิ อวตฺวา ตุณฺหีภาเวน อภิหฏํ ปฏิกฺขิปโตปิ โหติ เอว. กรมฺพโกติ มิสฺสกาธิวจนเมตํ. ยฺหิ พหูหิ มิสฺเสตฺวา กโรนฺติ, โส ‘‘กรมฺพโก’’ติ วุจฺจติ.

‘‘อุทฺทิสฺส กต’’นฺติ มฺมาโนติ เอตฺถ วตฺถุโน กปฺปิยตฺตา ‘‘ปวาริโตว โหตี’’ติ วุตฺตํ. ตฺเจ อุทฺทิสฺส กตเมว โหติ, ปฏิกฺเขโป นตฺถิ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโยติ ‘‘เยนาปุจฺฉิโต’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สนฺธาย วทติ. การณํ ปเนตฺถ ทุทฺทสนฺติ ภตฺตสฺส พหุตรภาเวน ปวารณาสมฺภวการณํ ทุทฺทสํ, อฺถา กรมฺพเกปิ มจฺฉาทิพหุภาเว ปวารณา ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโย. ยถา เจตฺถ การณํ ทุทฺทสํ, เอวํ ปรโต ‘‘มิสฺสกํ คณฺหถา’’ติ เอตฺถาปิ การณํ ทุทฺทสเมวาติ ทฏฺพฺพํ. ยฺจ ‘‘อิทํ ปน ภตฺตมิสฺสกเมวา’’ติอาทิ การณํ วุตฺตํ, ตมฺปิ ‘‘อปฺปตรํ น ปวาเรตี’’ติ วจเนน น สเมติ. วิสุํ กตฺวา เทตีติ ‘‘รสํ คณฺหถา’’ติอาทินา วาจาย วิสุํ กตฺวา เทตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. น ปน กาเยน รสาทึ วิโยเชตฺวาติ. ตถา อวิโยชิเตปิ ปฏิกฺขิปโต ปวารณาย อสมฺภวโต อปฺปวารณาปโหณกสฺส นาเมน วุตฺตตฺตา ภตฺตมิสฺสกยาคุํ อาหริตฺวา ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ วุตฺตฏฺานาทีสุ วิย, อฺถา วา เอตฺถ ยถา ปุพฺพาปรํ น วิรุชฺฌติ, ตถา อธิปฺปาโย คเหตพฺโพ.

นาวา วา เสตุ วาติอาทิมฺหิ นาวาทิอภิรุหนาทิกฺขเณ กิฺจิ ตฺวาปิ อภิรุหนาทิกาตพฺพตฺเตปิ คมนตปฺปรตาย านํ นาม น โหติ, ชนสมฺมทฺเทน ปน อโนกาสาทิภาเวน กาตุํ น วฏฺฏติ. อจาเลตฺวาติ วุตฺตฏฺานโต อฺสฺมิมฺปิ ปเทเส วา อุทฺธํ วา อเปเสตฺวา ตสฺมึ เอว ปน าเน ปริวตฺเตตุํ ลภติ. เตนาห ‘‘เยน ปสฺเสนา’’ติอาทิ.

อกปฺปิยโภชนํ วาติ กุลทูสนาทินา อุปฺปนฺนํ, ตํ ‘‘อกปฺปิย’’นฺติ อิมินา เตน มิสฺสํ โอทนาทิ อติริตฺตํ โหติ เอวาติ ทสฺเสติ. ตสฺมา ยํ ตตฺถ อกปฺปกตํ กนฺทผลาทิ, ตํ อปเนตฺวา เสสํ ภุฺชิตพฺพเมว.

โส ปุน กาตุํ น ลภตีติ ตสฺมิฺเว ภาชเน กริยมานํ ปมกเตน สทฺธึ กตํ โหตีติ ปุน โส เอว กาตุํ น ลภติ, อฺโ ลภติ. อฺเน หิ กตโต อฺโ ปุน กาตุํ ลภติ. อฺสฺมึ ปน ภาชเน เตน วา อฺเน วา กาตุํ วฏฺฏติ. เตนาห ‘‘เยน อกตํ, เตน กาตพฺพํ, ยฺจ อกตํ, ตํ กาตพฺพ’’นฺติ. เอวํ กตนฺติ อฺสฺมึ ภาชเน กตํ. สเจ ปน อามิสสํสฏฺานีติ เอตฺถ มุขาทีสุ ลคฺคมฺปิ อามิสํ โสเธตฺวาว อติริตฺตํ ภุฺชิตพฺพนฺติ เวทิตพฺพํ.

๒๔๑. วาจาย อาณาเปตฺวา อติริตฺตํ อการาปนโต อกิริยสมุฏฺานนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปวาริตภาโว, อามิสสฺส อนติริตฺตตา, กาเล อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

ปมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖. ทุติยปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๔๓. ฉฏฺเ ‘‘ภุตฺตสฺมิ’’นฺติ มาติกายํ วุตฺตตฺตา โภชนปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ. ปวาริตตา, ตถาสฺิตา, อาสาทนาเปกฺขตา, อนติริตฺเตน อภิหฏปวารณา, โภชนปอโยสานนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.

ทุติยปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗. วิกาลโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๔๗. สตฺตเม นฏานํ นาฏกาติ นฏนาฏกา, สีตาหรณาทีนิ.

๒๔๘-๙. ขาทนีเย ขาทนียตฺถนฺติ ปูวาทิขาทนีเย วิชฺชมานขาทนียกิจฺจํ ขาทนีเยหิ กาตพฺพํ ชิฆจฺฉาหรณสงฺขาตํ อตฺถํ ปโยชนํ เนว ผรนฺติ น นิปฺผาเทนฺติ. เอกสฺมึ เทเส อาหารกิจฺจํ สาเธนฺตํ วา อฺสฺมึ เทเส อุฏฺิตภูมิรสาทิเภเทน อาหารกิจฺจํ อสาเธนฺตมฺปิ วา สมฺภเวยฺยาติ อาห ‘‘เตสุ เตสุ ชนปเทสู’’ติอาทิ. เกจิ ปน ‘‘เอกสฺมึ ชนปเท อาหารกิจฺจํ สาเธนฺตํ เสสชนปเทสุปิ วิกาเล น กปฺปติ เอวาติ ทสฺสนตฺถํ อิทํ วุตฺต’’นฺติปิ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติยกณฺฑ ๓.๒๔๘-๒๔๙) วทนฺติ. ปกติอาหารวเสนาติ อฺเหิ ยาวกาลิเกหิ อโยชิตํ อตฺตโน ปกติยาว อาหารกิจฺจกรณวเสน. สมฺโมโหเยว โหตีติ อเนกตฺถานํ นามานํ, อปฺปสิทฺธานฺจ สมฺภวโต สมฺโมโห เอว สิยา. เตเนเวตฺถ มยมฺปิ มูลกมูลาทีนํ ปริยายนฺตรทสฺสเนน อทสฺสนํ กริมฺห อุปเทสโตว คเหตพฺพโต.

นฺติ วฏฺฏกนฺทํ. มุฬาลนฺติ ถูลตรุณมูลเมว, รุกฺขวลฺลิอาทีนํ มตฺถโกติ เหฏฺา วุตฺตเมว สมฺปิณฺเฑตฺวา วุตฺตํ. อจฺฉิวาทีนํ อปริปกฺกาเนว ผลานิ ยาวชีวิกานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปริปกฺกานี’’ติ วุตฺตํ. หรีตกาทีนํ อฏฺีนีติ เอตฺถ มิฺชํ ยาวกาลิกนฺติ เกจิ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ อฏฺกถายํ อวุตฺตตฺตา.

หิงฺคุรุกฺขโต ปคฺฆริตนิยฺยาโส หิงฺคุ นาม. หิงฺคุชตุอาทโย จ หิงฺคุวิกติโยว. ตตฺถ หิงฺคุชตุ นาม หิงฺคุรุกฺขสฺส ทณฺฑปตฺตานิ ปจิตฺวา กตนิยฺยาโส. หิงฺคุสิปาฏิกา นาม หิงฺคุปตฺตานิ ปจิตฺวา กตนิยฺยาโส. อฺเน มิสฺเสตฺวา กโตติปิ วทนฺติ. ตกนฺติ อคฺคโกฏิยา นิกฺขนฺตสิเลโส. ตกปตฺตินฺติ ปตฺตโต นิกฺขนฺตสิเลโส. ตกปณฺณินฺติ ปลาเส ภชฺชิตฺวา กตสิเลโส. ทณฺฑโต นิกฺขนฺตสิเลโสติปิ วทนฺติ. วิกาลตา, ยาวกาลิกตา, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

วิกาลโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๕๒-๓. อฏฺเม ตาทิสนฺติ อสูปพฺยฺชนํ. ยาวกาลิกํ วา ยามกาลิกํ วา…เป… ปาจิตฺติยนฺติ เอตฺถ กิฺจาปิ ปาฬิยํ ขาทนียโภชนียปเทหิ ยาวกาลิกเมว สงฺคหิตํ, น ยามกาลิกํ. ตถาปิ ‘‘อนาปตฺติ ยามกาลิกํ ยาเม นิทหิตฺวา ภุฺชตี’’ติ อิธ เจว –

‘‘ยามกาลิเกน, ภิกฺขเว, สตฺตาหกาลิกํ…เป… ยาวชีวิกํ ตทหุปฏิคฺคหิตํ ยาเม กปฺปติ, ยามาติกฺกนฺเต น กปฺปตี’’ติ (มหาว. ๓๐๕) –

อฺตฺถ จ วุตฺตตฺตา, ‘‘ยามกาลิก’’นฺติ วจนสามตฺถิยโต จ ภควโต อธิปฺปายฺูหิ อฏฺกถาจริเยหิ ยามกาลิกํ สนฺนิธิการกกตํ ปาจิตฺติยวตฺถุเมว วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. นฺติ ปตฺตํ, ฆํสนกิริยาเปกฺขาย เจตํ อุปโยควจนํ. องฺคุลิเลขา ปฺายตีติ สิเนหาภาเวปิ ปตฺตสฺส สุจฺฉวิตาย ปฺายติ. นฺติ ยาวกาลิกํ, ยามกาลิกฺจ. อปริจฺจตฺตเมวาติ นิรเปกฺขตาย อนุปสมฺปนฺนสฺส อทินฺนํ, อปริจฺจตฺตฺจ ยาวกาลิกาทิวตฺถุเมว สนฺธาย วทติ, น ปน ตคฺคตปฏิคฺคหณํ. น หิ วตฺถุํ อปริจฺจชิตฺวา ตตฺถคตปฏิคฺคหณํ ปริจฺจชิตุํ สกฺกา, น จ ตาทิสํ วจนมตฺถิ. ยทิ ภเวยฺย, ‘‘สเจ ปตฺโต ทุทฺโธโต โหติ…เป… ภุฺชนฺตสฺส ปาจิตฺติย’’นฺติ วจนํ วิรุชฺเฌยฺย. น หิ โธวเนน อามิสํ อปเนตุํ วายมนฺตสฺส ปฏิคฺคหเณ อเปกฺขา วตฺตติ. เยน ปุนทิวเส ภุฺชโต ปาจิตฺติยํ ชเนยฺย, ปตฺเต ปน วตฺตมานา อเปกฺขา ตคฺคติเก อามิเสปิ วตฺตติ เอวนามาติ อามิเส อนเปกฺขตา เอตฺถ น ลพฺภติ, ตโต อามิเส อวิชหิตปฏิคฺคหณํ ปุนทิวเส ปาจิตฺติยํ ชเนตีติ อิทํ วุตฺตํ. อถ มตํ ‘‘ยทคฺเคเนตฺถ อามิสานเปกฺขตา น ลพฺภติ. ตทคฺเคน ปฏิคฺคหณานเปกฺขาปิ น ลพฺภตี’’ติ. ตถา สติ ยตฺถ อามิสาเปกฺขา อตฺถิ, ตตฺถ ปฏิคฺคหณาเปกฺขาปิ น วิคจฺฉตีติ อาปนฺนํ, เอวฺจ ปฏิคฺคหเณ อนเปกฺขวิสฺสชฺชนํ วิสุํ น วตฺตพฺพํ สิยา. อฏฺกถายฺเจตมฺปิ ปฏิคฺคหณวิชหนการณตฺเตน อภิมตํ สิยา, อิทํ สุฏฺุตรํ กตฺวา วิสุํ วตฺตพฺพํ จีวราเปกฺขาย วตฺตมานายปิ ปจฺจุทฺธาเรน อธิฏฺานวิชหนํ วิย. เอตสฺมิฺจ อุปาเย สติ คณฺิกาหตปตฺเตสุ อวฏฺฏนตา นาม น สิยาติ วุตฺโตวายมตฺโถ. ตสฺมา ยํ วุตฺตํ สารตฺถทีปนิยํ ‘‘ยํ ปรสฺส ปริจฺจชิตฺวา อทินฺนมฺปิ สเจ ปฏิคฺคหเณ นิรเปกฺขนิสฺสชฺชเนน วิชหิตปฏิคฺคหณํ โหติ, ตมฺปิ ทุติยทิวเส วฏฺฏตี’’ติอาทิ (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติยกณฺฑ ๓.๒๕๒-๒๕๓), ตํ น สารโต ปจฺเจตพฺพํ.

ปกติอามิเสติ โอทนาทิกปฺปิยยาวกาลิเก. ทฺเวติ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ยามกาลิกํ ปุเรภตฺตํ สามิเสน มุเขน ภุฺชโต สนฺนิธิปจฺจยา เอกํ, ยามกาลิกสํสฏฺตาย ยาวกาลิกตฺตภชเนน อนติริตฺตปจฺจยา เอกนฺติ ทฺเว ปาจิตฺติยานิ. วิกปฺปทฺวเยติ สามิสนิรามิสปกฺขทฺวเย. ถุลฺลจฺจยฺจ ทุกฺกฏฺจาติ มนุสฺสมํเส ถุลฺลจฺจยํ, เสเสสุ ทุกฺกฏํ. ยาวกาลิกยามกาลิกตา, สนฺนิธิภาโว, ตสฺส อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙. ปณีตโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๕๙. นวเม ปณีตสํสฏฺานิ โภชนานิ ปณีตโภชนานีติ ปาฬิยํ ปน โภชนานิ ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา ปากฏานีติ อทสฺสิตานิ, ตาทิเสหิ ปณีเตหิ มิสฺสตฺตา ปณีตโภชนานิ นาม โหนฺติ. เตสํ ปเภททสฺสนตฺถํ ‘‘เสยฺยถิทํ สปฺปิ นวนีต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. สปฺปิภตฺตนฺติ เอตฺถ กิฺจาปิ สปฺปินา สํสฏฺํ ภตฺตํ, สปฺปิ จ ภตฺตฺจาติปิ อตฺโถ วิฺายติ, อฏฺกถายํ ปน ‘‘สาลิภตฺตํ วิย สปฺปิภตฺตํ นาม นตฺถี’’ติอาทินา วุตฺตตฺตา น สกฺกา อฺํ วตฺถุํ. อฏฺกถาจริยา เอว หิ อีทิเสสุ าเนสุ ปมาณํ.

มูลนฺติ กปฺปิยภณฺฑํ วุตฺตํ. ตสฺมา อนาปตฺตีติ เอตฺถ วิสงฺเกเตน ปาจิตฺติยาภาเวปิ สูโปทนทุกฺกฏา น มุจฺจตีติ วทนฺติ. ‘‘กปฺปิยสปฺปินา, อกปฺปิยสปฺปินา’’ติ จ อิทํ กปฺปิยากปฺปิยมํสสตฺตานํ วเสน วุตฺตํ.

๒๖๑. มหานามสิกฺขาปทํ นาม อุปริ จาตุมาสปจฺจยปวารณาสิกฺขาปทํ (ปาจิ. ๓๐๓ อาทโย). อคิลาโน หิ อปฺปวาริตฏฺาเน วิฺาเปนฺโตปิ กาลปริจฺเฉทํ, เภสชฺชปริจฺเฉทํ วา กตฺวา สงฺฆวเสน ปวาริตฏฺานโต ตทุตฺตริ วิฺาเปนฺเตน, ปริจฺเฉทพฺภนฺตเรปิ น เภสชฺชกรณีเยน โรเคน เภสชฺชํ วิฺาเปนฺเตน จ สโม โหตีติ ‘‘มหานามสิกฺขาปเทน กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. ปณีตโภชนตา, อคิลานตา, อกตวิฺตฺติยา ปฏิลาโภ, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

ปณีตโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐. ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๖๓. ทสเม ฆนพทฺโธติ ฆนมํเสน สมฺพทฺโธ, กถินสํหตสรีโรติ อตฺโถ.

๒๖๔. มุขทฺวารนฺติ มุขโต เหฏฺา ทฺวารํ มุขทฺวารํ, คลนาฬิกนฺติ อตฺโถ. เอวฺจ นาสิกาย ปวิฏฺมฺปิ มุขทฺวารํ ปวิฏฺเมว โหติ, มุเข ปกฺขิตฺตมตฺตฺจ อปฺปวิฏฺํ. อาหารนฺติ อชฺโฌหริตพฺพํ กาลิกํ อธิปฺเปตํ, น อุทกํ. ตฺหิ เภสชฺชสงฺคหิตมฺปิ อกาลิกเมว ปฏิคฺคหิตสฺเสว กาลิกตฺตา. อุทเก หิ ปฏิคฺคหณํ น รุหติ. เตเนว ภิกฺขุนา ตาปิเตน อุทเกน จิรปฏิคฺคหิเตน จ อกปฺปิยกุฏิยํ วุตฺเถน จ สห อามิสํ ภุฺชนฺตสฺสาปิ สามปากาทิโทโส น โหติ. วกฺขติ หิ ‘‘ภิกฺขุ ยาคุอตฺถาย…เป… อุทกํ ตาเปติ, วฏฺฏตี’’ติอาทิ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕). ภิกฺขู ปน เอตํ อธิปฺปายํ ตทา น ชานึสุ. เตนาห ‘‘สมฺมา อตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา’’ติอาทิ.

๒๖๕. รถเรณุมฺปีติ รเถ คจฺฉนฺเต อุฏฺหนเรณุสทิสเรณุํ. เตน ตโต สุขุมํ อากาเส ปริพฺภมนกํ ทิสฺสมานมฺปิ อพฺโพหาริกนฺติ ทสฺเสติ. อกลฺลโกติ คิลาโน.

‘‘คเหตุํ วา…เป… ตสฺส โอริมนฺเตนา’’ติ อิมินา อากาเส อุชุํ ตฺวา ปเรน อุกฺขิตฺตํ คณฺหนฺตสฺสาปิ อาสนฺนงฺคภูตปาทตลโต ปฏฺาย หตฺถปาโส ปริจฺฉินฺทิตพฺโพ, น ปน สีสนฺตโต ปฏฺายาติ ทสฺเสติ. ตตฺถ ‘‘โอริมนฺเตนา’’ติ อิมสฺส เหฏฺิมนฺเตนาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.

เอตฺถ จ ปวารณาสิกฺขาปทฏฺกถายํ ‘‘สเจ ภิกฺขุ นิสินฺโน โหติ, อาสนสฺส ปจฺฉิมนฺตโต ปฏฺายา’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙) ปฏิคฺคาหกานํ อาสนฺนงฺคสฺส ปาริมนฺตโต ปฏฺาย ปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตา อิธาปิ อากาเส ิตสฺส ปฏิคฺคาหกสฺส อาสนฺนงฺคภูตปาทงฺคุลสฺส ปาริมนฺตภูตโต ปณฺหิปริยนฺตสฺส เหฏฺิมตลโต ปฏฺาย, ทายกสฺส ปน โอริมนฺตภูตโต ปาทงฺคุลสฺส เหฏฺิมตลโต ปฏฺาย หตฺถปาโส ปริจฺฉินฺทิตพฺโพติ ทฏฺพฺพํ. อิมินาว นเยน ภูมิยํ นิปชฺชิตฺวา อุสฺสีเส นิสินฺนสฺส หตฺถโต ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺสปิ อาสนฺนสีสงฺคสฺส ปาริมนฺตภูตโต คีวนฺตโต ปฏฺาเยว หตฺถปาโส มินิตพฺโพ, น ปาทตลโต ปฏฺาย. เอวํ นิปชฺชิตฺวา ทาเนปิ ยถานุรูปํ เวทิตพฺพํ. ‘‘ยํ อาสนฺนตรํ องฺค’’นฺติ หิ วุตฺตํ.

ปฏิคฺคหณสฺายาติ ‘‘มฺจาทินา ปฏิคฺคเหสฺสามี’’ติ อุปฺปาทิตสฺาย. อิมินา ‘‘ปฏิคฺคณฺหามี’’ติ วาจาย วตฺตพฺพกิจฺจํ นตฺถีติ ทสฺเสติ. กตฺถจิ อฏฺกถาสุ, ปเทเสสุ วา. อสํหาริเม ผลเกติ ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน อสํหาริเย. ปุฺฉิตฺวา ปฏิคฺคเหตฺวาติ ปุฺฉิเตปิ รชนจุณฺณสงฺกาย สติ ปฏิคฺคหณตฺถาย วุตฺตํ, นาสติ. ตํ ปนาติ ปติตรชํ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา อุปริ คหิตปิณฺฑปาตํ. อนาปตฺตีติ ทุรุปจิณฺณาทิโทโส นตฺถิ. ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทสฺสามี’’ติอาทิปิ วินยทุกฺกฏปริหาราย วุตฺตํ. ตถา อกตฺวา คหิเตปิ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชโต อนาปตฺติ เอว. ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา’’ติ อิทมฺปิ ปุริมาโภคานุคุณตาย วุตฺตํ.

จรุเกนาติ ขุทฺทกภาชเนน. อภิหฏตฺตาติ ทิยฺยมานกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทตฺวา อปนยนกาเล ปน ฉาริกา วา พินฺทูนิ วา ปตนฺติ, ปุน ปฏิคฺคเหตพฺพํ อภิหารสฺส วิคตตฺตาติ วทนฺติ. ตํ ยถา น ปตติ, ตถา อปเนสฺสามีติ ปริหรนฺเต ยุชฺชติ. ปกติสฺาย อปเนนฺเต อภิหาโร น ฉิชฺชติ, ตํ ปฏิคฺคหิตเมว โหติ. มุขวฏฺฏิยาปิ คเหตุํ วฏฺฏตีติ อภิหริยมานสฺส ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยา อุปริภาเค หตฺถํ ปสาเรตฺวา ผุสิตุํ วฏฺฏติ.

ปาเทน เปลฺเลตฺวาติ ‘‘ปาเทน ปฏิคฺคเหสฺสามี’’ติสฺาย อกฺกมิตฺวา. เกจีติ อภยคิริวาสิโน. วจนมตฺตเมวาติ ปฏิพทฺธปฺปฏิพทฺธนฺติ สทฺทมตฺตเมว นานํ, กายปฏิพทฺธเมว โหติ. ตสฺมา เตสํ วจนํ น คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.

เตน อาหราเปตุนฺติ ยสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ คตํ, ตํ อิธ อาเนหีติ อาณาเปตฺวา เตน อาหราเปตุํ อิตรสฺส วฏฺฏตีติ อตฺโถ. น ตโต ปรนฺติ ตทเหว สามํ อปฺปฏิคฺคหิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตทเหว ปฏิคฺคหิตํ ปน ปุนทิวสาทีสุ อปฺปฏิคฺคเหตฺวาปิ ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ.

ขิยฺยนฺตีติ ขยํ คจฺฉนฺติ, เตสํ จุณฺเณหิ ถุลฺลจฺจยอปฺปฏิคฺคหณาปตฺติโย น โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘นวสมุฏฺิต’’นฺติ เอเตเนว อุจฺฉุอาทีสุ อภินวลคฺคตฺตา อพฺโพหาริกํ น โหตีติ ทสฺเสติ. เอเสว นโยติ สนฺนิธิโทสาทึ สนฺธาย วทติ. เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. เตน จ ปฏิคฺคหณงฺเคสุ ปฺจสุปิ สมิทฺเธสุ อชฺโฌหริตุกามตาย คหิตเมว ปฏิคฺคหิตํ นาม โหติ อชฺโฌหริตพฺเพสุ เอว ปฏิคฺคหณสฺส อนุฺาตตฺตาติ ทสฺเสติ. ตถา พาหิรปริโภคตฺถาย คเหตฺวา ปิตเตลาทึ อชฺโฌหริตุกามตาย สติ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏติ.

เกสฺจีติอาทีสุ อนุปสมฺปนฺนานํ อตฺถาย กตฺถจิ ปิยมานมฺปิ หตฺถโต มุตฺตมตฺเต เอว ปฏิคฺคหณํ น วิชหติ, อถ โข ภาชเน ปติตเมว ปฏิคฺคหณํ วิชหติ. ภาชนฺจ ภิกฺขุนา ปุนทิวสตฺถาย อเปกฺขิตเมวาติ ตคฺคตมฺปิ อามิสํ ทุทฺโธตปตฺตคตํ วิย ปฏิคฺคหณํ น วิชหตีติ อาสงฺกาย ‘‘สามเณรสฺส หตฺเถ ปกฺขิปิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อีทิเสสุ หิ ยุตฺติ น คเวสิตพฺพา, วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํ. ‘‘ปตฺตคตา ยาคู’’ติ อิมินา ปตฺตมุขวฏฺฏิยา ผุฏฺเปิ กูเฏ ยาคุ ปฏิคฺคหิตา, อุคฺคหิตา วา น โหติ ภิกฺขุโน อนิจฺฉาย ผุฏฺตฺตาติ ทสฺเสติ. อาโรเปตีติ หตฺถํ ผุสาเปติ. ปฏิคฺคหณูปคํ ภารํ นาม มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส อุกฺเขปารหํ. น ปิทหิตพฺพนฺติ หตฺถโต มุตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, หตฺถคตํ ปน อิตเรน หตฺเถน ปิทหโต, หตฺถโต มุตฺตมฺปิ วา อผุสิตฺวา อุปริปิธานํ ปาเตนฺตสฺส น โทโส.

ปฏิคฺคณฺหาตีติ ฉายตฺถาย อุปริ ธารยมานา มหาสาขา เยน เกนจิ ฉิชฺเชยฺย, ตตฺถ ลคฺครชํ มุเข ปาเตยฺย จาติ กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปฏิคฺคณฺหาติ. กุณฺฑเกติ มหาฆเฏ. ตสฺมิมฺปีติ จาฏิฆเฏปิ. คาหาเปตฺวาติ อปฺปฏิคฺคหิตํ กาลิกํ คาหาเปตฺวา.

ทุติยตฺเถรสฺสาติ ‘‘เถรสฺส ปตฺตํ มยฺหํ เทถา’’ติ เตน อตฺตโน ปริจฺจชาเปตฺวา ทุติยตฺเถรสฺส เทติ. เอตฺถ ปนาติ ปตฺตปริวตฺตเน. การณนฺติ เอตฺถ ยถา ‘‘สามเณรา อิโต อมฺหากมฺปิ เทนฺตี’’ติ วิตกฺโก อุปฺปชฺชติ, น ตถาติ การณํ วทนฺติ, ตฺจ ยุตฺตํ. ยสฺส ปน ตาทิโส วิตกฺโก นตฺถิ, เตน อปริวตฺเตตฺวาปิ ภุฺชิตุํ วฏฺฏติ.

นิจฺจาเลตุนฺติ จาเลตฺวา ปาสาณสกฺขราทิอปนยํ กาตุํ. อุทฺธนํ อาโรเปตพฺพนฺติ อนคฺคิกํ อุทฺธนํ สนฺธาย วุตฺตํ. อุทฺธเน ปจฺจมานสฺส อาลุฬเน อุปริ อปกฺกตณฺฑุลา เหฏฺา ปวิสิตฺวา ปจฺจตีติ อาห ‘‘สามํปากฺเจว โหตี’’ติ.

อาธารเก ปตฺโต ปิโตติ อปฺปฏิคฺคหิตามิโส ปตฺโต ปุน ปฏิคฺคหณตฺถาย ปิโต. เอกคฺคหเณเนวาติ สามเณรานํ คหิตสฺส ปุน อจฺฉฑฺฑนวเสน คหเณน. ภุฺชิตุํ วฏฺฏตีติ ธูมวฏฺฏิยา ตทหุปฏิคฺคหิตตฺตา วุตฺตํ. ภตฺตุคฺคาโรติอาทิ อพฺโพหาริกปฺปสงฺเคน วิกาลโภชนวินิจฺฉยทสฺสนํ. สมุทฺโททเกนาติ อปฺปฏิคฺคหิเตน. หิมกรกา นาม กทาจิ วสฺโสทเกน สห ปตนกา ปาสาณเลขา วิย ฆนีภูตอุทกวิเสสา, เตสุ ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ. เตนาห ‘‘อุทกคติกา เอวา’’ติ. ปุเรภตฺตเมว วฏฺฏตีติ อปฺปฏิคฺคหิตาปตฺตีหิ อพฺโพหาริกมฺปิ วิกาลโภชนาปตฺตีหิ สพฺโพหาริกนฺติ ทสฺเสติ.

ลคฺคตีติ มุเข จ หตฺเถ จ มตฺติกาวณฺณํ ทสฺเสติ. พหลนฺติ หตฺถมุเขสุ อลคฺคนกมฺปิ ปฏิคฺคเหตพฺพํ. วาสมตฺตนฺติ เรณุขีราภาวํ ทสฺเสติ. อากิรติ ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ ปุปฺผรสสฺส ปฺายนโต วุตฺตํ.

มหาภูเตสูติ ปาณสรีรสนฺนิสฺสิเตสุ ปถวีอาทิมหาภูเตสุ. สพฺพํ วฏฺฏตีติ อตฺตโน, ปเรสฺจ สรีรนิสฺสิตํ สพฺพํ วฏฺฏติ. อกปฺปิยมํสานุโลมตาย ถุลฺลจฺจยาทึ น ชเนตีติ อธิปฺปาโย. ปตตีติ อตฺตโน สรีรโต วิจฺฉินฺทิตฺวา ปตติ. ‘‘รุกฺขโต ฉินฺทิตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา มตฺติกตฺถาย ปถวึ ขณิตุํ, อฺมฺปิ ยํกิฺจิ มูลปณฺณาทิวิสเภสชฺชํ ฉินฺทิตฺวา ฉาริกํ อกตฺวาปิ อปฺปฏิคฺคหิตมฺปิ ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏตีติ ทฏฺพฺพํ. อปฺปฏิคฺคหิตตา, อนนุฺาตตา, ธูมาทิอพฺโพหาริกตาภาโว, อชฺโฌหรณนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

ทนฺตโปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิฏฺิโต โภชนวคฺโค จตุตฺโถ.

๕. อเจลกวคฺโค

๑. อเจลกสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๗๓. ปฺจมวคฺคสฺส ปเม มยฺหํ นามาติ ภิกฺขุนา ภูมิยํ เปตฺวา ทินฺนมฺปิ สนฺธาย วทติ. อฺติตฺถิยตา, อนนุฺาตตา, อชฺโฌหรณียตา, อชฺโฌหรณตฺถาย สหตฺถา อนิกฺขิตฺตภาชเน ทานนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

อเจลกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. อุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๗๔. ทุติเย อนาจารํ อาจริตุกามตา, ตทตฺถเมว อุปสมฺปนฺนสฺส อุยฺโยชนา, ตสฺส อุปจาราติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

อุยฺโยชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. สโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๘๑. ตติเย ปาฬิยํ ขุทฺทเก ฆเรติ เอตฺถ ขุทฺทกํ ฆรํ นาม ปฺจหตฺถโต อูนกวิตฺถารํ อธิปฺเปตํ. ตตฺถ จ ปิฏฺสงฺฆาฏโต หตฺถปาเส อวิชหิเตปิ ปิฏฺิวํสาติกฺกโม โหตีติ อาห ‘‘ปิฏฺิวํสํ อติกฺกมิตฺวา’’ติ. ยถา ตถา วา กตสฺสาติ ปิฏฺิวํสํ อาโรเปตฺวา วา อนาโรเปตฺวา วา กตสฺส.

๒๘๓. ปาฬิยํ วีตราคาติ อปริยุฏฺิตราคานํ, อนาคามีนฺจ สงฺคโห. สจิตฺตกนฺติ อนุปวิสิตฺวา นิสีทนจิตฺเตน สจิตฺตกํ. ปริยุฏฺิตราคชายมฺปติกานํ สนฺนิหิตตา, สยนิฆรตา, ทุติยสฺส ภิกฺขุโน อภาโว, อนุปขชฺช นิสีทนนฺติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ.

สโภชนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๘๔-๒๘๙. จตุตฺถปฺจมานิ วุตฺตตฺถานิ.

๖. จาริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา

๒๙๘. ฉฏฺเ ‘‘ปริเยสิตฺวา อาโรจนกิจฺจํ นาม นตฺถี’’ติ วุตฺตตฺตา โย อปริเยสิตพฺโพ อุปสงฺกมิตุํ ยุตฺตฏฺาเน ทิสฺสติ, โส สเจปิ ปกติวจนสฺส สวนูปจารํ อติกฺกมฺม ิโต อุปคนฺตฺวา อาปุจฺฉิตพฺโพ. เตนาห ‘‘อปิ จ…เป… ยํ ปสฺสติ, โส อาปุจฺฉิตพฺโพ’’ติอาทิ.

๓๐๒. อนาปตฺติวาเร เจตฺถ อนฺตรารามาทีนฺเว วุตฺตตฺตา วิหารโต คามวีถึ อนุฺาตการณํ วินา อติกฺกมนฺตสฺสาปิ อาปตฺติ โหติ, น ปน ฆรูปจารํ อติกฺกมนฺตสฺเสว.

ยํ ปน ปาฬิยํ ‘‘อฺสฺส ฆรูปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส…เป… ปมํ ปาทํ อุมฺมารํ อติกฺกาเมตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตํ คาเม ปวิฏฺํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตถาปิ อฺสฺส ฆรูปจารํ อโนกฺกมิตฺวา วีถิมชฺเฌเนว คนฺตฺวา อิจฺฉิติจฺฉิตฆรทฺวาราภิมุเข ตฺวา มนุสฺเส โอโลเกตฺวา คจฺฉนฺตสฺสาปิ ปาจิตฺติยเมว. ตตฺถ เกจิ ‘‘วีถิยํ อติกฺกมนฺตสฺส ฆรูปจารคณนาย อาปตฺติโย’’ติ วทนฺติ. อฺเ ปน ‘‘ยานิ กุลานิ อุทฺทิสฺส คโต, เตสํ คณนายา’’ติ. ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตเรน นิมนฺตนสาทิยนํ, สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉนา, ภตฺติยฆรโต อฺฆรูปสงฺกมนํ, มชฺฌนฺหิกานติกฺกโม, สมยาปทานํ อภาโวติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ.

จาริตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗. มหานามสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๐๓. สตฺตเม มหานาโมติ สุกฺโกทนสฺส ปุตฺโต อนุรุทฺธตฺเถรสฺส, สตฺถุ จ เชฏฺภาตา. อานนฺทตฺเถโร อมิโตทนสฺส ปุตฺโต, นนฺทตฺเถโร ปน สุทฺโธทนสฺเสว.

๓๐๕. ปาฬิยํ กาลํ อาหริสฺสถาติ อชฺชตนํ กาลํ วีตินาเมสฺสถ, สฺเว เภสชฺชํ หริสฺสถาติ วา อตฺโถ. ‘‘อตฺถิ ปวารณา เภสชฺชปริยนฺตา จ รตฺติปริยนฺตา จา’’ติ ตติยโกฏฺาเส นิยมิตเมว เภสชฺชํ นิยมิตกาลนฺตเรเยว คเหตพฺพํ, น ตโต พหิ. อิตรถา วิสุํ ปโยชนํ นตฺถีติ ทฏฺพฺพํ. สปริยนฺตา สงฺฆปวารณา, ตทุตฺตริ เภสชฺชวิฺตฺติ, อคิลานตาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ.

มหานามสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘. อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๑๕. อฏฺเม เอกเมกนฺติ เอตฺถ ทุวงฺคินีปิ ติวงฺคินีปิ เสนา สงฺคยฺหติ. อุยฺยุตฺตจตุรงฺคเสนาทสฺสนาย ตถารูปปจฺจยาทึ วินา คมนํ, อนนุฺาโตกาเส ทสฺสนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.

อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙. เสนาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๑๙. นวเม เสนาย จตุตฺโถ สูริยตฺถงฺคโม, อคิลานตาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.

เสนาวาสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐. อุยฺโยธิกสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๒๒. ทสเม ปาฬิยํ กติ เต ลกฺขานิ ลทฺธานีติ กิตฺตกา ตยา ลทฺธาติ อตฺโถ. อุยฺโยธิกาทิทสฺสนาย ตถารูปปจฺจยํ วินา คมนํ, อนนุฺาโตกาเส ทสฺสนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.

อุยฺโยธิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิฏฺิโต อเจลกวคฺโค ปฺจโม.

๖. สุราปานวคฺโค

๑. สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๒๘. ฉฏฺวคฺคสฺส ปเม ปาฬิยํ กิณฺณปกฺขิตฺตาติ ปิฏฺปูวาทึ อปกฺขิปิตฺวา กิณฺณสงฺขาตํ ธฺงฺกุราทิสุราพีชํ ปกฺขิปิตฺวา กตา. สมฺภารสํยุตฺตาติ สาสปาทิอเนกสมฺภาเรหิ สฺุตฺตา.

มธุกตาลนาฬิเกราทิปุปฺผาทิรโส จิรปริวาสิโต ปุปฺผาสโว นาม. ตถา ปนสาทิ ผลาสโว. มุทฺทิกรโส มธฺวาสโว. อุจฺฉุรโส คุฬาสโว. ติผลติกฏุกาทินานาสมฺภารานํ รโส จิรปริวาสิโต สมฺภารสํยุตฺโต. พีชโต ปฏฺายาติ ยถาวุตฺตานํ ปิฏฺาทีนํ มชฺชตฺถาย ภาชเน ปกฺขิตฺตกาลโต ปฏฺาย.

๓๒๙. โลณโสวีรกํ สุตฺตฺจ อเนเกหิ ทพฺพสมฺภาเรหิ อภิสงฺขโต เภสชฺชวิเสโส. อุยฺยุตฺตสิกฺขาปทานํ อจิตฺตกโลกวชฺเชสุ โลกวชฺชตา ปุพฺเพ วุตฺตนยาวาติ ตตฺถ กิฺจิปิ อวตฺวา อิธ เตหิ อสาธารณวตฺถุวิเสสสิทฺธาย อจิตฺตกปกฺเขปิ อกุสลจิตฺตตาย ตํ โลกวชฺชตาทิวิเสสํ ทสฺเสตุเมว ‘‘วตฺถุอชานนตาย เจตฺถา’’ติอาทินา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ ปมปาราชิกวณฺณนายํ วิตฺถารโต สารตฺถทีปนิยํ วิรทฺธฏฺานวิโสธนวเสน วุตฺตนฺติ ตตฺเถว คเหตพฺพํ. มชฺชภาโว, ตสฺส ปานฺจาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.

สุราปานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๓๐. ทุติเย หสาธิปฺปายตา, อุปสมฺปนฺนสฺส กาเยน กายามสนนฺติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ.

องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. หสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๓๘. ตติเย ปาฬิยํ หสธมฺเม หสธมฺมสฺีติอาทีสุ อุปฺลวาทิมตฺตํ กึ หสธมฺโม โหตีติ คหณวเสน สติ กรณีเย กริยมานํ หสธมฺมํ หสธมฺโมติ คหณวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อุสฺสาเรนฺโตติ อุทเก ิตํ นาวํ ตีเร อาโรเปนฺโต.

ปตนุปฺปตนวาเรสูติ อุทกสฺส อุปริตเล มณฺฑูกคติยา ปตนุปฺปตนวเสน คมนตฺถํ ขิตฺตาย เอกิสฺสา กถลาย วเสน วุตฺตํ. อุทกสฺส อุปริโคปฺผกตา, หสาธิปฺปาเยน กีฬนนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

หสธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. อนาทริยสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๔๔. จตุตฺเถ สุตฺตานุโลมนฺติ มหาปเทสา. อฏฺกถาติปิ วทนฺติ. อุปสมฺปนฺนสฺส ปฺตฺเตน วจนํ, อนาทริยกรณนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

อนาทริยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. ภึสาปนสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๔๕. ปฺจเม อุปสมฺปนฺนตา, ตสฺส ทสฺสนสวนวิสเย ภึสาเปตุกามตาย วายมนนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

ภึสาปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖. โชติสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๕๔. ฉฏฺเ อลาตํ ปติตนฺติ อคฺคิกปาลโต พหิ ปติตํ. วิชฺฌาตนฺติ วิชฺฌาตํ อลาตํ กปาลคฺคิมฺหิ ปกฺขิปิตฺวา ชาเลนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, ตถา เกวลํ อินฺธนํ ปาเตนฺตสฺสปิ วิชฺฌาตํ กปาลคฺคึ มุขวาตาทินา อุชฺชาเลนฺตสฺสปิ. คิลานตาทิการณาภาโว, วิสิพฺเพตุกามตา, สมาทหนนฺติ ตีณิ องฺคานิ.

โชติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗. นหานสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๕๗. สตฺตเม ปาฬิยํ นคเร ถกิเตติ เอตฺถ รฺา จิรํ นหายิตุกาเมน ‘‘อหํ พหิ อุยฺยาเน กตารกฺโข วสิสฺสามิ, นครํ ถเกตฺวา โคเปถา’’ติ อนุฺาตา, เต ถกึสูติ ทฏฺพฺพํ. อสมฺภินฺเนนาติ อนฏฺเน, ตํ ทิวสํ ปุน อคฺคหิตาลงฺกาเรน ปพุทฺธมตฺเตนาติ อธิปฺปาโย. มชฺฌิมเทเส อูนกทฺธมาสนหานํ, สมยาทีนํ อภาโวติ ทฺเว องฺคานิ.

นหานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘. ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๖๘. อฏฺเม ปฏิลทฺธนวจีวเรนาติ เอตฺถ ปุพฺเพ อกตกปฺปํ กติปาหํ นิวาสนตฺถาย ตาวกาลิกวเสน ลทฺธมฺปิ สงฺคยฺหตีติ วทนฺติ.

๓๖๙. ‘‘นวํ นาม อกตกปฺป’’นฺติ สามฺโต วุตฺตตฺตา อฺเน ภิกฺขุนา กปฺปพินฺทุํ ทตฺวา ปริภุตฺตํ จีวรํ, เตน วา, ตโต ลภิตฺวา อฺเน วา เกนจิ ทินฺนมฺปิ กตกปฺปเมว นวํ นาม น โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘นิวาเสตุํ วา ปารุปิตุํ วา’’ติ วุตฺตตฺตา อํสพทฺธกาสาวมฺปิ ปารุปิตพฺพโต กปฺปํ กาตพฺพนฺติ วทนฺติ. จมฺมการนีลํ นาม จมฺมํ นีลวณฺณํ กาตุํ โยชิยมานํ นีลํ. ปกตินีลเมวาติ เกจิ. ยถาวุตฺตจีวรสฺส อกตกปฺปตา, อนฏฺจีวราทิตา, นิวาสนาทิตาติ ตีณิ องฺคานิ.

ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙. วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๗๔. นวเม เยนาติ เยน สทฺธึ, ยสฺส สนฺติเกติ อตฺโถ. สามํ วิกปฺปิตสฺส อปจฺจุทฺธาโร, วิกปฺปนุปคจีวรตา, อวิสฺสาเสน ปริโภโคติ ตีณิ องฺคานิ.

วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐. จีวรอปนิธานสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๗๘. ทสเม ปาฬิยํ อนฺตมโส หสาเปกฺโขปีติ อปิ-สทฺเทน อเถยฺยจิตฺตํ โกเธน ทุกฺขาเปตุกามํ, อวณฺณํ ปกาเสตุกามฺจ สงฺคยฺหติ. เตเนว ‘‘ติเวทน’’นฺติ วุตฺตํ. อุปสมฺปนฺนสฺส ปตฺตาทีนํ อปนิธานํ, วิเหเสตุกามตาทีติ ทฺเว องฺคานิ.

จีวรอปนิธานสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิฏฺิโต สุราปานวคฺโค ฉฏฺโ.

๗. สปฺปาณกวคฺโค

๑. สฺจิจฺจปาณสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๘๒. สตฺตมสฺส ปเม อุสุํ สรํ อสติ ขิปตีติ อิสฺสาโส. น เหตฺถ กิฺจิ ชีวิตํ นาม วิสุํ ติฏฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ปาเณติ สตฺเต. อปฺปมตฺเตน วตฺตํ กาตพฺพนฺติ ยถา ปาณกานํ วิเหสาปิ น โหติ, เอวํ สลฺลกฺเขตฺวา โอตาปนสมฺมชฺชนาทิวตฺตํ กาตพฺพํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.

สฺจิจฺจปาณสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๘๗. ทุติเย อุทกสณฺานกปฺปเทเสติ กทฺทมปาสาณาทิภูมิยํ. ตตฺถาติ อาสิตฺเต กปฺปิยอุทเก. เสสํ วุตฺตนยเมว.

สปฺปาณกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. อุกฺโกฏนสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๙๒. ตติเย ‘‘ตสฺส ภิกฺขุโน สนฺติกํ คนฺตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา ยสฺส อธิกรณํ สงฺฆกมฺเมน นิหตํ, ตสฺส สมฺมุเข เอว อุกฺโกเฏนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. ปรมฺมุเข ปน ทุกฺกฏเมว.

๓๙๕. ‘‘ธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสฺี อุกฺโกเฏติ, อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา อนาทริยตาทิ วิย อุกฺโกฏนํ สยํ อกุสลํ น โหติ, ธมฺมกมฺมสฺาย, ปน วิมติยา จ อุกฺโกฏเนเนว อกุสลํ โหติ. ยถาธมฺมํ นิหตตา, ชานนา, อุกฺโกฏนาติ ตีณิ องฺคานิ.

อุกฺโกฏนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. ทุฏฺุลฺลสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๙๙. จตุตฺเถ อาปตฺตึ อาปชฺชติเยวาติ ธุรนิกฺเขปปกฺเข วุตฺตํ. วตฺถุปุคฺคโลติ อาปนฺนปุคฺคโล. ฉาเทตุกามตาย หิ สติ เอว อวสฺสํ อฺสฺส อาโรจนํ วุตฺตํ, วตฺถุปุคฺคลสฺส จ อาโรจนา นาม น โหตีติ ปฏิจฺฉาทนเมวาติ อธิปฺปาโย. โกฏิ ฉินฺนา โหตีติ ฉาเทสฺสามีติ ธุรนิกฺเขเป สติปิ ปุคฺคลปรมฺปราย คจฺฉนฺตี อาปตฺติโกฏิ ฉิชฺชติ.

๔๐๐. ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺิ จ กายสํสคฺโค จาติ อยํ ทุฏฺุลฺลอชฺฌาจาโร นามา’’ติ อิทํ ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทฏฺกถายํ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส…เป… อาทิโต ปฺจ สิกฺขาปทานิ ทุฏฺุลฺโล นาม อชฺฌาจาโร, เสสานิ อทุฏฺุลฺโล. สุกฺกวิสฺสฏฺิกายสํสคฺคทุฏฺุลฺลอตฺตกามา ปนสฺส อชฺฌาจาโร นามา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๒) อิมินา วจเนน วิรุชฺฌตีติ วีมํสิตพฺพํ. ปุคฺคลเปเมน ฉาทยโต เจตฺถ ‘‘อฺเ ครหิสฺสนฺตี’’ติ ภยวเสน ฉาทนกฺขเณ ปฏิโฆว อุปฺปชฺชตีติ ‘‘ทุกฺขเวทน’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺุลฺลาปตฺติชานนํ, ปฏิจฺฉาเทตุกามตาย ธุรนิกฺเขโปติ ทฺเว องฺคานิ.

ทุฏฺุลฺลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๐๒. ปฺจเม รูปสิปฺปนฺติ เหรฺิกสิปฺปํ. คพฺเภ สยิตกาเลน สทฺธึ วีสติมํ วสฺสํ ปริปุณฺณมสฺสาติ คพฺภวีโส.

๔๐๔. นิกฺขมนียปุณฺณมาสีติ สาวณมาสสฺส ปุณฺณมิยา อาสาฬฺหีปุณฺณมิยา อนนฺตรปุณฺณมี. ปาฏิปททิวเสติ ปจฺฉิมิกาย วสฺสูปนายิกาย. ทฺวาทส มาเส มาตุ กุจฺฉิสฺมึ วสิตฺวา มหาปวารณาย ชาตํ อุปสมฺปาเทนฺตีติ อตฺโถ. ‘‘ตึส รตฺตินฺทิโว มาโส, ทฺวาทสมาสิโก สํวจฺฉโร’’ติ (อ. นิ. ๓.๗๑; ๘.๔๓; วิภ. ๑๐๒๓) วจนโต ‘‘จตฺตาโร มาสา ปริหายนฺตี’’ติ วุตฺตํ. วสฺสํ อุกฺกฑฺฒนฺตีติ วสฺสํ อุทฺธํ กฑฺฒนฺติ, ‘‘เอกมาสํ อธิกมาโส’’ติ ฉฑฺเฑตฺวา วสฺสํ อุปคจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. ตสฺมา ตติโย ตติโย สํวจฺฉโร เตรสมาสิโก โหติ. เต ทฺเว มาเส คเหตฺวาติ นิกฺขมนียปุณฺณมาสโต ยาว ชาตทิวสภูตา มหาปวารณา. ตาว เย ทฺเว มาสา อนาคตา, เตสํ อตฺถาย อธิกมาสโต ลทฺเธ ทฺเว มาเส คเหตฺวา. เตนาห ‘‘โย ปวาเรตฺวา วีสติวสฺโส ภวิสฺสตี’’ติอาทิ. ‘‘นิกฺกงฺขา หุตฺวา’’ติ อิทํ อฏฺารสนฺนํ วสฺสานํ เอกอธิกมาเส คเหตฺวา ตโต วีสติยา วสฺเสสุปิ จาตุทฺทสีอตฺถาย จตุนฺนํ มาสานํ ปริหาปเนน สพฺพทา ปริปุณฺณวีสติวสฺสตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปวาเรตฺวา วีสติวสฺโส ภวิสฺสตีติ มหาปวารณาทิวเส อติกฺกนฺเต คพฺภวสฺเสน สห วีสติวสฺโส ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. ตสฺมาติ ยสฺมา คพฺภมาสาปิ คณนูปคา โหนฺติ, ตสฺมา. เอกวีสติวสฺโสติ ชาติยา วีสติวสฺสํ สนฺธาย วุตฺตํ.

๔๐๖. อฺํ อุปสมฺปาเทตีติ อุปชฺฌาโย, อาจริโย วา หุตฺวา อุปสมฺปาเทติ. โสปีติ อุปสมฺปาเทนฺโตปิ อนุปสมฺปนฺโน. อูนวีสติวสฺสตา, ตํ ตฺวา อุปชฺฌาเยน หุตฺวา อุปสมฺปาทนนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖. เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๐๙. ฉฏฺเ เถยฺยสตฺถภาโว, ตฺวา สํวิธานํ, อวิสงฺเกเตน คมนนฺติ ตีณิ องฺคานิ.

เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๑๒. สตฺตมํ วุตฺตนยเมว.

๘. อริฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๑๗. อฏฺเม อนฺตรายนฺติ อนฺตรา เวมชฺเฌ เอติ อาคจฺฉตีติ อนฺตราโย, ทิฏฺธมฺมิกาทิอนตฺโถ. อานนฺตริยธมฺมาติ อนนฺตเร ภเว ผลนิพฺพตฺตเน นิยุตฺตา เจตนาทิธมฺมาติ อตฺโถ. ‘‘น สคฺคสฺสา’’ติ อิทํ ภิกฺขุนิทูสนกมฺมสฺส อานนฺตริยตฺตาภาวโต วุตฺตํ. อริยสาวิกาสุ, ปน กลฺยาณปุถุชฺชนภูตาย จ พลกฺกาเรน ทูเสนฺตสฺส อานนฺตริยสอสเมว. โมกฺขนฺตรายิกตา ปน โลลายปิ ปกตตฺตภิกฺขุนิยา ทูสกสฺส ตสฺมึ อตฺตภาเว มคฺคุปฺปตฺติยา อภาวโต วุตฺตา.

ตสฺมึ อตฺตภาเว อนิวตฺตนกา อเหตุกอกิริยนตฺถิกทิฏฺิโยว นิยตมิจฺฉาทิฏฺิธมฺมา. ปณฺฑกาทีนํ คหณํ นิทสฺสนมตฺตํ. สพฺพาปิ ทุเหตุกาเหตุกปฏิสนฺธิโย วิปากนฺตรายิกาว ทุเหตุกานมฺปิ มคฺคานุปฺปตฺติโต.

อยนฺติ อริฏฺโ. รเสน รสนฺติ อนวชฺเชน ปจฺจยปริภุฺชนรเสน ปฺจกามคุณปอโภครสํ สมาเนตฺวา. อุปเนนฺโต วิยาติ ฆเฏนฺโต วิย, โส เอว วา ปาโ.

อฏฺิกงฺกลูปมาติ เอตฺถ อฏฺิ เอว นิมฺมํสตาย กงฺกลนฺติ จ วุจฺจติ. ปลิภฺชนฏฺเนาติ อวสฺสํ ปตนฏฺเน. อธิกุฏฺฏนฏฺเนาติ อติ วิย กุฏฺฏนฏฺเน. ปาฬิยํ ‘‘ตถาหํ ภควตา…เป… นาลํ อนฺตรายายา’’ติ อิทํ วตฺถุอนุรูปโต วุตฺตํ. เอวํ ปน อคฺคเหตฺวา อฺเนปิ อากาเรน ยํ กิฺจิ ภควตา วุตฺตํ วิปรีตโต คเหตฺวา ปเรหิ วุตฺเตปิ อมุฺจิตฺวา โวหรนฺตสฺสาปิ วุตฺตนยานุสาเรน ตทนุคุณํ สมนุภาสนกมฺมวาจํ โยเชตฺวา อาปตฺติยา อาโรเปตุํ, อาปตฺติยา อทสฺสนาทีสุ ตีสุ ยํ กิฺจิ อภิรุจิตํ นิมิตฺตํ กตฺวา อุกฺเขปนียกมฺมํ กาตุฺจ ลพฺภติ. สมนุภาสนํ อกตฺวาปิ ‘‘มายสฺมา เอวํ อวจา’’ติ ภิกฺขูหิ วุตฺตมตฺเต ลทฺธิยา อปฺปฏินิสฺสชฺชนปจฺจยาย ทุกฺกฏาปตฺติยาปิ อุกฺเขปนียกมฺมํ กาตุมฺปิ วฏฺฏเตวาติ ทฏฺพฺพํ. ธมฺมกมฺมตา, สมนุภาสนาย อปฺปฏินิสฺสชฺชนนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

อริฏฺสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙. อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๒๔. นวเม ‘‘อุกฺขิตฺโต อโนสาริโต’’ติ วุตฺตตฺตา อริฏฺสฺส อุกฺเขปนียกมฺมํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

๔๒๕. ปาฬิยํ ‘‘เอกจฺฉนฺเน’’ติ สามฺโต วุตฺตตฺตา นานูปจาเรปิ เอกจฺฉนฺเน นิปชฺชเน ปณฺณตฺตึ อชานนฺตสฺส อรหโตปิ อุกฺขิตฺตานุวตฺตกานมฺปิ ปาจิตฺติยเมว. อกตานุธมฺมตา, ตฺวา สมฺโภคาทิกรณนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐. กณฺฏกสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๒๘. ทสเม ปิเรติ สมฺโพธนตฺเถ นิปาตปทํ. เสสํ อนนฺตรสิกฺขาปททฺวเย วุตฺตนยเมว.

กณฺฏกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิฏฺิโต สปฺปาณกวคฺโค สตฺตโม.

๘. สหธมฺมิกวคฺโค

๑. สหธมฺมิกสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๓๔. อฏฺมวคฺคสฺส ปเม อุปสมฺปนฺนสฺส ปฺตฺเตน วจนํ, อสิกฺขิตุกามสฺส เลเสน เอวํ วจนนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

สหธมฺมิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๓๘. ทุติเย อลชฺชิตาติ อลชฺชิตาย. เอวํ เสเสสุปิ. สฺจิจฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชตีติอาทิ ภิกฺขุภิกฺขุนีนฺเว วุตฺตํ อลชฺชิลกฺขณํ, สามเณราทีนํ, ปน คหฏฺานฺจ สาธารณวเสน ยถาสกํ สิกฺขาปทวีติกฺกมนปฏิคูหนาทิโต เวทิตพฺพํ. ลชฺชิลกฺขเณปิ เอเสว นโย. กิฺจาปิ กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเนปิ มทฺทิตฺวา กโรนฺโต, กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตาย กโรนฺโตปิ ตงฺขณิกาย อลชฺชิตาย เอวํ กโรนฺติ. ตถาปิ กุกฺกุจฺจาทิเภเท วิสุํ คหิตาติ ทฏฺพฺพํ.

วชฺชิปุตฺตกา ทสวตฺถุทีปกา. ปรูปหารอฺาณกงฺขาปรวิตารณาทิวาทาติ เอตฺถ อรหตฺตํ ปฏิชานนฺตานํ กุหกานํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ ทิสฺวา ‘‘มารกายิกา เทวตา อสุจึ อุปสํหรนฺตี’’ติคาหิโน ปรูปหารวาทา นาม. อรหโต สพฺเพสํ อิตฺถิปุริสาทีนํ นามาทิอชานเน อฺาณํ, ตตฺถ สนฺนิฏฺานภาเวน กงฺขา, ปรโต สุตฺวา นามาทิชานเนน ปรวิตารโณ อตฺถีติวาทิโน อฺาณวาทา, กงฺขาวาทา, ปรวิตารณวาทา จ เตสํ, มหาสงฺฆิกาทีนฺจ วิภาโค กถาวตฺถุปฺปกรเณ วุตฺโต.

จตฺตาโร มคฺคา จ ผลานิ จาติ เอตฺถ -กาเรน อภิฺาปฏิสมฺภิทาปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพํ. เกจีติ ปริยตฺติธรา ธมฺมกถิกา. ปุน เกจีติ ปฏิปตฺติธรา ปํสุกูลิกตฺเถรา. อิตเร ปนาติอาทีสุ อยํ อธิปฺปาโย – ธมฺมกถิกตฺเถรา ปน ปํสุกูลิกตฺเถเรหิ อาภตํ สุตฺตํ สุตฺวา –

‘‘ยาว ติฏฺนฺติ สุตฺตนฺตา, วินโย ยาว ทิปฺปติ;

ตาว ทกฺขนฺติ อาโลกํ, สูริเย อพฺภุฏฺิเต ยถา.

‘‘สุตฺตนฺเตสุ อสนฺเตสุ, ปมุฏฺเ วินยมฺหิ จ;

ตโม ภวิสฺสติ โลเก, สูริเย อตฺถงฺคเต ยถา.

‘‘สุตฺตนฺเต รกฺขิเต สนฺเต, ปฏิปตฺติ โหติ รกฺขิตา;

ปฏิปตฺติยํ ิโต ธีโร, โยคกฺเขมา น ธํสตี’’ติ. (อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑๓๐) –

อิทํ สุตฺตํ อาหริตฺวา อตฺตโนว วาทํ ปติฏฺเปนฺตา ปาราชิกานาปชฺชนวเสน ิตา ปฏิปตฺติสงฺคหิตา ปริยตฺติเยว มูลนฺติ อาหํสูติ. เตนาห ‘‘สเจ ปฺจ ภิกฺขู จตฺตาริ ปาราชิกานิ รกฺขณกา…เป… สาสนํ วุฑฺฒึ วิรุฬฺหึ คมยิสฺสนฺตี’’ติ. เอเตน จ ปริกฺขีเณ กาเล ลชฺชิคณํ อลภนฺเตน วินยธเรน อลชฺชิโนปิ ปกตตฺเต สงฺคเหตฺวา เตหิ สห ธมฺมามิสสมฺโภคํ สํวาสํ กโรนฺเตน พหู กุลปุตฺเต อุปสมฺปาเทตฺวา สาสนํ ปคฺคเหตุํ วฏฺฏตีติ อิทํ สิชฺฌตีติ ทฏฺพฺพํ. ครหิตุกามตา, อุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก สิกฺขาปทวิวณฺณนนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

วิเลขนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๔๔. ตติเย ปาฬิยํ โก ปน วาโท ภิยฺโยติ เตหิ อฺเหิ ภิกฺขูหิ ทิฏฺทฺวตฺติวารโต ภิยฺโย ปน วิตฺถาเรน อุทฺทิสิยมาเน ปาติโมกฺเข นิสินฺนปุพฺพตา อตฺถิ เจ, ตตฺถ กิเมว วตฺตพฺพํ, อาปตฺติโมกฺโข นตฺถิ เอวาติ อธิปฺปาโย. ตฺจ ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพติ นฺติ การณตฺเถ อุปโยควจนํ, ตายาติ อตฺโถ. ยถา ธมฺโม จ วินโย จ ิโต, ตถา ตาย อาปตฺติยา กาเรตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ. โมหาโรปนํ, ติกฺขตฺตุํ สุตภาโว, โมเหตุกามสฺส โมหนนฺติ ตีณิ องฺคานิ.

โมหนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๕๑. จตุตฺเถ ปาฬิยํ กายปฏิพทฺเธน วาติ เอตฺถ ปาสาณาทินิสฺสคฺคิยปหาโรปิ สงฺคหิโต.

๔๕๒. รตฺตจิตฺโตติ กายสํสคฺคราเคน วุตฺตํ. เมถุนราเคน ปน ปหารโต ปุริสาทีสุ ทุกฺกฏเมว. โมกฺขาธิปฺปาเยน ทณฺฑโกฏิยา สปฺปาทึ ฆฏฺเฏตฺวา มณฺฑูกาทึ โมเจนฺตสฺสปิ อนาปตฺติ เอว. กุปิตตา, อุปสมฺปนฺนสฺส น โมกฺขาธิปฺปาเยน ปหาโรติ ทฺเว องฺคานิ.

ปหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. ตลสตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๕๗. ปฺจเม น ปหริตุกามตาย ทินฺนตฺตา ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ กิมิทํ ทุกฺกฏํ, ปหารปจฺจยา, อุทาหุ อุคฺคิรณปจฺจยาติ? อุคฺคิรณปจฺจยาว, น ปหารปจฺจยา. น หิ ปหริตุกามตาย อสติ ตปฺปจฺจยา กาจิ อาปตฺติ ยุตฺตา, อุคฺคิรณสฺส ปน อตฺตโน สภาเวน อสณฺิตตฺตา ตปฺปจฺจยา ปาจิตฺติยํ น ชาตํ, อสุทฺธจิตฺเตน กตปโยคตฺตา จ เอตฺถ อนาปตฺติ น ยุตฺตาติ ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.

๔๕๘. ปุพฺเพติ อนนฺตรสิกฺขาปเท. เสสํ อนนฺตรสทิสเมว.

ตลสตฺติกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖. อมูลกสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๕๙. ฉฏฺเ ‘‘อตฺตปริตฺตาณํ กโรนฺตา’’ติ อิทํ น จ เวรมูลิกา อนุทฺธํสนาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อนุทฺธํสนกฺขเณ ปน โกปจิตฺตเมว อุปฺปชฺชติ. เตเนว ‘‘ทุกฺขเวทน’’นฺติ วุตฺตํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.

อมูลกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗. กุกฺกุจฺจุปฺปาทนสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๖๔. สตฺตเม อุปสมฺปนฺนสฺส อผาสุกามตา, กุกฺกุจฺจุปฺปาทนนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

กุกฺกุจฺจุปฺปาทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘. อุปสฺสุติสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๗๑. อฏฺเม สุยฺยตีติ สุติ, วจนํ. ตสฺสา สมีปํ อุปสฺสุติ. สุยฺยติ เอตฺถาติ สุตีติ เอวฺหิ อตฺเถ คยฺหมาเน สวนฏฺานสมีเป อฺสฺมึ อสฺสวนฏฺาเน ติฏฺตีติ อาปชฺชติ. อฏฺกถายฺจ อุปสฺสุติ-สทฺทสฺเสว อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยตฺถ ตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ, น สุติ-สทฺทมตฺตสฺส.

๔๗๓. เอกปริจฺเฉทานีติ กทาจิ อกิริยโต, กทาจิ กิริยโต สมุฏฺานสามฺเน วุตฺตํ. อุปสมฺปนฺเนน โจทนาธิปฺปาโย, สวนนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

อุปสฺสุติสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙. ขิยฺยนสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๗๔. นวเม ธมฺมกมฺมตา, ชานนํ, ฉนฺทํ ทตฺวา ขิยฺยนนฺติ ตีณิ องฺคานิ.

ขิยฺยนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐. ปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๘๑. ทสเม วินิจฺฉยกถาย ธมฺมิกตา, ตํ ตฺวา กมฺมโต ปฏฺาย เอกสีมฏฺสฺส สมานสํวาสิกสฺส หตฺถปาสวิชหนนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

ปกฺกมนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๑. ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๘๔. เอกาทสเม อุปสมฺปนฺนสฺส ธมฺเมน ลทฺธสมฺมุติตา, สงฺเฆน สทฺธึ จีวรํ ทตฺวา ขิยฺยิตุกามตาย ขิยฺยนนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

ทุพฺพลสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๘๙. ทฺวาทสมํ วุตฺตนยเมว.

นิฏฺิโต สหธมฺมิกวคฺโค อฏฺโม.

๙. ราชวคฺโค

๑. อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา

๔๙๙. นวมวคฺคสฺส ปเม ปาฬิยํ สํสุทฺธคหณิโกติ เอตฺถ คหณีติ คพฺภาสยสฺิโต มาตุ กุจฺฉิปฺปเทโส, ปุริสนฺตรสุกฺกาสมฺผุฏฺตาย สํสุทฺธคหณิโก. อภิสิตฺตขตฺติยตา, อุภินฺนมฺปิ สยนิฆรโต อนิกฺขนฺตตา, อปฺปฏิสํวิทิตสฺส อินฺทขีลาติกฺกโมติ ตีณิ องฺคานิ.

อนฺเตปุรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. รตนสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๐๖. ทุติเย อาวสถสฺสาติ เอตฺถ อนฺโตอาราเม วา โหตุ อฺตฺถ วา, ยตฺถ กตฺถจิ อตฺตโน วสนฏฺานํ อาวสโถ นาม. ฉนฺเทนปิ ภเยนปีติ วฑฺฒกิอาทีสุ ฉนฺเทน, ราชวลฺลเภสุ ภเยน. อากิณฺณมนุสฺเสปิ ชาเต…เป… อาสงฺกนฺตีติ ตสฺมึ นิมฺมนุสฺสฏฺาเน ปจฺฉา อากิณฺณมนุสฺเส ชาเตปิ วิสริตฺวา คมนกาเล อฺสฺส อทิฏฺตฺตา ตเมว ภิกฺขุํ อาสงฺกนฺติ. ปติรูปํ นาม กปฺปิยภณฺเฑ สยํ ปํสุกูลํ คเหตฺวา อกปฺปิยภณฺเฑ ปติรูปานํ อุปาสกาทีนํ ทสฺเสตฺวา เจติยาทิปุฺเ นิโยชนํ วา ทาเปตฺวา นิรเปกฺขคมนํ วา. สมาทเปตฺวาติ ยาจิตฺวา. ปรสนฺตกตา, วิสฺสาสคฺคาหปํสุกูลสฺานํ อภาโว, อนนุฺาตการณา อุคฺคหณาทิ จาติ ตีณิ องฺคานิ.

รตนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. วิกาลคามปฺปวิสนสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๐๘. ตติเย ปาฬิยํ ภยกถนฺติ ราชโจราทิภยํ วา โรคามนุสฺสทุพฺภิกฺขกนฺตาราทิภยํ วา อารพฺภ ปวตฺตํ. วิสิขากถนฺติ สุนิวิฏฺาทิวีถิกถํ. กุมฺภฏฺานกถนฺติ อุทกติตฺถกถํ, กุมฺภทาสีกถํ วา. ปุพฺพเปตกถนฺติ อตีตาติกถํ. นานตฺตกถนฺติ วุตฺตาหิ, วกฺขมานาหิ จ วิมุตฺตํ นานาสภาวํ นิรตฺถกกถํ. โลกกฺขายิกนฺติ ‘‘อยํ โลโก เกน นิมฺมิโต’’ติอาทินา โลกสภาวกฺขานวเสน ปวตฺตนกถา. เอวํ สมุทฺทกฺขายิกา เวทิตพฺพา. อิติ ภโว อิติ อภโวติ ยํ วา ตํ วา นิรตฺถกการณํ วตฺวา ปวตฺติตกถา อิติภวาภวกถา. เอตฺถ จ ภโว สสฺสตํ, วุฑฺฒิ, กามสุขฺจาติ ติวิโธ, อภโว ตพฺพิปรีตวเสน. อิติ อิมาย ฉพฺพิธาย อิติภวาภวกถาย สทฺธึ ทฺวตฺตึสติรจฺฉานกถา นาม โหนฺติ. อถ วา ปาฬิยํ สรูปโต อนาคตาปิ อรฺปพฺพตนทีทีปกถา อิติ-สทฺเทน สงฺคเหตฺวา ทฺวตฺตึสติรจฺฉานกถาติ วุจฺจนฺติ. อิติ วาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ปการตฺเถ. วา-สทฺโท วิกปฺปตฺเถ. ตสฺมา เอวํ ปการํ อิโต อฺํ วา ตาทิสํ นิรตฺถกกถํ กเถตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.

๕๑๒. อุสฺสาหํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตฺวา วิหารํ คจฺฉนฺตาติ เอตฺถ คามูปจารโต พหิ นิกฺขนฺเต อนฺตรารามาทีนมุปจารํ ปวิฏฺเ สนฺธาย วุตฺตํ. คามูปจารพฺภนฺตเร ปน ปฏิปสฺสทฺธุสฺสาหานมฺปิ ปุน ตเมว วา อฺํ วา คามํ ปวิสิตุกามตาย สติ อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิ. ‘‘กุลฆเร วา…เป… คนฺตพฺพ’’นฺติ อิทํ ปน ปุเรภตฺตํ ปวิฏฺานํ วิกาเล สฺชาเต วิกาเล คามปฺปเวสสฺส อาปุจฺฉิตพฺพตาย วุตฺตํ. อทินฺนาทาเน วุตฺตนเยนาติ ทุติยเลฑฺฑุปาตํ สนฺธาย วุตฺตํ.

๕๑๕. อนฺตรารามนฺติอาทีสูติ เอตฺถ อุสฺสวทิวสาทีสุ มนุสฺเสหิ คาเม ปทกฺขิณํ กาเรนฺตํ ชินพิมฺพาทึ ปูเชตุกาเมหิ วา โรควูปสมาทิยตฺถํ มนุสฺเสหิ ยาจิเตหิ วา ภิกฺขูหิ สุปฺปฏิจฺฉนฺนาทิวิธึ อกตฺวาปิ วีถิมชฺเฌเนว คามํ ปทกฺขิณํ กาตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ อนาปตฺติวาเร อวุตฺตตฺตา, ‘‘มคฺคา อโนกฺกมิตฺวา…เป… ปาจิตฺติย’’นฺติ (กงฺขา. อฏฺ. วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปทวณฺณนา) ปฏิกฺขิตฺตตฺตา จ. เวสาลึ อนุปริยายิตฺวา ปริตฺตํ กโรนฺเตนาปิ อานนฺทตฺเถเรน สุปฺปฏิจฺฉนฺนตาทึ อโกเปนฺเตเนว, อปฺตฺเต วา สิกฺขาปเท กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘อนฺตรารามาทิคามนฺตเร ิเตหิ ครุฏฺานียานํ ปจฺจุคฺคมนานุคฺคมนาทิวเสน คามวีถึ โอตริตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตมฺปิ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺตํ ปติ กาตุํ น วฏฺฏติ เอว. อนฺตรารามาทิกปฺปิยภูมึ ปน อุทฺทิสฺส คจฺฉนฺตํ ปติ กาตุํ วฏฺฏตีติ ขายติ, วีมํสิตพฺพํ. สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉนา, อนนุฺาตการณา วิกาเล คามปฺปเวโสติ ทฺเว องฺคานิ.

วิกาลคามปฺปวิสนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๒๐. จตุตฺเถ ปาฬิยํ วาสิชเฏติ วาสิทณฺฑเก. อฏฺิมยาทิสูจิฆรตา, กรณการาปนาทิวเสน อตฺตโน ปฏิลาโภติ ทฺเว องฺคานิ.

สูจิฆรสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. มฺจปีสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๒๑. ปฺจเม ปาฬิยํ อาสยโต, ภิกฺขเว, โมฆปุริโส เวทิตพฺโพติ หีนชฺฌาสยวเสน อยํ ตุจฺฉปุริโสติ าตพฺโพ, หีนาย ปจฺจเย โลลตาย ปุคฺคลสฺส ตุจฺฉตา าตพฺพาติ อธิปฺปาโย. อิมสฺมึ สิกฺขาปเท, อิโต ปเรสุ จ ปฺจสุ อตฺตนา การาปิตสฺส ปฏิลาเภ เอว ปาจิตฺติยํ. ปริโภเค ปนสฺส, อฺเสฺจ ทุกฺกฏเมว. ปมาณาติกฺกนฺตมฺจปีตา, อตฺตโน กรณการาปนวเสน ปฏิลาโภติ ทฺเว องฺคานิ.

มฺจปีสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖. ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๒๖. ฉฏฺเ โปฏกิตูลนฺติ ติณคจฺฉชาติกานํ ตูลํ. เสสํ วุตฺตนยเมว.

ตูโลนทฺธสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗. นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๓๑-๕๓๖. สตฺตเม นิสีทนสฺส ปมาณาติกฺกนฺตตา, อตฺตโน กรณาทินา ปฏิลาโภติ ทฺเว องฺคานิ.

นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕๓๗-๕๔๗. อิมินา นเยน อฏฺมนวมทสเมสุปิ องฺคานิ เวทิตพฺพานิ. เสสํ สพฺพตฺถ สุวิฺเยฺยเมวาติ.

นิฏฺิโต ราชวคฺโค นวโม.

ขุทฺทกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๖. ปาฏิเทสนียกณฺฑํ

๑. ปมปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา

๕๕๓. ปาฏิเทสนีเยสุ ปเม ปฏิเทเสตพฺพาการทสฺสนนฺติ เอวํ อาปตฺตึ นวกสฺส สนฺติเก เทเสตพฺพาการทสฺสนํ. อิมินา ลกฺขเณน สมฺพหุลานํ อาปตฺตีนมฺปิ วุฑฺฒสฺส สนฺติเก จ เทเสตพฺพากาโร สกฺกา วิฺาตุนฺติ. ตตฺรายํ นโย – ‘‘คารยฺเห, อาวุโส, ธมฺเม อาปชฺชึ อสปฺปาเย ปาฏิเทสนีเย’’ติ เอวํ สมฺพหุลาสุ. วุฑฺฒสฺส ปน สนฺติเก ‘‘คารยฺหํ, ภนฺเต, ธมฺมํ…เป… คารยฺเห, ภนฺเต, ธมฺเม’’ติ โยชนา เวทิตพฺพา. ตตฺถ อสปฺปายนฺติ สคฺคโมกฺขนฺตรายกรนฺติ อตฺโถ. อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา อนฺตรฆเร ิตาย หตฺถโต สหตฺถา ยาวกาลิกคฺคหณํ, อชฺโฌหรณนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

ปมปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕๕๘. ทุติเย ปริปุณฺณูปสมฺปนฺนาย อนนุฺาตากาเรน โวสาสนา, อนิวาเรตฺวา โภชนชฺโฌหาโรติ ทฺเว องฺคานิ.

๕๖๓. ตติเย เสกฺขสมฺมตตา, ฆรูปจาเร อนิมนฺติตตา, คิลานสฺส อนิจฺจภตฺตาทึ คเหตฺวา ภุฺชนนฺติ ตีณิ องฺคานิ.

๕๗๐. จตุตฺเถ สาสงฺการฺเสนาสนตา, อนนุฺาตํ ยาวกาลิกํ อปฺปฏิสํวิทิตํ อชฺฌาราเม ปฏิคฺคเหตฺวา อคิลานสฺส อชฺโฌหรณนฺติ ทฺเว องฺคานิ. เสสํ อุตฺตานเมว.

ปาฏิเทสนียวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๗. เสขิยกณฺฑํ

๑. ปริมณฺฑลวคฺควณฺณนา

๕๗๖. เสขิเยสุ ยสฺมา วตฺตกฺขนฺธเก (จูฬว. ๓๕๖ อาทโย) วุตฺตวตฺตานิปิ สิกฺขิตพฺพตฺตา เสขิยาเนว, ตสฺมา ปาราชิกาทีสุ วิเยตฺถ ปาฬิยํ ปริจฺเฉโท น กโต. จาริตฺตนยทสฺสนตฺถฺจ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ โอลมฺเพนฺโต นิวาเสยฺย, ทุกฺกฏ’’นฺติ อวตฺวา ‘‘สิกฺขา กรณียา’’ติ สพฺพตฺถ ปาฬิ อาโรปิตา. ปทภาชเน ปน ‘‘อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา สพฺพตฺถ อนาทริยกรเณ ทุกฺกฏํ เวทิตพฺพํ.

อฏฺงฺคุลมตฺตนฺติ มตฺต-สทฺเทน ตโต กิฺจิ อธิกํ, อูนมฺปิ สงฺคณฺหาติ. เตเนว นิสินฺนสฺส จตุรงฺคุลมตฺตมฺปิ วุตฺตํ. น หิ นิสินฺนสฺส จตุรงฺคุลปฺปมาณํ, ิตสฺส อฏฺงฺคุลเมวาติ สกฺกา นิยเมตุํ อูนาธิกตฺตสมฺภวโต. ตสฺมา ยถา สารุปฺปํ โหติ เอวํ อฏฺงฺคุลานุสาเรน นิวาสนฺเว อธิปฺเปตนฺติ คเหตพฺพํ. เตเนว วกฺขติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ สุกฺขชงฺโฆ วา’’ติอาทิ. กุรุนฺทิยํ ‘‘อชานนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ อาทรํ กตฺวา อุคฺคณฺหนฺตสฺสาปิ อชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาปิ นิรนฺตรํ นิวาสนปารุปนวตฺตํ สิกฺขิตพฺพํ, อสิกฺขิโต อนาทริยเมว. ปริมณฺฑลคฺคหเณน อุกฺขิปิตฺวา นิวาสนมฺปิ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ อาห ‘‘อุกฺขิปิตฺวา วา โอตาเรตฺวา วา’’ติ.

สจิตฺตกนฺติ วตฺถุวิชานนจิตฺเตน สจิตฺตกํ. สารตฺถทีปนิยํ ปน อุปติสฺสตฺเถรวาทนเยน โลกวชฺชตฺตํ คเหตฺวา ‘‘วตฺถุวิชานนจิตฺเตน, ปณฺณตฺติวิชานนจิตฺเตน จ สจิตฺตก’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. เสขิยกณฺฑ ๓.๕๗๖) วุตฺตํ. ตตฺถ จ วตฺถุวิชานนํ วิสุํ น วตฺตพฺพํ. ปณฺณตฺติวิชานเนน ตสฺสาปิ อนฺโตคธภาวโต อิทํ วตฺถุํ เอวํ วีติกฺกมนฺตสฺส อาปตฺตีติ วิชานนฺโต หิ ปณฺณตฺตึ วิชานาตีติ วุจฺจติ. อุปติสฺสตฺเถรวาเท เจตฺถ ปณฺณตฺตึ อชานิตฺวา อปริมณฺฑลนิวาสนาทิวตฺถุเมว ชานนฺตสฺส ปณฺณตฺติวีติกฺกมานาทริยาภาวา สพฺพเสขิเยสุ อนาปตฺติ เอว อภิมตา, ตฺจ น ยุตฺตํ โกสมฺพกฺขนฺธเก (มหาว. ๔๕๑ อาทโย) วจฺจกุฏิยํ อุทกาวเสสํ เปนฺตสฺส ปณฺณตฺติวิชานนาภาเวปิ อาปตฺติยา วุตฺตตฺตา. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ อาปตฺตึ อาปนฺโน โหติ …เป… โส อปเรน สมเยน ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺิ โหตี’’ติอาทิ (มหาว. ๔๕๑). อฏฺกถายฺจสฺส ‘‘ตฺวํ เอตฺถ อาปตฺติภาวํ น ชานาสีติ, อาม น ชานามีติ. โหตุ อาวุโส, เอตฺถ อาปตฺตีติ, สเจ โหติ, เทเสสฺสามีติ. สเจ ปน เต, อาวุโส, อสฺจิจฺจ อสติยา กตํ, นตฺถิ อาปตฺตีติ. โส ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺิ อโหสี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๔๕๑) วุตฺตํ, ตถา ‘‘อธมฺมวาทีติ อุกฺขิตฺตานุวตฺตเกสุ อฺตโร’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๔๕๗-๔๕๘) จ วุตฺตํ. ขนฺธกวตฺตานฺหิ เสขิยตฺตา ตตฺถ วุตฺโต นโย อิเมสํ, อิธ วุตฺโต จ เตสํ สาธารโณว โหตีติ. เตเนว ‘‘อสฺจิจฺจ อสติยา กตํ, นตฺถิ อาปตฺตี’’ติ เอวํ อิธ วุตฺโต อาปตฺตินโย ตตฺถาปิ ทสฺสิโต. ตสฺมา ผุสฺสเทวตฺเถรวาเท เอว ตฺวา วตฺถุวิชานนจิตฺเตเนว สพฺพเสขิยานิ สจิตฺตกานิ, น ปณฺณตฺติวิชานนจิตฺเตน. ภิยฺโยกมฺยตายสูปพฺยฺชนปฏิจฺฉาทนอุชฺฌานสฺีติ ทฺเว สิกฺขาปทานิ โลกวชฺชานิ อกุสลจิตฺตานิ, เสสานิ ปณฺณตฺติวชฺชานิ, ติจิตฺตานิ, ติเวทนานิ จาติ คหณเมว ยุตฺตตรํ ทิสฺสติ. เตเนเวตฺถ ‘‘อสฺจิจฺจาติ ปุรโต วา ปจฺฉโต วา โอลมฺเพตฺวา นิวาเสสฺสามีติ เอวํ อสฺจิจฺจา’’ติอาทินา วตฺถุอชานนวเสเนว อนาปตฺติวณฺณนา กตา, น ปณฺณตฺติวิชานนจิตฺตวเสน.

อปิจ ‘‘ยสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตํ โลกวชฺช’’นฺติ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) อิมินา ลกฺขณวจเนนาปิ เจตํ สิชฺฌติ. วตฺถุวิชานนจิตฺตวเสเนว เหตฺถ ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ วุตฺตํ. อิตรถา ปณฺณตฺติวิชานนจิตฺตวเสน สพฺพสิกฺขาปทานมฺปิ สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตสฺส อกุสลตฺตนิยเมน โลกวชฺชตฺตปฺปสงฺคโต ปณฺณตฺติวชฺชเมว น สิยา, อิทฺจ วจนํ นิรตฺถกํ สิยา อิมินา วจเนน นิวตฺเตตพฺพสฺส สิกฺขาปทสฺส อภาวา. น จ เสขิเยสุ วตฺถุวิชานนจิตฺเตน สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ ปาณาติปาตาทีสุ วิย อกุสลเมวาติ นิยโม อตฺถิ, เยเนตฺถ โลกวชฺชตา ปสชฺเชยฺย, ‘‘อนาทริยํ ปฏิจฺจา’’ติ เจตํ ปาฬิวจนํ วตฺถุํ ชานิตฺวา ตีหิ จิตฺเตหิ วีติกฺกมเมว อนาทริยํ กตฺวา วุตฺตํ, น ปณฺณตฺตึ ชานิตฺวา อกุสลจิตฺเตเนว วีติกฺกมนฺติ คเหตพฺพํ. อฺถา ขนฺธกปาฬิยา, อฏฺกถายฺจ ปุพฺพาปรฺจ วิรุชฺฌนโตติ อมฺหากํ ขนฺติ. ยถา วา น วิรุชฺฌติ, ตถา เอตฺถ อธิปฺปาโย คเวสิตพฺโพ. อนาทริยํ, อนาปตฺติการณาภาโว, อปริมณฺฑลนิวาสนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. ยถา เจตฺถ, เอวํ สพฺพตฺถ. เกวลํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตปฏิปกฺขกรณวเสน ตติยงฺคโยชนเมว วิเสโส.

๕๗๗. ทุติยาทีสุ คิหิปารุตนฺติ เสตปฏปารุตาทิ. วิหาเรปีติ สงฺฆสนฺนิปาตพุทฺธุปฏฺานาทิกาลํ สนฺธาย วุตฺตํ.

๕๗๘. คณฺิกํ ปฏิมุฺจิตฺวาติอาทิ ปฏิจฺฉาทนวิธิทสฺสนํ. คีวํ ปฏิจฺฉาเทตฺวาติอาทินา วุตฺตตฺตา สฺจิจฺจ คีวํ, มณิพนฺธนฺจ อปฺปฏิจฺฉาเทนฺตสฺส อาปตฺติ. เอตฺถาปิ ปริมณฺฑลสิกฺขาปทสฺส สาธารณตฺตา ชาณุมณฺฑลโต เหฏฺา จตุรงฺคุลมตฺตํ โอตาเรตฺวา อโนลมฺเพตฺวา ปริมณฺฑลเมว ปารุปิตพฺพํ.

๕๗๙. วิวริตฺวา นิสีทโตติ วิหาเร วิย เอกํสปารุปนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘วาสตฺถาย อุปคตสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา วาสาธิปฺปายํ วินา ธมฺมเทสนปริตฺตภณนาทิอตฺถาย สุจิรมฺปิ นิสีทนฺเตน สพฺพํ อนฺตรฆรวตฺตํ ปูเรนฺเตเนว นิสีทิตพฺพํ. นิสีทนปฏิสํยุตฺเตสุ เอว จ สิกฺขาปเทสุ ‘‘วาสูปคตสฺสา’’ติ อนาปตฺติยา วุตฺตตฺตา วาสตฺถาย อนฺตรฆรํ อุปคจฺฉนฺเตนาปิ สุปฺปฏิจฺฉนฺนตาทิสพฺพํ อโกเปนฺเตเนว คนฺตพฺพํ. ‘‘วาสูปคตสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํ, น ปน อุปคจฺฉมานสฺสาติ. เกจิ ปน ‘‘เอเกกสฺมึ ปมํ คนฺตฺวา วาสปริคฺคเห กเต ตโต อฺเหิ ยถาสุขํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. อปเร ปน ‘‘เคหสฺสามิเกหิ ‘ยาว ตุมฺเห นิวสิสฺสถ, ตาว ตุมฺหากํ อิมํ เคหํ เทมี’ติ ทินฺเน อฺเหิ อวาสาธิปฺปาเยหิ อนฺตราราเม วิย ยถาสุขํ คนฺตุํ, นิสีทิตุฺจ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ สพฺพํ น คเหตพฺพํ ตถาวจนาภาวา, ทานลกฺขณาภาวา, ตาวตฺตเกน วิหารสงฺขฺยานุปคมนโต จ. ‘‘ยาว นิสีทิสฺสถ, ตาว ตุมฺหากํ อิมํ เคหํ เทมี’’ติ เทนฺโตปิ หิ ตาวกาลิกเมว เทติ วตฺถุปริจฺจาคลกฺขณตฺตา ทานสฺส.

๕๘๒. จตุหตฺถปฺปมาณนฺติ วฑฺฒกีหตฺถํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วทนฺติ.

๕๘๔. อุกฺขิตฺตจีวโร หุตฺวาติ กฏิโต อุทฺธํ กายพนฺธนาทิทสฺสนวเสเนวุกฺขิปนํ สนฺธาย วุตฺตํ ปิณฺฑาย จรโต ปตฺตคฺคหณาทิมตฺตสฺส อนุฺาตตฺตา. เตเนว ‘‘นิสินฺนกาเล ปน ธมกรณ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. นิสินฺนกาเล หิ ขนฺเธ ลคฺคปตฺตตฺถวิกาทิโต ธมกรณํ นีหรนฺตสฺส กฏิโต อุทฺธมฺปิ ทิสฺสติ, ตถา อทสฺเสตฺวา นีหริตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. อาสเน นิสีทนฺตสฺสาปิ จ ปารุปิตจีวรํ กิฺจิ อุกฺขิปิตฺวา สงฺฆาฏึ ชงฺฆปิณฺเฑหิ อนุกฺขิปิตฺวาว นิสีทิตพฺพํ. อิมสฺมิฺเว ปน สิกฺขาปเท ‘‘วาสูปคตสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา นิสีทนปฏิสํยุตฺเตสุ ฉฏฺอฏฺเมสุ อวุตฺตตฺตา วาสูปคเตนาปิ สุสํวุเตน โอกฺขิตฺตจกฺขุนาว นิสีทิตพฺพํ. เตเนว มาติกาฏฺกถายมฺปิ เตสํ วิเสสํ อวตฺวา อิเธว ‘‘วาสูปคตสฺส ปน อนาปตฺตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. อุกฺขิตฺตกสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตา.

ปริมณฺฑลวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. อุชฺชคฺฆิกวคฺควณฺณนา

๕๘๖. ทุติยวคฺคาทิอุชฺชคฺฆิกอปฺปสทฺเทสุ นิสีทนปฏิสํยุตฺเตสุปิ วาสูปคตสฺส อนาปตฺติ น วุตฺตา, กายปฺปจาลกาทีสุ เอว ปน วุตฺตา. ปาฬิโปตฺถเกสุ ปเนตํ เกสุจิ เปยฺยาเลน พฺยาโมหิตตฺตา น สุฏฺุ วิฺายติ. ยตฺถ จ อนฺตรฆเร ธมฺมํ วา เทเสนฺตสฺส, ปาติโมกฺขํ วา อุทฺทิสนฺตสฺส มหาสทฺเทน ยาวปริสสาวเนปิ อนาปตฺติ เอวาติ ทฏฺพฺพํ ตถา อานนฺทตฺเถรมหินฺทตฺเถราทีหิ อาจริตตฺตา.

อุชฺชคฺฆิกวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. ขมฺภกตวคฺควณฺณนา

๖๐๓. ปตฺเต คหณสฺา อสฺส อตฺถีติ ปตฺตสฺีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปตฺเต สฺํ กตฺวา’’ติ วุตฺตํ.

๖๐๔. โอโลณีติ เอกา พฺยฺชนวิกติ. กฺชิกตกฺกาทิรโสติ เกจิ. มํสรสาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อวเสสา สพฺพาปิ พฺยฺชนวิกติ สงฺคหิตา.

๖๐๕. สมภริตนฺติ รจิตํ. เหฏฺา โอโรหตีติ สมนฺตา โอกาสสมฺภวโต หตฺเถน สมํ กริยมานํ เหฏฺา ภสฺสติ. ปตฺตมตฺถเก ปิตานิ ปูวานิ เอว วฏํสกากาเรน ปิตตฺตา ‘‘ปูววฏํสก’’นฺติ วุตฺตานิ. เกจิ ปน ‘‘ปตฺตํ คเหตฺวา ถูปีกตํ ปิณฺฑปาตํ รจิตฺวา ทิยฺยมานเมว คณฺหโต อาปตฺติ, หตฺถคเต เอว ปน ปตฺเต ทิยฺยมาเน ถูปีกตมฺปิ คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพเมว ‘‘สมติตฺติก’’นฺติ ภาวนปุํสกวเสน สามฺโต วุตฺตตฺตา.

ขมฺภกตวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. สกฺกจฺจวคฺควณฺณนา

๖๐๘. จตุตฺถวคฺคาทีสุ สปทานนฺติ เอตฺถ ทานํ วุจฺจติ อวขณฺฑนํ, อเปตํ ทานโต อปทานํ, สห อปทาเนน สปทานํ, อวขณฺฑนวิรหิตํ อนุปฏิปาฏิยาติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘ตตฺถ ตตฺถ โอธึ อกตฺวา’’ติอาทิ.

๖๑๑. วิฺตฺติยนฺติ สูโปทนวิฺตฺติสิกฺขาปทํ สนฺธาย วทติ. ‘‘วตฺตพฺพํ นตฺถี’’ติ อิมินา ปาฬิยาว สพฺพํ วิฺายตีติ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปาฬิยํ อสฺจิจฺจาติอาทีสุ วตฺถุมตฺตํ ตฺวา ภุฺชเนน อาปตฺตึ อาปชฺชนฺตสฺเสว ปุน ปณฺณตฺตึ ตฺวา มุขคตํ ฉฑฺเฑตุกามสฺส ยํ อรุจิยา ปวิฏฺํ, ตํ อสฺจิจฺจ ปวิฏฺํ นาม, ตตฺถ อนาปตฺติ. ตเทว ปุน อฺวิหิตตาย วา อวิฺตฺตมิทนฺติสฺาย วา ภุฺชเน ‘‘อสติยา’’ติ วุจฺจติ.

๖๑๓. ‘‘อฺสฺสตฺถายา’’ติ อิทมสฺส สิกฺขาปทสฺส อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา สยํ ภุฺชเน เอว ปฺตฺตตฺตา อิมินา สิกฺขาปเทน อนาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. ปฺจสหธมฺมิกานํ ปน อตฺถาย อฺาตกอปฺปวาริตฏฺาเน วิฺาเปนฺโต วิฺตฺติกฺขเณ อฏฺกถาสุ สุตฺตานุโลมโต วุตฺตอกตวิฺตฺติทุกฺกฏโต น มุจฺจติ. สฺจิจฺจ ภุฺชนกฺขเณ สยฺจ อฺเ จ มิจฺฉาชีวโต น มุจฺจนฺตีติ คเหตพฺพํ.

๖๑๕. ‘‘กุกฺกุฏณฺฑํ อติขุทฺทก’’นฺติ อิทํ อสารุปฺปวเสน วุตฺตํ, อติมหนฺเต เอว อาปตฺตีติ ทฏฺพฺพํ. ภุฺชนฺเตน ปน โจราทิภยํ ปฏิจฺจ มหนฺตมฺปิ อปริมณฺฑลมฺปิ กตฺวา สีฆํ ภุฺชนวเสเนตฺถ อาปทา. เอวมฺเสุปิ ยถานุรูปํ ทฏฺพฺพํ.

สกฺกจฺจวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. กพฬวคฺควณฺณนา

๖๑๗. อนาหเฏ กพเฬ มุขทฺวารวิวรเณ ปน ปโยชนาภาวา ‘‘อาปทาสู’’ติ น วุตฺตํ. เอวมฺเสุปิ อีทิเสสุ.

๖๑๘. สพฺพํ หตฺถนฺติ หตฺเถกเทสา องฺคุลิโย วุตฺตา ‘‘หตฺถมุทฺทา’’ติอาทีสุ วิย, ตสฺมา เอกงฺคุลิมฺปิ มุเข ปกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติ.

กพฬวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

๖. สุรุสุรุวคฺควณฺณนา

๖๒๗. ปาฬิยํ สีตีกโตติ สีตปีฬิโต. สิลกพุทฺโธติ ปริหาสวจนเมตํ. สิลกฺหิ กิฺจิ ทิสฺวา ‘‘พุทฺโธ อย’’นฺติ โวหรนฺติ.

๖๒๘. ‘‘องฺคุลิโย มุเข ปเวเสตฺวา ภุฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิมินา สพฺพํ หตฺถํ อนฺโตมุเข ปกฺขิปนสิกฺขาปทสฺสปิ ปวิฏฺงฺคุลินิลฺเลหเนน อิมสฺสปิ สิกฺขาปทสฺส อนาปตฺตึ ทสฺเสติ. เอเสว นโยติ ฆนยาคุอาทีสุ ปตฺตํ หตฺเถน, โอฏฺฺจ ชิวฺหาย นิลฺเลหิตุํ วฏฺฏตีติ อติทิสติ. ตสฺมาติ ยสฺมา ฆนยาคุอาทิวิรหิตํ นิลฺเลหิตุํ น วฏฺฏติ.

๖๓๔. วิลีวจฺฉตฺตนฺติ เวณุเปสิกาหิ กตํ. มณฺฑลพทฺธานีติ ทีฆสลากาสุ ติริยํ วลยากาเรน สลากํ เปตฺวา สุตฺเตหิ พทฺธานิ ทีฆฺจ ติริยฺจ อุชุกเมว สลากาโย เปตฺวา ทฬฺหพทฺธานิ เจว ติริยํ เปตฺวา ทีฆทณฺฑเกเหว สงฺโกจารหํ กตฺวา สุตฺเตเหว ติริยํ พทฺธานิ. ตตฺถชาตกทณฺฑเกน กตนฺติ สห ทณฺฑเกน ฉินฺนตาลปณฺณาทีหิ กตํ. ฉตฺตปาทุกายาติ ยสฺมึ ฉตฺตทณฺฑโกฏึ ปเวเสตฺวา ฉตฺตํ อุชุกํ เปตฺวา เหฏฺา ฉายาย นิสีทนฺติ, ติฏฺนฺติ วา, ตาทิเส ฉตฺตาธาเร.

๖๓๗. จาโปติ มชฺเฌ วงฺกกาชทณฺฑสทิสา ธนุวิกติ. โกทณฺโฑติ วิทฺธทณฺฑา ธนุวิกติ.

สุรุสุรุวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

๗. ปาทุกวคฺควณฺณนา

๖๔๗. สตฺตมวคฺเค รุกฺขโต ปติโตติ เอกํ โอลมฺพนสาขํ คเหตฺวา ปติโต. ปาฬิยาติ อตฺตโน อาจารปฺปกาสกคนฺถสฺส. ธีรตฺถูติ ธี อตฺถุ, นินฺทา โหตูติ อตฺโถ. วินิปาตนเหตุนาติ วินิปาตนสฺส เหตุภาเวน. ตฺวนฺติ อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ตํ อิจฺเจว วา ปาโ. อสฺมาติ ปาสาโณ.

๖๔๙. น กเถตพฺพนฺติ เถเรน อตฺตโน กงฺขาฏฺานสฺส ปุจฺฉิตตฺตา วุตฺตํ. ทหรสฺส อตฺถโกสลฺลํ าตุํ ปุจฺฉิเตน อุจฺจาสเน นิสินฺนสฺส อาจริยสฺส อนุโยคทานนเยน วตฺตุํ วฏฺฏติ.

๖๕๒. เขเฬน เจตฺถ สิงฺฆาณิกาปิ สงฺคหิตาติ เอตฺถ อุทกคณฺฑุสกํ กตฺวา อุจฺฉุกจวราทิฺจ มุเขเนว หริตุํ อุทเกสุ ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏตีติ ทฏฺพฺพํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมว.

ปาทุกวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

เสขิยวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๖๕๕. อธิกรณสมเถสุ จ อิธ วตฺตพฺพํ นตฺถิ.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

ภิกฺขุวิภงฺควณฺณนานโย นิฏฺิโต.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

ภิกฺขุนีวิภงฺควณฺณนา

๑. ปาราชิกกณฺฑํ

๑. อุพฺภชาณุมณฺฑลิกสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๕๖. ภิกฺขุนีวิภงฺเค มิคารมาตุยาติ มิคารมาตุ, วิสาขายาติ อตฺโถ. ปาฬิยํ ‘‘เอหิ ภิกฺขุนีติ ภิกฺขุนี, ตีหิ สรณคมเนหิ อุปสมฺปนฺนาติ ภิกฺขุนี’’ติ อิทํ ภิกฺขุวิภงฺคปาฬิยา สมทสฺสนตฺถํ อฏฺครุธมฺมปฺปฏิคฺคหเณน ลทฺธูปสมฺปทํ มหาปชาปติโคตมิฺเจว ตาย สห นิกฺขนฺตา ภควโต อาณาย ภิกฺขูนฺเว สนฺติเก เอกโตอุปสมฺปนฺนา ปฺจสตสากิยานิโย จ สนฺธาย วุตฺตํ. ตา หิ ภควตา อานนฺทตฺเถรสฺส ยาจนาย ปพฺพชฺชํ อนุชานนฺเตน ‘‘เอถ ภิกฺขุนิโย, มม สาสเน ตุมฺเหปิ ปวิสถา’’ติ วุตฺตา วิย ชาตา. สากิยานิโย เอว สรณสีลานิ ทตฺวา กมฺมวาจาย อุปสมฺปาทิตตฺตา ‘‘ตีหิ สรณคมเนหิ อุปสมฺปนฺนา’’ติ วุตฺตา. น หิ เอตาหิ อฺา เอหิภิกฺขุนิภาวาทินา อุปสมฺปนฺนา นาม สนฺติ. ยํ ปน เถรีคาถาสุ ภทฺทาย กุณฺฑลเกสิยา

‘‘นิหจฺจ ชาณุํ วนฺทิตฺวา, สมฺมุขา อฺชลึ อกํ;

‘เอหิ ภทฺเท’ติ มํ อโวจ, สา เม อาสูปสมฺปทา’’ติ. (เถรีคา. ๑๐๙) –

วุตฺตํ. ยฺจ อปทาเนปิ –

‘‘อายาจิโต ตทา อาห, ‘เอหิ ภทฺเท’ติ นายโก;

ตทาหํ อุปสมฺปนฺนา, ปริตฺตํ โตยมทฺทส’’นฺติ. (อป. เถรี ๒.๓.๔๔) –

วุตฺตํ. ตมฺปิ ‘‘เอหิ ตฺวํ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพชฺชํ, อุปสมฺปทฺจ คณฺหาหี’’ติ ภควโต อาณา อุปสมฺปทาย การณตฺตา อุปสมฺปทา อโหสีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตถา หิ วุตฺตํ เถรีคาถาฏฺกถายํ ‘‘เอหิ ภทฺเท, ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ปพฺพชฺช อุปสมฺปชฺชสฺสูติ มํ อวจ อาณาเปสิ, สา สตฺถุ อาณา มยฺหํ อุปสมฺปทาย การณตฺตา อุปสมฺปทา อาสิ อโหสี’’ติ (เถรีคา. อฏฺ. ๑๑๑).

๖๕๗. สาธารณปาราชิเกหีติ เมถุนาทีหิ จตูหิ. ตานิ, ปน อฺานิ จ สาธารณสิกฺขาปทานิ ยสฺมา ภิกฺขุวิภงฺเค วุตฺตนิทานวตฺถาทีสุ เอว สาธารณวเสน ปฺตฺตานิ, ปจฺฉา ปน ตานิ ภิกฺขุนีนํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ อนุชานนฺเตน ภควตา ตาสํ สิกฺขาปจฺจกฺขานาภาเวน ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ฉนฺทโส เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยา’’ติอาทินา ตทนุรูปวเสน ปริวตฺเตตฺวา อสาธารณสิกฺขาปเทหิ สทฺธึ สํสนฺเทตฺวา ภิกฺขุนิปาติโมกฺขุทฺเทสวเสน เอกโต สงฺคหิตานิ. ยสฺมา จ เนสํ ภิกฺขุวิภงฺเค (ปารา. ๔๔ อาทโย) วุตฺตนเยเนว สพฺโพปิ วินิจฺฉโย สกฺกา าตุํ, ตสฺมา ตานิ วชฺเชตฺวา อสาธารณานํ เอว อิธ วิภงฺโค วุตฺโตติ เวทิตพฺพํ.

๖๕๙. ภิกฺขูนํ ‘‘กายสํสคฺคํ สาทิเยยฺยา’’ติ อวตฺวา ‘‘สมาปชฺเชยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ภิกฺขุ อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. ตพฺพหุลนเยนาติ กิริยาสมุฏฺานสฺเสว พหุลภาวโต, เอเตน อกิริยาสมุฏฺานาปิ อยํ อาปตฺติ โหตีติ ทสฺเสติ. กิฺจาปิ ทสฺเสติ, มยํ ปเนตฺถ เอวํ ตกฺกยาม ‘‘กายสํสคฺคกฺขเณ สาทิยนฺติยา กิริยาย อภาเวปิ ตโต ปุพฺเพ ปวตฺติตานํ ปฏิจฺฉนฺนฏฺานคมนอิงฺคิตาการทสฺสนาทิกิริยานํ วเสเนว กิริยาสมอุฏฺานเมว, ปเรหิ มคฺเค กริยมานุปกฺกเมน นิจฺจลสฺส สาทิยโต สุกฺกวิสฺสฏฺิ วิย ปุพฺพปโยคาภาเวปิ วา ตสฺมิฺเว ขเณ ปรูปกฺกเมน ชนิยมานาย อตฺตโน กายจลนาทิสงฺขาตาย กิริยาย, สา หิ สาทิยมาเนน ตสฺสา จิตฺเตนาปิ สมุฏฺิตา กิริยา นาม โหติ อวายมิตฺวา ปรูปกฺกเมน เมถุนสาทิยเน วิย, ภิกฺขูนํ ปน ปรูปกฺกมชนิตํ กิริยํ อพฺโพหาริกํ กตฺวา อตฺตนา กริยมานปโยควเสเนว ‘กายสํสคฺคํ สมาปชฺเชยฺยา’ติ เอวํ วิเสเสตฺวาว สิกฺขาปทสฺส ปฺตฺตตฺตา สาทิยมาเนปิ น โทโส. อิตรถา หิ ตพฺพหุลนเยเนตฺถ กิริยตฺเต คยฺหมาเน อฺเสมฺปิ กิริยากิริยสิกฺขาปทานํ กิริยตฺตคฺคหณปฺปสงฺโค สิยา’’ติ. ตสฺมา วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. สาติ กิริยาสมุฏฺานตา. ตเถวาติ กายสํสคฺคราคี เอว.

อุพฺภชาณุมณฺฑลิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. วชฺชปฏิจฺฉาทิกสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๖๖. ทุติเย ปุริเมนาติอาทิ สุนฺทรีนนฺทาย วชฺชปฏิจฺฉาทเน ปฺตฺตตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อฏฺนฺน’’นฺติ วุตฺตตฺตา วชฺชปฏิจฺฉาทนสฺสาปิ ปฏิจฺฉาทเน ปาราชิกเมวาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเต’’ติ วุตฺตตฺตา ปณฺณตฺตึ อชานนฺติยาปิ ‘‘อิทํ วชฺชํ น ปกาเสสฺสามี’’ติ ฉนฺเทน ธุรํ นิกฺเขปกฺขเณ ปาราชิกนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตํ ปน ปฏิจฺฉาทนํ ยสฺมา ‘‘เปสลา ตฺวา ครหิสฺสนฺตี’’ติ ภเยเนว โหติ, ภยฺจ โกธจิตฺตสมฺปยุตฺตํ, ตสฺมา อิทํ ‘‘ทุกฺขเวทน’’นฺติ วุตฺตํ. ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๓.๖๖๖) ‘‘กิฺจาปิ วชฺชปฏิจฺฉาทนํ เปมวเสน โหติ, ตถาปิ สิกฺขาปทวีติกฺกมจิตฺตํ โทมนสฺสิตเมว โหตี’’ติ เอวํ ปณฺณตฺติวีติกฺกมจิตฺเตเนว ฉาทนํ โทมนสฺสตฺเต การณํ วุตฺตํ, ตํ อการณํ ปณฺณตฺติวิชานนํ วินาปิ อาปชฺชิตพฺพโตว.

วชฺชปฏิจฺฉาทิกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖๖๙. ตติยํ อุตฺตานเมว.

๔. อฏฺวตฺถุกสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๗๕. จตุตฺเถ โลกสฺสาทสงฺขาตํ มิตฺเตหิ อฺมฺํ กาตพฺพํ สนฺถวํ. วุตฺตเมวตฺถํ ปริยายนฺตเรน ทสฺเสตุํ ‘‘กายสํสคฺคราเคนา’’ติ วุตฺตํ.

ติสฺสิตฺถิโย เมถุนํ ตํ น เสเวติ ยา ติสฺโส อิตฺถิโย, ตาสุ วุตฺตํ ตํ เมถุนํ น เสเวยฺย. อนริยปณฺฑเกติ ตโย อนริเย, ตโย ปณฺฑเก จ อุปสงฺกมิตฺวา เมถุนํ น เสเวติ อตฺโถ. อนริยาติ เจตฺถ อุภโตพฺยฺชนกา อธิปฺเปตา. พฺยฺชนสฺมินฺติ อตฺตโน วจฺจมุขมคฺเคปิ. เฉโท เอว เฉชฺชํ, ปาราชิกํ.

วณฺณาวณฺโณติ ทฺวีหิ สุกฺกวิสฺสฏฺิ วุตฺตา. คมนุปฺปาทนนฺติ สฺจริตฺตํ. ‘‘เมถุนธมฺมสฺส ปุพฺพภาคตฺตา ปจฺจโย โหตี’’ติ อิมินา การิโยปจาเรน กายสํสคฺโค เมถุนธมฺโมติ วุตฺโตติ ทสฺเสติ. สพฺพปเทสูติ สงฺฆาฏิกณฺณคฺคหณาทิปเทสุ. กายสํสคฺคราโค, สอุสฺสาหตา, อฏฺมวตฺถุสฺส ปูรณนฺติ ตีเณตฺถ องฺคานิ.

อฏฺวตฺถุกสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปาราชิกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๒. สงฺฆาทิเสสกณฺฑํ

๑. ปมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๗๙. สงฺฆาทิเสสกณฺเฑ ‘‘ทุติยสฺส อาโรเจตี’’ติ เอตฺถาปิ ทฺวีสุปิ อฑฺฑการเกสุ ยสฺส กสฺสจิ ทุติยสฺส กถํ โย โกจิ อาโรเจตีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘เอเสว นโย’’ติ.

คติคตนฺติ จิรกาลปฺปวตฺตํ. อาปตฺตีติ อาปชฺชนํ. ‘‘นิสฺสารณีย’’นฺติ อิทํ กตฺตุอตฺเถ สิทฺธนฺติ อาห ‘‘นิสฺสาเรตี’’ติ. อาปนฺนํ ภิกฺขุนึ สงฺฆโต วิโยเชติ, วิโยชนเหตุ โหตีติ อตฺโถ.

คีวาเยวาติ อาณตฺติยา อภาวโต. เตสํ อนตฺถกามตายาติ ‘‘โจโร’’ติ วุตฺตํ มม วจนํ สุตฺวา เกจิ ทณฺฑิสฺสนฺติ ชีวิตา โวโรเปสฺสนฺตีติ เอวํ สฺาย. เอเตน เกวลํ ภเยน วา ปริกฺขารคฺคหณตฺถํ วา สหสา ‘‘โจโร’’ติ วุตฺเต ทณฺฑิเตปิ น โทโสติ ทสฺเสติ. ราชปุริสานฺหิ ‘‘โจโร อย’’นฺติ อุทฺทิสฺส กถเน เอว คีวา, ภิกฺขูนํ, ปน อารามิกาทีนํ วา สมฺมุขา ‘‘อสุโก โจโร เอวมกาสี’’ติ เกนจิ วุตฺตวจนํ นิสฺสาย อารามิกาทีสุ ราชปุริสานํ วตฺวา ทณฺฑาเปนฺเตสุปิ ภิกฺขุสฺส น คีวา ราชปุริสานํ อวุตฺตตฺตา. เยสฺจ วุตฺตํ, เตหิ สยํ โจรสฺส อทณฺฑิตตฺตาติ คเหตพฺพํ. ‘‘ตฺวํ เอตสฺส สนฺตกํ อจฺฉินฺทา’’ติ อาณตฺโตปิ หิ สเจ อฺเน อจฺฉินฺทาเปติ, อาณาปกสฺส อนาปตฺติ วิสงฺเกตตฺตา. ‘‘อตฺตโน วจนกร’’นฺติ อิทํ สามีจิวเสน วุตฺตํ. วจนํ อกโรนฺตานํ ราชปุริสานมฺปิ ‘‘อิมินา คหิตปริกฺขารํ อาหราเปหิ, มา จสฺส ทณฺฑํ กโรหี’’ติ อุทฺทิสฺส วทนฺตสฺสาปิ ทณฺเฑ คหิเตปิ น คีวา เอว ทณฺฑคฺคหณสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา, ‘‘อสุกภณฺฑํ อวหรา’’ติ อาณาเปตฺวา วิปฺปฏิสาเร อุปฺปนฺเน ปุน ปฏิกฺขิปเน (ปารา. ๑๒๑) วิย.

ทาสาทีนํ สมฺปฏิจฺฉเน วิย ตทตฺถาย อฑฺฑกรเณ ภิกฺขูนมฺปิ ทุกฺกฏนฺติ อาห ‘‘อกปฺปิยอฑฺโฑ นาม น วฏฺฏตี’’ติ. เกนจิ ปน ภิกฺขุนา เขตฺตาทิอตฺถาย โวหาริกานํ สนฺติกํ คนฺตฺวา อฑฺเฑ กเตปิ ตํ เขตฺตาทิสมฺปฏิจฺฉเน วิย สพฺเพสํ อกปฺปิยํ น โหติ ปุพฺเพ เอว สงฺฆสฺส สนฺตกตฺตา, ภิกฺขุสฺเสว ปน ปโยควเสน อาปตฺติโย โหนฺติ. ทาสาทีนมฺปิ ปน อตฺถาย รกฺขํ ยาจิตุํ โวหาริเกน ปุฏฺเน สงฺฆสฺส อุปฺปนฺนํ กปฺปิยกฺกมํ วตฺตุํ, อารามิกาทีหิ จ อฑฺฑํ การาเปตุฺจ วฏฺฏติ เอว. วิหารวตฺถาทิกปฺปิยอฑฺฑํ ปน ภิกฺขุโน สยมฺปิ กาตุํ วฏฺฏติ.

ภิกฺขุนีนํ วุตฺโตติ รกฺขํ ยาจนฺตีนํ ภิกฺขุนีนํ วุตฺโต อุทฺทิสฺสอนุทฺทิสฺสวเสน รกฺขายาจนวินิจฺฉโย, น สพฺโพ สิกฺขาปทวินิจฺฉโย อสาธารณตฺตา สิกฺขาปทสฺส. เตนาห ‘‘ภิกฺขุโนปี’’ติอาทิ. อนากฑฺฒิตาย อฑฺฑกรณํ, อฑฺฑปริโยสานนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

ปมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒. ทุติยสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๘๓. ปาฬิยํ ทุติเย มลฺลคณภฏิปุตฺตคณาทิกนฺติอาทีสุ มลฺลราชูนํ คโณ มลฺลคโณ. ภฏิปุตฺตา นาม เกจิ คณราชาโน, เตสํ คโณ. เกจิ ปน ‘‘นารายนภตฺติโก ปุฺการคโณ มลฺลคโณ. ตถา กุมารภตฺติโก จ คโณ ภฏิปุตฺตคโณ’’ติปิ (สารตฺถ. ฏี. สํฆาทิเสสกณฺฑ ๓.๖๘๓) วทนฺติ. ธมฺมคโณติ สาสเน, โลเก วา อเนกปฺปการปุฺการโก คโณ. คนฺธวิกติการโก คโณ คนฺธิกเสณี. เปสการาทิคโณ ทุสฺสิกเสณี. กปฺปคติกนฺติ กปฺปิยภาวคตํ, ปพฺพชิตปุพฺพนฺติ อตฺโถ.

๖๘๕. ปาฬิยํ วุฏฺาเปตีติ อุปสมฺปาเทติ. อกปฺปคตมฺปิ ปพฺพาเชนฺติยา ทุกฺกฏนฺติ วทนฺติ. ขีณาสวายปิ อาปชฺชิตพฺพโต ‘‘ติจิตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. โจริตา, ตํ ตฺวา อนนุฺาตการณา วุฏฺาปนนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

ทุติยสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓. ตติยสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๙๒. ตติเย ปริกฺเขปํ อติกฺกาเมนฺติยาติ คามนฺตรสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกาเมนฺติยา. ‘‘คามนฺตรํ คจฺเฉยฺยา’’ติ หิ วุตฺตํ. วิกาลคามปฺปเวสนสิกฺขาปเท วิย ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺติยา’’ติ อวตฺวา ‘‘อติกฺกาเมนฺติยา’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา คามํ ปวิสนฺติยา ฆรูปจาเร ิตสฺส ทุติยเลฑฺฑุปาตสงฺขาตสฺส อุปจารสฺส อติกฺกโม นาม ปมเลฑฺฑุปาตฏฺานสงฺขาตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานสฺส อติกฺกโม เอวาติ อาห ‘‘ปริกฺเขปารหฏฺานํ เอเกน ปาเทน อติกฺกมตี’’ติ.

มชฺเฌติ คามมชฺเฌ. ปจฺฉาติ อปรกาเล. ‘‘จตุคามสาธารณตฺตา’’ติ อิมินา วิหารโต จตูสุ คาเมสุ ยตฺถ กตฺถจิ ปวิสิตุํ วฏฺฏตีติ เอตฺถ การณมาห.

ปรตีรเมว อกฺกมนฺติยาติ นทึ อโนตริตฺวา โอริมตีรโต ลงฺฆิตฺวา วา อากาสาทินา วา ปรตีรเมว อติกฺกาเมนฺติยา. โอริมตีรเมว อาคจฺฉติ, อาปตฺตีติ ปารคมนาย โอติณฺณตฺตา วุตฺตํ.

ตาทิเส อรฺเติ อินฺทขีลโต พหิภาวลกฺขเณ อรฺเ. ‘‘เตเนวา’’ติอาทินา ทสฺสนูปจาเร วิรหิเต สวนูปจารสฺส วิชฺชมานตฺเตปิ อาปตฺติ โหตีติ ทสฺเสติ. อฺํ มคฺคํ คณฺหาตีติ มคฺคมูฬฺหตฺตา คณฺหาติ, น ทุติยิกํ โอหิยิตุํ. ตสฺมา อนาปตฺติ. อนนฺตราเยน เอกภาโว, อนาปทาย คามนฺตรคมนาทีสุ เอกนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

ตติยสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔. จตุตฺถสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา

๖๙๔. จตุตฺเถ การกคณสฺสาติ อิมสฺส กมฺมํ กาตพฺพนฺติ เยหิ สนฺนิฏฺานํ กตํ, เต สนฺธาย วุตฺตํ. กมฺมวาจกฺขเณ สหิเตติ เกจิ. เนตฺถารวตฺเตติ นิตฺถรณเหตุมฺหิ วตฺเต.

๖๙๘. ปาฬิยํ อสนฺเต การกสงฺเฆติ เอตฺถ วิชฺชมานํ สุทูรมฺปิ คนฺตฺวา อาปุจฺฉิตพฺพํ. อนฺตราเย ปน สติ สมฺมา วตฺตนฺตํ โอสาเรตุํ วฏฺฏตีติ. ธมฺมกมฺเมน อุกฺขิตฺตตา, อนนุฺาตการณา โอสารณนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

จตุตฺถสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕. ปฺจมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา

๗๐๑. ปฺจเม นฺติ มหาอฏฺกถายํ อวจนํ ‘‘อนวสฺสุโตติ ชานนฺตี ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติอาทิ ปาฬิยา สเมติ. อุภโต อวสฺสุตภาโว, อุทกทนฺตโปนโต อฺํ สหตฺถา คเหตฺวา อชฺโฌหรณนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

ปฺจมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๖. ฉฏฺสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา

๗๐๕. ฉฏฺเ ปฏิคฺคโห เตน น วิชฺชตีติ เตเนว ‘‘น เทตี’’ติ วุตฺตการเณน อุยฺโยชิตาย หตฺถโต อิตราย ปฏิคฺคโหปิ นตฺถิ. ปริโภคปจฺจยาติ อุยฺโยชิตาย โภชนปริโยสานปจฺจยาติ อตฺโถ. มนุสฺสปุริสสฺส อวสฺสุตตา, ตํ ตฺวา อนนุฺาตการณา อุยฺโยชนา, เตน อิตริสฺสา คเหตฺวา โภชนปริโยสานนฺติ ตีณิ องฺคานิ.

ฉฏฺสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗๐๙-๗๒๗. สตฺตมโต ยาวทสมปริโยสานานิ อุตฺตานาเนว.

สงฺฆาทิเสสวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๓. นิสฺสคฺคิยกณฺฑํ

๒. ทุติยนิสฺสคฺคิยาทิปาจิตฺติยสิกฺขาปทวณฺณนา

๗๓๓. นิสฺสคฺคิเยสุปิ ปมํ อุตฺตานเมว.

๗๔๐. ทุติเย อยฺยาย ทมฺมีติ เอวํ ปฏิลทฺธนฺติ นิสฺสฏฺปฏิลทฺธํ, นิสฺสฏฺํ ปฏิลภิตฺวาปิ ยํ อุทฺทิสฺส ทายเกหิ ทินฺนํ, ตตฺเถว ทาตพฺพํ. เตนาห ‘‘ยถาทาเนเยว อุปเนตพฺพ’’นฺติ. อกาลจีวรตา, ตํ ตฺวา กาลจีวรนฺติ เลเสน ภาชาปนํ, ปฏิลาโภติ ตีณิ องฺคานิ.

๗๔๓. ตติเย เมตนฺติ มเมเวตํ จีวรํ. อุปสมฺปนฺนตา, ปริวตฺติตวิกปฺปนุปคจีวรสฺส สกสฺาย อจฺฉินฺทนาทีติ ทฺเว องฺคานิ.

๗๔๘-๗๕๒. จตุตฺเถ อาหฏสปฺปึ ทตฺวาติ อตฺตโน ทตฺวา. ยมกํ ปจิตพฺพนฺติ สปฺปิฺจ เตลฺจ เอกโต ปจิตพฺพํ. เลเสน คเหตุกามตา, อฺสฺส วิฺตฺติ, ปฏิลาโภติ ตีณิ องฺคานิ.

๗๕๓. ปฺจเม สาติ ถุลฺลนนฺทา. อยนฺติ สิกฺขมานา. เจตาเปตฺวาติ ชานาเปตฺวาติ อิธ วุตฺตํ, มาติกาฏฺกถายํ ปน ‘‘อตฺตโน กปฺปิยภณฺเฑน ‘อิทํ นาม อาหรา’ติ อฺํ ปริวตฺตาเปตฺวา’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. อฺเจตาปนสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ.

๗๕๘. ฉฏฺเ ปาวาริกสฺสาติ ทุสฺสวาณิชกสฺส.

๗๖๔. สตฺตเม สฺาจิตเกนาติ สยํ ยาจิตเกนปีติ อตฺโถ.

๗๖๙-๗๘๙. อฏฺมโต ยาวทฺวาทสมา อุตฺตานเมว.

นิสฺสคฺคิยวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๔. ปาจิตฺติยกณฺฑํ

๑. ลสุณวคฺโค

๑. ปมลสุณาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

๗๙๗. ปาจิตฺติเยสุ ลสุณวคฺคสฺส ปเม พทรสาฬวํ นาม พทรผลานิ สุกฺขาเปตฺวา เตหิ กตฺตพฺพพฺยฺชนวิกติ. อามกมาคธลสุณฺเจว, อชฺโฌหรณฺจาติ ทฺเว องฺคานิ.

๗๙๙-๘๑๒. ทุติยาทีนิ อุตฺตานตฺถานิ.

๘๑๕. ฉฏฺเ ปาฬิยํ อาสุมฺภิตฺวาติ ปาเตตฺวา.

๘๑๗. ทธิมตฺถูติ ทธิมฺหิ ปสนฺโนทกํ. รสขีราทีนนฺติ มํสรสขีราทีนํ. ภุฺชนฺตสฺส ภิกฺขุโน หตฺถปาเส านํ, ปานียสฺส วา วิธูปนสฺส วา คหณนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

๘๒๒. สตฺตเม อวิฺตฺติยา ลทฺธนฺติ อตฺตโน วิฺตฺตึ วินา ลทฺธํ. ปุพฺพาปรวิรุทฺธนฺติ สยํ กรเณ ปาจิตฺติยนฺติ อิทํ การาปเน ทุกฺกฏวจเนน วิรุชฺฌนํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘น หี’’ติอาทิ, ‘‘อวิฺตฺติยา ลทฺธ’’นฺติอาทิวจเนน วา วิรุชฺฌนํ สนฺธาย วุตฺตํ. อฺาย วิฺตฺติปิ หิ อิมิสฺสา อวิฺตฺติยา ลทฺธเมวาติ. อามกธฺวิฺาปนาทิ, ตํ ภชฺชนาทินา อชฺโฌหรณนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

๘๒๔. อฏฺเม นิพฺพิฏฺโติ ลทฺโธ. เกณีติ รฺโ ทาตพฺโพ อาโย, อายุปฺปตฺติฏฺานนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เอกํ านนฺตร’’นฺติอาทิ. านนฺตรนฺติ จ คามชนปทาณายตฺตํ. วฬฺชิยมานติโรกุฏฺฏาทิตา, อนปโลเกตฺวา อุจฺจาราทีนํ ฉฑฺฑนาทีติ ทฺเว องฺคานิ.

๘๓๐. นวเม ‘‘มตฺถกจฺฉินฺนนาฬิเกรมฺปี’’ติ วุตฺตตฺตา หริตูปริ ฉฑฺฑนเมว ปฏิกฺขิตฺตํ. เตนาห ‘‘อนิกฺขิตฺตพีเชสู’’ติอาทิ. ยตฺถ จ ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏติ, ตตฺถ หริเต วจฺจาทึ กาตุมฺปิ วฏฺฏติ เอว. สพฺเพสนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ.

๘๓๖-๗. ทสเม เตสํเยวาติ เยสํ นิจฺจํ ปสฺสติ. อาราเม ตฺวาติ ิตนิสนฺนฏฺาเน เอว ตฺวา สมนฺตโต คีวํ ปริวตฺเตตฺวาปิ ปสฺสติ, อนาปตฺติ. ิตฏฺานโต คนฺตฺวา ปสฺสิตุํ น วฏฺฏติ. เกจิ ปน ‘‘วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. ตํ ปน ‘‘ทสฺสนาย คจฺเฉยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ สามฺโต คมนสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา, อนาปตฺติยมฺปิ คมนาย อวุตฺตตฺตา จ น คเหตพฺพํ. นจฺจาทิตา, อนนุฺาตการณา คมนํ, ทสฺสนาทิ จาติ ตีณิ องฺคานิ.

นิฏฺิโต ลสุณวคฺโค ปโม.

๒. อนฺธการวคฺโค

๑. ปมาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

๘๔๑. ทุติยวคฺคสฺส ปเม ทาเน วาติ ทานนิมิตฺตํ. รตฺตนฺธกาเร ปุริสสฺส หตฺถปาเส านาทิ, รโหเปกฺขา, สหายาภาโวติ ตีณิ องฺคานิ.

๘๔๒-๘๕๐. ทุติยาทีนิ อุตฺตานานิ.

๘๕๔. ปฺจเม ปลฺลงฺกสฺส อโนกาเสติ อูรุพทฺธาสนสฺส อปฺปโหนเก. ปุเรภตฺตํ อนฺตรฆเร ปลฺลงฺกปฺปโหนกาสเน นิสชฺชา, อนนุฺาตการณา อนาปุจฺฉา วุตฺตปริจฺเฉทาติกฺกโมติ ทฺเว องฺคานิ.

๘๖๐-๘๗๙. ฉฏฺาทีนิ อุตฺตานานิ.

นิฏฺิโต อนฺธการวคฺโค ทุติโย.

๓. นคฺควคฺโค

๑. ปมาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

๘๘๓-๘๘๗. ตติยวคฺคสฺส ปมทุติยานิ อุตฺตานานิ.

๘๙๓. ตติเย วิสิพฺเพตฺวาติ วิชเฏตฺวา. ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเตติ วิสิพฺพนทิวสโต ปฺจ ทิวเส อติกฺกาเมตฺวา ธุรํ นิกฺขิตฺตมตฺเต. อนฺโตปฺจาเห ปน ธุรนิกฺเขเปปิ อนาปตฺติ เอว ‘‘อฺตฺร จตูหปฺจาหา’’ติ วุตฺตตฺตา. อุปสมฺปนฺนาย จีวรํ สิพฺพนตฺถาย วิสิพฺเพตฺวา ปฺจหาติกฺกโม, อนนุฺาตการณา ธุรนิกฺเขโปติ ทฺเว องฺคานิ.

๙๐๐. จตุตฺเถ ปฺจนฺนํ จีวรานํ อปริวตฺตนํ, อนนุฺาตการณา ปฺจาหาติกฺกโมติ ทฺเว องฺคานิ.

๙๐๓. ปฺจมํ อุตฺตานเมว.

๙๐๙. ฉฏฺเ วิกปฺปนุปคสฺส สงฺเฆ ปริณตตา, วินา อานิสํสทสฺสเนน อนฺตรายกรณนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

๙๑๑. สตฺตมํ อุตฺตานเมว.

๙๑๖. อฏฺเม กุมฺภถูณํ นาม กุมฺภสทฺโท, เตน กีฬนฺตีติ กุมฺภถูณิกา. เตนาห ‘‘ฆฏเกน กีฬนกา’’ติ. ทีฆนิกายฏฺกถายํ ปน ‘‘จตุรสฺสอมฺพณกตาฬ’’นฺติ วุตฺตํ. ตฺหิ รุกฺขสาราทิมยํ อนฺโตฉิทฺทํ จตูสุ ปสฺเสสุ จมฺโมนทฺธํ วาทิตภณฺฑํ, ยํ ‘‘พิมฺพิสก’’นฺติปิ วุจฺจติ, ตํ วาเทนฺตาปิ กุมฺภถูณิกา. เตนาห ‘‘พิมฺพิสกวาทิตกาติปิ วทนฺตี’’ติ.

๙๑๘. ปาฬิยํ กปฺปกตนฺติ กปฺปกตํ นิวาสนปารุปนูปคํ. สมณจีวรตา, อนนุฺาตานํ ทานนฺติ ทฺเว องฺคานิ.

๙๒๑-๙๓๑. นวมทสมานิ อุตฺตานาเนว.

นิฏฺิโต นคฺควคฺโค ตติโย.

๔. ตุวฏฺฏวคฺโค

๑๐. ทสมสิกฺขาปทวณฺณนา

๙๗๖. ตุวฏฺฏวคฺคสฺส ทสเม จาริกาย อปกฺกมนํ ปณฺณตฺติวชฺชเมว. ปณฺณตฺติวิชานนจิตฺเตน สจิตฺตกตํ สนฺธาย ปเนตฺถ ‘‘โลกวชฺช’’นฺติ ทฏฺพฺพํ. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมว.

นิฏฺิโต ตุวฏฺฏวคฺโค จตุตฺโถ.

๕. จิตฺตาคารวคฺโค

๑. ปมาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

๙๗๘. จิตฺตาคารวคฺคสฺส ปเม ปาเฏกฺกา อาปตฺติโยติ คีวาย ปริวตฺตนปฺปโยคคณนาย.

๑๐๑๕. นวเม หตฺถิอาทีสุ สิปฺป-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ, ตถา อาถพฺพณาทีสุ มนฺต-สทฺโท. ตตฺถ อาถพฺพณมนฺโต นาม อาถพฺพณเวทวิหิโต ปรูปฆาตกโร มนฺโต. ขีลนมนฺโต นาม เวริมารณตฺถาย สารทารุมยํ ขีลํ มนฺเตตฺวา ปถวิยํ อาโกฏนมนฺโต. อคทปฺปโยโค วิสปฺปโยชนํ. นาคมณฺฑลนฺติ สปฺปานํ ปเวสนิวารณตฺถํ มณฺฑลพนฺธมนฺโต. เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมว.

นิฏฺิโต จิตฺตาคารวคฺโค ปฺจโม.

๑๐๒๕-๑๑๑๖. อารามวคฺเค, คพฺภินิวคฺเค จ สพฺพํ อุตฺตานเมว.

๘. กุมาริภูตวคฺโค

๑. ปมาทิสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๑๑๙. อฏฺมวคฺคสฺส ปเม สพฺพปมา ทฺเว มหาสิกฺขมานาติ คพฺภินิวคฺเค (ปาจิ. ๑๐๖๗ อาทโย) สพฺพปมํ วุตฺตา ทฺเว. สิกฺขมานา อิจฺเจว วตฺตพฺพาติ สมฺมุติกมฺมาทีสุ อฺถา วุตฺเต กมฺมํ กุปฺปตีติ อธิปฺปาโย.

๑๑๖๗. เอกาทสเม ปาริวาสิเยน ฉนฺททาเนนาติ ปริวุตฺเถน นวิกปฺปวุตฺเถน วิคเตน ฉนฺททาเนนาติ อตฺโถ, ฉนฺทวิสฺสชฺชนมตฺเตน วา.

๑๑๖๘. ‘‘วุฏฺิตายา’’ติ เอเตน ‘‘อิทานิ กมฺมํ น กริสฺสามา’’ติ ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา กาเยน อวุฏฺหิตฺวา นิสินฺนายปิ ปริสาย กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ฉนฺทํ อวิสฺสชฺเชตฺวา อวุฏฺิตายา’’ติ. ปาฬิยํ ปน ‘‘อนาปตฺติ อวุฏฺิตาย ปริสายา’’ติ สามฺโต วุตฺตตฺตา, อุโปสถกฺขนฺธเก จ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิกปาริสุทฺธิทาเนน อุโปสโถ กาตพฺโพ อฺตฺร อวุฏฺิตาย ปริสายา’’ติ (มหาว. ๑๘๓) วุตฺตตฺตา, ตทฏฺกถายมฺปิ ‘‘ปาริวาสิยปาริสุทฺธิทานํ นาม ปริสาย วุฏฺิตกาลโต ปฏฺาย น วฏฺฏติ, อวุฏฺิตาย ปน วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๘๓) วุตฺตตฺตา จ ‘‘กมฺมํ น กริสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา นิสินฺนายปิ กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตีติ คเหตพฺพํ. เสสํ อุตฺตานเมว.

นิฏฺิโต กุมาริภูตวคฺโค อฏฺโม.

๑๑๘๑. ฉตฺตวคฺโค อุตฺตาโน เอว.

ขุทฺทกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๕. ปาฏิเทสนียกณฺฑํ

ปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา

๑๒๒๘. ปาฏิเทสนียาทีสุ ปาฬิวินิมุตฺตเกสูติ ปาฬิยํ อนาคเตสุ สปฺปิอาทีสุ.

สตฺตาธิกรณวฺหยาติ สตฺตาธิกรณสมถนามกา. ตํ อตฺถวินิจฺฉยํ ตาทิสํเยว ยสฺมา วิทู วทนฺตีติ อตฺโถ. ยถา นิฏฺิตาติ สมฺพนฺโธ. สพฺพาสวปหนฺติ สพฺพาสววิฆาตกํ อรหตฺตมคฺคํ. ปสฺสนฺตุ นิพฺพุตินฺติ มคฺคาเณน นิพฺพานํ สจฺฉิกโรนฺตุ, ปปฺโปนฺตูติ วา ปาโ. ตตฺถ นิพฺพุตินฺติ ขนฺธปรินิพฺพานํ คเหตพฺพํ.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

ภิกฺขุนีวิภงฺควณฺณนานโย นิฏฺิโต.

อุภโตวิภงฺคฏฺกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

มหาวคฺควณฺณนา

๑. มหาขนฺธโก

โพธิกถาวณฺณนา

มหาวคฺเค อุภินฺนํ ปาติโมกฺขานนฺติ อุภินฺนํ ปาติโมกฺขวิภงฺคานํ. ยํ ขนฺธกํ สงฺคายึสูติ สมฺพนฺโธ. ขนฺธานํ สมูโห, ขนฺธานํ วา ปกาสนโต ขนฺธโก. ขนฺธาติ เจตฺถ ปพฺพชฺชาทิจาริตฺตวาริตฺตสิกฺขาปทปฺตฺติสมูโห อธิปฺเปโต. ปทภาชนีเย เยสํ ปทานํ อตฺถา เยหิ อฏฺกถานเยหิ ปกาสิตาติ โยชนา. อถ วา เย อตฺถาติ โยเชตพฺพํ. หิ-สทฺโท เจตฺถ ปทปูรเณ ทฏฺพฺโพ.

. วิเสสการณนฺติ ‘‘เยน สมเยน อายสฺมโต สาริปุตฺตตฺเถรสฺส สิกฺขาปทปฺตฺติยาจนเหตุภูโต ปริวิตกฺโก อุทปาทิ, เตน สมเยนา’’ติอาทินา วุตฺตการณํ วิย วิเสสการณํ ภุมฺมวจนนิวตฺตนกการณนฺติ อตฺโถ. เอตสฺสาติ อภิสมฺโพธิโต ปฏฺาย สตฺถุ จริยาวิภาวนสฺส วินยปฺตฺติยํ กึ ปโยชนํ? ยทิ วิเสสการณํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. นิทานทสฺสนํ ปโยชนนฺติ โยชนา. นิทานนฺติเจตฺถ สิกฺขาปทปฺตฺติเหตุภูตํ วตฺถุปุคฺคลาทิการณํ อธิปฺเปตํ, น ปฺตฺติฏฺานเมว. เตนาห ‘‘ยา หี’’ติอาทิ.

อุรุเวลายนฺติ เอตฺถ อุรุ-สทฺโท มหนฺตวาจี. เวลา-สทฺโท ตีรปริยาโย. อุนฺนตตฺตาทินา เวลา วิย เวลา. อุรุ มหนฺตี เวลา อุรุเวลา, ตสฺสํ. เตนาห ‘‘มหาเวลาย’’นฺติอาทิ. มริยาทาติ สีลาทิคุณสีมา. ปตฺตปุเฏนาติ ตาลาทีนํ ปณฺณปุเฏน.

‘‘ปมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ อนุนาสิกโลเปนายํ นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ปมํ อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ. ปมนฺติ จ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส. ตสฺมา อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวา สพฺพปมํ โพธิรุกฺขมูเล วิหรตีติ โยชนา ทฏฺพฺพา.

ปาฬิยํ อถ โขติ เอตฺถ อถาติ เอตสฺมึ สมเยติ อตฺโถ อเนกตฺถตฺตา นิปาตานํ. สตฺตาหนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค เอตํ อุปโยควจนํ. อถ โขติ อธิการนฺตรทสฺสเน นิปาโต. เตน วิมุตฺติสุขปฏิสํเวทนํ ปหาย ปฏิจฺจสมุปฺปาทมนสิกาเร อธิกตภาวํ ทสฺเสติ. ปฏิจฺจาติ ปฏิมุขํ คนฺตฺวา, อฺมฺํ อเปกฺขิตฺวาติ อตฺโถ. เอเตน การณพหุตา ทสฺสิตา. สหิเตติ การิยพหุตา. อนุโลมนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส. สฺเววาติ โส เอว ปจฺจยากาโร. ปุริมนเยน วา วุตฺโตติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา นเยน วุตฺโต ปจฺจยากาโร. ปวตฺติยาติ สํสารปฺปวตฺติยา.

ปาฬิยํ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา’’ติอาทีสุ ทุกฺขาทีสุ อฺาณํ อวิชฺชา. โลกิยกุสลากุสลเจตนา สงฺขารา. โลกิยวิปากเมว วิฺาณํ. โลกิยเวทนาทิกฺขนฺธตฺตยํ นามํ, ภูตุปาทายเภทํ รูปํ. ปสาทวิฺาณเภทํ สฬายตนํ. วิปากภูโต สพฺโพ ผสฺโส, เวทนา จ. ราโค ตณฺหา. พลวราโค, ติวิธา จ ทิฏฺิ อุปาทานํ. ภโว ปน ทุวิโธ กมฺมภโว, อุปปตฺติภโว จ. ตตฺถ กมฺมภโว สาสวกุสลากุสลเจตนาว, อุปปตฺติภโว อุปาทินฺนกกฺขนฺธา. เตสํ อุปปตฺติ ชาติ. ปาโก ชรา. เภโท มรณํ. เต เอว นิสฺสาย โสจนํ โสโก. กนฺทนํ ปริเทโว. ทุกฺขํ กายิกํ. โทมนสฺสํ เจตสิกํ. อติวิย โสโก อุปายาโส.

ปจฺเจกฺจ สมฺภวติ-สทฺโท โยเชตพฺโพ. เตนาห ‘‘อิมินา นเยนา’’ติอาทิ. ‘‘ทุกฺขราสิสฺสา’’ติ อิมินา น สตฺตสฺส. นาปิ สุภสุขาทีนนฺติ ทสฺเสติ.

หเวติ พฺยตฺตนฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ นิปาโต. ‘‘อนุโลมปจฺจยาการปฏิเวธสาธกา โพธิปกฺขิยธมฺมา’’ติ อิทํ ปมวาเร กิฺจาปิ ‘‘อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา’’ติอาทินา ปฏิโลมปจฺจยากาโรปิ อาคโต, ตถาปิ ‘‘ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺม’’นฺติ อนุโลมปจฺจยาการปฏิเวธสฺเสว การณตฺเตน วุตฺตนฺติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ ทุติยวาเรปิ ‘‘ยโต ขยํ ปจฺจยานํ อเวที’’ติ คาถาย วุตฺตตฺตา ‘‘ปจฺจยานํ ขยสงฺขาต’’นฺติอาทิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. โน กลฺโล ปฺโหติ อยุตฺโต น พฺยากาตพฺโพ, อวิชฺชมานํ อตฺตานํ สิทฺธํ กตฺวา ‘‘โก ผุสตี’’ติ ตสฺส กิริยาย ปุฏฺตฺตา ‘‘โก วฺฌาปุตฺโต ผุสตี’’ติอาทิ วิยาติ อธิปฺปาโย. โสฬส กงฺขาติ ‘‘อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธานํ, นนุ โข อโหสึ, กึ นุ โข อโหสึ, กถํ นุ โข อโหสึ, กึ หุตฺวา กึ อโหสึ นุ โข อหมตีตมทฺธานํ, ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, นนุ โข ภวิสฺสามิ, กึ นุ โข ภวิสฺสามิ, กถํ นุ โข ภวิสฺสามิ, กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กึ นุ โขสฺมิ, กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหึ คามี ภวิสฺสตี’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) เอวํ อาคตา อตีเต ปฺจ, อนาคเต ปฺจ, ปจฺจุปฺปนฺเน ฉาติ โสฬสวิธา กงฺขา.

ตตฺถ กึ นุ โขติ มนุสฺสเทวาทีสุ, ขตฺติยาทีสุ วา อฺตรํ นิสฺสาย กงฺขติ. กถํ นุ โขติ ปน สณฺานาการาทีสุ อิสฺสราทิชนกํ, การณํ วา นิสฺสาย. กึ หุตฺวา กึ อโหสินฺติ จ มนุสฺสาทีสุ ปมํ กึ หุตฺวา ปจฺฉา กึ อโหสินฺติ กงฺขติ. อหํ นุ โขสฺมีติอาทิ อิทานิ อตฺตโน วิชฺชมานาวิชฺชมานตํ, สรูปปการาทิกฺจ กงฺขติ. วปยนฺตีติ วิอปยนฺติ พฺยปคจฺฉนฺติ. เตนาห ‘‘อปคจฺฉนฺติ นิรุชฺฌนฺตี’’ติ.

. ตสฺส วเสนาติ ตสฺส ปจฺจยาการปชานนสฺส, ปจฺจยกฺขยาธิคมสฺส จ วเสน. เอเกกเมว โกฏฺาสนฺติ อนุโลมปฏิโลมโต เอเกกเมว โกฏฺาสํ. ปาฏิปทรตฺติยา เอวํ มนสากาสีติ รตฺติยา ตีสุปิ ยาเมสุ เอวํ อิธ ขนฺธกปาฬิยา อาคตนเยน อนุโลมปฏิโลมํเยว มนสากาสิ.

อชปาลกถาวณฺณนา

. ตสฺส สตฺตาหสฺส อจฺจเยนาติ ปลฺลงฺกสตฺตาหสฺส อปคมเนน. ตมฺหา สมาธิมฺหาติ อรหตฺตผลสมาปตฺติสมาธิมฺหา. อนฺตรนฺตรา เอว หิ ปจฺจยาการมนสิกาโร. อวเสสกาลํ ปน สพฺพํ ภควา ผลสมาปตฺติยาปิ วีตินาเมสิ. ตํ สนฺธาย ‘‘ตมฺหา สมาธิมฺหา’’ติ วุตฺตํ. รตนจงฺกเมติ ภควโต จิรํ ิตสฺส จงฺกมนาธิปฺปายํ ตฺวา เทวตาหิ มาปิเต รตนจงฺกเม. รตนฆรนฺติ ภควโต นิสีทนาธิปฺปายํ ตฺวา เทวตาหิ มาปิตํ รตนมยํ เคหํ.

ตตฺราปีติ น เกวลํ รตนฆเรเยว. ตตฺราปิ อชปาลนิคฺโรธมูเลปิ อภิธมฺมํ วิจินนฺโต เอว อนฺตรนฺตรา วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวเทนฺโตติ อตฺโถ. ตตฺถาปิ หิ อนนฺตนยสมนฺตปฏฺานํ สมฺมสโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส ปีติสมุฏฺิตา ฉพฺพณฺณา พุทฺธรสฺมิโย รตนฆเร วิย นิจฺฉรึสุ เอว. ‘‘หุํหุ’’นฺติ กโรนฺโตติ ‘‘สพฺเพ หีนชาติกา มํ มา อุปคจฺฉนฺตู’’ติ มานวเสน, สมีปํ อุปคเตสุ โกธวเสน จ ‘‘อเปถา’’ติ อธิปฺปายนิจฺฉาริตํ หุํหุํการํ กโรนฺโต.

พฺรหฺมฺนฺติ พฺราหฺมณตฺตํ. อนฺตนฺติ นิพฺพานํ. เทวานํ วา อนฺตนฺติ มคฺคาณานํ วา อนฺตภูตํ อรหตฺตผลํ.

มุจลินฺทกถาวณฺณนา

. มุจลินฺทมูเลติ เอตฺถ จ มุจลินฺโท วุจฺจติ นีปรุกฺโข, โย ‘‘นิจุโล’’ติปิ วุจฺจติ. อุปฺปนฺนเมโฆติ สกลจกฺกวาฬคพฺภํ ปูเรตฺวา อุปฺปนฺโน มหาเมโฆ. วทฺทลิกาติ วุฏฺิยา เอว อิตฺถิลิงฺควเสน นามํ. ยา จ สตฺตาหํ ปวตฺตตฺตา สตฺตาหวทฺทลิกาติ วุตฺตาติ อาห ‘‘สตฺตาหํ อวิจฺฉินฺนวุฏฺิกา อโหสี’’ติ. สีตวาเตน ทูสิตํ ทินเมติสฺสา วทฺทลิกายาติ สีตวาตทุทฺทินีติ อาห ‘‘อุทกผุสิตสมฺมิสฺเสนา’’ติอาทิ. อุพฺพิทฺธตา นาม ทูรภาเวน อุปฏฺานนฺติ อาห ‘‘เมฆวิคเมน ทูรีภูต’’นฺติ. อินฺทนีลมณิ วิย ทิพฺพติ โชเตตีติ เทโว, อากาโส.

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ วิเวกสฺส สุขภาวํ วิทิตฺวา. สพฺพโส อสนฺตุฏฺิสมุจฺเฉทกตฺตา มคฺคาณานํ ‘‘จตุมคฺคาณสนฺโตเสนา’’ติ วุตฺตํ. อกุปฺปนภาโวติ อกุชฺฌนสภาโว.

ราชายตนกถาวณฺณนา

. ปจฺจคฺเฆติ อภินเว. อยเมว อตฺโถ ปสตฺโถ, น ปุริโม. น หิ พุทฺธา มหคฺฆํ ปตฺตํ ปริภุฺชนฺติ.

พฺรหฺมยาจนกถาวณฺณนา

. อาลียนฺติ เสวียนฺตีติ อาลยา. ปฺจ กามคุณาติ อาห ‘‘สตฺตา…เป… วุจฺจนฺตี’’ติ. สุฏฺุ มุทิตาติ อติวิย ปมุทิตา. านํ สนฺธายาติ าน-สทฺทํ อเปกฺขิตฺวา. อิเมสนฺติ สงฺขาราทีนํ ผลานํ. ปาฬิยํ สพฺพสงฺขารสมโถติอาทีนิ นิพฺพานเววจนานิ. อปิสฺสูติ สมฺปิณฺฑนตฺเถ นิปาโต. น เกวลํ เอตทโหสิ, อิมาปิ คาถา ปฏิภํสูติ อตฺโถ.

กิจฺเฉน เม อธิคตนฺติ ปารมิปูรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ทุกฺขาปฏิปทํ. พุทฺธานฺหิ จตฺตาโร มคฺคา สุขาปฏิปทาว โหนฺติ. -อิติ พฺยตฺตํ, เอกํสนฺติ ทฺวีสุ อตฺเถสุ นิปาโต, พฺยตฺตํ, เอกํเสน วา อลนฺติ วิโยเชนฺติ. หลนฺติ วา เอโก นิปาโต.

. ปาฬิยํ สหมฺปติสฺสาติ โส กิร กสฺสปสฺส ภควโต สาสเน สหโก นาม เถโร ปมชฺฌานภูมิยํ พฺรหฺมปติ หุตฺวา นิพฺพตฺโต, เตน นํ ‘‘สหมฺปตี’’ติ สฺชานึสุ. อสฺสวนตาติ อสฺสวนตาย, อสฺสวเนนาติ อตฺโถ. สวนเมว หิ สวนตา ยถา เทวตาติ.

ธมฺโม อสุทฺโธติ มิจฺฉาทิฏฺิธมฺโม. สมเลหีติ ปูรณกสฺสปาทีหิ ฉหิ สตฺถาเรหิ. อปาปุราติ เทสนาหตฺเถน วิวร. ทฺวารนฺติ อริยมคฺคํ สนฺธาย วทติ.

เสเลติ ฆนสิลามเย. ตถูปมนฺติ เอตฺถ ตถา-สทฺโท ตํ-สทฺทตฺเถ ทฏฺพฺโพ. เตน โส เสลปพฺพโต อุปมา ยสฺส. ตํ ตถูปมนฺติ อตฺโถ. เตน วา ปพฺพตาทินา ปกาเรน อุปมา อสฺสาติปิ อตฺโถ. ธมฺมมยนฺติ โลกุตฺตรธมฺมภูตํ. อุฏฺาหีติ ธมฺมเทสนตฺถาย จาริกจรณตฺถํ อิมมฺหา อาสนา กาเยน, อปฺโปสฺสุกฺกภาวโต วา จิตฺเตน อุฏฺเหิ, อยเมว วา ปาโ. เตเนว ‘‘วิจร, เทสสฺสู’’ติ ทุวิเธปิ กายจิตฺตปโยเค นิโยเชสิ. วีราติอาทิ จตฺตาริ ถุติวเสน สมฺโพธนานิ.

. พุทฺธจกฺขุนาติ อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาเณน, อาสยานุสยาเณน จ. อิเมสฺหิ ทฺวินฺนํ ‘‘พุทฺธจกฺขู’’ติ นามํ. สฺวาการาติ สทฺธินฺทฺริยาทโยว อาการา สุนฺทรา เยสํ, เต สฺวาการา, สุวิฺาปยา, ปรโลกฺจ วชฺชฺจ ภยโต ทสฺสนสีลา จาติ ทฏฺพฺพํ. อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินีติ คจฺฉลตาปิ โปกฺขรณีปิ วุจฺจติ. อิธ ปน โปกฺขรณี. เอวมิตเรสุปิ. อุทกานุคฺคตานีติ อุทกโต อนุคฺคตานิ. อนฺโต นิมุคฺคาเนว หุตฺวา ปุสนฺติ วฑฺฒนฺติ, ตานิ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนิ. อจฺจุคฺคมฺมาติ อุทกํ อติกฺกมนวเสน อุคฺคนฺตฺวา.

อปารุตาติ วิวฏา. เตสนฺติ สอุปนิสฺสยานํ สตฺตานํ. ทฺวาราติ อริยมคฺคทฺวารานิ. อิทฺจ อตฺตโน สยมฺภุาเณน สอุปนิสฺสยานํ เตสํ มคฺคุปฺปตฺติทิฏฺตํ สนฺธาย วทติ. วิหึสสฺีติอาทีสุ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ – ‘‘อหฺหิ อตฺตโน ปคุณํ สุปฺปวตฺติตมฺปิ อิมํ ปณีตํ ธมฺมํ อชานนฺเตสุ มนุเชสุ เทสนาย วิหึสา กายวาจากิลมโถ โหตี’’ติ เอวํ วิหึสสฺี หุตฺวา น ภาสึ ภาสิตุํ น อิจฺฉึ. อิทานิ ปน เหตุสมฺปนฺนา อตฺตโน สทฺธาภาชนํ วิวรนฺตุ, ปูเรสฺสามิ เนสํ สงฺกปฺปนฺติ.

ปฺจวคฺคิยกถาวณฺณนา

๑๐. อาฬาโรติ นามํ. กาลาโมติ โคตฺตํ. ภควโตปิ โข าณํ อุทปาทีติ กึ อิทาเนว อุทปาทิ, นนุ โพธิมูเล เตกาลิกา, กาลวินิมุตฺตา จ สพฺเพ ธมฺมา สพฺพาการโต ทิฏฺาติ? สจฺจํ ทิฏฺา, ตถาปิ นามาทิวเสน อวิกปฺปิตา เอกจิตฺตกฺขณิกตฺตา สพฺพฺุตฺาณสฺส. น หิ เอเกน จิตฺเตน สพฺพธมฺมานํ นามชาติอาทิกํ ปจฺเจกํ อนนฺตํ วิภาคํ วิกปฺเปตุํ สกฺกา วิกปฺปานํ วิรุทฺธานํ สหานุปฺปตฺติโต, สพฺพวิกปฺปารหธมฺมทสฺสนเมว ปนาเนน สกฺกา กาตุํ. ยถา ทิฏฺเสุ ปน ยถิจฺฉิตาการํ อารพฺภ วิกปฺโป อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาเณน ทิฏฺเ จิตฺตปเฏ วิย. อิธาปิ อาฬารํ นิสฺสาย อาวชฺชนานนฺตรเมว สพฺพาการาณํ อุทปาทิ. น เกวลฺจ ตํ, อถ โข ปฺจวคฺคิยา เอว ปมํ ธมฺมํ ชานิสฺสนฺติ, ตปฺปมุขา จ เทวตา, อาฬาโร กาลํ กตฺวา อากิฺจฺายตเน, อุทโก จ เนวสฺานาสฺายตเน นิพฺพตฺโตติ เอวมาทิกํ สพฺพมฺปิ นิสฺสาย าณํ อุปฺปชฺชติ เอว. ตํ ปน ขณสมฺปตฺติยา ทุลฺลภภาวํ ทสฺเสตุํ กเมน โอโลเกตฺวา เทวตาย วุตฺเต าณํ วิย กตฺวา วุตฺตํ. สทฺทคติยา หิ พนฺธตฺตา เอเกน าเณน าตมฺปิ วุจฺจมานํ กเมน าตํ วิย ปฏิภาติ, เทวตาปิ จ ภควตา าตเมวตฺถํ อาโรเจสิ. เตเนว ‘‘ภควโตปิ โข าณํ อุทปาที’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอวมฺตฺถาปิ อีทิเสสุ ‘‘โลกํ โวโลเกนฺโต อสุกํ อทฺทส, ตตฺถ มยิ คเต กึ ภวิสฺสตี’’ติ เอวมาทินา สตฺถุ หิเตสิตาสนฺทสฺสนวสปฺปวตฺเตสุ. สพฺพตฺถ วจนคติยํ กมวุตฺติเต ปฺายมาเนปิ เอเกเนว าเณน สกลาวโพโธ เวทิตพฺโพ. พหุการา โข เม ปฺจวคฺคิยาติ อุปการสฺสาปิ วิชฺชมานตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน ธมฺมเทสนาย การณตฺเตน อนุปการานมฺปิ เทสนโต.

๑๑. อนฺตรา จ คยํ อนฺตรา จ โพธินฺติ คยาย, โพธิสฺส จ อนฺตเร ติคาวุเต าเน.

สพฺพาภิภูติ สพฺพํ เตภูมกธมฺมํ อภิภวิตฺวา ิโต. อนูปลิตฺโตติ กิเลสเลเปน อลิตฺโต. ตโต เอว สพฺพฺชโห. ตณฺหกฺขเย วิมุตฺโตติ ตณฺหกฺขเย นิพฺพาเน อารมฺมณกรณวสเอน วิมุตฺโต. เอวํ สยํ สพฺพธมฺเม อตฺตนาว ชานิตฺวา. กมุทฺทิเสยฺยนฺติ กํ อฺํ ‘‘อยํ เม อาจริโย’’ติ อุทฺทิเสยฺยํ.

กาสินํ ปุรนฺติ พาราณสึ. อาหฺฉนฺติ อาหนิสฺสามิ. อมตาธิคมาย อุคฺโฆสนโต อมตทุนฺทุภินฺติ สตฺถุ ธมฺมเทสนา วุตฺตา, ‘‘อมตเภรึ ปหริสฺสามี’’ติ คจฺฉามีติ อตฺโถ.

อรหสิ อนนฺตชิโนติ อนนฺตชิโนปิ ภวิตุํ ยุตฺโตติ อตฺโถ. อนนฺตาณตาย อนนฺโต ชิโน จ, อนนฺเตน วา าเณน, อนนฺตํ วา โทสํ ชิตวา, อุปฺปาทวยนฺตรหิตตาย วา อนนฺตํ นิพฺพานํ อชินิ กิเลสารโย มทฺทิตฺวา คณฺหีติปิ อนนฺตชิโน.

หุเปยฺยาปีติ เอวมฺปิ ภเวยฺย, เอวํวิเธ รูปกายรตเน อีทิเสน าเณน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เอวํ นาม กถนฺหิสฺส อุปนิสฺสยสมฺปนฺนสฺส อปรกาเล ทุกฺขปฺปตฺตสฺส ภควนฺตํ อุปคมฺม ปพฺพชิตฺวา มคฺคผลปฏิเวธาย ปจฺจโย ชาโต. ตถาเหส ภควา เตน สมาคมตฺถํ ปทสาว มคฺคํ ปฏิปชฺชิ.

๑๒. พาหุลฺลิโกติ ปจฺจยพาหุลฺลิโก. ปธานวิพฺภนฺโตติ ปธานโต ทุกฺกรจรณโต ปริหีโน. นตฺถิ เอตฺถ อคาริยํ, อคารสฺส หิตํ กสิโครกฺขาทิกมฺมนฺติ อนคาริยา, ปพฺพชฺชา, ตํ อนคาริยํ. ปพฺพชนฺตีติ อุปคจฺฉนฺติ. ตทนุตฺตรนฺติ ตํ อนุตฺตรํ. พฺรหฺมจริยปริโยสานนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส ปริโยสานํ, อรหตฺตผลนฺติ อตฺโถ. ตสฺส หิ อตฺถาย กุลปุตฺตา ปพฺพชนฺติ. ทิฏฺเว ธมฺเมติ อิมสฺมึ ปจฺจกฺเข อตฺตภาเว. สยนฺติ อปรปฺปจฺจยา. อภิฺา สจฺฉิกตฺวาติ อตฺตโนว าเณน ปจฺจกฺขํ กตฺวา. อุปสมฺปชฺชาติ ปาปุณิตฺวา.

อิริยายาติ ทุกฺกรอิริยาย. อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาติอาทีสุ มนุสฺสธมฺมโต โลกิยาณโต อุปริ อริยํ กาตุํ อลํ สมตฺโถ อลมริโย. าณทสฺสนวิเสโสติ สพฺพฺุตฺาณสฺส ปุพฺพภาคํ อธิปฺเปตํ. โนติ นุ. ภาสิตเมตนฺติ เอวรูปเมตํ วากฺยเภทนฺติ อตฺโถ. เต จ ‘‘ยทิ เอส ปธานกาเล ‘อหํ อรหา’ติ วเทยฺย, มยฺจ สทฺทหาม, น จาเนน ตทา วุตฺตํ. อิทานิ ปน วิชฺชมานเมว คุณํ วทตี’’ติ เอกปเทน สตึ ลภิตฺวา ‘‘พุทฺโธ ชาโต’’ติ อุปฺปนฺนคารวา อาวุโสวาทํ ปหาย ‘‘โน เหตํ, ภนฺเต’’ติ อาหํสุ. อฺา จิตฺตนฺติ อฺาย อรหตฺตปฺปตฺติยา จิตฺตํ.

๑๓. อนฺตาติ โกฏฺาสา ทฺเว ภาคา. กาเมสุ กามสุขลฺลิกานุโยโคติ วตฺถุกาเมสุ กิเลสกามสุขสฺส อนุภโว. กิเลสกามา เอว วา อามิสสุเขน อลฺลียนโต กามสุขลฺลิกาติ วุตฺตาติ ทฏฺพฺพา. คมฺโมติ คามวาสีนํ สนฺตโก. อตฺตกิลมถานุโยโคติ อตฺตโน กิลมถสฺส กณฺฏกเสยฺยาทิทุกฺขสฺส อนุโยโค. อุโภ อนฺเตติ ยถาวุตฺเต โลโภ วา สสฺสโต วา เอโก อนฺโต, โทโส วา อุจฺเฉโท วา เอโกติ เวทิตพฺโพ.

จกฺขุกรณีติอาทีสุ อตฺตนา สมฺปยุตฺตาณจกฺขุํ กโรตีติ จกฺขุกรณี. ทุติยํ ตสฺเสว เววจนํ. อุปสโมติ กิเลสุปสโม. อภิฺา, สมฺโพโธ จ จตุสจฺจปฏิเวโธว. นิพฺพานํ อสงฺขตธาตุ. เอเตสมฺปิ อตฺถาย สํวตฺตตีติ ปฏิปทํ โถเมติ. สมฺมาทิฏฺีติ าณํ. สมฺมาสงฺกปฺโปติ วิตกฺโก. เสสํ ธมฺมโต สุวิฺเยฺยเมว.

๑๔. เอวํ จตฺตาโรปิ มคฺเค เอกโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตหิ มคฺเคหิ ปฏิวิชฺฌิตพฺพานิ จตฺตาริ อริยสจฺจานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อิทํ โข ปน, ภิกฺขเว’’ติอาทิมาห. ชาติปิ ทุกฺขาติอาทีสุ ตตฺถ ตตฺถ ภเว นิพฺพตฺตมานานํ สตฺตานํ สพฺพปมํ รูปารูปธมฺมปฺปวตฺติ อิธ ชาติ นาม, สา จ ตตฺถ ตตฺถ ภเวสุ อุปลพฺภมานานํ ทุกฺขาทีนํ วตฺถุภาวโต ทุกฺขา, เอวํ ชราทีสุ ทุกฺขวตฺถุกตาย ทุกฺขตา เวทิตพฺพา. ปฺจุปาทานกฺขนฺธา ปน ทุกฺขทุกฺขวิปริณามทุกฺขสงฺขารทุกฺขวเสน ทุกฺขา เอว. โปโนภวิกาติ ปุนพฺภวกรณํ ปุนพฺภโว อุตฺตรปทโลเปน, ปุนพฺภโว สีลเมติสฺสาติ โปโนภวิกา. นนฺทิราคสหคตาติ เอตฺถ รูปาทีสุ นนฺทติ ปิยายตีติ นนฺที, สา เอว ราโคติ นนฺทิราโคติ ภาวปฺปธาโนยํ นิทฺเทโส, นนฺทิราคตฺตนฺติ อตฺโถ. เตน สหคตานิ นนฺทิราคสหคตา. ตตฺร ตตฺราติ ตสฺมึ ตสฺมึ ภเว. รูปาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ กามสฺสาทนวเสน ปวตฺตา กามตณฺหา นาม. สสฺสตทิฏฺิยา สห ปวตฺตา ภวตณฺหา. อุจฺเฉททิฏฺิยา สห ปวตฺตา วิภวตณฺหา. อเสสวิราคนิโรโธติอาทินา นิพฺพานเมว วุจฺจติ. ตตฺถ วิรชฺชนํ วิคมนํ วิราโค. นิรุชฺฌนํ นิโรโธ. อุภเยนาปิ สุฏฺุ วิคโมว วุจฺจติ. อเสสายปิ ตณฺหาย วิราโค, นิโรโธ จ เยน โหติ, โส อเสสวิราคนิโรโธ, นิพฺพานเมว. ยสฺมา จ ตํ อาคมฺม ตณฺหํ, วฏฺฏฺจ จชนฺติ ปฏินิสฺสชฺชนฺติ วิมุจฺจนฺติ น อลฺลียนฺติ, ตสฺมา จาโค ปฏินิสฺสคฺโค มุตฺติ อนาลโยติ วุจฺจติ.

๑๕. จกฺขุนฺติอาทีนิ าณเววจนาเนว.

๑๖. ยาวกีวฺจาติ ยตฺตกํ กาลํ. ติปริวฏฺฏนฺติ สจฺจาณ, กิจฺจาณ, กตาณสงฺขาตานํ ติณฺณํ ปริวฏฺฏานํ วเสน ติปริวฏฺฏํ าณทสฺสนํ. เอตฺถ จ ‘‘อิทํ ทุกฺขํ อริยสจฺจํ, อิทํ ทุกฺขสมุทย’’นฺติ เอวํ จตูสุ สจฺเจสุ ยถาภูตาณํ สจฺจาณํ นาม. เตสุ เอว ‘‘ปริฺเยฺยํ ปหาตพฺพํ สจฺฉิกาตพฺพํ ภาเวตพฺพ’’นฺติ เอวํ กตฺตพฺพกิจฺจชานนาณํ กิจฺจาณํ นาม. ‘‘ปริฺาตํ ปหีนํ สจฺฉิกตํ ภาวิต’’นฺติ ตสฺส กิจฺจสฺส กตภาวชานนาณํ กตาณํ นาม. ทฺวาทสาการนฺติ เตสเมว เอเกกสฺมึ สจฺเจ ติณฺณํ ติณฺณํ อาการานํ วเสน ทฺวาทสาการํ.

อภิสมฺพุทฺโธติ ปจฺจฺาสินฺติ อภิสมฺพุทฺโธ อรหตฺตํ ปตฺโตติ เอวํ น ปฏิชานึ. ยโต จ โขติ ยโต โพธิมูเล นิสินฺนกาลโต ปฏฺาย. อถาหนฺติ ตโต ปรํ อหํ. าณฺจ ปน เมติ ปจฺจเวกฺขณาณํ สนฺธาย วทติ. อกุปฺปา เมติอาทิ ตสฺส ปวตฺติอาการทสฺสนํ. ตตฺถ อกุปฺปา เม วิมุตฺตีติ อรหตฺตผลํ ตสฺส มคฺคสงฺขาตการณโต จ อารมฺมณโต จ อกุปฺปตา เวทิตพฺพา.

อิมสฺมึ ปน เวยฺยากรณสฺมินฺติ นิคฺคาถสุตฺเต. ภฺมาเนติ ภณิยมาเน. ธมฺมจกฺขุนฺติ อิธ จตุสจฺจธมฺเมสุ จกฺขุกิจฺจกรณโต โสตาปตฺติมคฺโค อธิปฺเปโต. ยํ กิฺจีติอาทิ นิพฺพานารมฺมณตฺเตปิ กิจฺจวเสน อสมฺโมหโต ปวตฺติทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.

๑๗. ธมฺมจกฺกนฺติ ปฏิเวธาณธมฺมฺเจว เทสนาาณธมฺมฺจ ปวตฺตนฏฺเน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ. โอภาโสติ สพฺพฺุตฺาณานุภาเวน ปวตฺโต จิตฺตปจฺจยอุตุสมุฏฺาโน ทสสหสฺสิโลกธาตุํ ผริตฺวา ิโต โอภาโส.

๑๘. ทิฏฺโ อริยสจฺจธมฺโม เอเตนาติ ทิฏฺธมฺโม. เอส นโย เสเสสุปิ. อตฺตโน ปจฺจกฺขโต อธิคตตฺตา น ปรํ ปจฺเจติ, ปรสฺส สทฺธาย เอตฺถ น ปวตฺตตีติ อปรปฺปจฺจโย. เอหิ ภิกฺขูติ เอตฺตเก วุตฺตมตฺเต ปพฺพชฺชา, อุปสมฺปทา จ สิชฺฌติ, เตเนว ตตฺถ อิติ-สทฺเทน ปริจฺเฉโท ทสฺสิโตติ วทนฺติ. เกจิ ปน ‘‘สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายาติ วจนปริโยสาเน เอว อุปสมฺปทา สิชฺฌติ, อฏฺกถายํ ปน ‘เอหิ ภิกฺขูติ ภควโต วจเนนา’ติ อิทํ เอหิภิกฺขุสทฺโทปลกฺขิตวจนํ เอหิภิกฺขุวจนนฺติอาทิปทวเสน วุตฺตํ มุสาวาทวคฺโคติอาทีสุ วิยา’’ติ วทนฺติ, ตเทตํ ปมปาราชิกฏฺกถายํ ‘‘ภควา หิ…เป… เอหิ ภิกฺขุ, จร พฺรหฺมจริยํ สมฺมา ทุกฺขสฺส อนฺตกิริยายา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๔๕ ภิกฺขูปทภาชนียวณฺณนา) อิมินา วจเนน สเมติ. ยตฺตกฺหิ ภควตา นิยเมน วุจฺจติ, ตตฺตกํ สพฺพมฺปิ องฺคเมว. เสกฺขปุถุชฺชนานฺหิ เอตํ ปริปุณฺณํ วุจฺจติ, อเสกฺขานํ ปน ‘‘จร พฺรหฺมจริย’’นฺติ ปริโยสานนฺติ ทฏฺพฺพํ สิกฺขตฺตยสมิทฺธิโต. โลกิยสมฺปทาหิ อุปริภูตา เสฏฺภูตา สมฺปทาติ อุปสมฺปทา.

๑๙-๒๑. นีหารภตฺโตติ ภิกฺขูหิ คามโต นีหริตฺวา ทินฺนภตฺโต. กลฺลํ นูติ ยุตฺตํ นุ. เอตํ มมาติอาทิ ยถากฺกมํ ตณฺหามานทิฏฺิคาหานํ ทสฺสนํ.

๒๒-๒๓. ตสฺมา ติหาติ เอตฺถ ติหาติ นิปาตมตฺตํ, ตสฺมาติ อตฺโถ. นิพฺพินฺทตีติ วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาวเสน อุกฺกณฺติ. วิรชฺชตีติ จตุนฺนํ มคฺคานํ วเสน น รชฺชติ. วิมุจฺจตีติ ผลวเสน วิมุจฺจติ. วิมุตฺตสฺมินฺติอาทิ ปจฺจเวกฺขณาณทสฺสนํ. พฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคพฺรหฺมจริยํ. กรณียํ จตูสุ สจฺเจสุ จตูหิ มคฺเคหิ ปจฺเจกํ กตฺตพฺพํ ปริฺาทิวเสน โสฬสวิธํ กิจฺจํ. นาปรํ อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวาย โสฬสกิจฺจภาวาย, กิเลสกฺขยาย วา อปรํ ปุน มคฺคภาวนากิจฺจํ เม นตฺถีติ ปชานาติ. อถ วา อิตฺถตฺตายาติ อิตฺถภาวโต วตฺตมานกฺขนฺธสนฺตานโต อปรํ ขนฺธสนฺตานํ มยฺหํ น ภวิสฺสตีติ อตฺโถ.

ปพฺพชฺชากถาวณฺณนา

๑๕. อาฬมฺพรนฺติ ปณวํ. วิเกสิกนฺติ วิปฺปกิณฺณเกสํ. วิกฺเขฬิกนฺติ วิสฺสนฺทมานลาลํ. สุสานํ มฺเติ สุสานํ วิย อทฺทส สกํ ปริชนนฺติ สมฺพนฺโธ. อุทานํ อุทาเนสีติ สํเวควสปฺปวตฺตํ วจนํ นิจฺฉาเรสิ. อุปสฺสฏฺนฺติ ทุกฺเขน สมฺมิสฺสํ, ทุกฺโขติณฺณํ สพฺพสตฺตกายชาตนฺติ อตฺโถ.

๒๖. อิทํ โข ยสาติ ภควา นิพฺพานํ สนฺธายาห. อนุปุพฺพึ กถนฺติ อนุปฏิปาฏิกถํ. อาทีนวนฺติ โทสํ. โอการนฺติ นิหีนตา นิหีนชนเสวิตตฺตา. สํกิเลสนฺติ เตหิ สตฺตานํ สํกิเลสนํ, สํกิเลสวิสยนฺติ วา อตฺโถ. กลฺลจิตฺตนฺติ อโรคจิตฺตํ. สามํ อตฺตนาว อุกฺกํโส อุกฺขิปนํ เอติสฺสนฺติ สามุกฺกํสิกา, สจฺจเทสนา. ตสฺสา สรูปทสฺสนํ ‘‘ทุกฺข’’นฺติอาทิ.

๒๗. อสฺสทูเตติ อสฺสอารุฬฺเห ทูเต. อิทฺธาภิสงฺขารนฺติ อิทฺธิกิริยํ. อภิสงฺขเรสิ อกาสิ.

๒๘. ยถาทิฏฺนฺติ ปมมคฺเคน ทิฏฺํ จตุสฺสจฺจภูมึ เสสมคฺคตฺตเยน ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส, ปสฺสนฺตสฺสาติ อตฺโถ. มาตุ โน ชีวิตนฺติ เอตฺถ โนติ นิปาตมตฺตํ, มาตุ ชีวิตนฺติ อตฺโถ. ยสสฺส ขีณาสวตฺตา ‘‘เอหิ ภิกฺขุ, สฺวากฺขาโต ธมฺโม, จร พฺรหฺมจริย’’นฺติ เอตฺตเกเนว ภควา อุปสมฺปทํ อทาสิ. ขีณาสวานฺหิ เอตฺตเกเนว อุปสมฺปทา อนุฺาตา ปุพฺเพว ทุกฺขสฺส ปริกฺขีณตฺตา. จร พฺรหฺมจริยนฺติ สาสนพฺรหฺมจริยสงฺขาตํ สิกฺขาปทปูรณํ สนฺธาย วุตฺตํ, น มคฺคพฺรหฺมจริยํ.

๓๐. เสฏฺานุเสฏฺีนนฺติ เสฏฺิโน จ อนุเสฏฺิโน จ ปเวณีวเสน อาคตา เยสํ กุลานํ สนฺติ, เตสํ เสฏฺานุเสฏฺีนํ กุลานํ. โอรโกติ ลามโก.

๓๒-๓๓. มา เอเกน ทฺเวติ เอเกน มคฺเคน ทฺเว ภิกฺขู มา อคมิตฺถ. วิสุทฺเธ สตฺเต, คุเณ วา มาเรตีติ มาโร. ปาเป นิยุตฺโต ปาปิมา.

สพฺพปาเสหีติ สพฺพกิเลสปาเสหิ. เย ทิพฺพา เย จ มานุสาติ เย ทิพฺพกามคุณนิสฺสิตา, มานุสกกามคุณนิสฺสิตา จ กิเลสปาสา นาม อตฺถิ, สพฺเพหิ เตหิ. ‘‘ตฺวํ พุทฺโธ’’ติ เทวมนุสฺเสหิ กริยมานสกฺการสมฺปฏิจฺฉนํ สนฺธาย วทติ.

อนฺตลิกฺเข จรนฺเต ปฺจาภิฺเปิ พนฺธตีติ อนฺตลิกฺขจโร, ราคปาโส. มาโร ปน ปาสมฺปิ อนฺตลิกฺขจรํ มฺติ. มานโสติ มโนสมฺปยุตฺโต.

ชานาติ มนฺติ โส กิร ‘‘มหานุภาโว อฺโ เทวปุตฺโต นิวาเรตีติ ภีโต นิวตฺติสฺสติ นุ โข’’ติสฺาย วตฺวา ‘‘นิหโต ตฺวมสิ อนฺตกา’’ติ วุตฺเต ‘‘ชานาติ ม’’นฺติ ทุมฺมโน ปลายิ.

๓๔. ปริวิตกฺโก อุทปาทีติ ยสฺมา เอหิภิกฺขุภาวาย อุปนิสฺสยรหิตานมฺปิ ปพฺพชิตุกามตา อุปฺปชฺชิสฺสติ, พุทฺธา จ เต น ปพฺพาเชนฺติ, ตสฺมา เตสมฺปิ ปพฺพชฺชาวิธึ ทสฺเสนฺโต เอวํ ปริวิตกฺเกสีติ ทฏฺพฺพํ. อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา ปน ภควนฺตํ อุปสงฺกมิตฺวา เอหิภิกฺขุภาเวเนว ปพฺพชนฺติ. เย ปฏิกฺขิตฺตปุคฺคลาติ สมฺพนฺโธ. สยํ ปพฺพาเชตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘เกสมสฺสุํ โอหาเรตฺวา’’ติอาทิวจนโต เกสจฺเฉทนกาสายจฺฉาทนสรณทานานิ ปพฺพชฺชา นาม, เตสุ ปจฺฉิมทฺวยํ ภิกฺขูหิ เอว กาตพฺพํ, กาเรตพฺพํ วา. ‘‘ปพฺพาเชหี’’ติ อิทํ ติวิธมฺปิ สนฺธาย วุตฺตํ. ขณฺฑสีมํ เนตฺวาติ ภณฺฑุกมฺมาโรจนปริหรณตฺถํ. ภิกฺขูนฺหิ อนาโรเจตฺวา เอกสีมาย ‘‘เอตสฺส เกเส ฉินฺทา’’ติ อฺํ อาณาเปตุมฺปิ น วฏฺฏติ. ปพฺพาเชตฺวาติ เกสาทิจฺเฉทนเมว สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กาสายานิ อจฺฉาเทตฺวา’’ติ วิสุํ วุตฺตตฺตา. ปพฺพาเชตุํ น ลภตีติ สรณทานํ สนฺธาย วุตฺตํ, อนุปสมฺปนฺเนน ภิกฺขุอาณตฺติยา ทินฺนมฺปิ สรณํ น รุหติ.

ยสสฺสีติ ปริวารสมฺปนฺโน. นิชฺชีวนิสฺสตฺตภาวนฺติ ‘‘เกสา นาม อิมสฺมึ สรีเร ปาฏิเยกฺโก โกฏฺาโส อเจตโน อพฺยากโต สุฺโ นิสฺสตฺโต ถทฺโธ ปถวีธาตู’’ติอาทินยํ สงฺคณฺหาติ, สพฺพํ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๓๑๑) อาคตนเยน คเหตพฺพํ. ปุพฺเพติ ปุพฺพพุทฺธุปฺปาเทสุ. มทฺทิตสงฺขาโรติ วิปสฺสนาวเสน วุตฺตํ. ภาวิตภาวโนติ สมถวเสนาปิ.

กาสายานิ ติกฺขตฺตุํ วา…เป… ปฏิคฺคาหาเปตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘สพฺพทุกฺขนิสฺสรณตฺถาย อิมํ กาสาวํ คเหตฺวา’’ติ วา ‘‘ตํ กาสาวํ ทตฺวา’’ติ วา วตฺวา ‘‘ปพฺพาเชถ มํ, ภนฺเต, อนุกมฺปํ อุปาทายา’’ติ เอวํ ยาจนปุพฺพกํ จีวรํ ปฏิจฺฉาเปติ. อถาปีติอาทิ ติกฺขตฺตุํ ปฏิคฺคาหาปนโต ปรํ กตฺตพฺพวิธิทสฺสนํ. อถาปีติ ตโต ปรมฺปีติ อตฺโถ. เกจิ ปน ‘‘จีวรํ อปฺปฏิคฺคาหาเปตฺวา ปพฺพชนปฺปการเภททสฺสนตฺถํ ‘‘อถาปี’’ติ วุตฺตํ, อถาปีติ จ อถ วาติ อตฺโถ’’ติ วทนฺติ. ‘‘อทินฺนํ น วฏฺฏตี’’ติ อิมินา ปพฺพชฺชา น รุหตีติ ทสฺเสติ.

ปาเท วนฺทาเปตฺวาติ ปาทาภิมุขํ นมาเปตฺวา. ทูเร วนฺทนฺโตปิ หิ ปาเท วนฺทตีติ วุจฺจติ. อุปชฺฌาเยน วาติ เอตฺถ ยสฺส สนฺติเก อุปชฺฌํ คณฺหาติ, อยํ อุปชฺฌาโย. อาภิสมาจาริเกสุ วินยนตฺถํ ยํ อาจริยํ กตฺวา นิยฺยาเตนฺติ, อยํ อาจริโย. สเจ ปน อุปชฺฌาโย สยเมว สพฺพํ สิกฺขาเปติ, อฺสฺมึ น นิยฺยาเตติ, อุปชฺฌาโยวสฺส อาจริโยปิ โหติ, ยถา อุปสมฺปทากาเล สยเมว กมฺมวาจํ วาเจนฺโต อุปชฺฌาโยว กมฺมวาจาจริโยปิ โหติ.

อนุนาสิกนฺตํ กตฺวา ทานกาเล อนฺตรา วิจฺเฉโท น กาตพฺโพติ อาห ‘‘เอกสมฺพนฺธานี’’ติ.

‘‘อาภิสมาจาริเกสุ วิเนตพฺโพ’’ติ อิมินา เสขิยวตฺตขนฺธกวตฺเตสุ, อฺเสุ

จ สุกฺกวิสฺสฏฺิอาทิโลกวชฺชสิกฺขาปเทสุ สามเณเรหิ วตฺติตพฺพํ, ตตฺถ อวตฺตมาโน อลชฺชี, ทณฺฑกมฺมารโห จ โหตีติ ทสฺเสติ.

ปพฺพชฺชากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ทุติยมารกถาวณฺณนา

๓๕. ปาฬิยํ อนุตฺตรํ วิมุตฺตึ อนุปาปุณาถาติ ‘‘ขีณาสวา มยํ, กึ อมฺหากํ ปธาเนนา’’ติ วาสนาโทเสน โวสานํ อนาปชฺชิตฺวา ปนฺเตสุ เสนาสเนสุ ผลสมาปตฺติยาว วีตินามนตฺถํ, ตํ ทิสฺวา อฺเสมฺปิ ทิฏฺานุคติสมาปชฺชนตฺถฺจ โอวทตีติ เวทิตพฺพํ.

ทุติยมารกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ภทฺทวคฺคิยกถาวณฺณนา

๓๖. อิทํ เนสํ ปุพฺพกมฺมนฺติ เตสํ ตึสชนานํ เอกโต อภิสมยสฺส ปุพฺพกมฺมํ. อฺมฺปิ เตสํ ปจฺเจกํ ปุพฺพพุทฺธุปฺปาเทสุ สทฺธมฺมสฺสวนสรณคมนทานสีลสมาธิวิปสฺสนาสมาโยควเสน พหุํ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ กุสลํ อตฺเถวาติ คเหตพฺพํ. อิตรถา หิ ตทเหว ปฏิเวโธ, เอหิภิกฺขุภาวาทิวิเสโส จ น สมฺปชฺเชยฺย.

ภทฺทวคฺคิยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อุรุเวลปาฏิหาริยกถาวณฺณนา

๓๗-๓๘. ปาฬิยํ อครูติ ภาริยํ น สิยาติ อตฺโถ. อุภินฺนํ สโชติภูตานนฺติ อุโภสุ สโชติภูเตสุ. ปตฺเต ปกฺขิปีติ ตํ นาคํ นิหตเตชํ ธมฺมเทสนาย สนฺตปฺเปตฺวา สรณสีลานิ ทตฺวา สกลรตฺตึ ภควนฺตํ ปยิรุปาสิตฺวา ิตํ ชฏิลานํ ทสฺสนตฺถํ ปตฺเต ปกฺขิปิ, น อหิตุณฺฑิโก วิย พลกฺกาเรนาติ เวทิตพฺพํ. ยตฺร หิ นามาติ โย นาม.

๓๙. อชฺชณฺโหติ อชฺช เอกทิวสํ. อคฺคิสาลมฺหีติ อคฺยาคาเร. สุมนานํ พุทฺธานํ มนสา สทิโส มโน อสฺสาติ สุมนมนโส. อธิจิตฺโตติ มหากรุณาทีหิ อธิจิตฺโต. อุทิจฺฉเรติ อุลฺโลเกสุํ, ปริวาเรสุนฺติ อตฺโถ. อเนกวณฺณา อจฺจิโยติ ฉพฺพณฺณรํสิโย วุตฺตา. อหํ เต ธุวภตฺเตน ปฏิมานนํ กริสฺสามีติ เสโส.

๔๐. อภิกฺกนฺตาย รตฺติยาติ ปริกฺขีณาย รตฺติยา, มชฺฌรตฺติสมเยติ อตฺโถ. อภิกฺกนฺตวณฺณาติ อภิรูปจฺฉวิวณฺณา. เกวลกปฺปนฺติ เอตฺถ เกวล-สทฺทสฺส อนวเสสตฺโถ, กปฺป-สทฺทสฺส สมนฺตภาโว, ตสฺมา อนวเสสํ สมนฺตโต วนสณฺฑนฺติ อตฺโถ. จตุทฺทิสาติ จตูสุ ทิสาสุ. ยตฺร หิ นามาติ ยํ นาม.

๔๓. องฺคมคธาติ องฺคมคธรฏฺวาสิโน. อิทฺธิปาฏิหาริยนฺติ อภิฺิทฺธิเยว ปฏิปกฺขานํ ติตฺถิยานํ, เวเนยฺยสตฺตคตโทสานฺจ หรณโต อปนยนโต ปาฏิหาริยํ, ตํ ตํ วา สตฺตหิตํ ปฏิจฺจ หริตพฺพํ ปวตฺเตตพฺพนฺติ ปฏิหาริยํ, ตเทว ปาฏิหาริยํ. อิทฺธิ เอว ปาฏิหาริยํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ.

๔๔. ปํสุกูลํ อุปฺปนฺนํ โหตีติ ปุณฺณาย ทาสิยา สรีรํ ปริกฺขิปิตฺวา ฉฑฺฑิตํ สาณมยํ กิมิกุลากุลํ ปริเยสนวเสน อุปฺปนฺนํ โหติ, ยํ ภควา ภูมึ กมฺเปนฺโต ปารุปิตฺวา ปจฺฉา มหากสฺสปตฺเถรสฺส อทาสิ, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตนฺติ วทนฺติ. กตฺถ นุ โขติอาทิปริวิตกฺโก ชฏิลานํ วิวิธปาฏิหาริยทสฺสนตฺถํ กโต. ปาณินา ขณนฺโต วิย อิทฺธิยา มตฺติกํ อปเนตฺวา ทินฺนตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปาณินา โปกฺขรณึ ขณิตฺวา’’ติ.

๔๖. ผาลิยนฺตุ, กสฺสป, กฏฺานีติ อุรุเวลกสฺสเปน นิเวทิเต เอวมโวจาติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ เสเสสุปิ.

๔๙. อนฺตรฏฺกาสุ หิมปาตสมเยติ เอตฺถ มาฆมาสสฺส อวสาเน จตสฺโส, ผคฺคุณมาสสฺส อาทิมฺหิ จตสฺโสติ เอวํ อุภินฺนํ มาสานํ อนฺตเร อฏฺรตฺติโย อนฺตรฏฺกา นาม. ตาสุ อนฺตรฏฺกาสุ รตฺตีสุ หิมปาตกาเล. อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชนมฺปิ สหสา ตทุภยกรณวเสน วุตฺตํ.

๕๐. อุทกวาหโกติ อุทโกโฆ. เรณุหตายาติ รโชกิณฺณาย, อตินฺตายาติ อตฺโถ. นาวายาติ กุลฺเลน. อิทํ นุ ตฺวํ มหาสมณาติ อิธ นุ ตฺวํ. -การสฺส -การํ, อนุสารฺจ กตฺวา ‘‘อิทํ นู’’ติ วุตฺตํ ‘‘เอกมิทาห’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๑๖๕, ๒๖๕) วิย. ‘‘อิมสฺมึ ปเทเส ตฺวํ นุ โข ิโตสี’’ติ ปุจฺฉิ. อยมหมสฺมีติ อยมหํ อิธ ิโตสฺมีติ อตฺโถ.

๕๑. จิรปฏิกาติ จิรกาลโต ปฏฺาย. เกสมิสฺสํ สพฺพํ ปริกฺขารํ อุทเก ปวาเหตฺวาติปิ โยเชตพฺพํ. อรณิกมณฺฑลุอาทิกา ตาปสปริกฺขารา ขารี นาม, ตํหรณกกาชํ ขาริกาชํ นาม. อคฺคิหุตมิสฺสนฺติ อคฺคิปูโชปกรณสหิตํ.

๕๒-๓. อุปสคฺโคติ อุปทฺทโว. ‘‘อฑฺฒุฑฺฒานิ ปาฏิหาริยสหสฺสานี’’ติ อิทํ นาคทมนาทีนิ ปนฺนรส ปาฏิหาริยานิ วชฺเชตฺวา วุตฺตํ อปฺปกมธิกํ คณนูปคํ น โหตีติ.

๕๔. คยายนฺติ คยานามิกาย นทิยา อทูรภวตฺตา คาโม อิตฺถิลิงฺควเสน คยา นาม ชาโต, ตสฺสํ. คยาสีเสติ เอวํนามเก ปิฏฺิปาสาเณ.

‘‘ยมิทํ จกฺขุสมฺผสฺสปจฺจยา…เป… สุขํ วา’’ติอาทินา จกฺขุวิฺาณวีถิจิตฺเตสุ โสมนสฺสโทมนสฺสอุเปกฺขาเวทนามุเขน เสสารูปกฺขนฺธานมฺปิ อาทิตฺตตํ ทสฺเสติ. เอส นโย เสเสสุปิ. มโนติ ภวงฺคจิตฺตํ มโนทฺวารสฺส อธิปฺเปตตฺตา. มโนวิฺาณนฺติ มโนทฺวารวีถิปอยาปนฺนเมว คหิตํ.

อุรุเวลปาฏิหาริยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

พิมฺพิสารสมาคมกถาวณฺณนา

๕๕. ยฺา อภิวทนฺตีติ ยาคเหตุ อิชฺฌนฺตีติ วทนฺติ. อุปธีสูติ เอตฺถ ทุกฺขสุขาทีนํ อธิฏฺานฏฺเน จตฺตาโร อุปธี กามขนฺธกิเลสอภิสงฺขารูปธีนํ วเสน. เตสุ ขนฺธูปธิ อิธาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ขนฺธูปธีสุ มลนฺติ ตฺวา’’ติ. ยฺาติ ยฺเหตุ. ยิฏฺเติ มหายาเค. หุเตติ ทิวเส ทิวเส กตฺตพฺเพ อคฺคิปริจรเณ. กึ วกฺขามีติ กถํ วกฺขามิ.

๕๗-๘. อาสีสนาติ มโนรถา. สิงฺคีสุวณฺณนิกฺเขนาติ สิงฺคีสุวณฺณสฺส ราสินา. สุวณฺเณสุ หิ ยุตฺติกตํ หีนํ. ตโต รสวิทฺธํ เสฏฺํ, ตโต อากรุปฺปนฺนํ เสฏฺํ, ตโต ยํกิฺจิ ทิพฺพสุวณฺณํ เสฏฺํ, ตตฺราปิ จามีกรํ, ตโต สาตกุมฺภํ, ตโต ชมฺพุนทํ, ตโตปิ สิงฺคีสุวณฺณํ เสฏฺํ. ตสฺส นิกฺขํ นาม ปฺจสุวณฺณปริมาณํ. อฏฺสุวณฺณาทิเภทํ อเนกวิธมฺปิ วทนฺติ. ทสสุ อริยวาเสสูติ –

‘‘อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ปฺจงฺควิปฺปหีโน โหติ ฉฬงฺคสมนฺนาคโต เอการกฺโข จตุราปสฺเสโน ปณุนฺนปจฺเจกสจฺโจ สมวยสฏฺเสโน อนาวิลสงฺกปฺโป ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร สุวิมุตฺตจิตฺโต สุวิมุตฺตปฺโ’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๔๘, ๓๖๐; อ. นิ. ๑๐.๑๙) –

เอวมาคเตสุ ทสสุ อริยวาเสสุ. ตตฺถ ปฺจงฺควิปฺปหีโนติ ปฺจนีวรเณหิ วิปฺปยุตฺตตา วุตฺตา. ฉฬงฺคสมนฺนาคโตติ อิฏฺาทีสุ ฉสุ อารมฺมเณสุ โสมนสฺสิตาทิปฏิปกฺขา ฉฬงฺคุเปกฺขา วุตฺตา. เอการกฺโขติ อุปฏฺิตสติตา. สงฺขายเสวนา อธิวาสนา ปริวชฺชนา วิโนทนาสงฺขาตานิ จตฺตาริ อปสฺเสนา นิสฺสยา เอตสฺสาติ จตุราปสฺเสโน, เอเตน จ เต นิสฺสยา ทสฺสิตา. ปณุนฺนานิ อปนีตานิ ทิฏฺิคติเกหิ ปจฺเจกํ คหิตานิ ทิฏฺิสจฺจานิ ยสฺส, โส ปณุนฺนปจฺเจกสจฺโจ, เตน โลกิยาเณน ทิฏฺิปฺปหานํ วุตฺตํ. กาเมสนา ภเวสนาพฺรหฺมจริเยสนาสงฺขาตา เอสนา สมฺมเทว อวยา อนูนา สฏฺา นิสฏฺา อเนนาติ สมวยสฏฺเสโน. เอเตน ติณฺณํ เอสนานํ อภาโว วุตฺโต. ‘‘อนาวิลสงฺกปฺโป’’ติ อิมินา กามวิตกฺกาทีหิ อนาวิลจิตฺตตา. ‘‘ปสฺสทฺธกายสงฺขาโร’’ติ อิมินา จตุตฺถชฺฌานสมาโยเคน วิคตทรถตา วุตฺตา. ‘‘สุวิมุตฺตจิตฺโต’’ติ อิมินา มคฺโค. ‘‘สุวิมุตฺตปฺโ’’ติ อิมินา ปจฺจเวกฺขณาณมุเขน ผลาณํ วุตฺตํ. เอเต หิ อริยา วสนฺติ เอตฺถาติ อริยวาสาติ วุจฺจนฺติ. เต ปน วาสา วุตฺถา วสิตา สมฺปาทิตา เยน, โส วุตฺถวาโส, ภควา. ทสพโลติ ทสหิ กายพเลหิ, าณพเลหิ จ อุเปโต. ยานิ เหตานิ –

‘‘กาฬาวกฺจ คงฺเคยฺยํ, ปณฺฑรํ ตมฺพปิงฺคลํ;

คนฺธมงฺคลเหมฺจ, อุโปสถฉทฺทนฺติเม ทสา’’ติ. (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๔๘; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๒๒; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๑๐.๒๑; วิภ. อฏฺ. ๗๖๐; อุทา. อฏฺ. ๗๕; พุ. ว. อฏฺ. ๑.๓๙; จูฬนิ. อฏฺ. ๘๑; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๒.๔๔) –

เอวํ วุตฺตานิ ทสหตฺถิกุลานิ ปุริมปุริมโต ทสพลคุโณเปตานิ, เตสุ สพฺพเชฏฺานํ ทสนฺนํ ฉทฺทนฺตานํ พลานิ ภควโต กายสฺส ทสพลานิ นาม. ตฺจ กาฬาวกสงฺขาตานํ ปกติหตฺถีนํ โกฏิสหสฺสสฺส, มชฺฌิมปุริสานํ ปน ทสนฺนํ โกฏิสหสฺสานฺจ พลํ โหติ, ตํ ‘‘นารายนสงฺฆาตพล’’นฺติปิ วุจฺจติ.

ยานิ ปเนตานิ ปาฬิยํ ‘‘อิธ, สาริปุตฺต, ตถาคโต านฺจ านโต อฏฺานฺจ อฏฺานโต ยถาภูตํ ปชานาตี’’ติอาทินา (ม. นิ. ๑.๑๔๘; อ. นิ. ๑๐.๒๑; วิภ. ๗๖๐; ปฏิ. ม. ๒.๔๔) วุตฺตานิ านาานาณพลํ, กมฺมวิปากาณพลํ, สพฺพตฺถคามินิปฏิปทาาณพลํ, อเนกธาตุนานาธาตุโลกาณพลํ, สตฺตานํ นานาธิมุตฺติกตาาณพลํ, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณพลํ, ฌานวิโมกฺขสมาธิสมาปตฺตีนํ สํกิเลสโวทานวุฏฺานาณพลํ, ปุพฺเพนิวาสาณพลํ, ทิพฺพจกฺขุาณพลํ, อาสวกฺขยาณพลนฺติ ทสพลาณานิ, อิมานิ ภควโต ทสพลานิ นาม. ทสหิ อเสกฺเขหิ องฺเคหีติ อรหตฺตผลสมฺปยุตฺเตหิ ปาฬิยํ ‘‘อเสกฺขา สมฺมาทิฏฺิ…เป… อเสกฺโข สมฺมาสมาธิ, อเสกฺขํ สมฺมาาณํ, อเสกฺขา สมฺมาวิมุตฺตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๔๘, ๓๖๐) เอวํ วุตฺเตหิ ทสหิ อเสกฺขธมฺเมหิ สมนฺนาคโต. เอตฺถ จ ทสฺสนฏฺเน วุตฺตา สมฺมาทิฏฺิ เอว ชานนฏฺเน สมฺมาาณนฺติปิ วุตฺตา, วุตฺตาวเสสา ปน ผลจิตฺตสมฺปยุตฺตา สพฺเพ ผสฺสาทิธมฺมา สมฺมาวิมุตฺตีติ วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.

พิมฺพิสารสมาคมกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานปพฺพชฺชากถาวณฺณนา

๖๐. สารีพฺราหฺมณิยา ปุตฺโต สาริปุตฺโต. โมคฺคลีพฺราหฺมณิยา ปุตฺโต โมคฺคลฺลาโน. ฉนฺนปริพฺพาชกสฺสาติ เสตวตฺเถน หิริโกปีนํ ฉาเทตฺวา วิจรณกปริพฺพาชกสฺส, เตน ‘‘นายํ นคฺคปริพฺพาชโก’’ติ ทสฺเสติ. ‘‘อุปฺาต’’นฺติ อิมสฺส วิวรณํ าโต เจวาติ. ‘‘มคฺค’’นฺติ อิมสฺส วิวรณํ อุปคโต จ มคฺโคติ. เตน จ อุปฺาตนฺติ เอตฺถ าต-สทฺโท าณปริยาโย. มคฺคนฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสน มคฺโคว วุตฺโต. อุปสทฺโท จ อุปคมนตฺโถ มคฺคสทฺเทนปิ สมฺพนฺธิตพฺโพติ ทสฺเสติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยสฺมา ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธนํ นาม อตฺถิเกหิ อุปฺาตํ อุปคตาณฺเจว โหติ, เตหิ อุปคโต ปฏิปนฺโน มคฺโค จ, ตสฺมา ยํนูนาหํ อนุพนฺเธยฺยนฺติ. อุปฺาตํ นิพฺพานนฺติ อุปปตฺติยา อนุมาเนน าตํ นิพฺพานํ. ‘‘มคฺค’’นฺติ อิมสฺส วิวรณํ มคฺคนฺโตติ, อนุมาเนน าตํ ปจฺจกฺขโต ทสฺสนตฺถาย คเวสนฺโตติ อตฺโถ.

นิโรโธ จ นิโรธูปาโย จ เอกเสเสน นิโรโธติ วุตฺโตติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห. ปฏิปาเทนฺโตติ นิคเมนฺโต.

อิโต อุตฺตรีติ อิโต มยา ลทฺธโสตาปตฺติโต อุตฺตริ อิตรมคฺคตฺตยํ ยทิปิ นตฺถิ, ตถาปิ เอโส เอว มยา คเวสิโต นิพฺพานธมฺโมติ อตฺโถ.

๖๒-๓. ตทารมฺมณายาติ นิพฺพานารมฺมณาย โสตาปตฺติผลวิมุตฺติยา. เตสํ อายสฺมนฺตานนฺติ สปริสานํ เตสํ ทฺวินฺนํ ปริสานํ ตสฺมึเยว ขเณ ภควโต ธมฺมํ สุตฺวา อรหตฺตํ ปาปุณิ, อคฺคสาวกา ปน อตฺตโน าณกิจฺจสฺส มหนฺตตาย กติปาหจฺจเยน. เตนาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิ. อุสูยนกิริยาย กมฺมภาวํ สนฺธาย ‘‘อุปโยคตฺเถวา’’ติ วุตฺตํ.

สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานปพฺพชฺชากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อุปชฺฌายวตฺตกถาวณฺณนา

๖๔. วชฺชาวชฺชนฺติ ขุทฺทกํ, มหนฺตฺจ วชฺชํ. อุตฺติฏฺปตฺตนฺติ เอตฺถ อุตฺติฏฺํ นาม ปิณฺฑาย จรณํ วุจฺจติ ‘‘อุตฺติฏฺเ นปฺปมชฺเชยฺยา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๖๘) วิย. อุตฺติฏฺตฺถาย คหิตํ ปตฺตํ อุตฺติฏฺปตฺตํ, เตนาห ‘‘ปิณฺฑาย จรณกปตฺต’’นฺติ. ตสฺส อุปนาเม โก โทโสติ อาห ‘‘ตสฺมึ หี’’ติอาทิ. ตสฺมาติ ยสฺมา มนุสฺสา เอตสฺมึเยว เอเต ภุฺชนฺตีติ อุตฺติฏฺปตฺเต อุจฺฉิฏฺสฺิโน, ตสฺมา อุตฺติฏฺปตฺตนฺติ วุตฺตํ อุตฺติฏฺ-สทฺเทเนว มนุสฺสานํ สฺาย อุจฺฉิฏฺตาปิ คมฺมตีติ. เกจิ ปน ‘‘อุจฺฉิฏฺสทฺเทน สมานตฺโถ อุตฺติฏฺสทฺโท’’ติ วทนฺติ. ‘‘อุตฺติฏฺา’’ติ ตฺวาปจฺจยนฺโตปิ โหตีติ อาห ‘‘อุฏฺหิตฺวา’’ติ. อุปชฺฌายํ คเหตุนฺติ อุปชฺฌายตฺตํ มนสา คเหตุํ, ยาจนวจเนน ตสฺส อนุมตึ คเหตุนฺติ วา อตฺโถ.

๖๕. ปติสฺสยนํ ปติสฺโส, ครุํ นิสฺสาย วตฺตนภาโว, ยํกิฺจิ คารวนฺติ อตฺโถ. สห ปติสฺเสน สปฺปติสฺโส, ปรํ เชฏฺํ กตฺวา ตสฺโสวาเท วตฺตนตาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เชฏฺกภาวฺจ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ. สาหูติ สาธุ สุนฺทรํ. ลหูติ อครุ, สุภรตาติ อตฺโถ. โอปายิกนฺติ อุปายปฏิสํยุตฺตํ, เอวํ ปฏิปชฺชนํ นิตฺถรณูปาโยติ อตฺโถ. ปติรูปนฺติ สามีจิกมฺมมิทนฺติ อตฺโถ. ปาสาทิเกนาติ ปสาทาวเหน กายวจีปโยเคน สมฺปาเทหีติ อตฺโถ. กาเยนาติ เอตทตฺถวิฺาปกํ หตฺถมุทฺทาทึ ทสฺเสนฺโต กาเยน วิฺาเปติ. สาธูติ สมฺปฏิจฺฉนํ สนฺธายาติ อุปชฺฌาเยน ‘‘สาหู’’ติอาทีสุ วุตฺเตสุ สทฺธิวิหาริกสฺส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉนํ วจนํ สนฺธาย ‘‘กาเยน วิฺาเปตี’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. อายาจนทานมตฺเตนาติ สทฺธิวิหาริกสฺส ปมํ อายาจนมตฺเตน, ตโต อุปชฺฌายสฺส จ ‘‘สาหู’’ติอาทินา วจนมตฺเตนาติ อตฺโถ.

๖๖. อสฺสาติ สทฺธิวิหาริกสฺส. ทฺเว จีวรานีติ อุตฺตราสงฺคํ, สงฺฆาฏิฺจ สนฺธาย วทติ. อิโต ปฏฺายาติ ‘‘น อุปชฺฌายสฺส ภณมานสฺสา’’ติ เอตฺถ น-การโต ปฏฺาย, เตน ‘‘นาติทูเร’’ติอาทีสุ น-การปฏิสิทฺเธสุ อาปตฺติ นตฺถีติ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถ ทุกฺกฏาปตฺตีติ อาปทาอุมฺมตฺตขิตฺตจิตฺตเวทนฏฺฏตาทีหิ วินา ปณฺณตฺตึ อชานิตฺวาปิ วทนฺตสฺส คิลานสฺสปิ ทุกฺกฏเมว. อาปทาสุ หิ อนฺตรนฺตรา กถา วตฺตุํ วฏฺฏติ. เอวมฺเสุปิ น-การปฏิสิทฺเธสุ อีทิเสสุ, อิตเรสุ ปน คิลาโนปิ น มุจฺจติ. ปาฬิยํ ‘‘เหฏฺาปีํ วา ปรามสิตฺวา’’ติ อิทํ ปุพฺเพ ตตฺถ ปิตปตฺตาทินา อสงฺฆฏฺฏนตฺถาย วุตฺตํ, จกฺขุนา โอโลเกตฺวาปิ อฺเสํ อภาวํ ตฺวาปิ เปตุํ วฏฺฏติ เอว. อาปตฺติยา อาสนฺนนฺติ อาปตฺติกรณเมว.

คาเมติ อนฺโตคาเม ตาทิเส มณฺฑปาทิมฺหิ. อนฺตรฆเรติ อนฺโตเคเห. ปฏิกฺกมเนติ อาสนสาลายํ. โธตวาลิกายาติ อุทเกน คตฏฺาเน นิรชาย ปริสุทฺธวาลิกาย. นิทฺธูเมติ ชนฺตาฆเร ชลิยมานอคฺคิธูมรหิเต. ชนฺตาฆรฺหิ นาม หิมปาตพหุเลสุ เทเสสุ ตปฺปจฺจยโรคปีฬาทินิวารณตฺถํ สรีรเสทาปนฏฺานํ. ตตฺถ กิร อนฺธการปฏิจฺฉนฺนตาย พหูปิ เอกโต ปวิสิตฺวา จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา อคฺคิตาปปริหาราย มตฺติกาย มุขํ ลิมฺปิตฺวา สรีรํ ยาวทตฺถํ เสเทตฺวา จุณฺณาทีหิ อุพฺพฏฺเฏตฺวา นหายนฺติ. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘จุณฺณํ สนฺเนตพฺพ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อุลฺโลกนฺติ อุทฺธํ โอโลกนฏฺานํ. อุปริภาคนฺติ อตฺโถ.

อฺตฺถ เนตพฺโพติ ยตฺถ วิหรโต สาสเน อนภิรติ อุปฺปนฺนา, ตโต อฺตฺถ กลฺยาณมิตฺตาทิสมฺปตฺติยุตฺตฏฺาเน เนตพฺโพ. วิสภาคปุคฺคลานนฺติ ลชฺชิโน วา อลชฺชิโน วา อุปชฺฌายสฺส อวฑฺฒิกาเม สนฺธาย วุตฺตํ. สเจ ปน อุปชฺฌาโย อลชฺชี โอวาทมฺปิ น คณฺหาติ, ลชฺชิโน จ เอตสฺส วิสภาคา โหนฺติ, ตตฺถ อุปชฺฌายํ วิหาย ลชฺชีเหว สทฺธึ อามิสาทิปริโภโค กาตพฺโพ. อุปชฺฌายาทิภาโว เหตฺถ น ปมาณนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปริเวณํ คนฺตฺวาติ อุปชฺฌายสฺส ปริเวณํ คนฺตฺวา. ‘‘น สุสาน’’นฺติ อิทํ อุปลกฺขณํ, อุปจารสีมโต พหิ คนฺตุกาเมน อนาปุจฺฉา คนฺตุํ น วฏฺฏติ.

อุปชฺฌายวตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

สทฺธิวิหาริกวตฺตกถาวณฺณนา

๖๗. สทฺธิวิหาริกวตฺตกถายํ สงฺคเหตพฺโพ อนุคฺคเหตพฺโพติอาทีสุ อนาทริยํ ปฏิจฺจ ธมฺมามิเสหิ อสงฺคณฺหนฺตานํ อาจริยุปชฺฌายานํ ทุกฺกฏํ วตฺตเภทตฺตา. เตเนว ปริวาเรปิ ‘‘นเทนฺโต อาปชฺชตี’’ติ (ปริ. ๓๒๒) วุตฺตํ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.

สทฺธิวิหาริกวตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

นสมฺมาวตฺตนาทิกถาวณฺณนา

๖๘. นสมฺมาวตฺตนาทิกถายํ วตฺตํ น ปูเรยฺยาติ ‘‘วตฺตกรณกาโล’’ติ วตฺถุวิชานนวเสน ตฺวา มานโกสชฺชาทิวเสน วา อุปชฺฌายาทีสุ อนาทเรน วา ‘‘อกาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อชานนตาย วา น กเรยฺย, ทุกฺกฏเมว. อสฺจิจฺจ อสติยาติอาทีหิ จ อกโรนฺตสฺส ปน อนาปตฺติ. สพฺพานิ หิ วตฺตานิ เสขิยาเนว, ตสฺมา เสขิเยสุ วุตฺตนเยเนเวตฺถ สพฺโพปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. เคหสฺสิตเปมนฺติ เมตฺตาเปมํ.

สาทิยนํ วา อสาทิยนํ วา น ชานาตีติ ‘‘มยิ สาทิยนฺเต อกโรนฺตานํ อาปตฺติ โหติ, ปฏิกฺขิปิตฺวา อสาทิยนฺเต อาปตฺติ น โหตี’’ติ เอวํ น ชานาตีติ อตฺโถ. ‘‘เตสุ เอโก วตฺตสมฺปนฺโน ภิกฺขุ…เป… เตสํ อนาปตฺตี’’ติ วจนโต สเจ โกจิ ‘‘ตุมฺหากํ สทฺธิวิหาริเก, อนฺเตวาสิเก วา คิลาเน อุปฏฺหิสฺสามิ, โอวาทานุสาสนิอาทิกํ สพฺพํ กตฺตพฺพํ กริสฺสามี’’ติ วทติ, เต วา สทฺธิวิหาริกาทโย ‘‘อปฺโปสฺสุกฺกา โหถา’’ติ วทนฺติ, วตฺตํ วา น สาทิยนฺติ, อาจริยุปชฺฌายานมฺปิ อนาปตฺติ.

นสมฺมาวตฺตนาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ราธพฺราหฺมณวตฺถุกถาวณฺณนา

๖๙. ราธพฺราหฺมณวตฺถุสฺมึ ปาฬิยํ อุปฺปณฺฑุปฺปณฺฑุกชาโตติ สกลสรีเร สฺชาตปณฺฑุวณฺโณ. ปณฺฑุวณฺณสฺส สกลสรีเร พฺยาปิตภาวทสฺสนตฺถฺหิ วิจฺฉาวจนํ กตํ. อธิการนฺติ อุปการํ. กตเวทิโนติ อตฺตโน กตํ อุปการํ ปฏิกิริยาย าปกา. อุปสมฺปทากมฺมวาจาย ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ปริโยสาเน วกฺขาม. ปริมณฺฑเลหีติ ปริปุณฺเณหิ.

๗๑-๗๓. ปณฺณตฺติวีติกฺกมนฺติ สิกฺขาปทวีติกฺกมํ. ปาฬิยํ ปิณฺฑิยาโลปโภชนนฺติ ชงฺฆปิณฺฑิมํสพเลน จริตฺวา อาโลปาโลปวเสน ปริยิฏฺโภชนํ. อติเรกลาโภติ ภิกฺขาหารโต อธิกลาโภ. สงฺฆภตฺตาทีนํ วิภาโค เสนาสนกฺขนฺธเก อาวิ ภวิสฺสติ. วิหาโรติ ติณกุฏิกาทิสหิโต ปาการปริจฺฉินฺโน สกโล สงฺฆาราโม. อฑฺฒโยโคติ เอกสาโล ทีฆปาสาโท. หตฺถิปิฏฺิครุฬสณฺาโน ทีฆปาสาโทติปิ วทนฺติ. ปาสาโทติ จตุรสฺโส อุจฺโจ อเนกภูมกปาสาโท. หมฺมิยนฺติ มุณฺฑจฺฉทโน จนฺทิกงฺคณยุตฺโต นาติอุจฺโจ ปาสาโท. คุหาติ ปพฺพตคุหา. ปูติมุตฺตนฺติ โคมุตฺตํ.

ราธพฺราหฺมณวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อาจริยวตฺตกถาวณฺณนา

๗๖. สหธมฺมิกํ วุจฺจมาโนติ ‘‘เอวํ นิวาเสตพฺพ’’นฺติอาทินา สิกฺขาปเทน โอวทิยมาโน. วาทํ อาโรเปตฺวาติ ‘‘โอลมฺพิตฺวา นิวาสนาทีสุ โก โทโส? ยทิ โทโส ภเวยฺย, ปริมณฺฑลนิวาสนาทีสุปิ โทโส สิยา’’ติอาทินา นิคฺคหํ อาโรเปตฺวา. ตํเยว ติตฺถายตนนฺติ ทิฏฺิสงฺขาตติตฺถเมว อายตนํ ทุกฺขุปฺปตฺติฏฺานนฺติ ติตฺถายตนํ. อายสฺมโต นิสฺสาย วจฺฉามีติ อายสฺมนฺตํ นิสฺสาย วสิสฺสามีติ อตฺโถ.

อาจริยวตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปณามนาขมาปนากถาวณฺณนา

๘๐. ยํ ปุพฺเพ ลกฺขณํ วุตฺตํ, เตเนว ลกฺขเณน นิสฺสยนฺเตวาสิกสฺส อาปตฺติ น เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺธโยชนา ทฏฺพฺพา. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘น เตเนว ลกฺขเณนา’’ติ เอตฺถ น-การํ ฉฑฺเฑตฺวา ‘‘เตเนว ลกฺขเณน นิสฺสยนฺเตวาสิกสฺส อาปตฺติ เวทิตพฺพา’’ติ ลิขนฺติ, ตํ ปมาทลิขิตํ. ตถา หิ เตเนว ลกฺขเณน อาปตฺติภาเว คยฺหมาเน นิสฺสยมุตฺตกสฺสาปิ อมุตฺตกสฺสาปิ อาปตฺติ เอวาติ วุตฺตลกฺขเณน อาปตฺตึ อาปชฺเชยฺย. ตถา จ ‘‘นิสฺสยนฺเตวาสิเกน หิ ยาว อาจริยํ นิสฺสาย วสติ, ตาว สพฺพํ อาจริยวตฺตํ กาตพฺพ’’นฺติ อิมินา อนนฺตรวจเนน วิโรโธ สิยา. วิสุทฺธิมคฺเคปิ จ –

‘‘นิสฺสยาจริย, อุทฺเทสาจริย, นิสฺสยนฺเตวาสิก, อุทฺเทสนฺเตวาสิก, สมานาจริยกา ปน ยาว นิสฺสยอุทฺเทสา อนุปจฺฉินฺนา. ตาว ปฏิชคฺคิตพฺพา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๑) –

วุตฺตํ. ตสฺมา วุตฺตนเยน อิธ ปริคฬิตํ น-การํ อาเนตฺวา เตเนว สทฺธิวิหาริกสฺส วุตฺเตเนว ลกฺขเณน นิสฺสยนฺเตวาสิกสฺส อาปตฺติ น เวทิตพฺพาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ.

ปณามนาขมาปนากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิกถาวณฺณนา

๘๓. นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิกถายํ ‘‘โย วา เอกสมฺโภคปริโภโค, ตสฺส สนฺติเก นิสฺสโย คเหตพฺโพ’’ติ อิมินา ลชฺชีสุ เอว นิสฺสยคฺคหณํ นิโยเชติ อลชฺชีสุ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. เอตฺถ จ ปริโภคสทฺเทน เอกกมฺมาทิโก สํวาโส คหิโต ปจฺจยปริโภคสฺส สมฺโภค-สทฺเทน คหิตตฺตา, เอเตน จ สมฺโภคสํวาสานํ อลชฺชีหิ สทฺธึ น กตฺตพฺพตํ ทสฺเสติ. ปริหาโร นตฺถีติ อาปตฺติปริหาโร นตฺถิ. ตาทิโสติ ยตฺถ นิสฺสโย คหิตปุพฺโพ, โย จ เอกสมฺโภคปริโภโค, ตาทิโส. ตถา วุตฺตนฺติ ‘‘ลหุํ อาคมิสฺสามี’’ติ วุตฺตฺเจติ อตฺโถ. ‘‘จตฺตาริ ปฺจ ทิวสานี’’ติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ. ยทิ เอกาหทฺวีเหน สภาคตา ปฺายติ, าตทิวเสน คเหตพฺโพว. อถาปิ จตุปฺจาเหนาปิ น ปฺายติ, ยตฺตเกหิ ทิวเสหิ ปฺายติ, ตตฺตกานิ อติกฺกเมตพฺพานิ. สภาคตํ โอโลเกมีติ ปน เลโส น กาตพฺโพ.

ทหรา สุณนฺตีติ เอตฺถ อสุตฺวาปิ อาคมิสฺสติ, เกนจิ อนฺตราเยน จิรายตีติ สฺาย สติ ลพฺภเตว ปริหาโร. เตนาห ‘‘อิเธวาหํ วสิสฺสามีติ ปหิณติ, ปริหาโร นตฺถี’’ติ.

เอกทิวสมฺปิ ปริหาโร นตฺถีติ คมเน นิรุสฺสาหํ สนฺธาย วุตฺตํ. สอุสฺสาหสฺส ปน เสนาสนปฏิสามนาทิวเสน กติปาเห คเตปิ น โทโส.

ตตฺเรว วสิตพฺพนฺติ ตตฺร สภาคฏฺาเน เอว นิสฺสยํ คเหตฺวา วสิตพฺพํ. ‘‘ตํเยว วิหารํ…เป… วสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิมินา อุปชฺฌาเย สงฺคณฺหนฺเตเยว ตํสโมธาเน นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิ วุตฺตา, ตสฺมึ ปน โกเธน วา คณนิรเปกฺขตาย วา อสงฺคณฺหนฺเต อฺเสุ คหิโต นิสฺสโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ ทสฺเสติ.

อาจริยมฺหา นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิยํ วุตฺโต ‘‘โกจิ อาจริโย’’ติอาทิโก นโย อุปชฺฌายปกฺกมนาทีสุปิ เนตฺวา ตตฺถ จ วุตฺโต อิธาปิ เนตฺวา ยถารหํ โยเชตพฺโพ.

ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมฺม อฺสฺมึ วิหาเร วสนฺตีติ อุปจารสีมโต พหิ อฺสฺมึ วิหาเร อนฺเตวาสิกานํ วสนฏฺานโต ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมฺม วสนฺติ. เตน พหิอุปจาเรปิ อนฺเตวาสิกาทีนํ วสนฏฺานโต ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อนฺตเร อาสนฺนปเทเส วสติ, นิสฺสโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ ทสฺเสติ. อนฺโตอุปจารสีมายํ ปน ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวา วสโต นิสฺสโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภเตว.

นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อุปสมฺปาเทตพฺพปฺจกกถาวณฺณนา

๘๔. อุปชฺฌาจริยลกฺขณกถายํ น สามเณโร อุปฏฺาเปตพฺโพติ อุปชฺฌาเยน หุตฺวา น ปพฺพาเชตพฺโพ. อเสกฺขสฺส อยนฺติ อเสกฺโข, โลกิยโลกุตฺตโร สีลกฺขนฺโธ.

อนฺตคฺคาหิกายาติ สสฺสตุจฺเฉทโกฏฺาสคฺคาหิกาย. ปจฺฉิมานิ ทฺเวติ อปฺปสฺสุโต โหติ, ทุปฺปฺโ โหตีติ อิมานิ ทฺเว องฺคานิ. ปจฺฉิมานิ ตีณีติ น ปฏิพโล อุปฺปนฺนํ กุกฺกุจฺจํ ธมฺมโต วิโนเทตุํ, อาปตฺตึ น ชานาติ, อาปตฺติยา วุฏฺานํ น ชานาตีติ อิมานิ ตีณิ. กุกฺกุจฺจสฺส หิ ปาฬิอฏฺกถานยสงฺขาตธมฺมโต วิโนเทตุํ อปฏิพลตา นาม อพฺยตฺตตา เอว โหตีติ สาปิ อาปตฺติองฺคเมว วุตฺตา.

อภิวิสิฏฺโ อุตฺตโม สมาจาโร อาภิสมาจาโร, วตฺตปฏิวตฺตสีลํ. ตํ อารพฺภ ปฺตฺตา ขนฺธกสิกฺขาปทสงฺขาตา สิกฺขา อาภิสมาจาริกา. สิกฺขาปทมฺปิ หิ ตํ ตตฺถ ปฏิปูรณตฺถิเกหิ อุคฺคหณาทิวเสน สิกฺขิตพฺพโต ‘‘สิกฺขา’’ติ วุจฺจติ. มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส อาทิภูตา การณภูตาติ อาทิพฺรหฺมจริยกา สิกฺขา, อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนสิกฺขาปทํ. เตเนว วิสุทฺธิมคฺเคปิ ‘‘อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนสิกฺขาปทํ อาทิพฺรหฺมจริยกํ, ขนฺธกวตฺตปอยาปนฺนํ อาภิสมาจาริก’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๑) วุตฺตํ. ตสฺมา เสกฺขปณฺณตฺติย’’นฺติ เอตฺถ สิกฺขิตพฺพโต เสกฺขา, ภควตา ปฺตฺตตฺตา ปณฺณตฺติ. สพฺพาปิ อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนา สิกฺขาปทปณฺณตฺติ ‘‘เสกฺขปณฺณตฺตี’’ติ วุตฺตาติ คเหตพฺพา. นามรูปปริจฺเฉเทติ เอตฺถ กุสลตฺติกาทีหิ วุตฺตํ ชาติภูมิปุคฺคลสมฺปโยควตฺถารมฺมณกมฺมทฺวารลกฺขณรสาทิเภเทหิ เวทนากฺขนฺธาทิจตุพฺพิธํ สนิพฺพานํ นามํ, ภูตุปาทายเภทํ รูปฺจ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ชานนปฺา, ตปฺปกาสโก จ คนฺโถ นามรูปปริจฺเฉโท นาม. อิมินา อภิธมฺมตฺถกุสเลน ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. สิกฺขาเปตุนฺติ อุคฺคณฺหาเปตุํ.

อุปสมฺปาเทตพฺพปฺจกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อฺติตฺถิยปุพฺพวตฺถุกถาวณฺณนา

๘๖. ติตฺถิยปริวาสกถายํ อาชีวกสฺส วาติอาทีสุ อกิริยวาที อาชีวโก นาม, กิริยวาทิโน ปน นิคณฺาปิ อฺเปิ นคฺคติตฺถิกา อเจลกปเท สงฺคหิตา. สพฺพถา นคฺคสฺเสว ติตฺถิยปริวาโส วิหิโต. โส จ เตเนว นคฺคเวเสน ภิกฺขูนํ สนฺติกํ อาคตสฺส, น ปฏิจฺฉาเทตฺวา อาคตสฺสาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ โสปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โสปีติ อาชีวโก.

อามิสกิฺจิกฺขสมฺปทานํ นาม อปฺปมตฺตกสฺส เทยฺยธมฺมสฺส อนุปฺปทานํ. รูปูปชีวิกาติ อตฺตโน รูปเมว นิสฺสาย ชีวนฺติโย. เวสิยา โคจโร พหุลํ ปวตฺติฏฺานํ อสฺสาติ เวสิยาโคจโร. เอส นโย สพฺพตฺถ. โยพฺพนฺนาตีตาติ อนิวิทฺธา เอว มหลฺลิกภาวํ ปตฺตา ถุลฺลกุมารี เอวาติ วุตฺตํ. อาทายสฺสาติ อาทานสฺส คหณสฺส.

อฺติตฺถิยปุพฺพวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปฺจาพาธวตฺถุกถาวณฺณนา

๘๘-๙. ปฺจาพาธาทิวตฺถูสุ ปาฬิยํ โสมฺหิ อโรโค, วิพฺภมิสฺสามีติ โส อหํ อโรโค, วิพฺภมิสฺสามีติ อตฺโถ. นขปิฏฺิปฺปมาณนฺติ กนิฏฺงฺคุลินขปิฏฺิ อธิปฺเปตา. ‘‘ปฏิจฺฉนฺเน าเน นขปิฏฺิปฺปมาณํ อวฑฺฒนกปกฺเข ิตํ โหติ, วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา อปฺปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน ตาทิสมฺปิ น วฏฺฏติ, ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเนปิ จ วฑฺฒนกปกฺเข ิโตปิ น วฏฺฏตีติ สิทฺธเมว โหติ. ปากฏฏฺาเนปิ ปน นขปิฏฺิปฺปมาณโต อูนตรํ อวฑฺฒนกํ วฏฺฏตีติ เย คณฺเหยฺยุํ, เตสํ ตํ คหณํ ปฏิเสเธตุํ ‘‘มุเข ปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

โกลฏฺิมตฺตโกปีติ พทรฏฺิปฺปมาโณปิ. อวฑฺฒนกปกฺเข ิโตปิ น วฏฺฏตีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน โกลฏฺิมตฺตโต ขุทฺทกตโรปิ คณฺโฑ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘สจฺฉวึ กาเรตฺวา’’ติ, วิชฺชมานจฺฉวึ กตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘สฺฉวิ’’นฺติ วา ปาโ, สฺชาตจฺฉวินฺติ อตฺโถ. คณฺฑาทีสุ วูปสนฺเตสุปิ คณฺฑานํ วิวณฺณมฺปิ โหติ, ตํ วฏฺฏติ.

ปทุมปุณฺฑรีกปตฺตวณฺณนฺติ รตฺตปทุมเสตปทุมปุปฺผทลวณฺณํ. กุฏฺเ วุตฺตนเยเนวาติ ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน อวฑฺฒนกํ วฏฺฏติ, อฺตฺถ น กิฺจิปิ วฏฺฏตีติ วุตฺตนยํ ทสฺเสติ. โสสพฺยาธีติ ขยโรโค. ยกฺขุมฺมาโรติ กทาจิ กทาจิ อาคนฺตฺวา ภูมิยํ ปาเตตฺวา หตฺถมุขาทิกํ อวยวํ ภูมิยํ ฆํสนโก ยกฺโขว โรโค.

ปฺจาพาธวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ราชภฏวตฺถุกถาวณฺณนา

๙๐. ทานาหํ เทวสฺส ภโฏติ อาปุจฺฉตีติ รฺา เอว ทินฺนฏฺานนฺตรํ สนฺธาย วุตฺตํ. โย ปน ราชกมฺมิเกหิ อมจฺจาทีหิ ปิโต, อมจฺจาทีนํ เอว วา ภโฏ โหติ, เตน ตํ ตํ อมจฺจาทิมฺปิ อาปุจฺฉิตุํ วฏฺฏติ.

ราชภฏวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

โจรวตฺถุกถาวณฺณนา

๙๑. ตสฺมาติ ภควา สยํ ยสฺมา ธมฺมสฺสามี, ตสฺมา องฺคุลิมาลํ เอหิภิกฺขุภาเวน ปพฺพาเชสิ, ภิกฺขูนํ ปน สิกฺขาปทํ ปฺเปนฺโต เอวมาหาติ อธิปฺปาโย. เอวํ ชานนฺตีติ สีลวา ชาโตติ ชานนฺติ.

๙๒. อุปรมนฺติ วิรมนฺติ. ภินฺทิตฺวาติ อนฺทุพนฺธนํ ภินฺทิตฺวา. ฉินฺทิตฺวาติ สงฺขลิกํ ฉินฺทิตฺวา. มุฺจิตฺวาติ รชฺชุพนฺธนํ มุฺจิตฺวา. วิวริตฺวาติ คามพนฺธนาทีสุ คามทฺวาราทีนํ วิวริตฺวา. อปสฺสมานานนฺติ ปุริสคุตฺติยํ โคปกานํ อปสฺสนฺตานํ.

๙๕. ปุริมนเยเนวาติ ‘‘กสาหโต กตทณฺฑกมฺโม’’ติ เอตฺถ วุตฺตนเยเนว.

โจรวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อิณายิกวตฺถุกถาวณฺณนา

๙๖. ปลาโตปีติ อิณสามิกานํ อาคมนํ ตฺวา ภเยน ปลาโต. คีวา โหตีติ อิณายิกภาวํ ตฺวา อนาทเรน อิณมุตฺตเก ภิกฺขุภาเว ปเวสิตตฺตา. อุปฑฺฒุปฑฺฒนฺติ โถกโถกํ. ทาตพฺพเมวาติ อิณายิเกน ธนํ สมฺปฏิจฺฉตุ วา มา วา, ทาเน สอุสฺสาเหเนว ภวิตพฺพํ. อฺเหิ จ ภิกฺขูหิ ‘‘มา ธุรํ นิกฺขิปาหี’’ติ วตฺวา สหายเกหิ ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ธุรนิกฺเขเปน หิสฺส ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺพตา สิยาติ.

อิณายิกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ทาสวตฺถุกถาวณฺณนา

๙๗. ‘‘ทาสจาริตฺตํ อาโรเปตฺวา กีโต’’ติ อิมินา ทาสภาวปริโมจนตฺถาย กีตกํ นิวตฺเตติ. ตาทิโส หิ ธนกฺกีโตปิ อทาโส เอว. ตตฺถ ตตฺถ จาริตฺตวเสนาติ ตสฺมึ ตสฺมึ ชนปเท ทาสปณฺณชฺฌาปนาทินา อทาสกรณนิยาเมน. อภิเสกาทีสุ สพฺพพนฺธนานิ โมจาเปนฺติ, ตํ สนฺธาย ‘‘สพฺพสาธารเณนา’’ติ วุตฺตํ.

สยเมว ปณฺณํ อาโรเปนฺติ, น วฏฺฏตีติ ตา ภุชิสฺสิตฺถิโย ‘‘มยมฺปิ วณฺณทาสิโย โหมา’’ติ อตฺตโน รกฺขณตฺถาย สยเมว ราชูนํ ทาสิปณฺเณ อตฺตโน นามํ ลิขาเปนฺติ, ตาสํ ปุตฺตาปิ ราชทาสาว โหนฺติ, ตสฺมา เต ปพฺพาเชตุํ น วฏฺฏติ. เตหิ อทินฺนา น ปพฺพาเชตพฺพาติ ยตฺตกา เตสํ สามิโน, เตสุ เอเกน อทินฺเนปิ น ปพฺพาเชตพฺพา.

ภุชิสฺเส ปน กตฺวา ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏตีติ ยสฺส วิหารสฺส เต อารามิกา ทินฺนา, ตสฺมึ วิหาเร สงฺฆํ าเปตฺวา ผาติกมฺเมน ธนานิ ทตฺวา ภุชิสฺเส กตฺวา ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏติ. ตกฺกํ สีเส อาสิตฺตกสทิสาว โหนฺตีติ เกสุจิ ชนปเทสุ อทาเส กโรนฺตา ตกฺกํ สีเส อาสิฺจนฺติ, เตน กิร เต อทาสา โหนฺติ, เอวมิทมฺปิ อารามิกวจเนน ทานมฺปีติ อธิปฺปาโย. ตถา ทินฺเนปิ สงฺฆสฺส อารามิกทาโส เอวาติ ‘‘เนว ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ตาวกาลิโก นามา’’ติ วุตฺตตฺตา กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา วา ปจฺฉาปิ คเหตุกามตาย วา ทินฺนํ สพฺพํ ตาวกาลิกเมวาติ คเหตพฺพํ. นิสฺสามิกทาโส นาม ยสฺส สามิกุลํ อฺาติกํ มรเณน ปริกฺขีณํ, น โกจิ ตสฺส ทายาโท, โส ปน สมานชาติเกหิ วา นิวาสคามวาสีหิ วา อิสฺสเรหิ วา ภุชิสฺโส กโตว ปพฺพาเชตพฺโพ. เทวทาสาปิ ทาสา เอว. เต หิ กตฺถจิ เทเส ราชทาสา โหนฺติ, กตฺถจิ วิหารทาสา, ตสฺมา ปพฺพาเชตุํ น วฏฺฏติ. ทาสมฺปิ ปพฺพาเชตฺวา สามิเก ทิสฺวา ปฏิจฺฉาทนตฺถํ อปเนนฺโต ปทวาเรน อทินฺนาทานาปตฺติยา กาเรตพฺโพ, ทาสสฺส ปน ปลายโต อนาปตฺติ.

ทาสวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

กมฺมารภณฺฑุวตฺถาทิกถาวณฺณนา

๙๘. ภณฺฑุกมฺมาปุจฺฉานาทิกถายํ กมฺมารภณฺฑูติ ทหรตาย อโมฬิพนฺโธ มุณฺฑิกสีโส กมฺมารทารโก เอว วุตฺโต. ตุลาธารมุณฺฑโกติ เอตฺถ ตุลาธาราติ ตมฺพสุวณฺณาทีนํ ตุลํ หตฺเถน ธาเรตีติ กมฺมารา ‘‘ตุลาธารา’’ติ วุตฺตา, เตสุ เอโก มุณฺฑิกสีโส ทหโรติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปฺจสิโข ตรุณทารโก’’ติ. เอกาว สิขา ปฺจ เวณิโย กตฺวา พนฺธเนน ปฺจสิขาติ วุจฺจติ, สา เอตสฺส อตฺถีติ ปฺจสิโข, ตสฺส สิขํ ฉินฺทนฺตา กฺจิ ภิกฺขุํ อชานาเปตฺวาว ปพฺพาเชสุํ. เตน ภณฺฑุกมฺมาปโลกนํ อนุฺาตํ. สีมาปริยาปนฺเนติ พทฺธสีมาย สติ ตทนฺโตคเธ, อสติ อุปจารสีมนฺโตคเธติ อตฺโถ. เอตฺถ จ กิฺจาปิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สงฺฆํ อปโลเกตุํ ภณฺฑุกมฺมายา’’ติ เอตฺตกเมว วุตฺตํ, น ปน อนปโลเกนฺตสฺส อาปตฺติ วุตฺตา, ตถาปิ อฏฺกถายํ ‘‘สพฺเพ อาปุจฺฉิตา อมฺเหหีติสฺิโน…เป… ปพฺพาเชนฺตสฺสปิ อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา สฺจิจฺจ อนาปุจฺฉา เกเส โอหาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวาติ ทฏฺพฺพํ. เกโสโรปนมฺปิ สมณปพฺพชนโวหารํ ลภตีติ อาห ‘‘อิมสฺส สมณกรณ’’นฺติอาทิ. เอกสิขามตฺตธโรติ เอตฺถ เอเกน เกเสน สิขา เอกสิขาติ วทนฺติ, อปฺปเกสาว สิขา เอวํ วุตฺตาติ คเหตพฺพา. เอกเกสมฺปิ ปน อนาปุจฺฉา ฉินฺทิตุํ น วฏฺฏติเยว.

๑๐๐. วามหตฺเถนาติ ทกฺขิณหตฺเถน ภุฺชนโต วุตฺตํ.

๑๐๓-๔. นิสฺสยมุจฺจนกสฺส วตฺเตสุ ปฺจกฉกฺเกสุ ปน ‘‘อุภยานิ โข ปนสฺส ปาติโมกฺขานิ…เป… อนุพฺยฺชนโส’’ติ เอตฺถ สพฺโพปิ จายํ ปเภโท มาติกาฏฺกถายํ าตายํ าโต โหติ. ‘‘อาปตฺตึ ชานาติ, อนาปตฺตึ ชานาตี’’ติ อิทฺจ อตฺตนา าตฏฺาเนสุ อาปตฺตาทึ สนฺธาย วุตฺตนฺติ น คเหตพฺพํ.

กมฺมารภณฺฑุวตฺถาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ราหุลวตฺถุกถาวณฺณนา

๑๐๕. โปกฺขรวสฺสนฺติ โปกฺขเร ปทุมคจฺเฉ วิย อเตมิตุกามานํ สรีรโต ปวฏฺฏนกวสฺสํ. ตสฺมึ กิร วสฺสนฺเต เตมิตุกามาว เตเมนฺติ, น อิตเร. ‘‘ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา คโต นาม นตฺถีติ อตฺตโน สนฺตเก รชฺเช สพฺพมฺปิ สาปเตยฺยํ สยเมว ปริภุฺชิสฺสตีติ คารเวน สุทฺโธทนมหาราชาปิ น นิมนฺเตสิ, คนฺตฺวา ปน เคเห สกลรตฺตึ มหาทานฺเจว พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส อาสนปฺตฺติฏฺานาลงฺการฺจ สํวิทหนฺโตว วีตินาเมสิ.

โกจิ…เป… ปตฺตํ วา อคฺคเหสีติ ภควา อตฺตโน ปิตุ นิเวสนเมว คมิสฺสตีติสฺาย นคฺคเหสิ. กุลนคเรติ าติกุลนฺตเก นคเร. ปิณฺฑจาริยวตฺตนฺติ อตฺตโน าติคาเมสุปิ สปทานจาริกวตฺตํ. ภิกฺขาย จาโร จรณํ เอตสฺสาติ ภิกฺขาจาโร, ขตฺติโย.

อุตฺติฏฺเติ อุตฺติฏฺิตฺวา ปเรสํ ฆรทฺวาเร อุทฺทิสฺส ตฺวา คเหตพฺพปิณฺเฑ. นปฺปมชฺเชยฺยาติ นิมนฺตนาทิวเสน ลพฺภมานปณีตโภชนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปิณฺฑาย จรณวเสน ตตฺถ นปฺปมชฺเชยฺย. ธมฺมนฺติ อเนสนํ ปหาย สปทานํ จรนฺโต ตเมว ภิกฺขาจริยธมฺมํ สุจริตํ จเรยฺย. สุขํ เสตีติ จตูหิ อิริยาปเถหิ สุขํ วิหรตีติ อตฺโถ.

ทุติยคาถายํ น นํ ทุจฺจริตนฺติ เวสิยาทิเภเท อโคจเร จรณวเสน ตํ ยถาวุตฺตํ ธมฺมํ ทุจฺจริตํ น จ จเร. เสสํ วุตฺตนยเมว. อิมํ ปน คาถํ สุตฺวาติ นิเวสเน นิสินฺเนน ภควตา าติสมาคเม อตฺตโน ปิณฺฑาย จรณํ นิสฺสาย ปวตฺตาย คาถาย วุตฺตํ อิมํ ทุติยคาถํ สุตฺวา.

ธมฺมปาลชาตกนฺติอาทีสุ ปน ตโต ปรกาเลสุปิ รฺโ ปวตฺติ ปรินิพฺพานํ ปาเปตฺวา ยถาปสงฺควเสน ทสฺเสตุํ วุตฺตา. เตนาห ‘‘โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตฺวา’’ติอาทิ. สิริคพฺภํ คนฺตฺวาติ เอตฺถ ยทิ หิ ภควา ตทเหว คนฺตฺวา น ปสฺเสยฺย, สา หทเยน ผลิเตน มเรยฺยาติ อคมาสีติ ทฏฺพฺพํ.

ตํ ทิวสเมวาติ ตสฺมึ ราหุลมาตุทสฺสนทิวเสเยว. ธมฺมปทฏฺกถายํ ปน ‘‘สตฺถา กปิลปุรํ คนฺตฺวา ตติยทิวเส นนฺทํ ปพฺพาเชสี’’ติ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.๑๒ นนฺทตฺเถรวตฺถุ) วุตฺตํ. เกสวิสฺสชฺชนนฺติ ราชโมฬิพนฺธนตฺถํ กุมารกาเล พนฺธิตสิขาเวณิโมจนํ, ตํ กิร กโรนฺตา มงฺคลํ กโรนฺติ. สารตฺถทีปนิยํ ปน ‘‘เกสวิสฺสชฺชนนฺติ กุลมริยาทวเสน เกโสโรปน’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค ๓.๑๐๕) วุตฺตํ. ปฏฺฏพนฺโธติ ‘‘อสุกราชา’’ติ นฬาเฏ สุวณฺณปฏฺฏพนฺธนํ. อภินวปาสาทปฺปเวสมงฺคลํ ฆรมงฺคลํ. ฉตฺตุสฺสาปเน มงฺคลํ ฉตฺตมงฺคลํ. ชนปทกลฺยาณีติ ชนปทมฺหิ กลฺยาณี ปเรหิ อสาธารเณหิ ปฺจกลฺยาณาทีหิ สหิตตฺตา สา เอวํ วุตฺตา. ตุวฏนฺติ สีฆํ. อนิจฺฉมานนฺติ มนสา อโรเจนฺตํ, วาจาย ปน ภควตา ‘‘ปพฺพชิสฺสสิ นนฺทา’’ติ วุตฺเต คารเวน ปฏิกฺขิปิตุํ อวิสหนฺโต ‘‘อามา’’ติ อโวจ. ภควา จ เอเตน เลเสน ปพฺพาเชสิ.

พฺรหฺมรูปวณฺณนฺติ พฺรหฺมรูปสมานรูปํ. ตฺยสฺสาติ เต อสฺส. นิวตฺเตตุํ น วิสหีติ ‘‘มา นํ นิวตฺตยิตฺถา’’ติ ภควตา วุตฺตตฺตา นาสกฺขิ. สตฺตวิธํ อริยธนนฺติ –

‘‘สทฺธาธนํ สีลธนํ, หิริโอตฺตปฺปิยํ ธนํ;

สุตธนฺจ จาโค จ, ปฺา เว สตฺตมํ ธน’’นฺติ. (อ. นิ. ๗.๕, ๖) –

เอวํ วุตฺตํ สตฺตวิธํ อริยธนํ. อธิมตฺตํ ราหุเลติ ราหุเล ปพฺพชิเต นนฺทปพฺพชฺชาย อุปฺปนฺนทุกฺขโตปิ อธิกตรํ ทุกฺขํ อโหสีติ อตฺโถ. อิโต ปจฺฉาติ อิโต วุตฺตโสกุปฺปตฺติโต อปรทิวเสสุ อนาคามีนํ าติสิเนหปฏิฆจิตฺตุปฺปาทาภาวา. ปาฬิยํ ปุตฺตเปมนฺติอาทิ รฺา ปุตฺตสิเนหสฺส ติพฺพภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ปุตฺตสิเนโห หิ อตฺตนา สหชาตปีติเวคสมุฏฺิตานํ รูปธมฺมานํ สกลสรีรํ โขเภตฺวา ปวตฺตนวเสน ‘‘ฉวึ…เป… อฏฺิมิฺชํ อาหจฺจ ติฏฺตี’’ติ วุตฺโต. อตฺตโน ปิยตราติ ภควนฺตํ สนฺธาย วทติ. ปุตฺเตติ ราหุลํ. สทฺทหนฺเตนาติ ตสฺส วจเนน อเวมติเกนาติ อตฺโถ. วิมติยา สติ อาปตฺติ เอว.

ราหุลวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

สิกฺขาปททณฺฑกมฺมวตฺถุกถาวณฺณนา

๑๐๖. สามเณรสิกฺขาปทาทีสุ ปาฬิยํ สิกฺขาปทานีติ สิกฺขาโกฏฺาสา. อธิสีลสิกฺขานํ วา อธิคมูปายา. ปาโณติ ปรมตฺถโต ชีวิตินฺทฺริยํ. ตสฺส อติปาตนํ ปพนฺธวเสน ปวตฺติตุํ อทตฺวา สตฺถาทีหิ อติกฺกมฺม อภิภวิตฺวา ปาตนํ ปาณาติปาโต. ปาณวโธติ อตฺโถ. โส ปน อตฺถโต ปาเณ ปาณสฺิโน ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทกอุปกฺกมสมุฏฺาปิกา วธกเจตนาว. ตสฺมา ปาณาติปาตา เวรมณิ, เวรเหตุตาย เวรสงฺขาตํ ปาณาติปาตาทิปาปธมฺมํ มณติ นีหรตีติ วิรติ ‘‘เวรมณี’’ติ วุจฺจติ, วิรมติ เอตายาติ วา ‘‘วิรมณี’’ติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน ‘‘เวรมณี’’ติ สมาทานวิรติ วุตฺตา. เอส นโย เสเสสุปิ.

อทินฺนสฺส อาทานํ อทินฺนาทานํ, เถยฺยเจตนาว. อพฺรหฺมจริยนฺติ อเสฏฺจริยํ, มคฺเคน มคฺคปฏิปตฺติสมุฏฺาปิกา เมถุนเจตนา. มุสาติ อภูตวตฺถุ, ตสฺส วาโท อภูตตํ ตฺวาว ภูตโต วิฺาปนเจตนา มุสาวาโท. ปิฏฺปูวาทินิพฺพตฺตสุรา เจว ปุปฺผาสวาทิเภทํ เมรยฺจ สุราเมรยํ. ตเทว มทนียฏฺเน มชฺชฺเจว ปมาทการณฏฺเน ปมาทฏฺานฺจ, ตํ ยาย เจตนาย ปิวติ, ตสฺส เอตํ อธิวจนํ.

อรุณุคฺคมนโต ปฏฺาย ยาว มชฺฌนฺหิกา อยํ อริยานํ โภชนสฺส กาโล นาม, ตทฺโ วิกาโล. ภุฺชิตพฺพฏฺเน โภชนนฺติ อิธ สพฺพํ ยาวกาลิกํ วุจฺจติ, ตสฺส อชฺโฌหรณํ อิธ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘โภชน’’นฺติ อธิปฺเปตํ. วิกาเล โภชนํ อชฺโฌหรณํ วิกาลโภชนํ, วิกาเล วา ยาวกาลิกสฺส โภชนํ อชฺโฌหรณํ วิกาลโภชนนฺติปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ, อตฺถโต วิกาเล ยาวกาลิกอชฺโฌหรณเจตนาว.

สาสนสฺส อนนุโลมตฺตา วิสูกํ ปฏาณีภูตํ ทสฺสนํ วิสูกทสฺสนํ, นจฺจคีตาทิทสฺสนสวนานฺเจว วฏฺฏกยุทฺธชูตกีฬาทิสพฺพกีฬานฺจ นามํ. ทสฺสนนฺติ เจตฺถ ปฺจนฺนมฺปิ วิฺาณานํ ยถาสกํ วิสยสฺส อาโลจนสภาวตาย ทสฺสน-สทฺเทน สงฺคเหตพฺพตฺตา สวนมฺปิ สงฺคหิตํ. นจฺจคีตวาทิต-สทฺเทหิ เจตฺถ อตฺตโน นจฺจนคายนาทีนิปิ สงฺคหิตานีติ ทฏฺพฺพํ.

มาลาติ พทฺธมพทฺธํ วา อนฺตมโส สุตฺตาทิมยมฺปิ อลงฺการตฺถาย ปิฬนฺธิยมานํ ‘‘มาลา’’ตฺเวว วุจฺจติ. คนฺธนฺติ วาสจุณฺณาทิวิเลปนโต อฺํ ยํ กิฺจิ คนฺธชาตํ. วิเลปนนฺติ ปิสิตฺวา คหิตํ ฉวิราคกรณฺเจว คนฺธชาตฺจ. ธารณํ นาม ปิฬนฺธนํ. มณฺฑนํ นาม อูนฏฺานปูรณํ. คนฺธวเสน, ฉวิราควเสน จ สาทิยนํ วิภูสนํ นาม. มาลาทีสุ วา ธารณาทีนิ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพานิ. เตสํ ธารณาทีนํ านํ การณํ วีติกฺกมเจตนา.

อุจฺจาติ อุจฺจ-สทฺเทน สมานตฺโถ นิปาโต, อุจฺจาสยนํ วุจฺจติ ปมาณาติกฺกนฺตํ อาสนฺทาทิ. มหาสยนํ อกปฺปิยตฺถรเณหิ อตฺถตํ, สโลหิตวิตานฺจ. เอเตสุ หิ อาสนํ, สยนฺจ อุจฺจาสยนมหาสยน-สทฺเทหิ คหิตานิ อุตฺตรปทโลเปน. ชาตรูปรชตปฏิคฺคหณาติ เอตฺถ รชต-สทฺเทน ทารุมาสกาทิ สพฺพํ รูปิยํ สงฺคหิตํ, มุตฺตามณิอาทโยเปตฺถ ธฺเขตฺตวตฺถาทโย จ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. ปฏิคฺคหณ-สทฺเทน ปฏิคฺคาหาปนสาทิยนานิ สงฺคหิตานิ. นาสนวตฺถูติ ปาราชิกฏฺานตาย ลิงฺคนาสนาย การณํ.

๑๐๗. ปาฬิยํ สพฺพํ สงฺฆารามํ อาวรณํ กโรนฺตีติ สพฺพสงฺฆาราเม ปเวสนิวารณํ กโรนฺติ. สงฺฆาราโม อาวรณํ กาตพฺโพติ สงฺฆาราโม อาวรโณ กาตพฺโพ, สงฺฆาราเม วา อาวรณํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. เตเนว ‘‘ตตฺถ อาวรณํ กาตุ’’นฺติ ภุมฺมวเสน วุตฺตํ. อาหารํ อาวรณนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. ‘‘ยตฺถ วา วสตี’’ติ อิมินา สามเณรสฺส วสฺสคฺเคน ลทฺธํ วา สกสนฺตกเมว วา นิพทฺธวสนกเสนาสนํ วุตฺตํ. ยตฺถ วา ปฏิกฺกมตีติ อาจริยุปชฺฌายานํ วสนฏฺานํ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิ. อตฺตโนติ หิ สยํ, อาจริยสฺส, อุปชฺฌายสฺส วาติ อตฺโถ. ทณฺเฑนฺติ วิเนนฺติ เอเตนาติ ทณฺโฑ, โส เอว กตฺตพฺพตฺตา กมฺมนฺติ ทณฺฑกมฺมํ, อาวรณาทิ. อุทกํ วา ปเวเสตุนฺติ โปกฺขรณีอาทิอุทเก ปเวเสตุํ.

สิกฺขาปททณฺฑกมฺมวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อนาปุจฺฉาวรณวตฺถุอาทิกถาวณฺณนา

๑๐๘. สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกานมฺปีติ อุปสมฺปนฺเน สนฺธาย วุตฺตํ. เตสุปิ หิ อาจริยุปชฺฌาเยสุ ยถา โอรมนฺติ, ตถา เตสํ นิคฺคหํ อกโรนฺเตสุ อฺเหิ อาวรณาทินิคฺคหกมฺมํ กาตพฺพเมว. สงฺคณฺหนฺตีติ ‘‘ปรปริสโต ภินฺทิตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติ ทานาทิจตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ (ที. นิ. ๓.๒๑๐; อ. นิ. ๔.๓๒, ๒๕๖) อุปลาฬนวเสน สงฺคณฺหนฺติ. โส ภิชฺชตุ วา มา วา, สงฺคณฺหนฺตสฺส ปโยเค อาปตฺติ เอว. ภินฺทิตฺวา คณฺหิตุํ น วฏฺฏตีติ ภินฺทิตุมฺปิ น วฏฺฏติ, คณฺหิตุมฺปิ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ. อาทีนวํ ปน วตฺตุํ วฏฺฏตีติ สาสนคารเวน วา ปรานุทฺทยตาย วา วตฺตุํ วฏฺฏติ, น ปริสโลลตาย.

‘‘เสนาสนคฺคาโห จ ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติ อิมินา วสฺสจฺเฉทํ ทสฺเสติ. อุปสมฺปนฺนานมฺปิ ปาราชิกสมาปตฺติยา สรณคมนาทิสามเณรภาวสฺสาปิ วินสฺสนโต เสนาสนคฺคาโห จ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ, สงฺฆลาภมฺปิ เต น ลภนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ปุริมิกาย ปุน สรณานิ คหิตานีติ สรณคฺคหเณน สห ตทเหวสฺส วสฺสูปคมนมฺปิ ทสฺเสติ. ปจฺฉิมิกาย วสฺสาวาสิกนฺติ วสฺสาวาสิกลาภคฺคหณทสฺสนมตฺตเมเวตํ, ตโต ปุเรปิ, ปจฺฉาปิ วา วสฺสาวาสิกฺจ จีวรมาเสสุ สงฺเฆ อุปฺปนฺนํ กาลจีวรฺจ ปุริมิกาย อุปคนฺตฺวา อวิปนฺนสีโล สามเณโร ลภติ เอว. สเจ ปจฺฉิมิกาย คหิตานีติ ปจฺฉิมิกาย วสฺสูปคมนฺจ ฉินฺนวสฺสตฺจ ทสฺเสติ. ตสฺส หิ กาลจีวเร ภาโค น ปาปุณาติ. ตสฺมา ‘‘อปโลเกตฺวา ลาโภ ทาตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ.

วสฺสาวาสิกลาโภ ปน ยทิ เสนาสนสามิกา ทายกา เสนาสนคุตฺตตฺถาย ปจฺฉิมิกาย อุปคนฺตฺวา วตฺตํ กตฺวา อตฺตโน เสนาสเน วสนฺตสฺสปิ วสฺสาวาสิกํ ทาตพฺพนฺติ วทนฺติ, อนปโลเกตฺวาปิ ทาตพฺโพว. ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ ‘‘ปจฺฉิมิกาย วสฺสาวาสิกํ ลจฺฉตีติ ปจฺฉิมิกาย ปุน วสฺสํ อุปคตตฺตา ลจฺฉตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค ๓.๑๐๘) วุตฺตํ, ตมฺปิ วสฺสาวาสิเก ทายกานํ อิมํ อธิปฺปายํ นิสฺสาย วุตฺตฺเจ, สุนฺทรํ. สงฺฆิกํ, กาลจีวรมฺปิ สนฺธาย วุตฺตฺเจ, น ยุชฺชตีติ เวทิตพฺพํ.

น อชานิตฺวาติ ‘‘สุรา’’ติ อชานิตฺวา ปิวโต ปาณาติปาตเวรมณิอาทิสพฺพสีลเภทํ, สรณเภทฺจ น อาปชฺชติ, อกุสลํ ปน สุราปานเวรมณิสีลเภโท จ โหติ มาลาทิธารณาทีสุ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. อิตรานีติ วิกาลโภชนเวรมณิอาทีนิ. ตานิปิ หิ สฺจิจฺจ วีติกฺกมนฺตสฺส ตํ ตํ ภิชฺชติ เอว, อิตรีตเรสํ ปน อภิชฺชมาเนน นาสนงฺคานิ น โหนฺติ. เตเนว ‘‘เตสุ ภินฺเนสู’’ติ เภทวจนํ วุตฺตํ.

อจฺจยํ เทสาเปตพฺโพติ ‘‘อจฺจโย มํ, ภนฺเต, อจฺจคมา’’ติอาทินา สงฺฆมชฺเฌ เทสาเปตฺวา สรณสีลํ ทาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย ปาราชิกตฺตา เตสํ. เตนาห ‘‘ลิงฺคนาสนาย นาเสตพฺโพ’’ติ. อยเมว หิ นาสนา อิธ อธิปฺเปตาติ ลิงฺคนาสนาการเณหิ ปาณาติปาตาทีหิ อวณฺณภาสนาทีนํ สห ปติตตฺตา วุตฺตํ.

นนุ จ กณฺฏกสามเณโรปิ มิจฺฉาทิฏฺิโก เอว, ตสฺส จ เหฏฺา ทณฺฑกมฺมนาสนาว วุตฺตา. อิธ ปน มิจฺฉาทิฏฺิกสฺส ลิงฺคนาสนา วุจฺจติ, โก อิเมสํ เภโทติ โจทนํ มนสิ นิธายาห ‘‘สสฺสตุจฺเฉทานฺหิ อฺตรทิฏฺิโก’’ติ. เอตฺถ จายมธิปฺปาโย – โย หิ ‘‘อตฺตา อิสฺสโร วา นิจฺโจ ธุโว’’ติอาทินา วา ‘‘อตฺตา อุจฺฉิชฺชิสฺสติ วินสฺสิสฺสตี’’ติอาทินา วา ติตฺถิยปริกปฺปิตํ ยํ กิฺจิ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺึ ทฬฺหํ คเหตฺวา โวหรติ, ตสฺส สา ปาราชิกฏฺานํ โหติ. โส จ ลิงฺคนาสนาย นาเสตพฺโพ. โย ปน อีทิสํ ทิฏฺึ อคฺคเหตฺวา สาสนิโกว หุตฺวา เกวลํ พุทฺธวจนาธิปฺปายํ วิปรีตโต คเหตฺวา ภิกฺขูหิ โอวทิยมาโนปิ อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา โวหรติ, ตสฺส สา ทิฏฺิ ปาราชิกํ น โหติ, โส ปน กณฺฏกนาสนาย เอว นาเสตพฺโพติ.

อนาปุจฺฉาวรณวตฺถุอาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปณฺฑกวตฺถุกถาวณฺณนา

๑๐๙. ปณฺฑกวตฺถุสฺมึ อาสิตฺตอุสูยปกฺขปณฺฑกา ตโยปิ ปุริสภาวลิงฺคาทิยุตฺตา อเหตุกปฏิสนฺธิกา, เต จ กิเลสปริยุฏฺานสฺส พลวตาย นปุํสกปณฺฑกสทิสตฺตา ‘‘ปณฺฑกา’’ติ วุตฺตา. เตสุ อาสิตฺตอุสูยปณฺฑกานํ ทฺวินฺนํ กิเลสปริยุฏฺานํ โยนิโสมนสิการาทีหิ วีติกฺกมโต นิวาเรตุมฺปิ สกฺกา, เตน เต ปพฺพาเชตพฺพา วุตฺตา. ปกฺขปณฺฑกสฺส ปน กาฬปกฺเขสุ อุมฺมาโท วิย กิเลสปริฬาโห อวตฺถรนฺโต อาคจฺฉติ, วีติกฺกมํ ปตฺวา เอว จ นิวตฺตติ. ตสฺมา โส ตสฺมึ ปกฺเข น ปพฺพาเชตพฺโพติ วุตฺโต. ตเทตํ วิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส ปเรส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาสิตฺตสฺสาติ มุเข อาสิตฺตสฺส อตฺตโนปิ อสุจิมุจฺจเนน ปริฬาโห วูปสมฺมติ. อุสูยาย อุปฺปนฺนายาติ อุสูยาย วเสน อตฺตโน เสเวตุกามตาราเค อุปฺปนฺเน อสุจิมุตฺติยา ปริฬาโห วูปสมฺมติ.

‘‘พีชานิ อปนีตานี’’ติ วุตฺตตฺตา พีเชสุ ิเตสุ นิมิตฺตมตฺเต อปนีเต ปณฺฑโก น โหติ. ภิกฺขุโนปิ อนาพาธปจฺจยา ตทปนยเน ถุลฺลจฺจยเมว, น ปน ปณฺฑกตฺตํ, พีเชสุ ปน อปนีเตสุ องฺคชาตมฺปิ ราเคน กมฺมนิยํ น โหติ, ปุมภาโว วิคจฺฉติ, มสฺสุอาทิปุริสลิงฺคมฺปิ อุปสมฺปทาปิ วิคจฺฉติ, กิเลสปริฬาโหปิ ทุนฺนิวารวีติกฺกโม โหติ นปุํสกปณฺฑกสฺส วิย. ตสฺมา อีทิโส อุปสมฺปนฺโนปิ นาเสตพฺโพติ วทนฺติ. ยทิ เอวํ กสฺมา พีชุทฺธรเณ ปาราชิกํ น ปฺตฺตนฺติ? เอตฺถ ตาว เกจิ วทนฺติ ‘‘ปฺตฺตเมเวตํ ภควตา ‘ปณฺฑโก, ภิกฺขเว, อนุปสมฺปนฺโน น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อุปสมฺปนฺโน นาเสตพฺโพ’ติ วุตฺตตฺตา’’ติ. เกจิ ปน ‘‘ยสฺมา พีชุทฺธรณกฺขเณ ปณฺฑโก น โหติ, ตสฺมา ตสฺมึ ขเณ ปาราชิกํ น ปฺตฺตํ. ยสฺมา ปน โส อุทฺธฏพีโช ภิกฺขุ อปเรน สมเยน วุตฺตนเยน ปณฺฑกตฺตํ อาปชฺชติ, อภาวโก โหติ, อุปสมฺปทาย อวตฺถุ, ตโต เอว จสฺส อุปสมฺปทา วิคจฺฉติ, ตสฺมา เอส ปณฺฑกตฺตุปคมนกาลโต ปฏฺาย ชาติยา นปุํสกปณฺฑเกน สทฺธึ โยเชตฺวา ‘อุปสมฺปนฺโน นาเสตพฺโพ’ติ อภพฺโพติ วุตฺโต, น ตโต ปุพฺเพ. อยฺจ กิฺจาปิ สเหตุโก, ภาวกฺขเยน ปนสฺส อเหตุกสทิสตาย มคฺโคปิ น อุปฺปชฺชตี’’ติ วทนฺติ. อปเร ปน ‘‘ปพฺพชฺชโต ปุพฺเพ อุปกฺกเมน ปณฺฑกภาวมาปนฺนํ สนฺธาย ‘อุปสมฺปนฺโน นาเสตพฺโพ’ติ วุตฺตํ, อุปสมฺปนฺนสฺส ปน ปจฺฉา อุปกฺกเมน อุปสมฺปทาปิ น วิคจฺฉตี’’ติ, ตํ น ยุตฺตํ. ยทคฺเคน หิ ปพฺพชฺชโต ปุพฺเพ อุปกฺกเมน อภพฺโพ โหติ, ตทคฺเคน ปจฺฉาปิ โหตีติ วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.

อิตฺถตฺตาทิ ภาโว นตฺถิ เอตสฺสาติ อภาวโก. ปพฺพชฺชา น วาริตาติ เอตฺถ ปพฺพชฺชาคหเณเนว อุปสมฺปทาปิ คหิตา. เตนาห ‘‘ยสฺส เจตฺถ ปพฺพชฺชา วาริตา’’ติอาทิ. ตสฺมึเยวสฺส ปกฺเข ปพฺพชฺชา วาริตาติ เอตฺถ ปน อปณฺฑกปกฺเขปิ ปพฺพชฺชามตฺตเมว ลภติ, อุปสมฺปทา ปน ตทาปิ น วฏฺฏติ, ปณฺฑกปกฺเข ปน อาคเต ลิงฺคนาสนาย นาเสตพฺโพติ เวทิตพฺพํ.

ปณฺฑกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

เถยฺยสํวาสกวตฺถุกถาวณฺณนา

๑๑๐. เถยฺยสํวาสกวตฺถุมฺหิ โกลฺาติ กุเล ชาตา, ตตฺถ วา วิทิตา าตา ปสิทฺธา, ตํ วา ชานนฺติ โกลฺาติ าตกานํ นามํ. เถยฺยาย ลิงฺคคฺคหณมตฺตมฺปิ อิธ สํวาโส เอวาติ อาห ‘‘ตโย เถยฺยสํวาสกา’’ติ. น ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนนฺติ ภิกฺขูนํ, สามเณรานํ วา วนฺทนํ น สาทิยติ.

ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนนฺติ อตฺตนา มุสาวาเทน ทสฺสิตวสฺสกฺกเมน ภิกฺขูนํ วนฺทนํ สาทิยติ, ทหรสามเณโร ปน วุฑฺฒสามเณรานํ, ทหรภิกฺขุ จ วุฑฺฒานํ วนฺทนํ สาทิยนฺโตปิ เถยฺยสํวาสโก น โหติ. อิมสฺมึ อตฺเถติ สํวาสตฺเถนกตฺเถ.

‘‘ภิกฺขุวสฺสานี’’ติ อิทํ สํวาสตฺเถนเก วุตฺตปาวเสน วุตฺตํ, สยเมว ปน ปพฺพชิตฺวา สามเณรวสฺสานิ คเณนฺโตปิ อุภยตฺเถนโก เอว. น เกวลฺจ ปุริโสว, อิตฺถีปิ ภิกฺขุนีสุ เอวํ ปฏิปชฺชติ, เถยฺยสํวาสิกาว. อาทิกมฺมิกาปิ เจตฺถ น มุจฺจนฺติ, อุปสมฺปนฺเนสุ เอว ปฺตฺตาปตฺตึ ปฏิจฺจ อาทิกมฺมิกา วุตฺตา, เตเนเวตฺถ อาทิกมฺมิโกปิ น มุตฺโต.

ราช…เป… ภเยนาติ เอตฺถ ภย-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. ยาว โส สุทฺธมานโสติ ‘‘อิมินา ลิงฺเคน ภิกฺขู วฺเจตฺวา เตหิ สํวสิสฺสามี’’ติ อสุทฺธจิตฺตาภาเวน สุทฺธจิตฺโต. เตน หิ อสุทฺธจิตฺเตน ลิงฺเค คหิตมตฺเต ปจฺฉา ภิกฺขูหิ สห สํวสตุ วา มา วา, ลิงฺคตฺเถนโก โหติ. ปจฺฉา สํวสนฺโตปิ อภพฺโพ หุตฺวา สํวสติ. ตสฺมา อุภยตฺเถนโกปิ ลิงฺคตฺเถนเก เอว ปวิสตีติ เวทิตพฺพํ. โย ปน ราชาทิภเยน สุทฺธจิตฺโตว ลิงฺคํ คเหตฺวา วิจรนฺโต ปจฺฉา ‘‘ภิกฺขุวสฺสานิ คเณตฺวา ชีวิสฺสามี’’ติ อสุทฺธจิตฺตํ อุปฺปาเทติ, โส จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน เถยฺยสํวาสโกปิ น โหติ สุทฺธจิตฺเตน คหิตลิงฺคตฺตา. สเจ ปน โส ภิกฺขูนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา สามเณรวสฺสคณนาทึ กโรติ, ตทา สํวาสตฺเถนโก, อุภยตฺเถนโก วา โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ยํ ปน ปรโต สห ธุรนิกฺเขเปน ‘‘อยมฺปิ เถยฺยสํวาสโก, วา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ภิกฺขูหิ สงฺคมฺม สํวาสาธิวาสนวเสน ธุรนิกฺเขปํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สํวาสํ นาธิวาเสติ ยาวา’’ติ. ตสฺส ตาว เถยฺยสํวาสโก นาม น วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ ทฏฺพฺโพ. เอตฺถ จ โจราทิภยํ วินาปิ กีฬาธิปฺปาเยน ลิงฺคํ คเหตฺวา ภิกฺขูนํ สนฺติเก ปพฺพชิตาลยํ ทสฺเสตฺวา วนฺทนาทึ อสาทิยนฺโตปิ ‘‘โสภติ นุ โข เม ปพฺพชิตลิงฺค’’นฺติอาทินา สุทฺธจิตฺเตน คณฺหนฺโตปิ เถยฺยสํวาสโก น โหตีติ ทฏฺพฺพํ.

สพฺพปาสณฺฑิยภตฺตานีติ สพฺพสามยิกานํ สาธารณํ กตฺวา ปฺตฺตภตฺตานิ, อิทฺจ ภิกฺขูนฺเว นิยมิตภตฺตคหเณ สํวาโสปิ สมฺภเวยฺยาติ สพฺพสาธารณภตฺตํ วุตฺตํ. สํวาสํ ปน อสาทิยิตฺวา อภิกฺขุกวิหาราทีสุ วิหารภตฺตาทีนิ ภุฺชนฺโตปิ เถยฺยสํวาสโก น โหติ เอว. กมฺมนฺตานุฏฺาเนนาติ กสิอาทิกมฺมกรเณน. ปตฺตจีวรํ อาทายาติ ภิกฺขุลิงฺคเวเสน สรีเรน ธาเรตฺวา.

‘‘โย เอวํ ปพฺพชติ, โส เถยฺยสํวาสโก นาม โหตี’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, ‘‘เถยฺยสํวาสโก’’ติ ปน นามํ อชานนฺโตปิ ‘‘เอวํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วา ‘‘เอวํ กโรนฺโต สมโณ นาม น โหตี’’ติ วา ‘‘ยทิ อาโรเจสฺสามิ, ฉฑฺเฑสฺสนฺติ ม’’นฺติ วา ‘‘เยน เกนจิ ปพฺพชฺชา เม น รุหตี’’ติ ชานาติ, เถยฺยสํวาสโก โหติ. โย ปน ปมํ ‘‘ปพฺพชฺชา เอวํ เม คหิตา’’ติสฺี เกวลํ อนฺตรา อตฺตโน เสตวตฺถนิวาสนาทิวิปฺปการํ ปกาเสตุํ ลชฺชนฺโต น กเถติ, โส เถยฺยสํวาสโก น โหติ. อนุปสมฺปนฺนกาเลเยวาติ เอตฺถ อวธารเณน อุปสมฺปนฺนกาเล เถยฺยสํวาสกลกฺขณํ ตฺวา วฺจนายปิ นาโรเจติ, เถยฺยสํวาสโก น โหตีติ ทีเปติ. โส ปริสุทฺธจิตฺเตน คหิตลิงฺคตฺตา ลิงฺคตฺเถนโก น โหติ, ลทฺธูปสมฺปทตฺตา ตทนุคุณสฺเสว สํวาสสฺส สาทิตตฺตา สํวาสตฺเถนโกปิ น โหติ. อนุปสมฺปนฺโน ปน ลิงฺคตฺเถนโก โหติ, สํวาสารหสฺส ลิงฺคสฺส คหิตตฺตา สํวาสสาทิยนมตฺเตน สํวาสตฺเถนโก โหติ.

สลิงฺเค ิโตติ สลิงฺคภาเว ิโต. เถยฺยสํวาสโก น โหตีติ ภิกฺขูหิ ทินฺนลิงฺคสฺส อปริจฺจตฺตตฺตา ลิงฺคตฺเถนโก น โหติ, ภิกฺขุปฏิฺาย อปริจฺจตฺตตฺตา สํวาสตฺเถนโก น โหตีติ. ยํ ปน มาติกาฏฺกถายํ ‘‘ลิงฺคานุรูปสฺส สํวาสสฺส สาทิตตฺตา น สํวาสตฺเถนโก’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) การณํ วุตฺตํ, ตมฺปิ อิทเมว การณํ สนฺธาย วุตฺตํ. อิตรถา สามเณรสฺสปิ ภิกฺขุวสฺสคณนาทีสุ ลิงฺคานุรูปสํวาโส เอว สาทิโตติ สํวาสตฺเถนกตา น สิยา ภิกฺขูหิ ทินฺนลิงฺคสฺส อุภินฺนมฺปิ สาธารณตฺตา. ยถา เจตฺถ ภิกฺขุ, เอวํ สามเณโรปิ ปาราชิกํ สมาปนฺโน สามเณรปฏิฺาย อปริจฺจตฺตตฺตา สํวาสตฺเถนโก น โหตีติ เวทิตพฺโพ. โสภตีติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวาติ กาสาวธารเณ ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา คิหิภาวํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา.

โย โกจิ วุฑฺฒปพฺพชิโตติ สามเณรํ สนฺธาย วุตฺตํ. มหาเปฬาทีสูติ วิลีวาทิมเยสุ ฆรทฺวาเรสุ ปิตภตฺตภาชนวิเสเสสุ, เอเตน วิหาเร ภิกฺขูหิ สทฺธึ วสฺสคณนาทีนํ อกรณํ ทสฺเสติ.

เถยฺยสํวาสกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ติตฺถิยปกฺกนฺตกกถาวณฺณนา

ติตฺถิยปกฺกนฺตกาทิกถาสุ เตสํ ลิงฺเค อาทินฺนมตฺเตติ วีมํสาทิอธิปฺปายํ วินา ‘‘ติตฺถิโย ภวิสฺสามี’’ติ สนฺนิฏฺานวเสน ลิงฺเค กาเยน ธาริตมตฺเต. สยเมวาติ ติตฺถิยานํ สนฺติกํ อคนฺตฺวา สยเมว สงฺฆาราเมปิ กุสจีราทีนิ นิวาเสติ. อาชีวโก ภวิสฺสามิ…เป… คจฺฉตีติ อาชีวกานํ สนฺติเก เตสํ ปพฺพชนวิธินา ‘‘อาชีวโก ภวิสฺสามี’’ติ คจฺฉติ. ตสฺส หิ ติตฺถิยภาวูปคมนํ ปติ สนฺนิฏฺาเน วิชฺชมาเนปิ ‘‘คนฺตฺวา ภวิสฺสามี’’ติ ปริกปฺปิตตฺตา ปทวาเร ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ. ทุกฺกฏนฺติ ปาฬิยา อวุตฺเตปิ เมถุนาทีสุ วุตฺตปุพฺพปโยคทุกฺกฏานุโลมโต วุตฺตํ. เอเตน จ สนฺนิฏฺานวเสน ลิงฺเค สมฺปฏิจฺฉิเต ปาราชิกํ, ตโต ปุริมปโยเค ถุลฺลจฺจยฺจ วตฺตพฺพเมว, ถุลฺลจฺจยกฺขเณ นิวตฺตนฺโตปิ อาปตฺตึ เทสาเปตฺวา มุจฺจติ เอวาติ ทฏฺพฺพํ. ยถา เจตฺถ, เอวํ สงฺฆเภเทปิ โลหิตุปฺปาเทปิ ภิกฺขูนํ ปุพฺพปโยคาทีสุ ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยปาราชิกาหิ มุจฺจนสีมา จ เวทิตพฺพา. สาสนวิรุทฺธตาเยตฺถ อาทิกมฺมิกานมฺปิ อนาปตฺติ น วุตฺตา. ปพฺพชฺชายปิ อภพฺพตาทสฺสนตฺถํ ปเนเต, อฺเ จ ปาราชิกกณฺเฑ วิสุํ สิกฺขาปเทน ปาราชิกาทึ อทสฺเสตฺวา อิธ อภพฺเพสุ เอว วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ.

ตํ ลทฺธินฺติ ติตฺถิยเวเส เสฏฺภาวคฺคหณเมว สนฺธาย วุตฺตํ. เตสฺหิ ติตฺถิยานํ สสฺสตาทิคฺคาหํ คณฺหนฺโตปิ ลิงฺเค อสมฺปฏิจฺฉิเต ติตฺถิยปกฺกนฺตโก น โหติ, ตํ ลทฺธึ อคฺคเหตฺวาปิ ‘‘เอเตสํ วตจริยา สุนฺทรา’’ติ ลิงฺคํ สมฺปฏิจฺฉนฺโต ติตฺถิยปกฺกนฺตโก โหติ เอว. ลทฺธิยา อภาเวนาติ ภิกฺขุภาเว สาลยตาย ติตฺถิยภาวูปคมนลทฺธิยา อภาเวน, เอเตน จ อาปทาสุ กุสจีราทึ ปารุปนฺตสฺสาปิ นคฺคสฺส วิย อนาปตฺตึ ทสฺเสติ.

อุปสมฺปนฺนภิกฺขุนา กถิโตติ เอตฺถ สงฺฆเภทโกปิ อุปสมฺปนฺนภิกฺขุนาว กถิโต, มาตุฆาตกาทโย ปน อนุปสมฺปนฺเนนาปีติ ทฏฺพฺพํ.

ติตฺถิยปกฺกนฺตกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ติรจฺฉานวตฺถุกถาวณฺณนา

๑๑๑. อุทกสฺจาริกํ มณฺฑูกภกฺขํ นาคสรีรนฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. วิสฺสรภเยนาติ นาคสฺส สรีรํ ทิสฺวา ภิกฺขุโน วิรวนภเยน. กปิมิทฺธาทีสุ นาคสรีรํ นุปฺปชฺชตีติ ตทุปฺปตฺติสีมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิสฺสฏฺโ’’ติอาทิ.

ติรจฺฉานวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

มาตุฆาตกาทิกถาวณฺณนา

๑๑๒. อปวาหนนฺติ โสธนํ. ติรจฺฉานาทิอมนุสฺสชาติโต มนุสฺสชาติกานฺเว ปุตฺเตสุ เมตฺตาทโยปิ ติกฺขวิสทา โหนฺติ โลกุตฺตรคุณา วิยาติ อาห ‘‘มนุสฺสิตฺถิภูตา ชนิกา มาตา’’ติ. ยถา มนุสฺสานฺเว กุสลปฺปวตฺติ ติกฺขวิสทา, เอวํ อกุสลปฺปวตฺติปีติ อาห ‘‘สยมฺปิ มนุสฺสชาติเกเนวา’’ติอาทิ. อานนฺตริเยนาติ เอตฺถ จุติอนนฺตรํ นิรเย ปฏิสนฺธิผลํ อนนฺตรํ นาม, ตสฺมึ อนนฺตเร ชนกตฺเตน นิยุตฺตํ อานนฺตริยํ, เตน. เวสิยา ปุตฺโตติ อุปลกฺขณมตฺตํ, กุลิตฺถิยา อติจารินิยา ปุตฺโตปิ อตฺตโน ปิตรํ อชานิตฺวา ฆาเตนฺโต ปิตุฆาตโกว โหติ.

๑๑๔. อวเสสนฺติ อนาคามิอาทิกํ. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ มนุสฺสวิคฺคหปาราชิเก วุตฺตเมว.

๑๑๕. อยํ สงฺฆเภทโกติ ปกตตฺตํ ภิกฺขุํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปุพฺเพ เอว ปาราชิกํ สมาปนฺโน วา วตฺถาทิโทเสน วิปนฺโนปสมฺปโท วา สงฺฆํ ภินฺทนฺโตปิ อนนฺตริยํ น ผุสติ, สงฺโฆ ปน ภินฺโนว โหติ, ปพฺพชฺชา จสฺส น วาริตาติ ทฏฺพฺพํ.

‘‘ทุฏฺจิตฺเตนา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ ‘‘วธกจิตฺเตนา’’ติ. โลหิตํ อุปฺปาเทตีติ ตถาคตสฺส เวรีหิ อเภชฺชกายตาย เกนจิ พลกฺกาเรน จมฺมาทิเฉทํ กตฺวา พหิ โลหิตํ ปคฺฆราเปตุํ น สกฺกา, อาวุธาทิปหาเรน ปน โลหิตํ านโต จลิตฺวา กุปฺปมานํ เอกตฺถ สฺจิตํ โหติ, เอตฺตเกน ปน ปหารทายโก โลหิตุปฺปาทโก นาม โหติ เทวทตฺโต วิย. เจติยํ ปน โพธึ วา ปฏิมาทึ วา ภินฺทโต อานนฺตริยํ น โหติ, อานนฺตริยสทิสํ มหาสาวชฺชํ โหติ. โพธิรุกฺขสฺส ปน โอโชหรณสาขา เจว สธาตุกํ เจติยํ พาธยมานา จ ฉินฺทิตพฺพา, ปุฺเมเวตฺถ โหติ.

มาตุฆาตกาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อุภโตพฺยฺชนกวตฺถุกถาวณฺณนา

๑๑๖. อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนโกติ อิตฺถินฺทฺริยยุตฺโต, อิตโร ปน ปุริสินฺทฺริยยุตฺโต. เอกสฺส หิ ภาวทฺวยํ สห นุปฺปชฺชติ ยมเก (ยม. ๓.อินฺทฺริยยมก.๑๘๘) ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. ทุติยพฺยฺชนํ ปน กมฺมสหาเยน อกุสลจิตฺเตเนว ภาววิรหิตํ อุปฺปชฺชติ. ปกติตฺถิปุริสานมฺปิ กมฺมเมว พฺยฺชนลิงฺคานํ การณํ, น ภาโว ตสฺส เกนจิ ปจฺจเยน ปจฺจยตฺตสฺส ปฏฺาเน อวุตฺตตฺตา. เกวลํ ภาวสหิตานํเยว พฺยฺชนลิงฺคานํ ปวตฺติทสฺสนตฺถํ อฏฺกถาสุ ‘‘อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ อิตฺถิลิงฺคาทีนี’’ติอาทินา (ธ. ส. อฏฺ. ๖๓๒) อินฺทฺริยํ พฺยฺชนกอารณตฺเตน วุตฺตํ, อิธ ปน อกุสลพเลน อินฺทฺริยํ วินาปิ พฺยฺชนํ อุปฺปชฺชตีติ วุตฺตํ. อุภินฺนมฺปิ เจสํ อุภโตพฺยฺชนกานํ ยทา อิตฺถิยา ราโค อุปฺปชฺชติ, ตทา ปุริสพฺยฺชนํ ปากฏํ โหติ, อิตรํ ปฏิจฺฉนฺนํ. ยทา ปุริเส ราโค อุปฺปชฺชติ, ตทา อิตฺถิพฺยฺชนํ ปากฏํ โหติ, อิตรํ ปฏิจฺฉนฺนํ. ตตฺถ วิจารณกฺกโมติ ปฏิสนฺธิกฺขเณ เอว อิตฺถิปุริสลิงฺคานมฺปิ ปาตุภาวปฺปกาสเก กุรุนฺทิวจเน อยุตฺตตาปกาสนตฺถํ อตฺถวิจารณกฺกโม. อฏฺสาลินิยฺหิ ‘‘อิตฺถิลิงฺคาทีนิ ปน อิตฺถินฺทฺริยํ ปฏิจฺจ ปวตฺเต สมุฏฺิตานี’’ติอาทิ (ธ. ส. อฏฺ. ๖๓๒) วุตฺตํ. เนวสฺส ปพฺพชฺชา อตฺถีติ โยชนา. โย จ ปฏิกฺขิตฺเต อภพฺเพ, ภพฺเพ จ ปุคฺคเล ตฺวา ปพฺพาเชติ, อุปสมฺปาเทติ วา, ทุกฺกฏํ. อชานนฺตสฺส สพฺพตฺถ อนาปตฺตีติ เวทิตพฺพํ.

อุภโตพฺยฺชนกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อนุปชฺฌายกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา

๑๑๗. อนุปชฺฌายาทิวตฺถูสุ สิกฺขาปทํ อปฺตฺตนฺติ ‘‘น, ภิกฺขเว, อนุปชฺฌายโก อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ อิเธว ปฺาปิยมานสิกฺขาปทํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘กมฺมํ ปน น กุปฺปตี’’ติ อิทํ อุปชฺฌายาภาเวปิ ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข, อิตฺถนฺนาเมน อุปชฺฌาเยนา’’ติ มตสฺส วา วิพฺภมนฺตสฺส วา ปุราณอุปชฺฌายสฺส, อฺสฺส วา ยสฺส กสฺสจิ อวิชฺชมานสฺสาปิ นาเมน สพฺพตฺถ อุปชฺฌายกิตฺตนสฺส กตตฺตา วุตฺตํ. ยทิ หิ อุปชฺฌายกิตฺตนํ น กเรยฺย, ‘‘ปุคฺคลํ น ปรามสตี’’ติ วุตฺตกมฺมวิปตฺติ เอว สิยา. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘อนุปชฺฌายก’’นฺติ วุตฺตํ. อฏฺกถายมฺปิสฺส ‘‘อุปชฺฌายํ อกิตฺเตตฺวา’’ติ อวตฺวา ‘‘อุปชฺฌายํ อคาหาเปตฺวา สพฺเพน สพฺพํ อุปชฺฌายวิรหิตํ’’อิจฺเจว อตฺโถติ วุตฺโต. ปาฬิยํ สงฺเฆน อุปชฺฌาเยนาติ ‘‘อยํ อิตฺถนฺนาโม สงฺฆสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข, อิตฺถนฺนาโม สงฺฆํ อุปสมฺปทํ ยาจติ สงฺเฆน อุปชฺฌาเยนา’’ติ เอวํ กมฺมวาจาย สงฺฆเมว อุปชฺฌายํ กิตฺเตตฺวาติ อตฺโถ. เอวํ คเณน อุปชฺฌาเยนาติ เอตฺถาปิ ‘‘อยํ อิตฺถนฺนาโม คณสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติอาทินา โยชนา เวทิตพฺพา, เอวํ วุตฺเตปิ กมฺมํ น กุปฺปติ เอว ทุกฺกฏสฺเสว วุตฺตตฺตา. อฺถา ‘‘โส จ ปุคฺคโล อนุปสมฺปนฺโน’’ติ วเทยฺย. เตนาห ‘‘สงฺเฆนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปณฺฑกาทีหิ อุปชฺฌาเยหิ กริยมาเนสุ กมฺเมสุ ปณฺฑกาทิเก วินาว ยทิ ปฺจวคฺคาทิคโณ ปูรติ, กมฺมํ น กุปฺปติ, อิตรถา กุปฺปตีติ เวทิตพฺพํ.

อนุปชฺฌายกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อปตฺตกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา

๑๑๘. อปตฺตจีวรวตฺถูสุปิ ปตฺตจีวรานํ อภาเวปิ ‘‘ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ กมฺมวาจาย สาวิตตฺตา กมฺมโกปํ อวตฺวา ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ. อิตรถา สาวนาย หาปนโต กมฺมโกโป เอว สิยา. เกจิ ปน ‘‘ปมํ อนุฺาตกมฺมวาจาย อุปสมฺปนฺนา วิย อิทานิปิ ‘ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวร’นฺติ อวตฺวา กมฺมวาจาย อุปสมฺปนฺนาปิ สูปสมฺปนฺนาเอวา’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. อนุฺาตกาลโต ปฏฺาย หิ อปรามสนํ สาวนาย หาปนวิปตฺติ เอว โหติ ‘‘อิตฺถนฺนาโม สงฺฆํ อุปสมฺปทํ ยาจตี’’ติ ปทสฺส หาปเน วิย. ตมฺปิ หิ ปจฺฉา อนุฺาตํ, ‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต, อุปสมฺปทํ ยาจามี’’ติอาทิวากฺเยน อยาเจตฺวา ตมฺปิ อุปสมฺปาเทนฺโต ‘‘อยํ อิตฺถนฺนาโม สงฺฆํ อุปสมฺปทํ ยาจตี’’ติ วตฺวาว ยทิ กมฺมวาจํ กโรติ, กมฺมํ สุกตเมว โหติ, โน เจ วิปนฺนํ. สพฺพปจฺฉา หิ อนุฺาตกมฺมวาจโต กิฺจิปิ ปริหาเปตุํ น วฏฺฏติ, สาวนาย หาปนเมว โหติ. อฺเ วา ภิกฺขู ทาตุกามา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ.

อนามฏฺปิณฺฑปาตนฺติ ภิกฺขูหิ ลทฺธภิกฺขโต อคฺคหิตคฺคํ ปิณฺฑปาตํ. สามเณรภาคสมโกติ เอตฺถ กิฺจาปิ สามเณรานมฺปิ อามิสภาคสฺส สมกเมว ทิยฺยมานตฺตา วิสุํ สามเณรภาโค นาม นตฺถิ, ปตฺตจีวรปริกมฺมมตฺตปฏิพทฺธปพฺพชฺชตาย ปน สามเณรสทิสา เอเต ปณฺฑุปลาสาติ ทสฺสนตฺถํ เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. นิยตาสนฺนปพฺพชฺชสฺเสว จายํ ภาโค ทียติ. เตเนว ‘‘ยาว ปตฺโต ปจฺจตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. อามิสภาโคติ วิหาเร ทินฺนํ สงฺฆภตฺตํ, ตตฺรุปฺปาทฺจ สนฺธาย วุตฺตํ, น ทายกานํ เคเหสุ เตหิ ทิยฺยมานํ. เตเนว สลากภตฺตาทิ ปฏิกฺขิตฺตํ, ทายกา วิปฺปฏิสาริโน โหนฺตีติ. เภสชฺชนฺติอาทินา ปน คิหีนํ เภสชฺชกรณาทิโทโส เอตฺถ น โหตีติ ทสฺเสติ.

อปตฺตกาทิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถาวณฺณนา

๑๑๙. หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถูสุ กณฺณมูเลติ สกลสฺส กณฺณสฺส เฉทํ สนฺธาย วุตฺตํ. กณฺณสกฺขลิกายาติ กณฺณจูฬิกาย. ยสฺส ปน กณฺณาวิทฺเธติ เหฏฺา กุณฺฑลาทิปนจฺฉิทฺทํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตฺหิ สงฺฆฏนกฺขมํ. อชปทเกติ อชปทนาสิกฏฺิโกฏิยํ. ตโต หิ อุทฺธํ น วิจฺฉินฺทติ. สกฺกา โหติ สนฺเธตุนฺติ อวิรูปสณฺานํ สนฺธาย วุตฺตํ, วิรูปํ ปน ปริสทูสกตํ อาปาเทติ.

ขุชฺชสรีโรติ วงฺกสรีโร. พฺรหฺมุโน วิย อุชุกํ คตฺตํ สรีรํ ยสฺส, โส พฺรหฺมุชฺชุคตฺโต, ภควา.

ปริวฏุโมติ สมนฺตโต วฏฺฏกาโย, เอเตน เอวรูปา เอว วามนกา น วฏฺฏนฺตีติ ทสฺเสติ.

กูฏกูฏสีโสติ อเนเกสุ าเนสุ ปิณฺฑิกมํสตํ ทสฺเสตุํ อาเมฑิตํ กตํ. เตนาห ‘‘ตาลผลปิณฺฑิสทิเสนา’’ติ, ตาลผลานํ มฺชรี ปิณฺฑิ นาม. อนุปุพฺพตนุเกน สีเสนาติ เจติยถูปิกา วิย กเมน กิเสน สีเสน, ถูลเวฬุปพฺพํ วิย อาทิโต ปฏฺาย ยาวปริโยสานํ สมถูเลน อุจฺเจน สีเสน สมนฺนาคโต นาฬิสีโส นาม. กปฺปสีโสติ คชมตฺถกํ วิย ทฺวิธา ภินฺนสีโส. ‘‘กณฺณิกเกโส วา’’ติ อิมสฺส วิวรณํ ‘‘ปาณเกหี’’ติอาทิ. มกฺกฏสฺเสว นฬาเฏปิ เกสานํ อุฏฺิตภาวํ สนฺธายาห ‘‘สีสโลเมหี’’ติอาทิ.

มกฺกฏภมุโกติ นฬาฏโลเมหิ อวิภตฺตโลมภมุโก. อกฺขิจกฺกเลหีติ กณฺหมณฺฑเลหิ. เกกโรติ ติริยํ ปสฺสนโก. อุทกตารกาติ โอโลเกนฺตานํ อุทเก ปฏิพิมฺพิกจฺฉายา, อุทกปุพฺพุฬนฺติ เกจิ. อกฺขิตารกาติ อภิมุเข ิตานํ ฉายา, อกฺขิคณฺฑกาติปิ วทนฺติ. อติปิงฺคลกฺขีติ มชฺชารกฺขิ. มธุปิงฺคลนฺติ มธุวณฺณปิงฺคลํ. นิปฺปขุมกฺขีติ เอตฺถ ปขุม-สทฺโท อกฺขิทลโลเมสุ นิรูฬฺโห, ตทภาวา นิปฺปขุมกฺขิ. อกฺขิปาเกนาติ อกฺขิทล ปริยนฺเตสุ ปูติภาวาปชฺชนโรเคน.

จิปิฏนาสิโกติ อนุนฺนตนาสิโก. ปฏงฺคมณฺฑูโก นาม มหามุขมณฺฑูโก. ภินฺนมุโขติ อุปกฺกมุขปริโยสาโน, สพฺพทา วิวฏมุโข วา. วงฺกมุโขติ เอกปสฺเส อปกฺกมฺม ิตเหฏฺิมหนุกฏฺิโก. โอฏฺจฺฉินฺนโกติ อุโภสุ โอฏฺเสุ ยตฺถ กตฺถจิ ชาติยา วา ปจฺฉา วา สตฺถาทินา อปนีตมํเสน โอฏฺเน สมนฺนาคโต. เอฬมุโขติ นิจฺจปคฺฆริตลาลามุโข.

ภินฺนคโลติ อวนตคโต. ภินฺนอุโรติ อตินินฺนอุรมชฺโฌ. เอวํ ภินฺนปิฏฺิปิ. สพฺพฺเจตนฺติ ‘‘กจฺฉุคตฺโต’’ติอาทึ สนฺธาย วุตฺตํ. เอตฺถ จ วินิจฺฉโย กุฏฺาทีสุ วุตฺโต เอวาติ อาห ‘‘วินิจฺฉโย’’ติอาทิ.

วาตณฺฑิโกติ อณฺฑวาตโรเคน อุทฺธุตพีชณฺฑโกเสน สมนฺนาคโต, ยสฺส นิวาสเนน ปฏิจฺฉนฺนมฺปิ อุนฺนตํ ปกาสติ, โสว น ปพฺพาเชตพฺโพ. วิกโฏติ ติริยํคมนปาโท, ยสฺส จงฺกมโต ชาณุกา พหิ นิคจฺฉนฺติ. ปณฺโหติ ปจฺฉโต ปริวตฺตนกปาโท, ยสฺส จงฺกมโต ชาณุกา อนฺโต ปวิสนฺติ. มหาชงฺโฆติ ถูลชงฺโฆ. มหาปาโทติ มหนฺเตน ปาทตเลน ยุตฺโต. ปาทเวมชฺเฌติ ปิฏฺิปาทเวมชฺเฌ, เอเตน อคฺคปาโท จ ปณฺหิ จ สทิโสติ ทสฺเสติ.

มชฺเฌ สงฺกุฏิตปาทตฺตาติ กุณฺฑปาทตาย การณวิภาวนํ. อคฺเค สงฺกุฏิตปาทตฺตาติ กุณฺฑปาทตาย สกุณปาทสฺเสว คมนวิภาวนํ. ปิฏฺิปาทคฺเคน จงฺกมนฺโตติ ‘‘ปาทสฺส พาหิรนฺเตนาติ จ อพฺภนฺตรนฺเตนา’’ติ จ อิทํ ปาทตลสฺส อุโภหิ ปริยนฺเตหิ จงฺกมนํ สนฺธาย วุตฺตํ.

มมฺมนนฺติ านกรณวิสุทฺธิยา อภาเวน อยุตฺตกฺขรวจนํ. วจนานุกรเณน หิ โส มมฺมโน วุตฺโต. โย จ กรณสมฺปนฺโนปิ เอกเมวกฺขรํ หิกฺการพหุโส วทติ, โสปิ อิเธว สงฺคยฺหติ. โย วา ปน หิกฺกํ นิคฺคเหตฺวาปิ อนาเมฑิตกฺขรเมว สิลิฏฺวจนํ วตฺตุํ สมตฺโถ, โส ปพฺพาเชตพฺโพ.

อาปตฺติโต น มุจฺจตีติ ตฺวา กโรนฺโตว น มุจฺจติ. ชีวิตนฺตรายาทิอาปทาสุ อรุจิยา กายสามคฺคึ เทนฺตสฺส อนาปตฺติ. อปฺปตฺโต โอสารณนฺติ โอสารณาย อนรโหติ อตฺโถ.

หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อลชฺชินิสฺสยวตฺถุกถาวณฺณนา

๑๒๐. นิสฺสยปฏิสํยุตฺตวตฺถูสุ ภิกฺขูหิ สมาโน ภาโค ทิฏฺิสีลาทิคุณโกฏฺาโส อสฺสาติ ภิกฺขุสภาโค, ตสฺส ภาโว ภิกฺขุสภาคตา.

อลชฺชินิสฺสยวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

คมิกาทินิสฺสยวตฺถุกถาวณฺณนา

๑๒๑. นิสฺสยกรณีโยติ เอตฺถ นิสฺสยคฺคหณํ นิสฺสโย, โส กรณีโย ยสฺสาติ วิเสสนสฺส ปรนิปาโต ทฏฺพฺโพ. วิสฺสเมนฺโต วา…เป… อนาปตฺตีติ คมนสอุสฺสาหตาย ตถา วสนฺโตปิ อทฺธิโก เอว, ตตฺถ นิสฺสยทายเก อสติ อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโย. เอเตน จ ปริสฺสมาทิอภาเว เสนาสนาทิสมฺปทํ ปฏิจฺจ วสโต อาปตฺตีติ ทสฺเสติ. ตฺจ อคมนปจฺจยา ทิวเส ทิวเส อาปชฺชตีติ วทนฺติ. จีวรรชนาทิกิจฺจตฺถาย ครูหิ เปสิตสฺสาปิ กิจฺจปริโยสานเมว วสิตพฺพํ, น ตโต ปรํ. ครูหิปิ ตาวกาลิกกิจฺจตฺถเมว เปสลทหรา เปสิตพฺพา, น นิจฺจกาลกิจฺจตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘นาวาย คจฺฉนฺตสฺส…เป… อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา เอวรูปํ อวิเธยฺยตํ วินา นิสฺสยทายกรหิตฏฺาเน วสฺสํ อุปคนฺตุํ น วฏฺฏตีติ ทฏฺพฺพํ.

ตสฺส นิสฺสายาติ ตํ นิสฺสาย. อาสาฬฺหีมาเส…เป… ตตฺถ คนฺตพฺพนฺติ เอตฺถ ปน สเจปิ ‘‘อสุโก เถโร เอตฺถ อาคมิสฺสติ อาคมิสฺสตี’’ติ อาคเมนฺตสฺเสว วสฺสูปนายิกทิวโส โหติ. โหตุ, วสิตฏฺาเน วสฺสํ อนุปคมฺม ยตฺถ นิสฺสโย ลพฺภติ, ทูเรปิ ตตฺถ คนฺตฺวา ปจฺฉิมิกาย อุปคนฺตพฺพํ.

๑๒๒. โคตฺเตนปีติ ‘‘อายสฺมโต ปิปฺปลิสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ เอวํ นามํ อวตฺวา โคตฺตนาเมนปีติ อตฺโถ, เตน ‘‘โกนาโม เต อุปชฺฌาโย’’ติ ปุฏฺเน โคตฺตนาเมน ‘‘อายสฺมา กสฺสโป’’ติ วตฺตพฺพนฺติ สิทฺธํ โหติ. ตสฺมา อฺมฺปิ กิฺจิ ตสฺส นามํ ปสิทฺธํ, ตสฺมึ วา ขเณ สุขคฺคหณตฺถํ นามํ ปฺาปิตํ, ตํ สพฺพํ คเหตฺวาปิ อนุสฺสาวนา กาตพฺพา. ยถา อุปชฺฌายสฺส, เอวํ อุปสมฺปทาเปกฺขสฺสปิ โคตฺตาทินาเมน, ตงฺขณิกนาเมน จ อนุสฺสาวนํ กาตุํ วฏฺฏติ. ตสฺมิมฺปิ ขเณ ‘‘อยํ ติสฺโส’’ติ วา ‘‘นาโค’’ติ วา นามํ กโรนฺเตหิ อนุสาสกสมฺมุติโต ปมเมว กาตพฺพํ, เอวํ กตฺวาปิ อนฺตรายิกธมฺมานุสาสนปุจฺฉนกาเลสุ ‘‘กินฺนาโมสิ, อหํ ภนฺเต นาโค นาม, โกนาโม เต อุปชฺฌาโย, อุปชฺฌาโย เม ภนฺเต ติสฺโส นามา’’ติอาทินา วิฺาเปนฺเตน อุภินฺนมฺปิ จิตฺเต ‘‘มเมทํ นาม’’นฺติ ยถา สฺา อุปฺปชฺชติ, เอวํ วิฺาเปตพฺพํ. สเจ ปน ตสฺมึ ขเณ ปกตินาเมน วตฺวา ปจฺฉา ติสฺส-นามาทิอปุพฺพนาเมน อนุสฺสาเวติ, น วฏฺฏติ.

ตตฺถ จ กิฺจาปิ อุปชฺฌายสฺเสว นามํ อคฺคเหตฺวา เยน เกนจิ นาเมน ‘‘ติสฺสสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติอาทินาปิ ปุคฺคเล ปรามฏฺเ กมฺมํ สุกตเมว โหติ อนุปชฺฌายกาทีนํ อุปสมฺปทากมฺมํ วิย อุปชฺฌายสฺส อภาเวปิ อภพฺพตฺเตปิ กมฺมวาจาย ปุคฺคเล ปรามฏฺเ กมฺมสฺส สิชฺฌนโต. อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส ปน ยถาสกํ นามํ วินา อฺเน นาเมน อนุสฺสาวิเต กมฺมํ กุปฺปติ, โส อนุปสมฺปนฺโนว โหติ. ตตฺถ ิโต อฺโ อนุปสมฺปนฺโน วิย คหิตนามสฺส วตฺถุปุคฺคลสฺส ตตฺถ อภาวา, เอตสฺส จ นามสฺส อนุสฺสาวนาย อวุตฺตตฺตา. ตสฺมา อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส ปกตินามํ ปริวตฺเตตฺวา อนุปุพฺเพน นาคาทินาเมน อนุสฺสาเวตุกาเมน ปฏิกจฺเจว ‘‘ตฺวํ นาโค’’ติอาทินา วิฺาเปตฺวา อนุสาสนอนฺตรายิกธมฺมปุจฺฉนกฺขเณสุปิ ตสฺส จ สงฺฆสฺส จ ยถา ปากฏํ โหติ, ตถา ปกาเสตฺวาว นาคาทินาเมน อนุสฺสาเวตพฺพํ. เอกสฺส พหูนิ นามานิ โหนฺติ, เตสุ เอกํ คเหตุํ วฏฺฏติ.

ยํ ปน อุปสมฺปทาเปกฺขอุปชฺฌายานํ เอกตฺถ คหิตํ นามํ, ตเทว ตฺติยา, สพฺพตฺถ อนุสฺสาวนาสุ จ คเหตพฺพํ. คหิตโต หิ อฺสฺมึ คหิเต พฺยฺชนํ ภินฺนํ นาม โหติ, กมฺมํ วิปชฺชติ. อตฺถโต, หิ พฺยฺชนโต จ อภินฺนา เอว ตฺติ, อนุสฺสาวนา จ วฏฺฏนฺติ, อุปชฺฌายนามสฺส ปน ปุรโต ‘‘อายสฺมโต ติสฺสสฺสา’’ติอาทินา อายสฺมนฺต-ปทํ สพฺพตฺถ โยเชตฺวาปิ อนุสฺสาเวติ, ตถา อโยชิเตปิ โทโส นตฺถิ.

ปาฬิยํ ปน กิฺจาปิ ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส อายสฺมโต’’ติ ปจฺฉโต ‘‘อายสฺมโต’’ติ ปทํ วุตฺตํ, ตถาปิ ‘‘อายสฺมา สาริปุตฺโต อตฺถกุสโล’’ติอาทินา นามสฺส ปุรโต อายสฺมนฺต-ปทโยคสฺส ทสฺสนโต ปุรโตว ปโยโค ยุตฺตตโร. ตฺจ เอกตฺถ โยเชตฺวา อฺตฺถ อโยชิเตปิ เอกตฺถ ปุรโต โยเชตฺวา อฺตฺถ ปจฺฉโต โยชเนปิ สาวนาย หาปนํ นาม น โหติ นามสฺส อหาปิตตฺตา. เตเนว ปาฬิยมฺปิ ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส อายสฺมโต’’ติ เอกตฺถ โยเชตฺวา ‘‘อิตฺถนฺนาเมน อุปชฺฌาเยนา’’ติอาทีสุ ‘‘อายสฺมโต’’ติ น โยชิตนฺติ วทนฺติ. ตฺจ กิฺจาปิ เอวํ, ตถาปิ สพฺพฏฺาเนปิ เอเกเนว ปกาเรน โยเชตฺวา เอว วา อโยเชตฺวา วา อนุสฺสาวนํ ปสตฺถตรนฺติ คเหตพฺพํ.

คมิกาทินิสฺสยวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ทฺเวอุปสมฺปทาเปกฺขาทิวตฺถุกถาวณฺณนา

๑๒๓. เอกโต สเหว เอกสฺมึ ขเณ อนุสฺสาวนํ เอเตสนฺติ เอกานุสฺสาวนา, อุปสมฺปทาเปกฺขา, เอเต เอกานุสฺสาวเน กาตุํ. เตนาห ‘‘เอกานุสฺสาวเน กาตุ’’นฺติ, อิทฺจ เอกํ ปทํ วิภตฺติอโลเปน ทฏฺพฺพํ. เอเกน วาติ ทฺวินฺนมฺปิ เอกสฺมึ ขเณ เอกาย เอว กมฺมวาจาย อนุสฺสาวเน เอเกนาจริเยนาติ อตฺโถ. ‘‘อยํ พุทฺธรกฺขิโต จ อยํ ธมฺมรกฺขิโต จ อายสฺมโต สงฺฆรกฺขิตสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติอาทินา นเยน เอเกน อาจริเยน ทฺวินฺนํ เอกสฺมึ ขเณ อนุสฺสาวนนโย ทฏฺพฺโพ. อิมินาว นเยน ติณฺณมฺปิ เอเกน อาจริเยน เอกกฺขเณ อนุสฺสาวนํ ทฏฺพฺพํ.

ปุริมนเยเนว เอกโต อนุสฺสาวเน กาตุนฺติ ‘‘เอเกน เอกสฺส, อฺเน อิตรสฺสา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ทฺวินฺนํ ทฺวีหิ วา, ติณฺณํ ตีหิ วา อาจริเยหิ, เอกเกน วา อาจริเยน ตโยปิ เอกโต อนุสฺสาวเน กาตุนฺติ อตฺโถ, ตฺจ โข เอเกน อุปชฺฌาเยน. ‘‘น ตฺเวว นานุปชฺฌาเยนา’’ติ อิทํ เอเกน อาจริเยน ทฺวีหิ วา ตีหิ วา อุปชฺฌาเยหิ ทฺเว วา ตโย วา อุปสมฺปทาเปกฺเข เอกกฺขเณ เอกาย อนุสฺสาวนาย เอกานุสฺสาวเน กาตุํ น วฏฺฏตีติ ปฏิกฺเขปปทํ. น ปน นานาจริเยหิ นานุปชฺฌาเยหิ ตโย เอกานุสฺสาวเน กาตุํ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘สเจ ปน นานาจริยา นานุปชฺฌายา…เป… วฏฺฏตี’’ติ. ยฺเจตฺถ ‘‘ติสฺสตฺเถโร สุมนตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ, สุมนตฺเถโร ติสฺสตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริก’’นฺติ เอวํ อุปชฺฌาเยหิ อฺมฺํ สทฺธิวิหาริกานํ อนุสฺสาวนกรณํ วุตฺตํ, ตํ อุปลกฺขณมตฺตํ. ตสฺมา สเจ ติสฺสตฺเถโร สุมนตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ, สุมนตฺเถโร นนฺทตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ อนุสฺสาเวติ, อฺมฺฺจ คณปูรกา โหนฺติ, วฏฺฏติ เอว. สเจ ปน อุปชฺฌาโย สยเมว อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ อนุสฺสาเวตีติ เอตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, กมฺมํ สุกตเมว โหติ. อนุปชฺฌายกสฺสปิ เยน เกนจิ อนุสฺสาวิเต อุปสมฺปทา โหติ, กิมงฺคํ ปน สอุปชฺฌายกสฺส อุปชฺฌาเยเนว อนุสฺสาวเนติ ทฏฺพฺพํ. เตเนว นวฏฺฏนปกฺขํ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิมาห.

ทฺเวอุปสมฺปทาเปกฺขาทิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อุปสมฺปทาวิธิกถาวณฺณนา

๑๒๖. อุปชฺฌาติ อุปชฺฌาย-สทฺทสมานตฺโถ อาการนฺโต อุปชฺฌาสทฺโทติ ทสฺเสติ. อุปชฺฌาย-สทฺโท เอว วา อุปชฺฌา อุปโยคปจฺจตฺตวจเนสุ ย-การโลปํ กตฺวา เอวํ วุตฺโต กรณวจนาทีสุ อุปชฺฌา-สทฺทสฺส ปโยคาภาวาติ ทฏฺพฺพํ. ปาฬิยํ อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนฺนิตพฺพนฺติ อตฺตนาว กตฺตุภูเตน กรณภูเตน อตฺตานเมว กมฺมภูตํ ปติ สมฺมนนกิจฺจํ กาตพฺพํ. อตฺตานนฺติ วา ปจฺจตฺเต อุปโยควจนํ, อตฺตนาว อตฺตา สมฺมนฺนิตพฺโพติ อตฺโถ. น เกวลฺจ เอตฺเถว, อฺตฺราปิ เตรสสมฺมุติอาทีสุ อิมินาว ลกฺขเณน อตฺตนาว อตฺตา สมฺมนฺนิตพฺโพว. อปิจ สยํ กมฺมารหตฺตา อตฺตานํ มุฺจิตฺวา จตุวคฺคาทิโก คโณ สพฺพตฺถ อิจฺฉิตพฺโพ.

สจฺจกาโลติ ‘‘นิคูหิสฺสามี’’ติ วฺจนํ ปหาย สจฺจสฺเสว เต อิจฺฉิตพฺพกาโล. ภูตกาโลติ วฺจนาย อภาเวปิ มนุสฺสตฺตาทิวตฺถุโน ภูตตาย อวสฺสํ อิจฺฉิตพฺพกาโล, อิตรถา กมฺมโกปาทิอนฺตราโย โหตีติ อธิปฺปาโย. มงฺกูติ อโธมุโข. อุทฺธรตูติ อนุปสมฺปนฺนภาวโต อุปสมฺปตฺติยํ ปติฏฺเปตูติ อตฺโถ.

สพฺพกมฺมวาจาสุ อตฺถโกสลฺลตฺถํ ปเนตฺถ อุปสมฺปทากมฺมวาจาย เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ – สุณาตูติ สวนาณตฺติยํ ปมปุริเสกวจนํ. ตฺจ กิฺจาปิ โย สงฺโฆ สวนกิริยาย นิโยชียติ, ตสฺส สมฺมุขตฺตา ‘‘สุณาหี’’ติ มชฺฌิมปุริเสกวจเนน วตฺตพฺพํ, ตถาปิ ยสฺมา สงฺฆ-สทฺทสนฺนิธาเน ปมปุริสปโยโคว สทฺทวิธูหิ สมาจิณฺโณ ภควนฺตอายสฺมนฺตาทิสทฺทสนฺนิธาเนสุ วิย ‘‘อธิวาเสตุ เม ภวํ โคตโม (ปารา. ๒๒). เอตสฺส สุคต กาโล, ยํ ภควา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺเปยฺย (ปารา. ๒๑). ปกฺกมตายสฺมา (ปารา. ๔๓๖). สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺโต’’ติอาทีสุ วิย. ตสฺมา อิธ ปมปุริสปโยโค กโต. อถ วา คารววเสเนเวตํ วุตฺตํ. ครุฏฺานีเยสุ หิ คารววเสน มชฺฌิมปุริสปโยคุปฺปตฺติยมฺปิ ปมปุริสปโยคํ ปยุชฺชนฺติ ‘‘เทเสตุ สุคโต ธมฺม’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๖๖; ม. นิ. ๒.๓๓๘; สํ. นิ. ๑.๑๗๒; มหาว. ๘) วิยาติ ทฏฺพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘ภนฺเต, อาวุโสติ สทฺเท อเปกฺขิตฺวา อิธ ปมปุริสปโยโค’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ‘‘อาจริโย เม ภนฺเต โหหิ, (มหาว. ๗๗) อิงฺฆาวุโส อุปาลิ, อิมํ ปพฺพชิตํ อนุยุฺชาหี’’ติอาทีสุ (ปารา. ๕๑๗) ตปฺปโยเคปิ มชฺฌิมปุริสปโยคสฺเสว ทสฺสนโต.

เมติ โย สาเวติ, ตสฺส อตฺตนิทฺเทเส สามิวจนํ. ภนฺเตติ อาลปนตฺเถ วุฑฺเฒสุ สคารววจนํ. ‘‘อาวุโส’’ติ ปทํ ปน นวเกสุ. ตทุภยมฺปิ นิปาโต ‘‘ตุมฺเห ภนฺเต, ตุมฺเห อาวุโส’’ติ พหูสุปิ สมานรูปตฺตา. สงฺโฆติ อวิเสสโต จตุวคฺคาทิเก ปกตตฺตปุคฺคลสมูเห วตฺตติ. อิธ ปน ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ ปฺจวคฺคโต ปฏฺาย, มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ ทสวคฺคโต ปฏฺาย สงฺโฆติ คเหตพฺโพ. ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ – ภนฺเต, สงฺโฆ มม วจนํ สุณาตูติ. อิทฺจ นวกตเรน วตฺตพฺพวจนํ. สเจ ปน อนุสฺสาวโก สพฺเพหิ ภิกฺขูหิ วุฑฺฒตโร โหติ, ‘‘สุณาตุ เม, อาวุโส, สงฺโฆ’’ติ วตฺตพฺพํ. โสปิ เจ ‘‘ภนฺเต’’ติ วเทยฺย, นวกตโร วา ‘‘อาวุโส’’ติ, กมฺมโกโป นตฺถิ. เกจิ ปน ‘‘เอกตฺถ ‘อาวุโส’ติ วตฺวา อฺตฺถ ‘ภนฺเต’ติ วุตฺเตปิ นตฺถิ โทโส อุภเยนาปิ อาลปนสฺส สิชฺฌนโต’’ติ วทนฺติ.

อิทานิ ยมตฺถํ าเปตุกาโม ‘‘สุณาตู’’ติ สงฺฆํ สวเน นิโยเชติ, ตํ าเปนฺโต ‘‘อยํ อิตฺถนฺนาโม’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อยนฺติ อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส หตฺถปาเส สนฺนิหิตภาวทสฺสนํ. เตน จ หตฺถปาเส ิตสฺเสว อุปสมฺปทา รุหตีติ สิชฺฌติ หตฺถปาสโต พหิ ิตสฺส ‘‘อย’’นฺติ น วตฺตพฺพโต. เตเนว อนุสาสกสมฺมุติยํ โส หตฺถปาสโต พหิ ิตตฺตา ‘‘อย’’นฺติ น วุตฺโต. ตสฺมา อุปสมฺปทาเปกฺโข อนุปสมฺปนฺโน หตฺถปาเส เปตพฺโพ. อยํ อิตฺถนฺนาโมติ อยํ-สทฺโท จ อวสฺสํ ปยุชฺชิตพฺโพ. โส จ อิมสฺมึ ปมนามปโยเค เอวาติ คเหตพฺพํ. ‘‘อิตฺถนฺนาโม’’ติ อิทํ อนิยมโต ตสฺส นามทสฺสนํ. อุภเยนปิ อยํ พุทฺธรกฺขิโตติอาทินามํ ทสฺเสติ. ‘‘อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ ภินฺนาธิกรณวิสเย พหุพฺพีหิสมอาโส, อุปสมฺปทํ เม สงฺโฆ อเปกฺขมาโนติ อตฺโถ. ตสฺส จ อุปชฺฌายตํ สมงฺคิภาเวน ทสฺเสตุํ ‘‘อิตฺถนฺนมสฺส อายสฺมโต’’ติ วุตฺตํ. เอเตน ‘‘อยํ พุทฺธรกฺขิโต อายสฺมโต ธมฺมรกฺขิตสฺส สทฺธิวิหาริกภูโต อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ เอวมาทินา นเยน นามโยชนาย สห อตฺโถ ทสฺสิโตติ. เอตฺถ จ ‘‘อายสฺมโต’’ติ ปทํ อวตฺวาปิ ‘‘อยํ พุทฺธรกฺขิโต ธมฺมรกฺขิตสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘อิตฺถนฺนาเมน อุปชฺฌาเยนา’’ติ เอตฺถ ‘‘อายสฺมโต’’ติ ปทํ น วุตฺตํ. ยฺเจตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว.

นนุ เจตฺถ อุปชฺฌาโยปิ อุปสมฺปทาเปกฺโข วิย หตฺถปาเส ิโต เอว อิจฺฉิตพฺโพ, อถ กสฺมา ‘‘อยํ อิตฺถนฺนาโม อิมสฺส อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ เอวํ อุปชฺฌายปรามสเนปิ อิม-สทฺทสฺส ปโยโค น กโตติ? นายํ วิโรโธ อุปชฺฌายสฺส อภาเวปิ กมฺมโกปาภาวโต. เกวลฺหิ กมฺมนิปฺผตฺติยา สนฺตปทวเสน อวิชฺชมานสฺสปิ อุปชฺฌายสฺส นามกิตฺตนํ อนุปชฺฌายสฺส อุปสมฺปทาทีสุปิ กรียติ. ตสฺมา อุปชฺฌายสฺส อสนฺนิหิตตายปิ ตปฺปรามสนมตฺเตเนว กมฺมสิทฺธิโต ‘‘อิมสฺสา’’ติ นิทฺทิสิตุํ น วฏฺฏติ.

ปริสุทฺโธ อนฺตรายิเกหิ ธมฺเมหีติ อภพฺพตาทิเกหิ อุปสมฺปทาย อวตฺถุกเรหิ เจว ปฺจาพาธหตฺถจฺฉินฺนาทีหิ จ อาปตฺติมตฺตกเรหิ อนฺตรายิเกหิ สภาเวหิ ปริมุตฺโต. เอวํ วุตฺโต เอว จ อาปตฺติมตฺตกเรหิ ปฺจาพาธาทีหิ อปริมุตฺตสฺสปิ อุปสมฺปทา รุหติ, นาฺถา. ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวรนฺติ ปริปุณฺณมสฺส อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส ปตฺตจีวรํ. เอวํ วุตฺเต เอว อปตฺตจีวรสฺสาปิ อุปสมฺปทา รุหติ, นาฺถา. อุปสมฺปทํ ยาจตีติ ‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต, อุปสมฺปทํ ยาจามี’’ติอาทินา (มหาว. ๗๑, ๑๒๖) ยาจิตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอวํ เตน สงฺเฆ อยาจิเตปิ ‘‘อิตฺถนฺนาโม สงฺฆํ อุปสมฺปทํ ยาจตี’’ติ วุตฺเต เอว กมฺมํ อวิปนฺนํ โหติ, นาฺถา. อุปชฺฌาเยนาติ อุปชฺฌาเยน กรณภูเตน อิตฺถนฺนามํ อุปชฺฌายํ กตฺวา กมฺมภูตํ อุปสมฺปทํ ทาตุํ นิปฺผาเทตุํ กตฺตุภูตํ สงฺฆํ ยาจตีติ อตฺโถ. ยาจธาตุโน ปน ทฺวิกมฺมกตฺตา ‘‘สงฺฆํ, อุปสมฺปท’’นฺติ ทฺเว กมฺมปทานิ วุตฺตานิ.

ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลนฺติ เอตฺถ ปตฺโต กาโล อิมสฺสาติ ปตฺตกาลํ, อปโลกนาทิจตุพฺพิธสงฺฆกมฺมํ, ตเทว สกตฺเถ ย-ปจฺจเยน ‘‘ปตฺตกลฺล’’นฺติ วุจฺจติ. อิธ ปน ตฺติจตุตฺถอุปสมฺปทากมฺมํ อธิปฺเปตํ, ตํ กาตุํ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ ชาตํ. ยทีติ อนุมติคหณวเสน กมฺมสฺส ปตฺตกลฺลตํ าเปติ. โย หิ โกจิ ตตฺถ อปตฺตกลฺลตํ มฺิสฺสติ, โส วกฺขติ. อิมเมว หิ อตฺถํ สนฺธาย อนุสฺสาวนาสุ ‘‘ยสฺสายสฺมโต ขมติ…เป… โส ภาเสยฺยา’’ติ (มหาว. ๑๒๗) วุตฺตํ. ตํ ปเนตํ ปตฺตกลฺลํ วตฺถุสมฺปทา, อนฺตรายิเกหิ ธมฺเมหิ จสฺส ปริสุทฺธตา, สีมาสมฺปทา, ปริสสมฺปทา, ปุพฺพกิจฺจนิฏฺาปนนฺติ อิเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ สงฺคหิตํ.

ตตฺถ วตฺถุสมฺปทา นาม ยถาวุตฺเตหิ เอกาทสหิ อภพฺพปุคฺคเลหิ เจว อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺเนหิ จ อฺโ ปริปุณฺณวีสติวสฺโส อนุปสมฺปนฺนภูโต มนุสฺสปุริโส, เอตสฺมึ ปุคฺคเล สติ เอว อิทํ สงฺฆสฺส อุปสมฺปทากมฺมํ ปตฺตกลฺลํ นาม โหติ, นาสติ. กตฺจ กุปฺปเมว โหติ.

อนฺตรายิเกหิ ธมฺเมหิ จสฺส ปริสุทฺธตา นาม ยถาวุตฺตสฺเสว อุปสมฺปทาวตฺถุภูตสฺส ปุคฺคลสฺส เย อิเม ภควตา ปฏิกฺขิตฺตา ปฺจาพาธผุฏฺตาทโย มาตาปิตูหิ อนนุฺาตตาปริโยสานา เจว หตฺถจฺฉินฺนตาทโย จ โทสธมฺมา การกสงฺฆสฺส อาปตฺตาทิอนฺตรายเหตุตาย ‘‘อนฺตรายิกา’’ติ วุจฺจนฺติ เตหิ อนฺตรายิเกหิ โทสธมฺเมหิ ปริมุตฺตตฺตา, อิมิสฺสา จ สติ เอว อิทํ กมฺมํ ปตฺตกลฺลํ นาม โหติ, นาสติ. กตํ ปน กมฺมํ สุกตเมว โหติ เปตฺวา อูนวีสติวสฺสปุคฺคลํ.

สีมาสมฺปทา ปน อุโปสถกฺขนฺธเก (มหาว. ๑๔๗-๑๔๘) วกฺขมานนเยน สพฺพโทสวิรหิตาย พทฺธาพทฺธวเสน ทุวิธาย สีมาย วเสเนว เวทิตพฺพา. ตาทิสาย หิ สีมาย สติ เอว อิทํ กมฺมํ ปตฺตกลฺลํ นาม โหติ, นาสติ. กตฺจ กมฺมํ วิปชฺชติ.

ปริสสมฺปทา ปน เย อิเม อุปสมฺปทากมฺมสฺส สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน กมฺมปฺปตฺตา ทสหิ วา ปฺจหิ วา อนูนา ปาราชิกํ อนาปนฺนา, อนุกฺขิตฺตา จ สมานสํวาสกา ภิกฺขู, เตสํ เอกสีมายํ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา านํ, ฉนฺทารหานฺจ ฉนฺทสฺส อานยนํ, สมฺมุขีภูตานฺจ อปฺปฏิกฺโกสนํ, อุปสมฺปทาเปกฺขรหิตานํ อุโปสถกฺขนฺธเก ปฏิกฺขิตฺตานํ คหฏฺาทิอนอุปสมฺปนฺนานฺเจว ปาราชิกุกฺขิตฺตกนานาสํวาสกภิกฺขุนีนฺจ วชฺชนียปุคฺคลานํ สงฺฆสฺส หตฺถปาเส อภาโว จาติ อิเมหิ จตูหิ องฺเคหิ สงฺคหิตา. เอวรูปาย จ ปริสสมฺปทาย สติ เอว อิทํ ปตฺตกลฺลํ นาม โหติ, นาสติ. ตตฺถ ปุริมานํ ติณฺณํ องฺคานํ อฺตรสฺสปิ อภาเว กตํ กมฺมํ วิปชฺชติ, น ปจฺฉิมสฺส.

ปุพฺพกิจฺจนิฏฺาปนํ นาม ยานิมานิ ‘‘ปมํ อุปชฺฌํ คาหาเปตพฺโพ’’ติอาทินา ปาฬิยํ วุตฺตานิ ‘‘อุปชฺฌํ คาหาปนํ, ปตฺตจีวราจิกฺขนํ, ตโต ตํ หตฺถปาสโต พหิ เปตฺวา อนุสาสกสมฺมุติกมฺมกรณํ, สมฺมเตน จ คนฺตฺวา อนุสาสนํ, เตน จ ปมตรํ อาคนฺตฺวา สงฺฆสฺส าเปตฺวา อุปสมฺปทาเปกฺขํ ‘อาคจฺฉาหี’ติ หตฺถปาเส เอว อพฺภานํ, เตน จ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทาเปตฺวา อุปสมฺปทายาจาปนํ, ตโต อนฺตรายิกธมฺมปุจฺฉกสมฺมุติกรณํ, สมฺมเตน จ ปุจฺฉน’’นฺติ อิมานิ อฏฺ ปุพฺพกิจฺจานิ, เตสํ สพฺเพสํ ยาถาวโต กรเณน นิฏฺาปนํ. เอตสฺมิฺจ ปุพฺพกมฺมนิฏฺาปเน สติ เอว อิทํ สงฺฆสฺส อุปสมฺปทากมฺมํ ปตฺตกลฺลํ นาม โหติ, นาสติ. เอเตสุ ปน ปุพฺพกมฺเมสุ อกเตสุปิ กตํ กมฺมํ ยถาวุตฺตวตฺถุสมฺปตฺติอาทีสุ วิชฺชมาเนสุ อกุปฺปเมว โหติ. ตเทวเมตฺถ ปตฺตกลฺลํ อิเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิมินาว นเยน เหฏฺา วุตฺเตสุ, วกฺขมาเนสุ จ สพฺเพสุ กมฺเมสุ ปตฺตกลฺลตา ยถารหํ โยเชตฺวา าตพฺพา.

อิตฺถนฺนามํ อุปสมฺปาเทยฺยาติ อุปสมฺปทานิปฺผาทเนน ตํสมงฺคึ กเรยฺย กโรตูติ ปตฺถนายํ, วิธิมฺหิ วา อิทํ ทฏฺพฺพํ. ยถา หิ ‘‘เทวทตฺตํ สุขาเปยฺยา’’ติ วุตฺเต สุขมสฺส นิปฺผาเทตฺวา ตํ สุขสมงฺคินํ กเรยฺยาติ อตฺโถ โหติ, เอวมิธาปิ อุปสมฺปทมสฺส นิปฺผาเทตฺวา ตํ อุปสมฺปทาสมงฺคินํ กเรยฺยาติ อตฺโถ. ปโยชกพฺยาปาเร เจตํ ยถา สุขยนฺตํ กฺจิ สุทฺธกตฺตารํ โกจิ เหตุกตฺตา สุขเหตุนิปฺผาทเนน สุขาเปยฺยาติ วุจฺจติ, เอวมิธาปิ อุปสมฺปชฺชนฺตํ สุทฺธกตฺตารํ ปุคฺคลํ เหตุกตฺตุภูโต สงฺโฆ อุปสมฺปทาเหตุนิปฺผาทเนน อุปสมฺปาเทยฺยาติ วุตฺโต. เอเตน จ สุขํ วิย สุขทายเกน สงฺเฆน ปุคฺคลสฺส ทิยฺยมานา ตถาปวตฺตปรมตฺถธมฺเม อุปาทาย อริยชนปฺตฺตา อุปสมฺปทา นาม สมฺมุติสจฺจตา อตฺถีติ สมตฺถิตํ โหติ. เอตฺถ จ ‘‘อิตฺถนฺนาโม สงฺฆํ อุปสมฺปทํ ยาจตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปริวาสาทีสุ วิย ยาจนานุคุณํ ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทํ ทเทยฺยา’’ติ อวตฺวา ‘‘อิตฺถนฺนามํ อุปสมฺปาเทยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา อิทํ อุปสมฺปทากมฺมํ ทาเน อสงฺคเหตฺวา กมฺมลกฺขเณ เอว สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิมินา นเยน ‘‘อิตฺถนฺนามํ อุปสมฺปาเทติ, อุปสมฺปนฺโน สงฺเฆนา’’ติ เอตฺถาปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เกวลฺหิ ตตฺถ วตฺตมานกาลอตีตกาลวเสน, อิธ ปน อนามฏฺกาลวเสนาติ เอตฺตกเมว วิเสโส.

เอสา ตฺตีติ ‘‘สงฺโฆ าเปตพฺโพ’’ติ วุตฺตาปนา เอสา. อิทฺจ อนุสฺสาวนานมฺปิ สพฺภาวสูจนตฺถํ วุจฺจติ. อวสฺสฺเจตํ วตฺตพฺพเมว, ตฺติกมฺเม เอว ตํ น วตฺตพฺพํ. ตตฺถ ปน ยฺย-กาเร วุตฺตมตฺเต เอว ตฺติกมฺมํ นิฏฺิตํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ขมตีติ รุจฺจติ. อุปสมฺปทาติ สงฺเฆน ทิยฺยมานา นิปฺผาทิยมานา อุปสมฺปทา ยสฺส ขมติ. โส ตุณฺหสฺสาติ โยชนา. ตุณฺหีติ จ อกถนตฺเถ นิปาโต, อกถนโก อสฺส ภเวยฺยาติ อตฺโถ. ขมติ สงฺฆสฺส อิตฺถนฺนามสฺส อุปสมฺปทาติ ปกเตน สมฺพนฺโธ. ตตฺถ การณมาห ‘‘ตสฺมา ตุณฺหี’’ติ. ตตฺถ ‘‘อาสี’’ติ เสโส. ยสฺมา ‘‘ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺยา’’ติ ติกฺขตฺตุํ วุจฺจมาโนปิ สงฺโฆ ตุณฺหี นิรโว อโหสิ, ตสฺมา ขมติ สงฺฆสฺสาติ อตฺโถ. เอวนฺติ อิมินา ปกาเรน. ตุณฺหีภาเวเนเวตํ สงฺฆสฺส รุจฺจนภาวํ ธารยามิ พุชฺฌามิ ปชานามีติ อตฺโถ. อิติ-สทฺโท ปริสมาปนตฺเถ กโต, โส จ กมฺมวาจาย อนงฺคํ. ตสฺมา อนุสฺสาวเกน ‘‘ธารยามี’’ติ เอตฺถ มิ-การปริโยสานเมว วตฺวา นิฏฺาเปตพฺพํ, อิติ-สทฺโท น ปยุชฺชิตพฺโพติ ทฏฺพฺพํ. อิมินา นเยน สพฺพตฺถ กมฺมวาจานมตฺโถ เวทิตพฺโพ.

อุปสมฺปทาวิธิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

จตฺตาโรนิสฺสยาทิกถาวณฺณนา

๑๒๘. เอกโปริสา วาติอาทิ สตฺตานํ สรีรจฺฉายํ ปาเทหิ มินิตฺวา ชานนปฺปการทสฺสนํ. ฉสตฺตปทปรมตา หิ ฉายา ‘‘โปริสา’’ติ วุจฺจติ. อิทฺจ อุตุปฺปมาณาจิกฺขนาทิ จ อาคนฺตุเกหิ สทฺธึ วีมํสิตฺวา วุฑฺฒนวภาวํ ตฺวา วนฺทนวนฺทาปนาทิกรณตฺถํ วุตฺตํ. เอติ อาคจฺฉติ, คจฺฉติ จาติ อุตุ, โสว ปมิยเต อเนน สํวจฺฉรนฺติ ปมาณนฺติ อาห ‘‘อุตุเยว อุตุปฺปมาณ’’นฺติ. อปริปุณฺณาติ อุปสมฺปทาทิวเสน อปริปุณฺณา. ยทิ อุตุเวมชฺเฌ อุปสมฺปาทิโต, ตทา ตสฺมึ อุตุมฺหิ อวสิฏฺทิวสาจิกฺขนํ ‘‘ทิวสภาคาจิกฺขน’’นฺติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ยตฺตเกหิ ทิวเสหิ ยสฺส โย อุตุ อปริปุณฺโณ, เต ทิวเส’’ติ. ตตฺถ ยสฺส ตํ ขณํ ลทฺธูปสมฺปทสฺส ปุคฺคลสฺส สมฺพนฺธี โย อุตุ ยตฺตเกหิ ทิวเสหิ อปริปุณฺโณ, เต ทิวเสติ โยชนา.

ฉายาทิกเมว สพฺพํ สงฺคเหตฺวา คายิตพฺพโต กเถตพฺพโต สงฺคีตีติ อาห ‘‘อิทเมวา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอกโต กตฺวา อาจิกฺขิตพฺพํ. ตฺวํ กึ ลภสีติ ตฺวํ อุปสมฺปาทนกาเล กตรวสฺสํ, กตรอุตุฺจ ลภสิ, กตรสฺมึ เต อุปสมฺปทา ลทฺธาติ อตฺโถ. วสฺสนฺติ วสฺสานอุตุ. อิทฺจ สํวจฺฉราจิกฺขนํ วินา วุตฺตมฺปิ น ายตีติ อิมินา อุตุอาจิกฺขเนเนว สาสนวสฺเสสุ วา กลิยุควสฺสาทีสุ วา สหสฺสิเม วา สติเม วา อสุกํ อุตุํ ลภามีติ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ฉายา’’ติ อิทํ ปาฬิยํ อาคตปฏิปาฏึ สนฺธาย วุตฺตํ. วตฺตพฺพกมโต ปน กลิยุควสฺสาทีสุ สพฺพเทสปสิทฺเธสุ อสุกวสฺเส อสุกอุตุมฺหิ อสุกมาเส อสุเก กณฺเห วา สุกฺเก วา ปกฺเข อสุกติถิวารวิเสสยุตฺเต นกฺขตฺเต ปุพฺพณฺหาทิทิวสภาเค เอตฺตเก ฉายาปมาเณ, นาฑิกาปมาเณ วา มยา อุปสมฺปทา ลทฺธาติ วเทยฺยาสีติ เอวํ อาจิกฺขิตพฺพํ. ‘‘อิทํ สุฏฺุ อุคฺคเหตฺวา อาคนฺตุเกหิ วุฑฺฒปฏิปาฏึ ตฺวา ปฏิปชฺชาหี’’ติ วตฺตพฺพํ. ปาฬิยํ กิสฺส ตฺวนฺติ กึ ตฺวํ เอตฺตกํ กาลํ อกาสีติ อตฺโถ.

๑๓๐. อุปสมฺปทํ ยาจีติ ปพฺพชฺชฺจ อุปสมฺปทฺจ ยาจีติ อตฺโถ. ปสฺสิสฺสามีติ เอตฺถ วทตีติ เสโส, เอวํ อุปริปิ. ‘‘โอสาเรตพฺโพ’’ติ อิมินา ปุริโม อุกฺขิตฺตภาโว วิพฺภมิตฺวา ปุน ลทฺธูปสมฺปทมฺปิ น มุฺจติ. เตน จ สมฺภุฺชนาทีสุปิ ภิกฺขูนํ ปาจิตฺติยเมวาติ ทสฺเสติ. อนาปตฺติ สมฺโภเค สํวาเสติ เอตฺถ สหเสยฺยาปิ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จายมธิปฺปาโย – ยสฺมา อยํ โอสาริตตฺตา ปกตตฺโต, ตสฺมา อุกฺขิตฺตสมฺโภคาทิปจฺจเยน ปาจิตฺติเยเนตฺถ อนาปตฺตีติ. โย ปน อาปตฺติฏฺาเน อนาปตฺติทิฏฺิตาย อาปตฺตึ น ปสฺสติ, เตเนว ปฏิกมฺมมฺปิ น กโรติ, โส ยสฺมา เอตฺตาวตา อลชฺชี นาม น โหติ. ปณฺณตฺตึ ตฺวา วีติกฺกมํ กโรนฺโต เอว หิ อลชฺชี นาม โหติ. ‘‘สฺจิจฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชตี’’ติอาทิ (ปริ. ๓๕๙) หิ วุตฺตํ. ตสฺมา เอตฺถ อลชฺชิสมฺโภคาทิปจฺจยา ทุกฺกฏาปตฺตินิยโม นตฺถิ. เตน สาเปตฺถ อาปตฺติ น วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. โย ปเนตฺถ อิมํ อธิปฺปายํ อสลฺลกฺเขนฺเตน เกนจิ ‘‘อนาปตฺติ สมฺโภเค สํวาเส’’ติ อิมินา ปาจิตฺติเยน อนาปตฺติ วุตฺตา, อลชฺชิสมฺโภคปจฺจยา ทุกฺกฏํ ปน อาปชฺชติ เอวาติ อาปตฺตินิยโม วุตฺโต, โส อลชฺชิตฺเต สติ เอว วุตฺโต, นาสตีติ ทฏฺพฺพํ.

๑๓๑. วินยมฺหีติอาทิคาถาสุ นิคฺคหานนฺติ นิคฺคหกรเณสุ. ปาปิจฺเฉติ ปาปปุคฺคลานํ นิคฺคหกรเณสุ, ลชฺชีนํ ปคฺคเหสุ จ เปสลานํ สุขาวเห มหนฺเต วินยมฺหิ ยถา อตฺถการี อตฺถานุคุณํ กโรนฺโตว ยสฺมา โยนิโส ปฏิปชฺชติ นาม โหติ, ตสฺมา อุทฺทานํ ปวกฺขามีติ สมฺพนฺธโยชนา ทฏฺพฺพา. เสสํ สพฺพตฺถ สุวิฺเยฺยเมว.

จตฺตาโรนิสฺสยาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

มหาขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๒. อุโปสถกฺขนฺธโก

สนฺนิปาตานุชานนาทิกถาวณฺณนา

๑๓๒. อุโปสถกฺขนฺธเก ตรนฺติ โอตรนฺติ เอตฺถาติ ติตฺถํ, ลทฺธิ. อิโตติ สาสนลทฺธิโต.

๑๓๕. อาปชฺชิตฺวา วา วุฏฺิโตติ เอตฺถ เทสนาโรจนานมฺปิ สงฺคโห. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ ‘‘วุฏฺิตา วา เทสิตา วา อาโรจิตา วา อาปตฺติ…เป… อสนฺตี นาม โหตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) วุตฺตํ.

มนุเชนาติ อาสนฺเนน สห. ปเรติ ทูรฏฺเปิ ปรปุคฺคเล สนฺธาย คิรํ โน จ ภเณยฺยาติ โยชนา.

‘‘อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหตี’’ติ (มหาว. ๑๓๔) วุตฺตตฺตา ครุกาปตฺติปิ อาวิกรณมตฺเตน วุฏฺาตีติ เกจิ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ ปริวาสาทิวิธานสุตฺเตหิ วิรุชฺฌนโต. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – ยถาภูตฺหิ อตฺตานมาวิกโรนฺตํ เปสลา ภิกฺขู ‘‘อกามา ปริวตฺถพฺพ’’นฺติอาทิวจนํ นิสฺสาย อนิจฺฉมานมฺปิ นํ อุปาเยน ปริวาสาทีนิ ทตฺวา อวสฺสํ สุทฺธนฺเต ปติฏฺาเปสฺสนฺติ, ตโต ตสฺส อวิปฺปฏิสาราทีนํ วเสน ผาสุ โหติ. ปมํ ปาติโมกฺขุทฺเทสนฺติ นิทานุทฺเทสํ ทสฺเสติ. ปุพฺเพ อวิชฺชมานํ ปฺาเปสีติ. น เกวลฺจ เอตํ, ปุพฺเพ ปฺตฺตมฺปิ ปน ปาราชิกาทิสิกฺขาปทํ สพฺพํ ภควา ‘‘ตตฺริเม จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา อุทฺเทสํ อาคจฺฉนฺตี’’ติอาทินา ปาราชิกุทฺเทสาทิวเสน วินยมาติกํ กตฺวา นิทานุทฺเทเสน สห สยเมว สงฺคเหตฺวา ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติ ปฺาเปสีติ ทฏฺพฺพํ. ตเทตํ สพฺพมฺปิ สนฺธาย ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๓๓) วุตฺตํ.

๑๓๖. เอตํ ๓๔ เวทิตพฺพนฺติ ยสฺมึ ตสฺมึ จาตุทฺทเส วา ปนฺนรเส วาติ เอวํ อตฺถชาตํ.

สนฺนิปาตานุชานนาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

สีมานุชานนกถาวณฺณนา

๑๓๘. ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสายา’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ. ตสฺสํ ปน ทิสายํ นิมิตฺเต อสติ ยตฺถ อตฺถิ, ตโต ปฏฺาย ปมํ ‘‘ปุรตฺถิมาย อนุทิสาย, ทกฺขิณาย ทิสายา’’ติอาทินา สมนฺตา วิชฺชมานฏฺาเนสุ นิมิตฺตานิ กิตฺเตตฺวา ปุน ‘‘ปุรตฺถิมาย อนุทิสายา’’ติ ปมกิตฺติตํ กิตฺเตตุํ วฏฺฏติ, ตีหิ นิมิตฺเตหิ สิงฺฆาฏกสณฺานายปิ สีมาย สมฺมนฺนิตพฺพโต. ติกฺขตฺตุํ สีมามณฺฑลํ สมฺพนฺธนฺเตนาติ วินยธเรน สยํ เอกสฺมึเยว าเน ตฺวา เกวลํ นิมิตฺตกิตฺตนวจเนเนว สีมามณฺฑลํ สมนฺตา นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ พนฺธนฺเตนาติ อตฺโถ. ตํ ตํ นิมิตฺตฏฺานํ อคนฺตฺวาปิ หิ กิตฺเตตุํ วฏฺฏติ. ติโยชนปรมาย สีมาย สมนฺตโต ติกฺขตฺตุํ อนุปริคมนสฺส เอกทิวเสน ทุกฺกรตฺตา วินยธเรน สยํ อทิฏฺมฺปิ ปุพฺเพ ภิกฺขูหิ ยถาววตฺถิตํ นิมิตฺตํ ‘‘ปาสาโณ ภนฺเต’’ติอาทินา เกนจิ วุตฺตานุสาเรน สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอโส ปาสาโณ นิมิตฺต’’นฺติอาทินา กิตฺเตตุมฺปิ วฏฺฏติ เอว.

สุทฺธปํสุปพฺพโตติ น เกนจิ กโต สยํชาโตว วุตฺโต. ตถา เสสาปิ. อิตโรปีติ สุทฺธปํสุปพฺพตาทิโกปิ ปพฺพโต. หตฺถิปฺปมาณโตติ เอตฺถ ภูมิโต อุคฺคตปฺปเทเสน หตฺถิปฺปมาณํ คเหตพฺพํ. จตูหิ วา ตีหิ วาติ สีมาภูมิยํ จตูสุ, ตีสุ วา ทิสาสุ ิเตหิ. เอกิสฺสา เอว ปน ทิสาย ิเตหิ ตโต พหูหิปิ สมฺมนฺนิตุํ น วฏฺฏติ. ทฺวีหิ ปน ทฺวีสุ ทิสาสุ ิเตหิปิ น วฏฺฏติ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอเกน น วฏฺฏติ, ตสฺมา. ตํ พหิทฺธา กตฺวาติ กิตฺติตนิมิตฺตสฺส อสีมตฺตา อนฺโตสีมาย กรณํ อยุตฺตนฺติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘สเจ’’ติอาทิ.

ทฺวตฺตึสปลคุฬปิณฺฑปฺปมาณตา สณฺานโต คเหตพฺพา, น ตุลคณนาวเสน, ภารโต ปลปริมาณฺจ มคธตุลาย คเหตพฺพํ. สา จ โลกิยตุลาย ทฺวิคุณาติ วทนฺติ. อติมหนฺโตปีติ ภูมิโต หตฺถิปฺปมาณํ อนุคฺคนฺตฺวา เหฏฺาภูมิยํ โอติณฺณฆนโต อเนกโยชนปฺปมาโณปิ. สเจ หิ ตโต หตฺถิปฺปมาณํ กูฏํ อุคฺคจฺฉติ, ปพฺพตสงฺขฺยเมว คจฺฉติ.

อนฺโตสารานนฺติ ตสฺมึ ขเณ ตรุณตาย สาเร อวิชฺชมาเนปิ ปริณาเมน ภวิสฺสมานสาเรปิ สนฺธาย วุตฺตํ. ตาทิสานฺหิ สูจิทณฺฑกปฺปมาณปริณาหานํ จตุปฺจมตฺตมฺปิ วนํ วฏฺฏติ. อนฺโตสารมิสฺสกานนฺติ อนฺโตสาเรหิ รุกฺเขหิ สมฺมิสฺสานํ. เอเตน จ สารรุกฺขมิสฺสมฺปิ วนํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. จตุปฺจรุกฺขมตฺตมฺปีติ สารรุกฺเข สนฺธาย วุตฺตํ. วนมชฺเฌ วิหารํ กโรนฺตีติ รุกฺขฆฏาย อนฺตเร รุกฺเข อจฺฉินฺทิตฺวา วติอาทีหิ วิหารปริจฺเฉทํ กตฺวาว อนฺโตรุกฺขนฺตเรสุ เอว ปริเวณปณฺณสาลาทีนํ กรณวเสน ยถา อนฺโตวิหารมฺปิ วนเมว โหติ, เอวํ วิหารํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. ยทิ หิ สพฺพํ รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา วิหารํ กเรยฺยุํ, วิหารสฺส อวนตฺตา ตํ ปริกฺขิปิตฺวา ิตํ วนํ เอกตฺถ กิตฺเตตพฺพํ สิยา. อิธ ปน อนฺโตปิ วนตฺตา ‘‘วนํ น กิตฺเตตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. สเจ หิ ตํ กิตฺเตนฺติ, ‘‘นิมิตฺตสฺส อุปริ วิหาโร โหตี’’ติอาทินา อนนฺตเร วุตฺตโทสํ อาปชฺชติ. เอกเทสนฺติ วเนกเทสํ, รุกฺขวิรหิตฏฺาเน กตวิหารสฺส เอกปสฺเส ิตวนสฺส เอกเทสนฺติ อตฺโถ.

สูจิทณฺฑกปฺปมาโณติ วํสทณฺฑปฺปมาโณ. เลขนิทณฺฑปฺปมาโณติ เกจิ. มาติกาฏฺกถายํ ปน อเวภงฺคิยวินิจฺฉเย ‘‘โย โกจิ อฏฺงฺคุลสูจิทณฺฑกมตฺโตปิ เวฬุ…เป… ครุภณฺฑ’’นฺติ (กงฺขา. อฏฺ. ทุพฺพตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตตฺตา ตนุตโร เวฬุทณฺโฑติ จ สูจิทณฺโฑติ จ คเหตพฺพํ. วํสนฬกสราวาทีสูติ เวฬุปพฺเพ วา นฬปพฺเพ วา กปลฺลกาทิมตฺติกภาชเนสุ วาติ อตฺโถ. ตงฺขณมฺปีติ ตรุณโปตเก อมิลายิตฺวา วิรุหนชาติเก สนฺธาย วุตฺตํ. เย ปน ปริณตา สมูลํ อุทฺธริตฺวา โรปิตาปิ ฉินฺนสาขา วิย มิลายิตฺวา จิเรน นวมูลงฺกุรุปฺปตฺติยา ชีวนฺติ, มียนฺติเยว วา, ตาทิเส กิตฺเตตุํ น วฏฺฏติ. เอตนฺติ นวมูลสาขานิคฺคมนํ.

มชฺเฌติ สีมาย มหาทิสานํ อนฺโต. โกณนฺติ สีมาย จตูสุ โกเณสุ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ มคฺคานํ สมฺพนฺธฏฺานํ. ปรภาเค กิตฺเตตุํ วฏฺฏตีติ เตสํ จตุนฺนํ โกณานํ พหิ นิกฺขมิตฺวา ิเตสุ มคฺเคสุ เอกิสฺสา ทิสาย เอกํ, อฺิสฺสา ทิสาย จาปรนฺติ เอวํ จตฺตาโรปิ มคฺคา จตูสุ ทิสาสุ กิตฺเตตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. เอวํ ปน กิตฺติตมตฺเตน กถํ เอกาพทฺธตา วิคจฺฉตีติ วิฺายตีติ. ปรโต คตฏฺาเนปิ เอเต เอว เต จตฺตาโร มคฺคา. ‘‘จตูสุ ทิสาสุ คจฺฉนฺตี’’ติ หิ วุตฺตํ. ตสฺมา เอตฺถ การณํ วิจินิตพฺพํ.

‘‘อุตฺตรนฺติยา ภิกฺขุนิยา’’ติ อิทฺจ ปาฬิยํ (ปาจิ. ๖๙๒) ภิกฺขุนีนํ นทีปารคมเน นทิลกฺขณสฺส อาคตตฺตา วุตฺตํ. ภิกฺขูนํ อนฺตรวาสกเตมนมตฺตมฺปิ วฏฺฏติ เอว. ‘‘นทิจตุกฺเกปิ เอเสว นโย’’ติ อิมินา เอกตฺถ กิตฺเตตฺวา อฺตฺถ ปรโต คตฏฺาเนปิ กิตฺเตตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. เตเนว จ ‘‘อสฺสมฺมิสฺสนทิโย จตสฺโสปิ กิตฺเตตุํ วฏฺฏตี’’ติ อสมฺมิสฺส-คฺคหณํ กตํ. มูเลติ อาทิกาเล. นทึ ภินฺทิตฺวาติ ยถา อุทกํ อนิจฺฉนฺเตหิ กสฺสเกหิ มโหเฆ นิวตฺเตตุํ น สกฺกา, เอวํ นทิกูลํ ภินฺทิตฺวา.

อุกฺเขปิมนฺติ ทีฆรชฺชุนา กุเฏน อุสฺสิฺจนียํ.

อสมฺมิสฺเสหีติ สพฺพทิสาสุ ิตปพฺพเตหิ เอว, ปาสาณาทีสุ อฺตเรหิ วา นิมิตฺตนฺตราพฺยวหิเตหิ. สมฺมิสฺเสหีติ เอกตฺถ ปพฺพโต, อฺตฺถ ปาสาโณติ เอวํ ิเตหิ อฏฺหิปิ. ‘‘นิมิตฺตานํ สเตนาปี’’ติ อิมินา เอกิสฺสาย เอว ทิสาย พหุนิมิตฺตานิ ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย กึ นิมิตฺตํ? ปพฺพโต ภนฺเต. ปุน ปุรตฺถิมาย ทิสาย กึ นิมิตฺตํ? ปาสาโณ ภนฺเต’’ติอาทินา กิตฺเตตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. สิงฺฆาฏกสณฺานาติ ติโกณา. จตุรสฺสาติ สมจตุรสฺสา, มุทิงฺคสณฺานา ปน อายตจตุรสฺสา. เอกโกฏิยํ สงฺโกจิตา, ตทฺาย วิตฺถิณฺณา วา โหตีติ. สีมาย อุปจารํ เปตฺวาติ อายตึ พนฺธิตพฺพาย สีมาย เนสํ วิหารานํ ปริจฺเฉทโต พหิ สีมนฺตริกปฺปโหนกํ อุปจารํ เปตฺวา. พทฺธา สีมา เยสุ วิหาเรสุ, เต พทฺธสีมา. ปาเฏกฺกนฺติ ปจฺเจกํ. พทฺธสีมาสทิสานีติ ยถา พทฺธสีมาสุ ิตา อฺมฺํ ฉนฺทาทึ อนเปกฺขิตฺวา ปจฺเจกํ กมฺมํ กาตุํ ลภนฺติ, เอวํ คามสีมาสุ ิตาปีติ ทสฺเสติ. อาคนฺตพฺพนฺติ สามีจิมตฺตวเสน วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อาคมนมฺปี’’ติอาทิ.

ปพฺพชฺชูปสมฺปทาทีนนฺติ เอตฺถ ภณฺฑุกมฺมาปุจฺฉนํ สนฺธาย ปพฺพชฺชาคหณํ. เอกวีสติ ภิกฺขูติ นิสินฺเน สนฺธาย วุตฺตํ. อิทฺจ กมฺมารเหน สห อพฺภานการกานมฺปิ ปโหนกตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘นิมิตฺตุปคา ปาสาณา เปตพฺพา’’ติ อิทํ ยถารุจิตฏฺาเน รุกฺขนิมิตฺตาทีนํ ทุลฺลภตาย วฑฺฒิตฺวา อุภินฺนํ พทฺธสีมานํ สงฺกรกรณโต จ ปาสาณนิมิตฺตสฺส จ ตทภาวโต ยตฺถ กตฺถจิ อาเนตฺวา เปตุํ สุกรตาย จ วุตฺตํ. ตถา สีมนฺตริกปาสาณา เปตพฺพาติ เอตฺถาปิ. จตุรงฺคุลปฺปมาณาปีติ ยถา ขนฺธสีมาปริจฺเฉทโต พหิ นิมิตฺตปาสาณานํ จตุรงฺคุลมตฺตฏฺานํ สมนฺตา นิคจฺฉติ, อวเสสํ านํ อนฺโตขนฺธสีมาย โหติเยว, เอวํ เตสุปิ ปิเตสุ จตุรงฺคุลมตฺตา สีมนฺตริกา โหตีติ ทฏฺพฺพํ.

สีมนฺตริกปาสาณาติ สีมนฺตริกาย ปิตนิมิตฺตปาสาณา. เต ปน กิตฺเตนฺเตน ปทกฺขิณโต อนุปริยายนฺเตเนว กิตฺเตตพฺพา. กถํ? ขณฺฑสีมโต หิ ปจฺฉิมาย ทิสาย ปุรตฺถาภิมุเขน ตฺวา ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย กึ นิมิตฺต’’นฺติ ตตฺถ สพฺพานิ นิมิตฺตานิ อนุกฺกเมน กิตฺเตตฺวา ตถา อุตฺตราย ทิสาย ทกฺขิณาภิมุเขน ตฺวา ‘‘ทกฺขิณาย ทิสาย กึ นิมิตฺต’’นฺติ อนุกฺกเมน กิตฺเตตฺวา ตถา ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปจฺฉิมาภิมุเขน ตฺวา ‘‘ปจฺฉิมาย ทิสาย กึ นิมิตฺต’’นฺติ อนุกฺกเมน กิตฺเตตฺวา ตถา ทกฺขิณาย ทิสาย อุตฺตราภิมุเขน ตฺวา ‘‘อุตฺตราย ทิสาย กึ นิมิตฺต’’นฺติ ตตฺถ สพฺพานิ นิมิตฺตานิ อนุกฺกเมน กิตฺเตตฺวา ปุน ปจฺฉิมาย ทิสาย ปุรตฺถาภิมุเขน ตฺวา ปุริมกิตฺติตํ วุตฺตนเยน ปุน กิตฺเตตพฺพํ. เอวํ พหูนมฺปิ ขณฺฑสีมานํ สีมนฺตริกปาสาณา ปจฺเจกํ กิตฺเตตพฺพา. ตโตติ ปจฺฉา. อวเสสนิมิตฺตานีติ มหาสีมาย พาหิรนฺตเรสุ อวเสสนิมิตฺตานิ. อุภินฺนมฺปิ น โกเปนฺตีติ อุภินฺนมฺปิ กมฺมํ น โกเปนฺติ.

กุฏิเคเหติ ภูมิยํ กตติณกุฏิยํ. อุทุกฺขลนฺติ อุทุกฺขลาวาฏสทิสขุทฺทกาวาฏํ. นิมิตฺตํ น กาตพฺพนฺติ ตํ ราชึ วา อุทุกฺขลํ วา นิมิตฺตํ น กาตพฺพํ. อิทฺจ ยถาวุตฺเตสุ นิมิตฺเตสุ อนาคตตฺเตน น วฏฺฏตีติ สิทฺธมฺปิ อวินสฺสกสฺาย โกจิ โมเหน นิมิตฺตํ กเรยฺยาติ ทูรโตปิ วิปตฺติปริหารตฺถํ วุตฺตํ. เอวํ อุปริ ‘‘ภิตฺตึ อกิตฺเตตฺวา’’ติอาทีสุปิ สิทฺธเมวตฺถํ ปุนปฺปุนํ กถเน การณํ เวทิตพฺพํ. สีมาวิปตฺติ หิ อุปสมฺปทาทิสพฺพกมฺมวิปตฺติมูลนฺติ ตสฺสา สพฺพํ ทฺวารํ สพฺพถา ปิทหนวเสน วตฺตพฺพํ. สพฺพํ วตฺวาว อิธ อาจริยา วินิจฺฉยํ เปสุนฺติ ทฏฺพฺพํ.

ภิตฺตินฺติ อิฏฺกทารุมตฺติกามยํ. สิลามยาย ปน ภิตฺติยา นิมิตฺตุปคํ เอกํ ปาสาณํ ตํตํทิสาย กิตฺเตตุํ วฏฺฏติ. อเนกสิลาหิ จินิตํ สกลภิตฺตึ กิตฺเตตุํ น วฏฺฏติ ‘‘เอโส ปาสาโณ นิมิตฺต’’นฺติ เอกวจเนน วตฺตพฺพโต. อนฺโตกุฏฺฏเมวาติ เอตฺถ อนฺโตกุฏฺเฏปิ นิมิตฺตานํ ิโตกาสโต อนฺโต เอว สีมาติ คเหตพฺพํ. ปมุเข นิมิตฺตปาสาเณ เปตฺวาติ คพฺภาภิมุเขปิ พหิปมุเข คพฺภวิตฺถารปฺปมาเณ าเน ปาสาเณ เปตฺวา สมฺมนฺนิตพฺพา. เอวฺหิ คพฺภปมุขานํ อนฺตเร ิตกุฏฺฏมฺปิ อุปาทาย อนฺโต จ พหิ จ จตุรสฺสสณฺานาว สีมา โหติ. พหีติ สกลสฺส กุฏิเคหสฺส สมนฺตโต พหิ.

อนฺโต จ พหิ จ สีมา โหตีติ มชฺเฌ ิตภิตฺติยา สห จตุรสฺสสีมา โหติ.

‘‘อุปริปาสาเทเยว โหตี’’ติ อิมินา คพฺภสฺส จ ปมุขสฺส จ อนฺตรา ิตภิตฺติยา เอกตฺตา ตตฺถ จ เอกวีสติยา ภิกฺขูนํ โอกาสาภาเวน เหฏฺา น โอตรติ, อุปริภิตฺติ ปน สีมฏฺาว โหตีติ ทสฺเสติ. เหฏฺิมตเล กุฏฺโฏติ เหฏฺิมตเล จตูสุ ทิสาสุ ิตกุฏฺโฏ. สเจ หิ ทฺวีสุ, ตีสุ วา ทิสาสุ เอว กุฏฺโฏ ติฏฺเยฺย, เหฏฺา น โอตรติ. เหฏฺาปิ โอตรตีติ จตุนฺนมฺปิ ภิตฺตีนํ อนฺโต ภิตฺตีหิ สห เอกวีสติยา ภิกฺขูนํ ปโหนกตฺตา วุตฺตํ. โอตรมานา จ อุปริสีมปฺปมาเณน โอตรติ, จตุนฺนํ ปน ภิตฺตีนํ พาหิรนฺตรปริจฺเฉเท เหฏฺาภูมิภาเค อุทกปริยนฺตํ กตฺวา โอตรติ. น ปน ภิตฺตีนํ พหิ เกสคฺคมตฺตมฺปิ านํ. ปาสาทภิตฺติโตติ อุปริตเล ภิตฺติโต. โอตรณาโนตรณํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ อุปริสีมปฺปมาณสฺส อนฺโตคธานํ เหฏฺิมตเล จตูสุ ทิสาสุ กุฏฺฏานํ ตุลารุกฺเขหิ เอกสมฺพนฺธตํ ตทนฺโต ปจฺฉิมสีมปฺปมาณตาทิฺจ สนฺธาย วุตฺตํ. กิฺจาเปตฺถ นิยฺยูหกาทโย นิมิตฺตานํ ิโตกาสตาย พชฺฌมานกฺขเณ สีมา น โหนฺติ, พทฺธาย ปน สีมาย สีมฏฺาว โหนฺตีติ ทฏฺพฺพา. ปริยนฺตถมฺภานนฺติ นิมิตฺตคตปาสาณตฺถมฺเภ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อุปริมตเลน สมฺพทฺโธ โหตี’’ติ อิทํ กุฏฺฏานํ อนฺตรา สีมฏฺานํ ถมฺภานํ อภาวโต วุตฺตํ. ยทิ หิ ภเวยฺยุํ, กุฏฺเฏ อุปริมตเลน อสมฺพนฺเธปิ สีมฏฺตฺถมฺภานํ อุปริ ิโต ปาสาโท สีมฏฺโว โหติ.

สเจ ปน พหูนํ ถมฺภปนฺตีนํ อุปริ กตปาสาทสฺส เหฏฺา ปถวิยํ สพฺพพาหิราย ถมฺภปนฺติยา อนฺโต นิมิตฺตปาสาเณ เปตฺวา สีมา พทฺธา โหติ, เอตฺถ กถนฺติ? เอตฺถาปิ ยํ ตาว สีมฏฺตฺถมฺเภเหว ธาริยมานานํ ตุลานํ อุปริมตลํ, สพฺพํ ตํ สีมฏฺเมว, เอตฺถ วิวาโท นตฺถิ. ยํ ปน สีมฏฺตฺถมฺภปนฺติยา, อสีมฏฺาย พาหิรตฺถมฺภปนฺติยา จ สมธุรํ ธาริยมานานํ ตุลานํ อุปริมตลํ, ตตฺถ อุปฑฺฒํ สีมาติ เกจิ วทนฺติ. สกลมฺปิ คามสีมาติ อปเร. พทฺธสีมา เอวาติ อฺเ. ตสฺมา กมฺมํ กโรนฺเตหิ ครุเก นิราสงฺกฏฺาเน ตฺวา สพฺพํ ตํ อาสงฺกฏฺานํ โสเธตฺวาว กมฺมํ กาตพฺพํ, สนฺนิฏฺานการณํ วา คเวสิตฺวา ตทนุคุณํ กาตพฺพํ.

ตาลมูลกปพฺพเตติ ตาลกฺขนฺธมูลสทิเส เหฏฺา ถูโล หุตฺวา กเมน กิโส หุตฺวา อุคฺคโต หิ ตาลสทิโส นาม โหติ. วิตานสณฺาโนติ อหิจฺฉตฺตกสณฺาโน. ปณวสณฺาโนติ มชฺเฌ ตนุโก เหฏฺา จ อุปริ จ วิตฺถิณฺโณ. เหฏฺา วา มชฺเฌ วาติ มุทิงฺคสณฺานสฺส เหฏฺา, ปณวสณฺานสฺส มชฺเฌ.

สปฺปผณสทิโส ปพฺพโตติ สปฺปผโณ วิย ขุชฺโช, มูลฏฺานโต อฺตฺถ อวนตสีโสติ อตฺโถ. อากาสปพฺภารนฺติ ภิตฺติยา อปริกฺขิตฺตปพฺภารํ. สีมปฺปมาโณติ อนฺโตอากาเสน สทฺธึ ปจฺฉิมสีมปฺปมาโณ. ‘‘โส จ ปาสาโณ สีมฏฺโ’’ติ อิมินา อีทิเสหิ สุสิรปาสาณเลณกุฏฺฏาทีหิ ปริจฺฉินฺเน ภูมิภาเค เอว สีมา ปติฏฺาติ, น อปริจฺฉินฺเน. เต ปน สีมฏฺตฺตา สีมา โหนฺติ, น สรูเปน สีมฏฺมฺจาทิ วิยาติ ทสฺเสติ. สเจ ปน โส สุสิรปาสาโณ ภูมึ อนาหจฺจ อากาสคโตว โอลมฺพติ, สีมา น โอตรติ. สุสิรปาสาณา ปน สยํ สีมาปฏิพทฺธตฺตา สีมา โหนฺติ. กถํ ปน ปจฺฉิมปฺปมาณรหิเตหิ เอเตหิ สุสิรปาสาณาทีหิ สีมา น โอตรตีติ อิทํ สทฺธาตพฺพนฺติ? อฏฺกถาปมาณโต.

อปิเจตฺถ สุสิรปาสาณภิตฺติอนุสาเรน มูสิกาทีนํ วิย สีมาย เหฏฺิมตเล โอตรณกิจฺจํ นตฺถิ. เหฏฺา ปน ปจฺฉิมสีมปฺปมาเณ อากาเส ทฺวงฺคุลมตฺตพหเลหิ ปาสาณภิตฺติอาทีหิปิ อุปริมตลํ อาหจฺจ ิเตหิ สพฺพโส, เยภุยฺเยน วา ปริจฺฉินฺเน สติ อุปริ พชฺฌมานา สีมา เตหิ ปาสาณาทีหิ อนฺตริตาย ตปฺปริจฺฉินฺนาย เหฏฺาภูมิยาปิ อุปริมตเลน สทฺธึ เอกกฺขเณ ปติฏฺาติ นทิปารสีมา วิย นทิอนฺตริเตสุ อุโภสุ ตีเรสุ, เลณาทีสุ อปนีเตสุปิ เหฏฺา โอติณฺณา สีมา ยาว สาสนนฺตรธานา น วิคจฺฉติ. ปมํ ปน อุปริ สีมาย พทฺธาย ปจฺฉา เลณาทีสุ กเตสุปิ เหฏฺาภูมิยํ สีมา โอตรติ เอว. เกจิ ตํ น อิจฺฉนฺติ. เอวํ อุภยตฺถ ปติฏฺิตา จ สา สีมา เอกาว โหติ โคตฺตาทิชาติ วิย พฺยตฺติเภเทสูติ คเหตพฺพํ. สพฺพา เอว หิ พทฺธสีมา, อพทฺธสีมา จ อตฺตโน อตฺตโน ปกตินิสฺสยภูเต คามารฺนทิอาทิเก เขตฺเต ยถาปริจฺเฉทํ สพฺพตฺถ สากลฺเยน เอกสฺมึ ขเณ พฺยาปินี ปรมตฺถโต อวิชฺชมานาปิ เต เต นิสฺสยภูเต ปรมตฺถธมฺเม, ตํ ตํ กิริยาวิเสสมฺปิ วา อุปาทาย โลกิเยหิ, สาสนิเกหิ จ ยถารหํ เอกตฺเตน ปฺตฺตตาย นิสฺสเยกรูปา เอว. ตถา หิ เอโก คาโม อรฺํ นที ชาตสฺสโร สมุทฺโทติ เอวํ โลเก,

‘‘สมฺมตา สา สีมา สงฺเฆน (มหาว. ๑๔๓). อคามเก เจ, ภิกฺขเว, อรฺเ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา, อยํ ตตฺถ สมานสํวาสา เอกูโปสถา. สมนฺตา อุทกุกฺเขปา, อยํ ตตฺถ สมานสํวาสา เอกูโปสถา’’ติ (มหาว. ๑๔๗) –

อาทินา สาสเน จ เอกโวหาโร ทิสฺสติ. น หิ ปรมตฺถโต เอกสฺส อเนกธมฺเมสุ พฺยาปนมตฺถิ. กสิเณกเทสาทิวิกปฺปาสมานตาย เอกตฺตหานิโตติ อยํ โน มติ.

อสฺส เหฏฺาติ สปฺปผณปพฺพตสฺส เหฏฺา อากาสปพฺภาเร. เลณสฺสาติ เลณฺเจ กตํ, ตสฺส เลณสฺสาติ อตฺโถ. ตเมว ปุน เลณํ ปฺจหิ ปกาเรหิ วิกปฺเปตฺวา โอตรณาโนตรณวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘สเจ ปน เหฏฺา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘เหฏฺา’’ติ อิมสฺส ‘‘เลณํ โหตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. เหฏฺา เลณฺจ เอกสฺมึ ปเทเสติ อาห ‘‘อนฺโต’’ติ, ปพฺพตสฺส อนฺโต, ปพฺพตมูเลติ อตฺโถ. ตเมว อนฺโต-สทฺทํ สีมาปริจฺเฉเทน วิเสเสตุํ ‘‘อุปริมสฺส สีมาปริจฺเฉทสฺส ปารโต’’ติ วุตฺตํ. ปพฺพตปาทํ ปน อเปกฺขิตฺวา ‘‘โอรโต’’ติ วตฺตพฺเพปิ สีมานิสฺสยํ ปพฺพตคฺคํ สนฺธาย ‘‘ปารโต’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตเนว ‘‘พหิเลณ’’นฺติ เอตฺถ พหิ-สทฺทํ วิเสเสนฺโต ‘‘อุปริมสฺส สีมาปริจฺเฉทสฺส โอรโต’’ติ อาห. พหิ สีมา น โอตรตีติ เอตฺถ พหีติ ปพฺพตปาเท เลณํ สนฺธาย วุตฺตํ, เลณสฺส พหิภูเต อุปริสีมาปริจฺเฉทสฺส เหฏฺาภาเค สีมา น โอตรตีติ อตฺโถ. อนฺโต สีมาติ เลณสฺส จ ปพฺพตปาทสฺส จ อนฺโต อตฺตโน โอตรณารหฏฺาเน น โอตรตีติ อตฺโถ. ‘‘พหิ สีมา น โอตรติ, อนฺโต สีมา น โอตรตี’’ติ เจตฺถ อตฺตโน โอตรณารหฏฺาเน เลณาภาเวน สีมาย สพฺพถา อโนตรณเมว ทสฺสิตนฺติ คเหตพฺพํ. ตตฺถาปิ อโนตรนฺตี อุปริ เอว โหตีติ. ‘‘พหิ ปติตํ อสีมา’’ติอาทินา อุปริปาสาทาทีสุ อถิรนิสฺสเยสุ ิตา สีมาปิ เตสํ วินาเสน วินสฺสตีติ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

โปกฺขรณึ ขณนฺติ, สีมาเยวาติ เอตฺถ สเจ เหฏฺา อุมงฺคนทิสีมปฺปมาณโต อนูนา ปมเมว จ ปวตฺตา โหติ. สีมา จ ปจฺฉา พทฺธา นทิโต อุปริ เอว โหติ, นทึ อาหจฺจ โปกฺขรณิยา จ ขตาย สีมา วินสฺสตีติ ทฏฺพฺพํ. เหฏฺาปถวิตเลติ อนฺตรา ภูมิวิวเร.

สีมามาฬเกติ ขณฺฑสีมงฺคเณ. ‘‘วฏรุกฺโข’’ติ อิทํ ปาโรโหปตฺถมฺเภน อติทูรมฺปิ คนฺตุํ สมตฺถสาขาสมงฺคิตาย วุตฺตํ. สพฺพรุกฺขลตาทีนมฺปิ สมฺพนฺโธ น วฏฺฏติ เอว. เตเนว นาวารชฺชุเสตุสมฺพนฺโธปิ ปฏิกฺขิตฺโต. ตโตติ สาขโต. มหาสีมาย ปถวิตลนฺติ เอตฺถ อาสนฺนตรมฺปิ คามสีมํ อคฺคเหตฺวา พทฺธสีมาย เอว คหิตตฺตา คามสีมาพทฺธสีมานํ อฺมฺํ รุกฺขาทิสมฺพนฺเธปิ สมฺเภทโทโส นตฺถิ, อฺมฺํ นิสฺสยนิสฺสิตภาเวน ปวตฺติโตติ คเหตพฺพํ. ยทิ หิ ตาสมฺปิ สมฺพนฺธโทโส ภเวยฺย, กถํ คามสีมาย พทฺธสีมา สมฺมนฺนิตพฺพา สิยา? ยสฺสา หิ สีมาย สทฺธึ สมฺพนฺเธ โทโส ภเวยฺย, สา ตตฺถ พนฺธิตุเมว น วฏฺฏติ, พทฺธสีมาอุทกุกฺเขปสีมาสุ พทฺธสีมา วิย, อตฺตโน นิสฺสยภูตคามสีมาทีสุ อุทกุกฺเขปสีมา วิย จ. เตเนว ‘‘สเจ ปน รุกฺขสฺส สาขา วา ตโต นิกฺขนฺตปาโรโห วา พหินทิตีเร วิหารสีมาย วา คามสีมาย วา ปติฏฺิโต’’ติอาทินา (มหาว. อฏฺ. ๑๔๗) อุทกุกฺเขปสีมาย อตฺตโน อนิสฺสยภูตคามสีมาทีหิ เอว สมฺพนฺธโทโส ทสฺสิโต, น นทิสีมายํ. เอวมิธาปีติ ทฏฺพฺพํ. อยฺจตฺโถ อุปริ ปากโฏ ภวิสฺสติ. อาหจฺจาติ ผุสิตฺวา.

มหาสีมํ วา โสเธตฺวาติ มหาสีมาคตานํ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ หตฺถปาสานยนพหิกรณาทิวเสน สกลํ มหาสีมํ โสเธตฺวา. เอเตน สพฺพวิปตฺติโย โมเจตฺวา ปุพฺเพ สุฏฺุ พทฺธานมฺปิ ทฺวินฺนํ พทฺธสีมานํ ปจฺฉา รุกฺขาทิสมฺพนฺเธน อุปฺปชฺชนโก อีทิโส ปาฬิมุตฺตโก สมฺเภทโทโส อตฺถีติ ทสฺเสติ. โส จ ‘‘น, ภิกฺขเว, สีมาย สีมา สมฺภินฺทิตพฺพา’’ติอาทินา พทฺธสีมานํ อฺมฺํ สมฺเภทชฺโฌตฺถรณํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สีมํ สมฺมนฺนนฺเตน สีมนฺตริกํ เปตฺวา สีมํ สมฺมนฺนิตุ’’นฺติ อุภินฺนํ (มหาว. ๑๔๘) พทฺธสีมานมนฺตรา สีมนฺตริกํ เปตฺวาว พนฺธิตุํ อนุชานนฺเตน สมฺเภทชฺโฌตฺถรณํ วิย ตาสํ อฺมฺํ ผุสิตฺวา ติฏฺนวเสน พนฺธนมฺปิ น วฏฺฏตีติ สิทฺธตฺตา พทฺธานมฺปิ ตาสํ ปจฺฉา อฺมฺํ เอกรุกฺขาทีหิ ผุสิตฺวา านมฺปิ น วฏฺฏตีติ ภควโต อธิปฺปายฺูหิ สงฺคีติการเกหิ นิทฺธาริโต. พนฺธนกาเล ปฏิกฺขิตฺตสฺส สมฺพนฺธโทสสฺส อนุโลเมน อกปฺปิยานุโลมตฺตา.

อยํ ปน สมฺพนฺธโทโส – ปุพฺเพ สุฏฺุ พทฺธานํ ปจฺฉา สฺชาตตฺตา พชฺฌมานกฺขเณ วิย อสีมตฺตํ กาตุํ น สกฺโกติ. ตสฺมา รุกฺขาทิสมฺพนฺเธ อปนีตมตฺเต ตา สีมา ปากติกา โหนฺติ. ยถา จายํ ปจฺฉา น วฏฺฏติ, เอวํ พชฺฌมานกฺขเณปิ ตาสํ รุกฺขาทิสมฺพนฺเธ สติ ตา พนฺธิตุํ น วฏฺฏตีติ ทฏฺพฺพํ.

เกจิ ปน ‘‘มหาสีมํ วา โสเธตฺวาติ เอตฺถ มหาสีมาคตา ภิกฺขู ยถา ตํ สาขํ วา ปาโรหํ วา กายปฏิพทฺเธหิ น ผุสนฺติ, เอวํ โสธนเมว อิธาธิปฺเปตํ, น สกลสีมาโสธน’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ อฏฺกถาย วิรุชฺฌนโต. ตถา หิ ‘‘มหาสีมาย ปถวิตลํ วา ตตฺถชาตรุกฺขาทีนิ วา อาหจฺจ ติฏฺตี’’ติ เอวํ สาขาปาโรหานํ มหาสีมํ ผุสิตฺวา านเมว สมฺพนฺธโทเส การณตฺเตน วุตฺตํ, น ปน ตตฺถ ิตภิกฺขูหิ สาขาทีนํ ผุสนํ. ยทิ หิ ภิกฺขูนํ สาขาทิ ผุสิตฺวา านเมว การณํ สิยา, ตสฺส สาขํ วา ตโต นิคฺคตปาโรหํ วา มหาสีมาย ปวิฏฺํ ตตฺรฏฺโ โกจิ ภิกฺขุ ผุสิตฺวา ติฏฺตีติ ภิกฺขุผุสนเมว วตฺตพฺพํ สิยา. ยฺหิ ตตฺถ มหาสีมาโสธเน การณํ, ตเทว ตสฺมึ วากฺเย ปธานโต ทสฺเสตพฺพํ. น หิ อาหจฺจ ิตเมว สาขาทึ ผุสิตฺวา ิโต ภิกฺขุ โสเธตพฺโพ อากาสฏฺสาขาทึ ผุสิตฺวา ิตสฺสาปิ โสเธตพฺพโต, กึ นิรตฺถเกน อาหจฺจฏฺานวจเนน. อากาสฏฺสาขาสุ จ ภิกฺขุโน ผุสนเมว การณตฺเตน วุตฺตํ, โสธนฺจ ตสฺเสว ภิกฺขุสฺส หตฺถปาสานยนาทิวเสน โสธนํ วุตฺตํ. อิธ ปน ‘‘มหาสีมํ โสเธตฺวา’’ติ สกลสีมาสาธารณวจเนน โสธนํ วุตฺตํ.

อปิจ สาขาทึ ผุสิตฺวา ิตภิกฺขุมตฺตโสธเน อภิมเต ‘‘มหาสีมาย ปถวิตล’’นฺติ วิเสสสีโมปาทานํ นิรตฺถกํ สิยา ยตฺถ กตฺถจิ อนฺตมโส อากาเสปิ ตฺวา สาขาทึ ผุสิตฺวา ิตสฺส วิโสเธตพฺพโต. ฉินฺทิตฺวา พหิฏฺกา กาตพฺพาติ ตตฺถ ปติฏฺิตภาววิโยชนวจนโต จ วิสภาคสีมานํ ผุสเนเนว สกลสีมาโสธนเหตุโก อฏฺกถาสิทฺโธยํ เอโก สมฺพนฺธโทโส อตฺเถวาติ คเหตพฺโพ. เตเนว อุทกุกฺเขปสีมากถายมฺปิ (มหาว. อฏฺ. ๑๔๗) ‘‘วิหารสีมาย วา คามสีมาย วา ปติฏฺิโต’’ติ จ ‘‘นทิตีเร ปน ขาณุกํ โกฏฺเฏตฺวา ตตฺถ พทฺธนาวาย น วฏฺฏตี’’ติ จ ‘‘สเจ ปน เสตุ วา เสตุปาทา วา พหิตีเร ปติฏฺิตา, กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ จ เอวํ วิสภาคาสุ คามสีมาสุ สาขาทีนํ ผุสนเมว สงฺกรโทสการณตฺเตน วุตฺตํ, น ภิกฺขุผุสนํ. ตถา หิ ‘‘อนฺโตนทิยํ ชาตรุกฺเข พนฺธิตฺวา กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ นทิยํ นาวาพนฺธนํ อนุฺาตํ อุทกุกฺเขปนิสฺสยตฺเตน นทิสีมาย สภาคตฺตา. ยทิ หิ ภิกฺขูนํ ผุสนเมว ปฏิจฺจ สพฺพตฺถ สมฺพนฺธโทโส วุตฺโต สิยา, นทิยมฺปิ พนฺธนํ ปฏิกฺขิปิตพฺพํ ภเวยฺย. ตตฺถาปิ หิ ภิกฺขุผุสนํ กมฺมโกปการณํ โหติ, ตสฺมา สภาคสีมาสุ ปวิสิตฺวา ภูมิอาทึ ผุสิตฺวา วา อผุสิตฺวา วา สาขาทิมฺหิ ิเต ตํ สาขาทึ ผุสนฺโตว ภิกฺขุ โสเธตพฺโพ. วิสภาคสีมาสุ ปน สาขาทิมฺหิ ผุสิตฺวา ิเต ตํ สาขาทึ อผุสนฺตาปิ สพฺเพ ภิกฺขู โสเธตพฺพา. อผุสิตฺวา ิเต ปน ตํ สาขาทึ ผุสนฺโตว ภิกฺขุ โสเธตพฺโพติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.

ยํ ปเนตฺถ เกจิ ‘‘พทฺธสีมานํ ทฺวินฺนํ อฺมฺํ วิย พทฺธสีมาคามสีมานมฺปิ ตทฺาสมฺปิ สพฺพาสํ สมานสํวาสกสีมานํ อฺมฺํ รุกฺขาทิสมฺพนฺเธ สติ ตทุภยมฺปิ เอกสีมํ วิย โสเธตฺวา เอกตฺเถว กมฺมํ กาตพฺพํ, อฺตฺถ กตํ กมฺมํ วิปชฺชติ, นตฺเถตฺถ สภาควิสภาคเภโท’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ, สภาคสีมานํ อฺมฺํ สมฺเภทโทสาภาวสฺส วิสภาคสีมานเมว ตพฺภาวสฺส สุตฺตสุตฺตานุโลมาทิวินยนเยหิ สิทฺธตฺตา. ตถา หิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สีมํ สมฺมนฺนิตุ’’นฺติ คามสีมายเมว พทฺธสีมํ สมฺมนฺนิตุํ อนุฺาตํ. ตาสํ นิสฺสยนิสฺสิตภาเวน สภาคตา, สมฺเภทชฺโฌตฺถรณาทิโทสาภาโว จ สุตฺตโตว สิทฺโธ. พนฺธนกาเล ปน อนุฺาตสฺส สมฺพนฺธสฺส อนุโลมโต ปจฺฉา สฺชาตรุกฺขาทิสมฺพนฺโธปิ ตาสํ วฏฺฏติ เอว. ‘‘ยํ, ภิกฺขเว…เป… กปฺปิยํ อนุโลเมติ อกปฺปิยํ ปฏิพาหติ. ตํ โว กปฺปตี’’ติ (มหาว. ๓๐๕) วุตฺตตฺตา. เอวํ ตาว พทฺธสีมาคามสีมานํ อฺมฺํ สภาคตา, สมฺเภทาทิโทสาภาโว จ สุตฺตสุตฺตานุโลมโต สิทฺโธ. อิมินา เอว นเยน อรฺสีมาสตฺตพฺภนฺตรสีมานํ, นทิอาทิอุทกุกฺเขปสีมานฺจ สุตฺตสุตฺตานุโลมโต อฺมฺํ สภาคตา, สมฺเภทาทิโทสาภาโว จ สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ.

พทฺธสีมาย ปน อฺาย พทฺธสีมาย, นทิอาทิสีมาสุ จ พนฺธิตุํ ปฏิกฺเขปสิทฺธิโต เจว อุทกุกฺเขปสตฺตพฺภนฺตรสีมานํ นทิอาทีสุ เอว กาตุํ นิยมนสุตฺตสามตฺถิเยน พทฺธสีมาคามสีมาทีสุ กรณปฏิกฺเขปสิทฺธิโต จ ตาสํ อฺมฺํ วิสภาคตา, อุปฺปตฺติกฺขเณ, ปจฺฉา จ รุกฺขาทีหิ สมฺเภทาทิโทสสมฺภโว จ วุตฺตนเยน สุตฺตสุตฺตานุโลมโต จ สิชฺฌนฺติ. เตเนว อฏฺกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๑๔๘) วิสภาคสีมานเมว วฏรุกฺขาทิวจเนหิ สมฺพนฺธโทสํ ทสฺเสตฺวา สภาคานํ พทฺธสีมาคามสีมาทีนํ สมฺพนฺธโทโส น ทสฺสิโต, น เกวลฺจ น ทสฺสิโต, อถ โข ตาสํ สภาคสีมานํ รุกฺขาทิสมฺพนฺเธปิ โทสาภาโว ปาฬิอฏฺกถาสุ าปิโต เอว. ตถา หิ ปาฬิยํ ‘‘ปพฺพตนิมิตฺตํ ปาสาณนิมิตฺตํ วนนิมิตฺตํ รุกฺขนิมิตฺต’’นฺติอาทินา วฑฺฒนกนิมิตฺตานิ อนุฺาตานิ. เตน เนสํ รุกฺขาทีนํ นิมิตฺตานํ วฑฺฒเนปิ พทฺธสีมาคามสีมานํ สงฺกรโทสาภาโว าปิโตว โหติ. ทฺวินฺนํ ปน พทฺธสีมานํ อีทิโส สมฺพนฺโธ น วฏฺฏติ. วุตฺตฺหิ ‘‘เอกรุกฺโขปิ จ ทฺวินฺนํ สีมานํ นิมิตฺตํ โหติ, โส ปน วฑฺฒนฺโต สีมาสงฺกรํ กโรติ, ตสฺมา น กาตพฺโพ’’ติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติโยชนปรมํ สีมํ สมฺมนฺนิตุ’’นฺติ วจนโตปิ จายํ าปิโต. ติโยชนปรมาย หิ สีมาย สมนฺตา ปริยนฺเตสุ รุกฺขลตาคุมฺพาทีหิ พทฺธสีมาคามสีมานํ นิยเมน อฺมฺํ สมฺพนฺธสฺส สมฺภวโต ‘‘อีทิสํ สมฺพนฺธนํ วินาเสตฺวาว สีมา สมฺมนฺนิตพฺพา’’ติ อฏฺกถายมฺปิ น วุตฺตํ.

ยทิ เจตฺถ รุกฺขาทิสมฺพนฺเธน กมฺมวิปตฺติ ภเวยฺย, อวสฺสเมว วตฺตพฺพํ สิยา. วิปตฺติปริหารตฺถฺหิ อาจริยา นิราสงฺกฏฺาเนสุปิ ‘‘ภิตฺตึ อกิตฺเตตฺวา’’ติอาทินา สิทฺธเมวตฺถํ ปุนปฺปุนํ อโวจุํ. อิธ ปน ‘‘วนมชฺเฌ วิหารํ กโรนฺติ, วนํ น กิตฺเตตพฺพ’’นฺติอาทิรุกฺขลตาทีหิ นิรนฺตเร วนมชฺเฌปิ สีมาพนฺธนเมว อโวจุํ. ตถา ถมฺภานํ อุปริ กตปาสาทาทีสุ เหฏฺา ถมฺภาทีหิ เอกาพทฺเธสุ อุปริมตลาทีสุ สีมาพนฺธนํ พหุธา วุตฺตํ. ตสฺมา พทฺธสีมาคามสีมานํ รุกฺขาทิสมฺพนฺโธ เตหิ มุขโตว วิหิโต. อปิจ คามสีมานมฺปิ ปาเฏกฺกํ พทฺธสีมาสทิสตาย เอกิสฺสา คามสีมาย กมฺมํ กโรนฺเตหิ ทพฺพติณมตฺเตนาปิ สมฺพนฺธา คามนฺตรปรมฺปรา อรฺนทิสมุทฺทา จ โสเธตพฺพาติ สกลทีปํ โสเธตฺวาว กาตพฺพํ สิยา. เอวํ ปน อโสเธตฺวา ปมมหาสงฺคีติกาลโต ปภุติ กตานํ อุปสมฺปทาทิกมฺมานํ, สีมาสมฺมุตีนฺจ วิปชฺชนโต สพฺเพสมฺปิ ภิกฺขูนํ อนุปสมฺปนฺนสงฺกาปสงฺโค จ ทุนฺนิวาโร โหติ. น เจตํ ยุตฺตํ. ตสฺมา วุตฺตนเยเนว วิสภาคสีมานเมว รุกฺขาทีหิ สมฺพนฺธโทโส, น พทฺธสีมาคามสีมาทีนํ สภาคสีมานนฺติ คเหตพฺพํ.

มหาสีมาโสธนสฺส ทุกฺกรตาย ขณฺฑสีมายเมว เยภุยฺเยน สงฺฆกมฺมกรณนฺติ อาห ‘‘สีมามาฬเก’’ติอาทิ. มหาสงฺฆสนฺนิปาเต ปน ขณฺฑสีมาย อปฺปโหนกตาย มหาสีมาย กมฺเม กริยมาเนปิ อยํ นโย คเหตพฺโพว.

‘‘อุกฺขิปาเปตฺวา’’ติ อิมินา กายปฏิพทฺเธนปิ สีมํ ผุสนฺโต สีมฏฺโว โหตีติ ทสฺเสติ. ปุริมนเยปีติ ขณฺฑสีมโต มหาสีมํ ปวิฏฺสาขานเยปิ. สีมฏฺรุกฺขสาขาย นิสินฺโน สีมฏฺโว โหตีติ อาห ‘‘หตฺถปาสเมว อาเนตพฺโพ’’ติ. เอตฺถ จ รุกฺขสาขาทีหิ อฺมฺํ สมฺพนฺธาสุ เอตาสุ ขนฺธสีมายํ ตโย ภิกฺขู, มหาสีมายํ ทฺเวติ เอวํ ทฺวีสุ สีมาสุ สีมนฺตริกํ อผุสิตฺวา, หตฺถปาสฺจ อวิชหิตฺวา ิเตหิ ปฺจหิ ภิกฺขูหิ อุปสมฺปทาทิกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตีติ เกจิ วทนฺติ. ตํ น ยุตฺตํ ‘‘นานาสีมาย ิตจตุตฺโถ กมฺมํ กเรยฺย, อกมฺมํ, น จ กรณีย’’นฺติอาทิ (มหาว. ๓๘๙) วจนโต. เตเนเวตฺถาปิ มหาสีมํ โสเธตฺวา มาฬกสีมายเมว กมฺมกรณํ วิหิตํ. อฺถา ภินฺนสีมฏฺตาย ตตฺรฏฺสฺส คณปูรกตฺตาภาวา กมฺมโกโปว โหตีติ.

ยทิ เอวํ กถํ ฉนฺทปาริสุทฺธิอาหรณวเสน มหาสีมาโสธนนฺติ? ตมฺปิ วินยฺู น อิจฺฉนฺติ, หตฺถปาสานยนพหิสีมากรณวเสเนว ปเนตฺถ โสธนํ อิจฺฉนฺติ, ทินฺนสฺสาปิ ฉนฺทสฺส อนาคมเนน มหาสีมฏฺโ กมฺมํ โกเปตีติ. ยทิ จสฺส ฉนฺทาทิ นาคจฺฉติ, กถํ โส กมฺมํ โกเปสฺสตีติ? ทฺวินฺนํ วิสภาคสีมานํ สมฺพนฺธโทสโต. โส จ สมฺพนฺธโทโส อฏฺกถาวจนปฺปมาณโต. น หิ วินเย สพฺพตฺถ ยุตฺติ สกฺกา าตุํ พุทฺธโคจรตฺตาติ เวทิตพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘สเจ ทฺเวปิ สีมาโย ปูเรตฺวา นิรนฺตรํ ิเตสุ ภิกฺขูสุ กมฺมํ กโรนฺเตสุ เอกิสฺสา เอว สีมาย คโณ จ อุปสมฺปทาเปกฺโข จ อนุสฺสาวโก จ เอกโต ติฏฺติ, กมฺมํ สุกตเมว โหติ. สเจ ปน กมฺมารโห วา อนุสฺสาวโก วา สีมนฺตรฏฺโ โหติ, กมฺมํ วิปชฺชตี’’ติ วทนฺติ, ตฺจ พทฺธสีมาคามสีมาทิสภาคสีมาสุ เอว ยุชฺชติ, ยาสุ อฺมฺํ รุกฺขาทิสมฺพนฺเธสุปิ โทโส นตฺถิ. ยาสุ ปน อตฺถิ, น ตาสุ วิสภาคสีมาสุ รุกฺขาทิสมฺพนฺเธ สติ เอกตฺถ ิโต อิตรฏฺานํ กมฺมํ โกเปติ เอว อฏฺกถายํ สามฺโต โสธนสฺส วุตฺตตฺตาติ อมฺหากํ ขนฺติ. วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.

น โอตรตีติ ปณวสณฺานปพฺพตาทีสุ เหฏฺา ปมาณรหิตฏฺานํ น โอตรติ. กิฺจาปิ ปเนตฺถ พชฺฌมานกฺขเณ อุทฺธมฺปิ ปมาณรหิตํ ปพฺพตาทีนิ นาโรหติ, ตถาปิ ตํ ปจฺฉา สีมฏฺตาย สีมา โหติ. เหฏฺา ปณวสณฺานาทิ ปน อุปริ พทฺธายปิ สีมาย สีมาสงฺขฺยํ น คจฺฉติ, ตสฺส วเสน น โอตรตีติ วุตฺตํ, อิตรถา โอโรหณาโรหณานํ สาธารณวเสน ‘‘น โอตรตี’’ติอาทินา วตฺตพฺพโต. ยํ กิฺจีติ นิฏฺิตสีมาย อุปริ ชาตํ วิชฺชมานํ ปุพฺเพ ิตํ, ปจฺฉา สฺชาตํ, ปวิฏฺฺจ ยํกิฺจิ สวิฺาณกาวิฺาณกํ สพฺพมฺปีติ อตฺโถ. อนฺโตสีมาย หิ หตฺถิกฺขนฺธาทิสวิฺาณเกสุ นิสินฺโนปิ ภิกฺขุ สีมฏฺโว โหติ. ‘‘พทฺธสีมายา’’ติ อิทฺจ ปกรณวเสน อุปลกฺขณโต วุตฺตํ. อพทฺธสีมาสุปิ สพฺพาสุ ิตํ ตํ สีมาสงฺขฺยเมว คจฺฉติ.

เอกสมฺพทฺเธน คตนฺติ รุกฺขลตาทิตตฺรชาตเมว สนฺธาย วุตฺตํ. ตาทิสมฺปิ ‘‘อิโต คต’’นฺติ วตฺตพฺพตํ อรหติ. ยํ ปน ‘‘อิโต คต’’นฺติ วา ‘‘ตโต อาคต’’นฺติ วา วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อุโภสุ พทฺธสีมาคามสีมาสุ, อุทกุกฺเขปนทิอาทีสุ จ ติริยํ ปติตรชฺชุทณฺฑาทิ, ตตฺถ กึ กาตพฺพนฺติ? เอตฺถ ปน พทฺธสีมาย ปติฏฺิตภาโค พทฺธสีมา, อพทฺธคามสีมาย ปติฏฺิตภาโค คามสีมา ตทุภยสีมฏฺปพฺพตาทิ วิย. พทฺธสีมโต อุฏฺิตวฏรุกฺขสฺส ปาโรเห, คามสีมาย คามสีมโต อุฏฺิตวฏรุกฺขสฺส ปาโรเห จ พทฺธสีมาย ปติฏฺิเตปิ เอเสว นโย. มูลปติฏฺิตกาลโต หิ ปฏฺาย ‘‘อิโต คตํ, ตโต อาคต’’นฺติ วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยโต โส ภาโค ยถาปวิฏฺสีมาสงฺขฺยเมว คจฺฉติ, เตสํ รุกฺขปาโรหานํ อนฺตรา ปน อากาสฏฺสาขา ภูมิยํ สีมาปริจฺเฉทปฺปมาเณน ตทุภยสีมา โหตีติ เกจิ วทนฺติ. ยสฺมา ปนสฺส สาขาย ปาโรโห ปวิฏฺสีมาย ปถวิยํ มูเลหิ ปติฏฺหิตฺวาปิ ยาว สาขํ วินา าตุํ น สกฺโกติ, ตาว มูลสีมฏฺตํ น วิชหติ. ยทา ปน วินา าตุํ สกฺโกติ, ตทาปิ ปาโรหมตฺตเมว ปวิฏฺสีมฏฺตํ สมุเปติ. ตสฺมา สพฺโพปิ อากาสฏฺสาขาภาโค ปุริมสีมฏฺตํ น วิชหติ, ตโต อาคตภาคสฺส อวิชหิตตฺตาติ อมฺหากํ ขนฺติ. อุทกุกฺเขปนทิอาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ จ วิสภาคสีมาย เอวํ ปวิฏฺเ สกลสีมาโสธนํ, สภาคาย ปวิฏฺเ ผุสิตฺวา ิตมตฺตภิกฺขุโสธนฺจ สพฺพํ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมว.

๑๔๐. ปารยตีติ อชฺโฌตฺถรติ, นทิยา อุโภสุ ตีเรสุ ปติฏฺมานา สีมา นทิอชฺโฌตฺถรา นาม โหตีติ อาห ‘‘นทึอชฺโฌตฺถรมาน’’นฺติ. อนฺโตนทิยฺหิ สีมา น โอตรติ. นทิลกฺขเณ ปน อสติ โอตรติ, สา จ ตทา นทิปารสีมา น โหตีติ อาห ‘‘นทิยา ลกฺขณํ นทินิมิตฺเต วุตฺตนยเมวา’’ติ. อสฺสาติ ภเวยฺย. อวสฺสํ ลพฺภเนยฺยา ปน ธุวนาวาว โหตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘น นาวายา’’ติ อิมินา นาวํ วินาปิ สีมา พทฺธา สุพทฺธา เอว โหติ, อาปตฺติปริหารตฺถา นาวาติ ทสฺเสติ.

รุกฺขสงฺฆาฏมโยติ อเนกรุกฺเข เอกโต ฆเฏตฺวา กตเสตุ. รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา กโตติ ปาเสโส. ‘‘สพฺพนิมิตฺตานํ อนฺโต ิเต ภิกฺขู หตฺถปาสคเต กตฺวา’’ติ อิทํ อุภินฺนํ ตีรานํ เอกคามเขตฺตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปพฺพตสณฺานาติ เอกโต อุคฺคตทีปสิขรตฺตา วุตฺตํ.

สีมานุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อุโปสถาคาราทิกถาวณฺณนา

๑๔๑. สมูหนิตฺวาติ วินาเสตฺวา, อุทฺธริตฺวาติ อตฺโถ. อิทฺจ อาปตฺติปริหารตฺถํ วุตฺตํ.

๑๔๒. ยานิ กานิจีติ อิธ นิมิตฺตานํ สีมาย ปาฬิยํ สรูปโต อวุตฺตตฺตา วุตฺตํ.

อุโปสถาคาราทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อวิปฺปวาสสีมานุชานนกถาวณฺณนา

๑๔๓. อฏฺารสาติ อนฺธกวินฺทวิหารมฺปิ อุปาทาย วุจฺจติ. เนสํ สีมาติ เตสุ มหาวิหาเรสุ. ‘‘มน’’นฺติ อิมสฺส วิวรณํ อีสกนฺติ, อีสกํ วุฬฺโหติ อตฺโถ. อิมเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปตฺตวุฬฺหภาโว อโหสี’’ติ วุตฺตํ. อมนสิกโรนฺโตติ อิทฺธิยา อนติกฺกมสฺส การณํ วุตฺตํ.

๑๔๔. โสติ ภิกฺขุนิสงฺโฆ. ทฺเวปีติ ทฺเว สมานสํวาสอวิปฺปวาสาโย. อวิปฺปวาสสีมาติ มหาสีมํ สนฺธาย วทติ. ตตฺเถว เยภุยฺเยน อวิปฺปวาสาติ.

‘‘อวิปฺปวาสํ อชานนฺตาปี’’ติ อิทํ มหาสีมาย วิชฺชมานาวิชฺชมานตฺตํ, ตสฺสา พาหิรปริจฺเฉทฺจ อชานนฺตานํ วเสน วุตฺตํ. เอวํ อชานนฺเตหิปิ อนฺโตสีมาย ตฺวา กมฺมวาจาย กตาย สา สีมา สมูหตาว โหตีติ อาห ‘‘สมูหนิตุฺเจว พนฺธิตุฺจ สกฺขิสฺสนฺตี’’ติ. นิราสงฺกฏฺาเนติ ขณฺฑสีมารหิตฏฺาเน. อิทฺจ มหาสีมาย วิชฺชมานายปิ กมฺมกรณสุขตฺถํ ขณฺฑสีมา อิจฺฉิตาติ ตํ เจติยงฺคณาทิพหุสนฺนิปาตฏฺาเน น พนฺธตีติ วุตฺตํ. ตตฺถาปิ สา พทฺธา สุพทฺธา เอว มหาสีมา วิย. ‘‘ปฏิพนฺธิตุํ ปน น สกฺขิสฺสนฺเตวา’’ติ อิทํ ขณฺฑสีมาย อสมูหตตฺตา, ตสฺสา อวิชฺชมานตฺตสฺส อชานนโต จ มหาสีมาพนฺธนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ขณฺฑสีมํ ปน นิราสงฺกฏฺาเน พนฺธิตุํ สกฺขิสฺสนฺเตว. สีมาสมฺเภทํ กตฺวาติ ขณฺฑสีมาย วิชฺชมานปกฺเข สีมาย สีมํ อชฺโฌตฺถรณสมฺเภทํ กตฺวา อวิชฺชมานปกฺเขปิ สมฺเภทสงฺกาย อนิวตฺตเนน สมฺเภทสงฺกํ กตฺวา. อวิหารํ กเรยฺยุนฺติ สงฺฆกมฺมานารหํ กเรยฺยุํ. ปุพฺเพ หิ เจติยงฺคณาทินิราสงฺกฏฺาเน กมฺมํ กาตุํ สกฺกา, อิทานิ ตมฺปิ วินาสิตนฺติ อธิปฺปาโย. น สมูหนิตพฺพาติ ขณฺฑสีมํ อชานนฺเตหิ น สมูหนิตพฺพา. อุโภปิ น ชานนฺตีติ อุภินฺนํ ปเทสนิยมํ วา ตาสํ ทฺวินฺนมฺปิ วา อฺตราย วา วิชฺชมานตํ วา อวิชฺชมานตํ วา น ชานนฺติ, สพฺพตฺถ สงฺกา เอว โหติ. ‘‘เนว สมูหนิตุํ, น พนฺธิตุํ สกฺขิสฺสนฺตี’’ติ อิทํ นิราสงฺกฏฺาเน ตฺวา สมูหนิตุํ สกฺโกนฺโตปิ มหาสีมํ ปฏิพนฺธิตุํ น สกฺโกนฺตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘น จ สกฺกา…เป… กมฺมวาจํ กาตุ’’นฺติ อิทํ สีมาพนฺธนกมฺมวาจํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตสฺมาติ ยสฺมา พนฺธิตุํ น สกฺกา, ตสฺมา น สมูหนิตพฺพาติ อตฺโถ.

เกจิ ปน ‘‘อีทิเสสุ วิหาเรสุ ฉปฺจมตฺเต ภิกฺขู คเหตฺวา วิหารโกฏิโต ปฏฺาย วิหารปริกฺเขปสฺส อนฺโต จ พหิ จ สมนฺตา เลฑฺฑุปาเต สพฺพตฺถ มฺจปฺปมาเณ โอกาเส นิรนฺตรํ ตฺวา ปมํ อวิปฺปวาสสีมํ, ตโต สมานสํวาสกสีมฺจ สมูหนนวเสน สีมาย สมุคฺฆาเต กเต ตสฺมึ วิหาเร ขณฺฑสีมาย, มหาสีมายปิ วา วิชฺชมานตฺเต สติ อวสฺสํ เอกสฺมึ มฺจฏฺาเน ตาสํ มชฺฌคตา เต ภิกฺขู ตา สมูหเนยฺยุํ, ตโต คามสีมา เอว อวสิสฺเสยฺย. น เหตฺถ สีมาย, ตปฺปริจฺเฉทสฺส วา ชานนํ องฺคํ. สีมาย ปน อนฺโตานํ, ‘‘สมูหนิสฺสามา’’ติ กมฺมวาจาย กรณฺเจตฺถ องฺคํ. อฏฺกถายํ ‘ขณฺฑสีมํ ปน ชานนฺตา อวิปฺปวาสํ อชานนฺตาปิ สมูหนิตุฺเจว พนฺธิตุฺจ สกฺขิสฺสนฺตี’ติ เอวํ มหาสีมาย ปริจฺเฉทสฺส อชานเนปิ สมูหนสฺส วุตฺตตฺตา. คามสีมาย เอว จ อวสิฏฺาย ตตฺถ ยถารุจิ ทุวิธมฺปิ สีมํ พนฺธิตุฺเจว อุปสมฺปทาทิกมฺมํ กาตุฺจ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ. วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ.

อวิปฺปวาสสีมานุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

คามสีมาทิกถาวณฺณนา

๑๔๗. ปาฬิยํ ‘‘อสมฺมตาย, ภิกฺขเว, สีมายา’’ติอาทินา คามสีมา เอว พทฺธสีมาย เขตฺตํ, อรฺนทิอาทโย วิย สตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปาทีนํ. สา จ คามสีมา พทฺธสีมาวิรหิตฏฺาเน สยเมว สมานสํวาสา โหตีติ ทสฺเสติ. ยา ตสฺส วา คามสฺส คามสีมาติ เอตฺถ คามสีมาปริจฺเฉทสฺส อนฺโต จ พหิ จ เขตฺตวตฺถุอรฺปพฺพตาทิกํ สพฺพํ คามเขตฺตํ สนฺธาย ‘‘คามสฺสา’’ติ วุตฺตํ, น อนฺตรฆรเมว. ตสฺมา ตสฺส สกลสฺส คามเขตฺตสฺส สมฺพนฺธนียา คามสีมาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. โย หิ โส อนฺตรฆรเขตฺตาทีสุ อเนเกสุ ภูมิภาเคสุ ‘‘คาโม’’ติ เอกตฺเตน โลกชเนหิ ปฺตฺโต คามโวหาโร, โสว อิธ ‘‘คามสีมา’’ติปิ วุจฺจตีติ อธิปฺปาโย, คาโม เอว หิ คามสีมา. อิมินาว นเยน อุปริ อรฺํ นที สมุทฺโท ชาตสฺสโรติ เอวํ เตสุ ภูมิปฺปเทเสสุ เอกตฺเตน โลกชนปฺตฺตานเมว อรฺาทีนํ อรฺสีมาทิภาโว เวทิตพฺโพ. โลเก ปน คามสีมาทิโวหาโร คามาทีนํ มริยาทายเมว วตฺตุํ วฏฺฏติ, น คามเขตฺตาทีสุ สพฺพตฺถ. สาสเน ปน เต คามาทโย อิตรนิวตฺติอตฺเถน สยเมว อตฺตโน มริยาทาติ กตฺวา คาโม เอว คามสีมา, อรฺเมว อรฺสีมา…เป… สมุทฺโท เอว สมุทฺทสีมาติ สีมาโวหาเรน วุตฺตาติ เวทิตพฺพา.

‘‘นิคมสฺส วา’’ติ อิทํ คามสีมปฺปเภทํ สพฺพํ อุปลกฺขณวเสน ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘นครมฺปิ คหิตเมวา’’ติ. ‘‘พลึ ลภนฺตี’’ติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ, ‘‘อยํ คาโม เอตฺตโก กรีสภาโค’’ติอาทินา ปน ราชปณฺเณสุ อาโรปิเตสุ ภูมิภาเคสุ ยสฺมึ ยสฺมึ ตฬากมาติกาสุสานปพฺพตาทิเก ปเทเส พลึ น คณฺหนฺติ, โสปิ คามสีมา เอว. ราชาทีหิ ปริจฺฉินฺนภูมิภาโค หิ สพฺโพว เปตฺวา นทิโลณิชาตสฺสเร คามสีมาติ เวทิตพฺโพ. เตนาห ‘‘ปริจฺฉินฺทิตฺวา ราชา กสฺสจิ เทตี’’ติ. สเจ ปน ตตฺถ ราชา กฺจิ ปเทสํ คามนฺตเรน โยเชติ, โส ปวิฏฺคามสีมตํ เอว ภชติ, นทิชาตสฺสเรสุ วินาเสตฺวา ตฬากาทิภาวํ วา ปูเรตฺวา เขตฺตาทิภาวํ วา ปาปิเตสุปิ เอเสว นโย.

เย ปน คามา ราชโจราทิภยปีฬิเตหิ มนุสฺเสหิ ฉฑฺฑิตา จิรมฺปิ นิมฺมนุสฺสา ติฏฺนฺติ, สมนฺตา ปน คามา สนฺติ, เตปิ ปาเฏกฺกํ คามสีมาว. เตสุ หิ ราชาโน สมนฺตคามวาสีหิ กสาเปตฺวา วา เยหิ เกหิจิ กสิตฏฺานํ ลิขิตฺวา วา พลึ คณฺหนฺติ, อฺเน วา คาเมน เอกีภาวํ วา อุปเนนฺติ. เย ปน คามา ราชูหิปิ ปริจฺจตฺตา คามเขตฺตานนฺตริกา มหารฺเน เอกีภูตา, เต อคามการฺสีมตํ ปาปุณนฺติ, ปุริมา คามสีมา วินสฺสติ. ราชาโน ปน เอกสฺมึ อรฺาทิปฺปเทเส มหนฺตํ คามํ กตฺวา อเนกสหสฺสานิ กุลานิ วาสาเปตฺวา ตตฺถ วาสีนํ โภคคามาติ สมนฺตา ภูตคาเม ปริจฺฉินฺทิตฺวา เทนฺติ. ปุราณนามํ, ปน ปริจฺเฉทฺจ น วินาเสนฺติ, เตปิ ปจฺเจกํ คามสีมา เอว. เอตฺตาวตา ปุริมคามสีมตฺตํ น วิชหนฺติ. สา จ อิตรา จาติอาทิ ‘‘สมานสํวาสา เอกูโปสถา’’ติ ปาฬิปทสฺส อธิปฺปายวิวรณํ. ตตฺถ หิ สา จ ราชิจฺฉาวเสน ปริวตฺติตฺวา สมุปฺปนฺนา อภินวา, อิตรา จ อปริวตฺตา ปกติคามสีมา, ยถา พทฺธสีมาย สพฺพํ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ, เอวเมตาปิ สพฺพกมฺมารหตาสทิเสน พทฺธสีมาสทิสา, สา สมานสํวาสา เอกูโปสถาติ อธิปฺปาโย. สามฺโต ‘‘พทฺธสีมาสทิสา’’ติ วุตฺเต ติจีวราวิปฺปวาสสีมํ พทฺธสีมํ เอว มฺนฺตีติ ตํสทิสตานิวตฺตนมุเขน อุปริ สตฺตพฺภนฺตรสีมาย ตํสทิสตาปิ อตฺถีติ ทสฺสนนยสฺส อิเธว ปสงฺคํ ทสฺเสตุํ ‘‘เกวล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

วิฺฌาฏวิสทิเส อรฺเติ ยตฺถ ‘‘อสุกคามสฺส อิทํ เขตฺต’’นฺติ คามโวหาโร นตฺถิ, ยตฺถ จ น กสนฺติ น วปนฺติ, ตาทิเส อรฺเ. มจฺฉพนฺธานํ อคมนปถา นิมฺมนุสฺสาวาสา สมุทฺทนฺตรทีปกาปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหนฺติ. ยํ ยฺหิ อคามเขตฺตภูตํ นทิสมุทฺทชาตสฺสรวิรหิตํ ปเทสํ, ตํ สพฺพํ อรฺสีมาติ เวทิตพฺพํ. สา จ สตฺตพฺภนฺตรสีมํ วินาว สยเมว สมานสํวาสา พทฺธสีมาสทิสา. นทิอาทิสีมาสุ วิย สพฺพเมตฺถ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ. นทิสมุทฺทชาตสฺสรานํ ตาว อฏฺกถายํ ‘‘อตฺตโน สภาเวเนว พทฺธสีมาสทิสา’’ติอาทินา วุตฺตตฺตา สีมตา สิทฺธา. อรฺสฺส ปน สีมตา กถนฺติ? สตฺตพฺภนฺตรสีมานุชานนสุตฺตาทิสามตฺถิยโต. ยถา หิ คามสีมาย วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ พหู พทฺธสีมาโย อนุฺาตา, ตาสฺจ ทฺวินฺนมนฺตรา อฺมฺํ อสมฺเภทตฺถํ สีมนฺตริกา อนุฺาตา, เอวมิธารฺเปิ สตฺตพฺภนฺตรสีมา. ตาสฺจ ทฺวินฺนํ อนฺตรา สีมนฺตริกาย ปาฬิอฏฺกถาสุปิ วิธานสามตฺถิยโต อรฺสฺสปิ สภาเวเนว นทิอาทีนํ วิย สีมาภาโว ตตฺถ วคฺคกมฺมปริหารตฺถเมว สตฺตพฺภนฺตรสีมาย อนุฺาตตฺตาว สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สีมายเมว หิ ิตา สีมฏฺานํ วคฺคกมฺมํ กโรนฺติ, น อสีมายํ อากาเส ิตา วิย อากาสฏฺานํ. เอวเมว หิ สามตฺถิยํ คเหตฺวา ‘‘สพฺพา, ภิกฺขเว, นที อสีมา’’ติอาทินา ปฏิกฺขิตฺตพทฺธสีมานมฺปิ นทิสมุทฺทชาตสฺสรานํ อตฺตโน สภาเวเนว สีมาภาโว อฏฺกถายํ วุตฺโตติ คเหตพฺโพ.

อถสฺส ิโตกาสโตติ อสฺส ภิกฺขุสฺส ิโตกาสโต. สเจปิ หิ ภิกฺขุสหสฺสํ ติฏฺติ, ตสฺส ิโตกาสสฺส พาหิรนฺตโต ปฏฺาย ภิกฺขูนํ วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สีมาเปกฺขาย อุปฺปนฺนาย ตาย สห สยเมว สฺชาตา สตฺตพฺภนฺตรสีมา สมานสํวาสาติ อธิปฺปาโย. ยตฺถ ปน ขุทฺทเก อรฺเ มหนฺเตหิ ภิกฺขูหิ ปริปุณฺณตาย วคฺคกมฺมสงฺกาภาเวน สตฺตพฺภนฺตรสีมาเปกฺขา นตฺถิ, ตตฺถ สตฺตพฺภนฺตรสีมา น อุปฺปชฺชติ, เกวลารฺสีมายเมว, ตตฺถ สงฺเฆน กมฺมํ กาตพฺพํ. นทิอาทีสุปิ เอเสว นโย. วกฺขติ หิ ‘‘สเจ นที นาติทีฆา โหติ, ปภวโต ปฏฺาย ยาว มุขทฺวารา สพฺพตฺถ สงฺโฆ นิสีทติ, อุทกุกฺเขปสีมากมฺมํ นตฺถี’’ติอาทิ (มหาว. อฏฺ. ๑๔๗). อิมินา เอว จ วจเนน วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สีมาเปกฺขาย สติ เอว อุทกุกฺเขปสตฺตพฺภนฺตรสีมา อุปฺปชฺชนฺติ, นาสตีติ ทฏฺพฺพํ.

เกจิ ปน ‘‘สมนฺตา อพฺภนฺตรํ มินิตฺวา ปริจฺเฉทกรเณเนว สีมา สฺชายติ, น สยเมวา’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. ยทิ หิ อพฺภนฺตรปริจฺเฉทกรณปฺปกาเรน สีมา อุปฺปชฺเชยฺย, อพทฺธสีมา จ น สิยา ภิกฺขูนํ กิริยาปการสิทฺธิโต. อปิจ วฑฺฒกีหตฺถานํ, ปกติหตฺถานฺจ โลเก อเนกวิธตฺตา, วินเย อีทิสํ หตฺถปฺปมาณนฺติ อวุตฺตตฺตา จ เยน เกนจิ มินิเต จ ภควตา อนุฺาเตน นุ โข หตฺเถน มินิตํ, น นุ โขติ สีมาย วิปตฺติสงฺกา ภเวยฺย. มินนฺเตหิ จ อณุมตฺตมฺปิ อูนมธิกํ อกตฺวา มินิตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย วิปตฺติ เอว สิยา. ปริสวเสน จายํ วฑฺฒมานา เตสํ มินเนน วฑฺฒติ วา หายติ วา. สงฺเฆ จ กมฺมํ กตฺวา คเต อยํ ภิกฺขูนํ ปโยเคน สมุปฺปนฺนสีมา เตสํ ปโยเคน วิคจฺฉติ น วิคจฺฉติ จ. กถํ พทฺธสีมา วิย ยาว สาสนนฺตรธานา น ติฏฺเยฺย, ิติยา จ ปุราณวิหาเรสุ วิย สกเลปิ อรฺเ กถํ สีมาสมฺเภทสงฺกา น ภเวยฺย. ตสฺมา สีมาเปกฺขาย เอว สมุปฺปชฺชติ, ตพฺพิคเมน วิคจฺฉตีติ คเหตพฺพํ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อุทกุกฺเขปสีมายมฺปิ นทิอาทีสุปิ.

ตตฺถาปิ หิ มชฺฌิมปุริโส น ายติ. ตถา สพฺพถาเมน ขิปนํ อุภยตฺถาปิ จ ยสฺสํ ทิสายํ สตฺตพฺภนฺตรสฺส, อุทกุกฺเขปสฺส วา โอกาโส น ปโหติ, ตตฺถ กถํ มินนํ, ขิปนํ วา ภเวยฺย? คามเขตฺตาทีสุ ปวิสนโต อเขตฺเต สีมา ปวิฏฺา นามาติ สีมา วิปชฺเชยฺย. อเปกฺขาย สีมุปฺปตฺติยํ ปน ยโต ปโหติ, ตตฺถ สตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา สยเมว ปริปุณฺณา ชายนฺติ. ยโต ปน น ปโหติ, ตตฺถ อตฺตโน เขตฺตปฺปมาเณเนว ชายนฺติ, น พหิ. ยํ ปเนตฺถ อพฺภนฺตรมินนปมาณสฺส, วาลุกาทิขิปนกมฺมสฺส จ ทสฺสนํ, ตํ สฺชาตสีมานํ ิตฏฺานสฺส ปริจฺเฉทนตฺถํ กตํ คามูปจารฆรูปจารชานนตฺถํ เลฑฺฑุสุปฺปาทิขิปนวิธานทสฺสนํ วิย. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ ‘‘สีมํ วา สมฺมนฺนติ อุทกุกฺเขปํ วา ปริจฺฉินฺทตี’’ติ วุตฺตํ (กงฺขา. อฏฺ. อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทวณฺณนา). เอวํ กเตปิ ตสฺส ปริจฺเฉทสฺส ยาถาวโต าตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺเตน ปุถุลโต ตฺวา อนฺโต ติฏฺนฺเตหิ นิราสงฺกฏฺาเน าตพฺพํ, อฺํ พหิ กโรนฺเตหิ อติทูเร นิราสงฺกฏฺาเน เปเสตพฺพํ.

อปเร ปน ‘‘สีมาเปกฺขาย กิจฺจํ นตฺถิ, มคฺคคมนนหานาทิอตฺเถหิ เอกภิกฺขุสฺมิมฺปิ อรฺเ วา นทิอาทีสุ วา ปวิฏฺเ ตํ ปริกฺขิปิตฺวา สตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา สยเมว ปภา วิย ปทีปสฺส สมุปฺปชฺชติ, คามเขตฺตาทีสุ ตสฺมึ โอติณฺณมตฺเต วิคจฺฉติ. เตเนว เจตฺถ ทฺวินฺนํ สงฺฆานํ วิสุํ กมฺมํ กโรนฺตานํ สีมาทฺวยสฺส อนฺตรา สีมนฺตริกา อฺํ สตฺตพฺภนฺตรํ, อุทกุกฺเขปฺจ เปตุํ อนุฺาตํ, สีมาปริยนฺเต หิ เกนจิ กมฺเมน เปสิตสฺส ภิกฺขุโน สมนฺตา สฺชาตสีมา อิตเรสํ สีมาย ผุสิตฺวา สีมาสมฺเภทํ กเรยฺย, โส มา โหตูติ, อิตรถา หตฺถจตุรงฺคุลมตฺตายเปตฺถ สีมนฺตริกาย อนุชานิตพฺพโต. อปิจ สีมนฺตริกาย ิตสฺสาปิ อุภยตฺถ กมฺมโกปวจนโตปิ เจตํ สิชฺฌติ. ตมฺปิ ปริกฺขิปิตฺวา สยเมว สฺชาตาย สีมาย อุภินฺนมฺปิ สีมานํ, เอกาย เอว วา สงฺกรโต. อิตรถา ตสฺส กมฺมโกปวจนํ น ยุชฺเชยฺย. วุตฺตฺหิ มาติกาฏฺกถายํ ‘ปริจฺเฉทพฺภนฺตเร หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ิโตปิ ปริจฺเฉทโต พหิ อฺํ ตตฺตกํเยว ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวา ิโตปิ กมฺมํ โกเปตี’ติ (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา). กิฺจ อคามการฺเ ิตสฺส กมฺมกรณิจฺฉาวิรหิตสฺสาปิ ภิกฺขุโน สตฺตพฺภนฺตรปริจฺฉินฺเน อชฺโฌกาเส จีวรวิปฺปวาโส ภควตา อนุฺาโต, โส จ ปริจฺเฉโท สีมา. เอวํ อเปกฺขํ วินา สมุปฺปนฺนา. เตเนเวตฺถ ‘อยํ สีมา ติจีวรวิปฺปวาสปริหารมฺปิ ลภตี’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๔๗) วุตฺตํ. ตสฺมา กมฺมกรณิจฺฉํ วินาปิ วุตฺตนเยน สมุปฺปตฺติ คเหตพฺพา’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ปทีปสฺส ปภา วิย สพฺพปุคฺคลานมฺปิ ปจฺเจกํ สีมาสมฺภเวน สงฺเฆ, คเณ วา กมฺมํ กโรนฺเต ตตฺรฏฺานํ ภิกฺขูนํ สมนฺตา ปจฺเจกํ สมุปฺปนฺนานํ อเนกสีมานํ อฺมฺํ สงฺกรโทสปฺปสงฺคโต. ปริสวเสน จสฺสา วฑฺฒิ, หานิ จ สมฺภวติ. ปจฺฉา อาคตานํ อภินวสีมนฺตรุปฺปตฺติ เอว, คตานํ สมนฺตา ิตสีมาปิ วินาโส จ ภเวยฺย.

ปาฬิยํ ปน ‘‘สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา, อยํ ตตฺถ สมานสํวาสา’’ติอาทินา (มหาว. ๑๔๗) เอกา เอว สตฺตพฺภนฺตรา, อุทกุกฺเขปา จ อนุฺาตา, น เจสา สีมา สภาเวน, การณสามตฺถิเยน วา ปภา วิย ปทีปสฺส อุปฺปชฺชติ. กินฺตุ ภควโต อนุชานเนเนว, ภควา จ อิมาโย อนุชานนฺโต ภิกฺขูนํ วคฺคกมฺมปริหาเรน กมฺมกรณสุขตฺถเมว อนุฺาสีติ กถํ นหานาทิกิจฺเจน ปวิฏฺานมฺปิ สมนฺตา ตาสํ สีมานํ สมุปฺปตฺติ ปโยชนาภาวา? ปโยชเน จ เอกํ เอว ปโยชนนฺติ กถํ ปจฺเจกํ ภิกฺขุคณนาย อเนกสีมาสมุปฺปตฺติ? ‘‘เอกสีมายํ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา ิตา’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) วุตฺตํ. ยํ ปน ทฺวินฺนํ สีมานํ อนฺตรา ตตฺตกปริจฺเฉเทเนว สีมนฺตริกฏฺปนวจนํ, ตตฺถ ิตานํ กมฺมโกปวจนฺจ, ตมฺปิ อิมาสํ สีมานํ ปริจฺเฉทสฺส ทุพฺโพธตาย สีมาย สมฺเภทสงฺกํ, กมฺมโกปสงฺกฺจ ทูรโต ปริหริตุํ วุตฺตํ.

โย จ จีวราวิปฺปวาสตฺถํ ภควตา อพฺโภกาเส ทสฺสิโต สตฺตพฺภนฺตรปริจฺเฉโท, โส สีมา เอว น โหติ, เขตฺตตฬากาทิปริจฺเฉโท วิย อยเมตฺถ เอโก ปริจฺเฉโทว. ตตฺถ จ พหูสุ ภิกฺขูสุ เอกโต ิเตสุ เตสํ วิสุํ วิสุํ อตฺตโน ิตฏฺานโต ปฏฺาย สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรปริจฺเฉทพฺภนฺตเร เอว จีวรํ เปตพฺพํ. น ปริสปริยนฺตโต ปฏฺาย. ปริสปริยนฺตโต ปฏฺาย หิ อพฺภนฺตเร คยฺหมาเน อพฺภนฺตรปริโยสาเน ปิตจีวรํ มชฺเฌ ิตสฺส อพฺภนฺตรโต พหิ โหตีติ ตํ อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิยํ สิยา. สีมา ปน ปริสปริยนฺตโตว คเหตพฺพา. จีวรวิปฺปวาสปริหาโรเปตฺถ อพฺโภกาสปริจฺเฉทสฺส วิชฺชมานตฺตา วุตฺโต, น ปน ยาว สีมาปริจฺเฉทํ ลพฺภมานตฺตา มหาสีมาย อวิปฺปวาสสีมาโวหาโร วิย. มหาสีมายมฺปิ หิ คามคามูปจาเรสุ จีวรํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ. อิธาปิ มชฺเฌ ิตสฺส สีมาปริยนฺเต นิสฺสคฺคิยํ โหติ. ตสฺมา ยถาวุตฺตสีมาเปกฺขวเสเนเวตาสํ สตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมานํ อุปฺปตฺติ, ตพฺพิคเมน วินาโส จ คเหตพฺพาติ อมฺหากํ ขนฺติ. วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. อฺโ วา ปกาโร อิโต ยุตฺตตโร คเวสิตพฺโพ.

อิธ ปน ‘‘อรฺเ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา’’ติ เอวํ ปาฬิยํ วิฺฌาฏวิสทิเส อรฺเ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตราติ อฏฺกถายฺจ รุกฺขาทินิรนฺตเรปิ อรฺเ สตฺตพฺภนฺตรสีมาย วิหิตตฺตา อตฺตโน นิสฺสยภูตาย อรฺสีมาย สห เอตสฺสา รุกฺขาทิสมฺพนฺเธ โทสาภาโว ปเคว อคามเก รุกฺเขติ นิสฺสิเตปิ ปเทเส จีวรวิปฺปวาสสฺส รุกฺขปริหารํ วินาว อพฺโภกาสปริหาโรว อนุมโตติ สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ.

อุปจารตฺถายาติ สีมนฺตริกตฺถาย สตฺตพฺภนฺตรโต อธิกํ วฏฺฏติ. อูนกํ ปน น วฏฺฏติ เอว สตฺตพฺภนฺตรปริจฺเฉทสฺส ทุพฺพิชานตฺตา. ตสฺมา สงฺฆํ วินา เอเกนาปิ ภิกฺขุนา พหิ ติฏฺนฺเตน อฺํ สตฺตพฺภนฺตรํ อติกฺกมิตฺวา อติทูเร เอว าตพฺพํ, อิตรถา กมฺมโกปสงฺกโต. อุทกุกฺเขเปปิ เอเสว นโย. เตเนว วกฺขติ ‘‘อูนกํ ปน น วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๔๗). อิทฺเจตฺถ สีมนฺตริกวิธานํ ทฺวินฺนํ พทฺธสีมานํ สีมนฺตริกานุชานนสุตฺตานุโลมโต สิทฺธนฺติ ทฏฺพฺพํ. กิฺจาปิ หิ ภควตา นิทานวเสน เอกคามสีมานิสฺสิตานํ, เอกสภาคานฺจ ทฺวินฺนํ พทฺธสีมานเมว อฺมฺํ สมฺเภทชฺโฌตฺถรณโทสปริหาราย สีมนฺตริกา อนุฺาตา, ตถาปิ ตทนุโลมโต เอกอรฺสีมานทิอาทิสีมฺจ นิสฺสิตานํ เอกสภาคานํ ทฺวินฺนํ สตฺตพฺภนฺตรสีมานมฺปิ อุทกุกฺเขปสีมานมฺปิ อฺมฺํ สมฺเภทชฺโฌตฺถรณํ, สีมนฺตริกํ วินา อพฺยวธาเนน านฺจ ภควตา อนภิมตเมวาติ ตฺวา อฏฺกถาจริยา อิธาปิ สีมนฺตริกวิธานมกํสุ. วิสภาคสีมานมฺปิ หิ เอกสีมานิสฺสิตตฺตํ, เอกสภาคตฺตฺจาติ ทฺวีหงฺเคหิ สมนฺนาคเต สติ เอกํ สีมนฺตริกํ วินา านํ สมฺเภทาย โหติ, นาสตีติ ทฏฺพฺพํ. สีมนฺตริกวิธานสามตฺถิเยเนว เจตาสํ รุกฺขาทิสมฺพนฺโธปิ พทฺธสีมานํ วิย อฺมฺํ น วฏฺฏตีติ อยมฺปิ นยโต ทสฺสิโต เอวาติ คเหตพฺพํ.

‘‘สภาเวเนวา’’ติ อิมินา คามสีมา วิย อพทฺธสีมาติ ทสฺเสติ. สพฺพเมตฺถ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตีติ สมานสํวาสา เอกูโปสถาติ ทสฺเสติ. เยน เกนจีติ อนฺตมโส สูกราทินา สตฺเตน. มโหเฆน ปน อุนฺนตฏฺานโต นินฺนฏฺาเน ปตนฺเตน ขโต ขุทฺทโก วา มหนฺโต วา ลกฺขณยุตฺโต ชาตสฺสโรว. เอตฺถาปิ ขุทฺทเก อุทกุกฺเขปกิจฺจํ นตฺถิ, สมุทฺเท ปน สพฺพถา อุทกุกฺเขปสีมายเมว กมฺมํ กาตพฺพํ โสเธตุํ ทุกฺกรตฺตา.

ปุน ตตฺถาติ โลกโวหารสิทฺธาสุ เอตาสุ นทิอาทีสุ ตีสุ อพทฺธสีมาสุ ปุน วคฺคกมฺมปริหารตฺถํ สาสนโวหารสิทฺธาย อพทฺธสีมาย ปริจฺเฉทํ ทสฺเสนฺโตติ อธิปฺปาโย. ปาฬิยํ ยํ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺสาติอาทีสุ อุทกํ อุกฺขิปิตฺวา ขิปียติ เอตฺถาติ อุทกุกฺเขโป, อุทกสฺส ปตโนกาโส, ตสฺมา อุทกุกฺเขปา. อยฺเหตฺถ ปทสมฺพนฺธวเสน อตฺโถ – ปริสปริยนฺตโต ปฏฺาย สมนฺตา ยาว มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส อุทกุกฺเขโป อุทกปตนฏฺานํ, ตาว ยํ ตํ ปริจฺฉินฺนฏฺานํ, อยํ ตตฺถ นทิอาทีสุ อปรา สมานสํวาสา อุทกุกฺเขปสีมาติ.

ตสฺส อนฺโตติ ตสฺส อุทกุกฺเขปปริจฺฉินฺนสฺส านสฺส อนฺโต. น เกวลฺจ ตสฺเสว อนฺโต, ตโต พหิปิ, เอกสฺส อุทกุกฺเขปสฺส อนฺโต าตุํ น วฏฺฏตีติ วจนํ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทสฺส ทุพฺพิชานโต กมฺมโกปสงฺกา โหตีติ. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ ‘‘ปริจฺเฉทพฺภนฺตเร หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ิโตปิ ปริจฺเฉทโต พหิ อฺํ ตตฺตกํเยว ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวา ิโตปิ กมฺมํ โกเปติ อิทํ สพฺพอฏฺกถาสุ สนฺนิฏฺาน’’นฺติ (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) วุตฺตํ. ยํ ปเนตฺถ สารตฺถทีปนิยํ ‘‘ตสฺส อนฺโต หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ิโต กมฺมํ โกเปตีติ อิมินา พหิปริจฺเฉทโต ยตฺถ กตฺถจิ ิโต กมฺมํ น โกเปตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค ๓.๑๔๗) วตฺวา มาติกาฏฺกถาวจนมฺปิ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘เนว ปาฬิยํ น อฏฺกถายํ อุปลพฺภตี’’ติอาทิ พหุ ปปฺจิตํ, ตํ น สุนฺทรํ อิธ อฏฺกถาวจเนน มาติกาฏฺกถาวจนสฺส นยโต สํสนฺทนโต สงฺฆฏนโต. ตถา หิ ทฺวินฺนํ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทานมนฺตรา วิทตฺถิจตุรงฺคุลมตฺตมฺปิ สีมนฺตริกํ อฏฺเปตฺวา ‘‘อฺโ อุทกุกฺเขโป สีมนฺตริกาย เปตพฺโพ, ตโต อธิกํ วฏฺฏติ เอว, อูนกํ ปน น วฏฺฏตี’’ติ เอวํ อิเธว วุตฺเตน อิมินา อฏฺกถาวจเนน สีมนฺตริโกปจาเรน อุทกุกฺเขปโต อูนเก ปิเต สีมาย สีมาสมฺเภทโต กมฺมโกโปปิ วุตฺโต เอว. ยทคฺเคน จ เอวํ วุตฺโต, ตทคฺเคน ตตฺถ เอกภิกฺขุโน ปเวเสปิ สติ ตสฺส สีมฏฺภาวโต กมฺมโกโป วุตฺโต เอว โหติ. อฏฺกถายํ ‘‘อูนกํ ปน น วฏฺฏตี’’ติ กถนฺเจตํ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทสฺส ทุพฺพิชานนฺเตนปิ สีมาสมฺเภทสงฺกอาปริหารตฺถํ วุตฺตํ. สตฺตพฺภนฺตรสีมานมนฺตรา ตตฺตกปริจฺเฉเทเนว สีมนฺตริกวิธานวจนโตปิ เอตาสํ ทุพฺพิชานปริจฺเฉทตา, ตตฺถ จ ิตานํ กมฺมโกปสงฺกา สิชฺฌติ. กมฺมโกปสงฺกฏฺานมฺปิ อาจริยา ทูรโต ปริหารตฺถํ กมฺมโกปฏฺานนฺติ วตฺวาว เปสุนฺติ คเหตพฺพํ.

นฺติ สีมํ. ‘‘สีฆเมว อติกฺกาเมตี’’ติ อิมินา ตํ อนติกฺกมิตฺวา อนฺโต เอว ปริวตฺตมานาย กาตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. เอตทตฺถเมว หิ วาลุกาทีหิ สีมาปริจฺฉินฺทนํ, อิตรถา พหิ ปริวตฺตา นุ โข, โน วาติ กมฺมโกปสงฺกา ภเวยฺยาติ. อฺิสฺสา อนุสฺสาวนาติ เกวลาย นทิสีมาย อนุสฺสาวนา. อนฺโตนทิยํ ชาตรุกฺเข วาติ อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทสฺส พหิ ิเต รุกฺเขปิ วา. พหินทิตีรเมว หิ วิสภาคสีมตฺตา อพนฺธิตพฺพฏฺานํ, น อนฺโตนที นิสฺสยตฺเตน สภาคตฺตา. เตเนว ‘‘พหินทิตีเร วิหารสีมาย วา’’ติอาทินา ตีรเมว อพนฺธิตพฺพฏฺานตฺเตน ทสฺสิตํ, น ปน นที. ‘‘รุกฺเขปิ ิเตหี’’ติ อิทํ อนฺโตอุทกุกฺเขปฏฺํ สนฺธาย วุตฺตํ. น หิ พหิอุทกุกฺเขเป ภิกฺขูนํ าตุํ วฏฺฏติ.

รุกฺขสฺสาติ ตสฺเสว อนฺโตอุทกุกฺเขปฏฺสฺส รุกฺขสฺส. สีมํ วา โสเธตฺวาติ ยถาวุตฺตํ วิหาเร พทฺธสีมํ, คามสีมฺจ ตตฺถ ิตภิกฺขูนํ หตฺถปาสานยนพหิสีมากรณวเสเนว โสเธตฺวา. ยถา จ อุทกุกฺเขปสีมายํ กมฺมํ กโรนฺเตหิ, เอวํ พทฺธสีมายํ, คามสีมายํ วา กมฺมํ กโรนฺเตหิปิ อุทกุกฺเขปสีมฏฺเ โสเธตฺวาว กาตพฺพํ. เอเตเนว สตฺตพฺภนฺตรอรฺสีมาหิปิ อุทกุกฺเขปสีมาย, อิมาย จ สทฺธึ ตาสํ รุกฺขาทิสมฺพนฺธโทโสปิ นยโต ทสฺสิโตว โหติ. อิมินาว นเยน สตฺตพฺภนฺตรสีมาย พทฺธสีมาคามสีมาหิปิ สทฺธึ, เอตาสฺจ สตฺตพฺภนฺตรสีมาย สทฺธึ สมฺพนฺธโทโส าตพฺโพ. อฏฺกถายํ ปเนตํ สพฺพํ วุตฺตนยโต สกฺกา าตุนฺติ อฺมฺสมาสนฺนานเมเวตฺถ ทสฺสิตํ.

ตตฺริทํ สุตฺตานุโลมโต นยคฺคหณมุขํ – ยถา หิ พทฺธสีมายํ สมฺมตา วิปตฺติสีมา โหตีติ ตาสํ อฺมฺํ รุกฺขาทิสมฺพนฺโธ น วฏฺฏติ, เอวํ นทิอาทีสุ สมฺมตาปิ พทฺธสีมา วิปตฺติสีมาว โหตีติ ตาหิปิ สทฺธึ ตสฺสา รุกฺขาทิสมฺพนฺโธ น วฏฺฏตีติ สิชฺฌติ. อิมินา นเยน สตฺตพฺภนฺตรสีมาย คามนทิอาทีหิ สทฺธึ, อุทกุกฺเขปสีมาย จ อรฺาทีหิ สทฺธึ รุกฺขาทิสมฺพนฺธสฺส น วฏฺฏนกภาโว าตพฺโพ, เอวเมตา ภควตา อนุฺาตา พทฺธสีมา สตฺตพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมา อฺมฺฺเจว อตฺตโน นิสฺสยวิรหิตาหิ อิตรีตราสํ นิสฺสยสีมาหิ จ รุกฺขาทิสมฺพนฺเธ สติ สมฺเภทโทสมาปชฺชตีติ สุตฺตานุโลมนโย าตพฺโพว.

อตฺตโน อตฺตโน ปน นิสฺสยภูตคามาทีหิ สทฺธึ พทฺธสีมาทีนํ ติสฺสนฺนํ อุปฺปตฺติกาเล ภควตา อนุฺาตสฺส สมฺเภทชฺโฌตฺถรณสฺส อนุโลมโต รุกฺขาทิสมฺพนฺโธปิ อนุฺาโตว โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ยทิ เอวํ อุทกุกฺเขปพทฺธสีมาทีนํ อนฺตรา กสฺมา สีมนฺตริกา น วิหิตาติ? นิสฺสยเภทสภาวเภเทหิ สยเมว ภินฺนตฺตา. เอกนิสฺสยเอกสภาวานเมว หิ สีมนฺตริกาย วินาสํ กโรตีติ วุตฺโตวายมตฺโถ. เอเตเนว นทินิมิตฺตํ กตฺวา พทฺธาย สีมาย สงฺเฆ กมฺมํ กโรนฺเต นทิยมฺปิ ยาว คามเขตฺตํ อาหจฺจ ิตาย อุทกุกฺเขปสีมาย อฺเสํ กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตีติ สิทฺธํ โหติ. ยา ปเนตา โลกโวหารสิทฺธา คามารฺนทิสมุทฺทชาตสฺสรสีมา ปฺจ, ตา อฺมฺรุกฺขาทิสมฺพนฺเธปิ สมฺเภทโทสํ นาปชฺชติ, ตถา โลกโวหาราภาวโต. น หิ คามาทโย คามนฺตราทีหิ, นทิอาทีหิ จ รุกฺขาทิสมฺพนฺธมตฺเตน สมฺภินฺนาติ โลเก โวหรนฺติ. โลกโวหารสิทฺธานฺจ โลกโวหารโตว สมฺเภโท วา อสมฺเภโท วา คเหตพฺโพ, นาฺโต. เตเนว อฏฺกถายํ ตาสํ อฺมฺํ กตฺถจิปิ สมฺเภทนโย น ทสฺสิโต, สาสนโวหารสิทฺโธเยว ทสฺสิโตติ.

เอตฺถ ปน พทฺธสีมาย ตาว ‘‘เหฏฺา ปถวีสนฺธารกํ อุทกปริยนฺตํ กตฺวา สีมาคตา โหตี’’ติอาทินา (มหาว. อฏฺ. ๑๓๘) อโธภาคปริจฺเฉโท อฏฺกถายํ สพฺพถา ทสฺสิโต. คามสีมาทีนํ ปน น ทสฺสิโต. กถมยํ ชานิตพฺโพติ? เกจิ ตาเวตฺถ ‘‘คามสีมาทโยปิ พทฺธสีมา วิย ปถวีสนฺธารกํ อุทกํ อาหจฺจ ติฏฺตี’’ติ วทนฺติ.

เกจิ ปน ตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘นทิสมุทฺทชาตสฺสรสีมา, ตาว ตนฺนิสฺสิตอุทกุกฺเขปสีมา จ ปถวิยา อุปริตเล, เหฏฺา จ อุทกชฺโฌตฺถรณปฺปเทเส เอว ติฏฺนฺติ, น ตโต เหฏฺา อุทกสฺส อชฺโฌตฺถรณาภาวา. สเจ ปน อุทโกฆาทินา โยชนปฺปมาณมฺปิ นินฺนฏฺานํ โหติ, นทิสีมาทโยว โหนฺติ, น ตโต เหฏฺา. ตสฺมา นทิอาทีนํ เหฏฺา พหิตีรมุเขน อุมงฺเคน, อิทฺธิยา วา ปวิฏฺโ ภิกฺขุ นทิยํ ิตานํ กมฺมํ น โกเปติ. โส ปน อาสนฺนคาเม ภิกฺขูนํ กมฺมํ โกเปติ. สเจ ปน โส อุภินฺนํ ตีรคามานํ มชฺเฌ นิสินฺโน โหติ, อุภยคามฏฺานํ กมฺมํ โกเปติ. สเจ ปน ตีรํ คามเขตฺตํ น โหติ, อคามการฺเมว. ตตฺถ ปน ตีรทฺวเยปิ สตฺตพฺภนฺตรสีมํ วินา เกวลาย ขุทฺทการฺสีมาย กมฺมํ กโรนฺตานํ กมฺมํ โกเปติ. สเจ สตฺตพฺภนฺตรสีมายํ กโรนฺติ, ตทา ยทิ เตสํ สตฺตพฺภนฺตรสีมาย ปริจฺเฉโท เอตสฺส นิสินฺโนกาสสฺส ปรโต เอกํ สตฺตพฺภนฺตรํ อติกฺกมิตฺวา ิโต น กมฺมโกโป. โน เจ, กมฺมโกโป. คามสีมายํ ปน อนฺโตอุมงฺเค วา พิเล วา ยตฺถ ปวิสิตุํ สกฺกา, ยตฺถ วา สุวณฺณมณิอาทึ ขณิตฺวา คณฺหนฺติ, คเหตุํ สกฺกาติ วา สมฺภาวนา โหติ, ตตฺตกํ เหฏฺาปิ คามสีมา, ตตฺถ อิทฺธิยา อนฺโต นิสินฺโนปิ กมฺมํ โกเปติ. ยตฺถ ปน ปกติมนุสฺสานํ ปเวสสมฺภาวนาปิ นตฺถิ, ตํ สพฺพํ ยาว ปถวิสนฺธารกอุทกา อรฺสีมาว, น คามสีมา. อรฺสีมายมฺปิ เอเสว นโย. ตตฺถปิ หิ ยตฺตเก ปเทเส ปเวสสมฺภาวนา, ตตฺตกเมว อุปริตเล อรฺสีมา ปวตฺตติ. ตโต ปน เหฏฺา น อรฺสีมา, ตตฺถ อุปริตเลน สห เอการฺโวหาราภาวโต. น หิ ตตฺถ ปวิฏฺํ อรฺํ ปวิฏฺโ ติ โวหรนฺติ. ตสฺมา ตตฺรฏฺโ อุปริ อรฺฏฺานํ กมฺมํ น โกเปติ อุมงฺคนทิยํ ิโต วิย อุปรินทิยํ ิตานํ. เอกสฺมิฺหิ จกฺกวาเฬ คามนทิสมุทฺทชาตสฺสเร มุฺจิตฺวา ตทวเสสํ อมนุสฺสาวาสํ เทวพฺรหฺมโลกํ อุปาทาย สพฺพํ อรฺเมว. ‘คามา วา อรฺา วา’ติ วุตฺตตฺตา หิ นทิสมุทฺทชาตสฺสราทิปิ อรฺเมว. อิธ ปน นทิอาทีนํ วิสุํ สีมาภาเวน คหิตตฺตา ตทวเสสเมว อรฺํ คเหตพฺพํ. ตตฺถ จ ยตฺตเก ปเทเส เอกํ ‘อรฺ’นฺติ โวหรนฺติ, อยเมการฺสีมา. อินฺทปุรฺหิ สพฺพํ เอการฺสีมา. ตถา อสุรยกฺขปุราทิ. อากาสฏฺเทวพฺรหฺมวิมานานิ ปน สมนฺตา อากาสปริจฺฉินฺนานิ ปจฺเจกํ อรฺสีมา สมุทฺทมชฺเฌ ปพฺพตทีปกา วิย. ตตฺถ สพฺพตฺถ สตฺตพฺภนฺตรสีมายํ, อรฺสีมายเมว วาติ กมฺมํ กาตพฺพํ. ตสฺมา อิธาปิ อุปริอรฺตเลน สทฺธึ เหฏฺาปถวิยา อรฺโวหาราภาวา วิสุํ อรฺสีมาติ คเหตพฺพํ. เตเนเวตฺถ คามนทิอาทิสีมากถาย อฏฺกถายํ ‘อิทฺธิมา ภิกฺขุ เหฏฺาปถวิตเล ิโต กมฺมํ โกเปตี’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๓๘) พทฺธสีมายํ ทสฺสิตนโย น ทสฺสิโต’’ติ วทนฺติ.

อิทฺเจตาสํ คามสีมาทีนํ เหฏฺาปมาณทสฺสนํ สุตฺตาทิวิโรธาภาวา ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ. วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. เอวํ คหเณ จ คามสีมายํ สมฺมตา พทฺธสีมา อุปริ คามสีมํ, เหฏฺา อุทกปริยนฺตํ อรฺสีมฺจ อวตฺถรตีติ ตสฺสา อรฺสีมาปิ เขตฺตนฺติ สิชฺฌติ. ภควตา จ ‘‘สพฺพา, ภิกฺขเว, นที อสีมา’’ติอาทินา (มหาว. อฏฺ. ๑๔๗) นทิสมุทฺทชาตสฺสรา พทฺธสีมาย อเขตฺตภาเวน วุตฺตา, น ปน อรฺํ. ตสฺมา อรฺมฺปิ พทฺธสีมาย เขตฺตเมวาติ คเหตพฺพํ. ยทิ เอวํ กสฺมา ตตฺถ สา น พชฺฌตีติ? ปโยชนาภาวา. สีมาเปกฺขานนฺตรเมว สตฺตพฺภนฺตรสีมาย สมฺภวโต. ตสฺสา จ อุปริ สมฺมตาย พทฺธสีมาย สมฺเภทชฺโฌตฺถรณานุโลมโต วิปตฺติสีมา เอว สิยา. คามเขตฺเต ปน ตฺวา อคามการฺเกเทสมฺปิ อนฺโตกริตฺวา สมฺมตา กิฺจาปิ สุสมฺมตา, อคามการฺเ ภควตา วิหิตาย สตฺตพฺภนฺตรสีมายปิ อนิวตฺติโต. ตตฺถ ปน กมฺมํ กาตุํ ปวิฏฺานมฺปิ ตโต พหิ เกวลารฺเ กโรนฺตานมฺปิ อนฺตรา ตีณิ สตฺตพฺภนฺตรานิ เปตพฺพานิ, อฺถา วิปตฺติ เอว สิยาติ สพฺพถา นิรตฺถกเมว อคามการฺเ พทฺธสีมากรณนฺติ เวทิตพฺพํ.

อนฺโตนทิยํ ปวิฏฺสาขายาติ นทิยา ปถวิตลํ อาหจฺจ ิตาย สาขายปิ, ปเคว อนาหจฺจ ิตาย. ปาโรเหปิ เอเสว นโย. เอเตน สภาคํ นทิสีมํ ผุสิตฺวา ิเตนปิ วิสภาคสีมาสมฺพนฺธสาขาทินา อุทกุกฺเขปสีมาย สมฺพนฺโธ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. เอเตเนว มหาสีมํ, คามสีมฺจ ผุสิตฺวา ิเตน สาขาทินา มาฬกสีมาย สมฺพนฺโธ น วฏฺฏตีติ าปิโตติ ทฏฺพฺโพ.

อนฺโตนทิยํเยวาติ เสตุปาทานํ ตีรฏฺตํ นิวตฺเตติ. เตน อุทกุกฺเขปปริจฺเฉทโต พหิ นทิยํ ปติฏฺิตตฺเตปิ สมฺเภทาภาวํ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘พหิตีเร ปติฏฺิตา’’ติอาทิ. ยทิ หิ อุทกุกฺเขปโต พหิ อนฺโตนทิยมฺปิ ปติฏฺิตตฺเต สมฺเภโท ภเวยฺย, ตมฺปิ ปฏิกฺขิปิตพฺพํ ภเวยฺย กมฺมโกปสฺส สมานตฺตา, น จ ปฏิกฺขิตฺตํ. ตสฺมา สพฺพตฺถ อตฺตโน นิสฺสยสีมาย สมฺเภทโทโส นตฺเถวาติ คเหตพฺพํ.

อาวรเณน วาติ ทารุอาทึ นิขณิตฺวา อุทกนิวารเณน. โกฏฺฏกพนฺธเนน วาติ มตฺติกาทีหิ ปูเรตฺวา กตเสตุพนฺเธน. อุภเยนาปิ อาวรณเมว ทสฺเสติ. ‘‘นทึ วินาเสตฺวา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวติ ‘‘เหฏฺา ปาฬิ พทฺธา’’ติ, เหฏฺา นทึ อาวริตฺวา ปาฬิ พทฺธาติ อตฺโถ. ฉฑฺฑิตโมทกนฺติ อติริตฺโตทกํ. ‘‘นทึ โอตฺถริตฺวา สนฺทนฏฺานโต’’ติ อิมินา ตฬากนทีนํ อนฺตรา ปวตฺตนฏฺาเน น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. อุปฺปติตฺวาติ ตีราทิภินฺทนวเสน วิปุลา หุตฺวา. วิหารสีมนฺติ พทฺธสีมํ.

อคมนปเถติ ตทเหว คนฺตฺวา นิวตฺติตุํ อสกฺกุเณยฺเย. อรฺสีมาสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ โลกโวหารสิทฺธํ อคามการฺสีมํ สนฺธาย วทติ. ตตฺถาติ ปกติยา มจฺฉพนฺธานํ คมนปเถสุ ทีปเกสุ.

ตํ านนฺติ อาวาฏาทีนํ กตฏฺานเมว, น อกตนฺติ อตฺโถ. โลณีติ สมุทฺโททกสฺส อุปฺปตฺติเวคนินฺโน มาติกากาเรน ปวตฺตนโก.

๑๔๘. สมฺภินฺทนฺตีติ ยตฺถ จตูหิ ภิกฺขูหิ นิสีทิตุํ น สกฺกา, ตตฺตกโต ปฏฺาย ยาว เกสคฺคมตฺตมฺปิ อนฺโตสีมาย กโรนฺโต สมฺภินฺทติ. จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ ปโหนกโต ปฏฺาย ยาว สกลมฺปิ อนฺโต กโรนฺโต อชฺโฌตฺถรนฺตีติ เวทิตพฺพํ. สํสฏฺวิฏปาติ อฺมฺํ สิพฺพิตฺวา ิตมหาสาขมูลา, เอเตน อฺมฺสฺส อจฺจาสนฺนตํ ทีเปติ. สาขาย สาขํ ผุสนฺตา หิ ทูรฏฺาปิ สิยฺยุํ, ตโต เอกํสโต สมฺเภทลกฺขณํ ทสฺสิตํ น สิยาติ ตํ ทสฺเสตุํ วิฏปคฺคหณํ กตํ. เอวฺหิ ภิกฺขูนํ นิสีทิตุํ อปฺปโหนกฏฺานํ อตฺตโน สีมาย อนฺโตสีมฏฺํ กริตฺวา ปุราณวิหารํ กโรนฺโต สีมาย สีมํ สมฺภินฺทติ นาม, น ตโต ปรนฺติ ทสฺสิตเมว โหติ. พทฺธา โหตีติ โปราณกวิหารสีมํ สนฺธาย วุตฺตํ. อมฺพนฺติ อปเรน สมเยน ปุราณวิหารปริกฺเขปาทีนํ วินฏฺตฺตา อชานนฺตานํ ตํ ปุราณสีมาย นิมิตฺตภูตํ อมฺพํ. อตฺตโน สีมาย อนฺโตสีมฏฺํ กริตฺวา ปุราณวิหารสีมฏฺํ ชมฺพุํ กิตฺเตตฺวา อมฺพชมฺพูนํ อนฺตเร ยํ านํ, ตํ อตฺตโน สีมาย ปเวเสตฺวา พนฺธนฺตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ปุราณสีมาย นิมิตฺตภูตสฺส คามฏฺสฺส อมฺพรุกฺขสฺส อนฺโตสีมฏฺาย ชมฺพุยา สห สํสฏฺวิฏปตฺเตปิ สีมาย พนฺธนกาเล วิปตฺติ วา ปจฺฉา คามสีมาย สห สมฺเภโท วา กมฺมวิปตฺติ วา น โหตีติ มุขโตว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

ปเทสนฺติ สงฺฆสฺส นิสีทนปฺปโหนกปฺปเทสํ. ‘‘สีมนฺตริกํ เปตฺวา’’ติอาทินา สมฺเภทชฺโฌตฺถรณํ อกตฺวา พทฺธสีมาหิ อฺมฺํ ผุสาเปตฺวา อพฺยวธาเนน พทฺธาปิ สีมา อสีมา เอวาติ ทสฺเสติ. ตสฺมา เอกทฺวงฺคุลมตฺตาปิ สีมนฺตริกา วฏฺฏติ เอว. สา ปน ทุพฺโพธาติ อฏฺกถาสุ จตุรงฺคุลาทิกา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ทฺวินฺนํ สีมานนฺติ ทฺวินฺนํ พทฺธสีมานํ. นิมิตฺตํ โหตีติ นิมิตฺตสฺส สีมโต พาหิรตฺตา พนฺธนกาเล ตาว สมฺเภทโทโส นตฺถีติ อธิปฺปาโย. น เกวลฺจ นิมิตฺตกตฺตา เอว สงฺกรํ กโรติ, อถ โข สีมนฺตริกาย ิโต อฺโปิ รุกฺโข กโรติ เอว. ตสฺมา อปฺปมตฺติกาย สีมนฺตริกาย วฑฺฒนกา รุกฺขาทโย น วฏฺฏนฺติ เอว. เอตฺถ จ อุปริ ทิสฺสมานขนฺธสาขาทิปเวเส เอว สงฺกรโทสสฺส สพฺพตฺถ ทสฺสิตตฺตา อทิสฺสมานานํ มูลานํ ปเวเสปิ ภูมิคติกตฺตา โทโส นตฺถีติ สิชฺฌติ. สเจ ปน มูลานิปิ ทิสฺสมานาเนว ปวิสนฺติ, สงฺกโรว. ปพฺพตปาสาณา ปน ทิสฺสมานาปิ ภูมิคติกา เอว. ยทิ ปน พนฺธนกาเล เอว เอโก ถูลรุกฺโข อุภยมฺปิ สีมํ อาหจฺจ ติฏฺติ, ปจฺฉา พทฺธา อสีมา โหตีติ ทฏฺพฺพํ.

สีมาสงฺกรนฺติ สีมาสมฺเภทํ. ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ วุตฺตํ ‘‘สีมาสงฺกรํ กโรตีติ วฑฺฒิตฺวา สีมปฺปเทสํ ปวิฏฺเ ทฺวินฺนํ สีมานํ คตฏฺานสฺส ทุวิฺเยฺยตฺตา วุตฺต’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค ๓.๑๔๘), ตํ น ยุตฺตํ คามสีมายปิ สห สงฺกรํ กโรตีติ วตฺตพฺพโต. ตตฺถาปิ หิ นิมิตฺเต วฑฺฒิเต คามสีมาพทฺธสีมานํ คตฏฺานํ ทุพฺพิฺเยฺยเมว โหติ, ตตฺถ ปน อวตฺวา ทฺวินฺนํ พทฺธสีมานเมว สงฺกรสฺส วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺตสมฺพทฺธโทโสว สงฺกร-สทฺเทน วุตฺโตติ คเหตพฺพํ. ปาฬิยํ ปน นิทานวเสน ‘‘เยสํ, ภิกฺขเว, สีมา ปจฺฉา สมฺมตา, เตสํ ตํ กมฺมํ อธมฺมิก’’นฺติอาทินา (มหาว. ๑๔๘) ปจฺฉา สมฺมตาย อสีมตฺเต วุตฺเตปิ ทฺวีสุ คามสีมาสุ ตฺวา ทฺวีหิ สงฺเฆหิ สมฺเภทํ วา อชฺโฌตฺถรณํ วา กตฺวา สีมนฺตริกํ อฏฺเปตฺวา วา รุกฺขปาโรหาทิสมฺพนฺธํ อวิโยเชตฺวา วา เอกสฺมึ ขเณ กมฺมวาจานิฏฺาปนวเสน เอกโต สมฺมตานํ ทฺวินฺนํ สีมานมฺปิ อสีมตา ปกาสิตาติ เวทิตพฺพํ.

คามสีมาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อุโปสถเภทาทิกถาวณฺณนา

๑๔๙. อธมฺเมน วคฺคนฺติ เอตฺถ เอกสีมาย จตูสุ ภิกฺขูสุ วิชฺชมาเนสุ ปาติโมกฺขุทฺเทโสว อนุฺาโต, ตีสุ, ทฺวีสุ จ ปาริสุทฺธิอุโปสโถว. อิธ ปน ตถา อกตตฺตา ‘‘อธมฺเมนา’’ติ วุตฺตํ. ยสฺมา ปน ฉนฺทปาริสุทฺธิ สงฺเฆ เอว อาคจฺฉติ, น คเณ, น ปุคฺคเล, ตสฺมา ‘‘วคฺค’’นฺติ วุตฺตนฺติ.

สเจ ปน ทฺเว สงฺฆา เอกสีมาย อฺมฺํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา เอกสฺมึ ขเณ วิสุํ สงฺฆกมฺมํ กโรนฺติ, เอตฺถ กถนฺติ? เกจิ ปเนตํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ วคฺคกมฺมตฺตา. กมฺมํ กโรนฺตานฺหิ ฉนฺทปาริสุทฺธิ อฺตฺถ น คจฺฉติ ตถา วจนาภาวา, วิสุํ วิสุํ กมฺมกรณตฺถเมว สีมาย อนุฺาตตฺตา จาติ คเหตพฺพํ. วิหารสีมายํ ปน สงฺเฆ วิชฺชมาเนปิ เกนจิ ปจฺจเยน ขนฺธสีมายํ ตีสุ, ทฺวีสุ วา ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กโรนฺเตสุ กมฺมํ ธมฺเมน สมคฺคเมว ภินฺนสีมฏฺตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.

อุโปสถเภทาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปาติโมกฺขุทฺเทสกถาวณฺณนา

๑๕๐. เอวเมตํ ธารยามีติ. สุตา โข ปนายสฺมนฺเตหีติ เอตฺถ ‘‘เอวเมตํ ธารยามี’’ติ วตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺํ โข อายสฺมนฺโต นิทานํ, สุตา โข ปนายสฺมนฺเตหิ จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา’’ติอาทินา วตฺตพฺพํ. มาติกาฏฺกถายมฺปิ (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) เอวเมว วุตฺตํ. สุเตนาติ สุตปเทน.

สวรภยนฺติ วนจรกภยํ. เตนาห ‘‘อฏวิมนุสฺสภย’’นฺติ. นิทานุทฺเทเส อนิฏฺิเต ปาติโมกฺขํ นิทฺทิฏฺํ นาม น โหตีติ อาห ‘‘ทุติยาทีสุ อุทฺเทเสสู’’ติอาทิ. ตีหิปิ วิธีหีติ โอสารณกถนสรภฺเหิ. เอตฺถ จ อตฺถํ ภณิตุกามตาย วา ภณาเปตุกามตาย วา สุตฺตสฺส โอสารณํ โอสารณํ นาม. ตสฺเสว อตฺถปฺปกาสนา กถนํ นาม. เกวลํ ปาสฺเสว สเรน ภณนํ สรภฺํ นาม. สชฺฌายํ อธิฏฺหิตฺวาติ ‘‘สชฺฌายํ กโรมี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา. โอสาเรตฺวา ปน กเถนฺเตนาติ สยเมว ปาํ วตฺวา ปจฺฉา อตฺถํ กเถนฺเตน.

ปาติโมกฺขุทฺเทสกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อธมฺมกมฺมปฏิกฺโกสนาทิกถาวณฺณนา

๑๕๕. นววิธนฺติ สงฺฆคณปุคฺคเลสุ ตโย, สุตฺตุทฺเทสปาริสุทฺธิอธิฏฺานวเสน ตโย, จาตุทฺทสีปนฺนรสีสามคฺคีวเสน ตโยติ นววิธํ. จตุพฺพิธนฺติ อธมฺเมนวคฺคาทิ จตุพฺพิธํ. ทุวิธนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนิปาติโมกฺขวเสน ทุวิธํ ปาติโมกฺขํ. นววิธนฺติ ภิกฺขูนํ ปฺจ, ภิกฺขุนีนํ จตฺตาโรติ นววิธํ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ.

อธมฺมกมฺมปฏิกฺโกสนาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปกฺขคณนาทิอุคฺคหณานุชานนกถาทิวณฺณนา

๑๕๖. กติมีติ ติถิ-สทฺทาเปกฺขํ อิตฺถิลิงฺคํ ทฏฺพฺพํ.

๑๖๓. อุตุวสฺเสเยวาติ เหมนฺตคิมฺเหสุเยว.

๑๖๔. วิฺาเปตีติ เอตฺถ มนสา จินฺเตตฺวา กายวิการกรณเมว วิฺาปนนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปาฬิยํ อฺสฺส ทาตพฺพา ปาริสุทฺธีติ ปาริสุทฺธิทายเกน ปุน อฺสฺส ภิกฺขุโน สนฺติเก ทาตพฺพา. ‘‘ภูตํเยว วา สามเณรภาวํ อาโรเจตี’’ติ วุตฺตตฺตา อูนวีสติวสฺสกาเล อุปสมฺปนฺนสฺส, อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺนสิกฺขาปจฺจกฺขาตาทีนํ วา ยาว ภิกฺขุปฏิฺา วตฺตติ, ตาว เตหิ อาหฏาปิ ฉนฺทปาริสุทฺธิ อาคจฺฉติ. ยทา ปน เต อตฺตโน สามเณราทิภาวํ ปฏิชานนฺติ, ตโต ปฏฺาเยว นาคจฺฉตีติ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปาฬิยมฺปิ หิ ‘‘ทินฺนาย ปาริสุทฺธิยา สงฺฆปฺปตฺโต วิพฺภมติ…เป… ปณฺฑโก ปฏิชานาติ. ติรจฺฉานคโต ปฏิชานาติ. อุภโตพฺยฺชนโก ปฏิชานาติ, อาหฏา โหติ ปาริสุทฺธี’’ติ วุตฺตตฺตา ปณฺฑกาทีนมฺปิ ภิกฺขุปฏิฺาย วตฺตมานกาเลสุ ฉนฺทปาริสุทฺธิยา อาคมนํ สิทฺธเมว. เตนาห ‘‘เอส นโย สพฺพตฺถา’’ติ. อุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนาฏฺฏานํ ปน ปกตตฺตา อนฺตรามคฺเค อุมฺมตฺตกาทิภาเว ปฏิฺาเตปิ เตสํ สงฺฆปฺปตฺตมตฺเตเนว ฉนฺทาทิ อาคจฺฉตีติ ทฏฺพฺพํ.

‘‘ภิกฺขูนํ หตฺถปาส’’นฺติ อิมินา คณปุคฺคเลสุ ฉนฺทปาริสุทฺธิยา อนาคมนํ ทสฺเสติ. ‘‘สงฺฆปฺปตฺโต’’ติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํ. พิฬาลสงฺขลิกปาริสุทฺธีติ พิฬาลคีวาย พนฺธนสงฺขลิกสทิสา ปาริสุทฺธิ นาม, ยถา สงฺขลิกา พิฬาเล อาคจฺฉนฺเต เอว อาคจฺฉติ, น อนาคจฺฉนฺเต ตปฺปฏิพทฺธตฺตา, เอวมยํ ปาริสุทฺธิปีติ อตฺโถ. อถ วา ยถา สงฺขลิกาย ปมวลยํ ทุติยวลยํ ปาปุณาติ, น ตติยวลยํ, เอวมยมฺปีติ อธิปฺปาโย. อุปลกฺขณมตฺตฺเจตฺถ พิฬาล-คฺคหณํ ทฏฺพฺพํ.

ปกฺขคณนาทิอุคฺคหณานุชานนกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

ฉนฺททานกถาทิวณฺณนา

๑๖๕. ปาฬิยํ ‘‘สนฺติ สงฺฆสฺส กรณียานี’’ติ วตฺตพฺเพ วจนวิปลฺลาเสน ‘‘กรณีย’’นฺติ วุตฺตํ.

๑๖๗. ‘‘ตสฺส สมฺมุติทานกิจฺจํ นตฺถี’’ติ อิทํ ปาฬิยํ เอกทา สรนฺตสฺเสว สมฺมุติทานสฺส วุตฺตตฺตา เอกทา อสรนฺตสฺส สมฺมุติอภาเวปิ ตสฺส อนาคมนํ วคฺคกมฺมาย น โหตีติ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘โสปิ หตฺถปาเสว อาเนตพฺโพ’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ.

๑๖๘. สงฺฆสนฺนิปาตโต ปมํ กาตพฺพํ ปุพฺพกรณํ. สงฺฆสนฺนิปาเต กาตพฺพํ ปุพฺพกิจฺจนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปาฬิยํ โน เจ อธิฏฺเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ เอตฺถ อสฺจิจฺจ อสติยา อนาปตฺติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อุปริปิ. ยตฺถ ปน อจิตฺตกาปตฺติ อตฺถิ, ตตฺถ วกฺขาม.

๑๖๙. ‘‘ปฺตฺตํ โหตี’’ติ อิมินา ‘‘น สาปตฺติเกน อุโปสโถ กาตพฺโพ’’ติ วิสุํ ปฏิกฺเขปาภาเวปิ ยถาวุตฺตสุตฺตสามตฺถิยโต ปฺตฺตเมวาติ ทสฺเสติ. อิมินา เอว นเยน –

‘‘อฏฺานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส ยํ ตถาคโต อปริสุทฺธาย ปริสาย อุโปสถํ กเรยฺย, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยา’’ติ (จูฬว. ๓๘๖; อ. นิ. ๘.๒๐; อุทา. ๔๕) –

อาทิสุตฺตนยโต จ อลชฺชีหิปิ สทฺธึ อุโปสถกรณมฺปิ ปฏิกฺขิตฺตเมว อลชฺชินิคฺคหตฺถตฺตา สพฺพสิกฺขาปทานนฺติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ปาริสุทฺธิทานปฺาปเนนา’’ติ อิมินา สาปตฺติเกน ปาริสุทฺธิปิ น ทาตพฺพาติ ทีปิตํ โหติ. อุโภปิ ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ สภาคาปตฺติภาวํ อชานิตฺวา เกวลํ อาปตฺตินาเมเนว เทเสนฺตสฺส ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺส อจิตฺตกเมว ทุกฺกฏํ โหตีติ วทนฺติ. ยถา สงฺโฆ สภาคาปตฺตึ อาปนฺโน ตฺตึ เปตฺวา อุโปสถํ กาตุํ ลภติ, เอวํ ตโยปิ ‘‘สุณนฺตุ เม, อายสฺมนฺตา, อิเม ภิกฺขู สภาคํ อาปตฺตึ อาปนฺนา’’ติอาทินา วุตฺตนยานุสาเรเนว คณตฺตึ เปตฺวา ทฺวีหิ อฺมฺํ อาโรเจตฺวา อุโปสถํ กาตุํ วฏฺฏติ. เอเกน ปน สาปตฺติเกน ทูรํ คนฺตฺวาปิ ปฏิกาตุเมว วฏฺฏติ, อสมฺปาปุณนฺเตน ‘‘ภิกฺขุํ ลภิตฺวา ปฏิกริสฺสามี’’ติ อุโปสโถ กาตพฺโพ, ปฏิกริตฺวา จ ปุน อุโปสโถ กตฺตพฺโพ.

ฉนฺททานกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

อนาปตฺติปนฺนรสกาทิกถาวณฺณนา

๑๗๒. เกนจิ ๖๓ กรณีเยน คนฺตฺวาติ สีมาปริจฺเฉทโต พหิภูตํ คามํ วา อรฺํ วา คนฺตฺวาติ อตฺโถ. เอเตเนว อุโปสถตฺติยา ปนกาเล สมคฺคา เอว เต ตฺตึ เปสุนฺติ สิทฺธํ. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘อุทฺทิฏฺํ สุอุทฺทิฏฺ’’นฺติ สพฺพปนฺนรสเกสุปิ วุตฺตํ. วคฺคา สมคฺคสฺิโนติอาทิ ปน ตฺติยา นิฏฺิตาย ‘‘กึ สงฺฆสฺส ปุพฺพกิจฺจ’’นฺติอาทีนํ (มหาว. ๑๓๔) วจนกฺขเณ พหิคตานํ ภิกฺขูนํ สีมาย ปวิฏฺตฺตา ภิกฺขู ตสฺมึ ขเณ วคฺคา โหนฺตีติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘เตสํ สีมํ โอกฺกนฺตตฺตา วคฺคา’’ติอาทิ, เอเตน ปาราชิกุทฺเทสาทิกฺขเณปิ วคฺคสฺีนํ อุทฺทิสนฺตานํ อาปตฺติ เอว, ตฺติยา ปน ปุพฺเพ นิฏฺิตตฺตา กมฺมโกโป นตฺถีติ ทสฺสิตเมว โหติ. เอวํ อุปริปิ สพฺพวาเรสุ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ.

เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘สพฺพาย วุฏฺิตาย…เป… เตสํ สนฺติเก ปาริสุทฺธิ อาโรเจตพฺพา’’ติ (มหาว. ๑๗๔) วุตฺตตฺตา พหิสีมาคตาย ปริสาย เตสุ ยสฺส กสฺสจิ สนฺติเก อนธิฏฺิเตหิ ปาริสุทฺธึ อาโรเจตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ.

อนาปตฺติปนฺนรสกาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ลิงฺคาทิทสฺสนกถาทิวณฺณนา

๑๗๙. อฺาตกํ นาม อทิฏฺปุพฺพนฺติ อาห ‘‘อฺเสํ สนฺตก’’นฺติ. อฺเสนฺติ อตฺตนา อทิฏฺปุพฺพานํ. นานาสํวาสกภาวนฺติ ลทฺธินานาสํวาสกภาวํ.

๑๘๐. ปาฬิยํ อภิวิตรนฺติ สมานสํวาสกาภาวํ นิจฺฉินนฺติ.

๑๘๑. อุโปสถการกาติ สงฺฆุโปสถการกา. เตเนว ‘‘อฺตฺร สงฺเฆนา’’ติ วุตฺตํ. สงฺฆุโปสถฏฺานโต หิ คจฺฉนฺเตน อตฺตจตุตฺเถเนว คนฺตพฺพํ, ติณฺณํ ภิกฺขูนํ นิสินฺนฏฺานโต ปน คจฺฉนฺเตน เอเกน ภิกฺขุนาปิ สห คนฺตุมฺปิ วฏฺฏติ. ปาฬิยํ ‘‘อภิกฺขุโก อาวาโส’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, สงฺฆุโปสถฏฺานโต คณปุคฺคเลหิ สภิกฺขุโกปิ อาวาโส น คนฺตพฺโพ ‘‘อฺตฺร สงฺเฆนา’’ติ วุตฺตตฺตาติ วทนฺติ. อุโปสถํ กโรนฺตีติ สงฺฆุโปสถํ วา คณุโปสถํ วา. ‘‘ตสฺส สนฺติก’’นฺติ อิทํ คณุโปสถฏฺานโต คจฺฉนฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, อฺถา ‘‘สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน อตฺตจตุตฺเถน วา’’ติ วจเนน วิรุชฺฌนโต. อารฺเกนาติ เอกจารินา. อุโปสถนฺตราโยติ อตฺตโน อุโปสถนฺตราโย.

๑๘๓. ปาฬิยํ ภิกฺขุนิยา นิสินฺนปริสายาติอาทีสุ ภิกฺขุนิยาติอาทิ กรณตฺเถ สามิวจนํ.

ลิงฺคาทิทสฺสนกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

อุโปสถกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๓. วสฺสูปนายิกกฺขนฺธโก

วสฺสูปนายิกอนุชานนกถาทิวณฺณนา

๑๘๔. วสฺสูปนายิกกฺขนฺธเก อปรสฺมึ ทิวเสติ ทุติเย ปาฏิปททิวเส.

๑๘๕. อฺตฺถ อรุณํ อุฏฺาปเนน วาติ สาเปกฺขสฺส อกรณีเยน คนฺตฺวา อฺตฺถ อรุณํ อุฏฺาปเนน วา. ปริหานีติ คุณปริหานิ.

๑๘๗. ปาฬิยํ สตฺตาหํ สนฺนิวตฺโต กาตพฺโพติ สกลํ สตฺตาหํ พหิ เอว อวีตินาเมตฺวา สตฺตาหปริโยสานภูตํ อรุณุฏฺานกาลํ ปุน วิหาเรว สมฺพนฺธวเสน สตฺตาหํ วิหาเร สนฺนิวตฺตํ กาตพฺพํ. สตฺตาหปริโยสานกาโล หิ อิธ สตฺตาห-สทฺเทน วุตฺโต, ตทเปกฺขาย จ ‘‘สนฺนิวตฺโต’’ติ ปุลฺลิงฺเคน วุตฺตํ. ตีณิ ปริหีนานีติ ภิกฺขุนีนํ วจฺจกุฏิอาทีนํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ปริหีนานิ.

๑๘๙. น ปลุชฺชตีติ อฺเสํ อปฺปคุณตฺตา, มม จ มรเณน น วินสฺสติ.

วสฺสูปนายิกอนุชานนกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปหิเตเยวอนุชานนกถาวณฺณนา

๑๙๙. ภิกฺขูหิ สทฺธึ วสนกปุริโสติ อนฺคติโกติ ทสฺเสติ. คนฺตพฺพนฺติ สงฺฆกรณีเยน อปฺปหิเตปิ คนฺตพฺพํ. เอตฺถ จ อนุปาสเกหิปิ สาสนภาวํ าตุกาเมหิ ปหิเต เตสํ ปสาทวฑฺฒึ สมฺปสฺสนฺเตหิปิ สตฺตาหกรณีเยน คนฺตุํ วฏฺฏตีติ คเหตพฺพํ.

รตฺติจฺเฉทวินิจฺฉโยติ สตฺตาหกรณีเยน คนฺตฺวา พหิทฺธา อรุณุฏฺาปนสงฺขาตสฺส รตฺติจฺเฉทสฺส วินิจฺฉโย. คนฺตุํ วฏฺฏตีติ อนฺโตอุปจารสีมายํ ิเตเนว สตฺตาหกรณียนิมิตฺตํ สลฺลกฺเขตฺวา อิมินา นิมิตฺเตน คนฺตฺวา ‘‘อนฺโตสตฺตาเห อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏติ. ปุริมกฺขเณ อาโภคํ กตฺวา คมนกฺขเณ วิสฺสริตฺวา คเตปิ โทโส นตฺถิ ‘‘สกรณีโย ปกฺกมตี’’ติ (มหาว. ๒๐๗) วุตฺตตฺตา. สพฺพถา ปน อาโภคํ อกตฺวา คตสฺส วสฺสจฺเฉโทติ วทนฺติ. โย ปน สตฺตาหกรณียนิมิตฺตาภาเวปิ ‘‘สตฺตาหพฺภนฺตเร อาคมิสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา คนฺตฺวา สตฺตาหพฺภนฺตเร อาคจฺฉติ, ตสฺส อาปตฺติเยว, วสฺสจฺเฉโท นตฺถิ สตฺตาหสฺส สนฺนิวตฺตตฺตาติ วทนฺติ. วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. ภณฺฑกนฺติ จีวรภณฺฑํ. สมฺปาปุณิตุํ น สกฺโกติ, วฏฺฏตีติ ตทเหว อาคมเน สอุสฺสาหตฺตา วสฺสจฺเฉโท วา อาปตฺติ วา น โหตีติ อธิปฺปาโย. อาจริยนฺติ อคิลานมฺปิ นิสฺสยาจริยฺจ ธมฺมาจริยฺจ, ปเคว อุปสมฺปทาจริยอุปชฺฌาเยสุ. วทติ, วฏฺฏตีติ สตฺตาหาติกฺกเม อาปตฺติอภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, วสฺสจฺเฉโท ปน โหติ เอว.

ปหิเตเยวอนุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อนฺตราเยอนาปตฺติวสฺสจฺเฉทกถาวณฺณนา

๒๐๐. ปาฬิยํ คณฺหึสูติ คเหตฺวา ขาทึสุ. ปริปาตึสูติ ปลาเปสุํ, อนุพนฺธึสูติ อตฺโถ.

๒๐๑. สตฺตาหวาเรน อรุโณ อุฏฺาเปตพฺโพติ เอตฺถ ฉทิวสานิ พหิทฺธา วีตินาเมตฺวา สตฺตเม ทิวเส ปุรารุณา เอว อนฺโตอุปจารสีมาย ปวิสิตฺวา อรุณํ อุฏฺาเปตฺวา ปุนทิวเส สตฺตาหํ อธิฏฺาย คนฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เกจิ ปน ‘‘สตฺตเม ทิวเส อาคนฺตฺวา อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวา ตทเหว ทิวสภาเคปิ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ‘‘อรุโณ อุฏฺาเปตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา. สตฺตเม ทิวเส ตตฺถ อรุณุฏฺาปนเมว หิ สนฺธาย ปาฬิยมฺปิ ‘‘สตฺตาหํ สนฺนิวตฺโต กาตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวา คจฺฉนฺโต อนฺโต อปฺปวิสิตฺวา พหิทฺธาว สตฺตาหํ วีตินาเมนฺเตน สมุจฺฉินฺนวสฺโส เอว ภวิสฺสติ อรุณสฺส พหิ เอว อุฏฺาปิตตฺตา. อิตรถา ‘‘อรุโณ อุฏฺาเปตพฺโพ’’ติ วจนํ นิรตฺถกํ สิยา ‘‘สตฺตาหวาเรน อนฺโตวิหาเร ปวิสิตฺวา อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวาปิ คนฺตพฺพ’’นฺติ วตฺตพฺพโต. อฺเสุ จ าเนสุ อรุณุฏฺาปนเมว วุจฺจติ. วกฺขติ หิ จีวรกฺขนฺธเก ‘‘เอกสฺมึ วิหาเร วสนฺโต อิตรสฺมึ สตฺตาหวาเรน อรุณเมว อุฏฺาเปตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๖๔).

อถาปิ ยํ เต วเทยฺยุํ ‘‘สตฺตเม ทิวเส ยทา กทาจิ ปวิฏฺเน ตํทิวสนิสฺสิโต อตีตอรุโณ อุฏฺาปิโต นาม โหตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย อฏฺกถายํ วุตฺต’’นฺติ, ตํ สทฺทคติยาปิ น สเมติ. น หิ อุฏฺิเต อรุเณ ปจฺฉา ปวิฏฺโ ตสฺส ปโยชโก อุฏฺาปโก ภวิตุมรหติ. ยทิ ภเวยฺย, วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปนสฺส อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวา ตทเหว สตฺตาหกรณีเยน ปกฺกนฺตสฺสาปีติ เอตฺถ ‘‘อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวา’’ติ วจนํ วิรุชฺเฌยฺย, เตนปิ ตํทิวสสนฺนิสฺสิตสฺส อรุณสฺส อุฏฺาปิตตฺตา. อารฺกสฺสาปิ หิ ภิกฺขุโน สายนฺหสมเย องฺคยุตฺตํ อรฺฏฺานํ คนฺตฺวา ตทา เอว นิวตฺตนฺตสฺส อรุโณ อุฏฺาปิโต ธุตงฺคฺจ วิโสธิตํ สิยา, น เจตํ ยุตฺตํ อรุณุคฺคมนกาเล เอว อรุณุฏฺาปนสฺส วุตฺตตฺตา. วุตฺตฺหิ ‘‘กาลสฺเสว ปน นิกฺขมิตฺวา องฺคยุตฺเต าเน อรุณํ อุฏฺาเปตพฺพํ. สเจ อรุณุฏฺานเวลายํ เตสํ อาพาโธ วฑฺฒติ, เตสํ เอว กิจฺจํ กาตพฺพํ, น ธุตงฺควิสุทฺธิเกน ภวิตพฺพ’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ๑.๓๑). ตถา ปาริวาสิกาทีนมฺปิ อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวา วตฺตํ นิกฺขิปนฺตานํ รตฺติจฺเฉโท วุตฺโต. ‘‘อุคฺคเต อรุเณ นิกฺขิปิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๙๗) หิ วุตฺตํ. สหเสยฺยสิกฺขาปเทปิ อนุปสมฺปนฺเนหิ สห นิวุตฺถภาวปริโมจนตฺถํ ‘‘ปุรารุณา นิกฺขมิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวํ จีวรวิปฺปวาสาทีสุ จ สพฺพตฺถ รตฺติปริโยสาเน อาคามิอรุณวเสเนว อรุณุฏฺาปนํ ทสฺสิตํ, น อตีตารุณวเสน. ตสฺมา วุตฺตนเยเนเวตฺถ อรุณุฏฺาปนํ เวทิตพฺพํ อฺถา วสฺสจฺเฉทตฺตา.

ยํ ปน วสฺสํ อุปคตสฺส ตทเหว อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวา สกรณียสฺส ปกฺกมนวจนํ, ตํ วสฺสํ อุปคตกาลโต ปฏฺาย ยทา กทาจิ นิมิตฺเต สติ คมนสฺส อนุฺาตตฺตา ยุตฺตํ, น ปน สตฺตาหวาเรน คตสฺส อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวา ตทเหว คมนํ ‘‘อรุโณ อุฏฺาเปตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา เอว. ยถา วา ‘‘สตฺตาหํ อนาคตาย ปวารณาย สกรณีโย ปกฺกมติ, อาคจฺเฉยฺย วา โส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ตํ อาวาสํ, น วา อาคจฺเฉยฺยา’’ติอาทินา (มหาว. ๒๐๗) ปจฺฉิมสตฺตาเห อนาคมเน อนุฺาเตปิ อฺสตฺตาเหสุ น วฏฺฏติ. เอวํ ปมสตฺตาเห อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวา คมเน อนุฺาเตปิ ตโต ปเรสุ สตฺตาเหสุ อาคตสฺส อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวา คมนํ น วฏฺฏตีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. อิธ อาหฏนฺติ วิหารโต พหิ อาคตฏฺาเน อานีตํ.

อนฺตราเยอนาปตฺติวสฺสจฺเฉทกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

วชาทีสุ วสฺสูปคมนกถาวณฺณนา

๒๐๓. อุปคนฺตุํ ๖๘ น วฏฺฏตีติ กุฏิกาทีนํ อภาเวน ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ เอวํ วจีเภทํ กตฺวา อุปคนฺตุํ น วฏฺฏติ.

๒๐๔. ปาฬิยํ ปิสาจิลฺลิกาติ ปิสาจทารกา. ปวิสนทฺวารํ โยเชตฺวาติ สกวาฏทฺวารํ กตฺวา. รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวาติ สุสิรฏฺานสฺส อุปริภาคํ ฉินฺทิตฺวา. ขาณุมตฺถเกติ สุสิรขาณุมตฺถเก. ฏงฺกิตมฺโจ นาม ทีเฆ มฺจปาเท วิชฺฌิตฺวา อฏนิโย ปเวเสตฺวา กโต, โส เหฏฺุปริยวเสน ปฺตฺโตปิ ปุริมสทิโสว โหติ, ตํ สุสาเน, เทวตาาเน จ เปนฺติ. จตุนฺนํ ปาสาณานํ อุปริ ปาสาณผลเก อตฺถริตฺวา กตเคหมฺปิ ‘‘ฏงฺกิตมฺโจ’’ติ วุจฺจติ.

วชาทีสุวสฺสูปคมนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อธมฺมิกกติกาทิกถาวณฺณนา

๒๐๕. มหาวิภงฺเคติ จตุตฺถปาราชิกวณฺณนายํ. ปรโต เสนาสนกฺขนฺธเกปิ อธมฺมิกํ กติกวตฺตํ อาวิ ภวิสฺสติ เอว.

๒๐๗. ยสฺมา นานาสีมายํ ทฺวีสุ อาวาเสสุ วสฺสํ อุปคจฺฉนฺตสฺส ‘‘ทุติเย วสิสฺสามี’’ติ อุปจารโต นิกฺขนฺตมตฺเต ปโม เสนาสนคฺคาโห ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘ตสฺส, ภิกฺขเว, ภิกฺขุโน ปุริมิกา จ น ปฺายตี’’ติ ปมํ เสนาสนคฺคาหํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทุติเย เสนาสนคฺคาเห ปน ปุริมิกา ปฺายเตว, ตตฺเถว เตมาสํ วสนฺโต ปุริมวสฺสํวุตฺโถ เอว โหติ, ตโต วา ปน ทุติยทิวสาทีสุ ‘‘ปมเสนาสเน วสิสฺสามี’’ติ อุปจาราติกฺกเม ปุริมิกาปิ น ปฺายตีติ ทฏฺพฺพํ.

๒๐๘. ปาฬิยํ ‘‘โส สตฺตาหํ อนาคตาย ปวารณาย สกรณีโย ปกฺกมตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปวารณาทิวเสปิ สตฺตาหกรณียํ วินา คนฺตุํ น วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ. โกมุทิยา จาตุมาสินิยาติ ปจฺฉิม-กตฺติกปุณฺณมาย. สา หิ ตสฺมึ กาเล กุมุทานํ อตฺถิตาย โกมุที, จตุนฺนํ วสฺสิกมาสานํ ปริโยสานตฺตา จาตุมาสินีติ จ วุจฺจติ.

อธมฺมิกกติกาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

วสฺสูปนายิกกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๔. ปวารณากฺขนฺธโก

อผาสุวิหารกถาทิวณฺณนา

๒๐๙. ปวารณากฺขนฺธเก ปาฬิยํ ปิณฺฑาย ปฏิกฺกเมยฺยาติ ปิณฺฑาย จริตฺวา ปฏิกฺกเมยฺย. อวกฺการปาตินฺติ อติเรกปิณฺฑปาตปนกํ เอกํ ภาชนํ. อวิสยฺหนฺติ อุกฺขิปิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ. วิลงฺฆนํ อุกฺขิปนํ วิลงฺโฆ, โส เอว วิลงฺฆโก, หตฺเถหิ วิลงฺฆโก หตฺถวิลงฺฆโกติ อาห ‘‘หตฺถุกฺเขปเกนา’’ติ. อถ วา วิลงฺฆเกน อุกฺเขปเกน หตฺเถนาติปิ อตฺโถ, อฺมฺํ สํสิพฺพิตหตฺเถหีติ วุตฺตํ โหติ.

๒๑๓. สเจ ปน วุฑฺฒตโร โหตีติ ปวารณาทายโก ภิกฺขุ วุฑฺฒตโร โหติ. เอวฺหิ เตน ตสฺสตฺถาย ปวาริตํ โหตีติ เอตฺถ เอวํ เตน อปฺปวาริโตปิ ตสฺส สงฺฆปฺปตฺติมตฺเตน สงฺฆปวารณากมฺมํ สมคฺคกมฺมเมว โหตีติ ทฏฺพฺพํ. เตน จ ภิกฺขุนาติ ปวารณาทายเกน ภิกฺขุนา.

๒๓๔. พหูปิ สมานวสฺสา เอกโต ปวาเรตุํ ลภนฺตีติ เอกสฺมึ สํวจฺฉเร ลทฺธูปสมฺปทตาย สมานุปสมฺปนฺนวสฺสา สพฺเพ เอกโต ปวาเรตุํ ลภนฺตีติ อตฺโถ.

๒๓๗. ปาฬิยํ มิจฺฉาทิฏฺีติ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทิ (ที. นิ. ๑.๑๗๑; ม. นิ. ๑.๔๔๕; ๒.๙๔, ๙๕, ๒๒๕; ๓.๙๑, ๑๑๖, ๑๓๖; สํ. นิ. ๓.๒๑๐; ธ. ส. ๑๒๒๑) นยปฺปวตฺตา. อนฺตคฺคาหิกาติ สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาตสฺส อนฺตสฺส คาหิกา. ยํ โข ตฺวนฺติอาทีสุ ยํ ปวารณํ เปสิ, ตํ ทิฏฺเน เปสีติ ตํ-สทฺทํ อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺพํ.

๒๓๙. วตฺถุํ ปกาเสนฺโตติ ปุคฺคเล ปริสงฺกุปฺปตฺติยา นิมิตฺตภูตํ วตฺถุมตฺตํเยว สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ ปน วตฺถุํ สนฺธาย ‘‘ปุคฺคโล ปฺายติ, น วตฺถู’’ติ อาห, น ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ยทิ ปน ตสฺส ภิกฺขุโน วสนฏฺาเน โปกฺขรณิโต มจฺฉคฺคหณาทิ ทิสฺเสยฺย, ตทา ‘‘วตฺถุ จ ปุคฺคโล จ ปฺายตี’’ติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย. เตนาห ‘‘ปุริมนเยเนว โจเรหี’’ติอาทิ. ภิกฺขุโน สรีเร มาลาคนฺธฺจ อริฏฺคนฺธฺจ ทิสฺวา เอวํ ‘‘วตฺถุ จ ปุคฺคโล จ ปฺายตี’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

อผาสุวิหารกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

ภณฺฑนการกวตฺถุกถาวณฺณนา

๒๔๐. ทฺเว จาตุทฺทสิกา โหนฺตีติ ตติยปกฺเข จาตุทฺทสิยา สทฺธึ ทฺเว จาตุทฺทสิกา โหนฺติ. ‘‘ภณฺฑนการกานํ เตรเส วา จาตุทฺทเส วา อิเม ปนฺนรสีปวารณํ ปวาเรสฺสนฺตี’’ติ อิมินา ยถาสกํ อุโปสถกรณทิวสโต ปฏฺาย ภิกฺขูนํ จาตุทฺทสีปนฺนรสีโวหาโร, น จนฺทคติสิทฺธิยา ติถิยา วเสนาติ ทสฺเสติ. กิฺจาปิ เอวํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ราชูนํ อนุวตฺติตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๘๖) วจนโต ปเนตฺถ โลกิยานํ ติถึ อนุวตฺตนฺเตหิปิ อตฺตโน อุโปสถกฺกเมน จาตุทฺทสึ ปนฺนรสึ วา, ปนฺนรสึ จาตุทฺทสึ วา กโรนฺเตเหว อนุวตฺติตพฺพํ, น ปน โสฬสมทิวสํ วา เตรสมทิวสํ วา อุโปสถทิวสํ กโรนฺเตหิ. เตเนว ปาฬิยมฺปิ ‘‘ทฺเว ตโย อุโปสเถ จาตุทฺทสิเก กาตุ’’นฺติ วุตฺตํ. อฺถา ทฺวาทสิยํ, เตรสิยํ วา อุโปสโถ กาตพฺโพติ วตฺตพฺพโต. ‘‘สกึ ปกฺขสฺส จาตุทฺทเส, ปนฺนรเส วา’’ติอาทิวจนมฺปิ อุปวุตฺถกฺกเมเนว วุตฺตํ, น ติถิกฺกเมนาติ คเหตพฺพํ.

ภณฺฑนการกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปวารณาสงฺคหกถาวณฺณนา

๒๔๑. ‘‘ปวาเรตฺวา ปน อนฺตราปิ จาริกํ ปกฺกมิตุํ ลภนฺตี’’ติ อิมินา ปวารณาสงฺคเห กเต อนฺตรา ปกฺกมิตุกามา สงฺฆํ สนฺนิปาตาเปตฺวา ปวาเรตุํ ลภนฺตีติ ทสฺเสติ.

ปวารณาสงฺคหกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปวารณากฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๕. จมฺมกฺขนฺธโก

โสณโกฬิวิสกถาทิวณฺณนา

๒๔๒. จมฺมกฺขนฺธเก อุณฺณปาวารณนฺติ อุภโต โลมานิ อุฏฺาเปตฺวา กตํ อุณฺณมยํ ปาวารณํ, อุภโต กปฺปาสปิจุํ อุฏฺาเปตฺวา วีตปาวาโรปิ อตฺถิ, ตโต นิวตฺตนตฺถํ ‘‘อุณฺณปาวารณ’’นฺติ วุตฺตํ.

อฑฺฒจนฺทปาสาเณติ โสปานมูเล อุปฑฺฒํ อนฺโต ปเวเสตฺวา ปิเต อฑฺฒปาสาเณ. ปาฬิยํ วิหารปจฺฉายายนฺติ วิหารปจฺจนฺเต ฉายาย, วิหารสฺส วฑฺฒมานจฺฉายายนฺติปิ วทนฺติ.

๒๔๓. โภคาติ อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. อจฺจายตาติ อติอายตา ขรมุจฺฉนา. สรวตีติ มธุรสรสํยุตฺตา. อติสิถิลา มนฺทมุจฺฉนา. วีริยสมถนฺติ วีริยสมฺปยุตฺตสมถํ. ตตฺถ จ นิมิตฺตํ คณฺหาหีติ ตสฺมิฺจ สมภาเว สติ ยํ อาทาเส มุขนิมิตฺตํ วิย นิมิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ตํ สมถนิมิตฺตํ, วิปสฺสนานิมิตฺตํ, มคฺคนิมิตฺตํ, ผลนิมิตฺตฺจ คณฺหาหิ นิพฺพตฺเตหีติ, เอวมสฺส อรหตฺตปริโยสานํ กมฺมฏฺานํ กถิตํ.

๒๔๔. ฉานานีติ ฉ การณานิ. อธิมุตฺโตติ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิโต. เนกฺขมฺมาธิมุตฺโตติอาทิ สพฺพํ อรหตฺตวเสน วุตฺตํ. อรหตฺตฺหิ สพฺพกิเลเสหิ นิกฺขนฺตตฺตา เนกฺขมฺมํ, เตเหว จ ปวิวิตฺตตฺตา ปวิเวโก, พฺยาปชฺชาภาวโต อพฺยาปชฺชํ, อุปาทานสฺส ขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา อุปาทานกฺขโย, ตณฺหกฺขยนฺเต อุปฺปนฺนตฺตา ตณฺหกฺขโย, สมฺโมหาภาวโต อสมฺโมโหติ จ วุจฺจติ.

เกวลํ สทฺธามตฺตกนฺติ เกวลํ ปฏิเวธปฺาย อสมฺมิสฺสํ สทฺธามตฺตกํ. ปฏิจยนฺติ ปุนปฺปุนํ กรเณน วฑฺฒึ. วีตราคตฺตาติ มคฺคปฏิเวเธน ราคสฺส วิคตตฺตา เอว เนกฺขมฺมสงฺขาตํ อรหตฺตํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา สจฺฉิกตฺวา ิโต โหติ. เสสปเทสุปิ เอเสว นโย. ปวิเวกาธิมุตฺโตติ ‘‘ปวิเวเก อธิมุตฺโต อห’’นฺติ เอวํ อรหตฺตํ พฺยากโรตีติ อตฺโถ.

สีลพฺพตปรามาสนฺติ สีลฺจ วตฺจ ปรามสิตฺวา คหิตคฺคหณมตฺตํ. สารโต ปจฺจาคจฺฉนฺโตติ สารภาเวน ชานนฺโต. อพฺยาปชฺชาธิมุตฺโตติ อพฺยาปชฺชํ อรหตฺตํ พฺยากโรติ.

อมิสฺสีกตนฺติ อมิสฺสกตํ. กิเลสา หิ อารมฺมเณน สทฺธึ จิตฺตํ มิสฺสํ กโรนฺติ, เตสํ อภาวา อมิสฺสีกตํ. ภุสา วาตวุฏฺีติ พลววาตกฺขนฺโธ.

อุปาทานกฺขยสฺส จาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. ทิสฺวา อายตนุปฺปาทนฺติ จกฺขาทิอายตนานํ อุปฺปาทฺจ วยฺจ ทิสฺวา. จิตฺตํ วิมุจฺจตีติ อิมาย วิปสฺสนาปฏิปตฺติยา ผลสมาปตฺติวเสน จิตฺตํ วิมุจฺจติ.

โสณโกฬิวิสกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

ทิคุณาทิอุปาหนปฏิกฺเขปกถาวณฺณนา

๒๔๕. สกฏวาเหติ ทฺวีหิ สกเฏหิ ปริจฺฉินฺเน วาเห. ‘‘วาเห’’ติ พหุวจนสฺส หิรฺวิเสสนตฺเตปิ สามฺาเปกฺขาย ‘‘หิรฺ’’นฺติ เอกวจนํ กตํ.

๒๔๖. อทฺทาริฏฺกวณฺณาติ อลฺลาริฏฺผลวณฺณา, ตินฺตกากปกฺขวณฺณาติปิ วทนฺติ. รชนนฺติ อุปลิตฺตํ นีลาทิวณฺณํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘โจฬเกน ปุฺฉิตฺวา’’ติ. ตฺหิ ตถา ปุฺฉิเต วิคจฺฉติ. ยํ ปน จมฺมสฺส ทุคฺคนฺธาปนยนตฺถํ กาฬรตฺตาทิรชเนหิ รฺชิตตฺตา กาฬรตฺตาทิวณฺณํ โหติ, ตํ โจฬาทีหิ อปเนตุํ น สกฺกา จมฺมคติกเมว, ตสฺมา ตํ วฏฺฏตีติ ทฏฺพฺพํ.

ขลฺลกนฺติ สพฺพปณฺหิปิธานจมฺมํ, อปริคฬนตฺถํ ปณฺหิอุปริภาเค อปิธาย อาโรปนพนฺธนมตฺตํ วฏฺฏติ. วิจิตฺราติ สณฺานโต วิจิตฺรปฏา อธิปฺเปตา, น วณฺณโต สพฺพโส อปเนตพฺเพสุ ขลฺลกาทีสุ ปวิฏฺตฺตา. พิฬาลสทิสมุขตฺตา มหาอุลูกา ‘‘ปกฺขิพิฬาลา’’ติ วุจฺจติ, เตสํ จมฺมํ นาม ปกฺขโลมเมว.

ทิคุณาทิอุปาหนปฏิกฺเขปกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อชฺฌาราเมอุปาหนปฏิกฺเขปกถาทิวณฺณนา

๒๕๑. อุณฺณาหิ กตปาทุกาติ เอตฺถ อุณฺณามยกมฺพเลหิ กตา ปาทุกา สงฺคยฺหนฺติ.

๒๕๓. คงฺคามหกีฬิกายาติ คงฺคามเห กีฬิกาย. ตตฺถ หิ อิตฺถิปุริสา ยาเนหิ อุทกกีฬํ คจฺฉนฺติ. ปีกสิวิกนฺติ ผลกาทินา กตํ ปีกยานํ. ปฏโปตลิกํ อนฺโทลิกา. สพฺพมฺปิ ยานํ อุปาหเนนปิ คนฺตุํ อสมตฺถสฺส คิลานสฺส อนุฺาตํ.

๒๕๔. วาฬรูปานีติ อาหริมานิ วาฬรูปานิ. จตุรงฺคุลาธิกานีติ อุทฺทโลมีเอกนฺตโลมีหิ วิเสสทสฺสนํ. จตุรงฺคุลโต หิ อูนานิ กิร อุทฺทโลมีอาทีสุ ปวิสนฺติ. วานจิตฺโร อุณฺณามยตฺถรโณติ นานาวณฺเณหิ อุณฺณามยสุตฺเตหิ ภิตฺติจฺเฉทาทิวเสน วายิตฺวา กตจิตฺตตฺถรโณ. ฆนปุปฺผโกติ พหลราโค. ปกติตูลิกาติ ตูลปุณฺณา ภิสิ. วิกติกาติ สีหรูปาทิวเสน วานจิตฺราว คยฺหติ. อุทฺทโลมีติ ‘‘อุภโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณ’’นฺติ ทีฆนิกายฏฺกถายํ วุตฺตํ. โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยนฺติ โกสิยสุตฺตานํ อนฺตรา สุวณฺณมยสุตฺตานิ ปเวเสตฺวา วีตํ. สุวณฺณสุตฺตํ กิร ‘‘กฏฺฏิสฺสํ, กสฏ’’นฺติ จ วุจฺจติ. เตเนว ‘‘โกเสยฺยกสฏมย’’นฺติ อาจริย-ธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตนฺติ วทนฺติ. รตนปริสิพฺพิตนฺติ สุวณฺณลิตฺตํ. สุทฺธโกเสยฺยนฺติ รตนปริสิพฺพนรหิตํ.

อชินมิคจมฺมานํ อติสุขุมตฺตา ทุปฏฺฏติปฏฺฏานิ กตฺวา สิพฺพนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘อชินปฺปเวณี’’ติ. รตฺตวิตาเนนาติ สพฺพรตฺเตน วิตาเนน. ยํ ปน นานาวณฺณํ วานจิตฺตํ วา เลปจิตฺตํ วา, ตํ วฏฺฏติ. อุภโตโลหิตกูปธาเนปิ เอเสว นโย. ‘‘จิตฺรํ วา’’ติ อิทํ ปน สพฺพถา กปฺปิยตฺตา วุตฺตํ, น ปน อุภโตอุปธาเนสุ อกปฺปิยตฺตา. น หิ โลหิตก-สทฺโท จิตฺเต วตฺตติ, ปฏลิคฺคหเณเนว จิตฺตกสฺสปิ อตฺถรณสฺส สงฺคเหตพฺพปฺปสงฺคโต, กาสาวํ ปน โลหิตกโวหารํ น คจฺฉติ. ตสฺมา วิตาเนปิ อุภโตอุปธาเนปิ วฏฺฏติ. สเจ ปมาณยุตฺตนฺติอาทิ อฺปฺปมาณาติกฺกนฺตสฺส พิพฺโพหนสฺส ปฏิกฺขิตฺตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น ปน อุจฺจาสยนมหาสยนภาวทสฺสนตฺถํ ตถา อวุตฺตตฺตา. ตํ ปน อุปธานํ อุโปสถิกานํ คหฏฺานํ วฏฺฏติ. อุจฺจาสยนมหาสยนเมว หิ ตทา เตสํ น วฏฺฏติ. ทีฆนิกายฏฺกถาทีสุ กิฺจาปิ ‘‘เปตฺวา ตูลิกํ สพฺพาเนว โคนกาทีนิ รตนปริสิพฺพิตานิ วฏฺฏนฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, วินยฏฺกถาเยว กปฺปิยากปฺปิยภาเว ปมาณนฺติ คเหตพฺพํ.

อชฺฌาราเมอุปาหนปฏิกฺเขปกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

คิหิวิกตานุฺาตาทิกถาวณฺณนา

๒๕๖. อภินิสฺสายาติ อปสฺสาย. วิสุกายิกวิปฺผนฺทิตานนฺติ ปฏิปกฺขภูตานํ ทิฏฺิจิตฺตวิปฺผนฺทิตานนฺติ อตฺโถ.

๒๕๗. ยตินฺทฺริยนฺติ มนินฺทฺริยวเสน สฺตินฺทฺริยํ.

๒๕๘. ปาฬิยํ อฏฺกวคฺคิกานีติ สุตฺตนิปาเต (สุ. นิ. ๗๗๒ อาทโย) อฏฺกวคฺคภูตานิ โสฬส สุตฺตานิ. เอวํ จิรํ อกาสีติ เอวํ จิรกาลํ ปพฺพชฺชํ อนุปคนฺตฺวา อคารมชฺเฌ เกน การเณน วาสมกาสีติ อตฺโถ. โส กิร มชฺฌิมวเย ปพฺพชิโต, เตน ภควา เอวมาห. เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ กาเมสุ ทิฏฺาทีนวา จิรายิตฺวาปิ ฆราวาเสน ปกฺขนฺทนฺตีติ เอตมตฺถํ สพฺพาการโต วิทิตฺวา.

อาทีนวํ โลเกติ สงฺขารโลเก อนิจฺจตาทิอาทีนวํ. นิรุปธินฺติ นิพฺพานํ. ‘‘อริโย น รมตี ปาเป’’ติ อิมสฺส เหตุมาห ‘‘ปาเป น รมตี สุจี’’ติ. ตตฺถ สุจีติ วิสุทฺธปุคฺคโล.

๒๕๙. กาฬสีโหติ กาฬมุขวานรชาติ. จมฺมํ น วฏฺฏตีติ นิสีทนตฺถรณํ กาตุํ น วฏฺฏติ, ภูมตฺถรณาทิวเสน เสนาสนปริโภโค วฏฺฏเตว.

คิหิวิกตานุฺาตาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

จมฺมกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๖. เภสชฺชกฺขนฺธโก

ปฺจเภสชฺชาทิกถาวณฺณนา

๒๖๐. เภสชฺชกฺขนฺธเก ปิตฺตํ โกฏฺพฺภนฺตรคตํ โหตีติ พหิสรีเร พฺยาเปตฺวา ิตํ อพทฺธปิตฺตํ โกฏฺพฺภนฺตรคตํ โหติ, เตน ปิตฺตํ กุปิตํ โหตีติ อธิปฺปาโย.

๒๖๑-๒. ปาฬิยํ นจฺฉาเทนฺตีติ รุจึ น อุปฺปาเทนฺติ. สุสุกาติ สมุทฺเท เอกา มจฺฉชาติ, กุมฺภิลาติปิ วทนฺติ. สํสฏฺนฺติ ปริสฺสาวิตํ.

๒๖๓. ปิฏฺเหีติ ปิสิเตหิ. กสาเวหีติ ตจาทีนิ อุทเก ตาเปตฺวา คหิตอูสเรหิ. อุพฺภิทนฺติ อูสรปํสุมยํ. โลณพิลนฺติ โลณวิเสโส.

๒๖๔-๕. ฉกณนฺติ โคมยํ. ปากติกจุณฺณนฺติ อปกฺกกสาวจุณฺณํ, คนฺธจุณฺณํ ปน น วฏฺฏติ. ปาฬิยํ จุณฺณจาลินินฺติ อุทุกฺขเล โกฏฺฏิตจุณฺณปริสฺสาวนึ. สุวณฺณเครุโกติ สุวณฺณตุตฺถาทิ. ปาฬิยํ อฺชนูปปิสนนฺติ อฺชเน อุปเนตุํ ปิสิตพฺพเภสชฺชํ.

๒๖๗-๙. กพฬิกาติ อุปนาหเภสชฺชํ. ฆรทินฺนกาพาโธ นาม ฆรณิยา ทินฺนวสีกรณเภสชฺชสมุฏฺิตอาพาโธ. ตาย ฉาริกาย ปคฺฆริตํ ขาโรทกนฺติ ปริสฺสาวเน ตจฺฉาริกํ ปกฺขิปิตฺวา อุทเก อภิสิฺจิเต ตโต ฉาริกโต เหฏฺา ปคฺฆริตํ ขาโรทกํ. ปาฬิยํ อกฏยูเสนาติ อนภิสงฺขเตน มุคฺคยูเสน. กฏากเฏนาติ มุคฺเค ปจิตฺวา อจาเลตฺวา ปริสฺสาวิเตน มุคฺคยูเสนาติ วทนฺติ.

ปฺจเภสชฺชาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

คุฬาทิอนุชานนกถาวณฺณนา

๒๗๒-๔. คุฬกรณนฺติ อุจฺฉุสาลํ. อวิสฺสตฺถาติ สาสงฺกา.

๒๗๖. อปฺปมตฺตเกปิ วาเรนฺตีติ อปฺปมตฺตเก ทินฺเน ทายกานํ ปีฬาติ ปฏิกฺขิปนฺติ. ปฏิสงฺขาปีติ เอตฺตเกนปิ ยาเปตุํ สกฺกา, ‘‘อวเสสํ อฺเสํ โหตู’’ติ สลฺลกฺเขตฺวาปิ ปฏิกฺขิปนฺติ.

๒๗๙. วตฺถิปีฬนนฺติ ยถา วตฺถิคตเตลาทิ อนฺโตสรีเร อาโรหนฺติ, เอวํ หตฺเถน วตฺถิมทฺทนํ. สมฺพาเธ สตฺถกมฺมวตฺถิกมฺมานเมว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ทหนกมฺมํ วฏฺฏติ เอว.

คุฬาทิอนุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ยาคุมธุโคฬกาทิกถาวณฺณนา

๒๘๒-๓. ปาฬิยํ ทสสฺส านานีติ อสฺส ปฏิคฺคาหกสฺส ทส านานิ การณานิ ธมฺเมนาติ อตฺโถ. อนุปฺปเวจฺฉตีติ เทติ. วาตฺจ พฺยปเนตีติ สมฺพนฺโธ, วาตฺจ อนุโลเมตีติ อตฺโถ. สคฺคา เต อารทฺธาติ ตยา เทวโลกา อาราธิตา.

ยาคุมธุโคฬกาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปาฏลิคามวตฺถุกถาวณฺณนา

๒๘๖. ปาฏลิคาเม นครํ มาเปนฺตีติ ปาฏลิคามสฺส สมีเป ตสฺเสว คามเขตฺตภูเต มหนฺเต อรฺปฺปเทเส ปาฏลิปุตฺตํ นาม นครํ มาเปนฺติ. ยาวตา อริยํ อายตนนฺติ ยตฺตกํ อริยมนุสฺสานํ โอสรณฏฺานํ. ยาวตา วณิปฺปโถติ ยตฺตกํ วาณิชานํ ภณฺฑวิกฺกีณนฏฺานํ, วสนฏฺานํ วา, อิทํ เตสํ สพฺเพสํ อคฺคนครํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. ปุฏเภทนนฺติ สกฏาทีหิ นานาเทสโต อาหฏานํ ภณฺฑปุฏานํ วิกฺกีณนตฺถาย โมจนฏฺานํ. สรนฺติ ตฬากาทีสุปิ วตฺตติ, ตนฺนิวตฺตนตฺถํ ‘‘สรนฺติ อิธ นที อธิปฺเปตา’’ติ วุตฺตํ สรติ สนฺทตีติ กตฺวา. วินา เอว กุลฺเลน ติณฺณาติ อิทํ อปฺปมตฺตกอุทกมฺปิ อผุสิตฺวา วินา กุลฺเลน ปารปฺปตฺตา.

ปาฏลิคามวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

โกฏิคาเมสจฺจกถาวณฺณนา

๒๘๗. ปาฬิยํ สนฺธาวิตนฺติ ภวโต ภวํ ปฏิสนฺธิคฺคหณวเสน สนฺธาวนํ กตํ. สํสริตนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. มมฺเจว ตุมฺหากฺจาติ มยา จ ตุมฺเหหิ จ, สามิวเสเนว วา มม จ ตุมฺหากฺจ สนฺธาวนํ อโหสีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. สํสริตนฺติ สํสริ. ภวตณฺหา เอว ภวโต ภวํ เนตีติ ภวเนตฺตีติ วุตฺตา.

๒๘๙. ‘‘นีลา โหนฺตี’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ วิวริตุํ ‘‘นีลวณฺณา’’ติอาทิ วุตฺตํ. นีลวณฺณาติ นีลวิเลปนา. เอส นโย สพฺพตฺถ. ปฏิวฏฺเฏสีติ ปหริ. อมฺพกายาติ อมฺพาย. อุปจารวจนฺเหตํ, มาตุคาเมนาติ อตฺโถ. อุปสํหรถาติ อุปเนถ, ‘‘อีทิสา ตาวตึสา’’ติ ปริกปฺเปถาติ อตฺโถ. อิทฺจ ภิกฺขูนํ สํเวคชนนตฺถํ วุตฺตํ, น นิมิตฺตคฺคาหตฺถํ. ลิจฺฉวิราชาโน หิ สพฺเพ น จิรสฺเสว อชาตสตฺตุนา วินาสํ ปาปุณิสฺสนฺติ.

โกฏิคาเมสจฺจกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

สีหเสนาปติวตฺถุอาทิกถาวณฺณนา

๒๙๐. สนฺธาคาเรติ ราชกิจฺจสฺส สนฺธารณตฺถาย นิจฺฉิทฺทํ กตฺวา วิจารณตฺถาย กตมหาสภาย. คมิกาภิสงฺขาโรติ คมเน วายาโม. ธมฺมสฺส จ อนุธมฺมนฺติ ตุมฺเหหิ วุตฺตสฺส การณสฺส อนุการณํ, ตุมฺเหหิ วุตฺตสฺส อตฺถสฺส อนุรูปเมวาติ อธิปฺปาโย. สหธมฺมิโก วาทานุวาโทติ ปเรหิ วุตฺตการเณน สการโณ หุตฺวา ตุมฺหากํ วาโท วา อิโต ปรํ ตสฺส อนุวาโท วา. โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ คารยฺหํ านํ น อาคจฺฉตีติ กึ ตว วาเท คารยฺหการณํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ.

๒๙๓. อนุวิจฺจการนฺติ อนุวิทิตาการํ. รตนตฺตยสฺส สรณคมนาทิกิริยํ กโรติ. สหสา กตฺวา มา ปจฺฉา วิปฺปฏิสารี อโหสีติ อตฺโถ. ปฏากํ ปริหเรยฺยุนฺติ ธชปฏากํ อุกฺขิปิตฺวา ‘‘อีทิโส อมฺหากํ สรณํ คโต สาวโก ชาโต’’ติ นคเร โฆเสนฺตา อาหิณฺฑนฺติ.

๒๙๔. นิมิตฺตกมฺมสฺสาติ มํสขาทนนิมิตฺเตน อุปฺปนฺนปาณาติปาตกมฺมสฺส.

สีหเสนาปติวตฺถุอาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

กปฺปิยภูมิอนุชานนกถาวณฺณนา

๒๙๕. อนุปฺปเค เอวาติ ปาโตว. โอรวสทฺทนฺติ มหาสทฺทํ. ตํ ปน อวตฺวาปีติ ปิ-สทฺเทน ตถาวจนมฺปิ อนุชานาติ. อฏฺกถาสูติ อนฺธกฏฺกถาวิรหิตาสุ เสสฏฺกถาสุ. สาธารณลกฺขณนฺติ อนฺธกฏฺกถาย สห สพฺพฏฺกถานํ สมานํ.

จยนฺติ อธิฏฺานอุจฺจวตฺถุํ. ยโต ปฏฺายาติ ยโต อิฏฺกาทิโต ปฏฺาย, ยํ อาทึ กตฺวา ภิตฺตึ อุฏฺาเปตุกามาติ อตฺโถ. ‘‘ถมฺภา ปน อุปริ อุคฺคจฺฉนฺติ, ตสฺมา วฏฺฏนฺตี’’ติ เอเตน อิฏฺกปาสาณา เหฏฺา ปติฏฺาปิตาปิ ยทิ จยโต, ภูมิโต วา เอกงฺคุลมตฺตมฺปิ อุคฺคตา ติฏฺนฺติ, วฏฺฏนฺตีติ สิทฺธํ โหติ.

อาราโมติ อุปจารสีมาปริจฺฉินฺโน สกโล วิหาโร. เสนาสนานีติ วิหารสฺส อนฺโต ติณกุฏิอาทิกานิ สงฺฆสฺส นิวาสเคหานิ. วิหารโคนิสาทิกา นามาติ เสนาสนโคนิสาทิกา. เสนาสนานิ หิ สยํ ปริกฺขิตฺตานิปิ อารามปริกฺเขปาภาเวน ‘‘โคนิสาทิกานี’’ติ วุตฺตานิ. ‘‘อุปฑฺฒปริกฺขิตฺโตปี’’ติ อิมินา ตโต อูนปริกฺขิตฺโต เยภุยฺเยน อปริกฺขิตฺโต นาม, ตสฺมา อปริกฺขิตฺตสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ อุปฑฺฒาทิปริกฺขิตฺเต. กปฺปิยกุฏึ ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ โคนิสาทิยา อภาเวน เสสกปฺปิยกุฏีสุ ตีสุ ยา กาจิ กปฺปิยกุฏิ กาตพฺพาติ อตฺโถ.

เตสํ เคหานีติ เอตฺถ ภิกฺขูนํ วาสตฺถาย กตมฺปิ ยาว น เทนฺติ, ตาว เตสํ สนฺตกํเยว ภวิสฺสตีติ ทฏฺพฺพํ. วิหารํ เปตฺวาติ อุปสมฺปนฺนานํ วาสตฺถาย กตเคหํ เปตฺวาติ อตฺโถ. เคหนฺติ นิวาสเคหํ, ตทฺํ ปน อุโปสถาคาราทิ สพฺพํ อนิวาสเคหํ จตุกปฺปิยภูมิวิมุตฺตา ปฺจมี กปฺปิยภูมิ. สงฺฆสนฺตเกปิ หิ เอตาทิเส เคเห สุฏฺุ ปริกฺขิตฺตารามตฺเตปิ อพฺโภกาเส วิย อนฺโตวุตฺถาทิโทโส นตฺถิ. เยน เกนจิ ฉนฺเน, ปริจฺฉนฺเน จ สหเสยฺยปฺปโหนเก ภิกฺขุสงฺฆสฺส นิวาสเคเห อนฺโตวุตฺถาทิโทโส, น อฺตฺถ. เตนาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘สงฺฆิกํ วา ปุคฺคลิกํ วา’’ติ อิทํ กิฺจาปิ ภิกฺขุนีนํ สามฺโต วุตฺตํ, ภิกฺขูนํ ปน สงฺฆิกํ ปุคฺคลิกฺจ ภิกฺขุนีนํ, ตาสํ สงฺฆิกํ ปุคฺคลิกฺจ ภิกฺขูนํ คิหิสนฺตกฏฺาเน ติฏฺตีติ เวทิตพฺพํ.

มุขสนฺนิธีติ อนฺโตสนฺนิหิตโทโส หิ มุขปฺปเวสนนิมิตฺตํ อาปตฺตึ กโรติ, นาฺถา. ตสฺมา ‘‘มุขสนฺนิธี’’ติ วุตฺโต.

ตตฺถ ตตฺถ ขณฺฑา โหนฺตีติ อุปฑฺฒโต อธิกํ ขณฺฑา โหนฺติ. สพฺพสฺมึ ฉทเน วินฏฺเติ ติณปณฺณาทิวสฺสปริตฺตายเก ฉทเน วินฏฺเ. โคปานสีนํ ปน อุปริ วลฺลีหิ พทฺธทณฺเฑสุ ิเตสุปิ ชหิตวตฺถุกา โหนฺติ เอว. ปกฺขปาสกมณฺฑลนฺติ เอกสฺมึ ปสฺเส ติณฺณํ โคปานสีนํ อุปริ ิตติณปณฺณาทิจฺฉทนํ วุจฺจติ.

อนุปสมฺปนฺนสฺส ทาตพฺโพ อสฺสาติอาทินา อกปฺปิยกุฏิยํ วุตฺถมฺปิ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทินฺเน กปฺปิยํ โหติ, สาเปกฺขทานฺเจตฺถ วฏฺฏติ, ปฏิคฺคหณํ วิย น โหตีติ ทสฺเสติ.

๒๙๙. ปาฬิยํ กนฺตาเร สมฺภาเวสีติ อปฺปภกฺขกนฺตาเร สมฺปาปุณิ.

กปฺปิยภูมิอนุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

เกณิยชฏิลวตฺถุกถาวณฺณนา

๓๐๐. ชฏิโลติ อาหริมชฏาธโร ตาปสเวสธารโก ยฺยุตฺโต โลกปูชิโต พฺราหฺมโณ. ปวตฺตาโร ปาวจนวเสน วตฺตาโร. เยสํ สนฺตกมิทํ, เยหิ วา อิทํ คีตนฺติ อตฺโถ. คีตํ ปวุตฺตํ สมิหิตนฺติ อฺมฺสฺส ปริยายวจนํ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. ตทนุคายนฺตีติ ตํ เตหิ ปุพฺเพ คีตํ อนุคายนฺติ. เอวํ เสเสสุ จ.

ยาวกาลิกปกฺกานนฺติ ปกฺเก สนฺธาย วุตฺตํ, อามานิ ปน อนุปสมฺปนฺเนหิ สีตุทเก มทฺทิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา ทินฺนปานํ ปจฺฉาภตฺตมฺปิ กปฺปติ เอว. อยฺจ อตฺโถ มหาอฏฺกถายํ สรูปโต อวุตฺโตติ อาห ‘‘กุรุนฺทิยํ ปนา’’ติอาทิ. ‘‘อุจฺฉุรโส นิกสโฏ’’ติ อิทํ ปาตพฺพสามฺเน ยามกาลิกกถายํ วุตฺตํ, ตํ ปน สตฺตาหกาลิกเมวาติ คเหตพฺพํ. อิเม จตฺตาโร รสาติ ผลปตฺตปุปฺผอุจฺฉุรสา จตฺตาโร.

ปาฬิยํ อคฺคิหุตฺตมุขาติ อคฺคิชุหนปุพฺพกา. ฉนฺทโสติ เวทสฺส. สาวิตฺตี มุขํ ปมํ สชฺฌายิตพฺพาติ อตฺโถ. ตปตนฺติ วิโชตนฺตานํ.

เกณิยชฏิลวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

โรชมลฺลาทิวตฺถุกถาวณฺณนา

๓๐๑. พหุกโต พุทฺเธ วาติ พุทฺเธ กตพหุมาโนติ อตฺโถ. โส โข อหํ, ภนฺเต อานนฺท, าตีนํ ทณฺฑภยตชฺชิโต อโหสินฺติ เสโส. เอวฺหิ สติ ‘‘เอวาห’’นฺติ ปุน อหํ-คหณํ ยุชฺชติ. วิวรีติ ‘‘วิวรตู’’ติ จินฺตามตฺเตน วิวริ, น อุฏฺาย หตฺเถน.

๓๐๓. อฺตโรติ สุภทฺโท วุฑฺฒปพฺพชิโต. ทฺเว ทารกาติ สามเณรภูมิยํ ิตา ทฺเว ปุตฺตา. นาฬิยาวาปเกนาติ นาฬิยา เจว ถวิกาย จ. สํหรถ อิเมหิ ภาชเนหิ ตณฺฑุลาทีนิ สงฺกฑฺฒถาติ อตฺโถ. ภุสาคาเรติ ปลาลมเย อคาเร, ปลาลปุฺชํ อพฺภนฺตรโต ปลาลํ สงฺกฑฺฒิตฺวา อคารํ กตํ โหติ, ตตฺถาติ อตฺโถ.

โรชมลฺลาทิวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

จตุมหาปเทสกถาวณฺณนา

๓๐๕. ปริมทฺทนฺตาติ อุปปริกฺขนฺตา. ทฺเว ปฏา เทสนาเมเนว วุตฺตาติ เตสํ สรูปทสฺสนปทเมตํ. นาฺนิวตฺตนปทํ ปตฺตุณฺณปฏสฺสาปิ เทสนาเมน วุตฺตตฺตา.

ตุมฺพาติ ภาชนานิ. ผลตุมฺโพ นาม ลาพุอาทิ. อุทกตุมฺโพ อุทกฆโฏ. กิลฺชจฺฉตฺตนฺติ เวฬุวิลีเวหิ วายิตฺวา กตฉตฺตํ. สมฺภินฺนรสนฺติ มิสฺสีภูตรสํ.

จตุมหาปเทสกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

เภสชฺชกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๗. กถินกฺขนฺธโก

กถินานุชานนกถาวณฺณนา

๓๐๖. กถินกฺขนฺธเก สีสวเสนาติ ปธานวเสน. กถินนฺติ ปฺจานิสํเส อนฺโตกรณสมตฺถตาย ถิรนฺติ อตฺโถ. โส เนสํ ภวิสฺสตีติ ยุชฺชตีติ ‘‘โส ตุมฺหาก’’นฺติ อวตฺวา ‘‘เนส’’นฺติ วจนํ ยุชฺชติ. เย อตฺถตกถินาติ น เกวลํ ตุมฺหากเมว, เย อฺเปิ อตฺถตกถินา, เตสํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. อถ วา โวติ ตทา สมฺมุขีภูเตหิ สทฺธึ อสมฺมุขีภูเต จ อนาคเต จ ภิกฺขู สพฺเพ เอกโต สมฺปิณฺเฑตฺวา วุตฺตํ, ตุมฺหากนฺติ อตฺโถ. โส เนสนฺติ เอตฺถ โส เตสนฺติ โยเชตพฺพํ. เตนาห ‘‘อตฺถตกถินานํ โว, ภิกฺขเว, อิมานิ ปฺจ กปฺปิสฺสนฺตี’’ติ. มตกจีวรนฺติ มตสฺส จีวรํ. ‘‘วุตฺถวสฺสวเสนา’’ติ อิทํ ปจฺฉิมวสฺสํวุตฺถานมฺปิ สาธารณนฺติ อาห ‘‘ปุริมิกาย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปมปวารณาย ปวาริตา ลภนฺตี’’ติ. อุปคตา วา น ลภนฺตีติ ปจฺฉิมิกาย วุตฺถวสฺเสปิ สนฺธาย วุตฺตํ.

ขลิมกฺขิตสาฏโกติ อหตวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อกาตุํ น ลพฺภตี’’ติ อิมินา อนาทริเย สติ ทุกฺกฏนฺติ ทีเปติ.

‘‘อปโลเกตฺวา’’ติ อิทํ อฺเสํ วสฺสํวุตฺถภิกฺขูนํ อทตฺวา ทาตุกาเมหิ กตฺตพฺพวิธิทสฺสนํ. ยทิ เอวํ กมฺมวาจาย เอว ทานํ อวุตฺตนฺติ อาห ‘‘กมฺมวาจา ปนา’’ติอาทิ. กถินจีวรํ วิย กมฺมวาจาย ทาตุํ น วฏฺฏตีติ อปโลเกตฺวาว ทาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.

๓๐๘. มหาภูมิกนฺติ มหาวิสยํ, จตุวีสติอาการวนฺตตาย มหาวิตฺถาริกนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปฺจกนฺติ ปฺจขณฺฑํ. เอเสว นโย เสเสสุปิ. ปมจิมิลิกาติ กถินวตฺถโต อฺา อตฺตโน ปกติจิมิลิกา. กุจฺฉิจิมิลิกํ กตฺวา สิพฺพิตมตฺเตนาติ ถิรชิณฺณานํ จิมิลิกานํ เอกโต กตฺวา สิพฺพนสฺเสตํ อธิวจนนฺติ วทนฺติ. มหาปจฺจริยํ, กุรุนฺทิยฺจ วุตฺตวจนนฺติ ทสฺสนํ, พฺยฺชนโต เอว เภโท, น อตฺถโตติ ทสฺสนตฺถํ กตนฺติปิ วทนฺติ. ปิฏฺิอนุวาตาโรปนมตฺเตนาติ ทีฆโต อนุวาตสฺส อาโรปนมตฺเตน. กุจฺฉิอนุวาตาโรปนมตฺเตนาติ ปุถุลโต อนุวาตสฺส อาโรปนมตฺเตน. รตฺตินิสฺสคฺคิเยนาติ รตฺติอติกฺกนฺเตน.

๓๐๙. หตวตฺถกสาฏเกนาติ อติชิณฺณสาฏโก. น หิ เตนาติอาทีสุ เตน ปริวาราคตปาเน อิธ อาเนตฺวา อวุจฺจมาเนน กถินตฺถารกสฺส ชานิตพฺเพสุ น กิฺจิ ปริหายติ, ตสฺส สพฺพสฺส อิเธว วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย.

๓๑๐. มาตา วิยาติ มาติกา, อิวตฺเถ ก-ปจฺจโย ทฏฺพฺโพ. เตน สิทฺธมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มาติกาติ มาตโร’’ติอาทิ. อสฺสาติ เอติสฺสา มาติกาย. ปกฺกมนนฺติโก กถินุพฺภาโร เอว หิ สยํ อตฺตโน อุปฺปชฺชตีติ เอวมเภทูปจาเรน ‘‘มาติกา’’ติ วุตฺโต อุพฺภารสฺเสว ปกฺกมนนฺเต สมุปฺปตฺติโต, ตพฺพินิมุตฺตาย จ มาติกาย อภาวา, ตปฺปกาสิกาปิ เจตฺถ ปาฬิ ‘‘มาติกา’’ติ วตฺตุํ ยุชฺชติ. สาปิ หิ ปกฺกมนนฺติกุพฺภารปฺปกาสเนน ‘‘ปกฺกมนนฺติกา’’ติ วุตฺตา. เอเสว นโย เสสุพฺภาเรสุปิ. ปกฺกมนนฺติ เจตฺถ อุปจารสีมาติกฺกมนํ ทฏฺพฺพํ.

กถินานุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อาทายสตฺตกกถาวณฺณนา

๓๑๑. ‘‘น ปุน อาคมิสฺส’’นฺติ อิทํ อาวาสปลิโพธุปจฺเฉทการณทสฺสนํ. ปฺจสุ หิ จีวรมาเสสุ ยทา กทาจิ น ปจฺเจสฺสนฺติ จิตฺเตน อุปจารสีมาติกฺกเมน อาวาสปลิโพโธ ฉิชฺชติ. ปจฺเจสฺสนฺติ พหิอุปจารคตสฺส ปน ยตฺถ กตฺถจิ น ปจฺเจสฺสนฺติ จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเต ฉิชฺชติ. ปมํ จีวรปลิโพโธ ฉิชฺชตีติ น ปจฺเจสฺสนฺติ ปกฺกมนโต ปุเรตรเมว จีวรสฺส นิฏฺิตตฺตา วุตฺตํ. ‘‘กตจีวรมาทายา’’ติ หิ วุตฺตํ. อตฺถตกถินสฺส หิ ภิกฺขุโน ยาว ‘‘สงฺฆโต วา ทายกกุลาทิโต วา จีวรํ ลภิสฺสามี’’ติ จีวราสา วา ลทฺธวตฺถานํ สหายสมฺปทาทิโยคํ ลภิตฺวา สงฺฆาฏิอาทิภาเวน ‘‘ฉินฺทิตฺวา กริสฺสามี’’ติ กรณิจฺฉา วา ปวตฺตติ, ตาว จีวรปลิโพโธ อนุปจฺฉินฺโน เอว. ยทา ปน ยถาปตฺถิตฏฺานโต จีวราทีนํ สพฺพถา อลาเภน วา จีวราสา เจว ลทฺธานํ กตฺวา นิฏฺาเนน วา นฏฺวินฏฺาทิภาเวน วา จีวเร นิรเปกฺขตาย วา กรณิจฺฉา จ วิคจฺฉติ, ตทา จีวรปลิโพโธ อุปจฺฉินฺโน โหติ.

โส จ อิธ ‘‘กตจีวรํ อาทายา’’ติ วจเนน ปกาสิโต. เอวํ อุปริ สพฺพตฺถ ปาฬิวจนกฺกมํ นิสฺสาย เนสํ ปมํ, ปจฺฉา จ อุปจฺฉิชฺชนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. สพฺพถาปิ จ อิเมสํ อุภินฺนํ ปลิโพธานํ อุปจฺเฉเทเนว กถินุพฺภาโร, น เอกสฺส. เตสฺจ ปุพฺพาปริเยน, เอกกฺขเณ จ อุปจฺฉิชฺชนํ ทสฺเสตุํ อิมา อฏฺ มาติกา ปิตาติ เวทิตพฺพา. อนฺโตสีมายนฺติ จีวรนิฏฺานกฺขเณเยว ฉินฺนตฺตา วุตฺตํ. เนวิมํ จีวรํ กาเรสฺสนฺติ จีวเร อเปกฺขาย วิคตตฺตา กรณปลิโพธสฺสาปิ อุปจฺฉินฺนตํ ทสฺเสติ. โย ปน อปฺปิจฺฉตาย วา อนตฺถิกตาย วา สพฺพถา จีวรํ น สมฺปฏิจฺฉติ, ตสฺส พหิสีมาคตสฺส สพฺพถาปิ จีวรปลิโพธาภาเวน น ปจฺเจสฺสนฺติ สนฺนิฏฺานมตฺเตน สนฺนิฏฺานนฺติโก กถินุพฺภาโร เวทิตพฺโพ. โส ปนาติ ปลิโพธุปจฺเฉโท. อยํ ปนาติ อาสาวจฺเฉทโก กถินุพฺภาโร วิสุํ วิตฺถาเรตฺวา วุตฺโต, อิธ น วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ.

อนาสาย ลภตีติ ‘‘ยสฺมึ กุเล จีวรํ ลภิสฺสามา’’ติ อาสา อนุปฺปนฺนปุพฺพา, ตตฺถ จีวราสาย อนุปฺปนฺนฏฺาเน ยตฺถ กตฺถจิ ลภตีติ อตฺโถ. อาสาย น ลภตีติ อาสีสิตฏฺาเน น ลภตีติ อตฺโถ. อิธ น วุตฺโตติ อิธ สวนนฺติกานนฺตเร น วุตฺโต. ตตฺถาติ ตสฺมึ สีมาติกฺกนฺติเก. สีมาติกฺกนฺติโก นาม จีวรมาสานํ ปริยนฺตทิวสสงฺขาตาย สีมาย อติกฺกมนโต สฺชาโต. เกจิ ‘‘พหิสีมาย กาลาติกฺกโม สีมาติกฺกโม’’ติ มฺนฺติ, เตสํ อนฺโตอุปจาเร จีวรกาลาติกฺกเมปิ กถินุพฺภาโร อสมฺมโต นาม สิยาติ น เจตํ ยุตฺตํ. ตสฺมา ยตฺถ กตฺถจิ กาลาติกฺกโม สีมาติกฺกโมติ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘กตจีวโร’’ติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ, อกตจีวรสฺสปิ กาลาติกฺกเมน สีมาติกฺกนฺติโก โหติ, ทฺเว จ ปลิโพธา เอกโต ฉิชฺชนฺติ. เอวํ อฺตฺถาปิ ยถาสมฺภวํ ตํตํ วิเสสนาภาเวปิ กถินุพฺภารตา, ปลิโพธุปจฺเฉทปฺปกาโร จ เวทิตพฺโพ. ‘‘สหุพฺภาเร ทฺเวปิ ปลิโพธา อปุพฺพํ อจริมํ ฉิชฺชนฺตี’’ติ อิทํ อกตจีวรสฺส ปจฺเจสฺสนฺติ อธิฏฺานสมฺภวปกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ, เตสุ อฺตราภาเวปิ สหุพฺภาโรว โหติ.

๓๑๒-๓๒๕. สมาทายวาโร อาทายวารสทิโสว. อุปสคฺคเมเวตฺถ วิเสโส. เตนาห ‘‘ปุน สมาทายวาเรปิ…เป… เตเยว ทสฺสิตา’’ติ. วิปฺปกตจีวเร ปกฺกมนนฺติกสฺส อภาวโต ‘‘ยถาสมฺภว’’นฺติ วุตฺตํ. เตเนว วิปฺปกตจีวรวาเร ฉเฬว อุพฺภารา วุตฺตา, จีวเร หตฺถคเต จ อาสาวจฺเฉทิกสฺส อสมฺภวา, โส เอเตสุ วาเรสุ ยตฺถ กตฺถจิ น วุตฺโต, วิสุฺเว วุตฺโต. วิปฺปกตวาเร เจตฺถ อาทายวารสมาทายวารวเสน ทฺเว ฉกฺกวารา วุตฺตา.

ตโต ปรํ นิฏฺานสนฺนิฏฺานนาสนนฺติกานํ วเสน ตีณิ ติกานิ ทสฺสิตานิ. ตตฺถ ตติยตฺติเก อนธิฏฺิเตนาติ ‘‘ปจฺเจสฺสํ, น ปจฺเจสฺส’’นฺติ เอวํ อนธิฏฺิเตน, น เอวํ มนสิกตฺวาติ อตฺโถ. ตติยตฺติกโต ปน ปรํ เอกํ ฉกฺกํ ทสฺสิตํ. เอวํ ตีณิ ติกานิ, เอกํ ฉกฺกฺจาติ ปมํ ปนฺนรสกํ วุตฺตํ, อิมินา นเยน ทุติยปนฺนรสกาทีนิ เวทิตพฺพานิ.

ปาฬิยํ อาสาทฺวาทสเก พหิสีมาคตสฺส กถินุทฺธาเรสุ เตสมฺปิ จีวราสาทิวเสน จีวรปลิโพโธ ยาว จีวรนิฏฺานา ติฏฺตีติ อาห ‘‘โส พหิสีมาคโต สุณาติ ‘อุพฺภตํ กิร ตสฺมึ อาวาเส กถินนฺติ…เป… สวนนฺติโก กถินุทฺธาโร’’’ติ. เอตฺถ จ สวนกฺขเณ อาวาสปลิโพโธ ปมํ ฉิชฺชติ, นิฏฺิเต จีวรปลิโพโธติ เวทิตพฺโพ.

ทิสํคมิกนวเก ทิสํคมิโก ปกฺกมตีติ น ปจฺเจสฺสนฺติ ปกฺกมติ, อิมินา อาวาสปลิโพธาภาโว ทสฺสิโต โหติ. เตเนว วสฺสํวุตฺถาวาเส ปุน คนฺตฺวา จีวรนิฏฺาปิตมตฺเต นิฏฺานนฺติโก กถินุทฺธาโร วุตฺโต. ‘‘จีวรปฏิวิสํ อปวิลายมาโน’’ติ อิมินา จีวรปลิโพธสมงฺคิกตฺตมสฺส ทสฺเสติ, อปวิลายมาโนติ อากงฺขมาโน. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.

อาทายสตฺตกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

กถินกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๘. จีวรกฺขนฺธโก

ชีวกวตฺถุกถาทิวณฺณนา

๓๒๙. จีวรกฺขนฺธเก กมฺมวิปากนฺติ กมฺมปจฺจยอุตุจิตฺตาหารสมุฏฺิตํ อปฺปฏิพาหิยโรคํ สนฺธาย วุตฺตํ กมฺมชสฺส โรคสฺส อภาวา.

๓๓๐. ปาฬิยํ สํยมสฺสาติ สงฺคหณสฺส. อวิสชฺชนสฺสาติ อตฺโถ ‘‘โย สํยโม โส วินาโส’’ติอาทีสุ (เป. ว. ๒๓๗) วิย. เอตสฺส สํยมสฺส ผลํ อุปชานามาติ โยชนา. ตเมว ผลํ ทสฺเสนฺตี อาห ‘‘วรเมตํ…เป… อาสิตฺต’’นฺติ. เกจิ ปน ‘‘สํยมสฺสาติ อานิสํสสฺส, อุปโยคตฺเถ เจตํ สามิวจน’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค ๓.๓๒๙-๓๓๐) อตฺถํ วทนฺติ.

๓๓๖. อุสฺสนฺนโทโสติ สฺชาตปิตฺตาทิโทโส. สพฺพตฺถาติ สกลสรีเร.

๓๓๗. มหาปิฏฺิยโกชวนฺติ หตฺถิปิฏฺิยํ อตฺถริตพฺพตาย ‘‘มหาปิฏฺิย’’นฺติ ลทฺธสมฺํ อุณฺณามยตฺถรณํ.

๓๓๘-๙. อุปฑฺฒกาสินํ ขมมานนฺติ อฑฺฒกาสิอคฺฆนกํ. ปาฬิยํ กึ นุ โขติ กตมํ นุ โข.

๓๔๐-๓๔๒. อุปจาเรติ สุสานสฺส อาสนฺเน ปเทเส. ฉฑฺเฑตฺวา คตาติ กิฺจิ อวตฺวา เอว ฉฑฺเฑตฺวา คตา, เอเตน ‘‘ภิกฺขู คณฺหนฺตู’’ติ ฉฑฺฑิเต เอว อกามา ภาคทานํ วิหิตํ, เกวลํ ฉฑฺฑิเต ปน กติกาย อสติ เอกโต พหูสุ ปวิฏฺเสุ เยน คหิตํ, เตน อกามภาโค น ทาตพฺโพติ ทสฺเสติ. สมานา ทิสา ปุรตฺถิมาทิเภทา เอเตสนฺติ สทิสาติ อาห ‘‘เอกทิสาย วา โอกฺกมึสู’’ติ. ธุรวิหารฏฺาเนติ วิหารสฺส สมฺมุขฏฺาเน.

ชีวกวตฺถุกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

ภณฺฑาคารสมฺมุติอาทิกถาวณฺณนา

๓๔๓. วิหารมชฺเฌติ สพฺเพสํ ชานนตฺถาย วุตฺตํ. วณฺณาวณฺณํ กตฺวาติ ปฏิวีสปฺปโหนกตาชานนตฺถํ หลิทฺทิยาทีหิ ขุทฺทกมหนฺตวณฺเณหิ ยุตฺเต สเม โกฏฺาเส กตฺวา. เตนาห ‘‘สเม ปฏิวีเส เปตฺวา’’ติ. อิทนฺติ สามเณรานํ อุปฑฺฒปฏิวีสทานํ. ผาติกมฺมนฺติ ปโหนกกมฺมํ. ยตฺตเกน วินยาคเตน สมฺมุฺชนีพนฺธนาทิหตฺถกมฺเมน วิหารสฺส อูนกตา น โหติ, ตตฺตกํ กตฺวาติ อตฺโถ. สพฺเพสนฺติ ตตฺรุปฺปาทวสฺสาวาสิกํ คณฺหนฺตานํ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ, สามเณรานฺจ. ภณฺฑาคาริกจีวเรปีติ อกาลจีวรํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอตนฺติ อุกฺกุฏฺิยา กตาย สมภาคทานํ. วิรชฺฌิตฺวา กโรนฺตีติ กตฺตพฺพกาเลสุ อกตฺวา ยถารุจิตกฺขเณ กโรนฺติ.

เอตฺตเกน มม จีวรํ ปโหตีติ ทฺวาทสคฺฆนเกเนว มม จีวรํ ปริปุณฺณํ โหติ, น ตโต อูเนนาติ สพฺพํ คเหตุกาโมติ อตฺโถ.

ภณฺฑาคารสมฺมุติอาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

จีวรรชนกถาทิวณฺณนา

๓๔๔. เอวฺหิ กเตติ วฏฺฏาธารสฺส อนฺโต รชโนทกํ, พหิ ฉลฺลิกฺจ กตฺวา วิโยชเน กเต. น อุตฺตรตีติ เกวลํ อุทกโต เผณุฏฺานาภาวา น อุตฺตรติ. รชนกุณฺฑนฺติ ปกฺกรชนฏฺปนกํ มหาฆฏํ.

๓๔๕. อนุวาตาทีนํ ทีฆปตฺตานนฺติ อายามโต, วิตฺถารโต จ อนุวาตํ. อาทิ-สทฺเทน ทฺวินฺนํ ขนฺธานํ อนฺตรา มาติกากาเรน ปิตปตฺตฺจ ‘‘ทีฆปตฺต’’นฺติ ทฏฺพฺพํ. อาคนฺตุกปตฺตนฺติ ทิคุณจีวรสฺส อุปริ อฺํ ปฏฺฏํ อปฺเปนฺติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตํ กิร อิทานิ น กโรนฺติ.

๓๔๖. ปาฬิยํ นนฺทิมุขิยาติ ตุฏฺิมุขิยา, ปสนฺนทิสามุขายาติ อตฺโถ.

๓๔๘. อจฺฉุเปยฺยนฺติ ปติฏฺเปยฺยํ. หตวตฺถกานนฺติ ปุราณวตฺถานํ. อนุทฺธริตฺวาวาติ อคฺคเฬ วิย ทุพฺพลฏฺานํ อนปเนตฺวาว.

๓๔๙-๓๕๑. วิสาขวตฺถุมฺหิ กลฺลกายาติ อกิลนฺตกายา. คตีติ าณคติ อธิคโม. อภิสมฺปราโยติ ‘‘สกิเทว อิมํ โลกํ อาคนฺตฺวา ทุกฺขสฺสนฺตํ กโรตี’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๕.๑๐๔๘) วุตฺโต าณาภิสมฺปราโย, มคฺคาณยุตฺเตหิ คนฺตพฺพคติวิเสโสติ อตฺโถ. ตํ ภควา พฺยากริสฺสติ. ‘‘ททาติ ทาน’’นฺติ อิทํ อนฺนปานวิรหิตานํ เสสปจฺจยานํ ทานวเสน วุตฺตํ. โสวคฺคิกนฺติ สคฺคสํวตฺตนิกํ.

๓๕๙. อฏฺปทกจฺฉนฺเนนาติ อฏฺปทกสงฺขาตชูตผลกเลขาสณฺาเนน.

๓๖๒. ปาฬิยํ นทีปารํ คนฺตุนฺติ ภิกฺขุโน นทีปารคมนํ โหตีติ อตฺโถ. อคฺคฬคุตฺติเยว ปมาณนฺติ อิเมหิ จตูหิ นิกฺเขปการเณหิ เปนฺเตนปิ อคฺคฬคุตฺติวิหาเร เอว เปตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. นิสฺสีมาคตนฺติ วสฺสานสงฺขาตํ กาลสีมํ อติกฺกนฺตํ, ตํ วสฺสิกสาฏิกจีวรํ น โหตีติ อตฺโถ.

จีวรรชนกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

สงฺฆิกจีวรุปฺปาทกถาวณฺณนา

๓๖๓. ปฺจ มาเสติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. วฑฺฒึ ปโยเชตฺวา ปิตอุปนิกฺเขปโตติ วสฺสาวาสิกสฺสตฺถาย ทายเกหิ วฑฺฒึ ปโยเชตฺวา ปิตอุปนิกฺเขปโต. ‘‘อิธ วสฺสํวุตฺถสงฺฆสฺสา’’ติ อิทํ อภิลาปมตฺตํ. อิธ-สทฺทํ ปน วินา ‘‘วสฺสํวุตฺถสงฺฆสฺส เทมา’’ติ วุตฺเตปิ โส เอว นโย. อนตฺถตกถินสฺสาปิ ปฺจ มาเส ปาปุณาตีติ วสฺสาวาสิกลาภวเสน อุปฺปนฺนตฺตา อนตฺถตกถินสฺสาปิ วุตฺถวสฺสสฺส ปฺจ มาเส ปาปุณาติ. วกฺขติ หิ ‘‘จีวรมาสโต ปฏฺาย ยาว เหมนฺตสฺส ปจฺฉิโม ทิวโส, ตาว วสฺสาวาสิกํ เทมาติ วุตฺเต กถินํ อตฺถตํ วา โหตุ อนตฺถตํ วา, อตีตวสฺสํวุตฺถานเมว ปาปุณาตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙). ตโต ปรนฺติ ปฺจมาสโต ปรํ, คิมฺหานสฺส ปมทิวสโต ปฏฺายาติ อตฺโถ. ‘‘กสฺมา? ปิฏฺิสมเย อุปฺปนฺนตฺตา’’ติ อิทํ ‘‘อุทาหุ อนาคตวสฺเส’’ติ อิมสฺสานนฺตรํ ทฏฺพฺพํ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘อนตฺถตกถินสฺสาปิ ปฺจ มาเส ปาปุณาตี’’ติ อิมสฺสานนฺตรํ ‘‘กสฺมา ปิฏฺิสมเย อุปฺปนฺนตฺตา’’ติ อิทํ ลิขนฺติ, ตํ ปมาทลิขิตํ ปิฏฺิสมเย อุปฺปนฺนํ สนฺธาย ‘‘อนตฺถตกถินสฺสาปี’’ติ วตฺตพฺพโต. วุตฺถวสฺเส หิ สนฺธาย ‘‘อนตฺถตกถินสฺสาปี’’ติ วุตฺตํ, น จ ปิฏฺิสมเย อุปฺปนฺนํ วุตฺถวสฺสสฺเสว ปาปุณาตีติ สมฺมุขีภูตานํ สพฺเพสมฺปิ ปาปุณนโต. เตเนว วกฺขติ ‘‘สเจ ปน คิมฺหานํ ปมทิวสโต ปฏฺาย เอวํ วทติ, ตตฺร สมฺมุขีภูตานํ สพฺเพสํ ปาปุณาติ. กสฺมา? ปิฏฺิสมเย อุปฺปนฺนตฺตา’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๗๙).

ทุคฺคหิตานีติ อคฺคหิตานิ. สงฺฆิกาเนวาติ อตฺโถ. อิโตวาติ เถรานํ ทาตพฺพโตว, อิทาเนวาติ วา อตฺโถ.

สงฺฆิกจีวรุปฺปาทกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อุปนนฺทสกฺยปุตฺตวตฺถุกถาวณฺณนา

๓๖๔. ‘‘สตฺตาหวาเรน อรุณเมว อุฏฺาเปตี’’ติ อิทํ นานาสีมาวิหาเรสุ กตฺตพฺพนเยน เอกสฺมิมฺปิ วิหาเร ทฺวีสุ เสนาสเนสุ นิวุตฺถภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, อรุณุฏฺาปเนเนว ตตฺถ วุตฺโถ โหติ, น ปน วสฺสจฺเฉทปริหาราย. อนฺโตอุปจารสีมายปิ ยตฺถ กตฺถจิ อรุณํ อุฏฺาเปนฺโต อตฺตนา คหิตเสนาสนํ อปฺปวิฏฺโปิ วุตฺถวสฺโส เอว โหติ, คหิตเสนาสเน ปน นิวุตฺโถ นาม น โหติ, ตตฺถ จ อรุณุฏฺาปเน ปน สติ โหติ. เตนาห ‘‘ปุริมสฺมึ พหุตรํ นิวสติ นามา’’ติ, เอเตน จ อิตรสฺมึ สตฺตาหวาเรนาปิ อรุณุฏฺาปเน สติ เอว อปฺปกตรํ นิวสติ นาม โหติ, นาสตีติ ทีปิตํ โหติ. นานาลาเภหีติ วิสุํ วิสุํ นิพทฺธวสฺสาวาสิกลาเภหิ. นานูปจาเรหีติ นานาปริกฺเขปนานาทฺวาเรหิ. เอกสีมาวิหาเรหีติ ทฺวินฺนํ วิหารานํ เอเกน ปากาเรน ปริกฺขิตฺตตฺตา เอกาย อุปจารสีมาย อนฺโตคเตหิ ทฺวีหิ วิหาเรหิ. เสนาสนคฺคาโห ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ ปมํ คหิโต ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. ตตฺถาติ ยตฺถ เสนาสนคฺคาโห ปฏิปฺปสฺสทฺโธ, ตตฺถ.

อุปนนฺทสกฺยปุตฺตวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

คิลานวตฺถุกถาวณฺณนา

๓๖๕-๖. ภูมิยํ ปริภณฺฑํ อกาสีติ คิลาเนน นิปนฺนภูมิยํ กิลิฏฺฏฺานํ โธวิตฺวา หริตูปลิตฺตํ กาเรสีติ อตฺโถ. เภสชฺชํ โยเชตุํ อสมตฺโถติ ปเรหิ วุตฺตวิธิมฺปิ กาตุํ อสมตฺโถ. ปาฬิยํ คิลานุปฏฺากานํ จีวรทาเน สามเณรานํ ติจีวราธิฏฺานาภาวา ‘‘จีวรฺจ ปตฺตฺจา’’ติอาทิ สพฺพตฺถ วุตฺตํ. สเจปิ สหสฺสํ อคฺฆติ, คิลานุปฏฺากานฺเว ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.

คิลานวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

มตสนฺตกกถาทิวณฺณนา

๓๖๙. อฺนฺติ จีวรปตฺตโต อฺํ. อปฺปคฺฆนฺติ อติชิณฺณาทิภาเวน นิหีนํ. ตโตติ อวเสสปริกฺขารโต. สพฺพนฺติ ปตฺตํ, ติจีวรฺจ.

ตตฺถ ตตฺถ สงฺฆสฺเสวาติ ตสฺมึ ตสฺมึ วิหาเร สงฺฆสฺเสว. ปาฬิยํ อวิสฺสชฺชิกํ อเวภงฺคิกนฺติ อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺเสว สนฺตกํ หุตฺวา กสฺสจิ อวิสฺสชฺชิกํ อเวภงฺคิกํ ภวิตุํ อนุชานามีติ อตฺโถ.

๓๗๑-๒. อกฺกนาฬมยนฺติ อกฺกทณฺฑมยํ. อกฺกทุสฺสานีติ อกฺกวาเกน กตทุสฺสานิ, โปตฺถกคติกานิ ทุกฺกฏวตฺถุกานีติ อตฺโถ. ทุปฏฺฏจีวรสฺส วา มชฺเฌติ ยํ นิฏฺิเต ติปฏฺฏจีวรํ โหติ, ตสฺส มชฺเฌ ปฏลํ กตฺวา ทาตพฺพานีติ อตฺโถ.

๓๗๔. ‘‘สนฺเต ปติรูเป คาหเก’’ติ วุตฺตตฺตา คาหเก อสติ อทตฺวา ภาชิเตปิ สุภาชิตเมวาติ ทฏฺพฺพํ.

๓๗๖. ทกฺขิโณทกํ ปมาณนฺติ ‘‘เอตฺตกานิ จีวรานิ ทสฺสามี’’ติ ปมํ อุทกํ ปาเตตฺวา ปจฺฉา เทนฺติ. ตํ เยหิ คหิตํ, เต ภาคิโนว โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ปรสมุทฺเทติ ชมฺพุทีเป. ตมฺพปณฺณิทีปฺหิ อุปาทาเยส เอวํ วุตฺโต.

มตสนฺตกกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

อฏฺจีวรมาติกากถาวณฺณนา

๓๗๙. ปุคฺคลาธิฏฺานนเยน วุตฺตนฺติ ‘‘สีมาย ทาน’’นฺติอาทินา วตฺตพฺเพ ‘‘สีมาย เทตี’’ติอาทิ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน วุตฺตํ. ‘‘อปิจา’’ติอาทินา ปมเลฑฺฑุปาตภูตปริกฺเขปารหฏฺานโต พหิ ทุติยเลฑฺฑุปาโตปิ อุปจารสีมา เอวาติ ทสฺเสติ. ธุวสนฺนิปาตฏฺานาทิกมฺปิ ปริยนฺเต ิตเมว คเหตพฺพํ. โลเก คามสีมาทโย วิย ลาภสีมา นาม วิสุํ ปสิทฺธา นาม นตฺถิ, เกนายํ อนุฺาตาติ อาห ‘‘เนว สมฺมาสมฺพุทฺเธนา’’ติอาทิ. เอเตน นายํ สาสนโวหารสิทฺธา, โลกโวหารสิทฺธา เอวาติ ทสฺเสติ. ‘‘ชนปทปริจฺเฉโท’’ติ อิทํ โลกปสิทฺธสีมาสทฺทตฺถวเสน วุตฺตํ. ปริจฺเฉทพฺภนฺตรํ ปน สพฺพํ ชนปทสีมาติ คเหตพฺพํ, ชนปโท เอว ชนปทสีมา. เอวํ รฏฺสีมาทีสุปิ. เตนาห ‘‘อาณาปวตฺติฏฺาน’’นฺติอาทิ.

ปถวีเวมชฺเฌ คตสฺสาติ ยาว อุทกปริยนฺตา ขณฺฑสีมตฺตา วุตฺตํ, อุปจารสีมาทีสุ ปน อพทฺธสีมาสุ เหฏฺาปถวิยํ สพฺพตฺถ ิตานํ น ปาปุณาติ, กูปาทิปเวสารหฏฺาเน ิตานฺเว ปาปุณาตีติ เหฏฺา สีมากถายํ วุตฺตนเยน ตํตํสีมฏฺภาโว เวทิตพฺโพ. จกฺกวาฬสีมาย ปน ทินฺนํ ปถวีสนฺธารกอุทกฏฺาเนปิ ิตานํ ปาปุณาติ สพฺพตฺถ จกฺกวาฬโวหารตฺตา.

พุทฺธาธิวุตฺโถติ พุทฺเธน ภควตา นิวุตฺโถ. ปากวฏฺฏนฺติ นิพทฺธทานํ. วตฺตตีติ ปวตฺตติ. เตหีติ เยสํ สมฺมุเข เอส เทติ, เตหิ ภิกฺขูหิ. ทุติยภาเค ปน เถราสนํ อารุฬฺเหติ ยาว สงฺฆนวกา เอกวารํ สพฺเพสํ ภาคํ ทตฺวา จีวเร อปริกฺขีเณ ปุน สพฺเพสํ ทาตุํ ทุติยภาเค เถรสฺส ทินฺเนติ อตฺโถ. ปํสุกูลิกานมฺปิ วฏฺฏตีติ เอตฺถ ‘‘ตุยฺหํ เทมา’’ติ อวุตฺตตฺตาติ การณํ วทนฺติ. ยทิ เอวํ ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ วุตฺเตปิ วฏฺเฏยฺย, ‘‘ภิกฺขูนํ เทม, เถรานํ เทม, สงฺฆสฺส เทมา’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙) วจนโต เภโท น ทิสฺสติ. วีมํสิตพฺพเมตฺถ การณํ.

ปารุปิตุํ วฏฺฏตีติ ปํสุกูลิกานํ วฏฺฏติ. ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ภิกฺขุนีนฺจ ทมฺมีติ วุตฺเต ปน น มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทาตพฺพนฺติ เอตฺถ ยสฺมา ภิกฺขุนิปกฺเข สงฺฆสฺส ปจฺเจกํ อปรามฏฺตฺตา ภิกฺขุนีนํ คณนาย ภาโค ทาตพฺโพติ ทายกสฺส อธิปฺปาโยติ สิชฺฌติ, ตถา ทานฺจ ภิกฺขูปิ คเณตฺวา ทินฺเน เอว ยุชฺชติ. อิตรถา หิ กิตฺตกํ ภิกฺขูนํ ทาตพฺพํ, กิตฺตกํ ภิกฺขุนีนนฺติ น วิฺายติ, ตสฺมา ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺสา’’ติ วุตฺตวจนมฺปิ ‘‘ภิกฺขูน’’นฺติ วุตฺตวจนสทิสเมวาติ อาห ‘‘ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จ คเณตฺวา ทาตพฺพ’’นฺติ. เตนาห ‘‘ปุคฺคโล …เป… ภิกฺขุสงฺฆคฺคหเณน อคฺคหิตตฺตา’’ติ. ภิกฺขุสงฺฆ-สทฺเทน ภิกฺขูนฺเว คหิตตฺตา, ปุคฺคลสฺส ปน ‘‘ตุยฺหฺจา’’ติ วิสุํ คหิตตฺตา จ ตตฺถสฺส อคฺคหิตตา ทฏฺพฺพา, ‘‘ภิกฺขูนฺจ ภิกฺขุนีนฺจ ตุยฺหฺจา’’ติ วุตฺตฏฺานสทิสตฺตาติ อธิปฺปาโย. ปุคฺคลปฺปธาโน เหตฺถ สงฺฆ-สทฺโท ทฏฺพฺโพ. เกจิ ปน ‘‘ภิกฺขุสงฺฆคฺคหเณน คหิตตฺตา’’ติ (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค ๓.๓๗๙) ปาํ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ ตสฺส วิสุํ ลาภคฺคหเณ การณวจนตฺตา. ตถา หิ วิสุํ สงฺฆคฺคหเณน คหิตตฺตาติ วิสุํ ปุคฺคลสฺสปิ ภาคคฺคหเณ การณํ วุตฺตํ. ยถา เจตฺถ ปุคฺคลสฺส อคฺคหณํ, เอวํ อุปริ ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ตุยฺหฺจา’’ติอาทีสุปิ สงฺฆาทิ-สทฺเทหิ ปุคฺคลสฺส อคฺคหณํ ทฏฺพฺพํ. ยทิ หิ คหณํ สิยา, สงฺฆโตปิ, วิสุมฺปีติ ภาคทฺวยํ ลเภยฺย อุภยตฺถ คหิตตฺตา.

ปูเชตพฺพนฺติอาทิ คิหิกมฺมํ น โหตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส หรา’’ติ อิทํ ปิณฺฑปาตหรณํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ภุฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘อนฺโตเหมนฺเต’’ติ อิมินา อนตฺถเต กถิเน วสฺสานํ ปจฺฉิเม มาเส ทินฺนํ ปุริมวสฺสํวุตฺถานฺเว ปาปุณาติ, ตโต ปรํ เหมนฺเต ทินฺนํ ปจฺฉิมวสฺสํวุตฺถานมฺปิ วุตฺถวสฺสตฺตา ปาปุณาติ. เหมนฺตโต ปน ปรํ ปิฏฺิสมเย ‘‘วสฺสํวุตฺถสงฺฆสฺสา’’ติ เอวํ วตฺวา ทินฺนํ อนนฺตเร วสฺเส วา ตโต ปเรสุ วา ยตฺถ กตฺถจิ ตสฺมึ วุตฺถวสฺสานํ สพฺเพสํ ปาปุณาติ. เย ปน สพฺพถา อวุตฺถวสฺสา, เตสํ น ปาปุณาตีติ ทสฺเสติ. สพฺเพสมฺปีติ หิ ตสฺมึ ภิกฺขุภาเว วุตฺถวสฺสานํ สพฺเพสมฺปีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘วสฺสํวุตฺถสงฺฆสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา สมฺมุขีภูตานํ สพฺเพสนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อตีตวสฺสนฺติ อนนฺตราตีตวสฺสํ.

อุทฺเทสํ คเหตุํ อาคโตติ อุทฺเทเส อคฺคหิเตปิ อนฺเตวาสิโกวาติ วุตฺตํ. คเหตฺวา คจฺฉนฺโตติ ปรินิฏฺิตอุทฺเทโส หุตฺวา คจฺฉนฺโต. ‘‘วตฺตํ กตฺวา อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนิ คเหตฺวา วิจรนฺตาน’’นฺติ อิทํ ‘‘อุทฺเทสนฺเตวาสิกาน’’นฺติ อิมสฺเสว วิเสสนํ, เตน อุทฺเทสกาเล อาคนฺตฺวา อุทฺเทสํ คเหตฺวา คนฺตฺวา อฺตฺถ นิวสนฺเต อนิพทฺธจาริเก นิวตฺเตติ.

อฏฺจีวรมาติกากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

จีวรกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๙. จมฺเปยฺยกฺขนฺธโก

กสฺสปโคตฺตภิกฺขุวตฺถุกถาทิวณฺณนา

๓๘๐. จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก ตนฺติพทฺโธติ ตนฺติ วุจฺจติ พฺยาปาโร, ตตฺถ พทฺโธ, อุสฺสุกฺกํ อาปนฺโนติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ตสฺมึ อาวาเส’’ติอาทิ.

๓๘๗-๘. หาปนํ วา อฺถา กรณํ วา นตฺถีติ ตฺติกมฺมสฺส ตฺติยา เอกตฺตา หาปนํ น สมฺภวติ, ตสฺสา เอกตฺตา เอว ปจฺฉา ตฺติปนวเสน, ทฺวิกฺขตฺตุํ ปนวเสน จ อฺถา กรณํ นตฺถิ. ปรโตติ ปริวาเร. นฺติ ปพฺพาชนียกมฺมํ, ตสฺสาติ อตฺโถ.

กสฺสปโคตฺตภิกฺขุวตฺถุกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

ทฺเวนิสฺสรณาทิกถาวณฺณนา

๓๙๕. เอสาติ ‘‘พาโล’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺปุคฺคโล, อปฺปตฺโตติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ การณมาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ. ตตฺถ อาเวณิเกน ลกฺขเณนาติ ปพฺพาชนียกมฺมสฺส นิมิตฺตภาเวน ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา อสาธารณภูเตน กุลทูสกภาเวน. ยทิ เหส ตํ กมฺมํ อปฺปตฺโต, กถํ ปน สุนิสฺสาริโตติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนสฺส อากงฺขมาโน สงฺโฆ ปพฺพาชนียกมฺมํ กเรยฺยาติ วุตฺตํ, ตสฺมา สุนิสฺสาริโต’’ติ. ตตฺถ วุตฺตนฺติ กมฺมกฺขนฺธเก (จูฬว. ๒๗) วุตฺตํ.

เอตฺถ ปน กุลทูสกกมฺมํ กตฺวา ปพฺพาชนียกมฺมกตสฺส เตรสกกณฺฑกฏฺกถายํ ‘‘ยสฺมึ วิหาเร วสนฺเตน ยสฺมึ คาเม กุลทูสกกมฺมํ กตํ โหติ, ตสฺมึ วิหาเร วา ตสฺมึ คาเม วา น วสิตพฺพ’’นฺติอาทินา (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๓) ยา สมฺมาวตฺตนา วุตฺตา, สา อิตเรนาปิ ปูเรตพฺพา. ยํ ปน ปฏิปฺปสฺสทฺธกมฺมสฺส กุลทูสกสฺส ตตฺเถว อฏฺกถายํ ‘‘เยสุ กุเลสุ กุลทูสกกมฺมํ กตํ, ตโต ปจฺจยา น คเหตพฺพา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ น ปูเรตพฺพํ กุลสงฺคหสฺส อกตตฺตา. เอวํ เสสกมฺเมสุปิ. ยทิ เอวํ ‘‘ตชฺชนียกมฺมารหสฺส นิยสกมฺมํ กโรติ…เป… เอวํ โข, อุปาลิ, อธมฺมกมฺมํ โหตี’’ติอาทิวจนํ (มหาว. ๔๐๒) วิรุชฺฌตีติ? น วิรุชฺฌติ สงฺฆสนฺนิฏฺานวเสน ตชฺชนียาทิกมฺมารหตฺตสฺส สิชฺฌนโต. ยสฺส หิ สงฺโฆ ‘‘ตชฺชนียกมฺมํ กโรมา’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา กมฺมวาจํ สาเวนฺโต ปพฺพาชนียกมฺมวาจํ สาเวติ, ตสฺส กมฺมํ อธมฺมกมฺมํ โหติ. สเจ ปน ‘‘ตสฺเสว ปพฺพาชนียกมฺมเมว กโรมา’’ติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา ตเทว กโรติ, ตสฺส ตํ กมฺมํ ธมฺมกมฺมนฺติ เวทิตพฺพํ.

เอวมิธ ‘‘นิสฺสารณ’’นฺติ อธิปฺเปตสฺส ปพฺพาชนียกมฺมสฺส วเสน อตฺถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทฺเสํ ตชฺชนียาทีนํ วเสน นิสฺสารเณ อธิปฺเปเต ‘‘อปฺปตฺโต นิสฺสารณ’’นฺติ อิมสฺส ปฏิปกฺขวเสน สมฺปตฺโต นิสฺสารณํ, ‘‘ตฺเจ สงฺโฆ นิสฺสาเรติ. สุนิสฺสาริโต’’ติ อตฺถสมฺภวํ ทสฺเสตุํ ปุน ‘‘ตฺเจ สงฺโฆ นิสฺสาเรตีติ สเจ สงฺโฆ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตชฺชนียาทิกมฺมวิสเย, เอเกนาปิ องฺเคน นิสฺสารณา อนุฺาตาติ โยชนา. ปาฬิยํ อปฺปตฺโต นิสฺสารณนฺติ เอตฺถ อาปนฺโน อาเวณิกวเสน ตชฺชนียาทิสงฺขาตํ นิสฺสารณํ ปตฺโตติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.

ทฺเวนิสฺสรณาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

จมฺเปยฺยกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๑๐. โกสมฺพกกฺขนฺธโก

โกสมฺพกวิวาทกถาวณฺณนา

๔๕๑. โกสมฺพกกฺขนฺธเก สเจ โหติ, เทเสสฺสามีติ วินยธรสฺส วจเนน อาปตฺติทิฏฺึ ปฏิลภิตฺวา เอวมาห. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘โส ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺิ โหตี’’ติ วุตฺตํ. นตฺถิ อาปตฺตีติ อุทกสฺส ปนภาวํ อชานิตฺวา วา ปิตํ ฉฑฺเฑตฺวา วิสฺสริตฺวา วา คมเน อสฺจิจฺจ อสติยา อนาปตฺติปกฺโขปิ สมฺภวตีติ วินยธโร ตตฺถ อนาปตฺติทิฏฺึ ปฏิลภิตฺวา เอวมาห. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘อฺเ ภิกฺขู ตสฺส อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺิโน โหนฺตี’’ติ วุตฺตํ. ปริสายปิสฺส อนาปตฺติทิฏฺิยา อุปฺปนฺนตฺตา ‘‘อฺเ’’ติ พหุวจนํ กตํ. อนาปตฺติทิฏฺิ อโหสีติ สุตฺตนฺติกตฺเถรสฺส วินเย อปกตฺุตาย วินยธรสฺส วจนมตฺเตน โส เอวมโหสิ, สา ปนสฺส อาปตฺติ เอว อุทกาวเสสสฺส ปนภาวํ ตฺวา ปิตตฺตา. วตฺถุมตฺตชานเน เอว หิ เสขิยา สจิตฺตกา, น ปณฺณตฺติวิชานเน. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘ตสฺสา อาปตฺติยา อนาปตฺติทิฏฺิ โหตี’’ติ สพฺพตฺถ อาปตฺติ อิจฺเจว วุตฺตํ. ‘‘อาปตฺตึ อาปชฺชมาโน’’ติ อิทํ วินยธรตฺเถโร ‘‘ตยา อิทํ อุทกํ ปิต’’นฺติ อตฺตนา ปุฏฺเน สุตฺตนฺติกตฺเถเรน ‘‘อามาวุโส’’ติ วุตฺตวจนํ สริตฺวา ปณฺณตฺติอโกวิทตาย สฺจิจฺเจว อกาสีติ อาปตฺติทิฏฺิ หุตฺวาว อโวจ. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘อฺเ ภิกฺขู ตสฺสา อาปตฺติยา อาปตฺติทิฏฺิโน โหนฺตี’’ติ วุตฺตํ.

๔๕๓. ‘‘น ตาว ภินฺโน’’ติ อิทํ อุกฺขิปนตทนุวตฺตนมตฺเตน สงฺโฆ ภินฺโน นาม น โหติ, ตํ นิสฺสาย ปน อุภยปกฺขิกานํ ปกฺขํ ปริเยสิตฺวา อฺมฺํ โกธวเสน กายวจีกลหวฑฺฒเนเนว โหตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘โส จ โข กลหวเสนา’’ติ. สมฺภมอตฺถวเสนาติ ตุริตตฺถวเสน.

๔๕๔. อการเณติอาทิ อนุกฺขิปิตฺวาว อุปาเยน สฺาเปตฺวา หิเตสิตาย อาปตฺติโต โมเจตุํ ยุตฺตฏฺาเน โกธจิตฺตวเสน วิเหนตฺถาย กตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ปน กมฺมงฺคสฺส อภาวํ สนฺธาย. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘อาปตฺติ เอสา, ภิกฺขเว, เนสา อนาปตฺติ…เป… อุกฺขิตฺโต เอโส ภิกฺขู’’ติอาทิ วุตฺตํ.

๔๕๕. ‘‘อธมฺมวาทีนํ ปกฺเข นิสินฺโน’’ติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ, ธมฺมวาทีนํ ปกฺเข นิสีทิตฺวา อธมฺมวาทีนํ ลทฺธึ คณฺหนฺโตปิ ธมฺมวาทีนํ นานาสํวาสโก โหติ เอว. กมฺมํ โกเปตีติ ตํ วินา คณสฺส อปูรณปกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยตฺถ วา ตตฺถ วาติ ธมฺมวาทีนํ ปกฺเข วา อธมฺมวาทีนํ ปกฺเข วาติ อตฺโถ. อิเม ธมฺมวาทิโนติ คณฺหาตีติ ตํตํปกฺขคเต ภิกฺขู ยาถาวโต วา อยาถาวโต วา ‘‘อิเม ธมฺมวาทิโน’’ติ คณฺหาติ, อยํ ตํตํปกฺขคตานํ อตฺตานํ สมานสํวาสกํ กโรติ.

๔๕๖. อุปทํเสนฺตีติ ปวตฺเตนฺติ. ปาฬิยํ เอตฺตาวตาติ ‘‘เอตฺตกปเทสํ มุฺจิตฺวา นิสินฺนา มยํ โกธจิตฺเต อุปฺปนฺเนปิ อฺมฺํ อนนุโลมิกํ กายกมฺมาทึ ปวตฺเตตุํ น สกฺขิสฺสามา’’ติ สลฺเลกฺเขตฺวา ทูเร นิสีทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘อุปจารํ มุฺจิตฺวา’’ติ.

๔๕๗. ปาฬิยํ ภณฺฑนชาตาติอาทีสุ กลหสฺส ปุพฺพภาโค ภณฺฑนํ นาม. หตฺถปรามาสาทิ กลโห นาม. วิรุทฺธวาโท วิวาโท นาม.

๔๕๘. ปริปุณฺณโกสโกฏฺาคาโรติ เอตฺถ โกโส นาม สุวณฺณมณิอาทิภณฺฑาคารสารคพฺโภ. โกฏฺํ วุจฺจติ ธฺสฺส อาวสนฏฺานํ, โกฏฺภูตํ อคารํ โกฏฺาคารํ, ธฺสงฺคหฏฺานํ. อพฺภุยฺยาสีติ ยุทฺธาย อภิมุโข นิกฺขมีติ อตฺโถ. เอกสงฺฆาตมฺปีติ เอกยุทฺธมฺปิ. โธวนนฺติ โธวนุทกํ.

๔๖๓. ปริยาทินฺนรูปาติ โกธจิตฺเตน ปริคฺคหิตสภาวา.

๔๖๔. ตํ น ชานนฺตีติ ตํ กลหํ น ชานนฺติ. เย อุปนยฺหนฺตีติ ยถาวุตฺตํ โกธาการํ จิตฺเต พนฺธนฺติ. ปากฏปริสฺสเยติ สีหาทิเก. ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสเยติ ราคาทิเก. ปาฬิยํ นตฺถิ พาเล ๙๗ สหายตาติ พาลํ นิสฺสาย สีลาทิคุณสงฺขาตา สหายตา นตฺถิ, น สกฺกา ลทฺธุนฺติ อตฺโถ.

๔๖๖. อตฺตกามรูปาติ อตฺตโน หิตกามยมานสภาวา. อนุรุทฺธาติ เอกเสสนเยน ติณฺณมฺปิ กุลปุตฺตานํ อาลปนํ, เตเนว พหุวจนนิทฺเทโส กโต. ขมนียํ สรีรํ ยาปนียํ ชีวิตํ ‘‘กจฺจิ โว สรีรฺจ ธาเรตุํ, ชีวิตฺจ ยาเปตุํ สกฺกา’’ติ ปุจฺฉติ. ตคฺฆาติ เอกํสตฺเถ นิปาโต, เอกํเสน มยํ ภนฺเตติ อตฺโถ. ยถา กถนฺติ เอตฺถ ยถาติ นิปาตมตฺตํ, ยถากถนฺติ วา เอโก นิปาโต การณปุจฺฉนตฺโถ, เกน ปกาเรนาติ อตฺโถ. เอกฺจ ปน มฺเ จิตฺตนฺติ เอกสฺส จิตฺตวเสน อิตเรสมฺปิ ปวตฺตนโต สพฺเพสํ โน เอกํ วิย จิตฺตนฺติ อตฺโถ. กจฺจิ ปน โว อนุรุทฺธาติ เอตฺถ โวติ นิปาตมตฺตํ, ปจฺจตฺตวจนํ วา, กจฺจิ ตุมฺเหติ อตฺโถ. อมฺหากนฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนํ, อมฺเหสุ ตีสุ โย ปมํ ปฏิกฺกมตีติ อตฺโถ.

โกสมฺพกวิวาทกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปาลิเลยฺยกคมนกถาวณฺณนา

๔๖๗. เยน ปาลิเลยฺยกนฺติ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนํ, ยตฺถ ปาลิเลยฺยโก คาโม, ตตฺถ อวสรีติ อตฺโถ. ทหรโปตเกหีติ ภิงฺกจฺฉาเปหิ. ‘‘โอคาหิ’’นฺติปิ ปาโ, นหานโปกฺขรณินฺติ อตฺโถ.

อุทานคาถายํ ปน – รถอีสสทิสทนฺตสฺส นาคสฺส หตฺถิโน เอตํ วิเวกนินฺนํ จิตฺตํ นาเคน พุทฺธนาคสฺส วิเวกนินฺนจิตฺเตน สเมติ. กสฺมา? ยํ ยสฺมา เอโกว รมติ วเน, ตสฺมา เอวํ โยชนา ทฏฺพฺพา.

ปาลิเลยฺยกคมนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อฏฺารสวตฺถุกถาวณฺณนา

๔๖๘. ยถา ธมฺโม ตถา ติฏฺาหีติ ยถา ธมฺโม จ วินโย จ ิโต, ตถา ติฏฺ, ธมฺมวาทีปกฺเข ติฏฺาติ อตฺโถ.

๔๗๓. ‘‘โย ปฏิพาเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ อิทํ สามคฺคีเภทสฺส อการเก สนฺธาย วุตฺตํ. เย ปน เภทการกา วิรุทฺธา อลชฺชิโน, เตสํ ปฏิพาหิตุํ วฏฺฏติ เตสํ สนฺตกสฺสปิ เสนาสนสฺส วินาสนวจนโต. ‘‘วิวิตฺตํ กตฺวาปิ ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปน ยถาวุฑฺฒํ วรเสนาสนํ อทตฺวา วุฑฺฒานมฺปิ อสฺตานํ สฺเตหิ วิวิตฺตํ กตฺวา ทาตพฺพนฺติ ทฏฺพฺพํ.

๔๗๕. กมฺมวาจาย โอสาเรตฺวาติ เอตฺถ อุกฺขิตฺตสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺติยาปนฺนภาวํ ปฏิชานิตฺวา สมฺมาวตฺตเนน อุกฺเขปกานํ สมุปฺปนฺนโอสารณจฺฉนฺทสฺส ปเคว าตตฺตา ปฏิปฺปสฺสมฺภนกมฺมวาจาย อุกฺขิตฺตานุวตฺตกา สยเมว นํ โอสาเรสุนฺติ ทฏฺพฺพํ.

๔๗๖. อตฺถโต อปคตาติ สามคฺคีอตฺถวิรหิตา, ตุจฺฉพฺยฺชนาติ อตฺโถ.

๔๗๗. อปฺปฏิจฺฉนฺนาจาโรติ อปฺปฏิจฺฉาเทตพฺพสุนฺทราจาโร. อนปคตนฺติ การณโต อนเปตํ. อาทาตพฺพโต คเหตพฺพโต อาทายนฺติ อาจริยวาโท วุตฺโตติ อาห ‘‘อาทายํ อตฺตโน อาจริยวาท’’นฺติ.

อฏฺหิ ทูตงฺเคหีติ ‘‘โสตา จ โหติ สาเวตา จ อุคฺคเหตา จ ธาเรตา จ วิฺาตา จ วิฺาเปตา จ กุสโล จ สหิตาสหิตสฺส โน จ กลหการโก’’ติ (อ. นิ. ๘.๑๖) เอวํ วุตฺเตหิ อฏฺหิ ทูตงฺเคหิ. เสสเมตฺถ, เหฏฺา จ สพฺพตฺถ สุวิฺเยฺยเมวาติ.

อฏฺารสวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

โกสมฺพกกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

มหาวคฺควณฺณนานโย นิฏฺิโต.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

จูฬวคฺควณฺณนา

๑. กมฺมกฺขนฺธโก

ตชฺชนียกมฺมกถาวณฺณนา

. จูฬวคฺคสฺส ปเม กมฺมกฺขนฺธเก ตาว ‘‘พลวาพลว’’นฺติ อิทํ เอกปทํ. ‘‘พลวพลว’’นฺติ วตฺตพฺเพ อาการํ กตฺวา ‘‘พลวาพลว’’นฺติ วุตฺตํ. ตฺจ ‘‘ทุกฺขทุกฺข’’นฺติอาทีสุ วิย อติสยตฺเถ วตฺตตีติ อาห ‘‘สุฏฺุ พลวํ ปฏิวทถา’’ติ, อติ วิย พลวํ กตฺวา ปฏิวจนํ เทถาติ อตฺโถ.

. ปาฬิยํ อาปตฺติ อาโรเปตพฺพาติ เอตฺถ กิฺจาปิ ‘‘มา โข ตุมฺเห อายสฺมนฺโต เอโส อเชสี’’ติอาทิเก ภณฺฑนาทิชนเก วจเน ปฺตฺตา กาจิ อาปตฺติ นาม นตฺถิ มุสาเปสุฺาทีสุ เอตสฺส อปฺปวิฏฺตฺตา, ตถาปิ ภิกฺขูหิ วิสุํ, สงฺฆมชฺเฌ จ ‘‘มา, อาวุโส, ภิกฺขู อฺมฺํ ปโยเชตฺวา ภณฺฑนาทึ อกาสิ, เนทํ อปฺปิจฺฉตาทีนํ อตฺถาย วตฺตตี’’ติ เอวํ อปฺตฺเตน วุจฺจมานสฺส ภิกฺขุโน อนาทริเยน อโนรมนปจฺจยา วา อฺวาทวิเหสาทิกรณปจฺจยา วา ยา อาปตฺติ โหติ, สา อาปตฺติ อาโรเปตพฺพา ทิฏฺิวิปนฺนสฺส วิยาติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

ยสฺส ปน อิทํ วจนํ วินาว กายวาจาหิ อาปนฺนา ลหุกาปตฺติ อตฺถิ, ตสฺสปิ อาโรเปตพฺพาว. ยํ ปน กมฺมวาจาย ‘‘อตฺตนา ภณฺฑนการกา’’ติ อตฺตนา-สทฺทคฺคหณํ, ‘‘เยปิ จฺเ ภิกฺขู ภณฺฑนการกา…เป… เต อุปสงฺกมิตฺวา’’ติอาทิวจนฺจ, ตํ วตฺถุวเสน คหิตํ. โย ปน สยเมว ภณฺฑนการโก โหติ, อฺเ ปน ภณฺฑนการเก อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘มา โข ตุมฺเห’’ติอาทิวจนํ น วทติ, ตสฺสาเปตํ กมฺมํ กาตพฺพเมว. กโรนฺเตหิ จ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ ภณฺฑนการโก…เป… สงฺเฆ อธิกรณการโก. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺล’’นฺติอาทินาว กมฺมวาจา กาตพฺพา. โย จ อฺเปิ ภิกฺขู กลหาย สมาทเปติ, ตสฺสาปิ เอวเมว กมฺมวาจํ กาตุํ วฏฺฏติ อฺเสํ สมาทาปนสฺสปิ ภณฺฑนการกตฺเต เอว ปวิสนโต. อฺเสํ สมาทาปนาการมฺปิ วตฺวาว, กมฺมวาจํ กาตุกาเมนปิ จ เตหิ วุตฺตวจนตฺถเมว คเหตฺวา ตทนุคุณํ โยเชตฺวาว กาตพฺพํ, น อิธาคตวเสเนว สพฺเพสมฺปิ อิธาคตวเสเนว วจนาสมฺภวา. ภูเตน วตฺถุนา กตเมว หิ อวิปนฺนํ โหติ, นาฺนฺติ คเหตพฺพํ. เอส นโย นิยสฺสกมฺมาทีสุปิ.

ตชฺชนียกมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อธมฺมกมฺมทฺวาทสกกถาทิวณฺณนา

. อปฺปฏิฺาย กตนฺติ วตฺถุํ วา อาปตฺตึ วา อสมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา กตํ. โย ปน สพฺเพสํ ปสฺสนฺตานํ เอว วตฺถุวีติกฺกมํ กตฺวา ปจฺฉา กมฺมกรณภเยน ‘‘น กโรมี’’ติ มุสา วทติ, ตสฺส ภิกฺขูนํ สมฺมุเข วีติกฺกมกรณเมว ปฏิฺา. ตถโต ชานนตฺถเมว ปฏิฺาย กรณํ อนุฺาตํ. ยตฺถ ปน สนฺเทโห โหติ, ตตฺถ สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวาว กตฺตพฺพนฺติ คเหตพฺพํ.

‘‘ปาราชิกาปตฺติยา วา’’ติ อิทํ ลิงฺคนาสนนิมิตฺตตาย ปาราชิกสฺส กมฺเมน อติกิจฺฉนียโต วุตฺตํ. ‘‘สงฺฆาทิเสสาปตฺติยา วา’’ติ อิทํ ปน ปริวาสาทินิสฺสารณกมฺมสฺส อาเวณิกสฺส วิชฺชมานตฺตา วุตฺตํ. ยํ ปน ปรโต ‘‘อธิสีเล สีลวิปนฺโน โหติ…เป… ตชฺชนียกมฺมํ กเรยฺยา’’ติ (จูฬว. ๖) วุตฺตํ, ตํ ‘‘อายตึ สํวเร ตฺวา วุฏฺานํ กโรหี’’ติ โอวทิยมานสฺส อนาทริยาทิปจฺจยลหุกาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. สีลวิปตฺติมูลกฺหิ ลหุกาปตฺตึ อาปนฺโน อิธ อเภทูปจาเรน ‘‘อธิสีเล สีลวิปนฺโน’’ติ วุตฺโต ‘‘อติทิฏฺิยา ทิฏฺิวิปนฺโน’’ติ เอตฺถ วิย.

ยถา จ ทิฏฺึ คเหตฺวา โวหรนฺตสฺส ‘‘อิโต ทิฏฺิโต โอรมาหี’’ติ อวตฺวา กตกมฺมํ เกวลาย ทิฏฺิวิปตฺติยา กตตฺตา อนาปตฺติยา กตํ นาม อธมฺมกมฺมํ โหติ, เอวํ สีลวิปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ลชฺชิธมฺเม โอกฺกนฺเต ยถาธมฺมํ วุฏฺาย สํวเร าตุกามสฺส กตํ ตชฺชนียาทิกมฺมํ เกวลาย สีลวิปตฺติยา กตตฺตา อเทสนาคามินิยา กตํ นาม อธมฺมกมฺมํ โหติ. เตเนว นิยสฺสกมฺเมปิ ‘‘อปิสฺสุ ภิกฺขู ปกตา ปริวาสํ เทนฺตา’’ติอาทินา สํวเร อฏฺานเมว กมฺมนิมิตฺตภาเวน วุตฺตํ. อทนฺตํ ทมนตฺถเมว หิ ตชฺชนียาทิกมฺมานิ อนุฺาตานีติ. เกจิ ปน ‘‘อเทสนาคามินิยาติ อิทํ ปาราชิกาปตฺตึเยว สนฺธาย วุตฺตํ, น สงฺฆาทิเสส’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค ๓.๔) วทนฺติ, ตํ สุกฺกปกฺเข ‘‘เทสนาคามินิยา อาปตฺติยา กตํ โหตี’’ติ อิมินา วจเนน วิรุชฺฌติ. สงฺฆาทิเสสสฺสาปิ จ ปริยายโต เทสนาคามินิโวหาเร คยฺหมาเน ‘‘อาปตฺติยา กตํ โหตี’’ติ วุตฺตวารโต อิมสฺส วารสฺส วิเสโส น สิยา, อฏฺกถายมฺเปตฺถ วิเสสภาโว น ทสฺสิโต. ตสฺมา วุตฺตนเยเนเวตฺถ อธิปฺปาโย คเหตพฺโพ.

. สพฺพานิปีติ ตชฺชนียนิยสฺสปพฺพาชนียกมฺมานิ ตีณิปิ. อฺกมฺมสฺส วตฺถุนาติ ตชฺชนียโต อฺสฺส กมฺมสฺส วตฺถุนา อฺกมฺมกรณํ นาม โกจิ โทโสปิ น โหตีติ อธิปฺปาโย. การณมาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทินา.

. ปนฺนโลมาติ ปติตมานโลมา.

อธมฺมกมฺมทฺวาทสกกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิยสฺสกมฺมกถาทิวณฺณนา

๑๑. นิยสฺสกมฺเม ปาฬิยํ อปิสฺสูติ อปิจาติ อิมสฺมึ อตฺเถ นิปาตสมุทาโย. นิสฺสาย เต วตฺถพฺพนฺติ เอตฺถ เกจิ กลฺยาณมิตฺตายตฺตวุตฺติตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วทนฺติ, อฺเ ปน นิสฺสยคฺคหณเมวาติ, อุภเยนปิสฺส เสริวิหาโร น วฏฺฏตีติ ทีปิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

๒๑. ปพฺพาชนียกมฺเม ‘‘ปพฺพาชนียกมฺมํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตู’’ติ อิทํ ปกฺกมนาทึ อกตฺวา สมฺมาวตฺตนฺตานํ วเสน วุตฺตํ.

๓๓. ปฏิสารณียกมฺเม เนว ภิกฺขุวจนํ, น คิหิวจนนฺติ เอตฺถ ปริยายโตปิ ภิกฺขู ปรขุํสนํ น วทนฺติ, คหฏฺา ปน สรูเปเนว อกฺโกสิตุํ สมตฺถาปิ อุปการีสุ อการณํ เอวรูปํ น วทนฺติ, ตฺวํ คิหิคุณโตปิ ปริหีโนติ อธิปฺปาโย.

๓๙. ‘‘องฺคสมนฺนาคโม ปุริเมหิ อสทิโส’’ติ อิมินา ตชฺชนียาทีนํ วุตฺตการณมตฺเตน อิทํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ ทีเปติ. อิธ วุตฺเตน ปน คิหีนํ อลาภาย ปริสกฺกนาทินา องฺเคน ตานิปิ กาตุํ วฏฺฏตีติ คเหตพฺพํ. เอตฺถ จ ‘‘สทฺธํ ปสนฺนํ ทายกํ การกํ สงฺฆุปฏฺากํ หีเนน ขุํเสตี’’ติ วุตฺตตฺตา ตาทิเสสุ คิหีสุ ขุํสนาทีหิ คิหิปฏิสํยุตฺเตหิ เอว องฺเคหิ กมฺมารหตา, น อารามิกเจฏกาทีสุ ขุํสนาทีหิ. ตตฺถาปิ ทายกาทีสุ ขมาปิเตสุ กมฺมารหตา นตฺถิ, อาปตฺติ จ ยตฺถ กตฺถจิ เทเสตุํ วฏฺฏติ. โย เจ ติกฺขตฺตุํ ขมาปิยมาโนปิ น ขมติ, อกตกมฺเมนปิ ทสฺสนูปจาเร อาปตฺติ เทเสตพฺพา. โส เจ กาลกโต โหติ, เทสนฺตรํ วา คโต, คตทิสา น ายติ, อนฺตรามคฺเค วา ชีวิตนฺตราโย โหติ, กตกมฺเมนปิ อกตกมฺเมนปิ สงฺฆมชฺเฌ ยถาภูตํ วิฺาเปตฺวา ขมาเปตฺวา อาปตฺติ เทเสตพฺพาติ วทนฺติ. ธมฺมิกปฏิสฺสวสฺส อสจฺจาปเน ปน เตสํ สนฺติกํ คนฺตฺวา ‘‘มยา อสมเวกฺขิตฺวา ปฏิสฺสวํ กตฺวา โส น สจฺจาปิโต, ตํ เม ขมถา’’ติอาทินา ขมาปเน วจนกฺกโม าเปตพฺโพ.

๔๑. ปาฬิยํ มงฺกุภูโต นาสกฺขิ จิตฺตํ คหปตึ ขมาเปตุนฺติ ตึสโยชนมคฺคํ ปุน คนฺตฺวาปิ มานถทฺธตาย ยถาภูตํ โทสํ อาวิกตฺวา อขมาปเนน ‘‘นาหํ ขมามี’’ติ เตน ปฏิกฺขิตฺโต มงฺกุภูโต ขมาเปตุํ น สกฺขิ, โส ปุนเทว สาวตฺถึ ปจฺจาคนฺตฺวาปิ มานนิคฺคหตฺถาเยว ปุนปิ สตฺถารา เปสิโต ปุริมนเยเนว ขมาเปตุํ อสกฺโกนฺโต ปุนาคจฺฉิ. อถสฺส ภควา ‘‘อสนฺตํ ภาวนมิจฺเฉยฺยา’’ติอาทินาว (ธ. ป. ๗๓) ธมฺมํ เทเสตฺวา มานนิมฺมถนํ กตฺวา อนุทูตทานํ อนุฺาสีติ ทฏฺพฺพํ.

๔๒. ‘‘โน เจ ขมติ…เป… อาปตฺตึ เทสาเปตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา ปเคว คหฏฺโ ขมติ เจ, ทสฺสนูปจาเร อาปตฺติเทสนากิจฺจํ นตฺถีติ คเหตพฺพํ.

๔๖. อุกฺเขปนียกมฺเมสุ ตีสุ อริฏฺวตฺถุสฺมึ อาปตฺตึ อาโรเปตฺวาติ วิสุํ สงฺฆมชฺเฌว ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสชฺชนปจฺจยา ทุกฺกฏํ, สมนุภาสนปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ วา อาปตฺตึ อาโรเปตฺวา. เอตฺถาปิ กมฺมวาจาย ‘‘ตถาหํ ภควตา’’ติอาทิ วตฺถุวเสน วุตฺตํ. เยน เยน ปกาเรน ทิฏฺิคติกา โวหรึสุ, เตน เตน ปกาเรน โยเชตฺวา กมฺมวาจา กาตพฺพา. คหณาการํ ปน วินาปิ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, สงฺโฆ, อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ปาปิกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ, โส ตํ ทิฏฺึ อปฺปฏินิสฺสชฺชติ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺล’’นฺติ เอวํ สามฺโตปิ กมฺมวาจํ กาตุํ วฏฺฏติ.

๖๕. ‘‘ยํ ทิฏฺึ นิสฺสาย ภณฺฑนาทีนิ กโรตี’’ติ อิมินา ทิฏฺึ นิสฺสาย อุปฺปนฺนานิ เอว ภณฺฑนาทีนิ อิธ อธิปฺเปตานิ, น เกวลานีติ ทสฺเสติ. โย ปน ‘‘ภณฺฑนาทีนํ กรเณ โทโส นตฺถี’’ติ ทิฏฺิโก หุตฺวา ภณฺฑนาทึ กโรติ, สาปิสฺส ทิฏฺิ เอว โหติ, ตสฺสปิ อปฺปฏินิสฺสคฺเค กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ.

นิยสฺสกมฺมกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

กมฺมกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๒. ปาริวาสิกกฺขนฺธโก

ปาริวาสิกวตฺตกถาวณฺณนา

๗๕. ปาริวาสิกกฺขนฺธเก อนฺตมโส มูลายปฏิกสฺสนารหาทีนมฺปีติ อาทิ-สทฺเทน มานตฺตารหมานตฺตจาริกอพฺภานารเห สงฺคณฺหาติ. เต หิ ปาริวาสิกานํ, ปาริวาสิกา จ เตสํ ปกตตฺตฏฺาเน เอว ติฏฺนฺติ. อโธตปาทฏฺปนกนฺติ ยตฺถ ตฺวา ปาเท โธวนฺติ, ตาทิสํ ทารุผลกขณฺฑาทึ. ปาทฆํสนนฺติ สกฺขรกถลาทึ. ‘‘วตฺตํ กโรนฺตี’’ติ เอตฺตกมตฺตสฺเสว วุตฺตตฺตา สทฺธิวิหาริกาทีหิปิ อภิวาทนาทึ กาตุํ น วฏฺฏติ.

‘‘ปาริสุทฺธิอุโปสเถ กริยมาเน’’ติ อิทํ ปวารณาทิวเสสุ สงฺเฆ ปวาเรนฺเต อนุปคตฉินฺนวสฺสาทีหิ กริยมานปาริสุทฺธิอุโปสถมฺปิ สนฺธาย วุตฺตํ. อตฺตโน ปาฬิยาติ นวกานํ ปุรโต.

‘‘ปาริวาสิกสฺเสวา’’ติ อิทํ อพฺภานารหปริโยสาเน สพฺเพ ครุกฏฺเ สนฺธาย วุตฺตํ. เตสมฺปิ ปจฺเจกํ โอโณชนสฺส อนุฺาตตฺตา ตทวเสสา ปกตตฺตา เอว ตํ น ลภนฺติ.

จตุสฺสาลภตฺตนฺติ โภชนสาลาย ปฏิปาฏิยา ทิยฺยมานภตฺตํ. หตฺถปาเส ิเตนาติ ทายกสฺส หตฺถปาเส ปฏิคฺคหณรุหนฏฺาเนติ อธิปฺปาโย. มหาเปฬภตฺเตปีติ มหนฺเตสุ ภตฺตปจฺฉิอาทิภาชเนสุ เปตฺวา ทิยฺยมานภตฺเตสุปิ.

๗๖. ปาปิฏฺตราติ ปาราชิกาปตฺตีติ อุกฺกํสวเสน วุตฺตํ. สฺจริตฺตาทิปณฺณตฺติวชฺชโต ปน สุกฺกวิสฺสฏฺาทิกา โลกวชฺชาว, ตตฺถาปิ สงฺฆเภทาทิกา ปาปิฏฺตรา เอว.

‘‘กมฺมนฺติ ปาริวาสิกกมฺมวาจา’’ติ เอเตน กมฺมภูตา วาจาติ กมฺมวาจา-สทฺทสฺส อตฺโถปิ สิทฺโธติ เวทิตพฺโพ. สวจนียนฺติ เอตฺถ ‘‘สโทส’’นฺติ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค. ๓.๗๖) อตฺถํ วทติ. อตฺตโน วจเน ปวตฺตนกมฺมนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, ‘‘มา ปกฺกมาหี’’ติ วา ‘‘เอหิ วินยธรานํ สมฺมุขีภาว’’นฺติ วา เอวํ อตฺตโน อาณาย ปวตฺตนกกมฺมํ น กาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เอวฺหิ เกนจิ สวจนีเย กเต อนาทเรน อติกฺกมิตุํ น วฏฺฏติ, พุทฺธสฺส สงฺฆสฺส อาณา อติกฺกนฺตา นาม โหติ.

รโชหตภูมีติ ปณฺณสาลาวิเสสนํ. ปจฺจยนฺติ วสฺสาวาสิกจีวรํ. เสนาสนํ น ลภตีติ วสฺสคฺเคน น ลภติ.

อปณฺณกปฏิปทาติ อวิรทฺธปฏิปทา. สเจ วายมนฺโตปีติ เอตฺถ อวิสยภาวํ ตฺวา อวายมนฺโตปิ สงฺคยฺหติ.

๘๑. อวิเสเสนาติ ปาริวาสิกุกฺขิตฺตกานํ สามฺเน. ปฺจวณฺณจฺฉทนพทฺธฏฺาเนสูติ ปฺจปฺปการจฺฉทเนหิ ฉนฺนฏฺาเนสุ.

โอพทฺธนฺติ อุฏฺานาทิพฺยาปารปฏิพทฺธํ. ปีฬิตนฺติ อตฺโถ. มฺเจ วา ปีเ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ, เตน ตฏฺฏิกาจมฺมขณฺฑาทีสุ ทีฆาสเนสุปิ นิสีทิตุํ น วฏฺฏตีติ ทีปิตํ โหติ.

น วตฺตเภททุกฺกฏนฺติ วุฑฺฒตรสฺส ชานนฺตสฺสาปิ วตฺตเภเท ทุกฺกฏํ นตฺถีติ ทสฺเสติ. ‘‘วตฺตํ นิกฺขิปาเปตฺวา’’ติ อิทํ ปาริวาสาทิเมว สนฺธาย วุตฺตํ.

ปาริวาสิกวตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปาริวาสิกกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๓. สมุจฺจยกฺขนฺธโก

สุกฺกวิสฺสฏฺิกถาวณฺณนา

๙๗. สมุจฺจยกฺขนฺธเก เวทยามหนฺติ ชานาเปมิ อหํ, อาโรเจมีติอตฺโถ. อนุภวามีติปิสฺส อตฺถํ วทนฺติ. ปุริมํ ปน ปสํสนฺติ อาโรปนวจนตฺตา. อาโรเจตฺวา นิกฺขิปิตพฺพนฺติ ทุกฺกฏปริโมจนตฺถํ วุตฺตํ. เกจิ ปน ‘‘ตทเหว ปุน วตฺตํ สมาทิยิตฺวา อรุณํ อุฏฺาเปตุกามสฺส รตฺติจฺเฉทปริหารตฺถมฺปี’’ติ วทนฺติ.

‘‘สภาคา ภิกฺขู วสนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา วิสภาคานํ วสนฏฺาเน วตฺตํ อสมาทิยิตฺวา พหิ เอว กาตุมฺปิ วฏฺฏตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวา’’ติ อิทํ วิหาเร ภิกฺขูนํ สชฺฌายาทิสทฺทสวนูปจารวิชหนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘มหามคฺคโต โอกฺกมฺมา’’ติ อิทํ มคฺคปฏิปนฺนานํ ภิกฺขูนํ อุปจาราติกฺกมนตฺถํ วุตฺตํ. คุมฺเพน วาติอาทิ ทสฺสนูปจารวิชหนตฺถํ.

‘‘โสปิ เกนจิ กมฺเมน ปุเร อรุเณ เอว คจฺฉตี’’ติ อิมินา อาโรจนาย กตาย สพฺเพสุปิ ภิกฺขูสุ วิหารคเตสุ อูเน คเณ จรณโทโส วา วิปฺปวาสโทโส วา น โหติ อาโรจิตตฺตา สหวาสสฺสาติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘อยฺจา’’ ติอาทิ. อพฺภานํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ กตมฺปิ อกตเมว โหตีติ อตฺโถ.

สุกฺกวิสฺสฏฺิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปฏิจฺฉนฺนปริวาสกถาวณฺณนา

๑๐๒. สุทฺธสฺสาติ สภาคสงฺฆาทิเสสํ อนาปนฺนสฺส, ตโต วุฏฺิตสฺส วา. อฺสฺมินฺติ สุทฺธนฺตปริวาสวเสน อาปตฺติวุฏฺานโต อฺสฺมึ อาปตฺติวุฏฺาเน. ปาฬิยํ ‘‘ปฏิกสฺสิโต สงฺเฆน อุทายิ ภิกฺขุ อนฺตรา เอกิสฺสา อาปตฺติยา…เป… มูลายปฏิกสฺสนา’’ติ อิทํ กรณวเสน วิปริณาเมตฺวา มูลายปฏิกสฺสนาย ปฏิกสฺสิโตติ โยเชตพฺพํ. อถ วา ‘‘มูลาย ปฏิกสฺสนา ขมติ สงฺฆสฺสา’’ติ อุตฺตรปเทน สห ปจฺจตฺตวเสเนว โยเชตุมฺปิ วฏฺฏติ.

‘‘อุทายึ ภิกฺขุํ อนฺตรา เอกิสฺสา อาปตฺติยา…เป… มูลาย ปฏิกสฺสิตฺวา’’ติ เอตฺถ อนฺตรา เอกิสฺสา อาปตฺติยา เหตุภูตาย อุทายึ ภิกฺขุํ มูลาย ปฏิกสฺสิตฺวา มูลทิวเส อากฑฺฒิตฺวา ตสฺสา อนฺตราปตฺติยา สโมธานปริวาสํ เทตูติ โยชนา. อาวิการาเปตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺโพติ ตสฺส อเตกิจฺฉภาวํ เตเนว สงฺฆสฺส ปากฏํ กาเรตฺวา ลชฺชิคณโต วิโยชนวเสน วิสฺสชฺเชตพฺโพ.

สตํ อาปตฺติโยติ กายสํสคฺคาทิวเสน เอกทิวเส อาปนฺนา สตํ อาปตฺติโย. ทสสตนฺติ สหสฺสา อาปตฺติโย. รตฺติสตํ ฉาทยิตฺวานาติ โยเชตพฺโพ. สพฺพปริวาสกมฺมวาจาวสาเนติ เหฏฺา ทสฺสิตานํ ทฺวินฺนํ สุทฺธนฺตปริวาสานํ, ติณฺณํ สโมธานปริวาสานฺจาติ อิเมสํ สพฺเพสํ ปริวาสานํ กมฺมวาจาปริโยสาเน. ปุริมนเยเนวาติ ปฏิจฺฉนฺนปริวาเส วุตฺตนเยน.

วิหารูปจารโตปีติ พหิคาเม ภิกฺขูนํ วิหารูปจารโตปิ. ‘‘ทฺเว เลฑฺฑุปาตา อติกฺกมิตพฺพา’’ติ อิทํ ภิกฺขูนํ สวนูปจาราติกฺกมนํ วุตฺตํ. คามสฺสาติ น วุตฺตนฺติ คามสฺส อุปจารํ มุฺจิตุํ วฏฺฏตีติ น วุตฺตํ. เตน คามูปจาเร ิตาปิ ตตฺถ ทสฺสนสวนูปจาเร อติกฺกมิตฺวา ิตา ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จ ตสฺสา รตฺติจฺเฉทํ น กโรนฺตีติ ทีเปติ.

อนิกฺขิตฺตวตฺตภิกฺขูนํ วุตฺตนเยเนวาติ อุปจารสีมาย ปวิฏฺานํ วเสน รตฺติจฺเฉทํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตสฺมึ คาเมติ ภิกฺขุนีนํ นิวาสนคาเม. อตฺตานํ ทสฺเสตฺวาติ ยถา อาโรเจตุํ สกฺกา, ตถา ทสฺเสตฺวา. ‘‘สมฺมนฺนิตฺวา ทาตพฺพา’’ติ อิมินา สมฺมตาย สหวาเสปิ รตฺติจฺเฉโท น โหตีติ ทสฺเสติ.

มูลายปฏิกสฺสิตสฺสาติ มูลายปฏิกสฺสิตสฺส ปุน ปริวุตฺถปริวาสสฺสาติ อตฺโถ. ติสฺสนฺนนฺติ มูลาปตฺติยา สห ทฺวินฺนํ อนฺตราปตฺตีนฺจ.

๑๐๘. สเจ ปฏิจฺฉนฺนาติ นิกฺขิตฺตวตฺเตนาปนฺนาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. ปาฬิยํ ปฺจาหปฺปฏิจฺฉนฺนวาเร อนฺตราปตฺติกถายํ ‘‘เอวฺจ ปน, ภิกฺขเว, ฉารตฺตํ มานตฺตํ ทาตพฺพ’’นฺติ อิทํ มูลายปฏิกสฺสนากมฺมวาจานนฺตรเมว ทาตุํ วุตฺตํ น โหติ. มูลายปฏิกสฺสิตสฺส ปน ปฺจทิวสานิ ปริวสิตฺวา ยาจิตสฺส มานตฺตจรณกาเล อาปนฺนาย ตติยาย อนฺตราปตฺติยา อปฺปฏิจฺฉนฺนาย มานตฺตทานํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอวฺจ ทินฺนมานตฺตสฺส เอเกน ฉารตฺเตน ปุพฺเพ ทินฺนมานตฺตาหิ ตีหิ อาปตฺตีหิ สห จตสฺสนฺนมฺปิ อาปตฺตีนํ มานตฺตํ จิณฺณเมว โหติ. อิมินา ปน นเยน อพฺภานารหกาเล อาปนฺนาย อนฺตราปตฺติยา, ปกฺขปฺปฏิจฺฉนฺนวาเร อนฺตราปตฺตีสุ จ ปฏิปชฺชนํ เวทิตพฺพํ. ‘‘เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาทิวเสน ปฺจา’’ติ อิทํ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาทีนํ จตุนฺนํ ปจฺเจกปริวาสทานมานตฺตทานอพฺภานานิ เอเกกํ กตฺวา วุตฺตํ. ‘‘อนฺตราปตฺติวเสน จตสฺโส’’ติ อิทมฺปิ มานตฺตทานอพฺภานานิ ตสฺมึ ตสฺมึ มูลายปฏิกสฺสเน เอกตฺตํ อาโรเปตฺวา วุตฺตํ.

ปฏิจฺฉนฺนปริวาสกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

สโมธานปริวาสกถาวณฺณนา

๑๒๕. ‘‘ยสฺมา ปฏิจฺฉนฺนา อนฺตราปตฺตี’’ติ อิทํ สโมธานปริวาสทานสฺส การณวจนํ, น ปน จิณฺณปริวุตฺถทิวสานํ มกฺขิตภาวสฺส, อปฺปฏิจฺฉนฺนาย อนฺตราปตฺติยา มูลายปฏิกสฺสเน กเตปิ เตสํ มกฺขิตภาวสมฺภวโต. ตสฺมา ‘‘มานตฺตจิณฺณทิวสาปิ ปริวุตฺถทิวสาปิ สพฺเพ มกฺขิตาว โหนฺตี’’ติ อิมสฺสานนฺตรํ ‘‘สโมธานปริวาโส จสฺส ทาตพฺโพ’’ติ เอวเมตฺถ โยชนา กาตพฺพา. เตนาห ‘‘เตเนวา’’ติอาทิ.

สโมธานปริวาสกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อคฺฆสโมธานปริวาสกถาวณฺณนา

๑๓๔. ‘‘เอกาปตฺติมูลกฺจา’’ติ อิมินา ‘‘เอกา อาปตฺติ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนา, เอกา อาปตฺติ ทฺวีหปฺปฏิจฺฉนฺนา’’ติอาทินยํ ทสฺเสติ. อปฺปฏิจฺฉนฺนภาวํ ทสฺเสตุนฺติ อชานนาทินา ปฏิจฺฉนฺนายปิ อาปตฺติยา มานตฺตารหตาวจเนน อปฺปฏิจฺฉนฺนภาวํ ทสฺเสตุํ. ‘‘เอกสฺส, อาวุโส, มาสสฺส ภิกฺขุ มานตฺตารโห’’ติ (จูฬว. ๑๕๓) หิ วุตฺตํ. เอตฺถ เอกสฺส อชานนปฏิจฺฉนฺนมาสสฺส ปริวาสารโห น โหติ, เกวลํ อาปตฺติยา อปฺปฏิจฺฉนฺนตฺตา มานตฺตารโห โหตีติ อธิปฺปาโย. ปาฬิยํ มกฺขธมฺโมติ มทฺทิตุกามตา. สงฺฆาทิเสสานํ ปริวาสทานาทิสพฺพวินิจฺฉยสฺส สมุจฺจยตฺตา ปเนส สมุจฺจยกฺขนฺธโกติ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.

อคฺฆสโมธานปริวาสกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

สมุจฺจยกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๔. สมถกฺขนฺธโก

สติวินยกถาทิวณฺณนา

๑๙๕. สมถกฺขนฺธเก ขีณาสวสฺส วิปุลสตึ นิสฺสาย ทาตพฺโพ วินโย โจทนาทิอสารุปฺปานํ วินยนุปาโย สติวินโย.

๑๙๖. จิตฺตวิปริยาสกโตติ กตจิตฺตวิปริยาโส. คคฺคํ ภิกฺขุํ…เป… โจเทนฺตีติ เอตฺถ ปน อุมฺมตฺตกสฺส อิทํ อุมฺมตฺตกํ, อชฺฌาจิณฺณํ. ตเทว จิตฺตวิปริยาเสน กตนฺติ จิตฺตวิปริยาสกตํ. เตน อุมฺมตฺตเกน จิตฺตวิปริยาสกเตน อชฺฌาจิณฺเณน อนาจาเรน อาปนฺนาย อาปตฺติยา คคฺคํ ภิกฺขุํ โจเทนฺตีติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปมํ มูฬฺโห หุตฺวา ปจฺฉา อมูฬฺหภาวํ อุปคตสฺส ทาตพฺโพ วินโย อมูฬฺหวินโย.

๒๐๒. ธมฺมวาทีนํ เยภุยฺยภาวสมฺปาทิกา กิริยา เยภุยฺยสิกาติ อิมสฺมึ อตฺเถ ส-การาคมสหิโต อิก-ปจฺจยนฺโตยํ สทฺโทติ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺสา กิริยายาติ คูฬฺหกวิวฏฺฏกาทินา สลากคฺคาหาปกกิริยาย. เยภุยฺยภาวํ นิสฺสิตสมถกิริยา เยภุยฺยสิกาติ เอวํ เยภุยฺยสิกาสทฺทสฺส อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอวฺหิ อยํ อธิกรณสมโถ นาม โหติ. ยถาวุตฺตสลากคฺคาเหน หิ ธมฺมวาทีนํ เยภุยฺยภาเว สิทฺเธ ปจฺฉา ตํ เยภุยฺยภาวํ นิสฺสาเยว อธิกรณวูปสโม โหติ, น ธมฺมวาทีนํ พหุตรภาวสาธกกิริยามตฺเตน.

๒๐๗. ‘‘เสสเมตฺถ ตชฺชนียาทีสุ วุตฺตนยเมวา’’ติ เอเตน ตชฺชนียาทิสตฺตกมฺมานิ วิย อิทมฺปิ ตสฺสปาปิยสิกากมฺมํ อสุจิภาวาทิโทสยุตฺตสฺส, สงฺฆสฺส จ วินิจฺฉเย อติฏฺมานสฺส กตฺตพฺพํ วิสุํ เอกํ นิคฺคหกมฺมนฺติ ทสฺเสติ. เอตสฺมิฺหิ นิคฺคหกมฺเม กเต โส ปุคฺคโล ‘‘อหํ สุทฺโธ’’ติ อตฺตโน สุทฺธิยา สาธนตฺถํ สงฺฆมชฺฌํ โอตริตุํ, สงฺโฆ จสฺส วินิจฺฉยํ ทาตุํ น ลภติ, ตํ กมฺมกรณมตฺเตเนว จ ตํ อธิกรณํ วูปสนฺตํ โหติ.

กถํ ปเนตํ กมฺมํ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ? เกจิ ปเนตฺถ ‘‘โส ตถา นิคฺคหิโต นิคฺคหิโตว โหติ, โอสารณํ น ลภติ. เตเนว ปาฬิยํ โอสารณา น วุตฺตา’’ติ วทนฺติ. อฺเ ปน ‘‘ปาฬิยํ น อุปสมฺปาเทตพฺพนฺติอาทินา สมฺมาวตฺตนสฺส วุตฺตตฺตา สมฺมาวตฺติตฺวา ลชฺชิธมฺเม โอกฺกนฺตสฺส โอสารณา อวุตฺตาปิ ตชฺชนียาทีสุ วิย นยโต กมฺมวาจํ โยเชตฺวา โอสารณา กาตพฺพา เอวา’’ติ วทนฺติ, อิทํ ยุตฺตํ. เตเนว อฏฺกถายํ วกฺขติ ‘‘สเจ สีลวา ภวิสฺสติ, วตฺตํ ปริปูเรตฺวา ปฏิปฺปสฺสทฺธึ ลภิสฺสติ. โน เจ, ตถานาสิตโกว ภวิสฺสตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๓๘). ตสฺสปาปิยสิกากมฺมนฺติ จ อลุตฺตสมาโสเยว. เตนาห ‘‘อิทํ หี’’ติ อาทิ.

สติวินยกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

อธิกรณกถาวณฺณนา

๒๑๕. วิรูปโต วิปริณามฏฺเน จิตฺตํ ทุกฺขํ วิปจฺจตีติ อาห ‘‘จิตฺตทุกฺขตฺถํ โวหาโร’’ติอาทิ. อุปวทนาติ โจทนา. ตตฺเถวาติ อนุวทเน.

อาทิโต ปฏฺาย จ ตสฺส ตสฺส กมฺมสฺส วิฺาตตฺตาติ วิตฺถารโต อาคตกมฺมวคฺคสฺส อาทิโต ปฏฺาย วณฺณนามุเขน วิฺาตตฺตา วินิจฺฉโย ภวิสฺสตีติ โยชนา.

๒๑๖. ปาฬิยํ อชฺฌตฺตํ วาติ อตฺตนิ วา อตฺตโน ปริสาย วา. พหิทฺธา วาติ ปรสฺมึ วา ปรสฺส ปริสาย วา. อนวสฺสวายาติ อนุปฺปาทาย.

๒๒๐. ‘‘วิวาทาธิกรณํ กุสลํ อกุสลํ อพฺยากต’’นฺติ อิทํ ปุจฺฉาวจนํ. วิวาทาธิกรณํ สิยา กุสลนฺติอาทิ วิสชฺชนํ. เอส นโย เสเสสุปิ.

๒๒๒. สมฺมุติสภาวายปิ อาปตฺติยา การณูปจาเรน อกุสลาพฺยากตภาเวน วุจฺจมาเน กุสลสฺสาปิ อาปตฺติการณตฺตา ตทุปจาเรน ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา กุสล’’นฺติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย, ตถา อวตฺวา ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ เอวํวจนสฺส การณํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถ สนฺธายภาสิตวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จายมธิปฺปาโย – ยทิ หิ อาปตฺติ นาม ปรมตฺถธมฺมสภาวา ภเวยฺย, ตทา ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสล’’นฺติอาทิวจนํ ยุชฺเชยฺย. ยสฺมา ทุฏฺโทสสิกฺขาปทฏฺกถาทีสุ ทสฺสิตโทสปฺปสงฺคโต ปรมตฺถสภอาวตา น ยุตฺตา, เอกนฺตสมฺมุติสภาวา เอว สา โหติ, ตสฺมา ‘‘สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’’นฺติปิ นิปฺปริยายโต น วตฺตพฺพา. ยทิ ปน อกุสลอพฺยากตธมฺมสมุฏฺิตตฺตเมว อุปาทาย ปริยายโต ‘‘สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’’นฺติ วุตฺตํ. ตทา กุสลธมฺมสมอุฏฺิตตฺตมฺปิ อุปาทาย ปริยายโต ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา กุสล’’นฺติปิ วตฺตพฺพํ ภเวยฺย. ยโต เจตํ วจนํ อาปตฺติยา อกุสลาพฺยากตูปจารารหตฺตสฺส กุสลูปจารานารหตฺตสฺส วิสุํ การณสพฺภาวํ สนฺธาย ภาสิตํ, ตสฺมา ยํ ตํ การณวิเสสํ สนฺธาย อิทํ ภาสิตํ, ตสฺส วเสเนเวตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

อิทานิ ปน โย องฺคปฺปโหนกจิตฺตเมว สนฺธาย อาปตฺติยา อกุสลาทิภาโว วุตฺโต, นาฺํ วิเสสการณํ สนฺธายาติ คณฺเหยฺย, ตสฺส คาเห โทสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยสฺมึ หี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปถวีขณนาทิเกติ ปถวีขณนาทินิมิตฺเต ปณฺณตฺติวชฺเช. อาปตฺตาธิกรเณ กุสลจิตฺตํ องฺคนฺติ ปณฺณตฺตึ อชานิตฺวา กุสลจิตฺเตน เจติยงฺคณาทีสุ ภูมิโสธนาทิวเสน ปถวีภูตคามวิโกปนาทิกาเล กุสลจิตฺตํ การณํ โหติ. ตสฺมึ สตีติ ตสฺมึ อาปตฺตาธิกรเณ วิชฺชมาเน กุสลจิตฺตสมุฏฺิตตฺเตน กุสลโวหารารหาย อาปตฺติยา วิชฺชมานายาติ อธิปฺปาโย. สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค ๓.๒๒๒) ปน ‘‘ตสฺมึ สตี’’ติ อิมสฺส ‘‘ตสฺมึ กุสลจิตฺเต อาปตฺติภาเวน คหิเต’’ติ อตฺโถ วุตฺโต, ตํ น ยุชฺชติ ‘‘ยสฺมิ’’นฺติ ย-สทฺเทน ปรามฏฺสฺเสว อาปตฺตาธิกรณสฺส ‘‘ตสฺมิ’’นฺติ ปรามสิตพฺพโต.

น สกฺกา วตฺตุนฺติ ยทิ สมฺมุติสภาวายปิ อาปตฺติยา อกุสลาทิสมุฏฺิตตฺเตน อกุสลาทิโวหาโร กรียติ, ตทา กุสลโวหาโรปิ กตฺตพฺโพติ ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ น สกฺกา วตฺตุํ, อฺถา อกุสลาทิภาโวปิสฺส ปฏิกฺขิปิตพฺโพติ อธิปฺปาโย. ตสฺมาติ ยสฺมา กุสลาทีนํ ติณฺณํ สมาเนปิ อาปตฺติยา องฺคปฺปโหนกตฺเต กุสลโวหาโรว อาปตฺติยา ปฏิกฺขิตฺโต, น อกุสลาทิโวหาโร, ตสฺมา นยิทํ องฺคปฺปโหนกํ จิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากตํ, นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ อิทํ อาปตฺติยา สมุฏฺาปกตฺเตน องฺคปฺปโหนกํ การณภูตํ จิตฺตมตฺตํ สนฺธาย น วุตฺตํ, อฺถา ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา กุสล’’นฺติปิ วตฺตพฺพโตติ อธิปฺปาโย. เอเตน อาปตฺติยา อกุสลาทิภาโวปิ เกนจิ นิมิตฺเตน ปริยายโตว วุตฺโต, น ปรมตฺถโตติ ทสฺเสติ. ยถาห ‘‘ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ กุสลํ, อิตเรหิ อิตร’’นฺติ.

อิทํ ปนาติอาทีสุ อยํ อธิปฺปาโย – ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’’นฺติ อิทฺหิ ยํ กิฺจิ กทาจิ กตฺถจิ การณํ ภวนฺตํ อนิยตการณํ สนฺธาย วุตฺตํ น โหติ. ยํ ปน สพฺพสิกฺขาปเทสุ อาปตฺติยา การณํ ภวิตุมรหติ, อิทเมว การณํ สนฺธาย วุตฺตํ. อกุสลฺหิ ปณฺณตฺตึ ตฺวา วีติกฺกมนฺตสฺส สพฺพาปตฺติยา การณํ โหติ, โลกวชฺชาปตฺติยา ปน ปณฺณตฺตึ อชานนฺตสฺสปิ การณํ โหติ. เกวลํ ปณฺณตฺติวชฺชาปตฺตีสุ กุสลาพฺยากตจิตฺตปวตฺติกฺขเณ เอว อกุสลํ น วตฺตติ, ตทฺตฺถ สยเมว ปวตฺตติ. อพฺยากตํ ปน กายวจีภูตํ กุสลากุสลาทีนํ ปวตฺติกฺขเณ นิโรธสมาปนฺนสฺส สหเสยฺยาปตฺติยนฺติ สพฺพาปตฺติยา องฺคเมว โหติ ฉนฺนํ อาปตฺติสมุฏฺานานํ กายวาจงฺควิรหิตตฺตาภาวา. ตสฺมา อิเมสํ อกุสลาพฺยากตานํ สพฺพาปตฺติมูลกตฺตเมว สนฺธาย อิทํ อาปตฺติยา อกุสลตฺตํ, อพฺยากตตฺตฺจ วุตฺตํ. ยตฺถ ปน ปถวีขณนาทีสุ กุสลมฺปิ อาปตฺติยา การณํ โหติ, ตตฺถาปิ อาปตฺติยา ตทุปจาเรน กุสลตฺตโวหาโร อยุตฺโต สาวชฺชานวชฺชานํ เอกตฺตโวหารสฺส วิรุทฺธตฺตา. ยทคฺเคน อฺมฺํ วิรุทฺธา, ตทคฺเคน การณการิยโวหาโรปิ เนสํ อยุตฺโต. ตสฺมา ตตฺถ วิชฺชมานมฺปิ กุสลํ อพฺโพหาริกํ, กายวจีทฺวารเมว อาเวณิกํ การณนฺติ.

ตตฺถ เอกนฺตโต อกุสลเมวาติ อกุสลจิตฺเตน สมุฏฺหนโต การณูปจารโต เอวํ วุตฺตํ. ตตฺถาติ โลกวชฺเช. วิกปฺโป นตฺถีติ สิยา-สทฺทสฺส วิกปฺปนตฺถตํ ทสฺเสติ. อกุสลํ โหตีติ อกุสลสมุฏฺิตาย การณูปจาเรน อกุสลํ โหติ. สหเสยฺยาทิวเสน อาปชฺชนโต อพฺยากตํ โหตีติ อิตฺถิยาทีหิ สห ปิฏฺิปสารณวสปฺปวตฺตกายทฺวารสงฺขาตรูปาพฺยากตวเสเนว อาปชฺชิตพฺพโต การณูปจาเรเนว อาปตฺติ อพฺยากตํ โหติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปณฺณตฺติวชฺชาปตฺตาธิกรเณ. สฺจิจฺจาสฺจิจฺจวเสนาติ ปณฺณตฺตึ ตฺวา, อฺตฺวา จ อาปชฺชนวเสน อิมํ วิกปฺปภาวํ สนฺธาย อกุสลตฺตอพฺยากตตฺตสงฺขาตํ ยถาวุตฺตํ อิมํ วิกปฺปสภาวํ สนฺธาย อิทํ วจนํ วุตฺตํ.

ยทิ เอวํ อสฺจิจฺจาปชฺชนปกฺเข กุสเลนาปิ อาปชฺชนโต ตมฺปิ วิกปฺปํ สนฺธาย ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา กุสล’’นฺติปิ กสฺมา น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ‘‘อจิตฺตกาน’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ สมุฏฺานวเสน วิภาเวตุํ ‘‘เอฬกโลมปทโสธมฺมาทิสมุฏฺานานมฺปี’’ติ วุตฺตํ. อจิตฺตกสมุฏฺานานํ ‘‘กุสลจิตฺตํ อาปชฺเชยฺยา’’ติ เอเตน สาวชฺชภูตาย อาปตฺติยา การณูปจาเรนาปิ อนวชฺชภูตกุสลโวหาโร อยุตฺโตติ ทสฺเสติ. ‘‘น จ ตตฺถา’’ติอาทินา กุสลสฺส อาปตฺติยา การณตฺตํ วิชฺชมานมฺปิ ตถา โวหริตุํ อยุตฺตนฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา กายวาจาสงฺขาตํ อพฺยากตสฺเสว การณตฺตํ ทสฺเสติ. ตตฺถ จลิตปฺปวตฺตานนฺติ จลิตานํ, ปวตฺตานฺจ. จลิโต หิ กาโย, ปวตฺตา วาจา. เอตฺถ จ กายวาจานมฺตรเมว องฺคํ. ตฺจ…เป… อพฺยากตนฺติ เอวํ อพฺยากตสฺส อาปตฺติการณภาเวเนว วุตฺตตฺตา. ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากต’’นฺติ อิทํ การณูปจาเรน ปริยายโต วุตฺตํ, น นิปฺปริยายโตติ สิชฺฌติ.

ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. จูฬว. ๓.๒๒๒) อาปตฺติยา นิปฺปริยายโตว อกุสลาทิสภาวตํ สมตฺเถตุํ พหุํ ปปฺจิตํ, ตํ น สารโต ปจฺเจตพฺพํ ทุฏฺโทสสิกฺขาปทฏฺกถายเมว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. เตเนเวตฺถาปิ ‘‘ยํ จิตฺตํ อาปตฺติยา องฺคํ โหตี’’ติอาทินา อกุสลจิตฺตสฺสาปิ อาปตฺติยา การณตฺเตน ภินฺนตาว ทสฺสิตา. ยํ ปเนตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา ทสฺสิตเมวาติ อิธ น วิตฺถารยิมฺห. เอวํ วีติกฺกมโต โย วีติกฺกโมติ เอตฺถ อกุสลจิตฺเตน ตฺวา วีติกฺกมนฺตสฺส กายวจีวีติกฺกมสมุฏฺิตา อาปตฺติวีติกฺกโมติ วุตฺโต. เอส นโย อพฺยากตวาเรปิ.

อธิกรณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อธิกรณวูปสมนสมถกถาทิวณฺณนา

๒๒๘. ปาฬิยํ วิวาทาธิกรณํ เอกํ สมถํ อนาคมฺมาติอาทิ ปุจฺฉา. สิยาติอาทิ วิสฺสชฺชนํ. สิยาติสฺส วจนียนฺติ เอเตเนว วูปสมํ สิยาติ วตฺตพฺพํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. สมฺมุขาวินยสฺมินฺติ สมฺมุขาวินยตฺตสฺมินฺติ ภาวปฺปธาโน นิทฺเทโส ทฏฺพฺโพ. เอวํ สพฺพวาเรสุ. ‘‘การโก อุกฺโกเฏตี’’ติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ, ยสฺส กสฺสจิ อุกฺโกเฏนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมว. อุพฺพาหิกาย ขียนเก ปาจิตฺติยํ น วุตฺตํ ตตฺถ ฉนฺททานสฺส นตฺถิตาย.

๒๓๕. วณฺณาวณฺณาโย กตฺวาติ ขุทฺทกมหนฺเตหิ สฺาเณหิ ยุตฺตาโย กตฺวา. เตนาห ‘‘นิมิตฺตสฺํ อาโรเปตฺวา’’ติ.

๒๔๒. กิจฺจาธิกรณํ …เป… สมฺมตีติ เอตฺถ สมฺมุขาวินเยน อปโลกนาทิกมฺมํ สมฺปชฺชตีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ.

อธิกรณวูปสมนสมถกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

สมถกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๕. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธโก

ขุทฺทกวตฺถุกถาวณฺณนา

๒๔๓. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก อฏฺปทากาเรนาติ ชูตผลเก อฏฺคพฺภราชิอากาเรน. มลฺลกมูลสณฺาเนนาติ เขฬมลฺลกมูลสณฺาเนน. อิทฺจ วฏฺฏาธารกํ สนฺธาย วุตฺตํ, กณฺฏเก อุฏฺาเปตฺวา กตวฏฺฏกปาลสฺเสตํ อธิวจนํ.

๒๔๔. ปุถุปาณิกนฺติ มุฏฺึ อกตฺวา วิกสิตหตฺถตเลหิ ปิฏฺิปริกมฺมํ วุจฺจติ. เอตเมว สนฺธาย ‘‘หตฺถปริกมฺม’’นฺติ วุตฺตํ.

๒๔๕. มุตฺโตลมฺพกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน กุณฺฑลาทึ สงฺคณฺหาติ. ปลมฺพกสุตฺตนฺติ พฺราหฺมณานํ ยฺโปจิตสุตฺตาทิอาการํ วุจฺจติ. วลยนฺติ หตฺถปาทวลยํ.

๒๔๖. ทฺวงฺคุเลติ อุปโยคพหุวจนํ, ทฺวงฺคุลปฺปมาณํ อติกฺกาเมตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ทุมาสสฺส วา ทฺวงฺคุลสฺส วา อติกฺกนฺตภาวํ อชานนฺตสฺสาปิ เกสมสฺสุคณนาย อจิตฺตกาปตฺติโย โหนฺตีติ วทนฺติ.

โกจฺเฉนาติ อุสีรติณาทีนิ พนฺธิตฺวา สมํ ฉินฺทิตฺวา คหิตโกจฺเฉน. จิกฺกเลนาติ สิเลสยุตฺตเตเลน. อุณฺหาภิตตฺตรชสิรานมฺปีติ อุณฺหาภิตตฺตานํ รโชกิณฺณสิรานํ. อทฺทหตฺเถนาติ อลฺลหตฺเถน.

๒๔๘-๙. สาธุคีตนฺติ อนิจฺจตาทิปฏิสฺุตฺตํ คีตํ. จตุรสฺเสน วตฺเตนาติ ปริปุณฺเณน อุจฺจารณวตฺเตน. ตรงฺควตฺตาทีนํ สพฺเพสมฺปิ สามฺลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘สพฺเพสํ…เป… ลกฺขณ’’นฺติ วุตฺตํ. ยตฺตกาหิ มตฺตาหิ อกฺขรํ ปริปุณฺณํ โหติ, ตโตปิ อธิกมตฺตายุตฺตํ กตฺวา กถนํ วิการกถนํ นาม, ตถา อกตฺวา กถนเมว ลกฺขณนฺติ อตฺโถ. พาหิรโลมินฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, ยถา พหิทฺธา โลมานิ ทิสฺสนฺติ, เอวํ ธาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ.

๒๕๐. ปาฬิยํ ตรุณฺเว อมฺพนฺติ ตรุณํ อสฺชาตพีชํ เอว อมฺพผลํ. ปาตาเปตฺวาติ ฉินฺทาเปตฺวาว. ‘‘มตฺตาวณฺณิตา’’ติ อิทํ ‘‘ปเร นินฺทนฺตี’’ติ สาสนหิเตสิตาย วุตฺตํ. น ปริยาปุณึสูติ นาสิกฺขึสุ.

๒๕๑. จตฺตาริ อหิราชกุลานีติ สพฺเพสํ อหิเภทานํ จตูสุ เอว สงฺคหโต วุตฺตํ. อตฺตปริตฺตํ กาตุนฺติ อตฺตโน ปริตฺตาณํ กาตุํ.

วิรูปกฺเขหิ เม เมตฺตนฺติ วิรูปกฺขชาติเกหิ นาเคหิ สห มยฺหํ มิตฺตภาโว โหตุ, เมตฺตา โหตูติ อตฺโถ, เต สุขิตา นิทฺทุกฺขา อเวรา โหนฺตูติ อธิปฺปาโย. เอวฺหิ เมตฺตาผรณํ โหติ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. อปาทเกหีติ อหิกุเลหิ สห สพฺพสตฺเตสุ โอธิโส เมตฺตาผรณทสฺสนํ. มา มํ อปาทโก หึสีติ ตาย เมตฺตาย อตฺตรกฺขาวิธานทสฺสนํ.

สพฺเพ สตฺตาติอาทิ อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา สพฺพสตฺเตสุ อโนธิโส เมตฺตาผรณทสฺสนํ. ตตฺถ มา กฺจิ ปาปมาคมาติ กฺจิ สตฺตํ ลามกํ ทุกฺขเหตุ, ทุกฺขฺจ มา อาคจฺฉตุ.

เอวํ เมตฺตาย อตฺตคุตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ รตนตฺตยานุสฺสรเณน ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปมาโณ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปมาณกรธมฺมา อกุสลา, ตพฺพิปากา จ ปมาณา, ตปฺปฏิปกฺขา สีลาทโย คุณา, ตพฺพิปากา จ โลกิยโลกุตฺตรผลานิ อปฺปมาณา, เต อสฺส อตฺถีติ อปฺปมาโณ, อปฺปมาณา วา อปริเมยฺยคุณา อสฺสาติปิ อปฺปมาโณ. ปมาณวนฺตานีติ ยถาวุตฺตปมาณกรธมฺมยุตฺตานิ. อหิวิจฺฉิกาติ สรีสปานฺเว ปเภททสฺสนํ. อุณฺณนาภีติ โลมสนาภิโก มกฺกโฏ. สรพูติ ฆรโคฬิกา.

ปฏิกฺกมนฺตูติ อปคจฺฉนฺตุ, มา มํ วิเหสยึสูติ อตฺโถ. โสหํ นโมติ เอตฺถ ‘‘กโรมี’’ติ ปาเสโส. ยสฺมา มยา เมตฺตาทีหิ ตุมฺหากฺจ มยฺหฺจ รกฺขา กตา, ยสฺมา จ โสหํ ภควโต นโม กโรมิ, วิปสฺสีอาทีนํ สตฺตนฺนมฺปิ นโม กโรมิ, ตสฺมา ปฏิกฺกมนฺตุ ภูตานีติ โยชนา.

อฺมฺหีติ กามราเค อสุภมนสิการาทินา เฉตพฺเพติ อตฺโถ. องฺคชาตนฺติ พีชวิรหิตํ ปุริสนิมิตฺตํ. พีเช หิ ฉินฺเน โอปกฺกมิกปณฺฑโก นาม อภพฺโพ โหตีติ วทนฺติ. เอเก ปน ‘‘พีชสฺสาปิ เฉทนกฺขเณ ทุกฺกฏาปตฺติ เอว กเมน ปุริสินฺทฺริยาทิเก อนฺตรหิเต ปณฺฑโก นาม อภพฺโพ โหติ, ตทา ลิงฺคนาสนาย นาเสตพฺโพ’’ติ วทนฺติ. ตาทิสํ วา ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ มุฏฺิปฺปหาราทีหิ อตฺตโน ทุกฺขํ อุปฺปาเทนฺตสฺส.

๒๕๒. ปาฬิยํ ตุยฺเหโส ปตฺโตติ ‘‘โย จ อรหา เจว อิทฺธิมา จ, ตสฺส ทินฺนเมวา’’ติ เสฏฺินา วุตฺตํ, ตํ สนฺธาย วทติ. ตํ ปตฺตํ คเหตฺวา ติกฺขตฺตุํ ราชคหํ อนุปริยายีติ เอตฺถ เวฬุปรมฺปราย พทฺธปตฺตสฺส อุปริภาเค อากาเส นครํ ติกฺขตฺตุํ อนุปริยายิตฺวา ิตภาวํ สนฺธาย ‘‘ปตฺตํ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ, น ปน เถโร หตฺเถน ปตฺตํ สยเมว อคฺคเหสิ. เกจิ ปน วทนฺติ ‘‘อิทฺธิพเลน ตํ ปตฺตํ เวฬุปรมฺปรโต มุฺจิตฺวา เถรํ อนุพนฺธมาโน อฏฺาสิ, โส จ อเนน หตฺเถน คหิโต วิย อโหสี’’ติ. ตถา ิตเมว ปน สนฺธาย ‘‘ภารทฺวาชสฺส หตฺถโต ปตฺตํ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ. เต จ มนุสฺสา…เป… อนุพนฺธึสูติ เย จ มนุสฺสา ปมํ ปาฏิหาริยํ นาทฺทสํสุ, เต อมฺหากมฺปิ ปาฏิหาริยํ ทสฺเสหีติ เถรมนุพนฺธึสุ. เถโร จ สีหพฺยคฺฆาทิรูปํ คเหตฺวา วิกุพฺพนิทฺธึ ทสฺเสติ, เต จ อจฺฉริยพฺภุตชาตา อุจฺจาสทฺทา มหาสทฺทา อเหสุํ. เตนาห ‘‘กึ นุ โข โส, อานนฺท, อุจฺจาสทฺโท มหาสทฺโท’’ติ. อิทฺธิปาฏิหาริยํ น ทสฺเสตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘โย ปกติวณฺณํ วิชหิตฺวา กุมารวณฺณํ วา ทสฺเสติ, นาควณฺณํ วา…เป… วิวิธมฺปิ เสนาพฺยูหํ ทสฺเสตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๓) เอวมาคตา อตฺตโน สรีรสฺส วิการาปาทนวสปฺปวตฺตา วิกุพฺพนิทฺธิ อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อธิฏฺานิทฺธิ ปน อปฺปฏิกฺขิตฺตา’’ติ. ปกติยา เอโก พหุกํ อาวชฺชติ, สตํ วา สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา อาวชฺเชตฺวา าเณน อธิฏฺาติ ‘‘พหุโก โหมี’’ติ (ปฏิ. ม. ๓.๑๐) เอวํ ทสฺสิตา อธิฏฺานวเสน นิปฺผนฺนา อธิฏฺานิทฺธิ นาม. คิหิวิกฏานีติ คิหิสนฺตกานิ.

๒๕๓. ปาฬิยํ น อจฺฉุปิยนฺตีติ น ผุสิตานิ โหนฺติ. รูปกากิณฺณานีติ อิตฺถิรูปาทีหิ อากิณฺณานิ.

๒๕๔. ภูมิอาธารเกติ ทนฺตาทีหิ กเต วลยาธารเก. เอตสฺส วลยาธารกสฺส อนุจฺจตาย ปิตา ปตฺตา น ปริปตนฺตีติ ‘‘ตโย ปตฺเต เปตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. อนุจฺจตฺหิ สนฺธาย อยํ ‘‘ภูมิอาธารโก’’ติ วุตฺโต. ทารุอาธารกทณฺฑาธารเกสูติ เอกทารุนา กตอาธารเก, พหูหิ ทณฺเฑหิ กตอาธารเก จ. เอเต จ อุจฺจตรา โหนฺติ ปตฺเตหิ สห ปตนสภาวา. เตน ‘‘สุสชฺชิเตสู’’ติ วุตฺตํ. ภมโกฏิสทิโสติ ยตฺถ ธมกรณาทึ ปเวเสตฺวา ลิขนฺติ, ตสฺส ภมกสฺส โกฏิยา สทิโส. ตาทิสสฺส ทารุอาธารกสฺส อวิตฺถิณฺณตาย ปิโตปิ ปตฺโต ปตตีติ ‘‘อโนกาโส’’ติ วุตฺโต.

อาลินฺทกมิฑฺฒิกาทีนนฺติ ปมุขมิฑฺฒิกาทีนํ, อุจฺจวตฺถุกานนฺติ อตฺโถ. พาหิรปสฺเสติ ปาสาทาทีนํ พหิกุฏฺเฏ. ตนุกมิฑฺฒิกายาติ เวทิกาย. สพฺพตฺถ ปน หตฺถปฺปมาณโต อพฺภนฺตเร เปตุํ วฏฺฏติ. อาธาเร ปน ตโต พหิปิ วฏฺฏติ.

ปาฬิยํ โอฏฺโติ มุขวฏฺฏิ. ปตฺตมาฬกนฺติ อุปจิกานํ อนุฏฺหนตฺถาย ภูมิโต อุจฺจตรํ กตํ เวทิกาการมาฬกํ. มหามุขกุณฺฑสณฺานาติ มหามุขจาฏิสณฺานา. ลคฺเคนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ เกวลํ ปตฺตํ ลคฺเคนฺตสฺส, น ถวิกาย ลคฺเคนฺตสฺสาติ วทนฺติ. วีมํสิตพฺพํ. อฺเน ปน ภณฺฑเกนาติ อฺเน ภารพนฺธเนน ภณฺฑเกน. ‘‘พนฺธิตฺวา โอลมฺเพตุ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปตฺตตฺถวิกาย อํสพทฺธโก ยถา ลคฺคิตฏฺานโต น ปริคฬติ, ตถา สพฺพถาปิ พนฺธิตฺวา เปตุํ วฏฺฏติ. พนฺธิตฺวาปิ อุปริ เปตุํ น วฏฺฏตีติ อุปริ นิสีทนฺตา โอตฺถริตฺวา ภินฺทนฺตีติ วุตฺตํ. ตตฺถ เปตุํ วฏฺฏตีติ นิสีทนสงฺกาภาวโต วุตฺตํ. พนฺธิตฺวา วาติ พนฺธิตฺวา ปิตฉตฺเต วา. โย โกจีติ ภตฺตปูโรปิ ตุจฺฉปตฺโตปิ.

๒๕๕. ปริหริตุนฺติ ทิวเส ทิวเส ปิณฺฑาย จรณตฺถาย เปตุํ. ปตฺตํ อลภนฺเตน ปน เอกทิวสํ ปิณฺฑาย จริตฺวา ภุฺชิตฺวา ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏติ. เตนาห ‘‘ตาวกาลิกํ ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ปณฺณปุฏาทีสุปิ เอเสว นโย. อภุํ เมติ อภูติ มยฺหํ, วินาโส มยฺหนฺติ อตฺโถ. ปาฬิยํ ปิสาโจ วตมนฺติ ปิสาโจ วตายํ, อยเมว วา ปาโ. ปิสาจิลฺลิกาติ ปิสาจทารกา. ฉวสีสสฺส ปตฺโตติ ฉวสีสมโย ปตฺโต. ปกติวิการสมฺพนฺเธ เจตํ สามิวจนํ.

จพฺเพตฺวาติ นิฏฺุภิตฺวา. ‘‘ปฏิคฺคหํ กตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา อุจฺฉิฏฺหตฺเถน อุทกํ คเหตฺวา ปตฺตํ ปริปฺโผสิตฺวา โธวนฆํสนวเสน หตฺถํ โธวิตุํ วฏฺฏติ, เอตฺตเกน ปตฺตํ ปฏิคฺคหํ กตฺวา หตฺโถ โธวิโต นาม น โหติ. เอกํ อุทกคณฺฑุสํ คเหตฺวาติ ปตฺตํ อผุสิตฺวา ตตฺถ อุทกเมว อุจฺฉิฏฺหตฺเถน อุกฺขิปิตฺวา คณฺฑุสํ กตฺวา, วามหตฺเถเนว วา ปตฺตํ อุกฺขิปิตฺวา มุเขน คณฺฑุสํ คเหตุมฺปิ วฏฺฏติ. พหิ อุทเกน วิกฺขาเลตฺวาติ ทฺวีสุ องฺคุลีสุ อามิสมตฺตํ วิกฺขาเลตฺวา พหิ คเหตุมฺปิ วฏฺฏติ. ปฏิขาทิตุกาโมติ เอตฺถ น สยํ ขาทิตุกาโมปิ อฺเสํ ขาทนารหํ เปตุํ ลภติ. ตตฺเถว กตฺวาติ ปตฺเตเยว ยถาปิตฏฺานโต อนุทฺธริตฺวา. ลุฺจิตฺวาติ ตโต มํสเมว นิรวเสสํ อุปฺปฏฺเฏตฺวา.

๒๕๖. กิณฺณจุณฺเณนาติ สุรากิณฺณจุณฺเณน. มกฺเขตุนฺติ สูจึ มกฺเขตุํ. นิสฺเสณิมฺปีติ จตูหิ ทณฺเฑหิ จีวรปฺปมาเณน อายตจตุรสฺสํ กตฺวา พทฺธปฏลมฺปิ. เอตฺถ หิ จีวรโกฏิโย สมกํ พนฺธิตฺวา จีวรํ ยถาสุขํ สิพฺพนฺติ. ตตฺถ อตฺถริตพฺพนฺติ ตสฺสา นิสฺเสณิยา อุปริ จีวรสฺส อุปตฺถมฺภนตฺถาย อตฺถริตพฺพํ. กถินสงฺขาตาย นิสฺเสณิยา จีวรสฺส พนฺธนกรชฺชุ กถินรชฺชูติ มชฺฌิมปทโลปีสมาโสติ อาห ‘‘ยายา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺมา ทฺวินฺนํ ปฏลานํ เอกสฺมึ อธิเก ชาเต ตตฺถ วลิโย โหนฺติ, ตสฺมา ทุปฏฺฏจีวรสฺส ปฏลทฺวยมฺปิ สมกํ กตฺวา พนฺธนกรชฺชุ กถินรชฺชูติ เวทิตพฺพํ.

ปาฬิยํ กถินสฺส อนฺโต ชีรตีติ กถิเน พทฺธสฺส จีวรสฺส ปริยนฺโต ชีรติ. กถินนิสฺสิตฺหิ จีวรํ อิธ นิสฺสยโวหาเรน ‘‘กถิน’’นฺติ วุตฺตํ ‘‘มฺจา โฆสนฺตี’’ติอาทีสุ วิย. อนุวาตํ ปริภณฺฑนฺติ กถิเน พนฺธนรชฺชูหิ จีวรสฺส สมนฺตา ปริยนฺตสฺส อชีรณตฺถํ เยหิ เกหิจิ โจฬเกหิ ทีฆโต อนุวาตํ, ติริยโต ปริภณฺฑฺจ สิพฺพิตฺวา กาตุํ ยตฺถ รชฺชุเก ปเวเสตฺวา ทณฺเฑสุ ปลิเวเตฺวา จีวรสมกํ อากฑฺฒิตุํ สกฺกา, ตาทิสนฺติ อตฺโถ. เกจิ ปน ‘‘กถินสงฺขาเตสุ กิลฺชาทีสุ เอว อชีรณตฺถาย อนุวาตปริภณฺฑกรณํ อนุฺาต’’นฺติ วทนฺติ. ตสฺส มชฺเฌติ ปุราณกถินสฺเสว อนฺโต. ภิกฺขุโน ปมาเณนาติ ภิกฺขุโน จีวรสฺส ปมาเณน. อฺํ นิสฺเสณินฺติ ทีฆโต จ ติริยโต จ อฺํ ทณฺฑํ เปตฺวา พนฺธิตุํ.

พิทลกนฺติ ทิคุณกรณสงฺขาตกิริยาวิเสสสฺส อธิวจนํ. เตนาห ‘‘ทุคุณกรณ’’นฺติ. ปเวสนสลากนฺติ วลีนํ อคฺคหณตฺถาย ปเวสนกเวฬุสลากาทิ. ปาฬิยํ ปฏิคฺคหนฺติ องฺคุลิกฺจุกํ.

๒๕๗. ปาติ นาม ภณฺฑฏฺปนโก ภาชนวิเสโส. ปาฬิยํ ปฏิคฺคหถวิกนฺติ ปาติอาทิภาชนตฺถวิกํ. จินิตุนฺติ อุจฺจวตฺถุปริยนฺตสฺส อปตนตฺถาย อิฏฺกาทีหิ จินิตุํ. อาลมฺพนพาหนฺติ อาลมฺพนรชฺชุทณฺฑาทิ. ปริภิชฺชตีติ กฏสาราทิกํ กถินมชฺเฌ ภงฺคํ โหติ. อุสฺสาเปตฺวาติ ทณฺฑกถินํ สนฺธาย วุตฺตํ.

๒๕๘-๙. อุทกํ อกปฺปิยนฺติ สปฺปาณกํ. อุปนนฺธีติ เวรํ พนฺธิ. อทฺธานมคฺโค ปฏิปชฺชิตพฺโพติ เอตฺถ อทฺธโยชนํ อทฺธานมคฺโค นาม, ตํ ปฏิปชฺชิตุกามสฺส สฺจิจฺจ วิหารูปจาราติกฺกมเน อาปตฺติ. อสฺจิจฺจ คตสฺส ปน ยตฺถ สรติ, ตตฺถ ตฺวา สงฺฆาฏิกณฺณาทึ อนธิฏฺหิตฺวา คมเน ปทวาเรน อาปตฺตีติ เวทิตพฺพํ. น สมฺมตีติ น ปโหติ.

๒๖๐. อภิสนฺนกายาติ เสมฺหาทิโทสสนฺนิจิตกายา. ตตฺถ มชฺเฌติ อคฺคฬปาสกสฺส มชฺเฌ. อุปรีติ อคฺคฬปาสกสฺส อุปริภาเค. อุทกฏฺปนฏฺานนฺติ อุทกฏฺปนตฺถาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา กตฏฺานํ.

๒๖๑. ปาฬิยํ อุทปานนฺติ กูปํ. นีจวตฺถุโกติ กูปสฺส สมนฺตา กูลฏฺานํ, ภูมิสมํ ติฏฺตีติ อตฺโถ. อุทเกน โอตฺถริยฺยตีติ สมนฺตา วสฺโสทกํ อาคนฺตฺวา กูเป ปตตีติ อตฺโถ.

๒๖๒. วาเหนฺตีติ อุสฺสิฺจนฺติ. อรหฏฆฏิยนฺตํ นาม จกฺกสณฺานํ อเนการํ อเร อเร ฆฏิกานิ พนฺธิตฺวา เอเกน, ทฺวีหิ วา ปริพฺภมิยมานยนฺตํ.

๒๖๓. อาวิทฺธปกฺขปาสกนฺติ กณฺณิกมณฺฑลสฺส สมนฺตา ปิตปกฺขปาสกํ. มณฺฑเลติ กณฺณิกมณฺฑเล. ปกฺขปาสเก เปตฺวาติ สมนฺตา จตุรสฺสากาเรน ผลกาทีนิ เปตฺวา.

๒๖๔. นมตกํ นาม สนฺถตสทิสนฺติ เกจิ วทนฺติ. เกจิ ปน ‘‘รุกฺขตจมย’’นฺติ. จมฺมขณฺฑปริหาเรนาติ อนธิฏฺหิตฺวา สยนาสนวิธินาติ อตฺโถ. เปฬายาติ อฏฺํสโสฬสํสาทิอากาเรน กตาย ภาชนาการาย เปฬาย. ยตฺถ อุณฺหปายาสาทึ ปกฺขิปิตฺวา อุปริ โภชนปาตึ เปนฺติ ภตฺตสฺส อุณฺหภาวาวิคมนตฺถํ, ตาทิสสฺส ภาชนาการสฺส อาธารสฺเสตํ อธิวจนํ. เตเนว ปาฬิยํ ‘‘อาสิตฺตกูปธาน’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺส จ ปายาสาทีหิ อาสิตฺตกาธาโรติ อตฺโถ. อิทฺจ อาสิตฺตกูปธานํ ปจฺจนฺเตสุ น ชานนฺติ กาตุํ, มชฺฌิมเทเสเยว กโรนฺติ. เกจิ ปน ‘‘คิหิปริโภโค อโยมยาทิ สพฺโพปิ อาธาโร อาสิตฺตกูปธานเมว อนุโลเมตี’’ติ วทนฺติ, เอเก ปน ‘‘กปฺปิยโลหมโย อาธาโร มโฬริกเมว อนุโลเมตี’’ติ. วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. ปุพฺเพ ปตฺตคุตฺติยา อาธาโร อนุฺาโต. อิทานิ ภุฺชิตุํ มโฬริกา อนุฺาตา. ฉิทฺทนฺติ ฉิทฺทยุตฺตํ. วิทฺธนฺติ อนฺโตวินิวิทฺธฉิทฺทํ. อาวิทฺธนฺติ สมนฺตโต ฉิทฺทํ.

๒๖๕. ปตฺตํ นิกฺกุชฺชิตุนฺติ เอตฺถ กมฺมวาจาย อสมฺโภคกรณวเสเนว นิกฺกุชฺชนํ, น ปตฺตานํ อโธมุขฏฺปเนน. เตนาห ‘‘อสมฺโภคํ สงฺเฆน กโรตู’’ติอาทิ, ตํ วฑฺฒํ กมฺมวาจาย สงฺเฆน สทฺธึ อสมฺโภคํ สงฺโฆ กโรตูติ อตฺโถ.

ปตฺตํ นิกฺกุชฺเชยฺยาติ วฑฺฒสฺส ปตฺตนิกฺกุชฺชนทณฺฑกมฺมํ กเรยฺย. อสมฺโภคํ สงฺเฆน กรณนฺติ สงฺเฆน วฑฺฒสฺส อสมฺโภคกรณํ. ยถา อสมฺโภโค โหติ, ตถา กรณนฺติ อตฺโถ. นิกฺกุชฺชิโต…เป… อสมฺโภคํ สงฺเฆนาติ เอตฺถ สงฺเฆน อสมฺโภโค โหตีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวํ ภควตา อสมฺโภคกรณสฺส อาณตฺตตฺตา, กมฺมวาจาย จ สาวิตตฺตา, อฏฺกถายฺจ ‘‘โกจิ เทยฺยธมฺโม น คเหตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา ปตฺเต นิกฺกุชฺชิเต ตสฺส สนฺตกํ ตฺวา คณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวาติ คเหตพฺพํ.

อจฺจโยติ ายปฺปฏิปตฺตึ อติกฺกมิตฺวา ปวตฺติ, อปราโธติ อตฺโถ. มํ อจฺจคมาติ มํ อติกฺกมฺม ปวตฺโต. ตํ เต มยํ ปฏิคฺคณฺหามาติ ตํ เต อปราธํ มยํ ขมาม. ภิกฺขูนํ อลาภาย ปริสกฺกตีติอาทีสุ อลาภาย ปริสกฺกนาทิโต วิรโตติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. อสมฺโภคํ ภิกฺขุสงฺเฆนาติ เอตฺถ ‘‘กโต’’ติ ปาเสโส.

๒๖๘. ยาว ปจฺฉิมา โสปานกเฬวราติ ปมโสปานผลกํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตฺหิ ปจฺฉา ทุสฺเสน สนฺถตตฺตา เอว วุตฺตํ. ‘‘ปจฺฉิมํ ชนตํ ตถาคโต อนุกมฺปตี’’ติ อิทํ เถโร อนาคเต ภิกฺขูนํ เจลปฏิกสฺส อกฺกมนปจฺจยา อปวาทํ สิกฺขาปทปฺตฺติยา นิวารเณน ภควโต อนุกมฺปํ สนฺธายาห. อปคตคพฺภาติ วิชาตปุตฺตา. เตนาห ‘‘มงฺคลตฺถายา’’ติ.

๒๖๙-๒๗๐. พีชนินฺติ จตุรสฺสพีชนึ. เอกปณฺณจฺฉตฺตนฺติ ตาลปณฺณาทินา เอเกน ปตฺเตน กตฉตฺตํ.

๒๗๔-๕. อนุรกฺขณตฺถนฺติ ปริคฺคเหตฺวา โคปนตฺถํ. ทีฆํ กาเรนฺตีติ เกเสหิ สทฺธึ อจฺฉินฺทิตฺวา ปาเปนฺติ. จตุโกณนฺติ ยถา อุปริ นลาฏนฺเตสุ ทฺเว, เหฏฺา หนุกปสฺเส ทฺเวติ จตฺตาโร โกณา ปฺายนฺติ, เอวํ จตุรสฺสํ กตฺวา กปฺปาปนํ. ปาฬิยํ ทาิกํ ปาเปนฺตีติ อุตฺตโรฏฺเ มสฺสุํ อจฺฉินฺทิตฺวา ปาเปนฺติ. รุธีติ ขุทฺทกวณํ.

๒๗๗. ปาฬิยํ โลหภณฺฑกํสภณฺฑสนฺนิจโยติ โลหภณฺฑสฺส, กํสภณฺฑสฺส จ สนฺนิจโยติ อตฺโถ. พนฺธนมตฺตนฺติ วาสิทณฺฑาทีนํ โกฏีสุ อปาตนตฺถํ โลเหหิ พนฺธนํ. ตนฺตกนฺติ อาโยควายนตฺถํ ตทากาเรน ปสาริตตนฺตํ.

๒๗๘. ‘‘ยตฺถ สรติ, ตตฺถ พนฺธิตพฺพ’’นฺติ เอเตน อสฺจิจฺจ กายพนฺธนํ อพนฺธิตฺวา ปวิฏฺสฺส อนาปตฺตีติ ทสฺเสติ. มุรชวฏฺฏิสณฺานํ เวเตฺวา กตนฺติ เอวํ พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ กตนฺติ เกจิ วทนฺติ. เอกวณฺณสุตฺเตนาปิ วลยฆฏกาทิวิการํ ทสฺเสตฺวา เวิตมฺปิ มุรชเมว. วิการํ ปน อทสฺเสตฺวา มฏฺํ กตฺวา นิรนฺตรํ เวิตํ วฏฺฏติ. เตเนว ทุติยปาราชิกสํวณฺณนายํ วุตฺตํ ‘‘พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา เอเกน นิรนฺตรํ เวเตฺวา กตํ ‘พหุรชฺชุก’นฺติ น วตฺตพฺพํ, วฏฺฏตี’’ติ. มุทฺทิกกายพนฺธนํ นาม จตุรสฺสํ อกตฺวา สชฺชิตํ. ปามงฺคทสา จตุรสฺสา. มุทิงฺคสณฺาเนนาติ วรกสีสากาเรน. ปาสนฺโตติ ทสาปริโยสานํ.

๒๗๙. ปาฬิยํ คณฺิกผลกํ ปาสกผลกนฺติ เอตฺถ ทารุทนฺตาทิมเยสุ ผลเกสุ คณฺิกปาสกานิ อปฺเปตฺวา จีวเร เปตุํ อนุฺาตํ. โกฏฺโฏ วิวริยตีติ อนุวาโต วิวริยติ.

๒๘๐-๑. ปาฬิการโกติ ภิกฺขูนํ ยถาวุฑฺฒํ ปาฬิยา ปติฏฺาปโก. ตสฺสาปิ ตถา ปารุปิตุํ น วฏฺฏติ. ปาฬิยํ มุณฺฑวฏฺฏีติ มลฺลาทโย.

๒๘๒. ปมาณงฺคุเลนาติ วฑฺฒกีองฺคุเลน. เกจิ ปน ‘‘ปกติองฺคุเลนา’’ติ วทนฺติ, ตํ จตุรงฺคุลปจฺฉิมกวจเนน น สเมติ. น หิ ปกตงฺคุเลน จตุรงฺคุลปฺปมาณํ ทนฺตกฏฺํ กณฺเ อวิลคฺคํ ขาทิตุํ สกาติ.

๒๘๕. ปาฬิยํ สกาย นิรุตฺติยา พุทฺธวจนํ ทูเสนฺตีติ มาคธภาสาย สพฺเพสํ วตฺตุํ สุกรตาย หีนชจฺจาปิ อุคฺคณฺหนฺตา ทูเสนฺตีติ อตฺโถ.

๒๘๙. มา ภิกฺขู พฺยาพาธยึสูติ ลสุณคนฺเธน ภิกฺขู มา พาธยึสุ.

๒๙๑. อวเลขนปีโรติ อวเลขนกฏฺานํ ปนภาชนวิเสโส. อปิธานนฺติ ปิธานผลกาทิ.

ขุทฺทกวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๖. เสนาสนกฺขนฺธโก

วิหารานุชานนกถาวณฺณนา

๒๙๕. เสนาสนกฺขนฺธเก สิสิเรติ สิสิรกาเล หิมปาตวเสน สตฺตาหวทฺทลิกาทิวสฺสปาตวสฺเสน จ อุปฺปนฺโน ขโร สีตสมฺผสฺโส อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘สมฺผุสิตโก’’ติ. ‘‘ตโต’’ติ อิทํ กตฺตุอตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ, เตน จ วิหาเรน วาตาตโป ปฏิหฺตีติ อตฺโถติ อาห ‘‘วิหาเรน ปฏิหฺตี’’ติ.

๒๙๖. อาวิฺฉนฉิทฺทนฺติ ยตฺถ องฺคุลึ วา รชฺชุสงฺขลิกาทึ วา ปเวเสตฺวา กวาฏํ อากฑฺฒนฺตา ทฺวารพาหํ ผุสาเปนฺติ, ตสฺเสตํ อธิวจนํ. เสนาสนปริโภเค อกปฺปิยํ นาม นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘สเจปิ ทีปินงฺคุฏฺเนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เจติเย เวทิกาสทิสนฺติ วาตปานทารุํ วา ชาลํ วา อฏฺเปตฺวา ทารุฏฺาเน เจติเย เวทิกาย ปฏฺฏาทีนิ วิย อิฏฺกาทีหิ อุทฺธํ, ติริยฺจ ปฏฺฏิกาทโย ทสฺเสตฺวา จตุฉิทฺทยุตฺตํ กตํ. ถมฺภกวาตปานํ นาม ติริยํ ทารูนิ อทตฺวา อุทฺธํ ปิตทารูหิ เอว กตํ. โจฬกปาทปุฺฉนํ พนฺธิตุนฺติ วาตปานปฺปมาเณน ปาทปุฺฉนสทิสํ โจฬกาทินา พนฺธิตฺวา วคฺคุลิอาทิปฺปเวสนนิวารณตฺถํ, กเถตุนฺติ อตฺโถ. มิฑฺฒกนฺติ มฺจากาเรน กฏฺมตฺติกาทีหิ กตเวทิกาการํ.

๒๙๗. จตุรสฺสปีนฺติ สมจตุรสฺสํ. อฏฺงฺคุลปาทกํ วฏฺฏตีติ อฏฺงฺคุลปาทกเมว วฏฺฏติ. ปมาณาติกฺกนฺโตปิ วฏฺฏตีติ สมจตุรสฺสเมว สนฺธาย วุตฺตํ. อายตจตุรสฺสา ปน สตฺตงฺคปฺจงฺคาปิ อุจฺจปาทา น วฏฺฏนฺติ. เวตฺเตเหว จตุรสฺสาทิอากาเรน กตํ ภทฺทปีนฺติ อาห ‘‘เวตฺตมยํ ปี’’นฺติ. ทารุปฏฺฏิกาย อุปรีติ อฏนิอากาเรน ิตทารุปฏลสฺส เหฏฺา อุทฺธํ ปาทํ กตฺวา. ปเวสนกาลฺหิ สนฺธาย ‘‘อุปรี’’ติ วุตฺตํ. เอฬกสฺส ปจฺฉิมปาททฺวยํ วิย วงฺกากาเรน ิตตฺตา ปเนตํ ‘‘เอฬกปาทปี’’นฺติ วุตฺตํ. ปโลเนฺตีติ สห มฺเจหิ ปวฏฺเฏนฺติ. รุกฺเข, ลตา จ มุฺจิตฺวา อวเสสํ คจฺฉาทิกํ สพฺพมฺปิ ติณชาติ เอวาติ อาห ‘‘เยสํ เกสฺจิ ติณชาติกาน’’นฺติอาทิ.

อุปทหนฺตีติ เปนฺติ. สีสปฺปมาณํ นาม ยตฺถ คีวาย สห สกลํ สีสํ เปตุํ สกฺกา, ตสฺส จ มุฏฺิรตนํ วิตฺถารปฺปมาณนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิตฺถารโต’’ติอาทิมาห. อิทฺจ พิมฺโพหนสฺส อุโภสุ อนฺเตสุ เปตพฺพโจฬปฺปมาณทสฺสนํ. ตสฺส วเสน พิมฺโพหนสฺส วิตฺถารปฺปมาณํ ปริจฺฉิชฺชติ, ตํ วฏฺฏํ วา จตุรสฺสํ วา กตฺวา สิพฺพิตํ ยถา โกฏิโต โกฏิ วิตฺถารโต ปุถุลฏฺานํ มุฏฺิรตนปฺปมาณํ โหติ, เอวํ สิพฺพิตพฺพํ. อิโต อธิกํ น วฏฺฏติ, ตํ ปน อนฺเตสุ ปิตโจฬํ โกฏิยา โกฏึ อาหจฺจ ทิคุณํ กตํ ติกณฺณํ โหติ. เตสุ ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณานมนฺตรํ วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ โหติ, มชฺฌฏฺานํ โกฏิโต โกฏึ อาหจฺจ มุฏฺิรตนํ โหติ, อิทมสฺส อุกฺกฏฺปฺปมาณํ. เตนาห ‘‘ตีสุ กณฺเณสู’’ติอาทิ.

‘‘กมฺพลเมว…เป… อุณฺณภิสิสงฺขฺยเมว คจฺฉตี’’ติ สามฺโต วุตฺตตฺตา โคนกาทิอกปฺปิยมฺปิ อุณฺณมยตฺถรณํ ภิสิยํ ปกฺขิปิตฺวา สยิตุํ วฏฺฏตีติ ทฏฺพฺพํ.

มสูรเกติ จมฺมมยภิสิยํ. จมฺมมยํ ปน พิมฺโพหนํ ตูลปุณฺณมฺปิ น วฏฺฏติ. ปาฬิยํ เสนาสนปริกฺขารทุสฺสนฺติ เสนาสนปริกฺขารกรณตฺถาย ทุสฺสํ. ภิสึ โอนนฺธิตุนฺติ ภิสิตฺถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา พนฺธิตุํ. ปริภิชฺชตีติ มฺจาทิโต สาริยมานา ปีโกฏิอาทีสุ นิสีทนฺเตหิ ฆํสิยมานา ภิสิ ปริภิชฺชติ. โอนทฺธมฺจนฺติ ภิสึ เอกาพทฺธํ กตฺวา พทฺธมฺจํ. ปาฬิยํ ฉวึ อุปฺปาเฏตฺวา หรนฺตีติ ภิสิจฺฉวึ โจรา หรนฺติ. โผสิตุนฺติ โจเรหิ หริตสฺส ปจฺฉา หริตสฺาณผุสิตพินฺทูนิ ทาตุํ. ภิตฺติกมฺมนฺติ นานาวณฺเณหิ วิภิตฺติราชิกรณํ. หตฺถกมฺมนฺติ หตฺเถน ยํ กิฺจิ สฺากรณํ.

๒๙๘. ปาฬิยํ น นิปตตีติ น อลฺลียติ. ปฏิพาเหตฺวาติ ฆํสิตฺวา. น นิพนฺธตีติ อนิพนฺธนีโย, น ลคฺคนโกติ อตฺโถ.

๒๙๙. ‘‘กโรหี’’ติ วตฺตุมฺปิ น ลพฺภตีติ อาณตฺติยา เอว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ทฺวารปาลํ ‘‘กึ น กโรสี’’ติอาทินา ปริยาเยน วตฺตุํ วฏฺฏติ. ชาตกปกรณนฺติ ชาตกปฏิสํยุตฺตํ อิตฺถิปุริสาทิ ยํ กิฺจิ รูปํ อธิปฺเปตํ. ‘‘ปเรหิ การาเปตุ’’นฺติ วุตฺตตฺตา พุทฺธรูปมฺปิ สยํ กาตุํ น ลภติ. ปาฬิยํ ปฺจปฏิกนฺติ ชาติอาทิปฺจปฺปการวณฺณมฏฺํ.

๓๐๐. อุปจาโร น โหตีติ คพฺภสฺส พหิ สมนฺตา อนุปริคมนสฺส โอกาโส นปฺปโหติ. รุกฺขํ วิชฺฌิตฺวาติ ตจฺฉิตสารทารุํ อคฺคสมีเป วิชฺฌิตฺวา. กตฺวาติ ฉิทฺเท กตฺวา. กปฺปกตํ วิย สารขาณุเก อาโกเฏตฺวา เอวํ กตเมว ‘‘อาหริมํ ภิตฺติปาท’’นฺติ วุตฺตํ. อุปตฺถมฺภนตฺถํ ภูมิยํ ปติฏฺาเปตุนฺติ ชิณฺณภิตฺติปาเทน พหิ สมานภารํ ขาณุกปฺปสีเสน อุสฺสาเปตฺวา มูเลน ภูมิยํ ปติฏฺาเปตุํ. ปริตฺตาณตฺถนฺติ อุลฺลิตฺตาวลิตฺตกุฏิยา โอวสฺสนฏฺานสฺส ปริตฺตาณตฺถํ. กิฏิกนฺติ ตาลปณฺณาทีหิ กตปทลํ. มทฺทิตมตฺติกนฺติ โอวสฺสนฉิทฺทสฺส ปิทหนตฺถํ วุตฺตํ.

อุภโตกุฏฺฏํ นีหริตฺวา กตปเทสสฺสาติ ยถา พหิ ิตา อุชุกํ อนฺโต นิสินฺเน น ปสฺสนฺติ, เอวํ ทฺวาราภิมุขํ ปิทหนวเสน ภิตฺติฺจ อฺโต ทฺวารฺจ โยเชตฺวา กตฏฺานํ วทติ. สมนฺตา ปริยาคาโรติ สมนฺตโต อาวิทฺธปมุขํ. วํสํ ทตฺวาติ ปุริสปฺปมาเณ ปาเท นิขณิตฺวา เตสํ อุปริ ปิฏฺิวํสสทิสํ ปสฺสวํสํ เปตฺวา โอสาเรตฺวา. เอกํ ทณฺฑโกฏึ อติอุจฺจาย วิหารภิตฺติโกฏิยา เอกํ โกฏึ นีเจ วํสปิฏฺิยํ ปนวเสน ทณฺฑเก ปสาเรตฺวา. จกฺกลยุตฺโต กิฏิโกติ กวาฏํ วิย วิวรณถกนสุขตฺถํ จกฺกลพนฺธกิฏิกํ. ปาฬิยํ อุคฺฆาฏนกิฏิกนฺติ อาปณาทีสุ อนตฺถิกกาเล อุกฺขิปิตฺวา, อุปริ จ พนฺธิตฺวา ปจฺฉา โอตรณกิฏิกํ, กปฺปสีเสหิ วา อุปตฺถมฺภนีหิ อุกฺขิปิตฺวา ปจฺฉา โอตรณกิฏิกมฺปิ.

๓๐๑. ปานียํ โอตปฺปตีติ ปานียภาชเนสุ ปิตปานียํ อาตเปน สนฺตปฺปติ.

๓๐๓. ตโย วาเฏติ ตโย ปริกฺเขเป. เวฬุวาฏนฺติ สพฺพํ ทารุปริกฺเขปํ สงฺคณฺหาติ. กณฺฏกวาฏนฺติ สพฺพสาขาปริกฺเขปํ.

๓๐๕. อาโลโก อนฺตรธายีติ โย พุทฺธารมฺมณาย ปีติยา อานุภาเวน มหนฺโต โอภาโส อโหสิ, เยน จสฺส ปทีปสหสฺเสน วิย วิคตนฺธกาโร มคฺโค อโหสิ, โส พหินคเร ฉวสรีรสมากุลํ ทุคฺคนฺธํ พีภจฺฉํ อามกสุสานํ ปตฺตสฺส ภเยน ปีติเวเค มนฺทีภูเต อนฺตรธายิ.

สตํ หตฺถีติ คาถาย หตฺถิโน สตสหสฺสานีติ เอวํ ปจฺเจกํ สหสฺส-สทฺเทน โยเชตฺวา อตฺโถ าตพฺโพ. ปทวีติหารสฺสาติ ‘‘พุทฺธํ วนฺทิสฺสามี’’ติ รตนตฺตยํ อุทฺทิสฺส คจฺฉโต เอกปทวีติหารสฺส, ตปฺปจฺจยกุสลผลสฺสาติ อตฺโถ. ตสฺส โสฬสโม ภาโค กลํ นาม, ตํ โสฬสึ กลํ ยถาวุตฺตา หตฺถิอาทโย สพฺเพ นาคฺฆนฺติ นารหนฺติ, นิทสฺสนมตฺตฺเจตํ. อเนกสตสหสฺสภาคมฺปิ นาคฺฆนฺติ.

อนฺธกาโร อนฺตรธายีติ ปุน พลวปีติยา อาโลเก สมุปฺปนฺเน อนฺตรธายิ. อาสตฺติโยติ ตณฺหาโย. วยกรณนฺติ เทยฺยธมฺมมูลํ นวกมฺมํ.

๓๐๙. ทเทยฺยาติ นวกมฺมํ อธิฏฺาตุํ วิหาเร อิสฺสริยํ ทเทยฺยาติ อตฺโถ. ทินฺโนติ นวกมฺมํ กาตุํ วิหาโร ทินฺโน, วิหาเร นวกมฺมํ ทินฺนนฺติ วา อตฺโถ.

๓๑๓-๔. สนฺถาคาเรติ สนฺนิปาตมณฺฑเป. โอกาเสติ นิวาโสกาเส. อุทฺทิสฺส กตนฺติ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส กตํ. คิหิวิกฏนฺติ คิหีหิ กตํ ปฺตฺตํ, คิหิสนฺตกนฺติ อตฺโถ.

วิหารานุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

เสนาสนคฺคาหกถาวณฺณนา

๓๑๘. ‘‘ฉมาสจฺจเยน ฉมาสจฺจเยนา’’ติ อิทํ ทฺวิกฺขตฺตุํ ปจฺจยทานกาลปริจฺเฉททสฺสนํ, เอวํ อุปริปิ. ‘‘ตํ น คาเหตพฺพ’’นฺติ วจนสฺส การณมาห ‘‘ปจฺจเยเนว หิ ต’’นฺติอาทินา, ปจฺจยฺเว นิสฺสาย ตตฺถ วสิตฺวา ปฏิชคฺคนา ภวิสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโย.

อุพฺภณฺฑิกาติ อุกฺขิตฺตภณฺฑา ภวิสฺสนฺติ. ทีฆสาลาติ จงฺกมนสาลา. มณฺฑลมาโฬติ อุปฏฺานสาลา. อนุทหตีติ ปีเฬติ. ‘‘อทาตุํ น ลพฺภตี’’ติ อิมินา สฺจิจฺจ อททนฺตสฺส ปฏิพาหเน ปวิสนโต ทุกฺกฏนฺติ ทีเปติ.

‘‘น โคจรคาโม ฆฏฺเฏตพฺโพ’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘น ตตฺถ มนุสฺสา วตฺตพฺพา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วิตกฺกํ ฉินฺทิตฺวาติ ‘‘อิมินา นีหาเรน คจฺฉนฺตํ ทิสฺวา นิวาเรตฺวา ปจฺจเย ทสฺสนฺตี’’ติ เอวรูปํ วิตกฺกํ อนุปฺปาเทตฺวา. ภณฺฑปฺปฏิจฺฉาทนนฺติ ปฏิจฺฉาทนภณฺฑํ. สรีรปฺปฏิจฺฉาทนจีวรนฺติ อตฺโถ. ‘‘สุทฺธจิตฺตตฺตาว อนวชฺช’’นฺติ อิทํ ปุจฺฉิตกฺขเณ การณาจิกฺขนํ สนฺธาย วุตฺตํ น โหติ อสุทฺธจิตฺตสฺสปิ ปุจฺฉิตปฺหวิสชฺชเน โทสาภาวา. เอวํ ปน คเต มํ ปุจฺฉิสฺสนฺตีติสฺาย อคมนํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

ปฏิชคฺคิตพฺพานีติ ขณฺฑผุลฺลปฏิสงฺขรณสมฺมชฺชนาทีหิ ปฏิชคฺคิตพฺพานิ. มุทฺทเวทิกายาติ เจติยสฺส หมฺมิยเวทิกาย ฆฏาการสฺส อุปริ จตุรสฺสเวทิกาย. กสฺมา ปุจฺฉิตพฺพนฺติอาทิ ยโต ปกติยา ลภติ. ตตฺถาปิ ปุจฺฉนสฺส การณสนฺทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ.

ปฏิกฺกมฺมาติ วิหารโต อปสกฺกิตฺวา. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โยชนทฺวิโยชนนฺตเร โหตี’’ติ อาห. อุปนิกฺเขปํ เปตฺวาติ วฑฺฒิยา กหาปณาทึ เปตฺวา, เขตฺตาทีนิ วา นิยเมตฺวา. อิติ สทฺธาเทยฺเยติ เอวํ เหฏฺา วุตฺตนเยน สทฺธาย ทาตพฺเพ วสฺสาวาสิกลาภวิสเยติ อตฺโถ.

วตฺถุ ปนาติ ตตฺรุปฺปาเท อุปฺปนฺนรูปิยํ, ตฺจ ‘‘ตโต จตุปจฺจยํ ปริภุฺชถา’’ติ ทินฺนเขตฺตาทิโต อุปฺปนฺนตฺตา กปฺปิยการกานํ หตฺเถ ‘‘กปฺปิยภณฺฑํ ปริภุฺชถา’’ติ ทายเกหิ ทินฺนวตฺถุสทิสํ โหตีติ อาห ‘‘กปฺปิยการกานํ หี’’ติอาทิ.

สงฺฆสุฏฺุตายาติ สงฺฆสฺส หิตาย. ปุคฺคลวเสนาติ ‘‘ภิกฺขู จีวเรน กิลมนฺตี’’ติ เอวํ ปุคฺคลปรามาสวเสน, น ‘‘สงฺโฆ กิลมตี’’ติ เอวํ สงฺฆปรามาสวเสน.

‘‘กปฺปิยภณฺฑวเสนา’’ติ สามฺโต วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘จีวรตณฺฑุลาทิวเสเนว จา’’ติ วุตฺตํ. -กาโร เจตฺถ ปน-สทฺทตฺเถ วตฺตติ, น สมุจฺจยตฺเถติ ทฏฺพฺพํ. ปุคฺคลวเสเนว, กปฺปิยภณฺฑวเสน จ อปโลกนปฺปการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตํ ปน เอวํ กตฺตพฺพ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ.

จีวรปจฺจยํ สลฺลกฺเขตฺวาติ สทฺธาเทยฺยตตฺรุปฺปาทาทิวเสน ตสฺมึ วสฺสาวาเส ลพฺภมานํ จีวรสงฺขาตํ ปจฺจยํ ‘‘เอตฺตก’’นฺติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา. เสนาสนสฺสาติ เสนาสนคฺคาหาปนสฺส. ‘‘นวโก วุฑฺฒตรสฺส, วุฑฺโฒ จ นวกสฺสา’’ติ อิทํ เสนาสนคฺคาหสฺส อตฺตนาว อตฺตโน คหณํ อสารุปฺปนฺติ วุตฺตํ, ทฺเว อฺมฺํ คาเหสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโย. อฏฺปิ โสฬสปิ ชเน สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏตีติ เอกกมฺมวาจาย สพฺเพปิ เอกโต สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏติ. นิคฺคหกมฺมเมว หิ สงฺโฆ สงฺฆสฺส น กโรติ. เตเนว สตฺตสติกกฺขนฺธเก ‘‘อุพฺพาหิกกมฺมสมฺมุติยํ อฏฺปิ ชนา เอกโตว สมฺมตาติ.

อาสนฆรนฺติ ปฏิมาฆรํ. มคฺโคติ อุปจารสีมพฺภนฺตรคเต คามาภิมุขมคฺเค กตสาลา วุจฺจติ. เอวํ โปกฺขรณีรุกฺขมูลาทีสุปิ.

ลภนฺตีติ ตตฺรวาสิโน ภิกฺขู ลภนฺติ. วิชเฏตฺวาติ ‘‘เอเกกสฺส ปโหนกปฺปมาเณน วิโยเชตฺวา. อาวาเสสุ ปกฺขิปิตฺวาติ ‘‘อิโต อุปฺปนฺนํ อสุกสฺมึ อสุกสฺมิฺจ อาวาเส วสนฺตา ปาเปตฺวา คณฺหนฺตู’’ติ วาจาย อุปสํหริตฺวา. ปวิสิตพฺพนฺติ มหาลาเภ ปริเวเณ วสิตฺวาว ลาโภ คเหตพฺโพติ อธิปฺปาโย.

อยมฺปีติ เอตฺถ โย ปํสุกูลิโก ปจฺจยํ วิสฺสชฺเชติ. เตเนว วิสฺสฏฺโ อยํ จีวรปจฺจโยปีติ โยชนา. ปาทมูเล เปตฺวา สาฏกํ เทนฺตีติ ปจฺจยทายกา เทนฺติ. เอเตน คหฏฺเหิ ปาทมูเล เปตฺวา ทินฺนมฺปิ ปํสุกูลิกานมฺปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. อถ วสฺสาวาสิกํ เทมาติ วทนฺตีติ เอตฺถ ปํสุกูลิกานํ น วฏฺฏตีติ อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺพํ. วสฺสํวุตฺถภิกฺขูนนฺติ ปํสุกูลิกโต อฺเสํ ภิกฺขูนํ.

อุปนิพนฺธิตฺวา คาหาเปตพฺพนฺติ อิธ รุกฺขาทีสุ วสิตฺวา จีวรํ คณฺหถาติ ปฏิพนฺธํ กตฺวา คาเหตพฺพํ.

ปาฏิปทอรุณโตติอาทิ วสฺสูปนายิกทิวสํ สนฺธาย วุตฺตํ. อนฺตรามุตฺตกํ ปน ปาฏิปทํ อติกฺกมิตฺวาปิ คาเหตุํ วฏฺฏติ. นิพทฺธวตฺตํ เปตฺวาติ สชฺฌายมนสิการาทีสุ นิรนฺตรกรณีเยสุ กตฺตพฺพํ กติกวตฺตํ กตฺวา. กสาวปริภณฺฑนฺติ กสาวรเสหิ ภูมิปริกมฺมํ.

ติวิธมฺปีติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติวิธมฺปิ. โสเธตฺวาติ อาจาราทีสุ อุปปริกฺขิตฺวา. เอกจาริกวตฺตนฺติ ภาวนากมฺมํ. ตฺหิ คณสงฺคณิกํ ปหาย เอกจาริเกเนว วตฺติตพฺพตฺตา เอวํ วุตฺตํ. ทสวตฺถุกกถา นาม อปฺปิจฺฉกถา, สนฺตุฏฺิ, ปวิเวก, อสํสคฺค, วีริยารมฺภ, สีล, สมาธิ, ปฺา, วิมุตฺติ, วิมุตฺติาณทสฺสนกถาติ อิมา ทส.

ทนฺตกฏฺขาทนวตฺตนฺติ ทนฺตกฏฺมาฬเก นิกฺขิตฺเตสุ ทนฺตกฏฺเสุ ‘‘ทิวเส ทิวเส เอกเมว ทนฺตกฏฺํ คเหตพฺพ’’นฺติอาทินา (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๙) อทินฺนาทาเน ทนฺตโปนกถายํ วุตฺตํ วตฺตํ. ปตฺตํ วา…เป… น กเถตพฺพนฺติ ปตฺตคุตฺตตฺถาย วุตฺตํ. วิสภาคกถาติ ติรจฺฉานกถา. ขนฺธกวตฺตนฺติ วตฺตกฺขนฺธเก (จูฬว. ๓๖๕) อาคตํ ปิณฺฑจาริกวตฺตโต อวสิฏฺวตฺตํ ตสฺส ‘‘ภิกฺขาจารวตฺต’’นฺติ วิสุํ คหิตตฺตา.

อิทานิ ยํ ทายกา ปจฺฉิมวสฺสํวุตฺถานํ วสฺสาวาสิกํ เทนฺติ, ตตฺถ ปฏิปชฺชนวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺฉิมวสฺสูปนายิกทิวเส ปนา’’ติ อารทฺธํ. อาคนฺตุโก สเจ ภิกฺขูติ จีวเร คาหิเต ปจฺฉา อาคโต อาคนฺตุโก ภิกฺขุ. ปตฺตฏฺาเนติ วสฺสคฺเคน ปตฺตฏฺาเน. ปมวสฺสูปคตาติ อาคนฺตุกสฺส อาคมนโต ปุเรตรเมว ปจฺฉิมิกาย วสฺสูปนายิกาย วสฺสูปคตา. ลทฺธํ ลทฺธนฺติ ปุนปฺปุนํ ทายกานํ สนฺติกา อาคตาคตสาฏกํ.

เนว วสฺสาวาสิกสฺส สามิโนติ ฉินฺนวสฺสตฺตา วุตฺตํ. ปมเมว กติกาย กตตฺตา ‘‘เนว อทาตุํ ลภนฺตี’’ติ วุตฺตํ, ทาตพฺพํ วาเรนฺตานํ คีวา โหตีติ อธิปฺปาโย. เตสเมว ทาตพฺพนฺติ วสฺสูปคเตสุ อลทฺธวสฺสาวาสิกานํ เอกจฺจานเมว ทาตพฺพํ.

ภตินิวิฏฺนฺติ ปานียุปฏฺานาทิภตึ กตฺวา ลทฺธํ. สงฺฆิกํ ปนาติอาทิ เกสฺจิ วาททสฺสนํ. ตตฺถ อปโลกนกมฺมํ กตฺวา คาหิตนฺติ ‘‘ฉินฺนวสฺสานํ วสฺสาวาสิกฺจ อิทานิ อุปฺปชฺชนกวสฺสาวาสิกฺจ อิเมสํ ทาตุํ รุจฺจตี’’ติ อนนฺตเร วุตฺตนเยน อปโลกนํ กตฺวา คาหิตํ สงฺเฆน ทินฺนตฺตา วิพฺภนฺโตปิ ลภติ. ปเคว ฉินฺนวสฺโส. ปจฺจยวเสน คาหิตํ ปน เตมาสํ วสิตฺวา คเหตุํ อตฺตนา, ทายเกหิ จ อนุมตตฺตา ภตินิวิฏฺมฺปิ ฉินฺนวสฺโสปิ วิพฺภนฺโตปิ น ลภตีติ เกจิ อาจริยา วทนฺติ. อิทฺจ ปจฺฉา วุตฺตตฺตา ปมาณํ. เตเนว วสฺสูปนายิกทิวเส เอว ทายเกหิ ทินฺนวสฺสาวาสิกํ คหิตภิกฺขุโน วสฺสจฺเฉทํ อกตฺวา วาโสว เหฏฺา วิหิโต, น ปานียุปฏฺานาทิภติกรณวตฺตํ. ยทิ หิ ตํ นิวิฏฺเมว สิยา, ภติกรณเมว วิธาตพฺพํ. ตสฺมา วสฺสคฺเคน คาหิตํ ฉินฺนวสฺสาทโย น ลภนฺตีติ เวทิตพฺพํ.

‘‘สงฺฆิกํ โหตี’’ติ เอเตน วุตฺถวสฺสานมฺปิ วสฺสาวาสิกภาโค สงฺฆิกโต อโมจิโต เตสํ วิพฺภเมน สงฺฆิโก โหตีติ ทสฺเสติ. ลภตีติ ‘‘มม ปตฺตภาคํ เอตสฺส เทถา’’ติ ทายเก สมฺปฏิจฺฉาเปนฺเตเนว สงฺฆิกโต วิโยชิตํ โหตีติ วุตฺตํ.

วรภาคํ สามเณรสฺสาติ ตสฺส ปมคาหตฺตา, เถเรน ปุพฺเพ ปมภาคสฺส คหิตตฺตา, อิทานิ คยฺหมานสฺส ทุติยภาคตฺตา จ วุตฺตํ.

เสนาสนคฺคาหกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อุปนนฺทวตฺถุกถาวณฺณนา

๓๑๙. ปาฬิยํ อุภยตฺถ ปริพาหิโรติ กเมน อุภยสฺสปิ มุตฺตตฺตา วุตฺตํ, น สพฺพถา อุภยโต ปริพาหิรตฺตา. เตนาห ‘‘ปจฺฉิเม…เป… ติฏฺตี’’ติ.

๓๒๐. ยํ ติณฺณํ ปโหตีติ มฺจปีวินิมุตฺตํ ยํ อาสนํ ติณฺณํ สุขํ นิสีทิตุํ ปโหติ, อิทํ ปจฺฉิมทีฆาสนํ. เอตฺถ มฺจปีรหิเตสุ อสมานาสนิกาปิ ตโย นิสีทิตุํ ลภนฺติ. มฺจปีเสุ ปน ทฺเว. อทีฆาสเนสุ มฺจปีเสุ สมานาสนิกา เอว ทฺเว นิสีทิตุํ ลภนฺติ ทุวคฺคสฺเสว อนุฺาตตฺตา.

หตฺถินโข เหฏฺาภาเค เอตสฺส อตฺถีติ หตฺถินโข, ปาสาโท. ปาสาทสฺส นโข นาม เหฏฺิมภาโค ปาทนขสทิสตฺตา, โส สพฺพทิสาสุ อเนเกหิ หตฺถิรูเปหิ สมลงฺกโต ิโต. ตสฺสูปริ กโต ปาสาโท หตฺถิกุมฺเภ ปติฏฺิโต วิย โหตีติ อาห ‘‘หตฺถิกุมฺเภ ปติฏฺิต’’นฺติ. สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรานีติ สงฺฆิกเสนาสนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปุคฺคลิกํ ปน สุวณฺณาทิวิจิตฺรํ ภิกฺขุสฺส สมฺปฏิจฺฉิตุเมว น วฏฺฏติ ‘‘น เกนจิ ปริยาเยน ชาตรูปรชตํ สาทิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๒๙๙) วุตฺตตฺตา. เตเนเวตฺถ อฏฺกถายํ ‘‘สงฺฆิกวิหาเร วา ปุคฺคลิกวิหาเร วา’’ติ น วุตฺตํ, โคนกาทิอกปฺปิยภณฺฑวิสเย เอว วุตฺตํ เอกภิกฺขุสฺสาปิ เตสํ คหเณ โทสาภาวา. คิหิวิกฏนีหาเรนาติ คิหีหิ กตนีหาเรน, คิหีหิ อตฺตโน สนฺตกํ อตฺถริตฺวา ทินฺนนิยาเมนาติ อตฺโถ. ลพฺภนฺตีติ นิสีทิตุํ ลพฺภนฺติ.

อุปนนฺทวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อวิสฺสชฺชิยวตฺถุกถาวณฺณนา

๓๒๑. อรฺชโรติ พหุอุทกคณฺหนิกา มหาจาฏิ, ชลํ คณฺหิตุมลนฺติ อรฺชโร.

ถาวเรน จ ถาวรนฺติอาทีสุ ปฺจสุ โกฏฺาเสสุ ปุริมทฺวยํ ถาวรํ, ปจฺฉิมตฺตยํ ครุภณฺฑนฺติ เวทิตพฺพํ. สมกเมว เทตีติ เอตฺถ อูนกํ เทนฺตมฺปิ วิหารวตฺถุสามนฺตํ คเหตฺวา ทูรตรํ ทุกฺขโคปํ วิสฺสชฺเชตุํ วฏฺฏตีติ ทฏฺพฺพํ. วกฺขติ หิ ‘‘ภิกฺขูนํ เจ มหคฺฆตรํ…เป… สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑). ชานาเปตฺวาติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส ชานาเปตฺวา, อปโลเกตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘นนุ ตุมฺหากํ พหุตรา รุกฺขาติ วตฺตพฺพ’’นฺติ อิทํ สามิเกสุ อตฺตโน ภณฺฑสฺส มหคฺฆตํ อชานิตฺวา เทนฺเตสุ ตํ ตฺวา เถยฺยจิตฺเตน คณฺหโต อวหาโร โหตีติ วุตฺตํ.

วิหาเรน วิหาโร ปริวตฺเตตพฺโพติ สวตฺถุเกน อฺเสํ ภูมิยํ กตปาสาทาทินา, อวตฺถุเกน วา สวตฺถุกํ ปริวตฺเตตพฺพํ. อวตฺถุกํ ปน อวตฺถุเกเนว ปริวตฺเตตพฺพํ. เกวลํ ปาสาทสฺส ภูมิโต อถาวรตฺตา. เอวํ ถาวเรสุปิ ถาวรวิภาคํ ตฺวาว ปริวตฺเตตพฺพํ.

‘‘กปฺปิยมฺจา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา’’ติ อิมินา สุวณฺณาทิวิจิตฺตํ อกปฺปิยมฺจํ ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ วุตฺเตปิ สมฺปฏิจฺฉิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. ‘‘วิหารสฺส เทมา’’ติ วุตฺเต สงฺฆสฺส วฏฺฏติ, น ปุคฺคลสฺส เขตฺตาทิ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. เอเตสูติ มฺจาทีสุ. กปฺปิยากปฺปิยํ วุตฺตนยเมวาติ อาสนฺทีตูลิกาทิวินิจฺฉเยสุ วุตฺตนยเมว. อกปฺปิยํ วาติ อาสนฺทีอาทิ, ปมาณาติกฺกนฺตํ พิมฺโพหนาทิ จ. มหคฺฆํ กปฺปิยํ วาติ สุวณฺณาทิวิจิตฺตํ กปฺปิยโวหาเรน ทินฺนํ.

‘‘กาฬโลห…เป… ภาเชตพฺโพ’’ติ วุตฺตตฺตา วฏฺฏกํสโลหมยมฺปิ ภาชนํ ปุคฺคลิกมฺปิ สมฺปฏิจฺฉิตุมฺปิ ปริหริตุมฺปิ วฏฺฏติ ปุคฺคลปริหริตพฺพสฺเสว ภาเชตพฺพตฺตาติ วทนฺติ. ตํ อุปริ ‘‘กํสโลหวฏฺฏโลหภาชนวิกติ สงฺฆิกปริโภเคน วา คิหิวิกฏา วา วฏฺฏตี’’ติอาทิเกน มหาปจฺจริวจเนน วิรุชฺฌติ. อิมสฺส หิ ‘‘วฏฺฏโลหกํสโลหานํ เยน เกนจิ กโต สีหฬทีเป ปาทคฺคณฺหนโก ภาเชตพฺโพ’’ติ วุตฺตสฺส มหาอฏฺกถาวจนสฺส ปฏิกฺเขปาย ตํ มหาปจฺจริวจนํ ปจฺฉา ทสฺสิตํ. ตสฺมา วฏฺฏโลหกํสโลหมยํ ยํ กิฺจิ ปาทคฺคณฺหนกวารกมฺปิ อุปาทาย อภาชนียเมว. คิหีหิ ทิยฺยมานมฺปิ ปุคฺคลสฺส สมฺปฏิจฺฉิตุมฺปิ น วฏฺฏติ. ปาริหาริยํ น วฏฺฏตีติ ปตฺตาทิปริกฺขารํ วิย สยเมว ปฏิสาเมตฺวา ปริภุฺชิตุํ น วฏฺฏติ. คิหิสนฺตกํ วิย อารามิกาทโย เจ สยเมว โคเปตฺวา วินิโยคกาเล อาเนตฺวา ปฏิเนนฺติ, ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏติ. ‘‘ปฏิสาเมตฺวา ภิกฺขูนํ เทถา’’ติ วตฺตุมฺปิ วฏฺฏติ.

ปณฺณสูจิ นาม เลขนีติ วทนฺติ. ‘‘อตฺตนา ลทฺธานิปี’’ติอาทินา ปฏิคฺคหเณ โทโส นตฺถิ, ปริหริตฺวา ปริโภโคว อาปตฺติกโรติ ทสฺเสติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อุปริ อภาชนียวาสิอาทีสุ อตฺตโน สนฺตเกสุปิ.

อนามาสมฺปีติ สุวณฺณาทิมยมฺปิ สพฺพํ ตํ อามสิตฺวาปิ ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏติ. อุปกฺขเรติ อุปกรเณ. อฑฺฒพาหุปฺปมาณา นาม อฑฺฒพาหุมตฺตา. อฑฺฒพฺยามมตฺตาติปิ วทนฺติ. โยตฺตานีติ จมฺมรชฺชุกา.

อฏฺงฺคุลสูจิทณฺฑมตฺโตปีติ ตสรทณฺฑาทิสูจิอาการตนุทณฺฑกมตฺโตปิ. ริตฺตโปตฺถโกปีติ อลิขิตโปตฺถโก. อิทฺจ ปณฺณปฺปสงฺเคน วุตฺตํ.

‘‘ฆฏฺฏนผลกํ ฆฏฺฏนมุคฺคโร’’ติ อิทํ รชิตจีวรํ เอกสฺมึ มฏฺเ ทณฺฑมุคฺคเร เวเตฺวา เอกสฺส มฏฺผลกสฺส อุปริ เปตฺวา อุปริ อปเรน มฏฺผลเกน นิกุชฺชิตฺวา เอโก อุปริ อกฺกมิตฺวา ติฏฺติ. ทฺเว ชนา อุปริ ผลกํ ทฺวีสุ โกฏีสุ คเหตฺวา อปราปรํ อากฑฺฒนวิกฑฺฒนํ กโรนฺติ, เอตํ สนฺธาย วุตฺตํ. หตฺเถ ปาเปตฺวา หตฺเถน ปหรณํ ปน นิฏฺิตรชนสฺส จีวรสฺส อลฺลกาเล กาตพฺพํ. อิทํ ปน ผลกมุคฺคเรหิ ฆฏฺฏนํ สุกฺขกาเล ถทฺธภาววิโมจนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. อมฺพณนฺติ เอกโทณิกนาวาผลเกหิ โปกฺขรณีสทิสํ กตํ. ปานียภาชนนฺติปิ วทนฺติ. รชนโทณีติ เอกทารุนาว กตํ รชนภาชนํ. อุทกโทณีปิ เอกทารุนาว กตํ อุทกภาชนํ.

ภูมตฺถรณํ กาตุํ วฏฺฏตีติ อกปฺปิยจมฺมํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ ภูมตฺถรณสงฺเขเปน สยิตุมฺปิ วฏฺฏติเยว. ‘‘ปจฺจตฺถรณคติก’’นฺติ อิมินา มฺจาทีสุ อตฺถริตพฺพํ มหาจมฺมํ เอฬกจมฺมํ นามาติ ทสฺเสติ.

ฉตฺตมุฏฺิปณฺณนฺติ ตาลปณฺณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปตฺตกฏาหนฺติ ปตฺตปจนกฏาหํ.

อวิสฺสชฺชิยวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

นวกมฺมทานกถาวณฺณนา

๓๒๓. ปาฬิยํ ปิณฺฑนิกฺเขปนมตฺเตนาติอาทีสุ ขณฺฑผุลฺลฏฺาเน มตฺติกาปิณฺฑฏฺปนํ ปิณฺฑนิกฺเขปนํ นาม. นวกมฺมนฺติ นวกมฺมสมฺมุติ. อคฺคฬวฏฺฏิ นาม กวาฏพนฺโธ. ฉาทนํ นาม ติณาทีหิ เคหจฺฉาทนํ. พนฺธนํ นาม ทณฺฑวลฺลิอาทีหิ ฉทนพนฺธนเมว. จตุหตฺถวิหาเรติ วิตฺถารปฺปมาณโต วุตฺตํ. อุพฺเพธโต ปน อเนกภูมกตฺตา วฑฺฒกีหตฺเถน วีสติหตฺโถปิ นานาสณฺานวิจิตฺโตปิ โหติ. เตนสฺส จตุวสฺสิกํ นวกมฺมํ วุตฺตํ. เอวํ เสเสสุปิ.

ปาฬิยํ สพฺเพ วิหาเรติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยคพหุวจนํ. เอกสฺส สพฺเพสุ วิหาเรสุ นวกมฺมํ เทตีติ อตฺโถ. สพฺพกาลํ ปฏิพาหนฺตีติ นวกมฺมิกา อตฺตโน คาหิตํ วรเสยฺยํ สมฺปตฺตานํ ยถาวุฑฺฒํ อกตฺวา อุตุกาเลปิ ปฏิพาหนฺติ.

‘‘สเจ โส อาวาโส ชีรตี’’ติอาทิ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโย. มฺจฏฺานํ ทตฺวาติ มฺจฏฺานํ ปุคฺคลิกํ ทตฺวา. ติภาคนฺติ ตติยภาคํ. เอวํ วิสฺสชฺชนมฺปิ ถาวเรน ถาวรปริวตฺตนฏฺาเน เอว ปวิสติ, น อิตรถา สพฺพเสนาสนานํ วินสฺสนโต. สเจ สทฺธิวิหาริกานํ ทาตุกาโม โหตีติ สเจ โส สงฺฆสฺส ภณฺฑกฏฺปนฏฺานํ วา อฺเสํ ภิกฺขูนํ วสนฏฺานํ วา ทาตุํ น อิจฺฉติ, อตฺตโน สทฺธิวิหาริกานฺเว ทาตุกาโม โหติ, ตาทิสสฺส ตุยฺหํ ปุคฺคลิกเมว กตฺวา ชคฺคาติ น สพฺพํ ตสฺส ทาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ ปน กตฺตพฺพวิธึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กมฺม’’นฺติอาทิ. เอวฺหีติอาทิมฺหิ วยานุรูปํ ตติยภาเค วา อุปฑฺฒภาเค วา คหิเต ตํ ภาคํ ทาตุํ ลภตีติ อตฺโถ.

เยนาติ เตสุ ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ เยน. โส สามีติ ตสฺสา ภูมิยา วิหารกรเณ โสว สามี, ตํ ปฏิพาหิตฺวา อิตเรน น กาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. โส หิ ปมํ คหิโต. อกตฏฺาเนติ จยาทีนํ อกตปุพฺพฏฺาเน. จยํ วา ปมุขํ วาติ สงฺฆิกเสนาสนํ นิสฺสาย ตโต พหิ จยํ พนฺธิตฺวา, เอกํ เสนาสนํ วา. พหิกุฏฺเฏติ กุฏฺฏโต พหิ, อตฺตโน กตฏฺาเนติ อตฺโถ.

นวกมฺมทานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อฺตฺรปริโภคปฏิกฺเขปาทิกถาวณฺณนา

๓๒๔. วฑฺฒิกมฺมตฺถายาติ ยถา ตมฺมูลคฺฆโต น ปริหายติ, เอวํ กตฺตพฺพสฺส เอวํ นิปฺผาเทตพฺพสฺส มฺจปีาทิโน อตฺถาย.

จกฺกลิกนฺติ ปาทปุฺฉนตฺถํ จกฺกากาเรน กตํ. ปริภณฺฑกตภูมิ วาติ กาฬวณฺณาทิกตสณฺหภูมิ วา. เสนาสนํ วาติ มฺจปีาทิ วา.

‘‘ตเถว วฬฺเชตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิมินา เนวาสิเกหิ โธตปาทาทีหิ วฬฺชนฏฺาเน สฺจิจฺจ อโธตปาทาทีหิ วฬฺชนฺตสฺเสว อาปตฺติ ปฺตฺตาติ ทสฺเสติ.

‘‘ทฺวารมฺปี’’ติอาทินา สามฺโต วุตฺตตฺตา ทฺวารวาตปานาทโย อปริกมฺมกตาปิ น อปสฺสยิตพฺพา. อชานิตฺวา อปสฺสยนฺตสฺสปิ อิธ โลมคณนาย อาปตฺติ.

อฺตฺรปริโภคปฏิกฺเขปาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

สงฺฆภตฺตาทิอนุชานนกถาวณฺณนา

๓๒๕. อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนนฺติ อิมํ โวหารํ ปตฺตานีติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนนฺติอาทิโวหารํ ปตฺตานีติ อตฺโถ. ตมฺปีติ สงฺฆภตฺตมฺปิ.

สงฺฆภตฺตาทิอนุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อุทฺเทสภตฺตกถาวณฺณนา

โภชนสาลายาติ ภตฺตุทฺเทสฏฺานํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอกวฬฺชนฺติ เอกทฺวาเรน วฬฺชิตพฺพํ. นานานิเวสเนสูติ นานากุลสฺส นานูปจาเรสุ นิเวสเนสุ.

นิสินฺนสฺสปิ นิทฺทายนฺตสฺสปีติ อนาทเร สามิวจนํ, วุฑฺฒตเร นิทฺทายนฺเต นวกสฺส คาหิตํ สุคฺคหิตนฺติ อตฺโถ.

วิสฺสฏฺทูโตติ ยถารุจิ วตฺตุํ ลภนโต นิราสงฺกทูโต. ปุจฺฉาสภาเคนาติ ปุจฺฉาวจนปฏิภาเคน. ‘‘เอกา กูฏฏฺิติกา นามา’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘รฺโ วา หี’’ติอาทิ วุตฺตํ.

สพฺพํ ปตฺตสฺสามิกสฺส โหตีติ จีวราทิกมฺปิ สพฺพํ ปตฺตสฺสามิกสฺเสว โหติ, มยา ภตฺตเมว สนฺธาย วุตฺตํ, น จีวราทินฺติ วตฺวา คเหตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ.

อกตภาโคนามาติ อาคนฺตุกภาโค นาม, อทินฺนปุพฺพภาโคติ อตฺโถ.

กึ อาหรียตีติ อวตฺวาติ ‘‘กตรภตฺตํ วา ตยา อาหรียตี’’ติ ทายกํ อปุจฺฉิตฺวา. ปกติฏฺิติกายาติ อุทฺเทสภตฺตฏฺิติกาย.

อุทฺเทสภตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิมนฺตนภตฺตกถาวณฺณนา

วิจฺฉินฺทิตฺวาติ ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ ปทํ อวตฺวา. เตเนวาห ‘‘ภตฺตนฺติ อวทนฺเตนา’’ติ.

อาโลปสงฺเขเปนาติ เอเกกปิณฺฑวเสน, เอวฺจ ภาชนํ อุทฺเทสภตฺเต น วฏฺฏติ. ตตฺถ หิ เอกสฺส ปโหนกปฺปมาเณเนว ภาเชตพฺพํ.

อารุฬฺหาเยว มาติกํ, สงฺฆโต อฏฺ ภิกฺขูติ เอตฺถ เย มาติกํ อารุฬฺหา, เต อฏฺ ภิกฺขูติ โยเชตพฺพํ. อุทฺเทสภตฺตนิมนฺตนภตฺตาทิสงฺฆิกภตฺตมาติกาสุ นิมนฺตนภตฺตมาติกาย ิติวเสน อารุฬฺเห ภตฺตุทฺเทสเกน วา สยํ วา สงฺฆโต อุทฺทิสาเปตฺวา คเหตฺวา คนฺตพฺพํ, น อตฺตโน รุจิเต คเหตฺวาติ อธิปฺปาโย. มาติกํ อาโรเปตฺวาติ ‘‘สงฺฆโต คณฺหามี’’ติอาทินา วุตฺตมาติกาเภทํ ทายกสฺส วิฺาเปตฺวาติ อตฺโถ.

ปฏิพทฺธกาลโต ปน ปฏฺายาติ ตตฺเถว วาสสฺส นิพทฺธกาลโต ปฏฺาย.

นิมนฺตนภตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

สลากภตฺตกถาวณฺณนา

อุปนิพนฺธิตฺวาติ ลิขิตฺวา. คามวเสนปีติ เยภุยฺเยน สมลาภคามวเสนปิ. พหูนิ สลากภตฺตานีติ ตึสํ วา จตฺตารีสํ วา ภตฺตานิ. ‘‘สเจ โหนฺตี’’ติ อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺพํ.

สลฺลกฺเขตฺวาติ ตานิ ภตฺตานิ ปมาณวเสน สลฺลกฺเขตฺวา. นิคฺคเหน ทตฺวาติ ทูรํ คนฺตุํ อนิจฺฉนฺตสฺส นิคฺคเหน สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวา ทตฺวา. ปุน วิหารํ อาคนฺตฺวาติ เอตฺถ วิหารํ อนาคนฺตฺวา ภตฺตํ คเหตฺวา ปจฺฉา วิหาเร อตฺตโน ปาเปตฺวา ภุฺชิตุมฺปิ วฏฺฏติ.

เอกเคหวเสนาติ วีถิยมฺปิ เอกปสฺเส ฆรปาฬิยา วเสน. อุทฺทิสิตฺวาปีติ อสุกกุเล สลากภตฺตานิ ตุยฺหํ ปาปุณนฺตีติ วตฺวา.

วารคาเมติ อติทูรตฺตา วาเรน คนฺตพฺพคาเม. สฏฺิโต วา ปณฺณาสโต วาติ ทณฺฑกมฺมตฺถาย อุทกฆฏํ สนฺธาย วุตฺตํ. วิหารวาโรติ สพฺพภิกฺขูสุ ภิกฺขตฺถาย คเตสุ วิหารรกฺขณวาโร.

เตสนฺติ วิหารวาริกานํ. ผาติกมฺมเมวาติ วิหารรกฺขณกิจฺจสฺส ปโหนกปฏิปาทนเมว. เอกสฺเสว ปาปุณนฺตีติ ทิวเส ทิวเส เอเกกสฺเสว ปาปิตานีติ อตฺโถ.

รสสลากนฺติ อุจฺฉุรสสลากํ. ‘‘สลากวเสน คาหิตตฺตา ปน น สาทิตพฺพา’’ติ อิทํ อสารุปฺปวเสน วุตฺตํ, น ธุตงฺคเภทวเสน. ‘‘สงฺฆโต นิรามิสสลากา…เป… วฏฺฏติเยวา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๒๖) หิ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. อคฺคภิกฺขามตฺตนฺติ เอกกฏจฺฉุภิกฺขามตฺตํ. ลทฺธา วา อลทฺธา วา สฺเวปิ คณฺเหยฺยาสีติ ลทฺเธปิ อปฺปมตฺตตาย วุตฺตํ. เตนาห ‘‘ยาวทตฺถํ ลภติ…เป… อลภิตฺวา ‘สฺเว คณฺเหยฺยาสี’ติ วตฺตพฺโพ’’ติ.

ตตฺถาติ ตสฺมึ ทิสาภาเค. ตํ คเหตฺวาติ ตํ วารคาเม สลากํ อตฺตโน คเหตฺวา. เตนาติ ทิสํคมิกโต อฺเน ตสฺมึ ทิสํคมิเก. เทวสิกํ ปาเปตพฺพาติ อุปจารสีมาย ิตสฺส ยสฺส กสฺสจิ วสฺสคฺเคน ปาเปตพฺพา. เอวํ เอเตสุ อคเตสุ อาสนฺนวิหาเร ภิกฺขูนํ ภุฺชิตุํ วฏฺฏติ อิตรถา สงฺฆิกโต.

อมฺหากํ โคจรคาเมวาติ สลากภตฺตทายกานํ คามํ สนฺธาย วุตฺตํ. วิหาเร เถรสฺส ปตฺตสลากภตฺตนฺติ วิหาเร เอเกกสฺเสว โอหีนตฺเถรสฺส สพฺพสลากานํ อตฺตโน ปาปนวเสน ปตฺตสลากภตฺตํ.

สลากภตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปกฺขิกภตฺตาทิกถาวณฺณนา

‘‘สฺเว ปกฺโข’’ติ อชฺช ปกฺขิกํ น คาเหตพฺพนฺติ อฏฺมิยา ภุฺชิตพฺพํ สตฺตมิยา ภุฺชนตฺถาย น คาเหตพฺพํ, ทายเกหิ นิยมิตทิวเสเนว คาเหตพฺพนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. สฺเว ลูขนฺติ อชฺช อาวาหมงฺคลาทิกรณโต อติปณีตโภชนํ กรียติ, สฺเว ตถา น ภวิสฺสติ, อชฺเชว ภิกฺขู โภเชสฺสามีติ อธิปฺปาโย.

ปกฺขิกภตฺตโต อุโปสถิกสฺส เภทํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุโปสถงฺคานิ สมาทิยิตฺวา’’ติอาทิ. นิพนฺธาปิตนฺติ ‘‘อสุกวิหาเร อาคนฺตุกา ภุฺชนฺตู’’ติ นิยมิตํ.

คมิโก อาคนฺตุกภตฺตมฺปีติ คามนฺตรโต อาคนฺตฺวา อวูปสนฺเตน คมิกจิตฺเตน วสิตฺวา ปุน อฺตฺถ คจฺฉนฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. อาวาสิกสฺส ปน คนฺตุกามสฺส คมิกภตฺตเมว ลพฺภติ. ‘‘เลสํ โอฑฺเฑตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา เลสาภาเว ยาว คมนปริพนฺโธ วิคจฺฉติ, ตาว ภุฺชิตุํ วฏฺฏตีติ าปิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

ตณฺฑุลาทีนิ เปเสนฺติ…เป… วฏฺฏตีติ อภิหฏภิกฺขตฺตา วฏฺฏติ. ตถา ปฏิคฺคหิตตฺตาติ ภิกฺขานาเมน ปฏิคฺคหิตตฺตา.

อวิภตฺตํ สงฺฆิกํ ภณฺฑนฺติ กุกฺกุจฺจุปฺปตฺติอาการทสฺสนํ. เอวํ กุกฺกุจฺจํ กตฺวา ปุจฺฉิตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ, อปุจฺฉิตฺวา ทาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.

ปกฺขิกภตฺตาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

เสนาสนกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๗. สงฺฆเภทกกฺขนฺธโก

ฉสกฺยปพฺพชฺชากถาทิวณฺณนา

๓๓๐. สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก ปาฬิยํ อนุปิยํ นามาติ อนุปิยา นาม. เหฏฺา ปาสาทาติ ปาสาทโต เหฏฺา เหฏฺิมตลํ, ‘‘เหฏฺาปาสาท’’นฺติปิ ปาโ. อภิเนตพฺพนฺติ วปิตเขตฺเตสุ ปเวเสตพฺพํ. นินฺเนตพฺพนฺติ ตโต นีหริตพฺพํ. นิทฺธาเปตพฺพนฺติ สสฺสทูสกติณาทีนิ อุทฺธริตพฺพํ. อุชุํ การาเปตพฺพนฺติ ปุฺชํ การาเปตพฺพํ, อยเมว วา ปาโ.

๓๓๒. ปรทตฺโตติ ปเรหิ ทินฺนปจฺจเยหิ ปวตฺตมาโน. มิคภูเตน เจตสาติ กตฺถจิ อลคฺคตาย มิคสฺส วิย ชาเตน จิตฺเตน.

๓๓๓. มโนมยํ กายนฺติ ฌานมเนน นิพฺพตฺตํ พฺรหฺมกายํ, ‘‘กึ นุ โข อหํ ปสาเทยฺยํ, ยสฺมึ เม ปสนฺเน พหุลาภสกฺกาโร อุปฺปชฺเชยฺยา’’ติ ปมํ อุปฺปนฺนปริวิตกฺกสฺส มนฺทปริยุฏฺานตาย เทวทตฺตสฺส ตสฺมึ ขเณ ฌานปริหานิ นาโหสิ, ปจฺฉา เอว อโหสีติ ทฏฺพฺพํ. เตนาห ‘‘สห จิตฺตุปฺปาทา’’ติอาทิ. ทฺเว วา ตีณิ วา มาคธกานิ คามเขตฺตานีติ เอตฺถ มคธรฏฺเ ขุทฺทกํ คามเขตฺตํ คาวุตมตฺตํ, มชฺฌิมํ ปน ทิยฑฺฒคาวุตมตฺตํ, มหนฺตํ อเนกโยชนมฺปิ โหติ. เตสุ มชฺฌิเมน คามเขตฺเตน ทฺเว วา ขุทฺทเกน ตีณิ วา คามเขตฺตานิ, ตสฺส สรีรํ ติคาวุตปฺปมาโณ อตฺตภาโวติ วุตฺตํ โหติ.

๓๓๔. สตฺถาโรติ คณสตฺถาโร. นาสฺสสฺสาติ น เอตสฺส ภเวยฺย. นฺติ สตฺถารํ. เตนาติ อมนาเปน. สมฺมนฺนตีติ จีวราทินา อมฺหากํ สมฺมานํ กโรติ, ปเรหิ วา อยํ สตฺถา สมฺมานียตีติ อตฺโถ.

๓๓๕. นาสาย ปิตฺตํ ภินฺเทยฺยุนฺติ อจฺฉปิตฺตํ วา มจฺฉปิตฺตํ วา นาสาปุเฏ ปกฺขิเปยฺยุํ. อสฺสตรีติ วฬวาย กุจฺฉิสฺมึ คทฺรภสฺส ชาตา. ตสฺสา หิ คหิตคพฺภาย วิชายิตุมสกฺโกนฺติยา อุทรํ ผาเลตฺวา โปตกํ นีหรนฺติ. เตนาห ‘‘อตฺตวธาย คพฺภํ คณฺหาตี’’ติ.

๓๓๙. โปตฺถนิกนฺติ ฉุริกํ, ‘‘ขร’’นฺติปิ วุจฺจติ.

๓๔๒. มา กุฺชร นาคมาสโทติ เห กุฺชร พุทฺธนาคํ วธกจิตฺเตน มา อุปคจฺฉ. ทุกฺขนฺติ ทุกฺขการณตฺตา ทุกฺขํ. อิโตติ อิโต ชาติโต. ยโตติ ยสฺมา, ยนฺตสฺส วา, คจฺฉนฺตสฺสาติ อตฺโถ. มา จ มโทติ มโท ตยา น กาตพฺโพติ อตฺโถ.

๓๔๓. ติกโภชนนฺติ ตีหิ ภุฺชิตพฺพํ โภชนํ, ตโต อธิเกหิ เอกโต ปฏิคฺคเหตฺวา ภุฺชิตุํ น วฏฺฏนกํ คณโภชนปฏิปกฺขํ โภชนนฺติ อตฺโถ. โกกาลิโกติอาทีนิ เทวทตฺตปริสาย คณปาโมกฺขานํ นามานิ. กปฺปนฺติ มหานิรเย อายุกปฺปํ, ตํ อนฺตรกปฺปนฺติ เกจิ. เกจิ ปน ‘‘อสงฺขฺเยยฺยกปฺป’’นฺติ.

ฉสกฺยปพฺพชฺชากถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

สงฺฆเภทกกถาวณฺณนา

๓๔๕. ปรสฺส จิตฺตํ ตฺวา กถนํ อาเทสนาปาฏิหาริยํ. เกวลํ ธมฺมเทสนา อนุสาสนีปาฏิหาริยํ. ตทุภยมฺปิ ธมฺมี กถา นาม. ตาย เถโร โอวทิ. อิทฺธิวิธํ อิทฺธิปาฏิหาริยํ นาม. เตน สหิตา อนุสาสนี เอว ธมฺมี กถา. ตาย เถโร โอวทิ.

‘‘ถุลฺลจฺจยํ เทสาเปหี’’ติ อิทํ เภทปุเรกฺขารสฺส อุโปสถาทิกรเณ ถุลฺลจฺจยสฺส อุโปสถกฺขนฺธกาทีสุ ปมเมว ปฺตฺตตฺตา วุตฺตํ, อิตรถา เอเตสํ อาทิกมฺมิกตฺตา อนาปตฺติเยว สิยา.

๓๔๖. สรสีติ สโร. มหึ วิกฺรุพฺพโตติ มหึ ทนฺเตหิ วิลิขนฺตสฺส. อิทฺจ หตฺถีนํ สภาวทสฺสนํ. นทีสูติ สเรสุ. ภิสํ ฆสมานสฺสาติ โยชนา. ชคฺคโตติ ยูถํ ปาเลนฺตสฺส.

๓๔๗. ทูเตยฺยํ คนฺตุนฺติ ทูตกมฺมํ ปตฺตุํ, ทูตกมฺมํ กาตุนฺติ อตฺโถ. สหิตาสหิตสฺสาติ ยุตฺตายุตฺตสฺส, ยํ วตฺตุํ, กาตุฺจ ยุตฺตํ, ตตฺถ กุสโล. อถ วา อธิปฺเปตานาธิปฺเปตสฺส วจนสฺส กุสโล, พฺยฺชนมตฺเต น ติฏฺติ, อธิปฺเปตตฺถเมว อาโรเจตีติ อตฺโถ.

๓๕๐. คาถาสุ ชาตูติ เอกํเสน. มา อุทปชฺชถ มา โหตูติ อตฺโถ. ปาปิจฺฉานํ ยถาคตีติ ปาปิจฺฉานํ ปุคฺคลานํ ยาทิสี คติ อภิสมฺปราโย. ตํ อตฺถชาตํ. อิมินาปิ การเณน ชานาถาติ เทวทตฺตสฺส ‘‘ปณฺฑิโต’’ติอาทินา อุปริ วกฺขมานาการํ ทสฺเสติ.

ปมาทํ อนุจิณฺโณติ ปมาทํ อาปนฺโน. อาสีสายนฺติ อวสฺสํภาวีอตฺถสิทฺธิยํ. สา หิ อิธ อาสีสาติ อธิปฺเปตา, น ปตฺถนา. อีทิเส อนาคตตฺเถ อตีตวจนํ สทฺทวิทู อิจฺฉนฺติ.

ทุพฺเภติ ทุพฺเภยฺย. วิสกุมฺเภนาติ เอเกน วิสปุณฺณกุมฺเภน. โสติ โส ปุคฺคโล. น ปทูเสยฺย วิสมิสฺสํ กาตุํ น สกฺโกตีติ อตฺโถ. ภยานโกติ วิปุลคมฺภีรภาเวน ภยานโก. เตนาปิ ทูเสตุํ น สกฺกุเณยฺยตํ ทสฺเสติ. วาเทนาติ โทสกถเนน. อุปหึสตีติ พาธติ.

สงฺฆเภทกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อุปาลิปฺหากถาวณฺณนา

๓๕๑. น ปน เอตฺตาวตา สงฺโฆ ภินฺโน โหตีติ สลากคฺคาหาปนมตฺเตน สงฺฆเภทานิพฺพตฺติโต วุตฺตํ. อุโปสถาทิสงฺฆกมฺเม กเต เอว หิ สงฺโฆ ภินฺโน โหติ. ตตฺถ จ อุโปสถปวารณาสุ ตฺตินิฏฺาเนน, เสสกมฺเมสุ อปโลกนาทิกมฺมปริโยสาเนน สงฺฆเภโท สมตฺโถติ ทฏฺพฺโพ.

‘‘อภพฺพตา น วุตฺตา’’ติ อิทํ ‘‘ภิกฺขเว, เทวทตฺเตน ปมํ อานนฺตริยกมฺมํ อุปจิต’’นฺติอาทินา อานนฺตริยตฺตํ วทตา ภควตา ตสฺส อภพฺพตาสงฺขาตา ปาราชิกตา น ปฺตฺตา. เอเตน อาปตฺติ วิย อภพฺพตาปิ ปฺตฺติอนนฺตรเมว โหติ, น ตโต ปุเรติ ทสฺเสติ. อิธ ปน อาทิกมฺมิกสฺสปิ อนาปตฺติยา อวุตฺตตฺตา เทวทตฺตาทโยปิ น มุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ.

ตโย สติปฏฺานาติอาทีสุ ตโย เอว สติปฏฺานา, น ตโต ปรนฺติ เอกสฺส สติปฏฺานสฺส ปฏิกฺเขโปว อิธ อธมฺโม, น ปน ติณฺณํ สติปฏฺานตฺตวิธานํ ตสฺส ธมฺมตฺตา. เอวํ เสเสสุปิ หาปนโกฏฺาเสสุ. วฑฺฒเนสุ ปน ฉ อินฺทฺริยานีติ อนินฺทฺริยสฺสปิ เอกสฺส อินฺทฺริยตฺตวิธานเมว อธมฺโม. เอวํ เสเสสุปิ. น เกวลฺจ เอเตว, ‘‘จตฺตาโร ขนฺธา, เตรสายตนานี’’ติอาทินา ยตฺถ กตฺถจิ วิปรีตโต ปกาสนํ สพฺพํ อธมฺโม. ยาถาวโต ปกาสนฺจ สพฺพํ ธมฺโมติ ทฏฺพฺพํ. ปกาสนนฺติ เจตฺถ ตถา ตถา กายวจีปโยคสมุฏฺาปิกา อรูปกฺขนฺธาว อธิปฺเปตา, เอวเมตฺถ ทสกุสลกมฺมปถาทีสุ อนวชฺชฏฺเน สรูปโต ธมฺเมสุ, อกุสลกมฺมปถาทีสุ สาวชฺชฏฺเน สรูปโต อธมฺเมสุ จ ตทฺเสุ จ อพฺยากเตสุ ยสฺส กสฺสจิ โกฏฺาสสฺส ภควตา ปฺตฺตกฺกเมเนว ปกาสนํ ‘‘ธมฺโม’’ติ จ วิปรีตโต ปกาสนํ ‘‘อธมฺโม’’ติ จ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. กามฺเจตฺถ วินยาทโยปิ ยถาภูตโต, อยถาภูตโต จ ปกาสนวเสน ธมฺมาธมฺเมสุ เอว ปวิสนฺติ, วินยาทินาเมน ปน วิเสเสตฺวา วิสุํ คหิตตฺตา ตทวเสสเมว ธมฺมาธมฺมโกฏฺาเส ปวิสตีติ ทฏฺพฺพํ.

อิมํ อธมฺมํ ธมฺโมติ กริสฺสามาติอาทิ ธมฺมฺจ อธมฺมฺจ ยาถาวโต ตฺวาว ปาปิจฺฉํ นิสฺสาย วิปรีตโต ปกาเสนฺตสฺเสว สงฺฆเภโท โหติ, น ปน ตถาสฺาย ปกาเสนฺตสฺสาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. เอส นโย ‘‘อวินยํ วินโยติ ทีเปนฺตี’’ติอาทีสุปิ. ตตฺถ นิยฺยานิกนฺติ อุกฺกฏฺนฺติ อตฺโถ. ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ‘‘เอวํ อมฺหากํ อาจริยกุล’’นฺติอาทินา วุตฺตมตฺถํ อากฑฺฒติ.

สํวโร ปหานํ ปฏิสงฺขาติ สํวรวินโย, ปหานวินโย, ปฏิสงฺขาวินโย จ วุตฺโต. เตนาห ‘‘อยํ วินโย’’ติ. ‘‘ปฺตฺตํ อปฺตฺต’’นฺติ ทุกํ ‘‘ภาสิตํ อภาสิต’’นฺติ ทุเกน อตฺถโต สมานเมว, ตถา ทุฏฺุลฺลทุกํ ครุกทุเกน. เตเนว เตสํ ‘‘จตฺตาโร สติปฏฺานา…เป… อิทํ อปฺตฺตํ นามา’’ติอาทินา สทิสนิทฺเทโส กโต. สาวเสสาปตฺตินฺติ อวเสสสีเลหิ สหิตาปตฺตึ. นตฺถิ เอติสฺสํ อาปนฺนายํ สีลาวเสสาติ อนวเสสาปตฺติ.

๓๕๔. ปาฬิยํ สมคฺคานฺจ อนุคฺคโหติ ยถา สมคฺคานํ สามคฺคี น ภิชฺชติ, เอวํ อนุคฺคหณํ อนุพลปฺปทานํ.

๓๕๕. สิยา นุ โขติ สมฺภเวยฺย นุ โข. ตสฺมึ อธมฺมทิฏฺีติ อตฺตโน ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติ เอตสฺมึ ทีปเน อยุตฺตทิฏฺิ. เภเท อธมฺมทิฏฺีติ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติ ทีเปตฺวา อนุสฺสาวนสลากคฺคาหาปนาทินา อตฺตานํ มุฺจิตฺวา จตุวคฺคาทิกํ สงฺฆํ เอกสีมายเมว ิตโต จตุวคฺคาทิสงฺฆโต วิโยเชตฺวา เอกกมฺมาทินิปฺผาทนวเสน สงฺฆเภทกรเณ อธมฺมทิฏฺิโก หุตฺวาติ อตฺโถ. วินิธาย ทิฏฺินฺติ ยา ตสฺมึ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติ ทีปเน อตฺตโน อธมฺมทิฏฺิ อุปฺปชฺชติ, ตํ วินิธาย ปฏิจฺฉาเทตฺวา ‘‘ธมฺโม เอวาย’’นฺติ วิปรีตโต ปกาเสตฺวาติ อตฺโถ. เอวํ สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

เภเท ธมฺมทิฏฺีติ ยถาวุตฺตนเยน สงฺฆเภทเน โทโส นตฺถีติ ลทฺธิโก. อยํ ปน ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติ ทีปเน อธมฺมทิฏฺิโก หุตฺวาปิ ตํ ทิฏฺึ วินิธาย กรเณน สงฺฆเภทโก อเตกิจฺโฉ ชาโต. เอวํ เภเท เวมติโกติ อิมสฺส ปน เภเท เวมติกทิฏฺิยา วินิธานมฺปิ อตฺถิ. เสสํ สมเมว. ตสฺมึ ธมฺมทิฏฺิเภเท อธมฺมทิฏฺีติ อยํ ปน เภเท อธมฺมทิฏฺึ วินิธาย กตตฺตา สงฺฆเภทโก อเตกิจฺโฉ ชาโต. สุกฺกปกฺเข ปน สพฺพตฺถ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทิทีปเน วา เภเท วา ธมฺมทิฏฺิตาย ทิฏฺึ อวินิธาเยว กตตฺตา สงฺฆเภทโกปิ สเตกิจฺโฉ ชาโต. ตสฺมา ‘‘อธมฺมํ ธมฺโม’’ติอาทิทีปเน วา สงฺฆเภเท วา อุโภสุปิ วา อธมฺมทิฏฺิ วา เวมติโก วา หุตฺวา ตํ ทิฏฺึ, วิมติฺจ วินิธาย ‘‘ธมฺโม’’ติ ปกาเสตฺวา วุตฺตนเยน สงฺฆเภทํ กโรนฺตสฺเสว อานนฺตริยํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.

อุปาลิปฺหากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

สงฺฆเภทกกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๘. วตฺตกฺขนฺธโก

อาคนฺตุกวตฺตกถาวณฺณนา

๓๕๗. วตฺตกฺขนฺธเก ปตฺถริตพฺพนฺติ อาตเป ปตฺถริตพฺพํ. ปาฬิยํ อภิวาทาเปตพฺโพติ วนฺทนตฺถาย วสฺสํ ปุจฺฉเนน นวโก สยเมว วนฺทตีติ วุตฺตํ. นิลฺโลเกตพฺโพติ โอโลเกตพฺโพ.

อาคนฺตุกวตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อาวาสิกวตฺตกถาวณฺณนา

๓๕๙. ‘‘ยถาภาค’’นฺติ ปิตฏฺานํ อนติกฺกมิตฺวา มฺจปีาทึ ปปฺโผเฏตฺวา ปตฺถริตฺวา อุปริ ปจฺจตฺถรณํ ทตฺวา ทานมฺปิ เสนาสนปฺาปนเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปปฺโผเฏตฺวา หิ ปตฺถริตุํ ปน วฏฺฏติเยวา’’ติ.

อาวาสิกวตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อนุโมทนวตฺตกถาวณฺณนา

๓๖๒. ปฺจเม นิสินฺเนติ อนุโมทนตฺถาย นิสินฺเน. น มหาเถรสฺส ภาโร โหตีติ อนุโมทกํ อาคเมตุํ น ภาโร. อชฺฌิฏฺโว อาคเมตพฺโพติ อตฺตนา อชฺฌิฏฺเหิ ภิกฺขูหิ อนุโมทนฺเตเยว นิสีทิตพฺพนฺติ อตฺโถ.

อนุโมทนวตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ภตฺตคฺควตฺตกถาวณฺณนา

๓๖๔. มนุสฺสานํ ปริวิสนฏฺานนฺติ ยตฺถ อนฺโตวิหาเรปิ มนุสฺสา สปุตฺตทารา อาวสิตฺวา ภิกฺขู เนตฺวา โภเชนฺติ. อาสเนสุ สตีติ นิสีทนฏฺาเนสุ สนฺเตสุ. อิทํ, ภนฺเต, อาสนํ อุจฺจนฺติ อาสนฺเน สมภูมิภาเค ปฺตฺตํ เถราสเนน สมกํ อาสนํ สนฺธาย วุตฺตํ, เถราสนโต ปน อุจฺจตเร อาปุจฺฉิตฺวาปิ นิสีทิตุํ น วฏฺฏติ. ยทิ ตํ อาสนฺนมฺปิ นีจตรํ โหติ, อนาปุจฺฉาปิ นิสีทิตุํ วฏฺฏติ. มหาเถรสฺเสว อาปตฺตีติ อาสเนน ปฏิพาหนาปตฺติยา อาปตฺติ. อวตฺถริตฺวาติ ปารุตสงฺฆาฏึ อวตฺถริตฺวา, อนุกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถ.

ปาฬิยํ ‘‘อุโภหิ หตฺเถหิ…เป… โอทโน ปฏิคฺคเหตพฺโพ’’ติ อิทํ หตฺถตเล วา ปจฺฉิปิฏฺิอาทิทุสฺสณฺิตาธาเร วา ปตฺตํ เปตฺวา โอทนสฺส คหณกาเล ปตฺตสฺส อปตนตฺถาย วุตฺตํ, สุสชฺชิเต ปน อาธาเร ปตฺตํ เปตฺวา เอเกน หตฺเถน ตํ ปรามสิตฺวาปิ โอทนํ ปฏิคฺคเหตุํ วฏฺฏติ เอว. อุโภหิ หตฺเถหิ…เป… อุทกํ ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.

หตฺถโธวนอุทกนฺติ โภชนาวสาเน อุทกํ. เตนาห ‘‘ปานียํ ปิวิตฺวา หตฺถา โธวิตพฺพา’’ติ. เตน ปริโยสาเน โธวนเมว ปฏิกฺขิตฺตํ, โภชนนฺตเร ปน ปานียปิวนาทินา นเยน หตฺถํ โธวิตฺวา ปุน ภุฺชิตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘ปานียํ ปิวิตฺวา หตฺถา น โธวิตพฺพา’’ติ ลิขนฺติ, ตํ ปุริมวจเนน น สเมติ ปริโยสาเน อุทกสฺเสว ‘‘หตฺถโธวนอุทก’’นฺติ วุตฺตตฺตา. สเจ มนุสฺสา โธวถ, ภนฺเตติอาทิ นิฏฺิตภตฺตํ นิสินฺนํ เถรํ สนฺธาย วุตฺตํ. ธุเร ทฺวารสมีเป.

ภตฺตคฺควตฺตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปิณฺฑจาริกวตฺตกถาทิวณฺณนา

๓๖๖. ปาฬิยํ าเปติ วาติ ติฏฺ ภนฺเตติ วทนฺติ.

๓๖๗. อตฺถิ, ภนฺเต, นกฺขตฺตปทานีติ นกฺขตฺตปทวิสยานิ าตานิ อตฺถิ, อสฺสยุชาทินกฺขตฺตํ ชานาถาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘น ชานาม, อาวุโส’’ติ. อตฺถิ, ภนฺเต, ทิสาภาคนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เกนชฺช, ภนฺเต, ยุตฺตนฺติ เกน นกฺขตฺเตน จนฺโท ยุตฺโตติ อตฺโถ.

๓๖๙. องฺคเณติ อพฺโภกาเส. เอวเมว ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ อุทฺเทสทานาทิ อาปุจฺฉิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.

๓๗๔. นิพทฺธคมนตฺถายาติ อตฺตโนว นิรนฺตรคมนตฺถาย. อูหทิตาติ เอตฺถ หท-ธาตุสฺส วจฺจวิสฺสชฺชนตฺถตายาห ‘‘พหิ วจฺจมกฺขิตา’’ติ.

ปิณฺฑจาริกวตฺตกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

วตฺตกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๙. ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธโก

ปาติโมกฺขุทฺเทสยาจนกถาวณฺณนา

๓๘๓. ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธเก ปาฬิยํ นนฺทิมุขิยาติ โอทาตทิสามุขตาย ตุฏฺมุขิยา. ‘‘อุทฺธสฺตํ อรุณ’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘อุทฺทิสตุ, ภนฺเต, ภควา’’ติ ปาติโมกฺขุทฺเทสยาจนํ อนุโปสเถ อุโปสถกรณปฏิกฺเขปสฺส สิกฺขาปทสฺส อปฺตฺตตฺตา เถเรน กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. กสฺมา ปน ภควา เอวํ ตุณฺหีภูโตว ติยามรตฺตึ วีตินาเมสีติ? อปริสุทฺธาย ปริสาย อุโปสถาทิสํวาสกรณสฺส สาวชฺชตํ ภิกฺขุสงฺเฆ ปากฏํ กาตุํ, ตฺจ อายตึ ภิกฺขูนํ ตถาปฏิปชฺชนตฺถํ สิกฺขาปทํ าเปตุํ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อปริสุทฺธมฺปิ ปุคฺคลํ ตสฺส สมฺมุขา ‘อปริสุทฺโธ’ติ วตฺตุํ มหากรุณาย อวิสหนฺโต ภควา ตถา นิสีที’’ติ การณํ วทนฺติ. ตํ อการณํ ปจฺฉาปิ อวตฺตพฺพโต, มหาโมคฺคลฺลานตฺเถเรนาปิ ตํ พาหายํ คเหตฺวา พหิ นีหรณสฺส อกตฺตพฺพตาปสงฺคโต. ตสฺมา ยถาวุตฺตเมเวตฺถ การณนฺติ. เตเนว ‘‘อฏฺานเมตํ, ภิกฺขเว, อนวกาโส, ยํ ตถาคโต อปริสุทฺธาย ปริสาย อุโปสถํ กเรยฺย, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยา’’ติ (อ. นิ. ๘.๒๐; จูฬว. ๓๘๖; อุทา. ๔๕) วตฺวา ‘‘น จ, ภิกฺขเว, สาปตฺติเกน ปาติโมกฺขํ โสตพฺพ’’นฺติอาทินา (จูฬว. ๓๘๖) สาปตฺติกปริสาย กตฺตพฺพวิธิ ทสฺสิโต.

สงฺกสฺสรสมาจารนฺติ กิฺจิเทว อสารุปฺปํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ อิมินา กตํ ภวิสฺสตี’’ติ ปเรหิ สงฺกาย สริตพฺพสมาจารํ, อตฺตนา วา ‘‘มม อนาจารํ เอเต ชานนฺตี’’ติ สงฺกาย สริตพฺพสมาจารํ. สมณเวสธารเณน, สงฺฆิกปจฺจยภาคคหณาทินา จ ชีวิกํ กปฺเปนฺโต ‘‘อหํ สมโณ’’ติ ปฏิฺํ อเทนฺโตปิ อตฺถโต เทนฺโต วิย โหตีติ ‘‘สมณปฏิฺํ พฺรหฺมจาริปฏิฺ’’นฺติ วุตฺตํ. อวสฺสุตนฺติ กิเลสาวสฺสเนน ตินฺตํ. สฺชาตทุสฺสิลฺยกจวรตฺตา กสมฺพุชาตํ, อสารตาย วา กสมฺพุ วิย ชาตํ. พหิทฺวารโกฏฺกา นิกฺขาเมตฺวาติ ทฺวารสาลโต พหิ นิกฺขมาเปตฺวา.

๓๘๔. มหาสมุทฺเท อภิรมนฺตีติ พหุโส ทสฺสนปวิสนาทินา มหาสมุทฺเท อภิรตึ วินฺทนฺติ. น อายตเกเนว ปปาโตติ ฉินฺนตฏมหาโสพฺโภ วิย น อาทิโตว นินฺโนติ อตฺโถ. ิตธมฺโมติ อวฏฺิตสภาโว. ปูรตฺตนฺติ ปุณฺณตฺตํ. นาคาติ สปฺปชาติกา.

ปาติโมกฺขุทฺเทสยาจนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปาติโมกฺขสวนารหกถาทิวณฺณนา

๓๘๖. อุทาหริตพฺพนฺติ ปาฬิยา อวตฺวา ตมตฺถํ ยาย กายจิ ภาสาย อุทาหฏมฺปิ อุทาหฏเมวาติ ทฏฺพฺพํ.

ปุเร วา ปจฺฉา วาติ ตฺติอารมฺภโต ปุพฺเพ วา ตฺตินิฏฺานโต ปจฺฉา วา.

๓๘๗. กตฺจ อกตฺจ อุภยํ คเหตฺวาติ ยสฺส กตาปิ อตฺถิ อกตาปิ. ตสฺส ตทุภยํ คเหตฺวา. ธมฺมิกํ สามคฺคินฺติ ธมฺมิกํ สมคฺคกมฺมํ. ปจฺจาทิยตีติ อุกฺโกฏนาธิปฺปาเยน ปุน กาตุํ อาทิยติ.

๓๘๘. อาการาทิสฺา เวทิตพฺพาติ อาการลิงฺคนิมิตฺตนามานิ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ.

ปาติโมกฺขสวนารหกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

อตฺตาทานองฺคกถาทิวณฺณนา

๓๙๘. ปุน โจเทตุํ อตฺตนา อาทาตพฺพํ คเหตพฺพํ อธิกรณํ อตฺตาทานนฺติ อาห ‘‘สาสนํ โสเธตุกาโม’’ติอาทิ. วสฺสารตฺโตติ วสฺสกาโล. โสปิ หิ ทุพฺภิกฺขาทิกาโล วิย อธิกรณวูปสมตฺถํ ลชฺชิปริสาย ทูรโต อานยนสฺส, อาคตานฺจ ปิณฺฑาย จรณาทิสมาจารสฺส ทุกฺกรตฺตา อกาโล เอว.

สมนุสฺสรณกรณนฺติ อนุสฺสริตานุสฺสริตกฺขเณ ปีติปาโมชฺชชนนโต อนุสฺสรณุปฺปาทกํ. วิคตูปกฺกิเลส…เป… สํวตฺตตีติ เอตฺถ ยถา อพฺภหิมาทิอุปกฺกิเลสวิรหิตานํ จนฺทิมสูริยานํ สสฺสิรีกตา โหติ, เอวมสฺสาปิ โจทกสฺส ปาปปุคฺคลูปกฺกิเลสวิคเมน สสฺสิรีกตา โหตีติ อธิปฺปาโย.

๓๙๙. อธิคตํ เมตฺตจิตฺตนฺติ อปฺปนาปฺปตฺตํ เมตฺตฌานํ.

๔๐๐-๑. ‘‘โทสนฺตโร’’ติ เอตฺถ อนฺตร-สทฺโท จิตฺตปริยาโยติ อาห ‘‘น ทุฏฺจิตฺโต หุตฺวา’’ติ.

การุฺํ นาม กรุณา เอวาติ อาห ‘‘การุฺตาติ กรุณาภาโว’’ติ. กรุณนฺติ อปฺปนาปฺปตฺตํ วทติ. ตถา เมตฺตนฺติ.

อตฺตาทานองฺคกถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๑๐. ภิกฺขุนิกฺขนฺธโก

มหาปชาปติโคตมีวตฺถุกถาวณฺณนา

๔๐๓. ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก ‘‘มาตุคามสฺส ปพฺพชิตตฺตา’’ติ อิทํ ปฺจวสฺสสตโต อุทฺธํ สทฺธมฺมสฺส อปฺปวตฺตนการณทสฺสนํ. สุกฺขวิปสฺสกขีณาสววเสน วสฺสสหสฺสนฺติอาทิ ขนฺธกภาณกานํ มตํ คเหตฺวา วุตฺตํ. ทีฆนิกายฏฺกถายํ ปน ‘‘ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺเตหิ วสฺสสหสฺสํ อฏฺาสิ, ฉฬภิฺเหิ วสฺสสหสฺสํ, เตวิชฺเชหิ วสฺสสหสฺสํ, สุกฺขวิปสฺสเกหิ วสฺสสหสฺสํ, ปาติโมกฺเขหิ วสฺสสหสฺสํ อฏฺาสี’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑๖๑) วุตฺตํ. องฺคุตฺตร (อ. นิ. อฏฺ. ๓.๘.๕๑) -สํยุตฺตฏฺกถาสุปิ (สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑๕๖) อฺถาว วุตฺตํ, ตํ สพฺพํ อฺมฺวิรุทฺธมฺปิ ตํตํภาณกานํ มเตน ลิขิตสีหฬฏฺกถาสุ อาคตนยเมว คเหตฺวา อาจริเยน ลิขิตํ อีทิเส กถาวิโรเธ สาสนปริหานิยา อภาวโต, โสธนุปายาภาวา จ. ปรมตฺถวิโรโธ เอว หิ สุตฺตาทินเยน โสธนีโย, น กถามคฺควิโรโธติ.

มหาปชาปติโคตมีวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ภิกฺขุนีอุปสมฺปทานุชานนกถาวณฺณนา

๔๐๔-๘. ปาฬิยํ ยทคฺเคนาติ ยสฺมึ ทิวเส. ตทาติ ตสฺมึเยว ทิวเส. วิมาเนตฺวาติ อวมานํ กตฺวา.

๔๑๐-๑. อาปตฺติคามินิโยติ อาปตฺตึ อาปนฺนาโย. กมฺมวิภงฺเคติ ปริวาเร กมฺมวิภงฺเค (ปริ. ๔๘๒ อาทโย).

๔๑๓-๕. ปาฬิยํ ทฺเว ติสฺโส ภิกฺขุนิโยติ ทฺวีหิ ตีหิ ภิกฺขุนีหิ. น อาโรเจนฺตีติ ปาติโมกฺขุทฺเทสกสฺส น อาโรเจนฺติ.

๔๑๖. ทุสฺสเวณิยาติ อเนกทุสฺสปฏฺเฏ เอกโต กตฺวา กตเวณิยา.

๔๑๗. วิเสสกนฺติ ปตฺตเลขาทิวณฺณวิเสสํ. ปกิณนฺตีติ วิกฺกิณนฺติ. นมนกนฺติ ปาสุกฏฺินมนกพนฺธนํ.

๔๒๒-๕. สํเวลฺลิยนฺติ กจฺฉํ พนฺธิตฺวา นิวาสนํ. ตโย นิสฺสเยติ รุกฺขมูลเสนาสนสฺส ตาสํ อลพฺภนโต วุตฺตํ.

๔๒๖-๘. อฏฺเว ภิกฺขุนิโย ยถาวุฑฺฒํ ปฏิพาหนฺตีติ อฏฺ ภิกฺขุนิโย วุฑฺฒปฏิปาฏิยาว คณฺหนฺติโย อาคตปฏิปาฏึ ปฏิพาหนฺติ, นาฺาติ อตฺโถ. อนุวาทํ ปฏฺเปนฺตีติ อิสฺสริยํ ปวตฺเตนฺตีติ อตฺถํ วทนฺติ.

๔๓๐. ภิกฺขุทูเตนาติ ภิกฺขุนา ทูตภูเตน. สิกฺขมานทูเตนาติ สิกฺขมานาย ทูตาย.

๔๓๑. น สมฺมตีติ นปฺปโหติ. นวกมฺมนฺติ ‘‘นวกมฺมํ กตฺวา วสตู’’ติ อปโลเกตฺวา สงฺฆิกภูมิยา โอกาสทานํ.

๔๓๒-๖. สนฺนิสินฺนคพฺภาติ ทุวิฺเยฺยคพฺภา. มหิลาติตฺเถติ อิตฺถีนํ สาธารณติตฺเถ.

ภิกฺขุนีอุปสมฺปทานุชานนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ภิกฺขุนิกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๑๑. ปฺจสติกกฺขนฺธโก

ขุทฺทานุขุทฺทกสิกฺขาปทกถาวณฺณนา

๔๓๗. ปฺจสติกกฺขนฺธเก ปาฬิยํ ‘‘อปาวุโส, อมฺหากํ สตฺถารํ ชานาสี’’ติ อิทํ เถโร สยํ ภควโต ปรินิพฺพุตภาวํ ชานนฺโตปิ อตฺตนา สหคตภิกฺขุปริสาย าปนตฺถเมว, สุภทฺทสฺส วุฑฺฒปพฺพชิตสฺส สาสนสฺส ปฏิปกฺขวจนํ ภิกฺขูนํ วิฺาปนตฺถฺจ เอวํ ปุจฺฉิ. สุภทฺโท หิ กุสินารายํ ภควติ อภิปฺปสนฺนาย ขตฺติยาทิคหฏฺปริสาย มชฺเฌ ภควโต ปรินิพฺพานํ สุตฺวา หฏฺปหฏฺโปิ ภเยน ปหฏฺาการํ วาจาย ปกาเสตุํ น สกฺขิสฺสติ, อิเธว ปน วิชนปเทเส สุตฺวา ยถาชฺฌาสยํ อตฺตโน ปาปลทฺธึ ปกาเสสฺสติ, ตโต ตเมว ปจฺจยํ ทสฺเสตฺวา ภิกฺขู สมุสฺสาเหตฺวา ธมฺมวินยสงฺคหํ กาเรตฺวา เอตสฺส ปาปภิกฺขุสฺส, อฺเสฺจ อีทิสานํ มโนรถวิฆาตํ, สาสนฏฺิติฺจ กริสฺสามีติ ชานนฺโตว ตํ ปุจฺฉีติ เวทิตพฺพํ. เตเนว เถโร ‘‘เอกมิทาหํ, อาวุโส, สมย’’นฺติอาทินา สุภทฺทวจนเมว ทสฺเสตฺวา ธมฺมวินยํ สงฺคายาเปสิ. นานาภาโวติ สรีเรน นานาเทสภาโว, วิปฺปวาโสติ อตฺโถ. วินาภาโวติ มรเณน วิยุชฺชนํ. อฺถาภาโวติ ภวนฺตรูปคมเนน อฺาการปฺปตฺติ.

๔๔๑. ‘‘อากงฺขมาโน…เป… สมูหเนยฺยา’’ติ อิทํ ภควา มยา ‘‘อากงฺขมาโน’’ติ วุตฺตตฺตา เอกสิกฺขาปทมฺปิ สมูหนิตพฺพํ อปสฺสนฺตา, สมูหเน จ โทสํ ทิสฺวา ธมฺมสงฺคหกา ภิกฺขู ‘‘อปฺตฺตํ น ปฺาเปสฺสาม, ปฺตฺตํ น สมุจฺฉินฺทิสฺสามา’’ติอาทินา ปุน ‘‘ปฺตฺติสทิสาย อกุปฺปาย กมฺมวาจาย สาเวตฺวา สมาทาย วตฺติสฺสนฺติ, ตโต ยาว สาสนนฺตรธานา อปฺปฏิพาหิยานิ สิกฺขาปทานิ ภวิสฺสนฺตี’’ติ อิมินา อธิปฺปาเยน อโวจาติ ทฏฺพฺพํ. เตเนว มหาเถราปิ ตเถว ปฏิปชฺชึสุ.

คิหิคตานีติ คิหีสุ คตานิ. ขตฺติยมหาสาราทิคิหีหิ าตานีติ อตฺโถ. จิตกธูมกาโล อตฺตโน ปวตฺติปริโยสานภูโต เอตสฺสาติ ธูมกาลิกํ.

๔๔๓. โอฬาริเก นิมิตฺเต กริยมาเนปีติ ‘‘อากงฺขมาโน, อานนฺท, ตถาคโต กปฺปํ วา ติฏฺเยฺย กปฺปาวเสสํ วา’’ติ เอวํ ถูลตเร ‘‘ติฏฺตุ, ภควา, กปฺป’’นฺติ ยาจนเหตุภูเต โอกาสนิมิตฺเต กมฺเม กริยมาเน. มาเรน ปริยุฏฺิตจิตฺโตติ มาเรน อาวิฏฺจิตฺโต.

๔๔๕. อุชฺชวนิกายาติ ปฏิโสตคามินิยา. กุจฺฉิโต ลโว เฉโท วินาโส กุลโว, นิรตฺถกวินิโยโค. ตํ น คจฺฉนฺตีติ น กุลวํ คเมนฺติ.

ขุทฺทานุขุทฺทกสิกฺขาปทกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปฺจสติกกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๑๒. สตฺตสติกกฺขนฺธโก

ทสวตฺถุกถาวณฺณนา

๔๔๖. สตฺตสติกกฺขนฺธเก ภิกฺขคฺเคนาติ ภิกฺขุคณนาย. มหีติ หิมํ.

๔๔๗. อวิชฺชานิวุตาติ อวิชฺชานีวรเณน นิวุตา ปฏิจฺฉนฺนา. อวิทฺทสูติ อฺาณิโน. อุปกฺกิเลสา วุตฺตาติ เตสํ สมณพฺราหฺมณานํ เอเต สุราปานาทโย อุปกฺกิเลสาติ วุตฺตา. เนตฺติยา ตณฺหาย สหิตา สเนตฺติกา.

๔๕๐-๑. อโหคงฺโคติ ตสฺส ปพฺพตสฺส นามํ. ปฏิกจฺเจว คจฺเฉยฺยนฺติ ยตฺถ นํ อธิกรณํ วูปสมิตุํ ภิกฺขู สนฺนิปติสฺสนฺติ, ตตฺถาหํ ปมเมว คจฺเฉยฺยํ. สมฺภาเวสุนฺติ สมฺปาปุณึสุ.

๔๕๒. อโลณิกนฺติ โลณรหิตํ ภตฺตํ, พฺยฺชนํ วา. อาสุตาติ สพฺพสมฺภารสชฺชิตา, ‘‘อสุตฺตา’’ติ วา ปาโ.

๔๕๓. อุชฺชวึสูติ นาวาย ปฏิโสตํ คจฺฉึสุ. ปาจีนกาติ ปุรตฺถิมทิสาย ชาตตฺตา วชฺชิปุตฺตเก สนฺธาย วุตฺตํ. ปาเวยฺยกาติ ปาเวยฺยเทสวาสิโน.

๔๕๔. นนุ ตฺวํ, อาวุโส, วุฑฺโฒติ นนุ ตฺวํ เถโร นิสฺสยมุตฺโต, กสฺมา ตํ เถโร ปณาเมสีติ เภทวจนํ วทนฺติ. ครุนิสฺสยํ คณฺหามาติ นิสฺสยมุตฺตาปิ มยํ เอกํ สมฺภาวนียครุํ นิสฺสยภูตํ คเหตฺวาว วสิสฺสามาติ อธิปฺปาโย.

๔๕๕. มูลาทายกาติ ปมํ ทสวตฺถูนํ ทายกา, อาวาสิกาติ อตฺโถ. ปถพฺยา สงฺฆตฺเถโรติ โลเก สพฺพภิกฺขูนํ ตทา อุปสมฺปทาย วุฑฺโฒ. สุฺตาวิหาเรนาติ สุฺตามุเขน อธิคตผลสมาปตฺตึ สนฺธาย วทติ.

๔๕๗. สุตฺตวิภงฺเคติ ปทภาชนีเย. อิทฺจ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ สนฺนิธิการกํ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา’’ติ (ปาจิ. ๒๕๓) สุตฺเต ยาวกาลิกสฺเสว ปรามฏฺตฺตา สิงฺคีโลณสฺส ยาวชีวิกสฺส สนฺนิธิกตสฺส อามิเสน สทฺธึ ปริโภเค ปาจิตฺติยํ วิภงฺคนเยเนว สิชฺฌตีติ วุตฺตํ, ตํ ปน ปาจิตฺติยํ วิภงฺเค อาคตภาวํ สาเธตุํ ‘‘กถํ สุตฺตวิภงฺเค’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ หิ โลณเมตฺถ สนฺนิธิกตํ, น ขาทนียํ โภชนียนฺติ โลณมิสฺสโภชเน วชฺชิปุตฺตกา อนวชฺชสฺิโน อเหสุํ. ตถาสฺีนมฺปิ เนสํ อาปตฺติทสฺสนตฺถํ ‘‘สนฺนิธิกาเร อสนฺนิธิการสฺี’’ติ อิทํ สุตฺตวิภงฺคํ อุทฺธฏนฺติ เวทิตพฺพํ.

เตน สทฺธินฺติ ปุเรปฏิคฺคหิตโลเณน สทฺธึ. ทุกฺกเฏเนตฺถ ภวิตพฺพนฺติ ‘‘ยาวกาลิเกน, ภิกฺขเว, ยาวชีวิกํ ปฏิคฺคหิต’’นฺติ อวตฺวา ‘‘ตทหุปฏิคฺคหิต’’นฺติ วจนสามตฺถิยโต ปุเรปฏิคฺคหิตํ ยาวชีวิกํ ยาวกาลิเกน สทฺธึ สมฺภินฺนรสํ กาเลปิ น กปฺปตีติ สิชฺฌติ, ตตฺถ ทุกฺกเฏน ภวิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ทุกฺกเฏนปิ น ภวิตพฺพนฺติ ยทิ หิ สนฺนิธิการปจฺจยา ทุกฺกฏํ มฺถ, ยาวชีวิกสฺส โลณสฺส สนฺนิธิโทสาภาวา ทุกฺกเฏน น ภวิตพฺพํ, อถ อามิเสน สมฺภินฺนรสสฺส ตสฺส อามิสคติกตฺตา ทุกฺกฏํ มา มฺถ. ตทา จ หิ ปาจิตฺติเยเนว ภวิตพฺพํ อามิสตฺตุปคมนโตติ อธิปฺปาโย. น หิ เอตฺถ ยาวชีวิกนฺติอาทินาปิ ทุกฺกฏาภาวํ สมตฺเถติ.

ปาฬิยํ ราชคเห สุตฺตวิภงฺเคติอาทีสุ สพฺพตฺถ สุตฺเต จ วิภงฺเค จาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ตสฺส ตสฺส วิกาลโภชนาทิโน สุตฺเตปิ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา วินยสฺส อติสรณํ อติกฺกโม วินยาติสาโร. ‘‘นิสีทนํ นาม สทสํ วุจฺจตีติ อาคต’’นฺติ อิทํ วิภงฺเค จ อาคตทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตํ ปมาณํ กโรนฺตสฺสาติ สุคตวิทตฺถิยา วิทตฺถิตฺตยปฺปมาณํ กโรนฺตสฺส, ทสาย ปน วิทตฺถิทฺวยปฺปมาณํ กตํ. อทสกมฺปิ นิสีทนํ วฏฺฏติ เอวาติ อธิปฺปาโย. เสสมิธ เหฏฺา สพฺพตฺถ สุวิฺเยฺยเมว.

ทสวตฺถุกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

สตฺตสติกกฺขนฺธกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

จูฬวคฺควณฺณนานโย นิฏฺิโต.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

ปริวารวณฺณนา

มหาวคฺโค

ปฺตฺติวารวณฺณนา

. วิสุทฺธปริวารสฺส สีลกฺขนฺธาทิธมฺมกฺขนฺธสรีรสฺส ภควโต วินยปริยตฺติสาสเน ขนฺธกานํ อนนฺตรํ ปริวาโรติ โย วินโย สงฺคหํ สมารุฬฺโห, ตสฺส ทานิ อนุตฺตานตฺถวณฺณนํ กริสฺสามีติ โยชนา.

สมนฺตจกฺขุนาติ สพฺพฺุตฺาเณน. อติวิสุทฺเธน มํสจกฺขุนาติ รตฺตินฺทิวํ สมนฺตา โยชนปฺปมาเณ อติสุขุมานิปิ รูปานิ ปสฺสนโต อติวิย ปริสุทฺเธน ปสาทจกฺขุนา. ‘‘อตฺถิ ตตฺถ ปฺตฺตี’’ติอาทีสุ อตฺถิ นุ โข ตตฺถ ปฺตฺตีติอาทินา อตฺโถ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ตตฺถ ปฺตฺติ…เป… เกนาภตนฺติ ปุจฺฉา’’ติ.

. ปุจฺฉาวิสฺสชฺชเนติ ปุจฺฉาย วิสฺสชฺชเน. วินีตกถาติ วินีตวตฺถุกถา, อยเมว วา ปาโ.

ทฺวงฺคิเกน เอเกน สมุฏฺาเนนาติ องฺคทฺวยสมุทายภูเตน เอเกน. องฺคทฺวยวิมุตฺตสฺส สมุฏฺานสฺส อภาเวปิ เตสุ เอเกนงฺเคน วินา อยํ อาปตฺติ น โหตีติ ทสฺสนตฺถเมว ‘‘เอเกน สมุฏฺาเนนา’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ เตสุ ทฺวีสุ องฺเคสุ ปธานงฺคํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอตฺถ หิ จิตฺตํ องฺคํ โหตี’’ติอาทิ. ยสฺมา ปน มคฺเคนมคฺคปฺปฏิปตฺติสงฺขาตาย กายวิฺตฺติยา เสวนจิตฺเตเนว สมฺภเว สติ อยํ ตํ องฺคทฺวยํ อุปาทาย ภควตา ปฺตฺตา อาปตฺติสมฺมุติ โหติ, นาสติ. ตสฺมา ตํ จิตฺตํ กายวิฺตฺติสงฺขาตสฺส กายสฺส องฺคํ การณํ โหติ, น อาปตฺติยา. ตสฺส ปน ตํสมุฏฺิตกาโย เอว องฺคํ อพฺยวหิตการณํ, จิตฺตํ ปน การณการณนฺติ อธิปฺปาโย. เอวํ อุปริปิ สพฺพตฺถ จิตฺตงฺคยุตฺตสมุฏฺาเนสุ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ. ‘‘เอเกน สมุฏฺาเนน สมุฏฺาตี’’ติอาทิปริวารวจเนเนว อาปตฺติยา อกุสลาทิปรมตฺถสภาวตา ปาฬิอฏฺกถาสุ ปริยายโตว วุตฺตา, สมฺมุติสภาวา เอว อาปตฺตีติ สิชฺฌติ สมุฏฺานสมุฏฺิตานํ เภทสิทฺธิโตติ คเหตพฺพํ. อิมมตฺถํ สนฺธายาติ อาปนฺนาย ปาราชิกาปตฺติยา เกหิจิปิ สมเถหิ อนาปตฺติภาวาปาทนสฺส อสกฺกุเณยฺยตฺตสงฺขาตมตฺถํ สนฺธาย.

. โปราณเกหิ มหาเถเรหีติ สงฺคีติตฺตยโต ปจฺฉา โปตฺถกสงฺคีติการเกหิ ฉฬภิฺาปอสมฺภิทาทิคุณสมุชฺชเลหิ มหาเถเรหิ. จตุตฺถสงฺคีติสทิสา หิ โปตฺถกาโรหสงฺคีติ.

๑๘๘. มหาวิภงฺเคติ ภิกฺขุวิภงฺเค. โสฬส วารา ทสฺสิตาติ เยหิ วาเรหิ อาทิภูเตหิ อุปลกฺขิตตฺตา อยํ สกโลปิ ปริวาโร โสฬสปริวาโรติ โวหรียติ, เต สนฺธาย วทติ.

ปฺตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

สมุฏฺานสีสวณฺณนา

๒๕๗. ปาฬิยํ นิพฺพานฺเจว ปฺตฺตีติ เอตฺถ ยสฺมา สงฺขตธมฺเม อุปาทาย ปฺตฺตา สมฺมุติสจฺจภูตา ปุคฺคลาทิปฺตฺติ ปรมตฺถโต อวิชฺชมานตฺตา อุปฺปตฺติวินาสยุตฺตวตฺถุธมฺมนิยเตน อนิจฺจทุกฺขลกฺขณทฺวเยน ยุตฺตาติ วตฺตุํ อยุตฺตา, การกเวทกาทิรูเปน ปน ปริกปฺปิเตน อตฺตสภาเวน วิรหิตตฺตา ‘‘อนตฺตา’’ติ วตฺตุํ ยุตฺตา. ตสฺมา อยํ ปฺตฺติปิ อสงฺขตตฺตสามฺโต วตฺถุภูเตน นิพฺพาเนน สห ‘‘อนตฺตา อิติ นิจฺฉยา’’ติ วุตฺตา. อวิชฺชมานาปิ หิ สมฺมุติ เกนจิ ปจฺจเยน อกตตฺตา อสงฺขตา เอวาติ.

กรุณาสีตลตฺตํ, ปฺาปภาสิตตฺตฺจ ภควโต ทสฺเสตุํ ‘‘พุทฺธจนฺเท, พุทฺธาทิจฺเจ’’ติ เอตํ อุภยํ วุตฺตํ. หายติ เอเตนาติ หานิ, ทุกฺขสฺส หานิ ทุกฺขหานิ, สพฺพทุกฺขาปนูทนการณนฺติ อตฺโถ. ปิฏเก ตีณิ เทสยีติ ยสฺมา อฺเปิ มหาวีรา สมฺมาสมฺพุทฺธา สทฺธมฺมํ เทสยนฺติ, ตสฺมา องฺคีรโส ปิฏกานิ ตีณิ เทสยีติ โยชนา. มหาคุณนฺติ มหานิสํสํ. เอวํ นียติ สทฺธมฺโมติ ยทิ วินยปริยตฺติ อปริหีนา ติฏฺติ, เอวํ สติ ปฏิปตฺติปฏิเวธสทฺธมฺโมปิ นียติ ปวตฺตียติ, น ปริหายตีติ อตฺโถ.

วินยปริยตฺติ ปน กถํ ติฏฺตีติ อาห ‘‘อุภโต จา’’ติอาทิ. ปริวาเรน คนฺถิตา ติฏฺตีติ โยเชตพฺพํ. ตสฺเสว ปริวารสฺสาติ ตสฺมึ เอว ปริวาเร. สมุฏฺานํ นิยโต กตนฺติ เอกจฺจํ สมุฏฺาเนน นิยตํ กตํ. ตสฺมึ ปริวาเร กิฺจิ สิกฺขาปทํ นิยตสมุฏฺานํ อฺเหิ อสาธารณํ, ตํ ปกาสิตนฺติ อตฺโถ.

สมฺเภทํ นิทานฺจฺนฺติ สมฺเภโท สิกฺขาปทานํ อฺมฺสมุฏฺาเนน สํกิณฺณตา, นิทานฺจ ปฺตฺติฏฺานํ, อฺํ ปุคฺคลาทิวตฺถาทิ จ. สุตฺเต ทิสฺสนฺติ อุปรีติ เหฏฺา วุตฺเต, อุปริ วกฺขมาเน จ ปริวารสุตฺเต เอว ทิสฺสนฺติ. ยสฺมา จ เอวํ, ตสฺมา สกลสาสนาธารสฺส วินยสฺส ิติเหตุภูตํ ปริวารํ สิกฺเขติ, เอวเมตฺถ โยชนา ทฏฺพฺพา.

สมฺภินฺนสมุฏฺานานีติ อฺเหิ สาธารณสมุฏฺานานิ. อาทิมฺหิ ตาว ปุริมนเยติ สพฺพปเม ปฺตฺติวาเร อาคตนยํ สนฺธาย วทติ, ตตฺถ ปน ปฺตฺติวาเร ‘‘ปมํ ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺตนฺติ, เวสาลิยํ ปฺตฺต’’นฺติอาทินา (ปริ. ๑) นิทานมฺปิ ทิสฺสติ เอว. ปรโตติ อาคตภาวํ ปน สนฺธาย ปรโต อาคเต สุตฺเต ทิสฺสตีติ เวทิตพฺพนฺติ วุตฺตํ. ตสฺสาติ อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนสฺส สิกฺขาปทสฺส.

๒๕๘. อนิยตา ปมิกาติ อาปตฺตึ อเปกฺขิตฺวาว อิตฺถิลิงฺคํ กตํ, ปมานิยตํ สิกฺขาปทนฺติ อตฺโถ. ปาฬิยํ นานุพนฺเธ ปวตฺตินินฺติ วุฏฺาปิตํ ปวตฺตินึ อนนุพนฺธนสิกฺขาปทํ.

๒๖๐. เอฬกโลมสิกฺขาปทวตฺถุสฺมึ ‘‘ภิกฺขุนิโย เอฬกโลมานิ โธวนฺติโย รชนฺติโย วิชเฏนฺติโย ริฺจนฺติ อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉ’’นฺติ (ปารา. ๕๗๖) อาคตตฺตา อิมํ ริฺจนฺติ-ปทํ คเหตฺวา สิกฺขาปทํ อุปลกฺขิตนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘วิภงฺเค ‘ริฺจนฺติ อุทฺเทส’นฺติ อาคตํ เอฬกโลมโธวาปนสิกฺขาปท’’นฺติ อาห.

วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทนฺติ อสมเย วสฺสิกสาฏิกปริเยสนสิกฺขาปทํ (ปารา. ๖๒๖ อาทโย). รตนสิกฺขาปทนฺติ รตนํ วา รตนสมฺมตํ วา ปฏิสามนสิกฺขาปทํ (ปาจิ. ๕๐๒ อาทโย).

๒๖๕. ปาฬิยํ พุทฺธาเณนาติ ปฏิวิทฺธสพฺพฺุตฺาเณน.

๒๖๗. ‘‘น เทเสนฺติ ตถาคตา’’ติ เอเตน ฉตฺตปาณิสฺส ธมฺมเทสนาปฏิกฺเขปํ ทสฺเสติ.

๒๖๙. อกตนฺติ อฺเหิ อมิสฺสีกตํ, นิยตสมุฏฺานนฺติ อตฺโถ. อกตนฺติ วา ปุพฺเพ อนาคตํ, อภินวนฺติ อตฺโถ.

๒๗๐. สมุฏฺานฺหิ สงฺเขปนฺติ เอตฺถ สงฺขิปนฺติ สงฺคยฺหนฺติ สทิสสมุฏฺานานิ เอตฺถาติ สงฺเขโป, สมุฏฺานสีสํ. เนติ วิเนติ กายวจีทุจฺจริตนฺติ เนตฺติ, วินยปาฬิ, สา เอว ธมฺโมติ เนตฺติธมฺโมติ อาห ‘‘วินยปาฬิธมฺมสฺสา’’ติ.

สมุฏฺานสีสวณฺณนา นิฏฺิตา.

อนฺตรเปยฺยาลํ

กติปุจฺฉาวารวณฺณนา

๒๗๑. กติ อาปตฺติโยติ ปาราชิกาทีสุ ปฺจสุ อาปตฺตีสุ เมถุนาทินฺนาทานาทิอนฺโตคธเภทํ อเปกฺขิตฺวา ชาติวเสน เอกตฺตํ อาโรเปตฺวา ปุจฺฉา กตา. กติ อาปตฺติกฺขนฺธาติ อนฺโตคธเภทํ อเปกฺขิตฺวา ปจฺเจกํ ราสฏฺเนาติ เอตฺตกเมเวตฺถ เภโท. วินีตานิเยว วินีตวตฺถูนีติ อาปตฺติโต วิรมณานิ เอว อวิปฺปฏิสารปาโมชฺชาทิธมฺมานํ การณตฺตา วตฺถูนีติ วินีตวตฺถูนิ, ตานิ เอตฺถ อตฺถโต วิรติอาทิอนวชฺชธมฺมา เอว. เวรํ มณตีติ เวรเหตุตฺตา ‘‘เวร’’นฺติ ลทฺธนามํ ราคาทิอกุสลปกฺขํ วินาเสติ.

ธมฺมสฺสวนคฺคํ ภินฺทิตฺวา คจฺฉตีติ พหูสุ เอกโต นิสีทิตฺวา ธมฺมํ สุณนฺเตสุ ตํ ธมฺมสฺสวนสมาคมํ โกเปตฺวา อุฏฺาย คจฺฉติ. อนาทโรวาติ ตุสฺสิตพฺพฏฺาเน ตุฏฺึ, สํวิชิตพฺพฏฺาเน สํเวคฺจ อปเวเทนฺโต เอว. กายปาคพฺภิยนฺติ อุนฺนติวเสน ปวตฺตนกายานาจารํ.

๒๗๔. เมตฺตาย สมฺภูตํ เมตฺตํ, กายกมฺมํ. อุภเยหิปีติ นวเกหิ, เถเรหิ จ. ปิยํ กโรตีติ ตํ ปุคฺคลํ เปมฏฺานํ กโรติ, เกสนฺติ อาห ‘‘สพฺรหฺมจารีน’’นฺติ.

ปุคฺคลํ ปฏิวิภชิตฺวา ภุฺชตีติ ปกเตน สมฺพนฺโธ. ตเมว ปุคฺคลปฏิวิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสุกสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

ภุชิสฺสภาวกรณโตติ ตณฺหาทาสพฺยโต โมเจตฺวา สมถวิปสฺสนาสุ เสริวิหาริตากรณโตติ อตฺโถ. นิยฺยาตีติ ปวตฺตติ. สมฺมาทุกฺขกฺขยาย สํวตฺตตีติ อตฺโถ.

กติปุจฺฉาวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

ฉอาปตฺติสมุฏฺานวารวณฺณนา

๒๗๖. ปเมน อาปตฺติสมุฏฺาเนนาติ เกวลํ กาเยน. ปาราชิกาปตฺติยา เอกนฺตสจิตฺตกสมุฏฺานตฺตา ‘‘น หีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. สงฺฆาทิเสสาทีนํ ทุกฺกฏปริโยสานานํ ปฺจนฺนํ อจิตฺตกานมฺปิ สมฺภวโต ‘‘สิยา’’ติ วุตฺตํ, อาปชฺชนํ สิยา ภเวยฺยาติ อตฺโถ. หีนุกฺกฏฺเหิ ชาติอาทีหิ โอมสเน เอว ทุพฺภาสิตสฺส ปฺตฺตตฺตา สา เอกนฺตวาจาจิตฺตสมุฏฺานา เอวาติ.

ทุติยสมุฏฺานนเย วาจาย เอว สมาปชฺชิตพฺพปาฏิเทสนียสฺส อภาวา ‘‘น หี’’ติ วุตฺตํ.

ตติเย ปน โวสาสมานรูปํ ภิกฺขุนึ กายวาจาหิ อนปสาทนปจฺจยา ปาฏิเทสนียสมฺภวโต ‘‘สิยา’’ติ วุตฺตํ.

โอมสเน ปาจิตฺติยสฺส อทินฺนาทานสมุฏฺานตฺเตปิ ตปฺปจฺจยา ปฺตฺตสฺส ทุพฺภาสิตสฺส ปฺจเมเนว สมุปฺปตฺตีติ ทสฺเสตุํ จตุตฺถวาเร ‘‘ทุพฺภาสิตํ อาปชฺเชยฺยาติ น หีติ วตฺตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ปฺจมวาเร ‘‘สิยาติ วตฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. กายวิกาเรเนว โอมสนฺตสฺส ปเนตฺถ ทุพฺภาสิตภาเวปิ กายกีฬาภาวาภาวโต ทุกฺกฏเมวาติ ทฏฺพฺพํ.

ฉฏฺวาเร ปน วิชฺชมาโนปิ กาโย ทุพฺภาสิตสฺส องฺคํ น โหติ, ปฺจมสมุฏฺาเน เอว ฉฏฺมฺปิ ปวิสตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘น หี’’ติ ปฏิกฺขิตฺตํ, น ปน ตตฺถ สพฺพถา ทุพฺภาสิเตน อนาปตฺตีติ ทสฺเสตุํ. น หิ ทวกมฺยตาย กายวาจาหิ โอมสนฺตสฺส ทุพฺภาสิตาปตฺติ น สมฺภวติ. ยฺหิ ปฺจเมเนว สมาปชฺชติ, ตํ ฉฏฺเนปิ สมาปชฺชติ เอว ธมฺมเทสนาปตฺติ วิยาติ คเหตพฺพํ. เสสํ สมุฏฺานวาเร สุวิฺเยฺยเมว.

ฉอาปตฺติสมุฏฺานวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

กตาปตฺติวารวณฺณนา

๒๗๗. ทุติเย ปน กติวาเร ปมสมุฏฺาเนน อาปชฺชิตพฺพานํ อาปตฺตีนํ ลหุทสฺสนสุขตฺถํ กุฏิการาทีนิ เอว สมุทฺธฏานิ, น อฺเสํ อภาวา, สฺจริตฺตาทีนมฺปิ วิชฺชมานตฺตา. เอวํ ทุติยสมุฏฺานาทีสุปิ. ‘‘กปฺปิยสฺี’’ติ อิมินา อจิตฺตกตฺตํ ทสฺเสติ. ‘‘กุฏึ กโรตี’’ติ อิมินา วจีปโยคาภาวํ. อุภเยนาปิ เกวลํ กาเยเนว ทุกฺกฏาทีนํ สมฺภวํ ทสฺเสติ. เอวํ อุปริปิ ยถานุรูปํ กาตพฺพํ.

‘‘เอเกน สมุฏฺาเนน สมุฏฺหนฺตี’’ติ อิทํ อิธ วิเสเสตฺวา ทสฺสิตานํ กายโตว สมุฏฺิตานํ วเสน วุตฺตํ, อวิเสสโต ปน ตา อาปตฺติโย อิตรสมุฏฺาเนหิปิ ยถารหํ สมุฏฺหนฺติ เอว. เอวํ อุปริปิ.

‘‘ติณวตฺถารเกน จา’’ติ อิทํ สงฺฆาทิเสสวชฺชิตานํ จตุนฺนํ อาปตฺตีนํ วเสน วุตฺตํ.

๒๗๙. สํวิทหิตฺวา กุฏึ กโรตีติ วาจาย สํวิทหติ, สยฺจ กาเยน กโรตีติ อตฺโถ.

กตาปตฺติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

อาปตฺติสมุฏฺานคาถาวณฺณนา

๒๘๓. ตติโย ปน คาถาวาโร ทุติยวาเรน วุตฺตเมวตฺถํ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ วุตฺโต. ตตฺถ กาโยว กายิโกติ วตฺตพฺเพ วจนวิปลฺลาเสน ‘‘กายิกา’’ติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘เตน สมุฏฺิตา’’ติ, กาโย สมุฏฺานํ อกฺขาโตติ อตฺโถ.

วิเวกทสฺสินาติ สพฺพสงฺขตวิวิตฺตตฺตา, ตโต วิวิตฺตเหตุตฺตา จ นีวรณวิเวกฺจ นิพฺพานฺจ ทสฺสนสีเลน. วิภงฺคโกวิทาติ อุภโตวิภงฺคกุสลาติ อาลปนํ. อิธ ปเนวํ อฺโ ปุจฺฉนฺโต นาม นตฺถิ, อุปาลิตฺเถโร สยเมว อตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ปุจฺฉาวิสชฺชนฺจ อกาสีติ อิมินา นเยน สพฺพตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

อาปตฺติสมุฏฺานคาถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

วิปตฺติปจฺจยวารวณฺณนา

๒๘๔. จตุตฺเถ ปน วิปตฺติปจฺจยวาเร สีลวิปตฺติปจฺจยาติ สีลวิปตฺติปอจฺฉาทนปจฺจยา.

๒๘๖. ทิฏฺิวิปตฺติปจฺจยาติ ทิฏฺิวิปตฺติยา อปฺปฏินิสฺสชฺชนปจฺจยา.

๒๘๗. อาชีววิปตฺติปจฺจยาติ เอตฺถ อาคมฺม ชีวนฺติ เอเตนาติ อาชีโว, จตุปจฺจโย, โสว มิจฺฉาปตฺติยา วิปนฺนตฺตา วิปตฺตีติ อาชีววิปตฺติ, ตสฺสา อาชีววิปตฺติยา เหตุ, ตทุปฺปาทนตปริโภคนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ.

วิปตฺติปจฺจยวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

อธิกรณปจฺจยวารวณฺณนา

๒๙๑. ปฺจเม อธิกรณปจฺจยวาเร กิจฺจาธิกรณปจฺจยาติ อปโลกนวจนตฺติกมฺมวาจาสงฺขตกมฺมวาจาปจฺจยา. ปฺจาติ เอตฺถ อธมฺมิกกติกาทึ อปโลเกตฺวา กโรนฺตานํ อนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. ปฺจเม อธิกรณปจฺจยวาเร กิจฺจาธิกรณปจฺจยา อปโลกนาวสาเน ทุกฺกฏํ, อธิปฺปายาทินา ตฺติกมฺมาทึ กโรนฺตานํ ถุลฺลจฺจยาทิ จ สงฺคยฺหตีติ ทฏฺพฺพํ. อวเสสา อาปตฺติโยติ โสตาปตฺติผลสมาปตฺติอาทโย. ‘‘นตฺถฺา อาปตฺติโย’’ติ อิทํ วิปตฺติอาทิภาคินิโย สาวชฺชาปตฺติโย สนฺธาย วุตฺตํ.

อธิกรณปจฺจยวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

สมถเภทํ

อธิกรณปริยายวารวณฺณนา

๒๙๓. ฉฏฺเ ปริยายวาเร อโลโภ ปุพฺพงฺคโมติอาทิ สาสนฏฺิติยา อวิปรีตโต ธมฺมวาทิสฺส วิวาทํ สนฺธาย วุตฺตํ. อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ านานีติ ธมฺมาทีสุ อธมฺโมติอาทินา คเหตฺวา ทีปนานิ อิเธว เภทกรวตฺถูนิ, ตานิ เอว กายกลหาทิวิวาทสฺส การณตฺตา านานิ, โอกาสตฺตา วตฺถูนิ, อาธารตฺตา ภูมิโยติ จ วุตฺตานิ. อพฺยากตเหตูติ อเสกฺขานํ วิวาทํ สนฺธาย วุตฺตํ. ทฺวาทส มูลานีติ โกโธ อุปนาโห, มกฺโข ปลาโส, อิสฺสา มจฺฉริยํ, มายา สาเยฺยํ, ปาปิจฺฉตา มหิจฺฉตา, สนฺทิฏฺิปรามาสิตา อาธานคฺคาหีทุปฺปฏินิสฺสชฺชิตานีติ อิเมสํ ฉนฺนํ ยุคฬานํ วเสน ฉ ธมฺมา เจว โลภาทโย ฉ เหตู จาติ ทฺวาทส ธมฺมา วิวาทาธิกรณสฺส มูลานิ.

๒๙๔. จุทฺทส มูลานีติ ตาเนว ทฺวาทส กายวาจาหิ สทฺธึ จุทฺทส อนุวาทาธิกรณสฺส มูลานิ.

๒๙๕. ปถวีขณนาทีสุ ปณฺณตฺติวชฺเชสุ กุสลาพฺยากตจิตฺตมูลิกา อาปตฺติ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อโลโภ ปุพฺพงฺคโม’’ติอาทิ วุตฺตํ. สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธา านานีติอาทิ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ ปฏิจฺฉาทนปจฺจยา อาปตฺติสมฺภวโต วุตฺตํ. ‘‘อาปตฺตาธิกรณปจฺจยา จตสฺโส อาปตฺติโย อาปชฺชตี’’ติ (ปริ. ๒๙๐) หิ วุตฺตํ. ‘‘ฉ เหตู’’ติ อิทํ กุสลานํ อาปตฺติเหตุโวหารสฺส อยุตฺตตาย วุตฺตํ, น ปน กุสลเหตูนํ อภาวโต. ‘‘อโลโภ ปุพฺพงฺคโม’’ติ หิ อาทิ วุตฺตํ. อาปตฺติเหตโว เอว หิ ปุพฺพงฺคมนาเมน วุตฺตา.

๒๙๖. จตฺตาริ กมฺมานิ านานีติอาทีสุ อปโลกนวาจา, ตฺติอาทิวาจาโย จ กมฺมานีติ วุตฺตํ. ตา เอว หิ เอกสีมายํ สามคฺคิมุปคตานํ กมฺมปฺปตฺตานํ อนุมติยา สาวนกิริยานิปฺผตฺติสงฺขาตสฺส สงฺฆคณกิจฺจสภาวสฺส กิจฺจาธิกรณสฺส อธิฏฺานาภาเวน ‘‘านวตฺถุภูมิโย’’ติ วุจฺจนฺติ. เอกํ มูลํ สงฺโฆติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. คณตฺติอปโลกนานฺหิ คโณปิ มูลนฺติ. ตฺติโต วาติ ตฺติตฺติทุติยตฺติจตุตฺถกมฺมวาจานํ ตฺติรูปตฺตา, ตฺติปุพฺพกตฺตา จ วุตฺตํ. กมฺมตฺติกมฺมวาจาตฺติวเสน หิ ทุวิธาสุ ตฺตีสุ อนุสฺสาวนาปิ กมฺมมูลกนฺตฺเวว สงฺคยฺหนฺติ. ตฺติวิภาโค จายํ อุปริ อาวิ ภวิสฺสติ.

‘‘อิเม สตฺต สมถา…เป… ปริยาเยนา’’ติ อิทํ ปุจฺฉาวจนํ. ‘‘สิยา’’ติ อิทํ วิสชฺชนํ. ‘‘กถฺจ สิยา’’ติ อิทํ ปุน ปุจฺฉา. วิวาทาธิกรณสฺส ทฺเว สมถาติอาทิ ปุน วิสชฺชนํ. ตตฺถ ‘‘วตฺถุวเสนา’’ติ อิทํ ‘‘สตฺต สมถา ทส สมถา โหนฺตี’’ติ อิมสฺส การณวจนํ. ‘‘ปริยาเยนา’’ติ อิทํ ‘‘ทส สมถา สตฺต สมถา โหนฺตี’’ติ อิมสฺส การณวจนํ. จตุพฺพิธาธิกรณสงฺขาตวตฺถุวเสน จ เทสนากฺกมสงฺขาตปริยายวเสน จาติ อตฺโถ.

อธิกรณปริยายวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

สาธารณวาราทิวณฺณนา

๒๙๗. สตฺตเม สาธารณวาเร สาธารณาติ วิวาทาธิกรณสฺส วูปสมนกิจฺจสาธารณา. เอวํ สพฺพตฺถ.

๒๙๘. อฏฺเม ตพฺภาคิยวาเร ตพฺภาคิยาติ วิวาทาธิกรณสฺส วูปสมนโต ตปฺปกฺขิกา.

สาธารณวาราทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

สมถาสมถสฺสสาธารณวารวณฺณนา

๒๙๙. นวเม สมถาสมถสาธารณวาเร ‘‘สพฺเพ สมถา เอกโตว อธิกรณํ สเมนฺติ อุทาหุ นานา’’ติ ปุจฺฉนฺเตน ‘‘สมถา สมถสฺส สาธารณา, สมถา สมถสฺส อสาธารณา’’ติ วุตฺตํ. วิวาทาทิอธิกรณกฺกเมน ตพฺพูปสมเหตุภูเต สมเถ อุทฺธรนฺโต ‘‘เยภุยฺยสิกา’’ติอาทิมาห. สมฺมุขาวินยํ วินา กสฺสจิ สมถสฺส อสมฺภวา เสสา ฉปิ สมถา สมฺมุขาวินยสฺส สาธารณา วุตฺตา, เตสํ ปน ฉนฺนํ อฺมฺาเปกฺขาภาวโต เต อฺมฺํ อสาธารณา วุตฺตา. ตพฺภาคิยวาเรปิ เอเสว นโย.

สมถาสมถสฺสสาธารณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

สมถสมฺมุขาวินยวาราทิวณฺณนา

๓๐๑-๓. เอกาทสมวาเรปิ สมฺมุขาวินโยติอาทิ ปุจฺฉา. เยภุยฺยสิกา สติวินโยติอาทิ วิสชฺชนํ. เอวํ วินยวาเร กุสล-วาเร ตโต ปเรสุปิ ปุจฺฉาวิสชฺชนปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ.

ตตฺถ สมฺมุขาวินโย สิยา กุสโลติอาทีสุ ตสฺมึ ตสฺมึ วินยกมฺเม, วิวาทาทิมฺหิ จ นิยุตฺตปุคฺคลานํ สมุปฺปชฺชนกกุสลาทีนํ วเสน สมฺมุขาวินยาทีนํ, วิวาทาทีนฺจ กุสลาทิภาโว เตน เตน อุปจาเรน วุตฺโต. ยสฺมา ปเนตสฺส สมฺมุขาวินโย นาม สงฺฆสมฺมุขตาทโย โหนฺติ, เตสฺจ อนวชฺชสภาวตฺตา อกุสเล วิชฺชมาเนปิ อกุสลตฺตูปจาโร น ยุตฺโต อาปตฺตาธิกรณสฺส อกุสลตฺตูปจาโร วิย, ตสฺมา นตฺถิ สมฺมุขาวินโย อกุสโลติ อตฺโถ.

๓๐๔. ตโต ปเรสุ ยตฺถ เยภุยฺยสิกา ลพฺภติ, ตตฺถ สมฺมุขาวินโย ลพฺภตีติอาทิ สมฺมุขาวินยสฺส อิตเรหิ สมเถหิ นิยเมน สํสฏฺตํ, อิตเรสํ ปน ฉนฺนํ อฺมฺํ สํสคฺคาภาวฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ.

สมถสมฺมุขาวินยวาราทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

สํสฏฺวาราทิวณฺณนา

๓๐๖. อธิกรณนฺติ วา สมถาติ วา อิเม ธมฺมา สํสฏฺาติอาทิ สมถานํ อธิกรเณสุ เอว ยถารหํ ปวตฺตึ, อธิกรณานิ วินา เตสํ วิสุํ อฏฺานฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. วินิพฺภุชิตฺวา นานากรณํ ปฺาเปตุนฺติ อธิกรณโต สมเถหิ วิโยเชตฺวา อสํสฏฺเ กตฺวา นานากรณํ อฺมฺํ อสํสฏฺตาย ิตภาวสงฺขาตํ นานตฺตํ ปฺาเปตุํ อธิกรณวูปสมกฺขเณ เอว เตสํ อสํสคฺคํ ปฺาเปตุํ กึ สกฺกาติ ปุจฺฉติ.

อธิกรณนฺติอาทิ คารยฺหวาททสฺสนํ. โส มา เหวนฺติ โย เอวํ วทติ, โส ‘‘มา เอวํ วทา’’ติ วจนีโย อสฺส, น จ ลพฺภติ สมถานํ อฺตฺร อธิกรณา วูปสมลกฺขณนฺติ ปหานาวตฺถานสงฺขาตํ นานากรณํ ปฏิกฺขิปติ. ลกฺขณโต ปน อธิกรเณหิ สมถานํ นานากรณํ อตฺเถวาติ ทฏฺพฺพํ. สมถา อธิกรเณหิ สมฺมนฺตีติ อปโลกนาทีหิ จตูหิ กิจฺจาธิกรเณหิ สพฺเพปิ สมถา นิฏฺานํ คจฺฉนฺติ, นาฺเหีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตเนว วกฺขติ ‘‘สมฺมุขาวินโย วิวาทาธิกรเณน น สมฺมติ. อนุวาท…เป… อาปตฺตาธิกรเณน น สมฺมติ, กิจฺจาธิกรเณน สมฺมตี’’ติอาทิ (ปริ. ๓๑๑).

๓๐๗-๓๑๓. วิวาทาธิกรณํ กติหิ สมเถหิ สมฺมตีติอาทิโก สมฺมติวาโร. ตทนนฺตโร สมฺมตินสมฺมติวาโร จ อธิกรเณหิ สมถานํ สํสฏฺตํ, วิสํสฏฺตฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺโต. สมถา สมเถหิ สมฺมนฺตีติอาทิโก สมถาธิกรณวาโร สมถานํ อฺมฺํ, อธิกรเณหิ จ อธิกรณานฺจ อฺมฺํ, สมเถหิ จ วูปสมาวูปสมํ ทสฺเสตุํ วุตฺโต.

๓๑๔. สมุฏฺาเปติวาโร ปน อธิกรเณหิ อธิกรณานํ อุปฺปตฺติปฺปการทสฺสนตฺถํ วุตฺโต. น กตมํ อธิกรณนฺติ อตฺตโน สมฺภวมตฺเตน เอกมฺปิ อธิกรณํ น สมุฏฺาเปตีติ อตฺโถ. กถฺจรหิ สมุฏฺาเปตีติ อาห ‘‘อปิ จา’’ติอาทิ. ตตฺถ ชายนฺตีติ อนนฺตรเมว อนุปฺปชฺชิตฺวา ปรมฺปรปจฺจยา ชายนฺตีติ อธิปฺปาโย. ‘‘ธมฺโม อธมฺโม’’ติอาทินา อุภินฺนํ ปุคฺคลานํ วิวาทปจฺจยา อฺมฺเขมภงฺคา โหนฺติ, ตปฺปจฺจยา เตสํ ปกฺขํ ปริเยสเนน กลหํ วฑฺฒนฺตานํ วิวาโท กฺจิ มหาปริสํ สงฺฆปริณายกํ ลชฺชึ อาคมฺม วูปสมํ คจฺฉติ. ตถา อวูปสมนฺเต ปน วิวาโท กเมน วฑฺฒิตฺวา สกเลปิ สงฺเฆ วิวาทํ สมุฏฺาเปติ, ตโต อนุวาทาทีนีติ เอวํ ปรมฺปรกฺกเมน วูปสมการณาภาเว จตฺตาริ อธิกรณานิ ชายนฺติ. ตํ สนฺธายาห ‘‘สงฺโฆ วิวทติ วิวาทาธิกรณ’’นฺติ. สงฺฆสฺส วิวทโต โย วิวาโท, ตํ วิวาทาธิกรณํ โหตีติ อตฺโถ. เอส นโย เสเสสุปิ.

สํสฏฺวาราทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

ภชติวารวณฺณนา

๓๑๘. ตทนนฺตรวาเร ปน วิวาทาธิกรณํ จตุนฺนํ อธิกรณานนฺติอาทิ อธิกรณานํ วุตฺตนเยน อฺมฺปจฺจยตฺเตปิ สํสคฺคภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. วิวาทาธิกรณํ จตุนฺนํ อธิกรณานํ วิวาทาธิกรณํ ภชตีติอาทีสุ วิวาทาธิกรณํ จตูสุ อธิกรเณสุ วิวาทาธิกรณภาวเมว ภชติ, นาฺาธิกรณภาวํ, จตูสุ อธิกรเณสุ วิวาทาธิกรณตฺตเมว นิสฺสิตํ วิวาทาธิกรณเมว ปริยาปนฺนํ วิวาทาธิกรณภาเวเนว สงฺคหิตนฺติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ.

๓๑๙. วิวาทาธิกรณํ สตฺตนฺนํ สมถานํ กติ สมเถ ภชตีติอาทิ ปน จตุนฺนํ อธิกรณานํ วูปสมเน สติ นิยตสมเถ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ กติ สมเถ ภชตีติ อตฺตโน อุปสมตฺถาย กิตฺตเก สมเถ อุปคจฺฉติ, กิตฺตเก สมเถ อาคมฺม วูปสมํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. กติ สมถปริยาปนฺนนฺติ อตฺตานํ วูปสเมตุํ กติสุ สมเถสุ เตหิ สมานวเสน ปวิฏฺํ. กติหิ สมเถหิ สงฺคหิตนฺติ วูปสมํ กโรนฺเตหิ กติหิ สมเถหิ วูปสมกรณตฺถํ สงฺคหิตํ.

ภชติวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

ขนฺธกปุจฺฉาวาโร

ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวณฺณนา

๓๒๐. อุปสมฺปทกฺขนฺธกนฺติ ปพฺพชฺชาขนฺธกํ (มหาว. ๘๔). สห นิทฺเทเสนาติ สนิทฺเทสํ. ‘‘สนฺนิทฺเทส’’นฺติ วา ปาโ, โส เอวตฺโถ. นิทาเนน จ นิทฺเทเสน จ สทฺธินฺติ เอตฺถ ปฺตฺติฏฺานปุคฺคลาทิปฺปกาสกํ นิทานวจนํ นิทานํ นาม, ตนฺนิทานํ ปฏิจฺจ นิทฺทิฏฺสิกฺขาปทานิ นิทฺเทโส นาม, เตหิ อวยวภูเตหิ สหิตํ ตํสมุทายภูตํ ขนฺธกํ ปุจฺฉามีติ อตฺโถ. อุตฺตมานิ ปทานีติ อาปตฺติปฺาปกานิ วจนานิ อธิปฺเปตานิ. เตสํ…เป… กติ อาปตฺติโย โหนฺตีติ เตหิ วจเนหิ ปฺตฺตา กติ อาปตฺติกฺขนฺธา โหนฺตีติ อตฺโถ. นนุ อาปตฺติโย นาม ปุคฺคลานฺเว โหนฺติ, น ปทานํ, กสฺมา ปน ‘‘สมุกฺกฏฺปทานํ กติ อาปตฺติโย’’ติ สามิวเสน นิทฺเทโส กโตติ อาห ‘‘เยน เยน หิ ปเทนา’’ติอาทิ. ปาฬิยํ อุโปสถนฺติอาทิ อุโปสถกฺขนฺธกาทีนฺเว (มหาว. ๑๓๒ อาทโย) คหณํ.

ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวณฺณนา นิฏฺิตา.

เอกุตฺตริกนยํ

เอกกวารวณฺณนา

๓๒๑. เอกุตฺตริกนเย ปน อชานนฺเตน วีติกฺกนฺตาติ ปณฺณตฺตึ วา วตฺถุํ วา อชานนฺเตน วีติกฺกนฺตา ปถวีขณนสหเสยฺยาทิกา, สาปิ ปจฺฉา อาปนฺนภาวํ ตฺวา ปฏิกมฺมํ อกโรนฺตสฺส อนฺตรายิกาว โหติ.

ปาริวาสิกาทีหิ ปจฺฉา อาปนฺนาติ วตฺตเภเทสุ ทุกฺกฏานิ สนฺธาย วุตฺตํ. ตสฺมึ ขเณ อาปชฺชิตพฺพอนฺตราปตฺติโย สนฺธายาติ เกจิ วทนฺติ, ตสฺส ปุพฺพาปตฺตีนํอนฺตราปตฺติ-ปเทเนว วกฺขมานตฺตา ปุริมเมว ยุตฺตตรํ. มูลวิสุทฺธิยา อนฺตราปตฺตีติ มูลายปฏิกสฺสนาทีนิ อกตฺวา สพฺพปมํ ทินฺนปริวาสมานตฺตวิสุทฺธิยา จรณกาเล อาปนฺนอนฺตราปตฺติสงฺขาตสงฺฆาทิเสโส. อคฺฆวิสุทฺธิยาติ อนฺตราปตฺตึ อาปนฺนสฺส มูลาย ปฏิกสฺสิตฺวา โอธานสโมธานวเสน โอธุนิตฺวา ปุริมาปตฺติยา สโมธาย ตทคฺฆวเสน ปุน ทินฺนปริวาสาทิสุทฺธิยา จรณกาเล ปุน อาปนฺนา อนฺตราปตฺติ.

สอุสฺสาเหเนวาติ ปุนปิ ตํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตุกามตาจิตฺเตน, เอวํ เทสิตาปิ อาปตฺติ น วุฏฺาตีติ อธิปฺปาโย. ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา อาปชฺชเน สิขาปฺปตฺตโทสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺเม วตฺถุสฺมึ ภิกฺขุนิยา ปาราชิกเมวา’’ติ. น เกวลฺจ ภิกฺขุนิยา เอว, ภิกฺขูนมฺปิ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา โถกํ โถกํ สปฺปิอาทิกํ เถยฺยาย คณฺหนฺตานํ ปาทคฺฆนเก ปุณฺเณ ปาราชิกเมว. เกจิ ปน ‘‘อฏฺเม วตฺถุสฺมึ ภิกฺขุนิยา ปาราชิกเมว โหตีติ วุตฺตตฺตา อฏฺวตฺถุกเมเวตํ สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ.

ธมฺมิกสฺส ปฏิสฺสวสฺสาติ ‘‘อิธ วสฺสํ วสิสฺสามี’’ติอาทินา คิหีนํ สมฺมุขา กตสฺส ธมฺมิกสฺส ปฏิสฺสวสฺส, อธมฺมิกสฺส ปน ‘‘อสุกํ ปหริสฺสามี’’ติอาทิกสฺส ปฏิสฺสวสฺส อสจฺจาปเนน อาปตฺติ นตฺถิ.

ตถา โจทิโตติ อธมฺเมน โจทิโต, สยํ สจฺเจ, อกุปฺเป จ อฏฺตฺวา ปฏิจฺฉาเทนฺโตปิ อธมฺมจุทิตโก เอว. ปฺจานนฺตริยนิยตมิจฺฉาทิฏฺิเยว มิจฺฉตฺตนิยตา นาม. จตฺตาโร มคฺคา สมฺมตฺตนิยตา นาม.

เอกกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

ทุกวารวณฺณนา

๓๒๒. ทุเกสุ สยเมว สปุคฺคโลติ อาห ‘‘มุทุปิฏฺิกสฺสา’’ติอาทิ. อาทิ-สทฺเทน องฺคชาตจฺเฉทอตฺตฆาตาทิอาปตฺติโย สงฺคหิตา.

ภณฺฑาคาริกจิตฺตกมฺมานิ วาติ คหฏฺานํ ภณฺฑปฏิสามนํ, อิตฺถิปุริสาทิปฏิภานจิตฺตกมฺมานิ วา. ‘‘จีวราทีนิ อเทนฺโต อาปชฺชตี’’ติ อิทํ ‘‘อุปชฺฌาเยน, ภิกฺขเว, สทฺธิวิหาริโก สงฺคเหตพฺโพ อนุคฺคเหตพฺโพ…เป… ปตฺโต ทาตพฺโพ’’ติอาทิ (มหาว. ๖๗) วจนโต อนาทริเยน อามิสสงฺคหํ อกโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ภิกฺขุนิยา ปาจิตฺติยฺจ สนฺธาย วุตฺตํ. นิสฺสฏฺจีวราทีนํ อทานอาปตฺติปิ เอตฺเถว สงฺคหิตา.

ปาฬิยํ เทเสนฺโตติ สภาคาปตฺตึ, อเทสนาคามินิอาทิฺจ เทเสนฺโต. นิทานุทฺเทเส อาปตฺตึ อนาวิกโรนฺโต, น เทเสนฺโต จ อาปชฺชติ นาม. โอวาทํ อคณฺหนฺโตติ ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนิโอวาทตฺถาย วุตฺตํ วจนํ อคณฺหนฺโต พาลคิลานคมิยวิวชฺชิโต. อตฺตโน ปริโภคตฺถํ ทินฺนํ อฺสฺส ทาเน, สงฺฆาฏึ อปารุปิตฺวา สนฺตรุตฺตเรน คามปฺปเวสนาทีสุ จ อาปตฺติโยปิ อปริโภเคน อาปชฺชิตพฺพาปตฺติโยว. ปมาณนฺติ สงฺฆเภทานนฺตริยนิปฺผตฺติยา ลกฺขณํ. พาลสฺสาติ นิสฺสยคฺคหณวิธึ อชานนฺตสฺส ลชฺชิพาลสฺเสว. ลชฺชิสฺสาติ พฺยตฺตสฺส นิสฺสยทายกสภาคตํ ปริวีมํสนฺตสฺส. วินเย อาคตา อตฺถา เวนยิกาติ อาห ‘‘ทฺเว อตฺถา วินยสิทฺธา’’ติ.

ปาฬิยํ อปฺปตฺโต นิสฺสารณนฺติ เอตฺถ ปพฺพาชนียกมฺมํ วิหารโต นิสฺสารณตฺตา นิสฺสารณนฺติ อธิปฺเปตํ, ตฺจ ยสฺมา กุลทูสกํ อกโรนฺโต ปุคฺคโล อาปตฺติพหุโลปิ อาเวณิกลกฺขเณน อปฺปตฺโต นาม โหติ, ตสฺมา อปฺปตฺโต นิสฺสารณํ. ยสฺมา ปน อาปตฺตาทิพหุลสฺสาปิ ‘‘อากงฺขมาโน สงฺโฆ ปพฺพาชนียกมฺมํ กเรยฺยา’’ติ (จูฬว. ๒๗) วุตฺตํ, ตสฺมา สุนิสฺสาริโต, สพฺพถา ปน สุทฺโธ นิราปตฺติโก ทุนฺนิสฺสาริโตติ ทฏฺพฺโพ.

อปฺปตฺโต โอสารณนฺติอาทีสุ อุปสมฺปทากมฺมํ เอตฺถ โอสารณํ อธิปฺเปตํ, ตฺจ หตฺถจฺฉินฺนาทิโก เอกจฺโจ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา อปฺปตฺโตปิ โสสาริโต, ปณฺฑกาทิโก โทสาริโตติ อตฺโถ.

ทุกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

ติกวารวณฺณนา

๓๒๓. ติเกสุ โลหิตุปฺปาทาปตฺตินฺติ ปาราชิกาปตฺตึ. อาวุโสวาเทนาติ ‘‘อาวุโส’’ติ อาลปเนน. อาปตฺตินฺติ ทุกฺกฏาปตฺตึ. เสสา รตฺติฺเจว ทิวา จาติ เอตฺถ อรุณุคฺคมเน อาปชฺชิตพฺพา ปมกถินาที (ปารา. ๔๕๙) สพฺพา อาปตฺติโยปิ รตฺตินฺทิวานํ เวมชฺเฌเยว อาปชฺชิตพฺพตฺตา ตติยโกฏฺาสฺเว ปวิฏฺาติ ทฏฺพฺพา. อถ วา อุทฺธสฺเต อรุเณ อาปชฺชิตพฺพตฺตา ทิวา อาปชฺชิตพฺเพสุ เอว ปวิฏฺาติ ทฏฺพฺพา, อตฺถงฺคเต สูริเย ภิกฺขุนิโย โอวาทนาปตฺติโย, ปน รตฺตนฺธกาเร ปุริเสน สทฺธึ สนฺติฏฺนาปตฺติ จ รตฺติยฺเว อาปชฺชิตพฺพา.

ปุเรภตฺตํ กุลานิ อุปสงฺกมนอนติริตฺตโภชนาทีนิ ทิวา เอว อาปชฺชิตพฺพานิ. เกจิ ปน ‘‘โภชนปฏิสํยุตฺตานิ เสขิยานิ, คณโภชนาทีนิ จ ทิวา เอว อาปชฺชิตพฺพานี’’ติ วทนฺติ. ตสฺมา อีทิสา อาปตฺติโย มุฺจิตฺวา เสสาว ตติยโกฏฺาสํ ภชนฺตีติ เวทิตพฺพํ.

น อูนทสวสฺโสติ ทสวสฺสสฺส พาลสฺเสว ปฺตฺตสิกฺขาปทตฺตา วุตฺตํ. สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิเกสุ อสมฺมาวตฺตนาปตฺตึ, อลชฺชีนํ นิสฺสยทานาทิมฺปิ ทสวสฺโสว อาปชฺชติ, วุฏฺาปินึ ทฺเว วสฺสานิ อนนุพนฺธาทิมฺปิ อูนทสวสฺสา อาปชฺชนฺติ. อพฺยากตจิตฺโตติ สุปนฺตสฺส ภวงฺคจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ.

อปฺปวาเรนฺโตติ อนาทริเยน อปฺปวาเรนฺโต เกนจิ ปจฺจเยน อปฺปวาเรตฺวา กาฬปกฺขจาตุทฺทเส สงฺเฆ ปวาเรนฺเต ตตฺถ อนาทริเยน อปฺปวาเรนฺโต ตเมว อาปตฺตึ กาเฬปิ อาปชฺชตีติ ชุณฺเห เอวาติ นิยโม น ทิสฺสติ, ปจฺฉิมวสฺสํวุตฺโถ ปน ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมิยเมว ปวาเรตุํ ลพฺภตีติ ตตฺถ อปฺปวารณาปจฺจยา อาปตฺตึ อาปชฺชมาโน เอว ชุณฺเห อาปชฺชตีติ นิยเมตพฺโพติ ทฏฺพฺพํ. ชุณฺเห กปฺปตีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.

‘‘อปจฺจุทฺธริตฺวา เหมนฺเต อาปชฺชตี’’ติ อิมินา ‘‘วสฺสานํ จาตุมาสํ อธิฏฺาตุ’’นฺติ นิยมวจเนเนว อปจฺจุทฺธรนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ ทสฺเสติ. วสฺสานุปคมนอกรณีเยน ปกฺกมาทโยปิ วสฺเส เอว อาปชฺชติ. วตฺถิกมฺมาทิมฺปิ คิลาโน เอว. อโธตปาเทหิ อกฺกมนาทีนิปิ อนฺโต เอว อาปชฺชติ. ภิกฺขุนิยา อนาปุจฺฉา อารามปฺปเวสนาทิ จ อนฺโตสีมายเมว. นิสฺสยปฏิปนฺนสฺส อนาปุจฺฉาทิสาปกฺกมนาทิ จ พหิสีมายเมว. ปาติโมกฺขุทฺเทเส สนฺติยา อาปตฺติยา อนาวิกรณาปตฺติสมนุภาสนอูนวีสติวสฺสูปสมฺปาทนาทิสพฺพอธมฺมกมฺมาปตฺติโยปิ สงฺเฆ เอว. อธมฺเมน คณุโปสถาทีสุปิ คณาทิมชฺเฌ เอว. อลชฺชิสฺส สนฺติเก นิสฺสยคฺคหณาทิปิ ปุคฺคลสฺส สนฺติเก เอว อาปชฺชติ.

ตีณิ อธมฺมิกานิ อมูฬฺหวินยสฺส ทานานีติ โย อุมฺมตฺตโกปิ วีติกฺกมกาเล, อนุมฺมตฺโต สฺจิจฺเจว อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ภิกฺขูหิ ปจฺฉา โจทิโต สรมาโน เอว ‘‘น สรามี’’ติ วทติ, โย จ ‘‘สุปินํ วิย สรามี’’ติ วา มุสา วทติ, โย จ อุมฺมตฺตกกาเล กตํ สพฺพมฺปิ สพฺเพสํ วฏฺฏตีติ วทติ, อิเมสํ ติณฺณํ ทินฺนานิ ตีณิ อมูฬฺหวินยสฺส ทานานิ อธมฺมิกานิ.

อปกตตฺโตติ วินเย อปกตฺู. เตนาห ‘‘อาปตฺตานาปตฺตึ น ชานาตี’’ติ (ปริ. ๓๒๕). ‘‘ทิฏฺิฺจ อนิสฺสชฺชนฺตานํเยว กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ อิทํ ภิกฺขูหิ โอวทิยมานสฺส ทิฏฺิยา อนิสฺสชฺชนปจฺจยา ทุกฺกฏํ, ปาจิตฺติยมฺปิ วา อวสฺสเมว สมฺภวตีติ วุตฺตํ.

มุขาลมฺพรกรณาทิเภโทติ มุขเภรีวาทนาทิปฺปเภโท. อุปฆาเตตีติ วินาเสติ. พีชนิคฺคาหาทิเกติ จิตฺตํ พีชนึ คาเหตฺวา อนุโมทนาทิกรเณติ อตฺโถ.

ติกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

จตุกฺกวารวณฺณนา

๓๒๔. จตุกฺเกสุ โสติ คิหิปริกฺขาโร. อวาปุรณํ ทาตุนฺติ คพฺภํ วิวริตฺวา อนฺโต ปริกฺขารฏฺปนตฺถาย วิวรณกุฺจิกํ ทาตุํ. สงฺฆตฺถาย อุปนีตํ สยเมว อนฺโต ปฏิสามิตุมฺปิ วฏฺฏติ. เตนาห ‘‘อนฺโต ปาเปตุฺจ วฏฺฏตี’’ติ.

อาทิกมฺมิเกสุ ปมํ ปุริสลิงฺคํ อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘ปมํ อุปฺปนฺนวเสนา’’ติ. ปาฬิยํ อนาปตฺติ วสฺสจฺเฉทสฺสาติ วสฺสจฺเฉทสมฺพนฺธินิยา อนาปตฺติยา เอวมตฺโถ. มนฺตภาสาติ มนฺตาย ปฺาย กถนํ. ‘‘นวมภิกฺขุนิโต ปฏฺายา’’ติ อิทํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อฏฺนฺนํ ภิกฺขุนีนํ ยถาวุฑฺฒํ อวเสสานํ ยถากติก’’นฺติ (จูฬว. ๔๒๖) วจนโต อาทิโต อฏฺนฺนํ ภิกฺขุนีนํ ปจฺจุฏฺาตพฺพตฺตา วุตฺตํ.

‘‘อิธ น กปฺปนฺตีติ วทนฺโตปิ ปจฺจนฺติเมสุ อาปชฺชตี’’ติอาทินา สฺจิจฺจ กปฺปิยํ อกปฺปิยนฺติ วา อกปฺปิยํ กปฺปิยนฺติ วา กเถนฺตสฺส สพฺพตฺถ ทุกฺกฏนฺติ ทสฺเสติ.

ปุพฺพกรณนฺติ วุจฺจตีติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ, ตานิ อิธ ปริวาเร อุทฺธฏานีติ อธิปฺปาโย. อิธาธิปฺเปตานิ ปน ทสฺเสนฺโต ‘‘ฉนฺทปาริสุทฺธี’’ติอาทิมาห.

จตุกฺกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปฺจกวารวณฺณนา

๓๒๕. ปฺจเกสุ อาปุจฺฉิตฺวา จารสฺส อภาโวติ ปิณฺฑปาติกสฺส ‘‘นิมนฺติโต สภตฺโต’’ติ อิมสฺส องฺคสฺส อภาวา เตน สิกฺขาปเทน ตสฺส สพฺพถา อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโย. สุสานํ เนตฺวา ปุน อานีตกนฺติ สุสาเน เปตกิจฺจํ กตฺวา นิกฺขนฺเตหิ นฺหตฺวา ฉฑฺฑิตานิ นิวตฺถปารุตวตฺถานิ เอวํ วุจฺจนฺติ.

ปาฬิยํ ปฺจหากาเรหีติ ปฺจหิ อวหารงฺเคหิ. วตฺถุโต ปน ครุกลหุกเภเทน ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏานิ วุตฺตานิ. อิตฺถิปุริสสํโยคาทิกํ กิเลสสมุทาจารเหตุกํ ปฏิภานจิตฺตกมฺมํ นาม. ปฺหาสหสฺสํ ปุจฺฉีติ สมถวิปสฺสนากมฺมฏฺาเนสุ ปฺหาสหสฺสํ สมฺมชฺชิตฺวา ิตํ ทหรํ ปุจฺฉิ. อิตโรปิ ทหโร อตฺตโน คตมคฺคตฺตา สพฺพํ วิสฺสชฺเชสิ, เตน เถโร ปสีทิ. วตฺตํ ปริจฺฉินฺทีติ วตฺตํ นิฏฺาเปสิ. กึ ตฺวํ อาวุโสติอาทิกํ เถโร ขีณาสโว สมฺมชฺชนานิสํสํ สพฺเพสํ ปากฏํ กาตุํ อโวจาติ ทฏฺพฺพํ.

‘‘ชณฺณุเกหิ ปติฏฺาย ปทเจติย’’นฺติ ปาเสโส. โจทนํ กาเรสฺสามีติ ภควตา อตฺตานํ โจทาเปสฺสามิ, อตฺตานํ นิคฺคณฺหาเปสฺสามีติ อตฺโถ.

เอตฺตกํ คยฺหูปคนฺติ เอตฺตกํ อธิกรณวูปสมตฺถาย คเหตพฺพวจนนฺติ ยถา สุตฺวา วิฺาตุํ สกฺโกติ, เอวํ อนุคฺคณฺหนฺโตติ โยชนา. เอตฺถ จ ‘‘อตฺตโน ภาสปริยนฺตํ อนุคฺคเหตฺวา ปรสฺส ภาสปริยนฺตํ อนุคฺคเหตฺวา’’ติ เอกํ, ‘‘อธมฺเมน กโรตี’’ติ เอกํ, ‘‘อปฺปฏิฺายา’’ติ เอกฺจ กตฺวา ปุริเมหิ ทฺวีหิ ปฺจงฺคานิ เวทิตพฺพานิ. วตฺถุนฺติ เมถุนาทิวีติกฺกมํ. กถานุสนฺธิวินิจฺฉยานุโลมสนฺธิวเสน วตฺถุํ น ชานาตีติ โจทเกน วา จุทิตเกน วา วุตฺตกถานุสนฺธินา เตสํ วจนปฏิวจนานุรูเปน วทนฺโต กถานุสนฺธินา วตฺถุํ น ชานาติ นาม, ตฺจ สุตฺตวิภงฺเค วินีตวตฺถุสงฺขาเตน วินิจฺฉยานุโลเมเนว วทนฺโต วินิจฺฉยานุโลมสนฺธิวเสน วตฺถุํ น ชานาติ นาม. ตฺติกมฺมํ นาม โหตีติ ตฺติกมฺมํ นิฏฺิตํ นาม โหตีติ น ชานาตีติ สมฺพนฺโธ. ตฺติยา กมฺมปฺปตฺโตติ ตฺติยา นิฏฺิตายปิ กมฺมปฺปตฺโต เอว โหติ. อนุสฺสาวนฏฺาเน เอว กมฺมํ นิฏฺิตํ โหตีติ ตฺติกมฺมํ นิฏฺิตํ นาม โหติ, ตํ ตฺติยา การณํ น ชานาตีติ อตฺโถ.

ปาฬิยํ ปฺจ วิสุทฺธิโยติ อาปตฺติโต วิสุทฺธิเหตุตฺตา, วิสุทฺเธหิ กตฺตพฺพโต จ ปาติโมกฺขุทฺเทสา วุตฺตา.

ปฺจกวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

ฉกฺกวาราทิวณฺณนา

๓๒๖. ฉกฺกาทีสุ ปาฬิยํ ฉ อคารวาติ พุทฺธธมฺมสงฺฆสิกฺขาสุ, อปฺปมาเท, ปฏิสนฺถาเร จ ฉ อคารวา, เตสุ เอว จ ฉ คารวา เวทิตพฺพา. ‘‘ฉพฺพสฺสปรมตา ธาเรตพฺพ’’นฺติ อิทํ วิภงฺเค อาคตสฺส ปรมสฺส ทสฺสนํ.

๓๒๘. ปาฬิยํ อาคเตหิ สตฺตหีติ ‘‘ปุพฺเพวสฺส โหติ มุสา ภณิสฺส’’นฺติอาทินา มุสาวาทสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๔) อาคเตหิ สตฺตหิ.

๓๒๙. ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ ตํ อนตฺถสฺส อจรณํ เอตฺถ เอตสฺมึ ปุคฺคเล, โลกสนฺนิวาเส วา กุโต เกน การเณน สกฺกา ลทฺธุนฺติ อาฆาตํ ปฏิวิเนติ.

๓๓๐. สสฺสโต โลโกติอาทินา วเสนาติ ‘‘สสฺสโต โลโก, อสสฺสโต โลโก. อนฺตวา โลโก, อนนฺตวา โลโก. ตํ ชีวํ ตํ สรีรนฺติ วา, อฺํ ชีวํ อฺํ สรีรนฺติ วา. โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา, น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา. โหติ จ น โหติ จ ตถาคโต ปรมฺมรณา, เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรมฺมรณา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๖๙) เอวํ อาคตา ทส อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิโย สนฺธาย วุตฺตํ. มิจฺฉาทิฏฺิอาทโยติ มิจฺฉาทิฏฺิมิจฺฉาสงฺกปฺปาทโย อฏฺมิจฺฉาาณมิจฺฉาวิมุตฺตีหิ สทฺธึ ทส มิจฺฉตฺตา. ตตฺถ มิจฺฉาาณนฺติ มิจฺฉาทิฏฺิสมฺปยุตฺโต โมโห. อวิมุตฺตสฺเสว วิมุตฺตสฺิตา มิจฺฉาวิมุตฺติ นาม.

วิปรีตาติ สมฺมาทิฏฺิอาทโย สมฺมาาณสมฺมาวิมุตฺติปริโยสานา ทส. ตตฺถ สมฺมาวิมุตฺติ อรหตฺตผลํ, ตํสมฺปยุตฺตํ ปน าณํ วา ปจฺจเวกฺขณาณํ วา สมฺมาาณนฺติ เวทิตพฺพํ.

เอกุตฺตริกนโย นิฏฺิโต.

อุโปสถาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวณฺณนา

๓๓๒. อุโปสถาทิปุจฺฉาสุ ปวารณคาถาติ ทิฏฺาทีหิ ตีหิ าเนหิ ปวารณาวาจา เอว. เอวํ วุตฺตานํ ปน ฉนฺโทวิจิติลกฺขเณน วุตฺตชาติเภทา คาถา.

ฉกฺกวาราทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

มหาวคฺควณฺณนานโย นิฏฺิโต.

ปฺตฺติวคฺโค

ปมคาถาสงฺคณิกํ

สตฺตนคเรสุ ปฺตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา

๓๓๕. อฑฺฒุฑฺฒสตานีติ ปฺาสาธิกานิ ตีณิ สตานิ. วิคฺคหปเทน มนุสฺสวิคฺคหํ วุตฺตํ.

อติเรกนฺติ ปมกถินํ. กาฬกนฺติ สุทฺธกาฬกํ. ภูตนฺติ ภูตาโรจนํ. ภิกฺขุนีสุ จ อกฺโกโสติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุํ อกฺโกเสยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๒๙) วุตฺตํ สิกฺขาปทํ.

ทฺเวปิ จ เภทาติ ทฺเว สงฺฆเภทสิกฺขาปทานิ. อนฺตรวาสกนาเมน อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต จีวรปฏิคฺคหณํ วุตฺตํ. สุตฺตนฺติ สุตฺตํ วิฺาเปตฺวา วายาปนํ. วิกาเลติ วิกาลโภชนํ. จาริตฺตนฺติ ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ จาริตฺตํ. นหานนฺติ โอเรนทฺธมาสนหานํ.

จีวรํ ทตฺวาติ สมคฺเคน สงฺเฆน จีวรํ ทตฺวา ขิยฺยนํ. คิรคฺคนฺติ นจฺจคีตํ. จริยาติ อนฺโตวสฺสํ จาริกจรณํ. ตตฺเถวาติ วสฺสํวุตฺถาย จาริกํ อปกฺกมิตฺวา ตตฺเถว นิวาสนํ ปฏิจฺจ ปฺตฺตสิกฺขาปทํ. ฉนฺททาเนนาติ ปาริวาสิเกน ฉนฺททาเนน.

ปาราชิกานิ จตฺตารีติ ภิกฺขุนีนํ อสาธารณานิ. โสฬสาติ อาทิโต ปฺจ สิกฺขาปทานิ, กุลทูสนฺจาติ ฉ, ภิกฺขุนีนํ อสาธารณานิ ทส นิสฺสคฺคิยานิ.

จตุตฺตึสาติ ปมกถินสุทฺธกาฬกจีวรปฏิคฺคหณรูปิยจีวรวายาปนโกเสยฺยมิสฺสกเอฬกโลมโธวาปนทุติยปตฺตวชฺชิตานิ ภิกฺขุวิภงฺเค ทฺวาวีสติ, ภิกฺขุนีนํ อสาธารณานิ ทฺวาทส จาติ จตุตฺตึส. ฉปฺาสสตนฺติ เวสาลิยาทีสุ ปฺตฺตานิ ทฺวตฺตึสสิกฺขาปทานิ เปตฺวา เสสา ฉปฺาสสตํ.

ทส คารยฺหาติ โวสาสอปฺปฏิสํ วิทิตสิกฺขาปททฺวยฺจ เปตฺวา เสสานิ ทส ปาฏิเทสนียานิ. ทฺเว สตฺตติ เสขิยานิ สุรุสุรุการกสามิเสนหตฺเถนปานียถาลกปฏิคฺคหณสสิตฺถกปตฺตโธวนานิ ตีณิ เปตฺวา เสสานิ เสขิยานิ.

เสยฺยาติ อนุปสมฺปนฺเนน สหเสยฺยสิกฺขาปทํ. ขณเนติ ปถวีขณนํ. คจฺฉ เทวเตติ ภูตคามสิกฺขาปทํ วุตฺตํ. สปฺปาณกํ สิฺจนฺติ สปฺปาโณทกสิฺจนํ. มหาวิหาโรติ มหลฺลกวิหาโร.

อฺนฺติ อฺวาทกํ. ทฺวารนฺติ ยาว ทฺวารโกสา อคฺคฬฏฺปนํ. สหธมฺโมติ สหธมฺมิกํ วุจฺจมาโน. ปโยปานนฺติ สุรุสุรุการกสิกฺขาปทํ.

เอฬกโลโมติ เอฬกโลมโธวาปนํ. ปตฺโต จาติ ทุติยปตฺโต. โอวาโทติ ภิกฺขุนุปสฺสยํ อุปสงฺกมิตฺวา โอวาโท. เภสชฺชนฺติ จตุมาสปจฺจยปวารณาสิกฺขาปทํ. อารฺิโกติ จตุตฺถปาฏิเทสนียํ. โอวาโทติ โอวาทาย วา สํวาสาย วา อคมนํ.

๓๓๗. ‘‘เย จ ยาวตติยกา’’ติ ปฺหสฺส ‘‘อิเม โข ยาวตติยกา’’ติ วิสฺสชฺชนํ วตฺวา ตทนนฺตรํ ‘‘สาธารณํ อสาธารณ’’นฺติอาทิปฺหานํ วิสฺสชฺชเน วตฺตพฺเพ ยสฺมา ตํ อวตฺวา ‘‘กติ เฉทนกานี’’ติอาทิเก อฏฺ ปฺเห อนฺตรา วิสฺสชฺเชตฺวา เตสํ อนนฺตรา ‘‘วีสํ ทฺเว สตานิ ภิกฺขูนํ…เป… ฉจตฺตารีสา ภิกฺขูนํ, ภิกฺขุนีหิ อสาธารณา’’ติอาทินา อุกฺกเมเนว สาธารณาทิปฺหา วิสฺสชฺชิตา, ตสฺมา ตํ อุกฺกมวิสฺสชฺชนการณํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺมา ปน เย จ ยาวตติยกาติ อยํ ปฺโห’’ติอาทิมาห.

๓๓๘. โธวนฺจ ปฏิคฺคโหติอาทิคาถา อฏฺกถาจริยานํ คาถาว. ฉพฺพสฺสานิ นิสีทนนฺติ ทฺเว สิกฺขาปทานิ. ทฺเว โลมาติ ติโยชนาติกฺกมโธวาปนวเสน ทฺเว เอฬกโลมสิกฺขาปทานิ. วสฺสิกา อารฺเกน จาติ วสฺสิกสาฏิกา ปริเยสนอรฺเกสุ เสนาสเนสุ วิหรณสิกฺขาปเทน สห.

ปณีตนฺติ ปณีตโภชนวิฺาปนํ. อูนนฺติ อูนวีสติวสฺสูปสมฺปาทนํ. มาตุคาเมน สทฺธินฺติ สํวิธาย คมนํ วุตฺตํ. ยา สิกฺขาติ ยํ สิกฺขาปทํ. นิสีทเน จ ยา สิกฺขาติ ปมาณาติกฺกนฺตนิสีทนการาปเน ยํ สิกฺขาปทํ. ตถา วสฺสิกา ยา จ สาฏิกาติ เอตฺถาปิ.

ปาฬิยํ สตํ สตฺตติ ฉจฺเจวิเม โหนฺติ อุภินฺนํ อสาธารณาติ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีหิ อสาธารณา ฉจตฺตารีส, ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูหิ อสาธารณา ตึสาธิกํ สตฺจาติ เอวํ อุภินฺนํ อสาธารณา จ ฉสตฺตติอธิกํ สตํ สิกฺขาปทานีติ อตฺโถ. สตํ สตฺตติ จตฺตารีติ อุภินฺนํ สาธารณสิกฺขานํ คณนา จตุสตฺตติอธิกํ สตํ สิกฺขาปทานีติ อตฺโถ.

วิภตฺติโยติ อาปตฺติกฺขนฺธา เจว อุโปสถปวารณาทโย จ อธิปฺเปตา. เต หิ ปาราชิกาทิเภเทน, ภิกฺขุอุโปสถาทิเภเทน จ วิภชียนฺติ. เตนาห ‘‘วิภตฺติโย’’ติอาทิ. เตสนฺติ อฏฺนฺนํ ปาราชิกาทีนํ. ทฺวีหีติอาทิ วิวาทาธิกรณาทีนํ สมเถหิ วูปสมทสฺสนํ.

สตฺตนคเรสุ ปฺตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปาราชิกาทิอาปตฺติวณฺณนา

๓๓๙. อิทนฺติ ‘‘ปาราชิกนฺติ ยํ วุตฺต’’นฺติอาทินา วุตฺตํ วจนํ สนฺธาย วทติ. อิทฺหิ เหฏฺา ‘‘ครุก ลหุก’’นฺติอาทินา อุทฺธฏปฺเหสุ อนาคตมฺปิ ‘‘สพฺพานิเปตานิ วิยากโรหิ, หนฺท วากฺยํ สุโณม เต’’ติ เอตฺถ ยถาวุตฺตานิ อฺานิปิ ‘‘สพฺพานิเปตานิ วิยากโรหิ, หนฺท วากฺยํ สุโณมา’’ติ เอวํ คหิตเมวาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘อิมินา ปน อายาจนวจเนน สงฺคหิตสฺสา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

อติวสฺสตีติ โอวสฺสติ, วสฺโสทกํ ปวิสตีติ อตฺโถ. ธมฺมานนฺติ ยถา จตุปจฺจเย ธารยตีติ ธมฺโม, เตสํ. เตนาห ‘‘สงฺขตธมฺมาน’’นฺติ. คาถาสงฺคณิกนฺติ คาถาสงฺคโห, เต เต อตฺถา คาถาหิ สงฺคเหตฺวา คณียนฺติ กถียนฺติ เอตฺถาติ หิ คาถาสงฺคณิกํ.

ปาราชิกาทิอาปตฺติวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปมคาถาสงฺคณิกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

อธิกรณเภทํ

อุกฺโกฏนเภทาทิกถาวณฺณนา

๓๔๑. ‘‘อลํ อาวุโส’’ติ อตฺตปจฺจตฺถิเก สฺาเปตฺวาติ ปตฺตจีวราทิอตฺถาย อลํ ภณฺฑนาทิกรณนฺติ วิวาทาทีสุ โทสทสฺสนมตฺเตน สฺาเปตฺวา อฺมฺํ ขมาเปตฺวา วูปสเมนฺติ, น ปน อฺมฺํ อาปตฺตานาปตฺติทสฺสนวเสนาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉเยเนวา’’ติ.

วิสมานิ กายกมฺมาทีนิ นิสฺสิโต ภิกฺขุ วิสมนิสฺสิโต นาม, มิจฺฉาทิฏฺินิสฺสิโต คหนนิสฺสิโต, พลวนฺเต ปุริเส นิสฺสิโต พลวนิสฺสิโต นามาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘เอโก วิสมานี’’ติอาทิมาห.

อุกฺโกฏนเภทาทิกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อธิกรณนิทานาทิวณฺณนา

๓๔๒. อาปตฺตึ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกอาปตฺติวเสนาติ ปเรสํ, อตฺตโน จ อาปตฺตึ ปฏิจฺฉาเทนฺตานํ วชฺชปฏิจฺฉาทีนํ ปาราชิกาทิอาปตฺติเมว สนฺธาย วุตฺตํ, น สพฺพาปตฺติโย. กิจฺจํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกกิจฺจานนฺติ อุกฺเขปนียาทิกมฺมํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกานํ ตทนุวตฺติกาย ภิกฺขุนิยา ยาวตติยานุสฺสาวนานํ กิจฺจานํ วเสน, น สพฺเพสํ กิจฺจานํ วเสนาติ.

๓๔๔. ปาฬิยํ ‘‘กติหิ อธิกรเณหี’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘เอเกน อธิกรเณน กิจฺจาธิกรเณนา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กติสุ าเนสู’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘ตีสุ าเนสุ สงฺฆมชฺเฌ, คณมชฺเฌ, ปุคฺคลสฺส สนฺติเก’’ติ วุตฺตํ. ‘‘กติหิ สมเถหี’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘ตีหิ สมเถหี’’ติ วุตฺตํ. ตีหิปิ เอเตหิ เอโก วูปสมนปฺปกาโรว ปุจฺฉิโต, วิสฺสชฺชิโต จาติ เวทิตพฺโพ.

๓๔๘. วิวาทาธิกรณํ โหติ อนุวาทาธิกรณนฺติอาทีสุ วิวาทาธิกรณเมว อนุวาทาธิกรณาทิปิ โหตีติ ปุจฺฉาย วิวาทาธิกรณํ วิวาทาธิกรณเมว โหติ, อนุวาทาทโย น โหตีติ วิสฺสชฺชนํ.

อธิกรณนิทานาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

สตฺตสมถนานาตฺถาทิวณฺณนา

๓๕๔. อธิกรณปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน ปาฬิยํ วิปจฺจยตาย โวหาโรติ วิรูปวิปากาย อฺมฺํ ทุกฺขุปฺปาทนาย กายวจีโวหาโร. เมธคนฺติ วุทฺธิปฺปตฺโต กลโห.

อนุสมฺปวงฺกตาติ วิปตฺติโจทนาย อนุ อนุ สํยุชฺชนวเสน นินฺนตา.

อพฺภุสฺสหนตาติ อติวิย สฺชาตุสฺสาหตา. อนุพลปฺปทานนฺติ โจทกานมฺปิ อุปตฺถมฺภกรณํ. กมฺมสงฺคหาภาเวนาติ สงฺฆสมฺมุขตาทิมตฺตสฺส สมฺมุขาวินยสฺส สงฺฆาทีหิ กตฺตพฺพกิจฺเจสุ สงฺคหาภาวา.

สตฺตสมถนานาตฺถาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

อธิกรณเภทวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

ทุติยคาถาสงฺคณิกํ

โจทนาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวณฺณนา

๓๕๙. ทุติยคาถาสงฺคณิกาย ‘‘โจทนา กิมตฺถายา’’ติอาทิกา ปุจฺฉา อุปาลิตฺเถเรน กตา. ‘‘โจทนา สารณตฺถายา’’ติอาทิวิสฺสชฺชนํ ภควตา วุตฺตํ. อุปาลิตฺเถโร สยเมว ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนํ อกาสีติปิ วทนฺติ.

มนฺตคฺคหณนฺติ เตสํ วิจารณาคหณํ, สุตฺตนฺติกตฺเถรานํ, วินยธรตฺเถรานฺจ อธิปฺปายคหณนฺติ อตฺโถ. ปาเฏกฺกํ วินิจฺฉยสนฺนิฏฺาปนตฺถนฺติ เตสํ ปจฺเจกํ อธิปฺปายํ ตฺวา เตหิ สมุฏฺาปิตนยมฺปิ คเหตฺวา วินิจฺฉยปริโยสาปนตฺถนฺติ อธิปฺปาโย.

‘‘มา โข ตุริโต อภณี’’ติอาทินา อภิมุเข ิตํ กฺจิ อนุวิชฺชกํ โอวทนฺเตน วิย เถเรน อนุวิชฺชกวตฺตํ กถิตํ.

อนุยุฺชนวตฺตนฺติ อนุยุชฺชนกฺกมํ, ตํ ปน ยสฺมา สพฺพสิกฺขาปทวีติกฺกมวิสเยปิ ตํตํสิกฺขาปทานุโลเมน กตฺตพฺพํ, ตสฺมา ‘‘สิกฺขาปทานุโลมิก’’นฺติ วุตฺตํ. อตฺตโน คตึ นาเสตีติ อตฺตโน สุคติคมนํ วินาเสติ.

อนุสนฺธิต-สทฺโท ภาวสาธโนติ อาห ‘‘อนุสนฺธิตนฺติ กถานุสนฺธี’’ติ. วตฺตานุสนฺธิเตนาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. วตฺตานุสนฺธิเตนาติ อาจารานุสนฺธินา, อาจาเรน สทฺธึ สเมนฺติยา ปฏิฺายาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ยา อสฺส วตฺเตนา’’ติอาทิ.

ปาฬิยํ สฺจิจฺจ อาปตฺตินฺติอาทิ อลชฺชิลชฺชิลกฺขณํ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ วเสน วุตฺตํ เตสฺเว สพฺพปฺปการโต สิกฺขาปทาธิการตฺตา. สามเณราทีนมฺปิ สาธารณวเสน ปน สฺจิจฺจ ยถาสกํ สิกฺขาปทวีติกฺกมนาทิกํ อลชฺชิลชฺชิลกฺขณํ เวทิตพฺพํ.

กถานุสนฺธิวจนนฺติ จุทิตกอนุวิชฺชกานํ กถาย อนุสนฺธิยุตฺตํ วจนํ น ชานาติ, เตหิ เอกสฺมึ การเณ วุตฺเต สยํ ตํ อสลฺลกฺเขตฺวา อตฺตโน อภิรุจิตเมว อสมฺพนฺธิตตฺถนฺติ อตฺโถ. วินิจฺฉยานุสนฺธิวจนฺจาติ อนุวิชฺชเกน กตสฺส อาปตฺตานาปตฺติวินิจฺฉยสฺส อนุคุณํ, สมฺพนฺธวจนฺจ.

โจทนาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวณฺณนา นิฏฺิตา.

โจทนากณฺฑํ

อนุวิชฺชกกิจฺจวณฺณนา

๓๖๐. ปาฬิยํ ยํ โข ตฺวนฺติอาทีสุ ตฺวํ, อาวุโส, ยํ อิมํ ภิกฺขุํ โจเทสิ, ตํ กิมฺหิ โทเส โจเทสิ, กตราย วิปตฺติยา โจเทสีติ อตฺโถ. เอวํ สพฺพตฺถ.

๓๖๑. อสุทฺธปริสงฺกิโตติ อสุทฺธาย อฏฺาเน อุปฺปนฺนาย ปริสงฺกาย ปริสงฺกิโต. เตนาห ‘‘อมูลกปริสงฺกิโต’’ติ.

๓๖๔. ปาฬิยํ อุโปสโถ สามคฺคตฺถายาติ วิสุทฺธานํ ภิกฺขูนํ อฺโฺนิรเปกฺโข อหุตฺวา อุโปสโถ อุโปสถฏฺานํ สนฺนิปติตฺวา ‘‘ปาริสุทฺธึ อายสฺมนฺโต อาโรเจถ, ปริสุทฺเธตฺถายสฺมนฺโต, ปริสุทฺโธ อหํ อาวุโส’’ติอาทินา อฺมฺํ ปริสุทฺธิวีมํสนาโรจนวเสน อยุตฺเต วิวชฺเชตฺวา ยุตฺเตเหว กายจิตฺตสามคฺคีกรณตฺถาย.

วิสุทฺธาย ปวารณาติ ทิฏฺสุตาทีหิ อฺมฺํ กถาเปตฺวา วิสุทฺธิสมฺปาทนตฺถายาติ อตฺโถ. อุโภ เอเตติ อามิสปุคฺคลนิสฺสยเน เอเต อุโภ.

อนุวิชฺชกกิจฺจวณฺณนา นิฏฺิตา.

จูฬสงฺคามํ

อนุวิชฺชกสฺส ปฏิปตฺติวณฺณนา

๓๖๕. ตตฺร หีติ ตสฺมึ สนฺนิปาเต. อตฺตปจฺจตฺถิกาติ ลชฺชิเปสลสฺส โจทกปาปครหีปุคฺคลสฺส อนตฺถกามา เวรีปุคฺคลา. สาสนปจฺจตฺถิกาติ อตฺตโน อนาจารานุคุณํ พุทฺธวจนํ ปกาเสนฺโต ตณฺหาคติกา, ทิฏฺิคติกา จ. อชฺโฌคาเหตฺวาติ อลชฺชิอภิภวนวเสน สงฺฆมชฺฌํ ปวิสิตฺวา. โส สงฺคามาวจโรติ โส โจทโก สงฺคามาวจโร นาม. ทิฏฺสุตมุตมฺปิ ราชกถาทิกนฺติ ทิฏฺสุตวเสเนว ราชโจราทิกถํ, มุตวเสนปิ อนฺนาทิกถฺจ อกเถนฺเตนาติ โยเชตพฺพํ. กปฺปิยากปฺปิยนิสฺสิตา วาติอาทีสุ รูปารูปปฏิจฺเฉทปเทน สกลอภิธมฺมตฺถปิฏกตฺตํ ทสฺเสติ. สมถาจาราทีหิ ปฏิสํยุตฺตนฺติ สกลสุตฺตนฺตปิฏกตฺตํ. ตตฺถ สมถาจาโร นาม สมถภาวนากฺกโม. ตถา วิปสฺสนาจาโร. านนิสชฺชวตฺตาทินิสฺสิตาติ สงฺฆมชฺฌาทีสุ ครุจิตฺตีการํ ปจฺจุปฏฺเปตฺวา านาทิกฺกมนิสฺสิตา เจว จุทฺทสมหาวตฺตาทิวตฺตนิสฺสิตา จ, อาทิ-สทฺเทน อปฺปิจฺฉตาทินิสฺสิตา จาติ อตฺโถ. ปฺเห อุปฺปนฺเนติ เกนจิ อุปฺปนฺเน ปฺเห ปุจฺฉิเต. อิทฺจ อุปลกฺขณมตฺตํ, ยํ กิฺจิ อุปฏฺิตํ ธมฺมํ ภาสสฺสูติ อธิปฺปาโย.

กุลปเทโส นาม ขตฺติยาทิชาติยมฺปิ กาสิกราชกุลาทิกุลวิเสโส. เอตเมวาห ‘‘กุลปเทโส ขตฺติยกุลาทิวเสเนว เวทิตพฺโพ’’ติ. สนฺนิปาตมณฺฑเลติ อตฺตโน อนุวิชฺชมานปฺปการํ สงฺฆสฺส าปนตฺถํ อุฏฺาย สงฺฆสนฺนิปาตมชฺเฌ อิโต จิโต จ ปเรสํ มุขํ โอโลเกนฺเตน น จริตพฺพํ. ยถานิสินฺเนเนว ธมฺมวินยานุคุณํ วินิจฺฉยํ ยถา สพฺเพ สุณนฺติ, ตถา วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ.

ปาฬิยํ อจณฺฑิกเตนาติ อกตจณฺฑภาเวน, อผรุเสนาติ อตฺโถ. ‘‘หิตานุกมฺปินา’’ติ เอเตน เมตฺตาปุพฺพภาโค วุตฺโต. ‘‘การุณิเกน ภวิตพฺพ’’นฺติ อิมินา อปฺปนาปฺปตฺตกรุณา วุตฺตา. ‘‘หิตปริสกฺกินา’’ติ อิมินา กรุณาปุพฺพภาโค. เตนาห ‘‘กรุณา จ กรุณาปุพฺพภาโค จ อุปฏฺาเปตพฺโพติ อยํ ปททฺวเยปิ อธิปฺปาโย’’ติ. ลชฺชิยาติ ลชฺชินี.

อนุโยควตฺตํ กถาเปตฺวาติ ‘‘กาเลน วกฺขามี’’ติอาทินา (ปริ. ๓๖๒) วุตฺตวตฺตํ. อนุยุฺชนาจารกฺกเมเนว อนุยุฺชนํ อนุโยควตฺตํ นาม, ตํ กถาเปตฺวา เตเนว กเมน อนุยุฺชาเปตฺวาติ อตฺโถ. อุชุมทฺทเวนาติ เอตฺถ อชฺฌาหริตพฺพปทํ ทสฺเสติ ‘‘อุปจริตพฺโพ’’ติ. ‘‘ธมฺเมสุ จ ปุคฺคเลสุ จา’’ติ อิทํ ‘‘มชฺฌตฺเตน ภวิตพฺพ’’นฺติ ปกเตน สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ธมฺเมสุ จ ปุคฺคเลสุ จ…เป… มชฺฌตฺโตติ เวทิตพฺโพ’’ติ. ยฺหิ ยตฺถ กตฺถจิ กตฺตพฺพํ, ตํ ตตฺถ อติกฺกมนฺโต มชฺฌตฺโต นาม น โหติ, ธมฺเมสุ จ คารโว กตฺตพฺโพ. ปุคฺคเลสุ ปน เมตฺตาภาเวน ปกฺขปาตคารโว. ตสฺมา อิมํ วิธึ อนติกฺกนฺโตว เตสุ มชฺฌตฺโตติ เวทิตพฺโพ.

๓๖๖. สํสนฺทนตฺถนฺติ อาปตฺติ วา อนาปตฺติ วาติ สํสเย ชาเต สํสนฺทิตฺวา นิจฺฉยกรณตฺถํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. อตฺถทสฺสนายาติ สาเธตพฺพสฺส อาปตฺตาทิอุปเมยฺยตฺถสฺส โจทกจุทิตเก อตฺตโน ปฏิฺาย เอว สรูปวิภาวนตฺถํ. อตฺโถ ชานาปนตฺถายาติ เอวํ วิภาวิโต อตฺโถ โจทกจุทิตกสงฺฆานํ าปนตฺถาย นิชฺฌาปนตฺถาย, สมฺปฏิจฺฉาปนตฺถายาติ อตฺโถ. ปุคฺคลสฺส ปนตฺถายาติ โจทกจุทิตเก อตฺตโน ปฏิฺาย เอว อาปตฺติยํ, อนาปตฺติยํ วา ปติฏฺาปนตฺถาย. สารณตฺถายาติ ปมุฏฺสราปนตฺถาย. สวจนียกรณตฺถายาติ โทเส สาริเตปิ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปฏิกมฺมํ อกโรนฺตสฺส สวจนียกรณตฺถาย. ‘‘น เต อปสาเทตพฺพา’’ติ อิทํ อธิปฺเปตตฺถทสฺสนํ. ตตฺถ อวิสํวาทกฏฺาเน ิตา เอว น อปสาเทตพฺพา, น อิตเรติ ทฏฺพฺพํ.

อปฺปจฺจยปรินิพฺพานตฺถายาติ อายตึ ปฏิสนฺธิยา อการณภูตปรินิพฺพานตฺถาย. ปรินิพฺพานฺหิ นาม ขีณาสวานํ สพฺพปจฺฉิมา จุติจิตฺตกมฺมชรูปสงฺขาตา ขนฺธา, เต จ สพฺพาการโต สมุจฺฉินฺนานุสยตาย ปุนพฺภวาย อนนฺตราทิปจฺจยา น โหนฺติ อฺเหิ จ ตณฺหาทิปจฺจเยหิ วิรหิตตฺตา. ตสฺมา ‘‘อปฺปจฺจยปรินิพฺพาน’’นฺติ วุจฺจติ. นฺติ วิมุตฺติาณทสฺสนํ. เตเนวาห ‘‘ตสฺมิ’’นฺติ. วินยมนฺตนาติ วินยวินิจฺฉโย. โสตาวธานนฺติ โสตสฺส โอทหนํ, สวนนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ยํ อุปฺปชฺชติ าณ’’นฺติ. ยถาวุตฺตาย วินยสํวราทิการณปรมฺปราย วิมุตฺติยา เอว ปธานตฺตา สา ปุน จิตฺตสฺส วิโมกฺโขติ อุทฺธโฏติ อาห ‘‘อรหตฺตผลสงฺขาโต วิโมกฺโข’’ติ. อถ วา โย ยํ กิฺจิ ธมฺมํ อนุปาทิยิตฺวา ปรินิพฺพานวเสน จิตฺตสฺส จิตฺตสนฺตติยา, ตปฺปฏิพทฺธกมฺมชรูปสนฺตติยา จ วิโมกฺโข วิมุจฺจนํ อปุนปฺปวตฺติวเสน วิคโม, เอตทตฺถาย เอตสฺส วิคมสฺสตฺถาย เอวาติ เอวํ นิคมนวเสนเปตฺถ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

๓๖๗. อนุโยควตฺตคาถาสุ กุสเลน พุทฺธิมตาติ สมฺมาสมฺพุทฺเธน. กตนฺติ นิพฺพตฺติตํ, ปกาสิตนฺติ อตฺโถ. เตเนวาติอาทีสุ เตเนว กตากตสฺส อชานเนว ปุพฺพาปรํ อชานนสฺส, อฺสฺสปิ ภิกฺขุโน ยํ กตากตํ โหติ, ตมฺปิ น ชานาตีติ อตฺโถ. อตฺตโน สทิสายาติ ยถาวุตฺเตหิ โทเสหิ ยุตฺตตาย อตฺตนา สทิสาย.

อนุวิชฺชกสฺส ปฏิปตฺติวณฺณนา นิฏฺิตา.

มหาสงฺคามํ

โวหรนฺเตน ชานิตพฺพาทิวณฺณนา

๓๖๘-๓๗๔. มหาสงฺคาเม ปาฬิยํ สงฺคามาวจเรนาติ อนุวิชฺชกํ สนฺธาย วุตฺตํ. วตฺถูติ เมถุนาทิวีติกฺกโม. นิทานนฺติ เวสาลิอาทิปฺตฺติฏฺานํ. ปุคฺคโล อการโก ชานิตพฺโพติ เอตฺถ สงฺเฆ วา คเณ วา ปริณายกภูโต ปุคฺคโลติ ทฏฺพฺพํ.

๓๗๕. วิสฺสฏฺิสิกฺขาปทนฺติ นีลาทิทสนฺนํ สุกฺกานํ โมจนวเสน วุตฺตํ สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทํ. ตฺหิ เตลาทิมนฺทวณฺณานํ นีลาทิปจุรวณฺณานํ วเสน ‘‘วณฺณาวณฺณา’’ติ วุตฺตํ. ปจุรตฺเถ หิ อิธ อวณฺโณติ -กาโร.

๓๗๙. ยาว อกนิฏฺพฺรหฺมาโน ทฺวิธา โหนฺตีติ เอตฺถ อวิหาทิสุทฺธาวาสิกา อฺภูมีสุ อริยา ธมฺมวาทีปกฺขํ เอว ภชนฺติ, อิตเร ทุวิธมฺปีติ ทฏฺพฺพํ.

โวหรนฺเตน ชานิตพฺพาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

กถินเภทํ

กถินอตฺถตาทิวณฺณนา

๔๐๔. กถิเน อนาคตวเสนาติ อุทกาหรณาทิปโยเค อุปฺปนฺเน ปจฺฉา โธวนาทิปุพฺพกรณสฺส อุปฺปตฺติโต ตปฺปโยคสฺส อนาคตวเสเนว อนนฺตรปจฺจโย. ปจฺจยตฺตฺจสฺส การิยภูตสฺส ยสฺมา นิปฺผาเทตพฺพตํ นิสฺสาย ปจฺจยา ปวตฺตา, น วินา เตน, ตสฺมา เตน ปริยาเยน วุตฺตํ, น สภาวโต สพฺพตฺถ. เตนาห ‘‘ปโยคสฺส หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ปโยคสฺส สตฺตวิธมฺปิ ปุพฺพกรณํ ปจฺจโย โหตีติ สมฺพนฺโธ. การณมาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ. ปุพฺพกรณสฺสตฺถายาติ ปุพฺพกรณสฺส นิปฺผาทนตฺถาย. ปุเรชาตปจฺจเยติ ปุเรชาตปจฺจยสฺส วิสเย. เอสาติ ปโยโค. โธวนาทิธมฺเมสุ เอกมฺปิ อตฺตโน ปุเรชาตปจฺจยภูตํ ธมฺมํ น ลภติ, อตฺตโน อุปฺปตฺติโต ปุเรชาตสฺส ปุพฺพกรณสฺส อภาวาติ อตฺโถ. ลภตีติ ปจฺฉาชาตปจฺจยํ ปุพฺพกรณํ ลภติ, ปจฺฉาชาตปจฺจโย โหตีติ อตฺโถ.

ปาฬิยํ ปนฺนรส ธมฺมา สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอตฺถ ปุพฺพกรณสฺสาติ วา ปโยคสฺสาติ วา อฺสฺส กสฺสจิ ปจฺจยุปฺปนฺนสฺส อปรามฏฺตฺตา ปนฺนรส ธมฺมา สยํ อฺมฺสหชาตปจฺจเยน ปจฺจโยติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ, เตหิ สห อุปฺปชฺชนกสฺส อฺสฺส อภาวา. เอวํ อุปริ สพฺพตฺถ. เตนาห ‘‘สหชาตปจฺจยํ ปนา’’ติอาทิ. มาติกา จ ปลิโพธา จาติ เอตฺถ -สทฺเทน ปฺจานิสํสานิ คหิตานีติ ทฏฺพฺพํ. เอวํ มาติกานฺจ ปลิโพธานฺจาติ เอตฺถาปิ. เตหิปิ อตฺโถ อนนฺตรเมว มาติกาทีหิ สห ชายนฺติ. เตเนว ‘‘ปนฺนรส ธมฺมา สหชาตปจฺจเยน ปจฺจโย’’ติ วุตฺตา. อาสาติ จีวราสา. วตฺถูติ อาสาย นิมิตฺตภูตํ อนุปฺปนฺนจีวรํ. ‘‘ทสฺสาม กริสฺสามา’’ติ หิ ทายเกหิ ปฏิฺาตจีวรํ นิสฺสาย อนนฺตรํ อุปฺปชฺชมานา จีวราสา อนนฺตรปจฺจยาทิภาเวน วุตฺตา. อาสานฺจ อนาสานฺจาติ ลพฺภมานกจีวเร อุปฺปชฺชนกจีวราสานฺเจว อลพฺภมาเน จีวเร อุปฺปชฺชนกอนาสานฺจ, อาสานํ, ตพฺพิคมานฺจาติ อตฺโถ. ขเณ ขเณ อุปฺปตฺติเภทํ สนฺธาย ‘‘อาสาน’’นฺติ พหุวจนํ กตํ, อาสาย, อนาสาย จาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อาสา จ อนาสา จา’’ติ.

กถินอตฺถตาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปุพฺพกรณนิทานาทิวิภาควณฺณนา

๔๐๖-๗. ฉ จีวรานีติ โขมาทีสุ ฉสุ อฺตรํ สนฺธาย วุตฺตํ. สพฺพสงฺคาหิกวเสน ปน ‘‘จีวรานี’’ติ พหุวจนํ กตํ. ปาฬิยํ ปเนตฺถ วตฺถุ, อาสา จ อนาสา จาติอาทีสุ อตฺถเต กถิเน อานิสํสวเสน อุปฺปชฺชนกปจฺจาสาจีวรํ ‘‘วตฺถู’’ติ วุตฺตํ. กถินจีวรํ เหตุปจฺจย-สทฺเทหิ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

๔๐๘. ปจฺจุทฺธาโร ตีหิ ธมฺเมหีติอาทิ กถินตฺถารตฺถาย ติจีวรโต อฺํ วสฺสิกสาฏิกาทึ ปจฺจุทฺธริตุํ, อธิฏฺหิตฺวา อตฺถริตุฺจ น วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ‘‘วจีเภเทนา’’ติ เอเตน เกวลํ กาเยน กถินตฺถาโร น รุหตีติ ทสฺเสติ.

ปุพฺพกรณนิทานาทิวิภาควณฺณนา นิฏฺิตา.

กถินาทิชานิตพฺพวิภาควณฺณนา

๔๑๒. เยสุ รูปาทิธมฺเมสูติ ‘‘ปุริมวสฺสํวุตฺถา ภิกฺขู, ปฺจหิ อนูโน สงฺโฆ, จีวรมาโส, ธมฺเมน สเมน สมุปฺปนฺนํ จีวร’’นฺติ เอวมาทีสุ เยสุ รูปารูปธมฺเมสุ. สตีติ สนฺเตสุ. มิสฺสีภาโวติ สํสคฺคตา สมูหปฺตฺติมตฺตํ. เตนาห ‘‘น ปรมตฺถโต เอโก ธมฺโม อตฺถี’’ติ.

๔๑๖. เอกโต อุปฺปชฺชนฺตีติ กถินุทฺธาเรน สห อุปฺปชฺชมานารหา โหนฺตีติ อตฺโถ. กถินตฺถารโต หิ ปภุติ สพฺเพ กถินุทฺธารา ตํ ตํ การณนฺตรมาคมฺม อุปฺปชฺชนฺติ, ตสฺมา สพฺเพ เอกุปฺปาทา นาม ชาตา. เตสุ อนฺตรุพฺภารสหุพฺภารา ทฺเว เอว ตํ วิหารํ อนตฺถตกถินวิหารสทิสํ กโรนฺตา สยํ สกเลน กถินตฺถาเรน สห นิรุชฺฌนฺติ อุทฺธารภาวํ ปาปุณนฺติ. อวเสสา ปน ตํ ตํ ปาฏิปุคฺคลิกเมว กถินตฺถารํ ทฺวินฺนํ ปลิโพธานํ อุปจฺฉินฺทนวเสน นิโรเธนฺตา สยํ อุทฺธารภาวํ ปาปุณนฺติ, น สกลํ กถินตฺถารํ. กถินุทฺธารานฺจ นิโรโธ นาม ตํ ตํ การณมาคมฺม อุทฺธารภาวปฺปตฺติ, เอวฺจ อุปฺปตฺติ นาม กถินุทฺธาโร เอว. เตนาห ‘‘สพฺเพปิ อตฺถาเรน สทฺธึ เอกโต อุปฺปชฺชนฺตี’’ติอาทิ. ตตฺถ ปุริมา ทฺเวติ ‘‘เอกุปฺปาทา เอกนิโรธา’’ติ ปาฬิยํ ปมํ วุตฺตา อนฺตรุพฺภารสหุพฺภารา ทฺเว. เตสูติ ปกฺกมนนฺติกาทีสุ. อุทฺธารภาวํ ปตฺเตสูติ อุทฺธารภาวปฺปตฺติสงฺขาตนิโรธํ ปตฺเตสูติ อตฺโถ. อตฺถาโร ติฏฺตีติ กตจีวรํ อาทาย ปกฺกนฺตาทิปุคฺคลํ เปตฺวา ตทวเสสานํ ปลิโพธสพฺภาวโต กถินตฺถาโร ติฏฺติ.

กถินาทิชานิตพฺพวิภาควณฺณนา นิฏฺิตา.

ปฺตฺติวคฺควณฺณนานโย นิฏฺิโต.

สงฺคหวคฺโค

อุปาลิปฺจกํ

นปฺปฏิปฺปสฺสมฺภนวคฺควณฺณนา

๔๒๑. สมคฺเคหิ กรณียานีติ วิวาทาธิกรเณหิ ปุพฺเพ อสมคฺคา หุตฺวา ปจฺฉา สามคฺคึ อุปคเตหิ กตฺตพฺพานิ. กึ ปน อสฺตมิสฺสปริสาย สทฺธึ ลชฺชิโน สามคฺคึ กโรนฺตีติ อาห ‘‘อุโปสถปวารณาทีสุ หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ิตาสูติ อุโปสถปวารณาสุ อปฺปวตฺตีสุ. อุปตฺถมฺโภ น ทาตพฺโพติ อุปรูปริ อปฺปวตฺตนตฺถาย มยมฺปิ อุโปสถํ น กริสฺสามาติอาทินา กลหสฺส อุปตฺถมฺโภ น ทาตพฺโพ, ธมฺเมน วินเยน สามคฺคึ กตฺวา สมคฺเคเหว อสฺตา ภิกฺขู วิเนตพฺพาติ อธิปฺปาโย. เตนาห ‘‘สเจ สงฺโฆ อจฺจยํ เทสาเปตฺวา’’ติอาทิ. ภิกฺขุโน นกฺขมตีติ เกสุจิ ปุคฺคเลสุ อปฺปมตฺตกโทสทสฺสเนน น รุจฺจติ. ทิฏฺาวิกมฺมมฺปิ กตฺวาติ ‘‘น เมตํ ขมตี’’ติ สภาคสฺส ภิกฺขุโน อตฺตโน ทิฏฺึ อาวิกตฺวา. อุเปตพฺพาติ สาสนหานิยา อภาวา สามคฺคึ อโกเปตฺวา กายสามคฺคี ทาตพฺพา, อีทิเส าเน อลชฺชิปริโภโค อาปตฺติกโร น โหติ, วฏฺฏติเยว. เย ปน สาสนวินาสาย ปฏิปนฺนา, เตหิ สห น วตฺตติ, อาปตฺติ เอว โหติ สาสนวินาโส จ. เตนาห ‘‘ยตฺร ปน อุทฺธมฺม’’นฺติอาทิ. ‘‘ทิฏฺาวิกมฺมํ น วฏฺฏตี’’ติ อิมินา ทิฏฺิยา อาวิกตายปิ อาปตฺตึ ทสฺเสติ.

๔๒๒. กณฺหวาโจติ ราคโทสาทีหิ กิลิฏฺวจโน. อนตฺถกวจนสฺส ทีปนํ ปกาสนํ อสฺสาติ อนตฺถกทีปโน. มานํ นิสฺสายาติ วินิจฺฉยกรณํ ตว ภาโรติ สงฺเฆน ภาเร อกเตปิ ‘‘อหเมเวตฺถ โวหริตุํ อรหรูโป’’ติ มานํ นิสฺสาย. ยถาทิฏฺิยาติ อนุรูปลทฺธิยา. ยสฺส หิ อตฺถสฺส ยาทิสี ทิฏฺิ อนุรูปา, ตํ คเหตฺวา น พฺยากตาติ อตฺโถ.อสฺส อตฺตโนติ อธมฺมาทิอตฺถํ สนฺธาย วทติ, น ปุคฺคลํ, อสฺส อธมฺมาทิอตฺถสงฺขาตสฺส อตฺตโน สรูปสฺส ยา อนุรูปา ทิฏฺีติ อตฺโถ. ลทฺธึ นิกฺขิปิตฺวาติ อนุรูปลทฺธึ ฉฑฺเฑตฺวา, อคฺคเหตฺวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อธมฺมาทีสุ ธมฺมาทิลทฺธิโก หุตฺวา’’ติ. อถ วา อตฺตโน ลทฺธึ นิคูหิตฺวา ปุคฺคลานุคุณํ ตถา พฺยากโรนฺโต น ยถาทิฏฺิยา พฺยากตา นาม. อิมสฺมึ ปกฺเข อธมฺมาทีสุ ธมฺมาทิลทฺธิโก หุตฺวาติ เอตฺถ อธมฺมาทีสุ ธมฺมาทิลทฺธิโก วิย หุตฺวาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.

นปฺปฏิปฺปสฺสมฺภนวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

โวหารวคฺคาทิวณฺณนา

๔๒๔. กมฺมตฺตีติ กมฺมภูตา ตฺติ. อนุสฺสาวนนิรเปกฺขา ตฺติกมฺมภูตา ตฺตีติ อตฺโถ. กมฺมปาทตฺติ นาม ตฺติทุติยกมฺมาทีสุ อนุสฺสาวนกมฺมสฺส ปาทภูตา อธิฏฺานภูตา ตฺติ. นวสุ าเนสูติ โอสารณาทีสุ นวสุ าเนสุ. ทฺวีสุ าเนสูติ ตฺติทุติยตฺติจตุตฺถกมฺเมสุ.

สุตฺตานุโลมนฺติ อุภโตวิภงฺเค สุตฺตานุโลมภูเต มหาปเทเส สนฺธาย วุตฺตํ. วินยานุโลมนฺติ ขนฺธกปริวารานุโลมภูเต มหาปเทเส. สุตฺตนฺติเก จตฺตาโร มหาปเทเสติ สุตฺตาภิธมฺมปิฏเกสุ อนุฺาตปฏิกฺขิตฺตสุตฺตานุโลมวเสน นยโต คเหตพฺเพ จตฺตาโร อตฺเถ.

๔๒๕. ทิฏฺีนํ อาวิกมฺมานีติ อาปตฺติลทฺธีนํ ปกาสนานิ, อาปตฺติเทสนากมฺมานีติ อตฺโถ.

ยถา จตูหิ ปฺจหิ ทิฏฺิ อาวิกตา โหตีติ ยถา อาวิกเต จตูหิ ปฺจหิ เอกีภูเตหิ เอกสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺติเก อาปตฺติ เทสิตา นาม โหติ, เอวํ เทเสตีติ อตฺโถ. เอวํ เทเสนฺโต จ อตฺตนา สทฺธึ ตโย วา จตฺตาโร วา ภิกฺขู คเหตฺวา เอกสฺส สนฺติเก เทเสติ. เอวํ เทเสตุํ น วฏฺฏติ. เทสิตา จ อาปตฺติ น วุฏฺาติ, เทสนาปจฺจยา ทุกฺกฏฺจ โหติ. ทฺวินฺนํ ติณฺณํ ปน เอกโต เทเสตุํ วฏฺฏติ.

๔๔๔. อทสฺสเนนาติ อิมสฺส อกปฺปิยํ ปริวชฺเชนฺตานํ วินยธรานํ ปฏิปตฺติยา อทสฺสเนน, เตสํ ทิฏฺานุคตึ อนาปชฺชเนนาติปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อกปฺปิเย กปฺปิยสอตายาติ รชตาทิอกปฺปิเย ติปุอาทิสฺิตาย. ปุจฺฉิตฺวา วา อฺเสํ วา วุจฺจมานํ อสุณนฺโต อาปชฺชตีติ เอตฺถ ปุจฺฉิตฺวา อสุณนฺโต วา ปุจฺฉิยมานํ อสุณนฺโต วาติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. เอกรตฺตาติกฺกมาทิวเสนาติ อธิฏฺิตจีวเรน วิปฺปวสิตฺวา เอกรตฺตาติกฺกเมน ปาจิตฺติยํ อาปชฺชติ. อาทิ-สทฺเทน ฉรตฺตาติกฺกมาทีนํ สงฺคโห.

๔๕๐. อนตฺถํ กลิสาสนนฺติ อนตฺถาวหํ โกธวจนํ อาโรเปนฺโต โทสํ อาโรเปนฺโต อุปทฺทวาย ปริสกฺกตีติ อตฺโถ.

๔๕๔. โวหารนิรุตฺติยนฺติ ตสฺส ตสฺส อตฺถสฺส วาจกสทฺเท ปเภทคตาณปฺปตฺโต น โหตีติ อตฺโถ.

๔๕๕. ปริมณฺฑลพฺยฺชนาโรปเน กุสโล น โหตีติ ปริมณฺฑเลน ปทพฺยฺชเนน วตฺถุํ, ปเรหิ วุตฺตํ ชานิตุฺจ อสมตฺโถติ อตฺโถ.

๔๕๘. อนุสฺสาวเนนาติ อนุ อนุ กถเนน. เตนาห ‘‘นนุ ตุมฺเห’’ติอาทิ, ยํ อโวจุมฺห, สฺวายํ ปกาสิโตติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ นฺติ อิทํ ยสฺมา วจนาเปกฺขํ น โหติ, วจนตฺถาเปกฺขเมว, ตสฺมา เตน วจเนน นานากรณาภาวํ ปกาสยิสฺสามาติ ยมตฺถํ อโวจุมฺหาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เตเนว ‘‘สฺวาย’’นฺติ ปุลฺลิงฺควเสน ปฏินิทฺเทโส กโต, ตสฺส โส อยํ นานากรณาภาโวติ อตฺโถ.

๔๖๗. มฺจปทาทีสุปิ นฬาฏํ ปฏิหฺเยฺยาติ อนฺธกาเร จมฺมขณฺฑํ ปฺเปตฺวา วนฺทิตุํ โอนมนฺตสฺส นฬาฏํ วา อกฺขิ วา มฺจาทีสุ ปฏิหฺติ. เอเตน วนฺทโตปิ อาปตฺติอภาวํ วตฺวา วนฺทนาย สพฺพถา ปฏิกฺเขปาภาวฺจ ทีเปติ. เอวํ สพฺพตฺถ สุตฺตนฺตเรหิ อปฺปฏิกฺขิตฺเตสุ. นคฺคาทีสุ ปน วนฺทิตุํ น วฏฺฏตีติ. เอกโต อาวฏฺโฏติ เอกสฺมึ โทสาคติปกฺเข ปริวตฺโต ปวิฏฺโติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘สปตฺตปกฺเข ิโต’’ติ. วนฺทิยมาโนติ โอนมิตฺวา วนฺทิยมาโน. วนฺทิตพฺเพสุ อุทฺเทสาจริโย, นิสฺสยาจริโย จ ยสฺมา นวกาปิ โหนฺติ, ตสฺมา เต วุฑฺฒา เอว วนฺทิยาติ เวทิตพฺพา.

๔๗๐. ปุพฺเพ วุตฺตเมวาติ สหเสยฺยาทิปณฺณตฺติวชฺชํ. อิตรนฺติ สจิตฺตกํ.

โวหารวคฺคาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

อปรทุติยคาถาสงฺคณิกํ

กายิกาทิอาปตฺติวณฺณนา

๔๗๔. ‘‘กติ อาปตฺติโย’’ติอาทินา อุปาลิตฺเถเรน วินยสฺส ปาฏวตฺถํ สยเมว ปุจฺฉิตฺวา วิสฺสชฺชนํ กตํ. ภิกฺขุนีนํเยว…เป… อฏฺวตฺถุกา นามาติ ภิกฺขุนีนํ ปฺตฺตา เอกา เอว อาปตฺติ อฏฺวตฺถุกา นามาติ อตฺโถ.

๔๗๕. กมฺมฺจ กมฺมปาทกา จาติ เอตฺถ ยสฺมา ตฺติกมฺเมสุ ตฺติ สยเมว กมฺมํ โหติ, ตฺติทุติยตฺติจตุตฺเถสุ กมฺเมสุ อนุสฺสาวนสงฺขาตสฺส กมฺมสฺส ตฺติปาทกภาเวน ติฏฺติ, ตสฺมา อิมานิ ทฺเว ‘‘ตฺติกิจฺจานี’’ติ วุตฺตานิ.

ปาจิตฺติเยน สทฺธึ ทุกฺกฏา กตาติ ทสสุปิ สิกฺขาปเทสุ เอกโตอุปสมฺปนฺนาย วเสน วุตฺตทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปมสิกฺขาปทมฺหีติ ภิกฺขุโนวาทวคฺคสฺส ปมสิกฺขาปทวิภงฺเค (ปาจิ. ๑๔๔ อาทโย). อธมฺมกมฺเมติ ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติกมฺเม อธมฺมกมฺเม ชาเต อาปชฺชิตพฺพา ทฺเว อาปตฺตินวกา, ธมฺมกมฺเม ทฺเว อาปตฺตินวกาติ จตฺตาโร นวกา วุตฺตา. อามกธฺํ วิฺาเปตฺวา ภุฺชนฺติยา วิฺาปนาทิปุพฺพปโยเค ทุกฺกฏํ, อชฺโฌหาเร ปาจิตฺติยํ. ปาจิตฺติเยน สทฺธึ ทุกฺกฏา กตาเยวาติ วุตฺตํ.

วิชหนฺตี ติฏฺตีติอาทีสุ ยทา ภิกฺขุนิยา เอเกน ปาเทน หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ตฺวา กิฺจิ กมฺมํ กตฺวา ตโต อปเรน ปาเทน วิชหิตฺวา าตุกามตา อุปฺปชฺชติ, ตทา สา ยถากฺกมํ ‘‘วิชหนฺตี ติฏฺติ, วิชหิตฺวา ติฏฺตี’’ติ อิมํ โวหารํ ลภติ. อฺถา หิสฺสา คามูปจารโมกฺกนฺติยา วิเสโส น สิยา หตฺถปาสวิชหนสฺสาปิ คมนตฺตา. นิสีทติ วา นิปชฺชติ วาติ เอตฺถาปิ ยถาวุตฺตาธิปฺปาเยน อทฺธาสเนน หตฺถปาสํ วิชหนฺตี นิสีทติ, สกเลน วา อาสเนน วิชหิตฺวา นิสีทติ, อทฺธสรีเรน วิชหนฺตี นิปชฺชติ, สกเลน สรีเรน วิชหิตฺวา นิปชฺชตีติ โยเชตพฺพํ.

กายิกาทิอาปตฺติวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปาจิตฺติยวณฺณนา

๔๗๖. สพฺพานิ นานาวตฺถุกานีติ สปฺปินวนีตาทีนํ ปฺจนฺนํ วตฺถูนํ เภเทน ปาจิตฺติยานิ ปฺจ นานาวตฺถุกานิ. เอส นโย ปณีตโภชนวิสเย นว ปาจิตฺติยานีติอาทีสุปิ. เอเตน เภสชฺชปณีตโภชนสิกฺขาปทานิ เอเกกสิกฺขาปทวเสน ปฺตฺตานิปิ วตฺถุเภเทน ปจฺเจกํ ปฺจสิกฺขาปทนวสิกฺขาปทสทิสานิ ภิกฺขุนีนํ ปาฏิเทสนียาปตฺติโย วิยาติ ทสฺเสติ. เตเนว ‘‘นานาวตฺถุกานี’’ติ วุตฺตํ. สปฺปึ เอว ปฏิคฺคเหตฺวา อเนกภาชเนสุ เปตฺวา สตฺตาหํ อติกฺกาเมนฺตสฺส ภาชนคณนาย สมฺภวนฺติโย พหุกาปิ อาปตฺติโย เอกวตฺถุกา เอว โหนฺติ, เอวํ สปฺปิโภชนเมว พหูสุ าเนสุ วิฺาเปตฺวา เอกโต วา วิสุํ วิสุเมว วา ภุฺชนฺตสฺส อาปตฺติโย เอกวตฺถุกา เอวาติ ทฏฺพฺพา.

ปาฬิยํ เอกวาจาย เทเสยฺย, วุตฺตา อาทิจฺจพนฺธุนาติ เอตฺถ ‘‘เทเสยฺยาติ วุตฺตา’’ติ อิติ-สทฺทํ อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺพํ. เอวํ เสเสสุปิ.

เภทานุวตฺตกานนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. ยาวตติยกา จ สพฺเพ อุภโตวิภงฺเค อาคตา, สงฺฆาทิเสสสามฺเน เอกํ, ปาจิตฺติยสามฺเน จ เอกํ กตฺวา ‘‘ยาวตติยเก ติสฺโส’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ จ ตฺติยา ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจยาปิ สนฺติ เอว. ตานิ มาติกาย น อาคตานิ. มาติกาคตวเสน เหตฺถ ‘‘ติสฺโส’’ติ วุตฺตํ.

สงฺฆาทีหีติ สงฺฆคณปุคฺคเลหิ การณภูเตหิ. อพฺภุณฺหสีโลติ ปริสุทฺธภาวูปคมเนน อภินวุปฺปนฺนสีโล. อภินวุปฺปนฺนฺหิ ‘‘อพฺภุณฺห’’นฺติ วุจฺจติ, ปริสุทฺธสีโลติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ปากติโก’’ติ.

‘‘โกสมฺพกกฺขนฺธเก วุตฺตานิสํเส’’ติ อิทํ โกสมฺพกกฺขนฺธเก ‘‘สเจ มํ อิเม ภิกฺขู อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิปิสฺสนฺติ, น มยา สทฺธึ อุโปสถํ กริสฺสนฺตี’’ติอาทินา อาปตฺติยา อทสฺสเน อาทีนวํ ทสฺเสตฺวา ปเรสมฺปิ สทฺธาย อาปตฺติเทสนาวิธานมุเขน สามตฺถิยโต ปกาสิโต. เอกโต อุโปสถกรณ, ปวารณากรณ, สงฺฆกมฺมกรณ, อาสเนนิสีทน, ยาคุปาเนนิสีทน, ภตฺตคฺเคนิสีทน, เอกจฺฉนฺเนสยน, ยถาวุฑฺฒอภิวาทนาทิกรณสงฺขาเต อฏฺานิสํเส สนฺธาย วุตฺตํ.

จตุนฺนนฺติ วินยปิฏเก อาคตานํ วเสน วุตฺตํ. กตมา ปน สาติ สา จตุพฺพิธา อจฺจยเทสนา กตมาติ อตฺโถ. อภิมารานนฺติ มารณตฺถาย ปโยชิตธนุคฺคหานํ. อุปฏฺายิกายาติ สหเสยฺยสิกฺขาปทวตฺถุสฺมึ อาคตาย.

อฏฺนฺนํ ภิกฺขุนีนนฺติ เถราสนโต ปฏฺาย อฏฺหิ ภิกฺขุนีหิ อิตราย อาคตาย วุฑฺฒาย ภิกฺขุนิยา อาสนํ ทาตพฺพํ. อฏฺนฺนํ ปน ภิกฺขุนีนํ นวกาย อาคตาย อทาตุมฺปิ วฏฺฏติ. ตาย ปน สงฺฆนวกาสเน ลทฺโธกาเส นิสีทิตพฺพํ. อถ วา อฏฺนฺนํ วุฑฺฒานํ ภิกฺขุนีนํ อิตราย นวกตราย อาสนํ ทาตพฺพํ. กมฺมานิ นวาติ โอสารณาทีนิ นว เอว.

ปาจิตฺติยวณฺณนา นิฏฺิตา.

อวนฺทนียปุคฺคลาทิวณฺณนา

๔๗๗. ทส ชนาติ ‘‘ทส อิเม, ภิกฺขเว, อวนฺทิยา’’ติอาทินา (ปริ. ๓๓๐) วุตฺตา นวกอนุปสมฺปนฺนนานาสํวาสกมาตุคามปณฺฑกา ปฺจ, ปาริวาสิกาทโย จ ปฺจาติ ทส ชนา.

ทฺวาทส กมฺมโทสาติ โทสยุตฺตกมฺมานิ ทฺวาทสาติ อตฺโถ. กมฺมสมฺปตฺติโยติ สมฺปนฺนกมฺมานิ, วิสุทฺธกมฺมานีติ อตฺโถ. เอตเทวาติ ธมฺเมน สมคฺคเมว.

อนนฺตํ นิพฺพานํ อชินิ ชินิตฺวา ปฏิลภตีติ อนนฺตชิโนติ อาห ‘‘ปริยนฺต’’อิจฺจาทิ. สฺเววาติ โส เอว ภควา.

‘‘วินยํ ปฏิชานนฺตสฺส, วินยานิ สุโณม เต’’ติอาทินา อุปาลิตฺเถเรเนว เอกํ วินยธรํ สมฺมุเข ิตํ ปุจฺฉนฺเตน วิย ปุจฺฉิตฺวา เตน วิสฺสชฺชิตํ วิย วิสฺสชฺชนํ กตํ. ตตฺถ วินยํ ปฏิชานนฺตสฺสาติ วินยํ ชานามีติ ปฏิชานนฺตสฺส. วินยานีติ วินเย ตยา วุจฺจมาเน สุโณม.

๔๗๘. ปาฬิยํ ปาราชิกาติอาทิ อุภโตวิภงฺเคสุ อาคเตสุ อคฺคหิตคฺคหณวเสน วุตฺตํ.

อวนฺทนียปุคฺคลาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

เสทโมจนคาถา

อวิปฺปวาสปฺหาวณฺณนา

๔๗๙. เสทโมจนคาถาสุ อกปฺปิยสมฺโภโคติ อนุปสมฺปนฺเนหิ สทฺธึ กาตุํ ปฏิกฺขิตฺโต อุโปสถาทิสํวาโส เอว วุตฺโต. ปฺหา เมสาติ เอตฺถ -กาโร ปทสนฺธิกโร. เอสาติ จ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน วุตฺตํ, ปฺโห เอโสติ อตฺโถ. ปฺห-สทฺโท วา ทฺวิลิงฺโค ทฏฺพฺโพ. เตนาห ‘‘เอสา ปฺหา’’ติอาทิ.

ครุภณฺฑํ สนฺธายาติ ครุภณฺเฑน ครุภณฺฑปริวตฺตนํ สนฺธาย. ทสาติ ทส อวนฺทิยปุคฺคเล. เอกาทเสติ อภพฺพปุคฺคเล. สิกฺขาย อสาธารโณติ ขุรภณฺฑํ ธาเรตุํ อนุฺาตสิกฺขาปเทน ภิกฺขูหิ อสาธารณสิกฺขาปโทติ อตฺโถ.

อุพฺภกฺขเก น วทามีติ อกฺขโต อุทฺธํ สีเส ิตมุขมคฺเคปิ ปาราชิกํ สนฺธาย น วทามิ. อโธนาภินฺติ นาภิโต เหฏฺา ิตวจฺจปสฺสาวมคฺเคปิ วิวชฺชิย อฺสฺมึ สรีรปฺปเทเส เมถุนธมฺมปจฺจยา กถํ ปาราชิโก สิยาติ อตฺโถ.

เฉชฺชวตฺถุนฺติ ปาราชิกํ.

อวิปฺปวาสปฺหาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปาราชิกาทิปฺหาวณฺณนา

๔๘๐. ทุสฺสกุฏิอาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อจฺฉตรติปุปฏฺฏาทีหิ, ติณปณฺณาทีหิ จ ปฏิจฺฉนฺนกุฏิโย สงฺคณฺหาติ. ตาทิสาย หิ กุฏิยา พหิ ตฺวา อนฺโต ิตาย อิตฺถิยา มคฺเค ทุสฺสาทินา สนฺถตํ กตฺวา ปเวเสนฺโตปิ ปาราชิโก สิยา. ลิงฺคปริวตฺตํ สนฺธาย วุตฺตาติ ลิงฺเค ปริวตฺเต ปฏิคฺคหณสฺส วิชหนโต ปุน อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชนาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ.

ปาฬิยํ ภิกฺขู สิยา วีสติยา สมาคตาติ วีสติยา สงฺขาตาย ภิกฺขู สมาคตา, เอเตน สพฺพกมฺมารหตํ สงฺฆสฺส ทสฺเสติ.

นิวตฺโถติ คาถาย อนฺตรวาสเกน นิวตฺโถ อุตฺตราสงฺเคน ทิคุณํ กตฺวา ปารุตสงฺฆาฏิโย. อิติ ตานิ ตีณิปิ จีวรานิ กาเย คตาเนว ภิกฺขุนิยา พินฺทุมตฺตํ กาฬกํ อุทเกน โธวิตมตฺเต นิสฺสคฺคิยานิ โหนฺตีติ อตฺโถ.

อิตฺถึ หเนติ คาถาย น มาตุภูตํ อิตฺถึ หเนยฺย, น ปิตุภูตํ ปุริสํ หเนยฺย. อนริยนฺติ ตฺจ อนรหนฺตเมว หเนยฺย, เอเตน อรหนฺตฆาตโกปิ น โหตีติ ทสฺเสติ. อนนฺตรํ ผุเสติ อานนฺตริยํ ผุสตีติ อตฺโถ.

๔๘๑. สุปฺปติฏฺิต-นิคฺโรธสทิสนฺติ โยชนวิตฺถตํ รุกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ.

สตฺตรสเกสูติ ภิกฺขุนีนํ ปฺตฺตสตฺตรสสงฺฆาทิเสเสสุ.

ปาราชิกาทิปฺหาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปฺจวคฺโค

กมฺมวคฺควณฺณนา

๔๘๓. กมฺมวคฺเค ปิตอุโปสถปวารณานํ กตฺติกมาเส สามคฺคิยา กตาย สามคฺคีปวารณํ มุฺจิตฺวา อุโปสถํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘เปตฺวา กตฺติกมาส’’นฺติ. สเจ ปน เตสํ นานาสีมาสุ มหาปวารณาย วิสุํ ปวาริตานํ กตฺติกมาสพฺภนฺตเร สามคฺคี โหติ, สามคฺคีอุโปสโถ เอว เตหิ กตฺตพฺโพ, น ปวารณา. เอกสฺมึ วสฺเส กตปวารณานํ ปุน ปวารณาย อวิหิตตฺตา. สามคฺคีทิวโสติ อนุโปสถทิวเส สามคฺคีกรณํ สนฺธาย วุตฺตํ. สเจ ปน จาตุทฺทสิยํ, ปนฺนรสิยํ วา สงฺโฆ สามคฺคึ กโรติ, ตทา สามคฺคีอุโปสถทิวโส น โหติ, จาตุทฺทสีปนฺนรสีอุโปสโถว โหติ. อุปริ ปวารณายปิ เอเสว นโย.

ปจฺจุกฺกฑฺฒิตฺวา ปิตทิวโสติ ภณฺฑนการเกหิ อุปทฺทุตา วา เกนจิเทว กรณีเยน ปวารณาสงฺคหํ วา กตฺวา ปิโต กาฬปกฺขจาตุทฺทสีทิวโสว. ทฺเว จ ปุณฺณมาสิโยติ ปุพฺพ-กตฺติกปุณฺณมา, ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมา จาติ ทฺเว ปุณฺณมาสิโย. เอวํ จตุพฺพิธมฺปีติ ปุณฺณมาสีทฺวเยน สทฺธึ สามคฺคีปวารณํ, จาตุทฺทสีปวารณฺจ สมฺปิณฺเฑตฺวา วุตฺตํ. อิทฺจ ปกติจาริตฺตวเสน วุตฺตํ. ตถารูปปจฺจเย ปน สติ อุภินฺนํ ปุณฺณมาสีนํ ปุริมา ทฺเว จาตุทฺทสิโยปิ กาฬปกฺขจาตุทฺทสิยา อนนฺตรา ปนฺนรสีปีติ อิเมปิ ตโย ทิวสา ปวารณาทิวสา เอวาติ อิมํ สตฺตวิธมฺปิ ปวารณาทิวสํ เปตฺวา อฺสฺมึ ทิวเส ปวาเรตุํ น วฏฺฏติ.

๔๘๔. อนุสฺสาวนกมฺมํ กตฺวาติ ปมํ อนุสฺสาวนํ สาเวตฺวา ‘‘เอสา ตฺตี’’ติ อนุสฺสาวนานนฺตรเมว สกลํ ตฺตึ วตฺวา, ปริโยสาเน ‘‘เอสา ตฺตี’’ติ วตฺวาติ อธิปฺปาโย.

๔๘๕. ยฺวายนฺติ พฺยฺชนปฺปเภโท อธิปฺเปโต. ทสธา พฺยฺชนพุทฺธิยา ปเภโทติ เอตฺถ ทสธา ทสวิเธน พฺยฺชนานํ ปเภโทติ โยเชตพฺพํ. เกนายํ ปเภโทติ อาห ‘‘พฺยฺชนพุทฺธิยา’’ติ. ยถาธิปฺเปตตฺถพฺยฺชนโต พฺยฺชนสงฺขาตานํ อกฺขรานํ ชนิกา พุทฺธิ พฺยฺชนพุทฺธิ, ตาย พฺยฺชนพุทฺธิยา, อกฺขรสมุฏฺาปกจิตฺตเภเทเนวาติ อตฺโถ. ยํ วา สํโยคปรํ กตฺวา วุจฺจติ, อิทมฺปิ ครุกนฺติ โยชนา.

ตตฺถ อายสฺมโตติอาทีสุ ยานิ อนนฺตริตานิ -การ-การาทิพฺยฺชนานิ ‘‘สํโยโค’’ติ วุจฺจนฺติ, โส สํโยโค ปโร ยสฺส -การาทิโน, โส สํโยคปโร นาม. รสฺสนฺติ อการาทิพฺยฺชนรหิตํ สรํ. อสํโยคปรนฺติ ‘‘ยสฺส นกฺขมตี’’ติอาทีสุ -การ -การาทิพฺยฺชนสหิตสรํ สนฺธาย วุตฺตํ. -การสฺส -การํ อกตฺวา วคฺคนฺตเร สิถิลเมว กตฺวา ‘‘สุณาฏุ เม’’ติอาทึ วทนฺโตปิ ทุรุตฺตํ กโรติเยว เปตฺวา อนุรูปํ อาเทสํ. ยฺหิ ‘‘สจฺจิกตฺถปรมตฺเถนา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สจฺจิกฏฺปรมฏฺเนา’’ติ จ ‘‘อตฺถกถา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อฏฺกถา’’ติ จ ตตฺถ ตตฺถ วุจฺจติ, ตาทิสํ ปาฬิอฏฺกถาสุ ทิฏฺปโยคํ, ตทนุรูปฺจ วตฺตุํ วฏฺฏติ, ตโต อฺํ น วฏฺฏติ. เตนาห ‘‘อนุกฺกมาคตํ ปเวณึ อวินาเสนฺเตนา’’ติอาทิ.

ทีเฆ วตฺตพฺเพ รสฺสนฺติอาทีสุ ‘‘ภิกฺขูน’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘ภิกฺขุน’’นฺติ วา ‘‘พหูสู’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘พหุสู’’ติ วา ‘‘นกฺขมตี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘น ขมตี’’ติ วา ‘‘อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อุปสมฺปทาเปโข’’ติ วา เอวํ อนุรูปฏฺาเนสุ เอว ทีฆรสฺสาทิ รสฺสทีฆาทิวเสน ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏติ, น ปน ‘‘นาโค’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘นโค’’ติ วา ‘‘สงฺโฆ’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สโฆ’’ติ วา ‘‘ติสฺโส’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ติโส’’ติ วา ‘‘ยาจตี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ยาจนฺตี’’ติ วา เอวํ อนนุรูปฏฺาเนสุ วตฺตุํ. สมฺพนฺธํ, ปน ววตฺถานฺจ สพฺพถาปิ วฏฺฏตีติ คเหตพฺพํ.

๔๘๖. เสสสีมาสุปีติ อติมหตีอาทีสุ ทสสุปิ.

๔๘๘. จตุวคฺคกรเณติ จตุวคฺเคน สงฺเฆน กตฺตพฺเพ. อนิสฺสาริตาติ อุโปสถฏฺปนาทินา วา ลทฺธินานาสํวาสกภาเวน วา น พหิกตา. อฏฺกถายฺหิ ‘‘อปกตตฺตสฺสาติ อุกฺขิตฺตกสฺส วา, ยสฺส วา อุโปสถปวารณา ปิตา โหนฺตี’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๔๒๕) วุตฺตตฺตา ปิตอุโปสถปวารโณ ภิกฺขุ อปกตตฺโต เอวาติ คเหตพฺพํ. ปริสุทฺธสีลาติ ปาราชิกํ อนาปนฺนา อธิปฺเปตา. ปริวาสาทิกมฺเมสุ ปน ครุกฏฺาปิ อปกตตฺตา เอวาติ คเหตพฺพํ. อวเสสา…เป… ฉนฺทารหาว โหนฺตีติ สงฺฆโต หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ิเต สนฺธาย วุตฺตํ. อวิชหิตฺวา ิตา ปน ฉนฺทารหา น โหนฺติ, เตปิ จตุวคฺคาทิโต อธิกา หตฺถปาสํ วิชหิตฺวาว ฉนฺทารหา โหนฺติ. ตสฺมา สงฺฆโต หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ิเตเนว ฉนฺโท วา ปาริสุทฺธิ วา ทาตพฺพา.

กมฺมวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา.

อปโลกนกมฺมกถาวณฺณนา

๔๙๖. เอตรหิ สเจปิ สามเณโรติอาทีสุ พุทฺธาทีนํ อวณฺณภาสนมฺปิ อกปฺปิยาทึ กปฺปิยาทิภาเวน ทีปนมฺปิ ทิฏฺิวิปตฺติยฺเว ปวิสติ. เตเนว วกฺขติ ‘‘ตํ ลทฺธึ นิสฺสชฺชาเปตพฺโพ’’ติ. ภิกฺขูนมฺปิ เอเสว นโย. มิจฺฉาทิฏฺิโกติ พุทฺธวจนาธิปฺปายํ วิปรีตโต คณฺหนฺโต, โส เอว อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา สมนฺนาคโตติ จ วุตฺโต. เกจิ ปน ‘‘สสฺสตุจฺเฉทานํ อฺตรทิฏฺิยา สมนฺนาคโต’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, สสฺสตุจฺเฉทคฺคาหสฺส สามเณรานํ ลิงฺคนาสนาย การณตฺเตน เหฏฺา อฏฺกถายเมว (มหาว. อฏฺ. ๑๐๘) วุตฺตตฺตา, อิธ จ ทณฺฑกมฺมนาสนาย เอว อธิปฺเปตตฺตา.

ตสฺสาปิ ทาตพฺโพติ วิชฺชมานํ มุขราทิภาวํ นิสฺสาย อปฺปฏิปุจฺฉิตฺวาปิ ปฏิฺํ อคฺคเหตฺวาปิ อาปตฺตึ อนาโรเปตฺวาปิ เทสิตายปิ อาปตฺติยา ขุํสนาทิโต อโนรมนฺตสฺส ทาตพฺโพว. โอรมนฺตสฺส ปน ขมาเปนฺตสฺส น ทาตพฺโพ.

พฺรหฺมทณฺฑสฺส ทานนฺติ ขรทณฺฑสฺส อุกฺกฏฺทณฺฑสฺส ทานํ. ตชฺชนียาทิกมฺเม หิ กเต โอวาทานุสาสนิปฺปทานปฏิกฺเขโป นตฺถิ. ทินฺนพฺรหฺมทณฺเฑ ปน ตสฺมึ สทฺธึ ตชฺชนียาทิกมฺมกเตหิ ปฏิกฺขิตฺตมฺปิ กาตุํ น วฏฺฏติ, ‘‘เนว วตฺตพฺโพ’’ติอาทินา อาลาปสลฺลาปาทิมตฺตสฺสาปิ นกาเรน ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. ตฺหิ ทิสฺวา ภิกฺขู คีวํ ปริวตฺเตตฺวา โอโลกนมตฺตมฺปิ น กโรนฺติ, เอวํ วิวชฺเชตพฺพํ นิมฺมทนกรณตฺถเมว ตสฺส ทณฺฑสฺส อนุฺาตตฺตา. เตเนว ฉนฺนตฺเถโรปิ อุกฺเขปนียาทิกมฺมกโตปิ อภายิตฺวา พฺรหฺมทณฺเฑ ทินฺเน ‘‘สงฺเฆนาหํ สพฺพถา วิวชฺชิโต’’ติ มุจฺฉิโต ปปติ. โย ปน พฺรหฺมทณฺฑกเตน สทฺธึ ตฺวา สํสฏฺโ อวิวชฺเชตฺวา วิหรติ, ตสฺส ทุกฺกฏเมวาติ คเหตพฺพํ อฺถา พฺรหฺมทณฺฑวิธานสฺส นิรตฺถกตาปสงฺคโต. เตนาติ พฺรหฺมทณฺฑกเตน. ยถา ตชฺชนียาทิกมฺมกเตหิ, เอวเมว ตโต อธิกมฺปิ สงฺฆํอาราเธนฺเตน สมฺมาวตฺติตพฺพํ. ตฺจ ‘‘โสรโต นิวาตวุตฺตี’’ติอาทินา สรูปโต ทสฺสิตเมว. เตนาห ‘‘สมฺมาวตฺติตฺวา ขมาเปนฺตสฺส พฺรหฺมทณฺโฑ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺโพ’’ติ.

ยํ ตํ ภควตา อวนฺทิยกมฺมํ อนุฺาตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตสฺส ภิกฺขุโน ทณฺฑกมฺมํ กาตุ’’นฺติ สามฺโต อนุฺาตปฺปการํ ทสฺเสตฺวา ปุน วิเสสโต อนุฺาตปฺปการํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ โข’’ติอาทิปาฬิ อุทฺธฏาติ เวทิตพฺพํ. อิมสฺส อปโลกนกมฺมสฺส านํ โหตีติ อปโลกนกมฺมสฺส สามฺสฺส ปวตฺติฏฺานํ โหตีติ. วิเสสพฺยติเรเกน อวิชฺชมานมฺปิ ตทฺตฺถ อปฺปวตฺตึ ทสฺเสตุํ วิเสสนิสฺสิตํ วิย โวหรียติ. ‘‘กมฺมฺเว ลกฺขณ’’นฺติ อิมินา โอสารณาทิวเสน คหิตาวเสสานํ สพฺเพสํ อปโลกนกมฺมสฺส สามฺลกฺขณวเสน คหิตตฺตา กมฺมฺเว ลกฺขณมสฺสาติ กมฺมลกฺขณนฺติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ. อิทฺจ วุตฺตาวเสสานํ กมฺมานํ นิฏฺานฏฺานํ, สงฺขารกฺขนฺธธมฺมายตนานิ วิย วุตฺตาวเสสขนฺธายตนานนฺติ ทฏฺพฺพํ. เตเนว วกฺขติ ‘‘อยํ ปเนตฺถ ปาฬิมุตฺตโกปิ กมฺมลกฺขณวินิจฺฉโย’’ติอาทิ (ปริ. อฏฺ. ๔๙๕-๔๙๖). ยถา เจตฺถ, เอวํ อุปริ ตฺติกมฺมาทีสุปิ กมฺมลกฺขณํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺส กรณนฺติ อวนฺทิยกมฺมสฺส กรณวิธานํ.

‘‘น วนฺทิตพฺโพ’’ติ อิมินา วนฺทนฺติยา ทุกฺกฏนฺติ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ. สงฺเฆน กตํ กติกํ ตฺวา มทฺทนํ วิย หิ สงฺฆสมฺมุตึ อนาทเรน อติกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ เอว โหติ.

ภิกฺขุสงฺฆสฺสาปิ ปเนตํ ลพฺภติเยวาติ อวนฺทิยกมฺมสฺส อุปลกฺขณมตฺเตน คหิตตฺตา ภิกฺขุสงฺฆสฺสาปิ กมฺมลกฺขณํ ลพฺภติ เอว.

สลากทานฏฺานํ สลากคฺคํ นาม. ยาคุภตฺตานํ ภาชนฏฺานานิ ยาคคฺคภตฺตคฺคานิ นาม. เอเตสุปิ หิ าเนสุ สพฺโพ สงฺโฆ อุโปสเถ วิย สนฺนิปติโต, กมฺมฺจ วคฺคกมฺมํ น โหติ, ‘‘มยเมตํ น ชานิมฺหา’’ติ ปจฺฉา ขิยฺยนฺตาปิ น โหนฺติ. ขณฺฑสีมาย ปน กเต ขิยฺยนฺติ. สงฺฆิกปจฺจยฺหิ อจฺฉินฺนจีวราทีนํ ทาตุํ อปโลเกนฺเตหิ อุปจารสีมฏฺานํ สพฺเพสํ อนุมตึ คเหตฺวาว กาตพฺพํ. โย ปน วิสภาคปุคฺคโล ธมฺมิกํ อปโลกนํ ปฏิพาหติ, ตํ อุปาเยน พหิอุปจารสีมาคตํ วา กตฺวา ขณฺฑสีมํ วา ปวิสิตฺวา กาตุํ วฏฺฏติ.

ยํ สนฺธาย ‘‘อปโลกนกมฺมํ กโรตี’’ติ สามฺโต ทสฺเสติ, ตํ อปโลกนกมฺมํ สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘อจฺฉินฺนจีวรํ’’อิจฺจาทิ. ยทิ อปโลเกตฺวาว จีวรํ ทาตพฺพํ, กึ ปน อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกสมฺมุติยาติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชนเกน ปนา’’ติอาทิ. นาฬิ วา อุปฑฺฒนาฬิ วาติ ทิวเส ทิวเส อปโลเกตฺวา ทาตพฺพสฺส ปมาณทสฺสนํ. เตน ยาปนมตฺตเมว อปโลเกตพฺพํ, น อธิกนฺติ ทสฺเสติ. เอกทิวสํเยว วาติอาทิ ทสวีสติทิวสานํ เอกสฺมึ ทิวเสเยว ทาตพฺพปริจฺเฉททสฺสนํ, เตน ยาว ชีวนฺติ วา ยาว โรคา วุฏฺหตีติ วา เอวํ อปโลเกตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. อิณปลิโพธนฺติ อิณวตฺถุํ ทาตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ตฺจ อิณายิเกหิ ปลิพุทฺธสฺส ลชฺชิเปสลสฺส สาสนุปการกสฺส ปมาณยุตฺตเมว กปฺปิยภณฺฑํ นิยเมตฺวา อปโลเกตฺวา ทาตพฺพํ, น ปน สหสฺสํ วา สตสหสฺสํ วา มหาอิณํ. ตาทิสฺหิ ภิกฺขาจริยวตฺเตน สพฺเพหิ ภิกฺขูหิ ตาทิสสฺส ภิกฺขุโน ปริเยสิตฺวา ทาตพฺพํ.

อุปนิกฺเขปโตติ เจติยปฏิชคฺคนตฺถาย วฑฺฒิยา ปโยเชตฺวา กปฺปิยการเกหิ ปิตวตฺถุโต. สงฺฆิเกนปีติ น เกวลฺจ ตตฺรุปฺปาทโต ปจฺจยทายเกหิ จตุปจฺจยตฺถาย สงฺฆสฺส ทินฺนวตฺถุนาปีติ อตฺโถ.

สงฺฆภตฺตํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ มหาทานํ เทนฺเตหิปิ กริยมานํ สงฺฆภตฺตํ วิย กาเรตุํ น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย.

‘‘ยถาสุขํ ปริภุฺชิตุํ รุจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา อตฺตโน ปริโภคปฺปโหนกํ อปฺปํ วา พหุํ วา คเหตพฺพํ, อธิกํ ปน คเหตุํ น ลภติ. อุโปสถทิวเสติ นิทสฺสนมตฺตํ, ยสฺมึ กิสฺมิฺจิ ทิวเสปิ กตํ สุกตเมว โหติ. กโรนฺเตน ‘‘ยํ อิมสฺมึ วิหาเร อนฺโตสีมาย สงฺฆสนฺตกํ…เป… ยถาสุขํ ปริภุฺชิตุํ มยฺหํ รุจฺจตี’’ติ เอวํ กติกา กาตพฺพา, ตถา ทฺวีหิ ตีหิปิ ‘‘อายสฺมนฺตานํ รุจฺจตี’’ติ วจนเมว เหตฺถ วิเสโส. เตสมฺปีติ รุกฺขานํ. สา เอว กติกาติ วิสุํ กติกา น กาตพฺพาติ อตฺโถ.

เตสนฺติ รุกฺขานํ. สงฺโฆ สามีติ สมฺพนฺโธ. ปุริมวิหาเรติ ปุริเม ยถาสุขํ ปริโภคตฺถาย กตกติเก วิหาเร. ปริเวณานิ กตฺวา ชคฺคนฺตีติ ยตฺถ อรกฺขิยมาเน ผลาผลานิ, รุกฺขา จ วินสฺสนฺติ, ตาทิสํ านํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตตฺถ สงฺฆสฺส กติกา น ปวตฺตีติ อธิปฺปาโย. เย ปน รุกฺขา พีชานิ โรเปตฺวา อาทิโต ปฏฺาย ปฏิชคฺคิตา, เตปิ ทสมภาคํ ทตฺวา โรปเกเหว ปริภุฺชิตพฺพา. เตหีติ ชคฺคเกหิ.

ตตฺถาติ ตสฺมึ วิหาเร. มูเลติ อาทิกาเล, ปุพฺเพติ อตฺโถ. ทีฆา กติกาติ อปริจฺฉินฺนกาลา ยถาสุขํ ปริโภคตฺถาย กติกา. นิกฺกุกฺกุจฺเจนาติ ‘‘อภาชิตมิท’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อกตฺวาติ อตฺโถ. ขิยฺยนมตฺตเมเวตนฺติ เตน ขิยฺยเนน พหุํ ขาทนฺตานํ โทโส นตฺถิ อตฺตโน ปริโภคปฺปมาณสฺเสว คหิตตฺตา, ขิยฺยนฺเตปิ อตฺตโน ปโหนกํ คเหตฺวา ขาทิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.

คณฺหถาติ น วตฺตพฺพาติ ตถาวุตฺเต เตเนว ภิกฺขุนา ทินฺนํ วิย มฺเยฺยุํ, ตํ นิสฺสาย มิจฺฉาชีวสมฺภโว โหตีติ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อนุวิจริตฺวา’’ติอาทิ. อุปฑฺฒภาโคติ เอกภิกฺขุโน ปฏิวีสโต อุปฑฺฒภาโค. เทนฺเตน จ ‘‘เอตฺตกํ ทาตุํ สงฺโฆ อนุฺาสี’’ติ เอวํ อตฺตานํ ปริโมเจตฺวา ยถา เต สงฺเฆ เอว ปสีทนฺติ, เอวํ วตฺวา ทาตพฺพํ.

อปจฺจาสีสนฺเตนาติ คิลานคมิกิสฺสราทีนํ อนุฺาตปุคฺคลานมฺปิ อตฺตโน สนฺตกํ เทนฺเตน อปจฺจาสีสนฺเตเนว ทาตพฺพํ, อนนุฺาตปุคฺคลานํ ปน อปจฺจาสีสนฺเตนาปิ ทาตุํ น วฏฺฏตีติ. สงฺฆิกเมว ยถากติตาย ทาเปตพฺพํ. อตฺตโน สนฺตกมฺปิ ปจฺจยทายกาที สยเมว วิสฺสาเสน คณฺหนฺติ, น วาเรตพฺพา, ลทฺธกปฺปิยนฺติ ตุณฺหี ภวิตพฺพํ. ปุพฺเพ วุตฺตเมวาติ ‘‘กุทฺโธ หิ โส รุกฺเขปิ ฉินฺเทยฺยา’’ติอาทินา ตุณฺหีภาเว การณํ ปุพฺเพ วุตฺตเมว. เตหิ กตอนตฺถาภาเวปิ การุฺเน ตุณฺหี ภวิตุํ วฏฺฏติ, ‘‘คณฺหถา’’ติอาทิ ปน วตฺตุํ น วฏฺฏติ.

ครุภณฺฑตฺตา…เป… น ทาตพฺพนฺติ ชีวรุกฺขานํ อารามฏฺานียตฺตา, ทารูนฺจ เคหสมฺภารานุปคตตฺตา ‘‘สพฺพํ ตฺวเมว คณฺหา’’ติ ทาตุํ น วฏฺฏตีติ วุตฺตํ. อกตาวาสํ วา กตฺวาติ ปุพฺเพ อวิชฺชมานํ เสนาสนํ กตฺวา ชคฺคิตกาเล ผลวาเร สมฺปตฺเต.

อปโลกนกมฺมกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อตฺถวสวคฺคาทิวณฺณนา

๔๙๘. วิปากทุกฺขสงฺขาตานํ สมฺปรายิกเวรานนฺติ เอตฺถ ปาณาติปาตาทิเวเรน นิพฺพตฺตตฺตา, เวรปฺปตฺติยา เหตุตฺตา จ ‘‘วิปากทุกฺขเวทนา’’ติ วุตฺตา. ปาณาติปาตาทิปฺจเวรวินิมุตฺตานมฺปิ อกุสลานํ เวเรหิ สห เอกโต สงฺคณฺหนตฺถํ ‘‘ทสอกุสลกมฺมปถปฺปเภทาน’’นฺติ ปุน วุตฺตํ.

๔๙๙-๕๐๐. ตํ กมฺมนฺติ ตชฺชนียาทิกมฺมเมว, สตฺตา อาปตฺติกฺขนฺธา ปฺตฺตํ นามาติ สมฺพนฺโธ. อนฺตรา เกนจิ อปฺตฺเต สิกฺขาปเทติ อิมสฺมึ กปฺเป อาทิโต ปฏฺาย ยาว อมฺหากํ ภควโต อภิสมฺโพธิ, ตาว อนฺตรากาเล กกุสนฺธาทึ เปตฺวา เกนจิ อปฺตฺเต สิกฺขาปเทติ อตฺโถ. วินีตกถา สิกฺขาปทนฺติ วินีตวตฺถูนิ เอว. ตานิ หิ ตํตํสิกฺขาโกฏฺาสานํ ปกาสนโต ‘‘สิกฺขาปท’’นฺติ จ อาปตฺติอนาปตฺตีนํ อนุปฺาปนโต ‘‘อนุปฺตฺต’’นฺติ จ วุจฺจนฺติ.

อตฺถวสวคฺคาทิวณฺณนา นิฏฺิตา.

สงฺคหวคฺควณฺณนานโย นิฏฺิโต.

อิติ มหาวคฺโค, ปฺตฺติวคฺโค, สงฺคหวคฺโคติ ตีหิ มหาวคฺเคหิ ปฏิมณฺฑิโต ปริวาโรติ เวทิตพฺโพ.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

ปริวารวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

นิคมนกถาวณฺณนา

อวสานคาถาสุ อุภโตวิภงฺค-ขนฺธก-ปริวาเรหิ วิภตฺตตฺตา วิภาคปฏิเทสนา ยสฺมึ วินยปิฏเก. โส อุภโตวิภงฺค-ขนฺธก-ปริวารวิภตฺตเทสโน อาหาติ โยชนา. ตสฺสาติ วินยปิฏกสฺส.

สตฺถุ มหาโพธีติ ทกฺขิณสาขํ สนฺธาย วทติ. ยํ ปธานฆรํ นาม ปริเวณํ, ตตฺถ จารุปากาเรน สฺจิตํ ปริกฺขิตฺตํ ยํ ปาสาทํ การยิ, ตตฺร ตสฺมึ มหานิคมสามิโน ปาสาเท วสตาติ โยเชตพฺพา.

พุทฺธสิรึ อุทฺทิสิตฺวา นิสฺสาย, ตสฺส วา อชฺเฌสนมฺปิ ปฏิจฺจ ยา อิทฺธา ปริปุณฺณวินิจฺฉยตาย สมิทฺธา วินยสํวณฺณนา อารทฺธาติ โยชนา.

สิรินิวาสสฺสาติ สิริยา นิวาสนฏฺานภูตสฺส สิริปาลนามกสฺส รฺโ. ชยสํวจฺฉเรติ วิชยยุตฺเต สํวจฺฉเร. อารทฺธกาลทสฺสนตฺถํ ปุน ‘‘ชยสํวจฺฉเร อยํ อารทฺธา’’ติ วุตฺตํ.

กาเล วสฺสนฺติ ยุตฺตกาเล วสฺสนสีโล. เทโวติ เมโฆ.

นิคมนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิคมนกถา

เอตฺตาวตา จ อารทฺธา, วินยฏฺกถาย ยา;

วณฺณนา นาติวิตฺถิณฺณา, ปริปุณฺณวินิจฺฉยา.

ปฺาสภาณวาราย, ตนฺติยา ปริมาณโต;

สมิชฺฌนิฏฺิปรมา, ยา วิมติวิโนทนี.

อนนฺตราเยน กตา, อยํ นิฏฺมุปาคตา;

ยํ ตํ นิฏฺํ ตถา สพฺเพ, ปาณิโน สมโนรถา.

เถเรหิ วินยฺูหิ, สุจิสลฺเลขวุตฺติหิ;

อวิสฺสตฺถาติวิตฺถิณฺณ-คนฺถภีรู หิปตฺถิตํ.

กโรนฺเตน มยา เอวํ, วินยอตฺถวณฺณนํ;

ยํ ปตฺตํ กุสลํ เตน, ปตฺวา สมฺโพธิมุตฺตมํ.

วินยตฺถํ ปกาเสตฺวา, โย โสปาเยน ลกฺขณํ;

โสปายํ วิมติจฺเฉท-าณจกฺขุปทายกํ.

วิรทฺธตฺถวิปลฺลาส-คนฺถวิตฺถารหานิยา;

วิสุทฺธึ ปาปยิสฺสามิ, สตฺเต สํสารทุกฺขโต.

โลกิเยหิ จ โภเคหิ, คุเณหิ นิขิลา ปชา;

สพฺเพหิ สหิตา โหนฺตุ, รตา สมฺพุทฺธสาสเนติ.

วิมติวิโนทนีฏีกา นิฏฺิตา.