📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

วินยปิฏเก

วิมติวิโนทนี-ฏีกา (ปโม ภาโค)

คนฺถารมฺภกถา

กรุณาปุณฺณหทยํ, สุคตํ หิตทายกํ;

นตฺวา ธมฺมฺจ วิมลํ, สงฺฆฺจ คุณสมฺปทํ.

วณฺณนา นิปุณาเหสุํ, วินยฏฺกถาย ยา;

ปุพฺพเกหิ กตา เนกา, นานานยสมากุลา.

ตตฺถ กาจิ สุวิตฺถิณฺณา, ทุกฺโขคาหา จ คนฺถโต;

วิรทฺธา อตฺถโต จาปิ, สทฺทโต จาปิ กตฺถจิ.

กาจิ กตฺถจิ อปุณฺณา, กาจิ สมฺโมหการินี;

ตสฺมา ตาหิ สมาทาย, สารํ สงฺเขปรูปโต.

ลีนตฺถฺจ ปกาเสนฺโต, วิรทฺธฺจ วิโสธยํ;

อุปฏฺิตนยฺจาปิ, ตตฺถ ตตฺถ ปกาสยํ.

วินเย วิมตึ เฉตุํ, ภิกฺขูนํ ลหุวุตฺตินํ;

สงฺเขเปน ลิขิสฺสามิ, ตสฺสา ลีนตฺถวณฺณนํ.

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา

วินยสํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยํ นมสฺสิตุกาโม ตสฺส วิสิฏฺคุณโยคสนฺทสฺสนตฺถํ โย กปฺปโกฏีหิปีติอาทิมาห. วิสิฏฺคุณโยเคน หิ วนฺทนารหภาโว, วนฺทนารเห จ กตา วนฺทนา ยถาธิปฺเปตมตฺถํ สาเธติ. เอตฺถ จ สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปณามกรณปฺปโยชนํ ตตฺถ ตตฺถ พหุธา ปปฺเจนฺติ อาจริยา, มยํ ปน อิธาธิปฺเปตเมว ปโยชนํ ทสฺสยิสฺสาม. ตสฺมา สํวณฺณนารมฺเภ รตนตฺตยปณามกรณํ ยถาปฏิฺาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนตฺถนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ตสฺสานุภาเวน หตนฺตราโย’’ติ. รตนตฺตยปณามกรเณน หิ ราคาทิโทสวิคมโต ปฺาทิคุณปาฏวโต อายุอาทิวฑฺฒนโต ปุฺาติสยภาวาทิโต จ โหเตว ยถาปฏิฺาตสํวณฺณนาย อนนฺตราเยน ปริสมาปนํ.

ตตฺถ ปมํ ตาว ภควโต วนฺทนํ กตฺตุกาโม ‘‘โย กปฺปโกฏีหิปิ…เป… ตสฺสา’’ติ อาห. อิมิสฺสา ปน วินยเทสนาย กรุณาปฺปธานาณสมุฏฺิตตาย กรุณาปฺปธานเมว โถมนํ อารทฺธํ. เอสา หิ อาจริยสฺส ปกติ, ยทิทํ อารมฺภานุรูปโถมนา. กรุณาคฺคหเณน เจตฺถ อปริเมยฺยปฺปภาวา สพฺเพปิ พุทฺธคุณา นยโต สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา ตํมูลกตฺตา เสสพุทฺธคุณานํ. ตตฺถ โยติ อิมสฺส อนิยมวจนสฺส นาโถติ อิมินา สมฺพนฺโธ. กปฺปโกฏีหิปิ อปฺปเมยฺยํ กาลนฺติ กปฺปโกฏิคณนาวเสนปิ ‘‘เอตฺตกา กปฺปโกฏิโย’’ติ ปเมตุํ อสกฺกุเณยฺยํ กาลํ. อปิ-สทฺเทน ปเคว วสฺสคณนายาติ ทสฺเสติ. อปฺปเมยฺยํ กาลนฺติ จ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, เตน กปฺปโกฏิคณนาวเสน ปริจฺฉินฺทิตุมสกฺกุเณยฺยมปิ, อสงฺขฺเยยฺยวเสน ปน ปริจฺฉินฺทิตพฺพโต สลกฺขํ จตุรสงฺขฺเยยฺยกปฺปกาลํ อจฺจนฺตเมว นิรนฺตรํ ปฺจมหาปอจฺจาคาทิอติทุกฺกรานิ กโรนฺโต เขทํ กายิกํ ปริสฺสมํ ปตฺโตติ ทสฺเสติ.

โลกหิตายาติ สตฺตโลกสฺส หิตาย. นาถตีติ นาโถ, เวเนยฺยานํ หิตสุขํ อาสีสตีติ อตฺโถ. อถ วา นาถติ เวเนยฺยคเต กิเลเส อุปตาเปติ, นาถติ วา ยาจติ เวเนยฺเย อตฺตโน หิตกรเณ ยาจิตฺวาปิ นิโยเชตีติ นาโถ, โลกปฏิสรโณ โลกสามี โลกนายโกติ วุตฺตํ โหติ. มหาการุณิกสฺสาติ โย กรุณาย กมฺปิตหทยตฺตา โลกหิตตฺถํ อติทุกฺกรกิริยาย อเนกปฺปการํ ตาทิสํ ทุกฺขํ อนุภวิตฺวา อาคโต, ตสฺส มหาการุณิกสฺสาติ อตฺโถ. ตตฺถ กิรตีติ กรุณา, ปรทุกฺขํ วิกฺขิปติ อปเนตีติ อตฺโถ. ทุกฺขิเตสุ วา กิริยติ ปสาริยตีติ กรุณา. อถ วา กิณาตีติ กรุณา, ปรทุกฺเข สติ การุณิกํ หึสติ วิพาเธติ, วินาเสติ วา ปรสฺส ทุกฺขนฺติ อตฺโถ. ปรทุกฺเข สติ สาธูนํ กมฺปนํ หทยเขทํ กโรตีติ วา กรุณา. อถ วา กมิติ สุขํ, ตํ รุนฺธตีติ กรุณา. เอสา หิ ปรทุกฺขาปนยนกามตาลกฺขณา อตฺตสุขนิรเปกฺขตาย การุณิกานํ สุขํ รุนฺธติ วิพาเธติ. กรุณาย นิยุตฺโต การุณิโก, มหนฺโต การุณิโก มหาการุณิโก, ตสฺส นโม อตฺถูติ ปาเสโส.

เอวํ กรุณามุเขน สงฺเขปโต สกลสพฺพฺุคุเณหิ ภควนฺตํ โถเมตฺวา อิทานิ สทฺธมฺมํ โถเมตุํ อสมฺพุธนฺติอาทิมาห. ตตฺถ พุทฺธนิเสวิตํ ยํ อสมฺพุธํ ชีวโลโก ภวา ภวํ คจฺฉติ, ตสฺส ธมฺมวรสฺส นโมติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อสมฺพุธนฺติ อสมฺพุชฺฌนฺโต, ยถาสภาวํ อปฺปฏิวิชฺฌนโตติ วุตฺตํ โหติ. เหตุอตฺโถ เหตฺถ อนฺตปจฺจโย. นฺติ อนิยมโต สปริยตฺติโก นวโลกุตฺตรธมฺโม กมฺมภาเวน นิทฺทิฏฺโ. พุทฺธนิเสวิตนฺติ ตสฺเสว วิเสสนํ, สมฺมาสมฺพุทฺเธน, ปจฺเจกพุทฺธสาวกพุทฺเธหิปิ วา โคจราเสวนภาวนาเสวนาหิ ยถารหํ นิเสวิตํ, อชหิตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ ปริยตฺติผลนิพฺพานานิ โคจราเสวนวเสเนว นิเสวิตานิ, มคฺโค ปน ภาวนาเสวนวเสนาปิ ปจฺจเวกฺขณาณาทิวเสน โคจราเสวนวเสนาปิ นิเสวิโต. ภวาภวนฺติ ภวโต ภวํ. อถ วา หีนปณีตาทิวเสน ขุทฺทกํ มหนฺตฺจ ภวนฺติ อตฺโถ. วุฑฺฒตฺโถปิ หิ -กาโร ทิสฺสติ อเสกฺขา ธมฺมาติอาทีสุ (ธ. ส. ติกมาติกา ๑๑) วิย. อถ วา ภโวติ วุฑฺฒิ, อภโวติ หานิ. ภโวติ วา สสฺสตทิฏฺิ, อภโวติ อุจฺเฉททิฏฺิ. วุตฺตปฺปกาโร ภโว จ อภโว จ ภวาภโว, ตํ ภวาภวํ. คจฺฉตีติ อุปคจฺฉติ. ชีวโลโกติ สตฺตโลโก. อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสิโนติ ธมฺมวิเสสนํ. ตตฺถ น วิทติ ธมฺมานํ ยถาสภาวํ น วิชานาตีติ อวิชฺชา, อฺาณํ. สา อาทิ เยสํ ตณฺหาทีนํ, เตเยว กิลิสฺสนฺติ เอเตหิ สตฺตาติ กิเลสา, เตเยว จ สตฺตานํ วิพาธนฏฺเน ชาลสทิสาติ ชาลํ, ตํ วิทฺธํเสติ สพฺพโส วินาเสติ สีเลนาติ อวิชฺชาทิกิเลสชาลวิทฺธํสี, ตสฺส.

นนุ เจตฺถ สปริยตฺติโก นวโลกุตฺตรธมฺโม อธิปฺเปโต, ตตฺถ จ มคฺโคเยว กิเลเส วิทฺธํเสติ, เนตเรติ เจ? วุจฺจเต – มคฺคสฺสาปิ นิพฺพานมาคมฺม กิเลสวิทฺธํสนโต นิพฺพานมฺปิ กิเลเส วิทฺธํเสติ นาม, มคฺคสฺส กิเลสวิทฺธํสนกิจฺจํ ผเลน นิฏฺิตนฺติ ผลมฺปิ ‘‘กิเลสวิทฺธํสี’’ติ วุจฺจติ, ปริยตฺติธมฺโมปิ กิเลสวิทฺธํสนสฺส อุปนิสฺสยปจฺจยตฺตา ‘‘กิเลสวิทฺธํสี’’ติ วตฺตุํ อรหตีติ น โกจิ โทโส. ธมฺมวรสฺส ตสฺสาติ ปุพฺเพ อนิยมิตสฺส นิยามกวจนํ. ตตฺถ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน จตูสุ อปาเยสุ สํสารทุกฺเข จ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโม. วุตฺตปฺปกาโร ธมฺโม เอว อตฺตโน อุตฺตริตราภาเวน วโร ปวโร อนุตฺตโรติ ธมฺมวโร, ตสฺส ธมฺมวรสฺส นโม อตฺถูติ อตฺโถ.

เอวํ สงฺเขปนเยเนว สพฺพธมฺมคุเณหิ สทฺธมฺมํ โถเมตฺวา อิทานิ อริยสงฺฆํ โถเมตุํ คุเณหีติอาทิมาห. ตตฺถ คุเณหิ โย ยุตฺโต, ตมริยสงฺฆํ นมามีติ สมฺพนฺโธ. สีลาทโย คุณา เจตฺถ โลกิยโลกุตฺตรา อธิปฺเปตา. ‘‘วิมุตฺติวิมุตฺติาณ’’นฺติ วตฺตพฺเพ เอกเทสสรูเปกเสสนเยน ‘‘วิมุตฺติาณ’’นฺติ วุตฺตํ, อาทิสทฺทปริยาเยน ปภุติสทฺเทน วา วิมุตฺติคฺคหณํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ วิมุตฺตีติ ผลํ. วิมุตฺติาณนฺติ ปจฺจเวกฺขณาณํ. ปภุติ-สทฺเทน ฉฬภิฺาจตุปฏิสมฺภิทาทโย คุณา สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา. กุสลตฺถิกานํ ชนานํ ปุฺาติสยวุฑฺฒิยา เขตฺตสทิสตฺตา เขตฺตนฺติ อาห ‘‘เขตฺตํ ชนานํ กุสลตฺถิกาน’’นฺติ. ขิตฺตํ พีชํ มหปฺผลภาวกรเณน ตายตีติ หิ เขตฺตํ. อริยสงฺฆนฺติ เอตฺถ อารกตฺตา กิเลเสหิ, อนเย น อิริยนโต, อเย จ อิริยนโต, สเทวเกน โลเกน ‘‘สรณ’’นฺติ อรณียโต อุปคนฺตพฺพโต, อุปคตานฺจ ตทตฺถสิทฺธิโต อริยา, อฏฺ อริยปุคฺคลา, อริยานํ สงฺโฆ สมูโหติ อริยสงฺโฆ, ตํ อริยสงฺฆํ.

อิทานิ รตนตฺตยปณามชนิตํ กุสลาภิสนฺทํ ยถาธิปฺเปเต ปโยชเน นิโยเชตฺวา อตฺตนา สํวณฺณิยมานสฺส วินยสฺส สกลสาสนมูลภาวทสฺสนมุเขน สํวณฺณนากรณสฺสาปิ สาสนมูลตํ ทสฺเสตุํ อิจฺเจวมิจฺจาทิคาถาทฺวยมาห. ปุฺาภิสนฺทนฺติ ปุฺโฆํ, ปุฺปฺปวาหํ ปุฺราสินฺติ อตฺโถ. ตสฺสานุภาเวนาติ ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส ปุฺปฺปวาหสฺส อานุภาเวน พเลน หตนฺตราโย วินยํ วณฺณยิสฺสนฺติ สมฺพนฺโธ.

อฏฺิตสฺส สุสณฺิตสฺส ภควโต สาสนํ ยสฺมึ ิเต ปติฏฺิตํ โหตีติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ยสฺมินฺติ ยสฺมึ วินยปิฏเก. ิเตติ ปาฬิโต จ อตฺถโต จ อนูนํ หุตฺวา ลชฺชีปุคฺคเลสุ ปวตฺตนฏฺเน ิเต. สาสนนฺติ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตํ สาสนํ. อฏฺิตสฺสาติ กามสุขลฺลิกตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาเต อนฺตทฺวเย อฏฺิตสฺส, ‘‘ปรินิพฺพุตสฺสปิ ภควโต’’ติปิ วทนฺติ. สุสณฺิตสฺสาติ อนฺตทฺวยวิรหิตาย มชฺฌิมาย ปฏิปทาย สุฏฺุ ิตสฺส. อมิสฺสนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, นิกายนฺตรลทฺธีหิ อสมฺมิสฺสํ กตฺวา อนากุลํ กตฺวา วณฺณยิสฺสนฺติ วุตฺตํ โหติ. นิสฺสาย ปุพฺพาจริยานุภาวนฺติ ปุพฺพาจริเยหิ สํวณฺณิตํ อฏฺกถํ นิสฺสาย, น อตฺตโน พเลนาติ อธิปฺปาโย.

อถ โปราณฏฺกถาสุ วิชฺชมานาสุ ปุน วินยสํวณฺณนา กึปโยชนาติ? อาห กามฺจาติอาทิ. ตตฺถ กามนฺติ เอกนฺเตน, ยถิจฺฉกํ วา, สพฺพโสติ วุตฺตํ โหติ, ตสฺส สํวณฺณิโตยํ วินโยติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ปุพฺพาจริยาสเภหีติ มหากสฺสปตฺเถราทโย ปุพฺพาจริยา เอว อกมฺปิยฏฺเน อุตฺตมฏฺเน จ อาสภา, เตหิ ปุพฺพาจริยวเรหีติ วุตฺตํ โหติ. กีทิสา ปน เต ปุพฺพาจริยาติ? อาห าณมฺพูติอาทิ. อคฺคมคฺคาณสงฺขาเตน อมฺพุนา สลิเลน นิทฺโธตานิ นิสฺเสสโต อายตึ อนุปฺปตฺติธมฺมตาปาทเนน โธตานิ วิโสธิตานิ ราคาทีนิ ตีณิ มลานิ กามาสวาทโย จ จตฺตาโร อาสวา เยหิ เต าณมฺพุนิทฺโธตมลาสวา, เตหิ ขีณาสเวหีติ อตฺโถ. ขีณาสวภาเวปิ น เอเต สุกฺขวิปสฺสกาติ อาห ‘‘วิสุทฺธวิชฺชาปฏิสมฺภิเทหี’’ติ. ตตฺถ วิชฺชาติ ติสฺโส วิชฺชา, อฏฺ วิชฺชา วา. ปฏิสมฺภิทาปฺปตฺเตสุปิ มหากสฺสปตฺเถราทีนํ อุจฺจินิตฺวา คหิตตาย เตสํ สทฺธมฺมสํวณฺณเน สามตฺถิยํ สาติสยนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สทฺธมฺมสํวณฺณนโกวิเทหี’’ติ.

กิเลสชาตํ, ปริกฺขารพาหุลฺลํ วา สลฺลิขติ ตนุํ กโรตีติ สลฺเลโข, อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมูโห, อิธ ปน ขีณาสวาธิการตฺตา ปริกฺขารพาหุลฺลสฺส สลฺลิขนวเสเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ. สลฺเลเขน นิพฺพตฺตํ สลฺเลขิยํ, ตสฺมึ สลฺเลขิเย, ธุตงฺคปริหรณาทิสลฺเลขปอปตฺติยนฺติ วุตฺตํ โหติ. โนสุลภูปเมหีติ สลฺเลขปฏิปตฺติยา ‘‘อสุกสทิสา’’ติ นตฺถิ สุลภา อุปมา เอเตสนฺติ โนสุลภูปมา, เตหิ. มหาวิหารสฺสาติ อิมินา นิกายนฺตรํ ปฏิกฺขิปติ. วิหารสีเสน เหตฺถ ตตฺถ นิวาสีนฺเจว เตหิ สมลทฺธิกานฺจ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ คหณํ ทฏฺพฺพํ. ตสฺมา เตสํ มหาวิหารวาสีนํ ทิฏฺิสีลวิสุทฺธิยา ปภวตฺเตน สฺาณภูตตฺตา ธมฺมสงฺคาหกา มหากสฺสปตฺเถราทโย ‘‘มหาวิหารสฺส ธชูปมา’’ติ วุตฺตา, เตหิ อยํ วินโย สํวณฺณิโต สมฺมา อนูนํ กตฺวา วณฺณิโต. กถนฺติ อาห ‘‘จิตฺเตหิ นเยหี’’ติ. วิจิตฺเตหิ นเยหิ สมฺพุทฺธวรนฺวเยหิ สพฺพฺุพุทฺธวรํ อนุคเตหิ, ภควโต อธิปฺปายานุคเตหิ นเยหีติ วุตฺตํ โหติ.

เอวํ โปราณฏฺกถาย อนูนภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อตฺตโน สํวณฺณนาย ปโยชนวิเสสํ อชฺเฌสกฺจ ทสฺเสตุํ สํวณฺณนาติอาทิมาห. ตตฺถ สงฺขตตฺตาติ รจิตตฺตา. น กฺจิ อตฺถํ อภิสมฺภุณาตีติ น กฺจิ อตฺถํ สาเธติ.

สํวณฺณนํ ตฺจาติอาทินา อตฺตโน สํวณฺณนาย กรณปฺปการํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ตฺจ อิทานิ วุจฺจมานํ สํวณฺณนํ สมารภนฺโต สกลายปิ มหาอฏฺกถาย อิธ คเหตพฺพโต มหาอฏฺกถํ ตสฺสา อิทานิ วุจฺจมานาย สํวณฺณนาย สรีรํ กตฺวา มหาปจฺจริยํ โย วินิจฺฉโย วุตฺโต, ตเถว กุรุนฺทีนามาทีสุ วิสฺสุตาสุ อฏฺกถาสุ โย วินิจฺฉโย วุตฺโต, ตโตปิ วินิจฺฉยโต ยุตฺตมตฺถํ อปริจฺจชนฺโต อนฺโตคธตฺเถรวาทํ กตฺวา สํวณฺณนํ สมฺมา สมารภิสฺสนฺติ ปทตฺถสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. เอตฺถ จ อตฺโถ กถียติ เอตายาติ อฏฺกถา ตฺถ-การสฺส ฏฺ-การํ กตฺวา. มหาปจฺจริยนฺติ มหาปจฺจรีนามิกํ. เอตฺถ จ ปจฺจรีติ อุฬุมฺปํ วุจฺจติ, ตสฺมึ นิสีทิตฺวา กตตฺตา ตเมว นามํ ชาตํ. ‘‘กุรุนฺทีวลฺลิวิหาโร นาม อตฺถิ, ตตฺถ กตตฺตา ‘กุรุนฺที’ติ นามํ ชาต’’นฺติ วทนฺติ. อาทิสทฺเทน อนฺธกฏฺกถํ สงฺเขปฏฺกถฺจ สงฺคณฺหาติ.

ยุตฺตมตฺถนฺติ มหาอฏฺกถานเยน, จตุพฺพิธวินยยุตฺติยา วา ยุตฺตมตฺถํ. ‘‘อฏฺกถํเยว คเหตฺวา สํวณฺณนํ กริสฺสามี’’ติ วุตฺเต อฏฺกถาสุ วุตฺตตฺเถรวาทานํ พาหิรภาโว สิยาติ เตปิ อนฺโตกตฺตุกาโม ‘‘อนฺโตคธเถรวาท’’นฺติ อาห, เถรวาเทปิ อนฺโตกตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.

ตํ เมติ คาถาย โสตูหิ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสติ. ตตฺถ ธมฺมปฺปทีปสฺสาติ ธมฺโม เอว โมหนฺธการวิทฺธํสนโต ปทีปสทิสตฺตา ปทีโป อสฺสาติ ธมฺมปฺปทีโป, ภควา, ตสฺส. ปติมานยนฺตาติ ปูเชนฺตา มนสา ครุํ กโรนฺตา นิสาเมนฺตุ สุณนฺตุ.

พุทฺเธนาติอาทินา อตฺตโน สํวณฺณนาย อาคมนสุทฺธิทสฺสนมุเขน ปมาณภาวํ ทสฺเสตฺวา อนุสิกฺขิตพฺพตํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ยเถว พุทฺเธน โย ธมฺโม วินโย จ วุตฺโต, โส ตสฺส พุทฺธสฺส เยหิ ปุตฺเตหิ มหากสฺสปตฺเถราทีหิ ตเถว าโต, เตสํ พุทฺธปุตฺตานํ มติมจฺจชนฺตา สีหฬฏฺกถาจริยา ยสฺมา ปุเร อฏฺกถา อกํสูติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ธมฺโมติ สุตฺตาภิธมฺเม สงฺคณฺหาติ. วินโยติ สกลํ วินยปิฏกํ. วุตฺโตติ ปาฬิโต จ อตฺถโต จ พุทฺเธน ภควตา วุตฺโต. น หิ ภควตา อพฺยากตํ นาม ตนฺติปทํ อตฺถิ, ตตฺถ ตตฺถ ภควตา ปวตฺติตปกิณฺณกเทสนาเยว หิ อฏฺกถา. ตเถว าโตติ ยเถว พุทฺเธน วุตฺโต, ตเถว เอกปทมฺปิ เอกกฺขรมฺปิ อวินาเสตฺวา อธิปฺปายฺจ อวิโกเปตฺวา าโต วิทิโตติ อตฺโถ. เตสํ มติมจฺจชนฺตาติ เตสํ พุทฺธปุตฺตานํ มติสงฺขาตํ เถรปรมฺปราย อุคฺคเหตฺวา อาภตํ อพฺโพจฺฉินฺนํ ปาฬิวณฺณนาวเสน เจว ปาฬิมุตฺตกวเสน จ ปวตฺตํ สพฺพํ อฏฺกถาวินิจฺฉยํ อปริจฺจชนฺตา. อฏฺกถา อกํสูติ มหาอฏฺกถามหาปจฺจริอาทิกา สีหฬฏฺกถาโย อกํสุ. ‘‘อฏฺกถามกํสู’’ติปิ ปาโ, ตตฺถาปิ โสเยวตฺโถ.

ตสฺมาติ ยสฺมา เตสํ พุทฺธปุตฺตานํ อธิปฺปายํ อวิโกเปตฺวา ปุเร อฏฺกถา อกํสุ, ตสฺมา. ยํ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ, ตํ สพฺพมฺปิ ปมาณนฺติ โยชนา. หีติ นิปาตมตฺตํ เหตุอตฺถสฺส ตสฺมาติ อิมินาเยว ปกาสิตตฺตา, อวธารณตฺโถ วา, ปมาณเมวาติ. ยทิ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ สพฺพมฺปิ ปมาณํ, เอวํ สติ ตตฺถ ปมาทเลขาปิ ปมาณํ สิยาติ อาห ‘‘วชฺชยิตฺวาน ปมาทเลข’’นฺติ, อปราปรํ ลิขนฺเตหิ ปมาเทน สตึ อปจฺจุปฏฺเปตฺวา อฺตฺถ ลิขิตพฺพํ อฺตฺถ ลิขนาทิวเสน ปวตฺติตา ปมาทเลขา นาม, สา จ สมนฺตปาสาทิกายํ ตตฺถ ตตฺถ สยเมว อาวิภวิสฺสติ. ปุน ยสฺมาติ ปทสฺส สมฺพนฺธทสฺสนวเสน อยํ อตฺถโยชนา – ยสฺมา อฏฺกถาสุ วุตฺตํ อิธ อิมสฺมึ สาสเน สิกฺขาสุ สคารวานํ ปณฺฑิตานํ ปมาณเมว, ยสฺมา จ อยํ วณฺณนาปิ ภาสนฺตรปริจฺจาคาทิมตฺตวิสิฏฺตาย อตฺถโต อภินฺนา, ตโต เอว ปมาณภูตาว เหสฺสติ, ตสฺมา อนุสิกฺขิตพฺพาติ.

ตโตติ ตาหิ อฏฺกถาหิ. ภาสนฺตรเมว หิตฺวาติ สีหฬภาสํเยว อปเนตฺวา. วิตฺถารมคฺคฺจ สมาสยิตฺวาติ โปราณฏฺกถาสุ ยถาาเน วตฺตพฺพมฺปิ ปทตฺถวินิจฺฉยาทิกํ อติวิตฺถิณฺเณน วจนกฺกเมน เจว วุตฺตเมว อตฺถนยํ อปฺปมตฺตกวิเสเสน ปุนปฺปุนํ กถเนน จ ตตฺถ ตตฺถ ปปฺจิตํ ตาทิสํ วิตฺถารมคฺคํ ปหาย สลฺลหุเกน อตฺถวิฺาปเกน ปทกฺกเมน เจว วุตฺตนยสทิสํ วตฺตพฺพํ อติทิสิตฺวา จ สงฺเขปนเยเนว วณฺณยิสฺสามาติ อธิปฺปาโย. สารตฺถทีปนิยํ ปน วินยฏีกายํ ‘‘โปราณฏฺกถาสุ อุปริ วุจฺจมานมฺปิ อาเนตฺวา ตตฺถ ตตฺถ ปปฺจิตํ ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน…เป… อุปสมฺปนฺโนติ ภิกฺขูติ เอตฺถ อปโลกนาทีนํ จตุนฺนมฺปิ กมฺมานํ วิตฺถารกถา วิย ตาทิสํ วิตฺถารมคฺคํ สงฺขิปิตฺวา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ตนฺติกฺกมํ กฺจิ อโวกฺกมิตฺวาติ เอตฺเถว วตฺตุํ ยุตฺตํ. อฺตฺถ ปาฬิยา วตฺตพฺพํ อฺตฺถ กถนฺหิ ตนฺติกฺกมํ โวกฺกมิตฺวา กถนํ นาม. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘ตเถว วณฺณิตุํ ยุตฺตรูปํ หุตฺวา อนุกฺกเมน อาคตํ ปาฬึ ปริจฺจชิตฺวา สํวณฺณนโต สีหฬฏฺกถาสุ อยุตฺตฏฺาเน วณฺณิตํ ยถาาเนเยว วณฺณนโต จ วุตฺตํ ‘ตนฺติกฺกมํ กฺจิ อโวกฺกมิตฺวา’’’ติ. ตสฺมา ยถาวุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ. กถํ ปน วิตฺถารมคฺคสฺส สงฺขิปเน วินิจฺฉโย น หียตีติ? อาห ‘‘วินิจฺฉยํ สพฺพมเสสยิตฺวา’’ติ. สงฺขิปนฺโตปิ ปุนปฺปุนํ วจนาทิเมว สงฺขิปนฺโต, วินิจฺฉยํ ปน อฏฺกถาสุ สพฺพาสุปิ วุตฺตํ สพฺพมฺปิ อเสสยิตฺวา, กิฺจิมตฺตมฺปิ อปริหาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ตนฺติกฺกมํ กฺจิ อโวกฺกมิตฺวาติ กฺจิ ปาฬิกฺกมํ อนติกฺกมิตฺวา, อนุกฺกเมเนว ปาฬึ วณฺณยิสฺสามาติ อตฺโถ.

สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถนฺติ เวรฺชกณฺฑาทีสุ อาคตานํ ฌานกถาทีนํ สุตฺตนฺตวจนานํ สีหฬฏฺกถาสุ ‘‘สุตฺตนฺติกานํ ภาโร’’ติ วตฺวา อวณฺณิตพฺพฏฺานํ อตฺถํ ตํตํสุตฺตานุรูปํ สพฺพโส ปริทีปยิสฺสามาติ อธิปฺปาโย. เหสฺสตีติ ภวิสฺสติ, กรียิสฺสตีติ วา อตฺโถ. เอตฺถ จ ปมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป ‘‘ภาสนฺตรปริจฺจาคาทิกํ จตุพฺพิธํ กิจฺจํ นิปฺผาเทตฺวา สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ ปริทีปยนฺตี อยํ วณฺณนา ภวิสฺสตี’’ติ วณฺณนาวเสน สมานกตฺตุกตา เวทิตพฺพา. ปจฺฉิมสฺมึ อตฺถวิกปฺเป ปน ‘‘เหฏฺา วุตฺตภาสนฺตรปริจฺจาคาทิกํ กตฺวา สุตฺตนฺติกานํ วจนานมตฺถํ ปริทีปยนฺตี อยํ วณฺณนา อมฺเหหิ กรียิสฺสตี’’ติ เอวํ อาจริยวเสน สมานกตฺตุกตา เวทิตพฺพา.

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

พาหิรนิทานกถา

อิทานิ สํวรวินยปหานวินยาทีสุ พหูสุ วินเยสุ อตฺตนา ‘‘ตํ วณฺณยิสฺสํ วินย’’นฺติ เอวํ สํวณฺเณตพฺพภาเวน ปฏิฺาตํ วินยํ ทสฺเสนฺโต อาห ตตฺถาติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ยถาวุตฺตาสุ คาถาสุ. ตาว-สทฺโท ปมนฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ ทฏฺพฺโพ, เตน ปมํ วินยํ ววตฺถเปตฺวา ปจฺฉา ตสฺส วณฺณนํ กริสฺสามาติ ทีเปติ. ววตฺถเปตพฺโพติ นิยเมตพฺโพ. เตเนตํ วุจฺจตีติ ยสฺมา ววตฺถเปตพฺโพ, เตน เหตุนา เอตํ วินโย นามาติอาทิกํ นิยามกวจนํ วุจฺจตีติ อตฺโถ. อสฺสาติ วินยสฺส. มาติกาติ อุทฺเทโส. โส หิ นิทฺเทสปทานํ ชนนีาเน ิตตฺตา มาตา วิยาติ ‘‘มาติกา’’ติ วุจฺจติ.

อิทานิ สํวณฺเณตพฺพมตฺถํ มาติกํ ปฏฺเปตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห วุตฺตํ เยนาติอาทิ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – เอตํ เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา เวรฺชายํ วิหรตีติอาทินิทานวจนปฏิมณฺฑิตํ วินยปิฏกํ เยน ปุคฺคเลน วุตฺตํ, ยสฺมึ กาเล วุตฺตํ, ยสฺมา การณา วุตฺตํ, เยน ธาริตํ, เยน จ อาภตํ, เยสุ ปติฏฺิตํ, เอตํ ยถาวุตฺตวิธานํ วตฺวา ตโต เตน สมเยนาติอาทิปาสฺส อตฺถํ อเนกปฺปการโต ทสฺเสนฺโต วินยสฺส อตฺถวณฺณนํ กริสฺสามีติ.

เอตฺถ จ วุตฺตํ เยน ยทา ยสฺมาติ อิทํ วจนํ เตน สมเยน พุทฺโธ ภควาติอาทินิทานวจนมตฺตํ อเปกฺขิตฺวา วตฺตุกาโมปิ วิสุํ อวตฺวา ‘‘นิทาเนน อาทิกลฺยาณํ, อิทมโวจาติ นิคมเนน ปริโยสานกลฺยาณ’’นฺติ วจนโต นิทานนิคมนานิปิ สตฺถุเทสนาย อนุวิธานตฺตา ตทนฺโตคธาเนวาติ นิทานสฺสาปิ วินยปาฬิยํเยว อนฺโตคธตฺตา วุตฺตํ เยน ยทา ยสฺมาติ อิทมฺปิ วินยปิฏกสมฺพนฺธํเยว กตฺวา มาติกํ เปติ. มาติกาย หิ เอตนฺติ วุตฺตํ วินยปิฏกํเยว สามฺโต สพฺพตฺถ สมฺพนฺธมุปคจฺฉติ.

อิทานิ ปน ตํ วิสุํ นีหริตฺวา ทสฺเสนฺโต ตตฺถ วุตฺตํ เยนาติอาทิมาห. ตตฺถาติ เตสุ มาติกาปเทสุ. อิทนฺติ เตน สมเยนาติอาทินิทานวจนํ. หิ-สทฺโท ยสฺมาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, ยสฺมา พุทฺธสฺส ภควโต อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหติ, ตสฺมาติ วุตฺตํ โหติ. อตฺตปจฺจกฺขวจนํ น โหตีติ อตฺตนา ปจฺจกฺขํ กตฺวา วุตฺตวจนํ น โหติ. อถ วา อตฺตโน ปจฺจกฺขกาเล ธรมานกาเล วุตฺตวจนํ น โหติ. ตทุภเยนาปิ ภควโต วุตฺตวจนํ น โหตีติ อตฺโถ.

ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา

ปมมหาสงฺคีติ นาม เจสาติ เอตฺถ -สทฺโท วตฺตพฺพสมฺปิณฺฑนตฺโถ, อุปฺาสตฺโถ วา, อุปฺาโสติ จ วากฺยารมฺโภ วุจฺจติ. เอสา หิ คนฺถการานํ ปกติ, ยทิทํ กิฺจิ วตฺวา ปุน อปรํ วตฺตุมารภนฺตานํ จ-สทฺทปฺปโยโค. ยถาปจฺจยํ ตตฺถ ตตฺถ เทสิตตฺตา วิปฺปกิณฺณานํ ธมฺมวินยานํ สภาคตฺถวเสน สงฺคเหตฺวา คายนํ กถนํ สงฺคีติ, มหาวิสยตฺตา ปูชนียตฺตา จ มหตี สงฺคีติ มหาสงฺคีติ. ทุติยาทึ อุปาทาย เจสา ‘‘ปมมหาสงฺคีตี’’ติ วุตฺตา. นิททาติ เทสนํ เทสกาลาทิวเสน อวิทิตํ วิทิตํ กตฺวา นิทสฺเสตีติ นิทานํ, ตตฺถ โกสลฺลตฺถํ.

เวเนยฺยานํ มคฺคผลุปฺปตฺติเหตุภูตาว กิริยา นิปฺปริยาเยน พุทฺธกิจฺจนฺติ อาห ‘‘ธมฺมจกฺกปฺปวตฺตนฺหิ อาทึ กตฺวา’’ติ. ตตฺถ สติปฏฺานาทิธมฺโม เอว ปวตฺตนฏฺเน จกฺกนฺติ ธมฺมจกฺกํ, จกฺกนฺติ วา อาณา, ตํ ธมฺมโต อนเปตตฺตา ธมฺมจกฺกํ, ธมฺเมน าเยน จกฺกนฺติปิ ธมฺมจกฺกํ. กตพุทฺธกิจฺเจติ นิฏฺิตพุทฺธกิจฺเจ ภควติ โลกนาเถติ สมฺพนฺโธ. กุสินารายนฺติ สมีปตฺเถ เอตํ ภุมฺมวจนํ. อุปวตฺตเน มลฺลานํ สาลวเนติ ตสฺส นครสฺส อุปวตฺตนภูตํ มลฺลราชูนํ สาลวนุยฺยานํ ทสฺเสติ. ตตฺถ นครํ ปวิสนฺตา อุยฺยานโต อุเปจฺจ วตฺตนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ อุยฺยานสฺส จ นครสฺส จ มชฺเฌ สาลวนํ วุจฺจติ. กุสินาราย หิ ทกฺขิณปจฺฉิมทิสาย ตํ อุยฺยานํ โหติ, ตโต อุยฺยานโต สาลวนราชิวิราชิโต มคฺโค ปาจีนาภิมุโข คนฺตฺวา นครสฺส ทกฺขิณทฺวาราภิมุโข อุตฺตเรน นิวตฺโต, เตน มคฺเคน มนุสฺสา นครํ ปวิสนฺติ, ตสฺมา ตํ ‘‘อุปวตฺตน’’นฺติ วุจฺจติ. ตตฺถ กิร อุปวตฺตเน อฺมฺสํสฏฺวิฏปานํ สมฺปนฺนฉายานํ สาลปนฺตีนมนฺตเร ภควโต ปรินิพฺพานมฺโจ ปฺตฺโต, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยมกสาลานมนฺตเร’’ติ. อุปาทียติ กมฺมกิเลเสหีติ อุปาทิ, วิปากกฺขนฺธา กฏตฺตา จ รูปํ. ตเทว กมฺมกิเลเสหิ สมฺมา อปฺปหีนตาย เสโส, นตฺถิ เอตฺถ อุปาทิเสโสติ อนุปาทิเสสา, นิพฺพานธาตุ, ตาย. อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ จายํ กรณนิทฺเทโส. ปรินิพฺพาเนติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, ปรินิพฺพานเหตุ ตสฺมึ าเน สนฺนิปติตานนฺติ อตฺโถ. สงฺฆสฺส เถโร เชฏฺโ สงฺฆตฺเถโร. เอตฺถ จ สงฺฆสทฺทสฺส ภิกฺขุสตสหสฺสสทฺทสาเปกฺขตฺเตปิ คมกตฺตา เถรสทฺเทน สมาโส ยถา เทวทตฺตสฺส ครุกุลนฺติ. อายสฺมา มหากสฺสโป ธมฺมวินยสงฺคายนตฺถํ ภิกฺขูนํ อุสฺสาหํ ชเนสีติ สมฺพนฺโธ.

ตถา อุสฺสาหํ ชนนสฺส การณมาห สตฺตาหปรินิพฺพุเตติอาทิ. สตฺต อหานิ สมาหฏานิ สตฺตาหํ, สตฺตาหํ ปรินิพฺพุตสฺส อสฺสาติ สตฺตาหปรินิพฺพุโต, สตฺตาหปรินิพฺพุเต สุภทฺเทน วุฑฺฒปพฺพชิเตน วุตฺตวจนมนุสฺสรนฺโตติ สมฺพนฺโธ. อลํ, อาวุโสติอาทินา เตน วุตฺตวจนํ ทสฺเสติ. ตตฺถ อลนฺติ ปฏิกฺเขปวจนํ. เตน มหาสมเณนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ, ตโต มหาสมณโต สุฏฺุ มุตฺตา มยนฺติ อตฺโถ, อุปทฺทุตา จ โหม ตทาติ อธิปฺปาโย, โหมาติ วา อตีตตฺเถ วตฺตมานวจนํ, อหุมฺหาติ อตฺโถ. านํ โข ปเนตํ วิชฺชตีติ ติฏฺติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ านํ, เหตุ. โขติ อวธารเณ, เอตํ การณํ วิชฺชเตว, โน น วิชฺชตีติ อตฺโถ. กึ ตํ การณนฺติ? อาห ยํ ปาปภิกฺขูติอาทิ. เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ, การณนิทฺเทโส วา, เยน การเณน อนฺตรธาเปยฺยุํ, ตเทตํ การณํ วิชฺชตีติ อตฺโถ. อตีโต อติกฺกนฺโต สตฺถา เอตฺถ, เอตสฺสาติ วา อตีตสตฺถุกํ, ปาวจนํ. ปธานํ วจนํ ปาวจนํ, ธมฺมวินยนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปกฺขํ ลภิตฺวาติ อลชฺชีปกฺขํ ลภิตฺวา. น จิรสฺเสวาติ น จิเรเนว. ยาว จ ธมฺมวินโย ติฏฺตีติ ยตฺตกํ กาลํ ธมฺโม จ วินโย จ ลชฺชีปุคฺคเลสุ ติฏฺติ.

วุตฺตฺเหตํ ภควตาติ ปรินิพฺพานมฺเจ นิปนฺเนน ภควตา วุตฺตนฺติ อตฺโถ. เทสิโต ปฺตฺโตติ สุตฺตาภิธมฺมปิฏกสงฺคหิตสฺส ธมฺมสฺส เจว วินยปิฏกสงฺคหิตสฺส วินยสฺส จ อติสชฺชนํ ปโพธนํ เทสนา. ตสฺเสว ปการโต าปนํ อสงฺกรโต ปนํ ปฺาปนํ. โส โว มมจฺจเยน สตฺถาติ โส ธมฺมวินโย ตุมฺหากํ มมจฺจเยน สตฺถา มยิ ปรินิพฺพุเต สตฺถุกิจฺจํ สาเธสฺสติ. สาสนนฺติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติวิธํ สาสนํ, นิปฺปริยายโต ปน สตฺตตฺตึส โพธิปกฺขิยธมฺมา. อทฺธนิยนฺติ อทฺธานกฺขมํ, ตเทว จิรฏฺิติกํ อสฺส ภเวยฺยาติ สมฺพนฺโธ.

อิทานิ สมฺมาสมฺพุทฺเธน อตฺตโน กตํ อนุคฺคหวิเสสํ วิภาเวนฺโต อาห ยฺจาหํ ภควตาติอาทิ. ตตฺถ ยฺจาหนฺติ เอตสฺส อนุคฺคหิโตติ เอเตน สมฺพนฺโธ. ตตฺถ นฺติ ยสฺมา, เยน การเณนาติ วุตฺตํ โหติ. กิริยาปรามสนํ วา เอตํ, เตน อนุคฺคหิโตติ เอตฺถ อนุคฺคหณํ ปรามสติ. ธาเรสฺสสีติอาทิกํ ภควตา มหากสฺสปตฺเถเรน สทฺธึ จีวรปริวตฺตนํ กาตุกาเมน วุตฺตวจนํ. ธาเรสฺสสิ ปน เม ตฺวํ กสฺสปาติ ‘‘กสฺสป, ตฺวํ อิมานิ ปริโภคชิณฺณานิ ปํสุกูลานิ ปารุปิตุํ สกฺขิสฺสสี’’ติ วทติ, ตฺจ โข น กายพลํ สนฺธาย, ปฏิปตฺติปูรณํ ปน สนฺธาย เอวมาห. สาณานิ ปํสุกูลานีติ มตกเฬวรํ ปลิเวเตฺวา ฉฑฺฑิตานิ ตุมฺพมตฺเต กิมโย ปปฺโผเฏตฺวา คหิตานิ สาณวากมยานิ ปํสุกูลจีวรานิ. รถิกาทีนํ ยตฺถ กตฺถจิ ปํสูนํ อุปริ ิตตฺตา อพฺภุคฺคตฏฺเน เตสุ กูลมิวาติ ปํสุกูลํ. อถ วา ปํสุ วิย กุจฺฉิตภาวํ อุลติ คจฺฉตีติ ปํสุกูลนฺติ ปํสุกูลสทฺทสฺส อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. นิพฺพสนานีติ นิฏฺิตวสนกิจฺจานิ, ปริโภคชิณฺณานีติ อตฺโถ. เอกเมว ตํ จีวรํ อเนกาวยวตฺตา พหุวจนํ กตํ. สาธารณปริโภเคนาติ อตฺตนา สมานปริโภเคน, สาธารณปริโภเคน จ สมสมฏฺปเนน จ อนุคฺคหิโตติ สมฺพนฺโธ.

อิทานิ นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิฺาปฺปเภเท อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมฏฺปนตฺถาย ภควตา วุตฺตํ กสฺสปสํยุตฺเต (สํ. นิ. ๒.๑๕๒) อาคตํ ปาฬึ เปยฺยาลมุเขน อาทิคฺคหเณน จ สงฺขิปิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห อหํ, ภิกฺขเวติอาทิ. ตตฺถ ยาวเท อากงฺขามีติ ยาวเทว อากงฺขามิ, ยตฺตกํ กาลํ อิจฺฉามีติ อตฺโถ, ‘‘ยาวเทวา’’ติปิ ปาโ. นวานุปุพฺพวิหารฉฬภิฺาปฺปเภเทติ เอตฺถ นวานุปุพฺพวิหาโร นาม อนุปฏิปาฏิยา สมาปชฺชิตพฺพภาวโต เอวํสฺิตา นิโรธสมาปตฺติยา สห อฏฺ รูปารูปสมาปตฺติโย. ฉฬภิฺา นาม อาสวกฺขยาเณน สทฺธึ ปฺจาภิฺาโย. อตฺตนา สมสมฏฺปเนนาติ ‘‘อหํ ยตฺตกํ กาลํ ยตฺตเก สมาปตฺติวิหาเร อภิฺาโย จ วฬฺเชมิ, ตถา กสฺสโปปี’’ติ เอวํ ยถาวุตฺตอุตฺตริมนุสฺสธมฺเม อตฺตนา สมสมํ กตฺวา ปเนน, อิทฺจ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสามฺเน เถรสฺส ปสํสามตฺเตน วุตฺตํ, น ภควตา สทฺธึ สพฺพถา สมตาย. ภควโต หิ คุณวิเสสํ อุปาทาย สาวกา ปจฺเจกพุทฺธา จ กลมฺปิ กลภาคมฺปิ น อุเปนฺติ, ตสฺส กิมฺํ อาณณฺยํ ภวิสฺสติ อฺตฺร ธมฺมวินยสงฺคายนาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ ตสฺสาติ ตสฺส อนุคฺคหสฺส, ตสฺส เมติ วา อตฺโถ คเหตพฺโพ. โปตฺถเกสุ หิ เกสุจิ ‘‘ตสฺส เม’’ติ ปาโ ทิสฺสติ. อาณณฺยํ อณณภาโว. สกกวจอิสฺสริยานุปฺปทาเนนาติ เอตฺถ จีวรสฺส นิทสฺสนวเสน กวจสฺเสว คหณํ กตํ, สมาปตฺติยา นิทสฺสนวเสน อิสฺสริยํ คหิตํ.

อิทานิ ยถาวุตฺตมตฺถํ ปาฬิยา วิภาเวนฺโต อาห ยถาหาติอาทิ. ตตฺถ เอกมิทาหนฺติ เอตฺถ อิทนฺติ นิปาตมตฺตํ. เอกํ สมยนฺติ เอกสฺมึ สมเยติ อตฺโถ. ปาวายาติ ปาวานครโต. อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺโนติ ทีฆมคฺคปฺปฏิปนฺโน. ทีฆปริยาโย เหตฺถ อทฺธานสทฺโท. สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพนฺติ ปฺจสติกกฺขนฺธเก อาคตํ สุภทฺทกณฺฑํ อิธ อาเนตฺวา วิตฺถาเรตพฺพํ.

ตโต ปรนฺติ สุภทฺทกณฺฑโต ปรํ. สพฺพํ สุภทฺทกณฺฑํ วิตฺถารโต เวทิตพฺพนฺติ อิมินา ‘‘ยํ น อิจฺฉิสฺสาม, น ตํ กริสฺสามา’’ติ เอตํ ปริยนฺตํ สุภทฺทกณฺฑปาฬึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวเสสํ อุสฺสาหชนนปฺปการปฺปวตฺตํ ปาฬิเมว ทสฺเสนฺโต หนฺท มยํ อาวุโสติอาทิมาห. ตตฺถ ปุเร อธมฺโม ทิปฺปตีติ เอตฺถ ‘‘อธมฺโม นาม ทสกุสลกมฺมปถปฏิปกฺขภูโต อธมฺโม’’ติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนา) วุตฺตํ. ธมฺมสงฺคหณตฺถํ อุสฺสาหชนนปฺปสงฺคตฺตา ปน ธมฺมวินยานํ อสงฺคายนเหตุโทสคโณ สมฺภวติ, โส เอว เอตฺถ อธมฺโม ทิปฺปติ ตปฺปฏิปกฺโข ธมฺโม จ ปฏิพาหียตีติ วตฺตพฺพํ. อปิ จ ‘‘อธมฺมวาทิโน พลวนฺโต โหนฺติ ธมฺมวาทิโน ทุพฺพลา โหนฺตี’’ติ วุจฺจมานตฺตา เยน อธมฺเมน เต สุภทฺทวชฺชิปุตฺตกาทโย อธมฺมวาทิโน, เยน จ ธมฺเมน อิตเร ธมฺมวาทิโนว โหนฺติ. เตเยว อิธ ‘‘อธมฺโม’’ ‘‘ธมฺโม’’ติ จ วตฺตพฺพา. ตสฺมา สีลวิปตฺติอาทิเหตุโก ปาปิจฺฉตาทิโทสคโณ อธมฺโม, ตปฺปฏิปกฺโข สีลสมฺปทาทิเหตุโก อปฺปิจฺฉตาทิคุณสมูโห ธมฺโมติ จ คเหตพฺพํ. ปุเร ทิปฺปตีติ อปิ นาม ทิปฺปติ. อถ วา ยาว อธมฺโม ธมฺมํ ปฏิพาหิตุํ สมตฺโถ โหติ, ตโต ปุเรตรเมวาติ อตฺโถ. ทิปฺปตีติ ทิปฺปิสฺสติ. ปุเรสทฺทโยเคน หิ อนาคตตฺเถ อยํ วตฺตมานปฺปโยโค, ยถา ปุรา วสฺสติ เทโวติ. อวินโยติ ปหานวินยาทีนํ ปฏิปกฺขภูโต อวินโย.

เตน หีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต. สกลนวงฺคสตฺถุสาสนปริยตฺติธเรติ สกลํ สุตฺตเคยฺยาทินวงฺคํ เอตฺถ, เอตสฺส วา อตฺถีติ สกลนวงฺคํ, สตฺถุสาสนํ. อตฺถกาเมน ปริยาปุณิตพฺพโต ทิฏฺธมฺมิกาทิปุริสตฺถปริยตฺติภาวโต จ ‘‘ปริยตฺตี’’ติ ตีณิ ปิฏกานิ วุจฺจนฺติ, ตํ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนสงฺขาตํ ปริยตฺตึ ธาเรนฺตีติ สกลนวงฺคสตฺถุสาสนปอยตฺติธรา, ตาทิเสติ อตฺโถ. สมถภาวนาสิเนหาภาเวน สุกฺขา ลูขา อสินิทฺธา วิปสฺสนา เอเตสนฺติ สุกฺขวิปสฺสกา. ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธเรติ ติณฺณํ ปิฏกานํ สมาหาโร ติปิฏกํ, ตเทว นวงฺคาทิวเสน อเนกเภทภินฺนํ สพฺพํ ปริยตฺติปฺปเภทํ ธาเรนฺตีติ ติปิฏกสพฺพปริยตฺติปฺปเภทธรา.

กิสฺส ปนาติ กสฺมา ปน. สิกฺขตีติ เสกฺโข. ตเมวาห ‘‘สกรณีโย’’ติ. อุปริมคฺคตฺตยกิจฺจสฺส อปริโยสิตตฺตา สกิจฺโจติ อตฺโถ. อสฺสาติ อเนน. พหุการตฺตาติ พหุปการตฺตา. อสฺสาติ ภเวยฺย. อติวิย วิสฺสตฺโถติ อติวิย วิสฺสาสิโก. นฺติ อานนฺทตฺเถรํ โอวทตีติ สมฺพนฺโธ. อานนฺทตฺเถรสฺส กทาจิ อสฺตาย นวกาย สทฺธิวิหาริกปริสาย ชนปทจาริกาจรณํ, เตสฺจ สทฺธิวิหาริกานํ เอกกฺขเณ อุปฺปพฺพชฺชนฺจ ปฏิจฺจ มหากสฺสปตฺเถโร ตํ นิคฺคณฺหนฺโต เอวมาห ‘‘น วายํ กุมารโก มตฺตมฺาสี’’ติ. เอตฺถ จ วา-สทฺโท ปทปูรโณ, อยํ กุมาโร อตฺตโน ปมาณํ น ปฏิชานาตีติ เถรํ ตชฺเชนฺโต อาห. ตตฺราติ เอวํ สติ.

กิฺจาปิ เสกฺโขติ อิทํ น เสกฺขานํ อคติคมนสพฺภาเวน วุตฺตํ, อเสกฺขานฺเว ปน อุจฺจินิตฺวา คหิตตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺมา ‘‘กิฺจาปิ เสกฺโข, ตถาปิ เถโร อายสฺมนฺตมฺปิ อานนฺทํ อุจฺจินตู’’ติ เอวเมตฺถ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ, น ปน กิฺจาปิ เสกฺโข, ตถาปิ อภพฺโพ อคตึ คนฺตุนฺติ โยเชตพฺพํ. อภพฺโพติอาทิ ปนสฺส สภาวกถนํ. ตตฺถ ฉนฺทาติ ฉนฺเทน สิเนเหน. อคตึ คนฺตุนฺติ อกตฺตพฺพํ กาตุํ. ปริยตฺโตติ อธีโต อุคฺคหิโต.

ราชคหํ โข มหาโคจรนฺติ เอตฺถ คาโว จรนฺติ เอตฺถาติ โคจโร, คุนฺนํ โคจรฏฺานํ. โคจโร วิยาติ โคจโร, ภิกฺขาจรณฏฺานํ. โส มหนฺโต อสฺสาติ มหาโคจรํ, ราชคหํ. อุกฺโกเฏยฺยาติ นิวาเรยฺย.

สตฺตสุ สาธุกีฬนทิวเสสูติ เอตฺถ สํเวควตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กิตฺเตตฺวา สาธุกํ เอว ปูชาวเสน กีฬนโต สาธุกีฬนํ. อุปกฏฺาติ อาสนฺนา. วสฺสํ อุปเนติ อุปคจฺฉติ เอตฺถาติ วสฺสูปนายิกา.

ตตฺร สุทนฺติ ตสฺสํ สาวตฺถิยํ, สุทนฺติ นิปาตมตฺตํ. อุสฺสนฺนธาตุกนฺติ อุปจิตปิตฺตเสมฺหาทิธาตุกํ. สมสฺสาเสตุนฺติ สนฺตปฺเปตุํ. ทุติยทิวเสติ เชตวนวิหารํ ปวิฏฺทิวสโต ทุติยทิวเสติ วทนฺติ. วิริจฺจติ เอเตนาติ วิเรจนํ. โอสธปริภาวิตํ ขีรเมว วิเรจนนฺติ ขีรวิเรจนํ. ยํ สนฺธายาติ ยํ เภสชฺชปานํ สนฺธาย วุตฺตํ. เภสชฺชมตฺตาติ อปฺปมตฺตกํ เภสชฺชํ. อปฺปตฺโถ หิ อยํ มตฺตา-สทฺโท มตฺตา สุขปริจฺจาคาติอาทีสุ (ธ. ป. ๒๙๐) วิย.

ขณฺฑผุลฺลปฺปฏิสงฺขรณนฺติ เอตฺถ ขณฺฑนฺติ ฉินฺนํ, ผุลฺลนฺติ ภินฺนํ, เตสํ ปฏิสงฺขรณํ อภินวกรณํ.

ปริจฺเฉทวเสน เวทิยติ ทิสฺสตีติ ปริเวณํ. ตตฺถาติ เตสุ วิหาเรสุ ขณฺฑผุลฺลปฺปฏิสงฺขรณนฺติ สมฺพนฺโธ. ปมํ มาสนฺติ วสฺสานสฺส ปมํ มาสํ, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. เสนาสนวตฺตานํ พหูนํ ปฺตฺตตฺตา, เสนาสนกฺขนฺธเก (จูฬว. ๒๙๔ อาทโย) เสนาสนปฏิพทฺธานํ พหูนํ กมฺมานํ วิหิตตฺตา ‘‘ภควตา…เป… วณฺณิต’’นฺติ วุตฺตํ.

ทุติยทิวเสติ ‘‘ขณฺฑผุลฺลปฺปฏิสงฺขรณํ กโรมา’’ติ จินฺติตทิวสโต ทุติยทิวเส. วสฺสูปนายิกทิวเสเยว เต เอวํ จินฺเตสุํ. สิริยา นิเกตนมิวาติ สิริยา นิวาสนฏฺานํ วิย. เอกสฺมึ ปานียติตฺเถ สนฺนิปตนฺตา ปกฺขิโน วิย สพฺเพสํ ชนานํ จกฺขูนิ มณฺฑเปเยว นิปตนฺตีติ วุตฺตํ ‘เอกนิปาตติตฺถมิว จ เทวมนุสฺสนยนวิหงฺคาน’’นฺติ. โลกรามเณยฺยกนฺติ โลเก รมณียภาวํ, รมณํ อรหตีติ วา โลกรามเณยฺยกํ. ทฏฺพฺพสารมณฺฑนฺติ ทฏฺพฺเพสุ สารํ ทฏฺพฺพสารํ, ตโต วิปฺปสนฺนนฺติ ทฏฺพฺพสารมณฺฑํ. อถ วา ทฏฺพฺโพ สารภูโต วิสิฏฺตโร มณฺโฑ มณฺฑนํ อลงฺกาโร เอตสฺสาติ ทฏฺพฺพสารมณฺโฑ, มณฺฑโป. มณฺฑํ สูริยรสฺมึ ปาติ นิวาเรตีติ มณฺฑโป. วิวิธานิ กุสุมทามานิ เจว มุตฺโตลมฺพกานิ จ วินิคฺคลนฺตํ วเมนฺตํ นิกฺขาเมนฺตมิว จารุ โสภนํ วิตานํ เอตฺถาติ วิวิธกุสุมทาโมลมฺพกวินิคฺคลนฺตจารุวิตาโน. นานาปุปฺผูปหารวิจิตฺตสุปรินิฏฺิตภูมิกมฺมตฺตา เอว ‘‘รตนวิจิตฺตมณิโกฏฺฏิมตลมิวา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ จ มณิโย โกฏฺเฏตฺวา กตตลํ มณิโกฏฺฏิมตลํ นาม, ตมิวาติ วุตฺตํ โหติ. อาสนารหนฺติ นิสีทนารหํ. ทนฺตขจิตนฺติ ทนฺเตหิ ขจิตํ.

อาวชฺเชสีติ อุปนาเมสิ. อนุปาทายาติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน กฺจิ ธมฺมํ อคฺคเหตฺวา. กถาโทโสติ กถาย อสจฺจํ นาม นตฺถิ.

ยถาวุฑฺฒนฺติ วุฑฺฒปฏิปาฏึ อนติกฺกมิตฺวา. เอเกติ มชฺฌิมภาณกานํเยว เอเก. ปุพฺเพ วุตฺตมฺปิ หิ สพฺพํ มชฺฌิมภาณกา วทนฺติเยวาติ เวทิตพฺพํ. ทีฆภาณกา ปน ‘‘ปทสาว เถโร สนฺนิปาตมาคโต’’ติ วทนฺติ. เตสุ เกจิ ‘‘อากาเสนา’’ติ, ‘‘เต สพฺเพปิ ตถา ตถา อาคตทิวสานมฺปิ อตฺถิตาย เอกเมกํ คเหตฺวา ตถา ตถา วทึสู’’ติ วทนฺติ.

กํ ธุรํ กตฺวาติ กํ เชฏฺกํ กตฺวา. พีชนึ คเหตฺวาติ เอตฺถ พีชนีคหณํ ปริสาย ธมฺมกถิกานํ หตฺถกุกฺกุจฺจวิโนทนมุขวิการปฏิจฺฉาทนตฺถํ ธมฺมตาวเสน อาจิณฺณนฺติ เวทิตพฺพํ. เตเนว หิ อจฺจนฺตสฺตปฺปตฺตา พุทฺธาปิ สาวกาปิ ธมฺมกถิกานํ ธมฺมตาทสฺสนตฺถเมว จิตฺตพีชนึ คณฺหนฺติ. ปมํ, อาวุโส อุปาลิ, ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺตนฺติ เอตฺถ กถํ สงฺคีติยา ปุพฺเพ ปมภาโว สิทฺโธติ? ปาติโมกฺขุทฺเทสานุกฺกมาทินา ปุพฺเพ ปมภาวสฺส สิทฺธตฺตา. เยภุยฺเยน หิ ตีณิ ปิฏกานิ ภควโต ธรมานกาเลเยว อิมินา อนุกฺกเมน สชฺฌายิตานิ, เตเนว กเมน ปจฺฉาปิ สงฺคีตานิ วิเสสโต วินยาภิธมฺมปิฏกานีติ ทฏฺพฺพํ. กิสฺมึ วตฺถุสฺมินฺติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ. อนฺตรา จ, ภนฺเต, ราชคหํ อนฺตรา จ นาฬนฺทนฺติ ราชคหสฺส จ นาฬนฺทาย จ อนฺตรา, วิวเร มชฺเฌติ อตฺโถ. อนฺตรา-สทฺเทน ปน ยุตฺตตฺตา อุปโยควจนํ กตํ. ราชาคารเกติ รฺโ กีฬนตฺถาย กเต อคารเก. อมฺพลฏฺิกายนฺติ รฺโ เอวํนามกํ อุยฺยานํ. เกน สทฺธินฺติ อิธ กสฺมา วุตฺตนฺติ? ยสฺมา ปเนตํ น ภควตา เอว วุตฺตํ, รฺาปิ กิฺจิ กิฺจิ วุตฺตมตฺถิ, ตสฺมา ‘‘กมารพฺภา’’ติ อวตฺวา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เวเทหิปุตฺเตนาติ อยํ โกสลรฺโ ธีตาย ปุตฺโต, น วิเทหรฺโ ธีตาย. ยสฺมา มาตา ปนสฺส ปณฺฑิตา, ตสฺมา สา เวเทน าเณน อีหติ ฆฏติ วายมตีติ ‘‘เวเทหี’’ติ ปากฏนามา ชาตาติ เวทิตพฺพา.

เอวํ นิมิตฺตปโยชนกาลเทสเทสกการกกรณปฺปกาเรหิ ปมมหาสงฺคีตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตตฺถ ววตฺถาปิเตสุ ธมฺมวินเยสุ นานปฺปการโกสลฺลตฺถํ เอกวิธาทิเภเท ทสฺเสตุํ ตเทตํ สพฺพมฺปีติอาทิมาห. ตตฺถ อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธินฺติ เอตฺถ อนาวรณาณปทฏฺานํ มคฺคาณํ, มคฺคาณปทฏฺานฺจ อนาวรณาณํ ‘‘สมฺมาสมฺโพธี’’ติ วุจฺจติ. ปจฺจเวกฺขนฺเตน วาติ อุทานาทิวเสน ปวตฺตธมฺมํ สนฺธายาห. วิมุตฺติรสนฺติ อรหตฺตผลสฺสาทํ, วิมุตฺติสมฺปตฺติกํ วา อคฺคผลนิปฺผาทนโต, วิมุตฺติกิจฺจํ วา กิเลสานํ อจฺจนฺตวิมุตฺติสมฺปาทนโต. อวเสสํ พุทฺธวจนํ ธมฺโมติ เอตฺถ ยทิปิ ธมฺโม เอว วินโยปิ ปริยตฺติยาทิภาวโต, ตถาปิ วินยสทฺทสนฺนิธาเนน ภินฺนาธิกรณภาเวน ปยุตฺโต ธมฺม-สทฺโท วินยตนฺติวิรหิตํ ตนฺตึ ทีเปติ, ยถา ปุฺาณสมฺภาโร โคพลิพทฺทนฺติอาทิ.

อเนกชาติสํสารนฺติ อิมิสฺสา คาถาย อยํ สงฺเขปตฺโถ – อหํ อิมสฺส อตฺตภาวเคหสฺส การกํ ตณฺหาวฑฺฒกึ คเวสนฺโต เยน าเณน ตํ ทฏฺุํ สกฺกา, ตํ โพธิาณํ อนิพฺพิสํ อลภนฺโต เอว อภินีหารโต ปภุติ เอตฺตกํ กาลํ อเนกชาติสตสหสฺสสงฺขฺยํ อิมํ สํสารวฏฺฏํ สนฺธาวิสฺสํ สํสรึ, ยสฺมา ชราพฺยาธิมรณมิสฺสตาย ชาติ นาเมสา ปุนปฺปุนํ อุปคนฺตุํ ทุกฺขา, น จ สา ตสฺมึ อทิฏฺเ นิวตฺตติ, ตสฺมา ตํ คเวสนฺโต สนฺธาวิสฺสนฺติ อตฺโถ. ทิฏฺโสีติ อิทานิ มยา สพฺพฺุตฺาณํ ปฏิวิชฺฌนฺเตน ทิฏฺโ อสิ. ปุน เคหนฺติ ปุน อิมํ อตฺตภาวสงฺขาตํ มม เคหํ. น กาหสีติ น กริสฺสสิ. การณมาห สพฺพา เตติอาทิ. ตว สพฺพา อวเสสกิเลสผาสุกา มยา ภคฺคา. อิมสฺส ตยา กตสฺส อตฺตภาวเคหสฺส อวิชฺชาสงฺขาตํ กูฏํ กณฺณิกมณฺฑลํ วิสงฺขตํ วิทฺธํสิตํ. วิสงฺขารํ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน คตํ มม จิตฺตํ. อหฺจ ตณฺหานํ ขยสงฺขาตํ อรหตฺตมคฺคผลํ อชฺฌคา ปตฺโตสฺมีติ อตฺโถ. เกจิ ปน ‘‘วิสงฺขารคตํ จิตฺตเมว ตณฺหานํ ขยํ อชฺฌคา’’ติ เอวมฺปิ อตฺถํ วทนฺติ.

เกจีติ ขนฺธกภาณกา. ปาฏิปททิวเสติ อิทํ ปจฺจเวกฺขนฺตสฺส อุปฺปนฺนาติ เอเตน สมฺพนฺธิตพฺพํ, น สพฺพฺุภาวปฺปตฺตสฺสาติ เอเตน. โสมนสฺสมยาเณนาติ โสมนสฺสสมฺปยุตฺตาเณน. อามนฺตยามีติ นิเวทยามิ, โพเธมีติ อตฺโถ. อนฺตเรติ อนฺตราเฬ, เวมชฺเฌติ อตฺโถ.

สุตฺตนฺตปิฏกนฺติ ยถา กมฺมเมว กมฺมนฺตํ, เอวํ สุตฺตเมว สุตฺตนฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อสงฺคีตนฺติ สงฺคีติกฺขนฺธก (จูฬว. ๔๓๗ อาทโย) กถาวตฺถุปฺปกรณาทิกํ. โสฬสหิ วาเรหิ อุปลกฺขิตตฺตา ‘‘โสฬส ปริวารา’’ติ วุตฺตํ. ตถา หิ ปริวารปาฬิยํ (ปริ. ๑ อาทโย) ปมํ ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺตนฺติอาทินา วุตฺตํ. ปฺตฺติวาโร กถาปตฺติวาโร วิปตฺติวาโร สงฺคหวาโร สมุฏฺานวาโร อธิกรณวาโร สมถวาโร สมุจฺจยวาโรติ อิเม อฏฺ วารา, ตทนนฺตรํ ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนปจฺจยา ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติ (ปริ. ๑๘๘) เอวํ ปจฺจยมตฺตวิเสเสน ปุน วุตฺตา เตเยว อฏฺ วารา จาติ อิเมสํ โสฬสนฺนํ วารานํ วเสน ภิกฺขุวิภงฺคสฺส จ ภิกฺขุนีวิภงฺคสฺส จ ปกาสิตตฺตา โสฬสหิ วาเรหิ อุปลกฺขิโต ปริวาโร ‘‘โสฬสปริวาโร’’ติ วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.

ทฬฺหีกมฺมสิถิลกรณปฺปโยชนาติ อิทํ โลกวชฺชปณฺณตฺติวชฺเชสุ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํ. สฺมเวลํ อภิภวิตฺวา ปวตฺโต อาจาโร อชฺฌาจาโร, วีติกฺกโม. เตนาติ วิวิธนยตฺตาทิเหตุนา. เอตนฺติ วิวิธวิเสสนยตฺตาติอาทิคาถาวจนํ. เอตสฺสาติ วินยสฺส.

อิตรํ ปนาติ สุตฺตํ. อตฺตตฺถปรตฺถาทิเภเทติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺเถ โลกิยโลกุตฺตราทิอตฺเถ จ สงฺคณฺหาติ. เวเนยชฺฌาสยานุโลเมน วุตฺตตฺตาติ วินยํ วิย อิสฺสรภาวโต อาณาปติฏฺาปนวเสน อเทเสตฺวา เวเนยฺยานํ อชฺฌาสยานุโลเมน จริตานุรูปํ วุตฺตตฺตา. อนุปุพฺพสิกฺขาทิวเสน อเทเสตฺวา เวเนยฺยานํ กาลนฺตเร อภินิพฺพตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สสฺสมิว ผล’’นฺติ. อุปายสมงฺคีนํเยว นิปฺปชฺชนภาวํ ทสฺเสนฺโต ‘‘เธนุ วิย ขีร’’นฺติ อาห. น หิ เธนุํ วิสาณาทีสุ, อกาเล วา อวิชาตํ วา โทหนฺโต ขีรํ ปฏิลภติ.

นฺติ ยสฺมา. เอตฺถาติ อภิธมฺเม. อภิธมฺเมติ สุปินนฺเตน สุกฺกวิสฺสฏฺิยา อนาปตฺติภาเวปิ อกุสลเจตนา อุปลพฺภตีติอาทินา วินยปฺตฺติยา สงฺกรวิรหิเต ธมฺเม, ‘‘ปุพฺพาปรวิโรธาภาวโต สงฺกรวิรหิเต ธมฺเม’’ติปิ วทนฺติ. อารมฺมณาทีหีติ อารมฺมณสมฺปยุตฺตกมฺมทฺวารปฏิปทาทีหิ. ลกฺขณียตฺตาติ สฺชานิตพฺพตฺตา. ยํ ปเนตฺถ อวิสิฏฺนฺติ เอตฺถ วินยปิฏกนฺติอาทีสุ ตีสุ สทฺเทสุ ยํ อวิสิฏฺํ สมานํ, ตํ ปิฏกสทฺทนฺติ อตฺโถ. มา ปิฏกสมฺปทาเนนาติ ปาฬิสมฺปทานวเสน มา คณฺหิตฺถาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาวุตฺเตนาติ เอวํ ทุวิธตฺเถนาติอาทินา วุตฺตปฺปกาเรน.

เทสนาสาสนกถาเภทนฺติ เอตฺถ เทสนาเภทํ สาสนเภทํ กถาเภทนฺติ เภทสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. เภทนฺติ จ นานตฺตนฺติ อตฺโถ. เตสูติ ปิฏเกสุ. สิกฺขา จ ปหานานิ จ คมฺภีรภาโว สิกฺขาปหานคมฺภีรภาโว, ตฺจ ยถารหํ ปริทีปเยติ อตฺโถ. ปริยตฺติเภทนฺติ ปริยาปุณนเภทํ วิภาวเยติ สมฺพนฺโธ. ยหึ ยสฺมึ วินยาทิเก ยํ สมฺปตฺติฺจ วิปตฺติฺจ ยถา ปาปุณาติ, ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเยติ สมฺพนฺโธ. อถ วา ยํ ปริยตฺติเภทํ สมฺปตฺตึ วิปตฺติฺจ ยหึ ยถา ปาปุณาติ, ตมฺปิ สพฺพํ วิภาวเยติ โยเชตพฺพํ. ปริทีปนา วิภาวนา จาติ เหฏฺา คาถาสุ วุตฺตสฺส อนุรูปโต วุตฺตํ, อตฺถโต ปน เอกเมว.

อาณารเหนาติ อาณํ ปเณตุํ อรหตีติ อาณารโห, ภควา สมฺมาสมฺพุทฺธตฺตา. โส หิ มหาการุณิกตาย จ อวิปรีตโต เทสกภาเวน ปมาณวจนตฺตา จ อาณํ ปเณตุํ อรหติ. โวหารปรมตฺถานมฺปิ สมฺภวโต อาห ‘‘อาณาพาหุลฺลโต’’ติ. อิโต ปเรสุปิ เอเสว นโย. ปมนฺติ วินยปิฏกํ. ปจุราปราธา เสยฺยสกตฺเถราทโย. เต หิ โทสพาหุลฺลโต ‘‘ปจุราปราธา’’ติ วุตฺตา. ปจุโร พหุโก พหุโล อปราโธ โทโส วีติกฺกโม เยสนฺเต ปจุราปราธา. อเนกชฺฌาสยาติอาทีสุ อาสโยว อชฺฌาสโย, โส จ อตฺถโต ทิฏฺิ าณฺจ. จริยาติ ราคจริยาทิกา ฉ มูลจริยา. อถ วา จริยาติ จริตํ, ตํ สุจริตทุจฺจริตวเสน ทุวิธํ. อธิมุตฺติ นาม สตฺตานํ ปุพฺพปริจยวเสน อภิรุจิ, สา ทุวิธา หีนปณีตเภเทน. ยถานุโลมนฺติ อชฺฌาสยาทีนํ อนุรูปํ. ยถาธมฺมนฺติ ธมฺมสภาวานุรูปํ.

สํวราสํวโรติ เอตฺถ ขุทฺทโก มหนฺโต จ สํวโรติ อตฺโถ. วุฑฺฒิอตฺโถ เหตฺถ -กาโร. ทิฏฺิวินิเวนาติ ทิฏฺิยา วิโมจนํ. สุตฺตนฺตปาฬิยํ วิวิจฺเจว กาเมหีติอาทินา (ที. นิ. ๑.๒๒๖; สํ. นิ. ๒.๑๕๒) สมาธิเทสนาพาหุลฺลโต สุตฺตนฺตปิฏเก ‘‘อธิจิตฺตสิกฺขา’’ติ วุตฺตํ. วีติกฺกมปฺปหานํ กิเลสานนฺติ สํกิเลสธมฺมานํ, กมฺมกิเลสานํ วา โย กายวจีทฺวาเรหิ วีติกฺกโม, ตสฺส ปหานํ. อนุสยวเสน สนฺตานมนุวตฺตนฺตา กิเลสา ปริยุฏฺิตาปิ สีลเภทวเสน วีติกฺกมิตุํ น ลภนฺตีติ อาห ‘‘วีติกฺกมปฏิปกฺขตฺตา สีลสฺสา’’ติ. ปริยุฏฺานปฺปหานนฺติ โอกาสทานวเสน จิตฺเต กุสลปฺปวตฺตึ ปริยาทิยิตฺวา สมุปฺปตฺติวเสน านํ ปริยุฏฺานํ, ตสฺส ปหานํ. อนุสยปฺปหานนฺติ อริยมคฺเคน อปฺปหีนภาเวน สนฺตาเน การณลาเภ อุปฺปชฺชนารหา ถามคตา กามราคาทโย สตฺต กิเลสา สนฺตาเน อนุ อนุ สยนโต อนุสยา นาม, เตสํ ปหานํ.

ตทงฺคปฺปหานนฺติ เตน เตน ทานสีลาทิกุสลงฺเคน ตสฺส ตสฺส อกุสลงฺคสฺส ปหานํ ตทงฺคปฺปหานํ. ทุจฺจริตสํกิเลสสฺส ปหานนฺติ กายวจีทุจฺจริตเมว ยตฺถ อุปฺปชฺชติ, ตํ สนฺตานํ สมฺมา กิเลเสติ อุปตาเปตีติ สํกิเลโส, ตสฺส ตทงฺควเสน ปหานํ. สมาธิสฺส กามจฺฉนฺทปฏิปกฺขตฺตา สุตฺตนฺตปิฏเก ตณฺหาสํกิเลสสฺส ปหานํ วุตฺตํ. อตฺตาทิสุฺสภาวธมฺมปฺปกาสนโต อภิธมฺมปิฏเก ทิฏฺิสํกิเลสสฺส ปหานํ วุตฺตํ.

เอกเมกสฺมิฺเจตฺถาติ เอตฺถ เอเตสุ ตีสุ ปิฏเกสุ เอเกกสฺมึ ปิฏเกติ อตฺโถ. ธมฺโมติ ปาฬีติ เอตฺถ ธมฺมสฺส สีลาทิวิสิฏฺตฺถโยคโต, พุทฺธานํ สภาวนิรุตฺติภาวโต จ ปกฏฺานํ อุกฺกฏฺานํ วจนปฺปพนฺธานํ อาฬิ ปนฺตีติ ปาฬิ, ปริยตฺติธมฺโม. สมฺมุติปรมตฺถเภทสฺส อตฺถสฺส อนุรูปวาจกภาเวน ปรมตฺถสทฺเทสุ เอกนฺเตน ภควตา มนสา ววตฺถาปิโต นามปฺตฺติปฺปพนฺโธ ปาฬิธมฺโม นาม. เทสนาย ธมฺมสฺส จ โก วิเสโสติ เจ? ยถาวุตฺตนเยน มนสา ววตฺถาปิตธมฺมสฺส ปเรสํ โพธนภาเวน อติสชฺชนา วาจาย ปกาสนา ‘‘เทสนา’’ติ เวทิตพฺพา. เตนาห – ‘‘เทสนาติ ตสฺสา มนสา ววตฺถาปิตาย ปาฬิยา เทสนา’’ติ. ตทุภยมฺปิ ปน ปรมตฺถโต สทฺโท เอว ปรมตฺถวินิมุตฺตาย สมฺมุติยา อภาวา. อิมเมว นยํ คเหตฺวา เกจิ อาจริยา ‘‘ธมฺโม จ เทสนา จ ปรมตฺถโต สทฺโท เอวา’’ติ โวหรนฺติ, เตปิ อนุปวชฺชาเยว. ยถา ‘‘กามาวจรปฏิสนฺธิวิปากา ปริตฺตารมฺมณา’’ติ วุจฺจนฺติ, เอวํสมฺปทมิทํ ทฏฺพฺพํ. น หิ ‘‘กามาวจรปฏิสนฺธิวิปากา นิพฺพตฺติตปรมตฺถวิสยาเยวา’’ติ สกฺกา วตฺตุํ อิตฺถิปุริสาทิอาการปริวิตกฺกปุพฺพกานํ ราคาทิอกุสลานํ เมตฺตาทิกุสลานฺจ อารมฺมณํ คเหตฺวาปิ สมุปฺปชฺชนโต. ปรมตฺถธมฺมมูลกตฺตา ปนสฺส ปริกปฺปสฺส ปรมตฺถวิสยตา สกฺกา ปฺเปตุํ, เอวมิธาปีติ ทฏฺพฺพํ. ตีสุปิ เจเตสุ เอเต ธมฺมตฺถเทสนาปฏิเวธา คมฺภีราติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ ปิฏกาวยวานํ ธมฺมาทีนํ วุจฺจมาโน คมฺภีรภาโว ตํสมุทายสฺส ปิฏกสฺสาปิ วุตฺโต เยวาติ ทฏฺพฺโพ. ทุกฺเขน โอคยฺหนฺติ, ทุกฺโข วา โอคาโห โอคาหนํ อนฺโตปวิสนเมเตสูติ ทุกฺโขคาหา. เอตฺถาติ เอเตสุ ปิฏเกสุ, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํ.

เหตุโน ผลํ เหตุผลํ. ธมฺมาภิลาโปติ อตฺถพฺยฺชนโก อวิปรีตาภิลาโป. วิสยโต อสมฺโมหโต จาติ โลกิยโลกุตฺตรานํ ยถากฺกมํ อวโพธปฺปการทสฺสนํ, เอตสฺส อวโพโธติ อิมินา สมฺพนฺโธ. โลกิโย หิ ธมฺมตฺถาทึ อาลมฺพิตฺวาว ปวตฺตนโต วิสยโต อวโพโธติ วุจฺจติ. โลกุตฺตโร ปน นิพฺพานารมฺมณตาย ตํ อนาลมฺพมาโนปิ ตพฺพิสยโมหวิทฺธํสเนน ธมฺมาทีสุ ปวตฺตนโต อสมฺโมหโต อวโพโธติ วุจฺจติ. อตฺถานุรูปํ ธมฺเมสูติ การิยานุรูปํ การเณสูติ อตฺโถ. ปฺตฺติปถานุรูปํ ปฺตฺตีสูติ ฉพฺพิธนามปฺตฺติยา ปโถ ปฺตฺติปโถ, ตสฺส อนุรูปํ ปฺตฺตีสูติ อตฺโถ.

ธมฺมชาตนฺติ การณปฺปเภโท การณเมว วา. อตฺถชาตนฺติ การิยปฺปเภโท, การิยเมว วา. ยา จายํ เทสนาติ สมฺพนฺโธ. โย เจตฺถาติ เอตาสุ ธมฺมตฺถเทสนาสุ โย ปฏิเวโธติ อตฺโถ. เอตฺถาติ เอเตสุ ตีสุ ปิฏเกสุ.

อลคทฺทูปมาติ เอตฺถ อลคทฺทสทฺเทน อลคทฺทคฺคหณํ วุจฺจติ วีณาวาทนํ วีณาติอาทีสุ วิย, คหณฺเจตฺถ ยถา ฑํสติ, ตถา ทุคฺคหณํ ทฏฺพฺพํ, อิตรคฺคหเณ วิโรธาภาวา. ตสฺมา อลคทฺทสฺส คหณํ อุปมา เอติสฺสาติ อลคทฺทูปมา. อลคทฺโทติ เจตฺถ อาสิวิโส วุจฺจติ. โส หิ อลํ ปริยตฺโต, ชีวิตหรณสมตฺโถ วา วิสสงฺขาโต คโท อสฺสาติ ‘‘อลํคโท’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘อลคทฺโท’’ติ วุจฺจติ.

วฏฺฏโต นิสฺสรณํ อตฺโถ ปโยชนํ เอติสฺสาติ นิสฺสรณตฺถา. ภณฺฑาคาริโก วิยาติ ภณฺฑาคาริโก, ธมฺมรตนานุปาลโก, ตสฺส อตฺถนิรเปกฺขสฺส ปริยตฺติ ภณฺฑาคาริกปริยตฺติ. ทุคฺคหิตานีติ ทุฏฺุ คหิตานิ. เตนาห ‘‘อุปารมฺภาทิเหตุ ปริยาปุฏา’’ติ. เอตฺถ จ อุปารมฺโภ นาม ปริยตฺตึ นิสฺสาย ปรวมฺภนํ. อาทิ-สทฺเทน อิติวาทปฺปโมกฺขลาภสกฺการาทึ สงฺคณฺหาติ. ยํ สนฺธายาติ ยํ ปริยตฺติทุคฺคหณํ สนฺธาย. วุตฺตนฺติ อลคทฺทูปมสุตฺเต (ม. นิ. ๑.๒๓๘) วุตฺตํ. ตฺจสฺส อตฺถํ นานุโภนฺตีติ ตฺจ อสฺส ธมฺมสฺส สีลปริปูรณาทิสงฺขาตํ อตฺถํ เอเต ทุคฺคหิตคาหิโน นานุโภนฺติ น วินฺทนฺติ. ปฏิวิทฺธากุปฺโปติ ปฏิวิทฺธอรหตฺตผโล.

อิทานิ ตีสุ ปิฏเกสุ ยถารหํ สมฺปตฺติวิปตฺติโย นิทฺธาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห วินเย ปนาติอาทิ. ตตฺถ ตาสํเยวาติ อวธารณํ ฉฬภิฺาจตุปฏิสมฺภิทานํ วินเย ปเภทวจนาภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. เวรฺชกณฺเฑ (ปารา. ๑๒) หิ ติสฺโส วิชฺชาว วิภตฺตา. ทุติเย ตาสํเยวาติ อวธารณํ จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา อเปกฺขิตฺวา กตํ ติสฺสนฺนมฺปิ วิชฺชานํ ฉสุ อภิฺาสุ อนฺโตปวิฏฺตฺตา. ตาสฺจาติ เอตฺถ -สทฺเทน เสสานมฺปิ ตตฺถ อตฺถิภาวํ ทีเปติ. อภิธมฺมปิฏเก หิ ติสฺโส วิชฺชา ฉ อภิฺา จตสฺโส ปฏิสมฺภิทา จ วุตฺตา เอว. ปฏิสมฺภิทานํ ตตฺเถว สมฺมา วิภตฺตภาวํ ทีเปตุํ ตตฺเถวาติ อวธารณํ กตํ. อุปาทินฺนผสฺโสติ มคฺเคน มคฺคปฏิปาทนผสฺโส. เตสนฺติ เตสํ ปิฏกานํ. เอตนฺติ เอตํ พุทฺธวจนํ.

จตุตฺตึเสว สุตฺตนฺตาติ คาถาย อยมตฺถโยชนา – ยสฺส นิกายสฺส สุตฺตคณนโต จตุตฺตึเสว สุตฺตนฺตา วคฺคสงฺคหวเสน ตโย วคฺคา ยสฺส สงฺคหสฺสาติ ติวคฺโค สงฺคโห, เอส ปโม นิกาโย อิธ ทีฆนิกาโยติ. อนุโลมิโกติ อปจฺจนีโก, อตฺถานุโลมนโต อนฺวตฺถนาโมติ วุตฺตํ โหติ. เอกนิกายมฺปีติ เอกสมูหมฺปิ. เอวํ จิตฺตนฺติ เอวํ วิจิตฺตํ. ยถยิทนฺติ ยถา อิเม. โปณิกจิกฺขลฺลิกา ขตฺติยา, เตสํ นิวาโส ‘‘โปณิกนิกาโย จิกฺขลฺลิกนิกาโย’’ติ วุจฺจติ. ปฺจทสวคฺคปริคฺคโหติ ปฺจทสหิ วคฺเคหิ ปริคฺคหิโต. สุตฺตนฺตานํ สหสฺสานิ สตฺต สุตฺตสตานิ จาติ ปาเ สุตฺตนฺตานํ สตฺตสหสฺสานิ สตฺต สุตฺตสตานิ จาติ โยเชตพฺพํ. กตฺถจิ ปน ‘‘สตฺต สุตฺตสหสฺสานิ, สตฺต สุตฺตสตานิ จา’’ติ ปาโ. ปุพฺเพ นิทสฺสิตาติ สุตฺตนฺตปิฏกนิทฺเทเส นิทสฺสิตา.

เวทนฺติ าณํ. ตุฏฺินฺติ ปีตึ. ธมฺมกฺขนฺธวเสนาติ ธมฺมราสิวเสน. ทฺวาสีติสหสฺสานิ พุทฺธโต คณฺหินฺติ สมฺพนฺโธ. ทฺเว สหสฺสานิ ภิกฺขุโตติ ธมฺมเสนาปติอาทีนํ ภิกฺขูนํ สนฺติกา เตหิเยว เทสิตานิ ทฺเว สหสฺสานิ คณฺหึ. เมติ มม หทเย, อิติ อานนฺทตฺเถโร อตฺตานํ นิทฺทิสติ. เย ธมฺมา มม หทเย ปวตฺติโน, เต จตุราสีติสหสฺสานีติ โยชนา. อิทฺจ ภควโต ธรมานกาเล อุคฺคหิตธมฺมกฺขนฺธวเสน วุตฺตํ, ปรินิพฺพุเต ปน ภควติ อานนฺทตฺเถเรน เทสิตานํ สุภสุตฺต(ทอี. นิ. ๑.๔๔๔ อาทโย) โคปกโมคฺคลฺลานสุตฺตานํ (ม. นิ. ๓.๗๙ อาทโย), ตติยสงฺคีติยํ โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถเรน กถิตกถาวตฺถุปฺปกรณสฺส จ วเสน ธมฺมกฺขนฺธานํ จตุราสีติสหสฺสโตปิ อธิกตา เวทิตพฺพา.

เอกานุสนฺธิกํ สุตฺตนฺติ สติปฏฺานาทิ (ที. นิ. ๒.๓๗๒ อาทโย; ม. นิ. ๑.๑๐๕ อาทโย). อเนกานุสนฺธิกนฺติ ปรินิพฺพานสุตฺตาทิ (ที. นิ. ๒.๑๓๔ อาทโย). ตฺหิ นานาาเนสุ นานาธมฺมเทสนานํ วเสน ปวตฺตํ. ติกทุกภาชนํ ธมฺมสงฺคณิยํ นิกฺเขปกณฺฑ(ธ. ส. ๙๘๕ อาทโย) อฏฺกถากณฺฑวเสน (ธ. ส. ๑๓๘๔ อาทโย) คเหตพฺพํ. จิตฺตวารภาชนนฺติ อิทํ จิตฺตุปฺปาทกณฺฑวเสน (ธ. ส. ๑ อาทโย) วุตฺตํ. อตฺถิ วตฺถูติอาทีสุ วตฺถุ นาม สุทินฺนกณฺฑาทิ (ปารา. ๒๔ อาทโย). มาติกาติ สิกฺขาปทํ. อนฺตราปตฺตีติ สิกฺขาปทนฺตเรสุ อฺสฺมึ วตฺถุสฺมึ ปฺตฺตา อาปตฺติ. ติกจฺเฉโทติ ติกปาจิตฺติยาทิติกปริจฺเฉโท. พุทฺธวจนํ สงฺคหิตนฺติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ พุทฺธวจนสฺส. สงฺคีติปริโยสาเน สาธุการํ ททมานา วิยาติ สมฺพนฺโธ. อจฺฉรํ ปหริตุํ ยุตฺตานิ อจฺฉริยานิ, ปุปฺผวสฺสเจลุกฺเขปาทีนิ. ยา ‘‘ปฺจสตา’’ติ จ ‘‘เถริกา’’ติ จ ปวุจฺจติ, อยํ ปมมหาสงฺคีติ นามาติ สมฺพนฺโธ.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

ปมมหาสงฺคีติกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนา

เอวํ ปมมหาสงฺคีตึ ทสฺเสตฺวา ยทตฺถํ สา อิธ ทสฺสิตา, ตํ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต อิมิสฺสาติอาทิมาห. ตตฺรายํ อาจริยปรมฺปราติ ตสฺมึ ชมฺพุทีเป อยํ อาจริยานํ ปเวณี ปฏิปาฏิ. วิชิตาวิโนติ วิชิตสพฺพกิเลสปฏิปกฺขตฺตา วิชิตวนฺโต. ชมฺพุสิริวฺหเยติ ชมฺพุสทิโส สิริมนฺโต อวฺหโย นามํ ยสฺส ทีปสฺส, ตสฺมึ ชมฺพุทีเปติ วุตฺตํ โหติ. มหนฺเตน หิ ชมฺพุรุกฺเขน อภิลกฺขิตตฺตา ทีโปปิ ‘‘ชมฺพู’’ติ วุจฺจติ. อจฺฉิชฺชมานํ อวินสฺสมานํ กตฺวา. วินยวํสนฺติอาทีหิ ตีหิ วินยปาฬิเยว กถิตา ปริยายวจนตฺตา เตสํ. ปกตฺุตนฺติ เวยฺยตฺติยํ, ปฏุภาวนฺติ วุตฺตํ โหติ. ธุรคฺคาโหติ ปธานคฺคาหี, สพฺเพสํ ปาโมกฺโข หุตฺวา คณฺหีติ วุตฺตํ โหติ. ภิกฺขูนํ สมุทาโย สมูโห ภิกฺขุสมุทาโย.

ยทาติ นิพฺพายึสูติ สมฺพนฺโธ. โชตยิตฺวา จ สพฺพธีติ ตเมว สทฺธมฺมํ สพฺพตฺถ ปกาสยิตฺวา. ชุติมนฺโตติ ปฺาชุติยา ยุตฺตา, เตชวนฺโต วา, มหานุภาวาติ อตฺโถ. นิพฺพายึสูติ อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา นิพฺพายึสุ. อนาลยาติ อสงฺคา.

อถาติ ปจฺฉา, ยทา ปรินิพฺพายึสุ, ตโต ปรนฺติ อตฺโถ. กปฺปติ สิงฺคีโลณกปฺโปติ เอตฺถ กปฺป-สทฺโท วิกปฺปตฺโถ, เตน สิงฺคีโลณวิกปฺโปปิ กปฺปติ. อิทมฺปิ ปกฺขนฺตรํ กปฺปตีติ อตฺโถ, เอวํ สพฺพตฺถ. ตตฺถ สิงฺเคน โลณํ ปริหริตฺวา อโลณกปิณฺฑปาเตน สทฺธึ ภุฺชิตุํ กปฺปติ, สนฺนิธึ น กโรตีติ อธิปฺปาโย. กปฺปติ ทฺวงฺคุลกปฺโปติ ทฺวงฺคุลํ อติกฺกนฺตาย ฉายาย วิกาเล โภชนํ ภุฺชิตุํ กปฺปตีติ อตฺโถ. กปฺปติ คามนฺตรกปฺโปติ ‘‘คามนฺตรํ คมิสฺสามี’’ติ ปวาริเตน อนติริตฺตโภชนํ ภุฺชิตุํ กปฺปตีติ อตฺโถ. กปฺปติ อาวาสกปฺโปติ เอกสีมาย นานาเสนาสเนสุ วิสุํ วิสุํ อุโปสถาทีนิ สงฺฆกมฺมานิ กาตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. กปฺปติ อนุมติกปฺโปติ ‘‘อนาคตานํ อาคตกาเล อนุมตึ คเหสฺสามา’’ติ เตสุ อนาคเตสุเยว วคฺเคน สงฺเฆน กมฺมํ กตฺวา ปจฺฉา อนุมตึ คเหตุํ กปฺปติ, วคฺคกมฺมํ น โหตีติ อธิปฺปาโย. กปฺปติ อาจิณฺณกปฺโปติ อาจริยุปชฺฌาเยหิ อาจิณฺโณ กปฺปตีติ อตฺโถ. โส ปน เอกจฺโจ กปฺปติ ธมฺมิโก, เอกจฺโจ น กปฺปติ อธมฺมิโกติ เวทิตพฺโพ. กปฺปติ อมถิตกปฺโปติ ยํ ขีรํ ขีรภาวํ วิชหิตํ ทธิภาวํ อสมฺปตฺตํ, ตํ ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อนติริตฺตํ ภุฺชิตุํ กปฺปตีติ อตฺโถ. กปฺปติ ชโฬคึ ปาตุนฺติ เอตฺถ ชโฬคีติ ตรุณสุรา, ยํ มชฺชสมฺภารํ เอกโต กตํ มชฺชภาวมสมฺปตฺตํ, ตํ ปาตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. ชาตรูปรชตนฺติ เอตฺถ สรสโต วิการํ อนาปชฺชิตฺวา สพฺพทา ชาตรูปเมว โหตีติ ชาตํ รูปํ เอตสฺสาติ ชาตรูปํ, สุวณฺณํ. ธวลสภาวตาย ราชตีติ รชตํ, รูปิยํ. สุสุนาคปุตฺโตติ สุสุนาคสฺส ปุตฺโต. กากณฺฑกปุตฺโตติ กากณฺฑกสฺส พฺราหฺมณสฺส ปุตฺโต. วชฺชีสูติ ชนปทนามตฺตา พหุวจนํ กตํ.

ตทหุโปสเถติ เอตฺถ ตทหูติ ตสฺมึ อหนิ. อุปวสนฺติ เอตฺถาติ อุโปสโถ, อุปวสนฺตีติ จ สีลสมาทาเนน วา อนสนาทินา วา อุเปตา หุตฺวา วสนฺตีติ อตฺโถ. กํสปาตินฺติ สุวณฺณปาตึ. มาสกรูปนฺติ มาสโก เอว. สพฺพํ ตาว วตฺตพฺพนฺติ อิมินา สตฺตสติกกฺขนฺธเก (จูฬว. ๔๔๖ อาทโย) อาคตา สพฺพาปิ ปาฬิ อิธ อาเนตฺวา วตฺตพฺพาติ ทสฺเสติ. สงฺคายิตสทิสเมว สงฺคายึสูติ สมฺพนฺโธ.

สา ปนายํ สงฺคีตีติ สมฺพนฺโธ. เตสูติ เตสุ สงฺคีติการเกสุ เถเรสุ. วิสฺสุตา เอเต สทฺธิวิหาริกา เยฺยาติ สมฺพนฺโธ. สาณสมฺภูโตติ สาณเทสวาสี สมฺภูตตฺเถโร. ทุติโย สงฺคโหติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ปนฺนภาราติ ปติตกฺขนฺธภารา.

อพฺพุทนฺติ อุปทฺทวํ วทนฺติ. ‘‘ภควโต วจนํ เถเนตฺวา อตฺตโน วจนสฺส ทีปนโต อพฺพุทนฺติ โจรกมฺม’’นฺติ เอเก. อิทนฺติ วกฺขมานนิทสฺสนํ. สนฺทิสฺสมานา มุขา สมฺมุขา. ภาวิตมคฺคนฺติ อุปฺปาทิตชฺฌานํ. สาธุ สปฺปุริสาติ เอตฺถ สาธูติ อายาจนตฺเถ นิปาโต, ตํ ยาจามีติ อตฺโถ. หฏฺปหฏฺโติ ปุนปฺปุนํ สนฺตุฏฺโ. อุทคฺคุทคฺโคติ สรีรวิการุปฺปาทนปีติวเสน อุทคฺคุทคฺโค, ปีติมา หิ ปุคฺคโล กายจิตฺตานํ อุคฺคตตฺตา ‘‘อุทคฺคุทคฺโค’’ติ วุจฺจติ.

เตน โข ปน สมเยนาติ ยสฺมึ สมเย ทุติยํ สงฺคีตึ อกรึสุ, ตสฺมึ สมเยติ อตฺโถ. ตํ อธิกรณํ น สมฺปาปุณึสูติ ตํ วชฺชิปุตฺตเกหิ อุปฺปาทิตํ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตุํ น สมฺปาปุณึสุ นาคมึสุ. โน อหุวตฺถาติ สมฺพนฺโธ. ยาวตายุกํ ตฺวา ปรินิพฺพุตาติ สมฺพนฺโธ. กึ ปน กตฺวา เถรา ปรินิพฺพุตาติ? อาห ทุติยํ สงฺคหํ กตฺวาติอาทิ. อนิจฺจตาวสนฺติ อนิจฺจตาธีนตํ. ชมฺมินฺติ ลามกํ. ทุรภิสมฺภวํ อนภิภวนียํ อติกฺกมิตุํ อสกฺกุเณยฺยํ อนิจฺจตํ เอวํ ตฺวาติ สมฺพนฺโธ.

ทุติยสงฺคีติกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนา

สตฺต วสฺสานีติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. อติจฺฉถาติ อติกฺกมิตฺวา อิจฺฉถ, อิโต อฺตฺถ คนฺตฺวา ภิกฺขํ ปริเยสถาติ อตฺโถ. ภตฺตวิสฺสคฺคกรณตฺถายาติ ภตฺตสฺส อชฺโฌหรณกิจฺจตฺถาย, ภุฺชนตฺถายาติ อตฺโถ. ‘‘โสฬสวสฺโส’’ติ อุทฺเทโส กถนํ อสฺส อตฺถีติ โสฬสวสฺสุทฺเทสิโก, ‘‘โสฬสวสฺสิโก’’ติ อตฺโถ.

ตีสุ เวเทสูติอาทีสุ อิรุเวทยชุเวทสามเวทสงฺขาเตสุ ตีสุ เวเทสุ. ตโย เอว กิร เวทา อฏฺกาทีหิ ธมฺมิเกหิ อิสีหิ โลกสฺส สคฺคมคฺควิภาวนตฺถาย กตา. เตเนว หิ เต เตหิ วุจฺจนฺติ. อาถพฺพณเวโท ปน ปจฺฉา อธมฺมิเกหิ พฺราหฺมเณหิ ปาณวธาทิอตฺถาย กโต. ปุริเมสุ จ ตีสุ เวเทสุ เตเหว ธมฺมิกสาขาโย อปเนตฺวา ยาควธาทิทีปิกา อธมฺมิกสาขา ปกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพา. นิฆณฺฑูติ รุกฺขาทีนํ เววจนปฺปกาสกํ ปริยายนามานุรูปํ สตฺถํ. ตฺหิ โลเก ‘‘นิฆณฺฑู’’ติ วุจฺจติ. เกฏุภนฺติ กิฏติ คเมติ กิริยาทิวิภาคนฺติ เกฏุภํ, กิริยากปฺปวิกปฺโป กวีนํ อุปการสตฺถํ. เอตฺถ จ กิริยากปฺปวิกปฺโปติ วจีเภทาทิลกฺขณา กิริยา กปฺปียติ วิกปฺปียติ เอเตนาติ กิริยากปฺโป, โส ปน วณฺณปทพนฺธปทตฺถาทิวิภาคโต พหุวิกปฺโปติ ‘‘กิริยากปฺปวิกปฺโป’’ติ วุจฺจติ. อิทฺจ มูลกิริยากปฺปคนฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ. สห นิฆณฺฑุนา เกฏุเภน จ สนิฆณฺฑุเกฏุภา, ตโย เวทา, เตสุ สนิฆณฺฑุเกฏุเภสุ. านกรณาทิวิภาคโต จ นิพฺพจนวิภาคโต จ อกฺขรา ปเภทียนฺติ เอเตนาติ อกฺขรปฺปเภโท, สิกฺขา จ นิรุตฺติ จ. สห อกฺขรปฺปเภเทนาติ สากฺขรปฺปเภทา, เตสุ สากฺขรปฺปเภเทสุ. อาถพฺพณเวทํ จตุตฺถํ กตฺวา ‘‘อิติห อาส อิติห อาสา’’ติ อีทิสวจนปฏิสํยุตฺโต โปราณกถาสงฺขาโต อิติหาโส ปฺจโม เอเตสนฺติ อิติหาสปฺจมา, ตโย เวทา, เตสุ อิติหาสปฺจเมสุ.

ยสฺส จิตฺตนฺติอาทิ ปฺหทฺวยํ ขีณาสวานํ จุติจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ ปมปฺเห อุปฺปชฺชตีติ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย อุปฺปชฺชติ. น นิรุชฺฌตีติ นิโรธกฺขณํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ. ตสฺส จิตฺตนฺติ ตสฺส ปุคฺคลสฺส ตํ จิตฺตํ กึ นิรุชฺฌิสฺสติ อายติฺจ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ปุจฺฉา, ตสฺสา จ วิภชฺชพฺยากรณียตาย เอวเมตฺถ วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. อรหโต ปจฺฉิมจิตฺตสฺส อุปฺปาทกฺขเณ ตสฺส จิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, น นิรุชฺฌติ, อายติฺจ นุปฺปชฺชิสฺสติ, อวสฺสเมว นิโรธกฺขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสติ, ตโต อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา อฺํ นุปฺปชฺชิสฺสติ. เปตฺวา ปน ปจฺฉิมจิตฺตสมงฺคึ ขีณาสวํ อิตเรสํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิจิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย อุปฺปชฺชติ ภงฺคํ อปฺปตฺตตาย น นิรุชฺฌติ, ภงฺคํ ปน ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสเตว, อฺํ ปน ตสฺมึ วา อฺสฺมึ วา อตฺตภาเว อุปฺปชฺชิสฺสติ เจว นิรุชฺฌิสฺสติ จาติ. ยสฺส วา ปนาติอาทิ ทุติยปฺเห ปน นิรุชฺฌิสฺสติ นุปฺปชฺชิสฺสตีติ ยสฺส จิตฺตํ อุปฺปาทกฺขณสมงฺคิตาย ภงฺคกฺขณํ ปตฺวา นิรุชฺฌิสฺสติ อปฺปฏิสนฺธิกตาย นุปฺปชฺชิสฺสติ, ตสฺส ขีณาสวสฺส ตํ จิตฺตํ กึ อุปฺปชฺชติ น นิรุชฺฌตีติ ปุจฺฉา, ตสฺสา เอกํสพฺยากรณียตาย ‘‘อามนฺตา’’ติ วิสฺสชฺชนํ เวทิตพฺพํ. อุทฺธํ วา อโธ วา หริตุํ อสกฺโกนฺโตติ อุปริมปเท วา เหฏฺิมปทํ เหฏฺิมปเท วา อุปริมปทํ อตฺถโต สมนฺนาหริตุํ ฆเฏตุํ ปุพฺเพนาปรํ โยเชตฺวา อตฺถํ ปริจฺฉินฺทิตุํ อสกฺโกนฺโตติ อตฺโถ.

โสตาปนฺนานํ สีเลสุ ปริปูรการิตาย สมาทินฺนสีลโต นตฺถิ ปริหานีติ อาห ‘‘อภพฺโพ ทานิ สาสนโต นิวตฺติตุ’’นฺติ. วฑฺเฒตฺวาติ อุปริมคฺคตฺถาย กมฺมฏฺานํ วฑฺเฒตฺวา. ทนฺเต ปุนนฺติ วิโสเธนฺติ เอเตนาติ ทนฺตโปนํ วุจฺจติ ทนฺตกฏฺํ. อภินวานํ อาคนฺตุกานํ ลชฺชีสภาวํ ขนฺติเมตฺตาทิคุณสมงฺคิตฺจ กติปาหํ สุฏฺุ วีมํสิตฺวาว หตฺถกมฺมาทิสมฺปฏิจฺฉนํ สงฺคหกรณฺจ ยุตฺตนฺติ สามเณรสฺส เจว อฺเสฺจ ภิกฺขูนํ ทิฏฺานุคตึ อาปชฺชนฺตานํ าปนตฺถํ เถโร ตสฺส ภพฺพรูปตํ อภิฺาย ตฺวาปิ ปุน สมฺมชฺชนาทึ อกาสิ. ‘‘ตสฺส จิตฺตทมนตฺถ’’นฺติปิ วทนฺติ. พุทฺธวจนํ ปฏฺเปสีติ พุทฺธวจนํ อุคฺคณฺหาเปตุํ อารภิ. สกลวินยาจารปฏิปตฺติ อุปสมฺปนฺนานเมว วิหิตาติ ตปฺปริยาปุณนมปิ เตสฺเว อนุรูปนฺติ อาห ‘‘เปตฺวา วินยปิฏก’’นฺติ. ตสฺส จิตฺเต ปิตมฺปิ พุทฺธวจนํ สงฺโคปนตฺถาย นิยฺยาติตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘หตฺเถ ปติฏฺาเปตฺวา’’ติ วุตฺตํ.

เอกรชฺชาภิเสกนฺติ สกลชมฺพุทีเป เอกาธิปจฺจวเสน กริยมานํ อภิเสกํ. ราชิทฺธิโยติ ราชานุภาวานุคตปฺปภาวา. ยโตติ ยโต โสฬสฆฏโต. เทวตา เอว ทิวเส ทิวเส อาหรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เทวสิกนฺติ ทิวเส ทิวเส. อคทามลกนฺติ อปฺปเกเนว สรีรโสธนาทิสมตฺถํ สพฺพโทสหรํ โอสธามลกํ. ฉทฺทนฺตทหโตติ ฉทฺทนฺตทหสมีเป ิตเทววิมานโต, กปฺปรุกฺขโต วา, ตตฺถ ตาทิสา กปฺปรุกฺขวิเสสา สนฺติ, ตโต วา อาหรนฺตีติ อตฺโถ. อสุตฺตมยิกนฺติ สุตฺเตหิ อพทฺธํ ทิพฺพสุมนปุปฺเผเหว กตํ สุมนปุปฺผปฏํ. อุฏฺิตสฺส สาลิโนติ สยํชาตสาลิโน, สมุทายาเปกฺขฺเจตฺถ เอกวจนํ, สาลีนนฺติ อตฺโถ. นว วาหสหสฺสานีติ เอตฺถ จตสฺโส มุฏฺิโย เอโก กุฑุโว, จตฺตาโร กุฑุวา เอโก ปตฺโถ, จตฺตาโร ปตฺถา เอโก อาฬฺหโก, จตฺตาโร อาฬฺหกา เอกํ โทณํ, จตฺตาริ โทณานิ เอกา มานิกา, จตสฺโส มานิกา เอกา ขารี, วีสติ ขาริกา เอโก วาโห, ตเทว ‘‘เอกํ สกฏ’’นฺติ สุตฺตนิปาตฏฺกถาทีสุ (สุ. นิ. อฏฺ. ๒.โกกาลิกสุตฺตวณฺณนา) วุตฺตํ. นิตฺถุสกเณ กโรนฺตีติ ถุสกุณฺฑกรหิเต กโรนฺติ. เตน นิมฺมิตํ พุทฺธรูปํ ปสฺสนฺโตติ สมฺพนฺโธ. ปุฺปฺปภาวนิพฺพตฺตคฺคหณํ นาคราชนิมฺมิตานํ ปุฺปฺปภาวนิพฺพตฺเตหิ สทิสตาย กตํ. วิมลเกตุมาลาติ เอตฺถ เกตุมาลา นาม สีสโต นิกฺขมิตฺวา อุปริมุทฺธนิ ปุฺโช หุตฺวา ทิสฺสมานรสฺมิราสีติ วทนฺติ.

พาหิรกปาสณฺฑนฺติ พาหิรกปฺปเวทิตํ สมยวาทํ. ปริคฺคณฺหีติ วีมํสมาโน ปริคฺคเหสิ. ภทฺทปีเกสูติ เวตฺตมยปีเสุ. สาโรติ คุณสาโร. สีหปฺชเรติ มหาวาตปานสมีเป. กิเลสวิปฺผนฺทรหิตจิตฺตตาย ทนฺตํ. นิจฺจํ ปจฺจุปฏฺิตสตารกฺขตาย คุตฺตํ. ขุรคฺเคเยวาติ เกโสโรปนาวสาเน. อติวิย โสภตีติ สมฺพนฺโธ. วาณิชโก อโหสีติ มธุวาณิชโก อโหสิ.

ปุพฺเพ ว สนฺนิวาเสนาติ ปุพฺเพ วา ปุพฺพชาติยํ วา สหวาเสนาติ อตฺโถ. ปจฺจุปฺปนฺนหิเตน วาติ วตฺตมานภเว หิตจรเณน วา. เอวํ อิเมหิ ทฺวีหิ การเณหิ ตํ สิเนหสงฺขาตํ เปมํ ชายเต. กึ วิยาติ? อาห ‘‘อุปฺปลํ ว ยโถทเก’’ติ. อุปฺปลํ วาติ รสฺสกโต วา-สทฺโท อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ. ยถา-สทฺโท อุปมายํ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา อุปฺปลฺจ เสสฺจ ปทุมาทิ อุทเก ชายมานํ ทฺเว การณานิ นิสฺสาย ชายติ อุทกฺเจว กลลฺจ, เอวํ เปมมฺปีติ (ชา. อฏฺ. ๒.๒.๑๗๔).

ธุวภตฺตานีติ นิจฺจภตฺตานิ. วชฺชาวชฺชนฺติ ขุทฺทกํ มหนฺตฺจ วชฺชํ. โมคฺคลิปุตฺตติสฺสตฺเถรสฺส ภารมกาสีติ เถรสฺส มหานุภาวตํ, ตทา สาสนกิจฺจสฺส นายกภาเวน สงฺฆปริณายกตฺจ รฺโ าเปตุํ สงฺโฆ ตสฺส ภารมกาสีติ เวทิตพฺพํ, น อฺเสํ อชานนตาย. สาสนสฺส ทายาโทติ สาสนสฺส อพฺภนฺตโร าตโก โหมิ น โหมีติ อตฺโถ. เย สาสเน ปพฺพชิตุํ ปุตฺตธีตโร ปริจฺจชนฺติ, เต พุทฺธสาสเน สาโลหิตาตกา นาม โหนฺติ, สกลสาสนธารเณ สมตฺถานํ อตฺตโน โอรสปุตฺตานํ ปริจฺจตฺตตฺตา น ปจฺจยมตฺตทายกาติ อิมมตฺถํ สนฺธาย เถโร ‘‘น โข, มหาราช, เอตฺตาวตา สาสนสฺส ทายาโท โหตี’’ติ อาห. กถฺจรหีติ เอตฺถ จรหีติ นิปาโต อกฺขนฺตึ ทีเปติ. ติสฺสกุมารสฺสาติ รฺโ เอกมาตุกสฺส กนิฏฺสฺส. สกฺขสีติ สกฺขิสฺสสิ. สิกฺขาย ปติฏฺาเปสุนฺติ ปาณาติปาตา เวรมณิอาทีสุ วิกาลโภชนา เวรมณิปริโยสานาสุ ฉสุ สิกฺขาสุ ปาณาติปาตา เวรมณึ ทฺเว วสฺสานิ อวีติกฺกมฺม สมาทานํ สมาทิยามีติอาทินา (ปาจิ. ๑๐๗๙) สมาทานวเสน สิกฺขาสมฺมุติทานานนฺตรํ สิกฺขาย ปติฏฺาเปสุํ. ฉ วสฺสานิ อภิเสกสฺส อสฺสาติ ฉวสฺสาภิเสโก.

สพฺพํ เถรวาทนฺติ ทฺเว สงฺคีติโย อารุฬฺหา ปาฬิ. สา หิ มหาสงฺฆิกาทิภินฺนลทฺธิกาหิ วิเวเจตุํ ‘‘เถรวาโท’’ติ วุตฺตา. อยฺหิ วิภชฺชวาโท มหากสฺสปตฺเถราทีหิ อสงฺกรโต รกฺขิโต อานีโต จาติ ‘‘เถรวาโท’’ติ วุจฺจติ, ‘‘สเถรวาท’’นฺติปิ ลิขนฺติ. ตตฺถ ‘‘อฏฺกถาสุ อาคตเถรวาทสหิตํ สาฏฺกถํ ติปิฏกสงฺคหิตํ พุทฺธวจน’’นฺติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. เตโชธาตุํ สมาปชฺชิตฺวาติ เตโชกสิณารมฺมณํ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา.

สภายนฺติ นครมชฺเฌ วินิจฺฉยสาลายํ. ทิฏฺิคตานีติ ทิฏฺิโยว. น โข ปเนตํ สกฺกา อิเมสํ มชฺเฌ วสนฺเตน วูปสเมตุนฺติ เตสฺหิ มชฺเฌ วสนฺโต เตสุเยว อนฺโตคธตฺตา อาเทยฺยวจโน น โหติ, ตสฺมา เอวํ จินฺเตสิ. อโหคงฺคปพฺพตนฺติ เอวํนามกํ ปพฺพตํ. ‘‘อโธคงฺคาปพฺพต’’นฺติปิ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. ปฺจาตเปน ตปฺเปนฺตีติ จตูสุ าเนสุ อคฺคึ ชาเลตฺวา มชฺเฌ ตฺวา สูริยมณฺฑลํ อุลฺโลเกนฺตา สูริยาตเปน ตปฺเปนฺติ. อาทิจฺจํ อนุปริวตฺตนฺตีติ อุทยกาลโต ปภุติ สูริยํ โอโลกยมานา ยาว อตฺถงฺคมนา สูริยาภิมุขาว ปริวตฺตนฺติ. โวภินฺทิสฺสามาติ ปคฺคณฺหึสูติ วินาเสสฺสามาติ อุสฺสาหมกํสุ.

วิสฺสฏฺโติ มรณสงฺการหิโต, นิพฺภโยติ อตฺโถ. มิควํ นิกฺขมิตฺวาติ อรฺเ วิจริตฺวา มิคมารณกีฬา มิควํ, ตํ อุทฺทิสฺส นิกฺขมิตฺวา มิควธตฺถํ นิกฺขมิตฺวาติ อตฺโถ. อหินาคาทิโต วิเสสนตฺถํ ‘‘หตฺถินาเคนา’’ติ วุตฺตํ. ตสฺส ปสฺสนฺตสฺเสวาติ อนาทเร สามิวจนํ, ตสฺมึ ปสฺสนฺเตเยวาติ อตฺโถ. อากาเส อุปฺปติตฺวาติ เอตฺถ อยํ วิกุพฺพนิทฺธิ น โหตีติ คิหิสฺสาปิ อิมํ อิทฺธึ ทสฺเสสิ อธิฏฺานิทฺธิยา อปฺปฏิกฺขิตฺตตฺตา. ปกติวณฺณฺหิ วิชหิตฺวา นาควณฺณาทิทสฺสนํ วิกุพฺพนิทฺธิ. ฉณเวสนฺติ อุสฺสวเวสํ. ปธานฆรนฺติ ภาวนานุโยควเสน วีริยารมฺภสฺส อนุรูปํ วิวิตฺตเสนาสนํ. โสปีติ รฺโ ภาคิเนยฺยํ สนฺธาย วุตฺตํ.

กุสลาธิปฺปาโยติ มนาปชฺฌาสโย. ทฺเวฬฺหกชาโตติ สํสยมาปนฺโน. เอเกกํ ภิกฺขุสหสฺสปริวารนฺติ เอตฺถ ‘‘คณฺหิตฺวา อาคจฺฉถา’’ติ อาณากาเรน วุตฺเตปิ เถรา ภิกฺขู สาสนหิตตฺตา คตา. กปฺปิยสาสนฺเหตํ, น คิหีนํ คิหิกมฺมปฏิสํยุตฺตํ. เถโร นาคจฺฉีติ กิฺจาปิ ‘‘ราชา ปกฺโกสตี’’ติ วุตฺเตปิ ธมฺมกมฺมตฺถาย อาคนฺตุํ วฏฺฏติ, ทฺวิกฺขตฺตุํ ปน เปสิเตปิ ‘‘อนนุรูปา ยาจนา’’ติ นาคโต, ‘‘มหานุภาโว เถโร ยถานุสิฏฺํ ปฏิปตฺติโก ปมาณภูโต’’ติ รฺโ เจว อุภยปกฺขิกานฺจ อตฺตนิ พหุมานุปฺปาทนวเสน อุทฺธํ กตฺตพฺพกมฺมสิทฺธึ อากงฺขนฺโต อสารุปฺปวจนเลเสน นาคจฺฉิ. เอกโต สงฺฆฏิตา นาวา นาวาสงฺฆาฏํ. สาสนปจฺจตฺถิกานํ พหุภาวโต อาห ‘‘อารกฺขํ สํวิธายา’’ติ. นฺติ ยสฺมา. อพฺพาหึสูติ อากฑฺฒึสุ. พาหิรโตติ อุยฺยานสฺส พาหิรโต. ปสฺสนฺตานํ อติทุกฺกรภาเวน อุปฏฺานํ สนฺธาย ‘‘ปเทสปถวีกมฺปนํ ทุกฺกร’’นฺติ อาห. อธิฏฺาเน ปเนตฺถ วิสุํ ทุกฺกรตา นาม นตฺถิ.

ทีปกติตฺติโรติ สากุณิเกหิ สมชาติกานํ คหณตฺถาย โปเสตฺวา สิกฺเขตฺวา ปาสฏฺาเน ปนกติตฺติโร. น ปฏิจฺจ กมฺมํ ผุสตีติ คาถาย ยทิ ตว ปาปกิริยาย มโน นปฺปทุสฺสติ, ลุทฺเทน ตํ นิสฺสาย กตมฺปิ ปาปกมฺมํ ตํ น ผุสติ. ปาปกิริยาย หิ อปฺโปสฺสุกฺกสฺส นิราลยสฺส ภทฺรสฺส สโต ตว ตํ ปาปํ น อุปลิมฺปติ, ตว จิตฺตํ น อลฺลียตีติ อตฺโถ.

กึ วทติ สีเลนาติ กึวาที. อถ วา โก กตโม วาโท กึวาโท, โส เอตสฺส อตฺถีติ กึวาที. อตฺตานฺจ โลกฺจ สสฺสโตติ วาโท เอเตสนฺติ สสฺสตวาทิโน. สตฺเตสุ สงฺขาเรสุ วา เอกจฺจํ สสฺสตนฺติ ปวตฺโต วาโท เอกจฺจสสฺสโต, ตสฺมึ นิยุตฺตา เอกจฺจสสฺสติกา. ‘‘อนฺโต, อนนฺโต, อนฺตานนฺโต, เนวนฺโต นานนฺโต’’ติ เอวํ อนฺตานนฺตํ อารพฺภ ปวตฺตา จตฺตาโร วาทา อนฺตานนฺตา, เตสุ นิยุตฺตา อนฺตานนฺติกา. น มรติ น อุปจฺฉิชฺชตีติ อมรา, เอวนฺติปิ เม โน, ตถาติปิ เม โนติอาทินา (ที. นิ. ๑.๖๒) ปวตฺตา ทิฏฺิ เจว วาจา จ, ตสฺสา วิกฺเขโป เอเตสนฺติ อมราวิกฺเขปิกา. อถ วา อมรา นาม มจฺฉชาติ ทุคฺคหา โหติ, ตสฺสา อมราย วิย วิกฺเขโป เอเตสนฺติ อมราวิกฺเขปิกา. อธิจฺจ ยทิจฺฉกํ ยํ กิฺจิ การณํ อนเปกฺขิตฺวา สมุปฺปนฺโน อตฺตา จ โลโก จาติ วาเท นิยุตฺตา อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา. สฺี อตฺตาติ วาโท เยสนฺเต สฺีวาทา. เอวํ อสฺีวาทา เนวสฺีนาสฺีวาทาติ เอตฺถาปิ. ‘‘กายสฺส เภทา สตฺโต อุจฺฉิชฺชตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๘๕-๘๖) เอวํ อุจฺเฉทํ วทนฺตีติ อุจฺเฉทวาทา. ทิฏฺธมฺโมติ ปจฺจกฺโข ยถาสกํ อตฺตภาโว, ตสฺมึเยว ยถากามํ ปฺจกามคุณปริโภเคน นิพฺพานํ ทุกฺขูปสมํ วทนฺตีติ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทา. วิภชิตฺวา วาโท เอตสฺสาติ วิภชฺชวาที, ภควา. สพฺพํ เอกรูเปน อวตฺวา ยถาธมฺมํ วิภชิตฺวา นิชฺชฏํ นิคุมฺพํ กตฺวา ยถา ทิฏฺิสนฺเทหาทโย วิคจฺฉนฺติ, สมฺมุติปรมตฺถา จ ธมฺมา อสงฺกรา ปฏิภนฺติ, เอวํ เอกนฺตวิภชนสีโลติ วุตฺตํ โหติ. ปรปฺปวาทํ มทฺทมาโนติ ตสฺมึ กาเล อุปฺปนฺนํ, อายตึ อุปฺปชฺชนกฺจ สพฺพํ ปรวาทํ กถาวตฺถุมาติกาวิวรณมุเขน นิมฺมทฺทนํ กโรนฺโตติ อตฺโถ.

ตติยสงฺคีติกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนา

เกนาภตนฺติ อิมํ ปฺหํ วิสฺสชฺเชนฺเตน ชมฺพุทีเป ตาว ยาว ตติยสงฺคีติ, ตาว ทสฺเสตฺวา อิทานิ สีหฬทีเป อาจริยปรมฺปรํ ทสฺเสตุํ ตติยสงฺคหโต ปน อุทฺธนฺติอาทิ อารทฺธํ. อิมํ ทีปนฺติ ตมฺพปณฺณิทีปํ. ตสฺมึ ทีเป นิสีทิตฺวา อาจริเยน อฏฺกถาย กตตฺตา ‘‘อิมํ ทีป’’นฺติ วุตฺตํ. กฺจิ กาลนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, กิสฺมิฺจิ กาเลติ อตฺโถ. โปราณาติ สีหฬทีเป สีหฬฏฺกถาการกา. ภทฺทนาโมติ ภทฺทสาลตฺเถโร. อาคุํ ปาปํ น กโรนฺตีติ นาคา. วินยปิฏกํ วาจยึสูติ สมฺพนฺโธ. ตมฺพปณฺณิยาติ ภุมฺมวจนํ. นิกาเย ปฺจาติ วินยาภิธมฺมานํ วิสุํ คหิตตฺตา ตพฺพินิมุตฺตา ปฺจ นิกายา คเหตพฺพา. ปกรเณติ อภิธมฺมปกรเณ วาเจสุนฺติ โยชนา. ตีณิ ปิฏกานิ สฺวาคตานิ อสฺสาติ ‘‘เตปิฏโก’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ติเปฏโก’’ติ ฉนฺทานุรกฺขณตฺถํ วุตฺตํ. ตารกราชาติ จนฺทิมา. ปุปฺผนาโมติ เอตฺถ มหาปทุมตฺเถโร สุมนตฺเถโร จ าตพฺโพติ ทฺวิกฺขตฺตุํ ‘‘ปุปฺผนาโม’’ติ วุตฺตํ.

วนวาสินฺติ วนวาสีรฏฺํ. กรกวสฺสนฺติ หิมปาตนกวสฺสํ, กรกธาราสทิสํ วา วสฺสํ. หราเปตฺวาติ อุทโกเฆน หราเปตฺวา. ฉินฺนภินฺนปฏธโรติ สตฺถเกน ฉินฺนํ รงฺเคน ภินฺนํ ปฏํ ธารณโก. ภณฺฑูติ มุณฺฑโก. มกฺขํ อสหมาโนติ เถรสฺส อานุภาวํ ปฏิจฺจ อตฺตโน อุปฺปนฺนํ ปเรสํ คุณมกฺขนลกฺขณํ มกฺขํ ตถา ปวตฺตํ โกธํ อสหมาโน. อสนิโย ผลนฺตีติ คชฺชนฺตา ปตนฺติ. เม มม ภยเภรวํ ชเนตุํ ปฏิพโล น อสฺส น ภเวยฺยาติ โยชนา. อฺทตฺถูติ เอกํเสน. กสฺมีรคนฺธาราติ กสฺมีรคนฺธารรฏฺวาสิโน. อิสิวาตปฏิวาตาติ ภิกฺขูนํ จีวรจลนกายจลเนหิ สฺชนิตวาเตหิ ปริโต สมนฺตโต พีชยมานา อเหสุํ. ธมฺมจกฺขุนฺติ เหฏฺามคฺคตฺตเย าณํ. อนมตคฺคิยนฺติ อนมตคฺคสํยุตฺตํ (สํ. นิ. ๒.๑๒๔ อาทโย). สมธิกานีติ สาธิกานิ. ปฺจ รฏฺานีติ ปฺจ จินรฏฺานิ. เวคสาติ เวเคน. สมนฺตโต รกฺขํ เปสีติ เตสํ อปฺปเวสนตฺถาย อธิฏฺานวเสน รกฺขํ เปสิ. อฑฺฒุฑฺฒานิ สหสฺสานีติ อฑฺเฒน จตุตฺถานิ อฑฺฒุฑฺฒานิ, อติเรกปฺจสตานิ ตีณิ สหสฺสานีติ อตฺโถ. ทิยฑฺฒสหสฺสนฺติ อฑฺเฒน ทุติยํ ทิยฑฺฒํ, อติเรกปฺจสติกํ สหสฺสนฺติ อตฺโถ. นิทฺธเมตฺวานาติ ปลาเปตฺวา.

ราชคหนครปริวตฺตเกนาติ ราชคหนครํ ปริวตฺเตตฺวา ตโต พหิ ตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คตมคฺเคน, คมเนน วา. อาโรเปสีติ ปฏิปาเทสิ. ปฬินาติ อากาสํ ปกฺขนฺทึสุ. นคุตฺตเมติ เจติยคิริมาห. ปุรโตติ ปาจีนทิสาภาเค. ปุรเสฏฺสฺสาติ เสฏฺสฺส อนุราธปุรสฺส. สิลกูฏมฺหีติ เอวํนามเก ปพฺพตกูเฏ. สีหกุมารสฺส ปุตฺโตติ เอตฺถ ‘‘กลิงฺคราชธีตุ กุจฺฉิสฺมึ สีหสฺส ชาโต สีหกุมาโร’’ติ วทนฺติ. เชฏฺมาสสฺส ปุณฺณมิยํ เชฏฺนกฺขตฺตํ วา มูลนกฺขตฺตํ วา โหตีติ อาห ‘‘เชฏฺมูลนกฺขตฺตํ นาม โหตี’’ติ. มิคานํ วานโต หึสนโต พาธนโต มิควํ, มิควิชฺฌนกีฬา. โรหิตมิครูปนฺติ โคกณฺณมิคเวสํ. รถยฏฺิปฺปมาณาติ รถปโตทปฺปมาณา. เอกา ลตายฏฺิ นามาติ เอกา รชตมยา กฺจนลตาย ปฏิมณฺฑิตตฺตา เอวํ ลทฺธนามา. ปุปฺผยฏฺิยํ นีลาทีนิ ปุปฺผานิ, สกุณยฏฺิยํ นานปฺปการา มิคปกฺขิโน วิจิตฺตกมฺมกตา วิย ขายนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. ราชกกุธภณฺฑานีติ ราชารหอุตฺตมภณฺฑานิ. สงฺขนฺติ ทกฺขิณาวฏฺฏํ อภิเสกสงฺขํ. วฑฺฒมานนฺติ อลงฺการจุณฺณํ, ‘‘นหานจุณฺณ’’นฺติ เกจิ. วฏํสกนฺติ กณฺณปิฬนฺธนํ วฏํสกนฺติ วุตฺตํ โหติ. นนฺทิยาวฏฺฏนฺติ นนฺทิยาวฏฺฏปุปฺผากาเรน มงฺคลตฺถํ สุวณฺเณน กตํ. กฺนฺติ ขตฺติยกุมารึ. หตฺถปุฺฉนนฺติ ปีตวณฺณํ มหคฺฆหตฺถปุฺฉนวตฺถํ. อรุณวณฺณมตฺติกนฺติ นาคภวนสมฺภวํ. วตฺถโกฏิกนฺติ วตฺถยุคเมว. นาคมาหฏนฺติ นาเคหิ อาหฏํ. อมโตสธนฺติ เอวํนามิกา คุฬิกชาติ. อมตสทิสกิจฺจตฺตา เอวํ วุจฺจติ. ภูมตฺถรณสงฺเขเปนาติ ภูมตฺถรณากาเรน. อุปฺปาตปากาติ นิมิตฺตปากา. อลํ คจฺฉามาติ ‘‘ปุรสฺส อจฺจาสนฺนตฺตา สารุปฺปํ น โหตี’’ติ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห. อฑฺฒนวมานํ ปาณสหสฺสานนฺติ (อ. นิ. ๖.๕๓) ปฺจสตาธิกานํ อฏฺนฺนํ ปาณสหสฺสานํ. อปฺปมาทสุตฺตนฺติ องฺคุตฺตรนิกาเย มหาอปฺปมาทสุตฺตํ, ราโชวาทสุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ.

มหจฺจาติ มหตา. อุปสงฺกมนฺโตติ อติวิย กิลนฺตรูโป หุตฺวา อุปสงฺกมีติ อตฺโถ. ตุมฺเห ชานนตฺถนฺติ สมฺพนฺโธ. ปฺจปณฺณาสายาติ เอตฺถ ‘‘จตุปฺาสายาติ วตฺตพฺพํ. เอวฺหิ สติ อุปริ วุจฺจมานํ ทฺวาสฏฺิ อรหนฺโตติ วจนํ สเมตี’’ติ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๑.อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนา) วุตฺตํ. ทสภาติกสมากุลนฺติ มุฏสิวสฺส ปุตฺเตหิ เทวานํปิยติสฺสาทีหิ ทสหิ ภาติเกหิ สมากิณฺณํ. จิรทิฏฺโ สมฺมาสมฺพุทฺโธติ ธาตุโย สนฺธายาห. สพฺพตาฬาวจเรติ สพฺพานิ ตุริยภณฺฑานิ, ตํสหจริเต วา วาทเก. อุปฏฺาเปตฺวาติ อุปหารการาปนวเสน สนฺนิปาเตตฺวา. วฑฺฒมานกจฺฉายายาติ ปจฺฉาภตฺตํ. โปกฺขรวสฺสนฺติ โปกฺขรปตฺเต วิย อเตมิตุกามานํ อุปริ อเตเมตฺวา ปวตฺตนกวสฺสํ. มหาวีโรติ สตฺถุโวหาเรน ธาตุ เอว วุตฺตา. ปจฺฉิมทิสาภิมุโขว หุตฺวา อปสกฺกนฺโตติ เอตฺถ ปุรตฺถาภิมุโข ิโตว ปิฏฺิโต อปสกฺกเนน ปจฺฉิมทิสาย คจฺฉนฺโต ตาทิโสปสงฺกมนํ สนฺธาย ‘‘ปจฺฉิมทิสาภิมุโข’’ติ วุตฺโต. ‘‘มเหชวตฺถุ นาม เอวํนามกํ เทวฏฺาน’’นฺติ วทนฺติ.

ปชฺชรเกนาติ อมนุสฺสสมุฏฺาปิเตน ปชฺชรกโรเคน. เทโวติ เมโฆ. อนุปฺปเวจฺฉีติ วิมุจฺจิ. วิวาโท โหตีติ เอตฺถ กิริยากาลมเปกฺขิตฺวา วตฺตมานปฺปโยโค ทฏฺพฺโพ. เอวํ อีทิเสสุ สพฺพตฺถ. ตเทตนฺติ านํ ติฏฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ฉนฺนํ วณฺณานํ สมฺพนฺธภูตานํ รํสิโย จา’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ, ‘‘ฉนฺนํ วณฺณานํ อุทกธารา จา’’ติ เอวมฺเปตฺถ สมฺพนฺธํ วทนฺติ. ปรินิพฺพุเตปิ ภควติ ตสฺสานุภาเวน เอวรูปํ ปาฏิหาริยํ อโหสิ เอวาติ ทสฺเสตุํ เอวํ อจินฺติยาติอาทิคาถมาห. รกฺขํ กโรนฺโตติ อตฺตนา อุปาเยน ปลาปิตานํ ยกฺขานํ ปุน อปฺปวิสนตฺถาย ปริตฺตานํ กโรนฺโต. อาวิชฺชีติ ปริยายิ.

รฺโ ภาตาติ รฺโ กนิฏฺภาตา. อนุฬาเทวี นาม รฺโ เชฏฺภาตุ ชายา. สรสรํสิชาลวิสฺสชฺชนเกนาติ สินิทฺธตาย รสวนฺตํ โอชวนฺตํ รํสิชาลํ วิสฺสชฺเชนฺเตน. เอกทิวเสน อคมาสีติ สมฺพนฺโธ. อปฺเปสีติ เลขสาสนํ ปติฏฺาเปสิ. อุทิกฺขตีติ อเปกฺขติ ปตฺเถติ. ภาริยนฺติ ครุกํ, อนติกฺกมนียนฺติ อตฺโถ. มํ ปฏิมาเนตีติ มํ อุทิกฺขติ. กมฺมารวณฺณนฺติ รฺโ ปกติสุวณฺณการวณฺณํ. ติหตฺถวิกฺขมฺภนฺติ ติหตฺถวิตฺถารํ. สกลชมฺพุทีปรชฺเชนาติ เอตฺถ รฺโ อิทนฺติ รชฺชํ, สกลชมฺพุทีปโต อุปฺปชฺชนกอาโย เจว อาณาทโย จ, เตน ปูเชมีติ อตฺโถ, น สกลปถวีปาสาทาทิวตฺถุนา ตสฺส สตฺตาหํ เทมีติอาทินา กาลปริจฺเฉทํ กตฺวา ทาตุํ อยุตฺตตฺตา. เอวฺหิ เทนฺโต ตาวกาลิกํ เทติ นาม วตฺถุปริจฺจาคลกฺขณตฺตา ทานสฺส, ปถวาทิวตฺถุปริจฺจาเคน จ ปุน คหณสฺส อยุตฺตตฺตา. นิยมิตกาเล ปน อายาทโย ปริจฺจตฺตา เอวาติ ตโต ปรํ อปริจฺจตฺตตฺตา คเหตุํ วฏฺฏติ. ตสฺมา วุตฺตนเยเนตฺถ อิโต ปรมฺปิ อายาทิทานวเสเนว รชฺชทานํ เวทิตพฺพํ. ปุปฺผุฬกา หุตฺวาติ เกตกีปาโรหงฺกุรา วิย อุทกปุปฺผุฬกาการา หุตฺวา. ควกฺขชาลสทิสนฺติ ภาวนปุํสกํ, วาตปาเนสุ ชาลากาเรน ปิตทารุปฏสทิสนฺติ อตฺโถ, ควกฺเขน จ สุตฺตาทิมยชาเลน จ สทิสนฺติ วา อตฺโถ.

เทวทุนฺทุภิโยติ เอตฺถ เทโวติ เมโฆ, ตสฺส อจฺฉสุกฺขตาย อากาสมิว ขายมานสฺส อนิมิตฺตคชฺชิตํ เทวทุนฺทุภิ นาม, ยํ ‘‘อากาสทุนฺทุภี’’ติปิ วทนฺติ. ผลึสูติ ถนึสุ. ปพฺพตานํ นจฺเจหีติ ปถวีกมฺเปน อิโต จิโต จ ภมนฺตานํ ปพฺพตานํ นจฺเจหิ. วิมฺหยชาตา ยกฺขา ‘‘หิ’’นฺติสทฺทํ นิจฺฉาเรนฺตีติ อาห ‘‘ยกฺขานํ หิงฺกาเรหี’’ติ. สกสกปฏิภาเนหีติ อตฺตโน อตฺตโน สิปฺปโกสลฺเลหิ. อภิเสกํ ทตฺวาติ อโนตตฺตทโหทเกน อภิเสกํ ทตฺวา.

เทวตากุลานีติ มหาโพธึ ปริวาเรตฺวา ิตนาคยกฺขาทิเทวตากุลานิ ทตฺวาติ สมฺพนฺโธ. โคปกราชกมฺมิโน ตถา ‘‘ตรจฺฉา’’ติ วทนฺติ. อิมินา ปริวาเรนาติ สหตฺเถ กรณวจนํ, อิมินา ปริวาเรน สหาติ อตฺโถ. ตามลิตฺตินฺติ เอวํนามกํ สมุทฺทตีเร ปฏฺฏนํ. อิทมสฺส ตติยนฺติ สุวณฺณกฏาเห ปติฏฺิตสาขาโพธิยา รชฺชสมฺปทานํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตโต ปน ปุพฺเพ เอกวารํ รชฺชสมฺปทานํ อจฺฉินฺนาย สาขาย มหาโพธิยา เอว กตํ, เตน สทฺธึ จตุกฺขตฺตุํ ราชา รชฺเชน ปูเชสิ. รชฺเชน ปูชิตทิวเสสุ กิร สกลทีปโต อุปฺปนฺนํ อายํ คเหตฺวา มหาโพธิเมว ปูเชสิ.

ปมปาฏิปททิวเสติ สุกฺกปกฺขปาฏิปททิวเส. ตฺหิ กณฺหปกฺขปาฏิปททิวสํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ปมปาฏิปททิวส’’นฺติ วุตฺตํ, อิทฺจ ตสฺมึ ตมฺพปณฺณิทีเป โวหารํ คเหตฺวา วุตฺตํ, อิธ ปน ปุณฺณมิโต ปฏฺาย ยาว อปรา ปุณฺณมี, ตาว เอโก มาโสติ โวหาโร. ตสฺมา อิมินา โวหาเรน ‘‘ทุติยปาฏิปททิวเส’’ติ วตฺตพฺพํ สิยา กณฺหปกฺขปาฏิปทสฺส อิธ ปมปาฏิปทตฺตา. คจฺฉติ วตเรติ เอตฺถ อเรติ เขเท. สมนฺตาโยชนนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, โยชนปฺปมาเณ ปเทเส สพฺพตฺถาติ อตฺโถ. สุปณฺณรูเปนาติ มหาโพธึ พลกฺกาเรน คเหตฺวา นาคภวนํ เนตุกามานิ นาคราชกุลานิ อิทฺธิยา คหิเตน ครุฬรูเปน สนฺตาเสติ. ตํ วิภูตึ ปสฺสิตฺวาติ เทวตาทีหิ กรียมานํ ปูชามหตฺตํ, มหาโพธิยา จ อานุภาวมหตฺตํ ทิสฺวา สยมฺปิ ตถา ปูเชตุกามา เถรึ ยาจิตฺวาติ โยชนา. สมุทฺทสาลวตฺถุสฺมินฺติ ยสฺมึ ปเทเส ตฺวา ราชา สมุทฺเท อาคจฺฉนฺตํ โพธึ เถรานุภาเวน อทฺทส, ยตฺถ จ ปจฺฉา สมุทฺทสฺส ทิฏฺฏฺานนฺติ ปกาเสตุํ สมุทฺทสาลํ นาม สาลํ อกํสุ, ตสฺมึ สมุทฺทสาลาย วตฺถุภูเต ปเทเส. เถรสฺสาติ มหามหินฺทตฺเถรสฺส. ปุปฺผอคฺฆิยานีติ กูฏาคารสทิสานิ ปุปฺผเจติยานิ. อาคโต วตเรติ เอตฺถ อเรติ ปโมเท. อฏฺหิ อมจฺจกุเลหิ อฏฺหิ พฺราหฺมณกุเลหิ จาติ โสฬสหิ ชาติสมฺปนฺนกุเลหิ. รชฺชํ วิจาเรสีติ รชฺชํ วิจาเรตุํ วิสฺสชฺเชสิ. ราชวตฺถุทฺวารโกฏฺกฏฺาเนติ ราชุยฺยานสฺส ทฺวารโกฏฺกฏฺาเน. อนุปุพฺพวิปสฺสนนฺติ อุทยพฺพยาทิอนุปุพฺพวิปสฺสนํ. ‘‘สห โพธิปติฏฺาเนนา’’ติ กรณวจเนน วตฺตพฺเพ วิภตฺติปริณาเมน ‘‘สห โพธิปติฏฺานา’’ติ นิสฺสกฺกวจนํ กตํ. สติ หิ สหสทฺทปฺปโยเค กรณวจเนเนว ภวิตพฺพํ. ทสฺสึสูติ ปฺายึสุ. มหาอาสนฏฺาเนติ ปุพฺพปสฺเส มหาสิลาสเนน ปติฏฺิตฏฺาเน. ปูเชตฺวา วนฺทีติ อาคามินํ มหาเจติยํ วนฺทิ. ปุริเม ปน มหาวิหารฏฺาเน ปูชามตฺตสฺเสว กตตฺตา อนาคเต สงฺฆสฺสปิ นวกตา อวนฺทิตพฺพตา จ ปกาสิตาติ เวทิตพฺพา. อนาคเต ปน เมตฺเตยฺยาทิพุทฺธา ปจฺเจกพุทฺธา จ พุทฺธภาวกฺขณํ อุทฺทิสฺส วนฺทิตพฺพาว สภาเวน วิสิฏฺปุคฺคลตฺตาติ คเหตพฺพํ.

มหาอริฏฺโติ ปฺจปฺาสาย ภาตุเกหิ สทฺธึ เจติยคิริมฺหิ ปพฺพชิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. เมฆวณฺณาภยอมจฺจสฺส ปริเวณฏฺาเนติ เมฆวณฺณอภยสฺส รฺโ อมจฺเจน กตฺตพฺพสฺส ปริเวณสฺส วตฺถุภูเต าเน. มงฺคลนิมิตฺตภาเวน อากาเส สมุปฺปนฺโน มโนหรสทฺโท อากาสสฺส รโว วิย โหตีติ วุตฺตํ ‘‘อากาสํ มหาวิรวํ รวี’’ติ. น หิ อากาโส นาม โกจิ ธมฺโม อตฺถิ, โย สทฺทํ สมุฏฺาเปยฺย, อากาสคตอุตุวิเสสสมุฏฺิโตว โส สทฺโทติ คเหตพฺโพ. ปมกตฺติกปวารณทิวเส…เป… วินยปิฏกํ ปกาเสสีติ อิทํ วินยํ วาเจตุํ อารทฺธทิวสํ สนฺธาย วุตฺตํ. อนุสิฏฺิกรานนฺติ อนุสาสนีกรานํ. ราชิโนติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, เทวานํปิยติสฺสราชานนฺติ อตฺโถ. อฺเปีติ มหินฺทาทีหิ อฏฺสฏฺิมหาเถเรหิ อฺเปิ, เตสํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห เตสํ เถรานนฺติอาทิ. ตตฺถ เตสํ เถรานํ อนฺเตวาสิกาติ มหินฺทตฺเถราทีนํ อฏฺสฏฺิมหาเถรานํ อริฏฺาทโย อนฺเตวาสิกา จ มหาอริฏฺตฺเถรสฺส อนฺเตวาสิกา ติสฺสทตฺตกาฬสุมนาทโย จาติ โยเชตพฺพํ. อนฺเตวาสิกานํ อนฺเตวาสิกาติ อุภยตฺถ วุตฺตอนฺเตวาสิกานํ อนฺเตวาสิกปรมฺปรา จาติ อตฺโถ. ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการาติ มหินฺโท อิฏฺฏิโย อุตฺติโยติอาทิคาถาหิ (ปารา. อฏฺ. ๑.ตติยสงฺคีติกถา) ปกาสิตา อาจริยปรมฺปรา.

น ปคฺฆรตีติ น คฬติ, น ปมุสฺสตีติ อตฺโถ. สติคติธิติมนฺเตสูติ เอตฺถ สตีติ อุคฺคหธารเณ สติ. คตีติ สทฺทตฺถวิภาคคฺคหเณ าณํ. ธิตีติ อุคฺคหปริหรณาทีสุ วีริยํ. กุกฺกุจฺจเกสูติ ‘‘กปฺปติ น กปฺปตี’’ติ วีมํสกุกฺกุจฺจการีสุ. มาตาปิตุฏฺานิโยติ วตฺวา ตเมวตฺถํ สมตฺเถตุํ อาห ตทายตฺตาหีติอาทิ. วินยปริยตฺตึ นิสฺสายาติ วินยปิฏกปริยาปุณนํ นิสฺสาย. อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ สุคุตฺโตติ ลชฺชิโน วินยธารณสฺส อลชฺชิอฺาณตาทีหิ ฉหิ อากาเรหิ อาปตฺติยา อนาปชฺชนโต อตฺตโน สีลกฺขนฺโธ ขณฺฑาทิโทสวิรหิโต สุคุตฺโต สุรกฺขิโต โหติ. กุกฺกุจฺจปกตานนฺติ กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย อุปฺปนฺเนน กุกฺกุจฺเจน ปกตานํ อุปทฺทุตานํ อภิภูตานํ ยถาวินยํ กุกฺกุจฺจํ วิโนเทตฺวา สุทฺธนฺเต ปติฏฺาปเนน ปฏิสรณํ โหติ. วิคโต สารโท ภยเมตสฺสาติ วิสารโท. ‘‘เอวํ กเถนฺตสฺส โทโส เอวํ น โทโส’’ติ ตฺวาว กถนโต นิพฺภโยว สงฺฆมชฺเฌ โวหรติ . ปจฺจตฺถิเกติ อตฺตปจฺจตฺถิเก เจว วชฺชิปุตฺตกาทิสาสนปจฺจตฺถิเก จ. สหธมฺเมนาติ สการเณน วจเนน สิกฺขาปทํ ทสฺเสตฺวา ยถา เต อสทฺธมฺมํ ปติฏฺาเปตุํ น สกฺโกนฺติ, เอวํ สุนิคฺคหิตํ กตฺวา นิคฺคณฺหาติ. สทฺธมฺมฏฺิติยาติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสงฺขาตสฺส ติวิธสฺสาปิ สทฺธมฺมสฺส ิติยา, ปวตฺติยาติ อตฺโถ.

วินโย สํวรตฺถายาติอาทีสุ วินยปริยาปุณนํ วินโย, วินยปฺตฺติ วา กายวจีทฺวารสํวรตฺถาย. อวิปฺปฏิสาโรติ กตากตํ นิสฺสาย วิปฺปฏิสาราภาโว สนฺตาปาภาโว. ปาโมชฺชํ ตรุณปีติ. ปีติ นาม พลวปีติ. ปสฺสทฺธีติ กายจิตฺตปสฺสทฺธิ. ยถาภูตาณทสฺสนนฺติ สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคโห. นิพฺพิทาติ วิปสฺสนา. วิราโคติ อริยมคฺโค. วิมุตฺตีติ อคฺคผลํ. วิมุตฺติาณทสฺสนนฺติ ปจฺจเวกฺขณาณํ. อนุปาทาติ กฺจิ ธมฺมํ อนุปาทิยิตฺวา ปริจฺจชิตฺวา. ปรินิพฺพานตฺถายาติ ปจฺจเวกฺขณาเณ อนุปฺปนฺเน อนฺตรา ปรินิพฺพานาภาเวน ตํปรินิพฺพานตฺถายาติ ปจฺจยตฺเตน วุตฺตํ อนนฺตราทิปจฺจยตฺตา. เอตทตฺถา กถาติ อยํ วินยกถา นาม เอตสฺส อนุปาทาปรินิพฺพานสฺส อตฺถายาติ อตฺโถ. มนฺตนาติ วินยมนฺตนาเยว, ภิกฺขูนํ ‘‘เอวํ กริสฺสาม, เอวํ น กริสฺสามา’’ติ วินยปฏิพทฺธมนฺตนา. อุปนิสาติ อุปนิสีทติ เอตฺถ ผลนฺติ อุปนิสา, การณํ. วินโย สํวรตฺถายาติอาทิการณปรมฺปราปิ เอตทตฺถาติ อตฺโถ. โสตาวธานนฺติ อิมิสฺสา ปรมฺปรปจฺจยกถาย อตฺตานํ สมนตฺถาย โสตาวธานํ, ตมฺปิ เอตมตฺถํ. ยทิทนฺติ นิปาโต. โย อยํ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวา จิตฺตสฺส อรหตฺตมคฺคสงฺขาโต, ตปฺผลสงฺขาโต วา วิโมกฺโข, โสปิ เอตทตฺถาย อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถาย. อถ วา โย อยํ กฺจิ ธมฺมํ อนุปาทาจิตฺตสฺส วิโมกฺโข วิมุจฺจนํ วิคโม ปรินิพฺพานํ เอตทตฺถา กถาติ เอวํ อุปสํหรณวเสน โยเชตุมฺปิ วฏฺฏติ มคฺคผลวิโมกฺขสฺส ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา. อาโยโคติ อุคฺคหณาทิวเสน ปุนปฺปุนํ อภิโยโค.

อาจริยปรมฺปรกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

พาหิรนิทานกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

เวรฺชกณฺฑวณฺณนา

เสยฺยถิทนฺติ ตํ กตมํ, ตํ กถนฺติ วา อตฺโถ. อนิยมนิทฺเทสวจนนฺติ อตฺตโน อตฺถํ สรูเปน นิยเมตฺวา นิทฺทิสตีติ นิยมนิทฺเทโส, น นิยมนิทฺเทโส อนิยมนิทฺเทโส. โสว วุจฺจเต อเนนาติ วจนนฺติ อนิยมนิทฺเทสวจนํ. ตสฺสาติ เตนาติปทสฺส. ปริวิตกฺโกติ ‘‘กตเมสานํ โข พุทฺธานํ ภควนฺตานํ พฺรหฺมจริยํ น จิรฏฺิติกํ อโหสี’’ติอาทินา (ปารา. ๑๘) ปวตฺโต. ปุพฺเพ วา ปจฺฉา วาติ เตนาติปทโต เหฏฺา วุตฺตปาเ วา อุปริ วกฺขมานปาเ วาติ อตฺโถ. อตฺถโต สิทฺเธนาติ สามตฺถิยโต สิทฺเธน. ตตฺริทํ มุขมตฺตนิทสฺสนนฺติ ตสฺสา ยถาวุตฺตยุตฺติยา ปริทีปเน อิทํ อุปายมตฺตนิทสฺสนํ. มุขํ ทฺวารํ อุปาโยติ หิ อตฺถโต เอกํ.

สมยสทฺโท ทิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ สมยสทฺทสฺส สมวาโย อตฺโถติ สมฺพนฺโธ. กาลฺจ สมยฺจ อุปาทายาติ เอตฺถ กาโล นาม อุปสงฺกมนสฺส ยุตฺตกาโล, สมโย นาม สรีรพลาทิการณสมวาโย, เต อุปาทาย ปฏิจฺจาติ อตฺโถ. ขโณติ โอกาโส. พุทฺธุปฺปาทาทโย หิ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส โอกาโส. โส เอว สมโย. เตเนว ‘‘เอโกวา’’ติ วุตฺตํ. มหาสมโยติ มหาสมูโห. ปวนสฺมินฺติ วนสณฺเฑ. สมโยปิ โข เต ภทฺทาลีติ เอตฺถ สมโยติ สิกฺขาปทาวิลงฺฆนสฺส เหตุ, โก โส? อตฺตโน วิปฺปฏิปตฺติยา ภควโต ชานนํ, โส สมยสงฺขาโต เหตุ ตสฺสา อปฺปฏิวิทฺโธติ อตฺโถ. ภควาติอาทิ ตสฺส ปฏิวิชฺฌนาการทสฺสนํ. อุคฺคหมาโนติ กิฺจิ กิฺจิ อุคฺคเหตุํ สมตฺถตาย อุคฺคหมาโน, สุมนปริพฺพาชกสฺเสเวตํ นามํ. สมยํ ทิฏฺึ ปวทนฺติ เอตฺถาติ สมยปฺปวาทโก, มลฺลิกาย อาราโม. สฺเวว ตินฺทุกาจีรสงฺขาตาย ติมฺพรุรุกฺขปนฺติยา ปริกฺขิตฺตตฺตา ‘‘ตินฺทุกาจีร’’นฺติ จ, เอกาว นิวาสา สาลา เอตฺถาติ ‘‘เอกสาลโก’’ติ จ วุจฺจติ. อตฺถาภิสมยาติ ยถาวุตฺตสฺส ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกสฺส อตฺถสฺส หิตสฺส ปฏิลาภโต. มานาภิสมยาติ มานปฺปหานา. ปีฬนฏฺโติ ปีฬนํ ตํสมงฺคิโน หึสนํ, อวิปฺผาริกตากรณํ, ปีฬนเมว อตฺโถ ปีฬนฏฺโ. สนฺตาโปติ ทุกฺขทุกฺขตาทิวเสน สนฺตาปนํ. วิปริณาโมติ ชราย มรเณน จาติ ทฺวิธา วิปริณาเมตพฺพตา อภิสเมตพฺโพ ปฏิวิชฺฌิตพฺโพติ อภิสมโย, โสว อภิสมยฏฺโ, ปีฬนาทีนิ.

เอตฺถ จ อุปสคฺคานํ โชตกมตฺตตฺตา สมยสทฺทสฺส อตฺถุทฺธาเรปิ สอุปสคฺโค อภิสมยสทฺโท อุทฺธโฏ. ตตฺถ สงฺคมวเสน ปจฺจยานํ ผลุปฺปาทนํ ปฏิ อยนํ เอกโต ปวตฺติ เอตฺถาติ สมโย, สมวาโย. วิวฏฺฏูปนิสฺสยสงฺคเม สติ เอนฺติ เอตฺถ สตฺตา ปวตฺตนฺตีติ สมโย, ขโณ. สเมติ เอตฺถ สงฺขตธมฺโม, สยํ วา เอติ อาคจฺฉติ วิคจฺฉติ จาติ สมโย, กาโล. สเมนฺติ อวยวา เอตสฺมึ, สยํ วา เตสูติ สมโย, สมูโห. ปจฺจยนฺตรสงฺคเม เอติ อาคจฺฉติ เอตสฺมา ผลนฺติ สมโย, เหตุ. สฺาวเสน วิปลฺลาสโต ธมฺเมสุ เอติ อภินิวิสตีติ สมโย, ทิฏฺิ. สมีปํ อยนํ อุปคมนํ สมโย, ปฏิลาโภ. สมฺมเทว สหิตานํ วาจานํ อยนํ วิคโมติ สมโย, ปหานํ. สมฺมเทว, สหิตานํ วา สจฺจานํ อยนํ ชานนนฺติ สมโย, ปฏิเวโธ. เอวํ ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺเถ สมยสทฺทสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพา.

เอตฺถ จ สมยสทฺทสฺส สามฺเน อเนกตฺถตา วุตฺตา. น หิ เอกสฺมึ อตฺถวิเสเส วตฺตมาโน สทฺโท ตทฺเปิ วตฺตติ. ตสฺมา อตฺถา วิย ตํตํวาจกา สมยสทฺทาปิ ภินฺนา เอวาติ คเหตพฺพา. เอวํ สพฺพตฺถ อตฺถุทฺธาเรสุ.

ตตฺถ ตถาติ เตสุ สุตฺตาภิธมฺเมสุ อุปโยคภุมฺมวจเนหิ. อิธาติ วินเย, อฺถาติ กรณวจเนน. อจฺจนฺตเมวาติ นิรนฺตรเมว. ภาโว นาม กิริยา, กิริยาย กิริยนฺตรูปลกฺขณํ ภาเวนภาวลกฺขณํ, ยถา อุทเย สติ จนฺเท ชาโต ราชปุตฺโตติ. อธิกรณฺหีติอาทิ อภิธมฺเม สมยสทฺโท กาลสมูหขณสมวายเหตุสงฺขาเตสุ ปฺจสุ อตฺเถสุ วตฺตติ, น วินเย วิย กาเล เอว, เตสุ จ กาลสมูหตฺถา ทฺเว ตตฺถ วุตฺตานํ ผสฺสาทิธมฺมานํ อธิกรณภาเวน นิทฺทิสิตุํ ยุตฺตา. ขณสมวายเหตุอตฺถา ปน ตโยปิ อตฺตโน ภาเวน ผสฺสาทีนํ ภาวสฺส อุปลกฺขณภาเวน นิทฺทิสิตุํ ยุตฺตาติ วิภาวนมุเขน ยถาวุตฺตมตฺถํ สมตฺเถตุํ วุตฺตํ. ตตฺถ ยสฺมิฺหิ กาเล, ธมฺมสมูเห วา สมเย อธิกรณภูเต กุสลํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺมิฺเว กาเล, ธมฺมสมูเห วา สมเย ผสฺสาทโย โหนฺตีติ เอวํ อธิกรณตฺถโยชนา, ยสฺมึ ปน ขเณ, สมวาเย เหตุมฺหิ วา สมเย สติ วิชฺชมาเน กุสลํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺมิฺเว ขณาทิมฺหิ สมเยปิ วิชฺชมาเน ผสฺสาทโย โหนฺตีติ ภาเวนภาวลกฺขณตฺถโยชนา จ เวทิตพฺพา.

โหติ เจตฺถาติ เอตฺถ ยถาวุตฺตอตฺถวิสเย สงฺคหคาถา โหติ. อฺตฺราติ สุตฺตาภิธมฺเมสุ. อภิลาปมตฺตเภโทติ เทสนาวิลาสโต สทฺทมตฺเตเนว เภโท, น อตฺถโต.

อวิเสเสนาติ สามฺเน. อิริยาปโถติอาทีสุ อิริยาย สพฺพทฺวาริกกิริยาย ปโถ ปวตฺตนฏฺานํ ตพฺพินิมุตฺตกมฺมสฺส อภาวาติ านาทโย อิริยาปโถ, โสว วิหาโร. พฺรหฺมภูตา เสฏฺภูตา ปรหิตจิตฺตาทิวสปฺปวตฺติโต เมตฺตาทโย พฺรหฺมวิหาโร นาม. ตทวเสสา ปน มหคฺคตา สพฺพนีวรณวิคมนาทิสิทฺเธน โชตนาทิอตฺเถน ทิพฺพวิหาโร นาม. พฺรหฺมวิหารภาเวน วิสุํ คหิตตฺตา เมตฺตาทโย อิธ อสงฺคหิตา. อริยานเมว วิหาโรติ ผลสมาปตฺติโย อริยวิหาโร นาม.

รุกฺขาทิมูเลเยว มูลสทฺทสฺส นิรุฬฺหภาวํ ทสฺเสตุํ อปเรน มูลสทฺเทน วิเสเสตฺวา ‘‘มูลมูเล’’ติ วุตฺตํ, ยถา ทุกฺขทุกฺขนฺติ (วิภ. อฏฺ. ๑๙๐). โลภาทีนํ โทสมูลาทิจิตฺตาสาธารณตฺตา ‘‘อสาธารณเหตุมฺหี’’ติ วุตฺตํ.

ตตฺถ สิยาติ ตตฺถ เวรฺชายนฺติอาทีสุ ปเทสุ กสฺสจิ โจทนา สิยาติ อตฺโถ. อุภยถา นิทานกิตฺตนสฺส ปน กึ ปโยชนนฺติ? อาห โคจรคามนิทสฺสนตฺถนฺติอาทิ. ตตฺถ อสฺสาติ ภควโต.

กิลโมว กิลมโถ, อตฺตโน อตฺตภาวสฺส กิลมโถ อตฺตกิลมโถ, ตสฺส อนุ อนุ โยโค ปุนปฺปุนํ ปวตฺตนํ อตฺตกิลมถานุโยโค. วตฺถุกามารมฺมเณ สุเข สมฺปโยควเสน ลีนา ยุตฺตา, กามตณฺหา, ตํสหจริเต กาเม สุเข วา อารมฺมณภูเต อลฺลีนา ปวตฺตตีติ กามสุขลฺลิกา ตณฺหา, ตสฺสา กามสุขลฺลิกาย อนุ อนุ โยโค กามสุขลฺลิกานุโยโค. โลเก สํวฑฺฒภาวนฺติ อามิโสปโภเคน สํวฑฺฒิตภาวํ. อุปฺปชฺชมาโน พหุชนหิตาทิอตฺถาเยว อุปฺปชฺชตีติ โยชนา.

ทิฏฺิสีลสามฺเน สํหตตฺตา สงฺโฆติ อิมมตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ทิฏฺีติอาทิ. เอตฺถ จ ‘‘ยายํ ทิฏฺิ อริยา นิยฺยานิกา นิยฺยาติ ตกฺกรสฺส สมฺมา ทุกฺขกฺขยาย, ตถารูปาย ทิฏฺิยา ทิฏฺิสามฺคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๒๔, ๓๕๖; ม. นิ. ๑.๔๙๒; ๓.๕๔; อ. นิ. ๖.๑๒; ปริ. ๒๗๔) เอวํ วุตฺตาย ทิฏฺิยา. ‘‘ยานิ ตานิ สีลานิ อขณฺฑานิ…เป… สมาธิสํวตฺตนิกานิ, ตถารูเปสุ สีเลสุ สีลสามฺคโต วิหรตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๒๔, ๓๕๖; ม. นิ. ๑.๔๙๒; ๓.๕๔; อ. นิ. ๖.๑๒; ปริ. ๒๗๔) เอวํ วุตฺตานฺจ สีลานํ สามฺสงฺขาเตน สงฺฆาโต สงฺฆฏิโต สมณคโณ, เตนาติ อตฺโถ. ‘‘ทิฏฺิสีลสามฺสงฺฆาตสงฺฆาเตนา’’ติ วา ปาเเนตฺถ ภวิตพฺพํ, ตสฺส ทิฏฺิสีลสามฺภูเตน สํหนเนน สงฺฆาโต สมณคโณ, เตนาติ อตฺโถ. เอวฺหิ ปาเ สทฺทโต อตฺโถ ยุตฺตตโร โหติ. อสฺสาติ มหโต ภิกฺขุสงฺฆสฺส.

พฺรหฺมํ อณตีติ เอตฺถ พฺรหฺม-สทฺเทน เวโท วุจฺจติ, โส มนฺตพฺรหฺมกปฺปวเสน ติวิโธ. ตตฺถ อิรุเวทาทโย ตโย เวทา มนฺตา, เต จ ปธานา, อิตเร ปน สนฺนิสฺสิตา, เตน ปธานสฺเสว คหณํ. มนฺเต สชฺฌายตีติ อิรุเวทาทิเก มนฺตสตฺเถ สชฺฌายตีติ อตฺโถ. อิรุเวทาทโย หิ คุตฺตภาสิตพฺพตาย ‘‘มนฺตา’’ติ วุจฺจนฺติ. ‘‘พาหิตปาปตฺตา พฺราหฺมโณ, สมิตปาปตฺตา สมโณ’’ติ ยถาวุตฺตมตฺถทฺวยํ อุทาหรณทฺวเยน วิภาเวตุํ วุตฺตฺเหตนฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘สมิตตฺตา หิ ปาปานํ ‘สมโณ’ติ ปวุจฺจตี’’ติ หิ อิทํ วจนํ คเหตฺวา ‘‘สมิตปาปตฺตา ‘สมโณ’ติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ, พาหิตปาโปติ อิทํ ปน อฺสฺมึ คาถาพนฺเธ วุตฺตวจนํ. ยถาภุจฺจคุณาธิคตนฺติ ยถาภูตคุณาธิคตํ. สกิฺจโนติ สโทโส.

โคตฺตวเสนาติ เอตฺถ คํ ตายตีติ โคตฺตํ, โค-สทฺเทน เจตฺถ อภิธานํ พุทฺธิ จ วุจฺจติ. เกนจิ ปาริชุฺเนาติ าติปาริชุฺาทินา เกนจิ ปาริชุฺเน, ปริหานิยาติ อตฺโถ. ตโต ปรนฺติ เวรฺชายนฺติอาทิวจนํ. อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อิตฺถํ อิมํ ปการํ ภูโต อาปนฺโนติ อิตฺถมฺภูโต, ตสฺส อาขฺยานํ อิตฺถมฺภูตาขฺยานํ, โสเยวตฺโถ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺโถ. อถ วา ‘‘อิตฺถํ เอวํปกาโร ภูโต ชาโต’’ติ เอวํ กถนตฺโถ อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺโถ, ตสฺมึ อุปโยควจนนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ จ อพฺภุคฺคโตติ เอตฺถ อภิ-สทฺโท อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถโชตโก อภิภวิตฺวา อุคฺคมนปฺปการสฺส ทีปนโต, เตน โยคโต ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมนฺติ อิทํ อุปโยควจนํ สามิอตฺเถปิ สมาเน อิตฺถมฺภูตาขฺยานทีปนโต ‘‘อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺเถ’’ติ วุตฺตํ, เตเนวาห ‘‘ตสฺส โข ปน โภโต โคตมสฺสาติ อตฺโถ’’ติ.

อิทํ วุตฺตํ โหติ – ยถา สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภีติ เอตฺถ อภิสทฺทโยคโต อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน อุปโยควจนํ กตํ, เอวมิธาปิ ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ อภิ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อุคฺคโตติ อภิสทฺทโยคโต อิตฺถมฺภูตาขฺยาเน อุปโยควจนนฺติ. สาธุ เทวทตฺโต มาตรมภีติ เอตฺถ หิ ‘‘เทวทตฺโต มาตรมภิ มาตริ วิสเย มาตุยา วา สาธู’’ติ เอวํ อธิกรณตฺเถ วา สามิอตฺเถ วา ภุมฺมวจนสฺส สามิวจนสฺส วา ปสงฺเค อิตฺถมฺภูตาขฺยานตฺถโชตเกน อภิสทฺเทน โยเค อุปโยควจนํ กตํ, ยถา เจตฺถ เทวทตฺโต มาตุวิสเย มาตุสมฺพนฺธี วา โส วุตฺตปฺปการปฺปตฺโตติ อยมตฺโถ วิฺายติ, เอวมิธาปิ โภโต โคตมสฺส สมฺพนฺธี กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต อภิภวิตฺวา อุคฺคมนปการปฺปตฺโตติ อยมตฺโถ วิฺายติ. ตตฺถ หิ เทวทตฺตคฺคหณํ วิย อิธ กิตฺติสทฺทคฺคหณํ, ตตฺถ มาตรนฺติ วจนํ วิย อิธ ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมนฺติ วจนํ, ตตฺถ สาธุสทฺทคฺคหณํ วิย อิธ อุคฺคตสทฺทคฺคหณํ เวทิตพฺพํ. กิตฺติสทฺโทติ กิตฺติภูโต สทฺโท, น เกวโลติ ทสฺสนตฺถํ วิเสสิตนฺติ อาห ‘‘กิตฺติ เอวา’’ติ. ตโต กิตฺตีติ ถุติ, ตสฺสา ปกาสโก สทฺโท กิตฺติสทฺโทติ ทสฺเสตุํ ‘‘ถุติโฆโส วา’’ติ วุตฺตํ.

โส ภควาติ เอตฺถ โสติ ปสิทฺธิยํ, โย โส สมตฺตึส ปารมิโย ปูเรตฺวา สพฺพกิเลเส ภฺชิตฺวา ทสสหสฺสิโลกธาตุํ กมฺเปนฺโต อนุตฺตรํ สมฺมาสมฺโพธึ อภิสมฺพุทฺโธ, โส โลเก อติปากโฏติ ‘‘โส ภควา’’ติ วุตฺตํ. ภควาติ จ อิทํ สตฺถุ นามกิตฺตนํ, น คุณกิตฺตนํ. ปรโต ปน ภควาติ คุณกิตฺตนเมว. อิมินา จ อิมินา จาติ เอเตน อรหนฺติอาทิปทานํ ปจฺเจกํ อเนกคุณคณํ ปฏิจฺจ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสติ.

สุวิทูรวิทูเรติ ทฺวีหิ สทฺเทหิ อติวิย ทูเรติ ทสฺเสติ, สุวิทูรตา เอว หิ วิทูรตา. สวาสนานํ กิเลสานํ วิทฺธํสิตตฺตาติ อิมินา ปจฺเจกพุทฺธาทีหิ อสาธารณํ ภควโต อรหตฺตนฺติ ทสฺเสติ เตสํ วาสนาย อปฺปหีนตฺตา, วาสนา จ นาม นิกฺกิเลสสฺสาปิ สกลเยฺยานวโพธาทิทฺวารตฺตยปฺปโยควิคุณตาเหตุภูโต กิเลสนิหิโต อากาโร จิรนิคฬิตปาทานํ นิคฬโมกฺเขปิ สงฺกุจิตตาคมนเหตุโก นิคฬนิหิโต อากาโร วิย. ยาย ปิลินฺทวจฺฉาทีนํ วสลโวหาราทิวิคุณตา โหติ, อยํ วาสนาติ คเหตพฺพา. อารกาติ เอตฺถ อาการสฺส รสฺสตฺตํ ก-การสฺส จ ห-การํ สานุสฺสรํ กตฺวา นิรุตฺตินเยน ‘‘อรห’’นฺติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. เอวํ อุปริปิ ยถารหํ นิรุตฺตินเยน ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ยฺเจตํ สํสารจกฺกนฺติ สมฺพนฺโธ. ปุฺาทีติ อาทิ-สทฺเทน อปุฺาภิสงฺขารอาเนฺชาภิสงฺขาเร สงฺคณฺหาติ. อาสวา เอว อวิชฺชาทีนํ การณตฺตา สมุทโยติ อาห ‘‘อาสวสมุทยมเยนา’’ติ. ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๓) หิ วุตฺตํ. วิปากกฏตฺตารูปปฺปเภโท ติภโว เอว รโถ, ตสฺมึ ติภวรเถ. สํสารจกฺกนฺติ ยถาวุตฺตกิเลสกมฺมวิปากสมุทโย.

‘‘ขนฺธานฺจ ปฏิปาฏิ, ธาตุอายตนาน จ;

อพฺโพจฺฉินฺนํ วตฺตมานา, ‘สํสาโร’ติ ปวุจฺจตี’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๒.๖๑๘; ที. นิ. อฏฺ. ๒.๙๕ อปสาทนาวณฺณนา; สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๖๐; อ. นิ. อฏฺ. ๒.๔.๑๙๙; ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา; วิภ. อฏฺ. ๒๒๖ สงฺขารปทนิทฺเทส; สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๕๒๓; อุทา. อฏฺ. ๓๙; อิติวุ. อฏฺ. ๑๔, ๕๘; เถรคา. อฏฺ. ๑.๖๗, ๙๙; พุ. วํ. อฏฺ. ๕๘; ปฏิ. ม. อฏฺ. ๒.๑.๑๑๗; จูฬนิ. อฏฺ. ๖) –

เอวํ วุตฺโต สํสาโรว จกฺกํ วิย ปริพฺภมนโต จกฺกํ, ตสฺส จกฺกสฺส สพฺเพ อรา หตาติ สมฺพนฺโธ. อเนนาติ ภควตา. โพธีติ าณํ, ตํ เอตฺถ มณฺฑํ ปสนฺนํ ชาตนฺติ โพธิมณฺโฑ. กมฺมกฺขยกรํ าณผรสุนฺติ อรหตฺตมคฺคาณํ วุตฺตํ, ตํ ฉินฺทิตพฺพํ อภิสงฺขารสงฺขาตํ กมฺมํ ปริจฺฉินฺทตีติ ทสฺเสตุํ กมฺมกฺขยกรวิเสสนวิสิฏฺํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

เอวํ กติปยงฺเคหิ สํสารจกฺกํ ตทวเสสงฺเคหิ ผลภูตนามรูปธมฺเมหิ ติภวรถฺจ ตสฺมึ รเถ โยชิตสํสารจกฺการานํ หนนปฺปการฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สพฺเพหิปิ ทฺวาทสหิ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคหิ รถวิรหิตเมว เกวลํ สํสารจกฺกํ, ตสฺส อรฆาตนปฺปการเภทฺจ ทสฺเสตุํ อถวาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อนมตคฺคนฺติ อนุ อนุ อมตคฺคํ, สพฺพถา อนุคจฺฉนฺเตหิปิ อวิฺาตโกฏิกนฺติ อตฺโถ. อวิชฺชามูลกตฺตา ชรามรณปริโยสานตฺตาติ อิทํ สงฺขาราทีนํ ทสนฺนํ อรภาเวน เอกตฺตํ สมาโรเปตฺวาติ วุตฺตํ. น หิ เตสํ ปจฺเจกํ อวิชฺชามูลกตา ชรามรณปริโยสานตา จ อตฺถิ ตถา ปฏิจฺจสมุปฺปาทปาฬิยํ อวุตฺตตฺตา. อถ วา เตสมฺปิ ยถารหํ อตฺถโต อวิชฺชามูลกตฺตํ, อตฺตโน อตฺตโน ลกฺขณภูตขณิกชรามรณวเสน ตปฺปริโยสานตฺจ สนฺธาเยตํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอวฺจ เตสํ ปจฺเจกํ อรภาโว สิทฺโธ โหติ.

เอวํ สพฺพาการํ สํสารจกฺกเมว ทสฺเสตฺวา อิทานิ เยน าเณน อิมสฺส สํสารจกฺกสฺส อรานํ เฉโท ภควโต สิทฺโธ, ตสฺส ธมฺมฏฺิติาณสฺส ‘‘ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๔; ๑.๔๕) มาติกา วุตฺตตฺตา ภวจกฺกาวยเวสุ อวิชฺชาทีสุ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนตฺตา ปริคฺคหวเสน ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตฺวา ปรโต ตสฺส อตฺถสฺส นิคมนวเสน วุตฺเตน เอวมยํ อวิชฺชาเหตูติอาทิเกน ปฏิสมฺภิทาปาฬิสหิเตน (ปฏิ. ม. ๑.๔๕) ปาเน สรูปโต ธมฺมฏฺิติาณํ, ตสฺส จ เตสุเยว อวิชฺชาทีสุ จตุสงฺเขปาทิวเสน ปวตฺติวิภาคฺจ ทสฺเสตฺวา ตโต ปรํ อิติ ภควาติอาทิปาเน ภควโต เตน ธมฺมฏฺิติาเณน ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส สพฺพาการโต ปฏิวิทฺธภาวํ ทสฺเสตฺวา ปุน อิมินา ธมฺมฏฺิติาเณนาติอาทินา ภควโต เตน าเณน สํสารจกฺการานํ วิทฺธํสิตภาวํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ ทุกฺขาทีสุ อฺาณํ อวิชฺชาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ติณฺณํ อายตนานนฺติ จกฺขุโสตมนายตนานํ ติณฺณํ. เอส นโย ติณฺณํ ผสฺสานนฺติอาทีสุปิ. รูปตณฺหาทิวเสน ฉ ตณฺหากายา เอว เวทิตพฺพา.

สคฺคสมฺปตฺตินฺติ กามสุคตีสุ สมฺปตฺตึ. ตเถวาติ กามุปาทานปจฺจยา เอว. พฺรหฺมโลกสมฺปตฺตินฺติ รูปีพฺรหฺมโลกสมฺปตฺตึ. เตภูมกธมฺมวิสยสฺส สพฺพสฺสาปิ ราคสฺส กิเลสกามภาวโต ภวราโคปิ กามุปาทานเมวาติ อาห ‘‘กามุปาทานปจฺจยาเยว เมตฺตํ ภาเวตี’’ติ. เสสุปาทานมูลิกาสุปีติ ทิฏฺุปาทานสีลพฺพตุปาทานอตฺตวาทุปาทานมูลิกาสุปิ โยชนาสุ. ตตฺรายํ โยชนานโย – อิเธกจฺโจ ‘‘นตฺถิ ปรโลโก อุจฺฉิชฺชติ อตฺตา’’ติ (ที. นิ. ๑.๘๕-๘๖ อตฺถโต สมานํ) ทิฏฺึ คณฺหาติ, โส ทิฏฺุปาทานปจฺจยา กาเยน ทุจฺจริตํ จรตีติอาทินา, อปโร ‘‘อสุกสฺมึ ภเว อตฺตา อุจฺฉิชฺชตี’’ติ ทิฏฺึ คเหตฺวา กามรูปารูปภวูปปตฺติยา ตํ ตํ กุสลํ กโรตีติอาทินา จ ทิฏฺุปาทานมูลิกา โยชนา, อิมินาว นเยน อตฺตวาทุปาทานมูลิกา โยชนา เวทิตพฺพา. อปโร ‘‘สีเลน สุทฺธิ วเตน สุทฺธี’’ติ อสุทฺธิมคฺคํ ‘‘สุทฺธิมคฺโค’’ติ ปรามสนฺโต สีลพฺพตุปาทานปจฺจยา กาเยน ทุจฺจริตํ จรตีติอาทินา สพฺพภเวสุ สีลพฺพตุปาทานมูลิกา โยชนา เวทิตพฺพา.

อิทานิ ยสฺส สํสารจกฺการานํ ฆาตนสมตฺถสฺส ธมฺมฏฺิติาณสฺส อวิชฺชาทิปจฺจยปอคฺคหาการํ ทสฺเสตุํ กามภเว จ อวิชฺชา กามภเว สงฺขารานํ ปจฺจโย โหตีติอาทินา อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาโว ทสฺสิโต, ตเมว าณํ อวิชฺชาทีสุ ปวตฺติอากาเรน สทฺธึ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬึ อาเนตฺวา นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต เอวมยนฺติอาทิมาห. วิสุทฺธิมคฺคฏีกายํ ปน ‘‘อิทานิ ยฺวายํ สํสารจกฺกํ ทสฺเสนฺเตน กามภเว อวิชฺชา กามภเว สงฺขารานํ ปจฺจโย โหตีติอาทินา อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยภาโว สงฺขาราทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนภาโว ทสฺสิโต, ตเมว ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬึ อาเนตฺวา นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต เอวมยนฺติอาทิมาหา’’ติ วุตฺตํ. สารตฺถทีปนิยา วินยฏีกายปิ อยเมว ปาโ ลิขิโต. ตตฺถ จ กามภเว จ อวิชฺชาติอาทินา อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาโว สํสารจกฺกํ ทสฺเสนฺเตน วุตฺโต น โหติ ตสฺส จ อวิชฺชา นาภิ, มูลตฺตาติอาทินา ปุพฺเพว ทสฺสิตตฺตา อุปริ จกฺกรูปโต ปโยคตฺเตน อุปสํหาราภาวา จ. ‘‘อปิ จ ตเมว ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาวํ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโต’’ติ จ วุตฺตํ, น เจตฺถ ปจฺจยปจฺจยุปฺปนฺนภาโว นิคมนวเสน ปธานตฺเตน ทสฺสิโต, อถ โข ปจฺจยปริคฺคหวสปฺปวตฺตํ ธมฺมฏฺิติาณเมว ยถาวุตฺตปจฺจยปริคฺคหาการสฺส นิคมนวเสน ทสฺสิตํ. ตถา หิ ‘‘เอวมยํ อวิชฺชา เหตุ, สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา, อุโภเปเต ธมฺมา เหตุสมุปฺปนฺนาติ ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณํ. อตีตมฺปิ อทฺธานํ. อนาคตมฺปิ อทฺธานํ อวิชฺชา เหตุ…เป… ธมฺมฏฺิติาณ’’นฺติ (ปฏิ. ม. ๑.๔๖) ธมฺมฏฺิติาณเมว ปธานตฺเตน ทสฺสิตํ. ‘‘อวิชฺชา เหตุ, สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา’’ติอาทิ ปน ปจฺจยปริคฺคเห ปฺา ธมฺมฏฺิติาณนฺติ (ปฏิ. ม. มาติกา ๔; ๑.๔๕) วุจฺจมานตฺตา ตสฺส ปจฺจยปริคฺคหาการปริทีปนตฺถํ วิสยตฺเตน วุตฺตํ, น ปธานตฺเตน.

อยฺเหตฺถ อตฺโถ – เอวนฺติ อนนฺตเร วุตฺตนเยน อยํ อวิชฺชา สงฺขารานํ เหตุ, สงฺขารา จ เตน เหตุนา สมุปฺปนฺนา. อุโภเปเตติ ยสฺมา อยํ อวิชฺชา ปรปริกปฺปิตปกติอิสฺสราทิ วิย อเหตุกา นิจฺจา ธุวา น โหติ, อถ โข ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๓) วจนโต สยมฺปิ สเหตุกา สงฺขตา อนิจฺจาเยว โหติ, ตสฺมา อุโภเปเต อวิชฺชาสงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนาเยว. อิตีติ เอวํ ยถาวุตฺตนเยน ปจฺจยปริคฺคณฺหเน ยา ปฺา, ตํ ธมฺมานํ ิติสงฺขาเต การเณ ยาถาวโต ปวตฺตตฺตา ธมฺมฏฺิติาณํ นามาติ.

เอตฺถ หิ าณสฺส วิสยวิภาวนวเสเนว อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยาทิภาโว วุตฺโต, น ปธานตฺเตน, าณเมว ปเนตฺถ ปธานโต วุตฺตํ, ตสฺมา เอตสฺส าณสฺส ปจฺจยปริคฺคหาการทสฺสนตฺถเมว เหฏฺาปิ กามภเว จ อวิชฺชาติอาทินา อวิชฺชาทีนํ ปจฺจยาทิภาโว วุตฺโต, อิธาปิ นิคมนวเสน อุปสํหโฏ, น ภวจกฺกทสฺสนตฺถนฺติ อยเมตฺถ อตฺตโน มติ.

ตตฺถ จ ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺเมสุ อทิฏฺเสุ เหตูนํ ปจฺจยภาโวปิ น สกฺกา ทฏฺุนฺติ ‘‘สงฺขารา เหตุสมุปฺปนฺนา’’ติ ปจฺจยปริคฺคหาณนิทฺเทเส (ปฏิ. ม. ๑.๔๕) ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺมานมฺปิ คหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอเตน นเยนาติ อวิชฺชายํ วุตฺตนเยน สงฺขารา เหตุ, วิฺาณํ เหตุสมุปฺปนฺนนฺติอาทินา สพฺพานิ ชาติปริโยสานานิ ปทานิ วิตฺถาเรตพฺพานิ.

เอวํ ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิยา ธมฺมฏฺิติาณสฺส อวิชฺชาทีสุ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตสฺส เตสุ ปจฺจเยสุ อฺเหิปิ อากาเรหิ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตุํ ตตฺถาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ปฏิจฺจสมุปฺปาทงฺเคสุ. สงฺขิปฺปนฺติ เอตฺถ อวิชฺชาทโย เหตุสามฺเน ผลสามฺเน วาติ สงฺเขโป, สงฺคโห, โกฏฺาโส ราสีติ อตฺโถ. โส ปน ชาติโต ทุวิโธปิ กาลเภทวเสน จตุพฺพิโธ ชาโต. ปจฺจุปฺปนฺโน อทฺธาติ อนุวตฺตติ. ตณฺหุปาทานภวา คหิตา กิเลสกมฺมสามฺโต ตทวินาภาวโต จ. อวิชฺชาทิกิเลสวฏฺฏมฺปิ วิปากธมฺมธมฺมตาสริกฺขตาย อิธ กมฺมวฏฺฏเมวาติ อาห อิเม ปฺจ ธมฺมาติอาทิ. วิปากา ธมฺมาติอาทีสุ กมฺมชอรูปกฺขนฺธานเมว วิปากสทฺทวจนียตฺเตปิ นามรูปาทิปเทสุ รูปมิสฺสมฺปิ ผลปฺจกํ อรูปปฺปธานตาย จ ตพฺพหุลตาย จ ‘‘วิปากวฏฺฏ’’นฺติ วุตฺตํ. วิปากปฺปธานํ วฏฺฏํ, วิปากพหุลํ วา วฏฺฏนฺติ อตฺโถ. กมฺมชปริยาโย วา เอตฺถ วิปาก-สทฺโท ทฏฺพฺโพ. ชาติชรามรณาปเทเสนาติ ปรมตฺถธมฺมวินิมุตฺตชาติชรามรณํ นาม นตฺถีติ ตทปเทเสน เตสํ กถเนน ตํมุเขนาติ อตฺโถ. อากิรียนฺติ ปกาสียนฺตีติ อาการา, อวิชฺชาทิสรูปา, ตโต ปจฺจยาการโตติ อตฺโถ. เอโก สนฺธีติ อวิจฺเฉทปฺปวตฺติเหตุภูโต เหตุผลสนฺธิ, ทุติโย ผลเหตุสนฺธิ, ตติโย เหตุผลสนฺธีติ ทฏฺพฺพํ.

เอวํ ธมฺมฏฺิติาณสฺส อวิชฺชาทีสุ อเนเกหิ ปกาเรหิ ปวตฺติอาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตหิ, อวุตฺเตหิ จ สพฺเพหิ อากาเรหิ ภควโต ปฏิจฺจสมุปฺปาทสฺส ปฏิวิทฺธภาวํ, ตสฺส จ าณสฺส ธมฺมฏฺิติาณสทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตตํ ปฏิสมฺภิทาปาฬินเยน ทสฺเสตุํ อุปสํหารวเสน อิติ ภควาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อิตีติ วุตฺตปฺปการปรามสนํ, เตนาห จตุสงฺเขปนฺติอาทิ. สพฺพาการโตติ อิธ กามภเว จ อวิชฺชา กามภเว สงฺขารานํ ปจฺจโยติอาทินา อิธ วุตฺเตหิ จ อวุตฺเตหิ จ ปฏิจฺจสมุปฺปาทวิภงฺคาทีสุ (วิภ. ๒๒๕ อาทโย) อาคเตหิ สพฺเพหิ ปกาเรหิ ปฏิวิชฺฌติ. นฺติ เยน าเณน ภควา เอวํ ชานาติ, ตํ าณํ. าตฏฺเนาติ ชานนฏฺเน. ปชานนฏฺเนาติ ปฏิวิชฺฌนฏฺเน.

อิทานิ ยมิทํ ธมฺมฏฺิติาณํ ปจฺจยปริคฺคหาการเภเทหิ สทฺธึ ปปฺจโต ทสฺสิตํ, ตสฺมึ อรฆาเต เอตสฺส อุปโยคิตํ ทสฺเสตุํ อิมินา ธมฺมฏฺิติาเณนาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ธมฺมฏฺิติาเณน อเร หนีติ สมฺพนฺโธ. กถนฺติ? อาห ‘‘เต ธมฺเม’’ติอาทิ. เต อวิชฺชาทิเก ธมฺเม มหาวชิราณาวุเธน เตน ธมฺมฏฺิติาเณน ยถาภูตํ ตฺวา เตน พลววิปสฺสนาวุเธน นิพฺพินฺทนฺโต อริยมคฺคาวุเธน วิรชฺชนฺโต วิมุจฺจนฺโต อเร หนีติ โยชนา. อริยมคฺคาณมฺปิ หิ กิจฺจโต สมุทยสจฺจาทิโพธโต ‘‘ธมฺมฏฺิติาณ’’นฺติ วุจฺจติ.

เอเกกํ ธมฺมกฺขนฺธํ เอเกกวิหาเรน ปูเชมีติ ธมฺมกฺขนฺธํ อารพฺภ ปวตฺตาปิ วิหารกรณปูชา ภควติ เปเมเนว ปวตฺตตฺตา สธาตุกาทิเจติยปฏิมณฺฑิตตฺตา จ ภควโตว ปูชาติ อาห ภควนฺตํ อุทฺทิสฺสาติอาทิ. กิเลสารีน โส มุนีติ เอตฺถ นิคฺคหีตโลโป, กิเลสารีนํ หตตฺตาติ อตฺโถ. ปจฺจยาทีน จารโหติ เอตฺถาปิ นิคฺคหีตโลโป ทฏฺพฺโพ.

สมฺมาสมฺพุทฺโธติ เอตฺถ สํ-สทฺโท สยนฺติ อตฺเถ ปวตฺตตีติ อาห ‘‘สาม’’นฺติ, อปรเนยฺโย หุตฺวาติ อตฺโถ. สพฺพธมฺมานนฺติ อิทํ กสฺสจิ วิสยวิเสสสฺส อคฺคหิตตฺตา สิทฺธํ. ปเทสคฺคหเณ หิ อสติ คเหตพฺพสฺส นิปฺปเทสตาว วิฺายติ, ยถา ทิกฺขิโต น ททาตีติ. เอวฺจ กตฺวา อตฺถวิเสสานเปกฺขา กตฺตริเยว พุทฺธ-สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา กมฺมวจนิจฺฉาย อภาวโต. ‘‘สมฺมา สามํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติ เอตฺตกเมว หิ อิธ สทฺทโต ลพฺภติ. สพฺพธมฺมานนฺติ อิทํ ปน อตฺถโต ลพฺภมานํ คเหตฺวา วุตฺตํ, น หิ พุชฺฌนกิริยา อวิสยา ยุชฺชติ. อภิฺเยฺเยติ ลกฺขณาทิโต อนิจฺจาทิโต จ อภิวิสิฏฺเน โลกิยโลกุตฺตราเณน ชานิตพฺเพ จตุสจฺจธมฺเม. ปริฺเยฺเยติ อนิจฺจาทิวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ชานิตพฺพํ ทุกฺขํ อริยสจฺจมาห. ปหาตพฺเพติ สมุทยสจฺจํ. สจฺฉิกาตพฺเพติ นิโรธสจฺจํ. พหุวจนนิทฺเทโส ปเนตฺถ โสปาทิเสสาทิกํ ปริยายสิทฺธํ เภทํ อเปกฺขิตฺวา กโต.

อภิฺเยฺยนฺติ คาถาย ปหาตพฺพภาเวตพฺพานํ สมุทยมคฺคสจฺจานํ เหตุธมฺมานํ คหเณเนว ตปฺผลานํ ทุกฺขสจฺจนิโรธสจฺจานมฺปิ สิทฺธิโต ปริฺาตพฺพฺจ ปริฺาตํ สจฺฉิกาตพฺพฺจ สจฺฉิกตนฺติ อิทมฺเปตฺถ สงฺคหิตเมวาติ ทฏฺพฺพํ, เตนาห ‘‘ตสฺมา พุทฺโธสฺมี’’ติ. ยสฺมา จตฺตาริปิ สจฺจานิ มยา พุทฺธานิ, ตสฺมา สพฺพมฺปิ เยฺยํ พุทฺโธสฺมิ, อพฺภฺาสินฺติ อตฺโถ.

วิจิตฺตวิสยปตฺถนาการปฺปวตฺติยา ตณฺหา ทุกฺขวิจิตฺตตาย ปธานการณนฺติ อาห ‘‘มูลการณภาเวนา’’ติ. อุภินฺนนฺติ จกฺขุสฺส ตํสมุทยสฺส จ. อปฺปวตฺตีติ อปฺปวตฺตินิมิตฺตํ, น อภาวมตฺตํ. ตสฺส อวตฺถุตฺตา สปฺปจฺจยตฺตาทิอเนกเภทา สพฺพสงฺคหิตา. นิโรธปฺปชานนาติ สจฺฉิกิริยาภิสมยวเสน นิโรธสฺส ปฏิวิชฺฌนา. เอเกกปทุทฺธาเรนาปีติ จกฺขุ จกฺขุสมุทโยติอาทินา เอเกกโกฏฺาสนิทฺธารเณนาปิ, น ทุกฺขสจฺจาทิสามฺโต เอวาติ อธิปฺปาโย. ตณฺหายปิ สงฺขารทุกฺขปริยาปนฺนตาย ปริฺเยฺยตฺตา ทุกฺขสจฺจภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉ ตณฺหากายา’’ติ วุตฺตํ. ยสฺมึ ปน อตฺตภาเว สา อุปฺปชฺชติ, ตสฺส มูลการณภาเวน สมุฏฺาปิกา ปุริมภวสิทฺธา ตณฺหา สมุทยสจฺจนฺติ คเหตพฺพา. กสิณานีติ กสิณารมฺมณานิ ฌานานิ. ทฺวตฺตึสาการาติ เกสาทโย ตทารมฺมณชฺฌานานิ จ. นว ภวาติ กามภวาทโย ตโย สฺีภวาทโย ตโย เอกโวการภวาทโย ตโย จาติ นว ภวา. จตฺตาริ ฌานานีติ อารมฺมณวิเสสํ อนเปกฺขิตฺวา สามฺโต จตฺตาริ ฌานานิ วุตฺตานิ. วิปากกิริยานมฺปิ ยถารหํ สพฺพตฺถ สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. เอตฺถ จ กุสลธมฺมานํ อุปนิสฺสยภูตา ตณฺหาสมุฏฺาปิกาติ เวทิตพฺพา, กิริยธมฺมานํ ปน ตสฺส อตฺตภาวสฺส การณภูตา ตณฺหา. อนุโลมโตติ เอตฺถ อวิชฺชา ทุกฺขสจฺจํ, ตํสมุฏฺาปิกา ปุริมตณฺหา อาสวา สมุทยสจฺจนฺติ โยเชตพฺพํ. สงฺขาราทีสุ ปน อวิชฺชาทโยว สมุทยสจฺจภาเวน โยเชตพฺพา. เตนาติ ตสฺมา.

วิชฺชาติ อตฺตโน วิสยํ วิทิตํ กโรตีติ วิชฺชา. สมฺปนฺนตฺตาติ สมนฺนาคตตฺตา, สมฺปุณฺณตฺตา วา. ตตฺราติ อมฺพฏฺสุตฺเต. มโนมยิทฺธิยาติ เอตฺถ ‘‘อิธ ภิกฺขุ อิมมฺหา กายา อฺํ กายํ อภินิมฺมินาตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๒๓๖) วุตฺตตฺตา สรีรพฺภนฺตรฌานมเนน อฺสฺส สรีรสฺส นิพฺพตฺติวเสน ปวตฺตา มโนมยิทฺธิ นาม, สา อตฺถโต ฌานสมฺปยุตฺตา ปฺาเยว. สตฺต สทฺธมฺมา นาม สทฺธา หิรี โอตฺตปฺปํ พาหุสจฺจํ วีริยํ สติ ปฺา จ. คจฺฉติ อมตํ ทิสนฺติ ทุกฺขนิตฺถรณตฺถิเกหิ ทฏฺพฺพโต อมตํ นิพฺพานเมว ทิสํ คจฺฉติ, อิมินา จ จรณานํ สิกฺขตฺตยสงฺคหิตอริยมคฺคภาวโต นิพฺพานตฺถิเกหิ เอกํเสน อิจฺฉิตพฺพตํ ทสฺเสติ. อิทานิสฺสา วิชฺชาจรณสมฺปทาย สาวกาทิอสาธารณตํ ทสฺเสตุํ ตตฺถ วิชฺชาสมฺปทาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาสวกฺขยวิชฺชาวเสน สพฺพฺุตา สิชฺฌติ, จรณธมฺมภูเตสุ ฌาเนสุ อนฺโตคธาย มหากรุณาสมาปตฺติยา วเสน มหาการุณิกตา สิชฺฌตีติ อาห ‘‘วิชฺชา…เป… มหาการุณิกต’’นฺติ. ยถา ตนฺติ เอตฺถ นฺติ นิปาตมตฺตํ, ยถา อฺโปิ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน พุทฺโธ นิโยเชติ, ตถา อยมฺปีติ อตฺโถ. เตนาติ อนตฺถปริวชฺชนอตฺถนิโยชเนน. อตฺตนฺตปาทโยติ อาทิ-สทฺเทน ปรนฺตปอุภยนฺตปา คหิตา. อสชฺชมาโน ภเวสุ อปจฺจาคจฺฉนฺโตติ ปหีนานํ ปุนานุปฺปตฺติโต น ปุน อุปคจฺฉนฺโต.

ตตฺราติ ยุตฺตวาจาภาสเน สาเธตพฺเพ เจตํ ภุมฺมํ. อภูตนฺติ อภูตตฺถํ. อตจฺฉนฺติ ตสฺเสว เววจนํ. อนตฺถสํหิตนฺติ ปิสุณาทิโทสยุตฺตํ. สมฺมาคทตฺตาติ สุนฺทรวจนตฺตา, คทนํ คโท, กถนนฺติ อตฺโถ. สุนฺทโร คโท วจนมสฺสาติ ‘‘สุคโท’’ติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา ‘‘สุคโต’’ติ วุตฺตํ.

สภาวโตติ ทุกฺขสภาวโต. โลกนฺติ ขนฺธาทิโลกํ. ยถาวุตฺตมตฺถํ สุตฺตโต อาห ยตฺถาติอาทิ. ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ โลกนฺตสงฺขาเต นิพฺพาเน. นฺติ โลกสฺสนฺตํ, โอกาสโลเก กายคมเนน าตพฺพํ ปตฺตพฺพนฺติ นาหํ วทามีติ โยชนา. อิทฺจ โรหิตเทวปุตฺเตน โลกสฺส กายคติวเสน อนฺตคมนสฺส ปุจฺฉิตตฺตา วุตฺตํ. อปฺปตฺวา โลกสฺสนฺตนฺติ ขนฺธาทิโลกํ สนฺธาย วุตฺตํ.

กินฺเต ปทสา โอกาสโลกปริพฺภมเนน, ปริมิตฏฺาเน เอว ตํ าณคมเนน คจฺฉนฺตานํ ทสฺเสมีติ ทสฺเสนฺโต อปิ จาติอาทิมาห. ตตฺถ พฺยามมตฺเต กเฬวเรติ สรีเร. เตน รูปกฺขนฺธํ ทสฺเสติ. สสฺิมฺหีติ สฺาสีเสน เวทนาทโย ตโย ขนฺเธ. สมนเกติ วิฺาณกฺขนฺธํ. โลกนฺติ ขนฺธาทิโลกํ, ทุกฺขนฺติ อตฺโถ. โลกนิโรธนฺติ นิพฺพาเนน โลกสฺส นิรุชฺฌนํ, นิพฺพานเมว วา. อเทสมฺปิ หิ นิพฺพานํ เยสํ นิโรธาย โหติ, อุปจารโต ตนฺนิสฺสิตํ วิย โหตีติ ‘‘พฺยามมตฺเต กเฬวเร โลกนิโรธมฺปิ ปฺเปมี’’ติ วุตฺตํ, จกฺขุ โลเก ปิยรูปํ, สาตรูปํ, เอตฺเถสา ตณฺหา นิรุชฺฌมานา นิรุชฺฌตีติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๔๐๑; วิภ. ๒๐๔) วิย. กุทาจนนฺติ กทาจิปิ. อปฺปตฺวาติ อคฺคมคฺเคน อนธิคนฺตฺวา. ตสฺมาติ ยสฺมา ตํ คมเนน ปตฺตุํ น สกฺกา, ตสฺมา. หเวติ นิปาตมตฺตํ, เอกํสตฺเถ วา. โลกวิทูติ สภาวาทิโต ขนฺธาทิชานนโก. จตุสจฺจธมฺมานํ อภิสมิตตฺตา สมิตาวี, สมิตกิเลโสติ วา อตฺโถ. นาสีสติ น ปตฺเถติ อปฺปฏิสนฺธิกตฺตา.

เอวํ สงฺเขปโต โลกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิตฺถารโต ตํ ทสฺเสตุํ อปิ จ ตโย โลกาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อินฺทฺริยพทฺธานํ ขนฺธานํ สมูหสนฺตานภูโต สตฺตโลโก. โส หิ รูปาทีสุ สตฺตวิสตฺตตาย ‘‘สตฺโต’’ติ จ, โลกิยนฺติ เอตฺถ กมฺมกิเลสา ตพฺพิปากา จาติ ‘‘โลโก’’ติ จ วุจฺจติ. อนินฺทฺริยพทฺธานํ อุตุชรูปานํ สมูหสนฺตานภูโต โอกาสโลโก. โส หิ สตฺตสงฺขารานํ อาธารโต ‘‘โอกาโส’’ติ จ, โลกิยนฺติ เอตฺถ ตสฺสาธารา จ อาเธยฺยภูตาติ ‘‘โลโก’’ติ จ ปวุจฺจติ. อินฺทฺริยานินฺทฺริยพทฺธา ปน สพฺเพว อุปาทานกฺขนฺธา ปจฺจเยหิ สงฺขตฏฺเน ลุชฺชนปลุชฺชนฏฺเน จ ‘‘สงฺขารโลโก’’ติ จ วุจฺจติ. อาหรติ อตฺตโน ผลนฺติ อาหาโร, ปจฺจโย. เตน ติฏฺนสีลา อุปฺปชฺชิตฺวา ยาว ภงฺคา ปวตฺตนสีลาติ อาหารฏฺิติกา, สพฺเพ สงฺขตธมฺมา. สพฺเพ สตฺตาติ จ อิมินาปิ เวเนยฺยานุรูปโต ปุคฺคลาธิฏฺานตฺตา เทสนาย สงฺขาราว คหิตา.

ยาวตา จนฺทิมสูริยา ปริหรนฺตีติ ยตฺตเก าเน จนฺทิมสูริยา ปริวตฺตนฺติ ปวตฺตนฺติ. วิโรจนาติ เตสํ วิโรจนเหตุ โอภาสนเหตูติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํ. ทิสา ภนฺตีติ สพฺพา ทิสา ยาวตา วิคตนฺธการา ปฺายนฺติ. อถ วา ทิสาติ อุปโยคพหุวจนํ. ตสฺมา วิโรจมานา จนฺทิมสูริยา ยตฺตกา ทิสา ภนฺติ โอภาเสนฺตีติ อตฺโถ. ตาว สหสฺสธา โลโกติ ตตฺตเกน ปมาเณน สหสฺสปฺปกาโร โอกาสโลโก, สหสฺสจกฺกวาฬานีติ อตฺโถ. เอตฺถาติ สหสฺสจกฺกวาเฬ. วโสติ อิทฺธิสงฺขาโต วโส วตฺตตีติ อตฺโถ.

ตมฺปีติ ติวิธมฺปิ โลกํ. อสฺสาติ อเนน ภควตา สงฺขารโลโกปิ สพฺพถา วิทิโตติ สมฺพนฺโธ. เอโก โลโกติ ยฺวายํ เหฏฺา วุตฺตนเยน สพฺพสงฺขตานํ ปจฺจยายตฺตวุตฺติโต เตน สามฺเน สงฺขารโลโก เอโก เอกวิโธ, เอส นโย เสเสสุปิ. สพฺพตฺถาปิ โลกิยธมฺมาว โลโกติ อธิปฺเปตา โลกุตฺตรานํ ปริฺเยฺยตฺตาภาวา. อุปาทานานํ อารมฺมณภูตา ขนฺธา อุปาทานกฺขนฺธา. สตฺต วิฺาณฏฺิติโยติ ตถา ตถา สมุปฺปนฺนา ปชาเยว วุจฺจนฺติ. นานตฺตกายา นานตฺตสฺิโน, นานตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน, เอกตฺตกายา นานตฺตสฺิโน, เอกตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน, เหฏฺิมา จ ตโย อารุปฺปาติ อิมา สตฺตวิธา ปชาเยว วิฺาณํ ติฏฺติ เอตฺถาติ วิฺาณฏฺิติโย นาม. ตตฺถ นานตฺตํ กาโย เอเตสมตฺถีติ นานตฺตกายา. นานตฺตํ สฺา เอเตสนฺติ นานตฺตสฺิโน. สฺาสีเสเนตฺถ ปฏิสนฺธิวิฺาณํ คหิตํ, เอส นโย เสเสสุปิ.

ตตฺถ สพฺพมนุสฺสา จ ฉ กามาวจรเทวา จ นานตฺตกายา นานตฺตสฺิโน นาม. เตสฺหิ อฺมฺํ วิสทิสตาย นานา กาโย, ปฏิสนฺธิสฺา จ นววิธตาย นานา. ตีสุ ปมชฺฌานภูมีสุ พฺรหฺมกายิกา เจว จตูสุ อปาเยสุ สตฺตา จ นานตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน นาม. เตสุ หิ พฺรหฺมปาริสชฺชาทีนํ ติณฺณมฺปิ สรีรํ อฺมฺํ วิสทิสํ, ปฏิสนฺธิสฺา ปน ปมชฺฌานวิปากวเสน เอกาว, ตถา อาปายิกานมฺปิ, เตสํ ปน สพฺเพสํ อกุสลวิปากาเหตุกาว ปฏิสนฺธิสฺา. ทุติยชฺฌานภูมิกา จ ปริตฺตาภ อปฺปมาณาภ อาภสฺสรา เอกตฺตกายา นานตฺตสฺิโน นาม. เตสฺหิ สพฺเพสํ เอกปฺปมาโณว กาโย, ปฏิสนฺธิสฺา ปน ทุติยตติยชฺฌานวิปากวเสน นานา โหติ. ตติยชฺฌานภูมิยํ ปริตฺตสุภาทโย ตโย, จตุตฺถชฺฌานภูมิยํ อสฺสตฺตวชฺชิตา เวหปฺผลา, ปฺจ จ สุทฺธาวาสาติ นวสุ ภูมีสุ สตฺตา เอกตฺตกายา เอกตฺตสฺิโน นาม. อาภานานตฺเตน ปน สพฺพตฺถ กายนานตฺตํ น คยฺหติ, สณฺานนานตฺเตเนว คยฺหตีติ. อสฺสตฺตา วิฺาณาภาเวน วิฺาณฏฺิติสงฺขฺยํ น คจฺฉนฺติ. เนวสฺา นาสฺายตนํ ปน ยถา สฺาย, เอวํ วิฺาณสฺสาปิ สุขุมตฺตา เนววิฺาณํ นาวิฺาณํ, ตสฺมา ปริพฺยตฺตวิฺาณกิจฺจวนฺเตสุ วิฺาณฏฺิตีสุ น คยฺหติ. ตสฺมา เสสานิ อากาสานฺจายตนาทีนิ ตีณิเยว คหิตานิ, เตหิ สทฺธึ อิมา สตฺต วิฺาณฏฺิติโยติ เวทิตพฺพา.

อฏฺ โลกธมฺมาติ ลาโภ อลาโภ ยโส อยโส นินฺทา ปสํสา สุขํ ทุกฺขนฺติ อิเม อฏฺ โลกสฺส สภาวตฺตา โลกธมฺมา. ลาภาลาภาทิปจฺจยา อุปฺปชฺชนกา ปเนตฺถ อนุโรธวิโรธา วา ลาภาทิสทฺเทหิ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. นว สตฺตาวาสาติ เหฏฺา วุตฺตา สตฺต วิฺาณฏฺิติโย เอว อสฺสตฺตจตุตฺถารุปฺเปหิ สทฺธึ ‘‘นว สตฺตาวาสา’’ติ วุจฺจนฺติ. สตฺตา อาวสนฺติ เอตฺถาติ สตฺตาวาสา, สตฺตนิกาโย, อตฺถโต ตถา ปวตฺตา ปชา เอว อิธ สงฺขารโลกภาเวน คยฺหนฺตีติ เวทิตพฺพา. ทสายตนานีติ ธมฺมายตนมนายตนวชฺชิตานิ ทส.

เอตฺถ จ ตีสุ ภเวสุ อสฺสาททสฺสนวเสน ติสฺโส เวทนาว โลกภาเวน วุตฺตา, ตถา ปจฺจยทสฺสนวเสน จตฺตาโรว อาหารา. อตฺตคฺคาหนิมิตฺตทสฺสนวเสน ฉ อชฺฌตฺติกาเนว อายตนานิ. ถูลสฺีภวทสฺสนวเสน สตฺต วิฺาณฏฺิติโยว, อนุโรธวิโรธทสฺสนวเสน อฏฺ โลกธมฺมา วา, ถูลายตนทสฺสนวเสน ทสายตนาเนว โลกภาเวน วุตฺตานิ. เตสํ คหเณเนว ตนฺนิสฺสยตปฺปฏิพทฺธา ตทารมฺมณา สพฺเพ เตภูมกา นามรูปธมฺมา อตฺถโต คหิตา เอว โหนฺติ. เสเสหิ ปน เอกวิธาทิโกฏฺาเสหิ สรูเปเนว เต คหิตาติ เวทิตพฺพํ.

อาสยํ ชานาตีติอาทีสุ อาหจฺจ จิตฺตํ เอตฺถ เสตีติ อาสโย, อฺสฺมึ วิสเย ปวตฺติตฺวาปิ จิตฺตํ ยตฺถ สรเสน ปวิสิตฺวา ติฏฺติ, โส วฏฺฏาสโย วิวฏฺฏาสโยติ ทุวิโธ. ตตฺถ วฏฺฏาสโยปิ สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิวเสน ทุวิโธ. วิวฏฺฏาสโย ปน วิปสฺสนาสงฺขาตา อนุโลมิกา ขนฺติ, มคฺคสงฺขาตํ ยถาภูตาณฺจาติ ทุวิโธ. ยถาห –

‘‘สสฺสตุจฺเฉททิฏฺิ จ, ขนฺติ เจวานุโลมิกํ;

ยถาภูตฺจ ยํ าณํ, เอตํ อาสยสทฺทิต’’นฺติ. (สารตฺถ. ฏี. ๑.เวรฺชกณฺฑวณฺณนา);

เอตํ ทุวิธมฺปิ อาสยํ สตฺตานํ อปฺปวตฺติกฺขเณเยว ภควา สพฺพถา ชานาติ. อนุสยนฺติ กามราคานุสยาทิวเสน สตฺตวิธํ อนุสยํ. จริตนฺติ ‘‘สุจริตทุจฺจริต’’นฺติ นิทฺเทเส วุตฺตํ. อถ วา จริตนฺติ จริยา, เต ราคาทโย ฉ มูลจริยา, สํสคฺคสนฺนิปาตวเสน อเนกวิธา โหนฺติ. อธิมุตฺตินฺติ อชฺฌาสยธาตุํ, ตตฺถ ตตฺถ จิตฺตสฺส อภิรุจิวเสน นินฺนตา, สา ทุวิธา หีนาธิมุตฺติ ปณีตาธิมุตฺตีติ. ยาย ทุสฺสีลาทิเก หีนาธิมุตฺติเก เสวนฺติ, สา หีนาธิมุตฺติ. ยาย ปณีตาธิมุตฺติเก เสวนฺติ, สา ปณีตาธิมุตฺติ. ตํ ทุวิธมฺปิ อธิมุตฺตึ ภควา สพฺพาการโต ชานาติ. อปฺปํ ราคาทิรชํ เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขา, อนุสฺสทราคาทิโทสา. อุสฺสทราคาทิโทสา มหารชกฺขา. อุปนิสฺสยภูเตหิ ติกฺเขหิ สทฺธาทิอินฺทฺริเยหิ มุทุเกหิ จ สมนฺนาคตา ติกฺขินฺทฺริยา มุทินฺทฺริยา จ. เหฏฺา วุตฺเตหิ อาสยาทีหิ สุนฺทเรหิ อสุนฺทเรหิ จ สมนฺนาคตา สฺวาการา ทฺวาการา จ เวทิตพฺพา. สมฺมตฺตนิยามํ วิฺาเปตุํ สุกรา สุวิฺาปยา, วิปรีตา ทุวิฺาปยา. มคฺคผลปฏิเวธาย อุปนิสฺสยสมฺปนฺนา ภพฺพา, วิปรีตา อภพฺพา. เอวํ สตฺตสนฺตานคตธมฺมวิเสสชานเนเนว สตฺตโลโกปิ วิทิโต ธมฺมวินิมุตฺตสฺส สตฺตสฺส อภาวาติ เวทิตพฺพํ.

เอกํ จกฺกวาฬํ…เป… ปฺาสฺจ โยชนานีติ เอตฺถ โหตีติ เสโส. ปริกฺเขปโต ปมาณํ วุจฺจตีติ เสโส. จกฺกวาฬสฺส สพฺพํ ปริมณฺฑลํ ฉตฺตึส สตสหสฺสานิ…เป… สตานิ จ โหนฺตีติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถาติ จกฺกวาเฬ, ทฺเว สตสหสฺสานิ จตฺตาริ นหุตานิ จ โยชนานิ ยานิ เอตฺตกํ เอตฺตกปฺปมาณํ พหลตฺเตน อยํ วสุนฺธรา สงฺขาตาติ โยชนา. ตตฺถ เอตฺตกนฺติ กิริยาวิเสสนํ ทฏฺพฺพํ. สนฺธารกํ ชลํ เอตฺตกํ เอตฺตกปฺปมาณํ หุตฺวา ปติฏฺิตนฺติ โยชนา. เอตฺถาติ จกฺกวาเฬ. อชฺโฌคาฬฺหุคฺคตาติ อชฺโฌคาฬฺหา จ อุคฺคตา จ. พฺรหาติ มหนฺตา. โยชนานํ สตานุจฺโจ, หิมวา ปฺจาติ โยชนานํ ปฺจสตานิ อุจฺโจ อุพฺเพโธ. ติปฺจโยชนกฺขนฺธปริกฺเขปาติ ปนฺนรสโยชนปฺปมาณกฺขนฺธปริณาหา. นควฺหยาติ รุกฺขาภิธานา ชมฺพูติ โยชนา. สมนฺตโตติ สพฺพโสภาเคน, อายามโต จ วิตฺถารโต จ สตโยชนวิตฺถาราติ อตฺโถ. ยสฺสานุภาเวนาติ ยสฺสา มหนฺตตากปฺปฏฺายิกาทิปฺปกาเรน ปภาเวน. ปริกฺขิปิตฺวา ตํ สพฺพํ, โลกธาตุมยํ ิโตติ เหฏฺา วุตฺตํ สพฺพมฺปิ ตํ ปริกฺขิปิตฺวา จกฺกวาฬสิลุจฺจโย ิโต, อยํ เอกา โลกธาตุ นามาติ อตฺโถ, -กาโร ปทสนฺธิวเสน วุตฺโต. อถ วา ตํ สพฺพํ โลกธาตุํ ปริกฺขิปิตฺวา อยํ จกฺกวาฬสิลุจฺจโย ิโตติ โยเชตพฺพํ.

ตตฺถาติ ตสฺสํ โลกธาตุยํ. ตาวตึสภวนนฺติ ติทสปุรํ. อสุรภวนนฺติ อสุรปุรํ. อวีจิมหานิรโย จ ตถา ทสสหสฺสโยชโน, โส ปน จตุนฺนํ โลหภิตฺตีนมนฺตรา โยชนสตายามวิตฺถาโรปิ สมนฺตา โสฬสหิ อุสฺสทนิรเยหิ สทฺธึ ทสสหสฺสโยชโน วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. ตทนนฺตเรสูติ เตสํ จกฺกวาฬานํ อนฺตเรสุ. โลกานํ จกฺกวาฬานํ อนฺตเร วิวเร ภวตฺตา โลกนฺตริกา. ติณฺณฺหิ สกฏจกฺกานํ ปตฺตานํ วา อาสนฺนฏฺปิตานํ อนฺตรสทิเส ติณฺณํ ติณฺณํ จกฺกวาฬานํ อนฺตเรสุ เอเกโก โลกนฺตริกนิรโย อฏฺโยชนสหสฺสปฺปมาโณ สีตนรโก สตฺตานํ อกุสลวิปาเกน นิพฺพตฺตติ. อนนฺตานีติ ติริยํ อฏฺสุ ทิสาสุ จกฺกวาฬานิ อากาโส วิย อนนฺตานิ. อุทฺธํ ปน อโธ จ อนฺตาเนว. อนนฺเตน พุทฺธาเณนาติ เอตฺถ อนนฺตเยฺยปฏิเวธสามตฺถิยโยคโตว าณํ ‘‘อนนฺต’’นฺติ เวทิตพฺพํ.

อตฺตโนติ นิสฺสกฺเก สามิวจนเมตํ, อตฺตโตติ อตฺโถ. คุเณหิ อตฺตโน วิสิฏฺตรสฺสาติ สมฺพนฺโธ, ตรคฺคหณฺเจตฺถ อนุตฺตโรติ ปทสฺส อตฺถนิทฺเทสวเสน กตํ, น วิสิฏฺสฺส กสฺสจิ อตฺถิตาย. สเทวเก หิ โลเก สทิสกปฺโปปิ นาม โกจิ ตถาคตสฺส นตฺถิ, กุโต สทิโส, เตนาห สีลคุเณนาปิ อสโมติอาทิ. ตตฺถ อสเมหิ สมฺมาสมฺพุทฺเธหิ สโม อสมสโม. นตฺถิ ปฏิมา เอตสฺสาติ อปฺปฏิโม. เอส นโย เสเสสุปิ. ตตฺถ อุปมามตฺตํ ปฏิมา, สทิสูปมา ปฏิภาโค. ยุคคฺคาหวเสน ิโต ปฏิโม ปุคฺคโลติ เวทิตพฺโพ. อตฺตนาติ อตฺตโต. ปุริสทมฺเมติอาทีสุ ทมิตพฺพา ทมฺมา, ‘‘ทมฺมปุริสา’’ติ วตฺตพฺเพ วิเสสนสฺส ปรนิปาตํ กตฺวา ‘‘ปุริสทมฺมา’’ติ วุตฺตํ, ปุริสคฺคหณฺเจตฺถ อุกฺกฏฺวเสน อิตฺถีนมฺปิ ทเมตพฺพโต. นิพฺพิสา กตา โทสวิสสฺส วิโนทเนน. อตฺถปทนฺติ อตฺถาภิพฺยฺชนกํ ปทํ, วากฺยนฺติ อตฺโถ. เอกปทภาเวน จ อนฺสาธารโณ สตฺถุ ปุริสทมฺมสารถิภาโว ทสฺสิโต โหติ, เตนาห ภควา หีติอาทิ. อฏฺ ทิสาติ อฏฺ สมาปตฺติโย. อสชฺชมานาติ วสีภาวปฺปตฺติยา นิสฺสงฺคจารา.

ทิฏฺธมฺโม วุจฺจติ ปจฺจกฺโข อตฺตภาโว, ตตฺถ นิยุตฺโตติ ทิฏฺธมฺมิโก, อิธโลกตฺโถ. กมฺมกิเลสวเสน สมฺปเรตพฺพโต สมาคนฺตพฺพโต สมฺปราโย, ปรโลโก, ตตฺถ นิยุตฺโตติ สมฺปรายิโก, ปรโลกตฺโถ. ปรโม อุตฺตโม อตฺโถ ปรมตฺโถ, นิพฺพานํ. สห อตฺเถน วตฺตตีติ สตฺโถ, ภณฺฑมูเลน วาณิชฺชาย เทสนฺตรํ คจฺฉนฺโต ชนสมูโห. โส อสฺส อตฺถีติ สตฺถา, สตฺถวาโหติ นิรุตฺตินเยน. โส วิย ภควาติ อาห ‘‘สตฺถา, ภควา สตฺถวาโห’’ติ. อิทานิ ตมตฺถํ นิทฺเทสปาฬินเยน ทสฺเสตุํ ยถา สตฺถวาโหติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สตฺเถติ สตฺถิเก ชเน. กํ อุทกํ ตาเรนฺติ เอตฺถาติ กนฺตาโร, นิรุทโก อรฺปฺปเทโส. โจราทีหิ อธิฏฺิตอรฺปฺปเทสาปิ ทุคฺคมนฏฺเน ตํสทิสตาย กนฺตาราตฺเวว นิรุฬฺหาติ สามฺโต ‘‘กนฺตารํ ตาเรตี’’ติ วตฺวา ตํ วิวรนฺโต โจรกนฺตารนฺติอาทิมาห.

ภควโตติ นิสฺสกฺเก สามิวจนํ, ภควนฺตโต ธมฺมสฺสวเนนาติ อตฺโถ. ยถา ‘‘อุปชฺฌายโต อชฺเฌตี’’ติ, ภควโต สนฺติเกติ วา อตฺโถ. สเร นิมิตฺตํ อคฺคเหสีติ ปุพฺพพุทฺธุปฺปาเทสุ สทฺธมฺมสฺสวนปริจเยน ‘‘ธมฺโม เอโส วุจฺจตี’’ติ สเร อาการํ คณฺหิ. ปุพฺพาภิโยควเสเนว หิ อีทิสานํ ติรจฺฉานานํ ธมฺมสฺสวนาทีสุ ปสาโท อุปฺปชฺชติ วคฺคุลิอาทีนํ วิย. อิตรถา สพฺพติรจฺฉานานมฺปิ ตถา ปสาทุปฺปตฺติปฺปสงฺคโต. ยทิ หิ อุปฺปชฺเชยฺย, ภควา อนนฺตจกฺกวาเฬสุ สพฺพสตฺตานมฺปิ เอกกฺขเณ สปฺปาฏิหาริยธมฺมํ สาเวตุํ สกฺโกตีติ สพฺพสตฺตานมฺปิ อิโต ปุพฺเพว วิมุตฺติปฺปสงฺโค สิยา. เย ปน เทวมนุสฺสนาคสุปณฺณาทโย ปกติยาว กมฺมสฺสกตฺาณาทิยุตฺตา โหนฺติ, เตเยว ปุพฺเพ อนุปนิสฺสยาปิ ภควโต สทฺธมฺมสฺสวนาทินา ปมํ วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ปสาทํ อุปฺปาเทตุํ สกฺโกนฺติ, น อิตเรติ คเหตพฺพํ. อเร อหมฺปิ นามาติ เอตฺถ ‘‘กุโตหํ อิธ นิพฺพตฺโตติ โอโลเกตฺวา มณฺฑูกภาวโตติ ตฺวา’’ติ อิทํ เอตฺตกมฺปิ อเร อหมฺปิ นามาติ วิมฺหยวจเนเนว สิชฺฌตีติ อวุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ชลนฺติ ชลนฺโต วิชฺโชตมาโน. มณฺฑูโกหนฺติ คาถาย อุทเกติ สฺชาตฏฺานทสฺสนํ, เตน ถลมณฺฑูกตา นิวตฺตนํ กตํ โหติ. อุทเก ชาตานมฺปิ กจฺฉปาทีนํ ถลโคจรตาปิ อตฺถีติ ตํ นิวตฺตนตฺถํ ‘‘วาริโคจโร’’ติ วุตฺตํ, อุทกสฺจารีติ อตฺโถ.

วิโมกฺขนฺติกาณวเสนาติ เอตฺถ สพฺพโส กิเลเสหิ วิมุจฺจตีติ วิโมกฺโข, อคฺคมคฺโค, ตสฺส อนฺโต, อคฺคผลํ, ตตฺถ ภวํ วิโมกฺขนฺติกํ, สพฺพฺุตฺาเณน สทฺธึ สพฺพมฺปิ พุทฺธาณํ. อิทานิ สมฺมาสมฺพุทฺธปทโต พุทฺธปทสฺส วิเสสํ ทสฺเสตุํ ยสฺมา วาติอาทิ วุตฺตํ. สมฺมาสมฺพุทฺธปเทน หิ สตฺถุ ปฏิเวธาณานุภาโว วุตฺโต, อิมินา ปน พุทฺธปเทน เทสนาาณานุภาโวปิ, เตนาห อฺเปิ สตฺเต โพเธสีติอาทิ.

คุณวิสิฏฺสตฺตุตฺตมครุคารวาธิวจนนฺติ สพฺเพหิ สีลาทิคุเณหิ วิสิฏฺสฺส ตโต เอว สพฺพสตฺเตหิ อุตฺตมสฺส ครุโน คารววเสน วุจฺจมานวจนมิทํ ภควาติ. เสฏฺนฺติ เสฏฺวาจกํ วจนํ เสฏฺคุณสหจรณโต. อถ วา วุจฺจตีติ วจนํ, อตฺโถ, โส เสฏฺโติ อตฺโถ. อุตฺตมนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ครุคารวยุตฺโตติ เอตฺถ ครุภาโว คารวํ, ครุคุณโยคโต ครุกรณํ วา คารวํ, เตน สาวกาทีนํ อสาธารณตาย ครุภูเตน มหนฺเตน คารเวน ยุตฺโตติ ครุคารวยุตฺโต. อถ วา ครุ จ สพฺพโลกสฺส สิกฺขกตฺตา เตเนว คารวยุตฺโต จาติปิ โยเชตพฺพํ.

อวตฺถาย วิทิตํ อาวตฺถิกํ. เอวํ ลิงฺคิกํ. นิมิตฺตโต อาคตํ เนมิตฺติกํ. อธิจฺจ ยํกิฺจิ นิมิตฺตํ อธิวจนวเสน อนเปกฺขิตฺวา ปวตฺตํ อธิจฺจสมุปฺปนฺนํ, เตนาห ‘‘วจนตฺถมนเปกฺขิตฺวา’’ติ. ยทิจฺฉาย อาคตํ ยาทิจฺฉกํ. เอตฺถ จ พาหิรํ ทณฺฑาทิ ลิงฺคํ, อพฺภนฺตรํ เตวิชฺชาทิ นิมิตฺตํ. ปจุรชนวิสยํ วา ทิสฺสมานํ ลิงฺคํ, ตพฺพิปรีตํ นิมิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. สจฺฉิกาปฺตฺตีติ สพฺพธมฺมานํ สจฺฉิกิริยานิมิตฺตา ปฺตฺติ. อถ วา สจฺฉิกาปฺตฺตีติ ปจฺจกฺขสิทฺธา ปฺตฺติ. ยํคุณนิมิตฺตา หิ สา, เต คุณา สตฺถุ ปจฺจกฺขภูตาติ คุณา วิย สาปิ สจฺฉิกตา เอว นาม โหติ, น ปเรสํ, โวหารมตฺเตนาติ อธิปฺปาโย. ยํคุณเนมิตฺติกนฺติ เยหิ คุเณหิ นิมิตฺตภูเตหิ เอตํ นามํ เนมิตฺติกฺจ ชาตํ. วทนฺตีติ ธมฺมเสนาปติสฺส ครุภาวโต พหุวจเนนาห, สงฺคีติกาเรหิ วา กตมนุวาทํ สนฺธาย.

อิสฺสริยาทิเภโท ภโค อสฺส อตฺถีติ ภคี. มคฺคผลาทิอริยคุณํ อรฺาทิวิเวกฏฺานฺจ ภชิ เสวิ สีเลนาติ ภชี. จีวราทิปจฺจยานํ อตฺถรสาทีนฺจ สีลาทิคุณานฺจ ภาคี, ทายาโทติ อตฺโถ. วิภชิ อุทฺเทสนิทฺเทสาทิปฺปกาเรหิ ธมฺมรตนํ ปวิภชีติ วิภตฺตวา. ราคาทิปาปธมฺมํ ภคฺคํ อกาสีติ ภควาติ วุจฺจตีติ สพฺพตฺถ สมฺพนฺโธ. ครุปิ โลเก ภควาติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ครู’’ติ, ยสฺมา ครุ, ตสฺมาปิ ภควาติ อตฺโถ. ปารมิตาสงฺขาตํ ภคฺยมสฺส อตฺถีติ ภคฺยวา. พหูหิ าเยหีติ กายภาวนาทิเกหิ อเนเกหิ ภาวนากฺกเมหิ. สุภาวิตตฺตโนติ ปจฺจตฺเต เอตํ สามิวจนํ, เตน สุภาวิตสภาโวติ อตฺโถ. ภวานํ อนฺตํ นิพฺพานํ คโตติ ภวนฺตโค. ตตฺถ ตตฺถ ภควาติ สทฺทสิทฺธิ นิรุตฺตินเยเนว เวทิตพฺพา.

อิทานิ ภคี ภชีติ นิทฺเทสคาถาย นวหิ ปเทหิ ทสฺสิตมตฺถํ ภคฺยวาติ คาถาย ฉหิ ปเทหิ สงฺคเหตฺวา ปทสิทฺธึ อตฺถโยชนานยเภเทหิ สทฺธึ ทสฺเสตุํ อยํ ปน อปโร นโยติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ วณฺณวิปริยโยติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทิอตฺโถ, เตเนว วณฺณวิกาโร วณฺณโลโป ธาตุอตฺเถน นิโยชนฺจาติ อิมํ ติวิธํ ลกฺขณํ สงฺคณฺหาติ. สทฺทนเยนาติ สทฺทลกฺขณนเยน. ปิโสทราทีนํ สทฺทานํ อากติคณภาวโต วุตฺตํ ‘‘ปิโสทราทิปกฺเขปลกฺขณํ คเหตฺวา’’ติ. ปกฺขิปนเมว ลกฺขณํ. ตปฺปริยาปนฺนตากรณฺหิ ปกฺขิปนํ. ภคฺยนฺติ กุสลํ.

โลภาทโย จตฺตาโร โทสา เอกกวเสน คหิตา. อหิริกาทโย ทุกวเสน. อกฺโกจฺฉิมนฺติอาทินา (ธ. ป. ๓-๔) ปุนปฺปุนํ กุชฺฌนวเสน จิตฺตปริโยนนฺธโน โกโธว อุปนาโห. ปเรสํ ปุพฺพการิตาลกฺขณสฺส คุณสฺส นิปุฺฉโน มกฺโข นาม. พหุสฺสุตาทีหิ สทฺธึ ยุคคฺคาโห อตฺตโน สมกรณํ ปลาโส. อตฺตโน วิชฺชมานโทสปฏิจฺฉาทนา มายา. อวิชฺชมานคุณปฺปกาสนํ สาเยฺยํ. ครูสุปิ ถทฺธตา อโนนตตา ถมฺโภ. ตทุตฺตริกรณลกฺขโณ สารมฺโภ. ชาติอาทึ นิสฺสาย อุนฺนติลกฺขโณ มาโน. อพฺภุนฺนติลกฺขโณ อติมาโน. ชาติอาทึ นิสฺสาย มชฺชนาการปฺปตฺโต มาโนว มโท นาม. โส สตฺตวีสติวิโธ. กามคุเณสุ จิตฺตสฺส โวสฺสคฺโค ปมาโท. กายทุจฺจริตาทีนิ ติวิธทุจฺจริตานิ. ตณฺหาทิฏฺิทุจฺจริตวเสน ติวิธสํกิเลสา. ราคโทสโมหาว มลานิ. เตเยว กายทุจฺจริตาทโย จ ติวิธวิสมานิ. กามพฺยาปาทวิหึสาสฺา ติวิธสฺา นาม. เตเยว วิตกฺกา. ตณฺหาทิฏฺิมานา ปปฺจา. สุภสุขนิจฺจอตฺตวิปริเยสา จตุพฺพิธวิปริเยสา. ฉนฺทาทโย อคติ. จีวราทีสุ ปจฺจเยสุ โลภา จตฺตาโร ตณฺหุปาทา. พุทฺธธมฺมสงฺฆสิกฺขาสุ กงฺขา, สพฺรหฺมจารีสุ โกโป จ ปฺจ เจโตขีลา. กาเม กาเย รูเป จ อวีตราคตา, ยาวทตฺถํ ภุฺชิตฺวา เสยฺยสุขาทิอนุโยโค, อฺตรํ เทวนิกายํ ปณิธาย พฺรหฺมจริยจรณฺจ ปฺจ เจโตวินิพนฺธา. รูปาภินนฺทนาทโย ปฺจ อภินนฺทนา. โกธมกฺขอิสฺสาสาเยฺยปาปิจฺฉตาสนฺทิฏฺิปรามาสา ฉ วิวาทมูลานิ. รูปตณฺหาทโย ฉ ตณฺหากายา. มิจฺฉาทิฏฺิอาทโย อฏฺมคฺคงฺคปฏิปกฺขา มิจฺฉตฺตา. ตณฺหํ ปฏิจฺจ ปริเยสนา, ปริเยสนํ ปฏิจฺจ ลาโภ, ลาภํ ปฏิจฺจ วินิจฺฉโย, ตํ ปฏิจฺจ ฉนฺทราโค, ตํ ปฏิจฺจ อชฺโฌสานํ, ตํ ปฏิจฺจ ปริคฺคโห, ตํ ปฏิจฺจ มจฺฉริยํ, ตํ ปฏิจฺจ อารกฺขา, อารกฺขาธิกรณํ ทณฺฑาทานาทิอเนกากุสลราสีติ นว ตณฺหามูลกา ธมฺมา. ปาณาติปาตาทโย ทส อกุสลกมฺมปถา. จตฺตาโร สสฺสตวาทา ตถา เอกจฺจสสฺสตวาทา อนฺตานนฺติกา อมราวิกฺเขปิกา ทฺเว อธิจฺจสมุปฺปนฺนิกา โสฬส สฺีวาทา อฏฺ อสฺีวาทา อฏฺ เนวสฺีนาสฺีวาทา สตฺต อุจฺเฉทวาทา ปฺจ ทิฏฺธมฺมนิพฺพานวาทาติ เอตานิ ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิคตานิ. รูปตณฺหาทิฉตณฺหา เอว ปจฺเจกํ กามตณฺหาภวตณฺหาวิภวตณฺหาวเสน อฏฺารส โหนฺติ, ตา อชฺฌตฺตพหิทฺธรูปาทีสุ ปวตฺติวเสน ฉตฺตึส, ปุน กาลตฺตยวเสน อฏฺสตตณฺหาวิจริตานิ โหนฺติ. ปเภท-สทฺทํ ปจฺเจกํ สมฺพนฺธิตฺวา โลภปฺปเภโทติอาทินา โยเชตพฺพํ. สพฺพทรถปริฬาหกิเลสสตสหสฺสานีติ สพฺพานิ สตฺตานํ ทรถสงฺขาตปริฬาหกรานิ กิเลสานํ อเนกานิ สตสหสฺสานิ, อารมฺมณาทิวิภาคโต ปวตฺติอาการวิภาคโต จ เนสํ เอวํ ปเภโท เวทิตพฺโพ. ปฺจ มาเร อภฺชีติ สมฺพนฺโธ. ปริสฺสยานนฺติ อุปทฺทวานํ.

เอวํ ภคฺยวา ภคฺควาติ ทฺวินฺนํ ปทานํ อตฺถํ วิภชิตฺวา อิทานิ เตหิ ทฺวีหิ คหิตมตฺถํ ทสฺเสตุํ ภคฺยวนฺตตาย จสฺสาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สตปุฺชลกฺขณธรสฺสาติ อเนกสตปุฺนิพฺพตฺตมหาปุริสลกฺขณธรสฺส ภควโต. สกจิตฺเต อิสฺสริยํ นาม ปฏิกฺกูลาทีสุ อปฺปฏิกฺกูลสฺิตาทิวสปฺปวตฺติยา เจว เจโตสมาธิวเสน จ อตฺตโน จิตฺตสฺส วสีภาวาปาทนเมว. อณิมา ลฆิมาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน มหิมา ปตฺติ ปากมฺมํ อีสิตา วสิตา ยตฺถกามาวสายิตาติ อิเม ฉปิ สงฺคหิตา. ตตฺถ กายสฺส อณุภาวกรณํ อณิมา. อากาเส ปทสา คมนาทิอรหภาเวน ลหุภาโว ลฆิมา. กายสฺส มหนฺตตาปาทนํ มหิมา. อิฏฺเทสสฺส ปาปุณนํ ปตฺติ. อธิฏฺานาทิวเสน อิจฺฉิตตฺถนิปฺผาทนํ ปากมฺมํ. สยํวสิตา อิสฺสรภาโว อีสิตา. อิทฺธิวิเธ วสีภาโว วสิตา. อากาเสน วา คจฺฉโต, อฺํ วา กิฺจิ กโรโต ยตฺถ กตฺถจิ โวสานปฺปตฺติ ยตฺถกามาวสายิตา, ‘‘กุมารกรูปาทิทสฺสน’’นฺติปิ วทนฺติ. สพฺพงฺคปจฺจงฺคสิรีติ สพฺเพสํ องฺคปจฺจงฺคานํ โสภา. อตฺถีติ อนุวตฺตติ. ลหุสาธนํ ตํ ตํ กาลิกํ อิจฺฉิตํ, ครุสาธนํ จิรกาลิกํ พุทฺธตฺตาทิปตฺถิตํ. ภคา อสฺส สนฺตีติ ภควาติ อิทํ สทฺทสตฺถนเยน สิทฺธํ, เสสํ สพฺพํ นิรุตฺตินเยน สิทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ.

ปีฬนสงฺขตสนฺตาปวิปริณามฏฺเนาติอาทีสุ ปีฬนฏฺโ สงฺขตฏฺโติอาทินา อตฺถ-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. ตตฺถ อตฺตโน สภาเวน ปีฬนลกฺขณํ ทุกฺขํ. ตสฺส โย ปีฬนเมว อตฺโถ ‘‘ปีฬนฏฺโ’’ติ วุจฺจติ, โส สภาโว. ยสฺมา ปน ตํสมุทเยน สงฺขตํ, ตสฺมา สงฺขตฏฺโ สมุทยทสฺสเนน อาวิภูโต. ยสฺมา จ มคฺโค กิเลสสนฺตาปหรตฺตา สุสีตโล, ตสฺมาสฺส มคฺคทสฺสเนน สนฺตาปฏฺโ อาวิภูโต ตปฺปฏิโยคตฺตา. อวิปริณามธมฺมสฺส ปน นิโรธสฺส ทสฺสเนน วิปริณามฏฺโ อาวิภูโตติ. เอกสฺเสว สภาวธมฺมสฺส สกภาวโต อิตรสจฺจตฺตยนิวตฺติโต จ ปริกปฺเปตพฺพตฺตา จตฺตาโร อตฺถา วุตฺตา. สมุทยสฺส ปน ราสิกรณโต อายูหนฏฺโ สภาโว, ตสฺเสว ทุกฺขทสฺสเนน นิทานฏฺโ อาวิภูโต. วิสํโยคภูตสฺส นิโรธสฺส ทสฺสเนน สํโยคฏฺโ. นิยฺยานภูตสฺส มคฺคสฺส ทสฺสเนน ปลิโพธฏฺโ อาวิภูโต.

นิโรธสฺส ปน นิสฺสรณฏฺโ สภาโว, ตสฺเสว สมุทยทสฺสเนน วิเวกฏฺโ อาวิภูโต. สงฺขตสฺส มคฺคสฺส ทสฺสเนน อสงฺขตฏฺโ, วิสยภูตสฺส มรณธมฺมสฺส วา ทุกฺขสฺส ทสฺสเนน อมตฏฺโ. มคฺคสฺส ปน นิยฺยานฏฺโ สภาโว, ตสฺเสว สมุทยทสฺสเนน ทุกฺขสฺเสวายํ เหตุ, นิพฺพานปฺปตฺติยา ปน อยเมว เหตูติ เหตฺวฏฺโ, อติสุขุมนิโรธทสฺสเนน อิธเมว ทสฺสนนฺติ ทสฺสนฏฺโ, อธิกปณสฺส ทุกฺขสฺส ทสฺสเนน อธิปเตยฺยฏฺโ อาวิภูโต. เอเต เอว จ ปีฬนาทโย โสฬส อาการาติ วุจฺจนฺติ.

กาเมหิ วิเวกฏฺกายตา กายวิเวโก. นีวรณาทีหิ วิวิตฺตา อฏฺ สมาปตฺติโย จิตฺตวิเวโก. อุปธียนฺติ เอตฺถ ยถาสกํ ผลานีติ อุปธโย, ปฺจกามคุณสงฺขาตกามขนฺธกิเลสอภิสงฺขารา, เตหิ จตูหิ วิวิตฺตํ นิพฺพานํ อุปธิวิเวโก นาม.

อนตฺตานุปสฺสนาย ปฏิลทฺโธ ทุกฺขานิจฺจานุปสฺสนาหิ จ ปฏิลทฺโธ อริยมคฺโค อาคมนวเสน ยถากฺกมํ สุฺตอปฺปณิหิตอนิมิตฺตวิโมกฺขสฺํ ปฏิลภติ, กิเลเสหิ วิมุตฺตตฺตา หิ เอส วิโมกฺโขติ.

ยถา โลเก เอเกกปทโต เอเกกมกฺขรํ คเหตฺวา ‘‘เมขลา’’ติ วุตฺตํ, เอวมิธาปีติ อตฺโถ. เมหนสฺสาติ คุยฺหปฺปเทสสฺส. ขสฺสาติ โอกาสสฺส.

สห เทเวหีติอาทีสุ สห เทเวหิ วตฺตตีติ สเทวโก โลโก. ตํ สเทวกนฺติอาทินา โยชนา เวทิตพฺพา. สเทวกวจเนนาติ สเทวก-สทฺเท วิเสสนภาเวน ิตเทววจเนน. ตสฺสาปิ สเทวกปเท อนฺโตภูตตฺตา อวยเว สมุทาโยปจารวเสน โวหาโร กโต. อิตรถา เตน เทววิสิฏฺโลกสฺเสว คหณโต ปฺจกามาวจรเทวคฺคหณํ น สิยา, เอวํ อุปริปิ. สมารกวจเนน มารสทฺเทน เตน สหจริตา สพฺเพ วสวตฺติเทวา จ คหิตาติ อาห ‘‘ฉฏฺกามาวจรเทวคฺคหณ’’นฺติ. พฺรหฺมกายิกา นาม ปมชฺฌานภูมิกา. เต อาทิ เยสํ อารุปฺปปริยนฺตานํ พฺรหฺมานํ เตสํ พฺรหฺมานํ คหณํ พฺรหฺมกายิกาทิพฺรหฺมคฺคหณํ. โลก-สทฺทสฺส โอกาสโลกาทีนมฺปิ สาธารณตฺตา สตฺตโลกาเวณิกเมว ปชาคหณํ กตนฺติ อาห ‘‘ปชาวจเนน สตฺตโลกคฺคหณ’’นฺติ. สเทวกาทิวจเนน อุปปตฺติเทวานํ, สสฺสมณวจเนน วิสุทฺธิเทวานฺจ คหิตตฺตา อาห ‘‘สเทวมนุสฺสวจเนน สมฺมุติเทวอวเสสมนุสฺสคฺคหณ’’นฺติ. ตตฺถ สมฺมุติเทวา ราชาโน, อวเสสมนุสฺสา สมฺมุติเทวสมณพฺราหฺมเณหิ อวสิฏฺา. สตฺตโลกาเวณิกสฺส ปชาสทฺทสฺส วิสุํ คหิตตฺตา สเทวกํ โลกนฺติ เอตฺถ โลกสทฺทคฺคหณํ โอกาสโลกเมว นิยเมตีติ อาห ‘‘ตีหิ ปเทหิ โอกาสโลโก’’ติ. อิทฺจ สเทวกาทิปทตฺตยวจนียสฺส ปธานตฺถสฺส วเสน วุตฺตํ. โอกาสโลกวิเสสนสฺส ปเนตฺถ เทวมาราทิสตฺตโลกสฺสาปิ คหณํ เวทิตพฺพํ สามตฺถิยโต คมฺยมานตฺตา สปุตฺโต อาคโตติอาทีสุ ปุตฺตาทีนํ วิย. อิมสฺมิฺจ นเย สเทวกํ สมารกํ สพฺรหฺมกํ โอกาสโลกํ สสฺสมณพฺราหฺมณึ สเทวมนุสฺสํ ปชฺจาติ -การํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ, โอกาสสตฺตโลกานํ คหเณน เจตฺถ ตทุภยสมฺมุตินิมิตฺตภูโต สงฺขารโลโกปิ ตทวินาภาวโต คหิโต เอวาติ ทฏฺพฺโพ. อปเร ปน ‘‘สเทวกนฺติอาทีหิ ปฺจหิ ปเทหิ สตฺตโลโกว อตฺตโน อวยวภูตเทวาทิวิเสสเนหิ วิเสเสตฺวา คหิโต, ตคฺคหเณน ตทาธาโร โอกาสโลโก, ตทุภยปฺตฺติวิสโย สงฺขารโลโก จ คหิตา เอว โหนฺตี’’ติ วทนฺติ. เตสฺจ ปชนฺติ อิทํ โลกสทฺทสฺส วิเสสนํ กตฺวา สเทวกํ ปชํ โลกํ…เป… สเทวมนุสฺสํ ปชํ โลกนฺติ โยเชตพฺพํ.

อรูปาวจรโลโก คหิโต ปาริเสสาเยน อิตเรสํ ปทนฺตเรหิ คหิตตฺตา. มารคฺคหเณน ตปฺปธานา ตํสทิสา จ อุปปตฺติเทวา สงฺคยฺหนฺตีติ อาห ‘‘ฉกามาวจรเทวโลโก’’ติ. ขตฺติยปริสา พฺราหฺมณคหปติสมณจาตุมหาราชิกตาวตึสมารพฺรหฺมปริสาติ อิมาสุ อฏฺสุ ปริสาสุ จาตุมหาราชิกาทีนํ จตุนฺนํ ปริสานํ สเทวกาทิปเทหิ สงฺคหิตตฺตา อิธ สสฺสมณพฺราหฺมณินฺติ อิมินา สมณปริสา พฺราหฺมณปริสา จ, สเทวมนุสฺสนฺติ อิมินา ขตฺติยปริสา คหปติปริสา จ วุตฺตาติ อาห ‘‘จตุปริสวเสนา’’ติ. ตสฺส มนุสฺสโลโก คหิโตติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ตตฺถ มนุสฺสโลโกติ มนุสฺสสมูโห, เตนาห ‘‘อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา’’ติ.

วิกปฺปนฺตรํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมุติเทเวหิ วา สห มนุสฺสโลโก’’ติ. เทวปเทน สมฺมุติเทวา, สมณพฺราหฺมณมนุสฺสปเทหิ เสสมนุสฺสา จ คหิตาติ เอวํ วิกปฺปทฺวเยปิ มนุสฺสํ ปชํ มนุสฺสึ ปชนฺติ ปชา-สทฺทํ มนุสฺส-สทฺเทน วิเสเสตฺวา ตํ ปุน สห เทเวหิ วตฺตตีติ สเทวา, ปชา. สเทวา จ สา มนุสฺสา จาติ สเทวมนุสฺสา, ตํ สเทวมนุสฺสํ ปชํ. ปุน กึ ภูตํ สสฺสมณพฺราหฺมณินฺติ เอวํ ยถา ปชาสทฺเทน มนุสฺสานฺเว คหณํ สิยา, ตถา นิพฺพจนํ กาตพฺพํ, อิตรถา มนุสฺสานฺเว คหณํ น สมฺปชฺชติ สพฺพมนุสฺสานํ วิเสสนภาเวน คหิตตฺตา อฺปทตฺถภูตสฺส กสฺสจิ มนุสฺสสฺส อภาวา. อิทานิ ปชนฺติ อิมินา อวเสสนาคาทิสตฺเตปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุกาโม อาห ‘‘อวเสสสพฺพสตฺตโลโก วา’’ติ. เอตฺถาปิ จตุปริสวเสน อวเสสสพฺพสตฺตโลโก สมฺมุติเทวมนุสฺเสหิ วา สห อวเสสสพฺพสตฺตโลโกติ โยเชตพฺพํ.

เอตฺตาวตา ภาคโส โลกํ คเหตฺวา โยชนํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เอเกกปเทน อภาคโส สพฺพโลกานํ คหณปกฺเขปิ ตสฺส ตสฺส วิเสสนสฺส สปฺผลตํ ทสฺเสตุํ อปิ เจตฺถาติอาทิ วุตฺตํ. อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโตติ อุกฺกฏฺานํ เทวคติปริยาปนฺนานํ ปริจฺฉินฺนวเสน ชานนวเสน กิตฺติสทฺโท สยํ อตฺตโน อวยวภูเตน สเทวกวจเนน ตํ สุณนฺตานํ สาเวนฺโต อพฺภุคฺคโตติ โยชนา. อนุสนฺธิกฺกโมติ อตฺถานฺเจว ปทานฺจ อนุสนฺธานกฺกโม, ชานนกฺกโมติ อตฺโถ.

อภิฺาติ ย-การโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘อภิฺายา’’ติ. สมนฺตภทฺรกตฺตาติ สพฺพภาเคหิ สุนฺทรตฺตา. สาสนธมฺโมติ ปฏิปตฺติปฏิเวธสาสนสฺส ปกาสโก ปริยตฺติธมฺโม. พุทฺธสุโพธิตตายาติ อิทํ ติกํ ธมฺมสฺส เหตุสรูปผลวเสน วุตฺตํ, ตถา นาถปภวตฺติกมฺปิ. มชฺเฌ ติกทฺวยํ ผลวเสเนว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. กิจฺจสุทฺธิยาติ ธมฺมํ สุตฺวา ยถาสุตวเสน ปฏิปชฺชนฺตานํ สุปฺปฏิปตฺติสงฺขาตกิจฺจสุทฺธิยา.

อิทานิ อาทิกลฺยาณาทิปฺปการเมว ธมฺมํ เทเสนฺโต ภควา โสตูนํ ยํ สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยฺจ ปกาเสติ, ตปฺปกาสกสฺส พฺรหฺมจริยปทสฺส สาตฺถนฺติอาทีนิ ปทานิ วิเสสนภาเวน วุตฺตานิ, น ธมฺมปทสฺสาติ ทสฺสนมุเขน นานปฺปการโต อตฺถํ วิวริตุกาโม สาตฺถํ สพฺยฺชนนฺติ เอวมาทีสุ ปนาติอาทิมาห. ตตฺถ ติสฺโส สิกฺขา สกโล จ ตนฺติธมฺโม สาสนพฺรหฺมจริยํ นาม. ภควา หิ ธมฺมํ เทเสนฺโต สีลาทิเก วิย ตปฺปกาสกํ ตนฺติธมฺมมฺปิ ปกาเสติ เอว สทฺทตฺถสมุทายตฺตา ปริยตฺติธมฺมสฺส. ยถานุรูปนฺติ ยถารหํ. สิกฺขตฺตยสงฺคหิตฺหิ สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยฺจ อตฺถสมฺปตฺติยา สมฺปนฺนตฺถตาย, อุปรูปริ อธิคนฺตพฺพวิเสสสงฺขาตอตฺถสมฺปตฺติยา จ สห อตฺเถน ปโยชเนน วตฺตตีติ สาตฺถเมว, น ตุ สพฺยฺชนํ, ตนฺติธมฺมสงฺขาตํ สาสนพฺรหฺมจริยํ ยถาวุตฺเตน อตฺเถน สาตฺถํ สพฺยฺชนฺจ. กิราตาทิมิลกฺขวจนานมฺปิ สาตฺถสพฺยฺชนตฺเต สมาเนปิ วิสิฏฺตฺถพฺยฺชนโยคํ สนฺธาย สหตฺโถ เทวทตฺโต สวิตฺโตติอาทิ วิย ‘‘สาตฺถํ สพฺยฺชน’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อตฺถสมฺปตฺติยา สาตฺถํ, พฺยฺชนสมฺปตฺติยา สพฺยฺชน’’นฺติ. ตตฺถ ยํ อตฺถํ สุตฺวา ตถา ปฏิปชฺชนฺตา สพฺพทุกฺขกฺขยํ ปาปุณนฺติ, ตสฺส ตาทิสสมฺปตฺติ อตฺถสมฺปตฺติ นาม, สมฺปนฺนตฺถตาติ อตฺโถ. พฺยฺชนสมฺปตฺติ นาม สิถิลธนิตาทิพฺยฺชนปริปุณฺณาย มาคธิกาย สภาวนิรุตฺติยา คมฺภีรมฺปิ อตฺถํ อุตฺตานํ กตฺวา ทสฺสนสมตฺถตา สมฺปนฺนพฺยฺชนตาติ อตฺโถ.

อิทานิ เนตฺติปฺปกรณนเยนาปิ (เนตฺติ ๔ ทฺวาทสปท) อตฺถํ ทสฺเสตุํ สงฺกาสนาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สงฺเขปโต กาสียติ ทีปียตีติ สงฺกาสนนฺติ กมฺมสาธนวเสน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, เอวํ เสเสสุปิ. ปมํ กาสนํ ปกาสนํ. อุภยมฺเปตํ อุทฺเทสตฺถวจนสงฺขาตสฺส วิตฺถารวจนํ. สกึ วุตฺตสฺส ปุน วจนฺจ วิวรณวิภชนานิ. อุภยมฺเปตํ นิทฺเทสตฺถวจนํ. วิวฏสฺส วิตฺถารตราภิธานํ วิภตฺตสฺส จ ปกาเรหิ าปนํ อุตฺตานีกรณปฺตฺติโย. อุภยมฺเปตํ ปฏินิทฺเทสตฺถวจนสงฺขาตสฺส วิตฺถารวจนํ. อตฺถปทสมาโยคโตติ ยถาวุตฺตานิ เอว ฉ ปทานิ ปริยตฺติยา อตฺถวิภาคตฺตา อตฺถปทานิ, เตหิ สหิตตาย อตฺถโกฏฺาสยุตฺตตฺตาติ อตฺโถ. อปริโยสิเต ปเท อาทิมชฺฌคตวณฺโณ อกฺขรํ, เอกกฺขรํ, ปทํ วา อกฺขรํ. วิภตฺติยนฺตํ ปทํ. ปทาภิหิตํ อตฺถํ พฺยฺเชตีติ พฺยฺชนํ, วากฺยํ. กถิตสฺเสวตฺถสฺส อเนกวิเธน วิภาคกรณํ อากาโร นาม. อาการาภิหิตสฺส นิพฺพจนํ นิรุตฺติ. นิพฺพจนตฺถวิตฺถาโร นิทฺเทโส. อถ วา ‘‘อกฺขเรหิ สงฺกาเสติ, ปเทหิ ปกาเสติ, พฺยฺชเนหิ วิวรติ, อากาเรหิ วิภชติ, นิรุตฺตีหิ อุตฺตานึ กโรติ, นิทฺเทเสหิ ปฺเปตี’’ติ วจนโต สงฺกาสนปกาสนสงฺขอาตอุทฺเทสตฺถวาจกานิ วจนานิ อกฺขรปทานิ นาม. วิวรณวิภชนสงฺขาตนิทฺเทสตฺถวาจกานิ วจนานิ พฺยฺชนาการา นาม. อุตฺตานีกรณปฺตฺติสงฺขาตปฏินิทฺเทสตฺถวาจกานิ วจนานิ นิรุตฺตินิทฺเทสา นาม, เตสํ สมฺปตฺติยา สพฺยฺชนนฺติ อตฺโถ.

อตฺถคมฺภีรตาติอาทีสุ อตฺโถ นาม ตนฺติอตฺโถ, เหตุผลํ วา. ธมฺโม นาม ตนฺติ, เหตุ วา. เทสนา นาม ยถาธมฺมํ ธมฺมาภิลาโป. ปฏิเวโธ นาม ยถาวุตฺตอตฺถาทีนํ อวิปรีตาวโพโธ. เต ปเนเต อตฺถาทโย ยสฺมา สสาทีหิ วิย มหาสมุทฺโท มนฺทพุทฺธีหิ ทุกฺโขคาหา อลพฺภเนยฺยปติฏฺา จ, ตสฺมา คมฺภีรา. เตสุ ปฏิเวธสฺสาปิ อตฺถสนฺนิสฺสิตตฺตา อตฺถสภาคตฺตา จ วุตฺตํ ‘‘อตฺถคมฺภีรตาปฏิเวธคมฺภีรตาหิ สาตฺถ’’นฺติ. ธมฺมเทสนานํ อตฺถสนฺนิสฺสิตตฺเตปิ สยํ พฺยฺชนรูปตฺตา วุตฺตํ ‘‘ธมฺมคมฺภีรตาเทสนาคมฺภีรตาหิ สพฺยฺชน’’นฺติ. ยถาวุตฺตอตฺถาทีสุ ปเภทคตานิ าณานิ อตฺถปฏิสมฺภิทาทโย. ตตฺถ นิรุตฺตีติ ตนฺติปทานํ นิทฺธาเรตฺวา วจนํ, นิพฺพจนนฺติ อตฺโถ. ตีสุ ปฏิสมฺภิทาสุ าณํ ปฏิภานปฏิสมฺภิทา. โลกิยา สทฺเธยฺยวจนมุเขเนว อตฺเถสุ ปสีทนฺติ, น อตฺถมุเขนาติ อาห สทฺเธยฺยโตติอาทิ. เกวลสทฺโท สกลาธิวจนนฺติ อาห ‘‘สกลปริปุณฺณภาเวนา’’ติ. พฺรหฺมจริย-สทฺโท อิธ สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สกลํ สาสนํ ทีเปตีติ อาห สิกฺขตฺตยปริคฺคหิตตฺตาติอาทิ.

ยถาวุตฺตเมวตฺถํ อปเรนาปิ ปริยาเยน ทสฺเสตุํ อปิ จาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สนิทานนฺติ เทสกาลาทิทีปเกน นิทานวจเนน สนิทานํ. สอุปฺปตฺติกนฺติ อฏฺุปฺปตฺติอาทิยุตฺติยุตฺตํ. ตตฺรายํ ปาฬิโยชนากฺกโม – ‘‘เวรฺโช พฺราหฺมโณ สมโณ ขลุ โภ…เป… วิหรตี’’ติ จ, ‘‘ตํ โข ปน ภวนฺตํ โคตมํ ‘อิติปิ โส…เป… ปเวเทตี’ติ เอวํ กลฺยาโณ กิตฺติสทฺโท อพฺภุคฺคโต’’ติ จ, ‘‘โส ธมฺมํ เทเสติ…เป… ปริโยสานกลฺยาณํ, เทเสนฺโต จ สาตฺถสพฺยฺชนาทิคุณสํยุตฺตํ พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตี’’ติ จ, ‘‘สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ จ อสฺโสสิ, สุตฺวา จ อถ โข เวรฺโช พฺราหฺมโณ เยน ภควา เตนุปสงฺกมีติ.

อฏฺกถายํ ปน กิฺจาปิ ‘‘ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวา อถ โข เวรฺโช…เป… อุปสงฺกมี’’ติ เอวํ สาธุ โข ปนาติอาทิปาสฺส พฺราหฺมณสฺส ปริวิตกฺกนภาเวน วุตฺตตฺตา พฺรหฺมจริยํ ปกาเสตีติ ปทานนฺตรเมว อสฺโสสีติ ปทํ สมฺพนฺธิตพฺพํ วิย ปฺายติ, ตถาปิ ‘‘สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ เอวํ ยถาวุตฺตนิทสฺสนตฺเถน อิติ-สทฺเทน ปริจฺฉินฺทิตฺวา วุตฺตตฺตา ปน อฺตฺถ อิติ-สทฺทสฺส อทสฺสนโต จ อถ โข เวรฺโชติอาทินา กตฺตพฺพนฺตรทสฺสนมุเขน ปาฬิยา ปการนฺตเร ปวตฺติโต จ ยถาวุตฺตวเสเนว ‘‘สาธุ โข ปน ตถารูปานํ อรหตํ ทสฺสนํ โหตี’’ติ วจนานนฺตรเมว อสฺโสสีติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธนํ ยุตฺตํ. อฏฺกถาจริเยน หิ พฺราหฺมณสฺส อตฺตนา สุตวเสเนว อชฺฌาสโย อุปฺปชฺชตีติ อุปสงฺกมนเหตุทสฺสนมุเขน ทสฺสนมตฺตมฺปิ สาธุ โหตีติ เอวํ อชฺฌาสยํ กตฺวาติอาทิ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.

. สีโตทกํ วิย อุณฺโหทเกนาติ อิทํ อุกฺกเมน มุขารุฬฺหวเสน วุตฺตํ, อนุปสนฺตสภาวตาย พฺราหฺมณสฺเสว อุณฺโหทกํ วิย สีโตทเกนาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ, าณเตชยุตฺตตาย วา ภควา อุณฺโหทโกปโมติ กตฺวา ตพฺพิรหิตํ พฺราหฺมณํ สีโตทกํ วิย กตฺวา ตถา วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. เอกีภาวนฺติ สมฺโมทนกิริยาย เอกรูปตํ. ยายาติอาทีสุ ยาย กถาย สมฺโมทิ พฺราหฺมโณ, ตํ สมฺโมทนียํ กถนฺติ โยชนา. ตตฺถ ขมนียนฺติ ทุกฺขพหุลํ อิทํ สรีรํ, กจฺจิ ขมิตุํ สกฺกุเณยฺยํ. ยาปนียนฺติ จิรปฺปพนฺธสงฺขาตาย ยาปนาย ยาเปตุํ สกฺกุเณยฺยํ. โรคาภาเวน อปฺปาพาธํ. ทุกฺขชีวิตาภาเวน อปฺปาตงฺกํ. ตํตํกิจฺจกรณตฺถาย ลหุํ อกิจฺเฉน อุฏฺาตุํ โยคฺคตาย ลหุฏฺานํ. พลนฺติ สรีรสฺส สพฺพกิจฺจกฺขมํ พลํ กจฺจิ อตฺถีติ ปุจฺฉติ. ผาสุวิหาโรติ สุขวิหาโร. สรณียเมว ทีฆํ กตฺวา ‘‘สารณีย’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สริตพฺพภาวโต จ สารณีย’’นฺติ. ปริยาเยหีติ การเณหิ.

ภาโวติ กิริยา, ตสฺมึ วตฺตมาโน นปุํสก-สทฺโท ภาวนปุํสกนิทฺเทโส นาม, กิริยาวิเสสนสทฺโทติ อตฺโถ. เอกมนฺเต เอกสฺมึ อนฺเต ยุตฺตปฺปเทเสติ อตฺโถ. ขณฺฑิจฺจาทิภาวนฺติ ขณฺฑิตทนฺตปลิตเกสาทิภาวํ. ราชปริวฏฺเฏติ ราชูนํ ปริวตฺตนํ, ปฏิปาฏิโยติ อตฺโถ. ปุราตนุจฺจกุลปฺปสุตตาย ชิณฺณตา, น วยสาติ อาห ‘‘จิรกาลปฺปวตฺตกุลนฺวเย’’ติ. วิภวานํ มหนฺตตฺตํ ลาติ คณฺหาตีติ มหลฺลโกติ อาห ‘‘วิภวมหตฺตตาย สมนฺนาคเต’’ติ. วิภาวเน นาม อตฺเถติ ปกติวิภาวนสงฺขาเต อตฺเถ. น อภิวาเทติ วาติ อภิวาเทตพฺพนฺติ น สลฺลกฺเขติ, เอวํ อสลฺลกฺขณปกติโกติ วุตฺตํ โหติ. รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วาติ เอตฺถาปิ นิจฺจปกติกํ อนิจฺจปกติกํ วาติ อตฺโถ. อนิจฺจํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อวธารณตฺโถ.

สมฺปติชาโตติ มุหุตฺตชาโต, ชาตสมนนฺตรเมวาติ อตฺโถ. สตฺตปทวีติหาเรน คนฺตฺวา…เป… โอโลเกสีติ เอตฺถ ทฺวารํ ปิธาย นิกฺขนฺโตติอาทีสุ วิย คมนโต ปุเร กตมฺปิ โอโลกนํ ปจฺฉา กตํ วิย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. โอโลเกสินฺติ จ โลกวิวรณปาฏิหาริเย ชาเต มํสจกฺขุนา โวโลเกสีติ อตฺโถ. เสฏฺโติ ปสตฺถตโร. ปติมาเนสีติ ปูเชสิ. อาสภินฺติ อุตฺตมํ.

. ตํ วจนนฺติ นาหํ ตํ พฺราหฺมณาติอาทิวจนํ. อฺาย สณฺเหยฺยาติ อรหตฺเต ปติฏฺเหยฺย. ชาติวเสนาติ ขตฺติยาทิชาติวเสน. อุปปตฺติวเสนาติ เทเวสุ อุปปตฺติวเสน. อาวิฺฉนฺตีติ อากฑฺฒนฺติ. ยสฺส อภิวาทาทิกรณสงฺขาตสฺส สามคฺคิรสสฺส ภควติ อภาวํ มฺมาโน พฺราหฺมโณ ‘‘อรสรูโป’’ติ อาห, ตพฺพิธุรสฺส รูปตณฺหาทิกสฺเสว สามคฺคิรสสฺส อภาเวน ภควา ‘‘อรสรูโป’’ติ ทสฺเสตุํ สามคฺคิรสสทฺทสฺส รูปรสาทีสุ วตฺตนปฺปการํ ทสฺเสนฺโต อาห วตฺถารมฺมณาทีติอาทิ.

ตาลาวตฺถุกตาติ อุจฺฉินฺนมูลานํ ตาลานํ วตฺถุ วิย เนสํ รูปรสาทีนํ วตฺถุ จิตฺตสนฺตานํ กตนฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ มชฺเฌปทโลปํ ทีฆฺจ กตฺวา นิทฺเทโสติ อาห ตาลวตฺถุ วิยาติอาทิ. ตาลวตฺถุ วิย เยสํ วตฺถุ กตํ เต ตาลาวตฺถุกตาติ วิเสสนสฺส ปรนิปาโต ทฏฺพฺโพ, กตตาลวตฺถุกาติ อตฺโถ. มตฺถกจฺฉินฺนตาโลเยว ปตฺตผลาทีนํ อการณตาย อวตฺถูติ ตาลาวตฺถุ, ตํ วิย เยสํ วตฺถุ กตํ เต รูปรสาทโย ตาลาวตฺถุกตา, อยํ อฺปทตฺถวเสน อตฺถคฺคาโห เหฏฺา วุตฺตนเยน สุคโมติ วิเสสมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มตฺถกจฺฉินฺนตาโล วิย กตา’’ติ. เอวฺจ มตฺถกสทิเสสุ รูปรสาทีสุ ราเคสุ ฉินฺเนสุปิ ตพฺพตฺถุภูตสฺส ตาลาวตฺถุสทิสสฺส จิตฺตสนฺตานสฺส ยาว ปรินิพฺพานฏฺานํ อุปปนฺนเมว โหติ. ยถารุตโต ปน วิเสสนสมาสวเสน อตฺเถ คยฺหมาเน รูปรสาทีนํ ตาลาวตฺถุสทิสตาย านํ อาปชฺชติ. ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๑.๓) เอตํ โทสํ ปริหริตุํ รูปรสาทีนํ กุสลากุสลตฺตํ วุตฺตํ, ตํ เต ตถาคตสฺส ปหีนาติอาทิปาฬิยา, กามสุขสฺสาทสงฺขาตา รูปรสาติอาทิอฏฺกถาย จ น สเมติ, ขีณาสวานมฺปิ ยาว ปรินิพฺพานา กุสลากุสลานํ ผลุปฺปตฺติโต เตสํ มตฺถกจฺฉินฺนตาลสทิสตาปิ น ยุตฺตาติ คเหตพฺพํ. อถ วา มตฺถกจฺฉินฺนตาลสฺส ิตํ อฏฺิตฺจ อมนสิกตฺวา ปุน อนุปฺปตฺติธมฺมตาสทิสมตฺตํ อุปเมตฺวา ตาลาวตฺถุ วิย กตาติ วิเสสนสมาสวเสน อตฺถคฺคหเณปิ น โกจิ โทโส. อนุ-สทฺโท ปจฺฉาติ อตฺเถ วตฺตตีติ อาห ปจฺฉาภาโว น โหตีติอาทิ. อนุ อภาวํ คตาติ ปจฺฉา อนุปฺปตฺติธมฺมตาวเสน อภาวํ คตา. อนจฺฉริยาติ อนุ อนุ อุปรูปริ วิมฺหยกตาติ อตฺโถ. ยฺจ โข ตฺวํ วเทสีติ ยํ วนฺทนาทิสามคฺคีรสาภาวสงฺขาตํ การณํ อรสรูปตาย วเทสิ, ตํ การณํ น วิชฺชตีติ อตฺโถ.

. สนฺธาย ภาสิตมตฺถนฺติ ยํ อตฺถํ สนฺธาย พฺราหฺมโณ นิพฺโภโค ภวํ โคตโมติอาทิมาห, ภควา จ ยํ สนฺธาย นิพฺโภคตาทึ อตฺตนิ อนุชานาติ, ตํ สนฺธาย ภาสิตมตฺถํ.

. กุลสมุทาจารกมฺมนฺติ กุลาจารกมฺมํ. กายโต กายทฺวารโต ปวตฺตํ ทุจฺจริตํ กายทุจฺจริตํ. อเนกวิหิตาติ อเนกปฺปการา.

. ปฺจกามคุณิกราคสฺสาติ รูปาทีสุ ปฺจสุ กามโกฏฺาเสสุ อติวิย สงฺควเสน นิยุตฺตสฺส กามราคสฺส, เอเตน อนาคามีนํ วตฺถาภรณาทีสุ สงฺคนิกนฺติวเสน อุปฺปชฺชนกามราคสฺส กามราคตาภาวํ ทสฺเสติ ตสฺส รูปราคาทีสุ สงฺคหโต. อวเสสานนฺติ เอตฺถ สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉานํ ปเมน มคฺเคน, เสสานํ จตูหิปิ อุจฺเฉทํ วทติ, เตนาห ‘‘ยถานุรูป’’นฺติ.

. ชิคุจฺฉติ มฺเติ ชิคุจฺฉติ วิย, ‘‘ชิคุจฺฉตี’’ติ วา สลฺลกฺเขมิ. อโกสลฺลสมฺภูตฏฺเนาติ อฺาณสมฺภูตฏฺเน.

๘-๑๐. ตตฺราติ ยถาวุตฺเตสุ ทฺวีสุ อตฺถวิกปฺเปสุ. ปฏิสนฺธิปริยาโยปิ อิธ คพฺภสทฺโทติ อาห ‘‘เทวโลกปฏิสนฺธิปฏิลาภายา’’ติ. อปุนพฺภวภูตาติ ขเณ ขเณ อุปฺปชฺชมานานํ ธมฺมานํ อภินิพฺพตฺติ.

๑๑. ธมฺมธาตุนฺติ สพฺพฺุตฺาณํ. ตฺหิ ธมฺเม ยาถาวโต ธาเรติ อุปธาเรตีติ ‘‘ธมฺมธาตู’’ติ วุจฺจติ. เทสนาวิลาสปฺปตฺโตติ อภิรุจิวเสน ปริวตฺเตตฺวา เทเสตุํ สมตฺถตา เทสนาวิลาโส, ตํ ปตฺโต. กรุณาวิปฺผารนฺติ สพฺพสตฺเตสุ มหากรุณาย ผรณํ. ตาทิคุณลกฺขณเมว อุปมาย วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ปถวีสมจิตฺตต’’นฺติ. ตโตเยว อกุชฺฌนสภาวโต อกุปฺปธมฺมตา. ชาติยา อนุคตนฺติ ชาติยา อนุพทฺธํ. ชราย อนุสฏนฺติ ชราย ปลิเวิตํ. วฏฺฏขาณุภูตนฺติ วฏฺฏโต อุทฺธริตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย วฏฺเฏ นิจฺจลภาเวน ิตํ ขาณุ วิย ภูตํ. ชาตานํ มจฺจานํ นิจฺจํ มรณโต ภยนฺติ อาห อชฺช มริตฺวาติอาทิ. อปฺปฏิสมํ ปุเรชาตภาวนฺติ อสทิสํ อริยาย ชาติยา ปมชาตภาวํ, สพฺพเชฏฺภาวนฺติ อตฺโถ.

‘‘อปี’’ติ อวตฺวา ‘‘ปี’’ติ วทนฺโต ปิ-สทฺโท วิสุํ อตฺถิ นิปาโตติ ทสฺเสติ. สมฺมา อธิสยิตานีติ ปาทาทีหิ อุปฆาตํ อกโรนฺติยา สมฺมเทว อุปริ สยิตานิ, อกมฺมกสฺสาปิ สยติธาตุโน อธิปุพฺพตาย สกมฺมกตา ทฏฺพฺพา. นขสิขาติ นขคฺคานิ. สกุณานํ ปกฺขา หตฺถปาทฏฺานิยาติ อาห ‘‘สงฺกุฏิตหตฺถปาทา’’ติ. เอตฺถาติ อาโลกฏฺาเน. นิกฺขมนฺตานนฺติ นิกฺขมนฺเตสุ, นิทฺธารเณ เหตํ สามิวจนํ. อณฺฑโกสนฺติ อณฺฑกปาลํ.

โลโกเยว โลกสนฺนิวาโส. อพุชฺฌิ เอตฺถาติ รุกฺโข โพธิ, สยํ พุชฺฌติ, พุชฺฌนฺติ วา เตนาติ มคฺโคปิ สพฺพฺุตฺาณมฺปิ โพธิ. พุชฺฌียตีติ นิพฺพานํ โพธิ. อนฺตรา จ โพธินฺติ ทุติยมุทาหรณํ วินาปิ รุกฺข-สทฺเทน โพธิ-สทฺทสฺส รุกฺขปฺปวตฺติทสฺสนตฺถํ. วรภูริเมธโสติ มหาปถวี วิย ปตฺถฏปฺโติ อตฺโถ. ติสฺโส วิชฺชาติ อรหตฺตมคฺโค อตฺตนา สห วตฺตมานํ สมฺมาทิฏฺิสงฺขาตํ อาสวกฺขยาณฺเจว อิตรา ทฺเว มหคฺคตวิชฺชา จ ตพฺพินิพนฺธกกิเลสวิทฺธํสนวเสน อุปฺปาทนโต ‘‘ติสฺโส วิชฺชา’’ติ วุจฺจติ. ฉ อภิฺาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สาวกปารมีาณนฺติ อคฺคสาวเกหิ ปฏิลภิตพฺพํ สพฺพเมว โลกิยโลกุตฺตราณํ. ปจฺเจกโพธิาณนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.

โอปมฺมสมฺปฏิปาทนนฺติ โอปมฺมตฺถสฺส อุปเมยฺเยน สมํ ปฏิปาทนํ. อตฺเถนาติ อุปเมยฺยตฺเถน. ติกฺขขรวิปฺปสนฺนสูรภาโวติ อิมินา สงฺขารุเปกฺขาปตฺตตํ วิปสฺสนาย ทสฺเสติ. ปริณามกาโลติ อิมินา วุฏฺานคามินิภาวาปตฺตึ. ตทา จ สา มคฺคาณคพฺภํ ธาเรนฺตี วิย โหตีติ อาห ‘‘คพฺภคฺคหณกาโล’’ติ. อนุปุพฺพาธิคเตนาติ ปมมคฺคาทิปฏิปาฏิยา อธิคเตน. จตุรงฺคสมนฺนาคตนฺติ ‘‘กามํ ตโจ จ นฺหารุ จ อฏฺิ จ อวสิสฺสตุ (ม. นิ. ๒.๑๘๔; สํ. นิ. ๒.๒๒; อ. นิ. ๒.๕; มหานิ. ๑๙๖), สรีเร อุปสุสฺสตุ มํสโลหิต’’นฺติ เอวํ วุตฺตจตุรงฺคสมนฺนาคตํ วีริยํ.

ฉนฺโท กาโมติอาทีสุ ปตฺถนากาเรน ปวตฺโต ทุพฺพโล โลโภ อิจฺฉนฏฺเน ฉนฺโท. ตโต พลวา รฺชนฏฺเน ราโค. ตโตปิ พลวตโร ฉนฺทราโค. นิมิตฺตานุพฺยฺชนสงฺกปฺปวเสน ปวตฺโต สงฺกปฺโป. ตโตปิ พลวสงฺกปฺปวเสเนว ปวตฺโต ราโค. ตโตปิ พลวตโร สงฺกปฺปราโค. สฺวายํ ปเภโท เอกสฺเสว โลภสฺส ปวตฺติอาการเภเทน อวตฺถาเภเทน จ วุตฺโต.

ปมชฺฌานกถาวณฺณนา

เสยฺยถิทนฺติ ตํ กถนฺติ อตฺโถ. เอตนฺติ ปุพฺพปเทเยว อวธารณกรณํ, เอตํ อตฺถชาตํ วา. ตนฺนิสฺสรณโตติ เตสํ กามานํ นิสฺสรณตฺตา. เอสาติ เอว-กาโร. กามธาตุ นาม กามภโว, เนกฺขมฺมนฺติ ปมชฺฌานํ. เอสาติ นิยโม. ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกา ตทงฺควิเวกาทโย. กายจิตฺตอุปธิวิเวกา กายวิเวกาทโย, ตโย เอว อิธ ฌานกถาย, สมุจฺเฉทวิเวกาทีนํ อสมฺภวา. นิทฺเทเสติ มหานิทฺเทเส. ตตฺเถวาติ มหานิทฺเทเส เอว. วิภงฺเคติ ฌานวิภงฺเค. เอวฺหิ สตีติ อุภเยสมฺปิ กามานํ สงฺคเห สติ.

ปุริเมนาติ กายวิเวเกน. เอตฺถาติ เอตสฺมึ กายจิตฺตวิเวกทฺวเย. ทุติเยนาติ จิตฺตวิเวเกน. เอเตสนฺติ ยถาวุตฺตนเยน วตฺถุกามกิเลสกามวิเวกทฺวยสฺส วาจกภูตานํ วิวิจฺเจว กาเมหิ วิวิจฺจ อกุสเลหีติ อิเมสํ ปทานํ, นิทฺธารเณ เจตํ สามิวจนํ. พาลภาวสฺส เหตุปริจฺจาโคติ อนุวตฺตติ. อกุสลธมฺโม หิ พาลภาวสฺส เหตุ. อาสยโปสนนฺติ อาสยสฺส วิโสธนํ วฑฺฒนฺจ. วิภงฺเค นีวรณาเนว วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ การณมาห ‘‘อุปริฌานงฺคปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต’’ติ. ตตฺถ อุปริ สวิตกฺกนฺติอาทินา วุจฺจมานานิ ฌานงฺคานิ, เตสํ อตฺตโน ปจฺจนีกานํ ปฏิปกฺขภาวทสฺสนโตติ อตฺโถ. อุปริฌานงฺคานํ ปจฺจนีกปฏิปกฺขภาวสฺส ทสฺสนโตติปิ ปาโ. ตตฺถ ‘‘อุปริ วุจฺจมานฌานงฺคานํ อุชุวิปจฺจนีกวเสน ปฏิปกฺขภาวทสฺสนโต’’ติ ‘‘นีวรณานํ ตาเนว วิภงฺเค วุตฺตานี’’ติปิ อตฺถํ วทนฺติ. เปฏเกติ มหากจฺจายนตฺเถเรน กตํ เนตฺติปฺปกรณนยานุสาริปกรณํ, ตํ ปน ปิฏกานํ วณฺณนาภูตตฺตา ‘‘เปฏก’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺมินฺติ อตฺโถ.

วิตกฺกนํ นาม อารมฺมณปริกปฺปนนฺติ อาห ‘‘อูหน’’นฺติ. รูปํ รูปนฺติอาทินา วิสเย อาโกเฏนฺตสฺส วิสยปฺปวตฺติอาหนนํ อุปริ อาหนนนฺติ เวทิตพฺพํ. อารมฺมเณ จิตฺตสฺส อานยนํ นาม อารมฺมณาภิมุขกรณํ. อนุสฺจรณนฺติ อนุปริพฺภมนํ, ตฺจ ขณนฺตรสฺส ตถากาเรน อุปฺปาทนเมว, น หิ ปรมตฺถโต เอกสฺส สฺจรณมตฺถิ, เอวมฺตฺถาปิ อีทิเสสุ. อนุมชฺชนนฺติ ปริมชฺชนํ. ตตฺถาติ อารมฺมเณ. สหชาตานุโยชนํ สกิจฺจานุวตฺติตากรเณน. กตฺถจีติ ทุติยชฺฌานวิรหิเตสุ สวิจารจิตฺเตสุ สพฺพตฺถาติ อตฺโถ. วิจาเรน สห อุปฺปชฺชมาโนปิ วิตกฺโก อารมฺมเณ อภินิโรปนากาเรน ปวตฺตึ สนฺธาย ‘‘ปมาภินิปาโต’’ติ วุตฺโต. วิปฺผารวาติ อวูปสนฺตสภาวตาย เวควา, เตเนเวส ทุติยชฺฌาเน ปหานงฺคํ ชาตํ. ปมทุติยชฺฌาเนสูติ ปฺจกนยํ สนฺธาย วุตฺตํ. องฺควินิมุตฺตสฺส ฌานสฺส อภาวํ ทสฺเสนฺโต รุกฺโข วิยาติอาทิมาห.

วิเวก-สทฺทสฺส ภาวสาธนปกฺเข ‘‘ตสฺมา วิเวกา’’ติ วุตฺตํ, อิตรปกฺเข ‘‘ตสฺมึ วิเวเก’’ติ. ปินยตีติ ตปฺเปติ, วฑฺเฒติ วา. ผรณรสาติ ปณีตรูเปหิ กาเย พฺยาปนรสา. สาตลกฺขณนฺติ อิฏฺสภาวํ, มธุรนฺติ อตฺโถ. สมฺปยุตฺตานํ ปีฬนชฺฌุเปกฺขนํ อกตฺวา อนุ อนุ คณฺหนํ อุปการิตา วา อนุคฺคโห. วนเมว วนนฺตํ. อุทกเมว อุทกนฺตํ. ตสฺมึ ตสฺมึ สมเย ปากฏภาวโตติ อิมินา อิฏฺารมฺมณาทิปฏิลาภสมเยปิ สุขํ วิชฺชมานมฺปิ อปากฏํ, ปีติเยว ตตฺถ ปากฏา, ปฏิลทฺธรสานุภวนสมเย จ วิชฺชมานปีติโตปิ สุขเมว ปากฏตรนฺติ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ เจตสิกสุขวเสเนว ปฏิลทฺธรสานุภวนํ เวทิตพฺพํ, น กายิกสุขวเสน ตสฺส ปีติสมฺปโยคสฺเสว อภาเวน อิธานธิปฺเปตตฺตา. อยฺจ ปีตีติอาทิ อฺปทตฺถสมอาสทสฺสนํ, อสฺสตฺถิปกฺเข ตทฺธิตปจฺจยทสฺสนํ วา. ทุติยวิกปฺเปน อฺปทตฺถสมาสวเสเนว ‘‘วิเวกชํ ปีติสุข’’นฺติ อิทํ เอกํ ปทนฺติ ทสฺเสติ, วิภตฺติยา จ อโลปํ.

คณนานุปุพฺพตาติ เทสนากฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปมํ สมาปชฺชตีติ อิทํ อาทิกมฺมิกวเสน วุตฺตํ, จิณฺณวสีนํ ปน โยคีนํ อุปฺปฏิปาฏิยาปิ ฌานํ อุปฺปชฺชเตว. ฌาเปตีติ ทหติ. อนิจฺจาทิลกฺขณวิสยาย วิปสฺสนาย อุปนิชฺฌายนํ กถํ นิพฺพานาลมฺพนสฺส มคฺคสฺส โหตีติ อาห วิปสฺสนายาติอาทิ. ตตฺถ มคฺเคน สิชฺฌตีติ นิจฺจาทิวิปลฺลาสปฺปหายเกน สห มคฺเคเนว ตํ ลกฺขณูปนิชฺฌานํ อสมฺโมหโต อตฺตโน สิชฺฌติ. อถ วา มคฺเคนาติ มคฺคกิจฺเจน, วิปลฺลาสปฺปหาเนนาติ อตฺโถ.

อฺโติ สตฺโต. อวุตฺตตฺตาติ ‘‘สจิตฺเตกคฺคต’’นฺติ ฌานปาฬิยํ (วิภ. ๕๐๘ อาทโย) อวุตฺตตฺตา. วุตฺตตฺตาติ ตสฺสา ฌานปาฬิยา วิภงฺเค วุตฺตตฺตา.

ทุติยชฺฌานกถาวณฺณนา

อชฺฌตฺตนฺติ ฌานวิเสสนตฺตา วุตฺตํ ‘‘อิธ นิยกชฺฌตฺตมธิปฺเปต’’นฺติ. ฌานฺหิ อชฺฌตฺตชฺฌตฺตํ น โหติ ฉฬินฺทฺริยานเมว ตพฺภาวโต. ขุทฺทกา อูมิโย วีจิโย. มหติโย ตรงฺคา. สนฺตา โหนฺติ สมิตาติอาทีนิ อฺมฺเววจนานิ, ฌานพเลน สมติกฺกนฺตาติ อธิปฺปาโย. อปฺปิตาติ คมิตา วินาสํ ปาปิตา. ปริยาโยติ ฌานปริกฺขาเร ฌานโวหารตฺตา อปรมตฺถโต.

ตติยชฺฌานกถาวณฺณนา

ตทธิคมายาติ ตติยมคฺคาธิคมาย. อุปปตฺติโต อิกฺขตีติ ปฺาย สหจรณปริจเยน ยถา สมวาหิภาโว โหติ, เอวํ ยุตฺติโต ปสฺสติ. วิปุลายาติ มหคฺคตภาวปฺปตฺตาย. ถามคตายาติ วิตกฺกวิจารปีติวิคเมน ถิรภาวปฺปตฺติยา, เตเนว วกฺขติ ‘‘วิตกฺกวิจารปีตีหิ อนภิภูตตฺตา’’ติอาทิ. (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๑ ตติยชฺฌานกถา). อุเปกฺขาเภทํ ทสฺเสตฺวา อิธาธิปฺเปตํ อุเปกฺขํ ปกาเสตุํ อุเปกฺขา ปนาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ตตฺรมชฺฌตฺตตาว ขีณาสวานํ อิฏฺานิฏฺฉฬารมฺมณาปาเถ ปริสุทฺธปกติภาวาวิชหนากาเรน อชฺฌุเปกฺขนโต ‘‘ฉฬงฺคุเปกฺขา’’ติ จ, สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺตตฺตา ‘‘พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา’’ติ จ, สหชาตธมฺมานํ มชฺฌตฺตาการภูตา ‘‘โพชฺฌงฺคุเปกฺขา’’ติ จ, เกวลา ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา’’ติ จ, ตติยชฺฌานสหคตา อคฺคสุเขปิ ตสฺมึ อปกฺขปาตภูตา ‘‘ฌานุเปกฺขา’’ติ จ, จตุตฺถชฺฌานสหคตา สพฺพปจฺจนีกปริสุทฺธิตาย ‘‘ปาริสุทฺธุเปกฺขา’’ติ จ เตน เตน อวตฺถาเภเทน ฉธา วุตฺตา.

วีริยเมว ปน อนจฺจารทฺธอนติสิถิเลสุ สหชาเตสุ สงฺขาเรสุ อุเปกฺขนากาเรน ปวตฺตํ ‘‘วีริยุเปกฺขา’’ติ วุตฺตํ. อฏฺนฺนํ รูปารูปชฺฌานานํ ปฏิลาภโต ปุพฺพภาเค เอว นีวรณวิตกฺกวิจาราทีนํ ปหานาภิมุขีภูตตฺตา เตสํ ปหาเนปิ อพฺยาปารภาวูปคมเนน มชฺฌตฺตาการปฺปวตฺตา สมาธิวเสน อุปฺปนฺนา อฏฺ ปฺา เจว อุปาทานกฺขนฺธภูเตสุ สงฺขาเรสุ อชฺฌุเปกฺขนาการปฺปวตฺตา วิปสฺสนาวเสน อุปฺปนฺนา จตุนฺนํ มคฺคานํ ปุพฺพภาเค ตสฺส ตสฺส อธิคมาย จตสฺโส จตุนฺนํ ผลสมาปตฺตีนํ ปุพฺพภาเค ตสฺส ตสฺส อธิคมาย อปฺปณิหิตวิโมกฺขวเสน ปวตฺตา จตสฺโส สุฺตอนิมิตฺตวิโมกฺขวเสน ทฺเวติ ทส ปฺา จาติ อิเม อฏฺารส ปฺา สงฺขารุเปกฺขา นาม. ยถาวุตฺตวิปสฺสนาปฺาว ลกฺขณวิจินเนปิ มชฺฌตฺตภูตา วิปสฺสนุเปกฺขา นาม. อทุกฺขมสุขเวทนา เวทนุเปกฺขา นาม. อิมาสํ ปน ทสนฺนมฺปิ อุเปกฺขานํ ‘‘ตตฺถ ตตฺถ อาคตนยโต วิภาโค ธมฺมสงฺคหฏฺกถายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ’’ติ ทสฺเสนฺโต อาห เอวมยํ ทสวิธาปีติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถ อาคตนยโตติ อิทมฺปิ หิ ตาสํ วิภาคทสฺสนสฺส ภูมิปุคฺคลาทิปทํ วิย วิสุํ มาติกาปทวเสน วุตฺตํ, น ปน ภูมิปุคฺคลาทิวเสน วิภาคทสฺสนสฺส อาคตฏฺานปรามสนํ อาคตฏฺานสฺส อฏฺสาลินิยาติอาทินา วุตฺตตฺตา, ตสฺมา สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๑.๑๑ ตติยชฺฌานกถา) ยํ วุตฺตํ ‘‘อิมาสํ ปน ทสนฺนมฺปิ อุเปกฺขานํ ภูมิปุคฺคลาทิวเสน วิภาโค ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห เอวมยํ ทสวิธาติอาที’’ติ, ตํ อมนสิกตฺวา วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ตตฺถ ตตฺถ อาคตนยโตติ ‘‘อิธ (ขีณาสโว) ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวา เนว สุมโน โหติ, น ทุมฺมโน, อุเปกฺขโก วิหรติ สโต สมฺปชาโน’’ติอาทินา (ที. นิ. ๓.๓๔๘; อ. นิ. ๖.๑) ฉฬงฺคุเปกฺขา อาคตา, ‘‘อุเปกฺขาสหคเตน เจตสา เอกํ ทิสํ ผริตฺวา วิหรตี’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๐๘; ม. นิ. ๑.๗๗; ๒.๓๐๙; ๓.๒๓๐) เอวํ พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา อาคตาติ อิมินา นเยน ทสนฺนมฺปิ อุเปกฺขานํ ตตฺถ ตตฺถ วุตฺตปเทเสสุ อาคตนยทสฺสนโต จ อยํ ทสวิธาปิ อุเปกฺขา ธมฺมสงฺคหฏฺกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ.

ภูมีติอาทีสุ ปน ฉฬงฺคุเปกฺขา กามาวจรา, พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา รูปาวจราติอาทินา ภูมิโต จ, ฉฬงฺคุเปกฺขา อเสกฺขานเมว, พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา ปุถุชฺชนาทีนํ ติณฺณมฺปิ ปุคฺคลานนฺติอาทินา ปุคฺคลโต จ, ฉฬงฺคุเปกฺขา โสมนสฺสุเปกฺขาสหคตจิตฺตสมฺปยุตฺตาติอาทินา จิตฺตโต จ, ฉฬงฺคุเปกฺขา ฉฬารมฺมณาติอาทินา อารมฺมณโต จ, ‘‘เวทนุเปกฺขา เวทนากฺขนฺเธน สงฺคหิตา, อิตรา นว สงฺขารกฺขนฺเธนา’’ติ ขนฺธสงฺคหวเสน จ, ‘‘ฉฬงฺคุเปกฺขา พฺรหฺมวิหารโพชฺฌงฺคฌาน ปาริสุทฺธิตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา จ อตฺถโต เอกา. ตสฺมา เอกกฺขเณ จ ตาสุ เอกาย สติ อิตรา น อุปฺปชฺชนฺติ, ตถา สงฺขารุเปกฺขา วิปสฺสนุเปกฺขาปิ เวทิตพฺพา. เวทนาวีริยุเปกฺขานเมกกฺขเณ สิยา อุปฺปตฺตี’’ติ เอกกฺขณวเสน จ, ‘‘ฉฬงฺคุเปกฺขา อพฺยากตา พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา กุสลาพฺยากตา, ตถา เสสา. เวทนุเปกฺขา ปน สิยา อกุสลาปี’’ติ เอวํ กุสลตฺติกวเสน จ, ‘‘สงฺเขปโต จตฺตาโร จ ธมฺมา วีริยเวทนาตตฺรมชฺฌตฺตตาาณวเสนา’’ติ เอวํ สงฺเขปวเสน จ อยํ ทสวิธาปิ อุเปกฺขา ธมฺมสงฺคหฏฺกถายํ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพาติ โยชนา.

เอตฺถ เจตา กิฺจาปิ อฏฺสาลินิยํ ภูมิปุคฺคลาทิวเสน สรูปโต อุทฺธริตฺวา น วุตฺตา, ตถาปิ ตตฺถ วุตฺตปฺปกาเรเหว ตาสํ ภูมิปุคฺคลาทิวิภาโค นยโต อุทฺธริตฺวา สกฺกา าตุนฺติ ตตฺถ สรูปโต วุตฺตฺจ อวุตฺตฺจ เอกโต สงฺคเหตฺวา ตตฺถ ตตฺถ อาคตนยโตติอาทีหิ นวหิ ปกาเรหิ อติเทโส กโต, เตเนว ‘‘ธมฺมสงฺคหฏฺกถายํ วุตฺตวเสนา’’ติ อวตฺวา ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ วุตฺตํ. ตถาหิ ขีณาสโว ภิกฺขุ จกฺขุนา รูปํ ทิสฺวาติ อาทิมฺหิ วุตฺเต ฉฬงฺคุเปกฺขา รูปาทิอารมฺมณตาย ภูมิโต กามาวจรา จ ปุคฺคลโต อเสกฺขานเมว จ อุปฺปชฺชติ, จิตฺตโต โสมนสฺสุเปกฺขาจิตฺตสมฺปยุตฺตา, อารมฺมณโต ฉฬารมฺมณา, กุสลตฺติกโต อพฺยากตา จาติ ปณฺฑิเตหิ สกฺกา าตุํ, ตถา ฉฬงฺคุเปกฺขา จ พฺรหฺมวิหารุเปกฺขา จ ตตฺรมชฺฌตฺตุเปกฺขา จ ฌานุเปกฺขา จ ปาริสุทฺธุเปกฺขา จ อตฺถโต เอกาติอาทิมฺหิ วุตฺเต ปนสฺส สงฺขารกฺขนฺธสงฺคหิตตฺตา พฺรหฺมวิหารุเปกฺขาทีหิ สห เอกกฺขเณ อนุปฺปตฺติอาทโย จ สกฺกา าตุํ, ยถา จ ฉฬงฺคุเปกฺขา, เอวํ เสสานมฺปิ ยถารหํ อฏฺสาลินิยํ วุตฺตนยโต ภูมิอาทิวิภาคุทฺธารนโย าตพฺโพ. อนาโภครสาติ ปณีตสุเขปิ ตสฺมึ อวนติปฏิปกฺขกิจฺจาติ อตฺโถ.

ปุคฺคเลนาติ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน. กิเลเสหิ สมฺปยุตฺตานํ อารกฺขา. ตีรณํ กิจฺจสฺส ปารคมนํ. ปวิจโย วีมํสา. อิทนฺติ สติสมฺปชฺํ. ยสฺมา ตสฺส นามกาเยน สมฺปยุตฺตํ สุขนฺติ อิมสฺส ตสฺมา เอตมตฺถนฺติอาทินา สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ ฌานสมงฺคิโน. ตํสมุฏฺาเนนาติ ตํ ยถาวุตฺตนามกายสมฺปยุตฺตํ สุขํ สมุฏฺานํ การณํ ยสฺส รูปสฺส เตน ตํสมุฏฺาเนน รูเปน. อสฺสาติ โยคิโน. ยสฺสาติ รูปกายสฺส. ผุฏตฺตาติ อติปณีเตน รูเปน ผุฏตฺตา. เอตมตฺถํ ทสฺเสนฺโตติ กายิกสุขเหตุภูตรูปสมุฏฺาปกนามกายสุขํ ปฏิสํเวทิยมาโน เอว ฌานสมงฺคิตากรเณ การิโยปจารโต ‘‘สุขฺจ กาเยน ปฏิสํเวเทตี’’ติ วุจฺจตีติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโตติ อตฺโถ. นฺติ เหตุอตฺเถ นิปาโตติ อาห ‘‘ยํฌานเหตู’’ติ. สุขปารมิปฺปตฺเตติ สุขสฺส อุกฺกํสปริยนฺตํ ปตฺเต. เอวเมเตสํ ปหานํ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อถ กสฺมา ฌาเนสฺเวว นิโรโธ วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ.

จตุตฺถชฺฌานกถาวณฺณนา

กตฺถ จุปฺปนฺนนฺติ เอตฺถ กตฺถาติ เหตุมฺหิ ภุมฺมํ, กสฺมึ เหตุมฺหิ สตีติ อตฺโถ. นานาวชฺชเนติ อปฺปนาวีถิอาวชฺชนโต นานา ภินฺนํ ปุริมวีถีสุ อาวชฺชนํ ยสฺส อุปจารสฺส, ตสฺมึ นานาวชฺชเน. วิสมนิสชฺชาย อุปฺปนฺนกิลมโถ วิสมาสนุปตาโป. อุปจาเร วาติอาทิ ปกฺขนฺตรทสฺสนํ เอกาวชฺชนูปจาเรปิ วาติ อตฺโถ. ปีติผรเณนาติ อิมินา อปฺปนาวีถิยา วิย เอกวีถิยมฺปิ กามาวจรปีติยา ผรณมตฺตสฺส อภาวํ ทสฺเสติ. โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส อสฺส สิยา อุปฺปตฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ โทมนสฺสินฺทฺริยํ อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. วิตกฺกวิจารปฺปจฺจเยปีติ ปิ-สทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโต. โส ‘‘ปหีนสฺสา’’ติ เหฏฺา วุตฺตปทานนฺตรํ โยเชตพฺโพ ‘‘ปหีนสฺสาปิ โทมนสฺสินฺทฺริยสฺสา’’ติ. วิตกฺกวิจารภาเวติ เอตฺถ ‘‘อุปฺปชฺชติ โทมนสฺสินฺทฺริย’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ, วิตกฺกวิจารภาวเหตูติ อตฺโถ. วิตกฺกวิจาราติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ตสฺมาติ เอตสฺมึ อตฺเถ ทฏฺพฺโพ, เตน ยสฺมา เอตํ โทมนสฺสินฺทฺริยํ วิตกฺกวิจารปจฺจเย…เป… เนว อุปฺปชฺชติ, ยตฺถ ปน อุปฺปชฺชติ, ตตฺถ วิตกฺกวิจารภาเวเยว อุปฺปชฺชติ. ยสฺมา จ อปฺปหีนาเยว ทุติยชฺฌานูปจาเร วิตกฺกวิจารา, ตสฺมา ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺตีติ เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา.

ตตฺถาติ ทุติยชฺฌานูปจาเร. อสฺสาติ โทมนสฺสินฺทฺริยสฺส. สิยา อุปฺปตฺตีติ อิทฺจ ปจฺจยมตฺตทสฺสเนน สมฺภาวนมตฺตโต วุตฺตํ. โทมนสฺสุปฺปตฺติสมฺภาวนาปิ หิ อุปจารกฺขเณเยว กาตุํ ยุตฺตา, วิตกฺกวิจารรหิเต ปน ทุติยชฺฌานกฺขเณ ตทุปฺปตฺติสมฺภาวนาปิ น ยุตฺตา กาตุนฺติ. อิตรถา กุสลจิตฺตกฺขเณ อกุสลโทมนสฺสุปฺปตฺติยา อสมฺภวโต ‘‘ตตฺถสฺส สิยา อุปฺปตฺตี’’ติ น วตฺตพฺพํ สิยา. สมีปตฺเถ วา เอตํ ภุมฺมํ, อุปจารชฺฌานานนฺตรวีถีสูติ อตฺโถ. ทุติยชฺฌาเนติ เอตฺถาปิ อนนฺตรวีถีสุปิ น ตฺเวว อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ, เอวํ อุปริ สุขินฺทฺริเยปิ. โสมนสฺสินฺทฺริยสฺส อุปฺปตฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปหีนาติ วุตฺตาติ อิทํ ‘‘ปฺจนฺนํ โอรมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ ปริกฺขยา’’ติ วุตฺตตฺตา วุตฺตํ. ทุกฺขาภาเวนาติ ทุกฺขตาภาเวน. เอวํ สุขาภาเวนาติ เอตฺถาปิ. เอเตนาติ ทุกฺขสุขปฏิกฺเขปวจเนน. อิฏฺานิฏฺวิปรีตานุภวนลกฺขณาติ อติอิฏฺอติอนิฏฺานํ วิปรีตสฺส มชฺฌตฺตารมฺมณสฺส อนุภวนลกฺขณา, มชฺฌตฺตารมฺมณมฺปิ หิ อิฏฺานิฏฺเสุ เอว ปวิฏฺํ ตพฺพินิมุตฺตสฺส อภาวา.

ฌานจตุกฺกกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

ปุพฺเพนิวาสกถาวณฺณนา

๑๒. อรูปชฺฌานานมฺปิ องฺคสมตาย จตุตฺถชฺฌาเน สงฺคโหติ อาห เกสฺจิ อภิฺาปาทกานีติอาทิ, เตเนว วกฺขติ ‘‘อฏฺ สมาปตฺติโย นิพฺพตฺเตตฺวา’’ติอาทิ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๒). เตสุ จ จตุตฺถชฺฌานเมว อภิฺาปาทกํ นิโรธปาทกํ โหติ, น อิตรานิ. ทูรการณตํ ปน สนฺธาย ‘‘จตฺตาริ ฌานานี’’ติ เนสมฺปิ เอกโต คหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. จิตฺเตกคฺคตตฺถานีติ อิทํ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ขีณาสวานนฺติอาทิ. สพฺพกิจฺจสาธกนฺติ ทิพฺพวิหาราทิสพฺพพุทฺธกิจฺจสาธกํ. สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณทายกนฺติ อิมินา ยถาวุตฺตํ วิปสฺสนาปาทกตฺตาทิสพฺพํ สมฺปิณฺเฑติ. อิทฺหิ ฌานํ ภควโต สพฺพพุทฺธคุณทายกสฺส มคฺคาณสฺส ปทฏฺานตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยถยิทนฺติ ยถา อิทํ. อภินีหารกฺขมนฺติ อิทฺธิวิธาทิอตฺถํ ตทภิมุขํ นีหรณโยคฺคํ.

ฌานปฺปฏิลาภปจฺจยานนฺติ ฌานปฺปฏิลาภเหตุกานํ ฌานปฺปฏิลาภํ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกานํ. ปาปกานนฺติ ลามกานํ. อิจฺฉาวจรานนฺติ อิจฺฉาย วเสน โอติณฺณานํ นีวรณภาวํ ตเทกฏฺตฺจ อปฺปตฺตานํ อตฺตุกฺกํสนาทิวสปฺปวตฺตานํ อโห วต มเมว สตฺถา ปฏิปุจฺฉิตฺวา ภิกฺขูนํ เอวรูปํ ธมฺมํ เทเสยฺยาติอาทินยปฺปวตฺตานํ มานาทีนํ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘ฌานปฺปฏิลาภปจฺจนีกาน’’นฺติปิ ปาํ ลิขนฺติ, โส ปมาทปาโติ คเหตพฺโพ ‘‘ฌานปฺปฏิลาภปจฺจนีกานํ นีวรณานํ อภาวสฺส นีวรณทูรีภาเวน ปริสุทฺโธ’’ติ เอวํ ปุพฺเพ ปริสุทฺธปเทเยว วุตฺตตฺตา. สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๑.๑๒) ปน ‘‘อิจฺฉาวจรานนฺติ อิจฺฉาย อวจรานํ อิจฺฉาวเสน โอติณฺณานํ ปวตฺตานํ นานปฺปการานํ โกปอปฺปจฺจยานนฺติ อตฺโถติ อยมฺปิ ปาโ อยุตฺโต เอวาติ คเหตพฺพํ. ตโต เอว จ วิสุทฺธิมคฺเค อยํ ปาโ สพฺเพน สพฺพํ น ทสฺสิโต’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ จ นานปฺปการานํ โกปอปฺปจฺจยานนฺติ เอวํ นีวรณภาวปฺปตฺตโทสานํ ปรามฏฺตฺตา อยํ ปาโ ปฏิกฺขิตฺโตติ เวทิตพฺโพ.

อภิชฺฌาทีนนฺติ เอตฺถ อภิชฺฌา-สทฺเทน จ อนีวรณสภาวสฺเสว โลภสฺส มานาทีนฺจ คหณํ ฌานปฺปฏิลาภปจฺจยานนฺติ อนุวตฺตมานตฺตา. อุภยมฺปีติ อนงฺคณตฺตํ วิคตูปกฺกิเลสตฺตฺจาติ เอตํ อุภยมฺปิ ยถากฺกมํ อนงฺคณสุตฺตวตฺถสุตฺตานุสาเรเนว เวทิตพฺพํ. เตสุ จ สุตฺเตสุ กิฺจาปิ นีวรณสภาวปฺปตฺตา ถูลโทสาปิ วุตฺตา, ตถาปิ อธิคตจตอุตฺถชฺฌานสฺส วเสน วุตฺตตฺตา อิธ สุขุมา เอว เต คหิตา. องฺคณุปกฺกิเลสสามฺเน ปเนตฺถ สุตฺตานํ อปทิสนํ. ตถา หิ ‘‘สุตฺตานุสาเรนา’’ติ วุตฺตํ, น ปน สุตฺตวเสนาติ.

ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยํ าณํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติาณนฺติ นิพฺพจนํ ทสฺเสนฺโต อาห ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติมฺหีติอาทิ. อิทานิ ปุพฺเพนิวาสํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตึ ตตฺถ าณฺจ วิภาคโต ทสฺเสตุํ ตตฺถาติอาทิ วุตฺตํ. ปุพฺพ-สทฺโท อตีตภววิสโย, นิวาส-สทฺโท จ กมฺมสาธโนติ อาห ‘‘ปุพฺเพ อตีตชาตีสุ นิวุตฺถกฺขนฺธา’’ติ. นิวุตฺถตา เจตฺถ สกสนฺตาเน ปวตฺตตา, เตนาห อนุภูตาติอาทิ. อิทานิ สปรสนฺตานสาธนวเสน นิวาส-สทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘นิวุตฺถธมฺมา วา นิวุตฺถา’’ติ วตฺวา ตํ วิวริตุํ โคจรนิวาเสนาติอาทิ วุตฺตํ. โคจรภูตาปิ หิ ธมฺมา าเณน นิวุตฺถา นาม โหนฺติ, เต ปน สปรวิฺาณโคจรตาย ทุวิธาติ ทสฺเสตุํ อตฺตโนติอาทิ วุตฺตํ. ปรวิฺาณวิฺาตาปิ วา นิวุตฺถาติ สมฺพนฺโธ. อิธาปิ ปริจฺฉินฺนาติ ปทํ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. อนมตคฺเคปิ หิ สํสาเร อตฺตนา อวิฺาตปุพฺพานํ สตฺตานํ ขนฺธา ปเรเหว เกหิจิ วิฺาตตฺตา ปรวิฺาณวิฺาตา นาม วุตฺตา, เตสํ อนุสฺสรณํ ปุริมโต ทุกฺกรํ เยหิ ปเรหิ วิฺาตตาย เต ปรวิฺาณวิฺาตา นาม ชาตา, เตสํ วตฺตมานสนฺตานานุสาเรน วิฺาตพฺพโต. เต จ ปรวิฺาณวิฺาตา ทุวิธา ปรินิพฺพุตา อปรินิพฺพุตาติ. เตสุ จ ปรินิพฺพุตานุสฺสรณํ ทุกฺกรํ สพฺพโส สุสมุจฺฉินฺนสนฺตานตฺตา. ตํ ปน สิขาปฺปตฺตปรวิฺาตํ ปุพฺเพนิวาสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉินฺนวฏุมกานุสฺสรณาทีสู’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ฉินฺนวฏุมกา อตีเต ปรินิพฺพุตา ขีณาสวา ฉินฺนสํสารมคฺคตฺตา. อาทิ-สทฺเทน อปรินิพฺพุตานํ ปรวิฺาณวิฺาตานมฺปิ สีโหกฺกนฺติกวสเอน อนุสฺสรณํ คหิตํ. ยาย สติยา ปุพฺเพนิวาสํ อนุสฺสรติ, สา ปุพฺเพนิวาสานุสฺสตีติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.

วิหิต-สทฺโท วิธ-สทฺทปริยาโยติ อาห ‘‘อเนกวิธ’’นฺติ, ภวโยนิอาทิวเสน พหุวิธนฺติ อตฺโถ. วิหิตนฺติ วา ปยุตฺตํ วณฺณิตนฺติ อตฺถํ คเหตฺวา ‘‘อเนเกหิ ปกาเรหิ วิหิต’’นฺติ วตฺตพฺเพ มชฺเฌปทโลปํ กตฺวา นิทฺทิฏฺนฺติ อาห ‘‘อเนเกหิ…เป… สํวณฺณิต’’นฺติ. ปกาเรหีติ นามโคตฺตาทิปกาเรหิ. สํวณฺณิตนฺติ พุทฺธาทีหิ กถิตํ. อนุ-สทฺโท อนนฺตรตฺถทีปโกติ อาห ‘‘อภินินฺนามิตมตฺเต เอวา’’ติ, เอเตน จ ปริกมฺมสฺส อารทฺธตํ ทสฺเสติ. ปูริตปารมีนฺหีติอาทินา ปริกมฺมํ วินาปิ สิทฺธึ ทสฺเสติ.

อารทฺธปฺปการทสฺสนตฺเถติ อนุสฺสริตุํ อารทฺธานํ ปุพฺเพ นิวุตฺถกฺขนฺธานํ ทสฺสนตฺเถ. ชายตีติ ชาติ, ภโว. โส เอกกมฺมมูลโก อาทานนิกฺเขปปริจฺฉินฺโน ขนฺธปฺปพนฺโธ อิธ ‘‘ชาตี’’ติ อธิปฺเปโตติ อาห เอกมฺปีติอาทิ. กปฺโปติ อสงฺขฺเยยฺยกปฺโป, โส ปน อตฺถโต กาโล ตถาปวตฺตธมฺมมุปาทาย ปฺตฺโต, เตสํ วเสนสฺส ปริหานิ จ วฑฺฒิ จ เวทิตพฺพา. สํวฏฺโฏ สํวฏฺฏนํ วินาโส อสฺส อตฺถีติ สํวฏฺโฏ, อสงฺขฺเยยฺยกปฺโป. สํวฏฺเฏน วินาเสน สห ติฏฺติ สีเลนาติ สํวฏฺฏฏฺายี. เอวํ วิวฏฺโฏติอาทีสุปิ. ตตฺถ วิวฏฺฏนํ วิวฏฺโฏ, อุปฺปตฺติ, วฑฺฒิ วา. เตเชน วินาโส เตโชสํวฏฺโฏ. วิตฺถารโต ปนาติ ปุถุลโต ปน สํวฏฺฏสีมาเภโท นตฺถิ, เตนาห ‘‘สทาปี’’ติ. เอกนคริยา วิย อสฺส ชาตกฺขเณ วิการาปชฺชนโต ชาติกฺเขตฺตโวหาโรติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิสนฺธิอาทีสุ กมฺปตี’’ติ วุตฺตํ. อานุภาโว ปวตฺตตีติ ตทนฺโตคธานํ สพฺเพสํ สตฺตานํ โรคาทิอุปทฺทโว วูปสมฺมตีติ อธิปฺปาโย. ยํ ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยาติ วุตฺตนฺติ ยํ วิสยกฺเขตฺตํ สนฺธาย เอกสฺมึ เอว ขเณ สพฺพตฺถ สเรน อภิวิฺาปนํ, อตฺตโน รูปกายทสฺสนฺจ ปฏิชานนฺเตน ภควตา ‘‘ยาวตา วา ปน อากงฺเขยฺยา’’ติ วุตฺตํ.

เอเตสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ปวตฺตผลโภชโนติ สยํปติตผลาหาโร, อิทฺจ ตาปสกาลํ สนฺธาย วุตฺตํ. อิธูปปตฺติยาติ อิธ จริมภเว อุปปตฺติยา. เอกโคตฺโตติ ตุสิตโคตฺเตน เอกโคตฺโต. อิตเรติ วณฺณาทโย. ติตฺถิยาติ กมฺมผลวาทิโน. อภินีหาโรติ อภินีหาโรปลกฺขิโต ปุฺาณสมฺภรณกาโล วุตฺโต. จุติปฏิสนฺธิวเสนาติ อตฺตโน ปรสฺส วา ตสฺมึ ตสฺมึ อตฺตภาเว จุตึ ทิสฺวา อนฺตรา กิฺจิ อนามสิตฺวา ปฏิสนฺธิยา เอว คหณวเสน เอวํ ชานนํ อิจฺฉิตปฺปเทโสกฺกมนนฺติ อาห เตสฺหีติอาทิ. อุภยถาปีติ ขนฺธปฏิปาฏิยาปิ จุติปฏิสนฺธิวเสนปิ. สีโหกฺกนฺตวเสนปีติ สีหนิปาตวเสนปิ. กิเลสานํ อาตาปนปริตาปนฏฺเน วีริยํ อาตาโปติ อาห ‘‘วีริยาตาเปนา’’ติ.

ทิพฺพจกฺขุาณกถาวณฺณนา

๑๓. ทิวิ ภวตฺตา ทิพฺพนฺติ เทวานํ ปสาทจกฺขุ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ทิพฺพสทิสตฺตา’’ติ. ทูเรปีติ ปิ-สทฺเทน สุขุมสฺสาปิ อารมฺมณสฺส คหณํ. วีริยารมฺภวเสน อิชฺฌนโต สพฺพาปิ ภาวนา, ปธานสงฺขารสมนฺนาคโต วา อิทฺธิปาทภาวนาวิเสสโต วีริยภาวนาติ อาห ‘‘วีริยภาวนาพลนิพฺพตฺต’’นฺติ. ทิพฺพวิหารวเสนาติ กสิณาทิชฺฌานจตอุกฺกวเสน. อิมินา ทูรการณตฺเถ อสฺส ทิพฺพภาวมาห. ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาติ อิมินา อาสนฺนการณภูตปาทกชฺฌานโต นิพฺพตฺตนฺติ ทิพฺพวิหารสนฺนิสฺสิตตฺตาติ อิมสฺส ทิพฺพวิหารปอยาปนฺนํ อตฺตนา สมฺปยุตฺตํ รูปาวจรจตุตฺถชฺฌานํ นิสฺสยปจฺจยภูตํ นิสฺสาย ทิพฺพจกฺขุาณสฺส ปวตฺตตฺตาติปิ อตฺโถ. ทิวุธาตุสฺส ชุติคติโยคํ สนฺธาย อาโลกปอคฺคเหนาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อาโลกปริคฺคเหนาติ กสิณาโลกปริคฺคหวเสน. ทสฺสนฏฺเนาติ รูปทสฺสนภาเวน, อิมินา ‘‘จกฺขติ รูปํ วิภาเวตี’’ติ นิพฺพจนโต จกฺขุตฺตํ ทสฺเสติ. จกฺขุกิจฺจกรเณนาติ อิทํ จกฺขุมิว จกฺขูติ อุปมาย สทิสนิมิตฺตทสฺสนํ, สมวิสมาทิทสฺสนสงฺขาตสฺส จกฺขุกิจฺจสฺส กรณโตติ อตฺโถ.

ยถาหาติ อุปกฺกิเลสสุตฺตปฺปเทสํ (ม. นิ. ๓.๒๔๒) นิทสฺเสติ. ตตฺถ วิจิกิจฺฉาติอาทีสุ ภควโต โพธิมูเล อนภิสมฺพุทฺธสฺเสว ทิพฺพจกฺขุนา นานาวิธานิ รูปานิ ปสฺสนฺตสฺส ‘‘อิทํ นุ โข กึ, อิทํ นุ โข กิ’’นฺติ วิจิกิจฺฉา อุปฺปนฺนา, ตโต ปน วิจิกิจฺฉานิวตฺตนตฺถํ ตานิ รูปานิ อมนสิกโรโต อมนสิกโรนฺตสฺส ถินมิทฺธํ อุปฺปนฺนํ, ตโต นิวตฺตนตฺถํ ปุน สพฺพรูปานิ มนสิกโรโต รกฺขสาทีสุ ฉมฺภิตตฺตํ อุปฺปนฺนํ, ‘‘กิเมตฺถ ภายิตพฺพ’’นฺติ ภยวิโนทนวเสน มนสิกโรโต อตฺตโน มนสิการโกสลฺลํ ปฏิจฺจ อุปฺปิลสงฺขาตา สมาธิทูสิกา เคหสิตปีติ อุปฺปนฺนา, ตนฺนิเสธาย มนสิการวีริยํ สิถิลํ กโรนฺตสฺส กายาลสิยสงฺขาตํ ทุฏฺุลฺลํ, ตนฺนิเสธาย ปุน วีริยํ ปคฺคณฺหโต อจฺจารทฺธวีริยํ, ปุน ตนฺนิเสธาย วีริยํ สิถิลยโต อติลีนวีริยํ อุปฺปนฺนํ, ตนฺนิเสเธตฺวา ทิพฺพรูปานิ ปสฺสโต อภิชปฺปาสงฺขาตา ตณฺหา อุปฺปนฺนา, ตนฺนิเสธาย หีนาทินานารูปานิ มนสิกโรโต นานารมฺมณวิกฺเขปสงฺขาตา นานตฺตสฺา อุปฺปนฺนา. ปุน ตํ วิหาย เอกเมว มนสิกโรโต อตินิชฺฌายิตตฺตํ รูปานํ อติวิย จินฺตนํ อุปฺปนฺนํ. โอภาสนฺติ ปริกมฺมสมุฏฺิตํ โอภาสํ. น จ รูปานิ ปสฺสามีติ ‘‘ปริกมฺโมภาสมนสิการปสุตตาย ทิพฺพจกฺขุนา รูปานิ น ปสฺสามี’’ติ เอวํ อุปฺปตฺติกฺกมสหิโต อตฺโถ เวทิตพฺโพ, มนุสฺสานํ อิทนฺติ มานุสกํ มานุสกจกฺขุโคจรํ ถูลรูปํ วุจฺจติ. ตเทว มนุสฺสานํ ทสฺสนูปจารตฺตา มนุสฺสูปจาโรติ อาห ‘‘มนุสฺสูปจารํ อติกฺกมิตฺวา’’ติ. รูปทสฺสเนนาติ ทูรสุขุมาทิรูปทสฺสเนน.

ยสฺมา นิยเมน ปุเรชาตฏฺิตรูปารมฺมณํ ทิพฺพจกฺขุาณํ อาวชฺชนปริกมฺเมหิ วินา น อุปฺปชฺชติ, น จ อุปฺปชฺชมานํ ภิชฺชมานํ รูปมสฺส อารมฺมณํ โหติ ทุพฺพลตฺตา, จุติจิตฺตฺจ กมฺมชรูปสฺส ภงฺคกฺขเณ เอว อุปฺปชฺชติ, ปฏิสนฺธิจิตฺตฺจ อุปปตฺติกฺขเณ, ตสฺมา อาห จุติกฺขเณติอาทิ. รูปทสฺสนเมเวตฺถ สตฺตทสฺสนนฺติ จวมาเนติอาทินา ปุคฺคลาธิฏฺาเนน วุตฺตํ. อภิรูเป วิรูเปติปีติ อิทํ วณฺณ-สทฺทสฺส สณฺานวาจกตํ สนฺธาย วุตฺตํ มหนฺตํ หตฺถิราชวณฺณํ อภินิมฺมินิตฺวาติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๓๘) วิย. สุนฺทรํ คตึ คตา สุคตาติ อาห ‘‘สุคติคเต’’ติ. อิมินา ปน ปเทนาติ ยถากมฺมุปเคติ อิมินา ปเทน.

เนรยิกานํ อคฺคิชาลสตฺถนิปาตาทีหิ วิภินฺนสรีรวณฺณํ ทิสฺวา ตทนนฺตเรหิ กามาวจรชวเนเหว าตํ เตสํ ทุกฺขานุภวนมฺปิ ทสฺสนผลายตฺตตาย ‘‘ทิพฺพจกฺขุกิจฺจเมวา’’ติ วุตฺตํ. เอวํ มนสิกโรตีติ เตสํ กมฺมสฺส าตุกามตาวเสน ปาทกชฺฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย ปริกมฺมวเสน กินฺนุ โขติอาทินา มนสิกโรติ. อถสฺส ตํ กมฺมํ อารมฺมณํ กตฺวา อาวชฺชนปริกมฺมาทีนํ อุปริ อุปฺปนฺเนน รูปาวจรจตุตฺถชฺฌาเนน สมฺปยุตฺตํ ยํ าณํ อุปฺปชฺชติ, อิทํ ยถากมฺมุปคาณํ นามาติ โยชนา. เทวานํ ทสฺสเนปิ เอเสว นโย. วิสุํ ปริกมฺมนฺติ ปุพฺเพนิวาสาทีนํ วิย ทิพฺพจกฺขุาณปริกมฺมํ วินา วิสุํ ปริกมฺมํ นตฺถิ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘ปาทกชฺฌานสมาปชฺชนปริกมฺเมหิ กิจฺจํ นตฺถิ, กินฺนุ โข กมฺมนฺติอาทิมนสิการานนฺตรเมว กมฺมํ. กมฺมสีเสน ตํสมฺปยุตฺเต จ ธมฺเม อารมฺมณํ กตฺวา อปฺปนาวีถิ อุปฺปชฺชติ. เอวมนาคตํสาเณปิ, เตเนว วิสุํ ปริกมฺมํ นาม นตฺถิ…เป… ทิพฺพจกฺขุนา สเหว อิชฺฌนฺตีติ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. ตํ น คเหตพฺพํ วสีภูตานมฺปิ อภิฺานํ ปาทกชฺฌานาทิปริกมฺมํ วินา อนุปฺปตฺติโต. ปาทกชฺฌานาทิมตฺเตน จ วิสุํ ปริกมฺมํ นาม น โหตีติ ทิพฺพจกฺขุนาว เอตานิ าณานิ สิทฺธานีติ คเหตพฺพํ. เอวํ อนาคตํสาณสฺสาปีติ ทิพฺพจกฺขุนา ทิฏฺสฺส สตฺตสฺส อนาคเต ปวตฺตึ าตุกามตาย ปาทกชฺฌานาทีนมนนฺตรํ าณพลานุรูปํ อนาคเตสุ อเนกกปฺเปสุ อุปฺปชฺชนารเห ปุพฺเพ อตฺตภาวปริยาปนฺเน ปฺจกฺขนฺเธ ตปฺปฏิพทฺเธ ตทารมฺมเณ จ สพฺเพ โลกิยโลกุตฺตรธมฺเม สมฺมุติฺจ เอกกฺขเณ อาลมฺพิตฺวา อุปฺปชฺชนกสฺส จตุตฺถชฺฌานสมฺปยุตฺตสฺส อนาคตํสอาณสฺสาปิ วิสุํ ปริกมฺมํ นาม นตฺถีติ โยชนา.

เกจิ ปเนตฺถ ‘‘ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยํ วิย นามโคตฺตาทิคหณมฺปิ อตฺเถว, ตฺจ น อภิฺากฺขเณ, อถ โข ตทนนฺตเรสุ กามาวจรชวนกฺขเณสุ เอว โหติ นามปริกปฺปกาเล อิตรปริกปฺปาสมฺภวา กมฺเมนุปฺปตฺติยฺจ ปริยนฺตาภาวา. สพฺพปริกมฺมนิมิตฺเตสุ ปน ธมฺเมสุ อตฺเถสุปิ เอกกฺขเณ อภิฺาย ทิฏฺเสุ ยถารุจิวเสน ปจฺฉา เอวํนาโมติอาทินา กามาวจรจิตฺเตน วิกปฺโป อุปฺปชฺชติ จกฺขุนา ทิฏฺเสุ พหูสุ รูเปสุ ถมฺภกุมฺภาทิวิกปฺโป วิย. ยฺจ กตฺถ อวิกปฺปิตํ, ตมฺปิ วิกปฺปนารหนฺติ สพฺพํ นามโคตฺตาทิโต วิกปฺปิตเมว โหติ. ยถา เจตฺถ, เอวํ ปุพฺเพนิวาสานุสฺสติยมฺปิ ปริกปฺปารหตมฺปิ สนฺธาย ปาฬิยํ เอวํนาโมติอาทินา อปเทสสหิตเมว วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. อฺเ ปน ‘‘นามโคตฺตาทิกํ สพฺพมฺปิ เอกกฺขเณ ปฺายติ, อภิรุจิตํ ปน วจสา โวหรนฺตี’’ติ วทนฺติ, เตปิ อตฺถโต ปุริเมหิ สทิสา เอว, ปุพฺเพ ทิฏฺสฺส ปุน โวหารกาเลปิ ปริกปฺเปตพฺพโต ปริกปฺปารหธมฺมทสฺสนเมว เตหิปิ อตฺถโต อุปคตํ. เอเก ปน ‘‘โส ตโต จุโต อมุตฺร อุทปาทินฺติอาทิวจนโต กเมเนว อตีตานาคตธมฺมชานเนน นามโคตฺตาทีหิ สทฺธึ คหณํ สุกร’’นฺติ วทนฺติ, ตํ อยุตฺตเมว พุทฺธานมฺปิ สพฺพํ าตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย สพฺพฺุตาหานิปฺปสงฺคโต. ปาฬิยํ อิเม วต โภนฺโตติอาทิ ยถากมฺมุปคาณสฺส ปวตฺติอาการทสฺสนํ. กายวาจาทิ เจตฺถ กายวจีวิฺตฺติโย.

ภาริยนฺติ อานนฺตริยสทิสตฺตา วุตฺตํ. ขมาปเน หิ อสติ อานนฺตริยเมว. ตสฺสาติ ภาริยสภาวสฺส อุปวาทสฺส. มหลฺลโกติ เกวลํ วยสาว มหลฺลโก, น าเณน, ‘‘นายํ กิฺจิ โลกโวหารมตฺตมฺปิ ชานาติ, ปริสทูสโก เอว อมฺหากํ ลชฺชิตพฺพสฺส กรณโต’’ติ อธิปฺปาเยน หีเฬตฺวา วุตฺตตฺตา คุณปริธํสเนน อุปวทตีติ เวทิตพฺพํ. อาวุโสติอาทินา เถโร อุปริมคฺคุปฺปตฺติมสฺส อากงฺขนฺโต กรุณาย อตฺตานมาวิกาสิ. ปากติกํ อโหสีติ มคฺคาวรณํ นาโหสีติ อธิปฺปาโย. อตฺตนา วุฑฺฒตโรติ สยมฺปิ วุฑฺโฒ. เอตฺถาปิ ‘‘อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา’’ติ วิสุทฺธิมคฺเค วุตฺตํ. อนาคามี อรหา จ อายตึ สํวรตฺถาย น ขเมยฺยุํ, เสสา โทเสนปีติ อาห ‘‘สเจ โส น ขมตี’’ติ.

เย จ…เป… สมาทเปนฺติ, เตปิ มิจฺฉาทิฏฺิกมฺมสมาทานาติ โยเชตพฺพํ. สีลสมฺปนฺโนติอาทีสุ นิปฺปริยายโต อคฺคมคฺคฏฺโ อธิปฺเปโต ตสฺเสว อฺาราธนา นิยมโต, เสสาปิ วา ปจฺฉิมภวิกา สีลาทีสุ ิตา เตสมฺปิ อฺุปฺปตฺตินิยมโต. อฺนฺติ อรหตฺตผลํ. เอวํ สมฺปทนฺติ เอวํ นิพฺพตฺติกํ. ยถา ตํ อวิรชฺฌนกนิพฺพตฺติกํ, เอวมิทมฺปิ เอตสฺส นิรเย นิพฺพตฺตนนฺติ อตฺโถ. ยํ สนฺธาย ‘‘เอวํสมฺปทมิท’’นฺติ นิทฺทิฏฺํ, ตํ ทสฺเสตุํ ตํ วาจนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตํ วาจนฺติ อริยูปวาทํ. จิตฺตนฺติ อริยูปวาทกจิตฺตํ. ทิฏฺินฺติ อริยูปวาเท โทสาภาวทสฺสนทิฏฺึ. ‘‘สพฺพเมตํ ปชหิสฺสามี’’ติ จิตฺเตน อจฺจยํ เทเสตฺวา ขมาปนวเสน อปฺปหาย อปฺปฏินิสฺสชฺชิตฺวา. ยถาภตํ นิกฺขิตฺโต เอวํ นิรเยติ ยถา นิรยปาเลหิ อาหริตฺวา นิรเย ปิโต, เอวํ นิรเย ปิโต เอว, อริยูปวาเทเนวสฺส อิทํ นิยเมน นิรเย นิพฺพตฺตนํ ยถา มคฺเคน ผลํ สมฺปชฺชติ, เอวํ สมฺปชฺชนกนฺติ อธิปฺปาโย.

มิจฺฉาทิฏฺิ สพฺพปาปมูลตฺตา ปรมา ปธานา เยสํ วชฺชานํ ตานิ มิจฺฉาทิฏฺิปรมานิ วชฺชานิ, สพฺพวชฺเชหิ มิจฺฉาทิฏฺิเยว ปรมํ วชฺชนฺติ อตฺโถ. อวีตราคสฺส มรณโต ปรํ นาม ภวนฺตรุปาทานเมวาติ อาห ‘‘ปรํ มรณาติ ตทนนฺตรํ อภินิพฺพตฺตกฺขนฺธคฺคหเณ’’ติ. เยน ติฏฺติ, ตสฺส อุปจฺเฉเทเนว กาโย ภิชฺชตีติ อาห ‘‘กายสฺส เภทาติ ชีวิตินฺทฺริยสฺสุปจฺเฉทา’’ติ. เอติ เอตสฺมา สุขนฺติ อโย, ปุฺํ. อายสฺสาติ อาคมนสฺส, เหตุสฺส วา. อยติ อิฏฺารมฺมณาทีหิ ปวตฺตตีติ อาโย, อสฺสาโท. อสุรสทิสนฺติ เปตาสุรสทิสํ.

อาสวกฺขยาณกถาวณฺณนา

๑๔. สรสลกฺขณปฏิเวเธนาติ สภาวสงฺขาตสฺส ลกฺขณสฺส อสมฺโมหโต ปฏิวิชฺฌเนน. นิพฺพตฺติกนฺติ นิปฺผาทนํ. ยํ านํ ปตฺวาติ ยํ นิพฺพานํ มคฺคสฺส อารมฺมณปจฺจยฏฺเน านํ การณภูตํ อาคมฺม. อปฺปวตฺตินฺติ อปฺปวตฺติเหตุํ. กิเลสวเสนาติ เยสํ อาสวานํ เขปเนน อิทํ าณํ อาสวกฺขยาณํ ชาตํ, เตสํ กิเลสานํ วเสน, เตสํ อาสวานํ วเสน สพฺพกิเลสานํ สงฺคหณโต ปริยายโต ปการนฺตรโตติ อตฺโถ. ปาฬิยํ อตีตกาลวเสน ‘‘อพฺภฺาสิ’’นฺติ วตฺวาปิ อภิสมยกาเล ตสฺส ตสฺส ชานนสฺส ปจฺจุปฺปนฺนตํ อุปาทาย ‘‘เอวํ ชานโต เอวํ ปสฺสโต’’ติ วตฺตมานกาเลน นิทฺเทโส กโต. กามาสวาทีนํ วิมุจฺจเนเนว ตทวินาภาวโต ทิฏฺาสวสฺสาปิ วิมุตฺติ เวทิตพฺพา.

‘‘ขีณา ชาตี’’ติ ชานนํ กิเลสกฺขยปจฺจเวกฺขณวเสน, วุสิตํ พฺรหฺมจริยนฺติอาทิชานนํ มคฺคผลนิพฺพานปจฺจเวกฺขณวเสน โหตีติ อาห ‘‘ขีณา ชาตีติอาทีหิ ตสฺส ภูมิ’’นฺติ. ตตฺถ ภูมินฺติ วิสยํ, ตีสุ กาเลสุปิ ชาติกฺขยํ ปติ อุชุกเมว วายามาสมฺภเวปิ ตํ ปติ วายามกรณสฺส สาตฺถกตํ, ตสฺส อนาคตกฺขนฺธานุปฺปตฺติผลตฺจ ทสฺเสตุํ ยา ปนาติอาทิ วุตฺตํ. ยา ปน มคฺคสฺส อภาวิตตฺตาติอาทินา หิ มคฺเคนาวิหตกิเลเสเหว อายตึ ขนฺธานํ ชาติ เหสฺสติ, เตสฺจ กิเลสานํ มคฺเคน วินาเส สติ ขนฺธา น ชายิสฺสนฺติ, กิเลสานฺจ เตกาลิกตาย ชาติยํ วุตฺตนเยน เกนจิ ปจฺจเยน วินาสโยเคปิ จิตฺตสนฺตาเน กิเลสวิรุทฺธอริยมคฺคกฺขณุปฺปาทนเมว ตพฺพินาโส วิรุทฺธปจฺจโยปนิปาเตน อายตึ อนุปฺปชฺชนโต พีชสนฺตาเน อคฺคิกฺขนฺโธปนิปาเตน อายตึ พีชตฺตานุปฺปตฺติ วิย, อิติ มคฺคกฺขณุปฺปตฺติสงฺขาตกิเลสาภาเวน กิเลสผลานํ ขนฺธานํ อายตึ อนุปฺปตฺติเยว ชาติกฺขโยติ อยมตฺโถ วิภาวียติ, เตนาห ‘‘มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน ขีณา’’ติ. เอตฺถ จายมตฺโถ กิเลสาภาวสงฺขาตสฺส มคฺคสฺส ภาวิตตฺตา อุปฺปาทิตตฺตา ปจฺจยาภาเวน อนุปฺปชฺชนฺตี ขนฺธานํ ชาติ เตน อายตึ อนุปฺปชฺชนสงฺขาเตน อนุปฺปาทธมฺมตํ อาปชฺชเนน โวหารโต ขีณา เม ชาตีติ. น หิ สงฺขตธมฺมานํ ปจฺจยนฺตเรน วินาโส สมฺภวติ, สมฺภเว จ ตสฺส ปจฺจยนฺตรตาทิปฺปสงฺคโต. ตพฺพิรุทฺธกฺขณุปฺปาทนเมว ตพฺพินาสุปฺปาทนํ. นฺติ ขีณชาตึ อพฺภฺาสินฺติ สมฺพนฺโธ. อิตฺถตฺตายาติ อิเม ปการา อิตฺถํ, ตพฺภาโว อิตฺถตฺตํ, ตทตฺถาย. ทสฺเสนฺโตติ นิคมนวเสน ทสฺเสนฺโตติ.

วิชฺชาตฺตยกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

อุปาสกตฺตปฏิเวทนากถาวณฺณนา

๑๕. อฺาณนฺติ ธิ-สทฺทโยเคน สามิอตฺเถ อุปโยควจนํ. ปาทานีติ ปาเท. ยสสาติ ปริวาเรน. โกตูหลจฺฉเรติ โกตูหเล อจฺฉเร จ. อยนฺติ อมิกฺกนฺต-สทฺโท. นยิทํ อาเมฑิตวเสน ทฺวิกฺขตฺตุํ, อถ โข อตฺถทฺวยวเสนาติ ทสฺเสนฺโต อถ วาติอาทิมาห. อวิเสเสน อตฺถสามฺเน นิปฺผนฺโน อภิกฺกนฺตนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส, เทสนาปสาทาทิวิเสสาเปกฺขายปิ ตเถว ติฏฺติ ปุพฺเพ นิปฺผนฺนตฺตาติ อาห ‘‘อภิกฺกนฺตํ…เป… ปสาโท’’ติ. อโธมุขปิตํ เกนจิ. เหฏฺามุขชาตํ สยเมว. ปริยาเยหีติ ปกาเรหิ, อรสรูปตฺตาทิปฏิปาทกการเณหิ วา.

คมุธาตุสฺส ทฺวิกมฺมกตฺตาภาวา โคตมํ สรณนฺติ อิทํ ปททฺวยมฺปิ น อุปโยควจนํ. อปิ จ โข ปุริมเมว, ปจฺฉิมํ ปน ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘โคตมํ สรณนฺติ คจฺฉามี’’ติ วุตฺตํ. เตน จ อิติ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ ทสฺเสติ. อฆสฺสาติ อฆโต ปาปโต. ตาตาติ หิ ปทํ อเปกฺขิตฺวา นิสฺสกฺกสฺเสว ยุตฺตตฺตา. อธิคตมคฺเค สจฺฉิกตนิโรเธติ ปททฺวเยนาปิ ผลฏฺา เอว ทสฺสิตา, น มคฺคฏฺาติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเน จา’’ติ อาห. วิตฺถาโรติ อิมินา ‘‘ยาวตา, ภิกฺขเว, ธมฺมา สงฺขตา วา อสงฺขตา วา, วิราโค เตสํ อคฺคมกฺขายตี’’ติ (อิติวุ. ๙๐; อ. นิ. ๔.๓๔) วุตฺตปทํ สงฺคณฺหาติ. อเนชนฺติ นิตฺตณฺหํ. อปฺปฏิกูลนฺติ อวิโรธตฺถทีปนโต อวิรุทฺธสุจึ ปณีตํ วา. วาจาย ปคุณีกตฺตพฺพโต, ปกฏฺเหิ สทฺทตฺถคุเณหิ โยคโต วา ปคุณํ. สํหโตติ ฆฏิโต สเมโต. ยตฺถาติ เยสุ ปุริสยุเคสูติ สมฺพนฺโธ. อฏฺ จ ปุคฺคลธมฺมทสา เตติ เต อฏฺ ปุคฺคลา อริยธมฺมสฺส ทิฏฺตฺตา ธมฺมทสา.

สรณนฺติอาทีสุ อยํ สงฺเขปตฺโถ – ภยหึสนาทิอตฺเถน รตนตฺตยํ สรณํ นาม, ตเทว เม รตนตฺตยํ ตาณํ เลณํ ปรายณนฺติ พุทฺธสุพุทฺธตาทิคุณวเสน ตปฺปรายณตาการปฺปวตฺโต จิตฺตุปฺปาโท สรณคมนํ นาม. ยถาวุตฺเตน อิมินา จิตฺตุปฺปาเทน สมนฺนาคโต สรณํ คจฺฉติ นาม. เอตสฺส จ สรณคมนสฺส โลกิยโลกุตฺตรวเสน ทุวิโธ ปเภโท. ตตฺถ โลกุตฺตรํ สรณคมนูปกฺกิเลสสมุจฺเฉเทน มคฺคกฺขเณเยว สิชฺฌติ. โลกิยสรณคมนํ จตุธา ปวตฺตติ อหํ อตฺตานํ พุทฺธสฺส ปริจฺจชามีติอาทินา อตฺตนิยฺยาตเนน, ยถาวุตฺตตปฺปรายณตาย, สิสฺสภาวูปคมเนน, ปณิปาเตน จาติ. สพฺพตฺถาปิ เจตฺถ เสฏฺทกฺขิเณยฺยภาววเสเนว สรณคมนํ โหติ, น าติภยาจริยาทิวเสนาติ เวทิตพฺพํ. เอวํ าติอาทิวเสน ติตฺถิยํ วนฺทโต สรณํ น ภิชฺชติ, ทกฺขิเณยฺยภาเวน อฺํ วนฺทโต สรณํ ภิชฺชติ. โลกิยสฺส สรณคมนสฺส นิพฺพานปฺปตฺตินิยมํ สทิสผลํ สรณคตสฺส อนาคเต นิพฺพานปฺปตฺตินิยมโต. สพฺพโลกิยสมฺปตฺติสมธิคโม ปน อปายทุกฺขาทิสมติกฺกโม จ อานิสํสผลํ. ตีสุ วตฺถูสุ จสฺส สํสยมิจฺฉาาณาทิ สํกิเลโส. เภโทปิสฺส สาวชฺชานวชฺชวเสน ทุวิโธ. ตตฺถ ปโม มิจฺฉาทิฏฺิปุพฺพเกหิ ติตฺถิยปณิปาตาทีหิ โหติ, โส จ อนิฏฺผลตฺตา สาวชฺโช. อนวชฺโช ปน กาลกิริยาย โหติ. โลกุตฺตรสรณคมนสฺส สพฺพถา สํกิเลโส วา เภโท วา นตฺถีติ เวทิตพฺพํ.

โก อุปาสโกติอาทิ อุปาสกตฺตสรูปการณาทิปุจฺฉา. ตตฺถ โย คหฏฺโ มนุสฺโส วา อมนุสฺโส วา วุตฺตนเยน ติสรณํ คโต, อยํ อุปาสโก. โย จ สรณคมนาทิกิริยาย รตนตฺตยํ อุปาสนโต ‘‘อุปาสโก’’ติ วุจฺจติ. ปฺจ เวรมณิโย จสฺส สีลํ. ปฺจมิจฺฉาวาณิชฺชาทิปาปาชีวํ ปหาย ธมฺเมน สเมน ชีวิตกปฺปนมสฺส อาชีโว. อสฺสทฺธิยทุสฺสีลตาทโย อุปาสกตฺตสฺส วิปตฺติ, ตทภาโว สมฺปตฺตีติ เวทิตพฺพา.

วิหารคฺเคนาติ โอวรกาทิวสนฏฺานโกฏฺาเสน. อชฺชภาวนฺติ อสฺมึ อหนิ ปวตฺตํ ปสาทาทึ. กายวิฺตฺติเหตุโก สรีราวยโว กายงฺคํ. วจีวิฺตฺติเหตุกํ โอฏฺชิวฺหาทิ วาจงฺคํ. อโจเปตฺวาติ อจาเลตฺวา. เอเตน จ วจีปวตฺติยา ปุพฺพภาเค านกรณานํ จลนปจฺจโย วาโยธาตุยา วิการากาโร วิสุํ กายวิฺตฺติ น โหติ, เตน วิสุํ วิฺาเปตพฺพสฺส อธิปฺปายสฺส อภาวา วจีวิฺตฺติยเมว สงฺคยฺหติ ตทุปการตฺตา. ยถา กาเยน กายกณฺฑุยนาทีสุ สทฺทุปฺปตฺติเหตุภูโต ปถวีธาตุยา อาการวิกาโร วิสุํ อธิปฺปายสฺส อวิฺาปนโต วจีวิฺตฺติ น โหติ, เอวมยมฺปีติ ทสฺเสติ. อธิปฺปายวิฺาปนโต เหตา วิฺตฺติโย นาม ชาตา, น เกวลํ วายุปถวีนํ จลนสทฺทุปฺปตฺติปจฺจยภูตวิการาการมตฺตตาย. เอวฺจ พหิทฺธา รุกฺขาทีสุ จลนสทฺทุปฺปตฺติปจฺจยานํ ยถาวุตฺตปฺปการานํ วิการาการานํ อวิฺตฺติตา สมตฺถิตา โหตีติ เวทิตพฺพา. เกจิ วาจงฺคนฺติ ‘‘โหตุ สาธู’’ติ เอวมาทิวาจาย อวยวนฺติอาทึ วทนฺติ, ตํ อโจเปตฺวาติ อิมินา น สเมติ. ขนฺตึ จาเรตฺวาติ อนุมตึ ปวตฺเตตฺวา. ‘‘ขนฺตึ ธาเรตฺวา’’ติปิ ปาโ, พหิ อนิกฺขมนวเสน คณฺหิตฺวาติ อตฺโถ. ปฏิมุโขติ ภควติ ปฏินิวตฺตมุโข, เตนาห ‘‘อปกฺกมิตฺวา’’ติ.

๑๖. ยาจธาตุสฺส ทฺวิกมฺมกตฺตา ‘‘ภควา วสฺสาวาสํ ยาจิโต’’ติ วุตฺตํ. สุสสฺสกาเลปีติ วุตฺตเมวตฺถํ ปากฏํ กาตุํ ‘‘อติสมคฺเฆปี’’ติ วุตฺตํ. อติวิย อปฺปคฺเฆปิ ยทา กิฺจิเทว ทตฺวา พหุํ ปุพฺพณฺณาปรณฺณํ คณฺหนฺติ, ตาทิเส กาเลปีติ อตฺโถ. ภิกฺขมานาติ ยาจมานา. วุตฺตสสฺสนฺติ วปิตสสฺสํ. ตตฺถาติ เวรฺชายํ, เอเตน ‘‘วุตฺตํ สลากา เอว โหติ เอตฺถาติ สลากาวุตฺตา’’ติ วิเสสนสฺส ปรนิปาเตน นิพฺพจนํ ทสฺเสติ. อถ วา ‘‘สพฺพํ สสฺสํ สลากามตฺตเมว วุตฺตํ นิพฺพตฺตํ สมฺปนฺนํ เอตฺถาติ สลากาวุตฺตา’’ติปิ นิพฺพจนํ ทฏฺพฺพํ, เตนาห ‘‘สลากา เอว สมฺปชฺชตี’’ติ. ‘‘สลากาย วุตฺตํ ชีวิกา เอติสฺสนฺติ สลากาวุตฺตา’’ติปิ นิพฺพจนํ ทสฺเสตุํ สลากาย วาติอาทิ วุตฺตํ. ธฺกรณฏฺาเนติ ธฺมินนฏฺาเน. วณฺณชฺฌกฺขนฺติ กหาปณปริกฺขกํ.

อุฺเฉน ปคฺคเหนาติ เอตฺถ ปคฺคเหนาติ ปตฺเตน, ตํ คเหตฺวาติ อตฺโถ. ปคฺคยฺหติ เอเตน ภิกฺขาติ หิ ปคฺคโห, ปตฺโต. เตนาห ปคฺคเหน โย อุฺโฉติอาทิ. อถ วา ปคฺคเหนาติ คหเณน, อุฺฉตฺถาย คเหตพฺโพ ปตฺโตติ สิชฺฌตีติ อาห ‘‘ปตฺตํ คเหตฺวา’’ติ.

คงฺคาย อุตฺตรทิสาปเทโส อุตฺตราปโถ, โส นิวาโส เอเตสํ, ตโต วา อาคตาติ อุตฺตราปถกา, เตนาห อุตฺตราปถวาสิกาติอาทิ. ‘‘อุตฺตราหกา’’ติปิ ปาโ, โส เอว อตฺโถ นิรุตฺตินเยน. มนฺทิรนฺติ อสฺสสาลํ. ‘‘มนฺทร’’นฺติปิ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. สา จ มนฺทิรา ยสฺมา ปริมณฺฑลากาเรน พหุวิธา จ กตา, ตสฺมา ‘‘อสฺสมณฺฑลิกาโย’’ติ วุตฺตา.

คงฺคาย ทกฺขิณาย ทิสาย เทโส ทกฺขิณาปโถ, ตตฺถ ชาตา มนุสฺสา ทกฺขิณาปถมนุสฺสา. พุทฺธํ มมายนฺติ มเมวายนฺติ คณฺหนสีลา พุทฺธมามกา, เอวํ เสเสสุปิ. เอวนฺติ ปจฺฉา วุตฺตนเยน อตฺเถ คยฺหมาเน. ปฏิวีสนฺติ โกฏฺาสํ. ตทุปิยนฺติ ตทนุรูปํ ตปฺปโหนกํ. ลทฺธาติ ลภิตฺวา โน โหตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ลทฺโธ’’ติ วา ปาโ, อุปฏฺากฏฺานํ เนว ลภินฺติ อตฺโถ. าติ จ ปสตฺถตมคุณโยคโต เสฏฺโ จาติ าติเสฏฺโ. เอวรูเปสุ าเนสุ อยเมว ปติรูโปติ อามิสสฺส ทุลฺลภกาเลสุ ปริกโถภาสาทึ อกตฺวา ปรมสลฺเลขวุตฺติยา อาชีวสุทฺธิยํ ตฺวา ภควโต อธิปฺปายานุคุณํ อามิสํ วิจาเรนฺเตน นาม าติสิเนหยุตฺเตน อริยสาวเกเนว กาตุํ ยุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย.

มาราวฏฺฏนายาติ มาเรน กตจิตฺตปริวฏฺฏเนน, จิตฺตสมฺโมหเนนาติ อตฺโถ. ตมฺปีติ อุตฺตรกุรุํ วา ติทสปุรํ วา อาวฏฺเฏยฺย.

‘‘ผุสฺสสฺสาหํ ปาวจเน, สาวเก ปริภาสยึ;

ยวํ ขาทถ ภุฺชถ, มา จ ภุฺชถ สาลโย’’ติ. (อป. เถร ๑.๓๙.๘๘) –

อปทาเน วุตฺตสฺส อกุสลสฺส ตทา โอกาสกตตฺตา. นิพทฺธทานสฺสาติ ‘‘ทสฺสามา’’ติ วาจาย นิยมิตทานสฺส. อปฺปิตวตฺตสฺสาติ กาเยน อติหริตฺวา ทินฺนวตฺถุโนปิ. วิสหตีติ สกฺโกติ. สงฺเขเปนาติ นีหาเรน. พฺยามปฺปภายาติ สมนฺตโต เหฏฺา จ อุปริ จ อสีติหตฺถมตฺเต าเน ฆนีภูตาย ฉพฺพณฺณาย ปภาย, ยโต ฉพฺพณฺณรํสิโย ตฬากโต มาติกาโย วิย นิกฺขมิตฺวา ทสสุ ทิสาสุ ธาวนฺติ, สา ยสฺมา พฺยามมตฺตา วิย ขายติ, ตสฺมา ‘‘พฺยามปฺปภา’’ติ วุจฺจติ. ยสฺมา อนุพฺยฺชนานิ จ ปจฺเจกํ ภควโต สรีเร ปภาสมฺปตฺติยุตฺตา อากาเส จนฺทสูริยาทโย วิย วิภาตา วิโรจนฺติ, ตสฺมา ตานิ พฺยามปฺปภาย สห เกนจิ อนภิภวนียานิ วุตฺตานิ.

อนตฺถสฺหิเตติ ฆาตาเปกฺขํ สามิอตฺเถ ภุมฺมวจนํ, เตนาห ‘‘ตาทิสสฺส วจนสฺส ฆาโต’’ติ. อตฺโถ ธมฺมเทสนาย เหตุ อุปฺปชฺชติ เอตฺถ, ธมฺมเทสนาทิโก วา อตฺโถ อุปฺปชฺชติ เอตายาติ อฏฺุปฺปตฺติ, ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุ.

เอกํ คเหตฺวาติ ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทปฺตฺติสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ ธมฺมเทสนาการณํ คเหตฺวา. รตฺติจฺเฉโท วาติ สตฺตาหกรณียวเสน คนฺตฺวา พหิ อรุณุฏฺาปนวเสน วุตฺโต, น วสฺสจฺเฉทวเสน ตสฺส วิสุํ วุจฺจมานตฺตา. เอเตน จ วสฺสจฺเฉทปจฺจเย สตฺตาหกรณีเยน คมนํ อนุฺาตนฺติ เวทิตพฺพํ. น กิสฺมิฺจีติ กิสฺมิฺจิ คุเณ สมฺภาวนาวเสน น มฺนฺติ. ปจฺฉา สีลํ อธิฏฺเหยฺยามาติ อาชีวเหตุ สนฺตคุณปฺปกาสเนน อาชีววิปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. อติมฺิสฺสตีติ อวมฺิสฺสติ.

๑๗. ‘‘อายสฺมาติ ปิยวจนเมต’’นฺติ อุจฺจนีจชนสามฺวเสน วตฺวา ปุน อุจฺจชนาเวณิกวเสเนว ทสฺเสนฺโต ‘‘ครุคารวสปฺปติสฺสาธิวจน’’นฺติ อาห. ตตฺถ สห ปติสฺสเยน นิสฺสเยนาติ สปฺปติสฺโส, สนิสฺสโย, ตสฺส ครุคุณยุตฺเตสุ คารววจนนฺติ อตฺโถ. อิธ ปน วจนเมว อธิวจนํ. ปปฺปฏโกชนฺติ อาทิกปฺเป อุทกูปริ ปมํ ปถวีภาเวน สฺชาตํ นวนีตปิณฺฑสทิสํ อุทเกปิ อุปฺปิลนสภาวํ อวิลียนกํ อติสินิทฺธมธุรํ อเนกโยชนสหสฺสพหลํ รสาตลสงฺขาตํ ปถโวชํ. ยํ อาทิกปฺปิเกหิ มนุสฺเสหิ รสตณฺหาย คเหตฺวา ภุฺชมานํ เตสํ กมฺมพเลน อุปริภาเค กกฺขฬภาวํ อาปชฺชิตฺวา เหฏฺา ปุริมากาเรเนว ิตํ, ยสฺส จ พเลน อยํ มหาปถวี สปพฺพตสมุทฺทกานนา เหฏฺาอุทเก อนิมุชฺชมานา อวิกิริยมานา กุลฺลุปริ วิย นิจฺจลา ติฏฺติ, ตํ ปถวีสารมณฺฑนฺติ อตฺโถ, เตนาห ปถวีมณฺโฑติอาทิ. สมฺปนฺนนฺติ มธุรรเสน อุเปตํ, เตนาห ‘‘สาทุรส’’นฺติ. อุปปนฺนผโลติ พหุผโล. ‘‘นิมฺมกฺขิก’’นฺติ วตฺวา ปุน ‘‘นิมฺมกฺขิกณฺฑ’’นฺติ มกฺขิกณฺฑานมฺปิ อภาวํ ทสฺเสติ. เย ปถวีนิสฺสิตา ปาณา, เต ตตฺถ สงฺกาเมสฺสามีติ เอตฺถ มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคติตฺถีนมฺปิ หตฺถสงฺกามเน กึ อนามาสโทโส น โหตีติ? น โหติ, กสฺมา? ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิมสฺส อิทฺธิวิสเย’’ติ (ปารา. ๑๕๙) วจนโต, เตเนว ภควาปิ อนามาสโทสํ อทสฺเสตฺวา ‘‘วิปลฺลาสมฺปิ สตฺตา ปฏิลเภยฺยุ’’นฺติ อาห, ขุทฺทโก คาโม. มหนฺโต สาปโณ นิคโม. ปทวีติหาเรนาติ ปทนิกฺเขเปน.

วินยปฺตฺติยาจนกถาวณฺณนา

๑๘. วินยปฺตฺติยา มูลโต ปภุตีติ ปาราชิกาทิครุกานํ, ตทฺเสฺจ สิกฺขาปทานํ ปาติโมกฺขุทฺเทสกฺกเมน เยภุยฺเยน อปฺตฺตตํ สนฺธาย วุตฺตํ, น สพฺเพน สพฺพํ อปฺตฺตตาย. เตเนว เถโร ภควนฺตํ ‘‘สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺเปยฺย อุทฺทิเสยฺย ปาติโมกฺข’’นฺติ ปาติโมกฺขุทฺเทเสน สห สิกฺขาปทปฺตฺตึ ยาจิ. ขนฺธเก หิ อานนฺทตฺเถราทีนํ ปพฺพชฺชโต ปุเรตรเมว ราหุลภทฺทสฺส ปพฺพชฺชาย ‘‘น, ภิกฺขเว, อนนุฺาโต มาตาปิตูหิ ปุตฺโต ปพฺพาเชตพฺโพ, โย ปพฺพาเชยฺย อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๐๕) ปฺตฺตสิกฺขาปทํ ทิสฺสติ. อิเธว อฏฺกถายมฺปิ ‘‘สามมฺปิ ปจนํ…เป… น วฏฺฏตี’’ติ จ, ‘‘รตฺติจฺเฉโท วสฺสจฺเฉโท วา น กโต’’ติ จ วุตฺตตฺตา ปุพฺเพว สามปากาทิปฏิกฺเขโป อตฺถีติ ปฺายติ. เอวํ กติปยสิกฺขาปทานํ ปฺตฺติสพฺภาเวปิ อปฺตฺตปาราชิกาทิเก สนฺธาย ‘‘น ตาว, สาริปุตฺต, สตฺถา สาวกานํ สิกฺขาปทํ ปฺเปตี’’ติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ปุถุตฺตารมฺมณโต ปฏินิวตฺติตฺวา สมฺมเทว เอการมฺมเณ จิตฺเตน ลีโน ปฏิสลฺลีโน นามาติ อาห ‘‘เอกีภาวํ คตสฺสา’’ติ, จิตฺตวิเวกํ คตสฺสาติ อตฺโถ. จิรนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ.

โสฬสวิธาย ปฺายาติ มชฺฌิมนิกาเย อนุปทสุตฺตนฺตเทสนายํ ‘‘มหาปฺโ, ภิกฺขเว, สาริปุตฺโต ปุถุปฺโ หาสปฺโ ชวนปฺโ ติกฺขปฺโ นิพฺเพธิกปฺโ’’ติ อาคตา ฉ ปฺา จ นวานุปุพฺพวิหารสมาปตฺติปฺา จ อรหตฺตมคฺคปฺา จาติ เอวํ โสฬสวิเธน อาคตาย ปฺาย. เยสํ พุทฺธานํ สาวกา สุทฺธาวาเสสุ สนฺทิสฺสนฺติ, เตเยว โลเก ปากฏาติ วิปสฺสีอาทโยว อิธ อุทฺธฏา, น อิตเร ปุพฺพพุทฺธา. เตเนว อาฏานาฏิยสุตฺเต (ที. นิ. ๓.๒๗๕ อาทโย) เทวาปิ อตฺตโน ปากฏานํ เตสฺเว คหณํ อกํสุ, นาฺเสนฺติ เวทิตพฺพํ.

๑๙. กิลาสุโนติ อปฺโปสฺสุกฺกา ปโยชนาภาเวน นิรุสฺสาหา อเหสุํ, น อาลสิเยน, เตนาห น อาลสิยกิลาสุโนติอาทิ. นิทฺโทสตายาติ กายวจีวีติกฺกมสมุฏฺาปกโทสาภาวา. ปาณํ น หเน น จาทินฺนมาทิเยติอาทินา (สุ. นิ. ๔๐๒) โอวาทสิกฺขาปทานํ วิชฺชมานตฺตา วุตฺตํ สตฺตาปตฺติกฺขนฺธวเสนาติอาทิ. ฉนฺนํ ฉนฺนํ วสฺสานํ โอสานทิวสํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘สกึ สกิ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ตทเปกฺขเมตฺถ สามิวจนํ. สกลชมฺพุทีเป สพฺโพปิ ภิกฺขุสงฺโฆ อุโปสถํ อกาสีติ สมฺพนฺโธ.

ขนฺตี ปรมนฺติอาทีสุ ติติกฺขาสงฺขาตา ขนฺติ สตฺตสงฺขาเรหิ นิพฺพตฺตานิฏฺาขมนกิเลสตปนโต ปรมํ ตโป นาม. วานสงฺขาตาย ตณฺหาย นิกฺขนฺตตฺตา นิพฺพานํ สพฺพธมฺเมหิ ปรมํ อุตฺตมนฺติ พุทฺธา วทนฺติ. ยถาวุตฺตขนฺติยา อภาเวน ปาณวธํ วา เฉทนตาฬนาทึ วา กโรนฺโต ปรูปฆาตี ปรสฺสหรณปรทาราติกฺกมนาทีหิ มุสาเปสุฺผรุสาทีหิ จ ปรํ วิเหยนฺโต จ พาหิตปาปตาย อภาเวน ปพฺพชิโต วา สมิตปาปตาย อภาเวน สมโณ วา น โหตีติ อตฺโถ. สีลสํวเรน สพฺพปาปสฺส อนุปฺปาทนํ โลกิยสมาธิวิปสฺสนาหิ กุสลสฺส อุปสมฺปาทนํ นิปฺผาทนํ สพฺเพหิ มคฺคผเลหิ อตฺตโน จิตฺตสฺส ปริโสธนํ ปภสฺสรภาวกรณํ ยํ, ตเมตํ พุทฺธานํ สาสนํ อนุสิฏฺิ. อนุปวาโทติ วาจาย กสฺสจิ อนุปวทนํ. อนุปฆาโตติ กาเยน กสฺสจิ อุปฆาตากรณํ วุตฺตาวเสเส จ ปาติโมกฺขสงฺขาเต สีเล อตฺตานํ สํวรณํ. ภตฺตสฺมึ มตฺตฺุตาสงฺขาตอาชีวปาริสุทฺธิปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลสมาโยโค ตมฺมุเขน อินฺทฺริยสํวโร ปนฺตเสนาสนสงฺขาตํ อรฺวาสํ ตมฺมุเขน ปกาสิเต จตุปจฺจยสนฺโตสภาวนารามตาสงฺขาตมหาอริยวํเส ปติฏฺานฺจ อธิจิตฺตสงฺขาเต โลกิยโลกุตฺตรสมาธิมฺหิ ตทุปฺปาทนวเสน อาโยโค อนุโยโค จ ยํ, ตเมตํ พุทฺธานํ อนุสิฏฺีติ โยชนา.

‘‘ยาว สาสนปริยนฺตา’’ติ อาณาปาติโมกฺขสฺส อภาวโต วุตฺตํ. ปรินิพฺพานโต ปน อุทฺธํ โอวาทปาติโมกฺขุทฺเทโสปิ นตฺเถว, พุทฺธา เอว หิ ตํ อุทฺทิสนฺติ, น สาวกา. ปมโพธิยนฺติ โพธิโต วีสติวสฺสปริจฺฉินฺเน กาเล, อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน ปน ‘‘ปฺจจตฺตาลีสาย วสฺเสสุ อาทิโต ปนฺนรส วสฺสานิ ปมโพธี’’ติ วุตฺตํ, สิกฺขาปทปฺตฺติกอาลโต ปน ปภุติ อาณาปาติโมกฺขเมว อุทฺทิสนฺตีติ อิทํ ปาติโมกฺขุทฺเทสกฺกเมเนว ปริปุณฺณํ กตฺวา สิกฺขาปทปฺตฺติกาลํ สนฺธาย วุตฺตํ. อฏฺานํ อนวกาโสติ ยถากฺกมํ เหตุปจฺจยปฏิกฺเขปวเสน การณปฏิกฺเขโป. นฺติ เยน การเณน. อปริสุทฺธาย ปริสายาติ อลชฺชีปุคฺคเลหิ โวมิสฺสตาย อสุทฺธาย ปริสาย, น เกวลํ พุทฺธานฺเว อปริสุทฺธาย ปริสาย ปาติโมกฺขุทฺเทโส อยุตฺโต, อถ โข สาวกานมฺปิ. โจทนาสารณาทิวเสน ปน โสเธตฺวา สํวาสกรณํ สาวกานฺเว ภาโร, พุทฺธา ปน สิกฺขาปทานิ ปฺเปตฺวา อุโปสถาทิกรณวิธานํ สิกฺขาเปตฺวา วิสฺสชฺเชนฺติ, โจทนาสารณาทีนิ น กโรนฺติ, เตเนว ภควา อสุทฺธาย ปริสาย ปาติโมกฺขํ อนุทฺทิสิตฺวา สกลรตฺตึ ตุณฺหีภูโต นิสีทิ. ภิกฺขู จ ภควโต อธิปฺปายํ ตฺวา อสุทฺธปุคฺคลํ พหิ นีหรึสุ. ตสฺมา สาวกานมฺปิ อสุทฺธาย ปริสาย ตฺวา อุโปสถาทิสงฺฆกมฺมกรณํ พฺรหฺมจริยนฺตรายกรณํ วินา น วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ.

สมฺมุขสาวกานนฺติ พุทฺธานํ สมฺมุเข ธรมานกาเล ปพฺพชิตานํ สพฺพนฺติมานํ สาวกานํ. อุฬาราติสยโชตนตฺถํ ‘‘อุฬารุฬารโภคาทิกุลวเสน วา’’ติ ปุน อุฬารสทฺทคฺคหณํ กตํ. อาทิ-สทฺเทน อุฬารมชฺฌตฺตอนุฬาราทีนํ คหณํ เวทิตพฺพํ. เต ปจฺฉิมา สาวกา อนฺตรธาเปสุนฺติ สมฺพนฺโธ.

อปฺตฺเตปิ สิกฺขาปเท ยทิ สาวกา สมานชาติอาทิกา สิยุํ, อตฺตโน กุลานุคตคนฺถํ วิย ภควโต วจนํ น นาเสยฺยุํ. ยสฺมา ปน สิกฺขาปทฺจ น ปฺตฺตํ, อิเม จ ภิกฺขู น สมานชาติอาทิกา, ตสฺมา วินาเสสุนฺติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ ยสฺมา เอกนามา…เป… ตสฺมา อฺมฺํ วิเหเนฺตาติอาทิ วุตฺตํ. จิรฏฺิติกวาเร ปน สาวกานํ นานาชจฺจาทิภาเว สมาเนปิ สิกฺขาปทปฺตฺติยา ปริปุณฺณตาย สาสนสฺส จิรปฺปวตฺติ เวทิตพฺพา. ยทิ เอวํ กสฺมา สพฺเพปิ พุทฺธา สิกฺขาปทานิ น ปฺเปนฺตีติ? ยสฺมา จ สาสนสฺส จิรปฺปวตฺติยา น เกวลํ สิกฺขาปทปฺตฺติเยว เหตุ, อถ โข อายตึ ธมฺมวินยํ คเหตฺวา สาวเกหิ วิเนตพฺพปุคฺคลานํ สมฺภโวปิ, ตสฺมา เตสํ สมฺภเว สติ พุทฺธา สิกฺขาปทํ ปฺเปนฺติ, นาสตีติ ปริปุณฺณาปฺตฺติเยว เวเนยฺยสมฺภวสฺสาปิ สูจนโต สาสนสฺส จิรปฺปวตฺติยา เหตุ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. ปาฬิยํ สหสฺสํ ภิกฺขุสงฺฆํ…เป… โอวทตีติ เอตฺถ สหสฺสสงฺขฺยาปริจฺฉินฺโน สงฺโฆ สหสฺโส สหสฺสิโลกธาตูติอาทีสุ (ที. นิ. ๒.๑๘) วิย. ตํ สหสฺสํ ภิกฺขุสงฺฆนฺติ โยชนา. สหสฺสสทฺทสฺส เอกวจนนฺตตาย ‘‘ภิกฺขุสหสฺสสฺสา’’ติ วตฺวา อวยวาเปกฺขาย ‘‘โอวทิยมานาน’’นฺติ พหุวจนนิทฺเทโส กโตติ ทฏฺพฺโพ.

อนุปาทาย อาสเวหิ จิตฺตานิ วิมุจฺจึสูติ เอตฺถ อาสเวหีติ กตฺตุอตฺเถ กรณวจนํ. จิตฺตานีติ ปจฺจตฺตพหุวจนํ. วิมุจฺจึสูติ กมฺมสาธนํ. ตสฺมา อาสเวหิ กตฺตุภูเตหิ อนุปาทาย อารมฺมณกรณวเสน อคฺคเหตฺวา จิตฺตานิ วิโมจิตานีติ เอวเมตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพติ อาห เตสฺหิ จิตฺตานีติอาทิ. เยหิ อาสเวหีติ เอตฺถาปิ กตฺตุอตฺเถ เอว กรณวจนํ. วิมุจฺจึสูติ กมฺมสาธนํ. เตติ อาสวา. ตานีติ จิตฺตานิ, อุปโยคพหุวจนฺเจตํ. วิมุจฺจึสูติ กตฺตุสาธนํ, วิโมเจสุนฺติ อตฺโถ. อคฺคเหตฺวา วิมุจฺจึสูติ อารมฺมณวเสน ตานิ จิตฺตานิ อคฺคเหตฺวา อาสวา เตหิ จิตฺเตหิ มุตฺตวนฺโต อเหสุนฺติ อตฺโถ. อถ วา อาสเวหีติ นิสฺสกฺกวจนํ, วิมุจฺจึสูติ กตฺตุสาธนํ. ตสฺมา กฺจิ สงฺขตธมฺมํ ตณฺหาทิวเสน อนุปาทิยิตฺวา จิตฺตานิ วิมุตฺตวนฺตานิ อเหสุนฺติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ปุริมวจนาเปกฺขนฺติ อฺตรสฺมึ ภึสนเก วนสณฺเฑติ วุตฺตวจนสฺส อเปกฺขนํ ตสฺมึ ปุริมวจเนติ เอวํ อเปกฺขนนฺติ อตฺโถ, เตนาห ยํ วุตฺตนฺติอาทิ. ภึสนสฺส ภยสฺส กตํ กรณํ กิริยา ภึสนกตํ, ตสฺมึ ภึสนกิริยายาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภึสนกิริยายา’’ติ. ภึสยตีติ ภึสโน, โสว ภึสนโก, ตสฺส ภาโว ‘‘ภึสนกตฺต’’นฺติ วตฺตพฺเพ ต-การสฺส โลปํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ปการนฺตเรน อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. พหุตรานํ สตฺตานํ วาติ เยภุยฺเยนาติ ปทสฺส อตฺถทสฺสนํ. เตน จ โย โกจีติ ปทสฺสาปิ โย โย ปวิสตีติ วิจฺฉาวเสน นานตฺเถน อตฺโถ คเหตพฺโพติ ทสฺเสติ, โย โย ปวิสติ, เตสุ พหุตรานนฺติ อตฺถสมฺภวโต.

นิคมนนฺติ ปกเต อตฺเถ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส อุปสํหาโร. อยฺเหตฺถ นิคมนกฺกโม – ยา หิ, สาริปุตฺต, วิปสฺสีอาทีนํ ติณฺณํ พุทฺธานํ อตฺตโน ปรินิพฺพานโต อุปริ ปริยตฺติวเสน วิเนตพฺพานํ ปุคฺคลานํ อภาเวน เตสํ อตฺถาย วิตฺถารโต สิกฺขาปทปฺตฺติยํ กิลาสุตา อปฺโปสฺสุกฺกตา, ยา จ อุปนิสฺสยสมฺปนฺนานํ เวเนยฺยานํ เจตสา เจโต ปริจฺจ ภึสนกวนสณฺเฑปิ คนฺตฺวา โอวทนฺตานํ เตสํ มคฺคผลุปฺปาทนตฺถาย ธมฺมเทสนาย เอว อกิลาสุตา สอุสฺสาหตา, น วิตฺถารโต ธมฺมวินยเทสนาย, อยํ โข, สาริปุตฺต, เหตุ, อยํ ปจฺจโย, เยน วิปสฺสีอาทีนํ ติณฺณํ พุทฺธานํ พฺรหฺมจริยํ น จิรฏฺิติกํ อโหสีติ. ปุริสยุควเสนาติ ปุริสานํ ยุคํ ปวตฺติกาโล, ตสฺส วเสน, ปุริสวเสนาติ อตฺโถ. สพฺพปจฺฉิมโกติ ปรินิพฺพานทิวเส ปพฺพชิโต สุภทฺทสทิโส. สตสหสฺสํ สฏฺิมตฺตานิ จ วสฺสสหสฺสานีติ อิทํ ภควโต ชาติโต ปฏฺาย วุตฺตํ, โพธิโต ปฏฺาย ปน คณิยมานํ อูนํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ทฺเวเยวาติ ธรมาเน ภควติ เอกํ, ปรินิพฺพุเต เอกนฺติ ทฺเว เอว ปุริสยุคานิ.

๒๐-๑. อสมฺภุณนฺเตนาติ อปาปุณนฺเตน. โก อนุสนฺธีติ ปุริมกถาย อิมสฺส โก สมฺพนฺโธติ อตฺโถ. ยํ วุตฺตนฺติ ยํ ยาจิตนฺติ อตฺโถ. เยสูติ วีติกฺกมธมฺเมสุ. เนสนฺติ ทิฏฺธมฺมิกาทิอาสวานํ. เตติ วีติกฺกมธมฺมา. าติเยว ปิตามหปิตุปุตฺตาทิวเสน ปริวฏฺฏนโต ปริวฏฺโฏติ าติปริวฏฺโฏ. โลกามิสภูตนฺติ โลกปริยาปนฺนํ หุตฺวา กิเลเสหิ อามสิตพฺพโต โลกามิสภูตํ. ปพฺพชฺชาสงฺเขเปเนวาติ ทสสิกฺขาปททานาทิปพฺพชฺชามุเขน. เอตนฺติ เมถุนาทีนํ อกรณํ. ถามนฺติ สิกฺขาปทปฺาปนสามตฺถิยํ. สฺฉวินฺติ สุกฺกจฺฉวึ ปกติจฺฉวึ, สุนฺทรจฺฉวึ วา. เสสนฺติ เสสปทโยชนทสฺสนํ. อิทานิ อตฺถโยชนํ ทสฺเสนฺโต อาห อยํ วา เหตฺถาติอาทิ. ตตฺถ วา-สทฺโท อวธารเณ. หิ-สทฺโท ปสิทฺธิยํ, อยเมว เหตฺถาติ อตฺโถ. อถ สตฺถาติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ตทา สตฺถา’’ติ. โรเปตฺวาติ ผาลิตฏฺาเน นินฺนํ มํสํ สมํ วฑฺเฒตฺวา. สเก อาจริยเกติ อตฺตโน อาจริยภาเว, อาจริยกมฺเม วา.

วิปุลภาเวนาติ พหุภาเวน. อโยนิโส อุมฺมุชฺชมานาติ อนุปาเยน อภินิวิสมานา, วิปรีตโต ชานมานาติ อตฺโถ. รเสน รสํ สํสนฺทิตฺวาติ อนวชฺชสภาเวน สาวชฺชสภาวํ สมฺมิสฺเสตฺวา. อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยนฺติ อุคฺคตธมฺมํ อุคฺคตวินยฺจ, ยถา ธมฺโม จ วินโย จ วินสฺสิสฺสติ, เอวํ กตฺวาติ อตฺโถ. อิมสฺมึ อตฺเถติ อิมสฺมึ สงฺฆาธิกาเร. ปภสฺสโรติ ปภาสนสีโล. เอวํนาโม เอวํโคตฺโตติ โสยมายสฺมา โสตาปนฺโนตินามโคตฺเตน สมนฺนาคโต, อยํ วุจฺจติ โสตาปนฺโนติ ปกเตน สมฺพนฺโธ. อวินิปาตธมฺโมติ เอตฺถ ธมฺม-สทฺโท สภาววาจี, โส จ อตฺถโต อปาเยสุ ขิปนโก ทิฏฺิอาทิอกุสลธมฺโม เอวาติ อาห ‘‘เย ธมฺมา’’ติอาทิ. อิทานิ สภาววเสเนว อตฺถํ ทสฺเสตุํ วินิปตนํ วาติอาทิ วุตฺตํ. นิยโตติ สตฺตภวพฺภนฺตเร นิยตกฺขนฺธปรินิพฺพาโน. ตสฺส การณมาห ‘‘สมฺโพธิปรายโณ’’ติ.

๒๒. อนุธมฺมตาติ โลกุตฺตรธมฺมานุคโต สภาโว. ปวารณาสงฺคหํ ทตฺวาติ ‘‘อาคามินิยา ปุณฺณมิยา ปวาเรสฺสามา’’ติ อนุมติทานวเสน ทตฺวา, ปวารณํ อุกฺกฑฺฒิตฺวาติ อตฺโถ, เอเตน นเยน เกนจิ ปจฺจเยน ปวารณุกฺกฑฺฒนํ กาตุํ วฏฺฏตีติ ทีปิตํ โหติ. มาคสิรสฺส ปมทิวเสติ จนฺทมาสวเสน วุตฺตํ, อปรกตฺติกปุณฺณมาย อนนฺตเร ปาฏิปททิวเสติ อตฺโถ. ผุสฺสมาสสฺส ปมทิวเสติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อิทฺจ นิทสฺสนมตฺตํ เวเนยฺยานํ อปริปากํ ปฏิจฺจ ผุสฺสมาสโต ปรฺจ เอกทฺวิติจตุมาสมฺปิ ตตฺเถว วสิตฺวา เสสมาเสหิ จาริกาย ปริโยสาปนโต. ทสสหสฺสจกฺกวาเฬติ อิทํ เทวพฺรหฺมานํ วเสน วุตฺตํ. มนุสฺสา ปน อิมสฺมึเยว จกฺกวาเฬ โพธเนยฺยา โหนฺติ. อิตรจกฺกวาเฬสุ ปน มนุสฺสานํ อิมสฺมึ จกฺกวาเฬ อุปฺปตฺติยา ฉนฺทุปฺปาทนตฺถํ อนนฺตมฺปิ จกฺกวาฬํ โอโลเกตฺวา ตทนุคุณานุสาสนี ปาฏิหาริยํ กโรนฺติเยว.

อายามาติ เอตฺถ อา-สทฺโท อาคจฺฉาติ อิมินา สมานตฺโถติ อาห ‘‘อาคจฺฉ ยามา’’ติ, เอหิ คจฺฉามาติ อตฺโถ. สุวณฺณรสปิฺชราหีติ วิลีนสุวณฺณชลํ วิย ปิฺชราหิ สุวณฺณวณฺณาหีติ อตฺโถ. ปาฬิยํ นิมนฺติตมฺหาติอาทีสุ ‘‘นิมนฺติตา วสฺสํวุตฺถา อมฺหา’’ติ จ, ‘‘นิมนฺติตา วสฺสํวุตฺถา อตฺถา’’ติ จ สมฺพนฺโธ.

นฺติ เทยฺยธมฺมชาตํ, ยํ กิฺจีติ อตฺโถ. โน นตฺถีติ อมฺหากํ นตฺถิ, โนติ วา เอตสฺส วิวรณํ นตฺถีติ. เอตฺถาติ ฆราวาเส. นฺติ ตํ การณํ, กิจฺจํ วา. กุโตติ กตรเหตุโต. นฺติ เยน การเณน, กิจฺเจน วา. ทุติเย อตฺถวิกปฺเป เอตฺถาติ อิมสฺส วิวรณํ อิมสฺมึ เตมาสพฺภนฺตเรติ. นฺติ ตํ เทยฺยธมฺมํ.

ตตฺถ จาติ กุสเล. ติกฺขวิสทภาวาปาทเนน สมุตฺเตเชตฺวา. วสฺเสตฺวาติ อายตึ วาสนาภาคิยํ ธมฺมรตนวสฺสํ โอตาเรตฺวา. ยํ ทิวสนฺติ ยสฺมึ ทิวเส.

๒๓. ปตฺตุณฺณปตฺตปเฏ จาติ ปตฺตุณฺณปเฏ จีนปเฏ จ. ตุมฺพานีติ จมฺมมยเตลภาชนานิ. อนุพนฺธิตฺวาติ อนุปคมนํ กตฺวา. อภิรนฺต-สทฺโท อิธ อภิรุจิปริยาโยติ อาห ‘‘ยถาชฺฌาสย’’นฺติอาทิ. โสเรยฺยาทีนิ มหามณฺฑลจาริกาย มคฺคภูตานิ โสเรยฺยนคราทีนิ. ปยาคปติฏฺานนฺติ คงฺคาย เอกสฺส ติตฺถวิเสสสฺสาปิ, ตํสมีเป คามสฺสาปิ นามํ. สมนฺตปาสาทิกายาติ สมนฺตโต สพฺพโส ปสาทํ ชเนตีติ สมนฺตปาสาทิกา, ตสฺสา.

เย ปน ปกาเร สนฺธาย ‘‘สมนฺตโต’’ติ วุจฺจติ, เต ปกาเร วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ตตฺริทนฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘สมนฺตปาสาทิกา’’ติ ยา สํวณฺณนา วุตฺตา, ตตฺร ตสฺสํ สมนฺตปาสาทิกายํ สมนฺตปสาทิกภาเว อิทํ วกฺขมานคาถาวจนํ โหตีติ โยชนา. พาหิรนิทานอพฺภนฺตรนิทานสิกฺขาปทนิทานานํ วเสน นิทานปฺปเภททีปนํ เวทิตพฺพํ. ‘‘เถรวาทปฺปกาสนํ วตฺถุปฺปเภททีปน’’นฺติปิ วทนฺติ. ‘‘สิกฺขาปทานํ ปจฺจุปฺปนฺนวตฺถุปฺปเภททีปน’’นฺติปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. สิกฺขาปทนิทานนฺติ ปน เวสาลีอาทิ สิกฺขาปทปฺตฺติยา การณภูตเทสวิเสโส เวทิตพฺโพ. เอตฺถาติ สมนฺตปาสาทิกาย. สมฺปสฺสตํ วิฺูนนฺติ สมฺพนฺโธ, ตสฺมา อยํ สมนฺตปาสาทิกาตฺเวว ปวตฺตาติ โยเชตพฺพา.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

เวรฺชกณฺฑวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๑. ปาราชิกกณฺโฑ

๑. ปมปาราชิกํ

สุทินฺนภาณวารวณฺณนา

๒๔. วิกฺกายิกภณฺฑสฺส วิกฺกิณนํ อิณทานฺจ ภณฺฑปฺปโยชนํ นาม. เอวํ ปโยชิตสฺส มูลสฺส สห วฑฺฒิยา คหณวายาโม อุทฺธาโร นาม. อสุกทิวเส ทินฺนนฺติอาทินา ปมุฏฺสฺส สตุปฺปาทนาทิ สารณํ นาม. จตุพฺพิธายาติ ขตฺติยพฺราหฺมณคหปติสมณานํ วเสน, ภิกฺขุอาทีนํ วา วเสน จตุพฺพิธาย. ทิสฺวานสฺส เอตทโหสีติ เหตุอตฺเถ อยํ ทิสฺวาน-สทฺโท อสมานกตฺตุกตฺตา, ยถา ฆตํ ปิวิตฺวา พลํ โหตีติ, เอวมฺตฺถาปิ เอวรูเปสุ. ภพฺพกุลปุตฺโตติ อุปนิสฺสยมตฺตสภาเวน วุตฺตํ, น ปจฺฉิมภวิกตาย. เตเนวสฺส มาตาทิอกลฺยาณมิตฺตสมาโยเคน กตวีติกฺกมนํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนวิปฺปฏิสาเรน อธิคมนฺตราโย ชาโต. ปจฺฉิมภวิกานํ ปุพฺพพุทฺธุปฺปาเทสุ ลทฺธพฺยากรณานํ น สกฺกา เกนจิ อนฺตรายํ กาตุํ. เตเนว องฺคุลิมาลตฺเถราทโย อกุสลํ กตฺวาปิ อธิคมสมฺปนฺนา เอว อเหสุนฺติ. จริมกจิตฺตนฺติ จุติจิตฺตํ. สงฺขํ วิย ลิขิตํ ฆํสิตฺวา โธวิตํ สงฺขลิขิตนฺติ อาห โธตอิจฺจาทิ. อชฺฌาวสตาติ อธิ-สทฺทโยเคน อคารนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อคารมชฺเฌ’’ติ. กสายรสรตฺตานิ กาสายานีติ อาห ‘‘กสายรสปีตตายา’’ติ. กสายโต นิพฺพตฺตตาย จ หิ รโสปิ ‘‘กสายรโส’’ติ วุจฺจติ.

๒๖. ยทา ชานาติ-สทฺโท โพธนตฺโถ น โหติ, ตทา ตสฺส ปโยเค สปฺปิโน ชานาติ มธุโน ชานาตีติอาทีสุ วิย กรณตฺเถ สามิวจนํ สทฺทสตฺถวิทู อิจฺฉนฺตีติ อาห ‘‘กิฺจิ ทุกฺเขน นานุโภสี’’ติ. เกนจิ ทุกฺเขน นานุโภสีติ อตฺโถ, กิฺจีติ เอตฺถาปิ หิ กรณตฺเถ สามิวจนสฺส โลโป กโต, เตเนว วกฺขติ ‘‘วิกปฺปทฺวเยปิ ปุริมปทสฺส อุตฺตรปเทน สมานวิภตฺติโลโป ทฏฺพฺโพ’’ติ. ยทา ปน ชานาติ-สทฺโท สรณตฺโถ โหติ, ตทา มาตุ สรตีติอาทีสุ วิย อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ สทฺทสตฺถวิทู วทนฺตีติ อาห ‘‘อถ วา กิฺจิ ทุกฺขํ นสฺสรตีติ อตฺโถ’’ติ, กสฺสจิ ทุกฺขสฺส อนนุภูตตาย นสฺสรตีติ อตฺโถ. วิกปฺปทฺวเยปีติ อนุภวนสรณตฺถวเสน วุตฺเต ทุติยตติยวิกปฺปทฺวเย. ปุริมปทสฺสาติ กิฺจีติ ปทสฺส. อุตฺตรปเทนาติ ทุกฺขสฺสาติปเทน. สมานาย สามิวจนภูตาย วิภตฺติยา ‘‘กสฺสจิ ทุกฺขสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘กิฺจิ ทุกฺขสฺสา’’ติ โลโปติ ทฏฺพฺโพ. มรเณนปิ มยํ เตติ เอตฺถ เตติ ปทสฺส สหตฺเถ กรณวเสนปิ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ตยา วิโยคํ วา ปาปุณิสฺสามาติ อตฺถนฺตรํ วุตฺตํ.

๒๘. คนฺธพฺพา นาม คายนกา. นฏา นาม รงฺคนฏา. นาฏกา ลงฺฆนกาทโย. สุขูปกรเณหิ อตฺตโน ปริจรณํ กโรนฺโต ยสฺมา ลฬนฺโต กีฬนฺโต นาม โหติ, ตสฺมา ทุติเย อตฺถวิกปฺเป ลฬาติอาทิ วุตฺตํ. ทานปฺปทานาทีนีติ เอตฺถ นิจฺจทานํ ทานํ นาม, วิเสสทานํ ปทานํ นาม, อาทิ-สทฺเทน สีลาทีนิ สงฺคณฺหาติ.

๓๐. จุทฺทส ภตฺตานีติ สงฺฆภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนํ สลากํ ปกฺขิกํ อุโปสถิกํ ปาฏิปทิกํ อาคนฺตุกํ คมิกํ คิลานํ คิลานุปฏฺากํ วิหาร-ธุร-วารภตฺตนฺติ อิมานิ จุทฺทส ภตฺตานิ. เอตฺถ จ เสนาสนาทิปจฺจยตฺตยนิสฺสิเตสุ อารฺกงฺคาทิปธานงฺคานํ คหณวเสน เสสธุตงฺคานิปิ คหิตาเนว โหนฺตีติ เวทิตพฺพํ. วชฺชีนนฺติ วชฺชีราชูนํ. วชฺชีสูติ ชนปทาเปกฺขํ พหุวจนํ, วชฺชีนามเก ชนปเทติ อตฺโถ. ปฺจกามคุณาเยว อุปภุฺชิตพฺพโต ปริภุฺชิตพฺพโต จ อุปโภคปริโภคา, อิตฺถิวตฺถาทีนิ จ ตทุปกรณานีติ อาห ‘‘เยหิ เตส’’นฺติอาทิ. อุกฺกฏฺปิณฺฑปาติกตฺตาติ เสสธุตงฺคปริวาริเตน อุกฺกฏฺปิณฺฑปาติกธุตงฺเคน สมนฺนาคตตฺตา, เตนาห ‘‘สปทานจารํ จริตุกาโม’’ติ.

๓๑. โทสาติ รตฺติ. ตตฺถ อภิวุตฺถํ ปริวุสิตํ อาภิโทสิกํ, อภิโทสํ วา ปจฺจูสกาลํ คโต ปตฺโต อติกฺกนฺโต อาภิโทสิโก, เตนาห เอกรตฺตาติกฺกนฺตสฺส วาติอาทิ.

๓๒. อุทกกฺชิยนฺติ ปานียปริโภชนียอุทกฺจ ยาคุ จ. ตถาติ สมุจฺจยตฺเถ.อโนกปฺปนํ อสทฺทหนํ, อมริสนํ อสหนํ.

๓๔. ตทฺธิตโลปนฺติ ปิตามหโต อาคตํ ‘‘เปตามห’’นฺติ วตฺตพฺเพ ตทฺธิตปจฺจยนิมิตฺตสฺส เอ-การสฺส โลปํ กตฺวาติ อตฺโถ. เยสํ สนฺตกํ ธนํ คหิตํ, เต อิณายิกา. ปลิพุทฺโธติ ‘มา คจฺฉ มา ภุฺชา’ติอาทินา กตาวรโณ, ปีฬิโตติ อตฺโถ.

๓๕. อตฺตนาติ สยํ. สปติโน ธนสามิโน อิทํ สาปเตยฺยํ, ธนํ. ตเทว วิภโว.

๓๖. ภิชฺชนฺตีติ อคหิตปุพฺพา เอว ภิชฺชนฺติ. ทินฺนาปิ ปฏิสนฺธีติ ปิตรา ทินฺนํ สุกฺกํ นิสฺสาย อุปฺปนฺนสฺส สตฺตสฺส ปฏิสนฺธิปิ เตน ทินฺนา นาม โหตีติ วุตฺตํ. สุกฺกเมว วา อิธ ปฏิสนฺธินิสฺสยตฺตา ‘‘ปฏิสนฺธี’’ติ วุตฺตํ, เตนาห ‘‘ขิปฺปํ ปติฏฺาตี’’ติ. น หิ ปิตุ สํโยคกฺขเณเยว สตฺตสฺส อุปฺปตฺตินิยโม อตฺถิ สุกฺกเมว ตถา ปติฏฺานนิยมโต. สุกฺเก ปน ปติฏฺิเต ยาว สตฺต ทิวสานิ, อฑฺฒมาสมตฺตํ วา, ตํ คพฺภสณฺานสฺส เขตฺตเมว โหติ มาตุ มํสสฺส โลหิตเลสสฺส สพฺพทาปิ วิชฺชมานตฺตา. ปุพฺเพปิ ปฺตฺตสิกฺขาปทานํ สพฺภาวโต อปฺตฺเต สิกฺขาปเทติ อิมสฺส ปมปาราชิกสิกฺขาปเท อฏฺปิเตติ อตฺโถ วุตฺโต. เอวรูปนฺติ เอวํ ครุกสภาวํ, ปาราชิกสงฺฆาทิเสสวตฺถุภูตนฺติ อตฺโถ, เตนาห ‘‘อวเสเส ปฺจขุทฺทกาปตฺติกฺขนฺเธ เอว ปฺเปสี’’ติ. ยํ อาทีนวนฺติ สมฺพนฺโธ. กายวิฺตฺติโจปนโตติ กายวิฺตฺติยา นิพฺพตฺตจลนโต.

เตเนวาติ อวธารเณน ยานิ คพฺภคฺคหณการณานิ นิวตฺติตานิ, ตานิปิ ทสฺเสตุํ กึ ปนาติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุภเยสํ ฉนฺทราควเสน กายสํสคฺโค วุตฺโต. อิตฺถิยา เอว ฉนฺทราควเสน นาภิปรามสนํ วิสุํ วุตฺตํ. สามปณฺฑิตสฺส หิ มาตา ปุตฺตุปฺปตฺติยา สฺชาตาทรา นาภิปรามสนกาเล กามราคสมากุลจิตฺตา อโหสิ, อิตรถา ปุตฺตุปฺปตฺติยา เอว อสมฺภวโต. ‘‘สกฺโก จสฺสา กามราคสมุปฺปตฺตินิมิตฺตานิ อกาสี’’ติปิ วทนฺติ, วตฺถุวเสน วา เอตํ นาภิปรามสนํ กายสํสคฺคโต วิสุํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. มาตงฺคปณฺฑิตสฺส ทิฏฺมงฺคลิกาย นาภิปรามสเนน มณฺฑพฺยสฺส นิพฺพตฺติ อโหสิ. จณฺฑปชฺโชตมาตุ นาภิยํ วิจฺฉิกา ผริตฺวา คตา, เตน จณฺฑปชฺโชตสฺส นิพฺพตฺติ อโหสีติ อาห เอเตเนว นเยนาติอาทิ.

อยนฺติ สุทินฺนสฺส ปุราณทุติยิกา. ยํ สนฺธายาติ ยํ อชฺฌาจารํ สนฺธาย. มาตาปิตโร จ สนฺนิปติตา โหนฺตีติ อิมินา สุกฺกสฺส สมฺภวํ ทีเปติ, มาตา จ อุตุนี โหตีติ อิมินา โสณิตสฺส. คนฺธพฺโพติ ตตฺรุปโค สตฺโต อธิปฺเปโต, คนฺตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ, ต-การสฺส เจตฺถ ธ-กาโร กโต. อถ วา คนฺธพฺพา นาม รงฺคนฏา, เต วิย ตตฺร ตตฺร ภเวสุ นานาเวสคฺคหณโต อยมฺปิ ‘‘คนฺธพฺโพ’’ติ วุตฺโต, โส มาตาปิตูนํ สนฺนิปาตกฺขณโต ปจฺฉาปิ สตฺตาหพฺภนฺตเร ตตฺร อุปปนฺโน ‘‘ปจฺจุปฏฺิโต’’ติ วุตฺโต. คพฺภสฺสาติ กลลรูปสหิตสฺส ปฏิสนฺธิวิฺาณสฺส. ตฺหิ อิธ ‘‘คพฺโภ’’ติ อธิปฺเปตํ สา เตน คพฺภํ คณฺหีติอาทีสุ (ปารา. ๓๖) วิย. อสฺส ตํ อชฺฌาจารนฺติ สมฺพนฺโธ. ปาฬิยํ นิรพฺพุโท วต โภ ภิกฺขุสงฺโฆ นิราทีนโวติ อิมสฺส อนนฺตรํ ตสฺมึ ภิกฺขุสงฺเฆติ อชฺฌาหริตฺวา สุทินฺเนน…เป… อาทีนโว อุปฺปาทิโตติ โยชนา เวทิตพฺพา. อิติหาติ นิปาตสมุทายสฺส เอวนฺติ อิทํ อตฺถภวนํ. มุหุตฺเตนาติ อิทํ ขเณนาติ ปทสฺส เววจนํ. ยาว พฺรหฺมโลกา อพฺภุคฺคโตปิ เทวานํ ตาวมหนฺโต สทฺโท เตสํ รูปํ วิย มนุสฺสานํ โคจโร น โหติ. ตสฺมา ปจฺฉา สุทินฺเนน วุตฺเต เอว ชานึสูติ ทฏฺพฺพํ.

๓๗. มคฺคพฺรหฺมจริยนฺติ มคฺคปทฏฺานํ สิกฺขตฺตยเมว อุปจารโต วุตฺตํ ตสฺเสว ยาวชีวํ จริตพฺพตฺตา. อวิปฺผาริโกติ อุทฺเทสาทีสุ อพฺยาวโฏ. วหจฺฉินฺโนติ ฉินฺนปาโท, ฉินฺนขนฺโธ วา. จินฺตยีติ อิมินา ปชฺฌายีติ ปทสฺส กิริยาปทตฺตํ ทสฺเสติ. เตน ‘‘กิโส อโหสิ…เป… ปชฺฌายิ จา’’ติ จ-การํ อาเนตฺวา ปาฬิโยชนา กาตพฺพา.

๓๘. คเณ ชนสมาคเม สนฺนิปาตนํ คณสงฺคณิกา, สาว ปปฺจา, เตน คณสงฺคณิกาปปฺเจน. ยสฺสาติ เย อสฺส. กถาผาสุกาติ วิสฺสาสิกภาเวน ผาสุกกถา, สุขสมฺภาสาติ อตฺโถ. อุปาทารูปํ ภูตรูปมุเขเนว มนฺทนํ ปีนนฺจ โหตีติ อาห ปสาทอิจฺจาทิ. ทานีติ นิปาโต อิธ ปน-สทฺทตฺเถ วตฺตติ ตกฺกาลวาจิโน เอตรหิ-ปทสฺส วิสุํ วุจฺจมานตฺตาติ อาห ‘‘โส ปน ตฺว’’นฺติ. โน-สทฺโทปิ นุ-สทฺโท วิย ปุจฺฉนตฺโถติ อาห ‘‘กจฺจิ นุ ตฺว’’นฺติ. ตเมวาติ คิหิภาวปตฺถนาลกฺขณเมว. อนภิรติเมวาติ เอว-กาเรน นิวตฺติตาย ปน ตทฺาย อนภิรติยา วิชฺชมานตฺตํ ทสฺเสตุํ อธิกุสลานนฺติอาทิ วุตฺตํ, สมถวิปสฺสนา อธิกุสลา นาม. อิทํ ปนาติอาทิ อุปริ วตฺตพฺพวิเสสทสฺสนํ. ปริยายวจนมตฺตนฺติ สทฺทตฺถกถนมตฺตํ.

ตสฺมินฺติ ธมฺเม, เอวํ วิราคาย เทสิเต สตีติ อตฺโถ. นามาติ ครหายํ. โลกุตฺตรนิพฺพานนฺติ วิราคายาติอาทินา วุตฺตกิเลสกฺขยนิพฺพานโต วิเสเสติ. ชาตึ นิสฺสาย อุปฺปชฺชนกมาโน เอว มทชนนฏฺเน มโทติ มานมโท. ‘‘อหํ ปุริโส’’ติ ปวตฺโต มาโน ปุริสมโท. ‘‘อสทฺธมฺมเสวนาสมตฺถตํ นิสฺสาย มาโน, ราโค เอว วา ปุริสมโท’’ติ เกจิ. อาทิ-สทฺเทน พลมทาทึ สงฺคณฺหาติ. เตภูมกวฏฺฏนฺติ ตีสุ ภูมีสุ กมฺมกิเลสวิปากา ปวตฺตนฏฺเน วฏฺฏํ. วิรชฺชตีติ วิคจฺฉติ. โยนิโยติ อณฺฑชาทโย, ตา ปน ยวนฺติ ตาหิ สตฺตา อมิสฺสิตาปิ สมานชาติตาย มิสฺสิตา โหนฺตีติ ‘‘โยนิโย’’ติ วุตฺตา.

าตตีรณปหานวเสนาติ เอตฺถ ลกฺขณาทิวเสน สปฺปจฺจยนามรูปปริคฺคโห าตปริฺา นาม. กลาปสมฺมสนาทิวเสน ปวตฺตา โลกิยวิปสฺสนา ตีรณปริฺา นาม. อริยมคฺโค ปหานปริฺา นาม. อิธ ปน าตตีรณกิจฺจานมฺปิ อสมฺโมหโต มคฺคกฺขเณ สิชฺฌนโต อริยมคฺคเมว สนฺธาย ติวิธาปิ ปริฺา วุตฺตา, เตเนว ‘‘โลกุตฺตรมคฺโคว กถิโต’’ติ วุตฺตํ. กาเมสุ ปาตพฺยตานนฺติ วตฺถุกาเมสุ ปาตพฺยตาสงฺขาตานํ สุภาทิอาการานํ ตทาการคาหิกานํ ตณฺหานนฺติ อตฺโถ. วิสยมุเขน เหตฺถ วิสยิโน คหิตา. ตีสุ าเนสูติ ‘‘วิราคาย ธมฺโม เทสิโต…เป… โน สอุปาทานายา’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ.

๓๙. กลิสาสนาโรปนตฺถายาติ โทสาโรปนตฺถาย. กลีติ โกธสฺส นามํ, ตสฺส สาสนํ กลิสาสนํ, โกธวเสน วุจฺจมานา ครหา. อชฺฌาจาโรว วีติกฺกโม. สมณกรณานํ ธมฺมานนฺติ สมณภาวกรานํ หิโรตฺตปฺปาทิธมฺมานํ. ปาฬิยํ กถํ-สทฺทโยเคน น สกฺขิสฺสสีติ อนาคตวจนํ กตํ, ‘‘นาม-สทฺทโยเคนา’’ติปิ วทนฺติ. อติวิย ทุกฺขวิปากนฺติ คหฏฺานํ นาติสาวชฺชมฺปิ กมฺมํ ปพฺพชิตานํ ภควโต อาณาวีติกฺกมโต เจว สมาทินฺนสิกฺขตฺตยวินาสนโต จ มหาสาวชฺชํ โหตีติ วุตฺตํ. อุทเก ภวํ โอทกํ, โธวนกิจฺจนฺติ อาห อุทกกิจฺจนฺติอาทิ. สมาปชฺชิสฺสสีติ อนาคตวจนํ นาม-สทฺทโยเคน กตนฺติ อาห ‘‘นาม-สทฺเทน โยเชตพฺพ’’นฺติ. ทุพฺภรตาทีนํ เหตุภูโต อสํวโร อิธ ทุพฺภรตาทิ-สทฺเทน วุตฺโต การเณ การิโยปจาเรนาติ อาห ‘‘ทุพฺภรตาทีนํ วตฺถุภูตสฺส อสํวรสฺสา’’ติ. อตฺตาติ อตฺตภาโว. ทุพฺภรตนฺติ อตฺตนา อุปฏฺาเกหิ จ ทุกฺเขน ภริตพฺพตํ. สตฺเตหิ กิเลเสหิ จ สงฺคณนํ สโมธานํ สงฺคณิกาติ อาห คณสงฺคณิกายาติอาทิ. อฏฺกุสีตวตฺถุปาริปูริยาติ เอตฺถ กมฺมํ กาตพฺพนฺติ เอกํ, ตถา อกาสินฺติ, มคฺโค คนฺตพฺโพติ อคมาสินฺติ, นาลตฺถํ โภชนสฺส ปาริปูรินฺติ, อลตฺถนฺติ, อุปฺปนฺโน เม อาพาโธติ, อจิรวุฏฺิโต เคลฺาติ เอกนฺติ อิมานิ อฏฺ กุสีตวตฺถูนิ นาม. เอตฺถ จ โกสชฺชํ กุสีต-สทฺเทน วุตฺตํ. วินาปิ หิ ภาวโชตนปจฺจยํ ภาวตฺโถ วิฺายติ ยถา ปฏสฺส สุกฺกนฺติ. สพฺพกิเลสาปจยภูตาย วิวฏฺฏายาติ ราคาทิสพฺพกิเลสานํ อปจยเหตุภูตาย นิพฺพานาย, นิพฺพานตฺถนฺติ อตฺโถ. สํวรปฺปหานปฏิสํยุตฺตนฺติ สีลสํวราทีหิ ปฺจหิ สํวเรหิ เจว ตทงฺคปฺปหานาทีหิ ปฺจหิ ปหาเนหิ จ อุเปตํ. อสุตฺตนฺต วินิพทฺธนฺติ ตีสุ ปิฏเกสุ ปาฬิสงฺขาตสุตฺตนฺตวเสน อรจิตํ, สงฺคีติกาเรหิ จ อนาโรปิตํ, เตนาห ‘‘ปาฬิวินิมุตฺต’’นฺติ. เตน จ อฏฺกถาสุ ยถานุรูปํ สงฺคหิตนฺติ ทสฺเสติ. เอวรูปา หิ ปกิณฺณกเทสนา อฏฺกถาย มูลํ. โอกฺกนฺติกธมฺมเทสนา นาม ตสฺมึ ตสฺมึ ปสงฺเค โอตาเรตฺวา โอตาเรตฺวา นานานเยหิ กถิยมานา ธมฺมเทสนา, เตนาห ภควา กิราติอาทิ. ปฏิกฺขิปนาธิปฺปายาติ ปฺตฺตมฺปิ สิกฺขาปทํ ‘‘กิเมเตนา’’ติ มทฺทนจิตฺตา.

วุตฺตตฺถวเสนาติ ปติฏฺาอธิคมุปายวเสน. สิกฺขาปทวิภงฺเค ยา ตสฺมึ สมเย กาเมสุมิจฺฉาจารา อารติ วิรตีติอาทินา (วิภ. ๗๐๖) นิทฺทิฏฺวิรติโย เจว, ยา ตสฺมึ สมเย เจตนา สฺเจตนาติอาทินา (วิภ. ๗๐๔) นิทฺทิฏฺเจตนา จ, กาเมสุมิจฺฉาจารา วิรมนฺตสฺส ผสฺโส…เป… อวิกฺเขโปติอาทินา (วิภ. ๗๐๕) นิทฺทิฏฺผสฺสาทิธมฺมา จ สิกฺขาปทนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อยฺจ อตฺโถ สิกฺขาปทวิภงฺเค วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. ‘‘โย ตตฺถ นามกาโย ปทกาโยติ อิทํ มหาอฏฺกถายํ วุตฺต’’นฺติ วทนฺติ. นามกาโยติ นามสมูโห นามปฺตฺติเยว, เสสานิปิ ตสฺเสว เววจนานิ. สิกฺขาโกฏฺาโสติ วิรติอาทโย วุตฺตา ตปฺปกาสกฺจ วจนํ.

อตฺถวเสติ หิตวิเสเส อานิสํสวิเสเส, เต จ สิกฺขาปทปฺตฺติยา เหตูติ อาห ‘‘การณวเส’’ติ. สุขวิหาราภาเว สหชีวนสฺส อภาวโต สหชีวิตาติ สุขวิหาโรว วุตฺโต. ทุสฺสีลปุคฺคลาติ นิสฺสีลา ทูสิตสีลา จ. ปาราชิกสิกฺขาปทปฺปสงฺเค หิ นิสฺสีลา อธิปฺเปตา, เสสสิกฺขาปทปสงฺเค เตหิ เตหิ วีติกฺกเมหิ ขณฺฑฉิทฺทาทิภาวปฺปตฺติยา ทูสิตสีลา อธิปฺเปตา. อุภเยนปิ อลชฺชิโนว อิธ ‘‘ทุสฺสีลา’’ติ วุตฺตาติ เวทิตพฺพา. สพฺพสิกฺขาปทานมฺปิ ทส อตฺถวเส ปฏิจฺเจว ปฺตฺตตฺตา อุปริ ทุสฺสีลปุคฺคเล นิสฺสายาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย, เตเนว ‘‘เย มงฺกุตํ…เป… นิคฺคเหสฺสตี’’ติ สพฺพสิกฺขาปทสาธารณวเสน อตฺโถ วุตฺโต. ตตฺถ มงฺกุตนฺติ นิตฺเตชตํ อโธมุขตํ. ธมฺเมนาติอาทีสุ ธมฺโมติ ภูตํ วตฺถุ. วินโยติ โจทนา เจว สารณา จ. สตฺถุสาสนนฺติ ตฺติสมฺปทา เจว อนุสาวนสมฺปทา จ. สนฺทิฏฺมานาติ สํสยํ อาปชฺชมานา. อุพฺพาฬฺหาติ ปีฬิตา. ทุสฺสีลปุคฺคเล นิสฺสาย หิ อุโปสโถ น ติฏฺติ, ปวารณา น ติฏฺติ, สงฺฆกมฺมานิ นปฺปวตฺตนฺติ, สามคฺคี น โหตีติ อิมินา อลชฺชีหิ สทฺธึ อุโปสถาทิสกลสงฺฆกมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏติ ธมฺมปริโภคตฺตาติ ทสฺเสติ. อุโปสถปวารณานํ นิยตกาลิกตาย จ อวสฺสํ กตฺตพฺพตฺตา สงฺฆกมฺมโต วิสุํ คหณํ เวทิตพฺพํ. อกิตฺติ ครหา. อยโส ปริวารหานิ.

จุทฺทส ขนฺธกวตฺตานิ นาม วตฺตกฺขนฺธเก (จูฬว. ๓๕๖ อาทโย) วุตฺตานิ อาคนฺตุกวตฺตํ อาวาสิกคมิกอนุโมทนภตฺตคฺคปิณฺฑจาริกอารฺกเสนาสนชนฺตาฆรวจฺจกุฏิอุปชฺฌายสทฺธิวิหาริกอาจริยอนฺเตวาสิกวตฺตนฺติ อิมานิ จุทฺทส วตฺตานิ, เอตานิ จ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ สพฺพทา จ ยถารหํ จริตพฺพานิ. ทฺเว อสีติ มหาวตฺตานิ ปน ตชฺชนียกมฺมกตาทิกาเลเยว จริตพฺพานิ, น สพฺพทา. ตสฺมา วิสุํ คณิตานิ. ตานิ ปน ‘‘ปาริวาสิกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตํ ปฺเปสฺสามี’’ติ (จูฬว. ๗๕) อารภิตฺวา ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพํ…เป… น ฉมาย จงฺกมนฺเต จงฺกเม จงฺกมิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตาวสานานิ ฉสฏฺิ, ตโต ปรํ ‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา ปาริวาสิเกน วุฑฺฒตเรน ภิกฺขุนา สทฺธึ, มูลายปฏิกสฺสนารเหน, มานตฺตจาริเกน, มานตฺตารเหน, อพฺภานารเหน ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกจฺฉนฺเน อาวาเส วตฺถพฺพ’’นฺติอาทินา (จูฬว. ๘๒) วุตฺตวตฺตานิ ปกตตฺเตน จริตพฺเพหิ อนฺตฺตา วิสุํ อคเณตฺวา ปาริวาสิกวุฑฺฒตราทีสุ ปุคฺคลนฺตเรสุ จริตพฺพตฺตา เตสํ วเสน สมฺปิณฺเฑตฺวา เอเกกํ กตฺวา คณิตานิ ปฺจาติ เอกสตฺตติวตฺตานิ จ อุกฺเขปนียกมฺมกตวตฺเตสุ จ วุตฺตํ ‘‘น ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ…เป… นหาเน ปิฏฺิปริกมฺมํ สาทิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๘๖) อิทํ อภิวาทนาทีนํ อสาทิยนํ เอกํ, ‘‘น ปกตตฺโต ภิกฺขุ สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสตพฺโพ’’ติอาทีนิ (จูฬว. ๕๑) จ ทสาติ เอวํ ทฺวาสีติ วตฺตานิ โหนฺติ, เอเตสฺเวว ปน กานิจิ ตชฺชนียกมฺมาทิวตฺตานิ กานิจิ ปาริวาสิกาทิวตฺตานีติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทฺวาสีติเยว. อฺตฺถ ปน อฏฺกถาปเทเส อปฺปกํ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตีติ อสีติขนฺธกวตฺตานีติ อาคตํ. อถ วา ปุริเมหิ จุทฺทสวตฺเตหิ อสงฺคหิตานิ วินยาคตานิ สพฺพานิ วตฺตานิ ยถา ทฺวาสีติ วตฺตานิ, อสีติ วตฺตานิ เอว วา โหนฺติ, ตถา สงฺคเหตฺวา าตพฺพานิ.

สํวรวินโยติ สีลสํวโร สติสํวโร าณสํวโร ขนฺติสํวโร วีริยสํวโรติ ปฺจวิโธปิ สํวโร ยถาสกํ สํวริตพฺพานํ วิเนตพฺพานฺจ กายทุจฺจริตาทีนํ สํวรณโต สํวโร, วินยนโต วินโยติ วุจฺจติ. ปหานวินโยติ ตทงฺคปฺปหานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ สมุจฺเฉทปฺปหานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปหานํ นิสฺสรณปฺปหานนฺติ ปฺจวิธมฺปิ ปหานํ, ยสฺมา จาคฏฺเน ปหานํ, วินยนฏฺเน วินโย, ตสฺมา ‘‘ปหานวินโย’’ติ วุจฺจติ. สมถวินโยติ สตฺต อธิกรณสมถา. ปฺตฺติวินโยติ สิกฺขาปทเมว. ตมฺปิ หิ ภควโต สิกฺขาปทปฺตฺติยาว อนุคฺคหิตํ โหติ ตพฺภาเว เอว ภาวโต. สงฺขลิกนยํ กตฺวา ทสกฺขตฺตุํ โยชนฺจ กตฺวา ยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ปุริมปุริมปทสฺส อนนฺตรปเทเนว โยชิตตฺตา อโยสงฺขลิกสทิสนฺติ ‘‘สงฺขลิกนย’’นฺติ วุตฺตํ. ทสสุ ปเทสุ เอกเมกํ ปทํ ตทวเสเสหิ นวนวปเทหิ โยชิตตฺตา ‘‘เอเกกปทมูลิก’’นฺติ วุตฺตํ.

อตฺถสตํ ธมฺมสตนฺติ เอตฺถ โย หิ โส ปริวาเร (ปริ. ๓๓๔) ยํ สงฺฆสุฏฺุ, ตํ สงฺฆผาสูติ อาทึกตฺวา ยํ สทฺธมฺมฏฺิติยา, ตํ วินยานุคฺคหายาติ ปริโยสานํ ขณฺฑจกฺกวเสเนว สงฺขลิกนโย วุตฺโต, ตสฺมึ เอกมูลกนเย อาคตพทฺธจกฺกนเยน ยํ วินยานุคฺคหาย, ตํ สงฺฆสุฏฺูติ อิทมฺปิ โยเชตฺวา พทฺธจกฺเก กเต ปุริมปุริมานิ ทส ธมฺมปทานิ, ปจฺฉิมปจฺฉิมานิ ทส อตฺถปทานิ จาติ วีสติ ปทานิ โหนฺติ. เอกมูลกนเย ปน เอกสฺมึ วาเร นเวว อตฺถปทานิ ลพฺภนฺติ. เอวํ ทสหิ วาเรหิ นวุติ อตฺถปทานิ นวุติ ธมฺมปทานิ จ โหนฺติ, ตานิ สงฺขลิกนเย วุตฺเตหิ ทสหิ อตฺถปเทหิ ทสหิ ธมฺมปเทหิ จ สทฺธึ โยชิตานิ ยถาวุตฺตํ อตฺถสตํ ธมฺมสตฺจ โหนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ยํ ปเนตฺถ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๓๙) สงฺขลิกนเยปิ เอกมูลกนเยปิ ปจฺเจกํ อตฺถสตสฺส ธมฺมสตสฺส โยชนามุขํ วุตฺตํ, ตํ ตถา สิทฺเธปิ อตฺถสตํ ธมฺมสตนฺติ (ปริ. ๓๓๔) คาถาย น สเมติ ทฺเว อตฺถสตานิ ทฺเว ธมฺมสตานิ จตฺตาริ นิรุตฺติสตานิ อฏฺ าณสตานีติ วตฺตพฺพโต. ตสฺมา อิธ วุตฺตนเยเนว อตฺถสตํ ธมฺมสตนฺติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ทฺเว จ นิรุตฺติสตานีติ อตฺถโชติกานํ นิรุตฺตีนํ วเสน นิรุตฺติสตํ, ธมฺมภูตานํ นิรุตฺตีนฺจ วเสน นิรุตฺติสตนฺติ ทฺเว นิรุตฺติสตานิ. จตฺตาริ จ าณสตานีติ อตฺถสเต าณสตํ, ธมฺมสเต าณสตํ, ทฺวีสุ นิรุตฺติสเตสุ ทฺเว าณสตานีติ จตฺตาริ าณสตานิ. อติเรกานยนตฺโถติ อวุตฺตสมุจฺจยตฺโถ.

ปมปฺตฺติกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

สุทินฺนภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

มกฺกฏีวตฺถุกถาวณฺณนา

๔๐. ปจุรตฺเถ หิ วตฺตมานวจนนฺติ เอกทา ปฏิเสวิตฺวา ปจฺฉา อโนรมิตฺวา ทิวเส ทิวเส เสวนิจฺฉาย วตฺตมานตฺตา เสวนาย อภาวกฺขเณปิ อิห มลฺลา ยุชฺฌนฺตีติอาทีสุ วิย อพฺโพจฺฉินฺนตํ พาหุลฺลวุตฺติตฺจ อุปาทาย ปฏิเสวตีติ วตฺตมานวจนํ กตนฺติ อตฺโถ. อาหิณฺฑนฺตาติ วิจรนฺตา.

๔๑. สโหฑฺฒคฺคหิโตติ สภณฺฑคฺคหิโต, อยเมว วา ปาโ. ตํ สิกฺขาปทํ ตเถว โหตีติ มนุสฺสามนุสฺสาทิปุคฺคลวิเสสํ กิฺจิ อนุปาทิยิตฺวา สามฺโต ‘‘โย ปน ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยา’’ติ (ปารา. ๓๙) วุตฺตตฺตา มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตานํ อิตฺถิปุริสปณฺฑกอุภโตพฺยฺชนานํ ตึสวิเธปิ มคฺเค เมถุนํ เสวนฺตสฺส ตํ สิกฺขาปทํ มูลจฺเฉชฺชกรํ โหติ เอวาติ อธิปฺปาโย. เอเตน ยํ อนุปฺตฺติมูลปฺตฺติยา เอว อธิปฺปายปฺปกาสนวเสน สุโพธตฺถาย วตฺถุวเสน ปวตฺตานํ วิเสสตฺถโชตกวเสนาติ ทสฺสิตํ โหติ. อามสนํ อามฏฺมตฺตํ. ตโต ทฬฺหตรํ ผุสนํ. ฆฏฺฏนํ ปน ตโต ทฬฺหตรํ กตฺวา สรีเรน สรีรสฺส สงฺฆฏฺฏนํ. ตํ สพฺพมฺปีติ อนุราเคน ปวตฺติตํ ทสฺสนาทิสพฺพมฺปิ.

๔๒. ปาณาติปาตาทิสจิตฺตกสิกฺขาปทานํ สุราปานาทิอจิตฺตกสิกฺขาปทานฺจ (ปาจิ. ๓๒๖ อาทโย) เอเกเนว ลกฺขณวจเนน โลกวชฺชตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยสฺส สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตํ โลกวชฺชํ นามา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ สจิตฺตกปกฺเขติ อิทํ กิฺจาปิ อจิตฺตกสิกฺขาปทํ สนฺธาเยว วตฺตุํ ยุตฺตํ ตสฺเสว สจิตฺตกปกฺขสมฺภวโต, ตถาปิ สจิตฺตกสิกฺขาปทานมฺปิ อสฺจิจฺจ จงฺกมนาทีสุ โลเก ปาณฆาตโวหารสมฺภเวน อจิตฺตกปกฺขํ ปริกปฺเปตฺวา อุภินฺนมฺปิ สจิตฺตกาจิตฺตกสิกฺขาปทานํ สาธารณวเสน ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ วุตฺตํ. อิตรถา สจิตฺตกสิกฺขาปทานํ อิมสฺมึ วากฺเย โลกวชฺชตาลกฺขณํ น วุตฺตํ สิยา. ‘‘สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวา’’ติ วุตฺเต ปน สจิตฺตกสิกฺขาปทานํ จิตฺตํ อกุสลเมว, อิตเรสํ สจิตฺตกปกฺเขเยว อกุสลนิยโม, น อจิตฺตกปกฺเข. ตตฺถ ปน ยถาสมฺภวํ กุสลํ วา สิยา, อกุสลํ วา, อพฺยากตํ วาติ อยมตฺโถ สามตฺถิยโต สิชฺฌตีติ เวทิตพฺพํ. สจิตฺตกปกฺเขติ วตฺถุวีติกฺกมวิชานนจิตฺเตน สจิตฺตกปกฺเขติ คเหตพฺพํ, น ปณฺณตฺติวิชานนจิตฺเตน ตถา สติ สพฺพสิกฺขาปทานมฺปิ โลกวชฺชตาปสงฺคโต. ‘‘ปฏิกฺขิตฺตมิทํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ ชานนฺตสฺส หิ ปณฺณตฺติวชฺเชปิ อนาทริยวเสน ปฏิฆจิตฺตเมว อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา อิทํ วากฺยํ นิรตฺถกเมว สิยา สพฺพสิกฺขาปทานิปิ โลกวชฺชานีติ เอตฺตกมตฺตสฺเสว วตฺตพฺพตาปสงฺคโต.

เอตฺถ จ สจิตฺตกปกฺเขเยว จิตฺตํ อกุสลนฺติ นิยมสฺส อกตตฺตา สุราปานาทีสุ อจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลํ น โหเตวาติ น สกฺกา นิยเมตุํ, เกวลํ ปน สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว, น กุสลาทีติ เอวเมตฺถ นิยโม สิชฺฌติ, เอวฺจ สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตานมฺปิ อกุสลจิตฺเตเนว ปานํ คนฺธวณฺณกาทิภาวํ อชานิตฺวา ลิมฺปนฺตีนํ ภิกฺขุนีนํ วินาปิ อกุสลจิตฺเตน ลิมฺปนฺจ, อุภยตฺถาปิ อาปตฺติสมฺภโว จ สมตฺถิโต โหติ. ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๔๒) ‘‘สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวาติ วจนโต อจิตฺตกสฺส วตฺถุอชานนวเสน อจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวาติ อยํ นิยโม นตฺถีติ วิฺายตี’’ติ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ. อจิตฺตเกสุ หิ เตรสสุ โลกวชฺเชสุ สุราปานสฺเสว อจิตฺตกปกฺเขปิ อกุสลจิตฺตนิยโม, น อิตเรสํ ทฺวาทสนฺนํ อกุสลาทิจิตฺเตนาปิ อาปชฺชิตพฺพโต. ยํ ปน เอวํ เกนจิ อนิจฺฉมานํ สทฺทโตปิ อปตียมานมิมํ นิยมํ ปราธิปฺปายํ กตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ยทิ หิ อจิตฺตกสฺส อจิตฺตกปกฺเขปิ จิตฺตํ อกุสลเมว สิยา, สจิตฺตกปกฺเขติ อิทํ วิเสสนํ นิรตฺถกํ สิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ นิรตฺถกเมว เอวํ นิยมสฺส เกนจิ อนธิปฺเปตตฺตา. น หิ โกจิ สทฺทสตฺถวิทู นิยมํ อิจฺฉติ, เยน สจิตฺตกปกฺเขติ อิทํ วิเสสนํ นิรตฺถกํ สิยาติอาทิ วุตฺตํ ภเวยฺย, กินฺตุ สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว, อจิตฺตกปกฺเข ปน จิตฺตํ อนิยตํ อกุสลเมว วา สิยา, กุสลาทีสุ วา อฺตรนฺติ เอวเมว อิจฺฉติ. เตน สจิตฺตกปกฺเขติ วิเสสนมฺปิ สาตฺถกํ สิยา. อจิตฺตกสิกฺขาปทานํ สจิตฺตกปกฺเขสุ อกุสลนิยเมน โลกวชฺชตา จ สิชฺฌติ. เตสุ จ สุราปานสฺเสว อจิตฺตกปกฺเขปิ โลกวชฺชตา อกุสลจิตฺตตา จ, อิตเรสํ ปน สจิตฺตกปกฺเข เอวาติ วาโทปิ น วิรุชฺฌตีติ น กิฺเจตฺถ อนุปปนฺนํ นาม.

ยํ ปเนตฺถ ‘‘สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺส…เป… วินาปิ อกุสลจิตฺเตน อาปตฺติสมฺภวโต…เป… สุราปานาทิอจิตฺตกสิกฺขาปทานํ โลกวชฺชตา น สิยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ยฺจ ตมตฺถํ สาเธตุํ คณฺิปเทสุ อาคตวจนํ ทสฺเสตฺวา พหุํ ปปฺจิตํ, ตํ น สารโต ปจฺเจตพฺพํ อฏฺกถาหิ วิรุทฺธตฺตา. ตถา หิ ‘‘วตฺถุอชานนตาย เจตฺถ อจิตฺตกตา เวทิตพฺพา อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตา’’ติ วุตฺตํ. ยฺเจตสฺส ‘‘สจิตฺตกปกฺเข อกุสเลเนว ปาตพฺพโต โลกวชฺชตา’’ติ วุตฺตํ อฏฺกถาวจนํ, ตํ น สุนฺทรํ. ‘‘สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวา’’ติ สพฺเพสํ โลกวชฺชานํ อิเธว ปาราชิกฏฺกถาย สามฺโต วตฺวา สุราปานสิกฺขาปทฏฺกถายํ ‘‘อกุสเลเนว ปาตพฺพตายา’’ติ เอวํ อจิตฺตกปกฺเขปิ อกุสลจิตฺตตาย วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา. น หิ ‘‘สามฺโต อิธ วุตฺโตว อตฺโถ ปุน สุราปานฏฺกถายมฺปิ วุตฺโต’’ติ สกฺกา วตฺตุํ วุตฺตสฺเสว ปุน วจเน ปโยชนาภาวา, ตทฺเสุปิ อจิตฺตกโลกวชฺเชสุ วตฺตพฺพตาปสงฺคโต จ, นาปิ เอกตฺถ วุตฺโต นโย ตทฺเสุปิ เอกลกฺขณตาย วุตฺโต เอว โหตีติ ‘‘สุราปานสิกฺขาปเทเยว (ปาจิ. ๓๒๖ อาทโย) วุตฺโต’’ติ สกฺกา วตฺตุํ อจิตฺตกโลกวชฺชานํ สพฺพปเม อุยฺยุตฺตสิกฺขาปเทเยว (ปาจิ. ๓๑๑ อาทโย) วตฺตพฺพโต, สุราปานสิกฺขาปเทเยว วา วตฺวา เอเสว นโย เสเสสุ อจิตฺตกโลกวชฺเชสุปีติ อติทิสิตพฺพโต จ.

อปิจ วุตฺตเมวตฺถํ วทนฺเตน ‘‘สจิตฺตกปกฺเข อกุสเลเนว ปาตพฺพตายา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตกฺกเมเนว วตฺตพฺพํ สนฺเทหาทิวิคมตฺถตฺตา ปุน วจนสฺส. สิกฺขาปทวิสเย จ วิเสสิตพฺพํ วิเสเสตฺวาว วุจฺจติ, อิตรถา อาปตฺตานาปตฺตาทิเภทสฺส ทุวิฺเยฺยตฺตา. ตถา หิ ภิกฺขุนีวิภงฺคฏฺกถายํ ‘‘วินาปิ จิตฺเตน อาปชฺชิตพฺพตฺตา อจิตฺตกานิ, จิตฺเต ปน สติ อกุสเลเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา โลกวชฺชานิ เจว อกุสลจิตฺตานิ จา’’ติ คิรคฺคสมชฺชาทีนํ สจิตฺตกปกฺเข เอว โลกวชฺชตา อกุสลจิตฺตตา จ วิเสเสตฺวา วุตฺตา, น เอวํ สุราปานสฺส. ตสฺส ปน ปกฺขทฺวยสฺสาปิ สาธารณวเสน ‘‘อกุสเลเนว ปาตพฺพตายา’’ติ วุตฺตํ, น ปน ‘‘สจิตฺตกปกฺเข’’ติ วิเสเสตฺวา. ตสฺมา อิทํ สุราปานํ สจิตฺตกาจิตฺตกปกฺขทฺวเยปิ โลกวชฺชํ อกุสลจิตฺตฺจาติ ทสฺเสตุเมว ‘‘อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตา’’ติ วิสุํ วุตฺตนฺติ สุฏฺุ สิชฺฌติ. เอเตเนว ยํ สารตฺถทีปนิยํ ‘‘สจิตฺตกปกฺเข อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตา’’ติ วุตฺตสฺส อิมสฺเสว อธิปฺปายสฺส ปฏิปาทกเมตนฺติ สฺาย อิมินา เอว หิ อธิปฺปาเยน อฺเสุปิ โลกวชฺเชสุ อจิตฺตกสิกฺขาปเทสุ อกุสลจิตฺตตา เอว วุตฺตา, น ปน ติจิตฺตตา. เตเนว ภิกฺขุนีวิภงฺคฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘คิรคฺคสมชฺชํ จิตฺตาคารสิกฺขาปทํ สงฺฆาณิ อิตฺถาลงฺกาโร คนฺธวณฺณโก วาสิตกปิฺาโก ภิกฺขุนีอาทีหิ อุมฺมทฺทนปริมทฺทนานีติ อิมานิ ทส สิกฺขาปทานิ อจิตฺตกานิ อกุสลจิตฺตานิ, อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย วินาปิ จิตฺเตน อาปชฺชิตพฺพตฺตา อจิตฺตกานิ, จิตฺเต ปน สติ อกุสเลเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา โลกวชฺชานิ เจว อกุสลจิตฺตานิ จา’’ติ วุตฺตํ, ตมฺปิ ปฏิสิทฺธํ โหติ ตพฺพิปรีตสฺเสว อตฺถสฺส ยถาวุตฺตนเยน สาธนโต. ตสฺมา สุราปานสฺส อจิตฺตกปกฺเขปิ จิตฺตํ อกุสลเมวาติ อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุเมว อิทํ วจนํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. อยฺเหตฺถ อตฺโถ วตฺถุอชานนตาย เจตฺถาติ เอตฺถ จ-กาโร วิเสสตฺถโชตโก อปิจาติ อิมินา สมานตฺโถ. ตสฺมา ยทิทํ อฺเสุ อจิตฺตกโลกวชฺเชสุ วินาปิ จิตฺเตน อาปชฺชิตพฺพตฺตา อจิตฺตกานิ, จิตฺเต ปน สติ อกุสเลเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา โลกวชฺชานิ เจว อกุสลจิตฺตานิ จาติ โลกวชฺชตาย อกุสลจิตฺตตาย จ ลกฺขณํ วุจฺจติ, ตํ เอตฺถ สุราปานสิกฺขาปเท นาคจฺฉติ, อิธ ปน วิเสโส อตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. โส กตโรติ เจ? วตฺถุอชานนตาย เอว วตฺถุชานนจิตฺเตน วินาปิ อาปชฺชิตพฺพตาย เอว อจิตฺตกตา เวทิตพฺพา, นตฺเถตฺถ อจิตฺตกตาย วิเสโส. กินฺตุ วตฺถุอชานนสงฺขาตอจิตฺตกปกฺเขปิ อกุสลจิตฺเตเนว สุราเมรยสฺส อชฺโฌหริตพฺพตายาติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส สจิตฺตกปกฺเขปิ อจิตฺตกปกฺเขปิ โลกวชฺชตา อกุสลจิตฺตตา จ เวทิตพฺพาติ อยเมตฺถ วิเสโส. อิธ หิ ‘‘จิตฺเต ปน สตี’’ติ อวิเสเสตฺวา ‘‘อกุสเลเนวา’’ติ สามฺโต วุตฺตตฺตา อุภยปกฺเขปิ โลกวชฺชตา อกุสลจิตฺตตา จ สิทฺธาติ เวทิตพฺพา. เตเนว ปรมตฺถโชติกาย (ขุ. ปา. อฏฺ. ๒.ปจฺฉิมปฺจสิกฺขาปทวณฺณนา) ขุทฺทกฏฺกถาย สิกฺขาปทวณฺณนาย ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานํ กายโต จ กายจิตฺตโต จาติ ทฺวิสมุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. สุราติ ชานนจิตฺตาภาเวเนว เหตฺถ จิตฺตงฺควิรหิโต เกวโลปิ กาโย เอกสมุฏฺานํ วุตฺโต, ตสฺมิฺจ เอกสมุฏฺานกฺขเณปิ ยาย เจตนาย ปิวติ, สา เอกนฺตอกุสลา เอว โหติ. เตเนว ตตฺเถว อฏฺกถายํ ‘‘ปมา เจตฺถ ปฺจ เอกนฺตอกุสลจิตฺตสมุฏฺานตฺตา ปาณาติปาตาทีนํ ปกติวชฺชโต เวรมณิโย, เสสา ปณฺณตฺติวชฺชโต’’ติ เอวํ ปฺจนฺนมฺปิ สามฺโต อกุสลจิตฺตตา โลกวชฺชตาสงฺขาตา ปกติวชฺชตา จ วุตฺตา. องฺเคสุ จ ชานนงฺคํ น วุตฺตํ. ตถา หิ ‘‘สุราเมรยมชฺชปมาทฏฺานสฺส ปน สุราทีนํ อฺตรํ โหติ มทนียํ, ปาตุกามตาจิตฺตฺจ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ, ตชฺชฺจ วายามํ อาปชฺชติ, ปีเต จ ปวิสตีติ อิมานิ จตฺตาริ องฺคานี’’ติ วุตฺตํ, น ปน สุราติ ชานนงฺเคน สทฺธึ ปฺจาติ. ยทิ หิ สุราติ ชานนมฺปิ องฺคํ สิยา, อวสฺสเมว ตํ วตฺตพฺพํ สิยา, น จ วุตฺตํ. ยถา เจตฺถ, เอวํ อฺาสุปิ สุตฺตปิฏกาทิอฏฺกถาสุ กตฺถจิ ชานนงฺคํ น วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตา’’ติ อิมสฺส อฏฺกถาปาสฺส อจิตฺตกปกฺเขปิ ‘‘อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตา’’ติ เอวเมว อตฺโถติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.

อปิจ ยํ คณฺิปเทสุ ‘‘เอตํ สตฺตํ มาเรสฺสามีติ ตสฺมึเยว ปเทเส นิปนฺนํ อฺํ มาเรนฺตสฺส ปาณสามฺสฺส อตฺถิตาย ยถา ปาณาติปาโต โหติ, เอวํ เอตํ มชฺชํ ปิวิสฺสามีติ อฺํ มชฺชํ ปิวนฺตสฺส มชฺชสามฺสฺส อตฺถิตาย อกุสลเมว โหติ, ยถา ปน กฏฺสฺาย สปฺปํ ฆาเตนฺตสฺส ปาณาติปาโต น โหติ, เอวํ นาฬิเกรปานสฺาย มชฺชํ ปิวนฺตสฺส อกุสลํ น โหตี’’ติ ปาณาติปาเตน สทฺธึ สพฺพถา สมานตฺเตน อุปเมตฺวา วุตฺตํ, ตํ อติวิย อยุตฺตํ สพฺเพสํ สิกฺขาปทานํ ปาณาติปาตาทิอกุสลานฺจ อฺมฺํ สมานตาย นิยมาภาวา. ปาณาติปาโต หิ ปริยาเยนาปิ สิชฺฌติ, น ตถา อทินฺนาทานํ. ตํ ปน อาณตฺติยาปิ สิชฺฌติ, น จ เมถุนาทีสุ. ตสฺมา ปโยคงฺคาทีหิปิ ภินฺนานเมว สํสฏฺํ สพฺพถา สมีกรณํ อยุตฺตเมว. ‘‘ปาณาติปาโต วิย อทินฺนาทานเมถุนาทีนิปิ ปริยายกถาทีหิ สิชฺฌนฺตี’’ติ เกนจิ วุตฺเต ตํ กินฺติ น คยฺหติ ตถา วจนาภาวาติ เจ? อิธาปิ ‘‘ตถา ปาณาติปาตสทิสํ สุราปาน’’นฺติ วจนาภาวา อิทมฺปิ น คเหตพฺพเมว. กิฺจิ อฏฺกถาวจเนเนว สิทฺธเมวตฺถํ ปฏิพาหนฺเตน วินยฺุนา สุตฺตสุตฺตานุโลมาทีหิ ตสฺส วิโรธํ ทสฺเสตฺวา ปฏิพาเหตพฺพํ, น ปน ปโยคงฺคาทีหิ อจฺจนฺตวิภินฺเนน สิกฺขาปทนฺตเรน สห สมีกรณมตฺเตน. น หิ ‘‘สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺสาปิ อกุสลเมวา’’ติ เอตฺถ สุตฺตาทิวิโรโธ อตฺถิ, วินยปิฏเก ตาว เอตสฺส อตฺถสฺส วิรุทฺธํ สุตฺตาทิกํ น ทิสฺสติ, นาปิ สุตฺตปิฏกาทีสุ.

ยํ ปเนตฺถ เกจิ วทนฺติ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมาติ (ธ. ป. ๑, ๒) วุตฺตตฺตา สพฺพานิ อกุสลานิ ปุพฺเพ วีติกฺกมวตฺถุํ ชานนฺตสฺเสว โหนฺตี’’ติ. ตํ เตสํ สุตฺตาธิปฺปายานภิฺาตเมว ปกาเสติ. น หิ ‘‘มโนปุพฺพงฺคมา ธมฺมา’’ติ อิทํ วจนํ ปุพฺเพ วีติกฺกมวตฺถุํ ชานนฺตสฺเสว อกุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ อิมมตฺถํ ทีเปติ, อถ โข กุสลากุสลา ธมฺมา อุปฺปชฺชมานา อุปฺปาทปจฺจยฏฺเน ปุพฺพงฺคมภูตํ สหชาตจิตฺตํ นิสฺสาเยว อุปฺปชฺชนฺติ, น วินา จิตฺเตนาติ อิมมตฺถํ ทีเปติ. น เหตฺถ ‘‘สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺส อกุสลเมวา’’ติ วุตฺเต สหชาตจิตฺตํ วินาปิ โลภาทิอกุสลเจตสิกา ธมฺมา อุปฺปชฺชนฺตีติ อยมตฺโถ อาปชฺชติ. เยน ตํ นิเสธาย อิทํ สุตฺตํ อาหรณียํ สิยา, อภิธมฺมวิโรโธเปตฺถ นตฺถิ ปุพฺเพ นามชาติอาทิวเสน อชานนฺตสฺเสว ปฺจวิฺาณวีถิยํ กุสลากุสลชวนุปฺปตฺติวจนโต.

อปิจ พาลปุถุชฺชนานํ ฉสุ ทฺวาเรสุ อุปฺปชฺชมานานิ ชวนานิ เยภุยฺเยน อกุสลาเนว อุปฺปชฺชนฺติ. กุสลานิ ปน เตสํ กลฺยาณมิตฺตาทิอุปนิสฺสยพเลน อปฺปกาเนว อุปฺปชฺชนฺติ, ตุณฺหีภูตานมฺปิ นิทฺทายิตฺวา สุปินํ ปสฺสนฺตานมฺปิ อุทฺธจฺจาทิอกุสลชวนสฺเสว เยภุยฺยปฺปวตฺติโต กุสลากุสลวิรหิตสฺส ชวนสฺส เตสํ อภาวา. อกุสลา หิ วิสยานุคุณํ วาสนานุคุณฺจ ยถาปจฺจยํ สมุปฺปชฺชนฺติ, ตตฺถ กึ ปุพฺเพ ชานนาชานนนิพทฺเธน. เย ปน ชานนาทิองฺคสมฺปนฺนา ปาณาติปาตาทโย, เย จ ชานนาทึ วินาปิ สิชฺฌมานา สุราปานมิจฺฉาทิฏฺิอาทโย, เต เต ตถา ตถา ยาถาวโต ตฺวา สมฺมาสมฺพุทฺเธน นิทฺทิฏฺา, เตสฺจ ยถานิทฺทิฏฺวเสน คหเณ โก นาม อภิธมฺมวิโรโธ. เอวํ สุตฺตาทิวิโรธาภาวโต, อฏฺกถาย จ วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺตวเสเนเวตฺถ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ยทิ เอวํ กสฺมา ‘‘สามเณโร ชานิตฺวา ปิวนฺโต สีลเภทํ อาปชฺชติ, น อชานิตฺวา’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ? นายํ โทโส สีลเภทสฺส ภควโต อาณายตฺตตฺตา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาทีนํ สีลเภโท วิย. น หิ ตาสํ อกุสลุปฺปตฺติยา เอว สีลเภโท โหติ สงฺฆายตฺตสมนุภาสนานนฺตเรเยว วิหิตตฺตา. เอวมิธาปิ ชานิตฺวา ปิวเน เอว วิหิโต, น อชานิตฺวา ปิวเน. อฺโ หิ สิกฺขาปทวิสโย, อฺโ อกุสลวิสโย. เตเนว สามเณรานํ ปุริเมสุ ปฺจสุ สิกฺขาปเทสุ เอกสฺมึ ภินฺเน สพฺพานิปิ สิกฺขาปทานิ ภิชฺชนฺติ. อกุสลํ ปน ยํ ภินฺนํ, เตน เอเกเนว โหติ, นาฺเหิ. ตสฺมา สามเณรสฺส อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺส สีลเภทาภาเวปิ กมฺมปถปฺปตฺตํ อกุสลเมวาติ คเหตพฺพํ.

ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๔๒) ‘‘สามเณรสฺส สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺส ปาราชิกํ นตฺถิ, อกุสลํ ปน โหตี’’ติ เกหิจิ วุตฺตวจนํ ‘‘ตํ เตสํ มติมตฺต’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘ภิกฺขุโน อชานิตฺวาปิ พีชโต ปฏฺาย มชฺชํ ปิวนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. สามเณโร ชานิตฺวา ปิวนฺโต สีลเภทํ อาปชฺชติ, น อชานิตฺวาติ เอตฺตกเมว หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ, อกุสลํ ปน โหตีติ น วุตฺต’’นฺติ ตตฺถ การณํ วุตฺตํ, ตํ อการณํ. น หิ อฏฺกถายํ สามเณรานํ ชานิตฺวา ปิวเน เอว สีลเภโท, น อชานิตฺวาติ สีลเภทกถนฏฺาเน อกุสลํ ปน โหตีติ อวจนํ อชานนปกฺเข อกุสลาภาวสฺส การณํ โหติ, ตตฺถ ปสงฺคาภาวา, วตฺตพฺพฏฺาเน เอว ‘‘อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย โลกวชฺชตา’’ติ วุตฺตตฺตา จ. น จ เต ‘‘อกุสลํ ปน โหตี’’ติ วทนฺตา อาจริยา อิมํ สามเณรานํ สีลเภทปฺปกาสกํ ขนฺธกฏฺกถาปาเมว คเหตฺวา อโวจุํ, เยน ‘‘เอตฺตกเมว อฏฺกถายํ วุตฺต’’นฺติ วตฺตพฺพํ สิยา, อถ โข สุราปานฏฺกถาคตํ สุตฺตปิฏกฏฺกถาคตฺจ อเนกวิธํ วจนํ, มหาวิหารวาสีนํ ปรมฺปโรปเทสฺจ คเหตฺวา อโวจุํ. ภินฺนลทฺธิกานํ อภยคิริกาทีนํ มตฺเหตํ, ยทิทํ ชานิตฺวา ปิวนฺตสฺเสว อกุสลนฺติ คหณํ. ตสฺมา ยํ วุตฺตํ เกหิจิ ‘‘สามเณรสฺส สุราติ อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺส ปาราชิกํ นตฺถิ, อกุสลํ ปน โหตี’’ติ, ตํ สุวุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.

ยฺจ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๔๒) ‘‘อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺสาปิ โสตาปนฺนสฺส มุขํ สุรา น ปวิสติ กมฺมปถปฺปตฺตอกุสลจิตฺเตเนว ปาตพฺพโต’’ติ เกหิจิ วุตฺตวจนํ ‘‘น สุนฺทร’’นฺติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘โพธิสตฺเต กุจฺฉิคเต โพธิสตฺตมาตุ สีลํ วิย หิ อิทมฺปิ อริยสาวกานํ ธมฺมตาสิทฺธนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ วตฺวา ธมฺมตาสิทฺธตฺตํเยว สมตฺเถตุํ ‘‘ภวนฺตเรปิ หิ อริยสาวโก ชีวิตเหตุปิ เนว ปาณํ หนติ, น สุรํ ปิวติ. สเจ ปิสฺส สุรฺจ ขีรฺจ มิสฺเสตฺวา มุเข ปกฺขิปนฺติ, ขีรเมว ปวิสติ, น สุรา. ยถา กึ? ยถา โกฺจสกุณานํ ขีรมิสฺสเก อุทเก ขีรเมว ปวิสติ, น อุทกํ. อิทํ โยนิสิทฺธนฺติ เจ, อิทมฺปิ ธมฺมตาสิทฺธนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ อิทํ อฏฺกถาวจนํ ทสฺสิตํ, ตมฺปิ น ยุตฺตเมว. ยถา หิ โพธิสตฺตมาตุ สีลํ วิย อริยสาวกานํ ธมฺมตาสิทฺธนฺติ เอตฺถ โพธิสตฺตมาตุ ธมฺมตา นาม โพธิสตฺตสฺส จ อตฺตโน จ ปารมิตานุภาเวน อกุสลานุปฺปตฺตินิยโม เอว. ตถา อริยสาวกานมฺปิ ภวนฺตเร ปาณาติปาตาทีนํ ทสนฺนํ กมฺมปถานํ อฺเสฺจ อปายเหตุกานํ อกุสลานํ อจฺจนฺตปฺปหายกสฺส มคฺคสฺส อานุภาเวน ตํตํสีลวีติกฺกมเหตุกสฺส อกุสลสฺส อนุปฺปตฺตินิยโม เอว ธมฺมตา. น หิ สภาววาทีนํ ธมฺมตา วิย อเหตุกตา อิธ ธมฺมตา นาม. ยถา วา เอวํธมฺมตานเย การณสฺส ภาเว อภาเว จ การิยสฺส ภาโว อภาโว จ ธมฺมตา, น อเหตุอปฺปจฺจยาภาวาภาโว, เอวมิธาปิ ปาณาติปาตาทิกมฺมปถานํ เหตุภูตสฺส กิเลสสฺส อจฺจนฺตาภาเวน เตสํ อภาโว, ตทวเสสานํ อกุสลานํ เหตุโน ภาเวน ภาโว จ ธมฺมตา, น อเหตุกตา. ตสฺมา อปายเหตุโน ราคสฺส อภาเวเนว อริยานํ อชานิตฺวาปิ สุราย อนชฺโฌหรณนฺติ สุวุตฺตเมวิทํ เกหิจิ ‘‘อชานิตฺวา ปิวนฺตสฺสาปิ โสตาปนฺนสฺส มุขํ สุรา น ปวิสติ กมฺมปถปฺปตฺตอกุสลจิตฺเตเนว ปาตพฺพโต’’ติ, ตํ เกน เหตุนา น สุนฺทรํ ชาตนฺติ น ายติ, ธมฺมตาสิทฺธนฺติ วา กถเนน กถํ ตํ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ.

ยมฺปิ ทีฆนิกายฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๓๕๒) ‘‘สุรฺจ ขีรฺจ มิสฺเสตฺวา…เป… อิทํ ธมฺมตาสิทฺธ’’นฺติ วจนํ, ตมฺปิ สุราปานสฺส อจิตฺตกปกฺเขปิ อกุสลจิตฺตฺเว สาเธติ. ตถา หิ ‘‘ภวนฺตเรปิ หิ อริยสาวโก ชีวิตเหตุปิ ปาณํ น หนติ, นาทินฺนํ อาทิยติ…เป… น สุรํ ปิวตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ปุริมานํ ตาว จตุนฺนํ กมฺมปถานํ สจิตฺตกตฺตา วิรมณํ สุกรํ, ปจฺฉิมสฺส ปน สุราปานสฺส อจิตฺตกตฺตา กถํ วิรมณํ ภเวยฺยา’’ติ โจทนาสมฺภวํ มนสิกตฺวา วตฺถุอชานนวเสน อจิตฺตกตฺเตปิ ยสฺมา กมฺมปถปฺปตฺตอกุสเลเนว สุรา อชฺโฌหริตพฺพา, ตาทิสี จ อกุสลปฺปวตฺติ อริยสาวกสฺส มคฺเคเนว หตา, ตสฺมาสฺส ปรคลํ สุราย ปวิสนํ นตฺถีติ อตฺถโต คมฺยมานตฺถํ ปริหารวจนํ วทตา ‘‘สเจ ปิสฺส สุรฺจ ขีรฺจา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ขีรเมว ปวิสติ, น สุราติ อิทํ สุราย สพฺพถาปิ ปรคลปฺปเวสาภาวทสฺสนปรํ, น ปน สุรามิสฺสขีรสฺส สุราย วิโยชนสามตฺถิยทสฺสนปรํ. อยฺเหตฺถ อธิปฺปาโย – ยทิ หิ สุรามิสฺเส ขีเร กิฺจิ ปวิเสยฺย, ขีรเมว ปวิเสยฺย, น สุรา. ขีเร ปน สุราย อวิยุตฺเต น กิฺจิ ปวิสตีติ. อิทํ โยนิสิทฺธนฺติ อุทกสฺส มุเข อปฺปวิสนํ โยนิสิทฺธํ. โยนีติ เจตฺถ ชาติ อธิปฺเปตา. ตสฺมา โกฺจชาติกานํ มุขตุณฺฑสงฺขาตานํ รูปธมฺมานํ ขีรมิสฺสอุทกชฺโฌหรณเหตุตฺตาภาเวน ตํ อปฺปวิสนํ สิทฺธนฺติ อตฺโถ. อิทมฺปิ หิ ขีรมิสฺสาย สุราย ขีเร ปวิสนฺเตปิ ปรคลาปวิสนนฺติ. ธมฺมตาสิทฺธนฺติ อริยสาวกสฺส อรูปธมฺมานํ สุราปิวนเหตุภูตกิเลสสหิตตฺตาภาวสงฺขาตาย ธมฺมตาย สิทฺธํ. เอวเมตฺถ อจิตฺตกปกฺเขปิ สุราย อกุสลจิตฺเตเนว ปาตพฺพโต อริยสาวกานํ อปิวนํ สมตฺถิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อถาปิ สิยา อชานนปกฺเข อกุสลจิตฺเตน วินาว ปาตพฺพตฺเตปิ สุราย อปิวนํ อริยานํ ธมฺมตาติ สมตฺถนปรเมตนฺติ, ตํ น, อฏฺกถาวจนนฺตเรหิ วิรุชฺฌนโต. ยถา หิ วจนนฺตเรหิ น วิรุชฺฌติ, ตถาเยว อตฺโถ คเหตพฺโพ.

อปิจ ปาณาติปาตาทีนํ ปฺจนฺนํ กมฺมปถานํ ภวนฺตเรปิ อกรณํ อริยานํ ธมฺมตาสีลเมว, เตสฺจ ยทิ สจิตฺตกตํ สมานํ. สุราปานํ วิย อิตรานิปิ จตฺตาริ อชานนฺเตนาปิ อริยสาวเกน น กตฺตพฺพานิ สิยุํ, ตถา จ อชานนฺตานํ อริยานํ กุสลาพฺยากตจิตฺเตหิปิ วิรมณปรมารณปรสนฺตกคหณาทีสุ กายวจีปวตฺติ น สมฺปชฺเชยฺย, โน เจ สมฺปชฺชติ, จกฺขุปาลตฺเถรสฺส จงฺกมเนน ปาณวิโยคสฺส, อุปฺปลวณฺณตฺเถริยา พลกฺกาเรน มคฺเคนมคฺคผุสนสฺส จ ปวตฺตตฺตา. ตสฺมา สุราปานสฺส อจิตฺตกปกฺเขปิ อกุสเลเนว ปาตพฺพตาย สุรา อริยานํ ปรคลํ น ปวิสตีติ วิเสเสตฺวา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

นนุ วตฺถุํ ชานนฺตสฺเสว สพฺเพ กมฺมปถา วุตฺตาติ? น, มิจฺฉาทิฏฺิยา วิปรีตคฺคหเณเนว ปวตฺตตฺตา. กถฺหิ นาม อสพฺพฺุํ สพฺพฺุโต, อนิจฺจาทึ นิจฺจาทิโต จ คหณนฺตี ทิฏฺิ วตฺถุํ วิชานาติ. ยทิ หิ ชาเนยฺย, มิจฺฉาทิฏฺิเยว น สิยา. สา จ กมฺมปเถสุ คณิตาติ กุโต ชานนฺตสฺเสว กมฺมปถปฺปวตฺตินิยโม. อถ สพฺพฺุํ สพฺพฺูติ คณฺหนฺตีปิ ‘‘อยํ สตฺโต’’ติ ตสฺส สรูปคฺคหณโต ทิฏฺิปิ วตฺถุํ วิชานาตีติ เจ? น, สุราปานสฺสปิ ‘‘อยํ น สุรา’’ติ สรูปคฺคหณสฺส สมานตฺตา. ‘‘อย’’นฺติ จ วตฺถุปรามสเนปิ ‘‘สุรา’’ติ วิเสสวิชานนาภาวา น ชานาตีติ เจ? ‘‘อย’’นฺติ ปุคฺคลตฺตํ ชานนฺตีปิ ‘‘อสพฺพฺู’’ติปิ วิเสสชานนาภาวา ทิฏฺิปิ วตฺถุํ น ชานาตีติ สมานเมว. เอวฺหิ เตสํ พุทฺธาติ อหิโตติ อหิตํ วา ปูรณกสฺสปาทึ หิโต ปฏิฆสฺส วา อนุนยสฺส วา อุปฺปาทเนปิ เอเสว นโย. วิปลฺลาสปุพฺพกฺหิ สพฺพํ อกุสลํ.

อปิจ สุราย ปียมานาย นิยเมน อกุสลุปฺปาทนํ สภาโว ปีตาย วิย. ขีราทิสฺาย ปีตสุรสฺส ปุคฺคลสฺส มาตุภคินิอาทีสุปิ ราคโทสาทิอกุสลปฺปพนฺโธ วตฺถุสภาเวเนว อุปฺปชฺชติ, เอวํ ปียมานกฺขเณปิ ติขิโณ ราโค อุปฺปชฺชเตว, เตเนว สาคตตฺเถรสฺส อชานิตฺวา ปิวนกาเล ปฺจาภิฺาทิฌานปริหานิ, ปจฺฉา จ พุทฺธาทีสุ อคารวาทิอกุสลปฺปพนฺโธ ยาว สุราวิคมา ปวตฺติตฺถ. เตเนว ภควาปิ ตสฺส อคารวาทิอกอุสลปฺปวตฺติทสฺสนมุเขน สุราโทสํ ปกาเสตฺวา สิกฺขาปทํ ปฺเปสิ. น หิ ปฺจนีวรณุปฺปตฺตึ วินา ฌานปริหานิ โหติ. ตสฺมา อชานนฺตสฺสาปิ สุรา ปียมานา ปีตา จ อตฺตโน สภาเวเนว อกุสลุปฺปาทิกาติ อยมตฺโถ สาคตตฺเถรสฺส ฌานปริหานิยา อนฺวยโตปิ, อริยานํ กิเลสาภาเวน มุเขน สุราย อปฺปเวสสงฺขาตพฺยติเรกโตปิ สิชฺฌตีติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ, เอวํ คหณเมว หิ วิภชฺชวาทีมตานุสารํ.

ยํ ปน ‘‘ชานิตฺวา ปิวนฺตสฺเสว อกุสล’’นฺติ คหณํ, ตํ ภินฺนลทฺธิกานํ อภยคิริกาทีนเมว มตํ, ตํ ปน คณฺิปทการกาทีหิ ‘‘ปรวาโท’’ติ อชานนฺเตหิ อตฺตโน มติยา สํสนฺทิตฺวา ลิขิตํ วิภชฺชวาทีมณฺฑลมฺปิ ปวิสิตฺวา ยาวชฺชตนา สาสนํ ทูเสติ, ปุราปิ กิร อิมสฺมิมฺปิ ทมิฬรฏฺเ โกจิ ภินฺนลทฺธิโก นาคเสโน นาม เถโร กุณฺฑลเกสีวตฺถุํ ปรวาทมถนนยทสฺสนตฺถํ ทมิฬกพฺพรูเปน กาเรนฺโต ‘‘อิมํ สุราปานสฺส ชานิตฺวาว ปิวเน อกุสลนยํ, อฺฺจ เทสกาลาทิเภเทน อนนฺตมฺปิ เยฺยํ สพฺพฺุตฺาณํ สลกฺขณวเสเนว าตุํ น สกฺโกติ าเณน ปริจฺฉินฺนตฺเตน เยฺยสฺส อนนฺตตฺตหานิปฺปสงฺคโต. อนิจฺจาทิสามฺลกฺขณวเสเนว ปน าตุํ สกฺโกตี’’ติ จ, ‘‘ปรมตฺถธมฺเมสุ นามรูปนฺติอาทิเภโท วิย ปุคฺคลาทิสมฺมุติปิ วิสุํ วตฺถุเภโท เอวา’’ติ จ เอวมาทิกํ พหุํ วิปรีตตฺถนยํ กพฺพาการสฺส กวิโน อุปทิสิตฺวา ตสฺมึ ปพนฺเธ การณาภาเสหิ สตึ สมฺโมเหตฺวา ปพนฺธาเปสิ, ตฺจ กพฺพํ นิสฺสาย อิมํ ภินฺนลทฺธิกมตํ อิธ วิภชฺชวาทีมเต สมฺมิสฺสํ จิรํ ปวตฺติตฺถ. ตํ ปน ปจฺฉา อาจริยพุทฺธปฺปิยมหาเถเรน พาหิรพฺภริกํ ทิฏฺิชาลํ วิฆาเฏตฺวา อิธ ปริสุทฺธํ สาสนํ ปติฏฺาเปนฺเตน โสธิตมฺปิ สารตฺถทีปนิยา (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๔๒) วินยฏีกาย สุราปานสฺส สจิตฺตกปกฺเขเยว จิตฺตํ อกุสลนฺติ สมตฺถนวจนํ นิสฺสาย เกหิจิ วิปลฺลตฺตจิตฺเตหิ ปุน อุกฺขิตฺตสิรํ ชาตํ, ตฺจ มหาเถเรหิ วินิจฺฉินิตฺวา คารยฺหวาทํ กตฺวา มทฺทิตฺวา ลทฺธิคาหเก จ ภิกฺขู วิโยเชตฺวา ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน จิเรเนว วูปสมิตํ. เตเนเวตฺถ มยํ เอวํ วิตฺถารโต อิทํ ปฏิกฺขิปิมฺห ‘‘มา อฺเปิ วิภชฺชวาทิโน อยํ ลทฺธิ ทูเสสี’’ติ. ตสฺมา อิธ วุตฺตานิ อวุตฺตานิ จ การณานิ สุฏฺุ สลฺลกฺเขตฺวา ยถา อาคมวิโรโธ น โหติ, ตถา อตฺโถ คเหตพฺโพ.

เสสนฺติ ยสฺส วตฺถุวิชานนจิตฺเตน สจิตฺตกปกฺเขปิ จิตฺตํ อกุสลเมวาติ นิยโม นตฺถิ, ตํ สพฺพนฺติ อตฺโถ. รุนฺธนฺตีติ ‘‘ติรจฺฉานคติตฺถิยา โทโส นตฺถี’’ติอาทินา อนาปตฺติยา เลสคฺคหณํ นิวาเรนฺตี. ทฺวารํ ปิทหนฺตีติ ‘‘ตฺจ โข มนุสฺสิตฺถิยา’’ติอาทินา (ปารา. ๔๑) เลสคฺคหณสฺส การณสงฺขาตํ ทฺวารํ ปิทหนฺตี. โสตํ ปจฺฉินฺทมานาติ ตทุภยเลสคฺคหณทฺวารานํ วเสน อวิจฺฉินฺนํ วีติกฺกมโสตํ ปจฺฉินฺทมานา. คาฬฺหตรํ กโรนฺตีติ ยถาวุตฺเตหิ การเณหิ ปมปฺตฺติสิทฺธํ อาปตฺติฺเว ทฬฺหํ กโรนฺตี, อนาปตฺติยา โอกาสํ อททมานาติ อตฺโถ. สา จ ยสฺมา วีติกฺกมาภาเว, อวิสยตาย อพฺโพหาริเก วีติกฺกเม จ โลกวชฺเชปิ สิถิลํ กโรนฺตี อุปฺปชฺชติ, ตสฺมา ตถา อุปฺปตฺตึ อุปฺปตฺติการณฺจ ทสฺเสนฺโต อาห อฺตฺร อธิมานาติอาทิ. อฺตฺร อธิมานาติ อิมิสฺสา อนุปฺตฺติยา ‘‘วีติกฺกมาภาวา’’ติ การณํ วุตฺตํ. อฺตฺร สุปินนฺตาติ อิมิสฺสา ‘‘อพฺโพหาริกตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํ. ตตฺถ วีติกฺกมาภาวาติ ปาปิจฺฉาย อวิชฺชมานสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส วิชฺชมานโต ปกาสนวสปฺปวตฺตวิสํวาทนาธิปฺปายสงฺขาตสฺส วีติกฺกมสฺส อภาวโต. อธิมานิกสฺส หิ อนธิคเต อธิคตสฺิตาย ยถาวุตฺตวีติกฺกโม นตฺถิ. อพฺโพหาริกตฺตาติ ‘‘อตฺเถสา, ภิกฺขเว, เจตนา, สา จ โข อพฺโพหาริกา’’ติ (ปารา. ๒๓๕) วจนโต โมจนสฺสาทเจตนาย อุปกฺกมนสฺส จ วิชฺชมานตฺเตปิ ถินมิทฺเธน อภิภูตตาย อวสตฺเตน อพฺโพหาริกตฺตา, อาปตฺติการณโวหาราภาวาติ อตฺโถ. วา-สทฺโท เจตฺถ สมุจฺจยตฺโถ ทฏฺพฺโพ, ‘‘อพฺโพหาริกตฺตา จา’’ติ วา ปาโ. วุตฺตาติ ทุวิธาปิ เจสา อนุปฺตฺติ อนาปตฺติกรา วุตฺตาติ อธิปฺปาโย.

อกเต วีติกฺกเมติ อาปทาสุปิ ภิกฺขูหิ สิกฺขาปทวีติกฺกเม อกเต, กุกฺกุจฺจา น ภุฺชึสูติอาทีสุ วิย วีติกฺกมํ อกตฺวา ภิกฺขูหิ อตฺตโน ทุกฺขุปฺปตฺติยา อาโรจิตายาติ อตฺโถ. สิถิลํ กโรนฺตีติ ปมํ สามฺโต พทฺธสิกฺขาปทํ โมเจตฺวา อตฺตโน วิสเย อนาปตฺติกรณวเสน สิถิลํ กโรนฺตี. ทฺวารํ ททมานาติ อนาปตฺติยา ทฺวารํ ททมานา. อปราปรมฺปิ อนาปตฺตึ กุรุมานาติ ทินฺเนน เตน ทฺวาเรน อุปรูปริ อนาปตฺติภาวํ ทีเปนฺตี. ปฺตฺเตปิ สิกฺขาปเท อุทายินา ‘‘มุหุตฺติกาย เวสิยา น โทโส’’ติ เลเสน วีติกฺกมิตฺวา สฺจริตฺตาปชฺชนวตฺถุสฺมึ (ปารา. ๒๙๖ อาทโย) ปฺตฺตตฺตา ‘‘กเต วีติกฺกเม’’ติ วุตฺตํ. ปฺตฺติคติกาติ อตฺถโต มูลปฺตฺติเยวาติ อธิปฺปาโย.

มกฺกฏีวตฺถุกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

สนฺถตภาณวาโร

วชฺชิปุตฺตกวตฺถุกถาวณฺณนา

๔๓-๔๔. วชฺชิปุตฺตกวตฺถุกถาย ปาฬิยํ ‘‘เวสาลิกา…เป… เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวึสู’’ติ เอตฺถ เต าติกุลํ คนฺตฺวา คิหิลิงฺคํ คเหตฺวา ‘‘คิหิภูตา มย’’นฺติ สฺาย เมถุนํ ปฏิเสวึสูติ คเหตพฺพํ, เตนาห าติพฺยสเนนปิ ผุฏฺาติอาทิ. าตีนํ วินาโส ราชทณฺฑาทิการเณน โหตีติ อาห ราชทณฺฑอิจฺจาทิ. ธฺหิรฺทาสิทาสโคมหึสาทิธนานิ โภคา นาม, เตสมฺปิ ราชทณฺฑาทินาว วินาโสติ อาห ‘‘เอส นโย ทุติยปเทปี’’ติ. น สพฺพฺุพุทฺโธติอาทินา ตีสุ วตฺถูสุ อปฺปสนฺนาว สาสเน อภพฺพาติ สฺาย อตฺตโน ภพฺพตํ ปกาเสนฺตา น มยนฺติอาทิมาหํสูติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อฏฺตึสารมฺมเณสู’’ติ ปาฬิยํ อนาคเต อาโลกากาสกสิเณ วชฺเชตฺวา วุตฺตํ, เตหิ ปน สทฺธึ จตฺตาลีส โหนฺติ. วิภตฺตา กุสลา ธมฺมาติ ‘‘อิมสฺมึ อารมฺมเณ อิทํ โหตี’’ติ วิภาคโส ทสฺสิตา สอุปจารชฺฌานา มหคฺคตกุสลา ธมฺมา. คิหิปลิโพธนฺติ สหโสกิตาทิวเสน คิหีสุ พฺยาวฏตํ. อาวาสปลิโพธนฺติ เสนาสเนสุ นวกมฺมาทิวเสน นิจฺจพฺยาวฏตํ. ทุปฺปริจฺจาคานํ อิเมสํ ทฺวินฺนํ ปลิโพธานํ วเสน สพฺเพปิ ปลิโพธา สงฺคหิตา เอวาติ เวทิตพฺพํ.

เยนาติ การเณน. อสํวาโสติ อิทํ ตสฺมึ อตฺตภาเว เกนจิปิ ปริยาเยน ภิกฺขุ หุตฺวา ภิกฺขูหิ สทฺธึ สํวาสํ นารหตีติ อิมมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อสํวาโส’’ติ. ปฺตฺตํ สมูหเนยฺยาติ ‘‘โส อาคโต น ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ อวตฺวา ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ เอตฺตกสฺเสว วุตฺตตฺตา ปาราชิกสฺส สามเณรภูมิ อนุฺาตาติ วิฺายติ, เตนาห สามเณรภูมิยํ ปน ิโตติอาทิ. ‘‘โย ปน ภิกฺขู’’ติ วุตฺตตฺตา (ปารา. ๓๙) ปจฺจกฺขาตสิกฺโข ยสฺมา ภิกฺขุ น โหติ, เมถุนเสวเน จ ปาราชิกํ นาปชฺชติ, ตสฺมาสฺส ‘‘อาคโต อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ อุปสมฺปทํ อนุชานนฺโต ปาราชิกํ น สมูหนติ นาม, เตนาห ‘‘ภิกฺขุภาเว ตฺวา อวิปนฺนสีลตายา’’ติ. อุตฺตมตฺถํ อรหตฺตํ, นิพฺพานเมว วา.

จตุพฺพิธวินยาทิกถาวณฺณนา

๔๕. นีหริตฺวาติ ปาฬิโต อุทฺธริตฺวา, ตถา หิ ‘‘ปฺจหุปาลิ, องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา นานุยุฺชิตพฺพํ. กตเมหิ ปฺจหิ? สุตฺตํ น ชานาติ, สุตฺตานุโลมํ น ชานาตี’’ติอาทิปาฬิโต สุตฺตํ สุตฺตานุโลมฺจ นีหรึสุ. ‘‘อนาปตฺติ เอวํ อมฺหากํ อาจริยานํ อุคฺคโห ปริปุจฺฉาติ ภณตี’’ติ เอวมาทิโต อาจริยวาทํ. ‘‘อายสฺมา อุปาลิ เอวมาห – ‘อนาปตฺติ, อาวุโส, สุปินนฺเตนา’ติ’’ เอวมาทิโต อตฺตโน มตึ นีหรึสุ, สา จ เถรสฺส อตฺตโนมติ สุตฺเตน สงฺคหิตตฺตา สุตฺตํ ชาตํ, เอวมฺาปิ สุตฺตาทีหิ สงฺคหิตาว คเหตพฺพา, เนตราติ เวทิตพฺพํ. อถ วา นีหริตฺวาติ วิภชิตฺวา สาฏฺกถํ สกลํ วินยปิฏกํ สุตฺตาทีสุ จตูสุ ปเทเสสุ ปกฺขิปิตฺวา จตุธา วิภชิตฺวา วินยํ ปกาเสสุํ ตพฺพินิมุตฺตสฺส อภาวาติ อธิปฺปาโย. วุตฺตนฺติ นาคเสนตฺเถเรน มิลินฺทปฺเห วุตฺตํ. กณฺาทิวณฺณุปฺปตฺติฏฺานกรณาทีหิ อาหริตฺวา อตฺตโน วจีวิฺตฺติยาว ภาสิตวจนํ อาหจฺจปทํ. รโสติ สาโร ‘‘ปตฺตรโส’’ติอาทีสุ (ธ. ส. ๖๒๘-๖๓๐) วิย, ปฏิกฺขิตฺตอนุฺาตสุตฺตสาโรติ อตฺโถ, รโสติ วา ลกฺขณํ ปฏิวตฺถุกํ อนุทฺธริตฺวา ลกฺขณานุโลเมน วุตฺตตฺตา. ธมฺมสงฺคาหกาทิอาจริยวํเสน อาภตา อฏฺกถา อาจริยวํโสติ อาห ‘‘อาจริยวํโสติ อาจริยวาโท’’ติ.

วินยปิฏเก ปาฬีติ อิธ อธิการวเสน วุตฺตํ. เสสปิฏเกสุปิ สุตฺตาทิจตุนยา ยถานุรูปํ ลพฺภนฺเตว. มหาปเทสาติ มหาโอกาสา มหาวิสยา, เต อตฺถโต ‘‘ยํ, ภิกฺขเว’’ติอาทิปาฬิวเสน อกปฺปิยานุโลมโต กปฺปิยานุโลมโต จ ปุคฺคเลหิ นยโต ตถา ตถา คยฺหมานา อตฺถนยา เอว. เต หิ ภควตา สรูปโต อวุตฺเตสุปิ ปฏิกฺขิตฺตานุโลเมสุ, อนุฺาตานุโลเมสุ จ เสเสสุ กิจฺเจสุ นิวตฺติปวตฺติเหตุตาย มหาโคจราติ ‘‘มหาปเทสา’’ติ วุตฺตา, น ปน ‘‘ยํ, ภิกฺขเว, มยา อิทํ น กปฺปตี’’ติอาทินา วุตฺตา สาธิปฺปายา ปาฬิเยว ตสฺสา สุตฺเต ปวิฏฺตฺตา. ‘‘สุตฺตานุโลมมฺปิ สุตฺเต โอตาเรตพฺพํ…เป… สุตฺตเมว พลวตร’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๔๕) หิ วุตฺตํ, น เหสา สาธิปฺปายา ปาฬิ สุตฺเต โอตาเรตพฺพา, น คเหตพฺพา วา โหติ, เยนายํ สุตฺตานุโลมํ สิยา. ตสฺมา อิมํ ปาฬิอธิปฺปายํ นิสฺสาย ปุคฺคเลหิ คหิตา ยถาวุตฺตอตฺถาว สุตฺตานุโลมํ. ตปฺปกาสกตฺตา ปน อยํ ปาฬิปิ สุตฺตานุโลมนฺติ คเหตพฺพํ, เตนาห เย ภควตา เอวํ วุตฺตาติอาทิ. ยํ ภิกฺขเวติอาทิปาฬินเยน หิ ปุคฺคเลหิ คเหตพฺพา เย อกปฺปิยานุโลมาทโย อตฺถา วุตฺตา, เต มหาปเทสาติ อตฺโถ.

ภควโต ปกิณฺณกเทสนาภูตา จ สุตฺตานุโลมภูตา จ อฏฺกถา. ยสฺมา ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ปาฬิวณฺณนากฺกเมน สงฺคเหตฺวา วุตฺตา, ตสฺมา ‘‘อาจริยวาโท’’ติ วุตฺตา, เอเตน จ อฏฺกถา สุตฺตสุตฺตานุโลเมสุ อตฺถโต สงฺคยฺหตีติ เวทิตพฺพา. ยถา จ เอสา, เอวํ อตฺตโนมติปิ ปมาณภูตา. น หิ ภควโต วจนํ วจนานุโลมฺจ อนิสฺสาย อคฺคสาวกาทโยปิ อตฺตโน าณพเลน สุตฺตาภิธมฺมวินเยสุ กฺจิ สมฺมุติปรมตฺถเภทํ อตฺถํ วตฺตุํ สกฺโกนฺติ, ตสฺมา สพฺพมฺปิ วจนํ สุตฺเต สุตฺตานุโลเม จ สงฺคยฺหติ. วิสุํ ปน อฏฺกถาทีนํ สงฺคหิตตฺตา ตทวเสสํ สุตฺตสุตฺตานุโลมโต คเหตฺวา จตุธา วินโย นิทฺทิฏฺโ. สุตฺตาทโย นิสฺสาเยว ปวตฺตาปิ อตฺตโนมติ เตสุ สรูเปน อนาคตตฺตา วุตฺตํ ‘‘สุตฺตสุตฺตานุโลมอาจริยวาเท มุฺจิตฺวา’’ติ, เตนาห ‘‘อนุพุทฺธิยา นยคฺคาเหนา’’ติ. ตตฺถ สุตฺตาทีนิ อนุคตาย เอว พุทฺธิยา เตหิ ลทฺธนยคฺคาเหน จาติ อตฺโถ.

เถรวาโทติ มหาสุมตฺเถราทีนํ คาโห. สุตฺตาทึ นิสฺสาเยว วิปรีตโตปิ อตฺตโนมติ อุปฺปชฺชตีติ อาห ตํ ปนาติอาทิ. อตฺเถนาติ อตฺตนา นยคฺคหิเตน อตฺเถน. ปาฬินฺติ อตฺตโน คาหสฺส นิสฺสยภูตํ สาฏฺกถํ ปาฬึ. ปาฬิยาติ ตปฺปฏิกฺเขปตฺถํ ปเรนาหฏาย สาฏฺกถาย ปาฬิยา, อตฺตนา คหิตํ อตฺถํ นิสฺสาย ปาฬิฺจ สํสนฺทิตฺวาติ อตฺโถ. อาจริยวาเทติ อตฺตนา ปเรน จ สมุทฺธฏอฏฺกถาย. โอตรติ เจว สเมติ จาติ อตฺตนา อุทฺธเฏหิ สํสนฺทนวเสน โอตรติ, ปเรน อุทฺธเฏน สเมติ. สพฺพทุพฺพลาติ อสพฺพฺุปุคฺคลสฺส โทสวาสนาย ยาถาวโต อตฺถสมฺปฏิปตฺติอภาวโต วุตฺตํ. ปมาทปาวเสน อาจริยวาทสฺส สุตฺตานุโลเมน อสํสนฺทนาปิ สิยาติ อาห ‘‘อิตโร น คเหตพฺโพ’’ติ.

สเมนฺตเมว คเหตพฺพนฺติ เย สุตฺเตน สํสนฺทนฺติ, เอวรูปาว อตฺถา มหาปเทสโต อุทฺธริตพฺพาติ ทสฺเสติ ตถา ตถา อุทฺธฏอตฺถานเมว สุตฺตานุโลมตฺตา, เตนาห ‘‘สุตฺตานุโลมโต หิ สุตฺตเมว พลวตร’’นฺติ. อปฺปฏิวตฺติยนฺติ อปฺปฏิพาหิยํ. การกสงฺฆสทิสนฺติ ปมาณตฺตา สงฺคีติการกสงฺฆสทิสํ. พุทฺธานํ ิตกาลสทิสนฺติ ธรมานกพุทฺธสทิสนฺติ อตฺโถ. สกวาที สุตฺตํ คเหตฺวา กเถตีติอาทีสุ โย ยถาภูตมตฺถํ คเหตฺวา กถนสีโล, โส สกวาที. สุตฺตนฺติ สงฺคีติตฺตยารุฬฺหํ ปาฬิวจนํ. ปรวาทีติ มหาวิหารวาสี วา โหตุ อฺนิกายวาสี วา, โย วิปรีตโต อตฺถํ คเหตฺวา กถนสีโล, โสว อิธ ‘‘ปรวาที’’ติ วุตฺโต. สุตฺตานุโลมนฺติ สงฺคีติตฺตยารุฬฺหํ วา อนารุฬฺหํ วา ยํกิฺจิ วิปลฺลาสโต วา วฺจนาย วา ‘‘สงฺคีติตฺตยาคตมิท’’นฺติ ทสฺสิยมานํ สุตฺตานุโลมํ. เกจิ ‘‘อฺนิกาเย สุตฺตานุโลม’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ สกวาทีปรวาทีนํ อุภินฺนมฺปิ สงฺคีติตฺตยารุฬฺหสุตฺตาทีนํ เอว คเหตพฺพโต. ตถา หิ วกฺขติ ‘‘ติสฺโส สงฺคีติโย อารุฬฺหํ ปาฬิอาคตํ ปฺายติ, คเหตพฺพ’’นฺติอาทิ. น หิ สกวาที อฺนิกายสุตฺตาทึ ปมาณโต คณฺหาติ, เยน เตสุ สุตฺตาทีสุ ทสฺสิเตสุ ตตฺถ าตพฺพํ ภเวยฺย, วกฺขติ จ ‘‘ปโร ตสฺส อกปฺปิยภาวสาธกํ สุตฺตโต พหุํ การณฺจ วินิจฺฉยฺจ ทสฺเสติ…เป… ‘สาธู’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา อกปฺปิเยเยว าตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๔๕). ตสฺมา ปรวาทินาปิ สงฺคีติตฺตเย อนารุฬฺหมฺปิ อนารุฬฺหมิจฺเจว ทสฺสียติ, เกวลํ ตสฺส ตสฺส สุตฺตาทิโน สงฺคีติตฺตเย อนาคตสฺส กูฏตา, อาคตสฺส จ พฺยฺชนจฺฉายาย อฺถา อธิปฺปายโยชนา จ วิเสโส. ตตฺถ จ ยํ กูฏํ, ตํ อปนียติ. ยํ อฺถา โยชิตํ, ตสฺส วิปรีตตาสนฺทสฺสนตฺถํ ตทฺเน สุตฺตาทินา สํสนฺทนา กรียติ. โย ปน ปรวาทินา คหิโต อธิปฺปาโย สุตฺตนฺตาทินา สํสนฺทติ, โส สกวาทินาปิ อตฺตโน คาหํ วิสฺสชฺเชตฺวา คเหตพฺโพติ อุภินฺนมฺปิ สงฺคีติตฺตยาคตเมว สุตฺตาทิปมาณนฺติ เวทิตพฺพํ. เตเนว กถาวตฺถุปฺปกรเณ สกวาเท ปฺจ สุตฺตสตานิ ปรวาเท ปฺจาติ (ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา; กถา. อฏฺ. นิทานกถา) สุตฺตสหสฺสมฺปิ อธิปฺปายคฺคหณนานตฺเตน สงฺคีติตฺตยาคตเมว คหิตํ, น นิกายนฺตเร กิฺจีติ.

เขปนฺติ ‘‘กึ อิมินา’’ติ ปฏิกฺเขปํ ฉฑฺฑนํ. ครหนฺติ ‘‘กิเมส พาโล ชานาตี’’ติ นินฺทนํ. สุตฺเต โอตาเรตพฺพนฺติ ยสฺส สุตฺตสฺส อนุโลมนโต อิทํ สุตฺตานุโลมํ อกาสิ, ตสฺมึ, ตทนุรูเป วา อฺตรสฺมึ สุตฺเต อตฺตนา คหิตํ สุตฺตานุโลมํ อตฺถโต สํสนฺทนวเสน โอตาเรตพฺพํ, ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณน อิมสฺมึ สุตฺเต สํสนฺทตี’’ติ สํสนฺทิตฺวา ทสฺเสตพฺพนฺติ อตฺโถ. อยนฺติ สกวาที. ปโรติ ปรวาที. อาจริยวาโท สุตฺเต โอตาเรตพฺโพติ ยสฺส สุตฺตสฺส วณฺณนาวเสน อยํ อาจริยวาโท ปวตฺโต, ตสฺมึ, ตาทิเส จ อฺตรสฺมึ สุตฺเต ปุพฺพาปรอตฺถสํสนฺทนวเสน โอตาเรตพฺพํ. คารยฺหาจริยวาโทติ ปมาทลิขิโต, ภินฺนลทฺธิเกหิ วา ปิโต, เอส นโย สพฺพตฺถ.

ยํ กิฺจิ กูฏสุตฺตํ พาหิรกสุตฺตาทิวจนํ น คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ สุตฺตํ สุตฺตานุโลเม โอตาเรตพฺพนฺติอาทิ วุตฺตํ. คุฬฺหเวสฺสนฺตราทีนิ มหาสงฺฆิกาทิภินฺนลทฺธิกานํ ปกรณานิ. อาทิ-สทฺเทน คุฬฺหอุมฺมคฺคาทีนํ คหณํ. สกวาที สุตฺตํ คเหตฺวา กเถติ, ปรวาทีปิ สุตฺตนฺติอาทินา อฺเปิ วาทาลมฺพนา วุตฺตนเยน สกฺกา าตุนฺติ อิธ น วุตฺตา.

เอวํ สุตฺตสุตฺตานุโลมาทิมุเขน สามฺโต วิวาทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วิเสสโต วิวาทวตฺถุํ ตพฺพินิจฺฉยมุเขน สุตฺตาทีนฺจ ทสฺเสตุํ อถ ปนายํ กปฺปิยนฺติอาทิ วุตฺตํ. สุตฺเต จ สุตฺตานุโลเม จาติ เอตฺถ -กาโร วิกปฺปตฺโถ, เตน อาจริยวาทาทีนมฺปิ สงฺคโห, เตนาห ‘‘การณฺจ วินิจฺฉยฺจ ทสฺเสตี’’ติ. ตตฺถ การณนฺติ สุตฺตาทินยํ นิสฺสาย อตฺตโนมติยา อุทฺธฏํ เหตุํ. วินิจฺฉยนฺติ อฏฺกถาวินิจฺฉยํ. การณจฺฉายาติ สุตฺตาทีสุ ‘‘กปฺปิย’’นฺติ คาหสฺส, ‘‘อกปฺปิย’’นฺติ คาหสฺส จ นิมิตฺตภูตํ กิจฺเฉน ปฏิปาทนียํ อวิภูตการณํ การณจฺฉายา, การณปติรูปกนฺติ อตฺโถ. วินยฺหิ ปตฺวาติ อิมสฺส วิวรณํ กปฺปิยากปฺปิยวิจารณมาคมฺมาติ. รุนฺธิตพฺพนฺติ กปฺปิยสฺาย วีติกฺกมกรณํ รุนฺธิตพฺพํ, ตํนิวารณจิตฺตํ ทฬฺหตรํ กาตพฺพํ. โสตํ ปจฺฉินฺทิตพฺพนฺติ ตตฺถ วีติกฺกมปฺปวตฺติ ปจฺฉินฺทิตพฺพา. ครุกภาเวติ อกปฺปิยภาเว. สุตฺตวินิจฺฉยการเณหีติ สุตฺเตน อฏฺกถาวินิจฺฉเยน จ ลทฺธการเณหิ. เอวนฺติอาทิ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส นิคมนวจนํ. อติเรกการณนฺติ สุตฺตาทีสุ ปุริมํ ปุริมํ อติเรกการณํ นาม, พหุการณํ วา.

วาจุคฺคตนฺติ วาจาย อุคฺคตํ, ตตฺถ นิรนฺตรํ ิตนฺติ อตฺโถ. ‘‘สุตฺตํ นาม สกลํ วินยปิฏก’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปุน สุตฺตโตติ ตทตฺถปฏิปาทกํ สุตฺตาภิธมฺมปาฬิวจนํ อธิปฺเปตํ. อนุพฺยฺชนโตติ อิมสฺส วิวรณํ ปริปุจฺฉโต จ อฏฺกถาโต จาติ. ตตฺถ ปริปุจฺฉาติ อาจริยสฺส สนฺติกา ปาฬิยา อตฺถสวนํ. อฏฺกถาติ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโย. ตทุภยมฺปิ หิ ปาฬึ อนุคนฺตฺวา อตฺถสฺส พฺยฺชนโต ‘‘อนุพฺยฺชน’’นฺติ วุตฺตํ. วินเยติ วินยาจาเร, เตเนว วกฺขติ วินยํ อวิชหนฺโต อโวกฺกมนฺโตติอาทิ. ตตฺถ ปติฏฺานํ นาม สฺจิจฺจ อาปตฺติยา อนาปชฺชนาทิ โหตีติ อาห ‘‘ลชฺชีภาเวน ปติฏฺิโต’’ติ, เตน ลชฺชี โหตีติ วุตฺตํ โหติ. วินยธรสฺส ลกฺขเณ วตฺตพฺเพ กึ อิมินา ลชฺชีภาเวนาติ อาห อลชฺชี หีติอาทิ. ตตฺถ พหุสฺสุโตปีติ อิมินา ปมลกฺขณสมนฺนาคมํ ทสฺเสติ. ลาภครุตายาติอาทินา วินเย ิตตาย อภาเว ปมลกฺขณโยโค กิจฺจกโร น โหติ, อถ โข อกิจฺจกโร อนตฺถกโร เอวาติ ทสฺเสติ. สงฺฆเภทสฺส ปุพฺพภาโค กลโห สงฺฆราชิ.

วิตฺถุนตีติ วิตฺถมฺภติ, นิตฺถุนติ วา สนฺติฏฺิตุํ น สกฺโกติ, เตนาห ยํ ยนฺติอาทิ. อาจริยปรมฺปราติ อาจริยานํ วินิจฺฉยปรมฺปรา, เตเนว วกฺขติ ‘‘อตฺตโน มตึ ปหาย…เป… ยถา อาจริโย จ อาจริยาจริโย จ ปาฬิฺจ ปริปุจฺฉฺจ วทนฺติ, ตถา าตุํ วฏฺฏตี’’ติ. น หิ อาจริยานํ นามมตฺตโต ปรมฺปราชานเน ปโยชนมตฺถิ. ปุพฺพาปรานุสนฺธิโตติ ปุพฺพวจนสฺส อปรวจเนน สห อตฺถสมฺพนฺธชานนโต. อตฺถโตติ ปทตฺถปิณฺฑตฺถอธิปฺเปตตฺถาทิโต. การณโตติ ตทตฺถุปปตฺติโต. เถรวาทงฺคนฺติ เถรวาทปฏิปาฏึ, เตสํ วินิจฺฉยปฏิปาฏินฺติ อตฺโถ.

อิเมหิ จ ปน ตีหิ ลกฺขเณหีติ เอตฺถ ปเมน ลกฺขเณน วินยสฺส สุฏฺุ อุคฺคหิตภาโว วุตฺโต. ทุติเยนสฺส ลชฺชีภาเวน เจว อจลตาย จ ปติฏฺิตตา. ตติเยน ปาฬิอฏฺกถาสุ อนุรูเปน อนาคตมฺปิ ตทนุโลมโต อาจริเยหิ ทินฺนนยโต วินิจฺฉินิตุํ สมตฺถตา. โอติณฺเณ วตฺถุสฺมินฺติ โจทนาวเสน วีติกฺกมวตฺถุสฺมึ สงฺฆมชฺเฌ โอติณฺเณ. โจทเกน จุทิตเกน จ วุตฺเต วตฺตพฺเพติ เอวํ โอติณฺเณ วตฺถุํ นิสฺสาย โจทเกน ‘‘ทิฏฺํ สุต’’นฺติอาทินา จุทิตเกน ‘‘อตฺถิ นตฺถี’’ติอาทินา จ ยํ วตฺตพฺพํ, ตสฺมึ วตฺตพฺเพ วุตฺเตติ อตฺโถ. ถุลฺลจฺจยทุพฺภาสิตานํ มาติกาย อนาคตตฺตา ‘‘ปฺจนฺนํ อาปตฺตีน’’นฺติ วุตฺตํ. ติกทุกฺกฏนฺติ ‘‘อนุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺี อุชฺฌายติ วา ขียติ วา อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทินา (ปาจิ. ๑๐๖ โถกํ วิสทิสํ) อาคตํ ติกทุกฺกฏํ. อฺตรํ วา อาปตฺตินฺติ ‘‘กาเล วิกาลสฺี อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, กาเล เวมติโก อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิกํ (ปาจิ. ๒๕๐) ทุกทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํ. อนฺตราปตฺตินฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ สิกฺขาปเท อาคตวตฺถุวีติกฺกมํ วินา อฺสฺมึ วตฺถุวีติกฺกเม นิทานโต ปภุติ วินีตวตฺถุปริโยสานา อนฺตรนฺตรา วุตฺตํ อาปตฺตึ. อิธ ปน ‘‘วตฺถุํ โอโลเกตี’’ติ วิสุํ คหิตตฺตา ตทวเสสา อนฺตราปตฺตีติ คหิตา. ปฏิลาตํ อุกฺขิปตีติ อิทํ วิสิพฺพนสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๓๕๐-๓๕๑) อาคตํ. ตตฺถ ฑยฺหมานํ อลาตํ อคฺคิกปาลาทิโต พหิ ปติตํ อวิชฺฌาตเมว ปฏิอุกฺขิปติ, ปุน ยถาาเน เปตีติ อตฺโถ. วิชฺฌาตํ ปน ปกฺขิปนฺตสฺส ปาจิตฺติยเมว. อนาปตฺตินฺติ เอตฺถ อนฺตรนฺตรา วุตฺตา อนาปตฺติปิ อตฺถิ, ‘‘อนาปตฺติ, ภิกฺขเว, อิทฺธิมสฺส อิทฺธิวิสเย’’ติอาทิ (ปารา. ๑๕๙) วิย สาปิ สงฺคยฺหติ.

ปาราชิกาปตฺตีติ น ตาว วตฺตพฺพนฺติ อิทํ อาปนฺนปุคฺคเลน ลชฺชีธมฺเม ตฺวา ยถาภูตํ อาวิกรเณปิ ทุพฺพินิจฺฉยํ อทินฺนาทานาทึ สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ ปน เมถุนาทีสุ วิชานนํ, ตํ วตฺตพฺพเมว, เตนาห เมถุนธมฺมวีติกฺกโม หีติอาทิ. โย ปน อลชฺชิตาย ปฏิฺํ อทตฺวา วิกฺเขปํ กโรติ, ตสฺส อาปตฺติ น สกฺกา โอฬาริกาปิ วินิจฺฉินิตุํ, ยาว โส ยถาภูตํ นาวิ กโรติ, สงฺฆสฺส จ อาปตฺติสนฺเทโห น วิคจฺฉติ, ตาว นาสิตโกว ภวิสฺสติ. สุขุมาติ จิตฺตปริวตฺติยา สุขุมตาย สุขุมา. เตนาห ‘‘จิตฺตลหุกา’’ติ, จิตฺตํ ตสฺส ลหุกนฺติ อตฺโถ. เตติ วีติกฺกเม. ตํวตฺถุกนฺติ อทินฺนาทานาทิมูลกํ. ยํ อาจริโย ภณติ, ตํ กโรหีติอาทิ สพฺพํ ลชฺชีเปสลํ กุกฺกุจฺจกเมว สนฺธาย วุตฺตํ. โย ยาถาวโต ปกาเสตฺวา สุทฺธิเมว คเวสติ, เตนาปิ, ปาราชิโกสีติ น วตฺตพฺโพติ อนาปตฺติโกฏิยาปิ สงฺกิยมานตฺตา วุตฺตํ, เตเนว ‘‘ปาราชิกจฺฉายา’’ติ วุตฺตํ. สีลานิ โสเธตฺวาติ ยสฺมึ วีติกฺกเม ปาราชิกาสงฺกา วตฺตติ, ตตฺถ ปาราชิกาภาวปกฺขํ คเหตฺวา เทสนาวุฏฺานคามินีนํ อาปตฺตีนํ โสธนวเสน สีลานิ โสเธตฺวา. ทฺวตฺตึสาการนฺติ ปากฏภาวโต อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ, ยํ กิฺจิ อภิรุจิตํ มนสิกาตุํ วฏฺฏเตว. กมฺมฏฺานํ ฆฏิยตีติ วิปฺปฏิสารมูลเกน วิกฺเขเปน อนฺตรนฺตรา ขณฺฑํ อทสฺเสตฺวา ปพนฺธวเสน จิตฺเตน สงฺฆฏิยติ. สงฺขาราติ วิปสฺสนากมฺมฏฺานวเสน วุตฺตํ. สาปตฺติกสฺส หิ ปคุณมฺปิ กมฺมฏฺานํ น สุฏฺุ อุปฏฺาติ, ปเคว ปาราชิกสฺส. ตสฺส หิ วิปฺปฏิสารนินฺนตาย จิตฺตํ เอกคฺคํ น โหติ. เอกสฺส ปน วิตกฺกวิกฺเขปาทิพหุลสฺส สุทฺธสีลสฺสปิ จิตฺตํ น สมาธิยติ, ตํ อิธ ปาราชิกมูลกนฺติ น คเหตพฺพํ. กตปาปมูลเกน วิปฺปฏิสาเรเนเวตฺถ จิตฺตสฺส อสมาธิยนํ สนฺธาย ‘‘กมฺมฏฺานํ น ฆฏิยตี’’ติ วุตฺตํ, เตนาห วิปฺปฏิสารคฺคินาติอาทิ. อตฺตนาติ จิตฺเตน กรณภูเตน ปุคฺคโล กตฺตา ชานาติ, ปจฺจตฺเต วา กรณวจนํ, อตฺตา สยํ ปชานาตีติ อตฺโถ.

จตุพฺพิธวินยาทิกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

ปทภาชนียวณฺณนา

โย วิย ทิสฺสตีติ ยาทิโส, ยํ-สทฺทตฺเถ ยถา-สทฺโท วตฺตตีติ อาห ‘‘เยน วา เตน วา ยุตฺโต’’ติ. เยน เตนาติ หิ ปททฺวเยน อนิยมโต ยํ-สทฺทตฺโถว ทสฺสิโต. วาสธุรยุตฺโตติ วิปสฺสนาธุรยุตฺโต. ยา ชาติ อสฺสาติ ยํชาติ, ปุคฺคโล, โสว ยํชจฺโจ สกตฺเถ ยปจฺจยํ กตฺวา. โคตฺตวเสน เยน วา เตน วา โคตฺเตน ยถาโคตฺโต วา ตถาโคตฺโต วา โหตูติ สมฺพนฺโธ. สีเลสูติ ปกตีสุ. อถ โขติ อิทํ กินฺตูติ อิมสฺมึ อตฺเถ. กึ วุตฺตํ โหตีติ อตฺโถ. อิมสฺมึ อตฺเถติ อิมสฺมึ ปาราชิกวิสเย. เอโสติ ยถาวุตฺเตหิ ปกาเรหิ ยุตฺโต. อริยายาติ ‘‘อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺนฺติ, เอสา อริยานํ ยาจนา’’ติ เอวํ วุตฺตาย, น, ‘‘เทหิ เม’’ติ กปณาย. ลิงฺคสมฺปฏิจฺฉเนนาติ ‘‘ภิกฺขํ จริสฺสามี’’ติ จิตฺตาภาเวปิ ภิกฺขาหารนิสฺสิตปพฺพชฺชาลิงฺคสฺส สมฺปฏิจฺฉเนน. กาชภตฺตนฺติ กาเชหิ อานีตภตฺตํ. อธมฺมิกายาติ อธิสีลสิกฺขาทิภิกฺขุคุณาภาวโต วุตฺตํ, เตนาห ‘‘อภูตายา’’ติ. ‘‘มยํ ภิกฺขู’’ติ วทนฺตา ปฏิฺามตฺเตเนว ภิกฺขู, น อตฺถโตติ อตฺโถ. อิทฺจ ‘‘มยํ ภิกฺขู’’ติ ปฏิชานนสฺสาปิ สมฺภวโต วุตฺตํ. ‘‘มยํ ภิกฺขู’’ติ อปฺปฏิชานนฺตาปิ หิ ภิกฺขุโวหารนิมิตฺตสฺส ลิงฺคสฺส คหเณน เจว ภิกฺขูนํ ทินฺนปจฺจยภาคคฺคหณาทินา จ ภิกฺขุปฏิฺา เอว นาม โหนฺติ. ตถา หิ วุตฺตํ ปุคฺคลปฺตฺติอฏฺกถายํ

‘‘‘อพฺรหฺมจารี พฺรหฺมจาริปฏิฺโ’ติ อฺเ พฺรหฺมจาริโน สุนิวตฺเถ สุปารุเต สุมฺภกปตฺตธเร คามนิคมชนปทราชธานีสุ ปิณฺฑาย จริตฺวา ชีวิกํ กปฺเปนฺเต ทิสฺวา สยมฺปิ ตาทิเสน อากาเรน ตถา ปฏิปชฺชนโต ‘อหํ พฺรหฺมจารี’ติ ปฏิฺํ เทนฺโต วิย โหติ. ‘อหํ ภิกฺขู’ติ วตฺวา อุโปสถคฺคาทีนิ ปวิสนฺโต ปน พฺรหฺมจาริปฏิฺโ โหติเยว, ตถา สงฺฆิกํ ลาภํ คณฺหนฺโต’’ติ (ปุ. ป. อฏฺ. ๙๑).

ตสฺมา เอวรูเปหิ ปฏิฺาย ภิกฺขูหิ โคตฺรภุปริโยสาเนหิ สทฺธึ สมฺโภคปริโภโค น วฏฺฏติ, อลชฺชีปริโภโคว โหติ. สฺจิจฺจ อาปตฺติอาปชฺชนาทิอลชฺชีลกฺขณํ ปน อุกฺกฏฺานํ ภิกฺขูนํ วเสน วุตฺตํ สามเณราทีนมฺปิ อลชฺชีโวหารทสฺสนโต. ‘‘อลชฺชีสามเณเรหิ หตฺถกมฺมมฺปิ น กาเรตพฺพ’’นฺติ หิ วุตฺตํ. ยถาวิหิตปฏิปตฺติยํ อติฏฺนฺหิ สพฺพสาธารณํ อลชฺชีลกฺขณํ. ทุสฺสีลา ลิงฺคคฺคหณโต ปฏฺาย ยถาวิหิตปฏิปตฺติยา อภาวโต เอกนฺตา ลชฺชิโนว มหาสงฺฆิกาทินิกายนฺตริกา วิย, ลิงฺคตฺเถนกาทโย วิย, จ. ยาว ๑๑ จ เตสํ ภิกฺขุปฏิฺา อนุวตฺตติ, ตาว ภิกฺขุ เอว, เตหิ จ ปริโภโค อลชฺชิปอโภโคว, เตสฺจ ภิกฺขุสงฺฆสฺาย ทินฺนํ สงฺเฆ ทินฺนํ นาม โหติ. วุตฺตฺหิ ภควตา –

‘‘ภวิสฺสนฺติ โข ปนานนฺท, อนาคตมทฺธานํ โคตฺรภุโน กาสาวกณฺา ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา, เตสุ ทุสฺสีเลสุ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ ทสฺสนฺติ, ตทาปาหํ, อานนฺท, สงฺฆคตํ ทกฺขิณํ อสงฺขฺเยยฺยํ อปฺปเมยฺยํ วทามี’’ติ (ม. นิ. ๓.๓๘๐).

ภควโต สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทินฺนตฺตา ทกฺขิณา อสงฺขฺเยยฺยา อปฺปเมยฺยา ชาตา. ทุสฺสีลานํ ทินฺนตฺตา นาติ เจ? น, เตสุ สงฺฆํ อุทฺทิสฺสาติ โคตฺรภูนํ ปฏิคฺคาหกตฺเตน ปรามฏฺตฺตา, อิตรถา ‘‘เยสุ เกสุจิ คหฏฺเสุ วา ปพฺพชิเตสุ วา สงฺฆํ อุทฺทิสฺสา’’ติ วตฺตพฺพตาปสงฺคโต, ตถา จ ‘‘ตทาปาหํ, อานนฺทา’’ติ เหฏฺิมโกฏิทสฺสนสฺส ปโยชนํ น สิยา. ตสฺมา โคตฺรภูนมฺปิ อภาเว สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ทานํ นตฺถิ, เหฏฺิมโกฏิยา เตสุปิ ทินฺนา สงฺฆคตา ทกฺขิณา อสงฺขฺเยยฺยา, น ตโต ปรํ สิชฺฌตีติ เตปิ ปฏิฺาย ภิกฺขุ เอวาติ คเหตพฺพํ.

พฺรหฺมโฆสนฺติ อุตฺตมโฆสํ, พฺรหฺมุโน โฆสสทิสํ วา โฆสํ. เอหิ ภิกฺขูติ ‘‘ภิกฺขู’’ติสมฺโพธนํ. สํสาเร ภยอิกฺขก ตสฺส ภยสฺส สพฺพโส วินาสนตฺถํ ติสรณํ, สาสนํ วา เอหิ มนสา ‘‘ตาณํ เลณ’’นฺติ ปวิส อุปคจฺฉ. อุปคนฺตฺวาปิ จร พฺรหฺมจริยนฺติ สาสนพฺรหฺมจริยํ มคฺคพฺรหฺมจริยฺจ จรสฺสุ. ภณฺฑูติ มุณฺฑิตเกโส. วาสีติ ทนฺตกฏฺาทิจฺเฉทนวาสิ. พนฺธนนฺติ กายพนฺธนํ. ยุตฺโต โยโค สมาธิปฺาวเสน โส ยุตฺตโยโค, ตสฺส อฏฺเเต ปริกฺขาราติ เสโส. สรีเร ปฏิมุกฺเกหิเยว อุปลกฺขิโตติ เสโส. ‘‘ตีณิ สตานี’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ ‘‘ตีณิ สต’’นฺติ วุตฺตํ.

ตสฺมาติ ภควา เหฏฺา วุตฺตํ ปรามสติ. เหฏฺา หิ ‘‘อหํ โข ปน, กสฺสป, ชานฺเว วทามิ ‘ชานามี’ติ, ปสฺสฺเว วทามิ ‘ปสฺสามี’’’ติ (สํ. นิ. ๒.๑๕๔) วุตฺตํ, ตํ ปรามสติ, ยสฺมา อหํ ชานํ วทามิ, ตสฺมาติ อตฺโถ. อิหาติ อิมสฺมึ สาสเน. ติพฺพนฺติ มหนฺตํ. ปจฺจุปฏฺิตํ ภวิสฺสตีติ เถราทิอุปสงฺกมนโต ปุเรตรเมว เตสุ ยํนูน เม หิโรตฺตปฺปํ อุปฏฺิตํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. กุสลูปสํหิตนฺติ อนวชฺชธมฺมนิสฺสิตํ. อฏฺึ กตฺวาติ อตฺตานํ เตน ธมฺเมน อฏฺิกํ กตฺวา, ตํ วา ธมฺมํ ‘‘เอส เม อตฺโถ’’ติ อตฺถํ กตฺวา. โอหิตโสโตติ ธมฺเม นิหิตโสโต. เอวฺหิ เต, กสฺสป, สิกฺขิตพฺพนฺติ าณโสตฺจ ปสาทโสตฺจ โอทหิตฺวา ‘‘ธมฺมํ สกฺกจฺจเมว สุณิสฺสามี’’ติ เอวเมว ตยา สิกฺขิตพฺพํ. สาตสหคตา จ เม กายคตาสตีติ อสุเภสุ เจว อานาปาเน จ ปมชฺฌานวเสน สุขสมฺปยุตฺตกายคตาสติ. ยํ ปเนตสฺส โอวาทสฺส สกฺกจฺจปฏิคฺคหณํ, อยเมว เถรสฺส ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ อโหสิ (สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑๕๔).

อุทฺธุมาตกปฏิภาคารมฺมณํ ฌานํ อุทฺธุมาตกสฺา. กสิณารมฺมณํ รูปาวจรชฺฌานํ รูปสฺา. อิเมติ สฺาสีเสน นิทฺทิฏฺา อิเม ทฺเว ฌานธมฺมา. โสปาโก จ ภควตา ปุฏฺโ ‘‘รูปาวจรภาเวน เอกตฺถา, พฺยฺชนเมว นาน’’นฺติ อาห. อารทฺธจิตฺโตติ อาราธิตจิตฺโต. ครุธมฺมปฏิคฺคหณาทิอุปสมฺปทา อุปริ สยเมว อาวิ ภวิสฺสติ.

สพฺพนฺติเมน ปริยาเยนาติ สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน. ตฺติจตุตฺถา กมฺมวาจา อุปสมฺปทากมฺมสฺส การณตฺตา านํ, ตสฺส านสฺส อรหํ อนุจฺฉวิกนฺติ วตฺถุโทสาทิวินิมุตฺตกมฺมํ ‘‘านารห’’นฺติ วุตฺตํ วตฺถาทิโทสยุตฺตสฺส กมฺมสฺส สภาวโต กมฺมวาจารหตฺตาภาวา. อถ วา านนฺติ นิพฺพานปฺปตฺติเหตุโต สิกฺขตฺตยสงฺคหํ สาสนํ วุจฺจติ, ตสฺส อนุจฺฉวิกํ กมฺมํ านารหํ. ยถาวิหิตลกฺขเณน หิ กมฺเมน อุปสมฺปนฺโนว สกลํ สาสนํ สมาทาย ปริปูเรตุมรหติ. ตสฺมา ปริสุทฺธกมฺมวาจาปริโยสานํ สพฺพํ สงฺฆกิจฺจํ านารหํ นาม, เตนาห ‘‘สตฺถุสาสนารเหนา’’ติ, สีลาทิสกลสาสนปริปุณฺณสฺส อนุจฺฉวิเกนาติ อตฺโถ. อยํ อิมสฺมึ อตฺเถติ ตฺติจตุตฺถกมฺเมน อุปสมฺปนฺนสฺเสว สพฺพสิกฺขาปเทสุ วุตฺตตฺตา กิฺจาปิ เอหิภิกฺขูปสมฺปทาทีหิ อุปสมฺปนฺนานํ สุทฺธสตฺตานํ ปณฺณตฺติวชฺชสิกฺขาปทวีติกฺกเมปิ อภพฺพตา วา โทสาภาโว วา สทฺทโต ปฺายติ, ตถาปิ อตฺถโต เตสมฺปิ ปณฺณตฺติวชฺเชสุ, โลกวชฺเชสุปิ วา สุราปานาทิลหุเกสุ มคฺคุปฺปตฺติโต ปุพฺเพ อสฺจิจฺจาทินา อาปตฺติอาปชฺชนํ สิชฺฌติเยว. ตถา หิ ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา อภพฺพา อาปตฺตึ อาปชฺชิตุํ พุทฺธา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ. ทฺเว ปุคฺคลา ภพฺพา อาปตฺตึ อาปชฺชิตุํ ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จา’’ติ (ปริ. ๓๒๒) วุตฺตํ. ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อุปสมฺปนฺโนติ อิทํ ปน สพฺพสิกฺขาปทวีติกฺกมารเห สพฺพกาลิเก จ ภิกฺขู คเหตฺวา เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ. นิรุตฺติวเสนาติ นิพฺพจนวเสน. อภิลาปวเสนาติ โวหารวเสน. คุณวเสนาติ ภิกฺขุโวหารนิมิตฺตานํ คุณานํ วเสน.

สาชีวปทภาชนียวณฺณนา

วิวฏฺฏูปนิสฺสยา สีลาทโย โลกิเยหิ อภิวิสิฏฺตฺตา อธิสีลาทิโวหาเรน วุตฺตาติ ทสฺเสตุํ กตมํ ปนาติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ปฺจงฺคทสงฺคสีลนฺติ อพุทฺธุปฺปาทกาเล สีลํ สนฺธาย วุตฺตํ ตสฺส วิวฏฺฏูปนิสฺสยตฺตาภาวา. ยํ ปน พุทฺธุปฺปาเท รตนตฺตยคุณํ ตถโต ตฺวา สาสเน สุนิวิฏฺสทฺธาหิ อุปาสโกปาสิกาหิ เจว สามเณรสิกฺขมานาหิ จ รกฺขิยมานํ ปฺจงฺคอฏฺงฺคทสงฺคสีลํ, ตมฺปิ อธิสีลเมว มคฺคุปฺปตฺติเหตุโต. วิปสฺสนามคฺคุปฺปตฺตินิมิตฺตตาย หิ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ โลกิยานํ สีเลหิ อธิสีลํ ชาตํ อธิจิตฺตํ วิย. น หิ วิปสฺสนามคฺคนิมิตฺตตํ มุฺจิตฺวา โลกิยจิตฺตโต อธิจิตฺตสฺส อฺโ โกจิ วิเสโส อุปลพฺภติ, ตทุภยฺจ อนาทิมโต สํสารวฏฺฏสฺส อตฺตาทิสารวิรหิตตาย ติลกฺขณพฺภาหตตฺตํ, ‘‘อหํ มมา’’ติ อากาเรน ปวตฺตอวิชฺชาตณฺหาทิโทสมูลกตฺตฺจ, ตํโทสมูลวิทฺธํสนสมตฺถาย สีลจิตฺตพโลปตฺถทฺธาย วิปสฺสนาย อุกฺกํเสเนว ตสฺส สํสารวฏฺฏสฺส วิคมฺจ, ตทุปเทสกสฺส สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สพฺพฺุตาทิอปริมิตคุณคณโยเคน อวิปรีตสทฺธมฺมเทสกตฺตฺจ ยาถาวโต ตฺวา ปฏิปนฺเนน สมาทาย สิกฺขิตพฺพตาย วิวฏฺฏูปนิสฺสยํ ชาตํ, น อฺเน การเณน, ตฺจ วิวฏฺฏูปนิสฺสยตฺตํ ยทิ สาสเน ปฺจสีลาทิสฺสาปิ สมานํ, กิมิทํ อธิสีลํ น สิยา. ปฺจสีลาทิมตฺเต ิตานฺหิ อนาถปิณฺฑิกาทีนํ คหฏฺานมฺปิ มคฺโค อุปฺปชฺชติ. น หิ อธิสีลาธิจิตฺตํ วินา มคฺคุปฺปตฺติ โหติ, ตฺจ กิฺจาปิ เกสฺจิ อนุปนิสฺสยตาย ตสฺมึ อตฺตภาเว มคฺคุปฺปตฺติยา เหตุ น โหติ, ตถาปิ ภวนฺตเร อวสฺสํ โหเตวาติ อธิสีลเมว กาลํ กโรนฺตานํ กลฺยาณปุถุชฺชนานํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ วิย, เตนาห พุทฺธุปฺปาเทเยว จ ปวตฺตตีติอาทิ. วิวฏฺฏํ ปตฺเถตฺวา รกฺขิยมานมฺปิ ปฺจสีลาทิ พุทฺธุปฺปาเทเยว ปวตฺตติ. น หิ ตํ ปฺตฺตินฺติอาทิ ปน อุกฺกฏฺวเสน สพฺพํ ปาติโมกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตเทกเทสภูตมฺปิ หิ ปาณาติปาตาทินฺนาทานาทิคหฏฺสีลมฺปิ. พุทฺธาเยว วินเย ปาราชิกสุตฺตวิภงฺคาทีสุ อาคตวเสน สพฺพโส กายวจีทฺวาเรสุ มคฺคุปฺปตฺติยา วิพนฺธกอชฺฌาจารโสตํ วิจฺฉินฺทิตฺวา มคฺคุปฺปตฺติยา ปทฏฺานภาเวน ปฺเปตุํ สกฺโกนฺติ, น อฺเ. มคฺคุปฺปตฺตึ สนฺธาย หิสฺส อธิสีลตา วุตฺตา. เตนาห ‘‘ปาติโมกฺขสํวรโตปิ จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตเมว สีลํ อธิสีล’’นฺติ. ตสฺเสว หิ อธิสีลนฺติ อพฺยวธาเนน มคฺคาธิฏฺานาติ. อิธ อนธิปฺเปตนฺติ อิมสฺมึ ปมปาราชิกวิสเย ‘‘สิกฺขา’’ติ อนธิปฺเปตํ.

โลกิยอฏฺสมาปตฺติจิตฺตานีติ สาสนสภาวํ อชานนฺเตหิ โลกิยชเนหิ สมาปชฺชิตพฺพานิ อฏฺ รูปารูปชฺฌานสมฺปยุตฺตจิตฺตานิ สนฺธาย วุตฺตํ. น หิ มหคฺคเตสุ โลกิยโลกุตฺตรเภโท อตฺถิ, เยน โลกิยวิเสสนํ โลกุตฺตรนิวตฺตนํ สิยา. ตสฺมา สาสนิเกหิ สมาปชฺชิตพฺพมหคฺคตชฺฌานนิวตฺตนเมว โลกิยวิเสสนํ กตํ. ยถา เจตฺถ, เอวํ กามาวจรานิ ปน อฏฺ กุสลจิตฺตานีติ เอตฺถาปิ โลกิยวิเสสนํ กาตพฺพเมว. อยเมว หิ อธิจิตฺตโต จิตฺตสฺส เภโท, ยํ สาสนํ อชานนฺตสฺส ปุคฺคลสฺส สมุปฺปชฺชนํ. เอวฺจ อพุทฺธุปฺปาเทปิ สาสนสภาวํ ชานนฺตานํ ปจฺเจกพุทฺธาทีนมฺปิ สีลจิตฺตานํ อธิสีลาธิจิตฺตตา สมตฺถิตา โหติ. น วินา พุทฺธุปฺปาทาติ อิทํ ปน อฺเสํ อภิสมยเหตุภาเวน ปจฺเจกพุทฺธโพธิสตฺตาทีนํ เทสนาสามตฺถิยาภาวโต วุตฺตํ. อายตึ วาสนาเหตุํ ปน สีลจิตฺตํ เตปิ เทเสนฺติเยว, ตฺจ มคฺคเหตุตาย อธิสีลาธิจิตฺตมฺปิ โหนฺตํ อปฺปกตาย วิปฺผาริกตาพาหุชฺตฺตาภาเวน อพฺโพหาริกนฺติ ‘‘พุทฺธุปฺปาเทเยวา’’ติ อวธารณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. น หิ ตํสมาปนฺโนติอาทิอฏฺกถาวจเนหิ อิธ อธิจิตฺตนิทฺเทเส, อุปริ อธิปฺานิทฺเทเส จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตอธิจิตฺตอธิปฺานเมว ปฏิกฺเขปโต โลกิยาธิจิตฺตาธิปฺานํ อิธ อธิปฺเปตตา, ตํ ทฺวยํ สมาปนฺนสฺสาปิ เมถุนธมฺมสมาปชฺชนสภาโว จ วิฺายติ, ปาฬิยํ ปน ‘‘ยายํ อธิสีลสิกฺขา, อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปตา สิกฺขา’’ติ วุตฺตตฺตา โลกิยาปิ อธิจิตฺตาธิปฺา อนธิปฺเปตาติ วิฺายติ. ตสฺมา ปาฬิยํ อฏฺกถายฺจ เอวมธิปฺปาโย เวทิตพฺโพ – ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวิสฺสามี’’ติ จิตฺเต อุปฺปนฺนมตฺเต โลกิยํ อธิจิตฺตํ อธิปฺา จ ปริหายติ, อธิสีลํ ปน จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน น ปริหายตีติ ปาฬิยํ อธิสีลสิกฺขาว วุตฺตา. อฏฺกถายํ ปน ปฏิลทฺธโลกุตฺตรมคฺคสฺส ภิกฺขุโน ‘‘เมถุนํ ปฏิเสวิสฺสามี’’ติ จิตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชติ สพฺพโส อกุปฺปธมฺมตฺตา, ปุถุชฺชนานํ สมาปตฺติลาภีนมฺปิ เกนจิ การเณน อุปฺปชฺชติ กุปฺปธมฺมตฺตาติ อิมํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘น หิ ตํสมาปนฺโน’’ติ โลกุตฺตราว ปฏิกฺขิตฺตาติ เวทิตพฺพํ.

อตฺถิ ทินฺนนฺติ เอตฺถ ทินฺนนฺติ ทานเจตนา อธิปฺเปตา, ตสฺส ทินฺนสฺส ผลํ อตฺถีติ อตฺโถ. เอส นโย อตฺถิ ยิฏฺนฺติ เอตฺถาปิ. อาทิ-สทฺเทน หุตาทีนํ สงฺคโห. ตตฺถ ยิฏฺนฺติ มหายาโค สพฺพสาธารณํ มหาทานเมว. หุตนฺติ ปโหนกสกฺกาโร, อตฺตโน วา โหตุ, ปเรสํ วา ทส อกุสลกมฺมปถา, สพฺเพปิ วา อกุสลา ธมฺมา อนตฺถุปฺปาทนโต น สกํ กมฺมํ นาม, ตพฺพิปรีตา กุสลา ธมฺมา สกํ นาม, ตทุภยมฺปิ วา กุสลากุสลํ กมฺมสฺสโกมฺหีติอาทิวจนโต สติ สํสารปฺปวตฺติยํ อธิมุจฺจนฏฺเน สตฺตานํ สกนฺติ เอวํ กมฺมสฺสกตาย สกภาเว อตฺตโน สนฺตกตาย อุปฺปชฺชนกาณํ กมฺมสฺสกตฺาณํ, อุปลกฺขณมตฺตฺเจตํ. สาสนนิสฺสิตา ปน สพฺพาปิ วฏฺฏคามินิกุสลปฺา กมฺมสฺสกตฺาเณ ปวิฏฺา. สาสนนิสฺสิตา หิ วิวฏฺฏคามินี สพฺพาปิ ปฺา ‘‘สจฺจานุโลมิกาณ’’นฺติ วุจฺจติ. สา เอว จ อธิปฺา ตทวเสสํ สพฺพํ กมฺมสฺสกตฺาณนฺติ เวทิตพฺพํ, เตเนว ภควา ‘‘กมฺมสฺสกตฺาณํ สจฺจานุโลมิกาณํ มคฺคสมงฺคิสฺส าณํ ผลสมงฺคิสฺส าณ’’นฺติ สพฺพมฺปิ าณจตุกฺเกเยว สงฺคเหสิ. ติลกฺขณาการปริจฺเฉทกํ ปน วิปสฺสนาาณนฺติ อิทํ ปน มคฺคสฺส อาสนฺนปจฺจยตาย อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ. ตทิตราสฺหิ รตนตฺตยานุสฺสรณาทิปฺานมฺปิ มคฺคเหตุตาย อธิปฺตา สมานาวาติ คเหตพฺพํ.

สาชีวปทภาชนียวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

ปจฺจกฺขานวิภงฺควณฺณนา

ทุพฺพลฺเย อาวิกเตติ ยํนูนาหํ พุทฺธํ ปจฺจกฺเขยฺยนฺติอาทินา ทุพฺพลภาเว ปกาสิเต. มุขารุฬฺหตาติ โลกชนานํ สตฺตฏฺาติอาทีสุ มุขารุฬฺหาเยนาติ อธิปฺปาโย. ทิรตฺตติรตฺตนฺติ (ปาจิ. ๕๒) เอตฺถ ยถา อนฺตรนฺตรา สหเสยฺยาวเสน ติรตฺตํ อคฺคเหตฺวา นิรนฺตรเมว ติสฺโส รตฺติโย อนุปสมฺปนฺเนน สทฺธึ สหเสยฺยาย อรุณุฏฺาปนวเสน ติรตฺตคฺคหณตฺถํ ‘‘ทิรตฺตติรตฺต’’นฺติ อพฺยวธาเนน วุตฺตนฺติ ทิรตฺตคฺคหณสฺส ปโยชนมฺปิ สกฺกา คเหตุํ, เอวมิธาปิ ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวาติ อิมสฺสาปิ คหณสฺส ปโยชนมตฺเถวาติ ทสฺเสตุํ ยสฺมา วา สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺสาติอาทิ วุตฺตํ.

อิทานิ ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวาติ อิมสฺส ปุริมปทสฺเสว วิวรณภาวํ วินาปิ วิสุํ อตฺถสพฺภาวํ ทสฺเสตุํ อปิจาติอาทิ วุตฺตํ. วิเสสาวิเสสนฺติ เอตฺถ เยน วากฺเยน ทุพฺพลฺยาวิกมฺมเมว โหติ, น สิกฺขาปจฺจกฺขานํ, ตตฺถ สิกฺขาปจฺจกฺขานทุพฺพลฺยาวิกมฺมานํ อฺมฺํ วิเสโส โหติ. เยน ปน วจเนน ตทุภยมฺปิ โหติ, ตตฺถ เนวตฺถิ วิเสโส อวิเสโสปิ, ตํ วิเสสาวิเสสํ. ‘‘ก กิจฺฉชีวเน’’ติ ธาตูสุ ปิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘กิจฺฉชีวิกปฺปตฺโต’’ติ. อุกฺกณฺนฺหิ อุกฺกณฺา, ตํ อิโต คโตติ อุกฺกณฺิโต, กิจฺฉชีวิกํ ปตฺโตติ อตฺโถ. อุทฺธํ คโต กณฺโ เอติสฺสาติ อุกฺกณฺา, อนภิรติยา วเช นิรุทฺธโคคโณ วิย คมนมคฺคํ คเวสนฺโต ปุคฺคโล อุกฺกณฺโ โหติ, ตํ อุกฺกณฺํ. อนภิรตึ อิโตติปิ อุกฺกณฺิโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห – ‘‘อุทฺธํ กณฺํ กตฺวา วิหรมาโน’’ติ. สา จ อุกฺกณฺตา วิกฺเขเปเนวาติ วิกฺขิตฺโตติอาทิ วุตฺตํ.

สมณภาวโตติ อุปสมฺปทโต. ภาววิกปฺปากาเรนาติ ภิกฺขุภาวโต จวิตฺวา ยํ ยํ คิหิอาทิภาวํ ปตฺตุกาโม ‘‘อหํ อสฺส’’นฺติ อตฺตโน ภวนํ วิกปฺเปติ, เตน เตน คิหิอาทิอากาเรน, อตฺตโน ภวนสฺส วิกปฺปนากาเรนาติ อธิปฺปาโย.

๔๖. ปาฬิยํ ยทิ ปนาหนฺติ อหํ ยทิ พุทฺธํ ปจฺจกฺเขยฺยํ, สาธุ วตสฺสาติ อตฺโถ. อปาหํ, หนฺทาหนฺติ เอตฺถาปิ วุตฺตนเยเนว อตฺโถ คเหตพฺโพ. ‘‘โหติ เม พุทฺธํ ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติ มม จิตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ วทติ.

๕๐. รมามีติ ปพฺพชฺชาย ทุกฺขพหุลตาย สุขาภาวํ ทสฺเสติ. นาภิรมามีติ ปพฺพชฺชาย วิชฺชมาเนปิ อนวชฺชสุเข อตฺตโน อภิรติอภาวํ ทสฺเสติ.

๕๑. เตเนว วจีเภเทนาติ วจีเภทํ กตฺวาปิ อฺเน กายปฺปโยเคน วิฺาปนํ นิวตฺเตติ. อยํ สาสนํ ชหิตุกาโมติอาทินา ภาสาโกสลฺลาภาเวน สพฺพโส ปทตฺถาวโพธาภาเวปิ ‘‘อยํ อตฺตโน ปพฺพชิตภาวํ ชหิตุกาโม อิมํ วากฺยเภทํ กโรตี’’ติ เอตฺตกํ อธิปฺเปตตฺถมตฺตํ เจปิ โส ตาว ชานาติ, ปจฺจกฺขานเมว โหตีติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘เอตฺตกมตฺตมฺปิ ชานาตี’’ติ. ปทปจฺฉาภฏฺนฺติ ปทปราวตฺติ, มาคธภาสโต อวสิฏฺา สพฺพาปิ ภาสา ‘‘มิลกฺขภาสา’’ติ เวทิตพฺพา. เขตฺตเมว โอติณฺณนฺติ สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส รุหนฏฺานภูตํ เขตฺตเมว โอติณฺณํ.

ทูตนฺติ มุขสาสนํ. สาสนนฺติ ปณฺณสาสนํ, ภิตฺติถมฺภาทีสุ อกฺขรํ วา ฉินฺทิตฺวา ทสฺเสติ. ปจฺจกฺขาตุกามตาจิตฺเต ธรนฺเตเยว วจีเภทสมุปฺปตฺตึ สนฺธาย ‘‘จิตฺตสมฺปยุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, จิตฺตสมุฏฺานนฺติ อตฺโถ. นิยมิตานิยมิตวเสน วิชานนเภทํ ทสฺเสตุมาห ยทิ อยเมว ชานาตูติอาทิ. อยฺจ วิภาโค วทติ วิฺาเปตีติ เอตฺถ ยสฺส วทติ, ตสฺเสว วิชานนํ อธิปฺเปตนฺติ อิมินา วุตฺตนเยน ลทฺโธติ ทฏฺพฺพํ, น เหตฺถ เอกสฺส วทติ อฺสฺส วิฺาเปตีติ อยมตฺโถ สมฺภวติ. ‘‘เตสุ เอกสฺมึ ชานนฺเตปี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ทฺเวเยว ชานนฺตุ เอโก มา ชานาตู’’ติ เอวํ ทฺวินฺนมฺปิ ชนานํ นิยเมตฺวา อาโรจิเตปิ เตสุ เอกสฺมิมฺปิ ชานนฺเต ปจฺจกฺขานํ โหติเยวาติ คเหตพฺพํ. ปริสงฺกมาโนติ ‘‘วาเรสฺสนฺตี’’ติ อาสงฺกมาโน. สมยฺูติ สาสนสงฺเกตฺู, อิธ ปน อธิปฺปายมตฺตชานเนนาปิ สมยฺู นาม โหติ, เตนาห อุกฺกณฺิโตติอาทิ. ตสฺมา พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติอาทิเขตฺตปทานํ สพฺพโส อตฺถํ ตฺวาปิ สเจ ‘‘ภิกฺขุภาวโต จวิตุกามตาย เอส วทตี’’ติ อธิปฺปายํ น ชานาติ, อปฺปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา. อตฺถํ ปน อชานิตฺวาปิ ‘‘อุกฺกณฺิโต วทตี’’ติ ตํ ชานาติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา. โสตวิฺาณวีถิยา สทฺทมตฺตคฺคหณเมว, อตฺถคฺคหณํ ปน มโนวิฺาณวีถิปรมฺปรายาติ อาห ตงฺขณฺเวาติอาทิ.

๕๓. วณฺณปฏฺานนฺติ สตฺถุคุณวณฺณปฺปกาสกํ ปกรณํ. อุปาลิคาถาสูติ อุปาลิสุตฺเต อุปาลิคหปตินา ธีรสฺส วิคตโมหสฺสาติอาทินา วุตฺตคาถาสุ. ยถารุตนฺติ ปาฬิยํ วุตฺตเมวาติ อตฺโถ. อนนฺตพุทฺธีติอาทีนิ วณฺณปฏฺาเน อาคตนามานิ. ธีรนฺติอาทีนิ (ม. นิ. ๒.๗๖) ปน อุปาลิคาถาสุ. ตตฺถ โพธิ วุจฺจติ สพฺพฺุตฺาณํ, สา ชานนเหตุตฺตา ปฺาณํ เอตสฺสาติ โพธิปฺาโณ. สฺวากฺขาตํ ธมฺมนฺติอาทีสุ ธมฺม-สทฺโท สฺวากฺขาตาทิปทานํ ธมฺมเววจนภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺโต. ตสฺมา สฺวากฺขาตํ ปจฺจกฺขามีติอาทินา วุตฺเตเยว เววจเนน ปจฺจกฺขานํ นาม โหติ. ธมฺม-สทฺเทน สห โยเชตฺวา วุตฺเต ปน ยถารุตวเสน ปจฺจกฺขานนฺติ เวทิตพฺพํ. สุปฺปฏิปนฺนํ สงฺฆนฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. กุสลํ ธมฺมนฺติอาทีนิปิ กุสลา ธมฺมา อกุสลา ธมฺมาติอาทิธมฺมเมว (ธ. ส. ติกมาติกา ๑) สนฺธาย วุตฺตนามานิ, อิตรถา อกุสลธมฺมปจฺจกฺขาเน โทสาภาวปฺปสงฺคโตติ, เตนาห จตุราสีติธมฺมกฺขนฺธสหสฺเสสูติอาทิ. ปมปาราชิกนฺติอาทินา สิกฺขาปทานํเยว คหณํ เวทิตพฺพํ, น อาปตฺตีนํ.

ยสฺส มูเลนาติ ยสฺส สนฺติเก. อาจริยเววจเนสุ โย อุปชฺฌํ อทตฺวา อาจริโยว หุตฺวา ปพฺพาเชสิ, ตํ สนฺธาย ‘‘โย มํ ปพฺพาเชสี’’ติ วุตฺตํ. ตสฺส มูเลนาติ ตสฺส สนฺติเก. โอกลฺลโกติ ขุปฺปิปาสาทิทุกฺขาตุรานํ กิสลูขสรีรเวสานํ คหฏฺมนุสฺสานํ อธิวจนํ. โมฬิพทฺโธติ พทฺธเกสกลาโป คหฏฺโ. กุมารโกติ กุมาราวตฺโถ อติวิย ทหโร สามเณโร. เจลฺลโกติ ตโต กิฺจิ มหนฺโต. เจฏโกติ มชฺฌิโม. โมฬิคลฺโลติ มหาสามเณโร. สมณุทฺเทโสติ อวิเสสโต สามเณราธิวจนํ. อสุจิสงฺกสฺสรสมาจาโรติ อสุจิ หุตฺวา ‘‘มยา กตํ ปเร ชานนฺติ นุ โข, น นุ โข’’ติ อตฺตนา, ‘‘อสุเกน นุ โข อิทํ กต’’นฺติ ปเรหิ จ สงฺกาย สริตพฺเพน อนุสฺสริตพฺเพน สมาจาเรน ยุตฺโต. สฺชาตราคาทิกจวรตฺตา กสมฺพุชาโต. โกณฺโติ ทุสฺสีลาธิวจนเมตํ.

๕๔. ติเหตุกปฏิสนฺธิกาติ อติขิปฺปํ ชานนสมตฺเถ สนฺธาย วุตฺตํ, น ทุเหตุกานํ ตตฺถ อสมฺภวโต. สภาคสฺสาติ ปุริสสฺส. วิสภาคสฺสาติ มาตุคามสฺส. โปตฺถกรูปสทิสสฺสาติ มตฺติกาทีหิ กตรูปสทิสสฺส. ครุเมธสฺสาติ อารมฺมเณสุ ลหุปฺปวตฺติยา อภาวโต ทนฺธคติกตาย ครุปฺสฺส, มนฺทปฺสฺสาติ วุตฺตํ โหติ.

อิทาเนตฺถ สิกฺขาปจฺจกฺขานวารสฺส ปาฬิยํ อฏฺกถายฺจ วุตฺตนยานํ สมฺปิณฺฑนตฺถวเสน เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ – ตตฺถ หิ สามฺา จวิตุกาโมติอาทีหิ ปเทหิ จิตฺตนิยมํ ทสฺเสติ. พุทฺธนฺติอาทีหิ ปเทหิ เขตฺตนิยมํ, ปจฺจกฺขามิ ธาเรตีติ เอเตน กาลนิยมํ, วทตีติ อิมินา ปโยคนิยมํ, อลํ เม พุทฺเธน, กึ นุ เม, น มมตฺโถ, สุมุตฺตาหนฺติอาทีหิ อนามฏฺกาลวเสนปิ ปจฺจกฺขานํ โหตีติ ทสฺเสติ, วิฺาเปตีติ อิมินา วิชานนนิยมํ, อุมฺมตฺตโก สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ อุมฺมตฺตกสฺส สนฺติเกติอาทีหิ ปุคฺคลนิยมํ, โส จ นปฺปฏิวิชานาตีติอาทีหิ วิชานนนิยมาภาเวน ปจฺจกฺขานาภาวํ ทสฺเสติ, ทวายาติอาทีหิ จิตฺตนิยมาภาเวน, สาเวตุกาโม น สาเวตีติ อิมินา ปโยคนิยมาภาเวน, อวิฺุสฺส สาเวติ วิฺุสฺส น สาเวตีติ เอเตหิ ยํ ปุคฺคลํ อุทฺทิสฺส สาเวติ, ตสฺเสว สวเน สีสํ เอติ, นาฺสฺสาติ. สพฺพโส วา ปน น สาเวติ อปฺปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขาติ อิทํ ปน จิตฺตาทินิยเมเนว สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น อฺถาติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตสฺมา จิตฺตเขตฺตกาลปโยคปุคฺคลวิชานนวเสน สิกฺขาย ปจฺจกฺขานํ ตฺวา ตทภาเวน อปฺปจฺจกฺขานํ เวทิตพฺพํ.

กถํ? อุปสมฺปนฺนภาวโต จวิตุกามตาจิตฺเตเนว หิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ทวา วา รวา วา ภณนฺตสฺส. เอวํ จิตฺตวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน. ตถา พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติอาทินา วุตฺตานํ พุทฺธาทีนํ สพฺรหฺมจาริปริโยสานานํ จตุทฺทสนฺนฺเจว คิหีติ มํ ธาเรหีติอาทินา วุตฺตานํ คิหิอาทีนํ อสกฺยปุตฺติยปริโยสานานํ อฏฺนฺนฺจาติ อิเมสํ ทฺวาวีสติยา เขตฺตปทานํ ยสฺส กสฺสจิ สเววจนสฺส วเสน เตสุ ยํ กิฺจิ วตฺตุกามสฺส ยํ กิฺจิ วทโตปิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ. เอวํ เขตฺตวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน. ตตฺถ ยเทตํ ‘‘ปจฺจกฺขามีติ จ มํ ธาเรหีติ จา’’ติ วุตฺตํ วตฺตมานกาลวจนํ, ยานิ จ ‘‘อลํ เม พุทฺเธน, กึ นุ เม พุทฺเธน, น มมตฺโถ พุทฺเธน, สุมุตฺตาหํ พุทฺเธนา’’ติอาทินา นเยน อาขฺยาตวเสน กาลํ อนามสิตฺวา ปุริเมหิ จุทฺทสหิ ปเทหิ สทฺธึ โยเชตฺวา วุตฺตานิ อลํ เมติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ, เตสํเยว จ สเววจนานํ วเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ปน ‘‘ปจฺจกฺขาสิ’’นฺติ วา, ‘‘ปจฺจกฺขิสฺส’’นฺติ วา, ‘‘มํ ธาเรสี’’ติ วา, ‘‘มํ ธาเรสฺสสี’’ติ วา, ‘‘ยํนูน ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติ วาติอาทีนิ อตีตานาคตปริกปฺปวจนานิ ภณนฺตสฺส. เอวํ วตฺตมานกาลวเสน เจว อนามฏฺกาลวเสน จ ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน. ปโยโค ปน ทุวิโธ กายิโก วาจสิโก, ตตฺถ พุทฺธํ ปจฺจกฺขามีติอาทินา นเยน ยาย กายจิ ภาสาย วจีเภทํ กตฺวา วาจสิกปโยเคเนว ปจฺจกฺขานํ โหติ, น อกฺขรลิขนํ วา หตฺถมุทฺทาทิทสฺสนํ วา กายปโยคํ กโรนฺตสฺส. เอวํ วาจสิกปโยเคเนว ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน.

ปุคฺคโล ปน ทุวิโธ โย จ ปจฺจกฺขาติ, ยสฺส จ ปจฺจกฺขาติ, ตตฺถ โย ปจฺจกฺขาติ, โส สเจ อุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนฏฺฏานํ อฺตโร น โหติ, ยสฺส ปน ปจฺจกฺขาติ, โส สเจ มนุสฺสชาติโก โหติ, น จ อุมฺมตฺตกาทีนํ อฺตโร สมฺมุขีภูโต จ, สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ. น หิ อสมฺมุขีภูตสฺส ทูเตน วา ปณฺเณน วา อาโรจนํ รุหติ. เอวํ ยถาวุตฺตปุคฺคลวเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน. วิชานนมฺปิ นิยมิตานิยมิตวเสน ทุวิธํ. ตตฺถ ยสฺส เยสํ วา นิยเมตฺวา อิมสฺส อิเมสํ วา อาโรเจมีติ วทติ, สเจ เต ยถา ปกติยา โลเก มนุสฺสา วจนํ สุตฺวา อาวชฺชนสมเย ชานนฺติ, เอวํ ตสฺส วจนานนฺตรเมว ‘‘อยํ อุกฺกณฺิโต’’ติ วา, ‘‘คิหิภาวํ ปตฺถยตี’’ติ วา เยน เกนจิ อากาเรน มนุสฺสชาติโก วจนตฺถํ ชานาติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา. อถ อปรภาเค ‘‘กึ อิมินา วุตฺต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ชานนฺติ, อฺเ วา ชานนฺติ, อปฺปจฺจกฺขาตาว โหติ. อนิยเมตฺวา อาโรเจนฺตสฺส ปน สเจ วุตฺตนเยน โย โกจิ มนุสฺสชาติโก วจนตฺถํ ชานาติ, ปจฺจกฺขาตา โหติ สิกฺขา, เอวํ ชานนวเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน. อิติ อิเมสํ วุตฺตปฺปการานํ จิตฺตาทีนํ วเสเนว สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น อฺถาติ ทฏฺพฺพํ.

สิกฺขาปจฺจกฺขานวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

มูลปฺตฺติวณฺณนา

๕๕. อิโต ปฏฺายาติ ทุฏฺุลฺลปทโต ปฏฺาย. เมถุนธมฺโม ยถา สรูเปเนว ทุฏฺุลฺลํ, เอวํ ทสฺสนาทิทุฏฺุลฺลธมฺมปริวารตฺตาปิ ทุฏฺุลฺลนฺติ ทสฺเสตุํ ยสฺมาติอาทิ วุตฺตํ. อวสฺสุตานนฺติ เมถุนราเคน ตินฺตานํ. ปริยุฏฺิตานนฺติ เมถุนราเคน อภิภูตจิตฺตานํ. เมถุน-สทฺทสฺส สทิสสทฺทปอยายตฺตา วุตฺตํ ‘‘สทิสาน’’นฺติ, รตฺตตาทีหิ สทิสานนฺติ อตฺโถ. อิทฺจ เยภุยฺยโต วุตฺตํ อุโภสุ อฺตรสฺส ราคาภาเวปิ อิตรสฺส เมถุนเสวนสํสิทฺธิโต. เมถุน-สทฺโท วา อุภยสทฺทปอยาโย, เมถุนํ ยุคฬํ ยมกํ อุภยนฺติ หิ อตฺถโต เอกํ, เตนาห ‘‘อุภินฺนํ รตฺตาน’’นฺติ. ‘‘ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตี’’ติ หิ ปาฬิยมฺปิ วุตฺตํ. นิมิตฺเตนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ, อิตฺถินิมิตฺเต อตฺตโน นิมิตฺตํ ปเวเสตีติ อตฺโถ. นิมิตฺตํ องฺคชาตนฺติ อตฺถโต เอกํ. ติลผลนฺติ สาสปมตฺตํ ติลพีชํ อธิปฺเปตํ, น โกสสหิตํ ผลนฺติ อาห ‘‘ติลพีชมตฺตมฺปี’’ติ. อลฺโลกาเสติ สภาเวน ปิหิตสฺส นิมิตฺตสฺส ปกติวาเตน อสมฺผุฏฺเ ตินฺตปฺปเทเส. ตาทิโส ปเทโส สเจปิ เกนจิ วาตาทิวิกาเรน สุกฺขติ, ตถาปิ อนลฺโลกาโสติ อุปกฺกมโต ปาราชิกเมว.

เวมชฺฌนฺติ ยถา จตฺตาริ ปสฺสานิ อผุสนฺโต ปเวเสติ, เอวํ กตวิวรสฺส อิตฺถินิมิตฺตสฺส อพฺภนฺตรตลํ วุจฺจติ. ปุริสนิมิตฺเต ปน มชฺฌนฺติ อคฺคโกฏึ สนฺธาย วทติ. อุปรีติ มชฺฌิมปพฺเพน สมิฺชิตฺวา ปเวสิยมานสฺส องฺคชาตสฺส สมิฺชิตงฺคุลิยา มชฺฌิมปพฺพปิฏฺิสทิสอคฺคโกฏิเยว. เหฏฺา ปเวเสนฺโตติ อิตฺถินิมิตฺตสฺส เหฏฺาภาเคน ฉุปิยมานํ ปเวเสนฺโต, ยถา อิตฺถินิมิตฺตสฺส อลฺโลกาสํ เหฏฺิมตลํ ติลพีชมตฺตมฺปิ อตฺตโน นิมิตฺเตน ฉุปติ, เอวํ ปเวเสนฺโตติ อตฺโถ. ฉุปนเมว เหตฺถ ปเวสนํ, เอวํ เสเสสุปิ. มชฺเฌน ปเวเสนฺโตติ อพฺภนฺตรตเลน ฉุปิยมานํ ปเวเสนฺโต, ยถา อพฺภนฺตรตลํ ฉุปติ, เอวํ ปเวเสนฺโตติ อตฺโถ. กตฺถจิ อจฺฉุปนฺตํ ปเวเสตฺวา อากาสคตเมว นีหรนฺตสฺส นตฺถิ ปาราชิกํ, ทุกฺกฏํ ปน โหติ ฉินฺนสีสวตฺถุสฺมึ (ปารา. ๗๓) วิย. มชฺเฌเนว ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโตติ อคฺคโกฏิยา ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโต. มชฺฌิมปพฺพปิฏฺิยา สงฺโกเจตฺวาติ นิมิตฺตํ อตฺตโน มชฺฌิมปพฺพปิฏฺิยา สมิฺชิตฺวา อุปริภาเคน ฉุปนฺตํ ปเวเสนฺโตปิ. กึ วิย? สมิฺชิตงฺคุลิ วิยาติ โยชนา. อถ วา มชฺฌิมปพฺพปิฏฺิยา สมิฺชิตงฺคุลิ วิยาติ สมฺพนฺโธ, สมิฺชิตงฺคุลึ วา มชฺฌิมปพฺพปิฏฺิยา ปเวเสนฺโต วิยาติปิ โยเชตพฺพํ. อุปริภาเคนาติ สงฺโกจิตสฺส นิมิตฺตสฺส อุปริโกฏิยา.

อิทานิ ปุริสนิมิตฺตสฺส เหฏฺา วุตฺเตสุ ฉสุ ‘‘อุปรี’’ติ วุตฺตสฺส ฉฏฺสฺส านสฺส วเสน วิสุํ จตฺตาริ ปสฺสานิ คเหตฺวา ปุริสนิมิตฺเต ทสฏฺานเภทํ ทสฺเสนฺโต ตตฺถาติอาทิมาห. เหฏฺา ปน อคหิตคฺคหณวเสน ฉ านานิ วุตฺตานิ. ตุลาทณฺฑสทิสํ ปเวเสนฺตสฺสาปีติ อสมิฺชิตฺวา อุชุกํ ปเวเสนฺตสฺส. จมฺมขีลนฺติ เอฬกาทีนํ คีวาย วิย นิมิตฺเต ชาตํ จมฺมงฺกุรํ, ‘‘อุณฺณิคณฺโฑ’’ติปิ วทนฺติ. ‘‘อุปหตกายปฺปสาท’’นฺติ อวตฺวา นฏฺกายปฺปสาทนฺติ วจเนน อุปาทินฺนภาเว สติ เกนจิ ปจฺจเยน อุปหเตปิ กายปฺปสาเท อุปหตินฺทฺริยวตฺถุสฺมึ (ปารา. ๗๓) วิย ปาราชิกเมวาติ ทสฺเสติ. อิตฺถินิมิตฺตสฺส ปน นฏฺเปิ อุปาทินฺนภาเว สติ มตสรีเร วิย ปาราชิกกฺเขตฺตตา น วิชหตีติ เวทิตพฺพา. เมถุนสฺสาเทนาติ อิทํ กายสํสคฺคราเค สติ สงฺฆาทิเสโส โหตีติ วุตฺตํ. พีชานีติ อณฺฑานิ.

มุขํ อปิธายาติ ปมาเทน สมุปฺปนฺนมฺปิ หาสํ พีชนิยา ปฏิจฺฉาทนมฺปิ อกตฺวา นิสีทนํ อคารวนฺติ วุตฺตํ. อถ วา อปิธายาติ ปิทหิตฺวา, พีชนิยา มุขํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา หสมาเนน น นิสีทิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ทนฺตวิทํสกนฺติ ทนฺเต ทสฺเสตฺวา. คพฺภิเตนาติ ‘‘อยุตฺตกถา’’ติ สงฺโกจํ อนาปชฺชนฺเตน, นิรวเสสาธิปฺปายกถเน สฺชาตุสฺสาเหนาติ อตฺโถ.

อนุปฺตฺติวณฺณนา

ปาราชิกวตฺถุภูตาติ เยสํ ตีสุ มคฺเคสุ ติลพีชมตฺตมฺปิ นิมิตฺตสฺส ปเวโสกาโส โหติ, เต อิตฺถิปุริสาทิเภทา สพฺเพ สงฺคยฺหนฺติ, น อิตเร. อิธ ปน ติรจฺฉานคตายาติ-ปาฬิปทานุรูปโต น สพฺพาติอาทินา อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตํ. โคนสาติ สปฺปวิเสสา, เยสํ ปิฏฺีสุ มหนฺตมหนฺตานิ มณฺฑลานิ โหนฺติ. กจฺฉปมณฺฑูกานํ จตุปฺปทตฺเตปิ โอทกตาสามฺเน อปเทหิ สห คหณํ. มุขสณฺานนฺติ โอฏฺจมฺมสณฺานํ. วณสงฺเขปนฺติ วณสงฺคหํ. วเณ ถุลฺลจฺจยฺจ ‘‘อมคฺเคน อมคฺคํ ปเวเสติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. ๖๖) อิมสฺส สุตฺตสฺส วเสน เวทิตพฺพํ. มงฺคุสาติ นกุลา. เอตเมว หิ อตฺถนฺติ โย นํ อชฺฌาปชฺชติ, ตํ ปราเชตีติ อิมมตฺถํ วุตฺตานํเยว ปาราชิกาทิสทฺทานํ นิพฺพจนปฺปสงฺเค อิมิสฺสา ปริวารคาถาย ปวตฺตตฺตา. ภฏฺโติ สาสนโต ปริหีโน. นิรงฺกโตติ นิรากโต. เอตนฺติ อาปตฺติรูปํ ปาราชิกํ. ฉินฺโนติ อนฺตราขณฺฑิโต.

ปกตตฺเตหิ ภิกฺขูหีติ เอตฺถ ปกตตฺตา นาม ปาราชิกํ อนาปนฺนา อนุกฺขิตฺตา จ. เกจิ ปน ‘‘ปกตตฺเตหิ ภิกฺขูหิ เอกโต กตฺตพฺพตฺตาติ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา ปกตตฺตภูเตหิ อลชฺชีหิปิ สทฺธึ อุโปสถาทิสงฺฆกมฺมกรเณ โทโส นตฺถี’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ, อิมินา วจเนน ตสฺส อตฺถสฺส อสิชฺฌนโต. ยทิ หิ สงฺฆกมฺมํ กรียติ, ปกตตฺเตเหว กรียติ, น อปกตตฺเตหีติ เอวํ อปกตตฺเตหิ สหสํวาสปฏิกฺเขปปรํ อิทํ วจนํ, น ปน ปกตตฺเตหิ สพฺเพหิ อลชฺชีอาทีหิ เอกโต สงฺฆกมฺมํ กตฺตพฺพเมวาติ. เอวํ สํวาสวิธานปรํ ปกตตฺเตสุปิ สภาคาปตฺตึ อาปนฺเนหิ อฺมฺฺจ อลชฺชีหิ จ สทฺธึ เอกโต กมฺมกรณสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. วุตฺตฺหิ ‘‘สเจ สพฺโพ สงฺโฆ สภาคาปตฺติยา สติ วุตฺตวิธึ อกตฺวา อุโปสถํ กโรติ, วุตฺตนเยเนว สพฺโพ สงฺโฆ อาปตฺตึ อาปชฺชตี’’ติอาทิ (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา). ‘‘ยตฺถ อามิสปริโภโค วฏฺฏติ, ธมฺมปริโภโคปิ ตตฺถ วฏฺฏตี’’ติ อลชฺชีหิ สห ปริโภโค จ อฏฺกถายํ ปฏิกฺขิตฺโต เอกโต กมฺมกรณสฺสาปิ ธมฺมปริโภคตฺตา. ตสฺมา ยถา หิ ปาฬิยํ ปาราชิกาปตฺติอาปชฺชนกปุคฺคลนิยมตฺถํ ยฺวายํ ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน…เป… อุปสมฺปนฺโน, อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปโต ภิกฺขูติ อิมสฺมึ วจเน สพฺเพปิ ตฺติจตุตฺถกมฺเมน อุปสมฺปนฺนา ปาราชิกาปชฺชนกปุคฺคลาเยวาติ นิยโม น สิชฺฌติ ปาราชิกานาปชฺชนกานมฺปิ เสกฺขาทีนํ สมฺภวา, อถ โข ตฺติจตุตฺถกมฺเมน อุปสมฺปนฺเนสุเยว ปาราชิกาปตฺติอาปชฺชนกา อลชฺชี พาลปุถุชฺชนา ลพฺภนฺติ, น ปน เอหิภิกฺขุอาทีสูติ เอวํ นิยโม สิชฺฌติ, เอวมิธาปิ ปกตตฺเตสุเยว เอกโต กมฺมกรณารหา อนาปตฺติกา ลชฺชี กุกฺกุจฺจกา สิกฺขากามา อุปลพฺภนฺติ, น อปกตตฺเตสูติ เอวเมว นิยโม สิชฺฌติ อปกตตฺตานํ คณปูรณตฺตาภาเวน อสํวาสิกตฺตนิยมโต. อลชฺชิโน ปน คณปูรกา หุตฺวา กมฺมสฺส สาธนโต อสํวาสิเกสุ น คหิตา กตฺตพฺพวิธึ อกตฺวา เตหิ สห มทฺทิตฺวา กมฺมํ กโรนฺตานํ อาปตฺติ อลชฺชิตา จ น วิคจฺฉตีติ เวทิตพฺพํ. ‘‘เอโก อลชฺชี อลชฺชีสตมฺปิ กโรตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๕) หิ วุตฺตํ, เตเนว วกฺขติ ‘‘สพฺเพปิ ลชฺชิโน เอเตสุ กมฺมาทีสุ สห วสนฺตี’’ติอาทิ. อยฺจตฺโถ อุปริ วิตฺถารโต อาวิ ภวิสฺสติ.

ตถาติ สีมาปริจฺฉินฺเนหีติอาทึ ปรามสติ. เอกโต วนฺทนภุฺชนคามปฺปเวสนวตฺตาปฏิวตฺตกรณอุคฺคหปริปุจฺฉาสชฺฌายกรณาทิสามคฺคิกิริยาวเสน ภควตา ปฺตฺตสิกฺขาปทสิกฺขนํ สมสิกฺขตา นาม, ตฺจ ลชฺชีเหว สมํ สิกฺขิตพฺพํ, น อลชฺชีหีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฺตฺตํ ปน…เป… สมสิกฺขตา นามา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อนติกฺกมนวเสน อุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสน จ ลชฺชีปุคฺคเลหิ สมํ เอกโต สิกฺขิตพฺพา สมสิกฺขาติ สิกฺขาปทานิ วุตฺตานิ, ตาสํ สมสิกฺขนํ ยถาวุตฺตนเยน ลชฺชีหิ สิกฺขิตพฺพภาโว สมสิกฺขตา นามาติ อธิปฺปาโย. ยถาวุตฺเตสุ เอกกมฺมาทีสุ อลชฺชีนํ ลชฺชิธมฺเม อโนกฺกนฺเต ลชฺชีหิ สห สํวาโส นตฺถิ, ตโต พหิเยว เต สนฺทิสฺสนฺตีติ อาห สพฺเพปิ ลชฺชิโนติอาทิ.

๕๖. ยํ ตํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. วตฺถุเมว น โหตีติ สุวณฺณาทีหิ กตอิตฺถิรูปานํ องฺคชาเตสุปิ นิมิตฺตโวหารทสฺสนโต ตตฺถ ปาราชิกาสงฺกานิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํ. เตเนว วินีตวตฺถูสุ เลปจิตฺตาทิวตฺถูสุ สฺชาตกุกฺกุจฺจสฺส ปาราชิเกน อนาปตฺติ วุตฺตา.

ปมจตุกฺกวณฺณนา

๕๗. อสฺสาติ อาขฺยาตปทนฺติ ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โหตี’’ติ อาห, ภเวยฺยาติ อตฺโถ, โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ทุติเย อตฺถวิกปฺเป ‘‘โหตี’’ติ อิทํ วจนเสโส.

๕๘. สาทิยนฺตสฺเสวาติ เอตฺถ สาทิยนํ นาม เสเวตุกามตาจิตฺตสฺส อุปฺปาทนเมวาติ อาห ‘‘ปฏิเสวนจิตฺตสมงฺคิสฺสา’’ติ. ปฏิปกฺขนฺติ อนิฏฺํ อหิตํ. ‘‘ภิกฺขูนํ ปจฺจตฺถิกา ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา’’ติ วุตฺเต อุปริ วุจฺจมานา ราชปจฺจตฺถิกาทโยปิ อิเธว ปวิสนฺตีติ ตํ นิวตฺตนตฺถํ ภิกฺขู เอว ปจฺจตฺถิกาติ ราชปจฺจตฺถิกานุรูเปน อตฺโถ ทสฺสิโต. ตสฺมึ ขเณติ ปเวสนกฺขเณ. อคฺคโต หิ ยาว มูลา ปเวสนกิริยาย วตฺตมานกาโล ปเวสนกฺขโณ นาม. ปวิฏฺกาเลติ องฺคชาตสฺส ยตฺตกํ านํ ปเวสนารหํ, ตตฺตกํ อนวเสสโต ปวิฏฺกาเล, ปเวสนกิริยาย นิฏฺิตกฺขเณติ อตฺโถ. เอวํ ปวิฏฺสฺส อุทฺธรณารมฺภโต อนฺตรา ิตกาเล ิตํ องฺคชาตํ, ตสฺส ิติ วา ิตํ นาม, อฏฺกถายํ ปน มาตุคามสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺึ ปตฺวา สพฺพถา วายามโต โอรมิตฺวา ิตกาลํ สนฺธาย ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺิสมเย’’ติ วุตฺตํ, ตทุภยมฺปิ ิตเมวาติ คเหตพฺพํ. อุทฺธรณํ นาม ยาว อคฺคา นีหรณกิริยาย วตฺตมานกาโลติ อาห ‘‘นีหรณกาเล ปฏิเสวนจิตฺตํ อุปฏฺาเปตี’’ติ.

เอตฺถ จ ยสฺมา ปเรหิ อุปกฺกมิยมานสฺส องฺคชาตาทิกายจลนสฺส วิชฺชมานตฺตา เสวนจิตฺเต อุปฏฺิตมตฺเต ตสฺมึ ขเณ จิตฺตชรูเปน สฺชายมานํ องฺคชาตาทิจลนํ อิมินา เสวนจิตฺเตน อุปฺปาทิตเมว โหติ. อปิจ เสวนจิตฺเต อุปฺปนฺเน ปเรหิ อนุปกฺกมิยมานสฺสาปิ องฺคชาเต จลนํ โหเตว, ตฺจ เตน กตํ นาม โหติ, ตสฺมา กายจิตฺตโต สมุฏฺิตํ ปาราชิกาปตฺตึ โส อาปชฺชติเยว อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา (ปาจิ. ๖๕๗-๖๕๘) วิย. ตตฺถาปิ หิ ‘‘อธกฺขกํ อุพฺภชาณุมณฺฑลํ อามสนํ วา…เป… ปฏิปีฬนํ วา สาทิเยยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๖๕๗) สาทิยนมตฺเตเยว อาปตฺติ วุตฺตา, ภิกฺขุโน กายสํสคฺเค ปน ‘‘กายสํสคฺคํ สมาปชฺเชยฺยา’’ติ (ปารา. ๒๗๐) อตฺตโน อุปกฺกมสฺส อาปตฺตินิมิตฺตภาเวน วุตฺตตฺตา อิตฺถิยา ผุสิยมานสฺส กายสํสคฺคราเค จ อิตฺถิยา สฺชนิตกายจลเน จ วิชฺชมาเนปิ อตฺตโน ปโยคาภาเวน อนาปตฺติเยว วุตฺตาติ คเหตพฺพํ. เกจิ ปน ‘‘ปมสงฺฆาทิเสสวิสเยปิ ปเรหิ พลกฺกาเรน หตฺถาทีหิ อุปกฺกมิยมานสฺส โมจนสฺสาโท จ อุปฺปชฺชติ, เตน จ อสุจิมฺหิ มุตฺเต สงฺฆาทิเสโส, อมุตฺเต ถุลฺลจฺจยํ เอวา’’ติ วทนฺติ. องฺคารกาสุนฺติ องฺคารราสึ, องฺคารปุณฺณาวาฏํ วา. อิตฺถิยา อุปกฺกมิยมาเน อสาทิยนํ นาม น สพฺเพสํ วิสโยติ อาห อิมฺหีติอาทิ. เอกาทสหิ อคฺคีหีติ ราคโทสโมหชาติชรามรณโสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสุปายาสสงฺขาเตหิ เอกาทสคฺคีหิ. อสฺสาติ อสาทิยนฺตสฺส. จตุกฺกํ นีหริตฺวา เปสีติ เอตฺถ เอกปุคฺคลวิสยตาย เอโกปิ อนาปตฺติวาโร ปเวสนปวิฏฺิตอุทฺธรณสงฺขอาตานํ จตุนฺนํ ปทานํ วเสน ‘‘จตุกฺก’’นฺติ วุตฺโต. ปมจตุกฺกกถาติ เอตฺถ ปน อนาปตฺติวาเรน สทฺธึ ปฺจนฺนํ วารานํ วุตฺตนเยน ‘‘ปฺจ จตุกฺกา’’ติ วตฺตพฺเพปิ เอกมคฺควิสยตาย เตสํ เอกตฺตํ อาโรเปตฺวา ปมจตุกฺกตา วุตฺตา. เตเนว วกฺขติ ติณฺณํ มคฺคานํ วเสน ตีณิ สุทฺธิกจตุกฺกานีติอาทิ.

เอกูนสตฺตติทฺวิสตจตุกฺกกถาวณฺณนา

๕๙-๖๐. มตฺตนฺติ สุราทีหิ มตฺตํ. อกฺขายิตนิมิตฺตา อิธ อุตฺตรปทโลเปน อกฺขายิตสทฺเทน วุตฺตาติ อาห ‘‘อกฺขายิตนิมิตฺต’’นฺติ. ชาครนฺตินฺติอาทิ วิเสสนรหิตตฺตา ‘‘สุทฺธิกจตุกฺกานี’’ติ วุตฺตํ. สมานาจริยกาเถราติ เอกาจริยสฺส อุทฺเทสนฺเตวาสิกา. คงฺคาย อปรภาโค อปรคงฺคํ. วตเรติ ครหตฺเถ นิปาโต. เอวํ วินยครุกานนฺติ อิมินา อุปริ อุปติสฺสตฺเถเรน วุจฺจมานวินิจฺฉยสฺส ครุกรณียตาย การณํ วุตฺตํ. สพฺพํ ปริยาทิยิตฺวาติ สพฺพํ ปาราชิกเขตฺตํ อนวเสสโต คเหตฺวา. ยทิ หิ สาวเสสํ กตฺวา ปฺเปยฺย, อลชฺชีนํ ตตฺถ เลเสน อชฺฌาจารโสโต ปวตฺตตีติ อาห ‘‘โสตํ ฉินฺทิตฺวา’’ติ. สหเสยฺยาทิปณฺณตฺติวชฺชสิกฺขาปเทสุเยว (ปาจิ. ๔๙-๕๑) สาวเสสํ กตฺวาปิ ปฺาปนํ สมฺภวติ, น โลกวชฺเชสูติ อาห อิทฺหีติอาทิ. สหเสยฺยสิกฺขาปเท หิ (ปาจิ. ๔๙ อาทโย) กิฺจาปิ เยภุยฺยจฺฉนฺเน เยภุยฺยปริจฺฉนฺเน เหฏฺิมปริจฺเฉทโต ปาจิตฺติยํ ทสฺสิตํ, อุปฑฺฒจฺฉนฺเน อุปฑฺฒปริจฺฉนฺเน ทุกฺกฏํ, ตถาปิ สาวเสสตฺตา ปฺตฺติยา เยภุยฺยจฺฉนฺนอุปฑฺฒปริจฺฉนฺนาทีสุปิ อฏฺกถายํ ปาจิตฺติยเมว ทสฺสิตํ. อิธ ปน นิรวเสสตฺตา ปฺตฺติยา ภควตา ทสฺสิตํ เยภุยฺเยน อกฺขายิตนิมิตฺตโต เหฏฺา ปาราชิกกฺเขตฺตํ นตฺถิ, ถุลฺลจฺจยาทิเมว ตตฺถ ลพฺภติ.

อุปติสฺสตฺเถเรน วุตฺตสฺเสว วินิจฺฉยสฺส อฺมฺปิ อุปตฺถมฺภการณํ ทสฺเสนฺโต อปิจาติอาทิมาห. นิมิตฺเต อปฺปมตฺติกาปิ มํสราชิ สเจ อวสิฏฺา โหติ, ตํ เยภุยฺยกฺขายิตเมว โหติ, ตโต ปรํ ปน สพฺพโส ขายิเต นิมิตฺเต ทุกฺกฏเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตโต ปรํ ถุลฺลจฺจยํ นตฺถี’’ติ. เกจิ ปเนตฺถ วจฺจมคฺคาทึ จตฺตาโร โกฏฺาเส กตฺวา ‘‘เตสุ ทฺเว โกฏฺาเส อติกฺกมฺม ยาว ตติยโกฏฺาสสฺส ปริโยสานา ขายิตํ เยภุยฺยกฺขายิตํ นาม, ตโต ปรํ ถุลฺลจฺจยํ นตฺถิ, ยาว จตุตฺถโกฏฺาสสฺส ปริโยสานา ขายิตํ, ตมฺปิ ทุกฺกฏวตฺถุเยวา’’ติ จ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. มตสรีรสฺมึเยว เวทิตพฺพนฺติ มตํ เยภุยฺเยน อกฺขายิตนฺติอาทิวจนโต วุตฺตํ. ยทิปิ นิมิตฺตนฺติอาทิ ชีวมานกสรีรเมว สนฺธาย วุตฺตํ ตสฺเสว อธิกตตฺตา. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) ‘‘ชีวมานกสรีรสฺส วุตฺตปฺปกาเร มคฺเค สเจปิ ตจาทีนิ อนวเสเสตฺวา สพฺพโส ฉินฺเน’’ติอาทิ วุตฺตํ. สพฺพโส ขายิตนฺติ นิมิตฺตมํสํ สพฺพํ ฉินฺนนฺติ อตฺโถ. นิมิตฺตสณฺานนฺติ ฉินฺนมํสสฺส อนฺโต ยาว มุตฺตวตฺถิโกสา ฉิทฺทากาโร อพฺภนฺตรฉวิจมฺมมตฺโต อิตฺถินิมิตฺตากาโร, เตนาห ‘‘ปเวสนํ ชายตี’’ติ. นิมิตฺตสณฺานํ ปน อนวเสเสตฺวาติ ปเวสนารหฉิทฺทากาเรน ิตอพฺภนฺตรมํสาทึ อนวเสเสตฺวา. เอเตน ยาว ปเวโส ลพฺภติ, ตาว มคฺโคเยวาติ ทสฺเสติ. นิมิตฺตโต ปติตาย มํสเปสิยาติ อิทํ นิมิตฺตสณฺานวิรหิตํ อพฺภนฺตรมํสขณฺฑํ สนฺธาย วุตฺตํ. นิมิตฺตสณฺานํ อโกเปตฺวา สมนฺตโต ฉินฺทิตฺวา อุทฺธฏมํสเปสิยา ปน มตสรีเร เยภุยฺเยน อกฺขายิตนิมิตฺเต วิย อุปกฺกมนฺตสฺส ปาราชิกเมว.

เอวํ ชีวมานกมนุสฺสสรีเร ลพฺภมานวิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มตสรีเร ทสฺเสตุํ มตสรีเร ปนาติอาทิมาห. วตฺถิโกเสสูติ ปุริสานํ องฺคชาตโกสจมฺเมสุ. ‘‘นวทฺวาโร มหาวโณ’’ติอาทิ (มิ. ป. ๒.๖.๑) วจนโต มนุสฺสานํ อกฺขินาสาทีนิ วณสงฺเขเปน ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺตานีติ เตสุปิ ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ, เอวํ มนุสฺสานํ มตสรีเรปิ, เตนาห มเต อลฺลสรีเรติอาทิ. ตตฺถ อลฺลสรีเรติ อกุถิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปาราชิกกฺเขตฺเตติ เยภุยฺเยน อกฺขายิตมฺปิ สนฺธาย วุตฺตํ. ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเตติ อุปฑฺฒกฺขายิตาทิมฺปิ สนฺธาย วุตฺตํ. เอตฺถ จ อกฺขินาสาทิถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเตสุ เยภุยฺเยน อกฺขายิเตสุปิ ถุลฺลจฺจยํ, อุปฑฺฒกฺขายิตาทีสุ ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํ. สพฺเพสมฺปีติ ยถาวุตฺตหตฺถิอาทีหิ อฺเสํ ติรจฺฉานานํ สงฺคณฺหนตฺถํ วุตฺตํ. ติรจฺฉานคตานํ อกฺขิกณฺณวเณสุ ทุกฺกฏํ ปน อฏฺกถาปฺปมาเณน คเหตพฺพํ, ‘‘อมคฺเคน อมคฺคํ ปเวเสติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. ๖๖) หิ สามฺโต วุตฺตํ, น ปน มนุสฺสานนฺติ วิเสเสตฺวา. ยทิ หิ มนุสฺสานฺเว วเณสุ ถุลฺลจฺจยํ สิยา, หตฺถิอสฺสาทีนํ นาสวตฺถิโกเสสุปิ ปฏงฺคมุขมณฺฑูกสฺส มุขสณฺาเนปิ จ วณสงฺเขปโต ถุลฺลจฺจยํ น วตฺตพฺพํ สิยา, วุตฺตฺจ. ตสฺมา อฏฺกถาจริยา เอเวตฺถ ปมาณํ. มตานํ ติรจฺฉานคตานนฺติ มตเกน สมฺพนฺโธ.

เมถุนราเคน วตฺถิโกสํ ปเวเสนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วตฺถิโกสํ อปฺปเวเสนฺโต’’ติ. เมถุนราโค จ นาม กายสํสคฺคราคํ โมจนสฺสาทฺจ มุฺจิตฺวา วิสุํ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติยา ราโค, โส จ ปุริสาทีสุปิ อุปฺปชฺชติ, เตน จ อปาราชิกกฺเขตฺเต อิตฺถิสรีเรปิ อุปกฺกมนฺตสฺส อสุจิมฺหิ มุตฺเตปิ สงฺฆาทิเสโส น โหติ, เขตฺตานุรูปํ ถุลฺลจฺจยทุกฺกฏเมว โหตีติ เวทิตพฺพํ. อปฺปเวเสนฺโตติ อิมินา ตีสุ มคฺเคสุ ปเวสนาธิปฺปาเย อสติปิ เมถุนราเคน พหิ ฆฏฺฏนํ สมฺภวตีติ ทสฺเสติ, เตเนว ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ, อิตรถา ปเวสนาธิปฺปาเยน พหิ ฉุปนฺตสฺส เมถุนสฺส ปุพฺพปโยคตฺตา ทุกฺกฏเมว วตฺตพฺพํ สิยา. นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฉุปติ ถุลฺลจฺจยนฺติ อิทฺจ ‘‘น จ, ภิกฺขเว, รตฺตจิตฺเตน องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพํ, โย ฉุเปยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๕๒) อิมสฺส จมฺมกฺขนฺธเก อาคตสฺส สุตฺตสฺส วเสน วุตฺตํ. ตตฺถ จ เกสฺจิ อฺถาปิ อตฺถวิกปฺปสฺส พีชํ ทสฺเสนฺโต มหาอฏฺกถายํ ปนาติอาทิมาห. มุเขเนว ฉุปนํ สนฺธายาติ โอฏฺชิวฺหาทิมุขาวยเวน ฉุปนํ สนฺธาย. โอฬาริกตฺตาติ อชฺฌาจารสฺส ถุลฺลตฺตา. ตํ สนฺธายภาสิตนฺติ ตํ ยถาวุตฺตสุตฺตํ. สุตฺตฺหิ อชฺฌาจารํ สนฺธาย ปฏิจฺจ วุตฺตตฺตา ‘‘สนฺธายภาสิต’’นฺติ วุจฺจติ. สุฏฺุสลฺลกฺเขตฺวาติ ปิฏฺึ อภิรุหนฺตานํ องฺคชาตมุเขเนว นิมิตฺตฉุปนสฺส สมฺภวํ เมถุนราคีนฺจ องฺคชาเตน ฉุปนสฺเสว อนุรูปตฺจ สุตฺเต จ ‘‘มุเขนา’’ติ อวุตฺตตฺจ อฺฺจ นยํ ยถาพลํ สุฏฺุ สลฺลกฺเขตฺวาติ อตฺโถ. สงฺฆาทิเสโสติ มนุสฺสิตฺถึ สนฺธาย วุตฺตํ. ปสฺสาวมคฺคนฺติ อิทํ จมฺมกฺขนฺธเก นิทานวเสน วุตฺตํ. อิตรมคฺคทฺวยํ ปน นิมิตฺตมุเขน ฉุปนฺตสฺส วณสงฺเขเปน ถุลฺลจฺจยเมว. วุตฺตนเยเนวาติ เมถุนราเคเนว. นิมิตฺตมุเขน ปน วินา เมถุนราเคน มนุสฺสิตฺถิยา วา ติรจฺฉานคติตฺถิยา วา ปสฺสาวมคฺคํ ปกติมุเขน ฉุปนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว ปกติมุเขน ปกติมุขฉุปเน วิย, อิตรถา ตตฺถาปิ ถุลฺลจฺจเยน ภวิตพฺพํ, ตฺจ น ยุตฺตํ ขนฺธกสุตฺเตปิ ตถา อวุตฺตตฺตา. กายสํสคฺคราเคน ทุกฺกฏนฺติ นิมิตฺตมุเขน วา ปกติมุขาทึ อิตรกาเยน วา กายสํสคฺคราเคน ฉุปนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว.

เอตฺถ จ กายสํสคฺคราเคน พหินิมิตฺเต อุปกฺกมโต อชานนฺตสฺเสว องฺคชาตํ ยทิ ปาราชิกกฺเขตฺตํ ฉุปติ, ตตฺถ กึ โหตีติ? เกจิ ตาว ‘‘เมถุนราคสฺส อภาวา มนุสฺสิตฺถิยา สงฺฆาทิเสโส, เสเสสุ วตฺถุวเสน ถุลฺลจฺจยทุกฺกฏานี’’ติ วทนฺติ. อฺเ ปน ‘‘ปเวสนกฺขเณ ผสฺสสฺส สาทิยนสมฺภวโต พลกฺกาเรน อุปกฺกมนกฺขเณ วิย ปาราชิกเมวา’’ติ วทนฺติ, อิทเมว ยุตฺตตรํ. มคฺคตฺตยโต หิ อฺสฺมึ ปเทเสเยว กายสํสคฺคาทิราคเภทโต อาปตฺติเภโท ลพฺภติ, น มคฺคตฺตเย. ตตฺถ ปน เยน เกนจิ อากาเรน ผสฺสสฺส สาทิยนกฺขเณ ปาราชิกเมว, เตเนว ปโรปกฺกเมน ปเวสนาทีสุ ราคเภทํ อนุทฺธริตฺวา สาทิยนมตฺเตน ปาราชิกํ วุตฺตํ.

สนฺถตจตุกฺกเภทกถาวณฺณนา

๖๑-๒. ปฏิปนฺนกสฺสาติ อารทฺธวิปสฺสกสฺส. อุปาทินฺนกนฺติ กายินฺทฺริยํ สนฺธาย วุตฺตํ. อุปาทินฺนเกน ผุสตีติ อุปาทินฺนกสรีเรน ผุสียตีติ กมฺมสาธเนน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อถ วา เอวํ กโรนฺโต ภิกฺขุ กิฺจิ อุปาทินฺนกํ อุปาทินฺนเกน น ผุสตีติ อตฺโถ. เลสํ โอฑฺเฑสฺสนฺตีติ เลสํ เปสฺสนฺติ, ปริกปฺเปสฺสนฺตีติ อตฺโถ. สนฺถตาทิเภเทหิ ภินฺทิตฺวาติ สนฺถตาทิวิเสสเนหิ วิเสเสตฺวา. สนฺถตายาติ สมุทาเย เอกเทสโวหาโร ทฑฺฒสฺส ปฏสฺส ฉิทฺทนฺติอาทีสุ วิย. ยถา หิ ปฏสฺส เอกเทโสว วตฺถโต ทฑฺโฒติ วุจฺจติ, ตํ เอกเทสโวหารํ สมุทาเย ปเฏ อุปจารโต อาโรเปตฺวา ปุน ตํ สมุทายํ ทฑฺฒปฺปเทสสงฺขาตฉิทฺทสมฺพนฺธีภาเวน ‘‘ทฑฺฒสฺส ปฏสฺส ฉิทฺท’’นฺติ โวหรนฺติ, เอวมิธาปิ อิตฺถิยา มคฺคปฺปเทสโวหารํ สมุทายภูตาย อิตฺถิยา อาโรเปตฺวา ปุน ตํ อิตฺถึ สนฺถตมคฺคสมฺพนฺธินึ กตฺวา สนฺถตาย อิตฺถิยา วจฺจมคฺเคนาติอาทิ วุตฺตํ. สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๖๑-๖๒) ปเนตฺถ ‘‘เอกเทเส สมุทายโวหาโร’’ติ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ อวยวโวหาเรน สมุทายสฺเสว ปตียมานตฺตา. อิตรถา หิ สนฺถตาย วจฺจมคฺเคนาติ อิตฺถิลิงฺคตา มคฺคสมฺพนฺธิตา จ น สิยา, เอกเทเส สมุทาโยปจารสฺส ปน เอกเทโสว อตฺโถ สาขาย ฉิชฺชมานาย รุกฺโข ฉิชฺชตีติอาทีสุ วิย.

วตฺถาทีนิ มคฺคสฺส อนฺโต อปฺปเวเสตฺวา พหิเยว เวนํ สนฺธาย ‘‘ปลิเวเตฺวา’’ติ วุตฺตํ. สมุทาเย อวยวูปจาเรเนว ภิกฺขุปิ สนฺถโต นามาติอาทิ วุตฺตํ. ยตฺตเก ปวิฏฺเติ ติลพีชมตฺเต ปวิฏฺเ. อกฺขินาสาทีนํ สนฺถตตฺเตปิ ยถาวตฺถุกเมวาติ อาห ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเต ถุลฺลจฺจยนฺติอาทิ. ขาณุํ ฆฏฺเฏนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อิตฺถินิมิตฺตสฺส อนฺโต ขาณุํ ปเวเสตฺวา สมตลํ, อติริตฺตํ วา ิตํ ขาณุํ สเจ ฆฏฺเฏติ, ฆฏฺเฏนฺตสฺส ทุกฺกฏํ ปเวสาภาวโต. สเจ ปน อีสกํ อนฺโต อลฺโลกาเส ปเวเสตฺวา ิตํ อนุปาทินฺนเมว ขาณุสีสํ องฺคชาเตน ฉุปติ, ปาราชิกเมว. ตสฺส ตลนฺติ เวฬุนฬาทิกสฺส อนฺโตตลํ. พหิทฺธา ขาณุเกติ อนฺโต ปเวสิตเวฬุปพฺพาทิกสฺส พหิ นิกฺขนฺตสีสํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยถา จ อิตฺถินิมิตฺเตติอาทีสุ ยถา อิตฺถิยา ปสฺสาวมคฺเค ขาณุํ กตฺวา ฆฏฺฏนาทิกํ วุตฺตํ, เอวํ สพฺพตฺถ วจฺจมคฺคาทีสุปิ ลกฺขณํ เวทิตพฺพนฺติ อตฺโถ.

ราชปจฺจตฺถิกาทิจตุกฺกเภทกถาวณฺณนา

๖๕. เกราฏิกาติ วฺจกา. ปมํ อิตฺถิธุตฺตเมว ทสฺเสตฺวา อิทานิ อิตรธุตฺเตปิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อิตฺถิธุตฺตสุราธุตฺตาทโย วา’’ติ วุตฺตํ.

อาปตฺตานาปตฺติวารวณฺณนา

๖๖. ปฏิฺาตกรณํ นตฺถิ เสเวตุกามตา มคฺเคน มคฺคปฺปฏิปตฺตีติ ทฺวินฺนํ องฺคานํ สิทฺธตฺตา. ทูสิตสฺส ปน มคฺเคน มคฺคปฺปฏิปตฺติ เอวเมกํ องฺคํ สิทฺธํ, เสเวตุกามตาสงฺขาตํ สาทิยนํ อสิทฺธํ. ตสฺมา โส ปุจฺฉิตฺวา ‘‘สาทิยิ’’นฺติ วุตฺตปฏิฺาย นาเสตพฺโพ. ตตฺเถวาติ เวสาลิยํ มหาวเน เอว. สพฺพงฺคคตนฺติ สพฺพกายคตํ. ‘‘โลหิตํ วิยา’’ติ วุตฺตตฺตา เกสาทีนํ วินิมุตฺตฏฺาเน สพฺพตฺถาติ คเหตพฺพํ. นิจฺจเมว อุมฺมตฺตโก โหตีติ ยสฺส ปิตฺตโกสโต ปิตฺตํ จลิตฺวา สพฺพทา พหิ นิกฺขนฺตํ โหติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยสฺส ปน ปิตฺตํ จลิตฺวา ปิตฺตโกเสเยว ิตํ โหติ, กทาจิ วา นิกฺขนฺตํ ปุน นิกฺขมติ, โสปิ อนฺตรนฺตรา สฺํ ปฏิลภติ เภสชฺเชน จ ปกติอาโรคฺยํ ปฏิลภตีติ เวทิตพฺพํ.

ปทภาชนียวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

ปกิณฺณกกถาวณฺณนา

ปกิณฺณกนฺติ โวมิสฺสกนยํ. สมุฏฺานนฺติ อุปฺปตฺติการณํ. กิริยาติอาทิ นิทสฺสนมตฺตํ อกิริยาทีนมฺปิ สงฺคหโต. เวทนาย สห กุสลฺจ เวทิตพฺพนฺติ โยเชตพฺพํ. สพฺพสงฺคาหกวเสนาติ สพฺเพสํ สิกฺขาปทานํ สงฺคาหกวเสน ‘‘กาโย วาจา กายวาจา กายจิตฺตํ วาจาจิตฺตํ กายวาจาจิตฺต’’นฺติ เอวํ วุตฺตานิ ฉ อาปตฺติสมุฏฺานานิ. สมุฏฺานาทโย หิ อาปตฺติยา เอว โหนฺติ, น สิกฺขาปทสฺส. ตํตํสิกฺขาปทสฺส นิยตอาปตฺติยา เอว คหณตฺถํ ปน สิกฺขาปทสีเสน สมุฏฺานาทีนํ กถนํ. เอวฺหิ อาปตฺติวิเสโส ปฺายติ อาปตฺติ-สทฺทสฺส สพฺพาปตฺติสาธารณตฺตา, อิเมสุ ปน ฉสุ สมุฏฺาเนสุ ปุริมานิ ตีณิ อจิตฺตกานิ, ปจฺฉิมานิ สจิตฺตกานิ. สมาสโต ตํ อิมํ ปกิณฺณกํ วิทิตฺวา เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ฉ สมุฏฺานานิ เอตสฺสาติ ฉสมุฏฺานํ. เอวํ เสเสสุปิ.

อตฺถิ กถินสมุฏฺานนฺติอาทิ สมุฏฺานสีสวเสน ทฺวิสมุฏฺานเอกสมุฏฺานานํ ทสฺสนํ. เตรส หิ สมุฏฺานสีสานิ ปมปาราชิกสมุฏฺานํ อทินฺนาทานสมุฏฺานํ สฺจริตฺตสมุฏฺานํ สมนุภาสนสมุฏฺานํ กถินสมุฏฺานํ เอฬกโลมสมุฏฺานํ ปทโสธมฺมสมุฏฺานํ อทฺธานสมุฏฺานํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ ธมฺมเทสนาสมุฏฺานํ ภูตาโรจนสมุฏฺานํ โจรีวุฏฺาปนสมุฏฺานํ อนนุฺาตสมอุฏฺานนฺติ. ตตฺถ อตฺถิ ฉสมุฏฺานนฺติ อิมินา สฺจริตฺตสมุฏฺานํ วุตฺตํ, ปฺจสมุฏฺานสฺส อภาวโต ‘‘อตฺถิ ปฺจสมุฏฺาน’’นฺติ อวตฺวา ‘‘อตฺถิ จตุสมุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ, อิมินา จ อทฺธานสมุฏฺานํ อนนุฺาตสมุฏฺานฺจ สงฺคหิตํ. ยฺหิ ปมตติยจตุตฺถฉฏฺเหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺาติ, อิทํ อทฺธานสมุฏฺานํ. ยํ ปน ทุติยตติยปฺจมฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อิทํ อนนุฺาตสมุฏฺานํ. อตฺถิ ติสมุฏฺานนฺติ อิมินา อทินฺนาทานสมุฏฺานํ ภูตาโรจนสมุฏฺานฺจ สงฺคหิตํ. ยฺหิ สจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺาติ, อิทํ อทินฺนาทานสมุฏฺานํ. ยํ ปน อจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺาติ, อิทํ ภูตาโรจนสมุฏฺานํ. อตฺถิ กถินสมุฏฺานนฺติอาทินา ปน อวเสสสมอุฏฺานสีสวเสน ทฺวิสมุฏฺานํ เอกสมุฏฺานฺจ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ หิ ยํ ตติยฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อิทํ กถินสมุฏฺานํ นาม. ยํ ปน ปมจตุตฺเถหิ สมุฏฺาติ, อิทํ เอฬกโลมสมุฏฺานํ. ยํ ฉฏฺเเนว สมุฏฺาติ, อิทํ ธุรนิกฺเขปสมุฏฺานํ, ‘‘สมนุภาสนสมอุฏฺาน’’นฺติปิ ตสฺเสว นามํ. อิติ สรูเปน อฏฺ อาปตฺติสีสานิ ทสฺสิตานิ. อาทิสทฺเทน ปเนตฺถ อวเสสานิ ปมปาราชิกสมุฏฺานปทโสธมฺมเถยฺยสตฺถธมฺมเทสนาโจรีวุฏฺาปนสมุฏฺานานิ ปฺจปิ สมุฏฺานสีสานิ สงฺคหิตานิ. ตตฺถ ยํ กายจิตฺตโต สมุฏฺาติ, อิทํ ปมปาราชิกสมุฏฺานํ. ยํ ทุติยปฺจเมหิ สมุฏฺาติ, อิทํ ปทโสธมฺมสมุฏฺานํ. ยํ จตุตฺถฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อิทํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ. ยํ ปฺจเมเนว สมุฏฺาติ, อิทํ ธมฺมเทสนาสมอุฏฺานํ. ยํ ปฺจมฉฏฺเหิ สมุฏฺาติ, อิทํ โจรีวุฏฺาปนสมุฏฺานํ. เอตฺถ จ ปจฺฉิเมสุ ตีสุ สจิตฺตกสมุฏฺาเนสุ เอเกกสมุฏฺานวเสน เอกสมุฏฺานานิ ติวิธานิ. ทฺวิสมุฏฺานานิ ปน ปมจตุตฺเถหิ วา ทุติยปฺจเมหิ วา ตติยฉฏฺเหิ วา จตุตฺถฉฏฺเหิ วา ปฺจมฉฏฺเหิ วา สมุฏฺานวเสน ปฺจวิธานีติ เวทิตพฺพานิ.

เอวํ สมุฏฺานวเสน สพฺพสิกฺขาปทานิ เตรสธา ทสฺเสตฺวา อิทานิ กิริยาวเสน ปฺจธา ทสฺเสตุํ ตตฺราปีติอาทิ วุตฺตํ. กิฺจีติ สิกฺขาปทํ. กิริยโตติ ปถวีขณนาทิ (ปาจิ. ๘๔-๘๕) วิย กายวจีวิฺตฺติชนิตกมฺมโต. อกิริยโตติ ปมกถินาทิ (ปารา. ๔๕๙ อาทโย) วิย กตฺตพฺพสฺส อกรเณเนว. กิริยากิริยโตติ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต จีวรปฏิคฺคหณาทิ (ปารา. ๕๐๘ อาทโย) วิย. สิยา กิริยโต, สิยา อกิริยโต รูปิยปฏิคฺคหณาทิ (ปารา. ๕๘๒ อาทโย) วิย, สิยา กิริยโต, สิยา กิริยากิริยโต กุฏิการาทิ (ปารา. ๓๔๒) วิย. วีติกฺกมสฺาย อภาเวน วิโมกฺโข อสฺสาติ สฺาวิโมกฺขนฺติ มชฺเฌปทโลปีสมาโส ทฏฺพฺโพ. จิตฺตงฺคํ ลภติ สจิตฺตกสมุฏฺาเนเหว สมุฏฺหนโต. อิตรนฺติ ยสฺส จิตฺตงฺคนิยโม นตฺถิ, ตํ, อนาปตฺติมุเขน เจตํ สฺาทุกํ วุตฺตํ, อาปตฺติมุเขน สจิตฺตกทุกนฺติ เอตฺตกเมว วิเสโส, อตฺถโต สมานาว.

กายวจีทฺวาเรหิ อาปชฺชิตพฺพมฺปิ กายกมฺเม วา วจีกมฺเม วา สงฺคยฺหติ. ตตฺถ พาหุลฺลวุตฺติโต อทินฺนาทานมุสาวาทาทโย วิยาติ อตฺถิ สิกฺขาปทํ กายกมฺมนฺติอาทินา กายกมฺมํ วจีกมฺมฺจาติ ทุกเมว วุตฺตํ, วิภาคโต ปน กายวจีกมฺเมน สทฺธึ ติกเมว โหติ. เตเนว มาติกาฏฺกถายํ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘สพฺพา จ กายกมฺมวจีกมฺมตทุภยวเสน ติวิธา โหนฺตี’’ติ. ตโตเยว อิธาปิ อทินฺนาทานาทีสุ (ปารา. ๘๙) กายกมฺมวจีกมฺมนฺติ ตทุภยวเสน ทสฺสิตํ. อตฺถิ ปน สิกฺขาปทํ กุสลนฺติอาทิ อาปตฺติสมุฏฺาปกจิตฺตวเสน การิเย การโณปจาเรน วุตฺตํ, น ปน อาปตฺติยา กุสลาทิปรมตฺถธมฺมตาวเสน อาปตฺติยา สมฺมุติสภาวตฺตา. กุสลากุสลาทิปรมตฺถธมฺเม อุปาทาย หิ ภควตา อาปตฺติสมฺมุติ ปฺตฺตา. วกฺขติ หิ ‘‘ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ กุสล’’นฺติอาทิ (ปารา. อฏฺ. ๑.๖๖ ปกณฺณกกถา). น หิ ภควโต อาณายตฺตา อาปตฺติ กุสลาทิปรมตฺถสภาวา โหติ อนุปสมฺปนฺนานํ อาทิกมฺมิกานฺจ อาปตฺติปฺปสงฺคโต, ตสฺสา เทสนาทีหิ วิสุทฺธิอภาวปฺปสงฺคโต จ. น หิ การณพเลน อุปฺปชฺชมานา กุสลาทิสภาวา อาปตฺติ อนุปสมฺปนฺนาทีสุ นิวตฺตติ, อุปฺปนฺนาย จ ตสฺสา เกนจิ วินาโส น สมฺภวติ. สรสวินาสโต เทสนาทินา จ อาปตฺติ วิคจฺฉตีติ วจนมตฺถิ, น ปน เตน อกุสลาทิ วิคจฺฉติ. ปิตุฆาตาทิกมฺเมน หิ ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส ภิกฺขุโน คิหิลิงฺคํ คเหตฺวา ภิกฺขุภาวปริจฺจาเคน ปาราชิกาปตฺติ วิคจฺฉติ, น ปาณาติปาตาทิอกุสลํ อานนฺตริยาทิภาวโต. ตสฺมา ทุมฺมงฺกูนํ นิคฺคหาทิทสอตฺถวเส (ปารา. ๓๙; ปริ. ๒) ปฏิจฺจ ภควตา ยถาปจฺจยํ สมุปฺปชฺชมาเน กุสลากุสลาทินามรูปธมฺเม อุปาทาย ปฺตฺตา สมฺมุติเยว อาปตฺติ, สา จ ยถาวิธิปฏิกมฺมกรเณน วิคตา นาม โหตีติ เวทิตพฺพํ, เตนาห ทฺวตฺตึเสว หิ อาปตฺติสมุฏฺาปกจิตฺตานีติอาทิ. อาปตฺติสมุฏฺาปกตฺเตเนว เหตฺถ กุสลาทีนํ อาปตฺติโต เภโท สิทฺโธ. น หิ ตํสมุฏฺิตสฺส ตโต อเภโท ยุตฺโต สมุฏฺานสมุฏฺิตเภทพฺยวหารุปจฺเฉทปฺปสงฺคโต. สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๖๖ ปกิณฺณกกถาวณฺณนา) ปน อาปตฺติยา ปรมตฺถโต กุสลตฺตเมว น สมฺภวติ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ, นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ วจนโต, ‘‘อกุสลตฺตํ ปน อพฺยากตตฺตฺจ อาปตฺติยา สมฺภวตี’’ติ สฺาย กุสลจิตฺตสมุฏฺานกฺขเณปิ รูปาพฺยากตตฺตํ อาปตฺติยา สมตฺเถตุํ ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ กุสลํ, อิตเรหิ อิตรนฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๖๖ ปกิณฺณกกถา) อิมํ อฏฺกถาวจนํ นิสฺสาย วุตฺตํ ‘‘ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชตีติ ยํ สิกฺขาปทสีเส คหิตํ อาปตฺตึ กุสลจิตฺตสมงฺคี อาปชฺชติ, อิมินา ปน วจเนน ตํ กุสลนฺติ อาปตฺติยา วุจฺจมาโน กุสลภาโว ปริยายโต, น ปรมตฺถโตติ ทสฺเสติ. กุสลจิตฺเตน หิ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺโต สวิฺตฺติกํ อวิฺตฺติกํ วา สิกฺขาปทวีติกฺกมาการปฺปวตฺตํ รูปกฺขนฺธสงฺขาตํ อพฺยากตาปตฺตึ อาปชฺชตี’’ติ. ตตฺถ ยํ กุสลจิตฺเตน อาปชฺชตีติ อิมํ วจนํ อุทฺทิสฺส ‘‘อิมินา ปน วจเนน ตํ กุสลนฺติ อาปตฺติยา วุจฺจมาโน กุสลภาโว ปริยายโต, น ปรมตฺถโตติ ทสฺเสตี’’ติ วุตฺตํ, เอวํ อิตเรหิ อิตรนฺติ วจเนน ‘‘ยํ อกุสลจิตฺเตน อาปชฺชหิ, ตํ อกุสลํ, ยํ อพฺยากตจิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ อพฺยากต’’นฺติ อิมสฺส อตฺถสฺส วุตฺตตฺตา อิตเรหีติ วจนํ อุทฺทิสฺส ‘‘อิมินาปิ วจเนน อิตรนฺติ อาปตฺติยา วุจฺจมาโน อกุสลภาโว อพฺยากตภาโว จ ปริยายโต ทสฺเสตี’’ติ วตฺตพฺพํ. เอวํ อวตฺวา กุสลปกฺเข เอว กถนสฺส การณํ น ปสฺสาม. ยํ ปน อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลนฺติอาทิวจนํ การณตฺเตน วุตฺตํ, ตมฺปิ อการณํ ยํ อกุสลจิตฺเตน อาปชฺชติ, ตํ อกุสลนฺติอาทินา เหฏฺา วุตฺตนเยน อกุสลาทิภาวสฺส ปริยายเทสิตตฺตา, อาปตฺติยา กุสลโวหารสฺส อยุตฺตตาย นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสลนฺติ วุตฺตตฺตา จ. อาปตฺติยา หิ กุสลจิตฺตสมุฏฺิตตฺเตปิ ภควตา ปฏิกฺขิตฺตภาเวน สาวชฺชธมฺมตฺตา การณูปจาเรนาปิ อนวชฺชกุสลโวหาโร น ยุตฺโต สาวชฺชานวชฺชานํ อฺมฺวิรุทฺธตฺตา. ยถา อากาสาทิสมฺมุติสจฺจานํ อุปฺปนฺนตาทิโวหาโร วิย ชาติชราภงฺคานํ อุปฺปนฺนตาทิโวหาโร อนวฏฺานาทิเทสโต อยุตฺโต, เอวมิธาปิ กุสลโวหาโร อยุตฺโต วิรุทฺธตฺตา. อกุสลาทิโวหาโร ปน ยุตฺโต, การณูปจาเรน ปน อกุสลาทิสภาวตา ยถาวุตฺตโทสานติวตฺตนโต. สุตฺตสฺสาปิ หิ ยถา สุตฺตสุตฺตานุโลมาทีหิ วิโรโธ น โหติ, ตเถว อตฺโถ คเหตพฺโพ.

ยํ ปน วุตฺตํ ‘‘กุสลจิตฺเตน หิ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺโต…เป… รูปกฺขนฺธสงฺขาตํ อพฺยากตาปตฺตึ อาปชฺชตี’’ติ, ตํ อยุตฺตเมว รูปกฺขนฺธสฺส ขณิกตาย อาปตฺติยาปิ เทสนาทิปฏิกมฺมํ วินาว ปฏิปสฺสทฺธิปฺปสงฺคโต. รูปปรมฺปรา อาปตฺตีติ เจ? ตนฺน, ปฏิกมฺเมนาปิ อวิคมปฺปสงฺคโต. น หิ รูปสนฺตติเทสนาทีหิ วิคจฺฉติ สการณายตฺตตฺตา, อิติ สพฺพถา อาปตฺติยา ปรมตฺถตา อยุตฺตา, เอเตเนว ยํ วุตฺตํ ‘‘นิปชฺชิตฺวา นิโรธสมาปนฺนสฺส สหเสยฺยวเสน ตถาการปฺปวตฺตรูปธมฺมสฺเสว อาปตฺติภาวโต’’ติอาทิ, ตมฺปิ ปฏิสิทฺธนฺติ เวทิตพฺพํ. อิธ ปน นิโรธสมาปนฺนานํ รูปธมฺมเมว ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนตฺตา อาปตฺติ อจิตฺตา อเวทนา, อฺตฺถ ปน สจิตฺตา สเวทนาว, สพฺพตฺถาปิ ปฺตฺติสภาวาติ เวทิตพฺพา. เตเนว ทุฏฺโทสสิกฺขาปทฏฺกถายํ อาปตฺติยา อกุสลาทิสภาวํ ปรปริกปฺปิตํ นิเสเธตุํ ‘‘อาทิกมฺมิกสฺส อนาปตฺติวจนโต…เป… ปณฺณตฺติมตฺตเมว อาปตฺตาธิกรณนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ สยเมว วกฺขติ, ตสฺมา ‘‘ตํตํกุสลาทิธมฺมสมุปฺปตฺติยา ภควตา ปฺตฺตา อาปตฺติสมฺมุติ สมุฏฺิตา’’ติ จ, ‘‘ยาว ปฏิปฺปสฺสทฺธิการณา ติฏฺตี’’ติ จ, ‘‘ปฏิปฺปสฺสทฺธิการเณหิ วินสฺสตี’’ติ จ โวหรียติ. อาปตฺติยา จ สมฺมุติสภาวตฺเตปิ หิ สฺจิจฺจ ตํ อาปชฺชนฺตสฺส, ปฏิกิริยํ อกโรนฺตสฺส จ อนาทเร อกุสลราสิ เจว สคฺคมคฺคนฺตราโย จ โหตีติ ลชฺชิโน ยถาวิธึ นาติกฺกมนฺติ, อนติกฺกมนปฺปจฺจยา จ เตสํ อนนฺตปฺปเภทา สีลาทโย ธมฺมา ปริวฑฺฒนฺตีติ คเหตพฺพํ. ทฺวตฺตึเสวาติ นิยโม อาปตฺตินิมิตฺตานํ กายวจีวิฺตฺตีนํ เอเตเหว สมุปฺปชฺชนโต กโต, น ปน สพฺพาปตฺตีนมฺปิ เอเตเหว สมุปฺปชฺชนโต. นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺตานฺหิ ฌานนิโรธสมาปนฺนานฺจ อวิฺตฺติชนเกหิ วิปากอปฺปนาจิตฺเตหิ เจว รูปธมฺเมหิ จ สหเสยฺยาทิอาปตฺติ สมฺภวติ.

ทสาติ กิริยาเหตุกมโนวิฺาณธาตุทฺวเยน สห อฏฺ มหากิริยจิตฺตานิ. ปฺตฺตึ อชานิตฺวา อิทฺธิวิกุพฺพนาทีสุ อภิฺานํ อาปตฺติสมุฏฺาปกตฺตํ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ กิฺจิ สิกฺขาปทํ อกุสลจิตฺตเมว, กิฺจิ กุสลาพฺยากตวเสน ทฺวิจิตฺตํ, กิฺจิ ติจิตฺตนฺติ อยเมว เภโท ลพฺภติ, นาฺโติ เวทิตพฺพํ. กิริยาสมุฏฺานนฺติ ปรูปกฺกเมน ชายมานํ องฺคชาตาทิจลนํ สาทิยนจิตฺตสงฺขาเต เสวนจิตฺเต อุปฺปนฺเน เตน จิตฺเตน สมุปฺปาทิตเมว โหตีติ วุตฺตํ อิตรถา ‘‘สิยา กิริยสมุฏฺานํ, สิยา อกิริยสมุฏฺาน’’นฺติ วตฺตพฺพโต.

ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๖๖ ปกิณฺณกกถาวณฺณนา) วุตฺตํ ‘‘กิริยสมุฏฺานนฺติ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ ปรูปกฺกเม สติ สาทิยนฺตสฺส อกิริยสมุฏฺานภาวโต’’ติอาทิ, ตํ น คเหตพฺพํ ปมปาราชิกสฺส อกิริยสมุฏฺานตาย ปาฬิอฏฺกถาสุ อวุตฺตตฺตา. ‘‘มโนทฺวาเร อาปตฺติ นาม นตฺถี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา; ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๓-๔) หิ วุตฺตํ. กถฺหิ นาม ปรูปกฺกเมน เมถุนํ สาทิยนฺโต อตฺตโน องฺคชาตาทิกายจลนํ น สาทิเยยฺย, สาทิยนจิตฺตานุคุณเมว ปน สกลสรีเร จิตฺตชรูปสมุปฺปตฺติยา วิฺตฺติปิ สุขุมา สมุปฺปนฺนา เอว โหตีติ ทฏฺพฺพํ, เตนาห กายทฺวาเรเนว สมุฏฺานโต กายกมฺมนฺติอาทิ. จิตฺตํ ปเนตฺถ องฺคมตฺตํ โหตีติ กายวิฺตฺติ เอว กายกมฺมภาเว การณํ, น จิตฺตํ. ตํ ปเนตฺถ กายสงฺขาตาย วิฺตฺติยาเยว องฺคมตฺตํ, น กายกมฺมภาวสฺส, อิตรถา เมถุนสฺส ‘‘มโนกมฺม’’นฺติ วตฺตพฺพโต, เตนาห ‘‘น ตสฺส วเสน กมฺมภาโว ลพฺภตี’’ติ. กมฺมภาโวติ กายกมฺมภาโว. สพฺพฺเจตนฺติ เอตํ สมุฏฺานาทิกํ. สิกฺขาปทสีเสนาติ ตํตํสิกฺขาปทนิยตอาปตฺติยา เอว คหณตฺถํ สิกฺขาปทมุเขน.

ปกิณฺณกกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

วินีตวตฺถุวณฺณนา

อิทํ กินฺติ กเถตุกามตาปุจฺฉา. อิมาติอาทิ วิสฺสชฺชนํ. วินีตานิ อาปตฺตึ ตฺวํ ภิกฺขุ อาปนฺโนติอาทินา (ปารา. ๖๗) ภควตา วินิจฺฉินิตานิ วตฺถูนิ วินีตวตฺถูนิ. ตํ ตํ วตฺถุํ อุทฺธริตฺวา ทานโต ทสฺสนโต อุทฺทานภูตา คาถา อุทฺทานคาถา, สงฺคหคาถา, อุทฺเทสคาถาติ วุตฺตํ โหติ. วตฺถุ คาถาติ เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขูติอาทิกา วินีตวตฺถุปาฬิเยว เตสํ เตสํ วินีตวตฺถูนํ คนฺถนโต ‘‘วตฺถุคาถา’’ติ วุตฺตา, น ฉนฺโทวิจิติลกฺขเณน. อุทฺทานคาถานํ วตฺถุ วตฺถุคาถาติ เอวํ วา เอตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอตฺถาติ วินีตวตฺถูสุ. ทุติยาทีนนฺติ ทุติยปาราชิกาทีนํ. ยํ ปสฺสิตฺวา จิตฺตการาทโย สิปฺปิกา จิตฺตกมฺมาทีนิ สิกฺขนฺติ, ตํ ปฏิจฺฉนฺนกรูปํ, ปฏิมารูปนฺติ อตฺโถ.

๖๗. ปุริมานิ ทฺเวติ มกฺกฏีวชฺชิปุตฺตกวตฺถูนิ ทฺเว. ตานิปิ ภควตา วินีตภาเวน ปุน วินีตวตฺถูสุ ปกฺขิตฺตานิ. ตตฺถ ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสีติอาทิ ปน กิฺจาปิ เตสํ ปมํ กุกฺกุจฺจํ น อุปฺปนฺนํ, ภิกฺขูหิ ปน ภควตา จ ครหิตฺวา วุตฺตวจนํ สนฺธาย ปจฺฉา อุปฺปนฺนตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุนฺติอาทิ จ ภิกฺขูหิ อานนฺทตฺเถเรน จ ปมํ ภควโต อาโรจิเต, ภควตา จ เตสํ ปาราชิกตฺเต ปกาสิเต ภีตา เต สยมฺปิ คนฺตฺวา อตฺตโน กุกฺกุจฺจํ ปจฺฉา อาโรเจนฺติ เอว. ‘‘สจฺจํ กิร ตฺว’’นฺติอาทินา ภควตา ปุฏฺา ปน ‘‘สจฺจํ ภควา’’ติ ปฏิชานนวเสนาปิ อาโรเจนฺติ. ภควาปิ อาปตฺตึ ตฺวนฺติอาทินา เตสํ ปาราชิกตฺตํ วินิจฺฉิโนติ เอว. อนุปฺตฺติกถายํ ปน ตํ สพฺพํ อวตฺวา อนุปฺตฺติยา อนุคุณเมว กิฺจิมตฺตํ วุตฺตํ, อิธาปิ เตสํ วตฺถูนํ ภควตา วินีตภาวทสฺสนตฺถํ เอวํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. เกจิ อิมํ อธิปฺปายํ อมนสิกตฺวา ‘‘อฺาเนเวตานิ วตฺถูนี’’ติ วทนฺติ. กุเสติ กุสติณานิ. เกเสหีติ มนุสฺสเกเสหิ.

๖๘. วณฺณโปกฺขรตายาติ เอตฺถ โปกฺขลํ นาม สมิทฺธํ สุนฺทรฺจ, ตสฺส ภาโว ‘‘โปกฺขรตา’’ติ ร-การํ กตฺวา วุตฺโต, สมิทฺธตา สุนฺทรตาติ อตฺโถ. ปธํเสสีติ อภิภวิ. น ลิมฺปตีติ น อลฺลียติ.

๖๙. เอวรูปา ปริวตฺตลิงฺคา ภิกฺขุนิโย อตฺถโต เอกโต อุปสมฺปนฺนาปิ อุภโตสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนาสุเยว สงฺคยฺหนฺติ ภิกฺขูปสมฺปทาย ภิกฺขุนีอุปสมฺปทโตปิ อุกฺกฏฺตฺตา. ปาฬิยํ ‘‘ตาหิ อาปตฺตีหิ อนาปตฺติ’’นฺติ อุปโยควจนํ กตฺวา อนุชานามีติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ. อิตฺถิลิงฺคนฺติ ถนาทิกํ อิตฺถิสณฺานํ วุตฺตนฺติ อาห – ‘‘ปุริส…เป… อิตฺถิสณฺานํ อุปฺปนฺน’’นฺติ. ตํ นานนฺตริกโต ปน ‘‘ปุริสินฺทฺริยมฺปิ อนฺตรหิตํ, อิตฺถินฺทฺริยฺจ อุปฺปนฺน’’นฺติ วุตฺตเมว โหติ, เอวํ อุปริปิ ลิงฺคคฺคหเณเนว อิตฺถินฺทฺริยาทิคฺคหณํ เวทิตพฺพํ. ตาติ อาปตฺติโย, ตสฺส วุฏฺาตุนฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ, ตาหิ อาปตฺตีหิ วุฏฺาเปตุนฺติ อตฺโถ. กถนฺติ อาห ตา สพฺพาปิ ภิกฺขุนีหิ กาตพฺพนฺติอาทิ. เตน ปฏิจฺฉนฺนายปิ อปฺปฏิจฺฉนฺนายปิ ครุกาปตฺติยา ปกฺขมานตฺตจรณาทิกํ วิธึ ทสฺเสติ.

โอกฺกนฺติกวินิจฺฉโยติ ปสงฺคานุคุณํ โอตรณกวินิจฺฉโย. พลวอกุสเลนาติ ปรทาริกกมฺมาทินา. ทุพฺพลกุสเลนาติ ยถาวุตฺตพลวากุสโลปหตสตฺตินา ตโต เอว ทุพฺพลภูเตน กุสเลน. ทุพฺพลอกุสเลนาติ ปุริสภาวุปฺปาทกพฺรหฺมจริยาทิพลวกุสโลปหตสตฺตินา ตโต เอว ทุพฺพลภูเตน ปรทาริกาทิอกุสเลน. สุคติยํ ภาวทฺวยสฺส กุสลกมฺมชตฺตา อกุสเลเนว วินาโส กุสเลเนว อุปฺปตฺตีติ อาห อุภยมฺปีติอาทิ. ทุคฺคติยํ ปน อกุสเลเนว อุภินฺนมฺปิ อุปฺปตฺติ จ วินาโส จ, ตตฺถ ทุพฺพลพลวภาโวว วิเสโส.

‘‘เอหิ มยํ คมิสฺสามา’’ติ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิธาย เอกทฺธานคมเน ปาจิตฺติยาปตฺติปริหารตฺถํ วุตฺตํ ‘‘สํวิทหนํ ปริโมเจตฺวา’’ติ. เตน เอกคามกฺเขตฺเตปิ พหิคามโต อนฺตรฆรํ สํวิธาย คมนมฺปิ อาปตฺติกรเมวาติ ทสฺเสติ. ปริโมจนวิธึ ทสฺเสนฺโต อาห มยนฺติอาทิ. พหิคาเมติ คามนฺตเร. ทุติยิกา ภิกฺขุนี ปกฺกนฺตา วา โหตีติอาทินา (ปาจิ. ๖๙๓) วุตฺตอนาปตฺติลกฺขณํ อนุโลเมตีติ วุตฺตํ ‘‘คามนฺตร…เป… อนาปตฺตี’’ติ. โกเปตฺวาติ ปริจฺจชิตฺวา. ลชฺชินิโย…เป… ลพฺภตีติ ลิงฺคปริวตฺตนทุกฺขปีฬิตสฺส สงฺคเหปิ อสติ หีนายาวตฺตนมฺปิ ภเวยฺยาติ ‘‘อาปทาสู’’ติ วุตฺตอนาปตฺติอนุโลเมน วุตฺตํ. ตาย ทุติยิกํ คเหตฺวาว คนฺตพฺพํ. อลชฺชินิโย…เป… ลพฺภตีติ อลชฺชินีหิ สทฺธึ เอกกมฺมาทิสํวาเส อาปตฺติสมฺภวโต ตา อสนฺตปกฺขํ ภชนฺตีติ วุตฺตํ, อิมินาเปตํ เวทิตพฺพํ ‘‘อลชฺชินีหิ สทฺธึ ปริโภโค น วฏฺฏตี’’ติ. ยทิ หิ วฏฺเฏยฺย, ตโตปิ ทุติยิกํ วินา คามนฺตรคมนาทีสุ อาปตฺติ เอว สิยา สงฺคาหิกตฺตา ตาสํ สงฺคาหิกลชฺชินิคณโต วิย. าติกา น โหนฺติ…เป… วฏฺฏตีติ วทนฺตีติ อิมินา อฏฺกถาสุ อนาคตภาวํ ทีเปติ. ตตฺถาปิ วิสฺสาสิกาติกภิกฺขุนิโย วินา ภิกฺขุนิภาเว อรมนฺตสฺส มานปกติกสฺส อาปทาฏฺานสมฺภเวน ตํ วจนํ อปฺปฏิกฺขิตฺตมฺปิ ตทฺเสํ น วฏฺฏติเยวาติ คเหตพฺพํ. ภิกฺขุภาเวปีติ ภิกฺขุกาเลปิ. ตํ นิสฺสายาติ ตํ นิสฺสยาจริยํ กตฺวา. อุปชฺฌา คเหตพฺพาติ อุปสมฺปทาคหณตฺถํ อุปชฺฌา คเหตพฺพา.

วินยกมฺมนฺติ วิกปฺปนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปุน กาตพฺพนฺติ ปุน วิกปฺเปตพฺพํ. ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ วฏฺฏตีติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนีนํ สนฺนิธึ ภิกฺขูหิ, ภิกฺขูนํ สนฺนิธึ ภิกฺขุนีหิ จ ปฏิคฺคาหาเปตฺวา ปริภุฺชิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๔๒๑) วจนโต ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. สตฺตเม ทิวเสติ อิทฺจ นิสฺสคฺคิยํ อนาปชฺชิตฺวาว ปุนปิ สตฺตาหํ ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ปกตตฺโตติ อปริวตฺตลิงฺโค. รกฺขตีติ ตํ ปฏิคฺคหณวิชหนโต รกฺขติ, อวิภตฺตตาย ปฏิคฺคหณํ น วิชหตีติ อธิปฺปาโย.

สามํ คเหตฺวาน นิกฺขิเปยฺยาติ สหตฺเถน ปฏิคฺคเหตฺวาน นิกฺขิเปยฺย. ปริภุฺชนฺตสฺส อาปตฺตีติ ลิงฺคปริวตฺเต ชาเต ปุน อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชนฺตสฺส อาปตฺติ.

หีนายาวตฺตเนนาติ เอตฺถ เกจิ ‘‘ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย ‘คิหี ภวิสฺสามี’ติ คิหิลิงฺคคฺคหณํ หีนายาวตฺตน’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ตตฺตเกน ภิกฺขุภาวสฺส อวิชหนโต. อฺเ ปน ‘‘ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส ภิกฺขุปฏิฺํ ปหาย คิหิลิงฺคภาวูปคมนมฺปิ หีนายาวตฺตน’’นฺติ วทนฺติ, ตํ ยุตฺตเมว. ปาราชิกํ อาปนฺโน หิ ตํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ยาว ภิกฺขุปฏิฺโ โหติ, ตาว ภิกฺขุ เอว โหติ ภิกฺขูนเมว ปาราชิกสฺส ปฺตฺตตฺตา. ‘‘โย ปน ภิกฺขู’’ติ หิ วุตฺตํ. ตถา หิ โส สํวาสํ สาทิยนฺโตปิ เถยฺยสํวาสโก น โหติ, สหเสยฺยาทิอาปตฺติฺจ น ชเนติ, อตฺตานํ โอมสนฺตสฺส ปาจิตฺติยฺจ ชเนติ. วุตฺตฺหิ –

‘‘อสุทฺโธ โหติ ปุคฺคโล อฺตรํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน, ตฺเจ สุทฺธทิฏฺิ สมาโน โอกาสํ การาเปตฺวา อกฺโกสาธิปฺปาโย วเทติ, อาปตฺติ โอมสวาทสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๘๙).

เอเก ปน ‘‘ปาราชิกํ อาปนฺนานํ โทสํ ปฏิชานิตฺวา คิหิลิงฺคคฺคหณํ นาม สิกฺขาปจฺจกฺขาเน สโมธานํ คจฺฉติ เตนาปิ ปฏิฺาย ภิกฺขุภาวสฺส วิชหนโต. เตเนว วินยวินิจฺฉยาทีสุ หีนายาวตฺตนํ สิกฺขาปจฺจกฺขาเน สโมธาเนตฺวา วิสุํ ตํ น วุตฺตํ. ตสฺมา ภิกฺขุนีนํ วิพฺภมิตุกามตาย คิหิลิงฺคคฺคหณํ อิธ หีนายาวตฺตนํ ตาสํ สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส อภาวโต. ตาสํ ปฏิคฺคหณวิชหนสฺสาปิ สพฺพโส วตฺตพฺพตฺตา’’ติ วทนฺติ, ตมฺปิ อปฺปฏิพาหิยเมว. ตสฺมา ปาราชิกานํ ภิกฺขุนีนฺจ ‘‘อุปฺปพฺพชิสฺสามี’’ติ คิหิลิงฺคคฺคหณํ หีนายาวตฺตนนฺติ คเหตพฺพํ. วิพฺภโมติปิ เอตสฺเสว นามํ, เตเนว ตํ ขุทฺทสิกฺขายํ ‘‘อจฺเฉทวิสฺสชฺชนคาหวิพฺภมา’’ติ อธิฏฺานวิชหเน วิพฺภมนาเมน วุตฺตํ.

อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนนาติ อฺสฺส อทตฺวาว อนตฺถิกสฺเสว ปฏิคฺคหิตวตฺถูนํ พหิ ฉฑฺฑเนน. เกจิ ‘‘ปฏิคฺคหิตวตฺถูสุ สาเปกฺขสฺส ปุเร ปฏิคฺคหิตภาวโต ปริโมจนตฺถํ ตตฺถ ปฏิคฺคหมตฺตสฺส วิสฺสชฺชนมฺปิ อนเปกฺขวิสฺสชฺชนเมว จีวราทิอธิฏฺานปจฺจุทฺธาโร วิยา’’ติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ ตถาวจนาภาวา. ยเถว หิ จีวราทีสุ อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนน อธิฏฺานวิชหนํ วตฺวาปิ วิสุํ ปจฺจุทฺธาโร จ วุตฺโต, เอวมิธาปิ วตฺตพฺพํ, ยถา จ จีวราทีสุ กายปฏิพทฺเธสุปิ ปจฺจุทฺธาเรน อธิฏฺานํ วิคจฺฉติ, น เอวมิธ. อิธ ปน ปฏิคฺคหิตวตฺถุสฺมึ อนเปกฺขสฺสาปิ กายโต มุตฺเตเยว ตสฺมึ ปฏิคฺคหณํ วิชหติ. ตถา หิ วุตฺตํ ‘‘สตกฺขตฺตุมฺปิ ปริจฺจชตุ, ยาว อตฺตโน หตฺถคตํ ปฏิคฺคหิตเมวา’’ติ. อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนนาติ เอตฺถ จ ‘‘อนเปกฺขายา’’ติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ อนเปกฺขตํ มุฺจิตฺวา อิธ วิสุํ วิสฺสชฺชนสฺส อภาวา. น เหตฺถ ปจฺจุทฺธาเร วิย วิสฺสชฺชนวิธานมตฺถิ. อปิจ ปฏิคฺคหณมตฺตวิสฺสชฺชเน สติ ปุเร ปฏิคฺคหิโตปิ อาหาโร ภุฺชิตุกมฺยตาย อุปฺปนฺนาย ปฏิคฺคหณมตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ยถาสุขํ ภุฺชิตพฺโพ สิยาติ, ตถา จ สนฺนิธิการกสิกฺขาปเท วุตฺตา สพฺพาปิ วินิจฺฉยเภทา นิรตฺถกา เอว สิยุํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ –

‘‘คณฺิกปตฺตสฺส วา คณฺิกนฺตเร สฺเนโห ปวิฏฺโ โหติ…เป… ตาทิเส ปตฺเตปิ ปุนทิวเส ภุฺชนฺตสฺส ปาจิตฺติย’’นฺติอาทิ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๕๓).

ตตฺถ ปน ‘‘ปฏิคฺคหณํ อนเปกฺขจิตฺเตน วิสฺสชฺเชตฺวา ภุฺชิตพฺพ’’นฺติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ, น จ วุตฺตํ. กตฺถจิ อีทิเสสุ จ คณฺิกปตฺตาทีสุ ปฏิคฺคหเณ อเปกฺขา กสฺสจิปิ นตฺเถว ตปฺปหานาย วายามโต, ตถาปิ ตตฺถคตอามิเส ปฏิคฺคหณํ น วิคจฺฉติ. กสฺมา? ภิกฺขุสฺส ปตฺเต ปุน ภุฺชิตุกามตาเปกฺขาย วิชฺชมานตฺตา ปตฺตคติเก อาหาเรปิ ตสฺสา วตฺตนโต. น หิ ปตฺตํ อวิสฺสชฺเชตฺวา ตคฺคติกํ อาหารํ วิสฺสชฺเชตุํ สกฺกา, นาปิ อาหารํ อวิสฺสชฺเชตฺวา ตคฺคติกํ ปฏิคฺคหณํ วิสฺสชฺเชตุํ. ตสฺมา วตฺถุโน วิสฺสชฺชนเมว อนเปกฺขวิสฺสชฺชนํ, น ปฏิคฺคหณสฺสาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. เตเนว สนฺนิธิสิกฺขาปทสฺส อนาปตฺติวาเร

‘‘อนฺโตสตฺตาหํ อธิฏฺเติ, วิสฺสชฺเชติ, นสฺสติ, วินสฺสติ, ฑยฺหติ, อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺติ, วิสฺสาสํ คณฺหนฺติ, อนุปสมฺปนฺนสฺส จตฺเตน วนฺเตน มุตฺเตน อนเปกฺโข ทตฺวา ปฏิลภิตฺวา ปริภุฺชตี’’ติ –

เอวํ สพฺพตฺถ วตฺถุวิสฺสชฺชนเมว วุตฺตํ. เอตฺถ จ ‘‘อนฺโตสตฺตาหํ อธิฏฺเตี’’ติ พาหิรปริโภคาย อธิฏฺานวจนโต วตฺถุํ อวิสฺสชฺเชตฺวาปิ เกวลํ อนชฺโฌหริตุกามตาย สุทฺธจิตฺเตน พาหิรปริโภคตฺถาย นิยมนมฺปิ วิสุํ เอกํ ปฏิคฺคหณวิชหนการณเมว, อิทฺจ สนฺธาย ปฏิคฺคหณมตฺตวิสฺสชฺชนํ วุตฺตํ สิยา, สุวุตฺตเมว สิยา, ตถา จ ‘‘ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชิสฺสามี’’ติ ปฏิคฺคหณวิสฺสชฺชนํ น วตฺตพฺพํ สิยา พาหิรปริโภคาธิฏฺานสฺส อิธาธิปฺเปตตฺตา.

สารตฺถทีปนิยฺหิ (สารตฺถ. ที. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๖๙) ‘‘อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนนาติ เอตฺถ อฺสฺส อทตฺวาว อนตฺถิกตาย ‘นตฺถิ อิมินา กมฺมํ น ทานิ นํ ปริภุฺชิสฺสามี’ติ วตฺถูสุ วา, ‘ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปฏิภุฺชิสฺสามี’ติ ปฏิคฺคหเณ วา อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนนา’’ติ เอวํ ปริภุฺชิตุกามสฺเสว ปฏิคฺคหณมตฺตวิสฺสชฺชนมฺปิ ปฏิคฺคหณวิชหนการณํ วุตฺตํ, ตํ น คเหตพฺพํ. ปุริมเมว ปน พาหิรปริโภคาธิฏฺานํ คเหตพฺพํ. อิทํ ปน อฏฺกถาสุ ‘‘อนเปกฺขวิสฺสชฺชนสงฺขาเต วิสฺสชฺเชตี’’ติ วุตฺตปาฬิปทตฺเถ สงฺคเหตฺวา วิสุํ น วุตฺตํ. นสฺสติ, วินสฺสติ, ฑยฺหติ, วิสฺสาสํ วา คณฺหนฺตีติ อิมานิ ปน ปทานิ อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺตีติ อิมสฺมึ ปเท สงฺคหิตานีติ เวทิตพฺพํ.

อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณนาติ อนุปสมฺปนฺนานํ พลกฺการาทินา อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณน. อุปสมฺปนฺนานฺหิ อจฺฉินฺทนวิสฺสาสคฺคาเหสุ ปฏิคฺคหณํ น วิชหติ. เอตฺถาติ ภิกฺขุวิหาเร. อุปโรปกาติ เตน โรปิตา รุกฺขคจฺฉา. เตรสสุ สมฺมุตีสูติ ภตฺตุทฺเทสกเสนาสนปฺาปกภณฺฑาคาริกจีวรปฏิคฺคาหกจีวรภาชกยาคุภาชกผลภาชกขชฺชภาชกอปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกสาทิยคาหาปกปตฺตคาหาปกอารามิกเปสกสามเณรเปสกสมฺมุติสงฺขาตาสุ เตรสสุ สมฺมุตีสุ.

ปจฺฉิมิกาย เสนาสนคฺคาเห ปฏิปฺปสฺสทฺเธปิ อปฺปฏิปฺปสฺสทฺเธปิ กถินตฺถารสฺส, ตมฺมูลกานํ ปฺจานิสํสานฺจ อภาวสฺส สมานตฺตา ตตฺถ วิชฺชมานมฺปิ เสนาสนคฺคาหปฏิปฺปสฺสทฺธึ อทสฺเสตฺวา ตตฺถ ภิกฺขูหิ กตฺตพฺพํ สงฺคหเมว ทสฺเสตุํ สเจ ปจฺฉิมิกายาติอาทิ วุตฺตํ. สเจ อกุสลวิปาเก …เป… ฉารตฺตํ มานตฺตเมว ทาตพฺพนฺติ อิทํ ปฏิจฺฉนฺนาย สาธารณาปตฺติยา ปริวสนฺตสฺส อสมาทินฺนปริวาสสฺส วา ลิงฺเค ปริวตฺเต ปกฺขมานตฺตํ จรนฺตสฺส วเสน วุตฺตํ. สเจ ปนสฺส ปกฺขมานตฺเต อสมาทินฺเน เอว ปุน ลิงฺคํ ปริวตฺตติ, ปริวาสํ ทตฺวา ปริวุตฺถปริวาสสฺเสว ฉารตฺตํ มานตฺตํ ทาตพฺพํ. ปริวาสทานํ นตฺถิ ภิกฺขุกาเล อปฺปฏิจฺฉนฺนภาวโต. สเจ ปน ภิกฺขุกาเลปิ สฺจิจฺจ นาโรเจติ, อาปตฺติ ปฏิจฺฉนฺนาว โหติ, อาปตฺติปฏิจฺฉนฺนภาวโต ปริวาโส จ ทาตพฺโพติ วทนฺติ. ปาราชิกํ อาปนฺนานํ อิตฺถิปุริสานํ ลิงฺเค ปริวตฺเตปิ ปาราชิกตฺตสฺส เอกสฺมึ อตฺตภาเว อวิชหนโต ปุน อุปสมฺปทา น ทาตพฺพาติ คเหตพฺพํ. เตเนว เตสํ สีสจฺฉินฺนปุริสาทโย นิทสฺสิตา.

๗๑. ตเถวาติ มุจฺจตุ วา มา วาติ อิมมตฺถํ อติทิสติ. อฺเสนฺติ ปุถุชฺชเน สนฺธาย วุตฺตํ. เตสฺหิ อีทิเส าเน อสาทิยนํ ทุกฺกรํ โสตาปนฺนาทิอริยานํ ตตฺถ ทุกฺกรตฺตาภาวา. น หิ อริยา ปาราชิกาทิโลกวชฺชาปตฺตึ อาปชฺชนฺติ.

๗๓. สุผุสิตาติ อุปริมาย ทนฺตปนฺติยา เหฏฺิมา ทนฺตปนฺติ อาหจฺจ ิตา, อวิวฏาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘อนฺโตมุเข โอกาโส นตฺถี’’ติ. อุปฺปาฏิเต ปน โอฏฺมํเส ทนฺเต สุเยว อุปกฺกมนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ นิมิตฺเตน พหินิมิตฺเต ฉุปนตฺตา วุตฺตํ. พหินิกฺขนฺตทนฺตชิวฺหาสุปิ เอเสว นโย. นิชฺฌามตณฺหิกา นาม โลมกูเปหิ สมุฏฺิตอคฺคิชาลาหิ ทฑฺฒสรีรตาย อติวิย ตสิตรูปา. อาทิ-สทฺเทน ขุปฺปิปาสาสุรา อฏฺิจมฺมาวสิฏฺา ภยานกสรีรา เปติโย สงฺคหิตา. วิสฺํ กตฺวาติ ยถา โส กตมฺปิ อุปกฺกมํ น ชานาติ, เอวํ กตฺวา. เตน จ วิสฺี อหุตฺวา สาทิยนฺตสฺส ปาราชิกเมวาติ ทสฺเสติ. อุปหตกายปฺปสาโทติ วาตปิตฺตาทิโทเสหิ กายวิฺาณานุปฺปาทกภาเวน ทูสิตกายปฺปสาโท, น ปน วินฏฺกายปฺปสาโท. สีเส ปตฺเตติ มคฺเคน มคฺคปฺปฏิปาทเน ชาเต. อปฺปเวเสตุกามตาย เอว นิมิตฺเตน นิมิตฺตฉุปเน ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ, เสเวตุกามสฺส ปน ตตฺถาปิ ทุกฺกฏเมวาติ อาห ‘‘ทุกฺขฏเมว สามนฺต’’นฺติ.

๗๔. ชาติ-สทฺเทน สุมนปุปฺผปริยาเยน ตนฺนิสฺสโย คุมฺโพ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ชาติปุปฺผคุมฺพาน’’นฺติ. เตน จ ชาติยา อุปลกฺขิตํ วนํ ชาติยาวนนฺติ อลุตฺตสมาโสติ ทสฺเสติ. เอกรสนฺติ วีถิจิตฺเตหิ อสมฺมิสฺสํ.

๗๗. อุปฺปนฺเน วตฺถุมฺหีติ อิตฺถีหิ กตอชฺฌาจารวตฺถุสฺมึ. รุกฺขสูจิกณฺฏกทฺวารนฺติ รุกฺขสูจิทฺวารํ กณฺฏกทฺวารํ, เอวเมว วา ปาโ. ตตฺถ ยํ อุโภสุ ปสฺเสสุ รุกฺขถมฺเภ นิขนิตฺวา ตตฺถ มชฺเฌ วิชฺฌิตฺวา ทฺเว ติสฺโส รุกฺขสูจิโย ปเวเสตฺวา กโรนฺติ, ตํ รุกฺขสูจิทฺวารํ นาม. ปเวสนนิกฺขมนกาเล ปน อปเนตฺวา ถกนกโยคฺเคน กณฺฏกสาขาปฏเลน ยุตฺตํ ทฺวารํ กณฺฏกทฺวารํ นาม. คามทฺวารสฺส ปิธานตฺถํ ปทเรน กณฺฏกสาขาทีหิ วา กตสฺส กวาฏสฺส อุทุกฺขลปาสรหิตตาย เอเกน สํวริตุํ วิวริตุฺจ อสกฺกุเณยฺยสฺส เหฏฺา เอกํ จกฺกํ โยเชนฺติ, เยน ปริวตฺตมาเนน ตํ กวาฏํ สุขถกนํ โหติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘จกฺกลกยุตฺตทฺวาร’’นฺติ. จกฺกเมว หิ ลาตพฺพฏฺเน สํวรณวิวรณตฺถาย คเหตพฺพฏฺเน จกฺกลกํ, เตน ยุตฺตมฺปิ กวาฏํ จกฺกลกํ นาม, เตน ยุตฺตํ ทฺวารํ จกฺกลกยุตฺตทฺวารํ. มหาทฺวาเรสุ ปน ทฺเว ตีณิปิ จกฺกลกานิ โยเชนฺตีติ อาห ผลเกสูติอาทิ. กิฏิกาสูติ เวฬุเปสิกาหิ กณฺฏกสาขาทีหิ จ กตถกนเกสุ. สํสรณกิฏิกทฺวารนฺติ จกฺกลกยนฺเตน สํสรณกิฏิกายุตฺตมหาทฺวารํ. โคปฺเผตฺวาติ อาวุณิตฺวา, รชฺชูหิ คนฺเถตฺวา วา. เอกํ ทุสฺสสาณิทฺวารเมวาติ เอตฺถ กิลฺชสาณิทฺวารมฺปิ สงฺคหํ คจฺฉติ ตคฺคติกตฺตา. อถ ภิกฺขู…เป… นิสินฺนา โหนฺตีติ อิทํ ภิกฺขูนํ สนฺนิหิตภาวทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. นิปนฺเนปิ อาโภคํ กาตุํ วฏฺฏติ, นิปชฺชิตฺวา นิทฺทายนฺเต ปน อาโภคํ กาตุํ น วฏฺฏติ อสนฺตปกฺเข ิตตฺตา. รโห นิสชฺชาย วิย ทฺวารสํวรณํ นาม มาตุคามานํ ปเวสนนิวารณตฺถํ อนุฺาตนฺติ อาห ภิกฺขุนึ วาติอาทิ. นิสฺเสณึ อาโรเปตฺวาติ อิทํ เหฏฺิมตลสฺส สทฺวารพนฺธตาย วุตฺตํ. จตูสุ ทิสาสุ ปริกฺขิตฺตสฺส กุฏฺฏสฺส เอกาพทฺธตาย ‘‘เอกกุฏฺฏเก’’ติ วุตฺตํ. ปจฺฉิมานํ ภาโรติ ปาฬิยา อาคจฺฉนฺเต สนฺธาย วุตฺตํ. เยน เกนจิ ปริกฺขิตฺเตติ เอตฺถ ปริกฺเขปสฺส อุพฺเพธโต ปมาณํ สหเสยฺยปฺปโหนเก วุตฺตสทิสเมว.

มหาปริเวณนฺติ มหนฺตํ องฺคณํ, เตน จ พหุชนสฺจารํ ทสฺเสติ, เตนาห มหาโพธีติอาทิ. อรุเณ อุคฺคเต วุฏฺหติ, อนาปตฺติ อนาปตฺติเขตฺตภูตาย รตฺติยา สุทฺธจิตฺเตน นิปนฺนตฺตา. ปพุชฺฌิตฺวา ปุน สุปติ อาปตฺตีติ อรุเณ อุคฺคเต ปพุชฺฌิตฺวา อรุณุคฺคมนํ ตฺวา วา อตฺวา วา อนุฏฺหิตฺวา สยิตสนฺตาเนน สุปติ อุฏฺหิตฺวา กตฺตพฺพสฺส ทฺวารสํวรณาทิโน อกตตฺตา อกิริยสมุฏฺานา อาปตฺติ โหติ อนาปตฺติเขตฺเต กตนิปชฺชนกิริยาย อนงฺคตฺตา. อยฺหิ อาปตฺติ อีทิเส าเน อกิริยา, ทิวา อสํวริตฺวา นิปชฺชนกฺขเณ กิริยา จ อจิตฺตกา จาติ เวทิตพฺพา. ปุรารุณา ปพุชฺฌิตฺวาปิ ยาว อรุณุคฺคมนา สยนฺตสฺสาปิ ปุริมนเยน อาปตฺติเยว. อรุเณ อุคฺคเต วุฏฺหิสฺสามีติ…เป… อาปตฺติเยวาติ เอตฺถ กทา ตสฺส อาปตฺตีติ? วุจฺจเต – น ตาว รตฺติยํ ‘‘ทิวา อาปชฺชติ โน รตฺติ’’นฺติ (ปริ. ๓๒๓) วุตฺตตฺตา. ‘‘อนาทริยทุกฺกฏา น มุจฺจตี’’ติ วุตฺตทุกฺกฏํ ปน ทิวาสยนทุกฺกฏเมว น โหติ อนาทริยทุกฺกฏตฺตา. เอวํ อรุณุคฺคมเน ปน อจิตฺตกํ อกิริยสมุฏฺานํ อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. โส สเจ ทฺวารํ สํวริตฺวา ‘‘อรุเณ อุคฺคเต วุฏฺหิสฺสามี’’ติ นิปชฺชติ, ทฺวาเร จ อฺเหิ อรุณุคฺคมนกาเล วิวเฏปิ ตสฺส อนาปตฺติเยว ทฺวารปิทหนสฺส รตฺติทิวาภาเคสุ วิเสสาภาวา. อาปตฺติอาปชฺชนสฺเสว กาลวิเสโส อิจฺฉิตพฺโพ, น ตปฺปริหารสฺสาติ คเหตพฺพํ, ‘‘ทฺวารํ อสํวริตฺวา รตฺตึ นิปชฺชตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๗๗) หิ วุตฺตํ. ทิวา สํวริตฺวา นิปนฺนสฺส เกนจิ วิวเฏปิ ทฺวาเร อนาปตฺติเยว. อตฺตนาปิ อนุฏฺหิตฺวาว สติ ปจฺจเย วิวเฏปิ อนาปตฺตีติ วทนฺติ. ยถาปริจฺเฉทเมว จ น วุฏฺาตีติ อรุเณ อุคฺคเตเยว อุฏฺาติ. อาปตฺติเยวาติ มูลาปตฺตึเยว สนฺธาย วุตฺตํ, อนาทริยอาปตฺติ ปน ปุรารุณา อุฏฺิตสฺสาปิ ตสฺส โหเตว ‘‘ทุกฺกฏา น มุจฺจตี’’ติ วุตฺตตฺตา, ทุกฺกฏา น มุจฺจตีติ จ ปุรารุณา อุฏฺหิตฺวา มูลาปตฺติยา มุตฺโตปิ อนาทริยทุกฺกฏา น มุจฺจตีติ อธิปฺปาโย.

นิทฺทาวเสน นิปชฺชตีติ โวหารวเสน วุตฺตํ, ปาทานํ ปน ภูมิโต อโมจิตตฺตา อยํ นิปนฺโน นาม น โหติ, เตเนว อนาปตฺติ วุตฺตา. อปสฺสาย สุปนฺตสฺสาติ กฏิฏฺิโต อุทฺธํ ปิฏฺิกณฺฏเก อปฺปมตฺตกมฺปิ ปเทสํ ภูมึ อผุสาเปตฺวา ถมฺภาทึ อปสฺสาย สุปนฺตสฺส. กฏิฏฺึ ปน ภูมึ ผุสาเปนฺตสฺส สยนํ นาม โหติ. ปิฏฺิปสารณลกฺขณา หิ เสยฺยา. ทีฆวนฺทนาทีสุปิ ติริยํ ปิฏฺิกณฺฏกานํ ปสาริตตฺตา นิปชฺชนเมวาติ อาปตฺติ ปริหริตพฺพาว ‘‘วนฺทามีติ ปาทมูเล นิปชฺชี’’ติอาทีสุ นิปชฺชนสฺเสว วุตฺตตฺตา. ตสฺสาปิ อนาปตฺติ ปตนกฺขเณ อวิสยตฺตา, วิสเย ชาเต สหสา วุฏฺิตตฺตา จ. ยสฺส ปน วิสฺิตาย ปจฺฉาปิ อวิสโย, เอตสฺส อนาปตฺติเยว ปติตกฺขเณ วิย. ตตฺเถว สยติ น วุฏฺาตีติ อิมินา วิสเยปิ อกรณํ ทสฺเสติ, เตเนว ‘‘ตสฺส อาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ.

เอกภงฺเคนาติ อุโภ ปาเท ภูมิโต อโมเจตฺวาว เอกปสฺเสน สรีรํ ภฺชิตฺวา นิปนฺโน. มหาอฏฺกถายํ ปน มหาปทุมตฺเถเรน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ, เตน ‘‘มหาอฏฺกถาย ลิขิตมหาปทุมตฺเถรวาโท อย’’นฺติ ทสฺเสติ. ตตฺถ สุปนฺตสฺสาปิ อวิสยตฺตมตฺถีติ มหาปทุมตฺเถเรน ‘‘อวิสยตฺตา ปน อาปตฺติ น ทิสฺสตี’’ติ วุตฺตํ. อาจริยา ปน สุปนฺตสฺส วิสฺตฺตาภาเวน วิสยตฺตา อนาปตฺตึ น กถยนฺติ. วิสฺตฺเต สติ อนาปตฺติเยว. ทฺเว ปน ชนาติอาทิปิ มหาอฏฺกถายเมว วจนํ, ตเทว ปจฺฉา วุตฺตตฺตา ปมาณํ. ยกฺขคหิตคฺคหเณเนว เจตฺถ วิสฺีภูโตปิ สงฺคหิโต. เอกภงฺเคน นิปนฺโน ปน อนิปนฺนตฺตา อาปตฺติโต มุจฺจติเยวาติ คเหตพฺพํ.

๗๘. อปเทติ อากาเส. ปทนฺติ ปทวฬฺชํ, เตนาห ‘‘อากาเส ปท’’นฺติ. เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโค. ยทิทนฺติ โย อยํ. เสสํ อุตฺตานเมว.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยฏฺกถาย วิมติวิโนทนิยํ

ปมปาราชิกวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

๒. ทุติยปาราชิกํ

อทุติเยนาติ อสทิเสน ชิเนน ยํ ทุติยํ ปาราชิกํ ปกาสิตํ, ตสฺส อิทานิ ยสฺมา สํวณฺณนากฺกโม ปตฺโต, ตสฺมา อสฺส ทุติยสฺส อยํ สํวณฺณนา โหตีติ โยชนา.

ธนิยวตฺถุวณฺณนา

๘๔. ราชูหิ คหิตนฺติ ราชคหนฺติ อาห ‘‘มนฺธาตู’’ติ. ราชปุโรหิเตน ปริคฺคหิตมฺปิ ราชปริคฺคหิตเมวาติ มหาโควินฺทคฺคหณํ, นครสทฺทาเปกฺขาย เจตฺถ ‘‘ราชคห’’นฺติ นปุํสกนิทฺเทโส. อฺเเปตฺถ ปกาเรติ สุสํวิหิตารกฺขตฺตา ราชูนํ คหํ เคหภูตนฺติ ราชคหนฺติอาทิเก ปกาเร. วสนฺตวนนฺติ กีฬาวนํ, วสนฺตกาเล กีฬาย เยภุยฺยตฺตา ปน วสนฺตวนนฺติ วุตฺตํ.

สทฺวารพนฺธาติ วสฺสูปคมนโยคฺคตาทสฺสนํ. นาลกปฏิปทนฺติ สุตฺตนิปาเต (สุ. นิ. ๖๘๔ อาทโย) นาลกตฺเถรสฺส เทสิตํ โมเนยฺยปฏิปทํ. ปฺจนฺนํ ฉทนานนฺติ ติณปณฺณอิฏฺกสิลาสุธาสงฺขาตานํ ปฺจนฺนํ. โน เจ ลภติ…เป… สามมฺปิ กาตพฺพนฺติ อิมินา นาวาสตฺถวเช เปตฺวา อฺตฺถ ‘‘อเสนาสนิโก อห’’นฺติ อาลยกรณมตฺเตน อุปคมนํ น วฏฺฏติ. เสนาสนํ ปริเยสิตฺวา วจีเภทํ กตฺวา วสฺสํ อุปคนฺตพฺพเมวาติ ทสฺเสติ. ‘‘น, ภิกฺขเว, อเสนาสนิเกนา’’ติอาทินา (มหาว. ๒๐๔) หิ ปาฬิยํ ‘‘นาลกปฏิปทํ ปฏิปนฺเนนาปี’’ติ อฏฺกถายฺจ อวิเสเสน ทฬฺหํ กตฺวา วุตฺตํ, นาวาสตฺถวเชสุเยว จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, นาวาย วสฺสํ อุปคนฺตุ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๒๐๓) อสติปิ เสนาสเน อาลยกรณวเสน วสฺสูปคมนํ อนุฺาตํ, นาฺตฺถาติ คเหตพฺพํ. อยมนุธมฺมตาติ สามีจิวตฺตํ. กติกวตฺตานีติ ภสฺสารามตาทึ วิหาย สพฺพทา อปฺปมตฺเตหิ ภวิตพฺพนฺติอาทิกติกวตฺตานิ. ขนฺธกวตฺตานีติ ‘‘อาคนฺตุกาทิขนฺธกวตฺตํ ปูเรตพฺพ’’นฺติ เอวํ ขนฺธกวตฺตานิ จ อธิฏฺหิตฺวา.

วสฺสํวุตฺถาติ ปทสฺส อฏฺกถายํ ‘‘ปุริมิกาย อุปคตา มหาปวารณาย ปวาริตา ปาฏิปททิวสโต ปฏฺาย ‘วุตฺถวสฺสา’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา มหาปวารณาทิวเส ปวาเรตฺวา วา อปฺปวาเรตฺวา วา อฺตฺถ คจฺฉนฺเตหิ สตฺตาหกรณียนิมิตฺเต สติ เอว คนฺตพฺพํ, นาสติ, อิตรถา วสฺสจฺเฉโท ทุกฺกฏฺจ โหตีติ เวทิตพฺพํ. ‘‘อิมํ เตมาสํ วสฺสํ อุเปมี’’ติ หิ ‘‘น, ภิกฺขเว, วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปุริมํ วา เตมาสํ ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ อวสิตฺวา จาริกา ปกฺกมิตพฺพา’’ติ (มหาว. ๑๘๕) จ วุตฺตํ. อิเธว จ วสฺสํวุตฺถา เตมาสจฺจเยน…เป… ปกฺกมึสูติ วุตฺตํ. ปวารณาทิวโสปิ เตมาสปริยาปนฺโนว. เกจิ ปน ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุตฺถานํ ภิกฺขูนํ ตีหิ าเนหิ ปวาเรตุนฺติ (มหาว. ๒๐๙) ปวารณากมฺมสฺส ปุพฺเพเยว วสฺสํวุตฺถานนฺติ วุตฺถวสฺสตาย วุตฺตตฺตา มหาปวารณาทิวเส สตฺตาหกรณียนิมิตฺตํ วินาปิ ยถาสุขํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ, วุตฺถวสฺสานฺหิ ปวารณานุชานนํ อนุปคตฉินฺนวสฺสาทีนํ นิวตฺตนตฺถํ กตํ, น ปน ปวารณาทิวเส อวสิตฺวา ปกฺกมิตพฺพนฺติ ทสฺสนตฺถํ ตทตฺถสฺส อิธ ปสงฺคาภาวา, ปวารณํ กาตุํ อนุจฺฉวิกานํ ปวารณา อิธ วิธียติ, เย จ วสฺสํ อุปคนฺตฺวา วสฺสจฺเฉทฺจ อกตฺวา ยาว ปวารณาทิวสา วสึสุ, เต ตตฺตเกน ปวารณากมฺมํ ปติ ปริยายโต วุตฺถวสฺสาติ วุจฺจนฺติ, อปฺปกํ อูนมธิกํ วา คณนูปคํ น โหตีติ ายโต, น กถินกมฺมํ ปติ เตมาสสฺส อปริปุณฺณตฺตา, อิตรถา ตสฺมึ มหาปวารณาทิวเสปิ กถินตฺถารปฺปสงฺคโต. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุตฺถานํ ภิกฺขูนํ กถินํ อตฺถริตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๐๖) อิทํ ปน ‘‘น, ภิกฺขเว, วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปุริมํ วา เตมาสํ ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ อวสิตฺวา จาริกา ปกฺกมิตพฺพา’’ติอาทิ (มหาว. ๑๘๕) จ นิปฺปริยายโต มหาปวารณาย อนนฺตรปาฏิปททิวสโต ปฏฺาย กถินตฺถารํ ปกฺกมนฺจ สนฺธาย วุตฺตํ, ปริวาเร จ ‘‘กถินสฺส อตฺถารมาโส ชานิตพฺโพ’’ติ (ปริ. ๔๑๒) วตฺวา ‘‘วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส ชานิตพฺโพ’’ติ (ปริ. ๔๑๒) วุตฺตํ. โย หิ กถินตฺถารสฺส กาโล, ตโต ปฏฺาเยว จาริกาปกฺกมนสฺสาปิ กาโล, น ตโต ปุเร วสฺสํวุตฺถานํเยว กถินตฺถารารหตฺตา. ยทคฺเคน หิ ปวารณาทิวเส กถินตฺถาโร น วฏฺฏติ, ตทคฺเคน ภิกฺขูปิ วุตฺถวสฺสา น โหนฺติ ปวารณาทิวสสฺส อวุตฺถตฺตา.

ยํ ปน สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ปาราชิกกณฺฑ ๒.๘๔) ‘‘เอกเทเสน อวุตฺถมฺปิ ตํ ทิวสํ วุตฺถภาคาเปกฺขาย วุตฺถเมว โหตี’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ, ตํทิวสปริโยสาเน อรุณุคฺคมนกาเล วสนฺโตว หิ ตํ ทิวสํ วุตฺโถ นาม โหติ ปริวาสอรฺวาสาทีสุ วิย, อยฺจ วิจารณา อุปริ วสฺสูปนายิกกฺขนฺธเก อาวิ ภวิสฺสตีติ ตตฺเถว ตํ ปากฏํ กริสฺสาม.

มหาปวารณาย ปวาริตาติ ปุริมิกาย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา อจฺฉินฺนวสฺสตาทสฺสนปรํ เอตํ เกนจิ อนฺตราเยน อปฺปวาริตานมฺปิ วุตฺถวสฺสตฺตา. น โอวสฺสิยตีติ อโนวสฺสกนฺติ กมฺมสาธนํ ทฏฺพฺพํ, ยถา น เตมิยติ, ตถา กตฺวาติ อตฺโถ. อนวโยติ เอตฺถ อนุสทฺโท วิจฺฉายํ วตฺตตีติ อาห อนุ อนุ อวโยติอาทิ. อาจริยสฺส กมฺมํ อาจริยกนฺติ อาห ‘‘อาจริยกมฺเม’’ติ. กฏฺกมฺมํ ถมฺภาทิ. เตลตมฺพมตฺติกายาติ เตลมิสฺสาย ตมฺพมตฺติกาย.

๘๕. กุฏิกาย กรณภาวนฺติ กุฏิยา กตภาวํ. กึ-สทฺทปฺปโยเค อนาคตปฺปจฺจยวิธานํ สนฺธาย ตสฺส ลกฺขณนฺติอาทิ วุตฺตํ. กิฺจาปิ เถรสฺส ปาณฆาตาธิปฺปาโย นตฺถิ, อนุปปริกฺขิตฺวา กรเณน ปน พหูนํ ปาณานํ มรณตฺตา ปาเณ พฺยาพาเธนฺตสฺสาติอาทิ วุตฺตํ. ปาตพฺยภาวนฺติ วินาเสตพฺพตํ. ปาณาติปาตํ กโรนฺตานนฺติ เถเรน อกเตปิ ปาณาติปาเต ปาณกานํ มรณมตฺเตน ปจฺฉิมานํ เลเสน คหณาการํ ทสฺเสติ, เตน จ ‘‘มม ตาทิสํ อกุสลํ นตฺถี’’ติ ปจฺฉิมานํ วิปลฺลาสเลสคฺคหณนิมิตฺตกิจฺจํ น กตฺตพฺพนฺติ ทีปิตํ โหติ. ทิฏฺานุคตินฺติ ทิฏฺสฺส กมฺมสฺส อนุปคมนํ อนุกิริยํ, ทิฏฺิยา วา ลทฺธิยา อนุคมนํ คาหํ. ฆํสิตพฺเพติ มทฺทิตพฺเพ, วินาสิตพฺเพติ อตฺโถ. กตํ ลภิตฺวา ตตฺถ วสนฺตานมฺปิ ทุกฺกฏเมวาติ อิทํ ภควตา กุฏิยา เภทาปนวจเนน สิทฺธํ, สาปิ ติณทพฺพสมฺภาเรหิ ตุลาถมฺภาทีหิ อมิสฺสา สุทฺธมตฺติกามยาปิ อิฏฺกาหิ กตา วฏฺฏติ. เกจิ หิ อิฏฺกาหิเยว ถมฺเภ จินิตฺวา ตทุปริ อิฏฺกาหิเยว วิตานาทิสณฺาเนน ตุลาทิทารุสมฺภารวิรหิตํ ฉทนมฺปิ พนฺธิตฺวา อิฏฺกามยเมว อาวสถํ กโรนฺติ, ตาทิสํ วฏฺฏติ. คิฺชกาวสถสงฺเขเปน กตาติ เอตฺถ คิฺชกา วุจฺจนฺติ อิฏฺกา, ตาหิเยว กโต อาวสโถ คิฺชกาวสโถ. วยกมฺมมฺปีติ มตฺติกุทฺธารณอิฏฺกทารุจฺเฉทนาทิการกานํ ทินฺนภตฺตเวตฺตนาทิวตฺถุพฺพเยน นิปฺผนฺนกมฺมมฺปิ อตฺถิ, เอเตน กุฏิเภทกานํ คีวาทิภาวํ ปริสงฺกติ. ติตฺถิยธโชติ ติตฺถิยานเมว สฺาณภูตตฺตา วุตฺตํ. เต หิ อีทิเสสุ จาฏิอาทีสุ วสนฺติ. อฺานิปีติ ปิ-สทฺเทน อตฺตนา วุตฺตการณทฺวยมฺปิ มหาอฏฺกถายเมว วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ยสฺมา สพฺพมตฺติกามยา กุฏิ สีตกาเล อติสีตา อุณฺหกาเล จ อุณฺหา สุกรา จ โหติ โจเรหิ ภินฺทิตุํ, ตสฺมา ตตฺถ ปิตปตฺตจีวราทิกํ สีตุณฺหโจราทีหิ วินสฺสตีติ วุตฺตํ ‘‘ปตฺตจีวรคุตฺตตฺถายา’’ติ. ฉินฺทาเปยฺย วา ภินฺทาเปยฺย วา อนุปวชฺโชติ อิทํ อยํ กุฏิ วิย สพฺพถา อนุปโยคารหํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ ปน ปฺจวณฺณสุตฺเตหิ วินทฺธฉตฺตาทิกํ, ตตฺถ อกปฺปิยภาโคว ฉินฺทิตพฺโพ, น ตทวเสโส ตสฺส กปฺปิยตฺตา, ตํ ฉินฺทนฺโต อุปวชฺโชว โหติ. เตเนว วกฺขติ ‘‘ฆฏกมฺปิ วาฬรูปมฺปิ ภินฺทิตฺวา ธาเรตพฺพ’’นฺติอาทิ.

ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยวณฺณนา

ฉตฺตทณฺฑคฺคาหกํ สลากปฺชรนฺติ เอตฺถ โย ปฺชรสลากานํ มชฺฌฏฺโ พุนฺเท ปุถุโล อหิจฺฉตฺตกสทิโส อคฺเค สฉิทฺโท ยตฺถ ทณฺฑนฺตรํ ปเวเสตฺวา ฉตฺตํ คณฺหนฺติ, โย วา สยเมว ทีฆตาย คหณทณฺโฑ โหติ, อยํ ฉตฺตทณฺโฑ นาม, ตสฺส อปริคฬนตฺถาย ฉตฺตสลากานํ มูลปฺปเทสทณฺฑสฺส สมนฺตโต ทฬฺหปฺชรํ กตฺวา สุตฺเตหิ วินนฺธนฺติ, โส ปเทโส ฉตฺตทณฺฑคาหกสลากปฺชรํ นาม, ตํ วินนฺธิตุํ วฏฺฏติ. น วณฺณมฏฺตฺถายาติ อิมินา ถิรกรณตฺถเมว เอกวณฺณสุตฺเตน วินนฺธิยมานํ ยทิ วณฺณมฏฺํ โหติ, น ตตฺถ โทโสติ ทสฺเสติ. อารคฺเคนาติ นิขาทนมุเขน. ทณฺฑพุนฺเทติ ทณฺฑมูเล โกฏิยํ. ฉตฺตมณฺฑลิกนฺติ ฉตฺตปฺชเร มณฺฑลากาเรน พทฺธทณฺฑวลยํ. อุกฺกิริตฺวาติ นินฺนํ, อุนฺนตํ วา กตฺวา.

นานาสุตฺตเกหีติ นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ. อิทฺจ ตถา กโรนฺตานํ วเสน วุตฺตํ, เอกวณฺณสุตฺตเกนาปิ น วฏฺฏติเยว, ‘‘ปกติสูจิกมฺมเมว วฏฺฏตี’’ติ หิ วุตฺตํ. ปฏฺฏมุเขติ ทฺวินฺนํ ปฏฺฏานํ สงฺฆฏิตฏฺานํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ปริยนฺเตติ จีวรปริยนฺเต, อนุวาตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เวณินฺติ วรกสีสากาเรน สิพฺพนํ. สงฺขลิกนฺติ ทิคุณสงฺขลิกากาเรน สิพฺพนํ, เวณึ วา สงฺขลิกํ วา กโรนฺตีติ ปกเตน สมฺพนฺโธ. อคฺฆิยํ นาม เจติยสณฺานํ, ยํ อคฺฆิยตฺถมฺโภติ วทนฺติ. อุกฺกิรนฺตีติ อุฏฺเปนฺติ. จตุโกณเมว วฏฺฏตีติ คณฺิกปาสกปฏฺฏานิ สนฺธาย วุตฺตํ. โกณสุตฺตปิฬกาติ คณฺิกปาสกปฏฺฏานํ โกเณหิ พหิ นิคฺคตสุตฺตานํ ปิฬกากาเรน ปิตโกฏิโยติ เกจิ วทนฺติ, เต ปิฬเก ฉินฺทิตฺวา ทุวิฺเยฺยา กาตพฺพาติ เตสํ อธิปฺปาโย. เกจิ ปน ‘‘โกณสุตฺตา จ ปิฬกาติ ทฺเวเยวา’’ติ วทนฺติ, เตสํ มเตน คณฺิกปาสกปฏฺฏานํ โกณโต โกเณหิ นีหตสุตฺตา โกณสุตฺตา นาม. สมนฺตโต ปน ปริยนฺเตน กตา จตุรสฺสสุตฺตา ปิฬกา นาม. ตํ ทุวิธมฺปิ เกจิ จีวรโต วิสุํ ปฺายนตฺถาย วิการยุตฺตํ กโรนฺติ, ตํ นิเสธาย ‘‘ทุวิฺเยฺยรูปา วฏฺฏนฺตี’’ติ วุตฺตํ, น ปน สพฺพถา อจกฺขุโคจรภาเวน สิพฺพนตฺถาย ตถาสิพฺพนสฺส อสกฺกุเณยฺยตฺตา. ยถา ปกติจีวรโต วิกาโร น ปฺายติ, เอวํ สิพฺพิตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. รชนกมฺมโต ปุพฺเพ ปฺายมาโนปิ วิเสโส จีวเร รตฺเต เอกวณฺณตาย น ปฺายตีติ อาห ‘‘จีวเร รตฺเต’’ติ. มณินาติ นีลมณิอาทิมฏฺปาสาเณน, อํสวทฺธกกายพนฺธนาทิกํ ปน อจีวรตฺตา สงฺขาทีหิ ฆํสิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ. กณฺณสุตฺตกนฺติ จีวรสฺส ทีฆโต ติริยฺจ สิพฺพิตานํ จตูสุ กณฺเณสุ โกเณสุ จ นิกฺขนฺตานํ สุตฺตสีสานเมตํ นามํ, ตํ ฉินฺทิตฺวาว ปารุปิตพฺพํ, เตนาห ‘‘รชิตกาเล ฉินฺทิตพฺพ’’นฺติ. ภควตา อนุฺาตํ เอกํ กณฺณสุตฺตมฺปิ อตฺถิ, ตํ ปน นาเมน สทิสมฺปิ อิโต อฺเมวาติ ทสฺเสตุํ ยํ ปนาติอาทิ วุตฺตํ. ลคฺคนตฺถายาติ จีวรรชฺชุยํ จีวรพนฺธนตฺถาย. คณฺิเกติ ทนฺตาทิมเย. ปีฬกาติ พินฺทุํ พินฺทุํ กตฺวา อุฏฺาเปตพฺพปีฬกา.

ถาลเก วาติ ตมฺพาทิมเย ปุคฺคลิเก ติวิเธปิ กปฺปิยถาลเก. น วฏฺฏตีติ มณิวณฺณกรณปฺปโยโค น วฏฺฏติ, เตลวณฺณกรณตฺถํ ปน วฏฺฏติ. ปตฺตมณฺฑเลติ ติปุสีสาทิมเย. ‘‘น, ภิกฺขเว, จิตฺตานิ ปตฺตมณฺฑลานิ ธาเรตพฺพานิ รูปกากิณฺณานิ ภิตฺติกมฺมกตานี’’ติ (จูฬว. ๒๕๓) วุตฺตตฺตา ‘‘ภิตฺติกมฺมํ น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มกรทนฺตกํ ฉินฺทิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๒๕๓) วุตฺตตฺตา ‘‘มกรทนฺตกํ ปน วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ, อิทํ ปน ปาฬิยา ลทฺธมฺปิ อิธ ปาฬิยา มุตฺตตฺตา ปาฬิมุตฺตกนเย วุตฺตํ. เอวมฺมฺปิ อีทิสํ.

เลขา น วฏฺฏตีติ อารคฺเคน ทินฺนเลขาว น วฏฺฏติ, ชาติหิงฺคุลิกาทิวณฺเณหิ กตเลขา วฏฺฏติ. ฉตฺตมุขวฏฺฏิยนฺติ ธมกรณสฺส หตฺเถน คหณฉตฺตาการสฺส มุขวฏฺฏิยํ, ‘‘ปริสฺสาวนโจฬพนฺธนฏฺาเน’’ติ เกจิ.

เทฑฺฑุภสีสนฺติ อุทกสปฺปสีสํ. อจฺฉีนีติ กุฺชรจฺฉิสณฺานานิ. เอกเมว วฏฺฏตีติ เอตฺถ เอกรชฺชุกํ ทิคุณํ ติคุณํ กตฺวาปิ พนฺธิตุํ น วฏฺฏติ, เอกเมว ปน สตวารมฺปิ สรีรํ ปริกฺขิปิตฺวา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ, พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา เอเกน นิรนฺตรํ เวเตฺวา กตํ ‘‘พหุรชฺชุก’’นฺติ น วตฺตพฺพํ ‘‘วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา, ตํ มุรชสงฺขํ น คจฺฉตีติ เวทิตพฺพํ. มุรชฺหิ นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ มุรชวฏฺฏิสณฺานํ เวเตฺวา กตํ, อิทํ ปน มุรชํ มทฺทวีณสงฺขาตํ ปามงฺคสณฺานฺจ ทสาสุ วฏฺฏติ ‘‘กายพนฺธนสฺส ทสา ชีรนฺติ; อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มุรชํ มทฺทวีณ’’นฺติ (จูฬว. ๒๗๘) วุตฺตตฺตา.

วิเธติ ทสาปริโยสาเน ถิรภาวาย ทนฺตวิสาณสุตฺตาทีหิ กตฺตพฺเพ วิเธ. อฏฺ มงฺคลานิ นาม สงฺโข จกฺกํ ปุณฺณกุมฺโภ คยา สิรีวจฺโฉ องฺกุโส ธชํ โสวตฺติกนฺติ วทนฺติ. มจฺฉยุคฬฉตฺตนนฺทิยาวฏฺฏาทิวเสนปิ วทนฺติ. ปริจฺเฉทเลขามตฺตนฺติ ทนฺตาทีหิ กตวิธสฺส อุโภสุ โกฏีสุ กตปริจฺเฉทราชิมตฺตํ.

‘‘อุชุกเมวา’’ติ วุตฺตตฺตา จตุรสฺสาทิสณฺานาปิ อฺชนี วงฺกคติกา น วฏฺฏติ. สิปาฏิกายาติ วาสิอาทิภณฺฑนิกฺขิปนปสิพฺพเก. อารกณฺฏกํ นาม โปตฺถกาทิออสงฺขารณตฺถํ กตทีฆมุขสตฺถกนฺติ วทนฺติ. ‘‘ภมการานํ ทารุอาทิลิขนสตฺถก’’นฺติ เกจิ. วฏฺฏมณิกนฺติ วฏฺฏํ กตฺวา อุฏฺเปตพฺพํ ปุปฺผุฬกํ. อฺนฺติ อิมินา ปิฬกาทึ สงฺคณฺหาติ. ปิปฺผลิเกติ ยํ กิฺจิ เฉทนเก ขุทฺทกสตฺเถ. วลิตกนฺติ นขจฺเฉทนกาเล ทฬฺหคฺคหณตฺถํ วลีหิ ยุตฺตเมว กโรนฺติ. ตสฺมา ตํ วฏฺฏตีติ อิมินา ยํ อฺมฺปิ วิการํ ทฬฺหีกมฺมาทิอตฺถาย กโรนฺติ, น วณฺณมฏฺตฺถาย, ตํ วฏฺฏตีติ ทีปิตํ, เตน จ กตฺตรทณฺฑโกฏิยํ อฺมฺมฺปิ ฆฏฺฏเนน สทฺทนิจฺฉรณตฺถาย กตํ อโยวลยาทิกํ สํยุตฺตมฺปิ กปฺปิยโต อุปปนฺนํ โหติ. มณฺฑลนฺติ อุตฺตรารณิยา ปเวสนตฺถํ อาวาฏมณฺฑลํ โหติ. อุชุกเมว พนฺธิตุนฺติ สมฺพนฺโธ, อุโภสุ วา ปสฺเสสุ เอกปสฺเส วาติ วจนเสโส. วาสิทณฺฑสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ ทณฺฑโกฏีนํ อจลนตฺถํ พนฺธิตุนฺติ อตฺโถ.

อามณฺฑสารเกติ อามลกผลานิ ปิสิตฺวา เตน กกฺเกน กตเตลภาชเน. ตตฺถ กิร ปกฺขิตฺตํ เตลํ สีตลํ โหติ. ภูมตฺถรเณติ กฏสาราทิมเย ปริกมฺมกตาย ภูมิยา อตฺถริตพฺพอตฺถรเณ. ปานียฆเฏติ สพฺพํ ภาชนวิกตึ สงฺคณฺหาติ. สพฺพํ…เป… วฏฺฏตีติ ยถาวุตฺเตสุ มฺจาทีสุ อิตฺถิปุริสรูปมฺปิ วฏฺฏติ เตลภาชเนสุเยว อิตฺถิปุริสรูปานํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา, เตลภาชเนน สห อคเณตฺวา วิสุํ มฺจาทีนํ คหิตตฺตา จาติ วทนฺติ, กิฺจาปิ วทนฺติ, เอเตสํ ปน มฺจาทีนํ หตฺเถน อามสิตพฺพภณฺฑตฺตา อิตฺถิรูปเมเวตฺถ น วฏฺฏตีติ คเหตพฺพํ. อฺเสนฺติ สีมสามิกานํ. ราชวลฺลเภหีติ ลชฺชีเปสลาทีนํ อุโปสถาทิอนฺตรายกรา อลชฺชิโน ภินฺนลทฺธิกา จ ภิกฺขู อธิปฺเปตา เตหิ สห อุโปสถาทิกรณาโยคา, เตเนว ‘‘สีมายา’’ติ วุตฺตํ. เตสํ ลชฺชีปริสาติ เตสํ สีมาสามิกานํ อนุพลํ ทาตุํ สมตฺถา ลชฺชีปริสา. ภิกฺขูหิ กตนฺติ ยํ อลชฺชีนํ เสนาสนเภทนาทิกํ ลชฺชีภิกฺขูหิ กตํ, สพฺพฺเจตํ สุกตเมว อลชฺชีนิคฺคหตฺถาย ปวตฺติตพฺพโต.

๘๘. อวชฺฌายนฺตีติ นีจโต จินฺเตนฺติ. อุชฺฌายนตฺโถติ ภิกฺขุโน เถยฺยกมฺมนินฺทนตฺโถ ‘‘กถฺหิ นาม อทินฺนํ อาทิยิสฺสตี’’ติ, น ปน ทารุ-สทฺทวิเสสนตฺโถ ตสฺส พหุวจนตฺตา. วจนเภเทติ เอกวจนพหุวจนานํ เภเท. สพฺพาวนฺตนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีอาทิสพฺพาวยววนฺตํ. พิมฺพิสาโรติ ตสฺส นามนฺติ เอตฺถ พิมฺพีติ สุวณฺณํ. ตสฺมา สารสุวณฺณสทิสวณฺณตาย ‘‘พิมฺพิสาโร’’ติ วุจฺจตีติ เวทิตพฺพํ. โปราณสตฺถานุรูปํ อุปฺปาทิโต วีสติมาสปฺปมาณอุตฺตมสุวณฺณคฺฆนโก ลกฺขณสมฺปนฺโน นีลกหาปโณติ เวทิตพฺโพ. รุทฺรทาเมน นาม เกนจิ อุปฺปาทิโต รุทฺรทามโก. โส กิร นีลกหาปณสฺส ติภาคํ อคฺฆติ. ยสฺมึ ปน เทเส นีลกหาปณา น สนฺติ, ตตฺถาปิ กาฬกวิรหิตสฺส นิทฺธนฺตสุวณฺณสฺส ปฺจมาสคฺฆนเกน ภณฺเฑน ปาทปริจฺเฉโท กาตพฺโพ. เตนาติ นีลกหาปณสฺส จตุตฺถภาคภูเตน. ปาราชิกวตฺถุมฺหิ วาติอาทิ ปาราชิกานํ สพฺพพุทฺเธหิ ปฺตฺตภาเวน วุตฺตํ, สงฺฆาทิเสสาทีสุ ปน อิตราปตฺตีสุปิ ตพฺพตฺถูสุ จ นานตฺตํ นตฺเถว, เกวลํ เกจิ สพฺพากาเรน ปฺเปนฺติ, เกจิ เอกเทเสนาติ เอตฺตกเมว วิเสโส. น หิ กทาจิปิ สมฺมาสมฺพุทฺธา ยถาปราธํ อติกฺกมฺม อูนมธิกํ วา สิกฺขาปทํ ปฺเปนฺติ.

ปทภาชนียวณฺณนา

๙๒. ปุนปิ ‘‘อาคนฺตุกามา’’ติ วุตฺตตฺตา จ สพฺพถา มนุสฺเสหิ อนิวุตฺถปุพฺเพ อภินวมาปิเต, ‘‘ปุน น ปวิสิสฺสามา’’ติ นิราลเยหิ ปริจฺจตฺเต จ คาเม คามโวหาราภาวา คามปฺปเวสนาปุจฺฉนาทิกิจฺจํ นตฺถีติ เวทิตพฺพํ. อรฺปริจฺเฉททสฺสนตฺถนฺติ คามคามูปจาเรสุ ทสฺสิเตสุ ตทฺํ อรฺนฺติ อรฺปริจฺเฉโท สกฺกา าตุนฺติ วุตฺตํ. มาติกายํ ปน คามคฺคหเณเนว คามูปจาโรปิ คหิโตติ ทฏฺพฺโพ. อินฺทขีเลติ อุมฺมาเร. อรฺสงฺเขปํ คจฺฉติ ตถา อภิธมฺเม วุตฺตตฺตา. อสติปิ อินฺทขีเล อินฺทขีลฏฺานิยตฺตา ‘‘เวมชฺฌเมว อินฺทขีโลติ วุจฺจตี’’ติ วุตฺตํ. ยตฺถ ปน ทฺวารพาหาปิ นตฺถิ, ตตฺถ ปาการเวมชฺฌเมว อินฺทขีโลติ คเหตพฺพํ. ลุิตฺวาติ ปวฏฺฏิตฺวา.

มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส สุปฺปปาโต วาติอาทิ มาตุคามสฺส กากุฏฺาปนวเสน คเหตพฺพํ, น พลทสฺสนวเสน ‘‘มาตุคาโม ภาชนโธวนอุทกํ ฉฑฺเฑตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๒) อุปริ วุจฺจมานตฺตา, เตเนว ‘‘เลฑฺฑุปาโต’’ติ อวตฺวา สุปฺปปาโตติอาทิ วุตฺตํ. กุรุนฺทฏฺกถายํ มหาปจฺจริยฺจ ฆรูปจาโรว คาโมติ อธิปฺปาเยน ‘‘ฆรูปจาเร ิตสฺส เลฑฺฑุปาโต คามูปจาโร’’ติ วุตฺตํ. กตปริกฺเขโปติ อิมินา ปริกฺเขปโต พหิ อุปจาโร น คเหตพฺโพติ ทสฺเสติ. สุปฺปมุสลปาโตปิ อปริกฺขิตฺตเคหสฺเสว, โส จ ยโต ปโหติ, ตตฺเถว คเหตพฺโพ, อปฺปโหนฏฺาเน ปน วิชฺชมานฏฺานเมว คเหตพฺพํ. ยสฺส ปน ฆรสฺส สมนฺตโต ปาการาทีหิ ปริกฺเขโป กโต โหติ, ตตฺถ โสว ปริกฺเขโป ฆรูปจาโรติ คเหตพฺพํ.

ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ ปริกฺขิตฺตคาเม วุตฺตนเยน. สงฺกรียตีติ มิสฺสียติ. วิกาเล คามปฺปเวสเน ‘‘ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๕๑๓) วุตฺตตฺตา คามคามูปจารานํ อสงฺกรตา อิจฺฉิตพฺพาติ อาห อสงฺกรโต จาติอาทิ. เกจิ ปเนตฺถ ปาฬิยํ ‘‘อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจารํ โอกฺกมนฺตสฺสาติ อิทํ ปริกฺเขปารหฏฺานํ สนฺธาย วุตฺตํ, น ตโต ปรํ เอกเลฑฺฑุปาตปริจฺฉินฺนํ อุปจารํ. ตสฺมา ปริกฺเขปารหฏฺานสงฺขาตํ คามํ โอกฺกมนฺตสฺเสว อาปตฺติ, น อุปจาร’’นฺติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ‘‘ฆรูปจาเร ิตสฺส มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาตพฺภนฺตรํ คาโม นาม. ตโต อฺสฺส เลฑฺฑุปาตสฺส อพฺภนฺตรํ คามูปจาโร นามา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๒) อิเธว อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา. วิกาเล คามปฺปเวสนสิกฺขาปทฏฺกถายฺหิ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจาโร อทินฺนาทาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๑๒) อยเมว นโย อติทิสิโต. เตเนว มาติกาฏฺกถายมฺปิ ‘‘ยฺวายํ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อุปจาโร ทสฺสิโต, ตสฺส วเสน วิกาเล คามปฺปเวสนาทีสุ อาปตฺติ ปริจฺฉินฺทิตพฺพา’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ, ตสฺมา ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปํ อติกฺกมนฺตสฺส, อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ฆรูปจารโต ปฏฺาย ทุติยเลฑฺฑุปาตสงฺขาตํ คามูปจารํ โอกฺกมนฺตสฺส วิกาเล คามปฺปเวสนาปตฺติ โหติ, มาติกายฺจ วิกาเล คามํ ปวิเสยฺยาติ คามคฺคหเณเนว คามูปจาโรปิ คหิโตติ เวทิตพฺพํ. วิกาเล คามปฺปเวสนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ฆรฆรูปจาราทีสุ ิตานํ อุปฺปนฺนลาภภาชนาทึ สงฺคณฺหาติ.

นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลาติ อินฺทขีลโต พหิ นิกฺขมิตฺวา ิตํ ยํ านํ สพฺพเมตํ อรฺนฺติ โยชนา. อาจริยธนุ นาม ปกติหตฺเถน นววิทตฺถิปมาณํ, ชิยาย ปน อาโรปิตาย สตฺตฏฺวิทตฺถิมตฺตนฺติ วทนฺติ.

กปฺปิยนฺติ อนุรูปวเสน วุตฺตํ อกปฺปิยสฺสาปิ อปฺปฏิคฺคหิตสฺส ปริโภเค ปาจิตฺติยตฺตา. ปริจฺจาคาทิมฺหิ อกเต ‘‘อิทํ มยฺหํ สนฺตก’’นฺติ วตฺถุสามินา อวิทิตมฺปิ ปริคฺคหิตเมว พาลุมฺมตฺตาทีนํ สนฺตกํ วิย, ตาทิสํ อวหรนฺโตปิ าตกาทีหิ ปจฺฉา ตฺวา วตฺถุสามินา จ อนุพนฺธิตพฺพโต ปาราชิโกว โหติ. ยสฺส วเสน ปุริโส เถโน โหติ, ตํ เถยฺยนฺติ อาห ‘‘อวหรณจิตฺตสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ. ปปฺจสงฺขาติ ตณฺหามานทิฏฺิสงฺขาตา ปปฺจโกฏฺาสา. เอโก จิตฺตโกฏฺาโสติ านาจาวนปโยคสมุฏฺาปโก เอโก จิตฺตโกฏฺาโสติ อตฺโถ.

อภิโยควเสนาติ อฏฺฏกรณวเสน. สวิฺาณเกเนวาติ อิทํ สวิฺาณกานฺเว อาเวณิกวินิจฺฉยํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปาโณ อปทนฺติอาทีสุ หิ ‘‘ปทสา เนสฺสามี’’ติ ปมํ ปาทํ สงฺกาเมติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสาติอาทินา ปาฬิยํ (ปารา. ๑๑๑), ภิกฺขุ ทาสํ ทิสฺวา สุขทุกฺขํ ปุจฺฉิตฺวา วา อปุจฺฉิตฺวา วา ‘‘คจฺฉ, ปลายิตฺวา สุขํ ชีวา’’ติ วทติ, โส เจ ปลายติ, ทุติยปทวาเร ปาราชิกนฺติอาทินา (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๑๔) อฏฺกถายฺจ โย สวิฺาณกานฺเว อาเวณิโก วินิจฺฉโย วุตฺโต, โส อารามาทิอวิฺาณเกสุ น ลพฺภตีติ ตาทิสํ สนฺธาย ‘‘สวิฺาณเกเนวา’’ติ วุตฺตํ. โย ปน วินิจฺฉโย อารามาทิอวิฺาณเกสุ ลพฺภติ, โส ยสฺมา สวิฺาณเกสุ อลพฺภนโก นาม นตฺถิ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นานาภณฺฑวเสน สวิฺาณกาวิฺาณกมิสฺสเกนา’’ติ. สวิฺาณเกน จ อวิฺาณเกน จาติ อตฺโถ. ยสฺมา เจตฺถ อวิฺาณเกเนว อาทิยนาทีนิ ฉปิ ปทานิ น สกฺกา โยเชตุํ อิริยาปถวิโกปนสฺส สวิฺาณกวเสเนว โยเชตพฺพโต, ตสฺมา ‘‘อวิฺาณเกเนวา’’ติ ตติยํ ปการํ น วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

อารามนฺติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ ทาสาทิสวิฺาณกสฺสาปิ อิธ สงฺคเหตพฺพโต, นานาภณฺฑวเสน เหตฺถ โยชนา ทสฺสิยติ. ปริกปฺปิตฏฺานนฺติ ปริกปฺปิโตกาสํ. สุงฺกฆาตนฺติ เอตฺถ มคฺคํ คจฺฉนฺเตหิ สตฺถิเกหิ อตฺตนา นียมานภณฺฑโต รฺโ ทาตพฺพภาโค สุงฺโก นาม, โส เอตฺถ หฺติ อทตฺวา คจฺฉนฺเตหิ อวหรียติ, ตํ วา หนฺติ เอตฺถ ราชปุริสา อททนฺตานํ สนฺตกํ พลกฺกาเรนาติ สุงฺกฆาโต, ‘‘เอตฺถ ปวิฏฺเหิ สุงฺโก ทาตพฺโพ’’ติ รุกฺขปพฺพตาทิสฺาเณน นิยมิตปฺปเทสสฺเสตํ อธิวจนํ.

ปฺจวีสติอวหารกถาวณฺณนา

กตฺถจีติ เอกิสฺสา อฏฺกถายํ. เอกํ ปฺจกํ ทสฺสิตนฺติ ‘‘ปรปริคฺคหิตฺจ โหติ, ปรปริคฺคหิตสฺี จ, ครุโก จ โหติ ปริกฺขาโร ปฺจมาสโก วา อติเรกปฺจมาสโก วา, เถยฺยจิตฺตฺจ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ, านา จาเวตี’’ติ (ปารา. ๑๒๒) วุตฺตปฺจอวหารงฺคานิ เอกํ ปฺจกนฺติ ทสฺสิตํ. ทฺเว ปฺจกานิ ทสฺสิตานีติ ‘‘ฉหิ อากาเรหิ อทินฺนํ อาทิยนฺตสฺส อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. น จ สกสฺี, น จ วิสฺสาสคฺคาหี, น จ ตาวกาลิกํ, ครุโก จ โหติ ปริกฺขาโร ปฺจมาสโก วา อติเรกปฺจมาสโก วา, เถยฺยจิตฺตฺจ ปจฺจุปฏฺิตํ โหติ, านา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๒๕) เอวํ วุตฺเตสุ ฉสุ ปเทสุ เอกํ อปเนตฺวา เสสานิ ปฺจ ปทานิ เอกํ ปฺจกํ กตฺวา เหฏฺา วุตฺตปฺจกฺจ คเหตฺวา ทฺเว ปฺจกานิ ทสฺสิตานิ. เอตฺถ ปนาติ ปฺจหากาเรหีติอาทีสุ. สพฺเพหิปิ ปเทหีติ ปรปริคฺคหิตฺจ โหตีติอาทีหิ สพฺเพหิ ปฺจหิ ปเทหิ.

ปฺจนฺนํ อวหารานํ สมูโห ปฺจกํ. สโก หตฺโถ สหตฺโถ, เตน นิพฺพตฺโต, ตสฺส วา สมฺพนฺธีติ สาหตฺถิโก, อวหาโร. สาหตฺถิกาทิ ปฺจกํ สาหตฺถิกปฺจกนฺติอาทิปทวเสน นามลาโภ ทฏฺพฺโพ. เอวํ เสเสสุปิ. ตติยปฺจเมสุ ปฺจเกสูติ สาหตฺถิกปฺจกเถยฺยาวหารปฺจเกสุ. ลพฺภมานปทวเสนาติ สาหตฺถิกปฺจเก ลพฺภมานสฺส นิสฺสคฺคิยาวหารปทสฺส วเสน, เถยฺยาวหารปฺจเก ลพฺภมานสฺส ปริกปฺปาวหารปทสฺส จ วเสน โยเชตพฺพนฺติ อตฺโถ.

นิสฺสคฺคิโย นาม…เป… ปาราชิกสฺสาติ อิมินา พหิสุงฺกฆาตปาตนํ นิสฺสคฺคิยปโยโคติ ทสฺเสติ. ‘‘หตฺเถ ภารํ เถยฺยจิตฺโต ภูมิยํ นิกฺขิปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๐๑) วุตฺตตฺตา ปน สุทฺธจิตฺเตน คหิตปรภณฺฑสฺส เถยฺยจิตฺเตน คุมฺพาทิปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน ขิปนมฺปิ อิมสฺมึ นิสฺสคฺคิยปโยเค สงฺคยฺหตีติ ทฏฺพฺพํ. กิริยาสิทฺธิโต ปุเรตรเมว ปาราชิกาปตฺติสงฺขาตํ อตฺถํ สาเธตีติ อตฺถสาธโก. อถ วา อตฺตโน วตฺตมานกฺขเณ อวิชฺชมานมฺปิ กิริยาสิทฺธิสงฺขาตํ อตฺถํ อวสฺสํ อาปตฺตึ สาเธตีติปิ อตฺถสาธโก. อสุกํ นาม ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสีติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ปรสฺส เตลกุมฺภิยา อุปาหนาทีนํ นิกฺเขปปโยคสฺสาปิ อตฺถสาธกตฺตา. ตถา หิ วุตฺตํ มาติกาฏฺกถายํ

‘‘อตฺถสาธโก นาม ‘อสุกสฺส ภณฺฑํ ยทา สกฺโกติ, ตทา ตํ อวหรา’ติ อฺํ อาณาเปติ. ตตฺถ สเจ ปโร อนนฺตรายิโก หุตฺวา ตํ อวหรติ, อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิกํ. ปรสฺส วา ปน เตลกุมฺภิยา ปาทคฺฆนกเตลํ อวสฺสํ ปิวนกานิ อุปาหนาทีนิ ปกฺขิปติ, หตฺถโต มุตฺตมตฺเตเยว ปาราชิก’’นฺติ (กงฺขา. อฏฺ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา).

อิมสฺส อตฺถสาธกสฺส อาณตฺติยา จ โก วิเสโสติ? ตงฺขณฺเว คหเณ นิยุฺชนํ อาณตฺติกปโยโค, กาลนฺตเรน คหณตฺถํ นิโยโค อตฺถสาธโกติ อยํ เนสํ วิเสโส. เตเนวาห ‘‘อสุกํ นาม ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสี’’ติอาทิ. ธุรนิกฺเขโป ปน อุปนิกฺขิตฺตภณฺฑวเสน เวทิตพฺโพติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, อารามาภิยุฺชนาทีสุปิ ตาวกาลิกภณฺฑเทยฺยานํ อทาเนปิ เอเสว นโย. ภณฺฑคฺคหณปฺปโยคโต อาณตฺติยา ปุพฺพตฺตา อาห ‘‘อาณตฺติวเสน ปุพฺพปโยโค เวทิตพฺโพ’’ติ. ปโยเคน สห วตฺตมาโน อวหาโร สหปโยโคติ อาห ‘‘านาจาวนวเสนา’’ติ, อิทฺจ นิทสฺสนมตฺตํ ขีลสงฺกมนาทีสุปิ อสติ านาจาวเน สหปโยคตฺตา. วุตฺตฺหิ มาติกาฏฺกถายํ ‘‘านาจาวนวเสน ขีลาทีนิ สงฺกาเมตฺวา เขตฺตาทิคฺคหณวเสน จ สหปโยโค เวทิตพฺโพ’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ทุติยปาราชิกวณฺณนา).

ตุลยิตฺวาติ อุปปริกฺขิตฺวา. สามีจีติ วตฺตํ. สกสฺาย อเทนฺตสฺส อาปตฺติ นตฺถีติ วทนฺติ. สมฺมทฺโทติ นิวิทฺธตาสงฺโขโภ. ภฏฺเ ชนกาเยติ อปคเต ชนสมูเห. อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา เอตสฺเสว ภิกฺขุโน เทหีติ อิทํ อุภินฺนมฺปิ กุกฺกุจฺจวิโนทนตฺถํ วุตฺตํ. อวหารกสฺส หิ ‘‘มยา สหตฺเถน น ทินฺนํ, ภณฺฑเทยฺยํ เอต’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺเชยฺย, อิตรสฺส จ ‘‘มยา ปมํ ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา ปจฺฉา อทินฺนํ คหิต’’นฺติ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปชฺเชยฺยาติ.

สมคฺฆนฺติ อปฺปคฺฆํ. ทารุอตฺถํ ผรตีติ ทารูหิ กตฺตพฺพกิจฺจํ สาเธติ. เอกทิวสํ ทนฺตกฏฺจฺเฉทนาทินา ยา อยํ อคฺฆหานิ วุตฺตา, สา สพฺพา ภณฺฑสามินา กิณิตฺวา คหิตเมว สนฺธาย วุตฺตา. สพฺพํ ปเนตํ อฏฺกถาจริยปฺปมาเณน เวทิตพฺพํ. ปาสาณฺจ สกฺขรฺจ ปาสาณสกฺขรํ.

อกฺขทสฺสาติ เอตฺถ อกฺข-สทฺเทน กิร วินิจฺฉยสาลา วุจฺจติ, ตตฺถ นิสีทิตฺวา วชฺชาวชฺชํ นิรูปยนฺตีติ ‘‘อกฺขทสฺสา’’ติ วุจฺจนฺติ ธมฺมวินิจฺฉนกา. หนนํ นาม หตฺถปาทาทีหิ โปถนฺเจว หตฺถนาสาทิจฺเฉทนฺจ โหตีติ อาห ‘‘หเนยฺยุนฺติ โปเถยฺยุฺเจว ฉินฺเทยฺยุฺจา’’ติ.

ปทภาชนียฺจ ‘‘หตฺเถน วา ปาเทน วา กสาย วา เวตฺเตน วา อฑฺฒทณฺฑเกน วา ฉชฺชาย วา หเนยฺยุ’’นฺติ (ปารา. ๙๒) วุตฺตํ. ตตฺถ อฑฺฒทณฺฑเกนาติ ทฺวิหตฺถปฺปมาเณน รสฺสมุคฺคเรน, เวฬุเปสิกาย วา. เฉชฺชาย วาติ หตฺถาทีนํ เฉทเนน. ฉินฺทนฺติ เอตาย หตฺถปาทาทีนีติ เฉชฺชา, สตฺถํ, เตน สตฺเถนาติปิ อตฺโถ. นีหเรยฺยุนฺติ รฏฺโต นีหเรยฺยุํ. ‘‘โจโรสิ…เป… เถโนสี’’ติ เอตฺถ ปริภาเสยฺยุนฺติ ปทํ อชฺฌาหริตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘โจโรสิ…เป… ปริภาเสยฺยุ’’นฺติ. ยํ ตํ ภณฺฑํ ทสฺสิตนฺติ สมฺพนฺโธ.

๙๓. ยตฺถ ยตฺถ ิตนฺติ ภูมิยาทีสุ ยตฺถ ยตฺถ ิตํ. ยถา ยถา อาทานํ คจฺฉตีติ เยน เยน อากาเรน คหณํ อุปคจฺฉติ.

ภูมฏฺกถาวณฺณนา

๙๔. วาจาย วาจายาติ เอเกกตฺถทีปิกาย วาจาย วาจาย. อุปลทฺโธติ าโต. ปาฬิยํ เสสอฏฺกถาสุ จ กุทาลํ วา ปิฏกํ วาติ อิทเมว ทฺวยํ วตฺวา วาสิผรสูนํ อวุตฺตตฺตา เตสมฺปิ สงฺเขปฏฺกถาทีสุ อาคตภาวํ ทสฺเสตุํ สงฺเขปฏฺกถายนฺติอาทิ วุตฺตํ. เถยฺยจิตฺเตน กตตฺตา ‘‘ทุกฺกเฏหิ สทฺธึ ปาจิตฺติยานี’’ติ วุตฺตํ.

อฏฺวิธํ เหตนฺติอาทีสุ เอตํ ทุกฺกฏํ นาม เถเรหิ ธมฺมสงฺคาหเกหิ อิมสฺมึ าเน สโมธาเนตฺวา อฏฺวิธนฺติ ทสฺสิตนฺติ โยชนา. สพฺเพสมฺปิ ทุกฺกฏานํ อิเมสุเยว อฏฺสุ สงฺคเหตพฺพภาวโต ปน อิตเรหิ สตฺตหิ ทุกฺกเฏหิ วินิมุตฺตํ วินยทุกฺกเฏเยว สงฺคเหตพฺพํ. ทสวิธํ รตนนฺติ ‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตโก มสารคลฺล’’นฺติ เอวมาคตํ ทสวิธํ รตนํ.

‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย จ สงฺโข,

สิลา ปวาฬํ รชตฺจ เหมํ;

โลหิตกฺจ มสารคลฺลํ,

ทเสเต ธีโร รตนานิ ชฺา’’ติ. –

หิ วุตฺตํ. สตฺตวิธํ ธฺนฺติ สาลิ วีหิ ยโว กงฺคุ กุทฺรูสํ วรโก โคธุโมติ อิมํ สตฺตวิธํ ธฺํ. อาวุธภณฺฑาทินฺติ อาทิ-สทฺเทน ตุริยภณฺฑอิตฺถิรูปาทึ สงฺคณฺหาติ. อนามสิตพฺเพ วตฺถุมฺหิ ทุกฺกฏํ อนามาสทุกฺกฏํ. ทุรูปจิณฺณทุกฺกฏนฺติ ‘‘อกตฺตพฺพ’’นฺติ วาริตสฺส กตตฺตา ทุฏฺุ อุปจิณฺณํ จริตนฺติ ทุรูปจิณฺณํ, ตสฺมึ ทุกฺกฏํ ทุรูปจิณฺณทุกฺกฏํ. วินเย ปฺตฺตํ อวเสสํ ทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏํ. เอกาทส สมนุภาสนา นาม ภิกฺขุปาติโมกฺเข จตฺตาโร ยาวตติยกา สงฺฆาทิเสสา อริฏฺสิกฺขาปทนฺติ ปฺจ, ภิกฺขุนีปาติโมกฺเข เอกํ ยาวตติยกปาราชิกํ จตฺตาโร สงฺฆาทิเสสา จณฺฑกาฬีสิกฺขาปทนฺติ ฉ.

สหปโยคโต ปฏฺาย เจตฺถ ปุริมปุริมา อาปตฺติโย ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ อาห อถ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวาติอาทิ. ‘‘ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตา ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา ปุน ขณนฺตสฺส ปุริมาปตฺติโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ วทนฺติ. ‘‘เฉทนปจฺจยา ทุกฺกฏํ เทเสตฺวา มุจฺจตี’’ติ วตฺวา ปุพฺพปโยเค อาปตฺตีนํ เทเสตพฺพตาย อวุตฺตตฺตา สหปโยเค ปตฺเต ปุพฺพปโยเค อาปตฺติโย ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ เวทิตพฺพํ.

อปรทฺธํ วิรทฺธํ ขลิตนฺติ สพฺพเมตํ ยฺจ ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ วุตฺตสฺส ทุกฺกฏสฺส ปริยายวจนํ, ยํ มนุสฺโส กเรติอาทิ ปเนตฺถ โอปมฺมนิทสฺสนํ. สํโยคภาโวติ ทฺวิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ, เตน รสฺสตฺตสฺสาปิ นิมิตฺตํ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. เอกสฺส มูเลติ เอกสฺส สนฺติเก. สพฺพตฺถาปิ อามสเน ทุกฺกฏํ, ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยฺจ วิสุํ วิสุํ อามสนผนฺทาปนปโยคํ กโรนฺตสฺเสว โหติ, เอกปโยเคน คณฺหนฺตสฺส ปน อุทฺธาเร ปาราชิกเมว, น ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยานีติ วทนฺติ, เอกปโยเคน คณฺหนฺตสฺสาปิ อามสนผนฺทาปนานมฺปิ ลพฺภมานตฺตา ตํ น คเหตพฺพํ. น หิ สกฺกา อนามสิตฺวา อผนฺทาเปตฺวา จ กิฺจิ คเหตุํ. ‘‘เอกเมว เทเสตฺวา มุจฺจตี’’ติ ปํสุขณนาทิสมานปโยเคปิ ปุริมา อาปตฺติ อุตฺตรมุตฺตรํ อาปตฺตึ ปตฺวา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตีติ สฺาย กุรุนฺทฏฺกถายํ วุตฺตํ, อิตรฏฺกถาสุ ปน ขณนปโยคเภเทหิ ปโยเค ปโยเค อาปนฺนา อาปตฺติโย อุตฺตรมุตฺตรํ ปตฺวา น ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ อฺมฺํ สทิสตฺตา วิยูหนํ ปตฺวา ตา สพฺพาปิ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ วิสทิสปโยคตฺตาติ อิมินา อธิปฺปาเยน ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิธานํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิมินา หิ อวหารกสฺส อาสนฺนํ โอริมนฺตํ ปรามสติ.

ตตฺเถวาติ มุขวฏฺฏิยเมว. พุนฺเทนาติ กุมฺภิยา เหฏฺิมตเลน. เอกฏฺาเน ิตาย กุมฺภิยา านา จาวนํ ฉหิ อากาเรหิ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เอกฏฺาเนติ จ สงฺขลิกพทฺธภาเวน เอกสฺมึ ปติฏฺิโตกาสฏฺาเนติ อตฺโถ. ขาณุกํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ านา จาเวตีติ ขาณุกํ อตฺตโน ปติฏฺิตฏฺานโต ปฺจหิ อากาเรหิ านา จาเวติ. ฉินฺนมตฺเต ปาราชิกนฺติ อวสฺสํ เจ ปตติ, ฉินฺนมตฺเต ปาราชิกํ. ปริจฺเฉโทติ ปฺจมาสกาทิครุภาวปริจฺเฉโท. อปพฺยูหนฺโตติ ิตฏฺานโต อปนยนวเสน วิยูหนฺโต ราสึ กโรนฺโต. เอวํ กตฺวาติ ภาชนมุขวฏฺฏิยา กุมฺภิคเตน ภาชนคตสฺส เอกาพทฺธภาวํ วิโยเชตฺวาติ อตฺโถ. อุปฑฺฒกุมฺภียนฺติ อุปฑฺฒปุณฺณาย กุมฺภิยา. วินยธมฺมตาติ อธิกการณาลาเภ วินยวินิจฺฉยธมฺมตาติ อธิปฺปาโย. น เกวลฺเจตฺถ ครุกตาว, สุตฺตานุคมนมฺปิ อตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อปิจาติอาทิมาห. กณฺเน ปน ปริจฺฉินฺนกาเลติ มุขคตํ อชฺโฌหฏกาเลติ อตฺโถ. อชฺโฌหรณเมว เหตฺถ ปริจฺฉินฺทนํ, น กณฺปิทหนํ. จิกฺกนนฺติ ถทฺธํ, พหลํ ฆนนฺติ อตฺโถ.

โยปิ เถยฺยจิตฺเตน ปรสฺส กุมฺภิยา ปาทคฺฆนกํ สปฺปึ วา เตลํ วา อวสฺสํ ปิวนกํ ยํ กิฺจิ ทุกูลสาฏกํ วา จมฺมขณฺฑาทีนํ วา อฺตรํ ปกฺขิปติ, หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกนฺติ เอตฺถ อวหาโร วีมํสิตพฺโพ. ยทิ จ ทุกูลาทีสุ สปฺปิเตลานํ ปวิสนํ สนฺธาย ปาราชิกํ ภเวยฺย, ตตฺถ ปวิฏฺเตลาทิโน กุมฺภิคเตน เอกาพทฺธตาย น ตาว อวหาโร ภาชนนฺตรํ ปเวเสตฺวา คหณกาเล วิย. ตถา หิ วุตฺตํ – ‘‘ภาชนํ ปน นิมุชฺชาเปตฺวา คณฺหนฺตสฺส ยาว เอกาพทฺธํ โหติ, ตาว รกฺขตี’’ติอาทิ. อถ เตลาทิวินาเสน ปาราชิกํ ภเวยฺย, ตทาปิ ติณชฺฌาปนาทีสุ วิย อวหาโร นตฺถิ, ทุกฺกเฏน สทฺธึ ภณฺฑเทยฺยเมว โหติ, ตถา จ ปาทคฺฆนกํ เตลาทึ ปีตํ ทุกูลาทึ อุทฺธรนฺตสฺสาปิ ปาราชิกํ น สิยา ตตฺถ ปวิฏฺสฺส เตลาทิโน วินฏฺฏฺเน คหณกฺขเณ อวิชฺชมานตฺตา, วิชฺชมานตฺเตน จ อุทฺธาเรเยว ปาราชิกํ วตฺตพฺพํ, น หตฺถโต มุตฺตมตฺเตติ. สพฺพอฏฺกถาสุ จ ทุกูลาทีนํ ปกฺขิปเน หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกสฺส วุตฺตตฺตา น ตํ ปฏิกฺขิปิตุํ สกฺกา. อฏฺกถาปฺปมาเณน ปเนตํ คเหตพฺพํ, ยุตฺติ ปเนตฺถ ปณฺฑิเตหิ ปุพฺพาปรํ สํสนฺทิตฺวา อุทฺธาเรตพฺพา.

ปลิพุชฺฌิสฺสตีติ นิวาเรสฺสติ. วุตฺตนเยน ปาราชิกนฺติ หตฺถโต มุตฺตมตฺเตเยว ปาราชิกํ. เนว อวหาโร, น คีวาติ อตฺตโน ภาชนตฺตา วุตฺตํ, อนาปตฺติมตฺตเมว วุตฺตํ, น ปน เอวํ วิจาริตนฺติ อธิปฺปาโย. พหิคตํ นาม โหตีติ ตโต ปฏฺาย เตลสฺส อฏฺานโต อโธมุขภาวโต จ พหิคตํ นาม โหติ. อนฺโต ปฏฺาย ฉิทฺเท กริยมาเน เตลสฺส นิกฺขมิตฺวา คตคตฏฺานํ ภาชนสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ อาห ‘‘พาหิรนฺตโต ปาทคฺฆนเก คฬิเต ปาราชิก’’นฺติ. ยถา ตถา วา กตสฺสาติ พาหิรนฺตโต วา อพฺภนฺตรนฺตโต วา ปฏฺาย กตสฺส. มชฺเฌ เปตฺวา กตฉิทฺเทติ มชฺเฌ โถกํ กปาลํ เปตฺวา ปจฺฉา ตํ ฉินฺทนฺเตน กตฉิทฺเท.

ปตฺถีนสฺส ขาทนํ อิตรสฺส ปานฺจ สปฺปิอาทีนํ ปริโภโคติ อาห ‘‘อขาทิตพฺพํ วา อปาตพฺพํ วา กโรตี’’ติ. กสฺมา ปเนตฺถ ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘านาจาวนสฺส นตฺถิตาย ทุกฺกฏ’’นฺติ. ปุริมทฺวยนฺติ เภทนํ ฉฑฺฑนฺจ. กุมฺภิชชฺชรกรเณนาติ ปุณฺณกุมฺภิยา ชชฺชรกรเณน. มาติกาอุชุกรเณนาติ อุทกปุณฺณาย มาติกาย อุชุกรเณน. เอกลกฺขณนฺติ เภทนํ กุมฺภิยา ชชฺชรกรเณน, ฉฑฺฑนํ มาติกาย อุชุกรเณน จ สทฺธึ เอกสภาวํ. ปจฺฉิมํ ปน ทฺวยนฺติ ฌาปนํ อปริโภคกรณฺจ. เอตฺถ เอวํ วินิจฺฉยํ วทนฺตีติ เอตสฺมึ มหาอฏฺกถายํ วุตฺเต อตฺเถ เอเก อาจริยา เอวํ วินิจฺฉยํ วทนฺติ. ปจฺฉิมทฺวยํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอตฺถ ปุริมปททฺวเย วินิจฺฉโย เหฏฺา วุตฺตานุสาเรน สกฺกา วิฺาตุนฺติ ตตฺถ กิฺจิ อวตฺวา ปจฺฉิมปททฺวยํ สนฺธาย ‘‘านาจาวนสฺส นตฺถิตาย ทุกฺกฏ’’นฺติ อิทํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. เถยฺยจิตฺเตนาติ อตฺตโน วา ปรสฺส วา กาตุกามตาวเสน อุปฺปนฺนเถยฺยจิตฺเตน. วินาเสตุกามตายาติ หตฺถปาทาทีนิ ฉินฺทนฺโต วิย เกวลํ วินาเสตุกามตาย. วุตฺตนเยน ภินฺทนฺตสฺส วา ฉฑฺเฑนฺตสฺส วาติ มุคฺคเรน โปเถตฺวา ภินฺทนฺตสฺส วา อุทกํ วา วาลิกํ วา อากิริตฺวา อุตฺตราเปนฺตสฺส วาติ อตฺโถ. อยุตฺตนฺติ เจติ ปาฬิยํ ปุริมทฺวเยปิ ทุกฺกฏสฺเสว วุตฺตตฺตา ‘‘ปุริมทฺวเย ปาราชิก’’นฺติ อิทํ อยุตฺตนฺติ ยทิ ตุมฺหากํ สิยาติ อตฺโถ. นาติ อยุตฺตภาวํ นิเสเธตฺวา ตตฺถ การณมาห ‘‘อฺถา คเหตพฺพตฺถโต’’ติ.

เอวเมเก วทนฺตีติ เหฏฺา วุตฺตสฺส อตฺถนยสฺส อตฺตนา อนภิมตภาวํ ทสฺเสตฺวา สยํ อฺถาปิ ปาฬึ อฏฺกถฺจ สํสนฺทิตฺวา อตฺถํ ทสฺเสตุกาโม อยํ ปเนตฺถ สาโรติอาทิมาห. อจาเวตุกาโมวาติ เถยฺยจิตฺเตน านา อจาเวตุกาโมว. อฉฑฺเฑตุกาโมเยวาติ เอตฺถาปิ เถยฺยจิตฺเตนาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อิทฺหิ เถยฺยจิตฺตปกฺขํ สนฺธาย วุตฺตํ นาเสตุกามตาปกฺขสฺส วกฺขมานตฺตา. เตเนวาห นาเสตุกามตาปกฺเข ปนาติอาทิ. อิตรถาปิ ยุชฺชตีติ เถยฺยจิตฺตาภาวา านา จาเวตุกามสฺสาปิ ทุกฺกฏํ ยุชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ.

ภูมฏฺกถาวณฺณนานโย นิฏฺิโต.

อากาสฏฺกถาวณฺณนา

๙๖. อากาสฏฺกถายํ อนฺโตวตฺถุมฺหีติ ปริกฺขิตฺตสฺส วตฺถุสฺส อนฺโต. อนฺโตคาเมติ ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อนฺโต. อปริกฺขิตฺเต ปน วตฺถุมฺหิ คาเม วา ิตฏฺานเมว านํ. อฏวิมุขํ กโรติ…เป… รกฺขตีติ เตน ปโยเคน ตสฺส อิจฺฉิตฏฺานํ อาคตตฺตา รกฺขติ. คามโต นิกฺขนฺตสฺสาติ ปริกฺขิตฺตคามโต นิกฺขนฺตสฺส. กปิฺชโร นาม อฺมฺํ ยุชฺฌาปนตฺถาย พาลชเนหิ โปสาวนิยปกฺขิชาติ.

เวหาสฏฺกถาวณฺณนา

๙๗. เวหาสฏฺกถายํ ฉินฺนมตฺเต มุตฺตมตฺเตติ ยถา ฉินฺนํ มุตฺตฺจ ปกติฏฺาเน น ติฏฺติ, ตถา เฉทนํ โมจนฺจ สนฺธาย วุตฺตํ.

อุทกฏฺกถาวณฺณนา

๙๘. อุทกฏฺกถายํ สนฺทมานอุทเก นิกฺขิตฺตํ น ติฏฺตีติ อาห ‘‘อสนฺทนเก อุทเก’’ติ. อนาปตฺตีติ หตฺถวารปทวาเรสุ ทุกฺกฏาปตฺติยา อภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. กฑฺฒตีติ เหฏฺโต โอสาเรติ. สกลมุทกนฺติ ทณฺเฑน ผุฏฺโกาสคตํ สกลมุทกํ. น อุทกํ านนฺติ อตฺตนา กตฏฺานสฺส อฏฺานตฺตา. ปทุมินิยนฺติ ปทุมคจฺเฉ. กลาปพนฺธนฺติ หตฺถกวเสน ขุทฺทกํ กตฺวา พทฺธํ กลาปพทฺธํ. ภารพทฺธํ นาม สีสภาราทิวเสน พทฺธํ. มุฬาลนฺติ กนฺทํ. ปตฺตํ วา ปุปฺผํ วาติ อิทํ กทฺทมสฺส อนฺโต ปวิสิตฺวา ิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. นิทฺธมนตุมฺพนฺติ วาปิยา อุทกสฺส นิกฺขมนนาฬํ. อุทกวาหกนฺติ มหามาติกํ. อวหาเรน โส น กาเรตพฺโพติ อิมินา ปาณํ ชีวิตา โวโรปเน อาปตฺติยา สพฺพตฺถ น มุจฺจตีติ ทีเปติ. มาติกํ อาโรเปตฺวาติ ขุทฺทกมาติกํ อาโรเปตฺวา. มริตฺวา…เป… ติฏฺนฺตีติ เอตฺถ มตมจฺฉานํเยว เตสํ สนฺตกตฺตา อมเต คณฺหนฺตสฺส นตฺถิ อวหาโร.

นาวฏฺกถาวณฺณนา

๙๙. นาวฏฺกถายํ ถุลฺลจฺจยมฺปิ ปาราชิกมฺปิ โหตีติ เอตฺถ ปมํ านา อจาเวตฺวา มุตฺเต ถุลฺลจฺจยํ, ปมํ ปน านา จาเวตฺวา มุตฺเต ปาราชิกนฺติ เวทิตพฺพํ. ปาเส พทฺธสูกโร วิยาติอาทินา วุตฺตํ สนฺธายาห ‘‘ตตฺถ ยุตฺติ ปุพฺเพ วุตฺตาเอวา’’ติ. วิปนฺนฏฺนาวาติ วิสมวาเตหิ เทสนฺตรํ ปลาตา, ภิชฺชิตฺวา วา วินาสํ ปตฺวา อุทเก นิมุชฺชิตฺวา เหฏฺา ภูมิตลํ อปฺปตฺวา สามิเกหิ จ อปริจฺจตฺตาลยา วุจฺจติ. พลวา จ วาโต อาคมฺมาติ อิมินา อสติ วาเต อยํ ปโยโค กโตติ ทสฺเสติ. ปุคฺคลสฺส นตฺถิ อวหาโรติ สุกฺขมาติกายํ อุชุกรณนเยน วุตฺตํ. ตํ อตฺตโน ปาเทน อนกฺกมิตฺวา หตฺเถน จ อนุกฺขิปิตฺวา อฺสฺมึ ทณฺฑาทีสุ พนฺธิตฺวา ปิเต ยุชฺชติ, อตฺตโน ปาเทน อกฺกมิตฺวา หตฺเถน จ อุกฺขิปิตฺวา ิตสฺส ปน พลววาเตน ฉตฺตจีวราทีสุ ปหเฏสุ ปกตึ วิชหิตฺวา ทฬฺหตรํ อกฺกมนคหณาทิปโยโค อภินโว กาตพฺโพ สิยา. อิตรถา ฉตฺตจีวราทีนิ วา วิคจฺฉนฺติ, อวหารโก วา สยํ ปติสฺสติ, นาวา จ ตทา น คมิสฺสติ. ตสฺมา อีทิเส อภินวปฺปโยเค สติ อวหาเรน ภวิตพฺพํ. สุกฺขมาติกายํ อุชุกตาย อุทกาคมนกาเล กาตพฺพกิจฺจํ นตฺถีติ ตํ อิธ นิทสฺสนํ น โหติ. ทาสํ ปน ปกติยา ปลายนฺตํ ‘‘สีฆํ ยาหี’’ติ วตฺวา ปกติคมนโต ตุริตคมนุปฺปาทนาทินา อิธ นิทสฺสเนน ภวิตพฺพนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. วาเต อาคเตปิ ยตฺถ อติลหุกตฺตา นาวาย กฺจิ ปโยคํ อกตฺวา ปกติยา อวหารโก ติฏฺติ, ตตฺถิทํ อฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.

ยานฏฺกถาวณฺณนา

๑๐๐. ยานฏฺกถายํ อุโภสุ ปสฺเสสูติ จตุนฺนํ ถมฺภานํ อุปริ จตุรสฺสํ ทารุสงฺฆาฏํ อาโรเปตฺวา ตสฺส วามทกฺขิณปสฺเสสุ อุโภสุ วาตาตปาทิปริสฺสยวิโนทนตฺถํ ครุฬปกฺขิโน อุโภ ปกฺขา วิย กตา สนฺทมานิกา. ทุกยุตฺตสฺสาติ ทฺวีหิ โคเณหิ ยุตฺตสฺส. อยุตฺตกนฺติ โคเณหิ อยุตฺตํ. กปฺปกตาติ ทฺวินฺนํ สิขานํ สนฺธิฏฺาเน โคสิงฺคานิ วิย ทฺเว โกฏิโย เปตฺวา อุปตฺถมฺภนี กปฺปกตา นาม, สา ทฺวีหิปิ โกฏีหิ ภูมิยํ ปติฏฺาติ, เตนาห ‘‘ฉ านานี’’ติ. ตีณิ วา จตฺตาริ วา านานีติ อกปฺปกตาย อุปตฺถมฺภนิยา จ ทฺวินฺนํ จกฺกานฺจ วเสน ตีณิ านานิ, กปฺปกตาย วเสน จตฺตาริ านานิ, ตถา ปถวิยํ ปิตสฺส ตีณิ านานีติ สมฺพนฺโธ. อกฺขสีเสหีติ อกฺขทารุโน ทฺวีหิ โกฏีหิ. อกฺขุทฺธีหีติ อกฺขทารุนา สมฺปฏิจฺฉกา เหฏฺิมภาเค กปฺปกตา ทฺเว ทารุขณฺฑา อกฺขุทฺธิโย นาม, ตาสํ กปฺปกตานํ ทฺวินฺนํ กปฺปสีสานิ จตฺตาริ อิธ ‘‘อกฺขุทฺธิโย’’ติ วุจฺจนฺติ, เตนาห ‘‘จตูหิ จ อกฺขุทฺธีหี’’ติ. ตาหิ ปติฏฺิตาหิ ปติฏฺิตฏฺานานิ จตฺตาริ ธุเรน ปติฏฺิตฏฺานํ เอกนฺติ ปฺจ านานิ โหนฺติ. อุทฺธิโยว ‘‘อุทฺธิขาณุกา’’ติ วุตฺตา, อุทฺธิขาณุกานํ อภาเว อกฺขสีสานํ ปติฏฺาโนกาสํ ทสฺเสนฺโต อาห สมเมว พาหํ กตฺวาติอาทิ. ตตฺถ สมเมวาติ อุทฺธิโย เหฏฺา อโนลมฺเพตฺวา พาหุโน เหฏฺิมภาคํ สมํ กตฺวา ทฺวินฺนํ พาหุทารูนํ มชฺเฌ อกฺขสีสปฺปมาเณน ฉิทฺทํ กตฺวา ตตฺถ อกฺขสีสานิ ปเวสิตานิ โหนฺติ, เตน พาหานํ เหฏฺาภาคํ สพฺพํ ภูมึ ผุสิตฺวา ติฏฺติ, เตนาห ‘‘สพฺพํ ปถวึ ผุสิตฺวา ติฏฺตี’’ติ. เสสํ นาวายํ วุตฺตสทิสนฺติ อิมินา ยทิ ปน ตํ เอวํ คจฺฉนฺตํ ปกติคมนํ ปจฺฉินฺทิตฺวา อฺํ ทิสาภาคํ เนติ, ปาราชิกํ. สยเมว ยํ กิฺจิ านํ สมฺปตฺตํ านา อจาเลนฺโตว วิกฺกิณิตฺวา คจฺฉติ, เนวตฺถิ อวหาโร, ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหตีติ อิมํ นยํ อติทิสติ.

ภารฏฺกถาวณฺณนา

๑๐๑. ภารฏฺกถายํ ภารฏฺนฺติ มาติกาปทสฺส ภาโร นามาติ อิทํ อตฺถทสฺสนนฺติ อาห ‘‘ภาโรเยว ภารฏฺ’’นฺติ. ปุริมคเลติ คลสฺส ปุริมภาเค. คลวาฏโกติ คีวาย อุปริมคลวาฏโก. อุรปริจฺเฉทมชฺเฌติ อุรปริยนฺตสฺส มชฺเฌ. สามิเกหิ อนาณตฺโตติ อิทํ ยทิ สามิเกหิ ‘‘อิมํ ภารํ เนตฺวา อสุกฏฺาเน เทหี’’ติ อาณตฺโต ภเวยฺย, ตทา เตน คหิตภณฺฑํ อุปนิกฺขิตฺตํ สิยา, ตฺจ เถยฺยจิตฺเตน สีสาทิโต โอโรเปนฺตสฺสาปิ อวหาโร น สิยา, สามิกานํ ปน ธุรนิกฺเขเป เอว สิยาติ ตโต อุปนิกฺขิตฺตภณฺฑภาวโต วิโยเชตุํ วุตฺตํ, เตเนว วกฺขติ ‘‘เตหิ ปน อนาณตฺตตฺตา ปาราชิก’’นฺติ. ฆํสนฺโตติ สีสโต อนุกฺขิปนฺโต, ยทิ อุกฺขิเปยฺย, อุกฺขิตฺตมตฺเต ปาราชิกํ, เตนาห สีสโต เกสคฺคมตฺตมฺปีติอาทิ. โย จายนฺติ โย อยํ วินิจฺฉโย.

อารามฏฺกถาวณฺณนา

๑๐๒. อารามฏฺกถายํ อารามํ อภิยุฺชตีติ อิทํ อภิโยคกรณํ ปเรสํ ภูมฏฺภณฺฑาทีสุปิ กาตุํ วฏฺฏติเยว. อารามาทิถาวเรสุ ปน เยภุยฺเยน อภิโยควเสเนว คหณสมฺภวโต เอตฺเถว ปาฬิยํ อภิโยโค วุตฺโต, อิติ อิมินา นเยน สพฺพตฺถาปิ สกฺกา าตุนฺติ คเหตพฺพํ. อทินฺนาทานสฺส ปโยคตฺตาติ สหปโยคมาห. วตฺถุมฺหิเยว กตปโยคตฺตา สหปโยควเสน เหตํ ทุกฺกฏํ. สยมฺปีติ อภิยุฺชโกปิ. ‘‘กึ กโรมิ กึ กโรมี’’ติ เอวํ กิงฺการเมว ปฏิสฺสุณนฺโต วิย จรตีติ กิงฺการปฏิสฺสาวี, ตสฺส ภาโว กิงฺการปฏิสฺสาวิภาโว, ตสฺมึ, อตฺตโน วสวตฺติภาเวติ วุตฺตํ โหติ. อุกฺโกจนฺติ ลฺชํ. สพฺเพสํ ปาราชิกนฺติ กูฏวินิจฺฉยิกาทีนํ. อยํ วตฺถุสามีติอาทิกสฺส อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขปกรณเหตุโน ปโยคสฺส กรณกฺขเณว ปาราชิกํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. สเจ ปน สามิกสฺส วิมติ จ ธุรนิกฺเขโป จ กเมน อุปฺปชฺชนฺติ, ปโยคสมุฏฺาปกจิตฺตกฺขเณ ปาราชิกเมว โหติ, น ถุลฺลจฺจยํ. ยทิ วิมติเยว อุปฺปชฺชติ, ตทา ถุลฺลจฺจยเมวาติ เวทิตพฺพํ, อยํ นโย สพฺพตฺถ ยถานุรูปํ คเหตพฺโพ. ธุรนิกฺเขปวเสเนว ปราชโยติ สามิโก ‘‘อหํ น มุจฺจามี’’ติ ธุรํ อนิกฺขิปนฺโต อฏฺโฏ ปราชิโต นาม น โหตีติ ทสฺเสติ.

วิหารฏฺกถาวณฺณนา

๑๐๓. วิหารฏฺกถายํ วิหารนฺติ อุปจารสีมาสงฺขาตํ สกลํ วิหารํ. ปริเวณนฺติ ตสฺส วิหารสฺส อพฺภนฺตเร วิสุํ วิสุํ ปาการาทิปริจฺฉินฺนฏฺานํ. อาวาสนฺติ เอกํ อาวสถมตฺตํ. คณสนฺตเก ปริจฺฉินฺนสามิกตฺตา สกฺกา ธุรํ นิกฺขิปาเปตุนฺติ อาห ‘‘ทีฆภาณกาทิเภทสฺส ปน คณสฺสา’’ติ. อิธาปิ สเจ เอโกปิ ธุรํ น นิกฺขิปติ, รกฺขติเยว. เอส นโย พหูนํ สนฺตเก สพฺพตฺถ.

เขตฺตฏฺกถาวณฺณนา

๑๐๔. เขตฺตฏฺกถายํ นิรุมฺภิตฺวา วาติอาทีสุ คณฺหนฺตสฺสาติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ, ตตฺถ นิรุมฺภิตฺวา คหณํ นาม วีหิสีสํ อจฺฉินฺทิตฺวา ยถาิตเมว หตฺเถน คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา พีชมตฺตสฺเสว คหณํ. เอกเมกนฺติ เอกํ วีหิสีสํ. ยสฺมึ พีเช วาติอาทิ นิรุมฺภิตฺวา คหณาทีสุ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพํ. ‘‘ตสฺมึ พนฺธนา โมจิตมตฺเต’’ติ วจนโต ตสฺมึ พีชาทิมฺหิ พนฺธนา มุตฺเต สติ ตโต อนปนีเตปิ านนฺตรสฺส อภาวา ปาราชิกเมว. ยสฺส ปน สีสาทิกสฺส สนฺตราทินา สห สํสิพฺพนํ วา เอกาพทฺธตา วา โหติ, ตสฺส พนฺธนา โมจิเต ถุลฺลจฺจยํ, อิตรฏฺานโต โมจิเต ปาราชิกนฺติ คเหตพฺพํ, เตนาห วีหินาฬนฺติอาทิ. สภุสนฺติ ปลาลสหิตํ. ขีเลนาติ ขาณุเกน. เอตฺถ จ ขีลสงฺกมนาทีสุ สหปโยโค ธุรนิกฺเขโป จาติ อุภยํ สมฺภวติ. ขีลสงฺกมนาทิ เอตฺถ สหปโยโค. ตสฺมิฺจ กเต ยทิ สามิกา ธุรํ น นิกฺขิปนฺติ ปุน คณฺหิตุกามาว โหนฺติ, น ตาว อวหาโร, ‘‘ขีลํ สงฺกาเมตฺวา เขตฺตาทึ อสุโก ราชวลฺลโภ ภิกฺขุ คณฺหิตุกาโม’’ติ ตฺวา ตสฺส พลํ กกฺขฬาทิภาวฺจ นิสฺสาย ขีลสงฺกมนาทิกิริยานิฏฺานโต ปมเมว สามิกา ธุรํ นิกฺขิปนฺติ, น อวหาโร เอตสฺส ปโยคนิฏฺานโต ปุเรตรเมว ธุรสฺส นิกฺขิตฺตตฺตา. ยทา ปน ขีลสงฺกมนาทิปโยเคเนว ธุรนิกฺเขโป โหติ, ตทาเยว อวหาโร, เตเนเวตฺถ ‘‘ตฺจ โข สามิกานํ ธุรนิกฺเขเปนา’’ติ วุตฺตํ. ขีลาทีนํ สงฺกมิตภาวํ อชานิตฺวา สามิกานํ สมฺปฏิจฺฉนมฺเปตฺถ ธุรนิกฺเขโปติ เวทิตพฺโพ. เอวํ สพฺพตฺถาติ ยถาวุตฺตมตฺถํ รชฺชุสงฺกมนาทีสุปิ อติทิสติ. ยฏฺินฺติ มานทณฺฑํ. เอกสฺมึ อนาคเต ถุลฺลจฺจยํ, ตสฺมึ อาคเต ปาราชิกนฺติ สเจ ทารูนิ นิขณิตฺวา ตตฺตเกเนว คณฺหิตุกาโม โหติ, อวสาเน ทารุมฺหิ ปาราชิกํ. สเจ ตตฺถ กณฺฏกสาขาทีหิ ปาทานํ อนฺตรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา กสฺสจิ อปฺปเวสารหํ กตฺวา คเหตุกาโม โหติ, อวสานสาขาย ปาราชิกํ, เตนาห ‘‘สาขาปริวาเรเนว อตฺตโน กาตุํ สกฺโกตี’’ติ, ทารูนิ จ นิขณิตฺวา สาขาปริวารฺจ กตฺวา เอว อตฺตโน สนฺตกํ กาตุํ สกฺโกตีติ อตฺโถ. เขตฺตมริยาทนฺติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวตุํ ‘‘เกทารปาฬิ’’นฺติ วุตฺตํ. อิทฺจ ขีลสงฺกมนาทินา คหณํ อารามาทีสุปิ ลพฺภเตว.

วตฺถุฏฺกถาวณฺณนา

๑๐๕. วตฺถุฏฺกถายํ ติณฺณํ ปาการานนฺติ อิฏฺกสิลาทารูนํ วเสน ติณฺณํ ปาการานํ.

๑๐๖. คามฏฺกถายํ ‘‘คาโม นามา’’ติ ปาฬิยํ น วุตฺตํ สพฺพโส คามลกฺขณสฺส ปุพฺเพ วุตฺตตฺตา.

อรฺฏฺกถาวณฺณนา

๑๐๗. อรฺฏฺกถายํ วินิวิชฺฌิตฺวาติ อุชุกเมว วินิวิชฺฌิตฺวา. ลกฺขณจฺฉินฺนสฺสาติ อรฺสามิกานํ หตฺถโต กิณิตฺวา คณฺหนฺเตหิ กตอกฺขราทิสฺาณสฺส. ฉลฺลิยา ปริโยนทฺธนฺติ อิมินา สามิกานํ นิราเปกฺขตาย จิรฉฑฺฑิตภาวํ ทีเปติ, เตนาห ‘‘คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ยทิ สามิกานํ สาเปกฺขตา อตฺถิ, น วฏฺฏติ. ตานิ กตานิ อชฺฌาวุตฺถานิ จ โหนฺตีติ ตานิ เคหาทีนิ กตานิ ปรินิฏฺิตานิ มนุสฺเสหิ จ อชฺฌาวุตฺถานิ จ โหนฺติ. ทารูนีติ เคหาทีนํ กตตฺตา อวสิฏฺทารูนิ. คเหตุํ วฏฺฏตีติ สามิกานํ อนาลยตฺตา วุตฺตํ, เต จ ยทิ คหณกาเล ทิสฺวา สาลยา หุตฺวา วาเรนฺติ, คเหตุํ น วฏฺฏติเยว. ‘‘เทหี’’ติ วุตฺเต ทาตพฺพเมวาติ ‘‘เทหี’’ติ วุตฺเต ‘‘ทสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ‘‘เทหี’’ติ อวุตฺเต อทตฺวา คมเน อาปตฺติ นตฺถิ. ปจฺฉาปิ เตหิ โจทิเต ทาตพฺพเมว.

อทิสฺวา คจฺฉติ, ภณฺฑเทยฺยนฺติ สุทฺธจิตฺเตน คตสฺส ภณฺฑเทยฺยํ. อารกฺขฏฺานมฺปิ สุทฺธจิตฺเตน อติกฺกมิตฺวา เถยฺยจิตฺเต อุปฺปนฺเนปิ อวหาโร นตฺถิ อารกฺขฏฺานสฺส อติกฺกนฺตตฺตา. เกจิ ปน ‘‘ยตฺถ กตฺถจิ นีตานมฺปิ ทารูนํ อรฺสามิกานฺเว สนฺตกตฺตา ปุน เถยฺยจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา คจฺฉติ, ปาราชิกเมวา’’ติ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ ‘‘อารกฺขฏฺานํ ปตฺวา…เป… อสฺสติยา อติกฺกมตี’’ติ, สหสา ตํ านํ อติกฺกมตีติอาทินา (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๗) จ อารกฺขฏฺานาติกฺกเมเยว อาปตฺติยา วุจฺจมานตฺตา, อารกฺขฏฺานาติกฺกมเมว สนฺธาย ‘‘อิทํ ปน เถยฺยจิตฺเตน ปริหรนฺตสฺส อากาเสน คจฺฉโตปิ ปาราชิกเมวา’’ติ วุตฺตํ. ยฺจ ‘‘ยตฺถ กตฺถจิ นีตานมฺปิ ทารูนํ อรฺสามิกานฺเว สนฺตกตฺตา’’ติ การณํ วุตฺตํ, ตมฺปิ อารกฺขฏฺานโต พหิ ปาราชิกาปชฺชนสฺส การณํ น โหติ ภณฺฑเทยฺยภาวสฺเสว การณตฺตา. เตสํ สนฺตกตฺเตเนว หิ พหิ กตสฺสาปิ ภณฺฑเทยฺยํ ชาตํ, อิตรถา จ ภณฺฑเทยฺยมฺปิ น สิยา สุงฺกฆาตาติกฺกเม วิย. อทฺธิเกหิ ทินฺนเมว สุงฺกิกานํ สนฺตกํ โหติ, นาทินฺนํ, เตน ตํ านํ ยโต กุโตจิ ปจฺจยโต สุทฺธจิตฺเตน อติกฺกนฺตสฺส ภณฺฑเทยฺยมฺปิ น โหติ. อิธ ปน อรฺสามิกานํ สนฺตกตฺตา สพฺพตฺถาปิ ภณฺฑเทยฺยเมว โหติ, เตเนเวตํ อรฺเ อารกฺขฏฺานํ สุงฺกฆาตโตปิ ครุตรํ ชาตํ. ยทิ หิ อารกฺขฏฺานโต พหิปิ เถยฺยจิตฺเต สติ อวหาโร ภเวยฺย, อารกฺขฏฺานํ ปตฺวาติอาทินา านนิยโม นิรตฺถโก สิยา ยตฺถ กตฺถจิ เถยฺยจิตฺเต อุปฺปนฺเน ปาราชิกนฺติ วตฺตพฺพโต. ตสฺมา อารกฺขฏฺานโต พหิ เถยฺยจิตฺเตน คจฺฉนฺตสฺส อวหาโร น ภวติ เอวาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ. อิทํ ปน เถยฺยจิตฺเตน ปริหรนฺตสฺสาติ ยสฺมึ ปเทเส อติกฺกนฺเต เตสํ อรฺํ อารกฺขฏฺานฺจ อติกฺกนฺโต นาม โหติ, ตํ ปเทสํ อากาเสนาปิ อติกฺกมนวเสน คจฺฉนฺตสฺสาปีติ อตฺโถ.

อุทกกถาวณฺณนา

๑๐๘. อุทกกถายํ มหากุจฺฉิกา อุทกจาฏิ อุทกมณิโก, ‘‘สเมขลา จาฏิ อุทกมณิโก’’ติปิ วทนฺติ. ตตฺถาติ เตสุ ภาชเนสุ. ภูตคาเมน สทฺธิมฺปีติ ปิ-สทฺเทน อกปฺปิยปถวิมฺปิ สงฺคณฺหาติ. ตฬากรกฺขณตฺถายาติ ‘‘มโหทกํ อาคนฺตฺวา ตฬากมริยาทํ มา ฉินฺที’’ติ ตฬากรกฺขณตฺถํ. นิพฺพหนอุทกนฺติ เอตฺถ ตฬากสฺส เอเกน อุนฺนเตน ปสฺเสน อธิกชลํ นิพฺพหติ นิคจฺฉติ เอเตนาติ ‘‘นิพฺพหน’’นฺติ อธิกชลนิกฺขมนมาติกา วุจฺจติ. ตตฺถ คจฺฉมานํ อุทกํ นิพฺพหนอุทกํ นาม. นิทฺธมนตุมฺพนฺติ สสฺสาทีนํ อตฺถาย อิฏฺกาทีหิ กตํ อุทกนิกฺขมนปนาฬิ. มริยาทํ ทุพฺพลํ กตฺวาติ เอตฺถ ทุพฺพลํ อกตฺวาปิ ยถาวุตฺตปฺปโยเค กเต มริยาทํ ฉินฺทิตฺวา นิกฺขนฺตอุทกคฺฆานุรูเปน อวหาเรน กตฺตพฺพเมว. ยตฺตกํ ตปฺปจฺจยา สสฺสํ อุปฺปชฺชตีติ พีชกสิกมฺมาทิพฺพยํ เปตฺวา ยํ อธิกลาภํ อุปฺปชฺชติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ. น หิ เตหิ กาตพฺพํ วยกรณมฺปิ เอตสฺส ทาตพฺพํ. อิทฺจ ตรุณสสฺเส ชาเต อุทกํ วินาเสนฺตสฺส ยุชฺชติ, สสฺเส ปน สพฺพถา อกเตเยว อุทกํ วินาเสนฺเตน จ อุทกคฺฆเมว ทาตพฺพํ, น ตปฺปจฺจยา สกลํ สสฺสํ เตน วินาสิตภณฺฑสฺเสว ภณฺฑเทยฺยตฺตา, อิตรถา วาณิชฺชาทิอตฺถาย ปเรหิ ปิตภณฺฑํ อวหรนฺตสฺส ตทุภยมฺปิ คเหตฺวา ภณฺฑคฺฆํ กาตพฺพํ สิยา, ตฺจ น ยุตฺตนฺติ อมฺหากํ ขนฺติ. สามิกานํ ธุรนิกฺเขเปนาติ เอตฺถ เอกสฺส สนฺตเก ตฬาเก เขตฺเต จ ชาเต ตสฺเสว ธุรนิกฺเขเปน ปาราชิกํ, ยทิ ปน ตํ ตฬากํ สพฺพสาธารณํ, เขตฺตานิ ปาฏิปุคฺคลิกานิ, ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺเสว ธุรนิกฺเขเป อวหาโร, อถ เขตฺตานิปิ สพฺพสาธารณานิ, สพฺเพสํ ธุรนิกฺเขเปเยว ปาราชิกํ, นาสตีติ ทฏฺพฺพํ.

อนิคฺคเตติ อนิกฺขนฺเต, ตฬาเกเยว ิเตติ อตฺโถ. ปเรสํ มาติกามุขนฺติ ขุทฺทกมาติกามุขํ. อสมฺปตฺเตวาติ ตฬากโต นิกฺขมิตฺวา มหามาติกายํ เอว ิเต. อนิกฺขนฺเต พทฺธา สุพทฺธาติ ตฬากโต อนิกฺขนฺเต ภณฺฑเทยฺยมฺปิ น โหติ สพฺพสาธารณตฺตา อุทกสฺสาติ อธิปฺปาโย. นิกฺขนฺเต ปน ปาฏิปุคฺคลิกํ โหตีติ อาห ‘‘นิกฺขนฺเต พทฺธา ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ. อิธ ปน ขุทฺทกมาติกายํ อปฺปวิฏฺตฺตา อวหาโร น ชาโต, ‘‘ตฬากโต อนิคฺคเต ปเรสํ มาติกามุขํ อสมฺปตฺเตวา’’ติ เหฏฺา วุตฺตสฺส วิกปฺปทฺวยสฺส ‘‘อนิกฺขนฺเต พทฺธา สุพทฺธา, นิกฺขนฺเต พทฺธา ภณฺฑเทยฺย’’นฺติ อิทํ ทฺวยํ ยถากฺกเมน โยชนตฺถํ วุตฺตํ. นตฺถิ อวหาโรติ เอตฺถ ‘‘อวหาโร นตฺถิ, ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหตี’’ติ เกจิ วทนฺติ, ตํ น ยุตฺตํ. วตฺถุํ…เป… น สเมตีติ เอตฺถ ตฬากคตอุทกสฺส สพฺพสาธารณตฺตา ปรสนฺตกวตฺถุ น โหตีติ อธิปฺปาโย.

ทนฺตโปนกถาวณฺณนา

๑๐๙. ทนฺตกฏฺกถายํ ตโต ปฏฺาย อวหาโร นตฺถีติ ‘‘ยถาสุขํ ภิกฺขุสงฺโฆ ปริภุฺชตู’’ติ อภาเชตฺวาว ยาวทิจฺฉกํ คหณตฺถเมว ปิตตฺตา อรกฺขิตตฺตา สพฺพสาธารณตฺตา จ อฺํ สงฺฆิกํ วิย น โหตีติ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺตสฺสาปิ นตฺถิ อวหาโร. ขาทนฺตุ, ปุน สามเณรา อาหริสฺสนฺตีติ เกจิ เถรา วเทยฺยุนฺติ โยเชตพฺพํ.

วนปฺปติกถาวณฺณนา

๑๑๐. วนปฺปติกถายํ สนฺธาริตตฺตาติ ฉินฺนสฺส รุกฺขสฺส ปติตุํ อารทฺธสฺส สนฺธารณมตฺเตน วุตฺตํ, น ปน มริจวลฺลิอาทีหิ ปุพฺเพ เวเตฺวา ิตภาเวน. ตาทิเส หิ ฉินฺเนปิ อวหาโร นตฺถิ อรฺฏฺกถายํ เวิตวลฺลิยํ วิย. อุชุกเมว ติฏฺตีติ อิมินา สพฺพโส ฉินฺทนเมว วลฺลิอาทีหิ อสมฺพทฺธสฺส รุกฺขสฺส านาจาวนํ ปุพฺเพ วิย อากาสาทีสุ ผุฏฺสกลปเทสโต โมจนนฺติ อาเวณิกมิธ านาจาวนํ ทสฺเสติ. เกจิ ปน ‘‘รุกฺขภาเรน กิฺจิเทว ภสฺสิตฺวา ิตตฺตา โหติเยว านาจาวน’’นฺติ วทนฺติ, ตนฺน, รุกฺเขน ผุฏฺสฺส สกลสฺส อากาสปเทสสฺส ปฺจหิ ฉหิ วา อากาเรหิ อนติกฺกมิตตฺตา. วาตมุขํ โสเธตีติ ยถา วาโต อาคนฺตฺวา รุกฺขํ ปาเตติ, เอวํ วาตสฺส อาคมนมคฺคํ รุนฺธิตฺวา ิตานิ สาขาคุมฺพาทีนิ ฉินฺทิตฺวา อปเนนฺโต โสเธติ. มณฺฑูกกณฺฏกํ วาติ มณฺฑูกานํ นงฺคุฏฺเ อคฺคโกฏิยํ ิตกณฺฏกนฺติ วทนฺติ, เอเก ‘‘วิสมจฺฉกณฺฏก’’นฺติปิ วทนฺติ.

หรณกกถาวณฺณนา

๑๑๑. หรณกกถายํ หรณกนฺติ วตฺถุสามินา หริยมานํ. โส จ ปาทํ อคฺฆติ, ปาราชิกเมวาติ ‘‘อนฺตํ น คณฺหิสฺสามี’’ติ อสลฺลกฺขิตตฺตา สามฺโต ‘‘คณฺหิสฺสามิ เอต’’นฺติ สลฺลกฺขิตสฺเสว ปฏสฺส เอกเทสตาย ตมฺปิ คณฺหิตุกาโมวาติ ปาราชิกํ วุตฺตํ. สภณฺฑหารกนฺติ สหภณฺฑหารกํ, สการาเทสสฺส วิกปฺปตฺตา สห สทฺโทว ิโต, ภณฺฑหารเกน สห ตํ ภณฺฑนฺติ อตฺโถ. สาสงฺโกติ ‘‘ยทิ อุปสงฺกมิตฺวา ภณฺฑํ คณฺหิสฺสามิ, อาวุเธน มํ ปหเรยฺยา’’ติ ภเยน สฺชาตาสงฺโก. เอกมนฺตํ ปฏิกฺกมฺมาติ ภเยเนว อนุปคนฺตฺวา มคฺคโต สยํ ปฏิกฺกมฺม. สนฺตชฺเชตฺวาติ ผรุสวาจาย เจว อาวุธปริวตฺตนาทิกายวิกาเรน จ สนฺตชฺเชตฺวา. อนชฺฌาวุตฺถกนฺติ อปริคฺคหิตกํ. อาลเยน อนธิมุตฺตมฺปิ ภณฺฑํ อนชฺฌาวุตฺถกํ นาม โหตีติ อาห ‘‘อาหราเปนฺเต ทาตพฺพ’’นฺติ, อิมินา ปมํ ปริจฺจตฺตาลยานมฺปิ ยทิ ปจฺฉาปิ สกสฺา อุปฺปชฺชติ, เตสฺเว ตํ ภณฺฑํ โหติ, พลกฺกาเรนาปิ สกสฺาย ตสฺส คหเณ โทโส นตฺถิ, อททนฺตสฺเสว อวหาโรติ ทสฺเสติ. ยทิ ปน สามิโน ‘‘ปริจฺจตฺตํ มยา ปมํ, อิทานิ มม สนฺตกํ วา เอตํ, โน’’ติ อาสงฺกา โหติ, พลกฺกาเรน คเหตุํ น วฏฺฏติ สกสฺาพเลเนว ปุน คเหตพฺพภาวสฺส อาปนฺนตฺตา. ‘‘อเทนฺตสฺส ปาราชิก’’นฺติ วจนโต โจรสฺส สกสฺาย วิชฺชมานายปิ สามิเกสุ สาลเยสุ อทาตุํ น วฏฺฏตีติ ทีปิตํ โหติ. อฺเสูติ มหาปจฺจริยาทีสุ. วิจารณาเยว นตฺถีติ อิมินา ตตฺถาปิ ปฏิกฺเขปาภาวโต อยเมว อตฺโถติ ทสฺเสติ.

อุปนิธิกถาวณฺณนา

๑๑๒. อุปนิธิกถายํ สงฺโคปนตฺถาย อตฺตโน หตฺเถ นิกฺขิตฺตสฺส ภณฺฑสฺส คุตฺตฏฺาเน ปฏิสามนปฺปโยคํ วินา นาหํ คณฺหามีติอาทินา อฺสฺมึ ปโยเค อกเต รชฺชสงฺโขภาทิกาเล ‘‘น ทานิ ตสฺส ทสฺสามิ, น มยฺหํ ทานิ ทสฺสตี’’ติ อุโภหิปิ สกสกฏฺาเน นิสีทิตฺวา ธุรนิกฺเขเป กเตปิ อวหาโร นตฺถิ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘ปาราชิกเมว ปฏิสามนปฺปโยคสฺส กตตฺตา’’ติ วทนฺติ, ตํ เตสํ มติมตฺตํ, น สารโต ปจฺเจตพฺพํ. ปฏิสามนกาเล หิสฺส เถยฺยจิตฺตํ นตฺถิ, ‘‘น ทานิ ตสฺส ทสฺสามี’’ติ เถยฺยจิตฺตุปฺปตฺติกฺขเณ ปน สามิโน ธุรนิกฺเขปจิตฺตุปฺปตฺติยา เหตุภูโต กายวจีปโยโค นตฺถิ, เยน โส อาปตฺตึ อาปชฺเชยฺย. น หิ อกิริยสมุฏฺานายํ อาปตฺตีติ. ทาเน สอุสฺสาโห, รกฺขติ ตาวาติ อวหารํ สนฺธาย อวุตฺตตฺตา นาหํ คณฺหามีติอาทินา มุสาวาทกรเณ ปาจิตฺติยเมว โหติ, น ทุกฺกฏํ เถยฺยจิตฺตาภาเวน สหปโยคสฺสาปิ อภาวโตติ คเหตพฺพํ. ยทิปิ มุเขน ทสฺสามีติ วทติ…เป… ปาราชิกนฺติ เอตฺถ กตรปโยเคน อาปตฺติ, น ตาว ปเมน ภณฺฑปฏิสามนปฺปโยเคน ตทา เถยฺยจิตฺตาภาวา, นาปิ ‘‘ทสฺสามี’’ติ กถนปฺปโยเคน ตทา เถยฺยจิตฺเต วิชฺชมาเนปิ ปโยคสฺส กปฺปิยตฺตาติ? วุจฺจเต – สามินา ‘‘เทหี’’ติ พหุโส ยาจิยมาโนปิ อทตฺวา เยน ปโยเคน อตฺตโน อทาตุกามตํ สามิกสฺส าเปติ, เยน จ โส ‘‘อทาตุกาโม อยํ วิกฺขิปตี’’ติ ตฺวา ธุรํ นิกฺขิปติ, เตเนว ปโยเคนสฺส อาปตฺติ. น เหตฺถ อุปนิกฺขิตฺตภณฺเฑ ปริยาเยน มุตฺติ อตฺถิ. อทาตุกามตาย หิ กทา เต ทินฺนํ, กตฺถ เต ทินฺนนฺติอาทิปริยายวจเนนาปิ สามิกสฺส ธุเร นิกฺขิปาปิเต อาปตฺติเยว. เตเนว อฏฺกถายํ วุตฺตํ – ‘‘กึ ตุมฺเห ภณถ…เป… เอวํ อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขเปน ภิกฺขุโน ปาราชิก’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๑๑). ปรสนฺตกสฺส ปเรหิ คณฺหาปเน เอว ปริยายโต มุตฺติ, น สพฺพตฺถาติ คเหตพฺพํ. อตฺตโน หตฺเถ นิกฺขิตฺตตฺตาติ เอตฺถ อตฺตโน หตฺเถ สามินา ทินฺนตาย ภณฺฑาคาริกฏฺาเน ิตตฺตา จ านาจาวเนปิ นตฺถิ อวหาโร, เถยฺยจิตฺเตน ปน คหเณ ทุกฺกฏโต น มุจฺจตีติ เวทิตพฺพํ.

เอเสว นโยติ อุทฺธาเรเยว โจรสฺส ปาราชิกํ, กสฺมา? อฺเหิ สาธารณสฺส อภิฺาณสฺส วุตฺตตฺตา. อฺํ ตาทิสเมว คณฺหนฺเต ยุชฺชตีติ สฺาณโต โอกาสโต จ เตน สทิสเมว อฺํ คณฺหนฺเต ยุชฺชติ, โจเรน สลฺลกฺขิตปฺปเทสโต ตํ อปเนตฺวา เกหิจิ ตตฺถ ตาทิเส อฺสฺมึ ปตฺเต ปิเต ตํ คณฺหนฺเตเยว ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโย, เตน โจเรน ทิวา สลฺลกฺขิตปตฺตํ อฺตฺถ อปเนตฺวา ตทฺเ ตาทิเส ปตฺเต ตตฺถ ปิเตปิ โจรสฺส ปจฺฉา รตฺติภาเค อุปฺปชฺชมานํ เถยฺยจิตฺตํ ทิวา สลฺลกฺขิตปฺปเทเส ปิตํ อฺํ ตาทิสํ ปตฺตเมว อาลมฺพิตฺวา อุปฺปชฺชตีติ ทสฺสิตํ โหติ. ปทวาเรนาติ เถเรน นีหริตฺวา ทินฺนํ ปตฺตํ คเหตฺวา คจฺฉโต โจรสฺส ปทวาเรน. อตาทิสเมว คณฺหนฺเต ยุชฺชตีติ อตาทิสสฺส เถเรน คหณกฺขเณ อวหาราภาวโต ปจฺฉา หตฺถปตฺตํ ‘‘ต’’นฺติ วา ‘‘อฺ’’นฺติ วา สฺาย ‘‘อิทํ คเหตฺวา คจฺฉามี’’ติ คมเน ปทวาเรเนว อวหาโร ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโย.

ปาราชิกํ นตฺถีติ ปทวาเรปิ ปาราชิกํ นตฺถิ อุปนิธิภณฺเฑ วิยาติ คเหตพฺพํ. คามทฺวารนฺติ พหิคาเม วิหารสฺส ปติฏฺิตตฺตา คามปฺปเวสสฺส อารมฺภปฺปเทสทสฺสนวเสน วุตฺตํ, อนฺโตคามนฺติ อตฺโถ. ทฺวินฺนมฺปิ อุทฺธาเรเยว ปาราชิกนฺติ เถรสฺส อภณฺฑาคาริกตฺตา วุตฺตํ. ยทิ หิ โส ภณฺฑาคาริโก ภเวยฺย, สพฺพมฺปิ อุปนิกฺขิตฺตเมว สิยา, อุปนิกฺขิตฺตภณฺเฑ จ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหโตปิ น ตาว เถรสฺส อวหาโร โหติ, โจรสฺเสว อวหาโร. อุภินฺนมฺปิ ทุกฺกฏนฺติ เถรสฺส อตฺตโน สนฺตกตาย โจรสฺส สามิเกน ทินฺนตฺตา อวหาโร น ชาโต, อุภินฺนมฺปิ อสุทฺธจิตฺเตน คหิตตฺตา ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ.

อาณตฺติยา คหิตตฺตาติ ‘‘ปตฺตจีวรํ คณฺหา’’ติ เอวํ เถเรน กตอาณตฺติยา คหิตตฺตา. อฏวึ ปวิสติ, ปทวาเรน กาเรตพฺโพติ ‘‘ปตฺตจีวรํ คณฺห, อสุกํ นาม คามํ คนฺตฺวา ปิณฺฑาย จริสฺสามา’’ติ เถเรน วิหารโต ปฏฺาย คามมคฺเคปิ สกเลปิ คาเม วิจรณสฺส นิยมิตตฺตา มคฺคโต โอกฺกมฺม คจฺฉนฺตสฺเสว ปทวาเรน อาปตฺติ วุตฺตา. วิหารสฺส หิ ปรภาเค อุปจารโต ปฏฺาย ยาว ตสฺส คามสฺส ปรโต อุปจาโร, ตาว สพฺพํ ทหรสฺส เถราณตฺติยา สฺจรณูปจาโรว โหติ, น ปน ตโต ปรํ. เตเนว ‘‘อุปจาราติกฺกเม ปาราชิกํ. คามูปจาราติกฺกเม ปาราชิก’’นฺติ จ วุตฺตํ. ปฏินิวตฺตเน จีวรโธวนาทิอตฺถาย เปสเนปิ เอเสว นโย. อฏฺตฺวา อนิสีทิตฺวาติ เอตฺถ วิหารํ ปวิสิตฺวา สีสาทีสุ ภารํ ภูมิยํ อนิกฺขิปิตฺวา ติฏฺนฺโต วา นิสีทนฺโต วา วิสฺสมิตฺวา เถยฺยจิตฺเต วูปสนฺเต ปุน เถยฺยจิตฺตํ อุปฺปาเทตฺวา คจฺฉติ เจ, ปาทุทฺธาเรน กาเรตพฺโพ. สเจ ภูมิยํ นิกฺขิปิตฺวา ปุน ตํ คเหตฺวา คจฺฉติ, อุทฺธาเรน กาเรตพฺโพ. กสฺมา? อาณาปกสฺส อาณตฺติยา ยํ กตฺตพฺพํ, ตสฺส ตาวตา ปรินิฏฺิตตฺตา. ‘‘อสุกํ นาม คาม’’นฺติ อนิยเมตฺวา ‘‘อนฺโตคามํ คมิสฺสามา’’ติ อวิเสเสน วุตฺเต วิหารสามนฺตา ปุพฺเพ ปิณฺฑาย ปวิฏฺปุพฺพา สพฺเพ โคจรคามาปิ เขตฺตเมวาติ วทนฺติ. เสสนฺติ มคฺคุกฺกมนวิหาราภิมุขคมนาทิ สพ