📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

วินยวินิจฺฉยฏีกา

(ปโม ภาโค)

คนฺถารมฺภกถา

(ก)

อาทิจฺจวํสมฺพรปาตุภูตํ ¶ ¶ ;

พฺยามปฺปภามณฺฑลเทวจาปํ;

ธมฺมมฺพุนิชฺฌาปิตปาปฆมฺมํ;

วนฺทามหํ พุทฺธ มหมฺพุวนฺตํ.

(ข)

ปสนฺนคมฺภีรปทาฬิโสตํ;

นานานยานนฺตตรงฺคมาลํ;

สีลาทิขนฺธามิตมจฺฉคุมฺพํ ¶ ;

วนฺทามหํ ธมฺม มหาสวนฺตึ.

(ค)

สีโลรุเวลํ ธุตสงฺขมาลํ;

สนฺโตสโตยํ สมถูมิจิตฺตํ;

ปธานกิจฺจํ อธิจิตฺตสารํ;

วนฺทามหํ สงฺฆ มหาสมุทฺทํ.

(ฆ)

เย ตนฺติธมฺมํ มุนิราชปุตฺตา;

ยาวชฺชกาลํ ปริปาลยนฺตา;

สํวณฺณนํ นิมฺมลมานยึสุ;

เต ปุพฺพเก จาจริเย นมามิ.

(ง)

โย ¶ ธมฺมเสนาปติตุลฺยนาโม;

ตถูปโม สีหฬทีปทีโป;

มมํ มหาสามิมหายตินฺโท;

ปาเปสิ วุฑฺฒึ ชินสาสนมฺหิ.

(จ)

ฏีกา กตา อฏฺกถาย เยน;

สมนฺตปาสาทิกนามิกาย;

องฺคุตฺตรายฏฺกถาย เจว;

สตฺถนฺตรสฺสาปิ จ โชติสตฺถํ.

(ฉ)

นิกายสามคฺคิวิธายเกน;

รฺา ปรกฺกนฺติภุเชน สมฺมา;

ลงฺกิสฺสเรนาปิ กโตปหารํ;

วนฺเท ครุํ คารวภาชนํ ตํ.

(ช)

นมสฺสมาโนหมลตฺถเมวํ ¶ ;

วตฺถุตฺตยํ วนฺทิตวนฺทเนยฺยํ;

ยํ ปุฺสนฺโทหมมนฺทภูตํ;

ตสฺสานุภาเวน หตนฺตราโย.

(ฌ)

โย พุทฺธโฆสาจริยาสเภน;

วิฺุปฺปสตฺเถนปิ สุปฺปสตฺโถ;

โส พุทฺธทตฺตาจริยาภิธาโน;

มหากวี เถริยวํสทีโป.

()

อกาสิ ยํ วินยวินิจฺฉยวฺหยํ;

สอุตฺตรํ ปกรณมุตฺตมํ หิตํ;

อเปกฺขตํ วินยนเยสุ ปาฏวํ;

ปุราสิ ยํ วิวรณมสฺส สีหฬํ.

(ฏ)

ยสฺมา ¶ น ทีปนฺตริกานมตฺถํ;

สาเธติ ภิกฺขูนมเสสโต ตํ;

ตสฺมา หิ สพฺพตฺถ ยตีนมตฺถํ;

อาสีสมาเนน ทยาลเยน.

()

สุมงฺคลตฺเถรวเรน ยสฺมา;

สกฺกจฺจ กลฺยาณมโนรเถน;

นยฺุนารฺนิวาสิเกน;

อชฺเฌสิโต สาธุคุณากเรน.

(ฑ)

อากงฺขมาเนน จิรปฺปวตฺตึ;

ธมฺมสฺส ธมฺมิสฺสรเทสิตสฺส;

โจฬปฺปทีเปน ¶ จ พุทฺธมิตฺต-

ตฺเถเรน สทฺธาทิคุโณทิเตน.

(ฒ)

ตถา มหากสฺสปอวฺหเยน;

เถเรน สิกฺขาสุ สคารเวน;

กุทิฏฺิมตฺเตภวิทารเกน;

สีเหน โจฬาวนิปูชิเตน.

(ณ)

โย ธมฺมกิตฺตีติ ปสตฺถนาโม;

เตนาปิ สทฺเธน อุปาสเกน;

สีลาทินานาคุณมณฺฑิเตน;

สทฺธมฺมกาเมนิธ ปณฺฑิเตน.

(ต)

สทฺเธน ปฺาณวตา วฬตฺตา-;

มงฺคลฺยวํเสน มหายเสน;

อายาจิโต วาณิชภาณุนาปิ;

วรฺุนา สาธุคุโณทเยน.

(ถ)

ตสฺมา ¶ ตมาโรปิย ปาฬิภาสํ;

นิสฺสาย ปุพฺพาจริโยปเทสํ;

หิตฺวา นิกายนฺตรลทฺธิโทสํ;

กตฺวาติวิตฺถารนยํ สมาสํ.

(ท)

อวุตฺตมตฺถฺจ ปกาสยนฺโต;

ปากฺกมฺจาปิ อโวกฺกมนฺโต;

สํวณฺณยิสฺสามิ ตทตฺถสารํ;

อาทาย คนฺถนฺตรโตปิ สารํ.

(ธ)

จิรฏฺิตึ ¶ ปตฺถยตา ชนานํ;

หิตาวหสฺสามลสาสนสฺส;

มยา สมาเสน วิธียมานํ;

สํวณฺณนํ สาธุ สุณนฺตุ สนฺโตติ.

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา

๑-๕

. สุวิปุลามลสทฺธาปฺาทิคุณสมุทยาวหํ สกลชนหิเตกเหตุชินสาสนฏฺิติมูลภูตํ วินยปฺปกรณมิทมารภนฺโตยมาจริโย ปกรณารมฺเภ รตนตฺตยปฺปณามปกรณาภิธานาภิเธยฺยกรณปฺปการปโยชนนิมิตฺตกตฺตุปริมาณาทีนิ ทสฺเสตุมาห ‘‘วนฺทิตฺวา’’ติอาทิ. ตตฺถ รตนตฺตยํ นาม.

‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๓; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๒๒๓; ขุ. ปา. อฏฺ. ๖.๓; สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๒๒๖; มหานิ. อฏฺ. ๕๐) –

นิทฺทิฏฺสภาวํ

‘‘พุทฺโธ ¶ สพฺพฺุตฺาณํ, ธมฺโม โลกุตฺตโร นว;

สงฺโฆ มคฺคผลฏฺโ จ, อิจฺเจตํ รตนตฺตย’’นฺติ. –

วิภาวิตปฺปเภทํ สกลภวทุกฺขวินิวารณํ ติภเวเนกปฏิสรณํ วตฺถุตฺตยํ.

ตสฺส ปณาโม นาม ปณามกิริยานิปฺผาทิกา เจตนา. สา ติวิธา กายปณาโม วจีปณาโม มโนปณาโมติ. ตตฺถ กายปณาโม นาม รตนตฺตยคุณานุสฺสรณปุพฺพิกา อฺชลิกมฺมาทิกายกิริยาวสปฺปวตฺติกา กายวิฺตฺติสมุฏฺาปิกา เจตนา. วจีปณาโม นาม ตเถว ปวตฺตา นานาวิธคุณวิเสสวิภาวนสภาวโถมนากิริยาวสปฺปวตฺติกา วจีวิฺตฺติสมุฏฺาปิกา ¶ เจตนา. มโนปณาโม นาม อุภยวิฺตฺติโย อสมุฏฺาเปตฺวา เกวลํ คุณานุสฺสรเณน จิตฺตสนฺตานสฺส ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภารตาย คารวพหุมานนวสปฺปวตฺติสาธิกา เจตนา.

อิมสฺส ตาว รตนตฺตยปณามสฺส ทสฺสนํ ยถาธิปฺเปตตฺถสาธนตฺถํ. คุณาติสยโยเคน หิ ปณามารเห รตนตฺตเย กโต ปณาโม ปุฺวิเสสภาวโต อิจฺฉิตตฺถาภินิปฺผตฺติวิพนฺธเกน อุปฆาตเกน, อุปปีฬเกน จ อปุฺกมฺเมน อุปนียมานสฺส อุปทฺทวชาลสฺส วินิวารเณน ยถาลทฺธสมฺปตฺตินิมิตฺตกสฺส ปุฺกมฺมสฺส อนุพลปฺปทาเนน จ ตพฺพิปากสนฺตติยา อายุสุขพลาทิวฑฺฒเนน จ จิรกาลปฺปวตฺติเหตุโกติ ยถาธิปฺเปตปกรณนิปฺผตฺตินิพนฺธนโก โหติ. อถาปิ โสตูนฺจ วนฺทนียวนฺทนาปุพฺพเกนารมฺเภน อนนฺตราเยน อุคฺคหณธารณาทิกฺกเมน ปกรณาวโพธปฺปโยชนสาธนตฺถํ. อปิจ โสตูนเมว วิฺาตสตฺถุกานํ ภควโต ยถาภูตคุณวิเสสานุสฺสวเนน สมุปชาตปฺปสาทานํ ปกรเณ คารวุปฺปาทนตฺถํ, อวิฺาตสตฺถุกานํ ¶ ปน ปกรณสฺส สฺวาขฺยาตตาย ตปฺปภเว สตฺถริ คารวุปฺปาทนตฺถฺจ โสตุชนานุคฺคหเมว ปธานํ กตฺวา อาจริเยหิ คนฺถารมฺเภ ถุติปฺปณามปริทีปกานํ คาถาวากฺยานํ นิกฺเขโป วิธียติ. อิตรถา วินาปิ ตนฺนิกฺเขปํ กายมโนปณาเมนาปิ ยถาธิปฺเปตปฺปโยชนสิทฺธิโต กิเมเตน คนฺถคารวกเรนาติ อยเมตฺถ สงฺเขโป. วิตฺถารโต ปน ปณามปฺปโยชนํ สารตฺถทีปนิยาทีสุ (สารตฺถ. ฏี. ๑.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; วิ. วิ. ฏี. ๒.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา) ทสฺสิตนเยเนว าตพฺพํ.

อภิธานกถนํ ปน โวหารสุขตฺถํ. อภิเธยฺยสฺส สมุทิเตน ปกรเณน ปฏิปาเทตพฺพสฺส กถนํ ปกรณสฺส อารภิตพฺพสภาวทสฺสนตฺถํ. วิทิตานินฺทิตสาตฺถกสุกรานุฏฺานาภิ เธยฺยเมว หิ ปกรณํ ปริกฺขกชนา อารภิตพฺพํ มฺนฺตีติ. กรณปฺปการสนฺทสฺสนํ โสตุชนสมุสฺสาหนตฺถํ. อนากุลมสํกิณฺณตาทิปฺปกาเรน หิ วิรจิตํ ปกรณํ โสตาโร โสตุมุสฺสหนฺตีติ. ปโยชนกถนํ ปน ปกรณชฺฌายเน โสตุชนสมุตฺเตชนตฺถํ. อสติ หิ ปโยชนกถเน อวิฺาตปฺปโยชนา อชฺฌายเน พฺยาวฏา น โหนฺตีติ. นิมิตฺตกถนํ สริกฺขกชนานํ ปกรเณ คารวุปฺปาทนตฺถํ. ปสตฺถการณุปฺปนฺเนเยว หิ ปกรเณ สริกฺขกา คารวํ ชเนนฺตีติ.

กตฺตุกถนํ ปุคฺคลครุกสฺส ปกรเณ คารโว ปุคฺคลคารเวนปิ โหตูติ. ปริมาณกถนํ อสชฺฌายนาทิปสุตานํ ¶ สมฺปหํสนตฺถํ. ปกรณปริมาณสฺสวเนน หิ เต สมฺปหฏฺา ‘‘กิตฺตกมิทมปฺปกํ น จิเรเนว ปริสมาเปสฺสามา’’ติ สชฺฌายนาทีสุ วตฺตนฺตีติ. อาทิ-สทฺเทน สกฺกจฺจสวนนิโยชนํ สงฺคหิตํ, ตํ สพฺพสมฺปตฺตินิทานสุตมยาณนิปฺผาทนตฺถํ. อสกฺกจฺจํ สุณมานสฺส จ สวนาภาวโต ตํเหตุกสฺส ¶ สุตมยาณสฺสาปิ อภาโวติ. ตถา หิ วิกฺขิตฺตจิตฺโต ปุคฺคโล สพฺพสมฺปตฺติยา วุจฺจมาโนปิ ‘‘น มยา สุตํ, ปุน ภณิตพฺพ’’นฺติ ภณติ.

ตตฺถ ปมคาถายํ ตาว ‘‘วนฺทิตฺวา’’ติ อิมินา ติวิโธปิ ปณาโม อวิเสสโต ทสฺสิโต. วิเสสโต ปน ‘‘เสฏฺํ, อปฺปฏิปุคฺคลํ, ภวาภาวกรํ, นิรงฺคณ’’นฺติ อิเมหิ จตูหิ ปเทหิ วจีปณาโม, ‘‘สิรสา’’ติ อิมินา กายปฺปณาโม, ‘‘พุทฺธํ, ธมฺมํ, คณฺจา’’ติ อิเมหิ ปน ตีหิ ปเทหิ ปณามกิริยาย กมฺมภูตํ รตนตฺตยํ ทสฺสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

‘‘วินยสฺสวินิจฺฉย’’นฺติ อิมินา อภิธานํ ทสฺสิตํ อลุตฺตสมาเสน วินยวินิจฺฉยนามสฺส ทสฺสนโต. ตสฺส อนฺวตฺถภาเวน สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตภูตํ สกเลนาเนน ปกรเณน ปฏิปาเทตพฺพมภิเธยฺยมฺปิ เตเนว ทสฺสิตํ. ‘‘สมาเสนา’’ติ จ ‘‘อนากุลมสํกิณฺณํ, มธุรตฺถปทกฺกม’’นฺติ จ เอเตหิ กรณปฺปกาโร ทสฺสิโต. ‘‘หิตตฺถายา’’ติ จ ‘‘ปฏุภาวกรํ วินยกฺกเม’’ติ จ ‘‘อปารํ โอตรนฺตาน’’นฺติอาทินา จ ปโยชนํ. ‘‘ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีน’’นฺติ อิมินา พาหิรนิมิตฺตํ ทสฺสิตํ. อพฺภนฺตรนิมิตฺตํ ปน พาหิรนิมิตฺตภูตภิกฺขุภิกฺขุนิวิสยา กรุณา, สา อาจริยสฺส ปกรณารมฺเภเนว วิฺายตีติ วิสุํ น วุตฺตา. ‘‘ปวกฺขามี’’ติ อิมินา สมานาธิกรณภาเวน ลพฺภมาโน ‘‘อห’’นฺติ สุทฺธกตฺตา สามฺเน ทสฺสิโต. วิเสสโต ปน ปกรณาวสาเน –

‘‘รจิโต พุทฺธทตฺเตน, สุทฺธจิตฺเตน ธีมตา;

สุจิรฏฺิติกาเมน, สาสนสฺส มเหสิโน’’ติ. (อุ. วิ. ๙๖๑) –

อิมาย ¶ คาถาย เจว ‘‘อิติ ตมฺพปณฺณิเยน ปรมเวยฺยากรเณน ติปิฏกนยวิธิกุสเลน ปรมกวิวรชน หทยปทุมวนวิกสนกเรน กวิวราสเภน ปรมรติกรวรมธุรวจนุคฺคาเรน อุรคปุเรน พุทฺธทตฺเตน รจิโตยํ วินยวินิจฺฉโย’’ติ (วิ. วิ. ๓๑๘๓) อิมินา วากฺเยน จ ¶ ทสฺสิโต – ‘‘มาทิสาปิ กวี โหนฺติ, พุทฺธทตฺเต ทิวงฺคเต’’ติอาทินา ปจฺฉิมเกหิ จ ปสตฺถตเรหิ กวิวเรหิ อภิตฺถุตคุโณ ภทนฺตพุทฺธทตฺตาจริโย เวทิตพฺโพ. เหตุกตฺตา จ ตตฺเถว วกฺขมาโน ปกรณชฺเฌสเน กตาธีโน พุทฺธสีหมหาเถโร, โส –

‘‘วุตฺตสฺส พุทฺธสีเหน;

วินยสฺส วินิจฺฉโย;

พุทฺธสีหํ สมุทฺทิสฺส;

มม สทฺธิวิหาริกํ;

กโตยํ ปน ภิกฺขูนํ;

หิตตฺถาย สมาสโต’’ติ. (วิ. วิ. ๓๑๗๗-๓๑๗๘) –

เอวํ ทสฺสิโต.

อุตฺตรปฺปกรณสฺส เหตุกตฺตา ปน สงฺฆปาลมหาเถโร, โสปิ –

‘‘ขนฺติโสรจฺจโสสิลฺย-พุทฺธิสทฺธาทยาทโย;

ปติฏฺิตา คุณา ยสฺมึ, รตนานีว สาคเร.

‘‘วินยาจารยุตฺเตน, เตน สกฺกจฺจ สาทรํ;

ยาจิโต สงฺฆปาเลน, เถเรน ถิรเจตสา.

‘‘สุจิรฏฺิติกาเมน ¶ , วินยสฺส มเหสิโน;

ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย, วินยสฺสวินิจฺฉเย;

อกาสึ ปรมํ เอตํ, อุตฺตรํ นาม นามโต’’ติ. (อุ. วิ. ๙๖๕-๙๖๘) –

เอวํ ทสฺสิโต. น เกวลเมเต ทฺเวเยว มหาเถรา เหตุกตฺตาโร, อถ โข มหาวํสาทีสุ –

‘‘พุทฺธสฺส ¶ วิย คมฺภีร-

โฆสตฺตา ตํ วิยากรุํ;

‘พุทฺธโฆโส’ติ โย โส หิ;

พุทฺโธ วิย มหีตเล’’ติ. –

อาทินา นเยน อภิตฺถุตคุโณ ติปิฏกปริยตฺติยา อฏฺกถากาโร ภทนฺตพุทฺธโฆสาจริโย จ อนุสฺสุติวเสน ‘‘เหตุกตฺตา’’ติ เวทิตพฺโพ.

กถํ? อยํ กิร ภทนฺตพุทฺธทตฺตาจริโย ลงฺกาทีปโต สชาติภูมึ ชมฺพุทีปมาคจฺฉนฺโต ภทนฺตพุทฺธโฆสาจริยํ ชมฺพุทีปวาสิเกหิ ปฏิปตฺติปรายเนหิ ยุตฺตพฺยตฺตคุโณเปเตหิ มหาเถรวเรหิ กตาราธนํ สีหฬฏฺกถํ ปริวตฺเตตฺวา สกลชนสาธารณาย มูลภาสาย ติปิฏกปริยตฺติยา อฏฺกถํ ลิขิตุํ ลงฺกาทีปํ คจฺฉนฺตํ อนฺตรามคฺเค ทิสฺวา สากจฺฉาย สมุปปริกฺขิตฺวา สพฺพโลกาตีเตน อสทิเสน ปณฺฑิจฺจคุเณน รตนนิธิทสฺสเน ปรมทลิทฺโท วิย พลวปริโตสํ ปตฺวา อฏฺกถมสฺส กาตุกามตํ ตฺวา ‘‘ตุมฺเห ยถาธิปฺเปตปริยนฺตลิขิตมฏฺกถํ อมฺหากํ เปเสถ, มยมสฺสา ปกรณํ ลิขามา’’ติ ตสฺส สมฺมุขา ปฏิชานิตฺวา เตน จ ‘‘สาธุ ตถา กาตพฺพ’’นฺติ อชฺเฌสิโต อภิธมฺมฏฺกถาย อภิธมฺมาวตารํ, วินยฏฺกถาย สอุตฺตรํ วินยวินิจฺฉยปกรณฺจ อกาสีติ อนุสฺสุยฺยเตติ.

‘‘สมาเสนา’’ติ ¶ อิมินา จ ปริมาณมฺปิ สามฺเน ทสฺสิตํ วิตฺถารปริมาเณ ตสฺส ปริมาณสามฺสฺส วิฺายมานตฺตา. วิเสสโต ปน ปริจฺเฉทปริมาณํ คนฺถปริมาณนฺติ ทุวิธํ. ตตฺถ ปริจฺเฉทปริมาณํ อิมสฺมึ ปกรเณ กถาโวหาเรน วุจฺจติ.

เสยฺยถิทํ? – ปาราชิกกถา สงฺฆาทิเสสกถา อนิยตกถา นิสฺสคฺคิยกถา ปาจิตฺติยกถา ปาฏิเทสนียกถา เสขิยกถาติ ภิกฺขุวิภงฺคกถา สตฺตวิธา, ตโต อนิยตกถํ วชฺเชตฺวา ตเถว ภิกฺขุนิวิภงฺคกถา ฉพฺพิธา, มหาขนฺธกกถาทิกา ภิกฺขุนิกฺขนฺธกกถาวสานา วีสติวิธา ขนฺธกกถา, กมฺมกถา, กมฺมวิปตฺติกถา, ปกิณฺณกวินิจฺฉโย, กมฺมฏฺานภาวนาวิธานนฺติ วินยวินิจฺฉเย กถาปริจฺเฉโท สตฺตตึส.

อุตฺตรปฺปกรเณ ¶ จ วุตฺตนเยน ภิกฺขุวิภงฺเค สตฺตวิธา กถา, ภิกฺขุนิวิภงฺเค ฉพฺพิธา, ตทนนฺตรา วิปตฺติกถา, อธิกรณปจฺจยกถา, ขนฺธกปฺหากถา, สมุฏฺานสีสกถา, อาปตฺติสมุฏฺานกถา, เอกุตฺตรนยกถา, เสทโมจนกถา, วิภงฺคทฺวยนิทานาทิกถา, สพฺพงฺคลกฺขณกถา, ปริวารสงฺกลนกถาติ ฉตฺตึส กถาปริจฺเฉทา.

นิสฺสนฺเทเห ปน ‘‘อฏฺตึส กถาปริจฺเฉทา’’ติ วุตฺตํ, ตํ เอกุตฺตรนเย อทสฺสิเตหิปิ ทฺวาทสกปนฺนรสกนเยหิ สห โสฬสปริจฺเฉเท คเหตฺวา อปฺปกํ อูนมธิกํ คณนูปคํ น โหตีติ กตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อุภยตฺถ กถาปริจฺเฉทปริมาณํ เตสตฺตติวิธํ โหติ. นิสฺสนฺเทเห ‘‘ปฺจสตฺตติวิธา’’ติ วจเน ปริหาโร วุตฺตนโยว. คนฺถปริมาณํ ปน วินยวินิจฺฉเย อสีติคนฺถาธิกานิ จตฺตาริ คนฺถสหสฺสานิ ¶ , อุตฺตเร ปฺาสคนฺถาธิกานิ นว คนฺถสตานิ โหนฺติ. เตน วุตฺตํ อุตฺตราวสาเน –

‘‘คาถา จตุสหสฺสานิ, สตฺจ อูนวีสติ;

ปริมาณโตติ วิฺเยฺโย, วินยสฺสวินิจฺฉโย.

ปฺาสาธิกสงฺขานิ, นว คาถาสตานิ หิ;

คณนา อุตฺตรสฺสายํ, ฉนฺทสานุฏฺุเภน ตู’’ติ. (อุ. วิ. ๙๖๙-๙๗๐);

อิจฺเจวํ วินยวินิจฺฉโย อุตฺตโร จาติ ทฺเว ปกรณานิ ตึสาธิกานิ ปฺจคาถาสหสฺสานิ. เอตฺถ จ วินยวินิจฺฉโย นาม อุภโตวิภงฺคขนฺธกาคตวินิจฺฉยสงฺคาหกปกรณํ. ตโต ปรํ ปริวารตฺถสงฺคาหกปกรณํ อุตฺตโร นาม. เตเนว วกฺขติ –

‘‘โย มยา รจิโต สาโร, วินยสฺสวินิจฺฉโย;

ตสฺส ทานิ กริสฺสามิ, สพฺพานุตฺตรมุตฺตร’’นฺติ. (อุ. วิ. ๒)

ตํ กสฺมา อุตฺตรนาเมน โวหริยตีติ? ปฺหุตฺตรวเสน ิเต ปริวาเร ตเถว สงฺคเหตพฺเพปิ เตน ปกาเรน ปาราชิกกถามตฺตํ ทสฺเสตฺวา –

‘‘อิโต ¶ ปฏฺาย มุฺจิตฺวา, ปฺหาปุจฺฉนมตฺตกํ;

วิสฺสชฺชนวเสเนว, โหติ อตฺถวินิจฺฉโย’’ติ. (อุ. วิ. ๑๔) –

วตฺวา ปฺหํ ปหาย ตโต ปฏฺาย อุตฺตรมตฺตสฺเสว ทสฺสิตตฺตา ตถา โวหรียนฺติ.

‘‘ตสฺมา วินยนูปาย’’นฺติอาทินา ปน โสตุชนํ สกฺกจฺจสวเน นิโยเชติ. สกฺกจฺจสวนปฏิพทฺธา หิ สพฺพาปิ โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺตีติ อยเมตฺถ สมุทายตฺโถ. อยํ ปน อวยวตฺโถ – โส ยสฺมา อตฺถโยชนกฺกเมน ปทโยชนํ ¶ กตฺวา วณฺณิเต สุวิฺเยฺโย โหติ, ตสฺมา ตถา ปทโยชนํ กตฺวา อตฺถวณฺณนํ กริสฺสาม –

เสฏฺํ อปฺปฏิปุคฺคลํ พุทฺธฺเจว ภวาภาวกรํ ธมฺมฺเจว นิรงฺคณํ คณฺเจว สิรสา วนฺทิตฺวา ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนฺจ หิตตฺถาย สมาเสน สมาหิโต วินยสฺสวินิจฺฉยํ วกฺขามีติ โยชนา.

ตตฺถ เสฏฺนฺติ สพฺเพ อิเม ปสตฺถา อยเมเตสํ อติสเยน ปสตฺโถติ เสฏฺโ. ตถา หิ โส ภควา ‘‘อหฺหิ พฺราหฺมณ เชฏฺโ เสฏฺโ โลกสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๑) เวรฺชพฺราหฺมณสฺส อตฺตโน เชฏฺเสฏฺภาวสฺส ปริชานนวินิจฺฉยเหตุภูตาหิ ฌานาทีหิ นิรติสยคุณสมฺปตฺตีหิ สมนฺนาคตตฺตา –

‘‘ตฺวเมว อสิ สมฺพุทฺโธ, ตุวํ สตฺถา อนุตฺตโร;

สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ, นตฺถิ เต ปฏิปุคฺคโล. (ที. นิ. ๒.๓๗๐);

ตุวํ พุทฺโธ ตุวํ สตฺถา, ตุวํ มาราภิภู มุนิ;

ตุวํ อนุสเย เฉตฺวา, ติณฺโณ ตาเรสิมํ ปชํ.

อุปธี เต สมติกฺกนฺตา, อาสวา เต ปทาลิตา;

สีโหสิ อนุปาทาโน, ปหีนภยเภรโว. (ม. นิ. ๒.๔๐๐; สุ. นิ. ๕๕๐-๕๕๑; เถรคา. ๘๓๙-๙๔๐);

มหาวีร ¶ มหาปฺ, อิทฺธิยา ยสสา ชล;

สพฺพเวรภยาตีต, ปาเท วนฺทามิ จกฺขุมา’’ติ. (สํ. นิ. ๑.๑๕๙; ธ. ป. อฏฺ. ๑.๕๖); –

อาทีหี นานานเยหิ สเทวเกน โลเกน อภิตฺถวิยตาย ปสตฺถตโม, ตเมว เสฏฺํ ปสตฺถตมนฺติ อตฺโถ.

อปฺปฏิปุคฺคลนฺติ ¶ นตฺถิ เอตสฺส ปฏิปุคฺคโล อธิโก, สทิโส วาติ อปฺปฏิปุคฺคโล. ตถา หิ คุณวเสน อนนฺตาปริมาณาสุ โลกธาตูสุ อตฺตนา อธิกสฺส, สทิสสฺส วา ปุคฺคลสฺส อภาวโต –

‘‘น เม อาจริโย อตฺถิ, สทิโส เม น วิชฺชติ;

สเทวกสฺมึ โลกสฺมึ, นตฺถิ เม ปฏิปุคฺคโล’’ติ. (มหาว. ๑๑) –

อตฺตนาว อตฺตโน อวิปรีโต อปฺปฏิปุคฺคลภาโว ปฏิฺาโต, ตสฺมา ตํ อปฺปฏิปุคฺคลํ สพฺพโลกุตฺตมนฺติ อตฺโถ.

พุทฺธนฺติ อนนฺตมปริเมยฺยํ เยฺยมณฺฑลมนวเสสํ พุทฺธวาติ พุทฺโธ, เอเตน อเนกกปฺปโกฏิสตสหสฺสํ สมฺภตปุฺาณสมฺภารานุภาวสิทฺธิธมฺมรูปกายสิริวิลาสปฏิมณฺฑิโต สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺตี สมฺมาสมฺพุทฺโธ ทสฺสิโต. อถ วา จตฺตาริ สจฺจานิ สยํ วิจิโตปจิตปารมิตาปริปาจิเตน สวาสนานวเสสกิเลสปฺปหายเกน สยมฺภุาเณน พุชฺฌีติ พุทฺโธ. ยถาห –

‘‘อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ภาเวตพฺพฺจ ภาวิตํ;

ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา’’ติ. (ม. นิ. ๒.๓๙๒, ๓๙๙; สุ. นิ. ๕๖๓; เถรคา. ๘๒๘);

วิตฺถาโร ปนสฺส ‘‘พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ, โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ’’ติอาทินา (มหานิ. ๑๙๒; จูฬนิ. ปารายนตฺถุติคาถานิทฺเทส ๙๗; ปฏิ. ม. ๑.๑๖๒) นิทฺเทสาทีสุ ¶ วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. สทฺทสิทฺธิ สาสนิกานํ อวคมนตฺเถ วตฺตมานา พุธ-ธาตุโต ‘‘ภาวกมฺเมสุ ต’’ อิติ อิโต ตาติวตฺตมาเน ‘‘พุธคมาทิตฺเถ กตฺตรี’’ติ อิมินา กจฺจายนสุตฺเตน กตฺตริ ตปฺปจฺจยวิธานโต เวทิตพฺพา. โลกิยานํ ปน โพธนตฺถธาตูนมฺปิ คมนตฺถตาย วุตฺตตฺตา คตฺยตฺถากมฺมกาทิ ¶ สุตฺตโต กตฺตริ ต-ปฺปจฺจยกรเณน เวทิตพฺพา.

อถ วา ธาตูนํ อเนกตฺถตาย พุธ-อิจฺจยํ ธาตุ ชาครณวิกสนตฺเถสุ วตฺตมาโน อกมฺมโกติ ‘‘ปพุทฺโธ ปุริโส, ปพุทฺธํ ปทุม’’นฺติอาทีสุ วิย พุทฺธวา อฺาณนิทฺทาวิคเมน าณจกฺขูนิ อุมฺมีลนฺโต ปพุทฺโธ, คุเณหิ วา วิกสิโตติ กตฺตริ สิทฺเธน พุทฺธ-สทฺเทน ‘‘พุทฺโธ’’ติ ติภวเนกจูฬามณิปาทปงฺกชราครตโน ภควา โลกนาโถ วุจฺจติ, อิมสฺมึ ปกฺเขปิ คตฺยตฺถาทิสุตฺเต อกมฺมกคฺคหเณน ปจฺจยวิธานํ ทฏฺพฺพํ.

อถ วา สกมฺมกานํ ธาตูนํ กมฺมวจนิจฺฉาย อภาเว อกมฺมกภาวโต ‘‘ผลํ สยเมว ปกฺก’’นฺติอาทีสุ วิย โพธนตฺเถเยว พุธ-ธาตุโต กตฺตริ วิธานํ สิชฺฌติ. อถ วา นีลคุณโยเคน ปฏาทีสุ นีลโวหาโร วิย ภาวสาธนํ พุทฺธ-สทฺทํ คเหตฺวา พุทฺธคุณโยคโต ‘‘พุทฺโธ’’ติ โวหรียติ. เอวมเนกธา สิทฺเธน พุทฺธ-สทฺเทน วุจฺจมานํ ตํ ภควนฺตํ ตํ ธมฺมราชนฺติ อตฺโถ.

‘‘เสฏฺํ อปฺปฏิปุคฺคล’’นฺติ ปททฺวยํ ‘‘พุทฺธ’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ. เอตฺถ จ ‘‘พุทฺธํ, เสฏฺํ, อปฺปฏิปุคฺคล’’นฺติ อิเมหิ ตีหิ ปเทหิ นยโต ‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๑๕๗; ๓.๖; ม. นิ. ๑.๑๔๗, ๑๔๔; ๓.๔๓๔; สํ. นิ. ๑.๒๔๙; ๕.๔๗๙; อ. นิ. ๕.๑๔, ๓๐; ๖.๒๕, ๒๖; เนตฺติ. ๙๓), ‘‘โย วทตํ ปวโร มนุเชสุ, สกฺยมุนี ภควา กตกิจฺโจ’’ติอาทีหิ (วิ. ว. ๘๘๖) จ อเนเกหิ สุตฺตปเทหิ ทสฺสิตทูราวิทูรสนฺติกนิทานเหตุผลสตฺโตปการาวตฺถาธมฺมตฺถ- โลกุทฺธารตฺติกตฺตยสงฺคหิตํ สุปริสุทฺธํ พุทฺธคุณสมุทยํ ¶ นิรวเสสํ ทสฺเสติ. อยเมว หิ พุทฺธคุณานํ นิรวเสสโต ทสฺสนูปาโย, ยทิทํ นยทสฺสนํ. อิตรถา ปฏิปทวณฺณนาย อปริมิตานํ พุทฺธคุณานํ โก หิ นาม สมตฺโถ ปริยนฺตํ คนฺตุํ. ยถาห –

‘‘พุทฺโธปิ ¶ พุทฺธสฺส ภเณยฺย วณฺณํ;

กปฺปมฺปิ เจ อฺมภาสมาโน;

ขีเยถ กปฺโป จิรทีฆมนฺตเร;

วณฺโณ น ขีเยถ ตถาคตสฺสา’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๓.๑๔๑; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๔๒๕; อุทา. อฏฺ. ๕๓; อป. อฏฺ. ๒.๗.๒๐; พุ. วํ. อฏฺ. ๔.๔; จริยา. อฏฺ. นิทานกถา, ปกิณฺณกกถา; ที. นิ. ฏี. ๑.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; ม. นิ. ฏี. ๑.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; อ. นิ. ฏี. ๑.๑.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; วชิร. ฏี. คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; สารตฺถ. ฏี. ๑.คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา; เนตฺติ. ฏี. คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา);

เอวเมเตหิ ตีหิ ปเทหิ นิรวเสสคุณสํกิตฺตนถุติยา วเสน ‘‘วนฺทิตฺวา’’ติ อิมินา ปณามสฺส จ วุตฺตตฺตา อิมาย อฑฺฒคาถาย พุทฺธรตนสงฺขาตปมวนฺทนียวตฺถุวิสยา ถุติปณามสภาวา วนฺทนา ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพํ.

ตทนนฺตรํ ธมฺมรตนสฺส ปณามํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภวาภาวกรํ ธมฺม’’นฺติ. เอตฺถ ภว-สทฺเทน ทฺเว ภวา วุตฺตา กมฺมภโว, อุปปตฺติภโวติ. ตตฺถ กมฺมภโว ภวติ เอตสฺมา ผลนฺติ ‘‘ภโว’’ติ วุจฺจติ. วิปากกฺขนฺธกฏตฺตารูปสงฺขาโต ปน อุปปตฺติภโว อวิชฺชาตณฺหุปาทานสงฺขาราทิสหการิการณยุตฺเตน กุสลากุสลเจตนาสงฺขาตกมฺมภวปจฺจเยน ยถารหํ ภวตีติ ‘‘ภโว’’ติ วุจฺจติ. โส ปน กามภวรูปภวอรูปภวสฺีภวอสฺีภวเนวสฺีนาสฺีภว- เอกโวการภวจตุโวการภวปฺจโวการภววเสน นววิโธ. เอวเมเตสุ นวสุ ภเวสุ ทสวิโธปิ ธมฺโม อตฺตานํ ธาเรนฺตสฺส ปุคฺคลสนฺตานสฺส อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุยา ปรํ อปฺปฏิสนฺธิกตาสาธเนน ภเวสุ ¶ , ภวสฺส วา อภาวํ กโรตีติ ภวาภาวกโร, ตํ, อปราปรชาติปฺปพนฺธสฺส เหตุสมุคฺฆาเตน อปฺปวตฺติธมฺมตาปาทกนฺติ อตฺโถ.

ธมฺมนฺติ อตฺตานํ ธาเรนฺเต จตูสุ อปาเยสุ, สํสาเร จ อปตมาเน ธาเรตีติ ธมฺโม, โส จตุมคฺคผลนิพฺพานสงฺขาตนวโลกุตฺตรธมฺโม จ ตปฺปฏิปาทโก นวงฺคสาสนาปรนามเธยฺยจตุราสีติสหสฺสธมฺมกฺขนฺธปฺปเภทภินฺโน ปริยตฺติธมฺโม จาติ ทสวิโธ. โสปิ นิปฺปริยายธมฺโม, ปริยายธมฺโม ¶ จาติ ทุวิโธ. ตตฺถ นิปฺปริยายธมฺโม นาม อปาเย, สํสาเร วา ปธานเหตุภูตานํ อุทฺธมฺภาคิยานํ, โอรมฺภาคิยานฺจ ทสนฺนํ สํโยชนานํ สมุจฺฉินฺทเนน มคฺคธมฺโม, ตสฺส ตํกิจฺจนิปฺผตฺตินิมิตฺตภาเวน นิพฺพานธมฺโม จาติ ปฺจวิโธปิ นิปฺปริยาเยน ปุคฺคลสนฺตานํ ธาเรตีติ กตฺวา ‘‘นิปฺปริยายธมฺโม’’ติ วุจฺจติ. จตฺตาริ ปน สามฺผลานิ ปฏิปฺปสฺสทฺธิปหาเนน มคฺคานุคุณปฺปวตฺติยา, ปริยตฺติ จ มคฺคนิพฺพานาธิคมสฺส มูลการณภาวโตติ ปฺจวิโธปิ ปริยายธมฺโม นาม.

เอตฺตาวตา ‘‘สฺวากฺขาโต ภควตา ธมฺโม’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๑.๒๔๙; อ. นิ. ๓.๗๖; ที. นิ. ๓.๖; อ. นิ. ๖.๑๐, ๒๕, ๒๖), ‘‘ราควิราคมเนชมโสก’’นฺติอาทีหิ (วิ. ว. ๘๘๗) จ สุตฺตนฺเตหิ วุตฺตสฺส, ตทฏฺกถาทีสุ จ วณฺณิตสฺส สรณานุสฺสรณวเสนาปิ สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติปฏิลาภการณสฺส อนวเสสสฺส ธมฺมรตนคุณสฺส นยโต อุทฺทิฏฺตฺตา จ ‘‘วนฺทิตฺวา’’ติ อิมินา ปณามสฺส ทสฺสิตตฺตา จ ธมฺมรตนสงฺขาตสฺส ทุติยสฺส วนฺทนียสฺส ถุติปณามสภาวา วนฺทนา ทสฺสิตาติ ทฏฺพฺพํ.

ตทนนฺตรํ ¶ สงฺฆรตนสฺส วนฺทนาสนฺทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ ‘‘คณฺเจว นิรงฺคณ’’นฺติ. เอตฺถ ‘‘ราโค องฺคณํ โทโส องฺคณํ โมโห องฺคณ’’นฺติ (วิภ. ๙๒๔) วุตฺเตหิ ราคาทิองฺคเณหิ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิมุตฺติวเสน นิคฺคโต วิมุตฺโตติ นิรงฺคโณ, ตํ นิรงฺคณํ. อริยวํเส สีลสมาธิปฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนสงฺขาเตหิ คุณคเณหิ คณียตีติ คโณ, ตํ.

เอตฺตาวตา ‘‘สุปฺปฏิปนฺโน ภควโต สาวกสงฺโฆ’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๑.๒๔๙; อ. นิ. ๓.๗๖; ที. นิ. ๓.๖; อ. นิ. ๖.๑๐, ๒๕, ๒๖;), ‘‘ยตฺถ จ ทินฺนํ มหปฺผลมาหุ, จตูสุ สุจีสุ ปุริสยุเคสู’’ติอาทีหิ (วิ. ว. ๘๘๘) จ เตหิ เตหิ สุตฺตปเทหิ วุตฺตานํ, ตทฏฺกถาทีสุ จ วณฺณิตานํ วิมลาตุลนิขิลวิสาลเปสลสีลาทินานปฺปการานคฺฆสงฺฆรตนคุณานํ สํกิตฺตนสภาวาย ถุติยา จ ‘‘วนฺทิตฺวา’’ติ เอเตน ยถาวุตฺตสรูปปเภทปณามสฺส วุตฺตตฺตา จ สงฺฆรตนสงฺขาตตติยวนฺทนียวตฺถุวิสยา ถุติปฺปณามสงฺขาตา วนฺทนา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา. สิรสาติ อตฺตปฺปสาทคารวาวหนฺเตน มุทฺธนา. วนฺทิตฺวาติ ปณมิตฺวา โถมิตฺวา วา.

เอวํ ¶ ปมคาถาย วนฺทนียสฺส รตนตฺตยสฺส ถุติปฺปณามสงฺขาตํ วนฺทนํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตราย สนฺทสฺเสตพฺพปโยชนาทิปฏิปาทิกาย คาถาย ‘‘ภิกฺขูน’’นฺติ อิมินา กิฺจาปิ สํสาเร ภยํ อิกฺขตีติ ‘‘ภิกฺขู’’ติ กลฺยาณปุถุชฺชเนน สทฺธึ อฏฺ อริยปุคฺคลา วุจฺจนฺติ, ปาฬิยํ (ปารา. ๔๔-๔๕; วิภ. ๕๑๐) ปน ‘‘ภินฺนปฏํ ธาเรตีติ ภิกฺขุ, ภิกฺขนสีโลติ ภิกฺขู’’ติอาทินา ภิกฺขุสทฺทสฺส อตฺถุทฺธารวเสน นิพฺพจนนฺตรานิ ทสฺเสตฺวา ¶ ปาติโมกฺขสํวรสํวรณารหสฺเสว อธิปฺเปตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมคฺเคน สงฺเฆน ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน านารเหน อุปสมฺปนฺโน, อยํ อิมสฺมึ อตฺเถ อธิปฺเปโต ภิกฺขู’’ติ ทสฺสิตา สิกฺขากามา สาสนาวจารา กุลปุตฺตา อิธาธิปฺเปตา, เตสํ ภิกฺขูนฺจ. ภิกฺขุนีนฺจาติ อฏฺวาจิกอุปสมฺปทากมฺเมน อุภโตสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนาตาทิสาเยว กุลธีตโร ทสฺสิตา. เอกโตปสมฺปนฺนาปิ สามฺเน คยฺหนฺติ. เอกโตปสมฺปนฺนาติ จ ภิกฺขุนิสงฺเฆ อุปสมฺปชฺชิตฺวา ยาว ภิกฺขุสงฺเฆ น อุปสมฺปชฺชนฺติ, ตาว, ภิกฺขุนี จ ลิงฺคปริวตฺตเนน ภิกฺขุนิภาวปฺปตฺตา อธิปฺเปตา, ตาสํ ภิกฺขุนีนฺจ.

หิตตฺถายาติ สพฺพสมฺปตฺตินิปฺผาทกรณตฺถาย หิโนติ คจฺฉติ ยถาธิปฺเปตผลสาธเน ปวตฺตตีติ หิตนฺติ อโรคตาทิการณํ อมโตสธาทิ วุจฺจติ. อิธ ปน สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติสิทฺธิการณํ ปาติโมกฺขสํวรสีลรกฺขนํ วุจฺจติ, ตทตฺถาย.

สมาหิโต สมฺมา อาหิโต ปวตฺติโต วินิจฺฉยมคฺโค เอเตนาติ ‘‘สมาหิโต’’ติ ปกรณการโก ทสฺสิโต. อถ วา สมฺมา อาหิตํ วินยวินิจฺฉเย ปิตํ ปวตฺติตํ จิตฺตเมตสฺสาติ ‘‘สมาหิตจิตฺโต’’ติ วตฺตพฺเพ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘สมาหิโต’’ติ วุตฺโต. ปรมคมฺภีรสุทุตฺตรวินยปิฏกตฺถวินิจฺฉเย ปวตฺตนารหสฺส อิมินา วิเสสเนน อตฺตนิ สมาหิตจิตฺตปฺปวตฺตินิมิตฺตภูโต อตฺตโน าณสฺส ปทฏฺานภูโต สมาธิ ทสฺสิโต เตน สมาธินา สมาหิโต หุตฺวาติ อตฺโถ.

ปวกฺขามีติ ปกาเรน วกฺขามิ, เยน ปกาเรน วินยวินิจฺฉเย วุตฺเต อชฺชตนา มนฺทสติมติวีริยา ปฏิปชฺชนกา คมฺภีรตรํ ¶ วินยปิฏกตฺถวินิจฺฉยํ สุเขน อุคฺคณฺหิตุํ, ธาเรตุฺจ สกฺโกนฺติ, ตาทิเสน ปการวิเสเสน วกฺขามีติ อตฺโถ. สมาเสนาติ สมสนํ สํขิปนํ สมาโส, เตน, สํขิตฺตรุจิกานมุคฺฆาฏิตฺูนํ กตาธิการานํ าณุตฺตรานํ ปุคฺคลานฺจ ¶ ปปฺจภีรุกานํ คหณธารเณ มนฺทยนฺตานํ มนฺทพุทฺธีนฺจ อุปการเกน นาติวิตฺถารกฺกเมนาติ อตฺโถ. วินยสฺสาติ วินยปิฏกสฺส. ตฺหิ –

‘‘วิวิธวิเสสนยตฺตา;

วินยนโต เจว กายวาจานํ;

วินยตฺถวิทูหิ อยํ;

วินโย ‘วินโย’ติ อกฺขาโต’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมสงฺคีติกถา; ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา) –

วุตฺเตหิ อตฺถวิเสเสหิ ‘‘วินโย’’ติ วุจฺจติ. ตสฺส เอวํ สนฺทสฺสิตสภาวสฺส ‘‘วินโย นาม สาสนสฺส อายู’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมสงฺคีติกถา; ปารา. อฏฺ. ๑.ปมสงฺคีติกถา; ขุ. ปา. อฏฺ. ๕.ปมมหาสงฺคีติกถา) สงฺคีติการเกหิ มหากสฺสปาทีหิ อภิตฺถุตคุณสฺส วินยปิฏกุตฺตมสฺส. วินิจฺฉยนฺติ วิเสเสน, วิวิเธน วา อากาเรน วิปฺปฏิปตฺตินีหรณวเสน จียติ วิภชียตีติ ‘‘วินิจฺฉโย’’ติ ลทฺธนามํ วิภชนํ, วินยวินิจฺฉยํ นาม ปกรณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘วินยสฺสวินิจฺฉย’’นฺติ จ อลุตฺตสมาโสยํ ‘‘เทวานํปิยติสฺโส, กณฺเกาโฬ’’ติอาทีสุ วิย.

เอวํ ทุติยคาถาย กตฺตุนิมิตฺตปโยชนาภิธานาภิเธยฺยปกรณปฺปกาเรกเทสํ ทสฺเสตฺวา สกฺกจฺจสวนการณนิทสฺสนมุเขนาปิ ปกรณปฺปการาทึ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนากุล’’มิจฺจาทิ. ตตฺถ อนากุลนฺติ นตฺถิ เอตฺถ สทฺทโต, อตฺถโต, วินิจฺฉยโต วา อากุลํ ปุพฺพาปรวิโรโธ, มิสฺสตา ¶ วาติ อนากุโล, วินยวินิจฺฉโย, ตํ วทโต เม นิโพธถาติ สมฺพนฺโธ. อสํกิณฺณนฺติ นิกายนฺตรลทฺธีหิ อสมฺมิสฺสํ.

มธุรตฺถปทกฺกมนฺติ ปทานํ กโม ปทกฺกโม, ปทคติ, สทฺทานมุจฺจารณนฺติ อตฺโถ. มธุโร อตฺโถ จ ปทกฺกโม จ ยสฺส โส มธุรตฺถปทกฺกโม, ตํ –

‘‘ปทาสตฺตํ ¶ ปทตฺถานํ, มธุรตฺถมุทีริตํ;

เยน มชฺชนฺติ ธีมนฺโต, มธุเนว มธุพฺพตา’’ติ. –

อิมินา ลกฺขเณน สทฺทานมตฺถานฺจ วเสน ปทาสตฺตาปรนามเธยฺยมาธุริยาลงฺกาเรน สมลงฺกตตฺตา มธุรตฺถปทกฺกมํ.

ปฏุภาวกรนฺติ ปฏติ คจฺฉติ ปชานาตีติ ปฏุ, ปฺวา, ปฏุโน ภาโว, สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตภูตา ปฺา, ตํ ปฏุภาวํ ปฺาวิเสสํ กโรติ ชเนตีติ ปฏุภาวกโร, ตํ, ปฺาวิเสสชนกนฺติ อตฺโถ. เอตํ วินยสฺส วินิจฺฉยนฺติ โยชนา. ปรมนฺติ อุตฺตมํ. วินยกฺกเมติ วินยปิฏเก, ตทตฺเถ จ, ปวตฺติกฺกเม ปฏุภาวกรนฺติ อตฺโถ.

เอวํ ตติยคาถาย ปกรณคุณาปเทเสน โสตุชนํ สมุสฺสาเหตฺวา อิทานิ ‘‘อปาร’’นฺติอาทิจตุตฺถคาถาย ปกรณฺจ ตนฺนิสฺสยํ วินยปิฏกฺจ นาวาสาครภาเวน ทสฺเสตฺวา ติโรภูโตปเมยฺโยปมานเภเทน รูปกาลงฺกาเรน ปกรณคุณํ ปกาเสนฺโต โสตุชนํ สมุตฺเตเชติ. ตตฺถ อปารนฺติ นตฺถิ ปารํ เอตสฺสาติ อปาโร, วินยสาคโร. โส หิ ปุริมพุทฺธุปฺปาเทสุ สาสนํ ปสีทิตฺวา วินยปิฏเก อุคฺคหณธารณปฏิปาทนปฏิปตฺติวเสน อกตาธิกาเรหิ ปุคฺคเลหิ ทุรธิคมนียธมฺมตฺถนิรุตฺติปฏิภานปริยนฺตตาย ‘‘อปาโร’’ติ วุจฺจติ.

โอตรนฺตานนฺติ ¶ สชฺฌายนสวนธารณาทิวเสน อชฺโฌคาหนฺตานํ. สารนฺติ นิพฺพานสมฺปาปกภาเวน สารภูตาย อริยมคฺคสมฺภาราย ปุพฺพภาคปฏิปตฺติยา มูลภูตปาติโมกฺขสํวรสงฺขาตสีลสารปฺปกาสกตาย สารํ. วินยสาครนฺติ วินยปิฏกสงฺขาตํ สาครํ. วินโย หิ สิกฺขาปทปฺตฺติยา กาลปฺปตฺตชานนสฺสาปิ ธมฺมเสนาปติอาทีนมฺปิ อวิสยตฺตา อติคมฺภีราติวิตฺถิณฺณภาเวน สาคโร วิยาติ สาคโร, วินโย จ โส สาคโร จาติ วินยสาคโร, ตํ, อคาธาปารคุณโยคโต สาคโรปมํ วินยปิฏกนฺติ อตฺโถ.

ทุติยคาถาย ‘‘ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีน’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘หิตตฺถายา’’ติ อิมินา สมฺพนฺธตฺตา จ วากฺยนฺตเรหิ อนฺตริตภาเวน ทูรตฺตา จ ตํ อนาทิยิตฺวา เอตฺถ วินยสาครชฺโฌคาหนตทตฺถปฏิปชฺชนารหกตฺตุวิเสสสนฺทสฺสนตฺถาย ¶ ‘‘ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีน’’นฺติ ปุน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. นาวา วิย ภูโต นาวาภูโต, ตํ, นาวาฏฺานิยํ มหานาวาสทิสนฺติ อตฺโถ. มโนรมนฺติ มโน รมติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา มโนรโม, ตํ, อชฺฌายนโวหารปสุตานํ ปฏิปตฺติปรายนานฺจ สาธูนํ มโนรมนฺติ อตฺโถ.

เอตฺตาวตา ปกรณคุณสํกิตฺตเนน โสตุชนํ สมุตฺเตเชตฺวา อิทานิ สกฺกจฺจสวเน นิโยเชนฺโต ‘‘ตสฺมา วินยนูปาย’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ตสฺมาติ ยสฺมา ยถาวุตฺตํ อนากุลตาทิวิวิธานคฺฆคุณาลงฺการปฏิมณฺฑิตํ, เตน เหตุนาติ อตฺโถ. วินยนูปายนฺติ วิวิธากาเรน, วิเสสนยโต วา กายวาจานํ นยนํ ทมนํ อกตฺตพฺพโต นิวตฺเตตฺวา กตฺตพฺเพสุ นิโยชนํ วินยนํ, อุเปจฺจ ตํ ผลํ อายติ อุปฺปชฺชตีติ อุปาโย, เหตุ, วินยนสฺส อุปาโย วินยนูปาโย, ตํ, กายชีวิตานเปกฺขานํ สิกฺขากามานํ เปสลานํ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนํ กายวาจานํ อนนุโลมิกวิปฺผนฺทิตาปนยนสงฺขาตทมนสฺส ¶ การณภูตนฺติ วุตฺตํ โหติ.

เอตฺตาวตา อตฺตนา กตฺตุมิจฺฉิเต ปกรเณ ปณฺฑิตานํ ปวตฺติเหตุภูตานํ อนากุลตาทิคุณานํ วิภาวนวเสน ‘‘อนากุล’’นฺติอาทิวิเสสนานิ วตฺวา อิทานิ สกฺกจฺจสวนาวโพเธ วิสยํ วิเสสิตพฺพํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วินยสฺสวินิจฺฉย’’นฺติ. เอตฺถ จ ทุติยคาถาย ‘‘วินยสฺสวินิจฺฉย’’นฺติ ‘‘ปวกฺขามี’’ติ กิริยาย กมฺมทสฺสนวเสน วุตฺตํ, ตํ อิธ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิยมานมฺปิ ทูรสมฺพนฺธํ โหตีติ ตมนาเนตฺวา ‘‘นิโพธถา’’ติ อิมิสฺสา กิริยาย กมฺมสนฺทสฺสนตฺถํ ‘‘วินยสฺสวินิจฺฉย’’นฺติ วุตฺตตฺตา ปุนรุตฺติโทสาภาโวติ ทฏฺพฺพํ.

อวิกฺขิตฺเตน จิตฺเตนาติ เอตฺถ วิวิเธ อารมฺมเณ ขิตฺตํ เปสิตํ วิกฺขิตฺตํ, อุทฺธจฺจวิจิกิจฺฉาทิปเรตํ อสมาหิตํ จิตฺตํ, น วิกฺขิตฺตํ อวิกฺขิตฺตํ, ตปฺปฏิปกฺขํ สมาหิตํ กุสลจิตฺตํ, เตน, เอตสฺส ปกรณุตฺตมสฺส สวนาทิพฺยาปารํ วินา นานารมฺมเณสุ ปวตฺติวเสน วิกฺเขปมนาปนฺเนน สมาหิเตน จิตฺเตนาติ อตฺโถ. ‘‘อวิกฺขิตฺเตน…เป… นิโพธถา’’ติ วทนฺเตน จ ‘‘อวิกฺขิตฺตสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม วิกฺขิตฺตสฺสา’’ติ วจนโต วิกฺขิตฺตสฺส ธมฺเมสุ ทายาทาภาวโต อตฺตโน ปกรณตฺถภูตาย อธิสีลสิกฺขาย สมฺมาปฏิปชฺชนาปเทโส กโต โหติ.

วทโต ¶ เมติ เอตฺถ ‘‘คารเวน จา’’ติ ปาเสโส. ตตฺถายมตฺโถ – ภาสมาเน มยิ คารเวน, ยถาวุตฺเตน การเณน จาติ สามิภุมฺมานมวิเสสตาย ‘‘เม’’ติ สามิวจนสฺส ‘‘มยี’’ติ อตฺถสมฺภวโต อยมตฺโถ วุตฺโต. ปกรณสฺส อนากุลตาทิคุณสมนฺนาคตตฺตา จ วตฺตริ มยิ คารเวน จ สมาหิเตน เจตสาติ อธิปฺปาโย. นิโพธถาติ วากฺยตฺถปทตฺถํ สนฺธายภาสิตตฺถภาวตฺถาทิวเสน ¶ นิเสสโต โพธถ, สกฺกจฺจํ สุตฺวา วินยวินิจฺฉยํ พุชฺฌถ วิชานาถาติ อตฺโถ, จินฺตาภาวนามยาณานํ มูลภูตปกรณวิสยํ สุตมยาณํ นิปฺผาเทถาติ อธิปฺปาโย.

คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ภิกฺขุวิภงฺโค

ปาราชิกกถา

ปมปาราชิกกถาวณฺณนา

๖. เอวํ ¶ ปฺจหิ คาถาหิ รตนตฺตยปณามาทึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยถาปฏิฺาตวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ติวิเธ’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘ติวิเธ’’ติอาทินา ปมปาราชิกสิกฺขาปทวินิจฺฉยํ ทสฺเสติ. ติวิเธติ วจฺจปสฺสาวมุขมคฺคานํ วเสน ติปฺปกาเร มคฺเคติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ติลมตฺตมฺปีติ ติลพีชมตฺตมฺปิ องฺคชาตนฺติ สมฺพนฺโธ. มคฺเคติ วจฺจปสฺสาวานํ นิกฺขมนทฺวารตาย, อนฺนปานปิตฺตเสมฺหาทีนํ ปเวสนนิกฺขมนทฺวารตาย จ มคฺคโวหารคเต สรีรปฺปเทเส, อลฺโลกาเสติ สมฺพนฺโธ. ‘‘มคฺเคสุ ติลมตฺตมฺปิ, ตีสุ เสวนเจตโน’’ติ วตฺตพฺเพปิ ‘‘ติวิเธ’’ติ ปการวาจิวิธสทฺโทปาทาเนน สชาติสงฺคหวเสน ตีหิ ราสีหิ สงฺคเหตฺวา ปเภทวเสน ตึสวิโธ มคฺโค ทสฺสิโต โหติ.

เสยฺยถิทํ? ปาราชิกวตฺถุภูตมุขาทิมคฺคานํ นิสฺสยภูเต สตฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘ติสฺโส อิตฺถิโย มนุสฺสิตฺถี ¶ อมนุสฺสิตฺถี ติรจฺฉานคติตฺถี’’ติอาทินา (ปารา. ๕๖) นเยน ปาฬิยํ ทสฺสิตมนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคติตฺถีนํ ปจฺเจกํ ติณฺณํ มคฺคานํ วเสน นว มคฺคา, ตเถว ทสฺสิตานํ ติณฺณํ อุภโตพฺยฺชนกานํ วเสน นว มคฺคา, ติณฺณํ ปน ปณฺฑกานํ มุขมคฺควจฺจมคฺคานํ วเสน ปจฺเจกํ ทฺเว ทฺเว มคฺคาติ ฉ มคฺคา, ตถา ติณฺณํ ปน ปุริสานนฺติ เอวํ ตึสวิโธ โหติ.

เสวนเจตโนติ เสวเน เมถุนปโยเค เจตนา อสฺสาติ วิคฺคโห, เมถุนราคูปสํหิตาย เจตนาย สมนฺนาคโตติ ¶ อตฺโถ. อลฺโลกาเสติ ตึสมคฺคานมฺตเร มคฺเค ปกติวาเตน อสํผุฏฺเ อลฺลปเทเส, อิมินา พาหิรํ ปาราชิกกฺเขตฺตํ น โหตีติ ทีเปติ. วิเสสนสฺส วิเสสาเปกฺขตฺตา ทุติยคาถาย ‘‘สสิกฺโข โส’’ติ ปททฺวยํ อาหริตฺวา ‘‘เสวนเจตโน สสิกฺโข โส ภิกฺขู’’ติ โยเชตพฺพํ.

องฺเค สรีเร ชาตนฺติ องฺคชาตํ, ปุริสนิมิตฺตํ. สติปิ อวเสสสรีราวยวานํ ตถาภาเว รุฬฺหิวเสน ตเทว ตถา วุตฺตํ. ปเวเสนฺโตติ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติสงฺขาตกายิกกิริยํ นิปฺผาเทนฺโต. ปราชิโตติ ทุลฺลภาย ขณสมฺปตฺติยา ลทฺธพฺพโต ทุลฺลภา โลกิยโลกุตฺตรคุณสมฺปตฺติสุขโต ปริหาเปตฺวา กิเลสสปตฺเตหิ ปราชยมาปาทิโตติ อตฺโถ.

อยเมตฺถ โยชนา – สสิกฺโข เสวนเจตโน ติวิเธ มคฺเค อลฺโลกาเส องฺคชาตํ ติลมตฺตมฺปิ ปเวเสนฺโต โส ภิกฺขุ ปราชิโต โหตีติ. เอตฺตาวตา –

‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขูนํ สิกฺขาสาชีวสมาปนฺโน สิกฺขํ อปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺย, อนฺตมโส ติรจฺฉานคตายปิ, ปาราชิโก โหติ อสํวาโส’’ติ (ปารา. ๔๔) –

ภควตา ปฺตฺตสิกฺขาปทํ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

๗. เอวํ อิมิสฺสา คาถาย อตฺตูปกฺกมมูลกํ ปาราชิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา มนุสฺสิตฺถึ ภิกฺขุสฺส สนฺติเก อาเนตฺวา วจฺจมคฺเคน (ปารา. ๕๘) องฺคชาเต ¶ อภินิสีเทนฺตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ ปโรปกฺกมมูลกํ ปาราชิกฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปเวสน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ปเวสนนฺติ ภิกฺขุปจฺจตฺถิเกหิ สุตฺตปมตฺตาทิมนุสฺสิตฺถิอาทีนมฺตรํ อาเนตฺวา ยถาวุตฺตมคฺคานมฺตรํ ¶ มคฺคํ ยถา ปวิสติ, ตถา ภิกฺขุโน องฺคชาเต อภินิสีทาปเน สมฺภวนฺตํ มคฺคปฺปเวสนมาห. ปเวสนํ สาทิยนฺโต สสิกฺโข โสติ โยชนา. เอตฺถ ‘‘ปเวสนํ สาทิยติ อธิวาเสติ, ตสฺมึ ขเณ เสวนจิตฺตํ อุปฏฺาเปตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๕๘) อฏฺกถาวจนโต อคฺคโต ยาว มูลํ ปเวเสนฺเตสุ อสฺสาทจิตฺตํ อุปฏฺาเปนฺโต ตงฺขเณเยว สาสนโต จุโตติ อตฺโถ. ปวิฏฺนฺติอาทีสุ ปเทสุปิ เอวเมว โยชนา.

ปวิฏฺนฺติ ปวิฏฺกฺขโณ. ‘‘ปวิฏฺ’’นฺติอาทินา ตาย ตาย กิริยาย อุปลกฺขิโต ขโณ คเหตพฺโพ. เตเนเวตฺถ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ กตํ. ิตนฺติ เอตฺถ ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺิสมเย’’ติ อฏฺกถาวจนสฺส สพฺพถา พฺยาปารรหิตํ กาลํ สนฺธาย วุตฺตตฺตา สุกฺกวิสฺสฏฺิสมโยปิ คเหตพฺโพ. เตเนว คณฺิปเท วุตฺตนเยน ปวิฏฺสฺส จ ยาว อุทฺธรณารมฺโภ, ตาว สมฺภวนฺโต ิตกาโลปิ คเหตพฺโพ. อุทฺธรณนฺติ นีหรณกาโล.

วาติ วิกปฺเป, อปีติ สมุจฺจเย, โส วา-สทฺเทน วิกปฺปิตานํ ปกฺขานํ ตุลฺยพลตํ โชเตติ. อิติ อิเมหิ ทฺวีหิปิ ‘‘โส เจ ปเวสนํ สาทิยติ, ปวิฏฺํ สาทิยตี’’ติอาทินา (ปารา. ๕๘) ปาฬิยํ อาคตนเยน ลพฺภมานํ ปเวสนาทิเอกกฺขณมฺปิ สาทิยนปจฺจยา อาปชฺชมานํ ปาราชิกํ ทสฺเสติ. สสิกฺโขติ สิกฺขาย สห วตฺตตีติ สสิกฺโข, อปจฺจกฺขาตสิกฺโขติ อตฺโถ. สาทิยนฺโตติ เสวนจิตฺตํ อุปฏฺาเปนฺโต. โส ภิกฺขุ. เปตฺวา กิริยนฺติ อตฺตูปกฺกมนํ วินา. จุโตติ ‘‘ภิกฺขุปจฺจตฺถิเกหิ กตมิทํ, น มยา’’ติ เลเสน น มุจฺจติ, สาทิยนจิตฺเต สติ สาสนโต จุโตเยว โหตีติ อธิปฺปาโย.

เอตฺถ ¶ จ สสิกฺโขติ อิทํ ‘‘สิกฺขํ อปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา’’ติ (ปารา. ๔๔) สิกฺขาปทปาสฺส อตฺถทสฺสนวเสน นิทฺทิฏฺํ. ตสฺส ปทภาชเน (ปารา. ๔๕), ตทฏฺกถาย จ วิภตฺตํ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ สงฺเขปโต เอวํ เวทิตพฺพํ – จิตฺตเขตฺตกาลปโยคปุคฺคลวิชานนวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน. อุปสมฺปนฺนภาวโต จวิตุกามตาจิตฺเตเนว หิ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ทวา วา รวา วา วทนฺตสฺส. เอวํ จิตฺตวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน.

ตถา ¶ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามิ, ธมฺมํ ปจฺจกฺขามิ, สงฺฆํ ปจฺจกฺขามิ, สิกฺขํ, วินยํ, ปาติโมกฺขํ, อุทฺเทสํ, อุปชฺฌายํ, อาจริยํ, สทฺธิวิหาริกํ, อนฺเตวาสิกํ, สมานุปชฺฌายกํ, สมานาจริยกํ, สพฺรหฺมจารึ ปจฺจกฺขามี’’ติ เอวํ วุตฺตานํ พุทฺธาทีนํ จตุทฺทสนฺนํ, ‘‘คิหีติ มํ ธาเรหิ, อุปาสโก, อารามิโก, สามเณโร, ติตฺถิโย, ติตฺถิยสาวโก, อสฺสมโณ, อสกฺยปุตฺติโยติ มํ ธาเรหี’’ติ เอวํ วุตฺตานํ คิหิอาทีนํ อฏฺนฺนฺจาติ อิเมสํ พาวีสติยา เขตฺตปทานํ ยสฺส กสฺสจิ สเววจนสฺส วเสน เตสุ ยํ กิฺจิ วตฺตุกามสฺส ยํ กิฺจิ วทโต สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น รุกฺขาทีนํ อฺตรสฺส นามํ คเหตฺวา สิกฺขํ ปจฺจกฺขนฺตสฺส. เอวํ เขตฺตวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน.

ตตฺถ ยเทตํ ‘‘ปจฺจกฺขามี’’ติ จ ‘‘มํ ธาเรหี’’ติ จาติ วุตฺตํ วตฺตมานกาลวจนํ, ยานิ จ ‘‘อลํ เม พุทฺเธน, กึ นุ เม พุทฺเธน, น มมตฺโถ พุทฺเธน, สุมุตฺตาหํ พุทฺเธนา’’ติอาทินา นเยน อาขฺยาตวเสน กาลํ อนามสิตฺวา ปุริเมหิ จุทฺทสหิ ปเทหิ สทฺธึ โยเชตฺวา วุตฺตานิ ‘‘อลํ เม’’ติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ, เตสํเยว สเววจนานํ วเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ‘‘ปจฺจกฺขาสิ’’นฺติ วา ‘‘ปจฺจกฺขิสฺส’’นฺติ วา ¶ ‘‘มํ ธาเรสี’’ติ วา ‘‘มํ ธาเรสฺสตี’’ติ วา ‘‘ยํ นูนาหํ ปจฺจกฺเขยฺย’’นฺติ วาติอาทีนิ อตีตานาคตปริกปฺปวจนานิ ภณนฺตสฺส. เอวํ วตฺตมานกาลวเสน เจว อนามฏฺกาลวเสน จ ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน.

ปโยโค ปน ทุวิโธ กายิโก จ วาจสิโก จ. ตตฺถ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา นเยน ยาย กายจิ ภาสาย วจีเภทํ กตฺวา วาจสิกปโยเคเนว ปจฺจกฺขานํ โหติ, น อกฺขรลิขนํ วา หตฺถมุทฺทาทิทสฺสนํ วา กายปโยคํ กโรนฺตสฺส. เอวํ วาจสิกปโยเคเนว ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน.

ปุคฺคโล ปน ทุวิโธ โย จ ปจฺจกฺขาติ, ยสฺส จ ปจฺจกฺขาติ. ตตฺถ โย ปจฺจกฺขาติ, โส สเจ อุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนฏฺฏานํ อฺตโร น โหติ. ยสฺส ปน ปจฺจกฺขาติ, โส สเจ มนุสฺสชาติโก โหติ, น จ อุมฺมตฺตกาทีนํ อฺตโร, สมฺมุขีภูโต จ สิกฺขาปจฺจกฺขานํ โหติ. น หิ อสมฺมุขีภูตสฺส ทูเตน วา ปณฺเณน วา อาโรจนํ รุหติ. เอวํ ยถาวุตฺตสฺส ปุคฺคลสฺส วเสน ปจฺจกฺขานํ โหติ, น ตทภาเวน.

วิชานนมฺปิ ¶ นิยมิตานิยมิตวเสน ทุวิธํ. ตตฺถ ยสฺส, เยสํ วา นิยเมตฺวา ‘‘อิมสฺส, อิเมสํ วา อาโรเจมี’’ติ วทติ. สเจ เต ยถา ปกติยา โลเก มนุสฺสา วจนํ สุตฺวา อาวชฺชนสมเย ชานนฺติ, เอวํ ตสฺส วจนานนฺตรเมว ตสฺส ‘‘อยํ อุกฺกณฺิโต’’ติ วา ‘‘คิหิภาวํ ปตฺถยตี’’ติ วา เยน เกนจิ อากาเรน สิกฺขาปจฺจกฺขานภาวํ ชานนฺติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา. อถ อปรภาเค ‘‘กึ อิมินา วุตฺต’’นฺติ จินฺเตตฺวา ชานนฺติ, อฺเ วา ชานนฺติ, อปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา. อนิยเมตฺวา อาโรเจนฺตสฺส ปน สเจ วุตฺตนเยน โย โกจิ มนุสฺสชาติโก วจนตฺถํ ชานาติ, ปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา. เอวํ วิชานนวเสน ปจฺจกฺขานํ ¶ โหติ, น ตทภาเวน. โย ปน อนฺตมโส ทวายปิ ปจฺจกฺขาติ, เตน อปจฺจกฺขาตาว โหติ สิกฺขา.

อิติ อิเมสํ วุตฺตปฺปการานํ จิตฺตาทีนํ วเสน อปจฺจกฺขาตสิกฺโข ‘‘สสิกฺโข’’ติ วุตฺโต.

๘-๑๐. ‘‘อิทานิ สนฺถเตน สนฺถตสฺส ฆฏฺฏเน อุปาทินฺนกฆฏฺฏนาภาวโต โทโส นตฺถี’’ติ ปาปภิกฺขูนํ เลสกปฺปนํ ปฏิกฺขิปิตุํ ‘‘ภิกฺขุปจฺจตฺถิกา มนุสฺสิตฺถึ ภิกฺขุสฺส สนฺติเก อาเนตฺวา วจฺจมคฺเคน, ปสฺสาวมคฺเคน, มุเขน องฺคชาตํ อภินิสีเทนฺติ สนฺถตาย อสนฺถตสฺสา’’ติอาทินา (ปารา. ๖๑) นเยน ปาฬิยํ วุตฺตสนฺถตวารานมตฺถํ สงฺคณฺหนฺโต อาห ‘‘สนฺถเตนา’’ติอาทิ. ตตฺถ สนฺถเตนาติ จมฺมโจฬติปุปฏฺฏาทีหิ ปฏิจฺฉาทิเตน. ‘‘ปเวเสนฺโต’’ติ อิมินา สนฺถตวารสฺส ปโรปกฺกมํ นิสฺสาย ทสฺสนมุปลกฺขณนฺติ อตฺตูปกฺกเมปิ โยเชตพฺพตํ ทสฺเสติ, ตสฺส วกฺขมาเนน ‘‘ปราชิโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ปเวเสนฺโตติอาทิปฺปการํ ปรามสติ.

เอวํ ปเวเสนฺโต กทา ปราชิโต โหตีติ อาห ‘‘อุปาทินฺเนนา’’ติอาทิ. เอตฺถ อุปาทินฺเนนาติ ตณฺหาทิฏฺีหิ อุเปเตน กมฺมุนา อตฺตโน ผลภาเวเนว อาทินฺนํ คหิตนฺติ อุปาทินฺนํ, เอเตน อตฺตโน องฺคชาตสฺส, วตฺถุปุคฺคลานํ มคฺคสฺส จ ฆฏฺฏนฏฺานคตํ กายปฺปสาทํ ทสฺเสติ. อิมินาว องฺคชาตคตํ อนฏฺกายปฺปสาทํ จมฺมขิลํ, ปิฬกาทิ จ คเหตพฺพํ. ‘‘อุปาทินฺนกํ นาม กายินฺทฺริย’’นฺติ คณฺิปเท วุตฺตํ. ตพฺพิปริยาเยน ‘‘อนุปาทินฺนก’’นฺติ ตปฺปฏิจฺฉาทกํ โจฬาทิ วุตฺตํ. อุปาทินฺเนน อุปาทินฺเน, อนุปาทินฺเน วา ปาราชิกกฺเขตฺเต ฆฏฺฏิเต, อนุปาทินฺนเกน ¶ วา อุปาทินฺเน อนุปาทินฺเน วา ปาราชิกกฺเขตฺเต ¶ ฆฏฺฏิเตติ โยชนา. เอตฺถ จ กรณวจนนฺตานิ ปทานิ ‘‘องฺคชาเตนา’’ติ อิมสฺส วิเสสนานิ.

เอตฺตาวตา สนฺถตจตุกฺกวเสน อตฺตูปกฺกเม สติ ปาราชิกกฺเขตฺเต ปาราชิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปรูปกฺกเมปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘สเจ’’ติอาทิ. เอตฺถาติ เอเตสุ จตูสุ วิกปฺเปสุ. ปาราชิกกฺเขตฺเต ปวิฏฺเ ตูติ เอตฺถ ตุ-สทฺเทน ปเวสนฏฺิตุทฺธารกฺขณตฺตยํ สมุจฺจิโนติ. ยํตํ-สทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺธตฺตา หิ ‘‘โส’’ติ ตํ-สทฺโทปาทาเน ‘‘โย’’ติ ยํ-สทฺโทปิ อชฺฌาหริตพฺโพ, สามตฺถิเยน สมฺปิณฺฑนตฺโถ อปิสทฺโท จ. อยเมตฺถ อตฺถโยชนา – ภิกฺขุปจฺจตฺถิเกหิ อาเนตฺวา ภิกฺขุโน องฺคชาเต อภินิสีทาปิตมนุสฺสิตฺถิอาทีนํ ตีสุ มคฺเคสุ อฺตรมคฺคสงฺขาตํ ปาราชิกกฺเขตฺตํ ปวิฏฺเ วา ตุ-สทฺเทน สมฺปิณฺฑิตปเวสนฏฺิตุทฺธารานมฺตรกฺขเณ วา สเจ โย สาทิยติ, สปฺปมุขาทิปฺปเวสนกาเล วิย อนุตฺตสิตฺวา กามราคปิปาสาภิภูโต ยทิ สาทิยติ, โสปิ ภิกฺขุ ปราชิโต โหตีติ โยชนา. ‘‘สเจ สาทิยตี’’ติ อิมินา สาสงฺกวจเนน น สาทิยติ, อนาปตฺตีติ สูจิตํ โหติ.

‘‘ปาราชิกกฺเขตฺเต’’ติ อิมินา พฺยวจฺฉินฺเน อฺสฺมึ าเน วีติกฺกมนฺตสฺส อิมสฺมึเยว วิกปฺเป สมฺภวนฺติโย อิตราปตฺติโย ทสฺเสตุมาห ‘‘เขตฺเต’’ติอาทิ. ‘‘เอตฺถา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธนียํ. ‘‘เขตฺเต’’ติ สามฺนิทฺเทเสปิ เหฏฺา ‘‘ปาราชิกกฺเขตฺเต’’ติ วิเสสิตตฺตา, อุปริถุลฺลจฺจยาทีนฺจ วิธียมานตฺตา อฺถานุปปตฺติลกฺขณาย สามตฺถิยา ถุลฺลจฺจยทุกฺกฏานํ เขตฺเตติ อยมตฺโถ ลพฺภติ. ‘‘กณฺณจฺฉิทฺทกฺขินาสาสู’’ติอาทินา นเยน วกฺขมาเนสุ ชีวมานกสรีรคตถุลฺลจฺจยทุกฺกฏกฺเขตฺเตสูติ วุตฺตํ โหติ.

อิเมสุ ¶ ทฺวีสุ เขตฺเตสุ ‘‘สนฺถตาทินา สนฺถตาทึ ปเวเสนฺตสฺส อุปาทินฺนาทีหิ อุปาทินฺนาทีนํ ฆฏฺฏเน อธิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ วตฺตุมสกฺกุเณยฺยตาย ปาราชิกกฺเขตฺเต วุตฺตสพฺพวิกปฺเป เอตฺถ โยเชนฺเตหิ เอวํ โยเชตพฺพํ – ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเต สนฺถเต วา อสนฺถเต วา สนฺถเตน วา อสนฺถเตน วา องฺคชาเตน เสวนฺตสฺส อุปาทินฺเน วา อนุปาทินฺเน วา อุปาทินฺเนน, ตถา อนุปาทินฺเนน วา ฆฏฺฏิเต ถุลฺลจฺจยํ ตสฺส วินิทฺทิเสติ. เอวํ ทุกฺกฏกฺเขตฺเต สนฺถเต วา…เป… ฆฏฺฏิเต ทุกฺกฏฺจ ตสฺส วินิทฺทิเสติ โยเชตพฺพํ.

อิห ¶ สพฺพตฺถ ตีสุปิ เขตฺเตสุ อุปาทินฺน-สทฺเทน อนฏฺกายปฺปสาทํ องฺคชาตฺจ ตตฺถชาตจมฺมขิลปิฬกา จ คยฺหนฺติ, ทุกฺกฏกฺเขตฺเต ปน องฺคุลิอาทิอิตราวยวาปิ. ตีสุปิ เขตฺเตสุ อนุปาทินฺน-สทฺเทน องฺคชาตาทิปฏิจฺฉาทิตวตฺถาทโย จ คยฺหนฺติ, ทุกฺกฏกฺเขตฺเต ปน นิมิตฺเต นฏฺกายปฺปสาทจมฺมขิลปิฬกโรมาทีนิ. อิมานิ จ อนุปาทินฺนานิ. องฺคชาเตตโรปาทินฺนาวยเว จ ตีสุปิ เขตฺเตสุ ปเวเสนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว.

๑๑. เอตฺตาวตา ชีวมานสรีเร สนฺถตาสนฺถตวเสน ปจฺเจกํ ติวิเธสุปิ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏกฺเขตฺเตสุ สนฺถตาสนฺถตวเสเนว ทุวิเธน นิมิตฺเตน เสวนฺตสฺส ปโรปกฺกเม สติ สาทิยนฺตสฺส ลพฺภมานปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏาปตฺติโย ยถาสมฺภวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘มตสรีเร ปน ตถา ตถา เสวนฺตานํ โทโส นตฺถี’’ติ ปาปภิกฺขูนํ เลโสกาสปฏิพาหนตฺถํ ปาฬิยํ ทสฺสิเตสุ ยถาวุตฺเตสุ ตีสุ เขตฺเตสุ ลพฺภมานา ติสฺโส อาปตฺติโย ทสฺเสตุมาห ‘‘มเต’’ติอาทิ.

ตตฺถ ¶ ‘‘มเต’’ติ เอตสฺส ‘‘มนุสฺสิตฺถิอาทีนํ สรีเร’’ติ อชฺฌาหริตฺวา อตฺถโยชนา กาตพฺพา. อิมินา ‘‘อกฺขายิเต’’ติอาทินา ทสฺสิตานํ นิมิตฺตานํ นิสฺสยํ ทสฺสิตํ โหติ. ‘‘นิมิตฺตมตฺตํ เสเสตฺวา’’ติอาทินา นเยน วกฺขมานคาถายํ วิย สกลสรีเร ขาทิเตปิ นิมิตฺตสฺส วิชฺชมานาวิชฺชมานภาโวเยว อาปตฺติยาภาวาภาวสฺส ปมาณนฺติ ‘‘อกฺขายิเต’’ติ เอเตน ‘‘มเต’’ติ เอตํ อวิเสเสตฺวา ‘‘นิมิตฺเต’’ติ อชฺฌาหริตฺวา ตํ เตน วิเสสิตพฺพํ. อถ วา ‘‘นิมิตฺตมตฺต’’นฺติอาทินา วกฺขมานคาถาย ‘‘นิมิตฺเต’’ติ ปทํ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ.

อกฺขายิเตติ สพฺพถา อกฺขายิเต ปาราชิกวตฺถุภูเต นิมิตฺเต. เยภุยฺยกฺขายิเตปิ จาติ กิฺจิ กิฺจิ ขาทิตฺวา พหุกาวสิฏฺเ นิมิตฺเต. ‘‘ยสฺส จตูสุ ภาเคสุ ติภาคมตฺตํ ขาทิตํ, ตํ นิมิตฺตํ เยภุยฺยกฺขายิตํ นามา’’ติ วทนฺติ. เมถุนนฺติ ราคปริยุฏฺาเนน สทิสภาวาปตฺติยา มิถุนานํ อิทํ เมถุนํ, มติตฺถิอาทีนํ ราคปริยุฏฺาเนน สทิสตฺตาภาเวปิ ตตฺถ วีติกฺกโม รุฬฺหิยา ‘‘เมถุน’’นฺติ วุจฺจติ.

ปาราชิโกติปราชิโต, ปราชยมาปนฺโนติ อตฺโถ. อยฺหิ ปาราชิก-สทฺโท สิกฺขาปทาปตฺติปุคฺคเลสุ วตฺตติ. ตตฺถ ‘‘อฏฺานเมตํ อานนฺท อนวกาโส, ยํ ตถาคโต วชฺชีนํ ¶ วา วชฺชิปุตฺตกานํ วา การณา สาวกานํ ปาราชิกํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ สมูหเนยฺยา’’ติ (ปารา. ๔๓) เอวํ สิกฺขาปเท วตฺตมาโน เวทิตพฺโพ. ‘‘อาปตฺติ ตฺวํ ภิกฺขุ อาปนฺโน ปาราชิก’’นฺติ (ปารา. ๖๗) อาปตฺติยา. ‘‘น มยํ ปาราชิกา, โย อวหโฏ, โส ปาราชิโก’’ติ (ปารา. ๑๕๕) เอวํ ปุคฺคเล. ‘‘ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํเสยฺยา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๓๘๔) ปน ธมฺเม วตฺตตีติ วทนฺติ. ยสฺมา ปน ¶ ตตฺถ ธมฺโมติ กตฺถจิ อาปตฺติ, กตฺถจิ สิกฺขาปทเมว อธิปฺเปตํ, ตสฺมา โส วิสุํ น วตฺตพฺโพ.

ตตฺถ สิกฺขาปทํ โย ตํ อติกฺกมติ ตํ ปราเชติ, ตสฺมา ‘‘ปาราชิก’’นฺติ วุจฺจติ. อาปตฺติ ปน โย นํ อชฺฌาปชฺชติ ตํ ปราเชติ, ตสฺมา ‘‘ปาราชิกา’’ติ วุจฺจติ. ปุคฺคโล ยสฺมา ปราชิโต ปราชยมาปนฺโน, ตสฺมา ‘‘ปาราชิโก’’ติ วุจฺจติ. สิกฺขาปทาปตฺตีสุ ปาราชิก-สทฺโท ปราเชตีติ ‘‘ปาราชิโก’’ติ กตฺตุสาธโน, ปุคฺคเล ปน ปราชียตีติ กมฺมสาธโนติ เวทิตพฺโพ. ‘‘นโร’’ติ อิมินา ปุพฺเพ วุตฺตภิกฺขุเยว อธิปฺเปโต. สามฺโชตนา วิเสเส อวติฏฺตีติ.

๑๒. เยภุยฺยกฺขายิเตติ จตูสุ โกฏฺาเสสุ เอกโกฏฺาสาวเสสํ กตฺวา ขาทิเต. อุปฑฺฒกฺขายิเตติ สมภาคาวเสสํ ขาทิเต. ถูโล อจฺจโย ถุลฺลจฺจโย, โสเยว อาปชฺชียตีติ อาปตฺตีติ ถุลฺลจฺจยาปตฺติ. ปาจิตฺติยาทโย สนฺธาเยตฺถ ถุลฺลจฺจยโวหาโร, น ปาราชิกสงฺฆาทิเสเสติ ทฏฺพฺพํ. เสเสติ อวเสเส อุปกจฺฉกาทีสุ. วุตฺตฺหิ อฏฺกถายํ ‘‘อวเสสสรีเร อุปกจฺฉกาทีสุ ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๕๙-๖๐). ทุฏฺุ กตนฺติ ทุกฺกฏํ, ทุกฺกฏ-สทฺโท นิยตนปุํสกตฺตา อิตฺถิลิงฺคสฺสาปิ อาปตฺติ-สทฺทสฺส สลิงฺเคน วิเสสนํ โหติ.

๑๓. นิมิตฺตมตฺตํ เสเสตฺวา ขายิเตปีติ เอตฺถ ติณฺณมฺตรํ นิมิตฺตํ เสเสตฺวา สกลสรีเร ขาทิเตปิ. ปิ-สทฺโท พฺยติเรเก, ปเคว อิตเรติ ทีเปติ. ตสฺมึ นิมิตฺเต อกฺขายิเต วา เยภุยฺยกฺขายิเต วาติ ทฺวิธา วุตฺเตสุ ตีสุ นิมิตฺเตสุ อฺตรสฺมึ นิมิตฺเต เมถุนํ เสวโตปิ ปราชโย ปาราชิกาปตฺติ โหตีติ อธิปฺปาโย ¶ . เสวโตปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท อเปกฺขายํ. ตสฺมา น เกวลํ เหฏฺา วุตฺตานเมวาติ อเปกฺขติ. สนฺถตาทโย วิกปฺปา ยถาวุตฺตนเยน เอตฺถาปิ โยเชตพฺพา.

๑๔. ‘‘อุทฺธุมาตาทิสมฺปตฺเต’’ติ ¶ เอตฺถ ‘‘ยทา ปน สรีรํ อุทฺธุมาตกํ โหติ กุถิตํ นีลมกฺขิกาสมากิณฺณํ กิมิกุลสมากุลํ นวหิ วณมุเขหิ ปคฺฆริตปุพฺพกุณปภาเวน อุปคนฺตุมฺปิ อสกฺกุเณยฺยํ, ตทา ปาราชิกวตฺถุฺจ ถุลฺลจฺจยวตฺถุฺจ ชหติ, ตาทิเส สรีเร ยตฺถ กตฺถจิ อุปกฺกมโต ทุกฺกฏเมวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๕๙-๖๐) อฏฺกถาวจนโต สพฺพตฺถาปิ จาติ อกฺขายิตาทิสพฺพวิกปฺโปปคตานิ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏกฺเขตฺตานิ คหิตานีติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถาปิ วีติกฺกโม อนาปตฺติ น โหตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติ. ‘‘ขายิตกฺขายิต’’นฺติอาทีสุ ขายิตกฺขายิตฺจ นาเมตํ สพฺพํ มตสรีรเกเยว เวทิตพฺพํ, น ชีวมาเนติ โยเชตพฺพํ.

๑๕. ชีวมาเน กถนฺติ อาห ‘‘ฉินฺทิตฺวา ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ วณสงฺเขปโตติ วณสงฺคหโต. ตสฺมินฺติ ยตฺถ ิตํ นิมิตฺตํ อุปฺปาฏิตํ, ตสฺมึ ปเทเส. เอตฺถ ทุติโย ปน-สทฺโท อิธ อทสฺสิตํ อฏฺกถายํ อาคตนเยน วิฺายมานํ อตฺถวิเสสํ โชเตติ. อฏฺกถายหิ ‘‘ยทิปิ นิมิตฺตํ สพฺพโส ขายิตํ, ฉวิจมฺมมฺปิ นตฺถิ, นิมิตฺตสณฺานํ ปฺายติ, ปเวสนํ ชายติ, ปาราชิกเมวา’’ติ เอวํ อชีวมาเน วุตฺตวินิจฺฉยานุสาเรน ชีวมาเนปิ ฉวิจมฺมมตฺตํ เจ สพฺพโส อุปฺปาฏิตํ, นิมิตฺตสณฺานํ ปฺายติ, ปเวสนกฺขมํ โหติ, ตตฺถ เสวนฺตสฺส ปาราชิกเมวาติ วิฺายมานมตฺถํ โชเตตีติ วุตฺตํ โหติ.

๑๖. ตโต ¶ นิมิตฺตโตติ สมฺพนฺโธ. ปติตายาติ ปติตายํ, อยเมว วา ปาโ. นิมิตฺตโตติ นิมิตฺตปฺปเทสโต ปติตายํ มํสเปสิยนฺติ สมฺพนฺโธ. ฉินฺทิตฺวา วา ตจฺเฉตฺวา วา ปติตายํ ตสฺสํ นิมิตฺตมํสเปสิยนฺติ อตฺโถ. เมถุนราเคน อุปกฺกมนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วินิทฺทิเสติ โยชนา.

๑๗. ‘‘นขปิฏฺิปฺปมาเณปี’’ติอาทิคาถาย ‘‘ฉินฺทิตฺวา’’ติอาทิกา อฏฺกถา อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพา. สตีติ เอตฺถ ‘‘อวสิฏฺเ’’ติ ปาเสโส. ชีวมาเนติ เอตฺถ ‘‘สรีเร’’ติ ปาเสโส. ชีวมานสรีเร ปน ฉินฺทิตฺวา ตจฺเฉตฺวา นิมิตฺเต อุปฺปาฏิเต นขปิฏฺิปฺปมาเณปิ มํเส, นฺหารุมฺหิ วา อวสิฏฺเ สติ เมถุนํ ปฏิเสวนฺโต ปราชิโตติ โยชนา.

๑๘. ‘‘กณฺณจฺฉิทฺทกฺขี’’ติ คาถาย ‘‘ชีวมาเน’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ‘‘สรีเร’’ติ ¶ ปาเสโส. ‘‘อสฺสโคมหิสาทีน’’นฺติอาทินา อสฺสาทีนํ วกฺขมานตฺตา ปาริเสสโต ‘‘มนุสฺสาน’’นฺติ ลพฺภติ. มนุสฺสานํ ชีวมานสรีเร กณฺณ…เป… วเณสุ วาติ โยชนา. วตฺถิโกเสติ มุตฺตปถพฺภนฺตเร. วเณสุ วาติ สตฺถกาทีหิ กตวเณสุ. องฺคชาตนฺติ ติลมตฺตมฺปิ องฺคชาเตกเทสํ. ราคาติ เมถุนราเคน.

๑๙. อวเสสสรีรสฺมินฺติ กณฺณจฺฉิทฺทาทิยถาวุตฺตสรีราวยววชฺชิตสรีรปฺปเทเส. เตนาห ‘‘อุปกจฺฉูรุกาทิสู’’ติ อุปกจฺฉํ นาม พาหุมูลนฺตรํ. อูรุกาทิสูติ อูรุเวมชฺฌาทีสุ. อาทิ-สทฺเทน วุตฺตาวเสสํ สรีรปฺปเทสํ สงฺคณฺหาติ. ‘‘องฺคชาต’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ‘‘ปเวเสตฺวา’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติ, องฺคชาตํ ติลพีชมตฺตํ ปเวเสตฺวาติ ¶ วุตฺตํ โหติ. วสา เมถุนราคสฺส เสวมานสฺสาติ เมถุนราเคน วีติกฺกมนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ‘‘สนฺถเตนา’’ติอาทินา วุตฺตปฺปกาโร เอตฺถาปิ โยเชตพฺโพ.

๒๐. อสฺสโคมหิสาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน โคกณฺณควชาทโย สงฺคหิตา. อสฺสาทโย ปากฏาเยว. ‘‘มตาน’’นฺติ วกฺขมานตฺตา ‘‘ชีวมานาน’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติ. เสวนฺติ ‘‘วสา เมถุนราคสฺสา’’ติ อนุวตฺตมานตฺตา เมถุนราควเสน ติลพีชมตฺตมฺปิ องฺคชาตปฺปเทสํ ปเวเสนฺโต ถุลฺลจฺจยํ ผุเสติ โยชนา. เอตฺถ จ ‘‘โอฏฺคทฺรภทนฺตีนํ, อสฺสโคมหิสาทิน’’นฺติ ปาเน ภวิตพฺพํ. เอวฺหิ สติ อฏฺกถาวสาเน นิทฺทิฏฺเน ปการตฺถวาจินา อาทิ-สทฺเทน ถุลฺลจฺจยวีติกฺกมารหนาสาวตฺถิโกสวนฺโต อวุตฺตา สพฺเพปิ สตฺตา คยฺหนฺติ. ‘‘อสฺสโคมหิสาทีน’’นฺติ ปมปาทาวสาเน นิทฺทิฏฺเน อาทิ-สทฺเทน โอฏฺคทฺรภทนฺตีนมฺปิ สงฺคโห โหตีติ เตสํ ปุนวจนํ นิรตฺถกํ สิยาติ.

๒๑. ตถา เสวมานสฺส ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. สพฺพติรจฺฉานนฺติ ติริยํ อฺจนฺติ วฑฺฒนฺตีติ ติรจฺฉา, สพฺเพ จ เต ติรจฺฉาจาติ สพฺพติรจฺฉา, เตสํ สพฺพติรจฺฉานํ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘วสา เมถุนราคสฺสา’’ติอาทีนํ ปรามฏฺตฺตา สพฺพติรจฺฉานานํ อกฺขิอาทีสุ ติลพีชมตฺตมฺปิ องฺคชาตปฺปเทสํ เมถุนราเคน ปเวเสนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถาปิ สนฺถตาทิวิกปฺเป นิทฺโทสภาโว น สกฺกา วตฺตุนฺติ ตมฺปิ โยเชตพฺพํ.

๒๒. เอวํ ติรจฺฉานานํ ชีวมานกสรีเร ลพฺภมานา อาปตฺติโย ทสฺเสตฺวา เตสํเยว มตสรีเรปิ ¶ สมฺภวนกอาปตฺติโย ทสฺเสตุมาห ‘‘เตส’’นฺติอาทิ. ‘‘เตส’’นฺติ ¶ อิมินา มนุสฺสติรจฺฉานคตานํ คหณนฺติ วทนฺติ. มนุสฺสานํ มตามตสรีเร ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏกฺเขตฺเตสุ ติสฺสนฺนํ อาปตฺตีนํ ทสฺสิตตฺตา, ปุน คหเณ ปโยชนาภาวา เต วชฺเชตฺวา อนุวตฺตมานสพฺพติรจฺฉานนฺติ อิมินา โยเชตพฺพํ, เตสํ สพฺพติรจฺฉานคตานนฺติ อตฺโถ. อลฺลสรีเรสูติ อุทฺธุมาตกาทิภาวมสมฺปตฺเตสุ อลฺลมตสรีเรสุ ติวิเธ เขตฺตสฺมึ อสนฺถเต, สนฺถเต วา สติ เมถุนราคสฺส วสา เสวโต ติวิธาปิ อาปตฺติ สิยาติ อนุวตฺตมานปเทหิ สห โยชนา.

ติวิเธ เขตฺตสฺมินฺติ มตมนุสฺสสรีเร วุตฺตนเยน อกฺขายิตเยภุยฺยกฺขายิตเภเท มคฺคตฺตยสงฺขาเต ปาราชิกกฺเขตฺเต จ เยภุยฺยกฺขายิตอุปฑฺฒกฺขายิตเภเท ตสฺมึเยว มคฺคตฺตยสงฺขาเต จ, อกฺขายิตเยภุยฺยกฺขายิตเภเท กณฺณจฺฉิทฺทกฺขินาสาวตฺถิโกสวณสงฺขาเต จ ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเต อุปฑฺฒกฺขายิตเยภุยฺยกฺขายิตเภเท ตสฺมึเยว กณฺณจฺฉิทฺทกฺขินาสาวตฺถิโกสวณสงฺขาเต จ, อกฺขายิตเยภุยฺยกฺขายิตอุปฑฺฒกฺขายิต เยภุยฺยกฺขายิตเภเท อวเสสสรีรสงฺขาเต ทุกฺกฏกฺเขตฺเต จาติ ติวิเธปิ เขตฺเต. สตีติ วิชฺชมาเน. สนฺถเต วา อสนฺถเต วา เมถุนราคสฺส วสา เสวโต ยถารหํ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏสงฺขาตา ติวิธา อาปตฺติ ภเวยฺยาติ อตฺโถ.

เอเตสเมว จ อุทฺธุมาตาทิภาวํ สมฺปตฺเต สรีเร สนฺถตาทิวุตฺตวิกปฺปยุตฺเตสุ ตีสุ มคฺเคสุ ยตฺถ กตฺถจิ เมถุนราเคน เสวโต อาปชฺชิตพฺพทุกฺกฏฺจ อุทฺธุมาตาทิสมฺปตฺเต สพฺพตฺถาปิ จ ทุกฺกฏนฺติ มนุสฺสสรีเร วุตฺตนเยน วิฺาตุํ สกฺกาติ อิมสฺมึ ติรจฺฉานคตสรีเร วิเสสมตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตสํ อลฺลสรีเรสู’’ติอาทีนํ วุตฺตตฺตา ทุกฺกฏํ ปุพฺเพ ¶ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘กุถิตกุณเป ปน ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว สพฺพตฺถ ทุกฺกฏ’’นฺติ.

๒๓. พหิ ฉุปนฺตสฺสาติ โยชนา. นิมิตฺตํ มุตฺตกรณํ. ‘‘อิตฺถิยา’’ติ สามฺเน วุตฺเตปิ จตุตฺถคาถาย ‘‘ติรจฺฉานคติตฺถิยา’’ติ วกฺขมานตฺตา ปาริเสสโต อิมินา มนุสฺสามนุสฺสิตฺถีนเมว คหณํ, อิมินา อมนุสฺสิตฺถิยาปิ คหณสฺส. อิมิสฺสานนฺตรคาถาย อิโต ‘‘อิตฺถิยา’’ติ อนุวตฺติเต ตตฺราปิ อมนุสฺสิตฺถิยาปิ คหณํ สิยาติ ตมฺปิ วชฺเชตฺวา กายสํสคฺคสงฺฆาทิเสสสฺส วตฺถุภูตํ มนุสฺสิตฺถิเมว ทสฺเสตุํ ตตฺถ วุตฺตํ ‘‘อิตฺถิยา’’ติอธิกวจนเมว าปกนฺติ เวทิตพฺพํ.

มหาอฏฺกถายํ ¶ (ปารา. อฏฺ. ๑.๕๙-๖๐) ‘‘อิตฺถินิมิตฺตํ เมถุนราเคน มุเขน ฉุปติ, ถุลฺลจฺจย’’นฺติ สามฺเน วุตฺตตฺตา จ ธมฺมกฺขนฺธเก ‘‘น จ ภิกฺขเว รตฺตจิตฺเตน องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพํ, โย ฉุเปยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๕๒) สามฺวจนโต จ อุทฺธุมาตาทิภาวมสมฺปตฺตาย อลฺลมตมนุสฺสิตฺถิยา จ อกฺขายิเต วา เยภุยฺยกฺขายิเต วา นิมิตฺเต สติ ปาราชิกวตฺถุภาวโต ตตฺถาปิ พหิ ฉุปนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ อยมตฺโถปิ มตามตวิเสสํ อกตฺวา ‘‘อิตฺถิยา’’ติ อิมินาว สามฺวจเนน คเหตพฺโพ.

๒๔. นิมิตฺเตนาติ อตฺตโน องฺคชาเตน. มุเขนาติ ปกติมุเขน. นิมิตฺตํ อิตฺถิยาติ ชีวมานกมนุสฺสิตฺถิยา องฺคชาตํ. ยสฺมา ปน กายสํสคฺคสิกฺขาปทวินีตวตฺถูสุ มติตฺถิวตฺถุมฺหิ มติตฺถิยา สรีเร กายสํสคฺคราเคน โย ฉุปติ, ตสฺส ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสสฺส, อาปตฺติ ¶ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๘๑) วุตฺตตฺตา มตมนุสฺสิตฺถี น คเหตพฺพา. ตเถว ยกฺขิวตฺถุมฺหิ กายสํสคฺคราเคน ยกฺขินิยา สรีรํ เยน ผุฏฺํ, ตสฺส ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสสฺส, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา, อิเธว อุปริ ทุติยสงฺฆาทิเสเส ‘‘ปณฺฑเก ยกฺขิเปตีสุ, ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยา’’ติ (วิ. วิ. ๓๔๑) วกฺขมานตฺตา จ อมนุสฺสิตฺถีปิ น คเหตพฺพา. เตน วุตฺตํ ‘‘ชีวมานกมนุสฺสิตฺถิยา องฺคชาต’’นฺติ. อนฺโต ปเวเสตุกามตาย สติ กายสํสคฺคราคาสมฺภวโต ‘‘กายสํสคฺคราเคนา’’ติ อิมินา จ พหิ ฉุปิตุกามตา วิฺายตีติ ‘‘พหี’’ติ อนุวตฺตนํ วินาปิ ตทตฺโถ ลพฺภติ. ครุกนฺติ สงฺฆาทิเสโส.

๒๕. ตเถว พหิ ฉุปนฺตสฺสาติ โยชนา, อนฺโต อปฺปเวเสตฺวา พหิเยว ฉุปนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. อุภยราเคนาติ กายสํสคฺคราเคน, เมถุนราเคน วา. ปุริสสฺสาปีติ ชีวมานกปุริสสฺสปิ. ปิ-สทฺโท น เกวลํ วุตฺตนเยน อิตฺถิยา นิมิตฺตํ ผุสนฺตสฺเสว อาปตฺติ, อถ โข ปุริสสฺสาปีติ ทีเปติ. ‘‘นิมิตฺต’’นฺติ มุตฺตกรณเมว วุจฺจติ. ‘‘ชีวมานกปุริสสฺสา’’ติ อยํ วิเสโส กุโต ลพฺภตีติ เจ? ‘‘กายสํสคฺคราเคน วา เมถุนราเคน วา ชีวมานกปุริสสฺส วตฺถิโกสํ อปฺปเวเสนฺโต นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฉุปติ, ทุกฺกฏ’’นฺติ อิโต อฏฺกถาวจนโต (ปารา. อฏฺ. ๑.๕๙-๖๐) ลพฺภติ.

๒๖. อจิรวติตรนฺตานํ คุนฺนํ ปิฏฺึ อภิรุหนฺตา ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู เมถุนราเคน องฺคชาเตน ¶ องฺคชาตํ ฉุปึสูติ อิมสฺมึ วตฺถุมฺหิ ‘‘น จ ภิกฺขเว รตฺตจิตฺเตน องฺคชาตํ ฉุปิตพฺพํ, โย ฉุเปยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๕๒) อาคตนยํ ทสฺเสตุมาห ¶ ‘‘นิมิตฺเตนา’’ติอาทิ. เอตฺถาปิ ‘‘ตถา’’ติ อิมสฺสานุวตฺตนโต ‘‘พหี’’ติ ลพฺภติ. อตฺตโน นิมิตฺเตน ติรจฺฉานคติตฺถิยา นิมิตฺตํ เมถุนราคโต พหิ ฉุปนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ โยชนา.

๒๗. ‘‘เมถุนราคโต’’ติ อิมินา พฺยวจฺฉินฺนมตฺถํ ทสฺเสตุมาห ‘‘กายสํสคฺคราเคนา’’ติอาทิ. เอตฺถาปิ ‘‘กายสํสคฺคราเคนา’’ติวจนสามตฺถิยา พหิ ฉุปนํ เวทิตพฺพํ. นิมิตฺตสฺสาติ ปสฺสาวมคฺคสฺส. ฉุปเนติ ผุสเน.

๒๘. ตมาวฏฺฏกเตติ เอตฺถ ‘‘ตํ อาวฏฺฏกเต’’ติ ปทจฺเฉโท. อาวฏฺฏกเตติ วิวเฏ. ‘‘มุเข’’ติ สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา, อฺสฺส สมฺพนฺธิโน จ อนิทฺทิฏฺตฺตา สุตานุโลมิกานํ สุตสมฺพนฺธสฺเสว พลวตฺตา จ ปุริมานนฺตรคาถาย ‘‘ติรจฺฉานคติตฺถิยา มุเข’’ติ กิฺจาปิ สุตสฺเสว สมฺพนฺโธ วิฺายติ, ตถาปิ อิมาย คาถาย วินีตวตฺถุมฺหิ (ปารา. ๗๓) ‘‘อฺตโร ภิกฺขุ สิวถิกํ คนฺตฺวา ฉินฺนสีสํ ปสฺสิตฺวา วฏฺฏกเต มุเข อจฺฉุปนฺตํ องฺคชาตํ ปเวเสสี’’ติ ทสฺสิตฉินฺนสีสวตฺถุสฺส สงฺคหิตตฺตา มนุสฺสมุขเมว คเหตพฺพํ สิยา. ติรจฺฉานคตานํ, ปน อมนุสฺสานฺจ มุเข ตถา ปเวโส นิทฺโทโสติ วตฺตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา ตตฺถาปิ อิทเมว อุปลกฺขณนฺติ ปาราชิกปฺปโหนกานํ สพฺเพสํ มุเขติ ทฏฺพฺพํ. ตํ องฺคชาตํ. ตตฺถ อาวฏฺฏกเต ปาราชิกปฺปโหนกานํ มุเข อากาสคตํ กตฺวา กตฺถจิ อผุสาเปตฺวา นีหรนฺตสฺส อุกฺขิปนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. อถ วา ติรจฺฉานานํ อาวฏฺฏกเต มุเขติ โยเชตฺวา ตทฺสงฺคโห อุปลกฺขณวเสน กาตพฺโพ.

๒๙. ตถาติ ¶ ‘‘อากาสคตํ กตฺวา’’ติ ยถาวุตฺตปฺปการํ ปรามสติ. จตูหิ ปสฺเสหีติ สหตฺเถ กรณวจนํ. ‘‘ปสฺเสหี’’ติ สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา ‘‘นิมิตฺตสฺสา’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติ. ‘‘อิตฺถิยา’’ติ สามฺสทฺทตฺตา ‘‘สพฺพสฺสา’’ติ ปาเสโส. ชาติวาจกตฺตา เอกวจนํ. ‘‘จตูหิ ปสฺเสหิ, เหฏฺิมตฺตล’’นฺติ จ อิเมสํ สมฺพนฺธิปทสฺส อนิทฺเทเสปิ เมถุนปาราชิกาธิการตฺตา จ สนฺถตจตุกฺกสฺส อฏฺกถาวสาเน อิมาย คาถาย สงฺคหิตสฺส อิมสฺส วินิจฺฉยสฺส ปริโยสาเน ‘‘ยถา จ อิตฺถินิมิตฺเต วุตฺตํ, เอวํ สพฺพตฺถ ลกฺขณํ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๖๑-๖๒) นิมิตฺตวินิจฺฉยสฺสาติเทสสฺส ¶ กตตฺตา จ สามตฺถิเยน ‘‘นิมิตฺตสฺสา’’ติ ลพฺภติ. อิทเมว ‘‘ปเวเสตฺวา’’ติ เอตสฺส อาธารวเสน คเหตพฺพํ. ‘‘องฺคชาต’’นฺติ อนุวตฺตติ.

เอวํ วากฺยํ ปูเรตฺวา ‘‘ยถา อาวฏฺฏกเต มุเข องฺคชาตํ ปเวเสตฺวา ตมากาสคตํ กตฺวา นีหรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตถา สพฺพสฺสา อิตฺถิยา นิมิตฺเต ปสฺสาวมคฺคสงฺขาเต องฺคชาตํ ปเวเสตฺวา ตสฺส จตูหิ ปสฺเสหิ สห เหฏฺิมตฺตลํ จตฺตาโร ปสฺเส, เหฏฺิมตฺตลฺจ อจฺฉุปนฺตํ อากาสคตํ กตฺวา นีหรนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ โยเชตฺวา อตฺโถ วตฺตพฺโพ.

๓๐. อุปฺปาฏิโตฏฺมํเสสูติ อุปฺปาฏิตํ โอฏฺมํสํ เยสนฺติ วิคฺคโห. เตสุ ทนฺเตสุ. พหินิกฺขนฺตเกสุ วาติ ปกติยา โอฏฺมํสโต พหิ นิกฺขมิตฺวา ิเตสุ วา ทนฺเตสุ. วายมนฺตสฺสาติ องฺคชาเตน ฉุปนฺตสฺส.

๓๑. อฏฺิสงฺฆฏฺฏนํ กตฺวาติ นิมิตฺตมํสสนฺนิสฺสยานิ อฏฺีนิ สงฺฆฏฺเฏตฺวา. มคฺเคติ อฏฺิสงฺฆาตมเย มคฺเค. ทุวิธราคโตติ ¶ เมถุนราเคน วา กายสํสคฺคราเคน วา. วายมนฺตสฺสาติ องฺคชาตํ ปเวเสตฺวา จาเรนฺตสฺส.

๓๒. อาลิงฺคนฺตสฺสาติ ปริสฺสชนฺตสฺส. หตฺถคาหาทีสุ หตฺโถ นาม กปฺปรโต ปฏฺาย ยาว อคฺคนขา. หตฺถสฺส, ตปฺปฏิพนฺธสฺส จ คหณํ หตฺถคฺคาโห. อวเสสสรีรสฺส, ตปฺปฏิพนฺธสฺส จ ปรามสนํ ปรามาโส. นิสฺสนฺเทเห ปน ‘‘มาตุคามสฺส สรีรสฺส วา ตปฺปฏิพนฺธสฺส วา หตฺเถน คหณํ หตฺถคฺคาโห’’ติ วุตฺตํ, ตํ อฏฺกถาย น สเมติ. ตสฺมา ยถาวุตฺตนยสฺเสว อฏฺกถาสุ อาคตตฺตา โสเยว สารโต ปจฺเจตพฺโพ. ปรามเสปิ ‘‘หตฺเถน สรีรสฺส, ตปฺปฏิพนฺธสฺส จ ปรามสน’’นฺติ ยํ ตตฺถ วุตฺตํ, ตมฺปิ น ยุชฺชติ. อวเสสสรีราวยเวนาปิ ปรามสโต ทุกฺกฏเมว โหตีติ. จุมฺพนาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน เวณิคฺคาหาทึ สงฺคณฺหาติ. ‘‘อยํ นโย’’ติ เอเตน ‘‘อิตฺถิยา เมถุนราเคน หตฺถคฺคาหาทีสุ ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมมตฺถํ อติทิสติ.

๓๓. มนุสฺสามนุสฺเสหิ อฺเสุ ติรจฺฉานคเตสุ เหฏฺิมปริจฺเฉเทน เมถุนธมฺมปาราชิกวตฺถุภูเต ¶ สตฺเต ทสฺเสตุมาห ‘‘อปเท’’ติอาทิ. ‘‘อปเท, ทฺวิปเท, จตุปฺปเท’’ติ อิเมหิ วิเสสเนหิ วิเสสิตพฺพํ ‘‘สตฺตนิกาเย’’ติ อิทํ วตฺตพฺพํ. อปเท สตฺตนิกาเย. อหโยติ ถลจเรสุ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทโต หตฺถิคิลนเก อชคเร อุปาทาย เหฏฺิมปริจฺเฉเทน นาคา จ. มจฺฉาติ ชลเชสุ อุปริมโกฏิยา ปฺจสตโยชนิกานิ ติมิรปิงฺคลาทิมจฺเฉ อุปาทาย เหฏฺิมนฺตโต ปาีนปาวุสาทโย มจฺฉา จ. ทฺวิปเท สตฺตนิกาเย. กโปตาติ อุปริมโกฏิยา ครุเฬ อุปาทาย เหฏฺิมนฺตโต กโปตากโปตปกฺขี จ. ปาราวตาติ เกจิ. จตุปฺปเท สตฺตนิกาเย. โคธาติ อุปริมโกฏิยา หตฺถึ ¶ อุปาทาย เหฏฺิมนฺตโต โคธา จาติ อิเม สตฺตา. เหฏฺาติ เหฏฺิมปริจฺเฉทโต. ปาราชิกสฺสวตฺถูติ เมถุนธมฺมปาราชิกสฺส วตฺถูนีติ ปาเสโส.

๓๔. เสเวตุกามตา เมถุนเสวาย ตณฺหา, ตาย เมถุนราคสงฺขาตาย สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ เสเวตุกามตาจิตฺตํ. มคฺเคติ วจฺจมคฺคาทีนํ อฺตเร มคฺเค. มคฺคสฺส อตฺตโน มุตฺตกรณสฺส ปเวสนํ. ปพฺพชฺชาย, ปาติโมกฺขสํวรสีลสฺส วา อนฺเต วินาเส ภโวติ อนฺติโม, ปาราชิกาปนฺโน ปุคฺคโล, ตสฺส วตฺถุ อนฺติมภาวสฺส การณตฺตา ปาราชิกาปตฺติ อนฺติมวตฺถูติ วุจฺจติ, ตเทว ปมํ จตุนฺนํ ปาราชิกานํ อาทิมฺหิ เทสิตตฺตา ปมนฺติมวตฺถุ, ตสฺส ปมนฺติมวตฺถุโน, ปมปาราชิกสฺสาติ วุตฺตํ โหติ.

๓๕. สามนฺตา อาปตฺติสมีเป ภวํ สามนฺตํ, ปาราชิกาปตฺติยา สมีเป ปุพฺพภาเค ภวนฺติ อตฺโถ. เสสานํ ปน ติณฺณมฺปีติ อวเสสานํ อทินฺนาทานาทีนํ ติณฺณํ ปาราชิกธมฺมานํ. ถุลฺลจฺจยํ สามนฺตมิติ อุทีริตนฺติ สมฺพนฺโธ. กถมุทีริตํ? ‘‘ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. ๙๔) ทุติเย, ‘‘มนุสฺสํ อุทฺทิสฺส โอปาตํ ขณติ, ปติตฺวา ทุกฺขเวทนํ อุปฺปาเทติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ, ตติเย, ‘‘ปฏิวิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ปาราชิกสฺส, อปฺปฏิวิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๑๕) จตุตฺเถ สมุทีริตํ.

เอตฺถ จ จตุตฺถปาราชิกสฺส ถุลฺลจฺจยาปตฺติยา สามนฺตาปตฺติภาโว ยสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ สมุลฺลปติ, โส ยาว น ปฏิวิชานาติ, ตาว สมุลฺลปนปจฺจยา ถุลฺลจฺจยาปตฺติสมฺภาเว, สมุลฺลปิเต ตสฺมึ สมุลฺลปิตมตฺเถ ปฏิวิชานนฺเต ปาราชิกาปตฺติสมฺภาเว จ ยุชฺชติ. โส ¶ จ ‘‘อปฺปฏิวิชานนฺตสฺส วุตฺเต ถุลฺลจฺจย’’นฺติ อิมินาว สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺพํ.

๓๖. อชานนฺตสฺส ¶ วาตูปตฺถทฺธํ องฺคชาตํ ทิสฺวา อตฺตโน รุจิยา วีติกฺกมํ กตฺวา มาตุคาเมสุ คจฺฉนฺเตสุ อชานมานสฺส, มหาวเน ทิวา นิทฺทุปคตภิกฺขุโน วิย ปเรหิ กิริยมานํ อชานนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. ตเถวาติ อิมินา ‘‘อนาปตฺตีติ าตพฺพ’’นฺติ อิทมากฑฺฒติ. อสฺสาทิยนฺตสฺสาติ ภิกฺขุปจฺจตฺถิเกสุ อภิภวิตฺวา วีติกฺกมํ กโรนฺเตสุ จ การาเปนฺเตสุ จ, สปฺปมุขํ ปวิฏฺกาเล วิย อุตฺตสิตฺวา อนธิวาเสนฺตสฺส จ, มหาวเน ทิวาวิหาโรปคตภิกฺขุโน วิย ปโรปกฺกมํ ตฺวาปิ กาเย อาทิตฺตอคฺคินา วิย อุตฺตสิตฺวา อนธิวาเสนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ‘‘อชานนฺตสฺสา’’ติ เอตฺถ อปิ-สทฺโท โยเชตพฺโพ. พุทฺธสาสเน ขีรสาครสลิลนิมฺมเล สพฺพปมํ ปาตุภูตตฺตา อาทิ จ ตํ วีติกฺกมสงฺขาตํ กมฺมฺจาติ อาทิกมฺมํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ อาทิกมฺมี, เอตฺถ สุทินฺโน ภิกฺขุ, ตสฺส อาทิกมฺมิโนติ คเหตพฺโพ. อุปริปิ อิเมสํ ปทานํ อาคตาคตฏฺาเน อิมินาว นเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิธ จ อุปริ สพฺพสิกฺขาปเทสุ จ นิทานาทิวเสน สตฺตรสวิโธ สาธารณวินิจฺฉโย ปกิณฺณเก สงฺเขปโต, อุตฺตเร วิตฺถารโต จ อาวิ ภวิสฺสติ. ตสฺมา เอตฺถ น ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํ.

๓๗-๓๘. วินเยติ วินยปิฏเก. อนยูปรเมติ เนติ ปาเปติ สีลสมฺปทํ สมาธิสมฺปทํ ปฺาสมฺปทฺจาติ นโย, กายวจีทฺวาเรหิ อวีติกฺกมสงฺขาโต สํวโร, ตปฺปฏิปกฺโข อสํวโร อนโย นาม, ตสฺส อุปรโม นิวตฺติ เอตฺถาติ อนยูปรโม, วินโย, ตตฺถ อนยูปรเม วินเย.

ตโต ¶ เอว ปรเม อุกฺกฏฺเ. อนยสฺส วา อุปรเม นิวตฺตเน ปรเม อุกฺกฏฺเติ คเหตพฺพํ. ปรา อุตฺตมา มา สาสนสิรี เอตฺถาติ ปรโม, วินโยติ เอวมฺปิ คเหตพฺพํ. ‘‘วินโย นาม สาสนสฺส อายู’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมสงฺคีติกถา; ปารา. อฏฺ. ๑.ปมสงฺคีติกถา; ขุ. ปา. อฏฺ. ๕.มหาสงฺคีติกถา; เถรคา. อฏฺ. ๑.๒๕๑) วจนโต อุตฺตมสาสนสมฺปตฺติยุตฺเตติ อตฺโถ.

สุชนสฺสาติ โสภโณ ชโน สุชโน, สิกฺขากาโม อธิสีลสิกฺขาย โสภมาโน ปิยสีโล กุลปุตฺโต, ตสฺส นยเน นยนูปเม วินเยติ สมฺพนฺโธ. อนยูปรมตฺตา, ปรมตฺตา จ สุชนสฺส กุลปุตฺตสฺส นยเน นยนูปเม. สุขานยเนติ โลกิยโลกุตฺตรเภทํ สุขํ อาเนตีติ สุขานยนํ, ตสฺมึ. อิทฺจ ‘‘นยเน’’ติ เอตสฺส วิเสสนํ.

เอตํ ¶ วิเสสนํ กิมตฺถนฺติ เจ? อุปมาภาเวน คหิตปกตินยนโต อิธ สมฺภวนฺตํ วิเสสํ ทสฺเสตุนฺติ เวทิตพฺพํ. กตโร โส วิเสโสติ เจ? ปกตินยนํ ราคโทสาทิกิเลสูปนิสฺสโย หุตฺวา ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกทุกฺขสฺส จ ปจฺจโย โหติ. อิทํ ปน วินยนยนํ อิมสฺส กุลปุตฺตสฺส เอวํ อหุตฺวา เอกํเสน โมกฺขาวหนสุขสฺเสว ปจฺจโย โหตีติ อิมสฺส วิเสสสฺส ทสฺสนตฺถํ. ยถา วินยมวิราเธตฺวา ปฏิปชฺชเนน สิชฺฌนกสีลสํวรมูลกอวิปฺปฏิสาราทิอนุปาทิเสสปรินิพฺพานาวสา- นผลสมฺปตฺติวเสน อุปฺปชฺชนกโลกิยโลกุตฺตรสุขาวหเน วินเยติ วุตฺตํ โหติ.

ปธานรโตติ เอตฺถ ‘‘อปี’’ติ ปาเสโส. ปธาเน วินยาภิโยเค รโตปิ, วินเย อชฺฌายนสวนจินฺตนาทิวเสน วายมนฺโตปีติ อตฺโถ. อถ วา ‘‘วิราโค เสฏฺโ ธมฺมาน’’นฺติ (ธ. ป. ๒๗๓; เนตฺติ. ๑๗๐; กถา. ๘๗๒) วจนโต ปธานํ นิพฺพานํ, ตสฺมึ รโตติ อตฺโถ ¶ . สารมเตติ ‘‘สาร’’นฺติ อธิมเต. อถ วา สารํ อเผคฺคุมตํ มหาวิหารวาสีนํ อาจริยมตํ เอตฺถาติ ‘‘สารมโต’’ติ วินยวินิจฺฉโย วุตฺโต, ตสฺมึ. อิธาติ อิมสฺมึ วินยวินิจฺฉเย. รโตติ อจฺจนฺตาภิรโต. ‘‘น รโต’’ติ เอตฺถ น-การํ ‘‘รมเต’’ติ โอสานปเทน โยเชตฺวา โย ปน น รมเตติ สมฺพนฺโธ.

เถรนวมชฺฌิมภิกฺขุภิกฺขุนีนํ อนฺตเร โย ปน ปุคฺคโล นิจฺจปริวตฺตนสวนานุสฺสรณจินฺตนวเสน น รมเต น กีฬติ, โส ปุคฺคโล วินเย ปธานรโตปิ วินยปิฏเก อชฺฌยนสวนาทิวเสน ยุตฺตปยุตฺโตปิ ปฏุ โหติ กึ, น โหเตวาติ ทสฺเสติ. วินยปิฏเก ปาฏวมากงฺขนฺเตหิ ปมํ ตาเวตฺถ สกฺกจฺจํ อภิโยโค กาตพฺโพติ อธิปฺปาโย.

อิมเมวตฺถํ อานิสํสปารํปริยปโยชเนน สห ทสฺเสตุมาห ‘‘อิม’’นฺติอาทิ. อิมนฺติ วุจฺจมานํ วินยวินิจฺฉยํ, ‘‘อเวที’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ‘‘โย’’ติ ปาเสโส. โย กุลปุตฺโต สติสมฺปชฺสทฺธาสมฺปนฺโน อิมํ วินยวินิจฺฉยํ สมฺมา อเวทิ อฺาสิ. กึ ภูตนฺติ อาห ‘‘หิตวิภาวน’’นฺติ. โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติยา มูลสาธนตฺตา สีลมิธ หิตํ นาม, ตํ วิภาเวติ ปกาเสตีติ หิตวิภาวโนติ วิคฺคโห. ‘‘สีเล ปติฏฺาย…เป… วิชฏเย ชฏ’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๓, ๑๙๒; มิ. ป. ๒.๑.๙) วุตฺตตฺตา สพฺพกิเลสชฏาวิชฏนโลกุตฺตราณสฺส ปทฏฺานโสปจารสาภิฺารูปารูปอฏฺสมาธีนํ ปทฏฺานตาย สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณสมฺปทานํ ¶ มูลภูเตสุ จตุปาริสุทฺธิสีเลสุ ปธานํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ, ตปฺปกาสกตฺตา อยํ วินยวินิจฺฉโย ‘‘หิตวิภาวโน’’ติ วุตฺโต.

ภาวนนฺติ ¶ ภาวียติ ปุนปฺปุนํ เจตสิ นิเวสียตีติ ภาวโน, ภาวนีโยติ วุตฺตํ โหติ. หิตวิภาวกตฺตาเยว หิตตฺถีหิ ปุนปฺปุนํ จิตฺเต วาเสตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ, ตํ เอวํวิธํ วินยวินิจฺฉยํ. สุรสมฺภวนฺติ รสียติ อสฺสาทียตีติ รโส, สทฺทรโส อตฺถรโส กรุณาทิรโส วิมุตฺติรโส จ, โสภโณ รโส เอตสฺสาติ สุรโส, วินยวินิจฺฉโย, ตํ สุรสํ. ภวํ ภวนฺตํ, สนฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ, สุรสํ สมานํ, สุรสํ ภูตนฺติ อตฺโถ. กึ วุตฺตํ โหติ? ‘‘สิเลโส ปสาโท สมตา มธุรตา สุขุมาลตา อตฺถพฺยตฺติ อุทารตา โอโช กนฺติ สมาธี’’ติ เอวํ วุตฺเตหิ กวิชเนหิ อสฺสาเทตพฺพสิเลสาทิทสวิธสทฺทชีวิตคุณสงฺขาตสทฺทรสสมฺปตฺตีหิ จ สภาวาขฺยานํ อุปมา รูปกํ ทีปกํ อาวุตฺตีติ เอวมาทิกฺกมนิทฺทิฏฺปฺจตึสอตฺถาลงฺกาเรสุ อนุรูปสภาวาขฺยานาทิปฺปธานอตฺถาลงฺการสงฺขาตอตฺถรสสมฺปตฺตีหิ จ ยถาสมฺภวํ ปกาสิตพฺพกรุณารสอพฺภุตรสสนฺตรสาทีหิ จ ยุตฺตตฺตา สุรสํ อิมํ วินยวินิจฺฉยนฺติ วุตฺตํ โหติ.

อถ วา อิมินา ปกรเณน ปธานโต วิธียมานปาติโมกฺขสํวรสีลสฺส เอกนฺเตน สมาธิสํวตฺตนิกตฺตา สมาธิสฺส จ ปฺาย ปทฏฺานตฺตา ปฺาย จ นิพฺพานปาปนโต มูลการณํ หุตฺวา กเมน นิพฺพานามตผลรสสมฺปทายกํ อิมํ วินยวินิจฺฉยํ ปรมสฺสาทนียรูเปน ธิติวิมุตฺติรเสน สุรสภูตนฺติ วุตฺตํ โหตีติ จ เวทิตพฺพํ. สมฺภวนฺติ เอตฺถ สํ วุจฺจติ สุขํ กายิกํ เจตสิกฺจ, ตํ ภวติ เอตสฺมาติ สมฺภโว, วินยวินิจฺฉโย, ตํ, กายจิตฺตสุขานํ มูลการณภูตํ, วุตฺตนเยน สุรสตฺตา จ ยถาวุตฺตรสสมฺปทสารมหุสฺสเวน สมฺภูตมานสิกสุขสฺส, ตํสมุฏฺานรูปนิสฺสยกายิกสุขสฺส จ ปภวภูตนฺติ อตฺโถ. เอตฺตาวตา ¶ อิมสฺส วินยวินิจฺฉยสฺส สมฺมา วิฺาตพฺพตาย การณํ ทสฺสิตํ โหติ.

เอวํ นานาคุณรตนากรํ อิมํ วินยวินิจฺฉยํ สมฺปชานนฺโต โส กุลปุตฺโต กึ โหตีติ เจ? ปาลินา อุปาลินา สโม ภวติ. ปาลินาติ สาสนํ ปาเลตีติ ‘‘ปาโล’’ติ วินโย วุจฺจติ, วุตฺตฺหิ ‘‘วินโย นาม สาสนสฺส อายู’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมสงฺคีติกถา; ปารา. อฏฺ. ๑.ปมสงฺคีติกถา; ขุ. ปา. อฏฺ. ๕.มหาสงฺคีติกถา; เถรคา. อฏฺ. ๑.๒๕๑) โส ¶ อสฺส อตฺถีติ ปาลี, ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติวิธสาสนสฺส ชีวิตภูตวินยปฺตฺติสงฺขาตสาสนธรตฺตา ‘‘ปาลี’’ติ ลทฺธนาเมน อุปาลินา, ‘‘เอตทคฺคํ ภิกฺขเว มม สาวกานํ ภิกฺขูนํ วินยธรานํ ยทิทํ อุปาลี’’ติ (อ. นิ. ๑.๒๑๙, ๒๒๘) จตุปริสมชฺเฌ นิสินฺเนน สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺตินา สมฺมาสมฺพุทฺเธน มุขปทุมํ วิกาเสตฺวา ปกาสิตเอตทคฺคฏฺาเนน วิเสสโต สายนรกฺขนกภาเวน ปฏิลทฺธปาลีตินามเธยฺเยน อุปาลิมหาเถเรน สโม โหตีติ วุตฺตํ โหติ.

กสฺมึ วิสเย สโม ภวตีติ เจ? สาสเน. สาสเนติ ยถาวุตฺเต ติวิเธ สาสเน, ตตฺราปิ ถาวรชงฺคมสกลวตฺถุวิตฺถาราธรมณฺฑลสทิเส ปฏิปตฺติปฏิเวธทฺวยธาเร ปริยตฺติสาสเน, ตตฺถาปิ วินยกถาธิการตฺตา ลพฺภมาเน วินยปิฏกสงฺขาตปริยตฺติสาสเนกเทเส สโม ภวตีติ อตฺโถ.

กึภูเต สาสเน? มารพลิสาสเน. มารสฺส พลิ มารพลิ, มารโคจโร, ตสฺส สาสนํ หึสกํ มารพลิสาสนํ, ตสฺมึ. ขนฺธาทีสุ ปฺจสุ มาเรสุ ปธานภูตกามราคาทิปภวกิเลสมารสฺส โคจรภาเวน พลิสงฺขาตอิตฺถิสรีราทินิสฺสยโผฏฺพฺพาทิวิสยสฺส ปริจฺจชาปนตฺถํ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ…เป… อสํวาโส’’ติอาทินา (ปารา. ๔๔) นเยน วุตฺตตฺตา ตสฺส ¶ มารพลิสฺส หึสกํ โหตีติ มารพลิสาสนนามเธยฺยวินยปฺตฺติสงฺขาตสาสเนติ อตฺโถ.

อถ วา ‘‘พฬิเสนปิ ชาเลน, หตฺเถน กุมิเนน วา’’ติ อุทกฏฺกถาย วกฺขมานตฺตา พฬิส-สทฺเทน มจฺฉมารณกณฺฏกมาห, ตํ มารสฺส พฬิสํ อสติ ขิปติ วชฺเชตีติ มารพฬิสาสนํ, ตสฺมึ, ‘‘สมนฺตปาโส มารสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา สํสารสาคเร ปริวตฺตมานกสํกิเลสทาสปุถุชฺชนสงฺขาตมจฺเฉ คณฺหิตุํ มารมหาเกวฏฺเฏน ปกฺขิตฺตพฬิสสงฺขาตอิตฺถิรูปสทฺทาทิปฺจกามคุณา- มิสาวุตกามราคาทิกิเลสมหาพฬิสํ ตทงฺคปฺปหานวีติกฺกมปฺปหานาทิวเสน ปชหนฺเต วินยปฺตฺติสงฺขาเต สาสเนติ อธิปฺปาโย.

เอตฺถ จ สารมเต อิธ อิมสฺมึ วินยวินิจฺฉเย โย ปน น รมเต, โส ปุคฺคโล อนยูปรเม ¶ ตโต เอว ปรเม อุตฺตเม สุชนสฺส สุขานยเน นยเน นยนุปเม วินเย รโต อภิรโต ปธานรโตปิ วินเย อชฺฌายนาทีสุ โยคมาปชฺชนฺโตปิ ปฏุ โหติ ปฏุตโร โหติ กึ, น โหเตว. ตสฺมา วินเย ปาฏวตฺถินา เอตฺเถว สกฺกจฺจาภิโยโค กาตพฺโพติ สงฺเขปโต สาธิปฺปายา อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา. อถ วา ปธาเน จตุพฺพิเธ สมฺมปฺปธาเน วีริเย รโต อภิรโต โย ปน นโร สารมเต อิธ อิมสฺมึ วินยวินิจฺฉเย ยโต รมเต, อโต ตสฺมา โส อนยูปรเม สุชนสฺส สุขานยเน วินเย ปฏุ โหติ กุสโล โหตีติ โยชนาติ โน ขนฺติ.

หิตวิภาวนํ หิตปฺปกาสกํ ภาวนํ ภาวนียํ อาเสวิตพฺพํ สุรสมฺภวํ สุรสํ สมานํ สุรสํ ภูตํ สมฺภวํ สุขเหตุกํ อิมํ วินยวินิจฺฉยํ โย อเวทิ อฺาสิ, โส ปุคฺคโล มารพฬิสาสเน มารวิสยปฺปหานกเร, อถ วา มารพฬิสสฺส ¶ มารสฺส วตฺถุกามามิสาวุตกิเลสกามพฬิสสฺส อสเน วชฺชมาเน สาสเน ติวิเธปิ ชินสาสเน, ตตฺถาปิ ปฏิปตฺติปฏิเวธานํ ปติฏฺานภูเต ปริยตฺติสาสเน, ตตฺราปิ สกลสาสนสฺส ชีวิตสมาเน วินยปฺตฺติสงฺขาตปริยตฺติสาสเนกเทเส ปาลินา วินยปริยตฺติยํ เอตทคฺเค ปเนน สาสนปาลเน ตํมูลภาวโต ปาลสงฺขาตวินยปริยตฺติยา ปสตฺถตเรน อุปาลินา อุปาลิมหาเถเรน สโม ภวตีติ โยชนา.

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

ปมปาราชิกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ทุติยปาราชิกกถาวณฺณนา

๓๙. อิทานิ ทุติยํ ปาราชิกวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อาทิยนฺโต’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘เถยฺยจิตฺเตนา’’ติ ปาเสโส. โส จ ปจฺจตฺเตกวจนนฺเตหิ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺโพ, เถยฺยจิตฺเตน อาทิยนฺโต ปราชิโตติ สมฺพนฺโธ. ปรสนฺตกํ อารามาทึ อภิยุฺชิตฺวา สามิกํ ปราเชตฺวา เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺโต ตทตฺถาย กเต ปุพฺพปโยเค ทุกฺกฏํ, สามิกสฺส วิมตุปฺปาทเน ถุลฺลจฺจยฺจ ¶ อาปชฺชิตฺวา ตสฺส จ อตฺตโน จ ธุรนิกฺเขเปน ปาติโมกฺขสํวรสีลสมฺปตฺติยา อทายาโท หุตฺวา ปราชิโต โหตีติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘ตถา’’ติ จ ‘‘อปี’’ติ จ ‘‘ปราชิโต’’ติ จ ‘‘เถยฺยจิตฺเตนา’’ติ อิมินา สห เอกโต กตฺวา ‘‘หรนฺโต’’ติอาทีหิ จตูหิปิ ปเทหิ โยเชตพฺพํ. เถยฺยจิตฺเตน หรนฺโตปิ ตถา ปราชิโตติ โยชนา สีสาทีหิ ปรสนฺตกํ ภณฺฑํ หรนฺโต เถยฺยจิตฺเตน ภณฺฑสฺส อามสเน ¶ ทุกฺกฏฺจ ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยฺจ อาปชฺชิตฺวา สีสโต ขนฺโธหรณาทิปโยคํ กโรนฺโตปิ ตถา ปราชิโต โหตีติ อตฺโถ.

เถยฺยจิตฺเตน อวหรนฺโตปิ ตถา ปราชิโตติ โยชนา. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – อฺเหิ สงฺโคปนาทึ สนฺธาย อตฺตนิ อุปนิกฺขิตฺตภณฺฑํ ‘‘เทหิ เม ภณฺฑ’’นฺติ โจทิยมาโน ‘‘น มยา คหิต’’นฺติอาทินา มุสา วตฺวา เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺโตปิ ตสฺส วิมตุปฺปาทเน ถุลฺลจฺจยมาปชฺชิตฺวา ตเถว ธุรนิกฺเขเปน ปราชิโต โหตีติ. ‘‘นาหํ อคฺคเหสิ’’นฺติอาทินา อวชานิตฺวา ปฏิกฺขิปิตฺวา หรนฺโต ‘‘อวหรนฺโต’’ติ วุตฺโต.

เถยฺยจิตฺเตน อิริยาปถํ วิโกเปนฺโตปิ ตถา ปราชิโตติ โยชนา. ยํ ปน อฺเสํ ภณฺฑหรณกมนุสฺสาทีนมฺตรํ ‘‘เตน ภณฺเฑน สห คณฺหามี’’ติ ภณฺฑํ หรนฺตํ เถยฺยจิตฺเตน นิวาเรตฺวา อตฺตนา อิจฺฉิตทิสาภิมุขํ กตฺวา ตสฺส ปกติอิริยาปถํ วิโกเปนฺโตปิ ปมปาทุทฺธาเรน ถุลฺลจฺจยมาปชฺชิตฺวา ทุติยปทวาราติกฺกเมน ตเถว ปราชิโต โหตีติ อตฺโถ.

เถยฺยจิตฺเตน านา จาเวนฺโตปิ ตถา ปราชิโตติ โยชนา. ถลาทีสุ ิตํ ภณฺฑํ เถยฺยจิตฺเตน อวหริตุกามตาย ิตฏฺานโต อปเนนฺโตปิ ทุติยปริเยสนาทีสุ อามสนาวสาเนสุ สพฺเพสุปิ ปโยเคสุ ทุกฺกฏานิ จ ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยฺจ อาปชฺชิตฺวา อุปริ วกฺขมานปฺปกาเรสุ วิย ิตฏฺานโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อปเนนฺโต ตเถว ปราชิโต โหตีติ อตฺโถ.

เอวเมตาย คาถาย ‘‘อาทิเยยฺย หเรยฺย อวหเรยฺย อิริยาปถํ วิโกเปยฺย านาจาเวยฺย สงฺเกตํ วีตินาเมยฺยา’’ติ ¶ (ปารา. ๙๒) ปทภาชนาคเตสุ ฉสุ ปเทสุ อาโท ปฺจ ปทานิ สงฺคเหตฺวา ¶ ฉฏฺํ ปทํ กสฺมา น สงฺคหิตนฺติ เจ? อยํ คาถา น ตํปทภาชนํ ทสฺเสตุํ วุตฺตา, อถ โข เตสํ ปทานํ วินิจฺฉยํ สนฺธาย อฏฺกถาสุ (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๒) วุตฺตปฺจวีสติอวหาเร ทสฺเสตุํ ตทวยวภูตปฺจปฺจกานิ ทสฺเสตุกาเมน วุตฺตา, ตสฺมา เอตฺถ ฉฏฺํ ปทํ น วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา วกฺขมาเน ตติยปฺจเก นิสฺสคฺคิยาวหารปเทน, ปฺจมปฺจเก ปริกปฺปาวหารปเทน จ สงฺคยฺหมานตฺตา เอตฺถ นาเนกภณฺฑปฺจกทฺวยํ อสงฺกรโต ทสฺเสตุํ ฉฏฺํ ปทํ น คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ.

๔๐. อิมสฺมึ อทินฺนาทานปาราชิเก วตฺถุมฺหิ โอติณฺเณ กตฺตพฺพวินิจฺฉยสฺส ปฺจวีสติอวหารานํ องฺคานิ โหนฺติ, เต จ นานาภณฺฑปฺจกํ เอกภณฺฑปฺจกํ สาหตฺถิกปฺจกํ ปุพฺพปโยคปฺจกํ เถยฺยาวหารปฺจกนฺติ นิทฺทิฏฺา ปฺจปฺจกเภทา, ตตฺถ อิมาย คาถาย นาเนกภณฺฑปฺจกทฺวยปฺปเภเท ทส อวหาเร สงฺคเหตฺวา อวเสสปฺจกตฺตยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตตฺถา’’ติ อารทฺธํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ติสฺสํ คาถายํ. นาเนกภณฺฑานนฺติ นานา, เอโก จ ภณฺโฑ เยสนฺติ วิคฺคโห. สวิฺาณกอวิฺาณกภณฺฑวเสน นานาภณฺฑปฺจกฺจ สวิฺาณกภณฺฑวเสเนว เอกภณฺฑปฺจกฺจ เวทิตพฺพํ. ปฺจ ปริมาณา เยสนฺเต ปฺจกา, เตสํ. อวหาราติ อวหรณานิ, โจรกมฺมานีติ วุตฺตํ โหติ. เอเตติ อนนฺตรคาถาย ‘‘อาทิยนฺโต’’ติอาทินา นิทฺทิฏฺา อาทิยนฺตาทโย. ปฏิปตฺติสนฺตาเน วิเสสํ วินิจฺฉยํ ภาเวติ อุปฺปาเทตีติ วิภาวี, วินยธโร, เตน วิภาวินา. วิฺาตพฺพาติ ปเรสํ อารามาทิสวิฺาณกวตฺถูนิ วา ทาสมยูราทึ เกวลํ สวิฺาณกวตฺถุมตฺตํ วา อวหริตุํ กตา ยถาวุตฺตสรูปา อาทิยนาทโย านาจาวนปริโยสานา ¶ ปฺจ อวหารา ยถาวุตฺตนานาภณฺฑเอกภณฺฑวิสยา หุตฺวา ปวตฺตนฺตีติ นานาภณฺฑปฺจกํ เอกภณฺฑปฺจกนฺติ ทส อวหารา ภวนฺตีติ วินยธเรน โอติณฺณสฺส วตฺถุโน วินิจฺฉโยปการกตฺตา ตถโต าตพฺพาติ อตฺโถ.

๔๑. เอวํ ปฺจวีสติ อวหาเร ทสฺเสตุํ วตฺตพฺเพสุ ปฺจสุ ปฺจเกสุ นาเนกภณฺฑปฺจกานิ ทฺเว ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวเสสปฺจกตฺตยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สาหตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ สาหตฺโถติ สโก หตฺโถ, เตน นิพฺพตฺโต, ตสฺส วา สมฺพนฺธีติ สาหตฺโถ, อวหาโร, โจเรน สหตฺถา กโต อวหาโรติ อตฺโถ. อาณตฺติโก เจวาติ อาณตฺติยา นิพฺพตฺโต อาณตฺติโก, อวหาโร, โจรสฺส ‘‘อิมํ นาม ภณฺฑํ คณฺหา’’ติ ยสฺส กสฺสจิ อาณาปเนน ¶ สิทฺโธ อวหาโร จ. นิสฺสคฺโคติ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, อวหาโร, สุงฺกฆาตฏฺาเน, ปริกปฺปิโตกาเส วา ตฺวา ภณฺฑสฺส พหิ ปาตนนฺติ วุตฺตํ โหติ.

อตฺถสาธโกติ ปาราชิกาปตฺติสงฺขาตํ อตฺถํ สาเธตีติ อตฺถสาธโก, โส อวหาโร จ ยถาณตฺติกํ อวิราเธตฺวา เอกํเสน อวหรนฺตสฺส ‘‘อสุกสฺส ภณฺฑํ อวหรา’’ติ อวิเสเสน วา อวหริตพฺพวตฺถุวิเสโส คหณกาโล คหณเทโส คหณากาโร จาติ เอวมาทิวิเสสานมฺตเรน วิเสเสตฺวา วา อาณาปนฺจ เอกํเสน ปาทคฺฆนกเตลปิวนกํ อุปาหนาทิกิฺจิวตฺถุํ เตลภาชนาทีสุ ปาตนาทิปฺปโยโค จาติ เอวมาทิปฺปโยโค จ กิริยาสิทฺธิยา ปุเรตรเมว ปาราชิกสงฺขาตสฺส อตฺถสฺส สาธนโต อตฺถสาธโก อวหาโร จาติ วุตฺตํ โหติ.

ธุรนิกฺเขปนฺจาติ ¶ ธุรสฺส นิกฺเขปนํ ธุรนิกฺเขปนํ, ตฺจ อวหาโร, ปรสนฺตกานํ อารามาทีนํ อภิโยควิสเย จ อุปนิกฺขิตฺตสฺส ภณฺฑาทิโน วิสเย จ โจรสฺส สามิโน วิสฺสชฺชเน จ สามิโน จ, ยทา กทาจิ ยถากถฺจิ คณฺหิสฺสามีติ คหเณ นิรุสฺสาหภาวสงฺขาโต ธุรนิกฺเขปาวหาโร จาติ วุตฺตํ โหติ. อิติ อิทํ ธุรนิกฺเขปนฺจ ยถาวุตฺตปฺปการํ สาหตฺถาทิจตุกฺกฺจ ปฺจนฺนํ อวหารานํ สมูโห ปฺจกํ, สาหตฺถาทิปฺจกํ ‘‘สาหตฺถปฺจก’’นฺติ วุจฺจติ. อาทิ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ เวทิตพฺพํ.

๔๒. ปุพฺพสหปโยคา จาติ เอตฺถ ‘‘ปุพฺพปโยโค สหปโยโค’’ติ ปโยค-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. ‘‘อาณตฺติวเสน ปุพฺพปโยโค เวทิตพฺโพ’’ติ อฏฺกถาวจนโต (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๒) ยถาณตฺติกมวิราเธตฺวา คณฺหโต ‘‘อสุกสฺส อิตฺถนฺนามํ ภณฺฑํ อวหรา’’ติ อาณาปนํ ปุพฺพปโยโค นาม อวหาโร. กาเยน, วาจาย วา ปยุชฺชนํ อาณาปนํ ปโยโค, อาณตฺตสฺส ภณฺฑคฺคหณโต ปุพฺพตฺตา ปุพฺโพ จ โส ปโยโค จาติ ปุพฺพปโยโค อวหาโรติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘านาจาวนวเสน สหปโยโค เวทิตพฺโพ’’ติ อฏฺกถาวจนสฺส อุปลกฺขณปทตฺตา านาจาวนฺจ ปรายตฺตภูมิคหเณ ขีลสงฺกมนาทิกฺจ สหปโยโค อวหาโรติ เวทิตพฺโพ.

สํวิทาหรณนฺติ พหูหิ เอกโต หุตฺวา ‘‘อิทํ นาม ภณฺฑํ อวหริสฺสามา’’ติ สํวิทหิตฺวา สพฺเพหิ, เอกโต วา สพฺเพสํ อนุมติยา เอเกน วา คนฺตฺวา ปรสนฺตกสฺส เถยฺยจิตฺเตน หรณสงฺขาโต สํวิทาวหาโร จ. สมํ เอกี หุตฺวา วิสุํ เอเกนาปิ เถยฺยจิตฺเตน ปาเท วา ปาทารเห ¶ วา คหิเต กตมนฺตนานํ สพฺเพสมฺปิ ปาราชิกํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ ¶ . สํวิทหิตฺวา มนฺเตตฺวา อวหรณํ สํวิทาหรณํ. นิรุตฺตินเยน สทฺทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ‘‘สํวิทาหรณ’’นฺติ ‘‘สํวิทาวหาโร’’ติ อิมสฺส เววจนํ. ‘‘สมฺพหุลา สํวิทหิตฺวา เอโก ภณฺฑํ อวหรติ, อาปตฺติ สพฺเพสํ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๑๘) วจนโต เอวํ สหกตมนฺตเนสุ เอเกนาปิ เถยฺยจิตฺเตน ปาเท วา ปาทารเห วา คหิเต กตมนฺตนานํ สพฺเพสํ ปาราชิกํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.

สงฺเกตกมฺมนฺติ ปุพฺพณฺหาทิกาลปริจฺเฉเทน สฺชานนํ สงฺเกโต, เตน กตํ กมฺมํ อวหรณํ สงฺเกตกมฺมํ นาม. ตํ ปน ปุเรภตฺตาทีสุ กฺจิ กาลํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘อิมสฺมึ กาเล อิตฺถนฺนามํ ภณฺฑํ อวหรา’’ติ วุตฺเต ตสฺมึเยว กาเล ตํเยว ยถาวุตฺตํ ภณฺฑํ อวหรติ เจ, สงฺเกตการกสฺส สงฺเกตกฺขเณเยว ปาราชิกนฺติ สงฺเขปโต เวทิตพฺพํ.

เนมิตฺตนฺติ ปรภณฺฑาวหารสฺส เหตุตฺตา อกฺขินิขณนาทิ นิมิตฺตํ นาม, เตน นิพฺพตฺตํ เนมิตฺตํ, อวหรณสงฺขาตกมฺมํ อวหาโร. ‘‘มยา อกฺขิมฺหิ นิขณิเต วา ภมุมฺหิ อุกฺขิตฺเต วา อิตฺถนฺนามํ ภณฺฑํ อวหรา’’ติ อาณตฺเตน ตํ นิมิตฺตํ ทิสฺวา วุตฺตเมว ภณฺฑํ วุตฺตนิยามมวิราเธตฺวา คหิตํ เจ, นิมิตฺตการกสฺส นิมิตฺตกรณกฺขเณเยว ปาราชิกํ โหติ. วุตฺตนิยามํ วิราเธตฺวา คหิตํ เจ, นิมิตฺตการโก มุจฺจติ, อวหารกสฺเสว ปาราชิกํ. ปุพฺพปโยโค อาทิ ยสฺส ตํ ปุพฺพปโยคาทิ, ปุพฺพปโยคาทิ จ ตํ ปฺจกฺจาติ วิคฺคโห.

๔๓. เถยฺยฺจ ปสยฺหฺจ ปริกปฺโป จ ปฏิจฺฉนฺโน จ กุโส จ เถยฺยปสยฺหปริกปฺปปฏิจฺฉนฺนกุสา, เต อาที อุปปทภูตา เยสํ อวหารานํ เต เถยฺย…เป… กุสาทิกา ¶ , อวหารา, อิมินา เถยฺยาวหาโร จ…เป… กุสาวหาโร จาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ เถยฺยาวหาโรติ เถโน วุจฺจติ โจโร, ตสฺส ภาโว เถยฺยํ, เอตฺถ น-การโลโป นิรุตฺตินเยน ทฏฺพฺโพ, เตน อวหรณํ เถยฺยาวหาโร, สนฺธิจฺเฉทาทิวเสน อทิสฺสมาเนน คหณฺจ กูฏมานกูฏกหาปณาทีหิ วฺเจตฺวา คหณฺจ เถยฺยาวหาโร.

ปสยฺห อภิภวิตฺวา อวหรณํ ปสยฺหาวหาโร, คามวิโลปกา วิย สามิเก อภิภวิตฺวา คหณฺจ ราชภฏาทโย วิย อภิภวิตฺวา นิพทฺธกรคฺคหเณ อธิกคฺคหณฺจ ปสยฺหาวหาโร.

วตฺถสุตฺตาทิกํ ¶ ปริจฺฉิชฺช กปฺเปตฺวา อวหรณํ ปริกปฺปาวหาโร, โส จ ภณฺโฑกาสปริกปฺปวเสน ทุวิโธ โหติ. ตตฺถ นิกฺขิตฺตภณฺฑํ อนฺธการปฺปเทสํ ปวิสิตฺวา สุตฺตาทิภณฺฑานิ ตตฺถ นิกฺขิตฺตานิ, เต เปฬาทโย คณฺหนฺตสฺส ‘‘วตฺถานิ เจ คณฺหิสฺสามิ, สุตฺตานิ เจ น คณฺหิสฺสามี’’ติอาทินา นเยน ปริกปฺเปตฺวา อุกฺขิปนํ ภณฺฑปริกปฺปปุพฺพกตฺตา ภณฺฑปริกปฺปาวหาโร นาม. อารามปริเวณาทีนิ ปวิสิตฺวา โลภนียํ ภณฺฑํ ทิสฺวา คพฺภปาสาทตลปมุขมาฬกปาการทฺวารโกฏฺกาทึ ยํ กิฺจิ านํ ปริกปฺเปตฺวา ‘‘เอตฺถนฺตเร ทิฏฺโ เจ, โอโลเกตุํ คหิตํ วิย ทสฺสามิ, โน เจ, หริสฺสามี’’ติ ปริกปฺเปตฺวา อาทาย คนฺตฺวา ปริกปฺปิตฏฺานาติกฺกโม โอกาสปริกปฺปปุพฺพกตฺตา โอกาสปริกปฺปาวหาโร นามาติ สงฺเขปโต เวทิตพฺโพ.

ติณปณฺณาทีหิ ¶ ปฏิจฺฉนฺนสฺส ภณฺฑสฺส อวหรณํ ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร, อุยฺยานาทีสุ กีฬมาเนหิ วา สงฺฆปริวิสนฺเตหิ วา มนุสฺเสหิ โอมุฺจิตฺวา ปิตํ อลงฺการาทิกํ ยํ กิฺจิ ภณฺฑํ ทิสฺวา ‘‘โอณมิตฺวา คณฺหนฺเต อาสงฺกนฺตี’’ติ ตฺวา ติณปณฺณปํสุวาลุกาทีหิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา สามิเกสุ ปริเยสิตฺวา อทิสฺวา สาลเยสุ คเตสุ ปจฺฉา เถยฺยจิตฺเตน คหณฺจ ตเทว ภณฺฑํ กทฺทมาทีสุ เถยฺยจิตฺเตน องฺคุฏฺาทีหิ ปีเฬตฺวา โอสีทาเปตฺวา เหฏฺาภาเคน ผุฏฺฏฺานํ อุปริภาเคน อติกฺกมนฺจ ปฏิจฺฉนฺนาวหาโรติ วุตฺตํ โหติ.

กุเสน อวหาโร กุสาวหาโร, เถยฺยจิตฺเตน กุสํ สงฺกาเมตฺวา ปรโกฏฺาสสฺส อคฺเฆน มหนฺตสฺส วา สมสมสฺส วา คหณนฺติ อตฺโถ. โย ปน ภิกฺขุ กุสปาตเนน สงฺฆสฺส จีวเรสุ ภาชิยมาเนสุ อตฺตโน โกฏฺาเสน สมํ วา อธิกํ วา อูนกํ วา อคฺเฆน ปฺจมาสกํ วา อติเรกปฺจมาสกํ วา อคฺฆนกํ อฺสฺส โกฏฺาสํ อวหริตุกาโม อตฺตโน โกฏฺาเส ปติตํ กุสํ ปรโกฏฺาเส ปาเตตุกาโม อุทฺธรติ, ตงฺขเณ จ ปรสฺส โกฏฺาเส ปาติตกฺขเณ จ น ปาราชิกํ อนาปชฺชิตฺวา ปรโกฏฺาสโต ปรนามลิขิตํ กุสํ อุกฺขิเปนฺโต ตโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อปนาเมติ, ปาราชิโก โหติ. ยทิ ปมํ ปรโกฏฺาสโต กุสํ อุทฺธรติ, อุทฺธฏกฺขเณ จ อตฺตโน โกฏฺาเส ปาติตกฺขเณ จ สกนามลิขิตํ กุสํ อุทฺธรณกฺขเณ จ ปาราชิกํ อนาปชฺชิตฺวา ปรโกฏฺาเส ปาตนกฺขเณ หตฺถโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ มุตฺเต ปาราชิโก โหติ.

ยทิ ¶ ทฺเวปิ กุเส ปฏิจฺฉาเทตฺวา สพฺเพสุ ภิกฺขูสุ สกสกโกฏฺาสํ อาทาย คเตสุ ยสฺมึ กุสํ ปฏิจฺฉาเทสิ, ตสฺส สามิเกน อาคนฺตฺวา ‘‘มยฺหํ กุโส กสฺมา น ¶ ทิสฺสตี’’ติ วุตฺเต โจโร ‘‘มยฺหมฺปิ กุโส น ทิสฺสตี’’ติ วตฺวา อตฺตโน โกฏฺาสํ ตสฺส สนฺตกํ วิย ทสฺเสตฺวา ตสฺมึ วิวทิตฺวา วา อวิวทิตฺวา วา คเหตฺวา คเต อิตรํ โกฏฺาสํ อุทฺธรติ เจ, อุทฺธฏกฺขเณเยว ปาราชิโก โหติ. ยทิ ปโร ‘‘มยฺหํ โกฏฺาสํ ตุยฺหํ น เทมิ, ตฺวํ ตุยฺหํ โกฏฺาสํ วิจินิตฺวา คณฺหาหี’’ติ วทติ, เอวํ วุตฺเต โส อตฺตโน อสฺสามิกภาวํ ชานนฺโตปิ ปรสฺส โกฏฺาสํ อุทฺธรติ, อุทฺธฏกฺขเณ ปาราชิโก โหติ. ยทิ ปโร วิวาทภีรุกตฺตา ‘‘กึ วิวาเทนา’’ติ จินฺเตตฺวา ‘‘มยฺหํ วา ปตฺตํ โหตุ ตุยฺหํ วา, วรโกฏฺาสํ ตฺวํ คณฺหาหี’’ติ วเทยฺย, ทินฺนกํ นาม คหิตํ โหตีติ ปาราชิกํ น โหตีติ. ยทิ ‘‘ตว รุจฺจนกํ คณฺหาหี’’ติ วุตฺโต วิวาทภเยน อตฺตโน ปตฺตํ วรภาคํ เปตฺวา ลามกภาคํ คเหตฺวา คโต, โจโร ปจฺฉา คณฺหนฺโต วิจิตาวเสสํ นาม อคฺคเหสีติ ปาราชิโก น โหติ. เอวํ กุสาวหารวินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. อยเมตฺถ ปฺจวีสติยา อวหาเรสุ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.

๔๔. เอตฺตาวตา อทินฺนาทานปาราชิกสฺส วินิจฺฉยาวยวรูเปน อุคฺคเหตพฺเพ ปฺจวีสติ อวหาเร ทสฺเสตฺวา อิทานิ อทินฺนาทานวินิจฺฉเย สมฺปตฺเต สหสา อาปตฺตึ อนาโรเปตฺวา ปมํ โอโลเกตพฺพานิ ปฺจ านานิ ทสฺเสตุํ ‘‘วตฺถุกาลคฺฆเทเส จา’’ติอาทิ อารทฺธํ.

ตตฺถ วตฺถุ นาม อวหฏภณฺฑํ. กึ วุตฺตํ โหติ? อวหารเกน ‘‘มยา อิตฺถนฺนามํ ภณฺฑํ อวหฏ’’นฺติ วุตฺเตปิ ตสฺส ภณฺฑสฺส สสฺสามิกอสฺสามิกภาวํ อุปปริกฺขิตฺวา สสฺสามิกํ ¶ เจ, อวหารกาเล เตสํ สาลยภาวํ วา นิราลยภาวํ วา นิยเมตฺวา สาลยกาเล เจ คหิตํ, ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา มาสกํ วา อูนมาสกํ วา โหติ, ทุกฺกเฏน, อติเรกมาสกํ วา อูนปฺจมาสกํ วา โหติ, ถุลฺลจฺจเยน, ปฺจมาสกํ วา อติเรกปฺจมาสกํ วา โหติ, ปาราชิเกน กาตพฺโพ. สามิกานํ นิราลยกาเล เจ คหิตํ, นตฺถิ ปาราชิกํ. ภณฺฑสามิเก ปน ภณฺฑํ อาหราเปนฺเต ตํ วา ภณฺฑํ ตทคฺฆนกํ วา ทาตพฺพนฺติ.

กาโล นาม อวหารกาโล. ภณฺฑํ นาเมตํ กทาจิ มหคฺฆํ โหติ, กทาจิ สมคฺฆํ. ตสฺมา ¶ อวหฏภณฺฑสฺส อคฺฆํ ปริจฺฉินฺทนฺเตหิ อวหฏกาลานุรูปํ กตฺวา ปริจฺฉินฺทนตฺถํ กาลวินิจฺฉโย กาตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ.

อคฺโฆ นาม อวหฏภณฺฑสฺส อคฺโฆ. เอตฺถ จ สพฺพทา ภณฺฑานํ อคฺโฆ สมานรูโป น โหติ, นวภณฺฑํ มหคฺฆํ โหติ, ปุราณํ เจ สมคฺฆํ. ตสฺมา อวหารกาเล ภณฺฑสฺส นวภาวํ วา ปุราณภาวํ วา นิยเมตฺวา อคฺโฆ ปริจฺฉินฺทิตพฺโพติ อธิปฺปาโย.

เทโส จาติ ภณฺฑาวหารเทโส. เอตฺถ จ สพฺพสฺสาปิ ภณฺฑสฺส อุฏฺานเทเส สมคฺฆํ หุตฺวา อฺตฺถ มหคฺฆตฺตา อวหฏภณฺเฑ อคฺฆํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ตทนุรูปา อาปตฺติโย นิยมนฺเตหิ อคฺฆํ ปริจฺฉินฺทนตฺถาย อวหารเทสํ นิยเมตฺวา ตสฺมึ เทเส อคฺฆวเสน ตทนุรูปา อาปตฺติโย กาเรตพฺพาติ อธิปฺปาโย.

ปริโภโค นาม อวหฏภณฺเฑ อวหารโต ปุพฺเพ ปเรหิ กตปริโภโค. เอตฺถ จ ยสฺส กสฺสจิ ภณฺฑสฺส ปริโภเคน อคฺโฆ ปริหายตีติ ภณฺฑสามิกํ ปุจฺฉิตฺวา ตสฺมึ ¶ ภณฺเฑ นเวปิ เอกวารมฺปิ เยน เกนจิ ปกาเรน ปริภุตฺเต ปริหาเปตฺวา อคฺโฆ ปริจฺฉินฺทิตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ.

เอวมาทินา นเยน เอตานิ ปฺจ านานิ อุปปริกฺขิตฺวาว วินิจฺฉโย กาตพฺโพติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปฺจปิ ตฺวา เอตานิ กตฺตพฺโพ ปณฺฑิเตน วินิจฺฉโย’’ติ.

๔๕. เอตฺตาวตา อทินฺนาทานวินิจฺฉยาวยวภูเต ปฺจวีสติ อวหาเร จ ปฺจฏฺานาวโลกนฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนาคเต ปาปภิกฺขูนํ เลโสกาสปิทหนตฺถํ ปรสนฺตกํ ยํ กิฺจิ วตฺถุํ ยตฺถ กตฺถจิ ิตํ เยน เกนจิ ปกาเรน คณฺหโต โมกฺขาภาวํ ทสฺเสตุกาเมน ตถาคเตน ยา ปเนตา –

ภูมฏฺฺจ ถลฏฺฺจ;

อากาสฏฺ มถาปรํ;

เวหาสฏฺโ ¶ ทกฏฺฺจ;

นาวา ยานฏฺเมว จ.

ภารา ราม วิหารฏฺํ;

เขตฺต วตฺถุฏฺเมว จ;

คามา รฺฏฺ มุทกํ;

ทนฺตโปโน วนปฺปติ.

หรณโก ปนิธิ เจว;

สุงฺกฆาตกํ ปาณกา;

อปทํ ทฺวิปทฺเจว;

จตุปฺปทํ พหุปฺปทํ.

โอจรโกณิรกฺโข จ;

สํวิทาหรณมฺปิ จ;

สงฺเกตกมฺมํ นิมิตฺต-

มิติ ตึ เสตฺถ มาติกา. –

นิกฺขิตฺตา ¶ , ตาสํ ยถากฺกมํ ปทภาชเน, ตทฏฺกถาย จ อาคตนเยน วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุกาโม ปมํ ตาว ภูมฏฺเ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทุติยํ วาปี’’ติอาทิ.

ตตฺถ ทุติยํ เถยฺยจิตฺเตน ปริเยสโต ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวํ สพฺพปเทสุ. อุปริ สฺชาตาหิ รุกฺขลตาหิ, อิฏฺกปาสาณาทีหิ จ สฺฉนฺนํ มหานิธึ อุทฺธริตุกาเมน ‘‘มยา เอเกเนว น สกฺกา’’ติ อตฺตโน อฺํ สหายํ ปริเยสิตุํ เถยฺยจิตฺเตน สยิตฏฺานา อุฏฺานาทีสุ สพฺพปโยเคสุ ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ. กุทาลํ ภูมิขณนตฺถาย ปิฏกํ วาปิ ปํสุอุทฺธรณตฺถาย ยํ กิฺจิ ภาชนํ. อิเมสุ ทฺวีสุ กุทาลสฺส เจ ทณฺโฑ นตฺถิ, ทณฺฑตฺถาย รุกฺขโต ทณฺฑํ ฉินฺทโต จ กุทาโล เจ น โหติ, กุทาลกรณตฺถาย อโยพีชํ อุทฺธรณตฺถาย อกปฺปิยปถวึ ขณนฺตสฺสปิ ปจฺฉิกรณตฺถาย ปณฺณานิ ฉินฺทโตปิ ปิฏกวายนตฺถาย วลฺลึ ฉินฺทโตปิ ¶ อุภยตฺถาปิ ปริเยสเน มุสา ภณโตปิ ทุกฺกฏฺเจว ปาจิตฺติยฺจ, อิตรปโยเคสุ ทุกฺกฏเมวาติ เวทิตพฺพํ.

คจฺฉโตติ ทุติยาทึ ปริเยสิตฺวา ลทฺธา วา อลทฺธา วา นิธิฏฺานํ คจฺฉนฺตสฺส ปเท ปเท ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ‘‘เถยฺยจิตฺโต ทุติยํ วา ปริเยสตี’’ติอาทิ ปาฬิยํ (ปารา. ๙๔) ‘‘เถยฺยจิตฺโต’’ติ วุตฺตตฺตา, อิธ ‘‘เถยฺยจิตฺเตนา’’ติ วจนโต ‘‘อิมํ นิธึ ลภิตฺวา พุทฺธปูชํ วา กริสฺสามิ, สงฺฆภตฺตํ วา กริสฺสามี’’ติ เอวมาทินา นเยน กุสลจิตฺตปฺปวตฺติยา สติ อนาปตฺตีติ ทฏฺพฺพํ. ปุพฺพโยคโตติ อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยคภาวโต, ทุติยปริเยสนาทีสุ ปุพฺพปโยเคสุ ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ.

ทุกฺกฏฺจ ¶ อฏฺวิธํ โหติ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏํ สหปโยคทุกฺกฏํ อนามาสทุกฺกฏํ ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏํ าตทุกฺกฏํ ตฺติทุกฺกฏํ ปฏิสฺสวทุกฺกฏนฺติ. ตตฺถ ‘‘เถยฺยจิตฺโต ทุติยํ วา กุทาลํ วา ปิฏกํ วา ปริเยสติ คจฺฉติ วา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตํ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏํ นาม. อิธ ปาจิตฺติยฏฺาเน ปาจิตฺติยํ, อิตเรสุ ปุพฺพปโยเคสุ ทุกฺกฏํ. ‘‘ตตฺถชาตกํ กฏฺํ วา ลตํ วา ฉินฺทติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตํ สหปโยคทุกฺกฏํ. อิธ อทินฺนาทานสหิตปโยคตฺตา ปาจิตฺติยวตฺถุมฺหิ, อิตรตฺร จ ทุกฺกฏเมวาติ อยเมตฺถ วิเสโส. มุตฺตามณิอาทีสุ ทสสุ รตเนสุ, สาลิอาทีสุ สตฺตสุ ธฺเสุ, สพฺเพสุ จ อาวุธภณฺฑาทีสุ อามสนปจฺจยา ทุกฺกฏํ อนามาสทุกฺกฏํ. กทลินาฬิเกรปนสาทิรุกฺขฏฺเมว ผลํ อามสนฺตสฺส วุตฺตํ ทุกฺกฏํ ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏํ. อุปจรณํ อุปจิณฺณํ, ปรามสนนฺติ อตฺโถ. ทุฏฺุ อุปจิณฺณํ ทุรุปจิณฺณํ, ทุรุปจิณฺเณ ทุกฺกฏํ ทุรุปจิณฺณทุกฺกฏํ. ภิกฺขาจารกาเล ปตฺเต รชสฺมึ ปติเต ปตฺตํ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา วา อโธวิตฺวา วา ภิกฺขาปฏิคฺคหเณน ทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏํ, วินเย ปฺตฺตํ ทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏํ. กิฺจาปิ อวเสสทุกฺกฏานิปิ วินเย ปฺตฺตาเนว, ตถาปิ รุฬฺหิยา มยูราทิสทฺเทหิ โมราทโย วิย อิทเมว ตถา วุจฺจติ. ‘‘สุตฺวา น วทนฺติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตํ าตทุกฺกฏํ นาม. เอกาทสสุ สมนุภาสนาสุ ‘‘ตฺติยา ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตํ ตฺติทุกฺกฏํ. ‘‘ตสฺส ภิกฺขเว ภิกฺขุโน ปุริมิกา จ น ปฺายติ, ปฏิสฺสเว จ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๐๗) วุตฺตํ ปฏิสฺสวทุกฺกฏํ นาม. อิเมสุ อฏฺสุ ทุกฺกเฏสุ อิธ อาปชฺชิตพฺพํ ทุกฺกฏํ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏํ นาม. เตนาห ‘‘ปุพฺพโยคโต’’ติ. คาถาพนฺธสุขตฺถํ ¶ อุปสคฺคํ อนาทิยิตฺวา ‘‘ปุพฺพปโยคโต’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปุพฺพโยคโต’’ติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.

เอตฺถ ¶ จ กิฺจาปิ อิเมสุ ทุกฺกเฏสุ อสงฺคหิตานิ อุภโตวิภงฺคาคตานิ ทิวาเสยฺยาทิทุกฺกฏานิ เจว ขนฺธกาคตานิ จ พหูนิ ทุกฺกฏานิ สนฺติ, ตานิ ปเนตฺถ วินยทุกฺกเฏเยว สงฺคหิตพฺพานิ. ‘‘วินเย ปฺตฺตํ ทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏ’’นฺติ หิ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๙๔) วุตฺตนฺติ. อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๔) ปน รโชกิณฺณทุกฺกฏสฺเสว ‘‘วินยทุกฺกฏ’’นฺติ คหณํ อุปลกฺขณมตฺตํ. อิตรถา อฏฺ ทุกฺกฏานีติ คณนาปริจฺเฉโทเยว นิรตฺถโก สิยาติ ปุพฺพปโยเค ทุกฺกฏาทีนมฺปิ วินยทุกฺกเฏเยว สงฺคเหตพฺพภาเวปิ กติปยานิ ทสฺเสตฺวา อิตเรสเมกโต ทสฺสนตฺถํ เตสํ วิสุํ คหณํ สุตฺตงฺคสงฺคหิตตฺเตปิ เคยฺยคาถาทีนํ อฏฺนฺนํ วิสุํ ทสฺสนํ วิยาติ เวทิตพฺพํ.

๔๖. ตตฺถชาตกํ กฏฺํ วาติ ตสฺมึ จิรนิหิตนิธูปริ ชาตํ อลฺลํ สุกฺขํ กฏฺํ วา. ลตํ วาติ ตาทิสํ วลฺลึ วา. อิทํ อุปลกฺขณํ ติณาทีนํ ขุทฺทกคจฺฉานฺจ คเหตพฺพตฺตา. อุภยตฺถาปีติ อลฺเล จ สุกฺเข จาติ วุตฺตํ โหติ. อลฺลรุกฺขาทีนิ ฉินฺทโต ปาจิตฺติยํ อหุตฺวา ทุกฺกฏมตฺตสฺส ภวเน การณํ ทสฺเสติ ‘‘สหปโยคโต’’ติ. อวหาเรน สหิตปโยคตฺตา ปาจิตฺติยฏฺาเนปิ ทุกฺกฏเมวาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สหปโยคโต อุภยตฺถาปิ ทุกฺกฏ’’นฺติ วทนฺโต ปมคาถาย ทสฺสิตปุพฺพปโยคโต อิมาย ทสฺสิตสหปโยคสฺส วิเสสํ ทสฺเสติ.

๔๗. ปถวินฺติ กปฺปิยํ วา อกปฺปิยํ วา ปถวึ. อกปฺปิยปถวึ ขณโต สหปโยคตฺตา ทุกฺกฏเมว. พฺยูหโตติ ปํสุํ เอกโต ราสึ กโรนฺตสฺส. ‘‘วิยูหติ เอกปสฺเส ราสึ กโรตี’’ติ อฏฺกถาวจนโต อูห-อิจฺเจตสฺส ธาตุโน วิตกฺเก อุปฺปนฺนตฺเตปิ ธาตูนมเนกตฺถตฺตา วิ-อุปสคฺควเสน ¶ อิธ ราสิกรเณ วตฺตตีติ คเหตพฺพํ. ราสิภูตํ ปํสุํ กุทาเลน วา หตฺเถน วา ปจฺฉิยา วา อุทฺธรนฺตสฺส จ อปเนนฺตสฺส จ ปโยคคณนาย ทุกฺกฏํ ปํสุเมว วาติ เอตฺถ อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน วา-สทฺเทน สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อามสนฺตสฺสาติ นิธิกุมฺภึ หตฺเถน ปรามสนฺตสฺส. วาติ สมุจฺจเย. ทุกฺกฏนฺติ ทุฏฺุ กตํ กิริยํ สตฺถารา วุตฺตํ วิราเธตฺวา ขลิตฺวา กตตฺตาติ ทุกฺกฏํ. วุตฺตฺเจตํ ปริวาเร (ปริ. ๓๓๙) –

‘‘ทุกฺกฏนฺติ ¶ หิ ยํ วุตฺตํ, ตํ สุโณหิ ยถาตถํ;

อปรทฺธํ วิรทฺธฺจ, ขลิตํ ยฺจ ทุกฺกฏ’’นฺติ.

ทุฏฺุ วา วิรูปํ กตํ กิริยาติ ทุกฺกฏํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ปริวาเร (ปริ. ๓๓๙) –

‘‘ยํ มนุสฺโส กเร ปาปํ, อาวิ วา ยทิ วา รโห;

‘ทุกฺกฏ’นฺติ ปเวเทนฺติ, เตเนตํ อิติ วุจฺจตี’’ติ.

เอวํ ‘‘ตตฺถชาตก’’นฺติอาทิคาถาทฺวยาคตํ เฉทนทุกฺกฏํ ขณนทุกฺกฏํ พฺยูหนทุกฺกฏํ อุทฺธรณทุกฺกฏํ อามสนทุกฺกฏนฺติ ปฺจสุ สหปโยคทุกฺกเฏสุ ปุริมปุริมปโยเคหิ อาปนฺนา ทุกฺกฏาปตฺติโย ปจฺฉิมํ ปจฺฉิมํ ทุกฺกฏํ ปตฺวา ปฏิปสฺสมฺภนฺติ, ตํตํปโยคาวสาเน ลชฺชิธมฺมํ โอกฺกมิตฺวา โอรมติ เจ, ตํตํทุกฺกฏมตฺตํ เทเสตฺวา ปริสุทฺโธ โหติ. ธุรนิกฺเขปมกตฺวา ผนฺทาเปนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ ปตฺวา อามสนทุกฺกฏํ ปฏิปสฺสมฺภตีติ มหาอฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๔) วุตฺตํ. ยถาปาฬิยา คยฺหมาเน ปุริมปุริมาปตฺตีนํ ปฏิปสฺสทฺธิ ‘‘ตฺติยา ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ ¶ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจยา ปฏิปสฺสมฺภนฺตี’’ติ ปาฬิยํ (ปารา. ๔๑๔, ๔๒๑, ๔๒๘, ๔๓๙) อาคตตฺตา อนุสฺสาวนาย เอว ลพฺภตีติ ทฏฺพฺพํ. อิมสฺส ปน สุตฺตสฺส อนุโลมวเสน มหาอฏฺกถายํ วุตฺตา อิมสฺมึ อทินฺนาทานสิกฺขาปเทปิ อาปตฺติปฏิปสฺสทฺธิ ปมาณนฺติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.

๔๘. ‘‘ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. านา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๙๔) วุตฺตํ านาจาวเน ปาราชิกฺจ ตสฺส สามนฺตาปตฺติภูตํ ถุลฺลจฺจยฺจ านเภทวิฺาปนมุเขน วตฺตพฺพนฺติ อิทานิ ตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มุเขปาส’’นฺติอาทิ. ตตฺถ มุเข กุมฺภิมุขวฏฺฏิยํ. ปาสํ ปเวเสตฺวาติ พนฺธนํ ปาสํ ปกฺขิปิตฺวา. ขาณุเกติ อโยขาณุมฺหิ, ขทิรขาณุเก วา. พทฺธกุมฺภิยา านเภโท พนฺธนานํ วสา เยฺโยติ สมฺพนฺโธ.

๔๙. อิทานิ านเภทํ ทสฺเสติ ‘‘ทฺเว’’ติอาทินา. ‘‘เอกสฺมึ ขาณุเก’’ติ อิมินา ทฺวีสุ ทิสาสุ วา ตีสุ จตูสุ วา ทิสาสุ ขาณุเก ขณิตฺวา พทฺธขาณุคณนาย สมฺภวนฺโต านเภโท ¶ อุปลกฺขิโต โหติ. วลยํ…เป… กตาย วา ทฺเว านานีติ โยชนา. วาติ สมุจฺจเย อุปลกฺขิโต โหติ.

๕๐. เอวํ านเภทํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ านวเสน อาปชฺชิตพฺพา อาปตฺติโย ทสฺเสตุมาห ‘‘อุทฺธรนฺตสฺสา’’ติอาทิ. สงฺขลินฺติ ทามํ. ถุลฺลจฺจยนฺติ เอกสฺส สนฺติเก เทเสตพฺพาสุ อาปตฺตีสุ ถูลตฺตา, อจฺจยตฺตา จ ถุลฺลจฺจยํ นาม. วุตฺตฺเหตํ ปริวาเร –

‘‘ถุลฺลจฺจยนฺติ ¶ ยํ วุตฺตํ;

ตํ สุโณหิ ยถาตถํ;

เอกสฺส มูเล โย เทเสติ;

โย จ ตํ ปฏิคณฺหติ;

อจฺจโย เตน สโม นตฺถิ;

เตเนตํ อิติ วุจฺจตี’’ติ. (ปริ. ๓๓๙);

เอตฺถ จ ถูลจฺจยนฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘สมฺปราเย จ (สํ. นิ. ๑.๔๙) สุคฺคติ, ตํ โหติ กฏุกปฺผล’’นฺติอาทีสุ (ธ. ป. ๖๖) วิย ลการสฺส ทฺวิตฺตํ, สํโยเค อูการสฺส รสฺโส จ เวทิตพฺโพ. ตโต สงฺขลิกเภทโต ปรํ. านา จาเวตีติ ิตฏฺานโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อปเนติ. เอตฺถ จ นาวฏฺกถายํ ‘‘อุทฺธํ วา อโธ วา ติริยํ วา อนฺตมโส เกสคฺคมตฺตมฺปิ สงฺกาเมติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๙๙) วุตฺตนเยน ‘‘ติริย’’นฺติ วุตฺตา จตสฺโส ทิสา, อุทฺธมโธ จาติ ฉฏฺานานิ. ตาสุ เอกํ ทิสํ อปนียมานาย กุมฺภิยา ตํทิสาภิมุขํ อิตรทิสายํ ิตปสฺเส โอริมทิสาย ิตปสฺเสน ผุฏฺโกาสสฺส เกสคฺคมตฺตมฺปิ อนติกฺกนฺเต ผนฺทาปนวเสน ถุลฺลจฺจยํ โหติ, อติกฺกนฺเต านา จาวิตตฺตา ปาราชิกํ โหตีติ เวทิตพฺโพ. อิมเมว สนฺธายาห ‘‘านา จาเวติ เจ จุโต’’ติ. เอเสว นโย ผนฺทนรหิตาย นิธิกุมฺภิยา านาจาวเนปิ.

๕๑. เอวํ ปมํ พนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา ปจฺฉา กุมฺภิคฺคหเณ นยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปมํ กุมฺภึ อปเนตฺวา ปจฺฉา พนฺธนาปนยเน นยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปม’’นฺติอาทิ. โส นโยติ ‘‘ปมุทฺธาเร ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยุทฺธาเร ปาราชิก’’นฺติ ตเมวตฺถมติทิสติ.

๕๒. วลยนฺติ ¶ ¶ กุมฺภิยา พทฺธสงฺขลิกาย มูเล ปเวสิตํ วลยํ. มูเล ฆํสนฺโต อิโต จิโต จ สาเรตีติ โยชนา. ฆํสนฺโตติ ผุสาเปนฺโต. อิโต จิโต จ สาเรตีติ โอรโต จ ปารโต จ สฺจาเลติ. รกฺขตีติ เอตฺถ ‘‘สีลํ ภิกฺขุ’’นฺติ ปาเสโส, ปาราชิกํ นาปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ มูเล. เขคตํ กโรนฺโตวาติ สพฺพปสฺสโต มูลํ อผุสาเปตฺวา อากาสคตํ กโรนฺโตว. ปราชิโตติ านาจาวนสฺส กตตฺตา ปราชยมาปนฺโน โหติ.

๕๓. กุมฺภิมตฺถเก ชาตนฺติ โยชนา. จิรกาลํ นิหิตตฺตา มูเลหิ กุมฺภึ วินนฺธิตฺวา ิตนฺติ อตฺโถ. สมีเป ชาตํ รุกฺขํ ฉินฺทโตติ โยชนา. เอตฺถ จ ‘‘ตตฺถชาตกํ กฏฺํ วา’’ติอาทิกาย คาถาย นิธิมตฺถเก ภูมิยํ ิตรุกฺขลตาทึ ฉินฺทนฺตสฺส อาปตฺติ วุตฺตา, อิมาย ปน คาถาย ภูมึ นิขณิตฺวา โอติณฺณกาเล นิธึ วินนฺธิตฺวา ิตมูลํ อลฺลรุกฺขํ, ขาณุกํ วา คเหตฺวา อาหาติ ปุนรุตฺติโทสาภาโว เวทิตพฺโพ. ‘‘อตตฺถช’’นฺติ อิมินา สหปโยคาภาวมาห. อิมินาว ปุริมคาถาย วุตฺตํ กฏฺลตาทีนิ นิธิสมฺพนฺธานิ เจ, ยถาวุตฺตทุกฺกฏสฺส วตฺถูนิ, สมีปานิ เจ, ปาจิตฺติยสฺเสว วตฺถูนีติ ทีเปติ.

๕๔. อิทานิ เอวํ ปริเยสิตฺวา ทิฏฺนิธิภาชนํ ิตฏฺานโต อจาเลตฺวา อนฺโติตํ ภณฺฑมตฺตํ คณฺหโต วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนฺโตกุมฺภิคต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ผนฺทาเปตีติ อนฺโตจาฏิยา ปกฺขิตฺเต อตฺตโน ภาชเน ปกฺขิปิตุํ ราสิกรณาทิวเสน ผนฺทาเปติ. อปพฺยูหติ วาติ เหฏฺา ิตํ คณฺหิตุํ อุปริ ิตานิ อปเนนฺโต วิยูหติ วา. อถ วา อปพฺยูหนฺโตติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๔) อฏฺกถาวจนสฺส ทฺวิธา กโรนฺโตติ ¶ คณฺิปเท อตฺโถ วุตฺโตติ อตฺตโน ภาชเน ปกฺขิปิตุํ อิโต จิโต จ ราสึ กโรนฺโตติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺเถวาติ อนฺโตกุมฺภิยเมว.

๕๕. หรนฺโตติ อวหรนฺโต. มุฏฺึ ฉินฺทตีติ อตฺตโน ภาชนํ ปกฺขิปิตฺวา คณฺหิตุํ อสกฺกุเณยฺโย อนฺโตกุมฺภิมฺหิ หตฺถํ โอตาเรตฺวา กุมฺภิคตภณฺเฑน ยถา อพทฺธํ โหติ, ตถา มุฏฺิยา ปริจฺฉินฺทติ, กุมฺภิคตํ มุฏฺิยา คณฺหนฺโต กุมฺภิคเตน มุฏฺิคตํ ยถา อสมฺมิสฺสํ โหติ, ตถา ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปาทคฺฆนกํ วา อติเรกปาทคฺฆนกํ วา คณฺหาตีติ วุตฺตํ โหติ. อตฺตโน ภาชเน คตํ กตฺวา วา ฉินฺทตีติ โยชนา. อตฺตโน ภาชนคตํ กตฺวา กุมฺภิคเตน ยถา ¶ อสมฺมิสฺสํ โหติ, ตถา ปริจฺฉินฺทตีติ อตฺโถ, สเจ อตฺตโน ภาชนคตํ หุตฺวา กุมฺภิคเตน อสมฺมิสฺสํ ภณฺฑํ ปฺจมาสกํ วา อติเรกปฺจมาสกํ วา อคฺฆติ, ปาราชิโกติ วุตฺตํ โหติ.

๕๖. หารํ วาติ มุตฺตาหารํ วา. ปามงฺคํ วาติ สุวณฺณมยํ, รชตมยํ วา ปามงฺคํ ทามํ. สุตฺตารุฬฺหนฺติ สุตฺเต อารุฬฺหํ สุตฺตารุฬฺหํ, สุตฺตฺจ สุตฺตารุฬฺหฺจ สุตฺตารุฬฺหนฺติ เอกเทสสรูเปกเสโส ทฏฺพฺโพ. ‘‘สุตฺเตน อาวุตสฺสาปิ สุตฺตมยสฺสาปิ เอตํ อธิวจน’’นฺติ อฏฺกถาวจนโต (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๔) ปมมุตฺตาหารํ วินา สุวณฺณรชตปวาฬาทิมณิกํ วา สุตฺเตสุ อาวุณิตฺวา กตา นานาวลิโย เจว สุตฺตมยานิ จ ภณฺฑานิ คเหตพฺพานิ. กุมฺภิยา ิตนฺติ ปาเสโส. ผนฺทาเปตีติ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหิตุกามตาย จาเลติ. ยถาวตฺถุนฺติ วีติกฺกมานุรูปํ ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ อธิปฺปาโย. านา จาเวตีติ ิตฏฺานโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกาเมติ ¶ . จุโตติ ปาติโมกฺขสํวรสีลา ปริหีโนติ อตฺโถ.

อปริปุณฺณาย กุมฺภิยาเอกเทสฏฺํ ภณฺฑํ ตโต ตโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ านํ อปเนตฺวา ตตฺเถว อนฺโตกุมฺภิยา อฺํ านํ เนนฺตสฺส จ ตตฺเถว อากาสคตํ กโรนฺตสฺส จ ‘‘อตฺตโน ภาชนคตํ วา กโรติ, มุฏฺึ วา ฉินฺทตี’’ติ (ปารา. ๙๔) เอเตหิ สทิสตฺตา วตฺถุมฺหิ ปาทํ อคฺฆนฺเต ปาราชิกา โหตีติ มหาอฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๔) อิทํ สนฺนิฏฺานํ. ภาชนตเล โกฏึ เปตฺวา กเมน สกลภาชนกุจฺฉึ เตเนว ปูเรตฺวา มุขวฏฺฏิยา เอกา โกฏิ นิกฺขิตฺตา เจ, ตถาปิตสฺส หาราทิโน สกลภาชนํ อฏฺานนฺติ โกฏึ คเหตฺวา อุชุกํ อุกฺขิปนฺตสฺส โอสานโกฏิ ภาชนตลโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อากาสคตํ กโรโต จ มุขวฏฺฏิยํ ฆํสิตฺวา อากฑฺฒนฺตสฺส สกลภาชโนทรํ เขเปตฺวา มุขวฏฺฏิยา ปิตโกฏิยา ผุฏฺฏฺานํ อปราย โกฏิยา เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกามยโต จ ภาชนกุจฺฉิยา อุปฑฺฒํ วตฺถาทินา เกนจิ ปูเรตฺวา ตสฺโสปริ ปิตหาราทิสุตฺตารุฬฺหสฺส ิโตกาสเมว านนฺติ ตโต เกสคฺคมตฺตํ อปเนนฺตสฺสปิ ปาราชิกํ โหตีติ วุตฺตํ โหติ.

๕๗. สปฺปิอาทีสูติ ภาชนคเตสุ สปฺปิอาทิทฺรววตฺถูสุ ยํ กิฺจิ. ปาทปูรณนฺติ ปาทํ ปูเรตีติ ปาทปูรณํ, ปาทคฺฆนกนฺติ อตฺโถ. ปิวโต ปราชโยติ สมฺพนฺโธ. กทาติ เจ? เอเกเนว ¶ ปโยเคน ปีตมตฺเต ปาทปูรเณติ โยชนา. ‘‘มุขคตํ วินา’’ติ ปาเสโส. ตตฺถ เอเกเนว ปโยเคนาติ ธุรนิกฺเขปมกตฺวา เอกาพทฺธํ กตฺวา อากฑฺเฒตฺวา ¶ ปิวนปโยเคน. ‘‘มุขคตํ วินา’’ติ อิมินา สเจ คลคเตเนว ปาโท ปูรติ, อนฺโตคลํ ปวิฏฺเติ วุตฺตํ โหติ. มุขคเตน ปูรติ, มุขคตํ ภาชนคเตน วิโยเชตฺวา โอฏฺเสุ ปิหิเตสูติ วุตฺตํ โหติ. เวฬุนฬาทีหิ อากฑฺเฒตฺวา ปิวนฺตสฺส นาฬคเตน ปูรติ, นาฬคตํ ภาชนคเตน วิโยเชตฺวา นาฬิโกฏิยํ องฺคุลิยา ปิหิตายนฺติ วุตฺตํ โหติ. อิทํ ‘‘อตฺตโน ภาชนคตํ วา กโรติ, มุฏฺึ วา ฉินฺทตี’’ติ (ปารา. ๙๔) วุตฺตนยสฺส อนุโลมวเสน มหาปจฺจริยาทีสุ (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๔) อฏฺกถาสุ วุตฺตนเยน คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.

‘‘เอเกเนว ปโยเคน ปีตมตฺเต ปราชโย’’ติ อิมินา สปฺปิอาทีสุ มหคฺเฆสุ ตตฺตเกเนว ปาทปูรณฺเจ โหติ, เอกวารเมว มุเขน วา สปฺปิอาทินา วา ภาชนคเตน เอกาพทฺธภาเว ฉินฺนมตฺเตปิ อตฺตโน ภาชเน กุมฺภึ ปณาเมตฺวา ปกฺขิตฺเตน กุมฺภิคเต ฉินฺนมตฺเตปิ ปาราชิโก โหตีติ คเหตพฺพํ.

๕๘. ‘‘ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา ปุนปฺปุนํ ปิวนฺตสฺส น ปราชโย’’ติ อิมินา ธุรนิกฺเขปมกตฺวา ปุนปฺปุนํ ปิวโต ปราชโยติ สามตฺถิยา วุตฺตํ โหติ. ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา ปุนปฺปุนํ มุเขน คเหตฺวา วา ปุฏาทีหิ วา คเหตฺวา ปาทปูรณมตฺตํ ปิวนฺตสฺส ปราชโย โหตีติ คเหตพฺพํ.

๕๙-๖๐. สเจ ขิปติ เถยฺยจิตฺโตติ สมฺพนฺโธ. ยํ กิฺจิ ภณฺฑกนฺติ เตลปิวนารหํ ทุกูลสาฏกจมฺมขณฺฑาทิกํ ภณฺฑํ. เตลกุมฺภิยํ ปรสฺสาติ ลพฺภติ. ตํ นิกฺขิตฺตภณฺฑํ. ธุวนฺติ เอกํเสน. ตาวเท วินสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. ตาวเทติ ตสฺมึ ขเณเยว. กตรสฺมึ ขเณติ อาห ‘‘หตฺถโต มุตฺตมตฺเต’’ติ, เตลสฺส ปีตกาลํ อนาคมฺม ปุพฺพปโยคตฺตา ¶ ปมเมว โหตีติ อธิปฺปาโย. วินสฺสตีติ สีลวินาสํ ปาปุณาติ. อาวิฺเชตฺวาติ ปณาเมตฺวา. คาเฬตีติ ปคฺฆราเปติ. ‘‘สาเฬตี’’ติปิ ปนฺติ, โสเยว อตฺโถ. สาฬ สวเนติ ธาตุ. ตถาติ ‘‘เถยฺยจิตฺโต วินสฺสตี’’ติ อากฑฺฒติ, เถยฺยจิตฺเตน เอวํ กโรนฺตสฺส ปาราชิโก โหตีติ วุตฺตํ โหติ.

๖๑. ตนฺติ เตลสฺส โอกิรณภาวํ ตฺวา ปมเมว ตุจฺฉภาชเน เถยฺยจิตฺเตน นิกฺขิตฺตํ ปาทคฺฆนกเตลปิวนกํ ¶ ตํ วตฺถาทิภณฺฑํ. ‘‘อุทฺธรนฺโตวา’’ติ สาวธารณวจเนน ‘‘ปีตมตฺเต ปราชโย’’ติ ทสฺสิตํ มหาอฏฺกถามตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ. ธํสิโตติ ‘‘สาสนกปฺปรุกฺขา ปาติโต, ปาราชิกาปนฺโนติ อธิปฺปาโย. ‘‘เถยฺยจิตฺโต’’ติ อากฑฺฒนตฺถํ ‘‘ตถา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธนียํ. อิมินา สุทฺธจิตฺเตน โคปนตฺถาย ตุจฺฉภาชเน วตฺถาทึ นิกฺขิปิตฺวา อฺเน ตํ อโนโลเกตฺวา เตเล อาสิตฺเต ปจฺฉา สุทฺธจิตฺเตเนว อุทฺธรโต น โทโสติ ทีปิตํ โหติ.

๖๒. ตตฺเถวาติ ิตฏฺาเนเยว. ภินฺทโตติ านา อจาเวตฺวา ติณชฺฌาปกสฺส วิย ภิกฺขุโน านาจาวนาธิปฺปายํ วินา ปาสาณาทินา เกนจิ ปหริตฺวา ภินฺทโต. ‘‘มนฺโตสธานุภาเวน ภินฺทโต’’ติ จ วทนฺติ. ฉฑฺเฑนฺตสฺสาติ อฉฑฺเฑตุกามสฺสาปิ สโต ปริปุณฺณเตลฆฏาทีสุ จาปลฺเลน วาลุกํ วา อุทกํ วา โอกิริตฺวา อุตฺตราเปนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ‘‘อุทกมาติกํ ฆฏาภิมุขํ กตฺวา โอปิลาเปนฺตสฺสา’’ติ วทนฺติ. านาจาวนาธิปฺปาเย สติปิ เถยฺยจิตฺตาภาเวน ปาราชิกา น วิชฺชติ, ภณฺฑเทยฺยํ ¶ ปน โหตีติ สนฺนิฏฺานํ. ฌาเปนฺตสฺสาติ กฏฺานิ ปกฺขิปิตฺวา ฌาเปนฺตสฺส. อปริโภคํ กโรนฺตสฺสาติ อุจฺจารปสฺสาวาทิโมกิริตฺวา อปริโภคํ กโรนฺตสฺส. ทุกฺกฏนฺติ เอเตสุ ภินฺทนาทีสุ จตูสุปิ าเนสุ ปทภาชนิยํ ทุกฺกฏเมว อาคตตฺตา วุตฺตํ.

ภูมฏฺกถาวณฺณนา.

๖๓. อิทานิ ถลฏฺเ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปิต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ปตฺถริตฺวาติ อตฺถริตฺวา. เอตฺถ จ-สทฺโท อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน ถเล ราสิกตธฺาทีสุ วินิจฺฉโย นิมิกุมฺภิยา วุตฺตวินิจฺฉยานุสาเรน วิฺาตุํ สกฺกาติ ตํ สรูปโต อวุตฺตํ สมุจฺจิโนติ. อตฺถรณาทิกนฺติ ปจฺจตฺถรณาทิกํ. เวเตฺวา อุทฺธรนฺตสฺสาติ กิลฺชสํหรณนิยาเมน วฏฺเฏตฺวา สํหริตฺวา อุทฺธรนฺตสฺส. มุตฺเต านาติ กเมน สํหริตฺวา ิตฏฺานโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ มุตฺเต สติ. ปราภโวติ สาสนโต ปริหีโน.

๖๔. เอวํ อตฺถริตฺวา ปิตวตฺถาทีนํ สํหริตฺวา คหเณ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา ติริยโต อากฑฺฒเน วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โอริมนฺเตนา’’ติอาทิ. ปิ, วาติ ปการนฺตรเมว สมุจฺจิโนติ. อุชุกํ กฑฺฒโตปิ วาติ อตฺถริตฺวา ปิตวตฺถาทิกํ จตูสุ ทิสาสุ เอกํ ทิสํ อุชุกมากฑฺฒโต ¶ จ ปาราชิกํ โหติ. กทาติ เจ? เอตฺถาปิ โอริมนฺเตน ผุฏฺโมกาสํ ปาริมนฺตโต อติกฺกนฺเต ปาราชิกนฺติ โยชนา. โอริมนฺเตน ผุฏฺโมกาสนฺติ คเหตฺวา อากฑฺฒนฺตสฺส อตฺตโน ิตทิสาคตปริยนฺเตน ผุสิตฺวา ิตฏฺานํ. ปาริมนฺตโตติ ปาริมนฺเตน, กรณตฺเถ โต-ปจฺจโย.

ถลํ ¶ นาม ปฏิจฺฉนฺนาปฏิจฺฉนฺนภูมิปาสาทปพฺพตตลาทีนิ, ตตฺรฏฺํ ธฺาทิภณฺฑํ ถลฏฺํ นาม โหติ. ตตฺถ สพฺพตฺถ วินิจฺฉโย วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ.

ถลฏฺกถาวณฺณนา.

๖๕-๖. ปริจฺเฉทาติ านปริจฺเฉทา. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.

๖๗-๘. เขคตนฺติ อากาสคตํ. อสฺสาติ โมรสฺส. ตนฺติ โมรํ.

๖๙. านาติ ยถาปริจฺฉินฺนา ฉพฺพิธา านา. ตสฺสาติ โมรสฺส ผนฺทาปเนติ โยชนา. ตสฺสาติ วา ภิกฺขุสฺส ถุลฺลจฺจยมุทีริตํ.

๗๐. อคฺคเหตฺวา หตฺเถน เลฑฺฑุขิปนาทิปโยเคน โมรํ ตาเสตฺวา ิตฏฺานโต อปเนติ. อตฺตโน านาติ โมรสฺส อตฺตโน ฉปฺปการฏฺานา. สยํ านาติ ภิกฺขุ สกฏฺานา, สมณภาวโตติ วุตฺตํ โหติ.

๗๑-๒. อิทานิ ‘‘านา จาเวติ เจ โมร’’นฺติ ทสฺสิตํ านาจาวนํ วิภาเวตุมาห ‘‘ผุฏฺโกาส’’นฺติอาทิ.

๗๓. กเร นิลียตีติ ปสาริตหตฺถตเล นิสีทติ.

๗๕. อุฑฺเฑตฺวาติ อากาสํ อุปฺปติตฺวา.

๗๖. องฺเค ¶ นิลีนนฺติ อํสกูฏาทิสรีราวยเว นิลีนํ. ปาเทติ อตฺตโน ปมุทฺธารปาเท. ทุติเย ปาเท.

๗๗. ปาทานนฺติ ¶ ทฺวินฺนํ ปาทานํ. กลาปสฺสาติ ภูมิยํ ผุสิยมานสฺส กลาปคฺคสฺส.

๗๘. ตโต ปถวิโตติ ตีหิ อวยเวหิ ปติฏฺิตปถวิปฺปเทสโต, น ปมโต ตตฺถ ทุกฺกฏตฺตา, น ทุติยโต ตตฺถ ถุลฺลจฺจยตฺตา, ตติยา ปน านา เกสคฺคมตฺตมฺปิ จาวยโต ปาราชิกนฺติ วุตฺตํ โหติ.

เอตฺตาวตา –

‘‘ปฺชเร ิตํ โมรํ สห ปฺชเรน อุทฺธรติ, ปาราชิกํ. ยทิ ปน ปาทํ นคฺฆติ, สพฺพตฺถ อคฺฆวเสน กตฺตพฺพํ. อนฺโตวตฺถุมฺหิ จรนฺตํ โมรํ เถยฺยจิตฺโต ปทสา พหิวตฺถุํ นีหรนฺโต ทฺวารปริจฺเฉทํ อติกฺกาเมติ, ปาราชิกํ. วเช ิตพลิพทฺทสฺส หิ วโช วิย อนฺโตวตฺถุ ตสฺส านํ. หตฺเถน ปน คเหตฺวา อนฺโตวตฺถุสฺมิมฺปิ อากาสคตํ กโรนฺตสฺส ปาราชิกเมว. อนฺโตคาเม จรนฺตมฺปิ คามปริจฺเฉทํ อติกฺกาเมนฺตสฺส ปาราชิกํ. สยเมว นิกฺขมิตฺวา คามูปจาเร วา วตฺถูปจาเร วา จรนฺตํ ปน เถยฺยจิตฺโต กฏฺเน วา กถลาย วา อุตฺราเสตฺวา อฏวีภิมุขํ กโรติ, โมโร อุฑฺเฑตฺวา อนฺโตคาเม วา อนฺโตวตฺถุมฺหิ วา ฉทนปิฏฺเ วา นิลียติ, รกฺขติ. สเจ ปน อฏวีภิมุโข อุฑฺเฑติ วา คจฺฉติ วา, ‘อฏวึ ปเวเสตฺวา คเหสฺสามี’ติ ปริกปฺเป อสติ ปถวิโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อุปฺปติตมตฺเต วา ทุติยปทวาเร วา ปาราชิกํ. กสฺมา? ยสฺมา คามโต นิกฺขมนฺตสฺส ิตฏฺานเมว านํ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๖) –

อฏฺกถาคโต ¶ วินิจฺฉโย อุปลกฺขิโตติ เวทิตพฺพํ. กปิฺชราทิปรสนฺตกสกุเณสุ จ เอเสว วินิจฺฉโย ทฏฺพฺโพ.

๗๙. ปตฺเตติ ทฺวาเร ภิกฺขาย ิตํ ภิกฺขุโน หตฺถคเต ปตฺเต. ตสฺส เถยฺยจิตฺตสฺส.

๘๐. อนุทฺธริตฺวาวาติ ¶ ปตฺเต ปติตํ สุวณฺณาทึ หตฺเถน อนุกฺขิปิตฺวาว ปมปทวาเร ถุลฺลจฺจยํ คมฺมมานตฺตา น วุตฺตํ.

๘๑. หตฺเถติ หตฺถตเล. วตฺเถติ จีวเร. มตฺถเกติ สิรสิ. คาถาฉนฺทวเสน วา-สทฺเท อาการสฺส รสฺสตฺตํ. ปติฏฺิตนฺติ ปติตํ. ตนฺติ ฉิชฺชมานํ ตํ สุวณฺณขณฺฑาทิ. ยทิ อากาเส คจฺฉนฺตํ, ปตนฺตํ วา หตฺเถน คณฺหาติ. คหิตหตฺเถ ิตฏฺานเมว านํ, ตโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อปเนนฺตสฺส ปาราชิกํ. ตถา คเหตฺวา เถยฺยจิตฺเตน คจฺฉโต ทุติยปาทุทฺธาเร. วตฺถาทีสุ ปติเตปิ เอเสว นโย.

อากาสฏฺกถาวณฺณนา.

๘๒. มฺจปีาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน มฺจปีสทิเส เวหาสภูเต อฏฺฏวิตานาทโย สงฺคณฺหาติ. อามาสมฺปีติ หตฺเถน วา กาเยน วา อามสิตพฺพํ วตฺถาทิฺจ. อนามาสมฺปีติ ตถา อปรามสิตพฺพํ สุวณฺณาทึ. อามสนฺตสฺสาติ หตฺถาทีหิ ปรามสนฺตสฺส. ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมินา ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยฺจ านาจาวเน ปาราชิกฺจ เหฏฺา ถลฏฺเ วุตฺตนเยน วิฺาตุํ สกฺกาติ อติทิสติ. านปริจฺเฉโท ปน มฺจาทีหิ เอว อุกฺขิปนฺตสฺส จตุนฺนํ ปาทานํ วเสน, ตตฺรฏฺเมว คณฺหนฺตสฺส มฺจสฺส จตูสุ ปาทสีเสสุ ผุสิตฺวา ¶ มชฺเฌ อผุสิตฺวา ิตสฺส ขลิมกฺขิตถทฺธสาฏกสฺส จตุนฺนํ ปาทสีสานํ วเสน, อฏนีสุ ผุสิตฺวา ิตสฺส อฏนีนํ วเสน วา เวทิตพฺโพ.

๘๓. วํเสติ จีวรวํเส, อิมินา จีวรนิกฺเขปนตฺถาย ปิตรุกฺขทณฺฑสลาการชฺชุอาทโย อุปลกฺขิตา. โอรโตติ อตฺตโน ิตทิสาภิมุขโต. โภคนฺติ สํหริตฺวา จีวรํ ตสฺส นาเมตฺวา ปิตมชฺฌฏฺานํ. อนฺตนฺติ นาเมตฺวา เอกโต กตํ, อุภยานํ วา อนฺตํ. ปารโต กตฺวาติ วํสโต ปรภาเค กตฺวา.

๘๔. จีวเรน ผุฏฺโกาโสติ จีวเรน ผุฏฺฏฺานํ. ตสฺสาติ ตถา ปิตสฺส จีวรสฺส. โส สกโล จีวรวํโส านํ น ตุ โหตีติ มโตติ สมฺพนฺโธ.

๘๕-๖. โอริมนฺเตน ¶ ผุฏฺํ วา ตํ โอกาสนฺติ สมฺพนฺโธ. จีวรโภคํ คเหตฺวา เถยฺยจิตฺเตน อตฺตโน อภิมุขํ อากฑฺฒโต อตฺตโน ิตทิสาย จีวรวํเส จีวเรน ผุสิตฺวา ิตฏฺานปริยนฺตํ อิตเรน อติกฺกามยโต จุตีติ สมฺพนฺโธ. อิตเรน ปาริมนฺเตน ภิตฺติทิสาย จีวรสฺส ผุฏฺโกาสปริยนฺตํ อิตเรน ผุฏฺํ ตํ โอกาสํ โอริมนฺเตน อติกฺกามยโต วา จุตีติ โยชนา. อิตเรนาติ ปาริมนฺเตน ภิตฺติปสฺเส จีวรวํเส ผุสิตฺวา ิตจีวรปริยนฺเตน. ผุฏฺํ จีวรวํโสกาสํ. โอริมนฺเตนาติ อตฺตโน ิตทิสาย จีวรวํเส ผุสิตฺวา ปิตจีวรปฺปเทเสน. อติกฺกามยโตติ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกาเมนฺตสฺส.

เอวํ ทีฆนฺตากฑฺฒเน สมฺภวนฺตํ วิกปฺปํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ติริยนฺเตน อติกฺกมนวิธึ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทกฺขิณนฺเตนา’’ติอาทิ. ปุนาติ อถ วา. ทกฺขิณนฺเตน ผุฏฺฏฺานํ วามนฺเตน ¶ อติกฺกามยโต จุตีติ โยชนา. จีวรํ หริตุํ จีวราภิมุขํ ิตสฺส อตฺตโน ทกฺขิณปสฺเส จีวรโกฏิยา ผุฏฺํ จีวรฏฺิตปฺปเทสํ วามปสฺเส จีวรนฺเตน อติกฺกามยโต ปาราชิกเมวาติ อตฺโถ. วามนฺเตน ผุฏฺฏฺานํ อิตเรน อติกฺกามยโต วา จุตีติ โยชนา. วามนฺเตน ผุฏฺฏฺานนฺติ จีวราภิมุขํ ิตสฺส วามปสฺเส จีวรนฺเตน ผุฏฺํ จีวรฏฺิตปฺปเทสํ. อิตเรน ทกฺขิณปสฺเส จีวรนฺเตน อติกฺกามยโต วา จุติ ปาราชิกา โหตีติ อตฺโถ.

๘๗. วํสโตติ จีวเรน ผุสิตฺวา ิตจีวรวํสปฺปเทสโต. ‘‘เกสคฺคมตฺต’’นฺติ กตฺถจิ โปตฺถเก ลิขนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ. ‘‘อุกฺขิตฺเต’’ติ ภุมฺเมกวจนนฺเตน สมานาธิกรณตฺตา ปจฺจตฺเตกวจนนฺตตา น ยุชฺชตีติ. ‘‘เกสคฺคมตฺเต อุกฺขิตฺเต’’ติ กตฺถจิ ปาโ ทิสฺสติ, โส จ ปมาณํ.

๘๘. วิโมเจนฺโต ถุลฺลจฺจยํ ผุเสติ โยชนา. จีวรวํเส ผุสาเปตฺวา, อผุสาเปตฺวา วา รชฺชุยา พนฺธิตฺวา ปิตจีวรํ คณฺหิตุกาโม เถยฺยจิตฺเตน พนฺธนํ โมเจนฺโต ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชตีติ อตฺโถ. มุตฺเตติ มุตฺตมตฺเต. ปาราชิโก โหติ านา จุตภาวโตติ อธิปฺปาโย.

๘๙. เวเตฺวาติ เอตฺถ ‘‘วํสเมวา’’ติ สามตฺถิยโต ลพฺภติ. จีวรวํสํ ปลิเวเตฺวา ตตฺเถว ปิตจีวรํ นิพฺเพเนฺตสฺส ภิกฺขุโนปิ อยํ นโยติ สมฺพนฺโธ. นิพฺเพเนฺตสฺสาติ วินิเวเนฺตสฺส. อยํ นโยติ ‘‘นิพฺเพเนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ, นิพฺเพิเต ปาราชิก’’นฺติ ยถาวุตฺตนยมติทิสติ ¶ . วลยํ ฉินฺทโต วาปิ อยํ นโยติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ภิกฺขุโน, วํเส, ปิตํ, จีวร’’นฺติ จ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. จีวรวํเส ปเวเสตฺวา ¶ ปิตํ จีวรวลยํ ยถา ฉินฺนมตฺเต านา จวติ, ตถา ฉินฺทนฺตสฺส ภิกฺขุโน เฉทเน ถุลฺลจฺจยํ, ฉินฺเน ปาราชิกนฺติ อตฺโถ. โมเจนฺตสฺสาปฺยยํ นโยติ เอตฺถาปิ ‘‘วลย’’นฺติ อิมินา สทฺธึ ‘‘ภิกฺขุโน’’ติอาทิปทานิ โยเชตพฺพานิ. จีวรวํเส ปิตํ จีวรํ วลยํ โมเจนฺตสฺสาปิ ถุลฺลจฺจยปาราชิกานิ ปุพฺเพ วุตฺตนยาเนว.

อิห ปุริเมน อปิ-สทฺเทน ยถาวุตฺตปการทฺวเย สมฺปิณฺฑิเต อิตเรน อปิ-สทฺเทน อวุตฺตสมฺปิณฺฑนมนฺตเรน อตฺถวิเสสาภาวโต อวุตฺตมตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ, เตน ‘‘อากาสคตํ วา กโรติ, นีหรติ วา’’ติ ปการทฺวยํ สงฺคณฺหาติ. เตน รุกฺขมูเล ปเวเสตฺวา ปิตนิธิสงฺขลิกวลยมิว จีวรวํเส สพฺพฏฺาเนหิปิ อผุสาเปตฺวา จีวรวลยํ อากาสคตํ กโรนฺตสฺสาปิ จีวรวํสโกฏิยา พหิ นีหรนฺตสฺสาปิ ถุลฺลจฺจยปาราชิกานิ วุตฺตนเยเนว าตพฺพานีติ เอเตเยว สงฺคณฺหาติ. ‘‘วลยํ ฉินฺทโต วาปิ, โมเจนฺตสฺส วาปิ, วลยํ อากาสคตํ วา กโรติ, นีหรติ วา’’ติ อิเมสุ จตูสุ วิกปฺเปสุ เอกมฺปิ ตถา อกตฺวา จีวรวลยํ จีวรวํเส ฆํเสตฺวา อิโต จิโต จ สฺจาเรนฺตสฺส จีวรวลยสฺส สพฺโพปิ จีวรวํโส านนฺติ ‘‘านาจาวนํ นตฺถี’’ติ วุตฺตพฺยติเรกวเสน ทสฺสิตพฺพนฺติ คเหตพฺพํ.

๙๐. ปิตสฺส หีติ เอตฺถ ปสิทฺธิสูจกํ หิ-สทฺทํ อาเนตฺวา ‘‘จีวเร วิย หี’’ติ โยเชตฺวา วิเสสตฺถโชตกํ ตุ-สทฺทํ อาเนตฺวา ‘‘ปิตสฺส ตู’’ติ โยเชตพฺพํ. อถ วา นิปาตานมเนกตฺถตฺตา ยถาาเน ิตานเมว วิเสสตฺเถ หิ-สทฺโท, ปสิทฺธิยํ ตุ-สทฺโท จ โยเชตพฺโพ. วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ทีฆโต วา ติริยโต วา ปสาเรตฺวา ¶ จีวรวํเส นิกฺขิตฺตสฺส จีวรสฺส วินิจฺฉโย ปน สํหริตฺวา จีวรวํเส ปิตจีวรวินิจฺฉโย วิย วุตฺโต, ‘‘โอริมนฺเตน…เป… ปาราชิกํ ภเว’’ติ คาถาตฺตเย วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพติ อตฺโถ.

๙๑. สิกฺกายาติ โอลมฺพิกาธาเร. ยํ ภณฺฑกนฺติ สมฺพนฺโธ. ปกฺขิปิตฺวาติ นิเวเสตฺวา. ลคฺคิตํ โหตีติ โอลมฺพิตํ โหติ. ‘‘สิกฺกาโต ตํ หรนฺโต วา จุโต’’ติ เอตสฺมึ วิกปฺเป ¶ สิกฺกาย ผุฏฺฏฺานวเสน านาจาวนํ เวทิตพฺพํ. ทุติยวิกปฺเป สิกฺกาย, พนฺธนฏฺานสฺส จ ภิตฺติปสฺเส ผุฏฺฏฺานํ ยทิ สิยา, ตสฺส จ วเสน านาจาวนํ เวทิตพฺพํ.

๙๒-๓. กุนฺตาทีติ อาทิ-สทฺเทน ภินฺทิวาลาทิ ทีฆวตฺถุ คเหตพฺพํ. ตฏฺฏิกาขาณุกา วิย ภิตฺติยํ ปฏิปาฏิยา นิเวสิตานิ มิคสิงฺคานิ วา สูลานิ วา นาคทนฺตา นาม. อคฺเค วาติ กุนฺตผลโกฏิยํ วา. พุนฺเท วาติ กุนฺตทนฺตมูเล วา. ปริกฑฺฒโตติ อุชุกํ อากฑฺฒโต.

ผุฏฺโกาสนฺติ ตสฺมึ ตสฺมึ นาคทนฺเต ผุฏฺฏฺานํ อติกฺกามยโต เกสคฺคมตฺเตน ปราชโย สิยาติ สมฺพนฺโธ, ปิตฏฺปิตฏฺานํ วิหาย เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกามยโต ปาราชิกนฺติ อตฺโถ. เกสคฺเคน อนฺตเรน เหตุนา ปราชโยติ คเหตพฺพํ, เกสคฺคมตฺตมฺปิ อปนยนเหตุ ปาราชิกํ โหตีติ อตฺโถ.

๙๔-๕. เอวํ ทีฆโต อากฑฺฒเน, อุกฺขิปเน จ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา ติริยํ อากฑฺฒเน, ปรโต นยเน จ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปาการาภิมุโข’’ติอาทิ. อากฑฺฒตีติ อตฺตโน ¶ ิตฏฺานาภิมุขํ อาวิฺฉติ. โอริมนฺตผุฏฺโกาสนฺติ โอริมนฺเตน ผุฏฺโกาสํ, อตฺตโน ทิสาย กุนฺตทณฺเฑน ผุฏฺโกาสนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ อจฺจยนกิริยาสมฺพนฺเธ สามิวจนปฺปสงฺเค อุปโยควจนํ. ‘‘สกมฺมกธาตุปฺปโยเค อุปโยควจนสฺส มาคธิกโวหาเร ทสฺสนโต กมฺมตฺเถเยว อุปโยควจน’’นฺติ เอเก วทนฺติ, เอตํ กจฺจายนลกฺขเณน สมานํ. อิตรนฺตจฺจเยติ อิตรนฺเตน กโต อจฺจโยติ อิตรนฺตจฺจโย, มชฺเฌปทโลปสมาโส, ปาริมนฺเตน กตฺตพฺพาติกฺกเม กเตติ อตฺโถ. เกสคฺเคน จุโตติ โยชนา. ยถาวุตฺโตเยว อตฺโถ.

ปรโต เปลฺลนฺตสฺสาติ ปรโต กตฺวา เปลฺลนฺตสฺส, ภิตฺติปสฺสาภิมุขํ กตฺวา นิปฺปีเฬนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ตเถวาติ ‘‘เกสคฺเคน จุโต’’ติ อากฑฺฒติ. ปิเตปิ จ กุนฺตาทิมฺหิ อยํ นโยติ โยชนา. ‘‘เกสคฺเคนา’’ติอาทินา อยเมว วินิจฺฉยนโย วตฺตพฺโพติ อตฺโถ.

๙๖. ตาลสฺส ผลํ จาเลนฺตสฺส อสฺส ภิกฺขุโน เยน ผเลน วตฺถุ ปฺจมาสกํ ปูรติ, ตสฺมึ ผเล พนฺธนา มุตฺเต ปาราชิกํ ภเวติ โยชนา.

๙๗. ตาลสฺส ¶ ปิณฺฑึ ฉินฺทตีติ ตาลผลกณฺณิกํ ฉินฺทติ. ยาย วตฺถุ ปูรติ, ตสฺสา ฉินฺนมตฺตาย ‘‘อสฺส ปาราชิกํ สิยา’’ติ เหฏฺา วุตฺตนโย อิธาปิ โยเชตพฺโพ. ตาลปิณฺฑิ สเจ อากาสคตา โหติ, ปิณฺฑิมูลเมว านํ. ปณฺณทณฺเฑ วา ปณฺเณ วา อปสฺสาย ิตา เจ, ิตฏฺาเนหิ สห ปิณฺฑิมูลํ คเหตฺวา านเภทํ ตฺวา านาจาวเนน ปาราชิกมฺปิ ทฏฺพฺพํ. เอเสว นโยติ ‘‘เยน วตฺถุ ปูรติ, ตสฺมึ พนฺธนา มุตฺเต อสฺส ปาราชิกํ สิยา’’ติ ยถาวุตฺโต เอว นโย. เอเตสุ สพฺเพสุ ¶ าเนสุ ปาราชิกวีติกฺกมโต ปุพฺพภาคานนฺตรปฺปโยเค ถุลฺลจฺจยฺจ สหปโยเค ปาจิตฺติยฏฺาเน ทุกฺกฏฺจ ตโตปิ ปุพฺพปโยเค ปาจิตฺติยฏฺาเน ปาจิตฺติยฺจ ทุกฺกฏฺจ คมนทุติยปริเยสนาทิอวเสสปโยเคสุ อทินฺนาทานปุพฺพกตฺตา ทุกฺกฏฺจ อสมฺมุยฺหนฺเตหิ เวทิตพฺพํ.

เวหาสฏฺกถาวณฺณนา.

๙๘. อุทเก นิธิฏฺานํ คจฺฉโตติ สมฺพนฺโธ. อคมฺภีโรทเก นิธิฏฺานํ ปทวาเรน คจฺฉโต ปเท ปเท ปุพฺพปโยเค ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนา. คมฺภีเร ปน ตถาติ ‘‘ปทวาเรน คจฺฉโต ทุกฺกฏ’’นฺติ ยถาวุตฺตมติทิสติ. คจฺฉโตติ ตรโต, หตฺถํ อจาเลตฺวา ตรนฺตสฺส ปทวารคณนาย, หตฺเถน จ วายมนฺตสฺส ‘‘ปทวาเรนา’’ติ อิทํ อุปลกฺขณนฺติ กตฺวา หตฺถวารคณนาย ปทวารคณนาย ทุกฺกฏานิ เวทิตพฺพานิ. เตน วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘คมฺภีเร หตฺเถหิ วา ปาเทหิ วา ปโยคํ กโรนฺตสฺส หตฺถวาเรหิ วา ปทวาเรหิ วา ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๘).

อุมฺมุชฺชนาทิสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน นิมุชฺชนํ สงฺคณฺหาติ. เอตฺถาปิ ‘‘ตถา’’ติ อนุวตฺตมานตฺตา ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏนฺติ อยมตฺโถ เวทิตพฺโพ. นิหิตกุมฺภิยา คหณตฺถํ นิมุชฺชนุมฺมุชฺชเนสุปิ หตฺถวาเรน, ปทวาเรน, หตฺถปทวาเรหิ จ ทุกฺกฏเมวาติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘เอเสว นโย กุมฺภิคหณตฺถํ นิมุชฺชนุมฺมุชฺชเนสู’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๘).

อิมิสฺสา คาถาย ‘‘นิธิฏฺานํ คจฺฉโต ทุกฺกฏ’’นฺติ วจนโต ตถา คจฺฉนฺตสฺส อุทกสปฺปจณฺฑมจฺฉทสฺสเนน ภายิตฺวา ปลายนฺตสฺส คมนสฺส อตทตฺถตฺตา อนาปตฺตีติ พฺยติเรเกน ¶ วิฺายติ. เอตฺถ ทุติยปริเยสนาทิสพฺพปโยเคสุ ปาจิตฺติยฏฺาเน ¶ ปาจิตฺติยฺจ ปาจิตฺติเยน สห ทุกฺกฏฺจ อวเสสปโยเคสุ สุทฺธทุกฺกฏฺจ สหปโยเค ภาชนามสเน อนามาสทุกฺกฏฺจ ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยฺจ านาจาวเน ปาราชิกฺจ นิธิกุมฺภิยา วุตฺตนเยน วิฺาตุํ สกฺกาติ น วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ านเภโท ปฺจธา โหติ, อิธ ปีเฬตฺวา โอสาเรตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา อโธทิสาย สห ฉพฺพิธํ โหตีติ อยเมเตสํ วิเสโส.

๙๙. ตตฺถ ชาตกปุปฺเผสูติ ตสฺมึ ชเล รุฬฺเหสุ อุปฺปลาทิกุสุเมสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. เยน ปุปฺเผนาติ นิทฺธาริตพฺพํ. ฉินฺทโตติ เอตฺถ วตฺตมานกาลวเสน อตฺถํ อคฺคเหตฺวา ‘‘ฉินฺนวโต’’ติ ภูตวเสน อตฺโถ คเหตพฺโพ. เอวํ อคฺคหิเต อนฺติมสฺส ปโยคสฺส ยาว อนุปรโม, ถุลฺลจฺจยารหตฺตา ปาราชิกวจนสฺส วตฺถุวิโรธิตาย จ อิมสฺเสว ปจฺฉิมกุสุมสฺส กนฺตนกาเล ปุปฺผนาฬปสฺเส ตจมตฺเตปิ อจฺฉินฺเน ปาราชิกํ นตฺถีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกนาฬ…เป… ปริรกฺขตี’’ติ เอตฺเถว อนนฺตเร วุจฺจมานนยสฺส วิรุทฺธตฺตา จ อิมํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ ลิขิตสฺส ‘‘ยสฺมึ ปุปฺเผ วตฺถุ ปูรติ, ตสฺมึ ฉินฺนมตฺเต ปาราชิก’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๘) อฏฺกถาวจนสฺส วิรุทฺธตฺตา จ วตฺตมานกาลมคเหตฺวา ภูตกาลสฺเสว คเหตพฺพตฺตา ‘‘กทา เทวทตฺต อาคโตสี’’ติ ปฺหสฺส ‘‘เอโสหมาคจฺฉามิ, อาคจฺฉนฺตํ มา มํ วิชฺฌา’’ติ อุตฺตเร วิย วตฺตมานสมีเป วตฺตมาเนวาติ ภูเต วตฺตมานพฺยปเทสโต วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

๑๐๐. ‘‘อุปฺปลชาติยา’’ติ อิมินา ‘‘ปทุมชาติยา’’ติ พฺยติเรกโต วุตฺตตฺตา ‘‘ปทุมชาติกานํ ปน ทณฺเฑ ฉินฺเน อพฺภนฺตเร สุตฺตํ อจฺฉินฺนมฺปิ รกฺขตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๙๘) อฏฺกถานโย สงฺคหิโตติ ¶ ทฏฺพฺพํ. เอกนาฬสฺส วา ปสฺเสติ ‘‘นาฬสฺส เอกปสฺเส’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธสุขตฺถํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตโตติ นาฬโต.

๑๐๑. ภารพทฺธกุสุเมสุ วินิจฺฉยสฺส วกฺขมานตฺตา ฉินฺทิตฺวา ปิเตสูติ อพทฺธกุสุมวเสน คเหตพฺพํ. ปุพฺเพ วุตฺตนเยนาติ ตตฺรชาตกกุสุเมสุ วุตฺตวินิจฺฉยานุสาเรน. ‘‘เยน ปุปฺเผน ปูรติ, ตสฺมึ ฉินฺนมตฺเต’’ติ อวตฺวา คหิตมตฺเต ปาราชิกนฺติ โยชนา เจตฺถ วิเสโส.

๑๐๒. ภารํ กตฺวา พทฺธานิ ภารพทฺธานีติ มชฺฌปทโลปีสมาโส. ปุปฺผานีติ ปาทคฺฆนกานิ ¶ อุปฺปลาทิกุสุมานิ. ฉสฺวากาเรสูติ อุทเก โอสีทาเปตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา อโธทิสาย สห จตสฺโส ทิสา, อุทฺธนฺติ อิมาสุ ฉสุ ทิสาสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. เกนจิ อากาเรนาติ นิทฺธาเรตพฺพทสฺสนํ. านาจาวนสฺส สาธกตมตฺตา กรเณเยว กรณวจนํ. นสฺสตีติ ปาทคฺฆนกปุปฺผานํ านาจาวเนน ปาราชิกมาปชฺชิตฺวา โลกิยโลกุตฺตรานํ อนวเสสคุณานํ ปติฏฺานภูตํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ นาเสตฺวา สยํ คุณมรเณน มียตีติ อตฺโถ.

๑๐๓. ปุปฺผานํ กลาปนฺติ ปาทคฺฆนกอุปฺปลาทิกุสุมกลาปํ. อุทกํ จาเลตฺวาติ ยถา วีจิ อุฏฺาติ, ตถา จาเลตฺวา. ปุปฺผฏฺานาติ ปุปฺผานํ ิตฏฺานา. จาเวตีติ กลาปํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อปเนติ. ‘‘ปุปฺผํ านา จาเวตี’’ติ กตฺถจิ โปตฺถเกสุ ปาโ ทิสฺสติ. ปุปฺผกลาปสฺเสว คหิตตฺตา ปุริโมเยว คเหตพฺโพ.

๑๐๔. ‘‘เอตฺถ คตํ คเหสฺสามี’’ติ สห ปาเสเสน โยชนา. ปริกปฺเปตีติ ‘‘เอตฺถ คตํ คเหสฺสามี’’ติ านํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ¶ ตกฺเกติ. รกฺขตีติ านาจาวเนปิ สติ โส ปริกปฺโป ปาราชิกาปตฺติโต ตํ ภิกฺขุํ รกฺขติ. คตฏฺานาติ ปุปฺผกลาเปน คตํ สมฺปตฺตฺจ ตํ านฺจาติ วิคฺคโห. ‘‘อุทฺธรนฺโต’’ติ เอเตน ‘‘ปุปฺผานํ กลาป’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ‘‘กตฏฺานา’’ติปิ ปาโ, กตา ปุปฺผานํ านา อุทฺธรนฺโตติ สมฺพนฺโธ. อุทกํ จาเลตฺวา วีจิโย อุฏฺาเปตฺวา วีจิปฺปหาเรน อุทกปิฏฺเน ปริกปฺปิตฏฺานํ สมฺปตฺตํ ปุปฺผกลาปํ ิตฏฺานา อุทฺธรนฺโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ านา จาเวนฺโตติ อตฺโถ. ‘‘านา’’ติ อิทํ ‘‘ภฏฺโ’’ติ อิมินา สมฺพนฺธนียํ. ภฏฺโ นาม ปวุจฺจตีติ อตฺตนา สมาทาย รกฺขิยมานา ปาติโมกฺขสํวรสีลสงฺขาตสพฺพคุณรตนงฺกุราภินิพฺพตฺตฏฺานา ปติโต นาม โหตีติ ปวุจฺจติ.

๑๐๕. ชลโต อจฺจุคฺคตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ปุปฺผสฺสา’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติ. ชลปิฏฺิโต อจฺจุคฺคตสฺส ปุปฺผสฺส สกลชลํ านํ, กทฺทมปิฏฺิโต ปฏฺาย อุทกปิฏฺิปริยนฺตํ ปุปฺผทณฺเฑน ผริตฺวา ิตํ สพฺพมุทกํ านนฺติ วุตฺตํ โหติ. อุปฺปาเฏตฺวาติ ปุปฺผคฺคํ อากฑฺฒิตฺวา อุปฺปีเฬตฺวา. ตโตติ ตสฺมา ปุปฺผฏฺานภูตสกลชลราสิโต. อุชุนฺติ อุชุํ กตฺวา. อุทฺธรโตติ อุปฺปาเฏนฺตสฺส.

๑๐๖. นาฬนฺเตติ อุปฺปาฏิตปุปฺผนาฬสฺส มูลโกฏิยา. ชลโตติ อุทกปิฏฺิโต. มุตฺตมตฺเต ¶ เกสคฺคมตฺตํ ทูรํ กตฺวาติ ปาเสสโยชนา กาตพฺพา. ‘‘ชลโต’’ติ ปมตติยปาเทสุ ทฺวิกฺขตฺตุํ วจนํ อตฺถาวิเสเสปิ ปทาวุตฺติอลงฺกาเร อฑฺฒยมกวเสน วุตฺตตฺตา ปุนรุตฺติโทโส น โหตีติ เวทิตพฺพํ. ‘‘มุตฺตมตฺเต, อมุตฺเต’’ติ จ สมฺพนฺธิตพฺพํ, อตฺถานํ วา วิเสสโต อุภยตฺถ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ตสฺมึ นาฬนฺเตติ สมฺพนฺโธ.

๑๐๗. ตสฺส ¶ นาเมตฺวา อุปฺปาฏิตสฺส. สห คจฺเฉน อุปฺปาฏิตสฺสาปิ อยเมว วินิจฺฉโย. อิธ ปน สพฺพปุปฺผปณฺณนาฬานิ มูลโต ปภุติ ปมํ ิตฏฺานโต อปนามนวเสน านาจาวนํ เวทิตพฺพํ. เอวํ ปุปฺผาทีนิ อุปฺปาเฏนฺตสฺส ภูตคามวิโกปนาปตฺติยา าเน สหปโยคทุกฺกฏํ โหตีติ เวทิตพฺพํ.

๑๐๘-๙. พฬิสาทิมจฺฉคฺคหโณปกรณานํ วจนโต, ชเล ิตมตมจฺฉานํ วินิจฺฉยสฺส จ วกฺขมานตฺตา มจฺเฉติ ชีวมานกมจฺฉานํ คหณํ. อุปลกฺขณวเสน วา อวุตฺตสมุจฺจยตฺถ วา-สทฺเทน วา ขิปกาทีนิ มจฺฉวโธปกรณานิ วุตฺตาเนวาติ ทฏฺพฺพํ. วตฺถูติ ปาโท. ตสฺมึ มจฺเฉ. อุทฺธโฏเยว อุทฺธฏมตฺโต, มจฺโฉ, ตสฺมึ. ชลาติ อุทกโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อปเนตฺวา อุกฺขิตฺตมตฺเตติ วุตฺตํ โหติ.

๑๑๐. ปุปฺผานํ วิย มจฺฉานมฺปิ ิตฏฺานเมว านนฺติ อคฺคเหตฺวา สกลชลํ านํ กตฺวา กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘านํ สลิลชานํ หี’’ติอาทิ. สลิเล ชาตา สลิลชา, อิติ ปกรณโต มจฺฉาเยว วุจฺจนฺติ. อตฺถปฺปกรณสทฺทนฺตรสนฺนิธานาทีหิ สทฺทา วิเสสตฺถํ วทนฺตีติ. หีติ ปสิทฺธิยํ. เกวลนฺติ อวธารเณ, ชลเมวาติ วุตฺตํ โหติ. อิมินา พหิอุทกํ นิวตฺติตํ โหติ. สกลํ ชลเมว านํ ยสฺมา, ตสฺมา สลิลฏฺํ ชลา วิโมเจนฺโต ปาราชิโก โหตีติ เหตุเหตุมนฺตภาเวน โยชนา เวทิตพฺพา. อาปนฺนํ ปราเชตีติ ปาราชิกา, อาปตฺติ, สา เอตสฺส อตฺถีติ ปาราชิโก, ปุคฺคโล.

๑๑๑. นีรํ อุทกํ. วาริมฺหิ ชเล ชาโต วาริโช, อิติ ปกรณโต มจฺโฉว คยฺหติ. เอเตเนว อากาเส อุปฺปติตมจฺโฉ ¶ , โคจรตฺถาย จ ถลมุคฺคตกุมฺมาทโย อุปลกฺขิตาติ เวทิตพฺพํ. เตสํ คหเณ วินิจฺฉโย อากาสฏฺถลฏฺกถาย วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. ภณฺฑคฺเฆน วินิทฺทิเสติ ทุกฺกฏาทิวตฺถุโน ¶ ภณฺฑสฺส อคฺฆวเสน ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยปาราชิกาปตฺติโย วเทยฺยาติ อตฺโถ.

๑๑๒. ตฬาเกติ สรสฺมึ, อิมินา จ วาปิโปกฺขรณิโสพฺภาทิชลาสยา สงฺคยฺหนฺติ. นทิยาติ นินฺนคาย, อิมินา จ กนฺทราทโย สงฺคยฺหนฺติ. นินฺเนติ อาวาเฏ. มจฺฉวิสํ นามาติ เอตฺถ นาม-สทฺโท สฺายํ. มจฺฉวิสนามกํ มทนผลาทิกํ ทฏฺพฺพํ. คเตติ วิสปกฺขิปเก มจฺฉฆาตเก คเต.

๑๑๔. สามิเกสูติ วิสํ โยเชตฺวา คเตสุ มจฺฉสามิเกสุ. อาหรนฺเตสูติ อาหราเปนฺเตสุ. ภณฺฑเทยฺยนฺติ ภณฺฑฺจ ตํ เทยฺยฺจาติ วิคฺคโห, อตฺตนา คหิตวตฺถุํ วา ตทคฺฆนกํ วา ภณฺฑํ ทาตพฺพนฺติ อตฺโถ.

๑๑๕. มจฺเฉติ มตมจฺเฉ. เสเสติ นมตมจฺเฉ.

๑๑๖. อมเตสุ คหิเตสูติ ปกรณโต ลพฺภติ, นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ. อนาปตฺตึ วทนฺตีติ อทินฺนาทานาปตฺติยา อนาปตฺตึ วทนฺติ, มารณปฺปตฺติยา ปาจิตฺติยํ โหเตว. อยฺจ วินิจฺฉโย อรกฺขิตอโคปิเตสุ อสฺสามิกตฬากาทีสุ เวทิตพฺโพ.

อุทกฏฺกถาวณฺณนา.

๑๑๗. นาวนฺติ เอตฺถ ‘‘นาวา นาม ยาย ตรตี’’ติ (ปารา. ๙๙) วจนโต ชลตารณารหํ อนฺตมโส เอกมฺปิ วหนฺตํ รชนโทณิเวณุกลาปาทิกํ ¶ เวทิตพฺพํ. นาวฏฺํ นาม ภณฺฑํ ยํ กิฺจิ อินฺทฺริยพทฺธํ วา อนินฺทฺริยพทฺธํ วา. ‘‘เถเนตฺวา คณฺหิสฺสามี’’ติ อิมินา ‘‘เถยฺยจิตฺตสฺสา’’ติ อิมมตฺถํ วิฺาเปติ. ปาทุทฺธาเรติ ทุติยปริเยสนาทิอตฺถํ คจฺฉนฺตสฺส ปเท ปเท. โทสาติ ทุกฺกฏาปตฺติโย. วุตฺตาติ ‘‘นาวฏฺํ ภณฺฑํ อวหริสฺสามี’ติ เถยฺยจิตฺโต ทุติยํ วา ปริเยสติ คจฺฉติ วา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๙๙) ปทภาชนิยํ ภควตา วุตฺตา, อิมินา ปุพฺพปโยคสหปโยคทุกฺกฏานิ, ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยํ, านาจาวเน ปาราชิกฺจ อุปลกฺขณวเสน ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ.

๑๑๘. จณฺฑโสเตติ ¶ เวเคน คจฺฉนฺเต อุทกปฺปวาเห, ‘‘จณฺฑโสเต’’ติ อิมินา พนฺธนํ วินา สภาเวน อฏฺิตภาวสฺส สูจนโต ‘‘พนฺธนเมว าน’’นฺติ วุตฺตฏฺานปริจฺเฉทสฺส การณํ ทสฺสิตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยสฺมา จณฺฑโสเต พทฺธา, ตสฺมา พนฺธนเมกเมว านํ มตนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมินฺติ พนฺธเน. ธีรา วินยธรา.

๑๑๙-๑๒๐. ‘‘นิจฺจเล อุทเก นาว-มพนฺธนมวฏฺิต’’นฺติ อิมินา ฉธา านปริจฺเฉทสฺส ลพฺภมานตฺเต การณํ ทสฺเสติ. นาวํ กฑฺฒโต ตสฺส ปาราชิกนฺติ สมฺพนฺโธ. ปุนปิ กึ กโรนฺโตติ อาห ‘‘เอเกนนฺเตน สมฺผุฏฺ’’นฺติอาทิ. ตํ นาวํ อติกฺกามยโตติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาปิ ‘‘กฑฺฒิตวโต อติกฺกมิตวโต’’ติ ภูตวเสน อตฺโถ โยเชตพฺโพ. ยเมตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตนยเมว.

๑๒๑. เอวํ จตุปสฺสากฑฺฒเน วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อุทฺธํ, อโธ จ อุกฺขิปนโอสีทาปเนสุ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตถา’’ติอาทิ. ตถาติ ‘‘ตสฺส ปาราชิก’’นฺติ อากฑฺฒติ. กสฺมึ ¶ กาเลติ อาห ‘‘อุทฺธํ เกสคฺคมตฺตมฺปี’’ติอาทิ. อโธนาวาตลนฺติ นาวาตลสฺส อโธ อโธนาวาตลํ, ตสฺมึ อุทฺธํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อุทกมฺหา วิโมจิเตติ อิมินา สมฺพนฺโธ. เตน ผุฏฺํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ มุขวฏฺฏิยา วิโมจิเตติ โยชนา. เตนาติ อโธนาวาตเลน ผุฏฺเ อุทเก มุขวฏฺฏิยา กรณภูตาย เกสคฺคมตฺตมฺปิ วิโมจิเตติ คเหตพฺพํ.

๑๒๒. ตีเร พนฺธิตฺวา ปน นิจฺจเล ชเล ปิตา ยา นาวา, ตสฺสา นาวาย านํ พนฺธนฺจ ิโตกาโส จาติ ทฺวิธา มตนฺติ โยชนา.

๑๒๓. ปุพฺพํ ปมํ พนฺธนสฺส วิโมจเน ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ โยชนา. เกนจุปาเยนาติ ‘‘ปุรโต ปจฺฉโต วาปี’’ติอาทิกฺกเมน ยถาวุตฺโตปายฉกฺเกสุ เยน เกนจิ อุปาเยนาติ อตฺโถ. านา จาเวติ นาวํ.

๑๒๔. ปมํ านา จาเวตฺวาติ ‘‘ปุรโต ปจฺฉโต วา’’ติอาทินา ยถาวุตฺเตสุ ฉสุ อากาเรสุ อฺตเรน อากาเรน นาวํ ปิตฏฺานโต ปมํ จาเวตฺวา. เอเสว จ นโยติ นาวาย ¶ ปมํ ิตฏฺานโต จาวเน ถุลฺลจฺจยํ, ปจฺฉา พนฺธนโมจเน ปาราชิกนฺติ เอเสว นโย เนตพฺโพติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ‘‘ตีเร พนฺธิตฺวา นิจฺจเล อุทเก ปิตนาวาย พนฺธนฺจ ิโตกาโส จาติ ทฺเว านานิ, ตํ ปมํ พนฺธนา โมเจติ, ถุลฺลจฺจยํ. ปจฺฉา ฉนฺนํ อาการานํ อฺตเรน านา จาเวติ, ปาราชิกํ. ปมํ านา จาเวตฺวา ปจฺฉา พนฺธนโมจเนปิ เอเสว นโย’’ติ (ปารา. ๙๙) อฏฺกถายํ วุตฺตวินิจฺฉโย สงฺคหิโต. อามสนผนฺทาปเนสุ ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยานิ เหฏฺา กุมฺภิยํ วุตฺตนเยเนว าตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา น วุตฺตานีติ เวทิตพฺพํ. เอวมุปริปิ.

๑๒๕. อุสฺสาเรตฺวาติ ¶ อุทกโต ถลํ อาโรเปตฺวา. นิกุชฺชิตฺวาติ อโธมุขํ กตฺวา. ถเล ปิตาย นาวาย มุขวฏฺฏิยา ผุฏฺโกาโส เอว านนฺติ โยชนา. หีติ วิเสโส, เตน ชลฏฺโต ถลฏฺาย นาวาย วุตฺตํ วิเสสํ โชเตติ.

๑๒๖. เอตฺถ อโธ โอสีทาปนสฺส อลพฺภมานตาย ตํ วินา อิตเรสํ ปฺจนฺนํ อาการานํ วเสน านาจาวนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เยฺโย’’ติอาทิ. ยโต กุโตจีติ ติริยํ จตสฺสนฺนํ, อุปริทิสาย จ วเสน ยํ กิฺจิ ทิสาภิมุขํ เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกเมนฺโต.

๑๒๗. อุกฺกุชฺชิตายปีติ อุทฺธํมุขํ ปิตายปิ. ฆฏิกานนฺติ ทารุขณฺฑานํ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘เยฺโย านปริจฺเฉโท’’ติอาทินา วุตฺตนยํ อติทิสติ. โส ปน อุกฺกุชฺชิตฺวา ภูมิยํ ปิตนาวาย ยุชฺชติ. ฆฏิกานํ อุปริ ปิตาย ปน นาคทนฺเตสุ ปิตกุนฺเต วุตฺตวินิจฺฉโย ยุชฺชติ.

๑๒๘. ‘‘เถยฺยา’’ติ อิทํ ‘‘ปาเชนฺตสฺสา’’ติ วิเสสนํ. ติตฺเถติ ติตฺถาสนฺนชเล. อริตฺเตนาติ เกนิปาเตน. ผิเยนาติ ปาชนผลเกน. ปาเชนฺตสฺสาติ เปเสนฺตสฺส. ‘‘ตํ ปาเชตี’’ติปิ ปาโ ทิสฺสติ, ตํ นาวํ โย ปาเชติ, ตสฺส ปราชโยติ อตฺโถ.

๑๒๙-๓๐. ฉตฺตนฺติ อาตปวารณํ. ปณาเมตฺวาติ ยถา วาตํ คณฺหาติ, ตถา ปณาเมตฺวา. อุสฺสาเปตฺวาว จีวรนฺติ จีวรํ อุทฺธํ อุจฺจาเรตฺวา วา. คาถาฉนฺทวเสน ‘ว’อิติ รสฺสตฺตํ. ลงฺการสทิสนฺติ ปสาริตปฏสริกฺขกํ. สมีรณนฺติ มาลุตํ. น โทโส ตสฺส วิชฺชตีติ อิทํ วาตสฺส ¶ ¶ อวิชฺชมานกฺขเณ เอวํ กโรโต ปจฺฉา อาคเตน วาเตน นีตนาวาย วเสน วุตฺตํ. วายมาเน ปน วาเต เอวํ กโรนฺตสฺส อาปตฺติเยวาติ ทฏฺพฺพํ.

๑๓๑-๒. สยเมว อุปาคตนฺติ สมฺพนฺโธ. คามสมีเป ติตฺถํ คามติตฺถํ. ตนฺติ นาวํ. านาติ ฉตฺเตน วา จีวเรน วา คหิตวาเตน คนฺตฺวา คามติตฺเถ ิตฏฺานา. อจาเลนฺโตติ ผนฺทาปนมฺปิ อกโรนฺโต, อิมินา ถุลฺลจฺจยสฺสาปิ อภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘อจาเวนฺโต’’ติปิ ปาโ, ิตฏฺานโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อนปเนนฺโตติ อตฺโถ, อิมินา ปาราชิกาภาวํ ทสฺเสติ. กิณิตฺวาติ มูเลน วิกฺกิณิตฺวา. สยเมว จ คจฺฉนฺตินฺติ เอตฺถ จ-กาโร วตฺตพฺพนฺตรสมุจฺจเย. ตถา ปณามิตฉตฺเตน วา อุสฺสาปิตจีวเรน วา คหิตวาเตน อตฺตนา คจฺฉนฺตึ. านา จาเวตีติ อตฺตนา อิจฺฉิตทิสาภิมุขํ กตฺวา ปาชนวเสน คมนฏฺานา จาเวติ.

นาวฏฺกถาวณฺณนา.

๑๓๓-๔. ยนฺติ เอเตนาติ ยานํ. รมยตีติ รโถ. วหติ, วุยฺหติ, วหนฺติ เอเตนาติ วา วยฺหํ. ‘‘อุปริ มณฺฑปสทิสํ ปทรจฺฉนฺนํ, สพฺพปาลิคุณฺิมํ วา ฉาเทตฺวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๐) อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน กตํ สกฏํ วยฺหํ นาม. สนฺทมานิกาติ ‘‘อุโภสุ ปสฺเสสุ สุวณฺณรชตาทิมยา โคปานสิโย ทตฺวา ครุฬปกฺขกนเยน กตา สนฺทมานิกา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๐) อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน กตยานวิเสโส. านา จาวนโยคสฺมินฺติ านา จาวนปฺปโยเค.

๑๓๕-๖. ทสฏฺานาจาวนวเสน ปาราชิกํ วทนฺเตหิ ปมํ านเภทสฺส าตพฺพตฺตา ตํ ทสฺเสตฺวา อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุมาห ¶ ‘‘ยานสฺส ทุกยุตฺตสฺสา’’ติอาทิ. ทุกยุตฺตสฺสาติ ทุกํ โคยุคํ ยุตฺตสฺส ยสฺสาติ, ยุตฺเต ยสฺมินฺติ วา วิคฺคโห. ทส านานีติ ทฺวินฺนํ โคณานํ อฏฺ ปาทา, ทฺเว จ จกฺกานีติ เอเตสํ ทสนฺนํ ปติฏฺิตฏฺานานํ วเสน ทส านานิ วเทยฺยาติ อตฺโถ. เอเตเนว นเยน จตุยุตฺตาทิยาเน อฏฺารสาติ านเภทสฺส นโย ทสฺสิโต โหติ. ยานํ ปาชยโตติ สกฏาทิยานํ เปสยโต. ‘‘ธุเรติ ยุคาสนฺเน’’ติ อฏฺกถาย คณฺิปเท วุตฺตํ. รถีสาย ยุเคน สทฺธึ พนฺธนฏฺานาสนฺเนติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ธุร’’นฺติ จ ยุคสฺเสว นามํ. ‘‘ธุรํ ฉฑฺเฑตฺวา, ธุรํ อาโรเปตฺวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๐) อฏฺกถาวจนโต ตํสหจริยาย สมฺพนฺธนฏฺานมฺปิ ¶ ธุรํ นาม. อิธ ปน คงฺคา-สทฺโท วิย คงฺคาสมีเป ธุรสมีเป ปาชกสฺส นิสชฺชารหฏฺาเน ธุรสฺส วตฺตมานตา ลพฺภติ.

โคณานํ ปาทุทฺธาเร ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ วินิทฺทิเสติ โยชนา. อิทฺจ โคณานํ อวิโลมกาลํ สนฺธาย วุตฺตํ. วิโลมกาเล สมฺภวนฺตํ วิเสสํ โชเตตุํ ‘‘ถุลฺลจฺจยํ ตุ’’ อิจฺจตฺร ตุ-สทฺเทน อฏฺกถายํ ‘‘สเจ ปน โคณา ‘นายํ อมฺหากํ สามิโก’ติ ตฺวา ธุรํ ฉฑฺเฑตฺวา อากฑฺฒนฺตา ติฏฺนฺติ วา ผนฺทนฺติ วา, รกฺขติ ตาว. โคเณ ปุน อุชุกํ ปฏิปาเทตฺวา ธุรํ อาโรเปตฺวา ทฬฺหํ โยเชตฺวา ปาจเนน วิชฺฌิตฺวา ปาเชนฺตสฺส วุตฺตนเยเนว เตสํ ปาทุทฺธาเรน ถุลฺลจฺจย’’นฺติ วุตฺตวิเสโส สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺโพ. จกฺกานํ หีติ เอตฺถ อธิเกน หิ-สทฺเทน ‘‘สเจปิ สกทฺทเม มคฺเค เอกํ จกฺกํ กทฺทเม ลคฺคํ โหติ, ทุติยํ จกฺกํ โคณา ปริวตฺเตนฺตา ปวตฺเตนฺติ, เอกสฺส ปน ิตตฺตา น ตาว อวหาโร โหติ. โคเณ ปน ปุน อุชุกํ ปฏิปาเทตฺวา ปาเชนฺตสฺส ¶ ิตจกฺเก เกสคฺคมตฺตํ ผุฏฺโกาสํ อติกฺกนฺเต ปาราชิก’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๐) อฏฺกถายํ วุตฺตวิเสโส ทสฺสิโต โหตีติ ทฏฺพฺพํ.

๑๓๗-๙. เอตฺตาวตา ยุตฺตยานวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อยุตฺตยานวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อยุตฺตกสฺสา’’ติอาทิ. ธุเรน อุปตฺถมฺภนิยํ ิตสฺส ตสฺส อยุตฺตกสฺสาปิ จ ยานกสฺส อุปตฺถมฺภนิจกฺกกานํ วเสน ตีเณว านานิ ภวนฺตีติ โยชนา. ตตฺถ อยุตฺตกสฺสาติ โคเณหิ อยุตฺตกสฺส. ธุเรนาติ ยถาวุตฺตนเยน ธุรยุตฺตฏฺานสมีปเทเสน, สกฏสีเสนาติ วุตฺตํ โหติ. อุปตฺถมฺภนิยนฺติ สกฏสีโสปตฺถมฺภนิยา อุปริ ิตสฺส. อุปตฺถมฺภยติ ธุรนฺติ อุปตฺถมฺภนี. สกฏสฺส ปจฺฉิมภาโคปตฺถมฺภนตฺถํ ทียมานํ ทณฺฑทฺวยํ ปจฺฉิโมปตฺถมฺภนี นาม, ปุริมภาคสฺส ทียมานสฺส อุปตฺถมฺภนี ปุริโมปตฺถมฺภนี นามาติ อยมุปตฺถมฺภนีนํ วิเสโส. อิธ ปุริโมปตฺถมฺภนี อธิปฺเปตา. ‘‘อุปตฺถมฺภนิจกฺกกานํ วเสน ตีเณว านานี’’ติ อิทํ เหฏฺา อกปฺปกตาย อุปตฺถมฺภนิยา วเสน วุตฺตํ, กปฺปกตาย ปน วเสน ‘‘จตฺตารี’’ติ วตฺตพฺพํ.

‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘านานิ ตีเณวา’’ติ อากฑฺฒติ, ทารุจกฺกทฺวยวเสน ตีณิ านานีติ อตฺโถ. ‘‘ทารูน’’นฺติ อิมินา พหุวจนนิทฺเทเสน ราสิกตทารูนํ ทารุกสฺส เอกสฺสาปิ ผลกสฺสาปิ คหณํ เวทิตพฺพํ. ‘‘ภูมิยมฺปิ ธุเรเนว, ตเถว ปิตสฺส จา’’ติ อิมินา ¶ ตีณิเยว านานีติ อติทิสติ. เอตฺถ ธุรจกฺกานํ ปติฏฺิโตกาสวเสน ตีณิ านานิ. เอตฺถ จ อุปริฏฺปิตสฺส จาติ จ-การํ ‘‘ภูมิยํ ปิตสฺสา’’ติ เอตฺถาปิ โยเชตฺวา สมุจฺจยํ กาตุํ สกฺกาติ. ตตฺถ อธิกวจเนน จ-กาเรน อฏฺกถายํ ‘‘ยํ ปน อยุตฺตกํ ธุเร เอกาย, ปจฺฉโต ¶ จ ทฺวีหิ อุปตฺถมฺภนีหิ อุปตฺถมฺเภตฺวา ปิตํ, ตสฺส ติณฺณํ อุปตฺถมฺภนีนํ, จกฺกานฺจ วเสน ปฺจ านานิ. สเจ ธุเร อุปตฺถมฺภนี เหฏฺาภาเค กปฺปกตา โหติ, ฉ านานี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๐) วุตฺตวินิจฺฉยํ สงฺคณฺหาติ.

ปุรโต ปจฺฉโต วาปีติ เอตฺถ ‘‘กฑฺฒิตฺวา’’ติ ปาเสโส. อปิ-สทฺเทน ‘‘อุกฺขิปิตฺวาปี’’ติ อวุตฺตํ สมุจฺจิโนติ. โย ปน ปุรโต กฑฺฒิตฺวา านา จาเวติ, โย วา ปน ปจฺฉโต กฑฺฒิตฺวา านา จาเวติ, โย วา ปน อุกฺขิปิตฺวา านา จาเวตีติ โยชนา. ติณฺณนฺติ อิเม ตโย คหิตา, ‘‘เตส’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติ, เตสํ ติณฺณํ ปุคฺคลานนฺติ วุตฺตํ โหติ. กทา กึ โหตีติ อาห ‘‘ถุลฺลจฺจยํ ตุ…เป… ปราชโย’’ติ. ‘‘านา จาเว’’ติ อิทํ ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติ อิมินาปิ สมฺพนฺธนียํ. ตุ-สทฺทสฺส วิเสสโชตนตฺถํ อุปาตฺตตฺตา สาวเสสฏฺานาจาวเน ผนฺทาปนถุลฺลจฺจยํ, นิรวเสสฏฺานาจาวเน ปน กเต านาจาวนปาราชิกา วุตฺตา โหตีติ ทฏฺพฺพํ.

๑๔๐. อกฺขานํ สีสเกหีติ อกฺขสฺส อุภยโกฏีหิ. ‘‘ชาตฺยาขฺยายเมกสฺมึ พหุวจนมฺตราย’’มิติ วจนโต เอกสฺมึ อตฺเถ พหุวจนํ ยุชฺชติ. ‘‘ิตสฺสา’’ติ เอตสฺส วิเสสนสฺส ‘‘ยานสฺสา’’ติ วิเสสิตพฺพํ สามตฺถิยา ลพฺภติ. ‘‘านานิ ทฺเว’’ติ วุตฺตตฺตา ยถา สกฏธุรํ ภูมึ น ผุสติ, เอวํ อุจฺจตเรสุ ทฺวีสุ ตุลาทิทารูสุ ทฺเว อกฺขสีเส อาโรเปตฺวา ปิตํ ยานเมว คยฺหติ.

๑๔๑. กฑฺฒนฺโตติ ทฺวินฺนํ อกฺขสีสานํ อาธารภูเตสุ ทารูสุ ฆํสิตฺวา อิโต จิโต จ กฑฺฒนฺโต. อุกฺขิปนฺโตติ อุชุํ ิตฏฺานโต อุจฺจาเรนฺโต. ผุฏฺโกาสจฺจเยติ ผุฏฺโกาสโต ¶ เกสคฺคมตฺตาติกฺกเม. อฺสฺสาติ ยถาวุตฺตปฺปการโต อิตรสฺส. ยสฺส กสฺสจิ รถาทิกสฺส ยานสฺส.

๑๔๒. อกฺขุทฺธีนนฺติ จตุนฺนํ อกฺขรุทฺธนกอาณีนํ. อกฺขสฺส อุภยโกฏีสุ จกฺกาวุณนฏฺานโต ¶ อนฺโต ทฺวีสุ สกฏพาหาสุ อกฺขรุทฺธนตฺถาย ทฺเว องฺคุลิโย วิย อาโกฏิตา จตสฺโส อาณิโย อกฺขุทฺธิ นาม. ธุรสฺสาติ ธุรพนฺธนฏฺานาสนฺนสฺส รถสีสคฺคสฺส. ตํ ยานํ. วา-สทฺเทน ปสฺเส วา คเหตฺวา กฑฺฒนฺโต, มชฺเฌ วา คเหตฺวา อุกฺขิเปนฺโตติ กิริยนฺตรํ วิกปฺเปติ. คเหตฺวาติ เอตฺถ ‘‘กฑฺฒนฺโต’’ติ ปาเสโส. านา จาเวตีติ อุทฺธีสุ คเหตฺวา กฑฺฒนฺโต อตฺตโน ทิสาย อุทฺธิอนฺเตน ผุฏฺฏฺานํ อิตเรน อุทฺธิปริยนฺเตน เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกาเมติ.

‘‘อุทฺธีสุ วา’’ติ สาสงฺกวจเนน อนุทฺธิกยานสฺสาปิ วิชฺชมานตฺตํ สูจิตํ โหติ. อฏฺกถายํ ‘‘อถ อุทฺธิขาณุกา น โหนฺติ, สมเมว พาหํ กตฺวา มชฺเฌ วิชฺฌิตฺวา อกฺขสีสานิ ปเวสิตานิ โหนฺติ, ตํ เหฏฺิมตลสฺส สมนฺตา สพฺพํ ปถวึ ผุสิตฺวา ติฏฺติ, ตตฺถ จตูสุ ทิสาสุ, อุทฺธฺจ ผุฏฺฏฺานาติกฺกมวเสน ปาราชิกํ เวทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๐) วุตฺตวินิจฺฉยฺจ พฺยติเรกวเสน สงฺคณฺหาติ.

๑๔๓. นาภิยาติ นาภิมุเขน. เอกเมว สิยา านนฺติ เอกํ นาภิยา ผุฏฺฏฺานเมว านํ ภวตีติ อตฺโถ. ‘‘เอกมสฺส สิยา าน’’นฺติ โปตฺถเกสุ ทิสฺสติ, ตโต ปุริมปาโว สุนฺทรตโร. ปริจฺเฉโทปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโก, ปริจฺเฉโท ปนาติ อตฺโถ. ปฺจธาติ นาภิยา จตุปสฺสปริยนฺตํ, อุทฺธฺจ ปฺจธา, านาจาวนากาโร โหตีติ อตฺโถ.

๑๔๔. านานิ ¶ ทฺเวติ เนมิยา, นาภิยา จ ผุฏฺฏฺานวเสน ทฺเว านานิ. อสฺสาติ จกฺกสฺส. เตสํ ทฺวินฺนํ านานํ. ภิตฺติอาทึ อปสฺสาย ปิตจกฺกสฺสาปิ หิ อฏฺกถายํ วุตฺโต อยมฺปิ วินิจฺฉโย วุตฺโต, โยปิ อิมินา จ ปาเน ทสฺสิโต โหติ.

๑๔๕. อนารกฺขนฺติ สามิเกน อสํวิหิตารกฺขํ. อโธเทตฺวาติ โคเณ อเปเสตฺวา. วฏฺฏติ, ปาราชิกํ น โหตีติ อธิปฺปาโย. สามิเก อาหราเปนฺเต ปน ภณฺฑเทยฺยํ โหติ.

ยานฏฺกถาวณฺณนา.

๑๔๖. ภารฏฺกถาย สีสกฺขนฺธกโฏลมฺพวสาติ เอวํนามกานํ สรีราวยวานํ วเสน ภาโร ¶ จตุพฺพิโธ โหติ. ตตฺถ สีสภาราทีสุ อสมฺโมหตฺถํ สีสาทีนํ ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ – สีสสฺส ตาว ปุริมคเล คลวาฏโก ปิฏฺิคเล เกสฺจิ เกสนฺเต อาวฏฺโฏ โหติ, คลสฺเสว อุโภสุ ปสฺเสสุ เกสฺจิ เกสาวฏฺฏา โอรุยฺห ชายนฺติ, เย ‘‘กณฺณจูฬิกา’’ติ วุจฺจนฺติ, เตสํ อโธภาโค จาติ อยํ เหฏฺิมปริจฺเฉโท, ตโต อุปริ สีสํ, เอตฺถนฺตเร ิตภาโร สีสภาโร นาม.

อุโภสุ ปสฺเสสุ กณฺณจูฬิกาหิ ปฏฺาย เหฏฺา, กปฺปเรหิ ปฏฺาย อุปริ, ปิฏฺิคลาวฏฺฏโต จ คลวาฏกโต จ ปฏฺาย เหฏฺา, ปิฏฺิเวมชฺฌาวฏฺฏโต จ อุรปริจฺเฉทมชฺเฌ หทยอาวาฏโต จ ปฏฺาย อุปริ ขนฺโธ, เอตฺถนฺตเร ิตภาโร ขนฺธภาโร นาม.

ปิฏฺิเวมชฺฌาวฏฺฏโต ¶ , ปน หทยอาวาฏโต จ ปฏฺาย เหฏฺา ยาว ปาทนขสิขา, อยํ กฏิปริจฺเฉโท, เอตฺถนฺตเร สมนฺตโต สรีเร ิตภาโร กฏิภาโร นาม.

กปฺปรโต ปฏฺาย ปน เหฏฺา ยาว หตฺถนขสิขา, อยํ โอลมฺพกปริจฺเฉโท, เอตฺถนฺตเร ิตภาโร โอลมฺพโก นาม.

ภรตีติ ภาโร, ภรติ เอเตน, เอตสฺมินฺติ วา ภาโร, อิติ ยถาวุตฺตสีสาทโย อวยวา วุจฺจนฺติ. ภาเร ติฏฺตีติ ภารฏฺํ. อิติ สีสาทีสุ ิตํ ภณฺฑํ วุจฺจติ. ‘‘ภาโรเยว ภารฏฺ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๑) อฏฺกถาวจนโต ภรียตีติ ภาโร, กมฺมนิ สิทฺเธน ภาร-สทฺเทน ภณฺฑเมว วุจฺจติ.

๑๔๗. สิรสฺมึเยวาติ ยถาปริจฺฉินฺเน สิรสิ เอว. สาเรตีติ อนุกฺขิปนฺโต อิโต จิโต จ สาเรติ. ถุลฺลจฺจยํ สิยาติ ผนฺทาปนถุลฺลจฺจยํ ภเวยฺย.

๑๔๘. ขนฺธนฺติ ยถาปริจฺฉินฺนเมว ขนฺธํ. โอโรปิเตติ โอหาริเต. สีสโตติ เอตฺถ ‘‘อุทฺธ’’นฺติ ปาเสโส, ยถาปริจฺฉินฺนสีสโต อุปรีติ อตฺโถ. เกสคฺคมตฺตมฺปีติ เกสคฺคมตฺตํ ทูรํ กตฺวา. ปิ-สทฺโท ปเคว ตโต อธิกนฺติ ทีเปติ. โมเจนฺโตปีติ เกสคฺเคน อผุสนฺตํ อปเนนฺโต. เอตฺถาปิ ปิ-สทฺเทน น เกวลํ ขนฺธํ โอโรเปนฺตสฺเสว ปาราชิกํ, อปิจ โข โมเจนฺโตปิ ¶ ปราชิโตติ เหฏฺา วุตฺตมเปกฺขติ. ปสิพฺพกาทิยมกภารํ ปน สีเส จ ปิฏฺิยฺจาติ ทฺวีสุ าเนสุ ิตตฺตา ทฺวีหิ าเนหิ อปนยเนน ปาราชิกํ โหติ, ตฺจ ‘‘สีสโต โมเจนฺโต’’ติ อิมินาว เอกเทสวเสน สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

๑๔๙-๕๐. เอวํ ¶ สีสภาเร วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ อุทฺเทสกฺกเมสุ ขนฺธภาราทีสุ วินิจฺฉเย ทสฺเสตพฺเพปิ อวสาเน วุตฺตโอลมฺพกภาเร วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อาทฺยนฺตภารานํ วุตฺตนยานุสาเรน เสเสสุปิ วินิจฺฉยํ อติทิสิตุมาห ‘‘ภาร’’นฺติอาทิ. สุทฺธมานโสติ ปาตราสาทิการเณน อเถยฺยจิตฺโต, หตฺถคตภารํ เถยฺยจิตฺเตน ภูมิยํ ปนนิสฺสชฺชนาทึ กโรนฺตสฺส หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกนฺติ อิทเมเตน อุปลกฺขิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

เอตฺถ วุตฺตนเยเนวาติ สีสภารโอลมฺพกภาเรสุ วุตฺตานุสาเรน. เสเสสุปิ ภาเรสูติ ขนฺธภาราทิเกสุปิ. มติสาเรน สารมตินา. เวทิตพฺโพ วินิจฺฉโยติ ยถาปริจฺฉินฺเนสุ าเนสุ ิตํ ปาทคฺฆนกํ ยํ กิฺจิ วตฺถุํ เถยฺยจิตฺเตน ‘‘คณฺหิสฺสามี’’ติ อามสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, านา อจาเวตฺวา ผนฺทาเปนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ, ยถาปริจฺฉินฺนฏฺานาติกฺกมนวเสน วา อุทฺธํอุกฺขิปนวเสน วา านา จาเวนฺตสฺส ปาราชิกํ โหตีติ อยํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถ.

ภารฏฺกถาวณฺณนา.

๑๕๑-๓. อิทานิ อารามฏฺวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติอาทิ. อารามนฺติ จมฺปกาทิปุปฺผารามฺจ อมฺพาทิผลารามฺจาติ ทฺวีสุ อาราเมสุ ยํ กฺจิ อารามํ. อารมนฺติ เอตฺถ ปุปฺผาทิกามิโนติ วิคฺคโห, ตํ อารามํ, อภิ-สทฺทโยเค อุปโยควจนํ. อภิยุฺชโตติ ปรายตฺตภาวํ ชานนฺโต ‘‘มม สนฺตก’’นฺติ อฏฺฏํ กตฺวา คณฺหิตุํ เถยฺยจิตฺเตน สหายาทิภาวตฺถํ ทุติยกปริเยสนาทิวเสน อภิยุฺชนฺตสฺส ทุกฺกฏํ มุนินา วุตฺตนฺติ อิมินา สมฺพนฺธนียํ, อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยคตฺตา สหปโยคคณนาย ทุกฺกฏนฺติ ภควตา ¶ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. ธมฺมํ จรนฺโตติ อฏฺฏํ กโรนฺโต. ปรํ สามิกํ ปราเชติ เจ, สยํ สาสนโต ปราชิโตติ โยชนา.

ตสฺสาติ ภณฺฑสามิโน. วิมตึ ชนยนฺตสฺสาติ ‘‘อิมินา สห อฏฺฏํ กตฺวา มม สนฺตกํ ลภิสฺสามิ ¶ วา, น วา’’ติ สํสยํ อุปฺปาเทนฺตสฺส โจรสฺส. โยปิ ธมฺมํ จรนฺโต สยํ ปรชฺชติ, ตสฺส จ ถุลฺลจฺจยนฺติ โยชนา.

สามิโน ธุรนิกฺเขเปติ ‘‘อยํ ถทฺโธ กกฺขโฬ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายมฺปิ เม กเรยฺย, อลํ ทานิ มยฺหํ อิมินา อาราเมนา’’ติ สามิโน ธุรนิกฺเขเป สติ, อตฺตโน ‘‘น ทสฺสามี’’ติ ธุรนิกฺเขเป จาติ โยชนา. เอวํ อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขเป ปาราชิกํ. ตสฺสาติ อภิยุฺชนฺตสฺส. สพฺเพสํ กูฏสกฺขีนฺจาติ จ-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ เวทิตพฺโพ. โจรสฺส อสฺสามิกภาวํ ตฺวาปิ ตทายตฺตกรณตฺถํ ยํ กิฺจิ วทนฺตา กูฏสกฺขิโน, เตสํ สพฺเพสมฺปิ ภิกฺขูนํ ปาราชิกํ โหตีติ อตฺโถ.

อารามฏฺกถาวณฺณนา.

๑๕๔. วิหารฏฺกถายํ วิหารนฺติ อุปลกฺขณตฺตา ‘‘ปริเวณํ วา, อาวาสํ วา’’ติ จ คเหตพฺพํ. สงฺฆิกนฺติ จาตุทฺทิสํ สงฺฆํ อุทฺทิสฺส ภิกฺขูนํ ทินฺนตฺตา สงฺฆสนฺตกํ. กฺจีติ ขุทฺทกํ, มหนฺตํ วาติ อตฺโถ. อจฺฉินฺทิตฺวาน คณฺหิตุํ อภิยุฺชนฺตสฺส ปาราชิกา น สิชฺฌตีติปิ ปาเสสโยชนา. เหตุํ ทสฺเสติ ‘‘สพฺเพสํ ธุรนิกฺเขปาภาวโต’’ติ, สพฺพสฺเสว จาตุทฺทิสิกสงฺฆสฺส ธุรนิกฺเขปสฺส อสมฺภวโตติ อตฺโถ. ‘‘วิหาร’’นฺติ เอตฺตกเมว อวตฺวา ‘‘สงฺฆิก’’นฺติ วิเสสเนน ทีฆภาณกาทิเภทสฺส คณสฺส, เอกปุคฺคลสฺส วา ทินฺนวิหาราทึ อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺเต ธุรนิกฺเขปสมฺภวา ปาราชิกนฺติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ วินิจฺฉโย อาราเม วิย ¶ เวทิตพฺโพ. อิเมสุ ตตฺรฏฺภณฺเฑ วินิจฺฉโย ภูมฏฺถลฏฺอากาสฏฺเวหาสฏฺเสุ วุตฺตนเยน าตุํ สกฺกาติ น วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ.

วิหารฏฺกถาวณฺณนา.

๑๕๕-๖. เขตฺตฏฺเ สีสานีติ วลฺลิโย. นิทมฺปิตฺวานาติ ยถา ธฺมตฺตํ หตฺถคตํ โหติ, ตถา กตฺวา. อสิเตนาติ ทาตฺเตน. ลายิตฺวาติ ทายิตฺวา. สพฺพกิริยาปเทสุ ‘‘สาลิอาทีนํ สีสานี’’ติ สมฺพนฺธนียํ. สาลิอาทีนํ สีสานิ นิทมฺปิตฺวา คณฺหโต ยสฺมึ พีเช คหิเต วตฺถุ ปูรติ, ตสฺมึ พนฺธนา โมจิเต ตสฺส ปาราชิกํ ภเวติ โยชนา. อสิเตน ลายิตฺวา คณฺหโต ¶ ยสฺมึ สีเส คหิเต…เป… ภเว, กเรน ฉินฺทิตฺวา คณฺหโต ยสฺสํ มุฏฺิยํ คหิตายํ…เป… ภเวติ โยชนา. พีเชติ วีหาทิผเล. วตฺถุ ปูรตีติ ปาทคฺฆนกํ โหตีติ. มุฏฺิยนฺติ สีสมุฏฺิยํ, พีชมุฏฺิยํ วา. พนฺธนา โมจิเตติ พนฺธนฏฺานโต โมจิเต.

๑๕๗. ทณฺโฑ วาติ วตฺถุปูรกวีหิทณฺโฑ วา. อจฺฉินฺโน รกฺขตีติ สมฺพนฺโธ. ตโจ วาติ ตสฺส ทณฺฑสฺส เอกปสฺเส ฉลฺลิ วา อจฺฉินฺโน รกฺขติจฺเจว สมฺพนฺโธ. วา-คฺคหเณน อิธาวุตฺตํ อฏฺกถาคตํ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๔) ‘‘วาโก’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาติ. วาโก นาม ทณฺเฑ วา ตเจ วา พาหิรํ. อิธาปิ ตโจ วา อจฺฉินฺโน รกฺขตีติ โยชนา. วีหินาฬมฺปิ วาติ คหิตธฺสาลิสีเสน ปติฏฺิตํ วีหิกุทฺรูสาทิคจฺฉานํ นาฬํ, ตจคพฺโภติ วุตฺตํ โหติ. ทีฆนฺติ ทีฆํ เจ โหติ. ‘‘อนิกฺขนฺโตวา’’ติ อิมินา ‘‘ทณฺโฑ’’ติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตโต’’ติ ปาเสโส. ตโต ¶ ทีฆวีหินาฬโต สพีชวีหิสีสทณฺโฑ สพฺพโส ฉินฺโน ฉินฺนโกฏิยา เกสคฺคมตฺตมฺปิ พหิ อนิกฺขนฺโตติ อตฺโถ. รกฺขตีติ ตํ ภิกฺขุํ ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยปาราชิกวตฺถูนํ อนุรูปาปตฺติโต ปาเลติ. มุตฺโต เจ, น รกฺขตีติ อตฺโถ.

วุตฺตฺเจตํ อฏฺกถายํ ‘‘วีหินาฬํ ทีฆมฺปิ โหติ, ยาว อนฺโตนาฬโต วีหิสีสทณฺฑโก น นิกฺขมติ, ตาว รกฺขติ. เกสคฺคมตฺตมฺปิ นาฬโต ทณฺฑกสฺส เหฏฺิมตเล นิกฺขนฺตมตฺเต ภณฺฑคฺฆวเสน กาเรตพฺโพ’’ติ (ปารา. ๑.๑๐๔). ตถา อิมินาว วินิจฺฉเยน อฏฺกถายํ ‘‘ลายิตพฺพวตฺถุปูรกวีหิสีสมุฏฺิยา มูเล ฉินฺเนปิ สีเสสุ อจฺฉินฺนวีหิสีสคฺเคหิ สทฺธึ ชเฏตฺวา ิเตสุ รกฺขติ, ชฏํ วิชเฏตฺวา วิโยชิเตสุ ยถาวุตฺตปาราชิกาทิอาปตฺติโย โหนฺตี’’ติ เอวมาทิโก วินิจฺฉโย จ สูจิโตติ คเหตพฺโพ.

๑๕๘. มทฺทิตฺวาติ วีหิสีสานิ มทฺทิตฺวา. ปปฺโผเฏตฺวาติ ภุสาทีนิ โอผุนิตฺวา. อิโต สารํ คณฺหิสฺสามีติ ปริกปฺเปตีติ โยชนา. อิโตติ วีหิสีสโต. สารํ คณฺหิสฺสามีติ สารภาคํ อาทิยิสฺสามิ. สเจ ปริกปฺเปตีติ โยชนา. รกฺขตีติ วตฺถุปโหนกปฺปมาณํ ทาตฺเตน ลายิตฺวา วา หตฺเถน ฉินฺทิตฺวา วา านา จาเวตฺวา คหิตมฺปิ ยาว ปริกปฺโป น นิฏฺาติ, ตาว อาปตฺติโต รกฺขตีติ อตฺโถ.

๑๕๙. มทฺทเนปีติ วีหิสีสมทฺทเนปิ. อุทฺธรเณปีติ ปลาลาปนยเนปิ. ปปฺโผฏเนปีติ ภุสาทิกจวราปนยเนปิ ¶ . โทโส นตฺถีติ อคฺฆวเสน ปาราชิกาทิอาปตฺติโย น ภวนฺติ, สหปโยคทุกฺกฏํ ปน โหเตว. อตฺตโน…เป… ปราชโยติ ¶ อตฺตโน ปมํ ปริกปฺปิตากาเรน สพฺพํ กตฺวา สารภาคํ คณฺหิตุํ อตฺตโน ภาชเน ปกฺขิตฺตมตฺเต ยถาวุตฺตปาราชิกาทโย โหนฺตีติ อตฺโถ.

๑๖๐. เอตฺตาวตา ‘‘เขตฺตฏฺํ นาม ภณฺฑํ เขตฺเต จตูหิ าเนหิ นิกฺขิตฺตํ โหติ ภูมฏฺํ ถลฏฺํ อากาสฏฺํ เวหาสฏฺ’’นฺติ (ปารา. ๑๐๔) วุตฺตานิ เขตฺตฏฺานิ จตฺตาริ ยถาวุตฺตสทิสานีติ ตานิ ปหาย ‘‘ตตฺถชาตก’’นฺติอาทิ ปาฬิยํ อาคเต ตตฺรชาเต วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ‘‘เขตฺตํ นาม ยตฺถ ปุพฺพณฺณํ วา อปรณฺณํ วา ชายตี’’ติ (ปารา. ๑๐๔) เอวมาคเต เขตฺเตปิ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ชาน’’นฺติอาทิ. ชานนฺติ ปรสนฺตกภาวํ ชานนฺโต. ขีลนฺติ อปฺปิตกฺขรํ วา อิตรํ วา ปาสาณาทิขีลํ. สงฺกาเมตีติ ปรายตฺตภูมึ สามิกา ยถา ปสฺสนฺติ, ตถา วา อฺถา วา อตฺตโน สนฺตกํ กาตุกามตาย เกสคฺคมตฺตมฺปิ านํ ยถา สสนฺตกํ โหติ, ตถา เถยฺยจิตฺเตน นิขณตีติ อตฺโถ.

๑๖๑. ตํ ปาราชิกตฺตํ ตสฺส กทา โหตีติ อาห ‘‘สามิกานํ ตุ ธุรนิกฺเขปเน สตี’’ติ. ‘‘โหตี’’ติ ปาเสโส. ตุ-สทฺเทน ‘‘อตฺตโน วา’’ติ วิเสสสฺส สงฺคหิตตฺตา สามิโน นิราลยภาวสงฺขาตธุรนิกฺเขเป จ ‘‘สามิกสฺส น ทสฺสามี’’ติ อตฺตโน ธุรนิกฺเขเป จ ตสฺส ปาราชิกตฺตํ โหตีติ อตฺโถ. เอวมุทีริตนฺติ ‘‘เกสคฺคมตฺตมฺปี’’ติ เอวํ นิยมิตํ กถิตํ.

๑๖๒. ยา ปนาติ ยา ภูมิ ปน. เตสุ ทฺวีสุ ขีเลสุ. อาโท ถุลฺลจฺจยนฺติ ปเม ขีเล สงฺกามิเต โส ภิกฺขุ ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชติ. ทุติเยติ ทุติเย ขีเล สงฺกามิเต ปราชโย ¶ โหตีติ โยชนา. พหูหิ ขีเลหิ คเหตพฺพฏฺาเน ปริยนฺตขีเลสุ ทฺวีสุ วินิจฺฉโย จ เอเตเนว วุตฺโต โหติ. เอตฺถ ปน อนฺเต ขีลทฺวยํ วินา อวเสสขีลนิขณเน จ อิตเรสุ ตทตฺเถสุ สพฺพปโยเคสุ จ ทุกฺกฏํ โหตีติ วิเสโส.

๑๖๓-๔. ‘‘มเมทํ สนฺตก’’นฺติ าเปตุกาโมติ สมฺพนฺโธ. ปรสนฺตกาย ภูมิยา ปรายตฺตภาวํ ตฺวาว เถยฺยจิตฺเตน เกสคฺคมตฺตมฺปิ านํ คณฺหิตุกามตาย ‘‘เอตฺตกํ านํ มม สนฺตก’’นฺติ ¶ รชฺชุยา วา ยฏฺิยา วา มินิตฺวา ปรสฺส าเปตุกาโมติ อตฺโถ. เยหิ ทฺวีหิ ปโยเคหีติ สพฺพปจฺฉิมเกหิ รชฺชุปสารณยฏฺิปาตนานมฺตเรหิ ทฺวีหิ ปโยเคหิ. เตสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ.

อิธ รชฺชุํ วาปีติ วิกปฺปตฺถวา-สทฺเทน ‘‘ยฏฺึ วา’’ติ โยเชตพฺเพปิ อวุตฺตสมุจฺจยตฺถํ อธิกวจนภาเวน วุตฺตปิ-สทฺเทน อิธาวุตฺตมริยาทวตีนํ วินิจฺฉยสฺส าปิตตฺตา ยถาวุตฺตรชฺชุยฏฺิวินิจฺฉเยสุ วิย ปรสนฺตกาย ภูมิยา เกสคฺคมตฺตมฺปิ านํ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหิตุกามตาย วติปาเท นิขณิตฺวา วา สาขามตฺเตน วา วตึ กโรนฺตสฺส มริยาทํ วา พนฺธนฺตสฺส ปาการํ วา จินนฺตสฺส ปํสุมตฺติกา วา วฑฺเฒนฺตสฺส ปุพฺพปโยเค ปาจิตฺติยฏฺาเน ปาจิตฺติยฺจ ทุกฺกฏฺจ สหปโยเค เกวลทุกฺกฏฺจ ปจฺฉิมปโยเคสุ ทฺวีสุ ปมปโยเค ถุลฺลจฺจยฺจ อวสานปโยเค ปาราชิกฺจ โหตีติ วินิจฺฉโยปิ สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺพํ.

เขตฺตฏฺกถาวณฺณนา.

๑๖๕. วตฺถฏฺาทีสุ วตฺถฏฺสฺสาติ เอตฺถ ‘‘วตฺถุ นาม อารามวตฺถุ วิหารวตฺถู’’ติ (ปารา. ๑๐๕) ปทภาชเน วุตฺตตฺตา ปุปฺผาทิอาราเม ¶ กาตุํ สงฺขริตฺวา ปิตภูมิ จ ปุพฺพกตารามานํ วินาเส ตุจฺฉภูมิ จ วิหารํ กาตุํ อภิสงฺขตา ภูมิ จ นฏฺวิหารภูมิ จาติ เอวํ วิภาควติ วสติ เอตฺถ อุปโรโป วา วิหาโร วาติ ‘‘วตฺถู’’ติ วุจฺจติ อิจฺเจวํ ทุวิธํ วตฺถุฺจ ‘‘วตฺถุฏฺํ นาม ภณฺฑํ วตฺถุสฺมึ จตูหิ าเนหิ นิกฺขิตฺตํ โหติ ภูมฏฺํ ถลฏฺํ อากาสฏฺํ เวหาสฏฺ’’นฺติ (ปารา. ๑๐๕) วจนโต เอวํ จตุพฺพิธํ ภณฺฑฺจาติ อิทํ ทฺวยํ วตฺถุ จ วตฺถุฏฺฺจ วตฺถุวตฺถุฏฺนฺติ วตฺตพฺเพ เอกเทสสรูเปกเสสวเสน สมาเสตฺวา, อุ-การสฺส จ อการํ กตฺวา ‘‘วตฺถฏฺสฺสา’’ติ ทสฺสิตนฺติ คเหตพฺพํ. ยถาวุตฺตทุวิธวตฺถุโน, วตฺถฏฺสฺส จ ภณฺฑสฺสาติ อตฺโถ. เขตฺตฏฺเติ เอตฺถาปิ อยเมว สมาโสติ เขตฺเต จ เขตฺตฏฺเ จาติ คเหตพฺพํ. นาวฏฺาทิโวหาเรปิ เอเสว นโย. คามฏฺเปิ จาติ ‘‘คามฏฺํ นาม ภณฺฑํ คาเม จตูหิ าเนหิ นิกฺขิตฺตํ โหติ ภูมฏฺํ…เป… เวหาสฏฺ’’นฺติ (ปารา. ๑๐๖) วุตฺเต จตุพฺพิเธ คามฏฺภณฺเฑปีติ อตฺโถ.

วตฺถฏฺคามฏฺกถาวณฺณนา.

๑๖๖. อรฺฏฺกถายํ ¶ ‘‘ติณํ วา’’ติอาทิปทานํ ‘‘ตตฺถชาตก’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺโธ. ตตฺถชาตกนฺติ ‘‘อรฺํ นาม ยํ มนุสฺสานํ ปริคฺคหิตํ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๗) วจนโต ตตฺถชาตํ ยํ กิฺจิ มนุสฺสสนฺตกํ สามิกานํ อกามา อคเหตพฺพโต สารกฺเข อรฺเ อุปฺปนฺนนฺติ อตฺโถ. ติณํ วาติ ปเรหิ ลายิตฺวา ปิตํ วา อตฺตนา ลายิตพฺพํ วา เคหจฺฉาทนารหํ ติณํ วา. ปณฺณํ วาติ เอวรูปเมว เคหจฺฉาทนารหํ ตาลปณฺณาทิปณฺณํ วา. ลตํ วาติ ตถารูปเมว เวตฺตลตาทิกํ วลฺลึ วา. ยา ปน ทีฆา โหติ ¶ , มหารุกฺเข จ คจฺเฉ จ วินิวิชฺฌิตฺวา วา เวเตฺวา วา คตา, สา มูเล ฉินฺนาปิ อวหารํ น ชเนติ, อคฺเค ฉินฺนาปิ. ยทา ปน อคฺเคปิ มูเลปิ ฉินฺนา โหติ, ตทา อวหารํ ชเนติ. สเจ ปน เวเตฺวา ิตา โหติ, เวเตฺวา ิตา ปน รุกฺขโต โมจิตมตฺตา อวหารํ ชเนตีติ อยเมตฺถ วิเสโส. สามิเกน อวิสฺสชฺชิตาลยํ ฉลฺลิวากาทิอวเสสภณฺฑฺจ อิมินาว อุปลกฺขิตฺวา สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. กฏฺเมว วาติ ทารุํ วา. ภณฺฑคฺเฆเนว กาตพฺโพติ เอตฺถ อนฺโตภูตเหตุตฺถวเสน กาเรตพฺโพติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพ’’ติ. อวหฏติณาทิภณฺเฑสุ อคฺฆวเสน มาสกํ วา อูนมาสกํ วา โหติ, ทุกฺกฏํ. อติเรกมาสกํ วา อูนปฺจมาสกํ วา โหติ, ถุลฺลจฺจยํ. ปฺจมาสกํ วา อติเรกปฺจมาสกํ วา โหติ, ปาราชิกํ. ปาราชิกํ เจ อนาปนฺโน, อามสนทุกฺกฏํ, ผนฺทาปนถุลฺลจฺจยฺจ กาเรตพฺโพติ อตฺโถ. คณฺหนฺโตติ อวหรนฺโต.

๑๖๗-๗๔. อิทานิ ‘‘กฏฺเมว วา’’ติ วุตฺตรุกฺขทารูสุ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มหคฺเฆ’’ติอาทิ. มหคฺเฆติ ปฺจมาสกํ วา อติเรกปฺจมาสกํ วา อคฺฆกํ หุตฺวา มหคฺเฆ. นสฺสตีติ เถยฺยจิตฺตสมงฺคี หุตฺวา ฉินฺนมตฺเตปิ ปาราชิกํ อาปชฺชติ. ปิ-สทฺโท อวธารเณ. ‘‘โกจิปี’’ติ อิมินา อทฺธคโตปิ อลฺลํ วา โหตุ ปุราณํ วา, ตจฺเฉตฺวา ปิตํ น คเหตพฺพเมวาติ อตฺโถ.

มูเลติ อุปลกฺขณมตฺตํ. ‘‘อคฺเค จ มูเล จ ฉินฺโน โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๗) อฏฺกถาวจนโต มูลฺจ อคฺคฺจ ฉินฺทิตฺวาติ คเหตพฺโพ. อทฺธคตนฺติ ชิณฺณคฬิตปติตตจํ, จิรกาลํ ิตนฺติ วุตฺตํ โหติ.

ลกฺขเณติ ¶ อตฺตโน สนฺตกํ าเปตุํ รุกฺขกฺขนฺเธ ตจํ ฉินฺทิตฺวา กตสลฺลกฺขเณ. ฉลฺลิโยนทฺเธติ ¶ สมนฺตโต อภินวุปฺปนฺนาหิ ฉลฺลีหิ ปริโยนนฺธิตฺวา อทสฺสนํ คมิเต. อชฺฌาวุตฺถฺจาติ เอตฺถ ‘‘เคห’’นฺติ ปาเสโส. เคหํ กตฺจ อชฺฌาวุตฺถฺจาติ โยชนา. เคหํ กาตุํ อรฺสามิกานํ มูลํ ทตฺวา รุกฺเข กิณิตฺวา ฉินฺนทารูหิ ตํ เคหํ กตฺจ ปริภุตฺตฺจาติ อตฺโถ. วินสฺสนฺตฺจาติ เอตฺถาปิ ‘‘อวสิฏฺํ ทารุ’’นฺติ ปาเสโส. ตํ เคหํ กตฺวา อวสิฏฺํ วสฺสาตปาทีหิ วิวิธา ชีริตฺวา วินสฺสมานํ, วิปนฺนทารุนฺติ วุตฺตํ โหติ. คณฺหโต น โทโส โกจีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สามิกา นิราลยา’’ติ คณฺหโต กาจิปิ อาปตฺติ นตฺถีติ อตฺโถ. กึการณนฺติ เจ? อรฺสามิเกหิ มูลํ คเหตฺวา อฺเสํ ทินฺนตฺตา, เตสฺจ นิราลยํ ฉฑฺฑิตตฺตาติ อิทเมตฺถ การณํ.

วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถายํ ‘‘เคหาทีนํ อตฺถาย รุกฺเข ฉินฺทิตฺวา ยทา ตานิ กตานิ, อชฺฌาวุตฺถานิ จ โหนฺติ, ทารูนิปิ อรฺเ วสฺเสน จ อาตเปน จ วินสฺสนฺติ, อีทิสานิปิ ทิสฺวา ‘ฉฑฺฑิตานี’ติ คเหตุํ วฏฺฏติ. กสฺมา? ยสฺมา อรฺสามิกา เอเตสํ อนิสฺสรา. เยหิ อรฺสามิกานํ เทยฺยธมฺมํ ทตฺวา ฉินฺนานิ, เต เอว อิสฺสรา, เตหิ จ ตานิ ฉฑฺฑิตานิ, นิราลยา ตตฺถ ชาตา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๗). เอวมฺปิ สติ ปจฺฉา สามิเกสุ อาหราเปนฺเตสุ ภณฺฑเทยฺยํ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.

โย จาติ อรฺสามิกานํ เทยฺยธมฺมํ ปวิสนฺโต อทตฺวา ‘‘นิกฺขมนฺโต ทสฺสามี’’ติ รุกฺเข คาหาเปตฺวา นิกฺขมนฺโต โย จ ภิกฺขุ. อารกฺขฏฺานํ ปตฺวาติ อรฺปาลกา ยตฺถ นิสินฺนา อรฺํ รกฺขนฺติ, ตํ านํ ปตฺวา. ‘‘จินฺเตนฺโต’’ติ กิริยนฺตรสาเปกฺขตฺตา ‘‘อติกฺกเมยฺยา’’ติ สามตฺถิยโต ¶ ลพฺภติ. ตสฺมา จิตฺเต กมฺมฏฺานาทีนิ กตฺวาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปการตฺเถน กุสลปกฺขิยา วิตกฺกา สงฺคยฺหนฺติ. อฺํ จินฺเตนฺโต วา อารกฺขนฏฺานํ ปตฺวาเยว อติกฺกาเมยฺยาติ โยเชตฺวา อตฺโถ วตฺตพฺโพ. ตตฺถ อฺํ จินฺเตนฺโต วาติ อฺํ วิหิโต วา, อิมินา ยถาวุตฺตวิตกฺกานํ สงฺคโห. อสฺสาติ เอตฺถ ‘‘เทยฺย’’นฺติ กิตโยเค กตฺตริ สามิวจนตฺตา อเนนาติ อตฺโถ.

‘‘โยจา’’ติ เอตฺถ อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน จ-สทฺเทน อรฺปวิสนกาเล ยถาวุตฺตนเยน มูลํ อทตฺวา อรฺํ ปวิสิตฺวา ทารูนิ คเหตฺวา คมนกาเล ‘‘อรฺปาลกา สเจ ยาจนฺติ, ทสฺสามี’’ติ ปริกปฺเปตฺวา คนฺตฺวา เตหิ อยาจิตตฺตา อทตฺวา คจฺฉนฺโตปิ ตเถว อาคนฺตฺวา อารกฺขเกสุ ¶ กีฬาปสุเตสุ วา นิทฺทายนฺเตสุ วา พหิ นิกฺขนฺเตสุ วา ตตฺถ ตฺวา อารกฺขเก ปริเยสิตฺวา อทิสฺวา คจฺฉนฺโตปิ ตเถว อาคนฺตฺวา ตตฺถ นิยุตฺตอิสฺสรชเนหิ อตฺตโน หตฺถโต ทาตพฺพํ ทตฺวา วา อตฺตานํ สมฺมานํ กตฺวา วา ปาลเก สฺาเปตฺวา วา ปาลเก โอกาสํ ยาจิตฺวา เตหิ ทินฺโนกาโส วา คจฺฉนฺโตปีติ เอตฺตกา วุตฺเตน สทิสตฺตา สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา.

วราหาติ สูกรา. วคฺฆาติ พฺยคฺฆา. อจฺฉาติ อิสฺสา. ตรจฺฉาติ กาฬสีหา. อาทิ-สทฺเทน ทีปิมตฺตหตฺถิสีหาทโย วาฬมิคา สงฺคยฺหนฺติ. เอเตเยว วราหาทโย สมาคมวเสน มรณาทิอนิฏฺสมีปจาริตาย อุป อนิฏฺสมีเป ทวนฺติ ปวตฺตนฺตีติ ‘‘อุปทฺทวา’’ติ วุจฺจนฺติ. อารกฺขฏฺานํ อาคตกาเล ทิฏฺวราหาทิอุปทฺทวโตติ วุตฺตํ โหติ. มุจฺจิตุกามตายาติ โมกฺขาธิปฺปาเยน. ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ปวิสนกาเล เทยฺยธมฺมํ อทตฺวา ‘‘นิกฺขมนกาเล ทสฺสามี’’ติ ¶ ปวิสิตฺวา ทารุํ คเหตฺวา อารกฺขฏฺานํ ปตฺโตติ ปุริมคาถาย สามตฺถิยโต ลพฺภมาโนเยวตฺโถ ทสฺสิโต. ตํ านนฺติ ตํ อารกฺขฏฺานํ. อติกฺกาเมตีติ ‘‘อิทํ ตํ าน’’นฺติปิ อสลฺลกฺขณมตฺตภยุปทฺทโว หุตฺวา ปลายนฺโต อติกฺกมติ, ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหตีติ โยชนา.

สุงฺกฆาตโตติ เอตฺถาปิ ปิ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ เวทิตพฺโพ, สุงฺกคหณฏฺานโตปีติ อตฺโถ. สุงฺกสฺส รฺโ ทาตพฺพภาคสฺส ฆาโต มุสิตฺวา คหณมตฺโต, สุงฺโก หฺติ เอตฺถาติ วา สุงฺกฆาโตติ วิคฺคโห. สุงฺกฆาตสรูปํ ปรโต อาวิ ภวิสฺสติ. ตสฺมาติ สุงฺกฆาตโต ตสฺส ครุกตฺตา เอว. ตนฺติ ตํ สุงฺกฆาตฏฺานํ. อโนกฺกมฺม คจฺฉโตติ อปวิสิตฺวา คจฺฉนฺตสฺส. ทุกฺกฏํ อุทฺทิฏฺํ ‘‘สุงฺกํ ปริหรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๑๓).

เอตนฺติ ยถาวุตฺตอารกฺขฏฺานํ. เถยฺยจิตฺเตน ปริหรนฺตสฺสาติ เถยฺยจิตฺเตน ปริหริตฺวา ทูรโต คจฺฉนฺตสฺส. อากาเสนปิ คจฺฉโต ปาราชิกมนุทฺทิฏฺํ สตฺถุนาติ สมฺพนฺโธ.

นนุ จ ‘‘อิทํ ปน เถยฺยจิตฺเตน ปริหรนฺตสฺส อากาเสน คจฺฉโตปิ ปาราชิกเมวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๗) อฏฺกถายํ วุตฺตวจนํ วินา ปาฬิยํ ‘‘อรฺฏฺ’’นฺติ มาติกาปทสฺส วิภงฺเค ‘‘ตตฺถชาตกํ กฏฺํ วา ลตํ วา ติณํ วา ปฺจมาสกํ วา อติเรกปฺจมาสกํ วา อคฺฆนกํ เถยฺยจิตฺโต อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ¶ ถุลฺลจฺจยสฺส. านา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๐๖) สามฺวจนโต สุงฺกฆาเต ‘‘สุงฺกํ ปริหรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วจนํ วิย เอตฺถ อารกฺขฏฺานํ ¶ ปริหรนฺตสฺส วิสุํ วุตฺตปาราชิกาปตฺติวจเน อสติปิ ‘‘อฏฺกถาย’’นฺติ อวตฺวา ‘‘สตฺถุนา’’ติ กสฺมา อาหาติ? วุจฺจเต – อฏฺกถาจริเยน ตเถว วุตฺตตฺตา อาห. กสฺมา ปน อฏฺกถาจริเยน ‘‘อปฺตฺตํ น ปฺเปสฺสาม, ปฺตฺตํ น สมุจฺฉินฺทิสฺสามา’’ติ (ปารา. ๕๖๕) ปาฬิปาํ ชานนฺเตนปิ ปาฬิยํ อวุตฺตปาราชิกํ นิทฺทิฏฺนฺติ? เอตฺถ วินิจฺฉยํ ภิกฺขูหิ ปุฏฺเน ภควตา วุตฺตนยสฺส มหาอฏฺกถาย อาคตตฺตา ตสฺเสว นยสฺส สมนฺตปาสาทิกายํ นิทฺทิฏฺภาวํ ชานนฺเตน อิมินาปิ อาจริเยน อิธ ‘‘สตฺถุนา’’ติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.

อถ วา ‘‘สุงฺกํ ปริหรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วตฺวา อารกฺขฏฺานวินิจฺฉเย อวจนํ ยถาวุตฺตวิสยสฺส อทิฏฺภาเวน วา สิยา, อิมสฺส ตถา อนวชฺชตา วา สิยา, วุตฺตานุสาเรน สุวิฺเยฺยตา วา สิยาติ ตโย วิกปฺปา. เตสุ ปมวิกปฺโป สพฺพฺุภาวพาธนโต ทุพฺพิกปฺปมตฺตํ โหติ. ทุติยวิกปฺโป โลกวชฺชสฺส อิมสฺส อนวชฺชภาโว นาม อนุปปนฺโนติ อนาทาตพฺโพ. ปาริเสสโต ตติยวิกปฺโป ยุชฺชติ.

ตตฺถ ‘‘วุตฺตานุสาเรนา’’ติ กิเมตฺถ วุตฺตํ นาม, ตทนุสาเรน อิมสฺสาปิ สุวิฺเยฺยตา กถนฺติ เจ? ปมนิทฺทิฏฺเ อรฺฏฺนิทฺเทเส สามฺเน ‘‘านา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๐๖) อิทํ วุตฺตํ, น ปน เถยฺยจิตฺเตน อารกฺขฏฺานปริหรณฺจ. ‘‘คมนกาเล ‘มูลํ ทตฺวา คมิสฺสามี’ติ ปุพฺพปริกปฺปิตนิยาเมน อทตฺวา คจฺฉโต ปริกปฺปาวหาโรว โหตี’’ติ จ ‘‘ตํ ปน เยน เกนจิ อากาเรน ปริกปฺปิตฏฺานํ ปหาย คมนํ านาจาวนํ นาม โหเตวาติ เตน วตฺถุนา ปาราชิกเมว โหตี’’ติ ¶ จ ‘‘านา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’ติ อิมินา จ วิฺาตตฺถเมว โหตี’’ติ จ วิสุํ น วุตฺตํ. สุงฺกฏฺานปริหรณํ ปน านปริหรณสภาวตฺตา สภาวโต อีทิสํว สนฺตมฺปิ อิทํ วิย ปริกปฺปิตฏฺานํ น โหตีติ วกฺขมานราชสมฺมตฏฺานโต อฺํ ปริกปฺปิตฏฺานํ สมานมฺปิ เถยฺยจิตฺตุปฺปตฺติมตฺเตน ตํ ปริหริตฺวา คจฺฉนฺตสฺส เถยฺยจิตฺเตน อตฺตโน ปตฺตํ คณฺหนฺตสฺส วิย ปาราชิกาย อวตฺถุตฺจ ทุกฺกฏสฺเสว วตฺถุภาวฺจ วิฺาเปตุํ ‘‘สุงฺกํ ปริหรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตนฺติ ภควโต อธิปฺปายฺุนา อฏฺกถาจริเยน ‘‘ปาราชิกเมวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๗) วุตฺตตฺตา ¶ เตน อฏฺกถายํ วุตฺตนีหารเมว ทสฺเสตุํ อยมาจริโยปิ ‘‘สตฺถุนา ปาราชิกมนุทฺทิฏฺ’’นฺติ อาหาติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.

ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ ปริหริตฺวา เถยฺยจิตฺเตน ทูรโต วชฺเชตฺวา คจฺฉนฺตสฺสาปิ ปาราชิกปฺปโหนกตาย อจฺจนฺตภาริยํ โหติ, ตสฺมา. เอตฺถาติ อิมสฺมึ อรฺารกฺขฏฺาเน. ‘‘วิเสเสนา’’ติ อิทํ ‘‘อปฺปมตฺเตน โหตพฺพ’’นฺติ อิมินา เหตุภาเวน สมฺพนฺธนียํ. สติสมฺปนฺนเจตสาติ จ ปิยสีเลนาติ จ ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ เอตสฺส วิเสสนํ. อสิกฺขากามสฺส ภิกฺขุโน อิมสฺส โอวาทสฺส อภาชนตาย ตํ ปริวชฺเชตุมาห ‘‘ปิยสีเลนา’’ติ. ปิยสีลสฺสาปิ สติวิรหิตสฺส ปมตฺตฏฺาเน สรณาสมฺภวา อิมสฺส อภาชนตาย ตํ วชฺเชตุมาห ‘‘สติสมฺปนฺนเจตสา’’ติ.

อรฺฏฺกถาวณฺณนา.

๑๗๕-๖. โตยทุลฺลภกาลสฺมินฺติ โตยํ ทุลฺลภํ ยสฺมึ โส โตยทุลฺลโภ, โตยทุลฺลโภ จ โส กาโล จาติ โตยทุลฺลภกาโล, ตสฺมึ. อาวชฺเชตฺวา วาติ อุทกภาชนํ นาเมตฺวา วา. ปเวเสตฺวา วาติ อตฺตโน ¶ ภาชนํ ตสฺมึ ปกฺขิปิตฺวา วา. ฉิทฺทํ กตฺวาปิ วาติ อุทกภาชเน โอมฏฺาทิเภทํ ฉิทฺทํ กตฺวา วา คณฺหนฺตสฺส ภณฺฑคฺเฆน วินิทฺทิเสติ วกฺขมาเนน สมฺพนฺธนียํ.

ตถาติ ยถา โตยทุลฺลภกาลสฺมึ ภาชเน รกฺขิตโคปิตํ อุทกํ อวหรนฺตสฺส ปาราชิกํ วุตฺตํ, เตเนว นีหาเรน. วาปิยํ วาติ ปรสนฺตกาย สารกฺขาย วาปิยํ วา. ตฬาเก วาติ ตาทิเส ชาตสฺสเร วา. เอวํ สารกฺขานํ โปกฺขรณิอาทีนํ เอเตหิ วา อวุตฺตสมุจฺจเยน วา-สทฺเทน วา คหณํ เวทิตพฺพํ. อตฺตโน ภาชนํ ปเวเสตฺวา คณฺหนฺตสฺสาติ อุปลกฺขณปทนฺติ ภาชนคตชเล จ อิธ จ เตลภาชเน วิย มุเขน วา วํสาทีหิ วา อากฑฺฒิตฺวา เถยฺยจิตฺเตน ปิวนฺตสฺส ยถาวตฺถุกมาปตฺติวิธานํ เวทิตพฺพํ.

๑๗๗. มริยาทนฺติ วาปิอาทีนํ ปาฬิวฏฺฏพนฺธํ. ฉินฺทโตติ กุทาลาทีหิ ปํสุอาทีนิ อุทฺธริตฺวา ทฺวิธา กโรนฺตสฺส. วิเสสตฺถาวโชตเกน ตุ-สทฺเทน ‘‘มริยาทํ ฉินฺทิตฺวา ทุพฺพลํ กตฺวา ตสฺส ¶ ฉินฺทนตฺถาย วีจิโย อุฏฺาเปตุํ อุทกํ สยํ โอตริตฺวา วา โคมหึเส วา อฺเ มนุสฺเส วา กีฬนฺเต ทารเก วา โอตาเรตฺวา วา อตฺตโน ธมฺมตาย โอติณฺเณ ตาเสตฺวา วา อุทเก ิตํ รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา วา เฉทาเปตฺวา วา ปาเตตฺวา วา ปาตาเปตฺวา วา ชลํ โขเภติ, ตโต อุฏฺิตาหิ วีจีหิ มริยาเท ฉินฺเนปิ เตเนว ฉินฺโน โหติ. เอวเมว โคมหึสาทโย มริยาทํ อาโรหนฺเตนาปิ อฺเหิ อาโรหาเปนฺเตนาปิ เตสํ ขุเรหิ มริยาเท ฉินฺเนปิ, อุทกนิทฺธมนาทึ ปิทหิตฺวา วา ปิทหาเปตฺวา วา วาปิมริยาทาย นีจฏฺานํ พนฺธิตฺวา วา พนฺธาเปตฺวา วา อติเรกชลาปคมนมคฺคโต นีหริตพฺโพทกํ วาเรตฺวา วา พาหิรโต อุทกํ ปเวเสตฺวา วา ปูเรติ, โอเฆน มริยาเท ¶ ฉินฺเนปิ เตเนว ฉินฺนํ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๘ อตฺถโต สมานํ) เอวมาทิกํ อฏฺกถาคตวิเสสํ สงฺคณฺหาติ. อทินฺนาทานปุพฺพโตติ อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยคตฺตา. ภูตคาเมน สทฺธิมฺปีติ ภูตคาเมนปิ สทฺธึ. อปิ-สทฺเทน ปถวิขณนํ สมฺปิณฺเฑติ. มริยาทํ ฉินฺทนฺโต ตตฺถชาตํ ติณาทึ ฉินฺทติ, ภูตคามปาจิตฺติเยน สทฺธึ ทุกฺกฏํ. ชาตปถวึ ฉินฺทติ, ปถวิขณนปาจิตฺติเยน สทฺธึ ทุกฺกฏํ อาปชฺชตีติ อธิปฺปาโย.

๑๗๘. กาตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘ภณฺฑคฺเฆน อาปตฺติยา’’ติ ปาเสโส. อนฺโตภูตเหตฺวตฺถวเสน กาเรตพฺโพติ คเหตพฺโพ. อนฺโต ตฺวา ฉินฺทนฺโต พหิอนฺเตน, พหิ ตฺวา ฉินฺทนฺโต อนฺโตอนฺเตน, อุภยตฺถาปิ ตฺวา ฉินฺทนฺโต มชฺฌโต ภณฺฑคฺเฆน อาปตฺติยา กาเรตพฺโพติ โยชนา. อยํ ปเนตฺถ อตฺโถ – อนฺโตวาปิยํ ตฺวา มริยาทํ ฉินฺทิตฺวา อุทเก พหิ นิกฺขมิเต นิกฺขนฺตอุทกคฺเฆน ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยปาราชิกาสุ ยถาปนฺนาย อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ. พหิ ตฺวา มริยาทํ ฉินฺทิตฺวา อนฺโตวาปิยํ ปวิสนฺโตทกสฺส ิตฏฺานโต จาวิตกฺขเณ นิกฺขนฺตอุทกคฺเฆน อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ. กทาจิ อนฺโต กทาจิ พหิ ตฺวา มริยาทํ มชฺเฌ เปตฺวา ฉินฺทนฺโต มชฺเฌ ิตฏฺานํ ฉินฺทิตฺวา อุทกสฺส นีหฏกฺขเณ นีหฏอุทกสฺส อคฺเฆน อาปตฺติยา กาเรตพฺโพติ.

อุทกฏฺกถาวณฺณนา.

๑๗๙-๘๐. วาเรนาติ วาเรน วาเรน สามเณรา อรฺโต ยํ ทนฺตกฏฺํ สงฺฆสฺสตฺถาย อาเนตฺวา สเจ อาจริยานมฺปิ อาหรนฺติ, ยาว เต ทนฺตกฏฺํ ปมาเณน ฉินฺทิตฺวา สงฺฆสฺส จ อาจริยานฺจ ¶ น นิยฺยาเทนฺติ, ตาว อรฺโต ¶ อาภตตฺตา ตํ สพฺพํ สงฺฆสฺส จ สกสกอาจริยานฺจ อาภตํ ทนฺตกฏฺํ เตสเมว จ ทนฺตกฏฺหารกานํ สามเณรานํ สนฺตกํ โหตีติ อตฺถโยชนา.

๑๘๑. ตสฺมาติ ยสฺมา เตสเมว สามเณรานํ สนฺตกํ โหติ, ตสฺมา. ตํ อรฺโต อาภตํ ทนฺตกฏฺฺจ สงฺฆสฺส ครุภณฺฑฺจ ทนฺตกฏฺนฺติ สมฺพนฺโธ. สงฺฆิกาย ภูมิยํ อุปฺปนฺนํ สงฺเฆน รกฺขิตโคปิตตฺตา ครุภณฺฑภูตํ ทนฺตกฏฺฺจาติ วุตฺตํ โหติ. คณฺหนฺตสฺส จาติ อธิกจ-กาเรน อิหาวุตฺตสฺส อฏฺกถาคตสฺส คณปุคฺคลคิหิปริพทฺธ อารามุยฺยานสฺชาตฉินฺนาฉินฺนรกฺขิตโคปิตทนฺตกฏฺสฺส สมุจฺจิตตฺตา ตฺจ เถยฺยจิตฺเตน คณฺหนฺตสฺส อวหฏทนฺตกฏฺสฺส อคฺฆวเสน อาปตฺติโย วตฺตพฺพาติ อยมตฺโถ ทีปิโต โหติ.

๑๘๒. เตหิ ทนฺตกฏฺหารเกหิ สามเณเรหิ. นิยฺยาทิตนฺติ มหาสงฺฆสฺส ปฏิปาทิตํ.

๑๘๓. สงฺฆิกกาลโต ปฏฺาย เถยฺยจิตฺเตน คณฺหโตปิ อวหาราภาเว การณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อรกฺขตฺตา’’ติอาทิ. ตตฺถ อรกฺขตฺตาติ สงฺฆิกภาเวน ลทฺเธปิ รกฺขิตโคปิตทนฺตกฏฺเ วิย สงฺเฆน กตารกฺขายาภาวา. ยถาวุฑฺฒมภาเชตพฺพโตติ สงฺฆิกตฺตสฺสาปิ สโต ยถาวุฑฺฒํ ปฏิปาฏิมนติกฺกมฺม ภาเชตพฺพผลปุปฺผาทีนํ วิย ภาเชตพฺพตาภาวโต. สพฺพสาธารณตฺตา จาติ สงฺฆปริยาปนฺนานํ สพฺเพสเมว สาธารณตฺตา.

อิทนฺติ สงฺฆสฺส นิยฺยาทิตทนฺตกฏฺํ. อฺํ วิยาติ อฺํ คณปุคฺคลาทิสนฺตกํ รกฺขิตโคปิตทนฺตกฏฺํ วิย. เอวํ โจริกาย คณฺหโต อวหาราภาเว การเณน สาธิเตปิ เถยฺยจิตฺเตน ¶ สกปริกฺขารมฺปิ คณฺหโต ทุกฺกฏสฺส วุตฺตตฺตา ตถา คณฺหนฺโต ทุกฺกฏา น มุจฺจตีติ ทฏฺพฺพํ. วตฺตํ ปน ชานิตพฺพํ – สงฺฆิกทนฺตกฏฺํ คณฺหนฺเตน ปธานฆราทีสุ ปวิสิตฺวา จิเรน โอสรนฺเตน พหิ วีตินาเมตพฺพทิวเส คเณตฺวา ตํปมาเณน คเหตพฺพํ, มคฺคํ คจฺฉนฺเตน เอกํ ทฺเว ทนฺตกฏฺานิ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา คนฺตพฺพํ, ตตฺเถว วสนฺเตน ทิวเส ขาทิตพฺพทนฺตกฏฺํ คเหตพฺพนฺติ.

ทนฺตกฏฺกถาวณฺณนา.

๑๘๔. ‘‘อคฺคึ ¶ วา เทตี’’ติอาทีสุ ‘‘รุกฺเข’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ ‘‘รุกฺโข วินสฺสตี’’ติ วกฺขมานตฺตา, รุกฺโข จ ‘‘วนปฺปติ นาม โย มนุสฺสานํ ปริคฺคหิโต โหติ รุกฺโข ปริโภโค’’ติ (ปารา. ๑๑๐) ปาฬิยํ อาคตตฺตา จ อฏฺกถาย (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๑๐) จ วุตฺตนเยน อมฺพลพุชปนสาทิโก มนุสฺสานํ ปริโภคารโห มนุสฺสายตฺโต รกฺขิตโคปิโตเยว คเหตพฺโพ. อคฺคึ วา เทตีติ โจริกาย อคฺคึ อาลิมฺเปติ วา. สตฺเถน รุกฺเข สมนฺตโต อาโกเฏตีติ วาสิผรสุอาทิสตฺเถน รุกฺขตจํ ฉินฺทนฺโต สมนฺตโต อาวาฏํ ทสฺเสติ. มณฺฑูกกณฺฏกนามกํ วิสํ วา รุกฺเข อาโกเฏตีติ โจริกาย รุกฺขํ นาเสตุกาโม รุกฺเข มณฺฑูกกณฺฏกนามกํ วิสํ ปเวเสติ.

๑๘๕. เยน วา เตน วาติ ยถาวุตฺเตน วา อวุตฺเตน วา เยน เกนจิ อุปาเยน. รุกฺโข วินสฺสตีติ อคฺคึ ทตฺวา ฌาปิโต ธฺกลาโป วิย, เตลกุมฺภี วิย จ วินาว านาจาวเนน ยถาฏฺิตเมวนสฺสติ. ‘‘ฑยฺหตี’’ติ อิทํ ‘‘อคฺคึ เทตี’’ติ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ. วินสฺสตีติ มณฺฑูกกณฺฏกาโกฏนาทิอวเสสปโยคํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ ‘‘เถยฺยจิตฺโต ฉินฺทติ, ปหาเร ปหาเร อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, เอกํ ปหารํ ¶ อนาคเต อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส, ตสฺมึ ปหาเร อาคเต อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๑๐) านาจาวเนน ปาราชิกสฺส อาคตตฺตา. ปกาสิตนฺติ เอตฺถ ‘‘อฏฺกถาย’’นฺติ ลพฺภติ. ปาาคตํ ปาราชิกํ ปน ปาริเสสโต จ สูจียตีติ ตพฺพาจกสฺส วา สงฺคาหกสฺส วา วจนสฺส อิหาวิชฺชมานตฺตา ตตฺถ วินิจฺฉโย ปาสํสิโกปิ อิหาวุตฺโต.

วนปฺปติกถาวณฺณนา.

๑๘๖-๗. ‘‘หรณกํ นาม อฺสฺส หรณกํ ภณฺฑํ. เถยฺยจิตฺโต อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. านา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๑๑) วุตฺตหรณกนิทฺเทเส ‘‘านา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๑๑๑) ปาเ ‘‘าน’’นฺติ คหิตสีสาทิฏฺานปฺปเภทวเสน อฏฺกถาย (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๑๐) อาคตวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ฉินฺทิตฺวา โมเจตฺวา คณฺหโต’’ติ. กิริยานํ สกมฺมกตฺตา ‘‘อลงฺการ’’นฺติ ปาเสโส. ฉินฺทิตฺวาติ คีเวยฺยกาทึ. โมเจตฺวาติ กณฺณปิฬนฺธนาทึ.

สีสาทีหิ ¶ โมจิตมตฺตสฺมินฺติ เอตฺถาปิ วิเสสิตพฺพทสฺสนตฺถํ ‘‘อลงฺการสฺมิ’’นฺติ ตเมว ภุมฺเมกวจนนฺตวเสน คเหตพฺพํ. อากฑฺฒนวิกฑฺฒนนฺติ เอตฺถ อภิมุขํ กฑฺฒนํ อากฑฺฒนนฺติ กตฺวา อตฺตโน สมีปมาวิฺฉนํ อากฑฺฒนํ, วิปรีตํ กฑฺฒนํ วิกฑฺฒนนฺติ กตฺวา ตพฺพิปรีตํ วิกฑฺฒนํ.

๑๘๘-๙. วลยนฺติ อวงฺกํ มฏฺหตฺถูปคํ. กฏกมฺปิ วาติ อเนกวงฺเก โยเชตฺวา พุพฺพุฬาทีนิ ทสฺเสตฺวา วา อทสฺเสตฺวา ¶ วา กตํ หตฺถูปคํ. อคฺคพาหุนฺติ กปฺปรโต ปฏฺาย อคฺคหตฺถํ. อปราปรํ จาเรตีติ อิโต จิโต จ สฺจาเรติ. ‘‘สาเรตี’’ติ วา ปาโ, โสเยว อตฺโถ. ตํ วลยํ วา กฏกํ วา. อากาสคตํ กโรตีติ สพฺพทิสาหิ ยถา หตฺถํ น ผุสติ, ตถา อากาสคตํ กโรติ. นิธิวลยสฺส ปเวสิตรุกฺขมูเล สพฺพทิสาหิ อผุสนฺตํ อากาสคตกรเณ ปาราชิกํ โหติ, อิธ ‘‘รกฺขตี’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สวิฺาณกโต’’ติอาทิ. อิทนฺติ วลยํ กฏกฺจ.

๑๙๐. ‘‘นิวตฺถํ วตฺถ’’นฺติ อิมินา จีวรมฺปิ คยฺหติ. ปรสฺส วตฺถสามิกสฺส. ปโรปีติ วตฺถสามิโกปิ. ตนฺติ โจเรน อจฺฉิชฺชมานํ อตฺตนา นิวตฺถวตฺถํ. ลชฺชาย สหสา น มุฺจตีติ ลชฺชาย สีฆตรํ น ปริจฺจชติ.

๑๙๑. โจโรปิ อากฑฺฒติ, โส ปโรปิ อากฑฺฒตีติ โยชนา. โส ปโร โจรโต อฺโ, วตฺถสามิโกติ อตฺโถ. ปรสฺสาติ วตฺถสามิกสฺส.

๑๙๒. ‘‘านา จาเวยฺยา’’ติ ปาเ าน-สทฺเทน สงฺคหิตสีสาทิฏฺานโต หรียเตติ หรณกนฺติ วุตฺตาลงฺการาทิภณฺฑสฺส จาวเนน ปาราชิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตเทว หรณกํ หารเกน สห หรนฺตสฺส หารกสฺส ิตฏฺานโต อปนยเนน านาจาวนฺจ ‘‘านา จาเวยฺยา’’ติ อิมินาว สงฺคยฺหตีติ ตตฺถาปิ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สภณฺฑหารก’’นฺติอาทิ. ภณฺฑํ หรติ เนตีติ ภณฺฑหารโก, ปุริสาทิโก, เตน สหาติ สภณฺฑหารกํ, อลงฺการวตฺถาทีนิ อาทาย คจฺฉนฺเตหิ อิตฺถิปุริสาทิปาเณหิ สเหว. ภณฺฑนฺติ เตหิ หริยมานตฺตา หรณกสงฺขาตวตฺถาภรณาทิภณฺฑํ ¶ . เนนฺตสฺสาติ ‘‘เนนฺโต อสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโท. เนนฺโตติ ิตฏฺานโต จาเวตฺวา อตฺตนา อิจฺฉิตทิสาภิมุขํ ปาเปนฺโต. อสฺส ปเม ปาเท อติกฺกนฺเต ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชิตฺวาติ ¶ ปาเสสโยชนา. อสฺสาติ อิมสฺส ภณฺฑหารกสฺส. ปมปาเท อติกฺกนฺเต อตฺตนา ปมํ คนฺตพฺพทิสโต โจรสฺสาภิมตทิสํ คเต ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชิตฺวา ทุติเย อติกฺกนฺเต จุโต สิยาติ โยชนา.

๑๙๓. เถยฺยเจตโน สเจ ตชฺเชตฺวา ปรสฺส หตฺถโต ภณฺฑํ ปาตาเปติ, ปรสฺส หตฺถโต ภณฺเฑ มุตฺตมตฺเต ตชฺเชตฺวา ปาตาปกสฺส ปราชโยติ โยชนา. ภณฺเฑ มุตฺตมตฺเตติ ภณฺเฑ หตฺถโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ มุตฺตกฺขเณ.

๑๙๔. อถาปีติ อถ วา. ปริกปฺเปตฺวา ปาตาเปติ วาติ เอตฺถ ‘‘ยํ มยฺหํ รุจฺจติ, ตํ คณฺหิสฺสามี’’ติ วา ‘‘เอวรูปํ เจ โหติ, คณฺหิสฺสามี’’ติ วิเสเสตฺวา วา ปริกปฺเปตฺวา ตชฺเชตฺวา ปาเตติ, ทุกฺกฏํ. เอวํ ปาติตํ ภณฺฑํ ตสฺส โจรสฺส อามสเน ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ โยชนา.

๑๙๕. ยถาวตฺถุนฺติ ภณฺฑสฺส อคฺฆานุรูปํ, ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ อธิปฺปาโย. ฉฑฺฑิเตปีติ ตสฺส โจรภาวํ ชานิตฺวา ภีตตสิเตน อตฺตนา นียมาเน ภณฺเฑ ฉฑฺฑิเตปิ สติ. เตเนว านาจาวนํ การาปิตนฺติ ปาราชิกนฺติ น คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘น โทโส’’ติ. ‘‘ติฏฺ ติฏฺา’’ติ วุตฺเต ปน อุตฺตสิตฺวา ฉฑฺฑนํ ตสฺส อาณตฺติยา วินา โหตีติ ตตฺถ ตสฺส อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโย. ตถา วทโต ปน อทินฺนาทานปุพฺพปโยคตฺตา ทุกฺกฏเมว.

๑๙๖. ตนฺติ ตํ ฉฑฺฑิตํ ภณฺฑํ. ตทุทฺธาเรติ ตสฺส ฉฑฺฑิตสฺส ภณฺฑสฺส อุทฺธาเร ปาราชิกํ. ปาราชิกํ กทา สิยาติ ¶ อาห ‘‘สามิเก สาลเย คเต’’ติ. นิราลยํ ฉฑฺฑิตํ ปน คณฺหโต อสติ เถยฺยจิตฺเต น โทโสติ พฺยติเรกโต ทสฺเสติ.

๑๙๗. สามิกสฺส สาลยกาเล คณฺหนฺตสฺสาปิ ปาราชิกาภาวปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘คณฺหโต’’ติ. ปุพฺพคาถาย ‘‘ต’’นฺติ อิธานุวตฺตเต. สกสฺายคณฺหโตติ ‘‘ติฏฺ ติฏฺา’’ติ วจนโต อุตฺตสิตฺวา สาลยํ ฉฑฺฑิตํ ตํ วตฺถุํ สกสฺาย คณฺหนฺตสฺส. คหเณติ สกสฺาย คหณเหตุ, สกสฺาย คหิตภณฺฑํ อตฺตโน คหณการณา ภิกฺขุํ อวหาราปตฺติโต รกฺขตีติ อธิปฺปาโย ¶ . เตนาห ‘‘คหเณ ปน รกฺขตี’’ติ. ภณฺฑเทยฺยํ ปน โหตีติ โยชนา. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา คหเณ รกฺขตีติ อติทิสติ.

๑๙๘-๙. ธุรนิกฺเขปํ กตฺวาติ ‘‘มยฺหํ กิเมเตน ภณฺเฑน, ชีวิตรกฺขนเมว วรตร’’นฺติ นิราลโย หุตฺวา. เตนาห ‘‘ภีโต โจรา ปลายตี’’ติ. โจราติ เอตฺถ จ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกํ. คณฺหโตติ เอตฺถ ‘‘ต’’นฺติ ปาเสโส, ตถา ฉฑฺฑิตํ ตํ ภณฺฑนฺติ อตฺโถ. อุทฺธาเร ทุกฺกฏนฺติ วตฺถุมฺหิ อนวชฺเชปิ เถยฺยจิตฺตวเสน ทุกฺกฏํ โหติ, อสติ เถยฺยจิตฺเต ทุกฺกฏมฺปิ น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. อาหราเปนฺเตติ เอตฺถ ภาวลกฺขเณ ภุมฺมํ, ตสฺมึ ภณฺฑสามินิ อาหราเปนฺเต สตีติ อตฺโถ.

๒๐๐. นิราลเยน ฉฑฺฑิตวตฺถุโน คหเณ ภณฺฑเทยฺยฺจ อเทนฺตสฺส ปราชโย จ กสฺมาติ อาห ‘‘ตสฺสา’’ติอาทิ. อฺาสูติ มหาปจฺจริยาทีสุ อิตราสุ อฏฺกถาสุ.

หรณกกถาวณฺณนา.

๒๐๑. อุปนิธิกถาย ¶ ‘‘น คณฺหามี’’ติ สมฺปชานมุสาวาทํ ภาสโตติ โยชนา. เยน เกนจิ รหสิ ‘‘อิทํ มยฺหํ ภณฺฑํ ปฏิสาเมตฺวา เทหี’’ติ นิยฺยาทิตํ ภณฺฑํ ปจฺฉา สามิเกน ‘‘เทหิ เม ตํ ภณฺฑ’’นฺติ วุตฺเต อจฺจนฺตมุปคนฺตุํ ‘‘นาหํ คณฺหามี’’ติ สมฺปชานมุสาวาทํ ภาสโตติ อตฺโถ. คณฺหามีติ อคฺคเหสึ. อจฺจนฺตา เหโส อตีเต วตฺตมานปฺปโยโคยํ. ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๒) อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส วิสเย กสฺมา ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อทินฺนาทานปุพฺพกตฺตา’’ติอาทิ. ตตฺถ อทินฺนาทานปุพฺพกตฺตาติ อทินฺนาทานสฺส สหปโยควเสน ปุพฺพงฺคมตฺตา, น ปุพฺพปโยคตฺตา. น หิ อทินฺนาทานสฺส ปุพฺพปโยเค ปาจิตฺติยฏฺาเน ทุกฺกฏมตฺถีติ. เตเนวาห อฏฺกถายํ ‘‘อทินฺนาทานสฺส ปโยคตฺตา’’ติ.

๒๐๒. เอตสฺสาติ เอตสฺส สมีเป. กึ นุ ทสฺสตีติ ทสฺสติ กึ นุ. วิมตุปฺปาเทติ เหตุมฺหิ ภุมฺมํ. ตสฺสาติ ยสฺส ภิกฺขุโน สนฺติเก อุปนิกฺขิตฺตํ, ตสฺส.

๒๐๓. ตสฺมินฺติ ¶ ยสฺมึ อุปนิกฺขิตฺตํ, ตสฺมึ ภิกฺขุมฺหิ. ทาเน นิรุสฺสาเหติ อตฺตนิ นิกฺขิตฺตสฺส ภณฺฑสฺส สามิกสฺส ทานวิสเย อุสฺสาหรหิเต สติ, ‘‘น ทานิ ตํ ทสฺสามี’’ติ ธุรนิกฺเขเป กเตติ อธิปฺปาโย. เตเนวาห ‘‘อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขเป’’ติ. ปโรติ ภณฺฑสามิโก. ธุรนฺติ ‘‘เยน เกนจิ อากาเรน คณฺหิสฺสามี’’ติ อุสฺสาหํ. นิกฺขิเปติ นิกฺขิเปยฺย.

๒๐๔. จิตฺเตนาทาตุกาโมวาติ เอตฺถ ‘‘โย ตสฺสา’’ติ ปาเสโส. เจติ อปิ-สทฺทตฺเถ. โย โจโร จิตฺเตน อทาตุกาโมว, ตสฺส โจรสฺส ‘‘ทสฺสามี’’ติ มุเขน ¶ วทโตปีติ โยชนา. อถ วา อทาตุกาโมติ เอตฺถ ‘‘หุตฺวา’’ติ ปาเสโส. เจติ วุตฺตตฺโถ. เอวาติ ‘‘ปราชโย’’ติ อิมินา ยุชฺชติ. จิตฺเตน อทาตุกาโม หุตฺวา มุเขน ‘‘ทสฺสามี’’ติ วทโตปิ สามิโน ธุรนิกฺเขเป สติ ปราชโย โหเตวาติ โยชนา.

อุปนิธิกถาวณฺณนา.

๒๐๕. สุงฺกฆาตสฺสาติ ‘‘สุงฺกฆาตํ นาม รฺา ปิตํ โหติ ปพฺพตขณฺเฑ วา นทีติตฺเถ วา คามทฺวาเร วา’’ติ (ปารา. ๑๑๓) ปาฬิยํ อาคตสฺส ‘‘สุงฺกํ ตโต หนนฺติ…เป… วินาเสนฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๑๓) อฏฺกถายํ นิรุตฺตสฺส ‘‘อิโต ปฏฺาย นียมาเน ภณฺเฑ เอตฺตกโต เอตฺตกํ ราชภาคํ คเหตพฺพ’’นฺติ ราชาทีหิ ตํตํปเทสสามิเกหิ นิยมิตสฺส ปพฺพตขณฺฑาทิฏฺานสฺส. พหีติ สุงฺกคหณตฺถาย ปริกปฺปิตสีมโต พหิ. ปาเตตีติ เอตฺถ ‘‘เถยฺยจิตฺโต’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ. ‘‘ราชารหํ ภณฺฑ’’นฺติ ปาเสโส. ยโต กุโตจิ ภณฺฑโต ปฺจมาสกํ วา อติเรกปฺจมาสกํ วา อคฺฆนโก ภาโค ราชาทิเทสสามิกสฺส ทาตพฺโพ โหติ, ตาทิสํ ภณฺฑํ เถยฺยจิตฺโต ยถา พหิ ปตติ, เอวํ ขิปตีติ อตฺโถ. ธุวํ ปตตีติ เอตฺถาปิ ‘‘ต’’นฺติ ปาเสโส, ‘‘ภณฺฑ’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติ. ยถา ขิตฺตํ ตํ ภณฺฑํ เอกนฺเตน พหิ ปตตีติ. หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ตสฺมึ ภณฺเฑ.

๒๐๖. ‘‘ธุวํ ปตตี’’ติ เอตฺถ พฺยติเรกํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตํ รุกฺเข’’ติอาทิ. ตนฺติ เถยฺยาย พหิ ปาเตตุํ ขิตฺตํ ภณฺฑํ ปฏิหตํ หุตฺวาติ โยชนา. วาตกฺขิตฺตมฺปิ วาติ ปาโ ¶ คเหตพฺโพ. ‘‘วาตกฺขิตฺโต’’ติ ลิงฺควิปลฺลาโส วา ทฏฺพฺโพ.

๒๐๗. ปจฺฉาติ ¶ ปติตฏฺาเน โถกํ จิรายิตฺวา, อิมินา โถกมฺปิ จิรายิตมตฺเต ปโยคสาธิยํ การิยํ สิทฺธเมวาติ ปาราชิกสฺส การณํ สมฺปนฺนเมวาติ ทสฺเสติ. เตนาห ‘‘ปาราชิกํ สิยา’’ติ.

๒๐๘. ‘‘ตฺวา’’ติอาทินา ปติตฏฺาเน อจิรายิตฺวา คเตปิ ตสฺมึ พหิ ปติตฏฺานโต อิตรตฺราปิ จิรายิเตน พหิ ปาตนปฺปโยเคน สาธิยํ การิยํ สิทฺธเมวาติ ปาราชิกการณสฺส สิทฺธตํ ทสฺเสติ. เตเนวาห ‘‘ปราชโย’’ติ. ‘‘อติฏฺมาน’’นฺติอาทินา ยตฺถ กตฺถจิ อจิรายเนน ปโยคสฺส นิรตฺถกตํ ทสฺเสติ. เตเนวาห ‘‘รกฺขตี’’ติ.

๒๐๙. ตนฺติ อฏฺกถาวจนํ.

๒๑๐. สยํ วา วฏฺเฏตีติ อนฺโต ิโต สยํ วา หตฺเถน วา ปาเทน วา ยฏฺิยา วา พหิสีมาย นินฺนฏฺานํ ปริวฏฺเฏติ. อฏฺตฺวาติ ปวฏฺฏิตมตฺเต อนฺโต กตฺถจิปิ อฏฺตฺวา. วฏฺฏมานนฺติ ปวฏฺฏนฺตํ. คตนฺติ พหิสีมํ เกสคฺคมตฺตฏฺานมฺปิ อนฺโตสีมมติกฺกมมตฺตํ.

๒๑๑. ตํ ภณฺฑํ สเจ อนฺโต ตฺวา ตฺวา พหิ คจฺฉตีติ โยชนา. ยทิ อนฺโตสีมาย ตฺวา ตฺวา พหิสีมํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. รกฺขตีติ อนฺโตสีมาย ปมคตินิวตฺตเนเนว เอตสฺส ภิกฺขุโน ปโยคเวคสฺส นิวตฺตตฺตา, ตโต อุปริ นิวตฺตนารหการณสฺส อลทฺธภาเวน อตฺตนา จ คตตฺตา ตถา พหิสีมปฺปตฺตํ ตํ ภณฺฑํ ตํมูลกปโยชกํ ¶ ภิกฺขุํ อาปตฺติยา รกฺขตีติ อธิปฺปาโย. สุทฺธจิตฺเตน ปิเตติ ‘‘เอวํ ปิเต วฏฺฏิตฺวา คมิสฺสตี’’ติ เถยฺยจิตฺเตน วินา ‘‘เกวลํ เปสฺสามี’’ติ จิตฺเตน พหิสีมาภิมุขํ นินฺนฏฺานํ โอตาเรตฺวา ปิเต. สยํ วฏฺฏตีติ ภณฺฑํ สยเมว นินฺนฏฺานํ นินฺนํ หุตฺวา พหิสีมํ เจ ปวฏฺฏนฺตํ คจฺฉติ. วฏฺฏตีติ อาปตฺติยา อกรณโต วฏฺฏติ.

๒๑๒. คจฺฉนฺเตติ โจรสฺส ปโยคํ วินา อตฺตนาว คจฺฉนฺเต. ตนฺติ ราชเทยฺยปฺจมาสกอติเรกปฺจมาสกมตฺตํ สุงฺกวนฺตํ ภณฺฑํ. นีหเฏปิ นาวหาโรติ โยชนา. เกวลํ เถยฺยจิตฺตสฺส อาปตฺติยา อนงฺคภาวโต, ยานาทิปโยชกกายวจีปโยคสฺส อภาวโต, ภณฺฑฏฺปิตยานาทิโน ¶ อตฺตนาว พหิสีมปฺปตฺตตฺตา, เตเนว ภณฺฑสฺสาปิ คตตฺตา จ ภิกฺขุโน อวหาโร นตฺถีติ อตฺโถ.

๒๑๓. ปโยเคน วินาติ โจรสฺส สกปโยคมนฺตเรน. อวหาโร น วิชฺชตีติ เอตฺถ ยุตฺติ วุตฺตนยาว.

๒๑๔. มณินฺติ ปาทารหํ สุงฺกทาตพฺพมณิรตนํ, เอเตเนว อุปลกฺขณปทตฺตา ยํกิฺจิ ภณฺฑํ สงฺคหิตเมว. ปาราชิกํ สิยาติ ยานสฺส อตฺตนา ปาชิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. สีมาติกฺกมเนติ สุงฺกคฺคหณสฺส นิยมิตฏฺานาติกฺกมเน.

๒๑๕. มตนฺติ ‘‘เอตฺตกภณฺฑโต เอตฺตกํ คเหตพฺพ’’นฺติ ราชูหิ อนุมตํ. เสโส กถามคฺโคติ ‘‘สุงฺกฏฺานํ ปตฺวา สุงฺกิเกสุ นิทฺทายมาเนสุ, กีฬนฺเตสุ, พหิคเตสุ วา ปริเยสิตฺวา อทิสฺวา คจฺฉโต น โทโส, ภณฺฑเทยฺยํ ¶ โหตี’’ติ เอวมาทิโก วินิจฺฉยกถามคฺโค. อรฺฏฺกถาสโมติ ‘‘โย จารกฺขฏฺานํ ปตฺวา’’ติอาทินา (วิ. วิ. ๑๗๐) ยถาวุตฺตอรฺฏฺกถาย สทิโส,

‘‘กมฺมฏฺานํ จิตฺเต กตฺวา;

จินฺเตนฺโต อฺวิหิโต;

สุงฺกฏฺานํ ปตฺวา คจฺเฉ;

ภณฺฑเทยฺยํ โหเตวสฺสา’’ติ. –

อาทินา นเยน วุจฺจมานสทิโสเยว. เตเนว คตตฺถตาย อิทานิ น วิจารียตีติ อธิปฺปาโย.

สุงฺกฆาตกถาวณฺณนา.

๒๑๖. ‘‘ปาโณ ¶ นาม มนุสฺสปาโณ วุจฺจตี’’ติ (ปารา. ๑๑๔) ปาฬิโต จ ‘‘ตมฺปิ ภุชิสฺสํ หรนฺตสฺส อวหาโร นตฺถี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๑๔) อฏฺกถาวจนโต จ ปรทาสมนุสฺโสเยว อธิปฺเปโตติ ตเมว ทสฺเสตุมาห ‘‘อนฺโตชาต’’นฺติอาทิ. เคหทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ทาสสฺส ชาโต อนฺโตชาโต นาม, ตํ วา. ธเนน กีโต ธนกฺกีโต, ตํ วา. ทินฺนํ วา ปน เกนจีติ มาตุลอยฺยกาทีสุ เยน เกนจิ ทาสํ กตฺวา ทินฺนํ วา. ทาสนฺติ ปจฺเจกํ สมฺพนฺธนียํ. กรมรานีตํ วา ทาสนฺติ ปรวิสยํ วิลุมฺปิตฺวา อาเนตฺวา ทาสภาวาย คหิตสงฺขาตํ กรมรานีตทาสํ วา. หรนฺตสฺส ปราชโยติ เอตฺถ ‘‘โจริกาย หริสฺสามี’’ติ อามสเน ทุกฺกฏํ, ผนฺทาปเน ถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชิตฺวา ิตฏฺานโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกามยโต ปาราชิกํ โหตีติ อธิปฺปาโย.

๒๑๗. ภุชิสฺสํ วาติ ยสฺส กสฺสจิ มนุสฺสสฺส อทาสภูตํ. มานุสนฺติ มนุสฺสชาติกํ สตฺตํ. อาปิตนฺติ อุปนิกฺขิตฺตํ.

๒๑๘. ตนฺติ ¶ อนฺโตชาตาทีสุ ทาเสสุ ยํ กฺจิ ทาสํ. ปลายิตุกาโมวาติ ปลาเปตุกาโม นีหริตุกาโม. อถ วา ตํ ทาสํ ภุเชหิ อุกฺขิปิตฺวา อยํ ปลายิตุกาโมติปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ภุเชหีติ อุโภหิ หตฺเถหิ. ตํ ิตฏฺานโตติ ตสฺส ิตฏฺานํ ตํิตฏฺานํ, ตโต ตํิตฏฺานโต, โจเรน อตฺตนา ิตฏฺานโตติ อตฺโถ น คเหตพฺโพติ ทสฺเสตุเมวํ วุตฺตํ. กิฺจิ สงฺกาเมตีติ เกสคฺคมตฺตมฺปิ ตโต อฺํ านํ ปาเปติ. ภุเชหิ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท วกฺขมานปการนฺตราเปกฺโข, ‘‘สงฺกาเมติ วา’’ติ โยเชตพฺพํ.

๒๑๙. ตชฺเชตฺวาติ ภยกเรน วจเนน เลเสน, อิงฺคิเตน วา ตาเสตฺวา เนนฺตสฺส ตสฺสาติ สมฺพนฺโธ. ปทวารโตติ ปทวาเรน ยุตฺตา ถุลฺลจฺจยาทโย อาปตฺติโย โหนฺตีติ โยชนา. ปมปทวารยุตฺตา ถุลฺลจฺจยาปตฺติ, ทุติยปทวารยุตฺตา ปาราชิกาปตฺติ โหตีติ อตฺโถ.

๒๒๐. หตฺถาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน เกสวตฺถาทึ สงฺคณฺหาติ. ตนฺติ ทาสํ. กฑฺฒโตปีติ อากฑฺฒโตปิ. ปราชโยติ ‘‘ปทวารโต’’ติ อนุวตฺตมานตฺตา ปมปทวาเร ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยปทวาเร อติกฺกนฺเต ปาราชิกนฺติ อตฺโถ. อยํ นโยติ ‘‘ปทวารโต ยุตฺตา ถุลฺลจฺจยาทโย อาปตฺติโย โหนฺตี’’ติ วุตฺตนโย.

๒๒๑. เวคสาวาติ ¶ เวเคเนว, โจรสฺส วจเนน กาตพฺพวิเสสรหิเตน พลวคมนเวเคนาติ วุตฺตํ โหติ. อิมินา อนาปตฺติภาวสฺส การณํ ทสฺเสติ.

๒๒๒. สณิกนฺติ ¶ มนฺทคติยา. วทตีติ ‘‘คจฺฉ, ยาหิ, ปลายา’’ติอาทิกํ วจนํ กเถติ. โสปิ จาติ โย มนฺทคติยา คจฺฉนฺโต เอวํ วุตฺโต, โสปิ จ.

๒๒๓. ปลายิตฺวาติ สามิกํ ปหาย คนฺตฺวา. อฺนฺติ สามิกายตฺตฏฺานโต อฺํ านํ. สาปณํ วีถิสนฺนิเวสยุตฺตํ นิคมมฺปิ วา. ตโตติ ปลายิตฺวา ปวิฏฺคามาทิโต. ตนฺติ ปลายิตฺวา ปวิฏฺํ ตํ ทาสํ.

ปาณกถาวณฺณนา.

๒๒๔. เถยฺยาติ เถยฺยจิตฺเตน. สปฺปกรณฺฑนฺติ สปฺปสยนเปฬํ. ยถาวตฺถุนฺติ ถุลฺลจฺจยมาห. านโตติ สปฺปเปฬาย ิตฏฺานโต. จาวเนติ เกสคฺคมตฺตาติกฺกเม.

๒๒๕. กรณฺฑนฺติ สปฺปเปฬํ. อุคฺฆาเฏตฺวาติ วิวริตฺวา. กรณฺฑตลโตติ อนฺโตเปฬาย ตลโต. นงฺคุฏฺเติ นงฺคุฏฺปริยนฺเต.

๒๒๖. ฆํสิตฺวาติ เปฬาปสฺเส ผุสาเปตฺวา. สปฺปกรณฺฑสฺส มุขวฏฺฏิโตติ กรณฺฑปุฏมุขวฏฺฏิโต. ตสฺส นงฺคุฏฺเ มุตฺตมตฺเตติ โยชนา.

๒๒๗. นามโตติ นาเมน, นามํ วตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ปกฺโกสนฺตสฺสาติ อวฺหายนฺตสฺส. ตสฺสาติ ปกฺโกสกสฺส.

๒๒๘. ตถาติ กรณฺฑํ วิวริตฺวา. มณฺฑูกมูสิกานํ รวํ กตฺวา นาเมน ปกฺโกสนฺตสฺสาติ โยชนา. วา-สทฺเทน ลาชาวิกิรณอจฺฉรปหาราทิกํ สงฺคณฺหาติ.

๒๒๙. มุขนฺติ ¶ สปฺปกรณฺฑสฺส มุขํ. เอวเมว จ กโรนฺตสฺสาติ มณฺฑูกสฺํ, มูสิกสฺํ กตฺวา วา ลาชา วิกิริตฺวา ¶ วา อจฺฉรํ ปหริตฺวา วา นามํ วตฺวา ปกฺโกสนฺตสฺส. เยน เกนจีติ วุตฺตนีหารโต เยน วา เตน วา.

๒๓๐. น ปกฺโกสติ เจติ ยถาวุตฺตนเยน โยเชตฺวา นามํ วตฺวา น ปกฺโกสติ. ตสฺสาติ กรณฺฑมุขวิวรกสฺส ภิกฺขุสฺส.

อปทกถาวณฺณนา.

๒๓๑. หตฺถินฺติ หตฺถิมฺหิ, ภุมฺมตฺเถ เอว อุปโยควจนํ.

๒๓๒. สาลายนฺติ หตฺถิสาลายํ. วสติ เอตฺถาติ วตฺถุ, ราชาคารํ, ตสฺส อนฺโต อนฺโตวตฺถุ, อนฺโตราชเคหนฺติ อตฺโถ. องฺคเณติ อนฺโตราชงฺคเณ. ปิ-สทฺโท ‘‘อนฺโตนคเร’’ติ อวุตฺตมฺปิ สมฺปิณฺเฑติ. วตฺถุ จาติ จ-สทฺเทน องฺคณํ สมุจฺจิโนติ. สกลํ องฺคณํ านนฺติ หตฺถิโน วิจรณโยคฺคํ องฺคณฏฺานํ สนฺธายาห, สกลสาลาติ คเหตพฺพํ.

๒๓๓. อพทฺธสฺสาติ ยถาวุตฺตสาลาราชวตฺถงฺคณาเปกฺขาย วุตฺตํ. อพทฺธสฺส หิ หตฺถิโน สกลสาลาทโย านํ, ตทติกฺกเม านาจาวนํ โหตีติ อตฺโถ. หีติ อวธารเณ วา. ‘‘พทฺธสฺส หี’’ติ โยชนาย วิเสสตฺโถว ทฏฺพฺโพ, พทฺธสฺส ปนาติ วุตฺตํ โหติ. พทฺธสฺส ปนาติ สาลาทีสุ สนฺนิหิตสฺส ปน. ิตฏฺานฺจาติ สาลาทีสุ ิตฏฺานฺจ, จตูหิ ปาเทหิ อกฺกนฺตฏฺานนฺติ วุตฺตํ โหติ. พนฺธนฺจาติ คีวาย วา ปจฺฉา ปาททฺวยพนฺธนวลเย วา อุภยตฺถ วา พนฺธนฏฺานฺจ. ตสฺมาติ ยสฺมา ิตฏฺานฺจ พนฺธนฺจ านนฺติ ฉ วา ปฺจ วา านานิ ลพฺภนฺติ, ตสฺมา. เตสํ านานํ. การเยติ เอตฺถ ‘‘อาปตฺติ’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภตีติ. หรโตติ หตฺถิสาลาทิโต โจริกาย หรนฺตสฺส ¶ . การเยติ อามสเน ทุกฺกฏํ, านเภทคณนาย ยาว ปจฺฉิมฏฺานา ปุริเมสุ ถุลฺลจฺจยานิ, อนฺติมฏฺานา เกสคฺคมตฺตมฺปิ จาวเน ปาราชิกํ กาเรยฺยาติ อตฺโถ.

๒๓๔. ิตฏฺานนฺติ ¶ จตูหิ ปาเทหิ อกฺกนฺตฏฺานํ, อิทฺจ อพทฺธหตฺถึ สนฺธาย วุตฺตํ. พทฺธสฺส วินิจฺฉโย สาลาทีสุ พทฺธสฺส วุตฺตวินิจฺฉยสทิโสติ คตตฺถตาย น วุตฺโต.

๒๓๕. เอกํ านนฺติ สยิตฏฺานมตฺตํ. ตสฺมินฺติ คเช. ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. ตุรงฺคมหิสาทีสุ ทฺวิปเท จ พหุปฺปเท จ.

๒๓๖. เอเสว นโย เยฺโย, วตฺตพฺพํ กิฺจิปิ นตฺถีติ โยชนา. ตตฺถ ตุรงฺคา อสฺสา. มหิสา ลุลายา. อาทิ-สทฺเทน โคคทฺรภโอฏฺาทิจตุปฺปทานํ สงฺคโห. นตฺถิ กิฺจิปิ วตฺตพฺพนฺติ อสฺสสาลาราชาคารงฺคณพหินคราทีสุ อพนฺธิตสยนอสฺสาทีนํ านเภโท ยถาวุตฺตสทิสตฺตา น วุตฺโต.

พนฺธิตฺวา ปิตอสฺสสฺส ปน สเจ โส จตูสุ ปาเทสุ พทฺโธ โหติ, พนฺธนานํ, ขุรานฺจ คณนาย อฏฺ านานิ, สเจ มุเข จ พทฺโธ โหติ, นว านานิ, มุเขเยว พทฺโธ, ปฺจ านานีติ านเภโท จ ตเถว สสมิคสูกราทิจตุปฺปเทสุ พนฺธิตฺวา ปิเตสุ พทฺธพทฺธฏฺาเนหิ สห จตูหิ ปาเทหิ อกฺกนฺตฏฺานวเสน ลพฺภมาโน านเภโท จ โคมหิเสสุ พทฺเธสุ เอวเมว ลพฺภมาโน านเภโท จ วชาทีสุ ปเทเสสุ ปเวสิเตสุ ทฺวาเรสุ รุกฺขสูจิโย อปเนตฺวา วา อนปเนตฺวา วา นามํ วตฺวา วา อวตฺวา วา ปกฺโกสนฺตสฺส, สาขาภงฺคติณาทีนิ ทสฺเสตฺวา ปกฺโกสิตฺวา วา อปกฺโกสิตฺวา วา ปโลเภนฺตสฺส ตาเสตฺวา นิกฺขมนฺตสฺส ¶ สปฺปกรณฺฑเก สปฺปสฺส วุตฺตนเยน ลพฺภมาโน วิเสโส จ เนตพฺโพ. อิห สพฺพตฺถ านเภเทสุ พหุเกสุปิ อุปนฺตฏฺาเนสุ ถุลฺลจฺจยํ, อนฺตฏฺาเน ปาราชิกํ วุตฺตสทิสนฺติ อิมสฺส สพฺพสฺส วินิจฺฉยสฺส ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินาว คตตฺตา, อาหฏโต อวิฺายมานสฺส กสฺสจิ วิเสสสฺสาภาวา จ วุตฺตํ ‘‘นตฺถิ กิฺจิปิ วตฺตพฺพ’’นฺติ.

ทฺวิปเทปีติ ‘‘ทฺวิปทํ นาม มนุสฺสา ปกฺขชาตา’’ติ (ปารา. ๑๑๕) ปาฬิยํ วุตฺตา มนุสฺสา จ มยูราทิโลมปกฺขา จ วคฺคุลิอาทิจมฺมปกฺขา จ ภมราทิอฏฺิปกฺขา จาติ เอวมาทิเก สตฺเต จ. พหุปฺปเทติ ‘‘พหุปฺปทํ นาม วิจฺฉิกา สตปที อุจฺจาลิงฺคปาณกา’’ติ (ปารา. ๑๑๗) ปาฬิยํ วุตฺตพหุปฺปทสตฺเต จาติ อตฺโถ.

เอตฺตาวตา ¶ ปาปภิกฺขูนํ เลโสกาสปิทหนตฺถํ ปทภาชเน วุตฺตภูมฏฺาทิตึสวินิจฺฉยมาติกากถาสุ ปฺจวีสติ มาติกากถา ทสฺเสตฺวา อวสิฏฺาสุ ปฺจมาติกากถาสุ สํวิทาวหาโร, สงฺเกตกมฺมํ, นิมิตฺตกมฺมนฺติ มาติกตฺตยกถา ปมเมว อทินฺนาทานวินิจฺฉยสมฺภารภูตานํ ปฺจวีสติยา อวหารานํ ทสฺสนฏฺาเน ตฺวา –

‘‘ปุพฺพสหปโยโค จ, สํวิทาหรณมฺปิ จ;

สงฺเกตกมฺมํ เนมิตฺตํ, ปุพฺพโยคาทิปฺจก’’นฺติ. (วิ. วิ. ๔๒) –

อิมินา สงฺคหิตาติ ตํ ปหาย อวเสเส โอจรโก, โอณิรกฺขโกติ กถาทฺวเย โอจรณกกถาย อาณตฺติกปฺปโยคตฺตา, ตฺจ โอณิรกฺขเกน กริยมานํ านาจาวนํ สาหตฺถิเกน วา อาณตฺติเกน วา ปโยเคน โหตีติ ตสฺสาปิ ‘‘สาหตฺถาณตฺติโก เจวา’’ติ สาหตฺถิกปฺจเก ปมเมว สงฺคหิตตฺตา จ ถลฏฺเวหาสฏฺกถาทีสุ ¶ สงฺคหิตตฺตา จ ตฺจ ทฺวยํ น วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

ตตฺถ ‘‘โอจรโก นาม ภณฺฑํ โอจริตฺวา อาจิกฺขตี’’ติ (ปารา. ๑๑๘) ปาฬิยํ วุตฺโต โจราปนปุริโส ‘‘โอจรโก’’ติ เวทิตพฺโพ. โอจรตีติ โอจรโก, ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา อนฺโต อนุปวิสตีติ วุตฺตํ โหตีติ. ‘‘โอณิรกฺโข นาม อาหฏํ ภณฺฑํ โคเปนฺโต’’ติ (ปารา. ๑๑๘) ปาฬิยํ วุตฺโต มุหุตฺตํ อตฺตนิ ปิตสฺส ปรภณฺฑสฺส รกฺขโก ‘‘โอณิรกฺโข’’ติ เวทิตพฺโพ. โอณิตํ รกฺขตีติ โอณิรกฺโข, โย ปเรน อตฺตโน วสนฏฺาเน อาภตํ ภณฺฑํ ‘‘อิทํ ตาว ภนฺเต มุหุตฺตํ โอโลเกถ, ยาวาหํ อิทํ นาม กิจฺจํ กตฺวา อาคจฺฉามี’’ติ วุตฺโต รกฺขติ, ตสฺเสตํ อธิวจนํ.

ทฺวิจตุพหุปฺปทกถาวณฺณนา.

๒๓๗. ‘‘ปฺจหิ อากาเรหิ อทินฺนํ อาทิยนฺตสฺส อาปตฺติ ปาราชิกสฺสา’’ติอาทินา (ปารา. ๑๒๒) นเยน ปาฬิยํ อาคตานิ ปฺจงฺคานิ สงฺคเหตุมาห ‘‘ปเรส’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘ปเรสํ สนฺตกํ ธน’’นฺติ อิมินา ปรมนุสฺสสนฺตกตา, ‘‘ปเรสนฺติ วิชานิตฺวา’’ติ อิมินา ปรายตฺตภาวสฺส ชานนํ, ‘‘ครุก’’นฺติ อิมินา ปาทํ วา อติเรกปาทํ วา อคฺฆนกตา, ‘‘เถยฺยจิตฺเตนา’’ติ ¶ อิมินา เถยฺยจิตฺตตา, ‘‘านา จาเวตี’’ติ อิมินา ปฺจวีสติยา อวหารานํ อฺตรสฺส สมงฺคิตาติ เอวเมตฺถ ปฺจงฺคสงฺคโห เวทิตพฺโพ.

๒๓๘. เอตฺตาวตา ตึสมาติกากถาวินิจฺฉยํ สงฺคเหตฺวา อิทานิ ‘‘อนาปตฺติ สสฺิสฺส วิสฺสาสคฺคาเห ตาวกาลิเก เปตปริคฺคเห ติรจฺฉานคตปริคฺคเห ปํสุกูลสฺิสฺสา’’ติอาทินา ¶ (ปารา. ๑๓๑) นเยน ปาฬิยํ อาคตํ อนาปตฺติวารํ สงฺคเหตุมาห ‘‘อนาปตฺตี’’ติอาทิ. ตตฺถ สสฺิสฺสาติ ปรสนฺตกมฺปิ ‘‘สสนฺตก’’นฺติ สุทฺธสฺาย คณฺหนฺตสฺส อนาปตฺตีติ สพฺพตฺถ โยเชตพฺพํ. เอวํ คหิตํ สามิเกหิ ทิสฺวา ยาจิเต อเทนฺตสฺส อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขเปน ปาราชิกํ.

ติรจฺฉานปริคฺคเหติ ติรจฺฉาเนหิ ปริคฺคหิตวตฺถุมฺหิ. สเจปิ หิ นาคครุฬมาณวกมาณวิกาปิ มนุสฺสเวเสน อาปณํ ปสาเรตฺวา นิสินฺนา โหนฺติ, ภิกฺขุ จ เถยฺยจิตฺเตน เตสํ สนฺตกํ คณฺหาติ, อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. สีหพฺยคฺฆทีปิปภุตีหิ วาฬมิเคหิ คหิตโคจรํ ปมํ โมจาเปนฺตสฺส ตํ มุฺจิตฺวา อตฺตโนปิ หึสนโต โถกํ ขายิเต วาเรนฺตสฺส โทโส นตฺถิ. เสนาทีสุ ติรจฺฉาเนสุ เยน เกนจิ คหิตํ โคจรํ โมจาเปตุํ วฏฺฏติ. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถายํ ‘‘เสนาทโยปิ อามิสํ คเหตฺวา คจฺฉนฺเต ปาตาเปตฺวา คณฺหิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๓๑). เอวเมว ธมฺมนิเทฑฺฑุภาทีหิ คหิตมณฺฑูกาทโย ชีวิตรกฺขนตฺถาย โมจาเปตุํ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ.

ตาวกาลิกคฺคาเหติ ‘‘ปฏิกริสฺสามี’’ติ ตาวกาลิกํ คณฺหนฺตสฺส เอวํ คหิตํ สเจ ภณฺฑสามิโก ปุคฺคโล วา คโณ วา ‘‘ตุมฺเหว คณฺหถา’’ติ อนุชาเนยฺย, วฏฺฏติ. นานุชาเนยฺย, น คณฺเหยฺย, ทาตพฺพํ. อเทนฺตสฺส อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขเปน ปาราชิกํ. ‘‘สงฺฆสนฺตกํ ปน ปฏิทาตุเมว วฏฺฏตี’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ.

วิสฺสาสคฺคาเหติ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส วิสฺสาสํ คเหตุํ, สนฺทิฏฺโ จ โหติ, สมฺภตฺโต จ, อาลปิโต จ, ชีวติ จ, คหิเต จ อตฺตมโน ¶ โหตี’’ติ (มหาว. ๓๕๖) ปาฬิยํ อาคตํ ปฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส สนฺตกํ วิสฺสาเสน คณฺหนฺตสฺส คหเณ วินิจฺฉโย ยถาวุตฺตสุตฺตวณฺณนายํ เวทิตพฺโพ. ยถาห สมนฺตปาสาทิกายํ –

ตตฺถ ¶ สนฺทิฏฺโติ ทิฏฺมตฺตกมิตฺโต. สมฺภตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโต. อาลปิโตติ ‘‘มม สนฺตกํ ยํ อิจฺฉสิ, ตํ คณฺเหยฺยาสิ, อาปุจฺฉิตฺวา คหเณ การณํ นตฺถี’’ติ วุตฺโต. ชีวตีติ อนุฏฺานเสยฺยาย สยิโตปิ ยาว ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทํ น ปาปุณาติ. คหิเต จ อตฺตมโนติ คหิเต ตุฏฺจิตฺโต โหติ, เอวรูปสฺส สนฺตกํ ‘‘คหิเต เม อตฺตมโน ภวิสฺสตี’’ติ ชานนฺเตน คเหตุํ วฏฺฏติ. อนวเสสปริยาทานวเสน เจตานิ ปฺจงฺคานิ วุตฺตานิ, วิสฺสาสคฺคาโห ปน ตีหงฺเคหิ รุหติ – สนฺทิฏฺโ, ชีวติ, คหิเต อตฺตมโน, สมฺภตฺโต, ชีวติ, คหิเต อตฺตมโน, อาลปิโต, ชีวติ, คหิเต อตฺตมโนติ.

โย ปน ชีวติ, น จ คหิเต อตฺตมโน โหติ, ตสฺส สนฺตกํ วิสฺสาสคฺคาเหน คหิตมฺปิ ปุน ทาตพฺพํ. ททมาเนน จ มตกธนํ ตาว เย ตสฺส ธเน อิสฺสรา คหฏฺา วา ปพฺพชิตา วา, เตสํ ทาตพฺพํ. อนตฺตมนสฺส สนฺตกํ ตสฺเสว ทาตพฺพํ. โย ปน ปมํเยว ‘‘สุฏฺุ กตํ ตยา มม สนฺตกํ คณฺหนฺเตนา’’ติ วจีเภเทน วา จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน วา อนุโมทิตฺวา ปจฺฉา เกนจิ การเณน กุปิโต ปจฺจาหราเปตุํ น ลภติ. โยปิ อทาตุกาโมว, จิตฺเตน ปน อธิวาเสติ, น กิฺจิ วทติ, โสปิ ปุน ปจฺจาหราเปตุํ น ลภติ. โย ปน ‘‘มยา ตุมฺหากํ ¶ สนฺตกํ คหิตํ วา ปริภุตฺตํ วา’’ติ วุตฺเต ‘‘คหิตํ วา โหตุ ปริภุตฺตํ วา, มยา ปน ตํ เกนจิเทว กรณีเยน ปิตํ, ตํ ปากติกํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทติ, อยํ ปจฺจาหราเปตุํ ลภตีติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๓๑).

เปตปริคฺคเหติ เปตฺติวิสยุปฺปนฺนา จ มริตฺวา ตสฺมึเยว อตฺตภาเว นิพฺพตฺตา จ จาตุมหาราชิกาทโย เทวา จ อิมสฺมึ อตฺเถ เปตา นาม, เตสํ สนฺตกํ คณฺหนฺตสฺส จ อนาปตฺตีติ อตฺโถ. สเจปิ หิ สกฺโก เทวราชา อาปณํ ปสาเรตฺวา นิสินฺโน โหติ, ทิพฺพจกฺขุโก จ ภิกฺขุ ตํ ตฺวา สตสหสฺสคฺฆนกมฺปิ วตฺถํ ตสฺส วิรวนฺตสฺเสว อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหิตุํ วฏฺฏติ. เทวปูชตฺถํ รุกฺขาทีสุ มฏฺวตฺถาทีนิ คณฺหโต นิทฺโทสตาย กิเมว วตฺตพฺพํ. ปํสุกูลสฺาย คณฺหโตปิ อนาปตฺติ. ตถา คหิตมฺปิ สเจ สสฺสามิกํ โหติ, สามิเก อาหราเปนฺเต ทาตพฺพนฺติ อุปลกฺขณโต เวทิตพฺพํ.

๒๓๙. เอตฺถาติ ¶ ทุติยปาราชิกวินิจฺฉเย. จ-สทฺเทน อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน อวเสสสิกฺขาปทวินิจฺฉเย สงฺคณฺหาติ. วตฺตพฺโพติ มาติกฏฺกถาทีสุ วิย อวสาเน กเถตพฺโพ. ปาฬิมุตฺตวินิจฺฉโยติ สมุฏฺานาทิโก ตํตํสิกฺขาปทปาฬิยํ อนาคโต อุปาลิตฺเถราทีหิ ปิโต วินิจฺฉโย.

๒๔๐. ปราชิตาเนกมเลนาติ อปริเมยฺยกปฺปโกฏิสตสหสฺโสปจิตปารมิตาสมฺภูเตน สพฺพฺุตฺาณปทฏฺาเนน อาสวกฺขยาเณน สห วาสนาย สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปราชิตา ราคาทโย อเนกกิเลสมลา เยน โส ปราชิตาเนกมโล, เตน ปราชิตาเนกมเลน ¶ . ชิเนน ยํ ทุติยํ ปาราชิกํ วุตฺตํ, อสฺส ทุติยปาราชิกสฺส จ อตฺโถ มยา สมาเสน วุตฺโต. อเสเสน อติวิตฺถารนเยน วตฺตุํ ตสฺส อตฺถํ กเถตุํ โก หิ สมตฺโถติ โยชนา. เอตฺถ จ-สทฺโท ปมปาราชิกสมุจฺจยตฺโถ. หิ-สทฺโท อวธารเณ, เตน อเสเสน ตทตฺถํ วตฺตุํ สมตฺโถ นตฺเถว อฺตฺร ตถาคตาติ ทีเปติ.

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

ทุติยปาราชิกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ตติยปาราชิกกถาวณฺณนา

๒๔๑-๒. เอวมติสุขุมนยสมากุลํ ทุติยปาราชิกํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตติยปาราชิกํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มนุสฺสชาติ’’นฺติอาทิ. ตตฺถ มนุสฺสชาตินฺติ ชายตีติ ชาติ, รูปารูปปฏิสนฺธิ, มนุสฺเสสุ ชาติ ยสฺส โส มนุสฺสชาติ, มนุสฺสชาติโก มนุสฺสวิคฺคโหติ วุตฺตํ โหติ, ตํ มนุสฺสชาตึ.

เอตฺถ จ มนุสฺเสสูติ กุสลากุสลมนสฺส อุสฺสนฺนตฺตา มนุสฺสสงฺขาเตสุ นเรสุ. ‘‘ยํ มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปมํ ¶ จิตฺตํ อุปฺปนฺน’’นฺติ (ปารา. ๑๗๒) ปทภาชเน วุตฺตนเยน มาตุกุจฺฉิมฺหิ ปมํ อุปฺปชฺชมานปฏิสนฺธิจิตฺตฺจ ตํสมฺปยุตฺตเวทนาสฺาสงฺขารสงฺขาตขนฺธตฺตยฺจ ตํสหชาตานิ –

‘‘ติลเตลสฺส ยถา พินฺทุ, สปฺปิมณฺโฑ อนาวิโล;

เอวํ วณฺณปฺปฏิภาคํ, ‘กลล’นฺติ ปวุจฺจตี’’ติ. (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๗๒; วิภ. อฏฺ. ๒๖) –

วุตฺตานิ ¶ ชาติอุณฺณํสุมฺหิ ปสนฺนติลเตเล วา สปฺปิมณฺเฑ วา โอตาเรตฺวา อุกฺขิปิตฺวา วิธุนิเต อคฺเค ลมฺพมานพินฺทุปฺปมาณกลลสงฺขาตานิ สภาวกานํ กายภาววตฺถุทสกวเสน ตึส รูปานิ จ อภาวกานํ กายวตฺถุทสกวเสน วีสติ รูปานิ จาติ อยํ นามรูปปฏิสนฺธิ อิธ ‘‘ชาตี’’ติ คหิตา. ‘‘ยสฺสา’’ติ อิมินา อฺปเทน ‘‘ยาว มรณกาลา เอตฺถนฺตเร เอโส มนุสฺสวิคฺคโห นามา’’ติ (ปารา. ๑๗๒) ปทภาชเน วุตฺตนเยน ปมภวงฺคโต ปฏฺาย จุติจิตฺตาสนฺนภวงฺคปริยนฺตสนฺตานสงฺขาตสตฺโต คหิโต. อิมินา มนุสฺสวิคฺคหสฺส ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย ปาราชิกวตฺถุภาวํ ทสฺเสติ.

ชานนฺโตติ ‘‘สตฺโต อย’’นฺติ ชานนฺโต. ชีวิตา โย วิโยชเยติ โย ภิกฺขุ ชีวิตินฺทฺริยา วิโยเชยฺย โวโรเปยฺย, ตสฺส ชีวิตินฺทฺริยํ อุปจฺฉินฺเทยฺย อุปโรเธยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ปทภาชเน ‘‘ชีวิตา โวโรเปยฺยาติ ชีวิตินฺทฺริยํ อุปจฺฉินฺทติ อุปโรเธตี’’ติ (ปารา. ๑๗๒).

ตฺจ ชีวิตินฺทฺริยํ รูปารูปวเสน ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ อรูปชีวิตินฺทฺริยํ อวิคฺคหตฺตา อุปกฺกมวิสยํ น โหติ. รูปชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉเทน ปน ตทายตฺตวุตฺติตาย ตํสมกาลเมว โอจฺฉิชฺชมานตาย เอตฺถ สามฺเน อุภยมฺปิ คเหตพฺพํ. อิทฺจ อตีตานาคตํ น คเหตพฺพํ ตสฺส อวิชฺชมานตฺตา. อุปกฺกมวิสยารหํ ปน ปจฺจุปฺปนฺนเมว คเหตพฺพํ. ตฺจ ขณสนฺตติอทฺธาวเสน ติวิธํ โหติ.

ตตฺถ อุปฺปาทฏฺิติภงฺควเสน ขณตฺตยปริยาปนฺโน ภาโว ขณปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. ตํ สรสภงฺคภูตตฺตา สยํ ภิชฺชมานํ อุปกฺกมสาธิยํ วินาสวนฺตํ น โหติ. อาตเป ตฺวา คพฺภํ ปวิฏฺสฺส ¶ อนฺธการวิคมนฺตรฺจ สีเตน โอวรกํ ปวิฏฺสฺส วิสภาคอุตุสมุฏฺาเนน ¶ สีตปนูทนฺตรฺจ รูปสนฺตติ สนฺตติปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. ปฏิสนฺธิจุตีนมนฺตราฬปฺปวตฺติ ขนฺธสนฺตติ อทฺธาปจฺจุปฺปนฺนํ นาม. อิมสฺมึ ทฺวเย อุปกฺกมสมฺภโว, ตํวเสน อุปจฺฉิชฺชมานํ ชีวิตํ สนฺตานปริหานิปจฺจยภาวโต สนฺตติอทฺธาปจฺจุปฺปนฺนทฺวยํ ยถาปริจฺฉินฺนกาลมปฺปตฺวา อุปกฺกมวเสน อนฺตราเยว นิรุชฺฌติ, ตสฺมา สนฺตติอทฺธาปจฺจุปฺปนฺนรูปชีวิตินฺทฺริยฺจ ตํนิโรเธน นิรุชฺฌมานอรูปชีวิตินฺทฺริยฺจาติ อุภยํ เอตฺถ ‘‘ชีวิตา’’ติ คหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อิทเมว สนฺธายาห ปทภาชเน ‘‘สนฺตตึ วิโกเปตี’’ติ (ปารา. ๑๗๒).

อิมิสฺสาว ปาณาติปาตภาเว อาปตฺติภาวโต เอตฺถ ตฺวา อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๗๒) ปาณปาณาติปาตปาณาติปาตีปาณาติปาตปฺปโยคานํ วิภาโค ทสฺสิโต. ตตฺถ ปาโณติ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต อุปจฺฉิชฺชมานํ ชีวิตินฺทฺริยํ, ตํ ‘‘ชีวิตา’’ติ อิมินา วุตฺตํ. ปาณาติปาโต นาม วธกเจตนา, โส จ ‘‘วิโยชเย’’ติ อิมินา สนฺทสฺสิโต. ปาณาติปาตี นาม ปุคฺคโล, โส จ ‘‘โย’’ติ อิมินา สนฺทสฺสิโต. ปาณาติปาตปฺปโยโค ปน –

‘‘วุตฺตา ปาณาติปาตสฺส;

ปโยคา ฉ มเหสินา’’ติ –

อาทินา นเยน อิเธว วกฺขมานวิภาคตฺตา วกฺขมานนเยเนว ทฏฺพฺโพ.

อสฺส สตฺถํ นิกฺขิเปยฺย วาติ โยชนา. อสฺสาติ มนุสฺสชาติกสฺส. ‘‘หตฺถปาเส’’ติ ปาเสโส. หตฺถปาโส นาม สมีโปติ. อสฺสาติ สมีปสมฺพนฺเธ สามิวจนํ. สตฺถนฺติ เอตฺถ ชีวิตวิหึ สนุปกรณภาเวน สมฺมตา ธาราวนฺตอสิอาทิ จ ธารารหิตยฏฺิภินฺทิวาลลคุฬาทิ จ ¶ อุปลกฺขณวเสน คเหตพฺพา. สสติ หึสตีติ สตฺถํ. เตเนวาห ปทภาชเน ‘‘อสึ วา สตฺตึ วา ภินฺทิวาลํ วา ลคุฬํ วา ปาสาณํ วา สตฺถํ วา วิสํ วา รชฺชุํ วา’’ติ. อิธาวุตฺตํ กรปาลิกาฉุริกาทิ สมุขํ ‘‘สตฺถํ วา’’ติ อิมินา สงฺคหิตํ. นิกฺขิเปยฺยาติ ยถา โภคเหตุํ ลภติ, ตถา อุปนิกฺขิเปยฺย, อตฺตวธาย อิจฺฉิตกฺขเณ ยถา คณฺหาติ, ตถา สมีเป เตเนว จิตฺเตน เปยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. อิมินา ถาวรปฺปโยโค สนฺทสฺสิโต.

มรเณ ¶ คุณํ วา วเทยฺยาติ โยชนา, มรณตฺถาย มรเณ คุณํ วณฺเณตีติ อตฺโถ. ‘‘ชีวิเต อาทีนวํ ทสฺเสติ, มรเณ คุณํ ภณตี’’ติ (ปารา. ๑๗๒) ปทภาชเน วุตฺตตฺตา ‘‘กึ ตุยฺหิมินา ปาปเกน ทุชฺชีวิเตน, โย ตฺวํ น ลภสิ ปณีตโภชนานิ ภุฺชิตุ’’มิจฺจาทินา นเยน มรณตฺถาย ชีวิเต อวณฺณํ วทนฺโต จ ‘‘ตฺวํ โขสิ อุปาสก กตกลฺยาโณ อกตปาโป, มตํ เต ชีวิตา เสยฺโย, อิโต ตฺวํ กาลกโต วิวิธวิหงฺคมวิกูชิเต ปรมสุรภิกุสุมภูสิตตรุวรนิจิเต ปรมรติกรลฬิตคติภาสิตวิลปิตสุรยุวติคณวิจริเต วรนนฺทเน อจฺฉราสงฺฆปริวาริโต วิจริสฺสสี’’ติอาทินา นเยน มรณตฺถาย มรณานิสํสํ ทสฺเสนฺโต จ ‘‘มรเณ คุณํ วเทยฺย’’อิจฺเจว วุจฺจติ.

มรณูปายํ เทเสยฺยาติ โยชนา. มรณาธิปฺปาเยเนว ‘‘สตฺถํ วา อาหร, วิสํ วา ขาท, รชฺชุยา วา อุพฺพนฺธิตฺวา กาลงฺกโรหี’’ติ ปทภาชเน วุตฺตสตฺถหรณานิ จ อวุตฺตมฺปิ โสพฺภนรกปปาตาทีสุ ปปตนฺจาติ เอวมาทิกํ มรณูปายํ อาจิกฺเขยฺย. ‘‘โหติ อยมฺปี’’ติ ปทจฺเฉโท, อปีติ ปุพฺเพ วุตฺตทฺวยํ สมุจฺจิโนติ. ทฺเวธา ภินฺนสิลา วิย อสนฺเธยฺโยว ¶ โส เยฺโยติ ทฺวิธา ภินฺนปาสาโณ วิย ภควโต ปฏิปตฺติปฏิเวธสาสนทฺวเยน โส ปจฺจุปฺปนฺเน อตฺตภาเว สนฺธาตุมสกฺกุเณยฺโยวาติ าตพฺโพติ อตฺโถ.

๒๔๓. ถาวราทโยติ อาทิ-สทฺเทน วิชฺชามยอิทฺธิมยปโยคทฺวยํ สงฺคหิตํ.

๒๔๔. ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ ปโยเคสุ. สโก หตฺโถ สหตฺโถ, เตน นิพฺพตฺโต สาหตฺถิโก, ปโยโค. อิธ หตฺถคฺคหณํ อุปลกฺขณํ, ตสฺมา หตฺถาทินา อตฺตโน องฺคปจฺจงฺเคน นิปฺผาทิโต วธปฺปโยโค สาหตฺถิโกติ เวทิตพฺโพ.

๒๔๕. ‘‘ตฺวํ ตํ เอวํ ปหริตฺวา มาเรหี’’ติ ภิกฺขุโน ปรสฺส ยํ อาณาปนํ, อยมาณตฺติโก นโยติ โยชนา. อาณตฺติโก นโยติ อาณตฺติเยว อาณตฺติโก. เนติ ปวตฺเตตีติ นโย, ปโยคสฺเสตํ นามํ.

๒๔๖. ทูรนฺติ ทูรฏฺํ. กาเยน ปฏิพทฺเธนาติ เอตฺถ กาเยกเทโส หตฺถาทิ กาโย อวยเว สมุทาโยปจารโต ‘‘คาโม ทฑฺโฒ’’ติ ยถา. กายปฏิพทฺธํ จาปาทิกํ ปฏิพทฺธํ นาม ปุพฺพปทโลเปน ¶ ‘‘เทวทตฺโต ทตฺโต’’ติ ยถา. วา-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ, กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วาติ วุตฺตํ โหติ, ‘‘อุสุอาทินิปาตน’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ. วิธานํ วิธิ, ปโยโคติ อตฺโถ.

๒๔๗. อสฺจาริมุปาเยนาติ อสฺจาริเมน นิจฺจเลน อุปาเยน. โอปตนฺติ เอตฺถาติ โอปาโต, โส อาทิ เยสํ อปสฺเสนวิสเภสชฺชสํวิธานาทีนํ เต โอปาตาทโย, เตสํ ¶ วิธานํ โอปาตาทิวิธานํ, โอปาตกฺขณนาทิกิริยา.

๒๔๘. วิชฺชายาติ อาถพฺพนเวทาคตมรณมนฺตสงฺขาตวิชฺชาย. ชปฺปนนฺติ ยถา ปโร น สุณาติ, ตถา ปุนปฺปุนํ วจนํ.

๒๔๙. มารเณ สมตฺถา ยา กมฺมวิปากชา อิทฺธิ, อยํ อิทฺธิมโย ปโยโค นามาติ สมุทีริโตติ โยชนา. กมฺมวิปาเก ชาตา กมฺมวิปากชา, อิทฺธิ, ยา ‘‘นาคานํ นาคิทฺธิ สุปณฺณานํ สุปณฺณิทฺธิ ยกฺขานํ ยกฺขิทฺธี’’ติอาทินา (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๗๒) พหุธา อฏฺกถายํ วุตฺตา. ตตฺถ ทิฏฺทฏฺผุฏฺวิสานํ นาคานํ ทิสฺวา, ฑํสิตฺวา, ผุสิตฺวา จ ปรูปฆาตกรเณ นาคิทฺธิ เวทิตพฺพา. เอวํ เสสานมฺปิ. อิทฺธิเยว อิทฺธิมโย, ภาวนามโย อิทฺธิปฺปโยโค ปเนตฺถ น คเหตพฺโพ. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถายํ –

‘‘เกจิ ปน ภาวนามยิทฺธิยาปิ ปรูปฆาตกรณํ วทนฺติ. สห ปรูปฆาตกรเณน จ อาทิตฺตฆรูปริ ขิตฺตสฺส อุทกฆฏสฺส เภทนํ วิย อิทฺธิวินาสฺจ อิจฺฉนฺติ, ตํ เตสํ อิจฺฉามตฺตเมว. กสฺมา? ยสฺมา ตํ กุสลเวทนาวิตกฺกปริตฺตตฺติกาทีหิ น สเมติ. กถํ? อยฺหิ ภาวนามยิทฺธิ นาม จตุตฺถชฺฌานมยา กุสลตฺติเก กุสลา เจว อพฺยากตา จ, ปาณาติปาโต อกุสโล. เวทนาตฺติเก อทุกฺขมสุขสมฺปยุตฺตา, ปาณาติปาโต ทุกฺขสมฺปยุตฺโต. วิตกฺกตฺติเก อวิตกฺกอวิจารา, ปาณาติปาโต สวิตกฺกสวิจาโร. ปริตฺตตฺติเก ¶ มหคฺคตา, ปาณาติปาโต ปริตฺโตเยวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๗๒).

๒๕๐. ตตฺถาติ เตสุ ฉพฺพิเธสุ ปโยเคสุ. อุทฺเทโสปีติ อุทฺทิสนํ อุทฺเทโส, ตํสหิโต ปโยโคปิ ¶ อุทฺเทโสติ วุตฺตํ โหติ ‘‘กุนฺเต ปเวเสหี’’ติ ยถา. เอวํ วตฺตพฺพตาย จ อนุทฺเทโสติ ตพฺพิปรีตวจนเมว าปกนฺติ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ เอเกโก อุทฺเทโสปิ อนุทฺเทโสปิ โหตีติ เตสมยํ เภโท ปน ทุวิโธ โหตีติ ปริทีปิโตติ โยชนา. อิเมสุ ฉสุ ปโยเคสฺเวว เอเกกสฺเสว อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสกิริยมานตาย ทุวิธภาวโต เตสํ ทฺวาทสวิโธ เภโท ปทภาชเน จ อฏฺกถาย จ ทีปิโต, ตตฺถ วินิจฺฉยมิทานิ ทสฺสยิสฺสามีติ อธิปฺปาโย.

๒๕๑. พหูสุปีติ มนุสฺเสสุ พหูสุปิ. เตน กมฺเมนาติ ปหารทานสงฺขาเตน กมฺเมน. พชฺฌตีติ อปายํ เนตุํ กมฺมปาเสน กมฺมนฺตรํ นิวาเรตฺวา พชฺฌตีติ อตฺโถ.

๒๕๒. ปหาเรปีติ ปหรเณปิ. เทหิโนติ มนุสฺสวิคฺคหสฺส. ตสฺสาติ ปหฏสฺส.

๒๕๓. ปหฏมตฺเต วาติ ปหฏกฺขเณ วา. ปจฺฉาติ ตปฺปจฺจยา กาลนฺตเร วา. อุภยถาปิ จ มเตติ ทฺวินฺนํ อาการานมฺตเรน มเตปิ. หนฺตา วธโก. ปหฏมตฺตสฺมินฺติ ตสฺมึ มรณารหปหารสฺส ลทฺธกฺขเณเยว, มรณโต ปุพฺพภาเคเยวาติ มตฺตสทฺเทน ทีเปติ. มรณตฺถาย จ อฺตฺถาย จ ทินฺเนสุ อเนเกสุ ปหาเรสุ มรณตฺถาย ¶ ทินฺนปฺปหาเรเนว ยทา กทาจิ มริสฺสติ, ปหารทานกฺขเณเยว ปาราชิกํ โหติ. อมรณาธิปฺปาเยน ทินฺนปฺปหารพเลน เจ มเรยฺย, น โหตีติ วุตฺตํ โหตีติ.

๒๕๔. ทฺเว ปโยคาติ อุทฺทิสฺสานุทฺทิสฺสกิริยาเภทภินฺนา สาหตฺถิกาณตฺติกา ทฺเว ปโยคา.

๒๕๕. กรณสฺสาติ กิริยาย. วิเสโสติ นานตฺตํ. อาณตฺตินิยามกาติ อาณตฺตึ นิยาเมนฺติ ววตฺถาเปนฺตีติ อาณตฺตินิยามกา.

๒๕๖. ตตฺถาติ เตสุ อาณตฺตินิยามเกสุ ฉสุ อากาเรสุ. โยพฺพนาทิ จาติ อาทิ-สทฺเทน ถาวริยมนฺทขิฑฺฑวุทฺธาทิอวตฺถาวิเสโส สงฺคหิโต.

๒๕๗. ยํ มาติกาย นิทฺทิฏฺํ สตฺถํ, ตํ กตมํ?. สตฺตมารณนฺติ สตฺเต มาเรนฺติ เอเตนาติ สตฺตมารณํ, อสิอาทิวโธปกรณํ.

๒๕๘. วิชฺฌนนฺติ ¶ อุสุอาทีหิ วิชฺฌนํ. เภทนนฺติ กกจาทีหิ ทฺวิธากรณํ. เฉทนนฺติ ขคฺคาทีหิ ทฺวิธากรณํ. ตาฬนนฺติ มุคฺคราทีหิ อาฆาตนํ. เอวมาทิวิโธติ เอวมาทิปฺปกาโร. อเนโกติ พหุโก เภโท. กรณสฺส วิเสโส กิริยาวิเสโสติ อตฺโถ.

๒๕๙-๖๐. ‘‘ปุรโต ปหริตฺวาน มาเรหี’’ติ โย ภาสิโต อาณาปเกน, เตน อาณตฺเตน ปจฺฉโต…เป… มาริเตติ โยชนา. วตฺถาณตฺติ วิสงฺเกตาติ เอตฺถ ‘‘ยํ ‘มาเรหี’ติ…เป… ตโต’’ติ วตฺถุวิสงฺเกโต ทสฺสิโต. ‘‘ปุรโต…เป… มาริเต’’ติ อาณตฺติวิสงฺเกโต ทสฺสิโต. มูลฏฺโติ อาณาปโก. มูลนฺติ หิ ปุพฺพกิริยานุรูปํ อาณาปนํ, ตตฺถ ิโตติ มูลฏฺโ.

๒๖๑. อิมินา ¶ วิสงฺเกเต อาณาปกสฺส อนาปตฺตึ ทสฺเสตฺวา สงฺเกเต อวิราธิเต อุภินฺนมฺปิ ปาราชิกํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วตฺถุ’’นฺติอาทิ. ตํ วตฺถุํ อวิรชฺฌิตฺวา มาริเต อุภเยสํ…เป… อุทีริโต, ยถาณตฺติ จ มาริเต…เป… อุทีริโตติ โยชนา. มาริเต วตฺถุสฺมินฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติ. อุภเยสนฺติ อาณาปกอาณตฺตานํ. ยถากาลนฺติ อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขณํ, อาณตฺตสฺส มารณกฺขณฺจ อนติกฺกมิตฺวา. พนฺธนํ พนฺโธ, กมฺมุนา พนฺโธ กมฺมพนฺโธ. อถ วา พชฺฌติ เอเตนาติ พนฺโธ, กมฺมเมว พนฺโธ กมฺมพนฺโธ.

๒๖๔. วิสงฺเกโต นาติ วิสงฺเกโต นตฺถิ, ทฺวินฺนมฺปิ ยถากาลปริจฺเฉทํ กมฺมพนฺโธเยวาติ อตฺโถ.

๒๖๕. สพฺพโสติ สพฺเพสุ กาลเภเทสุ, สพฺพโส เวทิตพฺโพติ วา สมฺพนฺโธ. สพฺพโสติ สพฺพปฺปกาเรน. วิภาวินาติ ปณฺฑิเตน. โส หิ อตฺถํ วิภาเวตีติ ตถา วุตฺโต.

๒๖๖-๗-๘. ‘‘อิมํ คาเม ิต’’นฺติ อิทํ ตํ สฺชานิตุํ วุตฺตํ, น มารณกฺขณฏฺานนิยมตฺถายาติ ‘‘ยตฺถ กตฺถจิ ิต’’นฺติ วตฺวาปิ ‘‘นตฺถิ ตสฺส วิสงฺเกโต’’ติ อาห. ตสฺสาติ อาณาปกสฺส. ‘‘ตตฺถา’’ติ วา ปาโ, ตสฺสํ อาณตฺติยนฺติ อตฺโถ. ‘‘คาเมเยว ิตํ เวรึ มาเรหี’’ติ สาวธารณํ อาณตฺโต วเน เจ ิตํ มาเรติ วา ‘‘วเนเยว ิตํ เวรึ มาเรหี’’ติ สาวธารณํ วุตฺโต คาเม ิตํ เจ มาเรติ วาติ โยชนา. ‘‘ภิกฺขุนา สาวธารณ’’นฺติ ¶ จ โปตฺถเกสุ ลิขนฺติ, ตํ อคฺคเหตฺวา ‘‘วเน วา ¶ สาวธารณ’’นฺติ ปาโเยว คเหตพฺโพ. วิคโต สงฺเกโต อาณตฺตินิยาโม เอตฺถาติ วิสงฺเกโต.

๒๖๙. สพฺพเทเสสูติ คามวนองฺคณเคหาทีสุ สพฺเพสุ าเนสุ. เภทโตติ นานตฺตโต.

๒๗๐. ‘‘สตฺเถน ปน มาเรหี’’ติ เยน เกนจิ โย อาณตฺโต, เตน เยน เกนจิ สตฺเถน มาริเต วิสงฺเกโต นตฺถีติ โยชนา.

๒๗๑-๒. อิมินา วาสินา หีติ เอตฺถ หีติ ปทปูรเณ. ‘‘อิมินา อสินา มาเรยฺยา’’ติ วุตฺโต อฺเน อสินา มาเรติ วา ‘‘ตฺวํ อิมสฺส อสิสฺส เอตาย ธาราย มารย’’ อิติ วุตฺโต ตํ เวรึ สเจ อิตราย ธาราย มาเรติ วา ถรุนา มาเรติ วา ตุณฺเฑน มาเรติ วา, ตถา มาริเต วิสงฺเกโตเยว โหตีติ โยชนา. ถรุนาติ ขคฺคมุฏฺินา. ตุณฺเฑนาติ ขคฺคตุณฺเฑน. ‘‘วิสงฺเกโตวา’’ติ สงฺเกตวิราเธเนว ปาราชิกํ น โหตีติ ทสฺสนปทเมตํ.

๒๗๓. สพฺพาวุธกชาติสูติ อิธาวุตฺตกรปาลิกาฉุริกาทิสพฺพปหรณสามฺเสุ. วิเสสโตติ เภทโต.

๒๗๔. ปเรนาติ ภิกฺขุนา. โสติ อาณตฺโต. นิสินฺนํ นํ มาเรติ, วิสงฺเกโต น วิชฺชตีติ ‘‘คจฺฉนฺตเมว มาเรหี’’ติ สาวธารณํ อวุตฺตตฺตา ‘‘นิสินฺโนปิ โสเยวา’’ติ ตํ มาเรนฺตสฺส วิสงฺเกโต น โหติ, อวธารณํ อนฺตเรน กถนํ ตํ สฺชานาเปตุํ วุจฺจตีติ อิริยาปถนิยามกํ น โหตีติ อธิปฺปาโย.

๒๗๕-๖. อสติ ¶ สาวธารเณ วิสงฺเกตาภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สาวธารเณ อิริยาปถนฺตเรสุ วิสงฺเกตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘นิสินฺนํเยวา’’ติอาทิ. ‘‘นิสินฺนํเยว มาเรหี’’ติ วุตฺโต คจฺฉนฺตํ มาเรติ, วิสงฺเกตนฺติ าตพฺพํ. ‘‘คจฺฉนฺตํเยว มาเรหี’’ติ วุตฺโต นิสินฺนํ มาเรติ, วิสงฺเกตนฺติ าตพฺพนฺติ โยชนา. อิมเมว โยชนากฺกมํ สนฺธายาห ‘‘ยถากฺกม’’นฺติ.

๒๗๗. วิชฺฌิตฺวาติ สราทีหิ วิชฺฌิตฺวา.

๒๗๘. ฉินฺทิตฺวาติ ¶ อสิอาทีหิ ฉินฺทิตฺวา. ปุน โสติ ปโยโค.

๒๗๙. กรเณสูติ วิชฺฌนาทิกิริยาวิเสเสสุ.

๒๘๐-๑. เอตฺตาวตา อาณตฺตินิยามกนิทฺเทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทีฆาทิลิงฺควเสนาปิ สมฺภวนฺตํ วิสงฺเกตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทีฆ’’นฺติอาทิ. ‘‘ทีฆํ…เป… ถูลํ มาเรหีติ อนิยเมตฺวา อาณาเปตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๗๔) อฏฺกถาวจนโต เอว-การํ วินา ‘‘ทีฆํ มาเรหี’’ติ อนิยเมตฺวา เกนจิ โย อาณตฺโต โหติ, โสปิ อาณตฺโต ยํ กิฺจิ ตาทิสํ สเจ มาเรติ, นตฺถิ ตตฺถ วิสงฺเกโต, อุภินฺนมฺปิ ปราชโยติ โยชนา. เอวํ ‘‘รสฺส’’นฺติอาทิสพฺพปเทหิปิ ปจฺเจกํ โยชนา กาตพฺพา. อนิยเมตฺวาติ วิสงฺเกตาภาวสฺส เหตุทสฺสนํ. เอวกาโร วากฺยาลงฺกาโร. ตตฺถาติ อาณตฺติกปฺปโยเค. ‘‘อุภินฺนมฺปิ ปราชโย’’ติ วุตฺตตฺตา อาณาปกํ วินา อฺํ ยถาวุตฺตกฺขณํ มนุสฺสวิคฺคหํ ‘‘ยํ กิฺจิ ตาทิส’’นฺติ อิมินา ทสฺเสติ.

สเจ อาณาปโก อาณาเปตฺวา อตฺตานเมว มาเรติ, อาณาปโก ทุกฺกฏํ อาปชฺชิตฺวา มรติ, อาณตฺตสฺส ¶ ปาราชิกํ. อาณาปเกน อตฺตานมุทฺทิสฺส อาณตฺติยา กตาย อาณตฺโต อชานิตฺวา ตาทิสํ อฺํ มาเรติ, โอกาสสฺส อนิยมิตตฺตา อาณาปโก มุจฺจติ, อิตโร กมฺมุนา พชฺฌติ. ยทิ ‘‘อมุกสฺมึ รตฺติฏฺาเน วา ทิวาฏฺาเน วา นิสินฺนํ อีทิสํ มาเรหี’’ติ โอกาสํ นิยเมตฺวา อาณาเปติ, ตตฺถ อาณาปกโต อฺสฺมึ มาริเต อุภินฺนมฺปิ ปาราชิกํ. ตโต พหิ มาริเต วธกสฺเสว กมฺมพนฺโธ. อาณาปโก อตฺตานเมว อุทฺทิสฺส อาณาเปติ, อิตโร จ ตเมว ตตฺถ มาเรติ, อาณาปกสฺส ทุกฺกฏํ, อาณตฺตสฺส ปาราชิกํ. สเจ อฺตฺถ มาเรติ, มูลฏฺโ มุจฺจติ. อชานิตฺวา อฺํ ตตฺถ วา อฺตฺถ วา มาเรติ, วธโก ปาราชิกํ อาปชฺชติ, มูลฏฺโ มุจฺจติ. อานนฺตริยวตฺถุมฺหิ อานนฺตริเยน สทฺธึ โยเชตพฺพํ.

๒๘๒. โย มนุสฺสํ กฺจิ อุทฺทิสฺส สเจ โอปาตํ ขณติ, ตถา โอปาตํ ขณนฺตสฺส ตสฺส ทุกฺกฏํ นาม อาปตฺติ โหตีติ อชฺฌาหารโยชนา. โยชนา จ นาเมสา ยถารุตโยชนา, อชฺฌาหารโยชนาติ ทุวิธา. ตตฺถ ปาาคตปทานเมว โยชนา ยถารุตโยชนา, อูนปูรณตฺถมชฺฌาหารปเทหิ สห ปาาคตปทานํ โยชนา อชฺฌาหารโยชนาติ เวทิตพฺพา. ‘‘ขณนฺตสฺส ¶ จ โอปาต’’นฺติ โปตฺถเกสุ ปาโ ทิสฺสติ. ‘‘ขณนฺตสฺส ตโถปาต’นฺติ ปาโ สุนฺทโร’’ติ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตํ. ‘‘อาวาฏนฺติ เอตสฺส ‘โอปาต’นฺติ ปริยาโย’’ติ จ วุตฺตํ. ตโตปิ –

‘‘มนุสฺสํ กฺจิ อุทฺทิสฺส;

โย เจ ขณติวาฏกํ;

ขณโต ตํ ตถา ตสฺส;

โหติ อาปตฺติ ทุกฺกฏ’’นฺติ. –

ปาโ ¶ สุนฺทรตโร. ชาตปถวึ ขณนฺตสฺส ปาราชิกปโยคตฺตา ปโยคคณนาย ทุกฺกฏํ.

๒๘๓. ตตฺถาติ ตสฺมึ อาวาเฏ. ตสฺสาติ ปติตสฺส มนุสฺสวิคฺคหสฺส. ทุกฺขสฺสุปฺปตฺติยาติ ทุกฺขุปฺปตฺติเหตุ. ตสฺสาติ เยน อาวาโฏ ขโต, ตสฺส ภิกฺขุโน. ปติตฺวา โส เจ มรติ, ตสฺมึ มเต ตสฺส ภิกฺขุโน ปาราชิกํ ภเวติ โยชนา.

๒๘๔. อฺสฺมินฺติ ยํ สมุทฺทิสฺส อาวาโฏ ขโต, ตโต อฺสฺมึ. อนุทฺทิสฺสกนฺติ กิริยาวิเสสนํ, อนุทฺทิสฺสกํ กตฺวาติ อตฺโถ. โอปาตวิเสสนํ เจ, ‘‘อนุทฺทิสฺสโก โอปาโต’’ติ ปทจฺเฉโท. ‘‘อคฺคมกฺขายตี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๕.๑๓๙; อ. นิ. ๔.๓๔; ๑๐.๑๕; อิติวุ. ๙๐; เนตฺติ. ๑๗๐) วิย โอ-การฏฺาเน อ-กาโร, ม-การาคโม จ ทฏฺพฺโพ, อโนทิสฺสโก โอปาโต ขโต โหตีติ อตฺโถ.

๒๘๕. ‘‘เอตฺถ ปติตฺวา โย โกจิ มรตู’’ติ อโนทิสฺสโก โอปาโต สเจ ขโต โหติ, ยตฺตกา นิปติตฺวา มรนฺติ เจ, อสฺส ตตฺตกา โทสา โหนฺตีติ โยชนา. ‘‘โย โกจี’’ติ อิมินา อตฺตโน มาตาปิตโร จ สงฺคหิตา. โทสาติ กมฺมพนฺธโทสา, ปาราชิกํ ปน เอกเมว. อสฺสาติ เยน อโนทิสฺส โอปาโต ขโต, ตสฺส.

๒๘๖. อานนฺตริยวตฺถุสฺมึ มเตติ ปาเสโส, ‘‘ตตฺถ ปติตฺวา’’ติ อธิกาโร, อรหนฺเต, มาตริ, ปิตริ จ ตสฺมึ ปติตฺวา มเต กาลกเตติ อตฺโถ. อานนฺตริยกนฺติ เอตฺถ สกตฺเถ, กุจฺฉิเต ¶ , สฺายํ วา ก-ปจฺจโย ทฏฺพฺโพ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อานนฺตริยวตฺถุสฺมิ’’นฺติ อิมสฺมึ สมาสปเท ¶ อวยวภูตมฺปิ ‘‘วตฺถุสฺมิ’’นฺติ อิทฺจ ‘‘ตตฺถ ปติตฺวา มเต’’ติ อิทฺจ อากฑฺฒติ. ถุลฺลจฺจยาทีนํ วตฺถุสฺมึ ตตฺถ ปติตฺวา มเต ถุลฺลจฺจยาทโย โหนฺตีติ โยชนา. ตสฺมึ อาวาเฏ ปติตฺวา ยกฺขาทีสุ มเตสุ, ปาราชิกวตฺถุโน ทุกฺขุปฺปตฺติยฺจ ถุลฺลจฺจยํ, มนุสฺสวิคฺคเห มเต ปาราชิกํ, ติรจฺฉาเน มเต ปาจิตฺติยนฺติ วุตฺตํ โหติ.

๒๘๗. ปาณาติปาตา ทฺเวติ ทฺวินฺนํ มตตฺตา ทฺเว ปาณาติปาตา, เอเกน ปาราชิกํ, อิตเรน กมฺมพนฺโธเยว. เอโกเวเกกธํสเนติ มาตุ วา ทารกสฺส วา มรเณ เอโก ปาณาติปาโตว.

๒๘๘. โจเรหิ อนุพทฺโธ เอตฺถ อาวาเฏ ปติตฺวา มริสฺสติ เจ, โอปาตขณกสฺเสว ปาราชิกํ โหติ กิราติ โยชนา. กิราติ อนุสฺสวเน อรุจิสูจกํ.

๒๘๙-๙๐. เวริโน ภิกฺขุโต อฺเ เวริปุคฺคลา. ตตฺถ ตสฺมึ โอปาเต สเจ มนุสฺสํ ปาเตตฺวา มาเรนฺติ, ตถา เวริโน ตตฺถ สยเมว ปติตํ มนุสฺสํ พหิ นีหริตฺวา สเจ มาเรนฺติ, ตตฺถ โอปปาติกา มนุสฺสา โอปาเต นิพฺพตฺติตฺวา ตโต นิกฺขนฺตุํ อสกฺโกนฺตา มตา เจ สิยุํ, สพฺพตฺถ จ ยถาวุตฺตสพฺพวาเรสุ โอปาตขณกสฺเสว ปราชโยติ โยชนา. นิพฺพตฺติตฺวา หีติ เอตฺถ หีติ ปทปูรเณ. ยตฺถ ยตฺถ นิปาตสทฺทานํ อตฺโถ น ทสฺสิโต, ตตฺถ ตตฺถ ปทปูรณมตฺตตา เวทิตพฺพา.

๒๙๑. ยกฺขาทโยติ อาทิ-สทฺเทน ติรจฺฉานานํ สงฺคโห. วตฺถุวสาติ ถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยานํ วตฺถุภูตยกฺขติรจฺฉานานํ วสา. ถุลฺลจฺจยาทโยติ อาทิ-สทฺเทน ปาจิตฺติยสงฺคโห.

๒๙๓. อยํ ¶ นโยติ ‘‘อนาปตฺตี’’ติ ยถาวุตฺโต นโย.

๒๙๔-๕. พชฺฌนฺตีติ สเจ อวสฺสํ พชฺฌนฺติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปาเส. ‘‘หตฺถโต มุตฺตมตฺตสฺมิ’’นฺติ อิมินา ปโยคสฺส อตฺถสาธกตํ ทีเปติ.

๒๙๖. ยํ ¶ ปน อุทฺทิสฺส ปาโส โอฑฺฑิโต, ตโต อฺสฺส พนฺธเน ตุ อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนา.

๒๙๗. มุธา วาปีติ อมูเลน วาปิ. มูลฏฺสฺเสวาติ ปาสการกสฺเสว. กมฺมพนฺโธติ ปาณาติปาโต. พชฺฌติ เอเตนาติ พนฺโธ, กมฺมเมว พนฺโธ กมฺมพนฺโธ. ปาราชิกมตฺเต วตฺตพฺเพปิ ยาว โส วตฺตติ, ตาว ตตฺถ พชฺฌิตฺวา มตสตฺเตสุ ปมมตสฺส วเสน ปาราชิกํ, อวเสสานํ ปาณาติปาตสงฺขาตสฺส อกุสลราสิโน สมฺภวโต ตํ สพฺพํ สงฺคเหตฺวา สามฺเน ทฺวยมฺปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘กมฺมพนฺโธ’’ติ.

๒๙๘. ‘‘สเจ เยน ลทฺโธ, โส อุคฺคฬิตํ วา ปาสํ สณฺเปติ, ตสฺส ปสฺเสน วา คจฺฉนฺเต ทิสฺวา วตึ กตฺวา สมฺมุเข ปเวเสติ, ถทฺธตรํ วา ปาสยฏฺึ เปติ, ทฬฺหตรํ วา ปาสรชฺชุํ พนฺธติ, ถิรตรํ วา ขาณุกํ อาโกเฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๗๖) อฏฺกถาคตํ วินิจฺฉยํ สงฺคหิตุมาห ‘‘ปาสมุคฺคฬิตมฺปิ วา’’ติ. เอตฺถ อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน ปิ-สทฺเทน ‘‘สณฺเปตี’’ติอาทิกา ‘‘พนฺธตี’’ติ ทสฺสิตกิริยาวสานา ปโยคา ทสฺสิตา. ถิรํ วาปีติ เอตฺถ อปิ-สทฺโท อฏฺกถาย อวสิฏฺํ ‘‘ขาณุกํ อาโกเฏตี’’ติ กิริยํ สมุจฺจิโนติ อุภยตฺถปิ ปการนฺตรวิกปฺปตฺถตฺตาติ คเหตพฺพา. เอวนฺติ ¶ เอวํ สติ. เยน ปาโส ลทฺโธ, เตนาปิ เอวํ ปาเส กตวิเสเส สตีติ วุตฺตํ โหติ. อุภินฺนนฺติ ปาสการกสฺส จ อิทานิ ลภิตฺวา ปฏิชคฺคนฺตสฺส จาติ อุภเยสํ.

๒๙๙-๓๐๐. โยติ ปาสการโก, ลทฺธปาสโกติ อิเมสํ โย โกจิ. อุคฺคฬาเปตฺวาติ วิฆาเฏตฺวา, ยถา ตตฺถ ปาณิโน น พชฺฌนฺติ, เอวํ กตฺวาติ อตฺโถ. ตตฺถ จาติ ปุน สณฺปิเต ปาเส จ. โก วิมุจฺจติ? เยน ลทฺโธ, โส.

๓๐๑-๒. โคเปตฺวาติ โคปนเหตุ โมกฺโข น โหตีติ โยชนา. ‘‘สีหํ ทิสฺวา ภยํ โหตี’’ติอาทีสุ วิย เหตุมฺหิ ตฺวา-ปจฺจโย ทฏฺพฺโพ. ตมฺโ…เป… น จ มุจฺจตีติ เอตฺถ น จาติ เนว. นาเสตฺวา สพฺพโส วาติ โส ยถา ยสฺส กสฺสจิ สตฺตสฺส วินาโสปกรณํ น โหติ, ตถา ฉินฺทนาทีหิ นาเสตฺวา. ตํ ปาสยฏฺึ. โก วิมุจฺจติ? ปาสการโก.

๓๐๓. สูลํ ¶ โรเปนฺตสฺสาติ สูลํ นิขณนฺตสฺส. สชฺเชนฺตสฺสาติ สณฺเปนฺตสฺส.

๓๐๔. อสฺจิจฺจาติ เอตฺถ ‘‘กเตน ปโยเคนา’’ติ ปาเสโส, ‘‘มเตปิ อนาปตฺตี’’ติ เอเตหิ สมฺพนฺโธ. ‘‘อิมินาหํ อุปกฺกเมน อิมํ มาเรสฺสามี’’ติ อเจเตตฺวา อปกปฺเปตฺวา อวธกเจตโน หุตฺวา กเตน อฺตฺถิเกนปิ อุปกฺกเมน ปเร มเตปิ อาปตฺติ นตฺถีติ อตฺโถ, มุสลุสฺสาปนาทิวตฺถูสุ (ปารา. ๑๘๐) วิย อยํ สตฺโตติสฺี หุตฺวา ‘‘อิมินา อุปกฺกเมน อิมํ มาเรสฺสามี’’ติ วีติกฺกมสมุฏฺาปกเจตนาสมฺปยุตฺตวิกปฺปรหิโต หุตฺวา อฺตฺถิเกน ปโยเคน มนุสฺเส มเตปิ ปาราชิกํ นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ.

อชานนฺตสฺสาติ ¶ ‘‘อิมินา อยํ มริสฺสตี’’ติ อชานนฺตสฺส อุปกฺกเมน ปเร มเตปิ อนาปตฺติ, วิสคตปิณฺฑปาตวตฺถุมฺหิ (ปารา. ๑๘๑) วิย ‘‘อิทํ การณ’’นฺติ อชานิตฺวา กเตน มนุสฺเส มเตปิ อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อนาปตฺตี’’ติ อากฑฺฒติ. อมรณจิตฺตสฺส อมรณิจฺฉาสหิตจิตฺตสฺส อุปกฺกเมน ปเร มเตปิ อนาปตฺติ วุทฺธปพฺพชิตาทิวตฺถูสุ (ปารา. ๑๘๐) วิยาติ อตฺโถ. อุมฺมตฺตกาทโย วุตฺตสรูปาเยว.

๓๐๕. ‘‘มนุสฺสปาณิมฺหี’’ติ อิมินา มนุสฺสภาโว องฺคภาเวน ทสฺสิโต. ‘‘สจสฺส จิตฺตํ มรณูปสํหิต’’นฺติ อิมินา มรณูปสํหิตจิตฺตตา ทสฺสิตา.

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

ตติยปาราชิกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

จตุตฺถปาราชิกกถาวณฺณนา

๓๐๖-๗. เอวํ นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน ตติยปาราชิกวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ จตุตฺถปาราชิกวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อสนฺต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อสนฺต’’นฺติ อเปกฺขิตฺวา ‘‘อตฺตนี’’ติ จ ‘‘ฌานาทิเภท’’นฺติ อเปกฺขิตฺวา ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺม’’นฺติ จ ‘‘สมุทาจเรยฺยา’’ติ อเปกฺขิตฺวา ‘‘โย ภิกฺขู’’ติ จ สามตฺถิยา ลพฺภตีติ อชฺฌาหริตฺวา ‘‘อตฺตนิ อสนฺต’’นฺติอาทินา นเยน โยเชตพฺพํ.

อตฺตนิ ¶ อสนฺตนฺติ ตสฺมึ อตฺตภาเว อตฺตโน สนฺตาเน อนุปฺปาทิตตาย อวิชฺชมานํ. อตฺตสฺสิตเมว กตฺวาติ อตฺตุปนายิกํ กตฺวา อตฺตนิ วิชฺชมานํ วิย กตฺวา ตํ อุปเนตฺวา ¶ . ภวํ อธิฏฺาย จ วตฺตมานนฺติ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺาย จ วตฺตนฺตํ ภวํ จิตฺเตน อธิฏฺหิตฺวา ตกฺเกตฺวา, จิตฺเต เปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. อฺาปเทสฺจ วินาติ ‘‘โย เต วิหาเร วสตีธ ภิกฺขู’’ติอาทินา นเยน วกฺขมานํ ปริยายกถํ เปตฺวา. อธิมานฺจ วินาติ อทิฏฺเ ทิฏฺสฺิตาทิสภาวํ อธิคตมานสงฺขาตํ ‘‘อธิคตอุตฺตริมนุสฺสธมฺโม อหมฺหี’’ติ อธิมานฺจ เปตฺวา. ฌานาทิเภทนฺติ ฌานาทโย เภทา วิเสสา ยสฺส ตํ ฌานาทิเภทํ, ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม นาม ฌานํ วิโมกฺโข สมาธิ สมาปตฺติ าณทสฺสนํ มคฺคภาวนา ผลสจฺฉิ กิริยา กิเลสปฺปหานํ วินีวรณตา จิตฺตสฺส สุฺาคาเร อภิรตี’’ติ (ปารา. ๑๙๘, ๑๙๙) ปทภาชเน วุตฺตํ ฌานาทิธมฺมวิเสสนฺติ อตฺโถ. ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺมนฺติ อุตฺตริมนุสฺสานํ ฌายีนฺเจว อริยานฺจ ธมฺม’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๙๗) อฏฺกถาย วุตฺตํ ฌานลาภีหิ เจว อฏฺหิ อริยปุคฺคเลหิ จ อธิคตตฺตา เตสํ สนฺตกนฺติ สงฺขฺยํ คตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ.

วิฺตฺติปเถ ิตสฺส กาเยน วา วาจาย วา โย ภิกฺขุ สมุทาจเรยฺยาติ อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺพํ. วิฺตฺติปเถ ิตสฺสาติ ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร ปเทเส ิตสฺส ‘‘อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา’’ติ (ปารา. ๑๙๘) ปทภาชเน วุตฺตสฺส ยสฺส กสฺสจิ. กาเยน วาติ หตฺถมุทฺทาทิวเสน กาเยน วา. ‘‘สิกฺขาปจฺจกฺขานํ หตฺถมุทฺทาย สีสํ น โอตรติ, อิทํ อภูตาโรจนํ หตฺถมุทฺทายปิ โอตรตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๑๕) อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา อิธ หตฺถมุทฺทาทิหตฺถวิกาโร จ องฺคปจฺจงฺคโจปนฺจ ‘‘กาเยนา’’ติ อิมินา คเหตพฺพํ. วาจาย วาติ โย สวนูปจาเร ิโต เตน วิฺาตุํ สกฺกุเณยฺเยน เยน เกนจิ โวหาเรน วา. โย ภิกฺขูติ โย อุปสมฺปนฺโน เถโร วา นโว ¶ วา มชฺฌิโม วา. สมุทาจเรยฺยาติ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’’ติอาทิวจนปฺปกาเรสุ ยํ กฺจิ ปการํ วเทยฺย. ตทตฺเถติ เตน วุตฺตวากฺยสฺส อตฺเถ. าเตวาติ าเต เอว. มาตุคามํ วา ปุริสํ วา ยํ กิฺจิ อุทฺทิสฺส วุตฺเต, เตเนว วา อนุทฺทิสฺส วุตฺเต สวนูปจาเร ิเตน เยน เกนจิ มนุสฺสภูเตน วจนสมนนฺตรเมว ‘‘อยํ ปมชฺฌานลาภี’’ติอาทิเก ยถาวุตฺเต อตฺถปฺปกาเร าเตเยว. ‘‘โส’’ติ อชฺฌาหริตฺวา ‘‘โส ปุน รุฬฺหิภาเว อภพฺโพ’’ติ โยเชตพฺพํ, อตฺตนิ อวิชฺชมานคุณํ สนฺตํ วิย กตฺวา อิจฺฉาจาเร ตฺวา เอวํ กถิตปุคฺคโล สีเล ปติฏฺาย อุปรูปริ ลพฺภมานโลกิยโลกุตฺตรคุเณหิ พุทฺธิสงฺขาตํ สาสเน พุทฺธิมธิคนฺตุํ อนรโหติ อตฺโถ ¶ . กึ วิยาติ อาห ‘‘ยเถว…เป… รุฬิภาเว’’ติ. ‘‘ยถา’’ติ เอเตน สมฺพนฺโธ ‘‘ตถา’’ติ, ยถา ตาโล มตฺถกจฺฉินฺโน อภพฺโพ ปุน วิรุฬฺหิยา, โสปิ ปาราชิกํ อาปนฺโน ตเถว ทฏฺพฺโพติ อตฺโถ.

๓๐๘-๙. อิทานิ ‘‘าเตว อภพฺโพ’’ติ จ ‘‘อฺาปเทสฺจ วินา’’ติ จ เอตสฺมึ วากฺยทฺวเย พฺยติเรกตฺถวเสน สมฺภวนฺตํ อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อสนฺตเมวา’’ติอาทิ.

อนนฺตรนฺติ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’’ติอาทิวจนสมนนฺตรเมว. โสติ ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตเร ตฺวา เยน ตํ วจนํ สุตํ, โส ปโร ปุคฺคโล. ชานาติ เจติ ‘‘อยํ ปมชฺฌานลาภี’’ติอาทิวเสน เตน วุตฺตวจนปฺปกาเรน อตฺถํ อวิราเธตฺวา อจิเรเนว สเจ ชานาตีติ อตฺโถ. โย ปน ฌานาทีนํ อตฺตนา อลทฺธภาเวน วา อาคเม อุคฺคหปริปุจฺฉาทิวเสน อปริจิตตฺตา วา ฌานาทิสรูปํ อชานนฺโตปิ ¶ เกวลํ ‘‘ฌานํ วิโมกฺโข สมาธิ สมาปตฺตี’’ติอาทิวจนานํ สุตปุพฺพตฺตา เตน ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’’ติอาทิวจเน วุตฺเต ‘‘ฌานํ กิร เอส สมาปชฺชตี’’ติ ยทิ เอตฺตกมตฺถมฺปิ ชานาติ, โสปิ ‘‘ชานาติ’’จฺเจว อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๑๕) วุตฺโตติ คเหตพฺโพ. จุโต หีติ หิ-สทฺโท อวธารเณ, อตฺตนา วุตฺเต เตน ตตฺตเกเยว าเต โส อสนฺตคุณทีปโก ปาปปุคฺคโล ผลสมฺปตฺติสมฺปนฺนํ อิมํ สาสนามตมหาปาทปํ อารุยฺหาปิ ผลํ อปริภุฺชิตฺวา วิราเธตฺวา ปติตฺวา มโต นาม โหตีติ วุตฺตํ โหติ. อิมสฺเสวตฺถสฺส ‘‘อสนฺต’’มิจฺจาทินา ปมํ วุตฺตสฺสปิ พฺยติเรกตฺถํ ทสฺเสตุํ อนุวาทวเสน วุตฺตตฺตา ปุนรุตฺติโทโส น โหตีติ ทฏฺพฺพํ.

อิทานิ ตํ พฺยติเรกตฺถํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โน เจ…เป… โหตี’’ติ. ยสฺส โส อาโรเจติ, โส เจ น ชานาติ, อสฺส อสนฺตคุณทีปกสฺส มุสาวาทิโน.

‘‘อฺาปเทสฺจ วินา’’ติ อิมินา ทสฺสิตพฺยติเรกตฺถสฺส ภาวาภาเว สมฺภวนฺตํ อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โย เต’’ติอาทิ. โย ภิกฺขุ เต ตว อิธ อิมสฺมึ วิหาเร วสตีติ โยชนา. ทีปิเตติ อตฺตโน อธิปฺปาเย ปกาสิเต. ชานาติ เจติ โย ตถา วุตฺตวจนํ อสฺโสสิ, โส ‘‘เอส อฺาปเทเสน อตฺตโน ฌานลาภิตํ ทีเปตี’’ติ วา ‘‘เอโส ฌานลาภี’’ติ ¶ วา วจนสมนนฺตรเมว สเจ ชานาติ. อสฺสาติ เอวํ กถิตวจนวโต ตสฺส ภิกฺขุโน. ตํ เตน วุตฺตวจนํ. ทุกฺกฏเมว โหติ, น ถุลฺลจฺจยนฺติ อตฺโถ. อตฺตโน อาวาสการานํ ทายกานํ อฺสฺส ปวตฺตึ กเถนฺตสฺส วิย อตฺตโนเยว อสนฺตคุณํ สนฺตมิว ¶ กตฺวา กถนากาโร อิมาย คาถาย อตฺถโต วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ.

เอตฺถ จ ฌานลาภีติ จาติ อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน จ-สทฺเทน ปาฬิยํ (ปารา. ๒๒๐) อาคตา อวเสสปริยายวารา จ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพํ. ตถา ฌานลาภีติ เอตฺถ ฌานคฺคหเณน วิโมกฺขาทีนฺจ อุปลกฺขิตตฺตา ฌานาทิทสวิธอุตฺตริมนุสฺสธมฺมวิสยปริยายกถํ สุตวตา ตงฺขเณ ตทตฺเถ าเต ปริยายสมุลฺลาปเกน อาปชฺชิตพฺพํ ถุลฺลจฺจยฺจ อวิฺาเต วา จิเรน วิฺาเต วา อาปชฺชิตพฺพํ ทุกฺกฏฺจ อิมาย คาถาย อตฺถโต ทสฺสิตเมวาติ ทฏฺพฺพํ.

๓๑๐. เอตนฺติ ยถาวุตฺตปฺปการํ ฌานาทิเภทํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ. อธิมานาติ ‘‘อธิคโตห’’นฺติ เอวํ อุปฺปนฺนมานา, อธิกมานาติ อตฺโถ, ‘‘อยํ ธมฺโม มยา อธิคโต’’ติ ทฬฺหมุปฺปนฺเนน มาเนน กเถนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺโต อนาปตฺตินโยติ อาปตฺติยา อภาโว อนาปตฺติ, สา เอว นโย เนตพฺโพ พุชฺฌิตพฺโพติ กตฺวา, อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อธิมาเนนา’’ติ เอวํ วุตฺโต ภควตาติ อตฺโถ, ‘‘อธิคตธมฺโมห’’นฺติ อธิมาเนน ‘‘อหํ ปมชฺฌานลาภี’’ติอาทีนิ วทนฺตสฺส อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติ.

อยมธิมาโน กสฺส โหติ, กสฺส น โหตีติ เจ? อริยานํ น โหติ มคฺคปจฺจเวกฺขณาทีหิ ปฺจหิ ปจฺจเวกฺขณาหิ สฺชาตโสมนสฺสานํ วิติณฺณกงฺขตฺตา. ทุสฺสีลสฺสาปิ น โหติ ตสฺส อริยคุณาธิคเม นิรุสฺสาหตฺตา. สุสีลสฺสาปิ กมฺมฏฺานานุโยครหิตสฺส นิทฺทารามตาทิมนุยุตฺตสฺส น โหติ วิสฺสฏฺภาวนาภิโยคตฺตา. สุปริสุทฺธาย สีลสมฺปตฺติยา ปติฏฺาย สมถภาวนามนุยุตฺตสฺส รูปารูปสมาปตฺติยํ ปตฺตาสิโน วา วิปสฺสนาภิยุตฺตสฺส ¶ โสปกฺกิเลโสทยพฺพยาณลาภิโน วา อุปฺปชฺชติ. โส สมถวิปสฺสนาภาวนาหิ กิเลสสมุทาจารสฺส อภาเว อุปฺปนฺเน เต วิเสสภาคิโน ภวิตุํ อทตฺวา ิติภาคิโน กตฺวา เปตีติ เวทิตพฺโพ.

ปนาติ อปิ-สทฺทตฺโถ. ‘‘เอว’’นฺติ อิมินา ‘‘อนาปตฺตินโย วุตฺโต’’ติ ปจฺจามสติ. ‘‘อวตฺตุกามสฺสา’’ติ อิทฺจ ปาฬิยํ อาคตํ ‘‘อนุลฺลปนาธิปฺปายสฺสา’’ติ ¶ (ปารา. ๒๒๒, ๒๒๕) อิทฺจ อนตฺถนฺตรํ. อวตฺตุกามสฺสาติ เอวํ วุตฺโตติ โยชนา. โกหฺเน ปาปิจฺฉาปกตสฺส ‘‘ฌานาทีนํ ลาภิมฺหี’’ติ วทนฺตสฺส อชฺฌาสโย อุลฺลปนาธิปฺปาโย นาม, ตถา อหุตฺวา สพฺรหฺมจารีสุ อฺํ พฺยากโรนฺตสฺส เอวเมว อนาปตฺติภาโว วุตฺโต ภควตาติ อตฺโถ. อาทิกสฺสาปิ เอวํ วุตฺโตติ โยชนา. ‘‘อนาปตฺติ อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๒๒) อาทิกมฺมิกสฺสาปิ อนาปตฺติภาโว วุตฺโต ภควตาติ อตฺโถ. อิมสฺมึ สิกฺขาปเท วคฺคุมุทาตีริยา ภิกฺขู อาทิกมฺมิกา. อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน ตถา-สทฺเทน อิธ อวุตฺตอุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนฏฺฏา คหิตา.

๓๑๑. ปาปิจฺฉตาติ ‘‘เอวํ มํ ชโน สมฺภาเวสฺสตี’’ติ ฌานลาภิตาทิเหตุกาย สมฺภาวนาย สมฺภาวนานิมิตฺตสฺส ปจฺจยปฏิลาภสฺส ปตฺถนาสงฺขาตาย ปาปิกาย ลามิกาย อิจฺฉาย สมนฺนาคตภาโว จ. ตสฺสาติ ยํ ฌานาทิเภทภินฺนํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ สมุลฺลปิ, ตสฺส ธมฺมสฺส. อสนฺตภาโวติ อตฺตสนฺตาเน ปจฺจุปฺปนฺนชาติยํ อนุปฺปาทิตภาเวน อวิชฺชมานภาโว. มนุสฺสกสฺส อาโรจนฺเจวาติ วุตฺตวจนสฺส อตฺถํ ตงฺขเณ ชานนกสฺส มนุสฺสชาติกสฺส ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทินา นเยน สวนูปจาเร ¶ ตฺวา อาโรจนฺจ. นฺาปเทเสน อาโรจนฺจาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, โส ภิกฺขุ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชี’’ติอาทินา (ปารา. ๒๒๐) นเยน ปวตฺตอฺาปเทสํ วินา อุชุกเมว อาโรจนฺจ. ตเทว าณนฺติ ตทา เอว าณํ, อจิรายิตฺวา วุตฺตกฺขเณเยว ชานนนฺติ อตฺโถ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ จตุตฺถปาราชิกาปตฺติยํ. ธีรา วินยธรา.

๓๑๒. ปเม ทุติเย จนฺเตติ มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกวชฺชิเต ยถาวุตฺตปาราชิกตฺตเย. ปริยาโย น วิชฺชตีติ ปาราชิกาปตฺติปถํ ปริยายวจนํ น ลภติ. ‘‘น ปเนตเร’’ติ อิทํ เอตฺถาปิ โยเชตพฺพํ, อิตเร ปน ตติยปาราชิเก ปริยาโย น วิชฺชตีติ อตฺโถ. ‘‘มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺยา’’ติ (ปารา. ๑๗๒) จ ‘‘อมฺโภ ปุริส กึ ตุยฺหิมินา’’ติอาทินา (ปารา. ๑๗๑) จ ‘‘โย เอวํ มรติ, โส ธนํ วา ลภตี’’ติอาทินา (ปารา. ๑๗๕) จ ปริยาเยน วทนฺตสฺส ปาราชิกเมวาติ วุตฺตํ โหติ. อาณตฺติ ปาราชิกเหตุอาณตฺติกปฺปโยโค. น ปเนตเรติ ปมจตุตฺถปาราชิกทฺวเย ปน ปาราชิกเหตุภูตา อาณตฺติ น ลภตีติ อตฺโถ.

๓๑๓. อาทีติ ¶ ปมปาราชิกํ. เอกสมุฏฺานนฺติ เอกการณํ. สมุฏฺาติ อาปตฺติ เอตสฺมาติ สมุฏฺานํ, การณํ กายาทิ. ตํ ปน ฉพฺพิธํ กาโย, วาจา, กายวาจา, กายจิตฺตํ, วาจาจิตฺตํ, กายวาจาจิตฺตนฺติ. เตสํ วินิจฺฉยํ อุตฺตเร (อุ. วิ. ๓๒๕ อาทโย) ยถาคตฏฺาเนเยว จ วณฺณยิสฺสาม. ตตฺริทํ เอกสมุฏฺานํ เอกํ กายจิตฺตํ สมุฏฺานํ เอตสฺสาติ กตฺวา. เตนาห ‘‘ทุวงฺคํ กายจิตฺตโต’’ติ. ‘‘ตํ สมุฏฺาน’’นฺติ อชฺฌาหาโร. เยน สมุฏฺาเนน ปมปาราชิกาปตฺติ อุปฺปชฺชติ, ตํสมุฏฺานสงฺขาตํ ¶ การณํ. องฺคชาตสงฺขาตํ กายฺจ เสวนจิตฺตฺจาติ ทฺวยํ องฺคํ อวยวํ เอตสฺสาติ ทุวงฺคํ, ตทุภยสภาวนฺติ อตฺโถ ยถา ‘‘ทุวงฺคํ จตุตฺถชฺฌาน’’นฺติ. เสสาติ อวสิฏฺานิ ตีณิ ปาราชิกานิ. ติสมุฏฺานาติ กายจิตฺตํ, วาจาจิตฺตํ, กายวาจาจิตฺตนฺติ ติสมุฏฺานา ตีณิ สมุฏฺานานิ เอเตสนฺติ กตฺวา. เตสนฺติ เตสํ ติณฺณํ สมุฏฺานานํ. องฺคานีติ อวยวานิ. สตฺต กาโย, จิตฺตํ, วาจา, จิตฺตํ, กาโย, วาจา, จิตฺตนฺติ, ตํสภาวาติ วุตฺตํ โหติ.

๓๑๔. อาทีติ เมถุนธมฺมปฏิเสวนจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตนาสภาวํ ปมปาราชิกํ. สุโขเปกฺขายุตํ อุทีริตนฺติ โยชนา. อิฏฺาลมฺพณปฏิลาภาทิโสมนสฺสเหตุมฺหิ สติ สุขเวทนาสมฺปยุตฺตํ โหติ, ตสฺมึ อสติ อุเปกฺขาเวทนาย สมฺปยุตฺตํ โหตีติ วุตฺตนฺติ อตฺโถ.

ตติยํ ทุกฺขเวทนนฺติ ตติยํ มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกํ โทสจิตฺตสมฺปยุตฺตเจตนาสภาวตฺตา ทุกฺขเวทนาย สมฺปยุตฺตนฺติ อตฺโถ.

ทุติยนฺติ อทินฺนาทานเจตนาลกฺขณํ ทุติยปาราชิกํ. โลเภน ปรสนฺตกํ โจริกาย คณฺหนฺตสฺส โสมนสฺสสมฺปยุตฺตํ โหติ, โกเธน อภิภูตสฺส วิลุมฺปิตฺวา วา วิลุมฺปาเปตฺวา วา คณฺหโต โทมนสฺสสมฺปยุตฺตํ โหติ, โสมนสฺสํ, โทมนสฺสฺจ วินา อคฺคเหตุกาโม วิย หุตฺวา อุทาสีนสฺส คณฺหโต อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตํ โหตีติ ‘‘ติเวทนมุทีริต’’นฺติ อาห.

จตุตฺถฺจาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสมุลฺลปนเจตนาลกฺขณํ จตุตฺถปาราชิกฺจ. สมฺภาวนิจฺฉาย ปจฺจยาสาย วา ตุฏฺตุฏฺสฺเสว ‘‘อหํ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชามี’’ติอาทินา นเยน ¶ อตฺตโน อุตฺตริมนุสฺสธมฺมลาภิตํ วทนฺตสฺส โสมนสฺสสมฺปยุตฺตํ โหติ, อฺปุคฺคเลสุ ปฏิหตจิตฺตสฺส กลหปุเรกฺขารตาย วทโต โทมนสฺสสมฺปยุตฺตํ โหติ, ปจฺจยาลาเภน ชิฆจฺฉาทิทุกฺขํ ¶ สหิตุมสกฺกุเณยฺยตาย อุทาสีนสฺส วทโต อุเปกฺขาสมฺปยุตฺตํ โหตีติ ‘‘ติเวทนมุทีริต’’นฺติ อาห.

๓๑๕. อฏฺ จิตฺตานีติ โลภสหคตานิ อฏฺ จิตฺตานิ ลพฺภเรติ โยชนา, ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ, เจตนาสภาเวน ปมปาราชิเกน สมฺปยุตฺตานีติ วุตฺตํ โหติ. เอวมุปริปิ. ทุเวติ ปฏิฆสมฺปยุตฺตานิ ทฺเว จิตฺตานิ. ทส จิตฺตานีติ โลภสหคตานิ อฏฺ, ทฺเว ปฏิฆสมฺปยุตฺตานีติ. ลพฺภเรติ สมฺปยุตฺตภาเวน ลพฺภนฺติ.

๓๑๖. ตสฺมาติ ยสฺมา ยถาวุตฺตจิตฺเตหิ สมฺปยุตฺตํ, เตน เหตุนา. กฺริยาติ กรเณน อาปชฺชิตพฺพตฺตา กิริยา. วีติกฺกมสฺาย อภาเวน มุจฺจนโต สฺาย วิโมกฺโข เอตสฺสาติ สฺาวิโมกฺขํ. โลกวชฺชนฺติ โลเกน อกุสลภาวโต วชฺชนียนฺติ ทีปิตํ ปกาสิตํ.

๓๑๗. อาปตฺติยํเยวาติ เอวกาเรน น สิกฺขาปเทติ ทสฺเสติ. อิทํ วิธานนฺติ สมุฏฺานาทิกํ อิทํ ยถาวุตฺตํ วิธานํ. วิภาวินาติ ปฺวตา วินยธเรน.

๓๑๘-๙. มุทุปิฏฺิ จาติ ลตา วิย นมิตฺวา กรณํ ทสฺเสตฺวา นจฺจิตุํ สมวาหิตฺวา มุทุกตปิฏฺิโก จ. ลมฺพี จาติ ปลมฺพมาเนน ทีเฆน องฺคชาเตน ยุตฺโต. ลมฺพตีติ ลมฺพํ, องฺคชาตํ, ตํ ยสฺส อตฺถิ โส ลมฺพี. อิเม ทฺเวปิ กามปริฬาหาตุรภาเว สติ อตฺตโน องฺคชาตํ อตฺตโน ¶ มุขํ, วจฺจมคฺคฺจ ปเวเสตฺวา วีติกฺกมิตุมรหตฺตา ปาราชิกาปนฺนสทิสตฺตา ปริวชฺชิตา. มุขคฺคาหีติ มุเขน คหณํ มุขคฺคาโห, โส เอตสฺส อตฺถีติ มุขคฺคาหี, ปรสฺส องฺคชาตํ มุเขน คณฺหนฺโตติ อตฺโถ. นิสีทโกติ ปรสฺส องฺคชาเต อตฺตโน วจฺจมคฺเคน นิสีทนฺโต. อิเม ทฺเว สหวาสิกานํ สีลวินาสนโต อฺเหิ สํวสิตุํ อนรหาติ ปาราชิกาปนฺนสทิสตฺตา วิวชฺชิตา. เตสนฺติ อสํวาสตาสามฺเน จตฺตาโร ปาราชิกาปนฺเน สงฺคณฺหาติ. ‘‘เตสฺจ มคฺเคนมคฺคปฏิปตฺติสามฺเน ปมปาราชิกาปนฺนสฺเสว อนุโลมิกาติ คเหตพฺพา’’ อิจฺเจวํ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตํ. อิมินา จ อกตวีติกฺกมานมฺปิ มุทุปิฏฺิอาทีนํ จตุนฺนํ อนุโลมปาราชิกภาโว วุตฺโตติ วิฺายติ.

สมนฺตปาสาทิกายํ ¶ ปน –

‘‘อปรานิปิ ลมฺพี, มุทุปิฏฺิโก, ปรสฺส องฺคชาตํ มุเขน คณฺหาติ, ปรสฺส องฺคชาเต อภินิสีทตีติ อิเมสํ จตุนฺนํ วเสน จตฺตาริ อนุโลมปาราชิกานีติ วทนฺติ. เอตานิ หิ ยสฺมา อุภินฺนํ ราควเสน สทิสภาวูปคตานํ ธมฺโม ‘เมถุนธมฺโม’ติ วุจฺจติ, ตสฺมา เอเตน ปริยาเยน เมถุนํ ธมฺมํ อปฺปฏิเสวิตฺวาเยว เกวลํ มคฺเคน มคฺคปฺปเวสนวเสน อาปชฺชิตพฺพตฺตา เมถุนธมฺมปาราชิกสฺส อนุโลเมนฺตีติ ‘อนุโลมปาราชิกานี’ติ วุจฺจนฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๓๓) –

วุตฺตตฺตา จ ตพฺพณฺณนาย จ สารตฺถทีปนิยํ –

‘‘ลมฺพํทีฆตาย ปลมฺพมานํ องฺคชาตเมตสฺสาติ ลมฺพี. โส เอตฺตาวตา น ปาราชิโก, อถ โข ยทา อนภิรติยา ปีฬิโต อตฺตโน องฺคชาตํ มุเข ¶ วา วจฺจมคฺเค วา ปเวเสติ, ตทา ปาราชิโก โหติ. มุทุกา ปิฏฺิ เอตสฺสาติ มุทุปิฏฺิโก, กตปริกมฺมาย มุทุกาย ปิฏฺิยา สมนฺนาคโต. โสปิ ยทา อนภิรติยา ปีฬิโต อตฺตโน องฺคชาตํ อตฺตโน มุเข ปเวเสติ ตทา ปาราชิโก โหติ. ปรสฺส องฺคชาตํ มุเขน คณฺหาตีติ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส สุตฺตสฺส วา ปมตฺตสฺส วา องฺคชาตํ อตฺตโน มุเขน คณฺหาติ. ปรสฺส องฺคชาเต อภินิสีทตีติ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส องฺคชาตํ กมฺมนิยํ ทิสฺวา อตฺตโน วจฺจมคฺเคน ตสฺสูปริ อภินิสีทติ, ตํ อตฺตโน วจฺจมคฺคํ ปเวเสตีติ อตฺโถ. ลมฺพีอาทโย จตฺตาโร กิฺจาปิ ปมปาราชิเกน สงฺคหิตา, ยสฺมา ปน อุภินฺนํ ราคปริยุฏฺานสงฺขาเตน ปริยาเยน เมถุนํ ธมฺมํ อปฺปฏิเสวิโน โหนฺติ, ตสฺมา วิสุํ วุตฺตา’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๒๓๓) –

วุตฺตตฺตา จ กตวีติกฺกมาเยเวเต ‘‘ปาราชิกา’’ติ คเหตพฺพา.

ภิกฺขุนีนฺจ จตฺตารีติ เอตฺถ ‘‘อสาธารณานี’’ติ ปาเสโส, ภิกฺขูหิ อสาธารณานิ ภิกฺขุนีนเมว นิยตานิ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา, วชฺชปฏิจฺฉาทิกา, อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา, อฏฺวตฺถุกาติ ¶ จตฺตาริ ปาราชิกานิ จ. วิพฺภนฺตา ภิกฺขุนี สยนฺติ เอตฺถ ‘‘เตสํ อนุโลมิกา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. เตสํ จตุนฺนํ ปาราชิกานํ อนุโลมิกา สยํ วิพฺภนฺตา ภิกฺขุนี จาติ โยชนา. จิตฺตวสิกา หุตฺวา อตฺตนา ¶ นิวตฺถจีวรมฺปิ หิ มาตุคามานํ นิวาสนนีหาเรน สยเมว นิวาเสตฺวา คิหิเวสํ โรเจตฺวา คหิตมตฺเต สาสนโต จุตา ภิกฺขุนี จาติ วุตฺตํ โหติ. เอวํกรเณน คิหิภาวาปนฺนตาสามฺเน สํวาสารหา น โหนฺตีติ อิเมสํ จตุนฺนํ ปาราชิกานํ อนุโลมิกา ชาตา.

ตถาติ ยถา อิเม ทสฺสิตา เตน อสํวาสารหตาย, ภิกฺขุภาวาย อภพฺพตาย จ ปาราชิกาว, ตถา เอกาทส อภพฺพปุคฺคลาปิ โหนฺตีติ อตฺโถ. เอกาทสาภพฺพาติ มาตุฆาตโก, ปิตุฆาตโก, อรหนฺตฆาตโก, สงฺฆเภทโก, โลหิตุปฺปาทโก, ปณฺฑโก, ติรจฺฉานคโต, อุภโตพฺยฺชนโก, เถยฺยสํวาสโก, ภิกฺขุนิทูสโก, ติตฺถิยปกฺกนฺตโกติ เอกาทส. สพฺเพเต จตุวีสติ เอเต สพฺเพ จตุวีสติ ปุคฺคลา สโมธานโต เวทิตพฺพาติ อธิปฺปาโย.

๓๒๐. อิเม จตุวีสติ ปาราชิกา ปุคฺคลา สีสจฺฉินฺโนว ชีวิตุํ อิธ ภิกฺขุภาวาย อภพฺพาติ วุตฺตาติ โยชนา.

๓๒๑. อิเมสํ เอกาทสนฺนํ อภพฺพตาย เหตุทสฺสนตฺถมาห ‘‘ปณฺฑโก จา’’ติอาทิ. ปณฺฑโก จาติ อาสิตฺตปณฺฑโก, อุสูยปณฺฑโก, ปกฺขปณฺฑโก, โอปกฺกมิกปณฺฑโก, นปุํสกปณฺฑโกติ วุตฺโต ปฺจวิโธ ปณฺฑโก จ. ติรจฺฉาโนติ ติริยํ อฺฉติ คจฺฉตีติ ‘‘ติรจฺฉาโน’’ติ คหิโต นาคสุปณฺณาทิโก สพฺพติรจฺฉานโยนิโก จ. ยกฺขาทโย สพฺเพ อมนุสฺสาปิ อิธ ติรจฺฉาเนเยว สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. อุภโตพฺยฺชโนปิ จาติ อิตฺถิปุริสพฺยฺชนสาธเกหิ อุภโต กมฺมโต ชาตานิ ถนาทิกานิ พฺยฺชนานิ ยสฺสาติ นิรุตฺโต อิตฺถิอุภโตพฺยฺชโน ¶ , ปุริสอุภโตพฺยฺชโนติ ทุวิโธ อุภโตพฺยฺชโน จ. วตฺถุวิปนฺนาติ ตพฺภาวภาวิตาย ภิกฺขุภาโว วสติ เอตฺถาติ วตฺถุ, ปุคฺคลานํ ภิกฺขุภาวารหตา, สา ปน ปพฺพชฺชากฺขนฺธกาคตสพฺพโทสวิรหิตคุณสมฺปยุตฺตตา, ตํ วิปนฺนํ ปณฺฑกภาวาทิโยเคน เยสํ เต ‘‘วตฺถุวิปนฺนา’’ติ คเหตพฺพา. หิ-สทฺโท เหตุมฺหิ. ยสฺมา วตฺถุวิปนฺนา, ตสฺมา อิธ อตฺตภาเว ปพฺพชฺชาย อภพฺพาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อเหตุปฏิสนฺธิกา’’ติ วจเนน ¶ อิเมสํ วิปากาวรณยุตฺตภาวมาห, อิมินา เอเตสํ มคฺคาธิคมสฺส วาริตภาโว ทสฺสิโตติ เวทิตพฺพํ.

๓๒๒. ปฺจานนฺตริกาติ กมฺมาวรเณน ยุตฺตตาย สคฺคโมกฺขสมฺปตฺติโต ปริหายิตฺวา มรณานนฺตรํ อปายปฏิสนฺธิยํ นิยตา มาตุฆาตกาทโย ปฺจานนฺตริกา จ. เถยฺยสํวาโสปิ จาติ ลิงฺคตฺเถนโก, สํวาสตฺเถนโก, อุภยตฺเถนโกติ ติวิโธ เถยฺยสํวาสโก จ. ทูสโกติ ปกตตฺตาย ภิกฺขุนิยา เมถุนํ ปฏิเสวิตฺวา ตสฺสา ทูสิตตฺตา ภิกฺขุนึ ทูเสตีติ ‘‘ภิกฺขุนิทูสโก’’ติ วุตฺโต จ. ติตฺถิปกฺกนฺตโก จาติ ติตฺถิยานํ ลทฺธึ, เวสฺจ โรเจตฺวา ตํ คเหตฺวา เตสมนฺตรํ ปวิฏฺโ จ. อิติ อฏฺ ปน กิริยานฏฺาติ โยชนา. อิตีติ อิทมตฺถตฺตา อิเมติ วุตฺตํ โหติ. เต อิเมติ สมฺพนฺโธ. เต อิเม อฏฺ ปน มาตุวธาทิกิริยาย อิหตฺตภาเว ภิกฺขุภาวาย อนรหา หุตฺวา นฏฺาติ อตฺโถ. เอตฺตาวตา เอกาทสอภพฺพานํ อภพฺพตาย การณํ ทสฺสิตํ โหติ.

๓๒๓. มยา ปาราชิกานํ สารภูโต โย อยํ วินิจฺฉโย วุตฺโต, ตสฺส วินิจฺฉยสฺส อนุสาเรน อนุคมเนน เสโสปิ วินิจฺฉโย พุเธน ปณฺฑิเตน อเสสโตว วิฺาตุํ สกฺกาติ โยชนา.

๓๒๔. ปฏุภาวกเร ¶ ปรเม วิวิเธหิ นเยหิ ยุตฺเต วินยปิฏเก ปรมตฺถนยํ อภิปตฺถยตา อยํ สตตํ ปริยาปุณิตพฺโพติ โยชนา. ตตฺถ วิวิเธหิ นานปฺปกาเรหิ. นเยหีติ นียนฺติ วุตฺตานุสาเรน อุทีริยนฺตีติ ‘‘นยา’’ติ วุตฺเตหิ จกฺกเปยฺยาลาทีหิ นเยหิ. ปรมตฺถนยนฺติ ปรโม จ โส อตฺโถ จาติ ปรมตฺโถ, ปรโม วา วิเสเสน นิจฺฉิตพฺโพ อตฺโถ ปรมตฺโถ, โสเยว วินิจฺฉยตฺถิกานํ พุทฺธิยา เนตพฺโพติ ปรมตฺถนโย, วินิจฺฉยูปาโย นียติ เอเตนาติ กตฺวา ‘‘ปรมตฺถนโย’’ติ วุจฺจติ, ตํ ปรมตฺถนยํ. อภิปตฺถยตาติ วินยปิฏเก วินิจฺฉยํ วา ตทุปายํ วา ปตฺถยตา, อิจฺฉนฺเตนาติ อตฺโถ. ‘‘ปริยาปุณิตพฺโพ อย’’นฺติ ปทจฺเฉโท. ม-กาโร อาคมสนฺธิโช, โอ-การสฺส อ-การาเทโส. ปริยาปุณิตพฺโพติ ปิตพฺโพ, โสตพฺโพ จินฺเตตพฺโพ ธาเรตพฺโพติ วุตฺตํ โหติ. อยนฺติ วินยวินิจฺฉโย.

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

จตุตฺถปาราชิกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

สงฺฆาทิเสสกถาวณฺณนา

๓๒๕. เอวํ ¶ นานานยปฏิมณฺฑิตสฺส ปาราชิกกณฺฑสฺส วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรมุทฺทิฏฺสฺส เตรสกณฺฑสฺส วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โมเจตุกามตา’’ติอาทิ. โมเจตุํ กาเมตีติ โมเจตุกาโม, ตสฺส ภาโว โมเจตุกามตา, ตาย สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ โมเจตุกามตาจิตฺตํ. เอตฺถ ‘‘โมเจตุกามตา’’ติ อิมินา เอกาทสสุ ราเคสุ ‘‘โมจนสฺสาโท’’ติ วุตฺตํ อิมสฺส สงฺฆาทิเสสสฺส มูลการณํ สุกฺกโมจนวิสยํ ราคมาห.

เอกาทส ¶ ราคา นาม ‘‘โมจนสฺสาโท, มุจฺจนสฺสาโท, มุตฺตสฺสาโท, เมถุนสฺสาโท, ผสฺสสฺสาโท, กณฺฑุวนสฺสาโท, ทสฺสนสฺสาโท, นิสชฺชสฺสาโท, วาจสฺสาโท, เคหสฺสิตเปมํ, วนภงฺคิย’’นฺติ เอวมาคตา. อิธ โมจนํ นาม สมฺภวธาตุโมจนํ, ตทตฺถาย ตพฺพิสยราคสมฺปยุตฺตเวทนา โมจนสฺสาโท นาม. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘โมเจตุํ อสฺสาโท โมจนสฺสาโท’’ติ. มุจฺจมาเน อสฺสาโท มุจฺจนสฺสาโท, สมฺภวธาตุมฺหิ มุจฺจมาเน ตํราคสมฺปยุตฺตา เวทนา มุจฺจนสฺสาโท นาม. เอเตเนว นเยน มุตฺตสฺสาทาทิวาจสฺสาทาวสาเนสุ ปเทสุ อตฺถกฺกโม เวทิตพฺโพ. อิเมหิ นวหิ ปเทหิ อสฺสาทสีเสน กุนฺตยฏฺิาเยน ตํสหจริโต ราโค ทสฺสิโต. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘นวหิ ปเทหิ สมฺปยุตฺตอสฺสาทสีเสน ราโค วุตฺโต’’ติ.

เคหสฺสิตเปมนฺติ เอตฺถ เคหฏฺา มาตุอาทโย อาเธยฺยอาธารโวหาเรน ‘‘เคหา’’ติ วุจฺจนฺติ. ‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตี’’ติอาทีสุ วิย ตนฺนิสฺสิโต สิเนหปริยาโย ราโค ‘‘เคหสฺสิตเปม’’นฺติ วุตฺโต. อิมินา ปเทน ราคสฺส สภาโว สนฺทสฺสิโต. วนโต ภฺชิตฺวา อาภตํ ยํ กิฺจิ ผลปุปฺผาทิ วนภงฺคิยํ นาม. อิธ ปน ราควเสน ปฏิพทฺธจิตฺตํ มาตุคาเมหิ วิรหทุกฺขาปนยนตฺถํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๔๐) เตสํ าเน เปตฺวา ทสฺสนผุสนวเสน วินฺทิตุํ ราคีหิ คเหตพฺพโต เตหิ ปิฬนฺธิตมาลสหิตํ ตมฺพูลนฺติ เอวมาทิ ‘‘วนภงฺคิย’’นฺติ อธิปฺเปตํ. อิมินา ปตฺถิตวิสยโคจโร ราโค ตทายตฺตวตฺถุวเสน สนฺทสฺสิโต. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘เอเกน ปเทน สรูเปเนว ราโค, เอเกน ¶ ปเทน วตฺถุนา วุตฺโต. วนภงฺโค หิ ราคสฺส วตฺถุ, น ราโคเยวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๔๐).

‘‘โมเจตุกามตา’’ติ ¶ อิทเมว อวตฺวา ‘‘จิตฺต’’นฺติ วจเนน วีติกฺกมสาธิกาย กายวิฺตฺติยา สมุฏฺาปกํ ราคสมฺปยุตฺตํ จิตฺตวิเสสํ ทสฺเสติ. เตน จิตฺเตน สมุฏฺาปิยมานํ วิฺตฺติสงฺขาตํ วีติกฺกมํ ‘‘วายาโม’’ติ อิมินา ทสฺเสติ. วายาโม นาม ตํจิตฺตสมฺปยุตฺตวีริยํ. เอตฺถ ปน ‘‘เสมฺโห คุโฬ’’ติอาทีสุ วิย ผเล เหตูปจาราเยน วีติกฺกมสฺส วิเสสเหตุภูตวีริยวาจเกน จ ปเทน วีติกฺกโมว วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. อชฺฌตฺตพาหิรวตฺถุฆฏฺฏนํ, อากาเส กฏิกมฺปนนฺติ สุกฺกโมจนตฺโถ วายาโมติ อตฺโถ. สุกฺกสฺส โมจนํ สุกฺกโมจนํ.

เอตฺถ จ สุกฺกสฺสาติ ‘‘สุกฺกนฺติ ทส สุกฺกานิ นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ ตกฺกวณฺณํ ทกวณฺณํ เตลวณฺณํ ขีรวณฺณํ ทธิวณฺณํ สปฺปิวณฺณ’’นฺติ (ปารา. ๒๓๗) ปทภาชเน วุตฺตานิ สตฺตานํ ปิตฺตาทิอาสยเภเทน, ปถวิธาตุอาทีนํ จตุนฺนํ วา รสโสณิตมํสเมทอฏฺิอฏฺิมิฺชานํ ฉนฺนํ เทหธาตูนํ วา เภเทน อเนกธา ภินฺเน ทสวิเธ สุกฺเก อฺตรสฺส สุกฺกสฺสาติ อตฺโถ. โมจนํ วิสฺสฏฺีติ ปริยายํ, ปกติยา ิตสกฏฺานโต โมจนนฺติ อตฺโถ. ยถาห ปทภาชเน ‘‘วิสฺสฏฺีติ านโต จาวนา วุจฺจตี’’ติ (ปารา. ๒๓๗). อิห ‘‘านํ นาม วตฺถิสีสสงฺขาตํ มุตฺตกรณมูล’’นฺติ เกจิ. ‘‘กฏี’’ติ อปเร. ‘‘สกลกาโย’’ติ อฺเ. อิเมสํ ติณฺณํ วจเนสุ ‘‘ตติยสฺส ภาสิตํ สุภาสิต’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๓๗) อฏฺกถายํ ตติยวาทสฺส กตปาสํสตฺตา เกสโลมนขทนฺตานํ มํสวินิมุตฺตฏฺานฺจ มุตฺตกรีสเขฬสิงฺฆาณิกาถทฺธสุกฺขจมฺมฺจ วชฺเชตฺวา อวเสสํ สกลสรีรํ กายปฺปสาทภาวชีวิตินฺทฺริยอพทฺธปิตฺตานํ ¶ วิย สมฺภวธาตุยา จ านนฺติ เวทิตพฺพํ.

‘‘สุกฺกโมจน’’นฺติ อิมินากึ วุตฺตํ โหตีติ? ‘‘อาโรคฺยตฺถาย, สุขตฺถาย, เภสชฺชตฺถาย, ทานตฺถาย, ปุฺตฺถาย, ยฺตฺถาย, สคฺคตฺถาย, พีชตฺถาย, วีมํสตฺถาย, ทวตฺถาย โมเจตี’’ติ (ปารา. ๒๓๗) วุตฺตทสวิธอธิปฺปายนฺโตคธอฺตรอธิปฺปาโย หุตฺวา ‘‘ราคูปตฺถมฺเภ, วจฺจูปตฺถมฺเภ, ปสฺสาวูปตฺถมฺเภ, วาตูปตฺถมฺเภ, อุจฺจาลิงฺคปาณกทฏฺูปตฺถมฺเภ โมเจตี’’ติ (ปารา. ๒๓๗) วุตฺตปฺจวิธกาลานมฺตรกาเล ‘‘อชฺฌตฺตรูเป, พหิทฺธารูเป, อชฺฌตฺตพหิทฺธารูเป, อากาเส กฏึ กมฺเปนฺโต โมเจตี’’ติ (ปารา. ๒๓๗) วุตฺตจตุรุปายานมฺตเรน อุปาเยน ยถาวุตฺตราคปิสาจวเสน วิวโส หุตฺวา ยถาวุตฺตนีลาทิทสวิธสมฺภวธาตูนมฺตรํ ยถาวุตฺตฏฺานโต ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนมตฺตมฺปิ สเจ โมเจตีติ สงฺเขปโต ¶ คเหตพฺพํ. เอตฺถ จ อุจฺจาลิงฺคปาณกา นาม โลมสปาณา, เยสํ โลเม อลฺลิเน องฺคชาตํ กมฺมนิยํ โหติ.

อฺตฺร สุปินนฺเตนาติ สุปิโน เอว สุปินนฺโต, นิสฺสกฺกวจนปฺปสงฺเค กรณวจนโต สุปินนฺตาติ อตฺโถ. สุปินา นาม ‘‘วาตาทิธาตุกฺโขภวเสน วา ปุพฺพานุภูตอิตฺถิรูปาทิวิสยวเสน วา อิฏฺานิฏฺเทวตานุภาเวน วา ปุฺเน ปฏิลภิตพฺพอตฺถสฺส, อปุฺเน ปตฺตพฺพานตฺถสฺส จ ปุพฺพนิมิตฺตวเสน วา โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๓๗) วุตฺเตสุ จตูสุ การเณสุ เอเกน การเณน กปินิทฺทาย สุปิเน ทิสฺสมานารมฺมณโต ยํ สุกฺกโมจนํ โหติ, ตํ อวิสยํ สุกฺกโมจนํ วินาติ วุตฺตํ โหติ.

สงฺฆาทิเสโสว สงฺฆาทิเสสตา. สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชิตฺวา ตโต วุฏฺาตุกามสฺส กุลปุตฺตสฺส อาทิมฺหิ ปริวาสทานตฺถํ ¶ , มชฺเฌ จ มูลายปฏิกสฺสเนน วินา วา สห วา มานตฺตทานตฺถํ, อวสาเน อพฺภานตฺถฺจ สงฺโฆ เอสิตพฺโพติ ‘‘สงฺโฆ อาทิมฺหิ เจว เสเส จ อิจฺฉิตพฺโพ อสฺสาติ สงฺฆาทิเสโส’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๓๗; กงฺขา. อฏฺ. สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตตฺตา สงฺฆาทิเสสา นาม, สุกฺกวิสฺสฏฺิสงฺฆาทิเสสาปตฺติ โหตีติ อตฺโถ. ยถาห ปทภาชเน ‘‘สงฺโฆว ตสฺสา อาปตฺติยา ปริวาสํ เทติ, มูลาย ปฏิกสฺสติ, มานตฺตํ เทติ, อพฺเภติ, น สมฺพหุลา, น เอกปุคฺคโล, เตน วุจฺจติ ‘สงฺฆาทิเสโส’ติ. ตสฺเสว อาปตฺตินิกายสฺส นามํ นามกมฺมํ อธิวจนํ, เตนปิ วุจฺจติ ‘สงฺฆาทิเสโส’’ติ (ปารา. ๒๓๗). เอตฺถ จ ปริวาสาทิกถา สงฺฆาทิเสสาวสาเน อาคตฏฺาเนเยว อาวิ ภวิสฺสติ.

๓๒๖. เอตฺตาวตา มูลสิกฺขาปทาคตํ อตฺตูปกฺกมมูลกํ อาปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อิมิสฺสา สงฺฆาทิเสสาปตฺติยา ปรูปกฺกเมนปิ อาปชฺชนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปเรนา’’ติอาทิ. อุปกฺกมาเปตฺวาติ องฺคชาตสฺส คหณํ วา ฆฏฺฏนํ วา กาเรตฺวา.

๓๒๗. สฺจิจฺจาติ ‘‘อุปกฺกมามิ โมเจสฺสามี’’ติ เจเตตฺวา ปกปฺเปตฺวา. อุปกฺกมนฺตสฺสาติ อชฺฌตฺตรูปาทีสุ ตีสุ ยตฺถ กตฺถจิ ฆฏฺเฏนฺตสฺส. สมุทฺทิฏฺนฺติ ‘‘เจเตติ อุปกฺกมติ น มุจฺจติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๖๒) ปทภาชเน ภควตา วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย.

๓๒๘. อิมิสฺสํ ¶ คาถายํ ‘‘อตฺตโน องฺคชาตํ อุปกฺกมนฺตสฺสา’’ติ อิมินา อชฺฌตฺตรูเป วา พหิทฺธารูเป วา อชฺฌตฺตพหิทฺธารูเป วา อตฺตโน องฺคชาตํ ฆฏฺเฏนฺตสฺสาติ อิมสฺส อตฺถสฺส วุตฺตตฺตา ¶ องฺคชาตฆฏฺฏเนน วินาภาวโต อิมินา อสงฺคยฺหมานสฺสาปิ อากาเส กฏิกมฺปเนน สุกฺกโมจเน สงฺฆาทิเสสสฺส ปมคาถายํ ‘‘วายาโม’’ติ สามฺวจเนน สงฺคหิตตฺตา ตํ เปตฺวา ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตรสฺส ภิกฺขุโน โมจนาธิปฺปายสฺส อากาเส กฏึ กมฺเปนฺตสฺส อสุจิ มุจฺจิ…เป… อสุจิ น มุจฺจิ. ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสิ…เป… อนาปตฺติ ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสสฺส, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ อากาเสกฏิกมฺปนวตฺถุมฺหิ วุตฺตตฺตา อมุตฺเต ถุลฺลจฺจยํ สงฺคเหตุมาห ‘‘สฺจิจฺจา’’ติอาทิ.

ตตฺถ สฺจิจฺจาติ ‘‘อุปกฺกมามิ โมเจสฺสามี’’ติ ชานิตฺวา สฺชานิตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘อุปกฺกมนฺตสฺสา’’ติ สามฺโต ตํ วิเสเสตุํ ‘‘อากาเส กมฺปเนนปี’’ติ อาห, กฏิกมฺปเนนาติ คเหตพฺพํ. กถมิทํ ลพฺภตีติ เจ? อิมาย กถาย สงฺคเหตพฺพวตฺถุมฺหิ ‘‘อากาเส กฏึ กมฺเปนฺตสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๖๖) ปาเ ‘‘กฏึ กมฺเปนฺตสฺสา’’ติ วจนสหจรสฺส ‘‘อากาเส’’ติ วจนสฺส สนฺนิธานพเลน ลพฺภติ อตฺถปฺปกรณสทฺทนฺตรสนฺนิธานา สทฺทานํ วิเสสตฺถทีปนโต.

๓๒๙. วตฺถินฺติ มุตฺตวตฺถึ, มุตฺตกรณสฺส วตฺถินฺติ อตฺโถ. กีฬาย ปูเรตฺวาติ คามทารโก วิย กีฬิตุกามตาย มุตฺตวตฺถึ ทฬฺหํ คเหตฺวา ปูเรตฺวาติ อตฺโถ. ยถาห วตฺถิวตฺถุมฺหิ อฏฺกถายํ ‘‘เต ภิกฺขู วตฺถึ ทฬฺหํ คเหตฺวา ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา วิสฺสชฺเชนฺตา คามทารกาวิย ปสฺสาวมกํสู’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๖๔). ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ สามฺเน กสฺมา วุตฺตนฺติ? ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ วุตฺตนเยน โมจนาธิปฺปาเยน ทฬฺหํ คเหตฺวา ปูเรตฺวา ปูเรตฺวา วิสฺสชฺเชนฺตสฺส สุกฺเก มุตฺเต โมจนาธิปฺปาโย เจเตติ, อุปกฺกมติ, มุจฺจตีติ องฺคานํ สมฺปนฺนตฺตา สงฺฆาทิเสสสฺส ¶ , อมุตฺเต ถุลฺลจฺจยสฺส สมฺภวโต อุภยสงฺคหตฺถมาห.

๓๓๐. อุปนิชฺฌายนวตฺถุมฺหิ ‘‘น จ ภิกฺขเว สารตฺเตน มาตุคามสฺส องฺคชาตํ อุปนิชฺฌายิตพฺพํ, โย อุปนิชฺฌาเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๖๖) ปาฬิยํ ‘‘มาตุคามสฺสา’’ติ สามฺเน วุตฺตตฺตา ‘‘ติสฺสนฺน’’นฺติ วทติ. ติสฺสนฺนํ ปน อิตฺถีนนฺติ มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตวเสน ติสฺสนฺนํ อิตฺถีนํ. ‘‘องฺคชาต’’นฺติ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘นิมิตฺต’’นฺติ ¶ มุตฺตกรณเมว วุจฺจติ, ปฏสเตนาปิ ปฏิจฺฉาทิตํ วา อปฺปฏิจฺฉาทิตํ วา โยนิมคฺคนฺติ อตฺโถ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘สเจปิ ปฏสตํ นิวตฺถา โหติ, ปุรโต วา ปจฺฉโต วา ตฺวา ‘อิมสฺมึ นาม โอกาเส นิมิตฺต’นฺติ อุปนิชฺฌายนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว. อนิวตฺถานํ คามทาริกานํ นิมิตฺตํ อุปนิชฺฌายนฺตสฺส ปน กิเมว วตฺตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๖๖). ปุรโต วาติ เอตฺถ ‘‘ตฺวา’’ติ ปาเสโส.

๓๓๑. เอเกน…เป… ปสฺสโต เอกํ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เอเกน ปโยเคน เอกํ ทุกฺกฏ’’นฺติ วจนโต อเนเกหิ ปโยเคหิ อเนกานิ ทุกฺกฏานีติ พฺยติเรกโต ลพฺภติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อิโต จิโต จ วิโลเกตฺวา ปุนปฺปุนํ อุปนิชฺฌายนฺตสฺส ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๖๖). อิมิสฺสา อฏฺกถาย ‘‘อิโต จิโต จา’’ติ วุตฺตตฺตา อุมฺมีลนนิมีลนนฺติ เอตฺถ ‘‘วิวิธา ตํ อโนโลเกตฺวา ตเมว โอโลเกนฺตสฺสา’’ติ ลพฺภติ.

๓๓๒. อโมจนาธิปฺปายสฺส มุตฺตสฺมึ อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนา. โมจนาธิปฺปายํ วินา เภสชฺชกรณตฺถํ สุทฺธจิตฺเตน องฺคชาเต เภสชฺชเลปํ กโรนฺตสฺส วา สุทฺธจิตฺเตเนว อุจฺจารปสฺสาวาทึ กโรนฺตสฺส วา มุตฺเตปิ อนาปตฺตีติ ¶ อิทํ ‘‘อนาปตฺติ สุปินนฺเตน นโมจนาธิปฺปายสฺสา’’ติอาทินา (ปารา. ๒๖๓) นเยน อนาปตฺติวาเร วุตฺตเมวาติ อตฺโถ.

อิมสฺมึ ปาเ ‘‘อนุปกฺกมนฺตสฺสา’’ติ อวุตฺเตปิ อิมสฺส ปาสฺส ปุรโต ‘‘เจเตติ น อุปกฺกมติ มุจฺจติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. ๒๖๒) จ ‘‘น เจเตติ น อุปกฺกมติ มุจฺจติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. ๒๖๒) จ วจนโต ตํ สงฺคเหตุมาห ‘‘อนุปกฺกมโตปิ จ มุตฺตสฺมึ อนาปตฺติ ปกาสิตา’’ติ. โมจนสฺสาทราเคน ปีฬิโต หุตฺวา ‘‘อโห วต เม มุจฺเจยฺยา’’ติ จินฺเตตฺวา วา เอวรูปโมจนสฺสาทราคปีฬาปุพฺพงฺคมจิตฺเต อสติปิ เกวลํ กามวิตกฺกมตฺเตน อุปหโต หุตฺวา ตาทิสอชฺฌตฺติกพาหิรวตฺถูสุ ฆฏฺฏนวเสน วา อากาเส กฏิกมฺปนวเสน วา อุปกฺกมํ อกโรนฺตสฺส ตาทิสจินฺตาพเลน วา กามวิตกฺกพเลน วา สุกฺเก มุตฺเตปิ อนาปตฺตีติ อิทํ ยถาวุตฺตปาวเสน ปกาสิตนฺติ อตฺโถ.

สุปินนฺเตน มุตฺตสฺมึ, อนาปตฺติ ปกาสิตาติ เอตฺถ อนฺตสทฺทตฺถาภาวโต สุปิเนติ อตฺโถ. สุปิเน เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส วา มาตุคาเมหิ กายสํสคฺคํ อาปชฺชนฺตสฺส วา สุกฺเก มุตฺเตปิ ¶ อวิสยตฺตา อนาปตฺติ ปาฬิยํ ‘‘อนาปตฺติ ภิกฺขุ สุปินนฺเตนา’’ติ (ปารา. ๒๖๓) อิมินา ปกาสิตาติ อตฺโถ.

เอตฺถ ตฺวา อฏฺกถายํ ‘‘สุปิเน ปน อุปฺปนฺนาย อสฺสาทเจตนาย สจสฺส วิสโย โหติ, นิจฺจเลน ภวิตพฺพํ. น หตฺเถน นิมิตฺตํ กีฬาเปตพฺพํ. กาสาวปจฺจตฺถรณรกฺขนตฺถํ ปน หตฺถปุเฏน คเหตฺวา ชคฺคนตฺถาย อุทกฏฺานํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๖๒) วุตฺตตฺตา อณฺฑปาลิกา กิกีสกุณา วิย, วาลปาลิกา จมรี วิย, เอกเนตฺตปาลโก ปุริโส วิย จ กายชีวิเตปิ อเปกฺขํ ปหาย สีลํ ¶ รกฺขิตุกาเมน สิกฺขากาเมน นิพฺพานคามินิปฏิปตฺตึ ปูเรตุกาเมน กุลปุตฺเตน ‘‘อฺตฺร สุปินนฺตา’’ติ (ปารา. ๒๓๗) วทโต ตถาคตสฺส อธิปฺปายานุกูลํ อฏฺกถาโต ตฺวา อปฺปมตฺเตน ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ อยมตฺรานุสาสนี.

สุกฺกวิสฺสฏฺิกถาวณฺณนา.

๓๓๓. มนุสฺสิตฺถินฺติ มนุสฺสชาติกํ อิตฺถึ, ‘‘มาตุคาโม นาม มนุสฺสิตฺถี, น ยกฺขี, น เปตี, น ติรจฺฉานคตา, อนฺตมโส ตทหุชาตาปิ ทาริกา, ปเคว มหตฺตรี’’ติ (ปารา. ๒๗๑) ปทภาชเน วุตฺตตฺตา ตทหุชาตกุมาริกาภาเวนปิ ิตํ ชีวมานกมนุสฺสมาตุคามนฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘มนุสฺสิตฺถิ’’นฺติ สามฺวจเนน ชีวมานกมนุสฺสิตฺถินฺติ อยํ วิเสโส กุโต ลพฺภตีติ? วินีตวตฺถุมฺหิ (ปารา. ๒๘๑ อาทโย) มติตฺถิยา กายํ ผุสนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยวจนโต ปาริเสสโต ลพฺภติ. อามสนฺโตติ ‘‘หตฺถคฺคาหํ วา เวณิคฺคาหํ วา อฺตรสฺส วา อฺตรสฺส วา องฺคสฺส ปรามสน’’นฺติ (ปารา. ๒๗๐) วุตฺตตฺตา หตฺถาทิองฺคปจฺจงฺคผุสนาทินานปฺปการานํ อฺตเรน ปกาเรน อามสนฺโตติ อตฺโถ. อตฺตโน กาเยน อิตฺถิยา กายสฺส สํสคฺเค มิสฺสีภาเว ราโค กายสํสคฺคราโค. สงฺฆาทิเสโส เอตสฺส อตฺถีติ สงฺฆาทิเสสิโก, กายสํสคฺคสงฺฆาทิเสโส อาปนฺโน โหตีติ วุตฺตํ โหติ.

๓๓๔. กายสํสคฺคราเคน อิตฺถิยา อนฺตมโส โลมมฺปิ อตฺตโน สรีเร โลเมน ผุสนฺตสฺส ภิกฺขุโน สงฺฆาทิเสสาปตฺติ โหตีติ โยชนา. เอตฺถ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๗๔) ‘‘โลมคณนาย สงฺฆาทิเสสา โหนฺตี’’ติ กุรุนฺทฏฺกถามตสฺส อฏฺิตตฺตา ¶ , ‘‘โกฏฺาสคณนาย น โหติ, อิตฺถิคณนาย โหตี’’ติ มหาอฏฺกถามตสฺส ิตตฺตา สงฺฆสนฺตเก มฺจปีเ ปจฺจตฺถรณาทินา เกนจิ ¶ อปฺปฏิจฺฉาทิเต ผุสนฺตสฺส วิย โลมคณนาย อหุตฺวา ผุฏฺโลมานํ พหุตฺเตปิ เอกสฺมึ ปโยเค เอกา เอว อาปตฺติ, พหูสุ ปโยเคสุ ปโยคคณนาย อาปตฺติโย โหนฺตีติ สนฺนิฏฺานํ.

๓๓๕. อิตฺถิยาติ มนุสฺสิตฺถิยา. สมฺผุฏฺโติ หตฺถาทิสรีราวยเว สํสคฺคํ สมาปนฺโน. เสวนเจตโน วายมิตฺวา กายสํสคฺคราเคน อตฺตโน กายํ จาเลตฺวาติ อตฺโถ. สงฺฆาทิเสสตาติ เอตฺถ สกตฺเถ ตทฺธิตปฺปจฺจโย. ‘‘สงฺฆาทิเสสิตา’’ติ ปน ปาโ สุนฺทโร, สงฺฆาทิเสสสฺส อตฺถิตา วิชฺชมานภาโวติ อตฺโถ. สงฺฆาทิเสสาปตฺติยา สพฺภาวสงฺขาตา อตฺถิตา อีปจฺจยตฺเถ ปุคฺคเล สงฺฆาทิเสสีสทฺทปวตฺตินิมิตฺตํ โหตีติ ภาวปจฺจโย ตํอตฺถวเสน ลพฺภติ. ยถาหุ ‘‘ยสฺส คุณสฺส หิ ภาวา ทพฺเพ สทฺทสนฺนิเวโส, ตทภิธาเน ตฺตตาทโย’’ติ.

๓๓๖. เอเกน หตฺเถน คเหตฺวาติ (กงฺขา. อฏฺ. กายสํสคฺคสิกฺขาปทวณฺณนา) เอตฺถ ‘‘กายสํสคฺคราเคนา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ‘‘มนุสฺสิตฺถิ’’นฺติ อชฺฌาหาโร. ตํ มนุสฺสิตฺถึ. ตตฺถ ตตฺถาติ อิตฺถิยา ตสฺมึ ตสฺมึ สรีราวยเว. ‘‘เอกาวาปตฺตี’’ติ ปมํ คหิตหตฺถสฺส อนปนีตตฺตา วุตฺตํ. คหิตหตฺถํ ปน โมเจตฺวา ปุนปฺปุนํ ผุสนฺตสฺส ปโยคคณนาย อาปตฺติ โหตีติ พฺยติเรกโต ลพฺภติ.

๓๓๗. เอเกน หตฺเถน อคฺคเหตฺวา สีสโต ยาว ปาทํ, ปาทโต ยาว สีสฺจ กายา หตฺถํ อโมเจตฺวา ทิวสมฺปิ ตํ อิตฺถึ ผุสนฺตสฺส เอกาวาปตฺตีติ โยชนา. เอตฺถาปิ ‘‘อโมเจตฺวา’’ติ ¶ พฺยติเรกโต โมเจตฺวา ผุสนฺตสฺส ปโยคคณนาย อเนกาปตฺติโยติ ลพฺภติ.

๓๓๘. เอกโต คหิตปฺจงฺคุลีนํ คณนาย สเจ อาปตฺติ สิยา, เอกสฺส มาตุคามสฺส สรีรํ ราคจิตฺเตน ผุสนฺตสฺส ทฺวตฺตึสกลาปโกฏฺาสโต พฺยติเรกสฺส สรีรสฺสาภาวา ทฺวตฺตึสกลาปโกฏฺาสคณนาย อาปตฺติยา ภวิตพฺพํ, ตถา อภาวโต อิทมฺปิ น โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘น หิ โกฏฺาสโต สิยา’’ติ อาห.

๓๔๐-๑. อิตฺถิยา วิมติสฺสาปิ อตฺตโน กาเยน อิตฺถิยา กายํ ผุสโต ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยา, อิตฺถิยา ปณฺฑกาทิสฺิโนปิ อตฺตโนปิ กาเยน ¶ อิตฺถิยา กายํ ผุสโต ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยา. อาทิ-สทฺเทน ปุริสติรจฺฉานคตานํ สงฺคโห. อิตฺถิยา อิตฺถิสฺิโน อตฺตโน กาเยน อิตฺถิยา กายสมฺพทฺธํ ผุสโต ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยา. ปณฺฑเก ปณฺฑกสฺิโน อตฺตโน กาเยน ปณฺฑกสฺส กายํ ผุสโต ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยา. ยกฺขิเปตีสุ ยกฺขิเปติสฺิโน อตฺตโน กาเยน ตาสํ กายํ ผุสโต ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยาติ โยชนา. เอตฺถ ‘‘ปณฺฑกคฺคหเณน อุภโตพฺยฺชนโกปิ คยฺหตี’’ติ วชิรพุทฺธิฏีกายํ วุตฺตํ. ‘‘อิตฺถิยา เวมติกสฺสาปิ ปณฺฑกาทิสฺิโนปิ อตฺตโน กาเยน อิตฺถิยา กายสมฺพทฺธํ ผุสโต ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยา’’ติ น โยเชตพฺพํ. กสฺมา? ตถา โยชนายํ ปาฬิยํ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, น ถุลฺลจฺจยนฺติ อนิฏฺปฺปสงฺคโต.

‘‘ทุกฺกฏํ กายสํสคฺเค, ติรจฺฉานคติตฺถิยา’’ติ อิมินา วินีตวตฺถุมฺหิ อาคตนเย สงฺคหิเตปิ เตเนว นเยน ปณฺฑเก ¶ วิมติอิตฺถิสฺิตาทิอฺมติปกฺเข จ ปุริสติรจฺฉานคเตสุ ปุริสติรจฺฉานคตสฺิวิมติปณฺฑกาทิอฺมติปกฺเข จ อิติ อิเมสํ ติณฺณํ กายปฏิพทฺธามสนาทีสุ จ ปทภาชเน วุตฺตสพฺพทุกฺกฏาปตฺติโย อุปลกฺขิตาติ ทฏฺพฺพํ.

๓๔๒. อตฺตโน กาเยน ปฏิพทฺเธน อิตฺถิยา กาเยน ปฏิพทฺธํ ผุสนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปน ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. เอตฺถ ปิ-สทฺโท วุตฺตทุกฺกฏานํ สมุจฺจยตฺโถ. จ-สทฺเทน ปน อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน ‘‘นิสฺสคฺคิเยน กายํ อามสติ. นิสฺสคฺคิเยน กายปฏิพทฺธํ อามสติ. นิสฺสคฺคิเยน นิสฺสคฺคิยํ อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๒๗๖) ปาฬิยํ อาคตทุกฺกฏานํ สงฺคโห เวทิตพฺโพ.

๓๔๓-๔. น เกวลํ ปทภาชนาคตอิตฺถิสรีราทิกเมว อนามาสํ, วินีตวตฺถูสุ ทารุธีตลิกวตฺถุอนุโลมโต โปตฺถลิกาทิอิตฺถิรูปกฺจ นิสฺสคฺคิยวารานุโลมโต อสรีรฏฺํ มาตุคาเมหิ ปริภุตฺตวตฺถาภรณาทิฺจ วิภงฺคกฺขนฺธกาทีสุ วุตฺตนยานุสาเรน อฏฺกถาคตํ อวเสสํ อนามาสวตฺถุฺจ อามสนฺตสฺส อาปตฺตึ สงฺคเหตุมาห ‘‘อิตฺถีน’’นฺติอาทิ.

‘‘อิตฺถีนํ อิตฺถิรูปฺจา’’ติ อิทํ ‘‘อิตฺถิกาย อิตฺถิธนํ (ปารา. ๓๔), สทฺธานํ สทฺธาปรายน’’นฺติอาทีสุ วิย โลกโวหารวเสน วุตฺตํ. อิตฺถีนํ ทารุโลหมยาทิกํ อิตฺถิรูปฺจาติ โยชนา. อาทิ-สทฺเทน เหฏฺิมปริจฺเฉทโต มตฺติกาย, ปิฏฺเน วา กตํ มาตุคามรูปํ สงฺคณฺหาติ. มาตุคามรูปํ เยน เกนจิ ทินฺนํ สพฺพรตนมยํ วินา อวเสสํ สาทิยิตฺวา ¶ ภินฺทิตฺวา ¶ สมณสารุปฺปปริกฺขารํ การาเปตุํ, อผุสิตฺวา ปริภุฺชิตพฺเพ วา โยเชตุํ วฏฺฏติ.

‘‘วตฺถ’’นฺติ อิมินา นิวาสนปารุปนทฺวยมฺปิ สามฺเน คหิตํ. อิทฺจ มาตุคาเมน ปริภุฺชิตุํ ปิตมฺปิ อนามาสเมว, จีวรตฺถาย ทินฺนํ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา คณฺหิตุํ วฏฺฏติ. เหฏฺิมปริจฺเฉเทน ติณจุมฺพฏกํ, องฺคุลิยา ปณฺณมุทฺทิกํ อุปาทาย อลงฺการเมว. เอตฺถ จ วาลเกสวฏฺฏเกเสสุ ปเวสนกทนฺตสูจิอาทิ กปฺปิยภณฺฑํ ทิยฺยมานํ สมณสารุปฺปปริกฺขารตฺถาย คเหตพฺพํ.

ตตฺถชาตผลํ ขชฺชนฺติ รุกฺเข ิตํ ขาทิตพฺพํ ปนสนาฬิเกราทิผลฺจ มนุสฺเสหิ ราสิกตํ ปริภุฺชิตพฺพผลฺจ ‘‘มนุสฺเสหิ ราสิกเตสุปิ เอเสว นโย’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๘๑) อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา อนามาสนฺติ อุปลกฺขณโต อิมินาว คเหตพฺพํ. อรฺเ รุกฺขโต ปติตํ ผลํ ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทสฺสามี’’ติ คเหตุํ วฏฺฏติ. ‘‘มุคฺคาทึ ตตฺถชาตก’’นฺติ อุปลกฺขณปทตฺตา คจฺฉโต วิยุตฺตมฺปิ คเหตพฺพํ. มุคฺคาทินฺติ เอตฺถ ‘‘อปรณฺณ’’นฺติ ปาเสโส.

สพฺพานิ ธฺานีติ ‘‘สาลิ วีหิ ยโว กงฺคุ, กุทฺรูสวรกโคธุมา’’ติ วุตฺตานิ สตฺต ธฺานิ. เขตฺตมคฺเคน คจฺฉตา สาลิสีเส หตฺเถน อผุสนฺเตน คนฺตพฺพํ. สเจ มคฺโค สมฺพาโธ โหติ, สรีเร ธฺํ ผุสนฺเตปิ มคฺคตฺตา น โทโส. วีถิยํ, เคหงฺคเณ วา ธฺเสุ ปสาริเตสุ อปสกฺกิตฺวา เจ คนฺตุํ น สกฺกา, ‘‘มคฺคํ อธิฏฺาย คนฺตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๘๑) อฏฺกถาวจนโต ‘‘อิมํ มคฺคํ คมิสฺสามี’’ติ คนฺตุํ วฏฺฏติ. ‘‘กุลเคเห ธฺมตฺถเก เจ อาสนํ ปฺาเปตฺวา ทินฺนํ โหติ, นิสีทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๘๑ อตฺถโต สมานํ) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ‘‘อาสนสาลายํ ธฺเ วิปฺปกิณฺเณ อนุกฺกมิตฺวา เอกมนฺเต ปีกํ ปฺาเปตฺวา ¶ นิสีทิตพฺพํ. สเจ มนุสฺสา ตสฺมึ ธฺมตฺถเก อาสนํ ปฺาเปตฺวา เทนฺติ, นิสีทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๘๑ อตฺถโต สมานํ) อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา อตฺตนา ตตฺถ อาสนํ ปฺาเปตฺวา นิสีทิตุํ น วฏฺฏติ.

๓๔๕. ธมนสงฺขาทึ สพฺพํ ปฺจงฺคตุริยมฺปิ จาติ สมฺพนฺโธ. ธมนสงฺโข นาม สทฺทกรณสงฺโข ¶ . อาทิ-สทฺเทน วํสสิงฺคตาฬาทีนํ สงฺคโห. ปฺจงฺคตุริยนฺติ อาตตํ, วิตตํ, อาตตวิตตํ, ฆนํ, สุสิรนฺติ ปฺจงฺคสงฺขาตํ ตุริยํ. ตตฺถ อาตตํ นาม จมฺมปริโยนทฺเธสุ เภริอาทีสุ เอกโต อากฑฺฒิตฺวา โอนทฺธํ เอกตลตุริยํ. วิตตํ นาม อุภโต อากฑฺฒิตฺวา โอนทฺธํ อุภยตลตุริยํ. อาตตวิตตํ นาม อุภยโต จ มชฺฌโต จ สพฺพโต ปริโยนนฺธิตํ. ฆนํ สมฺมาทิ. สมฺมนฺติ ตาฬํ, ฆณฺฏากิงฺกณิอาทีนมฺปิ เอตฺเถว สงฺคโห. สุสิรนฺติ วํสาทิ.

อิธ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๘๑) กุรุนฺทฏฺกถายํ วุตฺตนเยน เภริโปกฺขรฺจ เภริตลจมฺมฺจ วีณา จ วีณาโปกฺขรจมฺมฺจ ทณฺโฑ จ อนามาสํ. ‘‘ปูชํ กตฺวา เจติยงฺคณาทีสุ ปิตเภริโย อจาเลนฺเตน อวเสสฏฺานํ สมฺมชฺชิตพฺพํ. กจวรฉฑฺฑนกาเล กจวรํ วิย คเหตฺวา เอกสฺมึ าเน เปตพฺพ’’นฺติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ. ตุริยภณฺเฑสุ ยํ กิฺจิ อตฺตโน ทียมานํ ตํ ปริวตฺเตตฺวา กปฺปิยปริกฺขารํ คเหตุํ อธิวาเสตพฺพํ. โทณิ วา โปกฺขรํ วา ทนฺตกฏฺนิกฺขิปนตฺถาย, จมฺมฺจ สตฺถโกสกรณตฺถาย คเหตพฺพํ.

รตนานิ จ สพฺพานีติ มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก มสารคลฺลนฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๘๑) วุตฺตานิ สพฺพานิ รตนานิ จ. เอตฺถ จ วิทฺธา, อวิทฺธา วา สามุทฺทิกาที สพฺพาปิ มุตฺตา อนามาสา. ภณฺฑมูลตฺถฺจ คณฺหิตุํ ¶ น วฏฺฏติ. อนฺตมโส ชาติผลิกํ อุปาทาย นีลปีตาทิเภโท สพฺโพปิ มณิ โธตวิทฺโธ อนามาโส. อาหตากาเรเนว ิโต อวิทฺธาโธโต มณิ ปตฺตาทิ ภณฺฑมูลตฺถํ อธิวาเสตุํ วฏฺฏตีติ วุตฺตํ. มหาปจฺจริยํ ปน ปฏิกฺขิตฺตํ. ปจิตฺวา กโต กาจมณิเยเวโก วฏฺฏติ. เวฬุริเย จ มณิสทิโสเยว วินิจฺฉโย.

ธมนสงฺโข ‘‘สพฺพํ ธมนสงฺขาทิ’’นฺติอาทิคาถาย ตุริเยสุ คหิโต. รตนขจิโต สงฺโข อนามาโส. ปานียสงฺโข โธโตปิ อโธโตปิ อามาโส. อวเสสสงฺโข ปน อฺชนาทิเภสชฺชตฺถํ, ปตฺตาทิภณฺฑมูลภาเวน จ อธิวาเสตุํ วฏฺฏติ. สุวณฺเณน เอกโต วิลิยาเปตฺวา กตา มุคฺควณฺณา สิลา อนามาสา. เสสา สิลา ขุทฺทกนิสานาทิกมฺมตฺถํ อธิวาเสตุํ วฏฺฏติ. ‘‘ปวาฬํ โธตมโธตฺจ วิทฺธมวิทฺธฺจ สพฺพถา อนามาสํ, นาปิ อธิวาเสตพฺพ’’นฺติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตตฺตา ปวาฬปฏิมาเจติยานิ เจว โปตฺถเกสุ ปเวเสตพฺพอาณิยา ¶ มูเล, อคฺเคจ ปเวเสตพฺพํ ปทุมาทิอากาเรน กตํ วฏฺฏฺจ น คเหตพฺพํ น ผุสิตพฺพํ.

พีชโต ปฏฺาย รชตํ, ชาตรูปฺจ กตํ วา โหตุ อกตํ วา, สพฺพโส อนามาสํ, น จ สาทิตพฺพํ. อิมินา กตํ ปฏิมาทิกฺจ อารกูฏโลหฺจ อนามาสนฺติ วกฺขติ. กตากตสุวณฺณรชตานํ อสาทิยิตพฺพตาย อิธ อฏฺกถาย อาคตตฺตา อุตฺตเรน ราชปุตฺเตน กาเรตฺวา อาหฏํ สุวณฺณเจติยํ น วฏฺฏตีติ มหาปทุมตฺเถเรน ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สุวณฺณปฏิมาเจติยโปตฺถกาวจฺฉาทกมณิปทุมวฏฺฏาทิ ยํ กิฺจิ น สาทิตพฺพเมว, น จ อามสิตพฺพํ. เอเตน กตํ เสนาสโนปกรณํ ปน ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏติ. ธมฺมมณฺฑเป กตมฺปิ ¶ ปฏิชคฺคิตุํ วฏฺฏติ. โลหิตวณฺโณ มณิ, มสารคลฺลมณิ จ สพฺพถา อนามาโส, น จ อธิวาเสตพฺโพติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ.

๓๔๖. สพฺพมาวุธภณฺฑนฺติ ขคฺคาทิ สพฺพํ อาวุโธปกรณํ ปตฺตาทิกปฺปิยปริกฺขารมูลตฺถาย ทียมานํ สตฺถวาณิชาย อกาตพฺพตฺตา น คเหตพฺพํ, ‘‘อิมํ คณฺหถา’’ติ ทินฺนํ ภินฺทิตฺวา ขณฺฑาขณฺฑิกํ กตฺวา ‘‘ขุราทิกปฺปิยปริกฺขารํ กาเรสฺสามี’’ติ สาทิตุํ วฏฺฏติ. สงฺคามภูมิยํ มคฺเค ปติตขคฺคาทึ ทิสฺวา ปาสาเณน ภินฺทิตฺวา ‘‘ขุราทิกปฺปิยภณฺฑานิ กาเรสฺสามี’’ติ คณฺหิตุํ วฏฺฏติ. อุสุสตฺติอาทิกํ ผลโต ทณฺฑํ อปเนตฺวา กปฺปิยปริกฺขารการาปนตฺถาย คเหตพฺพํ.

ชิยาติ ธนุคุโณ. จ-กาเรน อิมิสฺสา คาถาย อวุตฺตํ องฺกุสโตมราทึ ปรหึ โสปกรณํ สงฺคณฺหาติ. ธนุทณฺฑโกติ ชิยาวิรหิโต ธนุทณฺฑโก. อิทํ ปรหึโสปกรณภณฺฑาทิกํ วิหาเร สมฺมชฺชิตพฺพฏฺาเน ปิตํ เจ, สามิกานํ วตฺวา เตหิ อคฺคหิตํ เจ, อจาเลนฺเตน สมฺมชฺชิตพฺพํ.

ชาลฺจาติ มจฺฉชาลปกฺขิชาลาทิชาลฺจ. ชาลํ ทียมานํ ฉตฺตเวนตฺถํ, อาสนเจติยาทิมตฺถเก พนฺธนาทิปโยชเน สติ ตทตฺถฺจ คเหตพฺพํ. สรวารณํ นาม ผลกาทิกํ อฺเหิ อตฺตโน วิชฺฌนตฺถาย วิสฺสฏฺสรนิวารณํ วินาสโนปโรธการณํ โหตีติ ภณฺฑมูลตฺถํ สาทิตุํ ¶ วฏฺฏติ. ‘‘ทนฺตกฏฺาธารผลกาทิ ยทิจฺฉิตํ กโรมี’’ติ มุฏฺึ อปเนตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติ.

๓๔๗. เจติยนฺติ เอตฺถ ‘‘สุวณฺณเจติย’’นฺติ อิทํ ‘‘สุวณฺณปฏิพิมฺพาที’’ติ อนนฺตรํ วุตฺตตฺตา ลพฺภติ. สุวณฺณคฺคหณฺจุปลกฺขณนฺติ รชตมยฺจ คเหตพฺพํ. อารกูฏกนฺติ สุวณฺณวณฺณํ โลหวิเสสมาห ¶ . ‘‘อนามาส’’นฺติ อิทํ ‘‘อสมฺปฏิจฺฉิยํ วา’’ติ เอตสฺส อุปลกฺขณํ.

๓๔๘. สพฺพํ วาทิตมิติ สมฺพนฺโธ. โอนหิตุนฺติ จมฺมวรตฺตตนฺตีหิ พนฺธิตุํ. โอนหาเปตุนฺติ ตเถว อฺเหิ การาเปตุํ. วาทาเปตุนฺติ อฺเหิ วาทาเปตุํ. วาเทตุนฺติ อตฺตนา วาเทตุํ. วาทิตนฺติ วาทนียํ ยถา ‘‘กรณียํ การิต’’นฺติ, วาทนารหํ ตุริยภณฺฑนฺติ อตฺโถ. อิทฺจ โอนหนาทิกิริยาย กมฺมํ.

๓๔๙. อุปหารํ กริสฺสามาติ ปูชํ กริสฺสาม. อิติ อนุมติคฺคหณตฺถาย. วตฺตพฺพาติ เต วตฺตาโร วตฺตพฺพาติ โยชนา.

๓๕๐-๑. ธุตฺติยา อิตฺถิยาติ วิปนฺนาจาราย โลฬิตฺถิยา. สยํ ผุสิยมานสฺสาติ ภิกฺขุโน ปโยคํ วินา อิตฺถิยา อตฺตนาว ผุสิยมานสฺส. กาเยน อวายมิตฺวาติ ตสฺสา สรีรสมฺผสฺสานุภวนตฺถํ อตฺตโน กายํ อจาเลตฺวา. ผสฺสํ ปฏิวิชานโตติ ผสฺสํ อนุภวนฺตสฺส.

อสฺจิจฺจาติ เอตฺถ ‘‘ผุสเน’’ติ ปาเสโส, ‘‘อิมินา อุปาเยน อิมํ ผุสามี’’ติ อเจเตตฺวา. กึ วุตฺตํ โหติ? ‘‘อิมินา ปตฺตปฏิคฺคหณาทินา อุปาเยน เอติสฺสา สรีรสมฺผสฺสํ อนุภวิสฺสามี’’ติ อจินฺเตตฺวา ปตฺตถาลกตฏฺฏกปณฺณปุฏเภสชฺชาทึ ปฏิคฺคณฺหาเปนฺติยา หตฺเถ อตฺตโน หตฺเถน ผุสนาทีสุ อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อสฺสติยา’’ติ อิทํ ปน อิมินาว สงฺคหิตตฺตา อิธ วิสุํ น วุตฺตํ, มาตุคามสฺส สรีเร ผุสนภาวํ อชานิตฺวา อฺวิหิโต หุตฺวา สตึ อนุปฏฺเปตฺวา หตฺถปาทปสารณาทีสุ ผุสนฺตสฺสาติ อตฺโถ.

อชานนฺตสฺสาติ ¶ ทารกาการํ ทาริกํ ‘‘มาตุคาโม’’ติ อชานิตฺวา เกนจิ กรณีเยน ผุสนฺตสฺส ¶ . โมกฺขาธิปฺปายิโน จาติ ‘‘โมกฺขาธิปฺปาโย กาเยน วายมติ, ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ, อนาปตฺติ. โมกฺขาธิปฺปาโย กาเยน วายมติ, น จ ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ, อนาปตฺติ. โมกฺขาธิปฺปาโย น จ กาเยน วายมติ, ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ, อนาปตฺติ. โมกฺขาธิปฺปาโย น จ กาเยน วายมติ, น จ ผสฺสํ ปฏิวิชานาติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. ๒๗๙) วุตฺตโมกฺขาธิปฺปายวโต จตุพฺพิธสฺส ปุคฺคลสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อนาปตฺตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ.

อิเมสุ โย มาตุคาเมน อาลิงฺคนาทิปโยเคน อชฺโฌตฺถรยมาโน ตํ อตฺตโน สรีรโต อปเนตฺวา มุฺจิตุกาโม หตฺถจาเลน, มุฏฺิอาทีหิ วา ปฏิปณามนํ, ปหรณาทิกฺจ ปโยคํ กโรติ, อยํ ปโม ปุคฺคโล. อตฺตานมชฺโฌตฺถริตุํ อาคจฺฉนฺตึ อิตฺถึ ทิสฺวา ปหรณาการาทิสพฺพปโยคํ ทสฺเสตฺวา ตาเสตฺวา อตฺตโน สรีรํ ผุสิตุํ อเทนฺโต ทุติโย. อิตฺถิยา อชฺโฌตฺถริตฺวา อาลิงฺคิโต โจปนรหิตํ มํ ‘‘อนตฺถิโก’’ติ มนฺตฺวา ‘‘สยเมว ปลายิสฺสตี’’ติ, ‘‘อโจปนเมว โมกฺโขปาโย’’ติ ตฺวา นิจฺจโลว หุตฺวา ผสฺสํ ปฏิวิชานนฺโต ตติโย. อตฺตานํ อชฺโฌตฺถริตุมาคจฺฉนฺตึ อิตฺถึ ทิสฺวา ทุติโย วิย ตาเสตุํ กายปฺปโยคํ อกตฺวา ‘‘อคเต ปาเตสฺสามิ, ปหริตฺวา ตาเสสฺสามี’’ติ วา จินฺเตตฺวา นิจฺจโลว หุตฺวา ติฏฺนฺโต จตุตฺโถติ เวทิตพฺโพ.

๓๕๒. ปเมนาติ เอตฺถ ‘‘ปาราชิเกนา’’ติ ปาเสโส, กายจิตฺตสมุฏฺานนฺติ วุตฺตํ โหติ. อิธ จิตฺตํ นาม ¶ กายสํสคฺคราคสมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ, สุกฺกวิสฺสฏฺิมฺหิ โมเจตุกามตาย สมฺปยุตฺตํ จิตฺตํ.

กายสํสคฺคกถาวณฺณนา.

๓๕๓-๔. ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาเทนาติ ทุฏฺุ กุจฺฉิตภาวํ อุลติ คจฺฉตีติ ทุฏฺุลฺลา, ทุฏฺุลฺลา จ สา วาจา จาติ ทุฏฺุลฺลวาจา, วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺเค เมถุนธมฺมปฏิสํยุตฺตา วาจา, ยถาห ‘‘ทุฏฺุลฺลา นาม วาจา วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคเมถุนธมฺมปฏิสํยุตฺตา วาจา’’ติ (ปารา. ๒๘๕), ทุฏฺุลฺลวาจาย อสฺสาโท ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาโท, ตถาปวตฺตวจีวิฺตฺติสมุฏฺาปกจิตฺตสมฺปยุตฺตา เจตนา, เตน สมฺปยุตฺโต ราโค อิธ สหจริเยน ‘‘ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาโท’’ติ วุตฺโต, เตน, ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาทสมฺปยุตฺเตน ¶ ราเคนาติ อตฺโถ. อิมินา ‘‘โอภาสนฺตสฺสา’’ติ วกฺขมานโอภาสนสฺส เหตุ ทสฺสิโต.

อิตฺถิยา อิตฺถิสฺิโน ภิกฺขุโนติ โยชนา. อิตฺถิยา อิตฺถิสฺิโนติ ‘‘มาตุคาโม นาม มนุสฺสิตฺถี, น ยกฺขี, น เปตี, น ติรจฺฉานคตา, วิฺู ปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลํ อาชานิตุ’’นฺติ ปทภาชเน นิทฺทิฏฺสรูปาย สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ชานนฺติยา มนุสฺสิตฺถิยา อิตฺถิสฺิโน ภิกฺขุโนติ อตฺโถ. ‘‘ทฺวินฺนํ มคฺคาน’’นฺติ เอตสฺส สมฺพนฺธีวเสน ‘‘อิตฺถิยา’’ติ อิทํ สามิวเสน โยเชตพฺพํ, ยถาวุตฺตสรูปสฺส มาตุคามสฺส วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคนฺติ อตฺโถ. วณฺณาวณฺณวเสน จาติ ‘‘วณฺณํ ภณติ นาม ทฺเว มคฺเค โถเมติ วณฺเณติ ปสํสติ. อวณฺณํ ภณติ นาม ทฺเว มคฺเค ขุํเสติ วมฺเภติ ครหตี’’ติ นิทฺเทเส วุตฺตนเยน อุโภ มคฺเค อุทฺทิสฺส โถมนครหณวเสนาติ วุตฺตํ โหติ.

เมถุนสฺส ¶ ยาจนาทโย เมถุนยาจนาทโย, เตหิ เมถุนยาจนาทีหิ, ‘‘ยาจติปิ อายาจติปิ ปุจฺฉติปิ ปฏิปุจฺฉติปิ อาจิกฺขติปิ อนุสาสติปิ อกฺโกสติปี’’ติ (ปารา. ๒๘๕) อุทฺเทเส วุตฺตเมถุนยาจนาทิวเสนาติ วุตฺตํ โหติ. อิเมหิ ทฺวีหิ ‘‘โอภาสนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตโอภาสนา ทสฺสิตา. โอภาสนฺตสฺสาติ อุทฺเทสยนฺตสฺส, ปกาเสนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ‘‘วิฺุ’’นฺติ อิมินา โอภาสนกิริยาย กมฺมมาห, อิมินา วิเสสิตพฺพํ ‘‘มนุสฺสิตฺถิ’’นฺติ อิทํ ปกรณโต ลพฺภติ, ยถาทสฺสิตปทภาชนาคตสรูปํ วิฺุํ ปฏิพลํ มนุสฺสิตฺถินฺติ วุตฺตํ โหติ. อนฺตมโส หตฺถมุทฺทายปีติ โอภาสเน อนฺติมปริจฺเฉททสฺสนํ. ทุฏฺุลฺลวจนสฺสาทภาเว สติ โย วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคปฏิพทฺธํ คุณโทสํ วา เมถุนธมฺมยาจนาทิวเสน วา ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลํ ชานนฺตึ มนุสฺสิตฺถึ เหฏฺิมปริจฺเฉเทน หตฺถมุทฺทายปิ วเทยฺยาติ อตฺโถ.

อิมสฺมึ คาถาทฺวเย ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาเทน อิตฺถิยา อิตฺถิสฺิโน วิฺุํ ตํ อิตฺถึ ทฺวินฺนํ มคฺคานํ วณฺณวเสน อนฺตมโส หตฺถมุทฺทายปิ โอภาสนฺตสฺส ภิกฺขุโน ครุกํ สิยาติ เอกํ วากฺยํ, ตถา ‘‘ทฺวินฺนํ มคฺคานํ อวณฺณวเสนา’’ติ อิมินา จ ‘‘เมถุนยาจนาทีหี’’ติ อิมินา จ โยชนาย วากฺยทฺวยนฺติ เอวํ โยชนาวเสน ตีณิ วากฺยานิ โหนฺติ.

ตตฺถ ¶ ปมวากฺเย วณฺณวจเนน สงฺคหิตํ โถมนาทิกถํ กเถนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโส โหติ. ‘‘อิตฺถิลกฺขเณน สุภลกฺขเณน สมนฺนาคตาสี’’ติ เอตฺตกเมว โถมนตฺถํ วทโต สงฺฆาทิเสโส น โหติ, ‘‘ตว วจฺจมคฺโค จ ปสฺสาวมคฺโค จ อีทิโส สุโภ สุสณฺาโน, เตน นาม ¶ อีทิเสน อิตฺถิลกฺขเณน สุภลกฺขเณน สมนฺนาคตาสี’’ติ วทนฺตสฺส โหติ. ‘‘วณฺเณติ, ปสํสตี’’ติ ปททฺวยฺจ ‘‘โถเมตี’’ติ ปทสฺส ปริยาโย.

ทุติยวากฺเย อวณฺณปทสงฺคหิตํ ขุํสนาทิตฺตเย ขุํสนํ นาม ปโตโทปเมหิ ผรุสวจเนหิ ตุทนํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ขุํเสตีติ วาจาปโตเทน ฆฏฺเฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๘๕). ปตุชฺชเตเนนาติ ‘‘ปโตโท’’ติอคจฺฉนฺเต อสฺสาทโย ปวตฺเตตุํ วิชฺฌนกปาจนทณฺโฑ วุจฺจติ. วมฺภนํ นาม อปสาทนํ. อปสาทนํ นาม คุณโต ปริหาปนํ. ยถาห ‘‘วมฺเภตีติ อปสาเทตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๘๕). ครหา นาม โทสาโรปนํ. ยถาห ‘‘ครหตีติ โทสํ เทตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๘๕). อิมํ ขุํสนาทิปฏิสํยุตฺตวจนํ วกฺขมาเนสุ ‘‘สิขรณีสิ, สมฺภินฺนาสิ, อุภโตพฺยฺชนาสี’’ติ อิเมสุ ตีสุ ปเทสุ อฺตเรน โยเชตฺวา กเถนฺตสฺเสว สงฺฆาทิเสโส, น อิตรสฺส.

ตติยวากฺเย เมถุนยาจนาทิวจเนหิ สงฺคหิตํ อายาจนาทึ กโรนฺตสฺสาปิ สงฺฆาทิเสโส. ‘‘ยาจติ นาม เทหิ เม อรหสิ เม ทาตุ’’นฺติอาทินา (ปารา. ๒๘๕) นเยน เอเกกํ ปทํ ‘‘เทหิ เม เมถุนํ ธมฺม’’นฺติอาทิวเสน เมถุนธมฺมปเทน สห ฆเฏตฺวา เมถุนธมฺมํ ยาจนฺตสฺเสว โหติ.

‘‘กทา เต มาตา ปสีทิสฺสติ, กทา เต ปิตา ปสีทิสฺสติ, กทา เต เทวตาโย ปสีทิสฺสนฺติ, กทา เต สุขโณ สุลโย สุมุหุตฺโต ภวิสฺสตี’’ติอาทิอายาจนปทนิทฺเทเส เอเกกํ ปทํ ตตฺเถว โอสาเน วุตฺเตน ‘‘กทา เต เมถุนํ ธมฺมํ ลภิสฺสามี’’ติ ปเทน ฆเฏตฺวา เมถุนํ ยาจนฺตสฺเสว โหติ.

‘‘กถํ ¶ ตฺวํ สามิกสฺส เทสิ, กถํ ชารสฺส เทสี’’ติ (ปารา. ๒๘๕) ปุจฺฉานิทฺเทสวจเนสุ จ อฺตรํ เมถุนธมฺมปเทน ฆเฏตฺวา ปุจฺฉนฺตสฺเสว โหติ.

‘‘เอวํ ¶ กิร ตฺวํ สามิกสฺส เทสิ, เอวํ ชารสฺส เทสี’’ติ (ปารา. ๒๘๕) ปฏิปุจฺฉานิทฺเทสวจเนสุ อฺตรํ เมถุนธมฺมปเทน ฆเฏตฺวา วิเสเสตฺวา ปฏิปุจฺฉนฺตสฺเสว โหติ.

‘‘กถํ ททมานา สามิกสฺส ปิยา โหตี’’ติ ปุจฺฉโต มาตุคามสฺส ‘‘เอวํ เทหิ, เอวํ เทนฺตี สามิกสฺส ปิยา ภวิสฺสติ มนาปา จา’’ติ อาณตฺติวจเน, อนุสาสนิวจเน จ เอเสว นโย.

๓๕๕. อกฺโกสนิทฺเทสาคเตสุ ‘‘อนิมิตฺตาสิ นิมิตฺตมตฺตาสิ อโลหิตาสิ ธุวโลหิตาสิ ธุวโจฬาสิ ปคฺฆรนฺตีสิ สิขรณีสิ อิตฺถิปณฺฑกาสิ เวปุริสิกาสิ สมฺภินฺนาสิ อุภโตพฺยฺชนาสี’’ติ เอกาทสสุ ปเทสุ ‘‘สิขรณีสิ สมฺภินฺนาสิ อุภโตพฺยฺชนาสี’’ติ ปทตฺตยํ ปจฺเจกํ อาปตฺติกรํ, อิมินา ปทตฺตเยน สห ปุพฺเพ วุตฺตานิ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคเมถุนธมฺมปทานิ ตีณิ จาติ ฉปฺปทานํ ปจฺเจกํ อาปตฺติกรตฺตา อิโต ปรานิ อนิมิตฺตาทีนิ อฏฺ ปทานิ ‘‘อนิมิตฺตาสิ เมถุนธมฺมํ เทหี’’ติอาทินา นเยน เมถุนธมฺมปเทน สห ฆเฏตฺวา วุตฺตาเนว อาปตฺติกรานีติ เวทิตพฺพานิ, ‘‘เมถุนยาจนาทีหี’’ติ เอตฺถ อาทิ-สทฺทสงฺคหิเตสุ ‘‘อนิมิตฺตาสี’’ติอาทีสุ เอกาทสสุ อกฺโกสปเทสุ อนฺโตคธตฺเตปิ เกวลํ อาปตฺติกรตฺตา ครุตรํ ปทตฺตยํ วิสุํ สงฺคเหตพฺพนฺติ าเปตุมาห ‘‘สิขรณีสี’’ติอาทิ.

สิขรณีสีติ เอตฺถ ‘‘สิขรณี อสี’’ติ ปทจฺเฉโท. ‘‘อสี’’ติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. ตุ-สทฺโท เกวลยุตฺตมฺปิ อาปตฺติกรํ ¶ โหตีติ วิเสสํ โชเตติ. เกวเลนาปิ อกฺโกสวจเนนาติ โยชนา. สิขรณีสีติ พหิ นิกฺขนฺตอาณิมํสา ภวสิ. สมฺภินฺนาสีติ มิสฺสีภูตวจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคา. อุภโตพฺยฺชนาสีติ อิตฺถินิมิตฺเตน, ปุริสนิมิตฺเตน จาติ อุภโตพฺยฺชเนหิ สมนฺนาคตา. ‘‘อยํ อิตฺถี, อยํ ปุริโส’’ติ พฺยฺชยตีติ พฺยฺชนํ, มุตฺตกรณานิ. สุณนฺติยาติ เอตฺถ ‘‘วิฺุมนุสฺสิตฺถิยา’’ติ อธิการโต ลพฺภติ, อิมินา อกฺโกสิตพฺพวตฺถุ ทสฺสิตํ โหติ. ภาสิตํ สุณนฺติยา สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ชานนฺติยา มนุสฺสิตฺถิยา วิสเย ปวตฺตอกฺโกสวจเนน สงฺฆาทิเสโส โหตีติ อตฺโถ.

๓๕๖. ปุนปฺปุนํ โอภาสนฺตสฺส วาจานํ คณนาย ครุกา สิยุนฺติ โยชนา. เอตฺถ ‘‘เอกํ ¶ อิตฺถิ’’นฺติ อชฺฌาหริตพฺพํ. เอกวาจาย พหู โอภาสนฺตสฺส จ อิตฺถีนํ คณนาย ครุกา สิยุนฺติ โยชนา. เอตฺถาปิ ‘‘อิตฺถิโยปี’’ติ ลพฺภติ.

๓๕๗. สา เจ นปฺปฏิชานาตีติ เอตฺถ ‘‘ยํ สุณนฺตึ มนุสฺสิตฺถึ ทฺวินฺนํ มคฺคานํ วณฺณาวณฺณวเสน โอภาสติ, สา เจ น ปฏิชานาตี’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภมานํ อาทาย โยเชตพฺพํ. อตฺตโน ภาสิตํ ทุฏฺุลฺลํ วุตฺตสมนนฺตรเมว อตฺถวเสน สเจ น ชานาตีติ อตฺโถ. ตสฺสาติ ตสฺส ทุฏฺุลฺลภาสิตภิกฺขุสฺส. อุพฺภชาณุํ, อธกฺขกํ วา อาทิสฺส ภณเน จาปิ ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยาติ โยชนา. ภณเนติ ทฺวินฺนํ มคฺคานํ วณฺณาทิกถเน, ‘‘ภณโต’’ติปิ ลิขนฺติ, ภณนฺตสฺส, ภณนเหตูติ อตฺโถ. เหตุมฺหิ อยมนฺตปจฺจโย ‘‘อสมฺพุธ’’นฺติอาทีสุ (ปารา. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา) วิย. อุพฺภชาณุนฺติ ชาณุโต อุทฺธํ. อกฺเขกนฺติ อกฺขกโต เหฏฺา.

๓๕๘. อุพฺภกฺขกนฺติ ¶ อกฺขกโต อุทฺธํ. อโธชาณุมณฺฑลนฺติ ชาณุมณฺฑลโต อโธ. อุทฺทิสนฺติ อุทฺทิสฺส. ‘‘อุทฺทิสฺสุพฺภกฺขํ วา ตถา, อโธชาณุมณฺฑล’’นฺติ จ ลิขนฺติ, โส ปาโ สุนฺทโร. วณฺณาทิภณเน ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วิฺุมนุสฺสิตฺถิยา’’ติ อธิการโต ลพฺภติ. กายปฏิพทฺเธ วณฺณาทิภณเน ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคา สงฺฆาทิเสสกฺเขตฺตํ, อธกฺขกํ อุพฺภชาณุมณฺฑลํ ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺตํ, อุทฺธกฺขกํ อโธชาณุมณฺฑลํ ทุกฺกฏกฺเขตฺตนฺติ อิเมสุ ตีสุ เขตฺเตสุ อกฺขกฺเจว ชาณุมณฺฑลฺจ ถุลฺลจฺจยทุกฺกฏานํ ทฺวินฺนํ อวธิภูตํ กตฺถ สงฺคยฺหตีติ? ทุกฺกฏกฺเขตฺเตเยว สงฺคยฺหติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อกฺขกํ, ปน ชาณุมณฺฑลฺจ เอตฺเถว ทุกฺกฏกฺเขตฺเต สงฺคหํ คจฺฉตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๘๖).

๓๕๙. ปณฺฑเก ยกฺขิเปตีสุ ทฺวินฺนํ มคฺคานํ วณฺณาทิภณเน ตสฺส ภณนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ ภเวติ อธิการวเสน อาคตปเทหิ สห โยเชตพฺพํ. ปณฺฑกาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน ยกฺขิเปตีนํ คหณํ.

๓๖๐. อุพฺภกฺขก…เป… อยํ นโยติ ‘‘ปณฺฑกาทีสู’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํ. อยํ นโยติ ‘‘ทุกฺกฏเมว โหตี’’ติ วุตฺโต นโย. สพฺพตฺถาติ สงฺฆาทิเสสถุลฺลจฺจยทุกฺกฏกฺเขตฺตวเสน สพฺเพสุ เขตฺเตสุ.

๓๖๑. อตฺถปุเรกฺขาโร ¶ หุตฺวา โอภาสโตปิ อนาปตฺตีติ โยชนา. มาตุคามานํ ‘‘อนิมิตฺตาสี’’ติอาทีสุ ปเทสุ อตฺถกถนํ ปุเรกฺขตฺวา ‘‘อนิมิตฺตาสี’’ติอาทิปทํ ภณนฺตสฺส วา มาตุคาเมหิ สห อฏฺกถํ สชฺฌายนฺตานํ วา อนาปตฺตีติ อตฺโถ. ธมฺมปุเรกฺขาโร หุตฺวา โอภาสโต อนาปตฺตีติ โยชนา. ปาฬิธมฺมํ วาเจนฺตสฺส วา ตาสํ ¶ สุณนฺตีนํ สชฺฌายนํ วา ปุเรกฺขตฺวา ‘‘อนิมิตฺตาสี’’ติอาทีสุ ปเทสุ ยํ กิฺจิ ปพฺพชิตสฺส วา อิตรสฺส วา มาตุคามสฺส กเถนฺตสฺส อนาปตฺตีติ. ปุเรกฺขตฺวานุสาสนินฺติ ‘‘อิทานิ อนิมิตฺตาสิ…เป… อุภโตพฺยฺชนาสิ, อปฺปมาทํ ทานิ กเรยฺยาสิ, ยถา อายติมฺปิ เอวรูปา นาโหสี’’ติ อนุสาสนึ ปุเรกฺขตฺวา.

๓๖๒. อุมฺมตฺตกาทีนนฺติ ปิตฺตุมฺมตฺตกยกฺขุมฺมตฺตกวเสน ทฺวินฺนํ อุมฺมตฺตกานฺจ อาทิ-สทฺทสงฺคหิตสฺส อิมสฺมึ อาทิกมฺมิกสฺส อุทายิตฺเถรสฺส จ อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อิทํ สิกฺขาปทํ ติสมุฏฺานํ กายจิตฺตโต จ วาจาจิตฺตโต จ กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺาติ. กิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺต’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๘๗) อฏฺกถายํ วุตฺตปกิณฺณกวินิจฺฉยํ ทสฺเสติ ‘‘สมุฏฺานาทโย…เป… ตุลฺยาวา’’ติ. เวทนาย อทินฺนาทาเนน อสมตฺตา ‘‘เวทเนตฺถ ทฺวิธา มตา’’ติ อาห, สุโขเปกฺขาเวทนาวเสน ทฺวิธา มตาติ อตฺโถ.

ทุฏฺุลฺลวาจากถาวณฺณนา.

๓๖๓. กามปาริจริยายาติ เมถุนธมฺมสงฺขาเตน กาเมน ปาริจริยาย, เมถุนธมฺเมน ปาริจริยายาติ อตฺโถ. อถ วา กามิตา ปตฺถิตาติ กามา, เมถุนราควเสน ปตฺถิตาติ อตฺโถ, กามา จ สา ปาริจริยา จาติ กามปาริจริยา, ตสฺสา กามปาริจริยายาติปิ คเหตพฺพํ, เมถุนราคจิตฺเตน อภิปตฺถิตปาริจริยายาติอตฺโถ. ‘‘วณฺณํ ภาสโต’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ, ‘‘เอตทคฺคํ ภคินิ ปาริจริยานํ ยา มาทิสํ สีลวนฺตํ กลฺยาณธมฺมํ พฺรหฺมจารึ เอเตน ธมฺเมน ปริจเรยฺยา’’ติ อตฺตโน เมถุนธมฺเมน ปาริจริยาย ¶ คุณํ อานิสํสํ กเถนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมึเยว ขเณติ ตสฺมึ ภณิตกฺขเณเยว. สา เจ ชานาตีติ ยํ อุทฺทิสฺส อภาสิ, สเจ สา วจนสมนนฺตรเมว ชานาติ.

๓๖๔. สา ¶ มนุสฺสิตฺถี โน ชานาติ เจ, ตสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ สมฺพนฺโธ. ยกฺขิเปติเทวีสุ ชานนฺตีสุ, ปณฺฑเก จ ชานนฺเต อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ ภาสโต ตสฺส ภิกฺขุโน ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ โยชนา. เสเสติ ปุริสติรจฺฉานคตวิสเย, ยกฺขิอาทีนํ อชานนวิสเย จ อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ ภาสโต ตสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนา.

๓๖๕. จีวราทีหีติ จีวรปิณฺฑปาตาทีหิ. วตฺถุกาเมหีติ ตณฺหาย วตฺถุภาเวน วตฺถู จ กามิตตฺตา กามาติ จ สงฺขาเตหิ ปจฺจเยหิ.

๓๖๖. ราโค เอว ราคตา. ‘‘ราคิตา’’ติ วา ปาโ, ราโค อสฺส อตฺถีติ ราคี, ตสฺส ภาโว ราคิตา, อตฺตกามปาริจริยาย ราโคติ อตฺโถ. โอภาโสติ อตฺตกามปาริจริยาย คุณภณนํ. เตน ราเคนาติ กามปาริจริยาย ราเคน. ขเณ ตสฺมินฺติ ภณิตกฺขเณ. วิชานนนฺติ ยํ มนุสฺสิตฺถึ อุทฺทิสฺส อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ ภณติ, ตาย ตสฺส วจนตฺถสฺส วิชานนนฺติ วุตฺตํ โหติ.

๓๖๗. ปฺจงฺคานีติ มนุสฺสิตฺถิตา, ตํสฺิตา, ปาริจริยาย ราคิตา, เตน ราเคน โอภาสนํ, ขเณ ตสฺมึ วิชานนนฺติ อิมานิ เอตฺถ อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปเท ปฺจ องฺคานิ ¶ , ปฺจ อาปตฺติการณานีติ อตฺโถ. อสฺสาติ อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทสฺส.

อตฺตกามปาริจริยกถาวณฺณนา.

๓๖๘. ‘‘ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติอาทิกิริยาตฺตโยปาทานสามตฺถิเยน ติกฺขตฺตุํ ปฏิปาทนกํ ‘‘โย ภิกฺขู’’ติ จ ‘‘ครุ โหตี’’ติ ปทสามตฺถิเยน ‘‘ตสฺสา’’ติ จ ลพฺภมานตฺตา ติวิเธหิ สห ‘‘โย ภิกฺขุ ปุริสสฺส สนฺเทสํ ปฏิคฺคณฺหาติ, วีมํสติ ปจฺจาหรติ เจ, ตสฺส ครุ โหตี’’ติ เอกํ วากฺยํ โหติ. เอวํ ‘‘อิตฺถิยาปิ วา’’ติ อิมินา โยชนายปิ เอกํ วากฺยํ โหตีติ อิมิสฺสา คาถาย วากฺยทฺวยํ ยุชฺชติ.

อิธ สนฺเทสกฺกมฺจ โยชนากฺกมฺจ ชานนตฺถํ ปมํ ตาว อิตฺถีนฺจ ภริยานฺจ ปเภโท จ สรูปฺจ วิภาวียติ – เตสุ อิตฺถิโย ทสวิธา โหนฺติ. ยถาห ปทภาชเน ‘‘ทส อิตฺถิโย ¶ มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินิรกฺขิตา าติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา สารกฺขา สปริทณฺฑา’’ติ. ภริยา จ ทสวิธา โหนฺติ. ยถาห ปทภาชเน ‘‘ทส ภริยาโย ธนกฺกีตา ฉนฺทวาสินี โภควาสินี โอทปตฺตกินี โอภฏจุมฺพฏา ทาสี จ ภริยา จ กมฺมการี จ ภริยา จ ธชาหฏา มุหุตฺติกา’’ติ (ปารา. ๓๐๓). อิมาสํ ปเภโท จ สรูปานิ จ สงฺเขปโต เอวํ เวทิตพฺพานิ –

ปุริเสหิ สห ยถา สํวาสํ น กโรติ, เอวํ มาตรา รกฺขิตา มาตุรกฺขิตา. ยถาห ‘‘มาตุรกฺขิตา นาม มาตา รกฺขติ โคเปติ อิสฺสริยํ กาเรติ วสํ วตฺเตตี’’ติ. ปิตุรกฺขิตาทีสุปิ เอเสว นโย. ตตฺถ ยสฺมึ โกณฺฑฺาทิโคตฺเต ชาตา, ตสฺมึเยว โคตฺเต ชาเตหิ ¶ รกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา. ยถาห ‘‘โคตฺตรกฺขิตา นาม สโคตฺตา รกฺขนฺตี’’ติอาทิ. เอกํ สตฺถารํ อุทฺทิสฺส ปพฺพชิเตหิ วา เอกคณปริยาปนฺเนหิ วา รกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา นาม. ยถาห ‘‘ธมฺมรกฺขิตา นาม สหธมฺมิกา รกฺขนฺตี’’ติอาทิ (ปารา. ๓๐๔). สารกฺขา นาม ‘‘คพฺเภปิ ปริคฺคหิตา โหติ ‘มยฺหํ เอสา’ติ อนฺตมโส มาลาคุฬปริกฺขิตฺตาปี’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตสรูปา. สปริทณฺฑา นาม ‘‘เกหิจิ ทณฺโฑ ปิโต โหติ ‘โย อิตฺถนฺนามํ อิตฺถึ คจฺฉติ, ตสฺส เอตฺตโก ทณฺโฑ’’ติ วุตฺตสรูปาติ อยํ ทสนฺนํ อิตฺถีนํ สรูปสงฺเขโป. อิมาสุ ทสสุ สารกฺขสปริทณฺฑานํ ทฺวินฺนํ ปรปุริสเสวายํ มิจฺฉาจาโร โหติ, อิตราสํ น โหติ. อิมา ทสปิ ปฺจสีลํ รกฺขนฺเตหิ อคมนียา.

ทสสุ ภริยาสุ ‘‘ธนกฺกีตา นาม ธเนน กิณิตฺวา วาเสตี’’ติ วุตฺตตฺตา ภริยภาวาย อปฺปกํ วา พหุํ วา ธนํ ทตฺวา คหิตา ธนกฺกีตา นาม. ‘‘ฉนฺทวาสินี นาม ปิโย ปิยํ วาเสตี’’ติ วุตฺตตฺตา อตฺตรุจิยา สํวสิเตน ปุริเสน สมฺปฏิจฺฉิตา ฉนฺทวาสินี นาม. ‘‘โภควาสินี นาม โภคํ ทตฺวา วาเสตี’’ติ วุตฺตตฺตา อุทุกฺขลมุสลาทิเคโหปกรณํ ลภิตฺวา ภริยภาวํ คจฺฉนฺตี ชนปทิตฺถี โภควาสินี นาม. ‘‘ปฏวาสินี นาม ปฏํ ทตฺวา วาเสตี’’ติ วุตฺตตฺตา นิวาสนมตฺตํ วา ปารุปนมตฺตํ วา ลทฺธา ภริยภาวํ คจฺฉนฺตี ทลิทฺทิตฺถี ปฏวาสินี นาม. โอทปตฺตกินี นาม ‘‘อุทกปตฺตํ อามสิตฺวา วาเสตี’’ติ (ปารา. ๓๐๔) วุตฺตตฺตา ‘‘อิทํ อุทกํ วิย สํสฏฺา อเภชฺชา โหถา’’ติ วตฺวา เอกสฺมึ อุทกปตฺเต ปุริเสน สทฺธึ หตฺถํ โอตาเรตฺวา ภริยภาวํ นีโต มาตุคาโม วุจฺจติ. ‘‘โอภฏจุมฺพฏา นาม จุมฺพฏํ โอโรเปตฺวา ¶ วาเสตี’’ติ (ปารา. ๓๐๔) วุตฺตตฺตา สีสโต จุมฺพฏํ โอโรเปตฺวา ภริยภาวมุปนีตา กฏฺหาริกาทิอิตฺถี โอภฏจุมฺพฏา นาม. ทาสี ¶ จ ภริยา จ นาม ‘‘ทาสี เจว โหติ ภริยา จา’’ติ (ปารา. ๓๐๔) วุตฺตตฺตา ภริยํ กตฺวา วาสิตา ‘‘ตสฺเสว ทาสี จ ภริยา จา’’ติ วุตฺตา. กมฺมการี จ ภริยา จ นาม ‘‘กมฺมการี เจว โหติ ภริยา จา’’ติ (ปารา. ๓๐๔) วุตฺตตฺตา ปธานิตฺถินิรเปกฺเขน กุฏุมฺพกิจฺจํ กาเรตฺวา ภริยภาวํ นีตา ภริยา กตกมฺมา ‘‘กมฺมการี จ ภริยา จา’’ติ วุตฺตา. ‘‘ธชาหฏา นาม กรมรานีตา วุจฺจตี’’ติ (ปารา. ๓๐๔) วุตฺตตฺตา ธชํ อุสฺสาเปตฺวา คจฺฉนฺติยา มหาเสนาย สทฺธึ คนฺตฺวา ปรวิสยํ วิลุมฺปนฺเตน ปจฺฉินฺทิตฺวา อาเนตฺวา ภริยภาวมุปนีตา อิตฺถี ธชาหฏา นาม. ‘‘มุหุตฺติกา นาม ตงฺขณิกา วุจฺจตี’’ติ (ปารา. ๓๐๔) วุตฺตตฺตา อจิรกาลํ สํวาสตฺถาย คหิตา อิตฺถี มุหุตฺติกา นามาติ อยํ ทสนฺนํ ภริยานํ สรูปสงฺเขโป. ยถาวุตฺตาสุ ทสสุ อิตฺถีสุ อฺตรํ ทสนฺนํ ภริยานํ อฺตรฏฺาเน ปนตฺถมธิปฺเปตภาวํ วตฺตุํ ปุริเสน ‘‘คจฺฉ ภนฺเต อิตฺถนฺนามํ มาตุรกฺขิตํ พฺรูหิ ‘โหหิ กิร อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา ธนกฺกีตา’ติ’’อาทินา นเยน ทินฺนสนฺเทสํ ‘‘สาธุ อุปาสกา’’ติอาทินา นเยน วจีเภทํ กตฺวา วา สีสกมฺปนาทิวเสน วา ปฏิคฺคณฺหาตีติ อาห ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ สนฺเทสํ ปุริสสฺสา’’ติ.

เอตฺถ ปุริสสฺสาติ อุปลกฺขณตฺตา ‘‘ปุริสสฺส มาตา ภิกฺขุํ ปหิณตี’’ติอาทินา (ปารา. ๓๒๑) นเยน ปาฬิยํ วุตฺตปุริสสฺส มาตาปิตุอาทโย จ คเหตพฺพา. วีมํสตีติ เอวํ ปฏิคฺคหิตสาสนํ ตสฺสาเยว เอกํเสน อวิราเธตฺวา วทนฺตสฺส มาตาปิตุอาทีนมฺตรสฺส วา อาโรเจตีติ อตฺโถ. เอตฺถาปิ วีมํสตีติ อุปลกฺขณตฺตา ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ อนฺเตวาสึ วีมํสาเปตฺวา อตฺตนา ปจฺจาหรติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๓๘) วุตฺตตฺตา วีมํสาเปตีติปิ คเหตพฺพํ. ปจฺจาหรตีติ ตถา อาหฏํ สาสนํ สุตฺวา ตสฺสา อิตฺถิยา ¶ สมฺปฏิจฺฉิเต จ อสมฺปฏิจฺฉิเต จ ลชฺชาย ตุณฺหีภูตาย จ ตํ ปวตฺตึ ปจฺจาหริตฺวา อาจิกฺขตีติ วุตฺตํ โหติ. อิธาปิ ปจฺจาหรตีติ อุปลกฺขณตฺตา ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ วีมํสติ อนฺเตวาสึ ปจฺจาหราเปติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๓๘) วุตฺตตฺตา ปจฺจาหราเปตีติ จ คเหตพฺพํ.

‘‘อิตฺถิยาปิ วา’’ติ อิมินา โยเชตฺวา คหิตทุติยวากฺเย จ เอวเมว อตฺโถ วตฺตพฺโพ. ตตฺถ สนฺเทสกฺกโม ปน ‘‘มาตุรกฺขิตา ภิกฺขุํ ปหิณติ ‘คจฺฉ ภนฺเต อิตฺถนฺนามํ พฺรูหิ ‘โหมิ อิตฺถนฺนามสฺส ¶ ภริยา ธนกฺกีตา’ติ’’อาทิปาฬินเยน (ปารา. ๓๓๐) ทฏฺพฺโพ. เอตฺถาปิ ‘‘วีมํสาเปติ ปจฺจาหราเปตี’’ติ อิทฺจ วุตฺตนเยเนว คเหตพฺพํ. อิมินา นิยาเมน ทสนฺนํ อิตฺถีนํ นามํ วิสุํ วิสุํ วตฺวา ทสนฺนํ ภริยานํ อฺตรตฺถาย ทียมานสนฺเทสกฺกโม โยเชตพฺโพ. อิธาปิ อิตฺถิยาปิ วาติ อุปลกฺขณตฺตา ‘‘มาตุรกฺขิตาย มาตา ภิกฺขุํ ปหิณติ ‘คจฺฉ ภนฺเต อิตฺถนฺนามํ พฺรูหิ ‘โหตุ อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา ธนกฺกีตา’’ติอาทิปาฬิวเสน (ปารา. ๓๒๔) อิตฺถิยา มาตุปิตุอาทีนฺจ สนฺเทสกฺกโม โยเชตพฺโพ.

๓๗๐. ตํ ปวตฺตึ. สฺจริตฺตา สฺจรณเหตุ. น มุจฺจตีติ อิตฺถิปุริสานํ อนฺตเร สาสนํ ปฏิคฺคเหตฺวา สฺจรณเหตุ อาปชฺชิตพฺพสงฺฆาทิเสสโต น มุจฺจตีติ อตฺโถ.

๓๗๑. อฺํ วาติ มาตาปิตุรกฺขิตาทีสุ อฺตรํ วา. ‘‘ภาสโต’’ติ ลิขนฺติ. ‘‘เปสิโต’’ติ อิมินา วิรุทฺธตฺตา ตํ ปหาย ‘‘ภาสตี’’ติ ปาโ คเหตพฺโพ. ปาเสโส วา กาตพฺโพ. ‘‘โย อฺํ ภาสติ เจ, ตสฺส ภาสโตติ โยชนา’’ติ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตํ. ‘‘มาตรา รกฺขิตํ อิตฺถึ ‘คจฺฉ พฺรูหี’ติ โย เปสิโต โหติ, ตสฺส ปิตุรกฺขิตํ ¶ วา อฺํ วา ภาสโต วิสงฺเกโตวา’’ติ, ‘‘มาตรา…เป… พฺรูหี’ติ เปสิโต หุตฺวา ปิตุรกฺขิตํ วา อฺํ วา ภาสโต วิสงฺเกโตวา’’ติ โยชนา ยุตฺตตราติ อมฺหากํ ขนฺติ.

๓๗๒. ปฏิคฺคณฺหนตาทีหีติ ปฏิคฺคณฺหนเมว ปฏิคฺคณฺหนตา. อาทิ-สทฺเทน วีมํสนปจฺจาหรณานิ คหิตานิ. สฺจริตฺเตติ สฺจรเณ. สมาปนฺเนติ คเต สติ. ครุกาปตฺติมาทิเสติ เอตฺถ ‘‘ตสฺสา’’ติ เสโส. อาทิเสติ กเถยฺย.

๓๗๓. ทฺวีหิ ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตนฺติ เอตฺถ ทฺวีหิ ทฺวีหิ องฺเคหิ สฺจริตฺเต สมาปนฺเน ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ วีมํสติ น ปจฺจาหรติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. ปฏิคฺคณฺหาติ น วีมํสติ ปจฺจาหรติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. น ปฏิคฺคณฺหาติ วีมํสติ ปจฺจาหรติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๓๘) ทฺวีหิ ทฺวีหิ องฺเคหิ ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. ปณฺฑกาทีสูติ ปณฺฑกยกฺขิเปตีสุ. ตีหิปิ องฺเคหิ สฺจริตฺเต สมาปนฺเน ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตนฺติ โยชนา.

เอเกเนวาติ ¶ เอเกเนว องฺเคน. สพฺพตฺถาติ มาตุรกฺขิตาทีสุ สพฺพมาตุคาเมสุ จ วินีตวตฺถุมฺหิ ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ปุริโส อฺตรํ ภิกฺขุํ อาณาเปสิ ‘คจฺฉ ภนฺเต อิตฺถนฺนามํ อิตฺถึ วีมํสา’ติ. โส คนฺตฺวา มนุสฺเส ปุจฺฉิ ‘กหํ อิตฺถนฺนามา’ติ. สุตฺตา ภนฺเตติ…เป… มตา ภนฺเตติ. นิกฺขนฺตา ภนฺเตติ. อนิตฺถี ภนฺเตติ. อิตฺถิปณฺฑกา ภนฺเตติ. ตสฺส กุกฺกุจฺจํ อโหสิ. อนาปตฺติ ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสสฺส, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๔๑) อาคตาสุ สุตฺตาทีสุ ปฺจสุ จ.

๓๗๔. อนาปตฺติ ปกาสิตาติ เจติยาทีสุ กตฺตพฺพํ นิสฺสาย อิตฺถิยา ปุริสสฺส, ปุริเสน จ อิตฺถิยา ทินฺนสาสนํ ปฏิคฺคเหตฺวา ¶ วีมํสิตฺวา ปจฺจาหริตฺวา อาโรเจนฺตสฺส อนาปตฺติภาโว ‘‘อนาปตฺติ สงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา คิลานสฺส วา กรณีเยน คจฺฉติ, อุมฺมตฺตกสฺส อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๔๐) ปาฬิยํ วุตฺตาติ อตฺโถ.

๓๗๕. ตถา ตสฺสาติ มนุสฺสชาติกาย ตสฺสา. นนาลํวจนียตาติ ‘‘มมาย’’นฺติ วา นิคฺคหปคฺคเห วา นิราสงฺกํ วตฺตุํ นาหรตีติ อลํวจนียา, อสฺสามิกา, สา หิ เกนจิ ‘‘มยฺหํ เอสา’’ติ วตฺตุํ วา นิราสงฺเกน นิคฺคหปคฺคหวจนํ วา วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺยา, อลํวจนียา น ภวตีติ นาลํวจนียา, สสฺสามิกา, สา หิ สามิเกน ตถา กาตุํ สกฺกุเณยฺยาติ นาลํวจนียา, นาลํวจนียา น ภวตีติ นนาลํวจนียา, อลํวจนียปเทน วุตฺตา อสฺสามิกา เอว, ปฏิเสธา ทฺเว ปกติมตฺถํ คมยนฺตีติ, นนาลํวจนียาย ภาโว นนาลํวจนียตา, นิราสงฺเกน อวจนียตา อสฺสามิกภาโวติ วุตฺตํ โหติ. สฺจริตฺตวเสน ภิกฺขุนา วจนียา น โหตีติ วา ‘‘อลํวจนียา’’ติปิ คเหตพฺพเมว. ปฏิคฺคณฺหนตาทีนํ วสาติ เอตฺถ จกาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. ตโต ปฏิคฺคณฺหนวีมํสนปจฺจาหรณสงฺขาตานํ ติณฺณํ องฺคานํ วเสน จ ปุพฺเพ วุตฺตมนุสฺสิตฺถิตา นนาลํวจนียตาติ วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ องฺคานํ วเสน จ อิทํ สิกฺขาปทํ อาปตฺติการเณหิ ปฺจหิ องฺเคหิ ยุตฺตนฺติ อตฺโถ.

๓๗๖. อิทํ สฺจริตฺตสิกฺขาปทํ. อถ วา ลิงฺควิปลฺลาเสน จ อยํ สงฺฆาทิเสโสติ คเหตพฺโพ. กายโต, วาจโต, กายวาจโต, กายจิตฺตโต, วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโต วา อุปฺปชฺชนโต ฉสมุฏฺานํ. ตโต เอว อจิตฺตกมุทีริตํ. มิสฺสกสมุฏฺานฺหิ อจิตฺตกํ. อวเสสจิตฺเตสุปิ ¶ ยสฺมึ จิตฺเต อสติ อจิตฺตกํ นาม โหติ, ตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อลํวจนิยตฺตํ ¶ วา’’ติอาทิ. คาถาพนฺธวเสน รสฺโส, ‘‘อลํวจนียตฺต’’นฺติ คเหตพฺพํ. โย สนฺเทสํ เปเสติ, ตสฺมึ ปฏิพทฺธภาวนฺติ อตฺโถ. ปณฺณตฺตึ วาติ สฺจริตฺตสิกฺขาปทสงฺขาตํ ปณฺณตฺตึ วา อชานโต อจิตฺตกมุทีริตนฺติ สมฺพนฺโธ.

๓๗๗. สาสนนฺติ มาตุคามสฺส, ปุริสสฺส วา สาสนํ. กายวิกาเรนาติ สีสกมฺปนาทินา กายวิกาเรน. คเหตฺวาติ ปฏิคฺคเหตฺวา. ตํ อุปคมฺมาติ ปฏิคฺคหิตสาสนํ ยสฺส วตฺตพฺพํ โหติ, ตํ มาตุคามํ, ปุริสํ วา อุปคมฺม. วีมํสิตฺวาติ ตํ กิจฺจํ ตีเรตฺวา. หรนฺตสฺสาติ ปจฺจาหรนฺตสฺส. กายโต สิยาติ วจีเภทํ วินา ปฏิคฺคหณาทีนํ กาเยเนว กตตฺตา กายสมุฏฺานโตว สงฺฆาทิเสโส โหตีติ อตฺโถ.

๓๗๘. อิตฺถิยา วจนํ สุตฺวาติ โยชนา. ยถา นิสินฺโนวาติ ปกติยา นิสินฺนฏฺาเนเยว นิสินฺโน. ตํ วจนํ. ตตฺเถวาคตสฺเสวาติ ยตฺถ นิสินฺโน อิตฺถิยา สาสนํ ปฏิคฺคณฺหิ, ตเมว อาสนํ อวิชหิตฺวา อตฺตนา นิสินฺนฏฺานเมว อาคตสฺส สนฺนิสิตพฺพปุริสสฺเสว, เอตฺถ ‘‘อาโรเจตฺวา’’ติ ปาเสโส. ปุน ‘‘อาโรเจนฺตสฺสา’’ติ อิทํ ตตฺเถวาคตาย ตสฺสา เอว อิตฺถิยา เอวํ โยเชตพฺพํ. สาสนํ ทตฺวา คนฺตฺวา ปุน ตตฺเถว อาคตสฺส มาตุคามสฺเสว าตมนนฺตรํ กายิกกิริยํ วินา วจเนเนว อาโรเจนฺตสฺสาติ อตฺโถ. อิทํ อิตฺถิยา สาสนํ ปฏิคฺคหณาทิวเสน วุตฺตํ.

อถ วา ปุริสสฺส วจนํ สุตฺวา ยถานิสินฺโนว ตํ วจนํ อิตฺถิยา อาโรเจตฺวา ปุน ตตฺเถวาคตสฺเสว ปุริสสฺส ¶ อาโรเจนฺตสฺสาติ เอวํ ปุริสสนฺเทสํ ปฏิคฺคหณาทิวเสนาปิ โยชนา กาตพฺพา. เอตฺถ จ ตตฺเถวาคตสฺสาติ อุปลกฺขณํ. สาสนวจนมตฺเตเนว ปฏิคฺคเหตฺวา, กิจฺจนฺตเรน คนฺตฺวา วา ยทิจฺฉาวเสน ทิฏฺฏฺาเน วา วตฺวา ปุนปิ ตตฺเถว ทิฏฺฏฺาเน ปุน อาโรเจนฺตสฺส จ วจเนเนว สมุฏฺานภาโว เวทิตพฺโพ.

๓๗๙. ‘‘อลํ…เป… อชานโต’’ติ อจิตฺตกตฺตการณํ วุตฺตเมว, กสฺมา ปุน ‘‘อชานนฺตสฺส ปณฺณตฺติ’’นฺติ วุตฺตนฺติ เจ? ตทุภยสฺสาปิ วิสุํ การณาภาวํ วิฺาเปตุํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. นํ วิธินฺติ สาสนํ ปฏิคฺคเหตฺวา อาหริตฺวา อาโรเจตฺวา ปจฺจาหริตฺวา อาโรจนสงฺขาตํ ¶ วิธานํ. อรหโตปีติ ขีณาสวสฺสปิ, เสขปุถุชฺชนานํ ปเควาติ อยมตฺโถ สมฺภาวนตฺเถน อปิ-สทฺเทน โชติโต.

๓๘๐. ชานิตฺวาติ อลํวจนียภาวํ วา ปณฺณตฺตึ วา อุภยเมว วา ชานิตฺวา. ตถาติ กายวาจโต กโรนฺตสฺสาติ อิมินา โยเชตพฺพํ. สจิตฺตเกหีติ ยถาวุตฺตจิตฺเตน สจิตฺตเกหิ. เตเหวาติ กายาทีหิ เตหิ เอว, ‘‘ตีเหวา’’ติปิ ปาโ.

สฺจริตฺตกถาวณฺณนา.

๓๘๑-๒. สยํยาจิตเกเหวาติ เอตฺถ ‘‘อุปกรเณหี’’ติ ปาเสโส, ‘‘ปุริสํ เทถา’’ติอาทินา นเยน อตฺตนาว ยาจิตฺวา คหิเตหิ อุปกรเณเหวาติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘สฺาจิกา นาม สยํ ยาจิตฺวา ปุริสมฺปิ ปุริสตฺตกรมฺปิ โคณมฺปิ สกฏมฺปิ วาสิมฺปิ ปรสุมฺปิ กุาริมฺปิ กุทาลมฺปิ นิขาทนมฺปี’’ติ ¶ . เอตฺถ เอว-กาเรน อยาจิตํ นิวตฺเตติ. เตน อสฺสามิกนฺติ ทีปิตํ โหติ. ‘‘กุฏิก’’นฺติ อิมินา ‘‘กุฏิ นาม อุลฺลิตฺตา วา โหติ อวลิตฺตา วา อุลฺลิตฺตาวลิตฺตา วา’’ติ (ปารา. ๓๔๙) วุตฺตตฺตา ภูมิโต ปฏฺาย ภิตฺติจฺฉทนานิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา มตฺติกาย วา สุธาย วา ทฺวารวาตปานาทิอเลโปกาสํ เปตฺวา อนฺโต ลิตฺตภาเวน อุลฺลิตฺตานามกํ วา ตถา พหิ ลิตฺตภาเวน อวลิตฺตานามกํ วา อนฺโต จ พหิ จ ลิตฺตภาเวน อุลฺลิตฺตาวลิตฺตานามกํ วา กุฏินฺติ วุตฺตํ โหติ.

อปฺปมาณิกนฺติ ‘‘ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส ทฺวาทสวิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ สตฺตนฺตรา’’ติ (ปารา. ๓๔๘) ทีฆปุถุลานํ วุตฺตปฺปมาเณน อติเรกตฺตา อปฺปมาณิกนฺติ อตฺโถ.

เอตฺถ จ ติลกฺขณํ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ตีณิ กิเลสมูลานิ อุปฺปาเฏตฺวา กาลตฺตยวตฺต สพฺพธมฺเม ปฏิวิชฺฌิตฺวา ติภุวเนกปฏิสรณภูตสฺส ภควโต ธมฺมราชสฺส องฺคุลํ ปมาณมชฺฌิมปุริสสฺส องฺคุลโต ติวงฺคุลํ โหติ, เอกา วิทตฺถิ ติสฺโส วิทตฺถิโย โหนฺติ, เอกํ รตนํ ตีณิ รตนานิ โหนฺตีติ เอวํ นิยมิตา สุคตวิทตฺถิ จ วฑฺฒกิรตเนน ทิยฑฺฒรตนปฺปมาณา โหติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สุคตวิทตฺถิ นาม อิทานิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย วฑฺฒกิหตฺเถน ทิยฑฺโฒ หตฺโถ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๔๘-๓๔๙). ตสฺมา ¶ สุคตวิทตฺถิยา ทฺวาทส วฑฺฒกิหตฺเถน อฏฺารส หตฺถา โหนฺติ. ‘‘ทีฆโส ทฺวาทส วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยาติ พาหิริเมน มาเนนา’’ติ (ปารา. ๓๔๙) ปทภาชเน วุตฺตตฺตา อนฺติมํ สุธาเลปํ อคฺคเหตฺวา ถุสมตฺติกปริยนฺเตน วา มหามตฺติกปริยนฺเตน วา พาหิรนฺตโต อฏฺารสหตฺถปฺปมาณํ, ‘‘ติริยํ สตฺตนฺตราติ อพฺภนฺตริเมน มาเนนา’’ติ (ปารา. ๓๔๙) ¶ ปทภาชเน วุตฺตตฺตา อพฺภนฺตริเมน ปุถุลโต ทฺวาทสงฺคุลาธิกทสหตฺถปฺปมาณฺจ กุฏิยา ปมาณนฺติ คเหตพฺพํ. เอวํ ิตปมาณโต ทีฆโต ปุถุลโต วา อุภโต วา เกสคฺคมตฺตาธิกาปิ กุฏิ อาปตฺติยา องฺคํ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปมาณิก’’นฺติ อาหาติ สงฺเขปโต เวทิตพฺพํ.

อตฺตุทฺเทสนฺติ อุทฺทิสิตพฺโพติ อุทฺเทโส, อตฺตา อุทฺเทโส เอติสฺสาติ อตฺตุทฺเทสา, กุฏิ, ตํ อตฺตุทฺเทสํ. ‘‘อตฺตุทฺเทสนฺติ อตฺตโน อตฺถายา’’ติ ปทภาชเน วุตฺตตฺตา ‘‘มยฺหํ เอสา วาสตฺถาย ภวิสฺสตี’’ติ อตฺตานํ อุทฺทิสิตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘กโรนฺตสฺสา’’ติ อิทํ ‘‘การยมาเนนาติ กโรนฺโต วา การาเปนฺโต วา’’ติ ปทภาชเน วุตฺตนเยน ปโยชกกตฺตุโน จ คเหตพฺพตฺตา อุปลกฺขณนฺติ คเหตพฺพํ. ตถาติ เตเนว ปกาเรน, เยหิ อสฺสามิกตาทีหิ ปกาเรหิ ยุตฺตํ ปมาณาติกฺกนฺตํ กุฏึ กโรนฺตสฺส อาปตฺติ, เตเหว ปกาเรหิ ยุตฺตํ อเทสิตวตฺถุกมฺปิ กุฏึ กโรนฺตสฺสาติ. อิมินา อปฺปมาณิกํ วิย อเทสิตวตฺถุกมฺปิ วิสุํเยว อาปตฺติยา ปธานงฺคนฺติ. วสติ เอตฺถาติ วตฺถุ, ภูมิ, สา อเทสิตา เอติสฺสาติ อเทสิตวตฺถุกา, กุฏิ, ตํ อเทสิตวตฺถุกํ.

กึ วุตฺตํ โหติ? เตน กุฏิกาเรน ภิกฺขุนา กุฏิวตฺถุํ โสเธตฺวา สมตลํ กาเรตฺวา สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ‘‘อหํ ภนฺเต สฺาจิกาย กุฏึ กตฺตุกาโม อสฺสามิกํ อตฺตุทฺเทสํ, โสหํ ภนฺเต สงฺฆํ กุฏิวตฺถุโอโลกนํ ยาจามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา ยาจิเตน สงฺเฆน วา สงฺเฆน ตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย สมฺมเตหิ พฺยตฺเตหิ ¶ ปฏิพเลหิ ทฺวีหิ ภิกฺขูหิ วา เตน สทฺธึ คนฺตฺวา กุฏิวตฺถุํ โอโลเกตฺวา สารมฺภภาวํ วา อปริกฺกมนภาวํ วา อุภยเมว วา ปสฺสนฺเตหิ ‘‘มายิธ กรี’’ติ นิวาเรตฺวา อนารมฺภํ เจ โหติ สปริกฺกมนํ, อาคนฺตฺวา สงฺฆสฺส อาโรจิเต กุฏิการเกเนว ภิกฺขุนา ปุพฺเพ วุตฺตนเยน สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ‘‘อหํ ภนฺเต สฺาจิกาย กุฏึ กตฺตุกาโม อสฺสามิกํ อตฺตุทฺเทสํ, โสหํ ภนฺเต สงฺฆํ กุฏิวตฺถุเทสนํ ยาจามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา ยาจิเต วุฑฺฒานุมเตน พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน ตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย เทเสตฺวา นิยฺยาทิตกุฏิวตฺถุสฺส ¶ อภาวา อเทสิตวตฺถุกํ, เตเนว อสฺสามิกตาทิปกาเรน ยุตฺตํ ยถาวุตฺตปฺปการํ กุฏิกํ อตฺตนา ยาจิเตหิ อุปกรเณหิ กโรนฺตสฺส, การาเปนฺตสฺส จาติ วุตฺตํ โหติ.

ทฺเว สงฺฆาทิเสสา โหนฺตีติ ‘‘ภิกฺขู วา อนภิเนยฺย วตฺถุเทสนาย, ปมาณํ วา อติกฺกาเมยฺย, สงฺฆาทิเสโส’’ติ (ปารา. ๓๔๘) ตุลฺยพลตาสูจเกน วา-สทฺเทน สมฺปิณฺฑิตฺวา วุตฺตองฺคทฺวยสหิตตฺตา ทฺเว สงฺฆาทิเสสา โหนฺตีติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘ภิกฺขุ กุฏึ กโรติ อเทสิตวตฺถุกํ ปมาณาติกฺกนฺตํ อนารมฺภํ สปริกฺกมนํ, อาปตฺติ ทฺวินฺนํ สงฺฆาทิเสสาน’’นฺติ (ปารา. ๓๕๕) จ ‘‘ภิกฺขุกุฏึ กโรติ อเทสิตวตฺถุกํ อนารมฺภํ สปริกฺกมนํ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๕๔) จ ‘‘ภิกฺขุ กุฏึ กโรติ ปมาณาติกฺกนฺตํ อนารมฺภํ สปริกฺกมนํ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๕๕) จ วุตฺตตฺตา ทฺวีสุ องฺเคสุ เอกํ เจ, เอโกว สงฺฆาทิเสโส ¶ โหตีติ. ตํ ปน ‘‘สเจ เอกวิปนฺนา สา, ครุกํ เอกกํ สิยา’’ติ วกฺขติ.

สารมฺภาทีสูติ เอตฺถ สารมฺภ-สทฺโท โสปทฺทวปริยาโย. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สารมฺภํ อนารมฺภนฺติ สอุปทฺทวํ อนุปทฺทว’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๔๘-๓๔๙). เอตฺถ ‘‘เสตํ ฉาคมารเภถ ยชมาโน’’ติ ปโยเค วิย อา-ปุพฺพสฺส รภสฺส หึสตฺเถปิ ทิสฺสมานตฺตา กตฺตุสาธโน อารมฺภ-สทฺโท หึสกานํ กิปิลฺลิกาทิสตฺตานํ วาจโก ภวตีติ ตํสหิตฏฺานํ สารมฺภํ นาม โหติ. เตเนว ปทภาชเนปิ วุตฺตํ ‘‘สารมฺภํ นาม กิปิลฺลิกานํ วา อาสโย โหติ, อุปจิกานํ วา, อุนฺทูรานํ วา, อหีนํ วา, วิจฺฉิกานํ วา, สตปทีนํ วา, หตฺถีนํ วา, อสฺสานํ วา, สีหานํ วา, พฺยคฺฆานํ วา…เป… อาสโย โหตี’’ติ (ปารา. ๓๕๓).

อาทิ-สทฺเทน อปริกฺกมนํ สงฺคณฺหาติ. ‘‘สปริกฺกมนํ นาม สกฺกา โหติ ยถายุตฺเตน สกเฏน อนุปริคนฺตุํ, สมนฺตา นิสฺเสณิยา อนุปริคนฺตุํ, เอตํ สปริกฺกมนํ นามา’’ติ (ปารา. ๓๕๓) วุตฺตลกฺขณวิปริยายโต นิพฺพโกสสฺส อุทกปาตฏฺาเน เอกํ จกฺกํ เปตฺวา อิตรํ จกฺกํ พหิ เปตฺวา กุฏึ ปริกฺขิปิตฺวา อาวชฺชิยมานสฺส โคยุตฺตสกฏสฺส วา นิสฺเสณิยํ ตฺวา กุฏึ ฉาทยมานานํ นิสฺเสณิยา วา ปรโต คมิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา อปริกฺกมนนฺติ เวทิตพฺพํ.

เอวํ ¶ วุตฺตสารมฺภอปริกฺกมนสงฺขาตองฺคทฺวเยน ยุตฺตํ เจ, ทฺเว ทุกฺกฏานิ โหนฺติ. ยถาห ‘‘ภิกฺขุ กุฏึ กโรติ เทสิตวตฺถุกํ ปมาณิกํ สารมฺภํ อปริกฺกมนํ, อาปตฺติ ทฺวินฺนํ ทุกฺกฏาน’’นฺติ (ปารา. ๓๕๕). เอกํ เจ, เอกเมว โหติ. ยถาห ‘‘ภิกฺขุ กุฏึ กโรติ เทสิตวตฺถุกํ ปมาณิกํ สารมฺภํ สปริกฺกมนํ, อาปตฺติ ¶ ทุกฺกฏสฺส. ภิกฺขุ กุฏึ กโรติ เทสิตวตฺถุกํ ปมาณิกํ อนารมฺภํ อปริกฺกมนํ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๓๕๕) เอตํ ตยมฺปิ ‘‘สารมฺภาทีสุ ทุกฺกฏ’’นฺติ สามฺเน สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

เอกํ องฺคํ ปมาณิกตฺตํ วา เทสิตวตฺถุกตฺตํ วา วิปนฺนํ เอติสฺสาติ เอกวิปนฺนา. ปุพฺเพ วุตฺตตฺถานํ สงฺฆาทิเสสาทิปทานมตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. สาติ ยถาวุตฺตลกฺขณกุฏิ.

๓๘๓. อิทานิ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท อฏฺุปฺปตฺติยํ ‘‘เต ยาจนพหุลา วิฺตฺติพหุลา วิหรนฺติ ‘ปุริสํ เทถ ปุริสตฺตกรํ เทถา’’ติอาทิปาฬิยา (ปารา. ๓๔๒) อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๔๒) อาคตํ กปฺปิยากปฺปิยวินิจฺฉยํ สงฺเขปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘ปุริส’’นฺติอาทิ. กมฺมสหายตฺถายาติ กิสฺมิฺจิ กมฺเม สหายภาวาย, กมฺมกรณตฺถายาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อิตฺถนฺนามํ กมฺมํ กาตุํ ปุริสํ ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ ยาจิตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘กมฺมกรณตฺถาย ‘ปุริสํ เทถา’ติ ยาจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๔๒). มูลจฺเฉชฺชวเสนาติ สามิกานํ อายตฺตภาวสงฺขาตมูลสฺส ฉินฺทนวเสน, อตฺตโน อายตฺตภาวกรณวเสนาติ วุตฺตํ โหติ.

๓๘๔. อวชฺชนฺติ วชฺชรหิตํ, นิทฺโทสนฺติ อตฺโถ. มิคลุทฺทกมจฺฉพนฺธกาทีนํ สกกมฺมํ วชฺชกมฺมํ นาม. ตสฺมา มิคลุทฺทกาทโย หตฺถกมฺมํ ยาจนฺเตน ปน ‘‘ตุมฺหากํ หตฺถกมฺมํ เทถา’’ติ, ‘‘หตฺถกมฺมํ ทาตพฺพ’’นฺติ สามฺเน อวตฺวา ‘‘อิตฺถนฺนามํ กมฺมํ ทาตพฺพ’’นฺติ วิเสเสตฺวาเยว ยาจิตพฺพํ. ลุทฺทเก วา อิตเร วา นิกฺกมฺเม อยาจิตฺวาปิ ยถารุจิ กมฺมํ การาเปตุํ วฏฺฏติ. หตฺถกมฺมยาจนาย สพฺพถาปิ กปฺปิยภาวํ ทีเปตุํ ตํตํสิปฺปิเก ยาจิตฺวา มหนฺตมฺปิ ปาสาทํ การาเปนฺเตน ¶ หตฺถกมฺเม ยาจิเต อตฺตโน อโนกาสภาวํ ตฺวา อฺเสํ กโรนฺตานํ ทาตพฺพํ มูลํ ทิยฺยมานํ อธิวาเสตุํ วฏฺฏตีติ วิตฺถารโต อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๔๒ อตฺถโตสมานํ) วุตฺตตฺตา กุสลานํ อตฺถํ อปริหาเปนฺเตน กปฺปิเยน สารุปฺเปน ปโยเคน ยาจิตพฺพํ. ยาจิตกมฺมํ กาตุํ อสมตฺเถหิ กโรนฺตานํ ทิยฺยมานํ หตฺถกมฺมมูลํ กมฺมํ การาเปตฺวา ¶ กมฺมการเก ทสฺเสตฺวา ทาเปตพฺพํ. เอวํ ยาจนาย อนวชฺชภาเว อฏฺกถาคตํ การณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘หตฺถกมฺมมฺปี’’ติอาทิ. ปิ-สทฺโท อวธารเณ, ปทปูรเณ วา. หิ-สทฺโท เหตุมฺหิ. ยสฺมา อิทํ หตฺถกมฺมํ กิฺจิ วตฺถุ น โหติ, ตสฺมา อนวชฺชเมว หตฺถกมฺมํ ยาจิตุํ ปน วฏฺฏตีติ.

๓๘๕. าตกาทิเกติ าตกปวาริเต. เปตฺวาติ วชฺเชตฺวา. โคณมายาจมานสฺสาติ อฺาตกอปฺปวาริเต ตาวกาลิกํ วินา เกวลํ กมฺมกรณตฺถาย โคณํ ยาจนฺตสฺส. เตสุปีติ าตกาทีสุปิ มูลจฺเฉชฺเชน โคณมายาจนสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. ‘‘ตาวกาลิกนเยน สพฺพตฺถ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๔๒) อฏฺกถาวจนโต ยาว กมฺมกรณกาลํ, ตาว นิยเมตฺวา าตกอฺาตกปวาริตอปฺปวาริเต สพฺเพปิ ยาจิตุํ วฏฺฏติ. ตถา ยาจิตฺวา วา อยาจิตฺวา วา คหิโต เจ, รกฺขิตฺวา ปฏิชคฺคิตฺวา สามิกานํ นิยฺยาเทตพฺโพ, โคเณ วา นฏฺเ วิสาเณ วา ภินฺเน สามิเกสุ อสมฺปฏิจฺฉนฺเตสุ ภณฺฑเทยฺยํ.

๓๘๖. เทมาติ เอตฺถ ‘‘ตุมฺหาก’’นฺติ ปาเสโส. ‘‘วิหารสฺส เทมา’ติ วุตฺเต ปน ‘อารามิกานํ อาจิกฺขถ ปฏิชคฺคนตฺถายา’ติ วตฺตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๔๒) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. สกฏวินิจฺฉยสฺสาปิ ¶ โคณวินิจฺฉเยน สมานตฺตา ตํ อวตฺวา วิเสสมตฺตเมว ทสฺเสตุมาห ‘‘สกฏํ…เป… วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘ตุมฺหากํ เทมาติ วุตฺเต’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ตุมฺหากเมว เทมาติ วุตฺเต ทารุภณฺฑํ นาม สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๔๒).

๓๘๗. กุาราทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน นิขาทนํ สงฺคณฺหาติ. อยํ นโย เวทิตพฺโพติ ปาเสโส. ‘‘สกฏํ โคโณ วิย ตาวกาลิกํ อกตฺวา อฺาตกอปฺปวาริเต น ยาจิตพฺพํ, มูลจฺเฉชฺชวเสน อฺาตกอปฺปวาริเต น ยาจิตพฺพํ, ตาวกาลิกํ ยาจิตพฺพ’’นฺติ วินิจฺฉโย จ ‘‘สกฏํ…เป… วฏฺฏตี’’ติ วิเสสวินิจฺฉโย จาติ อยํ นโย วาสิอาทีสุ จ เวทิตพฺโพติ อตฺโถ. อนชฺฌาวุตฺถกนฺติ เกนจิ ‘‘มเมต’’นฺติ อปริคฺคหิตํ, ‘‘รกฺขิตโคปิตฏฺาเนเยว หิ วิฺตฺติ นาม วุจฺจตี’’ติ อฏฺกถาวจนโต อรกฺขิตาโคปิตกนฺติ วุตฺตํ โหติ. อฏฺกถาย วลฺลิอาทิวินิจฺฉยมฺปิ วตฺวา ‘‘อนชฺฌาวุตฺถกํ ปน ยํ กิฺจิ อาหราเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๔๒) วุตฺตตฺตา สพฺพนฺติ ¶ อิธ วุตฺตโคณาทิกฺจ วกฺขมานวลฺลิอาทิกฺจ คเหตพฺพํ. อิมินา ปุพฺเพ วุตฺตวินิจฺฉยสฺส รกฺขิตโคปิตวิสยตฺตํ ทีปิตํ โหติ. หราเปตุมฺปิ วฏฺฏตีติ เอตฺถ อปิ-สทฺเทน ปเคว เกนจิ หริตฺวา ทินฺนนฺติ ทีเปติ.

๓๘๘. วลฺลิอาทิมฺหีติ อาทิ-สทฺเทน เวตฺตมุฺชติณมตฺติกา สงฺคณฺหาติ. เอตฺถ มุฺชปพฺพชติณํ วินา เคหจฺฉาทนติณํ ติณํ นาม. ครุภณฺฑปฺปโหนเกติ ‘‘วลฺลิ อฑฺฒพาหุมตฺตาปี’’ติอาทินา นเยน วุตฺตลกฺขเณ ครุภณฺฑปฺปโหนเก. ปเรสํ สนฺตเกเยวาติ อวธารเณน น อนชฺฌาวุตฺถเก ทุกฺกฏนฺติ พฺยติเรกโต ทีเปติ.

๓๘๙. ปจฺจเยสูติ ¶ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนสงฺขาเตสุ ตีสุ ปจฺจเยสุ. เอว-กาเรน คิลานปจฺจยสงฺขาเต จตุตฺถปจฺจเย วิฺตฺติ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. วิฺตฺติ นาม ‘‘อาหร, เทหี’’ติ อิจฺฉิตปจฺจเย นามํ วตฺวา ยาจนา. อฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘สพฺเพน สพฺพํ น วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๔๒) สาวธารณตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘น จ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา เนว วฏฺฏตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ.

วิฺตฺติยา อลพฺภมานภาเวน สมตฺตา ปจฺจเยสุ ตีสุ อนนฺตรํ สหนิทฺทิฏฺปจฺจยตฺตยโต ตติยปจฺจเยเยว ลพฺภมานวิเสสํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตติเย ปริกโถภาสนิมิตฺตานิ จ ลพฺภเร’’ติ วุตฺตตฺตา อวสิฏฺทฺวเย ปน ปริกถาทโย น ลพฺภนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อวุตฺเต จตุตฺถปจฺจเยปิ สมุจฺจยตฺเถน จ-กาเรน ปริกถาทิตฺตยํ ลพฺภตีติ สิทฺธตฺตา ‘‘ตีสฺเววา’’ติ เอว-กาเรน พฺยติเรกมุเขน วิฺตฺติยา จ อนุฺาตตฺตา จตุตฺเถ คิลานปจฺจเย ปริกโถภาสนิมิตฺตกมฺมวิฺตฺติโย วฏฺฏนฺตีติ สิทฺธํ. เอตฺตาวตา จตุตฺเถ ปจฺจเย ปริกถาทโย จตฺตาโรปิ วฏฺฏนฺติ, ตติยปจฺจเย วิฺตฺตึ วินา เสสตฺตยํ วฏฺฏติ, ปุริมปจฺจยทฺวเย สพฺพมฺปิ น วฏฺฏตีติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

เสนาสนปจฺจเย ปริกถาทิกนฺติ อุโปสถาคาราทิกรณารหฏฺานํ โอโลเกตฺวา อุปาสกานํ สุณนฺตานํ ‘‘อิมสฺมึ วต โอกาเส เอวรูปํ เสนาสนํ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ วา ‘‘ยุตฺต’’นฺติ วา ‘‘อนุรูป’’นฺติ วา ปวตฺตา กถา ปริกถา นาม. ‘‘อุปาสกา ตุมฺเห กตฺถ วสถา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘ปาสาเท ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘ภิกฺขูนํ ปน อุปาสกา ปาสาโท น วฏฺฏตี’’ติอาทินา นเยน ปวตฺตา ¶ กถา โอภาโส นาม. อุปาสเกสุ ปสฺสมาเนสุ ภูมิยํ รชฺชุํ ปสาเรตฺวา ภูมึ ภาเชตฺวา ขาณุเก อาโกเฏตฺวา ‘‘กิมิทํ ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ¶ ‘‘เอตฺถ อาวาสํ กโรม อุปาสกา’’ติอาทิกา กถา นิมิตฺตกถา นาม. คิลานปจฺจเย จ อิมินา นเยน ยถารหํ เวทิตพฺพํ. สพฺพเมตํ อฏฺกถาย (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๔๒) วุตฺตํ.

๓๙๐-๓. อิทานิ กุฏิการสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺติทสฺสนตฺถมาห ‘‘อเทสิเต’’ติอาทิ. ตํ อุตฺตานตฺถเมว. นิเสนฺตสฺสาติ ปาสาเณ ฆํสิตฺวา ติขิณํ กโรนฺตสฺส. ปาจิตฺติยา สหาติ ‘‘ภูตคามปาตพฺยตาย ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๙๐) วุตฺตปาจิตฺติเยน สทฺธึ.

อาปตฺตินฺติ ปาจิตฺติยฏฺาเน ปาจิตฺติยฺเจว ทุกฺกฏฺจ อิตรตฺร สุทฺธปโยคทุกฺกฏฺจาติ อาปตฺตึ.

ยา ปนาติ ยา กุฏิ. ปเม ทุติเยติ เอตฺถ ‘‘ปิณฺเฑหี’’ติ กรณพหุวจนํ วิภตฺติวจนวิปริณามวเสน ‘‘ปิณฺเฑ’’ติ ภุมฺเมกวจนนฺตํ กตฺวา โยเชตพฺพํ, ‘‘นิกฺขิตฺเต’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ, ภาวลกฺขเณ ภุมฺมํ, นิกฺขิตฺเต สตีติ อตฺโถ.

๓๙๔. ‘‘สเจ อฺสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโท. วิปฺปกตนฺติ อารทฺธมนิฏฺิตํ. ‘‘อนาปตฺตี’’ติ อิทํ นิฏฺิเต อาปชฺชิตพฺพสงฺฆาทิเสสาภาวํ สนฺธายาห. ปุพฺพปโยคมตฺเตน หิ ปาจิตฺติยทุกฺกฏานิปิ โหนฺติ, ตานิ ปน เทเสตพฺพานิ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อนาปตฺตี’’ติ อากฑฺฒติ, เตน สงฺฆาทิเสสาปตฺติยา อภาวโต ปุพฺพภาเค อาปนฺนานํ ปาจิตฺติยทุกฺกฏานํ เทเสตพฺพตา จ ทีปิตา โหติ. ตํ กุฏินฺติ ตํ วิปฺปกตกุฏึ.

๓๙๕. อฺํ โภชนสาลาทึ. ตถาติ อนาปตฺติมาห.

๓๙๖. ‘‘กโรโต’’ติ ¶ อิมินา ‘‘การาปยโต’’ติปิ ลพฺภติ. อุภเยนาปิ ‘‘กฺริยโต’’ติ อิมสฺส การณํ ทสฺเสติ. ‘‘อปฺปมาณิก’’นฺติ อิมินา สงฺฆาทิเสสสฺส องฺคํ ทสฺเสติ.

๓๙๗. ตนฺติ ¶ ‘‘อปฺปมาณิก’’นฺติ เอวํ ปจฺจามสติ. ‘‘กฺริยากฺริยโต’’ติ อิทํ กุฏิยา กรณฺจ วตฺถุเทสนาย อกรณฺจ อุปาทาย วุตฺตํ.

กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา.

๓๙๘. วตฺถุํ อเทเสตฺวาติ สมฺพนฺโธ, ‘‘เตน วิหารการเกน ภิกฺขุนา วิหารวตฺถุํ โสเธตฺวา สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา’’ติอาทินา (ปารา. ๓๖๗) ปทภาชเน อาคตนเยน วิหารํ การาเปนฺเตน ภิกฺขุนา วิหารวตฺถุํ โสเธตฺวา สมตลํ กาเรตฺวา สงฺฆํ อุปสงฺกมฺม วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ‘‘อหํ ภนฺเต มหลฺลกํ วิหารํ กตฺตุกาโม สสฺสามิกํ อตฺตุทฺเทสํ, โสหํ ภนฺเต สงฺฆํ วิหารวตฺถุโอโลกนํ ยาจามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ ยาจิตฺวา ลทฺเธ วุฑฺเฒ วา ภิกฺขู ตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย สงฺเฆน สมฺมเต วา ภิกฺขู เนตฺวา กตปริกมฺมํ วิหารวตฺถุํ ทสฺเสตฺวา กุฏิวตฺถุโอโลกเน วิย คตภิกฺขูหิ โอโลเกตฺวา สารมฺภาทิภาวํ อุปปริกฺขิตฺวา อนารมฺภสปริกฺกมนภาวํ ตฺวา อาคนฺตฺวา สงฺฆสฺส อาโรจิเต ปุน เตน สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ‘‘อหํ ภนฺเต มหลฺลกํ วิหารํ กตฺตุกาโม สสฺสามิกํ อตฺตุทฺเทสํ, โสหํ ภนฺเต สงฺฆํ วิหารวตฺถุเทสนํ ยาจามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ ยาจิตฺวา สงฺเฆน ตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย วิหารวตฺถุ เทเสตพฺพํ ¶ , ตถา อกตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. อิห สารมฺภาทิ ปมสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํ.

มหลฺลกนฺติ ‘‘สสฺสามิกภาเวน สฺาจิกกุฏิโต มหนฺตภาโว เอตสฺส อตฺถีติ มหลฺลโก. ยสฺมา วา วตฺถุํ เทสาเปตฺวา ปมาณาติกฺกเมนาปิ กาตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ปมาณมหนฺตตายปิ มหลฺลโก’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๖๖) อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน มหนฺตภาเวน ยุตฺตนฺติ อตฺโถ. วิหารนฺติ ‘‘วิหาโร นาม อุลฺลิตฺโต วา โหติ อวลิตฺโต วา อุลฺลิตฺตาวลิตฺโต วา’’ติ (ปารา. ๓๗๑) ปทภาชเน วุตฺตปฺปการํ เสนาสนนฺติ อตฺโถ. วิหรนฺติ อสฺมินฺติ วิคฺคโห. อุลฺลิตฺตาทิสรูปํ ปุริมสิกฺขาปเท วุตฺตนยเมว. ตํ วิหารํ โย กเรยฺยาติ โยชนา. กเรยฺย วา การาเปยฺย วาติ ปุพฺเพ วุตฺตนยเมว. อตฺตวาสตฺถนฺติ อตฺตโน วาสํ ปฏิจฺจ, อิมินา ปรสฺส วาสตฺถาย กโรติ, อนาปตฺตีติ พฺยติเรกโต วิฺายติ. ‘‘ครุก’’นฺติ เอตฺถ วตฺถุเทสนาย อการาปเนน ‘‘เอโกว สงฺฆาทิเสโส โหตี’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตวิกปฺปตฺตยํ ¶ น คเหตพฺพํ. อิทฺจ วกฺขติ ‘‘ปมาณา…เป… สงฺฆาทิเสสตา’’ติ (วิ. วิ. ๓๙๙ อาทโย).

๓๙๙. กฺริยาสมุฏฺานาภาวนฺติ ปมาณาติกฺกเมปิ อาปตฺติยา อสมฺภวโต กิริยาสมุฏฺานสฺส อิธ อภาโว าตพฺโพ. กฺริย…เป… ลกฺขเยติ เอตฺถ พฺยติเรกโต อเทสิตวตฺถุกตาย อกิริยาสมุฏฺานตา อนุฺาตา.

มหลฺลกวิหารกถาวณฺณนา.

๔๐๑-๓. เตสูติ จตุวีสติยา ปาราชิเกสุ. ภิกฺขุโน อนุรูปานิ เอกูนวีสตีติ ภิกฺขุนีนํ ปฏินิยตา อุพฺภชาณุมณฺฑลิกาทโย ¶ จตฺตาโร ตทนุโลมาย วิพฺภนฺตภิกฺขุนิยา สห ปฺจ ปาราชิเก วินา ภิกฺขุโน อนุรูปา เสสา เอกูนวีสติ ปาราชิกา.

อิมสฺมึ สิกฺขาปเท ปทภาชเน ‘‘ปาราชิเกน ธมฺเมนาติ จตุนฺนํ อฺตเรนา’’ติ (ปารา. ๓๘๖) วุตฺตนยสฺส อิธ ‘‘เอกูนวีสตี’’ติ วจนํ วิรุชฺฌตีติ เจ? น วิรุชฺฌติ. กสฺมา? ยสฺมา ปทภาชนํ ปาติโมกฺขุทฺเทสาคตมตฺตํ คเหตฺวา ปวตฺตํ, อิทํ ปน พุทฺธานุมตึ คเหตฺวา วินยปริยตฺติปวตฺตกานํ อาจริยานํ มตํ คเหตฺวา ปวตฺตํ, ตสฺมา น วิรุชฺฌตีติ คเหตพฺพํ. อาจริโย สพฺพปาราชิกานํ ‘‘พฺรหฺมจริยา จาเวยฺย’’นฺติ (ปารา. ๓๘๕) วุตฺตอนุทฺธํสนสฺส เอกนฺตสาธนตฺตา ภิกฺขุนีนํ ปฏินิยตสานุโลมปาราชิกปฺจกํ วินา อวเสสํ สพฺพํ สงฺคณฺหิ, เตเนว วินยฏฺกถาย คณฺิปทวิวรเณ ‘‘จตุนฺนํ อฺตเรนาติ ปาติโมกฺขุทฺเทเส เอว อาคเต คเหตฺวา วุตฺตํ, อิตเรสํ อฺตเรนาปิ อนุทฺธํเสนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโสวา’’ติ วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘อนุทฺธํเสยฺยา’’ติ (ปารา. ๓๘๔) ปาเ อธิปฺปายํ คเหตฺวา ปวตฺตตฺตา อิเมสํ อาจริยานํ มตํ ปมาณนฺติ คเหตพฺพํ. ‘‘เตสุ อฺตเรนา’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘เอกูนวีสตี’’ติ เอตฺถ ‘‘ยานี’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติ.

อฺตเรน อมูลเกนาติ โยชนา. อมูลเกนาติ โจทกสฺส ทสฺสนาทีหิ โจทนามูเลหิ วิรหิตตฺตา อมูลกํ, ปาราชิกํ, เตน. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ยํ ปาราชิกํ โจทเกน จุทิตกมฺหิ ปุคฺคเล เนว ทิฏฺํ น สุตํ น ปริสงฺกิตํ, อิทํ เอเตสํ ทสฺสนสวนปริสงฺกาสงฺขาตานํ ¶ มูลานํ อภาเวน อมูลกํ นามา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๘๕-๓๘๖). เอตฺถ จ มํสจกฺขุนา วา ทิพฺพจกฺขุนา วา ทิฏฺํ ทิฏฺํ นาม ¶ . ปกติโสเตน วา ทิพฺพโสเตน วา สุตํ สุตํ นาม. จิตฺเตน ปริสงฺกิตํ ปริสงฺกิตํ นาม. ตํ ติวิธํ ทิฏฺสุตมุตปริสงฺกิตวเสน.

ตตฺถ ตาทิเส กมฺมนิเย โอกาเส มาตุคาเมน สทฺธึ ภิกฺขุโน อฺถิยํ ปโยคํ ทิสฺวา อฺถา คเหตฺวา ‘‘วีติกฺกมนํ นุ โขยมกาสี’’ติ คหณํ ทิฏฺปริสงฺกิตํ นาม. กุฏฺฏติโรหิเต ภิกฺขุมฺหิ มาตุคามสฺส สทฺทํ สุตฺวา ตตฺถ อฺสฺส วิฺุปุริสสฺส สพฺภาวํ อชานิตฺวา ‘‘วีติกฺกมนํ นุ โขยมกาสี’’ติ เอวํ คหณํ สุตปริสงฺกิตํ นาม. วิหารปริยนฺเต ตรุณมาตุคามปุริสานํ ทิวสํ วีตินาเมตฺวา คตฏฺาเน วิปฺปกิณฺณปุปฺผานิ โอโลเกตฺวา, มํสสุรคนฺธฺจ ฆายิตฺวา ‘‘อิทํ กสฺส กมฺม’’นฺติ อุปปริกฺขนฺเตน ภิกฺขุโน เจติยปูชิตมาลาคนฺธสฺส ปีตาริฏฺสฺส ภิกฺขุโน สรีรคนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘ตํ เอตสฺส กมฺมํ นุ โข’’ติ กิริยมานสํสโย มุตปริสงฺกิตํ นาม. เอวรูปสฺส ทิฏฺสุตปริสงฺกิตมูลกสฺส อภาวโต อมูลเกน ปาราชิเกนาติ อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกาย (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๘๕-๓๘๖) วุตฺตนเยน ทฏฺพฺโพ.

โจเทตีติ ‘‘ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปนฺโนสี’’ติอาทิวจเนน สยํ โจเทติ. โจทาปนํ ปน วกฺขติ. จาวนเจตโน หุตฺวาติ ‘‘อปฺเปว นาม นํ อิมมฺหา พฺรหฺมจริยา จาเวยฺย’’นฺติ อุปฺปนฺเนน ปรํ สาสนา จาเวตุกาเมน จิตฺเตน สมนฺนาคโต หุตฺวา. ‘‘สุทฺธํ วา อสุทฺธํ วา’’ติ อิทํ ‘‘โจเทตี’’ติ อิมินา วุตฺตโจทนากิริยาย กมฺมนิทฺเทโส, ‘‘อฺํ ภิกฺขุ’’นฺติ เสโส, ปาราชิกมนาปนฺนํ วา อาปนฺนํ วา อฺํ ภิกฺขุนฺติ อตฺโถ. โยติ มาติกาคตภิกฺขุ, ‘‘ทุฏฺโ โทโส อปฺปตีโต’’ติ อิทํ อชฺฌาหริตพฺพํ, อุปฺปนฺเนน โทสเลเสน ¶ สยํ ทูสิโต, ปรฺจ ทูเสนฺโต ปีติสุขาทีหิ อปคโต โย ภิกฺขูติ อตฺโถ. วกฺขมาเนน ‘‘ตสฺสา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ.

‘‘กเต โอกาสมฺหี’’ติ ปทจฺเฉโท, โอกาสํ ‘‘การาเปตฺวา’’ติ (ปารา. ๓๘๙) ปาโต อนฺโตนีตเหตฺวตฺถตาย ‘‘กเต’’ติ ‘‘การิเต’’ติ เอตสฺส ปริยาโย โหติ, ‘‘โอกาสํ เม กโรหิ, อหํ ตํ วตฺตุกาโม’’ติ โอกาเส การาปิเตติ อตฺโถ. ‘‘อกเต โอกาเส’’ติ ปทจฺเฉโท ¶ , ปุพฺเพ วุตฺโตเยวตฺโถ. ทุกฺกฏาปตฺติยา สหาติ โอกาสสฺส อการาปิตตฺตา ทุกฺกฏาปตฺติยา สทฺธึ.

๔๐๔-๕. โกณฺโสีติ ธุตฺโตสิ. เชฏฺพฺพติโกสีติ กาลีเทวีวตนิยุตฺโตสิ. กาลีเทวี กิร สิริเทวิยา เชฏฺา, ตสฺมา ตสฺสา วตธโร เชฏฺพฺพติโก วุจฺจติ. ตํ ปน วตํ สมาทิยิตฺวา ปูเรนฺโต สกลสรีเร มสึ มกฺเขตฺวา กากปตฺตานิ มุฏฺิยํ กตฺวา กาลีเทวึ ผลเก ลิขาเปตฺวา ตํ กาชโกฏิยํ พนฺธิตฺวา อุจฺฉิฏฺโทกาทิอสุจิสนฺนิจิตโอลิคลฺลํ ปวิสิตฺวา ‘‘ทุสฺสีโลสิ นิสฺสีโลสิ สีลวิรหิโตสี’’ติ โถเมนฺโต วิจรตีติ.

ทุสฺสีลตฺตา เอว หีนชฺฌาสยตาย ปาปธมฺโม ลามกสภาโวสิ. ปูตินา กมฺเมน สีลวิปตฺติยา อนฺโต ปวิฏฺตฺตา อนฺโตปูติ. ฉหิ ทฺวาเรหิ ราคาทิกิเลสานุสฺสวเนน ตินฺตตฺตา อวสฺสุโต. เสสเมตฺถ อุตฺตานตฺถเมว. ครุกํ นิทฺทิเสติ เอตฺถ ‘‘กโตกาสมฺหี’’ติ จ ‘‘ตเถว อกโตกาเส, ทุกฺกฏาปตฺติยา สหา’’ติ จ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. เอวมุตฺตรตฺราปิ.

๔๐๖. สมฺมุขาติ ¶ จุทิตกสฺส สมฺมุขา, อวิทูเรติ อตฺโถ. หตฺถมุทฺทายาติ มุตฺตปาณาทิวเสน. ตํ หตฺถมุทฺทาย กถิตํ. ปโรติ ยํ โจเทสิ, โส จุทิตโก ปโร. ภิกฺขุโนติ โจทกสฺส ภิกฺขุโน.

๔๐๗. สมฺมุเข ตฺวาติ จุทิตกสฺส อาสนฺเน ตฺวา. ‘‘โจทาเปนฺตสฺสา’’ติ เอตสฺส กมฺมภาวโต ปโรติ อิทํ อุปโยคนฺตวเสน สมฺพนฺธิตพฺพํ. เอวมุตฺตรตฺร. เกนจีติ อฺเน เกนจิ ปุคฺคเลน. ตสฺส โจทกสฺส. ‘‘โจทาเปนฺตสฺสา’’ติ ปุน วจนํ นิยมตฺถํ.

๔๐๘. โสปีติ อุคฺคหาปิตตฺตา โจทนํ กโรนฺโต อิตโร ปโยชฺชกปุคฺคโลปิ. เตสํ ทฺวินฺนมฺปีติ ปโยชกปโยชฺชกานํ ทฺวินฺนมฺปิ.

๔๐๙. วุตฺตฏฺานํ ปณฺณํ วา สนฺเทสํ วา หรนฺโต ทูโต นาม, โส ‘‘ปณฺณํ วา สาสนํ วา เปเสตฺวา’’ติ อิมินา สงฺคยฺหตีติ ตสฺมึ วิสุํ อวตฺตพฺเพปิ ‘‘ทุต’’นฺติ วจเนน นิสฺสฏฺทูตมาห ¶ . ปณฺณํ วา อทตฺวา ‘‘เอวฺจ เอวฺจ วทา’’ติ สาสนฺจ อทตฺวา ‘‘ตํ โจเทหี’’ติ อตฺถมตฺตเมว ทตฺวา นิสฺสฏฺโ ภิกฺขุ อิธ ‘‘นิสฺสฏฺทูโต’’ติ คเหตพฺโพ.

อถ วา ‘‘ทูต’’นฺติ อิมินา โจเทตุํ อุคฺคหาเปตฺวา, ตมนุคฺคหาเปตฺวา วา นิสฺสฏฺโ ภิกฺขุ ทูโตเยว คเหตพฺโพ. ‘‘ปณฺณ’’นฺติ อิมินา ปพฺพชิตสฺส วา อปพฺพชิตสฺส วา กสฺสจิ หตฺเถ โจทนํ ลิขิตฺวา ทินฺนปณฺณํ คเหตพฺพํ. สาสนนฺติ ‘‘ปาราชิกํ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน วตฺวา เปสิยมานํ สาสนํ คเหตพฺพํ. อิทํ ตยมฺปิ ทูเร นิสีทิตฺวา อฺเหิ การาปนโต ‘‘โจทาเปนฺตสฺสา’’ติ อาห. ‘‘ปร’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. เอตฺถ โอกาสการาปนํ นตฺถิ.

๔๑๐. ตถาติ ¶ ยถา อมูลเกน ปาราชิเกน สมฺมุขา โอกาเส การิเต, อการิเต จ, ตถา อมูลเกหิ สงฺฆาทิเสเสหีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘วุตฺเต สมฺมุขา ปเร’’ติ ภุมฺมวเสน อธิกเตน โยเชตพฺพํ, โจเทติ โจทาเปตีติ วุตฺตํ โหตีติ. ปาจิตฺติยาปตฺตีติ โอกาเส การิเต เกวลา, อการิเต ทุกฺกเฏน สหาติ คเหตพฺพํ. สมฺมุขา เสสาปตฺตีหิ ปเร วุตฺเต จาวนสฺิโน ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนา. โอกาสาการาปเนนปิ ทุกฺกฏเมว โหติ.

๔๑๑. อกฺโกสนาธิปฺปายสฺสาติ ขุํสนาธิปฺปายสฺส. อกโตกาสนฺติ อการิโตกาสํ, ‘‘ปร’’นฺติ อิมินา โยเชตพฺพํ. อตฺตนาติ โจทเกน, ‘‘สยํ อการิโตกาส’’นฺติ อิมินา โยเชตพฺพํ. สห ปาจิตฺติเยนาติ ‘‘โอมสวาเท ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. ๑๔) วุตฺตปาจิตฺติเยน สห. วทนฺตสฺสาติ โจเทนฺตสฺส วา โจทาเปนฺตสฺส วา, เอตฺถ ‘‘สมฺมุขา’’ติ อิทํ วกฺขมานสฺส ‘‘อสมฺมุขา’’ติ เอตสฺส วิปริยายโต ลพฺภติ, จ-กาเรน การิโตกาสปกฺเข ทุกฺกเฏน ปาจิตฺติยสมฺพนฺธี.

๔๑๒. อสมฺมุขา วทนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘อกฺโกสนาธิปฺปายสฺสา’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ‘‘อกโตกาสมตฺตนา’’ติ นานุวตฺตติ. สตฺตหิ อาปตฺตีหีติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุกฺกฏทุพฺภาสิตสงฺขาเตสุ สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ เยน เกนจีติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘อสมฺมุขา’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาติ. กมฺมนฺติ ตชฺชนียาทิสตฺตวิธํ กมฺมํ.

๔๑๓. อุมฺมตฺตกาทีนนฺติ ¶ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อนาปตฺติ สุทฺเธ อสุทฺธทิฏฺิสฺส อสุทฺเธ อสุทฺธทิฏฺิสฺส อุมฺมตฺตกสฺส อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติ ¶ (ปารา. ๓๙๐) วุตฺเต สงฺคณฺหาติ. ปฺจงฺคสํยุตนฺติ ยํ โจเทติ, ตสฺส ‘‘อุปสมฺปนฺโน’’ติ สงฺขฺยูปคมนํ, ตสฺมึ สุทฺธสฺิตา, เยน ปาราชิเกน โจเทติ, ตสฺส ทิฏฺาทิวเสน อมูลกตา, จาวนาธิปฺปาเยน สมฺมุขา โจทนา, ตสฺส ตงฺขณวิชานนนฺติ อิเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ ยุตฺตํ โหติ.

๔๑๕. อิทนฺติ ‘‘สิกฺขาปท’’นฺติ เสโส, ‘‘สิกฺขาปท’’นฺติ จ อิมินา ตปฺปฏิปาทนียา อาปตฺติเยว คยฺหติ. ติสมุฏฺานนฺติ กายจิตฺตโต, วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโตติ สจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺานโต ติสมุฏฺานํ. เตเนวาห ‘‘สจิตฺต’’นฺติ. ปฏิฆจิตฺตานํ ทฺวินฺนํ อฺตเรน สหิตตฺตา สจิตฺตกํ. ตํสมฺปยุตฺตาย โทมนสฺสเวทนาย วเสน ทุกฺขเวทนํ.

ทุฏฺโทสกถาวณฺณนา.

๔๑๖. เลสมตฺตนฺติ ‘‘อฺมฺปิ วตฺถุํ ลิสฺสติ สิลิสฺสติ โวหารมตฺเตเนว อีสกํ อลฺลียตีติ เลโส, ชาติอาทีนํเยว อฺตรโกฏฺาสสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๙๑) อฏฺกถาย ทสฺสิตนิพฺพจเนสุ ‘‘เลโส นาม ทส เลสา ชาติเลโส นามเลโส’’ติอาทินา (ปารา. อฏฺ. ๓๙๔) นเยน ปทภาชเน วุตฺเตสุ ชาตินามโคตฺตาทีสุ ทสสุ เลเสสุ อฺตรเลสมตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ.

ตตฺถ ชาติ นาม ขตฺติยพฺราหฺมณาทิชาติ. นามํ นาม อิมสฺมึ สิกฺขาปเท ‘‘ฉคลโก ทพฺโพ มลฺลปุตฺโต นาม, ฉคลิกา เมตฺติยา ภิกฺขุนี นามา’’ติ ปิตํ นามํ วิย โจทเกหิ ปิตนามฺจ พุทฺธรกฺขิตาทิสกนามฺจาติ ทุวิธํ นามํ. โคตฺตํ นาม โคตมโมคฺคลฺลานาทิโคตฺตํ. ลิงฺคํ นาม ¶ ทีฆตาทิสณฺานนานตฺตฺจ กณฺหตาทิวณฺณนานตฺตฺจาติ อิทํ ทุวิธลิงฺคํ. อาปตฺติเลโส นาม ลหุกาทิรูเปน ิตปาจิตฺติยาทิอาปตฺติ. ปตฺโต นาม โลหปตฺตาทิ. จีวรํ นาม ปํสุกูลาทิ. อุปชฺฌาโย นาม จุทิตกสฺส อุปชฺฌาโย. อาจริโย นาม จุทิตกสฺส ปพฺพชฺชาจริยาทิโก. เสนาสนํ นาม จุทิตกสฺเสว นิวาสปาสาทาทิกํ.

โจเทยฺยาติ อฺขตฺติยชาติกํ ปุคฺคลํ ปาราชิกํ อชฺฌาปชฺชนฺตํ ทิสฺวา อตฺตโน เวริขตฺติยชาติกํ ¶ ปุคฺคลํ ‘‘ขตฺติโย มยา ทิฏฺโ, ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโนสี’’ติอาทินา นเยน โจเทติ. ครุกาปตฺติ นาม สงฺฆาทิเสโส. สเจ จาวนเจตโนติ ‘‘อปฺเปว นาม นํ อิมมฺหา พฺรหฺมจริยา จาเวยฺย’’นฺติ (ปารา. ๓๙๒) วุตฺตตฺตา สเจ อิมํ สาสนา จาเวยฺยามีติ อธิปฺปาโย หุตฺวา โจเทตีติ วุตฺตํ โหติ, อิมินา พฺยติเรกวเสน น อฺาธิปฺปาโยติ วุตฺตเมว โหตีติ ปุริมสิกฺขาปทฏฺกถายํ ทสฺสิเตสุ ‘‘จาวนาธิปฺปาโย อกฺโกสาธิปฺปาโย’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๘๙) เอวมาทินานปฺปการาธิปฺปาเยสุ อาปตฺติยา องฺคภูตํ จาวนาธิปฺปายํ ทสฺเสตฺวา เสสาธิปฺปาเย ปฏิกฺขิปติ.

๔๑๗. ตถาสฺีติ อยํ ปาราชิกมชฺฌาปนฺโนเยวาติ ตถาสฺี. ‘‘โจเทติ วา โจทาเปติ วา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ตถาสฺี’’ติ อิทํ ‘‘โจทาเปตี’’ติ อิมินาปิ โยเชตพฺพํ. เสโสติ เอตฺถ ‘‘ปาราชิกานิ วุตฺตานี’’ติอาทึ กตฺวา ‘‘สจิตฺตํ ทุกฺขเวทน’’นฺติ ปริยนฺตํ กตฺวา ทสฺสิตปมสิกฺขาปทวินิจฺฉยสงฺคาหกกถาปพนฺเธน วุตฺตสพฺพวินิจฺฉเยสุ ตํสิกฺขาปทนิยตํ ‘‘อมูลเกนา’’ติ อิทฺจ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท ‘‘ภิกฺขุมนฺติมวตฺถุนา…เป… อนาปตฺติ สิยา’’ติ วุตฺตมตฺถฺจ ¶ เปตฺวา อวสิฏฺสพฺพวินิจฺฉโยติ อตฺโถ. อนนฺตรสโม มโต เหฏฺา อนนฺตรํ วุตฺตสิกฺขาปเทเนว สทิโสติ เวทิตพฺโพ.

ทุติยทุฏฺโทสกถาวณฺณนา.

๔๑๘. สมคฺคสฺส สงฺฆสฺสาติ ‘‘สมคฺโค นาม สงฺโฆ สมานสํวาสโก สมานสีมายํ ิโต’’ติ ปทภาชเน วุตฺตตฺตา จิตฺเตน จ กาเยน จ เอกีภูตสฺส สงฺฆสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. จ-กาโร ปทปูรโณ, เอว-การตฺโถ วา, นสมคฺคสฺสาติ พฺยติเรกตฺโถ เวทิตพฺโพ. เภทตฺถํ วายเมยฺยาติ ‘‘อิเม กถํ กทา ภิชฺชิสฺสนฺตี’’ติ รตฺตินฺทิวํ จินฺเตตฺวา อุปายํ คเวสิตฺวา ปกฺขปริเยสนาทึ กเรยฺยาติ อตฺโถ. วุตฺตฺหิ ปาฬิยํ ‘‘เภทาย ปรกฺกเมยฺยาติ กถํ อิเม นานา อสฺสุ วินา อสฺสุ วคฺคา อสฺสูติ ปกฺขํ ปริเยสติ คณํ พนฺธตี’’ติ (ปารา. ๔๑๒).

เภทเหตุนฺติ ‘‘อิธุปาลิ ภิกฺขุ อธมฺมํ ‘ธมฺโม’ติ ทีเปติ, ธมฺมํ ‘อธมฺโม’ติ ทีเปตี’’ติอาทินา (ปริ. ๔๕๙) นเยน ขนฺธเก วุตฺตํ อฏฺารสเภทกรวตฺถุสงฺขาตํ สงฺฆเภทการณมาห ¶ . อิทเมว หิ ปทภาชเน วุตฺตํ ‘‘เภทนสํวตฺตนิกํ วา อธิกรณนฺติ อฏฺารสเภทกรวตฺถูนี’’ติ. คเหตฺวาติ ปคฺคยฺห. ติฏฺเยฺยาติ นปฺปฏินิสฺสชฺเชยฺย. ปริทีปยนฺติ เอตฺถ ปริทีเปนฺโต, น ปฏินิสฺสชฺชนฺโตติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘ติฏฺเยฺยาติ น ปฏินิสฺสชฺเชยฺยา’’ติ.

๔๑๙. ภิกฺขูหีติ ตสฺส สงฺฆเภทกสฺส ปรกฺกมนํ ปสฺสนฺเตหิ วา ทูเร เจ, ิตํ ปวตฺตึ สุณนฺเตหิ วา ลชฺชีหิ สุเปสเลหิ เสสภิกฺขูหิ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘ภิกฺขูหีติ อฺเหิ ภิกฺขูหิ. เย ปสฺสนฺติ เย สุณนฺติ, เตหิ วตฺตพฺโพ’’ติ ¶ (ปารา. ๔๑๒). ตสฺส วทนฺเตหิ เอวํ วตฺตพฺพนฺติ วจนาการทสฺสนตฺถมาห ‘‘มายสฺมา สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส เภทาย ปรกฺกมิ, เภทนสํวตฺตนิกํ วา อธิกรณํ สมาทาย ปคฺคยฺห อฏฺาสิ, สเมตายสฺมา สงฺเฆน, สมคฺโค หิ สงฺโฆ สมฺโมทมาโน อวิวทมาโน เอกุทฺเทโส ผาสุ วิหรตี’’ติ (ปารา. ๔๑๑) ปาํ, ตํ เอกเทสสงฺคหวเสน อุปลกฺเขตุมาห ‘‘เภทตฺถํ…เป… เภทการณ’’นฺติ. อิติ วตฺตพฺโพติ โยชนา.

๔๒๐. วุจฺจมาโน หีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท อปิ-สทฺทตฺโถ. ‘‘ปี’’ติ วา ปาโ, เตหิ ลชฺชิภิกฺขูหิ ‘‘มายสฺมา’’ติอาทินา นเยน วิสุํ ติกฺขตฺตุํ วุตฺโตปีติ อตฺโถ. นิสฺสชฺเชยฺย น เจว นนฺติ ตํ เภทาย ปรกฺกมนํ อปฺปฏินิสฺสชฺชนปจฺจยา ทุกฺกฏาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวาปิ น วิสฺสชฺเชยฺยาติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘โน เจ ปฏินิสฺสชฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๔๑๒). ตถา หิ อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺโต หตฺเถสุ, ปาเทสุ จ คเหตฺวา สงฺฆมชฺเฌ อาเนตฺวา ตเถว ติกฺขตฺตุํ วุตฺโตปิ ตํ อวิสฺสชฺเชตฺวา ทุกฺกฏาปตฺตึ อาปนฺโนติ อิมินา จ สงฺคหิโต. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘โส ภิกฺขุ สงฺฆมชฺฌมฺปิ อากฑฺฒิตฺวา วตฺตพฺโพ ‘มายสฺมา…เป… ผาสุ วิหรตี’ติ. ทุติยมฺปิ วตฺตพฺโพ. ตติยมฺปิ วตฺตพฺโพ. สเจ ปฏินิสฺสชฺชติ, อิจฺเจตํกุสลํ. โน เจ ปฏินิสฺสชฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ. อิทํ อุภยตฺถ ทุกฺกฏํ สามฺเน วกฺขติ ‘‘ติกฺขตฺตุํ ปน วุตฺตสฺส, อปริจฺจชโตปิ ต’’นฺติ.

สมนุภาสิตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘โส ภิกฺขู’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ‘‘ยาวตติย’’นฺติ เสโส, ยถาห ‘‘โส ภิกฺขุ ¶ ภิกฺขูหิ ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺโพ’’ติ (ปารา. ๔๑๑), ตถา สงฺฆมชฺเฌปิ ติกฺขตฺตุํ วุจฺจมาโนปิ โน วิสฺสชฺเชตฺวา ทุกฺกฏํ อาปนฺโน โส อาธานคฺคาหี ภิกฺขุ ¶ สงฺเฆน ติกฺขตฺตุํ วุตฺตํ กมฺมวาจํ วตฺวา สมนุภาสิตพฺโพติ อตฺโถ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺโพติ ยาว ตติยํ สมนุภาสนํ, ตาว สมนุภาสิตพฺโพ, ตีหิ สมนุภาสนกมฺมวาจาหิ กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๑๑). ตนฺติ เภทาย ปรกฺกมนํ, เภทนสํวตฺตนิกํ อธิกรณํ ปคฺคเหตฺวา านฺจ. อจฺจชนฺติ, ตฺติจตุตฺถาย กมฺมวาจาย วุจฺจมานายปิ อจฺจชนฺโต. ครุกํ ผุเสติ ตติยาย กมฺมวาจาย ‘‘โส ภาเสยฺยา’’ติ ยฺยการปฺปตฺตาย สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชติ.

๔๒๑. สงฺฆสฺส เภทาย ปรกฺกมนฺตํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา, สุตฺวา, ตฺวา จ อวทนฺตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.

๔๒๒. กีวทูเร วสนฺเตหิ สุตฺวา คนฺตฺวา วตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘คนฺตฺวา’’ติอาทิ. อทฺธโยชนเมว อทฺธโยชนตา, ตโต อธิกํ วา. คิลานํ ปฏิจฺจ อทฺธโยชนํ วุตฺตํ, อิตรํ ปฏิจฺจ ‘‘อธิกํ ทูรมฺปิ ปน คนฺตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘สเจ สกฺโกตี’’ติ. ตาวเทติ ตทา เอว, อจิรายิตฺวาติ อตฺโถ.

๔๒๓. ติกฺขตฺตุํ ปน วุตฺตสฺสาติ ‘‘มายสฺมา’’ติอาทินา นเยน วิสุฺจ สงฺฆมชฺเฌ จ ติกฺขตฺตุํ วุตฺตสฺสาปิ อปริจฺจชนฺตสฺส. ตํ เภทาย ปรกฺกมาทิกํ. เภทปฺปวตฺติยา สุตกฺขเณ สยํ อคนฺตฺวา ปณฺณํ วา สาสนํ วา เปเสนฺตสฺส อาปตฺตึ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทูตํ วา’’ติอาทิ. ยถาห อฏฺกถายํ ¶ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๑๑) ‘‘ทูตํ วา ปณฺณํ วา เปเสตฺวา วทโตปิ อาปตฺติโมกฺโข นตฺถี’’ติอาทิ.

๔๒๕. ยฺยกาเร ปน สมฺปตฺเตติ ‘‘ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺยา’’ติ (ปารา. ๔๑๓) ตติยกมฺมวาจาย อนฺเต ยฺยกาเร อุจฺจาริเต. ปสฺสมฺภนฺตีติ ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, วูปสมนฺตีติ อตฺโถ. ทุกฺกฏาทโยติ ตฺติยา ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ทฺเว จ ถุลฺลจฺจยา. ยถาห ‘‘สงฺฆาทิเสสํ อชฺฌาปชฺชนฺตสฺส ตฺติยา ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจยา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตี’’ติ (ปารา. ๔๑๔). ตสฺมา ตฺติยา ปุพฺเพ พหิ จ สงฺฆมชฺเฌ จ ติกฺขตฺตุํ วุตฺเตปิ อปฺปฏินิสฺสชฺชเนน อาปนฺนานิ ทฺเว ทุกฺกฏานิ เทเสตพฺพานีติ วิฺายติ.

อิมิสฺสา ¶ กมฺมวาจาย กึ อาปนฺนาปตฺติโย ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺติ, อุทาหุ อนาปนฺนาติ วิจารณาย ‘‘โย อวสาเน ปฏินิสฺสชฺชิสฺสติ, โส ตา อาปตฺติโย น อาปชฺชติ, ตสฺมา อนาปนฺนา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๑๔) มหาสุมตฺเถรสฺส วาทํ ‘‘กิมนาปนฺนานํ ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา’’ติ ปฏิพาหิตฺวา ‘‘ลิงฺคปริวตฺตเน อสาธารณาปตฺติโย วิย อาปนฺนา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตี’’ติ มหาปทุมตฺเถรสฺส วาโท ิโต.

๔๒๖. อกเต ปน กมฺมสฺมินฺติ ยถาวุตฺตสมนุภาสนกมฺเม อกเต. อปริจฺจชโตปิ จาติ ตํ สงฺฆเภทาย ปรกฺกมนํ อปริจฺจชนฺตสฺสาปิ. ‘‘สงฺฆาทิเสเสนา’’ติ อิมินา กมฺมํ อกตฺวา สงฺฆมชฺเฌ จ พหิ จ ติกฺขตฺตุํ วุจฺจมานสฺส อปฺปฏินิสฺสชฺชเนน ทุกฺกฏํ ปน โหตีติ พฺยติเรกโตว ทสฺเสติ.

๔๒๗. ปุพฺเพ วาติ ตฺติยา ปุพฺเพ วิสุํ, สงฺฆมชฺเฌ วา ติกฺขตฺตุํ วุจฺจมาเนปิ. ตงฺขเณปีติ ตฺติกฺขเณ วา. ตฺติยา ¶ อนิฏฺิตายปิ ปจฺฉาปิ, อิมสฺส อวธึ ทสฺเสติ ‘‘อสมฺปตฺเต ยฺยการสฺมิ’’นฺติ. ปฏินิสฺสชฺชโตปิ จ ตสฺส สงฺฆาทิเสเสน อนาปตฺติ ปกาสิตาติ ปมคาถาย ปจฺฉิมฑฺฒํ อิธาเนตฺวา โยเชตพฺพํ.

๔๒๘. เอตฺตาวตา ‘‘อนาปตฺติ อสมนุภาสนฺตสฺส ปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺส อุมฺมตฺตกสฺส ขิตฺตจิตฺตสฺส เวทนาฏฺฏสฺส อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติ (ปารา. ๔๑๖) ปาเ ‘‘ปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺสา’’ติ ปเทน คหิเตสุ ‘‘ตฺติโต’’ติอาทีสุ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา ตํ นิคเมตุํ ‘‘ปฏินิสฺสชฺชโต วาปิ ต’’นฺติ อาห. นิคมนตฺถโชตโก เอวํ-สทฺโท สามตฺถิยา ลพฺภติ, เอวํ ‘‘ตฺติโต’’ติอาทินา ยถาวุตฺตนเยน ปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺส วาติ อตฺโถ. ตนฺติ สงฺฆเภทปฺปโยคํ. อสมนุภาสโต วาติ อสมนุภาสิยมานสฺส. ‘‘อสมนุภาสิยโต’’ติ วตฺตพฺเพ วิกรณปจฺจยโลเปน ‘‘อสมนุภาสโต’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อสมนุภาสนฺตสฺสาติ อสมนุภาสิยมานสฺสา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๑๖). ‘‘สงฺฆาทิเสเสน อนาปตฺติ ปกาสิตา’’ติ อนุวตฺตมานตฺตา อิจฺฉิตตฺเถ สิทฺเธปิ ปุน ‘‘อนาปตฺติ ปกาสิตา’’ติ วจเน ปุนรุตฺตตา อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ, ปทาวุตฺติ นาม อลํกาโร โหตีติ.

๔๒๙. อิมสฺส ¶ สิกฺขาปทสฺส อตฺถุปฺปตฺติยํ สงฺฆเภทตฺถํ ปฺจ วตฺถูนิ ยาจนฺเตน เทวทตฺเตน ‘‘สาธุ ภนฺเต ภิกฺขู ยาวชีวํ มจฺฉมํสํ น ขาเทยฺยุํ, โย มจฺฉมํสํ ขาเทยฺย, วชฺชํ นํ ผุเสยฺยา’’ติ (ปารา. ๔๐๙) วุตฺเต ‘‘อลํ เทวทตฺต มยา ติโกฏิปริสุทฺธํ มจฺฉมํสํ อนุฺาตํ อทิฏฺํ อสุตํ อปริสงฺกิต’’นฺติ (ปารา. ๔๐๙) อนุฺาเตสุ มจฺฉมํเสสุ กปฺปิยากปฺปิยวินิจฺฉยํ ปุพฺเพ อโนกาสาภาเวน อวตฺวา ปกตํ สิกฺขาปทวินิจฺฉยํ นิฏฺาเปตฺวา อิทานิ ปตฺตาวเสสํ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ยฺหี’’ติอาทิ อารทฺธํ ¶ . ‘‘ตํ ตสฺสา’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘ย’’นฺติ อิทํ ‘‘ภิกฺขุ’’นฺติ อิมินา จ ‘‘มจฺฉมํส’’นฺติ เอเตน จ โยเชตพฺพํ. มจฺฉนฺติ โอทกํ. มํสนฺติ ถลชานํ มํสํ. นิพฺเพมติโกติ ‘‘มํ อุทฺทิสฺส กต’’นฺติ วา ‘‘สงฺฆํ อุทฺทิสฺส กต’’นฺติ วา อุปฺปนฺนาย วิมติยา วิรหิโต.

๔๓๐. สมุทฺทิสฺส กตนฺติ สงฺฆํ วา อตฺตานํ วา อุทฺทิสฺส กตํ. ‘‘ตฺวา’’ติ อิมินา อชานิตฺวา ภุฺชนฺตสฺส อนาปตฺติภาวมาห.

๔๓๑. หตฺถีนํ อสฺสานํ อจฺฉานํ มนุสฺสานํ อหีนํ กุกฺกุรานํ ทีปีนํ สีหานํ พฺยคฺฆานํ ตรจฺฉานํ มํสํ อกปฺปิยํ โหตีติ โยชนา.

๔๓๒. สจิตฺตกตา อาปตฺติยาเยว ยุชฺชติ, อิธ ปน ตํเหตุกํ มํสเมว เหตุมฺหิ ผลูปจาเรน สจิตฺตกนฺติ คหิตํ. เอตฺถ จิตฺตํ นาม อตฺตานํ วา สงฺฆํ วา อุทฺทิสฺส กตภาวชานนจิตฺตํ. เสสนฺติ อนุทฺทิสฺสกตํ อกปฺปิยมํสํ. อจิตฺตกนฺติ วุตฺตนยเมว.

๔๓๓. ปุจฺฉิตฺวาเยวาติ อกปฺปิยมํสปริหารตฺถํ ทสสุ มํเสสุ นามฺจ อุทฺทิสฺสกตสฺส ปริหารตฺถํ อุภยสฺสาปิ ปฏิลทฺธาการฺจ ปุจฺฉิตฺวาเยวาติ อตฺโถ. โอทเกสุ มจฺเฉสุ อกปฺปิยาภาวโต ลทฺธากาโรว าตพฺโพ. มํเส ทิฏฺมตฺเตเยว ‘‘อิทํ อสุกมํส’’นฺติ ชานนฺติ เจ, อปุจฺฉิเตปิ โทโส นตฺถิ. ทายเกสุ มํสสฺสาภาเว ลทฺธนิยาเม อปุจฺฉิเตปิ โทโส นตฺถิ. ยถา วา ตถา วา วิมติยา อุปฺปนฺนาย อปฺปฏิคฺคาเหตฺวา นิสินฺเน ‘‘กสฺมา น ปฏิคฺคณฺหถา’’ติ ปุจฺฉิเต วิมติยา อุปฺปนฺนาการํ วตฺวา ‘‘มยํ ตุมฺเห วา อิตเร ภิกฺขู วา อุทฺทิสฺส น กริมฺหา’’ติ ¶ วตฺวา ‘‘อมฺหากเมว สนฺธาย กตํ, ปณฺณาการตฺถาย กตํ, อติถีนํ วา อตฺถาย กต’’นฺติอาทินา ¶ อตฺตนา ลทฺธปฺปการํ วตฺวา ‘‘สํสยํ อกตฺวา ปฏิคฺคเหตพฺพ’’นฺติ วเทยฺยุํ เจ, ปฏิคฺคเหตุํ วฏฺฏตีติ สพฺพมิทํ อฏฺกถาย วุตฺตํ.

ภิกฺขูนํ เอตํ วตฺตนฺติ โยชนา. วตฺตฏฺาติ สมฺมาสมฺพุทฺเธน มหากรุณาย เทสิตํ ปาติโมกฺขสํวรสีลํ วิโสเธตฺวา ปฏิปชฺชเน ปติฏฺิตา. ‘‘วินยฺุโน’’ติ อิมินา วินยํ อชานิตฺวา อุปเทสปฺปมาเณเนว วตฺตํ ปูเรนฺเตหิ วตฺตสฺส วิโรโธปิ สิยาติ เต นิวตฺเตติ. ‘‘วตฺตฏฺา’’ติ วิเสสเนน วินยํ ตฺวาปิ อปูรเณ นิวตฺเตติ. อุภเยนปิ อตฺตนา วุตฺตวินิจฺฉยสฺส ปริสุทฺธภาวํ ทีเปติ.

๔๓๔. อิทํ สมนุภาสนนฺติ ยถาวุตฺตสิกฺขาปทมาห. สมนุภาสเนน สาเธตพฺพา อาปตฺติ สมนุภาสนา การณูปจาเรน. อฺถา เอกสมุฏฺานาทิภาโว น ยุชฺชติ. เอกสมุฏฺานํ กายวาจาจิตฺตสงฺขาตํ เอกํ สมุฏฺานํ เอตสฺสาติ กตฺวา. กายกมฺมนฺติ หตฺถมุทฺทาวเสน กาเยน กาตพฺพสฺส ปฏินิสฺสชฺชนสฺส อกตตฺตา กายกมฺมํ. วจีกมฺมนฺติ วจสา กาตพฺพสฺส อกตตฺตา วจีกมฺมํ. อกฺริยนฺติ ยถาวุตฺตนเยน ‘‘สงฺฆเภโทปกฺกมนิวารณาย ปรกฺกมนํ ปฏินิสฺสชฺชามี’’ติ กายวิกาเรน วา วจีเภเทน วา อวิฺาปนโต อกิริยํ นาม โหตีติ วุตฺตํ โหติ.

สงฺฆเภทกถาวณฺณนา.

๔๓๕. กิฺจิปิ วตฺตพฺพนฺติ ‘‘เอโก วา ทฺเว วา ตโย วา’ติ วุตฺตสงฺฆเภทานุวตฺตกภิกฺขุํ ปสฺสนฺเตหิ สุณนฺเตหิ ลชฺชิภิกฺขูหิ ¶ วิสุฺจ สงฺฆมชฺเฌ จ เนตฺวา ติกฺขตฺตุํเยว สงฺฆเภทานุวตฺตนสฺส อกตฺตพฺพตํ วตฺวา ตโต อโนรมนฺตานํ ตฺติจตุตฺถาย กมฺมวาจาย สมนุภาสนกมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ อิทฺจ ‘‘ตติยานุสฺสาวนาย ยฺย-การปฺปตฺตาย อาปชฺชนกสงฺฆาทิเสสโต ปุพฺเพ อาปนฺนา ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยา ปฏิปฺปสฺสมฺภนฺตี’’ติ อิทฺจ อนาปตฺติปกาโร จาติ อิมํ สาธารณวินิจฺฉยํ สนฺธายาห. วจนปฺปการเภโท ปน อตฺเถว, โส สงฺเขปโต มาติกาย (ปารา. ๔๑๘-๔๑๙) วิตฺถารโต ปทภาชเน (ปารา. ๔๑๘-๔๑๙) อาคตนเยน วตฺตพฺโพ. อสฺสาติ ทุติยสงฺฆเภทสิกฺขาปทสฺส. ‘‘สมุฏฺานา…เป… มตา’’ติ อิมินา สาธารณวินิจฺฉโย อติทิฏฺโติ ทฏฺพฺพํ.

ทุติยสงฺฆเภทกถาวณฺณนา.

๔๓๖. อุทฺเทสปริยาปนฺเนติ ¶ เอตฺถ ‘‘สิกฺขาปเท’’ติ เสโส, นิทานปาราชิกสงฺฆาทิเสสอนิยตวิตฺถารสงฺขาเต ปฺจวิธอุทฺเทสลกฺขณปาติโมกฺเข อนฺโตคธสิกฺขาปทวิสเยติ อตฺโถ. ‘‘อุทฺเทสปริยาปนฺเน สิกฺขาปเท’’ติ อิมินา ‘‘อวจนียมตฺตานํ กโรตี’’ติ อิมสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ภิกฺขุ ทุพฺพจชาติโกติ เอตฺถ ‘‘โย’’ติ อชฺฌาหาโร. ‘‘ทุพฺพจชาติโกติ ทุพฺพจสภาโว, วตฺตุํ อสกฺกุเณยฺโยติ อตฺโถ’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๒๕-๔๒๖) อฏฺกถาย วุตฺตโทวจสฺสตาย เหตุภูตปาปิจฺฉตาทีหิ เอกูนวีสติยา ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต หุตฺวา อตฺตนิ วุตฺตํ อนุสิฏฺึ สาทรมคฺคหเณน นาสนตา โทวจสฺสสภาโวติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ ปทภาชเน ‘‘ทุพฺพจชาติโก โหตีติ ทุพฺพโจ โหติ โทวจสฺสกรเณหิ ธมฺเมหิ สมนฺนาคโต อกฺขโม อปฺปทกฺขิณคฺคาหี อนุสาสนิ’’นฺติ (ปารา. ๔๒๖).

อวจนียมตฺตานํ ¶ กโรตีติ ‘‘มา มํ อายสฺมนฺโต กิฺจิ อวจุตฺถ กลฺยาณํ วา ปาปกํ วา, อหมฺปายสฺมนฺเต น กิฺจิ วกฺขามิ กลฺยาณํ วา ปาปกํ วา, วิรมถายสฺมนฺโต มม วจนายา’’ติ (ปารา. ๔๒๕) วุตฺตนเยน อตฺตานํ อวจนียํ กโรติ. ครุกํ สิยาติ เอตฺถ ‘‘ตสฺสา’’ติ อิทํ อชฺฌาหารนยสมฺพนฺเธน ลพฺภติ. ตตฺรายํ โยชนา – ทุพฺพจชาติโก โย ภิกฺขุ อุทฺเทสปริยาปนฺเน สิกฺขาปเท อตฺตานํ อวจนียํ กโรติ, ตสฺส ครุกํ สิยาติ.

กึ วุตฺตํ โหติ? โย ภิกฺขุ อตฺตโน โทวจสฺสตํ ปสฺสนฺเตหิ, สุณนฺเตหิ จ ลชฺชิภิกฺขูหิ ‘‘มา อายสฺมา อตฺตานํ อวจนียํ อกาสิ…เป… อฺมฺวุฏฺาปเนนา’’ติ (ปารา. ๔๒๕) วุตฺตนเยน ติกฺขตฺตุํ วุตฺโตปิ ทุกฺกฏํ อาปชฺชิตฺวาปิ น วิสฺสชฺเชติ, ‘‘โส ภิกฺขุ สงฺฆมชฺฌมฺปิ อากฑฺฒิตฺวา วตฺตพฺโพ’’ติ (ปารา. ๔๒๖) วุตฺตตฺตา หตฺเถ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวาปิ สงฺฆมชฺฌํ เนตฺวา ตเถว ติกฺขตฺตุํ วุตฺเต ทุกฺกฏํ อาปชฺชิตฺวาปิ น วิสฺสชฺเชติ, ตสฺส ทุพฺพจชาติกสฺส ตฺติจตุตฺถาย กมฺมวาจาย กริยมาเน สมนุภาสนกมฺเม ตติยาย กมฺมวาจาย ยฺยการปฺปตฺตาย ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว ตฺติยา ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจเย จ ปฏิปฺปสฺสมฺภยมาโน สงฺฆาทิเสโส โหตีติ วุตฺตํ โหติ.

๔๓๗. ทุพฺพเจติ เอตฺถ ‘‘สิกฺขาปเท’’ติ เสโส, ตถา สงฺฆเภทกวณฺณเนติ เอตฺถาปิ. สงฺฆเภโท เอว สงฺฆเภทโก, ตํ วณฺเณติ กเถตีติ สงฺฆเภทกวณฺณนํ, กึ ตํ? สิกฺขาปทํ, ตฺจ ¶ ปมเมว สงฺฆเภทกสิกฺขาปทํ คเหตพฺพํ, ตสฺมึ วุตฺตนเยนาติ โยชนา. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สมุฏฺานาทีนิ ปมสงฺฆเภทสทิสาเนวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๒๕-๔๒๖). ‘‘สพฺโพ วินิจฺฉโย’’ติ เอเตน อิธ ทสฺสิเตน ¶ ‘‘ครุกํ สิยา’’ติ เอเตน สงฺคหิตํ สงฺฆาทิเสสาวสานวินิจฺฉยํ วชฺเชตฺวา ‘‘อกเต ปนา’’ติอาทิคาถาตฺตเยน วุตฺตอนาปตฺติปฺปกาเร จ ‘‘อิทเมกสมุฏฺาน’’นฺติอาทิคาถาย วุตฺตสมุฏฺานาทิเก จ อติทิสติ.

ทุพฺพจกถาวณฺณนา.

๔๓๘. โย กุลทูสโก ภิกฺขุ, โส ฉนฺทคามิตาทีหิ ปาเปนฺโต ภิกฺขุหิ กมฺเม กริยมาเน ตํ ฉนฺทคามิตาทีหิ ปาปนํ อจฺจชนฺโต ครุกํ ผุเส สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชตีติ โยชนา. ‘‘กุลทูสโกติ กุลานิ ทูเสติ ปุปฺเผน วา ผเลน วา จุณฺเณน วา มตฺติกาย วา ทนฺตกฏฺเน วา เวฬุยา วา เวชฺชิกาย วา ชงฺฆเปสนิเกน วา’’ติ (ปารา. ๔๓๗) วจนโต สทฺธาสมฺปนฺนกุลานิ ลาภํ นิสฺสาย ปุปฺผทานาทีหิ สงฺคณฺหิตฺวา ตถา อกโรนฺเตสุ ลชฺชิภิกฺขูสุ กุลานํ สทฺธาทูสนโต กุลทูสโก, ภิกฺขุ.

ฉนฺทคามิตาทีหิ ปาเปนฺโตติ กุลทูสนกมฺมํ กโรนฺตํ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา อวจนโต อาปชฺชิตพฺพทุกฺกฏโต มุจฺจนตฺถาย ‘‘อายสฺมา โข…เป… อลนฺเต อิธ วาเสนา’’ติ วทนฺเต ลชฺชี เปสเล ภิกฺขู ‘‘ฉนฺทคามิโน จ ภิกฺขู…เป… เอกจฺจํ น ปพฺพาเชนฺตี’’ติ ฉนฺทคามิตาทีหิ จตูหิ อคติคมเนหิ โยเชนฺโตติ อตฺโถ. กมฺเม กริยมาเนติ ยถาวุตฺตนเยน อตฺตานํ ครหนฺตานํ ภิกฺขูนํ กริยมานํ อกฺโกสนฺจ ปริภาสนฺจ เย ปสฺสนฺติ, เย จ สุณนฺติ, เตหิ ‘‘มายสฺมา เอวํ อวจ, น จ ภิกฺขู ฉนฺทคามิโน…เป… อลนฺเต อิธ วาเสนา’’ติ ติกฺขตฺตุํ วุจฺจมาโนปิ ทุกฺกฏํ อาปชฺชิตฺวาปิ อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺตํ หตฺเถ คเหตฺวา อากฑฺฒิตฺวา สงฺฆมชฺฌํ อาเนตฺวา ‘‘มายสฺมา เอวํ อวจา’’ติอาทินา นเยเนว ¶ ปุนปิ ติกฺขตฺตุํ วุตฺเต ทุกฺกฏํ อาปชฺชิตฺวาปิ อปฺปฏินิสฺสชฺชนฺตสฺส ตฺติจตุตฺถาย กมฺมวาจาย สมนุภาสนกมฺเม กริยมาเนติ วุตฺตํ โหติ. ครุกํ ผุเสติ ตฺติยา ทุกฺกฏํ, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลจฺจเย จ ปฏิปฺปสฺสมฺเภนฺโต ตติยกมฺมวาจาย อนฺเต ยฺยกาเร สมฺปตฺเต สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ.

๔๓๙-๔๐. ‘‘กุลานิ ¶ ทูเสติ ปุปฺเผน วา’’ติอาทินา (ปารา. ๔๓๗) นเยน วุตฺตกุลทูสโนปกรณภูตจุณฺณปณฺณาทีสุ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘จุณฺณ’’นฺติอาทิ. จุณฺณนฺติ สิรีสปณฺณาทิจุณฺณํ. ปณฺณนฺติ ตมฺพูลปณฺณตาลปณฺณาทิขาทิตพฺพาขาทิตพฺพปณฺณํ. ผลนฺติ ตาลปนสาทิผลํ. ปุปฺผนฺติ จมฺปกาทิปุปฺผํ. เวฬุนฺติ อนฺโทฬิกาปาฏํ กิรณฺฑาทิกํ เวฬุํ. กฏฺนฺติ เคหทารุํ, อินฺธนฺจ. มตฺติกนฺติ ปากติกํ, ปฺจวณฺณํ วา มตฺติกํ.

อตฺตโน สนฺตกํ, ตาวกาลิกาทิวเสน คหิตํ วา จุณฺณํ…เป… มตฺติกํ กุลสงฺคหณตฺถาย ททโต กุลทูสนทุกฺกฏํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. เถยฺยาติ โจริกา. ‘‘ททโต’’ติ อิทํ สามิวจนํ ‘‘กาตพฺโพ’’ติ ปจฺจตฺตวจนนฺตํ วิเสสิตพฺพมเปกฺขิตฺวา ‘‘ททนฺโต’’ติ วิภตฺติวิปริณาเมน ปจฺจตฺตวจนนฺตํ อนุวตฺเตตพฺพํ. กาตพฺโพติ เอตฺถ กาเรตพฺโพติ อตฺโถ. อิมินา สงฺฆสนฺตกํ, คณสนฺตกํ, อฺปุคฺคลสนฺตกฺจ จุณฺณาทึ กุลสงฺคหตฺถํ โจริกาย เทนฺโต ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพติ อิมํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสติ. สงฺฆฺสนฺตเกติ สงฺฆฺสนฺตกจุณฺณาทิเกติ อตฺโถ. เอตฺถ อฺ-สทฺเทน คณปุคฺคลานํ คหณํ.

๔๔๑. สงฺฆิกํ ครุภณฺฑํ วาติ สงฺฆสนฺตกํ ครุภณฺฑปโหนกํ วา ปณฺณาทิกํ. เสนาสนนิยามิตนฺติ ‘‘เอตฺตกา ผลรุกฺขาทโย เสนาสเน นวกมฺมตฺถายา’’ติ เอวํ นิยมิตํ ¶ วา. อิสฺสรวตาเย วาติ เอวกาเรน ‘‘เถยฺยา’’ติ อิทํ นิวตฺติตํ.

๔๔๒. หริตฺวา วาติ อตฺตนาเยว หริตฺวา วา. ‘‘ปุปฺผํ เทนฺตสฺสา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. เอส นโย อุปริปิ. หราเปตฺวา วาติ อฺสฺส หตฺเถ เปเสตฺวา วา. ปกฺโกสิตฺวา วาติ อามนฺเตตฺวา วา ปกฺโกสาเปตฺวา วาติ อุปลกฺขณโต ลพฺภติ. อาคตสฺส วาติ อตฺตนา เอว อาคตสฺส วา. ‘‘กุลสงฺคหณตฺถายา’’ติ วจเนน ‘‘เอวรูเป อธิปฺปาเย อสติ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘เจติยํ ปูชํ กโรนฺตาปิ ‘ปูเชสฺสามา’ติ ปุปฺผานิ คเหตฺวา คจฺฉนฺตาปิ ตตฺถ ตตฺถ สมฺปตฺตานํ เจติยปูชนตฺถาย เทนฺติ, เอตมฺปิ ปุปฺผทานํ นาม น โหตี’’ติอาทิกํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๖-๔๓๗) อฏฺกถาคตํ สพฺพํ วินิจฺฉยํ ทสฺสิตํ โหติ.

๔๔๓. เอวํ อุสฺสคฺคํ ทสฺเสตฺวา อปวาทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘หริตฺวา วา’’ติอาทิ. ‘‘หราเปตฺวา’’ติ อิมินา โยเชตพฺพสฺส วา-สทฺทสฺส อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺถตาย ‘‘ปกฺโกสิตฺวา วา ปกฺโกสาเปตฺวา ¶ วา, อาคตานํ วา’’ติ จ สงฺคยฺหติ. อาคตสฺเสวาติ เอวกาเรน หริตฺวา ทานาทึ นิวตฺเตติ.

๔๔๔. ตฺจาติ มาตาปิตุอาทีนํ ตํ ปุปฺผทานฺจ. วตฺถุปูชตฺถนฺติ รตนตฺตยปูชนตฺถํ. น ปนฺถาติ อฺเน ปกาเรน ทาตุํ น วฏฺฏติ. เยน ปกาเรน ทาตุํ น วฏฺฏติ, โกยํ ปกาโรติ อาห ‘‘สิวาที’’ติอาทิ. สิวาทิปูชนตฺถนฺติ มหิสฺสราทิเทวตาปูชนตฺถฺจ. มณฺฑนตฺถนฺติ ปิฬนฺธนตฺถํ. เอวํ อทาตพฺพปฺปการนิยมเนน ‘‘อิมํ วิกฺกิณิตฺวา ชีวิกํ กปฺเปสฺสนฺตี’’ติ มาตาปิตุอาทีนํ ทาตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ.

๔๔๕. ‘‘ผลาทีสุ ¶ …เป… วินิจฺฉโย’’ติ อิมินา ‘‘หริตฺวา วา หราเปตฺวา วา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตวินิจฺฉโย ผลปณฺณาทีสุ สพฺพตฺถ สมาโนติ ทสฺเสติ.

๔๔๖. ‘‘ปุปฺผาทิภาชเน’’ติ ปุปฺผผลาทีนํ ภาชนกาเล. สมฺมเตนาติ ปุปฺผาทิภาชนตฺถํ ขนฺธเก วุตฺตนเยน สงฺเฆน สมฺมเตน ภิกฺขุนา. อสฺสาติ ภาชนฏฺานํ อาคตสฺส. อิตเรนาติ สงฺฆสมฺมุตึ วินา ปุปฺผาทีนิ ภาชาเปนฺเตน. าเปตฺวา ทาตพฺพนฺติ สพฺพํ สงฺฆํ ชานาเปตฺวา ทาตพฺพํ.

๔๔๗. อุปฑฺฒภาวนฺติ เอเกน ภิกฺขุนา ลทฺธพฺพภาคโต อุปฑฺฒํ. ‘‘โถกํ โถก’’นฺติ อิมินา อุปฑฺฒโตปิ อปฺปตรํ คหิตํ.

๔๔๘. ปริพฺพยวิหีนสฺสาติ ตณฺฑุลาทิชีวิตวุตฺติวยมูลรหิตสฺส. สมฺปตฺติสฺสริยสฺสาปีติ อตฺตโน สมีปมุปคตสฺส อิสฺสรสฺส จ. ‘‘ทาตพฺพํ ตุ สกํ ผล’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ‘‘ปริพฺพยวิหีนานํ, ทาตุํ สปรสนฺตก’’นฺติ ขุทฺทสิกฺขาย อาคตํ, อิธ ‘‘สกํ ผล’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปรวจเนน วิสฺสาสิกานํ คหณํ, อิธ ปน วิสฺสาสคฺคาเหน คเหตฺวา ทียมานมฺปิ สสนฺตกเมวาติ ‘‘สก’’นฺติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.

๔๔๙-๕๐. ยตฺร สงฺฆาราเม สงฺเฆน ผลรุกฺขปริจฺเฉทํ กตฺวา กติกา กตาติ โยชนา, ‘‘อาคนฺตุกานํ เอตฺตกํ ผลํ ทาตพฺพ’’นฺติ ผลปริจฺเฉทํ กตฺวา วา ‘‘เอตฺตเกสุ รุกฺเขสุ ผลํ ทาตพฺพ’’นฺติ ¶ รุกฺขปริจฺเฉทํ กตฺวา วา สงฺเฆน กติกา เยน ปกาเรน กตาติ อตฺโถ. ตตฺราคตสฺสปีติ เอวํ ปิตกติกวตฺตํ ตํ สงฺฆารามํ ผลตฺถาย อาคตสฺสาปิ.

ยถาปริจฺเฉทนฺติ ¶ สงฺเฆน ตถากตผลรุกฺขปริจฺเฉทมนติกฺกมฺม. ททโตติ โอจินิตฺวา ปิตผลํ, กปฺปิยการเกหิ โอจินาเปตฺวา วา เทนฺตสฺส. โอจิตผเล จ กปฺปิยการเก จ อสติ ผลตฺถาย อาคเตสุ วตฺติตพฺพวิธึ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทสฺเสตพฺพาปิ วา’’ติอาทิ. ‘‘วตฺวา’’ติ เสโส. จ-การํ อปิ-สทฺเทน เอกโต กตฺวา ‘‘อปิจา’’ติ โยชนา. เอวํ วตฺวา สงฺเฆน ปริจฺฉินฺนรุกฺขา ทสฺเสตพฺพาติ อิมินา ‘‘อิธ ผลานิ สุนฺทรานิ, อิโต คณฺหถา’ติ เอวํ ปน น วตฺตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๖-๔๓๗) อฏฺกถา พฺยติเรกโต ทสฺสิตา โหติ.

๔๕๑. ‘‘ขณิตฺวา’’ติ เอเตน ‘‘ขณาเปตฺวา’’ติ อิทมฺปิ สงฺคหิตํ, ‘‘กปฺปิยภูมิ’’นฺติ วกฺขมานตฺตา ปถวินฺติ เอตฺถ ‘‘อกปฺปิย’’นฺติ ลพฺภติ. เตเนวาห ‘‘ปาจิตฺติเยนา’’ติ. ‘‘มาลาคจฺฉ’’นฺติ อิมินา ปุปฺผูปเค ตรุณคจฺเฉ จ มลฺลิกาสุมนาทิคุมฺพคาคจฺเฉ จ สงฺคณฺหาติ. ยถาห อฏฺกถาย ‘‘ตรุณกา หิ ปุปฺผรุกฺขาปิ ปุปฺผคจฺฉาปิ ‘มาลาวจฺฉา’ตฺเวว วุจฺจนฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑). อาทิ-สทฺเทน ผลูปครุกฺเข จ เภสชฺชรเส โอสธคจฺเฉ จ สงฺคณฺหาติ. ‘‘โรปาปเน’’ติ วกฺขมานตฺตา ‘‘สย’’นฺติ อิทํ ‘‘โรปเน’’ติ อิมินา ยุชฺชติ.

‘‘สยํ ขณิตฺวา’’ติ กสฺมา น ยุชฺชตีติ? ‘‘ขณาเปตฺวา’’ติ วกฺขมานสฺส อภาวา จ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ปถวึ ขเณยฺย วา ขณาเปยฺย วา, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๘๕) วจนโต ขณาปเน ปาจิตฺติเยน ภวิตพฺพตฺตา จ ‘‘ขณิตฺวา’’ติ อิมินา จ ขณนขณาปนานํ ทฺวินฺนเมว คเหตพฺพตฺตา น ยุชฺชติ. กุลทูสเนติ กุลทูสนนิมิตฺตํ. อกปฺปิยปถวึ ขณิตฺวา, ขณาเปตฺวา จ สยํ มาลาคจฺฉาทิโรปเน กเต อสฺส มาลาคจฺฉาทิโรปกสฺส ¶ ภิกฺขุโน อกปฺปิยปถวีขณนปจฺจเยน ปาจิตฺติเยน สทฺธึ กุลทูสเน กุลทูสนนิมิตฺตํ ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนา.

๔๕๒. ‘‘ตถา’’ติ ¶ อิมินา ‘‘สยํ โรปเน’’ติ อิทํ วินา อวเสสปฺปการํ สงฺคณฺหาติ. ‘‘อกปฺปิเยน วากฺเยนา’’ติ อิทํ ‘‘อกปฺปิยปถวึ ขณาเปตฺวา’’ติ อิมินา จ ‘‘โรปาปเน’’ติ อิมินา จ ยุชฺชติ. ‘‘อิมํ ภูมึ ขณ, อิมํ คจฺฉํ โรเปหี’’ติอาทิกํ อกปฺปิยํ โวหารํ วตฺวา อกปฺปิยปถวึ ขณาเปตฺวา มาลาคจฺฉาทิโรปนํ การาเปนฺตสฺสาปิ ตเถว ปาจิตฺติยฺจ ทุกฺกฏฺจ โหตีติ อตฺโถ.

ขณนโรปเนหิ ทฺวีหิ ปาจิตฺติยทุกฺกฏานิ อวสิฏฺเหิ ตทตฺถิเกหิ สพฺพโวหารปโยคเภเทหิ กึ โหตีติ อาห ‘‘สพฺพตฺถา’’ติอาทิ. กุลทูสเนติ นิมิตฺเต, วิสเย วา ภุมฺมํ. อกปฺปิเยน วากฺเยน ปน ปถวึ ขณาเปตฺวา อกปฺปิเยน วากฺเยน โรปาปเนปิ ตถา ปาจิตฺติเยน สห กุลทูสเน ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ วุตฺตํ. สพฺพตฺถ อิโต ปเรสุปิ ตทตฺถิเกน สพฺพโวหารพฺยาปาเรสุ กุลทูสนนิมิตฺตํ ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ โยชนา.

๔๕๓. กปฺปิยภูมิยา อตฺตนา ขณเน, อกปฺปิยโวหาเรน ขณาปเน จ ปาจิตฺติยาภาวโต ทุกฺกฏํเยว วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุภยตฺถ จา’’ติอาทิ. เอตฺถ ‘‘เอว’’นฺติ เสโส, โส ยถาวุตฺตมตฺถํ นิคเมติ. เอวํ ยถาวุตฺตนเยน กปฺปิยภูมิยมฺปิ มาลาคจฺฉาทิโรปนโรปาปนสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ าเนสุ จ ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ โยชนา.

๔๕๔. สทุกฺกฏา ¶ ปาจิตฺตีติ ‘‘อาวาฏํ ขณ, คจฺฉํ โรเปหี’’ติ เอกวารํ อาณตฺเต พหู อาวาเฏ ขณิตฺวา พหูสุ คจฺเฉสุ โรปิเตสุปิ อาณตฺติยา เอกตฺตา ทุกฺกเฏน สห ปาจิตฺติยํ โหตีติ อยมตฺโถ อกปฺปิยภูมึ สนฺธาย วุตฺโต. ‘‘สุทฺธํ วา ทุกฺกฏ’’นฺติ อิทํ อกปฺปิยภูมิยํ กปฺปิเยน โวหาเรน อาวาฏํ ขณาปกสฺส จ กปฺปิยภูมิยํ อกปฺปิยโวหาเรน อาวาฏํ ขณาปกสฺส จ ‘‘อิมํ คจฺฉํ โรเปหี’’ติ เอกวาราณตฺตปจฺจยา อาปชฺชิตพฺพํ กุลทูสนทุกฺกฏํ สนฺธาย วุตฺตํ.

๔๕๕. กปฺปิเยเนว วากฺเยนาติ เอตฺถ กปฺปิยวากฺยํ นาม ‘‘เอตฺถ อาวาฏํ ชาน, เอตฺถ อาวาฏํ ชานิตพฺพํ, เอตฺถ อาวาเฏน ภวิตพฺพ’’นฺติ เอวรูปํ วากฺยฺจ ‘‘อิมํ คจฺฉํ เอตฺถ ชาน, อยํ คจฺโฉ เอตฺถ ชานิตพฺโพ’’ติอาทิวากฺยฺจ. เอวกาเรน อกปฺปิยโวหารฺจ กปฺปิยากปฺปิยมิสฺสกโวหารฺจ นิวตฺเตติ. ปริยาโยภาสนิมิตฺตกมฺมํ ปน ‘‘อิตรตฺตยํ วฏฺฏตี’’ติ ¶ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑) อฏฺกถาวจนโต วฏฺฏติ. อุภยตฺถ จ ภูมิยาติ กปฺปิยากปฺปิยภูมีสุ ทฺวีสุ. โรปเนติ เอตฺถ สมฺพนฺธโต, ปกรณโต จ ‘‘มาลาคจฺฉาทีน’’นฺติ ลพฺภติ.

‘‘วากฺเยนา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘โรปาปเน’’ติ วตฺตพฺโพ, ‘‘โรปเน’’ติ กิมตฺถมาหาติ เจ? สุทฺธกตฺตุนิทฺเทเสน ปโยชกสฺสาปิ สงฺคเหตพฺพโต คาถาพนฺธวเสน วุตฺตํ. อิมินา อุปริคาถาย ‘‘สยํ โรเปตุ’’นฺติ เอตฺถ ‘‘สย’’นฺติ อิมินา วิเสเสตฺวา ‘‘โรปาเปตุ’’นฺติ อิทํ นิวตฺเตติ. ‘‘ปริโภคตฺถาย หิ กปฺปิยภูมิยํ วา อกปฺปิยภูมิยํ วา กปฺปิยโวหาเรน โรปาปเน อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑) อฏฺกถาวินิจฺฉโย อิมาย คาถาย สงฺคหิโตติ เวทิตพฺโพ. โกจิ โทโสติ ปาจิตฺติยฺจ ทุกฺกฏฺจาติ วุตฺตโทเสสุ เอโกปิ โทโส น วิชฺชตีติ อตฺโถ.

๔๕๖-๗. ‘‘สยํ ¶ โรเปตุ’’นฺติ อิทํ ‘‘อารามาทีนมตฺถายา’’ติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ.

อาทิ-สทฺเทน วนาทึ สงฺคณฺหาติ. สยํ โรปิตสฺส วาติ เอตฺถ วา-สทฺเทน ‘‘โรปาปิตสฺสา’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาติ, เอตสฺส วิเสสนตฺถํ ‘‘กปฺปิเยน โวหาเรนา’’ติ ปาเสโส. อยํ ปน วินิจฺฉโย ‘‘อารามตฺถาย ปน วนตฺถาย จ ฉายตฺถาย จ อกปฺปิยโวหารมตฺตเมว น วฏฺฏติ, เสสํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑) อฏฺกถาคตนเยน เวทิตพฺโพ. อนฺโต อารามภูสนตฺถาย, พหิ อรฺตฺถาย วิย ฉายตฺถาย สุทฺธจิตฺเตน ‘‘อิมํ ชานา’’ติอาทิกปฺปิยโวหาเรน โรปาปิตรุกฺเข จ กปฺปิยภูมิยฺจ อตฺตนา กเต วา อกปฺปิยโวหาเรน การาปิเต วา อกปฺปิยภูมิยฺจ กปฺปิยโวหาเรน อตฺตนา การาปิเต วา อฺเหิ กเต วา อาวาเฏ อตฺตนา โรปิเต รุกฺเข จ ผลํ ปริภุฺชิตุํ อิจฺฉติ เจ, ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ.

อารามาทีนมตฺถาย กปฺปิยภูมิยํ สยํ โรปิตสฺส วา กปฺปิยภูมิยํ วา อกปฺปิยภูมิยํ วา กปฺปิยโวหาเรน โรปาปิตสฺส วา รุกฺขสฺส ยฺจ ผลํ, ตํ ผลํ ปริภุฺชิตุํ ภิกฺขูนํ วฏฺฏตีติ โยชนา. กตฺถจิ โปตฺถเกสุ ‘‘อารามาทีนมตฺถายา’’ติ คาถาย ลิขิตฏฺาเน ¶ ‘‘กุลสงฺคหณตฺถายา’’ติอาทิคาถา ทิสฺสติ. สา ปาฬิกฺกมวิรุทฺธตฺตา อฏฺานปฺปยุตฺตา, ‘‘ปุปฺผาน’’นฺติอาทิคาถาย ปุรโต วุจฺจมานา ปน านปฺปยุตฺตา โหติ.

๔๕๘. สพฺพตฺถาติ อารามาทิอตฺถาย ปุพฺเพ วิย อตฺตนา โรปิเตสุ, โรปาปิเตสุ จ สพฺเพสุ มาลาคจฺฉาทีสุ. อกปฺปิโยทเกเนว ปาจิตฺตีติ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ชานํ สปฺปาณกํ ¶ อุทกํ ติณํ วา มตฺติกํ วา สิฺเจยฺย วา สิฺจาเปยฺย วา, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๑๔๐) วุตฺตา ปาจิตฺติ เอว, น ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ.

๔๕๙. อิทานิ ทุกฺกเฏน สทฺธึ ปาจิตฺติยวิสยํ ทสฺเสติ ‘‘กุล…เป… ทุกฺกฏ’’นฺติ. สิฺจโตติ กปฺปิโยทเกเนว สิฺจโต, สิฺจาปยโต จ.

๔๖๐. เตสํเยว ทฺวินฺนํ ปน อตฺถายาติ กุลทูสนปริโภคานํ ทฺวินฺนมตฺถาย. สิฺจเน สิฺจาปเนติ เอตฺถ ‘‘มาลาคจฺฉาทีน’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติ. ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ ‘‘เกวล’’นฺติ เสโส.

๔๖๑. โอจินาปเนติ อฺเหิ ปุปฺผานํ โอจินาปเน. สยโมจินเน จาปีติ อตฺตนาว โอจินเน จ. สปาจิตฺติยทุกฺกฏนฺติ ‘‘ภูตคามปาตพฺยตาย ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๙๐) วุตฺตตฺตา ปุปฺโผจินนเหตุ ปาจิตฺติยฺจ กุลทูสนทุกฺกฏฺจ โหตีติ วุตฺตํ โหติ.

๔๖๒. ปูชาทิอตฺถาย, กุลสงฺคหตฺถาย จ ปุปฺผานํ โอจินนโอจินาปนานิ การาเปนฺตสฺส อาปตฺติยา อาปชฺชนปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปุปฺผาน’’นฺติ. ‘‘ปุปฺผานํ คณนาย ปาจิตฺติยํ โหตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปุปฺผโมจินโตติ เอตฺถ ‘‘วิสุํ วิสุ’’นฺติ เสโส. เอเกกปุปฺผํ โอจินนฺตสฺส ปุปฺผคณนาย ปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถ. ‘‘เอเกน ปโยเคน พหูนิ ปุปฺผานิ โอจินนฺตสฺส ปน ปโยคคณนาย โหตี’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ อิธ พฺยติเรกโต ลพฺภติ. ‘‘โอจินโต’’ติ อิมินา ‘‘โอจินาปยโต’’ติ อิทฺจ กิริยาสามฺเ วิเสสสฺส อนฺโตคธภาวโต วา อุปลกฺขณโต วา ทสฺสิตนฺติ.

ตตฺถ ¶ จ ปุปฺผานิ วิสุํ วิสุํ วตฺวา โอจินาเปนฺตสฺส ปุปฺผานํ คณนาย โหตีติ อิทเมว ¶ อาปชฺชติ. เอกวารมาณตฺเตน พหูนิ ปุปฺผานิ พหูสุ จ วาเรสุ โอจิเตสุ อาณตฺติคณนาย โหตีติ วินิจฺฉโย ทฏฺพฺโพ. อิทํ สพฺพปฺปการํ อนนฺตรวุตฺตคาถาย ทสฺสิตวิธิมฺหิ จ ทฏฺพฺพนฺติ าเปตุมาห ‘‘กุลตฺถํ เจ สทุกฺกฏา’’ติ. กุลตฺถนฺติ กุลสงฺคหตฺถํ. ‘‘สทุกฺกฏา’’ติ วุตฺตตฺตา ปาจิตฺติยฺจ ทุกฺกฏฺจ ปุปฺผคณนาย โหตีติ สิทฺธํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ปุปฺผคณนาย ทุกฺกฏปาจิตฺติยานี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑).

๔๖๓. คนฺถนํ คนฺโถ, เตน นิพฺพตฺตํ คนฺถิมํ. เอส นโย สพฺพตฺถ. คนฺถิมาทิสรูปํ สยเมว วกฺขติ. สงฺคหณํ สงฺคโห, ปุปฺผานํ สงฺคโหติ วิคฺคโห.

๔๖๔. อิมานิ คนฺถิมาทีนิ สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘ตตฺถ ทณฺเฑน ทณฺฑํ วา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ ปุปฺผสงฺคเหสุ. ‘‘ทณฺเฑน ทณฺฑํ วา’’ติ อิทํ สทณฺฑอุปฺปลาทิกุสุมํ สนฺธายาห. ‘‘วณฺเฏนปิ จ วณฺฏก’’นฺติ อิทํ สวณฺฏกรตฺตกุสุมาทึ สนฺธายาห. กรณํ สพฺพนฺติ กตํ สพฺพํ. อิธ สพฺพตฺถ กปฺปิยวิธิวิภาคํ ‘‘สพฺพเมต’’มิจฺจาทิคาถายํ วกฺขติ.

๔๖๕. สุตฺตาทีหิ โคปฺเผตฺวาติ เอตฺถ ‘‘วสฺสิกปุปฺผาทีนี’’ติ เสโส. สุตฺเตน วา กทลิวากาทีหิ วา วสฺสิกาทิปุปฺเผ คนฺถิตฺวา กตปุปฺผวิกาโร โคปฺผิมํ นาม. เอกโต วณฺฏานิ ยสฺสาติ วิคฺคโห. อุภโตวณฺฏิกาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อปฺปตฺเถ วา สกตฺเถ วา ก-กาโร ทฏฺพฺโพ. อิตฺถิลิงฺควิสเย ก-การโต ปุพฺพาการสฺส อิ-การาเทโส.

สพฺพปุปฺผานํ วณฺฏานิ เอกทิสาย กตฺวา คนฺถิตปุปฺผาวลิ เอกโตวณฺฏิกา นาม, วณฺฏานิ อุภยทิสาย กตฺวา คนฺถิตปุปฺผาวลิ ¶ อุภโตวณฺฏิกา นามาติ ตํ โคปฺผิมํ เอวํ ทุวิธํ โหตีติ อตฺโถ. ‘‘วากํ วา วลฺลึ วา รชฺชุํ วา ทิคุณํ กตฺวา ตตฺถ นีปกทมฺพาทิวณฺฏรหิตานิ ปุปฺผานิ เวเตฺวา คหณํ โคปฺผิมํ นามา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑ อตฺถโต สมานํ) อฏฺกถาย วุตฺตํ.

๔๖๖. พุนฺเทสูติ มูเลสุ. มกุลาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน วณฺฏรหิตมธุกาทิปุปฺผฺจ วณฺฏสหิตมลฺลิกาทิปุปฺผฺจ สงฺคหิตํ. สูจิอาทีหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ตาลหีราทึ สงฺคณฺหาติ ¶ . มาลาวิกตีติ ปุปฺผมาลาวิกติ. สูจิอาทีหิ มกุลาทิกํ ปุปฺผํ พุนฺเทสุ วิชฺฌิตฺวา อาวุตา มาลาวิกติ เวธิมํ นามาติ วุจฺจตีติ โยชนา.

๔๖๗. ‘‘เวิมํ นาม ปุปฺผทามปุปฺผหตฺถเกสุ ทฏฺพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑) อฏฺกถาย ทสฺสิตปฺปกาเรสุ ปมปฺปการํ ทสฺเสติ ‘‘เวเตฺวา กตํ มาลาคุเณหิ วา’’ติ. ธมฺมเทสนาย วา ปฏิมาย วา ธาตุยา วา ปูชํ กตฺตุกามา มุทฺธนิ อุชุกํ กตฺวา มาลาทามกลาปํ โอลมฺพิตฺวา อคฺเค ฆฏิกาการทสฺสนตฺถํ มาลาวลิโย อเนกกฺขตฺตุํ ปริกฺขิปนฺตา เวเนฺติ, อิทํ เอวรูปํ มาลาคุณกรณมฺปิ เวิมํ นามาติ วุตฺตํ โหติ.

อฺปฺปการํ ทสฺเสติ ‘‘วากาทีหิ จ พทฺธํ วา’’ติ, ‘‘พนฺธิตฺวา’’ติปิ ปาโ, ‘‘กต’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ. เอกจฺเจ อุปฺปลาทิทีฆทณฺฑกุสุมานิ อฏฺ วา นว วา ทส วา กลาปํ กตฺวา เตสเมว ทณฺฑานํ วาเกหิ วา อฺเน เยน เกนจิ ทณฺฑกคฺเค เปตฺวา วา วิสุํ วา พนฺธิตฺวา อุปฺปลหตฺถาทึ กโรนฺติ, ตฺจ เวิมํ นามาติ วุตฺตํ โหติ. เอตํ ทฺวยมฺปิ น วฏฺฏติ.

กปฺปิยการเกหิ ¶ โอจินิตฺวา ปิตปุปฺผานิ สาฏเก ปกฺขิปิตฺวา ภณฺฑิกํ กตฺวา พนฺธิตุํ น วฏฺฏติ. เตสุเยว ปุปฺเผสุ อจฺฉินฺเนน ทณฺเฑน วา ตสฺมึเยว ทณฺเฑ อจฺฉินฺนวาเกน วา กลาปํ กตฺวา พนฺธิตุํ, อํสภณฺฑิกาย ปกฺขิปิตฺวา คเหตุฺจ วฏฺฏติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘เตสํเยว ปน วาเกน วา ทณฺเฑน พนฺธิตุํ อํสภณฺฑิกํ วา กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘วาเกน วา ทณฺเฑน วา’ติ จ อิทํ อจฺฉินฺทิตฺวา ปริกฺขิปิตฺวา พนฺธนํ สนฺธาย วทนฺตี’’ติ สีหฬคณฺิปเท วุตฺตํ. ปทุมาทิปุปฺผานิ ปทุมาทิปณฺเณสุ นาเฬหิ ปเวเสตฺวา นาเฬหิ พหิ กตฺวา ปณฺเณน ปุปฺผานิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปณฺณคฺเค พนฺธิตุํ วฏฺฏติ. ‘‘ทณฺเฑ ปน พนฺธิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑) จ อฏฺกถายเมว วุตฺตํ.

๔๖๘. ปุปฺผมาลาหิ ปูรเณติ ปุปฺผาวลีหิ ปูรเณ. อิทํ กตฺถ ลพฺภตีติ อาห ‘‘โพธิ’’นฺติอาทิ. ปุปฺผปฏํ นาม มาลาวลิโย ตนฺตํ วิย ปสาเรตฺวา วตฺถํ วายนฺเตหิ วิย ติริยฺจ มาลาวลีหิ วายิตปฏํ วุจฺจติ. อิทํ ปุปฺผปฏํ มาลาวลีหิ ทีฆโส ปูรณํ สนฺธาย ¶ ปุริเม คหิตํ, ติริยโต วายนํ สนฺธาย วกฺขมาเน วายิเมปิ คหิตนฺติ ปุนรุตฺตาภาโว เวทิตพฺโพ. ปฏาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน เจติยธาตุกรณฺฑกเวทิกาทีนํ คหณํ.

ปริกฺเขเปสุ ลพฺภตีติ โพธิกฺขนฺธาทีนํ ปุนปฺปุนํ ปริกฺขิปเนสุ ลพฺภติ. โพธิกฺขนฺธาทโย ปุปฺผาวลีหิ ปริกฺขิปนฺเตหิ ปมวทฺธฏฺาเน ปุปฺผาวลิยา อนติกฺกามิเต ปุริมํ นาม านํ ยาว ปาปุณาติ, ตาว อฺเน คเหตฺวา ปริกฺขิปนฺเตน อาหริตฺวา ปุนปิ ตสฺมึ าเน ปตฺเต อฺสฺส ทานวเสน โพธิกฺขนฺธํ, เจติยํ, ธาตุกรณฺฑกํ วา ปุปฺผกฺจุเกน ฉาเทตุํ ¶ วฏฺฏตีติ อฏฺกถาย วุตฺตํ. สเจปิ ทฺเวเยว ภิกฺขู อุโภสุ ปสฺเสสุ ตฺวา ปริยาเยน หรนฺติ, วฏฺฏติเยวาติ วทนฺติ. ปุปฺผปฏวายนตฺถํ ปสาริยมานปุปฺผาวลีสุ จ เอเสว วินิจฺฉโย.

ทีฆปุปฺผาวลึ นาคทนฺเตสุ ปกฺขิปิตฺวา ปุน ปกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติ. ‘‘นาคทนฺเตสุ ปน ปุปฺผวลยํ ปเวเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา อฺเหิ วลยํ กตฺวา ทินฺนปุปฺผาวลิวลยํ ธาตุกรณฺฑถุปิกาย ปเวเสตุํ วฏฺฏติ. ‘‘มาลาคุเณหิ ปน พหูหิปิ กตํ ปุปฺผทามํ ลภิตฺวา อาสนมตฺถกาทีสุ พนฺธิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตตฺตา ปุปฺผทามปุปฺผาวลีนํ ปุปฺผรหิตาย สุตฺตโกฏิยา รชฺชุทณฺฑาทีสุ พนฺธิตุํ วฏฺฏติ.

๔๖๙. ปุปฺผรูปํ นาม ‘‘โคปฺผิมปุปฺเผเหว หตฺถิอสฺสาทิรูปกานิ กโรนฺติ, ตานิปิ วายิมฏฺาเน ติฏฺนฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑) วุตฺตตฺตา ตํตํรูปสณฺานํ กตฺวา ปุปฺผาวลิโย นิเวเสตฺวา กริยมานํ หตฺถิอสฺสาทิรูปํ. อิมสฺมึ อฏฺกถาปาเ ‘‘ตานิปิ วายิมฏฺาเน ติฏฺนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา จ ‘‘อฺเหิ กตปริจฺเฉเท ปน ปุปฺผานิ เปนฺเตน หตฺถิอสฺสาทิรูปกมฺปิ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑) อฏฺกถาปาสฺส สารตฺถทีปนิยํ ‘‘ปุปฺผานิ เปนฺเตนาติ อคนฺถิตานิ ปากติกปุปฺผานิ เปนฺเตน. ปุปฺผทามํ ปน ปูชนตฺถาย ภูมิยํ เปนฺเตน ผุสาเปตฺวา วา อผุสาเปตฺวา วา ทิคุณํ กตฺวา เปตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๔๓๑) วุตฺตตฺตา จ อิมํ หตฺถิอาทิรูปํ ปูเรนฺเตน มาลาวลึ อฺเหิ กตปริจฺเฉเท สมฺพนฺธิตฺวา ปาสาณอาสนมฺจปีหตฺถิรูปาทิมตฺถเก เปตฺวา ปูชนปฺปกาโร วายิมนฺติ วิฺายติ.

ปุปฺผปฏนฺติ ¶ ¶ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการํ ปุปฺผปฏํ ปูเรนฺเตน เอกาปิ ปุปฺผาวลิ ปริวตฺเตตฺวา น เปตพฺพา, วายนฺเตน อฺเหิ ปูริเตปิ เอกาปิ ปุปฺผาวลิ น ปาเตตพฺพา, อิทํ ปูริมวายิมานํ นานากรณํ. อาทิคฺคหเณน ปุปฺผชาลํ สงฺคณฺหาติ, ตํ กโรนฺตสฺส ชาลจฺฉิทฺทคณนาย ทุกฺกฏํ โหติ. ‘‘ภิตฺติจฺฉตฺตโพธิตฺถมฺภาทีสุปิ เอเสว นโย’’ติ วุตฺตตฺตา ฉตฺตาทีสุ จ ปุปฺผชาลํ น ทาตพฺพํ.

๔๗๐. อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส สาธารณตฺตา ‘‘ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีนฺจา’’ติ อาห. พุทฺธสฺสปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท สมฺภาวเน, ‘‘ปูชตฺถ’’นฺติ วตฺตพฺพํ, พุทฺธสฺส ปูชตฺถายปิ กาตุํ วา การาเปตุํ วา น วฏฺฏตีติ อตฺโถ. ธมฺมสงฺฆรตนานิปิ อุปลกฺขณโต สงฺคยฺหนฺติ. เสเส กิเมว วตฺตพฺพนฺติ พฺยติเรกตฺโถ.

๔๗๑. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘สยํ ปเรหิ วา การาเปตุํ ภิกฺขูนฺจ ภิกฺขุนีนฺจ พุทฺธสฺสปี’’ติ อนนฺตรคาถาย วุตฺตมติทิสติ. กลมฺพกนฺติ ทฺวินฺนํ ธนุกานมนฺตเร โอลมฺพกทามํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘กลมฺพโกติ อฑฺฒจนฺทนาคทนฺตนฺตเร ฆฏิกาทามโอลมฺพโก วุตฺโต’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑). เอตฺถ จ ฆฏิกาทามโอลมฺพโก นาม อนฺเต ฆฏิกาการยุตฺโต ยมกทามโอลมฺพโก. กาตุนฺติ พนฺธิตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา. เอเกกปุปฺผทามํ ปน นิกฺขนฺตสุตฺตโกฏิยา ปพนฺธิตฺวา โอลมฺพิตุํ วฏฺฏติ. ปุปฺผทามทฺวยํ สงฺฆฏิตุกาเมนปิ นิกฺขนฺตสุตฺตโกฏิยาว สุตฺตโกฏิ สงฺฆฏิตุํ วฏฺฏติ. อฑฺฒจนฺทกเมว วาติ ‘‘อฑฺฒจนฺทากาเรน มาลาคุณปริกฺเขโป’’ติ อฏฺกถาย วุตฺตสรูปํ วา.

เอตฺถ จ อฑฺฒจนฺทากาเรน มาลาคุณปริกฺเขโป นาม อฑฺฒจนฺทากาเรน มาลาคุณสฺส ปุนปฺปุนํ หรณปจฺจาหรณวเสน ปูเรตฺวา ปริกฺขิปนํ. เตเนว ตํ ปูริเม ปวิฏฺํ. ตสฺมา เอตมฺปิ ¶ อฑฺฒจนฺทาการํ ปุนปฺปุนํ หรณปจฺจาหรณวเสน ปูริตํ น วฏฺฏติ, เอกวารํ ปน อฑฺฒจนฺทากาเรน มาลาคุณํ หริตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ. กาตุํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตทุภยมฺปิ ปูริเมเยว ปวิฏฺ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. อฺเหิ ปูริตนฺติ อฺเหิ อายตํ ปสาเรตฺวา ปูริตํ ปุปฺผปฏํ. วายิตุมฺปิ จาติ ติริยํ เอกปุปฺผาวลิมฺปิ วายิตุํ ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ อิมินาว สมฺพนฺโธ.

๔๗๒. ปิฏฺกาจมยนฺติ ¶ ตณฺฑุลปิฏฺาทีหิ กตฺเจว กาจมตฺติกาย จ กตํ ปุปฺผทามํ. เภณฺฑุปุปฺผมยมฺปิ จาติ เภณฺฑุทณฺฑเกหิ มลฺลิกาสุมนจมฺปกาทิสทิสํ กตฺวา ฉิทฺเทหิ กตทามฺจ. ‘‘เคณฺฑุปุปฺผมย’’นฺติปิ ลิขนฺติ. ขรปตฺตมยนฺติ เอตฺถ ขรปตฺตํ นาม กุงฺกุฏฺขจิตํ ปุปฺผปฏนฺติ วทนฺติ. กาตุนฺติ คนฺถนคนฺถาปนาทีนิ กาตุํ. เภณฺฑุขรปตฺตทามานํ ปฏิกฺขิตฺตตฺตา เจลาทีหิ กตทามมฺปิ น วฏฺฏติ อกปฺปิยานุโลมตฺตาติ วทนฺติ.

๔๗๓. หีราทีหีติ ตาลนาฬิเกรหีราทีหิ. อาทิ-สทฺเทน ติณสลากาทึ สงฺคณฺหาติ. ปฏากตฺถนฺติ ปฏากากาเรน ปูชนตฺถํ. ‘‘วิชฺฌนฺตสฺสา’’ติ อิมินา กณฺฏเกหิ วิชฺฌนํ, หีราทีหิ อาวุณนฺจ สงฺคหิตํ.

๔๗๕. อโสกปิณฺฑิอาทีนนฺติ อโสกปุปฺผมฺชริกาทีนํ. อาทิ-สทฺเทน อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑) เอเตเหว สทฺธึ ทสฺสิตํ ชาลวิตานํ, ฉิทฺทานิ ทสฺเสตฺวา กตเวทิกา, นาคทนฺตกํ, ปุปฺผจงฺโกฏกาปิธานํ, ตาลปณฺณวลยาทิฺจ สงฺคณฺหาติ. ธมฺมรชฺชุยาติ เอตฺถ สารตฺถทีปนิยํ ‘‘ธมฺมรชฺชุ นาม เจติยํ วา โพธึ วา ปุปฺผปเวสนตฺถ อาวชฺชิตฺวา พทฺธรชฺชู’ติ มหาคณฺิปเท, มชฺฌิมคณฺิปเท จ วุตฺตํ, ตสฺมา ตถา พทฺธาย รชฺชุยา เจติยสฺส จ อนฺตเร ปุปฺผานิ ปเวเสตุํ วฏฺฏตีติ ¶ วิฺายติ. คณฺิปเท ปน ‘ธมฺมรชฺชุนฺติ สิถิลวฏฺฏิตํ รชฺชุํ กตฺวา โพธึ วา เจติยํ วา ปริกฺขิปิตฺวา ธมฺมาสเน วา ลมฺพิตฺวา ตตฺถ ปุปฺผานิ ปเวเสนฺตี’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา สิถิลวฏฺฏิตาย รชฺชุยา อนฺตเรปิ ปุปฺผานิ ปเวเสตุํ วฏฺฏตีติ วิฺายติ, วีมํสิตฺวา ยุตฺตตรํ คเหตพฺพํ. อุภยตฺถาปิ ปเนตฺถ เนวตฺถิ วิโรโธติ อมฺหากํ ขนฺตี’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๔๓๑) ลิขิตํ.

๔๗๖. วิชฺฌนฺตสฺสปีติ ปิ-สทฺเทน ธมฺมาสนวิตานาทีสุ ปุปฺผปูชนตฺถํ สยํ กณฺฏกหีราทิปฺปเวสนํ สงฺคณฺหาติ. ‘‘วิตานาทีสุ ปุปฺผปูชนตฺถํ กณฺฏกหีราทิปฺปเวสนํ น วฏฺฏตี’ติ อิทํ อฏฺกถาจริยปฺปมาณโต คเหตพฺพ’’นฺติ สารตฺถทีปนิยํ วุตฺตํ.

๔๗๗. กปฺปิยวจนํ นาม ‘‘เอวํ ชาน, เอวํ กเต โสเภยฺย, ยถา เอตานิ ปุปฺผานิ น วิกิริยนฺติ, ตถา กโรหี’’ติอาทิ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑) อฏฺกถาคตํ กปฺปิยวจนํ. วตฺถุปูชเนติ รตนตฺตยปูชเน. นิมิตฺตาทีสุ นิมิตฺตํ นาม ปุปฺผานิ จ คนฺถนวาเก ¶ จ คเหตฺวา คนฺถิตุํ ชานนฺตานํ สมีเป ปนํ. โอภาโส นาม ‘‘ตุมฺเหหิ ปิฬนฺธิตกุสุมานิ กสฺมา น วิกิรนฺตี’’ติ วุตฺเต ‘‘คนฺถิตตฺตา’’ติ เจ วทติ, นนุ ปูชนกปุปฺผานิ คนฺถิตุํ น วฏฺฏตีติอาทิวจนานิ. ปริยาโย นาม ปณฺฑิเตหิ ปุปฺผานิ ยถา น วิกิริยนฺติ, ตถา คนฺถิตฺวา ปูเชตุํ มนาปนฺติอาทิวจนํ. ปกาสิตา อฏฺกถายํ.

๔๗๘. ‘‘กุลานิ ทูเสติ ปุปฺเผน วา’’ติอาทิปาเ (ปารา. ๔๓๗) ‘‘เวชฺชิกาย วา ชงฺฆเปสนิเกน วา’’ติ (ปารา. ๔๓๗) วุตฺตํ เวชฺชกมฺมาทึ กุลทูสนโต วิสุํ กตฺวา ‘‘น เกวลํ…เป… กุทาจน’’นฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ? วิสุํ กาตุํ น วุตฺตํ. โยชนา ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา ¶ ‘‘น เกวลมิทเมว วุตฺตปฺปการํ ปุปฺผทานาทิกุลทูสนํ กุทาจนํ อกตฺตพฺพํ, อถ โข เวชฺชกมฺมาทิ กุลทูสนมฺปิ กุทาจนํ น กตฺตพฺพ’’นฺติ. เวชฺชกมฺมาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน วกฺขมานปริตฺโตทกสุตฺตทานอนามฏฺปิณฺฑทานทูเตยฺยชงฺฆเปสนิเก สงฺคณฺหาติ.

๔๗๙. ‘‘กุทาจนํ น กตฺตพฺพ’’นฺติ สามฺเน นิเสเธตฺวา อิทานิ ‘‘กตฺตพฺพ’’มิจฺจาทินา อปวาทวิธึ ทสฺเสติ. ปฺจนฺนํ สหธมฺมินนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนิสิกฺขมานสามเณรสามเณรีนํ ปฺจนฺนํ สห สทฺธึ จริตพฺโพ ปพฺพชฺชาสาสนธมฺโม เอเตสํ อตฺถีติ ‘‘สหธมฺมิกา’’ติ สงฺขํ คตานํ. อกตวิฺตฺตึ กตฺวาปีติ อฺาตกอปฺปวาริเต เภสชฺชํ ยาจิตฺวาปิ ‘‘วเทยฺยาถ ภนฺเต เยนตฺโถ’’ติ เอวํ อกตฏฺาเน วิฺตฺติ อกตวิฺตฺติ. อตฺตโน ธเนติ สสนฺตกวิสเย.

๔๘๐. ‘‘ตถา’’ติ สหธมฺมิกานํ วุตฺตมติทิสติ. ตทุปฏฺากชนฺตุโนติ เตสํ ทฺวินฺนํ มาตาปิตูนํ เวยฺยาวจฺจกรสฺส. ภณฺฑุกสฺสาติ คิหิลิงฺเค ิตสฺสาปิ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส. อตฺตโน เวยฺยาวจฺจกรสฺสปีติ อตฺตโน กมฺมกรสฺสปิ. เอตฺตกานฺจ ชนานํ ปฺจสหธมฺมิกานํ วิย อกตวิฺตฺติยาปิ เภสชฺชํ กาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.

๔๘๑. เชฏฺภาตาติ อตฺตโน ปุพฺพโช ภาตา. กนิฏฺโติ อนุโช ภาตา. ตถา ภคินิโย ทุเวติ เชฏฺกนิฏฺา ทฺเว ภคินิโย. จูฬมาตาติ มาตุ กนิฏฺา. จูฬปิตาติ ปิตุ กนิฏฺโ. มหามาตาติ มาตุ เชฏฺา. มหาปิตา ปิตุ เชฏฺภาตา.

๔๘๒. ปิตุจฺฉาติ ปิตุภคินี เชฏฺกนิฏฺา. มาตุโลติ มาตุ ภาตา. เชฏฺกนิฏฺเ ทฺเว ปิตุจฺฉา ¶ , ทฺเว มาตุเล ¶ จ เอกโต กตฺวา ‘‘ทสา’’ติ วุตฺตํ. เภสชฺชํ กาตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ.

๔๘๔. ‘‘ทสฺสนฺติ เม อิเม’’ติ อาโภคํ กตฺวา วา ทาตพฺพนฺติ โยชนา.

๔๘๕. เอเตสํ ทสนฺนํ าตีนํ. ยาว สตฺตมา กุลาติ เอตฺถ กุลปริจฺเฉโท กถํ คเหตพฺโพติ? ‘‘สปุตฺตทารํ ภาตุ กุฏุมฺพํ เอกํ กุลํ, เอวํ ตสฺส ปุตฺตสฺส วา ธีตุ วา กุฏุมฺพํ เอกํ กุล’’นฺติ เอวมาทินา นเยน ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา คเหตพฺพา. ‘‘สปุตฺตปติภคินิยา กุฏุมฺพํ เอกํ กุลํ, ตถา ตสฺส ปุตฺตสฺส วา ธีตุ วา กุฏุมฺพํ เอกํ กุล’’นฺติอาทินา นเยน ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา คเหตพฺพา. จูฬมาตาทีนมฺปิ กุลปรมฺปรา อิมินา นิยาเมน คเหตพฺพาติ วทนฺติ. กุลทูสนํ น รูหตีติ ‘‘ทาตุํ ปุปฺผํ ปนฺสฺส, อาคตสฺเสว าติโน’’ติอาทินา (วิ. วิ. ๔๔๓) นเยน กถิตวิธินา เอเตสุ ปวตฺตนฺตสฺส กุลทูสนํ น รุหตีติ วุตฺตํ โหติ.

๔๘๖. ภาตุชายาติ อตฺตโน เชฏฺสฺส วา กนิฏฺสฺส วา ภาตุ ภริยา. ภคินิสามิโกติ อตฺตโน เชฏฺาย วา กนิฏฺาย วา ภคินิยา สามิโก.

๔๘๗. ภาตุโนติ เชฏฺสฺส, กนิฏฺสฺส จ ภาตุโน. อนุ ปจฺฉา ชาตาติ อนุชา, กนิฏฺภคินี. ‘‘อนุชา’’ติ อุปลกฺขณนฺติ เชฏฺายปิ สงฺคโห. เชฏฺกนิฏฺภาตูนํ ภริยา จ เชฏฺกนิฏฺภคินีนํ สามิกา จ สเจ อฺาตกา โหนฺตีติ โยชนา. เทถาติ เอตฺถ ‘‘อิมํ เภสชฺช’’นฺติ ปาเสโส.

๔๘๘. เตสมฺปิ ¶ ภาตุภคินีนํ. ‘‘ปุตฺตาน’’นฺติ อิมินา ธีตูนมฺปิ สงฺคโห. กตฺวาติ วตฺวา. ตุมฺหากํ มาตาปิตูนํ เทถาติ เอตฺถาปิ ‘‘อิมํ เภสชฺช’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติ. มาตาปิตูนนฺติ อุภยสงฺคาหกวจนโต ‘‘ตุยฺหํ มาตุ วา, ตุยฺหํ ปิตุ วา’’ติ ยถาสมฺภวํ วิสุํ วิสุฺจ วตฺตพฺพํ. เตสนฺติ จ ตุมฺหากนฺติ จ สามิวจนํ. ปุตฺตานนฺติ จ มาตาปิตูนนฺติ จ สมฺปทานวจนํ.

๔๘๙. เภสชฺชกรณารหานํ ¶ วตฺตพฺพตาย ‘‘อกลฺลโก’’ติ อิทํ อิสฺสราทิปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. อกลฺลโกติ อาตุโร. กลฺลํ วุจฺจติ สุขํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ กลฺลโก, น กลฺลโก อกลฺลโก. าติชนุชฺฌิโต วาติ าติชเนน ปริจฺจตฺโต วา.

๔๙๐. เอเตสํ สพฺเพสนฺติ อิสฺสราทิอาตุรานํ สพฺเพสเมเตสํ ชนานํ. ‘‘สาธุนา’’ติ วกฺขมานตฺตา อปจฺจาสีสตา สตาติ เอตฺถ สตาติ กิริยาปทํ. ‘‘อิมสฺมึ กเต อิเม มยฺหํ เอวรูปํ ทสฺสนฺตี’’ติ อตฺตโน อตฺถาย ปจฺจาสีสนํ อกโรนฺเตนาติ อตฺโถ. ภิกฺขุสงฺฆสฺส อุปการตํ ปจฺจาสีสนฺเตน กาตุํ วฏฺฏติ. ปฏิสนฺถาโรติ อามิสปฏิสนฺถาโร, ธมฺมปฏิสนฺถาโรติ ทุวิโธ ปฏิสนฺถาโร. เอตฺถ อามิสปฏิสนฺถาโร คยฺหติ. เภสชฺชํ อามิเสนปิ โหตีติ ธมฺมกถาย สงฺคโหปิ ยุชฺชเตว. ปฏิสนฺถรณํ ปฏิสนฺถาโร. ปฏิลทฺธามิสสฺส จ ธมฺมสฺส จ เตสุ จ อตฺตนิ จ ปติรูเปนากาเรน สมํ อตฺถรณํ ปวตฺตนนฺติ อตฺโถ.

อปโร นโย – อามิสสฺส จ ธมฺมสฺส จ อลาเภน อตฺตโน, ปรสฺส จ อนฺตเร สมฺภวนฺตสฺส ฉิทฺทสฺส วิวรสฺส เภทสฺส ปฏิสนฺถรณํ ปิทหนํ สงฺคหณํ ปฏิสนฺถาโร. อยฺหิ โลกสนฺนิวาโส อลพฺภมาเนน อามิเสน จ ธมฺเมน ¶ จาติ ทฺวีหิ ฉิทฺโท, ตสฺส ตํ ฉิทฺทํ ยถา น ปฺายติ, เอวํ ปีสฺส วิย ปจฺจตฺถรเณน อามิเสน, ธมฺเมน จ ปฏิสนฺถรณํ ‘‘อามิสปฏิสนฺถาโร, ธมฺมปฏิสนฺถาโร’’ติ วุจฺจตีติ. สาธุนาติ สามีจิปฺปฏิปนฺนตาทิอริยธมฺเม ปติฏฺิตุกาเมน อริยาจาเรน ภิกฺขุนาติ อตฺโถ. ‘‘อธุนา’’ติ อิทํ อิมิสฺสา ปฏิปตฺติยา สพฺพกาลํ ปฏิปชฺชิตพฺพตายปิ ปาปชนกณฺหกสํคาเม อิมสฺมึ วิปนฺนกาเล วิเสเสน อปฺปมตฺเตน ปวตฺเตตพฺพนฺติ อธิปฺปาเยน วุตฺตํ.

๔๙๑-๒. เกนจีติ อุปลกฺขณตฺตา อุปาสเกน วา อุปาสิกาย วาติ อตฺโถ. หตฺเถนาติ หตฺถาวยวา องฺคุลิโย วุตฺตา สมุทาเย ปวตฺตสฺส โวหารสฺส อวยเว ปวตฺตนโต. กตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ปริตฺต’’นฺติ ปาเสโส, กโรติสฺส กิริยาสามฺเ วตฺตนโต ภณิตฺวาติ อตฺโถ. เตสเมว จ สนฺตกนฺติ ปริตฺตํ ภณาเปนฺตานเมว สนฺตกํ สุตฺโตทกํ. เอวํ วุตฺตตฺตา ‘‘อตฺตโน สุตฺโตทกํ อาหริตฺวา ปุฺตฺถาย อิทํ หตฺเถน จาเลตฺวา, อามสิตฺวา วา ปริตฺตํ ภณถา’’ติ วุตฺเต เกนจิ ปริตฺโตทกํ สุตฺตํ กาตพฺพํ. เกนจิ ‘‘ปริตฺโตทกสุตฺตานิ เทถา’’ติ วุตฺเต ¶ ภิกฺขุนา เตสเมว สนฺตกํ ชลํ หตฺเถน จาเลตฺวา สุตฺตกํ มทฺทิตฺวา ปริตฺตํ กตฺวา ทาตพฺพนฺติ โยชนา.

๔๙๓. อนามฏฺโปีติ หตฺเถน อนามสิโตปิ, อปพฺพชิตสฺส หตฺถโต ลทฺธา อตฺตนา วา อฺเน วา ภิกฺขุนา อคหิตคฺโคติ วุตฺตํ โหติ.

๔๙๔. โจรทามริกสฺส จาติ คามวิโลปกสฺส โจรสฺส จ.

๔๙๕. ปณฺฑุปลาสสฺสาติ ¶ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส ภณฺฑุกสฺส, ปณฺฑุวณฺโณ ปลาโส ปณฺฑุปลาโส, โส วิยาติ ปณฺฑุปลาโส, ตํสทิเส ตพฺโพหาโร ‘‘สีโหยํ มาณวโก’’ติอาทีสุ วิย. ยถา ปณฺฑุปลาโส รุกฺขา ปตนาภิมุโข ติฏฺติ นิยตปาโต, เอวมยมฺปิ คิหิลิงฺคโต อปคมาภิมุโข ปพฺพชฺชูปคมเน นิยโตว ติฏฺตีติ ‘‘ปณฺฑุปลาสสทิโส’’ติ เวทิตพฺโพ.

ถาลเกปิ จาติ อตฺตโน ปริโภคถาลเกปิ. อิทฺจ นิทสฺสนมตฺตํ, ปตฺโตปิ คหิโตเยวาติ ทฏฺพฺพํ. เปตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ปิณฺฑปาต’’นฺติ อุปโยควเสน สมฺพนฺธนียํ. ตํ ปนาติ อตฺตโน ปริโภคถาลเก เปตฺวา ทิยฺยมานํ ปิณฺฑปาตํ. ‘‘มาตาปิตูน’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๖-๔๓๗) อฏฺกถาวจนโต เอตฺถ ‘‘ปิตุโน’’ติ อุปลกฺขณนฺติ มาตาปิตูนมฺปีติ อตฺโถ. สเจ เอกเสโส อิจฺฉิโต, ‘‘ปิตูนมฺปี’’ติ ปาโ ยุชฺชติ.

๔๙๖. ชงฺฆเปสนิยนฺติ คิหีนํ ทูเตยฺยสาสนหรณกมฺมํ ‘‘ชงฺฆเปสนิย’’นฺติ วุจฺจติ. อปิ จาติ วุตฺตสมุจฺจโย.

๔๙๗. เอตฺตาวตา สามฺวิธึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อปวาทวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ภณฺฑู’’ติอาทิ วุตฺตํ. สาสนนฺติ สนฺเทสํ. หริตุนฺติ วุตฺตฏฺานํ เนตุํ.

๔๙๘. อฏฺวิเธนปีติ ปุปฺผทานาทิชงฺฆเปสนิยาวสาเนน อฏฺปฺปกาเรนปิ. กุลทูสนกมฺเมนาติ กุลานํ สทฺธาวินาสเกน อนาจารกมฺเมน. ลทฺธนฺติ เอตฺถ ‘‘โภชน’’นฺติ อิทํ ‘‘ภุฺชิตุ’’นฺติ จ ‘‘อชฺโฌหาเรสู’’ติ จ วุตฺตตฺตา, ‘‘เสเสสุปิ อยํ นโย’’ติ วกฺขมานตฺตา ¶ จ ลพฺภติ. ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ เอเกนาปิ กุลทูสเนน กมฺเมน อุปฺปาทิตปจฺจโย ¶ สพฺเพสมฺปิ น วฏฺฏตีติ ‘‘ปฺจนฺนํ สหธมฺมีนํ น จ วฏฺฏตี’’ติ สพฺพปฏิเสโธ กโต.

๔๙๙. สพฺพตฺถาติ ‘‘อชฺโฌหาเรสู’’ติ เอตสฺส วิเสสนํ, สพฺเพสูติ อตฺโถ. ‘‘อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร’’ติ อฏฺกถาคตํ สงฺคณฺหาติ. ‘‘อชฺโฌหาเรสู’’ติ อิทํ ปรคลํ กาตพฺพํ อามิสํ สนฺธายาห. เสสปจฺจเย ปฏิจฺจ ปริโภควเสเนว ‘‘เสเสสู’’ติ อาห, อนชฺโฌหรณีเยสุ เสสปจฺจเยสูติ อตฺโถ. กึ วุตฺตํ โหติ? จีวรปจฺจเย สรีรโต โมเจตฺวา ปริโภคคณนาย, เสนาสนปจฺจเย นิพฺพโกเส อุทกปตนฏฺานโต อพฺภนฺตรํ ปวิฏฺวารคณนาย, มฺจปีาทิเสนาสเน นิสีทนสยนาทิปริโภคคณนาย, อนชฺโฌหริตฺวา อพฺภฺชนาเลปนาทิวเสน กาตพฺพเภสชฺเช สรีรโต โมเจตฺวา วารคณนายาติ วุตฺตํ โหติ. อยํ นโยติ ‘‘ทุกฺกฏํ ปริทีปิต’’นฺติ วุตฺโต นโย.

๕๐๐. ‘‘อุปฺปนฺนปจฺจยา’’ติ อิทํ ‘‘อภูตาโรจเนนา’’ติ อิทมเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ. ‘‘กตฺวา รูปิยโวหาร’’นฺติ อิทมเปกฺขิตฺวา ‘‘อุปฺปาทิตปจฺจยา’’ติ โยชนา กาตพฺพา. รูปิยโวหารวินิจฺฉโย นิสฺสคฺคิเย อาวิ ภวิสฺสติ. อภูตาโรจนวินิจฺฉโย จตุตฺถปาราชิเก วุตฺโต. สมานาติ ปกาสิตาติ กุลทูสนกมฺเมน อุปฺปาทิตปจฺจเยหิ สทิสาติ อฏฺกถายํ วุตฺตาติ อตฺโถ. อิมินา ตตฺถาปิ วินิจฺฉโย เอตฺตโกเยวาติ อติทิสติ.

๕๐๑. ‘‘สํสารวาโส ทุกฺข’’นฺติ ตฺวา นิพฺพานาธิคเม มานสํ พนฺธิตฺวา นิพฺพานคามินึ ปฏิปทํ สนฺธาย สาสนาวติณฺเณน สิกฺขากาเมน กุลปุตฺเตน เสวิตกฺขเณเยว ชีวิตหรณสมตฺถวิสมิสฺสปูติมุตฺตํ ¶ วิย วชฺชนียํ อกปฺปิยปจฺจยํ อุปฺปาเทตุํ กริยมานํ อกปฺปิโยปายปฺปการํ เอกโต ทสฺเสตุมาห ‘‘วิฺตฺตี’’ติอาทิ. ตตฺถ วิฺตฺติ ยาจนา. อนุปฺปทานนฺติ ปิณฺฑปฏิปิณฺฑทานํ. เวชฺชกมฺมํ วุตฺตนยเมว. อเนสนํ นาม อปฺปิจฺฉตาย อนนุรูเปน ปโยเคน ปจฺจยปริเยสนํ.

ปาริภฏฺยตา นาม อิสฺสเร เสวิตุํ ปริวาเรตฺวา เตสํ จิตฺตรุจิตํ วิลปนฺตานํ ปริภฏานํ เสวกชนานํ วิย ลาภตฺถิกสฺส ภิกฺขุโน ปจฺจยทายเกสุ ปวตฺตีติ เวทิตพฺโพ. ปริ สมนฺตโต ภฏติ เสวตีติ ปริภโฏ, อิสฺสรชนานํ สมีปาวจโร เสวกชโน, ปริภโฏ วิยาติ ¶ ปริภโฏ, ภิกฺขุ, ปริภฏสฺส กมฺมํ ปาริภฏฺยํ, ตสฺส ภาโว ปาริภฏฺยตา. อถ วา ปริภฏติ ธาติ วิย กุลทารเก องฺเก กรณาทิวเสน ธาเรตีติ ปริภโฏ, ปริภฏสฺส กมฺมํ ปาริภฏฺยํ, ตสฺส ภาโว ปาริภฏฺยตาติ ลาภาสาย ภิกฺขุโน กุลทารเกสุ อนนุโลมิกา ปวตฺติ วุจฺจติ.

มุคฺคสูปตา นาม ปกฺกมุคฺคา วิย ปกฺกาปกฺกพีชมิสฺสา ลาภาสาย ทายกานํ จิตฺตาราธนตฺถาย สจฺจาลีกมิสฺสกตา. ยถา มุคฺเคสุ ปจฺจมาเนสุ โกจิเทว น ปจฺจติ, พหโว ปจฺจนฺติ, เอวเมว ยสฺส ทายเกหิ สทฺธึ กเถนฺตสฺส กิฺจิเทว สจฺจํ โหติ, อสจฺจเมว พหุกํ โหติ, อยํ วุจฺจติ มุคฺคสูปสทิสตฺตา ‘‘มุคฺคสูโป’’ติ, ตสฺส กมฺมํ มุคฺคสูปํ, ตสฺส ภาโว มุคฺคสูปตา. วตฺถุวิชฺชกํ นาม กูปวตฺถุเคหวตฺถุอาทีนํ อาจิกฺขนํ. วตฺถุวิชฺชายกานํ กตํ วตฺถุวิชฺชกํ.

๕๐๒. ชงฺฆเปสนิยํ, ทูตกมฺมฺจ วุตฺตนยเมว. กุลทูสนนฺติ วุตฺตาวเสสํ. อภูตาโรจนฺจ วุตฺตนยเมว. พุทฺธปฏิกุฏฺนฺติ ¶ พุทฺเธหิ ปฏิกฺโกสิตํ ครหิตํ ยถาวุตฺตํ มิจฺฉาชีวฺจ อวุตฺตฺจ องฺควิชฺชานกฺขตฺตวิชฺชาอุกฺกาปาตทิสาฑาหภูมิจาลาทิเภทํ มิจฺฉาชีวนูปายํ สพฺพํ. วิวชฺชเยติ วิสมิว, คูถมุตฺตํ วิย จ อารกา ปริวชฺเชยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘สิกฺขากาโม กุลปุตฺโต’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติ.

๕๐๓. ปฏินิสฺสชฺชโตปิ ตนฺติ สมนุภาสนกมฺมโต ปุพฺเพ วา ตฺติจตุตฺถาสุ กมฺมวาจาสุ อนฺตกมฺมวาจาย ยฺย-การํ อปฺปตฺตาย วา กุลทูสนกมฺมํ ปชหนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. สงฺฆเภทสมนฺติ ปมสงฺฆเภเทน สมนฺติ.

กุลทูสนกถาวณฺณนา.

๕๐๔. ‘‘ชาน’’นฺติ อิมสฺส ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ เอตสฺส วิเสสนตฺตา ชานตาติ คเหตพฺพํ. ปาฬิยา ลิขิเต สีหฬคณฺิปเท ปน เอวรูปํ อาปตฺตึ อาปนฺโนสฺมีติ ตฺวาติ อตฺโถ วุตฺโต. ยาวตีหนฺติ ยตฺตกานิ อหานิ, ‘‘ฉาทิตา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ, ฉาทนกิริยาอจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. ฉาทิตาติ ‘‘อหํ อิตฺถนฺนามํ อาปตฺตึ อาปนฺโน’’ติ สพฺรหฺมจารีนํ อนาโรจนทิวเสน ¶ ปฏิจฺฉาทิตา. อาปตฺตีติ สงฺฆาทิเสสาปตฺติ. อกามาติ อรุจิยาว สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชิตฺวา อกตปฏิกมฺมสฺส สคฺคโมกฺขานํ อนฺตรายกรตฺตาติ อธิปฺปาโย. ปริวตฺถพฺพนฺติ ปริวาสํ สมาทาย วตฺถพฺพํ. กิตฺตกํ กาลนฺติ อาห ‘‘ตาวตีห’’นฺติ, ตตฺตกานิ อหานีติ วุตฺตํ โหติ. อาปชฺชิตฺวา ยตฺตกานิ อหานิ ปฏิจฺฉาเทติ, ตตฺตกาเนว อหานีติ อตฺโถ.

๕๐๕-๖. อาปตฺติ กิตฺตเกน ปฏิจฺฉนฺนา โหตีติ อาห ‘‘อาปตฺติ จา’’ติอาทิ. ตตฺถ อาปตฺติ จาติ สงฺฆาทิเสสาปตฺติ จ. อนุกฺขิตฺโต จาติ อุกฺเขปนียกมฺเมน สยํ อนิสฺสาริโต ¶ จ. ปหู จาติ สยํ สพฺรหฺมจารีนํ สนฺติกํ คนฺตฺวา อาโรเจตุํ ปโหติ จ. อนนฺตรายิโก จาติ คมนวิพนฺธเกน ราชโจราทิอนฺตราเยน วิรหิโต จ. จตุสฺว ปีติ เอตฺถ ‘‘เอเตสู’’ติ เสโส, เอเตสุ จตูสูติ อตฺโถ. ตํสฺีติ อาปตฺติสฺี อนุกฺขิตฺตสฺี ปหุสฺี อนนฺตรายิกสฺีติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺส เอวํสฺิโน อิเมสุ จตูสุ ตถาสฺิโน ปุคฺคลสฺส. ฉาเทตุกามตาติ อาจริยาทีสุ คารเวน วา ครหาทิภยา วา ‘‘น อาโรเจสฺสามี’’ติ ปฏิจฺฉาเทตุกามตา จ. ฉาทนนฺติ ตถา จินฺเตตฺวา ‘‘อหํ อิตฺถนฺนามํ อาปนฺโน’’ติ อวตฺวา ปฏิจฺฉาทนฺจาติ อิเมหิ ทสหิ องฺเคหิ. ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ กตฺตุนิทฺเทสตฺตา ฉนฺนาติ เอตฺถ ฉาทิตาติ อตฺโถ. กาลวิธึ ทสฺเสติ ‘‘อรุณุคฺคมเนนา’’ติ, อาปตฺติอาปนฺนทิวสํ เขเปตฺวา อรุณุฏฺาเนน สทฺธึ ฉนฺนา โหตีติ อตฺโถ.

ทฺเวภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕๐๗. เอวํ ปฏิจฺฉนฺนสงฺฆาทิเสสปฏิกมฺมตฺถํ ‘‘อกามา ปริวตฺถพฺพ’’นฺติ วิหิตสฺส ปริวาสสฺส โก เภโท, โก ปวตฺติกฺกโมติ อาห ‘‘ติวิโธ’’ติอาทิ. โส ปริวาโส ติวิโธ ทีปิโตติ สมฺพนฺโธ. เกนาติ อาห ‘‘ติวิธาเปตเจตสา’’ติ. ‘‘ติสฺโส วิธา, เสยฺโยหมสฺมีติ วิธา, สทิโสหมสฺมีติ วิธา, หีโนหมสฺมีติ วิธา’’ติ (ที. นิ. ๓.๓๐๕) วุตฺตวิธาย มานนามเธยฺยโต ติวิธมานโต อปคตจิตฺเตน สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติ อตฺโถ.

ปฏิจฺฉนฺนา อาปตฺติ เอตสฺสาติ ปฏิจฺฉนฺโน. อริสาทีนํ อาคติคณตฺตา ตตฺถ ปกฺขิปเนน อ-การปจฺจโย ทฏฺพฺโพ. เตเนว วกฺขติ ‘‘ปฏิจฺฉนฺนาย ทาตพฺโพ’’ติอาทิ.

สุทฺธนฺโตติ ¶ ¶ ‘‘อุโภ โกฏิโย โสเธตฺวา ทาตพฺพปริวาโส สุทฺธนฺโต นามา’’ติ ปาฬิคณฺิปเท วุตฺตตฺตา อุปสมฺปทากาลสงฺขาโต สุทฺโธ ปุพฺพนฺโต, อาโรจิตกาลสงฺขาโต สุทฺโธ อปรนฺโต จ ปริวาสสมาทานกาเล วา ปริวสนกาเล วา อุปปริกฺขิตฺวา ทิฏฺา สุทฺธา อนฺตา อนาปตฺติกาลสงฺขาตา อุโภ โกฏิโย อสฺสาติ กตฺวา สุทฺธนฺตนามโก ปริวาโส จ. เอตฺถ จ เภทาทึ วกฺขติ.

สมฺมา ทิวสาทีนํ โอธานํ ปกฺเขโป ยตฺถ โส สโมธาโน, ปริวาโส. ทิวเสสุ ทิวเส วา อาปตฺตีสุ อาปตฺติโย วา สพฺพา นานาวตฺถุกา อาปตฺติโย เอกโต กตฺวา โอธาย ทาตพฺพปริวาโสติ อตฺโถ. เอตฺถาปิ เภทาทึ วกฺขติ.

๕๐๘. ตตฺราติ เตสุ ตีสุ ปริวาเสสุ. ‘‘โย’’ติ เสโส. อิตีติ เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ. โย ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส, อยนฺติ เอวํ ปกาสิโตติ โยชนา.

๕๐๙-๑๐. ปริวาสทานกาเล วุจฺจมานาย กมฺมวาจาย ปธานลกฺขณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วตฺถุโคตฺตวเสนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘วตฺถู’’ติ สุกฺกโมจนาทิโก วีติกฺกโม วุจฺจติ. อยเมว สุกฺกวิสฺสฏฺิอาทิกํ คํ วาจํ สฺฺจ ตายติ รกฺขตีติ กตฺวา ‘‘โคตฺต’’นฺติ วุจฺจติ. ตฺหิ สชาติยสาธารณวิชาติยวินิวตฺตนวเสน อฺตฺถ คนฺตุํ อทตฺวา วาจํ สทฺทํ, ตพฺพิสยํ สฺฺจ รกฺขติ. อิทํ วตฺถุโคตฺตทฺวยวาจกํ สุกฺกวิสฺสฏฺิกายสํสคฺควิเสสวจนฺจ ‘‘นานาวตฺถุกา’’ติ สามฺวจนฺจาติ อิมินา วจนทฺวเยนาติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตฺเหตํ อฏฺกถายํ ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺึ กายสํสคฺค’นฺติอาทิวจเนนาปิ ‘นานาวตฺถุกาโย’ติอาทิวจเนนาปิ วตฺถุเจว ¶ โคตฺตฺจ สงฺคหิต’’นฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒). นามาปตฺติวเสน วาติ เอตฺถ สงฺฆาทิเสโสติ สชาติสาธารณนามํ, อาปตฺตีติ สพฺพสาธารณนามนฺติ ทฺวีหิ นาเมหิ ตํตํวีติกฺกมวเสน อาปชฺชิตพฺพโต ตเทว อาปตฺตีติ เอวมุภินฺนํ นามาปตฺตีนํ วเสน วาติ อตฺโถ.

กมฺมวาจา หิ กาตพฺพาติ ‘‘วตฺถุโคตฺตวเสนาปี’’ติ เอตฺถ อปิ-สทฺโท ‘‘นามาปตฺติวเสน วา’’ติ เอตฺถ สงฺฆาทิเสโสติ สชาติสาธารณนามํ, อาปตฺตีติ สพฺพสาธารณนามนฺติ ทฺวีหิ นาเมหีติ อิทํ สมุจฺจิโนตีติ อุภยํ เอกโต โยเชตฺวา กมฺมวาจา กาตพฺพาติ. ‘‘นามาปตฺติวเสน ¶ วา’’ติ เอตฺถ วิกปฺปตฺเถน วา-สทฺเทน, ‘‘อหํ ภนฺเต สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชึ เอกาหปฏิจฺฉนฺนาโย’ติ เอวํ นามมตฺตวเสน วา โยชนา กาตพฺพา’’ติ อฏฺกถาย วุตฺตวิเสสนิวตฺตนตฺถมตฺตสทฺทวเสน จ วตฺถุโคตฺตวิรหิเตน เกวเลน นามาปตฺติมตฺเตน ปโยเชตฺวา กาตพฺพาเยวาติ วุตฺตํ โหติ. กมฺมวาจาย กรณปฺปกาโร ปน สมุจฺจยกฺขนฺธเก อาคตนเยน อาปนฺนปุคฺคลนาเมน จ เอกาหปฏิจฺฉนฺนาทิวจเนน จ โยเชตฺวา ทฏฺพฺโพ. ตสฺส ทาตพฺโพติ โยชนา. ‘‘ปริวาโส’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ, ปฏิจฺฉนฺนาปตฺติกสฺส ปุคฺคลสฺส ปริวาโส ทาตพฺโพติ อตฺโถ.

เตน จาติ ลทฺธปริวาเสน อนฺโตสีมาย อุกฺกุฏิกํ นิสินฺเนน ปคฺคหิตฺชลินา ภิกฺขุนา จ. สมาทิยิตฺวาติ เอตฺถาปิ ‘‘วตฺต’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติ. ‘‘สมาทาเนปฺยยํ นโย’’ติ (วิ. วิ. ๕๑๔) วกฺขมานตฺตา ‘‘วตฺตํ สมาทิยามิ, ปริวาสํ สมาทิยามี’’ติ อิเมสํ ทฺวินฺนํ อฺตรํ วา ทฺวยเมว วา ติกฺขตฺตุํ วตฺวา ปาริวาสิกกฺขนฺธเก วุตฺตวตฺตปูรณตฺถํ สมาทิยิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. อาทิโต สงฺฆสฺส อาโรเจตพฺพนฺติ โยชนา. ตถา ¶ วตฺตํ สมาทิยิตฺวา นิสินฺเนน ปมํ สงฺฆสฺส ‘‘อหํ ภนฺเต เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชึ สฺเจตนิกํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ เอกาหปฏิจฺฉนฺนํ, โสหํ สงฺฆํ เอกิสฺสา อาปตฺติยา สฺเจตนิกาย สุกฺกวิสฺสฏฺิยา เอกาหปฏิจฺฉนฺนาย เอกาหปริวาสํ ยาจึ, ตสฺส เม สงฺโฆ เอกิสฺสา อาปตฺติยา สฺเจตนิกาย สุกฺกวิสฺสฏฺิยา เอกาหปฏิจฺฉนฺนาย เอกาหปริวาสํ อทาสิ, โสหํ ปริวสามิ, เวทยามาหํ ภนฺเต, เวทยตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตู’’ติ เอวํ อาโรเจตพฺพํ.

‘‘อิมฺจ ปนตฺถํ คเหตฺวา ยาย กายจิ วาจาย อาโรเจตุํ วฏฺฏติเยวา’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒) อฏฺกถาวจนโต ยาย กายจิ ภาสายปิ อาโรเจตุํ วฏฺฏติ.

๕๑๑. ปุนปฺปุนาคตานนฺติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขูน’’นฺติ เสโส. ปุพฺเพ อาโรจนฏฺานํ อสมฺปตฺตานํ อาคนฺตุกานํ ภิกฺขูนมฺปิ. อาโรเจนฺโตวาติ เอกสฺส อาโรจเน โส เจ วุฑฺฒตโร โหติ, ‘‘ภนฺเต’’ติ วตฺวา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว วตฺวา, นวโก เจ, ‘‘อาวุโส’’ติ วตฺวา อวสาเน ‘‘มํ อายสฺมา ธาเรตู’’ติ, ทฺเว เจ โหนฺติ, ‘‘มํ อายสฺมนฺตา ธาเรนฺตู’’ติ, ตโย เจ, ‘‘มํ อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’’ติ วตฺวา อาโรเจนฺโตว. รตฺติยา เฉทํ อกตฺวาติ ‘‘ปกตตฺเตน ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกจฺฉนฺเน’’ติอาทินา (จูฬว. ๘๑) นเยน วุตฺตเอกเสนาสเน ปกตตฺเตน ภิกฺขุนา สทฺธึ อรุณุฏฺาปนวเสน ¶ กริยมาเนน สหวาเสน วา ‘‘ปกตตฺตภิกฺขูหิ วินา เอกเกน วาโส’’ติ วุตฺตวิปฺปวาเสน วา ‘‘อาคนฺตุกานํ อาโรจนาย อกรณ’’นฺติ วุตฺตอนาโรจเนน วา สมฺภวนฺตํ รตฺติจฺเฉทมกตฺวา. วตฺตเภทํ อกตฺวา วา ปาริวาสิกกฺขนฺธเก ปาริวาสิกสฺส ปฺตฺตวตฺตโต เอกมฺปิ อหาเปตฺวา จ. สทา วเสติ ปริวาสํ วสิตุํ ¶ ปริกปฺปิตา สพฺพทิวสา ยาว ขิณนฺติ, ตาว วเสยฺยาติ อตฺโถ.

๕๑๒. ตตฺถ ปริวาโส วิโสเธตุํ น สกฺกา เจติ ตสฺส วิหารสฺส มหนฺตตฺตา อาคเต อาคนฺตุกภิกฺขู ปริเยสิตฺวา อาโรเจนฺเตน รตฺติจฺเฉทํ อกตฺวา ปริวาสํ โสเธตุํ น สกฺกา เจ โหติ. ตํ วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวานาติ ตถา สมาทินฺนํ วตฺตํ อุปริ วกฺขมานนเยน นิกฺขิปิตฺวา.

๕๑๓. กตฺถ นิกฺขิเปยฺยาติ อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺเถว สงฺฆมชฺเฌ วาติ อตฺตโน ยสฺมึ วตฺตํ สมาทินฺนํ, ตสฺมึเยว สงฺฆมชฺเฌ วา. ปุคฺคเล วาติ ภิกฺขูสุ อุฏฺาย ตตฺถ ตตฺถ คเตสุ อนฺโตสีมายเยว โอหีเน เอกภิกฺขุมฺหิ วา อสติยา พหิสีมํ คเตน สริตกฺขเณ อตฺตนา สทฺธึ คจฺฉนฺเต ตสฺสาเยว ปริสาย ปริวาสทาเน สมฺมุขีภูเต ปุคฺคเล วา อาคนฺตุกภิกฺขุ เจ, ตสฺส วา สนฺติเก อาโรเจตฺวา วตฺตํ นิกฺขิปิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. กถํ นิกฺขิเป’ติ อาห ‘‘นิกฺขิปามี’’ติอาทิ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘นิกฺขิปามี’’ติ เอตํ ปจฺจามสติ. ตํ วตฺตนฺติ อตฺตนา สมาทินฺนํ ตํ วตฺตํ.

๕๑๔. อยํ นโยติ ‘‘เอกปเทนาปิ ทฺวีหิ ปเทหิ วา ปนา’’ติ เอวํ อนนฺตโรทิตนโย.

๕๑๕-๒๐. ปกตตฺโตติ วุจฺจตีติ สคฺคโมกฺขาวรณาภาเวน ปกโต ปุพฺพสรูเปเนว ิโต อตฺตา เอตสฺสาติ ‘‘ปกตตฺโต’’ติ กถียติ. ปจฺจูสกาลสฺมินฺติ อรุณโต ปุริมกาเล.

ปริกฺขิตฺตวิหารสฺสาติ เอตฺถ ปาการาทีหิ ปริกฺขิตฺตํ เอกมฺปิ เสนาสนํ วิหรนฺติ อสฺมินฺติ กตฺวา ตถา วุจฺจติ. ทฺเว ¶ เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมฺมาติ โยชนา. เลฑฺฑุปาตทฺวยสฺส อวธึ ทสฺเสติ ‘‘ปริกฺเขปโต พหี’’ติ, ‘‘อปริกฺขิตฺตโต ปริกฺเขปารหฏฺานา พหี’’ติ จ.

ปริกฺเขปารหฏฺานํ ¶ นาม กตมนฺติ? วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๓๑) ธุตงฺคนิทฺเทเส ‘‘มชฺฌิมฏฺกถายํ ปน วิหารสฺสาปิ คามสฺเสว อุปจารํ นีหริตฺวา อุภินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อพฺภนฺตรา มินิตพฺพ’นฺติ วุตฺตํ. อิทเมตฺถปมาณ’’นฺติ วุตฺตตฺตา อปริกฺขิตฺตสฺส ปมเลฑฺฑุปาตํ โหติ, คาเม วุตฺเตน วิธินา วิหารปริยนฺเต ิตภตฺตสาลคิลานสาลาทิเสนาสเน เจ ปริกฺเขโป อตฺถิ, ตตฺถ วา, นตฺถิ เจ, นิพฺพโกสสฺส อุทกปาตฏฺาเน ิเตน มาตุคาเมน ฉฑฺฑิตภาชนโธวโนทกปตนฏฺาเน วา เสนาสนโต ทูเร เจติยงฺคเณ, โพธิยงฺคเณ วา ตฺวา พลมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส หตฺถํ ปสาเรตฺวา อตฺตโน พลปฺปมาเณน ขิตฺตสฺส มุฏฺิยา คหิตปาสาณสฺส ปตนฏฺานํ วิหารูปจาโร นาม, ตเทว ปาการาทีหิ ปริกฺเขปารหฏฺานํ นาม. ตตฺถ ตฺวา ตเถว ขิตฺตสฺส ปาสาณสฺส ปตนฏฺานํ เอโก เลฑฺฑุปาโต, ตตฺถาปิ ตฺวา ตเถว ขิตฺตสฺส ปาสาณสฺส ปตนฏฺานํ เอโก เลฑฺฑุปาโตติ เอวํ ทฺเว เลฑฺฑุปาตา คเหตพฺพา.

มคฺคโต โอกฺกมิตฺวาติ มคฺคโต อปสกฺกิตฺวา. คุมฺเพนาติ รุกฺขคหเนน วา ลตาคหเนน วา. วติยาติ กณฺฏกสาขาทีหิ กตาย วติยา.

วตฺตมาทายาติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน วตฺตํ สมาทิยิตฺวา. อาโรเจตฺวาติ ยถาวุตฺตนเยน อาโรเจตฺวา.

นิกฺขิปิตฺวาติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา. ภิกฺขูติ อตฺตนา สทฺธึ หตฺถปาสทานตฺถาย อาคโต ภิกฺขุ. ยสฺส กสฺสจีติ เอตฺถ ‘‘สนฺติเก’’ติ เสโส.

อาโรเจตฺวา ¶ วาติ อตฺตโน นวกตโร เจ, ‘‘อาวุโส’’ติ, วุฑฺโฒ เจ, ‘‘ภนฺเต’’ติ วตฺวา ยถาวุตฺตนเยเนว อาโรเจตฺวา. เสสนฺติ อวเสสวินิจฺฉยํ. สมุจฺจยสฺสาติ จูฬวคฺคาคตสฺส ตติยสมุจฺจยกฺขนฺธกสฺส. อฏฺกถายจาติ ‘‘สเจ อฺโ โกจิ ภิกฺขุ เกนจิเทว กรณีเยนา’’ติอาทินา (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒) อฏฺกถาคตวินิจฺฉเยนาปิ.

วิภาวเยติ ‘‘สเจ ยํ ภิกฺขุํ ตตฺถ อาคตํ ปสฺสติ, ภาสมานสฺส สทฺทํ สุณาติ, ตสฺส อาโรเจตพฺพํ. ตถา อกโรนฺตสฺส รตฺติจฺเฉโท จ วตฺตเภโท จ โหติ ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. สเจ โส ทฺวาทสรตนพฺภนฺตรํ ปตฺวา ตสฺส อชานนฺตสฺเสว ปกฺกนฺโต โหติ, รตฺติจฺเฉโทว โหติ, น วตฺตเภโท ¶ . สเจ อตฺตนา สทฺธึ อาคโต เกนจิเทว กรณีเยน คโต โหติ, วิหารํ คนฺตฺวา ยํ ปมํ ปสฺสติ, ตสฺส สนฺติเก อาโรเจตฺวา วตฺตํ นิกฺขิปิตพฺพํ. เอวํ ปริกปฺปิตทิวเส ปุณฺเณ กุกฺกุจฺจวิโนทนตฺถํ อติเรเก จ ทิวเส วตฺตํ ปูเรตฺวา ปริโยสาเน วตฺเต อสมาทินฺเน มานตฺตารโห น โหตีติ สงฺฆํ อุปสงฺกมฺม วตฺตํ สมาทิยิตฺวา ขนฺธเก อาคตนเยเนว มานตฺตํ ยาจิตพฺพํ. อนิกฺขิตฺตวตฺเตน จริตุกามสฺส ปุน วตฺตสมาทานํ กาตพฺพํ น โหตี’’ติ เอตฺตโก วิเสโส, อิมํ อฏฺกถาคตํ วินิจฺฉยํ ปกาเสยฺยาติ วุตฺตํ โหตีติ.

ปฏิจฺฉนฺนปริวาสกถาวณฺณนา.

๕๒๑. น ชานตีติ เอตฺถ ฉนฺทวเสน รสฺโส กโต. อาปตฺตีนฺจ รตฺตีนํ, ปริจฺเฉทํ น ชานตีติ พหู สงฺฆาทิเสเส อาปชฺชิตฺวาปิ ‘‘เอตฺตกาหํ อาปตฺติโย อาปนฺโน’’ติ อตฺตโน อาปนฺนสงฺฆาทิเสสาปตฺตีนํ ปริจฺเฉทํ ¶ น ชานาติ, ‘‘มยา อาปนฺนาปตฺติ เอตฺตเก ทิวเส ปฏิจฺฉนฺนา’’ติ ทิวสปริจฺเฉทํ น ชานาติ.

๕๒๒. อิทานิ ตสฺส ปเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอเสวา’’ติอาทิ. ปริสุทฺเธหีติ สกลสํกิเลสปฺปหาเนน ปริสุทฺธสนฺตาเนหิ อุปาลิตฺเถราทิปุพฺพาจริเยหิ. เอโสว สุทฺธนฺโตติ เอโส ยถาวุตฺตสรูโป สุทฺธนฺตปริวาโส. จูฬสุทฺธนฺตนาโม จาติ ‘‘โย อุปสมฺปทโต ปฏฺาย อนุโลมกฺกเมน วา’’ติอาทินา (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒) อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน อุปสมฺปทมาฬกโต ปฏฺาย อนุโลมวเสน วา อาโรจิตทิวสโต ปฏฺาย ปฏิโลมวเสน วา สรนฺเต ‘‘กิตฺตกานิ ทิวสานิ ปริสุทฺโธติ สรสี’’ติ วินยธเรหิ ปุจฺฉิเต ‘‘เอตฺตกํ กาลํ ปริสุทฺโธสฺมี’’ติ วุตฺตวโต เตน วุตฺตสุทฺธทินานิ ปริยนฺตํ กตฺวา ทินฺโน ยาว อุปสมฺปนฺนทิวโส, ตาว พหุทิวเสสุ เนตพฺพํ มหาสุทฺธนฺตํ สนฺธาย อิตรทินานํ ปูเรตพฺพตฺตา จูฬสุทฺธนฺโต นามาติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘อยฺหิ สุทฺธนฺตปริวาโส นาม อุทฺธมฺปิ อาโรหติ, เหฏฺาปิ โอโรหติ, อิทมสฺส ลกฺขณ’’นฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒) วุตฺตตฺตา อิมํ ปริวาสํ ปริวสนโต ปจฺฉา ทิวสํ สรนฺโต ปริกปฺเปตฺวา โยเชตฺวา คหิตทิวสโต วฑฺเฒติ วา หาเปติ วา, อุภยตฺถาปิ ‘‘ปุน ปริวาสทานกิจฺจํ นตฺถี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒) วจนโต ปุพฺเพ ทินฺนปริวาโสเยว ปมาณํ ¶ . ‘‘เอตสฺส อปฺปฏิจฺฉนฺนํ ‘ปฏิจฺฉนฺนา’ติ วา อจิรปฏิจฺฉนฺนํ ‘จิรปฏิจฺฉนฺนา’ติ วา อสมฺพหุลมฺปิ ‘สมฺพหุลา’ติ วา วิปรีตโต คเหตฺวา วินยกมฺมํ กโรนฺตสฺส อาปตฺติโต วุฏฺานํ โหติ, ปฏิจฺฉนฺนํ ‘อปฺปฏิจฺฉนฺนา’ติอาทิวิปริยาเยน น โหตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒ อตฺถโต สมานํ) อฏฺกถาคตนโย เวทิตพฺโพ.

มหาสุทฺธนฺตนามโกติ ¶ ‘‘โย ปน ยถาวุตฺเตน อนุโลมปฏิโลมนเยน ปุจฺฉิยมาโนปิ รตฺติปริยนฺตํ น ชานาติ, เนว สรติ, เวมติโก วา โหติ, ตสฺส ทินฺโน สุทฺธนฺตปริวาโส มหาสุทฺธนฺโตติ วุจฺจตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒) อฏฺกถายํ นิทฺทิฏฺสรูโป มหาสุทฺธนฺโต นาม. ‘‘อยํ อุทฺธํ นาโรหติ, เหฏฺา ปน โอโรหตี’’ติ วุตฺตตฺตา อยํ ปริวาโส ยาว อุปสมฺปนฺนทิวโส, ตาว ปูเรตพฺพโต ตโต อุทฺธํ นาโรหติ. อนฺตราเฬ อตฺตโน สุทฺธกาลํ ปริกปฺเปตฺวา สรติ เจ, ตโต ปฏฺาย นิวตฺตนโต ทิวสหานํ ปน โหเตว.

๕๒๓. ‘‘อฺตโร ภิกฺขุ สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปนฺโน โหติ, โส อาปตฺติปริยนฺตํ น ชานาติ, รตฺติปริยนฺตํ น ชานาตี’’ติ (จูฬว. ๑๕๖) อาคตวตฺถุมฺหิ อิมสฺส ปริวาสสฺส อนุฺาตตฺตา ตํ วตฺถุํ สงฺคเหตุํ ‘‘อาปตฺตีนํ จา’’ติอาทึ วตฺวาปิ ‘‘อาปตฺติปริยนฺตํ ปน ‘เอตฺตกา อหํ อาปตฺติโย อาปนฺโน’ติ ชานาตุ วา มา วา, อการณเมต’’นฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒) ปฏิเสเธตฺวา อฏฺกถายํ ปธานภาเวน วุตฺตรตฺติปริยนฺตสฺส อปริชานนมตฺตเมว ปมาณนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทุวิโธปี’’ติอาทิ. ทุวิโธปิ อยํ สุทฺธนฺตปริวาโส เอกจฺจํ รตฺติปริจฺเฉทํ, สกลํ วา รตฺติปริจฺเฉทํ อชานโต วา วิมติสฺส วา ทาตพฺโพติ โยชนา.

สุทฺธนฺตปริวาสกถาวณฺณนา.

๕๒๔. อิตโรปิ โส สโมธานปริวาโส ติธา มโตติ โยชนา. ธาตุสทฺทานํ อเนกตฺถตฺตา ‘‘โอธาน’’นฺติ มกฺขนํ วุจฺจติ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘โอธุนิตฺวา ¶ มกฺเขตฺวา’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒). ‘‘สโมธาน’’นฺติ ปกฺเขโป วุจฺจติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สโมทหิตฺวา’’ติ. โอธานฺจ สโมธานฺจ โอธานสโมธานํ, ตํ ยตฺถ โส ปริวาโส ‘‘โอธานสโมธาโน’’ติ เวทิตพฺโพ. อริสาทิคเณ อนฺโตคธตฺตา เหตฺถ, อุปริ จ เอวรูเป าเน อ-การปจฺจโย ทฏฺพฺโพ ¶ . ปริวุตฺถทิวสานํ มกฺขนฺจ มูลาปตฺติยํ อนฺตราปตฺตีนํ ปกฺขิปนฺจ ยสฺมึ โส ปริวาโสติ วุตฺตํ โหติ. เตเนเวตฺถ ‘‘ทิวเส ปริวุตฺเถ ตุ, โอธุนิตฺวา ปทียเต’’ติ วกฺขติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ปริวุตฺถทิวเส โอธุนิตฺวา มกฺเขตฺวา ปุริมาย อาปตฺติยา มูลทิวสปริจฺเฉเท ปจฺฉา อาปนฺนํ อาปตฺตึ สโมทหิตฺวา’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒).

อคฺฆปุพฺพโก มิสฺสกปุพฺพโก สโมธานปริวาโสติ โยชนา, อคฺฆสโมธานปริวาโส มิสฺสกสโมธานปริวาโสติ วุตฺตํ โหติ. อคฺโฆ จ มิสฺสโก จ อคฺฆมิสฺสกา, เต ปุพฺพกา เอตสฺสาติ อคฺฆมิสฺสกปุพฺพโก, สโมธาโน. อคฺเฆน สโมธานํ อคฺฆสโมธานํ, ตํ ยตฺถ โส อคฺฆสโมธาโน, อาปนฺนาสุ พหูสุ สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนาปตฺตีนํ ทิวสคณนคฺเฆเนว ปจฺฉา อาปนฺนอาปตฺตีนํ ปกฺเขปยุตฺตปริวาโสติ อตฺโถ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อคฺฆสโมธาโน นาม สมฺพหุลาสุ อาปตฺตีสุ ยา เอกา วา ทฺเว วา ติสฺโส วา สมฺพหุลา วา อาปตฺติโย สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนาโย, ตาสํ อคฺเฆน สโมธาย ตาสํ รตฺติปริจฺเฉทวเสน อวเสสานํ อูนตรปฏิจฺฉนฺนานํ อาปตฺตีนํ ปริวาโส ทิยฺยติ, อยํ วุจฺจติ อคฺฆสโมธาโน’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒). มิสฺสกานํ นานาวตฺถุกานํ อาปตฺตีนํ สโมธานํ มิสฺสกสโมธานํ, ตํ ยตฺถ โส ปริวาโส มิสฺสกสโมธาโน. มิสฺสกานํ นานาวตฺถุกานํ อาปตฺตีนํ เอกโต ปกฺเขปยุตฺโต ปริวาโสติ อตฺโถ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘มิสฺสกสโมธาโน ¶ นาม โย นานาวตฺถุกา อาปตฺติโย เอกโต กตฺวา ทิยฺยตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒).

๕๒๕-๗. เอวํ ติวิเธ สโมธานปริวาเส ปมปริวาสสฺส วิเสสนภูตตาย อวยวานํ ทฺวินฺนํ โอธานสโมธานสทฺทานํ อตฺถานุวาเทน ตทุภยโอธานสโมธานสรูปํ วิธาตุมาห ‘‘อาปชฺชิตฺวา…เป… ปกาสิโต’’ติ. ตตฺถ ปมสฺส โอธาน-สทฺทสงฺขาตสฺส อวยวสฺส อตฺถสรูปานุวาทมาห ‘‘อาปชฺชิตฺวา…เป… ปทียเต’’ติ. ทุติยาวยวสงฺขาตสโมธาน-สทฺทสฺส อตฺถสรูปานุวาทมาห ‘‘ปุริมาปตฺติยา…เป… ภิกฺขุโน’’ติ. เตเนว อุภยตฺถานุวาเท ‘‘ภิกฺขุโน’’ติ ปททฺวยสฺส, ‘‘ปทียเต ทาตพฺโพ’’ติ กิริยาปททฺวยสฺส จ วิสุํ วิสุํ คหิตตฺตา ปุนรุตฺติโทสาภาโว เวทิตพฺโพ. เอวํ อวยวตฺถานุวาเทน วิธาตพฺพสมุทายํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอโสธานสโมธานปริวาโส ปกาสิโต’’ติ. เอตฺถ ฉาเทนฺตสฺส หีติ หิ-สทฺโท เหตุมฺหิ. เอโสธานสโมธาโนติ เอตฺถ เอต-สทฺทสมฺพนฺเธน ‘‘โย’’ติ ลพฺภติ.

ตตฺรายํ ¶ โยชนา – อาปชฺชิตฺวา…เป… โอธุนิตฺวา โย ยสฺมา ปทียเต, ปุริมาปตฺติยา…เป… โย ยสฺมา ทาตพฺโพ, ตสฺมา เอโสธานสโมธานปริวาโส ปกาสิโตติ.

ตตฺถ อนฺตราปตฺตึ อาปชฺชิตฺวาติ ปฏิจฺฉนฺนาปตฺติยา ปริวสนฺโต วา มานตฺตารโห วา มานตฺตํ จรนฺโต วา อพฺภานารโห วา หุตฺวา กทาจิ อฺํ สงฺฆาทิเสสาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา. ฉาเทนฺตสฺสาติ ปมํ อาปนฺนาปตฺติยาปฏิจฺฉาทิตกาเลน สมํ วา อูนํ วา กาลํ ปฏิจฺฉาเทนฺตสฺส. ‘‘มูลายปฏิกสฺสเนน เต ปริวุตฺถทิวเส จ มานตฺตจิณฺณทิวเส ¶ จ สพฺเพ โอธุนิตฺวา’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒) อฏฺกถาวจนโต เอตฺถ ‘‘ปริวุตฺเถ’’ติ อุปลกฺขณตฺตา ‘‘มานตฺตจิณฺเณ จา’’ติ คเหตพฺพํ. โอธุนิตฺวาติ จ มูลายปฏิกสฺสนวเสน มกฺเขตฺวา, อทิวเส กตฺวาติ อธิปฺปาโย.

โย ยสฺมา ปทียเต, โส ปริวาโส สฏฺิวสฺสานิ ปริวสิตฺวา มานตฺตารโห หุตฺวาปิ อนฺตราปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา เอกาหมฺปิ ปฏิจฺฉาทิเต มูลายปฏิกสฺสเนน เต ทิวเส สพฺเพ มกฺเขตฺวา ตาเนว สฏฺิวสฺสานิ ปุนปิ ยสฺมา ปทียเตติ อตฺโถ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สฏฺิวสฺสานิ ปริวสิตฺวา มานตฺตารโห หุตฺวาปิ หิ เอกทิวสํ อนฺตราปตฺตึ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปุนปิ สฏฺิวสฺสานิ ปริวาสารโห โหตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒).

ปุริมาปตฺติยาติ เตน อาปนฺนาสุ สมฺพหุลาสุ อาปตฺตีสุ สพฺพาปตฺตีนํ ปุเรตรเมว ปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา. มูลทิวเสติ ปมํ วีติกฺกมทิวเส. วินิจฺฉิเตติ ‘‘อสุกสํวจฺฉเร อสุกมาเส อสุกทิวเส’’ติ นิยมิเต. สโมธาย ปกฺขิปิตฺวา ทาตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. วิธานโต ยาจมานสฺสาติ วิธานโต สงฺเฆน ทาตพฺโพติ โยเชตพฺพํ, สมุจฺจยกฺขนฺธเก วุตฺเตน วิธินา ยาจมานสฺส ตตฺเถว วุตฺตวิธินา สงฺเฆน ทาตพฺโพติ อตฺโถ. ‘‘เอโส โอธานสโมธานปริวาโส’’ติ ปทจฺเฉโท.

๕๒๘-๙. ตถา วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. ตาสํ อคฺฆวเสน หีติ หิ-สทฺโท เหตุมฺหิ. ‘‘โสติ ตํสทฺทสมฺพนฺเธน ‘‘โย’’ติ ลพฺภติ. ตตฺรายํ โยชนา – สมฺพหุลา…เป… ตาสํ อคฺฆวเสน ตโต อูนปฏิจฺฉนฺนานํ อาปตฺตีนํ ¶ สโมธาย โย ยสฺมา ปทาตพฺโพ ปริวาโส, ตสฺมา โส ยถา อวยวตฺถวเสน ¶ ‘‘โอธานสโมธาโน’’ติ ปริวาโส วุตฺโต, ตถา ‘‘อคฺฆสโมธาโน’’ติ วุจฺจตีติ.

ตตฺถ สมฺพหุลาสูติ ยาสํ อาปตฺตีนํ ปริวสิตุกาโม, ตาสุ สมฺพหุลาสุ อาปตฺตีสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ‘‘เอกา วา’’ติอาทิ นิทฺธาริยนิทฺเทโส. ตาสํ อาปตฺตีนํ. อคฺฆวเสนาติ คณนวเสน, รตฺติปริจฺเฉทวเสนาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ตาสํ รตฺติปริจฺเฉทวเสนา’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒). ‘‘ปทาตพฺโพ’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ตโตติ จิรปฏิจฺฉนฺนาปตฺติโต. อูนปฏิจฺฉนฺนานํ อาปตฺตีนนฺติ เอตฺถ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, อูนปฏิจฺฉนฺนาโย อาปตฺติโย สโมธายาติ วุตฺตํ โหติ.

๕๓๐. นานา สุกฺกวิสฺสฏฺิอาทีนิ วตฺถูนิ ยาสํ ตา นานาวตฺถุกา, นานาวตฺถุกา สฺา ยาสํ อาปตฺตีนํ ตา นานาวตฺถุกสฺาโย. สพฺพาติ เอตฺถ ‘‘ยา’’ติ เสโส, สุกฺกวิสฺสฏฺิอาทิกุลทูสนาวสานา ยา สพฺพา เตรส สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโยติ อตฺโถ. ตา สพฺพาติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท วตฺตพฺโพ. ทาตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘ปริวาโส’’ติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตา สพฺพาปิ เอกโต กตฺวา ทาตพฺโพ ปริวาโสติ โยชนา. ตสฺส เตรส สงฺฆาทิเสสาปตฺติโยปิ เอกโต กตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘อหํ ภนฺเต สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชึ เอกํ สุกฺกวิสฺสฏฺึ…เป… เอกํ กุลทูสกํ, โสหํ ภนฺเต สงฺฆํ ตาสํ อาปตฺตีนํ สโมธานปริวาสํ ยาจามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ ยาจนาย จ ตทนุรูปาย ตฺติยา จ กมฺมวาจาสุ จ นามํ ¶ วตฺวา ทาตพฺพปริวาโส มิสฺสโก มโต ‘‘มิสฺสกสโมธานปริวาโส’’ติ าโต. ทฺเว, ติสฺโส, จตสฺโส, อติเรกา จ อาปนฺนสฺสาปิ ปริวาสํ เทนฺเตน อิมินา นิยาเมน วตฺถุํ, นามํ วิเสเสตฺวา คเหตพฺพํ.

สโมธานปริวาสกถาวณฺณนา.

๕๓๑. ปริวุตฺถปริวาสสฺสาติ ติวิเธ ปริวาเส อฺตรสฺส วเสน ปริวุตฺถปริวาสสฺส. อุตฺตริ ฉ รตฺติโยติ ปริวาสโต อุตฺตริ ฉ รตฺติโย, ฉ ทิวเสติ วุตฺตํ โหติ, ‘‘จริตุ’’นฺติ เสโส, จรณกิริยาย อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. มานตฺตํ เทยฺยนฺติ โยชนา, ‘‘สงฺเฆนา’’ติ สามตฺถิยา ¶ ลพฺภติ. สมุจฺจยกฺขนฺธเก วุตฺตนเยน โยเชตฺวา ฉารตฺตฺจ ทาตพฺโพ, ภิกฺขุมานนวิธิ ภิกฺขุสฺส ทาตพฺโพติ อตฺโถ.

‘‘ปริวุตฺถปริวาสสฺสา’’ติ อิมินา ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ ปกตํ, ตตฺถ ปเภเท อสติ กสฺมา ‘‘ปฏิจฺฉนฺนาปฏิจฺฉนฺนวสา ทุเว’’ติ วุตฺตนฺติ? ปกตเภทมนเปกฺขิตฺวา ฉารตฺตมานตฺเต ลพฺภมานวิสยเภทํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ. เอวฺหิ สติ สโมธานมานตฺเต จ ‘‘ฉารตฺตํ มานตฺตํ เทตู’’ติ (จูฬว. ๑๒๘) ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา ตมฺปิ คเหตฺวา ‘‘ติธา’’ติ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? ตมฺปิ ปฏิจฺฉนฺนาปตฺติยา ปริวุตฺถปริวาสสฺเสว ทาตพฺพมานตฺตนฺติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตวจเนเนว สงฺคหิตตฺตา วิสุํ น วุตฺตํ. เตเนว จตุพฺพิเธ มานตฺเต อิเมหิ ทฺวีหิ วินา ทสฺเสตพฺเพสุ ทฺวีสุ มานตฺเตสุ ปกฺขมานตฺตมตฺตํ ‘‘ฉาเทนฺติยา’’ติอาทิคาถาย ทสฺเสตฺวา สโมธานมานตฺตํ วิสุํ น ทสฺสิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

๕๓๔-๖. วินิทฺทิฏฺปฺปการนฺติ ‘‘ปริกฺขิตฺตวิหารสฺสา’’ติอาทินา ยถาวุตฺตคาถาทฺวเยน นิทฺทิฏฺปฺปการํ. อาทิยิตฺวาน ตํ ¶ เตสนฺติ เอตฺถ ‘‘สนฺติเก’’ติ วกฺขมานโต ลพฺภติ. เตสํ จตุนฺนํ สมฺมุขา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ตํ วตฺตํ สมาทิยิตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘ตํ เตสํ สนฺติเก’’ติ อิทํ ‘‘อาโรเจตฺวา’’ติ อิมินาปิ ยุชฺชติ. เตสเมว สมฺมุขา นิสินฺเนน ‘‘อหํ ภนฺเต เอกํ อาปตฺตึ อาปชฺชึ สฺเจตนิกํ สุกฺกวิสฺสฏฺิ’’นฺติอาทินา นเยน สมุจฺจยกฺขนฺธกาคตํ อาโรจนํ กตฺวา. อิมินา อนฺโตอรุเณ ทิฏฺานํ อฺเสมฺปิ อาโรจนํ อุปลกฺขิตํ.

นิกฺขิเป สนฺติเก เตสํ วตฺตนฺติ เอตฺถ ‘‘อรุเณ อุฏฺิเต’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ. อรุเณ อุคฺคเต เตสํ ภิกฺขูนํ สมฺมุขา ยถาวุตฺตนเยเนว นิสีทิตฺวา ‘‘วตฺตํ นิกฺขิปามิ, มานตฺตํ นิกฺขิปามี’’ติ อิเมสุ ทฺวีสุ เอกํ วา ทฺวยเมว วา วตฺวา วตฺตํ นิกฺขิเป.

๕๓๗. ตสฺส มานตฺตสฺส. รตฺติจฺเฉทาทิโกติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน วตฺตเภโท คหิโต. อฏฺกถาวเสน ปาฬิวเสนาติ โยชนา.

๕๓๘. วีสติยา ¶ ภิกฺขูนํ วคฺโค สมูโห วีสติวคฺโค, โส เอว วีสติวคฺคิโก. อพฺเภยฺยาติ โอสาเรยฺย, อพฺภนฺตรํ กเรยฺยาติ อตฺโถ. วิธินาติ สมุจฺจยกฺขนฺธกาคตกฺกเมน. อพฺภิโตติ สํวาเสน อนฺโต กโต, ปกตตฺโตติ ปกติสภาโว, อาปตฺตึ อนาปนฺนกาลสทิโส โหตีติ อตฺโถ.

๕๓๙. อาปตฺตึ ฉาเทนฺติยา ภิกฺขุนิยาติ โยชนา, ‘‘อาปชฺชิตฺวา’’ติ เสโส, อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ‘‘อาปตฺติ จา’’ติอาทินา (วิ. วิ. ๕๐๕) นเยน ปุพฺเพ ทสฺสิเตหิ ทสหิ องฺเคหิ ปฏิจฺฉาเทนฺติยา ภิกฺขุนิยา อตฺตโน อาปตฺตึ ฉาเทนฺติยา ภิกฺขุนิยา. น จ อาปตฺตีติ เอตฺถ ‘‘อตฺตโน’’ติ อิมินา อฺิสฺสา ¶ อาปตฺตึ ปฏิจฺฉาเทนฺติยา วชฺชปฏิจฺฉาทิกาสงฺขาตปาราชิกาปตฺตีติ ทีปิตํ โหติ. ‘‘ภิกฺขุนิยา’’ติ อิมินา ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏาปตฺติภาวํ ทีเปติ.

๕๔๑. วิรุทฺธมตฺถํ นยติ ปชหตีติ วินโย, วินิจฺฉโย, ตํ วินยปิฏกตฺถวินิจฺฉยวิเสสวิสยํ สมฺโมหสงฺขาตํ วิรุทฺธํ ปจฺจตฺถิกํ ตทงฺควเสน ปชหนโต วินยนยสงฺขาตํ ตโต เอว อติพุทฺธิทีปนํ, อติสเยน พุทฺธึ ทีเปตีติ อติพุทฺธิทีปนํ, ตํ วินยตฺถวินิจฺฉยกํ าณปทีปํ วิเสเสน ชาเลนฺตํ. วิวิเธหิ นเยหิ ยุตฺตตาย วิวิธนยยุตํ. วินยนเยติ วินยปิฏกสฺส ปรสนฺตานปาปเน, วินยวณฺณนายนฺติ วุตฺตํ โหติ.

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

สงฺฆาทิเสสกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

อนิยตกถาวณฺณนา

๕๔๒-๓. อิทานิ ¶ สงฺฆาทิเสสกถานนฺตรํ อนิยตกถํ ทสฺเสตุมาห ‘‘รโหนิสชฺชสฺสาเทนา’’ติอาทิ. รหสิ นิสชฺชา รโหนิสชฺชา, ตสฺสา อสฺสาโท รโหนิสชฺชสฺสาโท, เตน รโหนิสชฺชสฺสาเทน, เมถุนธมฺมสนฺนิสฺสิเตน กิเลเสนาติ อตฺโถ. วุตฺตฺหิ อฏฺกถายํ ‘‘รโหนิสชฺชสฺสาโทติ เมถุนธมฺมสนฺนิสฺสิตกิเลโส วุจฺจตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๕๑). ‘‘รโห นาม จกฺขุสฺส รโห โสตสฺส รโห. จกฺขุสฺส รโห นาม น สกฺกา โหติ อกฺขึ วา นิขณิยมาเน ภมุกํ วา อุกฺขิปิยมาเน สีสํ วา อุกฺขิปิยมาเน ปสฺสิตุํ. โสตสฺส รโห นาม น สกฺกา โหติ ปกติกถา โสตุ’’นฺติ (ปารา. ๔๔๕) ปทภาชเน วุตฺตรเหสุ ¶ จกฺขุสฺส รโห เอว อิธาธิปฺเปโต. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘กิฺจาปิ ปาฬิยํ ‘โสตสฺส รโห’ติ อาคตํ, จกฺขุสฺส รเหเนว ปน ปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๔๔-๔๔๕).

จกฺขุสฺส รหตฺตา ‘‘ปฏิจฺฉนฺน’’นฺติ อิมมฺปิ ปฏิจฺฉนฺนตฺตา เอว ‘‘อลํกมฺมนิย’’นฺติ อิมมฺปิ สงฺคณฺหาติ. นิสชฺชสทฺโทปาทาเนน ‘‘อาสเน’’ติ อิทมฺปิ คหิตเมว. ‘‘มาตุคามสฺส สนฺติกํ คนฺตุกาโม’’ติ อิมินา ‘‘มาตุคาเมน สทฺธิ’’นฺติ อิทมฺปิ คหิตเมว. เอวํ สามตฺถิยา ลพฺภมานปโทปาทาเนน โย ปน ภิกฺขุ มาตุคาเมน สทฺธึ เอโก เอกาย รโห ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน อลํกมฺมนิเย นิสชฺชสฺสาเทนาติ วุตฺตํ โหติ. จกฺขุสฺส รหภาเวน กุฏฺฏาทิปฏิจฺฉนฺเน เตเนว เมถุนเสวนกมฺมสฺส อนุรูเป อาสเน ตทหุชาตายปิ มนุสฺสิตฺถิยา สห นิสชฺชสฺสาทราเคน สมนฺนาคโต หุตฺวาติ อตฺโถ. เอตฺถ ‘‘มาตุคามสฺสา’’ติ ตทหุชาตมฺปิ อิตฺถึ คณฺหาตีติ กุโต ลพฺภตีติ? ‘‘มาตุคาโม นาม มนุสฺสิตฺถี, น ยกฺขี, น เปตี, น ติรจฺฉานคตา, อนฺตมโส ตทหุชาตาปิ ทาริกา, ปเคว มหตฺตรี’’ติ (ปารา. ๔๔๕) ปทภาชนโต ลพฺภติ.

‘‘นิวาเสตี’’ติ อิมินา ‘‘กายพนฺธนํ พนฺธติ, จีวรํ ปารุปตี’’ติ อิทํ ลกฺขียติ. สพฺพตฺถาติ ยถาวุตฺตํ ปโยคโต ปุพฺพาปรปโยเค สงฺคณฺหาติ. เตเนว ‘‘ปโยเค จ ปโยเค จา’’ติ วิจฺฉาปโยโค กโต. นิสีทโต จสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. ‘‘อุภินฺนมฺปิ นิสชฺชาย ปาจิตฺติย’’นฺติ วกฺขมานตฺตา ทุกฺกฏํ สนฺธาย เอกกสฺส นิสีทโตติ คเหตพฺพํ.

๕๔๔. นิสชฺชาย ¶ อุภินฺนมฺปีติ เอตฺถ ‘‘สกิ’’นฺติ เสโส, อุภินฺนํ นิสชฺชาปูรณวเสน อฺมฺสฺส ปุเร วา ปจฺฉา วา เอกกฺขเณ ¶ วา มาตุคามสฺส วา ภิกฺขุสฺส วา เอกวารํ นิสชฺชายาติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตฺเหตํ ปาฬิยํ ‘‘มาตุคาเม นิสินฺเน ภิกฺขุ อุปนิสินฺโน วา โหตี’’ติอาทิ (ปารา. ๔๔๕). โหติ ปาจิตฺติยนฺติ โยชนา. ปโยคคณนาย จ โหนฺติ ปาจิตฺติยานีติ คเหตพฺพํ, มาตุคามสฺส วา ภิกฺขุโน วา อุภินฺนํ วา อุฏฺายุฏฺาย ปุนปฺปุนํ อุปนิสีทนปโยคคณนาย จาติ อตฺโถ. ‘‘อาปตฺตีหิปิ ตีหิปี’’ติ วกฺขมานตฺตา ปาจิตฺติยคฺคหณํ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสานํ อุปลกฺขณํ โหติ, ตีสุ เอกํ โหตีติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ ‘‘ปโยคคณนายา’’ติ อิทํ ปาราชิกาย น ลพฺภติ เอกปโยเคเนว สิชฺฌนโต. กายสํสคฺคสงฺฆาทิเสโส, ปน สรีรโต ปุนปฺปุนํ วิยุชฺชิตฺวา ผุสเนน ปาจิตฺติยฺจ ยถาวุตฺตนเยเนว ลพฺภติ.

พหูสุปิ มาตุคาเมสุ พหุกานิ ปาจิตฺติยานิ โหนฺตีติ โยชนา. พหูสุ มาตุคาเมสุ นิสินฺเนสุ นิสินฺนานํ คณนาย เอเกเนว ปโยเคน พหูนิ ปาจิตฺติยานิ จ สงฺฆาทิเสสา จ โหนฺติ. ‘‘ปโยคคณนาย จา’’ติ อิมสฺส เอตฺถาปิ ยุชฺชมานตฺตา ตาสุ วิสุํ วิสุํ อุฏฺายุฏฺาย ปุนปฺปุนํ นิสีทนฺตีสุ, สยฺจ อุฏฺายุฏฺาย ปุนปฺปุนํ นิสีทโต ตาสํ คณนาย อาปชฺชิตพฺพาปตฺติโย ปโยคคณนาย จ พหู โหนฺตีติ อิทํ ลพฺภติ. เอตฺถาปิ ปน ปาราชิกํ น ลพฺภติ, สงฺฆาทิเสโส, ปาจิตฺติยฺจ ลพฺภติ.

๕๔๕. สมีเป ิโตปิ อนฺโธ อนาปตฺตึ น กโรตีติ โสตสฺส รหภาเว อสติปิ ปธานภูตสฺส ‘‘จกฺขุสฺส รโห’’ติ อิมสฺส องฺคสฺส วิชฺชมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺถเก’’ติ, อิมินา สวนูปจาเร วิชฺชมาเนปีติ วุตฺตํ โหติ. อิตฺถีนํ ตุ สตมฺปิ จ น กโรติ อนาปตฺตินฺติ ¶ โยชนา, วิฺุโน ปุริสสฺส อสนฺนิหิตภาเวนาติ อธิปฺปาโย. ‘‘อิตฺถีนมฺปิ สตมฺปิ จา’’ติ ลิขนฺติ, ตโตปิ อยเมว ปาโ สุนฺทโร. ปิ-สทฺโท วา ตุ-สทฺทตฺเถ ทฏฺพฺโพ.

๕๔๖. นิปชฺชิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘สมีเป’’ติ เสโส, ‘‘นิทฺทายนฺโตปี’’ติ เอตสฺส วิเสสเกน ‘‘นิปชฺชิตฺวา’’ติ อิมินา นิสีทิตฺวา นิทฺทายนฺโตติ อิมสฺส นิวตฺติตตฺตา สมีเป นิสีทิตฺวา นิทฺทายนฺโตปิ อนนฺโธ มนุสฺสปุริโส อนาปตฺตึ กโรตีติ ลพฺภติ. ‘‘เกวล’’นฺติ วิเสสเนน พลวนิทฺทูปคโต ¶ คหิโตติ ตถา อหุตฺวา อนฺตรนฺตรา อาปนฺนาปนฺเน วินิจฺฉินิตฺวา ปวตฺตมานาย กปินิทฺทาย นิทฺทายนฺโตปิ อนาปตฺตึ กโรตีติ อยมตฺโถ ลพฺภติ. ‘‘ปิหิตทฺวารคพฺภสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ มชฺฌปทโลปีสมาสวเสน ‘‘ปิหิตคพฺภสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ทฺวาเร’’ติ อิมินา ทฺวาเรกเทสภูตํ อุมฺมารํ วา ตํสมีปํ วา อุปจาเรน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. สเจ คพฺโภ ปิหิตทฺวาโร น โหติ, อนาปตฺตีติ พฺยติเรกโต ทสฺสิตํ.

๕๔๗. อิมสฺมึ อนิยตสิกฺขาปเท ปาฬิยํ อนาปตฺติวาเร อสติปิ ‘‘โย ปน ภิกฺขุ มาตุคาเมน สทฺธึ รโห ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๒๘๕) ปฺจมสฺส อเจลกวคฺคสฺส จตุตฺถสิกฺขาปเท อนาปตฺติวาเร ‘‘อนาปตฺติ โย โกจิ วิฺู ปุริโส ทุติโย โหติ, ติฏฺติ น นิสีทติ, อรโหเปกฺโข, อฺวิหิโต นิสีทติ, อุมฺมตฺตกสฺส อาทิกมฺมิกสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๒๘๘) วุตฺเต อนาปตฺติวาเร สงฺคเหตุมาห ‘‘อนนฺเธ สตี’’ติอาทิ. ‘‘เอตสฺส สมีเป’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ. อิธ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทเสน ปุริโส ลพฺภติ, ‘‘เตนาปิ อพาเลน ภวิตพฺพํ, มนุสฺสชาติเกน ภวิตพฺพ’’นฺติ อิทฺจ ¶ ‘‘วิฺุสฺมิ’’นฺติ อิมินา ลพฺภติ. อนฺธสทิสนิทฺทูปคตปฏิปกฺขวาจิอนนฺธปเทน ‘‘อนิทฺทายนฺเต’’ติ ลพฺภติ, มนาปามนาปํ ชานนฺเต อนิทฺทายนฺเต มนุสฺสปุริเส ทสฺสนูปจารสฺส อนฺโต วิชฺชมาเนติ อตฺโถ.

‘‘นิสชฺชปจฺจยา โทโส นตฺถี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ, เอวรูเป รโห อาสเน มาตุคาเมน สทฺธึ นิสินฺนปจฺจยา อาปตฺติ นตฺถีติ อตฺโถ. ‘‘ิตสฺสา’’ติ อิมินาปิ ตเทว ปทํ โยเชตพฺพํ. วิฺุมฺหิ ปฏิพเล มนุสฺสปุริเส อสนฺนิหิเตปิ ตถาวิเธ รโห อาสเน มาตุคาเม อาสเน นิสินฺเนปิ สยาเนปิ ิเตปิ สยํ ิตสฺส นิสชฺชาย อภาวา ตปฺปจฺจยา อาปตฺติ น โหตีติ อตฺโถ. อรหสฺิโน นิสชฺชปจฺจยา โทโส นตฺถีติ รโห อาสเน มาตุคาเมน สทฺธึ นิสชฺชนฺตสฺสาปิ ‘‘รโห’’ติ สฺารหิตสฺส นิสีทโต นิสชฺชปจฺจยา อนาปตฺตีติ อตฺโถ. วิกฺขิตฺตเจตโส นิสชฺชปจฺจยา โทโส นตฺถีติ โยชนา.

๕๔๘. เอตฺตาวตา ปาจิตฺติยาปตฺติมตฺตโต อนาปตฺติปฺปการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส อนิยตโวหารเหตุภูตาหิ ตีหิ อาปตฺตีหิ อนาปตฺติปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘น โทโส’’ติอาทิ. อาปตฺตีหิปิ ตีหิปีติ ‘‘นิสชฺชํ ภิกฺขุ ปฏิชานมาโน ติณฺณํ ธมฺมานํ อฺตเรน ¶ กาเรตพฺโพ ปาราชิเกน วา สงฺฆาทิเสเสน วา ปาจิตฺติเยน วา’’ติ (ปารา. ๔๔๔) ปาฬิยํ วุตฺตาหิ ‘‘ปมปาราชิกาปตฺติกายสํสคฺคสงฺฆาทิเสสาปตฺติปาจิตฺติยาปตฺตี’’ติ อิมาหิ ตีหิปิ อาปตฺตีหีติ วุตฺตํ โหตีติ.

ปมานิยตกถาวณฺณนา.

๕๔๙. วตฺตพฺพภาเวนาธิกตทุติยานิยตวินิจฺฉยโต ปมานิยเต วุตฺตวินิจฺฉเยหิ สมํ วินิจฺฉยํ ปหาย ตตฺถ ¶ อวุตฺตํ อิมสฺเสว วินิจฺฉยวิเสสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนนฺธา’’ติอาทิ. อิธ ทุฏฺุลฺลวาจาสงฺฆาทิเสสสฺสาปิ คหิตตฺตา ตโต อนาปตฺติกรํ ทสฺเสตุํ ‘‘อพธิโร’’ติ วุตฺตํ. อนนฺโธ อพธิโรติ ‘‘ปุริโส’’ติ อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อิตฺถี’’ติ อิทํ สนฺธาย ‘‘อนนฺธาพธิรา’’ติ คเหตพฺพํ. เอวมุปริปิ. เตนาปิ สวนูปจารนฺโตคเธน ภวิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺโตทฺวาทสหตฺถฏฺโ’’ติ วุตฺตํ.

๕๕๐. ‘‘อนฺโธ อพธิโร อนาปตฺตึ น กโรตี’’ติ อิทํ กายสํสคฺคสงฺฆาทิเสสํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘พธิโร วาปิ จกฺขุมา, น กโรติ อนาปตฺติ’’นฺติ อิทํ ปน ทุฏฺุลฺลวาจาสงฺฆาทิเสสํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เอวเมตฺถ สนฺธาย ภาสิตตฺโถ เวทิตพฺโพ.

ปุริมานิยตกถาย อวุตฺตวิเสสสฺส ทุติยานิยตกถาย วตฺตุมิจฺฉิตตฺตา อยมฺปิ วิเสโส อิธ วตฺตพฺโพ. โกยํ วิเสโส, โย อิธ วตฺตพฺโพติ เจ? ตตฺถ ‘‘ปฏิจฺฉนฺเน อาสเน อลํกมฺมนิเย’’ติ (ปารา. ๔๔๔) วุตฺตํ อาสนงฺคทฺวยํ อิธ ‘‘น เหว โข ปน ปฏิจฺฉนฺนํ อาสนํ โหติ นาลํกมฺมนิย’’นฺติ (ปารา. ๔๕๓) นิเสเธตฺวา ‘‘อลฺจ โข โหติ มาตุคามํ ทุฏฺุลฺลาหิ วาจาหิ โอภาสิตุ’’นฺติ (ปารา. ๔๕๓) อิทํ อปุพฺพงฺคํ วุตฺตํ. ตตฺร มาตุคาโมติ อนฺตมโส ตทหุชาตาปิ ทาริกา คหิตา, อิธ ‘‘มาตุคาโม นาม มนุสฺสิตฺถี, น ยกฺขี, น เปตี, น ติรจฺฉานคตา, วิฺู ปฏิพลา สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลํ อาชานิตุ’’นฺติ (ปารา. ๔๕๔) วิฺู ปฏิพโล มาตุคาโมว วุตฺโต. ตตฺถ ‘‘ปาราชิเกน วา สงฺฆาทิเสเสน วา ปาจิตฺติเยน วา’’ติ (ปารา. ๔๔๔) ติสฺโส อาปตฺติโย วุตฺตา, อิธ ‘‘นิสชฺชํ ภิกฺขุ ปฏิชานมาโน ทฺวินฺนํ ธมฺมานํ อฺตเรน ¶ กาเรตพฺโพ สงฺฆาทิเสเสน วา ปาจิตฺติเยน วา’’ติ (ปารา. ๔๕๓) ทฺเวเยว อาปตฺติโย วุตฺตา. สงฺฆาทิเสเสสุ จ ตตฺถ ‘‘สา เจ เอวํ วเทยฺย ‘อยฺโย ¶ มยา ทิฏฺโ นิสินฺโน มาตุคาเมน สทฺธึ กายสํสคฺคํ สมาปชฺชนฺโต’ติ, โส จ ตํ ปฏิชานาติ, อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ’’ติ (ปารา. ๔๔๘) กายสํสคฺคสงฺฆาทิเสโสว วุตฺโต, อิธ โส จ วุตฺโต, ‘‘สา เจ เอวํ วเทยฺย ‘อยฺยสฺส มยา สุตํ นิสินฺนสฺส มาตุคามํ ทุฏฺุลฺลาหิ วาจาหิ โอภาเสนฺตสฺสา’ติ, โส จ ตํ ปฏิชานาติ, อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ’’ติ (ปารา. ๔๕๕) ทุฏฺุลฺลวาจาสงฺฆาทิเสโส จ วุตฺโต. เอตฺตโก อุภินฺนมนิยตานํ วิเสโส.

อยํ กสฺมา น วุตฺโตติ? อยํ สมฺโพธวตฺถุวิเสโส วตฺตุมิจฺฉิโต ปน อฏฺกถาคตวินิจฺฉยวิเสสโตติ ตสฺมา น วุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. ติสมุฏฺานเมวิทํ กายจิตฺตวาจาจิตฺตกายวาจาจิตฺตวเสน ตีณิ สมุฏฺานานิ เอตสฺสาติ กตฺวา.

อิเมหิปิ ทฺวีหิ อนิยตสิกฺขาปเทหิ สิกฺขาปทนฺตเรสุ ปฺตฺตาเยว อาปตฺติโย, อนาปตฺติโย จ ทสฺสิตา, น โกจิ อาปตฺติวิเสโส วุตฺโต, ตสฺมา กิเมเตสํ วจเนนาติ? วุจฺจเต – วินยวินิจฺฉยลกฺขณํ เปตุํ ภควตา อุปฺปนฺเน วตฺถุมฺหิ ทฺเว อนิยตา ปฺตฺตา. กถํ? เอวรูปายปิ สทฺเธยฺยวจนาย อุปาสิกาย วุจฺจมาโน ปฏิชานมาโนว อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ, น อปฺปฏิชานมาโน, ตสฺมา ‘‘ยาย กายจิ อาปตฺติยา เยน เกนจิ โจทิเต ปฏิฺาตกรณํเยวงฺคํ กาตพฺพ’’นฺติ อิเมหิ สิกฺขาปเทหิ วินิจฺฉยลกฺขณํ ปิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อถ กสฺมา ภิกฺขุนีนํ อนิยตํ ¶ น วุตฺตนฺติ? อิทเมว ลกฺขณํ สพฺพตฺถ อนุคตนฺติ น วุตฺตํ.

ทุติยานิยตกถาวณฺณนา.

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

อนิยตกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

นิสฺสคฺคิยกถาวณฺณนา

๕๕๑. เอวํ อนิยตกถํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิสฺสคฺคิยกถํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โขม’’นฺติอาทิ ¶ . โขมนฺติ เอวํนามกํ จีวรํ. โขมนฺติ คจฺฉวิเสสสฺส นามํ, ตสฺส วาเกหิ กตจีวรํ การโณปจารโวหารวเสน ‘‘โขม’’นฺติ วุตฺตํ. กปฺปาสนฺติ กปฺปาสสุตฺตมยํ จีวรํ, อิทมฺปิ วุตฺตนเยเนว ‘‘กปฺปาส’’นฺติ วุจฺจติ. โกเสยฺยํ นาม โกสการกิมิโกสํ, โกเสน นิพฺพตฺตํ สุตฺตํ โกเสยฺยํ. อิธ ปน เตน โกเสยฺยสุตฺเตน นิพฺพตฺตํ จีวรํ ‘‘โกเสยฺย’’นฺติ วุตฺตํ. สาณนฺติ สาณวากสุตฺเตหิ วายิตฺวา กตจีวรํ. อิทฺจ โขมํ วิย ทฏฺพฺพํ. ภงฺคนฺติ โขมสุตฺตาทีนิ สพฺพานิ, เอกจฺจานิ วา มิสฺเสตฺวา กตจีวรํ. อิทมฺปิ กรณปฺปกาเรน ลทฺธนามกํ. ‘‘ภงฺคํ นาม เอกา คจฺฉชาติ, ตสฺสา วากมยสุตฺเตหิ วายิตฺวา กตจีวร’’นฺติ เกจิ. อิมสฺมึ ปกฺเข โขมํ วิย คเหตพฺพํ. กมฺพลนฺติ มนุสฺสโลมวาฬโลมํ วินา เสสโลเมหิ วายิตฺวา กตจีวรํ วุตฺตนฺติ. อิทํ ‘‘จีวรํ นาม ฉนฺนํ จีวรานํ อฺตรํ จีวร’’นฺติ (ปารา. ๔๖๓) ปทภาชเน จ ‘‘โขมํ กปฺปาสิกํ โกเสยฺยํ กมฺพลํ สาณํ ภงฺค’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๒-๔๖๓) อฏฺกถาย จ วุตฺตํ สนฺธายาห. ‘‘ชาติโต’’ติ ¶ อิทํ ปมาณาทิเภทสฺส วกฺขมานตฺตา วุตฺตํ. ชาติโตติ โขมาทิสามฺโต. สามฺฺหิ ‘‘ชาตี’’ติ วุจฺจติ. ทีฆรสฺสถูลสุขุมนีลปีตาทิเภทภินฺนานํ สพฺเพสํ วตฺถาวยวานํ สงฺคาหิกโขมสุตฺตมยตาสามฺํ ชาตีติ วุตฺตํ โหติ. เอวํ เสเสสุปิ.

๕๕๒. ทุกูลนฺติ เอวํนามกํ รุกฺขวากมยจีวรํ. ปตฺตุณฺณนฺติ ปตฺตุณฺณเทเส สฺชาตวตฺถํ. ‘‘ปตฺตุณฺณํ โกเสยฺยวิเสโส’’ติ อภิธานโกเส วุตฺตํ. จินนฺติ จินเทเส อุปฺปนฺนวตฺถํ. โสมารปฏฺฏกนฺติ โสมารเทเส อุปฺปนฺนวตฺถํ. ‘‘โสมารจินปฏก’’นฺติปิ ลิขนฺติ, โสเยวตฺโถ. อิทฺธิชนฺติ เอหิภิกฺขูนํ ปุฺิทฺธิยา นิพฺพตฺตํ จีวรํ. เทวทินฺนนฺติ เทวตาหิ ทินฺนํ จีวรํ. ตฺหิ กปฺปรุกฺเข นิพฺพตฺตํ, ชาลินิยา เทวกฺาย อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ทินฺนวตฺถสทิสํ. ตสฺสาติ ชาติโต ฉพฺพิธสฺส กปฺปิยจีวรสฺส. อิทํ ฉพฺพิธจีวรํ ยถารหํ อนุโลมิกํ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. ทุกูลฺหิ สาณสฺส อนุโลมํ วากมยตฺตา, ปตฺตุณฺณาทีนิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ ปาณเกหิ กตสุตฺตมยตฺตา, อิทฺธิชมฺปิ โขมาทีนํเยว อฺตรํ โหตีติ เตสํ อนุโลมํ, เทวทินฺนมฺปิ โขมาทีนํเยว อนุโลมํ โหติ เตสํ อฺตรภาวโต. ยถาห –

‘‘สาณสฺส ตุ ทุกูลฺหิ, อิทฺธิชํ เทวทินฺนกํ;

โขมาทีนํวสิฏฺํตุ, โกเสยฺยสฺสานุโลมิก’’นฺติ.

๕๕๓. ติณฺณํ ¶ จีวรานํ สมาหาโร ติจีวรนฺติ ปมาณยุตฺตํ สงฺฆาฏิอาทินาเมน อธิฏฺิตจีวรสฺเสว นามตฺตา ตเทว วุจฺจติ. คณนวเสน ยํ กิฺจิ จีวรตฺตยํ น วตฺตพฺพํ. สมุทฺเทกเทโสปิ ยถา ‘‘สมุทฺโท’’ติ วุจฺจติ, เอวํ อธิฏฺิเตสุ ตีสุ จีวเรสุ อฺตรํ ‘‘ติจีวร’’นฺติ วุจฺจติ. ปริกฺขารโจฬนฺติ ¶ สงฺฆาฏิอาทิวิสิฏฺนาเมหิ อนธิฏฺิตํ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว อายาเมน อฏฺงฺคุลํ สุคตงฺคุเลน จตุรงฺคุลวิตฺถตํ ปจฺฉิมํ จีวร’’นฺติ (ปารา. ๓๕๘) อนุฺาตํ ปจฺฉิมจีวรปริยนฺตํ กตฺวา กตากตสฺส ยสฺส กสฺสจิ จีวรสฺส รุฬฺหิสฺา.

มุขํ สนฺทมานลาลํ ปุฺฉติ เอเตนาติ มุขปุฺฉนนฺติ กโปลโต นิจฺจํ สนฺทมานลาลานํ ปุฺฉนตฺถาย อนุฺาตสฺส จีวรวิเสสสฺส นามํ. นิสีทนฺติ เอตฺถาติ นิสีทนนฺติ จ ภิกฺขูนํ อตฺถริตฺวา นิสีทิตุํ อนุฺาตสฺส จีวรสฺส นามํ. อธิฏฺเยฺยาติ ‘‘อิมํ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ’’นฺติอาทินา (วิ. วิ. ๕๘๕) วกฺขมานนเยน นามํ คเหตฺวา อธิฏฺเยฺยาติ อตฺโถ. ปจฺจตฺถรณเมว จาติ สงฺฆิเก มฺจปีเ สรีรสมฺผุสเนน อาปชฺชิตพฺพาย อาปตฺติยา โมจนตฺถาย ตตฺถ อตฺถริตฺวา ปริโภคตฺถาย อนุฺาตํ ปจฺจตฺถรณจีวรฺจ.

๕๕๔. เอกาหนฺติ วสนกิริยาย อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. ติจีวรนฺติ ติจีวเรน. วิปฺปวเสยฺยาติ ‘‘สงฺฆาฏิยา วา อุตฺตราสงฺเคน วา อนฺตรวาสเกน วา’’ติ (ปารา. ๔๗๖) วุตฺตตฺตา เอกเทเส สมุทาโยปจารวเสน อวยวสฺส วจนโต ติณฺณํ จีวรานํ อฺตเรนาติปิ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘วินา’’ติ อิทํ ปจฺจามสติ. อธิฏฺาติ อธิฏฺายาติ คเหตพฺพํ ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๒, ๒๓; อ. นิ. ๖.๕๘) ยถา, เอตฺถ ‘‘วฬฺชิยมาน’’นฺติ เสโส, อธิฏฺาย วฬฺชิยมานํ นิสีทนํ ตถา วินา จตุมาสํ น วเสยฺยาติ โยชนา.

๕๕๕. กปฺปิยนฺติ กปฺปิยการณํ นีลาทิวณฺณเภทกรณํ. กปฺปิยนฺติ จ การเณ การิยูปจาเรน คเหตพฺพํ. พินฺทุํ ทตฺวาติ ‘‘นีลํ วา กทฺทมํ วา กาฬสามํ วา’’ติ (ปาจิ. ๓๖๘) วุตฺตโลหมลาทินา ¶ เยน เกนจิปิ มงฺคุลปิฏฺิปฺปมาณาทิกํ พินฺทุํ ทตฺวา. ตตฺถาติ เตสุ อธิฏฺาตพฺเพสุ ติจีวราทีสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ติจีวรนฺติ นิทฺธาริตพฺพํ. อุปปนฺนนฺติ ยุตฺตํ. ปมาเณนาติ อนนฺตรํ วกฺขมาเนน ปมาเณน. อธิฏฺาตพฺพนฺติ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติอาทินา ¶ วกฺขมานนเยน นามํ วตฺวา อธิฏฺาตพฺพํ. เอวกาเรน ปน นามํ วตฺวา น วิกปฺเปตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. เอส นโย เสสจีวเรสุปิ. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ติจีวรํ อธิฏฺาตุํ, น วิกปฺเปตุ’’นฺติอาทิ (มหาว. ๓๕๘). ตสฺมา ติจีวราทีนิ อธิฏฺหนฺเตน ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติอาทินา นามํ วตฺวา อธิฏฺาตพฺพํ. วิกปฺเปนฺเตน ปน ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิ’’นฺติอาทินา ตสฺส จีวรสฺส นามํ อคฺคเหตฺวา ‘‘อิมํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วิกปฺเปตพฺพํ. ติจีวรํ วา โหตุ อฺํ วา, ยทิ ตํ ตํ นามํ คเหตฺวา วิกปฺเปติ, อวิกปฺปิตํ โหติ อติเรกจีวรฏฺาเน ติฏฺติ. ตํ จีวรนฺติ สมฺพนฺโธ.

๕๕๖-๗. ‘‘อุปปนฺนํ ปมาเณนา’’ติ เอตฺถ วุตฺตปฺปมาณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปจฺฉิมนฺเตนา’’ติอาทิ. สงฺฆฏิตฏฺเน สงฺฆาฏิ. วตฺถขณฺฑานิ สิพฺพนกมฺเมน สงฺฆเฏตฺวา กตตฺตา ‘‘สงฺฆาฏี’’ติ จีวรานํ สามฺนามํ. อิธ ปน รุฬฺหิยา อนฺตรวาสกาทิวิเสสนามพฺยติริตฺเต จีวรวิเสเส วตฺตติ. มุฏฺิปฺจกาติ เอตฺถ เอกาทีนมฏฺารสนฺตานํ สงฺขฺยาสทฺทานํ สงฺขฺเยยฺเย วตฺตมานตฺตา ปฺจสทฺโท จีวรปฺปมาณปฺปกรณโต ลพฺภมานหตฺถสงฺขาตรตเนเยว ปวตฺตติ, เตเนว มุฏฺิสทฺโทปิ อุตฺตรปทโลเปน มุฏฺิรตเน วตฺตติ. ปฺจนฺนํ ปูรโณ ปฺจโม, มุฏฺิยา ปฺจโม มุฏฺิปฺจโม. มุฏฺิปฺจโม ปริมาณเมติสฺสาติ ‘‘มุฏฺิปฺจมกา’’ติ วตฺตพฺเพ ม-การโลเปน ‘‘มุฏฺิปฺจกา’’ติ สงฺฆาฏิ วุตฺตา.

มุฏฺิตฺติกาติ ¶ เอตฺถ วุตฺตนเยน สงฺขฺเยยฺเย วตฺตมาโน ติ-สทฺโท จีวรปฺปมาณปฺปกรณโต ลพฺภมานหตฺถสงฺขาตรตเนเยว วตฺตติ, เตเนว มุฏฺิสทฺโทปิ อุตฺตรปทโลเปน มุฏฺิรตเน วตฺตติ. ติณฺณํ ปูรโณ ตติโย, มุฏฺิยา ตติโย มุฏฺิตติโย, มุฏฺิตติโย ปริมาณเมติสฺสาติ ‘‘มุฏฺิตติยกา’’ติ วตฺตพฺเพ ติย-ปจฺจยโลเปน ‘‘มุฏฺิตฺติกา’’ติ สงฺฆาฏิเยว วุจฺจติ. เอวมุปริปิ. ติริยนฺติ ติริยโต.

อุตฺตมนฺเตนาติ อุกฺกฏฺปริมาณนฺเตน. สตฺถุโน จีวรูนาปีติ ‘‘ตตฺริทํ สุคตสฺส สุคตจีวรปฺปมาณํ, ทีฆโส นว วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ ฉ วิทตฺถิโย’’ติ (ปาจิ. ๕๔๘) วุตฺตปฺปมาณสุคตจีวรโต อูนาปิ. ปิ-สทฺโท สมฺภาวเน, อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน ตตฺตกมฺปิ วฏฺฏติ, ตโต เจ อูนํ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อตฺโถ. อนฺตทฺวยสนฺทสฺสเนน อุภยมชฺเฌ ยํ ปโหนกรุจฺจนกปฺปมาณํ, ตํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.

๕๕๘. มุฏฺิปฺจกสทฺโท ¶ ปุพฺเพ วุตฺตนเยนิธ ทีฆนฺเต วตฺตติ. มุฏฺิปฺจโก ทีฆนฺโต ยสฺส, ยสฺมึ วา ปมาเณติ วิคฺคโห, ทีฆนฺตโต มุฏฺิปฺจกปฺปมาเณนาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘มุฏฺิปฺจม’’นฺติปิ ลิขนฺติ. ติริยนฺตโตติ วิตฺถารนฺตโต. อฑฺฒหตฺโถ อฑฺโฒ อุตฺตรปทโลเปน, โส เตยฺโย ตติโย ยสฺส ปมาณสฺสาติ คเหตพฺพํ, ตํ, อฑฺฒเตยฺยรตนปฺปมาณํ โหตีติ อตฺโถ. ทฺวิหตฺถํ วาติ ทฺเว หตฺถา ยสฺส ปมาณสฺสาติ วิคฺคโห, ทฺวิรตนปฺปมาณํ วา โหตีติ อตฺโถ. อิทฺจ ‘‘ติริยํ ทฺวิหตฺโถปิ วฏฺฏติ. ปารุปเนนปิ หิ สกฺกา นาภึ ปฏิจฺฉาเทตุ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙) อฏฺกถาคตตฺตา วุตฺตํ. ‘‘เสเส อนฺตรวาสเก’’ติ อิทํ ยถาวุตฺตปริมาเณน ปริมิตจีวรนิทสฺสนํ.

๕๕๙. อหตาหตกปฺปานนฺติ ¶ เอตฺถ ‘‘วตฺถาน’’นฺติ เสโส. อหตานํ วตฺถานนฺติ นววตฺถานํ. อหตโต กิฺจิ อูนานิ อหตกปฺปานิ, เตสํ นวโวหารูปคานํ กติปยโธตานํ วตฺถานนฺติ วุตฺตํ โหติ. สงฺฆาฏีติ สงฺฆาฏินามกจีวรํ. ทิคุณาติ ทุปฏฺฏกตา.

๕๖๐. อุตุทฺธฏานนฺติ อติกฺกนฺตทิวสานํ, พหุกาลํ นิวาเสตฺวา ปริจฺจตฺตานนฺติ วุตฺตํ โหติ. อถ วา ยานิ อุตุโต อุทฺธฏานิ, เตสํ วตฺถานนฺติ คเหตพฺพํ, ติณฺณํ อุตูนมฺตรํ อติกฺกมิตฺวา ิตานํ ปุราณวตฺถานนฺติ วุตฺตํ โหติ. จีวรานนฺติ จีวรตฺถานิ วตฺถาเนว คหิตานิ. จตุคฺคุณาติ จตุปฏฺฏา. เสสา ทุเวติ อนฺตรวาสกอุตฺตราสงฺคา ทฺเว. ยถาสุขนฺติ ยถารุจิ. ปํสุกูลนฺติ สุสานาทีสุ ปติตปิโลติกจีวรํ.

๕๖๑. ‘‘ตีณิปี’’ติอาทีสุ ‘‘ติจีวเร กยิรมาเน สพฺพํ ฉินฺนกํ นปฺปโหตี’’ติ ปาฬิยํ อาคตวตฺถุมฺหิ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ทฺเว ฉินฺนกานิ เอกํ อฉินฺนก’’นฺติ (มหาว. ๓๖๐) อาทิวจนโต ‘‘จีวร’’นฺติ เสโส. ฉินฺทิตพฺพนฺติ วตฺถานิ ฉินฺทิตฺวา สิพฺเพตฺวา กาตพฺพํ. ปโหติ เจติ วตฺถานิ ฉินฺทิตฺวา กรเณ ยทิ จีวรสฺส ปโหติ. สพฺเพสูติ ตีสุ จีวเรสุ. อปฺปโหนฺเตสูติ วตฺถานํ ฉินฺทิตฺวา สิพฺพเนน อปฺปโหนฺเตสุ. อนฺวาธิกนฺติ วตฺเถ อูนาติเรกํ อปเนตฺวา อาคนฺตุกปตฺตสงฺขาตํ อนุวาตํ จีวรสฺส ปริยนฺเต, มชฺเฌ จ ยถารหํ ทีฆรสฺสปริมาณยุตฺตํ อลฺลิยาเปตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.

๕๖๒. อจฺฉินฺนํ วาติ ยถาวุตฺตนเยน อจฺฉินฺนํ วา. อนาทินฺนนฺติ อนาทินฺนอาคนฺตุกปตฺตํ ¶ . ติจีวรนฺติ ตีสุ จีวเรสุ เอเกกนฺติ วุตฺตํ โหติ. ทุพฺโภเคนาติ ทุฏฺุ ปริโภเคน ¶ . ยถา ปริภุตฺตํ นสฺสติ, ตถา กิลิฏฺานํ โธวนาทิมกตฺวา นิวาสนาทินา ปริโภเคน.

๕๖๓-๔. กุสินฺติ อายามโต จ วิตฺถารโต จ อนุวาตํ จีวรมชฺเฌ ตาทิสเมว ทีฆปตฺตฺจ. วุตฺตฺเหตํ จีวรกฺขนฺธอฏฺกถายํ ‘‘กุสีติ อายามโต จ วิตฺถารโต จ อนุวาตาทีนํ ทีฆปตฺตานเมตํ อธิวจน’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๓๔๕). อฑฺฒกุสินฺติ อนุวาตสทิสํ จีวรมชฺเฌ ตตฺถ ตตฺถ รสฺสปตฺตํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อฑฺฒกุสีติ อนฺตรนฺตรา รสฺสปตฺตานํ นาม’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๓๔๕). มณฺฑลนฺติ เอเกกสฺมึ ขณฺเฑ มหามณฺฑลํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘มณฺฑลนฺติ ปฺจขณฺฑิกจีวรสฺส เอเกกสฺมึ ขณฺเฑ มหามณฺฑล’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๓๔๕). อฑฺฒมณฺฑลนฺติ มณฺฑลสฺส อนฺโต นิเวสิยมานํ ขุทฺทกมณฺฑลํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อฑฺฒมณฺฑลนฺติ ขุทฺทกมณฺฑล’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๓๔๕). วิวฏฺฏนฺติ มณฺฑลํ, อฑฺฒมณฺฑลฺจาติ ทฺเว เอกโต กตฺวา สิพฺพิตํ เวมชฺเฌ ขณฺฑํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘วิวฏฺฏนฺติ มณฺฑลฺจ อฑฺฒมณฺฑลฺจ เอกโต กตฺวา สิพฺพิตํ มชฺฌิมขณฺฑ’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๓๔๕). อนุวิวฏฺฏนฺติ มชฺฌิมขณฺฑสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ สิพฺพิตํ ตเถว ทฺวิมณฺฑลปตฺตํ ขณฺฑทฺวยํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อนุวิวฏฺฏนฺติ ตสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ ทฺเว ขณฺฑานี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๔๕). พาหนฺตนฺติ เตสํ อนุวิวฏฺฏานํ พาหิรปสฺเส สิพฺพิตํ พาหิรขณฺฑทฺวยํ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘พาหนฺตนฺติ เตสํ อนุวิวฏฺฏานํ พหิ เอเกกํ ขณฺฑ’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๓๔๕).

ปฺจนฺนํ สมาหาโร ปฺจกํ, ทสฺสิตปฺปการปฺจขณฺเฑหิ สิพฺพิตจีวรํ ปฺจกํ นาม. อาทิ-สทฺเทน สตฺตขณฺฑาทีหิ สิพฺพิตจีวรานํ คหณํ. เตเนเวตฺถาห ‘‘กตฺตพฺพํ ตุ ติจีวร’’นฺติ. สตฺตขณฺฑสฺส จีวรสฺส เอกํ มชฺฌิมขณฺฑํ วิวฏฺฏนามเมว โหติ, ตสฺส อุโภสุ ปสฺเสสุ ทฺเว ทฺเว ขณฺฑานิ ¶ จูฬานุวิวฏฺฏมหานุวิวฏฺฏสงฺขาตานิ อนุวิวฏฺฏนามาเนว โหนฺติ. วุตฺตฺเจตํ อฏฺกถายํ ‘‘อถ วา อนุวิวฏฺฏนฺติ วิวฏฺฏสฺส เอกปสฺสโต ทฺวินฺนํ, เอกปสฺสโต ทฺวินฺนนฺติ จตุนฺนมฺปิ ขณฺฑานเมตํ นาม’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๓๔๕). พาหนฺตนฺติ ทฺวีสุ ปริยนฺเตสุ สิพฺพนียํ พาหิรขณฺฑทฺวยํ, ตฺจ สงฺฆเฏตฺวา พาหมตฺถเก ปิยมานตฺตา ‘‘มฺจา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตี’’ติอาทีสุ วิย อาเธยฺเย อาธาโรปจารวเสน พาหาติ จ จีวรสฺส ปริยนฺตาวยวตฺตา ‘‘อนฺต’’นฺติ จ วุจฺจติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘พาหนฺตนฺติ สุปฺปมาณํ จีวรํ ปารุปนฺเตน สํหริตฺวา พาหาย ¶ อุปริ ปิตา อุโภ อนฺตา พหิมุขา ติฏฺนฺติ, เตสํ เอตํ นาม’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๓๔๕). อิทํ สตฺตขณฺฑจีวรเมว มหาอฏฺกถายํ วิหิตนฺติ อิทานิปิ ตเทว วฏฺฏติ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ‘‘อยเมว หิ นโย มหาอฏฺกถายํ วุตฺโต’’ติ. ภิกฺขุนา กุสึ…เป… พาหนฺตมฺปิจาติ สพฺพํ วิธึ ทสฺเสตฺวาว ฉินฺนํ ปฺจกาทิปฺปเภทกํ สมณสารุปฺปํ ติจีวรํ กตฺตพฺพนฺติ โยชนา.

๕๖๕-๖. ยถาวุตฺตวิธึ อวิราเธตฺวา จีวรํ กปฺปพินฺทุํ ทตฺวา สงฺฆาฏิอาทินาเมน อธิฏฺาย ปริภุฺชนฺตสฺส อธิฏฺานํ กถํ ภิชฺชตีติ อาห ‘‘ทาเนนา’’ติอาทิ. ทาเนนาติ อฺสฺส ทาเนน. อจฺฉิชฺชคาเหนาติ อฺเน อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณน. วิสฺสาสคฺคหเณน จาติ อตฺตนิ วิสฺสาเสน อฺสฺส คหเณน. หีนายาวตฺตเนนาติ สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย คิหิภาวูปคมเนน อฺสฺส ทาเน วิย จีวเร นิราลยภาเวเนว ปริจฺจตฺตา.

เกจิ ปน ‘‘หีนายาวตฺตเนนาติ ภิกฺขุนิยา คิหิภาวูปคมเนนาติ เอวมตฺถํ คเหตฺวา ภิกฺขุ ปน วิพฺภนฺโตปิ ยาว สิกฺขํ น ปจฺจกฺขาติ, ตาว ภิกฺขุเยวาติ อธิฏฺานํ น วิชหตี’’ติ ¶ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ‘‘ภิกฺขุนิยา หีนายาวตฺตเนนา’’ติ วิเสเสตฺวา อวุตฺตตฺตา, ภิกฺขุนิยา จ คิหิภาวูปคมเน อธิฏฺานวิชหนํ วิสุํ วตฺตพฺพนฺติ นตฺถิ ตสฺสา วิพฺภมเนเนว อสฺสมณิภาวโต.

สิกฺขายาติ ภิกฺขุสิกฺขาย. ปหาเนนาติ ปจฺจกฺขาเนน. สิกฺขาปจฺจกฺขานํ ปเนตฺถ สเจ ภิกฺขุลิงฺเค ิโต สิกฺขํ ปจฺจกฺขาติ, ตสฺส กายลคฺคมฺปิจีวรํ อธิฏฺานํ วิชหตีติ ทสฺสนตฺถํ คหิตํ. ‘‘สิกฺขาย จ ปหานโต’’ติ จ ลิขนฺติ, ตํ ‘‘หีนายาวตฺตเนนาปิ, สิกฺขาย จ ปหานโต’’ติ ปากฺกเม สติ ยุชฺชติ. ยถาวุตฺโต ปน ปาโ ‘‘สิกฺขาย จ ปหาเนน, หีนายาวตฺตเนนปี’’ติ ปากฺกเม ยุชฺชติ. ยถา ตถา วา โหตุ, น โกจิ วิโรโธ.

ปจฺจุทฺธาเรนาติ จีวรสฺส ปจฺจุทฺธรเณน. ‘‘กาลกิริยายา’’ติ อฏฺกถาวจนโต วินาเสนาติ จีวรสามิกสฺส ชีวิตวินาโสว วุจฺจตีติ. ลิงฺคสฺส ปริวตฺตนาติ ภิกฺขุสฺส อิตฺถิลิงฺคปริวตฺตนา, ภิกฺขุนิยา ปุริสลิงฺคปริวตฺตนาติ เอวํ อุภยถา ลิงฺคสฺส ปริวตฺตเนน. สพฺพํ ¶ นววิธมฺปิ จีวรํ. อธิฏฺานนฺติ เอตฺถ ‘‘อิเมหิ อฏฺหี’’ติ เสโส. วุตฺโตวายมตฺโถ อฏฺกถายํ ‘‘ตตฺถ ปุริเมหิ อฏฺหิ สพฺพจีวรานิ อธิฏฺานํ วิชหนฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙). ภิชฺชตีติ ปชหติ. ฉิทฺทสฺส ภาโว ฉิทฺทภาโว, ตสฺมึ, ฉิทฺเท สติ ฉิทฺเท ชาเตติ วุตฺตํ โหติ. ติจีวรนฺติ ตีสุ จีวเรสุ อฺตรนฺติ วุตฺตํ โหติ. ติจีวรเมว วาติ คเหตพฺพํ. วุตฺตฺจ ‘‘ฉิทฺทภาเวน ปน ติจีวรสฺเสวา’’ติ.

๕๖๗. กีวปฺปมาเณ ฉิทฺเท ชาเตติ อาห ‘‘กนิฏฺสฺสา’’ติอาทิ. ‘‘กนิฏฺ…เป… มาณก’’นฺติ อิมินา เหฏฺิมปริจฺเฉทํ ทสฺเสติ.

๕๖๘. เอโก ¶ ตนฺตุปีติ ทีฆโต วา ติริยโต วา เอกมฺปิ สุตฺตํ.

๕๖๙. ชิณฺณฏฺาเน อคฺคฬํ เทนฺเตน เตจีวริเกน วตฺติตพฺพวิธึ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปม’’นฺติอาทิ. ปมนฺติ ฉินฺนฏฺานสฺส ฉินฺทนโต ปุพฺเพเยว. อคฺคฬํ ทตฺวาติ วตฺถขณฺฑํ อลฺลิยาเปตฺวา. รกฺขตีติ เอตฺถ ‘‘อธิฏฺาน’’นฺติ อนุวตฺตเต, ‘‘เตจีวริโก ภิกฺขู’’ติ ลพฺภติ, เอวํ วตฺถขณฺฑํ อลฺลิยาเปนฺโต เตจีวริโก ภิกฺขุ อธิฏฺานํ รกฺขตีติ วุตฺตํ โหติ. วิปริยาเยน อธิฏฺานํ ภินฺทตีติ ลพฺภติ. ปมํ ทฺเว โกฏิโย ฆเฏตฺวาติ โยชนา. มชฺเฌ ชิณฺณํ อธิฏฺิตจีวรํ มชฺเฌ ฉินฺทนฺโต ตโต ปุพฺเพเยว ทฺเว โกฏิโย เอกโต ฆเฏตฺวา สิพฺพิตฺวา. ปจฺฉาติ โกฏิฆฏนโต ปจฺฉา. ฉินฺทตีติ มชฺฌํ อุภยโกฏึ กาตุํ ฉินฺทติ. รกฺขตีติ วุตฺตปฺปการเมว.

๕๗๐. ติจีวเร กตฺถ ชาตํ ฉิทฺทมธิฏฺานํ ภินฺทตีติ อาห ‘‘จตุรงฺคุลา’’ติอาทิ. จตฺตาริ จ อฏฺ จ จตุรฏฺํ, จตุนฺนํ อฏฺนฺนํ วา องฺคุลานํ สมาหาโร จตุรฏฺงฺคุลํ, ตสฺมาติ คเหตพฺพํ. จตุรงฺคุลา อฏฺงฺคุลาติ โยชนา. โอรนฺติ อพฺภนฺตรํ. เอกฺจ ทฺเว จ เอกทฺเว, เตสํ เอกทฺวินฺนํ, ‘‘จีวราน’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติ, เอกสฺส จีวรสฺส, ทฺวินฺนฺจ จีวรานนฺติ โยชนา. ยถาสงฺขฺยานุทฺเทสวเสน เอกสฺส ติริยโต จตุรงฺคุลโต โอรํ, ทฺวินฺนํ ติริยโต อฏฺงฺคุลโต โอรนฺติ โยชนา. วากฺยทฺวเยปิ ‘‘ฉิทฺทํ ภินฺทเตวา’’ติ โยเชตพฺพํ.

เอกสฺส จีวรสฺสาติ อนฺตรวาสกจีวรสฺส. ติริยโตติ วิตฺถารโต. จตุรงฺคุลํ โอรนฺติ จตุรงฺคุลโต ¶ อพฺภนฺตเร ฉิทฺทํ อธิฏฺานํ ภินฺทติ. ทฺวินฺนนฺติ อุตฺตราสงฺคสงฺฆาฏีนํ. ติริยโตติ ¶ วิตฺถารโต. อฏฺงฺคุลโต โอรนฺติ อฏฺงฺคุลโต อพฺภนฺตเร. ติณฺณมฺปิ ทีฆโต วิทตฺถิยา โอรํ ฉิทฺทํ อธิฏฺานํ ภินฺทเตวาติ โยชนา. เอตฺถ วิทตฺถิ วฑฺฒกิวิทตฺถิ คเหตพฺพา. เอวํ วุตฺตปริจฺเฉทพฺภนฺตเร ฉิทฺเท ชาเต ตสฺส จีวรสฺส อติเรกจีวรตฺตา ทสาหมนติกฺกมิตฺวา สูจิกมฺมํ กตฺวา อธิฏฺาตพฺพํ. ตถา อกโรนฺเตน ปน ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺาตพฺพํ.

๕๗๑. ‘‘นิสีทนสฺสา’’ติ ‘‘นิสีทนจีวรสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ อุตฺตรปทโลเปน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ทิยฑฺฒาติ เอตฺถ วิเสสิตพฺพา วิทตฺถิ ‘‘ทฺเว วิทตฺถิโย’’ติ จ ‘‘สุคตสฺส วิทตฺถิยา’’ติ จ วุตฺตสามตฺถิยา ลพฺภติ. อฑฺเฒน ทุติยา ทิยฑฺฒา, ทุติยํ อฑฺฒเมตสฺสาติ ‘‘ทุติยฑฺฒา’’ติ วตฺตพฺเพ ติย-ปจฺจยโลเปน ‘‘ทิยฑฺฒา’’ติ วุตฺตํ, อฑฺฒทุติยาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สุคตสฺส วิทตฺถิยา’’ติ ปมาณนิยมสฺส กตตฺตา วฑฺฒกิวิทตฺถิยา ติสฺโส วิทตฺถิโย เอกา สุคตวิทตฺถิ โหติ. อิทํ นิสีทนจีวรํ ทีฆโต วฑฺฒกิหตฺเถน ติหตฺถํ, วิตฺถารโต ฉฬงฺคุลาธิกทฺวิหตฺถปฺปมาณํ โหติ. ‘‘ทสา วิทตฺถี’’ติ (ปาจิ. ๕๓๓) วุตฺตตฺตา ทิยฑฺฒหตฺถา ทสาติ เวทิตพฺพา.

๕๗๒. จตสฺโสติ เอตฺถาปิ ‘‘วิทตฺถิโย’’ติ สามตฺถิยาว ลพฺภติ. ‘‘กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิยา’’ติ วิภตฺติปริณาเมน ทีฆโตติ โยชนา.

๕๗๓. อฑฺฒํ เตยฺยํ ตติยํ ยสฺสา สา อฑฺฒเตยฺยา, อฑฺฒตติยาติ วุตฺตํ โหติ.

๕๗๔. ตโต อุตฺตรึ ตทุตฺตรึ, ตสฺส ตสฺส วุตฺตปฺปมาณโต อติเรกํ. อธิกจฺเฉทนนฺติ อธิกสฺส ปมาณาติริตฺตฏฺานสฺส เฉทนํ อสฺส ปาจิตฺติยสฺส เทสนายาติ ¶ อธิกจฺเฉทนํ, วุตฺตปฺปมาณโต อธิกฏฺานํ ฉินฺทิตฺวา เทเสตพฺพํ ปาจิตฺติยํ. อุทีริตํ วุตฺตํ ปาฬิยาติ อตฺโถ.

๕๗๕. อปฺปมาเณนาติ คุณวเสน อปฺปมาเณน สมฺมาสมฺพุทฺเธน.

๕๗๖. สพฺพํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สพฺพ’’นฺติ อิมินา อฏฺกถาย อาคตํ นีลาทึ สงฺคณฺหาติ. มหนฺตาทิเภทํ สพฺพํ ปจฺจตฺถรณจีวรํ วฏฺฏติ.

๕๗๗. ‘‘มุขปุฺฉนโจฬํ ¶ เอก’’นฺติ ปทจฺเฉโท. เอกํ โธวิตฺวา ยาว สุกฺขาปียติ, ตาว อฺเน มุขปุฺฉเนน ภวิตพฺพตฺตา อาห ‘‘ทฺเวปิ วฏฺฏนฺติ สพฺพถา’’ติ.

๕๗๙. ปมาณโต, คณนโต จ อตีตาติ ปมาณคณนาตีตา. ‘‘ปมาณาตีตา’’ติ วจเนน วินยธรานํ อปฺปมาณคุณตํ ทสฺเสติ, ‘‘คณนาตีตา’’ติ อิมินา อติกฺกนฺตคณนตํ. ปกตํ วินเย ปมํ กตํ พุทฺเธน ภควตา ปฺตฺตํ ชานนฺตีติ ปกตฺู, วินยธรา, เต ปกตฺุโน. อปริมาณคุณมณิคณภูสิตอุปาลิทาสกาทิมหาเถราจริยปรมฺปราคตา สงฺขฺยาปถาตีตา วินยธราติ วุตฺตํ โหติ.

๕๘๐. สุคตฏฺงฺคุลายามนฺติ วฑฺฒกิรตนปฺปมาณทีฆํ. จตุรงฺคุลวิตฺถตนฺติ วฑฺฒกิวิทตฺถิปฺปมาณวิตฺถารํ. วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิมํ จีวรํ นาม โหติ. ปจฺฉิมํ จีวรนฺติ ปริสฺสาวนปฏาทีนํ วิเสสนํ, ปจฺฉิมจีวรปฺปมาณนฺติ วุตฺตํ โหติ.

๕๘๑. ปริสฺสาวปฏนฺติ อุทกปริสฺสาวนตฺถํ ปฏํ. ปตฺตตฺถวิกนฺติ ปตฺตกฺจุกํ. โปตฺถกตฺถวิกนฺติ โปตฺถกกฺจุกํ ¶ . อาทิคฺคหเณน ปจฺฉิมปฺปมาณาทึ ยํ กิฺจิ ปฏํ, ทณฺฑปฏฺจ สงฺคณฺหาติ.

๕๘๒. อธิฏฺาตุนฺติ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺาตุํ. ปิเตติ อนธิฏฺาย ปิเต. มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙) อาห. นตฺถิ โทสตาติ โทโส เอว โทสตา. ‘‘อตฺตโน สนฺตกภาวโต โมเจตฺวา ปิตํ สนฺธาย มหาปจฺจริยํ อนาปตฺติ วุตฺตา’’ติ วทนฺติ. ‘‘อิมินา เภสชฺชํ เจตาเปสฺสามิ, อิทํ มาตุยา ทสฺสามี’’ติ เปนฺเตน อธิฏฺาตพฺพํ. ‘‘อิทํ เภสชฺชสฺส, มาตุยา’’ติ วิภชิตฺวา สสนฺตกภาวโต โมจิเต อธิฏฺานกิจฺจํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. โหติ เจตฺถ –

‘‘ยํ วตฺถํ ภิกฺขุนา ลทฺธํ, กตํ มาตาทิสนฺตกํ;

นิสฺสคฺคิยํ น โหตีติ, ตมาหุ วินยฺุโน’’ติ.

๕๘๓. วสฺสมาเส จตุโรติ วสฺสาเน จตุโร มาเส, อธิฏฺานกิริยาย จตฺตาโร มาเส อวิจฺเฉโทติ ¶ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. วสฺสิเก จตฺตาโร มาเส นิวาเสตพฺพา สาฏิกา วสฺสิกสาฏิกา.

๕๘๔. กณฺฑุํ ปฏิจฺฉาเทตีติ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ, กณฺฑุโรคาตุรสฺส ภิกฺขุโน ตปฺปฏิจฺฉาทนตฺถมนุฺาตจีวรสฺเสตมธิวจนํ. โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘มาติกฏฺกถายสฺสา, กณฺฑุจฺฉาทิกสาฏิยา;

น กาลาติกฺกเม วุตฺตํ, อธิฏฺานวิวฏฺฏนํ.

อธิฏฺานปหานงฺเค-สุ วุตฺตตฺตา วิเสสโต;

วีมํสิตพฺพํ วิฺูหิ, ตตฺถ ยํ การณํ สิยา’’ติ.

๕๘๖. ‘‘อสมฺมุเข ¶ เอตนฺติ จา’’ติ วจเนเนว สมฺมุเข ‘‘อิม’’นฺติ วิฺายติ. วิจกฺขโณ ปจฺจุทฺธเรยฺยาติ โยชนา.

๕๘๗. อธิฏฺิตนฺติ อธิฏฺานํ.

๕๘๘. อิติ สพฺพมิทนฺติ เอวํ วุตฺตํ อิทํ ติจีวราทีนํ ปมาณาทิสพฺพวิธานํ. เตจีวริกภิกฺขุโนติ ติจีวราธิฏฺาเนน อธิฏฺิตเตจีวริกสฺส วินยเตจีวริกสฺส. ติณฺณํ จีวรานํ สมาหาโร ติจีวรํ, ติณฺณํ ติจีวรานํ สมาหาโรติ ‘‘ติติจีวร’’นฺติ วตฺตพฺเพ เอกเทสสรูเปกเสสนเยน ‘‘ติจีวร’’นฺติ นวจีวรานิ สงฺคหิตานิ, ติจีวเร นิยุตฺโต เตจีวริโกติ วินยเตจีวริโก วุจฺจติ. ธุตงฺคเตจีวริกสฺสาปิ ติจีวเร อิทเมว วิธานนฺติ โสปิ สงฺคยฺหติ. อฺเสุ วา ปน ฉสุ จีวเรสุ ปริกฺขารโจฬํ เอกํ อํสกาสาวเมว วฏฺฏติ. ตถา วตฺวาวาติ ‘‘อิมํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺามี’’ติอาทินา นเยน วตฺวา. ตํ ปริกฺขารโจฬํ. ปริกฺขารโจฬมสฺส อตฺถิ, ตตฺถ วา นิยุตฺโตติ ปริกฺขารโจฬิโก.

๕๘๙. ‘‘ติจีวรํ ปน ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺาตุํ วฏฺฏติ, น วฏฺฏตี’’ติ อนุโยคํ กตฺวา ‘‘วฏฺฏตี’’ติ ¶ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙) อฏฺกถาย วุตฺตตฺตา อิธ ‘‘ติจีวร’’นฺติ จีวรตฺตยเมว วุตฺตํ. ‘‘สุขปริหารตฺถํ เอกมฺปิ วิกปฺเปตพฺพ’’นฺติ วจนโต เอกเทเส สมุทาโยปจารวเสน เอกมฺปิ วิกปฺเปตพฺพเมว โหติ.

ปริกฺขารโจฬํ กาตุมฺปิ วฏฺฏตีติ พทฺธสีมโต พหิ วสนฺเตน เอกเกน เตจีวริเกน อนฺโตอรุเณ อสติยา ตีสุ จีวเรสุ หตฺถปาเส อกเตสุ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ โหตีติ, วินยกมฺมํ กาตุํ สภาคปุคฺคลานํ ทุลฺลภตฺตา ¶ จ สุขปริหารตฺถํ ตีสุ เอกํ วา สพฺพานิ เอว วา ติจีวรนาเมน กตาธิฏฺานานิ ปจฺจุทฺธริตฺวา ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺาตุมฺปิ วฏฺฏตีติ วุตฺตํ โหติ.

เอวํ อคฺคเหตฺวา ‘‘สเจ ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬาธิฏฺานํ ลเภยฺย, อุโทสิตสิกฺขาปเท ปริหาโร นิรตฺถโก ภเวยฺยา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙) วุตฺตํ มหาปทุมตฺเถรสฺส มตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอวํ จุโทสิเต’’ติอาทิ. เอวํ เจติ เอวํ ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺหิตฺวา ปริหริตุํ วฏฺฏติ เจ. อุโทสิเตติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส อนนฺตเร ทุติยกถินสิกฺขาปเท. วุตฺโต ปริหาโรติ ‘‘เอกกุลสฺส คาโม โหติ ปริกฺขิตฺโต จ. อนฺโตคาเม จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา อนฺโตคาเม วตฺถพฺพ’’นฺติอาทินา (ปารา. ๔๗๘) นเยน ปทภาชนาวสาเน วุตฺโต, อิธ จ ‘‘คามาทีสุ ปเทเสสู’’ติอาทินา นเยน อนนฺตรํ วกฺขมาโน ติจีวรสฺส ปริหรณวิธิ. นิรตฺถโกติ ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺิตจีวรสฺส เตน วิธินา ติจีวรํ อปริหรนฺตสฺสาปิ ภิกฺขุโน อนาปตฺติภาวโต นิปฺปโยชโนติ อตฺโถ.

๕๙๐. ตปฺปริหริตุมาห ‘‘น’’อิจฺจาทิ. น นิรตฺถโกติ โยชนา. เหตุํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เตจีวริกสฺเสวา’’ติอาทิ. โย ติจีวรนาเมน อธิฏฺานํ อปจฺจุทฺธริตฺวา สตึ อุปฏฺเปตฺวา อนฺโตอรุเณ จีวรํ หตฺถปาสโต อโมเจตฺวา อรุณํ อุฏฺาเปติ, ตาทิสสฺส เตจีวริกสฺเสว ตสฺมึ สิกฺขาปเท อุโทสิตปริหารสฺส ภควตา เทสิตตฺตาติ อตฺโถ. ยสฺมา ตาทิสสฺเสว เตจีวริกสฺส อุโทสิตสิกฺขาปเท ปริหาโร วุตฺโต, ตสฺมา. ตํ สพฺพมฺปีติ ตํ นววิธํ สพฺพมฺปิ จีวรํ. ปริกฺขารโจฬสฺสาติ ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺหิตฺวา จีวรํ ปริภุฺชิตุกามสฺส ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺาตุํ วฏฺฏติ.

๕๙๑. อิมินา ¶ อุโทสิตปริหารสฺส อนิรตฺถกภาวํ สาเธตฺวา อิทานิ ‘‘ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬนาเมนาปิ ¶ อธิฏฺาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิมสฺส อธิกตฺถสฺส มหาการุณิเกน อนุฺาตภาเว กิริยนฺตรานุชานนสงฺขาตอธิกวจนสฺส าปกเหตุภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อธิฏฺเตี’’ติอาทิ. อิมสฺมึเยว สิกฺขาปเท อนาปตฺติวาเร ‘‘อนาปตฺติ อนฺโตทสาหํ อธิฏฺเติ, วิกปฺเปตี’’ติ ปาเ อนาปตฺติภาเว ‘‘อธิฏฺเตี’’ติ เอตฺตเกเนว ปริยตฺเต (ปารา. ๔๖๙) ‘‘วิกปฺเปตี’’ติ กิริยนฺตรานุชานเนน ปการนฺตเรนาปิ โทโส นตฺถีติ อธิปฺปายสฺส วิฺาปิตตฺตาติ อตฺโถ.

๕๙๒. เอวํ กโรนฺตสฺสาติ ติจีวรนาเมน อธิฏฺานํ ปจฺจุทฺธริตฺวา ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺหนฺตสฺส. อิทานิ อติปฺปสงฺคํ ทสฺเสตุกามสฺส โจทกสฺส อธิปฺปายํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิ. มูลาธิฏฺานํ ปหาย กาตพฺพปฺปการนฺตรสฺสาปิ วิชฺชมานตฺตา ติจีวรํ ปจฺจุทฺธริตฺวา มุขปุฺฉนาทิกํ กตฺวา อธิฏฺหโตปิ โทโส น สิยาติ กสฺมา นาปชฺชตีติ อตฺโถ. นอิติ อติปฺปสงฺคนิวารเณ.

๕๙๓. กิจฺจวิธานโตติ เตสํ มุขปุฺฉนาทีนํ อตฺตโน อตฺตโน กิจฺจสฺส สาธนโต, ตาทิสํ กิจฺจวิเสสาเปกฺขํ วินา ตํตํนาเมน อธิฏฺาตุํ น ยุชฺชตีติ อธิปฺปาโย. อกิจฺจสฺสาติ มุขปุฺฉนาทิกิจฺจรหิตสฺส. อธิกสฺสาติ ปจฺจุทฺธริตฺวา ปมํ อธิฏฺานสฺส วิชหิตตฺตา อติเรกสฺส. อสฺสาติ ติจีวรสฺส. อธิฏฺานํ ตุ ยุชฺชตีติ ทสาหํ อนติกฺกมิตฺวา ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺานํ ปน ยุชฺชติ.

๕๙๔. นิธานสฺส ¶ มุขํ อุปาโยติ นิธานมุขํ, อนฺตรวาสกาทิตํตํจีวรนาเมน อธิฏฺานโต อติเรกํ ยํ กิฺจิ จีวรํ ยถา ปิตํ อาปตฺตึ น กโรติ, ตถา นิธานสฺส อุปาโยติ อตฺโถ. เอตํ ปริกฺขารโจฬาธิฏฺานํ. มหาปจฺจริยนฺติ พฺราหฺมณติสฺสภเย ภิกฺขุสงฺฆํ ชมฺพุทีปํ เนตุํ สกฺกสฺส เทวานมินฺทสฺส อาณตฺติยา วิสุกมฺเมน นิมฺมิตมหาปจฺจริยํ นิสีทิตฺวา ลิขิตตฺตา ตํนามกายํ วินยฏฺกถายํ, ‘‘มหาปจฺจริยาทิสู’’ติปิ ลิขนฺติ.

๕๙๕. ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺานวิธานสฺส วุตฺตปฺปมาณํ กตมนฺติ อาห ‘‘จีวร’’นฺติอาทิ. ‘‘นิทาเน อุปฺปตฺติโต’’ติ ปทจฺเฉโท. ‘‘จีวรํ ปริปุณฺณ’’นฺติ นิทาเน ‘‘ติจีวรํ สมฺปุณฺณํ วิชฺชติ, อิทมติเรกจีวรํ กึ กาตพฺพ’’นฺติ ภิกฺขูหิ ภควโต อาโรจิตวตฺถุมฺหิ ¶ . อุปฺปตฺติโตติ ปริกฺขารโจฬาธิฏฺานสฺส อุปฺปนฺนตฺตา, อนุฺาตตฺตาติ อตฺโถ. ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขูนํ ปริปุณฺณํ โหติ ติจีวรํ, อตฺโถ จ โหติ ปริสฺสาวเนหิปิ ถวิกาหิปิ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อนุชานามิ ภิกฺขเว ปริกฺขารโจฬก’’นฺติ (มหาว. ๓๕๗) เอตฺถ ปาฬิยํ เอวํ วิปฺปวาสสุขตฺถํ นาเมนาธิฏฺิตติจีวรํ อธิฏฺานํ ปจฺจุทฺธริตฺวา ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺาตุํ วฏฺฏตีติ สาธเนน ตเทกสาธนตฺตา เอว เอกมฺปิ จีวรํ วิกปฺเปตุํ วฏฺฏตีติ วุตฺตเมว โหติ. เตเนวาห อฏฺกถายํ ‘‘เอวฺจ สติ โย ติจีวเร เอเกน จีวเรน วิปฺปวสิตุกาโม โหติ, ตสฺส ติจีวราธิฏฺานํ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิปฺปวาสสุขตฺถํ วิกปฺปนาย โอกาโส ทินฺโน โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙).

๕๙๖-๘. เอตฺตาวตา กปฺปิยจีวรฺจ ตตฺถ กตฺตพฺพฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อกปฺปิยจีวรํ ทสฺเสตุมาห ‘‘กุสวากาที’’ติอาทิ. กุสนฺติ ทพฺพติณํ. วากนฺติ รุกฺขาทีนํ วากํ. อาทิ-สทฺเทน ¶ ผลกํ คหิตํ, จีร-สทฺโท จีวรปริยาโย, อิมสฺมึ กุสาทโย คนฺเถตฺวา กเต จีวเรเยว วตฺตติ. เกสชํ กมฺพลนฺติ มนุสฺสเกเสหิ วีตกมฺพลฺจ. วาลชํ กมฺพลนฺติ อสฺสวาลจมรวาเลหิ วีตกมฺพลฺจ. อุลูกปกฺขนฺติ โกสิยสกุณปตฺตํ. อิธ ปน ตํ คนฺเถตฺวา กตจีวรเมว คเหตพฺพํ. อชินกฺขิเปติ อชินทีปิจมฺเม. ‘‘ธารยโต ถุลฺลจฺจย’’นฺติ ปจฺเจกํ สมฺพนฺโธ.

กทลิทุสฺเสติ กทลิวากมยวตฺเถ. เอรกทุสฺเสติ เอรกมยวตฺเถ. อกฺกทุสฺเสติ อกฺกทณฺเฑ วา เตสํ สุตฺตานิ วา คเหตฺวา กตวตฺเถ. โปตฺถเกติ มกจิวากมยวตฺเถ. ติรีเฏ วาติ เอวํนามเก รุกฺขตเจ. เวเนติ สีสเวเน. กฺจุเกติ กวเจ.

สพฺพนีลเกติ เกวลนีลเก. เอส นโย มฺเชฏฺาทีสุ. มหานามรตฺเตติ ตนุปทุมทลวณฺณรตฺเต. มหารงฺครตฺเตติ สตปทิวณฺณรตฺเต.

๕๙๙. อจฺฉินฺนทสเกติ อจฺฉินฺนา ทสา ยสฺส, ตสฺมึ จีวเร. เอส นโย ทีฆทเสปิ. ผลทเสติ ผลสทิสคนฺถิตา ทสา ยสฺส, ตสฺมึ. ปุปฺผทเสติ กณฺณิกํ พนฺธิตฺวา วิกาเสตฺวา กตา ทสา ยสฺส, ตสฺมึ จีวเรติ อตฺโถ. อจฺฉินฺนจีวรสฺสาติ นคฺคํ กตฺวา โจเรหิ วิลุตฺตจีวรสฺส ¶ . เอตฺถาติ กุสวากาทีสุ, สพฺพนีลาทีสุ จ. กิฺจีติ เอกมฺปิ อกปฺปิยํ นตฺถิ อนนุโลมิกํ นตฺถิ. ‘‘นคฺเคน เอเตสุ อกปฺปิยจีวเรสุ ยํกิฺจิ ลทฺธํ, เตน หิริโกปินํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปจฺฉา กปฺปิยจีวเร ลทฺเธ ตํ อธิวาเสตฺวา อิทํ อกปฺปิยจีวรํ ปริจฺจชิตพฺพํ. สพฺพนีลกาทิวตฺเถสุ ลทฺเธสุ กปฺปิยรชเนน รชิตฺวา, ตํ วณฺณํ นาเสตฺวา วา กปฺปิยวตฺถานิ อุภยปสฺเสสุ ¶ อลฺลิยาเปตฺวา, ปฏิจฺฉาเทตฺวา วา นิวาเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ.

๖๐๐. ‘‘อนฺโตทสาห’’นฺติ อิทํ ‘‘อธิฏฺเตี’’ติอาทีหิ สพฺพปเทหิปิ โยเชตพฺพํ. วิสฺสชฺเชตีติ อฺสฺส เทติ. อิธ ทานํ ทุวิธํ สมฺมุขาทานํ, ปรมฺมุขาทานนฺติ. ปฏิคฺคาหกํ ทิสฺวา ‘‘อิทํ ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติ ทานํ สมฺมุขาทานํ นาม. ปรมฺมุขา ‘‘อิทํ อิตฺถนฺนามสฺส ทมฺมี’’ติ ทินฺนํ ปรมฺมุขาทานํ. ‘‘อิทํ ตฺวํ คณฺหาหี’’ติ วา ‘‘ตุยฺหํ คณฺหาหี’’ติ วา วุตฺเต ‘‘มยฺหํ คณฺหามี’’ติ สเจ วทติ, ทานคหณทฺวยมฺปิ สุทฺธํ. ‘‘อิทํ ตว สนฺตกํ กโรหิ, ตว สนฺตกํ โหตุ, ตว สนฺตกํ โหตี’’ติ ทายเกน วุตฺเต คณฺหนฺโตปิ ‘‘มม สนฺตกํ กโรมิ, มม สนฺตกํ โหตุ, มม สนฺตกํ โหตี’’ติ วทติ เจ, ทานํ, คหณฺจ อสุทฺธํ โหติ. ‘‘ตว สนฺตกํ กโรหี’’ติ วุตฺเต ปน ‘‘สาธุ ภนฺเต มยฺหํ คณฺหามี’’ติ วตฺวา คณฺหาติ, คหณํ สุทฺธํ. ‘‘อิทํ ตุยฺหํ คณฺหาหี’’ติ วุตฺเต ‘‘อหํ น คณฺหามี’’ติ วทติ, ปุน ‘‘ทินฺนํ มยา, ตุยฺหํ คณฺหาหี’’ติ วุตฺเต อิตโรปิ ปุน ปฏิกฺขิปติ, ตํ จีวรํ กสฺสจิ อสนฺตกตฺตา ทสาหาติกฺกเมนาปิ นิสฺสคฺคิยํ น โหตีติ ปจฺฉา เตสุ ทฺวีสุ โย อิจฺฉติ, เตน อธิฏฺาย ปริภุฺชิตพฺพนฺติ สพฺพมิทํ อฏฺกถาย (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙ อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํ.

อธิฏฺิตจีวเร อธิฏฺาเน เวมติเกน อตฺตโน วิมตึ ปมํ อาวิ กตฺวา ‘‘สเจ อนธิฏฺิตํ, เอวํ กเต กปฺปิยํ โหตี’’ติ จินฺเตตฺวา นิสฺสชฺเชตฺวา วินยกมฺมํ กโรนฺตสฺส มุสาวาทโทโส นาปชฺชติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘น หิ เอวํ ชานาเปตฺวา วินยกมฺมํ กโรนฺตสฺส มุสาวาโท โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙). ‘‘เกจิ ‘ตถา เวมติกจีวรํ อฺเน ¶ วิสฺสาเสน คเหตฺวา ปุน ทาตพฺพ’นฺติ วทนฺติ, ตํ น สุนฺทร’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙ โถกํ วิสทิสํ) ตตฺเถว วุตฺตํ.

วินสฺสตีติ โจราทีหิ วินสฺสติ. ‘‘นสฺสติ, ฑยฺหติ, อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺตี’’ติ อิมานิปิ ¶ วินาสปฺปการตฺตา ‘‘วินสฺสตี’’ติ อิมินาว สงฺคยฺหนฺติ. ตตฺถ ‘‘นสฺสตี’’ติ อิทํ โจราทีหิ หฏํ สนฺธาย วุตฺตํ, ‘‘วินสฺสตี’’ติ อิทํ อุนฺทูรขายิตาทึ สนฺธาย วุตฺตํ, ‘‘ฑยฺหตี’’ติ อคฺคินา ทฑฺฒํ สนฺธาย. วิสฺสาเสติ เอตฺถ สนฺทิฏฺโ จ สมฺภตฺโต จ อาลปิโต จ ชีวติ จ คหิเต จตฺตมโน โหตีติ ปฺจงฺคสมนฺนาคเตน อตฺตนิ วิสฺสาเสน อฺเน คหิเตติ อตฺโถ. ปกาสิตาติ ‘‘อนาปตฺติ อนฺโตทสาหํ อธิฏฺเตี’’ติอาทินา (ปารา. ๔๖๙) นเยน วุตฺตา.

๖๐๑. อิทํ ปน สมุฏฺานํ นาเมน กถินสมุฏฺานํ นามาติ อตฺโถ. อิทํ กถินสมุฏฺานํ นาม กายวาจโต จ กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺาติ. อติเรกจีวรภาวสฺส ชานนจิตฺเตน ปณฺณตฺติชานนจิตฺเต อสติปิ อาปตฺติสมฺภวโต อจิตฺตํ. อนธิฏฺานโต, อวิกปฺปนโต จ อกฺริยํ. กมฺมฏฺานมนุยุฺชนฺโต วา เจติยาทึ วนฺทนฺโต วา เอกาทสมํ อรุณํ อุฏฺาเปติ, กุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, กลหาทิปสุโต วา วีติกฺกมํ ชานนฺโต วา อุฏฺาเปติ, อกุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, ขีณาสโว ปน อสติยา วา ปณฺณตฺตึ อชานนฺโต วา ตถา กโรนฺโต อพฺยากตจิตฺโต อาปชฺชตีติ ติจิตฺตํ. วุตฺตนเยน กมฺมฏฺานาทิมนุยุฺชนฺตสฺส โสมนสฺสจิตฺตสมงฺคิโน สุขเวทนา, อุเปกฺขาจิตฺตสมงฺคิโน อุเปกฺขาเวทนา, กลหาทิปสุตสฺส โทมนสฺสจิตฺตสมงฺคิโน ทุกฺขเวทนา โหตีติ ติเวทนํ. เอส นโย อุปริปิ เอวรูเป าเน โยเชตพฺโพ.

ปมกถินกถาวณฺณนา.

๖๐๒. คามาทีสุ ¶ ปเทเสสุ ติปฺจสูติ ติจีวรานิ นิกฺขิปิตฺวา วิปฺปวาเสน โทสํ, อุปฺปชฺชนฏฺานฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘คาโม เอกูปจาโร’’ติอาทินา (ปารา. ๔๗๗) นเยน ปาฬิยํ วุตฺตคามนิเวสนอุโทสิตอฏฺฏมาฬปาสาทหมฺมิยนาวาสตฺถเขตฺตธฺกร- ณอารามวิหารรุกฺขมูลอชฺโฌกาสสงฺขาเตสุ ปนฺนรสสุ จีวรนิกฺเขปฏฺาเนสูติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ คาโม นาม เอกกุฏิกาทิคาโม.

นิเวสนํ นาม คามโต พหิ จตุสาลาทิโก เคโห. เตนาห คณฺิปเท ‘‘คามนิเวสนานํ วิเสสํ วทนฺตา ‘ปุน เอกปริจฺเฉทํ กตฺวา นิเวสิตา พหุเคหา นิเวสนํ นาม โหนฺตี’ติ วทนฺติ, ตสฺมา อิทํ นิเวสนาทิ สพฺพํ ‘คามโต พหี’ติ คเหตพฺพ’’นฺติ. อิทฺจ ตตฺเถว วุตฺตํ ‘‘นิเวสนาทิกํ ¶ อนฺโตคาเม เจ โหติ, คาเม วุตฺตปริหารสฺเสว ลพฺภนโต อนฺโตคามโต พหี’ติ คเหตพฺพ’’นฺติ.

อฏฺกถายํ ‘‘อุโทสิโตติ ยานาทีนํ ภณฺฑานํ สาลา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๘๒-๔๘๗) วุตฺตสรูปํ อุโทสิตํ นาม. ‘‘อฏฺโฏติ ปฏิราชาทิปฏิพาหนตฺถํ อิฏฺกาหิ กโต พหลภิตฺติโก จตุปฺจภูมิโก ปติสฺสยวิเสโส’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๘๒-๔๘๗) วุตฺตสรูโป อฏฺโฏ นาม. ‘‘มาโฬติ เอกกูฏสงฺคหิโต จตุรสฺสปาสาโท’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๔๘๒-๔๘๗) วุตฺโต เอกกณฺณิกสงฺคหิโต จตุรสฺสเคโห มาโฬ นาม. ปาสาโทติ ทีฆปาสาโท. หมฺมิยนฺติ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโท. นาวาติ ยานปฺปตฺติ. สตฺถนฺติ ชงฺฆสตฺถสกฏสตฺถวเสน ทุวิโธ ชนสมูโห, โส จ นิวิฏฺานิวิฏฺวเสน ปจฺเจกํ ทุวิโธ. ตตฺถ นิวิฏฺเ วติอาทิปริกฺเขโปปิ โหเตว.

เขตฺตนฺติ ¶ ยวเขตฺตาทิเขตฺตํ. ธฺกรณํ ขลํ. อาราโม ปุปฺผาราโม, ผลาราโม จ. วิหาโรติ เอกมฺปิ เสนาสนํ วุจฺจติ. ‘‘รุกฺโข นาม ยํ มชฺฌนฺติเก กาเล สมนฺตา ฉายา ผรตี’’ติ (ปารา. ๔๙๔) วุตฺตปฺปมาณปริจฺฉนฺโน รุกฺโข. อชฺโฌกาโส นาม สตฺตพฺภนฺตโร, โส วิฺจาฏวิอาทิอคามการฺเ จ มจฺฉพนฺธานํ อคมนปเถ สมุทฺททีเป จ ลพฺภติ. มจฺฉพนฺธานํ อคมนปโถ นาม อุทกปิฏฺิยา คนฺตฺวา ปุน ตทเหว เคหํ อาคนฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย ทูโร สมุทฺทปฺปเทโส วุจฺจติ.

อยํ คามาทิโก ปจฺเจกํ เอกูปจาโร, นานูปจาโรติ ทุวิโธ. ตตฺถ อชฺโฌกาสํ วินา คามาทิโก ตํตํราชาทิสามิกกุลานํ เอกตฺถนานตฺถวเสน เอกกุลสนฺตโก เจ โหติ, เอกูปจาโร. นานากุลสนฺตโก เจ, นานูปจาโร โหติ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘คาโม เอกูปจาโร นาม เอกกุลสฺส คาโม โหตี’’ติอาทิ (ปารา. ๔๗๘). อฏฺกถายมฺปิ วุตฺตํ ‘‘เอกกุลสฺส คาโมติ เอกสฺส รฺโ วา โภชกสฺส วา คาโม’’ติ จ ‘‘นานากุลสฺส คาโมติ นานาราชูนํ วา โภชกานํ วา คาโม เวสาลีกุสินาราทิสทิโส’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๗๙) จ.

เอกกุเลน การาปิโต วิหาโร เอกูปจาโร, นานากุเลหิ การาปิโต นานูปจาโร โหติ. ยถาห คณฺิปเท ‘‘วิหาเร เอกกุลนานากุลโวหาโร การาปกานํ วเสน วุตฺโต’’ติ. อชฺโฌกาเส ปน ¶ อุปจารเภโท อพฺภนฺตรวเสน เวทิตพฺโพ. วุตฺตฺเจตํ ปาฬิยํ ‘‘อชฺโฌกาโส เอกูปจาโร นาม อคามเก อรฺเ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา เอกูปจาโร. ตโต ปรํ นานูปจาโร’’ติ. อิธ เอกํ อพฺภนฺตรํ อฏฺวีสติรตนํ โหติ. ยถาห ¶ อฏฺกถายํ ‘‘เอกํ อพฺภนฺตรํ อฏฺวีสติหตฺถ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๘๙). เอวํ สงฺเขปโต วุตฺตสรูปปฺปเภทานิ ปนฺนรส านานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘คามาทีสุ ปเทเสสุ ติปฺจสู’’ติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปาฬิอฏฺกถาวณฺณนโต เวทิตพฺโพ.

‘‘ติจีวเรน วิปฺปวาเสยฺยาติ สงฺฆาฏิยา วา อุตฺตราสงฺเคน วา อนฺตรวาสเกน วา. อนฺโตคาเม จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา’’ติ (ปารา. ๔๗๖, ๔๗๘) วจนโต เอตฺถ ติจีวรนฺติ ติณฺณํ จีวรานมฺตรเมว จีวรํ วตฺตพฺพํ. เอกรตฺตนฺติ วิปฺปวาสกิริยาย อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. อปิ-สทฺเทน กึ ปน ทิรตฺตาทิกนฺติ ทสฺเสติ.

สงฺฆสมฺมุติยา วินาติ ติจีวรํ ปริหริตุํ อสมตฺเถน คิลาเนน ภิกฺขุนา สงฺฆํ วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห ‘‘อหํ ภนฺเต คิลาโน, น สกฺโกมิ ติจีวรํ อาทาย ปกฺกมิตุํ, โสหํ ภนฺเต สงฺฆํ ติจีวเรน อวิปฺปวาสสมฺมุตึ ยาจามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ ยาจิเตน สงฺเฆน ตสฺส ตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย ทินฺนํ อวิปฺปวาสสมฺมุตึ วินาติ วุตฺตํ โหติ. ตถา ลทฺธสมฺมุติกสฺส คิลานสฺส ภิกฺขุโน ตสฺมึ เคลฺเ อวูปสนฺเต วา วูปสนฺเตปิ จีวรนิกฺเขปฏฺานํ อาคมนกาเล วา อุปฺปนฺเน อฺเปิ โรเค อวูปสนฺเต ตายเยว สมฺมุติยา น โทโส.

๖๐๓. ภิกฺขุโนติ อลทฺธสมฺมุติกสฺส ภิกฺขุโน. เตน จีวเรน. วิปฺปวตฺถุํ น วฏฺฏตีติ วินา วสิตุํ น วฏฺฏติ. กึ วุตฺตํ โหติ? ‘‘เอกกุลสฺส คาโม โหติ ปริกฺขิตฺโต จ, อนฺโตคาเม จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา อนฺโตคาเม วตฺถพฺพํ. อปริกฺขิตฺโต โหติ, ยสฺมึ ฆเร จีวรํ นิกฺขิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ ฆเร วตฺถพฺพํ, หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ. นานากุลสฺส ¶ คาโม โหติ ปริกฺขิตฺโต จ, ยสฺมึ ฆเร จีวรํ นิกฺขิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ ฆเร วตฺถพฺพํ สภาเย วา ทฺวารมูเล วา, หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพ’’นฺติอาทินา (ปารา. ๔๗๘) นเยน ปาฬิยา วุตฺตฏฺานโต พหิ อรุณํ อุฏฺาเปตุํ น วฏฺฏตีติ วุตฺตํ โหติ.

อิมสฺมึ ¶ ปาเ ‘‘ปริกฺขิตฺโต’’ติ อิทํ ปากาเรน วา วติยา วา ปริขาย วา ปริกฺขิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. หตฺถปาสา วาติ เอตฺถ หตฺถปาสา นาม อฑฺฒติยรตนํ โหติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ตํ ฆรํ สมนฺตโต หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพํ, อฑฺฒเตยฺยรตนปฺปมาณา ปเทสา อุทฺธํ น วิชหิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๗๗-๔๗๘).

วิปฺปวสนฺตสฺส โก โทโสติ อาห ‘‘โหติ…เป… อรุณุคฺคเม’’ติ. อนุฺาตฏฺานโต หิ พหิ จีวเรน วินา อรุณํ อุฏฺาเปนฺตสฺส ตํ จีวรํ นิสฺสชฺชิตพฺพํ โหติ, ตํเหตุกา ปาจิตฺติยาปตฺติปิ โหตีติ อตฺโถ. เตเนว วกฺขติ ‘‘นิสฺสชฺชิตฺวา…เป… วิฺุนา’’ติ.

๖๐๔. นฺหายนฺตสฺเสวาติ จีวรสฺส หตฺถปาสโต ทูเร นหายนฺตสฺเสว, อนาทเร สามิวจนํ.

๖๐๖. อจฺฉินฺนํ วิลุตฺตํ จีวรํ ยสฺส โส อจฺฉินฺนจีวโร, ภิกฺขุ, ตสฺส านํ อจฺฉินฺนจีวรฏฺานํ, ตสฺมึ.

๖๐๗. นิวาเสตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อนฺตรวาสก’’นฺติ จ คเหตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อิตรานี’’ติ จ เสโส. อิทฺจ คนฺตพฺพฏฺาเน, อาสนฺเน มคฺเค จ มนุสฺสสมฺพาเธ อสติ กตฺตพฺพทสฺสนํ. อิตรตฺถ นิวาเสตฺวา, ปารุปิตฺวา จ สงฺฆาฏึ อํเส กตฺวาว คนฺตพฺพํ โหติ. วิหาเร สภาเคสุ อลพฺภมาเนสุ อาสนสาลมฺปิ คนฺตฺวา สภาคสฺส สนฺติเก วินยกมฺมํ กตฺตพฺพนฺติ ¶ อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๙๕ อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํ. ‘‘นิสฺสชฺชิตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘อิทํ เม ภนฺเต จีวรํ รตฺติวิปฺปวุตฺถํ อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามี’’ติ สงฺเฆ วา ‘‘อิทํ เม ภนฺเต จีวรํ…เป… อหํ อายสฺมนฺตานํ นิสฺสชฺชามี’’ติ ติณฺณํ, ทฺวินฺนํ วา สนฺติเก วา ‘‘อิทํ เม อาวุโส…เป… อิมาหํ อายสฺมโต นิสฺสชฺชามี’’ติ เอกสฺส สนฺติเก วา วตฺวา นิสฺสชฺชิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. วิฺุนาติ เอวํ นิสฺสคฺคิยวตฺถุนิสฺสชฺชนาทินานปฺปการวิธิชานนเกน าณวตาติ อตฺโถ.

๖๐๘. ตํ นิสฺสคฺคิยจีวรํ.

๖๐๙. ‘‘อเทนฺตสฺส จ นิสฺสฏฺํ ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมินา ‘‘พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน อาปตฺติ ¶ ปฏิคฺคเหตพฺพา, นิสฺสฏฺจีวรํ ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา อิมํ วิธึ ชานนตาย พฺยตฺเตน ยถาวิธึ กาตุํ สมตฺถตาย ปฏิพเลน ขนฺธเก (จูฬว. ๒๓๙) อาคตนเยน อาปตฺตึ ปฏิคฺคเหตฺวา นิสฺสฏฺจีวรํ หตฺเถน คเหตฺวา นิสีทาเปตฺวา สเจ สงฺโฆ โหติ, ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อิทํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน นิสฺสคฺคิยํ สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺํ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทเทยฺยา’’ติ, สเจ ตโย โหนฺติ, ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อิทํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน นิสฺสคฺคิยํ อายสฺมนฺตานํ นิสฺสฏฺํ, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อายสฺมนฺตา อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทเทยฺยุ’’นฺติ, สเจ เอกโก โหติ, ‘‘อิมํ จีวรํ อายสฺมโต ทมฺมี’’ติ ทาตพฺพํ, นิสฺสฏฺจีวรํ ‘‘อตฺตโนเยว ทินฺน’’นฺติ สุทฺธสฺาย คเหตฺวา อเทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ โหตีติ วุตฺตํ โหติ.

ตสฺส สนฺตกภาวํ ตฺวา เลเสน วิลุมฺปนฺตสฺส ปน ภณฺฑคฺฆวเสน ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยปาราชิกาปตฺติโย โหนฺติ. ยถาห ¶ อฏฺกถายํ ‘‘ตสฺส สนฺตกภาวํ ปน ตฺวา เลเสน อจฺฉินฺทนฺโต ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาเรตพฺโพ’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙). ปริยาปุตนฺติ ‘‘น ภิกฺขเว นิสฺสฏฺจีวรํ น ทาตพฺพํ, โย น ทเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๔๗๐) ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ อตฺโถ.

๖๑๐-๑. เถเร ทหเร จาติ เอเตสุ อุโภสุปิ มคฺคํ คจฺฉนฺเตสูติ โยชนา. ‘‘เถเร’’ติ อิมินา อนิสฺสิตภาวมาห, ‘‘ทหเร จา’’ติ อิมินา นิสฺสิตภาวํ. โอหีเนติ โอสกฺกิเต. สเจ โส เถโร นิสฺสยาจริโย ภเวยฺยาติ อธิปฺปาเยนาห ‘‘ครุ’’นฺติ. ตสฺมึ ทหเร. วตฺถนฺติ ตสฺส หตฺเถ ิตจีวรํ. น ปสฺสมฺภตีติ ธุรนิกฺเขปํ อกตฺวา คมเน สอุสฺสาหตฺตา นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิ น โหตีติ อธิปฺปาโย. เตเนว ‘‘มุหุตฺต’’นฺติอาทิมาห.

๖๑๔. ปจฺจุทฺธาเร อนฺโตเยวารุเณติ อิมินา สมฺพนฺโธ, ทหรภิกฺขุโน ทูรภาวฺจ อรุณุคฺคมนฺจ ตฺวา จีวรสฺส อนิสฺสคฺคิยตฺถํ ตสฺส หตฺเถ ิตภาวํ สลฺลกฺเขตฺวา ปุรารุณา ปจฺจุทฺธเรติ อตฺโถ. วิสฺสชฺเชตีติ อฺสฺส เทติ. วินสฺสตีติ โจราทีหิ นสฺสติ.

ทุติยกถินกถาวณฺณนา.

๖๑๖. อกาลจีวรนฺติ ¶ ‘‘อกาลจีวรํ นาม อนตฺถเต กถิเน เอกาทสมาเส อุปฺปนฺนํ, อตฺถเต กถิเน สตฺตมาเส อุปฺปนฺนํ, กาเลปิ อาทิสฺส ทินฺน’’นฺติ (ปารา. ๕๐๐) วจนโต อนตฺถตกถิเน วิหาเร ‘‘จีวรมาโส’’ติ โย ปุพฺพกตฺติกกาฬปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺาย ยาว อปรกตฺติกปุณฺณมี, ตาว มาโส วุจฺจติ, ตโต ปเรสุ เอกาทสสุ มาเสสุ ¶ อุปฺปนฺนฺจ อตฺถตกถิเน วิหาเร โย จีวรมาโส, เหมนฺตา จ จตฺตาโร มาสาติ ปฺจมาสโต พหิ สตฺตสุ มาเสสุ อุปฺปนฺนฺจ อตฺถตกถิเน ปฺจ มาสา ยถาปริจฺฉินฺนกาเล สงฺฆสฺส จ ‘‘อิทํ อกาลจีวรํ ทมฺมี’’ติ ปุคฺคลสฺส จ ‘‘อิทํ ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติ ทินฺนฺเจติ อิทํ อกาลจีวรนฺติ อตฺโถ. ‘‘อุปฺปนฺน’’นฺติ เสโส, ‘‘อุปฺปชฺเชยฺย สงฺฆโต วา คณโต วา าติโต วา มิตฺตโต วา ปํสุกูลโต วา อตฺตโน วา ธเนนา’’ติ (ปารา. ๕๐๐) วจนโต สงฺฆสฺส วา ‘‘อิทํ สุตฺตนฺติกคณสฺส เทม, อิทํ อาภิธมฺมิกคณสฺส เทมา’’ติอาทินา นเยน คณสฺส วา ทินฺนโต อตฺตโน วสฺสคฺเคน วา าติอาทิโต วา สุสานาทิปํสุกูลเขตฺตโต วา อตฺตโน สนฺตเกน สุตฺตกปฺปาสาทิกปฺปิยวตฺถุโต วา อุปฺปนฺนจีวรนฺติ อตฺโถ.

มาสปรมํ นิกฺขิเปติ มาโส ปรมํ ปมาณํ เอตสฺส นิกฺขิปนสฺสาติ มาสปรมํ, นิกฺขิปนนฺติ กิริยาวิเสสนํ กาตพฺพํ, มาสปรมํ นิกฺขิปนํ กเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อากงฺขมาเนน ภิกฺขุนา ปฏิคฺคเหตพฺพํ, ปฏิคฺคเหตฺวา ขิปฺปเมว กาเรตพฺพํ, โน จสฺส ปาริปูรี, มาสปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตํ จีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ อูนสฺส ปาริปูริยา’’ติ (ปารา. ๕๐๐) วจนโต เอวํ อุปฺปนฺนํ จีวรํ อิจฺฉนฺเตน ปฏิคฺคเหตฺวา สเจ ปโหติ, ทสาหมนติกฺกาเมตฺวา กาเรตพฺพํ. สเจ นปฺปโหติ, อูนสฺส ปริปูรณตฺถํ มาสปรมํ เปตพฺพนฺติ อตฺโถ.

กทา เอวํ นิกฺขิปิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สติ ปจฺจาสายา’’ติ, ‘‘ปจฺจาสา โหติ สงฺฆโต วา คณโต วา าติโต วา มิตฺตโต วา ปํสุกูลโต วา อตฺตโน วา ธเนนา’’ติ (ปารา. ๕๐๐) วุตฺตสงฺฆาทิโต อตฺตโน วสฺสคฺคาทิโต ลเภยฺย, เตน ‘‘อิมสฺส อูเน ปริปุณฺเณ กาเรสฺสามี’’ติ ปจฺจาสาย สติ เอวํ นิกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ตโต อุทฺธํ เปตุํ ¶ น วฏฺฏตีติ มาสโต อติเรกกาลํ นิกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติ, นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถ.

ยทิ เอวํ ‘‘ตทหุปฺปนฺเน มูลจีวเร ปจฺจาสาจีวรํ อุปฺปชฺชติ, ทสาหา กาเรตพฺพํ…เป… วีเส ¶ อุปฺปนฺเน มูลจีวเร ปจฺจาสาจีวรํ อุปฺปชฺชติ, ทสาหา กาเรตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๕๐๐) กสฺมา อาหาติ? ปจฺจาสาจีวรสฺส ทสทิวเส อติกฺกมฺม เปตุํ อยุตฺตตฺตา, มูลจีวรสฺส ตคฺคติกตฺตา เอวํ วุตฺตํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘มูลจีวรสฺส อุปฺปนฺนทิวสโต ยาว วีสติโม ทิวโส, ตาว อุปฺปนฺนํ ปจฺจาสาจีวรํ มูลจีวรํ อตฺตโน คติกํ กโรตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๐๐).

ตติยกถินกถาวณฺณนา.

๖๑๘-๙. ภิกฺขุนิยา โย โธวาเปตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ภิกฺขุนี นาม อุภโตสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนา’’ติ (ปารา. ๕๐๐) วจนโต ภิกฺขุนิสงฺเฆ ตฺติจตุตฺถาย กมฺมวาจาย, ภิกฺขุสงฺเฆ ตฺติจตุตฺถาย กมฺมวาจายาติ อฏฺวาจิกาย อุปสมฺปนฺนา ภิกฺขุนี นาม. ภุตฺตนฺติ ภิกฺขุนา อตฺตนา ปริภุตฺตํ รชิตํ อาทินฺนกปฺปํ, ‘‘ปริโภคํ กริสฺสามี’’ติ อนฺตมโส สีสํ เปตฺวา สยนมตฺเตนาปิ ปุราณภูตํ จีวรนฺติ อตฺโถ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘รชิตฺวา กปฺปํ กตฺวา เอกวารมฺปิ นิวตฺถํ วา ปารุตํ วา อนฺตมโส ปริโภคสีเสน อํเส วา มตฺถเก วา กตฺวา มคฺคํ คโต โหติ, อุสฺสีสกํ วา กตฺวา นิปนฺโน โหติ, เอตมฺปิ ปุราณจีวรเมวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๐๓-๕๐๕). วตฺถนฺติ การิเย การโณปจารวเสน จีวรเมว อาห.

อฺาติกายาติ ‘‘อฺาติกา นาม มาติโต วา ปิติโต วา ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา อสมฺพทฺธา’’ติ วจนโต ¶ อตฺตโน วา ตสฺสา วา มาตุ วา ปิตุ วา ปรมฺปราย ยาว สตฺตมา ยุคา, เอตฺถนฺตเร เยน เกนจิ าตเกน อสมฺพทฺธภาเวน อฺาติกายาติ อตฺโถ. ยถา จาห อฏฺกถายํ ‘‘ปิตามโหเยว ปิตามหยุคํ. ตโต อุทฺธํ สพฺเพปิ ปุพฺพปุริสา ปิตามหคฺคหเณเนว คหิตา. เอวํ ยาว สตฺตโม ปุริโส, ตาว ยา อสมฺพทฺธา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๐๓-๕๐๕). อาโกฏาเปตีติ ปหราเปติ.

ตโต โธวาปนาทิโต. นิสฺสคฺคิยาปตฺตีติ นิสฺสคฺคิยสฺส อาปตฺติ นิสฺสคฺคิยาปตฺติ, นิสฺสคฺคิยสฺส จีวรสฺส นาเมน วิสิฏฺา ปาจิตฺติยาปตฺติ โหตีติ อตฺโถ. อิทฺจ ติณฺณํ ปโยคานํ อนฺเต อาปชฺชิตพฺพาย อาปตฺติยา ทสฺสนํ. ตสฺส นิโยเคน โธวนาทึ กโรนฺติยา ภิกฺขุนิยา ตทตฺถํ สพฺพปุพฺพปโยคคณนาย ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ โหตีติ คเหตพฺโพ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ยาว นํ โธวิตฺวา อุกฺขิปติ, ตาว ภิกฺขุนิยา ปโยเค ปโยเค ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ ¶ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๐๓-๕๐๕). ปเมนาติ ตีณิปิ การาเปนฺตสฺส ยํ ปมํ การาเปติ, เตนาติ อตฺโถ. ทีปิตนฺติ ‘‘อฺาติกาย อฺาติกสฺี ปุราณจีวรํ โธวาเปติ รชาเปติ อาโกฏาเปติ, นิสฺสคฺคิเยน อาปตฺติ ทฺวินฺนํ ทุกฺกฏาน’’นฺติอาทินา (ปารา. ๕๐๖) เทสิตํ. อิมินา นเยน ทฺเว การาเปนฺตสฺส ปเมน นิสฺสคฺคิยาปตฺติ, ทุติเยน ทุกฺกฏนฺติ อยมตฺโถ สงฺคยฺหติ.

๖๒๐. ‘‘โธวนตฺถาย เทตี’’ติ อิมินา ‘‘ภุตฺตํ วตฺถ’’นฺติ อธิการโต ลพฺภติ.

๖๒๑. สามเณรนิทฺเทเสปีติ ‘‘สามเณรา’’ติ นิทฺเทโส นาม ยสฺส, ตสฺมิมฺปิ, อตฺตนา ปริภุตฺตํ วตฺถํ โธวนตฺถาย เทตีติ โยชนา, อตฺตโน ปริภุตฺตํ จีวรํ โธวนตฺถาย ¶ สามเณรสฺส เทตีติ อตฺโถ. ปิ-สทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. อุปสมฺปชฺชาติ ปุพฺพกิริยาย ‘‘โธวตี’’ติ อปรกิริยา สามตฺถิยา ลพฺภติ.

๖๒๒. ทหรานฺจ ภิกฺขูนนฺติ อตฺตโน นวกตรานํ ภิกฺขูนํ. นิยฺยาทิเต ทินฺเน. เอส นโยติ ‘‘เอเกน ปาจิตฺติยํ, อวสิฏฺเหิ ทฺวีหิ วา เอเกน วา สพฺพปโยเคสุ ทุกฺกฏํ โหตี’’ติ นโย.

๖๒๓. จีวเรติ ปริภุตฺตจีวเร.

๖๒๔. ‘‘โธวนปฺปจฺจยาเยวา’’ติ อิมินา อิตรทฺวยสฺส ตสฺส อนาณตฺติยา กตตฺตา ตโต อนาปตฺติภาวมาห.

๖๒๖. าติกาติ เอตฺถ ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๒-๒๓, ๔๒๒; อ. นิ. ๖.๕๘; ๘.๙; มหานิ. ๒๐๖; ธ. ส. ๑๓๕๕; วิภ. ๕๑๘) วิย คาถาพนฺธวเสน ย-การโลโป, าติกาย ภิกฺขุนิยาติ อตฺโถ. ‘‘าติกา อฺาติสฺิสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโท. ปจฺจตฺถรณนฺติ มฺจปีเ อตฺถริตพฺพํ ปจฺจตฺถรณจีวรฺจ.

๖๒๗. ‘‘ภิกฺขุนีนํ วเสนา’’ติ อิทํ ภิกฺขุสงฺเฆปิ อุปสมฺปนฺนา เจ, ปาจิตฺติยสมฺภวา วุตฺตํ ¶ . ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย ปน ยถาวตฺถุกเมวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๐๖). ภิกฺขุนิสงฺเฆ ปมํ อุปสมฺปชฺชิตฺวา ปจฺฉา ภิกฺขุสงฺเฆ เจ อุปสมฺปชฺชติ, เกวลํ ภิกฺขุสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนาติ น วุจฺจตีติ ตา ภควติ ธรมาเน ปมํ ปพฺพชิตา ปฺจสตา สากิยานิโย วุจฺจนฺติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนา นาม ปฺจสตา สากิยานิโย’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๐๖). ภิกฺขุโน ¶ ลิงฺเค ปริวตฺเต ตสฺเสว อุปสมฺปนฺนกมฺมสฺส อนุฺาตตฺตา โสปิ คเหตพฺโพเยว.

๖๒๘. อวุตฺตา โธวตีติ ‘‘อิมํ จีวรํ โธวา’’ติ อวุตฺตา จีวรํ กิลิฏฺํ ทิสฺวา อวตฺวา ปิตฏฺานโต จีวรํ คเหตฺวา วา สยเมว วตฺวา ยาจนาทินเยน วา อนาณตฺติยา จ คเหตฺวา จีวรโธวนาทึ กเรยฺย เจ. อปริภุตฺตํ วาติ เหฏฺา วุตฺตนเยน อปริภุตฺตํ จีวรํ. อฺํ วาติ อุปาหนตฺถวิกปตฺตตฺถวิกโปตฺถกตฺถวิกมฺจปีาทึ ยํ กิฺจิ ปริกฺขารํ.

ปุราณจีวรโธวาปนกถาวณฺณนา.

๖๒๙. วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิมํ อุปาทาย กิฺจิ จีวรํ คณฺหโตติ โยชนา, เอตฺถ ‘‘อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต’’ติ จ ‘‘าติกาย อฺาติกสฺิสฺสา’’ติ จ ‘‘เอกโตอุปสมฺปนฺนาย หตฺถโต คณฺหาตี’’ติ จ วกฺขมานวจนสามตฺถิยา ลพฺภมานโต ปุพฺเพ วุตฺตนเยน อฺาติกาย อุภโตสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต วิกปฺปนุปครตนวิทตฺถิปฺปมาณวตฺถโต ปฏฺาย ยํ กิฺจิ จีวรํ คณฺหนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ‘‘อาปตฺตี’’ติ สามฺเน วุตฺเตปิ ‘‘นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติยาปตฺตี’’ติ ปกรณโต จ ‘‘นิสฺสคฺคิยาปตฺตี’’ติ วกฺขมานโต จ ลพฺภติ. เปตฺวา ปาริวตฺตกนฺติ ‘‘ปาริวตฺตกํ ปริตฺเตน วา วิปุลํ, วิปุเลน วา ปริตฺต’’นฺติ (ปารา. ๕๑๔) วจนโต มหาปจฺจริยํ ‘‘อนฺตมโส หรีตกขณฺเฑนาปี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๑๔) วุตฺตตฺตา จ เหฏฺิมนฺตโต หรีตกขณฺฑมฺปิ ทตฺวา คเหตพฺพํ ติจีวรฺจ ปาริวตฺตกํ นาม โหติ, ตํ เปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ปริวตฺตนํ ปริวตฺตํ, ตํ เอตสฺส อตฺถีติ ปาริวตฺตกํ, กยวิกฺกเยน คเหตพฺพํ จีวรนฺติ อตฺโถ.

๖๓๐. คหณตฺถาย ¶ ปโยเคติ คณฺหิตุํ หตฺถปสารณาทิปฺปโยเค. ปริยาปุตนฺติ ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ ปโยเค ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปารา. ๕๑๒) เทสิตํ.

๖๓๑. อนุปสมฺปนฺนหตฺเถติ ¶ ภิกฺขุภิกฺขุนิโต อฺเ สพฺเพ อนุปสมฺปนฺนา คหิตา. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สเจ ปน สิกฺขมานาสามเณรสามเณริอุปาสกอุปาสิกานํ หตฺเถ เปสิตํ ปฏิคฺคณฺหาติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๑๒).

๖๓๒. เอกโตติ เอตฺถ ภิกฺขุนิสงฺฆโตติ คเหตพฺพํ. อฺสฺมึ ปกฺเข ปาจิตฺติยเมว. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย ปน ปาจิตฺติยเมวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๑๓).

๖๓๓. ‘‘ปาริวตฺตกํ ทสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา คณฺหาติ, โทโส น วิชฺชตีติ โยชนา.

๖๓๔. อฺํ ปริกฺขารนฺติ ถวิกกายพนฺธนาทิ อวิกปฺปิยํ วา อวิกปฺปนุปคํ วา ปริกฺขารเมว คเหตพฺพํ. วิกปฺปนุปคํ ปน น วฏฺฏติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิมจีวรปฺปมาณํ ปน ปฏปริสฺสาวนมฺปิ น วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๑๔). จีวรปฏิคฺคณฺหนํ กิริยา, ปาริวตฺตกสฺส อทานํ อกิริยาติ กิริยาย จ อกิริยาย จ อาปชฺชิตพฺพโต กฺริยากฺริยํ.

จีวรปฏิคฺคหณกถาวณฺณนา.

๖๓๕. ‘‘อฺาตกํ อปฺปวาริต’’นฺติ ปทจฺเฉโท. ‘‘คหปตึ วา คหปตานึ วา’’ติ ปาเสโส. วุตฺตฺหิ ภควตา ‘‘อฺาตกํ คหปตึ วา คหปตานึ วา’’ติ (ปารา. ๕๑๖, ๕๑๘). ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ยาว สตฺตมา ปิตามหยุคา สมฺพทฺธฺาติกตาย อภาวโต อฺาตกํ. ‘‘ยํ มยฺหํ เคเห ¶ อตฺถิ, ตํ ปวาเรมี’’ติอาทินา นเยน อปฺปวาริตํ. ‘‘คหปติ นาม โย โกจิ อคารํ อชฺฌาวสตี’’ติ (ปารา. ๕๑๙) ปาฬิยํ วุตฺตํ คหปตึ วา. ‘‘คหปตานี นาม ยา กาจิ อคารํ อชฺฌาวสตี’’ติ (ปารา. ๕๑๙) ปาฬิยํ วุตฺตํ ฆรณึ วาติ อตฺโถ.

โหติ นิสฺสคฺคิยาปตฺตีติ ‘‘อฺตฺร สมยา วิฺาเปติ, ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหตี’’ติ (ปารา. ๕๑๙) ปาฬิยํ วุตฺเตสุ สพฺเพสุ ปุพฺพปโยเคสุ ทุกฺกเฏน สทฺธึ นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยํ ¶ โหตีติ วุตฺตํ โหติ. อฺตฺร สมยาติ ‘‘ตตฺถายํ สมโย, อจฺฉินฺนจีวโร วา โหติ ภิกฺขุ นฏฺจีวโร วา’’ติ (ปารา. ๕๑๘) มาติกาย, ‘‘อจฺฉินฺนจีวโร นาม ภิกฺขุสฺส จีวรํ อจฺฉินฺนํ โหติ ราชูหิ วา โจเรหิ วา ธุตฺเตหิ วา เยหิ เกหิจิ วา อจฺฉินฺนํ โหติ. นฏฺจีวโร นาม ภิกฺขุสฺส จีวรํ อคฺคินา วา ทฑฺฒํ โหติ, อุทเกน วา วูฬฺหํ โหติ, อุนฺทูเรหิ วา อุปจิกาหิ วา ขายิตํ โหตี’’ติ (ปารา. ๕๑๙) ปทภาชเน จ นิทฺทิฏฺสรูปกาลโต อฺตฺราติ อตฺโถ.

๖๓๖. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อฺาตเก อฺาตกสฺี, เวมติโก, าตกสฺี อฺตฺร สมยา จีวรํ วิฺาเปติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. ๕๒๐) ปาจิตฺติยตฺตยํ ภควตา วุตฺตํ. ‘‘าตเก อฺาติสฺิสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโท. ตตฺถาติ ตสฺมึ าตเก. เวมติกสฺสาติ ‘‘าตโก นุ โข, อฺาตโก’’ติ เวมติกสฺส. ทฺวิกทุกฺกฏํ ตเถวาติ โยชนา. ‘‘ตเถวา’’ติ ‘‘วุตฺต’’นฺติ อิทํ อากฑฺฒติ, ‘‘าตเก อฺาตกสฺี, เวมติโก อฺตฺร สมยา จีวรํ วิฺาเปติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๕๒๐) เทสิตนฺติ อตฺโถ.

๖๓๗-๘. สมเย ¶ วิฺาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา. เอตฺถ ‘‘จีวรํ อฺาตกอปฺปวาริต’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ยถาปริจฺฉินฺนกาลทฺวยโต อฺตรสฺมึ กาเล อฺาตกอปฺปวาริตํ จีวรํ วิฺาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถ. าตเก วา ปวาริเตติ เอตฺถาปิ ‘‘อตฺตโน’’ติ อชฺฌาหาโร, ‘‘สมเย’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํ, อตฺตโน าตกปวาริเต อสมเยปิ จีวรํ วิฺาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถ. อฺสฺสตฺถายาติ เอตฺถ ‘‘อตฺตโน’’ติ เสโส, อตฺตโน าตเก, ปวาริเต วา วิฺาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา, อฺํ ภิกฺขุํ นิสฺสาย อตฺตโน าตเก วา ปวาริเต วา จีวรํ วิฺาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติ. อิตรํ ปกฺขํ ทสฺเสติ ‘‘ตสฺส าตเก วา ปวาริเต วา’’ติ. ตสฺสาติ ‘‘อฺสฺสา’’ติ วุตฺตสฺส, ‘‘วิฺาเปนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํ. วาติ ปุริมวิกปฺปาเปกฺขํ. ยํ สนฺธาย จีวรํ วิฺาเปติ, ตสฺส าตเก วา ปวาริเต วา ตํเยว สนฺธาย จีวรํ วิฺาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติ.

‘‘อตฺตโน วา ธเนนา’’ติ วุตฺตํ อนาปตฺติองฺคํ อุมฺมตฺตกาทิโนติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สงฺคยฺหติ ¶ , อตฺตโน สนฺตกํ สุตฺตกปฺปาสาทิกํ กปฺปิยวตฺถุํ ทตฺวา คณฺหิตุกามตาย อกปฺปิยโวหาเรน ยาจนฺตสฺส จ อนาปตฺตีติ อตฺโถ.

อฺาตกวิฺตฺติกถาวณฺณนา.

๖๓๙. อปฺปวาริตมฺาตินฺติ เอตฺถ ‘‘คหปตึ วา คหปตานึ วา’’ติ อิทํ สามตฺถิยา ลพฺภติ. ตตุตฺตรินฺติ ตโต สนฺตรุตฺตรปรมโต อุตฺตรินฺติ คเหตพฺพํ, ‘‘สนฺตรุตฺตรปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตโต จีวรํ สาทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๕๒๓) วุตฺตตฺตา ¶ อจฺฉินฺนจีวเรน สาทิตพฺพอนฺตรวาสกอุตฺตราสงฺคมตฺเตน อธิกนฺติ อตฺโถ.

‘‘ตโต เจ อุตฺตริ สาทิเยยฺยา’’ติ (ปารา. ๕๒๓) วจนโต ‘‘สาทิยนฺตสฺสา’’ติ วตฺตพฺพํ, เอวํ วตฺตพฺเพ ‘‘วิฺาเปนฺตสฺสา’’ติ กสฺมา วุตฺตนฺติ? อจฺฉินฺนจีวรานํ ภิกฺขูนํ ฉพฺพคฺคิเยหิ ภิกฺขูหิ จีวรวิฺาปนวตฺถุสฺมึ ‘‘กถฺหิ นาม ตุมฺเห โมฆปุริสา น มตฺตํ ชานิตฺวา พหุํ จีวรํ วิฺาเปสฺสถา’’ติ (ปารา. ๕๒๒) ฉพฺพคฺคิเย ภิกฺขู ครหิตฺวา อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส ปฺตฺตตฺตา ‘‘สาทิตพฺพ’’นฺติ เอตฺถ วิฺาเปตพฺพนฺติ อตฺโถ โหติ, เตเนว อิมสฺมึ ปทภาชเน ‘‘ตโต เจ อุตฺตริ สาทิเยยฺยาติ ตตุตฺตริ วิฺาเปตี’’ติ (ปารา. ๕๒๔) จ อาปตฺติเภทสนฺทสฺสนฏฺาเน ‘‘อฺาตเก อฺาตกสฺี ตตุตฺตริ จีวรํ วิฺาเปติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติอาทิวจนโต (ปารา. ๕๒๕) จ วุตฺตํ. ยทิ เอวํ สิกฺขาปเทเยว ‘‘สาทิตพฺพํ, สาทิเยยฺยา’’ติ จ อุภยตฺถ ‘‘วิฺาเปตพฺพํ, วิฺาเปยฺยา’’ติ จ กสฺมา น วุตฺตนฺติ? อจฺฉินฺนจีวรภาวํ ตฺวา อวิฺาปิเตปิ อภิหริตฺวา ทิยฺยมานมฺปิ อธิวาเสนฺเตน เอวเมว สาทิตพฺพนฺติ น วุตฺตํ. อิมสฺเสว จ อธิกวิฺาปนนิเสธนตฺถํ วทนฺเตนาปิ ‘‘ตฺเจ อฺาตโก คหปติ วา คหปตานี วา พหูหิ จีวเรหิ อภิหฏฺุํ ปวาเรยฺย, สนฺตรุตฺตรปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตโต จีวรํ สาทิตพฺพ’’นฺติ สาทิตพฺพนิยมปฺปธานํ วุตฺตํ. ตสฺมา อจฺฉินฺนจีวเรน อตฺตนา วา ตํ สนฺธาย อฺเน วา วิฺาเปนฺเตนปิ อวิฺาเปนฺเตปิ ทิยฺยมานํ สาทิยนฺเตนาปิ สนฺตรุตฺตรปรมตํ นาติกฺกมิตพฺพนฺติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท สนฺธาย ภาสิตตฺโถติ สลฺลกฺเขตพฺพนฺติ เอตฺตกํ าเปตุํ ‘‘สาทิยนฺตสฺสา’’ติ อวตฺวา ‘‘วิฺาเปนฺตสฺสา’’ติ วุตฺตนฺติ อาจริยาภิสนฺธิ เวทิตพฺพา.

๖๔๐. อิทานิ ¶ ¶ วิฺาปเน จ อธิวาสเน จ อุภยตฺเถว นิยมํ ทสฺเสตุํ ‘‘สเจ ตีณิ นฏฺานิ โหนฺติ, ทฺเว สาทิตพฺพานิ. ทฺเว นฏฺานิ, เอกํ สาทิตพฺพํ. เอกํ นฏฺํ, น กิฺจิ สาทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๕๒๔) ปทภาชเน วุตฺตวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ. ‘‘ยสฺส ตีณิปิ นฏฺานิ, ทฺเว วา นฏฺานิ, เอกํ วา นฏฺ’’นฺติ สมฺพนฺธิตฺวา ยถากฺกมํ ‘‘เตน ทฺเว สาทิตพฺพานิ, เอกํ สาทิตพฺพํ, น กิฺจิปิ สาทิตพฺพ’’นฺติ โยชนา กาตพฺพา. ยสฺส ตีณิปิ จีวรานิ นฏฺานิ, พหุ จ ทิยฺยติ, เตน ทฺเวเยว จีวรานิ สาทิตพฺพานิ. ทฺเว จีวรานิ นฏฺานิ, เอกํ สาทิตพฺพํ. เอกฺเจ นฏฺํ, น สาทิตพฺพํ, อวสิฏฺํ ปจฺฉา ธมฺเมน สเมน ลทฺธนีหาเรน คเหตพฺพนฺติ อตฺโถ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘เสสํ สภาคฏฺานโต ปริเยสิสฺสตี’’ติ. ‘‘ภิกฺขุนิยา ปน ปฺจสุปิ นฏฺเสุ ทฺเว สาทิตพฺพานิ, จตูสุ นฏฺเสุ เอกํ สาทิตพฺพํ, ตีสุ นฏฺเสุ กิฺจิ น สาทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๒๒-๕๒๔) อฏฺกถายํ วุตฺตํ.

๖๔๑-๒. เสสกํ อาหรนฺตสฺส อนาปตฺตีติ าตพฺพนฺติ โยชนา. เอวมุปริปิ โยเชตพฺพํ. จีวรํ โยเชตฺวา อติเรกํ วตฺถํ ปจฺจาหริตฺวา ‘‘ทสฺสามี’’ติ พหุมฺปิ คเหตฺวา คจฺฉนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถ. อติเรกมฺปิ ตุมฺเหเยว คณฺหถาติ ทินฺนํ คณฺหโตปิ อนาปตฺติ. น อจฺฉินฺนการณา ทินฺเนติ โยชนา, อจฺฉินฺนจีวรภาวํ อนุทฺทิสฺส พหูนํ จีวรานํ คหณนิมิตฺเตนาปิ อนาปตฺตีติ อตฺโถ. เอวเมว ‘‘น นฏฺการณา เทนฺตี’’ติ อิทมฺปิ ทสฺสิตเมว. อจฺฉินฺนจีวเร นิสฺสาย ตตุตฺตริจีวรวิฺาปนวตฺถุมฺหิ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส ปฺตฺตตฺตา อนาปตฺติวาเร ‘‘อฺสฺสตฺถายา’’ติ น คหิตํ.

ตตุตฺตริกถาวณฺณนา.

๖๔๓. กลฺยาณกมฺยตาเหตูติ ¶ สุนฺทรสฺส มหคฺฆสฺส กามตํ ปฏิจฺจ จีวเร วิกปฺปนํ อาปชฺเชยฺยาติ โยชนา, ‘‘กีทิเสน เต ภนฺเต จีวเรน อตฺโถ’’ติ ปุพฺเพ อปฺปวาริโต ‘‘อายตํ วา โหตุ วิตฺถตํ วา อปฺปิตํ วา สณฺหํ วา’’ติ (ปารา. ๕๒๙) ปทภาชเน วุตฺตวิสิฏฺกปฺปํ อธิกวิธานํ กโรตีติ อตฺโถ. ตสฺส ลาภา นิสฺสคฺคิยํ ภเวติ ตถา อปฺปวาริเตน หุตฺวา กเตน อธิกวิธาเนน นิปฺผนฺนจีวรสฺส ลาภปฺปโยเคน ทุกฺกฏนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยา โหนฺติ.

๖๔๔. มหคฺฆํ ¶ …เป… วิฺาเปตีติ วีสติอคฺฆนกํ จีวรํ ทาตุกามมฺหิ อุปาสเก, ‘‘อลํ มยฺหํ เอเตน, ทสคฺฆนกํ วา อปฺปคฺฆนกํ วา เทหี’’ติ วทติ.

๖๔๕. ‘‘าตเก อฺาติสฺิสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโท.

ปโมปกฺขฏกถาวณฺณนา.

๖๔๖. ปมสิกฺขาปเท เอเกน อุปาสเกน ปีฬา ลทฺธา, อิธ ทฺวีหีติ เอตฺตกํ นานากรณํ. เสสํ ปมสิกฺขาปทสทิสเมวาติ อาห ‘‘ทุติโย…เป… วินิจฺฉโย’’ติ. อุปกฺขฏปเทน ลกฺขิตํ สิกฺขาปทํ อุปกฺขฏํ, ทุติยฺจ ตํ อุปกฺขฏฺจาติ ทุติโยปกฺขฏํ, ตสฺมึ ทุติโยปกฺขเฏ. อสฺสาติ ทุติโยปกฺขฏสฺส.

ทุติโยปกฺขฏกถาวณฺณนา.

๖๔๗. รฺา วาติ ราชโต วา. ราชโต โภคฺคํ ภุฺชิตพฺพํ อสฺส อตฺถีติ ‘‘ราชโภคฺโค’’ติ วุตฺโต, ราชโต ภตฺตเวตฺตนลาภิโต ยโต กุโตจิ ทายกา อาภตนฺติ สมฺพนฺโธ. น จ วฏฺฏตีติ เอตฺถ ‘‘นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยภาวโต’’ติ ¶ อชฺฌาหริตพฺพํ. อิธ อุตฺตริกรณียํ ‘‘ติกฺขตฺตุ’’นฺติอาทิคาถาย (วิ. วิ. ๖๗๑) วกฺขติ.

๖๔๘. จีวรเจตาปนฺนวเสน อธิคตรชตาทิ เยน เกนจิ ปริยาเยนาปิ น สาทิตพฺพนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘‘รชตํ วา’’ติอาทิ. ธวลสภาวตาย ราชตีติ รชตํ, สชฺฌุ. ชาตํ รูปํ วณฺณายตนเมตสฺสาติ ชาตรูปํ, สุวณฺณํ. กิฺจีติ อปฺปมตฺตกมฺปิ. อตฺตโน วา อตฺถาย ปรสฺส วา อตฺถาย ทิยฺยมานํ กิฺจิ คณฺหิตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา.

๖๔๙. อตฺตโน ปฏิคฺคหเณ อาปตฺติยา รูปิยคหณสิกฺขาปเท วกฺขมานตฺตา อฺสฺส อตฺถาย คหเณ อาปตฺติทสฺสนตฺถมาห ‘‘อฺสฺสตฺถายา’’ติอาทิ. ตตฺถ อฺสฺสตฺถายาติ อฺสฺส ปุคฺคลสฺส, คณสฺส, สงฺฆสฺส, เจติยสฺส, นวกมฺมสฺส วา อตฺถาย. นิทฺทิฏฺนฺติ อาหริตฺวา ‘‘อิมํ คณฺหถา’’ติ วุตฺตํ รชตํ, ชาตรูปํ วา อฺํ วา ยํ กิฺจิ นิสฺสคฺคิยทุกฺกฏวตฺถุํ ¶ ปฏิคฺคณฺหโต ตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ โหตีติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตนฺติ โยชนา.

๖๕๐-๑. วุตฺตเมวตฺถํ สรูปโต วิภาเวตุมาห ‘‘เนตฺวา’’ติอาทิ. เนตฺวาติ อาเนตฺวา. อกปฺปิยํ ภณฺฑนฺติ ‘‘รชตํ ชาตรูปํ วา’’ติ ยถาวุตฺตเมว อกปฺปิยภณฺฑํ. อิตฺถนฺติ วกฺขมานปฺปกาเรน. น จ วฏฺฏตีติ เอตฺถ จ-กาเรน วฏฺฏติ จาติ อนุฺาตํ กตนฺติ. ยถาห อฏฺกถายํ –

‘‘สเจ ปน ‘นยิทํ ภิกฺขูนํ สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’ติ ปฏิกฺขิตฺเต ‘วฑฺฒกีนํ วา กมฺมกรานํ วา หตฺเถ ภวิสฺสติ, เกวลํ ตุมฺเห สุกตทุกฺกฏํ ชานาถา’ติ วตฺวา เตสํ หตฺเถ ทตฺวา ปกฺกมติ, วฏฺฏติ. อถาปิ ‘มม มนุสฺสานํ หตฺเถ ภวิสฺสติ, มยฺหเมว ¶ วา หตฺเถ ภวิสฺสติ, เกวลํ ตุมฺเห ยํ ยสฺส ทาตพฺพํ, ตทตฺถาย เปเสยฺยาถา’ติ วทติ, เอวมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๓๘-๕๓๙).

๖๕๒. วิหารสฺสาติ เอตฺถ ‘‘นวกมฺมสฺสา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๓๘-๕๓๙) อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา วตฺตพฺพํ คาถาพนฺธวเสน น วุตฺตํ.

๖๕๔. รชตํ ชาตรูปํ วา สงฺฆสฺสาติ เอตฺถ ‘‘จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภุฺชถาติ ทินฺน’’นฺติ เสโส. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สเจ ปน โกจิ พหุมฺปิ หิรฺสุวณฺณํ อาเนตฺวา ‘อิทํ สงฺฆสฺส ทมฺมิ, จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภุฺชถา’ติ วทติ, ตํ เจ สงฺโฆ สมฺปฏิจฺฉติ, ปฏิคฺคหเณปิ ปริโภเคปิ อาปตฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๓๘-๕๓๙). เอวํ อาภตํ ตสฺมึ สงฺเฆ โย โกจิ ภิกฺขุ ‘‘นยิทํ กปฺปตี’’ติ สเจ ปฏิกฺขิปติ, ‘‘อยํ สงฺฆสฺส ลาภนฺตรายํ กโรตี’’ติ วทนฺตสฺเสว อาปตฺติ โหติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘โย หิ ตํ โจเทติ, สฺเวว สาปตฺติโก โหติ, เตน ปน เอเกน พหู อนาปตฺติกา กตา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๓๘-๕๓๙). อิธ สฺเวว สาปตฺติโกติ เอตฺถ ‘‘ทุกฺกฏาปตฺติโกติ วุตฺตํ โหตี’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ. อิมิสฺสา คาถาย ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ อลิขิตฺวา ‘‘ภิกฺขุโน’’ติ จ ลิขนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ. อิทานิ ทสฺสิตอฏฺกถาปาเ ‘‘สงฺโฆ สมฺปฏิจฺฉตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๓๘-๕๓๙) วุตฺตตฺตา ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ ปาโ สุนฺทโร.

๖๕๕. ตฬากสฺสาติ ¶ วาปิยา. สสฺสุปฺปตฺตินิทานโต ตฬากํ เขตฺตํ, ตโต ตสฺส คหณํ วา ปริโภโค วา น จ วฏฺฏตีติ โยชนา. ตฬากสฺส จาติ เอตฺถ จ-กาเรน เขตฺตวตฺถุ สงฺคหิตํ. น จ วฏฺฏตีติ เอตฺถ จกาเรน วฏฺฏติ จาติ ทสฺสิตํ โหติ.

๖๕๖. ตํ ¶ กตมนฺติ อาห ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทิ. สพฺพมฺปีติ ตฬากโปกฺขรณิเขตฺตาทิ สพฺพมฺปิ.

๖๕๘-๙. อปริจฺฉินฺนภาคสฺมินฺติ ‘‘อิมสฺมึ ภูมิภาเค กตสฺส กมฺเมหิ เอตฺตโก ภาโค เทยฺโย’’ติ เอวํ ปุพฺเพ อนิยมิตอาเย ภูมิภาเค. อกตปุพฺพํ นวสสฺสํ นาม. เอตฺตกํ ภาคํ เทถาติ เอตฺตกํ กหาปณภาคํ เทถ. อุฏฺาเปตีติ อุปฺปาเทติ.

‘‘กสถ วปถา’’ติ อกปฺปิยํ วาจํ วตฺวาติ โยชนา. วปถาติ จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท อิธ อวุตฺตํ ตํกตฺตุโยคกาเล วุจฺจมานํ อกปฺปิยวจนนฺตรํ สมุจฺจิโนติ. อุปฺปาทิตฺจาติ เอตฺถ จ-สทฺโท กหาปณํ สมุจฺจิโนติ. สพฺพนฺติ ตถา อุปฺปาทิตกหาปณฺจ เอวํ อกปฺปิยโวหาเรน อุปฺปาทิตฺจาติ สพฺพํ.

๖๖๐. กสถาทิกํ วจนํ อวตฺวา ‘‘เอตฺติกาย ภูมิยา เอตฺตโก นาม ภาโค’’ติ ภูมึ โย จ ปติฏฺาเปติ, ตสฺเสเวตมกปฺปิยนฺติ วกฺขมาเนน โยเชตพฺพํ. จ-สทฺโท ‘‘โย ปนา’’ติ วกฺขมานปุคฺคลนฺตราเปกฺโข.

๖๖๑-๒. ภูมิยา สยเมว ปมาณสฺส ชานนตฺถํ ตูติ โยชนา, ‘‘เอตฺตเก ภูมิภาเค อมฺเหหิ สสฺสํ กตํ, เอตฺตกํ นาม ภาคํ คณฺหถา’’ติ กสเกหิ วุตฺเต เตสํ วจนํ อสทฺทหิตฺวา สยเมว เขตฺตภูมิยา ปมาณํ าตุกามตายาติ อตฺโถ. ตุ-สทฺโท อิมเมว วิเสสํ โชเตติ. โย ปน มินาติ, ตสฺเสเวตมกปฺปิยนฺติ วกฺขมาเนน โยเชตพฺพํ. รชฺชุยาปิ จ ทณฺเฑนาติ เอตฺถ ปาเทนาปิ มินิตุํ น วฏฺฏตีติ วทนฺติ. ‘‘รกฺขตี’’ติอาทิกิริยาปเทหิปิ เอวเมว โยเชตพฺพํ.

ขเล ¶ ตฺวา รกฺขตีติ ธฺกรเณ ตฺวา อฺเ คณฺหิตุํ อทตฺวา ปาเลติ. กถํ รกฺขิตุํ ¶ วฏฺฏติ, กถํ รกฺขิตุํ น วฏฺฏตีติ? ตํ ปน วีหึ ‘‘อิทํ วา เอตฺตกํ วา มา คณฺห, อิทํ คเหตุํ น ลพฺภตี’’ติ วา ‘‘อิโต อปเนหิ, อิธ ปุฺชํ กโรหี’’ติ วา เอวมาทินา ปโยเคน เจ รกฺขติ, ตํ อกปฺปิยํ. สเจ ‘‘มยิ ิเต รกฺขิตํ โหตี’’ติ รกฺขติ, คณฺหนฺเต วา ปสฺสิตฺวา ‘‘กึ กโรถา’’ติ ภณติ, วฏฺฏติ. รูปิยปฏิคฺคหณสิกฺขาปเท ทฺวารํ ปิทหิตฺวา รกฺขนฺเตน วสิตพฺพนฺติ หิ วุตฺตนฺติ คณฺิปเท วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อฺสฺมิมฺปิ คณฺิปเท วุตฺตํ ‘‘เถเนตฺวา คณฺหนฺเต สติ เอตํ โภ ปวตฺตึ ภิกฺขุสงฺฆสฺส กึ อาโรเจสฺสามีติ ปฏิปุจฺฉิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺตี’’ติ. นีหราเปตีติ เอตฺถาปิ สเจ ปริยาเยน วทติ, วฏฺฏตีติ วทนฺติ. ตสฺเสเวตมกปฺปิยนฺติ อิทํ เขตฺตมินนาทึ กโรนฺเตน ลทฺธพฺพโต อฺสฺส อภินวุปฺปาทิตสฺส อภาวา อฺเสํ วฏฺฏตีติ ทฺวีสุ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ.

๖๖๓. ‘‘เอตฺตเกหิ วีหีหิ อิทํ อาหรถา’’ติ วุตฺตา สเจ อาหรนฺตีติ โยชนา. เอตฺถ ‘‘ตสฺเสเวตมกปฺปิย’’นฺติ อิทํ ธฺสฺส วิจาริตตฺตา วุตฺตํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ตสฺเสว อกปฺปิยํ. กสฺมา? ธฺสฺส วิจาริตตฺตา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๓๘-๕๓๙).

๖๖๔. หิรฺเนาติ กหาปเณน. ‘‘ตมกปฺปิย’’นฺติ อิทํ กหาปณานํ วิจาริตตฺตา วุตฺตํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สพฺเพสํ อกปฺปิยํ. กสฺมา? กหาปณานํ วิจาริตตฺตา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๓๘-๕๓๙).

๖๖๕. เปสการกทาสํ วาติ เปสการกสงฺขาตํ ทาสํ วา, เปสกาโร ตนฺตวาโย. อารามิกานํ นาเมน เทนฺเตติ ‘‘อารามิกํ ทมฺมิ, เวยฺยาวจฺจกรํ ทมฺมี’’ติอาทินา นเยน เทนฺเต.

๖๖๖. ขีรํ ¶ ทธิ ตกฺกํ สปฺปิ นวนีตนฺติ ปฺจโครสา.

๖๖๗. อชิกาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน มหิสํ สงฺคณฺหาติ.

๖๖๙. ปฏิสิทฺเธปีติ ปฏิกฺขิตฺเตปิ. มูลํ ทตฺวาติ กปฺปิยภณฺฑมูลํ ทตฺวา. กุกฺกุฏาทโย ปน ‘‘สุเขน วสนฺตู’’ติ อรฺเเยว วิสฺสชฺเชตพฺพํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘กุกฺกุฏสูกเร ¶ ‘สุขํ ชีวนฺตู’ติ อรฺเ วิสฺสชฺเชตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๓๘-๕๓๙). สูกรมยูราทีสุปิ ลทฺเธสุ เตสํ อนุรูเปเยว วิสเย วิสฺสชฺเชตพฺพา.

๖๗๑. ‘‘ติกฺขตฺตุ’’นฺติอาทิคาถาย โก สมฺพนฺโธ? ‘‘รฺา วา ราชโภคฺเคนา’’ติอาทิคาถาย สงฺคหิตนเยน ราชราชามจฺจพฺราหฺมณคหปตาทีสุ เยน เกนจิ อตฺตนา วา จีวรเจตาปนฺเนน จีวรํ เจตาเปตฺวา ‘‘อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ จีวเรน อจฺฉาเทหี’’ติ วตฺวา ตํ จีวรเจตาปนฺนสงฺขาตํ จีวรมูลํ ทตฺวา ปหิตทูเตน วา ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อิทํ โข ภนฺเต อายสฺมนฺตํ อุทฺทิสฺส จีวรเจตาปนฺนํ อาภตํ, ปฏิคฺคณฺหาตุ อายสฺมา จีวรเจตาปนฺน’’นฺติ ยทิ วุจฺเจยฺย, ภิกฺขุนา ‘‘น โข มยํ อาวุโส จีวรเจตาปนฺนํ ปฏิคฺคณฺหาม, จีวรฺจ โข มยํ ปฏิคฺคณฺหาม กาเลน กปฺปิย’’นฺติ วุตฺเต สเจ เตน ‘‘อตฺถิ ปนายสฺมโต โกจิ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ วุตฺเต จีวรตฺถิเกน ภิกฺขุนา ‘‘เอโส โข อาวุโส ภิกฺขูนํ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ อารามิเก วา อุปาสเก วา ทสฺสิเต ยทิ โส ตสฺส อตฺตนา อาหริตฺวา ‘‘อิมสฺส ภิกฺขุโน จีวเรน อตฺเถ สติ อิมินา จีวรํ เจตาเปตฺวา อจฺฉาเทหี’’ติ วตฺวา ตํ ภิกฺขุํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘ยํ โข ภนฺเต อายสฺมา เวยฺยาวจฺจกรํ นิทฺทิสิ, สฺตฺโต โส มยา, อุปสงฺกมตุ อายสฺมา กาเลน, จีวเรน ¶ ตํ อจฺฉาเทสฺสตี’’ติ ยทิ วเทยฺย, เตน จีวรตฺถิเกน ภิกฺขุนา กึ กาตพฺพนฺติ ภควตา วุตฺตนฺติ อาหาติ อยมิมิสฺสา คาถาย สมฺพนฺโธ.

ติกฺขตฺตุํ โจทนา วุตฺตาติ ‘‘จีวรตฺถิเกน ภิกฺขเว ภิกฺขุนา เวยฺยาวจฺจกโร อุปสงฺกมิตฺวา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โจเทตพฺโพ สาเรตพฺโพ ‘อตฺโถ เม อาวุโส จีวเรนา’’ติ ติกฺขตฺตุํ โจทนา กาตพฺพาติ วุตฺตา.

ฉกฺขตฺตุํ านมพฺรวีติ ‘‘ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โจทยมาโน สารยมาโน ตํ จีวรํ อภินิปฺผาเทยฺย, อิจฺเจตํ กุสลํ, โน เจ อภินิปฺผาเทยฺย, จตุกฺขตฺตุํ ปฺจกฺขตฺตุํ ฉกฺขตฺตุปรมํ ตุณฺหีภูเตน อุทฺทิสฺส าตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๕๓๘) วุตฺตตฺตา ติกฺขตฺตุํ อุปสงฺกมิตฺวา ‘‘อตฺโถ เม อาวุโส จีวเรนา’’ติ กตาย โจทนาย น นิปฺปชฺเชยฺย, เตน ปุน คนฺตฺวา ยํ กิฺจิ อวตฺวา ‘‘น อาสเน นิสีทิตพฺพํ, น อามิสํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, น ธมฺโม ภาสิตพฺโพ’’ติ (ปารา. ๕๓๙) วจนโต านภฺชนกํ นิสชฺชาทึ กิฺจิ อกตฺวา ‘‘กึ การณํ อาคโตสี’’ติ ปุจฺฉิเต ‘‘ชานาหิ ¶ , อาวุโส’’ติ เอตฺตกมตฺตํ วตฺวา อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน ฉกฺขตฺตุํ านํ สทฺธมฺมวรจกฺกวตฺตินา ภควตา เทสิตนฺติ วุตฺตํ โหติ.

ยทิ โจเทติเยวาติ สเจ านํ อกตฺวา โจทนามตฺตํ กโรติ, ฉ อพฺรวีติ โยชนา, ‘‘โจทนา’’ติ สามตฺถิยโต ลพฺภติ, ฉกฺขตฺตุํ โจเทตฺวา สกิมฺปิ น าตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.

ฉโจทนํ อกตฺวา โย านเมว กโรติ, เตน กติ านานิ กาตพฺพานีติ อาห ‘‘โจทนาทิคุณา ิตี’’ติ, ‘‘กาตพฺพา’’ติ เสโส, ‘‘อพฺรวี’’ติ อิมินา โยเชตพฺพํ, ‘‘จตุกฺขตฺตุํ โจเทตฺวา จตุกฺขตฺตุํ าตพฺพํ, ปฺจกฺขตฺตุํ โจเทตฺวา ทฺวิกฺขตฺตุํ าตพฺพํ, ฉกฺขตฺตุํ โจเทตฺวา น ¶ าตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๕๓๙) วจนโต, ‘‘ฉกฺขตฺตุปรม’’นฺติ (ปารา. ๕๓๙) วจนโต จ ฉกฺขตฺตุํ โจทนาย ทิคุณา ทฺวาทสกฺขตฺตุกา ิติ โหตีติ สิทฺธตฺตา โจทนเมว อกตฺวา านมตฺตเมว กโรนฺตสฺส ทฺวาทสกฺขตฺตุํ วุตฺตนเยน าตพฺพเมวาติ วุตฺตํ โหติ. ตโต ปรํ กาตพฺพํ อทสฺเสตฺวา เอตฺตเกเนว นิวตฺเตตพฺพนฺติ าเปนฺโต ‘‘ตโต เจ อุตฺตริ วายมมาโน ตํ จีวรํ อภินิปฺผาเทติ, ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๕๓๙) วุตฺตนยา อาปตฺติ โหตีติ ทสฺเสติ.

๖๗๒. ‘‘อโจเทตฺวา ลทฺเธ’’ติ อิทํ อุปลกฺขณํ ‘‘อฏฺตฺวา ลทฺเธ’’ติ จ คยฺหมานตฺตา.

ราชสิกฺขาปทกถาวณฺณนา.

จีวรวคฺโค ปโม.

๖๗๓. ‘‘เอเกนาปี’’ติ อิมินา กึ ปน ทฺวีหิ, พหูหิ วาติ วุตฺตํ โหติ. มิสฺเสตฺวาติ อนฺตมโส วาเตน อาหเฏนาปิ โกสิยํสุนา มิสฺเสตฺวา. สนฺถตนฺติ ‘‘สนฺถตํ นาม สนฺถริตฺวา กตํ โหติ อวายิม’’นฺติ (ปารา. ๕๔๔) ปทภาชเน จ ‘‘สเม ภูมิภาเค โกสิยํสูนิ อุปรูปริ สนฺถริตฺวา กฺชิกาทีหิ สิฺจิตฺวา กตํ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๔๒) อฏฺกถาย จ วุตฺตสรูปํ กฺชิกํ สิฺจิตฺวา โกสิยํสูนิ อตฺถริตฺวา ยาว พหลมิจฺฉติ, ตาว วฑฺเฒตฺวา นิสีทนนิปชฺชนาทิอตฺถํ กาตพฺพํ สนฺถตนฺติ อตฺโถ. โกสิยํสุนาติ โกสิยกิมิโกสิยสฺส อิทนฺติ โกสิยํ, สุตฺตํ, ตสฺส สุตฺตสฺส อํสุ, เตน โกสิยํสุนาติ อตฺโถ ¶ . การาเปนฺตสฺสาติ อุปลกฺขณตฺตา ¶ ‘‘กโรนฺตสฺสา’’ติปิ คเหตพฺพํ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘การาเปยฺยาติ เอเกนาปิ โกสิยํสุนา มิสฺเสตฺวา กโรติ วา การาเปติ วา’’ติ (ปารา. ๕๔๔). เตเนวาห ‘‘ปรตฺถาย กโรนฺตสฺส การาเปนฺตสฺสา’’ติ.

๖๗๕. ภูมตฺถรณนฺติ ปริกมฺมกตาย ภูมิยา ฉวิรกฺขนตฺถาย อตฺถริตพฺพํ อตฺถรณํ. ภิสิ นาม มฺจภิสิ, ปีภิสีติ ทฺวยํ. พิพฺโพหนํ อุปธานํ.

โกสิยกถาวณฺณนา.

๖๗๖. กาฬเกฬกโลมานนฺติ ‘‘กาฬกํ นาม ทฺเว กาฬกานิ ชาติยา กาฬกํ วา รชนกาฬกํ วา’’ติ (ปารา. ๕๔๙) วจนโต เอวํ กาฬกานํ เอฬกโลมานํ. สุทฺธานนฺติ อิตรวณฺเณหิ เอฬกโลเมหิ อมิสฺสานํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สุทฺธกาฬกานนฺติ สุทฺธานํ กาฬกานํ, อฺเหิ อมิสฺสิตกาฬกานนฺติ อตฺโถ’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๔๗). กเรยฺยาติ กโรนฺตสฺส จ การาเปนฺตสฺส จาติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘การาเปยฺยาติ กโรติ วา การาเปติ วา’’ติ. อาปตฺติ โหตีติ ‘‘ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิย’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตํ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏฺจ นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยฺจ อาห.

สุทฺธกาฬกกถาวณฺณนา.

๖๗๗. โอทาตํ ตุลํ วา พหุํ วา สพฺพเมว วา คเหตฺวานาติ โยชนา. กปิลมฺปิ วาติ เอตฺถาปิ เอวเมว โยเชตพฺพํ. เอตฺถ สพฺพเมว วาติ สนฺถตสฺส คเหตพฺพํ สพฺพเมว วา โลมํ. กโรนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘สนฺถต’’นฺติ อธิการโต ¶ ลพฺภติ. ‘‘นว’’นฺติ อิทํ ‘‘กโรนฺตสฺสา’’ติ ปทสามตฺถิเยน ลพฺภติ, นวํ สนฺถตํ กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถ, ‘‘อนาปตฺตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. กปิลมฺปิ วาติ วากาเรน ปการนฺตเรนาปิ กโรนฺตสฺส อนาปตฺตึ สงฺคณฺหาติ. เสยฺยถิทํ? ‘‘นวํ ปน ภิกฺขุนา สนฺถตํ การยมาเนน ทฺเว ภาคา สุทฺธกาฬกานํ เอฬกโลมานํ อาทาตพฺพา ตติยํ โอทาตานํ จตุตฺถํ โคจริยาน’’นฺติ (ปารา. ๕๕๓) มาติกาย อนุฺาตปฺปกาโร เวทิตพฺโพ.

เอตฺถ ¶ ‘‘โอทาตํ กปิลมฺปิ วา’’ติ เอตสฺส ‘‘พหุํ วา’’ติ วิเสสเนน กาฬกานํ เอฬกโลมานํ ยถาวุตฺตภาคทฺวยโต อธิกํ เอฬกโลมมฺปิ น คเหตพฺพนฺติ ทีเปติ เกวลานํ กาฬกานํ เอฬกโลมานํ อคฺคเหตพฺพตาย ปมสิกฺขาปเทเนว วุตฺตตฺตา. ‘‘สพฺพเมว วา’’ติ อิมินาปิ ปุริมสิกฺขาปเท วิย อิเม โอทาตาทโย สพฺเพ เกวลา น คเหตพฺพา น โหนฺตีติ ทสฺสิตํ โหติ. ‘‘อนาปตฺตี’’ติ อิมินา เอวํ อกตฺวา อฺเน ปกาเรน กโรนฺตสฺส อาปตฺติ โหตีติ พฺยติเรกโต ทีปิตํ โหติ.

เสยฺยถิทํ? วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘อนาทา เจ ภิกฺขุ ทฺเว ภาเค สุทฺธกาฬกานํ เอฬกโลมานํ ตติยํ โอทาตานํ จตุตฺถํ โคจริยานํ นวํ สนฺถตํ การาเปยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ. ยตฺตกปฺปมาเณหิ เอฬกโลเมหิ นวํ สนฺถตํ กาตุกาโม โหติ, เต โลเม จตุภาคํ ตุลยิตฺวา ทฺเว ตุเล วา อูเน วา กาฬกโลเม คเหตฺวา เอกํ ตุลํ โอทาเตหิ วา เอกํ ตุลํ โคจริเยหิ วา กาฬเกหิ วา อูเน กตฺวา ทฺวีหิปิ อธิเก วา กตฺวา กาฬกโลเม วชฺเชตฺวา ทฺวีสุ เอกํ วา ทฺเว เอว วา คเหตฺวา กาตุฺจ การาเปตุฺจ วฏฺฏตีติ วุตฺตํ โหติ ¶ . เอวํ อนาปตฺติทสฺสเนน สพฺโพปิ สิกฺขาปทตฺโถ สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺโพ.

๖๗๘. ‘‘อนุกฺกเมนา’’ติ อิมินา อิมเมว อคฺคเหตฺวา ปุริมานนฺตรํ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยฺจ คเหตพฺพนฺติ ทีเปติ. นิสฺสชฺชิตฺวา ลทฺธานิปีติ โยชนา. ‘‘อปี’’ติ อิมินา ‘‘อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภุฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๕๕๕) วุตฺตทุกฺกฏฺจ ‘‘นิสฺสคฺคิยํ จีวรํ อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภุฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๔๖๘) ปมนิสฺสคฺคิยสิกฺขาปเท วุตฺตนเยน อิหาปิ ‘‘นิสฺสคฺคิยํ สนฺถตํ อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภุฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตมฺปิ ธมฺมสงฺคหการเกหิ เปยฺยาลวเสน สํขิตฺตํ ตํ ทุกฺกฏฺจาติ อิทํ ทฺวยํ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ.

๖๗๙. ตติยํ ตุ กฺริยากฺริยนฺติ อิทํ ตติยสิกฺขาปทํ ปน ‘‘ทฺเว ภาคา สุทฺธกาฬกาน’’นฺติอาทินา (ปารา. ๕๕๔) วุตฺตนเยน อคฺคเหตฺวา กาฬกานํ อติเรกคฺคหณวเสน อนนุฺาตปฺปกาเรน กรณโต กิริยากิริยํ นาม. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อาทาย จ อนาทาย จ กรณโต กิริยากิริย’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๕๒).

ทฺเวภาคกถาวณฺณนา.

๖๘๐. ฉนฺนํ ¶ วสฺสานํ โอเรนาติ ปุพฺเพ สนฺถตสฺส กตทิวสโต ปฏฺาย อุปริ ฉนฺนํ วสฺสานํ อพฺภนฺตเรติ อตฺโถ. โหติ นิสฺสคฺคิยาปตฺตีติ ฉพฺพสฺสนฺตเร กตสนฺถตํ นิสฺสคฺคิยํ โหติ, การกสฺส จ ปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถ. ภิกฺขุสมฺมุตึ เปตฺวาติ สนฺถตํ คเหตฺวา อทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺชิตุํ อสมตฺถสฺส คิลานสฺส ‘‘อหํ ภนฺเต คิลาโน ¶ น สกฺโกมิ สนฺถตํ อาทาย ปกฺกมิตุํ, โสหํ ภนฺเต สงฺฆํ สนฺถตสมฺมุตึ ยาจามี’’ติ (ปารา. ๕๕๙) สงฺฆมชฺเฌ นิสชฺช อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ติกฺขตฺตุํ ยาจิเต ตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย คตฏฺาเน ฉพฺพสฺสานํ อนฺโตปิ สนฺถตํ กาตุํ สงฺเฆน ทินฺนสมฺมุตึ วินาติ อตฺโถ.

๖๘๒. ฉพฺพสฺสานิ กโรนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ยทา ปริปุณฺณานิ, ตทา’’ติ เสโส, ฉพฺพสฺเสสุ ปริปุณฺเณสุ สนฺถตํ กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ยทา ฉพฺพสฺสานิ ปริปุณฺณานิ โหนฺติ, ตทา สนฺถตํ กโรตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๕๗). ตทุทฺธมฺปีติ ฉพฺพสฺสโต อุปริปิ. วิตาเนติ วิตานนิมิตฺตํ กโรนฺตสฺส. สาณิปากาเรติ ปาการสทิสติโรกรณียนิมิตฺตํ กโรนฺตสฺส. นิสฺสชฺชิตฺวา กเตปิ จาติ ปุราณสนฺถเต อฺสฺส ทตฺวา อฺสฺมึ สนฺถเต โอรโต ฉนฺนํ วสฺสานํ กเตปิ จ อนาปตฺตีติ โยชนา. อยมนาปตฺติวาโร เนว ปาฬิยํ, น อฏฺกถาสุ ทิสฺสติ, ตสฺมา โส อาจริยปรมฺปราภโต อาจริเยน ทสฺสิโตติ วิฺายติ. สาธารณวินิจฺฉยํ ปน ‘‘อนนฺตรสฺสิมสฺสาปิ, วิเสโส นุปลพฺภตี’’ติ วกฺขติ.

ฉพฺพสฺสกถาวณฺณนา.

๖๘๓. อนาทายาติ นวํ นิสีทนสนฺถตํ กโรนฺเตน ภิกฺขุนา ตสฺส วิวณฺณกรณตฺถาย ปาฬิยํ ‘‘ปุราณสนฺถตสฺส สามนฺตา สุคตวิทตฺถิ อาทาตพฺพา ทุพฺพณฺณกรณายา’’ติ (ปารา. ๕๖๗) ยา อาทาตุํ วุตฺตา, ตํ ปุราณสนฺถตสฺส ฉินฺนมุขาวตฺตโต สุคตวิทตฺถึ อทตฺวา. เอวเมตํ วุตฺตนฺติ กถํ วิฺายตีติ? ‘‘อนาทานวเสนสฺส, สุคตสฺส วิทตฺถิยา’’ติ วกฺขมาเนน วิฺายติ. สนฺถเตติ เอตฺถ ‘‘ปุราเณ’’อิติ จ กาเรตุํ กตฺจาติ เอตฺถ ‘‘นวํ นิสีทนํ สนฺถต’’นฺติ จ เสโส ¶ , ปุราเณ สนฺถเต อสนฺเต สามนฺตา สุคตวิทตฺถึ อนาทาย นวํ นิสีทนสนฺถตํ กโรนฺตสฺส อนาปตฺติ. อฺสฺสตฺถาย นวํ นิสีทนสนฺถตํ กาเรตุํ, นวํ นิสีทนสนฺถตํ อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภุฺชิตุฺจ อนาปตฺตีติ โยชนา.

‘‘อฺสฺสตฺถาย ¶ กาเรตุ’’นฺติ อิทเมตฺถ ปาจิตฺติเยเนว อนาปตฺติทสฺสนนฺติ คเหตพฺพํ. ตสฺมา ‘‘อฺสฺสตฺถาย กโรติ วา การาเปติ วา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๕๖๙) วุตฺตตฺตา จ อฏฺกถาย, ตพฺพณฺณนาสุ จ อทิสฺสมานตฺตา วา ตํ น วตฺตพฺพํ. ‘‘อนาปตฺติ ฉพฺพสฺสานิ กโรติ…เป… อฺสฺสตฺถาย กโรติ วา การาเปติ วา’’ติ (ปารา. ๕๖๔) อนนฺตรสิกฺขาปเท วุตฺตโมโลเกตฺวา วา ทุกฺกฏสฺส จ วิหิตตฺตา ปาจิตฺติเยน อนาปตฺติภาวํ สนฺธาย ลิขิตนฺติ วิฺายติ. กตฺจ ปริภุฺชิตุนฺติ เอตฺถ ‘‘อฺเนา’’ติ วตฺตพฺพํ, อิมินา ‘‘อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภุฺชติ, อนาปตฺตี’’ติ ปาโว ทสฺสิโต.

๖๘๔. สุคตสฺส วิทตฺถิยา อนาทานวเสน จ อสฺส สนฺถตสฺส กรเณน จ สตฺถารา เอตํ สิกฺขาปทํ กิริยากิริยํ วุตฺตนฺติ โยชนา.

๖๘๕. นนุ จ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส อฏฺกถาย ‘‘สมุฏฺานาทีนิ กิริยากิริยตฺตา อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส ทฺเวภาคสิกฺขาปทสทิสานี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๖๗) วุตฺตานิ, อิห ‘‘สฺจริตฺตสมา’’ติ กสฺมา วุตฺตานีติ? วุจฺจเต – ทฺเวภาคสิกฺขาปเท ‘‘สมุฏฺานาทีนิปิ โกสิยสิกฺขาปทสทิสาเนวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๕๒) อฏฺกถาย วุตฺตานิ, โกสิยสิกฺขาปเท สมุฏฺานาทีนํ สฺจริตฺเตน สมภาวสฺส วุตฺตตฺตา, มูลเมว สริตฺวา กิริยากิริยสงฺขาตวิเสสสฺส ¶ วิสุํ ทสฺสิตตฺตา อวสิฏฺวินิจฺฉยมตฺตํ สนฺธาย เอวํ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. อิมํ วิเสสํ มุฺจิตฺวา อวสิฏฺวินิจฺฉเยน ทฺวีสุ สิกฺขาปเทสุ สาธารณวินิจฺฉยสฺส อวิเสสตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนนฺตรสฺสา’’ติอาทิ.

นิสีทนสนฺถตกถาวณฺณนา.

๖๘๖-๗. คจฺฉนฺเตติ ติโยชนปูรณฏฺานํ อติกฺกมฺม คจฺฉนฺเต. ยาเนติ สกฏาทิเก. โลมานีติ เอฬกโลมานิ. สามิกสฺสาติ ยานาทิสามิโน. อชานโตติ อนาทเร สามิวจนํ. อทฺธานมคฺคปฏิปนฺโน โย ปน ภิกฺขุ เอฬกโลมํ ลภิตฺวา ‘‘ติโยชนปรมํ สหตฺถา หาเรตพฺพานี’’ติ (ปารา. ๕๗๓) อนุฺาตตฺตา ติโยชนพฺภนฺตเร สหตฺเถนาปิ หริตฺวา ติโยชนาติกฺกเม ปเรสํ ยานาทีสุ สามิเกสุ อชานนฺเตสุ ‘‘เอเต หริสฺสนฺตี’’ติ จินฺเตตฺวา ยทิ เปยฺยาติ อตฺโถ. เตสูติ เยสุ เอฬกโลมานิ ปิตานิ, เตสุ ยานาทีสุ ติโยชนมตีเตสุ ¶ ภิกฺขุสฺส ปโยคํ วินาปิ ติโยชนํ อติกฺกนฺเตสุ ตสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺติ โหตีติ โยชนา, ตสฺส ภิกฺขุโน ‘‘ปมํ ปาทํ ติโยชนํ อติกฺกาเมติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ทุติยํ ปาทํ อติกฺกาเมติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. ๕๗๓) วุตฺตตฺตา ทุกฺกฏปาจิตฺติยา โหนฺตีติ อตฺโถ.

อยํ นโยติ ภิกฺขุโน ปโยคํ วินา ยตฺถ เอฬกโลมานิ ปิตานิ, เตสุ ยานาทีสุ ติโยชนํ อติกฺกมนฺเตสุ อาปตฺติ โหตีติ อยมตฺโถ ทฏฺพฺโพติ อตฺโถ.

๖๘๘. อคจฺฉนฺเตติ ติโยชนพฺภนฺตเร ิเต. ‘‘อภิรูหิตฺวา’’ติ อิทํ อนาปตฺติการเณสุ เอกํ ทสฺเสตุมาห. ‘‘ภูมิยฺหิ ¶ ตฺวา เทนฺโต, อวฺหายนฺโต วา ปุรโต คจฺฉติ, เอเสวนโย’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. อนาปตฺติวาเร ‘‘อฺํ หราเปตี’’ติ วจนโต อตฺตนา เปสิเต อฺสฺมึ หรนฺเต วฏฺฏตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สเจ สาเรติ วฏฺฏตี’’ติ. เตเนวาห ‘‘ตํ ปนฺํ หราเปติ, วจเนน วิรุชฺฌตี’’ติ.

๖๙๐. กณฺณจฺฉิทฺเทสูติ อตฺตโน กณฺณพิเลสุ.

๖๙๑. อนาปตฺติวาเร ‘‘กตภณฺฑ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ตตฺถ อนฺตมโส สุตฺตเกน พทฺธมตฺตมฺปิ กตภณฺฑเมวาติ อาห ‘‘สุตฺตเกน จ พนฺธิตฺวา’’ติ. เวณึ กตฺวาติ กุทฺรูสสีสปลาลเวณิสทิสํ เวณึ กตฺวา. อาปตฺติ ปริทีปิตาติ ‘‘เวณึ กตฺวา หรติ, อิทํ นิธานมุขํ นาม, อาปตฺติเยวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๗๕) อฏฺกถายํ วุตฺตํ.

๖๙๒. สุงฺกฆาตนฺติ เอตฺถ ‘‘ตํ าน’’นฺติ เสโส, ยทิ ตํ านํ สุงฺกฆาตนฺติ โยชนา, ติโยชโนสานฏฺานํ ยทิ สุงฺกฆาตฏฺานํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. อนุปฺปตฺวาติ ตํ านํ ปตฺวา. โจราทีหิ อุปทฺทุโต วา คจฺฉติ, โย อฺวิหิโต วา คจฺฉตีติ โยชนา. อาปตฺตีติ เอตฺถ อาปตฺติ ตสฺส คจฺฉโตติ ลพฺภติ. เอตฺถ ‘‘อาปตฺตี’’ติ อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติมาห. อิมิสฺสา อจิตฺตกตาย เตสํ ทฺวินฺนมฺปิ โหติ. อทินฺนาทานปาราชิกํ ปน สจิตฺตกตาย เอเตสํ น โหติ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘ยา หิ ตตฺถ อาปตฺติ, สา อิธ อนาปตฺติ. ยา อิธ อาปตฺติ, สา ตตฺถ อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๗๒). เถยฺยจิตฺเตน หรโต ภณฺฑคฺฆวเสน ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกเฏสุ ¶ เอกํ โหติ. เตนาห อฏฺกถายํ ¶ ‘‘อทินฺนาทาเน ปน สุงฺกฆาเต อาปตฺติ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๗๒).

๖๙๓. ติโยชนนฺติ เอตฺถ หรณกิริยาย อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. ‘‘หรนฺตสฺสา’’ติ อิมสฺส กมฺมทีปกํ ‘‘โลมานี’’ติ อิทํ ปกรณโต ลพฺภติ. ‘‘อนาปตฺติ ปกาสิตา’’ติ อิทํ สพฺพตฺถ วกฺขมาเนน สมฺพนฺธนียํ. ตานิเยว ปจฺจาหรนฺตสฺสาติ โยชนา. ติโยชนนฺติ เอตฺถ ตํเยว ติโยชนนฺติ ลพฺภติ. อตฺตนา คตํ ติโยชนํ ปุน ตาเนว โลมานิ คเหตฺวา ปจฺจาคจฺฉนฺตสฺสาติ อตฺโถ.

๖๙๔. นิวาสตฺถาย วา คนฺตฺวาติ ติโยชนพฺภนฺตเร วา สีมาย วา อาวาเส วสิตุกามตาย คนฺตฺวา. ตโต ปรํ หรนฺตสฺสาติ ตสฺมึ อาวาเส อุทฺเทสาทึ อลภิตฺวา ตโต ปรํ อฺสฺมึ อาวาเส วสิตุกามตาย ปุนปิ ติโยชนํ หรนฺตสฺสาติ อตฺโถ. อิมินาว นเยน ตโตปิ อฺํ านํ, ตโตปิ อฺนฺติ สุทฺธจิตฺเตน คตคตฏฺานโต ปุนปิ ปรมฺปรํ านํ คมนวเสน โยชนสตมฺปิ หรโต โทโส นตฺถีติ อิทมฺปิ วุตฺตํ โหติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘เอวํ โยชนสตมฺปิ หรนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๗๕). อจฺฉินฺนํ วาปิ ลภิตฺวา หรโตปีติ ‘‘โจราวหฏปริจฺจตฺตํ ลภิตฺวา หรนฺตสฺส. อิธ สพฺพตฺเถว ‘‘นิวาสตฺถาย วา คนฺตฺวา’’ติอาทิเก อนาปตฺติวาเร ปมลทฺธฏฺานโต ปภุติ อติเรกติโยชนมฺปิ หรนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถ วิฺายติ. นิสฺสฏฺํ ลภิตฺวาติ นิสฺสชฺชิตฺวา วินยกมฺมํ กตฺวา ทินฺนํ ลภิตฺวา.

๖๙๕. อฺเนาติ ตานิ หารินา อฺเน. กตภณฺฑกนฺติ ‘‘กมฺพลโกชวสนฺถตาทึ ยํ กิฺจิ อนฺตมโส สุตฺตเกน ¶ พทฺธมตฺตมฺปี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๗๕) อฏฺกถายํ วุตฺตเอฬกโลเมหิ กตภณฺฑกํ.

๖๙๖. อิทํ สมุฏฺานนฺติ อิทํ เอฬกโลมสมุฏฺานํ. ปณฺณตฺตึ อชานนตาย วา ตฺวาปิ จีวราทิปริกฺขาเรสุ โลมสฺส อลฺลินภาวํ อชานิตฺวาปิ วา ติโยชนํ อติกฺกาเมนฺตสฺส อรหโตปิ อิมาย อาปตฺติยา สมฺภวโต ‘‘อจิตฺต’’นฺติ อาห.

เอฬกโลมกถาวณฺณนา.

๖๙๗. เอฬกโลมโธวาปนกถา ¶ อุตฺตานาเยว.

เอฬกโลมโธวาปนกถาวณฺณนา.

๖๙๘. คณฺเหยฺย วาติ เอตฺถ ‘‘โย’’ติ เสโส. ‘‘คณฺเหยฺย วา คณฺหาเปยฺย วา’’ติ อิมินา ‘‘ตตฺถตฺตโน ปนตฺถายา’’ติ วกฺขมานตฺตา จ ‘‘นิสฺสชฺชิตฺวา’’ติอาทิวจนโต จ อตฺตโน อตฺถาย อุคฺคณฺเหยฺย วา อุคฺคณฺหาเปยฺย วาติ วุตฺตํ โหติ. วากาเรน ‘‘อุปนิกฺขิตฺตํ วา สาทิเยยฺยา’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาติ, ‘‘อิทํ อยฺยสฺส โหตู’’ติ อุปนิกฺขิตฺตํ เจ สาทิยตีติ อตฺโถ.

รชตนฺติ อฺตฺถ สชฺฌุ วุจฺจติ, อิธ ปน โวหารูปคกหาปณาทิ วุจฺจติ. วุตฺตฺเหตํ ปาฬิยํ ‘‘รชตํ นาม กหาปโณ โลหมาสโก ทารุมาสโก ชตุมาสโก, เย โวหารํ คจฺฉนฺตี’’ติ (ปารา. ๕๘๔). อิธ กหาปณาทีนํ สรูปํ อฏฺกถายํ –

‘‘ตตฺถ กหาปโณติ โสวณฺณมโย วา รูปิยมโย วา ปากติโก วา. โลหมาสโกติ ตมฺพโลหาทีหิ กตมาสโก. ทารุมาสโกติ ¶ สารทารุนา วา เวฬุเปสิกาย วา อนฺตมโส ตาลปณฺเณปิ รูปํ ฉินฺทิตฺวา กตมาสโก. ชตุมาสโกติ ลาขาย วา นิยฺยาเสน วา รูปํ สมุฏฺาเปตฺวา กตมาสโก. ‘เย โวหารํ คจฺฉนฺตี’ติ อิมินา ปน ปเทน โย โย ยตฺถ ยตฺถ ชนปเท ยทา ยทา โวหารํ คจฺฉติ, อนฺตมโส อฏฺิมโยปิ จมฺมมโยปิ รุกฺขผลพีชมโยปิ สมุฏฺาปิตรูโปปิ อสมุฏฺาปิตรูโปปิ สพฺโพ สงฺคหิโต’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๓-๕๘๔) –

วุตฺตนเยน เวทิตพฺพํ.

เอตฺถ จ ปากติโก นาม เอตรหิ ปกติกหาปโณ. รุกฺขผลพีชมโยติ ตินฺติณิกาทิรุกฺขานํ ผลพีเชน กโต.

ชาตรูปกํ สุวณฺณํ. ยถาห ปาฬิยํ ‘‘ชาตรูปํ นาม สตฺถุวณฺโณ วุจฺจตี’’ติ (ปารา. ๕๘๔). นิสฺสชฺชิตฺวาติ ¶ เอตฺถ ‘‘เตนา’’ติ ลพฺภติ, ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ อิมินา ยุชฺชติ, เอวํ สาทิตภิกฺขุนาติ อตฺโถ. นิสฺสชฺชิตฺวาติ อตฺตนา อุคฺคหิตํ วา ปเรน อุคฺคหาปิตํ วา อุปนิกฺขิปิตสฺส สาทิยนวเสน สาทิตํ วา รชตํ วา ชาตรูปํ วา ‘‘เตน ภิกฺขุนา สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา’’ติ (ปารา. ๕๘๔) วจนโต สงฺฆมชฺเฌ อุปสงฺกมิตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคยฺห ‘‘อหํ ภนฺเต รูปิยํ ปฏิคฺคเหสึ, อิทํ เม นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ นิสฺสชฺชามี’’ติ นิสฺสชฺชิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.

อาปตฺติ ¶ เทเสตพฺพาวาติ อตฺตนา เอว อาปนฺนํ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ ตสฺมึ สงฺฆมชฺเฌ เอวเมว นิสีทิตฺวา เทเสตพฺพา. เอวํ เทสิตา อาปตฺติ สงฺฆานุมเตน พฺยตฺเตน ปฏิพเลน ภิกฺขุนา ปฏิคฺคเหตพฺพา. วุตฺตฺเหตํ ‘‘พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน อาปตฺติ ปฏิคฺคเหตพฺพา’’ติ (ปารา. ๕๘๔).

๖๙๙. รชตนฺติ รูปิยํ. ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. อิมินา ปททฺวเยน กตากตํ สพฺพํ สงฺคณฺหาติ. อุภินฺนํ มาสโกติ ชาตรูปมาสโก, รชตมาสโกปิ จาติ วุตฺตํ โหติ. อิธ รชตมาสโกติ ‘‘รชต’’นฺติ ปทภาชเน (ปารา. ๕๘๔) วุตฺตกหาปณาทิ ปฺจปฺปกาโร มาสโก คหิโต. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘วุตฺตปฺปกาโร สพฺโพปิ รชตมาสโก’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๓-๕๘๔). อิธ ‘‘ชาตรูปมาสโก’’ติ วิสุํ คหิตตฺตา กหาปณปเทน สุวณฺณกหาปณํ วชฺเชตฺวา อิตรทฺวยเมว วตฺตพฺพํ. ‘‘นิสฺสคฺคิยาวห’’นฺติ อิทํ อตฺตโน อตฺถาย อุคฺคณฺหนอุคฺคณฺหาปนสาทิยนานิ กโรนฺตํ สนฺธายาห. ‘‘ตตฺถา’’ติอาทินา วกฺขมานนเยน ทุกฺกฏาวหฺจ โหเตว.

๗๐๐-๑. มุตฺตาทีนํ อิมสฺมึ สิกฺขาปทวิภงฺเค อวุตฺตตฺเตปิ ปาจิตฺติยกณฺเฑ นวมวคฺเค ทุติยสฺส รตนสิกฺขาปทสฺส ปทภาชเน ‘‘รตนํ นาม มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาลํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก มสารคลฺล’’นฺติ (ปาจิ. ๕๐๖) วุตฺตานํ ทสนฺนํ รตนานํ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ กตฺวา วุตฺตํ รชตํ, ชาตรูปฺจ วชฺเชตฺวา อวสิฏฺานํ อฏฺนฺนํ รตนานํ ทุกฺกฏวตฺถุภาโว อิมสฺส อฏฺกถายํ ววตฺถาปิโตติ ทสฺสนตฺถมาห ‘‘มุตฺตา…เป… มสารคลฺล’’นฺติ. เอตฺถ เวฬุริโย คาถาพนฺธวเสน น วุตฺโต ¶ , โส เอกโยคนิทฺทิฏฺานํ ¶ สตฺตนฺนํ รตนานํ คหเณเนว คยฺหติ. มุตฺตาทโย ยถาทสฺสิตสรูปาเยว. พฺรหฺมชาลาทิสุตฺตนฺตวเสนาปิ ‘‘อกปฺปิยา’’ติ สิทฺธานํ สตฺตธฺาทีนํ ปฏิคฺคหเณ อาปตฺตึ ทสฺเสตุมาห ‘‘ธฺานี’’ติอาทิ.

๗๐๒. รตนสิกฺขาปเทเยว ‘‘รตนสมฺมต’’นฺติ อาคตํ กปฺปิยวตฺถุํ ปฏิคฺคณฺหโต อนาปตฺติภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มุคฺคมาสาทิก’’นฺติอาทิ.

๗๐๓-๔. เอวํ ติปฺปกาเรน ิตํ วตฺถุํ คณฺหโต อธิปฺปายนานตฺเตน สมฺภวนฺตํ อาปตฺติปฺปเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถาติ เตสุ ตีสุ นิสฺสคฺคิยาทิวตฺถูสุ. สงฺฆาทีนนฺติ สงฺฆคณปุคฺคลเจติยาทีนํ. ตนฺติ นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ. สพฺพตฺถายาติ สพฺเพสํ อตฺถายาติ วิคฺคโห. อตฺตโน อตฺถาย จ สงฺฆาทีนมตฺถาย จ ทุกฺกฏวตฺถุํ คณฺหนฺตสฺสาปิ ทุกฺกฏเมว โหตีติ อตฺโถ. อวุตฺตสมุจฺจเยเนตฺถ จ-สทฺเทน ‘‘สพฺพมฺปิ นิกฺขิปนตฺถาย ภณฺฑาคาริกสีเสน สมฺปฏิจฺฉโต อุปริ รตนสิกฺขาปเท อาคตวเสน ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๓-๕๘๔) อฏฺกถาย วุตฺตวินิจฺฉยวิเสสสฺส สงฺคโห กโต.

๗๐๕. กหาปณาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน สุวณฺณาทีนํ สงฺคโห. ‘‘สหสฺส’’นฺติ อิทํ อุปลกฺขณํ, สหสฺสมฺปีติ วุตฺตํ โหติ.

๗๐๖. ถวิกาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน สิถิลปูริตานิ ภาชนานิ คหิตานิ. ‘‘สิถิลพทฺเธสู’’ติ วิเสสเนน พฺยติเรกวเสน ‘‘ฆนพทฺเธ, ปน ฆนปูริเต วา เอกาว อาปตฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๓-๕๘๔) อฏฺกถาเสสํ ทีเปติ.

๗๐๗. อุปนิกฺขิตฺตสาทิยนกมฺมํ ¶ ทสฺเสตุมาห ‘‘อิท’’นฺติอาทิ. คณฺหิตุกาโมปีติ เอตฺถ ‘‘โหตู’’ติ เสโส. นิเสเธตพฺพเมวาติ กาเยน วา วาจาย วา ‘‘อิทํ น กปฺปตี’’ติ ปฏิกฺขิปิตพฺพเมว, เอวํ สติ อนาปตฺติเยวาติ อตฺโถ. อยมตฺโถ อฏฺกถายํ ‘‘กายวาจาหิ วา อปฺปฏิกฺขิปิตฺวาปิ สุทฺธจิตฺโต หุตฺวา ‘นยิทํ อมฺหากํ กปฺปตี’ติ น สาทิยติ, อนาปตฺติเยวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๓-๕๘๔) อาคโตเยว.

๗๐๘. ตํ ¶ วตฺถุนฺติ ตถา ปฏิกฺขิตฺตํ วตฺถุํ. เปตฺวา ยทิ คจฺฉตีติ ‘‘ตุมฺเห คณฺหถ วา, มา วา, ทินฺนํ ทินฺนเมวา’’ติ สเจ โส เปตฺวาว คจฺฉติ. ยถา ตํ น วินสฺสติ, ตถา ตํ โคปยิตพฺพนฺติ โยชนา. ‘‘อฺโ ตตฺถ อาคนฺตฺวา ปุจฺฉตี’’ติอาทินา อฏฺกถาย วุตฺตนเยน ตตฺถาคเตน กปฺปิยการเกน ‘‘กิมิท’’นฺติ ปุจฺฉิเต สรูปํ อาวิ กตฺวา ‘‘โคปยิสฺสามหํ ภนฺเต, คุตฺตฏฺานํ ทสฺเสถา’’ติ วุตฺเต ‘‘อิมํ คเหตฺวา เอหี’’ติ อวตฺวา สตฺตภูมิกมฺปิ ปาสาทํ อภิรุหิตฺวา ‘‘อิธ เปหี’’ติ อวตฺวา ‘‘อิทํ คุตฺตฏฺาน’’นฺติ สุรกฺขิตฏฺานํ ทสฺเสตฺวา ตตฺถ ปิเต อคฺคฬํ ทตฺวา รกฺขิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.

๗๐๙. คุตฺตฏฺานํ คเหตฺวา คจฺฉนฺตสฺส กปฺปิยการกสฺส อวตฺตพฺพโวหารํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อาหเรทมิท’’นฺติอาทิ. อกปฺปิยนฺติ เอตฺถ ‘‘วจน’’นฺติ ลพฺภติ. เอวํ อกปฺปิยวจนํ อวตฺวา สุรกฺขิตฏฺาเน อาหริตฺวา ปิเต กึ กาตพฺพนฺติ? วิกฺกายิเก ปตฺตจีวราทิกปฺปิยภณฺเฑ อาหเฏ ‘‘อมฺหากํ อิมินา อตฺโถ, อิมสฺส เอวรูปํ มูลมฺปิ อตฺถิ, กปฺปิยการโก เอว นตฺถี’’ติ วตฺวา เตน ‘‘อหํ กปฺปิยการโก, มยฺหํ ทสฺเสถา’’ติ วุตฺเต สเจ รุจฺจติ, ทฺวารํ วิวริตฺวา ‘‘อิทํ คณฺหา’’ติ อวตฺวา ‘‘เอตฺถ ปิต’’นฺติ ทสฺเสตฺวา ตสฺมึ ตสฺส อคฺฆปฺปมาณํ ¶ คเหตฺวา เทนฺเต อธิวาเสตพฺพํ. อติเรกํ คณฺหนฺเต ‘‘มยํ ตุมฺหากํ ภณฺฑํ น คณฺหาม, คจฺฉถา’’ติ นีหริตฺวา อคฺคฬํ ทตฺวา กปฺปิยการเก ลทฺเธ ‘‘อมฺหากํ เอวรูเปน อตฺโถ, อิทํ นาม มูลํ อตฺถี’’ติ วตฺวา เตน กิณิตฺวา ทินฺเน อธิวาเสตพฺพนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชิตพฺพํ.

๗๑๐. เปตฺวา รูปิยคฺคาหนฺติ อนนฺตรสิกฺขาปเท วกฺขมานสรูปํ สุวณฺณาทิรูปิยํ ปฏิคฺคเหตฺวา นิสฺสชฺชิตฺวา เทสิตาปตฺติกํ ปุคฺคลํ เปตฺวา. นิสฺสฏฺปริวตฺติตนฺติ เอตฺถ นิสฺสชฺชิตฺวา อาปตฺติยา เทสิตาย ‘‘สเจ ตตฺถ อาคจฺฉติ อารามิโก วา อุปาสโก วา’’ติอาทินา (ปารา. ๕๘๔) ปทภาชเน วุตฺตนเยน ตตฺถาคตํ กปฺปิยการกํ ‘‘อาวุโส อิมํ ชานา’’ติ วตฺวา ‘‘อิมินา กึ อาหริยฺยตู’’ติ เตน วุตฺเต ‘‘อิมํ วา อิมํ วา อาหรา’’ติ อวตฺวา ‘‘กปฺปิยํ อาจิกฺขิตพฺพํ สปฺปิ วา เตลํ วา มธุ วา ผาณิตํ วา’’ติ (ปารา. ๕๘๔) วุตฺตตฺตา ภิกฺขูนํ กปฺปิยวตฺถุมตฺเต อาจิกฺขิเต เตน นิสฺสฏฺวตฺถุํ ปริวตฺเตตฺวา อาหฏํ กปฺปิยภณฺฑนฺติ อตฺโถ.

๗๑๑. อตฺตโน ¶ ปตฺตภาคมฺปีติ ตถา อาหเฏ กปฺปิยภณฺเฑ สงฺฆสฺส ภาชิยมาเน อตฺตโน วสฺสคฺเคน อตฺตโน ปตฺตโกฏฺาสมฺปิ. ปฏิคฺคาหกภิกฺขุโนติ รูปิยํ ปฏิคฺคเหตฺวา อาปชฺชิตฺวา นิสฺสชฺชิตฺวา เทสิตาปตฺติกสฺส ภิกฺขุโน น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. อฺโตติ อตฺตโต อฺสฺมา ปพฺพชิตมนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคติตฺถิปุริสานํ อฺตรโต. ลทฺธนฺติ เตหิ อตฺตนา ลทฺธโกฏฺาสโต ทินฺนวเสนปิ ลทฺธํ ตํ วตฺถุํ.

๗๑๒. ยํ กิฺจิ ปจฺจยนฺติ ตํ วตฺถุํ ปริวตฺเตตฺวา คหิเตสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ อฺตรมฺปิ ปจฺจยํ. อนฺตมโส ปถวึ ขณิตฺวา ¶ อุปฺปาทิโตทกมฺปิ ทารูหิ อาทิตฺตอคฺคิมฺปิ เตเลน ชลิตปทีปมฺปิ รุกฺเข วา เคเห วา ปกติฉายมฺปิ ตาลปณฺณมฺปิ อุปโภคปริโภคารหํ อฺมฺปิ ยํ กิฺจีติ อฏฺกถาย วุตฺตนยํ อิมินาว สงฺคหิตนฺติ คเหตพฺพํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อนฺตมโส มกฺกฏาทีหิ ตโต หริตฺวา อรฺเ ปิตํ วา เตสํ หตฺถโต คฬิตฺวา ติรจฺฉานปริคฺคหิตมฺปิ ปํสุกูลมฺปิ น วฏฺฏติเยวา’’ติอาทิ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๓-๕๘๔), ‘‘รูปิยปฏิคฺคาหกสฺส ปน เกนจิ ปริยาเยน ตโต อุปฺปนฺนปจฺจยปริโภโค น วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๕) จาติ. ภิกฺขุโนติ รูปิยปฏิคฺคาหกสฺส ภิกฺขุสฺส.

๗๑๓. อชฺฌาราเม วาติ อุปริ วกฺขมานลกฺขเณน ปริจฺฉินฺเน อชฺฌาราเม วา. ตํ รูปิยํ, ‘‘ปติตํ ทิสฺวา’’ติ เสโส. อชฺฌาวสเถปิ วาติ วกฺขมานลกฺขเณ อนฺโตอาวาเส จ. นิกฺขิปนฺตสฺสาติ ‘‘ยสฺส ภวิสฺสติ, โส หริสฺสตี’’ติ วุตฺเต าเน ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ คณนฺจ อุปลกฺขณฺจ สลฺลกฺเขตฺวา เปนฺตสฺส.

๗๑๔. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘รูปิเย รูปิยสฺี, เวมติโก, อรูปิยสฺี รูปิยํ ปฏิคฺคณฺหาติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. ๕๘๖) ภควตา ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ ‘‘ทฺวิกทุกฺกฏ’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติ.

๗๑๕. กฺริยากฺริยนฺติ คหเณน อาปชฺชนโต กิริยํ. ปฏิกฺเขปสฺส อกรณโต อกิริยนฺติ.

รูปิยปฏิคฺคหณกถาวณฺณนา.

๗๑๖-๗. นิสฺสคฺคิยสฺสาปิ ¶ วตฺถุนฺติ ‘‘นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสฺส วตฺถู’’ติ ปมสิกฺขาปเท นิทฺทิฏฺเสุ รชตาทีสุ จตูสุ อฺตรํ ¶ วตฺถุํ. ทุกฺกฏสฺส จ วตฺถุํ วาติ ปมํ ทสฺสิตมุตฺตาทิทุกฺกฏวตฺถูสุ อฺตรํ วา, อิโหภยตฺถ เหตุผลสมฺพนฺเธ สามิวจนํ. กปฺปิยสฺส จ วตฺถุํ วาติ ยถาทสฺสิเตสุ เอว มุคฺคมาสาทิกปฺปิยวตฺถูสุ อฺตรํ วา, อิห อวยวาวยวิสมฺพนฺเธ สามิวจนํ. อวยวาวยวีนํ อเภเทปิ เภทูปจารวเสน ยถา ‘‘สิลาปุตฺตกสฺส สรีร’’นฺติ กปฺปิยวตฺถุนฺติ วุตฺตํ โหติ ‘‘กปฺปิเยน วตฺถุนา’’ติ วกฺขมานตฺตา. อิทาเนตฺถ ทุกฺกฏวตฺถุโน, กปฺปิยวตฺถุโน จ นิสฺสคฺคิยวตฺถุนา ปริวตฺติตตฺตา อาปตฺติ โหตีติ คเหตพฺพํ. นิสฺสคฺคิยวตฺถุนา โย ปริวตฺเตติ, ตสฺส อาปตฺตีติ โยชนา.

ทุกฺกฏสฺส วตฺถุนา, กปฺปิเยน จ วตฺถุนา วตฺถุํ นิสฺสคฺคิยสฺส ปริวตฺเตติ, อาปตฺตีติ โยชนา. อิธ อุภยตฺถาปิ ปริวตฺติตสฺส นิสฺสคฺคิยวตฺถุตฺตา อาปตฺติ โหติ. เอวํ ตีสุปิ าเนสุ ‘‘อาปตฺตี’’ติ สามฺวจเนน นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยเมว วุตฺตนฺติ ปกรณโต ลพฺภติ.

๗๑๘. ทุกฺกฏสฺเสว วตฺถุนา ทุกฺกฏสฺส จ วตฺถุํ วา ปริวตฺเตติ, ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. ‘‘วตฺถุํ วา กปฺปิยสฺสา’’ติ อิทํ วุตฺตนยเมว, กปฺปิยวตฺถุนฺติ วุตฺตํ โหติ. อิมสฺส กปฺปิยวตฺถุโนปิ ทุกฺกฏวตฺถุนา ปริวตฺติตตฺตา ทุกฺกฏํ โหตีติ คเหตพฺพํ.

๗๑๙. ‘‘วตฺถุนา กปฺปิยสฺสา’’ติ อิทมฺปิ วุตฺตนยเมว. กปฺปิยวตฺถุนาปิ ปริวตฺติเต ทุกฺกฏวตฺถุวเสน ทุกฺกฏํ โหตีติ อาห ‘‘ตถา’’ติ.

๗๒๐. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘วตฺถุโน’’ติ อิทํ อากฑฺฒติ. ‘‘นิสฺสคฺคิยสฺสา’’ติ อิมินา ปาจิตฺติยมาห. ปุพฺพนฺติ ปมํ, ปุพฺเพ ¶ วุตฺตรูปิยปฏิคฺคหณสิกฺขาปเทติ วุตฺตํ โหติ. อิมินาติ รูปิยสํโวหารสิกฺขาปเทน. ปริวตฺตนํ วาริตนฺติ สมฺพนฺโธ.

๗๒๑. รูปิยนฺติ จ สฺิสฺสาติ ‘‘รูปิยํ นาม สตฺถุวณฺโณ กหาปโณ โลหมาสโก ทารุมาสโก ชตุมาสโก, เย โวหารํ คจฺฉนฺตี’’ติ (ปารา. ๕๘๙) ปทภาชเน วุตฺเตสุ รูปิยสฺิเตสุ วตฺถูสุ ‘‘อฺตร’’นฺติ สฺิสฺส. อรูปิเยติ ขรปตฺตาทิมฺหิ. เตน อรูปิเยน. ‘‘เจตาเปนฺตสฺส อรูปิย’’นฺติ ปทจฺเฉโท. ‘‘อรูปิเย รูปิยสฺี รูปิยํ เจตาเปติ ¶ , นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. ๕๙๑) วุตฺตตฺตา รูปิยปริวตฺตเน ทุกฺกฏสฺส อภาวโต, ปาจิตฺติยสฺส จ สมฺภวโต รูปิยํ น คเหตพฺพํ. อรูปิเย รูปิยํ อิติ สฺิสฺส จ วิมติสฺส จ อรูปิยํ เจตาเปนฺตสฺส เตน ทฺเว ทุกฺกฏานิ โหนฺตีติ โยชนา.

๗๒๒. อรูปิเย อรูปิยนฺติ สฺิสฺสาติ เอตฺถ ‘‘อรูปิยํ ปริวตฺเตนฺตสฺสา’’ติ เสโส. ปฺจหีติ สหตฺเถ กรณวจนํ, ‘‘สหธมฺมิเกหี’’ติ เสโส, ปฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สทฺธินฺติ อตฺโถ. วทโตติ โวหรโต, กยวิกฺกยํ กโรนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ภิกฺขุภิกฺขุนิสามเณรสามเณริสิกฺขมานาสงฺขาเตหิ ปฺจหิ สหธมฺมิเกหิ อรูปิยํ ปริวตฺเตนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถ.

๗๒๓. สํโวหาเรน สมุฏฺานโต กฺริยสมุฏฺานํ.

รูปิยสํโวหารกถาวณฺณนา.

๗๒๔. กปฺปิยํ นาม ‘‘จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, อนฺตมโส จุณฺณปิณฺโฑปิ ทนฺตกฏฺมฺปิ ทสิกสุตฺตมฺปี’’ติ ¶ ปทภาชเน วุตฺตานิ กปฺปิยวตฺถูนิ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘จีวราทีนํ กปฺปิยภณฺฑานํ วเสน อเนกวิธ’’นฺติ. กปฺปิเยเนวาติ เตเนว กปฺปิเยน วตฺถุนา. ‘‘กยวิกฺกยํ สมาปชฺเชยฺยาติ ‘อิมินา อิมํ เทหิ, อิมินา อิมํ อาหร, อิมินา อิมํ ปริวตฺเตหิ, อิมินา อิมํ เจตาเปหี’ติ อชฺฌาจรตี’’ติ (ปารา. ๕๙๕) วจนโต ‘‘ปริวตฺตยโต’’ติ อิมสฺส ‘‘กยวิกฺกยํ สมาปชฺชโต’’ติ ปริยาโย.

ตตฺถ อฺสฺส หตฺถโต กปฺปิยวตฺถุนา ปริวตฺเตตฺวา คหณํ กโย นาม. อตฺตโน หตฺถโต กปฺปิยวตฺถุํ ปริวตฺเตตฺวา ทานํ วิกฺกโย. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อิมินา อิมํ เทหี’ติอาทินา หิ นเยน ปรสฺส กปฺปิยภณฺฑํ คณฺหนฺโต กยํ สมาปชฺชติ, อตฺตโน กปฺปิยํ เทนฺโต วิกฺกย’’นฺติ. ‘‘เปตฺวา สหธมฺมิเก’’ติ วุตฺตตฺตา ปริวตฺตยโตติ เอตฺถ อฺเหิ สทฺธินฺติ ลพฺภติ. เอตฺถ อฺเ นาม คิหิโน อิตฺถิปุริสา, สาสนโต พาหิรา ปพฺพชิตา จ. ตสฺมา อยํ กยวิกฺกโย อนฺตมโส มาตาปิตูหิปิ น กาตพฺโพเยว. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อยฺหิ กยวิกฺกโย ¶ เปตฺวา ปฺจ สหธมฺมิเก อวเสเสหิ คิหิปพฺพชิเตหิ อนฺตมโส มาตาปิตูหิปิ สทฺธึ น วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๙๕).

๗๒๕. อกปฺปิยสฺส วตฺถุสฺสาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท วุตฺตจีวราทิกปฺปิยวตฺถุโต อฺสฺส นิสฺสคฺคิยทุกฺกฏวตฺถุสฺส. เตเนวาติ อกปฺปิยวตฺถุนาเยว. ‘‘กปฺปิยสฺส จา’’ติ ปาเสโส, เตเนว อกปฺปิเยน วตฺถุนา กปฺปิยสฺส วตฺถุสฺส ปริวตฺตนฺจาติ โยชนา. เอวฺหิ ปาเสเส อกเต อกปฺปิเยน วตฺถุนา กปฺปิยสฺส ปริวตฺตนํ กยวิกฺกเย สงฺคเหตพฺพํ สิยา, ตํ น ยุชฺชติ ตสฺส รูปิยสํโวหาเรเยว สงฺคหิตตฺตา, อิธ จ ‘‘กปฺปิยวตฺถุสฺเสว กปฺปิยวตฺถุนา ¶ ปริวตฺตนํ กยวิกฺกโย’’ติ นิยมิตตฺตา. นิทฺทิฏฺนฺติ ‘‘อกปฺปิยภณฺฑปริวตฺตนฺหิ กยวิกฺกยสงฺคหํ น คจฺฉตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๙๔) อฏฺกถายํ นิทฺทิฏฺนฺติ อตฺโถ.

๗๒๖. ตสฺมาติ ยสฺมา อฺตฺร สหธมฺมิเกหิ กปฺปิยวตฺถุสฺสาปิ กยวิกฺกโย น วฏฺฏติ, อกปฺปิยสฺส, กปฺปิยสฺส จ วตฺถุโน อกปฺปิเยเนว วตฺถุนา ปริวตฺตนฺจ รูปิยสํโวหาเร สงฺคหิตตฺตา กยวิกฺกยสงฺคหํ น คจฺฉติ, ตสฺมา.

๗๒๙. อิทํ นามาติ โอทนาทิกปฺปิยวตฺถุเมว อาห.

๗๓๐-๑. ‘‘คเหตฺวา’’ติอาทิคาถาย วตฺถุลกฺขณสฺส อุทาหรณํ ทสฺเสตฺวาว อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วิฆาสาท’’นฺติอาทิ. ฉลฺลินฺติ รุกฺขตจํ. วลฺลินฺติ ลตํ. กฏฺนฺติ อินฺธนทารุํ. ทารุนฺติ เคหสมฺภาราทิทารุํ. วิปลฺลาเสนาปิ วตฺตพฺพํ ‘‘วลฺลึ วา ปน ฉลฺลึ วา, ทารุํ วา กฏฺเมว วา’’ติ. วตฺถูนนฺติ ตถา วตฺวา อาหราปิตานํ ฉลฺลิอาทิวตฺถูนํ. กยวิกฺกเย อาปตฺติโย โหนฺตีติ โยชนา, นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยาปตฺติโย โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.

๗๓๒. ‘‘อิติ เอวา’’ติ ปทจฺเฉโท, ‘‘ปิวิตฺวา’’ติอาทินา นเยน ปุพฺพกาเล วิหิตปจฺจยนฺตํ อกตฺวา วุตฺตนเยเนวาติ อตฺโถ.

๗๓๓. ภูมิยา ลิมฺปเนติ โยชนายํ ปน เสนาสนภูมิยํ ปริภณฺฑกรณกาฬกาทิวณฺณกรณวเสน ¶ เลปเน. วตฺถุโธวเนติ จีวราทิวตฺถูนํ โธวเน. เอตฺถาติ เตสุ วุตฺตปฺปกาเรสุ. เอเตสํ คหณสฺส อุปลกฺขณตฺตา เอวรูเปสุ อฺเสุ าเนสุ.

๗๓๔. อยนฺติ ¶ ภูมิโสธนาทิวเสน อาปนฺนา ปาจิตฺติยาปตฺติ.

๗๓๕. เปตฺวา ภณฺฑสามิกนฺติ เอตฺถ พฺยติเรกวเสน อฺสฺส กปฺปิยการสฺสาติ ลพฺภติ.

๗๓๖. ภาสโต อนาปตฺตีติ โยชนา. เสสเมตฺถ อุตฺตานเมว.

กยวิกฺกยกถาวณฺณนา.

โกสิยวคฺโค ทุติโย.

๗๓๗. กปฺปิยา ปตฺตา มตฺติกาโยมยา ชาติโต ทุเวติ โยชนา. วณฺณาติ ปมาณานิ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ตโย ปตฺตสฺส วณฺณาติ ตีณิ ปตฺตสฺส ปมาณานี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๐๒). เตนาห ‘‘อุกฺกฏฺโ มชฺฌิโมมโก’’ติ.

๗๓๘. ทฺวินฺนํ ตณฺฑุลนาฬีนนฺติ สุโกฏฺฏิตานํ อขณฺฑานํ ปุราณสาลิตณฺฑุลานํ ทฺเว นาฬิโย คเหตพฺพา. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อนุปหตปุราณสาลิตณฺฑุลานํ สุโกฏฺฏิตปริสุทฺธาน’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๐๒). ภตฺตนฺติ อวสฺสาวิตํ อนุตฺตณฺฑุลํ อกิลินฺนํ อปิณฺฑิตํ สุวิสทํ กุนฺทมกุลราสิสทิสํ สุปกฺโกทนเมว คเหตพฺพํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อนุตฺตณฺฑุลํ อกิลินฺนํ อปิณฺฑิตํ สุวิสทํ กุนฺทมกุลราสิสทิสํ อวสฺสาวิโตทน’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๐๒). มคธนาฬิยาติ มคธรฏฺเ นาฬิยา, สา นาฬิ ติลานํ อฏฺปสตานิ คณฺหาติ. เตนาหุ โปราณา –

‘‘ขาริทสทฺวยํ ¶ วาโห, ขารี โทณฏฺกทฺวยํ;

ทฺวิอฏฺนาฬิโย โทโณ, นาเฬกา ปสตฏฺกํ;

ลกฺขํ ติลานํ ปสตํ, เอตํ วุตฺตํ ปมาณโต’’ติ.

‘‘มคธนาฬิ ¶ นาม อฑฺฒเตรสปลา โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๐๒) อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตพฺพณฺณนาย ‘‘อฑฺฒเตรสปลานิ มาเสหิ คเหตพฺพานี’’ติ วุตฺตํ. เกจิ ปนาหุ –

‘‘จตุปฺปสติกา มุฏฺิ, ปลฺเจตํ จตุคฺคุณํ;

กุฑุวปฺปสตฺเจว, จตฺตาริ เจว นาฬิ ตุ.

‘‘โสเยว ปตฺโถ จตฺตาโร, ปตฺถา อฬฺหกมุจฺจเต;

อฬฺหกานมฺปิ จตฺตาริ, ‘โทโณ’ติ ปริกิตฺติโต’’ติ.

อาจริยา ปน ‘‘อฏฺปสตา มาคธนาฬี’’ติ ปุพฺพปกฺขเมว โรจยนฺติ.

ขาทนฺจ จตุพฺภาคนฺติ ตสฺมึ ภตฺเต จตุธา วิภตฺเต เอกภาคมตฺตํ หตฺถหาริยฆนมุคฺคสูปนฺติ อตฺโถ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ตสฺส โอทนสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาโณ นาติฆโน นาติตนุโก หตฺถหาริโย สพฺพสมฺภารสงฺขโต มุคฺคสูโป ปกฺขิปิตพฺโพ’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๐๒).

พฺยฺชนฺจ ตทูปิยนฺติ ยาว จริมาโลปํ, ตาว สพฺพาโลปานุรูปํ มจฺฉมํสาทิพฺยฺชนฺจ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อาโลปสฺส อาโลปสฺส อนุรูปํ ยาวจริมาโลปปฺปโหนกํ มจฺฉมํสาทิพฺยฺชนํ ปกฺขิปิตพฺพ’’นฺติ. เอตฺถ จ อาโลปสฺส อาโลปสฺส อนุรูปนฺติ ‘‘พฺยฺชนสฺส มตฺตา นาม โอทนจตุตฺถภาโค’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๓๘๗) พฺรหฺมายุสุตฺตสฺส อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา อาโลปสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาณํ พฺยฺชนํ อาโลปสฺส อนุรูปนฺติ คเหตพฺพํ. อิธ ปน สูปสฺเสว โอทนจตุตฺถภาคปฺปมาณํ ¶ ทสฺเสตฺวา เอตสฺส ลกฺขเณ ทสฺสิเต อิตรสฺสาปิ ทสฺสิตเมว โหตีติ พฺยฺชนสฺส ตถา วิเสเสตฺวา ปมาณํ น ทสฺสิตํ. โอทเน ปกฺขิปิตพฺพานิ สปฺปิเตลตกฺกรสกฺชิกาทีนิ คณนูปคานิ น โหนฺติ.

๗๓๙. ตํ สพฺพนฺติ ยถาวุตฺตภตฺตาทินิรวเสสํ. คณฺหตีติ วกฺขมาเนหิ ตีหิ ปกาเรหิ คณฺหาติ. ตสฺสาติ อุกฺกฏฺสฺส ปตฺตสฺส. อุปฑฺโฒติ ตสฺมึ ปตฺเต คณฺหนกทพฺพสมฺภารคาหี ปตฺโต ตํสหจริเยน ¶ ‘‘อุปฑฺโฒ’’ติ วุตฺโต. ตทุปฑฺโฒ จาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ตสฺส มชฺฌิมสฺส ปตฺตสฺส อุปฑฺโฒ ตทุปฑฺโฒติ คเหตพฺพํ.

๗๔๐. อิเมสุ ตีสุ ปตฺเตสุ อุกฺกฏฺสฺส วุตฺตํ โอทนาทิ สพฺพํ ยสฺมึ ปตฺเต ปกฺขิตฺตํ, ตสฺส มุขวฏฺฏิมตฺถเก ปุฺชิยมานํ หีรกํ เหฏฺาภาเค ผุสติ, โส อุกฺกฏฺมชฺฌิโม นาม, หีรโต อติเรกํ ติฏฺติ, โส อุกฺกฏฺโมโก นาม, อนฺโตปตฺเต มุขวฏฺฏิยา เหฏฺิมนฺตํ อปฺปตฺวา ติฏฺติ, โส อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ นาม, เอวํ มชฺฌิโม จ โอมโก จ ปจฺเจกํ ติวิโธ โหตีติ สพฺเพ นว ปตฺตา โหนฺตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุกฺกฏฺสฺสา’’ติอาทิ. ตสฺเสวาติ อุกฺกฏฺสฺเสว. โอมโก จ มชฺฌิโม จาติ โอมกมชฺฌิมา. อิธ มชฺฌิโม จ โอมโก จ อุกฺกฏฺสฺเสว เภโท. เอส นโย อิตรทฺวเยปิ. ‘‘เอว’’นฺติ อิมินา ยถา ‘‘อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ อุกฺกฏฺโมโก อุกฺกฏฺมชฺฌิโม’’ติ โยเชตพฺโพ, เอวํ มชฺฌิโมมกานมฺปิ ยถากฺกมโยชนํ ทสฺเสติ ‘‘มชฺฌิโม มชฺฌิมุกฺกฏฺโ มชฺฌิโมมโก, โอมกุกฺกฏฺโ โอมกมชฺฌิโม โอมโกมโก จา’’ติ.

๗๔๑. เตสูติ ¶ นวสุ ปตฺเตสุ. ตสฺมาติ อปตฺตภาวโต. น คจฺฉนฺตีติ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺฺจ โอมโกมกฺจาติ ทฺเว อเปกฺขิตฺวา พหุวจนํ กตํ. เอเต ภาชนสงฺเขเปน ปริภุฺชิตพฺพาติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ตสฺมา เอเต ภาชนปริโภเคน ปริภุฺชิตพฺพา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๐๒).

๗๔๒. ปตฺตลกฺขณสํยุตนฺติ เอตฺถ ปตฺตลกฺขณํ นาม ยถาวุตฺตปมาณยุตฺตตา, ‘‘อโยปตฺโต ปฺจหิ ปาเกหิ ปกฺโก มตฺติกาปตฺโต ทฺวีหิ ปาเกหิ ปกฺโก’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๐๘) วุตฺตา ปากสมฺปตฺติ, กิณิตฺวา คณฺหาติ เจ, ตสฺส ทาตพฺพมูลสฺส อเสเสตฺวา ทินฺนภาโว, ฉิทฺทาภาโว, ฉินฺนราชีนํ อภาโวติ ปฺจวิธํ. โหติ เจตฺถ –

‘‘ปมาณยุตฺตตา ปาก-สมฺปตฺติ ทินฺนมูลตา;

อจฺฉิทฺทาราชิตา เจติ, ปตฺตลกฺขณปฺจก’’นฺติ.

‘‘อธิฏฺาย วา วิกปฺเปตฺวา วา’’ติ วา-สทฺโท โยเชตพฺโพ. อธิฏฺายาติ ปมํ ปริภุตฺเต ปตฺเต สติ ตํ ปจฺจุทฺธริตฺวา อธิฏฺาตพฺพปตฺโต หตฺถปาเส เจ โหติ, วกฺขมานนเยน ‘‘อิมํ ปตฺตํ อธิฏฺามี’’ติ ¶ วจีเภทกรณวเสน วาจาย วา วจีเภทํ อกตฺวา เอวเมว จินฺเตตฺวา หตฺเถน คเหตฺวา ผนฺทาเปนฺเตน กาเยน วา ทูเร เจ หตฺถปาสา โหติ, ปิตฏฺานํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอตํ ปตฺตํ อธิฏฺามี’’ติ วาจา ภินฺทิตพฺพาติ อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๐๘ อตฺถโต สมานํ) วุตฺตนเยน เอกเกน วา ปจฺฉา สติสมฺโมเส สราเปตฺวา กุกฺกุจฺจํ วูปสเมตุํ สมตฺถสฺส ปุคฺคลสฺส สนฺนิธาเน วา อธิฏฺายาติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อฺสฺส สนฺติเก อธิฏฺาเน อยมานิสํโส – สจสฺส ‘อธิฏฺิโต นุ โข เม, โน’ติ วิมติ อุปฺปชฺชติ, อิตโร สาเรตฺวา วิมตึ ฉินฺทิสฺสตี’’ติ ¶ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๐๘) อยมตฺโถ อฏฺกถายํ วุตฺโต. ‘‘ทฺเว ปตฺเต อธิฏฺาตุํ น ลภตี’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ.

วิกปฺเปตฺวาติ (ปาจิ. ๓๗๓; ปารา. อฏฺ. ๒.๖๐๘; กงฺกา. อฏฺ. วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา) ตฺถ วิกปฺเปตพฺพสฺส ปตฺตสฺส เอกตฺตพหุตฺตํ, สนฺนิหิตาสนฺนิหิตตฺตฺจ สลฺลกฺเขตฺวา เอกํ เจ สนฺนิหิตํ, ‘‘อิมํ ปตฺตํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วา ‘‘อิมํ ปตฺตํ ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน วิกปฺเปมี’’ติ วา อาทินา นเยน เอกํ วิกปฺเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ ‘‘ปริภุฺเชยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตา, ‘‘มยฺหํ สนฺตกํ ปริภุฺเชหิ วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ เตน อปจฺจุทฺธเฏ ปริภุฺชิตุํ อยุตฺตตฺตา ‘‘วิกปฺเปตฺวา’’ติ ปจฺจุทฺธฏวิเสโส คเหตพฺโพ.

๗๔๓. ธาเรยฺยาติ อนธิฏฺหิตฺวา, อวิกปฺเปตฺวา จ ปริภุฺชิตพฺโพ. ตํ กาลํ ปตฺตํ อติกฺกามยโตติ โยชนา. ‘‘นิสฺสคฺคิย’’นฺติ อิมินาปิ ‘‘ปตฺต’’นฺติ อิทํ ยุชฺชติ. ปตฺต-สทฺโท มาคธิกานํ ทฺวิลิงฺคโก, ตสฺมา เอวํ วุตฺโต.

๗๔๔. อธิฏฺิตวิกปฺปิเตสุ อนนฺโตคธตฺตา อติเรกภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ยํ ปตฺต’’นฺติอาทิ.

๗๔๕. สมฺมุเขติ อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปเทสโต อนฺโต ิตํ ปตฺตํ. ทูรสฺมินฺติ อฑฺฒเตยฺยรตนโต ปรภาเค ‘‘อนฺโตคพฺเภ วา อุปริปาสาเท วา สามนฺตวิหาเร วา’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตปฺปกาเร ทูเรปิ. ยตฺถ กตฺถจิ วิกปฺปนกาเลปิ สนฺติกทูรวจนเภทา เอวเมว โยเชตฺวา วตฺตพฺพา. ‘‘วิกปฺเปตุํ ¶ ปน พหูนิปิ ลพฺภตี’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ. อยํ นโยติ ‘‘อิมํ ปตฺตํ ปจฺจุทฺธรามี’’ติอาทินโย.

๗๔๖. วาจากายวเสน ¶ ทุวิเธ อธิฏฺาเน วาจาธิฏฺานํ ทสฺเสตฺวา กายาธิฏฺานํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อาโภค’’นฺติอาทิ. อาโภคนฺติ ‘‘อิมํ ปตฺตํ อธิฏฺามี’’ติ อาโภคํ. ‘‘มนสา’’ติ อิมินา น วจสาติ วุตฺตํ โหติ. กายวิกาโรว กายวิการกํ, หตฺเถน ผนฺทาปนาทิกายกิริยาติ อตฺโถ. เอเตเนว กายาธิฏฺานํ หตฺเถน อปตฺตพฺเพ ทูเร น กาตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.

๗๔๗-๘. ‘‘ชหติ อธิฏฺาน’’นฺติ ปทจฺเฉโท. ทานโตติ อฺสฺส ทาเนน. เภทกโตติ ภิชฺชเนน. นาสโตติ ปตฺตสามิกสฺส กาลกิริยาย. วิพฺภมโตติ สิกฺขํ อปจฺจกฺขาย คิหิภาวูปคมเนน. อุทฺธารโตติ ปจฺจุทฺธรเณน. ปจฺจกฺขโตติ สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน. ปริวตฺตนโตติ ลิงฺคปริวตฺตเนน. คาหโตติ วิสฺสาสคฺคหเณน, อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณน จ.

กงฺคุสิตฺถปฺปมาเณนาติ สตฺตนฺนํ ธฺานํ ขุทฺทกตรสฺส กงฺคุโน สิตฺถปฺปมาเณน. เขนาติ มุขวฏฺฏิยา ทฺวงฺคุลโต เหฏฺา อากาสปริยาเยน ฉิทฺเทน. อาณิยา วาติ อโยมยาย อาณิยา วา.

๗๕๐-๑. มณิปตฺโตติ มณินา กโต. เวฬุริยุพฺภโวติ มรกตมณิมโย. ผลิกุพฺภโวติ ผลิกปาสาเณน กโต. กาจมโยติ กาจมตฺติกามโย. กํสมโยติ กํสโลเหน กโต. ติปุมโยติ กาฬติปุมโย. สีสมโยติ เสตติปุมโย. วิปลฺลาเสน จ วทนฺติ. สชฺฌุมโยติ รชตมโย.

๗๕๒. ฆฏกฏาโหติ ฆฏกปาลํ. สีสกฏาโหติ ฉวสีสกปาลํ. ตุมฺพนฺติ อลาพุ. อสฺสาติ เอกาทสวิธสฺส ¶ ปตฺตสฺส. อนุโลมิกนฺติ อกปฺปิยวเสน อนุโลมํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ เอกาทสวิเธ. ตมฺพมยํ โลหมยํ ถาลกํ ปน วฏฺฏตีติ โยชนา, ปตฺโตเยว น วฏฺฏติ, ตมฺพโลหมยา ถาลกา ปน วฏฺฏนฺตีติ อตฺโถ.

๗๕๓. ตฏฺฏิกาทีนีติ ¶ อาทิ-สทฺเทน วฏฺฏกาทีนํ สงฺคโห. วฏฺฏกนฺติ จ อฑฺฒจนฺทากาโร โลหาทิมโย ภาชนิยวิเสโส. ปุคฺคลสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. คิหี จ สงฺโฆ จ คิหิสงฺฆา, เตสํ สนฺตกา คิหิสงฺฆิกา.

๗๕๔. ยํ กิฺจิ ปตฺตนฺติ สตฺตสุ ปตฺเตสุ ยํ กิฺจิ ปตฺตํ. โวทกํ กตฺวาติ วิคโตทกํ กตฺวา. ปฏิสาเมยฺยาติ นิกฺเขปารหฏฺาเน นิกฺขิปนวเสน, ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวา พนฺธนวเสน วา สงฺโคเปยฺย.

๗๕๕. โอตาเปตุนฺติ อาตเป, อคฺคิมฺหิ วา ตาเปตุํ. อุณฺเหติ ตสฺมึเยว อุณฺเห. น นิทเหตพฺโพติ น ฌาเปตพฺโพ. สีสาปนยนเมว น วฏฺฏตีติ น นิทเหตพฺโพติ อตฺโถ อธิกนิวารเณเนว วิฺายติ.

๗๕๖. มิฑฺฒนฺเตติ มิฑฺฒิยา อนฺเต. ปริภณฺฑนฺเตติ ปมุเข มหามิฑฺฒิยา อนฺเต. ‘‘วิตฺถิณฺเณติ อนฺตมโส ทฺวิปตฺตมตฺโตกาสวิตฺถาเร’’ติ เกจิ. เปตุํ ปน วฏฺฏตีติ โยชนา, วลยาทิอาธาเรน วินาปิ เปตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. ‘‘มิฑฺฒิยา ปมุเข มิฑฺฒิยา จ ขรภูมิปเทสาทีสุ จ วลยมตฺถเก เปตุํ วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ.

๗๕๗. ทารุอาธารเกติ อุทุกฺขลสทิเส ทารุมเย อาธาเร. ทฺเว ปตฺเต เปตุมฺปิ วฏฺฏตีติ ปตฺตมตฺถเก อปรสฺสาปิ ปตฺตสฺส ปนวเสน ทฺเว ปตฺเต เปตุมฺปิ วฏฺฏติ. อปิ-สทฺเทน ¶ เอกสฺมึ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติ. อยเมว นโยติ ‘‘ทฺเวปิ ปตฺเต เปตุํ วฏฺฏตี’’ติ อยํ นโย. ทณฺฑภูมิอาธารเกสูติ เอตฺถ ทณฺฑาธาโร นาม พหูหิ ทณฺเฑหิ กโต. ภูมิอาธารโก นาม ภูมิยํ กโต อาลวาลวลยากาโร สิลิฏฺาธาโร. ‘‘ทนฺตเวตฺตลตาทิมโย ภูมิอาธารโก’’ติ เกจิ.

๗๕๘-๙. ตฏฺฏิกายาติ ตาลปณฺณาทีหิ กตตฏฺฏิกาย. โปตฺถเกติ มกจิวากมเย วา รุกฺขวากมเย วา อตฺถรเณ. กฏสารเกติ ตาลปณฺณาทีหิ วีเต อตฺถรเณ. ปริภณฺฑกตายาติ กตโคมยปริภณฺฑาย. อปิ-สทฺเทน สุธากมฺมํ กตฺวา ปาสาเณน ฆํสิตฺวา มฏฺกตาย ภูมิยา วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสติ. วาลุกาสุ วาติ เลฑฺฑุปาสาณสกฺขรกปาลาทิอมิสฺสาสุ สณฺหสุขุมวาลุกาสูติ ¶ วุตฺตํ โหติ. เตเนวาห ‘‘ตถารูปาสู’’ติอาทิ. รชมฺหิ สนฺเตปิ อสนฺเตปิ วิสุํเยว ‘‘ขรภูมิยา น เปตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘สรชายา’’ติ อิมินา รโชกิณฺณํ สณฺหภูมิมาห. ขรภูมิยาติ ผรุสภูมิยา.

๗๖๐. ลคฺเคตุนฺติ โอลมฺเพตุํ. ทณฺฑโกฏิยา, นาคทนฺตโกฏิยา จ ปตฺตมุเขน ปกฺขิปิตฺวา ปนมฺปิ ลคฺคนํ นาม. ฉตฺตงฺกมฺจปีเสูติ ฉตฺเต, องฺเก, มฺจปีเ จ.

๗๖๑. อฏนีสูติ องฺเคสุ. พนฺธิตฺวาติ ถวิกาย อํสวทฺธนกาทินา เยน เกนจิ พนฺธิตฺวา. โอลมฺเพตุมฺปีติ ลคฺเคตุมฺปิ. ‘‘เปตุํ อุปรี’’ติ ปทจฺเฉโท.

๗๖๒. มฺจปีฏฺฏเกติ มฺจปีเสุ ปิตปตฺตา ยถา น ปตนฺติ, ตถา อฏนิมตฺถเก ทารุนา ปริกฺเขเป กเต มฺจปีฏฺฏกา ¶ นาม โหนฺติ, ตาทิเส มฺจปีฏฺฏเก เปตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. ภตฺตปูโรปีติ ภตฺตสฺส ปูโรปิ. อปิ-สทฺเทน ยาคุเตลปริปูริตสฺสาปิ สงฺคโห. ตุจฺฉปตฺเต วินิจฺฉโย ยถาวุตฺโตเยว. ปูรณํ ปูโร, ภตฺตสฺส ปูโร ภตฺตปูโร.

ติภาณวารวณฺณนา นิฏฺิตา.

๗๖๓. กวาฏนฺติ ทฺวารกวาฏผลกํ. ‘‘เสนาสเน ทฺวารกวาฏวาตปานกวาฏาที’’ติอาทีสุ ทฺวารผลกํ ‘‘กวาฏ’’นฺติ หิ วุตฺตํ. น ปณาเมยฺยาติ น นาเมยฺย น จาเลยฺย, น จ ปิทเหยฺยาติ อตฺโถ. ปตฺตํ หตฺเถ ยสฺส โส ปตฺตหตฺโถติ ภินฺนาธิกรโณยํ พาหิรตฺถสมาโส ‘‘วชิรปาณี’’ติอาทีสุ วิย. ‘‘ปณาเมยฺย อสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโท.

๗๖๔. น นีหเรยฺย ปตฺเตน จลกานีติ รสํ ปิวิตฺวา ปาติตมธุกผลฏฺิกาทิ ฉฑฺฑิตานิ พหิ ฉฑฺเฑตุํ ปตฺเตน น นีหเรยฺย. อฏฺิกานิ วาติ ปนสฏฺิโกลฏฺิอาทิอฏฺิกานิ วา. อุจฺฉิฏฺมุทกนฺติ มุขโธวนาทิกํ อุจฺฉิฏฺมุทกํ. ปตฺเตน นีหรนฺตสฺสาติ โยชนา, พหิ ฉฑฺเฑตุํ ตํ ปตฺเต อาสิฺจิตฺวา หรนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ. อิตรถา อุจฺฉิฏฺปตฺตโธวโนทกมฺปิ เตเนว ปตฺเตน พหิ น นีหริตพฺพํ สิยา.

๗๖๕. ปฏิคฺคเหติ ¶ มุขโธวโนทกนฺติ ปฏิคฺคโห, เขฬมลฺลโกว. มุขโต นีหฏนฺติ มุเขน ฉฑฺฑิตํ มํสขณฺฑาทิ ยํ กิฺจิ.

๗๖๖. วินสฺสตีติ วิพฺภเมน วา สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน วา กาลกิริยาย วา วินสฺสติ. อถ วา โยติ ปจฺจตฺตวจนํ ‘‘ยสฺสา’’ติ สามิวเสน ปริณาเมตฺวา ยสฺส ภิกฺขุโน ¶ ปตฺโต เภเทน วา อจฺเฉเทน วา โจริกาย หรเณน วา นสฺสติ, ตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา.

๗๖๗. ปมสฺสาติ ปตฺตวคฺคสฺส ปมํ สงฺคหิตตฺตา ปมสฺส. ปตฺตสฺสาติ ปตฺตสิกฺขาปทสฺส. ปเมนาติ จีวรวคฺคสฺส ปมํ สงฺคหิตตฺตา ปเมน กถิเนนาติ สมฺพนฺโธ. มเหสินาติ มหนฺเต สีลกฺขนฺธาทโย คุเณ เอสิ คเวสีติ มเหสิ. ปมสฺส ปตฺตสฺส สมุฏฺานาทโย สพฺเพ อิธ อนิทฺทิฏฺวินิจฺฉยา ปเมน กถิเนน สมา สทิสา อิติ มเหสินา มตา อนุมตา อนุฺาตาติ โยชนา.

ปมปตฺตกถาวณฺณนา.

๗๖๘. ปฺจ พนฺธนานิ อูนานิ ยสฺส โส ปฺจพนฺธนอูโน, ปตฺโต, ตสฺมึ, อพนฺธนฺจ เอกทฺวิติจตุพนฺธนฺจ ‘‘ปฺจพนฺธนอูน’’นฺติ คหิตํ. ยถาห ปาฬิยํ ‘‘อูนปฺจพนฺธโน นาม ปตฺโต อพนฺธโน วา เอกพนฺธโน วา ทฺวิพนฺธโน วา ติพนฺธโน วา จตุพนฺธโน วา’’ติ (ปารา. ๖๑๓). พนฺธเน อกเตปิ พนฺธนารโห วกฺขมานลกฺขณราชิยุตฺโตปิ ‘‘อูนปฺจพนฺธโนเยวา’’ติ คเหตพฺโพ. เอตฺถ อพนฺธโน นาม ยสฺส พนฺธนเมว นตฺถิ, โส. เตเนวาห อฏฺกถายํ ‘‘ยสฺมา อพนฺธนสฺสปิ ปตฺตสฺส ปฺจ พนฺธนานิ น ปูเรนฺติ สพฺพโส นตฺถิตายา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๑๒-๖๑๓). ทฺวงฺคุลปฺปมาณโต อูนราชิยุตฺโต อพนฺธโนกาโสปิ ‘‘อพนฺธโนเยวา’’ติ คเหตพฺโพ. ยถาห ปาฬิยํ ‘‘อพนฺธโนกาโส นาม ปตฺโต ยสฺส ทฺวงฺคุลา ราชิ น โหตี’’ติ (ปารา. ๖๑๓).

๗๖๙. อุทฺทิฏฺนฺติ ‘‘พนฺธโนกาโส นาม ปตฺโต ยสฺส ทฺวงฺคุลา ราชิ โหตี’’ติ (ปารา. ๖๑๓) ปทภาชเน วุตฺตํ. ทฺวงฺคุลาย ราชิยา เอกฺจ พนฺธนนฺติ โยชนา. ‘‘มุขวฏฺฏิโต เหฏฺา ภฏฺา’’ติ ¶ อฏฺกถาวจนโต (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๑๒-๖๑๓) ‘‘สพฺพาปิ ราชิโย มุขวฏฺฏิโต ปฏฺาย ¶ เหฏฺา ภฏฺาเยว คเหตพฺพา’’ติ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตํ. มุขวฏฺฏึ วินา อฺตฺถาปิ อูนปฺจพนฺธเน วา อูนปฺจพนฺธโนกาเส วา สติ โสปิ ปตฺโต อูนปฺจพนฺธโน น โหตีติ น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา ‘‘มุขวฏฺฏิโต ปฏฺายา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๑๒-๖๑๓) อฏฺกถายํ นิยเมตฺวา วจนํ วีมํสิตพฺพํ. อิธ ปน ตถา นิยโม น ทสฺสิโต, ตสฺมา อยเมว วินิจฺฉโย สามฺเน วุตฺตาย ปาฬิยา อฺทตฺถุ สํสนฺทติ สเมติ. จ-การสฺส อวุตฺตสมุจฺจยตฺถตฺตา ทฺวงฺคุลทฺวงฺคุลาหิ ทฺวีหิ ทฺเว พนฺธนานิ จ ตีณิ พนฺธนานิ จาติ อิทมฺปิ วุตฺตเมว โหติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ยสฺส ปน ทฺเว ราชิโย, เอกาเยว วา จตุรงฺคุลา, ตสฺส ทฺเว พนฺธนานิ ทาตพฺพานิ. ยสฺส ติสฺโส, เอกาเยว วา ฉฬงฺคุลา, ตสฺส ตีณิ พนฺธนานิ ทาตพฺพานี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๑๒-๖๑๓).

อูนปฺจพนฺธนปตฺเตสุ อนฺติมปตฺตสฺส วิภาคํ ทสฺเสตุมาห ‘‘พนฺธนานิ จา’’ติอาทิ. มุขวฏฺฏิยา อฏฺงฺคุลปฺปมาณานํ จตุนฺนํ ราชีนํ จตฺตาริ พนฺธนานิ จาติ วุตฺตํ โหติ. จกาโร ปุพฺเพ วุตฺตสฺเสว สมุจฺจยํ กโรติ. อฏฺงฺคุลราชิยา ตถาติ มุขวฏฺฏิโต ปฏฺาย อฏฺงฺคุลายามํ ภฏฺาย ราชิยา ทฺวงฺคุลทฺวงฺคุลมตฺเต าเน เตเนว นีหาเรน พทฺธานิ จตฺตาริ พนฺธนานิ จาติ อตฺโถ.

๗๗๐. เอวํ อูนปฺจพนฺธนปตฺตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปริปุณฺณปฺจพนฺธนปตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปฺจ วา’’ติอาทิ. มุขวฏฺฏิยา ทฺวงฺคุลทฺวงฺคุลายามํ โอติณฺณา ปฺจ ราชิโย จ. วา-สทฺเทน ปฺจพนฺธนวิกปฺปา ทสฺสิตา. เอกา วาปิ ทสงฺคุลาติ มุขวฏฺฏิโต ทสงฺคุลายามา เอกา วา ราชิ โหติ. อปิ-สทฺเทน ตสฺสา ราชิยา พนฺธโน ปฺจพนฺธนปกฺโข ทสฺสิโต. อยํ ปตฺโตติ ¶ ยสฺส ปฺจ ราชิโย วา ตตฺถ พนฺธนานิ ปฺจพนฺธนานิ วา, ทสงฺคุลา เอกา ราชิ วา ตตฺถ พนฺธนานิ ปฺจพนฺธนานิ วา สนฺติ, อยํ ปตฺโต ปฺจพนฺธโน นาม.

๗๗๑. เอตฺตาวตา มตฺติกาปตฺเต วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อโยปตฺเต ทสฺเสตุมาห ‘‘อโยปตฺโต’’ติอาทิ. ฉิทฺทานิ ปฏิจฺฉาเทตุํ พนฺธิตพฺพานิ อโยปฏฺฏานิ โลหมณฺฑลกานิ นาม. ‘‘ภณฺฑี’’ติปิ ตสฺเสว ปริยาโย. ภณฺฑิตพฺพํ พนฺธิตฺวา ฉิทฺเท ปฏิจฺฉาทิเตปิ ยตฺถ อสณฺหตาย อามิสํ ติฏฺติ, ตาทิโสปิ อปตฺโตเยวาติ อาห ‘‘มฏฺโ วฏฺฏตี’’ติ. อโยจุณฺเณน วาณิยาติ เอตฺถาปิ ‘‘มฏฺโ วฏฺฏตี’’ติ สมฺพนฺธนียํ.

๗๗๒. ตสฺส ¶ นิสฺสคฺคิยํ สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺํ ตํ ปตฺตํ ตสฺมึ อนุกมฺปาย อคณฺหนฺตสฺสาติ โยชนา, ‘‘สงฺฆมชฺเฌ นิสฺสชฺชิตพฺโพ’’ติ (ปารา. ๖๑๓) วจนโต สงฺฆมชฺเฌ นิสฺสฏฺํ ตสฺส ตํ ปตฺตํ ตสฺมึ ปตฺตนิสฺสชฺชเก ปุคฺคเล อนุกมฺปาย อคณฺหนฺตสฺส.

๗๗๓. ทียมาเน ตุ ปตฺตสฺมินฺติ อูนปฺจพนฺธเนน ปตฺเตน วิฺาปิตนวปตฺเต ภิกฺขุมฺหิ ตํ ปตฺตํ สงฺฆมชฺเฌ นิสฺสชฺชิตฺวา อาปตฺตึ เทเสตฺวา นิสินฺเน จตสฺโส อคติโย อคมนํ, คหิตาคหิตชานนนฺติ อิเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา ปมํ สงฺฆํ ยาจิตฺวา ตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย สงฺเฆน ปตฺตคาหกํ กตฺวา สมฺมเตน นิสฺสฏฺปตฺตํ หตฺเถน คเหตฺวา ตสฺมึ สงฺเฆ สงฺฆตฺเถรโต ปฏฺาย อนุกฺกเมน อุปสงฺกมฺม วิฺายมานํ คุณํ วตฺวา ปณามิเต. ยสฺสาติ ตสฺมึ สงฺฆมชฺเฌ นิสินฺนสฺส ยสฺส ¶ ภิกฺขุโน, โรจนตฺถโยเค สมฺปทานวจนํ. โส ทียมาโน ปตฺโต. ตํ ทียมานํ ปตฺตํ.

๗๗๔. ทีปิโตติ ‘‘อปตฺตกสฺส น คาเหตพฺโพ’’ติ (ปารา. ๖๑๕) วุตฺโต. ตตฺถาติ ตสฺสํ ภิกฺขุปริสายํ. ปตฺตปริยนฺโตติ เอตฺถ ‘‘เอวํ ปริวตฺเตตฺวา ปริยนฺเต ิตปตฺโต’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๑๕) อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา เตน ปตฺตปริวตฺตเนน อาคโต วา สพฺเพหิ อคฺคหิตตฺตา อาคโต โส เอว วา ปตฺโต ปริยนฺโต นาม โหตีติ อตฺโถ. ตสฺส ภิกฺขุโนติ ปตฺตํ นิสฺสชฺชิตฺวา นิสินฺนสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน.

๗๗๕. ตนฺติ อตฺตโน ทินฺนํ ตํ ปริยนฺตปตฺตํ. อปฺปเทเสติ มฺจปีาทิอฏฺาเน. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘มฺจปีฉตฺตนาคทนฺตาทิเก อเทเส’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๑๕). วิสฺสชฺเชตีติ อฺสฺส เทติ. อตฺตนา อทาเปตฺวา อฺเน ตํ ปตฺตํ สยเมว อตฺตโน คเหตฺวา อฺํ อนุรูปํ ปตฺตํ ทิยฺยมานํ คณฺหิตุํ วฏฺฏตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. อโภเคน ปริภุฺชตีติ ยาคุรนฺธนาทิวเสน ปริภุฺชติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อโภเคนาติ ยาคุรนฺธนรชนปจนาทินา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๑๕). ‘‘อนฺตรามคฺเค ปน พฺยาธิมฺหิ อุปฺปนฺเน อฺสฺมึ ภาชเน อสติ มตฺติกาย ลิมฺปิตฺวา ยาคุํ วา ปจิตุํ อุทกํ วา ตาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๑๕) อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา ตาทิเส าเน ตถาปิ ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏตีติ เอตฺถ วิเสโส.

๗๗๖. นฏฺเติ ¶ อตฺตโน ปริภุฺชิยมาเน ปตฺเต โจรคฺคหณาทินา นฏฺเ. ภินฺเนติ เภทมุปคเต. อนาปตฺตีติ อฺํ ปตฺตํ วิฺาเปนฺตสฺส อนาปตฺติ. ปกาสิตาติ ‘‘อนาปตฺติ นฏฺปตฺตสฺส ภินฺนปตฺตสฺส าตกานํ ปวาริตานํ อฺสฺสตฺถาย ¶ อตฺตโน ธเนนา’’ติอาทินา (ปารา. ๖๑๗) นเยน ปาฬิยํ เทสิตา. อิธ ‘‘อฺสฺสตฺถายา’’ติ วุตฺตตฺตา อตฺตโน วฬฺชิยมาเน ปตฺเต สติปิ อฺสฺสตฺถาย ปตฺตํ วิฺาเปตุํ วฏฺฏติ. าตกาทีนํ คณฺหโตติ เอตฺถ ‘‘สนฺตก’’นฺติ ลพฺภติ. อตฺตโน ธเนนาติ โยชนา. เอตฺถ ธนํ นาม สุตฺตวตฺถาทิ กปฺปิยวตฺถุ.

๗๗๗. เอตฺถ วิฺาปนํ กฺริยํ.

ทุติยปตฺตกถาวณฺณนา.

๗๗๘. สปฺปิอาทึ เภสชฺชนฺติ เอตฺถ ปาฬิยํ ‘‘เสยฺยถิทํ? สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิต’’นฺติ (ปารา. ๖๒๒) อุทฺทิสิตฺวา ‘‘สปฺปิ นาม โคสปฺปิ วา อชิกาสปฺปิ วา มหึสสปฺปิ วา, เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปี’’ติ (ปารา. ๖๒๓) นิทฺทิฏฺํ ฆตฺจ ‘‘เตสํเยว นวนีต’’นฺติ (ปารา. ๖๒๓) นิทฺทิฏฺํ นวนีตฺจ ‘‘ติลเตลํ สาสปเตลํ มธุกเตลํ เอรณฺฑกเตลํ วสาเตล’’นฺติ (ปารา. ๖๒๓) นิทฺทิฏฺํ เตลฺจ ‘‘มธุ นาม มกฺขิกามธู’’ติ (ปารา. ๖๒๓) นิทฺทิฏฺํ มธุฺจ ‘‘ผาณิตํ นาม อุจฺฉุมฺหา นิพฺพตฺต’’นฺติ (ปารา. ๖๒๓) นิทฺทิฏฺํ คุฬาทิผาณิตฺจาติ เอตสฺมึ ปฺจเภสชฺชราสิมฺหิ ยํ ยํ เภสชฺชนฺติ อตฺโถ. ปุเรภตฺตนฺติ ปุเรภตฺเต. ปฏิคยฺหาติ ปฏิคฺคเหตฺวา.

๗๗๙. ตํ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ เภสชฺชํ. สตฺตาหนฺติ เอตฺถ ‘‘วฏฺฏตี’’ติ กิริยาย อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. ‘‘สตฺตาหํ อติกฺกมนฺตสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโท. ‘‘สตฺตาหาติกฺกเม ตสฺสา’’ติ วา ปาโ. สตฺตาหสฺส อติกฺกโม สตฺตาหาติกฺกโม, ตสฺมึ สตฺตาหาติกฺกเม. ตสฺสาติ เภสชฺชปฏิคฺคาหกสฺส ภิกฺขุโน. ‘‘นิสฺสคฺคิย’’นฺติ อิมินา ปาจิตฺติยเมว ทสฺสิตํ. นิสฺสคฺคิยวตฺถุ ภาชนคณนาย อาปตฺตึ กโรติ. เอกสฺมึ ภาชเนปิ วิสุํ วิสุํ ปิตานิ นวนีตปิณฺฑคุฬปิณฺฑสกฺกรมธุปฏลานิปิ ¶ อตฺตโน คณนาย อาปตฺตึ กโรนฺติ.

๗๘๐. คณฺหิตฺวาติ ปฏิคฺคเหตฺวา. สนฺนิธียตีติ สนฺนิธิ, สนฺนิหิตวตฺถุ, ตสฺส การกํ กรณํ ¶ อปราปรทิวสตฺถาย ปนํ, ตํ กตฺวา, ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ยถา อปรํ ทิวสํ คจฺฉติ, ตถา กตฺวา นิกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถ. นิรามิสํ สายโตติ อามิเสน อมิสฺเสตฺวา ภุฺชนฺตสฺส.

๗๘๑. อุคฺคหิตนฺติ อปฺปฏิคฺคหาเปตฺวา หตฺเถน คหิตํ. สรีรโภเคติ พหิ สรีรปริโภเคเนว.

๗๘๒. คหิตํ ปฏิคฺคหิตํ. ตาเปตฺวาติ วิลียาเปตฺวา.

๗๘๓. ‘‘สยํ ตาเปติ…เป… น โหติ โส’’ติ อิทํ สุโธตนวนีตํ สนฺธาย วุตฺตํ, ทุทฺโธเตน ปน ทธิคุฬิกาทิสหิเตน สามํปาโก โหเตว. นวนีตสฺส ยํ สยํ ตาปนํ, โส สามํปาโก น โหตีติ โยชนา.

๗๘๔. เยน เกนจีติ อุปสมฺปนฺเนน, อนุปสมฺปนฺเนน วา.

๗๘๕. ‘‘สยํ กโรตี’’ติ อิมินา อนุปสมฺปนฺนํ นิวตฺเตติ. เตน กตํ ปน ตทหุ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตขีเรน วา ทธินา วา กตสปฺปิ อนุปสมฺปนฺเนน กตํ สามิสมฺปิ ตทหุ ปุเรภตฺตํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๒).

๗๘๖. สวตฺถุกสฺสาติ เอตฺถ วตฺถุ นาม ขีรทธิ.

๗๘๗. อสฺสาติ ปฏิคฺคหิตขีรทธีหิ กตสปฺปิมาห. ‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา ตานี’’ติ วุตฺตตฺตาติ อิทํ ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ ¶ คิลานานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสายนียานิ เภสชฺชานิ, เสยฺยถิทํ? สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ, ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา’’ติ (ปารา. ๖๒๒) อิมสฺมึ มาติกาปาเ ‘‘ยานี’’ติ วุตฺตสปฺปิอาทีนเมว ‘‘ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา’’ติ วุตฺตตฺตาติ วุตฺตํ โหติ, ตตฺถ ขีรทธีนํ อวุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย.

๗๘๘. กปฺปิยสปฺปิมฺหีติ ¶ กปฺปิยมํสานํ สตฺตานํ ฆเต. อกปฺปิยสปฺปิมฺหีติ อกปฺปิยมํสานํ สตฺตานํ ฆเต, ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาเห อติกฺกนฺเตติ วุตฺตํ โหติ.

๗๘๙. เตน สปฺปินา อกปฺปิเยน ภวิตพฺพนฺติ อิทํ ทุกฺกฏํ กถํ โหตีติ อาห ‘‘สพฺพา’’ติอาทิ. อกปฺปิยํ มํสํ เยสํ เต อกปฺปิยมํสา, มนุสฺสาทโย, สพฺเพ จ เต อกปฺปิยมํสา จาติ สพฺพากปฺปิยมํสา, เตสํ.

๗๙๐-๑. เอวํ เจ วฏฺฏติ, ‘‘เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปี’’ติ กสฺมา ปาฬิยํ วุตฺตนฺติ โจทนํ สมุฏฺาเปตฺวา ตํ ปริหริตุมาห ‘‘เยส’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘เยสฺหิ กปฺปติ มํสํ, เตสํ สปฺปี’’ติ อิทํ วจนํ กึ ปโยชนํ สาเธตีติ วุตฺตํ โหติ. อิทานิ ปริจฺเฉทนิยมนสงฺขาตํ ตํปโยชนฺจ ตพฺพิสยฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปณีตโภชนสฺสา’’ติอาทิ. ปณีตโภชนสฺส ปริจฺเฉทนิยามนนฺติ โยชนา. สตฺตาหกาลิเก ปฺจวิเธ เภสชฺเชติ วุตฺตํ โหติ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. นิสฺสคฺคิยสฺส วตฺถูนนฺติ นิทฺธาริตพฺพทสฺสนํ. นิสฺสคฺคิยสฺสาติ เอตฺถ ตํเหตุกสฺส ปาจิตฺติยสฺสาติ อตฺโถ. วตฺถูนนฺติ สปฺปินวนีตทฺวยเมว วุตฺตํ. สตฺตาหกาลิเก นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสฺส วตฺถุ นาม เอเตสเมว สปฺปินวนีตานิ, ปณีตโภชนฺจ เตสเมว ขีรทธิสปฺปินวนีตานีติ ทสฺเสตุํ ตถา วุตฺตํ, น อกปฺปิยมํสสตฺตานํ สปฺปิอาทินิวารณตฺถํ ¶ วุตฺตนฺติ อยํ ปาฬิยํ ตถาคตา ธิปฺเปโต อตฺโถติ วุตฺตํ โหติ.

๗๙๒. คหิตุคฺคหิตาทิเก อุคฺคหิตปฏิคฺคหิตาทิเก นวนีเตปิ สพฺโพ วินิจฺฉโย สปฺปิมฺหิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติ โยชนา. อาทิ-สทฺเทน ปุเรภตฺตํ, ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคหิตขีรทธีหิ, อุคฺคหิตขีรทธีหิ จ กตํ นวนีตํ, ตาทิสเมว อกปฺปิยมํสนวนีตฺจ สงฺคหิตํ. สพฺโพ วินิจฺฉโยติ อาปตฺติอาทิกํ สพฺพวินิจฺฉยํ สงฺคณฺหาติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สพฺโพ อาปตฺตานาปตฺติปริโภคาปริโภคนโย’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๒).

๗๙๓-๔. ภิกฺขูนํ อากิรนฺตีติ เอตฺถ ‘‘ปตฺเต’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติ. อาทิจฺจปกฺกนฺติ อาตเป วิลีนํ. สํสฏฺํ ปริสฺสาวิตํ.

๗๙๕-๖. ติลเตลํ สาสปเตลํ มธุกเตลํ เอรณฺฑกเตลํ. คหิตนฺติ ปฏิคฺคหิตํ. ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ ¶ นิรามิสมฺปิ สายิตพฺพนฺติ โยชนา. เตสํ วสาติ สตฺตาหาติกฺกนฺตานํ เตสํ เตลานํ วเสน, เตลภาชนคณนายาติ วุตฺตํ โหติ.

๗๙๘. เตสํ ติณฺณมฺปีติ เอรณฺฑมธุกสาสปพีชานํ ติณฺณํ.

๗๙๙. นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.

๘๐๐. สาสปาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปฏิโลเมน มธุเกรณฺฑกานํ คหณํ. คเหตฺวาติ ปฏิคฺคเหตฺวา. ภิกฺขุนา เตลตฺถาเยว คเหตฺวา ปิตานํ สาสปาทีนํ สตฺตาหาติกฺกเม ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนา.

๘๐๑-๒. นาฬิเกรฺจ ¶ กรฺชฺจ นาฬิเกรกรฺชานิ, เตสํ, นาฬิเกรผลานํ, นตฺตมาลฏฺีนฺจ เตลนฺติ สมฺพนฺโธ. กุรุวกสฺสาติ อตสิพีชสฺส. นิมฺพฺจ โกสมฺพกฺจ นิมฺพโกสมฺพกานิ, เตสํ, ปุจิมนฺทพีชสฺส จ ผนฺทนพีชสฺส จ เตลนฺติ สมฺพนฺโธ. ภลฺลาตกสฺสาติ เอวํนามกสฺส รุกฺขพีชสฺส. สมยจฺจเยติ สตฺตาหาติกฺกเม.

๘๐๓. ยาวกาลิกเภทฺจาติ เอตฺถ ‘‘ยาวกาลิก’’นฺติ เภโท วิเสสนํ ยสฺสาติ วิคฺคโห, ‘‘อิทํ วตฺถุ’’นฺติ เอตสฺส อชฺโฌหรณียวิเสสิตพฺพสฺส วิเสสนํ. ยาวชีวิกนฺติปิ ตสฺเสว วิเสสนํ. เสสนฺติ ‘‘สามํปากสวตฺถุก ปุเรภตฺตปจฺฉาภตฺตปฏิคฺคหิตอุคฺคหิตกวตฺถุวิธานํ สพฺพ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๒) อฏฺกถายํ ทสฺสิตํ เสสํ วิเสสปฺปการชาตมาห. เอตฺถาปีติ อิมสฺมึ เตลวินิจฺฉเยปิ.

๘๐๔. อจฺฉสฺส อิสสฺส. มจฺฉสฺส ชลชสฺส. วราหสฺส สูกรสฺส. สุสุกาสงฺขาตสฺส มกรสฺส. มจฺฉวจเนเนว มกรสฺส สงฺคหิตตฺเตปิ วาฬมจฺฉภาเวน วิสุํ คหณนฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. คทฺรภสฺส ขรสฺส. อิเมสํ ปฺจนฺนํ สตฺตานํ วเสน ปฺจวิธานํ วสานํ เตลฺจ ปฺจปฺปการํ โหตีติ อตฺโถ.

๘๐๕. กปฺปิยากปฺปิยสฺส จาติ กปฺปิยากปฺปิยมํสสฺส สตฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ, สพฺพเมว ¶ วสาเตลํ วฏฺฏตีติ อิมินา สมฺพนฺโธ. เอตฺถ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว วสานิ เภสชฺชานิ อจฺฉวสํ มจฺฉวสํ สุสุกาวสํ สูกรวสํ คทฺรภวส’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒) อนุฺาตปาเ อจฺฉวสาคฺคหเณน มนุสฺเสหิ อฺเสํ สพฺพากปฺปิยมํสสตฺตานํ วสาย อนุฺาตตฺตา ¶ ตํ สงฺคเหตุํ อกปฺปิยคฺคหณํ กตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อจฺฉวส’นฺติ วจเนน เปตฺวา มนุสฺสวสํ สพฺเพสํ อกปฺปิยมํสานํ วสา อนุฺาตา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓). เอตฺถ อกปฺปิยมํสสตฺตานํ มํสานํ อกปฺปิยภาโว ‘‘มํเสสุ หิ ทส มนุสฺสหตฺถิอสฺสสุนขอหิสีหพฺยคฺฆทีปิอจฺฉตรจฺฉานํ มํสานิ อกปฺปิยานิ. วสาสุ เอกา มนุสฺสวสาว. ขีราทีสุ อกปฺปิยํ นาม นตฺถี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓) อฏฺกถาวจนโต เวทิตพฺโพ. อกปฺปิยวจเนน มนุสฺสวสายปิ คยฺหมานตฺตา ตสฺมึ นีหริตุมาห ‘‘เปตฺวา’’ติ.

๘๐๖. ปุเรภตฺตนฺติ ปุเรภตฺเต. สํสฏฺํ ปริสฺสาวิตํ. ‘‘ปุเรภตฺต’’นฺติ อิทํ ‘‘ปฏิคฺคเหตฺวาน, ปกฺกํ, สํสฏฺ’’นฺติ อิเมหิ ปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. ยถาห ปาฬิยํ ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ กาเล สํสฏฺํ เตลปริโภเคน ปริภุฺชิตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒).

๘๐๗. ตํ กตฺวา เทตีติ อปฏิคฺคหิตวสํ คเหตฺวา ปจิตฺวา เตลํ เทตีติ อตฺโถ. เตนาห อฏฺกถายํ ‘‘อนุปสมฺปนฺเนหิ กตํ นิพฺพฏฺฏิตวสาเตลํ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓). ตโต อุทฺธํ สตฺตาหมนติกฺกมฺมาติ คเหตพฺพํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย สตฺตาหํ นิรามิสเมว วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓). อิธ อุภยตฺถาปิ กาเล, วิกาเล จ กปฺปิยากปฺปิยมํสวสานํ เตลํ ทิยฺยมานํ สุขุมมํสจุณฺณาทิกํ อพฺโพหาริกํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ยํ ปน ตตฺถ สุขุมรชสทิสํ มํสํ วา นฺหารุ วา อฏฺิ วา โลหิตํ วา โหติ, ตํ อพฺโพหาริก’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓).

๘๐๘. ปฏิคฺคเหตุนฺติ เอตฺถ ‘‘วส’’นฺติ จ กาตุนฺติ เอตฺถ ‘‘เตล’’นฺติ จ ปกรณโต ลพฺภติ. กาตุนฺติ เอตฺถ ปจิตุํ ปริสฺสาวิตุนฺติ ¶ อุภยเมวาติ อตฺโถ. ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ อิทํ ปฏิคฺคหณาทิปโยคตฺตเย วิสุํ วิสุํ ทุกฺกฏตฺตา วุตฺตํ. ยถาห ปาฬิยํ ‘‘วิกาเล เจ ภิกฺขเว ปฏิคฺคหิตํ วิกาเล นิปฺปกฺกํ วิกาเล สํสฏฺํ, ตํ เจ ปริภุฺเชยฺย, อาปตฺติ ติณฺณํ ทุกฺกฏาน’’นฺติ ¶ (มหาว. ๒๖๒). อิมานิ หิ ตีหิ ปโยเคหิ ตีณิ ทุกฺกฏานิ โหนฺติ. เสโสติ อุคฺคหิตกปฏิคฺคหิตกสวตฺถุกวิสโย วินิจฺฉโย จ ภาชนคณนาย อาปตฺติเภโท จาติ เอวํปกาโร วตฺตพฺพวิเสโส.

๘๐๙. คหิตนฺติ ปฏิคฺคหิตํ. มธุกรีกตนฺติ มธุมกฺขิกาขุทฺทกมกฺขิกาภมรมกฺขิกาสงฺขาตาหิ ตีหิ มธุกรีหิ กตํ.

๘๑๐. วตฺถูนํ คณนาติ มธุปฏเลน ิตํ เจ, ปฏลคณนาย, ปีเฬตฺวา ภาชเน ปกฺขิปิตฺวา ปิตํ เจ, ภาชนคณนาย, สิเลสมิว ปตฺถินฺนํ เจ, มหาภมรมธุขณฺฑปิณฺฑวเสน, วิสุํ วิสุํ กเต เตสํ คณนายาติ อตฺโถ.

๘๑๑. ฆนาฆนนฺติ เอตฺถ คุฬฺจ นานปฺปการา สกฺกรา จ ฆนปกฺกํ นาม. ปกฺกตนุกํ ผาณิตํ อฆนปกฺกํ นาม. อุจฺฉุสิเลโส อปกฺกฆนํ นาม. อุจฺฉุทณฺฑโต ปีฬิตรโส อปกฺกาฆนํ นาม. ‘‘ผาณิตํ นาม อุจฺฉุมฺหา นิพฺพตฺต’’นฺติ (ปารา. ๖๒๓) สาธารณปาฬิวจนโต, ‘‘ผาณิตํ นาม อุจฺฉุรสํ อุปาทายา’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา; วิ. สงฺค อฏฺ. ๙๘) อฏฺกถาวจนโต จ อิห รสาทีหิ อุจฺฉุปานมฺปิ สงฺคหิตํ. เกจิ อุจฺฉุโน จตุกาลิกตฺตํ วณฺณยนฺติ, ตํ น สารโต ปจฺเจตพฺพํ.

๘๑๒. ผาณิตนฺติ วุตฺตปฺปกาเร ตสฺมึ ผาณิเต อฺตรํ. คหิตํ ปฏิคฺคหิตํ.

๘๑๓. อสํสฏฺเนาติ ¶ อปริสฺสาวิเตน. กตผาณิตนฺติ ปริสฺสาเวตฺวา อตฺตนา กตผาณิตํ. ปุเรภตฺตํ คหิเตนาติ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิเตน. ‘‘สยํ กต’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓) วุตฺตตฺตา กตนฺติ อุจฺฉุรโส คเหตพฺโพ.

๘๑๖. กตฺวาติ ปจิตฺวา ผาณิตํ กตฺวา.

๘๑๗. ปจฺฉาภตฺตํ กตฺจาปีติ ปจฺฉาภตฺตํ อตฺตนา จ กตํ อนุปสมฺปนฺเนน จ กตํ ผาณิตมฺปิ.

๘๑๘. กตํ ¶ …เป… สีตวารินาติ สีตุทเก มธุกปุปฺผานิ ปกฺขิปิตฺวา เปตฺวา มทฺทิตฺวา ปริสฺสาวิตรเสน กตํ มธุกผาณิตํ.

๘๑๙. อสฺสาติ มธุกผาณิตสฺส. ทุกฺกฏนฺติ ตทาธารภาชนคณนาย ทุกฺกฏํ. ขีรํ ปกฺขิปิตฺวา กตํ มธุกผาณิตํ ยาวกาลิกํ เจ โหติ, กถํ ขณฺฑสกฺกรากตํ สตฺตาหกาลิกํ โหตีติ วิจารณายํ ขีรชลฺลิกํ โธวิตฺวา โธวิตฺวา คยฺหมานตฺตา วฏฺฏตีติ ปริหรนฺติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ขณฺฑสกฺกรํ ปน ขีรชลฺลิกํ อปเนตฺวา อปเนตฺวา โสเธนฺติ, ตสฺมา วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓). ‘‘พีชโต ปฏฺาย น วฏฺฏตี’’ติ ปฏิกฺขิตฺตมธุกปุปฺผเมรยํ วินา อามกฺจ ปกฺกฺจ มธุกปุปฺผํ ปุเรภตฺตํ วฏฺฏตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ.

๘๒๐. สพฺเพสํ ปน ผลานนฺติ กทลิขชฺชูริอาทิผลานํ.

๘๒๑. สามฺโชตนาย วิเสเสปิ อวฏฺานโต ‘‘กาลิกา’’ติ อิมินา ‘‘ปจฺฉาภตฺตํ สติ ปจฺจเย’’ติ วจนสามตฺถิยา ยาวกาลิกวชฺชา ตโย กาลิกา คเหตพฺพา ¶ , ‘‘ปุเรภตฺตํ ยถาสุข’’นฺติ วจนสามตฺถิยา จตฺตาโรปิ คเหตพฺพา. ยาวกาลิกวชฺชา ตโย กาลิกา ปจฺฉาภตฺตํ วิกาเล ปจฺจเย ปิปาสาทิการเณ สติ เกวลมฺปิ ปจฺเจกมฺปิ มิสฺเสตฺวาปิ ปริภุฺชิตุํ ภิกฺขุสฺส วฏฺฏนฺติ. กาลิกา จตฺตาโรปิ ปุเรภตฺตํ กาเล ยาวมชฺฌนฺหา เกวลมฺปิ มิสฺเสตฺวาปิ ยถาสุขํ อสติปิ ปจฺจเย ปริภุฺชิตุํ ภิกฺขุสฺส วฏฺฏนฺตีติ โยชนา.

๘๒๒. อรุอาทีนีติ วณาทีนิ. ‘‘มกฺเขตุํ น วฏฺฏตี’’ติ อิมินา พาหิรปริโภโคปิ นิวาริโต.

๘๒๓. อนาปตฺติวาเร ‘‘อนฺโตสตฺตาห’’นฺติ อธิกาเร ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส จตฺเตน วนฺเตน มุตฺเตน อนเปกฺโข ทตฺวา ปฏิลภิตฺวา ปริภุฺชตี’’ติ (ปารา. ๖๒๕) วุตฺตตฺตา จชิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อนฺโตสตฺตาหํ อนุปสมฺปนฺนสฺสา’’ติ วตฺตพฺพํ. ลภิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘สตฺตาหาติกฺกเมปี’’ติ สามตฺถิยา ลพฺภติ. เตนาห มหาปทุมตฺเถโร ‘‘อนฺโตสตฺตาเห ทินฺนสฺส หิ ปุน ปริโภเค อาปตฺติเยว นตฺถิ, สตฺตาหาติกฺกนฺตสฺส ปน ปริโภเค อนาปตฺตีติ ทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺต’’นฺติ. ลภิตฺวาติ ¶ คหิตเตเลน อนุปสมฺปนฺเนน สกฺกจฺจํ, อสกฺกจฺจํ วา ทินฺนํ ลภิตฺวา. สายิตุนฺติ เอตฺถ ‘‘ลภตี’’ติ เสโส.

๘๒๔. ‘‘อนาปตฺติ อธิฏฺเตี’’ติ ทฺวินฺนํ ปทานํ อนฺตเร ‘‘อนฺโตสตฺตาห’’นฺติ เสโส, สพฺพปเทหิปิ ยุชฺชติ. อธิฏฺเตีติ สตฺตาหพฺภนฺตเร สปฺปิฺจ เตลฺจ วสฺจ มุทฺธนิ เตลํ วา อพฺภฺชนํ วา, มธุํ อรุมกฺขนํ, ผาณิตํ ฆรธูปนํ ภวิสฺสตีติ อธิฏฺเติ. อธิฏฺิเตน อนธิฏฺิตํ เจ มิสฺสํ โหติ, ปุนปิ อธิฏฺาตพฺพํ. วิสฺสชฺเชตีติ อนฺโตสตฺตาเห อฺสฺส อุปสมฺปนฺนสฺส เทติ. สเจ ตถา ทินฺนํ อฺเน อปฺปฏิคฺคหิตตฺตา ¶ , เตน ปฏิคฺคหิตมฺปิ อิตรสฺส ทินฺนตฺตา เตสํ อนาปตฺตีติ อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๕ อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํ.

วินสฺสตีติ สตฺตาหพฺภนฺตเร เยน เกนจิ อากาเรน ยถา อปริโภคํ โหติ, ตถา โจริกาย หรณาทิวเสน นสฺสติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘วินสฺสตีติ อปริโภคํ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๕). อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหตีติ อฺโ ตสฺมึ สตฺตาหพฺภนฺตเร วิลุมฺปิตฺวา คณฺหาติ. วิสฺสาสํ คณฺหตีติ ตสฺมึเยว สตฺตาหพฺภนฺตเร อฺโ วิสฺสาสํ คณฺหาติ.

๘๒๕. อกถินจิตฺเตน สตฺถุนา สมุฏฺานาทโย สพฺเพว ปเมน กถิเนน สมา ปกาสิตาติ โยชนา. อกถินจิตฺเตนาติ มหากรุณารเสน ตินฺตตาย อกกฺกสจิตฺเตน, อวิหึสาภิรตจิตฺเตนาติ วุตฺตํ โหติ. สตฺถุนาติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกาทีหิ อตฺเถหิ สเทวกํ โลกํ อนุสาสตีติ สตฺถา, เตน สพฺพฺุนา ทสพเลน สมฺมาสมฺพุทฺเธน.

เภสชฺชสิกฺขาปทกถาวณฺณนา.

๘๒๖. คิมฺหานนฺติ เอตฺถ ‘‘มาสาน’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติ, นิทฺธารเณ สามิวจนํ, คิมฺเหสุ จตูสุ มาเสสูติ อตฺโถ. นิทฺธาริตพฺพํ ทสฺเสติ ‘‘มาโส เสโส’’ติ, เอตฺถ ‘‘วตฺตพฺเพ กาเล’’ติ เสโส. ผคฺคุนมาสกณฺหปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺาย เชฏฺมาสปุณฺณมิปริโยสาเนสุ ตีสุ มาเสสุ อติกฺกนฺเตสูติ อตฺโถ. เสสมาโส นาม เชฏฺมาสสฺส กณฺหปกฺขปาฏิปทโต ปฏฺาย อาสาฬฺหิมาสปุณฺณมิปริโยสาโน. คิมฺหานํ มาโส เสโสติ วตฺตพฺเพ กาเลติ อตฺโถ.

อิมสฺมึ ¶ ¶ ปจฺฉิเม คิมฺหมาเส เชฏฺมาสสฺส กณฺหปกฺโข วสฺสิกสาฏิกา เจ น ลทฺธา, ปริเยสิตุํ ลทฺธํ กาตุํ เขตฺตํ, อธิฏฺานนิวาสนานํ อเขตฺตํ. อาสาฬฺหิปุริมปกฺโข ปริเยสนกรณนิวาสนานํ เขตฺตํ, อธิฏฺาตุํ อเขตฺตํ. อาสาฬฺหิกณฺหปกฺขปาฏิปทโต ยาว ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมี, อิทํ จตุนฺนมฺปิ เขตฺตนฺติ อยเมตฺถ สงฺเขโป.

ปริเยเสยฺยาติ ‘‘เย มนุสฺสา ปุพฺเพ วสฺสิกสาฏิกํ เทนฺตี’’ติอาทินา (ปารา. ๖๒๘) ปทภาชเน วุตฺตนเยน ปุพฺเพ วสฺสิกสาฏิกทายกํ อุปสงฺกมฺม ‘‘เทถ เม วสฺสิกสาฏิกจีวร’’นฺติอาทินา วจเนน อวิฺาเปตฺวา ‘‘กาโล วสฺสิกสาฏิกาย สมโย วสฺสิกสาฏิกาย, อฺเปิ มนุสฺสา วสฺสิกสาฏิกํ เทนฺตี’’ติ เอวํ สตุปฺปาทมตฺตกรเณน ปริเยเสยฺย.

สาฏิกนฺติ วสฺสิกสาฏิกํ. ‘‘อทฺธมาโส เสโส’’ติ อิทํ ‘‘คิมฺหาน’’นฺติ อิมินาว ยุชฺชติ. ตตฺถ ‘‘วตฺตพฺเพ กาเล’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ, อาสาฬฺหิมาสสฺส ปุริมปกฺเขติ อตฺโถ. กตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ลทฺธ’’นฺติ สามตฺถิยา ลพฺภติ. ยถาวุตฺตนเยน สตุปฺปาเทน วา อวเสสานํ สทฺธาสมฺปนฺนกุลานํ วา สนฺติกา ลทฺธํ สิพฺพนรชนกปฺปพินฺทุทานวเสน นิฏฺาเปตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ปริทเหติ นิวาเสยฺย.

๘๒๗-๘. ปิฏฺิสมฺมเต สมเยติ ‘‘กตฺติกปุณฺณมาสิยา ปน ปจฺฉิมปาฏิปททิวสโต ปฏฺาย ยาว เชฏฺมูลปุณฺณมา อิเม สตฺต มาสา ปิฏฺิสมโย นามา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๘) เอวํ ทสฺสิเตสุ สตฺตสุ มาเสสุ. าตกาฺาตกาทิโน สตุปฺปาทํ กตฺวาติ โยชนา. อาทิ-สทฺเทน ปวาริตาปวาริตานํ สงฺคโห. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อฺาตกอปฺปวาริตฏฺานโต’’ติ.

เตสุเยวาติ ¶ าตกอฺาตกปวาริตอปฺปวาริเตสุ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘โหติ นิสฺสคฺคิยาปตฺตี’’ติ อิทํ ทสฺสิตํ. สา อาปตฺติ อฺาตกอปฺปวาริเตสุ อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปเทน โหติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘เทถ เม วสฺสิกสาฏิกจีวร’นฺติอาทินา นเยน วิฺตฺตึ กตฺวา นิปฺผาเทนฺตสฺส อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปเทน นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๘). าตกปวาริเตสุ เตน สิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, ปิฏฺิสมยตฺตา อิมินา ¶ อาปตฺติ โหติ. อฺาตกอปฺปวาริเตสุ จ วกฺขมานนเยน วตฺตเภททุกฺกเฏน สทฺธึ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.

๘๒๙-๓๐. อฺาตกาทิโน กตฺวา ปน สตุปฺปาทนฺติ โยชนา. อาทิ-สทฺเทน อปฺปวาริตานํ สงฺคโห. กุจฺฉิสฺิเต สมเยติ ยถาวุตฺตปิฏฺิสมเย สตฺตมาเส วินา อิตเร ปฺจ มาสา วุตฺตา. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘เชฏฺมูลปุณฺณมาสิยา ปน ปจฺฉิมปาฏิปททิวสโต ปฏฺาย ยาว กตฺติกปุณฺณมา อิเม ปฺจ มาสา กุจฺฉิสมโย นามา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๘). วตฺถนฺติ วสฺสิกสาฏิกํ. อทินฺนปุพฺเพสูติ เยหิ วสฺสิกสาฏิกา น ทินฺนปุพฺพา, เตสุ, อิมินา วตฺตเภทสฺส การณมาห. อิห วตฺตเภโท นาม ‘‘เย มนุสฺสา ปุพฺเพ วสฺสิกสาฏิกจีวรํ เทนฺตี’’ติอาทิวจนโต (ปารา. ๖๒๘) ทินฺนปุพฺเพสุ กาตพฺพสฺส สตุปฺปาทสฺส อทินฺนปุพฺเพสุ กรณํ. พฺยติเรกโต ทินฺนปุพฺเพสุ นตฺถีติ ทีปิตํ โหติ.

ตตฺราติ อฺาตกาทิมฺหิ. ‘‘นิสฺสคฺคิย’’นฺติ อิมินา อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปเทน อาปตฺตึ อาห. ยถาห กุจฺฉิสมยจตุกฺเก ‘‘วิฺตฺติมฺปิ กตฺวา นิปฺผาเทนฺตสฺส อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปเทน นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ. อยํ ปาจิตฺติยาปตฺติ ปกติยา วสฺสิกสาฏิกทายเกสุปิ โหตีติ อิทํ ¶ อฏฺกถายํ ‘‘อิทํ ปน ปกติยา วสฺสิกสาฏิกทายเกสุปิ โหติเยวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๘) วจนโต วิฺายติ.

๘๓๑. โอวสฺสาเปตีติ อากาสโต ปติตอุทเกเนว กายํ เตเมติ, อิมินา ‘‘ฆฏาทีหิ โอสิฺจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ทีปิตํ โหติ. ‘‘นิพฺพโกสมฺพุนา นหายิตุํ วฏฺฏตี’’ติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. สติปิ จีวเรติ วสฺสิกสาฏิกาย สติยาปิ. ‘‘ปริโยสาเน ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมินา พินฺทุคณนายาติ ทีเปติ. วิวฏงฺคเณติ รุกฺขาทินา เกนจิ อนาวฏฏฺาเน.

๘๓๒. มาสสฺมินฺติ คิมฺหานํ ปจฺฉิมมาสสฺมึ.

๘๓๓. ‘‘อจฺฉินฺนจีวรสฺสาติ เอตํ วสฺสิกสาฏิกเมว สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๓๐) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. วสฺสิกสาฏิกํ นิวาเสตฺวา นหายนฺตสฺส โจรุปทฺทโว อาปทา นาม. นฺหานโกฏฺกนฺติ นหานตฺถาย กตโกฏฺกํ. ‘‘วาปี’’ติ อิมินา โปกฺขรณิชาตสฺสราทโย ¶ อุปลกฺขิตา. นฺหายนฺตสฺสาติ นคฺโค หุตฺวา นหายนฺตสฺสาติ ปกรณโต ลพฺภติ. ‘‘อากาสโต ปติตอุทเกเนวา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๙) อฏฺกถายเมว วุตฺตํ.

๘๓๔. กฺริยนฺติ อกาเล ปริเยสนกรณอธิฏฺานนิวาสเนหิ อาปชฺชิตพฺพโต กิริยํ. กาเยน จ วาจาย จ วิฺาปนาทึ กโรนฺตสฺส กายกมฺมํ วจีกมฺมํ โหติ.

วสฺสิกสาฏิกกถาวณฺณนา.

๘๓๕. ‘‘โย ¶ ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุสฺส สามํ จีวรํ ทตฺวา’’ติ (ปารา. ๖๓๒) วจนโต สามนฺติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขู’’ติ จ ทตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุสฺส’’อิติ จ ลพฺภติ. จีวรนฺติ ฉนฺนํ จีวรานํ อฺตรํ จีวรํ วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิมํ. ‘‘กุปิโต อนตฺตมโน อจฺฉินฺเทยฺยา’’ติ (ปารา. ๖๓๒) วจนโต อจฺฉินฺทนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘กุปิตสฺส อนตฺตมนสฺสา’’ติ เสโส, กุปิตสฺส อนตฺตมนสฺส อจฺฉินฺทนฺตสฺส วา อจฺฉินฺทาเปนฺตสฺส วาติ อตฺโถ. ตนฺติ อตฺตนา ทินฺนจีวรํ. ‘‘สกสฺายา’’ติ อิมินา ปาราชิกาย อวตฺถุภาวํ ทีเปติ.

๘๓๖. ตถาติ เอกาเยว อาปตฺตีติ ทีเปติ.

๘๓๗. วตฺถานนฺติ จีวรานํ. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส.

๘๔๑. สงฺฆาฏึ คณฺห, อุตฺตราสงฺคํ คณฺหาติ โยชนา.

๘๔๒. วิกปฺปนุปคํ ปจฺฉิมนฺติ เอตฺถ ‘‘จีวร’’นฺติ ลพฺภติ. อายามโต วฑฺฒกิหตฺถํ ติริยํ ตถา วิทตฺถิปฺปมาณํ วตฺถขณฺฑํ เหฏฺิมปริจฺเฉทโต วิกปฺปนุปคํ นาม. อฺํ กิฺจิ ปริกฺขารนฺติ โยชนา, อนฺตมโส สุจิมฺปีติ วุตฺตํ โหติ. ปรํ ปุคฺคลํ. ฉินฺทาเปนฺตสฺสาติ อจฺฉินฺทาเปนฺตสฺส. การิตนฺตสฺส ทฺวิกมฺมกตฺตา ‘‘ปร’’นฺติ จ ‘‘ปริกฺขาร’’นฺติ จ กมฺมทฺวยคหณํ. อฺนฺติ ปริกฺขารวิเสสนํ. ทุกฺกฏํ วตฺถุคณนาย, วจนคณนาย จ.

๘๔๔. เอวนฺติ ¶ ยถา อนุปสมฺปนฺเน อนุปสมฺปนฺนสฺิโน ทุกฺกฏํ, เอวํ อนุปสมฺปนฺเน…เป… เวมติกสฺสาปิ ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. อจฺฉินฺทนฺตสฺสาติ เอตฺถ ยถาวุตฺตํ ‘‘อนุปสมฺปนฺเน’’ติ อิทํ วิภตฺติวิปริณาเมน สามิวจนํ กตฺวา ‘‘ทินฺน’’นฺติ อชฺฌาหาเรน สห โยเชตพฺพํ, ‘‘จีวร’’นฺติ ปกรณโต ¶ ลพฺภติ, อนุปสมฺปนฺนสฺส ทินฺนํ จีวรํ อจฺฉินฺทนฺตสฺสาติ วุตฺตํ โหติ.

๘๔๕. โส วาติ ยสฺส จีวรํ ทินฺนํ, โส เอว วา ภิกฺขุ. ตุฏฺโ วา ทุฏฺโ วา โส เทตีติ โยชนา. วิสฺสาสเมว วาติ วิสฺสาสํ กตฺวา คณฺหโตติ โยชนา.

๘๔๖. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท.

จีวรจฺฉินฺทนกถาวณฺณนา.

๘๔๗. วิฺาเปตฺวาติ วตฺถวายาปนํ สนฺธาย ยาจิตฺวา. ฉพฺพิธํ สุตฺตนฺติ ปทภาชเน ‘‘โขมํ กปฺปาสิกํ โกเสยฺยํ กมฺพลํ สาณํ ภงฺค’’นฺติ (ปารา. ๖๓๘) อาคตํ ฉปฺปการํ สุตฺตํ. กมฺพลนฺติ เอฬกโลมสุตฺตํ. สานุโลมานิ ฉปฺปการสุตฺตานิ เหฏฺา จีวรวินิจฺฉเย วุตฺตานุสาเรน เวทิตพฺพานิ. จีวรตฺถํ วตฺถํ ‘‘จีวร’’นฺติ วุตฺตํ. ตนฺตวาเยหีติ กปฺปิยากปฺปิเยหิ เปสกาเรหิ. โปตฺถเกสุ ‘‘วายาเปตุํ น วฏฺฏตี’’ติ ปาโ ทิสฺสติ, ‘‘สเจ’’ติ อิมินา อยุชฺชมานตฺตา โส อปาโ. ‘‘วายาเปติ น วฏฺฏตี’’ติ ปาโ ยุชฺชตีติ สเจ วายาเปตีติ โยชนา, อตฺตโน อตฺถาย ยทิ วายาเปยฺยาติ อตฺโถ.

๘๔๘. ตถา อกปฺปิโย. กีทิโสติ อาห ‘‘อฺาตกาทิโก’’ติ. อฺาตกาทิโกติ อฺาตโก อาทิ ยสฺส โส อฺาตกาทิโก. อาทิ-สทฺเทน อปฺปวาริโต คหิโต. โย ภิกฺขุ ตนฺตวายสฺส อฺาตโก, เตน อปฺปวาริโต จ, ตสฺส อฺาตกาทิโก ภิกฺขุนา วิฺตฺโต โส ตนฺตวาโย อกปฺปิโยติ อตฺโถ.

๘๔๙. อกปฺปิเยนาติ ¶ วิฺาปิเตน. วายาเปนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภนา’’ติ เสโส. ยถาห ‘‘วายาเปติ, ปโยเค ปโยเค ทุกฺกฏํ. ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๖๓๘).

๘๕๐. กิตฺตเก ¶ วีเต นิสฺสคฺคิยํ โหตีติ อาห ‘‘วิทตฺถิมตฺเต’’ติอาทิ. หตฺถมตฺเตติ รตนมตฺเต. ปทภาชเน ‘‘ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิย’’นฺติ วุตฺตํ, อิธ ‘‘วีเต นิสฺสคฺคิย’’นฺติ กสฺมา อาหาติ? อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา. ตตฺถาปิ ตถา กสฺมา วุตฺตนฺติ? ตทนนฺตรํ อตฺตโน สนฺตกตฺตา วีตวีตฏฺานํ ปฏิลทฺธเมว โหติ, ปทภาชเนปิ อิมินา อธิปฺปาเยน ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ วุตฺตํ, ตสฺมา ยาว จีวรํ วฑฺฒติ, ตาว อิมินา ปมาเณน อาปตฺติโย วฑฺฒนฺติ. ผลเกปิ จาติ เอตฺถ ผลกํ นาม ตุริวีตฏฺานํ, ยตฺถ สํหริตฺวา เปนฺติ. ผลเก ผลเกปิ จ นิสฺสคฺคิยํ วุตฺตนฺติ โยชนา.

๘๕๑. เตเนวาติ วิฺตฺตตนฺตวาเยเนว. กปฺปิยํ สุตฺตนฺติ อวิฺตฺติยา ลทฺธสุตฺตํ. กปฺปิเยน ตนฺตวาเยน อกปฺปิยสุตฺตํ วายาเปนฺตสฺส ตเถว ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.

๘๕๒. เอกนฺตริกโต วา กปฺปิยากปฺปิเยเหว สุตฺเตหิ วีเต ทุกฺกฏนฺติ โยชนา, อนฺตรนฺตรา อกปฺปิยสุตฺตานํ ปสารเณน, วายเนน จ ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ. ทีฆโต วา ติริยโต วา กปฺปิยากปฺปิเยเหว สุตฺเตหิ วีเต ทุกฺกฏนฺติ โยชนา, ทีฆโต กปฺปิยสุตฺตํ ปสาเรตฺวา ติริยํ อกปฺปิยสุตฺเตน วีเต ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ. วาคฺคหเณน วุตฺตวิปริยายโตปิ โยเชตพฺพํ. ทีฆโต อกปฺปิยสุตฺตํ ปสาเรตฺวา ติริยโต กปฺปิยสุตฺเตน ¶ วีเตติ อยเมตฺถ วิปริยาโย. วีเตติ เอตฺถ ‘‘ผลเก ผลเก’’ติ อนุวตฺเตตพฺพํ.

๘๕๓. กปฺปิยากปฺปิเยหิ ตนฺตวาเยหิ กปฺปิยากปฺปิยสุตฺตํ มิสฺเสตฺวา กเต วีเต ผลเก ผลเก ตสฺส ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. เวติ นิปาตมตฺตํ, อถ วา เว ตสฺมึ กเต วีเตติ อตฺโถ.

๘๕๔-๕. เต กปฺปิยากปฺปิยตนฺตวายา ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา วาเรเนว อกปฺปิยสุตฺตํ สเจ วินนฺตีติ โยชนา. อกปฺปิเยน ตนฺตวาเยน วีเต. ฉนฺทานุรกฺขนตฺถํ ‘‘วิเต’’ติ วุตฺตํ. ปมาณสฺมินฺติ วิกปฺปนุปคปจฺฉิมปฺปมาณสฺมึ. ตทูเนติ ตโต วิกปฺปนุปคปจฺฉิมปฺปมาณโต อูเน. อิตเรนาติ กปฺปิยตนฺตวาเยน. อุภยตฺถาติ ปมาณสฺมึ, ตทูเน จ ทุกฺกฏํ เอวาติ โยชนา.

๘๕๖. สเจ ¶ กปฺปิยากปฺปิยตนฺตวายา ทฺเวปิ เวมํ อุภยโกฏิยา คเหตฺวา เอกโตว วินนฺติ วาติ โยชนา. ติริยํ สุตฺตํ ปเวเสตฺวา เยน อาโกเฏนฺโต ฆนภาวํ สมฺปาเทนฺติ, ตํ เวมํ วุจฺจติ.

๘๕๗. สพฺพตฺถ เภเทติ กปฺปิยากปฺปิยสุตฺตตนฺตวาเยหิ กเต ปมาณตทูนเอกนฺตริกทีฆติริยปฺปกาเร สพฺพตฺถ วารเภเท. อาปตฺติเภโทติ อกปฺปิยสุตฺเตหิ อายามวิตฺถารโต อกปฺปิยตนฺตวาเยน วีตปฺปเทเส ปมาณยุตฺเต ปาจิตฺติยํ, อิตรตฺร ทุกฺกฏนฺติ เภโท.

๘๕๘. กปฺปิโย ตนฺตวาโย นาม าตโก วา ปวาริโต วา กปฺปิยมูเลน ปโยชิโต วา.

๘๕๙. ‘‘อนาปตฺติ ¶ จีวรํ สิพฺเพตุํ, อาโยเค, กายพนฺธเน, อํสพทฺธเก, ปตฺตตฺถวิกาย, ปริสฺสาวเน, าตกานํ, ปวาริตานํ, อฺสฺสตฺถาย, อตฺตโน ธเนนา’’ติอาทิกํ (ปารา. ๖๔๐) อนาปตฺติวารํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนาปตฺตี’’ติอาทิ. อิธ นิทฺทิฏฺโว ลกฺขเณน อนิทฺทิฏฺมฺปิ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จีวรํ สิพฺเพตุํ สุตฺตํ วิฺาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา. ธนํ นาม ตณฺฑุลาทิ กปฺปิยวตฺถุ. ‘‘ปริสฺสาวเน’’ติอาทีสุ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, ปริสฺสาวนาทินิมิตฺตํ สุตฺตฺจ ตนฺตวาเย จ วิฺาเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติ.

สุตฺตวิฺตฺติกถาวณฺณนา.

๘๖๐. อปฺปวาริตฺาตีนนฺติ อปฺปวาริตานํ อฺาตีนํ, ‘‘กีทิเสน เต ภนฺเต จีวเรน อตฺโถ, กีทิสํ เต จีวรํ วายาเปมี’’ติ (ปารา. ๖๔๓) ปทภาชเน วุตฺตนเยน อปฺปวาริตานํ อฺาตีนนฺติ อตฺโถ. สเมจฺจาติ อุปคนฺตฺวา. วิกปฺปนฺติ วิสิฏฺํ กปฺปํ อธิกวิธานํ. อาปชฺชตีติ กโรติ, ‘‘อิทํ โข อาวุโส จีวรํ มํ อุทฺทิสฺส วิยฺยติ, อายตฺจ กโรถ, วิตฺถตฺจ อปฺปิตฺจ สุวีตฺจ สุปฺปวายิตฺจ สุวิเลขิตฺจ สุวิตจฺฉิตฺจ กโรถา’’ติอาทินา (ปารา. ๖๔๒) นเยน ทายกานํ อธิปฺปายโต อธิกตรอายตาทิกรณตฺถํ วิธานํ กโรตีติ วุตฺตํ โหติ.

ตตฺถ ¶ อายตนฺติ ทีฆํ. วิตฺถตนฺติ ปุถุลํ. อปฺปิตนฺติ ฆนํ. สุวีตนฺติ สุฏฺุ วีตํ สพฺพฏฺาเนสุ สมํ กตฺวา วีตํ. สุปฺปวายิตนฺติ สุฏฺุ ปวายิตํ สพฺพฏฺาเน สมํ กตฺวา ตนฺเต ปสาริตํ. สุวิเลขิตนฺติ เลขนิยา สุฏฺุ วิลิขิตํ. สุวิตจฺฉิตนฺติ โกจฺเฉน สุฏฺุ วิตจฺฉิตํ, สุวินิทฺโธตนฺติ อตฺโถ.

๘๖๑. สุตฺตวฑฺฒนปฺปการํ ¶ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทีฆายตปฺปิตตฺถายา’’ติ. เตน จ ปทภาชเน ‘‘ตสฺส วจเนน อายตํ วา วิตฺถตํ วา อปฺปิตํ วา กโรติ, ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยํ โหตี’’ติ (ปารา. ๖๔๓) เอตํ อายตาทิตฺตยเมว วุตฺตํ. สุตฺตวฑฺฒนเก กเตติ เอตฺถ อนนฺตรํ วตฺตพฺเพน ‘‘ปโยเค ทุกฺกฏํ ปฏิลาเภนา’’ติ ปาเสเสน สห โยชนา กาตพฺพา, ทายเกหิ ตุลยิตฺวา ทินฺนปฺปมาณโต สุตฺตํ วฑฺฒิตุํ เตน กเตน สพฺเพนาปิ ปโยเคน ภิกฺขุโน ทุกฺกฏฺจ ปฏิลาเภน นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยฺจ โหตีติ อตฺโถ.

๘๖๒. าตกาทีนํ ตนฺตวาเยสุ จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺชนฺตสฺส อนาปตฺตึ วินิทฺทิเสติ โยชนา. อตฺตโน ธเนนาติ เอตฺถ ‘‘ปโยชิเตสู’’ติ เสโส, ตนฺตวาเยสูติ เอตสฺส วิเสสนํ. อตฺตโน ธเนน ปโยชิเตสุ ตนฺตวาเยสุ จีวเร วิกปฺปํ อาปชฺชนฺตสฺส อนาปตฺตึ วินิทฺทิเสติ โยชนา, อตฺตโน สนฺตกํ กปฺปิยวตฺถุํ คเหตฺวา วินนฺเตสุ วิกปฺปํ อาปชฺชนฺตสฺสาติ อตฺโถ. อฺสฺสตฺถาย วินนฺเตสุ วิกปฺปํ อาปชฺชนฺตสฺสาติ สห ปาเสเสน โยชนา ทฏฺพฺพา.

๘๖๓. มหคฺฆํ กตฺตุกามิโน ตนฺตวาเยหิ อปฺปคฺฆํ วายาเปนฺตสฺส อนาปตฺตึ วินิทฺทิเสติ โยชนา.

เปสการกถาวณฺณนา.

๘๖๔. วสฺสํวุตฺเถ ภิกฺขู อุทฺทิสฺสาติ ปุริมิกาย วสฺสูปคเต ภิกฺขู อุทฺทิสิตฺวา. ปวารณาย ปุพฺเพว ยํ จีวรํ ทียตีติ สมฺพนฺโธ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – ‘‘ทสาหานาคตํ กตฺติกเตมาสิกปุณฺณม’’นฺติ ¶ (ปารา. ๖๔๘) ปาฬิยํ วุตฺตํ มหาปวารณาอุโปสถทิวสสฺส ปุเรตรเมว ปุพฺพกตฺติกมาสสฺส ชุณฺหปกฺขปฺจมิยํ ยํ จีวรํ ‘‘อจฺเจกจีวรํ นาม เสนาย วา คนฺตุกาโม โหตี’’ติอาทินา (ปารา. ๖๔๙) ปทภาชนาคเตสุ คมิกคิลานคพฺภินิอภินวุปฺปนฺนสทฺธาทีสุ ¶ อฺตเรน ทูตํ เปเสตฺวา วา อตฺตนา วา อาคนฺตฺวา ‘‘วสฺสาวาสิกํ ทมฺมี’’ติ วตฺวา ทิยฺยตีติ. ตํ โหตจฺเจกจีวรนฺติ ตํ อจฺจายิกจีวรํ นาม โหติ.

๘๖๕. ปุเร ปวารณาเยวาติ มหาปวารณาย ปุเรตรเมว ปฺจมิโต ปฏฺาย ยสฺมึ กิสฺมิฺจิ ทิวเส. ภาเชตฺวา ยทิ คยฺหตีติ เอตฺถ ‘‘เยนา’’ติ จ น กาตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘เตนา’’ติ จ กโรติ เจติ เอตฺถ ‘‘โส วสฺสจฺเฉท’’นฺติ จ สามตฺถิยา ลพฺภติ. ภาเชตฺวา ยทิ เยน คยฺหติ, เตน วสฺสจฺเฉโท น กาตพฺโพ. โส วสฺสจฺเฉทํ กโรติ เจ, ตํ ภาเชตฺวา คหิตจีวรํ สงฺฆิกํ โหตีติ โยชนา, ฉินฺนวสฺเสน ตํ จีวรํ สงฺฆสฺเสว ทาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.

๘๖๖. ‘‘อนฺโตสมยเมวา’’ติ อิทํ ‘‘อธิฏฺเตี’’ติอาทีหิ ปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. ปทภาชเน ‘‘จีวรกาลสมโย นาม อนตฺถเต กถิเน วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส, อตฺถเต กถิเน ปฺจมาสา’’ติ วุตฺตสมยพฺภนฺตเรเยว ตํ อจฺเจกจีวรํ.

๘๖๗. กถิเน ตุ อนตฺถเตติ ยสฺมึ กถินํ อนตฺถตํ, ตสฺมึ วิหาเรติ วุตฺตํ โหติ. ตุ-สทฺโท วิเสสตฺถโชตโก. อนธิฏฺาย อวิกปฺเปตฺวา ปริหรียติ เอตฺถ อจฺเจกจีวรนฺติ ปริหาโร, มาโส, เอโก จ โส มาโส ¶ จาติ เอกมาโส, ปุพฺพกตฺติกมาสสฺส ปาฏิปททิวสโต ปฏฺาย ยาว อปรกตฺติกมาสสฺส ปุณฺณมี, อยํ จีวรกาลสมโยติ วุตฺโต มาโส. ทสนฺนํ อหานํ สมาหาโร ทสาหํ, ตํ ปรมํ อธิกํ เอตสฺสาติ ทสาหปรโม, มาโส. ‘‘ทสาหานาคตํ กตฺติกเตมาสิกปุณฺณม’’นฺติ (ปารา. ๖๔๘) ปาฬิยํ วุตฺตปุพฺพกตฺติกปุณฺณมิปริยนฺตทสาหาธิโกติ อตฺโถ. กถิเน อนตฺถเต ตุ ทสาหปรโม เอกมาโสว ตสฺส อจฺจายิกวตฺถสฺส ปริหาโร มโตติ โยชนา.

๘๖๘. อตฺถเต กถิเนติ กถินตฺถตวิหาเรติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺส อจฺจายิกวตฺถสฺสาติ สมฺพนฺโธ. ทสาหปรมา ปฺจ มาสาติ สมฺพนฺโธ. อนตฺถตกถิเน วิหาเร ยถาวุตฺตจีวรกาลสมยสงฺขาตวสฺสานาวสานมาโส จ กถินุทฺธารทิวสสงฺขาตปจฺฉิมกตฺติกกาฬปกฺขปาฏิปทโต ยาว ผคฺคุนมาสปุณฺณมี, ตาว เหมนฺตา จตฺตาโร มาสา จาติ ปฺจ มาสา. ปกาสิตาติ ‘‘อนตฺถเต กถิเน วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส, อตฺถเต กถิเน ปฺจ มาสา’’ติ ¶ (ปารา. ๖๔๙) ทีปิตา. ทสาหปรมาติ วุตฺตตฺโถเยว. อตฺถเต กถิเน ทสาหปรมา ปฺจ มาสา ตสฺส อจฺจายิกวตฺถสฺส ปริหาโร กาโลติ มุนินฺเทน ปกาสิตาติ โยชนา.

อยมุภยตฺถ วุตฺตา ทสาหปรมตา อฏฺกถายํ ‘‘อนตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิโก มาโส, อตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิกา ปฺจ มาสา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๕๐) วุตฺตปาเน ยถา น วิรุชฺฌติ, ตถา วิจาเรตฺวา คเหตพฺพา. เอวฺหิ ปาเ สติ น วิรุชฺฌติ –

‘‘ตสฺสจฺจายิกวตฺถสฺส ¶ , กถิเน ตุ อนตฺถเต;

ปริหาเรกมาเสกา-ทสาหปรโม มโต.

อตฺถเต กถิเน ตสฺส, ปฺจ มาสา ปกาสิตา;

ปริหาโร ทิเนเนกา-ทสาหปรมา ปนา’’ติ.

๘๖๙. ปเมน กถิเนนาติ โยชนา. ‘‘อกฺริยํ อจิตฺต’’นฺติ ปทจฺเฉโท. อกฺริยนฺติ อนฺโตสมเย อธิฏฺานาทิอกรณํ.

อจฺเจกจีวรกถาวณฺณนา.

๘๗๐-๑. ภิกฺขูติ สาสงฺกสมฺมเต สปฺปฏิภเย อารฺกเสนาสเน วสนฺตํ ภิกฺขุมาห. ยถาห ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ อารฺกานิ เสนาสนานิ สาสงฺกสมฺมตานิ สปฺปฏิภยานิ, ตถารูเปสุ ภิกฺขุ เสนาสเนสุ วิหรนฺโต’’ติ (ปารา. ๖๕๓). ปุพฺพกตฺติกปุณฺณมํ วสิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ปุพฺพกตฺติกปุณฺณมา นาม อสฺสยุชมาสสฺส ชุณฺหปกฺขปนฺนรสี, เอตฺถ ปน สหจริยนเยน ตทุปลกฺขิตา ปุริมิกา ตโย วสฺสานมาสา วุจฺจนฺติ. ปุณฺณมนฺติ เอตฺถ วาสกิริยาย อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. ปุริมิกาย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา อจฺฉินฺนวสฺโส หุตฺวา ตโย มาเส วสิตฺวาติ อตฺโถ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ยสฺมา ปน โย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ยาว ปมกตฺติกปุณฺณมํ วสตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๕๓-๖๕๔).

‘‘จีวร’’นฺติ ติณฺณํ จีวรานํ อฺตรํ วุจฺจติ. คาเม เปตฺวาติ สมฺพนฺโธ, เอตฺถ ‘‘กตฺติกปุณฺณม’’นฺติ ¶ จ ‘‘อากงฺขมาโน’’ติ จ เสโส, อปรกตฺติกมาเส กตฺติกโจรภเยน จีวรํ ปฏิสาเมตุกาโม ภิกฺขุ อารฺกเสนาสนสฺส สามนฺตา โคจรคาเม นิกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘อุปวสฺสํ ¶ โข ปน กตฺติกปุณฺณมํ…เป… อากงฺขมาโน ติณฺณํ จีวรานํ อฺตรํ จีวรํ อนฺตรฆเร นิกฺขิเปยฺยา’’ติ (ปารา. ๖๕๓).

‘‘สมนฺตา โคจรคาเม’’ติ อิทํ ‘‘อนฺตรฆเร นิกฺขิเปยฺยาติ สมนฺตา โคจรคาเม นิกฺขิเปยฺยา’’ติ (ปารา. ๖๕๔) ปทภาชเน วุตฺตตฺตา วุตฺตํ. ‘‘อปรกตฺติกมาเส’’ติ จ ‘‘กตฺติกปุณฺณมนฺติ กตฺติกจาตุมาสินี วุจฺจตี’’ติ (ปารา. ๖๕๔) ปทภาชนิยวเสน วุตฺตํ. อิธาปิ หิ ‘‘กตฺติกปุณฺณม’’นฺติ อปรกตฺติกชุณฺหปกฺขปนฺนรสิยา วุจฺจมานายาปิ สหจริยนเยน ตํสหจริโต จตุตฺโถ มาโส วุตฺโต.

เอตฺตาวตา ปุริมิกาย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา มหาปวารณาย ปวาเรตฺวา วุตฺตลกฺขเณ อารฺกเสนาสเน วสนฺตสฺส อารฺกสฺส ภิกฺขุโน ปจฺฉิมกตฺติกมาเส กตฺติกโจรภเย สติ ติณฺณํ จีวรานํ อฺตรํ โคจรคาเม เปตฺวา อารฺกงฺคํ ปูรยโต จีวเรน วิปฺปวาโส ตสฺมึ มาเส น โหตีติ อนุฺาตภาโว ทีปิโต. ตเทว ปกาเสตุํ นิกฺเขโปปายสนฺทสฺสนมุเขน วกฺขติ ‘‘กตฺติเกเยว มาสสฺมึ…เป… วฏฺฏตี’’ติ.

อิทานิ อสฺมึเยว มาเส ตโต อฺตฺถ ตสฺส ภิกฺขุโน เกนจิ กรณีเยน คจฺฉโต คาเม ปิเตน เตน จีวเรน วิปฺปวสโต นิทฺโทสภาวํ อนุชานนฺเตน ภควตา ‘‘สิยา จ ตสฺส ภิกฺขุโน…เป… เตน จีวเรน วิปฺปวสิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๖๕๓) วุตฺตมตฺถํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปจฺจเย…เป… สมฺมุติ’’นฺติ. ปจฺจเย สติ ตาทิเสติ ‘‘สิยา ปจฺจโย, สิยา กรณีย’’นฺติ (ปารา. ๖๕๔) วจนโต ตาทิเส กิจฺเจ สตีติ อตฺโถ. ฉารตฺตปรมนฺติ ฉ รตฺติโย ปรมา ยสฺส วาสกมฺมสฺส ตํ ฉารตฺตปรมํ, กิริยาวิเสสนํ, ฉารตฺตปรมํ วาสกมฺมํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. เตน วินา วสิตพฺพนฺติ คาเม นิกฺขิตฺเตน เตน จีวเรน วินา ตมฺหา อาวาสา อฺตฺถ วสิตพฺพํ. ตเทว ¶ ปากฏํ กาตุํ วกฺขติ ‘‘อฺตฺเถว วสนฺตสฺส, ฉารตฺตปรมํ มต’’นฺติ.

ตโตติ ฉารตฺตโต. อุตฺตริ วสโตติ สตฺตมํ อรุณํ อุฏฺาเปตฺวา วสนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ยถาห ¶ ‘‘ตโต เจ อุตฺตริ วิปฺปวเสยฺยาติ สตฺตเม อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๖๕๔). โทโสติ นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยํ. ‘‘วินา สงฺฆสฺส สมฺมุติ’’นฺติ อิมินา กึ วุตฺตํ โหติ? อุโทสิตสิกฺขาปเท อนุปฺตฺตึ กตฺวา โกสมฺพิยํ คิลานภิกฺขุโน ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว คิลานสฺส ภิกฺขุโน ติจีวเรน อวิปฺปวาสสมฺมุตึ ทาตุ’’นฺติ (ปารา. ๔๗๓) อนุฺาตตฺตา คิลานสฺส ภิกฺขุโน สงฺเฆน ตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย ปุริมเมว ยา อวิปฺปวาสสมฺมุติ ทินฺนา, ตํ วินาติ วุตฺตํ โหติ. เตน ลทฺธสมฺมุติเกน ยาว โรโค วูปสมฺมติ, ตาว จิรมฺปิ เตน จีวเรน วินา วสิตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยาติ ยา อุโทสิตสิกฺขาปเท โกสมฺพกสมฺมุติ อนุฺาตา, ตสฺสา สมฺมุติยา อฺตฺร. สเจ สา ลทฺธา โหติ, ฉารตฺตาติเรกมฺปิ วิปฺปวสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๕๓-๖๕๔).

๘๗๒-๓. จีวรนิกฺเขปํ ทสฺเสตุมาห ‘‘กตฺติเกเยว…เป… ปกาสิโต’’ติ. กตฺติเกเยว มาสสฺมินฺติ จตุนฺนํ วสฺสานานํ มาสานํ ปจฺฉิเม กตฺติกมาเสเยว อิทเมกงฺคํ. ปมาย ปวาริโตติ ทุติยมงฺคํ, อิธ ปมาย วสฺสูปนายิกาย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปวาริโตติ โยชนา, มหาปวารณาย ปวาริโตติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ปุริมิกาย อุปคนฺตฺวา มหาปวารณาย ปวาริโต โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๕๓-๖๕๔). ปจฺฉิเมน ปมาเณน ยุตฺเตติ ตติยมงฺคํ. เสนาสเนติ เอตสฺส วิเสสนํ. อิห อารฺกเสนาสนสฺส ปจฺฉิมปฺปมาณํ ¶ นาม ปากาเรน วา วติยา วา ปริขาย วา ปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส อินฺทขีลสงฺขาตคามทฺวารโกฏฺกุมฺมารโต วา อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานสงฺขาเต ปริยนฺตเคหสฺส อุปจาเร ิตสฺส ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส พลปฺปมาเณน วิสฺสฏฺเลฑฺฑุปาตทฺวยโต วา ปฏฺาย ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส สปริกฺเขปํ วา อปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ยสฺสํ ทิสายํ คาโม โหติ, ตตฺถ คามปริยนฺตเสนาสนํ วา เจติยํ วา โพธึ วา อวธึ กตฺวา วิหารคมนีเยน ปกติมคฺเคน วิทตฺถิคมฺภีรํ อาโรปิเตน อาจริยธนุนา ปมิตปฺจธนุสตปมาณทูรนฺติ สงฺเขปโต คเหตพฺพํ.

สาสงฺกสมฺมเตติ จตุตฺถมงฺคํ, ‘‘อิห สปฺปฏิภเย’’ติ เสโส. ‘‘สาสงฺกสมฺมตานิ สปฺปฏิภยานี’’ติ (ปารา. ๖๕๓) หิ ปาฬิ. อิทํ ทฺวยมฺปิ ‘‘เสนาสเน’’ติ เอตสฺส วิเสสนํ. อารามอารามูปจาเรสุ โจรานํ นิสินฺนสยิตฏฺิตภุตฺตปีตฏฺานาทีนํ ทิสฺสมานตาย อาสงฺกาสหิเต ตตฺเถว อารามาทีสุ ปหฏมาริตวิลุตฺตมนุสฺสานํ ทิสฺสมานตาย วิเสเสน สหภยตาย ¶ สปฺปฏิภเย อารฺเก เสนาสเนติ อตฺโถ. วสนฺโต ภิกฺขุ. วสนฺโตวาติ เอตฺถ เอวกาโร อฏฺานปฺปยุตฺโต. ตสฺมา ตโต อาเนตฺวา จตุรงฺคสมาโยเค เอวาติ โยเชตพฺโพ. จตุรงฺคสมาโยเค เอวาติ ยถาวุตฺตานํ จตุนฺนํ องฺคานํ สมาโยเค สนฺนิปาเต สติ เอว. เอตฺถ เอวกาเรน ตสฺส องฺคสฺส อภาเว อลพฺภมานตํ ทีเปติ. ปกาสิโตติ ‘‘ตตฺรายํ องฺคสมฺปตฺตี’’ติอาทิกาย (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๕๓-๖๕๔) อฏฺกถาย วุตฺโต.

๘๗๔. ตํ จีวรํ. มาสเมกนฺติ วสฺสานสฺส ปจฺฉิมมาสสงฺขาตํ เอกํ มาสํ. โย คาโม สเจ ปุริมพทฺธาย อวิปฺปวาสสีมาย ¶ อนฺโต โหติ, ตตฺถ มาสโต อติเรกมฺปิ เปตุํ วฏฺฏตีติ (วชิร. ฏี. ปาราชิก ๖๕๓ อตฺถโต สมานํ) วชิรพุทฺธิตฺเถเรน วุตฺตํ.

๘๗๕. อฺตฺเถวาติ ยสฺส อารฺกเสนาสนสฺส โคจรคาเม จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตโต อารฺกเสนาสนโต พหิ เอว. อยํ อธิปฺปาโยติ ‘‘ยํ คาม’’นฺติอาทิกาย ทิยฑฺฒคาถาย ปฏิปาทิตตฺถทฺวยสงฺขาโต อธิปฺปาโย. อสฺสาติ สาสงฺกสิกฺขาปทสฺส. เอวํ อิมินา สิกฺขาปเทน ‘‘จีวเรน วินา กตฺติกมาเส อรฺเ วเสยฺยา’’ติ อนุฺาตตฺตา ‘‘ฉารตฺตปรมํ เตน ภิกฺขุนา เตน จีวเรน วิปฺปวสิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๖๕๓) อิมินา โคจรคาเม ตํ เปตฺวา ตสฺมึ อารฺกาวาเส วสิตฺวา เกนจิ กรณีเยน ตโต อาวาสโต คนฺตฺวา พหิ วสโต ทิวสปริจฺเฉทสฺส วิฺายมานตฺตาเยวาห ‘‘ปฏิจฺฉนฺโน ปกาสิโต’’ติ.

๘๗๖. ‘‘สเจ โคจรคามโต ปุรตฺถิมาย ทิสาย เสนาสนํ, อยฺจ ปจฺฉิมํ ทิสํ คโต โหตี’’ติอาทินา (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๕๖) อฏฺกถายํ กถิตนิยาเมน วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เสนาสนมถาคนฺตฺวา’’ติอาทิ. เสนาสนนฺติ อตฺตนา นิวุตฺถํ อารฺกเสนาสนํ. อาคนฺตฺวาติ พหิ คตฏฺานโต อาคนฺตฺวา. โคจรคาเม จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา ตโต ปุรตฺถิมาย ทิสาย อารฺกเสนาสเน วิหรโต วิหารา นิกฺขมฺม ตโต โคจรคามโต ปจฺฉิมทิสาย ทูรฏฺานํ คตสฺส อาคตฏฺานโต ตํ เสนาสนํ อาคนฺตฺวา วิทูรตฺตา สตฺตมํ อรุณํ อุฏฺาเปตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ภิกฺขุโน กึ วิหิตนฺติ อยเมตฺถ โยชนา.

๘๗๗. คามสีมมฺปิ ¶ วาคนฺตฺวาติ ยตฺถ จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตํ คามสีมมฺปิ ปุรารุณาเยว อาคนฺตฺวา. ยตฺถ กตฺถจีติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๕๖) สภาเทวาลยทฺวารโกฏฺกาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ กปฺปิยฏฺาเน ¶ . ‘‘ยตฺถ กตฺถจี’’ติ สามฺเน วุตฺตตฺตา ตสฺสา คามสีมาย อนฺโต อารฺกงฺคารกฺขนารหํ ทูรฏฺานํ ลทฺธํ เจ, องฺคเภทํ อกตฺวา ตตฺถ อรุณํ อุฏฺาเปตพฺพํ. ธุตงฺเค วิชฺชมาเนปิ อาปตฺตึ อนาปชฺชิตุํ อนฺโตคาเมปิ อรุณํ อุฏฺาเปตฺวา จีวรปวตฺติเยว าตพฺพา. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘คามสีมมฺปิ โอกฺกมิตฺวา สภายํ วา ยตฺถ กตฺถจิ วา วสิตฺวา จีวรปฺปวตฺตึ ตฺวา ปกฺกมิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๕๖).

๘๗๘. เอวฺจาปิ อสกฺโกนฺโตติ องฺคเภทํ อกตฺวา, กตฺวา วา อนฺโตคามสีมาย อรุณํ อุฏฺาเปตุมฺปิ คนฺตุํ อสกฺโกนฺโต. ตฺวาติ อตฺตโน จีวรสฺส ปิตฏฺานํ สลฺลกฺเขตฺวา. ตตฺเถวาติ เอตฺถ ‘‘ิโต’’ติ ลพฺภติ. ขิปฺปนฺติ สีฆํ, ปุรารุณาติ วุตฺตํ โหติ. อติเรเก าเนติ โยชนา, ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อติเรกจีวรฏฺาเน สฺสตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๕๖), ‘‘อติเรกจีวรฏฺาเน ติฏฺตี’’ติ จินฺเตตฺวาติ อตฺโถ.

๘๗๙. วิสฺสชฺเชตีติ สตฺตมอรุณุฏฺานโต ปุเรตรเมว อฺสฺส เทติ. อุปริปิ เอวเมว วตฺตพฺพํ.

๘๘๐. สาสงฺกสมฺมเต เอวํนามเก สิกฺขาปเท สมุฏฺานาทโย สพฺเพ เตน ทุติเยน กถิเนน สมา อิติ มุนินฺเทน มตา อนุมตา อนุฺาตาติ โยชนา.

สาสงฺกกถาวณฺณนา.

๘๘๑. ชานนฺติ ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ วจเนน ปริณามิตภาวํ เยน เกนจิ อากาเรน ชานนฺโต. ยถาห ปทภาชเน ¶ ‘‘สามํ วา ชานาตี’’ติอาทิ (ปารา. ๖๕๙). ปริณตนฺติ เอตฺถ ปทภาชเน ‘‘ปริณตํ นาม ‘ทสฺสาม กริสฺสามา’ติ วาจา ภินฺนา โหตี’’ติ วุตฺตนิยาเมน สงฺฆสฺส ปริณตนฺติ อตฺโถ. ลาภนฺติ ลภิตพฺพํ จีวราทิ ยํ กิฺจิ. ยถาห ‘‘ลาโภ นาม จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, อนฺตมโส จุณฺณปิณฺโฑปิ ทนฺตกฏฺมฺปิ ทสิกสุตฺตมฺปี’’ติ. อตฺตโน ปริณาเมยฺยาติ ‘‘พหู อาวุโส สงฺฆสฺส ทายกา, พหู สงฺฆสฺส ภตฺตา, มยํ ตุมฺเห นิสฺสาย ตุมฺเห สมฺปสฺสนฺตา อิธ วิหราม. ตุมฺเห เจ อมฺหากํ น ทสฺสถ, อถ โก จรหิ อมฺหากํ ทสฺสติ. เทถาวุโส อมฺหากํ อิมานิ จีวรานี’’ติ (ปารา. ๖๕๗) ปาฬิยา ¶ อาคตนเยน อตฺตโน ปริณาเมยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺส นิสฺสคฺคิยนฺติ เอตฺถ ‘‘ปโยเค ทุกฺกฏํ, ปฏิลาเภนา’’ติ เสโส. นิสฺสคฺคิยนฺติ อิทํ ปริณเต ปริณตสฺึ สนฺธาย วุตฺตํ. เวมติกสฺส ปน ทุกฺกฏํ โหติ. ยถาห ‘‘ปริณเต เวมติโก อตฺตโน ปริณาเมติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ. อปริณตสฺิโน อนาปตฺติ. ยถาห ‘‘ปริณเต อปริณตสฺี อตฺตโน ปริณาเมติ, อนาปตฺตี’’ติ.

๘๘๒. ‘‘อฺสฺส เทหี’’ติ สเจ ปริณาเมตีติ ตถา สงฺฆสฺส ปริณตภาวํ ชานนฺโต ‘‘อฺสฺส เทหี’’ติ ยทิ ปริณาเมติ. สุทฺธิกํ ปาจิตฺติยนฺติ นิสฺสชฺชิตพฺพวตฺถุรหิตํ เกวลํ ปาจิตฺติยมตฺตนฺติ อตฺโถ. สุทฺธจิตฺเตนาติ สวาสนานวเสสกิเลสปฺปหาเนน ปริสุทฺธจิตฺเตน ภควตา. ปาจิตฺติยมุทีริตนฺติ ปาจิตฺติเยสุ อฏฺมสฺส สหธมฺมิกวคฺคสฺส อวสาเน ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ ปุคฺคลสฺส ปริณาเมยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๔๙๐) เทสิตํ.

๘๘๓. เอกํ ¶ จีวรนฺติ สงฺฆสฺส ปริณตจีวรโต เอกํ จีวรํ. จีวรํ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท ปจฺจยนฺตรวิกปฺปตฺโถ. วา ปนาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อตฺถวิกปฺปตฺโถ. เอกํ จีวรํ วา อฺํ วา ปจฺจยํ ปรสฺส, เอกํ ปน อตฺตโน วา ปริณาเมยฺย เจติ โยชนา. สทฺธินฺติ เอกโต, เอกกฺขเณติ วุตฺตํ โหติ. ทฺเว ปาจิตฺติโย สทฺธึ สิยุนฺติ โยชนา, อฺสฺส ปริณามเนน สุทฺธปาจิตฺติยฺจ อตฺตโน ปริณามเนน นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยฺจาติ ทฺเว ปาจิตฺติโย เอกกฺขเณ โหนฺตีติ อตฺโถ.

๘๘๔. ปริณาเมตฺวา ปิเต วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา ปริจฺจชิตฺวา ทินฺเน วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติอาทิ. ‘‘ปราชโย’’ติ อิทํ ปาทปฺปโหนกํ วตฺถุํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยถาวตฺถุวเสน ปน ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยาปิ วตฺตพฺพา.

๘๘๕. อฺสฺส เจติยสฺส โปณํ ปริณตํ อฺสฺส เจติยสฺส วา สงฺฆสฺส วา ปุคฺคลสฺส วาปิ ปน ปริณาเมยฺยาติ โยชนา. สงฺฆสฺส ปุคฺคลสฺสาติ ปททฺวเยปิ เอวเมว โยเชตพฺพํ. ยถาห ‘‘สงฺฆสฺส ปริณตํ อฺสงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา ปริณาเมติ ¶ , อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิ (ปาจิ. ๔๙๒). อฺสฺส ปุคฺคลสฺส โปณํ อฺสฺส ปุคฺคลสฺส ปริณาเมยฺยาติ.

๘๘๖. อิมสฺส สพฺพสตฺตวิสยตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ.

๘๘๗. อิทํ ปริณตสิกฺขาปทํ. ติสมุฏฺานนฺติ กายจิตฺตวาจาจิตฺตกายวาจาจิตฺตสงฺขาเตหิ ตีหิ สจิตฺตกสมุฏฺาเนหิ สมุฏฺานโต ติสมุฏฺานํ. ปริณามนปจฺจยา อาปชฺชิตพฺพโต กฺริยํ. สงฺฆาทีนํ ปริณตนฺติสฺาย อภาเวน ¶ วิมุจฺจนโต สฺาวิโมกฺขํ. กายวิฺตฺติวจีวิฺตฺตีหิ ปริณาเมตพฺพโต กายกมฺมํ วจีกมฺมํ.

ปริณตกถาวณฺณนา.

ปตฺตวคฺโค ตติโย.

๘๘๘. เย อิมํ วินิจฺฉยํ ตรนฺติ, เต ปฺตฺติมหาสมุทฺทํ ตรนฺตีติ โยชนา. ปฺตฺติสงฺขาตํ วินยปิฏกเมว มหาสมุทฺโท วิยาติ ปฺตฺติมหาสมุทฺโท, ตํ. เอวํ สมุทายํ ทสฺเสตฺวา ตทวยเว ทสฺเสตุมาห ‘‘เนกา’’ติอาทิ. เนกานิ นานปฺปการานิ วตฺตานิ เสนาสนวตฺตาทีนิ ขนฺธกาคตานิ อุคฺคา อุตฺตุงฺคา ตรงฺคมาลา มหาวีจิปรมฺปรา ยสฺสาติ วิคฺคโห, นานปฺปการขนฺธกวตฺตสงฺขาตมหาตรงฺคปรมฺปราย สชฺชิตนฺติ อตฺโถ. สีลํ ปาติโมกฺขสํวราทิกเมว อนฺโต เวลาวลโย ยสฺส โส สีลนฺโต, ตํ, ปาติโมกฺขสํวรสีลาทิจตุปาริสุทฺธิสีลเมว ปฏิปาเทตพฺพตาย อนฺตํ เวลาวลยภูตนฺติ อตฺโถ. อาปตฺติโย สตฺตาปตฺติกฺขนฺธา, สีลาจารทิฏฺิอาชีววิปตฺติโย จ คาหกา มกราทโย ยสฺสาติ วิคฺคโห, สีลาจาราชีวทิฏฺิสมฺปตฺติสงฺขาตมุทุสตฺตนาสกอาปตฺติวิปตฺติสงฺขา- ตมาตงฺคมกราทิจณฺฑสตฺตวนฺตนฺติ อตฺโถ. เอวํ อยํ คาถา สมุทายาวยวานํ สพฺเพสเมว รูปกาลงฺกาเรน วิรจิตาติ ทฏฺพฺพา.

อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา

วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย

นิสฺสคฺคิยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.

ปาจิตฺติยกถาวณฺณนา

๘๘๙. เอวํ ¶ นาติวิตฺถารสงฺเขปโต นิสฺสคฺคิยวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรํ นิทฺทิฏฺสฺส ปาจิตฺติยกณฺฑสฺส วินิจฺฉยํ ¶ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท’’ติอาทิ อารทฺธํ. สมฺปชานมุสาวาเทติ อตฺตโน วจนสฺส มุสาภาวํ ตฺวา, อทิฏฺํ ‘‘ทิฏฺ’’นฺติอาทินา นเยน มุสาวาเท สมฺปชานนฺตสฺส มุสาภณเนติปิ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ชานิตฺวา ชานนฺตสฺส จ มุสาภณเน’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒). ‘‘มุสาวาเท’’ติ หิ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ, มุสาวาทนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ.

ทวา ภณนฺตสฺสาติ โยชนา. อนุปปริกฺขิตฺวา เวเคน ทิฏฺมฺปิ ‘‘อทิฏฺํ เม’’ติ วทนฺตสฺสาติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘ทวา ภณติ นาม สหสา ภณตี’’ติ ปทภาชนีอฏฺกถายํ ‘‘สหสา ภณตีติ อวีมํสิตฺวา อนุปธาเรตฺวา เวเคน ทิฏฺมฺปิ ‘อทิฏฺํ เม’ติ ภณตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑). รวา ภณนฺตสฺสาติ ‘‘จีวร’’นฺติ วตฺตุกามสฺส ‘‘จีร’’นฺติ วจนํ วิย มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา ‘‘อฺํ ภณิสฺสามี’’ติ อฺํ ภณนฺตสฺส. ยถาห ‘‘รวา ภณติ นาม ‘อฺํ ภณิสฺสามี’ติ อฺํ ภณตี’’ติ.

๘๙๐. อฺตฺถาติ จตุตฺถปาราชิกาทีสุ. อตฺตนา อลทฺธํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ ‘‘ลทฺธํ มยา’’ติ มุสา ยสฺส ภณติ, เตน ตงฺขณเมว สุตฺวา ตทตฺเถ าเต ปาราชิกสฺส, อฺาเต กาลนฺตเรน าเต จ ปริยายวจเน จ าเต ถุลฺลจฺจยสฺส, ปริยายวจเน อวิฺาเต ทุกฺกฏสฺส, ทุฏฺโทสสิกฺขาปเท ปาราชิกํ อนาปนฺนสฺส ‘‘อาปนฺโน’’ติ มุสาภณเน สงฺฆาทิเสสสฺส, โอมสวาทสิกฺขาปเท ทุพฺภาสิตสฺส จ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘มุสาวาทสฺส การณา ปฺจ อาปตฺติโย’’ติ. อิมาย ปาจิตฺติยา สทฺธึ ฉ อาปตฺติกฺขนฺธา โหนฺติ.

สมฺปชานมุสาวาทกถาวณฺณนา.

๘๙๑-๓. วุตฺเตสุ ¶ ชาติอาทีสุ ทสสุ อกฺโกสวตฺถูสูติ โยชนา, ปทภาชเน วุตฺเตสุ ชาตินามโคตฺตกมฺมสิปฺปอาพาธลิงฺคกิเลสอาปตฺติอกฺโกสานํ วเสน ทสสุ อกฺโกสวตฺถูสูติ อตฺโถ ¶ . เตสุ กิเลสํ วินา สพฺเพเต หีนุกฺกฏฺวเสน ทฺวิปฺปการา โหนฺติ. ยถาห ปทภาชเน ‘‘ชาติ นาม ทฺเว ชาติโย หีนา จ ชาติ อุกฺกฏฺา จ ชาตี’’ติอาทิ.

ตตฺถ จณฺฑาลาทิชาติ หีนา, ขตฺติยพฺราหฺมณชาติโย อุกฺกฏฺา. นาเมสุ อวกณฺณกชวกณฺณกาทินามานิ ทาสนามตฺตา หีนานิ, พุทฺธรกฺขิตาทินามานิ อุกฺกฏฺานิ. โกสิยาทิโคตฺตํ หีนํ, โคตมาทิโคตฺตํ อุกฺกฏฺํ. กมฺเมสุ วฑฺฒกิมณิการาทิกมฺมานิ หีนานิ, กสิวาณิชฺชาโครกฺขกมฺมานิ อุกฺกฏฺานิ. สิปฺเปสุ นฬการกุมฺภการาทิสิปฺปํ หีนํ, มุทฺทาคณนาทิสิปฺปํ อุกฺกฏฺํ. อาพาเธสุ สพฺเพปิ อาพาธา หีนา, อปิจ มธุเมโห ปีฬาชนกตฺตาภาวา อุกฺกฏฺโ. ลิงฺเคสุ อติทีฆตาทโย หีนา, นาติทีฆตาทโย อุกฺกฏฺา. สพฺเพปิ กิเลสา หีนา. สพฺพาปตฺติโยปิ หีนา, อปิจ โสตาปตฺติสมาปตฺติ อุกฺกฏฺา. อกฺโกเสสุ ‘‘โอฏฺโสิ เมณฺโฑสิ โคโณสี’’ติอาทิโก หีโน, ‘‘ปณฺฑิโตสิ พฺยตฺโตสี’’ติอาทิโก อุกฺกฏฺโ.

อฺตฺรฺาปเทเสนาติ ปริยายกถเนน วินา. โอมสนฺตสฺสาติ วจนปโตเทน โอวิชฺฌนฺตสฺส. สมฺพุทฺเธน ปกาสิตาติ ‘‘จณฺฑาโลสิ เวโนสิ เนสาโทสิ รถกาโรสิ ปุกฺกุโสสี’ติ ภณติ, อาปตฺติ วาจาย วาจาย ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ สามํ สพฺพธมฺมาวโพธโต ‘‘สมฺพุทฺโธ’’ติ ปฺาเตน ภควตา เทสิตา.

๘๙๔. เตเหวาติ ¶ ชาติอาทีหิ อกฺโกสวตฺถูเหว. อฺาปเทเสน ภูเตน วา…เป… อาปนฺนเมว วา อนุปสมฺปนฺนํ อกฺโกสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ สมฺพุทฺเธน ปกาสิตนฺติ สมฺพนฺโธ. อิธ ภูตาภูตปทานิ เตหีติ อเปกฺขิตฺวา พหุวจนนฺตานิ โยเชตพฺพานิ. เอเตน ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ’’ติอาทิทุติยวารตฺถํ (ปาจิ. ๒๖) ทสฺเสนฺเตน ทุกฺกฏสาธนตฺเถน ตเทกการิยํ ตติยํ เยนูนวารฺจ จตุตฺถํ น มยนฺติอาทิวารฺจ สงฺคหิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ’ติ วาเร ปน ปริหริตฺวา วุตฺตภาเวน ทุกฺกฏํ. เอเสว นโย ‘เยนูน…เป… น มย’นฺติ วาเรสุปี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖).

ปาฬิมุตฺตปเทหิปีติ เอตฺถาปิ ตเถว ‘‘ภูเตน วา’’ติอาทีนิ ปทานิ สมฺพนฺธิตพฺพานิ. ‘‘โจโรสิ, คณฺิเภทโกสี’’ติอาทิ ปาฬิมุตฺตปทํ นาม. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ จตูสุ วาเรสุ, ปาฬิมุตฺตปเทสุ ¶ จ. วุตฺตฺหิ ‘‘อนุปสมฺปนฺเน ปน จตูสุปิ วาเรสุ ทุกฺกฏเมว. ‘โจโรสิ, คณฺิเภทโกสี’ติอาทิวจเนหิ ปน อุปสมฺปนฺเนปิ อนุปสมฺปนฺเนปิ สพฺพวาเรสุ ทุกฺกฏเมวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖). ‘‘อนุปสมฺปนฺน’’นฺติ อิมินา ‘‘อิมสฺมิฺจ สิกฺขาปเท เปตฺวา ภิกฺขุํ ภิกฺขุนิอาทโย สพฺเพ สตฺตา อนุปสมฺปนฺนฏฺาเน ิตา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖) อฏฺกถายํ วุตฺตา อนุปสมฺปนฺนา สงฺคหิตา. เตเนเวตฺถาปิ วกฺขติ ‘‘ปวิฏฺานุปสมฺปนฺนฏฺาเน อิธ จ ภิกฺขุนี’’ติ.

๘๙๕. ทวกมฺยตาติ เอตฺถ ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๒, ๒๓, ๔๒๒; อ. นิ. ๖.๕๘; ๙.๙; มหานิ. ๒๐๖; วิภ. ๕๑๘) วิย ย-การโลโป. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วุตฺตปาจิตฺติยวตฺถูสุ จ ทุกฺกฏวตฺถูสุ จาติ สพฺพตฺเถว. ทุพฺภาสิตมุทีริตนฺติ ‘‘จณฺฑาโลสิ…เป… ปุกฺกุโสสี’ติ ภณติ, อาปตฺติ ¶ วาจาย วาจาย ทุพฺภาสิตสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๒) วุตฺตนฺติ อตฺโถ. ปรมฺมุขา ปน ปาจิตฺติยวตฺถูหิ จ ทุกฺกฏวตฺถูหิ จ อกฺโกสเน ทุกฺกฏเมว. ตถา ทวกมฺยตาย ปรมฺมุขา วทนฺตสฺสาปิ ทุพฺภาสิตเมวาติ อาจริยา วทนฺติ.

๘๙๖-๗. อตฺถํ ปุรกฺขตฺวา วทโต ภิกฺขุสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา. ธมฺโม นาม ‘‘จณฺฑาโลสี’’ติอาทิปาฬิเยว. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘ปาฬึ วาเจนฺโต ธมฺมปุเรกฺขาโร’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๓๕). อนุสาสนี นาม ‘‘อิทานิปิ จณฺฑาโลสิ, มา ปาปธมฺมํ อกาสิ, มา ตโม ตมปรายโน อโหสี’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺ. ๓๕) นเยน อฏฺกถายํ วุตฺตสรูปาเยว อนุสาสนีปุเรกฺขตาย ตฺวา วทนฺตสฺส จิตฺตสฺส ลหุปริวตฺติตภาวโต อนฺตรา โกเธ อุปฺปนฺเนปิ อนาปตฺติ.

เอตฺถาติ อิมสฺมึ โอมสวาทสิกฺขาปเท. ปฏิฆสมฺปยุตฺตจิตฺเตเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา มานสิกทุกฺขเวทนาว โหติ.

โอมสวาทกถาวณฺณนา.

๘๙๘. ทุวิธาการโต ภิกฺขุเปสุฺเ อาปตฺติ สิยาติ โยชนา. ปิสตีติ ปิสุณา, วาจา ¶ , สมคฺเค สตฺเต อวยวภูเต วคฺเค ภินฺเน กโรตีติ อตฺโถ. ปิสุณา เอว เปสุฺํ, ตาย วาจาย สมนฺนาคโต ปุคฺคโล สหจริยนเยน ปิสุโณ, ตสฺส กมฺมํ เปสุฺํ, ภิกฺขูนํ เปสุฺํ ภิกฺขุเปสุฺํ, ตสฺมึ ภิกฺขุเปสุฺเ. ปทภาชเน ‘‘อุปสมฺปนฺโน อุปสมฺปนฺนสฺส สุตฺวา อุปสมฺปนฺนสฺส เปสุฺํ อุปสํหรติ ‘อิตฺถนฺนาโม ตํ ‘จณฺฑาโล…เป… ปุกฺกุโส’ติ ภณตี’ติ อาปตฺติ…เป… ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๓๙) วุตฺตตฺตา สยํ อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา อุปสมฺปนฺนสฺส ชาติอาทีสุ ทสสุ อกฺโกสวตฺถูสุ อฺตเรน อฺํ อุปสมฺปนฺนํ ¶ ปรมฺมุขา อกฺโกสนฺตสฺส สุตฺวา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วกฺขมานสรูเปสุ อตฺตโน ปิยกามตาเภทาธิปฺปายสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ การเณสุ อฺตรการณํ ปฏิจฺจ ‘‘อสุโก ตุยฺหํ เอวํ วทตี’’ติ เปสุฺํ หรติ, ตสฺส เปสุฺกถนนิมิตฺตํ ปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถ.