📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
วินยปิฏเก
วินยวินิจฺฉย-ฏีกา (ทุติโย ภาโค)
ปาฏิเทสนียกถาวณฺณนา
๑๘๓๐-๑. เอวํ ¶ ¶ นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน ทฺเวนวุติ ปาจิตฺติยานิ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ นิทฺทิฏฺเ ปาฏิเทสนีเย ทสฺเสตุมาห ‘‘โย จนฺตรฆร’’นฺติอาทิ. ตตฺถ อนฺตรฆรนฺติ รถิกาทิมาห. ยถาห ‘‘อนฺตรฆรํ นาม รถิกา พฺยูหํ สิงฺฆาฏกํ ฆร’’นฺติ.
โย ¶ ปน ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิฏฺาย อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต ยํ กิฺจิ ขาทนํ, โภชนมฺปิ วา สหตฺถา ปฏิคฺคณฺเหยฺย, ตสฺส ภิกฺขุโน คหเณ ทุกฺกฏํ, โภเค อชฺโฌหาเร ปาฏิเทสนียํ สิยาติ โยชนา.
อิโต ปฏฺาย จตสฺโส คาถา อุปฺปฏิปาฏิยา โปตฺถเกสุ ลิขิตา, ตาสํ อยํ ปฏิปาฏิ – ‘‘เอตฺถนฺตรฆร’’นฺติ ตติยา, ‘‘ตสฺมา ภิกฺขุนิยา’’ติ จตุตฺถี, ‘‘รถิกาทีสู’’ติ ปฺจมี ¶ , ‘‘รถิกายปิ วา’’ติ ฉฏฺี. ปฏิปาฏิ ปนายํ มาติกฏฺกถกฺกเมน เวทิตพฺพา. อิมาย ปฏิปาฏิยา ตาสํ อตฺถวณฺณนา โหติ –
๑๘๓๒-๓. ปุริมคาถาทฺวเยน ปทภาชนาคตสามฺวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อฏฺกถาคตํ วิเสสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอตฺถาติ อิมสฺมึ ปมปาฏิเทสนียสิกฺขาปเท. ตสฺสาติ อฺาติกภิกฺขุนิยา. วากฺยโตติ ‘‘อนฺตรฆรํ ปวิฏฺายา’’ติ วจนโต. หิ-สทฺโท เหตุมฺหิ. ยสฺมา ภิกฺขุสฺส ิตฏฺานํ นปฺปมาณนฺติ อฏฺกถาย (ปาจิ. อฏฺ. ๕๕๓) วณฺณิตํ, ตสฺมา อารามาทีสุ ตฺวา เทนฺติยา ภิกฺขุนิยา หตฺถโต วีถิอาทีสุ ตฺวา โย ปฏิคฺคณฺเหยฺย เจ, เอวํ ปฏิคฺคณฺหโต ตสฺส ภิกฺขุโน น โทโสติ โยชนา. ปริโภคสฺส ปฏิคฺคหณมูลกตฺตา น โทโส. ‘‘ปฏิคฺคณฺหโต’’ติ อิมินา ปริโภเค ปาฏิเทสนียาภาโว จ ทีปิโต โหติ.
๑๘๓๔. สเจ ภิกฺขุนี รถิกาทีสุ ตฺวา โภชนํ เทติ, ภิกฺขุ อนฺตราราเม ตฺวา ปฏิคฺคณฺหาติ เจ, ตสฺส อาปตฺตีติ โยชนา. คาถาพนฺธวเสน ‘‘ภิกฺขุนิ โภชน’’นฺติ รสฺสตฺตํ. อาปตฺตีติ จ ปฏิคฺคหณปริโภเคสุ ทุกฺกฏปาฏิเทสนียาปตฺติโย สนฺธาย วุตฺตํ.
๑๘๓๕. รถิกาทีสุ ตฺวา ภิกฺขุนี โภชนํ เทติ เจ, ตํ รถิกายปิ วา…เป… อยํ นโยติ โยชนา. ตตฺถ รถิกาติ รจฺฉา. พฺยูหนฺติ อนิพฺพิชฺฌิตฺวา ิตา คตปจฺจาคตรจฺฉา. สนฺธิ นาม ฆรสนฺธิ. สิงฺฆาฏกนฺติ จตุกฺโกณํ วา ติโกณํ วา มคฺคสโมธานฏฺานํ. อยํ นโยติ ‘‘อาปตฺตี’’ติ อนนฺตรคาถาย วุตฺตนโย.
๑๘๓๗. อามิเสน ¶ ¶ อสมฺภินฺนรสํ สนฺธาย อิทํ ทุกฺกฏํ ภาสิตํ. อามิเสน สมฺภินฺเน เอกรเส ยามกาลิกาทิมฺหิ ปฏิคฺคเหตฺวา อชฺโฌหาเร ปาฏิเทสนียาปตฺติ สิยาติ โยชนา.
๑๘๓๘. เอกโตอุปสมฺปนฺนหตฺถโตติ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย หตฺถโต. ยถาห ‘‘เอกโตอุปสมฺปนฺนายาติ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนายา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๕๓). ภิกฺขูนํ สนฺติเก อุปสมฺปนฺนาย ปน ยถาวตฺถุกเมวาติ.
๑๘๓๙. อฺาติกาย าติกสฺิสฺส, ตเถว วิมติสฺส จ ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
๑๘๔๐. อฺาติกาย ทาเปนฺติยา ภูมิยา นิกฺขิปิตฺวา ททมานาย วา อนฺตรารามาทีสุ ตฺวา เทนฺติยา ปฏิคฺคณฺหโต ภิกฺขุสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา. อนฺตรารามาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ภิกฺขุนุปสฺสยติตฺถิยเสยฺยาปฏิกฺกมนาทึ สงฺคณฺหาติ. ปฏิกฺกมนํ นาม โภชนสาลา.
๑๘๔๑. คามโต พหิ นีหริตฺวา เทตีติ โยชนา.
๑๘๔๒. หตฺถโตติ เอตฺถ ‘‘คหเณ’’ติ เสโส. ตถาติ อนาปตฺติ. สมุฏฺานํ อิทํ สิกฺขาปทํ เอฬกโลเมน สมํ มตนฺติ โยชนา.
ปมปาฏิเทสนียกถาวณฺณนา.
๑๘๔๓-๔. อวุตฺเตติ วกฺขมานนเยน อวุตฺเต. เอเกนปิ จ ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธ. อปสกฺกาติ อปคจฺฉ. อาทิ-อตฺถวาจินา อิติ-สทฺเทน ‘‘อปสกฺก ตาว, ภคินิ, ยาว ภิกฺขู ภฺุชนฺตี’’ติ วากฺยเสโส สงฺคหิโตติ ทฏฺพฺโพ. อิมินา อปสาทนากาโร ¶ สนฺทสฺสิโต. ‘‘เอเกนปิ จ ภิกฺขุนา’’ติ อิมินา อวกํโส ทสฺสิโต. อุกฺกํโส ปน ‘‘เตหิ ภิกฺขูหิ สา ภิกฺขุนี อปสาเทตพฺพา’’ติ ปาฬิโตปิ ทฏฺพฺโพ. ‘‘อามิส’’นฺติ สามฺวจเนปิ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรสฺเสว คหณํ. ยถาห ‘‘ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตเรนา’’ติ. โภเคติ จ เอกโตอุปสมฺปนฺนนฺติ จ วุตฺตตฺถเมว.
๑๘๔๕. ตเถวาติ ¶ ทุกฺกฏํ. ตตฺถาติ อนุปสมฺปนฺนาย.
๑๘๔๖. อตฺตโน ภตฺเต ทินฺเนปิ อิมินา สิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, ปุริมสิกฺขาปเทน ปน อาปตฺติสมฺภวา ‘‘น เทตี’’ติ วุตฺตํ. ยถาห ‘‘อตฺตโน ภตฺตํ ทาเปติ, น เทตีติ เอตฺถ สเจปิ อตฺตโน ภตฺตํ เทติ, อิมินา สิกฺขาปเทน อนาปตฺติเยว, ปุริมสิกฺขาปเทน อาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๕๘). ตถาติ อนาปตฺติ. อุภยสิกฺขาปเทหิปิ อนาปตฺตึ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปเทติ เจ’’ติ. ยถาห ‘‘อฺเสํ ภตฺตํ เทติ, น ทาเปตีติ เอตฺถ ปน สเจปิ ทาเปยฺย, อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติ ภเวยฺย, เทนฺติยา ปน เนว อิมินา, น ปุริเมน อาปตฺตี’’ติ.
๑๘๔๗. ภิกฺขุนี ยํ น ทินฺนํ, ตํ ทาเปติ, ยตฺถ วา น ทินฺนํ, ตตฺถ ทาเปติ, ตมฺปิ สพฺเพสํ มิตฺตามิตฺตานํ สมํ ทาเปติ, ตตฺถาปิ อนาปตฺติ.
๑๘๔๘. สิกฺขมานา วา สามเณริกา วา ‘‘อิธ สูปํ เทถ, โอทนํ เทถา’’ติ โวสาสนฺตี วิธานํ กโรนฺตี ิตา, ตํ อนปสาเทนฺตสฺส อนาปตฺติ. ปฺเจว โภชนานิ วินา อฺํ โวสาสนฺตึ ภิกฺขุนึ อนปสาเทนฺตสฺส อนาปตฺติ. อนปสาเทนฺตสฺส อุมฺมตฺตกาทิโนปิ อนาปตฺตีติ โยชนา.
๑๘๔๙. สมุฏฺานนฺติ ¶ เอตฺถ ‘‘อิมสฺสา’’ติ เสโส. โภชนํ กิริยํ, โวสาสนฺติยา อนิวารณํ อกิริยนฺติ เอวมิทํ กฺริยากฺริยํ.
ทุติยปาฏิเทสนียกถาวณฺณนา.
๑๘๕๐-๑. เสกฺขนฺติ สมฺมเตติ ‘‘เสกฺขสมฺมตํ นาม กุลํ ยํ กุลํ สทฺธาย วฑฺฒติ, โภเคน หายติ, เอวรูปสฺส กุลสฺส ตฺติทุติเยน กมฺเมน เสกฺขสมฺมุติ ทินฺนา โหตี’’ติ (ปาจิ. ๕๖๗) วุตฺตํ อิทํ กุลํ เสกฺขสมฺมตํ นาม. เตนาห ‘‘ลทฺธสมฺมุติเก กุเล’’ติ. ลทฺธา สมฺมุติ เยนาติ วิคฺคโห. ฆรูปจารํ โอกฺกนฺเต นิมนฺติโตปิ อนิมนฺติโตว โหตีติ อาห ‘‘ฆรูปจาโรกฺกมนา ปุพฺเพวา’’ติ. ยถาห ‘‘อนิมนฺติโต นาม อชฺชตนาย วา สฺวาตนาย ¶ วา อนิมนฺติโต, ฆรูปจารํ โอกฺกมนฺเต นิมนฺเตติ, เอโส อนิมนฺติโต นามา’’ติ (ปาจิ. ๕๖๗).
‘‘อคิลาโน นาม โย สกฺโกติ ปิณฺฑาย จริตุ’’นฺติ วุตฺตตฺตา ภิกฺขาย จริตุํ สมตฺโถ อคิลาโน นาม. คเหตฺวาติ สหตฺถา ปฏิคฺคเหตฺวา. ‘‘อามิส’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ยถาห ‘‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา สหตฺถา ปฏิคฺคเหตฺวา’’ติ (ปาจิ. ๕๖๗). คหเณติ เอตฺถ ‘‘อาหารตฺถายา’’ติ เสโส.
๑๘๕๓. ตตฺถาติ อเสกฺขสมฺมเต กุเล. ตเถว ปริทีปิตนฺติ ทุกฺกฏํ ปริทีปิตํ.
๑๘๕๔. นิมนฺติตสฺส วาติ เอตฺถ วา-สทฺเทน นิมนฺติตสฺส อวเสสํ คณฺหาติ. ยถาห ‘‘นิมนฺติตสฺส วา คิลานสฺส วา เสสกํ ภฺุชตี’’ติ. อฺเสํ ภิกฺขา ตตฺถ ทียตีติ โยชนา. ตตฺถาติ ตสฺมึ เสกฺขสมฺมเต กุเล.
๑๘๕๕. ยตฺถ ¶ กตฺถจีติ อาสนสาลาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ. นิจฺจภตฺตาทิเก วาปีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สลากภตฺตปกฺขิกอุโปสถิกปาฏิปทิกภตฺตานํ คหณํ.
๑๘๕๖. ทฺวาเรติ เอตฺถ ‘‘เปตฺวา’’ติ เสโส. สมฺปตฺเตติ เอตฺถ ‘‘ปจฺฉา’’ติ เสโส. ยถาห ‘‘สเจปิ อนาคเต ภิกฺขุมฺหิ ปมํเยว นีหริตฺวา ทฺวาเร เปตฺวา ปจฺฉา สมฺปตฺตสฺส เทนฺติ, วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๖๙).
๑๘๕๗. มหาปจฺจริยา(ปอาจิ. อฏฺ. ๕๖๙) คตวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภิกฺขุ’’นฺติอาทิ. สมุฏฺาเนฬกูปมนฺติ สมุฏฺานโต เอฬกโลมสิกฺขาปทสทิสนฺติ อตฺโถ.
ตติยปาฏิเทสนียกถาวณฺณนา.
๑๘๕๘-๙. ‘‘ปฺจนฺนํ ปฏิสํวิทิตํ, เอตํ อปฺปฏิสํวิทิตํ นามา’’ติ วจนโต จ อิธาปิ ‘‘สหธมฺมิกาปิต’’นฺติ วกฺขมานตฺตา จ อคหฏฺ-สทฺเทน ปริพฺพาชกานํ คหณํ. วุตฺตเมว ¶ นยํ โวหารนฺตเรน ทสฺเสตุมาห ‘‘อิตฺถิยา ปุริเสน วา’’ติ. ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ อารฺกานิ เสนาสนานี’’ติ (ปาจิ. ๕๗๓) วจนโต อารามนฺติ อารฺการามมาห. สเจ เอวมาโรจิตํ ปฏิสํวิทิตนฺติ หิ วุตฺตํ ปทภาชเนติ (ปาจิ. ๕๗๓) โยชนา. ปฏิสํวิทิตนฺติ ปเคว นิเวทิตํ.
๑๘๖๐. ปจฺฉา ยถาโรจิตํ ตเมว วา ตสฺส จ ปริวารํ กตฺวา อฺํ พหุํ วา อาหรียตุ, ตมฺปิ ปฏิสํเวทิตํ นามาติ โยชนา.
๑๘๖๑. ยาคุยา วิทิตํ กตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ตํ เปตฺวา’’ติ อิทํ สามตฺถิยา ลพฺภติ. อิทมฺปิ วิทิตํ กุรุนฺทิยํ วฏฺฏตีติ วุตฺตนฺติ โยชนา.
๑๘๖๒. ปนาติ ¶ อปิ-สทฺทตฺโถ. อฺานิปิ กุลานีติ โยชนา. เอตฺถ ‘‘อสุกํ นาม กุลํ ปฏิสํเวทิตํ กตฺวา ขาทนียาทีนิ คเหตฺวา คจฺฉตีติ สุตฺวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๗๓) อฏฺกถาเสโส. เตนาติ กตปฏิสํเวทิเตน. ตมฺปิ จ สพฺพํ วฏฺฏตีติ โยชนา.
๑๘๖๓. เอวํ ยํ อนาโรจิตนฺติ ‘‘อารามํ วา อุปจารํ วา ปวิสิตฺวา’’ติอาทินา นเยน ยํ ปมํ อนิเวทิตํ. ‘‘เอว’’นฺติ อิทํ ‘‘ยํ อารามมนาภต’’นฺติ อิมินาปิ โยเชตพฺพํ. เอวนฺติ ‘‘ตสฺส ปริวารํ กตฺวา’’ติอาทินา ปกาเรน. ‘‘ตํ อสํวิทิตํ นามา’’ติ อิทํ ‘‘สหธมฺมิกาปิต’’นฺติ อิมินาปิ โยเชตพฺพํ. ยถาห ‘‘ปฺจนฺนํ ปฏิสํวิทิตํ, เอตํ อปฺปฏิสํวิทิตํ นามา’’ติ (ปาจิ. ๕๗๓). อฏฺกถายฺจ ‘‘ปฺจนฺนํ ปฏิสํวิทิตนฺติ ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ ยํ กิฺจิ เปเสตฺวา ‘ขาทนียํ วา โภชนียํ วา อาหริสฺสามา’ติ ปฏิสํวิทิตํ กตมฺปิ อปฺปฏิสํวิทิตเมวาติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๗๓) วุตฺตํ.
๑๘๖๔. การาเปตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ปฏิสํวิทิต’’นฺติ เสโส.
๑๘๖๕. ภิกฺขุนา วา คนฺตฺวา อนฺตรามคฺเค คเหตพฺพนฺติ โยชนา. เอวมกตฺวาติ ‘‘พหิอารามํ เปเสตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตวิธานํ อกตฺวา. อุปจารโตติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ โต-ปจฺจโย เวทิตพฺโพ.
๑๘๖๘. ‘‘ปฏิสํวิทิเต’’ติอาทีนํ ¶ ปทานํ ‘‘อนาปตฺเต วา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ปฏิสํวิทิเตติ เอตฺถ ‘‘คิลานสฺสา’’ติ เสโส. ปฏิสํวิทิเต อนาปตฺติ, คิลานสฺสาปิ อนาปตฺติ, อปฺปฏิสํวิทิเตปิ ตสฺส ปฏิสํวิทิตสฺส อวเสสเก วา คิลานสฺส อวเสสเก วา อนาปตฺติ เอวาติ สมฺพนฺโธ ¶ . ยถาห อนาปตฺติวาเร ‘‘ปฏิสํวิทิตสฺส วา คิลานสฺส วา เสสกํ ภฺุชตี’’ติ (ปาจิ. ๕๗๕). พหาราเม ปฏิคฺคเหตฺวา อนฺโตเยว ภฺุชโต อสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา. คเหตฺวา วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท ‘‘ตสฺสา’’ติอาทีสุปิ โยเชตพฺโพ.
๑๘๖๙. ตตฺถาติ ตสฺมึ อารฺการาเม. ขาทโต อนาปตฺติ เอวาติ โยชนา, ตตฺถ ‘‘อฺเน กปฺปิยํ กตฺวา ทินฺนานี’’ติ เสโส.
จตุตฺถปาฏิเทสนียกถาวณฺณนา.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
ปาฏิเทสนียกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เสขิยกถาวณฺณนา
๑๘๗๐. เอวํ ปาฏิเทสนียวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรํ อุทฺทิฏฺานํ เสขิยานํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โย อนาทริเยเนวา’’ติอาทิ. โยติ เถโร วา นโว วา มชฺฌิโม วา. เอตฺถ อนาทริยํ นาม สฺจิจฺจ อาปตฺติอาปชฺชนํ, นิวาสนาทิวตฺถสฺส อุคฺคหเณ นิรุสฺสาหฺจ. ปจฺฉโตปิ วาติ เอตฺถ วา-สทฺเทน ‘‘ปสฺสโตปิ วา’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาติ. ตสฺส จาติ เอตฺถ จ-สทฺโท วกฺขมานสมุจฺจโย.
๑๘๗๑. น เกวลํ วุตฺตนเยน นิวาเสนฺตสฺเสว โหติ, ขนฺธกาคตหตฺถิโสณฺฑาทิอากาเรนาปิ นิวาเสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ โหตีติ อาห ‘‘หตฺถิโสณฺฑาที’’ติอาทิ. หตฺถิโสณฺฑาทินิวาสนํ ปรโต ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก (จูฬว. ๒๘๐) อาวิ ¶ ภวิสฺสติ. ปริมณฺฑลนฺติ สมนฺตโต มณฺฑลํ กตฺวา. วตฺถพฺพนฺติ นิวตฺถพฺพํ นิวาเสตพฺพนฺติ อตฺโถ.
๑๘๗๒. ชาณุมณฺฑลโต ¶ เหฏฺาติ เอตฺถ ‘‘ชงฺฆฏฺิสีสโต ปฏฺายา’’ติ เสโส. อฏฺงฺคุลปฺปมาณกนฺติ วฑฺฒกิองฺคุเลน อฏฺงฺคุลมตฺตนฺติ อาจริยา. ‘‘โย ปน สุกฺขชงฺโฆ วา มหาปิณฺฑิกมํโส วา โหติ, ตสฺส สารุปฺปตฺถาย ชาณุมณฺฑลโต อฏฺงฺคุลาธิกมฺปิ โอตาเรตฺวา นิวาเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๗๖) อฏฺกถํ สงฺคณฺหิตุมาห ‘‘ตโต อูนํ น วฏฺฏตี’’ติ.
๑๘๗๓. อสฺจิจฺจ อปริมณฺฑลํ นิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา. เอวมุปริปิ. อสฺจิจฺจาติ ‘‘อปริมณฺฑลํ นิวาเสสฺสามี’’ติ เอวํ อสฺจิจฺจ, อถ โข ‘‘ปริมณฺฑลํเยว นิวาเสสฺสามี’’ติ วิรชฺฌิตฺวา อปริมณฺฑลํ นิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺติ. อสติสฺสาปีติ อฺวิหิตสฺสาปิ ตถา นิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺติ. อชานนฺตสฺสาติ เกวลํ ปริมณฺฑลํ นิวาเสตุํ อชานนฺตสฺส อนาปตฺติ. อปิจ นิวาสนวตฺตํ อุคฺคเหตพฺพํ. อุคฺคหิตวตฺโตปิ สเจ ‘‘อารุฬฺห’’นฺติ วา ‘‘โอรุฬฺห’’นฺติ วา น ชานาติ, ตสฺสาปิ อนาปตฺติเยว. คิลานสฺสาติ ยสฺส ชงฺฆาย วา ปาเท วา วโณ โหติ, ตสฺส อุกฺขิปิตฺวา วา โอตาเรตฺวา วา นิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺติ. ปาโทติ เจตฺถ ปาทสมีปํ อธิปฺเปตํ. อาปทาสูติ วาฬา วา โจรา วา อนุพนฺธนฺติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุ อนาปตฺติ.
ปริมณฺฑลกถาวณฺณนา.
๑๘๗๔. อุโภ โกเณ สมํ กตฺวาติ ปารุปนสฺส เอกํเส กตสฺส ปิฏฺิปสฺเส, อุทรปสฺเส จ โอลมฺพมาเน อุโภ ¶ กณฺเณ หตฺถิปิฏฺเ คณฺฑา วิย สมํ กตฺวา. ปริมณฺฑลํ กตฺวาติ เอตสฺเสว อตฺถปทํ. สาทรนฺติ ภาวนปุํสกนิทฺเทโส. สาทรํ วา ปารุปิตพฺพนฺติ โยชนา, สาทรํ ปารุปนํ กตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. เอวํ อกโรนฺตสฺสาติ ปารุปนวตฺเต อาทรํ ชเนตฺวา เอวํ อปารุปนฺตสฺส.
๑๘๗๕. ‘‘ปริมณฺฑลํ นิวาเสสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา’’ติ (ปาจิ. ๕๗๖) วา ‘‘ปริมณฺฑลํ ปารุปิสฺสามีติ สิกฺขา กรณียา’’ติ (ปาจิ. ๕๗๗) วา ‘‘อนฺตรฆเร’’ติ อวิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อวิเสเสน วุตฺต’’นฺติ. อิทํ สิกฺขาปททฺวยํ ยสฺมา อวิเสเสน วุตฺตํ, ตสฺมา ฆเร, วิหาเร วา กาตพฺพํ ปริมณฺฑลนฺติ โยชนา. ฆเรติ อนฺตรฆเร. วิหาเร วาติ พุทฺธุปฏฺานาทิกาลํ ¶ สนฺธาย วุตฺตํ. ปริมณฺฑลํ กตฺตพฺพนฺติ ปริมณฺฑลเมว นิวาเสตพฺพํ ปารุปิตพฺพนฺติ อตฺโถ.
ทุติยํ.
๑๘๗๖. อุโภ โกเณ สมํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. คีวเมว จ อนุวาเตน ฉาเทตฺวาติ โยชนา.
๑๘๗๗. ตถา อกตฺวาติ ยถาวุตฺตวิธานํ อกตฺวา. ชตฺตูนิปีติ อุโภ อํสกูฏานิปิ. อุรมฺปิ จาติ หทยมฺปิ. วิวริตฺวาติ อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวา. ยถากามนฺติ อิจฺฉานุรูปํ. คจฺฉโตติ เอตฺถ ‘‘อนฺตรฆเร’’ติ เสโส. อนฺตรฆรํ นาม คาเม วา โหตุ วิหาเร วา, ปจิตฺวา ภฺุชิตฺวา คิหีนํ วสนฏฺานํ.
ตติยํ.
๑๘๗๘-๙. ‘‘มณิพนฺธโต’’ติ อิมินาปิ ‘‘เหฏฺา’’ติ โยเชตพฺพํ. วาสูปคสฺสาติ เอตฺถ ‘‘กายํ วิวริตฺวา นิสีทโต’’ติ ¶ เสโส. วาสูปโค นาม รตฺติวาสตฺถาย อุปคโต, เอเตน วาสตฺถาย อนฺตรฆรํ อุปคจฺฉนฺเตน สุปฺปฏิจฺฉนฺเนเนว อุปคนฺตพฺพนฺติ ทีปิตํ โหติ, เอเตเนว วาสูปคตสฺส สนฺติกํ อุปคตสฺส ยถากามํ คมเน น โทโสติ จ วุตฺตเมว โหติ. เตนาห คณฺิปเท ‘‘เอกทิวสมฺปิ วาสูปคตสฺส สนฺติกํ ยถาสุขํ คนฺตุํ วฏฺฏติ, โก ปน วาโท จตุปฺจาหํ วาสมธิฏฺาย วสิตภิกฺขูนํ สนฺติก’’นฺติ.
จตุตฺถํ.
๑๘๘๐. สุวินีเตนาติ หตฺถปาทานํ อกีฬาปเนเนว สุฏฺุ วินีเตน.
ปฺจมํ.
๑๘๘๑. คาถาพนฺธวเสน ‘‘สตีมตา’’ติ ทีโฆ กโต. อวิกาเรนาติ ตํตทวโลกาสหิเตน ¶ . ยุคํ มตฺตา ปมาณํ เอตสฺสาติ ยุคมตฺตํ, รถยุคํ จตุหตฺถปฺปมาณํ, ตตฺตกํ ปเทสํ. เปกฺขินาติ โอโลเกนฺเตน. ‘‘ภิกฺขุนา โอกฺขิตฺตจกฺขุนา’’ติ ปทจฺเฉโท.
๑๘๘๒. อนฺตรฆเร ยตฺถ กตฺถจิปิ เอกสฺมิมฺปิ าเน ตฺวาติ โยชนา. เอวํ วุตฺเตปิ ตถารูเป อนฺตราเย สติ คจฺฉโตปิ โอโลเกตุํ ลพฺภติ. เอกสฺมึ ปน าเน ตฺวาติ เอตฺถ คจฺฉนฺโตปิ ปริสฺสยาภาวํ โอโลเกตุํ ลพฺภติเยว. ‘‘ตถา คาเม ปูช’’นฺติ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ. ปิ-สทฺโท ปน-สทฺทตฺโถ, โอโลเกตุํ ปน วฏฺฏตีติ วุตฺตํ โหติ.
๑๘๘๓. โอโลเกนฺโต ตหํ ตหนฺติ โย อนาทริยํ ปฏิจฺจ ตํ ตํ ทิสาภาคํ ปาสาทํ กูฏาคารํ วีถึ โอโลเกนฺโต.
สตฺตมํ.
๑๘๘๔. เอกโต ¶ วาปีติ เอกอํสกูฏโต วา. อุภโต วาปีติ อุภยํสกูฏโต วา. อินฺทขีลกโต อนฺโตติ คามทฺวารินฺทขีลโต อนฺโต, ฆเรติ วุตฺตํ โหติ.
นวมํ.
๑๘๘๕. ตถา นิสินฺนกาเลปีติ อินฺทขีลสฺส อนฺโต นิสินฺนกาเลปิ. กุณฺฑิกํ นีหรนฺเตน จ จีวรํ อนุกฺขิปิตฺวา ทาตพฺพา กุณฺฑิกาติ โยชนา. กุณฺฑิกนฺติ จ อุปลกฺขณมตฺตํ. ธมฺมกรณาทีสุปิ เอเสว นโย.
ทสมํ.
ปโม วคฺโค.
๑๘๘๖. คนฺตฺุเจว นิสีทิตฺุจ น วฏฺฏตีติ โยชนา. จ-สทฺโท กิริยาสมุจฺจโย. หสนียสฺมึ วตฺถุสฺมินฺติ หาสชนเก การเณ. สิตมตฺตนฺติ มนฺทหาสํ.
ปมทุติยานิ.
๑๘๘๗. อปฺปสทฺเทนาติ ¶ ‘‘กิตฺตาวตา อปฺปสทฺโท โหติ? ทฺวาทสหตฺเถ เคเห อาทิมฺหิ สงฺฆตฺเถโร, มชฺเฌ ทุติยตฺเถโร, อนฺเต ตติยตฺเถโรติ เอวํ นิสินฺเนสุยํ สงฺฆตฺเถโร ทุติยตฺเถเรน สทฺธึ มนฺเตติ, ทุติยตฺเถโร ตสฺส สทฺทฺเจว สุณาติ, กถฺจ ววตฺถเปติ. ตติยตฺเถโร ปน สทฺทเมว สุณาติ, กถํ น ววตฺถเปติ. เอตฺตาวตา อปฺปสทฺโท โหตี’’ติ (ปาจิ. ๕๘๘) วุตฺตอปฺปสทฺทยุตฺเตน. สเจ ¶ ปน ตติยตฺเถโร กถฺจ ววตฺถเปติ, มหาสทฺโท นาม โหตีติ.
ตติยํ.
๑๘๘๘. กายปฺปจาลกํ กตฺวาติ กายํ จาเลตฺวา จาเลตฺวา. อุปริปิ เอเสว นโย. หตฺถสฺส วุตฺตลกฺขณตฺตา ‘‘พาหู’’ติ มณิพนฺธโต ยาว อํสกูฏา คเหตพฺพา.
๑๘๘๙. อุชุํ ปคฺคเหตฺวาติ อุชุํ เปตฺวา. อาสิตพฺพนฺติ นิสีทิตพฺพํ. ‘‘สเมน อิริยาปเถน ตู’’ติ ปทจฺเฉโท.
๑๘๙๐. อิตฺถมฺภูเต กรณวจนํ. คมนปฏิสํยุตฺเตสุ สิกฺขาปเทสุ คมนสฺส อสมฺภโวติ อาห ‘‘นิสีทเนน ยุตฺเตสู’’ติ.
ปฺจมฉฏฺสตฺตมฏฺมนวมานิ.
ทุติโย วคฺโค.
๑๘๙๑. ขมฺภํ กตฺวาติ กฏิยา เอกปสฺเส วา ทฺวีสุ วา ปสฺเสสุ กปฺปรสนฺธิโต อาภุชิตฺวา หตฺถํ เปตฺวา. ยถาห – ‘‘ขมฺภกโต นาม กฏิยํ หตฺถํ เปตฺวา กตขมฺโภ’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๙๖). อุกฺกุฏิกาย วา คจฺฉโตติ โยชนา. อุกฺกุฏิกา วุจฺจติ ปณฺหิโย อุกฺขิปิตฺวา อคฺคปาเทหิ วา อคฺคปาเท อุกฺขิปิตฺวา ปณฺหีหิ เอว วา ภูมึ ผุสนฺตสฺส คมนํ.
๑๘๙๒. ทุสฺสปลฺลตฺถิกายาติ อาโยคปลฺลตฺถิกาย. อนฺตรฆเร นิสีทนฺตสฺส ตสฺส ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนา.
๑๘๙๓. ทุติเย ¶ จาติ ‘‘น ขมฺภกโต อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามี’’ติ (ปาจิ. ๕๙๗) สิกฺขาปเท จ. จตุตฺเถ จาติ ‘‘น โอคุณฺิโต ¶ อนฺตรฆเร นิสีทิสฺสามี’’ติ (ปาจิ. ๕๙๙) สิกฺขาปเท จ. ฉฏฺเติ ‘‘น ปลฺลตฺถิกาย อนฺตรฆเร’’อิจฺจาทิ (ปาจิ. ๖๐๑) สิกฺขาปเท จ. อิติ เอวํ สารุปฺปา สมณาจารานุจฺฉวิกา ฉพฺพีสติ สิกฺขาปทานิ ปกาสิตานิ.
ปมทุติยตติยจตุตฺถปฺจมฉฏฺานิ.
๑๘๙๔. วิฺุนา ภิกฺขุนา สกฺกจฺจํ สติยุตฺเตน, ปตฺตสฺินา จ หุตฺวา สมสูโปว ปิณฺฑปาโต คเหตพฺโพติ โยชนา. เอวํ เอตาย คาถาย สิกฺขาปทตฺตยํ สงฺคหิตํ. สกฺกจฺจนฺติ สตึ อุปฏฺเปตฺวา. ‘‘สติยุตฺเตนา’’ติ อิทํ ‘‘สกฺกจฺจ’’นฺติ เอตสฺส อตฺถปทํ. ‘‘สตึ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๐๒) หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ปตฺเต สฺา ปตฺตสฺา, สา อสฺส อตฺถีติ ปตฺตสฺี, อนฺวิหิเตน อตฺตโน ภาชเนเยว อุปนิพทฺธสฺินาติ อตฺโถ.
๑๘๙๕. ภตฺตจตุพฺภาโคติ ภตฺตสฺส จตุพฺภาคปฺปมาโณ. ตโต อธิกํ คณฺหโต ทุกฺกฏํ.
๑๘๙๖. ‘‘รสรเส’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘รเสรเส’’ติ คาถาพนฺธวเสน วุตฺตํ. ทฺเว สูเป เปตฺวา อวเสสานิ โอโลณิสากสูเปยฺยมจฺฉรสมํสรสาทีนิ รสรสาติ เวทิตพฺพานิ. เอตฺถ จ ‘‘โอโลณีติ ทธิกตํ โครส’’นฺติ เกจิ. ‘‘เอกา พฺยฺชนวิกตี’’ติ อปเร. ‘‘โย โกจิ สุทฺโธ กฺชิกตกฺกาทิรโส’’ติ อฺเ. สากสูเปยฺยคฺคหเณน ยา กาจิ สูเปยฺยสาเกหิ กตา พฺยฺชนวิกติ วุตฺตา. มํสรสาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อวเสสา สพฺพาปิ พฺยฺชนวิกติ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพํ. าตกาทีนนฺติ เอตฺถ ‘‘สนฺตกํ คณฺหนฺตสฺสา’’ติ เสโส. อฺตฺถายาติ เอตฺถ ‘‘กตํ คณฺหนฺตสฺสา’’ติ เสโส. ธเนนาติ เอตฺถ ‘‘อตฺตโน’’ติ จ ¶ ‘‘กีต’’นฺติ จ ‘‘คณฺหนฺตสฺสา’’ติ จ เสโส. าตกาทีนํ สนฺตกํ คณฺหนฺตสฺส, อฺตฺถาย กตํ คณฺหนฺตสฺส, อตฺตโน ธเนน กีตํ คณฺหนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถ.
สตฺตมฏฺมนวมานิ.
๑๘๙๗. อธิฏฺานูปคสฺส ¶ ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยา อนฺโตเลขาปมาเณน ปูริโตว คเหตพฺโพติ โยชนา.
๑๘๙๘. อนาปตฺติวิสยํ ทสฺเสตฺวา อาปตฺติวิสยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถาติ อธิฏฺานูปเค ปตฺเต. ถูปีกตํ กตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ทิยฺยมาน’’นฺติ เสโส. ยถาวุตฺตเลขาติกฺกโม ยถา โหติ, เอวํ ถูปีกตํ ทิยฺยมานํ คณฺหโต อาปตฺติ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. อิมินา ปมํ ถูปีกตสฺส อธิฏฺานูปคปตฺตสฺส ปจฺฉา ปฏิคฺคหณฺจ ปมปฏิคฺคหิตปตฺเต ปจฺฉา โภชนสฺส ถูปีกตสฺส ปฏิคฺคหณฺจ นิวาริตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๑๘๙๙. กาลิกตฺตยเมว จ ถูปีกตํ วฏฺฏเตวาติ โยชนา. เสเสติ อนธิฏฺานูปเค ปตฺเต. สพฺพนฺติ จตุพฺพิธํ กาลิกํ ถูปีกตํ วฏฺฏตีติ โยชนา.
๑๙๐๐. เปเสตีติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขู’’ติ เสโส. ภิกฺขุ ภิกฺขูนํ ยทิ เปเสตีติ โยชนา. ‘‘วิหารํ เปเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๐๕) อฏฺกถาย อธิปฺปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภิกฺขูน’’นฺติ วจเนน ปฏิคฺคหณํ อวิชหิตฺวา ภิกฺขุนา เอว เปสิตํ คณฺหนฺตานํ ภิกฺขูนํ อนาปตฺตีติ ทีปิตํ โหติ. อฺถา ‘‘ปูเรตุํ วฏฺฏตี’’ติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพนฺติ วิฺายติ.
๑๙๐๑. ปกฺขิปฺปมานนฺติ มุขวฏฺฏิโต อุจฺจํ กตฺวา มชฺเฌ ปกฺขิปิยมานํ. ผลาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน โอทนาทิมฺปิ สงฺคณฺหาติ. เหฏฺา ¶ โอโรหตีติ สมนฺตา โอกาสสมฺภวโต จาลิยมานํ มุขวฏฺฏิปฺปมาณโต เหฏฺา ภสฺสติ.
๑๙๐๒. ตกฺโกลกาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปูคผลาทีนํ สงฺคโห. เปตฺวาติ ภตฺตมตฺถเก นิกฺขิปิตฺวา. วฏํสกนฺติ อวฏํสกํ.
๑๙๐๓. ปูวสฺสาติ วิการสมฺพนฺเธ สามิวจนํ, ปูววฏํสกนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปูวสฺส ยาวกาลิกตฺตา อาห ‘‘อิทํ ถูปีกตํ สิยา’’ติ.
๑๙๐๔. ปณฺณานํ วิสุํ ภาชนตฺตา อาห ‘‘วฏฺฏตี’’ติ.
๑๙๐๕. อสฺสาติ ¶ ภิกฺขุสฺส. ตํ ตุ สพฺพนฺติ ‘‘ถูปีกตตฺตา น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ ตํ ปน สพฺพํ. คหิตํ สุคหิตนฺติ วิราเธตฺวา ปฏิคฺคหิตํ เจ, สุปฺปฏิคฺคหิตํ.
ทสมํ.
ตติโย วคฺโค.
๑๙๐๖. ‘‘อุปริ โอธิ’’นฺติ ปทจฺเฉโท. อุปรีติ ภตฺตสฺส อุปริ. โอธินฺติ ปริจฺเฉทํ. ปฏิปาฏิยาติ อตฺตโน ทิสาย ปริยนฺตโต ปฏฺาย อนุกฺกเมน.
๑๙๐๗. อฺเสนฺติ เอตฺถ ‘‘เทนฺโต’’ติ เสโส. อตฺตโน ภตฺตํ อฺเสํ เทนฺโต อฺสฺส ภาชเน อากิรํ อากิรนฺโต ปน ปฏิปาฏึ วินาปิ ตหึ ตหึ โอมสติ เจ, นตฺถิ โทโสติ โยชนา. อุตฺตริภงฺคกํ ตถา อากิรนฺโต ตตฺถ ตตฺถ โอมสติ, นตฺถิ โทโสติ โยชนา ¶ . ภฺุชนตฺถาย คณฺหนฺโตปิ เจตฺถ วตฺตพฺโพ. อุตฺตริภงฺคํ นาม พฺยฺชนํ.
ตติยํ.
๑๙๐๘. มตฺถกํ โอมทฺทิตฺวา ปริภฺุชโต โทโสติ โยชนา. ‘‘ถูปกโตติ มตฺถกโต, เวมชฺฌโต’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๑๐) อฏฺกถาวจนโต มตฺถกนฺติ เอตฺถ ภตฺตมตฺถกมาห. โอมทฺทิตฺวาติ หตฺเถน ภตฺตํ อวมทฺทิตฺวา.
๑๙๐๙. เสสเก ปริตฺเตปิ จาติ อวสิฏฺเ อปฺปเกปิ จ. สํกฑฺฒิตฺวานาติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน ิตํ สํหริตฺวา. เอกโต ปน มทฺทิตฺวา ภฺุชโต อนาปตฺตีติ โยชนา.
ปฺจมํ.
๑๙๑๐. ภิยฺโยกมฺยตาเหตูติ ปุน คณฺหิตุกามตาเหตุ. สูปํ วาติ มุคฺคาทิสูปํ วา. พฺยฺชนํ วาติ อุตฺตริภงฺคํ วา.
ฉฏฺํ.
๑๙๑๑. วิฺตฺติยนฺติ ¶ สูโปทนวิฺตฺติยํ. ‘‘าตกานํ วา ปวาริตานํ วา อฺสฺส อตฺถาย วา อตฺตโน ธเนน วา’’ติ อิทํ อนาปตฺติยํ อธิกํ. คิลาโนปิ หุตฺวา ปเรสํ ปตฺตํ อุชฺฌานสฺาย โอโลเกนฺตสฺส อาปตฺติ โหตีติ อาห ‘‘อุชฺฌาเน คิลาโนปิ น มุจฺจตี’’ติ. อุชฺฌาเนติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ.
๑๙๑๒. ทสฺสามีติ อิมสฺส ภตฺตํ โอโลเกตฺวา ‘‘ยํ ตตฺถ นตฺถิ, ตํ ทสฺสามี’’ติ วา ‘‘ทาเปสฺสามี’’ติ วา. อวมฺิตฺวา อุชฺฌายนจิตฺตํ อุชฺฌานํ, อุชฺฌาเน สฺา อุชฺฌานสฺา, สา ¶ อสฺส อตฺถีติ วิคฺคโห. นอุชฺฌานสฺิโน จ อนาปตฺตีติ าตพฺพนฺติ โยชนา.
สตฺตมฏฺมานิ.
๑๙๑๓. ‘‘เตสํ มชฺฌปฺปมาเณนา’’ติ อิมินา อสารุปฺปวเสน ขุทฺทกปฏิกฺเขโป กโตติ เวทิตพฺโพ. ‘‘นาติมหนฺต’’นฺติ จ อติมหนฺตสฺเสว ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ขุทฺทเก อาปตฺติ น ทิสฺสตีติ. กพโฬติ อาโลโป.
๑๙๑๔. มูลขาทนียาทิเก สพฺพตฺถ ขชฺชเก ปนาติ โยชนา. ผลาผเลติ ขุทฺทเก, มหนฺเต จ ผเล.
นวมํ.
๑๙๑๕. ทสเม นตฺถิ กิฺจิ วตฺตพฺพํ.
ทสมํ.
จตุตฺโถ วคฺโค.
๑๙๑๖. ‘‘อนาหเฏ’’ติ เอตสฺส อตฺถปทํ ‘‘มุขทฺวารํ อปฺปตฺเต’’ติ. ยถาห ‘‘อนาหเฏติ อนาหริเต, มุขทฺวารํ อสมฺปาปิเตติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๑๗). ‘‘มุขทฺวารํ วิวรนฺตสฺสา’’ติ เอตฺตเก วุตฺเต มุขทฺวาร-สทฺทสฺส สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา กสฺสาติ อเปกฺขาย ‘‘มุขทฺวารํ วิวริสฺสามี’’ติ ¶ อตฺตโนปเทกวจเนน พฺยฺชิตเมวตฺถํ ปกาเสตุํ อตฺตโน-คหณํ กตนฺติ เวทิตพฺพํ. จ-สทฺโท เอวการตฺโถ, อปฺปตฺเต วาติ โยเชตพฺโพ, อสมฺปตฺเตเยวาติ อตฺโถ.
ปมํ.
๑๙๑๗. สกลํ ¶ หตฺถนฺติ เอตฺถ หตฺถ-สทฺโท ตเทกเทเสสุ องฺคุลีสุ ทฏฺพฺโพ. ‘‘หตฺถมุทฺทา’’ติอาทีสุ วิย สมุทาเย ปวตฺตโวหารสฺส อวยเวปิ ปวตฺตนโต เอกงฺคุลิมฺปิ มุเข ปกฺขิปิตุํ น วฏฺฏติ.
๑๙๑๘. อสฺสาติ ภิกฺขุโน. พฺยาหรนฺตสฺสาติ กเถนฺตสฺส.
ทุติยตติยานิ.
๑๙๒๐. ปิณฺฑุกฺเขปกนฺติ ปิณฺฑํ อุกฺขิปิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา. อิธาปิ ขชฺชกผลาผเลสุ อนาปตฺติ. กพฬจฺเฉทกมฺปิ วาติ กพฬํ ฉินฺทิตฺวา. อิธ ขชฺชกผลาผเลหิ สทฺธึ อุตฺตริภงฺเคปิ อนาปตฺติ. คณฺเฑ กตฺวาติ เอตฺถ ผลาผลมตฺเตเยว อนาปตฺติ.
จตุตฺถปฺจมฉฏฺานิ.
๑๙๒๑-๒. หตฺถํ นิทฺธุนิตฺวานาติ หตฺถํ นิทฺธุนิตฺวา ภตฺตํ ภฺุชโตติ จ สมฺพนฺโธ. สิตฺถาวการกนฺติ สิตฺถานิ อวกิริตฺวา อวกิริตฺวา. ชิวฺหานิจฺฉารกํ วาปีติ ชิวฺหํ นิจฺฉาเรตฺวา นิจฺฉาเรตฺวา. จปุ จปูติ วาติ ‘‘จปุ จปู’’ติ เอวํ สทฺทํ กตฺวา. สตฺตเมติ ‘‘น หตฺถนิทฺธุนก’’นฺติ สิกฺขาปเท. อฏฺเมติ ‘‘น สิตฺถาวการก’’นฺติ สิกฺขาปเท. กจวรุชฺฌเนติ กจวราปนยเน.
สตฺตมฏฺมนวมทสมานิ.
ปฺจโม วคฺโค.
๑๙๒๓. ‘‘สุรุ ¶ สุรู’’ติ เอวํ สทฺทํ กตฺวา น โภตฺตพฺพนฺติ โยชนา. หตฺถนิลฺเลหกํ วาปีติ หตฺถํ นิลฺเลหิตฺวา นิลฺเลหิตฺวา.
๑๙๒๔. ผาณิตํ ¶ , ฆนยาคุํ วา องฺคุลีหิ คเหตฺวา องฺคุลิโย มุเข ปเวเสตฺวาปิ ตํ โภตฺตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา.
๑๙๒๕. เอกาย องฺคุลิกายปิ ปตฺโต น เลหิตพฺโพว. ชิวฺหาย เอกโอฏฺโปิ น นิลฺเลหิตพฺพโกติ โยชนา. พหิ โอฏฺฺจ ชิวฺหาย น เลหิตพฺพํ. โอฏฺเ ลคฺคํ สิตฺถาทึ ยํ กิฺจิ อุโภหิ โอฏฺมํเสหิเยว คเหตฺวา อนฺโต กาตุํ วฏฺฏติ.
ปมทุติยตติยจตุตฺถานิ.
๑๙๒๖-๘. น จ คเหตพฺพํ, ปฏิกฺกูลวเสน ปฏิกฺขิตฺตนฺติ โยชนา. หิ-อิติ ‘‘ยสฺมา’’ติ เอตสฺส อตฺเถ, เตเนว วกฺขติ ‘‘ตสฺมา’’ติ. ‘‘ปานียถาลก’’นฺติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ สงฺขาทีนมฺปิ ตถา นคเหตพฺพตฺตา. สราวํ วาติ ตฏฺฏกํ วา.
อนามิเสน หตฺเถนาติ อามิสรหิเตน หตฺเถกเทเสน. ยถาห ‘‘สเจ ปน หตฺถสฺส
เอกเทโส อามิสมกฺขิโต น โหติ, เตน ปเทเสน คเหตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๓๑). อามิสมกฺขิเตเนว หตฺเถน ‘‘โธวิสฺสามี’’ติ วา ‘‘โธวาเปสฺสามี’’ติ วา คณฺหนฺตสฺส ปน อนาปตฺติ.
ปฺจมํ.
๑๙๒๙. อุทฺธริตฺวาติ สสิตฺถกา ปตฺตโธวนา สิตฺถกานิ อุทฺธริตฺวา ตํ ปตฺตโธวโนทกํ ฆรา พหิ อนฺตรฆเร ฉฑฺเฑนฺตสฺส อนาปตฺติ. ภินฺทิตฺวาติ สสิตฺถเก ปตฺตโธวเน สิตฺถกานิ มทฺทิตฺวา อุทเกน สมฺภินฺทิตฺวา อุทกคติกาเนว กตฺวา ตํ อุทกํ ฆรา พหิ อนฺตรฆเร ฉฑฺเฑนฺตสฺส อนาปตฺติ. คเหตฺวาติ สสิตฺถกํ ปตฺตโธวโนทกํ คเหตฺวา ปฏิคฺคเห ฉฑฺเฑนฺตสฺส อนาปตฺติ. สสิตฺถกํ ปตฺตโธวโนทกํ ฆรา ¶ พหิ นีหริตฺวา อนฺตรฆเร ฉฑฺเฑนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อชฺฌาหารโยชนา ¶ เวทิตพฺพา. เอตฺถ ปฏิคฺคโห นาม เขฬมลฺลาทิโก อุจฺฉิฏฺหตฺถโธวนภาชนวิเสโส.
ฉฏฺํ.
๑๙๓๐. ฉตฺตํ ยํ กิฺจีติ ‘‘ฉตฺตํ นาม ตีณิ ฉตฺตานิ เสตจฺฉตฺตํ กิลฺชจฺฉตฺตํ ปณฺณจฺฉตฺตํ มณฺฑลพทฺธํ สลากพทฺธ’’นฺติ (ปาจิ. ๖๓๔) วุตฺเตสุ ตีสุ ฉตฺเตสุ อฺตรํ. เอตฺถ จ เสตจฺฉตฺตนฺติ วตฺถปลิคุณฺิตํ ปณฺฑรจฺฉตฺตํ. กิลฺชจฺฉตฺตนฺติ วิลีวจฺฉตฺตํ. ปณฺณจฺฉตฺตนฺติ ตาลปณฺณาทีหิ เยหิ เกหิจิ กตํ. ‘‘มณฺฑลพทฺธํ สลากพทฺธ’’นฺติ อิทํ ปน ติณฺณมฺปิ ฉตฺตานํ ปฺชรทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ตานิ หิ มณฺฑลพทฺธานิ เจว โหนฺติ สลากพทฺธานิ จ. ‘‘ยํ กิฺจี’’ติ อนวเสสปริคฺคหวจเนน ‘‘ยมฺปิ จ ตตฺถชาตทณฺเฑน กตํ เอกปณฺณจฺฉตฺตํ โหติ, ตมฺปิ ฉตฺตเมวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๓๔) อฏฺกถาย วุตฺตํ ฉตฺตวิเสสํ คณฺหาติ. หตฺเถนาติ เอตฺถ ‘‘อมฺุจิตฺวา’’ติ เสโส. สรีราวยเวนาติ เอตฺถ ‘‘คเหตฺวา’’ติ เสโส. วา-สทฺโท อปิ-สทฺทตฺโถ. อํสกูฏาทิสรีราวยเวน คเหตฺวาปิ หตฺเถน อมฺุจิตฺวา ธาเรนฺตสฺสาติ อตฺโถ.
สเจ ปนสฺส อฺโ ฉตฺตํ ธาเรติ, ฉตฺตปาทุกาย วา ิตํ โหติ, ปสฺเส วา ิตํ โหติ,
หตฺถโต อปคตมตฺเต ฉตฺตปาณิ นาม น โหติ, ตสฺส ธมฺมํ เทเสตุํ วฏฺฏติ. ‘‘น ฉตฺตปาณิสฺส อคิลานสฺสา’’ติ วจนโต, อิธ ‘‘สพฺพตฺถ อคิลานสฺสา’’ติ วกฺขมานตฺตา จ เอตฺถ ‘‘อคิลานสฺสา’’ติ ลพฺภติ. ธมฺมปริจฺเฉโท เจตฺถ ปทโสธมฺเม วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ. เอวมุปริปิ.
สตฺตมํ.
๑๙๓๑. ทณฺฑปาณิมฺหีติ ¶ เอตฺถ ทณฺโฑ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ วิคฺคโห. กิตฺตกปฺปมาโณ ทณฺโฑติ อาห ‘‘จตุหตฺถปฺปมาโณ’’ติอาทิ. มชฺฌิมหตฺถโตติ ปมาณมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส หตฺถโต, โย ‘‘วฑฺฒกิหตฺโถ’’ติ วุจฺจติ.
อฏฺมํ.
๑๙๓๒. สตฺถปาณิสฺสาติ ¶ เอตฺถาปิ วิคฺคโห วุตฺตนโยว. วกฺขมานํ สกลํ ธนุวิกตึ, สรวิกติฺจ เปตฺวา อวเสสํ ขคฺคาทิ สตฺถํ นาม. ขคฺคํ สนฺนหิตฺวา ิโตปิ สตฺถปาณิ นุ โขติ อาสงฺกาย นิวตฺตนตฺถมาห ‘‘สตฺถปาณี’’ติอาทิ. ‘‘น โหติ อสิ’’นฺติ ปทจฺเฉโท.
นวมํ.
๑๙๓๓-๕. สเรน สทฺธึ ธนุํ วา สุทฺธธนุํ วา สุทฺธสรํ วา สชิยํ ธนุทณฺฑํ วา นิชิยํ ธนุทณฺฑํ วา คเหตฺวา ิตสฺสาปิ วา นิสินฺนสฺสาปิ วา นิปนฺนสฺสาปิ วา สเจ โย ตถา ปทโสธมฺเม วุตฺตลกฺขณํ สทฺธมฺมํ เทเสติ, ตสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนา. สเจ ปนสฺส ธนุ ขนฺเธ ปฏิมุกฺกํ โหติ, ยาว น คณฺหาติ, ตาว วฏฺฏติ. ชิยาย สห วตฺตตีติ สชิยํ.
ทสมํ.
ฉฏฺโ วคฺโค.
๑๙๓๖. ปาทุการุฬฺหกสฺสาติ ปาทุกํ อารุฬฺโห ปาทุการุฬฺโห, โสเยว ปาทุการุฬฺหโก, ตสฺส. กถํ อารุฬฺหสฺสาติ อาห ‘‘อกฺกมิตฺวา’’ติอาทิ. อกฺกมิตฺวา ิตสฺสาติ ¶ ฉตฺตทณฺฑเก องฺคุลนฺตรํ อปฺปเวเสตฺวา เกวลํ ปาทุกํ อกฺกมิตฺวา ิตสฺส. ปฏิมุกฺกสฺส วาติ ปฏิมฺุจิตฺวา ิตสฺส. เอตํ ทฺวยมฺปิ ‘‘ปาทุการุฬฺหกสฺสา’’ติ เอตสฺส อตฺถปทํ. ยถาห ‘‘น ปาทุการุฬฺหสฺส อคิลานสฺส ธมฺโม เทเสตพฺโพ. โย อนาทริยํ ปฏิจฺจ อกฺกนฺตสฺส วา ปฏิมุกฺกสฺส วา โอมุกฺกสฺส วา อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๖๓๘).
ปมํ.
๑๙๓๗-๔๐. อุปาหนคตสฺสาปีติ อกฺกนฺตาทิอากาเรน อุปาหนารุฬฺหสฺส จ. ยถาห ‘‘อกฺกนฺตสฺส วา ปฏิมุกฺกสฺส วา’’ติ. สพฺพตฺถาติ ฉตฺตปาณิอาทีสุ สพฺพสิกฺขาปเทสุ. อคิลานสฺสาติ อิทํ โยเชตพฺพนฺติ เสโส. ยาเน วา คตสฺส อคิลานสฺส ธมฺมํ เทเสติ, ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. ตตฺถ ยาเน วา คตสฺสาติ สเจ ทฺวีหิ ชเนหิ หตฺถสงฺฆาเตน คหิโต, สาฏเก ¶ วา เปตฺวา วํเสน วยฺหติ, อยุตฺเต วา วยฺหาทิเก ยาเน, วิสงฺขริตฺวา วา ปิเต จกฺกมตฺเตปิ นิสินฺโน โหติ, ยานคโตตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ.
สยเนปิ วา อนฺตมโส กฏสารเก วา ฉมาย วา นิปนฺนสฺสาปิ อคิลานสฺสาติ โยชนา. ยถาห ‘‘สยนคตสฺสาติ อนฺตมโส กฏสารเกปิ ปกติภูมิยมฺปิ นิปนฺนสฺสา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๔๑). อุจฺเจ ปีเ วา อุจฺเจ มฺเจปิ วา นิสินฺเนน, ิเตน วา นิปนฺนสฺส เทเสตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา. ‘‘ตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘นิสีทิตฺวา’’ติ อิทฺจ สงฺคหิตเมว. สยเนสุ คตสฺส จ เทเสนฺเตน สยเนสุ คเตนาปิ สมาเน วาปิ อุจฺเจ วา นิปนฺเนเนว วฏฺฏตีติ โยชนา.
๑๙๔๑. ‘‘ตเถว ¶ จา’’ติ อิมินา ‘‘วฏฺฏตี’’ติ อิทํ คหิตํ.
ทุติยตติยจตุตฺถานิ.
๑๙๔๒. ‘‘ปลฺลตฺถิกาย นิสินฺนสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน ยการสฺส โลปํ กตฺวา ‘‘ปลฺลตฺถิกา นิสินฺนสฺสา’’ติ วุตฺตํ, อาโยคปลฺลตฺถิกาย วา หตฺถปลฺลตฺถิกาย วา ทุสฺสปลฺลตฺถิกาย วา ยาย กายจิ ปลฺลตฺถิกาย นิสินฺนสฺสาติ อตฺโถ. เวิตสีสสฺสาติ ทุสฺสเวเนน วา โมลิอาทีหิ วา ยถา เกสนฺโต น ทิสฺสติ, เอวํ เวิตสีสสฺส.
๑๙๔๓. ยทิ เกสนฺตํ วิวราเปตฺวา เทเสติ, วฏฺฏตีติ โยชนา. ‘‘อยเมว วินิจฺฉโย’’ติ อิมินา ‘‘สีสํ วิวราเปตฺวา เทเสติ, วฏฺฏตี’’ติ อนาปตฺติวาโรปิ วุตฺโต โหติ.
ปฺจมฉฏฺสตฺตมานิ.
๑๙๔๔-๕. อฏฺเม ‘‘อาสเน นิสินฺนสฺสาติ อนฺตมโส วตฺถมฺปิ ติณานิปิ สนฺถริตฺวา นิสินฺนสฺสา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๔๕) อิทฺจ นวเม ‘‘อุจฺเจ อาสเนติ อนฺตมโส ภูมิปฺปเทเสปิ อุนฺนเต าเน นิสินฺนสฺส เทเสตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๔๗) อิทฺจ ทสเม ‘‘สเจปี’’ติอาทินา วกฺขมานวินิจฺฉยฺจ เปตฺวา วตฺตพฺพวิเสสาภาวา อาห ‘‘อฏฺเม นวเม ¶ วาปิ, ทสเม นตฺถิ กิฺจิปี’’ติ. เอตฺถ ‘‘วตฺตพฺพ’’นฺติ เสโส. เถรุปฏฺานํ คนฺตฺวาน ิตํ ทหรํ อาสเน นิสินฺโน เถโร เจ ปฺหํ ปุจฺฉตีติ อชฺฌาหารโยชนา. กเถตพฺพมุปายํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตสฺส ปสฺเส ปนฺสฺส, กเถตพฺพํ วิชานตา’’ติ. เอตฺถ ‘‘ิตสฺสา’’ติ เสโส ¶ . ตสฺส สมีปวตฺติโน กสฺสจิ อภาเว สชฺฌายํ อธิฏฺหิตฺวาปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ.
อฏฺมนวมทสมานิ.
สตฺตโม วคฺโค.
๑๙๔๖. คจฺฉโต ปุรโตติ เอตฺถ ‘‘ปจฺฉโต คจฺฉนฺเตนา’’ติ เสโส. ปจฺฉโต คจฺฉนฺเตน ปุรโต คจฺฉโต ปฺหํ น วตฺตพฺพนฺติ โยชนา. สเจ ปุรโต คจฺฉนฺโต ปฺหํ ปุจฺฉติ, กึ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปจฺฉิมสฺสา’’ติอาทิ.
๑๙๔๗. อุคฺคหิตํ ธมฺมํ ปุรโต คจฺฉนฺเตน สทฺธึ ปจฺฉโต คจฺฉนฺโต สชฺฌายติ, วฏฺฏตีติ โยชนา. สมเมว คจฺฉโต ยุคคฺคาหํ กเถตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. ยุคคฺคาหนฺติ อฺมฺํ. อฺมฺ-สทฺทปริยาโย หิ ยุคคฺคาห-สทฺโท.
ปมํ.
๑๙๔๘. สกฏมคฺเค เอเกกสฺส จกฺกสฺส ปเถน คจฺฉนฺโต เอเกกสฺส จกฺกสฺส ปเถน สมํ คจฺฉโต ธมฺมํ เทเสตุํ วฏฺฏติ. อุปฺปเถนาปิ คจฺฉนฺโต อุปฺปเถน สมํ คจฺฉนฺตสฺส ธมฺมํ เทเสตุํ วฏฺฏตีติ อชฺฌาหารโยชนา. อุปฺปเถนาติ อมคฺเคน. เอวํ อนาปตฺติวิสเย ทสฺสิเต ตพฺพิปริยายโต อาปตฺติวิสโย ทสฺสิโตเยวาติ เวทิตพฺโพ.
ทุติยํ.
๑๙๔๙. ตติเย นตฺถิ วตฺตพฺพนฺติ ‘‘น ิโต อคิลาโน อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา กริสฺสามี’’ติ (ปาจิ. ๖๕๑) เอตสฺส วินิจฺฉโย ยถารุตวเสน ¶ สุวิฺเยฺโยติ กตฺวา วุตฺตํ. สเจ ปฏิจฺฉนฺนํ านํ คจฺฉนฺตสฺส สหสา อุจฺจาโร วา ปสฺสาโว วา นิกฺขมติ, อสฺจิจฺจ ¶ กโต นาม, อนาปตฺติ. อยเมตฺถ วิเสโส ทฏฺพฺโพ. สิงฺฆาณิกาย เขเฬเนว สงฺคหิตตฺเตปิ พาตฺตึสโกฏฺาเสสุ วิสุํเยว ทสฺสิโต เอโก โกฏฺาโสติ สิกฺขาปเทสุ อวุตฺตมฺปิ สงฺคเหตฺวา อาห ‘‘อุจฺจาราทิจตุกฺก’’นฺติ.
๑๙๕๐. เอตฺถ หริตํ นาม อิทนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ชีวรุกฺขสฺสา’’ติอาทิ. รุกฺขสฺสาติ อุปลกฺขณํ ชีวมานกติณลตาทีนมฺปิ หริเตเยว สงฺคหิตตฺตา. ‘‘ทิสฺสมานํ คจฺฉตี’’ติ วจเนเนว อทิสฺสมานคตํ อหริตนฺติ พฺยติเรกโต วิฺายติ. สาขา วา ภูมิลคฺคา ทิสฺสมานา คจฺฉติ, ตํ สพฺพํ หริตเมวาติ โยชนา.
๑๙๕๑. สหสา วจฺจํ นิกฺขมเตวาติ สมฺพนฺโธ. อสฺส ภิกฺขุโน. วจฺจนฺติ อุปลกฺขณํ ปสฺสาวาทีนมฺปิ ทสฺสิตตฺตา. วฏฺฏตีติ เอตฺถ ‘‘คิลานฏฺาเน ิตตฺตา’’ติ เสโส.
๑๙๕๒. ปลาลณฺฑุปเก วาปีติ ปลาลจุมฺพฏเกปิ. เอตฺถ ‘‘อปฺปหริตํ อลภนฺเตนา’’ติ เสโส. กิสฺมิฺจีติ สุกฺขติณาทิมฺหิ กิสฺมิฺจิ. ตํ วจฺจํ ปจฺฉา หริตํ โอตฺถรติ, วฏฺฏตีติ โยชนา.
๑๙๕๓. เอตีติ ปวิสติ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. ‘‘เขเฬน เอว จา’’ติ ปทจฺเฉโท.
ตติยจตุตฺถานิ.
๑๙๕๔. วจฺจกุฏิสมุทฺทาทิอุทเกสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สพฺพํ อปริโภคชลํ สงฺคณฺหาติ. เตเนว ‘‘เตสํ อปริโภคตฺตา’’ติ อปริโภคตฺตเมว การณมาห.
๑๙๕๕. อุทโกเฆติ ¶ เอตฺถ ‘‘ชาเต’’ติ เสโส. อชลนฺติ อชลฏฺานํ. ชเลติ ปริโภคารหชเล. อิธาปิ ถลกโต อุทกํ โอตฺถรติ, อนาปตฺติ.
ปฺจมํ.
อฏฺโม วคฺโค.
๑๙๕๖-๗. ปกิณฺณกวินิจฺฉยํ ¶ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมุฏฺานาทโย’’ติอาทิ. เยฺยาติ วกฺขมานนเยน เวทิตพฺพา. เอตฺถาติ เอเตสุ เสขิเยสุ. อุชฺชคฺฆิกา อาทิ เยสนฺติ วิคฺคโห, ตคฺคุณสํวิฺาโณยํ พาหิรตฺถสมาโส, อุชฺชคฺฆิกาอปฺปสทฺทปฏิสํยุตฺตานิ จตฺตาริ สิกฺขาปทานีติ อตฺโถ. ฉมา จ นีจาสนฺจ านฺจ ปจฺฉา จ อุปฺปโถ จ ฉมานีจาสนฏฺานปจฺฉาอุปฺปถา, เต สทฺทา เอเตสํ สิกฺขาปทานํ อตฺถีติ ตปฺปฏิสํยุตฺตานิ สิกฺขาปทานิ ฉมา…เป… อุปฺปถวา, ฉมาทิปทวนฺตานิ ปฺจ สิกฺขาปทานีติ อตฺโถ. เอตฺถ าน-สทฺเทน า-ธาตุสฺเสว รูปตฺตา สิกฺขาปทาคโต ิต-สทฺโท คหิโต. ‘‘ทสสู’’ติ วตฺตพฺเพ วณฺณโลเปน, วิภตฺติวิปลฺลาเสน วา ‘‘ทสา’’ติ วุตฺตํ. สมนุภาสเน สมุฏฺานาทีหิ เอเตสุ ทสสุ สิกฺขาปเทสุ สมุฏฺานาทโย ตุลฺยา วุตฺตาติ โยชนา.
กึ วุตฺตํ โหติ? อิมานิ ทส สิกฺขาปทานิ สมนุภาสนสมุฏฺานานิ, เอเกกเมตฺถ กิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๑๙๕๘-๙. ‘‘ฉตฺต’’นฺติอาทีนิ สิกฺขาปทานํ อุปลกฺขณปทานิ. เอตานิ เอกาทส สิกฺขาปทานิ สมุฏฺานาทินา ปน ธมฺมเทสเนน ตุลฺยาว สทิสา เอวาติ โยชนา. อิทํ วุตฺตํ ¶ โหติ – อิมานิ เอกาทส สิกฺขาปทานิ ธมฺมเทสนาสมุฏฺานานิ, กิริยากิริยานิ, สฺาวิโมกฺขานิ, สจิตฺตกานิ, โลกวชฺชานิ, วจีกมฺมานิ, อกุสลจิตฺตานิ, ทุกฺขเวทนานีติ.
สูโปทเนน วิฺตฺตีติ สูโปทน-สทฺเทน ลกฺขิตํ วิฺตฺติสิกฺขาปทํ. วิฺตฺติสิกฺขาปทานํ พหุตฺตา อิทเมว วิเสสิตํ. เถยฺยสตฺถสมํ มตนฺติ สมุฏฺานาทีหิ เถยฺยสตฺถสิกฺขาปเทน สมานํ มตนฺติ อตฺโถ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สูโปทนวิฺตฺติสิกฺขาปทํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ, กิริยํ, สฺาวิโมกฺขํ, สจิตฺตกํ, โลกวชฺชํ, กายกมฺมํ, วจีกมฺมํ, อกุสลจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนนฺติ.
๑๙๖๐. อวเสสา ติปฺาสาติ อวเสสานิ เตปฺาสสิกฺขาปทานิ. สมานา ปเมน ตูติ ปเมน ปาราชิเกน สมุฏฺานาทิโต สมานานีติ อตฺโถ, ปมปาราชิกสทิสสมุฏฺานานีติ ¶ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อนาปตฺติ อาปทาสู’’ติ ปทจฺเฉโท. ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา, ปารุปิตฺวา จรนฺตานํ โจรุปทฺทวาทิ อาปทา นาม. อปิ-สทฺเทน นทิสนฺตรณาทึ สงฺคณฺหาติ. เสขิเยสุ สพฺเพสูติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ.
๑๙๖๑. ‘‘น อุชฺฌานสฺี ปเรสํ ปตฺตํ โอโลเกสฺสามี’’ติอาทีนํ (ปาจิ. ๖๑๔) อิมสฺส อนาปตฺติวารสฺส อสมฺภวโต น ปนาคโตติ ปาฬิยํ น วุตฺโต. ตสฺสาปิ ยถาวตฺถุกาว อาปตฺติโย ทฏฺพฺพา.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา
วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
เสขิยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๙๖๒. โย ¶ อิมํ วินิจฺฉยํ วิทิตฺวา ิโต, โส หิ ยสฺมา วินเย วิสารโท โหติ, วินีตมานโส จ โหติ, ปเรหิ ทุปฺปธํสิโย จ โหติ, ตโต ตสฺมา การณา สมาหิโต สตตํ อิมํ วินยวินิจฺฉยํ สิกฺเขยฺยาติ โยชนา.
ตตฺถ อิมํ วินิจฺฉยํ วิทิตฺวาติ สพฺพโลกิยโลกุตฺตรคุณสมฺปตฺตินิทานํ อิมํ วินยวินิจฺฉยํ อตฺถโต, คนฺถโต, วินิจฺฉยโต จ สกฺกจฺจํ ตฺวา. วิสารโทติ สารชฺชนํ สารโท, วิคโต สารโท อสฺสาติ วิสารโท, วินยปริยตฺติยา, อาปตฺตาทิวิภาเค จ นิพฺภโย นิราสงฺโกติ วุตฺตํ โหติ. น เกวลํ อิมสฺส ชานเน เอโสว อานิสํโส, อถ โข วินีตมานโส จ โหติ, สํยตจิตฺโต โหตีติ อตฺโถ. โสติ อิมํ วินิจฺฉยํ สกฺกจฺจํ วิทิตฺวา ิโต ภิกฺขุ. ปเรหีติ อิมํ อชานนฺเตหิ อฺเหิ. ทุปฺปธํสิโย จ โหตีติ อนภิภวนีโย จ โหติ.
ตโตติ ตสฺมา วินเย วิสารทตาทิสพฺพคุณสมฺปนฺนเหตุตฺตา. หีติ ยสฺมาติ อตฺโถ. สิกฺเขติ สชฺฌายนสวนาทิวเสน สิกฺเขยฺย, อุคฺคณฺเหยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘สตต’’นฺติ อิมินา สพฺพตฺถกกมฺมฏฺาเน วิย เอตฺถาปิ สตตาภิโยโค กาตพฺโพติ ทสฺเสติ. วิกฺขิตฺตสฺส ยถาภูตปฏิเวธาภาวโต ตปฺปฏิปกฺขาย เอกคฺคตาย นิโยเชนฺโต อาห ‘‘สมาหิโต’’ติ, สมฺมา วินยวินิจฺฉเย ¶ อาหิโต ปติฏฺิโต เอกคฺคจิตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘อวิกฺขิตฺตสฺสายํ ธมฺโม, นายํ ธมฺโม วิกฺขิตฺตสฺสา’’ติ.
๑๙๖๓. เอวํ อิมาย คาถาย วุตฺตเมวตฺถํ ปการนฺตเรนาปิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อิม’’นฺติอาทิ. เตติ อเปกฺขิตฺวา ‘‘เย’’ติ ¶ ลพฺภติ. เย เถรา วา นวา วา มชฺฌิมา วา. ปรมนฺติ อมตมหานิพฺพานปฺปตฺติยา มูลการณสฺส สีลสฺส ปกาสนโต อุตฺตมํ. อสํกรนฺติ นิกายนฺตรลทฺธีหิ อสมฺมิสฺสํ. สํกรนฺติ วุตฺตปฺปการคุโณเปตตฺตา กายจิตฺตสุขการณํ สมฺมุขํ กโรตีติ สํกรํ. สวนามตนฺติ สทฺทรสาทิโยเคน กณฺณรสายนํ. อมตนฺติ ตโตเยว อมตํ สุมธุรํ. อมตมหานิพฺพานาวหตฺตา วา ผลูปจาเรน อมตํ. อิมํ วินยวินิจฺฉยํ. อเวจฺจาติ สกฺกจฺจํ วิทิตฺวา. อธิเกติ อธิสีลาทิสิกฺขตฺตยปฺปกาสเนน อุกฺกฏฺเ. หิเตติ โลกิยโลกุตฺตรสุขเหตุตฺเตน หิเต. หิโนติ อตฺตโน ผลนฺติ ‘‘หิต’’นฺติ สุขเหตุ วุจฺจติ. กลิสาสเนติ โลภาทิกิเลสวิทฺธํสเน. สาสเนติ วินยปริยตฺติสงฺขาตสาสเนกเทเส. ปฏุตฺตนฺติ พฺยตฺตภาวํ. น ยนฺติ น คจฺฉนฺติ. เก เตติ กตเม เต. ‘‘น เกจิ สนฺติ จา’’ติ นิสฺสนฺเทเห อิมิสฺสา คาถาย อตฺโถ ลิขิโต.
เอวํ เอตฺถ อตฺถโยชนา เวทิตพฺพา – ปรมํ อุตฺตมํ อสํกรํ นิกายนฺตรลทฺธีหิ อสมฺมิสฺสํ สํกรํ สกลโลกิยโลกุตฺตรสุขาภินิปฺผาทกํ สวนามตํ โสตรสายนํ อิมํ วินิจฺฉยปฺปกรณํ อเวจฺจ สกฺกจฺจํ วิทิตฺวา อธิเก อธิสีลาทิสิกฺขตฺตยปฺปกาสเนน อุกฺกฏฺเ หิเต โลกิยโลกุตฺตรสุขเหตุภูเต กลิสาสเน สกลสํกิเลสวิทฺธํสเก สาสเน วินยปิฏกสงฺขาเต ปริยตฺติสาสเน เย ปฏุตฺตํ น ยนฺติ, เต เก นามาติ โยชนา, เย อิมํ ปกรณํ อเวจฺจ วิทิตฺวา ิตา, เต เอกํสโต วินยปิฏเก ปฏุตฺตํ ปาปุณนฺติ เยวาติ อธิปฺปาโย.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา
วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
ภิกฺขุวิภงฺคกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ภิกฺขุนิวิภงฺโค
๑๙๖๔. เอวํ ¶ ภิกฺขุวิภงฺคปาฬิยา, อฏฺกถาย จ อาคตํ วินิจฺฉยสารํ นาติสงฺเขปวิตฺถารนเยน ¶ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตราย ภิกฺขุนิวิภงฺคปาฬิยา, ตทฏฺกถาย จ อาคตวินิจฺฉยสารํ ทสฺเสตุมารภนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขุนีน’’นฺติอาทิ. ตสฺมึ อปีติ เอตฺถ อปิ-สทฺโท วุตฺตาเปกฺขายํ. ‘‘สมาเสนา’’ติ อิทํ คนฺถวเสน สงฺขิปนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘กิฺจิมตฺต’’นฺติ อิทํ อตฺถวเสนาติ เวทิตพฺพํ.
ปาราชิกกถาวณฺณนา
๑๙๖๕. ฉนฺทโสติ เมถุนเสวนราคปฏิสํยุตฺเตน ฉนฺเทน. เอเตน ‘‘ฉนฺเท ปน อสติ พลกฺกาเรน ปธํสิตาย อนาปตฺตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. เมถุนธมฺมสิกฺขาปทวณฺณนา) อฏฺกถา สูจิตา โหติ. สา สมณี ปาราชิกา นาม โหตีติ ปวุจฺจตีติ โยชนา.
๑๙๖๖-๗. ‘‘สชีวสฺส อปิ อชีวสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโท. ‘‘สนฺถตํ วา อสนฺถต’’นฺติ อิทํ ‘‘องฺคชาต’’นฺติ อิมสฺส วิเสสนํ. อตฺตโน ติวิเธ มคฺเคติ อตฺตโน วจฺจปสฺสาวมุขมคฺคานํ อฺตรสฺมึ มคฺเค. เอตฺถ ‘‘สนฺถเต วา อสนฺถเต วา’’ติ เสโส, ‘‘อลฺโลกาเส’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ‘‘เยภุยฺยอกฺขายิตาทิก’’นฺติ ปทจฺเฉโท. อาทิ-สทฺเทน อกฺขายิตํ สงฺคณฺหาติ.
มนุสฺสปุริสาทีนํ นวนฺนํ สชีวสฺสปิ อชีวสฺสปิ ยสฺส กสฺสจิ สนฺถตํ วา อสนฺถตํ วา เยภุยฺยกฺขายิตาทิกํ องฺคชาตํ อตฺตโน สนฺถเต วา อสนฺถเต วา ติวิเธ มคฺเค อลฺโลกาเส ติลผลมตฺตมฺปิ ปเวเสนฺตี ปราชิตาติ โยชนา.
๑๙๖๘. สาธารณวินิจฺฉยนฺติ ¶ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ สาธารณสิกฺขาปทวินิจฺฉยํ.
๑๙๖๙-๗๐. อธกฺขกนฺติ เอตฺถ อกฺขกานํ อโธติ วิคฺคโห. อุพฺภชาณุมณฺฑลนฺติ ชาณุมณฺฑลานํ อุพฺภนฺติ วิคฺคโห. อุพฺภ-สทฺโท อุทฺธํ-สทฺทปริยาโย. อิธ ‘‘อตฺตโน’’ติ เสโส. อวสฺสุตสฺสาติ กายสํสคฺคราเคน ตินฺตสฺส. อวสฺสุตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. ยาติ วุตฺตตฺตา ‘‘สา’’ติ ลพฺภติ. สรีรนฺติ เอตฺถ ‘‘ยํ กิฺจี’’ติ เสโส. ปโรปกฺกมมูลกํ ปาราชิกํ ทสฺเสตุมาห ¶ ‘‘เตน วา ผุฏฺา’’ติ. เอตฺถ ‘‘ยถาปริจฺฉินฺเน กาเย’’ติ จ ‘‘สาทิเยยฺยา’’ติ จ วตฺตพฺพํ.
ยา ปน ภิกฺขุนี อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส มนุสฺสปุคฺคลสฺส ยํ กิฺจิ สรีรํ อตฺตโน อธกฺขกํ อุพฺภชาณุมณฺฑลํ ยํ สรีรกํ, เตน สรีรเกน ฉุเปยฺย, เตน มนุสฺสปุริเสน ยถาปริจฺฉินฺเน กาเย ผุฏฺา สาทิเยยฺย วา, สา ปาราชิกา สิยาติ โยชนา.
๑๙๗๑-๒. ‘‘คหิตํ อุพฺภชาณุนา’’ติ อิมินา กปฺปรโต อุทฺธํ ปาราชิกกฺเขตฺตเมวาติ ทีเปติ. อตฺตโน ยถาวุตฺตปฺปกาเรน กาเยนาติ โยชนา, อตฺตโน ‘‘อธกฺขก’’นฺติอาทิวุตฺตปฺปกาเรน กาเยนาติ อตฺโถ. ตถา อวสฺสุตาย อวสฺสุตสฺส ปุริสสฺส กายปฏิพทฺธํ ผุสนฺติยา ถุลฺลจฺจยํ โหติ. อตฺตโน ยถาปริจฺฉินฺนกายปฏิพทฺเธน ตถา อวสฺสุตาย อวสฺสุตสฺส ปุริสสฺส กายํ ผุสนฺติยา ถุลฺลจฺจยํ โหติ.
๑๙๗๓. อตฺตโน อวเสเสน กาเยน อวสฺสุตาย อวสฺสุตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส กายํ ผุสนฺติยา ถุลฺลจฺจยํ ¶ โหติ. เอวํ อตฺตโน ปโยเค จ ปุริสสฺส ปโยเค จ ตสฺสา ภิกฺขุนิยาเยว ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ โยชนา.
๑๙๗๔. ยกฺขเปตติรจฺฉานปณฺฑกานํ กายํ ‘‘อธกฺขกํ อุพฺภชาณุมณฺฑล’’นฺติ ยถาปริจฺฉินฺนํ ตเถว อตฺตโน กาเยน อุภโตอวสฺสเว สติ ผุสนฺติยา อสฺสา ภิกฺขุนิยา ถุลฺลจฺจยํ, ตเถว ยกฺขาทีนํ ปโยเคปิ ตสฺสาเยว ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ โยชนา.
๑๙๗๕. เอกโตวสฺสเว จาปีติ ภิกฺขุนิยา วเสน เอกโตอวสฺสเว จาปิ. ถุลฺลจฺจยมุทีริตนฺติ ปาราชิกกฺเขตฺตภูเตน อตฺตโน กาเยน มนุสฺสปุริสสฺส กายํ ผุสนฺติยา ถุลฺลจฺจยํ อฏฺกถายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๖๒) วุตฺตนฺติ อตฺโถ. อวเสเส จ สพฺพตฺถาติ ยถาวุตฺตปาราชิกกฺเขตฺตโต อวเสเส ถุลฺลจฺจยกฺเขตฺเต สพฺพตฺถ เอกโตอวสฺสเว สติ ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ. กายปฏิพทฺเธน กายปฏิพทฺธามสนาทีสุ สพฺพตฺถ อุภโตอวสฺสเว วา เอกโตอวสฺสเว วา ทุกฺกฏเมว โหติ.
๑๙๗๖. ‘‘อุพฺภกฺขกมโธชาณุมณฺฑล’’นฺติ ¶ ยํ อปาราชิกกฺเขตฺตํ อิธ ทสฺสิตํ, เอตฺถ เอกโตอวสฺสเว ทุกฺกฏํ โหติ. กปฺปรสฺส จ เหฏฺาปิ เอตฺเถว อโธชาณุมณฺฑเล สงฺคหํ คตนฺติ โยชนา.
๑๙๗๗-๙. ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สเจ กายสํสคฺคํ เกลายติ เสวตีติ โยชนา. ภิกฺขุนิยา นาโส สิยาติ สีลวินาโส ปาราชิกาปตฺติ สิยาติ อตฺโถ. เคหเปมนฺติ เอตฺถ ‘‘เคหสิตเปม’’นฺติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน สิต-สทฺทโลโป, อตฺโถ ปนสฺส ภิกฺขุวิภงฺเค วุตฺตนโยว.
๑๙๘๐. อวิเสเสนาติ ¶ ‘‘ภิกฺขุนิยา’’ติ วา ‘‘ภิกฺขุสฺสา’’ติ วา วิเสสํ อกตฺวา.
๑๙๘๑. ยสฺสาติ ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา. ยตฺถาติ ภิกฺขุนิยํ วา ภิกฺขุสฺมึ วา. มโนสุทฺธนฺติ กายสํสคฺคาทิราครหิตํ. ตสฺส ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา ตตฺถ ภิกฺขุนิยํ วา ภิกฺขุสฺมึ วา วิสเย นโทสตา อนาปตฺตีติ อตฺโถ.
๑๙๘๒. ภินฺทิตฺวาติ สีลเภทํ กตฺวา. ภิกฺขุนิยา อปกตตฺตา อาห ‘‘เนว โหติ ภิกฺขุนิทูสโก’’ติ.
๑๙๘๓. อถาติ วากฺยารมฺเภ. น โหตาปตฺติ ภิกฺขุโนติ เอตฺถ ภิกฺขุนีหิ กายสํสคฺคสงฺฆาทิเสสมาห.
๑๙๘๔. ‘‘เขตฺเต’’ติ วกฺขมานํ ‘‘ผุฏฺา’’ติ อิมินา โยเชตฺวา ‘‘ปาราชิก’’นฺติอาทีหิ, ‘‘ถุลฺลจฺจยํ เขตฺเต’’ติอาทีหิ จ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ‘‘ปาราชิก’’นฺติ วกฺขมานตฺตา ผุฏฺาติ เอตฺถ ‘‘ปาราชิกกฺเขตฺเต’’ติ เสโส.
๑๙๘๕. ตถาติ นิจฺจลาปิ สาทิยติ. เขตฺเตติ ถุลฺลจฺจยาทีนํ เขตฺเต. กาเยน นิจฺจลายปิ จิตฺเตน สาทิยนฺติยา อาปตฺติ กสฺมา วุตฺตาติ อาห ‘‘วุตฺตตฺตา…เป… สตฺถุนา’’ติ ¶ , ภิกฺขุปาติโมกฺเข วิย ‘‘กายสํสคฺคํ สมาปชฺเชยฺยา’’ติ อวตฺวา อิธ ‘‘กายสํสคฺคํ สาทิเยยฺยา’’ติ วุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย.
๑๙๘๖. ตสฺสา อาปตฺติยา. กฺริยสมุฏฺานนฺติ กิริยาย สมุฏฺานํ. เอวํ สตีติ สาทิยนมตฺเตเนว อาปชฺชิตพฺพภาเว สติ. อิทนฺติ ‘‘กิริยสมุฏฺาน’’มิติวิธานํ. ตพฺพหุเลเนว นเยนาติ ¶ กิริยสมุฏฺานพาหุลฺเลน นเยน ขทิรวนาทิโวหาโร วิยาติ ทฏฺพฺพํ.
๑๙๘๗. ตสฺสา ภิกฺขุนิยา อสฺจิจฺจ วิรชฺฌิตฺวา อามสนฺติยา อนาปตฺติ, ‘‘อยํ ปุริโส’’ติ วา ‘‘อิตฺถี’’ติ วา อชานิตฺวา อามสนฺติยา อนาปตฺติ, ปุริสสฺส อามสเน สติ ผสฺสํ อสาทิยนฺติยา วา อนาปตฺตีติ โยชนา.
๑๙๘๘. ขิตฺตจิตฺตายาติ ยกฺขุมฺมตฺตาย. อุมฺมตฺติกาย วาติ ปิตฺตโกเปน อุมฺมาทปฺปตฺตาย. อิทฺจ ‘‘อสุจี’’ติ วา ‘‘จนฺทน’’นฺติ วา วิเสสตํ อชานนเมว ปมาณํ.
อุพฺภชาณุมณฺฑลกถาวณฺณนา.
๑๙๘๙-๙๐. ‘‘ปาราชิกตฺตํ ชานนฺตี’’ติ อิมินา อวเสสาปตฺตึ ชานิตฺวา ฉาเทนฺติยา ปาราชิกาภาวํ ทีเปติ. สลิงฺเค ตุ ิตายาติ ปพฺพชฺชาลิงฺเคเยว ิตาย. อิติ ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺตสฺมินฺติ โยชนา. อิติ-สทฺโท นิทสฺสเน. อิตราย ปุพฺเพเยว อาปนฺนตฺตา ตมเปกฺขิตฺวา ‘‘สา จา’’ติ อาห.
๑๙๙๑. วุตฺตาวิสิฏฺํ สพฺพํ วินิจฺฉยํ สงฺคเหตุมาห ‘‘เสส’’นฺติอาทิ. ตตฺถาติ ทุฏฺุลฺลปฏิจฺฉาทเน.
วชฺชปฏิจฺฉาทิกถาวณฺณนา.
๑๙๙๒-๕. สงฺเฆนาติ สมคฺเคน สงฺเฆน. อุกฺขิตฺตโกติ อาปตฺติยา อทสฺสนาทีสุ อุกฺขิตฺตโก. ‘‘อุกฺเขปเน ิโต’’ติ อิมินา อุกฺเขปนียกมฺมกตสฺส อโนสาริตภาวํ ทีเปติ. ยา ¶ ทิฏฺิ เอตสฺสาติ ยํทิฏฺิโก, โส อุกฺขิตฺตโก ภิกฺขุ ยาย ทิฏฺิยา สมนฺนาคโต โหตีติ อธิปฺปาโย ¶ . ‘‘ตสฺสา ทิฏฺิยา คหเณนา’’ติ อิมินา อนุวตฺตปฺปกาโร ทสฺสิโต. ตํ อุกฺขิตฺตกํ ภิกฺขุนฺติ โยชนา. สา ภิกฺขุนี อฺาหิ ภิกฺขุนีหิ วิสุมฺปิจ สงฺฆมชฺเฌปิ ‘‘เอโส โข อยฺเย ภิกฺขุ สมคฺเคน สงฺเฆน อุกฺขิตฺโต’’ติอาทินา (ปาจิ. ๖๖๙) นเยน ติกฺขตฺตุํ วุจฺจมานาติ โยชนา. ตํ วตฺถุํ อจชนฺตี คเหตฺวา ยทิ ตเถว ติฏฺตีติ โยชนา. เอตฺถ ‘‘ยาวตติยํ สมนุภาสิตพฺพา’’ติ เสโส. ตสฺส กมฺมสฺส โอสาเนติ ตติยาย กมฺมวาจาย ยฺยการปฺปตฺตวเสน อสฺส สมนุภาสนกมฺมสฺส ปริโยสาเน. อสากิยธีตราติ อสากิยธีตา, ปจฺจตฺเต กรณวจนํ. ‘‘ปุน อปฺปฏิสนฺเธยา’’ติ อิมินา ปุน เตเนว จ อตฺตภาเวน ภิกฺขุนิภาเว ปฏิสนฺธาตุํ อนรหตา วุตฺตา.
๑๙๙๖. ติกทุกฺกฏํ นิทฺทิฏฺนฺติ อธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสฺา, เวมติกา, ธมฺมกมฺมสฺาติ เอตาสํ วเสน ติกทุกฺกฏํ วุตฺตํ. สมนุภาสเน วุตฺตา สมุฏฺานาทโย สพฺเพ อิธ วตฺตพฺพาติ โยชนา.
อุกฺขิตฺตานุวตฺติกกถาวณฺณนา.
๑๙๙๗. ‘‘หตฺถคฺคหณํ วา สาทิเยยฺยาติ หตฺโถ นาม กปฺปรํ อุปาทาย ยาว อคฺคนขา. เอตสฺส อสทฺธมฺมสฺส ปฏิเสวนตฺถาย อุพฺภกฺขกํ อโธชาณุมณฺฑลํ คหณํ สาทิยติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๖๗๖) วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อปาราชิกเขตฺตสฺสา’’ติอาทิ. ‘‘ต’’นฺติ วกฺขมานตฺตา ‘‘ย’’นฺติ ลพฺภติ. อปาราชิกกฺเขตฺตสฺส ยสฺส กสฺสจิ องฺคสฺส ยํ คหณํ, ตํ หตฺถคฺคหณนฺติ ปวุจฺจตีติ โยชนา. หตฺเถ คหณํ หตฺถคฺคหณํ.
๑๙๙๘. ยสฺส กสฺสจีติ วุตฺตปฺปกาเรน ยสฺส กสฺสจิ จีวรสฺส ยํ คหณนฺติ โยชนา.
๑๙๙๙. อสทฺธมฺม-สทฺเทน ¶ เมถุนสฺสาปิ วุจฺจมานตฺตา ตโต วิเสเสตุมาห ‘‘กายสํสคฺค ¶ …เป… การณา’’ติ. ภิกฺขุนี กายสํสคฺคสงฺขาตสฺส อสทฺธมฺมสฺส การณา ปุริสสฺส หตฺถปาสสฺมึ ติฏฺเยฺย วาติ โยชนา.
๒๐๐๐. ตโตติ ตสฺส อสทฺธมฺมสฺส การณา. ตตฺถาติ หตฺถปาเส. ปุริเสนาติ เอตฺถ ‘‘กต’’นฺติ เสโส, ‘‘สงฺเกต’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ‘‘อาคมนํ อสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโท. อิจฺเฉยฺยาติ วุตฺเตปิ น คมนิจฺฉามตฺเตน, อถ โข ภิกฺขุนิยา ปุริสสฺส หตฺถปาสํ, ปุริเสน จ ภิกฺขุนิยา หตฺถปาสํ โอกฺกนฺตกาเลเยว วตฺถุปูรณํ ทฏฺพฺพํ. ยถาห ‘‘สงฺเกตํ วา คจฺเฉยฺยาติ เอตสฺส อสทฺธมฺมสฺส ปฏิเสวนตฺถาย ปุริเสน ‘อิตฺถนฺนามํ อาคจฺฉา’ติ วุตฺตา คจฺฉติ, ปเท ปเท อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ปุริสสฺส หตฺถปาสํ โอกฺกนฺตมตฺเต อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๖๗๖) จ ‘‘ปุริสสฺส อพฺภาคมนํ สาทิยติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. หตฺถปาสํ โอกฺกนฺตมตฺเต อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๖๗๖) จ. เอตฺถ จ อิตฺถนฺนามํ อาคจฺฉาติ อิตฺถนฺนามํ านํ อาคจฺฉาติ อตฺโถ.
๒๐๐๑. ตทตฺถายาติ ตสฺเสว กายสํสคฺคสงฺขาตอสทฺธมฺมสฺส เสวนตฺถาย. ปฏิจฺฉนฺนฏฺานฺจาติ วตฺถาทินา เยน เกนจิ ปฏิจฺฉนฺนโอกาสํ. ปุริสสฺส หตฺถปาเส ิตา ตทตฺถาย กายํ อุปสํหเรยฺย วาติ โยชนา.
๒๐๐๒. หตฺถคฺคหณาทีนํ วุตฺตปฺปการานํ อฏฺนฺนํ วตฺถูนํ ปูรเณน ‘‘อฏฺวตฺถุกา’’ติ สงฺขาตา อยํ ภิกฺขุนี วินฏฺา โหติ สีลวินาเสน, ตโตเยว อสฺสมณี โหติ อภิกฺขุนี โหตีติ โยชนา.
๒๐๐๓. อนุโลเมน ¶ วาติ หตฺถคฺคหณาทิปฏิปาฏิยา วา. ปฏิโลเมน วาติ ตพฺพิปริยโต ปฏิโลเมน วา. เอกนฺตริกาย วาติ เอกเมกํ อนฺตริตฺวา ปุน ตสฺสาปิ กรณวเสน เอกนฺตริกาย วา. อนุโลเมน วา ปฏิโลเมน วา ตเถกนฺตริกาย วา อฏฺมํ วตฺถุํ ปริปูเรนฺตี จุตาติ โยชนา.
๒๐๐๔. เอตเทว อตฺถํ พฺยติเรกมุเขน สมตฺเถตุมาห ‘‘อถาทิโต’’ติอาทิ. สตกฺขตฺตุมฺปีติ ¶ พหุกฺขตฺตุมฺปิ. สต-สทฺโท เหตฺถ พหุ-สทฺทปริยาโย. ปาราชิกา เนว สิยาติ โยชนา, อิมินา ตํตํวตฺถุมูลกํ ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยํ อาปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ.
๒๐๐๕. ยา ปน อาปตฺติโย อาปนฺนา, เทเสตฺวา ตาหิ มุจฺจตีติ โยชนา. ธุรนิกฺเขปนํ กตฺวาติ ‘‘น ปุเนวํ กริสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา. เทสิตา คณนูปิกาติ เทสิตา เทสิตคณนเมว อุเปติ, ปาราชิกสฺส องฺคํ น โหตีติ อตฺโถ. ตสฺมา ยา เอกํ อาปนฺนา, ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา เทเสตฺวา ปุน กิเลสวเสน อาปชฺชติ, ปุน เทเสติ, เอวํ อฏฺ วตฺถูนิ ปูเรนฺตีปิ ปาราชิกา น โหติ.
๒๐๐๖. สอุสฺสาหาย เทสิตาติ ปุน อาปชฺชเน อนิกฺขิตฺตธุราย ภิกฺขุนิยา เทสิตาปิ อาปตฺติ เทสนาคณนํ น อุเปติ. กึ โหตีติ อาห ‘‘เทสิตาปิ อเทสิตา’’ติ, ตสฺมา ปาราชิกาปตฺติยา องฺคเมว โหตีติ อธิปฺปาโย.
๒๐๐๘. อยํ อตฺโถติ ‘‘อสทฺธมฺโม นาม กายสํสคฺโค’’ติ อยํ อตฺโถ. อุทฺทิสิโตติ ปกาสิโต.
๒๐๐๙. อยมตฺโถ ¶ เกน วจเนน อุทฺทิสิโตติ อาห ‘‘วิฺู…เป… สาธกํ วจนํ อิท’’นฺติ. อิทํ วจนนฺติ ‘‘วิฺู ปฏิพโล กายสํสคฺคํ สมาปชฺชิตุ’’นฺติ (ปาจิ. ๖๗๖) อิทํ วจนํ. สาธกํ ปมาณํ.
อฏฺวตฺถุกกถาวณฺณนา.
๒๐๑๐. อวสฺสุตา, วชฺชปฏิจฺฉาทิกา, อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา, อฏฺวตฺถุกาติ อิมา จตสฺโส ปาราชิกาปตฺติโย มเหสินา อสาธารณา ภิกฺขุนีนเมว ปฺตฺตาติ โยชนา.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา
วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
ปาราชิกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สงฺฆาทิเสสกถาวณฺณนา
๒๐๑๑. เอวํ ¶ ภิกฺขุนิวิภงฺเค อาคตํ ปาราชิกวินิจฺฉยํ วตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรุทฺทิฏฺํ สงฺฆาทิเสสวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี’’ติอาทิ. อุสฺสยวาทาติ โกธุสฺสยมานุสฺสยวเสน วิวทมานา. ตโตเยว อฏฺฏํ กโรติ สีเลนาติ อฏฺฏการี. เอตฺถ จ ‘‘อฏฺโฏ’’ติ โวหาริกวินิจฺฉโย วุจฺจติ, ยํ ปพฺพชิตา ‘‘อธิกรณ’’นฺติปิ วทนฺติ. สพฺพตฺถ วตฺตพฺเพ มุขมสฺสา อตฺถีติ มุขรี, พหุภาณีติ อตฺโถ. เยน เกนจิ นเรน สทฺธินฺติ ‘‘คหปตินา วา คหปติปุตฺเตน วา’’ติอาทินา (ปาจิ. ๖๗๙) ทสฺสิเตน เยน เกนจิ มนุสฺเสน สทฺธึ. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. กิราติ ปทปูรเณ, อนุสฺสวเน วา.
๒๐๑๒. สกฺขึ ¶ วาติ ปจฺจกฺขโต ชานนกํ วา. อฏฺฏํ กาตุํ คจฺฉนฺติยา ปเท ปเท ตถา ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
๒๐๑๓. โวหาริเกติ วินิจฺฉยามจฺเจ.
๒๐๑๔. อนนฺตรนฺติ ตสฺส วจนานนฺตรํ.
๒๐๑๕. อิตโรติ อฏฺฏการโก. ปุพฺพสทิโสว วินิจฺฉโยติ ปมาโรจเน ทุกฺกฏํ, ทุติยาโรจเน ถุลฺลจฺจยนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๒๐๑๖. ‘‘ตว, มมาปิ จ กถํ ตุวเมว อาโรเจหี’’ติ อิตเรน วุตฺตา ภิกฺขุนีติ โยชนา. ยถากามนฺติ ตสฺสา จ อตฺตโน จ วจเน ยํ ปมํ วตฺตุมิจฺฉติ, ตํ อิจฺฉานุรูปํ อาโรเจตุ.
๒๐๑๘-๙. อุภินฺนมฺปิ ยถา ตถา อาโรจิตกถํ สุตฺวาติ โยชนา. ยถา ตถาติ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน เกนจิ ปกาเรน. เตหีติ โวหาริเกหิ. อฏฺเฏ ปน จ นิฏฺิเตติ อฏฺฏการเกสุ เอกสฺมึ ปกฺเข ปราชิเต. ยถาห ‘‘ปราชิเต อฏฺฏการเก อฏฺฏปริโยสานํ นาม โหตี’’ติ. อฏฺฏสฺส ปริโยสาเนติ เอตฺถ ‘‘ตสฺสา’’ติ เสโส. ตสฺส อฏฺฏสฺส ปริโยสาเนติ โยชนา.
๒๐๒๐-๒๓. อนาปตฺติวิสยํ ¶ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทูตํ วาปี’’ติอาทิ. ปจฺจตฺถิกมนุสฺเสหิ ทูตํ วาปิ ปหิณิตฺวา สยมฺปิ วา อาคนฺตฺวา ยา ปน อากฑฺฒียตีติ โยชนา. อฺเหีติ คามทารกาทีหิ อฺเหิ. กิฺจิ ปรํ อโนทิสฺสาติ โยชนา. อิมิสฺสา โอทิสฺส วุตฺเต เตหิ คหิตทณฺเฑ ตสฺสา จ คีวาติ สูจิตํ โหติ. ยา รกฺขํ ยาจติ ¶ , ตตฺถ ตสฺมึ รกฺขายาจเน ตสฺสา อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนา. อฺโต สุตฺวาติ โยชนา. อุมฺมตฺติกาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อาทิกมฺมิกา คหิตา.
สมุฏฺานํ กถิเนน ตุลฺยนฺติ โยชนา. เสสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สกิริยํ อิท’’นฺติ. อิทํ สิกฺขาปทํ. กิริยาย สห วตฺตตีติ สกิริยํ อฏฺฏกรเณน อาปชฺชนโต. ‘‘สมุฏฺาน’’นฺติ อิมินา จ สมุฏฺานาทิวินิจฺฉโย อุปลกฺขิโตติ ทฏฺพฺโพ.
อฏฺฏการิกากถาวณฺณนา.
๒๐๒๔-๕. ชานนฺตีติ ‘‘สามํ วา ชานาติ, อฺเ วา ตสฺสา อาโรเจนฺตี’’ติ (ปาจิ. ๖๘๔) วุตฺตนเยน ชานนฺตี. โจรินฺติ ยาย ปฺจมาสคฺฆนกโต ปฏฺาย ยํ กิฺจิ ปรสนฺตกํ อวหริตํ, อยํ โจรี นาม. วชฺฌํ วิทิตนฺติ ‘‘เตน กมฺเมน วธารหา อย’’นฺติ เอวํ วิทิตํ. สงฺฆนฺติ ภิกฺขุนิสงฺฆํ. อนปโลเกตฺวาติ อนาปุจฺฉา. ราชานํ วาติ รฺา อนุสาสิตพฺพฏฺาเน ตํ ราชานํ วา. ยถาห ‘‘ราชา นาม ยตฺถ ราชา อนุสาสติ, ราชา อปโลเกตพฺโพ’’ติ. คณเมว วาติ ‘‘ตุมฺเหว ตตฺถ อนุสาสถา’’ติ ราชูหิ ทินฺนํ คามนิคมมลฺลคณาทิกํ คณํ วา. มลฺลคณํ นาม ปานียฏฺปนโปกฺขรณิขณนาทิปฺุกมฺมนิยุตฺโต ชนสมูโห. เอเตเนว เอวเมว ทินฺนคามวรา ปูคา จ เสนิโย จ สงฺคหิตา. วุฏฺาเปยฺยาติ อุปสมฺปาเทยฺย. กปฺปนฺติ จ วกฺขมานลกฺขณํ กปฺปํ. สา โจริวุฏฺาปนนฺติ สมฺพนฺโธ. อุปชฺฌายา หุตฺวา ยา โจรึ อุปสมฺปาเทติ, สา ภิกฺขุนีติ อตฺโถ. อุปชฺฌายสฺส ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏํ.
๒๐๒๖. ปฺจมาสคฺฆนนฺติ เอตฺถ ปฺจมาสฺจ ปฺจมาสคฺฆนกฺจ ปฺจมาสคฺฆนนฺติ เอกเทสสรูเปกเสสนเยน ปฺจมาสสฺสาปิ ¶ คหณํ. อติเรกคฺฆนํ วาปีติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
๒๐๒๗. ปพฺพชิตํ ¶ ปุพฺพํ ยาย สา ปพฺพชิตปุพฺพา. วุตฺตปฺปการํ โจรกมฺมํ กตฺวาปิ ติตฺถายตนาทีสุ ยา ปมํ ปพฺพชิตาติ อตฺโถ.
๒๐๒๘-๓๐. อิทานิ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏาทิอาปตฺติวิภาคํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วุฏฺาเปติ จ ยา โจริ’’นฺติอาทิ. อิธ ‘‘อุปชฺฌายา หุตฺวา’’ติ เสโส. อิทํ กปฺปํ เปตฺวาติ โยชนา. สีมํ สมฺมนฺนติ จาติ อภินวํ สีมํ สมฺมนฺนติ, พนฺธตีติ วุตฺตํ โหติ. อสฺสาติ ภเวยฺย. ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติ อิมินา จ ‘‘ถุลฺลจฺจยํ ทฺวย’’นฺติ อิมินา จ โยเชตพฺพํ.
กมฺมนฺเตติ อุปสมฺปทกมฺมสฺส ปริโยสาเน, ตติยาย กมฺมวาจาย ยฺยการปฺปตฺตายาติ วุตฺตํ โหติ.
๒๐๓๑. อชานนฺตีติ โจรึ อชานนฺตี. (อิทํ สิกฺขาปทํ.)
๒๐๓๒. โจริวุฏฺาปนํ นามาติ อิทํ สิกฺขาปทํ โจริวุฏฺาปนสมุฏฺานํ นาม. วาจจิตฺตโตติ ขณฺฑสีมํ อคนฺตฺวา กโรนฺติยา วาจาจิตฺเตหิ. กายวาจาทิโต เจวาติ คนฺตฺวา กโรนฺติยา กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺาติ. ยถาห ‘‘เกนจิเทว กรณีเยน ปกฺกนฺตาสุ ภิกฺขุนีสุ อคนฺตฺวา ขณฺฑสีมํ วา นทึ วา ยถานิสินฺนฏฺาเนเยว อตฺตโน นิสฺสิตกปริสาย สทฺธึ วุฏฺาเปนฺติยา วาจาจิตฺตโต สมุฏฺาติ, ขณฺฑสีมํ วา นทึ วา คนฺตฺวา วุฏฺาเปนฺติยา ¶ กายวาจาจิตฺตโต สมุฏฺาตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๘๓). กฺริยากฺริยนฺติ อนาปุจฺฉาวุฏฺาปนวเสน กิริยากิริยํ.
โจริวุฏฺาปนกถาวณฺณนา.
๒๐๓๓-๔. คามนฺตรนฺติ อฺํ คามํ. ยา เอกา สเจ คจฺเฉยฺยาติ สมฺพนฺโธ. นทีปารนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. นทิยา ปารํ นทีปารํ. ‘‘เอกา วา’’ติ อุปริปิ โยเชตพฺพํ. โอหีเยยฺยาติ วินา ภเวยฺย. อิธ ‘‘อรฺเ’’ติ เสโส. อรฺลกฺขณํ ‘‘อินฺทขีล’’อิจฺจาทินา วกฺขติ. ‘‘เอกา วา รตฺตึ วิปฺปวเสยฺย, เอกา วา คณมฺหา โอหีเยยฺยา’’ติ สิกฺขาปทกฺกโม, เอวํ สนฺเตปิ คาถาพนฺธวเสน ‘‘รตฺตึ วิปฺปวเสยฺยา’’ติ อนฺเต วุตฺตํ ¶ . เตเนว วิภาควินิจฺฉเย เทสนารุฬฺหกฺกเมเนว ‘‘ปุเรรุโณทยาเยวา’’ติอาทึ วกฺขติ. สา ปมาปตฺติกํ ครุกํ ธมฺมํ อาปนฺนา สิยาติ โยชนา. ปมํ อาปตฺติ เอตสฺสาติ ปมาปตฺติโก, วีติกฺกมกฺขเณเยว อาปชฺชิตพฺโพติ อตฺโถ. ‘‘ครุกํ ธมฺม’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ. สกคามา นิกฺขมนฺติยาติ ภิกฺขุนิยา อตฺตโน วสนคามโต นิกฺขมนฺติยา.
๒๐๓๖-๗. เอเกน ปทวาเรน อิตรสฺส คามสฺส ปริกฺเขเป อติกฺกนฺเต, อุปจาโรกฺกเม วา ถุลฺลจฺจยนฺติ โยชนา. อติกฺกนฺเต โอกฺกนฺเตติ เอตฺถ ‘‘ปริกฺเขเป อุปจาเร’’ติ อธิการโต ลพฺภติ.
๒๐๓๘-๙. นิกฺขมิตฺวาติ อตฺตโน ปวิฏฺคามโต นิกฺขมิตฺวา. อยเมว นโยติ ‘‘เอเกน ปทวาเรน ถุลฺลจฺจยํ, ทุติเยน ครุกาปตฺตี’’ติ อยํ นโย.
วติจฺฉิทฺเทน ¶ วา ขณฺฑปากาเรน วาติ โยชนา. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘ปากาเรนา’’ติ เอตฺถาปิ วา-สทฺทสฺส สมฺพนฺธนียตํ ทสฺเสติ. ‘‘ภิกฺขุวิหารสฺส ภูมิ ตาสมกปฺปิยา’’ติ วกฺขมานตฺตา วิหารสฺส ภูมินฺติ ภิกฺขุนิวิหารภูมิ คหิตา. ‘‘กปฺปิยนฺติ ปวิฏฺตฺตา’’ติ อิมินา วกฺขมานสฺส การณํ ทสฺเสติ. โกจิ โทโสติ ถุลฺลจฺจยสงฺฆาทิเสโส วุจฺจมาโน โย โกจิ โทโส.
๒๐๔๐. ตาสนฺติ ภิกฺขุนีนํ. ‘‘อกปฺปิยา’’ติ อิมินา ตตฺถาปิ ปวิฏฺาย คามนฺตรปจฺจยา อาปตฺติสมฺภวมาห.
๒๐๔๑. ‘‘ปมํ ปาทํ อติกฺกาเมนฺติยา’’ติ (ปาจิ. ๖๙๒) วุตฺตตฺตา ‘‘หตฺถิ…เป… อนาปตฺติ สิยาปตฺติ, ปทสา คมเน ปนา’’ติ วุตฺตํ.
๒๐๔๒. ‘‘ยํ กิฺจิ…เป… อาปตฺติ ปวิสนฺติยา’’ติ วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส อุปสํหารตฺตา น ปุนรุตฺติโทโส.
๒๐๔๓-๔. ลกฺขเณนุปปนฺนายาติ ¶ ‘‘นที นาม ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ยตฺถ กตฺถจิ อุตฺตรนฺติยา ภิกฺขุนิยา อนฺตรวาสโก เตมิยตี’’ติ (ปาจิ. ๖๙๒) วุตฺตลกฺขเณน สมนฺนาคตาย นทิยา. ยา ปารํ ตีรํ คจฺฉตีติ โยชนา.
ปมํ ปาทํ อุทฺธริตฺวาน ตีเร เปนฺติยาติ ‘‘อิทานิ ปทวาเรน อติกฺกมตี’’ติ วตฺตพฺพกาเล ปมํ ปาทํ อุกฺขิปิตฺวา ปรตีเร เปนฺติยา. ‘‘ทุติยปาทุทฺธาเร สงฺฆาทิเสโส’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๙๒) อฏฺกถาวจนโต ‘‘อติกฺกเม’’ติ อิมินา อุทฺธาโร คหิโต.
๒๐๔๕. อนฺตรนทิยนฺติ นทิเวมชฺเฌ. ภณฺฑิตฺวาติ กลหํ กตฺวา. โอริมํ ตีรนฺติ อาคตทิสาย ตีรํ. ตถา ปเม ถุลฺลจฺจยํ ¶ , ทุติเย ครุ โหตีติ อตฺโถ. อิมินา สกเลน วจเนน ‘‘อิตริสฺสา ปน อยํ ปกฺกนฺตฏฺาเน ิตา โหติ, ตสฺมา ปรตีรํ คจฺฉนฺติยาปิ อนาปตฺตี’’ติ อฏฺกถาปิ อุลฺลิงฺคิตา.
๒๐๔๖. รชฺชุยาติ วลฺลิอาทิกาย ยาย กายจิ รชฺชุยา.
๒๐๔๗. ปิวิตุนฺติ เอตฺถ ‘‘ปานีย’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติ. อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน อปิ-สทฺเทน ภณฺฑโธวนาทึ สงฺคณฺหาติ. อถาติ วากฺยารมฺเภ นิปาโต. ‘‘นหานาทิกิจฺจํ สมฺปาเทตฺวา โอริมเมว ตีรํ อาคมิสฺสามี’’ติ อาลยสฺส วิชฺชมานตฺตา อาห ‘‘วฏฺฏตี’’ติ.
๒๐๔๘. ปทสานทึ โอตริตฺวานาติ โยชนา. เสตุํ อาโรหิตฺวา ตถา ปทสา อุตฺตรนฺติยา อนาปตฺตีติ โยชนา.
๒๐๔๙. คนฺตฺวานาติ เอตฺถ ‘‘นทิ’’นฺติ เสโส. อุตฺตรณกาเล ปทสา ยาตีติ โยชนา.
๒๐๕๐. เวเคนาติ เอเกเนว เวเคน, อนฺตรา อนิวตฺติตฺวาติ อตฺโถ.
๒๐๕๑. ‘‘นิสีทิตฺวา’’ติ อิทํ ‘‘ขนฺเธ วา’’ติอาทีหิปิ โยเชตพฺพํ. ขนฺธาทโย เจตฺถ สภาคานเมว คเหตพฺพา. หตฺถสงฺฆาตเน วาติ อุโภหิ พทฺธหตฺถวลเย วา.
๒๐๕๒-๓. ปาสนฺติ ¶ หตฺถปาสํ. ‘‘อาโภคํ วินา’’ติ อิมินา ‘‘คมิสฺสามี’’ติ อาโภเค กเต อชานนฺติยา อรุเณ ¶ อุฏฺิเตปิ อนาปตฺตีติ ทีปิตํ โหติ. ยถาห ‘‘สเจ สชฺฌายํ วา สวนํ วา อฺํ วา กิฺจิ กมฺมํ กุรุมานา ‘ปุเรอรุเณเยว ทุติยิกาย สนฺติกํ คมิสฺสามี’ติ อาโภคํ กโรติ, อชานนฺติยา เอว จสฺสา อรุโณ อุคฺคจฺฉติ, อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๙๒). นานาคพฺเภ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอกคพฺเภปิ วา’’ติ. เอกคพฺเภปิ วา ทุติยิกาย หตฺถปาสํ อติกฺกมฺม อรุณํ อุฏฺเปนฺติยา ภิกฺขุนิยา อาปตฺติ สิยาติ โยชนา.
๒๐๕๔. ทุติยาปาสนฺติ ทุติยิกาย หตฺถปาสํ. ‘‘คมิสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา คจฺฉนฺติยา สเจ อรุณํ อุฏฺเติ, น โทโสติ โยชนา.
๒๐๕๕-๖. อฺตฺถ ปฺจธนุสติกสฺส (ปารา. ๖๕๔) ปจฺฉิมสฺส อารฺกเสนาสนสฺส วุตฺตตฺตา ตโต นิวตฺเตตุมาห ‘‘อินฺทขีลมติกฺกมฺมา’’ติอาทิ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. ทีปิตนฺติ อฏฺกถาย ‘‘อรฺเติ เอตฺถ นิกฺขมิตฺวา พหิ อินฺทขีลา สพฺพเมตํ อรฺ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๙๒) เอวํ วุตฺตลกฺขณเมว อรฺํ ทสฺสิตนฺติ อตฺโถ.
ทุติยิกาย ทสฺสนูปจารํ วิชหนฺติยา ตสฺสาติ โยชนา. ‘‘ชหิเต’’ติ อิทํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘อุปจาเร’’ติ วิภตฺติวิปริณาโม กาตพฺโพ.
๒๐๕๗. สาณิปาการปาการตรุอนฺตริเต าเน อสติ ทสฺสนูปจาเร สติปิ สวนูปจาเร อาปตฺติ โหตีติ โยชนา.
๒๐๕๘-๖๐. เอตฺถ กถนฺติ ยตฺถ ทูเรปิ ทสฺสนํ โหติ, เอวรูเป อชฺโฌกาเส อาปตฺตินิยโม กถํ กาตพฺโพติ ¶ อตฺโถ. อเนเกสุ าเนสุ ‘‘สวนูปจาราติกฺกเม’’ติ วุจฺจมานตฺตา ตตฺถ ลกฺขณํ เปตุมาห ‘‘มคฺค…เป… เอวรูปเก’’ติ. เอตฺถ ‘‘าเน’’ติ เสโส. กูชนฺติยาติ ยถาวณฺณววตฺถานํ น โหติ, เอวํ อพฺยตฺตสทฺทํ กโรนฺติยา.
เอวรูปเก าเน ธมฺมสฺสวนาโรจเน วิย จ มคฺคมูฬฺหสฺส สทฺเทน วิย จ ‘‘อยฺเย’’ติ กูชนฺติยา ¶ ตสฺสา สทฺทสฺส สวนาติกฺกเม ภิกฺขุนิยา ครุกา อาปตฺติ โหตีติ โยชนา. ‘‘ภิกฺขุนิยา ครุกา โหตี’’ติ อิทํ ‘‘ทุติยิกํ น ปาปุณิสฺสามี’’ติ นิรุสฺสาหวเสน เวทิตพฺพํ. เตเนว วกฺขติ ‘‘โอหียิตฺวาถ คจฺฉนฺตี’’ติอาทิ. เอตฺถาติ ‘‘คณมฺหา โอหีเยยฺยา’’ติ อิมสฺมึ.
๒๐๖๑. อถ คจฺฉนฺตี โอหียิตฺวาติ โยชนา. ‘‘อิทานิ อหํ ปาปุณิสฺสามิ’’ อิติ เอวํ สอุสฺสาหา อนุพนฺธติ, วฏฺฏติ, ทุติโยปจาราติกฺกเมปิ อนาปตฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
๒๐๖๒. ‘‘คจฺฉตุ อยํ’’ อิติ อุสฺสาหสฺสจฺเฉทํ กตฺวา โอหีนา เจ, ตสฺสา อาปตฺตีติ อชฺฌาหารโยชนา.
๒๐๖๓. อิตราปีติ คนฺตุํ สมตฺถาปิ. โอหียตุ อยนฺติ จาติ นิรุสฺสาหปฺปกาโร สนฺทสฺสิโต. วุตฺตตฺถเมว สมตฺถยิตุมาห ‘‘สอุสฺสาหา น โหติ เจ’’ติ.
๒๐๖๔-๕. ปุริมา เอกกํ มคฺคํ ยาตีติ โยชนา. เอกเมว เอกกํ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอกิสฺสา อิตรา ปกฺกนฺตฏฺาเน ติฏฺติ, ตสฺมา. ตตฺถาติ ตสฺมึ คณมฺหาโอหียเน. ปิ-สทฺโท เอวการตฺโถ. อนาปตฺติ เอว ปกาสิตาติ โยชนา.
๒๐๖๖-๗. คามนฺตรคตายาติ คามสีมคตาย. ‘‘นทิยา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อาปตฺติโยจตสฺโสปีติ รตฺติวิปฺปวาส คามนฺตรคมน นทิปารคมน คณมฺหาโอหียน สงฺขาตา จตสฺโส ¶ สงฺฆาทิเสสาปตฺติโย. คณมฺหาโอหียนมูลกาปตฺติยา คามโต พหิ อาปชฺชิตพฺพตฺเตปิ คามนฺตโรกฺกมนมูลกาปตฺติยา อนฺโตคาเม อาปชฺชิตพฺพตฺเตปิ เอกกฺขเณติ คามูปจารํ สนฺธายาห.
๒๐๖๘-๙. ยา สทฺธึ ยาตา ทุติยิกา, สา จ ปกฺกนฺตา วา สเจ โหติ, วิพฺภนฺตา วา โหติ, เปตานํ โลกํ ยาตา วา โหติ, กาลกตา วา โหตีติ อธิปฺปาโย, ปกฺขสงฺกนฺตา วา โหติ, ติตฺถายตนสงฺกนฺตา วา โหตีติ อธิปฺปาโย, นฏฺา วา โหติ, ปาราชิกาปนฺนา วา โหตีติ ¶ อธิปฺปาโย. เอวรูเป กาเล คามนฺตโรกฺกมนาทีนิ…เป… อนาปตฺตีติ าตพฺพนฺติ โยชนา. อุมฺมตฺติกายปิ เอวํ จตฺตาริปิ กโรนฺติยา อนาปตฺตีติ โยชนา.
๒๐๗๐. ‘‘อคามเก อรฺเ’’ติ อิทํ คามาภาเวน วุตฺตํ, น วิฺฌาฏวิสทิสตาย.
๒๐๗๑. คามภาวโต นทิปารคมนคณมฺหาโอหียนาปตฺติ น สมฺภวติ, ตสฺสาปิ สกคามตฺตา คามนฺตรคมนมูลิกาปตฺติ จ ทิวสภาคตฺตา รตฺติวิปฺปวาสมูลิกาปตฺติ จ น สมฺภวตีติ อาห ‘‘สกคาเม…เป… น วิชฺชเร’’ติ. ยถากามนฺติ ยถิจฺฉิตํ, ทุติยิกาย อสนฺติยาปีติ อตฺโถ.
๒๐๗๒. สมุฏฺานาทโย ปมนฺติมวตฺถุนา ตุลฺยาติ โยชนา.
คามนฺตรคมนกถาวณฺณนา.
๒๐๗๓. สีมาสมฺมุติยา เจวาติ ‘‘สมคฺเคน สงฺเฆน ธมฺเมน วินเยน อุกฺขิตฺตํ ภิกฺขุนึ การกสงฺฆํ อนาปุจฺฉา ตสฺเสว การกสงฺฆสฺส ฉนฺทํ อชานิตฺวา โอสาเรสฺสามี’’ติ นวสีมาสมฺมนฺนเน จ. ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ทุเว ถุลฺลจฺจยา โหนฺตีติ โยชนา.
๒๐๗๔. กมฺมสฺส ¶ ปริโยสาเนติ โอสารณกมฺมสฺส อวสาเน. ติกสงฺฆาทิเสสนฺติ ‘‘ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺา โอสาเรติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺส. ธมฺมกมฺเม เวมติกา, ธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสฺา โอสาเรติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๖๙๗) ติกสงฺฆาทิเสสํ วุตฺตํ. กมฺมนฺติ จ อุกฺเขปนียกมฺมํ. อธมฺเม ติกทุกฺกฏนฺติ ‘‘อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺา โอสาเรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อธมฺมกมฺเม เวมติกา, อธมฺมกมฺมสฺา โอสาเรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ ติกทุกฺกฏํ วุตฺตํ.
๒๐๗๕. คณสฺสาติ ตสฺเสว การกคณสฺส. วตฺเต วา ปน วตฺตนฺตินฺติ เตจตฺตาลีสปฺปเภเท เนตฺตารวตฺเต วตฺตมานํ. เตจตฺตาลีสปฺปเภทํ ปน วตฺตกฺขนฺธเก (จูฬว. ๓๗๖) อาวิ ภวิสฺสติ. เนตฺตารวตฺเตติ กมฺมโต นิตฺถรณสฺส เหตุภูเต วตฺเต.
๒๐๗๗. โอสารณํ ¶ กฺริยํ. อนาปุจฺฉนํ อกฺริยํ.
จตุตฺถํ.
๒๐๗๘-๙. อวสฺสุตาติ เมถุนราเคน ตินฺตา. เอวมุปริปิ. ‘‘มนุสฺสปุคฺคลสฺสา’’ติ อิมินา ยกฺขาทีนํ ปฏิกฺเขโป. ‘‘อุทเก…เป… ทุกฺกฏ’’นฺติ วกฺขมานตฺตา อามิสนฺติ อฺตฺร ทนฺตโปนา อชฺโฌหรณียสฺส คหณํ. ปโยคโตติ ปโยคคณนาย.
๒๐๘๐. เอกโตวสฺสุเตติ ปุมิตฺถิยา สามฺเน ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส. กถเมตํ วิฺายตีติ? ‘‘เอกโตอวสฺสุเตติ เอตฺถ ภิกฺขุนิยา อวสฺสุตภาโว ทฏฺพฺโพติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ. มหาอฏฺกถายํ ปเนตํ น วุตฺตํ, ตํ ¶ ปาฬิยา สเมตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๗๐๑) วุตฺตตฺตา วิฺายติ. เอตฺถ จ เอตํ น วุตฺตนฺติ ‘‘ภิกฺขุนิยา อวสฺสุตภาโว ทฏฺพฺโพ’’ติ เอตํ นิยมนํ น วุตฺตํ. ตนฺติ ตํ นิยเมตฺวา อวจนํ. ปาฬิยา สเมตีติ ‘‘เอกโตอวสฺสุเต’’ติ (ปาจิ. ๗๐๑-๗๐๒) อวิเสเสตฺวา วุตฺตปาฬิยา, ‘‘อนวสฺสุโตติ ชานนฺตี ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ (ปาจิ. ๗๐๓) อิมาย จ ปาฬิยา สเมติ. ยทิ หิ ปุคฺคลสฺส อวสฺสุตภาโว นปฺปมาณํ, กึ ‘‘อนวสฺสุโตติ ชานนฺตี’’ติ อิมินา วจเนน. ‘‘อนาปตฺติ อุโภ อนวสฺสุตา โหนฺติ, อนวสฺสุตา ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ สิยา. อชฺโฌหารปโยเคสุ พหูสุ ถุลฺลจฺจยจโย ถุลฺลจฺจยานํ สมูโห สิยา, ปโยคคณนาย พหูนิ ถุลฺลจฺจยานิ โหนฺตีติ อธิปฺปาโย.
๒๐๘๑. สมฺภเว, พฺยภิจาเร จ วิเสสนํ สาตฺถกํ ภวตีติ ‘‘มนุสฺสวิคฺคหาน’’นฺติ อิทํ วิเสสนํ ยกฺขเปตติรจฺฉานปเทหิ โยเชตพฺพํ. อุภโตอวสฺสุเต สติ มนุสฺสวิคฺคหานํ ยกฺขเปตติรจฺฉานานํ หตฺถโต จ ปณฺฑกานํ หตฺถโต จ ตถาติ โยชนา. ตถา-สทฺเทเนตฺถ ‘‘ยํ กิฺจิ อามิสํ ปฏิคฺคณฺหาติ, ทุกฺกฏํ. อชฺโฌหารปโยเคสุ ถุลฺลจฺจยจโย สิยา’’ติ ยถาวุตฺตมติทิสติ.
๒๐๘๒. เอตฺถาติ อิเมสุ ยกฺขาทีสุ. เอกโตอวสฺสุเต สติ อามิสํ ปฏิคฺคณฺหนฺติยา ทุกฺกฏํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ มนุสฺสามนุสฺเสสุ เอกโต, อุภโต วา อนวสฺสุเตสุ. อุทเก ทนฺตกฏฺเกติ ¶ อุทกสฺส, ทนฺตกฏฺสฺส จ คหเณ. ปริโภเค จาติ ปฏิคฺคหเณ เจว ปริโภเค จ.
๒๐๘๓-๔. อุภยาวสฺสุตาภาเวติ ภิกฺขุนิยา, ปุคฺคลสฺส จ อุภินฺนํ อวสฺสุตตฺเต อสติ ยทิ อามิสํ ปฏิคฺคณฺหาติ ¶ , น โทโสติ โยชนา. อยํ ปุริสปุคฺคโล. น จ อวสฺสุโตติ เนว อวสฺสุโตติ ตฺวา. ยา ปน อามิสํ ปฏิคฺคณฺหาติ, ตสฺสา จ อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนา. ‘‘ยา คณฺหาติ, ตสฺสา อนาปตฺตี’’ติ วุตฺเตปิ ปริภฺุชนฺติยาว อนาปตฺติภาโว ทฏฺพฺโพ.
ปฺจมํ.
๒๐๘๕. อุยฺโยชเนติ ‘‘กึ เต อยฺเย เอโส ปุริสปุคฺคโล กริสฺสติ อวสฺสุโต วา อนวสฺสุโต วา, ยโต ตฺวํ อนวสฺสุตา, อิงฺฆ อยฺเย ยํ เต เอโส ปุริสปุคฺคโล เทติ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา, ตํ ตฺวํ สหตฺถา ปฏิคฺคเหตฺวา ขาท วา ภฺุช วา’’ติ (ปาจิ. ๗๐๕) วุตฺตนเยน นิโยชเน. เอกิสฺสาติ อุยฺโยชิกาย. อิตริสฺสาติ อุยฺโยชิตาย. ปฏิคฺคเหติ อวสฺสุตสฺส หตฺถโต อามิสปฏิคฺคหเณ. ทุกฺกฏานิ จาติ อุยฺโยชิกาย ทุกฺกฏานิ. โภเคสูติ อุยฺโยชิตาย ตถา ปฏิคฺคหิตสฺส อามิสสฺส ปริโภเคสุ. ถุลฺลจฺจยคโณ สิยาติ อุยฺโยชิกาย ถุลฺลจฺจยสมูโห สิยาติ อตฺโถ.
๒๐๘๖-๗. โภชนสฺสาวสานสฺมินฺติ อุยฺโยชิตาย โภชนปริยนฺเต. สงฺฆาทิเสสตาติ อุยฺโยชิกาย สงฺฆาทิเสสาปตฺติ โหติ.
ยกฺขาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน เปตปณฺฑกติรจฺฉานคตา คหิตา. ตเถว ปุริสสฺส จาติ อวสฺสุตสฺส มนุสฺสปุริสสฺส. ‘‘คหเณ อุยฺโยชเน’’ติ ปทจฺเฉโท. คหเณติ อุยฺโยชิตาย คหเณ. อุยฺโยชเนติ อุยฺโยชิกาย อตฺตโน อุยฺโยชเน. เตสนฺติ อุทกทนฺตโปนานํ. ปริโภเคติ อุยฺโยชิตาย ปริภฺุชเน. ทุกฺกฏํ ปริกิตฺติตนฺติ อุยฺโยชิกาย ทุกฺกฏํ วุตฺตํ.
๒๐๘๘. เสสสฺสาติ ¶ ¶ อุทกทนฺตโปนโต อฺสฺส ปริภฺุชิตพฺพามิสสฺส. ‘‘คหณุยฺโยชเน’’ติอาทิ วุตฺตนยเมว.
๒๐๘๙-๙๐. ยา ปน ภิกฺขุนี ‘‘อนวสฺสุโต’’ติ ตฺวา อุยฺโยเชติ, ‘‘กุปิตา วา น ปฏิคฺคณฺหตี’’ติ อุยฺโยเชติ, ‘‘กุลานุทฺทยตา วาปิ น ปฏิคฺคณฺหตี’’ติ อุยฺโยเชติ, ตสฺสา จ อุมฺมตฺติกาทีนฺจ อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนา. ยถาห ‘‘อนาปตฺติ ‘อนวสฺสุโต’ติ ชานนฺตี อุยฺโยเชติ, ‘กุปิตา น ปฏิคฺคณฺหตี’ติ อุยฺโยเชติ, ‘กุลานุทฺทยตาย น ปฏิคฺคณฺหตี’ติ อุยฺโยเชตี’’ติอาทิ (ปาจิ. ๗๐๘).
ฉฏฺํ.
๒๐๙๑. สตฺตมนฺติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี กุปิตา อนตฺตมนา เอวํ วเทยฺย พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ (ปาจิ. ๗๑๐) สตฺตมสิกฺขาปทฺจ. อฏฺมนฺติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี กิสฺมิฺจิเทว อธิกรเณ ปจฺจากตา’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ (ปาจิ. ๗๑๖) อฏฺมสิกฺขาปทฺจ.
สตฺตมฏฺมานิ.
๒๐๙๒. นวเมติ ‘‘ภิกฺขุนิโย ปเนว สํสฏฺา วิหรนฺตี’’ติอาทิสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๗๒๒) จ. ทสเมติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี เอวํ วเทยฺย สํสฏฺาว อยฺเย ตุมฺเห วิหรถ, มา ตุมฺเห นานา วิหริตฺถา’’ติอาทิสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๗๒๘) จ.
นวมทสมานิ.
๒๐๙๓. เตน มหาวิภงฺคาคเตน ทุฏฺโทสทฺวเยน จ ตตฺเถว อาคเตน เตน สฺจริตฺตสิกฺขาปเทน จาติ อิเมหิ ตีหิ สทฺธึ อิธาคตานิ ฉ สิกฺขาปทานีติ เอวํ นว ปมาปตฺติกา ¶ . อิโต ภิกฺขุนิวิภงฺคโต จตฺตาริ ยาวตติยกานิ ตโต มหาวิภงฺคโต จตฺตาริ ยาวตติยกานีติ ¶ เอวํ อฏฺ ยาวตติยกานิ, ปุริมานิ นว จาติ สตฺตรส สงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทานิ มยา เจตฺถ ทสฺสิตานีติ อธิปฺปาโย.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
สงฺฆาทิเสสกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิสฺสคฺคิยกถาวณฺณนา
๒๐๙๔-๕. เอวํ สตฺตรสสงฺฆาทิเสเส ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตทนนฺตรานิ นิสฺสคฺคิยานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อธิฏฺานุปคํ ปตฺต’’นฺติอาทิ. ‘‘อธิฏฺานุปคํ ปตฺต’’นฺติ อิมินา ปเทน เกนจิ การเณน อนธิฏฺานุปเค ปตฺเต อนาปตฺติภาวํ ทีเปติ. ‘‘ตสฺสา’’ติ ต-สทฺทาเปกฺขาย ภิกฺขุนีติ เอตฺถ ‘‘ยา’’ติ ลพฺภติ. ปตฺตสนฺนิธิการณาติ อนธิฏฺาย, อวิกปฺเปตฺวา เอกรตฺตมฺปิ ปตฺตสฺส นิกฺขิตฺตการณา.
๒๐๙๖. อิธ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท เสโส สพฺโพ วินิจฺฉโย กถามคฺโคติ โยชนา, อวเสสสพฺพวินิจฺฉยกถามคฺโคติ อตฺโถ. ปตฺตสิกฺขาปเทติ มหาวิภงฺคปมปตฺตสิกฺขาปเท.
ปมํ.
๒๐๙๘. อกาเลติ ‘‘อนตฺถตกถิเน วิหาเร เอกาทส มาสา, อตฺถตกถิเน วิหาเร สตฺต มาสา’’ติ (ปาจิ. ๗๔๐ อตฺถโต สมานํ) เอวํ ¶ วุตฺเต อกาเล. วิกปฺปนฺตรํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทินฺนํ กาเลปิ เกนจี’’ติอาทิ. วุตฺตวิปริยาเยน กาลนิยโม เวทิตพฺโพ. เกนจิ อกาเล ยํ จีวรํ ทินฺนํ, กาเลปิ ยํ จีวรํ อาทิสฺส ทินฺนํ, ตํ อกาลจีวรํ นามาติ โยชนา. อาทิสฺส ทานปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สมฺปตฺตา ภาเชนฺตู’’ติ. นิยามิตนฺติ ‘‘สมฺปตฺตา ภาเชนฺตู’’ติ เอวํ วตฺวา ทินฺนฺจ ‘‘อิทํ คณสฺส, อิทํ ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติ วตฺวา วา ทาตุกามตาย ปาทมูเล เปตฺวา วา ทินฺนฺจ อาทิสฺส ทินฺนํ นามาติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘สมฺปตฺตา ภาเชนฺตู’ติ วตฺวา วา ‘อิทํ ¶ คณสฺส, อิทํ ตุมฺหากํ ทมฺมี’ติ วตฺวา วา ทาตุกมฺยตาย ปาทมูเล เปตฺวา วา ทินฺนมฺปิ อาทิสฺส ทินฺนํ นาม โหตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๗๔๐).
๒๐๙๙. อกาลจีวรนฺติ วุตฺตปฺปการํ อกาลจีวรํ.
๒๑๐๐. อตฺตนา ปฏิลทฺธนฺติ ตโต ยํ จีวรํ อตฺตนา วสฺสคฺเคน ปฏิลทฺธํ. นิสฺสชฺชิตฺวา ปฏิลทฺธกาเล กตฺตพฺพวิธึ ทสฺเสตุมาห ‘‘ลภิตฺวา…เป… นิโยชเย’’ติ. ยถาทาเน นิโยชเยติ ยถา ทายเกน ทินฺนํ, ตถา อุปเนตพฺพํ, อกาลจีวรปกฺเขเยว เปตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๒๑๐๑. ตสฺสาติ ‘‘ยถาทาเน นิโยชเย’’ติ วจนสฺส. วินยกมฺมํ กตฺวา ปฏิลทฺธมฺปิ ตํ ปุน เสวิตุํ น จ วฏฺฏตีติ อยมธิปฺปาโยติ โยชนา.
๒๑๐๒. กาลจีวเร อกาลวตฺถสฺาย ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. อุภยตฺถปีติ อกาลจีวเรปิ กาลจีวเรปิ. เวมติกาย ตถา ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
๒๑๐๓. อุภยตฺถปิ ¶ จีวเร กาลจีวเร จ อกาลจีวเร จาติ อุภยจีวเรปิ กาลจีวรสฺาย ภาชาเปนฺติยา นโทโสติ โยชนา. สจิตฺตกสมุฏฺานตฺตยํ สนฺธายาห ‘‘ติสมุฏฺานตา’’ติ.
ทุติยํ.
๒๑๐๔. สเจ สยํ อจฺฉินฺทติ อฺาย ภิกฺขุนิยา สทฺธึ จีวรํ ปริวตฺเตตฺวา ปจฺฉา ‘‘ตุยฺหํ จีวรํ ตฺวเมว คณฺห, มยฺหํ จีวรํ เทหี’’ติ เอวํ ยทิ สยํ อจฺฉินฺทติ. เอตฺถ ‘‘สกสฺายา’’ติ เสโส. สกสฺาย คหิตตฺตา ปาจิตฺติยํ, ทุกฺกฏฺจ วุตฺตํ, อิตรถา ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพ.
๒๑๐๕. อิตเรสูติ อพนฺธนฺจ อาณตฺติพหุตฺตฺจ สงฺคณฺหาติ. เตนาห ‘‘วตฺถูนํ ปโยคสฺส วสา สิยา’’ติ.
๒๑๐๖. ‘‘ติกปาจิตฺตี’’ติ ¶ อิทมเปกฺขิตฺวา ‘‘อุทฺทิฏฺา’’ติ สมฺพนฺธนียํ, อุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนสฺา, เวมติกา, อนุปสมฺปนฺนสฺาติ เอตาสํ วเสน ติกปาจิตฺติ วุตฺตาติ อตฺโถ. อฺสฺมึ ปริกฺขาเรติ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺนานํ อฺสฺมึ ปริกฺขาเร. อิตริสฺสาติ อนุปสมฺปนฺนาย. ติกทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนสฺาเวมติกาอนุปสมฺปนฺนสฺานํ วเสน ติกทุกฺกฏํ อุทฺทิฏฺํ.
๒๑๐๗. ตาย วา ทียมานํ ตาย อฺาย ภิกฺขุนิยา ทุฏฺาย วา ตุฏฺาย วา ทียมานํ คณฺหนฺติยา, ตสฺสา วิสฺสาสเมว วา คณฺหนฺติยา อนาปตฺตีติ โยชนา. ‘‘ติสมุฏฺานตา มตา’’ติ อิทํ วุตฺตตฺถเมว.
ตติยํ.
๒๑๐๘. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี ‘‘กึ เต, อยฺเย, อผาสุ, กึ อาหรียตู’’ติ วุตฺตา อฺํ วิฺาเปตฺวา ตํ อาหฏํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ตฺจ อฺฺจ คณฺหิตุกามา สเจ อฺํ วิฺาเปติ, ตสฺสา วิฺตฺติทุกฺกฏํ, ลาภา นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ สาธิปฺปายโยชนา. วิฺตฺติยา ทุกฺกฏํ วิฺตฺติทุกฺกฏํ.
๒๑๐๙-๑๑. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อฺเ อฺสฺา, อฺเ เวมติกา, อฺเ อนฺสฺา อฺํ วิฺาเปตฺวา อฺํ วิฺาเปติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๗๕๑) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. อนฺเ ทฺวิกทุกฺกฏนฺติ อนฺเ อฺสฺาย, เวมติกาย จ วเสน ทฺวิกทุกฺกฏํ. ‘‘อนฺเนฺสฺายา’’ติอาทินา อนาปตฺติวิสโย ทสฺสิโต. ‘‘อนฺเ อนฺสฺายา’’ติ ปทจฺเฉโท. อนฺเ อนฺสฺาย วิฺาเปนฺติยา อนาปตฺติ. ตสฺมึ ปมวิฺาปิเต อปฺปโหนฺเต วา ตฺเว วา วิฺาเปนฺติยา อนาปตฺติ. อฺเนปิ อตฺเถ สติ เตน สทฺธึ อฺํ วิฺาเปนฺติยา อนาปตฺติ. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ ปมํ สปฺปิ วิฺตฺตํ, ‘‘อามกมํสํ ปจิตพฺพ’’นฺติ จ เวชฺเชน วุตฺตตฺตา เตเลน อตฺโถ โหติ, ตโต ‘‘เตเลนาปิ เม อตฺโถ’’ติ เอวํ อฺฺจ วิฺาเปตีติ. อานิสํสฺจ ทสฺเสตฺวา ตโต อฺํ วิฺาเปนฺติยาปิ อนาปตฺตีติ าตพฺพนฺติ โยชนา. อิทํ วุตฺตํ โหติ – สเจ กหาปณสฺส ¶ สปฺปิ อาภตํ โหติ, อิมินา มูเลน ทิคุณํ เตลํ ลพฺภติ, เตเลนาปิ จ อิทํ กิจฺจํ นิปฺปชฺชติ, ตสฺมา เตลมาหราติ เอวํ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา วิฺาเปตีติ.
จตุตฺถํ.
๒๑๑๒-๓. ปุพฺพํ ¶ อฺํ เจตาเปตฺวาติ โยชนา, อตฺตโน กปฺปิยภณฺเฑน ‘‘อิทํ นาม อาหรา’’ติ ปุพฺพํ อฺํ ปริวตฺตาเปตฺวาติ อตฺโถ. เอวนฺติ เอตฺถ ‘‘วุตฺเต’’ติ เสโส. ธเนน นิพฺพตฺตํ ธฺํ, อตฺตโน ธเนน นิปฺผาทิตตฺตา เตลาทิ อิธ ‘‘ธฺ’’นฺติ อธิปฺเปตํ, น วีหาทิ. เอวํ วุตฺเต มยฺหํ อฺํ ธฺํ อาเนตฺวา เทติ อิติ สฺาย ปจฺฉา อฺํ เจตาเปยฺยาติ โยชนา, น เม อิมินา อตฺโถ, อฺํ อาหราติ วุตฺเต อิทฺจ ทตฺวา อฺฺจ อาหริตฺวา เทตีติ สฺาย ‘‘น เม อิทํ รุจฺจติ, อฺํ อาหรา’’ติ ปจฺฉา อฺํ ปริวตฺตาเปยฺยาติ อตฺโถ. เจตาปนปโยเคนาติ อาณตฺตาย เจตาปนวเสน. มูลฏฺายาติ อาณาปิกาย. เตน จ อฺเน วา มูเลน อาภตํ โหตุ, ตสฺส ลาเภ นิสฺสคฺคิยํ โหตีติ โยชนา.
๒๑๑๔. เสสนฺติ ติกปาจิตฺติยาทิกํ วินิจฺฉยวิเสสํ.
ปฺจมํ.
๒๑๑๕-๖. อฺทตฺถาย ทินฺเนนาติ อุปาสเกหิ ‘‘เอวรูปํ คเหตฺวา ภาเชตฺวา ปริภฺุชถา’’ติ อฺสฺสตฺถาย ทินฺเนน. ‘‘สงฺฆิเกน ปริกฺขาเรนา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ปริกฺขาเรนาติ กปฺปิยภณฺเฑน. สงฺฆิเกนาติ สงฺฆสฺส ปริจฺจตฺเตน. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. ตสฺสาติ ยาย เจตาปิตํ. นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ เอตฺถ นิสฺสฏฺปฏิลทฺธํ ยถาทาเน อุปเนตพฺพนฺติ วตฺตพฺพํ. ยถาห ‘‘นิสฺสฏฺํ ปฏิลภิตฺวา ยถาทาเน อุปเนตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. ๗๖๑). อิทํ เหฏฺา วุตฺตตฺถาธิปฺปายเมว. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. ‘‘อนฺทตฺถิเก อฺทตฺถิกสฺา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อนฺทตฺถิเก เวมติกา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อนฺทตฺถิเก นิทฺทิฏฺํ ¶ ทฺวิกทุกฺกฏ’’นฺติ. อิมินา จ ‘‘อฺทตฺถิเก ติกปาจิตฺติย’’นฺติ อิทํ วุตฺตเมว. ‘‘อฺทตฺถิเก อฺทตฺถิกสฺา, เวมติกา, อนฺทตฺถิกสฺา อฺํ เจตาเปติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๗๖๑) หิ วุตฺตํ.
๒๑๑๗. เสสกนฺติ ¶ ยทตฺถาย ทินฺนํ, ตํ เจตาเปตฺวา อาหริตฺวา อติริตฺตํ มูลํ อฺทตฺถาย อุปเนนฺติยา อนาปตฺตีติ โยเชตพฺพํ. สามิเก ปุจฺฉิตฺวาติ ‘‘ตุมฺเหหิ จีวรตฺถาย ทินฺนํ, อมฺหากฺจ จีวรํ สํวิชฺชติ, เตลาทีหิ ปน อตฺโถ’’ติ เอวํ สามิเก ปุจฺฉิตฺวา. ตนฺติ ตํ เจตาปนฺนํ. อาปทาสูติ ภิกฺขุนีหิ วิหารํ ปหาย คมนารหมุปทฺทโว คหิโต. ยถาห ‘‘อาปทาสูติ ตถารูเปสุ อุปทฺทเวสุ ภิกฺขุนิโย วิหารํ ฉฑฺเฑตฺวา ปกฺกมนฺติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุ ยํ วา ตํ วา เจตาเปตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๗๖๒).
๒๑๑๘. สยํ ยาจิตกํ วินาติ ‘‘สํยาจิตก’’นฺติ ปทํ วินา, เอตฺตกเมว วิสทิสนฺติ วุตฺตํ โหติ.
ฉฏฺสตฺตมานิ.
๒๑๑๙. อธิกวจนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มหาชนิกสฺาจิเกนา’’ติ. ปทตาธิกาติ ปทเมว ปทตา. มหาชนิเกนาติ คณสฺส ปริจฺจตฺเตน. สฺาจิเกนาติ สยํ ยาจิตเกน.
๒๑๒๐. อนนฺตรสมา มตาติ อิธ ‘‘ปุคฺคลิเกนา’’ติ ปทํ วินา สมุฏฺานาทินา สทฺธึ สพฺเพ วินิจฺฉยา อนนฺตรสิกฺขาปทสทิสา มตาติ อตฺโถ. ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี อฺทตฺถิเกน ปริกฺขาเรน อฺุทฺทิสิเกน ปุคฺคลิเกนา’’ติ หิ ¶ สิกฺขาปทํ. ปุคฺคลิเกนาติ เอกภิกฺขุนิยา ปริจฺจตฺเตน. ‘‘กิฺจิปี’’ติ ลิขนฺติ. ‘‘โกจิปี’’ติ ปาโ สุนฺทโร ‘‘วิเสโส’’ติ อิมินา ตุลฺยาธิกรณตฺตา.
อฏฺมนวมทสมานิ.
ปโม วคฺโค.
๒๑๒๑-๒. จตฺตาริ กํสานิ สมาหฏานิ, จตุนฺนํ กํสานํ สมาหาโร วา จตุกฺกํสํ, จตุกฺกํสโต อติเรกํ อติเรกจตุกฺกํสํ, เตน อติเรกจตุกฺกํสคฺฆนกํ ปาวุรณมาห, อุปจาเรน ‘‘อติเรกจตุกฺกํส’’นฺติ วุตฺตํ. กํสปริมาณํ ปเนตฺถ สยเมว วกฺขติ ‘‘กหาปณจตุกฺกํ ตุ, กํโส นาม ปวุจฺจตี’’ติ. ตสฺมา อติเรกโสฬสกหาปณคฺฆนกนฺติ อตฺโถ. ครุปาวุรณนฺติ สีตกาเล ปารุปิตพฺพปาวุรณํ. เจตาเปยฺยาติ วิฺาเปยฺย. จตฺตาริ สจฺจานิ ¶ สมาหฏานิ, จตุนฺนํ วา สจฺจานํ สมาหาโร จตุสจฺจํ, ตํ ปกาเสติ สีเลนาติ จตุสจฺจปฺปกาสี, เตน, จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ นิทฺทิสเกน สมฺมาสมฺพุทฺเธน. ปโยเคติ ‘‘เทหี’’ติ เอวํ วิฺาปนปโยเค. ลาเภติ ปฏิลาเภ.
จตุนฺนํ สมูโห จตุกฺกํ, กหาปณานํ จตุกฺกํ กหาปณจตุกฺกํ. กหาปโณ เจตฺถ ตํตํกาเล, ตํตํปเทเส จ โวหารูปโค คเหตพฺโพ. อิมา วุตฺตปฺปการา นิสฺสคฺคิยาวสานาปตฺติโย ‘‘าตกานฺจ สนฺตเก’’ติ อนาปตฺติวิสเย วกฺขมานตฺตา ‘‘ยทา เยน อตฺโถ, ตทา ตํ วเทยฺยาถา’’ติ เอวํ นิจฺจปวารณํ อกตฺวา ตสฺมึ กาเล กิสฺมิฺจิ คุเณ ปสีทิตฺวา ‘‘วเทยฺยาถ เยน อตฺโถ’’ติ เอวํ ปวาริตฏฺาเน สมฺภวนฺตีติ ทฏฺพฺพา.
๒๑๒๓-๕. อูนกจตุกฺกํเส ¶ อติเรกสฺา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อูนกจตุกฺกํเส เวมติกา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘อูนเก ตุ จตุกฺกํเส, อุทฺทิฏฺํ ทฺวิกทุกฺกฏ’’นฺติ. อิมินา ‘‘อติเรกจตุกฺกํเส อติเรกสฺา, เวมติกา, อูนกสฺา เจตาเปติ, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ ติกปาจิตฺติยฺจ ทสฺสิตํ โหติ.
ครุกนฺติ ครุปาวุรณํ. ตทูนํ วาติ จตุกฺกํสโต อูนกํ วา. าตกานฺจาติ เอตฺถ จ-สทฺเทน ปวาริตานํ สงฺคโห. ยถาห อนาปตฺติวาเร ‘‘าตกานํ, ปวาริตาน’’นฺติ (ปาจิ. ๗๘๗). เอตฺถ จ ‘‘อติเรกจตุกฺกํสมฺปี’’ติ วตฺตพฺพํ ‘‘ตทูนํ วา’’ติ อิมินา จตุกฺกํสูนสฺส วุตฺตตฺตา. ‘‘อปฺปเมว วา’’ติ อิมินา อติเรกจตุกฺกํเสปิ มหคฺฆตรํ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
เอกาทสมํ.
๒๑๒๖-๗. ‘‘ลหุปาวุรณํ ปน ภิกฺขุนิยา เจตาเปนฺติยา อฑฺฒเตยฺยกํสปรมํ เจตาเปตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. ๗๘๙) วจนโต ลหุปาวุรณนฺติ เอตฺถ ‘‘เจตาเปนฺติยา ภิกฺขุนิยา’’ติ จ อฑฺฒเตยฺยกํสคฺฆนนฺติ เอตฺถ ‘‘เจตาเปตพฺพ’’นฺติ จ เสโส. ลหุปาวุรณนฺติ อุณฺหกาเล ปาวุรณํ. ติณฺณํ ปูรโณ เตยฺโย, อฑฺโฒ เตยฺโย อสฺสาติ อฑฺฒเตยฺโย, อฑฺฒเตยฺโย จ โส กํโส จาติ อฑฺฒเตยฺยกํโส, ตํ อคฺฆตีติ อฑฺฒเตยฺยกํสคฺฆนํ, ทสกหาปณคฺฆนกนฺติ อตฺโถ. ตโตติ อฑฺฒเตยฺยกํสคฺฆนกโต. ยํ ปน ปาวุรณํ อฑฺฒเตยฺยกํสคฺฆนกํ, ตํ ลหุปาวุรณํ ¶ . ตโต อฑฺฒเตยฺยกํสคฺฆนกโต ลหุปาวุรณโต. อุตฺตรินฺติ อติเรกํ. อฑฺฒเตยฺยกํสคฺฆนกํ ยํ ปาวุรณํ ยา ภิกฺขุนี เจตาเปติ ¶ , ตสฺส ปาวุรณสฺส ปฏิลาเภ ตสฺสา ภิกฺขุนิยา นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยา วุตฺตาติ โยชนา.
‘‘อนนฺตรสมํ เสส’’นฺติ อิทํ สมตฺเถตุมาห ‘‘นตฺถิ กาจิ วิเสสตา’’ติ. วิเสโสเยว วิเสสตา.
ทฺวาทสมํ.
๒๑๒๘. อิทานิ ปาติโมกฺขุทฺเทเส อาคเตสุ สมตึสนิสฺสคฺคิเยสุ เกสฺจิ อตฺตโน อวจเน การณฺจ อวุตฺเตหิ สทฺธึ วุตฺตานํ คหณฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘สาธารณานี’’ติอาทิ. หิ ยสฺมา ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูหิ สาธารณานิ ยานิ สิกฺขาปทานิ เสสานิ อิธ วุตฺเตหิ อฺานิ, ตานิ อฏฺารส สิกฺขาปทานิ เจว อิธ วุตฺตสรูปานิ ทฺวาทส สิกฺขาปทานิ เจติ อิจฺเจวํ นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทานิ สมตึเสว โหนฺตีติ โยชนา.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
นิสฺสคฺคิยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปาจิตฺติยกถาวณฺณนา
๒๑๒๙-๓๐. เอวํ ตึส นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สุทฺธปาจิตฺติยานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘ลสุณ’’นฺติอาทิ. ลสุณนฺติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. ‘‘ลสุณํ’’อิติ ภณฺฑิกํ วุตฺตํ อฏฺกถายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๗๙๓-๗๙๕). จตุปฺจมิฺชาทิปฺปเภทํ ภณฺฑิกํ ลสุณํ นาม, น ตโต อูนํ. เตนาห ‘‘น เอกทฺวิติมิฺชก’’นฺติ. ปกฺกลสุณโต, สีหฬทีปสมฺภวโต จ วิเสสมาห ‘‘อามกํ มาคธํเยวา’’ติ. มคเธสุ ชาตํ มาคธํ, ‘‘วุตฺต’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ยถาห ‘‘มคธรฏฺเ ชาตลสุณเมว ¶ หิ อิธ ลสุณนฺติ อธิปฺเปต’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๗๙๕). ตํ ‘‘ขาทิสฺสามี’’ติ คณฺหตีติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตปฺปการํ ปาจิตฺติยฺจ อชฺโฌหารวเสนาติ ทสฺเสตุมาห ‘‘อชฺโฌหารวเสเนว, ปาจิตฺตึ ปริทีปเย’’ติ.
๒๑๓๑. ตเทว ¶ วกฺขติ ‘‘ทฺเว ตโย’’ติอาทินา. สทฺธินฺติ เอกโต. สงฺขาทิตฺวาติ คลพิลํ อปฺปเวเสตฺวา ทนฺเตหิ สํจุณฺณิยนฺตี ขาทิตฺวา. อชฺโฌหรติ ปรคลํ กโรติ.
๒๑๓๒. ตตฺถาติ ตสฺมึ ภณฺฑิกลสุเณ. ‘‘มิฺชานํ คณนายา’’ติ อิมินา อชฺโฌหารปโยคคณนาเยว ทีปิตา. ยถาห ‘‘ภินฺทิตฺวา เอเกกํ มิฺชํ ขาทนฺติยา ปน ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยานี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๗๙๕).
๒๑๓๓. สภาวโต วฏฺฏนฺเตวาติ โยชนา.
๒๑๓๕. ยถาวุตฺตปลณฺฑุกาทีนํ นานตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอกา มิฺชา’’ติอาทิ. อิธ มิฺชานํ วเสเนว นานตฺตํ ทสฺสิตํ. อฏฺกถายํ ปน วณฺณวเสนาปิ. ยถาห ‘‘ปลณฺฑุโก ปณฺฑุวณฺโณ โหติ. ภฺชนโก โลหิตวณฺโณ. หริตโก หริตปณฺณวณฺโณ’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๗๙๗).
๒๑๓๖. ‘‘สาฬเว อุตฺตริภงฺคเก’’ติ ปทจฺเฉโท. ‘‘พทรสาฬวาทีสู’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๗๙๗) อฏฺกถาวจนโต เอตฺถ พทร-สทฺโท เสโส. พทรสาฬวํ นาม พทรผลานิ สุกฺขาเปตฺวา จุณฺเณตฺวา กาตพฺพา ขาทนียวิกติ. อุมฺมตฺติกาทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อาทิกมฺมิกา คหิตา. ยถาห ‘‘อุมฺมตฺติกาย อาทิกมฺมิกายา’’ติ (ปาจิ. ๗๙๗).
ปมํ.
๒๑๓๗. สมฺพาเธติ ¶ ปฏิจฺฉนฺโนกาเส. ตสฺส วิภาคํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุปกจฺเฉสุ มุตฺตสฺส กรเณปิ วา’’ติ.
๒๑๓๘. อสฺสา ตถา ปาจิตฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘น โลมคณนายา’’ติ อิมินา ‘‘ปโยคคณนายา’’ติ อิทเมว สมตฺถยติ.
๒๑๓๙. อาพาเธติ กณฺฑุอาทิเก โรเค. ยถาห – ‘‘อาพาธปจฺจยาติ กณฺฑุกจฺฉุอาทิอาพาธปจฺจยา’’ติ ¶ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๐๑). มคฺคสํวิธานสมา มตาติ ภิกฺขุนิยา สํวิธาย เอกทฺธานสิกฺขาปเทน สทิสา มตา าตาติ อตฺโถ.
ทุติยํ.
๒๑๔๐. ปทุมสฺส วา ปุณฺฑรีกสฺส วา อนฺตมโส เกสเรนาปิ กามราเคน มุตฺตกรณสฺส ตลฆาตเน มุตฺตกรณมฺปิ ปหารทาเน ปาจิตฺติ โหตีติ โยชนา. เกสเรนาปีติ อปิ-สทฺเทน มหาปทุมปณฺเณหิ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทีเปติ. ยถาห – ‘‘อนฺตมโส อุปฺปลปตฺเตนาปีติ เอตฺถ ปตฺตํ ตาว มหนฺตํ, เกสเรนาปิ ปหารํ เทนฺติยา อาปตฺติเยวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๐๓).
๒๑๔๑. ตตฺถาติ ตสฺมึ มุตฺตกรณตเล.
ตติยํ.
๒๑๔๒. ยา ปน ภิกฺขุนี กามราคปเรตา กามราเคน ปีฬิตา อตฺตโน พฺยฺชเน มุตฺตปเถ อุปฺปลปตฺตมฺปิ ปเวเสติ, น วฏฺฏติ ปาจิตฺติ โหตีติ โยชนา. ปิ-สทฺเทน ‘‘เกสรมตฺตมฺปิ ปน ปเวเสนฺติยา อาปตฺติเยวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๑๒) อฏฺกถา อุลฺลิงฺคิตา.
๒๑๔๓-๔. ยทฺเยวํ ¶ ‘‘ชตุมฏฺเก ปาจิตฺติย’’นฺติ กสฺมา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทํ…เป… ชตุมฏฺก’’นฺติ. อิทํ ชตุมฏฺกํ วตฺถุวเสเนว วุตฺตนฺติ ‘‘อถ โข สา ภิกฺขุนี ชตุมฏฺกํ อาทิยิตฺวา โธวิตุํ วิสฺสริตฺวา เอกมนฺตํ ฉฑฺเฑสิ. ภิกฺขุนิโย มกฺขิกาหิ สมฺปริกิณฺณํ ปสฺสิตฺวา เอวมาหํสุ ‘กสฺสิทํ กมฺม’นฺติ. สา เอวมาห ‘มยฺหิทํ กมฺม’นฺติ. ยา ตา ภิกฺขุนิโย อปฺปิจฺฉา, ตา อุชฺฌายนฺติ ขิยฺยนฺติ วิปาเจนฺติ ‘กถฺหิ นาม ภิกฺขุนี ชตุมฏฺกํ อาทิยิสฺสตี’’ติ (ปาจิ. ๘๐๖) อาคตวตฺถุวเสเนว วุตฺตํ, น ตํ วินา อฺสฺส วฏฺฏกสฺส สมฺภวโตติ อธิปฺปาโย. ชตุมฏฺกํ นาม ชตุนา กโต มฏฺทณฺฑโก.
ทณฺฑนฺติ ¶ เอตฺถ ‘‘ยํ กิฺจี’’ติ เสโส. ยถาห ‘‘อนฺตมโส อุปฺปลปตฺตมฺปิ มุตฺตกรณํ ปเวเสตี’’ติ (ปาจิ. ๘๐๘). เอตมฺปิ จ อติมหนฺตํ, เกสรมตฺตมฺปิ ปน ปเวเสนฺติยา อาปตฺติ เอว. เอฬาลุกนฺติ กกฺการิผลํ วา. ตสฺมินฺติ อตฺตโน มุตฺตกรเณ.
๒๑๔๕. อาพาธปจฺจยาติ มุตฺตกรณปฺปเทเส ชาตวณาทิมฺหิ วณฏฺานนิรุปนาทิปจฺจยา.
จตุตฺถํ.
๒๑๔๖. อคฺคปพฺพทฺวยาธิกนฺติ อคฺคปพฺพทฺวยโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อธิกํ. ยถาห ‘‘อนฺตมโส เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกาเมติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๘๑๒). ทกสุทฺธึ กโรนฺติยาติ มุตฺตกรณฏฺาเน โธวนํ กโรนฺติยา. ยถาห ‘‘อุทกสุทฺธิกํ นาม มุตฺตกรณสฺส โธวนา วุจฺจตี’’ติ (ปาจิ. ๘๑๒).
๒๑๔๗. ‘‘ตีณี’’ติ ¶ อิมินา เอกงฺคุลิยา ปพฺพทฺวยสฺส ปเวเสตฺวา โธวเน โทสาภาวํ ทีเปติ. ทีฆโตติ องฺคุลิยา ทีฆโต. ตีณิ ปพฺพานิ คมฺภีรโต มุตฺตกรเณ ปเวเสตฺวา อุทกสุทฺธึ อาทิยนฺติยา ปาจิตฺติยํ ภเวติ โยชนา.
๒๑๔๘. ติสฺโส, จตสฺโส วา องฺคุลิโย เอกโต กตฺวา วิตฺถาเรน ปเวสเน เอกปพฺเพปิ ปวิฏฺเ ‘‘ทฺวงฺคุลปพฺพปรม’’นฺติ นิยมิตปฺปมาณาติกฺกมโต อาห ‘‘เอกปพฺพมฺปิ ยา ปนา’’ติ. ยา ปน ภิกฺขุนี จตุนฺนํ วาปิ องฺคุลีนํ ติสฺสนฺนํ วาปิ องฺคุลีนํ เอกปพฺพมฺปิ วิตฺถารโต ปเวเสติ, ตสฺสา ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา.
๒๑๔๙. อิตีติ เอวํ. สพฺพปฺปกาเรนาติ คมฺภีรปเวสนาทินา สพฺเพน ปกาเรน. อภิพฺยตฺตตรํ กตฺวาติ สุปากฏตรํ กตฺวา. อยมตฺโถติ ‘‘เอกิสฺสงฺคุลิยา ตีณี’’ติอาทินา วุตฺโต อยมตฺโถ.
๒๑๕๐. ทฺวงฺคุลปพฺเพ โทโส นตฺถีติ โยชนา. อุทกสุทฺธิปจฺจเย ปน สติปิ ผสฺสสาทิยเน ¶ ยถาวุตฺตปริจฺเฉเท อนาปตฺติ. อธิกมฺปีติ ทฺวงฺคุลปพฺพโต อธิกมฺปิ. อุทกสุทฺธึ กโรนฺติยา โทโส นตฺถีติ โยชนา.
๒๑๕๑. ตถา อุทกสุทฺธึ กโรนฺตีนํ อุมฺมตฺติกาทีนํ อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนา.
ปฺจมํ.
๒๑๕๒. ภฺุชโต ปน ภิกฺขุสฺสาติ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ ภฺุชโต ภิกฺขุสฺส. ยถาห ‘‘ภฺุชนฺตสฺสาติ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ โภชนํ ภฺุชนฺตสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๘๑๗). ปานียํ วา วิธูปนํ ¶ วาติ วกฺขมานํ ปานียํ, พีชนียฺจ. อุปติฏฺเยฺยาติ ‘‘หตฺถปาเส ติฏฺตี’’ติ (ปาจิ. ๘๑๗) วจนโต เอตฺถ อุป-สทฺโท หตฺถปาสสงฺขาตํ สมีปํ วทตีติ เวทิตพฺพํ.
๒๑๕๓. วตฺถโกณาทิ ยา กาจิ ‘‘พีชนี’’ติ วุจฺจตีติ โยชนา, อิมินา ‘‘พีชนิกิจฺจํ สมฺปาเทสฺสามี’’ติ อธิฏฺาย คหิตจีวรโกณปฺปการํ ยํ กิฺจิ ‘‘พีชนี’’ติ วุจฺจตีติ อตฺโถ.
๒๑๕๔. ‘‘อถ โข สา ภิกฺขุนี ตสฺส ภิกฺขุโน ภฺุชนฺตสฺส ปานีเยน จ วิธูปเนน จ อุปติฏฺิตฺวา อจฺจาวทติ. อถ โข โส ภิกฺขุ ตํ ภิกฺขุนึ อปสาเทติ ‘มา, ภคินิ, เอวรูปํ อกาสิ, เนตํ กปฺปตี’ติ. ‘ปุพฺเพ มํ ตฺวํ เอวฺจ เอวฺจ กโรสิ, อิทานิ เอตฺตกํ น สหสี’ติ ปานียถาลกํ มตฺถเก อาสุมฺภิตฺวา วิธูปเนน ปหารํ อทาสี’’ติ (ปาจิ. ๘๑๕) อิมสฺมึ วตฺถุมฺหิ ภิกฺขูหิ อาโรจิเต ‘‘กถฺหิ นาม, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนี ภิกฺขุสฺส ปหารํ ทสฺสตี’’ติอาทีนิ (ปาจิ. ๘๑๕) วตฺวา ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุสฺส ภฺุชนฺตสฺส ปานีเยน วา วิธูปเนน วา อุปติฏฺเยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๘๑๖) วุตฺตตฺตา ปหารปจฺจยา นุ โขติ อาสงฺกํ นิวตฺเตตุมาห ‘‘หตฺถปาเส อิธ านปจฺจยาปตฺติ ทีปิตา’’ติ. เอตฺถ จ อาสุมฺภิตฺวาติ ปาเตตฺวา. อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. ‘‘น, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนิยา ภิกฺขุสฺส ปหาโร ทาตพฺโพ. ยา ทเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๔๒๐) ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก ¶ วุตฺตํ คเหตฺวา อาห ‘‘ปหารปจฺจยา วุตฺตํ, ขนฺธเก ทุกฺกฏํ วิสุ’’นฺติ. อิมินา วุตฺตสฺเสวตฺถสฺส การณํ ทสฺสิตํ โหติ.
๒๑๕๕. หตฺถปาสํ ชหิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘โภชนํ ภฺุชโต’’ติ จ ขาทนํ ขาทโตติ เอตฺถ ‘‘หตฺถปาเส’’ติ จ วตฺตพฺพํ ¶ . โภชนํ ภฺุชโต หตฺถปาสํ ชหิตฺวา อุปติฏฺนฺติยา วา ขาทนํ ขาทโต หตฺถปาเส อุปติฏฺนฺติยา วา โหติ อาปตฺติ ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
๒๑๕๖. เทตีติ ปานียํ วา สูปาทึ วา ‘‘อิมํ ปิวถ, อิมินา ภฺุชถา’’ติ เทติ. ตาลวณฺฏํ ‘‘อิมินา พีชนฺตา ภฺุชถา’’ติ เทติ. ทาเปตีติ อฺเน อุภยมฺปิ ทาเปติ. อิทํ สิกฺขาปทํ สมุฏฺานโต เอฬกโลเมน สมํ มตนฺติ โยชนา.
ฉฏฺํ.
๒๑๕๗. วิฺตฺวาติ สยํ วิฺตฺวา, อฺาย วา วิฺาเปตฺวา. ‘‘วิฺตฺวา วา วิฺาเปตฺวา วา’’ติ (ปาจิ. ๘๒๑) หิ สิกฺขาปทํ. อามกํ ธฺนฺติ อปกฺกํ อภฏฺํ สาลิอาทิกํ สตฺตวิธํ ธฺํ. ยถาห – ‘‘อามกธฺํ นาม สาลิ วีหิ ยโว โคธุโม กงฺคุ วรโก กุทฺรูสโก’’ติ (ปาจิ. ๘๒๒). โกฏฺเฏตฺวาติ มุสเลหิ โกฏฺเฏตฺวา. ยทิ ปริภฺุชตีติ โยชนา.
๒๑๕๘-๖๐. ‘‘ภฺุชิสฺสามีติ ปฏิคฺคณฺหาติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ อิทํ ปโยคทุกฺกฏํ นาม, ตสฺมา น เกวลํ ปฏิคฺคหเณเยว ทุกฺกฏํ โหตี’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺ. ๘๒๒) อฏฺกถาคตํ วิภาคํ ทสฺเสตุมาห ‘‘น เกวลํ ตุ ธฺาน’’นฺติอาทิ. ปนาติ อปิ-สทฺทตฺเถ, สุกฺขาปเนปีติ อตฺโถ. ภชฺชนตฺถายาติ เอตฺถ ‘‘วทฺทลิทิวเส’’ติ เสโส. ‘‘กปลฺลสชฺชเน อุทฺธนสชฺชเน’’ติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. ทพฺพิสชฺชเนติ กฏจฺฉุสมฺปาทเน. ตตฺถ กปลฺลเก ธฺปกฺขิปเนติ โยชนา. ‘‘ฆฏฺฏนโกฏฺฏเน’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน น-การโลปํ กตฺวา ‘‘ฆฏฺฏโกฏฺฏเน’’ติ วุตฺตํ.
๒๑๖๑-๓. ปมาณ-สทฺทสฺส ¶ อาวตฺตลิงฺคสงฺขฺยตฺตา อาห ‘‘โภชนฺเจว วิฺตฺติปมาณ’’นฺติ ¶ . อาวตฺตลิงฺคสงฺขฺยตฺตํ นาม นิยตลิงฺเคกตฺตพหุตฺตํ. ตถา เหตฺถ ปมาณ-สทฺโท นิยตนปุํสกลิงฺเค นิยเตกตฺตํ วุจฺจติ. เอตฺถ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท โภชนฺเจว วิฺตฺติ จาติ อิทํ ทฺวยํ หิ ยสฺมา ปมาณํ, ตสฺมา สยํ วิฺตฺวา วา อฺโต ภชฺชนาทีนิ การาเปตฺวา วา อฺาย ปน วิฺาเปตฺวา สยํ ภชฺชนาทีนิ กตฺวา วา ยา ปน ภิกฺขุนี อชฺโฌหรติ, ตสฺสา อชฺโฌหารปโยเคสุ ปาจิตฺติโย สิยุนฺติ โยชนา.
มหาปจฺจริยํ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๒๓) วุตฺตํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มาตรํ วา’’ติอาทิ. มาตรํ วาปิ ยาจิตฺวาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อตฺถนฺตรวิกปฺปเน. ปิ-สทฺโท สมฺภาวเน. มาตรํ วา ปิตรํ วา อฺํ วา าตกํ วา ปวาริตํ วา อามกธฺํ ยาจิตฺวา วา อฺาย การาเปตฺวา วา ยา ปริภฺุชติ, ตสฺสา ปาจิตฺตีติ โยชนา.
๒๑๖๔. อวิฺตฺติยา ลทฺธํ สยํ วา ภชฺชนาทีนิ กตฺวา วา อฺาย การาเปตฺวา วา ยา ปริภฺุชติ, ตสฺสา ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
๒๑๖๕. อฺาย ปน วิฺตฺติยา ลทฺธํ ตาย การาเปตฺวาปิ สยํ กตฺวา วา อชฺโฌหรนฺติยา ตถา อาปตฺติ ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. อิทฺจ มหาปจฺจริยาคตนยํ คเหตฺวา วุตฺตํ. มหาอฏฺกถายํ ปน ‘‘อฺาย วิฺตฺตํ ภฺุชนฺติยา ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๒๒) วุตฺตตฺตา วิฺตฺติยาปิ อฺาย ลทฺธํ อามกํ ธฺํ ตาย การาเปตฺวา วา สยํ กตฺวา วา ปริภฺุชนฺตสฺสาปิ ทุกฺกฏเมว วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
๒๑๖๖-๗. เสทกมฺมาทิอตฺถายาติ ¶ วาตโรคาทินา อาตุรานํ เสทนาทิปฏิการตฺถาย. อิธ ‘‘อฺาตกอปฺปวาริตฏฺาเนปี’’ติ เสโส. ภิกฺขูนมฺปิ เอเสว นโย. เปตฺวา สตฺต ธฺานิ าตกปวาริตฏฺาเน เสสวิฺตฺติยาปิ อนาปตฺตีติ าตพฺพนฺติ โยชนา. เสสวิฺตฺติยาติ มุคฺคมาสอลาพุกุมฺภณฺฑกาทีนํ วุตฺตธฺาวเสสานํ วิฺตฺติยา.
สาลิอาทีนํ สตฺตนฺนํ ธฺานํ ทุกฺกฏสฺส วุตฺตตฺตา, อนามาสตฺตา จ สพฺเพน สพฺพํ น วฏฺฏนฺตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘าตกานมฺปี’’ติอาทิ.
๒๑๖๘. ลทฺธนฺติ ¶ ลพฺภมานํ. นวกมฺเมสูติ นวกมฺมตฺถาย, นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ. เอตฺถ ‘‘สมฺปฏิจฺฉิตุ’’นฺติ เสโส. ‘‘อวิฺตฺติยา ลพฺภมานํ ปน นวกมฺมตฺถาย สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๒๓) มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ.
สตฺตมํ.
๒๑๖๙. สงฺการนฺติ กจวรํ. วิฆาสกํ วาติ อุจฺฉิฏฺกมจฺฉกณฺฏกมํสฏฺิจลกมุขโธวนาทิกํ ยํ กิฺจิ. ฉฑฺเฑยฺย วาติ เอตฺถ ‘‘สย’’นฺติ เสโส ‘‘ฉฑฺฑาเปยฺย ปเรหี’’ติ วกฺขมานตฺตา. กุฏฺฏสฺส ติโร ติโรกุฏฺฏํ, ตสฺมึ, กุฏฺฏสฺส ปรภาเคติ อตฺโถ. ‘‘ปากาเรปิ อยํ นโย’’ติ วกฺขมานตฺตา กุฏฺฏนฺติ วา พฺยติริตฺตา ภิตฺติ คเหตพฺพา.
๒๑๗๑. เอกาติ เอตฺถ อาปตฺตีติ เสโส. ‘‘ตสฺสา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ.
๒๑๗๒. ฉฑฺฑเนติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. ทนฺตกฏฺสฺส ฉฑฺฑเนปิ ภิกฺขุนิยา ปาจิตฺติ ปริทีปิตาติ โยชนา.
๒๑๗๓-๔. สพฺพตฺถาติ ¶ วุตฺตปฺปกาเรสุ สพฺเพสุ วิกปฺเปสุ. อนาปตฺติวิสยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อวลฺเชปี’’ติอาทิ. อวลฺเช าเน อโนโลเกตฺวา ฉฑฺเฑนฺติยาปิ วา วลฺเช าเน โอโลเกตฺวาปิ วา ปน ฉฑฺเฑนฺติยา อนาปตฺตีติ โยชนา. ฉฑฺฑนํ กฺริยํ. อโนโลกนํ อกฺริยํ.
อฏฺมํ.
๒๑๗๕-๖. ยา ปน ภิกฺขุนี เขตฺเต วา นาฬิเกราทิอาราเม วา ยตฺถ กตฺถจิ โรปิเม หริตฏฺาเน ตานิ วิฆาสุจฺจารสงฺการมุตฺตสงฺขาตานิ จตฺตาริ วตฺถูนิ สเจ สยํ ฉฑฺเฑติ วา, ตถา ปเร ฉฑฺฑาเปติ วา, ตสฺสา ภิกฺขุนิยา อาปตฺติวินิจฺฉโย วุตฺตนโย ‘‘เอเกก’’มิจฺจาทินา ยถาวุตฺตปกาโรติ โยชนา.
๒๑๗๗-๘. ยา ปน ภิกฺขุนี หริเต เขตฺเต นิสีทิตฺวา ภฺุชมานา วา ตถา หริเต ตตฺถ ¶ เขตฺเต อุจฺฉุอาทีนิ ขาทนฺติ ขาทมานา คจฺฉนฺตี วา ยทิ อุจฺฉิฏฺํ อุทกํ วา จลกาทึ วา ฉฑฺเฑติ, ตสฺสา ปาจิตฺติยํ โหตีติ โยชนา. จลกํ นาม วมิกรํ.
๒๑๗๙. ตาทิเส หริเต าเน อนฺตมโส มตฺถกฉินฺนํ นาฬิเกรมฺปิ ชลํ ปิวิตฺวา ฉฑฺเฑนฺติยา อาปตฺติ สิยาติ โยชนา.
๒๑๘๐. สพฺเพสนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ.
๒๑๘๑. ลายิตมฺปิ เขตฺตํ ปุน โรหณตฺถาย มนุสฺสา รกฺขนฺติ เจ, ตตฺถ ตสฺมึ เขตฺเต วิฆาสุจฺจาราทีนิ ฉฑฺเฑนฺติยา อสฺสา ภิกฺขุนิยา ยถาวตฺถุกเมว หิ ปาจิตฺติยเมวาติ ¶ โยชนา. ‘‘อสฺสา ยถาวตฺถุก’’นฺติ อิมินา ภิกฺขุสฺส ทุกฺกฏนฺติ วุตฺตเมว โหติ.
๒๑๘๒. ฉฑฺฑิเต เขตฺเตติ มนุสฺเสหิ อุทฺธฏสสฺเส เขตฺเต. ยถาห – ‘‘มนุสฺเสสุ สสฺสํ อุทฺธริตฺวา คเตสุ ฉฑฺฑิตเขตฺตํ นาม โหติ, ตตฺถ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๓๐). เอวํ อกเตปิ เขตฺเต สามิเก อาปุจฺฉิตฺวา กาตุํ วฏฺฏติ. ยถาห ‘‘สามิเก อปโลเกตฺวา ฉฑฺเฑตี’’ติ (ปาจิ. ๘๓๒). อิธ เขตฺตปาลกา, อารามาทิโคปกา จ สามิกา เอว. สงฺฆสฺส เขตฺเต, อาราเม จ สเจ ‘‘ตตฺถ กจวรํ น ฉฑฺเฑตพฺพ’’นฺติ กติกา นตฺถิ, ภิกฺขุสฺส ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏติ สงฺฆปริยาปนฺนตฺตา, น ภิกฺขุนีนํ. ตาสํ ปน ภิกฺขุสงฺเฆ วุตฺตนเยน น วฏฺฏติ, น ตสฺส ภิกฺขุสฺส, เอวํ สนฺเตปิ สารุปฺปวเสน กาตพฺพนฺติ. สพฺพนฺติ อุจฺจาราทิ จตุพฺพิธํ.
นวมํ.
๒๑๘๓. เอตฺถ ‘‘นจฺจํ นาม ยํ กิฺจิ นจฺจํ. คีตํ นาม ยํ กิฺจิ คีตํ. วาทิตํ นาม ยํ กิฺจิ วาทิต’’นฺติ (ปาจิ. ๘๓๕) วจนโต ‘‘ยํ กิฺจี’’ติ เสโส. ยา ปน ภิกฺขุนี ยํ กิฺจิ นจฺจํ วา ยํ กิฺจิ คีตํ วา ยํ กิฺจิ วาทิตํ วา ทสฺสนตฺถาย คจฺเฉยฺยาติ โยชนา. ตตฺถ ยํ กิฺจิ นจฺจนฺติ นฏาทโย วา นจฺจนฺตุ โสณฺฑา วา, อนฺตมโส โมรสุกมกฺกฏาทโยปิ, สพฺพมฺเปตํ นจฺจเมว. ยํ กิฺจิ คีตนฺติ นฏาทีนํ วา คีตํ โหตุ อริยานํ ปรินิพฺพานกาเล รตนตฺตยคุณูปสํหิตํ สาธุกีฬิตคีตํ วา อสฺตภิกฺขูนํ ¶ ธมฺมภาณกคีตํ วา, สพฺพมฺเปตํ คีตเมว. ยํ กิฺจิ วาทิตนฺติ ฆนาทิวาทนียภณฺฑวาทิตํ วา โหตุ กุฏเภริวาทิตํ วา อนฺตมโส อุทรเภริวาทิตมฺปิ ¶ , สพฺพมฺเปตํ วาทิตเมว. ‘‘ทสฺสนสวนตฺถายา’’ติ วตฺตพฺเพ วิรูเปกเสสนเยน ‘‘ทสฺสนตฺถายา’’ติ วุตฺตํ. ปฺจนฺนํ วิฺาณานํ ยถาสกํ วิสยสฺส อาโลจนสภาวตาย วา ‘‘ทสฺสนตฺถาย’’ อิจฺเจว วุตฺตํ.
๒๑๘๔. ปุพฺพปโยคทุกฺกเฏน สห ปาจิตฺติยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทสฺสนตฺถาย นจฺจสฺสา’’ติอาทิ. คีตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘วาทิตสฺสา’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ.
๒๑๘๕. เอกปโยเคนาติ เอกทิสาวโลกนปโยเคน. เตเนว วกฺขติ ‘‘อฺสฺมิมฺปิ…เป… สิยุ’’นฺติ. ปสฺสตีติ เอตฺถ ‘‘นจฺจ’’นฺติ เสโส. เตสนฺติ เยสํ นจฺจํ ปสฺสติ. ปิ-สทฺเทน วาทิตมฺปิ สมฺปิณฺเฑติ. ยถาห ‘‘เตสํเยว คีตวาทิตํ สุณาติ, เอกเมว ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๓๖).
๒๑๘๖. อฺโตติ อฺสฺมึ ทิสาภาเค.
๒๑๘๗. ‘‘วิสุํ ปาจิตฺติโย สิยุ’’นฺติ อิทเมว ปกาเสตุมาห ‘‘ปโยคคณนาเยตฺถ, อาปตฺติคณนา สิยา’’ติ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ นานาทิสาภาเค. นจฺจคีตวาทิตานํ ทสฺสนสวเน อฏฺกถาคตํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘นจฺจิตุ’’นฺติอาทิ.
๒๑๘๘. ‘‘นจฺจ อิตี’’ติ ปทจฺเฉโท, ‘‘นจฺจาหี’’ติปิ ปาโ. อุปฏฺานนฺติ เภริสทฺทปูชํ. สมฺปฏิจฺฉิตุนฺติ ‘‘สาธู’’ติ อธิวาเสตุํ. อิมสฺส อุปลกฺขณวเสน วุตฺตตฺตา นจฺจคีเตปิ เอเสว นโย.
๒๑๘๙-๙๐. สพฺพตฺถาติ นจฺจนาทีสุ สพฺพตฺถ. อุปฏฺานํ กโรมาติ ตุมฺหากํ เจติยสฺส นจฺจาทีหิ อุปหารํ กโรมาติ. อุปฏฺานํ ปสตฺถนฺติ อุปฏฺานกรณํ นาม สุนฺทรนฺติ.
ยา ¶ อาราเมเยว จ ตฺวา ปสฺสติ วา สุณาติ วาติ โยชนา, อิธ ‘‘อนฺตราราเม วา’’ติอาทิ ¶ เสโส. ‘‘อาราเม ตฺวา อนฺตราราเม วา พหิอาราเม วา นจฺจาทีนิ ปสฺสติ วา สุณาติ วา, อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๓๗) อฏฺกถาย วุตฺตํ. ‘‘ตฺวา’’ติ วุตฺเตปิ สพฺเพสุปิ อิริยาปเถสุ ลพฺภติ. อาราเม ตฺวาติ น เกวลํ ตฺวาว, ตโต คนฺตฺวาปิ สพฺพิริยาปเถหิปิ ลภติ. ‘‘อาราเม ิตา’’ติ (ปาจิ. ๘๓๗) ปน อารามปริยาปนฺนทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อิตรถา นิสินฺนาปิ น ลเภยฺยาติ คณฺิปทาทีสุ วุตฺตํ. ภิกฺขูนมฺปิ เอเสว นโย.
๒๑๙๑. ยา อตฺตโน ิโตกาสํ อาคนฺตฺวา ปโยชิตํ ปสฺสติ วา สุณาติ วาติ โยชนา. ิโตกาสนฺติ เอตฺถ คตินิวตฺติสามฺเน สยิตนิสินฺนมฺปิ คยฺหติ. ตถารูปา หิ การณา คนฺตฺวา ปสฺสนฺติยา วาปีติ โยชนา. การณํ นาม สลากภตฺตาทิการณํ. ยถาห ‘‘สติ กรณีเยติ สลากภตฺตาทีนํ วา อตฺถาย อฺเน วา เกนจิ กรณีเยน คนฺตฺวา คตฏฺาเน ปสฺสติ วา สุณาติ วา, อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๓๗).
๒๑๙๒. มคฺคํ คจฺฉนฺตี ปฏิปเถ นจฺจํ อฏฺตฺวา ปสฺสตีติ เอวํ ปสฺสนฺติยาปิ จ ตถา อนาปตฺตีติ อชฺฌาหารโยชนา. ปฏิปเถติ คมนมคฺคาภิมุเข. อาปทาสุปีติ ตาทิเสน อุปทฺทเวน อุปทฺทุตา สมชฺชฏฺานํ ปวิสติ, เอวํ ปวิสิตฺวา ปสฺสนฺติยา วา สุณนฺติยา วา อนาปตฺติ.
๒๑๙๓. อิทํ สิกฺขาปทํ สมุฏฺานโต เอฬกโลมสิกฺขาปเทน สมํ มตํ ‘‘สมาน’’นฺติ วิฺาตํ.
ทสมํ.
ลสุณวคฺโค ปโม.
๒๑๙๔-๕. อิธ ¶ อิมสฺมึ สาสเน ยา ปน ภิกฺขุนี รตฺตนฺธการสฺมึ อปฺปทีเป ปุริเสน สทฺธึ เอกิกา สเจ สนฺติฏฺติ, ตสฺสา ปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ โยชนา. รตฺตนฺธการสฺมินฺติ รตฺติยํ. รตฺติปริยาโย หิ รตฺตนฺธการ-สทฺโท. ยถาห ปทภาชเน ‘‘รตฺตนฺธกาเรติ โอคฺคเต สูริเย’’ติ (ปาจิ. ๘๔๐). อปฺปทีเปติ ปชฺโชตจนฺทสูริยอคฺคีสุ เอเกนาปิ อโนภาสิเต, อิมินา ¶ รตฺติกฺเขตฺตํ ทสฺเสติ. ‘‘สนฺติฏฺตี’’ติ อิมินา คมนนิสินฺนสยนสงฺขาตํ อิริยาปถตฺติกฺจ อุปลกฺขิตนฺติ ทฏฺพฺพํ. วุตฺตฺหิ วชิรพุทฺธินา ‘‘สนฺติฏฺเยฺยาติ เอตฺถ านาปเทเสน จตุพฺพิโธปิ อิริยาปโถ สงฺคหิโต, ตสฺมา ปุริเสน สทฺธึ จงฺกมนาทีนิ กโรนฺติยาปิ ปาจิตฺติยฺจ อุปลพฺภตี’’ติ (วชิร. ฏี. ปาจิตฺติย ๘๓๙ โถกํ วิสทิสํ). ปุริเสน สทฺธินฺติ สนฺติฏฺิตุํ, สลฺลปิตฺุจ วิฺุนา มนุสฺสปุริเสน สทฺธึ.
รหสฺสาทวเสน ปุริสสฺส หตฺถปาสํ สมาคนฺตฺวา เตน สทฺธึ สลฺลปนฺติยา วา ปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ โยชนา.
๒๑๙๖-๗. ยา ปน ภิกฺขุนี สเจ มนุสฺสปุริสสฺส หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา สนฺติฏฺติ วา สลฺลปติ วา, ยกฺขเปตติรจฺฉานคตานํ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา สนฺติฏฺติ วา สลฺลปติ วา, ตสฺสา ทุกฺกฏํ ปริทีปิตนฺติ โยชนา.
วิฺุคฺคหเณน อวิฺู ปุริโส อนาปตฺตึ น กโรตีติ ทีเปติ.
๒๑๙๘. อฺวิหิตายาติ รโหอสฺสาทโต อฺํ จินฺเตนฺติยา. ยถาห ‘‘รโหอสฺสาทโต อฺวิหิตาว หุตฺวา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๔๑). จตุตฺเถน, ฉฏฺเน จ สมุฏฺาเนน สมุฏฺานโต ¶ เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ. สนฺติฏฺนสลฺลปนวเสน กฺริยํ. สฺาย วิโมกฺโข เอตสฺมินฺติ สฺาวิโมกฺขกํ.
ปมํ.
๒๑๙๙. ปฏิจฺฉนฺเน โอกาเสติ กุฏฺฏาทีสุ เยน เกนจิ ปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส. อิทํ วจนํ.
ทุติยํ.
๒๒๐๐. ตติเย ‘‘อชฺโฌกาเส’’ติ จ จตุตฺเถ ‘‘รถิกาย, พฺยูเห, สิงฺฆาฏเก’’ติ ปทานิ จ วชฺเชตฺวา อวเสสํ สนฺธายาห ‘‘อปุพฺพํ นตฺถิ กิฺจิปี’’ติ. เอตฺถ ‘‘วตฺตพฺพ’’นฺติ เสโส. เอตฺถ ¶ จ รถิกายาติ รจฺฉาย. พฺยูเหติ อนิพฺพิทฺธรจฺฉาย. สิงฺฆาฏเกติ จจฺจเร โอกาเส, ติโกณํ วา จตุโกณํ วา มคฺคสโมธานฏฺาเนติ วุตฺตํ โหติ.
ตติยจตุตฺถานิ.
๒๒๐๑-๒. ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ปุเรภตฺตํ กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา อาสเน นิสีทิตฺวา สามิเก อนาปุจฺฉา ปกฺกเมยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๘๕๕) วจนโต ยา ปน ภิกฺขุนี ปุเรภตฺตํ กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา ฉทนนฺโต อาสเน นิสีทิตฺวา สามิเก อนาปุจฺฉา อโนวสฺสกปฺปเทสํ อติกฺกเมติ, ยา จ อชฺโฌกาเส วา นิสีทิตฺวา สเจ อุปจารํ อติกฺกเมติ, ตสฺสา ปเม ปเท ทุกฺกฏํ โหติ, ทุติเย ปเท ปาจิตฺติ ปริยาปุตาติ โยชนา. ‘‘อาสเน’’ติ อิมินา ปลฺลงฺกมาภุชิตฺวา นิสีทนารหมาสนํ อธิปฺเปตํ. ยถาห – ‘‘อาสนํ นาม ปลฺลงฺกสฺส โอกาโส วุจฺจตี’’ติ (ปาจิ. ๘๕๖). อโนวสฺสปฺปเทสนฺติ นิพฺพโกสพฺภนฺตรํ. อพฺโภกาเส อาปตฺติเขตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุปจารมฺปิ วา สเจ’’ติ. อุปจารนฺติ ทฺวาทสหตฺถปฺปมาณํ ¶ ปเทสํ. ยถาห คณฺิปเท ‘‘อุปจาโร ทฺวาทสหตฺโถ’’ติ.
๒๒๐๓. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘ทุกฺกฏํ สมุทีริต’’นฺติ อิทํ ปจฺจามสติ. อาปุฏฺเ อนาปุฏฺสฺาย อาปุฏฺเ วิจิกิจฺฉโต ปกฺกมนฺติยา ตถา ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. เอตฺถ จ ‘‘ภิกฺขุนิยา’’ติ สมฺพนฺธินิยา สมานตฺตา ‘‘วิจิกิจฺฉนฺติยา’’ติ วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ‘‘วิจิกิจฺฉโต’’ติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๒๒๐๔. คิลานายาติ ยา ตาทิเสน เคลฺเน อาปุจฺฉิตุํ น สกฺโกติ. อาปทาสูติ ฆเร อคฺคิ อุฏฺิโต โหติ โจรา วา, เอวรูเป อุปทฺทเว อนาปุจฺฉา ปกฺกมนฺติยา อนาปตฺติ.
ปฺจมํ.
๒๒๐๕-๖. ‘‘คจฺฉนฺติยา วชนฺติยา’’ติ จ นิสีทนนิปชฺชนาวสานทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. ปาจิตฺติยํ ปน ปจฺฉาภตฺตํ สามิเก ‘‘อิธ นิสีทาม วา สยาม วา’’ติ อนาปุจฺฉิตฺวา นิสินฺนนิปนฺนปจฺจยา ¶ โหตีติ เวทิตพฺพํ. ปจฺฉาภตฺตํ สามิเก อนาปุจฺฉา อาสเน นิสีทิตฺวา คจฺฉนฺติยา เอกา ปาจิตฺติ โหตีติ โยชนา. เอส นโย ‘‘นิปชฺชิตฺวา’’ติอาทีสุปิ.
ยถา ปน ตตฺถ อสํหาริเม อนาปตฺติ, เอวมิธ ธุวปฺตฺเต วา อนาปตฺตีติ.
ฉฏฺํ.
๒๒๐๗. ติสมุฏฺานนฺติ สจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺานโต.
อฏฺมํ.
๒๒๐๘. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี อตฺตานมฺปิ วา ปรมฺปิ วา นิรยพฺรหฺมจริเยหิ อภิสเปยฺย, ตสฺสา วาจโต วาจโต สิยา ปาจิตฺตีติ โยชนา. ตตฺถ อภิสเปยฺยาติ สปถํ กเรยฺย, ‘‘นิรเย นิพฺพตฺตามิ, อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺตามี’’ติ อตฺตานํ วา ‘‘นิรเย นิพฺพตฺตตุ, อวีจิมฺหิ นิพฺพตฺตตู’’ติ ปรํ วา ‘‘คิหินี โหมิ, โอทาตวตฺถา โหมี’’ติ อตฺตานํ วา ‘‘คิหินี โหตุ, โอทาตวตฺถา โหตู’’ติ ปรํ วา อภิสเปยฺยาติ วุตฺตํ โหติ.
๒๒๑๐. อกฺโกสติ อตฺตานํ วา ปรํ วาติ สมฺพนฺโธ. ติกปาจิตฺติยนฺติ อุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนสฺาเวมติกาอนุปสมฺปนฺนสฺาวเสน. เสสายาติ อนุปสมฺปนฺนาย. อนุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนสฺา, เวมติกา, อนุปสมฺปนฺนสฺา อกฺโกสติ, ทุกฺกฏนฺติ เอวํ ติกทุกฺกฏํ.
๒๒๑๑. อตฺถธมฺมานุสาสนึ ปุรกฺขตฺวา วทนฺตีนํ อนาปตฺตีติ โยชนา. ยถาห อฏฺกถายํ ‘‘อตฺถปุเรกฺขารายาติ อฏฺกถํ กเถนฺติยา. ธมฺมปุเรกฺขารายาติ ปาฬึ วาเจนฺติยา. อนุสาสนิปุเรกฺขารายาติ ‘อิทานิปิ ตฺวํ เอทิสา, สาธุ วิรมสฺสุ, โน เจ วิรมสิ, อทฺธา ปุน เอวรูปานิ กมฺมานิ กตฺวา นิรเย อุปฺปชฺชิสฺสสิ, ติรจฺฉานโยนิยา อุปฺปชฺชิสฺสสี’ติ เอวํ อนุสาสนิยํ ตฺวา วทนฺติยา อนาปตฺตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๗๘).
นวมํ.
๒๒๑๒. วธิตฺวาติ ¶ สตฺถาทีหิ ปหริตฺวา. วธิตฺวา วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท ปาฬิยํ ‘‘วธิตฺวา วธิตฺวา’’ติ (ปาจิ. ๘๘๐) วุตฺตํ อาเมฑิตํ สูเจติ.
๒๒๑๓. เอตฺถาติ ¶ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. กายวาจาจิตฺตสมุฏฺานํ ธุรนิกฺเขปสมุฏฺานํ นาม, สมนุภาสนสมุฏฺานนฺติปิ เอตสฺเสว นามํ.
ทสมํ.
อนฺธการวคฺโค ทุติโย.
๒๒๑๔. ยา ปน ภิกฺขุนี นคฺคา อนิวตฺถา อปารุตา หุตฺวา นหายติ, อสฺสา สพฺพปโยเค ทุกฺกฏํ. ตสฺส นหานสฺส โวสาเน ปริโยสาเน สา ภิกฺขุนี ชินวุตฺตํ ชิเนน ภควตา ภิกฺขุนีนํ ปฺตฺตํ โทสํ ปาจิตฺติยาปตฺตึ สมุเปติ อาปชฺชตีติ โยชนา. ภิกฺขุนิ โทสนฺติ เอตฺถ คาถาพนฺธวเสน รสฺโส กโต.
๒๒๑๕. อจฺฉินฺนจีวราติ อจฺฉินฺนอุทกสาฏิกจีวรา. นฏฺจีวราติ โจราทีหิ นฏฺอุทกสาฏิกจีวรา. อาปทาสุ วาติ ‘‘มหคฺฆํ อิมํ ทิสฺวา โจราปิ หเรยฺยุ’’นฺติ เอวรูปาสุ อาปทาสุ วา นคฺคาย นหายนฺติยา น โทโส.
ปมํ.
๒๒๑๖. ทุติเยติ ‘‘อุทกสาฏิกํ ปน ภิกฺขุนิยา การยมานายา’’ติอาทิสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๘๘๘).
ทุติยํ.
๒๒๑๗-๘. ทุสฺสิพฺพิตํ จีวรนฺติ อสกฺกจฺจสิพฺพิตํ จีวรํ. วิสิพฺเพตฺวาติ ทุสฺสิพฺพิตํ ปุน สิพฺพนตฺถาย สยํ วา วิคตสิพฺพนํ กตฺวา. ‘‘วิสิพฺพาเปตฺวา’’ติ เสโส. ยถาห ‘‘วิสิพฺเพตฺวา วา วิสิพฺพาเปตฺวา วา’’ติ (ปาจิ. ๘๙๓). อนนฺตรายาติ ทสสุ อนฺตราเยสุ ¶ อฺตรนฺตรายรหิตา. ตํ วิสิพฺพิตํ, วิสิพฺพาปิตํ วา จีวรํ. ‘‘อนนฺตรายา ตํ ¶ ปจฺฉา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน รสฺโส กโต. น สิพฺเพยฺยาติ เอตฺถาปิ ‘‘น สิพฺพาเปยฺยา’’ติ เสโส. ยถาห ‘‘เนว สิพฺเพยฺย, น สิพฺพาปนาย อุสฺสุกฺกํ กเรยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๘๙๓).
จตุปฺจาหนฺติ เอตฺถ ‘‘อุตฺตริฉปฺปฺจวาจาหิ (ปาจิ. ๖๒-๖๔), อุตฺตริทิรตฺตติรตฺต’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. ๕๑-๕๒) วิย อปฺปสงฺขฺยาย พหุสงฺขฺยายํ อนฺโตคธตฺเตปิ อุภยวจนํ โลกโวหารวเสน วจนสิลิฏฺตายาติ ทฏฺพฺพํ. ธุเรติ สิพฺพนุสฺสาเห. นิกฺขิตฺตมตฺเตติ วิสฺสฏฺมตฺเต.
๒๒๑๙. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ อุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนสฺา, เวมติกา, อนุปสมฺปนฺนสฺาติ ตีสุ วาเรสุ ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. เสสายาติ อนุปสมฺปนฺนาย. ติกทุกฺกฏนฺติ วารตฺตเย ทุกฺกฏตฺตยํ.
๒๒๒๐. อุภินฺนนฺติ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺนานํ. อฺสฺมินฺติ จีวรโต อฺสฺมึ. อนฺตราเยปิ วา สตีติ ราชโจราทิอนฺตรายานํ ทสนฺนํ อฺตเร สติ.
๒๒๒๑. ‘‘ธุรนิกฺเขปนํ นาม, สมุฏฺานมิทํ มต’’นฺติ อิทํ อฏฺกถาย ‘‘ธุรนิกฺเขปสมุฏฺาน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๙๓) วุตฺตเมว คเหตฺวา วุตฺตํ, เตรสสุ สมุฏฺานสีเสสุ ‘‘ธุรนิกฺเขปสมุฏฺาน’’นฺติ วิสุํ สมุฏฺานสีสํ นาม นตฺถิ. มาติกฏฺกถายฺจ ‘‘สมนุภาสนสมุฏฺาน’’นฺติ (กงฺขา. อฏฺ. จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทวณฺณนา, อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํ, ตํ สมุฏฺานสีเสสุ อนฺโตคธเมว. ตสฺมา ‘‘ธุรนิกฺเขปสมุฏฺาน’’นฺติ อิทํ สมนุภาสนสมุฏฺานสฺเสว ปริยาโยติ คเหตพฺพํ.
ตติยํ.
๒๒๒๒. ปฺจ ¶ อหานิ ปฺจาหํ, ปฺจาหเมว ปฺจาหิกํ. ‘‘อติกฺกเมยฺยา’’ติ กิริยาย ทฺวิกมฺมกตฺตา ‘‘ปฺจาหิก’’นฺติ จ ‘‘สงฺฆาฏิจาร’’นฺติ จ อุปโยคตฺเถ เอว อุปโยควจนํ. สงฺฆฏิตฏฺเน สงฺฆาฏิ, อิติ วกฺขมานานํ ปฺจนฺนํ จีวรานเมวาธิวจนํ, สงฺฆาฏีนํ ¶ จาโร สงฺฆาฏิจาโร, ปริโภควเสน วา โอตาปนวเสน วา ปริวตฺตนนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปฺจาหิกํ สงฺฆาฏิจารํ อติกฺกเมยฺยาติ ปฺจมํ ทิวสํ ปฺจ จีวรานิ เนว นิวาเสติ น ปารุปติ น โอตาเปติ ปฺจมํ ทิวสํ อติกฺกาเมติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๘๙๙) วจนโต ปฺจทิวสพฺภนฺตเร ยํ กิฺจิ อกตฺวา อติกฺกาเมนฺติยา จีวรคณนาย ปาจิตฺติ โหตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘ยาติกฺกเมยฺยา’’ติอาทิ.
๒๒๒๓. ติจีวรนฺติ อนฺตรวาสกอุตฺตราสงฺคสงฺฆาฏิสงฺขาตํ ติจีวรฺจ. สํกจฺจีติ ถนเวนสงฺขาตํ จีวรฺจ. ทกสาฏีติ อุตุนิกาเล นิวาเสตพฺพอุทกสาฏิจีวรฺจ. อิติ อิเม ปฺจ. ปฺจ ตูติ ปฺจ จีวรานิ นาม.
๒๒๒๔-๕. ติกปาจิตฺตีติ ปฺจาหาติกฺกนฺตสฺา, เวมติกา, อนติกฺกนฺตสฺาติ วิกปฺปตฺตเย ปาจิตฺติยตฺตยํ โหติ. ปฺจาหานติกฺกนฺเต อติกฺกนฺตสฺาเวมติกานํ วเสน ทฺวิกทุกฺกฏํ.
‘‘ปฺจเม ทิวเส’’ติอาทิ อนาปตฺติวารสนฺทสฺสนํ. นิเสวตีติ นิวาเสติ วา ปารุปติ วา. โอตาเปตีติ เอตฺถ วา-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ, โอตาเปติ วาติ อตฺโถ. อาปทาสุปีติ มหคฺฆํ จีวรํ, น สกฺกา โหติ โจรภยาทีสุ ปริภฺุชิตุํ, เอวรูเป อุปทฺทเว อนาปตฺติ.
จตุตฺถํ.
๒๒๒๖. อฺิสฺสา ¶ สงฺกเมตพฺพจีวรํ อนาปุจฺฉา คเหตฺวา ยา ปริภฺุชติ, ตสฺสา ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา, อฺิสฺสา อุปสมฺปนฺนาย สนฺตกํ ปฺจนฺนํ จีวรานํ อฺตรํ ตสฺสา อวตฺวา อาทาย ปุน ตสฺสา ทาตพฺพํ, อทตฺวา ยา ภิกฺขุนี ปฏิเสวติ, ตสฺสา ปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถ. ‘‘สงฺกเมตพฺพจีวรํ สงฺกมนีย’’นฺติ ปริยายสทฺทา เอเต. ยถาห ‘‘จีวรสงฺกมนียนฺติ สงฺกเมตพฺพจีวรํ, อฺิสฺสา สนฺตกํ อนาปุจฺฉา คหิตํ ปุน ปฏิทาตพฺพจีวรนฺติ อตฺโถ’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๐๓).
๒๒๒๗. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนสฺา…เป… เวมติกา ¶ …เป… อนุปสมฺปนฺนสฺา จีวรสงฺกมนียํ ธาเรติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๙๐๕) เอวํ ติกปาจิตฺติยํ ปาฬิยํ วุตฺตํ. เสสายาติ อนุปสมฺปนฺนาย. ‘‘ติกทุกฺกฏ’’นฺติ อิทฺจ วุตฺตนยเมว. อาปทาสูติ สเจ อปารุตํ วา อนิวตฺถํ วา โจรา หรนฺติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุ วา.
๒๒๒๘. เอตํ สมุฏฺานํ กถิเนน ตุลฺยนฺติ โยชนา. คหณํ, ปริโภโค จ กฺริยํ. อนาปุจฺฉนํ อกฺริยํ.
ปฺจมํ.
๒๒๒๙. ลภิตพฺพํ ตุ จีวรนฺติ ลภิตพฺพํ วิกปฺปนุปคํ จีวรํ. นิวาเรตีติ ยถา เต ทาตุกามา น เทนฺติ, เอวํ อนฺตรายํ ปรกฺกมติ. ปาจิตฺตึ ปริทีปเยติ สเจ ตสฺสา วจเนน เต น เทนฺติ, ภิกฺขุนิยา ปาจิตฺติยํ วเทยฺยาติ อตฺโถ.
๒๒๓๐. เอตฺถ ปมํ ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ วุตฺตตฺตา คณสฺสาติ ทฺเว ตโยว คเหตพฺพา. ลาเภติ เอตฺถ ‘‘นิวาริเต’’ติ เสโส. สเจ อฺํ ปริกฺขารํ นิวาเรติ, ตเถว ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. อฺนฺติ วิกปฺปนุปคจีวรโต อฺํ. ปริกฺขารนฺติ ¶ ยํ กิฺจิ ถาลกาทีนํ วา สปฺปิเตลาทีนํ วา อฺตรํ.
๒๒๓๑. อานิสํสํ นิทสฺเสตฺวาติ ‘‘กิตฺตกํ อคฺฆนกํ ทาตุกามตฺถาติ ปุจฺฉติ, ‘เอตฺตกํ นามา’ติ วทนฺติ, ‘อาคเมถ ตาว, อิทานิ วตฺถุ มหคฺฆํ, กติปาเหน กปฺปาเส อาคเต สมคฺฆํ ภวิสฺสตี’’ติ เอวํ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา. น โทสตาติ น โทโส, อนาปตฺตีติ อตฺโถ.
ฉฏฺํ.
๒๒๓๒-๓. ธมฺมิกํ สมคฺเคน สงฺเฆน สนฺนิปติตฺวา กริยมานํ จีวรานํ วิภงฺคํ ภาชนํ ยา ภิกฺขุนี ปฏิเสเธยฺย ปฏิพาเหยฺย, ตสฺสา เอวํ ปฏิเสเธนฺติยา ปาจิตฺติยํ โหตีติ โยชนา. อธมฺเม ธมฺมสฺาย ทุกฺกฏํ ปริทีปิตนฺติ โยชนา. อุโภ เวมติกาย วาติ อุโภสุ เวมติกาย. คาถาพนฺธวเสน สุ-สทฺทโลโป. ธมฺมิเก อธมฺมิเก จีวรวิภงฺเค เวมติกาย ปฏิพาหนฺติยา ¶ ทุกฺกฏํ ปริทีปิตนฺติ โยชนา. ยถาห ‘‘ธมฺมิเก เวมติกา ปฏิพาหติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อธมฺมิเก เวมติกา ปฏิพาหติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ. อานิสํสํ นิทสฺเสตฺวาติ ‘‘เอกิสฺสา เอกํ สาฏกํ นปฺปโหติ, อาคเมถ ตาว, กติปาเหเนว อุปฺปชฺชิสฺสติ, ตโต ภาเชสฺสามี’’ติ (ปาจิ. ๙๑๔) เอวํ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา.
สตฺตมํ.
๒๒๓๕-๖. นิวาสนุปคํ วา ตถา ปารุปนุปคํ วา กปฺปพินฺทุกตํ วา ยํ กิฺจิ จีวรํ ปฺจ สหธมฺมิเก จ มาตาปิตโรปิ มฺุจิตฺวา อฺสฺส ยสฺส กสฺสจิ คหฏฺสฺส วา ปริพฺพาชกสฺส วา ¶ ยทิ ทเทยฺย, ตสฺสาปิ ปาจิตฺติยํ ปริยาปุตนฺติ โยชนา. เอตฺถ จ ‘‘ปิตโร’’ติ มาตา จ ปิตา จ มาตาปิตโรติ วตฺตพฺเพ วิรูเปกเสสวเสน นิทฺเทโส ทฏฺพฺโพ.
๒๒๓๗. เอตฺถ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท ตา ปน ปาจิตฺติโย จีวรานํ คณนาย วเสน คเณตพฺพาติ โยชนา.
๒๒๓๘. ตาว สมฺปฏิจฺฉิโต กาโล เอตสฺสาติ ตาวกาลิกํ, จีวรํ. ‘‘อฺสฺสา’’ติ ปุพฺเพ วุตฺตสฺส ทูรตฺตา ปุนปิ ‘‘อฺเส’’นฺติ อาห, โสเยวตฺโถ.
อฏฺมํ.
๒๒๓๙. ยา ปน ภิกฺขุนี ‘‘สเจ มยํ สกฺโกม, ทสฺสาม กริสฺสามาติ เอวํ วาจา ภินฺนา โหตี’’ติ วุตฺตาย ทุพฺพลาย จีวรปจฺจาสาย จีวรสฺส วิภงฺคํ นิเสเธตฺวา จีวเร กาลํ อติกฺกเมยฺย, อสฺสา โทสตา ปาจิตฺติยาปตฺติ โหตีติ โยชนา. จีวเร กาลนฺติ ‘‘จีวรกาลสมโย นาม อนตฺถเต กถิเน วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส, อตฺถเต กถิเน ปฺจมาสา’’ติ (ปาจิ. ๙๒๒) ปทภาชเน วุตฺตํ จีวรกาลํ. อติกฺกเมยฺยาติ ‘‘อนตฺถเต กถิเน วสฺสานสฺส ปจฺฉิมํ ทิวสํ, อตฺถเต กถิเน กถินุทฺธารทิวสํ อติกฺกาเมตี’’ติ วุตฺตวิธึ อติกฺกาเมยฺย.
๒๒๔๐. ‘‘อทุพฺพลจีวเร ¶ ทุพฺพลจีวรสฺา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ วจนโต สุทุพฺพลนฺติ เจตสาติ เอตฺถ สุ-สทฺโท ปทปูรเณ. อุโภสูติ ทุพฺพเล, อทุพฺพเล จ. กงฺขิตาย วาติ เวมติกาย วา.
๒๒๔๑. อานิสํสํ นิทสฺเสตฺวาติ ‘‘กิฺจาปิ ‘น มยํ อยฺเย สกฺโกมา’ติ วทนฺติ, อิทานิ ปน เตสํ กปฺปาโส อาคมิสฺสติ, สทฺโธ ปสนฺโน ปุริโส อาคมิสฺสติ ¶ , อทฺธา ทสฺสตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๒๑) เอวํ อฏฺกถาย วุตฺตนเยน อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา.
นวมํ.
๒๒๔๒. ธมฺมิกํ กถินุทฺธารนฺติ ‘‘ธมฺมิโก นาม กถินุทฺธาโร สมคฺโค ภิกฺขุนิสงฺโฆ สนฺนิปติตฺวา อุทฺธรตี’’ติ (ปาจิ. ๙๒๙) วุตฺตํ กถินุทฺธารํ.
๒๒๔๓. ยสฺสาติ ยสฺส กถินสฺส. อตฺถารมูลโก อานิสํโส นาม ‘‘โย จ ตตฺถ จีวรุปฺปาโท, โส เนสํ ภวิสฺสตี’’ติ (มหาว. ๓๐๖) อนฺุาโต ตสฺมึ วิหาเร อุปฺปชฺชนกจีวรวตฺถานิสํโส. อุทฺธารมูลโก นาม อนฺตรุพฺภารํ การาเปนฺเตหิ อุปาสเกหิ ทิยฺยมานจีวรวตฺถานิสํโส.
๒๒๔๕. สมานิสํโสปีติ อตฺถารอานิสํเสน สมานิสํโสปิ อุพฺภาโร. สทฺธาปาลนกอารณาติ ปสาทานุรกฺขนตฺถาย ทาตพฺโพติ โยชนา. อานิสํสํ นิทสฺเสตฺวาติ ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ ชิณฺณจีวโร, กถินานิสํสมูลโก มหาลาโภ’’ติ เอวรูปํ อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา.
๒๒๔๖. สมุฏฺานาทินา สทฺธึ เสสํ ปน วินิจฺฉยชาตํ อเสเสน สพฺพากาเรน สตฺตเมน สิกฺขาปเทน สมํ มตํ ‘‘สทิส’’นฺติ วิฺาตํ. กิฺจิปิ อปฺปกมฺปิ อปุพฺพํ ตตฺถ วุตฺตนยโต อฺํ นตฺถีติ โยชนา.
ทสมํ.
นคฺควคฺโค ตติโย.
๒๒๔๗. ‘‘ยา ¶ ¶ ปน ภิกฺขุนิโย ทฺเว เอกมฺเจ ตุวฏฺเฏยฺยุํ, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๙๓๓) ปฺตฺตสิกฺขาปเท วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอกายา’’ติอาทิ. เอกายาติ เอกาย ภิกฺขุนิยา. อปราติ อฺา อุปสมฺปนฺนา. นิปชฺเชยฺยุนฺติ เอตฺถ ‘‘เอกมฺเจ’’ติ เสโส. ทฺเวติ ทฺเว ภิกฺขุนิโย.
๒๒๔๘-๙. ‘‘เอกาย จา’’ติอาทิ อนาปตฺติวารนิทฺเทโส. อุโภ วาปิ สมํ นิสีทนฺตีติ โยชนา. เอฬเกนาติ เอฬกโลมสิกฺขาปเทน.
ปมํ.
๒๒๕๐-๑. ปาวารกฏสาราทินฺติ เอตฺถ ภุมฺเมกวจนํ. ‘‘สํหาริเมสู’’ติ อิมินา สมานาธิกรณตฺตา พหุวจนปฺปสงฺเค วจนวิปลฺลาเสเนตฺถ เอกวจนนิทฺเทโสติ ทฏฺพฺโพ. ปาวาโร จ กฏสาโร จ เต อาทิ ยสฺสาติ วิคฺคโห, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมํ. เอกกนฺติ นิทฺธาริตพฺพนิทสฺสนํ. เอกเมว เอกกํ. สํหาริเมสุ ปาวาราทีสุ อฺตรนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปาวาโรติ โกชวาทโย’’ติ วทนฺติ. กฏสาโรติ กโฏเยว. อาทิ-สทฺเทน อตฺถริตฺวา สยนารหํ สพฺพํ สงฺคณฺหาติ. เตเนวาติ ยํ อตฺถตํ, เตเนว. ปารุปิตฺวา สเจ ยา ปน ทฺเว สเหว นิปชฺชนฺติ, ตาสํ ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา. เอตฺถ จ อตฺถรณปาวุรณกิจฺเจ เอกสฺเสว นิทฺทิฏฺตฺตา เอกสฺส อนฺตสฺส อตฺถรณฺจ เอกสฺส อนฺตสฺส ปารุปนฺจ วิฺายติ. ยถาห ‘‘สํหาริมานํ ปาวารตฺถรณกฏสารกาทีนํ เอกํ อนฺตํ อตฺถริตฺวา เอกํ ปารุปิตฺวา ตุวฏฺเฏนฺตีนเมตํ อธิวจน’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๓๗).
เอกสฺมึ เอกตฺถรเณ วา เอกปาวุรเณ วา นิปชฺชเน สติ ตาสํ ทฺวินฺนํ ภิกฺขุนีนํ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. ทฺวิกทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ ¶ ‘‘นานตฺถรณปาวุรเณ เอกตฺถรณปาวุรณสฺา…เป… เวมติกา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๙๓๙) วุตฺตํ ทุกฺกฏทฺวยํ.
๒๒๕๒. ววตฺถานํ นิทสฺเสตฺวาติ มชฺเฌ กาสาวํ วา กตฺตรยฏฺึ วา อนฺตมโส กายพนฺธนมฺปิ ¶ เปตฺวา นิปชฺชนฺติ, อนาปตฺตีติ อตฺโถ. เสสํ สมุฏฺานาทิวิธานํ. อาทินาติ อิมสฺมึเยว วคฺเค ปมสิกฺขาปเทน. ตุลฺยนฺติ สมานํ.
ทุติยํ.
๒๒๕๓. อฺิสฺสา ภิกฺขุนิยา. อผาสุการณาติ อผาสุกรณเหตุ. อนาปุจฺฉาติ อนาปุจฺฉิตฺวา. ตสฺสา ปุรโต จ จงฺกมนาทโย ยทิ กเรยฺย, เอวํ กโรนฺติยา ปาจิตฺติยาปตฺติ โหตีติ โยชนา. จงฺกมนาทโยติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ติฏฺติ วา นิสีทติ วา เสยฺยํ วา กปฺเปติ อุทฺทิสติ วา อุทฺทิสาเปติ วา สชฺฌายํ วา กโรตี’’ติ (ปาจิ. ๙๔๓) ปทภาชเน วุตฺตานํ สงฺคโห.
๒๒๕๔. นิวตฺตนานํ คณนายาติ จงฺกมนฺติยา จงฺกมสฺส อุภยโกฏึ ปตฺวา นิวตฺตนฺติยา นิวตฺตนคณนาย. ปโยคโตเยวาติ ปโยคคณนาเยว, อิริยาปถปริวตฺตนคณนาเยวาติ วุตฺตํ โหติ. โทสาติ ปาจิตฺติยาปตฺติโย.
๒๒๕๕. ปทานํ คณนาวสาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. ยถาห ‘‘ปทาทิคณนายา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๔๓). ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ อุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนสฺา, เวมติกา, อนุปสมฺปนฺนสฺาติ วิกปฺปตฺตยสฺส วเสน ปาจิตฺติยตฺตยํ วุตฺตํ. เสสายาติ อนุปสมฺปนฺนาย.
๒๒๕๖. น ¶ จ อผาสุกามายาติ อาปุจฺฉิตฺวา ตสฺสา ภิกฺขุนิยา ปุรโต จงฺกมนาทีนิ กโรนฺติยา อนาปตฺตีติ โยชนา.
๒๒๕๗. กฺริยากฺริยนฺติ จงฺกมนาทิกรณํ กิริยํ. อาปุจฺฉาย อกรณํ อกิริยํ. ปาปมานสนฺติ อกุสลจิตฺตํ.
ตติยํ.
๒๒๕๘-๙. อนนฺตรายาติ วกฺขมาเนสุ ราชนฺตรายาทีสุ ทสสุ อนฺตราเยสุ อฺตรรหิตา ¶ ภิกฺขุนี. ทุกฺขิตนฺติ คิลานํ. ยถาห ‘‘ทุกฺขิตา นาม คิลานา วุจฺจตี’’ติ (ปาจิ. ๙๔๘). สหชีวินินฺติ สทฺธิวิหารินึ. ยถาห ‘‘สหชีวินี นาม สทฺธิวิหารินี วุจฺจตี’’ติ. อฺาย วา นุปฏฺาเปยฺยาติ อฺาย ภิกฺขุนิยา, สิกฺขมานาย, สามเณริยา วา คิหินิยา วา อุปฏฺานํ น การาเปยฺย. นุปฏฺเยฺย สยมฺปิ วาติ ยา อุปฏฺานํ น กเรยฺย. ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเต วาติ ‘‘เนว อุปฏฺเสฺสามิ, น อุปฏฺาปนาย อุสฺสุกฺกํ กริสฺสามี’’ติ ธุเร อุสฺสาเห นิกฺขิตฺตมตฺเตเยว. ตสฺสาติ อุปชฺฌายาย.
อนฺเตวาสินิยา วาปีติ ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาธมฺมนิสฺสยวเสน จตุพฺพิธาสุ อนฺเตวาสินีสุ อฺตราย. อิตรายาติ อนุปสมฺปนฺนาย.
๒๒๖๐. คิลานายาติ สยํ คิลานาย. ‘‘คเวสิตฺวา อลภนฺติยา’’ติ ปทจฺเฉโท, อฺํ อุปฏฺายิกํ ปริเยสิตฺวา อลภมานายาติ อตฺโถ. ‘‘อาปทาสุ อุมฺมตฺติกาทีน’’นฺติ ปทจฺเฉโท. คาถาพนฺธวเสน วณฺณโลโปปิ ทฏฺพฺโพ. อาปทาสูติ ตถารูเป อุปทฺทเว สติ. ธุรนิกฺเขปโนทยนฺติ ¶ ธุรนิกฺเขปสมุฏฺานํ. ยเทตฺถ วตฺตพฺพํ, ตํ เหฏฺา วุตฺตเมว.
จตุตฺถํ.
๒๒๖๑-๒. ปุคฺคลิกสฺส อตฺตายตฺตปรายตฺตวเสน อนิยมิตตฺตา ‘‘สก’’นฺติ อิมินา นิยเมติ. สกํ ปุคฺคลิกนฺติ อตฺตโน ปุคฺคลิกํ. ทตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุนิยา’’ติ เสโส. สกวาฏนฺติ ปริวตฺตกทฺวารกวาฏสหิตํ. อุปสฺสยนฺติ เคหํ. ทฺวาราทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน คพฺภปมุขานํ สงฺคโห, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมํ. พหูนิปีติ นิทฺธาเรตพฺพนิทสฺสนํ. พหูนิปิ ทฺวารานิ วา พหู คพฺเภ วา พหูนิ ปมุขานิ วา. ตนฺติ ยสฺสา อุปสฺสโย ทินฺโน, ตํ ภิกฺขุนึ. นิกฺกฑฺฒนฺติยาติ อติกฺกาเมนฺติยา. ตสฺสาติ ยา นิกฺกฑฺฒติ, ตสฺสา.
๒๒๖๓. เอตฺถาติ นิกฺกฑฺฒเน. เอเสว นโยติ ‘‘ปโยคคณนาย อาปตฺตี’’ติ ทสฺสิตนโย. เอตฺถ ปโยโค นาม อาณาปนํ, อิมินา ‘‘เอกายาณตฺติยา อเนเกสุ ทฺวาเรสุ อติกฺกามิเตสุปิ เอกาว อาปตฺติ โหตี’’ติ เอวมาทิกํ อฏฺกถาคตวินิจฺฉยํ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๔๓, ๙๕๒ อตฺถโต สมานํ) สงฺคณฺหาติ.
๒๒๖๔. เตสุ ¶ วินิจฺฉเยสุ เอกํ วินิจฺฉยวิเสสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอตฺตกาว อิมํ ทฺวารา’’ติอาทิ. ทฺวารคณนาย อาปตฺติโย ทฺวารคณนาปตฺติโย.
๒๒๖๕. อกวาฏมฺหาติ อกวาฏพนฺธโต อุปสฺสยา นิกฺกฑฺฒนฺติยา ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. เสสายาติ อนุปสมฺปนฺนาย. ติกทุกฺกฏนฺติ อนุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนสฺาย, เวมติกาย, อนุปสมฺปนฺนสฺาย จ วเสน ติกทุกฺกฏํ. อุภินฺนนฺติ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺนานํ. ปริกฺขาเรสูติ ปตฺตจีวราทีสุ ปริกฺขาเรสุ ¶ . สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปโยเคสุ, นิกฺกฑฺฒิยมาเนสุ, นิกฺกฑฺฒาปิยมาเนสุ จาติ วุตฺตํ โหติ.
๒๒๖๖. เอตฺถ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท สมุฏฺานาทิวินิจฺฉเยน สห เสสํ วินิจฺฉยชาตํ อเสเสน สพฺพปฺปกาเรน สงฺฆิกา วิหารสฺมา นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปเทน สมํ มตํ ‘‘สทิส’’นฺติ สลฺลกฺขิตนฺติ โยชนา.
ปฺจมํ.
๒๒๖๗. ฉฏฺเติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี สํสฏฺา วิหเรยฺย คหปตินา วา คหปติปุตฺเตน วา’’ติอาทิมาติกาย (ปาจิ. ๙๕๖) นิทฺทิฏฺเ ฉฏฺสิกฺขาปเท. อิธ วตฺตพฺพนฺติ อิมสฺมึ วินยวินิจฺฉเย กเถตพฺพํ. อริฏฺสฺส สิกฺขาปเทนาติ อริฏฺสิกฺขาปเทน. วินิจฺฉโยติ สมุฏฺานาทิโก.
ฉฏฺํ.
๒๒๖๘. สาสงฺกสมฺมเตติ เอตฺถ ‘‘สปฺปฏิภเย’’ติ เสโส. อุภยมฺปิ เหฏฺา วุตฺตตฺถเมว. อนฺโตรฏฺเติ ยสฺส วิชิเต วิหรติ, ตสฺเสว รฏฺเ. สาสงฺกสมฺมเต สปฺปฏิภเย อนฺโตรฏฺเ สตฺเถน วินา จาริกํ จรนฺติยา ภิกฺขุนิยา อาปตฺติ สิยาติ โยชนา.
๒๒๖๙. เอวํ จรนฺติยา สคามกฏฺาเน คามนฺตรปฺปเวเส จ อคามเก อรฺเ อทฺธโยชเน จ วินยฺุนา ภิกฺขุนา ปาจิตฺติยนโย ปาจิตฺติยาปตฺติวิธานกฺกโม เยฺโย าตพฺโพติ โยชนา.
๒๒๗๐. สห ¶ สตฺเถน จรนฺติยา น โทโสติ โยชนา. เขมฏฺาเน จรนฺติยา, อาปทาสุ วา จรนฺติยา น โทโสติ โยชนา.
สตฺตมํ.
๒๒๗๑. อฏฺเม ¶ นวเม วาปีติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ติโรรฏฺเ’’ติอาทิเก (ปาจิ. ๙๖๖) อฏฺมสิกฺขาปเท จ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี อนฺโตวสฺสํ จาริกํ จเรยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๙๗๐) วุตฺตนวมสิกฺขาปเท จ. อนุตฺตานํ น วิชฺชติ, สพฺพํ อุตฺตานเมว, ตสฺมา เอตฺถ มยา น วิจารียตีติ อธิปฺปาโย.
อฏฺมนวมานิ.
๒๒๗๒. ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี วสฺสํวุตฺถา จาริกํ น ปกฺกเมยฺย อนฺตมโส ฉปฺปฺจโยชนานิปิ, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๙๗๔) วุตฺตสิกฺขาปเท วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปาจิตฺตี’’ติอาทิ. อหํ น คมิสฺสามิ น ปกฺกมิสฺสามีติ ธุรนิกฺเขเป กเต ปาจิตฺตีติ โยชนา. ตถาติ ปาจิตฺติ.
๒๒๗๓. วสฺสํวุตฺถาย ปวาเรตฺวา อนฺตมโส ปฺจ โยชนานิ คนฺตุํ วฏฺฏติ. เอตฺถ อปิ-สทฺทสฺส สมฺภาวนตฺถตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ฉสู’’ติอาทิ. อิธ อิมสฺมึ อนาปตฺติวาเร ฉสุ โยชเนสุ ยทตฺถิ วตฺตพฺพํ, ตํ กินฺนุ นาม สิยา, นตฺถิ กิฺจิ วตฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. ปวาเรตฺวา ฉ โยชนานิ คจฺฉนฺติยา อนาปตฺติภาโว อวุตฺตสิทฺโธวาติ ทีเปติ.
๒๒๗๔. ตีณิ โยชนานิ. เตเนวาติ เยน คตา, เตเนว มคฺเคน. อฺเน มคฺเคนาติ คตมคฺคโต อฺเน ปเถน.
๒๒๗๕. ทสวิเธ อนฺตรายสฺมึ สตีติ วกฺขมาเนสุ อนฺตราเยสุ อฺตรสฺมึ สติ. ตสฺสา อนาปตฺตีติ โยชนา. อาปทาสูติ อฏฺฏาทิการเณน เกนจิ ปลิพุทฺธาทิภาวสงฺขาตาสุ อาปทาสุ. คิลานายาติ สยํ คิลานาย. ทุติยาย ภิกฺขุนิยา อลาเภ วา อปกฺกมนฺติยา อนาปตฺติ.
๒๒๗๖. ราชา ¶ ¶ จ โจรา จ อมนุสฺสา จ อคฺคิ จ โตยฺจ วาฬา จ สรีสปา จาติ วิคฺคโห. มนุสฺโสติ เอตฺถ คาถาพนฺธวเสน ปุพฺพปทโลโป ‘‘ลาพูนิ สีทนฺตี’’ติอาทีสุ (ชา. ๑.๑.๗๗) วิย. ชีวิตฺจ พฺรหฺมจริยา จ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺติ สมาหารทฺวนฺเท สมาโส, ตสฺส ชีวิตพฺรหฺมจริยสฺส. อนฺตรายา เอว อนฺตรายิกา. เอเตสํ ทสนฺนํ อฺตรสฺมึ อปกฺกมนฺติยา อนาปตฺติ. ยถาห ‘‘อนฺตราเยติ ทสวิเธ อนฺตราเย. ‘ปรํ คจฺฉิสฺสามี’ติ นิกฺขนฺตา, นทิปูโร ปน อาคโต, โจรา วา มคฺเค โหนฺติ, เมโฆ วา อุฏฺาติ, นิวตฺติตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๗๖).
๒๒๗๗. อปกฺกมนํ อกฺริยํ. อนาทริเยน อาปชฺชนโต อาห ‘‘ทุกฺขเวทน’’นฺติ.
ทสมํ.
ตุวฏฺฏวคฺโค จตุตฺโถ.
๒๒๗๘-๘๐. ราชาคารนฺติ รฺโ กีฬนฆรํ. จิตฺตาคารนฺติ กีฬนจิตฺตสาลํ. อารามนฺติ กีฬนอุปวนํ. กีฬุยฺยานนฺติ กีฬนตฺถาย กตํ อุยฺยานํ. กีฬาวาปินฺติ เอตฺถ กิฺจาปิ ปาฬิยํ (ปาจิ. ๙๗๙) โปกฺขรณี วุตฺตา, สา ปน สพฺพชลาสยานํ กีฬาย กตานํ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตาติ อาห ‘‘กีฬาวาปิ’’นฺติ, กีฬนตฺถาย กตวาปินฺติ อตฺโถ. ‘‘นานาการ’’นฺติ อิทํ ยถาวุตฺตปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. สพฺพสงฺคาหิกวเสน ‘‘ตานี’’ติ วุตฺตํ. นานาการํ ราชาคารํ จิตฺตาคารํ อารามํ กีฬุยฺยานํ วา กีฬาวาปึ ทฏฺุํ คจฺฉนฺตีนํ ตานิ สพฺพานิ เอกโต ทฏฺุํ คจฺฉนฺตีนํ ตาสํ ภิกฺขุนีนํ ปเท ปเท ทุกฺกฏํ มุนินา นิทฺทิฏฺนฺติ โยชนา.
ปฺจปีติ ¶ ราชาคาราทีนิ ปฺจปิ. เอกาเยว ปาจิตฺติ อาปตฺติ ปริทีปิตาติ โยชนา. ตํ ตํ ทิสาภาคํ คนฺตฺวา ปสฺสนฺติ เจ, ปาเฏกฺกาปตฺติโย ปโยคคณนาย สิยุนฺติ โยชนา.
๒๒๘๑. คมนพาหุลฺเลน อาปตฺติพาหุลฺลํ ปกาเสตฺวา คีวาปริวตฺตนสงฺขาเตน ปโยคพาหุลฺเลนาปิ ¶ อาปตฺติพาหุลฺลํ ปกาเสตุมาห ‘‘ปโยคพหุตายาปิ, ปาจิตฺติพหุตา สิยา’’ติ. สพฺพตฺถาติ ยตฺถ ภิกฺขุนิยา ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ, ตตฺถ สพฺพตฺถ.
๒๒๘๒. ‘‘อวเสโสปิ อนาปตฺตี’’ติ ปทจฺเฉโท. อนาปตฺติ จ กถามคฺโค จ อนาปตฺติกถามคฺโค, เตสํ วินิจฺฉโย อนาปตฺติกถามคฺควินิจฺฉโย, ‘‘อนาปตฺติ อาราเม ิตา ปสฺสตี’’ติอาทิโก (ปาจิ. ๙๘๑) อนาปตฺติวินิจฺฉโย จ อฏฺกถาคโต (ปาจิ. อฏฺ. ๙๘๑) อวเสสวินิจฺฉโย จาติ อตฺโถ. ‘‘อาราเม ิตา’’ติ เอเตน อชฺฌาราเม ราชาคาราทีนิ กโรนฺติ, ตานิ ปสฺสนฺติยา อนาปตฺตีติ อยมนาปตฺติวาโร ทสฺสิโต. เอเตเนว อนฺโตอาราเม ตตฺถ ตตฺถ คนฺตฺวา นจฺจาทีนิ วิย ราชาคาราทีนิปิ ปสฺสิตุํ ลภตีติปิ สิทฺธํ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘ปิณฺฑปาตาทีนํ อตฺถาย คจฺฉนฺติยา มคฺเค โหนฺติ, ตานิ ปสฺสติ, อนาปตฺติ. รฺโ สนฺติกํ เกนจิ กรณีเยน คนฺตฺวา ปสฺสติ, อนาปตฺติ. เกนจิ อุปทฺทุตา ปวิสิตฺวา ปสฺสติ, อนาปตฺตี’’ติ เอเต อนาปตฺติวารา สงฺคหิตา. นจฺจทสฺสน…เป… สหาติ สมุฏฺานาทินา วินิจฺฉเยน สห นจฺจทสฺสนสิกฺขาปทสทิโสว.
ปมํ.
๒๒๘๓. มานโต ¶ ปมาณโต อตีตา อเปตา มานาตีตา, อาสนฺที, ตํ. วาเฬหิ อุเปโต วาฬูเปโต, ปลฺลงฺโก, ตํ. ‘‘อาสนฺที นาม อติกฺกนฺตปฺปมาณา วุจฺจตี’’ติ วจนโต เหฏฺา อฏฺฏนิยา วฑฺฒกิหตฺถโต อุจฺจตรปาโท อายามจตุรสฺโส มฺจปีวิเสโส อาสนฺที นาม สมจตุรสฺสานํ อติกฺกนฺตปฺปมาณานมฺปิ อนฺุาตตฺตา. ‘‘ปลฺลงฺโก นาม อาหริเมหิ วาเฬหิ กโต’’ติ (ปาจิ. ๙๘๔) วจนโต ปมาณยุตฺโตปิ เอวรูโป น วฏฺฏติ. อาหริตฺวา ยถานุรูปฏฺาเน เปตพฺพวาฬรูปานิ อาหริมวาฬา นาม, สํหริมวาฬรูปยุตฺโตติ วุตฺตํ โหติ. มานาตีตํ อาสนฺทึ วา วาฬูเปตํ ปลฺลงฺกํ วา เสวนฺตีนํ อภินิสีทนฺตีนํ, อภินิปชฺชนฺตีนฺจ ยาสํ ภิกฺขุนีนํ สตฺถา ปาจิตฺติยาปตฺตึ อาห.
๒๒๘๔. ตาสํ นิสีทนสฺสาปิ นิปชฺชนสฺสาปิ ปโยคพาหุลฺลวเสน ปาจิตฺติยานํ คณนา โหติ อิติ เอวํ นิทฺทิฏฺา เอวํ อยํ คณนา อจฺจนฺตยเสน อนนฺตปริวาเรน ภควตา วุตฺตาติ ¶ โยชนา. เอตฺถ จ อิจฺเจวนฺติ นิปาตสมุทาโย, อิติ-สทฺโท นิทสฺสเน, เอวํ-สทฺโท อิทมตฺเถ ทฏฺพฺโพ.
๒๒๘๕. ปาเท อาสนฺทิยา เฉตฺวาติ อาสนฺทิยา ปาเท ปมาณโต อธิกฏฺานฉินฺทเนน เฉตฺวา. ปลฺลงฺกสฺส ปาเท วาฬกา ปลฺลงฺกวาฬกา, เต หิตฺวา อปเนตฺวา, อนาปตฺตีติ เสวนฺตีนํ อนาปตฺติ.
ทุติยํ.
๒๒๘๖-๗. ฉนฺนนฺติ โขมาทีนํ ฉนฺนํ, นิทฺธารเณ สามิวจนํ. อฺตรํ สุตฺตนฺติ นิทฺธาริตพฺพนิทสฺสนํ. หตฺถาติ หตฺเถน, กรณตฺเถ เจตํ นิสฺสกฺกวจนํ. อฺจิตนฺติ หตฺถายาเมน อากฑฺฒิตํ ¶ . ตสฺมินฺติ ตสฺมึ อฺฉิเต สุตฺตปฺปเทเส. ตกฺกมฺหีติ กนฺตนสูจิมฺหิ. เวิเตติ ปลิเวิเต.
สุตฺตกนฺตนโต สพฺพปุพฺพปโยเคสูติ สุตฺตกนฺตนโต ปุพฺเพสุ กปฺปาสวิจินนาทิสพฺพปโยเคสุ. หตฺถวารโตติ หตฺถวารคณนาย. ยถาห ‘‘กปฺปาสวิจินนํ อาทึ กตฺวา สพฺพปุพฺพปโยเคสุ หตฺถวารคณนาย ทุกฺกฏ’’นฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๘๘).
๒๒๘๘. กนฺติตํ สุตฺตนฺติ ปมเมว กนฺติตํ ทสิกสุตฺตาทึ. ปุน กนฺตนฺติยาติ โกฏิยา โกฏึ สงฺฆาเฏตฺวา ปุน กนฺตนฺติยา.
ตติยํ.
๒๒๘๙. ตณฺฑุลานํ โกฏฺฏนํ ตุ อาทึ กตฺวา คิหีนํ เวยฺยาวจฺจํ กโรนฺติยา สพฺพปุพฺพปโยเคสุ ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
๒๒๙๐. ยาคุอาทิสุ นิปฺผาเทตพฺเพสุ ตทาธารานิ ภาชนานิ คเณตฺวาว ปาจิตฺตึ ปริทีปเย, ขชฺชกาทีสุ รูปานํ คณนาย ปาจิตฺตึ ปริทีปเยติ โยชนา. ยาคุอาทิสูติ เอตฺถ ¶ อาทิ-สทฺเทน ภตฺตสูปาทีนํ สงฺคโห. ขชฺชกาทีสูติ อาทิ-สทฺเทน มจฺฉมํสาทิอุตฺตริภงฺคานํ สงฺคโห.
๒๒๙๑. ‘‘สเจปิ มาตาปิตโร อาคจฺฉนฺติ, ยํกิฺจิ พีชนึ วา สมฺมชฺชนิทณฺฑํ วา การาเปตฺวา เวยฺยาวจฺจกรฏฺาเน เปตฺวาว ยํ กิฺจิ ปจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ อฏฺกถาคตํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สเจ’’ติอาทิ. สเจติ เอตฺถ ‘‘มาตาปิตโร อาคจฺฉนฺตี’’ติ เสโส. อตฺตโน เอวมาคตานํ มาตาปิตูนมฺปิ ¶ กิฺจิ กมฺมํ อกาเรตฺวา กิฺจิ กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา. อปิ-สทฺโท สมฺภาวเน, เตน อฺเสํ กถาเยว นตฺถีติ ทีเปติ.
๒๒๙๒-๓. สงฺฆสฺส ยาคุปาเน เวยฺยาวจฺจํ กโรนฺติยา อนาปตฺตีติ โยชนา. ‘‘สงฺฆภตฺเตปี’’ติอาทีสุปิ เอเสว นโย. อตฺตโน เวยฺยาวจฺจกรสฺส วาติ สมฺพนฺโธ. ยถาห ‘‘ยาคุปาเนติ มนุสฺเสหิ สงฺฆสฺสตฺถาย กริยมาเน ยาคุปาเน วา สงฺฆภตฺเต วา เตสํ สหายิกภาเวน ยํ กิฺจิ ปจนฺติยา อนาปตฺติ. เจติยปูชาย สหายิกา หุตฺวา คนฺธมาลาทีนิ ปูเชติ, วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๙๓).
จตุตฺถํ.
๒๒๙๔. ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ‘เอหายฺเย อิมํ อธิกรณํ วูปสเมหี’ติ วุจฺจมานา ‘สาธู’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา สา ปจฺฉา อนนฺตรายิกินี เนว วูปสเมยฺย น วูปสมาย อุสฺสุกฺกํ กเรยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๙๙๕) สิกฺขาปทสฺส วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปาจิตฺติ ธุรนิกฺเขเป’’ติอาทิ. ธุรนิกฺเขเปติ น ทานิ ตํ วูปสเมสฺสามิ, อฺาหิ วา น วูปสมาเปสฺสามี’’ติ เอวํ ธุรสฺส อุสฺสาหสฺส นิกฺเขเป ปาจิตฺตีติ โยชนา. จีวรสิพฺพเน ยถา ปฺจาหปริหาโร ลพฺภติ, อิธ ปน ตถา เอกาหมฺปิ ปริหาโร น ลพฺภตีติ โยชนา.
๒๒๙๕. เสสนฺติ ‘‘ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา ปจฺฉา วินิจฺฉินนฺตี อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวาว วินิจฺฉินาตี’’ติอาทิกํ วินิจฺฉยชาตํ. ตตฺถ จีวรสิพฺพเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพนฺติ โยชนา.
ปฺจมํ.
๒๒๙๖-๗. ยา ¶ ¶ ปน ภิกฺขุนี คิหีนํ วา สหธมฺมิเก เปตฺวา อฺเสํ ปริพฺพาชกปริพฺพาชิกานํ วา ทนฺตโปโนทกํ วินา อฺํ ยํ กิฺจิ อชฺโฌหรณียํ ขาทนียํ, โภชนียํ วา กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา นิสฺสคฺคิเยน วา ททาติ, ตสฺสา ปาจิตฺติยํ โหตีติ โยชนา.
๒๒๙๘-๙. อิธ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท มุนินา ทนฺตกฏฺโทเก ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ โยชนา. ยา ปน ภิกฺขุนี กายาทีหิ สยํ น เทติ อฺเน ทาเปติ, ตสฺสา จ กายาทีหิ อทตฺวา ภูมิยํ นิกฺขิปิตฺวา เทนฺติยาปิ ยา พาหิรเลปํ วา เทติ, ตสฺสาปิ อุมฺมตฺติกาย จ น โทโส อนาปตฺตีติ โยชนา.
ฉฏฺํ.
๒๓๐๐-๑. อาวสถจีวรนฺติ ‘‘อุตุนิโย ภิกฺขุนิโย ปริภฺุชนฺตู’’ติ ทินฺนํ จีวรํ. ยา ภิกฺขุนี ยํ ‘‘อาวสถจีวร’’นฺติ นิยมิตํ จีวรํ, ตํ จตุตฺเถ ทิวเส โธวิตฺวา อนฺตมโส อุตุนิยา สามเณราย วา อทตฺวา สเจ ปริภฺุเชยฺย, ตสฺสา ปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ โยชนา. ติกปาจิตฺติยํ สิยาติ ‘‘อนิสฺสชฺชิเต อนิสฺสชฺชิตสฺา…เป… เวมติกา…เป… นิสฺสชฺชิตสฺา ปริภฺุชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๐๖) วุตฺตํ ปาจิตฺติยํ โหตีติ โยชนา.
๒๓๐๒-๓. ตสฺมึ จีวเร นิสฺสชฺชิเต อนิสฺสชฺชิตสฺาย วา เวมติกาย วา ตสฺสา ภิกฺขุนิยา ทฺวิกทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ โยชนา. อฺาสํ อุตุนีนํ อภาเว อทตฺวาปิ ปริภฺุชนฺติยา อนาปตฺติ. ปุน ปริยเยติ ปุน อุตุนิวาเร ยถากาลํ ปริภฺุชนฺติยา อนาปตฺติ. อจฺฉินฺนจีวราทีนฺจ อนาปตฺตีติ โยชนา. ปริยเยติ คาถาพนฺธวเสน รสฺสตฺตํ ¶ . อจฺฉินฺนจีวราทีนนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน นฏฺจีวราทีนํ สงฺคโห. อาปทาสุปีติ มหคฺฆจีวรํ สรีรโต โมเจตฺวา สุปฺปฏิสามิตมฺปิ โจรา หรนฺติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุ ปริภฺุชนฺติยา อนาปตฺตีติ โยชนา.
สตฺตมํ.
๒๓๐๔. สกวาฏกํ ¶ วิหารนฺติ กวาฏพนฺธวิหารํ, ทฺวารกวาฏยุตฺตํ สุคุตฺตเสนาสนนฺติ วุตฺตํ โหติ. รกฺขนตฺถาย อทตฺวาติ ‘‘อิมํ ชคฺเคยฺยาสี’’ติ เอวํ อนาปุจฺฉิตฺวา.
๒๓๐๕-๖. ‘‘โหติ ปาจิตฺติยํ ตสฺสา, จาริกํ ปกฺกมนฺติยา’’ติ วุตฺตเมว ปกาเสตุมาห ‘‘อตฺตโน คามโต’’ติอาทิ. อตฺตโน คามโตติ อตฺตโน วสนกคามโต. ตถา อิตรสฺสาติ อปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขปํ อุปจารํ. ตนฺติอาทิปทตฺตเย ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ เวทิตพฺพํ. ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขเป ปเมน ปเทน สมติกฺกนฺเต ทุกฺกฏํ, ตถา อิตรสฺส อปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ตสฺมึ อุปจาเร อติกฺกนฺเต ทุกฺกฏํ. ทุติเยน ปเทน ปริกฺเขเป, อุปจาเร สมติกฺกนฺตมตฺเต ปาจิตฺตีติ โยชนา.
๒๓๐๗. อกวาฏพนฺธนสฺมึ กวาฏพนฺธรหิเต วิหาเร ตถา อนิสฺสชฺชนฺติยา ทุกฺกฏํ ปริทีปิตํ. ชคฺคิกํ อลภนฺติยาติ เอตฺถ ‘‘ปริเยสิตฺวา’’ติ เสโส. ชคฺคิกนฺติ วิหารปฏิชคฺคิกํ.
๒๓๐๘. อาปทาสูติ รฏฺเ ภิชฺชนฺเต อาวาเส ฉฑฺเฑตฺวา คจฺฉนฺติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุ. คิลานายาติ วจีเภทํ กาตุํ อสมตฺถายาติ.
อฏฺมํ.
๒๓๐๙-๑๐. หตฺถี ¶ จ อสฺโส จ รโถ จ หตฺถิอสฺสรถา, เต อาทิ เยสํ เต หตฺถิอสฺสรถาทโย, เตหิ. อาทิ-สทฺเทน ธนุ ถรูติ ปททฺวยํ คหิตํ. สํยุตฺตนฺติ ยถาวุตฺเตหิ หตฺถิอสฺสาทิปเทหิ สํโยชิตํ, ‘‘หตฺถีนํ สิปฺปํ หตฺถิสิปฺป’’นฺติอาทินา กตสมาสนฺติ อตฺโถ, ‘‘หตฺถิสิปฺปํ อสฺสสิปฺปํ รถสิปฺปํ ธนุสิปฺปํ ถรุสิปฺป’’นฺติ เอวํ วุตฺตํ ยํ กิฺจิ สิปฺปนฺติ วุตฺตํ โหติ. หตฺถิสิกฺขาทิสิปฺปํ สนฺทีปโก คนฺโถ วจฺจวาจกานํ อเภโทปจาเรน เอวํ วุตฺโตติ คเหตพฺพํ. เตเนว วกฺขติ ‘‘ปทาทีนํ วเสนิธา’’ติ. ปรูปฆาตกํ มนฺตาคทโยคปฺปเภทกํ กิฺจีติ ปเรสํ อนฺตรายกรํ ขิลนวสีกรณโสสาปนาทิเภทํ อาถพฺพณมนฺตฺจ วิสโยคาทิปฺปเภทกฺจ ยํ กิฺจิ สิปฺปนฺติ อตฺโถ.
เอตฺถ ¶ จ ขิลนมนฺโต นาม ทารุสารขิลํ มนฺเตตฺวา ปถวิยํ ปเวเสตฺวา มารณมนฺโต. วสีกรณมนฺโต นาม ปรํ อตฺตโน วเส วตฺตาปนกมนฺโต. โสสาปนกมนฺโต นาม ปรสรีรํ รสาทิธาตุกฺขเยน สุกฺขภาวํ ปาปนกมนฺโต. อาทิ-สทฺเทน วิเทสฺสนาทิมนฺตานํ สงฺคโห. วิเทสฺสนํ นาม มิตฺตานํ อฺมฺสฺส เวริภาวาปาทนํ. อิธ อิมสฺมึ สาสเน ยา ภิกฺขุนี หตฺถิ…เป… กิฺจิ ยสฺส กสฺสจิ สนฺติเก ปทาทีนํ วเสน ปริยาปุเณยฺย อธีเยยฺย เจ, ตสฺสา ปาจิตฺติยํ โหตีติ โยชนา.
๒๓๑๑. เลเขติ ลิขิตสิปฺเป. ธารณาย จาติ ธารณสตฺเถ, ยสฺมึ วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชนฺตา พหูนิปิ คนฺถานิ ธาเรนฺติ. คุตฺติยาติ อตฺตโน วา ปเรสํ วา คุตฺตตฺถาย. ปริตฺเตสุ จ สพฺเพสูติ ยกฺขปริตฺตโจรวาฬาทิสพฺเพสุ ปริตฺเตสุ จ.
นวมํ.
๒๓๑๒. ทสเมติ ¶ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ติรจฺฉานวิชฺชํ วาเจยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๑๐๑๘) สมุทฺทิฏฺเ ทสมสิกฺขาปเท. อิทํ ทสมสิกฺขาปทํ.
ทสมํ.
จิตฺตาคารวคฺโค ปฺจโม.
๒๓๑๓. สภิกฺขุกํ อารามนฺติ ยตฺถ ภิกฺขู รุกฺขมูเลปิ วสนฺติ, ตํ ปเทสํ. ชานิตฺวาติ ‘‘สภิกฺขุก’’นฺติ ชานิตฺวา. ยํ กิฺจีติ ภิกฺขุํ วา สามเณรํ วา อารามิกํ วา ยํ กิฺจิ.
๒๓๑๔-๕. ‘‘สภิกฺขุโก นาม อาราโม ยตฺถ ภิกฺขู รุกฺขมูเลปิ วสนฺตี’’ติ (ปาจิ. ๑๐๒๕) วจนโต อาห ‘‘สเจ อนฺตมโส’’ติอาทิ. ยา ปน ภิกฺขุนี อนฺตมโส รุกฺขมูลสฺสปิ อนาปุจฺฉา สเจ ปริกฺเขปํ อติกฺกาเมติ, ตสฺสา ปเม ปาเท ทุกฺกฏํ, อปริกฺขิตฺเต ตสฺส วิหารสฺส อุปจาโรกฺกเม วาปิ ภิกฺขุนิยา ทุกฺกฏํ, ทุติเย ปาเท อติกฺกามิเต ปาจิตฺติ สิยาติ โยชนา.
๒๓๑๖. อภิกฺขุเก ¶ อาราเม สภิกฺขูติ สฺาย อุโภสุปิ สภิกฺขุกาภิกฺขุเกสุ อาราเมสุ ชาตกงฺขาย สฺชาตวิจิกิจฺฉาย, เวมติกายาติ อตฺโถ. ตสฺสา อาปตฺติ ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนา.
๒๓๑๗. สีสานุโลกิกา ยา ภิกฺขุนี คจฺฉติ, ตสฺสา จ อนาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนา. เอวมุปริปิ. ตา ภิกฺขุนิโย ยตฺถ สนฺนิปติตา โหนฺติ, ตาสํ สนฺติกํ ‘‘คจฺฉามี’’ติ คจฺฉติ. ยถาห ‘‘ยตฺถ ภิกฺขุนิโย ปมตรํ ¶ ปวิสิตฺวา สชฺฌายํ วา เจติยวนฺทนาทีนิ วา กโรนฺติ, ตตฺถ ตาสํ สนฺติกํ คจฺฉามีติ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๐๒๗).
๒๓๑๘. ‘‘สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา’’ติ วจเนเนว อภิกฺขุกํ อารามํ กิฺจิ อนาปุจฺฉา ปวิสนฺติยา อนาปตฺตีติ ทีปิตํ โหติ. อารามมชฺฌโต วา มคฺโค โหติ, เตน คจฺฉนฺติยาปิ. อาปทาสูติ เยน เกนจิ อุปทฺทุตา โหติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุ ปวิสนฺติยา.
ปมํ.
๒๓๒๐. อกฺโกเสยฺยาติ ทสนฺนํ อกฺโกสวตฺถูนํ อฺตเรน สมฺมุขา, ปรมฺมุขา วา อกฺโกเสยฺย วา. ปริภาเสยฺย วาติ ภย’มสฺส อุปทํเสยฺย วา. ติกปาจิตฺติยนฺติ ‘‘อุปสมฺปนฺเน อุปสมฺปนฺนสฺา…เป… เวมติกา…เป… อนุปสมฺปนฺนสฺา อกฺโกสติ วา ปริภาสติ วา, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๓๑) ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. เสเสติ อนุปสมฺปนฺเน. ติกทุกฺกฏํ ตสฺสา โหตีติ โยชนา.
๒๓๒๑. ‘‘ปุรกฺขตฺวา’’ติอาทีสุ ยํ วตฺตพฺพํ, ตํ ‘‘อภิสเปยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๘๗๕) วุตฺตสิกฺขาปเท วุตฺตนยเมว.
ทุติยํ.
๒๓๒๒-๓. สงฺฆนฺติ ภิกฺขุนิสงฺฆํ. ปริภาเสยฺยาติ ‘‘พาลา เอตา, อพฺยตฺตา เอตา, เนตา ชานนฺติ กมฺมํ วา กมฺมโทสํ วา กมฺมวิปตฺตึ วา กมฺมสมฺปตฺตึ วา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๓๕) อาคตนเยน ¶ ปริภาเสยฺยาติ อตฺโถ. อิตรายาติ เอตฺถ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ. เอกํ ภิกฺขุนึ วา สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย ¶ วา ตเถว อิตรํ อนุปสมฺปนฺนํ วา ปริภาสนฺติยา ตสฺสา ทุกฺกฏํ ปริทีปิตนฺติ โยชนา.
ตติยํ.
๒๓๒๔-๖. ยา นิมนฺตนปวารณา อุโภปิ คณโภชนสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๒๑๗-๒๑๙), ปวารณสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๒๓๘-๒๓๙) จ วุตฺตลกฺขณา, ตาหิ อุโภหิ นิมนฺตนปวารณาหิ ยา จ ภิกฺขุนี สเจ นิมนฺติตาปิ วา ปวาริตาปิ วา ภเวยฺย, สา ปุเรภตฺตํ ยาคฺุจ ยามกาลิกาทิกาลิกตฺตยฺจ เปตฺวา ยํ กิฺจิ อามิสํ ยาวกาลิกํ อชฺโฌหรณตฺถาย ปฏิคฺคณฺหาติ เจ, ตสฺสา คหเณ ทุกฺกฏํ สิยา, อชฺโฌหารวเสน เอตฺถ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท ปาจิตฺติ ปริทีปิตาติ โยชนา.
เอตฺถ จ นิมนฺติตา นาม ‘‘ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตเรน โภชเนน นิมนฺติตา’’ติ คณโภชนสิกฺขาปเท วุตฺตลกฺขณา. ปวารณา จ ‘‘ปวาริโต นาม อสนํ ปฺายติ, โภชนํ ปฺายติ, หตฺถปาเส ิโต อภิหรติ, ปฏิกฺเขโป ปฺายตี’’ติ ปวารณสิกฺขาปเท วุตฺตลกฺขณาติ เวทิตพฺพา.
๒๓๒๗. กาลิกานิ จ ตีเณวาติ ยามกาลิกาทีนิ ตีณิ กาลิกานิ เอว.
๒๓๒๘-๙. นิมนฺติตปวาริตานํ ทฺวินฺนํ สาธารณาปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อนาปตฺตึ ทสฺเสตุมาห ‘‘นิมนฺติตา’’ติอาทิ. อิธ อิมสฺมึ สาสเน ยา ปน ภิกฺขุนี นิมนฺติตา อปฺปวาริตา สเจ ยาคุํ ปิวติ, วฏฺฏติ อนาปตฺตีติ อตฺโถ. สามิกสฺสาติ เยน นิมนฺติตา, ตสฺส นิมนฺตนสามิกสฺเสว. อฺโภชนนฺติ ¶ เยน นิมนฺติตา, ตโต อฺสฺส โภชนํ. สเจ สา ภฺุชติ, ตถา วฏฺฏตีติ โยชนา.
กาลิกานิ จ ตีเณวาติ ยามกาลิกาทีนิ ตีณิ กาลิกาเนว. ปจฺจเย สตีติ ปิปาสาทิปจฺจเย สติ.
๒๓๓๐. อิมสฺส ¶ สิกฺขาปทสฺส อิทํ สมุฏฺานํ อทฺธาเนน ตุลฺยนฺติ โยชนา. ปวาริตาย, อปฺปวาริตาย วา นิมนฺติตาย วเสน กิริยากิริยตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘นิมนฺติตา’’ติอาทิ. นิมนฺติตา ปน สามิกํ อนาปุจฺฉา ภฺุชติ เจ, ตสฺสา วเสน อิทํ สิกฺขาปทํ กิริยากิริยํ โหติ. เอตฺถ ภฺุชนํ กฺริยํ. สามิกสฺส อนาปุจฺฉนํ อกฺริยํ.
๒๓๓๑. ‘‘กปฺปิยํ การาเปตฺวา’’ติอาทึ ปวาริตเมว สนฺธายาห. ยา ยทิ ปริภฺุชติ, ตสฺสา จ ปาจิตฺติ สิยา กิริยโต โหตีติ โยชนา. สิยาติ อวสฺสํ. ปวารณสิกฺขาปเท วุตฺตนเยน กปฺปิยํ กาเรตฺวา วา อการาเปตฺวา วา ปริภฺุชนฺติยา ตสฺสา ปริโภเคเนว อิมินา สิกฺขาปเทน อวสฺสํ อาปตฺติ โหตีติ อตฺโถ.
จตุตฺถํ.
๒๓๓๒. ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี กุลมจฺฉรินี อสฺส, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๑๐๔๓) อิมสฺมึ สิกฺขาปเท วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภิกฺขุนีน’’นฺติอาทิ. กุลสนฺติเก ภิกฺขุนีนํ อวณฺณํ วทนฺติยา ปาจิตฺตีติ สมฺพนฺโธ, กุลสฺส สนฺติเก ‘‘ภิกฺขุนิโย ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา’’ติ ภิกฺขุนีนํ อวณฺณํ ภาสนฺติยาติ อตฺโถ. กุลสฺสาวณฺณนํ วาปีติ ‘‘ตํ กุลํ อสฺสทฺธํ อปฺปสนฺน’’นฺติ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก กุลสฺส อวณฺณํ อคุณํ วทนฺติยา ปาจิตฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๒๓๓๓. สนฺตํ ¶ ภาสนฺติยา โทสนฺติ อมจฺฉรายิตฺวา กุลสฺส วา ภิกฺขุนีนํ วา สนฺตํ โทสํ อาทีนวํ กเถนฺติยา.
ปฺจมํ.
๒๓๓๔-๕. โอวาททายโกติ อฏฺหิ ครุธมฺเมหิ โอวาทํ เทนฺโต. วสฺสํ อุปคจฺฉนฺติยาติ วสฺสํ วสนฺติยา.
๒๓๓๖. ภิกฺขูติ โอวาททายกา ภิกฺขู.
ฉฏฺํ.
๒๓๓๘. ยา ¶ สา ภิกฺขุนี วสฺสํ วุตฺถา ปุริมํ วา ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ วุตฺถา ตโต อนนฺตรํ อุภโตสงฺเฆ ภิกฺขุนิสงฺเฆ จ ภิกฺขุสงฺเฆ จ ‘‘นาหํ ปวาเรสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ เจติ โยชนา.
สตฺตมํ.
๒๓๔๑. โอวาทาทีนมตฺถายาติ อฏฺครุธมฺมสฺสวนาทีนมตฺถาย. อาทิ-สทฺเทน อุโปสถปุจฺฉนปวารณานํ คหณํ.
๒๓๔๒. โอวาทาทีนมตฺถาย อคมเนน อกฺริยํ. กายิกนฺติ กายกมฺมํ.
อฏฺมํ.
๒๓๔๓. ‘‘อนฺวทฺธมาสํ ภิกฺขุนิยา ภิกฺขุสงฺฆโต ทฺเว ธมฺมา ปจฺจาสีสิตพฺพา อุโปสถปุจฺฉนฺจ โอวาทูปสงฺกมนฺจ, ตํ อติกฺกาเมนฺติยา ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๑๐๕๙) อิมสฺมึ สิกฺขาปเท วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘น ยาจิสฺสามี’’ติอาทิ. ตํ อุตฺตานตฺถเมว.
นวมํ.
๒๓๔๖-๗. ปสาโข ¶ นาม นาภิยา เหฏฺา, ชาณุมณฺฑลานํ อุปริ ปเทโส. ตถา หิ ยสฺมา รุกฺขสฺส สาขา วิย อุโภ อูรู ปภิชฺชิตฺวา คตา, ตสฺมา โส ปสาโขติ วุจฺจติ, ตสฺมึ ปสาเข. สฺชาตนฺติ อุฏฺิตํ. คณฺฑนฺติ ยํ กิฺจิ คณฺฑํ. รุธิตนฺติ ยํ กิฺจิ วณํ. สงฺฆํ วาติ ภิกฺขุนิสงฺฆํ วา. คณํ วาติ สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย วา. เอเกนาติ เอตฺถ ‘‘ปุริเสนา’’ติ เสโส, สหตฺเถ อิทํ กรณวจนํ. ยถาห ‘‘ปุริเสน สทฺธึ เอเกเนกา’’ติ. ปุริโสติ จ มนุสฺสปุริโสว คเหตพฺโพ.
โธวาติ เอตฺถ อาทิ-อตฺเถ วตฺตมาเนน อิติ-สทฺเทน ‘‘อาลิมฺปาเปยฺย วา พนฺธาเปยฺย วา โมจาเปยฺย วา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๖๓) สิกฺขาปทาคตานํ อิตเรสํ ติณฺณํ สงฺคณฺหนโต ‘‘อาลิมฺป ¶ พนฺธ โมเจหี’’ติ อาณตฺติตฺตยํ สงฺคหิตํ. เตเนว วกฺขติ ‘‘ทุกฺกฏานิจฺฉ ปาจิตฺติโย ฉ จา’’ติ.
ยา ปน ภิกฺขุนี ปสาเข ชาตํ คณฺฑํ วา รุธิตํ วา สงฺฆํ วา คณํ วา อนาปุจฺฉิตฺวา เอเกน ปุริเสน เอกิกา ‘‘ภินฺท ผาเลหิ โธว อาลิมฺป พนฺธ โมเจหี’’ติ สพฺพานิ กาตพฺพานิ อาณาเปติ, ตสฺสา ฉ ทุกฺกฏานิ, กเตสุ ภินฺทนาทีสุ ฉสุ กิจฺเจสุ ตสฺสา ฉ ปาจิตฺติโย โหนฺตีติ โยชนา.
๒๓๔๘-๙. เอตฺถาติ คณฺเฑ วา วเณ วา. ‘‘ยํ กาตพฺพํ อตฺถิ, ตํ สพฺพํ ตฺวํ กโรหิ’’อิติ สเจ เอวํ ยา อาณาเปตีติ โยชนา. ตสฺสา เอกาย อาณาปนวาจาย ฉ ทุกฺกฏานิ จ ปาจิตฺติยจฺฉกฺกฺเจติ ทฺวาทสาปตฺติโย สิยุนฺติ โยชนา.
๒๓๕๑. อาปุจฺฉิตฺวา ¶ วาติ สงฺฆํ วา คณํ วา อาปุจฺฉิตฺวา. ทุติยนฺติ ทุติยิกํ. วิฺุํ ทุติยํ คเหตฺวาปิ วาติ โยชนา.
ทสมํ.
อารามวคฺโค ฉฏฺโ.
๒๓๕๓. ‘‘คณปริเยสนาทิสฺมิ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ฉนฺทานุรกฺขนตฺถํ นิคฺคหิตาคโม. คพฺภินินฺติ อาปนฺนสตฺตํ, กุจฺฉิปวิฏฺสตฺตนฺติ อตฺโถ. วุฏฺาเปนฺติยาติ อุปสมฺปาเทนฺติยา. กมฺมวาจาหีติ ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ.
๒๓๕๔-๕. กมฺมวาจาย โอสาเนติ ตติยกมฺมวาจาย ปริโยสาเน, ยฺยการปฺปตฺเตติ อตฺโถ. คพฺภินิสฺาย น จ คพฺภินิยาติ อคพฺภินิยา คพฺภินิสฺาย จ. อุโภ สฺชาตกงฺขายาติ อุโภสุ สมุปฺปนฺนสํสยาย, คพฺภินิยา, อคพฺภินิยา จ เวมติกายาติ อตฺโถ. คาถาพนฺธวเสเนตฺถ สุ-สทฺทโลโป. ตถา วุฏฺาเปนฺติยา อุปชฺฌายาย อาปตฺติ ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนา. อาจรินิยา ตสฺสาติ อุปชฺฌายา คพฺภินึ วุฏฺาเปติ, ตสฺสา กมฺมวาจํ สาเวนฺติยา ¶ อาจรินิยา จ. คณสฺสาติ อุปชฺฌายาจรินีหิ อฺสฺส ภิกฺขุนิคณสฺส จ. ตถา ทุกฺกฏํ ทีปิตนฺติ โยชนา.
๒๓๕๖. ‘‘ทฺวีสุ อคพฺภินิสฺายา’’ติ ปทจฺเฉโท. ทฺวีสูติ คพฺภินิยา, อคพฺภินิยา จ.
ปมํ.
๒๓๕๗. ทุติเยติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ปายนฺตึ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๑๐๗๓) สิกฺขาปเท. อิมสฺมึ สิกฺขาปเท ปายนฺตี ¶ นาม มาตา วา โหติ ธาติ วาติ อยํ วิเสโส.
ทุติยํ.
๒๓๕๘. ยา ปน ภิกฺขุนี ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ อสิกฺขิตสิกฺขํ สิกฺขมานํ สเจ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติ สิยาติ โยชนา. ตตฺถ ทฺเว วสฺสานีติ ปวารณวเสน ทฺเว สํวจฺฉรานิ. ฉสุ ธมฺเมสูติ ปาณาติปาตาเวรมณิอาทีสุ วิกาลโภชนาเวรมณิปริโยสาเนสุ ฉสุ ธมฺเมสุ. อสิกฺขิตสิกฺขนฺติ ‘‘ปาณาติปาตาเวรมณึ ทฺเว วสฺสานิ อวีติกฺกมฺม สมาทานํ สมาทิยามี’’ติอาทินา (ปาจิ. ๑๐๗๙) นเยน อนาทินฺนสิกฺขาปทํ วา เอวํ สมาทิยิตฺวาปิ กุปิตสิกฺขํ วา. สิกฺขมานํ เตสุ ฉสุ ธมฺเมสุ สิกฺขนโต วา เต วา สิกฺขาสงฺขาเต ธมฺเม มานนโต เอวํ ลทฺธนามํ อนุปสมฺปนฺนํ. วุฏฺาเปยฺยาติ อุปสมฺปาเทยฺย. อาปตฺติ สิยาติ ปมสิกฺขาปเท วุตฺตนเยเนว กมฺมวาจาปริโยสาเน ปาจิตฺติ อาปตฺติ สิยา, ปาจิตฺติ โหตีติ อตฺโถ.
๒๓๕๙. ‘‘ธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺา วุฏฺาเปติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. ธมฺมกมฺเม เวมติกา วุฏฺาเปติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. ธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสฺา วุฏฺาเปติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ เอวํ ธมฺมกมฺเม สตฺถุนา ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. ‘‘อธมฺมกมฺเม ธมฺมกมฺมสฺา, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อธมฺมกมฺเม เวมติกา อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อธมฺมกมฺเม อธมฺมกมฺมสฺา วุฏฺาเปติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๘๒) เอวํ อธมฺเม ปน กมฺมสฺมึ สตฺถุนา ติกทุกฺกฏํ ทีปิตํ.
๒๓๖๐. อขณฺฑโต ¶ ขณฺฑํ อกตฺวา.
๒๓๖๑. สเจ ¶ อุปสมฺปทาเปกฺขา ปพฺพชฺชาย สฏฺิวสฺสาปิ โหติ, ตสฺสา อิมา ฉ สิกฺขาโย ทฺเว วสฺสานิ อวีติกฺกมนียา ปทาตพฺพา, อิมา อทตฺวา น การเย เนว วุฏฺาเปยฺยาติ โยชนา.
ตติยํ.
๒๓๖๒. จตุตฺเถ นตฺถิ วตฺตพฺพนฺติ วกฺขมานวิเสสโต อฺํ วตฺตพฺพํ นตฺถีติ ยถาวุตฺตนยเมวาติ อธิปฺปาโย. ‘‘อิธา’’ติอาทินา อิมสฺมึ สิกฺขาปเท ลพฺภมานวิเสสํ ทสฺเสติ. อิธ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท สงฺเฆน สมฺมตํ ตํ สิกฺขมานํ วุฏฺาเปนฺติยา ภิกฺขุนิยา อนาปตฺติ โหตีติ โยชนา.
๒๓๖๓. ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ สิกฺขิตสิกฺขาย สิกฺขมานาย ภิกฺขุนิสงฺเฆน อุปสมฺปทโต ปมํ ตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย ยา วุฏฺานสมฺมุติ ทาตพฺพา โหติ, สา วุฏฺานสมฺมุติ สเจ ปมํ อทินฺนา โหติ. ตตฺถ ตสฺมึ อุปสมฺปทมาฬเกปิ ปทาตพฺพาเยวาติ โยชนา.
๒๓๖๔. ตติยฺจาติ ตติยสิกฺขาปทฺจ. จตุตฺถฺจาติ อิทํ จตุตฺถสิกฺขาปทฺจ. ปเมน สมํ เยฺยนฺติ ปเมน สิกฺขาปเทน สมุฏฺานาทินา วินิจฺฉเยน สมานนฺติ าตพฺพํ. จตุตฺถํ ปน สิกฺขาปทํ วุฏฺาปนสมฺมุตึ อทาเปตฺวา วุฏฺาปนวเสน กฺริยากฺริยํ โหติ.
จตุตฺถํ.
๒๓๖๕. คิหิคตนฺติ ปุริสนฺตรคตํ, ปุริสสมาคมปฺปตฺตนฺติ อตฺโถ. ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสา ปริปุณฺณา อุตฺตรปทโลเปน. กิฺจาปิ น โทโสติ โยชนา. วุฏฺาเปนฺติยาติ อุปชฺฌายา หุตฺวา อุปสมฺปาเทนฺติยา.
๒๓๖๖. เสสนฺติ ¶ ¶ วุตฺตํ. อเสเสน สพฺพโส.
ปฺจมํ.
๒๓๖๘. ทุกฺขิตํ สหชีวินินฺติ เอตฺถ ‘‘สิกฺขาปท’’นฺติ เสโส. ตุวฏฺฏกวคฺคสฺมึ ‘‘ทุกฺขิตํ สหชีวินิ’’นฺติ อิเมหิ ปเทหิ ยุตฺตํ ยํ สิกฺขาปทํ วุตฺตํ, เตน สิกฺขาปเทน อฏฺมํ สมํ เยฺยํ, น วิเสสตา วิเสโส นตฺถีติ โยชนา. อฏฺมนฺติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี สหชีวินึ วุฏฺาเปตฺวา ทฺเว วสฺสานิ เนว อนุคฺคณฺเหยฺย น อนุคฺคณฺหาเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๑๑๐๘) วุตฺตสิกฺขาปทํ. ตตฺถ สหชีวินินฺติ สทฺธิวิหารินึ. เนว อนุคฺคณฺเหยฺยาติ สยํ อุทฺเทสาทีหิ นานุคฺคณฺเหยฺย. น อนุคฺคณฺหาเปยฺยาติ ‘‘อิมิสฺสา อยฺเย อุทฺเทสาทีนิ เทหี’’ติ เอวํ น อฺาย อนุคฺคณฺหาเปยฺย. ปาจิตฺติยนฺติ ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเต ปาจิตฺติยํ.
อฏฺมํ.
๒๓๖๙. ยา กาจิ ภิกฺขุนี วุฏฺาปิตปวตฺตินึ ทฺเว วสฺสานิ นานุพนฺเธยฺย เจ, ตสฺสา ปาจิตฺติ ปริยาปุตา กถิตาติ โยชนา. วุฏฺาเปตีติ วุฏฺาปิตา, ปวตฺเตติ สุสิกฺขาเปตีติ ปวตฺตินี, วุฏฺาปิตา จ สา ปวตฺตินี จาติ วุฏฺาปิตปวตฺตินี, อุปชฺฌายาเยตํ อธิวจนํ, ตํ, อุปชฺฌายํ. นานุพนฺเธยฺยาติ จุณฺเณน, มตฺติกาย, ทนฺตกฏฺเน, มุโขทเกนาติ เอวํ เตน เตน กรณีเยน อุปฏฺเหยฺย.
๒๓๗๐. ‘‘ทฺเว วสฺสานิ อหํ นานุพนฺธิสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ เจ, เอวํ ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺตสฺมึ ปน ตสฺสา ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา.
๒๓๗๑. ยา ¶ ปน ภิกฺขุนี อุปชฺฌายํ พาลํ วา อลชฺชึ วา นานุพนฺธติ, ตสฺสา, คิลานาย วา อาปทาสุ วา อุมฺมตฺติกาย วา นานุพนฺธนฺติยา น โทโสติ โยชนา.
๒๓๗๒. อนุปฏฺาเนน โหตีติ อาห ‘‘อกฺริยํ วุตฺต’’นฺติ.
นวมํ.
๒๓๗๓-๕. ยา ¶ กาจิ ภิกฺขุนี สหชีวินึ สทฺธิวิหารินึ วุฏฺาเปตฺวา อุปสมฺปาเทตฺวา ตํ คเหตฺวา อนฺตมโส ฉปฺปฺจโยชนานิปิ น คจฺเฉยฺย น จฺํ อาณาเปยฺย ‘‘อิมํ, อยฺเย, คเหตฺวา คจฺฉา’’ติ อฺฺจ น นิโยเชยฺย เจ, ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺตสฺมึ ‘‘น ทานิ คจฺฉิสฺสามิ, อฺฺจ คเหตฺวา คนฺตุํ น นิโยเชสฺสามี’’ติ อุสฺสาเห วิสฺสฏฺมตฺเต ตสฺสา ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา.
อนฺตรายสฺมึ สติ วา ทุติยํ อลภนฺติยา วา อาปทาสุ วา คิลานาย วา อุมฺมตฺติกาย วา น โทโสติ โยชนา.
ทสมํ.
คพฺภินิวคฺโค สตฺตโม.
๒๓๗๖. คิหิคเตหิ ตีเหวาติ อนนฺตเร คพฺภินิวคฺเค คิหิคตปทยุตฺเตหิ ปฺจมฉฏฺสตฺตเมหิ ตีเหว สิกฺขาปเทหิ. สทิสานีติ อิธ วีสติวสฺสวจนฺจ กุมาริภูตวจนฺจ ตตฺถ ทฺวาทสวสฺสวจนฺจ คิหิคตวจนฺจ เปตฺวา อวเสเสหิ วินิจฺฉเยหิ ยถากฺกมํ สทิสาเนวาติ.
๒๓๗๗. มหูปปทาติ มหา อุปปโท ยาสํ สิกฺขมานานํ ตา มหูปปทา. อุปปทํ นาม ปทานเมว ยุชฺชติ, น อตฺถานนฺติ ¶ ‘‘ยาส’’นฺติ อฺปเทน สิกฺขมานาทิปทานํ คหณํ, สทฺทตฺถานมเภโทปจารสฺส ปน อิจฺฉิตตฺตา สิกฺขมานปทคหิตานเมตฺถ คหณํ เวทิตพฺพํ, มหาสิกฺขมานาติ วุตฺตํ โหติ. อาทิโตติ เอตฺถ ‘‘วุตฺตา’’ติ เสโส, คพฺภินิวคฺเค ติสฺสนฺนํ คิหิคตานํ ปุริเมสุ ตติยจตุตฺถสิกฺขาปเทสุ อาคตา ทฺเว สิกฺขมานาติ อตฺโถ. คิหิคตาย ‘‘ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสา’’ติ จ กุมาริภูตาย ‘‘ปริปุณฺณวีสติวสฺสา’’ติ จ วสฺสวเสน นานากรณสฺส วุตฺตตฺตา ตาหิ ทฺวีหิ มหาสิกฺขมานาย วสฺสวเสเนว นานากรณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘คตา วีสติวสฺสาติ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา’’ติ, อติกฺกนฺตวีสติวสฺสา มหาสิกฺขมานา นาม โหตีติ อตฺโถ.
๒๓๗๘. ตา ทฺเว มหาสิกฺขมานา สเจ คิหิคตา วา โหนฺตุ, น จ ปุริสคตา วา โหนฺตุ ¶ , สมฺมุติอาทิสุ กมฺมวาจาย ‘‘สิกฺขมานา’’ติ วตฺตพฺพาติ โยชนา. เอตฺถ จ สมฺมุติ นาม ตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย กาตพฺพาย สิกฺขาย สมฺมุติ เจว วุฏฺานสมฺมุติ จ. อาทิ-สทฺเทน อุปสมฺปทากมฺมํ คหิตํ.
๒๓๗๙. อิมาสํ ทฺวินฺนํ สมฺมุติทานาทีสุ ตฺติยา จ กมฺมวาจาย จ วตฺตพฺพํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อวตฺตพฺพํ ทสฺเสตุมาห ‘‘น ตา’’ติอาทิ. ตา เอตา อุโภปิ มหาสิกฺขมานา ‘‘กุมาริภูตา’’ติ วา ตถา ‘‘คิหิคตา’’ติ วา กมฺมวาจาย น วตฺตพฺพา ยสฺมา, ตสฺมา เอวํ วตฺตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา. ‘‘น วตฺตพฺพา’’ติ อิมินา ตถา เจ กมฺมวาจา วุจฺเจยฺย, ตํ กมฺมํ กุปฺปตีติ ทีเปติ. อิธ ปน-สทฺโท ยสฺมา-ปทตฺโถติ ตทตฺถวเสน โยชนา ทสฺสิตา.
๒๓๘๐. สมฺมุตินฺติ ¶ สิกฺขมานสมฺมุตึ. ทสวสฺสายาติ เอตฺถ ‘‘คิหิคตายา’’ติ เสโส. ยถาห – ‘‘คิหิคตาย ทสวสฺสกาเล สิกฺขาสมฺมุตึ ทตฺวา ทฺวาทสวสฺสกาเล อุปสมฺปทา กาตพฺพา’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๑๙). เสสาสุปีติ เอกาทสวสฺสกาเล ทตฺวา เตรสวสฺสกาเล กาตพฺพา, ทฺวาทส, เตรส, จุทฺทส, ปนฺนรส, โสฬส, สตฺตรส, อฏฺารสวสฺสกาเล สิกฺขาสมฺมุตึ ทตฺวา วีสติวสฺสกาเล กาตพฺพาติ เอวํ อฏฺารสวสฺสปริยนฺตาสุ เสสาสุปิ สิกฺขมานาสุ. อยํ นโยติ ‘‘สมฺมุติยา ทินฺนสํวจฺฉรโต อาคามินิ ทุติเย สํวจฺฉเร อุปสมฺปาเทตพฺพา’’ติ อยํ นโย. เตเนว วุตฺตํ ‘‘เอกาทสวสฺสกาเล ทตฺวา เตรสวสฺสกาเล กาตพฺพา’’ติอาทิ.
๒๓๘๑. ‘‘กุมาริภูตา’’ติปิ ‘‘คิหิคตา’’ติปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ อฏฺกถายํ วุตฺตาติ โยชนา.
๒๓๘๒. ยา ปน ปริปุณฺณวีสติวสฺสา สามเณรี ‘‘กุมาริภูตา’’ติ วุตฺตา, สา กมฺมวาจาย ‘‘กุมาริภูตา’’อิจฺเจว วตฺตพฺพา, อฺถา ปน น วตฺตพฺพา ‘‘คิหิคตา’’ติ วา ‘‘ปุริสนฺตรคตา’’ติ วา น วตฺตพฺพาติ โยชนา. ยถาห ‘‘กุมาริภูตา ปน ‘คิหิคตา’ติ น วตฺตพฺพา, ‘กุมาริภูตา’อิจฺเจว วตฺตพฺพา’’ติ.
๒๓๘๓. เอตา ตุ ปน ติสฺโสปีติ มหาสิกฺขมานา คิหิคตา, กุมาริภูตาติ วุตฺตา ปน ¶ เอตา ติสฺโสปิ. อปิ-สทฺเทน คิหิคตา กุมาริภูตา ทฺเว สกสกนาเมนาปิ วตฺตุํ วฏฺฏนฺตีติ ทีเปติ. ‘‘กุมาริภูตสิกฺขมานายา’’ติ ปาฬิยํ อวุตฺตตฺตา น วฏฺฏตีติ โกจิ มฺเยฺยาติ ¶ อาห ‘‘น สํสโย’’ติ. ตถา วตฺตพฺพตาเหตุทสฺสนตฺถมาห ‘‘สิกฺขาสมฺมุติทานโต’’ติ.
ปมทุติยตติยานิ.
๒๓๘๔-๕. ยา ปน ภิกฺขุนี อูนทฺวาทสวสฺสาว อุปสมฺปทาวเสน อปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสา เอว สยํ อุปชฺฌายา หุตฺวา ปรํ สิกฺขมานํ สเจ วุฏฺาเปติ, ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว คณปริเยสนาทิทุติยานุสฺสาวนปริโยสาเนสุ อาปนฺนานํ ทุกฺกฏานํ อนนฺตรํ กมฺมวาจานํ โอสาเน ตติยานุสฺสาวนาย ยฺยตารปฺปตฺตาย ตสฺสา ปาจิตฺติ ปริทีปิตาติ โยชนา.
จตุตฺถํ.
๒๓๘๖. ปฺจเมติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสา สงฺเฆน อสมฺมตา วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๑๑๔๒) สิกฺขาปเท. กายจิตฺตวาจาจิตฺตกายวาจาจิตฺตวเสน ติสมุฏฺานํ. กฺริยากฺริยนฺติ วุฏฺาปนํ กิริยํ, สงฺฆสมฺมุติยา อคฺคหณํ อกิริยํ.
ปฺจมํ.
๒๓๘๗. สงฺเฆนาติ ภิกฺขุนิสงฺเฆน. อุปปริกฺขิตฺวาติ อลชฺชิภาวาทึ อุปปริกฺขิตฺวา. อลํ ตาวาติ เอตฺถ ‘‘เต อยฺเย’’ติ เสโส. วาริตาติ เอตฺถ ‘‘สาธูติ ปฏิสฺสุณิตฺวา’’ติ เสโส. ‘‘อลํ ตาว เต, อยฺเย, อุปสมฺปาทิเตนา’’ติ วาริตา ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา เอตฺถ เอตสฺมึ ปวารเณ ปจฺฉา ขียติ ‘‘อหเมว นูน พาลา, อหเมว นูน อลชฺชินี’’ติอาทินา อวณฺณํ ปกาเสติ, โทสตา ปาจิตฺติยาปตฺติ โหตีติ โยชนา.
๒๓๘๘. ฉนฺทโทสาทีหิ ¶ กโรนฺติยาติ เอตฺถ ‘‘ปกติยา’’ติ เสโส. ปกติยา ฉนฺทโทสาทีหิ อคติคมเนหิ นิวารณํ กโรนฺติยา สเจ อุชฺฌายติ, น โทโสติ โยชนา.
ฉฏฺํ.
๒๓๘๙-๙๐. ลทฺเธ ¶ จีวเรติ สิกฺขามานาย ‘‘สเจ เม ตฺวํ, อยฺเย, จีวรํ ทสฺสสิ, เอวาหํ ตํ วุฏฺาเปสฺสามี’’ติ วตฺวา ยาจิเต ตสฺมึ จีวเร ลทฺเธ. ปจฺฉาติ จีวรลาภโต ปจฺฉา. อสนฺเต อนฺตรายิเกติ ทสนฺนํ อนฺตรายานํ อฺตรสฺมึ อนฺตราเย อวิชฺชมาเน. วุฏฺาเปสฺสามินาหนฺติ อหํ ตํ น สมุฏฺาเปสฺสามีติ ธุรนิกฺเขปเน ตสฺสา ปาจิตฺติยํ โหตีติ โยชนา.
๒๓๙๑. อิทนฺติ อิทํ สิกฺขาปทํ. อวุฏฺาปเนน อกฺริยํ.
สตฺตมํ.
๒๓๙๒. อฏฺมนฺติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี สิกฺขมานํ ‘สเจ มํ ตฺวํ, อยฺเย, ทฺเว วสฺสานิ อนุพนฺธิสฺสสิ, เอวาหํ ตํ วุฏฺาเปสฺสามี’’ติอาทิ (ปาจิ. ๑๑๕๕) สิกฺขาปทํ. นวเมติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ปุริสสํสฏฺํ กุมารกสํสฏฺํ จณฺฑึ โสกาวาสํ สิกฺขมานํ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๑๑๕๙) วุตฺตสิกฺขาปเท. ‘‘วตฺตพฺพํ นตฺถี’’ติ อิทํ สทฺทตฺถวิเสสมนฺตเรน วินิจฺฉยสฺส สุวิฺเยฺยตฺตา วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘อุตฺตานเมวิท’’นฺติ.
สทฺทตฺโถ ปน เอวํ เวทิตพฺโพ – ปุริสสํสฏฺนฺติ ปริปุณฺณวีสติวสฺเสน ปุริเสน อนนุโลมิเกน กายวจีกมฺเมน สํสฏฺํ. กุมารกสํสฏฺนฺติ อูนวีสติวสฺเสน กุมาเรน ตเถว สํสฏฺํ. จณฺฑินฺติ โกธนํ. โสกาวาสนฺติ สงฺเกตํ กตฺวา ¶ อาคจฺฉมานา ปุริสานํ อนฺโต โสกํ ปเวเสตีติ โสกาวาสา, ตํ โสกาวาสํ. อถ วา ฆรํ วิย ฆรสามิกา, อยมฺปิ ปุริสสมาคมํ อลภมานา โสกํ อาวิสติ, อิติ ยํ อาวิสติ, สฺวาสฺสา อาวาโส โหตีติ โสกาวาสา. เตเนวสฺส ปทภาชเน ‘‘โสกาวาสา นาม ปเรสํ ทุกฺขํ อุปฺปาเทติ, โสกํ อาวิสตี’’ติ (ปาจิ. ๑๑๖๐) ทฺเวธา อตฺโถ วุตฺโต. ปาจิตฺติยนฺติ เอวรูปํ วุฏฺาเปนฺติยา วุตฺตนเยเนว กมฺมวาจาปริโยสาเน อุปชฺฌายาย ปาจิตฺติยํ.
๒๓๙๓. ‘‘นตฺถิ อชานนฺติยา’’ติ ปจฺเฉโท, สิกฺขมานาย ปุริสสํสฏฺาทิภาวํ อชานนฺติยาติ อตฺโถ.
อฏฺมนวมานิ.
๒๓๙๔. วิชาตมาตรา ¶ วา ชนกปิตรา วา สามินา ปริคฺคาหกสามินา วา นานฺุาตํ อุปสมฺปทตฺถาย อนนฺุาตํ ตํ สิกฺขมานํ วุฏฺาเปนฺติยา ตสฺสา ปาจิตฺติยาปตฺติ สิยาติ โยชนา.
๒๓๙๕. น ภิกฺขุนาติ ภิกฺขุนา ทฺวิกฺขตฺตุํ น ปุจฺฉิตพฺพํ, สกิเมว ปุจฺฉิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘ภิกฺขุนีหิ ทฺวิกฺขตฺตุํ อาปุจฺฉิตพฺพํ ปพฺพชฺชากาเล จ อุปสมฺปทากาเล จ, ภิกฺขูนํ ปน สกึ อาปุจฺฉิเตปิ วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๑๑๖๒).
๒๓๙๖-๗. อตฺถิตนฺติ อตฺถิภาวํ. จตูหิ สมุฏฺาติ, จตฺตาริ วา สมุฏฺานานิ เอตสฺสาติ จตุสมุฏฺานํ. กตเมหิ จตูหิ สมุฏฺาตีติ อาห ‘‘วาจโต…เป… กายวาจาทิโตปิ จา’’ติ. กถํ วาจาทีหิ จตูหิ สมุฏฺาติ? อพฺภานกมฺมาทีสุ เกนจิเทว กรณีเยน ขณฺฑสีมายํ นิสินฺนา ¶ ‘‘ปกฺโกสถ สิกฺขมานํ, อิเธว นํ อุปสมฺปาเทสฺสามา’’ติ อุปสมฺปาเทติ, เอวํ วาจโต สมุฏฺาติ. ‘‘อุปสฺสยโต ปฏฺาย อุปสมฺปาเทสฺสามี’’ติ วตฺวา ขณฺฑสีมํ คจฺฉนฺติยา กายวาจโต สมุฏฺาติ. ทฺวีสุปิ าเนสุ ปณฺณตฺตึ ชานิตฺวา วีติกฺกมํ กโรนฺติยา วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺาติ. อุปสมฺปาทนํ กฺริยํ, อนาปุจฺฉนํ อกฺริยํ.
ทสมํ.
๒๓๙๘. เอตฺถ อิมสฺมึ สาสเน ยา ภิกฺขุนี ปาริวาสิเกน ฉนฺททาเนน สิกฺขมานํ สเจ วุฏฺาเปติ, ตสฺสา ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา. ตตฺถ ปาริวาสิเกน ฉนฺททาเนนาติ จตุพฺพิธํ ปาริวาสิยํ ปริสปาริวาสิยํ, รตฺติปาริวาสิยํ, ฉนฺทปาริวาสิยํ, อชฺฌาสยปาริวาสิยนฺติ.
ตตฺถ ปริสปาริวาสิยํ นาม ภิกฺขู เกนจิเทว กรณีเยน สนฺนิปติตา โหนฺติ, อถ เมโฆ วา อุฏฺหติ, อุสฺสารณา วา กรียติ, มนุสฺสา วา อชฺโฌตฺถรนฺตา อาคจฺฉนฺติ, ภิกฺขู ‘‘อโนกาโส อยํ, อฺตฺร คจฺฉามา’’ติ ฉนฺทํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว อุฏฺหนฺติ. อิทํ ปริสปาริวาสิยํ. กิฺจาปิ ปริสปาริวาสิยํ, ฉนฺทสฺส ปน อวิสฺสฏฺตฺตา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ.
ปุน ¶ ภิกฺขู ‘‘อุโปสถาทีนิ กริสฺสามา’’ติ รตฺตึ สนฺนิปติตฺวา ‘‘ยาว สพฺเพ สนฺนิปตนฺติ, ตาว ธมฺมํ สุณิสฺสามา’’ติ เอกํ อชฺเฌสนฺติ, ตสฺมึ ธมฺมกถํ กเถนฺเตเยว อรุโณ อุคฺคจฺฉติ. สเจ ‘‘จาตุทฺทสิกํ อุโปสถํ กริสฺสามา’’ติ นิสินฺนา, ‘‘ปนฺนรโส’’ติ กาตุํ วฏฺฏติ. สเจ ปนฺนรสิกํ กาตุํ ¶ นิสินฺนา, ปาฏิปเท อนุโปสเถ อุโปสถํ กาตุํ น วฏฺฏติ. อฺํ ปน สงฺฆกิจฺจํ กาตุํ วฏฺฏติ. อิทํ ปน รตฺติปาริวาสิยํ นาม.
ปุน ภิกฺขู ‘‘กิฺจิเทว อพฺภานาทิสงฺฆกมฺมํ กริสฺสามา’’ติ นิสินฺนา โหนฺติ, ตตฺเรโก นกฺขตฺตปาโก ภิกฺขุ เอวํ วทติ ‘‘อชฺช นกฺขตฺตํ ทารุณํ, มา อิทํ กมฺมํ กโรถา’’ติ, เต ตสฺส วจเนน ฉนฺทํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตตฺเถว นิสินฺนา โหนฺติ, อถฺโ อาคนฺตฺวา –
‘‘นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺตํ, อตฺโถ พาลํ อุปจฺจคา’’ติ. (ชา. ๑.๑.๔๙) –
วตฺวา ‘‘กึ นกฺขตฺเตน, กโรถา’’ติ วทติ. อิทํ ฉนฺทปาริวาสิยฺเจว อชฺฌาสยปาริวาสิยฺจ. เอตสฺมึ ปาริวาสิเย ปุน ฉนฺทปาริสุทฺธึ อนาหริตฺวา กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏติ. อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปาริวาสิเกน ฉนฺททาเนนา’’ติ.
ปาจิตฺติยํ สิยาติ เอวํ วุฏฺาเปนฺติยา วุตฺตนเยเนว กมฺมวาจาปริโยสาเน ปาจิตฺติยํ สิยาติ อตฺโถ.
๒๓๙๙. ฉนฺทํ อวิหาย วา อวิสฺสชฺเชตฺวาว อวุฏฺิตาย ปริสาย ตุ ยถานิสินฺนาย ปริสาย วุฏฺาเปนฺติยา อนาปตฺตีติ โยชนา. วา-สทฺโท เอวการตฺโถ.
เอกาทสมํ.
๒๔๐๐. ทฺวาทเสติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี อนุวสฺสํ วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๑๑๗๑) สิกฺขาปเท. เตรเสติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี เอกํ วสฺสํ ทฺเว วุฏฺาเปยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๑๑๗๕) สิกฺขาปเท.
ทฺวาทสมเตรสมานิ.
กุมาริภูตวคฺโค อฏฺโม.
๒๔๐๑. อคิลานาติ ¶ ¶ ฉตฺตุปาหเนน วูปสเมตพฺพโรครหิตา. ยถาห ‘‘อคิลานา นาม ยสฺสา วินา ฉตฺตุปาหนา ผาสุ โหตี’’ติ. ฉตฺตฺจ อุปาหนา จ ฉตฺตุปาหนํ. ตตฺถ ฉตฺตํ วุตฺตลกฺขณํ, อุปาหนา วกฺขมานลกฺขณา. ธาเรยฺยาติ อุภยํ เอกโต ธาเรยฺย. วิสุํ ธาเรนฺติยา หิ ทุกฺกฏํ วกฺขติ.
๒๔๐๒. ทิวสนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. สเจ ธาเรตีติ โยชนา.
๒๔๐๓. กทฺทมาทีนีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน มหาวาลุกาทีนํ คหณํ.
๒๔๐๔. สเจ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. ทิสฺวา คจฺฉาทิกนฺติ ฉตฺเต ลคฺคนโยคฺคํ นีจตรํ คจฺฉาทิกํ ทิสฺวา. อาทิ-สทฺเทน คุมฺพาทีนํ คหณํ. ทุกฺกฏนฺติ อุปาหนมตฺตสฺเสว ธารเณ ทุกฺกฏํ.
๒๔๐๕. อปนาเมตฺวาติ สีสโต อปนาเมตฺวา. โอมฺุจิตฺวาติ ปาทโต โอมฺุจิตฺวา. โหติ ปาจิตฺติยนฺติ ปุน ปาจิตฺติยํ โหติ.
๒๔๐๖. ปโยคคณนาเยวาติ ฉตฺตุปาหนสฺส อปเนตฺวา อปเนตฺวา เอกโต ธารณปโยคคณนาย. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ ‘‘อคิลานา อคิลานสฺา, เวมติกา, คิลานสฺา ฉตฺตุปาหนํ ธาเรติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๑๘๑) เอวํ ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตํ. ‘‘คิลานา อคิลานสฺา, คิลานา เวมติกา, ฉตฺตุปาหนํ ธาเรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๑๘๒) เอวํ ทฺวิกทุกฺกฏํ ตเถว วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๔๐๗. ยตฺถ ¶ ภิกฺขู วา ภิกฺขุนิโย วา นิวสนฺติ, ตสฺมึ อาราเม วา อุปจาเร วา อปริกฺขิตฺตสฺส อารามสฺส อุปจาเร วา. อาปทาสูติ รฏฺเภทาทิอาปทาสุ.
ปมํ.
๒๔๐๘. ภิกฺขุนิยาติ เอตฺถ ‘‘อคิลานายา’’ติ เสโส, ปาเทน คนฺตุํ สมตฺถาย อคิลานาย ¶ ภิกฺขุนิยาติ อตฺโถ. ยถาห ‘‘อคิลานา นาม สกฺโกติ ปทสา คนฺตุ’’นฺติ (ปาจิ. ๑๑๘๗). ยานํ นาม รถาทิ, ตํ เหฏฺา วุตฺตสรูปเมว.
๒๔๐๙. อาปทาสูติ รฏฺเภทาทิอาปทาสุ. ฉตฺตุปาหนสิกฺขาปเท อาราเม, อารามูปจาเร จ อนาปตฺติ วุตฺตา, อิธ ตถา อวุตฺตตฺตา สพฺพตฺถาปิ อาปตฺติเยว เวทิตพฺพา.
ทุติยํ.
๒๔๑๐. ‘‘ยํ กิฺจิปิ กฏูปิย’’นฺติ อิทํ ‘‘สงฺฆาณิ’’นฺติ เอตสฺส อตฺถปทํ. ยถาห – ‘‘สงฺฆาณิ นาม ยา กาจิ กฏูปคา’’ติ. สงฺฆาณิ นาม เมขลาทิกฏิปิฬนฺธนํ. กฏูปิยนฺติ กฏิปฺปเทโสปคํ.
๒๔๑๒. กฏิสุตฺตํ นาม กฏิยํ ปิฬนฺธนรชฺชุสุตฺตกํ.
๒๔๑๓. อิธ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท จิตฺตํ อกุสลํ, อิทํ ปน สิกฺขาปทํ โลกวชฺชํ, อิติ อิทํ อุภยเมว วิเสสตา ปุริมสิกฺขาปทโต อิมสฺส นานากรณํ.
ตติยํ.
๒๔๑๔. สีสูปคาทิสุ ¶ ยํ กิฺจิ สเจ ยา ธาเรติ, ตสฺสา ตสฺส วตฺถุสฺส คณนาย อาปตฺติโย สิยุนฺติ โยชนา. สีสํ อุปคจฺฉตีติ สีสูปคํ, สีเส ปิฬนฺธนารหนฺติ อตฺโถ. อาทิ-สทฺเทน คีวูปคาทีนํ คหณํ. ยถาห – ‘‘อิตฺถาลงฺกาโร นาม สีสูปโค คีวูปโค หตฺถูปโค ปาทูปโค กฏูปโค’’ติ.
๒๔๑๕. น จ โทโสติ โยชนา. ‘‘สทิสนฺติ ปริทีปิต’’นฺติ วตฺตพฺเพ อิติ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ.
จตุตฺถํ.
๒๔๑๖. เยน ¶ เกนจิ คนฺเธนาติ จนฺทนตคราทินา เยน เกนจิ คนฺธกกฺเกน. สวณฺณาวณฺณเกน จาติ วณฺเณน สห วตฺตตีติ สวณฺณกํ, หลิทฺทิกกฺกาทิ, นตฺถิ เอตสฺส อุพฺพฏฺฏนปจฺจยา ทิสฺสมาโน วณฺณวิเสโสติ อวณฺณกํ, สาสปกกฺกาทิ, สวณฺณกฺจ อวณฺณกฺจ สวณฺณาวณฺณกํ, เตน สวณฺณาวณฺณเกน จ. อุพฺพฏฺเฏตฺวา นฺหายนฺติยา นฺหาโนสาเน ปาจิตฺติยาปตฺติ ปกาสิตาติ โยชนา.
๒๔๑๗. สพฺพปโยเคติ สพฺพสฺมึ ปุพฺพปโยเค. อาพาธปจฺจยาติ ททฺทุกุฏฺาทิโรคปจฺจยา.
๒๔๑๘. ฉฏฺนฺติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี วาสิตเกน ปิฺาเกน นหาเยยฺย, ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๑๒๐๓) สิกฺขาปทํ.
ปฺจมฉฏฺานิ.
๒๔๑๙. ยา ปน ภิกฺขุนี อฺาย ภิกฺขุนิยา สเจ อุพฺพฏฺฏาเปยฺย วา สมฺพาหาเปยฺย วา, ตสฺสา ภิกฺขุนิยา ตถา ปาจิตฺติยาปตฺติ โหตีติ โยชนา.
๒๔๒๐. เอตฺถ ¶ อิมสฺมึ อุพฺพฏฺฏเน, สมฺพาหเน จ หตฺถํ อโมเจตฺวา อุพฺพฏฺฏเน เอกา อาปตฺติ สิยา, หตฺถํ โมเจตฺวา โมเจตฺวา อุพฺพฏฺฏเน ปโยคคณนาย สิยาติ โยชนา.
๒๔๒๑. อาปทาสูติ โจรภยาทีหิ สรีรกมฺปนาทีสุ. คิลานายาติ อนฺตมโส มคฺคคมนปริสฺสเมนาปิ อาพาธิกาย.
๒๔๒๒. อฏฺมสิกฺขาปเท ‘‘สิกฺขมานายา’’ติ จ นวมสิกฺขาปเท ‘‘สามเณริยา’’ติ จ ทสมสิกฺขาปเท ‘‘คิหินิยา’’ติ จ วิเสสํ วชฺเชตฺวา อวเสสวินิจฺฉโย สตฺตเมเนว สมาโนติ ทสฺเสตุมาห ‘‘อฏฺมาทีนิ ตีณิปี’’ติ.
สตฺตมฏฺมนวมทสมานิ.
๒๔๒๓. อนฺโตอุปจารสฺมินฺติ ¶ ทฺวาทสรตนพฺภนฺตเร. ‘‘ภิกฺขุสฺส ปุรโต’’ติ อิทํ อุปลกฺขณํ. ตสฺมา ปุรโต วา โหตุ ปจฺฉโต วา ปสฺสโต วา, สมนฺตโต ทฺวาทสรตนพฺภนฺตเรติ นิทสฺสนปทเมตํ. ฉมายปีติ อนนฺตรหิตาย ภูมิยาปิ. ยา นิสีเทยฺยาติ สมฺพนฺโธ. น วฏฺฏติ ปาจิตฺติยาปตฺติ โหตีติ อตฺโถ.
๒๔๒๔. ติกปาจิตฺติยํ วุตฺตนฺติ อนาปุจฺฉิเต อนาปุจฺฉิตสฺา, เวมติกา, อาปุจฺฉิตสฺาติ ตีสุ วิกปฺเปสุ ปาจิตฺติยตฺตยํ วุตฺตํ. อาปุจฺฉิเต อนาปุจฺฉิตสฺา, เวมติกา วา ภิกฺขุสฺส ปุรโต นิสีเทยฺยาติ วิกปฺปทฺวเย ทุกฺกฏทฺวยํ โหติ. อาปทาสูติ รฏฺเภทาทิอาปทาสุ. อาปุจฺฉิตฺุจ าตฺุจ อสกฺโกนฺติยา คิลานาย.
๒๔๒๕. นิปชฺชนํ กฺริยํ. อนาปุจฺฉนํ อกฺริยํ.
เอกาทสมํ.
๒๔๒๖. โอกาโส ¶ กโต เยน โส โอกาสกโต, น โอกาสกโต อโนกาสกโต, ตํ, อกโตกาสนฺติ อตฺโถ, ‘‘อสุกสฺมึ นาม าเน ปุจฺฉามี’’ติ อตฺตนา ปุจฺฉิตพฺพวินยาทีนํ นามํ คเหตฺวา โอกาสํ การาปนกาเล อธิวาสนวเสน อกโตกาสนฺติ วุตฺตํ โหติ. โทสตาติ ปาจิตฺติยาปตฺติ. เอกสฺมึ ปิฏเก โอกาสํ การาเปตฺวา อฺสฺมึ ปิฏเก ปฺหํ ปุจฺฉนฺติยาปิ ปาจิตฺติยํ โหตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘วินเย จา’’ติอาทิ.
ปุจฺฉนฺติยาปิ จาติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน ‘‘อภิธมฺมํ ปุจฺฉนฺติยาปี’’ติ อิทฺจ อนุตฺตสมุจฺจยตฺเถน จ-สทฺเทน ‘‘สุตฺตนฺเต โอกาสํ การาเปตฺวา วินยํ วา อภิธมฺมํ วา ปุจฺฉติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. อภิธมฺเม โอกาสํ การาเปตฺวา สุตฺตนฺตํ วา วินยํ วา ปุจฺฉติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ อิทฺจ สงฺคหิตํ.
๒๔๒๗. อโนทิสฺสาติ ‘‘อสุกสฺมึ นาม ปุจฺฉามี’’ติ เอวํ อนิยเมตฺวา เกวลํ ‘‘ปุจฺฉิตพฺพํ อตฺถิ, ปุจฺฉามิ อยฺยา’’ติ เอวํ วตฺวา.
ทฺวาทสมํ.
๒๔๒๘-๙. สํกจฺจิกนฺติ ¶ ถนเวนจีวรํ, ตํ ปน ปารุปนฺติยา อธกฺขกํ อุพฺภนาภิมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺติยา ปารุปิตพฺพํ. เตนาห มาติกฏฺกถายํ ‘‘อสํกจฺจิกาติ อธกฺขกอุพฺภนาภิมณฺฑลสงฺขาตสฺส สรีรสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถํ อนฺุาตสํกจฺจิกจีวรรหิตา’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. อสํกจฺจิกสิกฺขาปทวณฺณนา). ‘‘สํกจฺจิกาย ปมาณํ ติริยํ ทิยฑฺฒหตฺถนฺติ โปราณคณฺิปเท วุตฺต’’นฺติ (วชิร. ฏี. ปาจิตฺติย ๑๒๒๔-๑๒๒๖) วชิรพุทฺธิตฺเถโร. ปริกฺเขโปกฺกเมติ ปริกฺเขปสฺส อนฺโตปเวสเน. อุปจาโรกฺกเมปีติ ¶ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ทุติยเลฑฺฑุปาตพฺภนฺตรปเวสเนปิ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. เอเสว นโยติ ‘‘ปเม ปาเท ทุกฺกฏํ, ทุติเย ปาจิตฺติย’’นฺติ ยถาวุตฺโตเยว นโย มโต วิฺาโตติ อตฺโถ.
๒๔๓๐. อาปทาสุปีติ มหคฺฆํ โหติ สํกจฺจิกํ, ปารุปิตฺวา คจฺฉนฺติยา จ อุปทฺทโว อุปฺปชฺชติ, เอวรูปาสุ อาปทาสุ อนาปตฺติ.
๒๔๓๑. เสสนฺติ อิธ สรูปโต อทสฺสิตฺจ. วุตฺตนเยเนวาติ มาติกาปทภาชนาทีสุ วุตฺตนเยเนว. สุนิปุณสฺมึ ธมฺมชาตํ, อตฺถชาตฺจ วิภาเวติ วิวิเธนากาเรน ปกาเสตีติ วิภาวี, เตน วิภาวินา.
เตรสมํ.
ฉตฺตุปาหนวคฺโค นวโม.
เอวํ นวหิ วคฺเคหิ ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูหิ อสาธารณานิ ฉนฺนวุติ สิกฺขาปทานิ ทสฺเสตฺวา อิโต ปเรสุ มุสาวาทวคฺคาทีสุ สตฺตสุ วคฺเคสุ ภิกฺขูหิ สาธารณสิกฺขาปทานิ ภิกฺขุปาติโมกฺขวินิจฺฉยกถาย วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานีติ ตานิ อิธ น ทสฺสิตานิ.
สพฺพาเนว ภิกฺขุนีนํ ขุทฺทเกสุ ฉนฺนวุติ, ภิกฺขูนํ ทฺเวนวุตีติ อฏฺาสีติสตํ สิกฺขาปทานิ. ตโต ปรํ สกลํ ภิกฺขุนิวคฺคํ, ปรมฺปรโภชนํ, อนติริตฺตโภชนํ, อนติริตฺเตน อภิหฏฺุํ ปวารณํ, ปณีตโภชนวิฺตฺติ, อเจลกสิกฺขาปทํ, ทุฏฺุลฺลปอจฺฉาทนํ, อูนวีสติวสฺสอุปสมฺปาทนํ, มาตุคาเมน สทฺธึ สํวิธาย อทฺธานคมนํ, ราชนฺเตปุรปฺปเวสนํ ¶ , สนฺตํ ¶ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉา วิกาเล คามปฺปเวสนํ, นิสีทนํ, วสฺสิกสาฏิกนฺติ อิมานิ พาวีสติ สิกฺขาปทานิ อปเนตฺวา เสสานิ สตฺจ ฉสฏฺิ จ สิกฺขาปทานิ ภิกฺขุนิปาติโมกฺขุทฺเทสมคฺเคน อุทฺทิฏฺานีติ เวทิตพฺพานิ.
ตตฺรายํ สงฺเขปโต อสาธารณสิกฺขาปเทสุ สมุฏฺานวินิจฺฉโย – คิรคฺคสมชฺชา, จิตฺตาคารสิกฺขาปทํ, สงฺฆาณิ, อิตฺถาลงฺกาโร, คนฺธวณฺณโก, วาสิตกปิฺาโก, ภิกฺขุนิอาทีหิ อุมฺมทฺทนปริมทฺทนานีติ อิมานิ ทส สิกฺขาปทานิ อจิตฺตกานิ, โลกวชฺชานิ, อกุสลจิตฺตานิ. อยํ ปเนตฺถ อธิปฺปาโย – วินาปิ จิตฺเตน อาปชฺชิตพฺพตฺตา อจิตฺตกานิ, จิตฺเต ปน สติ อกุสเลเนว อาปชฺชิตพฺพตฺตา โลกวชฺชานิ เจว อกุสลจิตฺตานิ จ. อวเสสานิ อจิตฺตกานิ ปณฺณตฺติวชฺชาเนว. โจริวุฏฺาปนํ, คามนฺตรํ, อารามสิกฺขาปทํ, คพฺภินิวคฺเค อาทิโต ปฏฺาย สตฺต, กุมาริภูตวคฺเค อาทิโต ปฏฺาย ปฺจ, ปุริสสํสฏฺํ, ปาริวาสิยฉนฺททานํ, อนุวสฺสวุฏฺาปนํ, เอกนฺตริกวุฏฺาปนนฺติ อิมานิ เอกูนวีสติ สิกฺขาปทานิ สจิตฺตกานิ, ปณฺณตฺติวชฺชานิ. อวเสสานิ สจิตฺตกานิ โลกวชฺชาเนวาติ.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
ปาจิตฺติยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ปาฏิเทสนียกถาวณฺณนา
๒๔๓๒. เอวํ ปาจิตฺติยวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปาฏิเทสนียํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อคิลานา’’ติอาทิ. ยา ปน ภิกฺขุนี ¶ อคิลานา สยํ อตฺตนา วิฺตฺติยา ลทฺธํ สปฺปึ สเจ ‘‘ภฺุชิสฺสามี’’ติ คณฺหติ, ตสฺสา เอวํ คหเณ ทุกฺกฏํ ปริทีปิตนฺติ โยชนา. ตตฺถ ยสฺสา วินา สปฺปินา ผาสุ โหติ, สา อคิลานา นาม. สปฺปินฺติ ปุพฺเพ วุตฺตวินิจฺฉยํ ปาฬิอาคตํ โคสปฺปิอาทิกเมว.
๒๔๓๓. ติปาฏิเทสนียนฺติ อคิลานา อคิลานสฺา, เวมติกา, คิลานสฺาติ ตีสุ ¶ วิกปฺเปสุ ตีณิ ปาฏิเทสนียานิ. คิลานา ทฺวิกทุกฺกฏนฺติ คิลานาย ทฺวิกทุกฺกฏํ. คิลานา อคิลานสฺา, เวมติกา วาติ ทฺวีสุ วิกปฺเปสุ ทฺเว ทุกฺกฏานิ.
๒๔๓๔-๕. คิลานา หุตฺวา สปฺปึ วิฺาเปตฺวา ปจฺฉา วูปสนฺตเคลฺา หุตฺวา เสวนฺติยา ปริภฺุชนฺติยาปิ จ คิลานาย อวเสสํ ปริภฺุชนฺติยา วา าตกาทิโต าตกปวาริตฏฺานโต วิฺตฺตํ ภฺุชนฺติยา วา อฺสฺสตฺถาย วิฺตฺตํ ปริภฺุชนฺติยา วา อตฺตโน ธเนน คหิตํ ภฺุชนฺติยา วา อุมฺมตฺติกาย วา อนาปตฺตีติ โยชนา.
ปมํ.
๒๔๓๖. เสเสสุ ทุติยาทีสูติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี อคิลานา เตลํ…เป… มธุํ…เป… ผาณิตํ…เป… มจฺฉํ…เป… มํสํ…เป… ขีรํ…เป… ทธึ วิฺาเปตฺวา ภฺุเชยฺย, ปฏิเทเสตพฺพํ ตาย ภิกฺขุนิยา คารยฺหํ อยฺเย ธมฺมํ อาปชฺชึ อสปฺปายํ ปาฏิเทสนียํ, ตํ ปฏิเทเสมี’’ติ (ปาจิ. ๑๒๓๖) เอวํ ทุติยาทีสุ สตฺตสุ ปาฏิเทสนีเยสุ. นตฺถิ กาจิ วิเสสตาติ เตลาทิปทานิ วินา อฺโ โกจิ วิเสโส นตฺถีติ อตฺโถ.
๒๔๓๗. ปาฬิยํ ¶ อนาคเตสุ สพฺเพสุ สปฺปิอาทีสุ อฏฺสุ อฺตรํ วิฺาเปตฺวา ภฺุชนฺติยาปิ ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
ปาฏิเทสนียกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สิกฺขากรณียกถาวณฺณนา
๒๔๓๘. ปาฏิเทสนียานนฺตรํ อุทฺทิฏฺานิ ปฺจสตฺตติ เสขิยานิ มหาวิภงฺเค วุตฺตวินิจฺฉยาเนวาติ ตเทว อติทิสนฺโต อาห ‘‘เสขิยา ปน เย ธมฺมา’’ติอาทิ. เย ปน ปฺจสตฺตติ ¶ เสขิยา ธมฺมา ปาฏิเทสนียานนฺตรํ อุทฺทิฏฺา, เตสํ อตฺถวินิจฺฉโย มหาวิภงฺเค วุตฺโตวาติ โยชนา, อตฺถิเกหิ ตโตว คเหตพฺโพ, น ปุน อิธ ทสฺเสสฺสามีติ อธิปฺปาโย.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
สิกฺขากรณียกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๔๓๙-๔๐. สวิภงฺคานํ อุภโตวิภงฺคสหิตานํ อุภโตปาติโมกฺขานํ ภิกฺขูนํ, ภิกฺขุนีนฺจ ปาติโมกฺขานํ อฏฺกถาสาโร สพฺพฏฺกถานํ สารภูโต โย โส อตฺโถ วิเสสโต สมนฺตปาสาทิกายํ วุตฺโต. ตํ สพฺพํ สารภูตํ อตฺถํ สมาทาย โย วินยสฺสวินิจฺฉโย ภิกฺขูนํ, ภิกฺขุนีนฺจ หิตตฺถาย มยา กโต วิรจิโตติ สมฺพนฺโธ.
๒๔๔๑. โน อมฺหากํ ปฏิภาณชํ ปฏิภาณโต ชาตํ อิมํ ตุ อิมํ วินยวินิจฺฉยํ ปน เย ชนฺตุโน สตฺตา สุณนฺติ ¶ , เต ชนฺตุโน ชนสฺส สตฺตโลกสฺส หิเต อธิสีลสิกฺขาปกาสกตฺตา อุปการเก สุมตสฺส โสภณนฺติ พุทฺธาทีหิ มตสฺส, โสภเณหิ วา พุทฺธาทีหิ มตสฺส ปฏิวิทฺธสฺส อมตมหานิพฺพานสฺส อยเน อฺชสภูเต ชนสฺส ตายเน กายิกวาจสิกวีติกฺกมปฏิปกฺขตฺตา อปายภยนิวารณฏฺเน ตาณภูเต วินเย วินยปิฏเก ปกตฺุโน ยถาสภาวํ ชานนฺตา ตฺุโน ภวนฺติ ตํ ตํ กปฺปิยากปฺปิยํ เสวิตพฺพาเสวิตพฺพํ ชานนฺตา ภวนฺเตวาติ อตฺโถ.
๒๔๔๒. พหโว สารภูตา นยา เอตฺถาติ พหุสารนโย, ตสฺมึ พหุสารนเย. ปรเม อุตฺตเม วินเย วินยปิฏเก วิสารทตํ เวสารชฺชํ อสํหีราณํ อภิปตฺถยตา วิเสสโต อิจฺฉนฺเตน พุทฺธิมตา าณาติสยมนฺเตน ยตินา สพฺพกาลํ ติวิธสิกฺขาปริปูรเณ อสิถิลปวตฺตสมฺมาวายาเมน ภิกฺขุนา อิมสฺมึ วินยวินิจฺฉเย ปรมา อุตฺตริตรา มหตี อาทรตา กรณียตมา วิเสเสน กาตพฺพาเยวาติ อตฺโถ.
๒๔๔๓. อิจฺเจวํ สีลวิสุทฺธิสาธเน วินยปิฏเก เวสารชฺชเหตุตาย อิมสฺส วินยวินิจฺฉยสฺส สีลวิสุทฺธิอาทิสตฺตวิสุทฺธิปรมฺปราย อธิคนฺตพฺพสฺส อมตมหานิพฺพานสฺส ปตฺติยาปิ มูลภูตตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อวคจฺฉตี’’ติอาทิ.
โย ¶ ปน ภิกฺขุ อตฺถยุตฺตํ มหตา ปโยชนตฺเถน, อภิเธยฺยตฺเถน จ สมนฺนาคตํ อิมํ วินยสฺสวินิจฺฉยํ อวคจฺฉติ อเวจฺจ ยาถาวโต ชานาติ, โส อปรมฺปรํ มรณาภาวา อมรํ ชรายาภาวา อชรํ ราคาทิกิเลสรชปฏิปกฺขตฺตา อรชํ อเนกปฺปการโรคานํ อปฺปวตฺติเหตุตฺตา อรุชํ สนฺติปทํ สพฺพกิเลสทรถปริฬาหานํ วูปสมเหตุตฺตา ¶ สนฺติสงฺขาตํ นิพฺพานปทํ อธิคจฺฉติ สีลวิสุทฺธิอาทิสตฺตวิสุทฺธิปรมฺปราย คนฺตฺวา ปฏิวิชฺฌตีติ โยชนา.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
ภิกฺขุนิวิภงฺคกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ขนฺธกกถา
มหาวคฺโค
มหาขนฺธกกถา
ปพฺพชฺชากถาวณฺณนา
๒๔๔๔. อิจฺเจวํ ¶ ¶ นาติสงฺเขปวิตฺถารวเสน วิภงฺคทฺวเย, ตทฏฺกถาย จ อาคตํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ขนฺธกาคตํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมารภนฺโต อาห ‘‘สีลกฺขนฺธาที’’ติอาทิ. ตตฺถ สีลกฺขนฺธาทิยุตฺเตนาติ สีลสมาธิปฺาวิมุตฺติวิมุตฺติาณทสฺสนสงฺขาเตหิ ปฺจหิ ขนฺเธหิ คุณราสีหิ ยุตฺเตน สมนฺนาคเตน. สุภกฺขนฺเธนาติ สุวณฺณาลิงฺคสทิสวฏฺฏกฺขนฺธตาย สุโภ สุนฺทโร ขนฺโธ เอตสฺสาติ สุภกฺขนฺโธ, ภควา, เตน. อิมินา พาตฺตึสลกฺขณานเมกเทสภูตสฺส สมวฏฺฏกฺขนฺธตาลกฺขณสฺส ปริทีปเกน วจเนน ลกฺขณาหารนเยน พาตฺตึสลกฺขณาทิกา สพฺพาปิ รูปกายสิรี สนฺทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
ขนฺธเกติ ขนฺธานํ สมูโห ขนฺธโก, ขนฺธานํ วา กายนโต ทีปนโต ขนฺธโก. ‘‘ขนฺธา’’ติ เจตฺถ ปพฺพชฺชูปสมฺปทาทิวินยกมฺมสงฺขาตา, จาริตฺตวาริตฺตสิกฺขาปทสงฺขาตา จ ปฺตฺติโย อธิปฺเปตา. ปพฺพชฺชาทีนิ หิ ภควตา ปฺตฺตตฺตา ‘‘ปฺตฺติโย’’ติ วุจฺจนฺติ. ปฺตฺติยฺจ ขนฺธ-สทฺโท ทิสฺสติ ‘‘ทารุกฺขนฺโธ (สํ. นิ. ๔.๒๔๑) อคฺคิกฺขนฺโธ (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๖) อุทกกฺขนฺโธ’’ติอาทีสุ (อ. นิ. ๖.๓๗) วิย. อปิจ ภาคราสตฺถตา ¶ เจตฺถ ยุชฺชติเยว ตาสํ ปฺตฺตีนํ ภาคโส, ราสิโต จ วิภตฺตตฺตา. ตสฺมึ ขนฺธเก. ปิ-สทฺโท วุตฺตาเปกฺขาย ปฺจสติกสตฺตสติกกฺขนฺธเก ทฺเว วชฺเชตฺวา ¶ ปพฺพชฺชกฺขนฺธกาทิเก ภิกฺขุนิขนฺธกปริโยสาเน วีสติวิเธ ขนฺธเก วุตฺตวินิจฺฉยสฺส อิธ วกฺขมานตฺตา. ตเทว สนฺธายาห ‘‘ขนฺธเกปิ ปวกฺขามิ, สมาเสน วินิจฺฉย’’นฺติ.
๒๔๔๕. ‘‘มาตรา ปิตรา’’ติ อิมินา ชนกาเยว อธิปฺเปตา. ‘‘ภณฺฑุกมฺมํ, สมณกรณํ, ปพฺพาชนนฺติ จ ปริยาย-สทฺทา’’ติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สงฺฆํ อปโลเกตุํ ภณฺฑุกมฺมายา’’ติ (มหาว. ๙๘) อิมิสฺสา ปาฬิยา อฏฺกถาย (มหาว. อฏฺ. ๙๘) วุตฺตํ. อาปุจฺฉิตฺวาติ เอตฺถ ‘‘สงฺฆ’’นฺติ เสโส.
๒๔๔๖. วาวโฏติ ปสุโต, ยุตฺตปยุตฺโตติ อตฺโถ. ‘‘ปพฺพาเชตฺวา อานย อิติ จา’’ติ ปทจฺเฉโท. เอตฺถ จ ติธา ปพฺพาชนํ เวทิตพฺพํ เกสจฺเฉทนํ, กาสายอจฺฉาทนํ, สรณทานนฺติ, อิมานิ ตีณิ กโรนฺโต ‘‘ปพฺพาเชตี’’ติ วุจฺจติ. เตสุ เอกํ, ทฺเว วาปิ กโรนฺโต ตถา โวหรียติเยว. ตสฺมา ‘‘ปพฺพาเชตฺวานยา’’ติ อิมินา เกเส ฉินฺทิตฺวา กาสายานิ อจฺฉาเทตฺวา อาเนหีติ อยมตฺโถ ทีปิโตติ ทฏฺพฺโพ.
๒๔๔๗. อวุตฺโตติ อุปชฺฌาเยน อนุยฺโยชิโต. โส ทหโร สเจ ตํ สยเมว เกสจฺเฉทนกาสายจฺฉาทเนหิ ปพฺพาเชติ, วฏฺฏตีติ โยชนา.
๒๔๔๘. ตตฺถาติ อตฺตโน สมีเป. ขณฺฑสีมํ เนตฺวาติ ภณฺฑุกมฺมาโรจนปริหารตฺถํ วุตฺตํ. เตน สภิกฺขุเก วิหาเร อฺมฺปิ ภิกฺขุํ ‘‘เอตสฺส เกเส ฉินฺทา’’ติ วตฺตุํ น วฏฺฏติ. ปพฺพาเชตฺวาติ เกสจฺเฉทนํ สนฺธาย วทติ.
๒๔๕๐. ‘‘ปุริสํ ¶ ภิกฺขุโต อฺโ, ปพฺพาเชติ น วฏฺฏตี’’ติ อิทํ สรณทานํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตเนวาห ‘‘สามเณโร’’ติอาทิ.
๒๔๕๑. อุภินฺนมฺปิ เถรเถรีนํ ‘‘อิเมหิ จีวเรหิ อิมํ อจฺฉาเทหี’’ติ อาณตฺติยา สามเณโรปิ ¶ วา โหตุ, ตถา สามเณรี วา โหตุ, เต อุโภ สามเณรสามเณรี กาสายานิ ทาตุํ ลภนฺตีติ โยชนา.
๒๔๕๒-๔. ปพฺพาเชนฺเตน ภิกฺขุนาติ เอตฺถ ‘‘ตจปฺจกกมฺมฏฺานํ ทตฺวา’’ติ วตฺตพฺพํ เอวฺหิ กตฺวา เกสาปนยนสฺส อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา. วุตฺตฺหิ ตตฺถ ‘‘อาวุโส, สุฏฺุ อุปธาเรหิ, สตึ อุปฏฺาเปหีติ วตฺวา ตจปฺจกกมฺมฏฺานํ อาจิกฺขิตพฺพํ. อาจิกฺขนฺเตน จ วณฺณสณฺานคนฺธาสโยกาสวเสน อสุจิเชคุจฺฉปฏิกฺกูลภาวํ, นิชฺชีวนิสฺสตฺตภาวํ วา ปากฏํ กโรนฺเตน อาจิกฺขิตพฺพ’’นฺติอาทิ. กิมตฺถเมวํ กรียตีติ เจ? สเจ อุปนิสฺสยสมฺปนฺโน โหติ, ตสฺส ขุรคฺเคเยว อรหตฺตปาปุณนตฺถํ. วุตฺตฺเจตํ อฏฺกถายํ –
‘‘เย หิ เกจิ ขุรคฺเค อรหตฺตํ ปตฺตา, สพฺเพ เต เอวรูปํ สวนํ ลภิตฺวา กลฺยาณมิตฺเตน อาจริเยน ทินฺนนยํ นิสฺสาย, โน อนิสฺสาย, ตสฺมาสฺส อาทิโตว เอวรูปี กถา กเถตพฺพา’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๔).
เอเตเนว พฺยติเรกโต อิโต อฺา อนิยฺยานิกกถา น กเถตพฺพาติ ทีปิตํ โหติ. โคมยาทินาติ โคมยจุณฺณาทินา. อาทิ-สทฺเทน มตฺติกาทีนํ คหณํ. ปีฬกา วาติ ถุลฺลปีฬกา วา. กจฺฉุ วาติ สุขุมกจฺฉุ วา. นิยํปุตฺตนฺติ ¶ อตฺตโน ปุตฺตํ. ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ อิมสฺส ปทสฺส ทูรตฺตา ‘‘ยตินา’’ติ อาห.
๒๔๕๕-๖. กสฺมา ปน เอวํ นหาเปตพฺโพติ อาห ‘‘เอตฺตเกนาปี’’ติอาทิ. โสติ ปพฺพชฺชาเปกฺโข. อุปชฺฌายกาทิสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อาจริยสมานุปชฺฌายกาทีนํ คหณํ. ปาปุณนฺติ หีติ เอตฺถ หิ-สทฺโท ยสฺมา-ปทตฺเถ วตฺตติ. ยสฺมา เอตฺตเกนาปิ อุปชฺฌายาทีสุ สคารโว โหติ, ยสฺมา จ เอวรูปํ อุปการํ ลภิตฺวา กุลปุตฺตา อุปฺปนฺนํ อนภิรตึ ปฏิวิโนเทตฺวา สิกฺขาโย ปริปูเรตฺวา นิพฺพานํ ปาปุณิสฺสนฺติ, ตสฺมา เอวรูโป อุปกาโร กาตพฺโพติ อตฺโถ.
๒๔๕๘. เอกโตติ สพฺพานิ จีวรานิ เอกโต กตฺวา.
๒๔๕๙. อถาติ ¶ อธิการนฺตรารมฺเภ นิปาโต. ตสฺส หตฺเถ อทตฺวาปิ อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วาปิ สยเมว ตํ ปพฺพชฺชาเปกฺขํ อจฺฉาเทติ, วฏฺฏตีติ โยชนา.
๒๔๖๐. อทินฺนจีวรสฺส อคฺคเหตพฺพตฺตา อาห ‘‘อปเนตฺวา ตโต สพฺพํ, ปุน ทาตพฺพเมว ต’’นฺติ. ตโตติ ตสฺส สรีรโต. ตนฺติ จีวรํ.
๒๔๖๑-๒. เอตเทว อาห ‘‘ภิกฺขุนา’’ติอาทินา. อทินฺนํ น วฏฺฏตีติ เอตฺถ ปพฺพชฺชา น รุหตีติ วทนฺติ. ตสฺเสว สนฺตกํ วาปิ จีวรํ อทินฺนํ น วฏฺฏติ อตฺตสนฺตเก อาจริยุปชฺฌายานํ อตฺตโน สนฺตเก จีวเร กา กถา วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อตฺโถ. ภิกฺขูติ เย ตตฺถ สนฺนิปติตา. การาเปตฺวาน อุกฺกุฏินฺติ เอตฺถ สพฺพธาตฺวตฺถานุคโต กโรติ-สทฺโท คหิโตติ อุกฺกุฏิกํ นิสีทาเปตฺวาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ, ‘‘อุกฺกุฏิก’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๓๔) อฏฺกถาปาโ คาถาพนฺธสุขตฺถํ อิธ ก-การโลเปน นิทฺทิฏฺโ.
๒๔๖๔. เอกปทํ ¶ วาปีติ พุทฺธมิจฺจาทิกํ เอกมฺปิ วา ปทํ. เอกกฺขรมฺปิ วาติ พุการาทิอกฺขเรสุ เอกมฺปิ วา อกฺขรํ. ปฏิปาฏินฺติ ‘‘พุทฺธ’’มิจฺจาทิกํ ปทปนฺตึ.
๒๔๖๕. อกตฺตพฺพปฺปการนฺตรํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ติกฺขตฺตุํ ยทิ วา’’ติอาทิ. ตถา เสเสสูติ ยทิ วา ‘‘ธมฺมํ สรณ’’นฺติ ติกฺขตฺตุํ เทติ, ‘‘สงฺฆํ สรณ’’นฺติ ยทิ วา ติกฺขตฺตุํ เทติ, เอวมฺปิ ตีณิ สรณานิ อทินฺนาเนว โหนฺติ.
๒๔๖๖. อนุนาสิกนฺตานิ กตฺวา ทาตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. อนุนาสิกนฺตํ กตฺวา ทานกาเล อนฺตราวิจฺเฉทํ อกตฺวา ทาตพฺพานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกาพทฺธานิ วา ปนา’’ติ วุตฺตํ. วิจฺฉินฺทิตฺวา ปทปฏิปาฏิโต ม-การนฺตํ กตฺวา ทานสมเย วิจฺเฉทํ กตฺวา. มนฺตานีติ ‘‘พุทฺธํ สรณํ อิจฺจาทินา ม-การนฺตานิ. ‘‘พุทฺธํ สรณํ คจฺฉามี’’ติอาทินา นเยน นิคฺคหิตนฺตเมว กตฺวา น ทาตพฺพนฺติ ‘‘อถา’’ติ อาห.
๒๔๖๗. สุทฺธิ นาม อาจริยสฺส ตฺติยา, กมฺมวาจาย จ อุจฺจารณวิสุทฺธิ. ปพฺพชฺชาติ สามเณรสามเณริปพฺพชฺชา. อุภโตสุทฺธิยา วินาติ อุภโตสุทฺธึ วินา อาจริยนฺเตวาสีนํ ¶ อุภินฺนํ ตีสุ สรณตฺตยทานคฺคหเณสุ อุจฺจารณสุทฺธึ วินา, เอกสฺสาปิ อกฺขรสฺส วิปตฺติสพฺภาเว น โหตีติ อตฺโถ.
๒๔๖๘-๙. ‘‘ปพฺพชฺชาคุณมิจฺฉตา’’ติ อิทํ ‘‘อาจริเยน, อนฺเตวาสิเกนา’’ติ ปททฺวยสฺส วิเสสนํ ทฏฺพฺพํ, อนฺเตวาสิกสฺส ปพฺพชฺชาคุณํ อิจฺฉนฺเตน อาจริเยน, อตฺตโน ปพฺพชฺชาคุณํ อิจฺฉนฺเตน อนฺเตวาสิเกน จ พุ-ทฺธ-การาทโย วณฺณา พุ-การ ธ-การาทโย วณฺณา อกฺขรา านกรณสมฺปทํ กณฺตาลุมุทฺธทนฺตโอฏฺนาสิกาเภทํ านสมฺปทฺจ ¶ อกฺขรุปฺปตฺติสาธกตมชิวฺหามชฺฌาทิกรณสมฺปทฺจ อหาเปนฺเตน อปริหาเปนฺเตน วตฺตพฺพาติ โยชนา. กสฺมา อิทเมว ทฬฺหํ กตฺวา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอกวณฺณวินาเสนา’’ติอาทิ. หิ-สทฺโท ยสฺมา-ปทตฺเถ, ยสฺมา เอกสฺสาปิ วณฺณสฺส วินาเสน อนุจฺจารเณน วา ทุรุจฺจารเณน วา ปพฺพชฺชา น รุหติ, ตสฺมา เอวํ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย.
๒๔๗๐. ยทิ สิทฺธาติ สาสงฺกวจเนน อุภโตอุจฺจารณสุทฺธิยา ทุกฺกรตฺตํ ทีเปตฺวา ‘‘อปฺปมตฺเตหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ อุภินฺนํ อาจริยนฺเตวาสิกานํ อนุสิฏฺิ ทินฺนา โหติ. สรณคมนโตวาติ อวธารเณน สามเณรปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา วิย ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน น โหติ, อิทานิปิ สรณคมเนเนว สิชฺฌตีติ ทีเปติ. หิ-สทฺโท ปสิทฺธิยํ. ยถาห –
‘‘ยสฺมา สรณคมเนน อุปสมฺปทา ปรโต ปฏิกฺขิตฺตา, ตสฺมา สา เอตรหิ สรณคมนมตฺเตเนว น รุหติ. สามเณรสฺส ปพฺพชฺชา ปน ยสฺมา ปรโตปิ ‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อิเมหิ ตีหิ สรณคมเนหิ สามเณรปพฺพชฺช’นฺติ (มหาว. ๑๐๕) อนฺุาตา เอว, ตสฺมา สา เอตรหิปิ สรณคมนมตฺเตเนว รุหตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๔).
สรณคมนโต เอว ปพฺพชฺชา ยทิปิ กิฺจาปิ สิทฺธา นิปฺผนฺนา, ตถาปิ อสฺส สามเณรสฺส ‘‘อิทฺจิทฺจ มยา ปูเรตพฺพํ สีล’’นฺติ ตฺวา ปริปูรณตฺถาย ภิกฺขุนา ทส สีลานิ ทาตพฺพานีติ โยชนา. ยถาห ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สามเณรานํ ทส สิกฺขาปทานิ, เตสุ จ สามเณเรหิ สิกฺขิตุํ. ปาณาติปาตา เวรมณี’’ติอาทิ (มหาว. ๑๐๖).
ปพฺพชฺชากถาวณฺณนา.
๒๔๗๑. อุปชฺฌายนฺติ ¶ ¶ วชฺชาวชฺเช อุปนิชฺฌายตีติ อุปชฺฌาโย, ตํ, ภควตา วุตฺเตหิ องฺเคหิ สมนฺนาคโต ปริปุณฺณทสวสฺโส ปุคฺคโล. นิวาเสตฺวา จ ปารุปิตฺวา จ สิรสิ อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา อตฺตโน อภิมุเข อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา ‘‘อุปชฺฌาโย เม, ภนฺเต, โหหี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา อายาจนาย กตาย ‘‘สาหุ, ลหุ, โอปายิกํ, ปฏิรูปํ, ปาสาทิเกน สมฺปาเทหี’’ติ อิเมสุ ปฺจสุ ปเทสุ อฺตรํ กาเยน วา วาจาย วา อุภเยน วา วิฺาเปตฺวา ตสฺมึ สมฺปฏิจฺฉิเต ปิตุฏฺาเน ตฺวา อตฺรชมิว ตํ คเหตฺวา วชฺชาวชฺชํ อุปปริกฺขิตฺวา โทเสน นิคฺคณฺหิตฺวา สทฺธิวิหาริเก สิกฺขาเปนฺโต อุปชฺฌาโย นาม.
วิชฺชาสิปฺปํ, อาจารสมาจารํ วา สิกฺขิตุกาเมหิ อาทเรน จริตพฺโพ อุปฏฺาตพฺโพติ อาจริโย, ตํ, อุปชฺฌาเย วุตฺตลกฺขณสมนฺนาคโตเยว ปุคฺคโล. วุตฺตนเยเนว นิสีทิตฺวา ‘‘อาจริโย เม, ภนฺเต, โหหิ, อายสฺมโต นิสฺสาย วจฺฉามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา อายาจนาย กตาย ‘‘สาหู’’ติอาทีสุ ปฺจสุ อฺตรํ วตฺวา ตสฺมึ สมฺปฏิจฺฉิเต ปิตุฏฺาเน ตฺวา ปุตฺตฏฺานิยํ อนฺเตวาสึ สิกฺขาเปนฺโต อาจริโย นาม.
เอตฺถ จ สาหูติ สาธุ. ลหูติ อครุ, มม ตุยฺหํ อุปชฺฌายภาเว ภาริยํ นตฺถีติ อตฺโถ. โอปายิกนฺติ อุปายปฏิสํยุตฺตํ, ตํ อุปชฺฌายคฺคหณํ อิมินา อุปาเยน ตฺวํ เม อิโต ปฏฺาย ภาโร ชาโตสีติ วุตฺตํ โหติ. ปฏิรูปนฺติ อนุรูปํ เต อุปชฺฌายคฺคหณนฺติ อตฺโถ. ปาสาทิเกนาติ ปสาทาวเหน กายวจีปโยเคน. สมฺปาเทหีติ ติวิธํ สิกฺขํ นิปฺผาเทหีติ อตฺโถ. กาเยน วาติ หตฺถมุทฺทาทึ ทสฺเสนฺโต กาเยน วา. นามวิเสสํ วินา ปูเรตพฺพวตฺตานํ สมตาย อุโภปิ เอกโต วุตฺตา.
เอตานิ ¶ วตฺตานิ อุปชฺฌายสฺส สทฺธิวิหาริเกน, อาจริยสฺส อนฺเตวาสิเกนาปิ เอวเมว กาตพฺพาเนวาติ. วสตาติ วสนฺเตน. ปิยสีเลนาติ ปิยํ สีลเมตสฺสาติ ปิยสีโล, เตน, สีลํ ปริปูริตุกาเมนาติ วุตฺตํ โหติ.
๒๔๗๒-๓. อาสนํ ปฺเปตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘กาลสฺเสว วุฏฺาย อุปาหนา โอมฺุจิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา’’ติ (มหาว. ๖๖) วุตฺตา ปุพฺพกิริยา วตฺตพฺพา. อาสนํ ปฺเปตพฺพนฺติ ¶ ทนฺตกฏฺขาทนฏฺานํ สมฺมชฺชิตฺวา นิสีทนตฺถาย อาสนํ ปฺเปตพฺพํ. อิมินา จ ยาคุปานฏฺานาทีสุปิ อาสนานิ ปฺเปตพฺพาเนวาติ ทสฺสิตํ โหติ.
ทนฺตกฏฺํ ทาตพฺพนฺติ มหนฺตํ, มชฺฌิมํ, ขุทฺทกนฺติ ตีณิ ทนฺตกฏฺานิ อุปเนตฺวา ตโต ยํ ตีณิ ทิวสานิ คณฺหาติ, จตุตฺถทิวสโต ปฏฺาย ตาทิสเมว ทาตพฺพํ. สเจ อนิยมํ กตฺวา ยํ วา ตํ วา คณฺหาติ, อถ ยาทิสํ ลภติ, ตาทิสํ ทาตพฺพํ.
มุโขทกํ ทาตพฺพนฺติ มุขโธวโนทกํ มุโขทกนฺติ มชฺเฌปทโลปีสมาโส, ตํ เทนฺเตน สีตฺจ อุณฺหฺจ อุทกํ อุปเนตฺวา ตโต ยํ ตีณิ ทิวสานิ วฬฺเชติ, จตุตฺถทิวสโต ปฏฺาย ตาทิสเมว มุขโธวโนทกํ ทาตพฺพํ. สเจ อนิยมํ กตฺวา ยํ วา ตํ วา คณฺหาติ, อถ ยาทิสํ ลภติ, ตาทิสํ ทาตพฺพํ. สเจ ทุวิธมฺปิ วฬฺเชติ, ทุวิธมฺปิ อุปเนตพฺพํ. ‘‘มุโขทกํ มุขโธวนฏฺาเน เปตฺวา อวเสสฏฺานานิ สมฺมชฺชิตพฺพานิ. สมฺมชฺชนฺเตน จ วจฺจกุฏิโต ปฏฺาย สมฺมชฺชิตพฺพํ. เถเร วจฺจกุฏึ คเต ปริเวณํ สมฺมชฺชิตพฺพํ, เอวํ ปริเวณํ อสฺุํ โหตี’’ติ อฏฺกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๖๔ อตฺถโต สมานํ) วุตฺตนเยเนว สมฺมชฺชิตพฺพํ.
ตโต ¶ อุตฺตรึ กตฺตพฺพํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตสฺส กาเลนา’’ติอาทิ. ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺส วา อาจริยสฺส วา. กาเลนาติ ยาคุปานกาเล. อิธาปิ ‘‘อาสนํ ปฺเปตพฺพ’’นฺติ เสโส. ยถาห ‘‘เถเร วจฺจกุฏิโต อนิกฺขนฺเตเยว อาสนํ ปฺเปตพฺพํ. สรีรกิจฺจํ กตฺวา อาคนฺตฺวา ตสฺมึ นิสินฺนสฺส ‘สเจ ยาคุ โหตี’ติอาทินา นเยน วุตฺตํ วตฺตํ กาตพฺพ’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๖๔).
ยาคุ ตสฺสุปเนตพฺพาติ เอตฺถ ‘‘ภาชนํ โธวิตฺวา’’ติ เสโส. ยถาห – ‘‘ภาชนํ โธวิตฺวา ยาคุ อุปนาเมตพฺพา’’ติ (มหาว. ๖๖). สงฺฆโต วาติ สลากาทิวเสน สงฺฆโต ลพฺภมานา วา. กุลโตปิ วาติ อุปาสกาทิกุลโต วา.
‘‘ปตฺเต วตฺตฺจ กาตพฺพ’’นฺติ อิทํ ‘‘ยาคุํ ปีตสฺส อุทกํ ทตฺวา ภาชนํ ปฏิคฺคเหตฺวา นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปฺปฏิฆํสนฺเตน โธวิตฺวา ปฏิสาเมตพฺพํ, อุปชฺฌายมฺหิ วุฏฺิเต อาสนํ อุทฺธริตพฺพํ ¶ . สเจ โส เทโส อุกฺลาโป โหติ, โส เทโส สมฺมชฺชิตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๖๖) อาคตวตฺตํ สนฺธายาห. ทิวา ภุตฺตปตฺเตปิ กาตพฺพํ เอเตเนว ทสฺสิตํ โหติ.
วตฺตํ ‘‘คามปฺปเวสเน’’ติ อิทํ ‘‘สเจ อุปชฺฌาโย คามํ ปวิสิตุกาโม โหติ, นิวาสนํ ทาตพฺพํ, ปฏินิวาสนํ ปฏิคฺคเหตพฺพ’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (มหาว. ๖๖) วตฺตํ สนฺธายาห. ‘‘กาตพฺพ’’นฺติ อิทํ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺพํ.
๒๔๗๔. จีวเร ยานิ วตฺตานีติ คามํ ปวิสิตุกามสฺส จีวรทาเน, ปฏินิวตฺตสฺส จีวรคฺคหณสงฺฆรณปฏิสามเนสุ มเหสินา ยานิ วตฺตานิ วุตฺตานิ, ตานิ จ กาตพฺพานิ. เสนาสเน ตถาติ ‘‘ยสฺมึ วิหาเร อุปชฺฌาโย วิหรตี’’ติอาทินา ¶ (มหาว. ๖๖) วุตฺตนเยน ‘‘เสนาสเน กตฺตพฺพ’’นฺติ ทสฺสิตํ เสนาสนวตฺตฺจ.
ปาทปีกถลิกาทีสุ ตถาติ โยชนา. อุปชฺฌาเย คามโต ปฏินิวตฺเต จ ชนฺตาฆเร จ ‘‘ปาโททกํ ปาทปีํ ปาทกถลิกํ อุปนิกฺขิปิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๖๖) เอวมาคตํ วตฺตฺจ กาตพฺพํ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘อุปชฺฌาโย ปานีเยน ปุจฺฉิตพฺโพ’’ติอาทิวตฺตํ (มหาว. ๖๖) สงฺคณฺหาติ.
๒๔๗๕. เอวํ สพฺพตฺถ วตฺเตสุ ปาฏิเยกฺกํ ทสฺสิยมาเนสุ ปปฺโจติ ขนฺธกํ โอโลเกตฺวา สุขคฺคหณตฺถาย คณนํ ทสฺเสตุกาโม อาห ‘‘เอวมาทีนี’’ติอาทิ. โรคโต วุฏฺานาคมนนฺตานีติ อาจริยุปชฺฌายานํ โรคโต วุฏฺานาคมนปริโยสานานิ. สตฺตตึสสตํ สิยุนฺติ สตฺตตึสาธิกสตวตฺตานีติ อตฺโถ.
ตานิ ปน วตฺตานิ ขนฺธกปาฬิยา (มหาว. ๖๖) อาคตกฺกเมน เอวํ ยถาวุตฺตคณนาย สมาเนตพฺพานิ – ทนฺตกฏฺทานํ, มุโขทกทานํ, อาสนปฺาปนํ, สเจ ยาคุ โหติ, ภาชนํ โธวิตฺวา ยาคุยา อุปนามนํ, ยาคุํ ปีตสฺส อุทกํ ทตฺวา ภาชนํ ปฏิคฺคเหตฺวา นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปฺปฏิฆํสนฺเตน โธวิตฺวา ปฏิสามนํ, อุปชฺฌายมฺหิ วุฏฺิเต อาสนสฺส อุทฺธรณํ, สเจ โส เทโส อุกฺลาโป โหติ, ตสฺส สมฺมชฺชนํ, สเจ อุปชฺฌาโย คามํ ปวิสิตุกาโม โหติ, ตสฺส นิวาสนทานํ, ปฏินิวาสนปฏิคฺคหณํ, กายพนฺธนทานํ, สคุณํ กตฺวา ¶ สงฺฆาฏิทานํ, โธวิตฺวา โสทกปตฺตสฺส ทานํ, สเจ อุปชฺฌาโย ปจฺฉาสมณํ อากงฺขติ, ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา สคุณํ กตฺวา สงฺฆาฏิโย ปารุปิตฺวา ¶ คณฺิกํ ปริมฺุจิตฺวา โธวิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา อุปชฺฌายสฺส ปจฺฉาสมเณน คมนํ, นาติทูรนจฺจาสนฺเน คมนํ, ปตฺตปริยาปนฺนสฺส ปฏิคฺคหณํ, น อุปชฺฌายสฺส ภณมานสฺส อนฺตรนฺตรา กถาโอปาตนํ, อุปชฺฌายสฺส อาปตฺติสามนฺตา ภณมานสฺส จ นิวารณํ, นิวตฺตนฺเตน ปมตรํ อาคนฺตฺวา อาสนปฺาปนํ, ปาโททกปาทปีปาทกถลิกานํ อุปนิกฺขิปนํ, ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตจีวรปฏิคฺคหณํ, ปฏินิวาสนทานํ, นิวาสนปฏิคฺคหณํ, สเจ จีวรํ สินฺนํ โหติ, มุหุตฺตํ อุณฺเห โอตาปนํ, เนว อุณฺเห จีวรสฺส นิทหนํ, มชฺเฌ ยถา ภงฺโค น โหติ, เอวํ จตุรงฺคุลํ กณฺณํ อุสฺสาเรตฺวา จีวรสฺส สงฺฆรณํ, โอโภเค กายพนฺธนสฺส กรณํ, สเจ ปิณฺฑปาโต โหติ, อุปชฺฌาโย จ ภฺุชิตุกาโม โหติ, อุทกํ ทตฺวา ปิณฺฑปาตสฺส อุปนามนํ, อุปชฺฌายสฺส ปานีเยน ปุจฺฉนํ, ภุตฺตาวิสฺส อุทกํ ทตฺวา ปตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปฺปฏิฆํสนฺเตน โธวิตฺวา โวทกํ กตฺวา มุหุตฺตํ อุณฺเห โอตาปนํ, น จ อุณฺเห ปตฺตสฺส นิทหนํ, ปตฺตจีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ –
ปตฺตํ นิกฺขิปนฺเตน เอเกน หตฺเถน ปตฺตํ คเหตฺวา เอเกน หตฺเถน เหฏฺามฺจํ วา เหฏฺาปีํ วา ปรามสิตฺวา ปตฺตสฺส นิกฺขิปนํ, น จ อนนฺตรหิตาย ภูมิยา ปตฺตสฺส นิกฺขิปนํ, จีวรํ นิกฺขิปนฺเตน เอเกน หตฺเถน จีวรํ คเหตฺวา เอเกน หตฺเถน จีวรวํสํ วา จีวรรชฺชุํ วา ปมชฺชิตฺวา ปารโต อนฺตํ โอรโต โภคํ กตฺวา จีวรสฺส นิกฺขิปนํ, อุปชฺฌายมฺหิ วุฏฺิเต อาสนสฺส อุทฺธรณํ, ปาโททกปาทปีปาทกถลิกานํ ปฏิสามนํ, สเจ โส เทโส อุกฺลาโป โหติ, ตสฺส สมฺมชฺชนํ, สเจ อุปชฺฌาโย นฺหายิตุกาโม โหติ, นฺหานสฺส ปฏิยาทนํ, สเจ สีเตน อตฺโถ โหติ, สีตสฺส สเจ อุณฺเหน อตฺโถ โหติ, อุณฺหสฺส ปฏิยาทนํ, สเจ อุปชฺฌาโย ชนฺตาฆรํ ปวิสิตุกาโม โหติ, จุณฺณสฺส ¶ สนฺนยนํ, มตฺติกาเตมนํ, ชนฺตาฆรปีํ อาทาย อุปชฺฌายสฺส ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต คนฺตฺวา ชนฺตาฆรปีํ ทตฺวา จีวรํ ปฏิคฺคเหตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปนํ, จุณฺณทานํ, มตฺติกาทานํ, สเจ อุสฺสหติ, ชนฺตาฆรํ ปวิสิตพฺพํ –
ชนฺตาฆรํ ปวิสนฺเตน มตฺติกาย มุขํ มกฺเขตฺวา ปุรโต จ ปจฺฉโต จ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ชนฺตาฆรปฺปเวโส, น เถรานํ ภิกฺขูนํ อนุปขชฺช นิสีทนํ, น นวานํ ภิกฺขูนํ อาสเนน ปฏิพาหนํ, ชนฺตาฆเร อุปชฺฌายสฺส ปริกมฺมสฺส กรณํ, ชนฺตาฆรา นิกฺขมนฺเตน ชนฺตาฆรปีํ อาทาย ¶ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ชนฺตาฆรา นิกฺขมนํ, อุทเกปิ อุปชฺฌายสฺส ปริกมฺมกรณํ, นฺหาเตน ปมตรํ อุตฺตริตฺวา อตฺตโน คตฺตํ โวทกํ กตฺวา นิวาเสตฺวา อุปชฺฌายสฺส คตฺตโต อุทกสฺส ปมชฺชนํ, นิวาสนทานํ, สงฺฆาฏิทานํ, ชนฺตาฆรปีํ อาทาย ปมตรํ อาคนฺตฺวา อาสนสฺส ปฺาปนํ, ปาโททกปาทปีปาทกถลิกานํ อุปนิกฺขิปนํ, อุปชฺฌายสฺส ปานีเยน ปุจฺฉนํ, สเจ อุทฺทิสาเปตุกาโม โหติ, อุทฺทิสาปนํ, สเจ ปริปุจฺฉิตุกาโม โหติ, ปริปุจฺฉนํ, ยสฺมึ วิหาเร อุปชฺฌาโย วิหรติ, สเจ โส วิหาโร อุกฺลาโป โหติ, สเจ อุสฺสหติ, ตสฺส โสธนํ, วิหารํ โสเธนฺเตน ปมํ ปตฺตจีวรสฺส นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปนํ, นิสีทนปจฺจตฺถรณสฺส นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปนํ, ภิสิพิพฺโพหนสฺส นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปนํ, มฺจสฺส นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปฺปฏิฆํสนฺเตน อสงฺฆฏฺเฏนฺเตน กวาฏปีํ นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปนํ, ปีสฺส นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปฺปฏิฆํสนฺเตน อสงฺฆฏฺเฏนฺเตน กวาฏปีํ นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปนํ, มฺจปฏิปาทกานํ นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปนํ, เขฬมลฺลกสฺส นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปนํ, อปสฺเสนผลกสฺส นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปนํ, ภูมตฺถรณสฺส ยถาปฺตฺตสฺส สลฺลกฺเขตฺวา นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปนํ ¶ , สเจ วิหาเร สนฺตานกํ โหติ, อุลฺโลกา ปมํ โอหารณํ, อาโลกสนฺธิกณฺณภาคานํ ปมชฺชนํ, สเจ เครุกปริกมฺมกตา ภิตฺติ กณฺณกิตา โหติ, โจฬกํ เตเมตฺวา ปีเฬตฺวา ปมชฺชนํ, สเจ กาฬวณฺณกตา ภูมิ กณฺณกิตา โหติ, โจฬกํ เตเมตฺวา ปีเฬตฺวา ปมชฺชนํ, สเจ อกตา โหติ ภูมิ, อุทเกน ปริปฺโผสิตฺวา ปมชฺชนํ ‘‘มา วิหาโร รเชน อุหฺี’’ติ, สงฺการํ วิจินิตฺวา เอกมนฺตํ ฉฑฺฑนํ, ภูมตฺถรณสฺส โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อติหริตฺวา ยถาปฺตฺตํ ปฺาปนํ, มฺจปฏิปาทกานํ โอตาเปตฺวา ปมชฺชิตฺวา อติหริตฺวา ยถาฏฺาเน ปนํ, มฺจสฺส โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปฺปฏิฆํสนฺเตน อสงฺฆฏฺเฏนฺเตน กวาฏปีํ อติหริตฺวา ยถาปฺตฺตํ ปฺาปนํ, ปีสฺส โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปฺปฏิฆํสนฺเตน อสงฺฆฏฺเฏนฺเตน กวาฏปีํ อติหริตฺวา ยถาปฺตฺตํ ปฺาปนํ, ภิสิพิพฺโพหนสฺส โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อติหริตฺวา ยถาปฺตฺตํ ปฺาปนํ, นิสีทนปจฺจตฺถรณสฺส โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อติหริตฺวา ยถาปฺตฺตํ ปฺาปนํ, เขฬมลฺลกสฺส โอตาเปตฺวา ปมชฺชิตฺวา อติหริตฺวา ยถาฏฺาเน ปนํ, อปสฺเสนผลกสฺส โอตาเปตฺวา ปมชฺชิตฺวา อติหริตฺวา ยถาฏฺาเน ปนํ, ปตฺตจีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ –
ปตฺตํ ¶ นิกฺขิปนฺเตน เอเกน หตฺเถน ปตฺตํ คเหตฺวา เอเกน หตฺเถน เหฏฺามฺจํ วา เหฏฺาปีํ วา ปรามสิตฺวา ปตฺตสฺส นิกฺขิปนํ, น จ อนนฺตรหิตาย ภูมิยา ปตฺตสฺส นิกฺขิปนํ, จีวรํ นิกฺขิปนฺเตน เอเกน หตฺเถน จีวรํ คเหตฺวา เอเกน หตฺเถน ¶ จีวรวํสํ วา จีวรรชฺชุํ วา ปมชฺชิตฺวา ปารโต อนฺตํ โอรโต โภคํ กตฺวา จีวรสฺส นิกฺขิปนํ, สเจ ปุรตฺถิมาย สรชา วาตา วายนฺติ, ปุรตฺถิมานํ วาตปานานํ ถกนํ, ตถา ปจฺฉิมานํ, ตถา อุตฺตรานํ, ตถา ทกฺขิณานํ วาตปานานํ ถกนํ, สเจ สีตกาโล โหติ, ทิวา วาตปานานํ วิวรณํ, รตฺตึ ถกนํ, สเจ อุณฺหกาโล โหติ, ทิวา วาตปานานํ ถกนํ, รตฺตึ วิวรณํ, สเจ ปริเวณํ อุกฺลาปํ โหติ, ปริเวณสฺส สมฺมชฺชนํ, สเจ โกฏฺโก อุกฺลาโป โหติ, โกฏฺกสฺส สมฺมชฺชนํ, สเจ อุปฏฺานสาลา อุกฺลาปา โหติ, ตสฺสา สมฺมชฺชนํ, สเจ อคฺคิสาลา อุกฺลาปา โหติ, ตสฺสา สมฺมชฺชนํ, สเจ วจฺจกุฏิ อุกฺลาปา โหติ, ตสฺสา สมฺมชฺชนํ, สเจ ปานียํ น โหติ, ปานียสฺส อุปฏฺาปนํ, สเจ ปริโภชนียํ น โหติ, ปริโภชนียสฺส อุปฏฺาปนํ, สเจ อาจมนกุมฺภิยา อุทกํ น โหติ, อาจมนกุมฺภิยา อุทกสฺส อาสิฺจนํ, สเจ อุปชฺฌายสฺส อนภิรติ อุปฺปนฺนา โหติ, สทฺธิวิหาริเกน วูปกาสนํ วูปกาสาปนํ วา, ธมฺมกถาย วา ตสฺส กรณํ, สเจ อุปชฺฌายสฺส กุกฺกุจฺจํ อุปฺปนฺนํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน วิโนทนํ วิโนทาปนํ วา, ธมฺมกถาย วา ตสฺส กรณํ, สเจ อุปชฺฌายสฺส ทิฏฺิคตํ อุปฺปนฺนํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน วิเวจนํ วิเวจาปนํ วา, ธมฺมกถาย วา ตสฺส กรณํ, สเจ อุปชฺฌาโย ครุธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน โหติ ปริวาสารโห, สทฺธิวิหาริเกน อุสฺสุกฺกกรณํ ‘‘กินฺติ นุ โข สงฺโฆ อุปชฺฌายสฺส ปริวาสํ ทเทยฺยา’’ติ, สเจ อุปชฺฌาโย มูลายปฏิกสฺสนารโห โหติ, สทฺธิวิหาริเกน อุสฺสุกฺกกรณํ ‘‘กินฺติ ¶ นุ โข สงฺโฆ อุปชฺฌายํ มูลาย ปฏิกสฺเสยฺยา’’ติ, สเจ อุปชฺฌาโย มานตฺตารโห โหติ, สทฺธิวิหาริเกน อุสฺสุกฺกกรณํ ‘‘กินฺติ นุ โข สงฺโฆ อุปชฺฌายสฺส มานตฺตํ ทเทยฺยา’’ติ, สเจ อุปชฺฌาโย อพฺภานารโห โหติ, สทฺธิวิหาริเกน อุสฺสุกฺกกรณํ ‘‘กินฺติ นุ โข สงฺโฆ อุปชฺฌายํ อพฺเภยฺยา’’ติ, สเจ สงฺโฆ อุปชฺฌายสฺส กมฺมํ กตฺตุกาโม โหติ ตชฺชนียํ วา นิยสฺสํ วา ปพฺพาชนียํ วา ปฏิสารณียํ วา อุกฺเขปนียํ วา, สทฺธิวิหาริเกน อุสฺสุกฺกกรณํ ‘‘กินฺติ นุ โข สงฺโฆ อุปชฺฌายสฺส กมฺมํ น กเรยฺย, ลหุกาย วา ปริณาเมยฺยา’’ติ, กตํ วา ปนสฺส โหติ สงฺเฆน กมฺมํ ตชฺชนียํ วา นิยสฺสํ วา ปพฺพาชนียํ วา ปฏิสารณียํ วา อุกฺเขปนียํ วา, สทฺธิวิหาริเกน อุสฺสุกฺกกรณํ ‘‘กินฺติ นุ โข อุปชฺฌาโย สมฺมา วตฺเตยฺย, โลมํ ปาเตยฺย, เนตฺถารํ วตฺเตยฺย, สงฺโฆ ตํ กมฺมํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภยฺยา’’ติ, สเจ อุปชฺฌายสฺส จีวรํ โธวิตพฺพํ โหติ ¶ , สทฺธิวิหาริเกน โธวนํ อุสฺสุกฺกกรณํ วา ‘‘กินฺติ นุ โข อุปชฺฌายสฺส จีวรํ โธวิเยถา’’ติ, สเจ อุปชฺฌายสฺส จีวรํ กาตพฺพํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน กรณํ อุสฺสุกฺกกรณํ วา ‘‘กินฺติ นุ โข อุปชฺฌายสฺส จีวรํ กริเยถา’’ติ, สเจ อุปชฺฌายสฺส รชนํ ปจิตพฺพํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน ปจนํ อุสฺสุกฺกกรณํ วา ‘‘กินฺติ นุ โข อุปชฺฌายสฺส รชนํ ปจิเยถา’’ติ, สเจ อุปชฺฌายสฺส จีวรํ รเชตพฺพํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน รชนํ อุสฺสุกฺกกรณํ วา ‘‘กินฺติ นุ โข อุปชฺฌายสฺส จีวรํ รชิเยถา’’ติ, จีวรํ รชนฺเตน สาธุกํ สมฺปริวตฺตกํ สมฺปริวตฺตกํ รชนํ, น จ อจฺฉินฺเน เถเว ปกฺกมนํ, อุปชฺฌายํ อนาปุจฺฉา น เอกจฺจสฺส ปตฺตทานํ, น เอกจฺจสฺส ปตฺตปฏิคฺคหณํ, น เอกจฺจสฺส จีวรทานํ, น เอกจฺจสฺส จีวรปฏิคฺคหณํ, น เอกจฺจสฺส ปริกฺขารทานํ, น เอกจฺจสฺส ปริกฺขารปฏิคฺคหณํ, น เอกจฺจสฺส เกสจฺเฉทนํ, น เอกจฺเจน เกสานํ เฉทาปนํ, น เอกจฺจสฺส ปริกมฺมกรณํ, น เอกจฺเจน ปริกมฺมสฺส การาปนํ, น เอกจฺจสฺส เวยฺยาวจฺจกรณํ, น เอกจฺเจน เวยฺยาวจฺจสฺส ¶ การาปนํ, น เอกจฺจสฺส ปจฺฉาสมเณน คมนํ, น เอกจฺจสฺส ปจฺฉาสมณสฺส อาทานํ, น เอกจฺจสฺส ปิณฺฑปาตสฺส นีหรณํ, น เอกจฺเจน ปิณฺฑปาตนีหราปนํ, น อุปชฺฌายํ อนาปุจฺฉา คามปฺปเวสนํ, น สุสานคมนํ, น ทิสาปกฺกมนํ, สเจ อุปชฺฌาโย คิลาโน โหติ, ยาวชีวํ อุปฏฺานํ, วุฏฺานมสฺส อาคมนนฺติ เตสุ กานิจิ วตฺตานิ สวิภตฺติกานิ, กานิจิ อวิภตฺติกานิ, เตสุ อวิภตฺติกานํ วิภาเค วุจฺจมาเน ยถาวุตฺตคณนาย อติเรกตรานิ โหนฺติ, ตํ ปน วิภาคํ อนามสิตฺวา ปิณฺฑวเสน คเหตฺวา ยถา อยํ คณนา ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา.
๒๔๗๖. อกโรนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘วตฺต’’นฺติ เสโส. อนาทรวเสเนว วตฺตํ อกโรนฺตสฺส ภิกฺขุโน เตน วตฺตเภเทน วตฺตากรเณน สพฺพตฺถ สตฺตตึสาธิกสตปฺปเภทฏฺาเน ตตฺตกํเยว ทุกฺกฏํ ปกาสิตนฺติ โยชนา.
อุปชฺฌายาจริยวตฺตกถาวณฺณนา.
๒๔๗๗. เอวํ อุปชฺฌายาจริยวตฺตานิ สงฺเขเปน ทสฺเสตฺวา อุปชฺฌายาจริเยหิ สทฺธิวิหาริกนฺเตวาสีนํ กาตพฺพวตฺตานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุปชฺฌายสฺส วตฺตานี’’ติอาทิ. อุปชฺฌายสฺส วตฺตานีติ อุปชฺฌาเยน สทฺธิวิหาริกสฺส ยุตฺตปตฺตกาเล กตฺตพฺพตฺตา อุปชฺฌายายตฺตวตฺตานีติ ¶ อตฺโถ. ตถา สทฺธิวิหาริเกติ ยถา สทฺธิวิหาริเกน อุปชฺฌายสฺส กาตพฺพานิ, ตถา อุปชฺฌาเยน สทฺธิวิหาริเก กาตพฺพานิ.
อุปชฺฌายาจริยวตฺเตสุ คามปฺปเวเส ปจฺฉาสมเณน หุตฺวา นาติทูรนจฺจาสนฺนคมนํ, น อนฺตรนฺตรา กถาโอปาตนํ, อาปตฺติสามนฺตา ภณมานสฺส นิวารณํ, ปตฺตปริยาปนฺนปฏิคฺคหณนฺติ จตฺตาริ วตฺตานิ, น เอกจฺจสฺส ปตฺตทานาทิอนาปุจฺฉาทิสาปกฺกมนาวสานานิ วีสติ ปฏิกฺเขปา เจติ เอตานิ ¶ จตุวีสติ วตฺตานิ เปตฺวา อวเสสานิ เตรสาธิกสตวตฺตานิ สนฺธายาห ‘‘สตํ เตรส โหนฺเตวา’’ติ, เตรสาธิกสตวตฺตานิ โหนฺตีติ อตฺโถ. อาจริเยน อนฺเตวาสิเกปิ จ กาตพฺพวตฺตานิ ตถา ตตฺตกาเนวาติ อตฺโถ.
สทฺธิวิหาริกนฺเตวาสิกวตฺตกถาวณฺณนา.
๒๔๗๘. อุปชฺฌายาจริเยหิ สทฺธิวิหาริกนฺเตวาสิกานํ นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปกฺกนฺเต วาปี’’ติอาทิ. ปกฺกนฺเต วาปิ วิพฺภนฺเต วาปิ ปกฺขสงฺกนฺเต วาปิ มเต วาปิ อาณตฺติยา วาปิ เอวํ ปฺจธา อุปชฺฌายา สทฺธิวิหาริเกน คหิโต นิสฺสโย ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ โยชนา. ปกฺกนฺเตติ ตทหุ อปจฺจาคนฺตุกามตาย ทิสํ คเต. วิพฺภนฺเตติ คิหิภาวํ ปตฺเต. ปกฺขสงฺกนฺตเกติ ติตฺถิยายตนํ คเต. มเตติ กาลกเต. อาณตฺติยาติ นิสฺสยปณามเนน.
๒๔๗๙-๘๐. อาจริยมฺหาปิ อนฺเตวาสิเกน คหิตนิสฺสยสฺส เภทนํ ฉธา ฉปฺปกาเรน โหตีติ โยชนา. กถนฺติ อาห ‘‘ปกฺกนฺเต จา’’ติอาทิ. ตํ อุปชฺฌายโต นิสฺสยเภเท วุตฺตนยเมว. วิเสสํ ปน สยเมว วกฺขติ ‘‘อาณตฺติย’’นฺติอาทินา. อาณตฺติยนฺติ เอตฺถ วิเสสตฺถโชตโก ปน-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. อุภินฺนมฺปิ ธุรนิกฺเขปเนปิ จาติ อาจริยสฺส นิสฺสยปณามเน ปน อุภินฺนํ อาจริยนฺเตวาสิกานํเยว อฺมฺนิราลยภาเว สติ นิสฺสยเภโท โหติ, น เอกสฺสาติ อตฺโถ. ตเมวตฺถํ พฺยติเรกโต ทฬฺหีกโรติ ‘‘เอเกกสฺสา’’ติอาทินา. เอเกกสฺส วา อุภินฺนํ วา อาลเย สติ น ภิชฺชตีติ โยชนา. ยถาห –
‘‘อาณตฺติยํ ¶ ¶ ปน สเจปิ อาจริโย มฺุจิตุกาโมว หุตฺวา นิสฺสยปณามนาย ปณาเมติ, อนฺเตวาสิโก จ ‘กิฺจาปิ มํ อาจริโย ปณาเมติ, อถ โข หทเยน มุทุโก’ติ สาลโยว โหติ, นิสฺสโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภติเยว. สเจปิ อาจริโย สาลโย, อนฺเตวาสิโก นิราลโย ‘น ทานิ อิมํ นิสฺสาย วสิสฺสามี’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, เอวมฺปิ น ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. อุภินฺนํ สาลยภาเว ปน น ปฏิปฺปสฺสมฺภติเยว. อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขเปน ปฏิปฺปสฺสมฺภตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๘๓).
อยํ ปน วิเสโส อาจริยาณตฺติยา นิสฺสยเภเทเยว ทสฺสิโต, น อุปชฺฌายาณตฺติยา. สารตฺถทีปนิยํ ปน ‘‘สเจปิ อาจริโย มฺุจิตุกาโมว หุตฺวา นิสฺสยปณามนาย ปณาเมตีติอาทิ สพฺพํ อุปชฺฌายสฺส อาณตฺติยมฺปิ เวทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ.
๒๔๘๑. เอวํ ปฺจ สาธารณงฺคานิ ทสฺเสตฺวา อสาธารณงฺคํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุปชฺฌายสโมธาน-คตสฺสาปิ จ ภิชฺชตี’’ติ. ตตฺถ สโมธานคมนํ สรูปโต, ปเภทโต จ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทสฺสนํ สวนฺจาติ, สโมธานํ ทฺวิธา มต’’นฺติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกายํ (มหาว. อฏฺ. ๘๓) คเหตพฺโพ. คนฺถวิตฺถารภีรูนํ อนุคฺคหาย ปน อิธ น วิตฺถาริโต.
๒๔๘๒-๓. สภาเค ทายเก อสนฺเต อทฺธิกสฺส จ คิลานสฺส จ ‘‘คิลาเนน มํ อุปฏฺหา’’ติ ยาจิตสฺส คิลานุปฏฺากสฺส จ นิสฺสยํ วินา วสิตุํ โทโส นตฺถีติ โยชนา ¶ . ‘‘คิลานุปฏฺากสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน รสฺสตฺตํ. อิมินา สภาเค นิสฺสยทายเก สนฺเต เอกทิวสมฺปิ ปริหาโร น ลพฺภตีติ ทีเปติ. อตฺตโน วเน ผาสุวิหารตํ ชานตาติ อตฺตโน สมถวิปสฺสนาปฏิลาภสฺส วเน ผาสุวิหารํ ชานนฺเตนปิ. ‘‘สภาเค ทายเก อสนฺเต’’ติ ปทจฺเฉโท. สพฺพเมตํ วิธานํ อนฺโตวสฺสโต อฺสฺมึ กาเล เวทิตพฺพํ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน สมนฺตปาสาทิกาย คเหตพฺโพ.
นิสฺสยปฏิปฺปสฺสมฺภนกถาวณฺณนา.
๒๔๘๔. กุฏฺมสฺส ¶ อตฺถีติ กุฏฺี, ตํ. ‘‘คณฺฑิ’’นฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย. รตฺตเสตาทิเภเทน เยน เกนจิ กุฏฺเน เววณฺณิยํ ปตฺตสรีรนฺติ อตฺโถ. ยถาห –
‘‘รตฺตกุฏฺํ วา โหตุ กาฬกุฏฺํ วา, ยํ กิฺจิ กิฏิภททฺทุกจฺฉุอาทิปฺปเภทมฺปิ สพฺพํ กุฏฺเมวาติ วุตฺตํ. ตฺเจ นขปิฏฺิปฺปมาณมฺปิ วฑฺฒนกปกฺเข ิตํ โหติ, น ปพฺพาเชตพฺโพ. สเจ ปน นิวาสนปารุปเนหิ ปกติปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน นขปิฏฺิปฺปมาณํ อวฑฺฒนกปกฺเข ิตํ โหติ, วฏฺฏติ. มุเข, ปน หตฺถปาทปิฏฺเสุ วา สเจปิ อวฑฺฒนกปกฺเข ิตํ นขปิฏฺิโต ขุทฺทกปมาณมฺปิ น วฏฺฏติเยวาติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. ตํ ติกิจฺฉาเปตฺวา ปพฺพาเชนฺเตนาปิ ปกติวณฺเณ ชาเตเยว ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๘๘).
นขปิฏฺิปฺปมาณนฺติ เอตฺถ ‘‘กนิฏฺงฺคุลินขปิฏฺิ อธิปฺเปตา’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ.
คณฺฑินฺติ ¶ เมทคณฺฑาทิคณฺฑเภทวนฺตํ. ยถาห ‘‘เมทคณฺโฑ วา โหตุ อฺโ วา, โย โกจิ โกลฏฺิมตฺตโกปิ เจ วฑฺฒนกปกฺเข ิโต คณฺโฑ โหติ, น ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติอาทิ (มหาว. อฏฺ. ๘๘). โกลฏฺีติ พทรฏฺิ. กิลาสินฺติ กิลาสวนฺตํ. ยถาห – ‘‘กิลาโสติ นภิชฺชนกํ นปคฺฆรณกํ ปทุมปุณฺฑรีกปตฺตวณฺณํ กุฏฺํ, เยน คุนฺนํ วิย สพลํ สรีรํ โหตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๘๘). จ-สทฺโท สพฺเพหิ อุปโยควนฺเตหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. โสสินฺติ ขยโรควนฺตํ. ยถาห – ‘‘โสโสติ โสสพฺยาธิ. ตสฺมึ สติ น ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๘๘). อปมาริกนฺติ อปมารวนฺตํ. ยถาห – ‘‘อปมาโรติ ปิตฺตุมฺมาโร วา ยกฺขุมฺมาโร วา. ตตฺถ ปุพฺพเวริเกน อมนุสฺเสน คหิโต ทุตฺติกิจฺโฉ โหติ, อปฺปมตฺตเกปิ ปน อปมาเร สติ น ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ.
ราชภฏนฺติ รฺโ ภตฺตเวตนภฏํ วา านนฺตรํ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา ราชปุริสํ. ยถาห – ‘‘อมจฺโจ วา โหตุ มหามตฺโต วา เสวโก วา กิฺจิ านนฺตรํ ปตฺโต วา อปฺปตฺโต วา, โย โกจิ รฺโ ภตฺตเวตนภโฏ. สพฺโพ ‘ราชภโฏ’ติ สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติ. โจรนฺติ มนุสฺเสหิ อปฺปมาทนํ คามฆาตปนฺถฆาตาทิกมฺเมน ปากฏํ โจรฺจ. ลิขิตกนฺติ ยํ กฺจิ โจริกํ วา อฺํ วา ครุํ ราชาปราธํ กตฺวา ปลาตํ, ราชา จ นํ ปณฺเณ วา โปตฺถเก วา ‘‘อิตฺถนฺนาโม ¶ ยตฺถ ทิสฺสติ, ตตฺถ คเหตฺวา มาเรตพฺโพ’’ติ วา ‘‘หตฺถปาทาทีนิสฺส ฉินฺทิตพฺพานี’’ติ วา ‘‘เอตฺตกํ นาม ทณฺฑํ หราเปตพฺโพ’’ติ วา ลิขาเปติ, เอวรูปํ ลิขิตกํ.
‘‘การเภทก’’นฺติ คาถาพนฺธวเสน รสฺโส กโต. การเภทกนฺติ ทาตพฺพกรสฺส วา กตโจรกมฺมสฺส วา การณา ¶ การาฆเร ปกฺขิตฺโต วา นิคฬพนฺธนาทีหิ พทฺโธ วา, ตโต โส มุจฺจิตฺวา ปลายติ, เอวรูปํ การาเภทกฺจ. ยถาห – ‘‘การา วุจฺจติ พนฺธนาคารํ, อิธ ปน อนฺทุพนฺธนํ วา โหตุ สงฺขลิกพนฺธนํ วา รชฺชุพนฺธนํ วา คามพนฺธนํ วา นิคมพนฺธนํ วา นครพนฺธนํ วา ปุริสคุตฺติ วา ชนปทพนฺธนํ วา ทีปพนฺธนํ วา, โย เอเตสุ ยํ กิฺจิ พนฺธนํ ฉินฺทิตฺวา ภินฺทิตฺวา มฺุจิตฺวา วิวริตฺวา วา ปสฺสมานานํ วา อปสฺสมานานํ วา ปลายติ, โส ‘การาเภทโก’ติ สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๙๒).
๒๔๘๕. กสาหตนฺติ อิณํ คเหตฺวา ทาตุํ อสมตฺถตฺตา ‘‘อยเมว เต ทณฺโฑ โหตู’’ติ กสาทินา ทินฺนปฺปหารํ อวูปสนฺตวณํ. ยถาห –
‘‘โย วจนเปสนาทีนิ อกโรนฺโต หฺติ, น โส กตทณฺฑกมฺโม. โย ปน เกณิยา วา อฺถา วา กิฺจิ คเหตฺวา ขาทิตฺวา ปุน ทาตุํ อสกฺโกนฺโต ‘อยเมว เต ทณฺโฑ โหตู’ติ กสาหิ หฺติ, อยํ กสาหโต กตทณฺฑกมฺโม. โย จ กสาหิ วา หโต โหตุ อทฺธทณฺฑกาทีนํ วา อฺตเรน, ยาว อลฺลวโณ โหติ, ตาว น ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๙๔).
ลกฺขณาหตนฺติ เอกํสํ กตฺวา ปารุเตน อุตฺตราสงฺเคน อปฺปฏิจฺฉาทนียฏฺาเน ตตฺเตน โลเหน อาหตํ อสจฺฉวิภูตลกฺขเณน สมนฺนาคตํ. ยถาห –
‘‘ยสฺส ปน นลาเฏ วา อุราทีสุ วา ตตฺเตน โลเหน ลกฺขณํ อาหตํ โหติ, โส สเจ ภุชิสฺโส, ยาว อลฺลวโณ โหติ, ตาว น ปพฺพาเชตพฺโพ. สเจปิสฺส วณา รุฬฺหา โหนฺติ ฉวิยา ¶ สมปริจฺเฉทา, ลกฺขณํ ปน ปฺายติ, ติมณฺฑลํ นิวตฺถสฺส อุตฺตราสงฺเค ¶ กเต ปฏิจฺฉนฺโนกาเส เจ โหติ, ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏติ. อปฺปฏิจฺฉนฺโนกาเส เจ, น วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๙๕).
อิณายิกฺจาติ มาตาปิตุปิตามหาทีหิ วา อตฺตนา วา คหิตอิณํ. ยถาห –
‘‘อิณายิโก นาม ยสฺส ปิติปิตามเหหิ วา อิณํ คหิตํ โหติ, สยํ วา อิณํ คหิตํ โหติ, ยํ วา อาเปตฺวา มาตาปิตูหิ กิฺจิ คหิตํ โหติ, โส ตํ อิณํ ปเรสํ ธาเรตีติ อิณายิโก. ยํ ปน อฺเ าตกา อาเปตฺวา กิฺจิ คณฺหนฺติ, โส น อิณายิโก. น หิ เต ตํ อาเปตุํ อิสฺสรา. ตสฺมา ตํ ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๙๖).
ทาสนฺติ อนฺโตชาโต, ธนกฺกีโต, กรมรานีโต, สยํ วา ทาสพฺยํ อุปคโตติ จตุนฺนํ ทาสานํ อฺตรํ. ทาสวินิจฺฉโย ปเนตฺถ สมนฺตปาสาทิกาย (มหาว. อฏฺ. ๙๗) วิตฺถารโต คเหตพฺโพ. ปพฺพาเชนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ ‘‘กุฏฺิ’’นฺติอาทีหิ อุปโยควนฺตปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ.
๒๔๘๖. หตฺถจฺฉินฺนนฺติ หตฺถตเล วา มณิพนฺเธ วา กปฺปเร วา ยตฺถ กตฺถจิ ฉินฺนหตฺถํ. อฏฺจฺฉินฺนนฺติ ยถา นขํ น ปฺายติ, เอวํ จตูสุ องฺคุฏฺเกสุ อฺตรํ วา สพฺเพ วา ยสฺส ฉินฺนา โหนฺติ, เอวรูปํ. ปาทจฺฉินฺนนฺติ ยสฺส อคฺคปาเทสุ วา โคปฺผเกสุ วา ชงฺฆาย วา ยตฺถ กตฺถจิ เอโก วา ทฺเว วา ปาทา ฉินฺนา โหนฺติ. หตฺถปาทฉินฺนสฺสาปิ ปาฬิยํ (มหาว. ๑๑๙) อาคตตฺตา โสปิ อิธ วตฺตพฺโพ, ยถาวุตฺตนเยเนว ตสฺส ทุกฺกฏวตฺถุตา ปฺายตีติ น วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ.
กณฺณนาสงฺคุลิจฺฉินฺนนฺติ ¶ เอตฺถ ‘‘กณฺณจฺฉินฺนํ นาสจฺฉินฺนํ กณฺณนาสจฺฉินฺนํ องฺคุลิจฺฉินฺน’’นฺติ โยชนา. กณฺณจฺฉินฺนนฺติ ยสฺส กณฺณมูเล วา กณฺณสกฺขลิกาย วา เอโก วา ทฺเว วา กณฺณา ฉินฺนา โหนฺติ. ยสฺส ปน กณฺณาวฏฺเฏ ฉินฺนา โหนฺติ, สกฺกา จ โหนฺติ สงฺฆาเฏตุํ, โส กณฺณํ สงฺฆาเฏตฺวา ปพฺพาเชตพฺโพ. นาสจฺฉินฺนนฺติ ยสฺส อชปทเก วา อคฺเค วา เอกปุเฏ วา ยตฺถ กตฺถจิ นาสา ฉินฺนา โหติ. ยสฺส ปน นาสิกา สกฺกา โหติ สนฺเธตุํ, โส ¶ ตํ ผาสุกํ กตฺวา ปพฺพาเชตพฺโพ. กณฺณนาสจฺฉินฺนนฺติ ตทุภยจฺฉินฺนํ. องฺคุลิจฺฉินฺนนฺติ ยสฺส นขเสสํ อทสฺเสตฺวา เอกา วา พหู วา องฺคุลิโย ฉินฺนา โหนฺติ. ยสฺส ปน สุตฺตตนฺตุมตฺตมฺปิ นขเสสํ ปฺายติ, ตํ ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏติ. กณฺฑรจฺฉินฺนเมว จาติ ยสฺส กณฺฑรนามกา มหานฺหารู ปุรโต วา ปจฺฉโต วา ฉินฺนา โหนฺติ, เยสุ เอกสฺสาปิ ฉินฺนตฺตา อคฺคปาเทน วา จงฺกมติ, มูเลน วา จงฺกมติ, น วา ปาทํ ปติฏฺาเปตุํ สกฺโกติ.
๒๔๘๗. กาณนฺติ ปสนฺนนฺโธ วา โหตุ ปุปฺผาทีหิ วา อุปหตปสาโท, โย ทฺวีหิ วา เอเกน วา อกฺขินา น ปสฺสติ, ตํ กาณํ. กุณินฺติ หตฺถกุณี วา ปาทกุณี วา องฺคุลิกุณี วา, ยสฺส เอเตสุ หตฺถาทีสุ ยํ กิฺจิ วงฺกํ ปฺายติ, โส กุณี. ขุชฺชฺจาติ โย อุรสฺส วา ปิฏฺิยา วา ปสฺสสฺส วา นิกฺขนฺตตฺตา ขุชฺชสรีโร, ตํ ขุชฺชํ. ยสฺส ปน กิฺจิ กิฺจิ องฺคปจฺจงฺคํ อีสกํ วงฺกํ, ตํ ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏติ. มหาปุริโส เอว หิ พฺรหฺมุชุคตฺโต, อวเสโส สตฺโต อขุชฺโช นาม นตฺถิ.
วามนนฺติ โย ชงฺฆวามโน วา กฏิวามโน วา อุภยวามโน วา, ตํ. ตตฺถ ชงฺฆวามนสฺส กฏิโต ปฏฺาย เหฏฺิมกาโย ¶ รสฺโส โหติ, อุปริมกาโย ปริปุณฺโณ. กฏิวามนสฺส กฏิโต ปฏฺาย อุปริมกาโย รสฺโส โหติ, เหฏฺิมกาโย ปริปุณฺโณ โหติ. อุภยวามนสฺส อุโภปิ กายา รสฺสา โหนฺติ. เยสํ กายรสฺสตฺตา ภูตานํ วิย ปริวฏุโม มหากุจฺฉิฆฏสทิโส อตฺตภาโว โหติ. ตํ ติวิธมฺปิ ปพฺพาเชตุํ น วฏฺฏติ.
ผณหตฺถกนฺติ ยสฺส วคฺคุลิปกฺขกา วิย องฺคุลิโย สมฺพทฺธา โหนฺติ, ตํ. เอตํ ปพฺพาเชตุกาเมน องฺคุลนฺตริกาโย ผาเลตฺวา สพฺพํ อนฺตรจมฺมํ อปเนตฺวา ผาสุกํ กตฺวา ปพฺพาเชตพฺโพ. ยสฺสาปิ ฉ องฺคุลิโย โหนฺติ, ตํ ปพฺพาเชตุกาเมน อธิกํ องฺคุลึ ฉินฺทิตฺวา ผาสุกํ กตฺวา ปพฺพาเชตพฺโพ.
ขฺชนฺติ โย นตชาณุโก วา ภินฺนชงฺโฆ วา มชฺเฌ สํกุฏิตปาทตฺตา กุณฺฑปาทโก วา ปิฏฺิปาทมชฺเฌน จงฺกมนฺโต อคฺเค สํกุฏิตปาทตฺตา กุณฺฑปาทโก วา ปิฏฺิปาทคฺเคน จงฺกมนฺโต อคฺคปาเทเนว จงฺกมนขฺโช วา ปณฺหิกาย จงฺกมนขฺโช วา ปาทสฺส พาหิรนฺเตน จงฺกมนขฺโช วา ปาทสฺส อพฺภนฺตรนฺเตน จงฺกมนขฺโช วา โคปฺผกานํ อุปริ ภคฺคตฺตา สกเลน ¶ ปิฏฺิปาเทน จงฺกมนขฺโช วา, ตํ ปพฺพาเชตุํ น วฏฺฏติ. เอตฺถ นตชาณุโกติ อนฺโตปวิฏฺอานตปาโท. ปกฺขหตนฺติ ยสฺส เอโก หตฺโถ วา ปาโท วา อฑฺฒสรีรํ วา สุขํ น วหติ.
สีปทินฺติ ภารปาทํ. ยสฺส ปาโท ถูโล โหติ สฺชาตปีฬโก ขโร, โส น ปพฺพาเชตพฺโพ. ยสฺส ปน น ตาว ขรภาวํ คณฺหาติ, สกฺกา โหติ อุปนาหํ พนฺธิตฺวา อุทกอาวาเฏ ปเวเสตฺวา อุทกวาลิกาย ปูเรตฺวา ¶ ยถา สิรา ปฺายนฺติ, ชงฺฆา จ เตลนาฬิกา วิย โหนฺติ, เอวํ มิลาเปตุํ สกฺกา, ตสฺส ปาทํ อีทิสํ กตฺวา ตํ ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏติ. สเจ ปุน วฑฺฒติ, อุปสมฺปาเทนฺเตนาปิ ตถา กตฺวาว อุปสมฺปาเทตพฺโพ. ปาปโรคินนฺติ โย อริสภคนฺทรปิตฺตเสมฺหกาสโสสาทีสุ เยน เกนจิ โรเคน นิจฺจาตุโร อเตกิจฺฉโรโค เชคุจฺโฉ อมนาโป, ตํ.
๒๔๘๘. ชราย ทุพฺพลนฺติ โย ชิณฺณภาเวน ทุพฺพโล อตฺตโน จีวรรชนาทิกมฺมมฺปิ กาตุํ อสมตฺโถ, ตํ. โย ปน มหลฺลโกปิ พลวา โหติ อตฺตานํ ปฏิชคฺคิตุํ สกฺโกติ, โส ปพฺพาเชตพฺโพ. อนฺธนฺติ ชจฺจนฺธํ. ปธิรฺเจวาติ โย สพฺเพน สพฺพํ น สุณาติ, ตํ. โย ปน มหาสทฺทํ สุณาติ, ตํ ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏติ. มมฺมนนฺติ ยสฺส วจีเภโท วตฺตติ, สรณคมนํ ปริปุณฺณํ ภาสิตุํ น สกฺโกติ, ตาทิสํ มมฺมนมฺปิ ปพฺพาเชตุํ น วฏฺฏติ. โย ปน สรณคมนมตฺตํ ปริปุณฺณํ ภาสิตุํ สกฺโกติ, ตํ ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏติ. อถ วา มมฺมนนฺติ ขลิตวจนํ, โย เอกเมว อกฺขรํ จตุปฺจกฺขตฺตุํ วทติ, ตสฺเสตมธิวจนํ. ปีสปฺปินฺติ ฉินฺนิริยาปถํ. มูคนฺติ ยสฺส วจีเภโท นปฺปวตฺตติ.
๒๔๘๙. อตฺตโน วิรูปภาเวน ปริสํ ทูเสนฺเตน ปริสทูสเก (มหาว. อฏฺ. ๑๑๙) ทสฺเสตุมาห ‘‘อติทีโฆ’’ติอาทิ. อติทีโฆติ อฺเสํ สีสปฺปมาณนาภิปฺปเทโส. อติรสฺโสติ วุตฺตปฺปกาโร อุภยวามโน วิย อติรสฺโส. อติกาโฬ วาติ ฌาปิตเขตฺเต ขาณุโก วิย อติกาฬวณฺโณ. มฏฺตมฺพโลหนิทสฺสโน อจฺโจทาโตปิ วาติ สมฺพนฺโธ, ทธิตกฺกาทีหิ มชฺชิตมฏฺตมฺพโลหวณฺโณ อตีว โอทาตสรีโรติ อตฺโถ.
๒๔๙๐. อติถูโล ¶ วาติ ภาริยมํโส มโหทโร มหาภูตสทิโส. อติกิโสติ มนฺทมํสโลหิโต ¶ อฏฺิสิราจมฺมสรีโร วิย. อติมหาสีโส วาติ โยชนา. อติมหาสีโส วาติ ปจฺฉึ สีเส กตฺวา ิโต วิย. ‘‘อติขุทฺทกสีเสน อสหิเตนา’’ติ ปทจฺเฉโท. อสหิเตนาติ สรีรสฺส อนนุรูเปน. ‘‘อติขุทฺทกสีเสนา’’ติ เอตสฺส วิเสสนํ. อสหิเตน อติขุทฺทกสีเสน สมนฺนาคโตติ โยชนา. ยถาห – ‘‘อติขุทฺทกสีโส วา สรีรสฺส อนนุรูเปน อติขุทฺทเกน สีเสน สมนฺนาคโต’’ติ.
๒๔๙๑. กุฏกุฏกสีโสติ ตาลผลปิณฺฑิสทิเสน สีเสน สมนฺนาคโต. สิขรสีสโกติ อุทฺธํ อนุปุพฺพตนุเกน สีเสน สมนฺนาคโต, มตฺถกโต สํกุฏิโก มูลโต วิตฺถโต หุตฺวา ิตปพฺพตสิขรสทิสสีโสติ อตฺโถ. เวฬุนาฬิสมาเนนาติ มหาเวฬุปพฺพสทิเสน. สีเสนาติ ทีฆสีเสน. ยถาห – ‘‘นาฬิสีโส วา มหาเวฬุปพฺพสทิเสน สีเสน สมนฺนาคโต’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๑๙).
๒๔๙๒. กปฺปสีโสปีติ มชฺเฌ ทิสฺสมานอาวาเฏน หตฺถิกุมฺภสทิเสน ทฺวิธาภูตสีเสน สมนฺนาคโต. ปพฺภารสีโส วาติ จตูสุ ปสฺเสสุ เยน เกนจิ ปสฺเสน โอณเตน สีเสน สมนฺนาคโต. วณสีสโกติ วเณหิ สมนฺนาคตสีโส. กณฺณิกเกโส วาติ ปาณเกหิ ขายิตเกทาเร สสฺสสทิเสหิ ตหึ ตหึ อุฏฺิเตหิ เกเสหิ สมนฺนาคโต. ถูลเกโสปิ วาติ ตาลหีรสทิเสหิ เกเสหิ สมนฺนาคโต.
๒๔๙๓. ปูติสีโสติ ¶ ทุคฺคนฺธสีโส. นิลฺโลมสีโส วาติ โลมรหิตสีโส. ชาติปณฺฑรเกสโกติ ชาติผลิเตหิ ปณฺฑรเกโส วา. ชาติยา ตมฺพเกโส วาติ อาทิตฺเตหิ วิย ตมฺพวณฺเณหิ เกเสหิ สมนฺนาคโต. อาวฏฺฏสีสโกติ คุนฺนํ สรีเร อาวฏฺฏสทิเสหิ อุทฺธคฺเคหิ เกสาวฏฺเฏหิ สมนฺนาคโต.
๒๔๙๔. สีสโลเมกพทฺเธหิ ภมุเกหิ ยุโตปีติ สีสโลเมหิ สทฺธึ เอกาพทฺธโลเมหิ ภมุเกหิ สมนฺนาคโต. สมฺพทฺธภมุโก วาติ เอกาพทฺธอุภยภมุโก, มชฺเฌ สฺชาตโลเมหิ ภมุเกหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. นิลฺโลมภมุโกปิ วาติ ภมุโลมรหิโต. นิลฺโลมภมุโกปิ วาติ ปิ-สทฺเทน อวุตฺตสมุจฺจยตฺเถน มกฺกฏภมุโก สงฺคหิโต.
๒๔๙๕. มหนฺตขุทฺทเนตฺโต ¶ วาติ เอตฺถ เนตฺต-สทฺโท มหนฺตขุทฺท-สทฺเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ, มหนฺตเนตฺโต วา ขุทฺทกเนตฺโต วาติ อตฺโถ. มหนฺตเนตฺโต วาติ อติมหนฺเตหิ เนตฺเตหิ สมนฺนาคโต. ขุทฺทกเนตฺโต วาติ มหึสจมฺเม วาสิโกเณน ปหริตฺวา กตฉิทฺทสทิเสหิ อติขุทฺทกกฺขีหิ สมนฺนาคโต. วิสมโลจโนติ เอเกน มหนฺเตน, เอเกน ขุทฺทเกน อกฺขินา สมนฺนาคโต. เกกโร วาปีติ ติริยํ ปสฺสนฺโต. เอตฺถ อปิ-สทฺเทน นิกฺขนฺตกฺขึ สมฺปิณฺเฑติ, ยสฺส กกฺกฏกสฺเสว อกฺขิตารกา นิกฺขนฺตา โหนฺติ. คมฺภีรเนตฺโตติ ยสฺส คมฺภีเร อุทปาเน อุทกตารกา วิย อกฺขิตารกา ปฺายนฺติ. เอตฺถ จ อุทกตารกา นาม อุทกปุพฺพุฬํ. อกฺขิตารกาติ อกฺขิเคณฺฑกา. วิสมจกฺกโลติ เอเกน อุทฺธํ, เอเกน อโธติ เอวํ วิสมชาเตหิ อกฺขิจกฺเกหิ สมนฺนาคโต.
๒๔๙๖. ชตุกณฺโณ ¶ วาติ อติขุทฺทิกาหิ กณฺณสกฺขลีหิ สมนฺนาคโต. มูสิกกณฺโณ วาติ มูสิกานํ กณฺณสทิเสหิ กณฺเณหิ สมนฺนาคโต. หตฺถิกณฺโณปิ วาติ อนนุรูปาหิ มหนฺตาหิ หตฺถิกณฺณสทิสาหิ กณฺณสกฺขลีหิ สมนฺนาคโต. ฉิทฺทมตฺตกกณฺโณ วาติ ยสฺส วินา กณฺณสกฺขลีหิ กณฺณจฺฉิทฺทเมว โหติ. อวิทฺธกณฺณโกติ กณฺณพนฺธตฺถาย อวิทฺเธน กณฺเณน สมนฺนาคโต.
๒๔๙๗. ฏงฺกิตกณฺโณ วาติ โคภตฺตนาฬิกาย อคฺคสทิเสหิ กณฺเณหิ สมนฺนาคโต, โคหนุโกฏิสณฺาเนหิ กณฺเณหิ สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ปูติกณฺโณปิ วาติ สทา ปคฺฆริตปุพฺเพน กณฺเณน สมนฺนาคโต. ปูติกณฺโณปีติ อปิ-สทฺเทน กณฺณภคนฺทริโก คหิโต. กณฺณภคนฺทริโกติ นิจฺจปูตินา กณฺเณน สมนฺนาคโต. อวิทฺธกณฺโณ ปริสทูสโก วุตฺโต, กถํ โยนกชาตีนํ ปพฺพชฺชาติ อาห ‘‘โยนกาทิปฺปเภโทปิ, นายํ ปริสทูสโก’’ติ, กณฺณาเวธนํ โยนกานํ สภาโว, อยํ โยนกาทิปฺปเภโท ปริสทูสโก น โหตีติ วุตฺตํ โหติ.
๒๔๙๘. อติปิงฺคลเนตฺโตติ ¶ อติสเยน ปิงฺคเลหิ เนตฺเตหิ สมนฺนาคโต. มธุปิงฺคลํ ปน ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏติ. นิปฺปขุมกฺขิ วาติ อกฺขิทลโรเมหิ วิรหิตอกฺขิโก. ปขุม-สทฺโท หิ โลเก อกฺขิทลโรเมสุ นิรุฬฺโห. อสฺสุปคฺฆรเนตฺโต วาติ ปคฺฆรณสฺสูหิ เนตฺเตหิ สมนฺนาคโต. ปกฺกปุปฺผิตโลจโนติ ปกฺกโลจโน ปุปฺผิตโลจโนติ โยชนา. ปริปกฺกเนตฺโต สฺชาตปุปฺผเนตฺโตติ อตฺโถ.
๒๔๙๙. มหานาโสติ สรีรสฺส อนนุรูปาย มหติยา นาสาย สมนฺนาคโต. อติขุทฺทกนาสิโกติ ตถา ¶ อติขุทฺทิกาย นาสาย สมนฺนาคโต. จิปิฏนาโส วาติ จิปิฏาย อนฺโต ปวิฏฺาย วิย อลฺลินาสาย สมนฺนาคโต. จิปิฏนาโส วาติ อวุตฺตวิกปฺปตฺเถน วา-สทฺเทน ทีฆนาสิโก สงฺคยฺหติ. โส จ สุกตุณฺฑสทิสาย ชิวฺหาย เลหิตุํ สกฺกุเณยฺยาย นาสิกาย สมนฺนาคโต. กุฏิลนาสิโกติ มุขมชฺเฌ อปฺปติฏฺหิตฺวา เอกปสฺเส ิตนาสิโก.
๒๕๐๐. นิจฺจวิสฺสวนาโส วาติ นิจฺจปคฺฆริตสิงฺฆาณิกนาโส วา. มหามุโขติ ยสฺส ปฏงฺคมณฺฑุกสฺเสว มุขนิมิตฺตํเยว มหนฺตํ โหติ, มุขํ ปน ลาพุสทิสํ อติขุทฺทกํ. ปฏงฺคมณฺฑุโก นาม มหามุขมณฺฑุโก. วงฺกภินฺนมุโข วาปีติ เอตฺถ ‘‘วงฺกมุโข วา ภินฺนมุโข วาปี’’ติ โยชนา. วงฺกมุโขติ ภมุกสฺส, นลาตสฺส วา เอกปสฺเส นินฺนตาย วงฺกมุโข. ภินฺนมุโข วาติ มกฺกฏสฺเสว ภินฺนมุโข. มหาโอฏฺโปิ วาติ อุกฺขลิมุขวฏฺฏิสทิเสหิ โอฏฺเหิ สมนฺนาคโต.
๒๕๐๑. ตนุกโอฏฺโ วาติ เภริจมฺมสทิเสหิ ทนฺเต ปิทหิตุํ อสมตฺเถหิ โอฏฺเหิ สมนฺนาคโต. เภริจมฺมสทิเสหีติ เภริมุขจมฺมสทิเสหิ. ตนุกโอฏฺโ วาติ เอตฺถ วา-สทฺเทน มหาธโรฏฺโ วา ตนุกอุตฺตโรฏฺโ วา ตนุกอธโรฏฺโ วาติ ตโย วิกปฺปา สงฺคหิตา. วิปุลุตฺตรโอฏฺโกติ มหาอุตฺตโรฏฺโ. โอฏฺฉินฺโนติ ยสฺส เอโก วา ทฺเว วา โอฏฺา ฉินฺนา โหนฺติ. อุปฺปกฺกมุโขติ ปกฺกมุโข. เอฬมุโขปิ วาติ นิจฺจปคฺฆรณมุโข.
๒๕๐๒-๓. สงฺขตุณฺโฑปีติ พหิ เสเตหิ อนฺโต อติรตฺเตหิ โอฏฺเหิ สมนฺนาคโต. ทุคฺคนฺธมุโขติ ทุคฺคนฺธกุณปมุโข. มหาทนฺโตปีติ อฏฺกทนฺตสทิเสหิ สมนฺนาคโต ¶ . อจฺจนฺตนฺติ อติสเยน. ‘‘เหฏฺา อุปริโต วาปิ, พหิ นิกฺขนฺตทนฺตโก’’ติ อิทํ ‘‘อสุรทนฺตโก’’ติ เอตสฺส อตฺถปทํ. อสุโรติ ทานโว. ‘‘สิปฺปิทนฺโต วา โอฏฺทนฺโต วา’’ติ คณฺิปเท ลิขิโต. ยสฺส ปน สกฺกา โหนฺติ โอฏฺเหิ ปิทหิตุํ, กเถนฺตสฺเสว ปฺายติ, โน อกเถนฺตสฺส, ตํ ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏติ. อทนฺโตติ ทนฺตรหิโต. ปูติทนฺโตติ ปูติภูเตหิ ทนฺเตหิ สมนฺนาคโต.
๒๕๐๔. ‘‘อติขุทฺทกทนฺตโก’’ติ อิมสฺส ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ อปวาโท. ยสฺส ทนฺตนฺตเร กาฬกทนฺตสนฺนิโภ ¶ กลนฺทกทนฺตสทิโส ทนฺโต สุขุโมว ิโต เจ, ตํ ตุ ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. ปพฺพาเชตุมฺปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท ตุ-สทฺทตฺโถ.
๒๕๐๕. โย โปโสติ สมฺพนฺโธ. มหาหนุโกติ โคหนุสทิเสน หนุนา สมนฺนาคโต. ‘‘รสฺเสน หนุนา ยุโต’’ติ อิทํ ‘‘จิปิฏหนุโก วา’’ติ อิมสฺส อตฺถปทํ. ยถาห – ‘‘จิปิฏหนุโก วา อนฺโตปวิฏฺเน วิย อติรสฺเสน หนุเกน สมนฺนาคโต’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๑๙). จิปิฏหนุโก วาปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน ‘‘ภินฺนหนุโก วา วงฺกหนุโก วา’’ติ วิกปฺปทฺวยํ สงฺคณฺหาติ.
๒๕๐๖. นิมฺมสฺสุทาิโก วาปีติ ภิกฺขุนิสทิสมุโข. อติทีฆคโลปิ วาติ พกคลสทิเสน คเลน สมนฺนาคโต. อติรสฺสคโลปิ วาติ อนฺโตปวิฏฺเน วิย คเลน สมนฺนาคโต. ภินฺนคโล วา คณฺฑคโลปิ วาติ โยชนา, ภินฺนคลฏฺิโก วา คณฺเฑน สมนฺนาคตคโลปิ วาติ อตฺโถ.
๒๕๐๗. ภฏฺํสกูโฏ ¶ วาติ มาตุคามสฺส วิย ภฏฺเน อํสกูเฏน สมนฺนาคโต. ภินฺนปิฏฺิ วา ภินฺนอุโรปิ วาติ โยชนา, สุทีฆหตฺโถ วา สุรสฺสหตฺโถ วาติ โยชนา, อติทีฆหตฺโถ วา อติรสฺสหตฺโถ วาติ อตฺโถ. วา-สทฺเทน อหตฺถเอกหตฺถานํ คหณํ. กจฺฉุสมายุโต วา กณฺฑุสมายุโต วาติ โยชนา. วา-สทฺเทน ‘‘ททฺทุคตฺโต วา โคธาคตฺโต วา’’ติ อิเม ทฺเว สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ โคธาคตฺโต วาติ ยสฺส โคธาย วิย คตฺตโต จุณฺณานิ ปตนฺติ.
๒๕๐๘. มหานิสทมํโสติ อิมสฺส อตฺถปทํ ‘‘อุทฺธนคฺคุปมายุโต’’ติ. ยถาห – ‘‘มหาอานิสโท วา อุทฺธนกูฏสทิเสหิ อานิสทมํเสหิ อจฺจุคฺคเตหิ สมนฺนาคโต’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๑๙). มหานิสทมํโส วาติ เอตฺถ วา-สทฺเทน ภฏฺกฏิโก สงฺคหิโต. วาตณฺฑิโกติ อณฺฑโกเสสุ วุทฺธิโรเคน สมนฺนาคโต. มหาอูรูติ สรีรสฺส อนนุรูเปหิ มหนฺเตหิ สตฺตีหิ สมนฺนาคโต. สงฺฆฏฺฏนกชาณุโกติ อฺมฺํ สงฺฆฏฺเฏหิ ชาณูหิ สมนฺนาคโต.
๒๕๐๙. ภินฺนชาณูติ ยสฺส เอโก วา ทฺเว วา ชาณู ภินฺนา โหนฺติ. มหาชาณูติ มหนฺเตน ¶ ชาณุนา สมนฺนาคโต. ทีฆชงฺโฆติ ยฏฺิสทิสชงฺโฆ. วิกโฏ วาติ ติริยํ คมนปาเทหิ สมนฺนาคโต, ยสฺส จงฺกมโต ชาณุกา พหิ นิคฺคจฺฉนฺติ. ปณฺโห วาติ ปจฺฉโต ปริวตฺตปาเทหิ สมนฺนาคโต, ยสฺส จงฺกมโต ชาณุกา อนฺโต ปวิสนฺติ. ‘‘ปนฺโต’’ติ จ ‘‘สณฺโห’’ติ จ เอตสฺเสว เววจนานิ. อุพฺพทฺธปิณฺฑิโกติ เหฏฺา โอรุฬฺหาหิ วา อุปริ อารุฬฺหาหิ วา มหตีหิ ชงฺฆปิณฺฑิกาหิ สมนฺนาคโต.
๒๕๑๐. ยฏฺิชงฺโฆติ ¶ ยฏฺิสทิสาย ชงฺฆาย สมนฺนาคโต. มหาชงฺโฆติ สรีรสฺส อนนุรูปาย มหติยา ชงฺฆาย สมนฺนาคโต. มหาปาโทปิ วาติ สรีรสฺส อนนุรูเปหิ มหนฺเตหิ ปาเทหิ สมนฺนาคโต. อปิ-สทฺเทน ถูลชงฺฆปิณฺฑิโก สงฺคหิโต, ภตฺตปุฏสทิสาย ถูลาย ชงฺฆปิณฺฑิยา สมนฺนาคโตติ อตฺโถ. ปิฏฺิกปาโท วาติ ปาทเวมชฺฌโต อุฏฺิตชงฺโฆ. มหาปณฺหิปิ วาติ อนนุรูเปหิ อติมหนฺเตหิ ปณฺหีหิ สมนฺนาคโต.
๒๕๑๑. วงฺกปาโทติ อนฺโต วา พหิ วา ปริวตฺตปาทวเสน ทุวิโธ วงฺกปาโท. คณฺิกงฺคุลิโกติ สิงฺคิเวรผณสทิสาหิ องฺคุลีหิ สมนฺนาคโต. ‘‘อนฺธนโข วาปี’’ติ เอตสฺส อตฺถปทํ ‘‘กาฬปูตินโขปิ จา’’ติ. ยถาห – ‘‘อนฺธนโข วา กาฬวณฺเณหิ ปูตินเขหิ สมนฺนาคโต’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๑๙).
๒๕๑๒. อิจฺเจวนฺติ ยถาวุตฺตวจนียนิทสฺสนตฺโถยํ นิปาตสมุทาโย. องฺคเวกลฺลตาย พหุวิธตฺตา อนวเสสํ เวกลฺลปฺปการํ สงฺคณฺหิตุมาห ‘‘อิจฺเจวมาทิก’’นฺติ.
ปริสทูสกกถาวณฺณนา.
๒๕๑๔. ปตฺตจีวรนฺติ เอตฺถ ‘‘สามเณรสฺสา’’ติ อธิการโต ลพฺภติ. อนฺโต นิกฺขิปโตติ โอวรกาทีนํ อนฺโต นิกฺขิปนฺตสฺส. สพฺพปโยเคสูติ ปตฺตจีวรสฺส อามสนาทิสพฺพปโยเคสุ.
๒๕๑๕-๖. ทณฺฑกมฺมํ กตฺวาติ ทณฺฑกมฺมํ โยเชตฺวา. ทณฺเฑนฺติ วิเนนฺติ เอเตนาติ ทณฺโฑ, โสเยว กตฺตพฺพตฺตา กมฺมนฺติ ¶ ทณฺฑกมฺมํ, อาวรณาทิ. อนาจารสฺส ทุพฺพจสามเณรสฺส เกวลํ ¶ หิตกาเมน ภิกฺขุนา ทณฺฑกมฺมํ กตฺวา ทณฺฑกมฺมํ โยเชตฺวา ยาคุํ วา ภตฺตํ วา วา-สทฺเทน ปตฺตํ วา จีวรํ วา ทสฺเสตฺวา ‘‘ทณฺฑกมฺเม อาหเฏ ตฺวํ อิทํ ลจฺฉสิ’’ อิติ ภาสิตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. กิราติ ปทปูรณตฺเถ นิปาโต.
๒๕๑๗. ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ปิตทณฺฑกมฺมํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อปราธานุรูเปนา’’ติอาทิ. ตํ อปราธานุรูปทณฺฑกมฺมํ นาม วาลิกาสลิลาทีนํ อาหราปนเมวาติ โยเชตพฺพํ. อาทิ-สทฺเทน ทารุอาทีนํ อาหราปนํ คณฺหาติ. ตฺจ โข ‘‘โอรมิสฺสตี’’ติ อนุกมฺปาย, น ‘‘นสฺสิสฺสติ วิพฺภมิสฺสตี’’ติอาทินยปฺปวตฺเตน ปาปชฺฌาสเยน.
๒๕๑๘-๙. อกตฺตพฺพํ ทณฺฑกมฺมํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สีเส วา’’ติอาทิ. สีเส วาติ เอตฺถ ‘‘สามเณรสฺสา’’ติ อธิการโต ลพฺภติ. ปาสาณาทีนีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อิฏฺกาทีนํ คหณํ. สามเณรํ อุณฺเห ปาสาเณ นิปชฺชาเปตุํ วา อุณฺหาย ภูมิยา นิปชฺชาเปตุํ วา อุทกํ ปเวเสตุํ วา ภิกฺขุโน น วฏฺฏตีติ โยชนา.
ภควตา อนฺุาตทณฺฑกมฺมํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อิธา’’ติอาทิ. อิธาติ อิมสฺมึ ทณฺฑกมฺมาธิกาเร. อาวรณมตฺตนฺติ ‘‘มา อิธ ปาวิสี’’ติ นิวารณมตฺตํ. ปกาสิตนฺติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยตฺถ วา วสติ, ยตฺถ วา ปฏิกฺกมติ, ตตฺถ อาวรณํ กาตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๐๗) ภาสิตํ.
‘‘ยตฺถ วา วสติ, ยตฺถ วา ปฏิกฺกมตีติ ยตฺถ วสติ วา ปวิสติ วา, อุภเยนาปิ อตฺตโน ปริเวณฺจ วสฺสคฺเคน ปตฺตเสนาสนฺจ วุตฺต’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๑๐๗) อฏฺกถาย วุตฺตตฺตา ยาว โยชิตํ ¶ ทณฺฑกมฺมํ กโรนฺติ, ตาว อตฺตโน ปุคฺคลิกปริเวณํ วา วสฺสคฺเคน ปตฺตเสนาสนํ วา ปวิสิตุํ อทตฺวา นิวารณํ อาวรณํ นาม. อฏฺกถายํ ‘‘อตฺตโน’’ติ วจนํ เย อาวรณํ กโรนฺติ, เต อาจริยุปชฺฌาเย สนฺธาย วุตฺตนฺติ วิฺายติ. เกจิ ปเนตฺถ ‘‘อตฺตโน’’ติ อิทํ ยสฺส อาวรณํ กโรนฺติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตฺวา ตตฺถ วินิจฺฉยํ วทนฺติ. เกจิ อุภยถาปิ อตฺถํ คเหตฺวา อุภยตฺถาปิ อาวรณํ กาตพฺพนฺติ วทนฺติ. วีมํสิตฺวา ยเมตฺถ ยุตฺตตรํ, ตํ คเหตพฺพํ.
นิวารณกถาวณฺณนา.
๒๕๒๐. ปกฺโข ¶ จ โอปกฺกมิโก จ อาสิตฺโต จาติ วิคฺคโห. เอตฺถ จ ‘‘อนุโปสเถ อุโปสถํ กโรตี’’ติอาทีสุ ยถา อุโปสถทิเน กตฺตพฺพกมฺมํ ‘‘อุโปสโถ’’ติ วุจฺจติ, ตถา มาสสฺส ปกฺเข ปณฺฑกภาวมาปชฺชนฺโต ‘‘ปกฺโข’’ติ วุตฺโต. อถ วา ปกฺขปณฺฑโก ปกฺโข อุตฺตรปทโลเปน ยถา ‘‘ภีมเสโน ภีโม’’ติ. อิทฺจ ปาปานุภาเวน กณฺหปกฺเขเยว ปณฺฑกภาวมาปชฺชนฺตสฺส อธิวจนํ. ยถาห ‘‘อกุสลวิปากานุภาเวน กาฬปกฺเข กาฬปกฺเข ปณฺฑโก โหติ, ชุณฺหปกฺเข ปนสฺส ปริฬาโห วูปสมฺมติ, อยํ ปกฺขปณฺฑโก’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๐๙).
ยสฺส อุปกฺกเมน พีชานิ อปนีตานิ, อยํ โอปกฺกมิกปณฺฑโก. ยสฺส ปเรสํ องฺคชาตํ มุเขน คเหตฺวา อสุจินา อาสิตฺตสฺส ปริฬาโห วูปสมฺมติ, อยํ อาสิตฺตปณฺฑโก. อุสูยโกติ ยสฺส ปเรสํ อชฺฌาจารํ ปสฺสโต อุสูยาย อุปฺปนฺนาย ปริฬาโห วูปสมฺมติ, อยํ อุสูยปณฺฑโก. โย ปฏิสนฺธิยํเยว อภาวโก อุปฺปนฺโน, อยํ นปุํสกปณฺฑโก.
๒๕๒๑. เตสูติ ¶ เตสุ ปฺจสุ ปณฺฑเกสุ. ‘‘ปกฺขปณฺฑกสฺส ยสฺมึปกฺเข ปณฺฑโก โหติ, ตสฺมึเยวสฺส ปกฺเข ปพฺพชฺชา วาริตา’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๐๙) กุรุนฺทิยํ วุตฺตตฺตา ‘‘ติณฺณํ นิวาริตา’’ติ อิทํ ตสฺส ปณฺฑกสฺส ปณฺฑกปกฺขํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.
๒๕๒๒. ‘‘นาเสตพฺโพ’’ติ อิทํ ลิงฺคนาสนํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยถาห ‘‘โสปิ ลิงฺคนาสเนเนว นาเสตพฺโพ’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๐๙). เอส นโย อุปริปิ อีทิเสสุ าเนสุ.
ปณฺฑกกถาวณฺณนา.
๒๕๒๓. เถเนตีติ เถโน, ลิงฺคสฺส ปพฺพชิตเวสสฺส เถโน ลิงฺคเถโน. สํวาสสฺส ภิกฺขุวสฺสคณนาทิกสฺส เถโน สํวาสเถโน. ตทุภยสฺส จาติ ตสฺส ลิงฺคสฺส, สํวาสสฺส จ อุภยสฺส เถโนติ สมฺพนฺโธ. เอส ติวิโธปิ เถยฺยสํวาสโก นาม ปวุจฺจตีติ โยชนา.
๒๕๒๔-๖. ตตฺถ เตสุ ตีสุ เถยฺยสํวาสเกสุ โย สยเมว ปพฺพชิตฺวา ภิกฺขุวสฺสานิ น คณฺหติ, ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนมฺปิ เนว คณฺหติ, อปิ-สทฺเทน อาสเนน เนว ปฏิพาหติ อุโปสถปวารณาทีสุ ¶ เนว สนฺทิสฺสตีติ สงฺคณฺหนโต ตทุภยมฺปิ น กโรติ, อยํ ลิงฺคมตฺตสฺส ปพฺพชิตเวสมตฺตสฺส เถนโต โจริกาย คหณโต ลิงฺคตฺเถโน สิยาติ โยชนา.
โย จ ปพฺพชิโต หุตฺวา ภิกฺขุวสฺสานิ คณฺหติ, โส ยถาวุฑฺฒวนฺทนาทิกํ สํวาสํ สาทิยนฺโตว สํวาสตฺเถนโก มโตติ โยชนา. ยถาห – ‘‘ภิกฺขุวสฺสคณนาทิโก หิ สพฺโพปิ กิริยเภโท อิมสฺมึ อตฺเถ ‘สํวาโส’ติ เวทิตพฺโพ’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๑๐).
วุตฺตนโยเยวาติ ¶ อุภินฺนํ ปจฺเจกํ วุตฺตลกฺขณเมว เอตสฺส ลกฺขณนฺติ กตฺวา วุตฺตํ. อยํ ติวิโธปิ เถยฺยสํวาสโก อนุปสมฺปนฺโน น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อุปสมฺปนฺโน นาเสตพฺโพ, ปุน ปพฺพชฺชํ ยาจนฺโตปิ น ปพฺพาเชตพฺโพ. พฺยติเรกมุเขน เถยฺยสํวาสลกฺขณํ นิยเมตุํ อฏฺกถาย (มหาว. อฏฺ. ๑๑๐) วุตฺตคาถาทฺวยํ อุทาหรนฺโต อาห ‘‘ยถาห จา’’ติ. ยถา อฏฺกถาจริโย ราชทุพฺภิกฺขาทิคาถาทฺวยมาห, ตถายมตฺโถ พฺยติเรกโต เวทิตพฺโพติ อธิปฺปาโย.
๒๕๒๗-๘. ราชทุพฺภิกฺขกนฺตาร-โรคเวริภเยหิ วาติ เอตฺถ ภย-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘ราชภเยน ทุพฺภิกฺขภเยนา’’ติอาทินา. จีวราหรณตฺถํ วาติ อตฺตนา ปริจฺจตฺตจีวรํ ปุน วิหารํ อาหรณตฺถาย. อิธ อิมสฺมึ สาสเน. สํวาสํ นาธิวาเสติ, ยาว โส สุทฺธมานโสติ ราชภยาทีหิ คหิตลิงฺคตาย โส สุทฺธมานโส ยาว สํวาสํ นาธิวาเสตีติ อตฺโถ.
โย หิ ราชภยาทีหิ วินา เกวลํ ภิกฺขู วฺเจตฺวา เตหิ สทฺธึ วสิตุกามตาย ลิงฺคํ คณฺหาติ, โส อสุทฺธจิตฺตตาย ลิงฺคคฺคหเณเนว เถยฺยสํวาสโก นาม โหติ. อยํ ปน ตาทิเสน อสุทฺธจิตฺเตน ภิกฺขู วฺเจตุกามตาย อภาวโต ยาว สํวาสํ นาธิวาเสติ, ตาว เถยฺยสํวาสโก นาม น โหติ. เตเนว ‘‘ราชภยาทีหิ คหิตลิงฺคานํ ‘คิหี มํ สมโณติ ชานนฺตู’ติ วฺจนาจิตฺเต สติปิ ภิกฺขูนํ วฺเจตุกามตาย อภาวา โทโส น ชาโต’’ติ ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ.
เกจิ ¶ ปน ‘‘วูปสนฺตภยตา อิธ สุทฺธจิตฺตตา’’ติ วทนฺติ, เอวฺจ สติ โส วูปสนฺตภโย ยาว สํวาสํ นาธิวาเสติ, ตาว เถยฺยสํวาสโก นาม น โหตีติ อยมตฺโถ วิฺายติ. อิมสฺมิฺจ อตฺเถ วิฺายมาเน อวูปสนฺตภยสฺส สํวาสสาทิยเนปิ เถยฺยสํวาสกตา ¶ น โหตีติ อาปชฺเชยฺย, น จ อฏฺกถายํ อวูปสนฺตภยสฺส สํวาสสาทิยเน อเถยฺยสํวาสกตา ทสฺสิตา. ‘‘สพฺพปาสณฺฑิยภตฺตานิ ภฺุชนฺโต’’ติ จ อิมินา อวูปสนฺตภเยนาปิ สํวาสํ อสาทิยนฺเตเนว วสิตพฺพนฺติ ทีเปติ. เตเนว ตีสุปิ คณฺิปเทสุ วุตฺตํ ‘‘ยสฺมา วิหารํ อาคนฺตฺวา สงฺฆิกํ คณฺหนฺตสฺส สํวาสํ ปริหริตุํ ทุกฺกรํ, ตสฺมา ‘สพฺพปาสณฺฑิยภตฺตานิ ภฺุชนฺโต’ติ อิทํ วุตฺต’’นฺติ. ตสฺมา ราชภยาทีหิ คหิตลิงฺคตา เจตฺถ สุทฺธจิตฺตตาติ คเหตพฺพํ.
ตาว เอส เถยฺยสํวาสโก นาม น วุจฺจตีติ โยชนา. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ‘‘ตตฺรายํ วิตฺถารนโย’’ติ อฏฺกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๑๑๐) อาคตนเยน เวทิตพฺโพ.
เถยฺยสํวาสกกถาวณฺณนา.
๒๕๒๙-๓๐. โย อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุ ‘‘อหํ ติตฺถิโย ภวิสฺส’’นฺติ สลิงฺเคเนว อตฺตโน ภิกฺขุเวเสเนว ติตฺถิยานํ อุปสฺสยํ ยาติ เจติ สมฺพนฺโธ. ติตฺถิเยสุ ปกฺกนฺตโก ปวิฏฺโ ติตฺถิยปกฺกนฺตโก. เตสํ ลิงฺเค นิสฺสิเตติ เตสํ ติตฺถิยานํ เวเส คหิเต.
๒๕๓๑. ‘‘อหํ ติตฺถิโย ภวิสฺส’’นฺติ กุสจีราทิกํ โย สยเมว นิวาเสติ, โสปิ ปกฺกนฺตโก ติตฺถิยปกฺกนฺตโก สิยาติ โยชนา.
๒๕๓๒-๔. นคฺโค ¶ เตสํ อาชีวกาทีนํ อุปสฺสยํ คนฺตฺวาติ โยชนา. เกเส ลฺุจาเปตีติ อตฺตโน เกเส ลฺุจาเปติ. เตสํ วตานิ อาทิยติ วาติ โยชนา. วตานิ อาทิยตีติ อุกฺกุฏิกปฺปธานาทีนิ วา วตานิ อาทิยติ. เตสํ ติตฺถิยานํ โมรปิฺฉาทิกํ ลิงฺคํ สฺาณํ สเจ คณฺหาติ วา เตสํ ปพฺพชฺชํ, ลทฺธิเมว วา สารโต วา เอติ อุปคจฺฉติ วาติ โยชนา. ‘‘อยํ ปพฺพชฺชา เสฏฺาติ เสฏฺภาวํ วา อุปคจฺฉตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๑๐ ติตฺถิยปกฺกนฺตกกถา) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. เอส ติตฺถิยปกฺกนฺตโก โหติ เอว, น ปน วิมุจฺจติ ติตฺถิยปกฺกนฺตภาวโต. นคฺคสฺส คจฺฉโตติ ‘‘อาชีวโก ภวิสฺส’’นฺติ กาสายาทีนิ อนาทาย นคฺคสฺส อาชีวกานํ อุปสํคจฺฉโต.
๒๕๓๕. เถยฺยสํวาสโก ¶ อนุปสมฺปนฺนวเสน วุตฺโต, โน อุปสมฺปนฺนวเสน. อิมินา ‘‘อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุ กูฏวสฺสํ คณฺหนฺโตปิ อสฺสมโณ น โหติ. ลิงฺเค สอุสฺสาโห ปาราชิกํ อาปชฺชิตฺวา ภิกฺขุวสฺสาทีนิ คเณนฺโตปิ เถยฺยสํวาสโก น โหตี’’ติ อฏฺกถาคตวินิจฺฉยํ ทีเปติ. ตถา วุตฺโตติ โยชนา. ‘‘อุปสมฺปนฺนภิกฺขุนา’’ติ อิมินา อนุปสมฺปนฺนํ นิวตฺเตติ. เตน จ ‘‘สามเณโร สลิงฺเคน ติตฺถายตนํ คโตปิ ปุน ปพฺพชฺชฺจ อุปสมฺปทฺจ ลภตี’’ติ กุรุนฺทฏฺกถาคตวินิจฺฉยํ ทสฺเสติ.
ติตฺถิยปกฺกนฺตกสฺส กึ กาตพฺพนฺติ? น ปพฺพาเชตพฺโพ, ปพฺพาชิโตปิ น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อุปสมฺปาทิโต จ กาสายานิ อปเนตฺวา เสตกานิ ทตฺวา คิหิภาวํ อุปเนตพฺโพ. อยมตฺโถ จ ‘‘ติตฺถิยปกฺกนฺตโก ภิกฺขเว อนุปสมฺปนฺโน ¶ น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อุปสมฺปนฺโน นาเสตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๑๑๐) ปาฬิโต จ ‘‘โส น เกวลํ น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อถ โข น ปพฺพาเชตพฺโพปี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๑๐ ติตฺถิยปกฺกนฺตกกถา) อฏฺกถาวจนโต จ เวทิตพฺโพ.
ติตฺถิยปกฺกนฺตกกถาวณฺณนา.
๒๕๓๖. อิธาติ อิมสฺมึ ปพฺพชฺชูปสมฺปทาธิกาเร. มนุสฺสชาติกโต อฺสฺส ติรจฺฉานคเตเยว อนฺโตคธตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ยกฺโข สกฺโกปิ วา’’ติ. ติรจฺฉานคโต วุตฺโตติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. ‘‘ติรจฺฉานคโต, ภิกฺขเว, อนุปสมฺปนฺโน น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อุปสมฺปนฺโน นาเสตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๑๑๑) วจนโต ปพฺพชฺชาปิ อุปลกฺขณโต นิวาริตาเยวาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปพฺพาเชตุํ น วฏฺฏตี’’ติ. เตน ติรจฺฉานคโต จ ภควโต อธิปฺปายฺูหิ อฏฺกถาจริเยหิ น ปพฺพาเชตพฺโพติ (มหาว. อฏฺ. ๑๑๑) วุตฺตํ.
ติรจฺฉานกถาวณฺณนา.
๒๕๓๗. ปฺจานนฺตริเก โปเสติ มาตุฆาตโก, ปิตุฆาตโก, อรหนฺตฆาตโก, โลหิตุปฺปาทโก, สงฺฆเภทโกติ อานนฺตริยกมฺเมหิ สมนฺนาคเต ปฺจ ปุคฺคเล.
ตตฺถ ¶ มาตุฆาตโก (มหาว. อฏฺ. ๑๑๒) นาม เยน มนุสฺสิตฺถิภูตา ชนิกา มาตา สยมฺปิ มนุสฺสชาติเกเนว สตา สฺจิจฺจ ชีวิตา โวโรปิตา, อยํ อานนฺตริเยน มาตุฆาตกกมฺเมน มาตุฆาตโก, เอตสฺส ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ ปฏิกฺขิตฺตา. เยน ปน มนุสฺสิตฺถิภูตาปิ อชนิกา โปสาวนิกมาตา วา จูฬมาตา วา มหามาตา วา ชนิกาปิ วา นมนุสฺสิตฺถิภูตา ¶ มาตาฆาติตา, ตสฺส ปพฺพชฺชา น วาริตา, น จ อานนฺตริโย โหติ. เยน สยํ ติรจฺฉานภูเตน มนุสฺสิตฺถิภูตา มาตา ฆาติตา, โสปิ อานนฺตริโย น โหติ, ติรจฺฉานคตตฺตา ปนสฺส ปพฺพชฺชา ปฏิกฺขิตฺตาว. ปิตุฆาตเกปิ เอเสว นโย. สเจปิ หิ เวสิยา ปุตฺโต โหติ, ‘‘อยํ เม ปิตา’’ติ น ชานาติ, ยสฺส สมฺภเวน นิพฺพตฺโต, โส เจ อเนน ฆาติโต, ‘‘ปิตุฆาตโก’’ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ, อานนฺตริยฺจ ผุสติ.
อรหนฺตฆาตโกปิ มนุสฺสอรหนฺตวเสเนว เวทิตพฺโพ. มนุสฺสชาติยฺหิ อนฺตมโส อปพฺพชิตมฺปิ ขีณาสวํ ทารกํ วา ทาริกํ วา สฺจิจฺจ ชีวิตา โวโรเปนฺโต อรหนฺตฆาตโกว โหติ, อานนฺตริยฺจ ผุสติ, ปพฺพชฺชา จสฺส วาริตา. อมนุสฺสชาติกํ ปน อรหนฺตํ, มนุสฺสชาติกํ วา อวเสสํ อริยปุคฺคลํ ฆาเตตฺวา อานนฺตริโย น โหติ, ปพฺพชฺชาปิสฺส น วาริตา, กมฺมํ ปน พลวํ โหติ. ติรจฺฉาโน มนุสฺสอรหนฺตมฺปิ ฆาเตตฺวา อานนฺตริโย น โหติ, กมฺมํ ปน ภาริยํ.
โย เทวทตฺโต วิย ทุฏฺจิตฺเตน วธกจิตฺเตน ตถาคตสฺส ชีวมานกสรีเร ขุทฺทกมกฺขิกาย ปิวนกมตฺตมฺปิ โลหิตํ อุปฺปาเทติ, อยํ โลหิตุปฺปาทโก นาม, เอตสฺส ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ วาริตา. โย ปน โรควูปสมนตฺถํ ชีวโก วิย สตฺเถน ผาเลตฺวา ปูติมํสฺจ โลหิตฺจ นีหริตฺวา ผาสุํ กโรติ, พหุํ โส ปฺุํ ปสวติ.
โย เทวทตฺโต วิย สาสนํ อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ กตฺวา จตุนฺนํ กมฺมานํ อฺตรวเสน สงฺฆํ ภินฺทติ, อยํ สงฺฆเภทโก นาม, เอตสฺส ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ วาริตา. ‘‘มาตุฆาตโก, ภิกฺขเว, อนุปสมฺปนฺโน น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อุปสมฺปนฺโน ¶ นาเสตพฺโพ’’ติอาทิกาย (มหาว. ๑๑๒) ปาฬิยา อุปสมฺปทาปฏิกฺเขโป ปพฺพชฺชาปฏิกฺเขปสฺส อุปลกฺขณนฺติ อาห ‘‘ปพฺพาเชนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ.
อุภโตพฺยฺชนฺเจว ¶ ภิกฺขุนิทูสกฺจ ตถา ปพฺพาเชนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. อุภโตพฺยฺชนนฺติ ก-การโลเปน นิทฺเทโส. อิตฺถินิมิตฺตุปฺปาทนกมฺมโต จ ปุริสนิมิตฺตุปฺปาทนกมฺมโต จ อุภโต พฺยฺชนมสฺส อตฺถีติ อุภโตพฺยฺชนโก. โส ทุวิโธ โหติ อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนโก, ปุริสอุภโตพฺยฺชนโกติ.
ตตฺถ อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนกสฺส (มหาว. อฏฺ. ๑๑๖) อิตฺถินิมิตฺตํ ปากฏํ โหติ, ปุริสนิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํ. ปุริสอุภโตพฺยฺชนกสฺส ปุริสนิมิตฺตํ ปากฏํ โหติ, อิตฺถินิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํ. อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนกสฺส อิตฺถีสุ ปุริสตฺตํ กโรนฺตสฺส อิตฺถินิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํ โหติ, ปุริสนิมิตฺตํ ปากฏํ โหติ. ปุริสอุภโตพฺยฺชนกสฺส ปุริสานํ อิตฺถิภาวํ อุปคจฺฉนฺตสฺส ปุริสนิมิตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนํ โหติ, อิตฺถินิมิตฺตํ ปากฏํ โหติ. อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนโก สยฺจ คพฺภํ คณฺหาติ, ปรฺจ คพฺภํ คณฺหาเปติ. ปุริสอุภโตพฺยฺชนโก สยํ น คณฺหาติ, ปรํ คณฺหาเปตีติ อิทเมเตสํ นานากรณํ. อิมสฺส ปน ทุวิธสฺสาปิ อุภโตพฺยฺชนกสฺสเนว ปพฺพชฺชา อตฺถิ, น อุปสมฺปทาติ อิทมิธ สนฺนิฏฺานํ เวทิตพฺพํ.
โย ปกตตฺตํ ภิกฺขุนึ (มหาว. อฏฺ. ๑๑๕) ติณฺณํ มคฺคานํ อฺตรสฺมึ ทูเสติ, อยํ ภิกฺขุนิทูสโก นาม, เอตสฺส ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ วาริตา. โย ปน กายสํสคฺเคน สีลวินาสํ ปาเปติ, ตสฺส ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ น วาริตา. พลกฺกาเรน ปน โอทาตวตฺถวสนํ กตฺวา อนิจฺฉมานํเยว ทูเสนฺโตปิ ภิกฺขุนิทูสโกเยว. พลกฺกาเรน ปน โอทาตวตฺถวสนํ ¶ กตฺวา อิจฺฉมานํ ทูเสนฺโต ภิกฺขุนิทูสโก น โหติ. กสฺมา? ยสฺมา คิหิภาเว สมฺปฏิจฺฉิตมตฺเตเยว สา อภิกฺขุนี โหติ. สกึ สีลวิปนฺนํ ปน ปจฺฉา ทูเสนฺโต เนว ภิกฺขุนิทูสโก โหติ, ปพฺพชฺชมฺปิ อุปสมฺปทมฺปิ ลภติ.
๒๕๓๘. ปาฬิอฏฺกถาวิมุตฺตํ อาจริยปรมฺปราภตวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอกโต’’ติอาทิ. ‘‘เอกโต’’ติ อิมินา ภิกฺขุสงฺฆสฺสาปิ คหณํ ภเวยฺยาติ ตํ ปริวชฺเชตุํ ‘‘ภิกฺขุนีนํ ตุ สนฺติเก’’ติ วุตฺตํ. เอเตน ตํทูสกสฺส ภพฺพตํ ทีเปติ. โส เนว ภิกฺขุนิทูสโก สิยา, ‘‘อุปสมฺปทํ ลภเตว จ ปพฺพชฺชํ, สา จ เนว ปราชิตา’’ติ อิทํ ทุติยคาถาย อิธาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. เกวลํ ภิกฺขุนิสงฺเฆ อุปสมฺปนฺนา นาม น โหตีติ อธิปฺปาเยเนว วุตฺตํ. ‘‘สา จ เนว ปราชิตา’’ติ อิมินา ตสฺสา จ ปุน ปพฺพชฺชูปสมฺปทาย ภพฺพตํ ¶ ทีเปติ. อยมตฺโถ อฏฺกถาคณฺิปเทปิ วุตฺโตเยว ‘‘ภิกฺขุนีนํ วเสน เอกโตอุปสมฺปนฺนํ ทูเสตฺวา ภิกฺขุนิทูสโก น โหติ, ปพฺพชฺชาทีนิ ลภติ, สา จ ปาราชิกา น โหตีติ วินิจฺฉโย’’ติ.
๒๕๓๙. ‘‘สิกฺขมานาสามเณรีสุ จ วิปฺปฏิปชฺชนฺโต เนว ภิกฺขุนิทูสโก โหติ, ปพฺพชฺชมฺปิ อุปสมฺปทมฺปิ ลภตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๑๕) อฏฺกถาคตวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สเจ อนุปสมฺปนฺนทูสโก’’ติ. ‘‘อุปสมฺปทํ ลภเตว จ ปพฺพชฺช’’นฺติ อิทํ ยถาาเนปิ โยเชตพฺพํ. สา จ เนว ปราชิตาติ อิทํ ปน อฏฺกถาย อนาคตตฺตา จ อนุปสมฺปนฺนาย อุปสมฺปนฺนวิกปฺปาภาวา จ น โยเชตพฺพํ. อสติ หิ อุปสมฺปนฺนวิกปฺเป ปราชิตวิกปฺปาสงฺคโห ปฏิเสโธ นิรตฺถโกติ สา ปพฺพชฺชูปสมฺปทานํ ภพฺพาเยวาติ ทฏฺพฺพา. อิเม ¶ ปน ปณฺฑกาทโย เอกาทส ปุคฺคลา ‘‘ปณฺฑโก, ภิกฺขเว, อนุปสมฺปนฺโน น อุปสมฺปาเทตพฺโพ, อุปสมฺปนฺโน นาเสตพฺโพ’’ติอาทิวจนโต (มหาว. ๑๐๙) อภพฺพาเยว, เนสํ ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ น รุหติ, ตสฺมา น ปพฺพาเชตพฺพา. ชานิตฺวา ปพฺพาเชนฺโต, อุปสมฺปาเทนฺโต จ ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. อชานิตฺวาปิ ปพฺพาชิตา, อุปสมฺปาทิตา จ ชานิตฺวา ลิงฺคนาสนาย นาเสตพฺพา.
เอกาทสอภพฺพปุคฺคลกถาวณฺณนา.
๒๕๔๐. นูปสมฺปาทนีโยวาติ น อุปสมฺปาเทตพฺโพว. อนุปชฺฌายโกติ อสนฺนิหิตอุปชฺฌาโย วา อคฺคหิตอุปชฺฌายคฺคหโณ วา. กโรโตติ อนุปชฺฌายกํ อุปสมฺปาทยโต. ทุกฺกฏํ โหตีติ อาจริยสฺส จ คณสฺส จ ทุกฺกฏาปตฺติ โหติ. น กุปฺปติ สเจ กตนฺติ สเจ อนุปชฺฌายกสฺส อุปสมฺปทากมฺมํ กตํ ภเวยฺย, ตํ น กุปฺปติ สมคฺเคน สงฺเฆน อกุปฺเปน านารเหน กตตฺตา.
๒๕๔๑. เอเกติ อภยคิริวาสิโน. ‘‘น คเหตพฺพเมวา’’ติ อฏฺกถาย ทฬฺหํ วุตฺตตฺตา วุตฺตํ. ตํ วจนํ. เอตฺถ จ อุปชฺฌาเย อสนฺนิหิเตปิ อุปชฺฌายคฺคหเณ อกเตปิ กมฺมวาจายํ ปน อุปชฺฌายกิตฺตนํ กตํเยวาติ ทฏฺพฺพํ. อฺถา ‘‘ปุคฺคลํ น ปรามสตี’’ติ วุตฺตาย กมฺมวิปตฺติยา สมฺภวโต กมฺมํ กุปฺเปยฺย. เตเนว ‘‘อุปชฺฌายํ อกิตฺเตตฺวา’’ติ อวตฺวา ‘‘อุปชฺฌํ อคฺคาหาเปตฺวา’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๑๗) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. ยถา จ อปริปุณฺณปตฺตจีวรสฺส ¶ อุปสมฺปทากาเล กมฺมวาจายํ ‘‘ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ อสนฺตํ วตฺถุํ กิตฺเตตฺวา กมฺมวาจาย กตายปิ อุปสมฺปทา รุหติ, เอวํ ‘‘อยํ พุทฺธรกฺขิโต อายสฺมโต ธมฺมรกฺขิตสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ อสนฺตํ ปุคฺคลํ กิตฺเตตฺวา เกวลํ สนฺตปทนีหาเรน กมฺมวาจาย ¶ กตาย อุปสมฺปทา รุหติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. เตเนวาห ‘‘น กุปฺปติ สเจ กต’’นฺติ. ‘‘น, ภิกฺขเว, อนุปชฺฌายโก อุปสมฺปาเทตพฺโพ, โย อุปสมฺปาเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๑๗) เอตฺตกเมว วตฺวา ‘‘โส จ ปุคฺคโล อนุปสมฺปนฺโน’’ติ อวุตฺตตฺตา, กมฺมวิปตฺติลกฺขณสฺส จ อสมฺภวโต ‘‘น คเหตพฺพเมว ต’’นฺติ วุตฺตํ.
เสเสสุ สพฺพตฺถปีติ สงฺฆคณปณฺฑกเถยฺยสํวาสกติตฺถิยปกฺกนฺตกติรจฺฉานคตมาตุปิตุอรหนฺตฆาตกภิกฺขุนิทูสกสงฺฆเภทกโลหิตุปฺปาทกอุภโตพฺยฺชนกสงฺขาเตหิ อุปชฺฌาเยหิ อุปสมฺปาทิเตสุ สพฺเพสุ เตรสสุ วิกปฺเปสุ. วุตฺตฺหิ ภควตา ‘‘น, ภิกฺขเว, สงฺเฆน อุปชฺฌาเยน อุปสมฺปาเทตพฺโพ, โย อุปสมฺปาเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิ. น เกวลํ เอเตสุเยว เตรสสุ, อถ ‘‘อปตฺตกอจีวรกอจีวรปตฺตกยาจิตกปตฺตยาจิตกจีวรยาจิตกปตฺตจีวรกา’’ติ เอเตสุ ฉสุ วิกปฺเปสุ อยํ นโย โยเชตพฺโพติ. เสส-คฺคหเณน เอเตสมฺปิ สงฺคโห. วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘น, ภิกฺขเว, อปตฺตโก อุปสมฺปาเทตพฺโพ, โย อุปสมฺปาเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิ (มหาว. ๑๑๘). อยํ นโยติ ‘‘น กุปฺปติ สเจ กต’’นฺติ วุตฺตนโย.
๒๕๔๒. ปฺจวีสตีติ จตุวีสติ ปาราชิกา, อูนวีสติวสฺโส จาติ ปฺจวีสติ. วุตฺตฺหิ ‘‘น, ภิกฺขเว, ชานํ อูนวีสติวสฺโส ปุคฺคโล อุปสมฺปาเทตพฺโพ. โย อุปสมฺปาเทยฺย, ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๙๙). โอสาโรติ อุปสมฺปทาสงฺขาโต โอสาโร. เตเนว จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก ‘‘ตฺเจ สงฺโฆ โอสาเรติ, เอกจฺโจ โสสาริโต’’ติอาทิปาสฺส (มหาว. ๓๙๖) อฏฺกถายํ ‘‘โอสาเรตีติ อุปสมฺปทากมฺมวเสน ¶ ปเวเสตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๙๖) วุตฺตํ. ‘‘นาสนารโห’’ติ อิมินา ‘‘ปณฺฑโก, ภิกฺขเว, อนุปสมฺปนฺโน น อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติอาทิวจนโต (มหาว. ๑๐๙) อุปสมฺปาทิตสฺสาปิ เสตกานิ ทตฺวา คิหิภาวํ ปาเปตพฺพตํ ทีเปติ.
๒๕๔๓. หตฺถจฺฉินฺนาทิ ¶ พาตฺตึสาติ จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก –
‘‘หตฺถจฺฉินฺโน, ภิกฺขเว, อปฺปตฺโต โอสารณํ, ตฺเจ สงฺโฆ โอสาเรติ, โสสาริโต. ปาทจฺฉินฺโน…เป… หตฺถปาทจฺฉินฺโน… กณฺณจฺฉินฺโน… นาสจฺฉินฺโน… กณฺณนาสจฺฉินฺโน… องฺคุลิจฺฉินฺโน… อฬจฺฉินฺโน… กณฺฑรจฺฉินฺโน… ผณหตฺถโก… ขุชฺโช… วามโน… คลคณฺฑี… ลกฺขณาหโต… กสาหโต… ลิขิตโก… สีปทิโก… ปาปโรคี… ปริสทูสโก… กาโณ… กุณี… ขฺโช… ปกฺขหโต… ฉินฺนิริยาปโถ… ชราทุพฺพโล… อนฺโธ… มูโค… ปธิโร… อนฺธมูโค… อนฺธปธิโร… มูคปธิโร… อนฺธมูคปธิโร, ภิกฺขเว, อปฺปตฺโต โอสารณํ, ตฺเจ สงฺโฆ โอสาเรติ, โสสาริโต’’ติ (มหาว. ๓๙๖) พาตฺตึส.
กุฏฺิอาทิ จ เตรสาติ มหาขนฺธเก อาคตา –
‘‘กุฏฺึ คณฺฑึ กิลาสิฺจ, โสสิฺจ อปมาริกํ;
ตถา ราชภฏํ โจรํ, ลิขิตํ การเภทกํ.
‘‘กสาหตํ นรฺเจว, ปุริสํ ลกฺขณาหตํ;
อิณายิกฺจ ทาสฺจ, ปพฺพาเชนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ. –
ยถาวุตฺตา เตรส.
เอวเมเต ปฺจจตฺตาลีส วุตฺตา. เตสุ กสาหตลกฺขณาหตลิขิตกานํ ติณฺณํ อุภยตฺถ อาคตตฺตา อคฺคหิตคฺคหเณน ทฺวาจตฺตาลีเสว ทฏฺพฺพา.
‘‘หตฺถจฺฉินฺนาทิพาตฺตึส ¶ , กุฏฺิอาทิ จ เตรสา’’ติ เย ปุคฺคลา วุตฺตา, เตสํ. โอสาโร อปฺปตฺโตติ อุปสมฺปทาอนนุรูปาติ อตฺโถ. กโต เจติ อกตฺตพฺพภาวมสลฺลกฺขนฺเตหิ ภิกฺขูหิ ยทิ อุปสมฺปทาสงฺขาโต โอสาโร กโต ภเวยฺย. รูหตีติ สิชฺฌติ, เต ปุคฺคลา อุปสมฺปนฺนาเยวาติ อธิปฺปาโย. อาจริยาทโย ปน อาปตฺตึ อาปชฺชนฺติ. ยถาห จมฺเปยฺยกฺขนฺธกฏฺกถายํ ¶ – ‘‘หตฺถจฺฉินฺนาทโย ปน ทฺวตฺตึส สุโอสาริตา, อุปสมฺปาทิตา อุปสมฺปนฺนาว โหนฺติ, น เต ลพฺภา กิฺจิ วตฺตุํ. อาจริยุปชฺฌายา, ปน การกสงฺโฆ จ สาติสารา, น โกจิ อาปตฺติโต มุจฺจตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๙๖).
๒๕๔๔-๕. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺเว ตโย เอกานุสฺสาวเน กาตุํ, ตฺจ โข เอเกน อุปชฺฌาเยนา’’ติ (มหาว. ๑๒๓) วจนโต สเจ ตโย อาจริยา เอกสีมายํ นิสินฺนา เอกสฺส อุปชฺฌายสฺส นามํ คเหตฺวา ติณฺณํ อุปสมฺปทาเปกฺขานํ วิสุํ วิสุํเยว กมฺมวาจํ เอกกฺขเณ วตฺวา ตโย อุปสมฺปาเทนฺติ, วฏฺฏตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอกูปชฺฌายโก โหตี’’ติอาทิ.
‘‘ตโย’’ติ อิทํ อฏฺุปฺปตฺติยํ ‘‘สมฺพหุลานํ เถราน’’นฺติ (มหาว. ๑๒๓) อาคตตฺตา วุตฺตํ. เอกโตติ เอกกฺขเณ. อนุสาวนนฺติ กมฺมวาจํ. โอสาเรตฺวาติ วตฺวา. กมฺมนฺติ อุปสมฺปทากมฺมํ. น จ กุปฺปตีติ น วิปชฺชติ. กปฺปตีติ อวิปชฺชนโต เอวํ กาตุํ วฏฺฏติ.
๒๕๔๖-๗. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺเว ตโย เอกานุสฺสาวเน กาตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๒๓) วจนโต สเจ เอโก อาจริโย ‘‘พุทฺธรกฺขิโต จ ธมฺมรกฺขิโต จ สงฺฆรกฺขิโต จ อายสฺมโต สาริปุตฺตสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ อุปสมฺปทาเปกฺขานํ ¶ ปจฺเจกํ นามํ คเหตฺวา กมฺมวาจํ วตฺวา ทฺเว ตโยปิ อุปสมฺปาเทติ, วฏฺฏตีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอกูปชฺฌายโก โหตี’’ติอาทิ.
อุปสมฺปทํ อเปกฺขนฺตีติ ‘‘อุปสมฺปทาเปกฺขา’’ติ อุปสมฺปชฺชนกา วุจฺจนฺติ. เตสํ นามนฺติ เตสํ อุปสมฺปชฺชนฺตานฺเจว อุปชฺฌายานฺจ นามํ. อนุปุพฺเพน สาเวตฺวาติ โยชนา, ‘‘พุทฺธรกฺขิโต’’ติอาทินา ยถาวุตฺตนเยน กมฺมวาจายํ สกฏฺาเน วตฺวา สาเวตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. เตนาติ เอเกน อาจริเยน. เอกโตติ ทฺเว ตโย ชเน เอกโต กตฺวา. อนุสาเวตฺวาติ กมฺมวาจํ วตฺวา. กตํ อุปสมฺปทากมฺมํ.
๒๕๔๘. อฺมฺานุสาเวตฺวาติ ¶ อฺมฺสฺส นามํ อนุสาเวตฺวา, คเหตฺวาติ อตฺโถ, อฺมฺสฺส นามํ คเหตฺวา กมฺมวาจํ วตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
๒๕๔๙. ตํ วิธึ ทสฺเสตุมาห ‘‘สุมโน’’ติอาทิ. สุมโนติ อาจริโย. ติสฺสเถรสฺส อุปชฺฌายสฺส. สิสฺสกํ สทฺธิวิหาริกํ. อนุสาเวตีติ กมฺมวาจํ สาเวติ. ติสฺโสติ ปมํ อุปชฺฌายภูตสฺส คหณํ. สุมนเถรสฺสาติ ปมํ อาจริยตฺเถรมาห. อิเม ทฺเว เอกสีมายํ นิสีทิตฺวา เอกกฺขเณ อฺมฺสฺส สทฺธิวิหาริกานํ กมฺมวาจํ วทนฺตา อตฺตโน อตฺตโน สทฺธิวิหาริกํ ปฏิจฺจ อุปชฺฌายาปิ โหนฺติ, อนฺเตวาสิเก ปฏิจฺจ อาจริยาปิ โหนฺติ, อฺมฺสฺส คณปูรกา จ โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห –
‘‘สเจ ปน นานาจริยา นานาอุปชฺฌายา โหนฺติ, ติสฺสตฺเถโร สุมนตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ, สุมนตฺเถโร ติสฺสตฺเถรสฺส สทฺธิวิหาริกํ อนุสฺสาเวติ ¶ , อฺมฺฺจ คณปูรกา โหนฺติ, วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๒๓).
๒๕๕๐. อิธาติ อิมสฺมึ อุปสมฺปทาธิกาเร. ปฏิกฺขิตฺตาติ ‘‘น ตฺเวว นานุปชฺฌาเยนา’’ติ (มหาว. ๑๒๓) ปฏิสิทฺธา. โลกิเยหิ อาทิจฺจปุตฺโต มนูติ โย ปมกปฺปิโก มนุสฺสานํ อาทิราชา วุจฺจติ, ตสฺส วํเส ชาตตฺตา อาทิจฺโจ พนฺธุ เอตสฺสาติ อาทิจฺจพนฺธุ, ภควา, เตน.
มหาขนฺธกกถาวณฺณนา.
อุโปสถกฺขนฺธกกถาวณฺณนา
๒๕๕๑-๒. ยา เอกาทสหิ สีมาวิปตฺตีหิ วชฺชิตา ติสมฺปตฺติสํยุตา นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฆเฏตฺวา สมฺมตา, สา อยํ พทฺธสีมา นาม สิยาติ โยชนา. ตตฺถ อติขุทฺทกา, อติมหตี, ขณฺฑนิมิตฺตา, ฉายานิมิตฺตา, อนิมิตฺตา, พหิสีเม ิตสมฺมตา, นทิยา สมฺมตา, สมุทฺเท สมฺมตา, ชาตสฺสเร สมฺมตา, สีมาย สีมํ สมฺภินฺทนฺเตน สมฺมตา, สีมาย สีมํ อชฺโฌตฺถรนฺเตน สมฺมตาติ ‘‘อิเมหิ เอกาทสหิ อากาเรหิ สีมโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺตี’’ติ ¶ (ปริ. ๔๘๖) วจนโต อิมา เอกาทส วิปตฺติสีมาโย นาม, วิปนฺนสีมาติ วุตฺตํ โหติ.
ตตฺถ อติขุทฺทกา นาม ยตฺถ เอกวีสติ ภิกฺขู นิสีทิตุํ น สกฺโกนฺติ. อติมหตี นาม ยา อนฺตมโส เกสคฺคมตฺเตนาปิ ติโยชนํ อติกฺกมิตฺวา สมฺมตา. ขณฺฑนิมิตฺตา นาม อฆฏิตนิมิตฺตา วุจฺจติ. ปุรตฺถิมาย ทิสาย นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวา อนุกฺกเมเนว ทกฺขิณาย, ปจฺฉิมาย, อุตฺตราย ทิสาย กิตฺเตตฺวา ปุน ปุรตฺถิมาย ทิสาย ปุพฺพกิตฺติตํ ¶ ปฏิกิตฺเตตฺวา เปตุํ วฏฺฏติ, เอวํ อขณฺฑนิมิตฺตา โหติ. สเจ ปน อนุกฺกเมน อาหริตฺวา อุตฺตราย ทิสาย นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวา ตตฺเถว เปติ, ขณฺฑนิมิตฺตา นาม โหติ. อปราปิ ขณฺฑนิมิตฺตา นาม ยา อนิมิตฺตุปคํ ตจสารรุกฺขํ วา ขาณุกํ วา ปํสุปฺุชวาลิกาปฺุชานํ วา อฺตรํ อนฺตรา เอกํ นิมิตฺตํ กตฺวา สมฺมตา. ฉายานิมิตฺตา นาม ปพฺพตจฺฉายาทีนํ ยํ กิฺจิ ฉายํ นิมิตฺตํ กตฺวา สมฺมตา. อนิมิตฺตา นาม สพฺเพน สพฺพํ นิมิตฺตานิ อกิตฺเตตฺวา สมฺมตา. พหิสีเม ิตสมฺมตา นาม นิมิตฺตานิ กิตฺเตตฺวา นิมิตฺตานํ พหิ ิเตน สมฺมตา.
นทิยา สมุทฺเท ชาตสฺสเร สมฺมตา นาม เอเตสุ นทิอาทีสุ สมฺมตา. สา หิ เอวํ สมฺมตาปิ ‘‘สพฺพา, ภิกฺขเว, นที อสีมา, สพฺโพ สมุทฺโท อสีโม, สพฺโพ ชาตสฺสโร อสีโม’’ติ (มหาว. ๑๔๘) วจนโต อสมฺมตาว โหติ. สีมาย สีมํ สมฺภินฺทนฺเตน สมฺมตา นาม อตฺตโน สีมาย ปเรสํ สีมํ สมฺภินฺทนฺเตน สมฺมตา. สเจ หิ โปราณกสฺส วิหารสฺส ปุรตฺถิมาย ทิสาย อมฺโพ เจว ชมฺพู จาติ ทฺเว รุกฺขา อฺมฺํ สํสฏฺวิฏปา โหนฺติ, เตสุ อมฺพสฺส ปจฺฉิมทิสาภาเค ชมฺพู, วิหารสีมา จ ชมฺพุํ อนฺโต กตฺวา อมฺพํ กิตฺเตตฺวา พทฺธา โหติ, อถ ปจฺฉา ตสฺส วิหารสฺส ปุรตฺถิมาย ทิสาย วิหาเร กเต สีมํ พนฺธนฺตา ภิกฺขู ตํ อมฺพํ อนฺโต กตฺวา ชมฺพุํ กิตฺเตตฺวา พนฺธนฺติ, สีมาย สีมํ สมฺภินฺนา โหติ. สีมาย สีมํ อชฺโฌตฺถรนฺเตน สมฺมตา นาม อตฺตโน สีมาย ปเรสํ สีมํ อชฺโฌตฺถรนฺเตน สมฺมตา. สเจ หิ ปเรสํ พทฺธสีมํ สกลํ วา ตสฺสา ปเทสํ วา อนฺโต กตฺวา อตฺตโน สีมํ สมฺมนฺนติ, สีมาย สีมา อชฺโฌตฺถริตา นาม โหตีติ. อิติ อิมาหิ เอกาทสหิ วิปตฺติสีมาหิ วชฺชิตาติ อตฺโถ.
ติสมฺปตฺติสํยุตาติ ¶ นิมิตฺตสมฺปตฺติ, ปริสาสมฺปตฺติ, กมฺมวาจาสมฺปตฺตีติ อิมาหิ ตีหิ สมฺปตฺตีหิ ¶ สมนฺนาคตา. ตตฺถ นิมิตฺตสมฺปตฺติยุตฺตา นาม ‘‘ปพฺพตนิมิตฺตํ, ปาสาณนิมิตฺตํ, วนนิมิตฺตํ, รุกฺขนิมิตฺตํ, มคฺคนิมิตฺตํ, วมฺมิกนิมิตฺตํ, นทินิมิตฺตํ, อุทกนิมิตฺต’’นฺติ (มหาว. ๑๓๘) เอวํ วุตฺเตสุ อฏฺสุ นิมิตฺเตสุ ตสฺมึ ตสฺมึ ทิสาภาเค ยถาลทฺธานิ นิมิตฺตุปคานิ นิมิตฺตานิ ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย กึ นิมิตฺตํ? ปพฺพโต, ภนฺเต, เอโส ปพฺพโต นิมิตฺต’’นฺติอาทินา นเยน สมฺมา กิตฺเตตฺวา สมฺมตา.
ปริสาสมฺปตฺติยุตฺตา นาม สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน จตูหิ ภิกฺขูหิ สนฺนิปติตฺวา ยาวติกา ตสฺมึ คามเขตฺเต พทฺธสีมํ วา นทิสมุทฺทชาตสฺสเร วา อโนกฺกมิตฺวา ิตา ภิกฺขู, เต สพฺเพ หตฺถปาเส วา กตฺวา, ฉนฺทํ วา อาหริตฺวา สมฺมตา.
กมฺมวาจาสมฺปตฺติยุตฺตา นาม ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, ยาวตา สมนฺตา นิมิตฺตา กิตฺติตา’’ติอาทินา (มหาว. ๑๓๙) นเยน วุตฺตาย ปริสุทฺธาย ตฺติทุติยกมฺมวาจาย สมฺมตา. เอวํ เอกาทส วิปตฺติสีมาโย อติกฺกมิตฺวา ติวิธสมฺปตฺติยุตฺตา นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฆเฏตฺวา สมฺมตา สีมา พทฺธสีมาติ เวทิตพฺพา.
๒๕๕๓-๔. ขณฺฑสมานสํวาสอวิปฺปวาสา อาทโย อาทิภูตา, อาทิมฺหิ วา ยาสํ สีมานํ ตา ขณฺฑสมานสํวาสาวิปฺปวาสาที, ตาสํ, ตาหิ วา ปเภโท ขณฺฑสมานสํวาสาทิเภโท, ตโต ขณฺฑสมานสํวาสาทิเภทโต, ขณฺฑสีมา, สมานสํวาสสีมา, อวิปฺปวาสสีมาติ อิมาสํ สีมานํ เอตาหิ วา กรณภูตาหิ, เหตุภูตาหิ วา ชาเตน วิภาเคนาติ วุตฺตํ โหติ. สมานสํวาสาวิปฺปวาสานมนฺตเร ขณฺฑา ปริจฺฉินฺนา ตาหิ อสงฺกรา ¶ สีมา ขณฺฑสีมา นาม. สมานสํวาเสหิ ภิกฺขูหิ เอกโต อุโปสถาทิโก สํวาโส เอตฺถ กรียตีติ สมานสํวาสา นาม. อวิปฺปวาสาย ลกฺขณํ ‘‘พนฺธิตฺวา’’ติอาทินา วกฺขติ. อิติ พทฺธา ติธา วุตฺตาติ เอวํ พทฺธสีมา ติปฺปเภทา วุตฺตา.
อุทกุกฺเขปาติ เหตุมฺหิ นิสฺสกฺกวจนํ. สตฺตนฺนํ อพฺภนฺตรานํ สมาหารา สตฺตพฺภนฺตรา, ตโตปิ จ. อพทฺธาปิ ติวิธาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ตาสุ ตีสุ อพทฺธสีมาสุ. คามปริจฺเฉโทติ สพฺพทิสาสุ สีมํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘อิมสฺส ปเทสสฺส เอตฺตโก กโร’’ติ เอวํ กเรน นิยมิโต คามปฺปเทโส. ยถาห – ‘‘ยตฺตเก ปเทเส ตสฺส คามสฺส โภชกา พลึ หรนฺติ ¶ , โส ปเทโส อปฺโป วา โหตุ มหนฺโต วา, ‘คามสีมา’ตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉติ. ยมฺปิ เอกสฺมึเยว คามกฺเขตฺเต เอกํ ปเทสํ ‘อยํ วิสุํ คาโม โหตู’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ราชา กสฺสจิ เทติ, โสปิ วิสุํคามสีมา โหติเยวา’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๔๗).
‘‘คามปริจฺเฉโท’’ติ อิมินา จ นครปริจฺเฉโท จ สงฺคหิโต. ยถาห – ‘‘คามคฺคหเณน เจตฺถ นครมฺปิ คหิตเมว โหตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๔๗). นิคมสีมาย วิสุํเยว วุตฺตตฺตา ตสฺสา อิธ สงฺคโห น วตฺตพฺโพ. วุตฺตฺหิ ปาฬิยํ ‘‘ยํ คามํ วา นิคมํ วา อุปนิสฺสาย วิหรติ. ยา ตสฺส วา คามสฺส คามสีมา, นิคมสฺส วา นิคมสีมา, อยํ ตตฺถ สมานสํวาสา เอกุโปสถา’’ติ (มหาว. ๑๔๗). อิมิสฺสา วิสุํเยว ลกฺขณสฺส วุตฺตตฺตา คามสีมาลกฺขเณเนว อุปลกฺขิตา.
๒๕๕๕. ‘‘ชาตสฺสเร’’ติอาทีสุ ชาตสฺสราทีนํ ลกฺขณํ เอวํ เวทิตพฺพํ – โย ปน เกนจิ ขณิตฺวา อกโต สยํชาโต โสพฺโภ สมนฺตโต อาคเตน อุทเกน ปูริโต ¶ ติฏฺติ, ยตฺถ นทิยํ วกฺขมานปฺปกาเร วสฺสกาเล อุทกํ สนฺติฏฺติ, อยํ ชาตสฺสโร นาม. โยปิ นทึ วา สมุทฺทํ วา ภินฺทิตฺวา นิกฺขนฺตอุทเกน ขณิโต โสพฺโภ เอตํ ลกฺขณํ ปาปุณาติ, อยมฺปิ ชาตสฺสโรเยว. สมุทฺโท ปากโฏเยว.
ยสฺสา ธมฺมิกานํ ราชูนํ กาเล อนฺวฑฺฒมาสํ อนุทสาหํ อนุปฺจาหํ อนติกฺกมิตฺวา เทเว วสฺสนฺเต วลาหเกสุ วิคตมตฺเตสุ โสตํ ปจฺฉิชฺชติ, อยํ นทิสงฺขฺยํ น คจฺฉติ. ยสฺสา ปน อีทิเส สุวุฏฺิกาเล วสฺสานสฺส จตุมาเส โสตํ น ปจฺฉิชฺชติ, ยตฺถ ติตฺเถน วา อติตฺเถน วา สิกฺขากรณีเย อาคตลกฺขเณน ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา อนฺตรวาสกํ อนุกฺขิปิตฺวา อุตฺตรนฺติยา ภิกฺขุนิยา เอกทฺวงฺคุลมตฺตมฺปิ อนฺตรวาสโก เตมิยติ, อยํ สมุทฺทํ วา ปวิสตุ ตฬากํ วา, ปภวโต ปฏฺาย นที นาม.
สมนฺตโตติ สมนฺตา. มชฺฌิมสฺสาติ ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส. อุทกุกฺเขโปติ วกฺขมาเนน นเยน ถามปฺปมาเณน ขิตฺตสฺส อุทกสฺส วา วาลุกาย วา ปติตฏฺาเนน ปริจฺฉินฺโน อนฺโตปเทโส. ยถา อกฺขธุตฺตา ทารุคุฬํ ขิปนฺติ, เอวํ อุทกํ วา วาลุกํ วา หตฺเถน คเหตฺวา ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน สพฺพถาเมน ขิปิตพฺพํ, ตตฺถ ยตฺถ เอวํ ขิตฺตํ อุทกํ วา ¶ วาลุกา วา ปตติ, อยํ อุทกุกฺเขโป นามาติ. อุทกุกฺเขปสฺิโตติ ‘‘อุทกุกฺเขโป’’ติ สลฺลกฺขิโต.
๒๕๕๖. อคามเก อรฺเติ วิฺฌาฏวิสทิเส คามรหิเต มหาอรฺเ. สมนฺตโต สตฺเตวพฺภนฺตราติ อตฺตโน ิตฏฺานโต ปริกฺขิปิตฺวา สตฺเตว อพฺภนฺตรา ยสฺสา สีมาย ปริจฺเฉโท, อยํ สตฺตพฺภนฺตรนามิกา สีมา นาม.
๒๕๕๗. คุฬุกฺเขปนเยนาติ ¶ อกฺขธุตฺตกานํ ทารุคุฬุกฺขิปนากาเรน. อุทกุกฺเขปกาติ อุทกุกฺเขปสทิสวเสน.
๒๕๕๘. อิมาสํ ทฺวินฺนํ สีมานํ วฑฺฒนกฺกมํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อพฺภนฺตรูทกุกฺเขปา, ิโตกาสา ปรํ สิยุ’’นฺติ. ิโตกาสา ปรนฺติ ปริสาย ิตฏฺานโต ปรํ, ปริสปริยนฺตโต ปฏฺาย สตฺตพฺภนฺตรา จ มินิตพฺพา, อุทกุกฺเขโป จ กาตพฺโพติ อตฺโถ.
๒๕๕๙-๖๐. อนฺโตปริจฺเฉเทติ อุทกุกฺเขเปน วา สตฺตพฺภนฺตเรหิ วา ปริจฺฉินฺโนกาสสฺส อนฺโต. หตฺถปาสํ วิหาย ิโต วา ปรํ ตตฺตกํ ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมฺม ิโต วาติ โยชนา, สีมนฺตริกตฺถาย เปตพฺพํ เอกํ อุทกุกฺเขปํ วา สตฺตพฺภนฺตรํ เอว วา อนติกฺกมฺม ิโตติ อตฺโถ.
กมฺมํ วิโกเปตีติ อนฺโต ิโต กมฺมสฺส วคฺคภาวกรณโต, พหิ ตตฺตกํ ปเทสํ อนติกฺกมิตฺวา ิโต อฺสฺส สงฺฆสฺส คณปูรณภาวํ คจฺฉนฺโต สีมาย สงฺกรภาวกรเณน กมฺมํ วิโกเปติ. อิติ ยสฺมา อฏฺกถานโย, ตสฺมา โส อนฺโตสีมาย หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ิโต หตฺถปาเส วา กาตพฺโพ, สีมนฺตริกตฺถาย ปริจฺฉินฺโนกาสโต พหิ วา กาตพฺโพ. ตตฺตกํ ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมิตฺวา ิโต ยถาิโตว สเจ อฺสฺส กมฺมสฺส คณปูรโก น โหติ, กมฺมํ น โกเปตีติ คเหตพฺพํ.
๒๕๖๑-๒. สณฺานนฺติ ติโกฏิสณฺานํ. นิมิตฺตนฺติ ปพฺพตาทินิมิตฺตํ. ทิสกิตฺตนนฺติ ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย กึ นิมิตฺต’’นฺติอาทินา ทิสากิตฺตนํ. ปมาณนฺติ ติโยชนปรมํ ปมาณํ ¶ . โสเธตฺวาติ ยสฺมึ คามกฺเขตฺเต สีมํ พนฺธติ, ตตฺถ วสนฺเต ¶ อุปสมฺปนฺนภิกฺขู พทฺธสีมวิหาเร วสนฺเต สีมาย พหิ คนฺตุํ อทตฺวา, อพทฺธสีมวิหาเร วสนฺเต หตฺถปาสํ อุปเนตพฺเพ หตฺถปาสํ เนตฺวา อวเสเส พหิสีมาย กตฺวา สพฺพมคฺเคสุ อารกฺขํ วิทหิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. สีมนฺติ ขณฺฑสีมํ.
กีทิสนฺติ อาห ‘‘ติโกณ’’นฺติอาทิ. ปณวูปมนฺติ ปณวสณฺานํ มชฺเฌ สํขิตฺตํ อุภยโกฏิยา วิตฺถตํ. ‘‘วิตานาการํ ธนุกาการ’’นฺติ อาการ-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. ธนุกาการนฺติ อาโรปิตธนุสณฺานํ, ‘‘มุทิงฺคูปมํ สกฏูปม’’นฺติ อุปมา-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. มุทิงฺคูปมนฺติ มชฺเฌ วิตฺถตํ อุภยโกฏิยา ตนุกํ ตุริยวิเสสํ มุทิงฺคนฺติ วทนฺติ, ตาทิสนฺติ อตฺโถ. สีมํ พนฺเธยฺยาติ โยชนา.
๒๕๖๓. ปพฺพตาทินิมิตฺตุปคนิมิตฺตานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปพฺพต’’นฺติอาทิ. อิติ อฏฺ นิมิตฺตานิ ทีปเยติ โยชนา. ตตฺเรวํ สงฺเขปโต นิมิตฺตุปคตา เวทิตพฺพา – สุทฺธปํสุสุทฺธปาสาณอุภยมิสฺสกวเสน (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา; มหาว. อฏฺ. ๑๓๘) ติวิโธปิ หิ ปพฺพโต หตฺถิปฺปมาณโต ปฏฺาย อุทฺธํ นิมิตฺตุปโค, ตโต โอมกตโร น วฏฺฏติ. อนฺโตสาเรหิ วา อนฺโตสารมิสฺสเกหิ วา รุกฺเขหิ จตุปฺจรุกฺขมตฺตมฺปิ วนํ นิมิตฺตุปคํ, ตโต อูนตรํ น วฏฺฏติ. ปาสาณนิมิตฺเต อยคุฬมฺปิ ปาสาณสงฺขฺยเมว คจฺฉติ, ตสฺมา โย โกจิ ปาสาโณ อุกฺกํเสน หตฺถิปฺปมาณโต โอมกตรํ อาทึ กตฺวา เหฏฺิมปริจฺเฉเทน ทฺวตฺตึสปลคุฬปิณฺฑปริมาโณ นิมิตฺตุปโค, น ตโต ขุทฺทกตโร. ปิฏฺิปาสาโณ ปน อติมหนฺโตปิ วฏฺฏติ. รุกฺโข ชีวนฺโตเยว อนฺโตสาโร ภูมิยํ ปติฏฺิโต อนฺตมโส อุพฺเพธโต อฏฺงฺคุโล ¶ ปริณาหโต สูจิทณฺฑปฺปมาโณปิ นิมิตฺตุปโค, น ตโต โอรํ วฏฺฏติ. มคฺโค ชงฺฆมคฺโค วา โหตุ สกฏมคฺโค วา, โย วินิวิชฺฌิตฺวา ทฺเว ตีณิ คามกฺเขตฺตานิ คจฺฉติ, ตาทิโส ชงฺฆสกฏสตฺเถหิ วฬฺชิยมาโนเยว นิมิตฺตุปโค, อวฬฺโช น วฏฺฏติ. เหฏฺิมปริจฺเฉเทน ตํทิวสํ ชาโต อฏฺงฺคุลุพฺเพโธ โควิสาณมตฺโตปิ วมฺมิโก นิมิตฺตุปโค, ตโต โอรํ น วฏฺฏติ. อุทกํ ยํ อสนฺทมานํ อาวาฏโปกฺขรณิตฬากชาตสฺสรโลณิสมุทฺทาทีสุ ิตํ, ตํ อาทึ กตฺวา อนฺตมโส ตงฺขณํเยว ปถวิยํ ขเต อาวาเฏ ฆเฏหิ อาหริตฺวา ปูริตมฺปิ ยาว กมฺมวาจาปริโยสานา สณฺหนกํ นิมิตฺตุปคํ, อิตรํ สนฺทมานกํ, วุตฺตปริจฺเฉทกาลํ ¶ อติฏฺนฺตํ, ภาชนคตํ วา น วฏฺฏติ. ยา อพทฺธสีมาลกฺขเณ นที วุตฺตา, สา นิมิตฺตุปคา, อฺา น วฏฺฏตีติ.
๒๕๖๔. เตสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ตีณีติ นิทฺธาริตพฺพทสฺสนํ, อิมินา เอกํ วา ทฺเว วา นิมิตฺตานิ น วฏฺฏนฺตีติ ทสฺเสติ. ยถาห – ‘‘สา เอวํ สมฺมนฺนิตฺวา พชฺฌมานา เอเกน, ทฺวีหิ วา นิมิตฺเตหิ อพทฺธา โหตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๓๘). สเตนาปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท สมฺภาวนายํ ทฏฺพฺโพ, เตน วีสติยา, ตึสาย วา นิมิตฺเตหิ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทีเปติ.
๒๕๖๕. ติโยชนํ ปรํ อุกฺกฏฺโ ปริจฺเฉโท เอติสฺสาติ ติโยชนปรา. ‘‘วีสตี’’ติอาทีนํ สงฺขฺยาเน, สงฺขฺเยยฺเย จ วตฺตนโต อิธ สงฺขฺยาเน วตฺตมานํ วีสติ-สทฺทํ คเหตฺวา เอกวีสติ ภิกฺขูนนฺติ ภินฺนาธิกรณนิทฺเทโส กโตติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘เอกวีสติ’’นฺติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน นิคฺคหีตโลโป, วีสติวคฺคกรณียปรมตฺตา สงฺฆกมฺมสฺส กมฺมารเหน สทฺธึ ภิกฺขูนํ เอกวีสตึ คณฺหนฺตีติ อตฺโถ, อิทฺจ ¶ นิสินฺนานํ วเสน วุตฺตํ. เหฏฺิมนฺตโต หิ ยตฺถ เอกวีสติ ภิกฺขู นิสีทิตุํ สกฺโกนฺติ, ตตฺตเก ปเทเส สีมํ พนฺธิตุํ วฏฺฏตีติ.
๒๕๖๖. ยา อุกฺกฏฺายปิ ยา จ เหฏฺิมายปิ เกสคฺคมตฺตโตปิ อธิกา วา อูนา วา, เอตา ทฺเวปิ สีมาโย ‘‘อสีมา’’ติ อาทิจฺจพนฺธุนา วุตฺตาติ โยชนา.
๒๕๖๗. สมนฺตโต สพฺพเมว นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวาติ ปุพฺพทิสานุทิสาทีสุ ปริโต สพฺพทิสาสุ ยถาลทฺธํ นิมิตฺโตปคํ สพฺพนิมิตฺตํ ‘‘วินยธเรน ปุจฺฉิตพฺพํ ‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย กึ นิมิตฺต’นฺติ? ‘ปพฺพโต, ภนฺเต’ติ. ปุน วินยธเรน ‘เอโส ปพฺพโต นิมิตฺต’’นฺติอาทินา (มหาว. อฏฺ. ๑๓๘) อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฆเฏตฺวา กิตฺเตตฺวา. ตฺติ ทุติยา ยสฺสาติ วิคฺคโห, ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, ยาวตา สมนฺตา นิมิตฺตา กิตฺติตา’’ติอาทินา (มหาว. ๑๓๙) ปทภาชเน วุตฺเตน ตฺติทุติเยน กมฺเมนาติ อตฺโถ. อรหติ ปโหติ วินยธโรติ อธิปฺปาโย.
๒๕๖๘. พนฺธิตฺวาติ ยถาวุตฺตลกฺขณนเยน สมานสํวาสสีมํ ปมํ พนฺธิตฺวา. อนนฺตรนฺติ กิจฺจนฺตเรน พฺยวหิตํ อกตฺวา, กาลกฺเขปํ อกตฺวาติ วุตฺตํ โหติ, สีมํ สมูหนิตุกามานํ ¶ ปจฺจตฺติกานํ โอกาสํ อทตฺวาติ อธิปฺปาโย. ปจฺฉาติ สมานสํวาสสมฺมุติโต ปจฺฉา. จีวราวิปฺปวาสกํ สมฺมนฺนิตฺวาน ยา พทฺธา, สา ‘‘อวิปฺปวาสา’’ติ วุจฺจตีติ โยชนา.
ตตฺถ จีวราวิปฺปวาสกํ สมฺมนฺนิตฺวาน ยา พทฺธาติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, ยา สา สงฺเฆน สีมา สมฺมตา สมานสํวาสา ¶ เอกุโปสถา…เป… เปตฺวา คามฺจ คามูปจารฺจ, ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ (มหาว. ๑๔๔) วุตฺตนเยน จีวเรน อวิปฺปวาสํ สมฺมนฺนิตฺวา ยา พทฺธา. สา อวิปฺปวาสาติ วุจฺจตีติ ตตฺถ วสนฺตานํ ภิกฺขูนํ จีวเรน วิปฺปวาสนิมิตฺตาปตฺติยา อภาวโต ตถา วุจฺจติ, ‘‘อวิปฺปวาสสีมา’’ติ วุจฺจตีติ วุตฺตํ โหติ.
๒๕๖๙. ‘‘ยา กาจิ นทิลกฺขณปฺปตฺตา นที นิมิตฺตานิ กิตฺเตตฺวา ‘เอตํ พทฺธสีมํ กโรมา’ติ กตาปิ อสีมาว โหตี’’ติอาทิกํ (มหาว. อฏฺ. ๑๔๗) อฏฺกถานยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘นที…เป… น โวตฺถรตี’’ติ, น ปตฺถรติ สีมาภาเวน พฺยาปินี น โหตีติ อตฺโถ. เตเนวาติ เยน น โวตฺถรติ, เตเนว การเณน. อพฺรวีติ ‘‘สพฺพา, ภิกฺขเว, นที อสีมา, สพฺโพ สมุทฺโท อสีโม, สพฺโพ ชาตสฺสโร อสีโม’’ติ (มหาว. ๑๔๗) อโวจ.
สีมากถาวณฺณนา.
๒๕๗๐. อฏฺมิยาปิ อุโปสถโวหารตฺตา ทินวเสน อุโปสถานํ อติเรกตฺเตปิ อิธ อธิปฺเปเตเยว อุโปสเถ คเหตฺวา อาห ‘‘นเววา’’ติ.
๒๕๗๑-๓. เต สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘จาตุทฺทโส…เป… กมฺเมนุโปสถา’’ติ. จตุทฺทสนฺนํ ปูรโณ จาตุทฺทโส. ปนฺนรสนฺนํ ปูรโณ ปนฺนรโส. ยทา ปน โกสมฺพกฺขนฺธเก (มหาว. ๔๕๑ อาทโย) อาคตนเยน ภินฺเน สงฺเฆ โอสาริเต ตสฺมึ ภิกฺขุสฺมึ สงฺโฆ ตสฺส วตฺถุสฺส วูปสมาย สงฺฆสามคฺคึ กโรติ, ตทา ‘‘ตาวเทว อุโปสโถ กาตพฺโพ, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๔๗๕) วจนโต เปตฺวา จาตุทฺทสปนฺนรเส ¶ อฺโปิ โย โกจิ ทิวโส สามคฺคี อุโปสโถติ. เอตฺถ อิติ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. จาตุทฺทโส, ปนฺนรโส, สามคฺคี จ อุโปสโถติ เอเต ตโยปิ อุโปสถา ทิวเสเนว นิทฺทิฏฺา ทิวเสเนว วุตฺตาติ โยชนา.
สงฺเฆอุโปสโถติ ¶ สงฺเฆน กาตพฺพอุโปสโถ. คเณปุคฺคลุโปสโถติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สาธฺยสาธนลกฺขณสฺส สมฺพนฺธสฺส ลพฺภมานตฺตา ‘‘สงฺเฆ’’ติอาทีสุ สามิวจนปฺปสงฺเค ภุมฺมนิทฺเทโส. อุโปสโถ สาธฺโย กมฺมภาวโต, สงฺฆคณปุคฺคลา สาธนํ การกภาวโต.
สุตฺตสฺส อุทฺเทโส สุตฺตุทฺเทโส, สุตฺตุทฺเทโสติ อภิธานํ นามํ ยสฺส โส สุตฺตุทฺเทสาภิธาโน. กมฺเมนาติ กิจฺจวเสน.
๒๕๗๔. ‘‘อธิฏฺาน’’นฺติ วาจฺจลิงฺคมเปกฺขิตฺวา ‘‘นิทฺทิฏฺ’’นฺติ นปุํสกนิทฺเทโส. วาจฺจลิงฺคา หิ ตพฺพาทโยติ ปาติโมกฺโข นิทฺทิฏฺโ, ปาริสุทฺธิ นิทฺทิฏฺาติ ปุมิตฺถิลิงฺเคน โยเชตพฺพา.
๒๕๗๕. วุตฺตาติ ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, ปาติโมกฺขุทฺเทสา, นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ ปโม ปาติโมกฺขุทฺเทโส’’ติอาทินา (มหาว. ๑๕๐) เทสิตา, สยฺจ เตสฺจ อุทฺเทเส สงฺเขปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘นิทาน’’นฺติอาทิ. สาเวตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘สุเตนา’’ติ เสโส. เสสกนฺติ อนุทฺทิฏฺฏฺานํ –
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ…เป… อาวิกตา หิสฺส ผาสุ โหตีติ อิมํ นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา ‘อุทฺทิฏฺํ โข ¶ อายสฺมนฺโต นิทานํ, ตตฺถายสฺมนฺเต ปุจฺฉามิ กจฺจิตฺถ ปริสุทฺธา, ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ…เป… เอวเมตํ ธารยามี’ติ วตฺวา ‘อุทฺทิฏฺํ โข อายสฺมนฺโต นิทานํ. สุตา โข ปนายสฺมนฺเตหิ จตฺตาโร ปาราชิกา ธมฺมา…เป… อวิวทมาเนหิ สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๑๕๐) –
อฏฺกถาย วุตฺตนเยน อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ.
๒๕๗๖. เสเสสุปีติ อุทฺทิฏฺาเปกฺขาย เสเสสุ ปาราชิกุทฺเทสาทีสุปิ. ‘‘อยเมว นโย เยฺโย’’ติ สามฺเน วุตฺเตปิ ‘‘วิตฺถาเรเนว ปฺจโม’’ติ วจนโต วิตฺถารุทฺเทเส ‘‘สาเวตพฺพํ ตุ เสสก’’นฺติ อยํ นโย น ลพฺภติ. ‘‘สาเวตพฺพํ ตุ เสสก’’นฺติ วจนโต ปาราชิกุทฺเทสาทีสุ ยสฺมึ วิปฺปกเต อนฺตราโย อุปฺปชฺชติ, เตน สทฺธึ อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ. นิทานุทฺเทเส ปน ¶ อนุทฺทิฏฺเ สุเตน สาเวตพฺพํ นาม นตฺถิ. ภิกฺขุนิปาติโมกฺเข อนิยตุทฺเทสสฺส ปริหีนตฺตา ‘‘ภิกฺขุนีนฺจ จตฺตาโร’’ติ วุตฺตํ. อุทฺเทสา นวิเม ปนาติ ภิกฺขูนํ ปฺจ, ภิกฺขุนีนํ จตฺตาโรติ อุภโตปาติโมกฺเข อิเม นว อุทฺเทสา วุตฺตาติ อตฺโถ.
๒๕๗๗. อุโปสเถติ สงฺฆุโปสเถ. อนฺตรายนฺติ ราชนฺตรายาทิกํ ทสวิธํ อนฺตรายํ. ยถาห – ‘‘ราชนฺตราโย โจรนฺตราโย อคฺยนฺตราโย อุทกนฺตราโย มนุสฺสนฺตราโย อมนุสฺสนฺตราโย วาฬนฺตราโย สรีสปนฺตราโย ชีวิตนฺตราโย พฺรหฺมจริยนฺตราโย’’ติ (มหาว. ๑๕๐).
ตตฺถ สเจ ภิกฺขูสุ ‘‘อุโปสถํ กริสฺสามา’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๕๐) นิสินฺเนสุ ราชา อาคจฺฉติ, อยํ ราชนฺตราโย. โจรา อาคจฺฉนฺติ ¶ , อยํ โจรนฺตราโย. ทวทาโห อาคจฺฉติ วา, อาวาเส วา อคฺคิ อุฏฺหติ, อยํ อคฺยนฺตราโย. เมโฆ วา อุฏฺเติ, โอโฆ วา อาคจฺฉติ, อยํ อุทกนฺตราโย. พหู มนุสฺสา อาคจฺฉนฺติ, อยํ มนุสฺสนฺตราโย. ภิกฺขุํ ยกฺโข คณฺหาติ, อยํ อมนุสฺสนฺตราโย. พฺยคฺฆาทโย จณฺฑมิคา อาคจฺฉนฺติ, อยํ วาฬนฺตราโย. ภิกฺขุํ สปฺปาทโย ฑํสนฺติ, อยํ สรีสปนฺตราโย. ภิกฺขุ คิลาโน วา โหติ, กาลํ วา กโรติ, เวริโน วา ตํ มาเรตุํ คณฺหนฺติ, อยํ ชีวิตนฺตราโย. มนุสฺสา เอกํ วา พหุํ วา ภิกฺขู พฺรหฺมจริยา จาเวตุกามา คณฺหนฺติ, อยํ พฺรหฺมจริยนฺตราโย.
‘‘เจวา’’ติ อิมินา อนฺตราเยว อนฺตรายสฺินา วิตฺถารุทฺเทเส อกเตปิ อนาปตฺตีติ ทีเปติ. อนุทฺเทโสติ วิตฺถาเรน อนุทฺเทโส. นิวาริโตติ ‘‘น, ภิกฺขเว, อสติ อนฺตราเย สํขิตฺเตน ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๑๕๐) ปฏิสิทฺโธ. อิมินา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สติ อนฺตราเย สํขิตฺเตน ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๕๐) อิทมฺปิ วิภาวิตํ โหติ.
๒๕๗๘. ตสฺสาติ ปาติโมกฺขสฺส. อิสฺสรณสฺส เหตุมาห ‘‘‘เถราเธยฺย’นฺติ ปาโต’’ติ. เถราเธยฺยนฺติ เถราธีนํ, เถรายตฺตนฺติ อตฺโถ. ปาโตติ ปาฬิวจนโต. ‘‘โย ตตฺถ ภิกฺขุ พฺยตฺโต ปฏิพโล, ตสฺสาเธยฺยํ ปาติโมกฺข’’นฺติ (มหาว. ๑๕๕) วจนโต อาห ‘‘อวตฺตนฺเตนา’’ติอาทิ. อวตฺตนฺเตนาติ อนฺตมโส ทฺเวปิ อุทฺเทเส อุทฺทิสิตุํ อสกฺโกนฺเตน. เถเรน โย ¶ อชฺฌิฏฺโ, เอวมชฺฌิฏฺสฺส ยสฺส ปน เถรสฺส, นวสฺส, มชฺฌิมสฺส วา โส ปาติโมกฺโข ¶ วตฺตติ ปคุโณ โหติ, โส อิสฺสโรติ สมฺพนฺโธ.
อชฺฌิฏฺโติ ‘‘ตฺวํ, อาวุโส, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสา’’ติ อาณตฺโต, อิมินา อนาณตฺตสฺส อุทฺทิสิตุํ สามตฺถิยา สติปิ อนิสฺสรภาโว ทีปิโต โหติ. ยถาห – ‘‘สเจ เถรสฺส ปฺจ วา จตฺตาโร วา ตโย วา ปาติโมกฺขุทฺเทสา นาคจฺฉนฺติ, ทฺเว ปน อขณฺฑา สุวิสทา วาจุคฺคตา โหนฺติ, เถรายตฺโตว ปาติโมกฺโข. สเจ ปน เอตฺตกมฺปิ วิสทํ กาตุํ น สกฺโกติ, พฺยตฺตสฺส ภิกฺขุโน อายตฺโต โหตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๕๕).
๒๕๗๙. อุทฺทิสนฺเตติ ปาติโมกฺขุทฺเทสเก ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺเต. สมา วาติ อาวาสิเกหิ คณเนน สมา วา. อปฺปา วาติ อูนา วา. อาคจฺฉนฺติ สเจ ปนาติ สเจ ปน อาคนฺตุกา ภิกฺขู อาคจฺฉนฺติ. เสสกนฺติ อนุทฺทิฏฺฏฺานํ.
๒๕๘๐. อุทฺทิฏฺมตฺเตติ อุทฺทิฏฺกฺขเณเยว กถารมฺภโต ปุพฺพเมว. ‘‘วา’’ติ อิทํ เอตฺถาปิ โยเชตพฺพํ, อิมินา อวุตฺตํ ‘‘อวุฏฺิตาย วา’’ติ อิมํ วิกปฺปํ สมฺปิณฺเฑติ. อวุฏฺิตาย ปริสายาติ จ ภิกฺขุปริสาย อฺมฺํ สุขกถาย นิสินฺนายเยวาติ อตฺโถ. ปริสายาติ เอตฺถ ‘‘เอกจฺจายา’’ติ จ ‘‘สพฺพายา’’ติ จ เสโส. ภิกฺขูนํ เอกจฺจาย ปริสาย วุฏฺิตาย วา สพฺพาย ปริสาย วุฏฺิตาย วาติ โยชนา. เตสนฺติ วุตฺตปฺปการานํ อาวาสิกานํ. มูเลติ สนฺติเก. ปาริสุทฺธิ กาตพฺพาติ โยชนา. ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว…เป… อาคจฺฉนฺติ พหุตรา, เตหิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูหิ ปุน ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตนยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สเจ พหู’’ติ. เอตฺถ ‘‘ปุน ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตพฺพ’’นฺติ เสโส. สพฺพวิกปฺเปสุ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา ¶ ปุน ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตพฺพนฺติ อตฺโถ. อยํ ปเนตฺถ เสสวินิจฺฉโย –
‘‘ปนฺนรโสวาสิกานํ, อิตรานํ สเจตโร;
สมาเนตเรนุวตฺตนฺตุ, ปุริมานํ สเจธิกา;
ปุริมา อนุวตฺตนฺตุ, เตสํ เสเสปฺยยํ นโย.
‘‘ปาฏิปโทวาสิกานํ ¶ ,
อิตรานํ อุโปสโถ;
สมโถกานํ สามคฺคึ,
มูลฏฺา เทนฺตุ กามโต.
พหิ คนฺตฺวาน กาตพฺโพ,
โน เจ เทนฺติ อุโปสโถ;
เทยฺยานิจฺฉาย สามคฺคี,
พหูสุ พหิ วา วเช.
‘‘ปาฏิปเทคนฺตุกานํ, เอวเมว อยํ นโย;
สาเวยฺย สุตฺตํ สฺจิจฺจ, อสฺสาเวนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ.
๒๕๘๑. วินิทฺทิฏฺสฺสาติ อาณตฺตสฺส, อิมินา อิตเรสํ อนาปตฺตีติ ทีเปติ. อิธ ‘‘อคิลานสฺสา’’ติ เสโส. เถเรน อาณาเปนฺเตน ‘‘กิฺจิ กมฺมํ กโรนฺโต วา สทากาลเมว เอโก วา ภารนิตฺถรณโก วา สรภาณกธมฺมกถิกาทีสุ อฺตโร วา น อุโปสถาคารสมฺมชฺชนตฺถํ อาณาเปตพฺโพ, อวเสสา ปน วาเรน อาณาเปตพฺพา’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๕๙) อฏฺกถาย วุตฺตวิธินา อาณาเปตพฺโพ. สเจ อาณตฺโต สมฺมชฺชนึ ตาวกาลิกมฺปิ น ลภติ, สาขาภงฺคํ กปฺปิยํ กาเรตฺวา สมฺมชฺชิตพฺพํ. ตมฺปิ อลภนฺตสฺส ลทฺธกปฺปิยํ โหติ.
อาสนปฺาปนาณตฺติยมฺปิ ¶ วุตฺตนเยเนว อาณาเปตพฺโพ. อาณาเปนฺเตน จ สเจ อุโปสถาคาเร อาสนานิ นตฺถิ, สงฺฆิกาวาสโตปิ อาหริตฺวา ปฺเปตฺวา ปุน อาหริตพฺพานิ. อาสเนสุ อสติ กฏสารเกปิ ตฏฺฏิกาโยปิ ปฺเปตุํ วฏฺฏติ, ตฏฺฏิกาสุปิ อสติ สาขาภงฺคานิ กปฺปิยํ กาเรตฺวา ปฺเปตพฺพานิ, กปฺปิยการกํ อลภนฺตสฺส ลทฺธกปฺปิยํ โหติ.
ปทีปกรเณปิ วุตฺตนเยเนว อาณาเปตพฺโพ. อาณาเปนฺเตน จ ‘‘อสุกสฺมึ นาม โอกาเส เตลํ วา วฏฺฏิ วา กปลฺลิกา วา อตฺถิ, ตํ คเหตฺวา กโรหี’’ติ วตฺตพฺโพ. สเจ เตลาทีนิ นตฺถิ ¶ , ภิกฺขาจาเรนปิ ปริเยสิตพฺพานิ. ปริเยสิตฺวา อลภนฺตสฺส ลทฺธกปฺปิยํ โหติ. อปิจ กปาเล อคฺคิปิ ชาเลตพฺโพ.
๒๕๘๒. ทีปนฺติ เอตฺถ ‘‘ชาเลตฺวา’’ติ เสโส. อถ วา ‘‘กตฺวา’’ติ อิมินา จ โยเชตพฺพํ. คณตฺตึ เปตฺวาติ ‘‘สุณนฺตุ เม, อายสฺมนฺตา, อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, มยํ อฺมฺํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺยามา’’ติ เอวํ คณตฺตึ นิกฺขิปิตฺวา. กตฺตพฺโพ ตีหุโปสโถติ ตีหิ ภิกฺขูหิ อุโปสโถ กาตพฺโพ. ตีสุ เถเรน เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ทฺเว เอวํ ติกฺขตฺตุเมว วตฺตพฺโพ ‘‘ปริสุทฺโธ อหํ, อาวุโส, ‘ปริสุทฺโธ’ติ มํ ธาเรถา’’ติ (มหาว. ๑๖๘). ทุติเยน, ตติเยน จ ยถากฺกมํ ‘‘ปริสุทฺโธ อหํ, ภนฺเต, ‘ปริสุทฺโธ’ติ มํ ธาเรถา’’ติ ติกฺขตฺตุเมว วตฺตพฺพํ.
๒๕๘๓. ปุพฺพกิจฺจาทีนิ กตฺวา ตฺตึ อฏฺเปตฺวา เถเรน นโว เอวํ ติกฺขตฺตุเมว วตฺตพฺโพ ‘‘ปริสุทฺโธ อหํ, อาวุโส ¶ , ‘ปริสุทฺโธ’ติ มํ ธาเรหี’’ติ (มหาว. ๑๖๘), นเวน เถโรปิ ‘‘ปริสุทฺโธ อหํ, ภนฺเต, ‘ปริสุทฺโธ’ติ มํ ธาเรถา’’ติ (มหาว. ๑๖๘) ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺโพ. อิมสฺมึ ปน วาเร ตฺติยา อฏฺปนฺจ ‘‘ธาเรหี’’ติ เอกวจนนิทฺเทโส จาติ เอตฺตโกว วิเสโสติ ตํ อนาทิยิตฺวา ปุคฺคเลน กาตพฺพํ อุโปสถวิธึ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปุพฺพกิจฺจํ สมาเปตฺวา, อธิฏฺเยฺย ปเนกโก’’ติ. อธิฏฺเยฺยาติ ‘‘อชฺช เม อุโปสโถ, ปนฺนรโส’ติ วา ‘จาตุทฺทโส’ติ วา อธิฏฺามี’’ติ อธิฏฺเยฺย. อสฺสาติ อวสาเน วุตฺตปุคฺคลํ สนฺธาย เอกวจนนิทฺเทโส. ยถาวุตฺโต สงฺโฆปิ ตโยปิ ทฺเวปิ อตฺตโน อตฺตโน อนฺุาตํ อุโปสถํ อนฺตรายํ วินา สเจ น กโรนฺติ, เอวเมว อาปตฺติมาปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺโพ.
๒๕๘๔-๕. อิทานิ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, อุโปสถกมฺมานิ, อธมฺเมน วคฺคํ อุโปสถกมฺม’’นฺติอาทินา (มหาว. ๑๔๙) นเยน วุตฺตํ กมฺมจตุกฺกํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อธมฺเมน จ วคฺเคนา’’ติอาทิ. อธมฺเมน วคฺเคน กมฺมํ, อธมฺมโต สมคฺเคน กมฺมํ, ธมฺเมน วคฺเคน กมฺมํ, ธมฺมโต สมคฺเคน กมฺมนฺติ เอตานิ จตฺตาริ อุโปสถสฺส กมฺมานีติ ชิโน อพฺรวีติ โยชนา. จตูสฺวปิ ปเนเตสูติ เอเตสุ จตูสุ กมฺเมสุ ปน. จตุตฺถนฺติ ‘‘สมคฺเคน จ ธมฺมโต’’ติ วุตฺตํ จตุตฺถํ อุโปสถกมฺมํ ‘‘ธมฺมกมฺม’’นฺติ อธิปฺเปตํ.
๒๕๘๖-๗. ตานิ ¶ กมฺมานิ วิภาเวตุมาห ‘‘อธมฺเมนิธา’’ติอาทิ. อิธ อิมสฺมึ สาสเน เอตฺถ เอเตสุ จตูสุ อุโปสเถสุ. อธมฺเมน วคฺโค อุโปสโถ กตโมติ กเถตุกามตาปุจฺฉา. ยตฺถ ยสฺสํ เอกสีมายํ ภิกฺขุโน จตฺตาโร วสนฺตีติ โยชนา.
ตตฺร ¶ เอกสฺส ปาริสุทฺธึ อานยิตฺวา เต ตโย ชนา ปาริสุทฺธึ อุโปสถํ กโรนฺติ เจ, เอวํ กโต อุโปสโถ อธมฺโม วคฺคุโปสโถ นามาติ โยชนา, เอกสีมฏฺเหิ จตูหิ สงฺฆุโปสเถ กาตพฺเพ คณุโปสถสฺส กตตฺตา อธมฺโม จ สงฺฆมชฺฌํ วินา คณมชฺฌํ ปาริสุทฺธิยา อคมนโต ตสฺส หตฺถปาสํ อนุปคมเนน วคฺโค จ โหตีติ อตฺโถ.
๒๕๘๘. อธมฺเมน สมคฺโคติ เอตฺถ ‘‘อุโปสโถ กตโม’’ติ อนุวตฺเตตพฺพํ. ‘‘ภิกฺขุโน เอกโต’’ติ ปทจฺเฉโท. ‘‘โหติ อธมฺมิโก’’ติ ปทจฺเฉโท. จตูหิ สมคฺเคหิ สงฺฆุโปสเถ กาตพฺเพ คณุโปสถกรณํ อธมฺโม, หตฺถปาสุปคมนโต สมคฺโค โหติ.
๒๕๘๙-๙๐. โย อุโปสโถ ธมฺเมน วคฺโค โหติ, โส กตโมติ โยชนา. ยตฺถ ยสฺสํ เอกสีมายํ จตฺตาโร ภิกฺขุโน วสนฺติ, ตตฺร เอกสฺส ปาริสุทฺธึ อานยิตฺวา เต ตโย ชนา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺเต เจ, ธมฺเมน วคฺโค อุโปสโถ โหตีติ โยชนา. เอกสีมฏฺเหิ จตูหิ สงฺฆุโปสถสฺส กตตฺตา ธมฺโม, เอกสฺส หตฺถปาสํ อนุปคมเนน วคฺโค จ โหตีติ อตฺโถ.
๒๕๙๑. โย ธมฺมโต สมคฺโค, โส กตโมติ โยชนา. อิธ อิมสฺมึ สาสเน จตฺตาโร ภิกฺขุโน เอกโต ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ เจ, อยํ ธมฺมโต สมคฺโค อุโปสโถติ มโต อธิปฺเปโตติ โยชนา. จตูหิ สงฺฆุโปสถสฺส กตตฺตา ธมฺโม, เอกสฺสาปิ หตฺถปาสํ อวิชหเนน สมคฺโคติ อธิปฺปาโย.
๒๕๙๒. วคฺเค สงฺเฆ วคฺโคติ สฺิโน, สมคฺเค จ สงฺเฆ วคฺโคติ สฺิโน อุภยตฺถ วิมติสฺส วา อุโปสถํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ อาปตฺติ โหตีติ โยชนา.
๒๕๙๓. เภทาธิปฺปายโตติ ¶ ‘‘นสฺสนฺเตเต, วินสฺสนฺเตเต, โก เตหิ อตฺโถ’’ติ เอวํ เภทปุเรกฺขารตาย ‘‘อุโปสถํ กโรนฺตสฺสา’’ติ อาเนตฺวา โยเชตพฺพํ. ตสฺส ภิกฺขุโน ถุลฺลจฺจยํ โหติ ¶ อกุสลพลวตาย จ ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ. ยถาห – ‘‘เภทปุเรกฺขารปนฺนรสเก อกุสลพลวตาย ถุลฺลจฺจยํ วุตฺต’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๑๗๖). วคฺเค วา สมคฺเค วา สงฺเฆ สมคฺโค อิติ สฺิโน อุโปสถํ กโรนฺตสฺส อนาปตฺตีติ โยชนา. อวเสโส ปเนตฺถ วตฺตพฺพวินิจฺฉโย ปวารณวินิจฺฉยาวสาเน ‘‘ปาริสุทฺธิปฺปทาเนนา’’ติอาทีหิ (วิ. วิ. ๒๖๔๒) เอกโต วตฺตุมิจฺฉนฺเตน น วุตฺโต.
๒๕๙๔-๕. ‘‘อุกฺขิตฺเตนา’’ติอาทิกานิ กรณวจนนฺตานิ ปทานิ ‘‘สหา’’ติ อิมินา สทฺธึ ‘‘อุโปสโถ น กาตพฺโพ’’ติ ปเทน ปจฺเจกํ โยเชตพฺพานิ. อุกฺขิตฺเตนาติ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิตฺตโก, อาปตฺติยา อปฺปฏิกมฺเม อุกฺขิตฺตโก, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค อุกฺขิตฺตโกติ ติวิเธน อุกฺขิตฺเตน. เอเตสุ หิ ติวิเธ อุกฺขิตฺตเก สติ อุโปสถํ กโรนฺโต สงฺโฆ ปาจิตฺติยํ อาปชฺชติ.
‘‘คหฏฺเนา’’ติ อิมินา ติตฺถิโยปิ สงฺคหิโต. เสเสหิ สหธมฺมิหีติ ภิกฺขุนี, สิกฺขมานา, สามเณโร, สามเณรีติ จตูหิ สหธมฺมิเกหิ. จุตนิกฺขิตฺตสิกฺเขหีติ เอตฺถ จุโต จ นิกฺขิตฺตสิกฺโข จาติ วิคฺคโห. จุโต นาม อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนโก. นิกฺขิตฺตสิกฺโข นาม สิกฺขาปจฺจกฺขาตโก.
เอกาทสหีติ ปณฺฑโก, เถยฺยสํวาสโก, ติตฺถิยปกฺกนฺตโก, ติรจฺฉานคโต, มาตุฆาตโก, ปิตุฆาตโก, อรหนฺตฆาตโก, ภิกฺขุนิทูสโก, สงฺฆเภทโก ¶ , โลหิตุปฺปาทโก, อุภโตพฺยฺชนโกติ อิเมหิ เอกาทสหิ อภพฺเพหิ.
สภาคาปตฺติเกน วา สห อุโปสโถ น กาตพฺโพ, ปาริวุตฺเถน ฉนฺเทน อุโปสโถ น กาตพฺโพ, กโรโต ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนา. เอวํ อุกฺขิตฺตวชฺชิเตสุ สพฺพวิกปฺเปสุ ทุกฺกฏเมว เวทิตพฺพํ. ‘‘ยํ ทฺเวปิ ชนา วิกาลโภชนาทินา สภาควตฺถุนา อาปตฺตึ อาปชฺชนฺติ, เอวรูปา วตฺถุสภาคา ‘สภาคา’ติ วุจฺจตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๖๙) วจนโต ‘‘สภาคาปตฺตี’’ติ วตฺถุสภาคาปตฺติเยว คเหตพฺพา.
อุโปสถทิวเส สพฺโพว สงฺโฆ สเจ สภาคาปตฺตึ อาปนฺโน โหติ,
‘‘อิธ ¶ ปน, ภิกฺขเว, อฺตรสฺมึ อาวาเส ตทหุโปสเถ สพฺโพ สงฺโฆ สภาคํ อาปตฺตึ อาปนฺโน โหติ, เตหิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูหิ เอโก ภิกฺขุ สามนฺตา อาวาสา สชฺชุกํ ปาเหตพฺโพ ‘คจฺฉาวุโส, ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริตฺวา อาคจฺฉ, มยํ เต สนฺติเก ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริสฺสามา’ติ. เอวฺเจตํ ลเภถ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ลเภถ, พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลน สงฺโฆ าเปตพฺโพ – ‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ สพฺโพ สงฺโฆ สภาคํ อาปตฺตึ อาปนฺโน, ยทา อฺํ ภิกฺขุํ สุทฺธํ อนาปตฺติกํ ปสฺสิสฺสติ, ตทา ตสฺส สนฺติเก ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริสฺสตี’’ติ (มหาว. ๑๗๑) จ,
เวมติโก เจ โหติ,
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ สพฺโพ สงฺโฆ สภาคาย อาปตฺติยา เวมติโก, ยทา นิพฺเพมติโก ¶ ภวิสฺสติ, ตทา ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริสฺสตี’’ติ (มหาว. ๑๗๑) จ,
วุตฺตนเยน อุโปสโถ กาตพฺโพ.
เอตฺถ จ สชฺฌุกนฺติ ตทเหวาคมนตฺถาย. คณุโปสถาทีสุปิ เอเสว นโย. วุตฺตฺหิ อฏฺกถาคณฺิปเท ‘‘ยถา สงฺโฆ สภาคํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา สุทฺธํ อลภิตฺวา ‘ยทา สุทฺธํ ปสฺสิสฺสติ, ตทา ตสฺส สนฺติเก ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริสฺสตี’ติ วตฺวา อุโปสถํ กาตุํ ลภติ, เอวํ ทฺวีหิปิ อฺมฺํ อาโรเจตฺวา อุโปสถํ กาตุํ วฏฺฏติ. เอเกนาปิ ‘ปริสุทฺธํ ลภิตฺวา ปฏิกริสฺสามี’ติ อาโภคํ กตฺวา กาตุํ วฏฺฏติ กิรา’’ติ. กิราติ เจตฺถ อนุสฺสวตฺเถ ทฏฺพฺโพ, น ปนารุจิยํ.
ปาริวุตฺเถน ฉนฺเทนาติ ฉนฺทํ อาหริตฺวา กมฺมํ กาตุํ นิสินฺเนนปิ ‘‘อสุภลกฺขณตาทินา เกนจิ การเณน น กริสฺสามี’’ติ วิสฺสฏฺเ ฉนฺเท สเจ ปุน กริสฺสติ, ปุน ฉนฺทปาริสุทฺธึ อาหริตฺวา กาตพฺพํ. ยถาห – ‘‘เอตสฺมึ ปาริวาสิเย ปุน ฉนฺทปาริสุทฺธึ อนาเนตฺวา กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๑๖๗).
๒๕๙๖. อเทเสตฺวา ¶ ปนาปตฺตินฺติ อาปนฺนํ อาปตฺตึ อเทเสตฺวา. นาวิกตฺวาน เวมตินฺติ ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลาสุ อาปตฺตีสุ เวมติโก, ยทา นิพฺเพมติโก ภวิสฺสามิ, ตทา ตา อาปตฺติโย ปฏิกริสฺสามี’’ติ วิมตึ อนาโรเจตฺวา. ‘‘ยทา นิพฺเพมติโกติ เอตฺถ สเจ ปเนส นิพฺเพมติโก น โหติ, วตฺถุํ กิตฺเตตฺวาว เทเสตุํ วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๖๙) อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตํ. ตตฺรายํ เทสนาวิธิ – สเจ เมฆจฺฉนฺเน สูริเย ‘‘กาโล นุ โข, วิกาโล’’ติ ¶ เวมติโก ภฺุชติ, เตน ภิกฺขุนา ‘‘อหํ, ภนฺเต, เวมติโก ภฺุชึ, สเจ กาโล อตฺถิ, สมฺพหุลา ทุกฺกฏา อาปตฺติโย อาปนฺโนมฺหิ. โน เจ อตฺถิ, สมฺพหุลา ปาจิตฺติยาปตฺติโย อาปนฺโนมฺหี’’ติ เอวํ วตฺถุํ กิตฺเตตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, ยา ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ สมฺพหุลา ทุกฺกฏา วา ปาจิตฺติยา วา อาปตฺติโย อาปนฺโน, ตา ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ วตฺตพฺพํ. เอเสว นโย สพฺพาปตฺตีสูติ.
คณฺิปเทสุ ปเนวํ วินิจฺฉโย วุตฺโต – ‘‘อหํ, อาวุโส, อิตฺถนฺนามาย อาปตฺติยา เวมติโก, ยทา นิพฺเพมติโก ภวิสฺสามิ, ตทา ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริสฺสามี’ติ วตฺวา อุโปสโถ กาตพฺโพ, ปาติโมกฺขํ โสตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๑๗๐) วจนโต ยาว นิพฺเพมติโก น โหติ, ตาว สภาคาปตฺตึ ปฏิคฺคเหตุํ น ลภติ. อฺเสฺจ กมฺมานํ ปริสุทฺโธ นาม โหติ. ‘‘ปุน นิพฺเพมติโก หุตฺวา เทเสตพฺพเมวา’’ติ (กงฺขา. อภิ. ฏี. นิทานวณฺณนา) เนว ปาฬิยํ, น อฏฺกถายํ อตฺถิ, เทสิเต ปน น โทโส. ‘‘อิโต วุฏฺหิตฺวา ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริสฺสามี’’ติ (มหาว. ๑๗๐) เอตฺถาปิ เอเสว นโยติ.
๒๕๙๗. อุโปสเถติ ทินการกกตฺตพฺพาการวเสน ปนฺนรสี, สงฺฆุโปสโถ, สุตฺตุทฺเทโสติ อิเมหิ ตีหิ ลกฺขเณหิ สมนฺนาคเต อุโปสเถ. สภิกฺขุมฺหา จ อาวาสาติ ‘‘ยสฺมึ อุโปสเถ กิจฺจ’’นฺติอาทินา วกฺขมานปฺปการา สภิกฺขุกา อาวาสา. อิธ ‘‘อนาวาสา’’ติ เสโส. อาวาโส วา อนาวาโส วาติ เอตฺถ ‘‘อภิกฺขุโก วา นานาสํวาสเกหิ สภิกฺขุโก วา’’ติ จ ¶ น คนฺตพฺโพติ เอตฺถ ‘‘อฺตฺร สงฺเฆน อฺตฺร อนฺตรายา’’ติ จ เสโส. ‘‘อนาวาโส’’ติ อุโทสิตาทโย วุตฺตา. ภิกฺขุนา อุโปสเถ สภิกฺขุมฺหา อาวาสา วา อนาวาสา วา อภิกฺขุโก วา นานาสํวาสเกหิ สภิกฺขุโก วา อาวาโส วา อนาวาโส วา อฺตฺร สงฺเฆน อฺตฺร อนฺตรายา กุทาจนํ กทาจิปิ น คนฺตพฺโพติ โยชนา.
๒๕๙๘. ยสฺมึ ¶ อาวาเส ปน อุโปสเถ กิจฺจํ สเจ วตฺตติ, โส อาวาโส ‘‘สภิกฺขุโก นามา’’ติ ปกาสิโตติ โยชนา, อิมินา สเจ ยตฺถ อุโปสโถ น วตฺตติ, โส สนฺเตสุปิ ภิกฺขูสุ อภิกฺขุโก นามาติ ทีเปติ.
๒๕๙๙. อุโปสถสฺส ปโยชนํ, ตปฺปสงฺเคน ปวารณาย จ นิทฺธาเรตุกามตายาห ‘‘อุโปสโถ กิมตฺถายา’’ติอาทิ.
๒๖๐๐. ปฏิกฺโกเสยฺยาติ นิวาเรยฺย. อเทนฺตสฺสปิ ทุกฺกฏนฺติ เอตฺถ ‘‘โกเปตุํ ธมฺมิกํ กมฺม’’นฺติ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
๒๖๐๑. โส จาติ (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) จตุวคฺคาทิปฺปเภเทน ปฺจวิโธ โส สงฺโฆ จ. เหฏฺิมปริจฺเฉเทน กตฺตพฺพกมฺมานํ วเสน ปริทีปิโต, น ฉพฺพคฺคาทีนํ กาตุํ อยุตฺตตาทสฺสนวเสน.
๒๖๐๒. จตุวคฺคาทิเภทนิพนฺธนํ กมฺมํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปวารณ’’นฺติอาทิ. ปวารณฺจ ตถา อพฺภานฺจ อุปสมฺปทฺจ เปตฺวา จตุวคฺเคน อกตฺตพฺพํ กมฺมํ น วิชฺชตีติ โยชนา.
๒๖๐๓. มชฺฌเทเส ¶ อุปสมฺปทา มชฺฌเทสูปสมฺปทา, ตํ. อพฺภานํ, มชฺฌเทสูปสมฺปทฺจ วินา ปฺจวคฺเคน สพฺพํ กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา.
๒๖๐๔. กิฺจิปิ กมฺมํ น น กตฺตพฺพนฺติ โยชนา, สพฺพมฺปิ กมฺมํ กตฺตพฺพเมวาติ อตฺโถ. ทฺเว ปฏิเสธา ปกตตฺถํ คมยนฺตีติ. วีสติวคฺเคน สงฺเฆน สพฺเพสมฺปิ กมฺมานํ กตฺตพฺพภาเว กิมตฺถํ อติเรกวีสติวคฺคสฺส คหณนฺติ อาห ‘‘อูเน โทโสติ าเปตุํ, นาธิเก อติเรกตา’’ติ. ยถาวุตฺเต จตุพฺพิเธ สงฺเฆ คณนโต อูเน โทโส โหติ, อธิเก โทโส น โหตีติ าเปตุํ อติเรกตา ทสฺสิตา, อติเรกวีสติวคฺคสงฺโฆ ทสฺสิโตติ อธิปฺปาโย.
๒๖๐๕. จตุวคฺเคน กตฺตพฺเพ ปกตตฺตาว จตฺตาโร กมฺมปฺปตฺตาติ ทีปิตาติ โยชนา. เสสา ¶ ปกตตฺตา ฉนฺทารหาติ เสโส. ปกตตฺตาติ อนุกฺขิตฺตา เจว อนฺติมวตฺถุํ อนชฺฌาปนฺนา จ คเหตพฺพา. เสเสสุ จาติ ปฺจวคฺคาทีสุปิ.
๒๖๐๖. จตุวคฺคาทิกตฺตพฺพกมฺมํ อสํวาสปุคฺคลํ คณปูรํ กตฺวา กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ โหติ. น เกวลํ ทุกฺกฏเมว, กตฺจ กมฺมํ กุปฺปตีติ โยชนา.
๒๖๐๗. ปริวาสาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน มูลายปฏิกสฺสนาทีนํ คหณํ. ตตฺรฏฺนฺติ ปริวาสาทีสุ ิตํ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘กตํ กุปฺปติ ทุกฺกฏ’’นฺติ อิทํ อนุวตฺเตติ. เสสํ ตูติ ปริวาสาทิกมฺมโต อฺํ ปน อุโปสถาทิกมฺมํ ¶ . วฏฺฏตีติ เต ปาริวาสิกาทโย คณปูรเก กตฺวา กาตุํ วฏฺฏติ.
อุโปสถกฺขนฺธกกถาวณฺณนา.
วสฺสูปนายิกกฺขนฺธกกถาวณฺณนา
๒๖๐๘. วสฺสูปนายิกา วุตฺตาติ เสโส. ปจฺฉิมา จาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท นิทสฺสเน. วสฺสูปนายิกาติ วสฺสูปคมนา. อาลโย, วจีเภโท วา กาตพฺโพ อุปคจฺฉตาติ อิมินา วสฺสูปคมนปฺปกาโร ทสฺสิโต. อุปคจฺฉตา อาลโย กตฺตพฺโพ, วจีเภโท วา กตฺตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. อุปคจฺฉนฺเตน จ เสนาสเน อสติ ‘‘อิธ วสฺสํ วสิสฺสามี’’ติ จิตฺตุปฺปาทมตฺตํ วา กาตพฺพํ, เสนาสเน สติ ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร อิมํ เตมาสํ วสฺสํ อุเปมี’’ติ จ ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ จ วจีเภโท วา กาตพฺโพติ อตฺโถ.
๒๖๐๙. ชานํ วสฺสูปคมนํ อนุปคจฺฉโต วาปีติ โยชนา. เตมาสนฺติ เอตฺถ ‘‘ปุริมํ วา ปจฺฉิมํ วา’’ติ เสโส. จรนฺตสฺสาปีติ เอตฺถ ‘‘จาริก’’นฺติ เสโส. ปุริมํ วา เตมาสํ ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ อวสิตฺวาว จาริกํ จรนฺตสฺสาปิ ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. เตมาสนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. ยถาห – ‘‘น, ภิกฺขเว, วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปุริมํ วา เตมาสํ ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ อวสิตฺวา จาริกา ปกฺกมิตพฺพา, โย ปกฺกเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๘๕).
๒๖๑๐. รุกฺขสฺส ¶ สุสิเรติ เอตฺถ ‘‘สุทฺเธ’’ติ เสโส. ยถาห – ‘‘รุกฺขสุสิเรติ เอตฺถ สุทฺเธ รุกฺขสุสิเรเยว น วฏฺฏติ, มหนฺตสฺส ปน รุกฺขสุสิรสฺส อนฺโต ปทรจฺฉทนํ กุฏิกํ ¶ กตฺวา ปวิสนทฺวารํ โยเชตฺวา อุปคนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘รุกฺขสฺส สุสิเร’’ติ อิมินา รุกฺเขกเทโส วิฏโปปิ สงฺคหิโต, โสปิ สุทฺโธว น วฏฺฏติ. ยถาห – ‘‘รุกฺขวิฏภิยาติ เอตฺถาปิ สุทฺเธ วิฏปมตฺเต น วฏฺฏติ, มหาวิฏเป ปน อฏฺฏกํ พนฺธิตฺวา ตตฺถ ปทรจฺฉทนํ กุฏิกํ กตฺวา อุปคนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๒๐๓).
‘‘ฉตฺเตติ เอตฺถาปิ จตูสุ ถมฺเภสุ ฉตฺตํ เปตฺวา อาวรณํ กตฺวา ทฺวารํ โยเชตฺวา อุปคนฺตุํ วฏฺฏติ, ฉตฺตกุฏิกา นาเมสา โหติ. จาฏิยาติ เอตฺถาปิ มหนฺเตน กปลฺเลน ฉตฺเต วุตฺตนเยน กุฏึ กตฺวาว อุปคนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ อฏฺกถาวจนโต เอวมกตาสุ สุทฺธฉตฺตจาฏีสุ นิวารณํ เวทิตพฺพํ. ฉวกุฏีติ ฏงฺกิตมฺจาทโย วุตฺตา. ยถาห – ‘‘ฉวกุฏิกา นาม ฏงฺกิตมฺจาทิเภทา กุฏิ, ตตฺถ อุปคนฺตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๒๐๓).
สุสาเน ปน อฺํ กุฏิกํ กตฺวา อุปคนฺตุํ วฏฺฏติ. ‘‘ฉวสรีรํ ฌาเปตฺวา ฉาริกาย, อฏฺิกานฺจ อตฺถาย กุฏิกา กรียตี’’ติ อนฺธกฏฺกถายํ ฉวกุฏิ วุตฺตา. ‘‘ฏงฺกิตมฺโจติ กสิกุฏิกาปาสาณฆรนฺติ ลิขิต’’นฺติ (วชิร. ฏี. มหาวคฺค ๒๐๓) วชิรพุทฺธิตฺเถโร. จตุนฺนํ ปาสาณานํ อุปริ ปาสาณํ อตฺถริตฺวา กโต เคโหปิ ‘‘ฏงฺกิตมฺโจ’’ติ วุจฺจติ. ทีเฆ มฺจปาเท มชฺเฌ วิชฺฌิตฺวา อฏนิโย ปเวเสตฺวา มฺจํ กโรนฺตีติ ตสฺส อิทํ อุปริ, อิทํ เหฏฺาติ นตฺถิ, ปริวตฺเตตฺวา อตฺถโตปิ ตาทิโสว โหติ, ตํ สุสาเน, เทวฏฺาเน จ เปนฺติ, อยมฺปิ ฏงฺกิตมฺโจ นาม.
๒๖๑๑. ‘‘สติ ปจฺจยเวกลฺเล, สรีราผาสุตาย วา’’ติ อวเสสนฺตรายานํ วกฺขมานตฺตา ‘‘อนฺตราโย’’ติ อิมินา ราชนฺตรายาทิ ทสวิโธ คเหตพฺโพ.
๒๖๑๒-๔. ‘‘อนุชานามิ ¶ , ภิกฺขเว, สตฺตนฺนํ สตฺตาหกรณีเยน อปฺปหิเตปิ คนฺตุํ, ปเคว ปหิเต ภิกฺขุสฺส ภิกฺขุนิยา สิกฺขมานาย สามเณรสฺส สามเณริยา มาตุยา จ ปิตุสฺส จา’’ติ (มหาว. ๑๙๘) วุตฺตนยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มาตาปิตูน’’นฺติอาทิ.
มาตาปิตูนํ ¶ ทสฺสนตฺถํ, ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ ทสฺสนตฺถํ วา เนสํ อตฺเถ สติ วา เนสํ อนฺตเร คิลานํ ทฏฺุํ วา ตทุปฏฺากานํ ภตฺตาทึ ปริเยสนตฺถํ วา เนสํ ภตฺตาทึ ปริเยสนตฺถํ วา ตถา เนสํ ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ อฺตรํ อนภิรตํ อุกฺกณฺิตํ อหํ คนฺตฺวา วูปกาเสสฺสํ วา วูปกาสาเปสฺสามิ วา ธมฺมกถมสฺส กริสฺสามีติ วา ตสฺส ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ อฺตรสฺส อุฏฺิตํ อุปฺปนฺนํ ทิฏฺึ วิเวเจสฺสามิ วา วิเวจาเปสฺสามิ วา ธมฺมกถมสฺส กริสฺสามีติ วา ตถา อุปฺปนฺนํ กุกฺกุจฺจํ วิโนเทสฺสามีติ วา วิโนทาเปสฺสามีติ วา ธมฺมกถมสฺส กริสฺสามีติ วา เอวํ วินยฺุนา ภิกฺขุนา สตฺตาหกิจฺเจน อเปสิเตปิ คนฺตพฺพํ, ปเคว ปหิเตติ โยชนา.
ภตฺตาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน เภสชฺชปริเยสนาทึ สงฺคณฺหาติ. ยถาห – ‘‘คิลานภตฺตํ วา ปริเยสิสฺสามิ, คิลานุปฏฺากภตฺตํ วา ปริเยสิสฺสามิ, คิลานเภสชฺชํ วา ปริเยสิสฺสามิ, ปุจฺฉิสฺสามิ วา อุปฏฺหิสฺสามิ วา’’ติ. วูปกาเสสฺสนฺติ ยตฺถ อนภิรติ อุปฺปนฺนา, ตโต อฺตฺถ คเหตฺวา คมิสฺสามีติ อตฺโถ.
วิโนเทสฺสามหนฺติ วาติ เอตฺถ วา-สทฺเทน ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ครุธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน โหติ ปริวาสารโห, โส เจ ภิกฺขูนํ สนฺติเก ทูตํ ปหิเณยฺย ‘อหฺหิ ครุธมฺมํ อชฺฌาปนฺโน ปริวาสารโห, อาคจฺฉนฺตุ ภิกฺขู, อิจฺฉามิ ¶ ภิกฺขูนํ อาคต’นฺติ. คนฺตพฺพํ, ภิกฺขเว, สตฺตาหกรณีเยน อปฺปหิเตปิ, ปเคว ปหิเต ‘ปริวาสทานํ อุสฺสุกฺกํ กริสฺสามิ วา อนุสฺสาเวสฺสามิ วา คณปูรโก วา ภวิสฺสามี’’ติอาทินยํ (มหาว. ๑๙๓) สงฺคณฺหาติ. เอวํ สตฺตาหกิจฺเจน คจฺฉนฺเตน อนฺโตอุปจารสีมาย ิเตเนว ‘‘อนฺโตสตฺตาเห อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา คนฺตพฺพํ. สเจ อาโภคํ อกตฺวา อุปจารสีมํ อติกฺกมติ, ฉินฺนวสฺโส โหตีติ วทนฺติ.
๒๖๑๕. ‘‘อยํ ปเนตฺถ ปาฬิมุตฺตกรตฺติจฺเฉทวินิจฺฉโย’’ติ อฏฺกถาคตํ รตฺติจฺเฉทวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วสฺสํ อุปคเตเนตฺถา’’ติอาทิ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สตฺตาหกิจฺจาธิกาเร. อยํ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโย ทฏฺพฺโพติ อตฺโถ.
๒๖๑๖. ‘‘อสุกํ นาม ทิวส’’นฺติอาทินา นิมนฺตนาการํ วกฺขติ. ปุพฺพนฺติ ปมํ. วฏฺฏตีติ ¶ สตฺตาหกิจฺเจน คนฺตุํ วฏฺฏติ. ยถาห – ‘‘สเจ เอกสฺมึ มหาวาเส ปมํเยว กติกา กตา โหติ ‘อสุกทิวสํ นาม สนฺนิปติตพฺพ’นฺติ, นิมนฺติโตเยว นาม โหติ, คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๙๙). ‘‘อุปาสเกหิ ‘อิมสฺมึ นาม ทิวเส ทานาทีนิ กโรม, สพฺเพ เอว สนฺนิปตนฺตู’ติ กติกายปิ กตาย คนฺตุํ วฏฺฏติ, นิมนฺติโตเยว นาม โหตี’’ติ เกจิ.
๒๖๑๗. ภณฺฑกนฺติ อตฺตโน จีวรภณฺฑํ. น วฏฺฏตีติ สตฺตาหกิจฺเจน คนฺตุํ น วฏฺฏติ. ปหิณนฺตีติ จีวรโธวนาทิกมฺเมน ปหิณนฺติ. อาจริยุปชฺฌายานํ อาณตฺติเยน เกนจิ อนวชฺชกิจฺเจน สตฺตาหกรณีเยน คนฺตุํ วฏฺฏตีติ อิมินาว ทีปิตํ โหติ.
๒๖๑๘. อุทฺเทสาทีนมตฺถายาติ ¶ ปาฬิวาจนานิ สนฺธาย. อาทิ-สทฺเทน ปริปุจฺฉาทึ สงฺคณฺหาติ. ครูนนฺติ อคิลานานมฺปิ อาจริยุปชฺฌายานํ. คนฺตุํ ลภตีติ สตฺตาหกรณีเยน คนฺตุํ ลภติ. ปุคฺคโลติ ปกรณโต ภิกฺขุํเยว คณฺหาติ.
๒๖๑๙. อาจริโยติ นิทสฺสนมตฺตํ, อุปชฺฌาเยน นิวาริเตปิ เอเสว นโย. ‘‘สเจ ปน นํ อาจริโย ‘อชฺช มา คจฺฉา’ติ วทติ, วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๙๙) อฏฺกถานยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘รตฺติจฺเฉเท อนาปตฺติ, โหตีติ ปริทีปิตา’’ติ. รตฺติจฺเฉเทติ วสฺสจฺเฉทนิมิตฺตํ. ‘‘รตฺติจฺเฉเท’’ติ สพฺพตฺถ วสฺสจฺเฉโทติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวา วทนฺติ, เอวํ สตฺตาหกรณีเยน คตํ นํ อนฺโตสตฺตาเหเยว ปุน อาคจฺฉนฺตํ สเจ อาจริโย วา อุปชฺฌาโย วา ‘‘อชฺช มา คจฺฉา’’ติ วทติ, สตฺตาหาติกฺกเมปิ อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโย, วสฺสจฺเฉโท ปน โหติเยวาติ ทฏฺพฺพํ สตฺตาหสฺส พหิทฺธา วีตินามิตตฺตา.
๒๖๒๐. ยสฺส กสฺสจิ าติสฺสาติ มาตาปิตูหิ อฺสฺส าติชนสฺส. ‘‘คจฺฉโต ทสฺสนตฺถายา’’ติ อิมินา เสสาติเกหิ ‘‘มยํ คิลานา ภทนฺตานํ อาคมนํ อิจฺฉามา’’ติ จ ‘‘อุปฏฺากกุเลหิ ทานํ ทสฺสาม, ธมฺมํ โสสฺสาม, ภิกฺขูนํ ทสฺสนํ อิจฺฉามา’’ติ จ เอวํ กตฺตพฺพํ นิทฺทิสิตฺวา ทูเต วา เปสิเต สตฺตาหกรณีเยน คจฺฉโต รตฺติจฺเฉโท จ ทุกฺกฏฺจ น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ยถาห ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุสฺส าตโก คิลาโน โหติ…เป… คนฺตพฺพํ, ภิกฺขเว, สตฺตาหกรณีเยน ปหิเต, น ตฺเวว อปฺปหิเต’’ติ (มหาว. ๑๙๙) จ ¶ ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, อุปาสเกน สงฺฆํ อุทฺทิสฺส วิหาโร การาปิโต โหติ…เป… อิจฺฉามิ ทานฺจ ¶ ทาตุํ ธมฺมฺจ โสตุํ ภิกฺขู จ ปสฺสิตุนฺติ. คนฺตพฺพํ, ภิกฺขเว, สตฺตาหกรณีเยน ปหิเต, น ตฺเวว อปฺปหิเต’’ติ (มหาว. ๑๘๘) จ.
๒๖๒๑. ‘‘อหํ คามกํ คนฺตฺวา อชฺเชว อาคมิสฺสามี’’ติ อาคจฺฉํ อาคจฺฉนฺโต สเจ ปาปุณิตุํ น สกฺโกเตว, วฏฺฏตีติ โยชนา. วฏฺฏตีติ เอตฺถ ‘‘อชฺเชว อาคมิสฺสามี’’ติ คนฺตฺวา อาคจฺฉนฺตสฺส อนฺตรามคฺเค สเจ อรุณุคฺคมนํ โหติ, วสฺสจฺเฉโทปิ น โหติ, รตฺติจฺเฉททุกฺกฏฺจ นตฺถีติ อธิปฺปาโย.
๒๖๒๒. วเชติ (มหาว. อฏฺ. ๒๐๓) โคปาลกานํ นิวาสนฏฺาเน. สตฺเถติ ชงฺฆสตฺถสกฏสตฺถานํ สนฺนิวิฏฺโกาเส. ตีสุ าเนสุ ภิกฺขุโน, วสฺสจฺเฉเท อนาปตฺตีติ เตหิ สทฺธึ คจฺฉนฺตสฺเสว นตฺถิ อาปตฺติ, เตหิ วิยฺุชิตฺวา คมเน ปน อาปตฺติเยว, ปวาเรตฺุจ น ลภติ.
วชาทีสุ วสฺสํ อุปคจฺฉนฺเตน วสฺสูปนายิกทิวเส เตน ภิกฺขุนา อุปาสกา วตฺตพฺพา ‘‘กุฏิกา ลทฺธุํ วฏฺฏตี’’ติ. สเจ กริตฺวา เทนฺติ, ตตฺถ ปวิสิตฺวา ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ. โน เจ เทนฺติ, สาลาสงฺเขเปน ิตสกฏสฺส เหฏฺา อุปคนฺตพฺพํ. ตมฺปิ อลภนฺเตน อาลโย กาตพฺโพ. สตฺเถ ปน กุฏิกาทีนํ อภาเว ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ วจีเภทํ กตฺวา อุปคนฺตุํ น วฏฺฏติ, อาลยกรณมตฺตเมว วฏฺฏติ. อาลโย นาม ‘‘อิธ วสฺสํ วสิสฺสามี’’ติ จิตฺตุปฺปาทมตฺตํ.
สเจ มคฺคปฺปฏิปนฺเนเยว สตฺเถ ปวารณทิวโส โหติ, ตตฺเถว ปวาเรตพฺพํ. อถ สตฺโถ อนฺโตวสฺเสเยว ภิกฺขุนา ปตฺถิตฏฺานํ ปตฺวา อติกฺกมติ. ปตฺถิตฏฺาเน ¶ วสิตฺวา ตตฺถ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ปวาเรตพฺพํ. อถาปิ สตฺโถ อนฺโตวสฺเสเยว อนฺตรา เอกสฺมึ คาเม ติฏฺติ วา วิปฺปกิรติ วา, ตสฺมึเยว คาเม ภิกฺขูหิ สทฺธึ วสิตฺวา ปวาเรตพฺพํ, อปฺปวาเรตฺวา ตโต ปรํ คนฺตุํ น วฏฺฏติ.
นาวาย วสฺสํ อุปคจฺฉนฺเตนาปิ กุฏิยํเยว อุปคนฺตพฺพํ. ปริเยสิตฺวา อลภนฺเต อาลโย กาตพฺโพ ¶ . สเจ อนฺโตเตมาสํ นาวา สมุทฺเทเยว โหติ, ตตฺเถว ปวาเรตพฺพํ. อถ นาวา กูลํ ลภติ, สยฺจ ปรโต คนฺตุกาโม โหติ, คนฺตุํ น วฏฺฏติ. นาวาย ลทฺธคาเมเยว วสิตฺวา ภิกฺขูหิ สทฺธึ ปวาเรตพฺพํ. สเจปิ นาวา อนุตีรเมว อฺตฺถ คจฺฉติ, ภิกฺขุ จ ปมํ ลทฺธคาเมเยว วสิตุกาโม, นาวา คจฺฉตุ, ภิกฺขุนา ตตฺเถว วสิตฺวา ภิกฺขูหิ สทฺธึ ปวาเรตพฺพํ.
อิติ วเช, สตฺเถ, นาวายนฺติ ตีสุ าเนสุ นตฺถิ วสฺสจฺเฉเท อาปตฺติ, ปวาเรตฺุจ ลภติ.
๒๖๒๓. สติ ปจฺจยเวกลฺเลติ ปิณฺฑปาตาทีนํ ปจฺจยานํ อูนตฺเต สติ. สรีราผาสุตาย วาติ สรีรสฺส อผาสุตาย อาพาเธ วา สติ. วสฺสํ เฉตฺวาปิ ปกฺกเมติ วสฺสจฺเฉทํ กตฺวาปิ ยถาผาสุกฏฺานํ คจฺเฉยฺย. อปิ-สทฺเทน วสฺสํ อเฉตฺวา วสฺสจฺเฉทการเณ สติ สตฺตาหกรณีเยน คนฺตุมฺปิ วฏฺฏตีติ ทีเปติ.
๒๖๒๔. เยน เกนนฺตราเยนาติ ราชนฺตรายาทีสุ เยน เกนจิ อนฺตราเยน. โย ภิกฺขุ วสฺสํ โนปคโต, เตนาปิ ฉินฺนวสฺเสน วาปิ ทุติยา วสฺสูปนายิกา อุปคนฺตพฺพาติ โยชนา.
๒๖๒๕-๖. สตฺตาหนฺติ ¶ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. ‘‘วีตินาเมตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อุปคนฺตฺวาปิ วา พหิทฺธา เอว สตฺตาหํ วีตินาเมติ เจ. โย คจฺฉติ, โย จ วีตินาเมติ, ตสฺส ภิกฺขุสฺส. ปุริมาปิ น วิชฺชตีติ อนุปคตตฺตา, ฉินฺนวสฺสตฺตา จ ปุริมาปิ วสฺสูปนายิกา น วิชฺชติ น ลภติ. อิเมสํ ทฺวินฺนํ ยถากฺกมํ อุปจาราติกฺกเม, สตฺตาหาติกฺกเม จ อาปตฺติ เวทิตพฺพา.
ปฏิสฺสเว จ ภิกฺขุสฺส, โหติ อาปตฺติ ทุกฺกฏนฺติ ‘‘อิธ วสฺสํ วสถา’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธู’’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา ตสฺส วิสํวาเท อสจฺจาปเน อาปตฺติ โหติ. กตมาติ อาห ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติ. น เกวลํ เอตสฺเสว วิสํวาเท อาปตฺติ โหติ, อถ โข อิตเรสมฺปิ ปฏิสฺสวานํ วิสํวาเท อาปตฺติ เวทิตพฺพา. ยถาห – ‘‘ปฏิสฺสเว จ อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ เอตฺถ น เกวลํ ‘อิมํ เตมาสํ อิธ วสฺสํ วสถา’ติ เอตสฺเสว ปฏิสฺสวสฺส วิสํวาเท อาปตฺติ, ‘อิมํ ¶ เตมาสํ ภิกฺขํ คณฺหถ, อุโภปิ มยํ อิธ วสฺสํ วสิสฺสาม, เอกโตว อุทฺทิสาเปสฺสามา’ติ เอวมาทินาปิ ตสฺส ตสฺส ปฏิสฺสวสฺส วิสํวาเท ทุกฺกฏ’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๒๐๗). ตฺจ โข ปฏิสฺสวกาเล สุทฺธจิตฺตสฺส ปจฺฉา วิสํวาทนปจฺจยา โหติ. ปมํ อสุทฺธจิตฺตสฺส ปน ปฏิสฺสเว ปาจิตฺติยํ, วิสํวาเทน ทุกฺกฏนฺติ ปาจิตฺติเยน สทฺธึ ทุกฺกฏํ ยุชฺชติ.
๒๖๒๗. ‘‘วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปน อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวา ตทเหว สตฺตาหกรณีเยน ปกฺกมนฺตสฺสาปิ อนฺโตสตฺตาเห นิวตฺตนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๒๐๗) อฏฺกถาวจนโต, ‘‘โก วาโท วสิตฺวา พหิ คจฺฉโต’’ติ วกฺขมานตฺตา ¶ จ ‘‘นุฏฺาเปตฺวา ปนารุณ’’นฺติ ปาโ คเหตพฺโพ. กตฺถจิ โปตฺถเกสุ ‘‘อุฏฺาเปตฺวา ปนารุณ’’นฺติ ปาโ ทิสฺสติ, โส น คเหตพฺโพ.
๒๖๒๘. วสิตฺวาติ ทฺวีหตีหํ วสิตฺวา. ยถา วสฺสํ วสิตฺวา อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวาว สตฺตาหกรณีเยน คจฺฉโต อนาปตฺติ, ตถา คตฏฺานโต อนฺโตสตฺตาเห อาคนฺตฺวา ปุนปิ อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวาว สตฺตาหกรณีเยน คจฺฉโต อนาปตฺติ. ‘‘สตฺตาหวาเรน อรุโณ อุฏฺาเปตพฺโพ’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๒๐๑) อฏฺกถาวจนํ สตฺตมารุเณน ปฏิพทฺธทิวสํ สตฺตเมน อรุเณเนว สงฺคเหตฺวา สตฺตมอรุณพฺภนฺตเร อนาคนฺตฺวา อฏฺมํ อรุณํ พหิ อุฏฺาเปนฺตสฺส รตฺติจฺเฉททสฺสนปรํ, น สตฺตมอรุณสฺเสว ตตฺถ อุฏฺาเปตพฺพภาวทสฺสนปรนฺติ คเหตพฺพํ สิกฺขาภาชนอฏฺกถาย, สีหฬคณฺิปเทสุ จ ตถา วินิจฺฉิตตฺตา.
๒๖๒๙. ‘‘โนเปติ อสติยา’’ติ ปทจฺเฉโท, โนเปตีติ ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร อิมํ เตมาสํ วสฺสํ อุเปมี’’ติ วจีเภเทน น อุปคจฺฉติ.
๒๖๓๐. วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถตุมาห ‘‘น โทโส โกจิ วิชฺชตี’’ติ.
๒๖๓๑. ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร อิมํ เตมาสํ วสฺสํ อุเปมี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วจเน นิจฺฉาริเต เอว วสฺสํ อุปคโต สิยาติ โยชนา. ‘‘นิจฺฉาริเตว ติกฺขตฺตุ’’นฺติ อิทํ อุกฺกํสวเสน วุตฺตํ, สกึ, ทฺวิกฺขตฺตุํ วา นิจฺฉาริเตปิ วสฺสูปคโต นาม โหตีติ. ยถาห – ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร อิมํ ¶ เตมาสํ วสฺสํ อุเปมีติ สกึ วา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ วา วาจํ นิจฺฉาเรตฺวาว วสฺสํ อุปคนฺตพฺพ’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๑๘๔).
๒๖๓๒. นวมิโต ¶ ปฏฺาย คนฺตุํ วฏฺฏติ, อาคจฺฉตุ วา มา วา, อนาปตฺตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๒๐๗) อฏฺกถานยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อาทึ ตุ นวมึ กตฺวา’’ติอาทิ. นวมึ ปภุติ อาทึ กตฺวา, นวมิโต ปฏฺายาติ วุตฺตํ โหติ. คนฺตุํ วฏฺฏตีติ สตฺตาหกรณีเยเนว คนฺตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ปวารณทิวเสปิ ตทเหว อาคนฺตุํ อสกฺกุเณยฺยฏฺานํ ปวารณตฺถาย คจฺฉนฺเตน ลพฺภมาเนน สตฺตาหกรณีเยน คนฺตุํ วฏฺฏติ. ‘‘ปวาเรตฺวา ปน คนฺตุํ วฏฺฏติ ปวารณาย ตํทิวสสนฺนิสฺสิตตฺตา’’ติ (วชิร. ฏี. มหาวคฺค ๒๐๗) หิ วชิรพุทฺธิตฺเถโร. โส ปจฺฉา อาคจฺฉตุ วา มา วา, โทโส น วิชฺชตีติ โยชนา.
วสฺสูปนายิกกฺขนฺธกกถาวณฺณนา.
ปวารณกฺขนฺธกกถาวณฺณนา
๒๖๓๓. ‘‘ปวารณา’’ติ อิทํ ‘‘จาตุทฺทสี’’ติอาทีหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. ตสฺมึ ตสฺมึ ทิเน กาตพฺพา ปวารณา อเภโทปจาเรน ตถา วุตฺตา. สามคฺคี อุโปสถกฺขนฺธกกถาวณฺณนาย วุตฺตสรูปาว. สามคฺคิปวารณํ กโรนฺเตหิ จ ปมํ ปวารณํ เปตฺวา ปาฏิปทโต ปฏฺาย ยาว กตฺติกจาตุมาสิปุณฺณมา เอตฺถนฺตเร กาตพฺพา, ตโต ปจฺฉา วา ปุเร วา น วฏฺฏติ. เตวาจี ทฺเวกวาจีติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต…เป… เตวาจิกํ ปวาเรยฺย, ทฺเววาจิกํ ปวาเรยฺย, เอกวาจิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ ตํ ตํ ตฺตึ เปตฺวา กาตพฺพา ปวารณา วุจฺจติ.
๒๖๓๔. ตีณิ กมฺมานิ มฺุจิตฺวา, อนฺเตเนว ปวารเยติ ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, ปวารณกมฺมานิ, อธมฺเมน วคฺคํ ปวารณกมฺมํ…เป… ธมฺเมน สมคฺคํ ปวารณกมฺม’’นฺติ (มหาว. ๒๑๒) วตฺวา ‘‘ตตฺร, ภิกฺขเว ¶ , ยทิทํ อธมฺเมน วคฺคํ ปวารณกมฺมํ, น, ภิกฺขเว, เอวรูปํ ปวารณกมฺมํ กาตพฺพํ…เป… ตตฺร, ภิกฺขเว, ยทิทํ ธมฺเมน สมคฺคํ ปวารณกมฺมํ, เอวรูปํ, ภิกฺขเว, ปวารณกมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติอาทิวจนโต (มหาว. ๒๑๒) ตีณิ ¶ อกตฺตพฺพานิ ปวารณกมฺมานิ มฺุจิตฺวา กาตุํ อนฺุาเตน จตุตฺเถน ปวารณกมฺเมน ปวาเรยฺยาติ อตฺโถ. ตสฺส วิภาเคกเทสํ ‘‘ปฺจ ยสฺมึ ปนาวาเส’’ติอาทินา วกฺขติ.
๒๖๓๕. ปุพฺพกิจฺจํ สมาเปตฺวาติ –
‘‘สมฺมชฺชนี ปทีโป จ, อุทกํ อาสเนน จ;
ปวารณาย เอตานิ, ‘ปุพฺพกรณ’นฺติ วุจฺจติ.
‘‘ฉนฺทปาริสุทฺธิอุตุกฺขานํ, ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท;
ปวารณาย เอตานิ, ‘ปุพฺพกิจฺจ’นฺติ วุจฺจตี’’ติ. –
วุตฺตํ นววิธํ ปุพฺพกิจฺจํ นิฏฺาเปตฺวา.
ปตฺตกลฺเล สมานิเตติ –
‘‘ปวารณา ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา,
สภาคาปตฺติโย จ น วิชฺชนฺติ;
วชฺชนียา จ ปุคฺคลา ตสฺมึ น โหนฺติ,
‘ปตฺตกลฺล’นฺติ วุจฺจตี’’ติ. –
วุตฺเต จตุพฺพิเธ ปตฺตกลฺเล สโมธานิเต ปริสมาปิเต.
ตฺตึ เปตฺวาติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อชฺช ปวารณา, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ (มหาว. ๒๑๐) เอวํ สพฺพสงฺคาหิกวเสน จ ‘‘เตวาจิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ จ ทานาทิกรเณน เยภุยฺเยน รตฺติยา เขปิตาย จ ราชาทิอนฺตราเย สติ จ ตทนุรูปโต ‘‘ทฺเววาจิกํ, เอกวาจิกํ, สมานวสฺสิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ จ ตฺตึ เปตฺวา ¶ , ตาสํ วิเสโส อฏฺกถายํ ทสฺสิโตเยว. ยถาห –
‘‘เอวฺหิ ¶ วุตฺเต เตวาจิกฺจ ทฺเววาจิกฺจ เอกวาจิกฺจ ปวาเรตุํ วฏฺฏติ, สมานวสฺสิกํ น วฏฺฏติ. ‘เตวาจิกํ ปวาเรยฺยา’ติ วุตฺเต ปน เตวาจิกเมว วฏฺฏติ, อฺํ น วฏฺฏติ, ‘ทฺเววาจิกํ ปวาเรยฺยา’ติ วุตฺเต ทฺเววาจิกฺจ เตวาจิกฺจ วฏฺฏติ, เอกวาจิกฺจ สมานวสฺสิกฺจ น วฏฺฏติ. ‘เอกวาจิกํ ปวาเรยฺยา’ติ วุตฺเต ปน เอกวาจิกทฺเววาจิกเตวาจิกานิ วฏฺฏนฺติ, สมานวสฺสิกเมว น วฏฺฏติ. ‘สมานวสฺสิก’นฺติ วุตฺเต สพฺพํ วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๒๑๐).
กาตพฺพาติ เถเรน ภิกฺขุนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา เอวมสฺส วจนีโย ‘‘สงฺฆํ, อาวุโส, ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา…เป… ตติยมฺปิ อาวุโส, สงฺฆํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา…เป… ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ (มหาว. ๒๑๐) วุตฺตนเยน กาตพฺพา. นวเกน ภิกฺขุนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา…เป… ตติยมฺปิ, ภนฺเต, สงฺฆํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา…เป… ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามีติ (มหาว. ๒๑๐) วุตฺตนเยน กาตพฺพา.
๒๖๓๖. เถเรสุ ปวาเรนฺเตสุ โย ปน นโว, โส สยํ ยาว ปวาเรติ, ตาว อุกฺกุฏิกํ นิสีเทยฺยาติ โยชนา.
๒๖๓๗. จตฺตาโร วา ตโยปิ วา เอกาวาเส เอกสีมายํ วสนฺติ เจ, ตฺตึ วตฺวา ‘‘สุณนฺตุ เม, อายสฺมนฺโต, อชฺช ปวารณา, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, มยํ อฺมฺํ ปวาเรยฺยามา’’ติ (มหาว. ๒๑๖) คณตฺตึ เปตฺวา ปวาเรยฺยุนฺติ โยชนา.
ปวาเรยฺยุนฺติ ¶ เอตฺถ เถเรน ภิกฺขุนา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา เต ตโย วา ทฺเว วา ภิกฺขู เอวมสฺสุ วจนียา ‘‘อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ (มหาว. ๒๑๖) ปวาเรตพฺพํ. นเวนปิ ‘‘อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย ¶ , ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ ปวาเรตพฺพํ.
๒๖๓๘. อฺมฺํ ปวาเรยฺยุํ, วินา ตฺตึ ทุเว ชนา. เตสุ เถเรน ‘‘อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ มํ อายสฺมา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ…เป… ปฏิกริสฺสามี’’ติ (มหาว. ๒๑๗) ปวาเรตพฺพํ. นเวนปิ ‘‘อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ…เป… วทตุ มํ อายสฺมา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ…เป… ปฏิกริสฺสามี’’ติ ปวาเรตพฺพํ.
อธิฏฺเยฺยาติ ปุพฺพกิจฺจํ สมาเปตฺวา ‘‘อชฺช เม ปวารณา จาตุทฺทสี’’ติ วา ‘‘ปนฺนรสี’’ติ วา วตฺวา ‘‘อธิฏฺามี’’ติ อธิฏฺเยฺย ¶ . ยถาห ‘‘อชฺช เม ปวารณาติ เอตฺถ สเจ จาตุทฺทสิกา โหติ, ‘อชฺช เม ปวารณา จาตุทฺทสี’ติ, สเจ ปนฺนรสิกา, ‘อชฺช เม ปวารณา ปนฺนรสี’ติ เอวํ อธิฏฺาตพฺพ’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๒๑๘), อิมินา สพฺพสงฺคาหาทิตฺตีสุ จ ตสฺมึ ตสฺมึ ทิวเส โส โส โวหาโร กาตพฺโพติ ทีปิตเมว.
เสสา สงฺฆปวารณาติ ปฺจหิ, อติเรเกหิ วา ภิกฺขูหิ กตฺตพฺพา ปวารณา สงฺฆปวารณา.
๒๖๓๙. ปวาริเตติ ปมปวารณาย ปวาริเต. อนาคโตติ เกนจิ อนฺตราเยน ปุริมิกาย จ ปจฺฉิมิกาย จ วสฺสูปนายิกาย วสฺสํ อนุปคโต. อวุตฺโถติ ปจฺฉิมิกาย อุปคโต. วุตฺตฺหิ ขุทฺทสิกฺขาวณฺณนาย ‘‘อวุตฺโถติ ปจฺฉิมิกาย อุปคโต อปรินิฏฺิตตฺตา ‘อวุตฺโถ’ติ วุจฺจตี’’ติ. ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺยาติ โยชนา. เอตฺถ ‘‘เตสํ สนฺติเก’’ติ เสโส.
๒๖๔๐-๑. ยสฺมึ ¶ ปนาวาเส ปฺจ วา จตฺตาโร วา ตโย วา สมณา วสนฺติ, เต ตตฺถ เอเกกสฺส ปวารณํ หริตฺวาน สเจ อฺมฺํ ปวาเรนฺติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
เสสนฺติ ‘‘อธมฺเมน สมคฺค’’นฺติอาทิกํ วินิจฺฉยํ. อิธาติ อิมสฺมึ ปวารณาธิกาเร. พุโธติ วินยธโร. อุโปสเถ วุตฺตนเยนาติ อุโปสถวินิจฺฉเย วุตฺตกฺกเมน. นเยติ ชาเนยฺย.
๒๖๔๒. สมฺปาเทตตฺตโน สุจินฺติ อตฺตโน อุโปสถํ สมฺปาเทติ. สพฺพํ สาเธตีติ อุโปสถาทิสพฺพํ กมฺมํ นิปฺผาเทติ. นตฺตโนติ อตฺตโน อุโปสถํ น นิปฺผาเทติ.
๒๖๔๓. ตสฺมาติ ¶ ยสฺมา อตฺตโน สุจึ น สาเธติ, ตสฺมา. อุภินฺนนฺติ อตฺตโน จ สงฺฆสฺส จ. กิจฺจสิทฺธตฺถเมวิธาติ อุโปสถาทิกมฺมนิปฺปชฺชนตฺถํ อิธ อิมสฺมึ อุโปสถกมฺมาทิปกรเณ. ปาริสุทฺธิปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺเทน ปวารณา สงฺคหิตา. เตเนว วกฺขติ ‘‘ฉนฺทํ วา ปาริสุทฺธึ วา, คเหตฺวา วา ปวารณ’’นฺติ.
ฉนฺทปาริสุทฺธิปวารณํ เทนฺเตน สเจ สาปตฺติโก โหติ, อาปตฺตึ เทเสตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา ฉนฺทาทิหารโก ภิกฺขุ วตฺตพฺโพ ‘‘ฉนฺทํ ทมฺมิ, ฉนฺทํ เม หร, ฉนฺทํ เม อาโรเจหี’’ติ (มหาว. ๑๖๕), ‘‘ปาริสุทฺธึ ทมฺมิ, ปาริสุทฺธึ เม หร, ปาริสุทฺธึ เม อาโรเจหี’’ติ (มหาว. ๑๖๔), ‘‘ปวารณํ ทมฺมิ, ปวารณํ เม หร, ปวารณํ เม อาโรเจหิ, มมตฺถาย ปวาเรหี’’ติ (มหาว. ๒๑๓).
๒๖๔๔. ‘‘ฉนฺโท เอเกนา’’ติ ปทจฺเฉโท. เอเกน พหูนมฺปิ ฉนฺโท หาตพฺโพ, ตถา ปาริสุทฺธิ หาตพฺพา. ปิ-สทฺเทน ปวารณา หาตพฺพาติ โยชนา. ปรมฺปราหโฏ ฉนฺโทติ พหูนํ วา เอกสฺส วา ฉนฺทาทิหารกสฺส หตฺถโต อนฺตรา อฺเน คหิตา ฉนฺทปาริสุทฺธิปวารณา. วิสุทฺธิยา น คจฺฉติ อนวชฺชภาวาย น ปาปุณาติ พิฬาลสงฺขลิกฉนฺทาทีนํ สงฺฆมชฺฌํ อคมเนน วคฺคภาวกรณโต.
เอตฺถ จ ยถา พิฬาลสงฺขลิกาย ปมวลยํ ทุติยวลยํ ปาปุณาติ, น ตติยํ, เอวมิเมปิ ฉนฺทาทโย ทายเกน ยสฺส ทินฺนา, ตโต อฺตฺถ น คจฺฉตีติ พิฬาลสงฺขลิกาสทิสตฺตา ¶ ‘‘พิฬาลสงฺขลิกา’’ติ วุตฺตา. พิฬาลสงฺขลิกาคฺคหณฺเจตฺถ ยาสํ กาสฺจิ สงฺขลิกานํ อุปลกฺขณมตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๒๖๔๕-๖. ฉนฺทํ ¶ วา ปาริสุทฺธึ วา ปวารณํ วา คเหตฺวา ฉนฺทาทิหารโก สงฺฆมปฺปตฺวา สเจ สามเณราทิภาวํ ปฏิชาเนยฺย วา วิพฺภเมยฺย วา มเรยฺย วา, ตํ สพฺพํ ฉนฺทาทิภาวํ นาหฏํ โหติ, สงฺฆํ ปตฺวา เอวํ สิยา สามเณราทิภาวํ ปฏิชานนฺโต, วิพฺภนฺโต, กาลกโต วา ภเวยฺย, ตํ สพฺพํ หฏํ อานีตํ โหตีติ โยชนา.
ตตฺถ สามเณราทิภาวํ วา ปฏิชาเนยฺยาติ ‘‘อหํ สามเณโร’’ติอาทินา ภูตํ สามเณราทิภาวํ กเถยฺย, ปจฺฉา สามเณรภูมิยํ ปติฏฺเหยฺยาติ อตฺโถ. อาทิ-สทฺเทน อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺโน คหิโต.
๒๖๔๗. สงฺฆํ ปตฺวาติ อนฺตมโส ตํตํกมฺมปฺปตฺตสฺส จตุวคฺคาทิสงฺฆสฺส หตฺถปาสํ ปตฺวาติ อตฺโถ. ปมตฺโตติ ปมาทํ สติสมฺโมสํ ปตฺโต. สุตฺโตติ นิทฺทูปคโต. ขิตฺตจิตฺตโกติ ยกฺขาทีหิ วิกฺเขปมาปาทิตจิตฺโต. นาโรเจตีติ อตฺตโน ฉนฺทาทีนํ อาหฏภาวํ เอกสฺสาปิ ภิกฺขุโน น กเถติ. สฺจิจฺจาติ สฺเจเตตฺวา ชานนฺโตเยว อนาทริโย นาโรเจติ, ทุกฺกฏํ โหติ.
๒๖๔๘. เย เตติ เย เต ภิกฺขู เถรา วา นวา วา มชฺฌิมา วา. วิปสฺสนาติ สหจริเยน สมโถปิ คยฺหติ. สมถวิปสฺสนา จ อิธ ตรุณาเยว อธิปฺเปตา, ตสฺมา วิปสฺสนายุตฺตาติ เอตฺถ ตรุณาหิ สมถวิปสฺสนาหิ สมนฺนาคตาติ อตฺโถ. รตฺตินฺทิวนฺติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. อตนฺทิตาติ อนลสา.
‘‘รตฺตินฺทิว’’นฺติ เอตฺถ รตฺติ-สทฺเทน รตฺติยาเยว คหณํ, อุทาหุ เอกเทสสฺสาติ อาห ‘‘ปุพฺพรตฺตาปรรตฺต’’นฺติ. ปุพฺพา จ สา รตฺติ จาติ ปุพฺพรตฺติ, ปมยาโม, อปรา จ ¶ สา รตฺติ จาติ อปรรตฺติ, ปจฺฉิมยาโม, ปุพฺพรตฺติ จ อปรรตฺติ จาติ สมาหารทฺวนฺเท สมาสนฺเต อ-การปจฺจยํ กตฺวา ‘‘ปุพฺพรตฺตาปรรตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. อิธาปิ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. มชฺฌิมยาเม กายทรถวูปสมนตฺถาย สุปนํ อนฺุาตนฺติ ตํ วชฺเชตฺวา ปุริมปจฺฉิมยาเมสุ นิรนฺตรภาวนานุโยโค กาตพฺโพติ ทสฺสนตฺถเมว วุตฺตํ. วิปสฺสนา ปรายนา สมถวิปสฺสนาว ปรํ ¶ อยนํ ปติฏฺา เอเตสนฺติ วิปสฺสนาปรายนา, สมถวิปสฺสนาย ยุตฺตปยุตฺตา โหนฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
๒๖๔๙. ลทฺโธ ผาสุวิหาโร เยหิ เต ลทฺธผาสุวิหารา, เตสํ. ผาสุวิหาโรติ จ สุขวิหารสฺส มูลการณตฺตา ตรุณา สมถวิปสฺสนา อธิปฺเปตา, ปฏิลทฺธตรุณสมถวิปสฺสนานนฺติ อตฺโถ. สิยา น ปริหานิติ ปริหานิ นาม เอวํ กเต น ภเวยฺย.
กตฺติกมาสเกติ จีวรมาสสงฺขาเต กตฺติกมาเส ปวารณาย สงฺคโห วุตฺโตติ โยชนา. คาถาพนฺธวเสน ‘‘สงฺคาโห’’ติ ทีโฆ กโต, ปวารณาสงฺคโห วุตฺโตติ อตฺโถ. ยถาห –
‘‘ปวารณาสงฺคโห จ นามายํ วิสฺสฏฺกมฺมฏฺานานํ ถามคตสมถวิปสฺสนานํ โสตาปนฺนาทีนฺจ น ทาตพฺโพ. ตรุณสมถวิปสฺสนาลาภิโน ปน สพฺเพ วา โหนฺตุ, อุปฑฺฒา วา, เอกปุคฺคโล วา, เอกสฺสปิ วเสน ทาตพฺโพเยว. ทินฺเน ปวารณาสงฺคเห อนฺโตวสฺเส ปริหาโรว โหติ, อาคนฺตุกา เตสํ เสนาสนํ คเหตุํ น ลภนฺติ. เตหิปิ ฉินฺนวสฺเสหิ น ภวิตพฺพํ, ปวาเรตฺวา ปน อนฺตราปิ จาริกํ ปกฺกมิตุํ ลภนฺตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๒๔๑).
ปวารณาสงฺคหสฺส ¶ ทานปฺปกาโร ปน ปาฬิโต คเหตพฺโพ.
ปวารณกฺขนฺธกกถาวณฺณนา.
จมฺมกฺขนฺธกกถาวณฺณนา
๒๖๕๐. เอฬกา จ อชา จ มิคา จาติ วิคฺคโห. ปสูนํ ทฺวนฺเท เอกตฺตนปุํสกตฺตสฺส วิภาสิตตฺตา พหุวจนนิทฺเทโส. เอฬกานฺจ อชานฺจ มิคานํ โรหิเตณิกุรุงฺคานฺจ. ปสทา จ มิคมาตา จ ปสทมิคมาตา, ‘‘ปสทมิคมาตุยา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน ‘‘ปสท’’นฺติ นิคฺคหิตาคโม. ปสทมิคมาตุยา จ จมฺมํ ภิกฺขุโน วฏฺฏตีติ โยชนา. ‘‘มิคาน’’นฺติ อิมินา คหิตานเมเวตฺถ วิภาคทสฺสนํ ‘‘โรหิเตณี’’ติอาทิ. โรหิตาทโย มิควิภาควิเสสา.
๒๖๕๑. เอเตสํ ¶ ยถาวุตฺตสตฺตานํ จมฺมํ เปตฺวา อฺํ จมฺมํ ทุกฺกฏาปตฺติยา วตฺถุภูตนฺติ อตฺโถ. อฺนฺติ จ –
‘‘มกฺกโฏ กาฬสีโห จ, สรโภ กทลีมิโค;
เย จ วาฬมิคา โหนฺติ, เตสํ จมฺมํ น วฏฺฏตี’’ติ. (มหาว. อฏฺ. ๒๕๙) –
อฏฺกถาย ปฏิกฺขิตฺตํ จมฺมมาห. มกฺกโฏ นาม สาขมิโค. กาฬสีโห นาม มหามุขวานรชาติโก. วาฬมิคา นาม สีหพฺยคฺฆาทโย. ยถาห – ‘‘ตตฺถ วาฬมิคาติ สีหพฺยคฺฆอจฺฉตรจฺฉา, น เกวลฺจ เอเตเยว, เยสํ ปน จมฺมํ วฏฺฏตีติ วุตฺตํ, เต เปตฺวา อวเสสา อนฺตมโส โคมหึสสฺสมิฬาราทโยปิ สพฺเพ อิมสฺมึ อตฺเถ ‘วาฬมิคา’ตฺเวว เวทิตพฺพา’’ติ.
ถวิกา ¶ จ อุปาหนา จ ถวิโกปาหนํ. อมานุสํ มนุสฺสจมฺมรหิตํ สพฺพํ จมฺมํ ถวิโกปาหเน วฏฺฏตีติ โยชนา. เอตฺถ ถวิกาติ อุปาหนาทิโกสกสฺส คหณํ. ยถาห ‘‘มนุสฺสจมฺมํ เปตฺวา เยน เกนจิ จมฺเมน อุปาหนา วฏฺฏติ. อุปาหนาโกสกสตฺถกโกสกกฺุชิกาโกสเกสุปิ เอเสว นโย’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๒๕๙).
๒๖๕๒. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ คุณงฺคุณูปาหน’’นฺติ (มหาว. ๒๕๙) วจนโต ‘‘วฏฺฏนฺติ มชฺฌิเม เทเส, น คุณงฺคุณูปาหนา’’ติ วุตฺตํ. มชฺฌิเม เทเสติ ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย คชงฺคลํ นาม นิคโม’’ติอาทินา (มหาว. ๒๕๙) วุตฺตสีมาปริจฺเฉเท มชฺฌิมเทเส. คุณงฺคุณูปาหนาติ จตุปฏลโต ปฏฺาย พหุปฏลา อุปาหนา. ยถาห – ‘‘คุณงฺคุณูปาหนาติ จตุปฏลโต ปฏฺาย วุจฺจตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๒๔๕). มชฺฌิมเทเส คุณงฺคุณูปาหนา น วฏฺฏนฺตีติ โยชนา. อนฺโตอาราเมติ เอตฺถ ปกรณโต ‘‘สพฺเพส’’นฺติ ลพฺภติ, คิลานานมิตเรสฺจ สพฺเพสนฺติ อตฺโถ. สพฺพตฺถาปิ จาติ อนฺโตอาราเม, พหิ จาติ สพฺพตฺถาปิ. โรคิโนติ คิลานสฺส วฏฺฏนฺตีติ โยชนา.
๒๖๕๓. ปุฏพทฺธา ขลฺลกพทฺธาจาติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. วิเสโส ปเนตาสํ อฏฺกถายเมว ¶ วุตฺโต ‘‘ปุฏพทฺธาติ โยนกอุปาหนา วุจฺจติ, ยา ยาวชงฺฆโต สพฺพปาทํ ปฏิจฺฉาเทติ. ขลฺลกพทฺธาติ ปณฺหิปิธานตฺถํ ตเล ขลฺลกํ พนฺธิตฺวา กตา’’ติ. ปาลิคุณฺิมา จ ‘‘ปลิคุณฺิตฺวา กตา, ยา อุปริ ปาทมตฺตเมว ปฏิจฺฉาเทติ, น ชงฺฆ’’นฺติ อฏฺกถายํ ทสฺสิตาว. ตูลปุณฺณาติ ตูลปิจุนา ปูเรตฺวา กตา.
สพฺพาว ¶ นีลา สพฺพนีลา, สา อาทิ ยาสํ ตา สพฺพนีลาทโย. อาทิ-สทฺเทน มหานามรตฺตปริยนฺตานํ คหณํ. เอตาสํ สรูปํ อฏฺกถายเมว วุตฺตํ ‘‘นีลิกา อุมาปุปฺผวณฺณา โหติ, ปีติกา กณิการปุปฺผวณฺณา, โลหิติกา ชยสุมนปุปฺผวณฺณา, มฺชิฏฺิกา มฺชิฏฺวณฺณา เอว, กณฺหา อทฺทาริฏฺกวณฺณา, มหารงฺครตฺตา สตปทิปิฏฺิวณฺณา, มหานามรตฺตา สมฺภินฺนวณฺณา โหติ ปณฺฑุปลาสวณฺณา. กุรุนฺทิยํ ปน ‘ปทุมปุปฺผวณฺณา’ติ วุตฺต’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๒๔๖). สพฺพนีลาทโยปิ จาติ อปิ-สทฺเทน นีลาทิวทฺธิกานํ คหณํ.
๒๖๕๔. จิตฺราติ วิจิตฺรา. เมณฺฑวิสาณูปมวทฺธิกาติ เมณฺฑานํ วิสาณสทิสวทฺธิกา, กณฺณิกฏฺาเน เมณฺฑสิงฺคสณฺาเน วทฺเธ โยเชตฺวา กตาติ อตฺโถ. ‘‘เมณฺฑวิสาณูปมวทฺธิกา’’ติ อิทํ อชวิสาณูปมวทฺธิกานํ อุปลกฺขณํ. โมรสฺส ปิฺเฉน ปริสิพฺพิตาติ ตเลสุ วา วทฺเธสุ วา โมรปิฺเฉหิ สุตฺตกสทิเสหิ ปริสิพฺพิตา. อุปาหนา น จ วฏฺฏนฺตีติ โยชนา.
๒๖๕๕. มชฺชาราติ พิฬารา. กาฬกา รุกฺขกณฺฏกา. อูลูกา ปกฺขิพิฬาลา. สีหาติ เกสรสีหาทโย สีหา. อุทฺทาติ จตุปฺปทชาติกา. ทีปี สทฺทลา. อชินสฺสาติ เอวํนามิกสฺส. ปริกฺขฏาติ อุปาหนปริยนฺเต จีวเร อนุวาตํ วิย วุตฺตปฺปการํ จมฺมํ โยเชตฺวา กตา.
๒๖๕๖. สเจ อีทิสา อุปาหนา ลภนฺติ, ตาสํ วฬฺชนปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปุฏาทึ อปเนตฺวา’’ติอาทิ. ปุฏาทึ สพฺพโส ฉินฺทิตฺวา วา อปเนตฺวา วา อุปาหนา ธาเรตพฺพาติ โยชนา. เอวมกตฺวา ลทฺธนีหาเรเนว ธาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. ยถาห – ‘‘เอตาสุ ยํ กิฺจิ ลภิตฺวา สเจ ¶ ตานิ ขลฺลกาทีนิ อปเนตฺวา สกฺกา โหนฺติ วฬฺชิตุํ, วฬฺเชตพฺพา, เตสุ ปน สติ วฬฺชนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๒๔๖).
วณฺณเภทํ ¶ ตถา กตฺวาติ เอตฺถ ‘‘เอกเทเสนา’’ติ เสโส. ‘‘สพฺพโส วา’’ติ อาหริตฺวา สพฺพโส วา เอกเทเสน วา วณฺณเภทํ กตฺวา สพฺพนีลาทโย อุปาหนา ธาเรตพฺพาติ โยชนา. ตถา อกตฺวา ธาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. ยถาห ‘‘เอตาสุ ยํ กิฺจิ ลภิตฺวา รชนํ โจฬเกน ปฺุฉิตฺวา วณฺณํ ภินฺทิตฺวา ธาเรตุํ วฏฺฏติ. อปฺปมตฺตเกปิ ภินฺเน วฏฺฏติเยวา’’ติ. นีลวทฺธิกาทโยปิ วณฺณเภทํ กตฺวา ธาเรตพฺพา.
๒๖๕๗. ตตฺถ าเน ปสฺสาวปาทุกา, วจฺจปาทุกา, อาจมนปาทุกาติ ติสฺโส ปาทุกาโย เปตฺวา สพฺพาปิ ปาทุกา ตาลปตฺติกาทิเภทา สพฺพาปิ สงฺกมนียา ปาทุกา ธาเรตุํ น วฏฺฏนฺตีติ โยชนา.
๒๖๕๘. อติกฺกนฺตปมาณํ อุจฺจาสยนสฺิตํ อาสนฺทิฺเจว ปลฺลงฺกฺจ เสวมานสฺส ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. อาสนฺที วุตฺตลกฺขณาว. ปลฺลงฺโกติ ปาเทสุ อาหริมานิ วาฬรูปานิ เปตฺวา กโต, เอกสฺมึเยว ทารุมฺหิ กฏฺกมฺมวเสน ฉินฺทิตฺวา กตานิ อสํหาริมานิ ตตฺรฏฺาเนว วาฬรูปานิ ยสฺส ปาเทสุ สนฺติ, เอวรูโป ปลฺลงฺโก กปฺปตีติ ‘‘อาหริเมนา’’ติ อิมินาว ทีปิตํ. ‘‘อกปฺปิยรูปกโต อกปฺปิยมฺโจ ปลฺลงฺโก’’ติ หิ สารสมาเส วุตฺตํ.
๒๖๕๙. โคนกนฺติ ทีฆโลมกมหาโกชวํ. จตุรงฺคุลาธิกานิ กิร ตสฺส โลมานิ, กาฬวณฺณฺจ โหติ. ‘‘จตุรงฺคุลโต อูนกปฺปมาณโลโม โกชโว วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. กุตฺตกนฺติ โสฬสนฺนํ นาฏกิตฺถีนํ ตฺวา นจฺจนโยคฺคํ ¶ อุณฺณามยตฺถรณํ. จิตฺตนฺติ ภิตฺติจฺฉิทฺทาทิกวิจิตฺรํ อุณฺณามยตฺถรณํ. ปฏิกนฺติ อุณฺณามยํ เสตตฺถรณํ. ปฏลิกนฺติ ฆนปุปฺผกํ อุณฺณามยํ โลหิตตฺถรณํ, โย ‘‘อามลกปตฺโต’’ติปิ วุจฺจติ.
เอกนฺตโลมินฺติ อุภโต อุคฺคตโลมํ อุณฺณามยตฺถรณํ. วิกตินฺติ สีหพฺยคฺฆาทิรูปวิจิตฺรํ อุณฺณามยตฺถรณํ. ‘‘เอกนฺตโลมีติ เอกโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณ’’นฺติ ทีฆนิกา. ตูลิกนฺติ รุกฺขตูลลตาตูลโปฏกิตูลสงฺขาตานํ ติณฺณํ ตูลานํ อฺตรปุณฺณํ ปกติตูลิกํ. อุทฺทโลมิกนฺติ เอกโต อุคฺคตโลมํ อุณฺณามยตฺถรณํ. ‘‘อุทฺทโลมีติ อุภโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณํ. เอกนฺตโลมีติ เอกโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณ’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๕) ทีฆนิกายฏฺกถายํ ¶ วุตฺตํ. สารสมาเส ปน ‘‘อุทฺทโลมีติ เอกโต อุคฺคตปุปฺผํ. เอกนฺตโลมีติ อุภโต อุคฺคตปุปฺผ’’นฺติ วุตฺตํ.
๒๖๖๐. กฏฺฏิสฺสนฺติ รตนปริสิพฺพิตํ โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยํ ปจฺจตฺถรณํ. ‘‘โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยนฺติ โกเสยฺยกสฏมย’’นฺติ (ที. นิ. ฏี. ๑.๑๕) อาจริยธมฺมปาลตฺเถเรน วุตฺตํ, กนฺติตโกเสยฺยปุฏมยนฺติ อตฺโถ. โกเสยฺยนฺติ รตนปริสิพฺพิตํ โกสิยสุตฺตมยํ ปจฺจตฺถรณํ. รตนปริสิพฺพนรหิตํ สุทฺธโกเสยฺยํ ปน วฏฺฏติ.
ทีฆนิกายฏฺกถายํ ปเนตฺถ ‘‘เปตฺวา ตูลิกํ สพฺพาเนว โคนกาทีนิ รตนปริสิพฺพิตานิ น วฏฺฏนฺตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๕) วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘เปตฺวา ตูลิก’’นฺติ เอเตน รตนปริสิพฺพนรหิตาปิ ตูลิกา น วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ‘‘รตนปริสิพฺพิตานิ น วฏฺฏนฺตี’’ติ อิมินา ปน ยานิ รตนปริสิพฺพิตานิ, ตานิ ภูมตฺถรณวเสน ยถานุรูปํ มฺจาทีสุ จ อุปเนตุํ วฏฺฏตีติ ทีปิตนฺติ ¶ เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ วินยปริยายํ ปตฺวา ครุเก าตพฺพตฺตา อิธ วุตฺตนเยเนเวตฺถ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. สุตฺตนฺติกเทสนายํ ปน คหฏฺานมฺปิ วเสน วุตฺตตฺตา เนสํ สงฺคณฺหนตฺถํ ‘‘เปตฺวา ตูลิกํ…เป… วฏฺฏนฺตีติ วุตฺต’’นฺติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๕) อปเร.
หตฺถิอสฺสรถตฺถรนฺติ หตฺถิปิฏฺเ อตฺถริตํ อตฺถรณํ หตฺถตฺถรณํ นาม. อสฺสรถตฺถเรปิ เอเสว นโย. กทลิมิคปวร-ปจฺจตฺถรณกมฺปิ จาติ กทลิมิคจมฺมํ นาม อตฺถิ, เตน กตํ ปวรปจฺจตฺถรณนฺติ อตฺโถ. ตํ กิร เสตวตฺถสฺส อุปริ กทลิมิคจมฺมํ ปตฺถริตฺวา สิพฺเพตฺวา กโรนฺติ. ปิ-สทฺเทน อชินปฺปเวณี คหิตา. อชินปฺปเวณี นาม อชินจมฺเมหิ มฺจปมาเณน สิพฺเพตฺวา กตา ปเวณี. ตานิ กิร จมฺมานิ สุขุมตรานิ, ตสฺมา ทุปฏฺฏติปฏฺฏานิ กตฺวา สิพฺพนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อชินปฺปเวณี’’ติ.
๒๖๖๑. รตฺตวิตานสฺส เหฏฺาติ กุสุมฺภาทิรตฺตสฺส โลหิตวิตานสฺส เหฏฺา กปฺปิยปจฺจตฺถรเณหิ อตฺถตํ สยนาสนฺจ. กสาวรตฺตวิตานสฺส ปน เหฏฺา กปฺปิยปจฺจตฺถรเณน อตฺถตํ วฏฺฏติ. เตเนว วกฺขติ ‘‘เหฏฺา อกปฺปิเย’’ติอาทิ.
ทฺวิธา ¶ รตฺตูปธานกนฺติ สีสปสฺเส, ปาทปสฺเส จาติ อุภโตปสฺเส ปฺตฺตรตฺตพิพฺโพหนวนฺตฺจ สยนาสนํ. อิทํ สพฺพํ อกปฺปิยํ ปริภฺุชโต ทุกฺกฏํ โหติ. ‘‘ยํ ปน เอกเมว อุปธานํ อุโภสุ ปสฺเสสุ รตฺตํ วา โหติ ปทุมวณฺณํ วา วิจิตฺรํ วา, สเจ ปมาณยุตฺตํ, วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๒๕๔) อฏฺกถาวินิจฺฉโย เอเตเนว พฺยติเรกโต วุตฺโต โหติ. ‘‘เยภุยฺยรตฺตานิปิ ทฺเว พิพฺโพหนานิ น วฏฺฏนฺตี’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ. เตเนว เยภุยฺเยน รตฺตวิตานมฺปิ น วฏฺฏตีติ วิฺายติ.
เอตฺถ ¶ จ กิฺจาปิ ทีฆนิกายฏฺกถายํ ‘‘อโลหิตกานิ ทฺเวปิ วฏฺฏนฺติเยว, ตโต อุตฺตริ ลภิตฺวา อฺเสํ ทาตพฺพานิ, ทาตุํ อสกฺโกนฺโต มฺเจ ติริยํ อตฺถริตฺวา อุปริ ปจฺจตฺถรณํ ทตฺวา นิปชฺชิตุมฺปิ ลภตี’’ติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๕) อวิเสเสน วุตฺตํ. เสนาสนกฺขนฺธกสํวณฺณนายํ ปน ‘‘อคิลานสฺส สีสูปธานฺจ ปาทูปธานฺจาติ ทฺวยเมว วฏฺฏติ, คิลานสฺส พิพฺโพหนานิ สนฺถริตฺวา อุปริ ปจฺจตฺถรณํ ทตฺวา นิปชฺชิตุมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๙๗) วุตฺตตฺตา คิลาโนเยว มฺเจ ติริยํ อตฺถริตฺวา นิปชฺชิตุํ ลภตีติ เวทิตพฺพํ.
๒๖๖๒. อุทฺธํ เสตวิตานมฺปิ เหฏฺา อกปฺปิเย ปจฺจตฺถรเณ สติ น วฏฺฏตีติ โยชนา. ตสฺมินฺติ อกปฺปิยปจฺจตฺถรเณ.
๒๖๖๓. ‘‘เปตฺวา’’ติ อิมินา อาสนฺทาทิตฺตยสฺส วฏฺฏนากาโร นตฺถีติ ทีเปติ. เสสํ สพฺพนฺติ โคนกาทิ ทฺวิธารตฺตูปธานกปริยนฺตํ สพฺพํ. คิหิสนฺตกนฺติ คิหีนํ สนฺตกํ เตหิเยว ปฺตฺตํ, อิมินา ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ อฺตเรน วา เตสํ อาณตฺติยา วา ปฺตฺตํ น วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ลภเตติ นิสีทิตุํ ลภติ.
๒๖๖๔. ตํ กตฺถ ลภตีติ ปเทสนิยมํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ธมฺมาสเน’’ติอาทิ. ธมฺมาสเนติ เอตฺถ อฏฺกถายํ ‘‘ยทิ ธมฺมาสเน สงฺฆิกมฺปิ โคนกาทึ ภิกฺขูหิ อนาณตฺตา อารามิกาทโย สยเมว ปฺาเปนฺติ เจว นีหรนฺติ จ, เอตํ คิหิวิกตนีหารํ นาม. อิมินา คิหิวิกตนีหาเรน วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๐; วิ. สงฺค. อฏฺ. ปกิณฺณกวินิจฺฉยกถา ๕๖ อตฺถโต สมานํ) วุตฺตํ. ภตฺตคฺเค วาติ วิหาเร นิสีทาเปตฺวา ปริเวสนฏฺาเน ¶ วา โภชนสาลายํ วา. อปิสทฺเทน คิหีนํ เคเหปิ เตหิ ปฺตฺเต โคนกาทิมฺหิ นิสีทิตุํ ¶ อนาปตฺตีติ ทีเปติ. ธมฺมาสนาทิปเทสนิยมเนน ตโต อฺตฺถ คิหิปฺตฺเตปิ ตตฺถ นิสีทิตุํ น วฏฺฏตีติ พฺยติเรกโต วิฺายติ.
ภูมตฺถรณเกติ เอตฺถ ‘‘กเต’’ติ เสโส. ตตฺถาติ สงฺฆิเก วา คิหิสนฺตเก วา โคนกาทิมฺหิ สหธมฺมิเกหิ อนาณตฺเตหิ คิหีหิ เอว ภูมตฺถรเณ กเต. สยิตุนฺติ อุปริ อตฺตโน ปจฺจตฺถรณํ ทตฺวา นิปชฺชิตุํ วฏฺฏติ. อปิ-สทฺเทน นิสีทิตุมฺปิ วาติ สมุจฺจิโนติ. ‘‘ภูมตฺถรณเก’’ติ อิมินา คิหีหิ เอว มฺจาทีสุ สยนตฺถํ อตฺถเต อุปริ อตฺตโน ปจฺจตฺถรณํ ทตฺวา สยิตุํ วา นิสีทิตุํ วา น วฏฺฏตีติ ทีเปติ.
จมฺมกฺขนฺธกกถาวณฺณนา.
เภสชฺชกฺขนฺธกกถาวณฺณนา
๒๖๖๕. คหปติสฺส ภูมิ, สมฺมุติภูมิ, อุสฺสาวนนฺติกาภูมิ, โคนิสาทิภูมีติ กปฺปิยภูมิโย จตสฺโส โหนฺตีติ วุตฺตา ภควตาติ โยชนา.
๒๖๖๖. กถํ กปฺปิยํ กตฺตพฺพนฺติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, จตสฺโส กปฺปิยภูมิโย อุสฺสาวนนฺติกํ โคนิสาทิกํ คหปตึ สมฺมุติ’’นฺติ (มหาว. ๒๙๕) เอวํ จตสฺโส ภูมิโย อุทฺธริตฺวา ตาสํ สามฺลกฺขณํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติอาทิ. สงฺฆสฺส สนฺตกํ วาสตฺถาย กตํ เคหํ วา ภิกฺขุโน สนฺตกํ วาสตฺถาย กตํ เคหํ วาติ โยชนา. กปฺปิยํ กตฺตพฺพนฺติ กปฺปิยฏฺานํ กตฺตพฺพํ. สหเสยฺยปฺปโหนกนฺติ สพฺพจฺฉนฺนปริจฺฉนฺนาทิลกฺขเณน สหเสยฺยารหํ.
๒๖๖๗. อิทานิ ¶ จตสฺโสปิ ภูมิโย สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘เปตฺวา’’ติอาทิ. ภิกฺขุํ เปตฺวา อฺเหิ กปฺปิยภูมิยา อตฺถาย ทินฺนํ วา เตสํ สนฺตกํ วา ยํ เคหํ, อิทํ เอว คหปติภูมิ นามาติ โยชนา.
๒๖๖๘. ยา ปน กุฏิ สงฺเฆน สมฺมตา ตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย, สา สมฺมุติกา นาม. ตสฺสา สมฺมนฺนนกาเล กมฺมวาจํ อวตฺวา อปโลกนํ วา กาตุํ วฏฺฏเตวาติ โยชนา.
๒๖๖๙-๗๐. ปมอิฏฺกาย ¶ วา ปมปาสาณสฺส วา ปมตฺถมฺภสฺส วา อาทิ-คฺคหเณน ปมภิตฺติปาทสฺส วา ปเน ปเรสุ มนุสฺเสสุ อุกฺขิปิตฺวา เปนฺเตสุ สมนฺตโต ปริวาเรตฺวา ‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรม, กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ อภิกฺขณํ วทนฺเตหิ อามสิตฺวา วา สยเมว อุกฺขิปิตฺวา วา อิฏฺกา เปยฺย ปาสาโณ วา ถมฺโภ วา ภิตฺติปาโท วา เปยฺย เปตพฺโพ, อยํ อุสฺสาวนนฺติกา กุฏีติ โยชนา.
๒๖๗๑. อิฏฺกาทิปติฏฺานนฺติ ปมิฏฺกาทีนํ ภูมิยํ ปติฏฺานํ. วทตนฺติ ‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรม, กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ วทนฺตานํ. สมกาลํ ตุ วฏฺฏตีติ เอกกาลํ วฏฺฏติ, อิมินา ‘‘สเจ หิ อนิฏฺิเต วจเน ถมฺโภ ปติฏฺาติ, อปฺปติฏฺิเต วา ตสฺมึ วจนํ นิฏฺาติ, อกตา โหติ กปฺปิยกุฏี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๒๙๕) อฏฺกถาวินิจฺฉโย สูจิโต.
๒๖๗๒. อาราโม สกโล อปริกฺขิตฺโต วา เยภุยฺยโต อปริกฺขิตฺโต วาติ ทุวิโธปิ วิฺูหิ วินยธเรหิ ¶ ‘‘โคนิสาที’’ติ วุจฺจติ. ปเวสนิวารณาภาเวน ปวิฏฺานํ คุนฺนํ นิสชฺชาโยคโต ตถา วุจฺจตีติ โยชนา.
๒๖๗๓. ปโยชนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอตฺถ ปกฺกฺจา’’ติอาทิ. อามิสนฺติ ปุริมกาลิกทฺวยํ. ‘‘อามิส’’นฺติ อิมินา นิรามิสํ อิตรกาลิกทฺวยํ อกปฺปิยกุฏิยํ วุตฺถมฺปิ ปกฺกมฺปิ กปฺปตีติ ทีเปติ.
๒๖๗๔-๕. อิมา กปฺปิยกุฏิโย กทา ชหิตวตฺถุกา โหนฺตีติ อาห ‘‘อุสฺสาวนนฺติกา ยา สา’’ติอาทิ. ยา อุสฺสาวนนฺติกา เยสุ ถมฺภาทีสุ อธิฏฺิตา, สา เตสุ ถมฺภาทีสุ อปนีเตสุ ตทฺเสุปิ ถมฺภาทีสุ ติฏฺตีติ โยชนา.
สพฺเพสุ ถมฺภาทีสุ อปนีเตสุ สา ชหิตวตฺถุกา สิยาติ โยชนา. โคนิสาทิกุฏิ ปริกฺขิตฺตา วติอาทีหิ ชหิตวตฺถุกา สิยา. ปริกฺขิตฺตาติ จ ‘‘อาราโม ปน อุปฑฺฒปริกฺขิตฺโตปิ พหุตรํ ปริกฺขิตฺโตปิ ปริกฺขิตฺโตเยว นามา’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๒๙๕) กุรุนฺทิมหาปจฺจริยาทีสุ วุตฺตตฺตา น เกวลํ สพฺพปริกฺขิตฺตาว, อุปฑฺฒปริกฺขิตฺตาปิ เยภุยฺยปริกฺขิตฺตาปิ คเหตพฺพา.
เสสาติ ¶ คหปติสมฺมุติกุฏิโย. ฉทนนาสโต ชหิตวตฺถุกา สิยุนฺติ โยชนา. ฉทนนาสโตติ เอตฺถ ‘‘โคปานสิมตฺตํ เปตฺวา’’ติ เสโส. สเจ โคปานสีนํ อุปริ เอกมฺปิ ปกฺขปาสมณฺฑลํ อตฺถิ, รกฺขติ. ยตฺร ปนิมา จตสฺโสปิ กปฺปิยภูมิโย นตฺถิ, ตตฺถ กึ กาตพฺพํ? อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา ตสฺส สนฺตกํ กตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ.
๒๖๗๖. ภิกฺขุํ ¶ เปตฺวา อฺเสํ หตฺถโต ปฏิคฺคโห จ เตสํ สนฺนิธิ จ เตสํ อนฺโตวุตฺถฺจ ภิกฺขุสฺส วฏฺฏตีติ โยชนา.
๒๖๗๗. ภิกฺขุสฺส สนฺตกํ สงฺฆิกมฺปิ วา อกปฺปิยภูมิยํ สหเสยฺยปฺปโหนเก เคเห อนฺโตวุตฺถฺจ อนฺโตปกฺกฺจ ภิกฺขุสฺส น วฏฺฏติ. ภิกฺขุนิยา สนฺตกํ สงฺฆิกมฺปิ วา อกปฺปิยภูมิยํ สหเสยฺยปฺปโหนเก เคเห อนฺโตวุตฺถฺจ อนฺโตปกฺกฺจ ภิกฺขุนิยา น วฏฺฏตีติ เอวํ อุภินฺนํ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ น วฏฺฏตีติ โยชนา.
๒๖๗๘. อกปฺปกุฏิยาติ อกปฺปิยกุฏิยา, ‘‘อกปฺปิยภูมิยํ สหเสยฺยปฺปโหนเก เคเห’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตาย อกปฺปิยภูมิยาติ อตฺโถ. อาทิ-สทฺเทน นวนีตเตลมธุผาณิตานํ คหณํ.
๒๖๗๙. เตเหว อนฺโตวุตฺเถหิ สปฺปิอาทีหิ สตฺตาหกาลิเกหิ สห ภิกฺขุนา ปกฺกํ ตํ ยาวชีวิกํ นิรามิสํ สตฺตาหํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏเตวาติ โยชนา.
๒๖๘๐. ปกฺกํ สามํปกฺกํ ตํ ยาวชีวิกํ สเจ อามิสสํสฏฺํ ปริภฺุชติ, อนฺโตวุตฺถฺจ ภฺุชติ, กิฺจ ภิยฺโย สามํปกฺกฺจ ภฺุชตีติ โยชนา. ยาวชีวิกสฺส อามิสสํสฏฺสฺส อามิสคติกตฺตา ‘‘อนฺโตวุตฺถ’’นฺติ วุตฺตํ.
๒๖๘๒. อุทกํ น โหติ กาลิกํ จตูสุ กาลิเกสุ อสงฺคหิตตฺตา.
๒๖๘๓. ติกาลิกา ยาวกาลิกา ยามกาลิกา สตฺตาหกาลิกาติ ตโย กาลิกา ปฏิคฺคหวเสเนว ¶ อตฺตโน ¶ อตฺตโน กาลํ อติกฺกมิตฺวา ภุตฺตา โทสกรา โหนฺติ, ตติยํ สตฺตาหาติกฺกเม นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยวตฺถุตฺตา อภุตฺตมฺปิ โทสกรนฺติ โยชนา.
‘‘ภุตฺตา โทสกรา’’ติ อิมินา ปุริมกาลิกทฺวยํ ปฏิคฺคเหตฺวา กาลาติกฺกมนมตฺเตน อาปตฺติยา การณํ น โหติ, ภุตฺตเมว โหติ. สตฺตาหกาลิกํ กาลาติกฺกเมน อปริภุตฺตมฺปิ อาปตฺติยา การณํ โหตีติ ทีเปติ. เตสุ สตฺตาหกาลิเกเยว วิเสสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อภุตฺตํ ตติยมฺปิ จา’’ติ. จ-สทฺโท ตุ-สทฺทตฺเถ. ยาวชีวิกํ ปน ปฏิคฺคเหตฺวา ยาวชีวํ ปริภฺุชิยมานํ อิตรกาลิกสํสคฺคํ วินา โทสกรํ น โหตีติ น คหิตํ.
๒๖๘๔. อมฺพาทโย สทฺทา รุกฺขานํ นามภูตา ตํตํผเลปิ วตฺตมานา อิธ อุปจารวเสน ตชฺเช ปานเก วุตฺตา, เตเนวาห ‘‘ปานกํ มต’’นฺติ. โจจํ อฏฺิกกทลิปานํ. โมจํ อิตรกทลิปานํ. มธูติ มุทฺทิกผลานํ รสํ. มุทฺทิกาติ สีโตทเก มทฺทิตานํ มุทฺทิกผลานํ ปานํ. ‘‘สาลูกปานนฺติ รตฺตุปฺปลนีลุปฺปลาทีนํ สาลูเก มทฺทิตฺวา กตปาน’’นฺติ ปาฬิยํ, อฏฺกถาย (มหาว. อฏฺ. ๓๐๐) จ สาลูก-สทฺทสฺส ทีฆวเสน สํโยคทสฺสนโต ‘‘สาลุ ผารุสกฺจา’’ติ คาถาพนฺธวเสน รสฺโส กโต.
สาลูกํ กุมุทุปฺปลานํ ผลรสํ. ขุทฺทสิกฺขาวณฺณนายํ ปน ‘‘สาลูกปานํ นาม รตฺตุปฺปลนีลุปฺปลาทีนํ กิฺชกฺขเรณูหิ กตปาน’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ผารุสก’นฺติอาทีสุ เอโก รุกฺโข’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ. ตสฺส ผลรโส ผารุสกํ นาม. เอเตสํ อฏฺนฺนํ ผลานํ รโส อุทกสมฺภินฺโน วฏฺฏติ, สีตุทเก มทฺทิโต ปสนฺโน นิกฺกสโฏว วฏฺฏติ, อุทเกน ปน อสมฺภินฺโน รโส ยาวกาลิโก.
๒๖๘๕. ผลนฺติ ¶ อมฺพาทิผลํ. สวตฺถุกปฏิคฺคโหติ ปานวตฺถุกานํ ผลานํ ปฏิคฺคโห. วสติ เอตฺถ ปานนฺติ วตฺถุ, ผลํ, วตฺถุนา สห วฏฺฏตีติ สวตฺถุกํ, ปานํ, สวตฺถุกสฺส ปฏิคฺคโห สวตฺถุกปฏิคฺคโห. สวตฺถุกสฺส ปฏิคฺคหํ นาม วตฺถุปฏิคฺคหณเมวาติ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘ปานวตฺถุกานํ ผลานํ ปฏิคฺคโห’’ติ.
๒๖๘๖. ‘‘สุโกฏฺเฏตฺวา’’ติ วุจฺจมานตฺตา ‘‘อมฺพปกฺก’’นฺติ อามกเมว อมฺพผลํ วุจฺจติ ¶ . อุทเกติ สีโตทเก. ปริสฺสวํ ปริสฺสาวิตํ. กตฺวาติ มธุอาทีหิ อภิสงฺขริตฺวา. ยถาห – ‘‘ตทหุปฏิคฺคหิเตหิ มธุสกฺกรกปฺปูราทีหิ โยเชตฺวา กาตพฺพ’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๓๐๐). ปาตุํ วฏฺฏตีติ เอตฺถ วินิจฺฉโย ‘‘เอวํ กตํ ปุเรภตฺตเมว กปฺปติ, อนุปสมฺปนฺเนหิ กตํ ลภิตฺวา ปน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสปริโภเคนาปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตํ นิรามิสปริโภเคน ยาว อรุณุคฺคมนา วฏฺฏติเยว. เอส นโย สพฺพปาเนสู’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺโต.
๒๖๘๗. เสสปานเกสุปีติ ชมฺพุปานกาทีสุปิ.
๒๖๘๘. อุจฺฉุรโส อนฺโตคธตฺตา อิธ วุตฺโต, น ปน ยามกาลิกตฺตา, โส ปน สตฺตาหกาลิโกเยว.
๒๖๘๙. มธุกสฺส รสนฺติ มธุกปุปฺผสฺส รสํ. เอตฺถ มธุกปุปฺผรโส อคฺคิปาโก วา โหตุ อาทิจฺจปาโก วา, ปจฺฉาภตฺตํ น วฏฺฏติ. ปุเรภตฺตมฺปิ ยํ ปานํ คเหตฺวา มชฺชํ กโรนฺติ, โส อาทิโต ปฏฺาย น วฏฺฏติ. มธุกปุปฺผํ ปน อลฺลํ วา สุกฺขํ วา ภชฺชิตํ วา เตน กตผาณิตํ วา ยโต ปฏฺาย มชฺชํ น กโรนฺติ, ตํ สพฺพํ ปุเรภตฺตํ วฏฺฏติ.
ปกฺกฑากรสนฺติ ¶ ปกฺกสฺส ยาวกาลิกสฺส รสํ. สพฺโพ ปตฺตรโส ยามกาลิโก วุตฺโตติ โยชนา. อฏฺกถายํ ‘‘ยาวกาลิกปตฺตานฺหิ ปุเรภตฺตํเยว รโส กปฺปตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๐๐) อิมเมว สนฺธาย วุตฺตํ.
๒๖๙๐. สานุโลมานํ สตฺตนฺนํ ธฺานํ ผลชํ รสํ เปตฺวา สพฺโพ ผลโช รโส วิกาเล ยามสฺิเต อนุโลมโต ปริภฺุชิตุํ อนฺุาโตติ โยชนา.
๒๖๙๑. ยาวกาลิกปตฺตานํ สีตุทเก มทฺทิตฺวา กโต รโสปิ อปกฺโก, อาทิจฺจปาโกปิ วิกาเล ปน วฏฺฏตีติ โยชนา.
๒๖๙๒-๓. สตฺตธฺานุโลมานิ สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘ตาลฺจนาฬิเกรฺจา’’ติอาทิ. อปรณฺณํ ¶ มุคฺคาทิ. ‘‘สตฺตธฺานุโลมิก’’นฺติ อิมินา เอเตสํ รโส ยาวกาลิโก ยามกาลสงฺขาเต วิกาเล ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
๒๖๙๕. เอวมาทีนํ ขุทฺทกานํ ผลานํ รโส ปน อฏฺปานานุโลมตฺตา อนุโลมิเก ยามกาลิกานุโลมิเก นิทฺทิฏฺโ กถิโตติ โยชนา.
๒๖๙๖. อิธ อิมสฺมึ โลเก สานุโลมสฺส ธฺสฺส ผลชํ รสํ เปตฺวา อยามกาลิโก อฺโ ผลรโส นตฺถีติ โยชนา, สพฺโพ ยามกาลิโกเยวาติ ทีเปติ.
เภสชฺชกฺขนฺธกกถาวณฺณนา.
กถินกฺขนฺธกกถาวณฺณนา
๒๖๙๗. วุตฺถวสฺสานํ ¶ ปุริมิกาย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ยาว มหาปวารณา, ตาว รตฺติจฺเฉทํ อกตฺวา วุตฺถวสฺสานํ ภิกฺขูนํ เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ ติณฺณํ จตุนฺนํ ปฺจนฺนํ อติเรกานํ วา ภิกฺขูนํ ปฺจนฺนํ อานิสํสานํ วกฺขมานานํ อนามนฺตจาราทีนํ ปฺจนฺนํ อานิสํสานํ ปฏิลาภการณา มุนิปุงฺคโว สพฺเพสํ อคาริกาทิมุนีนํ สกลคุณคเณหิ อุตฺตโม ภควา กถินตฺถารํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุตฺถานํ ภิกฺขูนํ กถินํ อตฺถริตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๐๖) อพฺรฺวิ กเถสีติ โยชนา.
เอตฺถายํ วินิจฺฉโย – ‘‘กถินตฺถารํ เก ลภนฺติ, เก น ลภนฺตีติ? คณนวเสน ตาว ปจฺฉิมโกฏิยา ปฺจ ชนา ลภนฺติ, อุทฺธํ สตสหสฺสมฺปิ, ปฺจนฺนํ เหฏฺา น ลภนฺตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๐๖) อิทํ อฏฺกถาย อตฺถารกสฺส ภิกฺขุโน สงฺฆสฺส กถินทุสฺสทานกมฺมํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘วุตฺถวสฺสวเสน ปุริมิกาย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปมปวารณาย ปวาริตา ลภนฺติ, ฉินฺนวสฺสา วา ปจฺฉิมิกาย อุปคตา วา น ลภนฺติ. อฺสฺมึ วิหาเร วุตฺถวสฺสาปิ น ลภนฺตีติ มหาปจฺจริยํ วุตฺต’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๓๐๖) อิทํ อฏฺกถาย อานิสํสลาภํ สนฺธาย วุตฺตํ, น กมฺมํ.
อิทานิ ตทุภยํ วิภชิตฺวา ทสฺเสติ –
‘‘ปุริมิกาย ¶ อุปคตานํ ปน สพฺเพ คณปูรกา โหนฺติ, อานิสํสํ น ลภนฺติ, อานิสํโส อิตเรสํเยว โหติ. สเจ ปุริมิกาย อุปคตา จตฺตาโร วา โหนฺติ, ตโย วา ทฺเว วา เอโก วา, อิตเร คณปูรเก กตฺวา กถินํ อตฺถริตพฺพํ. อถ จตฺตาโร ภิกฺขู อุปคตา, เอโก ปริปุณฺณวสฺโส สามเณโร, โส เจ ปจฺฉิมิกาย อุปสมฺปชฺชติ, คณปูรโก เจว โหติ, อานิสํสฺจ ลภติ ¶ . ตโย ภิกฺขู ทฺเว สามเณรา, ทฺเว ภิกฺขู ตโย สามเณรา, เอโก ภิกฺขุ จตฺตาโร สามเณราติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สเจ ปุริมิกาย อุปคตา กถินตฺถารกุสลา น โหนฺติ, อตฺถารกุสลา ขนฺธกภาณกตฺเถรา ปริเยสิตฺวา อาเนตพฺพา, กมฺมวาจํ สาเวตฺวา กถินํ อตฺถราเปตฺวา ทานฺจ ภฺุชิตฺวา คมิสฺสนฺติ, อานิสํโส ปน อิตเรสํเยว โหตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๐๖).
กถินํ เกน ทินฺนํ วฏฺฏตีติ? เยน เกนจิ เทเวน วา มนุสฺเสน วา ปฺจนฺนํ วา สหธมฺมิกานํ อฺตเรน ทินฺนํ วฏฺฏติ. กถินทายกสฺส วตฺตํ อตฺถิ, สเจ โส ตํ อชานนฺโต ปุจฺฉติ ‘‘ภนฺเต, กถํ กถินํ ทาตพฺพ’’นฺติ, ตสฺส เอวํ อาจิกฺขิตพฺพํ ‘‘ติณฺณํ จีวรานํ อฺตรปฺปโหนกํ สูริยุคฺคมนสมเย วตฺถํ ‘กถินจีวรํ เทมา’ติ ทาตุํ วฏฺฏติ, ตสฺส ปริกมฺมตฺถํ เอตฺตกา นาม สูจิโย, เอตฺตกํ สุตฺตํ, เอตฺตกํ รชนํ, ปริกมฺมํ กโรนฺตานํ เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ยาคุภตฺตฺจ ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ.
กถินตฺถารเกนาปิ ธมฺเมน สเมน อุปฺปนฺนํ กถินํ อตฺถรนฺเตน วตฺตํ ชานิตพฺพํ. ตนฺตวายเคหโต หิ อาภตสนฺตาเนเนว ขลิมกฺขิตสาฏโกปิ น วฏฺฏติ, มลีนสาฏโกปิ น วฏฺฏติ, ตสฺมา กถินตฺถารสาฏกํ ลภิตฺวา สุทฺธํ โธวิตฺวา สูจิอาทีนิ จีวรกมฺมูปกรณานิ สชฺเชตฺวา พหูหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ ตทเหว สิพฺพิตฺวา นิฏฺิตสูจิกมฺมํ รชิตฺวา กปฺปพินฺทุํ ทตฺวา กถินํ อตฺถริตพฺพํ. สเจ ตสฺมึ อนตฺถเตเยว อฺโ กถินสาฏกํ อตฺถริตพฺพกํ อาหรติ, อฺานิ จ พหูนิ กถินานิสํสวตฺถานิ เทติ, โย ¶ อานิสํสํ พหุํ เทติ, ตสฺส สนฺตเกเนว อตฺถริตพฺพํ. อิตโร ยถา ตถา โอวทิตฺวา สฺาเปตพฺโพ.
กถินํ ปน เกน อตฺถริตพฺพํ? ยสฺส สงฺโฆ กถินจีวรํ เทติ. สงฺเฆน ปน กสฺส ทาตพฺพํ? โย ชิณฺณจีวโร โหติ. สเจ พหู ชิณฺณจีวรา โหนฺติ, วุฑฺฒสฺส ทาตพฺพํ. วุฑฺเฒสุปิ โย มหาปริวาโร ตทเหว จีวรํ กตฺวา อตฺถริตุํ สกฺโกติ, ตสฺส ทาตพฺพํ. สเจ วุฑฺโฒ ¶ น สกฺโกติ, นวกตโร สกฺโกติ, ตสฺส ทาตพฺพํ. อปิ จ สงฺเฆน มหาเถรสฺส สงฺคหํ กาตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ‘‘ตุมฺเห, ภนฺเต, คณฺหถ, มยํ กตฺวา ทสฺสามา’’ติ วตฺตพฺพํ.
ตีสุ จีวเรสุ ยํ ชิณฺณํ โหติ, ตทตฺถาย ทาตพฺพํ. ปกติยา ทุปฏฺฏจีวรสฺส ทุปฏฺฏตฺถาเยว ทาตพฺพํ. สเจปิสฺส เอกปฏฺฏจีวรํ ฆนํ โหติ, กถินสาฏโก จ เปลโว, สารุปฺปตฺถาย ทุปฏฺฏปฺปโหนกเมว ทาตพฺพํ. ‘‘อหํ อลภนฺโต เอกปฏฺฏํ ปารุปามี’’ติ วทนฺตสฺสาปิ ทุปฏฺฏํ ทาตุํ วฏฺฏติ. โย ปน โลภปกติโก โหติ, ตสฺส น ทาตพฺพํ. เตนาปิ กถินํ อตฺถริตฺวา ‘‘ปจฺฉา วิสิพฺพิตฺวา ทฺเว จีวรานิ กริสฺสามี’’ติ น คเหตพฺพํ.
ยสฺส ปน ทิยฺยติ, ตสฺส –
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อิทํ สงฺฆสฺส กถินทุสฺสํ อุปฺปนฺนํ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิมํ กถินทุสฺสํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทเทยฺย กถินํ อตฺถริตุํ, เอสา ตฺติ.
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อิทํ สงฺฆสฺส กถินทุสฺสํ อุปฺปนฺนํ, สงฺโฆ อิมํ กถินทุสฺสํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน เทติ กถินํ อตฺถริตุํ, ยสฺสายสฺมโต ขมติ ¶ อิมสฺส กถินทุสฺสสฺส อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ทานํ กถินํ อตฺถริตุํ, โส ตุณฺหสฺส, ยสฺส นกฺขมติ, โส ภาเสยฺย.
‘‘ทินฺนํ อิทํ สงฺเฆน กถินทุสฺสํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน กถินํ อตฺถริตุํ, ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ (มหาว. ๓๐๗) –
เอวํ ตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย ทาตพฺพนฺติ เอวํ ทินฺนํ.
๒๖๙๘-๙. น อุลฺลิขิตมตฺตาทิ-จตุวีสติวชฺชิตนฺติ ปาฬิยํ อาคเตหิ ‘‘น อุลฺลิขิตมตฺเตน อตฺถตํ โหติ กถิน’’นฺติ (มหาว. ๓๐๘) อุลฺลิขิตมตฺตาทีหิ จตุวีสติยา อากาเรหิ วชฺชิตํ. จีวรนฺติ ‘‘อหเตน อตฺถตํ โหติ กถิน’’นฺติ (มหาว. ๓๐๙) ปาฬิยํ ¶ อาคตานํ โสฬสนฺนํ อาการานํ อฺตเรน ยุตฺตํ กตปริโยสิตํ ทินฺนํ กปฺปพินฺทุํ ติณฺณํ จีวรานํ อฺตรจีวรํ. เต ปน จตุวีสติ อาการา, โสฬสาการา จ ปาฬิโต (มหาว. ๓๐๘), อฏฺกถาโต (มหาว. อฏฺ. ๓๐๘) จ คเหตพฺพา. คนฺถคารวปริหารตฺถมิธ น วุตฺตา.
ภิกฺขุนา วกฺขมาเน อฏฺธมฺเม ชานนฺเตน อตฺถรเกน อาทาย คเหตฺวา ปุราณกํ อตฺตนา ปริภฺุชิยมานํ อตฺถริตพฺพจีวเรน เอกนามกํ ปุราณจีวรํ อุทฺธริตฺวา ปจฺจุทฺธริตฺวา นวํ อตฺถริตพฺพํ จีวรํ อธิฏฺหิตฺวา ปุราณปจฺจุทฺธฏจีวรสฺส นาเมน อธิฏฺหิตฺวาว ตํ อนฺตรวาสกํ เจ, ‘‘อิมินา อนฺตรวาสเกน กถินํ อตฺถรามิ’’อิติ วจสา วตฺตพฺพนฺติ โยชนา. สเจ อุตฺตราสงฺโค โหติ, ‘‘อิมินา อุตฺตราสงฺเคน กถินํ อตฺถรามิ’’, สเจ สงฺฆาฏิ โหติ, ‘‘อิมาย สงฺฆาฏิยา กถินํ อตฺถรามี’’ติ วตฺตพฺพํ.
๒๗๐๐-๑. อิจฺเจวํ ¶ ติกฺขตฺตุํ วุตฺเต กถินํ อตฺถตํ โหตีติ โยชนา. เตน ปน ภิกฺขุนา นวเกน กถินจีวรํ อาทาย สงฺฆํ อุปสงฺกมฺม ‘‘อตฺถตํ, ภนฺเต, สงฺฆสฺส กถินํ, ธมฺมิโก กถินตฺถาโร, อนุโมทถ’’อิติ วตฺตพฺพนฺติ โยชนา.
๒๗๐๒. อนุโมทเกสุ จ เถเรหิ ‘‘อตฺถตํ, อาวุโส, สงฺฆสฺส กถินํ, ธมฺมิโก กถินตฺถาโร, อนุโมทามา’’ติ วตฺตพฺพํ, นเวน ปน ‘‘อตฺถตํ, ภนฺเต, สงฺฆสฺส กถินํ, ธมฺมิโก กถินตฺถาโร, อนุโมทามี’’ติ อิติ ปุน อีรเย กเถยฺยาติ โยชนา. คาถาย ปน อนุโมทนปาสฺส อตฺถทสฺสนมุเขน ‘‘สุอตฺถตํ ตยา ภนฺเต’’ติ วุตฺตํ, น ปากฺกมทสฺสนวเสนาติ เวทิตพฺพํ.
อตฺถารเกสุ จ อนุโมทเกสุ จ นเวหิ วุฑฺฒานํ วจนกฺกโม วุตฺโต, วุฑฺเฒหิ นวานํ วจนกฺกโม ปน ตทนุสาเรน ยถารหํ โยเชตฺวา วตฺตพฺโพติ คาถาสุ น วุตฺโตติ เวทิตพฺโพ. อตฺถารเกน เถเรน วา นเวน วา คณปุคฺคลานํ วจนกฺกโม จ คณปุคฺคเลหิ อตฺถารกสฺส วจนกฺกโม จ วุตฺตนเยน ยถารหํ โยเชตุํ สกฺกาติ น วุตฺโต.
เอวํ อตฺถเต ปน กถิเน สเจ กถินจีวเรน สทฺธึ อาภตํ อานิสํสํ ทายกา ‘‘เยน อมฺหากํ ¶ กถินํ คหิตํ, ตสฺเสว จ เทมา’’ติ เทนฺติ, ภิกฺขุสงฺโฆ อนิสฺสโร. อถ อวิจาเรตฺวาว ทตฺวา คจฺฉนฺติ, ภิกฺขุสงฺโฆ อิสฺสโร. ตสฺมา สเจ กถินตฺถารกสฺส เสสจีวรานิปิ ทุพฺพลานิ โหนฺติ, สงฺเฆน อปโลเกตฺวา เตสมฺปิ อตฺถาย วตฺถานิ ทาตพฺพานิ, กมฺมวาจาย ปน เอกาเยว วฏฺฏติ. อวเสเส ¶ กถินานิสํเส พลววตฺถานิ วสฺสาวาสิกิติกาย ทาตพฺพานิ, ิติกาย อภาเว เถราสนโต ปฏฺาย ทาตพฺพานิ, ครุภณฺฑํ น ภาเชตพฺพํ. สเจ ปน เอกสีมาย พหู วิหารา โหนฺติ, สพฺเพ ภิกฺขู สนฺนิปาเตตฺวา เอกตฺถ กถินํ อตฺถริตพฺพํ, วิสุํ วิสุํ อตฺถริตุํ น วฏฺฏติ.
๒๗๐๓. ‘‘กถินสฺส จ กึ มูล’’นฺติอาทีนิ สยเมว วิวริสฺสติ.
๒๗๐๖. อฏฺธมฺมุทฺเทสคาถาย ปุพฺพกิจฺจํ ปุพฺพ-วจเนเนว อุตฺตรปทโลเปน วุตฺตํ. เตเนว วกฺขติ ‘‘ปุพฺพกิจฺจนฺติ วุจฺจตี’’ติ. ‘‘ปจฺจุทฺธาร’’อิติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปจฺจุทฺธร’’อิติ คาถาพนฺธวเสน รสฺโส. เตเนว วกฺขติ ‘‘ปจฺจุทฺธาโร’’ติ. อธิฏฺหนํ อธิฏฺานํ. ปจฺจุทฺธาโร จ อธิฏฺานฺจ ปจฺจุทฺธราธิฏฺานา. อิตรีตรโยเคน ทฺวนฺทสมาโส. อตฺถาโรติ เอตฺถ ‘‘กถินตฺถาโร’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ.
‘‘มาติกา’’ติ อิมินา ‘‘อฏฺ กถินุพฺภารมาติกา’’ติ ปกรณโต วิฺายติ. ยถาห – ‘‘อฏฺิมา, ภิกฺขเว, มาติกา กถินสฺส อุพฺภารายา’’ติ (มหาว. ๓๑๐). มาติกาติ มาตโร ชเนตฺติโย, กถินุพฺภารํ เอตา อฏฺ ชเนนฺตีติ อตฺโถ. อุทฺธาโรติ กถินสฺส อุทฺธาโร. อานิสํสาติ เอตฺถ ‘‘กถินสฺสา’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ. กถินสฺส อานิสํสาติ อิเม อฏฺ ธมฺมาติ โยชนา. ยถาห ‘‘อตฺถตกถินานํ โว, ภิกฺขเว, ปฺจ กปฺปิสฺสนฺตี’’ติอาทิ (มหาว. ๓๐๖). ‘‘อานิสํเสนา’’ติปิ ปาโ. อานิสํเสน สห อิเม อฏฺ ธมฺมาติ โยชนา.
๒๗๐๗. ‘‘น อุลฺลิขิตมตฺตาทิ-จตุวีสติวชฺชิต’’นฺติอาทินา กถินํ อตฺถริตุํ กตปริโยสิตํ จีวรํ เจ ลทฺธํ, ตตฺถ ¶ ปฏิปชฺชนวิธึ ทสฺเสตฺวา สเจ อกตสิพฺพนาทิกมฺมํ วตฺถเมว ลทฺธํ, ตตฺถ ปฏิปชฺชนวิธึ ปุพฺพกิจฺจวเสน ทสฺเสตุมาห ‘‘โธวน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ โธวนนฺติ กถินทุสฺสสฺส เสตภาวกรณํ. วิจาโรติ ‘‘ปฺจกํ วา สตฺตกํ วา นวกํ วา เอกาทสกํ ¶ วา โหตู’’ติ วิจารณํ. เฉทนนฺติ ยถาวิจาริตสฺส วตฺถสฺส เฉทนํ. พนฺธนนฺติ โมฆสุตฺตกาโรปนํ. สิพฺพนนฺติ สพฺพสูจิกมฺมํ. รชนนฺติ รชนกมฺมํ. กปฺปนฺติ กปฺปพินฺทุทานํ. ‘‘ปุพฺพกิจฺจ’’นฺติ วุจฺจติ อิทํ สพฺพํ กถินตฺถารสฺส ปมเมว กตฺตพฺพตฺตา.
๒๗๐๘. อนฺตรวาสโกติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. สงฺฆาฏิ, อุตฺตราสงฺโค, อโถ อนฺตรวาสโกติ เอสเมว ตุ ปจฺจุทฺธาโรปิ อธิฏฺานมฺปิ อตฺถาโรปิ วุตฺโตติ โยชนา.
๒๗๐๙. อฏฺมาติกา (มหาว. ๓๑๐-๓๑๑; ปริ. ๔๑๕; มหาว. อฏฺ. ๓๑๐-๓๑๑) ทสฺเสตุมาห ‘‘ปกฺกมนฺจา’’ติอาทิ. ปกฺกมนํ อนฺโต เอตสฺสาติ ปกฺกมนนฺติกาติ วตฺตพฺเพ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘ปกฺกมน’’นฺติ วุตฺตํ. เอส นโย สพฺพตฺถ. อฏฺิมาติ เอตฺถ ‘‘มาติกา’’ติ ปกรณโต ลพฺภติ. อิมา อฏฺ มาติกาติ โยชนา.
๒๗๑๐. อุทฺเทสานุกฺกเมน นิทฺทิสิตุมาห ‘‘กตจีวรมาทายา’’ติอาทิ. ‘‘กตจีวรมาทายา’’ติ อิมินา จีวรปลิโพธุปจฺเฉโท ทสฺสิโต. ‘‘อาวาเส นิรเปกฺขโก’’ติ อิมินา ทุติโย อาวาสปลิโพธุปจฺเฉโท ทสฺสิโต. เอตฺถ สพฺพวากฺเยสุ ‘‘อตฺถตกถิโน โย ภิกฺขุ สเจ ปกฺกมตี’’ติ เสโส. อติกฺกนฺตาย สีมายาติ วิหารสีมาย อติกฺกนฺตาย. โหติ ปกฺกมนนฺติกาติ เอตฺถ ‘‘ตสฺส ภิกฺขุโน’’ติ เสโส, ตสฺส ภิกฺขุโน ปกฺกมนนฺติกา นาม มาติกา โหตีติ อตฺโถ.
๒๗๑๑-๒. อานิสํสํ ¶ นาม วุตฺถวสฺเสน ลทฺธํ อกตสูจิกมฺมวตฺถํ. เตเนว วกฺขติ ‘‘กโรตี’’ติอาทิ. ‘‘วิหาเร อนเปกฺขโก’’ติ อิมินา เอตฺถ ปมํ อาวาสปลิโพธุปจฺเฉโท ทสฺสิโต. สุขวิหรณํ ปโยชนมสฺสาติ สุขวิหาริโก, วิหาโรติ. ตตฺถ ตสฺมึ วิหาเร วิหรนฺโตว ตํ จีวรํ ยทิ กโรติ, ตสฺมึ จีวเร นิฏฺิเต นิฏฺานนฺตา นิฏฺานนฺติกาติ วุจฺจตีติ โยชนา. ‘‘นิฏฺิเตจีวเร’’ติ อิมินา จีวรปลิโพธุปจฺเฉโท ทสฺสิโต.
๒๗๑๓. ตมสฺสมนฺติ ตํ วุตฺถวสฺสาวาสํ. ธุรนิกฺเขเปติ อุภยธุรนิกฺเขปวเสน จิตฺตปฺปวตฺตกฺขเณ. สนฺนิฏฺานํ นาม ธุรนิกฺเขโป. เอตฺถ ปลิโพธทฺวยสฺส เอกกฺขเณเยว อุปจฺเฉโท อฏฺกถายํ ¶ วุตฺโต ‘‘สนฺนิฏฺานนฺติเก ทฺเวปิ ปลิโพธา ‘เนวิมํ จีวรํ กาเรสฺสํ, น ปจฺเจสฺส’นฺติ จินฺติตมตฺเตเยว เอกโต ฉิชฺชนฺตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๑๑).
๒๗๑๔. กถินจฺฉาทนนฺติ กถินานิสํสํ จีวรวตฺถุํ. น ปจฺเจสฺสนฺติ น ปจฺจาคมิสฺสามิ. กโรนฺตสฺเสวาติ เอตฺถ ‘‘จีวร’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติ. ‘‘กถินจฺฉาทน’’นฺติ อิทํ วา สมฺพนฺธนียํ. กโรนฺตสฺสาติ อนาทเร สามิวจนํ. นฏฺนฺติ โจเรหิ หฏตฺตา วา อุปจิกาทีหิ ขาทิตตฺตา วา นฏฺํ. ทฑฺฒํ วาติ อคฺคินา ทฑฺฒํ วา. นาสนนฺติกาติ เอวํ จีวรสฺส นาสนนฺเต ลพฺภมานา อยํ มาติกา นาสนนฺติกา นามาติ อตฺโถ. เอตฺถ ‘‘น ปจฺเจสฺส’’นฺติ อิมินา ปมํ อาวาสปลิโพธุปจฺเฉโท ทสฺสิโต. ‘‘กโรนฺตสฺเสวา’’ติ อิมินา ทุติยํ จีวรปลิโพธุปจฺเฉโท ทสฺสิโต.
๒๗๑๕. ลทฺธานิสํโสติ ลทฺธกถินานิสํสจีวโร. อานิสํเส จีวเร สาเปกฺโข อเปกฺขวา พหิสีมคโต วสฺสํวุตฺถสีมาย ¶ พหิสีมคโต ตํ จีวรํ กโรติ, โส กตจีวโร อนฺตรุพฺภารํ อนฺตรา อุพฺภารํ สุณาติ เจ, สวนนฺติกา นาม โหตีติ โยชนา. ‘‘พหิสีมคโต’’ติอาทินา ทุติยปลิโพธุปจฺเฉโท ทสฺสิโต. เอตฺถ ‘‘กตจีวโร’’ติ วุตฺตตฺตา จีวรปลิโพธุปจฺเฉโท ปมํ โหติ, อิตโร ปน ‘‘สห สวเนน อาวาสปลิโพโธ ฉิชฺชตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๑๑) อฏฺกถาย วุตฺตตฺตา ปจฺฉา โหติ.
๒๗๑๖-๗. จีวราสาย วสฺสํวุตฺโถ อาวาสโต ปกฺกนฺโต ‘‘ตุยฺหํ จีวรํ ทสฺสามี’’ติ เกนจิ วุตฺโต พหิสีมคโต ปน สวติ, ปุน ‘‘ตว จีวรํ ทาตุํ น สกฺโกมี’’ติ วุตฺโต อาสาย ฉินฺนมตฺตาย จีวเร ปจฺจาสาย อุปจฺฉินฺนมตฺตาย อาสาวจฺเฉทิกา นาม มาติกาติ มตา าตาติ โยชนา. อาสาวจฺฉาทิเก กถินุพฺภาเร อาวาสปลิโพโธ ปมํ ฉิชฺชติ, จีวราสาย อุปจฺฉินฺนาย จีวรปลิโพโธ ฉิชฺชติ.
๒๗๑๘-๒๐. โย วสฺสํวุตฺถวิหารมฺหา อฺํ วิหารํ คโต โหติ, โส อาคจฺฉํ อาคจฺฉนฺโต อนฺตรามคฺเค กถินุทฺธารํ อติกฺกเมยฺย, ตสฺส โส กถินุทฺธาโร สีมาติกฺกนฺติโก มโตติ โยชนา. ตตฺถ สีมาติกฺกนฺติเก กถินุพฺภาเร จีวรปลิโพโธ ปมํ ฉิชฺชติ, ตสฺส พหิสีเม อาวาสปลิโพโธ ฉิชฺชติ.
เอตฺถ ¶ จ ‘‘สีมาติกฺกนฺติโก นาม จีวรกาลสีมาติกฺกนฺติโก’’ติ เกนจิ วุตฺตํ. ‘‘พหิสีมายํ จีวรกาลสมยสฺส อติกฺกนฺตตฺตา สีมาติกฺกนฺติโก’’ติ (สารตฺถ. ฏี. มหาว. ๓๑๑) สารตฺถทีปนิยํ วุตฺตํ. ‘‘อาคจฺฉํ อนฺตรามคฺเค, ตทุทฺธารมติกฺกเม’’ติ วุตฺตตฺตา ปน สงฺเฆน ¶ กริยมานํ อนฺตรุพฺภารํ อาคจฺฉนฺโต วิหารสีมํ อสมฺปตฺเตเยว กถินุพฺภารสฺส ชาตตฺตา ตํ น สมฺภุเณยฺย, ตสฺเสวํ สีมมติกฺกนฺตสฺเสว สโต ปุน อาคจฺฉโต อนฺตรามคฺเค ชาโต กถินุพฺภาโร สีมาติกฺกนฺติโกติ อมฺหากํ ขนฺติ.
กถินานิสํสจีวรํ อาทาย สเจ อาวาเส สาเปกฺโขว คโต โหติ, ปุน อาคนฺตฺวา กถินุทฺธารํ กถินสฺส อนฺตรุพฺภารเมว สมฺภุณาติ เจ ยทิ ปาปุเณยฺย, ตสฺส โส กถินุทฺธาโร โหติ, โส ‘‘สหุพฺภาโร’’ติ วุจฺจตีติ โยชนา. สหุพฺภาเร ทฺเว ปลิโพธา อปุพฺพํ อจริมํ ฉิชฺชนฺติ.
๒๗๒๑. ‘‘สีมาติกฺกนฺติเกนา’’ติ วตฺตพฺเพ อุตฺตรปทโลเปน ‘‘สีมโต’’ติ วุตฺตํ. ปกฺกมนฺจ นิฏฺานฺจ สนฺนิฏฺานฺจ สีมโต สีมาติกฺกนฺติเกน สห อิเม จตฺตาโร กถินุพฺภารา ปุคฺคลาธีนา ปุคฺคลายตฺตา สหุพฺภารสงฺขาโต อนฺตรุพฺภาโร สงฺฆาธีโนติ โยชนา. ‘‘อนฺตรุพฺภโร’’ติ คาถาพนฺธวเสน รสฺสตฺตํ.
๒๗๒๒. นาสนนฺติ นาสนนฺติโก. สวนนฺติ สวนนฺติโก. อาสาวจฺเฉทิกาปิ จาติ ตโยปิ กถินุพฺภารา. น ตุ สงฺฆา น ภิกฺขุโตติ สงฺฆโตปิ น โหนฺติ, ปุคฺคลโตปิ น โหนฺตีติ อตฺโถ. จีวรสฺส วินาโส สงฺฆสฺส วา จีวรสามิกสฺส วา ปโยเคน น ชาโตติ นาสนโก ตาว กถินุพฺภาโร อุภโตปิ น โหตีติ วุตฺโต. สวนฺจ อุภเยสํ ปโยคโต น ชาตนฺติ ตถา วุตฺตํ. ตถา อาสาวจฺเฉทิกาปิ.
๒๗๒๓. อาวาโสเยว ปลิโพโธติ วิคฺคโห. ปลิโพโธ จ จีวเรติ เอตฺถ จีวเรติ เภทวจนิจฺฉาย นิมิตฺตตฺเถ ¶ ภุมฺมํ, จีวรนิมิตฺตปลิโพโธติ อตฺโถ, จีวรสงฺขาโต ปลิโพโธติ วุตฺตํ โหติ. สจฺจาทิคุณยุตฺตํ มุสาวาทาทิโทสวิมุตฺตํ อตฺถํ วทติ สีเลนาติ ยุตฺตมุตฺตตฺถวาที, เตน.
๒๗๒๔. อฏฺนฺนํ ¶ มาติกานนฺติ พหิสีมคตานํ วเสน วุตฺตา ปกฺกมนนฺติกาทโย สตฺต มาติกา, พหิสีมํ คนฺตฺวา อนฺตรุพฺภารํ สมฺภุณนฺตสฺส วเสน วุตฺโต สหุพฺภาโรติ อิมาสํ อฏฺนฺนํ มาติกานํ วเสน จ. อนฺตรุพฺภารโตปิ วาติ พหิสีมํ อคนฺตฺวา ตตฺเถว วสิตฺวา กถินุพฺภารกมฺเมน อุพฺภารกถินานํ วเสน ลพฺภนโต อนฺตรุพฺภารโต จาติ มเหสินา กถินสฺส ทุเว อุพฺภาราปิ วุตฺตาติ โยชนา. พหิสีมํ คนฺตฺวา อาคตสฺส วเสน สหุพฺภาโร, พหิสีมํ อาคตานํ วเสน อนฺตรุพฺภาโรติ เอโกเยว อุพฺภาโร ทฺวิธา วุตฺโต, ตสฺมา อนฺตรุพฺภารํ วิสุํ อคฺคเหตฺวา อฏฺเว มาติกา ปาฬิยํ (มหาว. ๓๑๐) วิภตฺตาติ เวทิตพฺพา.
๒๗๒๕. อนามนฺตจาโร อุตฺตรปทโลปวเสน ‘‘อนามนฺตา’’ อิติ วุตฺโต. ยาว กถินํ น อุทฺธรียติ, ตาว อนามนฺเตตฺวา จรณํ กปฺปิสฺสติ, จาริตฺตสิกฺขาปเทน อนาปตฺติ ภวิสฺสตีติ อตฺโถ.
อสมาทานจาโร ‘‘อสมาทาน’’นฺติ อุตฺตรปทโลเปน วุตฺโต. อสมาทานจาโรติ ติจีวรํ อสมาทาย จรณํ, จีวรวิปฺปวาโส กปฺปิสฺสตีติ อตฺโถ.
‘‘คณโต’’ติ อิมินา อุตฺตรปทโลเปน คณโภชนํ ทสฺสิตํ. คณโภชนมฺปิ กปฺปิสฺสติ, ตํ สรูปโต ปาจิตฺติยกณฺเฑ วุตฺตํ.
‘‘ยาวทตฺถิก’’นฺติ ¶ อิมินา ยาวทตฺถจีวรํ วุตฺตํ. ยาวทตฺถจีวรนฺติ ยาวตเกน จีวเรน อตฺโถ, ตาวตกํ อนธิฏฺิตํ อวิกปฺปิตํ กปฺปิสฺสตีติ อตฺโถ.
‘‘ตตฺถ โย จีวรุปฺปาโท’’ติ อิมินา ‘‘โย จ ตตฺถ จีวรุปฺปาโท’’ติ (มหาว. ๓๐๖) วุตฺโต อานิสํโส ทสฺสิโต. โย จ ตตฺถ จีวรุปฺปาโทติ ตตฺถ กถินตฺถตสีมายํ มตกจีวรํ วา โหตุ สงฺฆสฺส อุทฺทิสฺส ทินฺนํ วา สงฺฆิเกน ตตฺรุปฺปาเทน อาภตํ วา, เยน เกนจิ อากาเรน ยํ สงฺฆิกํ จีวรํ อุปฺปชฺชติ, ตํ เตสํ ภวิสฺสตีติ อตฺโถ. อิเม ปฺจ กถินานิสํสา จ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ.
กถินกฺขนฺธกกถาวณฺณนา.
จีวรกฺขนฺธกกถาวณฺณนา
๒๗๒๖-๗. จีวรํ ¶ อุปฺปชฺชติ เอตาสูติ ‘‘อุปฺปาทา’’ติ ชนิกาว วุจฺจนฺติ, จีวรวตฺถปริลาภกฺเขตฺตนฺติ อตฺโถ. ยถาห – ‘‘ยถาวุตฺตานํ จีวรานํ ปฏิลาภาย เขตฺตํ ทสฺเสตุํ อฏฺิมา ภิกฺขเว มาติกาติอาทิมาหา’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙). จีวรมาติกาติ จีวรุปฺปาทเหตุภูตมาตโร. เตนาห กถินกฺขนฺธกวณฺณนายํ ‘‘มาติกาติ มาตโร, ชเนตฺติโยติ อตฺโถ’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๑๐). มาติกาติ เจตฺถ จีวรทานมธิปฺเปตํ. ยถาห ‘‘สีมาย ทานํ เอกา มาติกา, กติกาย ทานํ ทุติยา’’ติอาทิ. สีมาย เทติ, กติกาย เทติ, ภิกฺขาปฺตฺติยา เทติ, สงฺฆสฺส เทติ, อุภโตสงฺเฆ เทติ, วสฺสํวุตฺถสงฺฆสฺส เทติ, อาทิสฺส เทติ, ปุคฺคลสฺส เทติ. ‘‘อิมา ปน อฏฺ มาติกา’’ติ วุตฺตเมว นิคมนวเสน วุตฺตํ.
๒๗๒๘. ตตฺถาติ ¶ ตาสุ อฏฺมาติกาสุ. สีมาย เทตีติ ‘‘สีมาย ทมฺมี’’ติ เอวํ สีมํ ปรามสิตฺวา เทนฺโต สีมาย เทติ, เอวํ ทินฺนํ อนฺโตสีมคเตหิ ภิกฺขูหิ ภาเชตพฺพนฺติ วณฺณิตนฺติ โยชนา. ตตฺถ อนฺโตสีมคเตหีติ ทายโก ยํ สีมํ อเปกฺขิตฺวา เอวมาห, ตสฺสา สีมาย อนฺโตคเตหิ สพฺเพหิ. ภาเชตพฺพนฺติ ตํ จีวรํ ภาเชตพฺพํ. วรวณฺณินาติ ‘‘อิติปิ โส ภควา อรห’’นฺติอาทินา สกลโลกพฺยาปิคุณาติสยยุตฺเตน พฺยามปฺปภาย, ฉพฺพณฺณานํ รํสีนฺจ วเสน อุตฺตมปฺปภาติสยยุตฺเตน วรวณฺณินา วณฺณิตํ กถิตํ. อยเมตฺถ ปทวณฺณนา, อยํ ปน วินิจฺฉโย – สีมาย เทตีติ เอตฺถ ตาว ขณฺฑสีมา อุปจารสีมา สมานสํวาสสีมา อวิปฺปวาสสีมา ลาภสีมา คามสีมา นิคมสีมา นครสีมา อพฺภนฺตรสีมา อุทกุกฺเขปสีมา ชนปทสีมา รฏฺสีมา รชฺชสีมา ทีปสีมา จกฺกวาฬสีมา อิติ ปนฺนรส สีมา เวทิตพฺพา.
ตตฺถ ขณฺฑสีมา สีมากถายํ วุตฺตา. อุปจารสีมา ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขเปน, อปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขปารหฏฺาเนน ปริจฺฉินฺนา โหติ. อปิจ ภิกฺขูนํ ธุวสนฺนิปาตฏฺานโต วา ปริยนฺเต ิตโภชนสาลโต วา นิพทฺธวสนกอาวาสโต วา ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อนฺโต อุปจารสีมา เวทิตพฺพา. สา ปน อาวาเสสุ วฑฺฒนฺเตสุ วฑฺฒติ, ปริหายนฺเตสุ ปริหายติ. มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘ภิกฺขูสุปิ วฑฺฒนฺเตสุ วฑฺฒตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙) วุตฺตํ. ตสฺมา สเจ วิหาเร สนฺนิปติตภิกฺขูหิ สทฺธึ ¶ เอกาพทฺธา หุตฺวา โยชนสตมฺปิ ปูเรตฺวา นิสีทนฺติ, โยชนสตมฺปิ อุปจารสีมาว โหติ, สพฺเพสํ ลาโภ ปาปุณาติ. สมานสํวาสอวิปฺปวาสสีมาทฺวยมฺปิ วุตฺตเมว.
ลาภสีมา ¶ นาม เนว สมฺมาสมฺพุทฺเธน อนฺุาตา, น ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ ปิตา, อปิจ โข ราชราชมหามตฺตา วิหารํ กาเรตฺวา คาวุตํ วา อฑฺฒโยชนํ วา โยชนํ วา สมนฺตโต ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘อยํ อมฺหากํ วิหารสฺส ลาภสีมา’’ติ นามลิขิตเก ถมฺเภ นิขณิตฺวา ‘‘ยํ เอตฺถนฺตเร อุปฺปชฺชติ, สพฺพํ ตํ อมฺหากํ วิหารสฺส เทมา’’ติ สีมํ เปนฺติ, อยํ ลาภสีมา นาม. คามนิคมนครอพฺภนฺตรอุทกุกฺเขปสีมาปิ วุตฺตา เอว.
ชนปทสีมา นาม กาสิโกสลรฏฺาทีนํ อนฺโต พหู ชนปทา โหนฺติ, เอตฺถ เอเกโก ชนปทปริจฺเฉโท ชนปทสีมา. รฏฺสีมา นาม กาสิโกสลาทิรฏฺปริจฺเฉโท. รชฺชสีมา นาม มหาโจฬโภโค เกรฬโภโคติ เอวํ เอเกกสฺส รฺโ อาณาปวตฺติฏฺานํ. ทีปสีมา นาม สมุทฺทนฺเตน สมุจฺฉินฺนมหาทีปา จ อนฺตรทีปา จ. จกฺกวาฬสีมา นาม จกฺกวาฬปพฺพเตเนว ปริจฺฉินฺนา.
เอวเมตาสุ สีมาสุ ขณฺฑสีมาย เกนจิ กมฺเมน สนฺนิปติตํ สงฺฆํ ทิสฺวา ‘‘เอตฺเถว สีมาย สงฺฆสฺส เทมี’’ติ วุตฺเต ยาวติกา ภิกฺขู อนฺโตขณฺฑสีมคตา, เตหิ ภาเชตพฺพํ. เตสํเยว หิ ตํ ปาปุณาติ, อฺเสํ สีมนฺตริกาย วา อุปจารสีมาย วา ิตานมฺปิ น ปาปุณาติ. ขณฺฑสีมาย ิเต ปน รุกฺเข วา ปพฺพเต วา ิตสฺส เหฏฺา วา ปถวิยา เวมชฺฌํ คตสฺส ปาปุณาติเยว.
‘‘อิมิสฺสา อุปจารสีมาย สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ ทินฺนํ ปน ขณฺฑสีมาสีมนฺตริกาสุ ิตานมฺปิ ปาปุณาติ. ‘‘สมานสํวาสสีมาย ทมฺมี’’ติ ทินฺนํ ปน ขณฺฑสีมาสีมนฺตริกาสุ ิตานํ น ปาปุณาติ. อวิปฺปวาสสีมาลาภสีมาสุ ทินฺนํ ตาสุ สีมาสุ อนฺโตคตานํเยว ปาปุณาติ. คามสีมาทีสุ ทินฺนํ ¶ ตาสํ สีมานํ อพฺภนฺตเร พทฺธสีมาย ิตานมฺปิ ปาปุณาติ. อพฺภนฺตรสีมาอุทกุกฺเขปสีมาสุ ทินฺนํ ตตฺถ อนฺโตคตานํเยว ปาปุณาติ. ชนปทรฏฺรชฺชทีปจกฺกวาฬสีมาสุปิ คามสีมาทีสุ วุตฺตสทิโสเยว วินิจฺฉโย.
สเจ ¶ ปน ชมฺพุทีเป ิโต ‘‘ตมฺพปณฺณิทีเป สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ วทติ, ตมฺพปณฺณิทีปโต เอโกปิ คนฺตฺวา สพฺเพสํ คณฺหิตุํ ลภติ. สเจปิ ตตฺเรว เอโก สภาคภิกฺขุ สภาคานํ ภาคํ คณฺหาติ, น วาเรตพฺโพ. เอวํ ตาว โย สีมํ ปรามสิตฺวา เทติ, ตสฺส ทาเน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
โย ปน ‘‘อสุกสีมายา’’ติ วตฺตุํ น ชานาติ, เกวลํ ‘‘สีมา’’ติ วจนมตฺตเมว ชานนฺโต วิหารํ อาคนฺตฺวา ‘‘สีมาย ทมฺมี’’ติ วา ‘‘สีมฏฺกสงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ วา ภณติ, โส ปุจฺฉิตพฺโพ ‘‘สีมา นาม พหุวิธา, กตรํ สีมํ สนฺธาย ภณสี’’ติ, สเจ วทติ ‘‘อหํ ‘อสุกสีมา’ติ น ชานามิ, สีมฏฺกสงฺโฆ ภาเชตฺวา คณฺหตู’’ติ, กตรสีมาย ภาเชตพฺพํ? มหาสีวตฺเถโร กิราห ‘‘อวิปฺปวาสสีมายา’’ติ. ตโต นํ อาหํสุ ‘‘อวิปฺปวาสสีมา นาม ติโยชนาปิ โหติ, เอวํ สนฺเต ติโยชเน ิตา ลาภํ คณฺหิสฺสนฺติ, ติโยชเน ตฺวา อาคนฺตุกวตฺตํ ปูเรตฺวา อารามํ ปวิสิตพฺพํ ภวิสฺสติ, คมิโก ติโยชนํ คนฺตฺวา เสนาสนํ อาปุจฺฉิสฺสติ, นิสฺสยปฏิปนฺนสฺส ติโยชนาติกฺกเม นิสฺสโย ปฏิปฺปสฺสมฺภิสฺสติ, ปาริวาสิเกน ติโยชนํ อติกฺกมิตฺวา อรุณํ อุฏฺาเปตพฺพํ ภวิสฺสติ, ภิกฺขุนิยา ติโยชเน ตฺวา อารามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉิตพฺพํ ภวิสฺสติ, สพฺพมฺเปตํ อุปจารสีมาปริจฺเฉทวเสเนว กตฺตุํ วฏฺฏติ. ตสฺมา อุปจารสีมายเมว ภาเชตพฺพ’’นฺติ.
๒๗๒๙. เย ¶ วิหารา สงฺเฆน กติกาย เอกลาภกา สมานลาภกา เอตฺถ เอเตสุ วิหาเรสุ ทินฺนํ ‘‘กติกาย ทมฺมี’’ติ ทินฺนํ สพฺเพหิ ภิกฺขูหิ สห ภาเชตพฺพํ จีวรํ กติกาย วุจฺจตีติ โยชนา.
อยเมตฺถ วินิจฺฉโย – กติกา นาม สมานลาภกติกา, ตตฺเรวํ กติกา กาตพฺพา – เอกสฺมึ วิหาเร สนฺนิปติเตหิ ภิกฺขูหิ ยํ วิหารํ สงฺคณฺหิตุกามา สมานลาภํ กาตุํ อิจฺฉนฺติ, อสฺส นามํ คเหตฺวา ‘‘อสุโก นาม วิหาโร โปราณโก’’ติ วา ‘‘พุทฺธาธิวุตฺโถ’’ติ วา ‘‘อปฺปลาโภ’’ติ วา ยํ กิฺจิ การณํ วตฺวา ‘‘ตํ วิหารํ อิมินา วิหาเรน สทฺธึ เอกลาภํ กาตุํ สงฺฆสฺส รุจฺจตี’’ติ ติกฺขตฺตุํ สาเวตพฺพํ. เอตฺตาวตา ตสฺมึ วิหาเร นิสินฺโนปิ อิธ นิสินฺโนว โหติ. ตสฺมึ วิหาเรปิ สงฺเฆน เอวเมว กาตพฺพํ. เอตฺตาวตา อิธ ¶ นิสินฺโนปิ ตสฺมึ วิหาเร นิสินฺโนว โหติ. เอกสฺมึ ลาเภ ภาชิยมาเน อิตรสฺมึ ิตสฺส ภาคํ คเหตุํ วฏฺฏติ. เอวํ เอเกน วิหาเรน สทฺธึ พหูปิ อาวาสา เอกลาภา กาตพฺพาติ.
๒๗๓๐. จีวรทายเกน ธุวการา ปากวตฺตาทินิจฺจสกฺการา ยตฺถ สงฺฆสฺส กฺรียนฺติ กรียนฺติ ตตฺถ ตสฺมึ วิหาเร เตเนว ทายเกน สงฺฆสฺส ทินฺนํ วิหารํ ‘‘ภิกฺขาปฺตฺติยา ทินฺน’’นฺติ มเหสินา วุตฺตนฺติ โยชนา.
ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – ยสฺมึ วิหาเร อิมสฺส จีวรทายกสฺส สนฺตกํ สงฺฆสฺส ปากวตฺตํ วา วตฺตติ, ยสฺมึ วา วิหาเร ภิกฺขู อตฺตโน ภารํ กตฺวา สทา เคเห โภเชติ, ยตฺถ วา เตน อาวาโส การิโต, สลากภตฺตาทีนิ วา นิพทฺธานิ, เยน ปน สกโลปิ วิหาโร ¶ ปติฏฺาปิโต, ตตฺถ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ, อิเม ธุวการา นาม. ตสฺมา สเจ โส ‘‘ยตฺถ มยฺหํ ธุวการา กรียนฺติ, เอตฺถ ทมฺมี’’ติ วา ‘‘ตตฺถ เทถา’’ติ วา ภณติ, พหูสุ เจปิ าเนสุ ธุวการา โหนฺติ, สพฺพตฺถ ทินฺนเมว โหติ.
สเจ ปน เอกสฺมึ วิหาเร ภิกฺขู พหุตรา โหนฺติ, เตหิ วตฺตพฺพํ ‘‘ตุมฺหากํ ธุวกาเร เอกตฺถ ภิกฺขู พหู, เอกตฺถ อปฺปกา’’ติ, สเจ ‘‘ภิกฺขุคณนาย คณฺหถา’’ติ ภณติ, ตถา ภาเชตฺวา คณฺหิตุํ วฏฺฏติ. เอตฺถ จ วตฺถเภสชฺชาทิ อปฺปกมฺปิ สุเขน ภาชียติ, ยทิ ปน มฺโจ วา ปีกํ วา เอกเมว โหติ, ตํ ปุจฺฉิตฺวา ยสฺส วา วิหารสฺส เอกวิหาเรปิ วา ยสฺส เสนาสนสฺส โส วิจาเรติ, ตตฺถ ทาตพฺพํ. สเจ ‘‘อสุกภิกฺขุ คณฺหตู’’ติ วทติ, วฏฺฏติ.
อถ ‘‘มยฺหํ ธุวกาเร เทถา’’ติ วตฺวา อวิจาเรตฺวาว คจฺฉติ, สงฺฆสฺสปิ วิจาเรตุํ วฏฺฏติ. เอวํ ปน วิจาเรตพฺพํ – ‘‘สงฺฆตฺเถรสฺส วสนฏฺาเน เทถา’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ ตตฺถ เสนาสนํ ปริปุณฺณํ โหติ. ยตฺถ นปฺปโหติ, ตตฺถ ทาตพฺพํ. สเจ เอโก ภิกฺขุ ‘‘มยฺหํ วสนฏฺาเน เสนาสนปริโภคภณฺฑํ นตฺถี’’ติ วทติ, ตตฺถ ทาตพฺพนฺติ.
๒๗๓๑. สงฺฆสฺส ปน ยํ ทินฺนนฺติ วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘‘อิมานิ จีวรานิ สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ ยํ จีวรํ ทินฺนํ. ‘‘สมฺมุขีภูเตนา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺเธน รสฺสตฺตํ. สมฺมุขิภูเตนาติ จ ¶ อุปจารสีมาย ิเตน. ภาเชตพฺพนฺติ ฆณฺฏึ ปหริตฺวา กาลํ โฆเสตฺวา ภาเชตพฺพํ. อิทเมตฺถ มุขมตฺตทสฺสนํ. วินิจฺฉโย อฏฺกถาย (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙) เวทิตพฺโพ. เสยฺยถิทํ – จีวรทายเกน ¶ วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘‘อิมานิ จีวรานิ สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ ทินฺเนสุ ภาชิยมาเนสุ สีมฏฺสฺส อสมฺปตฺตสฺสปิ ภาคํ คณฺหนฺโต น วาเรตพฺโพ. วิหาโร มหา โหติ, เถราสนโต ปฏฺาย วตฺเถสุ ทิยฺยมาเนสุ อลสชาติกา มหาเถรา ปจฺฉา อาคจฺฉนฺติ, ‘‘ภนฺเต, วีสติวสฺสานํ ทิยฺยติ, ตุมฺหากํ ิติกา อติกฺกนฺตา’’ติ น วตฺตพฺพา, ิติกํ เปตฺวา เตสํ ทตฺวา ปจฺฉา ิติกาย ทาตพฺพํ.
‘‘อสุกวิหาเร กิร พหุํ จีวรํ อุปฺปนฺน’’นฺติ สุตฺวา โยชนนฺตริกวิหารโตปิ ภิกฺขู อาคจฺฉนฺติ, สมฺปตฺตสมฺปตฺตานํ ิตฏฺานโต ปฏฺาย ทาตพฺพํ. อสมฺปตฺตานมฺปิ อุปจารสีมํ ปวิฏฺานํ อนฺเตวาสิกาทีสุ คณฺหนฺเตสุ ทาตพฺพเมว. ‘‘พหิ อุปจารสีมาย ิตานํ เทถา’’ติ วทนฺติ, น ทาตพฺพํ. สเจ ปน อุปจารสีมํ โอกฺกนฺเตหิ เอกาพทฺธา หุตฺวา อตฺตโน วิหารทฺวาเร วา อนฺโตวิหาเรเยว วา โหนฺติ, ปริสวเสน วฑฺฒิตา นาม สีมา โหติ, ตสฺมา ทาตพฺพํ. สงฺฆนวกสฺส ทินฺเนปิ ปจฺฉา อาคตานํ ทาตพฺพเมว. ทุติยภาเค ปน เถราสนํ อารุฬฺเห อาคตานํ ปมภาโค น ปาปุณาติ, ทุติยภาคโต วสฺสคฺเคน ทาตพฺพํ.
เอกสฺมึ วิหาเร ทส ภิกฺขู โหนฺติ, ทส วตฺถานิ ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ เทนฺติ, ปาเฏกฺกํ ภาเชตพฺพานิ. สเจ ‘‘สพฺพาเนว อมฺหากํ ปาปุณนฺตี’’ติ คเหตฺวา คจฺฉนฺติ, ทุปฺปาปิตานิ เจว ทุคฺคหิตานิ จ, คตคตฏฺาเน สงฺฆิกาเนว โหนฺติ. เอกํ ปน อุทฺธริตฺวา ‘‘อิทํ ตุมฺหากํ ปาปุณาตี’’ติ สงฺฆตฺเถรสฺส ทตฺวา เสสานิ ‘‘อิมานิ อมฺหากํ ปาปุณนฺตี’’ติ คเหตุํ วฏฺฏติ.
เอกเมว วตฺถํ ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ อาหรนฺติ, อภาเชตฺวาว ‘‘อมฺหากํ ปาปุณาตี’’ติ คณฺหนฺติ, ทุปฺปาปิตฺเจว ทุคฺคหิตฺจ, สตฺถเกน, ปน หลิทฺทิอาทินา วา เลขํ กตฺวา เอกํ ¶ โกฏฺาสํ ‘‘อิมํ านํ ตุมฺหากํ ปาปุณาตี’’ติ สงฺฆตฺเถรสฺส ปาเปตฺวา เสสํ ‘‘อมฺหากํ ปาปุณาตี’’ติ คเหตุํ วฏฺฏติ. ยํ ปน วตฺถสฺเสว ปุปฺผํ วา วลิ วา, เตน ปริจฺเฉทํ กาตุํ น วฏฺฏติ. สเจ เอกํ ตนฺตํ อุทฺธริตฺวา ‘‘อิทํ านํ ตุมฺหากํ ปาปุณาตี’’ติ สงฺฆตฺเถรสฺส ทตฺวา เสสํ ‘‘อมฺหากํ ปาปุณาตี’’ติ คณฺหนฺติ, วฏฺฏติ. ขณฺฑํ ขณฺฑํ ฉินฺทิตฺวา ภาชิยมานํ วฏฺฏติเยว.
เอกภิกฺขุเก ¶ วิหาเร สงฺฆสฺส จีวเรสุ อุปฺปนฺเนสุ สเจ ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว โส ภิกฺขุ ‘‘สพฺพานิ มยฺหํ ปาปุณนฺตี’’ติ คณฺหาติ, สุคฺคหิตานิ, ิติกา ปน น ติฏฺติ. สเจ เอเกกํ อุทฺธริตฺวา ‘‘อิทํ มยฺหํ ปาปุณาตี’’ติ คณฺหาติ, ิติกา ติฏฺติ. ตตฺถ ิติกาย อฏฺิตาย ปุน อฺสฺมึ จีวเร อุปฺปนฺเน สเจ เอโก ภิกฺขุ อาคจฺฉติ, มชฺเฌ ฉินฺทิตฺวา ทฺวีหิปิ คเหตพฺพํ. ิตาย ิติกาย ปุน อฺสฺมึ จีวเร อุปฺปนฺเน สเจ นวกตโร อาคจฺฉติ, ิติกา เหฏฺา โอโรหติ. สเจ วุฑฺฒตโร อาคจฺฉติ, ิติกา อุทฺธํ อาโรหติ. อถ อฺโ นตฺถิ, ปุน อตฺตโน ปาเปตฺวา คเหตพฺพํ.
‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ วา ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส เทมา’’ติ วา เยน เกนจิ อากาเรน สงฺฆํ อามสิตฺวา ทินฺนํ ปน ปํสุกูลิกานํ น วฏฺฏติ ‘‘คหปติจีวรํ ปฏิกฺขิปามิ, ปํสุกูลิกงฺคํ สมาทิยามี’’ติ วุตฺตตฺตา, น ปน อกปฺปิยตฺตา. ภิกฺขุสงฺเฆน อปโลเกตฺวา ทินฺนมฺปิ น คเหตพฺพํ. ยํ ปน ภิกฺขุ อตฺตโน สนฺตกํ เทติ, ตํ ภิกฺขุทตฺติยํ นาม วฏฺฏติ. ปํสุกูลํ ปน น โหติ. เอวํ สนฺเตปิ ธุตงฺคํ น ภิชฺชติ. ‘‘ภิกฺขูนํ เทม, เถรานํ เทมา’’ติ วุตฺเต ปน ปํสุกูลิกานมฺปิ วฏฺฏติ. ‘‘อิทํ วตฺถํ สงฺฆสฺส เทม, อิมินา อุปาหนตฺถวิกปตฺตตฺถวิกอาโยคอํสพทฺธกาทีนิ ¶ กโรถา’’ติ ทินฺนมฺปิ วฏฺฏติ.
ปตฺตตฺถวิกาทีนํ อตฺถาย ทินฺนานิ พหูนิปิ โหนฺติ, จีวรตฺถายปิ ปโหนฺติ, ตโต จีวรํ กตฺวา ปารุปิตุํ วฏฺฏติ. สเจ ปน สงฺโฆ ภาชิตาติริตฺตานิ วตฺถานิ ฉินฺทิตฺวา อุปาหนตฺถวิกาทีนํ อตฺถาย ภาเชติ, ตโต คเหตุํ น วฏฺฏติ. สามิเกหิ วิจาริตเมว หิ วฏฺฏติ, น อิตรํ.
‘‘ปํสุกูลิกสงฺฆสฺส ธมฺมกรณอํสพทฺธาทีนํ อตฺถาย เทมา’’ติ วุตฺเตปิ คเหตุํ วฏฺฏติ. ปริกฺขาโร นาม ปํสุกูลิกานมฺปิ อิจฺฉิตพฺโพ. ยํ ตตฺถ อติเรกํ โหติ, ตํ จีวเรปิ อุปเนตุํ วฏฺฏติ. สุตฺตํ สงฺฆสฺส เทนฺติ, ปํสุกูลิเกหิปิ คเหตพฺพํ. อยํ ตาว วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘‘อิมานิ จีวรานิ สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ ทินฺเนสุ วินิจฺฉโย.
สเจ ปน พหิ อุปจารสีมาย อทฺธานปฏิปนฺเน ภิกฺขู ทิสฺวา ‘‘สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ สงฺฆตฺเถรสฺส วา สงฺฆนวกสฺส วา อาโรเจติ, สเจปิ โยชนํ ผริตฺวา ปริสา ิตา โหติ, เอกาพทฺธา ¶ เจ, สพฺเพสํ ปาปุณาติ. เย ปน ทฺวาทสหิ หตฺเถหิ ปริสํ อสมฺปตฺตา, เตสํ น ปาปุณาตีติ.
๒๗๓๒. อิทานิ ‘‘อุภโตสงฺเฆ เทตี’’ติ มาติกํ วิวรนฺโต อาห ‘‘อุภโตสงฺฆมุทฺทิสฺสา’’ติอาทิ. อุภโตสงฺฆมุทฺทิสฺสาติ ภิกฺขุสงฺฆํ, ภิกฺขุนิสงฺฆฺจ อุทฺทิสิตฺวา. เทตีติ ‘‘อุภโตสงฺฆสฺส เทมี’’ติ เทติ. ‘‘พหุ วา’’ติ เอตฺถ ‘‘พหู วา’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน รสฺสตฺตํ. ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขู โถกา วา โหนฺตุ พหู วา, ปุคฺคลคฺเคน อกตฺวา อุภโตสงฺฆวเสน สมภาโคว กาตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา.
ตตฺรายํ ¶ วินิจฺฉโย – ‘‘อุภโตสงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ วุตฺเตปิ ‘‘ทฺเวธาสงฺฆสฺส ทมฺมิ, ทฺวินฺนํ สงฺฆานํ ทมฺมิ, ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส จ ทมฺมี’’ติ วุตฺเตปิ อุภโตสงฺฆสฺส ทินฺนเมว โหติ, ทฺเว ภาเค สเม กตฺวา เอโก ทาตพฺโพ.
‘‘อุภโตสงฺฆสฺส จ ตุยฺหฺจ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต สเจ ทส ทส ภิกฺขู, ภิกฺขุนิโย จ โหนฺติ, เอกวีสติ ปฏิวีเส กตฺวา เอโก ปุคฺคลสฺส ทาตพฺโพ, ทส ภิกฺขุสงฺฆสฺส, ทส ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส. เยน ปุคฺคลิโก ลทฺโธ, โส สงฺฆโตปิ อตฺตโน วสฺสคฺเคน คเหตุํ ลภติ. กสฺมา? อุภโตสงฺฆคฺคหเณน คหิตตฺตา.
‘‘อุภโตสงฺฆสฺส จ เจติยสฺส จ ทมฺมี’’ติ วุตฺเตปิ เอเสว นโย. อิธ ปน เจติยสฺส สงฺฆโต ปาปุณนโกฏฺาโส นาม นตฺถิ, เอกปุคฺคลสฺส ปตฺตโกฏฺาสสโมว โกฏฺาโส โหติ.
‘‘อุภโตสงฺฆสฺส จ ตุยฺหฺจ เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเต ปน ทฺวาวีสติ โกฏฺาเส กตฺวา ทส ภิกฺขูนํ, ทส ภิกฺขุนีนํ, เอโก ปุคฺคลสฺส, เอโก เจติยสฺส ทาตพฺโพ. ตตฺถ ปุคฺคโล สงฺฆโตปิ อตฺตโน วสฺสคฺเคน ปุน คเหตุํ ลภติ. เจติยสฺส เอโกเยว.
‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ภิกฺขุนีนฺจ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ปน มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา น ทาตพฺพํ, ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จ คเณตฺวา ทาตพฺพํ.
‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส ¶ จ ภิกฺขุนีนฺจ ตุยฺหฺจา’’ติ วุตฺเต ปน ปุคฺคโล วิสุํ ¶ น ลภติ, ปาปุณนฏฺานโต เอกเมว ลภติ. กสฺมา? ภิกฺขุสงฺฆคฺคหเณน คหิตตฺตา.
‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ภิกฺขุนีนฺจ ตุยฺหฺจ เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเตปิ เจติยสฺส เอกปุคฺคลปฏิวีโส ลพฺภติ, ปุคฺคลสฺส วิสุํ น ลพฺภติ. ตสฺมา เอกํ เจติยสฺส ทตฺวา อวเสสํ ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จ คเณตฺวา ภาเชตพฺพํ.
‘‘ภิกฺขูนฺจ ภิกฺขุนีนฺจ ทมฺมี’’ติ วุตฺเตปิ น มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทาตพฺพํ, ปุคฺคลคณนาย เอว วิภชิตพฺพํ.
‘‘ภิกฺขูนฺจ ภิกฺขุนีนฺจ ตุยฺหฺจ เจติยสฺส จา’’ติ เอวํ วุตฺเตปิ เจติยสฺส เอกปุคฺคลปฏิวีโส ลพฺภติ, ปุคฺคลสฺส วิสุํ นตฺถิ, ภิกฺขู จ ภิกฺขุนิโย จ คเณตฺวา เอว ภาเชตพฺพํ. ยถา จ ภิกฺขุสงฺฆํ อาทึ กตฺวา นโย นีโต, เอวํ ภิกฺขุนิสงฺฆํ อาทึ กตฺวาปิ เนตพฺโพ.
‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ตุยฺหฺจา’’ติ วุตฺเต ปุคฺคลสฺส วิสุํ น ลพฺภติ, วสฺสคฺเคเนว คเหตพฺพํ.
‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเต ปน เจติยสฺส วิสุํ ปฏิวีโส ลพฺภติ.
‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส จ ตุยฺหฺจ เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเตปิ เจติยสฺเสว ลพฺภติ, น ปุคฺคลสฺส.
‘‘ภิกฺขูนฺจ ตุยฺหฺจา’’ติ วุตฺเตปิ วิสุํ น ลพฺภติ.
‘‘ภิกฺขูนฺจ เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเต ปน เจติยสฺส ลพฺภติ.
‘‘ภิกฺขูนฺจ ¶ ตุยฺหฺจ เจติยสฺส จา’’ติ วุตฺเตปิ เจติยสฺเสว วิสุํ ลพฺภติ, น ปุคฺคลสฺส. ภิกฺขุนิสงฺฆํ อาทึ กตฺวาปิ เอวเมว โยเชตพฺพํ.
ปุพฺเพ พุทฺธปฺปมุขสฺส อุภโตสงฺฆสฺส ทานํ เทนฺติ, ภควา มชฺเฌ นิสีทติ, ทกฺขิณโต ภิกฺขู, วามโต ภิกฺขุนิโย นิสีทนฺติ, ภควา อุภินฺนํ สงฺฆตฺเถโร, ตทา ภควา อตฺตโน ลทฺธปจฺจเย อตฺตนาปิ ปริภฺุชติ, ภิกฺขูนมฺปิ ทาเปติ. เอตรหิ ปน ปณฺฑิตมนุสฺสา สธาตุกํ ปฏิมํ วา เจติยํ วา เปตฺวา พุทฺธปฺปมุขสฺส อุภโตสงฺฆสฺส ทานํ เทนฺติ, ปฏิมาย วา ¶ เจติยสฺส วา ปุรโต อาธารเก ปตฺตํ เปตฺวา ทกฺขิโณทกํ ทตฺวา ‘‘พุทฺธานํ เทมา’’ติ ตตฺถ ยํ ปมํ ขาทนียํ โภชนียํ เทนฺติ, วิหารํ วา อาหริตฺวา ‘‘อิทํ เจติยสฺส เทมา’’ติ ปิณฺฑปาตฺจ มาลาคนฺธาทีนิ จ เทนฺติ, ตตฺถ กถํ ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ? มาลาคนฺธาทีนิ ตาว เจติเย อาโรเปตพฺพานิ, วตฺเถหิ ปฏากา, เตเลน ปทีปา กาตพฺพา. ปิณฺฑปาตมธุผาณิตาทีนิ ปน โย นิพทฺธํ เจติยสฺส ชคฺคโก โหติ ปพฺพชิโต วา คหฏฺโ วา, ตสฺส ทาตพฺพานิ. นิพทฺธชคฺคเก อสติ อาหฏปตฺตํ เปตฺวา วตฺตํ กตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. อุปกฏฺเ กาเล ภฺุชิตฺวา ปจฺฉาปิ วตฺตํ กาตุํ วฏฺฏติเยว.
มาลาคนฺธาทีสุ จ ยํ กิฺจิ ‘‘อิทํ หริตฺวา เจติยสฺส ปูชํ กโรถา’’ติ วุตฺเต ทูรมฺปิ หริตฺวา ปูเชตพฺพํ. ‘‘ภิกฺขํ สงฺฆสฺส หรา’’ติ วุตฺเตปิ หริตพฺพํ. สเจ ปน ‘‘อหํ ปิณฺฑาย จรามิ, อาสนสาลาย ภิกฺขู อตฺถิ, เต หริสฺสนฺตี’’ติ วุตฺเต ‘‘ภนฺเต, ตุยฺหํเยว ทมฺมี’’ติ วทติ, ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. อถ ปน ‘‘ภิกฺขุสงฺฆสฺส ทสฺสามี’’ติ หรนฺตสฺส คจฺฉโต อนฺตราว กาโล อุปกฏฺโ โหติ, อตฺตโน ปาเปตฺวา ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ.
๒๗๓๓. ยํ ปน จีวรํ ‘‘ยสฺมึ อาวาเส วสฺสํวุตฺถสฺส สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ เทติ, ตสฺมึเยว อาวาเส วุตฺถวสฺเสน สงฺเฆน วา คเณน วา ปุคฺคเลน วา ตํ จีวรํ ภาเชตพฺพนฺติ วณฺณิตํ เทสิตนฺติ โยชนา.
ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – วิหารํ ปวิสิตฺวา ‘‘อิมานิ จีวรานิ วสฺสํวุตฺถสงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ เทติ, ยาวติกา ภิกฺขู ตสฺมึ อาวาเส วสฺสํวุตฺถา, ยตฺตกา วสฺสจฺเฉทํ อกตฺวา ปุริมวสฺสํวุตฺถา, เตหิ ภาเชตพฺพํ, อฺเสํ น ปาปุณาติ. ทิสาปกฺกนฺตสฺสาปิ ¶ สติ คาหเก ¶ ยาว กถินสฺส อุพฺภารา ทาตพฺพํ. อนตฺถเต ปน กถิเน อนฺโตเหมนฺเต เอวฺจ วตฺวา ทินฺนํ ปจฺฉิมวสฺสํวุตฺถานมฺปิ ปาปุณาตีติ ลกฺขณฺู วทนฺติ. อฏฺกถาสุ ปเนตํ อวิจาริตํ.
สเจ ปน พหิ อุปจารสีมายํ ิโต ‘‘วสฺสํวุตฺถสงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ วทติ, สมฺปตฺตานํ สพฺเพสํ ปาปุณาติ. อถ ‘‘อสุกวิหาเร วสฺสํวุตฺถสงฺฆสฺสา’’ติ วทติ, ตตฺร วสฺสํวุตฺถานเมว ยาว กถินสฺสุพฺภารา ปาปุณาติ. สเจ ปน คิมฺหานํ ปมทิวสโต ปฏฺาย เอวํ วทติ, ตตฺร สมฺมุขีภูตานํเยว สพฺเพสํ ปาปุณาติ. กสฺมา? ปิฏฺิสมเย อุปฺปนฺนตฺตา. อนฺโตวสฺเสเยว ‘‘วสฺสํ วสนฺตานํ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ฉินฺนวสฺสา น ลภนฺติ, วสฺสํ วสนฺตาว ลภนฺติ. จีวรมาเส ปน ‘‘วสฺสํ วสนฺตานํ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ปจฺฉิมิกาย วสฺสูปคตานํเยว ปาปุณาติ, ปุริมิกาย วสฺสูปคตานฺจ ฉินฺนวสฺสานฺจ น ปาปุณาติ.
จีวรมาสโต ปฏฺาย ยาว เหมนฺตสฺส ปจฺฉิโม ทิวโส, ตาว ‘‘วสฺสาวาสิกํ เทมา’’ติ วุตฺเต กถินํ อตฺถตํ วา โหตุ อนตฺถตํ วา, อตีตวสฺสํวุตฺถานเมว ปาปุณาติ. คิมฺหานํ ปมทิวสโต ปฏฺาย วุตฺเต ปน มาติกา อาโรเปตพฺพา ‘‘อตีตวสฺสาวาสสฺส ปฺจ มาสา อภิกฺกนฺตา, อนาคเต จาตุมาสจฺจเยน ภวิสฺสติ, กตรวสฺสาวาสสฺส เทสี’’ติ. สเจ ‘‘อตีตวสฺสํวุตฺถานํ ทมฺมี’’ติ วทติ, ตํ อนฺโตวสฺสํ วุตฺถานเมว ปาปุณาติ. ทิสาปกฺกนฺตานมฺปิ สภาคา คณฺหิตุํ ลภนฺติ.
สเจ ‘‘อนาคเต วสฺสาวาสิกํ ทมฺมี’’ติ วทติ, ตํ เปตฺวา วสฺสูปนายิกทิวเส คเหตพฺพํ. อถ ‘‘อคุตฺโต วิหาโร, โจรภยํ อตฺถิ, น สกฺกา เปตุํ, คณฺหิตฺวา วา อาหิณฺฑิตุ’’นฺติ ¶ วุตฺเต ‘‘สมฺปตฺตานํ ทมฺมี’’ติ วทติ, ภาเชตฺวา คเหตพฺพํ. สเจ วทติ ‘‘อิโต เม, ภนฺเต, ตติเย วสฺเส วสฺสาวาสิกํ น ทินฺนํ, ตํ ทมฺมี’’ติ, ตสฺมึ อนฺโตวสฺเส วุตฺถภิกฺขูนํ ปาปุณาติ. สเจ เต ทิสาปกฺกนฺตา, อฺโ วิสฺสาสิโก คณฺหาติ, ทาตพฺพํ. อถ เอโกเยว อวสิฏฺโ, เสสา กาลกตา, สพฺพํ เอกสฺเสว ปาปุณาติ. สเจ เอโกปิ นตฺถิ, สงฺฆิกํ โหติ, สมฺมุขีภูเตหิ ภาเชตพฺพนฺติ.
๒๗๓๔. ยาคุยา ปน ปีตาย วา ภตฺเต วา ภุตฺเต สเจ ปน อาทิสฺส ‘‘เยน เม ยาคุ ปีตา, ตสฺส ทมฺมิ, เยน เม ภตฺตํ ภุตฺตํ, ตสฺส ทมฺมี’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา จีวรํ เทติ, วินยธเรน ¶ ตตฺถ ตตฺเถว ทานํ ทาตพฺพนฺติ โยชนา. เอส นโย ขาทนียจีวรเสนาสนเภสชฺชาทีสุ.
ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – ภิกฺขู อชฺชตนาย วา สฺวาตนาย วา ยาคุยา นิมนฺเตตฺวา เตสํ ฆรํ ปวิฏฺานํ ยาคุํ เทติ, ยาคุํ ทตฺวา ปีตาย ยาคุยา ‘‘อิมานิ จีวรานิ เยหิ มยฺหํ ยาคุ ปีตา, เตสํ ทมฺมี’’ติ เทติ, เยหิ นิมนฺติเตหิ ยาคุ ปีตา, เตสํเยว ปาปุณนฺติ, เยหิ ปน ภิกฺขาจารวตฺเตน ฆรทฺวาเรน คจฺฉนฺเตหิ วา ฆรํ ปวิฏฺเหิ วา ยาคุ ลทฺธา, เยสํ วา อาสนสาลโต ปตฺตํ อาหริตฺวา มนุสฺเสหิ นีตา, เย วา เถเรหิ เปสิตา, เตสํ น ปาปุณนฺติ.
สเจ ปน นิมนฺติตภิกฺขูหิ สทฺธึ อฺเปิ พหู อาคนฺตฺวา อนฺโตเคหฺจ พหิเคหฺจ ปูเรตฺวา นิสินฺนา, ทายโก จ เอวํ วทติ ‘‘นิมนฺติตา วา โหนฺตุ อนิมนฺติตา วา, เยสํ มยา ยาคุ ทินฺนา, สพฺเพสํ อิมานิ วตฺถานิ โหนฺตู’’ติ, สพฺเพสํ ปาปุณนฺติ. เยหิ ปน เถรานํ หตฺถโต ยาคุ ¶ ลทฺธา, เตสํ น ปาปุณนฺติ. อถ โส ‘‘เยหิ มยฺหํ ยาคุ ปีตา, สพฺเพสํ โหนฺตู’’ติ วทติ, สพฺเพสํ ปาปุณนฺติ. ภตฺตขาทนีเยสุปิ เอเสว นโย.
จีวเร วาติ ปุพฺเพปิ เยน วสฺสํ วาเสตฺวา ภิกฺขูนํ จีวรํ ทินฺนปุพฺพํ โหติ, โส เจ ภิกฺขู โภเชตฺวา วทติ ‘‘เยสํ มยา ปุพฺเพ จีวรํ ทินฺนํ, เตสํเยว อิมํ จีวรํ วา สุตฺตํ วา สปฺปิมธุผาณิตาทีนิ วา โหนฺตู’’ติ, สพฺพํ เตสํเยว ปาปุณาติ.
เสนาสเน วาติ ‘‘โย มยา การิเต วิหาเร วา ปริเวเณ วา วสติ, ตสฺสิทํ โหตู’’ติ วุตฺเต ตสฺเสว โหติ.
เภสชฺเช วาติ ‘‘มยํ กาเลน กาลํ เถรานํ สปฺปิอาทีนิ เภสชฺชานิ เทม, เยหิ ตานิ ลทฺธานิ, เตสํเยวิทํ โหตู’’ติ วุตฺเต เตสํเยว โหตีติ.
๒๗๓๕. ทียเตติ ทานนฺติ กมฺมสาธเนน จีวรํ วุจฺจติ. ยํ-สทฺเทน จีวรสฺส ปรามฏฺตฺตา ตํ-สทฺเทนาปิ ตเทว ปรามสิตพฺพนฺติ.
ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – ‘‘อิมํ ¶ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ทมฺมี’’ติ เอวํ ปรมฺมุขา วา ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, ตุมฺหากํ ทมฺมี’’ติ เอวํ สมฺมุขา วา ปาทมูเล เปตฺวา วา เทติ, ตํ ตสฺเสว โหติ. สเจ ปน ‘‘อิทํ ตุมฺหากฺจ ตุมฺหากํ อนฺเตวาสิกานฺจ ทมฺมี’’ติ เอวํ วทติ, เถรสฺส จ อนฺเตวาสิกานฺจ ปาปุณาติ. อุทฺเทสํ คเหตุํ อาคโต คเหตฺวา คจฺฉนฺโต จ อตฺถิ, ตสฺสาปิ ปาปุณาติ. ‘‘ตุมฺเหหิ สทฺธึ นิพทฺธจาริกภิกฺขูนํ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต อุทฺเทสนฺเตวาสิกานํ วตฺตํ กตฺวา อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนิ คเหตฺวา วิจรนฺตานํ สพฺเพสํ ปาปุณาตีติ.
๒๗๓๗. วทติจฺเจวเมว ¶ เจติ อิจฺเจวํ ยถาวุตฺตนเยน วทติ เจ. ตนฺติ ตํ ปริกฺขารํ. เตสนฺติ มาตุอาทีนํ. สงฺฆสฺเสว สนฺตกํ โหตีติ โยชนา.
๒๗๓๘. ‘‘ปฺจนฺนํ…เป… โหตี’’ติ อิมินา ปุริมคาถาทฺวเยน วิตฺถาริตเมวตฺถํ สํขิปิตฺวา ทสฺเสติ. ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ. อจฺจเยติ กาลกิริยาย. ทานนฺติ ‘‘มยิ กาลกเต อิมํ ปริกฺขารํ ตุยฺหํ โหตุ, ตว สนฺตกํ กโรหี’’ติอาทินา ปริจฺจชนํ. กิฺจิปีติ อนฺตมโส ทนฺตกฏฺมฺปิ. คิหีนํ ปน ทานํ ตถา ทายกานํ คิหีนเมว อจฺจเย รูหตีติ โยชนา.
๒๗๓๙. ภิกฺขุ วา สามเณโร วา ภิกฺขุนิอุปสฺสเย กาลํ กโรติ, อสฺส ภิกฺขุสฺส วา สามเณรสฺส วา ปริกฺขารา ภิกฺขูนํเยว สนฺตกา ภิกฺขุสงฺฆสฺเสว สนฺตกาติ โยชนา. ภิกฺขุสงฺฆสฺเสว สนฺตกา กาลกตสฺส ภิกฺขุสงฺฆปริยาปนฺนตฺตา.
๒๗๔๐. สามเณรี วาติ เอตฺถ วา-สทฺเทน ‘‘สิกฺขมานา วา’’ติ อิทํ สงฺคณฺหาติ. วิหารสฺมึ ภิกฺขูนํ นิวาสนฏฺาเน. ตสฺสาติ ภิกฺขุนิยา วา สามเณริยา วา สิกฺขมานาย วา ปริกฺขารา ภิกฺขุนีนํ สนฺตกา โหนฺตีติ โยชนา. สนฺตกาติ เอตฺถาปิ ภิกฺขูสุ วุตฺตนเยเนวตฺโถ คเหตพฺโพ.
๒๗๔๑. เทหิ เนตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อิมํ จีวร’’นฺติ ปกรณโต ลพฺภติ. ‘‘อิมํ จีวรํ เนตฺวา อสุกสฺส เทหี’’ติ ยํ จีวรํ ทินฺนํ, ตํ ตสฺส ปุริมสฺเสว สนฺตกํ โหติ. ‘‘อิทํ จีวรํ ¶ อสุกสฺส ทมฺมี’’ติ ยํ จีวรํ ทินฺนํ, ตํ ยสฺส ปหิยฺยติ, ตสฺส ปจฺฉิมสฺเสว สนฺตกํ โหตีติ โยชนา.
๒๗๔๒. ยถาวุตฺตวจนปฺปการานุรูเปน ¶ สามิเก ตฺวา สามิเกสุ วิสฺสาเสน วา เตสุ มเตสุ มตกจีวรมฺปิ คณฺหิตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิ. ‘‘มตสฺส วา อมตสฺส วา’’ติ ปทจฺเฉโท. วิสฺสาสํ วาปิ คณฺเหยฺยาติ ชีวนฺตสฺส สนฺตกํ วิสฺสาสคฺคาหํ คณฺเหยฺย. คณฺเห มตกจีวรนฺติ มตสฺส จีวรํ มตกปริกฺขารนีหาเรน ปาเปตฺวา คณฺเหยฺย.
๒๗๔๓. รชเต อเนนาติ รชนนฺติ มูลาทิสพฺพมาห. วนฺตโทเสนาติ สวาสนสมุจฺฉินฺนราคาทิโทเสน. ตาทินาติ รูปาทีสุ ฉฬารมฺมเณสุ ราคาทีนํ อนุปฺปตฺติยา อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ นิพฺพิการตาย เอกสทิเสน.
๒๗๔๔-๕. ‘‘มูเล’’ติอาทีสุ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. มูลรชเน หลิทฺทึ เปตฺวา สพฺพํ มูลรชนํ วฏฺฏติ. ขนฺเธสุ รชเนสุ มฺเชฏฺฺจ ตุงฺคหารกฺจ เปตฺวา สพฺพํ ขนฺธรชนํ วฏฺฏติ. ปตฺเตสุ รชเนสุ อลฺลิยา ปตฺตํ ตถา นีลิยา ปตฺตฺจ เปตฺวา สพฺพํ ปตฺตรชนํ วฏฺฏติ. ปุปฺผรชเนสุ กุสุมฺภฺจ กึสุกฺจ เปตฺวา สพฺพํ ปุปฺผรชนํ วฏฺฏติ. ตจรชเน โลทฺทฺจ กณฺฑุลฺจ เปตฺวา สพฺพํ ตจรชนํ วฏฺฏติ. ผลรชนํ สพฺพมฺปิ วฏฺฏตีติ โยชนา.
มฺเชฏฺนฺติ เอโก สกณฺฏกรุกฺโข, วลฺลิวิเสโส จ, ยสฺส รชนํ มฺเชฏฺพีชวณฺณํ โหติ. มฺเชฏฺรุกฺขสฺส ขนฺโธ เสตวณฺโณติ โส อิธ น คเหตพฺโพ รชนาธิการตฺตา. ตุงฺคหารโก นาม เอโก สกณฺฏกรุกฺโข, ยสฺส รชนํ หริตาลวณฺณํ โหติ. อลฺลีติ จุลฺลตาปิฺฉรุกฺโข, ยสฺส ปณฺณรชนํ หลิทฺทิวณฺณํ โหติ. นีลีติ คจฺฉวิเสโส, ยสฺส ปน รชนํ นีลวณฺณํ โหติ. กึสุกํ นาม วลฺลิกึสุกปุปฺผํ, ยสฺส รชนํ โลหิตวณฺณํ โหติ.
๒๗๔๖. กิลิฏฺสาฏกนฺติ ¶ มลีนสาฏกํ. โธวิตุนฺติ เอกวารํ โธวิตุํ. อลฺลิยา โธตํ กิร สมฺมเทว รชนํ ปฏิคฺคณฺหาติ.
๒๗๔๗. จีวรานํ ¶ กถา เสสาติ เภทการณปฺปการกถาทิกา อิธ อวุตฺตกถา. ปเม กถิเน วุตฺตาติ เสโส. วิภาวินาติ ขนฺธกภาณเกน.
จีวรกฺขนฺธกกถาวณฺณนา.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
มหาวคฺควินิจฺฉยวณฺณนา นิฏฺิตา.
จูฬวคฺโค
ปาริวาสิกกฺขนฺธกกถาวณฺณนา
๒๗๔๘. เอวํ ¶ ¶ มหาวคฺควินิจฺฉยํ สงฺเขเปน ทสฺเสตฺวา จูฬวคฺคาคตวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตชฺชนีย’’นฺติอาทิ. ตชฺชนียนฺติ กลหการกานํ ภิกฺขูนํ ตโต วิรมนตฺถาย นิคฺคหวเสน อนฺุาตํ ตฺติจตุตฺถํ ตชฺชนียกมฺมฺจ. นิยสฺสนฺติ พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส อาปตฺติพหุลสฺส อนปทานสฺส อนนุโลมิเกหิ คิหิสํสคฺเคหิ สํสฏฺสฺส วิหรโต ภิกฺขุโน นิคฺคหวเสน นิสฺสาย วสนตฺถาย กาตุํ อนฺุาตํ ตฺติจตุตฺถํ นิยสฺสกมฺมฺจ.
ปพฺพาชนฺติ กุลทูสกสฺส ภิกฺขุโน ยตฺถ เตน กุลทูสนํ กตํ, ตตฺถ น ลภิตพฺพอาวาสตฺถาย นิคฺคหวเสน อนฺุาตํ ตฺติจตุตฺถํ ปพฺพาชนียกมฺมฺจ. ปฏิสารณนฺติ สทฺธสฺส อุปาสกสฺส ทายกสฺส การกสฺส สงฺฆุปฏฺากสฺส ชาติอาทีหิ อกฺโกสวตฺถูหิ อกฺโกสกสฺส ภิกฺขุโน ตํขมาปนตฺถาย นิคฺคหวเสน อนฺุาตํ ตฺติจตุตฺถํ ปฏิสารณียกมฺมฺจ.
ติวิธุกฺเขปนนฺติ อาปตฺติยา อทสฺสเน, อาปตฺติยา อปฺปฏิกมฺเม, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค จ ตโต โอรมิตุํ นิคฺคหวเสน อนฺุาตํ ตฺติจตุตฺถํ ติวิธํ อุกฺเขปนียกมฺมฺจาติ. ทีปเยติ ปาฬิยา, อฏฺกถาย จ วุตฺตนเยน ปกาเสยฺยาติ อตฺโถ.
ตชฺชนียาทิกมฺมานํ โอสารณนิสฺสารณวเสน ปจฺเจกํ ทุวิธตฺเตปิ ตํ เภทํ อนามสิตฺวา เกวลํ ¶ ชาติวเสน ‘‘สตฺต กมฺมานี’’ติ วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. ยถา ทสฺสิโต ปเนเตสํ ¶ วิเสโส อตฺถุปฺปตฺติวเสนาติ ทฏฺพฺโพ. วิตฺถาโร ปเนสํ กมฺมกฺขนฺธกโต เวทิตพฺโพ.
๒๗๔๙. ขนฺธเก กมฺมสงฺขาเต ขนฺธเก อาคตานิ เตจตฺตาลีส วตฺตานิ. ตทนนฺตเรติ ตสฺส กมฺมกฺขนฺธกสฺส อนนฺตเร. ขนฺธเกติ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก. นว อธิกานิ เยสํ เต นวาธิกานิ ตึเสว วตฺตานิ, เอกูนจตฺตาลีส วตฺตานีติ วุตฺตํ โหติ.
กมฺมกฺขนฺธเก ตาว –
‘‘อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺมกเตน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา สมฺมา วตฺติตพฺพํ. ตตฺรายํ สมฺมาวตฺตนา – น อุปสมฺปาเทตพฺพํ, น นิสฺสโย ทาตพฺโพ, น สามเณโร อุปฏฺาเปตพฺโพ, น ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติ สาทิตพฺพา, สมฺมเตนาปิ ภิกฺขุนิโย น โอวทิตพฺพา, ยาย อาปตฺติยา สงฺเฆน อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺมํ กตํ โหติ, สา อาปตฺติ น อาปชฺชิตพฺพา, อฺา วา ตาทิสิกา, ตโต วา ปาปิฏฺตรา, กมฺมํ น ครหิตพฺพํ, กมฺมิกา น ครหิตพฺพา, น ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน อภิวาทนํ ปจฺจุฏฺานํ อฺชลิกมฺมํ สามีจิกมฺมํ อาสนาภิหาโร เสยฺยาภิหาโร ปาโททกํ ปาทปีํ ปาทกถลิกํ ปตฺตจีวรปฏิคฺคหณํ นหาเน ปิฏฺิปริกมฺมํ สาทิตพฺพํ, น ปกตตฺโต ภิกฺขุ สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสตพฺโพ, น อาจารวิปตฺติยา อนุทฺธํเสตพฺโพ, น ทิฏฺิวิปตฺติยา อนุทฺธํเสตพฺโพ, น อาชีววิปตฺติยา อนุทฺธํเสตพฺโพ, น ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ เภเทตพฺโพ, น คิหิทฺธโช ธาเรตพฺโพ, น ติตฺถิยทฺธโช ธาเรตพฺโพ, น ติตฺถิยา เสวิตพฺพา, ภิกฺขู เสวิตพฺพา, ภิกฺขุสิกฺขาย ¶ สิกฺขิตพฺพํ, น ปกตตฺเตน ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกจฺฉนฺเน อาวาเส วตฺถพฺพํ, น เอกจฺฉนฺเน อนาวาเส วตฺถพฺพํ, น เอกจฺฉนฺเน อาวาเส วา อนาวาเส วา วตฺถพฺพํ, ปกตตฺตํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา อาสนา วุฏฺาตพฺพํ, น ปกตตฺโต ภิกฺขุ อาสาเทตพฺโพ อนฺโต วา พหิ วา, น ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน อุโปสโถ เปตพฺโพ, น ปวารณา เปตพฺพา, น สวจนียํ กาตพฺพํ, น อนุวาโท ปฏฺเปตพฺโพ, น โอกาโส กาเรตพฺโพ, น โจเทตพฺโพ, น สาเรตพฺโพ, น ภิกฺขูหิ สมฺปโยเชตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๕๑) –
เอวํ ¶ เจตานิ เตจตฺตาลีส วตฺตานิ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เตจตฺตาลีส วตฺตานิ, ขนฺธเก กมฺมสฺิเต’’ติ.
ปาริวาสิกกฺขนฺธเก (จูฬว. ๗๖-๘๒) –
‘‘ปาริวาสิเกน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา สมฺมา วตฺติตพฺพํ. ตตฺรายํ สมฺมาวตฺตนา – น อุปสมฺปาเทตพฺพํ, น นิสฺสโย ทาตพฺโพ, น สามเณโร อุปฏฺาเปตพฺโพ, น ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติ สาทิตพฺพา, สมฺมเตนปิ ภิกฺขุนิโย น โอวทิตพฺพา, ยาย อาปตฺติยา สงฺเฆน ปริวาโส ทินฺโน โหติ, สา อาปตฺติ น อาปชฺชิตพฺพา, อฺา วา ตาทิสิกา, ตโต วา ปาปิฏฺตรา, กมฺมํ น ครหิตพฺพํ, กมฺมิกา น ครหิตพฺพา, น ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน อุโปสโถ เปตพฺโพ, น ปวารณา เปตพฺพา, น สวจนียํ กาตพฺพํ, น อนุวาโท ปฏฺเปตพฺโพ, น โอกาโส กาเรตพฺโพ, น โจเทตพฺโพ, น สาเรตพฺโพ, น ภิกฺขูหิ สมฺปโยเชตพฺพํ.
‘‘น ¶ , ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปุรโต คนฺตพฺพํ, น ปุรโต นิสีทิตพฺพํ, โย โหติ สงฺฆสฺส อาสนปริยนฺโต เสยฺยาปริยนฺโต วิหารปริยนฺโต, โส ตสฺส ปทาตพฺโพ, เตน จ โส สาทิตพฺโพ.
‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน ปุเรสมเณน วา ปจฺฉาสมเณน วา กุลานิ อุปสงฺกมิตพฺพานิ, น อารฺิกงฺคํ สมาทาตพฺพํ, น ปิณฺฑปาติกงฺคํ สมาทาตพฺพํ, น จ ตปฺปจฺจยา ปิณฺฑปาโต นีหราเปตพฺโพ ‘มา มํ ชานึสู’ติ.
‘‘ปาริวาสิเกน, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนา อาคนฺตุเกน อาโรเจตพฺพํ, อาคนฺตุกสฺส อาโรเจตพฺพํ, อุโปสเถ อาโรเจตพฺพํ, ปวารณาย อาโรเจตพฺพํ, สเจ คิลาโน โหติ, ทูเตนปิ อาโรเจตพฺพํ.
‘‘น ¶ , ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา อภิกฺขุโก อาวาโส คนฺตพฺโพ อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา.
‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา อภิกฺขุโก อนาวาโส คนฺตพฺโพ อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา. น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา อภิกฺขุโก อาวาโส วา อนาวาโส วา คนฺตพฺโพ อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา.
‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อนาวาสา อภิกฺขุโก อาวาโส คนฺตพฺโพ อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา. น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อนาวาสา อภิกฺขุโก ¶ อนาวาโส คนฺตพฺโพ อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา. น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อนาวาสา อภิกฺขุโก อาวาโส วา อนาวาโส วา คนฺตพฺโพ อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา.
‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา วา อนาวาสา วา อภิกฺขุโก อาวาโส คนฺตพฺโพ อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา. น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา วา อนาวาสา วา อภิกฺขุโก อนาวาโส คนฺตพฺโพ อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา. น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา วา อนาวาสา วา อภิกฺขุโก อาวาโส วา อนาวาโส วา คนฺตพฺโพ อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา.
‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา สภิกฺขุโก อาวาโส คนฺตพฺโพ ยตฺถสฺสุ ภิกฺขู นานาสํวาสกา อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา. น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา สภิกฺขุโก อนาวาโส คนฺตพฺโพ ยตฺถสฺสุ ภิกฺขู นานาสํวาสกา อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา. น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา สภิกฺขุโก อาวาโส ¶ วา อนาวาโส วา คนฺตพฺโพ ยตฺถสฺสุ ภิกฺขู นานาสํวาสกา อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา.
‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อนาวาสา สภิกฺขุโก อาวาโส คนฺตพฺโพ ยตฺถสฺสุ ¶ ภิกฺขู นานาสํวาสกา อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา. น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อนาวาสา สภิกฺขุโก อนาวาโส คนฺตพฺโพ ยตฺถสฺสุ ภิกฺขู นานาสํวาสกา อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา. น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อนาวาสา สภิกฺขุโก อาวาโส วา อนาวาโส วา คนฺตพฺโพ ยตฺถสฺสุ ภิกฺขู นานาสํวาสกา อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา.
‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา วา อนาวาสา วา สภิกฺขุโก อาวาโส คนฺตพฺโพ ยตฺถสฺสุ ภิกฺขู นานาสํวาสกา อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา. น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา วา อนาวาสา วา สภิกฺขุโก อนาวาโส คนฺตพฺโพ ยตฺถสฺสุ ภิกฺขู นานาสํวาสกา อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา. น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา วา อนาวาสา วา สภิกฺขุโก อาวาโส วา อนาวาโส วา คนฺตพฺโพ ยตฺถสฺสุ ภิกฺขู นานาสํวาสกา อฺตฺร ปกตตฺเตน อฺตฺร อนฺตรายา.
‘‘คนฺตพฺโพ, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา สภิกฺขุโก อาวาโส ยตฺถสฺสุ ภิกฺขู สมานสํวาสกา ยํ ชฺา ‘สกฺโกมิ อชฺเชว คนฺตุ’นฺติ.
‘‘คนฺตพฺโพ, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา สภิกฺขุโก อนาวาโส ยตฺถสฺสุ ¶ ภิกฺขู สมานสํวาสกา ยํ ชฺา ‘สกฺโกมิ อชฺเชว คนฺตุ’นฺติ.
‘‘คนฺตพฺโพ, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา สภิกฺขุโก ¶ อาวาโส วา อนาวาโส วา ยตฺถสฺสุ ภิกฺขู สมานสํวาสกา ยํ ชฺา ‘สกฺโกมิ อชฺเชว คนฺตุ’นฺติ.
‘‘คนฺตพฺโพ, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อนาวาสา สภิกฺขุโก อาวาโส ยตฺถสฺสุ ภิกฺขู สมานสํวาสกา ยํ ชฺา ‘สกฺโกมิ อชฺเชว คนฺตุ’นฺติ.
‘‘คนฺตพฺโพ, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อนาวาสา สภิกฺขุโก อนาวาโส ยตฺถสฺสุ ภิกฺขู สมานสํวาสกา ยํ ชฺา ‘สกฺโกมิ อชฺเชว คนฺตุ’นฺติ.
‘‘คนฺตพฺโพ, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อนาวาสา สภิกฺขุโก อาวาโส วา อนาวาโส วา ยตฺถสฺสุ ภิกฺขู สมานสํวาสกา ยํ ชฺา ‘สกฺโกมิ อชฺเชว คนฺตุ’นฺติ.
‘‘คนฺตพฺโพ, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา วา อนาวาสา วา สภิกฺขุโก อาวาโส ยตฺถสฺสุ ภิกฺขู สมานสํวาสกา ยํ ชฺา ‘สกฺโกมิ อชฺเชว คนฺตุ’นฺติ.
‘‘คนฺตพฺโพ, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา วา อนาวาสา วา สภิกฺขุโก อนาวาโส ยตฺถสฺสุ ภิกฺขู สมานสํวาสกา ยํ ชฺา ‘สกฺโกมิ อชฺเชว คนฺตุ’นฺติ.
‘‘คนฺตพฺโพ ¶ , ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา สภิกฺขุกา อาวาสา วา อนาวาสา วา สภิกฺขุโก อาวาโส วา อนาวาโส วา ยตฺถสฺสุ ภิกฺขู สมานสํวาสกา ยํ ชฺา ‘สกฺโกมิ อชฺเชว คนฺตุ’นฺติ.
‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา ปกตตฺเตน ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกจฺฉนฺเน อาวาเส ¶ วตฺถพฺพํ, น เอกจฺฉนฺเน อนาวาเส วตฺถพฺพํ, น เอกจฺฉนฺเน อาวาเส วา อนาวาเส วา วตฺถพฺพํ, ปกตตฺตํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา อาสนา วุฏฺาตพฺพํ, ปกตตฺโต ภิกฺขุ อาสเนน นิมนฺเตตพฺโพ, น ปกตตฺเตน ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกาสเน นิสีทิตพฺพํ, น นีเจ อาสเน นิสินฺเน อุจฺเจ อาสเน นิสีทิตพฺพํ, น ฉมายํ นิสินฺเน อาสเน นิสีทิตพฺพํ, น เอกจงฺกเม จงฺกมิตพฺพํ, น นีเจ จงฺกเม จงฺกมนฺเต อุจฺเจ จงฺกเม จงฺกมิตพฺพํ, น ฉมายํ จงฺกมนฺเต จงฺกเม จงฺกมิตพฺพํ.
‘‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา ปาริวาสิเกน วุฑฺฒตเรน ภิกฺขุนา สทฺธึ…เป… มูลายปฏิกสฺสนารเหน ภิกฺขุนา สทฺธึ…เป… มานตฺตารเหน ภิกฺขุนา สทฺธึ…เป… มานตฺตจาริเกน ภิกฺขุนา สทฺธึ…เป… อพฺภานารเหน ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกจฺฉนฺเน อาวาเส วตฺถพฺพํ, น เอกจฺฉนฺเน อนาวาเส วตฺถพฺพํ, น เอกจฺฉนฺเน อาวาเส วา อนาวาเส วา วตฺถพฺพํ, น เอกาสเน นิสีทิตพฺพํ, น นีเจ อาสเน นิสินฺเน อุจฺเจ อาสเน นิสีทิตพฺพํ, น ฉมายํ นิสินฺเน อาสเน นิสีทิตพฺพํ, น เอกจงฺกเม จงฺกมิตพฺพํ, น นีเจ จงฺกเม จงฺกมนฺเต อุจฺเจ จงฺกเม จงฺกมิตพฺพํ, น ฉมายํ จงฺกมนฺเต จงฺกเม จงฺกมิตพฺพํ.
‘‘ปาริวาสิกจตุตฺโถ ¶ เจ, ภิกฺขเว, ปริวาสํ ทเทยฺย, มูลาย ปฏิกสฺเสยฺย, มานตฺตํ ทเทยฺย, ตํวีโส อพฺเภยฺย, อกมฺมํ น จ กรณีย’’นฺติ (จูฬว. ๗๖-๘๒) –
เอวํ ปาริวาสิกานํ จตุนวุติ วตฺตานิ.
สา จ เนสํ จตุนวุติสงฺขา เอวํ เวทิตพฺพา – นอุปสมฺปาทนาทินกมฺมิกครหปริโยสานานิ นว วตฺตานิ, ตโต ปกตตฺตสฺส อุโปสถฏฺปนาทิภิกฺขูหิสมฺปโยชนปริโยสานานิ อฏฺ, ตโต นปุรโตคมนาที ปฺจ, นปุเรคมนาที จตฺตาริ, อาคนฺตุเกน อาโรจนาที จตฺตารีติ ตึส, สภิกฺขุกาวาสาทิโต อภิกฺขุกาวาสาทิคมนปอสํยุตฺตานิ ตีณิ นวกานิ จาติ สตฺตปฺาส, ตโต นปกตตฺเตน สทฺธึ เอกจฺฉนฺนวาสาทิปฏิสํยุตฺตานิ เอกาทส, ตโต นปาริวาสิกวุฑฺฒตรมูลายปฏิกสฺสนารหมานตฺตารหมานตฺตจาริกอพฺภานารเหหิ ¶ สทฺธึ เอกจฺฉนฺนวาสาทิปฏิสํยุตฺตานิ ปจฺเจกํ เอกาทส กตฺวา ปฺจปฺาสาย วตฺเตสุ ปาริวาสิกวุฑฺฒตรมูลายปฏิกสฺสนารหมานตฺตารหานํ ติณฺณํ สมานตฺตา เตสุ เอกํ เอกาทสกํ, มานตฺตจาริกอพฺภานารหานํ ทฺวินฺนํ สมานตฺตา เตสุ เอกํ เอกาทสกนฺติ ทุเว เอกาทสกานิ, อนฺเต ปาริวาสิกจตุตฺถสฺส สงฺฆสฺส ปริวาสาทิทานจตุกฺเก คณปูรณตฺถโทสโต นิวตฺติวเสน จตฺตาริ จตฺตารีติ จตุนวุติ วตฺตานิ. ตานิ อคฺคหิตคฺคหเณน เอกูนจตฺตาลีสวตฺตานิ นาม. อาทิโต นว, อุโปสถฏฺปนาทีนิ อฏฺ, ปกตตฺเตน เอกจฺฉนฺนวาสาที จตฺตาริ จาติ เอกวีสติ วตฺตานิ กมฺมกฺขนฺธเก คหิตตฺตา อิธ คณนาย อคฺคเหตฺวา ตโต เสเสสุ เตสตฺตติยา วตฺเตสุ ปาริวาสิกวุฑฺฒตราทีหิ เอกจฺฉนฺเน วาสาทิปฏิสํยุตฺตานิ ทฺวาวีสติ วตฺตานิ ปกตตฺเตหิ สมานตฺตา ตานิ จ ‘‘คนฺตพฺโพ ภิกฺขเว’’ติอาทิกํ นวกํ ตถา ¶ คจฺฉนฺตสฺส อนาปตฺติทสฺสนปรํ, น อาวาสโต คจฺฉนฺตสฺส อาปตฺติทสฺสนปรนฺติ ตฺจ อคฺคเหตฺวา อวเสเสสุ ทฺวาจตฺตาลีสวตฺเตสุ ปาริวาสิกจตอุตฺถาทิกมฺมจตุกฺกํ ครุกาปตฺติวุฏฺานาย คณปูรณตฺถสามฺเน เอกํ กตฺวา ตโย อปเนตฺวา คณิตานิ เอกูนจตฺตาลีสานิ โหนฺตีติ วุตฺตํ ‘‘นวาธิกานิ ตึเสว, ขนฺธเก ตทนนฺตเร’’ติ.
๒๗๕๐. อิมานิ เอกูนจตฺตาลีส วตฺตานิ ปุริเมหิ เตจตฺตาลีสวตฺเตหิ สทฺธึ ทฺวาสีติ โหนฺตีติ อาห ‘‘เอวํ สพฺพานิ…เป… คหิตาคหเณน ตู’’ติ.
เอวํ กมฺมกฺขนฺธกปาริวาสิกกฺขนฺธเกสุ มเหสินา วุตฺตานิ ขนฺธกวตฺตานิ คหิตาคหเณน ทฺวาสีติ เอว โหนฺตีติ โยชนา. เอวเมตฺถ ทฺวาสีติกฺขนฺธกวตฺตานิ ทสฺสิตานิ.
อาคมฏฺกถาวณฺณนายํ ปน –
‘‘ปาริวาสิกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตํ ปฺเปสฺสามีติ (จูฬว. ๗๕) อารภิตฺวา ‘น อุปสมฺปาเทตพฺพํ…เป… น ฉมายํ จงฺกมนฺเต จงฺกเม จงฺกมิตพฺพ’นฺติ (จูฬว. ๗๖-๘๑) วุตฺตาวสานานิ ฉสฏฺิ, ตโต ปรํ ‘น, ภิกฺขเว, ปาริวาสิเกน ภิกฺขุนา ปาริวาสิเกน วุฑฺฒตเรน ภิกฺขุนา สทฺธึ, มูลายปฏิกสฺสนารเหน, มานตฺตารเหน, มานตฺตจาริเกน, อพฺภานารเหน ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกจฺฉนฺเน อาวาเส วตฺถพฺพ’นฺติอาทีนํ (จูฬว. ๘๒) ปกตตฺเต จริตพฺเพหิ อนฺตฺตา วิสุํ เต อคเณตฺวา ปาริวาสิกวุฑฺฒตราทีสุ ¶ ปุคฺคลนฺตเรสุ จริตพฺพตฺตา เตสํ วเสน สมฺปิณฺเฑตฺวา เอเกกํ กตฺวา คณิตานิ ปฺจาติ เอกสตฺตติ วตฺตานิ, อุกฺเขปนียกมฺมกตวตฺเตสุ วตฺตปฺาปนวเสน วุตฺตํ ‘น ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน อภิวาทนํ ¶ …เป… นหาเน ปิฏฺิปริกมฺมํ สาทิตพฺพ’นฺติ (จูฬว. ๕๑) อิทํ อภิวาทนาทีนํ อสาทิยนํ เอกํ, ‘น ปกตตฺโต ภิกฺขุ สีลวิปตฺติยา อนุทฺธํเสตพฺโพ’ติอาทีนิ จ ทสาติ เอวเมตานิ ทฺวาสีติ โหนฺติ. เอเตสฺเวว กานิจิ ตชฺชนียกมฺมาทิวตฺตานิ, กานิจิ ปาริวาสิกาทิวตฺตานีติ อคฺคหิตคฺคหเณน ทฺวาสีติ เอวา’’ติ (ม. นิ. ฏี. ๒.๒๕; สารตฺถ. ฏี. ๒.๓๙; วิ. วิ. ฏี. ๑.๓๙) –
วุตฺตํ. เอตานิ ปน วตฺตานิ กทาจิ ตชฺชนียกมฺมกตาทิกาเล, ปาริวาสิกาทิกาเล จ จริตพฺพานิ ขุทฺทกวตฺตานีติ คเหตพฺพานิ อาคนฺตุกวตฺตาทีนํ จุทฺทสมหาวตฺตานํ วกฺขมานตฺตา.
๒๗๕๑. อิทานิ ปาริวาสิกสฺส ภิกฺขุโน รตฺติจฺเฉทํ, วตฺตเภทฺจ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปริวาสฺจ วตฺตฺจา’’ติอาทิ. ปริวาสฺจ วตฺตฺจ สมาทินฺนสฺสาติ ‘‘ปริวาสํ สมาทิยามี’’ติ ปริวาสฺจ ‘‘วตฺตํ สมาทิยามี’’ติ วตฺตฺจ ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน สนฺติเก อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปคฺคเหตฺวา วจีเภทํ กตฺวา สมาทินฺนสฺส. ภิกฺขุโนติ ปาริวาสิกสฺส ภิกฺขุโน.
๒๗๕๒. สหวาสาทโย ‘‘เอกจฺฉนฺเน’’ติอาทินา สยเมว วกฺขติ. สหวาโส, วินาวาโส, อนาโรจนเมว จาติ อิเมหิ ตีหิ ปาริวาสิกภิกฺขุสฺส รตฺติจฺเฉโท จ ทุกฺกฏฺจ โหตีติ โยชนา.
๒๗๕๓. อุทกปาเตน สมนฺตา นิพฺพโกสสฺส อุทกปาตฏฺาเนน. เอกจฺฉนฺเนติ เอกจฺฉนฺเน ปริจฺฉนฺเน วา อปริจฺฉนฺเน วา อาวาเส. ปกตตฺเตน ภิกฺขุนา สห อุกฺขิตฺตสฺส นิวาโส ¶ นิวาริโตติ โยชนา. ‘‘นิวาริโต’’ติ อิมินา ทุกฺกฏํ โหตีติ ทีเปติ.
๒๗๕๔. อนฺโตเยวาติ เอกจฺฉนฺนสฺส อาวาสปริจฺเฉทสฺส อนฺโตเยว. ‘‘น ลพฺภตี’’ติ อิมินา รตฺติจฺเฉโท จ ทุกฺกฏฺจ โหตีติ ทีเปติ.
๒๗๕๕. มหาอฏฺกถาทิสูติ ¶ อาทิ-สทฺเทน กุรุนฺทฏฺกถาทึ สงฺคณฺหาติ. อุภินฺนนฺติ อุกฺขิตฺตกปาริวาสิกานํ. อิติ อวิเสเสน นิทฺทิฏฺนฺติ โยชนา.
๒๗๕๖. อิมินา สหวาเสน รตฺติจฺเฉทฺจ ทุกฺกฏฺจ ทสฺเสตฺวา วินาวาเสน ทสฺเสตุมาห ‘‘อภิกฺขุเก ปนาวาเส’’ติ. อาวาเสติ วสนตฺถาย กตเสนาสเน. อนาวาเสติ วาสตฺถาย อกเต เจติยฆเร วา โพธิฆเร วา สมฺมชฺชนิอฏฺฏเก วา ทารุอฏฺฏเก วา ปานียมาเฬ วา วจฺจกุฏิยํ วา ทฺวารโกฏฺเก วา อฺตฺร วา ยตฺถ กตฺถจิ เอวรูเป าเน. วิปฺปวาสํ วสนฺตสฺสาติ ปกตตฺเตน วินา วาสํ กปฺเปนฺตสฺส. รตฺติจฺเฉโท จ ทุกฺกฏนฺติ รตฺติจฺเฉโท เจว วตฺตเภททุกฺกฏฺจ โหติ.
๒๗๕๗. เอวํ วิปฺปวาเสน รตฺติจฺเฉททุกฺกฏานิ ทสฺเสตฺวา อนาโรจเนน ทสฺเสตุมาห ‘‘ปาริวาสิกภิกฺขุสฺสา’’ติอาทิ. ภิกฺขุํ ทิสฺวานาติ อากาเสนาปิ คจฺฉนฺตํ สมานสํวาสกํ อาคนฺตุกํ ภิกฺขุํ ทิสฺวา. ตงฺขเณติ ตสฺมึ ทิฏฺกฺขเณเยว. ‘‘อนาโรเจนฺตสฺส เอว เอตสฺสา’’ติ ปทจฺเฉโท. เอวกาเรน รตฺติจฺเฉโท จ ทุกฺกฏฺจาติ อุภยํ เอตสฺส โหตีติ ทีเปนฺเตน อทิฏฺโ เจ, รตฺติจฺเฉโทว โหตีติ าเปติ. ยถาห – ‘‘โสปิสฺส รตฺติจฺเฉทํ กโรติ, อฺาตตฺตา ปน วตฺตเภททุกฺกฏํ นตฺถี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๗๕). นานาสํวาสเกน ¶ สห วินยกมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏติ, ตสฺส อนาโรจเนปิ รตฺติจฺเฉโท น โหติ.
๒๗๕๘-๙. ปาริวาสิโก ภิกฺขุ ยตฺถ สงฺฆนวกฏฺาเน ิโต, ตตฺเถว ตสฺมึเยว าเน ตฺวา ยถาวุฑฺฒํ ปกตตฺเตหิปิ สทฺธึ วุฑฺฒปฏิปาฏิยา ปฺจ กิจฺจานิ กาตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา.
ตานิ สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘อุโปสถปวารณ’’นฺติอาทิ. อุโปสถปวารณํ ยถาวุฑฺฒํ กาตุํ ลภตีติ โยชนา. เทนฺตีติ เอตฺถ ‘‘ฆณฺฏึ ปหริตฺวา’’ติ เสโส. สงฺฆทายกาติ กมฺมธารยสมาโส. สงฺฆสฺส เอกตฺเตปิ ครูสุ พหุวจนนิทฺเทโส. ‘‘เทติ เจ สงฺฆทายโก’’ติปิ ปาโ. ตตฺถ ฆณฺฏึ ปหริตฺวา ภาเชตฺวา เทนฺโต สงฺโฆ วสฺสิกสาฏิกํ เทติ เจ, ปาริวาสิโก ยถาวุฑฺฒํ อตฺตโน ปตฺตฏฺาเน ลภตีติ โยชนา.
โอโณชนนฺติ วิสฺสชฺชนํ, สงฺฆโต อตฺตโน ปตฺตานํ ทฺวินฺนํ, ติณฺณํ วา อุทฺเทสภตฺตาทีนํ อตฺตโน ¶ ปุคฺคลิกภตฺตปจฺจาสาย ปฏิคฺคเหตฺวา ‘‘มยฺหํ อชฺช ภตฺตปจฺจาสา อตฺถิ, สฺเว คณฺหิสฺสามี’’ติ วตฺวา สงฺฆวิสฺสชฺชนํ ลภตีติ วุตฺตํ โหติ. ภตฺตนฺติ อาคตาคเตหิ วุฑฺฒปฏิปาฏิยา คเหตฺวา คนฺตพฺพํ วิหาเร สงฺฆสฺส จตุสฺสาลภตฺตํ. ตถา ปาริวาสิโก ยถาวุฑฺฒํ ลภตีติ โยชนา. อิเม ปฺจาติ วุตฺตเมวตฺถํ นิคมยติ.
ตตฺรายํ วินิจฺฉโย (จูฬว. อฏฺ. ๗๕) – อุโปสถปวารเณ ตาว ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน หตฺถปาเส นิสีทิตุํ วฏฺฏติ. มหาปจฺจริยํ ปน ‘‘ปาฬิยา อนิสีทิตฺวา ปาฬึ วิหาย หตฺถปาสํ อมฺุจนฺเตน นิสีทิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตํ. ปาริสุทฺธิอุโปสเถ กริยมาเน สงฺฆนวกฏฺาเน นิสีทิตฺวา ตตฺเถว ¶ นิสินฺเนน อตฺตโน ปาฬิยา ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพว. ปวารณายปิ สงฺฆนวกฏฺาเน นิสีทิตฺวา ตตฺเถว นิสินฺเนน อตฺตโน ปาฬิยา ปวาเรตพฺพํ. สงฺเฆน ฆณฺฏึ ปหริตฺวา ภาชิยมานํ วสฺสิกสาฏิกมฺปิ อตฺตโน ปตฺตฏฺาเน คเหตุํ วฏฺฏติ.
โอโณชเน สเจ ปาริวาสิกสฺส ทฺเว ตีณิ อุทฺเทสภตฺตาทีนิ ปาปุณนฺติ, อฺา จสฺส ปุคฺคลิกภตฺตปจฺจาสา โหติ, ตานิ ปฏิปาฏิยา คเหตฺวา ‘‘ภนฺเต, เหฏฺา คาเหถ, อชฺช มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสา อตฺถิ, สฺเวว คณฺหิสฺสามี’’ติ วตฺวา วิสฺสชฺเชตพฺพานิ, เอวํ ตานิ ปุนทิวเสสุ คณฺหิตุํ ลภติ. ‘‘ปุนทิวเส สพฺพปมํ เอตสฺส ทาตพฺพ’’นฺติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. ยทิ ปน น คณฺหาติ น วิสฺสชฺเชติ, ปุนทิวเส น ลภติ. อิทํ โอโณชนํ นาม ปาริวาสิกสฺเสว โอทิสฺส อนฺุาตํ. กสฺมา? ตสฺส หิ สงฺฆนวกฏฺาเน นิสินฺนสฺส ภตฺตคฺเค ยาคุขชฺชกาทีนิ ปาปุณนฺติ วา น วา, ตสฺมา ‘‘โส ภิกฺขาหาเรน มา กิลมิตฺถา’’ติ อิทมสฺส สงฺคหกรณตฺถาย โอทิสฺส อนฺุาตํ.
ภตฺเต จตุสฺสาลภตฺตํ ยถาวุฑฺฒํ ลภติ, ปาฬิยา ปน คนฺตุํ วา าตุํ วา น ลภติ. ตสฺมา ปาฬิโต โอสกฺกิตฺวา หตฺถปาเส ิเตน หตฺถํ ปสาเรตฺวา ยถา เสโน นิปติตฺวา คณฺหาติ, เอวํ คณฺหิตพฺพํ. อารามิกสมณุทฺเทเสหิ อาหราเปตุํ น ลภติ. สเจ สยเมว อาหรนฺติ, วฏฺฏติ. รฺโ มหาเปฬภตฺเตปิ เอเสว นโย. จตุสฺสาลภตฺเต ปน สเจ โอโณชนํ กตฺตุกาโม โหติ, อตฺตโน อตฺถาย อุกฺขิตฺเต ปิณฺเฑ ‘‘อชฺช เม ภตฺตํ อตฺถิ, สฺเวว คณฺหิสฺสามี’’ติ วตฺตพฺพํ. ‘‘ปุนทิวเส ทฺเว ปิณฺเฑ ลภตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๗๕) มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ. อุทฺเทสภตฺตาทีนิปิ ¶ ปาฬิโต โอสกฺกิตฺวาว คเหตพฺพานิ. ยตฺถ ปน นิสีทาเปตฺวา ปริวิสนฺติ ¶ , ตตฺถ สามเณรานํ เชฏฺเกน ภิกฺขูนํ สงฺฆนวเกน หุตฺวา นิสีทิตพฺพนฺติ.
ปาริวาสิกกฺขนฺธกกถาวณฺณนา.
สมถกฺขนฺธกกถาวณฺณนา
๒๗๖๐. อิทานิ สมถวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ เยสุ อธิกรเณสุ สนฺเตสุ สมเถหิ ภวิตพฺพํ, ตานิ ตาว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิวาทาธารตา’’ติอาทิ. วิวาทาธารตาติ วิวาทาธิกรณํ. อาปตฺตาธารตาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. อาธารตาติ อธิกรณปริยาโย. อาธารียติ อภิภุยฺยติ วูปสมฺมติ สมเถหีติ อาธาโร, วิวาโท จ โส อาธาโร จาติ วิวาทาธาโร, โส เอว วิวาทาธารตา. เอวมาธาราธิกรณ-สทฺทานํ วิวาทาทิสทฺเทหิ สห กมฺมธารยสมาโส ทฏฺพฺโพ. อธิกรียติ อภิภุยฺยติ วูปสมฺมติ สมเถหีติ อธิกรณนฺติ วิวาทาทิจตุพฺพิธเมว ปาฬิยํ ทสฺสิตํ. อยมตฺโถ ‘‘เอเตสํ ตุ จตุนฺนมฺปิ, สมตฺตา สมถา มตา’’ติ วกฺขมาเนน วิฺายติ.
๒๗๖๑. เอตานิ จตฺตาริ อธิกรณานิ จ ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู วิวทนฺติ ‘ธมฺโม’ติ วา ‘อธมฺโม’ติ วา’’ติ (จูฬว. ๒๑๕) อฏฺารส เภทการกวตฺถูนิ จ มเหสินา วุตฺตานิ. ตตฺถ เตสุ จตูสุ อธิกรเณสุ วิวาโท อธิกรณสงฺขาโต เอตานิ อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ นิสฺสิโต นิสฺสาย ปวตฺโตติ โยชนา.
๒๗๖๒. วิปตฺติโย จตสฺโสวาติ ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, ภิกฺขู ภิกฺขุํ อนุวทนฺติ สีลวิปตฺติยา วา อาจารวิปตฺติยา วา ¶ ทิฏฺิวิปตฺติยา วา อาชีววิปตฺติยา วา’’ติ (จูฬว. ๒๑๕) วุตฺตา จตสฺโส วิปตฺติโย. ทิฏฺาทีนํ อนุคนฺตฺวา สีลวิปตฺติอาทีหิ วทนํ โจทนา อนุวาโท. อุปาคโตติ นิสฺสิโต, อนุวาโท จตสฺโส วิปตฺติโย นิสฺสาย ปวตฺโตติ อตฺโถ. ‘‘ตตฺถา’’ติ ปมเมว นิทฺธารณสฺส วุตฺตตฺตา อิธ ปุนวจเน ปโยชนํ น ทิสฺสติ, ‘‘สมฺภวา’’ติ วจนสฺสาปิ น โกจิ อตฺถวิเสโส ทิสฺสติ. ตสฺมา ‘‘อาปตฺตาธารตา ตตฺถ, สตฺตอาปตฺติสมฺภวา’’ติ ปาโ น ยุชฺชติ, ‘‘อาปตฺตาธารตา นาม, สตฺต อาปตฺติโย มตา’’ติ ปาโ ¶ ยุตฺตตโร, อาปตฺตาธารตา นาม อาปตฺตาธิกรณํ นาม สตฺต อาปตฺติโย มตา สตฺต อาปตฺติโยว อธิปฺเปตาติ อตฺโถ.
๒๗๖๓. สงฺฆกิจฺจานิ นิสฺสายาติ อปโลกนกมฺมาทีนิ จตฺตาริ สงฺฆกมฺมานิ อุปาทาย กิจฺจาธิกรณาภิธานํ สิยา, กิจฺจาธิกรณํ นาม จตฺตาริ สงฺฆกมฺมานีติ อตฺโถ. เอเตสํ ตุ จตุนฺนมฺปีติ เอเตสํ ปน จตุนฺนมฺปิ อธิกรณานํ. สมตฺตาติ วูปสมเหตุตฺตา. สมถา มตาติ สมฺมุขาวินยาทโย สตฺต อธิกรณสมถาติ อธิปฺเปตา. อธิกรณานิ สเมนฺติ, สมฺมนฺติ วา เอเตหีติ ‘‘สมถา’’ติ วุจฺจนฺตีติ ‘‘สมตฺตา สมถา มตา’’ติ อิมินา สมถ-สทฺทสฺส อนฺวตฺถํ ทีเปติ.
๒๗๖๔-๕. เต สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘สมฺมุขา’’ติอาทิ. ‘‘วินโย’’ติ อิทํ สมฺมุขาทิปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ ‘‘สมฺมุขาวินโย สติวินโย อมูฬฺหวินโย’’ติ. ‘‘ปฏิฺาวินโย’’ติ จ ปฏิฺาตกรณํ วุตฺตํ. สตฺตโม วินโยติ สมโถ อธิปฺเปโต. ติณวตฺถารโกติ อิเม สตฺต สมถา พุทฺเธนาทิจฺจพนฺธุนา วุตฺตาติ โยชนา.
๒๗๖๖. จตูสุ ¶ อธิกรเณสุ ยํ อธิกรณํ ยตฺตเกหิ สมเถหิ สมฺมติ, เต สงฺคเหตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิวาโท’’ติอาทิ.
๒๗๖๗-๙. ‘‘วิวาโท’’ติอาทินา อุทฺทิฏฺมตฺถํ นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘ฉฏฺเนา’’ติอาทิ. เอตฺถ เอเตสุ จตูสุ อธิกรเณสุ, สมเถสุ จ กึ เกน สมฺมตีติ เจ? วิวาโท วิวาทาธิกรณํ ฉฏฺเน เยภุยฺยสิกาย, ปเมน สมเถน สมฺมุขาวินเยน จาติ ทฺวีหิ สมเถหิ สมฺมติ. ยสฺสา กิริยาย ธมฺมวาทิโน พหุตรา, เอสา เยภุยฺยสิกา. ‘‘สงฺฆสมฺมุขตา, ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา, ปุคฺคลสมฺมุขตา’’ติ (จูฬว. ๒๒๙, ๒๓๔, ๒๓๖, ๒๓๗, ๒๔๒) วุตฺตานํ สงฺฆาทีนํ จตุนฺนํ สนฺนิธาเนน วา คณปุคฺคเลหิ สมิยมานํ วิวาทาธิกรณํ สงฺฆสมฺมุขตํ วินา อิตเรหิ ตีหิ วา สมฺมตีติ วุตฺตํ โหติ.
เอตฺถ จ การกสงฺฆสฺส สงฺฆสามคฺคิวเสน สมฺมุขีภาโว สงฺฆสมฺมุขตา, สเมตพฺพสฺส วตฺถุโน ¶ ภูตตา ธมฺมสมฺมุขตา, ยถา ตํ สเมตพฺพํ, ตเถวสฺส สมนํ วินยสมฺมุขตา, โย จ วิวทติ, เยน จ วิวทติ, เตสํ อุภินฺนํ อตฺถปจฺจตฺถิกานํ สมฺมุขีภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตา.
‘‘อนุวาโท จตูหิปี’’ติ อุทฺทิฏฺํ นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘สมฺมุขา’’ติอาทิ. อนุปุพฺเพนาติ อนุปฏิปาฏิยา. สมฺมุขาวินยาทีหิ ตีหิปีติ สมฺมุขาวินยสติวินยอมูฬฺหวินเยหิ ตีหิปิ. ตเถวาติ ยถา ตีหิ, ตถา ปฺจเมน ตสฺสปาปิยสิกาสมเถนาปิ อนุวาโท สมฺมติ, ปเคว จตูหีติ อตฺโถ.
โย ปาปุสฺสนฺนตาย ปาปิโย ปุคฺคโล, ตสฺส กตฺตพฺพโต ‘‘ตสฺสปาปิยสิกา’’ติ กมฺมํ วุจฺจติ. อายสฺมโต ทพฺพสฺส ¶ มลฺลปุตฺตสฺส วิย สติเวปุลฺลปฺปตฺตสฺส ขีณาสวสฺส กตา อมูลิกา สีลวิปตฺติโจทนา สมฺมุขาวินเยน, ตฺติจตุตฺถาย กมฺมวาจาย ทินฺเนน สติวินเยน จ สมฺมติ. อุมฺมตฺตกสฺส ภิกฺขุโน กตา อาปตฺติโจทนา สมฺมุขาวินเยน จ ตเถว ทินฺเนน อมูฬฺหวินเยน จ สมฺมติ. สงฺฆมชฺเฌ อาปตฺติยา โจทิยมานสฺส อวชานิตฺวา ปฏิชานนาทึ กโรนฺตสฺส ปาปภิกฺขุโน พหุลาปตฺติโจทนา สมฺมุขาวินเยน เจว ตเถว ปกเตน ตสฺสปาปิยสิกากมฺเมน จ วูปสมฺมตีติ วุตฺตํ โหติ.
‘‘อาปตฺติ ปน ตีเหวา’’ติ อุทฺเทสสฺส นิทฺเทสมาห ‘‘สมฺมุเขนา’’ติอาทิ. สมฺมุเขน สมฺมุขาวินเยน, ปฏิฺาย ปฏิฺาตกรเณน, ติณวตฺถารเกน วา อิเมหิ ตีหิ เอว สมเถหิ สา อาปตฺติ อาปตฺตาธิกรณํ อุปสมํ ยาตีติ โยชนา. เอตฺถ ปฏิฺาตกรณํ นาม อาปตฺตึ ปฏิคฺคณฺหนฺเตน ‘‘ปสฺสสี’’ติ วุตฺเต อาปตฺตึ เทเสนฺเตน ‘‘อาม ปสฺสามี’’ติ สมฺปฏิจฺฉนํ. ติณวตฺถารกํ ปน สยเมว วกฺขติ.
ตีเหว สมเถหีติ เอตฺถ ครุกาปตฺติ สมฺมุขาวินเยน, ปฏิฺาตกรเณน จาติ ทฺวีหิ, ลหุกาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา สงฺเฆ วา คเณ วา ปุคฺคเล วา เทสนาย สมฺมุขาวินเยน เจว ปฏิฺาตกรเณน จ, โกสมฺพกานํ วิคฺคหสทิสํ มหาวิคฺคหํ กโรนฺเตหิ อาปนฺนา อเนกวิธา อาปตฺติโย สเจ โหนฺติ, ตาสุ วกฺขมานสรูปํ ถุลฺลวชฺชาทึ เปตฺวา อวเสสา สพฺพา อาปตฺติโย สมฺมุขาวินเยน, ติณวตฺถารเกน จ สมฺมนฺตีติ อตฺโถ.
กิจฺจํ ¶ กิจฺจาธิกรณํ เอเกน สมฺมุขาวินเยเนว สมฺมตีติ โยชนา.
๒๗๗๐. เยภุยฺยสิกกมฺเมติ ¶ เอตฺถ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ. สลากํ คาหเยติ วินิจฺฉยการเก สงฺเฆ ธมฺมวาทีนํ พหุตฺตํ วา อปฺปตรตฺตํ วา ชานิตุํ วกฺขมาเนน นเยน สลากํ คาหาเปยฺย. พุโธติ ‘‘น ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ…เป… คหิตาคหิตฺจ ชานาตี’’ติ วุตฺตํ ปฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตํ ปุคฺคลํ ทสฺเสติ. ‘‘คูฬฺเหนา’’ติอาทินา สลากคฺคาหปฺปกาโร ทสฺสิโต. กณฺณชปฺเปนาติ เอตฺถ กณฺเณ ชปฺโป ยสฺมึ สลากคฺคาหปโยเคติ วิคฺคโห. เอตฺถ คูฬฺหสลากคฺคาโห นาม ธมฺมวาทิสลากา จ อธมฺมวาทิสลากา จ วิสุํ วิสุํ จีวรกณฺเณ ปกฺขิปิตฺวา ปุคฺคลานํ สนฺติกํ วิสุํ วิสุํ อุปสงฺกมิตฺวา สลากา วิสุํ วิสุํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิโต ตว รุจฺจนกํ คณฺหาหี’’ติ รโห ตฺวา คาหาปนํ. วิวฏกํ นาม ธมฺมวาทีนํ พหุภาวํ ตฺวา สพฺเพสุ ชานนฺเตสุ ปุคฺคลานํ สนฺติกํ คาหาปนํ. กณฺณชปฺปนํ นาม เอวเมว กณฺณมูเล รโห ตฺวา คาหาปนํ.
๒๗๗๑. อลชฺชุสฺสเทติ เอตฺถ ‘‘สงฺเฆ’’ติ เสโส. ลชฺชิสุ พาเลสูติ เอตฺถาปิ ‘‘อุสฺสเทสู’’ติ วตฺตพฺพํ.
๒๗๗๒. สเกน กมฺมุนาเยวาติ อตฺตโน ยํ กิจฺจํ, เตเนวาติ.
๒๗๗๓-๕. ‘‘อาปชฺชตี’’ติอาทิ ‘‘อลชฺชี, ลชฺชี, พาโล’’ติ ชานนสฺส เหตุภูตกมฺมทสฺสนํ. ทุจฺจินฺติโตติ อภิชฺฌาทิติวิธมโนทุจฺจริตวเสน ทุฏฺุ จินฺเตนฺโต. ทุพฺภาสีติ มุสาวาทาทิจตุพฺพิธวจีทุจฺจริตวเสน วจีทฺวาเร ปฺตฺตานํ สิกฺขาปทานํ วีติกฺกมวเสน ทุฏฺุ ภาสนสีโล. ทุกฺกฏการิโกติ ปาณาติปาตาทิติวิธกายทุจฺจริตวเสน กายทฺวาเร ¶ ปฺตฺตสิกฺขาปทานํ วีติกฺกมวเสน กุจฺฉิตกมฺมสฺส กรณสีโล. อิติ ลกฺขเณเนวาติ ยถาวุตฺตํ อลชฺชีลชฺชีพาลลกฺขณํ นิคเมติ.
๒๗๗๖. ‘‘เยภุยฺยสิกา’’ติอาทิคาถาหิ นิทฺทิฏฺเมว อตฺถํ นิคเมตุมาห ‘‘ติธา’’ติอาทิ. ติธาสลากคาเหนาติ ติวิธสฺส สลากคาหสฺส อฺตเรน. พหุกา ธมฺมวาทิโน ยทิ สิยุนฺติ โยชนา. กาตพฺพนฺติ เอตฺถ ‘‘วิวาทาธิกรณวูปสมน’’นฺติ เสโส.
๒๗๗๗. โย ¶ ปุคฺคโล อลชฺชี จ โหติ สานุวาโท จ กมฺมโต กายกมฺมโต, วจีกมฺมโต จ อสุจิ จ สมฺพุทฺธชิคุจฺฉนีโยติ อตฺโถ. โส เอวํวิโธ ปาปปุคฺคโล ตสฺส ปาปิยสิกกมฺมสฺส โยโค โหตีติ สมฺพนฺโธ. สานุวาโทติ เอตฺถ อนุวาโท นาม โจทนา, สห อนุวาเทน วตฺตตีติ สานุวาโท, ปาปครหิตปุคฺคเลหิ กาตพฺพโจทนาย อนุรูโปติ อตฺโถ.
๒๗๗๘-๙. ภณฺฑเนติ กลหสฺส ปุพฺพภาเค. กลเหติ กายวจีทฺวารปฺปวตฺเต หตฺถปรามสาทิเก กลเห จ. วิวาทมฺหิ อนปฺปเกติ พหุวิเธ วิวาเท ชาเต. พหุอสฺสามเณ จิณฺเณติ สมณานํ อนนุจฺฉวิเก นานปฺปกาเร กายิกวาจสิกวีติกฺกเม จ กเต. อนคฺเคติ อนนฺเต. ภสฺสเกติ กุจฺฉิเต อมนาปวจเน จิณฺเณติ โยชนา, ภาสิเตติ อตฺโถ. คเวสนฺตนฺติ คเวสิยมานํ, อาปตฺตาธิกรณนฺติ เสโส. วาฬนฺติ จณฺฑํ. กกฺขฬนฺติ อาสชฺชํ. กาตพฺพนฺติ วูปสเมตพฺพํ.
๒๗๘๐-๒. ยถา จ วูปสมฺมติ, ตถา ติณวตฺถารเก สุทฺโธ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
ถุลฺลวชฺชนฺติ ¶ ปาราชิกฺเจว สงฺฆาทิเสสฺจ. คิหีหิ ปฏิสํยุตนฺติ คิหีนํ ชาติอาทีหิ ปาฬิยา อาคเตหิ ทสหิ อกฺโกสวตฺถูหิ, อฏฺกถาคเตหิ จ ตทฺเหิ อกฺโกสวตฺถูหิ ขุํสนวมฺภนปจฺจยา จ ธมฺมิกปฏิสฺสวสฺส อสจฺจาปนปจฺจยา จ อาปนฺนาปตฺตึ. เอสา เอว หิ อาปตฺติ คิหิปฏิสํยุตฺตา นาม ปริวาเร ‘‘อตฺถิ คิหิปฏิสํยุตฺตา, อตฺถิ นคิหิปฏิสํยุตฺตา’’ติ ทุกํ นิกฺขิปิตฺวา ‘‘คิหิปฏิสํยุตฺตาติ สุธมฺมตฺเถรสฺส อาปตฺติ, ยา จ ธมฺมิกสฺส ปฏิสฺสวสฺส อสจฺจาปเน อาปตฺติ. อวเสสา นคิหิปฏิสํยุตฺตา’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๓๒๑) วจนโต.
สุธมฺมตฺเถรสฺส อาปตฺตีติ จ เตน จิตฺตสฺส คหปติโน ชาตึ ปฏิจฺจ ขุํสนวมฺภนปจฺจยา อาปนฺนา โอมสวาทสิกฺขาปทวิภาคคตา ทุกฺกฏาปตฺติ คเหตพฺพา. อิทฺจ อุปลกฺขณมตฺตํ, ตสฺมา อิตเรหิปิ อกฺโกสวตฺถูหิ คิหึ ขุํเสนฺตานํ วมฺเภนฺตานํ อิตเรสํ ภิกฺขูนํ สา อาปตฺติ คิหิปฏิสํยุตฺตาวาติ เวทิตพฺพํ. ตถา อาปนฺนํ อาปตฺตึ เทสาเปนฺเตน ทสฺสนูปจารํ อวิชหาเปตฺวา สวนูปจารํ ชหาเปตฺวา เอกํเส อุตฺตราสงฺคํ การาเปตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทาเปตฺวา อฺชลึ ปคฺคณฺหาเปตฺวา สา อาปตฺติ เทสาเปตพฺพา.
ทิฏฺาวิกมฺมิกนฺติ ¶ ทิฏฺาวิกมฺเม นิยุตฺโต ทิฏฺาวิกมฺมิโก, ตํ, อฏฺกถายํ ‘‘เย ปน ‘น เมตํ ขมตี’ติ อฺมฺํ ทิฏฺาวิกมฺมํ กโรนฺตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๑๔) เย ปุคฺคลา ทสฺสิตา, เตสมฺตรสฺเสว คหณํ.
โยติ ภณฺฑนการเกหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ มหนฺตํ วิคฺคหํ กตฺวา สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปนฺโน โย ภิกฺขุ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ติณวตฺถารกสมถการเก ภิกฺขุสมูเห. น โหตีติ ฉนฺทํ ทตฺวา ตํ ภิกฺขุปริสํ อนาคตตฺตา น สํวิชฺชติ. ตฺจ เปตฺวาติ โยชนา.
ติณวตฺถารเก ¶ กเต สติ ยาว อุปสมฺปทมาฬโต ปภุติ อาปนฺนาย เสสาย อาปตฺติยา นิราปตฺติ หุตฺวา สุทฺโธ โหติ สงฺโฆติ โยชนา.
สมถกฺขนฺธกกถาวณฺณนา.
ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกกถาวณฺณนา
๒๗๘๓. กุฏฺเฏติ อิฏฺกาสิลาทารุกุฏฺฏานํ อฺตรสฺมึ. อฏฺฏาเนติ เอตฺถ อฏฺฏานํ นาม รุกฺเข ผลกํ วิย ตจฺเฉตฺวา อฏฺปทากาเรน ราชิโย ฉินฺทิตฺวา นหานติตฺเถ นิขณนฺติ, ตตฺถ จุณฺณานิ อากิริตฺวา มนุสฺสา กายํ ฆํสนฺติ.
๒๗๘๔. คนฺธพฺพหตฺเถนาติ นหานติตฺเถ ปิเตน ทารุมยหตฺเถน. เตน กิร จุณฺณานิ คเหตฺวา มนุสฺสา สรีรํ ฆํสนฺติ. กุรุวินฺทกสุตฺติยาติ กุรุวินฺทกปาสาณจุณฺณานิ ลาขาย พนฺธิตฺวา กตคุฬิกกลาปโก วุจฺจติ, ตํ อุโภสุ อนฺเตสุ คเหตฺวา สรีรํ ฆํสนฺติ. มลฺลเกนาติ มกรทนฺตกํ ฉินฺทิตฺวา มลฺลกมูลสณฺาเนน กเตน มลฺลเกน, อิทํ คิลานสฺสาปิ น วฏฺฏติ. อฺมฺฺจ กายโตติ อฺมฺํ สรีเรน ฆํเสยฺย.
๒๗๘๕. อกตํ มลฺลกํ นาม มกรทนฺเต อจฺฉินฺทิตฺวา กตํ, อิทํ อคิลานสฺส น วฏฺฏติ.
๒๗๘๖. กปาลิฏฺกขณฺฑานีติ กปาลขณฺฑอิฏฺกขณฺฑานิ. สพฺพสฺสาติ คิลานาคิลานสฺส ¶ สรีเร ฆํสิตฺวา อุพฺพฏฺเฏตุํ วฏฺฏติ. ‘‘ปุถุปาณิก’’นฺติ หตฺถปริกมฺมํ วุจฺจติ, ตสฺมา สพฺพสฺส หตฺเถน ปิฏฺิปริกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ. ‘‘วตฺถวฏฺฏี’’ติ อิทํ ปาฬิยํ วุตฺตอุกฺกาสิกสฺส ¶ ปริยายํ, ตสฺมา นหายนฺตสฺส ยสฺส กสฺสจิ นหานสาฏกวฏฺฏิยาปิ ฆํสิตุํ วฏฺฏติ.
๒๗๘๗. เผณกํ นาม สมุทฺทเผณํ. กถลนฺติ กปาลขณฺฑํ. ปาทฆํสเน วุตฺตา อนฺุาตา. กตกํ นาม ปทุมกณฺณิกาการํ ปาทฆํสนตฺถํ กณฺฏเก อุฏฺาเปตฺวา กตํ, เอตํ เนว ปฏิคฺคเหตุํ, น ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ.
๒๗๘๘. ยํ กิฺจิปิ อลงฺการนฺติ หตฺถูปคาทิอลงฺกาเรสุ ยํ กิฺจิ อลงฺการํ.
๒๗๘๙. โอสณฺเยฺยาติ อลงฺการตฺถํ สงฺขโรนฺโต นเมยฺย. หตฺถผณเกนาติ หตฺเถเนว ผณกิจฺจํ กโรนฺตา องฺคุลีหิ โอสณฺเนฺติ. ผณเกนาติ ทนฺตมยาทีสุ เยน เกนจิ. โกจฺเฉนาติ อุสิรมเยน วา มฺุชปพฺพชมเยน วา โกจฺเฉน.
๒๗๙๐. สิตฺถเตโลทเตเลหีติ สิตฺถเตลฺจ อุทกเตลฺจาติ วิคฺคโห, เตหิ. ตตฺถ สิตฺถเตลํ นาม มธุสิตฺถกนิยฺยาสาทิ ยํ กิฺจิ จิกฺกณํ. จิกฺกณํ นาม นิยฺยาสํ. อุทกเตลํ นาม อุทกมิสฺสกํ เตลํ. กตฺถจิ โปตฺถเกสุ ‘‘สิฏฺา’’ติ ปาโ, โสเยวตฺโถ. อนุโลมนิปาตตฺถนฺติ นลาฏาภิมุขํ อนุโลเมน ปาตนตฺถํ. อุทฺธโลเมนาติ อุทฺธคฺคํ หุตฺวา ิตโลเมน.
๒๗๙๑. หตฺถํ เตเลน เตเมตฺวาติ กรตลํ เตเลน มกฺเขตฺวา. สิโรรุหา เกสา. อุณฺหาภิตตฺตสฺสาติ อุณฺหาภิตตฺตรชสิรสฺส. อลฺลหตฺเถน สิโรรุเห ปฺุฉิตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา.
๒๗๙๒. อาทาเส ¶ อุทปตฺเต วาติ เอตฺถ กํสปตฺตาทีนิปิ, เยสุ มุขนิมิตฺตํ ปฺายติ, สพฺพานิ อาทาสสงฺขเมว คจฺฉนฺติ, กฺชิยาทีนิปิ จ อุทปตฺตสงฺขเมว, ตสฺมา ยตฺถ กตฺถจิ โอโลเกนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.
๒๗๙๓. เยน ¶ เหตุนา มุขํ โอโลเกนฺตสฺส อนาปตฺติ, ตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สฺฉวิ’’นฺติอาทิ. อาพาธปจฺจยา ‘‘เม มุเข วโณ สฺฉวิ นุ โข, อุทาหุ น สฺฉวี’’ติ มุขํ ทฏฺฺุจ ‘‘อหํ ชิณฺโณ นุ โข, อุทาหุ โน’’ติ อตฺตโน อายุสงฺขารชานนตฺถฺจ มุขํ ทฏฺุํ วฏฺฏตีติ โยชนา.
๒๗๙๔. นจฺจํ วาติ ยํ กิฺจิ นจฺจํ อนฺตมโส โมรนจฺจมฺปิ. คีตนฺติ ยํ กิฺจิ นฏคีตํ วา สาธุคีตํ วา อนฺตมโส ทนฺตคีตมฺปิ, ยํ ‘‘คายิสฺสามา’’ติ ปุพฺพภาเค โอกูชนฺตา กโรนฺติ, เอตมฺปิ น วฏฺฏติ. วาทิตนฺติ ยํ กิฺจิ วาทิตํ. ทฏฺุํ วา ปน โสตุํ วาติ นจฺจํ ทฏฺุํ วา คีตํ วาทิตํ โสตุํ วา.
๒๗๙๕. สยํ นจฺจนฺตสฺส วา นจฺจาเปนฺตสฺส วา คายนฺตสฺส วา คายาเปนฺตสฺส วา วาเทนฺตสฺส วา วาทาเปนฺตสฺส วา ทุกฺกฏเมว อฏฺกถาย (จูฬว. อฏฺ. ๒๔๘) วุตฺตนฺติ ตเทกเทสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ทฏฺุมนฺตมโส’’ติอาทิ.
๒๗๙๖. สุณาตีติ คีตํ วา วาทิตํ วา. ปสฺสตีติ นจฺจํ ปสฺสติ.
๒๗๙๗. ปสฺสิสฺสามีติ เอตฺถ ‘‘สุณิสฺสามี’’ติ เสโส. ‘‘นจฺจํ ปสฺสิสฺสามิ, คีตํ, วาทิตํ วา สุณิสฺสามี’’ติ วิหารโต วิหารํ คจฺฉโต วาปิ ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนา.
๒๗๙๘. อุฏฺหิตฺวาน คจฺฉโตติ ‘‘นจฺจํ ปสฺสิสฺสามี’’ติ, ‘‘คีตํ, วาทิตํ วา สุณิสฺสามี’’ติ นิสินฺนฏฺานโต อุฏฺหิตฺวา อนฺโตวิหาเรปิ ¶ ตํ ตํ ทิสํ คจฺฉโต อาปตฺติ โหตีติ โยชนา. วีถิยํ ตฺวา คีวํ ปสาเรตฺวา ปสฺสโตปิ จ อาปตฺตีติ โยชนา.
๒๗๙๙. ทีฆาติ ทฺวงฺคุลโต ทีฆา. น ธาเรยฺยาติ น ธาเรตพฺพา. ทฺวงฺคุลํ วา ทุมาสํ วาติ เอตฺถ ทฺเว องฺคุลานิ ปริมาณํ เอตสฺสาติ ทฺวงฺคุโล, เกโส. ทฺเว มาสา อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท อสฺสาติ ทุมาโส. เกสํ ธาเรนฺโต ทฺวงฺคุลํ วา ธาเรยฺย ทุมาสํ วา. ตโต อุทฺธํ น วฏฺฏตีติ ตโต ทฺวงฺคุลโต วา ทุมาสโต วา เกสโต อุทฺธํ เกสํ ธาเรตุํ น วฏฺฏติ.
อถ ¶ วา ทฺเว องฺคุลานิ สมาหฏานิ ทฺวงฺคุลํ, ทฺเว มาสา สมาหฏา ทุมาสํ, อุภยตฺถ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. เกเส ธาเรนฺโต ทฺวงฺคุลมตฺตํ วา ธาเรยฺย ทุมาสมตฺตํ วา, ตโต กาลปริมาณโต อุทฺธํ เกเส ธาเรตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ. สเจ เกเส อนฺโตทฺเวมาเส ทฺวงฺคุเล ปาปุณนฺติ, อนฺโตทฺเวมาเสเยว ฉินฺทิตพฺพา. ทฺวงฺคุเล หิ อติกฺกเมตุํ น วฏฺฏติ. สเจปิ น ทีฆา, ทฺเวมาสโต เอกทิวสมฺปิ อติกฺกเมตุํ น ลภติเยว. เอวมยํ อุภเยนปิ อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทเนว วุตฺโต, ตโต โอรํ ปน นวฏฺฏนภาโว นาม นตฺถิ.
๒๘๐๐. ทีเฆ นเข, ทีฆานิ นาสิกโลมานิ จ น ธารเยติ โยชนา, น ธาเรยฺย, ฉินฺเทยฺยาติ อตฺโถ. วีสติมฏฺนฺติ วีสติยา นขานํ มฏฺํ ลิขิตมฏฺภาวํ กาตุํ ภิกฺขุโน น วฏฺฏตีติ โยชนา. สตฺถเกน ตจฺเฉตฺวา จุณฺณเกน ปมชฺชิตฺวา ผลิกมณีนํ วิย อุชฺชลกรณํ ลิขิตมฏฺํ นาม. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มลมตฺตํ อปกฑฺฒิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๒๗๔) อนฺุาตตฺตา มุคฺคผลตจาทีหิ นขมลํ อปเนตุํ วฏฺฏติ.
๒๘๐๑. กปฺปาเปยฺย ¶ วิสุํ มสฺสุนฺติ โย เกสจฺฉินฺโน วิสุํ มสฺสุํ กปฺปาเปยฺย. ทาิกํ เปยฺยาติ เกเส ฉินฺทาเปตฺวา มสฺสุํ อกปฺปาเปตฺวา วิสุํ เปยฺย. สมฺพาเธติ อุปกจฺฉกมุตฺตกรณสงฺขาเต สมฺพาธฏฺาเน. โลมํ สํหราเปยฺยวาติ สตฺเถน วา สณฺฑาเสน วา อฺเน เยน เกนจิ ปเรน ฉินฺทาเปยฺย, สยํ วา ฉินฺเทยฺย. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาพาธปจฺจยา สมฺพาเธ โลมํ สํหราเปตุ’’นฺติ (จูฬว. ๒๗๕) อนฺุาตตฺตา ยถาวุตฺตสมฺพาเธ คณฺฑปิฬกวณาทิเก อาพาเธ สติ โลมํ สํหราเปตุํ วฏฺฏติ.
๒๘๐๒. อคิลานสฺส ฉินฺทโต ทุกฺกฏํ วุตฺตํ. อฺเน วา ปุคฺคเลน ตถา กตฺตริยา ฉินฺทาเปนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๘๐๓. เสสงฺคเฉทเนติ องฺคุลิยาทิอวเสสสรีราวยวานํ เฉทเน. อตฺตวเธติ อตฺตุปกฺกเมน วา อาณตฺติยา อุปกฺกเมน วา อตฺตโน ชีวิตนาเส.
๒๘๐๔. องฺคนฺติ องฺคชาตโต อวเสสํ สรีราวยวํ. อหิกีฏาทิทฏฺสฺส ตปฺปฏิการวเสน ¶ องฺคํ ฉินฺทโต น โทโส. ตาทิสาพาธปจฺจยา ตปฺปฏิการวเสน องฺคํ ฉินฺทโต น โทโส. โลหิตํ โมเจนฺตสฺสาปิ น โทโสติ โยชนา.
๒๘๐๕. อปริสฺสาวโน ภิกฺขุ สเจ มคฺคํ คจฺฉติ, ทุกฺกฏํ. มคฺเค อทฺธาเน ตํ ปริสฺสาวนํ ยาจมานสฺส โย น ททาติ, ตสฺส อททโต อเทนฺตสฺสาปิ ตเถว ทุกฺกฏเมวาติ โยชนา. โย ปน อตฺตโน หตฺเถ ปริสฺสาวเน วิชฺชมาเนปิ ยาจติ, ตสฺส น อกามา ทาตพฺพํ.
๒๘๐๖. ‘‘นคฺโค’’ติ ¶ ปทํ ‘‘น ภฺุเช’’ติอาทิ กิริยาปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. น ภฺุเชติ ภตฺตาทึ ภฺุชิตพฺพํ น ภฺุเชยฺย. น ปิเวติ ยาคุอาทึ ปาตพฺพํ น ปิเวยฺย. น จ ขาเทติ มูลขาทนียาทิกํ ขาทนียํ น ขาเทยฺย. น สายเยติ ผาณิตาทิกํ สายิตพฺพฺจ น สาเยยฺย น ลิเหยฺย. น ทเทติ อฺสฺส ภตฺตาทึ กิฺจิ น ทเทยฺย. น คณฺเหยฺยาติ ตถา สยํ นคฺโค หุตฺวา น ปฏิคฺคณฺเหยฺย. อฺชสํ มคฺคํ.
๒๘๐๗. ปริกมฺมํ น กาตพฺพนฺติ ปิฏฺิปริกมฺมาทิปริกมฺมํ น กาตพฺพํ. การเยติ สยํ นคฺโค หุตฺวา อฺเน ปิฏฺิปริกมฺมาทิปริกมฺมํ น การาเปยฺยาติ อตฺโถ.
๒๘๐๘. ปิฏฺิกมฺมาทิเก ปริกมฺเม ชนฺตาฆราทิกา ติสฺโส ปฏิจฺฉาที วุตฺตา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติสฺโส ปฏิจฺฉาทิโย ชนฺตาฆรปฏิจฺฉาทึ อุทกปฏิจฺฉาทึ วตฺถปฏิจฺฉาทิ’’นฺติ (จูฬว. ๒๖๑) อนฺุาตาติ โยชนา. ปฏิจฺฉาเทติ หิริโกปินนฺติ ปฏิจฺฉาทิ, ชนฺตาฆรเมว ปฏิจฺฉาทิ ชนฺตาฆรปฏิจฺฉาทิ. อุทกเมว ปฏิจฺฉาทิ อุทกปฏิจฺฉาทิ. วตฺถเมว ปฏิจฺฉาทิ วตฺถปฏิจฺฉาทิ. ‘‘สพฺพตฺถ ปน วฏฺฏตี’’ติ อิมินา อิตรปฏิจฺฉาทิทฺวยํ ปริกมฺเมเยว วฏฺฏตีติ ทีเปติ. สพฺพตฺถาติ โภชนาทิสพฺพกิจฺเจสุ.
๒๘๐๙. ยตฺถ กตฺถจิ เปฬายนฺติ ตมฺพโลหวฏฺฏโลหกํสโลหกาฬโลหสุวณฺณรชตาทีหิ กตาย วา ทารุมยาย วา ยาย กายจิ เปฬาย อาสิตฺตกูปธาเน. ภฺุชิตุํ น จ วฏฺฏตีติ ภาชนํ เปตฺวา ภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ. ยถาห – ‘‘อาสิตฺตกูปธานํ นาม ตมฺพโลเหน วา รชเตน วา กตาย เปฬาย เอตํ อธิวจนํ, ‘น ภิกฺขเว อาสิตฺตกูปธาเน ภฺุชิตพฺพ’นฺติ สามฺเน ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ¶ ปน ¶ ทารุมยาปิ น วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๖๔). ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว มโฬริก’’นฺติ (จูฬว. ๒๖๔) อนฺุาตตฺตา มโฬริกาย เปตฺวา ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. ‘‘มโฬริกา’’ติ จ ทณฺฑาธารโก วุจฺจติ, ยํ ตโย, จตฺตาโร, พหู วา ทณฺฑเก อุปริ จ เหฏฺา จ วิตฺถตํ มชฺเฌ สงฺกุจิตํ กตฺวา พนฺธิตฺวา อาธารกํ กโรนฺติ. ยฏฺิอาธารกปณฺณาธารกปจฺฉิกปิฏฺฆฏกกวาฏกาทิภาชนมุขอุทุกฺขลาทีนิปิ เอตฺเถว สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. ยฏฺิอาธารโกติ ยฏฺึเยว อุชุกํ เปตฺวา พนฺธีกตอาธารโก.
เอกภาชเน วิสุํ วิสุํ โภชนสฺสาปิ สมฺภวโต ‘‘ภฺุชโต เอกภาชเน’’ติ เอตฺตเกเยว วุตฺเต ตสฺสาปิ ปสงฺโค สิยาติ ตนฺนิวตฺตนตฺถมาห ‘‘เอกโต’’ติ. ‘‘ภฺุชโต’’ติ อิทํ อุปลกฺขณํ. เอกโต เอกภาชเน ยาคุอาทิปานมฺปิ น วฏฺฏติ. ยถาห – ‘‘น, ภิกฺขเว, เอกถาลเก ปาตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๒๖๔). อถ วา ภฺุชโตติ อชฺโฌหารสามฺเน ปานมฺปิ สงฺคหิตนฺติ เวทิตพฺพํ. อยเมตฺถ วินิจฺฉโย – สเจ เอโก ภิกฺขุ ภาชนโต ผลํ วา ปูวํ วา คเหตฺวา คจฺฉติ, ตสฺมึ อปคเต อิตรสฺส เสสกํ ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. อิตรสฺสาปิ ตสฺมึ ขเณ ปุน คเหตุํ วฏฺฏตีติ.
๒๘๑๐. เย ทฺเว วา ตโย วา ภิกฺขู เอกปาวุรณา วา เอกตฺถรณา วา เอกตฺถรณปาวุรณา วา นิปชฺชนฺติ, เตสฺจ, เย เอกมฺเจปิ เอกโต นิปชฺชนฺติ, เตสฺจ อาปตฺติ ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนา.
๒๘๑๑. สงฺฆาฏิปลฺลตฺถิกมุปาคโตติ เอตฺถ สงฺฆาฏีติ สงฺฆาฏินาเมน อธิฏฺิตจีวรมาห. สงฺฆาฏิปลฺลตฺถิกํ อุปคเตน ยุตฺโต หุตฺวาติ อตฺโถ. น นิสีเทยฺยาติ วิหาเร ¶ วา อนฺตรฆเร วา ยตฺถ กตฺถจิ น นิสีเทยฺย. ‘‘สงฺฆาฏีติ นาเมน อธิฏฺิตจีวรโวหารปฺปตฺตมธิฏฺิตจีวรํ ‘สงฺฆาฏี’ติ วุตฺต’’นฺติ นิสฺสนฺเทเห, ขุทฺทสิกฺขาวณฺณนายมฺปิ ‘‘สงฺฆาฏิยา น ปลฺลตฺเถติ อธิฏฺิตจีวเรน วิหาเร วา อนฺตรฆเร วา ปลฺลตฺถิโก น กาตพฺโพ’’ติ วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘อนฺโตคาเม วาสตฺถาย อุปคเตน อธิฏฺิตํ สงฺฆาฏึ วินา เสสจีวเรหิ ปลฺลตฺถิกาย นิสีทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ.
กิฺจิ ¶ กีฬํ น กีเฬยฺยาติ ชุตกีฬาทิกํ ยํ กิฺจิ กายิกวาจสิกกีฬิกํ น กีเฬยฺย. น จ คาหเยติ น จ คาหาเปยฺย, น หราเปยฺยาติ อตฺโถ.
๒๘๑๒. ทาิกายปีติ มสฺสุมฺหิ. อุคฺคตนฺติ เอตฺถ ‘‘พีภจฺฉ’’นฺติ เสโส. อฺนฺติ อปลิตํ. ตาทิสนฺติ พีภจฺฉํ.
๒๘๑๓. ‘‘อคิลาโน’’ติ อิมินา คิลานสฺส อนาปตฺติภาวํ ทีเปติ. ‘‘ธาเรยฺยา’’ติ อิมินา สุทฺธกตฺตุนิทฺเทเสน อคิลานสฺสปิ ปรํ ธาราปเน, ปรสฺส ธารณสาทิยเน จ อนาปตฺตีติ วิฺายตีติ. อตฺตโน คุตฺตตฺถํ, จีวราทีนํ คุตฺตตฺถฺจ วฏฺฏตีติ โยชนา. ตตฺรายํ วินิจฺฉโย (จูฬว. อฏฺ. ๒๗๐) – ยสฺส กายทาโห วา ปิตฺตโกโป วา โหติ, จกฺขุ วา ทุพฺพลํ, อฺโ วา โกจิ อาพาโธ วินา ฉตฺเตน อุปฺปชฺชติ, ตสฺส คาเม วา อรฺเ วา ฉตฺตํ วฏฺฏติ. วาฬมิคโจรภเยสุ อตฺตคุตฺตตฺถํ, วสฺเส ปน จีวรคุตฺตตฺถมฺปิ วฏฺฏติ. เอกปณฺณจฺฉตฺตํ ปน สพฺพตฺเถว วฏฺฏติ. ‘‘เอกปณฺณจฺฉตฺตํ นาม ตาลปตฺต’’นฺติ คณฺิปเทสุ วุตฺตนฺติ.
๒๘๑๔. หตฺถิโสณฺฑากาโร อเภโทปจาเรน ‘‘หตฺถิโสณฺฑ’’นฺติ วุตฺโต. เอวมุปริปิ. จีวรสฺส นามเธยฺยํ ‘‘วสน’’นฺติ ¶ อิทํ. ‘‘นิวาเสนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ ปททฺวยฺจ ‘‘หตฺถิโสณฺฑ’’นฺติอาทีหิ สพฺพปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. เวลฺลิยนฺติ เอตฺถ คาถาพนฺธวเสน สํ-สทฺทโลโป, สํเวลฺลิยนฺติ อตฺโถ.
เอตฺถ หตฺถิโสณฺฑํ (จูฬว. อฏฺ. ๒๘๐) นาม นาภิมูลโต หตฺถิโสณฺฑสณฺานํ โอลมฺพกํ กตฺวา นิวตฺถํ โจฬิกิตฺถีนํ นิวาสนํ วิย. จตุกฺกณฺณํ นาม อุปริโต ทฺเว, เหฏฺโต ทฺเวติ เอวํ จตฺตาโร กณฺเณ ทสฺเสตฺวา นิวตฺถํ. มจฺฉวาฬกํ นาม เอกโต ทสนฺตํ เอกโต ปาสนฺตํ โอลมฺเพตฺวา นิวตฺถํ. สํเวลฺลิยนฺติ มลฺลกมฺมการาทโย วิย กจฺฉํ พนฺธิตฺวา นิวาสนํ. ตาลวณฺฏกํ นาม ตาลวณฺฏากาเรน สาฏกํ โอลมฺเพตฺวา นิวาสนํ. จ-สทฺเทน สตวลิกํ สงฺคณฺหาติ. สตวลิกํ นาม ทีฆสาฏกํ อเนกกฺขตฺตุํ โอภฺชิตฺวา โอวฏฺฏิกํ กโรนฺเตน นิวตฺถํ, วามทกฺขิณปสฺเสสุ วา นิรนฺตรํ วลิโย ทสฺเสตฺวา นิวตฺถํ. สเจ ปน ชาณุโต ปฏฺาย เอกา วา ทฺเว วา วลิโย ปฺายนฺติ, วฏฺฏติ. เอวํ นิวาเสตุํ คิลานสฺสปิ มคฺคปฏิปนฺนสฺสปิ น วฏฺฏติ.
ยมฺปิ ¶ มคฺคํ คจฺฉนฺตา เอกํ วา ทฺเว วา โกเณ อุกฺขิปิตฺวา อนฺตรวาสกสฺส อุปริ ลคฺเคนฺติ, อนฺโต วา เอกํ กาสาวํ ตถา นิวาเสตฺวา พหิ อปรํ นิวาเสนฺติ, สพฺพํ น วฏฺฏติ. คิลาโน ปน อนฺโตกาสาวสฺส โอวฏฺฏิกํ ทสฺเสตฺวา อปรํ อุปริ นิวาเสตุํ ลภติ. อคิลาเนน ทฺเว นิวาเสนฺเตน สคุณํ กตฺวา นิวาเสตพฺพานิ. อิติ ยฺจ อิธ ปฏิกฺขิตฺตํ, ยฺจ เสขิยวณฺณนายํ, ตํ สพฺพํ วชฺเชตฺวา นิพฺพิการํ ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวาเสตพฺพํ. ยํ กิฺจิ วิการํ กโรนฺโต ทุกฺกฏา น มุจฺจติ.
๒๘๑๕. คิหิปารุปนนฺติ ¶ ‘‘เสตปฏปารุตํ (จูฬว. อฏฺ. ๒๘๐) ปริพฺพาชกปารุตํ เอกสาฏกปารุตํ โสณฺฑปารุตํ อนฺเตปุริกปารุตํ มหาเชฏฺกปารุตํ กุฏิปเวสกปารุตํ พฺราหฺมณปารุตํ ปาฬิการกปารุต’’นฺติ เอวมาทิปริมณฺฑลลกฺขณโต อฺถา ปารุตํ, สพฺพเมตํ คิหิปารุตํ นาม. ตสฺมา ยถา เสตปฏา อฑฺฒปาลกนิคณฺา ปารุปนฺติ, ยถา จ เอกจฺเจ ปริพฺพาชกา อุรํ วิวริตฺวา ทฺวีสุ อํสกูเฏสุ ปาวุรณํ เปนฺติ, ยถา จ เอกสาฏกา มนุสฺสา นิวตฺถสาฏกสฺส เอเกนนฺเตน ปิฏฺึ ปารุปิตฺวา อุโภ กณฺเณ อุโภสุ อํสกูเฏสุ เปนฺติ, ยถา จ สุราโสณฺฑาทโย สาฏเกน คีวํ ปริกฺขิปนฺตา อุโภ อนฺเต อุทเร วา โอลมฺเพนฺติ, ปิฏฺิยํ วา ขิปนฺติ, ยถา จ อนฺเตปุริกาโย อกฺขิตารกมตฺตํ ทสฺเสตฺวา โอคุณฺิกํ ปารุปนฺติ, ยถา จ มหาเชฏฺา ทีฆสาฏกํ นิวาเสตฺวา ตสฺเสว เอเกนนฺเตน สกลสรีรํ ปารุปนฺติ, ยถา จ กสฺสกา เขตฺตกุฏึ ปวิสนฺตา สาฏกํ ปลิเวเตฺวา อุปกจฺฉเก ปกฺขิปิตฺวา ตสฺเสว เอเกนนฺเตน สรีรํ ปารุปนฺติ, ยถา จ พฺราหฺมณา อุภินฺนํ อุปกจฺฉกานํ อนฺตเรน สาฏกํ ปเวเสตฺวา อํสกูเฏสุ ปกฺขิปนฺติ, ยถา จ ปาฬิการโก ภิกฺขุ เอกํสปารุปเนน ปารุตํ วามพาหํ วิวริตฺวา จีวรํ อํสกูฏํ อาโรเปติ, เอวํ อปารุปิตฺวา สพฺเพปิ เอเต, อฺเ จ เอวรูเป ปารุปนโทเส วชฺเชตฺวา นิพฺพิการํ ปริมณฺฑลํ ปารุปิตพฺพํ. ตถา อปารุปิตฺวา อาราเม วา อนฺตรฆเร วา อนาทเรน ยํ กิฺจิ วิการํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. ปริมณฺฑลโต วิมุตฺตลกฺขณนิวาสนปารุปนโทเส วชฺเชตฺวา ปริมณฺฑลภาโวเยว วุตฺตลกฺขโณ อธิปฺเปโตติ อตฺโถ.
๒๘๑๖. โลกายตํ น วาเจยฺยาติ ‘‘สพฺพํ อุจฺฉิฏฺํ, สพฺพํ อนุจฺฉิฏฺํ, เสโต กาโก, กาโฬ พโก อิมินา จ อิมินา จ การเณนา’’ติ เอวมาทินิรตฺถกการณปฏิสํยุตฺตํ ติตฺถิยสตฺถํ ¶ อฺเสํ น วาเจยฺย. น จ ตํ ปริยาปุเณติ ตํ โลกายตํ น จ ปริยาปุเณยฺย น ¶ อุคฺคณฺเหยฺย. ติรจฺฉานวิชฺชาติ หตฺถิสิปฺปอสฺสสิปฺปธนุสิปฺปาทิกา ปโรปฆาตกรา วิชฺชา จ. ภิกฺขุนา น ปริยาปุณิตพฺพา, น วาเจตพฺพาติ โยชนา.
๒๘๑๗. สพฺพาจามริพีชนีติ เสตาทิวณฺเณหิ สพฺเพหิ จมรวาเลหิ กตา พีชนี. น จาลิมฺเปยฺย ทายํ วาติ ทวฑาหาทิอุปทฺทวนิวารณาย อนฺุาตํ ปฏคฺคิทานการณํ วินา อรฺํ อคฺคินา น อาลิมฺเปยฺย. ทวฑาเห ปน อาคจฺฉนฺเต อนุปสมฺปนฺเน อสติ ปฏคฺคึ ทาตุํ, อปฺปหริตกรเณน วา ปริขาขณเนน วา ปริตฺตาณํ กาตุํ, เสนาสนํ ปตฺตํ วา อปฺปตฺตํ วา อคฺคึ อลฺลสาขํ ภฺชิตฺวา นิพฺพาเปตฺุจ ลภติ. อุทเกน ปน กปฺปิเยเนว ลภติ, เนตเรน. อนุปสมฺปนฺเน ปน สติ เตเนว กปฺปิยโวหาเรน การาเปตพฺพํ. มุขํ น จ ลฺเชติ มโนสิลาทินา มุขํ น ลิมฺเปยฺย, ติลเกน องฺคํ น กเรยฺยาติ อตฺโถ.
๒๘๑๘. อุภโตกาชนฺติ อุภโตโกฏิยา ภารวหนโกฏิกาชํ. อนฺตรกาชกนฺติ อุภยโกฏิยา ิตวาหเกหิ วหิตพฺพํ มชฺเฌภารยุตฺตกาชํ. สีสกฺขนฺธกฏิภาราทโย เหฏฺา วุตฺตลกฺขณาว.
๒๘๑๙. โย ภิกฺขุ วฑฺฒกิองฺคุเลน อฏฺงฺคุลาธิกํ วา เตเนว องฺคุเลน จตุรงฺคุลปจฺฉิมํ วา ทนฺตกฏฺํ ขาทติ, เอวํ ขาทโต ตสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนา.
๒๘๒๐. กิจฺเจ สติปีติ สุกฺขกฏฺาทิคฺคหณกิจฺเจ ปน สติ. โปริสนฺติ ปุริสปฺปมาณํ, พฺยามมตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. อาปทาสูติ วาฬมิคาทโย วา ทิสฺวา มคฺคมูฬฺโห วา ทิสา โอโลเกตุกาโม หุตฺวา ทวฑาหํ วา อุทโกฆํ วา อาคจฺฉนฺตํ ¶ ทิสฺวา วา เอวรูปาสุ อาปทาสุ. วฏฺฏเตวาภิรูหิตุนฺติ อติอุจฺจมฺปิ รุกฺขํ อาโรหิตุํ วฏฺฏติ เอว.
๒๘๒๑. สเจ อกลฺลโก คิลาโน น สิยา, ลสุณํ มาคธํ อามกํ ภณฺฑิกลสุณํ น จ ขาเทยฺย เนว ปริภฺุเชยฺยาติ โยชนา. ภณฺฑิกลสุณํ นาม จตุมิฺชโต ปฏฺาย พหุมิฺชํ. ปลณฺฑุกภฺชนกาทิลสุเณ มคเธสุ ชาตตฺเตปิ น โทโส. ลสุณวิภาโค เหฏฺา ทสฺสิโตเยว. คิลานสฺส ปน ลสุณํ ขาทิตุํ วฏฺฏติ. ยถาห – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาพาธปจฺจยา ลสุณํ ขาทิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๒๘๙). อาพาธปจฺจยาติ ยสฺส อาพาธสฺส ลสุณํ ¶ เภสชฺชํ โหติ, ตปฺปจฺจยาติ อตฺโถ. พุทฺธวจนนฺติ สงฺคีติตฺตยารุฬฺหา ปิฏกตฺตยปาฬิ. อฺถาติ สกฺกฏาทิขลิตวจนมยํ วาจนามคฺคํ น โรเปตพฺพํ, ตถา น เปตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๒๘๒๒. ขิปิเตติ เยน เกนจิ ขิปิเต. ‘‘ชีวา’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ โยชนา. ภิกฺขุนา ขิปิเต คิหินา ‘‘ชีวถา’’ติ วุตฺเตน ปุน ‘‘จิรํ ชีวา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. ‘‘จิร’’นฺติ ปเท สติปิ วฏฺฏติ.
๒๘๒๓. อาโกเฏนฺตสฺสาติ กาเยน วา กายปฏิพทฺธาทีหิ วา ปหรนฺตสฺส. ปุปฺผสํกิณฺเณติ ปุปฺผสนฺถเต.
๒๘๒๔. นฺหาปิตา ปุพฺพกา เอตสฺสาติ นฺหาปิตปุพฺพโก, นฺหาปิตชาติโกติ อตฺโถ. ขุรภณฺฑนฺติ นฺหาปิตปริกฺขารํ. น คณฺเหยฺยาติ น ปริหเรยฺย. สเจ โย นฺหาปิตชาติโก โหติ, โส ขุรภณฺฑํ คเหตฺวา น หเรยฺยาติ อตฺโถ. อฺสฺส หตฺถโต คเหตฺวา เกสจฺเฉทาทิ กาตุํ วฏฺฏติ. อุณฺณีติ เกสกมฺพลํ วินา อุณฺณมยา ปาวุรณชาติ. ‘‘โคนกํ ¶ กุตฺตกํ จิตฺตก’’มิจฺจาทินา วุตฺตเภทวนฺตตาย อาห ‘‘สพฺพา’’ติ. อุณฺณมยํ อนฺโตกริตฺวา ปารุปิตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘พาหิรโลมิกา’’ติ. ยถาห – ‘‘น, ภิกฺขเว, พาหิรโลมี อุณฺณีธาเรตพฺพา’’ติ (จูฬว. ๒๔๙). สิกฺขาปทฏฺกถายํ ‘‘อุณฺณโลมานิ พหิ กตฺวา อุณฺณปาวารํ ปารุปนฺติ, ตถา ธาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. โลมานิ อนฺโต กตฺวา ปารุปิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๔๙).
๒๘๒๕. องฺคราคํ นาม กุงฺกุมาทิ. กโรนฺตสฺสาติ อพฺภฺชนฺตสฺส. อกายพนฺธนสฺส คามํ ปวิสโตปิ ทุกฺกฏํ สมุทีริตนฺติ โยชนา. เอตฺถ จ อสติยา อพนฺธิตฺวา นิกฺขนฺเตน ยตฺถ สรติ, ตตฺถ พนฺธิตพฺพํ. ‘‘อาสนสาลาย พนฺธิสฺสามี’’ติ คนฺตุํ วฏฺฏติ. สริตฺวา ยาว น พนฺธติ, น ตาว ปิณฺฑาย จริตพฺพํ.
๒๘๒๖. สพฺพํ อายุธํ วินา สพฺพํ โลหชํ โลหมยภณฺฑฺจ ปตฺตํ, สงฺกมนียปาทุกํ, ยถาวุตฺตลกฺขณํ ปลฺลงฺกํ, อาสนฺทิฺจ วินา สพฺพํ ทารุชํ ทารุมยภณฺฑฺจ วุตฺตลกฺขณเมว กตกํ ¶ , กุมฺภการิกํ ธนิยสฺเสว สพฺพมตฺติกามยํ กุฏิฺจ วินา สพฺพํ มตฺติกามยํ ภณฺฑฺจ กปฺปิยนฺติ โยชนา.
ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกกถาวณฺณนา.
เสนาสนกฺขนฺธกกถาวณฺณนา
๒๘๒๗. อาสนฺทิโกติ จตุรสฺสปีํ. อติกฺกนฺตปมาโณติ เหฏฺา อฏนิยา วฑฺฒกิหตฺถโต อุจฺจตรปฺปมาณปาทโก. เอกปสฺสโต ทีโฆ ปน อุจฺจปาทโก น วฏฺฏติ. ยถาห ¶ – ‘‘อุจฺจกมฺปิ อาสนฺทิกนฺติ วจนโต เอกโตภาเคน ทีฆปีเมว หิ อฏฺงฺคุลาธิกปาทกํ น วฏฺฏติ, จตุรสฺสอาสนฺทิโก ปน ปมาณาติกฺกนฺโตปิ วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๙๗).
ตถาติ อิมินา ‘‘อติกฺกนฺตปมาโณ’’ติ อิทํ ปจฺจามสติ. ปฺจงฺคปีนฺติ จตฺตาโร ปาทา, อปสฺเสนนฺติ อิเมหิ ปฺจงฺเคหิ ยุตฺตปีํ. สตฺตงฺคนฺติ ตีสุ ทิสาสุ อปสฺสเย โยเชตฺวา กตํ. ตฺหิ จตูหิ ปาเทหิ, ตีหิ อปสฺเสหิ จ ยุตฺตตฺตา ‘‘สตฺตงฺคปี’’นฺติ วุตฺตํ. เอส นโย มฺเจปิ. ยถาห – ‘‘สตฺตงฺโค นาม ตีสุ ทิสาสุ อปสฺสยํ กตฺวา กตมฺโจ, อยมฺปิ ปมาณาติกฺกนฺโต วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๙๗).
๒๘๒๘. ตูโลนทฺธาติ อุปริ ตูลํ ปกฺขิปิตฺวา พทฺธา. ฆเรเยวาติ คิหีนํ เคเหเยว นิสีทิตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘นิสีทิตุ’’นฺติ อิมินาว สยนํ ปฏิกฺขิตฺตํ. สีสปาทูปธานนฺติ สีสูปธานฺเจว ปาทูปธานฺจ. จ-สทฺโท ปิ-สทฺทตฺเถ โส ‘‘อคิลานสฺสา’’ติ เอตฺถ อาเนตฺวา สมฺพนฺธิตพฺโพ, เตน อคิลานสฺสาปิ ตาว วฏฺฏติ, ปเคว คิลานสฺสาติ ทีเปติ.
๒๘๒๙. น เกวลํ คิลานสฺส สีสปาทูปธานเมว วฏฺฏติ, อถ โข อิทมฺปีติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สนฺถริตฺวา’’ติอาทิ. อุปธานานิ สนฺถริตฺวาติ พหู อุปธานานิ อตฺถริตฺวา. ตตฺถ จาติ ตสฺมึ อุปธานสนฺถเร. ปจฺจตฺถรณกํ ทตฺวาติ อุปริ ปจฺจตฺถรณกํ อตฺถริตฺวา.
๒๘๓๐. ติริยนฺติ ¶ วิตฺถารโต. มุฏฺิรตนนฺติ ปากติกมุฏฺิกรตนํ. ตํ ปน วฑฺฒกีนํ วิทตฺถิมตฺตํ. มิตนฺติ ปากฏิตํ ปมาณยุตฺตํ โหตีติ โยชนา. กตฺถจิ โปตฺถเกสุ ‘‘มต’’นฺติ ¶ ปาโ ทิสฺสติ, โส น คเหตพฺโพ. ทีฆโตติ พิมฺโพหนสฺส ทีฆโต. ทิยฑฺฒนฺติ ทิยฑฺฒหตฺถํ วา ทฺวิหตฺถํ วา โหตีติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อิทเมว หิ ‘‘สีสปฺปมาณพิมฺโพหน’’นฺติ อธิปฺเปตํ. ยถาห –
‘‘สีสปฺปมาณํ นาม ยสฺส วิตฺถารโต ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณานํ อนฺตรํ มินิยมานํ วิทตฺถิ เจว จตุรงฺคุลฺจ โหติ, มชฺฌฏฺานํ มุฏฺิรตนํ โหติ. ทีฆโต ปน ทิยฑฺฒรตนํ วา ทฺวิรตนํ วาติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. อยํ สีสปฺปมาณสฺส อุกฺกฏฺปริจฺเฉโท, อิโต อุทฺธํ น วฏฺฏติ, เหฏฺา ปน วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๙๗).
๒๘๓๑. โจฬนฺติ ปิโลติกา. ปณฺณนฺติ รุกฺขลตานํ ปณฺณํ. อุณฺณาติ เอฬกาทีนํ โลมํ. ติณนฺติ ทพฺพติณาทิ ยํ กิฺจิ ติณํ. วากนฺติ กทลิอกฺกมกจิวากาทิกํ. เอเตหิ ปฺจหิ ปูริตา ภิสิโย ตูลานํ คณนาวสา เหตุคพฺภานํ เอเตสํ ปฺจนฺนํ คพฺภานํ คณนาวเสน ปฺจ ภาสิตาติ โยชนา.
๒๘๓๒. พิมฺโพหนคพฺภํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ภิสี’’ติอาทิ. ปฺเจวาติ ยถาวุตฺตโจฬาทิปฺเจว. ตถา ตูลานิ ตีณิปีติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตีณิ ตูลานิ รุกฺขตูลํ ลตาตูลํ โปฏกิตูล’’นฺติ (จูฬว. ๒๙๗) อนฺุาตานิ ตีณิปิ ตูลานิ. เอตฺถ จ รุกฺขตูลํ นาม สิมฺพลิรุกฺขาทีนํ เยสํ เกสฺจิ รุกฺขานํ ตูลํ. ลตาตูลํ นาม ขีรวลฺลิอาทีนํ ยาสํ กาสฺจิ วลฺลีนํ ตูลํ. โปฏกิตูลํ นาม โปฏกิติณาทีนํ เยสํ เกสฺจิ ติณชาติกานํ อนฺตมโส อุจฺฉุนฬาทีนมฺปิ ตูลํ. โลมานิ มิคปกฺขีนนฺติ สีหาทิจตุปฺปทานํ, โมราทิปกฺขีนํ โลมานิ. อิเมติ ภิสิคพฺภาทโย อิเม ทส พิมฺโพหนสฺส คพฺภาติ สมฺพนฺโธ.
๒๘๓๓. เอวํ ¶ กปฺปิยํ ภิสิพิมฺโพหนคพฺภํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อกปฺปิยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มนุสฺสโลม’’นฺติอาทิ. โลเมสุ มนุสฺสโลมฺจ ปุปฺเผสุ พกุลปิยงฺคุปุปฺผาทิกํ สพฺพํ ปุปฺผฺจ ปณฺเณสุ ¶ จ สุทฺธํ เกวลํ ตมาลปตฺตฺจ น วฏฺฏตีติ โยชนา. ‘‘สุทฺธ’’นฺติ อิมินา ตมาลปตฺตํ เสสคพฺเภหิ มิสฺสํ วฏฺฏตีติ พฺยติเรกโต ทีเปติ.
๒๘๓๔. มสูรเกติ จมฺมฉวิภิสิพิมฺโพหเน.
๒๘๓๕. ‘‘สุทฺธ’’นฺติ อิมินา พฺยติเรกโต ทสฺสิตเมวตฺถํ สรูปโต วิภาเวตุมาห ‘‘มิสฺส’’นฺติอาทิ.
๒๘๓๖. ติรจฺฉานคตสฺส วาติ อนฺตมโส คณฺฑุปฺปาทสฺสาปิ. กาเรนฺตสฺสาติ จิตฺตกมฺมกฏฺกมฺมาทิวเสน การาเปนฺตสฺส วา กโรนฺตสฺส วา.
๒๘๓๗. ชาตกนฺติ อปณฺณกชาตกาทิชาตกฺจ. วตฺถุนฺติ วิมานวตฺถุอาทิกํ ปสาทชนกํ วา เปตวตฺถุอาทิกํ สํเวคชนกํ วา วตฺถุํ. วา-สทฺเทน อฏฺกถาคตํ อิธ ทสฺสิตปกรณํ สงฺคณฺหาติ. ปเรหิ วาติ เอตฺถ วา-สทฺโท อวธารเณ, เตน ปเรหิ การาเปตุเมว วฏฺฏติ, น สยํ กาตุนฺติ ทีเปติ. สยํ กาตุมฺปีติ เอตฺถ อปิ-สทฺโท ปเคว การาเปตุนฺติ ทีเปติ.
๒๘๓๘. โย ปน ภิกฺขุ ทฺวีหิ วสฺเสหิ วา เอเกน วา วสฺเสน ยสฺส ภิกฺขุโน วุฑฺฒตโร วา โหติ ทหรตโร วา, โส เตน ภิกฺขุนา สมานาสนิโก นาม โหตีติ โยชนา.
๒๘๓๙. ‘‘สตฺตวสฺเสน ปฺจวสฺโส’’ติ อิทํ ทฺวีหิ วสฺเสหิ วุฑฺฒนวกานํ สมานาสนิกตฺเต อุทาหรณํ. ‘‘ฉ ¶ วสฺเสน ปฺจวสฺโส’’ติ อิทํ เอกวสฺเสน วุฑฺฒนวกานํ สมานาสนิกตฺเต อุทาหรณํ.
๒๘๔๐. ยํ ติณฺณํ นิสีทิตุํ ปโหติ, ตํ เหฏฺา ทีฆาสนํ นามาติ โยชนา. ‘‘สมานาสนิกา มฺเจ นิสีทิตฺวา มฺจํ ภินฺทึสุ, ปีเ นิสีทิตฺวา ปีํ ภินฺทึสู’’ติ (จูฬว. ๓๒๐) อาโรปิเต วตฺถุมฺหิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทุวคฺคสฺส มฺจํ ทุวคฺคสฺส ปี’’นฺติ (จูฬว. ๓๒๐) อนฺุาตตฺตา ‘‘ทฺเว’’ติ สมานาสนิเก ทฺเว สนฺธาย วุตฺตํ.
๒๘๔๑. อุภโตพฺยฺชนํ ¶ , อิตฺถึ, ปณฺฑกํ เปตฺวา สพฺเพหิปิ คหฏฺเหิ, ปพฺพชิเตหิ วา ปุริเสหิ สห ทีฆาสเน นิสีทิตุํ อนฺุาตนฺติ โยชนา. โปตฺถเกสุ ปน กตฺถจิ ‘‘สพฺเพส’’นฺติ สามิวจนนฺโต ปาโ ทิสฺสติ, ตโต ‘‘สพฺเพหิปี’’ติ กรณวจนนฺโตว ปาโ ยุตฺตตโร. กรณวจนปฺปสงฺเค วา สามิวจนนิทฺเทโสติ เวทิตพฺพํ. ยถาห ‘‘ยํ ติณฺณํ ปโหติ, ตํ สํหาริมํ วา โหตุ อสํหาริมํ วา, ตถารูเป อปิ ผลกขณฺเฑ อนุปสมฺปนฺเนนาปิ สทฺธึ นิสีทิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๐).
๒๘๔๒. ปุริมิโกติ ตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย สมฺมเตน ‘‘น ฉนฺทาคตึ คจฺเฉยฺย…เป… คหิตาคหิตฺจ ชาเนยฺยา’’ติ (จูฬว. ๓๑๗) วุตฺเตหิ ปฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา ปุริมวสฺสูปนายิกทิวเส ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปมํ ภิกฺขู คเณตุํ, ปมํ ภิกฺขู คเณตฺวา เสยฺยา คเณตุํ, เสยฺยา คเณตฺวา เสยฺยคฺเคน คาเหตุ’’นฺติอาทินา (จูฬว. ๓๑๘) นเยน อนฺุาตนิยาเมเนว เสนาสนคฺคาหาปนํ ปุริมิโก นาม เสนาสนคฺคาโห. เอวเมว ปจฺฉิมิกาย ¶ วสฺสูปนายิกทิวเส เสนาสนคฺคาหาปนํ ปจฺฉิมิโก นาม. เอวเมว มหาปวารณาทิวสสฺส อนนฺตรทิวเส ‘‘ภนฺเต, อนฺตรามุตฺตกํ เสนาสนํ คณฺหถา’’ติ วตฺวา วุฑฺฒปฏิปาฏิยา เสนาสนคฺคาหาปนํ อนฺตรามุตฺตโก นาม. ปกาสิโต ‘‘อปรชฺชุคตาย อาสาฬฺหิยาปุริมิโก คาหาเปตพฺโพ, มาสคตาย อาสาฬฺหิยา ปจฺฉิมิโก คาเหตพฺโพ, อปรชฺชุคตาย ปวารณาย อายตึ วสฺสาวาสตฺถาย อนฺตรามุตฺตโก คาเหตพฺโพ’’ติ (จูฬว. ๓๑๘) วุตฺโต.
๒๘๔๓. วุตฺตเมวตฺถํ นิยเมตฺวา ทสฺเสตุมาห ‘‘ปุพฺพารุณา’’ติอาทิ. อิธ ปาฏิปทา นาม ทฺเว วสฺสูปนายิกทิวสา เจว มหาปวารณาย อนนฺตรทิวโส จ. อิเมสํ ติณฺณํ ปาฏิปททิวสานํ อรุโณ ปุพฺพารุโณ นาม. เต ทิวเส อติกฺกมฺม ทุติยติถิปฏิพทฺโธ อรุโณ ปุนารุโณ นาม. อิทนฺติ อุภยารุณานนฺตรํ. เสนาสนคาหกสฺสาติ เอตฺถ สกตฺเถ ก-ปจฺจโย, เสนาสนคฺคาหสฺสาติ อตฺโถ. ยถาห – ‘‘อิทฺหิ เสนาสนคฺคาหสฺส เขตฺต’’นฺติ. วสฺสูปคเต วสฺสูปคเม กาตพฺเพ สติ, สาเธตพฺพปโยชเน ภุมฺมํ. วสฺสูปคเตติ วา นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ. ปุริมิกาย, หิ ปจฺฉิมิกาย จ วสฺสูปคมนสฺส ตํ ตทหุ เสนาสนคฺคาโห นิมิตฺตํ, อนฺตรามุตฺตโก ปน อาคมิโน วสฺสูปคมนสฺสาติ เอวํ ติวิโธปิ เสนาสนคฺคาโห วสฺสูปคมนสฺส นิมิตฺตํ โหติ.
๒๘๔๔. ปาฏิปททิวสสฺส ¶ อรุเณ อุคฺคเตเยว เสนาสเน ปน คาหิเต อฺโ ภิกฺขุ อาคนฺตฺวา สเจ เสนาสนปฺาปกํ เสนาสนํ ยาจติ, โส ภิกฺขุ เสนาสนปฺาปเกน ¶ ‘‘เสนาสนํ คาหิต’’นฺติ วตฺตพฺโพติ โยชนา.
๒๘๔๕. วสฺสาวาสสฺส อิทํ วสฺสาวาสิกํ, วสฺสํวุตฺถานํ ทาตพฺพจีวรํ, คาถาพนฺธวเสน ‘‘วสฺสวาสิก’’นฺติ รสฺสตฺตํ. สงฺฆิกํ อปโลเกตฺวา คหิตํ วสฺสาวาสิกํ จีวรํ สเจ ตตฺรชํ ตตฺรุปฺปาทํ โหติ, อนฺโตวสฺเส วิพฺภนฺโตปิ ลภเตติ โยชนา. ‘‘ตตฺรชํ สเจ’’ติ อิมินา จสฺส ทายกานํ วสฺสาวาสิกปจฺจยวเสน คาหิตํ ปน น ลภตีติ ทีเปติ. ยถาห – ‘‘ปจฺจยวเสน คาหิตํ ปน น ลภตีติ วทนฺตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๑๘).
๒๘๔๖-๘. สเจ วุตฺถวสฺโส โย ภิกฺขุ อาวาสิกหตฺถโต กิฺจิ ติจีวราทิกํ กปฺปิยภณฺฑํ อตฺตโน คเหตฺวา ‘‘อสุกสฺมึ กุเล มยฺหํ คหิตํ วสฺสาวาสิกจีวรํ คณฺห’’ อิติ เอวํ วตฺวา ตสฺส อาวาสิกสฺส ทตฺวา ทิสํ คจฺฉติ ปกฺกมติ, โส ตตฺถ คตฏฺาเน สเจ อุปฺปพฺพชติ คิหี โหติ, ตสฺส ทิสํคตสฺส สมฺปตฺตํ ตํ วสฺสาวาสิกํ เตน ตถา ทินฺนมฺปิ อาวาสิโก ภิกฺขุ คเหตุํ น ลภติ, ตสฺส ปาปิตํ วสฺสาวาสิกจีวรํ สงฺฆิกํเยว สิยาติ โยชนา. ยถาห – ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, วสฺสํวุตฺโถ ภิกฺขุ วิพฺภมติ, สงฺฆสฺเสเวต’’นฺติ.
๒๘๔๙. ตสฺมึ กุเล ทายเก มนุสฺเส สมฺมุขา เจ ปฏิจฺฉาเปติ, ตสฺส ทิสํคมิสฺส สมฺปตฺตํ วสฺสาวาสิกจีวรํ อาวาสิโก ลภตีติ โยชนา.
๒๘๕๐. ตตฺถ อาราโม นาม ปุปฺผาราโม วา ผลาราโม วา. วิหาโร นาม ยํ กิฺจิ ปาสาทาทิเสนาสนํ. วตฺถูนิ ทุวิธสฺสปีติ อารามวตฺถุ, วิหารวตฺถูติ ทุวิธสฺส วตฺถูนิ ¶ จ. อารามวตฺถุ นาม เตสํเยว อารามานํ อตฺถาย ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปิโตกาโส, เตสุ วา อาราเมสุ วินฏฺเสุ เตสํ โปราณกภูมิภาโค. วิหารวตฺถุ นาม ตสฺส ปติฏฺาโนกาโส. ภิสิ นาม อุณฺณภิสิอาทีนํ ปฺจนฺนํ อฺตรา. พิมฺโพหนํ นาม วุตฺตปฺปการานํ พิมฺโพหนานํ อฺตรํ. มฺจํ นาม มสารโก พุนฺทิกาพทฺโธ, กุฬีรปาทโก, อาหจฺจปาทโกติ อิเมสํ ปุพฺเพ วุตฺตานํ จตุนฺนํ มฺจานํ อฺตรํ. ปีํ นาม มสารกาทีนํเยว จตุนฺนํ ปีานํ อฺตรํ.
๒๘๕๑. โลหกุมฺภี ¶ นาม กาฬโลเหน วา ตมฺพโลเหน วา เยน เกนจิ โลเหน กตา กุมฺภี. กฏาโห ปากโฏว. ‘‘ภาณก’’นฺติ อลฺชโร วุจฺจติ. อลฺชโรติ จ พหุอุทกคณฺหนิกา มหาจาฏิ, ชลํ คณฺหิตุํ อลนฺติ อลฺชโร. ‘‘วฏฺฏจาฏิ วิย หุตฺวา โถกํ ทีฆมุโข มชฺเฌ ปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา กโต’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ. วารโกติ ฆโฏ. กุ วุจฺจติ ปถวี, ตสฺสา ทาลนโต วิทารณโต ‘‘กุทาโล’’ติ อโยมยอุปกรณวิเสโส วุจฺจติ.
๒๘๕๒. วลฺลิเวฬุอาทีสุ เวฬูติ มหาเวณุ. ติณนฺติ เคหจฺฉาทนํ ติณํ. ปณฺณํ ตาลปณฺณาทิกํ. มฺุชนฺติ มฺุชติณํ. ปพฺพชนฺติ ปพฺพชติณํ, มตฺติกา ปกติมตฺติกา วา เครุกาทิปฺจวณฺณา วา มตฺติกา. อาห จ อฏฺกถาจริโย.
๒๘๕๓. ทฺเวติ ปมทุติยครุภณฺฑานิ. ทฺวีหิ สงฺคหิตานิ ‘‘อาโรโม, อารามวตฺถุ, อิทํ ปมํ. วิหาโร, วิหารวตฺถุ, อิทํ ทุติย’’นฺติ (จูฬว. ๓๒๑-๓๒๒) วุตฺตตฺตา. จตุสงฺคหนฺติ จตูหิ ภิสิอาทีหิ ¶ สงฺคโห ยสฺสาติ วิคฺคโห. นวโกฏฺาสนฺติ โลหกุมฺภิอาทโย นว โกฏฺาสา อสฺสาติ วิคฺคโห. อฏฺธา วลฺลิอาทีหิ อฏฺหิ ปกาเรหิ.
๒๘๕๔. อิตีติ นิทสฺสนตฺเถ. เอวํ วุตฺตนเยน ปฺจหิ ราสีหิ นิทฺทิฏฺานํ ครุภณฺฑคณนานํ ปิณฺฑวเสน ปฺจวีสติวิธํ ครุภณฺฑํ ปฺจนิมฺมลโลจโน นาโถ ปกาสยีติ โยชนา. ปฺจ นิมฺมลานิ โลจนานิ ยสฺสาติ วิคฺคโห, มํสทิพฺพธมฺมพุทฺธสมนฺตจกฺขุวเสน ปฺจวิธวิปฺปสนฺนโลจโนติ อตฺโถ.
๒๘๕๕. วิสฺสชฺเชนฺโตติ อิสฺสรวตาย ปรสฺส วิสฺสชฺเชนฺโต. วิภาเชนฺโตติ วสฺสคฺเคน ปาเปตฺวา วิภาเชนฺโต. อิทฺหิ สพฺพมฺปิ ครุภณฺฑํ เสนาสนกฺขนฺธเก (จูฬว. ๓๒๑) ‘‘อวิสฺสชฺชิยํ. กิฏาคิริวตฺถุมฺหิ (จูฬว. ๓๒๒) อเวภงฺคิย’’นฺติ จ วุตฺตํ. อุภยตฺถ อาคตโวหารเภททสฺสนมุเขน ตตฺถ วิปฺปฏิปชฺชนฺตสฺส อาปตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขุ ถุลฺลจฺจยํ ผุเส’’ติ. ปริวาเร ปน –
อวิสฺสชฺชิยํ ¶ อเวภงฺคิยํ, ปฺจ วุตฺตา มเหสินา;
วิสฺสชฺเชนฺตสฺส ปริภฺุชนฺตสฺส อนาปตฺติ;
ปฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตาติ. (ปริ. ๔๗๙) –
อาคตํ. ตสฺมา มูลจฺเฉชฺชวเสน อวิสฺสชฺชิยํ, อเวภงฺคิยฺจ, ปริวตฺตนวเสน ปน วิสฺสชฺเชนฺตสฺส, ปริภฺุชนฺตสฺส จ อนาปตฺตีติ เอวเมตฺถ อธิปฺปาโย.
๒๘๕๖. ภิกฺขุนา ปุคฺคเลน วา สงฺเฆน วา คเณน วา ครุภณฺฑํ ตุ วิสฺสชฺชิตํ อวิสฺสฏฺเมว โหติ, วิภตฺตฺจ อวิภาชิตเมว โหตีติ โยชนา.
๒๘๕๗. เอตฺถ ¶ เอเตสุ ปฺจสุ ครุภณฺเฑสุ ปุริเมสุ ตีสุ อครุภณฺฑกํ กิฺจิ น จ อตฺถีติ โยชนา. จตุตฺเถ ปน ครุภณฺเฑ อฏฺกถาย ‘‘โลหกุมฺภี, โลหภาณกํ, โลหกฏาหนฺติ อิมานิ ตีณิ มหนฺตานิ วา โหนฺตุ ขุทฺทกานิ วา, อนฺตมโส ปสตมตฺตอุทกคณฺหนกานิปิ ครุภณฺฑานิเยวา’’ติ วุตฺตนยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โลหกุมฺภี’’ติอาทิ.
๒๘๕๘. อิทํ ติวิธนฺติ สมฺพนฺโธ. ปาทคณฺหนโกติ เอตฺถ ปาโท นาม มคธนาฬิยา ปฺจนาฬิมตฺตคณฺหนโก ภาชนวิเสโส. ภาชนานํ ปมาณํ กโรนฺตา สีหฬทีเป เยภุยฺเยน เตเนว ปาเทน มินนฺติ. ตสฺมา อฏฺกถายํ ‘‘สีหฬทีเป ปาทคณฺหนโก ภาเชตพฺโพ’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) วุตฺตํ. โลหวารโกติ กาฬโลหตมฺพโลหวฏฺฏโลหกํสโลหานํ เยน เกนจิ กโต. ภาชิโยติ ภาเชตพฺโพ.
๒๘๕๙. ตโต อุทฺธนฺติ ตโต ปาทคณฺหนกวารกโต อุทฺธํ อธิกํ คณฺหนโก. เอวํ ปาฬิอาคตานํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อฏฺกถาคตานํ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) ทสฺเสตุมาห ‘‘ภิงฺคาราทีนี’’ติอาทิ. ภิงฺคาโร นาม อุกฺขิตฺตหตฺถิโสณฺฑากาเรน กตชลนิคฺคมกณฺณิโก อุจฺจคีโว มหามุขอุทกภาชนวิเสโส. อาทิ-สทฺเทน อฏฺกถาคตานิ ‘‘ปฏิคฺคหอุฬุงฺกทพฺพิกฏจฺฉุปาติตฏฺฏกสรกสมุคฺคองฺคารกปลฺลธูมกฏจฺฉุอาทีนิ ขุทฺทกานิ วา มหนฺตานิ วา’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) วุตฺตานิ สงฺคณฺหาติ. สพฺพานีติ ขุทฺทกานิ วา มหนฺตานิ วา.
๒๘๖๐. ตมฺพถาลกา ¶ อยถาลกา ภาเชตพฺพาติ โยชนา. จ-สทฺเทน อฏฺกถายํ วุตฺตํ ‘‘เปตฺวา ปน ภาชนวิกตึ ¶ อฺสฺมิมฺปิ กปฺปิยโลหภณฺเฑ อฺชนี อฺชนิสลากา กณฺณมลหรณี สูจิ ปณฺณสูจิ ขุทฺทโก ปิปฺผลโก ขุทฺทกํ อารกณฺฏกํ กฺุจิกา ตาฬํ กตฺตรยฏฺิเวธโก นตฺถุทานํ ภินฺทิวาโล โลหกูโฏ โลหกุฏฺฏิ โลหคุโฬ โลหปิณฺฑิ โลหอรณี จกฺกลิกํ อฺมฺปิ วิปฺปกตํ โลหภณฺฑํ ภาชิย’’นฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) วจนํ สงฺคณฺหาติ. ธูมเนตฺตนฺติ ธูมนาฬิกา. อาทิ-สทฺเทน ‘‘ผาลทีปรุกฺขทีปกปลฺลกโอลมฺพกทีปกอิตฺถิปุริสติรจฺฉานคตรูปกานิ ปน อฺานิ วา ภิตฺติจฺฉทนกวาฏาทีสุ อุปเนตพฺพานิ อนฺตมโส โลหขิลกํ อุปาทาย สพฺพานิ โลหภณฺฑานิ ครุภณฺฑานิเยว โหนฺตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) วุตฺตํ สงฺคณฺหาติ.
๒๘๖๑. อตฺตนา ปฏิลทฺธนฺติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ, อตฺตนา ปฏิลทฺธมฺปีติ อตฺโถ. ภิกฺขุนา อตฺตนา ปฏิลทฺธมฺปิ ตํ โลหภณฺฑํ กิฺจิปิ ปุคฺคลิกปริโภเคน น ภฺุชิตพฺพนฺติ โยชนา.
๒๘๖๒. กํสวฏฺฏโลหานํ วิการภูตานิ ตมฺพมยภาชนานิปิ ปุคฺคลิกปริโภเคน สพฺพโส ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏนฺตีติ โยชนา.
๒๘๖๓. เอเสว นโยติ ‘‘น ปุคฺคลิกโภเคนา’’ติอาทินา ทสฺสิตนโย. สงฺฆิเกสุ วา คิหีนํ สนฺตเกสุ วา ยถาวุตฺตภณฺเฑสุ ปริโภคปจฺจยา โทโส น อตฺถีติ โยชนา. ‘‘กํสโลหาทิภาชนํ สงฺฆสฺส ทินฺนมฺปิ ปาริหาริยํ น วฏฺฏติ, คิหิวิกตนีหาเรเนว ปริภฺุชิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) มหาปจฺจริยํ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ปาริหาริยํ น วฏฺฏติ อตฺตโน สนฺตกํ วิย คเหตฺวา ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏตีติ. ‘‘คิหิวิกตนีหาเรเนว ¶ ปริภฺุชิตพฺพ’’นฺติ อิมินา สเจ อารามิกาทโย ปฏิสาเมตฺวา ปฏิเทนฺติ, ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
๒๘๖๔. ขีรปาสาณนฺติ มุทุกา ปาณชาติ. วุตฺตฺหิ มาติกาฏฺกถาคณฺิปเท ‘‘ขีรปาสาโณ นาม มุทุโก ปาสาโณ’’ติ. ครุกนฺติ ครุภณฺฑํ. ตฏฺฏกาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน สรกาทีนํ ¶ สงฺคโห. ฆฏโกติ ขีรปาสาณมโยเยว วารโก. ‘‘ปาทคณฺหนโต อุทฺธ’’นฺติ อิมินา ปาทคณฺหนโก อครุภณฺฑนฺติ ทีเปติ.
๒๘๖๕. ‘‘สุวณฺณรชตหารกูฏชาติผลิกภาชนานิ คิหิวิกตานิปิ น วฏฺฏนฺติ, ปเคว สงฺฆิกปริโภเคน วา ปุคฺคลิกปริโภเคน วา’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) อฏฺกถายํ วุตฺตนยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สิงฺคี’’ติอาทิ. สิงฺคีติ สุวณฺณํ. สชฺฌุ รชตํ. หารกูฏํ นาม สุวณฺณวณฺณํ โลหชาตํ. ผลิเกน อุพฺภวํ ชาตํ, ผลิกมยํ ภาชนนฺติ อตฺโถ. คิหีนํ สนฺตกานิปีติ อปิ-สทฺเทน คิหิวิกตปริโภเคนาปิ ตาว น วฏฺฏนฺติ, ปเคว สงฺฆิกปริโภเคน วา ปุคฺคลิกปริโภเคน วาติ ทีเปติ. เสนาสนปริโภเค ปน อามาสมฺปิ อนามาสมฺปิ สพฺพํ วฏฺฏติ.
๒๘๖๖. ขุทฺทาติ ยาย วาสิยา เปตฺวา ทนฺตกฏฺจฺเฉทนํ วา อุจฺฉุตจฺฉนํ วา อฺํ มหากมฺมํ กาตุํ น สกฺกา, เอวรูปา ขุทฺทกา วาสิ ภาชนียา. มหตฺตรีติ ยถาวุตฺตปฺปมาณาย วาสิยา มหนฺตตรา เยน เกนจิ อากาเรน กตวาสิ ครุภณฺฑํ. เวชฺชานํ สิราเวธนกมฺปิ จ ผรสุ ตถา ครุภณฺฑนฺติ โยชนา.
๒๘๖๗. กุารีติ ¶ เอตฺถ ผรสุสทิโสว วินิจฺฉโย. ยา ปน อาวุธสงฺเขเปน กตา, อยํ อนามาสา. กุทาโล อนฺตมโส จตุรงฺคุลมตฺโตปิ. สิขรนฺติ ธนุรชฺชุโต นาเมตฺวา ทารุอาทีนํ วิชฺฌนกกณฺฏโก. เตเนวาติ นิขาทเนเนว.
๒๘๖๘. นิขาทนสฺส เภทวนฺตตาย ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุมาห ‘‘จตุรสฺสมุขํ โทณิมุข’’นฺติ. โทณิมุขนฺติ โทณิ วิย อุภยปสฺเสน นามิตมุขํ. วงฺกนฺติ อคฺคโต นาเมตฺวา กตนิขาทนํ. ปิ-สทฺเทน อุชุกํ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ จาติ ตสฺมึ นิขาทเน. สทณฺฑํ ขุทฺทกฺจ นิขาทนํ สพฺพํ ครุภณฺฑนฺติ โยชนา. ‘‘สทณฺฑํ ขุทฺทก’’นฺติ อิมินา วิเสสนทฺวเยน อทณฺฑํ ผลมตฺตํ สิปาฏิกาย เปตฺวา ปริหรณโยคฺคํ สมฺมชฺชนิทณฺฑเวธนกํ นิขาทนํ อครุภณฺฑํ, ตโต มหนฺตํ นิขาทนํ อทณฺฑมฺปิ ครุภณฺฑนฺติ ทีเปติ. เยหิ มนุสฺเสหิ วิหาเร วาสิอาทีนิ ทินฺนานิ จ โหนฺติ, เต เจ ฆเร ทฑฺเฒ วา โจเรหิ วา วิลุตฺเต ‘‘เทถ โน, ภนฺเต, อุปกรเณ ¶ ปุน ปากติเก กริสฺสามา’’ติ วทนฺติ, ทาตพฺพา. สเจ อาหรนฺติ, น วาเรตพฺพา, อนาหรนฺตาปิ น โจเทตพฺพา.
๒๘๖๙. ‘‘กมฺมารตฏฺฏการจุนฺทการนฬการมณิการปตฺตพนฺธกานํ อธิกรณิมุฏฺิกสณฺฑาสตุลาทีนิ สพฺพานิ โลหมยอุปกรณานิ สงฺเฆ ทินฺนกาลโต ปฏฺาย ครุภณฺฑานิ. ติปุโกฏฺฏกสุวณฺณการจมฺมการอุปกรเณสุปิ เอเสว นโย. อยํ ปน วิเสโส – ติปุโกฏฺฏกอุปกรเณสุปิ ติปุจฺเฉทนสตฺถกํ, สุวณฺณการอุปกรเณสุ สุวณฺณจฺเฉทนสตฺถกํ, จมฺมการอุปกรเณสุ กตปริกมฺมจมฺมฉินฺทนกํ ขุทฺทกสตฺถนฺติ อิมานิ ภาชนียภณฺฑานี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) อฏฺกถาคตํ วินิจฺฉเยกเทสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มุฏฺิก’’นฺติอาทิ ¶ . ตุลาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน กตฺตริอาทิอุปกรณํ สงฺคณฺหาติ.
๒๘๗๐. ‘‘นหาปิตตุนฺนการานํ อุปกรเณสุปิ เปตฺวา มหากตฺตรึ, มหาสณฺฑาสํ, มหาปิปฺผลกฺจ สพฺพํ ภาชนียํ. มหากตฺตริอาทีนิ ครุภณฺฑานี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) อฏฺกถาคตํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘นฺหาปิตกสฺสา’’ติอาทิ. นฺหาปิตกสฺส อุปกรเณสุ สณฺฑาโส, มหตฺตรี กตฺตรี จ ตุนฺนการานฺจ อุปกรเณสุ มหตฺตรี กตฺตรี จ มหาปิปฺผลกฺจ ครุภณฺฑกนฺติ โยชนา.
๒๘๗๑. เอตฺตาวตา จตุตฺถครุภณฺเฑ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฺจมครุภณฺเฑ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วลฺลี’’ติอาทิ. เวตฺตลตาทิกา วลฺลิ ทุลฺลภฏฺาเน สงฺฆสฺส ทินฺนา วา ตตฺถ สงฺฆสฺส ภูมิยํ ชาตา, รกฺขิตา โคปิตา วา อฑฺฒพาหุปฺปมาณา ครุภณฺฑํ โหตีติ โยชนา. ‘‘อฑฺฒพาหูติ กปฺปรโต ปฏฺาย ยาว อํสกูฏ’’นฺติ คณฺิปเท วุตฺตํ. ‘‘อฑฺฒพาหุ นาม วิทตฺถิจตุรงฺคุล’’นฺติปิ วทนฺติ. สเจ สา วลฺลิ สงฺฆกมฺเม, เจติยกมฺเม จ กเต อติเรกา โหติ, ปุคฺคลิกกมฺเมปิ อุปเนตุํ วฏฺฏติ. อรกฺขิตา ปน ครุภณฺฑเมว น โหติ.
๒๘๗๒. อฏฺกถายํ ‘‘สุตฺตมกจิวากนาฬิเกรหีรจมฺมมยา รชฺชุกา วา โยตฺตานิ วา วาเก จ นาฬิเกรหีเร จ วฏฺเฏตฺวา กตา เอกวฏฺฏา วา ทฺวิวฏฺฏา วา สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโต ปฏฺาย ครุภณฺฑํ. สุตฺตํ ปน อวฏฺเฏตฺวา ทินฺนํ, มกจิวากนาฬิเกรหีรา จ ภาชนียา’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) อาคตวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สุตฺตวากาทินิพฺพตฺตา’’ติอาทิ. วากาทีติ ¶ อาทิ-สทฺเทน มกจิวากนาฬิเกรหีรจมฺมานํ คหณํ. นาติทีฆา รชฺชุกา. อติทีฆํ โยตฺตกํ.
๒๘๗๓. นาฬิเกรสฺส ¶ หีเร วา มกจิวาเก วา วฏฺเฏตฺวา กตา เอกวฏฺฏาปิ ครุภณฺฑกนฺติ โยชนา. เยหิ ปเนตานิ รชฺชุกโยตฺตาทีนิ ทินฺนานิ โหนฺติ, เต อตฺตโน กรณีเยน หรนฺตา น วาเรตพฺพา.
๒๘๗๔. วฑฺฒกิองฺคุเลน อฏฺงฺคุลายโต สูจิทณฺฑมตฺโต ปริณาหโต สีหฬทีเป เลขกานํ เลขนิสูจิทณฺฑมตฺโต สงฺฆสฺส ทินฺโน วา ตตฺถชาตโก วา รกฺขิโต โคปิโต เวฬุ ครุภณฺฑํ สิยาติ โยชนา. ‘‘ยํ มชฺฌิมปุริสสฺส กนิฏฺงฺคุลิยา อคฺคปฺปมาณํ, อิทํ สีหฬทีเป เลขกานํ เลขนิสูจิยา ปมาณ’’นฺติ วทนฺติ. โส จ สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรโก ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติ.
๒๘๗๕. ทณฺโฑ จ สลากา จ ทณฺฑสลากา, ฉตฺตสฺส ทณฺฑสลากาติ วิคฺคโห. ฉตฺตทณฺโฑ นาม ฉตฺตปิณฺฑิ. ฉตฺตสลากาติ ฉตฺตปฺชรสลากา. ทณฺโฑติ อุปาหนทณฺฑโก. ‘‘ทณฺโฑ’’ติ สามฺเน วุตฺเตปิ อฏฺกถาคเตสุ สรูเปน อิธาวุตฺโต อุปาหนทณฺโฑเยว สามฺวจเนน ปาริเสสโต คเหตพฺโพติ. ทฑฺฒเคหมนุสฺสา คณฺหิตฺวา คจฺฉนฺตา น วาเรตพฺพา.
๒๘๗๖. มฺุชาทีสุ เคหจฺฉทนารเหสุ ติเณสุ ยํ กิฺจิ มุฏฺิมตฺตํ ติณํ วา เคหจฺฉทนารหํ ตาลปณฺณาทิ เอกมฺปิ สงฺฆสฺส ทินฺนํ วา ตตฺถ สงฺฆิกภูมิยํ ชาตํ วา ครุภณฺฑํ สิยาติ โยเชตพฺพา. ตตฺถ มุฏฺิมตฺตํ นาม กรฬมตฺตํ. อิทฺจ กรฬํ กตฺวา ฉาเทนฺตานํ ฉทนกรฬวเสน คเหตพฺพํ. ตาลปณฺณาทีติ อาทิ-สทฺเทน นาฬิเกรปณฺณาทิเคหจฺฉทนปณฺณานํ คหณํ. ตมฺปิ มฺุชาทิ สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ กเต อติเรกํ ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติ. ทฑฺฒเคหมนุสฺสา คเหตฺวา คจฺฉนฺติ, น วาเรตพฺพาติ.
๒๘๗๗-๘. อฏฺงฺคุลปฺปมาโณติ ¶ ทีฆโต อฏฺงฺคุลมตฺโต. เกจิ ‘‘ปุถุลโต’’ติ วทนฺติ. ริตฺตโปตฺถโกติ เลขาหิ สฺุโปตฺถโก, น ลิขิตโปตฺถโกติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘อฏฺงฺคุลปฺปมาโณ’’ติ ¶ อิมินา อฏฺงฺคุลโต อูนปฺปมาโณ ภาชิโย, ‘‘ริตฺตโปตฺถโก’’ติ อิมินา อฏฺงฺคุลโต อติเรกปฺปมาโณปิ ลิขิตโปตฺถโก ภาชิโยติ ทสฺเสติ.
‘‘มตฺติกา ปกติมตฺติกา วา โหตุ ปฺจวณฺณา วา สุธา วา สชฺชุรสกงฺคุฏฺสิเลสาทีสุ วา ยํ กิฺจิ ทุลฺลภฏฺาเน อาเนตฺวา วา ทินฺนํ ตตฺถชาตกํ วา รกฺขิตโคปิตํ ตาลผลปกฺกมตฺตํ ครุภณฺฑํ โหตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) อฏฺกถาคตวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มตฺติกา’’ติอาทิ. ปากติกา วา เสตเครุกาทิปฺจวณฺณา วาปิ มตฺติกาติ โยชนา. สิเลโส นาม กพิฏฺาทิสิเลโส. อาทิ-สทฺเทน สชฺชุรสกงฺคุฏฺาทีนํ คหณํ. ตาลปกฺกปมาณนฺติ เอกฏฺิตาลผลปมาณาปิ. ตมฺปิ มตฺติกาทิ สงฺฆกมฺเม, เจติยกมฺเม จ นิฏฺิเต อติเรกํ ปุคฺคลิกกมฺเม ทาตุํ วฏฺฏติ.
๒๘๗๙-๘๐. ‘‘เวฬุอาทิก’’นฺติ ปทจฺเฉโท. รกฺขิตํ โคปิตํ วาปิ คณฺหตา สมกํ วา อติเรกํ วา ถาวรํ อนฺตมโส ตํอคฺฆนกํ วาลิกเมว วา ทตฺวา คเหตพฺพนฺติ โยชนา.
อฏฺกถายํ ปน ‘‘รกฺขิตโคปิตํ เวฬุํ คณฺหนฺเตน สมกํ วา อติเรกํ วา ถาวรํ อนฺตมโส ตํอคฺฆนกวาลิกายปิ ผาติกมฺมํ กตฺวา คเหตพฺโพ. ผาติกมฺมํ อกตฺวา คณฺหนฺเตน ตตฺเถว วฬฺเชตพฺโพ, คมนกาเล สงฺฆิเก อาวาเส เปตฺวา คนฺตพฺพํ. อสติยา คเหตฺวา คเตน ¶ ปน ปหิณิตฺวา ทาตพฺโพ. เทสนฺตรคเตน สมฺปตฺตวิหาเร สงฺฆิกาวาเส เปตพฺโพ’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) เวฬุมฺหิเยว อยํ วินิจฺฉโย วุตฺโต, อิธ ปน ‘‘วลฺลิเวฬาทิกํ กิฺจี’’ติ วลฺลิอาทีนมฺปิ สามฺเน วุตฺตตฺตา ตํ อุปลกฺขณมตฺตํ วลฺลิอาทีสุปิ ยถารหํ ลพฺภตีติ เวทิตพฺพํ.
๒๘๘๑. อฺชนนฺติ สิลามโย. เอวํ หริตาลมโนสิลาปิ.
๒๘๘๒. ทารุภณฺเฑ อยํ วินิจฺฉโย – ปริณาหโต ยถาวุตฺต สูจิทณฺฑปฺปมาณโก อฏฺงฺคุลทีโฆ โย โกจิ ทารุภณฺฑโก ทารุทุลฺลภฏฺาเน สงฺฆสฺส ทินฺโน วา ตตฺถชาตโก วา รกฺขิตโคปิโต ครุภณฺฑํ โหตีติ โยชนา.
๒๘๘๓. เอวํ ¶ กุรุนฺทฏฺกถาย อาคตวินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา มหาอฏฺกถาย (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) อาคตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มหาอฏฺกถาย’’นฺติอาทิ. ตตฺถ อาสนฺทิกสตฺตงฺคา วุตฺตลกฺขณาว. ‘‘ภทฺทปี’’นฺติ เวตฺตมยํ ปีํ วุจฺจติ. ปีิกาติ ปิโลติกาพทฺธปีเมว.
๒๘๘๔. เอฬกปาทปีํ นาม ทารุปฏฺฏิกาย อุปริ ปาเท เปตฺวา โภชนปลฺลงฺกํ วิย กตปีํ วุจฺจติ. ‘‘อามลกวฏฺฏกปี’’นฺติ เอตสฺส ‘‘อามณฺฑกวฏฺฏก’’นฺติ ปริยาโย, ตสฺมา อุภเยนาปิ อามลกากาเรน โยชิตํ พหุปาทกปีํ วุจฺจติ. เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘ตถามณฺฑกปีก’’นฺติ ปาโ. คาถาพนฺธวเสน มณฺฑก-สทฺทปโยโค. โกจฺฉํ ภูตคามวคฺเค จตุตฺถสิกฺขาปเท วุตฺตสรูปํ. ปลาลปีนฺติ นิปชฺชนตฺถาย กตา ปลาลภิสิ, อิมินา กทลิปตฺตาทิมยปีมฺปิ อุปลกฺขณโต ทสฺสิตํ. ยถาห – ‘‘ปลาลปีเน เจตฺถ กทลิปตฺตาทิปีานิปิ สงฺคหิตานี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑). โธวเน ¶ ผลกนฺติ จีวรโธวนผลกํ, โธวนาทิสทฺทานํ วิเยตฺถ วิภตฺติอโลโป. อิเมสุ ตาว ยํ กิฺจิ ขุทฺทกํ วา โหตุ มหนฺตํ วา, สงฺฆสฺส ทินฺนํ ครุภณฺฑํ โหติ. พฺยคฺฆจมฺมโอนทฺธมฺปิ วาฬรูปปริกฺขิตฺตํ รตนปริสิพฺพิตํ โกจฺฉํ ครุภณฺฑเมว.
๒๘๘๕. ภณฺฑิกาติ ทณฺฑกฏฺจฺเฉทนภณฺฑิกา. มุคฺคโรติ ทณฺฑมุคฺคโร. ทณฺฑมุคฺคโร นาม เยน รชิตจีวรํ โปเถนฺติ. วตฺถฆฏฺฏนมุคฺคโรติ จีวรฆฏฺฏนมุคฺคโร, เยน อนุวาตาทึ ฆฏฺเฏนฺติ. อมฺพณนฺติ ผลเกหิ โปกฺขรณิสทิสํ กตปานียภาชนํ. มฺชูสา นาม โทณิเปฬา. นาวา โปโต. รชนโทณิกา นาม ยตฺถ จีวรํ รชนฺติ, ปกฺกรชนํ วา อากิรนฺติ.
๒๘๘๖. อุฬุงฺโกติ นาฬิเกรผลกฏาหาทิมโย อุฬุงฺโก. อุภยํ ปิธานสมโก สมุคฺโค. ‘‘ขุทฺทโก ปริวิธโน กรณฺฑ’’นฺติ วทนฺติ. กรณฺโฑ จ ปาทคณฺหนกโต อติเรกปฺปมาโณ อิธ อธิปฺเปโต. กฏจฺฉูติ ทพฺพิ. อาทิ-สทฺเทน ปานียสราวปานียสงฺขาทีนํ คหณํ.
๒๘๘๗. เคหสมฺภารนฺติ เคโหปกรณํ. ถมฺภตุลาโสปานผลกาทิ ทารุมยํ, ปาสาณมยมฺปิ อิมินาว คหิตํ. กปฺปิยจมฺมนฺติ ‘‘เอฬกาชมิคาน’’นฺติอาทินา (วิ. วิ. ๒๖๕๐) เหฏฺา ทสฺสิตํ กปฺปิยจมฺมํ. ตพฺพิปริยายํ อกปฺปิยํ. อภาชิยํ ครุภณฺฑตฺตา. ภูมตฺถรณํ กตฺวา ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ.
๒๘๘๘. อฏฺกถายํ ¶ ‘‘เอฬกจมฺมํ ปน ปจฺจตฺถรณคติกเมว โหติ, ตมฺปิ ครุภณฺฑเมวา’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) วุตฺตตฺตา อาห ‘‘เอฬจมฺมํ ครุํ วุตฺต’’นฺติ. กุรุนฺทิยํ ปน ‘‘สพฺพํ มฺจปฺปมาณํ จมฺมํ ครุภณฺฑ’’นฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) ¶ วุตฺตํ. เอตฺถ จ ‘‘ปจฺจตฺถรณคติกเมวา’’ติ อิมินา มฺจปีเปิ อตฺถริตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ‘‘ปาวาราทิปจฺจตฺถรณมฺปิ ครุภณฺฑ’’นฺติ เอเก, ‘‘โน’’ติ อปเร, วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. มฺจปฺปมาณนฺติ จ ปมาณยุตฺตํ มฺจํ. ปมาณยุตฺตมฺโจ นาม ยสฺส ทีฆโส นว วิทตฺถิโย ติริยฺจ ตทุปฑฺฒํ. อุทฺธํ มุขมสฺสาติ อุทุกฺขลํ. อาทิ-สทฺเทน มุสลํ, สุปฺปํ, นิสทํ, นิสทโปโต, ปาสาณโทณิ, ปาสาณกฏาหฺจ สงฺคหิตํ. เปสการาทีติ อาทิ-สทฺเทน จมฺมการาทีนํ คหณํ. ตุริเวมาทิ เปสการภณฺฑฺจ ภสฺตาทิ จมฺมการภณฺฑฺจ กสิภณฺฑฺจ ยุคนงฺคลาทิ สงฺฆิกํ สงฺฆสนฺตกํ ครุภณฺฑนฺติ โยชนา.
๒๘๘๙. ‘‘ตเถวา’’ติ อิมินา ‘‘สงฺฆิก’’นฺติ อิทํ ปจฺจามสติ. อาธารโกติ ปตฺตาธาโร. ตาลวณฺฏนฺติ ตาลวณฺเฏหิ กตํ. เวฬุทนฺตวิลีเวหิ วา โมรปิฺเฉหิ วา จมฺมวิกตีหิ วา กตมฺปิ ตํสทิสํ ‘‘ตาลวณฺฏ’’นฺเตว วุจฺจติ. วฏฺฏวิธูปนานํ ตาลวณฺเฏเยว อนฺโตคธตฺตา ‘‘พีชนี’’ติ จตุรสฺสวิธูปนฺจ เกตกปาโรหกุนฺตาลปณฺณาทิมยทนฺตมยวิสาณมยทณฺฑกมกสพีชนี จ วุจฺจติ. ปจฺฉิ ปากฏาเยว. ปจฺฉิโต ขุทฺทโก ตาลปณฺณาทิมโย ภาชนวิเสโส จงฺโกฏกํ. สพฺพา สมฺมชฺชนีติ นาฬิเกรหีราทีหิ พทฺธา ยฏฺิสมฺมชฺชนี, มุฏฺิสมฺมชฺชนีติ ทุวิธา ปริเวณงฺคณาทิสมฺมชฺชนี จ ตเถว ทุวิธา ขชฺชูรินาฬิเกรปณฺณาทีหิ พทฺธา เคหสมฺมชฺชนี จาติ สพฺพาปิ สมฺมชฺชนี ครุภณฺฑํ โหติ.
๒๘๙๐. จกฺกยุตฺตกยานนฺติ หตฺถวฏฺฏกสกฏาทิยุตฺตยานฺจ.
๒๘๙๑. ฉตฺตนฺติ ปณฺณกิลฺชเสตจฺฉตฺตวเสน ติวิธํ ฉตฺตํ. มุฏฺิปณฺณนฺติ ตาลปณฺณํ สนฺธาย วุตฺตํ. วิสาณภาชนฺจ ตุมฺพภาชนฺจาติ ¶ วิคฺคโห, เอกเทสสรูเปกเสโส, คาถาพนฺธวเสน นิคฺคหิตาคโม จ. วิสาณมยํ, ภาชนํ ตุมฺพมยํ ภาชนฺจาติ อตฺโถ. อิธ ‘‘ปาทคณฺหนกโต อติริตฺตปฺปมาณ’’นฺติ เสโส. อรณี อรณิสหิตํ. อาทิ-สทฺเทน อามลกตุมฺพํ อนฺุาตวาสิยา ทณฺฑฺจ สงฺคณฺหาติ. ลหุ อครุภณฺฑํ, ภาชนียนฺติ อตฺโถ. ปาทคณฺหนกโต อติริตฺตปฺปมาณํ ครุภณฺฑํ.
๒๘๙๒. วิสาณนฺติ ¶ โควิสาณาทิ ยํ กิฺจิ วิสาณํ. อตจฺฉิตํ ยถาคตเมว ภาชนียํ. อนิฏฺิตํ มฺจปาทาทิ ยํ กิฺจิ ภาชนียนฺติ โยชนา. ยถาห – ‘‘มฺจปาโท มฺจอฏนี ปีปาโท ปีอฏนี วาสิผรสุอาทีนํ ทณฺโฑติ เอเตสุ ยํ กิฺจิ วิปฺปกตตจฺฉนกมฺมํ อนิฏฺิตเมว ภาชนียํ, ตจฺฉิตมฏฺํ ปน ครุภณฺฑํ โหตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑).
๒๘๙๓. นิฏฺิโต ตจฺฉิโต วาปีติ ตจฺฉิตนิฏฺิโตปิ. วิโธติ กายพนฺธเน อนฺุาตวิโธ. หิงฺคุกรณฺฑโกติ หิงฺคุมโย วา ตทาธาโร วา กรณฺฑโก. อฺชนีติ อฺชนนาฬิกา จ อฺชนกรณฺฑโก จ. สลากาโยติ อฺชนิสลากา. อุทปฺุฉนีติ หตฺถิทนฺตวิสาณาทิมยา อุทกปฺุฉนี. อิทํ สพฺพํ ภาชนียเมว.
๒๘๙๔. ปริโภคารหนฺติ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคโยคฺคํ. กุลาลภณฺฑนฺติ ฆฏปิราทิกุมฺภการภณฺฑมฺปิ. ปตฺตงฺคารกฏาหนฺติ ปตฺตกฏาหํ, องฺคารกฏาหฺจ. ธูมทานํ นาฬิกา. กปลฺลิกาติ ทีปกปลฺลิกา.
๒๘๙๕. ถุปิกาติ ปาสาทาทิถุปิกา. ทีปรุกฺโขติ ปทีปาธาโร. จยนจฺฉทนิฏฺกาติ ปาการเจติยาทีนํ จยนิฏฺกา ¶ จ เคหาทีนํ ฉทนิฏฺกา จ. สพฺพมฺปีติ ยถาวุตฺตํ สพฺพมฺปิ อนวเสสํ ปริกฺขารํ.
๒๘๙๖. กฺจนโกติ สรโก. ฆฏโกติ ปาทคณฺหนกโต อนติริตฺตปฺปมาโณ ฆฏโก. ‘‘ยถา จ มตฺติกาภณฺเฑ, เอวํ โลหภณฺเฑปิ กุณฺฑิกา ภาชนียโกฏฺาสเมว ภชตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) อฏฺกถานยํ สงฺคเหตุมาห ‘‘โลหภณฺเฑปิ กุณฺฑิกาปิ จ ภาชิยา’’ติ.
๒๘๙๗. ครุ นาม ปจฺฉิมํ ครุภณฺฑตฺตยํ. ถาวรํ นาม ปุริมทฺวยํ. สงฺฆสฺสาติ สงฺเฆน. ปริวตฺเตตฺวาติ ปุคฺคลิกาทีหิ ตาทิเสหิ เตหิ ปริวตฺเตตฺวา. ตตฺรายํ ปริวตฺตนนโย (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) – สงฺฆสฺส นาฬิเกราราโม ทูเร โหติ, กปฺปิยการกา ตํ พหุตรํ ขาทนฺติ, ตโต สกฏเวตนํ ทตฺวา อปฺปเมว อาหรนฺติ, อฺเสํ ปน ตสฺส อารามสฺส อวิทูรคามวาสีนํ มนุสฺสานํ วิหารสฺส สมีเป อาราโม โหติ, เต สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา สเกน อาราเมน ¶ ตํ อารามํ ยาจนฺติ, สงฺเฆน ‘‘รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ อปโลเกตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพ. สเจปิ ภิกฺขูนํ รุกฺขสหสฺสํ โหติ, มนุสฺสานํ ปฺจสตานิ, ‘‘นนุ ตุมฺหากํ อาราโม ขุทฺทโก’’ติ น วตฺตพฺพํ. กิฺจาปิ หิ อยํ ขุทฺทโก, อถ โข อิตรโต พหุตรํ อายํ เทติ. สเจปิ สมกเมว เทติ, เอวมฺปิ อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ปริภฺุชิตุํ สกฺกาติ คเหตพฺพเมว.
สเจ ปน มนุสฺสานํ พหุตรา รุกฺขา โหนฺติ, ‘‘นนุ ตุมฺหากํ พหุตรา รุกฺขา’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ ‘‘อติเรกํ อมฺหากํ ปฺุํ โหตุ, สงฺฆสฺส เทมา’’ติ วทนฺติ, ชานาเปตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. ภิกฺขูนํ รุกฺขา ผลธาริโน, มนุสฺสานํ รุกฺขา น ตาว ผลํ คณฺหนฺติ. กิฺจาปิ น คณฺหนฺติ, น ¶ จิรสฺเสว คณฺหิสฺสนฺตีติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพเมว. มนุสฺสานํ รุกฺขา ผลธาริโน, ภิกฺขูนํ น ตาว ผลํ คณฺหนฺติ. ‘‘นนุ ตุมฺหากํ รุกฺขา ผลธาริโน’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ ‘‘คณฺหถ, ภนฺเต, อมฺหากํ ปฺุํ ภวิสฺสตี’’ติ วทนฺติ, ชานาเปตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. เอวํ อาราเมน อาราโม ปริวตฺเตตพฺโพ. เอเตเนว นเยน อารามวตฺถุปิ วิหาโรปิ วิหารวตฺถุปิ อาราเมน ปริวตฺเตตพฺพํ. อารามวตฺถุนา จ มหนฺเตน วา ขุทฺทเกน วา อารามอารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถูนิ.
กถํ วิหาเรน วิหาโร ปริวตฺเตตพฺโพ? สงฺฆสฺส อนฺโตคาเม เคหํ โหติ, มนุสฺสานํ วิหารมชฺเฌ ปาสาโท, อุโภปิ อคฺเฆน สมกา, สเจ มนุสฺสา เตน ปาสาเทน ตํ เคหํ ยาจนฺติ, สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. ภิกฺขูนํ เจ มหคฺฆตรํ เคหํ โหติ, ‘‘มหคฺฆตรํ อมฺหากํ เคห’’นฺติ วุตฺเต จ ‘‘กิฺจาปิ มหคฺฆตรํ, ปพฺพชิตานํ ปน อสารุปฺปํ, น สกฺกา ตตฺถ ปพฺพชิเตหิ วสิตุํ, อิทํ ปน สารุปฺปํ, คณฺหถา’’ติ วทนฺติ, เอวมฺปิ สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. สเจ ปน มนุสฺสานํ มหคฺฆํ โหติ, ‘‘นนุ ตุมฺหากํ เคหํ มหคฺฆ’’นฺติ วตฺตพฺพํ. ‘‘โหตุ, ภนฺเต, อมฺหากํ ปฺุํ ภวิสฺสติ, คณฺหถา’’ติ วุตฺเต ปน สมฺปฏิจฺฉิตุํ วฏฺฏติ. เอวํ วิหาเรน วิหาโร ปริวตฺเตตพฺโพ. เอเตเนว นเยน วิหารวตฺถุปิ อาราโมปิ อารามวตฺถุปิ วิหาเรน ปริวตฺเตตพฺพํ. วิหารวตฺถุนา จ มหคฺเฆน วา อปฺปคฺเฆน วา วิหารวิหารวตฺถุอารามอารามวตฺถูนิ. เอวํ ตาว ถาวเรน ถาวรปริวตฺตนํ เวทิตพฺพํ.
ครุภณฺเฑน ครุภณฺฑปริวตฺตเน ปน มฺจปีํ มหนฺตํ วา โหตุ ขุทฺทกํ วา, อนฺตมโส จตุรงฺคุลปาทกํ ¶ คามทารเกหิ ปํสฺวาคารเกสุ กีฬนฺเตหิ กตมฺปิ สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโต ปฏฺาย ครุภณฺฑํ โหติ. สเจปิ ราชราชมหามตฺตาทโย เอกปฺปหาเรเนว มฺจสตํ วา มฺจสหสฺสํ วา ¶ เทนฺติ, สพฺเพ กปฺปิยมฺจา สมฺปฏิจฺฉิตพฺพา, สมฺปฏิจฺฉิตฺวา วุฑฺฒปฏิปาฏิยา ‘‘สงฺฆิกปริโภเคน ปริภฺุชถา’’ติ ทาตพฺพา, ปุคฺคลิกวเสน น ทาตพฺพา. อติเรกมฺเจ ภณฺฑาคาราทีสุ ปฺเปตฺวา ปตฺตจีวรํ นิกฺขิปิตุมฺปิ วฏฺฏติ.
พหิสีมาย ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ ทินฺนมฺโจ สงฺฆตฺเถรสฺส วสนฏฺาเน ทาตพฺโพ. ตตฺถ เจ พหู มฺจา โหนฺติ, มฺเจน กมฺมํ นตฺถิ, ยสฺส วสนฏฺาเน กมฺมํ อตฺถิ, ตตฺถ ‘‘สงฺฆิกปริโภเคน ปริภฺุชถา’’ติ ทาตพฺโพ. มหคฺเฆน สตคฺฆนเกน, สหสฺสคฺฆนเกน วา มฺเจน อฺํ มฺจสตํ ลภติ, ปริวตฺเตตฺวา คเหตพฺพํ. น เกวลํ มฺเจน มฺโจเยว, อารามอารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถุปีภิสิพิมฺโพหนานิปิ ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏนฺติ. เอส นโย ปีภิสิพิมฺโพหเนสุปิ เอเตสุ หิ กปฺปิยากปฺปิยํ วุตฺตนยเมว. ตตฺถ อกปฺปิยํ น ปริภฺุชิตพฺพํ, กปฺปิยํ สงฺฆิกปริโภเคน ปริภฺุชิตพฺพํ. อกปฺปิยํ วา มหคฺฆํ กปฺปิยํ วา ปริวตฺเตตฺวา วุตฺตวตฺถูนิ คเหตพฺพานิ, อครุภณฺฑุปคํ ปน ภิสิพิมฺโพหนํ นาม นตฺถีติ.
๒๘๙๘. ภิกฺขุ อโธเตน ปาเทน, อลฺลปาเทน วา เสนาสนํ นกฺกเมติ สมฺพนฺโธ. สยนฺติ เอตฺถ, อาสนฺติ จาติ สยนาสนํ, ปริกมฺมกตภูมตฺถรณาทิ. อลฺลปาเทน วาติ เยน อกฺกนฺตฏฺาเน อุทกํ ปฺายติ, เอวรูเปน ตินฺตปาเทน. ยถาห – ‘‘อลฺเลหิ ปาเทหีติ เยหิ อกฺกนฺตฏฺาเน อุทกํ ปฺายติ, เอวรูเปหิ ปาเทหิ ปริภณฺฑกตภูมิ วา เสนาสนํ วา น อกฺกมิตพฺพํ. สเจ ปน อุทกสิเนหมตฺตเมว ปฺายติ, น อุทกํ, วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๔). สอุปาหโนติ เอตฺถ ‘‘โธตปาทก’’นฺติ วตฺตพฺพํ. ปาเท ปฏิมุกฺกาหิ อุปาหนาหิ สอุปาหโน ภิกฺขุ โธตปาทกํ โธตปาเทหิ อกฺกมิตพฺพฏฺานํ ตเถว น อกฺกเมติ โยชนา.
๒๘๙๙. ปริกมฺมกตายาติ ¶ สุธาทิปริกมฺมกตาย. นิฏฺุภนฺตสฺสาติ เขฬํ ปาเตนฺตสฺส. ปริกมฺมกตํ ภิตฺตินฺติ เสตภิตฺตึ วา จิตฺตกมฺมกตํ วา ภิตฺตึ. น เกวลฺจ ภิตฺติเมว, ทฺวารมฺปิ วาตปานมฺปิ อปสฺเสนผลกมฺปิ ปาสาณตฺถมฺภมฺปิ รุกฺขตฺถมฺภมฺปิ จีวเรน วา เกนจิ วา อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวา อปสฺสยิตุํ น ลภติเยว. ‘‘ทฺวารวาตปานาทโย ปน อปริกมฺมกตาปิ อปฏิจฺฉาเทตฺวา น อปสฺสยิตพฺพา’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ.
๒๙๐๑. นิทฺทายโต ¶ ตสฺส โกจิ สรีราวยโว ปจฺจตฺถรเณ สงฺกุฏิเต สหสา ยทิ มฺจํ ผุสติ, ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
๒๙๐๒. โลเมสุ มฺจํ ผุสนฺเตสุ. หตฺถปาทานํ ตเลน อกฺกมิตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. มฺจปีํ นีหรนฺตสฺส กาเย ปฏิหฺติ, อนาปตฺติ.
‘‘ทายเกหิ ‘กาเยน ผุสิตฺวา ยถาสุขํ ปริภฺุชถา’ติ ทินฺนเสนาสนํ, มฺจปีาทิฺจ ทายเกน วุตฺตนิยาเมน ปริภฺุชนฺตสฺส โทโส นตฺถี’’ติ มาติกฏฺกถาย สีหฬคณฺิปเท วุตฺตตฺตา ตถา ปริภฺุชนฺตสฺส อนาปตฺติ. ‘‘อิมํ มฺจปีาทึ สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ครุภณฺฑํ โหติ, น ภาเชตพฺพํ สงฺฆสฺส ปรามฏฺตฺตา. ‘‘อิมํ มฺจปีาทึ ภทนฺตานํ วสฺสคฺเคน คณฺหิตุํ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต สติปิ ครุภณฺฑภาเว กปฺปิยวตฺถุํ ภาเชตฺวา คณฺหิตุํ วฏฺฏติ, อกปฺปิยภณฺฑเมว ภาเชตฺวา คเหตุํ น ลพฺภติ. ‘‘อิมํ มฺจปีํ วสฺสคฺเคน คเหตุํ สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ วุตฺเต วสฺสคฺเคน ภาเชตฺวา คเหตพฺพํ วสฺสคฺเคน ภาชนํ ปมํ วตฺวา ปจฺฉา สงฺฆสฺส ปรามฏฺตฺตา. ‘‘สงฺฆสฺส อิมํ มฺจปีํ วสฺสคฺเคน คณฺหิตุํ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ปน ครุภณฺฑํ โหติ ปมํ สงฺฆสฺส ปรามฏฺตฺตาติ ¶ อยมฺปิ วิเสโส มาติกฏฺกถา คณฺิปเทเยว วุตฺโต.
๒๙๐๓-๔. อุทฺเทสภตฺตวินิจฺฉเยกเทสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สหสฺสคฺฆนโก’’ติอาทิ. สหสฺสคฺฆนโก สจีวโร ปิณฺฑปาโต อวสฺสิกํ ภิกฺขุํ ปตฺโต, ตสฺมึ วิหาเร จ ‘‘เอวรูโป ปิณฺฑปาโต อวสฺสิกํ ภิกฺขุํ ปตฺโต’’ติ ลิขิตฺวา ปิโตปิ จ โหติ, ตโต สฏฺิวสฺสานมจฺจเย ตาทิโส สหสฺสคฺฆนโก สจีวโร โกจิ ปิณฺฑปาโต สเจ อุปฺปนฺโน โหติ, ตํ ปิณฺฑปาตํ พุโธ วินิจฺฉยกุสโล ภิกฺขุ อวสฺสิกฏฺิติกาย อทตฺวา สฏฺิวสฺสิกฏฺิติกาย ทเทยฺยาติ โยชนา.
๒๙๐๕. อุทฺเทสภตฺตํ ภฺุชิตฺวาติ อุปสมฺปนฺนกาเล อตฺตโน วสฺสคฺเคน ปตฺตํ อุทฺเทสภตฺตํ ปริภฺุชิตฺวา. ชาโต เจ สามเณรโกติ สิกฺขาปจฺจกฺขานาทิวเสน สเจ สามเณโร ชาโต. ตนฺติ อุปสมฺปนฺนกาเล คหิตํ ตเทว อุทฺเทสภตฺตํ. สามเณรสฺส ปาฬิยาติ สามเณรปฏิปาฏิยา อตฺตโน ปตฺตํ ปจฺฉา คเหตุํ ลภติ.
๒๙๐๖. โย ¶ สามเณโร สมฺปุณฺณวีสติวสฺโส ‘‘สฺเว อุทฺเทสํ ลภิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺโพ, อชฺช โส อุปสมฺปนฺโน โหติ, ิติกา อตีตา สิยาติ โยชนา, สฺเว ปาเปตพฺพา สามเณรฏฺิติกา อชฺช อุปสมฺปนฺนตฺตา อติกฺกนฺตา โหตีติ อตฺโถ, ตํ ภตฺตํ น ลภตีติ วุตฺตํ โหติ.
๒๙๐๗. อุทฺเทสภตฺตานนฺตรํ สลากภตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. สเจ สลากา ลทฺธา, ตํทิเน ภตฺตํ น ลทฺธํ, ปุนทิเน ตสฺส ภตฺตํ คเหตพฺพํ, น สํสโย ‘‘คเหตพฺพํ ¶ นุ โข, น คเหตพฺพ’’นฺติ เอวํ สํสโย น กาตพฺโพติ โยชนา.
๒๙๐๘. อุตฺตริ อุตฺตรํ อติเรกํ ภงฺคํ พฺยฺชนํ เอตสฺสาติ อุตฺตริภงฺคํ, ตสฺส, อติเรกพฺยฺชนสฺสาติ อตฺโถ. เอกจรสฺสาติ เอกจาริกสฺส. สลากาเยว สลากิกา.
๒๙๐๙. อุตฺตริภงฺคเมว อุตฺตริภงฺคกํ.
๒๙๑๐. เยน เยน หีติ คาหิตสลาเกน เยน เยน ภิกฺขุนา. ยํ ยนฺติ ภตฺตพฺยฺชเนสุ ยํ ยํ ภตฺตํ วา ยํ ยํ พฺยฺชนํ วา.
๒๙๑๑. สงฺฆุทฺเทสาทิกนฺติ สงฺฆภตฺตอุทฺเทสภตฺตาทิกํ. อาทิ-สทฺเทน นิมนฺตนํ, สลากํ, ปกฺขิกํ, อุโปสถิกํ, ปาฏิปทิกนฺติ ปฺจ ภตฺตานิ คหิตานิ.
ตตฺถ สพฺพสงฺฆสฺส ทินฺนํ สงฺฆภตฺตํ นาม. ‘‘สงฺฆโต เอตฺตเก ภิกฺขู อุทฺทิสิตฺวา เทถา’’ติอาทินา วตฺวา ทินฺนํ อุทฺเทสภตฺตํ. ‘‘สงฺฆโต เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ภตฺตํ คณฺหถา’’ติอาทินา วตฺวา ทินฺนํ นิมนฺตนํ นาม. อตฺตโน อตฺตโน นาเมน สลากคาหกานํ ภิกฺขูนํ ทินฺนํ สลากภตฺตํ นาม. จาตุทฺทสิยํ ทินฺนํ ปกฺขิกํ. อุโปสเถ ทินฺนํ อุโปสถิกํ. ปาฏิปเท ทินฺนํ ปาฏิปทิกํ. ตํตํนาเมน ทินฺนเมว ตถา ตถา โวหรียติ. เอเตสํ ปน วิตฺถารกถา ‘‘อภิลกฺขิเตสู’’ติอาทินา (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๕ ปกฺขิกภตฺตาทิกถา) อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา. อาคนฺตุกาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน คมิกภตฺตํ, คิลานภตฺตํ, คิลานุปฏฺากภตฺตนฺติ ¶ ตีณิ คหิตานิ. อาคนฺตุกานํ ทินฺนํ ภตฺตํ อาคนฺตุกภตฺตํ. เอเสว นโย เสเสสุ.
๒๙๑๒. วิหารนฺติ ¶ วิหารภตฺตํ อุตฺตรปทโลเปน, วิหาเร ตตฺรุปฺปาทภตฺตสฺเสตํ อธิวจนํ. วารภตฺตนฺติ ทุพฺภิกฺขสมเย ‘‘วาเรน ภิกฺขู ชคฺคิสฺสามา’’ติ ธุรเคหโต ปฏฺาย ทินฺนํ. นิจฺจนฺติ นิจฺจภตฺตํ อุตฺตรปทโลเปน, ตฺจ ตถา วตฺวาว ทินฺนํ. กุฏิภตฺตํ นาม สงฺฆสฺส อาวาสํ กตฺวา ‘‘อมฺหากํ เสนาสนวาสิโน อมฺหากํ ภตฺตํ คณฺหนฺตู’’ติ ทินฺนํ. ปนฺนรสวิธํ สพฺพเมว ภตฺตํ อิธ อิมสฺมึ เสนาสนกฺขนฺธเก อุทฺทิฏฺํ กถิตํ. เอเตสํ วิตฺถารวินิจฺฉโย อตฺถิเกหิ สมนฺตปาสาทิกาย คเหตพฺโพ.
๒๙๑๓. ปจฺจยภาชเน มิจฺฉาปฏิปตฺติยา มหาทีนวตฺตา อปฺปมตฺเตเนว ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ ปจฺจยภาชนกํ อนุสาสนฺโต อาห ‘‘ปาฬิ’’นฺติอาทิ.
เสนาสนกฺขนฺธกกถาวณฺณนา.
วตฺตกฺขนฺธกกถาวณฺณนา
๒๙๑๔-๕. อาคนฺตุโก จ อาวาสิโก จ ปิณฺฑจาริโก จ เสนาสนฺจ อารฺโก จ อนุโมทนา จาติ วิคฺคโห, ตาสุ วตฺตานิ, อิตรีตรโยคทฺวนฺทสมาสสฺส อุตฺตรปทลิงฺคตฺตา อิตฺถิ ลิงฺคนิทฺเทโส. ภตฺเต ภตฺตคฺเค, อุตฺตรปทโลโป. ‘‘ภตฺเต’’ติอาทีหิ ปเทหิ ‘‘วตฺตานี’’ติ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ.
อาจริโย จ อุปชฺฌายโก จ สิสฺโส จ สทฺธิวิหาริโก จ, เตสํ วตฺตานีติ วิคฺคโห. สพฺพโสติ สพฺพาวยวเภเทหิ. จตุทฺทเสวาติ อวยวเภเทหิ พหุวิธานิปิ วตฺตานิ วิสยเภเทน จุทฺทส เอว วุตฺตานิ. วิสุทฺธจิตฺเตนาติ สวาสนสกลสํกิเลสปฺปหานโต อจฺจนฺตปริสุทฺธจิตฺตสนฺตาเนน ¶ . วินายเกนาติ สตฺเต วิเนตีติ วินายโก, อนุตฺตรปุริสทมฺมสารถิภาเวน ทมฺมเทวพฺรหฺมนาคาทิเก สตฺเต นานาวิเธน วินยนุปาเยน ทเมตีติ อตฺโถ. อถ วา วิคโต นายโก อสฺสาติ วินายโก, เตน.
๒๙๑๖. อารามนฺติ ¶ เอตฺถ ตํสมีเป ตพฺโพหาโร. ยถาห ‘‘อิทานิ ‘อารามํ ปวิสิสฺสามี’ติ อิมินา อุปจารสีมสมีปํ ทสฺเสติ, ตสฺมา อุปจารสีมํ ปตฺวา อุปาหนาโอมฺุจนาทิ สพฺพํ กาตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๕๗). ‘‘ปน อปเนตพฺพ’’นฺติ ปทจฺเฉโท. มฺุจิตพฺพาติ อุปาหนา ปาทโต อปเนตพฺพา.
๒๙๑๗. โอคุณฺนนฺติ สสีสปารุปนํ. สีเส จีวรเมว วา น กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ อาคนฺตุเกน. ปานียวารินาติ ปาตพฺพชเลน.
๒๙๑๘. ปุจฺฉิตฺวาติ วสฺสคณนํ ปุจฺฉิตฺวา. วิหาเร วุฑฺฒภิกฺขุโน อาคนฺตุเกน ภิกฺขุนา วนฺทิตพฺพาว. กาเลติ กาลสฺเสว. เตน อาคนฺตุเกน ภิกฺขุนา เสนาสนํ ‘‘มยฺหํ กตรํ เสนาสนํ ปาปุณาตี’’ติ ปุจฺฉิตพฺพฺจาติ โยชนา.
๒๙๑๙. ‘‘ปุจฺฉิตพฺพ’’นฺติ อิทํ ‘‘วจฺจฏฺาน’’นฺติอาทิเกหิ สพฺเพหิ อุปโยคนฺตปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. ปานียเมว จาติ ‘‘กึ อิมิสฺสา โปกฺขรณิยา ปานียเมว ปิวนฺติ, อุทาหุ นหานาทิปริโภคมฺปิ กโรนฺตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๕๗) อฏฺกถาคตนเยน ปานียฺจ. ตถา ปริโภชนียฺจ. สงฺฆกติกนฺติ ‘‘เกสุจิ าเนสุ วาฬมิคา วา อมนุสฺสา วา โหนฺติ, ตสฺมา กํ กาลํ ปวิสิตพฺพํ, กํ กาลํ นิกฺขมิตพฺพ’’นฺติ อฏฺกถาคตนเยน สงฺฆสฺส กติกสณฺานฺจ. โคจราทิกนฺติ ¶ เอตฺถ จ ‘‘โคจโร ปุจฺฉิตพฺโพติ ‘โคจรคาโม อาสนฺเน, อุทาหุ ทูเร, กาลสฺเสว จ ปิณฺฑาย จริตพฺพํ, อุทาหุ โน’ติ เอวํ ภิกฺขาจาโร ปุจฺฉิตพฺโพ’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๕๗) วุตฺตนเยน โคจรฺจ. อาทิ-สทฺเทน อโคจรํ คหิตํ. ‘‘อโคจโร นาม มิจฺฉาทิฏฺิกานํ วา คาโม ปริจฺฉินฺนภิกฺโข วา คาโม, ยตฺถ เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา ภิกฺขา ทิยฺยติ, โสปิ ปุจฺฉิตพฺโพ’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๕๗) วุตฺตนเยน อโคจรฺจ.
๒๙๒๐. เอวํ อาคนฺตุกวตฺตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาวาสิกวตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วุฑฺฒ’’นฺติอาทิ. ปจฺจุคฺคนฺตฺวา ปตฺตฺจ จีวรฺจ ปฏิคฺคเหตพฺพนฺติ โยชนา. จ-สทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ.
๒๙๒๑. ตสฺสาติ ¶ อาคนฺตุกสฺส. ปาโททกฺจาติ จ-สทฺเทน โธตาโธตปาทา ยตฺถ ปียนฺติ, ตํ ปาทปีํ, ปาทกถลิกฺจ อุปนิกฺขิปิตพฺพนฺติ เอตํ คหิตํ. ปุจฺฉิตพฺพฺจ วารินาติ ‘‘ปานีเยน ปุจฺฉนฺเตน สเจ สกึ อานีตํ ปานียํ สพฺพํ ปิวติ, ‘ปุน อาเนมี’ติ ปุจฺฉิตพฺโพเยวา’’ติ วุตฺตนเยน ปานีเยน ปุจฺฉิตพฺโพ. อิธ จ-สทฺเทน –
‘‘อปิจ พีชเนนปิ พีชิตพฺโพ, พีชนฺเตน สกึ ปาทปิฏฺิยํ พีชิตฺวา สกึ มชฺเฌ, สกึ สีเส พีชิตพฺพํ, ‘อลํ โหตู’ติ วุตฺเตน ตโต มนฺทตรํ พีชิตพฺพํ. ปุน ‘อล’นฺติ วุตฺเตน ตโต มนฺทตรํ พีชิตพฺพํ. ตติยวารํ วุตฺเตน พีชนี เปตพฺพา. ปาทาปิสฺส โธวิตพฺพา, โธวิตฺวา สเจ อตฺตโน เตลํ อตฺถิ, เตน มกฺเขตพฺพา. โน เจ อตฺถิ, ตสฺส สนฺตเกน มกฺเขตพฺพา’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๕๙) –
วุตฺตวตฺตานิ สงฺคณฺหาติ.
๒๙๒๒-๓. วนฺเทยฺโยติ ¶ วุฑฺฒาคนฺตุโก วนฺทิตพฺโพ. ปฺเปตพฺพนฺติ ‘‘กตฺถ มยฺหํ เสนาสนํ ปาปุณาตี’’ติ ปุจฺฉิเตน เสนาสนํ ปฺเปตพฺพํ, ‘‘เอตํ เสนาสนํ ตุมฺหากํ ปาปุณาตี’’ติ เอวํ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ‘‘วตฺตพฺโพ’’ติ อิทํ ‘‘อชฺฌาวุตฺถมวุตฺถ’’นฺติอาทีหิ ปเทหิ ตํตํลิงฺควจนานุรูเปน ปริวตฺเตตฺวา ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. อชฺฌาวุตฺถนฺติ ปฺตฺตเสนาสนสฺส ภิกฺขูหิ ปมํ วุตฺถภาวํ. อวุตฺถํ วาติ จีวรกาลํ ตสฺมึ ภิกฺขูหิ อนชฺฌาวุตฺถภาวํ วา. โคจราโคจรํ วุตฺตเมว.
เสกฺขกุลานิ จาติ ลทฺธเสกฺขสมฺมุติกานิ กุลานิ จ วตฺตพฺพานิ. ‘‘ปเวเส นิกฺขเม กาโล’’ติ อิทํ ‘‘สงฺฆกติก’’นฺติ เอตฺถ วุตฺตตฺถเมว. ปานียาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน ปริโภชนียกตฺตรยฏฺีนํ อาจิกฺขนํ สงฺคณฺหาติ.
๒๙๒๔. ยถานิสินฺเนเนวาติ อตฺตนา นิสินฺนฏฺาเนเยว นิสินฺเนน. อสฺสาติ นวกสฺส.
๒๙๒๕. ‘‘อตฺร ปตฺตํ เปหิ, อิทมาสนํ นิสีทาหี’’ติ อิจฺเจวํ อิมินา ปกาเรน สพฺพํ วตฺตพฺพนฺติ โยชนา. เทยฺยํ เสนาสนมฺปิ จาติ เสนาสนฺจ ทาตพฺพํ. จ-สทฺเทน ‘‘อวุตฺถํ วา อชฺฌาวุตฺถํ ¶ วา อาจิกฺขิตพฺพ’’นฺติอาทินา วุตฺตํ สมฺปิณฺเฑติ. มหาอาวาเสปิ อตฺตโน สนฺติกํ สมฺปตฺตสฺส อาคนฺตุกสฺส วตฺตํ อกาตุํ น ลพฺภติ.
๒๙๒๖. ‘‘มาติกาย นิทฺทิฏฺกฺกเมเนว วตฺตานิ กาตพฺพานิ, อุทาหุ ยถานุปฺปตฺติวเสนา’’ติ โกจิ มฺเยฺยาติ มาติกากฺกเมเนว กาตพฺพนฺติ นิยโม นตฺถิ, ยถานุปฺปตฺตวเสเนว กาตพฺพนฺติ วิฺาเปตุํ มาติกากฺกมมนาทิยิตฺวา คมิกวตฺตํ อารทฺธํ. อถ วา วตฺติจฺฉานุปุพฺพกตฺตา สทฺทปโยคสฺส ¶ มาติกากฺกมมนาทิยิตฺวา ยถิจฺฉํ นิทฺเทโส กโตติ เวทิตพฺโพติ. ทารุมตฺติกภณฺฑานีติ มฺจปีาทีนิ เจว รชนภาชนานิ จ. ปฏิสาเมตฺวาติ คุตฺตฏฺาเน เปตฺวา. อาวสถมฺปิ ถเกตฺวาติ อาวสเถ ทฺวารกวาฏาทีนิ จ ถเกตฺวา.
๒๙๒๗. อาปุจฺฉิตฺวาปีติ ภิกฺขุสฺส วา สามเณรสฺส วา อารามิกสฺส วา ‘‘อิมํ ปฏิชคฺคาหี’’ติ นิยฺยาเทตฺวา วา. ปุจฺฉิตพฺเพ อสนฺเตปีติ เอตฺถ ปิ-สทฺโท ปน-สทฺทตฺโถ. โคเปตฺวา วาปิ สาธุกนฺติ ‘‘จตูสุ ปาสาเณสุ มฺจํ ปฺเปตฺวา มฺเจ มฺจํ อาโรเปตฺวา’’ติอาทินา (จูฬว. ๓๖๐) วุตฺตนเยน สมฺมา ปฏิสาเมตฺวา คนฺตพฺพนฺติ โยชนา.
๒๙๒๘. ปิณฺฑจาริกวตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สหสา’’ติอาทิ. ปิณฺฑจาริโก ภิกฺขุ อนฺตรฆรํ ปวิสนฺโต สหสา น ปวิเส สีฆํ น ปวิเสยฺย, นิกฺขมนฺโต สหสา น นิกฺขเม สีฆํ น นิกฺขเมยฺย, ภิกฺขุสารุปฺเปน ปวิเสยฺย, นิกฺขเมยฺย จ. ปิณฺฑจารินา ภิกฺขุนา เคหทฺวารํ สมฺปตฺเตน อติทูเร น าตพฺพํ นิพฺพโกสโต อติทูรฏฺาเน น าตพฺพํ. อจฺจาสนฺเน น าตพฺพํ นิพฺพโกสโต อาสนฺนตเร าเน น าตพฺพํ.
๒๙๒๙. อุจฺจาเรตฺวาติ อุปนาเมตฺวา. ภาชนนฺติ ปตฺตํ. ทกฺขิเณน ปณาเมตฺวาติ ทกฺขิเณน หตฺเถน อุปนาเมตฺวา. ภิกฺขํ คณฺเหยฺยาติ เอตฺถ ‘‘อุโภหิ หตฺเถหิ ปฏิคฺคเหตฺวา’’ติ เสโส. ยถาห – ‘‘อุโภหิ หตฺเถหิ ปตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ภิกฺขา คเหตพฺพา’’ติ (จูฬว. ๓๖๖).
๒๙๓๐. สูปํ ทาตุกามา วา อทาตุกามา วา อิติ มุหุตฺตกํ สลฺลกฺเขยฺย ติฏฺเยฺย. อนฺตราติ ¶ ภิกฺขาทานสมเย. น ¶ ภิกฺขาทายิกาติ อิตฺถี วา โหตุ ปุริโส วา, ภิกฺขาทานสมเย มุขํ น โอโลเกตพฺพนฺติ.
๒๙๓๑. ปิณฺฑจาริกวตฺตํ ทสฺเสตฺวา อารฺิกวตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปานียาที’’ติอาทิ. ปานียาทีติ อาทิ-สทฺเทน ปริโภชนียอคฺคิอรณิสหิตกตฺตรยฏฺีนํ คหณํ. ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – ปานียํ อุปฏฺาเปตพฺพนฺติ สเจ ภาชนานิ นปฺปโหนฺติ, ปานียเมว ปริโภชนียมฺปิ กตฺวา อุปฏฺาเปตพฺพํ. ภาชนํ อลภนฺเตน เวฬุนาฬิกายปิ อุปฏฺาเปตพฺพํ. ตมฺปิ อลภนฺตสฺส ยถา สมีเป ขุทฺทกอาวาโฏ โหติ, เอวํ กาตพฺพํ. อรณิสหิเต อสติ อคฺคึ อกาตุมฺปิ จ วฏฺฏติ. ยถา จ อารฺิกสฺส, เอวํ กนฺตารปฏิปนฺนสฺสาปิ อรณิสหิตํ อิจฺฉิตพฺพํ. คณวาสิโน ปน เตน วินาปิ วฏฺฏตีติ.
นกฺขตฺตนฺติ อสฺสยุชาทิสตฺตวีสติวิธํ นกฺขตฺตํ ชานิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. กถํ ชานิตพฺพนฺติ อาห ‘‘เตน โยโค จา’’ติ, เตน นกฺขตฺเตน จนฺทสฺส โยโค าตพฺโพติ อตฺโถ. ชานิตพฺพา ทิสาปิ จาติ อรฺเ วิหรนฺเตน อฏฺปิ ทิสา อสมฺโมหโต ชานิตพฺพา.
๒๙๓๒. อฺวตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘วจฺจปสฺสาวติตฺถานี’’ติอาทิ. ปฏิปาฏิยา ภวนฺตีติ คตานุกฺกเมน เสวิตพฺพา ภวนฺติ. ยถาห – ‘‘วจฺจกุฏิยํ, ปสฺสาวฏฺาเน, นฺหานติตฺเถติ ตีสุปิ อาคตปฏิปาฏิเยว ปมาณ’’นฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๗๓). ยถาวุฑฺฒํ กโรนฺตสฺสาติ คตปฏิปาฏึ วินา วุฑฺฒปฏิปาฏิยา กโรนฺตสฺส.
๒๙๓๓. วจฺจกุฏึ ¶ ปวิสนฺโต สหสา น ปวิเสยฺย. อุพฺภชิตฺวาติ จีวรํ อุกฺขิปิตฺวา.
๒๙๓๔. นิตฺถุนนฺเตน ภิกฺขุนา วจฺจํ น กาตพฺพนฺติ โยชนา. ‘‘วจฺจสฺส ทุนฺนิคฺคมเนน อุปหโต หุตฺวา นิตฺถุนติ เจ, น โทโส’’ติ สิกฺขาภาชนวินิจฺฉเย วุตฺตํ. ทณฺฑกฏฺํ ขาทโต วจฺจํ กโรโต ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ โหตีติ โยชนา.
๒๙๓๖. ขเรนาติ ผรุเสน วา ผาลิตกฏฺเน วา คณฺิเกน วา กณฺฏเกน วา สุสิเรน ¶ วา ปูตินา วา ทณฺเฑน น อวเลเขยฺย น ปฺุเฉยฺย. น กฏฺํ วจฺจกูปเก ฉฑฺเฑยฺยาติ ตํ กฏฺํ วจฺจกูเป น ฉฑฺเฑยฺย. ปสฺสาวโทณิยา เขฬํ น ปาเตยฺยาติ โยชนา.
๒๙๓๗. ปาทุกาสูติ วจฺจปสฺสาวปาทุกาสุ. นิกฺขมเน นิกฺขมนกาเล. ตตฺเถวาติ วจฺจปสฺสาวปาทุกาสฺเวว. ปฏิจฺฉาเทยฺยาติ อุกฺขิตฺตํ จีวรํ โอตาเรตฺวา สรีรํ ปฏิจฺฉาเทยฺย.
๒๙๓๘. โย วจฺจํ กตฺวา สลิเล สติ สเจ นาจเมยฺย อุทกกิจฺจํ น กเรยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ อุทฺทิฏฺนฺติ โยชนา. โมหนาสินาติ สวาสนสฺส โมหสฺส, เตน สหเชกฏฺปหาเนกฏฺานํ สกลสํกิเลสานฺจ ปหายินา อาสวกฺขยาเณน สมุจฺฉินฺทตา มุนินา สพฺพฺุนา สมฺมาสมฺพุทฺเธน. ‘‘สลิเล สตี’’ติ อิมินา อสติ นิทฺโทสตํ ทีเปติ. ยถาห –
‘‘สติ อุทเกติ เอตฺถ สเจ อุทกํ อตฺถิ, ปฏิจฺฉนฺนฏฺานํ ปน นตฺถิ, ภาชเนน นีหริตฺวา อาจมิตพฺพํ. ภาชเน อสติ ปตฺเตน นีหริตพฺพํ. ปตฺเตปิ อสติ อสนฺตํ นาม โหติ. ‘อิทํ อติวิวฏํ, ปุรโต อฺํ ¶ อุทกํ ภวิสฺสตี’ติ คตสฺส อุทกํ อลภนฺตสฺเสว ภิกฺขาจารเวลา โหติ, กฏฺเน วา เกนจิ วา ปฺุฉิตฺวา คนฺตพฺพํ, ภฺุชิตุมฺปิ อนุโมทนมฺปิ กาตุํ วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๗๓).
๒๙๓๙. สสทฺทนฺติ อุทกสทฺทํ กตฺวา. ‘‘ปาสาณาทิฏฺาเน ปหริตฺวา อุทกํ สทฺทายติ เจ, น โทโส’’ติ สิกฺขาภาชนวินิจฺฉเย วุตฺตํ. จปุ จปูติ จาติ ตาทิสํ อนุกรณํ กตฺวา นาจเมตพฺพนฺติ โยชนา. อาจมิตฺวาติ อุทกกิจฺจํ กตฺวา. สราเว อาจมนภาชเน อุทกํ น เสเสตพฺพนฺติ โยชนา, อิทํ ปน สพฺพสาธารณฏฺานํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยถาห อฏฺกถายํ –
‘‘อาจมนสราวเกติ สพฺพสาธารณฏฺานํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. ตตฺร หิ อฺเ อฺเ อาคจฺฉนฺติ, ตสฺมา อุทกํ น เสเสตพฺพํ. ยํ ปน สงฺฆิเกปิ วิหาเร เอกเทเส นิพทฺธคมนตฺถาย กตํ านํ โหติ ปุคฺคลิกฏฺานํ วา, ตสฺมึ วฏฺฏติ. วิเรจนํ ปิวิตฺวา ปุนปฺปุนํ ปวิสนฺตสฺสาปิ วฏฺฏติเยวา’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๗๔).
๒๙๔๐. อูหตมฺปีติ อฺเน วา อตฺตนา วา อสฺจิจฺจ อูหตํ มเลน ทูสิตฏฺานํ. อโธวิตฺวาติ ¶ ชเล สติ อโสเธตฺวา ชเล อสติ กฏฺเน วา เกนจิ วา ปฺุฉิตฺวา คนฺตพฺพํ. ยถาห – ‘‘อุทกํ อตฺถิ ภาชนํ นตฺถิ, อสนฺตํ นาม โหติ, ภาชนํ อตฺถิ อุทกํ นตฺถิ, เอตมฺปิ อสนฺตํ, อุภเย ปน อสติ อสนฺตเมว, กฏฺเน วา เกนจิ วา ปฺุฉิตฺวา คนฺตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๗๔). อุกฺลาปาปิ สเจ โหนฺตีติ วจฺจปสฺสาวฏฺานานิ สเจ กจวรากิณฺณานิ โหนฺติ. ‘‘อเสสโต โสเธตพฺพ’’นฺติ อิมินา ตโต กสฺสจิ กจวรสฺส ¶ อปนยนํ โสธนํ นาม น โหติ, นิสฺเสสกจวราปนยนเมว โสธนนฺติ ทีเปติ.
๒๙๔๑. ปิโรติ อวเลขนกฏฺนิกฺเขปนภาชนํ. กุมฺภี เจ ริตฺตาติ อาจมนกุมฺภี สเจ ตุจฺฉา.
๒๙๔๒. เอวํ วจฺจกุฏิวตฺตํ ทสฺเสตฺวา เสนาสนวตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อนชฺฌิฏฺโ’’ติอาทิ. อนชฺฌิฏฺโติ อนนฺุาโต.
๒๙๔๓. วุฑฺฒํ อาปุจฺฉิตฺวา กเถนฺตสฺสาติ โยชนา. วุฑฺฒตราคเมติ ยํ อาปุจฺฉิตฺวา กเถตุมารทฺโธ, ตโตปิ วุฑฺฒตรสฺส ภิกฺขุโน อาคเม สติ.
๒๙๔๔. เอกวิหารสฺมินฺติ เอกสฺมึ เคเห. ‘‘อนาปุจฺฉา’’ติ อิทํ วกฺขมาเนหิ ยถารหํ โยเชตพฺพํ.
๒๙๔๕. ปมํ ยตฺถ กตฺถจิ วุฑฺฒานํ สนฺนิธาเน กตฺตพฺพวตฺตํ นิทฺทิฏฺนฺติ อิทานิ เอกวิหาเร วสนฺเตนาปิ ตสฺส กาตพฺพตํ ทสฺเสตุํ ปุนปิ ‘‘น จ ธมฺโม กเถตพฺโพ’’ติ อาห. ธมฺมจกฺขุนาติ ธมฺมโลจเนน ธมฺมครุเกน, อิมินา อตาทิสสฺส กโต วาโร นิรตฺถโกติ ทีเปติ.
๒๙๔๖. กาตพฺโพติ ชาเลตพฺโพ. โสติ ทีโป. ‘‘ทฺวารํ นาม ยสฺมา มหาวฬฺชํ, ตสฺมา ตตฺถ อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๖๙) วจนโต ตํ อวตฺวา อาปตฺติกฺเขตฺตเมว ทสฺเสตุมาห ‘‘วาตปานกวาฏานิ, ถเกยฺย วิวเรยฺย โน’’ติ.
๒๙๔๗. วุฑฺฒโต ¶ ปริวตฺตเยติ เยน วุฑฺโฒ, ตโต ปริวตฺตเย, ปิฏฺึ อทสฺเสตฺวา วุฑฺฒาภิมุโข เตน ปริวตฺตเยติ อตฺโถ. จีวรกณฺเณน วา กาเยน วา ตํ วุฑฺฒํ น จ ฆฏฺฏเย.
๒๙๔๘. เอวํ ¶ เสนาสนวตฺตํ ทสฺเสตฺวา ชนฺตาฆรวตฺตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปุรโต’’ติอาทิ. เถรานํ ปุรโต เนว นฺหาเยยฺย, อุปริ ปฏิโสเต น จ นฺหาเยยฺย, โอตรนฺตานํ วุฑฺฒานํ อุตฺตรํ อุตฺตรนฺโต มคฺคํ ทเทยฺย, น ฆฏฺฏเย กาเยน วา จีวเรน วา น ฆฏฺฏเยยฺยาติ โยชนา.
‘‘ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา’’ติอาทินา (จูฬว. ๓๖๔) นเยน วุตฺตานํ ภตฺตคฺควตฺตานํ เสขิยกถาย วุตฺตตฺตา จ อุปชฺฌายวตฺตาทีนํ มหาขนฺธกกถาย วุตฺตตฺตา จ อนุโมทนวตฺตานํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ภตฺตคฺเค จตูหิ ปฺจหิ เถรานุเถเรหิ ภิกฺขูหิ อาคเมตุ’’นฺติอาทินา (จูฬว. ๓๖๒) นเยน ภตฺตคฺควตฺเตเยว อนฺโตคธภาเวน วุตฺตตฺตา จ นิทฺเทเส ตานิ น วุตฺตานิ, ตถาปิ เตสุ อนุโมทนวตฺตํ เอวํ เวทิตพฺพํ (จูฬว. อฏฺ. ๓๖๒) – สงฺฆตฺเถเร อนุโมทนตฺถาย นิสินฺเน เหฏฺา ปฏิปาฏิยา จตูหิ นิสีทิตพฺพํ. อนุเถเร นิสินฺเน มหาเถเรน จ เหฏฺา จ ตีหิ นิสีทิตพฺพํ. ปฺจเม นิสินฺเน อุปริ จตูหิ นิสีทิตพฺพํ. สงฺฆตฺเถเรน เหฏฺา ทหรภิกฺขุสฺมึ อชฺฌิฏฺเปิ สงฺฆตฺเถรโต ปฏฺาย จตูหิ นิสีทิตพฺพเมว. สเจ ปน อนุโมทโก ภิกฺขุ ‘‘คจฺฉถ, ภนฺเต, อาคเมตพฺพกิจฺจํ นตฺถี’’ติ วทติ, คนฺตุํ วฏฺฏติ. มหาเถเรน ‘‘คจฺฉาม, อาวุโส’’ติ วุตฺเต ‘‘คจฺฉถา’’ติ วทติ, เอวมฺปิ วฏฺฏติ. ‘‘พหิคาเม อาคเมสฺสามา’’ติ อาโภคํ กตฺวาปิ พหิคามํ คนฺตฺวา อตฺตโน นิสฺสิตเก ‘‘ตุมฺเห ตสฺส อาคมนํ อาคเมถา’’ติ วตฺวาปิ คนฺตุํ วฏฺฏติเยว. สเจ ปน มนุสฺสา อตฺตโน รุจิเตน เอเกน อนุโมทนํ กาเรนฺติ, เนว ตสฺส อนุโมทโต อาปตฺติ, น จ มหาเถรสฺส ภาโร โหติ. อุปนิสินฺนกถายเมว หิ มนุสฺเสสุ กถาเปนฺเตสุ ¶ มหาเถโร อาปุจฺฉิตพฺโพ, มหาเถเรน จ อนุโมทนาย อชฺฌิฏฺโว อาคเมตพฺโพติ อิทเมตฺถ ลกฺขณนฺติ.
๒๙๔๙. วตฺตนฺติ ยถาวุตฺตํ อาภิสมาจาริกวตฺตํ. ยถาห – ‘‘อาภิสมาจาริกํ อปริปูเรตฺวา สีลํ ปริปูเรสฺสตีติ เนตํ านํ วิชฺชตี’’ติ. น วินฺทตีติ น ลภติ.
๒๙๕๐. อเนกคฺโคติ ¶ วิกฺขิตฺตตฺตาเยว อสมาหิตจิตฺโต. น จ ปสฺสตีติ าณจกฺขุนา น ปสฺสติ, ทฏฺุํ สมตฺโถ น โหตีติ อตฺโถ. ทุกฺขาติ ชาติทุกฺขาทิทุกฺขโต.
๒๙๕๑. ตสฺมาติ ยสฺมา ทุกฺขา น ปริมุจฺจติ, ตสฺมา. โอวาทํ กตฺวา กึ วิเสสํ ปาปุณาตีติ อาห ‘‘โอวาทํ พุทฺธเสฏฺสฺส, กตฺวา นิพฺพานเมหิตี’’ติ. เอหิติ ปาปุณิสฺสติ.
วตฺตกฺขนฺธกกถาวณฺณนา.
ภิกฺขุนิกฺขนฺธกกถาวณฺณนา
๒๙๕๒. วิวริตฺวาน จีวรํ อปเนตฺวา.
๒๙๕๓. ยํ กิฺจิ สมฺปโยเชนฺติยาติ ยํ กิฺจิ อนาจารํ กโรนฺติยา. ตโตติ เตน อนาจารสงฺขาเตน อสทฺธมฺเมน. ภาสนฺติยาติ วาจาย ภาสนฺติยา.
๒๙๕๔-๖. ทีฆนฺติ เอกปริกฺเขปโต ทีฆํ. วิลีเวน จ ปฏฺเฏนาติ สณฺเหหิปิ วิลีเวหิ กตปฏฺเฏน. จมฺมปฏฺเฏนาติ จมฺมมยปฏฺเฏน. ทุสฺสปฏฺเฏนาติ เสตวตฺเถน. ทุสฺสเวณิยาติ ทุสฺเสน คณฺิตเวณิยา. ทุสฺสวฏฺฏิยาติ ทุสฺเสน กตวฏฺฏิยา ¶ . น ผาสุกา นเมตพฺพาติ มชฺฌิมสฺส ตนุภาวตฺถาย คามทาริกา วิย ผาสุลิกา น นาเมตพฺพา. ชฆนนฺติ มุตฺตกรณปฺปเทสํ. อฏฺิกาทินาติ โคชาณุฏฺิกาทินา. น ฆํสาเปยฺยาติ น ฆฏฺฏาเปยฺย. ‘‘อฏฺิกาทินา’’ติ อิทํ ‘‘น ฆํสาเปยฺยา’’ติ อิมินา จ ‘‘โกฏฺฏาเปตี’’ติ อิมินา กิริยาปเทน จ สมฺพนฺธิตพฺพํ.
๒๙๕๗. ‘‘โกฏฺฏาเปตี’’ติ อิทํ ‘‘หตฺถํ วา’’ติอาทีหิ อุปโยคนฺตปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. หตฺถนฺติ อคฺคพาหํ. หตฺถโกจฺฉนฺติ ปิฏฺิหตฺถํ. ปาทนฺติ ชงฺฆํ.
๒๙๕๘. น มุขํ ลิมฺปิตพฺพนฺติ ฉวิปสาทกเรน ติลสาสปกกฺกาทินา อเนกวิเธน ลิมฺปเนน ¶ น ลิมฺปิตพฺพํ. น จุณฺเณตพฺพนฺติ มุขจุณฺณเลปนํ น กาตพฺพํ. มโนสิลาย มุขํ ลฺชนฺติยา อาปตฺติ สิยาติ โยชนา.
๒๙๕๙. องฺคราโค น กาตพฺโพติ หลิทฺทิกุงฺกุมาทีหิ สรีรจฺฉวิราโค น กาตพฺโพ. อวงฺคํ น จ กาตพฺพนฺติ อฺชนํ พหิ อกฺขิโกฏิยา เลขํ เปตฺวา น อฺชิตพฺพํ. น กาตพฺพํ วิเสสกนฺติ คณฺฑปเทเส วิจิตฺรสณฺานํ วิเสสกํ วตฺตภงฺคํ น กาตพฺพํ.
๒๙๖๐. โอโลกนกโตติ วาตปานโต. ราคาติ กามราเคน. โอโลเกตุนฺติ อนฺตรวีถึ วิโลเกตุํ, สาโลเก น จ าตพฺพนฺติ โยชนา. สาโลเก ทฺวารํ วิวริตฺวา อุปฑฺฒกายํ ทสฺเสนฺตีหิ น าตพฺพํ. สนจฺจนฺติ นฏสมชฺชํ.
๒๙๖๑. คณิกํ วุฏฺาเปนฺติยา เวสึ วุฏฺาเปนฺติยา. ‘‘วิกฺกิณนฺติยา’’ติ อิทํ ‘‘สุร’’นฺติอาทีหิ อุปโยคนฺตปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ.
๒๙๖๓. น ¶ เจวุปฏฺาเปตพฺโพติ อตฺตโน เวยฺยาวจฺจํ เนว การาเปตพฺโพ. ติรจฺฉานคโตปิ ทาโส วา ทาสี วา ติรจฺฉานคโตปิ กมฺมกโร วา น เจว อุปฏฺาเปตพฺโพ เนว อตฺตโน เวยฺยาวจฺจํ การาเปตพฺโพ. อปิ-สทฺเทน ปเคว มนุสฺสภูโตติ ทีเปติ.
๒๙๖๔. ‘‘สพฺพนีลาทิ’’นฺติ อิมินา –
‘‘สพฺพนีลกมฺเชฏฺ-กณฺหโลหิตปีตเก;
มหานามมหารงฺค-รตฺเตสู’’ติ. (วิ. วิ. ๕๙๘) –
วุตฺตานิ อกปฺปิยจีวรานิ สงฺคหิตานิ. ‘‘นมตกํ นาม เอฬกโลเมหิ กตํ อวายิมํ จมฺมขณฺฑปริโภเคน ปริภฺุชิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๖๔) อฏฺกถาย วุตฺตตฺตา, คณฺิปเท จ ‘‘สนฺถรณสทิโส ปิโลติกาหิ กโต ปริกฺขารวิเสโส’’ติ วุตฺตตฺตา จ นิปชฺชาย ปริภฺุชิตพฺโพ ปริกฺขารวิเสโส นมตกํ นาม.
๒๙๖๕. ฉนฺนมฺปิ ¶ ปุริสพฺยฺชนํ ‘‘เอตฺถา’’ติ จินฺเตตฺวา ราคจิตฺเตน โอโลเกนฺติยา ทุกฺกฏํ โหติ. สพฺพนฺติ วุตฺตปฺปการํ สพฺพํ.
๒๙๖๖. ภิกฺขุํ ทูรโตว ปสฺสิตฺวา ตสฺส ภิกฺขุโน ทูรโต โอกฺกมิตฺวาน มคฺโค ทาตพฺโพติ โยชนา.
๒๙๖๗. ภิกฺขํ จรนฺติยา ภิกฺขุนิยา ภิกฺขุํ ปสฺสิตฺวา ปน เยน ภิกฺขาย จรติ, ตํ ปตฺตํ นีหริตฺวา อุปริ ฉาเทตฺวา ิตํ สงฺฆาฏิจีวรํ อปเนตฺวา อุกฺกุชฺชํ อุทฺธํมุขํ กตฺวา ภิกฺขุโน ทสฺเสตพฺพนฺติ โยชนา.
๒๙๖๘. อุตุนีนํ ¶ ภิกฺขุนีนํ อุตุกาเล สฺชาตปุปฺเผ กาเล สํเวลฺลิกํ กาตุํ กจฺฉํ พนฺธิตุํ มเหสินา กฏิสุตฺตกํ อนฺุาตนฺติ โยชนา, อิมินา อฺสฺมึ กาเล กฏิสุตฺตกํ พนฺธิตุํ น วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ยถาห – ‘‘น, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนิยา สพฺพกาลํ กฏิสุตฺตกํ ธาเรตพฺพํ, ยา ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อุตุนิยา กฏิสุตฺตก’’นฺติ (จูฬว. ๔๒๒).
๒๙๖๙. อิตฺถิโปสยุตนฺติ อิตฺถีหิ วา ปุริเสหิ วา อิตฺถิปุริเสหิ วา ยุตฺตํ. อิตฺถิโปสยุตฺตํ หตฺถวฏฺฏกเมว วา. ปาฏงฺกีติ ปฏโปฏฺฏลิกํ.
๒๙๗๐. ครุธมฺเมติ สงฺฆาทิเสเส. มานตฺตนฺติ ปกฺขมานตฺตํ. สมฺมนฺนิตฺวาติ ตฺติทุติยาย กมฺมวาจาย สมฺมนฺนิตฺวา.
๒๙๗๑. ยสฺสา อิตฺถิยา ปพฺพชิตกาเล คพฺโภ วุฏฺาติ วิชายติ ยทิ, ปุตฺโต เจ, ตสฺสาปิ ทารกมาตุ ยาว โส ทารโก วิฺุตํ ปาปุณาติ, ยาว ขาทิตุํ, ภฺุชิตุํ, นหายิตฺุจ อตฺตโน ธมฺมตาย สกฺโกติ, ตาว ทุติยา ภิกฺขุนี ตถา สมฺมนฺนิตฺวา ทาตพฺพาติ โยชนา.
๒๙๗๒. สา ¶ ปน มาตา ภิกฺขุนี อตฺตโน ปุตฺตํ ปาเยตุํ, โภเชตุํ, มณฺเฑตุํ, อุเร กตฺวา สยิตฺุจ ลภตีติ โยชนา.
๒๙๗๓. ทุติยิกาย ภิกฺขุนิยา ทารเกน สหเสยฺยํ เปตฺวา ยถา อฺเสุ ปุริเสสุ วตฺติตพฺพํ ปฏิปชฺชิตพฺพํ, ตถา เอว ตสฺมึ ทารเก วตฺติตพฺพนฺติ โยชนา.
๒๙๗๔. วิพฺภเมเนวาติ อตฺตโน รุจิยา เสตวตฺถานํ คหเณเนว. ยถาห – ‘‘ยสฺมา สา วิพฺภนฺตา อตฺตโน รุจิยา ¶ ขนฺติยา โอทาตานิ วตฺถานิ นิวตฺถา, ตสฺมาเยว สา อภิกฺขุนี, น สิกฺขาปจฺจกฺขาเนนา’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๔๓๔). อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน.
๒๙๗๕. คตายาติ เอตฺถ ‘‘สกาวาสา’’ติ เสโส. ยถาห – ‘‘ยา สา, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนี สกาวาสา ติตฺถายตนํ สงฺกนฺตา, สา อาคตา น อุปสมฺปาเทตพฺพา’’ติ. น เกวลํ น อุปสมฺปาเทตพฺพา, ปพฺพชฺชมฺปิ น ลภติ. โอทาตานิ คเหตฺวา วิพฺภนฺตา ปน ปพฺพชฺชามตฺตํ ลภติ.
๒๙๗๖. วนฺทนนฺติ ปาเท สมฺพาเหตฺวา วนฺทนํ. สาทิตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สาทิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๔๓๔) อนฺุาตตฺตา วฏฺฏติ. ตตฺเรเก อาจริยา ‘‘สเจ เอกโต วา อุภโต วา อวสฺสุตา โหนฺติ สารตฺตา, ยถาวตฺถุกเมวา’’ติ วทนฺติ. เอเก อาจริยา ‘‘นตฺถิ เอตฺถ อาปตฺตี’’ติ วทนฺตีติ เอวํ อาจริยวาทํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อิทํ โอทิสฺส อนฺุาตํ วฏฺฏตี’’ติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ, ตํ ปมาณํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สาทิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๔๓๔) หิ วจเนเนว กปฺปิยํ.
๒๙๗๗. ยาย กายจิ วจฺจกุฏิยา วจฺโจ น กาตพฺโพ, เหฏฺา วิวเฏ อุทฺธํ ปฏิจฺฉนฺเน ปน วจฺจํ กาตุํ วฏฺฏติ. เหฏฺา วิวเฏ อุปริ ปฏิจฺฉนฺเนติ อฏฺกถายํ ‘‘สเจ กูโป ขโต โหติ, อุปริ ปน ปทรมตฺตเมว สพฺพทิสาสุ ปฺายติ, เอวรูเปปิ วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๔๓๕) วุตฺตํ.
๒๙๗๘. สพฺพตฺถาติ ¶ ภิกฺขุนิอุปสฺสยอนฺตรฆราทิสพฺพฏฺาเนสุ. คิลานายาติ ยสฺสา วินา ปลฺลงฺกํ น ผาสุ โหติ. อฑฺฒปลฺลงฺกนฺติ เอกปาทํ อาภุชิตฺวา กตปลฺลงฺกํ. โส ¶ เอกํ ปณฺหึ อูรุมูลาสนฺนํ กตฺวา อิตรํ ทูเร กตฺวา อาภุชิตปลฺลงฺโก นาม.
๒๙๗๙. นรติตฺเถติ ปุริสานํ นหานติตฺเถ. ยถาห – ‘‘น, ภิกฺขเว, ภิกฺขุนิยา ปุริสติตฺเถ นหายิตพฺพํ, ยา นหาเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มหิลาติตฺเถ นหายิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๔๓๖).
๒๙๘๐. ยา สมณี คนฺธจุณฺเณน วา วาสิตมตฺติยา วาสิตกาย มตฺติกาย วา ปฏิโสเต วา นฺหาเยยฺย, ตสฺสา อาปตฺติ ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. วาสิตวิเสสเนน อวาสิตา วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ยถาห – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปกติมตฺติก’’นฺติ (จูฬว. ๔๓๖).
๒๙๘๑. อภุตฺวาติ เอตฺถ อามิสอคฺคํ คหณมตฺตมฺปิ อกตฺวา, ปตฺตจีวรํ กติปยทิวสานิปิ อปริภฺุชิตฺวาติ อตฺโถ. สเจ อสปฺปายํ, สพฺพมฺปิ อปเนตุํ วฏฺฏติ.
๒๙๘๒. อนุปสมฺปนฺเน อสนฺเต สพฺพํ ภิกฺขูหิ ปฏิคฺคหิตํ วา อปฺปฏิคฺคหิตํ วา สนฺนิธิกตํ วา สพฺพํ อชฺโฌหรณียํ ภิกฺขูหิ ปฏิคฺคหาเปตฺวา ปริภฺุชิตุํ ภิกฺขุนีนํ วฏฺฏตีติ โยชนา. ‘‘ภิกฺขุนีนํ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ ปกรณวเสน วุตฺตํ. ภิกฺขุนีหิปิ ปฏิคฺคหาเปตฺวา ภิกฺขูนมฺปิ ตถาวิธํ ปริภฺุชิตุํ วฏฺฏติ. ยถาห – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูนํ สนฺนิธึ ภิกฺขุนีหิ ปฏิคฺคาหาเปตฺวา ปริภฺุชิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๔๒๑).
ภิกฺขุนิกฺขนฺธกกถาวณฺณนา.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
ขนฺธกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุพฺพิธกมฺมกถาวณฺณนา
๒๙๘๓. อปโลกนสฺิตํ ¶ กมฺมํ, ตฺติกมฺมํ, ตฺติทุติยกมฺมํ, ตฺติจตุตฺถกมฺมนฺติ อิมานิ ¶ จตฺตาริ กมฺมานีติ โยชนา. ตตฺถ จตฺตารีติ คณนปริจฺเฉโท. อิมานีติ อนนฺตรเมว วกฺขมานตฺตา อาสนฺนปจฺจกฺขวจนํ. กมฺมานีติ ปริจฺฉินฺนกมฺมนิทสฺสนํ. ‘‘อปโลกนสอต’’นฺติอาทิ เตสํ สรูปทสฺสนํ.
ตตฺรายํ สงฺเขปโต วินิจฺฉโย (จูฬว. อฏฺ. ๒๑๕; ปริ. อฏฺ. ๔๘๒) – อปโลกนกมฺมํ นาม สีมฏฺกสงฺฆํ โสเธตฺวา ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา ตํ ตํ วตฺถุํ กิตฺเตตฺวา ‘‘รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ ติกฺขตฺตุํ สาเวตฺวา กตฺตพฺพํ กมฺมํ วุจฺจติ. ตฺติกมฺมํ นาม วุตฺตนเยเนว สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา เอกาย ตฺติยา กตฺตพฺพํ กมฺมํ. ตฺติทุติยกมฺมํ นาม วุตฺตนเยเนว สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา เอกาย ตฺติยา, เอกาย จ อนุสฺสาวนายาติ เอวํ ตฺติทุติยาย อนุสฺสาวนาย กตฺตพฺพํ กมฺมํ. ตฺติจตุตฺถกมฺมํ นาม วุตฺตนเยเนว สมคฺคสฺส สงฺฆสฺส อนุมติยา เอกาย ตฺติยา, ตีหิ จ อนุสฺสาวนาหีติ เอวํ ตฺติจตุตฺถาหิ ตีหิ อนุสฺสาวนาหิ กตฺตพฺพํ กมฺมํ. ตฺติ ทุติยา ยสฺส อนุสฺสาวนสฺส ตํ ตฺติทุติยํ, เตน กตฺตพฺพํ กมฺมํ ตฺติทุติยกมฺมํ. ตฺติ จตุตฺถา ยสฺส อนุสฺสาวนตฺตยสฺส ตํ ตฺติจตุตฺถํ, เตน กาตพฺพํ กมฺมํ ตฺติจตุตฺถกมฺมํ.
๒๙๘๔-๗. เตสํ านวเสน เภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อปโลกนกมฺม’’นฺติอาทิ. นวนฺนํ านานํ สมาหาโร นวฏฺานํ, ‘‘คจฺฉตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ตฺติกมฺมนฺติ คมนกิริยากตฺตุนิทสฺสนํ ¶ . นวฏฺานนฺติ กมฺมนิทสฺสนํ. ทุติยนฺติ ตฺติทุติยกมฺมํ. สตฺต านานิ คจฺฉตีติ โยชนา.
อิทานิ ตํ านเภทํ สรูปโต ทสฺเสตุมาห ‘‘นิสฺสารณฺจา’’ติอาทิ. นิสฺสารณาทิ กมฺมวิเสสานํ สฺา. อปโลกนกมฺมฺหิ นิสฺสารณํ…เป… ปฺจมํ กมฺมลกฺขณนฺติ อิมานิ ปฺจ านานิ คจฺฉตีติ โยชนา.
เอวํ นามวเสน ทสฺสิตานิ นิสฺสารณาทีนิ อตฺถโต วิภชิตฺวา ทสฺเสตุมาห ‘‘นิสฺสารณฺจา’’ติอาทิ. สมณุทฺเทสโตติ กณฺฏกสามเณรโต นิสฺสารณฺจ โอสารณฺจ วเทติ โยชนา. ตตฺถ กณฺฏกสามเณรสฺส นิสฺสารณา ตาทิสานํเยว สมฺมาวตฺตํ ทิสฺวา ปเวสนา ‘‘โอสารณา’’ติ เวทิตพฺพา.
ปพฺพชนฺเตน ¶ เหตุภูเตน ภณฺฑุกํ ภณฺฑุกมฺมปุจฺฉนํ วเทยฺยาติ อตฺโถ. ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส เกสจฺเฉทนปุจฺฉนํ ภณฺฑุกมฺมํ นาม. ฉนฺเนน เหตุภูเตน พฺรหฺมทณฺฑกํ กมฺมํ วเทติ โยชนา. ตถารูปสฺสาติ ฉนฺนสทิสสฺส มุขรสฺส ภิกฺขู ทุรุตฺตวจเนน ฆฏฺเฏนฺตสฺส. กาตพฺโพติ ‘‘ภนฺเต, อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ มุขโร ภิกฺขู ทุรุตฺตวจเนหิ ฆฏฺเฏนฺโต วิหรติ, โส ภิกฺขุ ยํ อิจฺเฉยฺย, ตํ วเทยฺย. ภิกฺขูหิ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ เนว วตฺตพฺโพ, น โอวทิตพฺโพ, น อนุสาสิตพฺโพ. สงฺฆํ, ภนฺเต, ปุจฺฉามิ ‘อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน พฺรหฺมทณฺฑสฺส ทานํ รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’ติ. ทุติยมฺปิ ปุจฺฉามิ… ตติยมฺปิ ปุจฺฉามิ ‘อิตฺถนฺนามสฺส, ภนฺเต, ภิกฺขุโน พฺรหฺมทณฺฑสฺส ทานํ รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๔๙๕-๔๙๖) เอวํ พฺรหฺมทณฺโฑ กาตพฺโพ.
๒๙๘๘-๙. ‘‘อาปุจฺฉิตฺวานา’’ติ ปุพฺพกิริยาย ‘‘คหิตายา’’ติ อปรกิริยา อชฺฌาหริตพฺพา, ‘‘รุจิยา’’ติ เอตสฺส ¶ วิเสสนํ. เทตีติ เอตฺถ ‘‘อจฺฉินฺนจีวราทีน’’นฺติ เสโส. สพฺโพ สงฺโฆ สนฺนิปติตฺวาน สพฺพโส สพฺเพ สีมฏฺเ อาคตาคเต ภิกฺขู อาปุจฺฉิตฺวาน ‘‘อิตฺถนฺนาเมน ปริกฺขาเรน ภวิตพฺพํ, รุจฺจติ ตสฺส ทาน’’นฺติ วิสุํ ปุจฺฉิตฺวา คหิตาย ภิกฺขูนํ รุจิยา ติกฺขตฺตุํ อปโลเกตฺวา จีวราทิปริกฺขารํ อจฺฉินฺนจีวราทีนํ เทติ, ยํ เอวํภูตํ สงฺฆสฺส ทานํ, ตํ ตสฺส อปโลกนกมฺมสฺส กมฺมลกฺขณํ โหตีติ โยชนา. ลกฺขียตีติ ลกฺขณํ, กมฺมเมว ลกฺขณํ, น นิสฺสารณาทีนีติ กมฺมลกฺขณํ.
๒๙๙๐-๑. เอวํ อปโลกนกมฺมสฺส ปฺจ านานิ อุทฺเทสนิทฺเทสวเสน ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตฺติกมฺมสฺส กมฺมลกฺขณํ ตาว ทสฺเสตุมาห ‘‘นิสฺสารณ’’นฺติอาทิ. อิติ ‘‘ตฺติยา นว านานี’’ติ อยมุทฺเทโส วกฺขมาเนน ‘‘วินิจฺฉเย’’ติอาทินิทฺเทเสเนว วิภาวียติ.
๒๙๙๒. วินิจฺฉเยติ อุพฺพาหิกวินิจฺฉเย. อสมฺปตฺเตติ นิฏฺํ อคเต. เถรสฺสาติ ธมฺมกถิกสฺส. เตเนวาห ‘‘อวินยฺุโน’’ติ. ตสฺส ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ ธมฺมกถิโก, อิมสฺส เนว สุตฺตํ อาคจฺฉติ, โน สุตฺตวิภงฺโค, โส อตฺถํ อสลฺลกฺเขตฺวา พฺยฺชนจฺฉายาย อตฺถํ ปฏิพาหติ, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ วุฏฺาเปตฺวา อวเสสา อิมํ อธิกรณํ วูปสเมยฺยามา’’ติ (จูฬว. ๒๓๓) เอวํ อุพฺพาหิกวินิจฺฉเย ธมฺมกถิกสฺส ภิกฺขุโน ยา นิสฺสรณา วุตฺตา, สา ตฺติกมฺเม ‘‘นิสฺสารณา’’ติ วุตฺตาติ โยชนา.
๒๙๙๓-๔. อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส ¶ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามสฺส อายสฺมโต อุปสมฺปทาเปกฺโข ¶ , อนุสิฏฺโ โส มยา, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนาโม อาคจฺเฉยฺยาติ. อาคจฺฉาหี’’ติ (มหาว. ๑๒๖) วจนปฏิสํยุตฺตสฺส สงฺฆสฺส สมฺมุขานยนํ, สา โอสารณา นาม. ‘‘อาคจฺฉ โอสารณา’’ติ ปทจฺเฉโท.
อุโปสถวเสนาปิ, ปวารณาวเสนาปิ. ตฺติยา ปิตตฺตาติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อุโปสถํ กเรยฺย’’ (มหาว. ๑๓๔), ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ (มหาว. ๒๑๐) อุโปสถปวารณาวเสน ตฺติยา ปิตตฺตา อุโปสโถ, ปวารณา วาติ อิมานิ ทฺเว ตฺติกมฺมานิ.
‘‘อุปสมฺปทาเปกฺขฺหิ, อนุสาเสยฺยหนฺติ จา’’ติ อิมินา ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามสฺส อายสฺมโต อุปสมฺปทาเปกฺโข, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามํ อนุสาเสยฺย’’นฺติ (มหาว. ๑๒๖) อยํ เอกา ตฺติ คหิตา.
๒๙๙๕. ‘‘อิตฺถนฺนามมหํ ภิกฺขุํ, ปุจฺเฉยฺยํ วินยนฺติ จา’’ติ อิมินา ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามํ วินยํ ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ (มหาว. ๑๕๑) อยํ เอกา ตฺติ คหิตา. เอวมาทีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามํ อนุสาเสยฺยา’’ติ, ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามํ อนฺตรายิเก ธมฺเม ปุจฺเฉยฺย’’นฺติ (มหาว. ๑๒๖), ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามํ อนฺตรายิเก ธมฺเม ปุจฺเฉยฺยา’’ติ, ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนามํ วินยํ ปุจฺเฉยฺยา’’ติ (มหาว. ๑๕๑), ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนาเมน วินยํ ปุฏฺโ วิสฺสชฺเชยฺย’’นฺติ ¶ (มหาว. ๑๕๒), ‘‘ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อิตฺถนฺนาโม อิตฺถนฺนาเมน วินยํ ปุฏฺโ วิสฺสชฺเชยฺยา’’ติ – (มหาว. ๑๕๒) อิมา ฉ ตฺติโย คหิตา. เอวํ ปุริมา ทฺเว, อิมา จ ฉาติ เอทิสา อิมา อฏฺ ตฺติโย ‘‘สมฺมุตี’’ติ วุตฺตา.
๒๙๙๖. นิสฺสฏฺจีวราทีนํ ทานนฺติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อิทํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน นิสฺสคฺคิยํ สงฺฆสฺส นิสฺสฏฺํ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน ¶ ทเทยฺยา’’ติ (ปารา. ๔๖๔) เอวํ นิสฺสฏฺจีวรปตฺตาทีนํ ทานํ ‘‘ทาน’’นฺติ วุจฺจติ. อาปตฺตีนํ ปฏิคฺคาโหติ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ อาปตฺตึ สรติ วิวรติ อุตฺตานึ กโรติ เทเสติ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺตึ ปฏิคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ (จูฬว. ๒๓๙), ‘‘ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อหํ อิตฺถนฺนามสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺตึ ปฏิคฺคณฺเหยฺย’’นฺติ (จูฬว. ๒๓๙). เตน วตฺตพฺโพ ‘‘ปสฺสสี’’ติ. ‘‘อาม ปสฺสามี’’ติ. ‘‘อายตึ สํวเรยฺยาสี’’ติ. เอวํ อาปตฺตีนํ ปฏิคฺคาโห ‘‘ปฏิคฺคาโห’’ติ วุจฺจติ.
๒๙๙๗. ปวารุกฺกฑฺฒนาติ ปวารณุกฺกฑฺฒนา. คาถาพนฺธวเสน ณ-การโลโป. อถ วา ปวารณํ ปวาโรติ ปวารณ-สทฺทปริยาโย ปวาร-สทฺโท. ‘‘อิมํ อุโปสถํ กตฺวา, กาเฬ ปวารยามี’’ติ อิมินา ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา อาวาสิกา, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, อิทานิ อุโปสถํ กเรยฺยาม, ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺยาม, อาคเม กาเฬ ปวาเรยฺยามา’’ติ (มหาว. ๒๔๐) อยํ ตฺติ อุปลกฺขณโต ทสฺสิตา. เอวํ กตปวารณา ‘‘ปจฺจุกฺกฑฺฒนา’’ติ มตา. เอตฺถ จ กาเฬติ ปุพฺพกตฺติกมาสสฺส กาฬปกฺขุโปสเถ. อิมินา จ ‘‘อาคเม ชุณฺเห ปวาเรยฺยามา’’ติ อยํ ¶ ตฺติ จ อุปลกฺขิตา. ชุณฺเหติ อปรกตฺติกชุณฺหปกฺขอุโปสเถ.
๒๙๙๘. ติณวตฺถารเกติ ติณวตฺถารกสมเถ. สพฺพปมา ตฺตีติ สพฺพสงฺคาหิกา ตฺติ วุจฺจติ. อิตรา จาติ อุภยปกฺเข ปจฺเจกํ ปิตา ทฺเว ตฺติโย จาติ เอวํ ติธา ปวตฺตํ เอตํ ตฺติกมฺมํ กมฺมลกฺขณํ อิติ เอวํ วุตฺตนเยน ‘‘วินิจฺฉเย’’ติอาทินา ตฺติยา นว านานิ เวทิตพฺพานีติ โยชนา.
๒๙๙๙-๓๐๐๐. เอวํ ตฺติกมฺเม นว านานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ตฺติทุติยกมฺเม สตฺต านานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตฺติทุติยกมฺมมฺปี’’ติอาทิ. ‘‘ตฺติทุติยกมฺม’’นฺติอาทิกา อุทฺเทสคาถา อุตฺตานตฺถาว.
นิทฺเทเส ปตฺตนิกฺกุชฺชนาทีติ อาทิ-สทฺเทน ปตฺตุกฺกุชฺชนํ คหิตํ. นิสฺสาโรสารณา มตาติ ‘‘นิสฺสารณา, โอสารณา’’ติ จ มตา. ตตฺถ ภิกฺขูนํ อลาภาย ปริสกฺกนาทิเกหิ อฏฺหิ องฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส อุปาสกสฺส สงฺเฆน อสมฺโภคกรณตฺถํ ปตฺตนิกฺกุชฺชนวเสน นิสฺสารณา จ ¶ ตสฺเสว สมฺมา วตฺตนฺตสฺส ปตฺตุกฺกุชฺชนวเสน โอสารณา จ เวทิตพฺพา. สา ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก วฑฺฒลิจฺฉวิวตฺถุสฺมึ (จูฬว. ๒๖๕) วุตฺตา.
๓๐๐๑. สีมาทิสมฺมุติ สมฺมุติ นาม. สา ปฺจทสธา มตาติ สีมาสมฺมุติ ติจีวเรนอวิปฺปวาสสมฺมุติ สนฺถตสมฺมุติ ภตฺตุทฺเทสก เสนาสนคฺคาหาปก ภณฺฑาคาริก จีวรปฏิคฺคาหก ยาคุภาชก ผลภาชก ขชฺชภาชก อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชก สาฏิยคฺคาหาปก ปตฺตคฺคาหาปก อารามิกเปสก สามเณรเปสกสมฺมุตีติ เอวํ สา สมฺมุติ ปฺจทสวิธา ¶ มตาติ อตฺโถ. กถินสฺส วตฺถํ, ตสฺส. มโตเยว มตโก, มตกสฺส วาโส มตกวาโส, ตสฺส มตกวาสโส, มตกจีวรสฺส.
๓๐๐๒. อานิสํสเขตฺตภูตปฺจมาสพฺภนฺตเรเยว อุพฺภาโร อนฺตรุพฺภาโร. กุฏิวตฺถุสฺส, วิหารสฺส วตฺถุโน จ เทสนา เทสนา นามาติ โยชนา.
๓๐๐๓. ติณวตฺถารเก ทฺวินฺนํ ปกฺขานํ สาธารณวเสน เปตพฺพตฺติ จ ปจฺฉา ปกฺขทฺวเย วิสุํ วิสุํ เปตพฺพา ทฺเว ตฺติโย จาติ ติสฺโส ตฺติโย กมฺมวาจาย อภาเวน ตฺติกมฺเม ‘‘กมฺมลกฺขณ’’นฺติ ทสฺสิตา, ปจฺฉา วิสุํ วิสุํ ทฺวีสุ ปกฺเขสุ วตฺตพฺพา ทฺเว ตฺติทุติยกมฺมวาจา ตฺติทุติยกมฺเม ‘‘กมฺมลกฺขณ’’นฺติ ทสฺสิตาติ ตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ติณวตฺถารเก กมฺเม’’ติ. ‘‘โมหาโรปนตาทิสู’’ติ อิมินา ปาจิตฺติเยสุ ทสฺสิตโมหาโรปนกมฺมฺจ อฺวาทกวิเหสกาโรปนกมฺมาทิฺจ สงฺคณฺหาติ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ ตฺติทุติยกมฺเม. กมฺมลกฺขณเมว กมฺมลกฺขณตา.
๓๐๐๔-๕. อิติ เอวํ ยถาวุตฺตนเยน อิเม สตฺต านเภทา ตฺติทุติยกมฺมสฺส. เอวํ ตฺติทุติยกมฺเม สตฺต านานิ ทสฺเสตฺวา ตฺติจตุตฺถกมฺเม านเภทํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตถา’’ติอาทิ.
๓๐๐๖. ตชฺชนาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน นิยสฺสาทีนํ คหณํ. เตสํ สตฺตนฺนํ กมฺมานํ. ปสฺสทฺธิ วูปสโม.
๓๐๐๗. ‘‘ภิกฺขุนีนํ ¶ โอวาโท’’ติ ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุติ ผลูปจาเรน วุตฺตา.
๓๐๐๘-๙. มูลปฏิกฺกสฺโส ¶ มูลาย ปฏิกสฺสนา, คาถาพนฺธวเสน ก-การสฺส ทฺเวภาโว. อุกฺขิตฺตสฺสานุวตฺติกาติ อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา เอกา ยาวตติยกา, อฏฺ สงฺฆาทิเสสา, อริฏฺโ จณฺฑกาฬี จ ทฺเว, อิเม เอกาทส ยาวตติยกา ภวนฺติ. อิเมสํ วสาติ อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาทีนิ ปุคฺคลาธิฏฺาเนน วุตฺตานิ, อิเมสํ สมนุภาสนกมฺมานํ วเสน. ทเสกาติ เอกาทส.
๓๐๑๑. เอวํ จตุนฺนมฺปิ กมฺมานํ านเภทํ ทสฺเสตฺวา อนฺวยโต, พฺยติเรกโต จ กาตพฺพปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อปโลกนกมฺมฺจา’’ติอาทิ. ตฺติยาปิ น การเย, ตฺติทุติเยนปิ น การเยติ โยชนา.
๓๐๑๒. อปโลกนกมฺเม วุตฺตลกฺขเณน ตฺติกมฺมาทีนมฺปิ กาตพฺพปฺปกาโร สกฺกา วิฺาตุนฺติ ตํ อทสฺเสตฺวา ตฺติทุติยกมฺเม ลพฺภมานวิเสสํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตฺติทุติยกมฺมานี’’ติอาทิ. อปโลเกตฺวา กาตพฺพานิ ลหุกานิปิ ตฺติทุติยกมฺมานิ อตฺถีติ โยชนา. ตานิ ปน กตมานีติ อาห ‘‘สพฺพา สมฺมุติโย สิยุ’’นฺติ. เอตฺถ สีมาสมฺมุตึ วินา เสสา ติจีวเรนอวิปฺปวาสสมฺมุติอาทโย สพฺพาปิ สมฺมุติโยติ อตฺโถ.
๓๐๑๓. เสสานีติ ยถาวุตฺเตหิ เสสานิ สีมาสมฺมุติอาทีนิ ฉ กมฺมานิ. น วฏฺฏตีติ น วฏฺฏนฺติ, คาถาพนฺธวเสน น-การโลโป. ยถาห ‘‘สีมาสมฺมุติ, สีมาสมูหนนํ, กถินทานํ, กถินุทฺธาโร, กุฏิวตฺถุเทสนา, วิหารวตฺถุเทสนาติ อิมานิ ฉ กมฺมานิ ครุกานิ อปโลเกตฺวา กาตุํ น วฏฺฏนฺติ, ตฺติทุติยกมฺมวาจํ สาเวตฺวาว ¶ กาตพฺพานี’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๔๘๒). ‘‘อปโลเกตฺวา กาตุํ ปน น วฏฺฏตี’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, ตฺติจตุตฺถกมฺมวเสนาปิ กาตุํ น วฏฺฏนฺเตว. เตเนวาห ‘‘ยถาวุตฺตนเยเนว, เตน เตเนว การเย’’ติ, โย โย นโย ตํ ตํ กมฺมํ กาตุํ วุตฺโต, เตเนว เตเนว นเยนาติ อตฺโถ.
จตุพฺพิธกมฺมกถาวณฺณนา.
กมฺมวิปตฺติกถาวณฺณนา
๓๐๑๔. กมฺมานํ ¶ วิปตฺติยา ทสฺสิตาย สมฺปตฺติปิ พฺยติเรกโต วิฺายตีติ กมฺมวิปตฺตึ ตาว ทสฺเสตุมาห ‘‘วตฺถุโต’’ติอาทิ. วสติ เอตฺถ กมฺมสงฺขาตํ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ วตฺถุ, กมฺมสฺส ปธานการณํ, ตโต วตฺถุโต จ. อนุสฺสาวนสีมโตติ อนุสฺสาวนโต, สีมโต จ. ปฺเจวาติ เอวกาเรน กมฺมโทสานํ เอตํปรมตํ ทสฺเสติ.
๓๐๑๕. ยถานิกฺขิตฺตกมฺมโทสมาติกานุกฺกเม กมฺมวิปตฺตึ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุมาห ‘‘สมฺมุขา’’ติอาทิ. สงฺฆธมฺมวินยปุคฺคลสมฺมุขาสงฺขาตํ จตุพฺพิธํ สมฺมุขาวินยํ อุปเนตฺวา กาตพฺพํ กมฺมํ สมฺมุขากรณียํ นาม.
ตตฺถ ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปตฺตา, เต อาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา น ปฏิกฺโกสนฺติ, อยํ สงฺฆสมฺมุขตา. เยน ธมฺเมน เยน วินเยน เยน สตฺถุสาสเนน สงฺโฆ ตํ กมฺมํ กโรติ, อยํ ธมฺมสมฺมุขตา, วินยสมฺมุขตา. ตตฺถ ธมฺโมติ ภูตํ วตฺถุ. วินโยติ โจทนา เจว สารณา จ. สตฺถุสาสนํ นาม ตฺติสมฺปทา เจว อนุสฺสาวนสมฺปทา จ. ยสฺส สงฺโฆ ¶ ตํ กมฺมํ กโรติ, ตสฺส สมฺมุขภาโว ปุคฺคลสมฺมุขตา. เอวํ จตุพฺพิเธน สมฺมุขาวินเยน ยํ สงฺฆกมฺมํ ‘‘กรณีย’’นฺติ วุตฺตํ, ตํ อสมฺมุขา กโรติ จตุพฺพิธลกฺขณโต เอกมฺปิ ปริหาเปตฺวา กโรติ, ตํ กมฺมํ วตฺถุวิปนฺนํ สมฺมุขาวินยสงฺขาเตน วตฺถุนา เวกลฺลํ ‘‘อธมฺมกมฺม’’นฺติ ปวุจฺจตีติ โยชนา.
๓๐๑๖-๘. เอวํ สมฺมุขากรณีเย วตฺถุโต กมฺมวิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อสมฺมุขากรณียํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุมาห ‘‘อสมฺมุขา’’ติอาทิ.
เทวทตฺตสฺส กตํ ปกาสนียกมฺมฺจ. เสกฺขสมฺมุติ อุมฺมตฺตกสมฺมุตีติ โยชนา. อวนฺทิยกมฺมํ ปุคฺคลสีเสน ‘‘อวนฺทิโย’’ติ วุตฺตํ. อฑฺฒกาสิยา คณิกาย อนฺุาตา ทูเตน อุปสมฺปทา ทูตูปสมฺปทา. อิติ อิมานิ อฏฺ กมฺมานิ เปตฺวาน เสสานิ ปน สพฺพโส สพฺพานิ กมฺมานิ ‘‘สมฺมุขากรณียานี’’ติ โสภนคมนาทีหิ สุคโต สตฺถา อพฺรฺวิ กเถสีติ โยชนา.
๓๐๑๙-๒๐. เอวํ ¶ วตฺถุโต กมฺมวิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา ตฺติโต ทสฺเสตุมาห ‘‘ตฺติโต’’ติอาทิ. วิปชฺชนนยาติ วินยวิปชฺชนกฺกมา. วตฺถุํ น ปรามสตีติ ยสฺส อุปสมฺปทาทิกมฺมํ กโรติ, ตํ น ปรามสติ ตสฺส นามํ น คณฺหาติ. ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ ธมฺมรกฺขิโต อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วทติ. เอวํ วตฺถุํ น ปรามสติ.
สงฺฆํ น ปรามสตีติ สงฺฆสฺส นามํ น ปรามสติ ตสฺส นามํ น คณฺหาติ. ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ ธมฺมรกฺขิโต’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, อยํ ธมฺมรกฺขิโต’’ติ วทติ. เอวํ สงฺฆํ น ปรามสติ.
ปุคฺคลํ ¶ น ปรามสตีติ โย อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส อุปชฺฌาโย, ตํ น ปรามสติ ตสฺส นามํ น คณฺหาติ. ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ ธมฺมรกฺขิโต อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ ธมฺมรกฺขิโต อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วทติ. เอวํ ปุคฺคลํ น ปรามสติ.
ตฺตึ น ปรามสตีติ สพฺเพน สพฺพํ ตฺตึ น ปรามสติ, ตฺติทุติยกมฺเม ตฺตึ อฏฺเปตฺวา ทฺวิกฺขตฺตุํ กมฺมวาจาย เอว อนุสฺสาวนกมฺมํ กโรติ, ตฺติจตุตฺถกมฺเมปิ ตฺตึ อฏฺเปตฺวา จตุกฺขตฺตุํ กมฺมวาจาย เอว อนุสฺสาวนกมฺมํ กโรติ. เอวํ ตฺตึ น ปรามสติ.
ปจฺฉา วา ตฺตึ เปตีติ ปมํ กมฺมวาจาย อนุสฺสาวนกมฺมํ กตฺวา ‘‘เอสา ตฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘ขมติ สงฺฆสฺส, ตสฺมา ตุณฺหี, เอวเมตํ ธารยามี’’ติ วทติ. เอวํ ปจฺฉา ตฺตึ เปติ. ปฺจเหเตหีติ เอเตหิ ปฺจหิ การเณหิ.
๓๐๒๑-๒. เอวํ ตฺติโต กมฺมวิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อนุสฺสาวนโต ทสฺเสตุมาห ‘‘อนุสฺสาวนโต’’ติอาทิ. อนุสฺสาวนโต กมฺมโทสา ปฺจ ปกาสิตาติ โยชนา. ‘‘น ปรามสติ วตฺถุํ วา’’ติอาทีสุ วตฺถุอาทีนิ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพานิ. เอวํ ปน เนสํ อปรามสนํ โหติ (ปริ. อฏฺ. ๔๘๕) – ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ’’ติ ปมานุสฺสาวเน วา ¶ ‘‘ทุติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ… ตติยมฺปิ เอตมตฺถํ วทามิ, ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ’’ติ ทุติยตติยานุสฺสาวเนสุ วา ‘‘อยํ ธมฺมรกฺขิโต อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตสฺส อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตสฺสา’’ติ วทนฺโต วตฺถุํ น ปรามสติ นาม.
‘‘สุณาตุ ¶ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ ธมฺมรกฺขิโต’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต, อยํ ธมฺมรกฺขิโต’’ติ วทนฺโต สงฺฆํ น ปรามสติ นาม.
‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ ธมฺมรกฺขิโต อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตสฺสา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุณาตุ เม, ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ ธมฺมรกฺขิโต อุปสมฺปทาเปกฺโข’’ติ วทนฺโต ปุคฺคลํ น ปรามสติ นาม.
สาวนํ หาเปตีติ สพฺเพน สพฺพํ กมฺมวาจาย อนุสฺสาวนํ น กโรติ, ตฺติทุติยกมฺเม ทฺวิกฺขตฺตุํ ตฺติเมว เปติ, ตฺติจตุตฺถกมฺเม จตุกฺขตฺตุํ ตฺติเมว เปติ. เอวํ อนุสฺสาวนํ หาเปติ. โยปิ ตฺติทุติยกมฺเม เอกํ ตฺตึ เปตฺวา เอกํ กมฺมวาจํ อนุสฺสาเวนฺโต อกฺขรํ วา ฉฑฺเฑติ, ปทํ วา ทุรุตฺตํ กโรติ, อยมฺปิ อนุสฺสาวนํ หาเปติเยว. ตฺติจตุตฺถกมฺเม ปน เอกํ ตฺตึ เปตฺวา สกิเมว วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา กมฺมวาจาย อนุสฺสาวนํ กโรนฺโตปิ อกฺขรํ วา ปทํ วา ฉฑฺเฑนฺโตปิ ทุรุตฺตํ กโรนฺโตปิ อนุสฺสาวนํ หาเปติเยวาติ เวทิตพฺโพ.
ทุรุตฺตํ กโรตีติ เอตฺถ ปน อยํ วินิจฺฉโย (ปริ. อฏฺ. ๔๘๕) – โย หิ อฺสฺมึ อกฺขเร วตฺตพฺเพ อฺํ วทติ, อยํ ทุรุตฺตํ กโรติ นาม. ตสฺมา กมฺมวาจํ กโรนฺเตน ภิกฺขุนา ยฺวายํ –
‘‘สิถิลํ ธนิตฺจ ทีฆรสฺสํ;
ครุกํ ลหุกฺจ นิคฺคหิตํ;
สมฺพนฺธํ ววตฺถิตํ วิมุตฺตํ;
ทสธา พฺยฺชนพุทฺธิยา ปเภโท’’ติ. (ปริ. อฏฺ. ๔๘๕) –
วุตฺโต ¶ , อยํ สุฏฺุ อุปลกฺเขตพฺโพ.
เอตฺถ หิ สิถิลํ นาม ปฺจสุ วคฺเคสุ ปมตติยํ. ธนิตํ นาม เตสฺเวว ทุติยจตุตฺถํ. ทีฆนฺติ ทีเฆน กาเลน วตฺตพฺพํ อาการาทิ ¶ . รสฺสนฺติ ตโต อุปฑฺฒกาเลน วตฺตพฺพํ อการาทิ. ครุกนฺติ ทีฆเมว, ยํ วา ‘‘อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตตฺเถรสฺส, ยสฺส นกฺขมตี’’ติ เอวํ สํโยคปรํ กตฺวา วุจฺจติ. ลหุกนฺติ รสฺสเมว, ยํ วา ‘‘อายสฺมโต พุทฺธรกฺขิตเถรสฺส, ยสฺส น ขมตี’’ติ เอวํ อสํโยคปรํ กตฺวา วุจฺจติ. นิคฺคหิตนฺติ ยํ กรณานิ นิคฺคเหตฺวา อวิสฺสชฺเชตฺวา อวิวเฏน มุเขน อนุนาสิกํ กตฺวา วตฺตพฺพํ. สมฺพนฺธนฺติ ยํ ปรปเทน สมฺพนฺธิตฺวา ‘‘ตุณฺหสฺสา’’ติ วา ‘‘ตุณฺหิสฺสา’’ติ วา วุจฺจติ. ววตฺถิตนฺติ ยํ ปรปเทน อสมฺพนฺธํ กตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘ตุณฺหี อสฺสา’’ติ วา ‘‘ตุณฺห อสฺสา’’ติ วา วุจฺจติ. วิมุตฺตนฺติ ยํ กรณานิ อนิคฺคเหตฺวา วิสฺสชฺเชตฺวา วิวเฏน มุเขน อนุนาสิกํ อกตฺวา วุจฺจติ.
ตตฺถ ‘‘สุณาตุ เม’’ติ วตฺตพฺเพ ต-การสฺส ถ-การํ กตฺวา ‘‘สุณาถุ เม’’ติ วจนํ สิถิลสฺส ธนิตกรณํ นาม, ตถา ‘‘ปตฺตกลฺลํ, เอสา ตฺตี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปตฺถกลฺลํ, เอสา ตฺถี’’ติอาทิวจนฺจ. ‘‘ภนฺเต สงฺโฆ’’ติ วตฺตพฺเพ ภการฆการานํ พการคกาเร กตฺวา ‘‘พนฺเต สํโค’’ติ วจนํ ธนิตสฺส สิถิลกรณํ นาม. ‘‘สุณาตุ เม’’ติ วิวเฏน มุเขน วตฺตพฺเพ ปน ‘‘สุณํตุ เม’’ติ วา ‘‘เอสา ตฺตี’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘เอสํ ตฺตี’’ติ วา อวิวเฏน มุเขน อนุนาสิกํ กตฺวา วจนํ วิมุตฺตสฺส นิคฺคหิตวจนํ นาม. ‘‘ปตฺตกลฺล’’นฺติ อวิวเฏน มุเขน อนุนาสิกํ กตฺวา วตฺตพฺเพ ‘‘ปตฺตกลฺลา’’ติ วิวเฏน มุเขน อนุนาสิกํ อกตฺวา วจนํ นิคฺคหิตสฺส วิมุตฺตวจนํ นาม. อิติ สิถิเล กตฺตพฺเพ ธนิตํ, ธนิเต กตฺตพฺเพ สิถิลํ, วิมุตฺเต กตฺตพฺเพ นิคฺคหิตํ, นิคฺคหิเต กตฺตพฺเพ วิมุตฺตนฺติ อิมานิ จตฺตาริ พฺยฺชนานิ อนฺโตกมฺมวาจาย กมฺมํ ทูเสนฺติ. เอวํ วทนฺโต หิ อฺสฺมึ อกฺขเร วตฺตพฺเพ อฺํ วทติ, ทุรุตฺตํ กโรตีติ วุจฺจติ.
อิตเรสุ ¶ ปน ทีฆรสฺสาทีสุ ฉสุ พฺยฺชเนสุ ทีฆฏฺาเน ทีฆเมว, รสฺสฏฺาเน จ รสฺสเมวาติ เอวํ ยถาาเน ตํ ตเทว อกฺขรํ ภาสนฺเตน อนุกฺกมาคตํ ปเวณึ อวินาเสนฺเตน กมฺมวาจา กาตพฺพา. สเจ ปน เอวํ อกตฺวา ทีเฆ วตฺตพฺเพ รสฺสํ, รสฺเส วา วตฺตพฺเพ ทีฆํ วทติ ¶ , ตถา ครุเก วตฺตพฺเพ ลหุกํ, ลหุเก วา วตฺตพฺเพ ครุกํ วทติ, สมฺพนฺเธ วา ปน วตฺตพฺเพ ววตฺถิตํ, ววตฺถิเต วา วตฺตพฺเพ สมฺพนฺธํ วทติ, เอวํ วุตฺเตปิ กมฺมวาจา น กุปฺปติ. อิมานิ หิ ฉ พฺยฺชนานิ กมฺมํ น โกเปนฺติ.
ยํ ปน สุตฺตนฺติกตฺเถรา ‘‘ท-กาโร ต-การมาปชฺชติ, ต-กาโร ท-การมาปชฺชติ, จ-กาโร ช-การมาปชฺชติ, ช-กาโร จ-การมาปชฺชติ, ย-กาโร ก-การมาปชฺชติ, ก-กาโร ย-การมาปชฺชติ, ตสฺมา ท-การาทีสุ วตฺตพฺเพสุ ต-การาทิวจนํ น วิรุชฺฌตี’’ติ วทนฺติ, ตํ กมฺมวาจํ ปตฺวา น วฏฺฏติ. ตสฺมา วินยธเรน เนว ท-กาโร ต-กาโร กาตพฺโพ…เป… น ก-กาโร ย-กาโร. ยถาปาฬิยา นิรุตฺตึ โสเธตฺวา ทสวิธาย พฺยฺชนนิรุตฺติยา วุตฺตโทเส ปริหรนฺเตน กมฺมวาจา กาตพฺพา. อิตรถา หิ สาวนํ หาเปติ นาม.
อสมเย สาเวตีติ สาวนาย อกาเล อนวกาเส ตฺตึ อฏฺเปตฺวา ปมํเยว อนุสฺสาวนกมฺมํ กตฺวา ปจฺฉา ตฺตึ เปติ. อิติ อิเมหิ ปฺจหากาเรหิ อนุสฺสาวนโต กมฺมานิ วิปชฺชนฺติ. เตนาห – ‘‘เอวํ ปน วิปชฺชนฺติ, อนุสฺสาวนโตปิ จา’’ติ.
๓๐๒๓. เอวํ อนุสฺสาวนโต กมฺมวิปตฺตึ ทสฺเสตฺวา สีมโต กมฺมวิปตฺติ อุโปสถกฺขนฺธกกถาย วุตฺตนยา เอวาติ ตเมว อติทิสนฺโต อาห ‘‘เอกาทสหิ…เป… มยา’’ติ. กมฺมโทโสเยว กมฺมโทสตา. ตาว ปมํ.
๓๐๒๔-๗. เอวํ ¶ สีมโต กมฺมวิปตฺตึ อติเทสโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปริสวเสน ทสฺเสตุมาห ‘‘จตุวคฺเคนา’’ติอาทิ. กมฺมปตฺตาติ เอตฺถ ‘‘จตฺตาโร ปกตตฺตา’’ติ เสโส. ยถาห – ‘‘จตุวคฺคกรเณ กมฺเม จตฺตาโร ภิกฺขู ปกตตฺตา กมฺมปตฺตา’’ติ (ปริ. ๔๙๗). เอตฺถ จ ปกตตฺตา นาม อนุกฺขิตฺตา อนิสฺสาริตา ปริสุทฺธสีลา จตฺตาโร ภิกฺขู. กมฺมปตฺตา กมฺมสฺส อรหา อนุจฺฉวิกา สามิโน. น เตหิ วินา ตํ กมฺมํ กรียติ, น เตสํ ฉนฺโท วา ปาริสุทฺธิ วา เอติ. อนาคตาติ ปริสาย หตฺถปาสํ อนาคตา. ฉนฺโทติ เอตฺถ ‘‘ฉนฺทารหาน’’นฺติ เสโส. ยถาห ‘‘อวเสสา ปกตตฺตา ฉนฺทารหา’’ติ. อิมินา อยมตฺโถ ทีปิโต โหติ – ‘‘อวเสสา ปน สเจปิ สหสฺสมตฺตา โหนฺติ, สเจ สมานสํวาสกา, สพฺเพ ฉนฺทารหาว ¶ โหนฺติ, ฉนฺทปาริสุทฺธึ ทตฺวา อาคจฺฉนฺตุ วา มา วา, กมฺมํ ปน ติฏฺตี’’ติ. สมฺมุขาติ สมฺมุขีภูตา.
ติวงฺคิโกติ กมฺมปตฺตานาคมนฉนฺทานาหรณปฏิกฺโกสนสงฺขาตองฺคตฺตยยุตฺโต. โทโส กมฺมวิปตฺติลกฺขโณ. ปริสาย วสา สิยาติ ปริสวเสน โหติ.
ปฏิเสเธนฺตีติ ปฏิกฺโกสนฺติ. ทุติเย จตุวคฺคิเก กมฺเม ทุวงฺคิโก โทโส ปริสาย วสา สิยาติ โยชนา.
เอตฺถ เอตสฺมึ ตติเย จตุวคฺคิเก ปฏิกฺโกโสว อตฺถิ, น อิตเร ปริสโทสาติ เอกงฺคิโก โทโส ปริสาย วสา สิยาติ โยชนา. ทุวงฺค ยุตฺตปริสาโทสสฺส ทุติยํ เทสิตตฺตา ทุวงฺค ยุตฺตปริสาโทโส ‘‘ทุติโย’’ติ ¶ วุตฺโต. ตถา ตติยํ เทสิตตฺตา เอกงฺคยุตฺโต ตติโย เวทิตพฺโพ. อิมเมว นยํ ปฺจวคฺคาทิสงฺฆตฺตยสฺส อติทิสนฺโต อาห ‘‘เอวํ…เป… ติวิเธสุปี’’ติ. อาทิ-สทฺเทน ทสวคฺควีสติวคฺคสงฺฆานํ คหณํ.
๓๐๒๘. เอวํ จตูสุ สงฺเฆสุ จตุนฺนํ ติกานํ วเสน ปริสโต กมฺมวิปตฺติยา ทฺวาทสวิธตํ ทสฺเสตุมาห ‘‘จตุตฺถิกา’’ติ. อนุวาเทน ‘‘ทส ทฺเว สิยุ’’นฺติ วิธียติ. ปริสาวสา จตุตฺถิกา โทสา ทส ทฺเว ทฺวาทส สิยุนฺติ โยชนา. เอตฺถาติ เอเตสุ ‘‘วตฺถุโต’’ติอาทินา วุตฺเตสุ ปฺจสุ กมฺมโทเสสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ‘‘ปริสาวสา’’ติ อิทํ นิทฺธาเรตพฺพํ. กมฺมานีติ อปโลกนาทีนิ จตฺตาริ. เอตฺถ จ จตุวคฺคาทิกรณีเยสุ กมฺเมสุ ปกตตฺเตน กมฺมวาจํ สาเวตฺวา กตเมว กมฺมํ กมฺมปตฺเตน กตํ โหติ. กมฺมปตฺเต ปกตตฺเต เปตฺวา อปกตตฺเตน เกนจิ, เกวเลเนว กมฺมวาจํ สาเวตฺวา กตํ อปกตตฺตกมฺมปตฺตลกฺขณาภาวา, กมฺมปตฺเตน จ กมฺมวาจาย อสฺสาวิตตฺตา อนุสฺสาวนโทเสน วิปนฺนํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. เตเนว โปราณกวินยธรตฺเถรา กมฺมวิปตฺติสงฺกาปริหารตฺถํ ทฺวีหิ ตีหิ เอกโต กมฺมวาจํ สาวยนฺติ. อยเมตฺถ สงฺเขโป, วิตฺถาโร ปน ปริวาราวสาเน ปาฬิยา (ปริ. ๔๘๒ อาทโย) วา อฏฺกถาย (ปริ. อฏฺ. ๔๘๒ อาทโย) จ คเหตพฺโพ.
กมฺมวิปตฺติกถาวณฺณนา.
ปกิณฺณกวินิจฺฉยกถาวณฺณนา
๓๐๒๙. ฉตฺตํ ¶ ปณฺณมยํ กิฺจีติ ตาลปณฺณาทิปณฺณจฺฉทนํ ยํ กิฺจิ ฉตฺตํ. พหีติ อุปริ. อนฺโตติ เหฏฺา. สิพฺพิตุนฺติ รูปํ ทสฺเสตฺวา สูจิกมฺมํ กาตุํ.
๓๐๓๐. ปณฺเณติ ¶ ฉทนปณฺเณ. อฑฺฒจนฺทนฺติ อฑฺฒจนฺทาการํ. มกรทนฺตกนฺติ มกรทนฺตาการํ, ยํ ‘‘คิริกูฏ’’นฺติ วุจฺจติ. ฉินฺทิตุํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. มุขวฏฺฏิยา นาเมตฺวา พทฺธปณฺณโกฏิยา วา มตฺถกิมณฺฑลโกฏิยา วา คิริกูฏาทึ กโรนฺติ, อิมินา ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ. ทณฺเฑติ ฉตฺตทณฺเฑ. ฆฏกนฺติ ฆฏากาโร. วาฬรูปํ วาติ พฺยคฺฆาทิวาฬานํ รูปกํ วา. เลขาติ อุกฺกิริตฺวา วา ฉินฺทิตฺวา วา จิตฺตกมฺมวเสน วา กตราชิ.
๓๐๓๑. ปฺจวณฺณานํ สุตฺตานํ อนฺตเร นีลาทิเอกวณฺเณน สุตฺเตน ถิรตฺถํ ฉตฺตํ อนฺโต จ พหิ จ สิพฺพิตุํ วา ฉตฺตทณฺฑคฺคาหกสลากปฺชรํ ถิรตฺถํ วินนฺธิตุํ วา วฏฺฏตีติ โยชนา. ‘‘ปฺจวณฺณานํ เอกวณฺเณน ถิรตฺถ’’นฺติ อิมินา อเนกวณฺเณหิ สุตฺเตหิ วณฺณมฏฺตฺถาย สิพฺพิตฺุจ วินนฺธิตฺุจ น วฏฺฏตีติ ทีเปติ.
โปตฺถเกสุ ปน ‘‘ปฺจวณฺเณนา’’ติ ปาโ ทิสฺสติ, ตสฺส เอกวณฺเณน, ปฺจวณฺเณน วา สุตฺเตน ถิรตฺถํ สิพฺพิตุํ, วินนฺธิตุํ วา วฏฺฏตีติ โยชนา กาตพฺพา โหติ, โส เอตฺเถว เหฏฺา วุตฺเตน –
‘‘ปฺจวณฺเณน สุตฺเตน, สิพฺพิตุํ น จ วฏฺฏตี’’ติ –
ปาเน จ ‘‘เกจิ ตาลปณฺณจฺฉตฺตํ อนฺโต วา พหิ วา ปฺจวณฺเณน สุตฺเตน สิพฺพนฺตา วณฺณมฏฺํ กโรนฺติ, ตํ น วฏฺฏติ. เอกวณฺเณน ปน นีเลน วา ปีตเกน วา เยน เกนจิ สุตฺเตน อนฺโต วา พหิ วา สิพฺพิตุํ ฉตฺตทณฺฑคฺคาหกํ สลากปฺชรํ วา วินนฺธิตุํ วฏฺฏติ, ตฺจ โข ถิรกรณตฺถํ, น วณฺณมฏฺตฺถายา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉย) อฏฺกถาปาเน จ วิรุชฺฌติ, ตสฺมา โส น คเหตพฺโพ.
๓๐๓๒. เลขา ¶ ¶ วา ปน เกวลาติ ยถาวุตฺตปฺปการา สลากเลขา วา. ฉินฺทิตฺวาติ อุกฺกิริตฺวา กตํ ฉินฺทิตฺวา. ฆํสิตฺวาติ จิตฺตกมฺมาทิวเสน กตํ ฆํสิตฺวา.
๓๐๓๓. ทณฺฑพุนฺทมฺหีติ ฉตฺตทณฺฑสฺส ปฺชเร คาหณตฺถาย ผาลิตพุนฺทมฺหิ, มูเลติ อตฺโถ. อยเมตฺถ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตนโย. ขุทฺทสิกฺขาคณฺิปเท ปน ‘‘ฉตฺตปิณฺฑิยา มูเล’’ติ วุตฺตํ. อหิฉตฺตกสณฺานนฺติ ผุลฺลอหิฉตฺตาการํ. รชฺชุเกหิ คาหาเปตฺวา ทณฺเฑ พนฺธนฺติ, ตสฺมึ พนฺธฏฺาเน วลยมิว อุกฺกิริตฺวา อุฏฺาเปตฺวา. พนฺธนตฺถายาติ วาเตน ยถา น จลติ, เอวํ รชฺชูหิ ทณฺเฑ ปฺชรสฺส พนฺธนตฺถาย. อุกฺกิริตฺวา กตา เลขา วฏฺฏตีติ โยชนา. ยถาห – ‘‘วาตปฺปหาเรน อจลนตฺถํ ฉตฺตมณฺฑลิกํ รชฺชุเกหิ คาหาเปตฺวา ทณฺเฑ พนฺธนฺติ, ตสฺมึ พนฺธนฏฺาเน วลยมิว อุกฺกิริตฺวา เลขํ เปนฺติ, สา วฏฺฏตี’’ติ. ‘‘สเจปิ น พนฺธนฺติ, พนฺธนารหฏฺานตฺตา วลยํ อุกฺกิริตุํ วฏฺฏตี’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ.
๓๐๓๔. สมํ สตปทาทีนนฺติ สตปทาทีหิ สทิสํ, ตุลฺยตฺเถ กรณวจนปฺปสงฺเค สามิวจนํ.
๓๐๓๕. ปตฺตสฺส ปริยนฺเต วาติ อนุวาตสฺส อุภยปริยนฺเต วา. ปตฺตมุเขปิ วาติ ทฺวินฺนํ อารามวิตฺถารปตฺตานํ สงฺฆฏิตฏฺาเน กณฺเณปิ วา, เอกสฺเสว วา ปตฺตสฺส อูนปูรณตฺถํ สงฺฆฏิตฏฺาเนปิ วา. เวณินฺติ กุทฺรูสสีสากาเรน สิพฺพนํ. เกจิ ‘‘วรกสีสากาเรนา’’ติ วทนฺติ. สงฺขลิกนฺติ พิฬาลทามสทิสํ สิพฺพนํ. เกจิ ‘‘สตปทิสม’’นฺติ วทนฺติ.
๓๐๓๖. ปฏฺฏนฺติ ¶ ปฏฺฏมฺปิ. อฏฺโกณาทิโก วิธิ ปกาโร เอตสฺสาติ อฏฺโกณาทิกวิธิ, ตํ. ‘‘อฏฺโกณาทิก’’นฺติ คาถาพนฺธวเสน นิคฺคหิตาคโม. ‘‘อฏฺโกณาทิกํ วิธิ’’นฺติ เอตํ ‘‘ปฏฺฏ’’นฺติ เอตสฺส สมานาธิกรณวิเสสนํ, กิริยาวิเสสนํ วา, ‘‘กโรนฺตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อถ วา ปฏฺฏนฺติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, ปฏฺเฏติ อตฺโถ. อิมสฺมึ ปกฺเข ‘‘อฏฺโกณาทิก’’นฺติ อุปโยควจนํ. ‘‘วิธิ’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ. อิธ วกฺขมานจตุโกณสณฺานโต อฺํ อฏฺโกณาทิกํ นามํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปฏฺฏทฺวเย. อคฺฆิยคทารูปนฺติ อคฺฆิยสณฺานฺเจว คทาสณฺานฺจ สิพฺพนํ. มุคฺครนฺติ ลคุฬสณฺานสิพฺพนํ. อาทิ-สทฺเทน เจติยาทิสณฺานานํ คหณํ.
๓๐๓๗. ตตฺถาติ ¶ ปฏฺฏทฺวเย ตสฺมึ าเน. กกฺกฏกกฺขีนีติ กุฬีรอจฺฉิสทิสานิ สิพฺพนวิการานิ. อุฏฺาเปนฺตีติ กโรนฺติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ คณฺิกปาสกปฏฺฏเก. สุตฺตาติ โกณโต โกณํ สิพฺพิตสุตฺตา เจว จตุรสฺเส สิพฺพิตสุตฺตา จ. ปิฬกาติ เตสเมว สุตฺตานํ นิวตฺเตตฺวา สิพฺพิตโกฏิโย จ. ทุวิฺเยฺยาวาติ รชนกาเล ทุวิฺเยฺยรูปา อโนฬาริกา ทีปิตา วฏฺฏนฺตีติ. ยถาห – ‘‘โกณสุตฺตปิฬกา จ จีวเร รตฺเต ทุวิฺเยฺยรูปา วฏฺฏนฺตี’’ติ.
๓๐๓๘. คณฺิปาสกปฏฺฏกาติ คณฺิกปฏฺฏกปาสกปฏฺฏกาติ โยชนา. กณฺณโกเณสุ สุตฺตานีติ จีวรกณฺเณสุ สุตฺตานิ เจว คณฺิกปาสกปฏฺฏานํ โกเณสุ สุตฺตานิ จ ฉินฺเทยฺย. เอตฺถ จ จีวเร อายามโต, วิตฺถารโต จ สิพฺพิตฺวา อนุวาตโต พหิ นิกฺขนฺตสุตฺตํ จีวรํ รชิตฺวา สุกฺขาปนกาเล รชฺชุยา วา จีวรวํเส วา พนฺธิตฺวา โอลมฺพิตุํ อนุวาเต พทฺธสุตฺตานิ จ กณฺณสุตฺตานิ นาม. ยถาห ¶ – ‘‘จีวรสฺส กณฺณสุตฺตกํ น วฏฺฏติ, รชิตกาเล ฉินฺทิตพฺพํ. ยํ ปน ‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, กณฺณสุตฺตก’นฺติ (มหาว. ๓๔๔) เอวํ อนฺุาตํ, ตํ อนุวาเต ปาสกํ กตฺวา พนฺธิตพฺพํ, รชนกาเล ลคฺคนตฺถายา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉย).
๓๐๓๙. สูจิกมฺมวิการํ วาติ จีวรมณฺฑนตฺถาย นานาสุตฺตเกหิ สตปทิสทิสํ สิพฺพนฺตา อาคนฺตุกปฏฺฏํ เปนฺติ, เอวรูปํ สูจิกมฺมวิการํ วา. อฺํ วา ปน กิฺจิปีติ อฺมฺปิ ยํ กิฺจิ มาลากมฺมมิคปกฺขิปาทาทิกํ สิพฺพนวิการํ. กาตุนฺติ สยํ กาตุํ. การาเปตุนฺติ อฺเน วา การาเปตุํ.
๓๐๔๐. โย ภิกฺขุ ปรํ อุตฺตมํ วณฺณมฏฺํ อภิปตฺถยํ ปตฺถยนฺโต กฺชิปิฏฺขลิอลฺลิกาทีสุ จีวรํ ปกฺขิปติ, ตสฺส ปน ภิกฺขุโน ทุกฺกฏา โมกฺโข น วิชฺชตีติ โยชนา. กฺชีติ วายนตนฺตมกฺขนกฺชิสทิสา ถูลากฺชิ. ปิฏฺนฺติ ตณฺฑุลปิฏฺํ. ตณฺฑุลปิฏฺเหิ ปกฺกา ขลิ. อลฺลิกาติ นิยฺยาโส. อาทิ-สทฺเทน ลาขาทีนํ คหณํ.
๓๐๔๑. จีวรสฺส กรเณ กรณกาเล สมุฏฺิตานํ สูจิหตฺถมลาทีนํ โธวนตฺถํ, กิลิฏฺกาเล จ โธวนตฺถํ กฺชิปิฏฺิขลิอลฺลิกาทีสุ ปกฺขิปติ, วฏฺฏตีติ โยชนา.
๓๐๔๒. ตตฺถาติ ¶ เยน กสาเวน จีวรํ รชติ, ตสฺมึ รชเน จีวรสฺส สุคนฺธภาวตฺถาย คนฺธํ วา อุชฺชลภาวตฺถาย เตลํ วา วณฺณตฺถาย ลาขํ วา. กิฺจีติ เอวรูปํ ยํ กิฺจิ.
๓๐๔๓. มณินาติ ปาสาเณน. อฺเนปิ จ เกนจีติ เยน อุชฺชลํ โหติ, เอวรูเปน มุคฺคราทินา อฺเนาปิ เกนจิ ¶ วตฺถุนา. โทณิยาติ รชนมฺพเณ. น ฆํสิตพฺพํ หตฺเถน คาเหตฺวา น ฆฏฺเฏตพฺพํ.
๓๐๔๔. รตฺตํ จีวรํ หตฺเถหิ กิฺจิ โถกํ ปหริตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. ‘‘ยตฺถ ปกฺกรชนํ ปกฺขิปนฺติ, สา รชนโทณิ, ตตฺถ อํสพทฺธกกายพนฺธนาทึ ฆฏฺเฏตุํ วฏฺฏตี’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ.
๓๐๔๕. คณฺิเกติ เวฬุทนฺตวิสาณาทิมยคณฺิเก. เลขา วาติ วฏฺฏาทิเภทา เลขา วา. ปิฬกา วาติ สาสปพีชสทิสา ขุทฺทกปุพฺพุฬา วา. ปาฬิกณฺณิกเภทโกติ มณิกาวฬิรูปปุปฺผกณฺณิกรูปเภทโก. กปฺปพินฺทุวิกาโร วา น วฏฺฏตีติ โยชนา.
๓๐๔๖. อารคฺเคนาติ อารกณฺฏกคฺเคน, สูจิมุเขน วา. กาจิปิ เลขาติ วฏฺฏกโคมุตฺตาทิสณฺานา ยา กาจิปิ ราชิ.
๓๐๔๗. ภมํ อาโรเปตฺวาติ ภเม อลฺลิยาเปตฺวา.
๓๐๔๘. ปตฺตมณฺฑลเกติ ปตฺเต ฉวิรกฺขนตฺถาย ติปุสีสาทีหิ กเต ปตฺตสฺส เหฏฺา อาธาราทีนํ อุปริ กาตพฺเพ ปตฺตมณฺฑลเก. ภิตฺติกมฺมนฺติ วิภตฺตํ กตฺวา นานาการรูปกกมฺมจิตฺตํ. ยถาห ‘‘น ภิกฺขเว จิตฺรานิ ปตฺตมณฺฑลานิ ธาเรตพฺพานิ รูปกากิณฺณานิ ภิตฺติกมฺมกตานี’’ติ (จูฬว. ๒๕๓). ตตฺถาติ ตสฺมึ ปตฺตมณฺฑเล. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. มกรทนฺตกนฺติ คิริกูฏาการํ.
๓๐๔๙. มุขวฏฺฏิยํ ¶ ¶ ยา เลขา ปริสฺสาวนพนฺธนตฺถาย อนฺุาตา, ตํ เลขํ เปตฺวา ธมฺมกรณจฺฉตฺเต วา กุจฺฉิยํ วา กาจิปิ เลขา น วฏฺฏตีติ โยชนา.
๓๐๕๐. ตหึ ตหินฺติ มตฺติกาย ตตฺถ ตตฺถ. ตนฺติ ตถาโกฏฺฏิตทิคุณสุตฺตกายพนฺธนํ.
๓๐๕๑. อนฺเตสุ ทฬฺหตฺถาย ทสามุเข ทิคุณํ กตฺวา โกฏฺเฏนฺติ, วฏฺฏตีติ โยชนา. จิตฺติกมฺปีติ มาลากมฺมลตากมฺมจิตฺตยุตฺตมฺปิ กายพนฺธนํ.
๓๐๕๒. อกฺขีนีติ กฺุชรกฺขีนิ. ตตฺถาติ กายพนฺธเน วฏฺฏตีติ กา กถา. อุฏฺาเปตุนฺติ อุกฺกิริตุํ.
๓๐๕๓. ฆฏนฺติ ฆฏสณฺานํ. เทฑฺฑุภสีสํ วาติ อุทกสปฺปสีสมุขสณฺานํ วา. ยํ กิฺจิ วิการรูปํ ทสามุเข น วฏฺฏตีติ โยชนา.
๓๐๕๔. มจฺฉกณฺฏนฺติ มจฺฉกณฺฏกาการํ. ขชฺชูริปตฺตกาการนฺติ ขชฺชูริปตฺตสณฺานํ. มจฺฉกณฺฏํ วา มฏฺํ ปฏฺฏิกํ วา ขชฺชูริปตฺตกาการํ วา อุชุกํ กตฺวา โกฏฺฏิตํ วฏฺฏตีติ โยชนา. เอตฺถ จ อุภยปสฺเสสุ มจฺฉกณฺฏกยุตฺตํ มจฺฉสฺส ปิฏฺิกณฺฏกํ วิย ยสฺส ปฏฺฏิกาย วายนํ โหติ, อิทํ กายพนฺธนํ มจฺฉกณฺฏกํ นาม. ยสฺส ขชฺชูริปตฺตสณฺานมิว วายนํ โหติ, ตํ ขชฺชูริปตฺตกาการํ นาม.
๓๐๕๕. ปกติวีตา ปฏฺฏิกา. สูกรนฺตํนาม กฺุจิกาโกสกสณฺานํ. ตสฺส ทุวิธสฺส กายพนฺธนสฺส. ตตฺถ รชฺชุกา สูกรนฺตานุโลมิกา, ทุสฺสปฏฺฏํ ปฏฺฏิกานุโลมิกํ. อาทิ-สทฺเทน มุทฺทิกกายพนฺธนํ คหิตํ, ตฺจ สูกรนฺตานุโลมิกํ. ยถาห – ‘‘เอกรชฺชุกํ, ปน มุทฺทิกกายพนฺธนฺจ สูกรนฺตกํ ¶ อนุโลเมตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๗๘). ตตฺถ เอกรชฺชุกา นาม เอกวฏฺฏา. พหุรชฺชุกสฺส อกปฺปิยภาวํ วกฺขติ. ‘‘มุทฺทิกกายพนฺธนํ นาม จตุรสฺสํ อกตฺวา สชฺชิต’’นฺติ คณฺิปเท วุตฺตํ.
๓๐๕๖. มุรชํ นาม มุรชวฏฺฏิสณฺานํ เวเตฺวา กตํ. เวเตฺวาติ นานาสุตฺเตหิ เวเตฺวา. สิกฺขาภาชนวินิจฺฉเย ¶ ปน ‘‘พหุกา รชฺชุโย เอกโต กตฺวา เอกาย รชฺชุยา เวิตํ มุรชํ นามา’’ติ วุตฺตํ. มทฺทวีณํ นาม ปามงฺคสณฺานํ. เทฑฺฑุภกํ นาม อุทกสปฺปสีสสทิสํ. กลาพุกํ นาม พหุรชฺชุกํ. รชฺชุโยติ อุภยโกฏิยํ เอกโต อพทฺธา พหู รชฺชุโย, ตถา พทฺธา กลาพุกํ นาม โหตีติ. น วฏฺฏนฺตีติ มุรชาทีนิ อิมานิ สพฺพานิ กายพนฺธนานิ น วฏฺฏนฺติ. ปุริมา ทฺเวติ มุรชํ, มทฺทวีณฺจาติ ทฺเว. ‘‘ทสาสุ สิยุ’’นฺติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน วณฺณโลเปน ‘‘ทสา สิยุ’’นฺติ วุตฺตํ. ยถาห – ‘‘มุรชํ มทฺทวีณ’นฺติ อิทํ ทสาสุเยว อนฺุาต’’นฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๗๘).
๓๐๕๗. ปามงฺคสณฺานาติ ปามงฺคทามํ วิย จตุรสฺสสณฺานา.
๓๐๕๘. เอกรชฺชุมยนฺติ นานาวฏฺเฏ เอกโต วฏฺเฏตฺวา กตรชฺชุมยํ กายพนฺธนํ. วฏฺฏํ วฏฺฏตีติ ‘‘รชฺชุกา ทุสฺสปฏฺฏาที’’ติ เอตฺถ เอกวฏฺฏรชฺชุกา คหิตา, อิธ ปน นานาวฏฺเฏ เอกโต วฏฺเฏตฺวา กตาว เอกรชฺชุกา คหิตา. ตฺจาติ ตมฺปิ เอกรชฺชุกกายพนฺธนํ. ปามงฺคสณฺานํ เอกมฺปิ น จ วฏฺฏตีติ เกวลมฺปิ น วฏฺฏติ.
๓๐๕๙. พหู รชฺชุเก เอกโต กตฺวาติ โยชนา. วฏฺฏติ พนฺธิตุนฺติ มุรชํ, กลาพุกํ วา น โหติ, รชฺชุกกายพนฺธนเมว ¶ โหตีติ อธิปฺปาโย. อยํ ปน วินิจฺฉโย ‘‘พหู รชฺชุเก เอกโต กตฺวา เอเกน นิรนฺตรํ เวเตฺวา กตํ ‘พหุรชฺชุก’นฺติ น วตฺตพฺพํ, ตํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉย) อฏฺกถาคโตว อิธ วุตฺโต. สิกฺขาภาชนวินิจฺฉเย ‘‘พหุกา รชฺชุโย เอกโต กตฺวา เอกาย รชฺชุยา เวิตํ มุรชํ นามา’’ติ ยํ วุตฺตํ, ตํ อิมินา วิรุชฺฌนโต น คเหตพฺพํ.
๓๐๖๐. ทนฺต-สทฺเทน หตฺถิทนฺตา วุตฺตา. ชตูติ ลาขา. สงฺขมยนฺติ สงฺขนาภิมยํ. วิธกา มตาติ เอตฺถ ‘‘เวกา’’ติปิ ปาโ วิธปริยาโย.
๓๐๖๑. กายพนฺธนวิเธติ กายพนฺธนสฺส ทสาย ถิรภาวตฺถํ กฏฺทนฺตาทีหิ กเต วิเธ. วิกาโร อฏฺมงฺคลาทิโก. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน, อุภยโกฏิยนฺติ อตฺโถ. ตุ-สทฺเทน ฆฏากาโรปิ วฏฺฏตีติ ทีเปติ.
๓๐๖๒. มาลา ¶ …เป… วิจิตฺติตาติ มาลากมฺมลตากมฺเมหิ จ มิคปกฺขิรูปาทินานารูเปหิ จ วิจิตฺติตา. ชนรฺชนีติ พาลชนปโลภินี.
๓๐๖๔. อฏฺํสา วาปีติ เอตฺถ อปิ-สทฺเทน โสฬสํสาทีนํ คหณํ. วณฺณมฏฺาติ มาลากมฺมาทิวณฺณมฏฺา.
๓๐๖๕. อฺชนิสลากาปิ ตถา วณฺณมฏฺา น วฏฺฏตีติ โยชนา. ‘‘อฺชนิตฺถวิกาย จ, นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ, จิตฺตกมฺมํ น วฏฺฏตี’’ติ ปาโ ยุชฺชติ. ‘‘ถวิกาปิ จา’’ติ ปาโ ทิสฺสติ, โส น คเหตพฺโพ.
๓๐๖๖. รตฺตาทินา เยน เกนจิ เอกวณฺเณน สุตฺเตน ปิโลติกาทิมยํ ยํ กิฺจิ สิปาฏิกํ สิพฺเพตฺวา วฬฺชนฺตสฺส วฏฺฏตีติ โยชนา.
๓๐๖๗. มณิกนฺติ ¶ ถูลปุพฺพุฬํ. ปิฬกนฺติ สุขุมปุพฺพุฬํ. ปิปฺผเลติ วตฺถจฺเฉทนสตฺเถ. อารกณฺฏเกติ ปตฺตาธารวลยานํ วิชฺฌนกณฺฏเก. เปตุนฺติ อุฏฺาเปตุํ. ยํ กิฺจีติ เสสํ วณฺณมฏฺมฺปิ จ.
๓๐๖๘. ทณฺฑเกติ ปิปฺผลทณฺฑเก. ยถาห – ‘‘ปิปฺผลเกปิ มณิกํ วา ปิฬกํ วา ยํ กิฺจิ อุฏฺาเปตุํ น วฏฺฏติ, ทณฺฑเก ปน ปริจฺเฉทเลขา วฏฺฏตี’’ติ. ปริจฺเฉทเลขามตฺตนฺติ อาณิพนฺธนฏฺานํ ปตฺวา ปริจฺฉินฺทนตฺถํ เอกาว เลขา วฏฺฏติ. วลิตฺวาติ อุภยโกฏิยา มุขํ กตฺวา มชฺเฌ วลิโย คาเหตฺวา. นขจฺเฉทนํ ยสฺมา กโรนฺติ, ตสฺมา วฏฺฏตีติ โยชนา.
๓๐๖๙. อรณิสหิเต กนฺตกิจฺจกโร ทณฺโฑ อุตฺตรารณี นาม. วาปีติ ปิ-สทฺเทน อธรารณึ สงฺคณฺหาติ, อุทุกฺขลทณฺฑสฺเสตํ อธิวจนํ. อฺฉนกยนฺตธนุ ธนุกํ นาม. มุสลมตฺถกปีฬนทณฺฑโก เปลฺลทณฺฑโก นาม.
๓๐๗๐. สณฺฑาเสติ อคฺคิสณฺฑาสํ วทนฺติ. กฏฺจฺเฉทนวาสิยา ตถา ยํ กิฺจิ วณฺณมฏฺํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ทฺวีสุ ปสฺเสสูติ วาสิยา อุโภสุ ปสฺเสสุ. โลเหนาติ กปฺปิยโลเหน ¶ . พนฺธิตุํ วฏฺฏตีติ อุชุกเมว จตุรสฺสํ วา อฏฺํสํ วา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ. ‘‘สณฺฑาเสติ อคฺคิสณฺฑาเส’’ติ นิสฺสนฺเทเห วุตฺตํ. อฏฺกถายํ ปเนตฺถ สูจิสณฺฑาโส ทสฺสิโต.
๓๐๗๑. เหฏฺโตติ เหฏฺา อโยปฏฺฏวลยสฺส. ‘‘อุปริ อหิจฺฉตฺตมกุลมตฺต’’นฺติ อฏฺกถายํ วุตฺตํ.
๓๐๗๒. วิสาเณติ เตลาสิฺจนกควยมหึสาทิสิงฺเค. นาฬิยํ วาปีติ เวฬุนาฬิกาทินาฬิยํ. อปิ-สทฺเทน อลาพุํ ¶ สงฺคณฺหาติ. อามณฺฑสารเกติ อามลกจุณฺณมยเตลฆเฏ. เตลภาชนเกติ วุตฺตปฺปกาเรเยว เตลภาชเน. สพฺพํ วณฺณมฏฺํ วฏฺฏตีติ ปุมิตฺถิรูปรหิตํ มาลากมฺมาทิ สพฺพํ วณฺณมฏฺํ วฏฺฏติ.
๓๐๗๓-๕. ปานียสฺส อุฬุงฺเกติ ปานียอุฬุงฺเก. โทณิยํ รชนสฺสปีติ รชนโทณิยมฺปิ. ผลกปีเติ ผลกมเย ปีเ. วลยาธารกาทิเกติ ทนฺตวลยาทิอาธารเก. อาทิ-สทฺเทน ทณฺฑาธารโก สงฺคหิโต. ปาทปฺุฉนิยนฺติ โจฬาทิมยปาทปฺุฉนิยํ. ปีเติ ปาทปีเ. สหจริเยน ปาทกถลิกายฺจ. จิตฺตํ สพฺพเมว จ วฏฺฏตีติ ยถาวุตฺเต ภิกฺขุปริกฺขาเร มาตุคามรูปรหิตํ, ภิกฺขุนิปริกฺขาเร ปุริสรูปรหิตํ อวเสสํ สพฺพํ จิตฺตกมฺมํ.
๓๐๗๖. นานา จ เต มณโย จาติ นานามณี, อินฺทนีลาทโย, นานามณีหิ กตา นานามณิมยา, ถมฺภา จ กวาฏา จ ทฺวารา จ ภิตฺติโย จ ถมฺภกวาฏทฺวารภิตฺติโย, นานามณิมยา ถมฺภกวาฏทฺวารภิตฺติโย ยสฺมึ ตํ ตถา วุตฺตํ. กา กถา วณฺณมฏฺเกติ มาลากมฺมลตากมฺมจิตฺตกมฺมาทิวณฺณมฏฺเก วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ อตฺโถ.
๓๐๗๗. ถาวรสฺส รตนมยปาสาทสฺส กปฺปิยภาวํ ทสฺเสตฺวา สุวณฺณาทิมยสฺสาปิ สพฺพปาสาทปริโภคสฺส กปฺปิยภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘โสวณฺณย’’นฺติอาทิ. โสวณฺณยนฺติ สุวณฺณมยํ. ทฺวารกวาฏานํ อนนฺตรคาถาย ทสฺสิตตฺตา ‘‘ทฺวารกวาฏพนฺธ’’นฺติ อิมินา ทฺวารกวาฏพาหาสงฺขาตํ ปิฏฺสงฺฆาฏํ คหิตํ. ทฺวารฺจ กวาฏฺจ ทฺวารกวาฏานิ, ทฺวารกวาฏานํ พนฺธํ ทฺวารกวาฏพนฺธํ, อุตฺตรปาสกุมฺมารสงฺขาตํ ปิฏฺสงฺฆาฏนฺติ อตฺโถ. นานา จ เต มณโย จาติ นานามณี ¶ , สุวณฺณฺจ นานามณี จ สุวณฺณนานามณี, ภิตฺติ จ ภูมิ จ ภิตฺติภูมิ สุวณฺณนานามณีหิ ¶ กตา ภิตฺติภูมิ สุวณฺณนานามณิภิตฺติภูมิ. อิติ อิเมสุ เสนาสนาวยเวสุ. น กิฺจิ เอกมฺปิ นิเสธนียนฺติ เอกมฺปิ เสนาสนปริกฺขารํ กิฺจิ น นิเสธนียํ, เสนาสนมฺปิ น ปฏิกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เสนาสนํ วฏฺฏติ สพฺพเมวาติ สพฺพเมว เสนาสนปริโภคํ วฏฺฏติ. ยถาห –
‘‘สพฺพํ ปาสาทปริโภคนฺติ สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรานิ กวาฏานิ มฺจปีานิ ตาลวณฺฏานิ สุวณฺณรชตมยานิ ปานียฆฏปานียสราวานิ ยํ กิฺจิ จิตฺตกมฺมกตํ, สพฺพํ วฏฺฏติ. ‘ปาสาทสฺส ทาสิทาสํ เขตฺตวตฺถุํ โคมหึสํ เทมา’ติ วทนฺติ, ปาเฏกฺกํ คหณกิจฺจํ นตฺถิ, ปาสาเท ปฏิคฺคหิเต ปฏิคฺคหิตเมว โหติ. โคนกาทีนิ สงฺฆิกวิหาเร วา ปุคฺคลิกวิหาเร วา มฺจปีเกสุ อตฺถริตฺวา ปริภฺุชิตุํ น วฏฺฏนฺติ. ธมฺมาสเน ปน คิหิวิกตนีหาเรน ลพฺภนฺติ, ตตฺราปิ นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๐).
‘‘โสวณฺณทฺวารกวาฏพนฺธ’’นฺติ วา ปาโ, พหุพฺพีหิสมาโส. อิมินา จ ทุติยปเทน จ เสนาสนํ วิเสสียติ.
๓๐๗๘. น ทวํ กเรติ ‘‘กึ พุทฺโธ สิลกพุทฺโธ? กึ ธมฺโม โคธมฺโม อชธมฺโม? กึ สงฺโฆ โคสงฺโฆ อชสงฺโฆ มิคสงฺโฆ’’ติ ปริหาสํ น กเรยฺย. ติตฺถิยพฺพตํ มูคพฺพตาทิกํ เนว คณฺเหยฺยาติ โยชนา.
๓๐๗๙. ตา ภิกฺขุนิโย อุทกาทินา วาปิ น สิฺเจยฺยาติ โยชนา.
๓๐๘๐. อฺตฺถ ¶ อฺสฺมึ วิหาเร วสฺสํวุตฺโถ อฺตฺถ อฺสฺมึ วิหาเร ภาคํ วสฺสาวาสิกภาคํ คณฺหาติ เจ, ทุกฺกฏํ. ตสฺมึ จีวเร นฏฺเ วา ชชฺชเร ชิณฺเณ วา คีวา ปุน ทาตพฺพนฺติ โยชนา.
๓๐๘๑. โสติ อฺตฺถ ภาคํ คณฺหนโก ภิกฺขุ. เตหีติ จีวรสามิเกหิ. ตนฺติ ตถา คหิตํ วสฺสาวาสิกภาคํ. เตสนฺติ จีวรสามิกานํ.
๓๐๘๒. กโรโตติ ¶ การาปยโต. ทวา สิลํ ปวิชฺฌนฺโตติ ปนฺติกีฬาย กีฬตฺถิกานํ สิปฺปทสฺสนวเสน สกฺขรํ วา นินฺนฏฺานํ ปวฏฺฏนวเสน ปาสาณํ วา ปวิชฺฌนฺโต. น เกวลฺจ ปาสาณํ, อฺมฺปิ ยํ กิฺจิ ทารุขณฺฑํ วา อิฏฺกขณฺฑํ วา หตฺเถน วา ยนฺเตน วา ปวิชฺฌิตุํ น วฏฺฏติ. เจติยาทีนํ อตฺถาย ปาสาณาทโย หสนฺตา หสนฺตา ปวฏฺเฏนฺติปิ ขิปนฺติปิ อุกฺขิปนฺติปิ, กมฺมสมโยติ วฏฺฏติ.
๓๐๘๓. คิหิโคปกทานสฺมินฺติ คิหีนํ อุยฺยานโคปกาทีหิ อตฺตนา โคปิตอุยฺยานาทิโต ผลาทีนํ ทาเน ยาวทตฺถํ ทิยฺยมาเนปิ. น โทโส โกจิ คณฺหโตติ ปฏิคฺคณฺหโต ภิกฺขุโน โกจิ โทโส นตฺถิ. สงฺฆเจติยสนฺตเก ตาลผลาทิมฺหิ อุยฺยานโคปกาทีหิ ทิยฺยมาเน ปริจฺเฉทนโย เตสํ เวตนวเสน ปริจฺฉินฺนานํเยว คหเณ อนาปตฺตินโย วุตฺโตติ โยชนา.
๓๐๘๔. ปุริสสํยุตฺตนฺติ ปริวิสเกหิ ปุริเสหิ วุยฺหมานํ. หตฺถวฏฺฏกนฺติ หตฺเถเนว ปวฏฺเฏตพฺพสกฏํ.
๓๐๘๕. ภิกฺขุนิยา สทฺธึ กิฺจิปิ อนาจารํ น สมฺปโยเชยฺย น กาเรยฺยาติ โยชนา. ‘‘กิฺจี’’ติปิ ปาโ, คหฏฺํ ¶ วา ปพฺพชิตํ วา กิฺจิ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ อนาจารวเสน น สมฺปโยเชยฺยาติ อตฺโถ. โอภาเสนฺตสฺสาติ กามาธิปฺปายํ ปกาเสนฺตสฺส.
๓๐๘๗. อตฺตโน ปริโภคตฺถํ ทินฺนนฺติ ‘‘ตุมฺเหเยว ปริภฺุชถา’’ติ วตฺวา ทินฺนํ ติจีวราทึ.
๓๐๘๘. อสปฺปายนฺติ ปิตฺตาทิโทสานํ โกปนวเสน อผาสุการณํ. อปเนตุมฺปิ ชหิตุมฺปิ, ปเคว ทาตุนฺติ อธิปฺปาโย. อคฺคํ คเหตฺวา ทาตุํ วาติ ตถา คหณารหํ อนฺนาทึ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘กติปาหํ ภุตฺวา’’ติ เสโส. ปิณฺฑปาตาทิโต อคฺคํ คเหตฺวา ปตฺตาทึ กติปาหํ ภุตฺวา ทาตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ.
๓๐๘๙. ปฺจวคฺคูปสมฺปทาติ ¶ วินยธรปฺจเมน สงฺเฆน กาตพฺพอุปสมฺปทา. นวาติ อฺเหิ เอกวารมฺปิ อปริภุตฺตา. คุณงฺคุณอุปาหนา จตุปฏลโต ปฏฺาย พหุปฏลอุปาหนา. จมฺมตฺถาโรติ กปฺปิยจมฺมตฺถรณฺจ. ธุวนฺหานนฺติ ปกตินหานํ.
๓๐๙๐. สมฺพาธสฺสาติ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคทฺวยสฺส สามนฺตา ทฺวงฺคุลา อนฺโต สตฺถวตฺถิกมฺมํ วาริตนฺติ โยชนา. สตฺเถน อนฺตมโส นเขนาปิ เฉทนผาลนาทิวเสน สตฺถกมฺมฺจ วตฺถีหิ เภสชฺชเตลสฺส อนฺโต ปวิสนวเสน กาตพฺพํ วตฺถิกมฺมฺจ ถุลฺลจฺจยาปตฺติวิธาเนน วาริตนฺติ อตฺโถ. ปสฺสาวมคฺคสฺส สามนฺตา ทฺวงฺคุลํ องฺคชาตสฺส อคฺคโต ปฏฺาย คเหตพฺพํ.
๓๐๙๑. ‘‘ปากตฺถ’’นฺติ อิมินา นิพฺพาเปตุํ จลเน นิทฺโทสภาวํ ทีเปติ.
๓๐๙๒. อุปฬาเลตีติ ¶ ‘‘ปตฺตจีวราทิปริกฺขารํ เต ทมฺมี’’ติ วตฺวา ปโลเภตฺวา คณฺหาติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปุคฺคเล. อาทีนวนฺติ อลชฺชิตาทิภาวํ ทสฺเสตฺวา เตน สห สมฺโภคาทิกรเณ อลชฺชิภาวาปชฺชนาทิอาทีนวํ. ตสฺสาติ ตโต วิโยเชตพฺพสฺส ตสฺส.
๓๐๙๓. อาทีนวทสฺสนปฺปการํ ทสฺเสตุมาห ‘‘มกฺขน’’นฺติอาทิ. ‘‘นหายิตุํ คเตน คูถมุตฺเตหิ มกฺขนํ วิย ทุสฺสีลํ นิสฺสาย วิหรตา ตยา กต’’นฺติ เอวํ ตตฺถ อาทีนวํ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา.
๓๐๙๔-๕. ภตฺตคฺเค โภชนสาลาย ภฺุชมาโน. ยาคุปาเนติ ยาคุํ ปิวนกาเล. อนฺโตคาเมติ อนฺตรฆเร. วีถิยนฺติ นิคมนครคามาทีนํ รถิกาย. อนฺธกาเรติ อนฺธกาเร วตฺตมาเน, อนฺธการคโตติ อตฺโถ. ตฺหิ วนฺทนฺตสฺส มฺจปาทาทีสุปิ นลาฏํ ปฏิหฺเยฺย. อนาวชฺโชติ กิจฺจปสุตตฺตา วนฺทนํ อสมนฺนาหรนฺโต. เอกาวตฺโตติ เอกโต อาวตฺโต สปตฺตปกฺเข ิโต เวรี วิสภาคปุคฺคโล. อยฺหิ วนฺทิยมาโน ปาเทนปิ ปหเรยฺย. วาวโฏติ สิพฺพนกมฺมาทิกิจฺจนฺตรปสุโต.
สุตฺโตติ นิทฺทํ โอกฺกนฺโต. ขาทนฺติ ปิฏฺกขชฺชกาทีนิ ขาทนฺโต. ภฺุชนฺโตติ โอทนาทีนิ ¶ ภฺุชนฺโต. วจฺจํ มุตฺตมฺปิ วา กรนฺติ อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา กโรนฺโต อิติ อิเมสํ เตรสนฺนํ วนฺทนา อยุตฺตตฺเถน วาริตาติ สมฺพนฺโธ.
๓๐๙๖-๗. กมฺมลทฺธิสีมาวเสน ตีสุ นานาสํวาสเกสุ กมฺมนานาสํวาสกสฺส อุกฺขิตฺตคฺคหเณน คหิตตฺตา, สีมานานาสํวาสกวุฑฺฒตรปกตตฺตสฺส วนฺทิยตฺตา, ปาริเสสาเยน ‘‘นานาสํวาสโก วุฑฺฒตโร อธมฺมวาที อวนฺทิโย’’ติ ¶ (ปริ. ๔๖๗) วจนโต จ ลทฺธินานาสํวาสโก อิธ ‘‘นานาสํวาสโก’’ติ คหิโตติ เวทิตพฺโพ. อุกฺขิตฺโตติ ติวิเธนาปิ อุกฺเขปนียกมฺเมน อุกฺขิตฺตโก. ครุกฏฺา จ ปฺจาติ ปาริวาสิกมูลายปฏิกสฺสนารหมานตฺตารหมานตฺตจาริกอพฺภานารหสงฺขาตา ปฺจ ครุกฏฺา จ. อิเม ปน อฺมฺสฺส ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนาทีนิ ลภนฺติ, ปกตตฺเตน อวนฺทิยตฺตาว อวนฺทิเยสุ คหิตา. อิเม พาวีสติ ปุคฺคเลติ นคฺคาทโย ยถาวุตฺเต.
๓๐๙๘. ‘‘ธมฺมวาที’’ติ อิทํ ‘‘นานาสํวาสวุฑฺฒโก’’ติ เอตสฺส วิเสสนํ. ยถาห ‘‘ตโยเม, ภิกฺขเว, วนฺทิยา. ปจฺฉา อุปสมฺปนฺเนน ปุเรอุปสมฺปนฺโน วนฺทิโย, นานาสํวาสโก วุฑฺฒตโร ธมฺมวาที วนฺทิโย, สเทวเก โลเก, ภิกฺขเว, สมารเก…เป… ตถาคโต อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วนฺทิโย’’ติ (จูฬว. ๓๑๒).
๓๐๙๙. ‘‘เอเตเยว วนฺทิยา, น อฺเ’’ติ นิยามสฺส อกตตฺตา อฺเสมฺปิ วนฺทิยานํ สพฺภาวํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ตชฺชนาที’’ติอาทิ. เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน นิยสฺสปพฺพาชนียปอสารณียกมฺเม สงฺคณฺหาติ. เอตฺถาติ เอตสฺมึ วนฺทนียาธิกาเร. กมฺมนฺติ อปโลกนาทิ จตุพฺพิธํ กมฺมํ.
๓๑๐๐. สงฺเฆน อธมฺมกมฺเม กริยมาเน ตํ วาเรตุํ อสกฺโกนฺเตน, อสกฺโกนฺเตหิ จ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสตุมาห ‘‘อธิฏฺาน’’นฺติอาทิ. อธิฏฺานํ ปเนกสฺส อุทฺทิฏฺนฺติ โยชนา, อธมฺมกมฺมํ กโรนฺตานํ ภิกฺขูนมนฺตเร นิสีทิตฺวา ตํ ‘‘อธมฺม’’นฺติ ชานิตฺวาปิ ตํ วาเรตุํ อสกฺโกนฺตสฺส เอกสฺส ‘‘น เมตํ ขมตี’’ติ จิตฺเตน อธิฏฺานมุทฺทิฏฺนฺติ วุตฺตํ โหติ. ทฺวินฺนํ วา ติณฺณเมว จาติ ตเมว วาเรตุํ อสกฺโกนฺตานํ ¶ ทฺวินฺนํ วา ติณฺณํ วา ภิกฺขูนํ อฺมฺํ ‘‘น เมตํ ขมตี’’ติ ทิฏฺาวิกมฺมํ สกสกทิฏฺิยา ปกาสนํ อุทฺทิฏฺนฺติ อตฺโถ. ตโต อุทฺธํ ตีหิ ¶ อุทฺธํ จตุนฺนํ กมฺมสฺส ปฏิกฺโกสนํ ‘‘อิทํ อธมฺมกมฺมํ มา กโรถา’’ติ ปฏิกฺขิปนํ อุทฺทิฏฺนฺติ อตฺโถ.
๓๑๐๑. วิสฺสาสคฺคาหลกฺขณํ อคฺคหิตคฺคหเณน ปฺจวิธนฺติ ทสฺเสตุมาห ‘‘สนฺทิฏฺโ’’ติอาทิ. โยชนา ปเนตฺถ เอวํ เวทิตพฺพา – สนฺทิฏฺโ จ โหติ, ชีวติ จ, คหิเต จ อตฺตมโน โหติ, สมฺภตฺโต จ โหติ, ชีวติ จ, คหิเต จ อตฺตมโน โหติ, อาลปิโต จ โหติ, ชีวติ จ, คหิเต จ อตฺตมโน โหตีติ เอวํ สนฺทิฏฺสมฺภตฺตอาลปิตานํ ติณฺณเมเกกสฺส ตีณิ ตีณิ วิสฺสาสคฺคาหลกฺขณานิ กตฺวา นววิธํ โหตีติ เวทิตพฺพํ. วจนตฺโถ, ปเนตฺถ วินิจฺฉโย จ เหฏฺา วุตฺโตว.
๓๑๐๒. สีลวิปตฺติ, ทิฏฺิวิปตฺติ จ อาจาราชีวสมฺภวา ทฺเว วิปตฺติโย จาติ โยชนา, อาจารวิปตฺติ, อาชีววิปตฺติ จาติ วุตฺตํ โหติ.
๓๑๐๓. ตตฺถาติ เตสุ จตูสุ วิปตฺตีสุ. อปฺปฏิกมฺมา ปาราชิกา วุฏฺานคามินี สงฺฆาทิเสสาปตฺติกา ทุเว อาปตฺติโย สีลวิปตฺตีติ ปกาสิตาติ โยชนา.
๓๑๐๔. ยา จ อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺิ, ยา ทสวตฺถุกา ทิฏฺิ, อยํ ทุวิธา ทิฏฺิ ทิฏฺิวิปตฺตีติ ทีปิตาติ โยชนา. ตตฺถ อนฺตคฺคาหิกทิฏฺิ นาม อุจฺเฉทนฺตสสฺสตนฺตคาหวเสน ปวตฺตา ทิฏฺิ. ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตา ทสวตฺถุกา ทิฏฺิ.
๓๑๐๕. ถุลฺลจฺจยาทิกา เทสนาคามินิกา ยา ปฺจ อาปตฺติโย, อาจารกุสเลน ภควตา สา อาจารวิปตฺตีติ ¶ วุตฺตาติ โยชนา. อาทิ-สทฺเทน ปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุกฺกฏทุพฺภาสิตานํ คหณํ. ยาติ ปฺจาปตฺติโย อเปกฺขิตฺวา พหุตฺตํ. สาติ อาจารวิปตฺติ สามฺมเปกฺขิตฺวา เอกตฺตํ.
๓๑๐๖. กุหนาทีติ อาทิ-สทฺเทน ลปนา เนมิตฺติกตา นิปฺเปสิกตา ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา คหิตา, กุหนาทีนํ วิตฺถาโร วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๖) วุตฺตนเยน เวทิตพฺโพ. อาชีโว ปจฺจโย เหตุ ยสฺสา อาปตฺติยาติ วิคฺคโห. ฉพฺพิธาติ จตุตฺถปาราชิกสฺจริตฺตถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุกฺกฏาปตฺตีนํ ¶ วเสน ฉพฺพิธา. ปกาสิตา –
‘‘อาชีวเหตุ อาชีวการณา ปาปิจฺโฉ อิจฺฉาปกโต อสนฺตํ อภูตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อุลฺลปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. อาชีวเหตุ…เป… สฺจริตฺตํ สมาปชฺชติ, อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺส. อาชีวเหตุ…เป… ‘โย เต วิหาเร วสติ, โส ภิกฺขุ อรหา’ติ ภณติ, ปฏิชานนฺตสฺส อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. อาชีวเหตุ…เป… ภิกฺขุ ปณีตโภชนานิ อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส. อาชีวเหตุ…เป… ภิกฺขุนี ปณีตโภชนานิ อคิลานา อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชติ, อาปตฺติ ปาฏิเทสนียสฺส. อาชีวเหตุ อาชีวการณา สูปํ วา โอทนํ วา อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภฺุชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปริ. ๒๘๗) –
เทสิตา. อิมินา อาชีววิปตฺติ ทีปิตา.
๓๑๐๗. ‘‘อุกฺขิตฺโต’’ติอาทิ ¶ ยถากฺกเมน เตสํ ติณฺณํ นานาสํวาสกานํ สรูปทสฺสนํ. ตตฺถ ตโย อุกฺขิตฺตกา วุตฺตาเยว.
๓๑๐๘-๙. ‘‘โย สงฺเฆน อุกฺเขปนียกมฺมกตานํ อธมฺมวาทีนํ ปกฺเข นิสินฺโน ‘ตุมฺเห กึ ภณถา’ติ เตสฺจ อิตเรสฺจ ลทฺธึ สุตฺวา ‘อิเม อธมฺมวาทิโน, อิตเร ธมฺมวาทิโน’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทติ, อยํ เตสํ มชฺเฌ นิสินฺโนว เตสํ นานาสํวาสโก โหติ, กมฺมํ โกเปติ. อิตเรสมฺปิ หตฺถปาสํ อนาคตตฺตา โกเปตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๔๕๕) อาคต อฏฺกถาวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อธมฺมวาทิปกฺขสฺมิ’’นฺติอาทิ.
อธมฺมวาทิปกฺขสฺมินฺติ อุกฺเขปนียกมฺเมน นิสฺสาริตานํ อธมฺมวาทีนํ ปกฺขสฺมึ. นิสินฺโนวาติ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา คณปูรโก หุตฺวา นิสินฺโนว. วิจินฺตยนฺติ ‘‘อิเม นุ โข ธมฺมวาทิโน, อุทาหุ เอเต’’ติ วิวิเธนากาเรน จินฺตยนฺโต. ‘‘เอเต ปน ธมฺมวาที’’ติ มานสํ อุปฺปาเทติ, เอวํ อุปฺปนฺเน ปน มานเส. อธมฺมวาทิปกฺขสฺมึ นิสินฺโนว เอวํ มานสํ อุปฺปาเทนฺโต อยํ ¶ ภิกฺขุ. ลทฺธิยาติ เอวํ อุปฺปาทิตมานสสงฺขาตาย ลทฺธิยา. เตสํ อธมฺมวาทีนํ นานาสํวาสโก นาม โหตีติ ปกาสิโต.
ตตฺรฏฺโ ปน โสติ ตสฺมึ อธมฺมวาทิปกฺขสฺมึ นิสินฺโนว โส. สท-ธาตุยา คตินิวารณตฺถตฺตา ตตฺร นิสินฺโน ‘‘ตตฺรฏฺโ’’ติ วุจฺจติ. ทฺวินฺนนฺติ ธมฺมวาทิอธมฺมวาทิปกฺขานํ ทฺวินฺนํ สงฺฆานํ. กมฺมนฺติ จตุวคฺคาทิสงฺเฆน กรณียกมฺมํ. โกเปตีติ อธมฺมวาทีนํ อสํวาสภาวํ คนฺตฺวา เตสํ คณปูรณตฺตา, อิตเรสํ เอกสีมายํ ตฺวา หตฺถปาสํ อนุปคตตฺตา, ฉนฺทสฺส จ อทินฺนตฺตา กมฺมํ โกเปติ. โย ปน อธมฺมวาทีนํ ปกฺเข ¶ นิสินฺโน ‘‘อธมฺมวาทิโน อิเม, อิตเร ธมฺมวาทิโน’’ติ เตสํ มชฺเฌ ปวิสติ, ยตฺถ วา ตตฺถ วา ปกฺเข นิสินฺโน ‘‘อิเม ธมฺมวาทิโน’’ติ คณฺหาติ, อยํ อตฺตนาว อตฺตานํ สมานสํวาสกํ กโรตีติ เวทิตพฺโพ.
๓๑๑๐. พหิสีมาคโต ปกตตฺโต ภิกฺขุ สเจ หตฺถปาเส ิโต โหติ, โส สีมาย นานาสํวาสโก มโตติ โยชนา. ตํ คณปูรณํ กตฺวา กตกมฺมมฺปิ กุปฺปติ. เอวํ ยถาวุตฺตนิยาเมน ตโย นานาสํวาสกา มเหสินา วุตฺตาติ โยชนา.
๓๑๑๑. จุโตติ ปาราชิกาปนฺโน สาสนโต จุตตฺตา ‘‘จุโต’’ติ คหิโต. ‘‘ภิกฺขุนี เอกาทส อภพฺพา’’ติ ปทจฺเฉโท. อิเมติ เภทมนเปกฺขิตฺวา สามฺเน สตฺตรส ชนา. อสํวาสาติ น สํวสิตพฺพา, นตฺถิ วา เอเตหิ ปกตตฺตานํ เอกกมฺมาทิโก สํวาโสติ อสํวาสา นาม สิยุํ.
๓๑๑๒. อสํวาสสฺส สพฺพสฺสาติ ยถาวุตฺตสฺส สตฺตรสวิธสฺส สพฺพสฺส อสํวาสสฺส. ตถา กมฺมารหสฺส จาติ ‘‘ยสฺส สงฺโฆ กมฺมํ กโรติ, โส เนว กมฺมปตฺโต, นาปิ ฉนฺทารโห, อปิจ กมฺมารโห’’ติ (ปริ. ๔๘๘) เอวํ ปริวาเร วุตฺตกมฺมารหสฺส จ. อุมฺมตฺตกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ขิตฺตจิตฺตาทีนํ คหณํ. สงฺเฆ ตชฺชนียาทีนิ กโรนฺเต. ปฏิกฺเขโปติ ปฏิกฺโกสนา. น รูหตีติ ปฏิกฺโกสฏฺาเน น ติฏฺติ, กมฺมํ น โกเปตีติ อธิปฺปาโย.
๓๑๑๓. สสํวาเสก…เป… ภิกฺขุโนติ วุตฺตนเยน กมฺเมน วา ลทฺธิยา วา อสํวาสิกภาวํ ¶ อนุปคตตฺตา สมานสํวาสกสฺส สีมาย อสํวาสิกภาวํ อนุปคนฺตฺวา เอกสีมาย ¶ ิตสฺส อนฺติมวตฺถุํ อนชฺฌาปนฺนตฺตา ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน. อนนฺตรสฺสปิ หตฺถปาเส วจเนน วจีเภทกรเณน ปฏิกฺเขโป ปฏิกฺโกโส รุหติ ปฏิกฺโกสนฏฺาเนเยว ติฏฺติ, กมฺมํ โกเปตีติ อธิปฺปาโย.
๓๑๑๔. ฉหิ อากาเรหีติ (ปาจิ. อฏฺ. ๔๓๘; กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) ลชฺชิตาย, อฺาณตาย, กุกฺกุจฺจปกตตาย, สติสมฺโมสาย, อกปฺปิเยกปฺปิยสฺิตาย, กปฺปิเยอกปฺปิยสฺิตายาติ อิเมหิ ฉหิ อากาเรหิ. ปฺจ สมณกปฺปา จ วุตฺตา, ปฺจ วิสุทฺธิโย จ วุตฺตาติ โยชนา.
‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภฺุชิตุํ, อคฺคิปริชิตํ สตฺถปริชิตํ นขปริชิตํ อพีชํ นิพฺพฏฺฏพีชฺเว ปฺจม’’นฺติ (จูฬว. ๒๕๐) ขุทฺทกวตฺถุเก อนฺุาตา ปฺจ สมณกปฺปา นาม. ปฺจ วิสุทฺธิโยติ ปริวาเร เอกุตฺตเร ‘‘ปฺจ วิสุทฺธิโย’’ติ อิมสฺส นิทฺเทเส ‘‘นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ ปมา วิสุทฺธี’’ติอาทินา (ปริ. ๓๒๕) นเยน ทสฺสิตา ปฺจ ปาติโมกฺขุทฺเทสสงฺขาตา ปฺจ วิสุทฺธิโย จ ‘‘สุตฺตุทฺเทโส ปาริสุทฺธิอุโปสโถ อธิฏฺานุโปสโถ ปวารณา สามคฺคิอุโปสโถเยว ปฺจโม’’ติ (ปริ. ๓๒๕) เอวํ วุตฺตา ปฺจ วิสุทฺธิโย จาติ ทฺเวปฺจวิสุทฺธิโย ‘‘ทฺวิปฺจวิฺาณานี’’ติอาทีสุ วิย สามฺวจเนน สงฺคหิตา.
๓๑๑๕-๗. นิสฺเสเสน ทียติ ปฺปียติ เอตฺถ สิกฺขาปทนฺติ นิทานํ, เตสํ เตสํ สิกฺขาปทานํ ปฺตฺติยา านภูตํ เวสาลีอาทิ. ปุํ วุจฺจติ นิรโย, ตํ คลติ มทฺทติ เนรยิกทุกฺขํ อนุภวตีติ ปุคฺคโล, สตฺโต. อริยปุคฺคลา ¶ ตํสทิสตฺตา, ภูตปุพฺพคติยา วา ‘‘ปุคฺคลา’’ติ เวทิตพฺพา. อิธ ปเนเต สิกฺขาปทวีติกฺกมสฺส อาทิกมฺมิกา อธิปฺเปตา. อิทานิ ปุคฺคลนิทฺเทสํ วกฺขติ. วสติ เอตฺถ ภควโต อาณาสงฺขาตา สิกฺขาปทปฺตฺติ ตํ ปฏิจฺจ ปวตฺตตีติ วตฺถุ, ตสฺส ตสฺส ปุคฺคลสฺส สิกฺขาปทปฺตฺติเหตุภูโต อชฺฌาจาโร.
วิธานํ วิภชนํ วิธิ, ปเภโท. ปฺาปียติ ภควโต อาณา ปกาเรน าปียติ เอตายาติ ปฺตฺติ, ปฺตฺติยา วิธิ ปเภโท ‘‘ปฺตฺติวิธิ’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘วิธึ ปฺตฺติยา’’ติ ¶ คาถาพนฺธวเสน อสมตฺถนิทฺเทโส. สา ปน ปฺตฺติวิธิ ปฺตฺติอนุปฺตฺติ อนุปฺปนฺนปฺตฺติ สพฺพตฺถปฺตฺติ ปเทสปฺตฺติ สาธารณปฺตฺติ อสาธารณปฺตฺติ เอกโตปฺตฺติ อุภโตปฺตฺติวเสน นววิธา โหติ.
‘‘วิปตฺติ อาปตฺติ อนาปตฺตี’’ติ ปทจฺเฉโท, วิปชฺชนฺติ เอตาย สีลาทโยติ วิปตฺติ. สา ปน สีลอาจารทิฏฺิอาชีวานํ วเสน จตุพฺพิธา. สา ปน อุทฺเทสวเสน เหฏฺา ทสฺสิตาว. อาปชฺชนฺติ เอตาย อกุสลาพฺยากตภูตาย ภควโต อาณาวีติกฺกมนฺติ อาปตฺติ. สา ปุพฺพปโยคาทิวเสน อเนกปฺปเภทา อาปตฺติ. อนาปตฺติ อชานนาทิวเสน อาณาย อนติกฺกมนํ. สมุฏฺาติ เอเตหิ อาปตฺตีติ สมุฏฺานานิ, กายาทิวเสน ฉพฺพิธานิ อาปตฺติการณานิ. สมุฏฺานานํ นโย สมุฏฺานนโย, ตํ.
วชฺชฺจ กมฺมฺจ กิริยา จ สฺา จ จิตฺตฺจ อาณตฺติ จ วชฺชกมฺมกฺริยาสฺาจิตฺตาณตฺติโย, ตาสํ วิธิ ตถา วุจฺจติ, ตํ. วชฺชวิธินฺติ ‘‘ยสฺสา สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, อยํ โลกวชฺชา, เสสา ปณฺณตฺติวชฺชา’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ วชฺชวิธึ. กมฺมวิธินฺติ ‘‘สพฺพา จ กายกมฺมวจีกมฺมตทุภยวเสน ติวิธา โหนฺตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) ทสฺสิตํ กมฺมวิธึ ¶ . กฺริยาวิธินฺติ ‘‘อตฺถาปตฺติ กิริยโต สมุฏฺาติ, อตฺถิ อกิริยโต, อตฺถิ กิริยากิริยโต, อตฺถิ สิยา กิริยโต สิยา อกิริยโต’’ติอาทินา (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) นเยน ทสฺสิตํ กิริยาวิธึ. สฺาวิธินฺติ ‘‘สฺาวิโมกฺขา’’ติอาทินา (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) นเยน ทสฺสิตํ สฺาวิธึ.
จิตฺตวิธินฺติ ‘‘สพฺพาปิ จิตฺตวเสน ทุวิธา โหนฺติ สจิตฺตกา, อจิตฺตกา จา’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา) วุตฺตํ จิตฺตวิธึ. อาณตฺติวิธินฺติ ‘‘สาณตฺติกํ อนาณตฺติก’’นฺติ วุตฺตํ อาณตฺติวิธึ. องฺควิธานนฺติ สพฺพสิกฺขาปเทสุ อาปตฺตีนํ วุตฺตํ องฺควิธานฺจ. เวทนาตฺติกํ, กุสลตฺติกฺจาติ โยชนา. ตํ ปน ‘‘อกุสลจิตฺตํ, ทฺวิจิตฺตํ, ติจิตฺตํ, ทุกฺขเวทนํ, ทฺวิเวทนํ, ติเวทน’’นฺติ ตตฺถ ตตฺถ ทสฺสิตเมว.
สตฺตรสวิธํ ¶ เอตํ ลกฺขณนฺติ ยถาวุตฺตนิทานาทิสตฺตรสปฺปเภทํ สพฺพสิกฺขาปทานํ สาธารณลกฺขณํ. ทสฺเสตฺวาติ ปกาเสตฺวา. พุโธ วินยกุสโล. ตตฺถ ตตฺถ สิกฺขาปเทสุ ยถารหํ โยเชยฺยาติ สมฺพนฺโธ.
๓๑๑๘. อิเมสุ สตฺตรสสุ ลกฺขเณสุ นิทานปุคฺคเล ตาว นิทฺทิสิตุมาห ‘‘นิทาน’’นฺติอาทิ. ตตฺถาติ เตสุ สตฺตรสสุ สาธารณลกฺขเณสุ, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมํ. นิทานนฺติ นิทฺธาริตพฺพทสฺสนํ. ‘‘ปุร’’นฺติ อิทํ ‘‘เวสาลี’’ติอาทิปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. สกฺกภคฺคาติ เอเตหิ ชนปทวาจีหิ สทฺเทหิ านนิสฺสิตา นาคราว คเหตพฺพา. ตานิ จ ‘‘สกฺเกสุ วิหรติ กปิลวตฺถุสฺมึ, ภคฺเคสุ วิหรติ สุสุมารคิเร’’ติ ตตฺถ ตตฺถ สิกฺขาปทนิทาเน นิทสฺสิตาเนว.
๓๑๑๙. ‘‘ทส เวสาลิยา’’ติอาทีนํ อตฺถวินิจฺฉโย อุตฺตเร อาวิ ภวิสฺสติ. คิริพฺพเชติ ราชคหนคเร. ตฺหิ ¶ สมนฺตา ิเตหิ อิสิคิลิอาทีหิ ปฺจหิ ปพฺพเตหิ วชสทิสนฺติ ‘‘คิริพฺพช’’นฺติ วุจฺจติ.
๓๑๒๑. ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขสฺมึ สุทินฺนธนิยาทโย เตวีสติวิธา อาทิกมฺมิกปุคฺคลา วุตฺตาติ โยชนา.
๓๑๒๒. อุภยปาติโมกฺเข อาคตา เต สพฺเพ อาทิกมฺมิกปุคฺคลา ปริปิณฺฑิตา ตึส ภวนฺตีติ โยชนา. วตฺถุอาทีนํ วินิจฺฉโย อุตฺตเร วกฺขมานตฺตา อิธ น วุตฺโต. นนุ จ นิทานปุคฺคลวินิจฺฉยมฺปิ ตตฺถ วกฺขตีติ โส อิธ กสฺมา วุตฺโตติ? นายํ โทโส, อิมสฺส ปกรณตฺตา อิธาปิ วตฺตพฺโพติ. ยทิ เอวํ วตฺถุอาทิวินิจฺฉโยปิ อิธ วตฺตพฺโพ สิยา, โส กสฺมา น วุตฺโตติ? เอกโยคนิทฺทิฏฺสฺส อิมสฺส วจเนน โสปิ วุตฺโตเยว โหตีติ เอกเทสทสฺสนวเสน สํขิตฺโตติ ทฏฺพฺโพ.
๓๑๒๓. โย เอนํ ตรุํ ชานาติ, โส ปฺตฺตึ อเสสโต ชานาตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ ‘‘เอนํ ตรุ’’นฺติ อิมินา นิทานาทิสตฺตรสปฺปการํ สพฺพสิกฺขาปทสาธารณลกฺขณสมุทายํ รูปเกน ทสฺเสติ. กึ วิสิฏฺํ ตรุนฺติ อาห ‘‘ติมูล’’นฺติอาทิ.
ตตฺถ ¶ ติมูลนฺติ นิทานปุคฺคลวตฺถุสงฺขาตานิ ตีณิ มูลานิ เอตสฺสาติ ติมูลํ. นวปตฺตนฺติ นววิธปณฺณตฺติสงฺขาตานิ ปตฺตานิ เอตสฺสาติ นวปตฺตํ. ทฺวยงฺกุรนฺติ โลกวชฺชปณฺณตฺติวชฺชสงฺขาตา ทฺเว องฺกุรา เอตสฺสาติ ทฺวยงฺกุรํ. ‘‘ทฺวิองฺกุร’’นฺติ วตฺตพฺเพ อิ-การสฺส อยาเทสํ กตฺวา ‘‘ทฺวยงฺกุร’’นฺติ วุตฺตํ. สตฺตผลนฺติ อาณตฺติอาปตฺติอนาปตฺติวิปตฺติสฺาเวทนากุสลตฺติกสงฺขาตานิ สตฺต ผลานิ เอตสฺสาติ สตฺตผลํ. ฉปุปฺผนฺติ ฉสมุฏฺานสงฺขาตานิ ปุปฺผานิ เอตสฺสาติ ฉปุปฺผํ. ทฺวิปฺปภวนฺติ จิตฺตกมฺมสงฺขาตา ทฺเว ปภวา เอตสฺสาติ ทฺวิปฺปภวํ. ทฺวิสาขนฺติ ¶ กิริยองฺคสงฺขาตา ทฺเว สาขา เอตสฺสาติ ทฺวิสาขํ. เอนํ ตรุํ โย ชานาตีติ โย วุตฺโต ภิกฺขุ วุตฺตสรูปสาธารณสตฺตรสลกฺขณราสิวินิจฺฉยสงฺขาตตรุํ ชานาติ. โสติ โส ภิกฺขุ. ปฺตฺตินฺติ วินยปิฏกํ. อเสสโตติ สพฺพโส.
๓๑๒๔. อิติ เอวํ มธุรปทตฺถํ อนากุลํ ปรมํ อุตฺตมํ อิมํ วินิจฺฉยํ โย ปติ วาจุคฺคตํ กโรนฺโต ปริยาปุณาติ, ครุสนฺติเก สาธุกํ สุณาติ, ปริปุจฺฉเต จ อตฺถํ ปริปุจฺฉติ จ, โส ภิกฺขุ วินย วินิจฺฉเย อุปาลิสโม ภวติ วินยธรานํ เอตทคฺคฏฺาเน นิกฺขิตฺเตน อุปาลิมหาเถเรน สทิโส ภวตีติ โยชนา.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
ปกิณฺณกวินิจฺฉยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
กมฺมฏฺานวิภาวนาวิธานกถาวณฺณนา
๓๑๒๕. ‘‘อาทิมฺหิ สีลํ ทสฺเสยฺย.
มชฺเฌ มคฺคํ วิภาวเย;
ปริโยสาเน จ นิพฺพานํ;
เอสา กถิกสณฺิตี’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๙๐; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๙๑; อ. นิ. อฏฺ. ๒.๓.๖๔) –
วุตฺตํ ธมฺมกถิกลกฺขณํ สมนุสฺสรนฺโตยมาจริโย ปาติโมกฺขสํวรสีลปริทีปกํ วินิจฺฉยํ นาติสงฺเขปวิตฺถารมุเขน ทสฺเสตฺวา ตํมูลกานํ อิตเรสฺจ ติณฺณํ สีลานํ ตํทสฺสเนเนว ทสฺสิตภาวฺจ ¶ สีลวิสุทฺธิมูลิกา จิตฺตวิสุทฺธิอาทิโย ปฺจวิสุทฺธิโย จ ตํมูลิกฺจ อริยมคฺคสงฺขาตํ าณทสฺสนวิสุทฺธึ ตทธิคมนียํ นิพฺพานฺจ ทสฺเสตฺวา ยถารทฺธํ ¶ วินยกถํ ปริโยสาเปตุกาโม อาห ‘‘ปาโมกฺเข’’ติอาทิ. ตตฺถ ปาโมกฺเขติ สมาธิอาทีนํ อนวชฺชธมฺมานํ ปติฏฺาภาเวน อุตฺตเม. โมกฺขปฺปเวสเนติ อมตมหานิพฺพานนครสฺส ปเวสนนิมิตฺเต. มุเข อสหายทฺวารภูเต. ยถาห –
‘‘สคฺคาโรหณโสปานํ, อฺํ สีลสมํ กุโต;
ทฺวารํ วา ปน นิพฺพาน-นครสฺส ปเวสเน’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๙; พุ. พํ. อฏฺ. ๓.ทีปงฺกรพุทฺธวํสวณฺณนา);
สพฺพทุกฺขกฺขเยติ ชาติทุกฺขาทิสพฺพทุกฺขานํ ขยสฺส อริยมคฺคสฺส อธิคมูปายตฺตา ผลูปจาเรน สพฺพทุกฺขกฺขยสงฺขาเต. ‘‘ปาโมกฺเข’’ติ จ ‘‘โมกฺขปฺปเวสเน มุเข’’ติ จ ‘‘สพฺพทุกฺขกฺขเย’’ติ จ ‘‘ปาติโมกฺขสฺมิ’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ. วุตฺเตติ ปาราชิกโต ปฏฺาย นานปฺปการโต นิทฺทิฏฺเ สติ. อิตรตฺตยํ วุตฺตเมวาติ สมฺพนฺโธ. อินฺทฺริยสํวรสีลอาชีวปาริสุทฺธิสีลปจฺจยสนฺนิสฺสิตสีลสงฺขาตํ อิตรํ สีลตฺตยํ วุตฺตเมว โหติ ‘‘ราชา อาคโต’’ติ วุตฺเต ปริสาย อาคมนํ วิย, ตสฺมา ตํ น วกฺขามาติ อธิปฺปาโย.
๓๑๒๖. อิทํ จตุพฺพิธํ สีลนฺติ ปาติโมกฺขสํวรสีลาทึ จตุปาริสุทฺธิสีลํ. ตฺวาติ ลกฺขณาทิโต, โวทานโต, หานภาคิยฏฺิติภาคิยวิเสสภาคิยนิพฺเพธภาคิยาทิปฺปการโต จ ชานิตฺวา. ตตฺถาติ จตุพฺพิธสีเล. ปติฏฺิโตติ อจฺฉิทฺทาทิองฺคสมนฺนาคตภาวมาปาทเนน ปติฏฺิโต. สมาธินฺติ อุปจารปฺปนาเภทโลกิยสมาธึ. ภาเวตฺวาติ สมจตฺตาลีสาย กมฺมฏฺาเนสุ ปุนปฺปุนํ อนุโยควเสน วฑฺเฒตฺวา. ปฺายาติ ติลกฺขณาการาทิปริจฺเฉทิกาย โลกุตฺตราย ปฺาย เหตุภูตาย, กรณภูตาย จ. ปริมุจฺจตีติ สพฺพกิเลสพนฺธนํ เฉตฺวา ¶ สํสารจารกา สมนฺตโต มุจฺจติ, อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา ปรินิพฺพายตีติ อธิปฺปาโย.
๓๑๒๗. เอวํ สมาสโต วุตฺตเมวตฺถํ นิทฺทิสนฺโต อาห ‘‘ทสานุสฺสติโย’’ติอาทิ. ทส อนุสฺสติโย จ ทส กสิณา จ ทส อสุภา จ จตสฺโส อปฺปมฺาโย จ ตถา จตฺตาโร อารุปฺปา จ วุตฺตา. อปรํ กมฺมฏฺานทฺวยฺจ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถ ¶ ทสานุสฺสติโย นาม ‘‘พุทฺธานุสฺสติ, ธมฺมานุสฺสติ, สงฺฆานุสฺสติ, สีลานุสฺสติ, จาคานุสฺสติ, เทวตานุสฺสติ, กายคตาสติ, มรณานุสฺสติ, อานาปานสติ, อุปสมานุสฺสตี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๗) เอวํ วุตฺตา ทส อนุสฺสติโย.
ทส กสิณา นาม ‘‘ปถวีกสิณํ, อาโปกสิณํ, เตโชกสิณํ, วาโยกสิณํ, นีลกสิณํ, ปีตกสิณํ, โลหิตกสิณํ, โอทาตกสิณํ, อาโลกกสิณํ, ปริจฺฉินฺนากาสกสิณ’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๗) วุตฺตา อิเม ทส กสิณา.
ทส อสุภา นาม ‘‘อุทฺธุมาตกํ, วินีลกํ, วิปุพฺพกํ, วิจฺฉิทฺทกํ, วิกฺขายิตกํ, วิกฺขิตฺตกํ, หตวิกฺขิตฺตกํ, โลหิตกํ, ปุฬุวกํ, อฏฺิก’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๗) วุตฺตา อิเม ทส อสุภา.
จตสฺโส อปฺปมฺาโย นาม ‘‘เมตฺตา, กรุณา, มุทิตา, อุเปกฺขา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๗) วุตฺตา อิเม อปฺปมฺาโย.
จตฺตาโร อารุปฺปา นาม ‘‘อากาสานฺจายตนํ, วิฺาณฺจายตนํ, อากิฺจฺายตนํ, เนวสฺานาสฺายตน’’นฺติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๗) วุตฺตา อิเม อารุปฺปา. อปรํ กมฺมฏฺานทฺวยํ นาม ‘‘อาหาเรปฏิกฺกูลสฺา, จตุธาตุววตฺถาน’’นฺติ วุตฺตํ ฏฺานอุภยํ.
๓๑๒๘. อิจฺเจวํ ¶ จตฺตาลีสวิธํ มโนภุโน กมฺมฏฺานํ สพฺพมฺปิ กมฺมฏฺานํ สมุทฺทิฏฺํ สิยาติ โยชนา. กมฺมสฺส โยคสงฺขาตสฺส านํ อารมฺมณภาเวน ปวตฺติฏฺานนฺติ กมฺมฏฺานํ. ติฏฺติ เอตฺถ ผลํ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ านํ, การณํ, กมฺมสฺส วิปสฺสนาย านํ การณํ กมฺมฏฺานํ, กสฺสาติ อาห ‘‘มโนภุโน’’ติ. มโน อภิภวตีติ มโนภู, ตสฺส มโนภุโน, กุสลจิตฺตปฺปวตฺตินิวารเณน ตถาลทฺธนามสฺส กามเทวสฺสาติ อตฺโถ. อิมินา กมฺมฏฺานคณนาปริจฺเฉโท ทสฺสิโต.
๓๑๒๙-๓๐. อิเมสํ กมฺมฏฺานานํ ภาวนามยํ ภินฺทิตฺวา ทสฺเสตุํ มาติกํ ตาว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปจารปฺปนาโต’’ติอาทิ. ตตฺถ อุปจารปฺปนาโตติ ‘‘เอตฺตกานิ กมฺมฏฺานานิ อุปจาราวหานิ ¶ , เอตฺตกานิ อปฺปนาวหานี’’ติ เอวํ อุปจารปฺปนาวเสน จ. ฌานเภทาติ ‘‘เอตฺตกานิ ปมชฺฌานิกานิ, เอตฺตกานิ ติกจตุกฺกชฺฌานิกานิ, เอตฺตกานิ ปฺจกชฺฌานิกานี’’ติอาทินา ฌานเภทา จ. อติกฺกมาติ องฺคานํ, อารมฺมณานฺจ อติกฺกมโต. วฑฺฒนาวฑฺฒนา จาปีติ องฺคุลทฺวงฺคุลาทิวเสน วฑฺเฒตพฺพา, อวฑฺเฒตพฺพา จ. อารมฺมณภูมิโตติ นิมิตฺตารมฺมณาทิอารมฺมณโต เจว ลพฺภมานาลพฺภมานภูมิโต จ.
คหณาติ ทิฏฺาทิวเสน คเหตพฺพโต. ปจฺจยาติ ตํตํานานํ ปจฺจยภาวโต จ. ภิยฺโยติ ปุน-สทฺทตฺถนีหารตฺโถ. จริยานุกูลโตติ ราคจริยาทีนํ อนุกูลภาวโตติ อยํ วิเสโส อยํ เภโท. เอเตสุ จตฺตาลีสาย กมฺมฏฺาเนสุ.
๓๑๓๑. เอวํ มาติกํ นิทฺทิสิตฺวา ยถากฺกมํ นิทฺทิสนฺโต ปมํ ตาว อุปจาราวหาทโย ทสฺเสตุมาห ‘‘อฏฺานุสฺสติโย’’ติอาทิ ¶ . ตตฺถาติ ติสฺสํ มาติกายํ, เตสุ วา จตฺตาลีสาย กมฺมฏฺาเนสุ. อฏฺานุสฺสติโยติ กายคตาสติอานาปานสติทฺวยวชฺชิตา พุทฺธานุสฺสติอาทิกา อฏฺ อนุสฺสติโย จ. สฺา อาหาเรปฏิกฺกูลสฺา จ. ววตฺถานฺจ จตุธาตุววตฺถานฺจาติ อิเม ทส. อุปจาราวหาติ พุทฺธคุณาทีนํ ปรมตฺถภาวโต, อเนกวิธตฺตา, เอกสฺสาปิ คมฺภีรภาวโต จ เอเตสุ ทสสุ กมฺมฏฺาเนสุ อปฺปนาวเสน สมาธิสฺส ปติฏฺาตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา อปฺปนาภาวนาปฺปตฺโต สมาธิ อุปจารภาเวเยว ปติฏฺาติ, ตสฺมา เอเต อุปจาราวหา.
นนุ เจตฺถ ทุติยจตุตฺถารุปฺปสมาธิ, โลกุตฺตโร จ สมาธิ ปรมตฺถธมฺเม อปฺปนํ ปาปุณาติ, ตสฺมา ‘‘ปรมตฺถภาวโต’’ติ เหตุ อปฺปนมปาปุณเน การณภาเวน น วุจฺจตีติ? น, ตสฺส ภาวนาวิเสเสน ปรมตฺถธมฺเม ปวตฺติสมฺภวโต, อิมสฺส จ รูปาวจรจตุตฺถภาวนาวิเสสสมฺภวโต จ. ตถา หิ ทุติยจตุตฺถารุปฺปสมาธิ อปฺปนาปตฺตสฺส อรูปาวจรสมาธิสฺส จตุตฺถชฺฌานสฺส อารมฺมณสมติกฺกมมตฺตภาวนาวเสน สภาวารมฺมเณปิ อปฺปนํ ปาปุณาติ. วิสุทฺธิภาวนานุกฺกมพเลน โลกุตฺตโร สมาธิ อปฺปนํ ปาปุณาตีติ.
๓๑๓๒. ตตฺถาติ เตสุ ฌานาวเหสุ ตึสกมฺมฏฺาเนสุ. อสุภาติ อุทฺธุมาตกาทโย ทส อสุภา. กายคตาสตีติ กายคตาสติ จาติ อิเม เอกาทส. ปมชฺฌานิกาติ อิเมสํ ปฏิกฺกูลารมฺมณตฺตา, ปฏิกฺกูลารมฺมเณ จ จิตฺตสฺส จณฺฑโสตาย นทิยา อริตฺตพเลน นาวาฏฺานํ ¶ วิย วิตกฺกพเลเนว ปวตฺติสมฺภวโต อวิตกฺกานํ ทุติยชฺฌานาทีนํ อสมฺภโวติ สวิตกฺกสฺส ปมชฺฌานสฺเสว สมฺภวโต ปมชฺฌานิกา. อานาปานฺจ ¶ กสิณา จาติ อิเม เอกาทส จตุกฺกชฺฌานิกา รูปาวจรจตุกฺกชฺฌานิกา จ จตุกฺกนเยน, ปฺจกชฺฌานิกา จ.
๓๑๓๓. ติสฺโสว อปฺปมฺาติ เมตฺตา, กรุณา, มุทิตาติ อปฺปมฺา ติสฺโสว. สามฺนิทฺเทเส เอตาสเมว คหณํ กถํ วิฺายตีติ? ‘‘อถ ปจฺฉิมา’’ติอาทินา จตุตฺถาย อปฺปมฺาย จตุตฺถชฺฌานิกภาวสฺส วกฺขมานตฺตา ปาริเสสโต ตํ วิฺายติ. ติกชฺฌานานีติ ติกชฺฌานิกา. ‘‘ติกชฺฌานา’’ติ วตฺตพฺเพ ลิงฺควิปลฺลาเสน เอวํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เมตฺตาทีนํ โทมนสฺสสหคตพฺยาปาทวิหึสานภิรตีนํ ปหายกตฺตา โทมนสฺสปฏิปกฺเขน โสมนสฺเสเนว สหคตตา วุตฺตาติ จตุกฺกนเยน ติกชฺฌานิกตา วุตฺตา, ปฺจกนเยน จตุกฺกชฺฌานิกตา จ.
‘‘อถา’’ติ อิทํ ‘‘ปจฺฉิมา’’ติ ปทสฺส ‘‘ติสฺโส’’ติ อิมินา ปุริมปเทน สมฺพนฺธนิวตฺตนตฺถํ. ปจฺฉิมา อปฺปมฺา, จตฺตาโร อารุปฺปา จ จตุตฺถชฺฌานิกา มตา จตุกฺกนเยน, ปฺจมชฺฌานิกา จ. ‘‘สพฺเพ สตฺตา สุขิตา โหนฺตุ, ทุกฺขา มุจฺจนฺตุ, ลทฺธสุขสมฺปตฺติโต มา วิคจฺฉนฺตู’’ติ เมตฺตาทิติวิธวสปฺปวตฺตํ พฺยาปารตฺตยํ ปหาย กมฺมสฺสกตาทสฺสเนน สตฺเตสุ มชฺฌตฺตาการปฺปตฺตภาวนานิพฺพตฺตาย ตตฺรมชฺฌตฺโตเปกฺขาย พลวตรตฺตา อปฺปนาปฺปตฺตสฺส อุเปกฺขาพฺรหฺมวิหารสฺส สุขสหคตตาสมฺภวโต อุเปกฺขาสหคตตา วุตฺตา.
๓๑๓๔. องฺคารมฺมณโต อติกฺกโม ทฺวิธา วุตฺโตติ โยชนา. จตุกฺกติกชฺฌาเนสูติ ทสกสิณา, อานาปานสตีติ เอกาทสสุ จตุกฺกชฺฌานิเกสุ เจว เมตฺตาทิปุริมพฺรหฺมวิหารตฺตยสงฺขาเตสุ ¶ ติกชฺฌานิเกสุ จ กมฺมฏฺาเนสุ. องฺคาติกฺกมตาติ เอกสฺมึเยว อารมฺมเณ วิตกฺกาทิฌานงฺค สมติกฺกเมน ปมชฺฌานาทีนํ อารมฺมเณเยว ทุติยชฺฌานาทีนํ อุปฺปตฺติโต องฺคาติกฺกโม อธิปฺเปโตติ อตฺโถ. องฺคาติกฺกโมเยว องฺคาติกฺกมตา.
๓๑๓๕. องฺคาติกฺกมโตติ ตติยชฺฌานสมฺปยุตฺตโสมนสฺสาติกฺกมนโต. อารมฺมณมติกฺกมฺมาติ ปฏิภาคนิมิตฺตกสิณุคฺฆาฏิมากาสตพฺพิสยปมารุปฺปวิฺาณตทภาวสงฺขาตานิ จตฺตาริ อารมฺมณานิ ยถากฺกมํ อติกฺกมิตฺวา. กสิณุคฺฆาฏิมากาสตพฺพิสยปมารุปฺปวิฺาณตทภาวตพฺพิสยตติยารุปฺปวิฺาณสงฺขาเตสุ ¶ จตูสุ อารมฺมเณสุ อารุปฺปา อากาสานฺจายตนาทีนิ จตฺตาริ อรูปาวจรชฺฌานานิ ชายเร อุปฺปชฺชนฺติ.
๓๑๓๖. เอตฺถาติ เอเตสุ อารมฺมเณสุ. วฑฺเฒตพฺพานีติ ‘‘ยตฺตกํ โอกาสํ กสิเณน ผรติ, ตทพฺภนฺตเร ทิพฺพาย โสตธาตุยา สทฺทํ โสตุํ, ทิพฺเพน จกฺขุนา รูปํ ปสฺสิตุํ, ปรสตฺตานฺจ เจตสา จิตฺตํ อฺาตุํ สมตฺโถ โหตี’’ติ วุตฺตปฺปโยชนํ สนฺธาย องฺคคณนาทิวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ยตฺตกํ อิจฺฉติ, ตตฺตกํ วฑฺเฒตพฺพานิ. เสสํ อสุภาทิ สพฺพํ ตํ กมฺมฏฺานํ ปโยชนาภาวา น วฑฺเฒตพฺพเมวาติ โยชนา.
๓๑๓๗. ตตฺถ เตสุ กมฺมฏฺาเนสุ ทส กสิณา จ ทส อสุภา จ กายคตาสติ, อานาปานสตีติ อิเม พาวีสติ กมฺมฏฺานานิ ปฏิภาคารมฺมณานีติ โยชนา. เอตฺถ ‘‘กสิณา’’ติอาทินา ตทารมฺมณานิ ฌานานิ คหิตานิ.
๓๑๓๘. ธาตุววตฺถนนฺติ ¶ จตุธาตุววตฺถานํ, คาถาพนฺธวเสน รสฺสตฺตํ. วิฺาณฺจาติ วิฺาณฺจายตนํ. เนวสฺาติ เนวสฺานาสฺายตนํ. ทส ทฺเวติ ทฺวาทส. ภาวโคจราติ สภาวธมฺมโคจรา, ปรมตฺถธมฺมาลมฺพณาติ วุตฺตํ โหติ.
๓๑๓๙. ทฺเว จ อารุปฺปมานสาติ อากาสานฺจายตนอากิฺจฺายตนสงฺขาตา อรูปาวจรจิตฺตุปฺปาทา ทฺเว จ. ฉ อิเม ธมฺมา นวตฺตพฺพโคจรา นิทฺทิฏฺาติ โยชนา จตุนฺนํ อปฺปมฺานํ สตฺตปฺตฺติยา, ปมารุปฺปสฺส กสิณุคฺฆาฏิมากาสปฺตฺติยา, ตติยารุปฺปสฺส ปมารุปฺปวิฺาณาภาวปฺตฺติยา จ อารมฺมณตฺตา.
๓๑๔๐. ปฏิกฺกูลสฺาติ อาหาเรปฏิกฺกูลสฺา. กายคตาสตีติ ทฺวาทเสว ภูมิโต เทเวสุ กามาวจรเทเวสุ กุณปานํ, ปฏิกฺกูลารหสฺส จ อสมฺภวา น ปวตฺตนฺตีติ โยชนา.
๓๑๔๑. ตานิ ทฺวาทส จ. ภิยฺโยติ อธิกตฺเถ นิปาโต, ตโต อธิกํ อานาปานสติ จาติ เตรส รูปารูปโลเก อสฺสาสปสฺสาสานฺจ อภาวา สพฺพโส น ชายเรติ โยชนา.
๓๑๔๒. อรูปาวจเร ¶ อรูปภเว จตุโร อารุปฺเป เปตฺวา อฺเ ฉตฺตึส ธมฺมา รูปสมติกฺกมาภาวา น ชายนฺตีติ โยชนา. สพฺเพ สมจตฺตาลีส ธมฺมา มานุเส มนุสฺสโลเก สพฺเพสเมว ลพฺภมานตฺตา ชายนฺติ.
๓๑๔๓. จตุตฺถกสิณํ หิตฺวาติ วาโยกสิณํ ทิฏฺผุฏฺเน คเหตพฺพตฺตา ตํ วชฺเชตฺวา นว กสิณา จ ทส อสุภา จาติ เต เอกูนวีสติ ธมฺมา ทิฏฺเเนว จกฺขุวิฺาเณน ปุพฺพภาเค ปริกมฺมกาเล คเหตพฺพา ภวนฺตีติ ¶ โยชนา. ปุพฺพภาเค จกฺขุนา โอโลเกตฺวา ปริกมฺมํ กตํ, เตน อุคฺคหิตนิมิตฺตํ เตสํ คเหตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.
๓๑๔๔. ผุฏฺเนาติ นาสิกคฺเค, อุตฺตโรฏฺเ วา ผุฏฺวเสน. กายคตาสติยํ ตจปฺจกํ ทิฏฺเน คเหตพฺพํ. มาลุโตติ วาโยกสิณํ ทิฏฺผุฏฺเน คเหตพฺพํ อุจฺฉุสสฺสาทีนํ ปตฺเตสุ จลมานวณฺณคฺคหณมุเขน, กายปฺปสาทฆฏฺฏเนน จ คเหตพฺพตฺตา. เอตฺถ เอเตสุ กมฺมฏฺาเนสุ. เสสกนฺติ วุตฺตาวเสสํ. พุทฺธานุสฺสติอาทิกา อฏฺานุสฺสติโย, จตฺตาโร พฺรหฺมวิหารา, จตฺตาโร อารุปฺปา, อาหาเรปฏิกฺกูลสฺา, จตุธาตุววตฺถานํ, กายคตาสติยํ วกฺกปฺจกาทีนิ จาติ สพฺพเมตํ ปรโต สุตฺวา คเหตพฺพตฺตา สุเตเนว คเหตพฺพนฺติ วุตฺตํ.
๓๑๔๕. เอตฺถ เอเตสุ กมฺมฏฺาเนสุ อากาสกสิณํ เปตฺวา นว กสิณา ปมารุปฺปจิตฺตสฺส อารมฺมณภูตกสิณุคฺฆาฏิมากาสสฺส เหตุภาวโต ปจฺจยา ชายเร ปจฺจยา ภวนฺตีติ โยชนา.
๓๑๔๖. ทสปิ กสิณา อภิฺานํ ทิพฺพจกฺขุาณาทีนํ ปจฺจยา ภวนฺตีติ โยชนา. จตุตฺถสฺสาติ จตุตฺถสฺส พฺรหฺมวิหารสฺส.
๓๑๔๗. เหฏฺิมเหฏฺิมารุปฺปนฺติ อากาสานฺจายตนาทิกํ. ปรสฺส จ ปรสฺส จาติ วิฺาณฺจายตนาทิอุตฺตรชฺฌานสฺส ปจฺจโยติ ปกาสิตนฺติ โยชนา. เนวสฺาติ เนวสฺานาสฺายตนํ. นิโรธสฺสาติ สฺาเวทยิตนิโรธสฺส, ตาย นิโรธสมาปตฺติยา.
๓๑๔๘. สพฺเพติ ¶ สมจตฺตาลีสกมฺมฏฺานธมฺมา. สุขวิหารสฺสาติ ทิฏฺธมฺมสุขวิหารสฺส. ภวนิสฺสรณสฺส ¶ จาติ วิภวูปนิสฺสยตาย วิปสฺสนาปาทกตฺเตน อาสวกฺขยาเณน อธิคนฺตพฺพสฺส นิพฺพานสฺส จ. ภวสุขานฺจาติ ปริกมฺโมปจารภาวนาวสปฺปวตฺตานิ กามาวจรกุสลจิตฺตานิ กามสุคติภวสุขานํ, รูปาวจรปฺปนาวสปวตฺตานิ รูปาวจรจิตฺตานิ รูปาวจรภวสุขานํ, อิตรานิ อรูปาวจรภูตานิ อรูปาวจรภวสุขานฺจ ปจฺจยาติ ทีปิตา.
๓๑๔๙. ทส อสุภา, กายคตาสตีติ อิเม เอกาทส ราคจริตสฺส วิเสสโต อนุกูลา วิฺเยฺยาติ โยชนา. ‘‘วิเสสโต’’ติ อิมินา ราคสฺส อุชุวิปจฺจนีกภาเวน จ อติสปฺปายโต จ วุตฺโต, อิตเร จ อปฏิกฺขิตฺตาติ ทีเปติ. วุตฺตฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘สพฺพฺเจตํ อุชุวิปจฺจนีกวเสน จ อติสปฺปายวเสน จ วุตฺตํ, ราคาทีนํ ปน อวิกฺขมฺภิกา, สทฺธาทีนํ วา อนุปการา กุสลภาวนา นาม นตฺถี’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๗).
๓๑๕๐. สวณฺณกสิณาติ จตูหิ วณฺณเกหิ กสิเณหิ สหิตา. จตสฺโส อปฺปมฺาโยติ อิเม อฏฺ โทสจริตสฺส อนุกูลาติ ปกาสิตาติ โยชนา.
๓๑๕๑. โมหปฺปกติโนติ โมหจริตสฺส. ‘‘อานาปานสติ เอกาวา’’ติ ปทจฺเฉโท.
๓๑๕๒. มรณูปสเมติ มรณฺจ อุปสโม จ มรณูปสมํ, ตสฺมึ มรณูปสเม. สตีติ มรณานุสฺสติ, อุปสมานุสฺสติ จาติ เอเต จตฺตาโร ธมฺมา. ปฺาปกติโนติ พุทฺธิจริตสฺส.
๓๑๕๓. อาทิอนุสฺสติจฺฉกฺกนฺติ ¶ พุทฺธธมฺมสงฺฆสีลจาคเทวตานุสฺสติสงฺขาตํ ฉกฺกํ. สทฺธาจริตวณฺณิตนฺติ สทฺธาจริตสฺส อนุกูลนฺติ กถิตํ. อารุปฺปาติ จตฺตาโร อารุปฺปา. เสสา กสิณาติ ภูตกสิณอาโลกากาสกสิณานํ วเสน ฉ กสิณาติ เสสา ทส ธมฺมา. สพฺพานุรูปกาติ สพฺเพสํ ฉนฺนํ จริยานํ อนุกูลาติ อตฺโถ.
๓๑๕๔-๘. เอวํ ยถานิกฺขิตฺตมาติกานุกฺกเมน กมฺมฏฺานปฺปเภทํ วิภาเวตฺวา อิทานิ ภาวนานยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิ. เอวํ ปเภทโต ตฺวา กมฺมฏฺานานีติ ยถาวุตฺตเภทนยมุเขน ¶ ภาวนามยารมฺภทสฺสนํ. ปณฺฑิโตติ ติเหตุกปฏิสนฺธิปฺาย ปฺวา ภพฺพปุคฺคโล. เตสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. เมธาวีติ ปาริหาริยปฺาย สมนฺนาคโต. ทฬฺหํ คเหตฺวานาติอาทิมชฺฌปริโยสาเน สุฏฺุ สลฺลกฺขนฺเตน ทฬฺหํ อฏฺึ กตฺวา สกฺกจฺจํ อุคฺคเหตฺวา. กลฺยาณมิตฺตโกติ –
‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย;
วตฺตา จ วจนกฺขโม;
คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา;
โน จฏฺาเน นิโยชโก’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๓๗; เนตฺติ. ๑๑๓) –
วุตฺตลกฺขณโก สีลสุตปฺาทิคุณสมนฺนาคตกลฺยาณมิตฺตโก.
ปมเมว ปลิโพธานํ อุจฺเฉทํ กตฺวาติ โยชนา. ปมนฺติ ภาวนารมฺภโต ปมเมว. ปลิโพธานํ อุจฺเฉทํ กตฺวาติ –
‘‘อาวาโส ¶ จ กุลํ ลาโภ;
คโณ กมฺมฺจ ปฺจมํ;
อทฺธานํ าติ อาพาโธ;
คนฺโถ อิทฺธีติ เต ทสา’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๔๑) –
วุตฺตานํ ทสมหาปลิโพธานํ, ทีฆเกสนขโลมจฺเฉทนจีวรรชนปตฺตปจนาทีนํ ขุทฺทกปอโพธานฺจาติ อุภเยสํ ปลิโพธานํ อุจฺเฉทํ กตฺวา นิฏฺาปเนน วา อาลยปริจฺจาเคน วา อุจฺเฉทํ กตฺวา. อิทฺธิ ปเนตฺถ วิปสฺสนาย ปลิโพโธ โหติ, น สมาธิภาวนาย. วุตฺตฺเหตํ วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘อิทฺธีติ โปถุชฺชนิกา อิทฺธิ. สา หิ อุตฺตานเสยฺยกทารโก วิย, ตรุณสสฺสํ วิย จ ทุปฺปริหารา โหติ, อปฺปมตฺตเกเนว ภิชฺชติ. สา ปน วิปสฺสนาย ปลิโพโธ โหติ, น สมาธิสฺส สมาธึ ปตฺวา ปตฺตพฺพตฺตา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๑).
โทสวชฺชิเต ¶ , อนุรูเป จ วิหาเร วสนฺเตนาติ โยชนา. โทสวชฺชิเตติ –
‘‘มหาวาสํ นวาวาสํ, ชราวาสฺจ ปนฺถนึ;
โสณฺฑึ ปณฺณฺจ ปุปฺผฺจ, ผลํ ปตฺถิตเมว จ.
‘‘นครํ ทารุนา เขตฺตํ, วิสภาเคน ปฏฺฏนํ;
ปจฺจนฺตสีมาสปฺปายํ, ยตฺถ มิตฺโต น ลพฺภติ.
‘‘อฏฺารเสตานิ านานิ, อิติ วิฺาย ปณฺฑิโต;
อารกา ปริวชฺเชยฺย, มคฺคํ ปฏิภยํ ยถา’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๕๒) –
อฏฺกถาสุ วุตฺเตหิ อิเมหิ อฏฺารสหิ โทเสหิ คชฺชิเต.
อนุรูเป วสนฺเตนาติ –
‘‘อิธ ¶ , ภิกฺขเว, เสนาสนํ นาติทูรํ โหติ นจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ, ทิวา อปฺปากิณฺณํ, รตฺตึ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ, อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ, ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส อปฺปกสิเรเนว อุปฺปชฺชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน เย เต ภิกฺขู วิหรนฺติ พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมธรา วินยธรา มาติกาธรา, เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปริปฺหติ ‘อิทํ, ภนฺเต, กถํ, อิมสฺส โก อตฺโถ’ติ, ตสฺส เต อายสฺมนฺโต อวิวฏฺเจว วิวรนฺติ, อนุตฺตานีกตฺจ อุตฺตานึ กโรนฺติ, อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขฏฺานีเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๑๑) –
เอวํ ภควตา วณฺณิเตหิ ปฺจหิ คุเณหิ สมนฺนาคตตฺตา อนุรูเป ภาวนากมฺมานุคุเณ วิหาเร วิหรนฺเตนาติ อตฺโถ. ปมาทีนีติ ปมทุติยาทีนิ รูปาวจรชฺฌานานิ. สพฺพโส ภาเวตฺวาติ วิสุทฺธิมคฺเค ¶ ‘‘สพฺพํ ภาวนาวิธานํ อปริหาเปนฺเตน ภาเวตพฺโพ’’ติ (วิสุทฺธิ. ๑.๔๑) นิกฺขิตฺตสฺส มาติกาปทสฺส วิตฺถารกฺกเมน ภาเวตฺวา, จิตฺตวิสุทฺธึ สมฺปาเทตฺวาติ วุตฺตํ โหติ.
สปฺปฺโติ กมฺมชติเหตุกปฏิสนฺธิปฺาย เจว กมฺมฏฺานมนสิการสปฺปายานิ ปริคฺคเหตฺวา อสปฺปายํ ปริวชฺเชตฺวา สปฺปายเสวโนปการาย ปาริหาริยปฺาย จ สมนฺนาคโต โยคาวจโร. ตโตติ เนวสฺานาสฺายตนวชฺชิตรูปารูปชฺฌานํ วิปสฺสนาปาทกภาเวน สมาปชฺชิตฺวา อฏฺนฺนํ วิปสฺสนาปาทกชฺฌานานมฺตรโต ฌานา วุฏฺาย. เตนาห วิสุทฺธิมคฺเค ‘‘เปตฺวา เนวสฺานาสฺายตนํ ¶ อวเสสรูปารูปาวจรชฺฌานานํ อฺตรโต วุฏฺายา’’ติ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๖๓).
นามรูปววตฺถานํ กตฺวาติ วิสุทฺธิมคฺเค ทิฏฺิวิสุทฺธินิทฺเทเส วุตฺตนเยน ปฺจกฺขนฺธาทิมุเขสุ ยถิจฺฉิเตน มุเขน ปวิสิตฺวา นามรูปํ ววตฺถเปตฺวา ‘‘อิทํ นามํ, อิทํ รูปํ, อิมมฺหา นามรูปโต พฺยติริตฺตํ อตฺตาทิ กิฺจิ วตฺตพฺพํ นตฺถี’’ติ นิฏฺํ คนฺตฺวา, อิมินา ทิฏฺิวิสุทฺธิ ทสฺสิตา.
กงฺขํ วิตีริยาติ ยถาทิฏฺนามรูปธมฺมานํ วิสุทฺธิมคฺเค กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๒.๖๗๘ อาทโย) วุตฺตนเยน ปฺจธา ปริคฺคเหตฺวา ‘‘น ตาวิทํ นามรูปํ อเหตุกํ, น อตฺตาทิเหตุก’’นฺติ ยาถาวโต นามรูปสฺส ปฺจธา ทสฺสเนน อทฺธตฺตยคตํ ‘‘อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐; มหานิ. ๑๗๔) โสฬสวิธํ กงฺขํ, ‘‘สตฺถริ กงฺขตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตํ (ธ. ส. ๑๐๐๘) อฏฺวิธฺจ กงฺขํ วีริเยน ตริตฺวา ปชหิตฺวา, อิมินา กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ ทสฺสิตา โหติ.
เอวํ กงฺขาวิตรณวิสุทฺธินิปฺผาทเนน าตปริฺาย ิโต โยคาวจโร สปฺปายํ นามรูปํ ลกฺขณตฺตยํ อาโรเปตฺวา กงฺขาวูปสมาเณน มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธินิทฺเทเส (วิสุทฺธิ. ๒.๖๙๒ อาทโย) วุตฺตนเยน สงฺขาเร สมฺมสนฺโต โอภาโส, าณํ, ปีติ, ปสฺสทฺธิ, สุขํ, อธิโมกฺโข, ปคฺคโห, อุปฏฺานํ, อุเปกฺขา, นิกนฺตีติ ทสสุ อุปกฺกิเลเสสุ ปาตุภูเตสุ ตถา ปาตุภูเต โอภาสาทโย ทส อุปกฺกิเลเส ‘‘อมคฺโค’’ติ มคฺควีถิปฏิปนฺนํ วิปสฺสนาาณเมว ‘‘มคฺโค’’ติ ¶ ปณฺฑิโต ปฺวา โยคาวจโร ชานาตีติ อตฺโถ, อิมินา มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ สงฺเขปโต ทสฺสิตา โหติ.
๓๑๕๙. เอตฺตาวตา ¶ เตสํ ติณฺณํ ววตฺถาเนติ โยชนา. เอตฺตาวตาติ ‘‘นามรูปววตฺถานํ กตฺวา’’ติอาทินา สงฺเขปโต ทสฺสิตนเยน. เตสํ ติณฺณนฺติ ทิฏฺิวิสุทฺธิ, กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ, มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธีติ ตีหิ วิสุทฺธีหิ สกสกวิปสฺสนานํ นามรูปตปฺปจฺจยมคฺคามคฺคานํ ติณฺณํ. ววตฺถาเน กเต นิยเม กเต. ติณฺณํ สจฺจานนฺติ ทุกฺขสมุทยมคฺคสงฺขอาตานํ ติณฺณํ สจฺจานํ. ววตฺถานํ กตํ สิยาติ าตตีรณปริฺาสงฺขาเตน โลกิเยเนว าเณน อนุโพธวเสน นิจฺฉโย กโต โหตีติ อตฺโถ. กถํ? นามรูปววตฺถานสงฺขาเตน ทิฏฺิวิสุทฺธิาเณน ทุกฺขสจฺจววตฺถานํ กตํ โหติ, ปจฺจยปริคฺคหสงฺขาเตน กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิาเณน สมุทยสจฺจววตฺถานํ, มคฺคามคฺคววตฺถานสงฺขาเตน มคฺคามคฺคาณทสฺสเนน มคฺคสจฺจววตฺถานํ.
๓๑๖๐-๑. เอวํ าตตีรณปริฺาทฺวยํ สงฺเขปโต ทสฺเสตฺวา ปหานปริฺาย สรีรภูตานิ นว าณานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘อุทยพฺพยา’’ติอาทิ. ตตฺถ อุทยพฺพยาติ อุปฺปาทภงฺคานุปสฺสนาวสปฺปวตฺตา อุตฺตรปทโลเปน ‘‘อุทยพฺพยา’’ติ วุตฺตา. ตตฺถ อุทยํ มฺุจิตฺวา วเย วา ปวตฺตา ภงฺคานุปสฺสนา ‘‘ภงฺคา’’ติ วุตฺตา. ภยฺจ อาทีนโว จ นิพฺพิทา จ ภยาทีนวนิพฺพิทา, สงฺขารานํ ภยโต อนุปสฺสนวเสน ปวตฺตา ภยานุปสฺสนา จ ทิฏฺภยานํ อาทีนวโต เปกฺขนวเสน ปวตฺตา อาทีนวานุปสฺสนา จ ทิฏฺาทีนเวสุ นิพฺเพทวเสน ปวตฺตา นิพฺพิทานุปสฺสนา จ ตถา วุตฺตา. นิพฺพินฺทิตฺวา สงฺขาเรหิ มุจฺจิตุกามตาวเสเนว ปวตฺตํ าณํ มุจฺจิตุกามตาาณํ. มุจฺจนสฺส อุปายสมฺปฏิปาทนตฺถํ ปุน สงฺขารตฺตยปฏิคฺคหวสปวตฺตํ าณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนา.
สงฺขารธมฺเม ภยนนฺทิวิวชฺชนวเสน อชฺฌุเปกฺขิตฺวา ปวตฺตาณํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ, สจฺจานุโลโม ตทธิคมาย เอกนฺตปจฺจโย ¶ โหตีติ ‘‘สจฺจานุโลมิก’’นฺติ จ กลาปสมฺมสนาณาทีนํ ปุริมานํ นวนฺนํ กิจฺจนิปฺผตฺติยา, อุปริ จ สตฺตตึสาย โพธิปกฺขิยธมฺมานฺจ อนุโลมนโต ‘‘อนุโลมาณ’’นฺติ จ วุตฺตํ นวมํ าณฺจาติ ยา นวานุปุพฺพวิปสฺสนาสงฺขาตา ปหานปริฺา ทสฺสิตา, อยํ ‘‘ปฏิปทาาณทสฺสน’’นฺติ ปกาสิตาติ โยชนา.
๓๑๖๒. ตโต ¶ อนุโลมาณโต ปรํ มคฺคสฺส อาวชฺชนฏฺานิยํ หุตฺวา นิพฺพานมาลมฺพิตฺวา อุปฺปนฺนสฺส ปุถุชฺชนโคตฺตสฺส อภิภวนโต, อริยโคตฺตสฺส ภาวนโต วฑฺฒนโต จ ‘‘โคตฺรภู’’ติ สงฺขํ คตสฺส จิตฺตสฺส สมนนฺตรเมว จ. สนฺติมารมฺมณํ กตฺวาติ สพฺพกิเลสทรถานฺจ สงฺขารทุกฺขคฺคิโน จ วูปสมนิมิตฺตตฺตา ‘‘สนฺติ’’นฺติ สงฺขาตํ นิโรธมาลมฺพิตฺวา. าณทสฺสนนฺติ จตุนฺนํ อริยสจฺจานํ ปริฺาภิสมยาทิวเสน ชานนฏฺเน าณํ, จกฺขุนา วิย ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเน ทสฺสนนฺติ สงฺขํ คตํ โสตาปตฺติมคฺคาณสงฺขาตํ สตฺตมวิสุทฺธิาณํ ชายเต อุปฺปชฺชตีติ อตฺโถ.
๓๑๖๓. ปจฺจเวกฺขณปริยนฺตนฺติ ปจฺจเวกฺขณชวนปริโยสานํ. ตสฺสาติ าณทสฺสนสงฺขาตสฺส โสตาปตฺติมคฺคสฺส. ผลนฺติ ผลจิตฺตํ อนุ ปจฺฉา มคฺคานนฺตรํ หุตฺวา ชายเต.
เอตฺถ ‘‘ปจฺจเวกฺขณปริยนฺต’’นฺติ อิทํ ‘‘ผล’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ, กิริยาวิเสสนํ วา, ปจฺจเวกฺขณชวนํ มริยาทํ กตฺวาติ อตฺโถ. มคฺคานนฺตรํ ผเล ทฺวิกฺขตฺตุํ, ติกฺขตฺตุํ วา อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺเธ ตทนนฺตรเมว ภวงฺคํ โหติ, ภวงฺคํ อาวฏฺเฏตฺวา ปจฺจเวกฺขิตพฺพํ มคฺคมาลมฺพิตฺวา มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ, ตโต ปจฺจเวกฺขณชวนานิ. เอวํ ผลจิตฺตํ ภวงฺคปริยนฺตเมว โหติ, น ปจฺจเวกฺขณปริยนฺตํ. ตถาปิ อฺเน ชวเนน อนนฺตริกํ ¶ หุตฺวา ผลชวนานมนนฺตรํ ปจฺจเวกฺขณชวนเมว ปวตฺตตีติ ทสฺสนตฺถํ ผลปจฺจเวกฺขณชวนานนฺตเร อุปฺปนฺนานิ ภวงฺคาวชฺชนานิ อพฺโพหาริกานิ กตฺวา ‘‘ปจฺจเวกฺขณปริยนฺตํ, ผลํ ตสฺสานุชายเต’’ติ วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ.
ปจฺจเวกฺขณฺจ มคฺคผลนิพฺพานปหีนกิเลสอวสิฏฺกิเลสานํ ปจฺจเวกฺขณวเสน ปฺจวิธํ โหติ. เตสุ เอเกกํ เอเกเกน ชวนวาเรน ปจฺจเวกฺขตีติ ปฺจ ปจฺจเวกฺขณชวนวารานิ โหนฺติ. ตานิ ปจฺจเวกฺขณคฺคหเณน สามฺโต ทสฺสิตานีติ ทฏฺพฺพานิ.
๓๑๖๔. เตเนว จ อุปาเยนาติ อุทยพฺพยานุปสฺสนาทิวิปสฺสนานํ ปมํ มคฺโค อธิคโต, เตเนว อุปาเยน. โส ภิกฺขูติ โส โยคาวจโร ภิกฺขุ. ปุนปฺปุนํ ภาเวนฺโตติ ปุนปฺปุนํ ¶ วิปสฺสนํ วฑฺเฒตฺวา. ยถา ปมมคฺคผลานิ ปตฺโต, ตถา. เสสมคฺคผลานิ จาติ ทุติยาทิมคฺคผลานิ จ ปาปุณาติ.
๓๑๖๕. อิจฺเจวํ ยถาวุตฺตนเยน อุปฺปาทวยนฺตาตีตกตฺตา อจฺจนฺตํ อมตํ ธมฺมํ อเวจฺจ ปฏิวิชฺฌิตฺวา อเสสํ อกุสลํ วิทฺธํสยิตฺวา สมุจฺเฉทปฺปหาเนน ปชหิตฺวา ตโย ภเว กามภวาทีสุ ตีสุ ภเวสุ นิกนฺติยา โสสนวเสน ตโย ภเว วิเสเสน โสสยิตฺวา โส อคฺคทกฺขิเณยฺโย ขีณาสโว ภิกฺขุ ปมํ กิเลสปรินิพฺพาเน โสสิตวิปากกฺขนฺธกฏตฺตารูปสงฺขาตอุปาทิเสสรหิตตฺตา นิรุปาทิเสสํ นิพฺพานธาตุํ อุเปติ อธิคจฺฉตีติ โยชนา.
อิจฺเจวํ สงฺเขปโต กมฺมฏฺานภาวนานโย อาจริเยน ทสฺสิโตติ คนฺถภีรุชนานุคฺคหวเสน วิตฺถารวณฺณนํ อนามสิตฺวา ¶ อนุปทวณฺณนามตฺตเมเวตฺถ กตํ. วิตฺถารวณฺณนา ปนสฺส วิสุทฺธิมคฺคโต, ตพฺพณฺณนโต จ คเหตพฺพา.
๓๑๖๖-๗. วิฺาสกฺกมโต วาปีติ อกฺขรปทวากฺยสงฺขาตคนฺถรจนกฺกมโต วา. ปุพฺพาปรวเสน วาติ วตฺตพฺพานมตฺถวิเสสานํ ปฏิปาฏิวเสน วา. อกฺขรพนฺเธ วาติ สทฺทสตฺถอลงฺการสตฺถฉนฺโทวิจิติสตฺถานุปาเตน กาตพฺพาย อกฺขรปทรจนาย, คาถาพนฺเธติ อตฺโถ. อยุตฺตํ วิย ยทิ ทิสฺสตีติ โยชนา.
ตนฺติ ตํ ‘‘อยุตฺต’’นฺติ ทิสฺสมานฏฺานํ. ตถา น คเหตพฺพนฺติ ทิสฺสมานากาเรเนว อยุตฺตนฺติ น คเหตพฺพํ. กถํ คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘คเหตพฺพมโทสโต’’ติ. ตสฺส การณมาห ‘‘มยา อุปปริกฺขิตฺวา, กตตฺตา ปน สพฺพโส’’ติ. โย โย ปเนตฺถ โทโส ทิสฺสติ ขิตฺตโทโส วา โหตุ วิปลฺลาสคฺคหณโทโส วา, นาปรํ โทโสติ ทีเปติ. เตเนตํ ปกรณํ สพฺเพสํ ติปิฏกปริยตฺติปฺปเภทายตนพหุสฺสุตานํ สิกฺขากามานํ เถรานํ อตฺตโน ปมาณภูตตํ สูเจติ. อตฺตโน ปมาณสูจเนน อตฺตนา วิรจิตสฺส วินยวินิจฺฉยสฺสาปิ ปมาณตํ วิภาเวนฺโต ตสฺส สวนุคฺคหธารณาทีสุ โสตุชนํ นิโยเชตีติ ทฏฺพฺพํ.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนิยา วินยวินิจฺฉยวณฺณนาย
กมฺมฏฺานภาวนาวิธานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถาวณฺณนา
๓๑๖๘-๗๘. เอวํ ¶ ¶ ‘‘วินโย สํวรตฺถาย, สํวโร อวิปฺปฏิสารตฺถาย, อวิปฺปฏิสาโร ปาโมชฺชตฺถาย, ปาโมชฺชํ ปีตตฺถาย, ปีติ ปสฺสทฺธตฺถาย, ปสฺสทฺธิ สุขตฺถาย, สุขํ สมาธตฺถาย, สมาธิ ยถาภูตาณทสฺสนตฺถาย, ยถาภูตาณทสฺสนํ นิพฺพิทตฺถาย, นิพฺพิทา วิราคตฺถาย, วิราโค วิมุตฺตตฺถาย, วิมุตฺติ วิมุตฺติาณทสฺสนตฺถาย, วิมุตฺติาณทสฺสนํ อนุปาทาปอนิพฺพานตฺถายา’’ติ (ปริ. ๓๖๕) ทสฺสิตานิสํสปรมฺปรานิทฺธารณมุเขน อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตุปริยนฺตํ สานิสํสํ วินยกถํ กเถตฺวา ตสฺสา ปมาณตฺจ วิภาเวตฺวา อตฺตโน สุตพุทฺธตฺตา ‘‘สนิทานํ, ภิกฺขเว, ธมฺมํ เทเสมี’’ติ (อ. นิ. ๓.๑๒๖; กถา. ๘๐๖) วจนโต ภควโต จริตมนุวตฺตนฺโต ตสฺส เทสกาลาทิวเสน นิทานํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เสฏฺสฺสา’’ติอาทิ.
ตตฺถ เสฏฺสฺสาติ ธนธฺวตฺถาลงฺการาทิอุปโภคปริโภคสมฺปตฺติยา เจว คามราชธานิเขตฺตวตฺถุนทิตฬาการามาทิสมฺปตฺติยา จ ปสตฺถตรสฺส. นาภิภูเตติ มชฺฌวตฺติตาย นาภิสทิเส. นิรากุเลติ มชฺฌวตฺติตาเยว ปริมณฺฑลาทิสมฺภวโต วิโลปาทิอากุลรหิเต. สพฺพสฺส ปน โลกสฺส รามณียเก สมฺปิณฺฑิเต วิย รมณียตเร ภูตมงฺคเล คาเมติ สมฺพนฺโธ.
ปุนปิ กึวิสิฏฺเติ อาห ‘‘กทลี’’ติอาทิ. กทลี จ สาลฺจ ตาลฺจ อุจฺฉุ จ นาฬิเกรา จ กทลี…เป… นาฬิเกรา, เตสํ วนานิ กทลี…เป… นาฬิเกรวนานิ, เตหิ อากุเล อากิณฺเณติ อตฺโถ. กมลานิ จ อุปฺปลานิ จ กมลุปฺปลานิ, เตหิ สฺฉนฺนา กมลุปฺปลสฺฉนฺนา, สลิลสฺส อาสยา สลิลาสยา, กมลุปฺปลสฺฉนฺนา จ ¶ เต สลิลาสยา จาติ กมล…เป… สลิลาสยา, เตหิ โสภิโต กมลุปฺปลสฺฉนฺนสลิลาสยโสภิโต, ตสฺมึ.
กาเวริยา ชลํ กาเวริชลํ, กาเวริชลสฺส สมฺปาโต ปวตฺตนํ กาเวริชลสมฺปาโต, เตน ปริ สมนฺตโต ภูตํ ปวตฺติตํ มหีตลํ เอตสฺสาติ กาเวริชลสมฺปาตปริภูตมหีตโล, ตสฺมึ. อิทฺเธติ นานาสมฺปตฺติยา สมิทฺเธ. สพฺพงฺคสมฺปนฺเนติ สพฺพสุโขปกรณสมฺปนฺเน. มงฺคเลติ ชนานํ อิทฺธิวุทฺธิการณภูเต. ภูตมงฺคเลติ เอวํนามเก คาเม.
ปวโร ¶ ติรตารีณตลาทิคเณหิ กุลาจลจกฺกโภคินา โภควลยสีทนฺตรสาคราทิ อากาโร เอตาสนฺติ ปวราการา, ปาการา จ ปริขา จ ปาการปริขา, ปวราการา จ ตา ปาการปริขา จาติ ปวราการปาการปริขา, ตาหิ ปริวาริโต ปวราการปาการปริขาปริวาริโต, ตสฺมึ. ทสฺสนีเยติ ทสฺสนารเห. มโน รมติ เอตฺถาติ มโนรโม, ตสฺมึ.
ตีรสฺส อนฺโต ตีรนฺโต, ตีรเมว วา อนฺโต ตีรนฺโต, โปกฺขรณิโสพฺภอุทกวาหกปริขาทีนํ กูลปฺปเทโส, ตีรนฺเต รุหึสุ ชายึสูติ ตีรนฺตรุหา, ตีรนฺตรุหา จ เต พหุตฺตา อตีรา อปริจฺเฉทา จาติ ตีรนฺตรุหวาตีรา. ว-กาโร สนฺธิโช, ตรูนํ ราชาโน ตรุราชาโน, ตีรนฺตรุหวาตีรา จ เต ตรุราชาโน จาติ ตีรนฺตรุหวาตีรตรุราชาโน, เตหิ วิราชิโต ตีรนฺต…เป… วิราชิโต, ตสฺมึ, ปุปฺผูปคผลูปคฉายูปเคหิ มหารุกฺเขหิ ปฏิมณฺฑิเตติ อตฺโถ. ‘‘ตีรนฺตรุหวานตรุราชิวิราชิเต’’ติ วา ปาโ, ตีรนฺตรุหานํ วานตรูนํ เวตรูปรุกฺขานํ ราชีหิ ปนฺตีหิ ปฏิมณฺฑิเตติ ¶ อตฺโถ. ทิชานํ คณา ทิชคณา, นานา จ เต ทิชคณา จาติ นานาทิชคณา, เต ตโต ตโต อาคนฺตฺวา รมนฺติ เอตฺถาติ นานาทิชคณาราโม, ตสฺมึ, สุกโกกิลมยูราทิสกุณานํ อาคนฺตฺวา รมนฏฺานภูเตติ อตฺโถ. นานารามมโนรเมติ นานา อเนเก อารามา ปุปฺผผลารามา นานารามา, เตหิ มโนรโมติ นานารามมโนรโม, ตสฺมึ.
จารู จ เต ปงฺกชา จาติ จารุปงฺกชา, กมลุปฺปลกุมุทาทโย, จารุปงฺกเชหิ สํกิณฺณา สฺฉนฺนา จารุปงฺกชสํกิณฺณา, จารุปงฺกชสํกิณฺณา จ เต ตฬากา เจติ จารุปงฺกชสํกิณฺณตฬากา, เตหิ สมลงฺกโต วิภูสิโต จารุ…เป… สมลงฺกโต, ตสฺมึ. สุนฺทโร มธุโร รโส อสฺสาติ สุรสํ, สุรสฺจ ตํ อุทกฺจาติ สุรโสทกํ, สุรโสทเกน สมฺปุณฺณา สุรโสทกสมฺปุณฺณา, วรา จ เต กูปา จาติ วรกูปา, สุรโสทกสมฺปุณฺณา จ เต วรกูปา เจติ สุรโสทกสมฺปุณฺณวรกูปา, เตหิ อุปโสภิโต สุรโส…เป… กูปโสภิโต, ตสฺมึ.
วิเสเสน จิตฺราติ วิจิตฺรา, วิจิตฺรา จ เต วิปุลา จาติ วิจิตฺรวิปุลา, วิจิตฺรวิปุลา จ เต มณฺฑปา จาติ…เป… มณฺฑปา, อติสเยน อุคฺคตา อจฺจุคฺคตา, อจฺจุคฺคตา จ เต วรมณฺฑปา จาติ อจฺจุคฺควรมณฺฑปา, คาถาพนฺธวเสน วณฺณโลโป, วิจิตฺรวิปุลา ¶ จ เต อจฺจุคฺควรมณฺฑปา จาติ วิจิตฺรวิปุลอจฺจุคฺควรมณฺฑปา, เตหิ มณฺฑิโต วิภูสิโต วิจิตฺร…เป… มณฺฑิโต, ตสฺมึ. มณฺฑํ สูริยรสฺมึ ปาติ รกฺขตีติ มณฺฑโป. ตโต ตโต อาคมฺม วสนฺติ เอตฺถาติ อาวาโส, ปาสาทหมฺมิยมาฬาทโย. อเนเกหีติ พหูหิ. อจฺจนฺตนฺติ อติสเยน.
ธรณีตลํ ¶ เภตฺวา อุคฺคเตน วิย, ขรํ ผรุสํ เกลาสสิขรํ ชิตฺวา อวหสนฺเตน วิย ถูเปน จ อุปโสภิเต วิหาเรติ โยชนา.
อมฺพุํ ททาตีติ อมฺพุโท, สรเท อมฺพุโท สรทมฺพุโท, ถุลฺลนตมหนฺตภาวสามฺเน สรทมฺพุเทน สงฺกาโส สรทมฺพุทสงฺกาโส, ตสฺมึ. สมฺมา อุสฺสิโต อุคฺคโตติ สมุสฺสิโต, ตสฺมึ. โอโลเกนฺตานํ, วสนฺตานฺจ ปสาทํ จิตฺตสฺส โตสํ ชเนตีติ ปสาทชนนํ, ตสฺมึ. เอตฺตาวตา วินยวินิจฺฉยกถาย ปวตฺติตเทสํ ทสฺเสติ, ‘‘วสตา มยา’’ติ กตฺตารํ.
เทวทตฺตจิฺจมาณวิกาทีหิ กตาปราธสฺส, สีตุณฺหาทิปริสฺสยสฺส จ สหนโต, สสนฺตานคตกิเลสาทีนํ หนนโต จ สีโห วิยาติ สีโห, พุทฺโธ จ โส สีโห จาติ พุทฺธสีโห. เสฏฺปริยาโย วา สีห-สทฺโท, พุทฺธเสฏฺเนาติ อตฺโถ. วุตฺตสฺสาติ เทสิตสฺส. วินยสฺส วินยปิฏกสฺส. วินิจฺฉโยติ ปาาคโต เจว อฏฺกถาคโต จ อาจริยปรมฺปราภโต จ วินิจฺฉโย. พุทฺธสีหนฺติ เอวํนามกํ มหาเถรํ. สมุทฺทิสฺสาติ อุทฺทิสิตฺวา, เตน กตอายาจนํ ปฏิจฺจาติ วุตฺตํ โหติ. อิมินา พาหิรนิมิตฺตํ ทสฺสิตํ.
อยํ วินิจฺฉโย มม สทฺธิวิหาริกํ พุทฺธสีหํ สมุทฺทิสฺส ภิกฺขูนํ หิตตฺถาย สมาสโต วรปาสาเท วสตา มยา กโตติ โยชนา.
กิมตฺถายาติ อาห ‘‘วินยสฺสาวโพธตฺถํ, สุเขเนวาจิเรน จา’’ติ, อนุปาทิเสเสน นิพฺพานปริยนฺตานิสํสสฺส วินยปิฏกสฺส ปกรณสฺส คนฺถวเสน สมาเสตฺวา อตฺถวเสน สุฏฺุ วินิจฺฉิตตฺตา สุเขน เจว อจิเรน ¶ จ อวโพธนตฺถนฺติ วุตฺตํ โหติ. ภิกฺขูนนฺติ ปธานนิทสฺสนํ, เอกเสสนิทฺเทโส วา เหฏฺา –
‘‘ภิกฺขูนํ ¶ ภิกฺขุนีนฺจ หิตตฺถาย สมาหิโต. ปวกฺขามี’’ติ (วิ. วิ. คนฺถารมฺภกถา ๒) –
อารทฺธตฺตา. อิมินา ปโยชนํ ทสฺสิตํ.
๓๑๗๙. เอวํ เทสกตฺตุนิมิตฺตปโยชนานิ ทสฺเสตฺวา กาลนิยมํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อจฺจุตา’’ติอาทิ. วิกฺกมนํ วิกฺกนฺโต, วิกฺกโมติ อตฺโถ. อจฺจุตํ เกนจิ อนภิภูตํ, ตฺจ ตํ วิกฺกนฺตฺจาติ อจฺจุตวิกฺกนฺตํ, อจฺจุตสฺส นารายนสฺส วิย อจฺจุตวิกฺกนฺตํ เอตสฺสาติ อจฺจุตจฺจุตวิกฺกนฺโต. โก โส? ราชา, ตสฺมึ. กลมฺภกุลํ นนฺทยตีติ กลมฺภกุลนนฺทโน, ตสฺมึ. อิมินา ตสฺส กุลวํโส นิทสฺสิโต. กลมฺภกุลวํสชาเต อจฺจุตจฺจุตวิกฺกนฺตนาเม โจฬราชินิ มหึ โจฬรฏฺํ สมนุสาสนฺเต สมฺมา อนุสาสนฺเต สติ ตสฺมึ โจฬราชินิ รชฺชํ กาเรนฺเต สติ อยํ วินิจฺฉโย มยา อารทฺโธ เจว สมาปิโต จาติ. อิมินา กาลํ นิทสฺเสติ.
๓๑๘๐. อิทานิ อิมํ วินยวินิจฺฉยปฺปกรณํ กโรนฺเตน อตฺตโน ปฺุสมฺปทํ สกลโลกหิตตฺถาย ปริณาเมนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. อยํ วินยวินิจฺฉโย อนฺตรายํ วินา ยถา สิทฺธึ นิปฺผตฺตึ ปตฺโต, ตถา สตฺตานํ ธมฺมสํยุตา กุสลนิสฺสิตา สงฺกปฺปา จิตฺตุปฺปาทา, อธิปฺเปตตฺถา วา สพฺเพ อนฺตรายํ วินา สิชฺฌนฺตุ นิปฺปชฺชนฺตูติ โยชนา.
๓๑๘๑. เตเนว ปฺุปฺผลภาเวน สกลโลกหิเตกเหตุโน ภควโต สาสนสฺส จิรฏฺิติมาสีสนฺโต อาห ‘‘ยาว ติฏฺตี’’ติอาทิ. ‘‘มนฺทาโร’’ติ วุจฺจติ ¶ สีตสินิทฺธเอกปพฺพตราชา. กํ วุจฺจติ อุทกํ, เตน ทาริโต นิคฺคมปฺปเทโส ‘‘กนฺทโร’’ติ วุจฺจติ. สีตสินิทฺธวิปุลปุลินตเลหิ, สนฺทมานสาตสีตลปสนฺนสลิเลหิ, กีฬมานนานปฺปการมจฺฉคุมฺเพหิ, อุภยตีรปุปฺผผลปลฺลวาลงฺกตตรุลตาวเนหิ, กูชมานสุกสาลิกกโอกิลมยูรหํสาทิสกุนฺตาภิรุเตหิ, ตตฺถ ตตฺถ ปริภมนฺตภมรามวชฺชาหิ จ จารุ มนฺุา กนฺทรา เอตสฺสาติ จารุกนฺทโร. กลิ วุจฺจติ อปราโธ, ตํ สาสติ หึสติ อปเนตีติ กลิสาสนํ. ‘‘กลุสาสน’’นฺติ วา ปาโ. กลุสํ วุจฺจติ ปาปํ, ตํ อสติ วิกฺขิปติ ทูรมุสฺสารยตีติ กลุสาสนํ, ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธสงฺขาตํ ติวิธสาสนํ.
๓๑๘๒. เอวํ ¶ โอกสฺส ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถหิตสาธกสฺส สาสนสฺส จิรฏฺิตึ ปตฺเถตฺวา เตเนว ปฺุกมฺมานุภาเวน โลกสฺส ทิฏฺธมฺมิกตฺถเหตุมาสีสนฺโต อาห ‘‘กาเล’’ติอาทิ. กาเลติ สสฺสสมิทฺธีนํ อนุรูเป กาเล. สมฺมา ปวสฺสนฺตูติ อวุฏฺิอติวุฏฺิโทสรหิตา ยถา สสฺสาทีนิ สมฺปชฺชนฺติ, ตถา วสฺสํ วุฏฺิธารํ ปวสฺสนฺตูติ อตฺโถ. วสฺสวลาหกาติ วสฺสวลาหกาธิฏฺิตา ปชฺชุนฺนเทวปุตฺตา. มหีปาลาติ ราชาโน. ธมฺมโตติ ทสราชธมฺมโต. สกลํ มหินฺติ ปถวินิสฺสิตสพฺพชนกายํ.
๓๑๘๓. เอวํ สพฺพโลกสฺส โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺติสาธนตฺถาย อตฺตโน ปฺุปริณามํ กตฺวา อิทานิ วิทิตโลกุตฺตรสมฺปตฺตินิปฺผาทนวเสเนว ปฺุปริณามํ กโรนฺโต อาห ‘‘อิม’’นฺติอาทิ. อิมินา อตฺตโน วิรจิตํ ปจฺจกฺขํ วินิจฺฉยมาห. สารภูตนฺติ สีลสาราทิติวิธสิกฺขาสารสฺส ปกาสนโต หตฺถสารมิว ภูตํ. หิตนฺติ ตทตฺเถ ปฏิปชฺชนฺตานํ อนุปาทิเสสนิพฺพานาวสานสฺส หิตสฺส อาวหนโต, สํสารทุกฺขสฺส จ วูปสมนโต ¶ อมโตสธํ วิย หิตํ. อตฺถยุตฺตนฺติ ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกปรมตฺถานํ วินยนาทีหิ ยุตฺตตฺตา อตฺถยุตฺตํ. กโรนฺเตนาติ รจยนฺเตน มยา. ยํ ปฺุํ ปตฺตนฺติ การกํ ปุนาตีติ ปฺุํ, ปุชฺชภวผลนิปฺผาทนโต วา ‘‘ปฺุ’’นฺติ สงฺขํ คตํ ยํ กุสลกมฺมํ อปริเมยฺยภวปริยนฺตํ ปสุตํ อธิคตํ. เตน ปฺุเน เหตุภูเตน. อยํ โลโกติ อยํ สกโลปิ สตฺตโลโก. มุนินฺทปฺปยาตนฺติ มุนินฺเทน สมฺมาสมฺพุทฺเธน สมฺปตฺตํ. วีตโสกนฺติ วิคตโสกํ. โสกปริเทวทุกฺขโทมนสฺสอุปายาสาทีหิ วิคตตฺตา, เตสํ นิกฺกมนนิมิตฺตตฺตา จ อปคตโสกาทิสํสารทุกฺขํ. สิวํ ปุรํ นิพฺพานปุรํ ปาปุณาตุ สจฺฉิกโรตุ, กิเลสปรินิพฺพาเนน, อนุปาทิเสสาย นิพฺพานธาตุยา จ ปรินิพฺพาตูติ วุตฺตํ โหติ.
อิติ ตมฺพปณฺณิเยนาติอาทิ ปกรณการกสฺส ปภวสุทฺธิพาหุสจฺจาทิคุณมุเขน ปกรเณ คารวํ ชเนตุกาเมน เอตสฺส สิสฺเสน ปิตํ วากฺยํ.
ตตฺถ ตมฺพปณฺณิเยนาติ ตมฺพปณฺณิมฺหิ ชาโต, ตตฺถ วิทิโต, ตโต อาคโตติ วา ตมฺพปณฺณิโย, เตน. พฺยากรณมเวจฺจ อธีตวาติ เวยฺยากรโณ, ปรโม จ อุตฺตโม จ โส เวยฺยากรโณ จาติ ปรมเวยฺยากรโณ, เตน. ตีณิ ปิฏกานิ สมาหฏานิ, ติณฺณํ ปิฏกานํ สมาหาโร วา ติปิฏกํ, นียนฺติ พุชฺฌียนฺติ เสยฺยตฺถิเกหีติ นยา, นยนฺติ วา เอเตหิ โลกิยโลกุตฺตรสมฺปตฺตึ ¶ วิเสเสนาติ นยา, ปาฬินยอตฺถนยเอกตฺตนยาทโยว, ติปิฏเก อาคตา นยา ติปิฏกนยา, วิธานํ ปสาสนํ, ปวตฺตนํ วา วิธิ, ติปิฏกนยานํ วิธิ ติปิฏกนยวิธิ, ติปิฏกนยวิธิมฺหิ กุสโล ติปิฏกนยวิธิกุสโล, เตน.
ปรมา ¶ จ เต กวิชนา จาติ ปรมกวิชนา, ปรมกวิชนานํ หทยานิ ปรมกวิชนหทยานิ, ปทุมานํ วนานิ ปทุมวนานิ, ปรมกวิชนหทยานิ จ ตานิ ปทุมวนานิ จาติ ปรมกวิชนหทยปทุมวนานิ, เตสํ วิกสนํ โพธํ สูริโย วิย กโรตีติ ปรมกวิชนหทยปทุมวนวิกสนกโร, เตน. กวี จ เต วรา จาติ กวิวรา, กวีนํ วราติ วา กวิวรา, กวิวรานํ วสโภ อุตฺตโม กวิวรวสโภ, เตน, กวิราชราเชนาติ อตฺโถ.
ปรมา จ สา รติ จาติ ปรมรติ, ปรมรตึ กโรนฺตีติ ปรมรติกรานิ, วรานิ จ ตานิ มธุรานิ จาติ วรมธุรานิ, วรมธุรานิ จ ตานิ วจนานิ จาติ วรมธุรวจนานิ, ปรมรติกรานิ จ ตานิ วรมธุรวจนานิ จาติ ปรมรติกรวรมธุรวจนานิ, อุคฺคิรณํ กถนํ อุคฺคาโร, ปรมรติกรวรมธุรวจนานํ อุคฺคาโร เอตสฺสาติ ปรม…เป… วจนุคฺคาโร, เตน. อุรคปุรํ ปรมปเวณิคาโม อสฺส นิวาโสติ อุรคปุโร, เตน. พุทฺธทตฺเตนาติ เอวํนามเกน เถเรน, อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรนาติ อตฺโถ. อยํ วินยวินิจฺฉโย รจิโตติ สมฺพนฺโธ.
นิฏฺิตา จายํ วินยตฺถสารสนฺทีปนี นาม
วินยวินิจฺฉยวณฺณนา.
วินยวินิจฺฉย-ฏีกา สมตฺตา.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
อุตฺตรวินิจฺฉย-ฏีกา
คนฺถารมฺภกถาวณฺณนา
(ก)
เทวาติเทวํ ¶ ¶ สุคตํ, เทวพฺรหฺมินฺทวนฺทิตํ;
ธมฺมฺจ วฏฺฏุปจฺเฉทํ, นตฺวา วฏฺฏาติตํ คณํ.
(ข)
วนฺทนามยปฺุเน, กมฺเมน รตนตฺตเย;
เฉตฺวา อุปทฺทเว สพฺเพ, อารภิสฺสํ สมาหิโต.
(ค)
เถเรน พุทฺธทตฺเตน, รจิตสฺส สมาสโต;
สํวณฺณนมสํกิณฺณํ, อุตฺตรสฺส ยถาพลํ.
๑. อถายมาจริโย อตฺตโน วิรจิเต วินเย ตสฺสุปนิสฺสเย วินยปิฏเก จ ภิกฺขูนํ นานปฺปการโกสลฺลชนนตฺถํ ปริวารฏฺกถายฺจ อาคตวินิจฺฉยํ สงฺคเหตฺวา อุตฺตรปกรณํ วณฺณยิตุกาโม ¶ ปมํ ตาว อนฺตรายนิวารเณน ยถาธิปฺเปตสาธนตฺถํ รตนตฺตยํ วนฺทนฺโต อาห ‘‘สพฺพสตฺตุตฺตม’’นฺติอาทิ.
ปกรณารมฺเภ รตนตฺตยวนฺทนาปโยชนํ ตตฺถ ตตฺถาจริเยหิ พหุธา ปปฺจิตํ, อมฺเหหิ จ วินยวินิจฺฉยวณฺณนายํ สมาสโต ทสฺสิตนฺติ น ตํ อิธ วณฺณยิสฺสาม. ปกรณาภิเธยฺย กรณปฺปการปโยชนานิปิ ¶ ตตฺถ ทสฺสิตนยานุสาเรน อิธาปิ เวทิตพฺพานิ. สมฺพนฺธาทิทสฺสนมุเขน อนุตฺตานปทวณฺณนเมเวตฺถ กริสฺสามิ.
ชินํ, ธมฺมฺจ, คณฺจ วนฺทิตฺวา อุตฺตรํ ทานิ กริสฺสามีติ สมฺพนฺโธ. กึวิสิฏฺํ ชินํ, ธมฺมํ, คณฺจ วนฺทิตฺวาติ อาห ‘‘สพฺพสตฺตุตฺตม’’นฺติอาทิ. ตตฺถ สพฺพสตฺตุตฺตมนฺติ ปฺจสุ กามคุเณสุ สตฺตา อาสตฺตา วิสตฺตา ลคฺคิตาติ สตฺตา, ปรมตฺถโต สตฺตปฺตฺติยา อุปาทานภูตา อุปาทานกฺขนฺธา โวหารโต ขนฺธสนฺตตึ อุปาทาย ปฺตฺตา สมฺมุติ ‘‘สตฺตา’’ติ วุจฺจนฺติ. เต ปน กามาวจราทิภูมิวเสน, นิรยาทิปเทสวเสน, อเหตุกาทิปฏิสนฺธิวเสนาติ เอวมาทีหิ อนนฺตปเภทา. เตสุ ขีณาสวานํ ยถาวุตฺตนิพฺพจนตฺเถน สตฺตโวหาโร น ลพฺภติ. ตถาปิ เต ภูตปุพฺพคติยา วา ตํสทิสตฺตา วา ‘‘สตฺตา’’ติ วุจฺจนฺติ. สพฺเพ จ เต สตฺตา จา ติ สพฺพสตฺตา. อุทฺธฏตมตฺตา, อุคฺคตตมตฺตา, เสฏฺตฺตา จ อุตฺตโม, สพฺพสตฺตานํ โลกิยโลกุตฺตเรหิ รูปารูปคุเณหิ อุตฺตโม, สพฺพสตฺเตสุ วา อุตฺตโม ปวโร เสฏฺโติ สพฺพสตฺตุตฺตโม. ‘‘ชิน’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ.
ปุนปิ กึวิสิฏฺนฺติ อาห ‘‘ธีร’’นฺติ. ธี วุจฺจติ ปฺา, ตาย อีรติ วตฺตตีติ ธีโร, ตํ. ตาทิภาเวน อินฺทขีลสิเนรุอาทโย วิย อฏฺโลกธมฺมสงฺขาเตน ภุสวาเตน อกมฺปิยฏฺเน, จตุเวสารชฺชวเสน สเทวเก โลเก เกนจิ อกมฺปนียฏฺเน จ ธีรํ, ธิติสมฺปนฺนนฺติ อตฺโถ. อิทมฺปิ ตสฺเสว วิเสสนํ.
วนฺทิตฺวาติ กายวจีมโนทฺวาเรหิ อภิวาเทตฺวาติ อตฺโถ, ยถาภุจฺจคุณสํกิตฺตเนน โถเมตฺวา. สิรสาติ ภตฺติภาวนตุตฺตมงฺเคน กรณภูเตน. อิมินา วิเสสโต ¶ กายปณาโม ทสฺสิโต, คุณสํกิตฺตเนน วจีปณาโม, อุภยปณาเมหิ นานนฺตริยกตาย มโนปณาโมปิ ทสฺสิโต จ โหติ.
ชินนฺติ ¶ เทวปุตฺตกิเลสาภิสงฺขารมจฺจุขนฺธมารสงฺขาเต ปฺจวิเธ มาเร พลวิธมนสมอุจฺเฉทปหานสหายเวกลฺลนิทาโนปจฺเฉทวิสยาติกฺกมวเสน ปฺจหิ อากาเรหิ ชิตวาติ ชิโน, ตํ.
‘‘ธมฺม’’นฺติ เอตสฺส นิพฺพจนาทิวเสน อตฺถวินิจฺฉโย เหฏฺา ทสฺสิโตว. อธมฺมวิทฺธํสนฺติ ธมฺมสงฺขาตสฺส กุสลสฺส ปฏิปกฺขตฺตา อธมฺโม วุจฺจติ อกุสลธมฺโม, ตํ อกุสลสงฺขาตํ อธมฺมํ วิทฺธํเสติ วินาเสติ ปชหติ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณปฺปหาเนนาติ อธมฺมวิทฺธํโส, สปริยตฺติโก นวโลกุตฺตโร ธมฺโม. ปริยตฺติ หิ ปฺจนฺนํ ปหานานํ มูลการณตฺตา ผลูปจาเรน ตถา วุจฺจติ, ตํ อธมฺมวิทฺธํสํ. ‘‘ธมฺม’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ.
คณนฺติ อฏฺนฺนํ อริยปุคฺคลานํ สมูหํ, สงฺฆนฺติ อตฺโถ. องฺคณนาสนนฺติ อตฺตโน นิสฺสยํ องฺคนฺติ มตฺเถนฺตีติ องฺคณา, กิเลสา ราคโทสโมหา, เต องฺคเณ นาเสติ ยถาโยคํ ตทงฺควิกฺขมฺภนสมุจฺเฉทปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณปฺปหาเนหิ ปชหตีติ องฺคณนาสโน, ตํ. ‘‘คณ’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ.
๒. มยา วินยสฺส โย สาโร วินิจฺฉโย รจิโต, ตสฺส วินิจฺฉยสฺสาติ โยชนา. นตฺถิ ตสฺส อุตฺตโรติ อนุตฺตโร, สพฺเพสุ วินิจฺฉเยสุ, สพฺเพสํ วา วินิจฺฉยานํ อนุตฺตโร อุตฺตโม วินิจฺฉโยติ สพฺพานุตฺตโร, ตํ. อุตฺตรํ ปกรณํ อิทานิ กริสฺสามีติ โยชนา.
๓. ภณโตติ ภณนฺตสฺส ปคุณํ วาจุคฺคตํ กโรนฺตสฺส. ปโตติ ปนฺตสฺส วาจุคฺคตํ สชฺฌายนฺตสฺส. ปยฺุชโตติ ตตฺถ ¶ ปกาเรน ยฺุชนฺตสฺส, ตํ อฺเสํ วาเจนฺตสฺส วา. สุณโตติ ปเรหิ วุจฺจมานํ สุณนฺตสฺส. จินฺตยโตติ ยถาสุตํ อตฺถโต, สทฺทโต จ จินฺเตนฺตสฺส. ‘‘อพุทฺธสฺส พุทฺธิวฑฺฒน’’นฺติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน วิภตฺติโลโป. อพุทฺธสฺส พาลสฺส วินเย อปฺปกตฺุโน ภิกฺขุภิกฺขุนิชนสฺส. พุทฺธิวฑฺฒนํ วินยวินิจฺฉเย ปฺาวุทฺธินิปฺผาทกํ. อถ วา พุทฺธสฺส วินิจฺฉเย กตปริจยตฺตา ปฺวโต ชนสฺส พุทฺธิวฑฺฒนํ พุทฺธิยา ปฺาย ติกฺขวิสทภาวาปาทเนน ภิยฺโยภาวสาธกํ. ปรมํ อุตฺตมํ อุตฺตรํ นาม ¶ ปกรณํ วทโต กเถนฺตสฺส เม มม สนฺติกา นิรตา วินิจฺฉเย, ตีสุ สิกฺขาสุ วา วิเสเสน รตา นิโพธถ ชานาถ สุตมยาณํ อภินิปฺผาเทถาติ โสตุชนํ สวเน นิโยเชติ.
มหาวิภงฺคสงฺคหกถาวณฺณนา
๔. เอวํ โสตุชนํ สวเน นิโยเชตฺวา ยถาปฏิฺาตํ อุตฺตรวินิจฺฉยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘เมถุน’’นฺติอาทิ. ‘‘กติ อาปตฺติโย’’ติ อยํ ทิฏฺสํสนฺทนา, อทิฏฺโชตนา, วิมติจฺเฉทนา, อนุมติ, กเถตุกมฺยตาปุจฺฉาติ ปฺจนฺนํ ปุจฺฉานํ กเถตุกมฺยตาปุจฺฉา. ติสฺโส อาปตฺติโย ผุเสติ ตสฺสา สงฺเขปโต วิสฺสชฺชนํ.
๕. เอวํ คณนาวเสน ทสฺสิตานํ ‘‘ภเว’’ติอาทิ สรูปโต ทสฺสนํ. เขตฺเตติ ติณฺณํ มคฺคานํ อฺตรสฺมึ อลฺโลกาเส ติลพีชมตฺเตปิ ปเทเส. เมถุนํ ปฏิเสวนฺตสฺส ปาราชิกํ ภเวติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติ วุตฺตนฺติ โยชนา. ‘‘เยภุยฺยกฺขายิเต’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ, อุปฑฺฒกฺขายิเตปิ ถุลฺลจฺจยสฺส เหฏฺา วุตฺตตฺตา. วฏฺฏกเต มุเข อผุสนฺตํ องฺคชาตํ ปเวเสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ โยชนา.
๖. ‘‘อทินฺนํ ¶ อาทิยนฺโต’’ติอาทโยปิ วุตฺตนยาเยว.
๗. ปฺจมาสคฺฆเน วาปีติ โปราณกสฺส นีลกหาปณสฺส จตุตฺถภาคสงฺขาเต ปฺจมาเส, ตทคฺฆนเก วา. อธิเก วาติ อติเรกปฺจมาสเก วา ตทคฺฆนเก วา. อทินฺเน ปฺจวีสติยา อวหารานํ อฺตเรน อวหเฏ ปราชโย โหตีติ อตฺโถ. มาเส วา อูนมาเส วา ตทคฺฆนเก วา ทุกฺกฏํ. ตโต มชฺเฌติ ปฺจมาสกโต มชฺเฌ. ปฺจ มาสา สมาหฏา, ปฺจนฺนํ มาสานํ สมาหาโรติ วา ปฺจมาสํ, ปฺจมาสํ อคฺฆตีติ ปฺจมาสคฺฆนํ, ปฺจมาสฺจ ปฺจมาสคฺฆนฺจ ปฺจมาสคฺฆนํ, เอกเทสสรูเปกเสโสยํ, ตสฺมึ. มาเส วาติ เอตฺถาปิ มาโส จ มาสคฺฆนกฺจ มาสมาสคฺฆนโกติ วตฺตพฺเพ ‘‘มาเส’’ติ เอกเทสสรูเปกเสโส, อุตฺตรปทโลโป จ ทฏฺพฺโพ.
‘‘ปฺจมาสคฺฆเน’’ติ สามฺเน วุตฺเตปิ โปราณกสฺส นีลกหาปณสฺเสว จตุตฺถภาควเสน ปฺจมาสนิยโม ¶ กาตพฺโพ. ตถา หิ ภควตา ทุติยปาราชิกํ ปฺาเปนฺเตน ภิกฺขูสุ ปพฺพชิตํ ปุราณโวหาริกมหามตฺตํ ภิกฺขุํ ‘‘กิตฺตเกน วตฺถุนา ราชา มาคโธ เสนิโย พิมฺพิสาโร โจรํ คเหตฺวา หนติ วา พนฺธติ วา ปพฺพาเชติ วา’’ติ ปุจฺฉิตฺวา เตน ‘‘ปาเทน วา ปาทารเหน วา’’ติ วุตฺเต เตเนว ปมาเณน อทินฺนํ อาทิยนฺตสฺส ปฺตฺตํ. อฏฺกถายฺจ –
‘‘ปฺจมาสโก ปาโทติ ปาฬึ อุลฺลิงฺคิตฺวา ‘ตทา ราชคเห วีสติมาสโก กหาปโณ โหติ, ตสฺมา ¶ ปฺจมาสโก ปาโท’. เอเตน ลกฺขเณน สพฺพชนปเทสุ กหาปณสฺส จตุตฺโถ ภาโค ‘ปาโท’ติ เวทิตพฺโพ. โส จ โข โปราณกสฺส นีลกหาปณสฺส วเสน, น อิตเรสํ ทุทฺรทามกาทีนํ. เตน หิ ปาเทน อตีตา พุทฺธาปิ ปาราชิกํ ปฺเปสุํ, อนาคตาปิ ปฺเปสฺสนฺติ. สพฺพพุทฺธานฺหิ ปาราชิกวตฺถุมฺหิ วา ปาราชิเก วา นานตฺตํ นตฺถิ, อิมาเนว จตฺตาริ ปาราชิกวตฺถูนิ, อิมาเนว จตฺตาริ ปาราชิกานิ, อิโต อูนํ วา อติเรกํ วา นตฺถิ. ตสฺมา ภควาปิ ธนิยํ วิครหิตฺวา ปาเทเนว ทุติยปาราชิกํ ปฺเปนฺโต ‘โย ปน ภิกฺขุ อทินฺนํ เถยฺยสงฺขาต’นฺติอาทิมาหา’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๘) วุตฺตํ.
สารตฺถทีปนิยฺจ –
‘‘จตุตฺโถ ภาโค ปาโทติ เวทิตพฺโพติ อิมินาว สพฺพชนปเทสุ กหาปณสฺเสว วีสติโม ภาโคมาสโกติ อิทฺจ วุตฺตเมว โหตีติ ทฏฺพฺพํ. โปราณสตฺถานุรูปํ ลกฺขณสมฺปนฺนา อุปฺปาทิตา นีลกหาปณาติ เวทิตพฺพา. ทุทฺรทาเมน อุปฺปาทิโต ทุทฺรทามโก. โส กิร นีลกหาปณสฺส ติภาคํ อคฺฆตี’ติ วตฺวา ‘ยสฺมึ ปเทเส นีลกหาปณา น สนฺติ, ตตฺถาปิ นีลกหาปณวเสเนว ปริจฺเฉโท กาตพฺโพ. กถํ? นีลกหาปณานํ วฬฺชนฏฺาเน จ อวฬฺชนฏฺาเน จ สมานอคฺฆวเสน ปวตฺตมานํ ภณฺฑํ นีลกหาปเณน สมานคฺฆํ คเหตฺวา ตสฺส จตุตฺถภาคคฺฆนกํ นีลกหาปณสฺส ปาทคฺฆนกนฺติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา วินิจฺฉโย กาตพฺโพ’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๘๘) อยมตฺโถว วุตฺโต.
เอตฺถ ¶ กหาปณํ นาม กโรนฺตา สุวณฺเณนปิ กโรนฺติ รชเตนปิ ตมฺเพนปิ สุวณฺณรชตตมฺพมิสฺสเกนปิ ¶ . เตสุ กตรํ กหาปณํ นีลกหาปณนฺติ? เกจิ ตาว ‘‘สุวณฺณกหาปณ’’นฺติ. เกจิ ‘‘มิสฺสกกหาปณ’’นฺติ. ตตฺถ ‘‘สุวณฺณกหาปณ’’นฺติ วทนฺตานํ อยมธิปฺปาโย – ปาราชิกวตฺถุนา ปาเทน สพฺพตฺถ เอกลกฺขเณน ภวิตพฺพํ, กาลเทสปริโภคาทิวเสน อคฺฆนานตฺตํ ปาทสฺเสว ภวิตพฺพํ. ภควตา หิ ธมฺมิกราชูหิ หนนพนฺธนปพฺพาชนานุรูเปเนว อทินฺนาทาเน ปาราชิกํ ปฺตฺตํ, น อิตรถา. ตสฺมา เอสา สพฺพทา สพฺพตฺถ อพฺยภิจารีติ สุวณฺณมยสฺส กหาปณสฺส จตุตฺเถน ปาเทน ภวิตพฺพนฺติ.
‘‘มิสฺสกกหาปณ’’นฺติ วทนฺตานํ ปน อยมธิปฺปาโย –
อฏฺกถายํ –
‘‘ตทา ราชคเห วีสติมาสโก กหาปโณ โหติ, ตสฺมา ปฺจมาสโก ปาโท. เอเตน ลกฺขเณน สพฺพชนปเทสุ กหาปณสฺส จตุตฺโถ ภาโค ‘ปาโท’ติ เวทิตพฺโพ. โส จ โข โปราณกสฺส นีลกหาปณสฺส วเสน, น อิตเรสํ ทุทฺรทามกาทีน’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๘) –
วุตฺตตฺตา, สารตฺถทีปนิยฺจ –
‘‘โปราณสตฺถานุรูปํ ลกฺขณสมฺปนฺนา อุปฺปาทิตา นีลกหาปณาติ เวทิตพฺพา’’ติ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๘๘) –
วุตฺตตฺตา จ ‘‘วินยวินิจฺฉยํ ปตฺวา ครุเก าตพฺพ’’นฺติ วจนโต จ มิสฺสกกหาปโณเยว นีลกหาปโณ. ตตฺเถว หิ โปราณสตฺถวิหิตํ ลกฺขณํ ทิสฺสติ. กถํ? ปฺจ ¶ มาสา สุวณฺณสฺส, ตถา รชตสฺส, ทส มาสา ตมฺพสฺสาติ เอเต วีสติ มาเส มิสฺเสตฺวา พนฺธนตฺถาย วีหิมตฺตํ โลหํ ปกฺขิปิตฺวา อกฺขรานิ จ หตฺถิอาทีนมฺตรฺจ รูปํ ทสฺเสตฺวา กโต นิทฺโทสตฺตา นีลกหาปโณ นาม โหตีติ.
สิกฺขาภาชนวินิจฺฉเย จ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘ปาโท นาม ปฺจ มาสา สุวณฺณสฺสา’’ติ ปุริมปกฺขวาทีนํ ¶ มเตน ปาโ ลิขิโต. เกสุจิ โปตฺถเกสุ ทุติยปกฺขวาทีนํ มเตน ‘‘ปฺจ มาสา หิรฺสฺสา’’ติ ปาโ ลิขิโต. สีหฬภาสาย โปราณเกหิ ลิขิตาย สามเณรสิกฺขาย ปน –
‘‘โปราณกสฺส นีลกหาปณสฺสาติ วุตฺตอฏฺกถาวจนสฺส, โปราณเก รตนสุตฺตาภิธานกสุตฺเต วุตฺตกหาปณลกฺขณสฺส จ อนุรูปโต ‘สุวณฺณรชตตมฺพานิ มิสฺเสตฺวา อุฏฺาเปตฺวา กตกหาปณํ กหาปณํ นามา’ติ จ ‘สามเณรานมุปสมฺปนฺนานฺจ อทินฺนาทานปาราชิกวตฺถุมฺหิ โก วิเสโส’ติ ปุจฺฉํ กตฺวา ‘สามเณรานํ ทสิกสุตฺเตนาปิ ปาราชิโก โหติ, อุปสมฺปนฺนานํ ปน สุวณฺณสฺส วีสติวีหิมตฺเตนา’’ติ –
จ วิเสโส ทสฺสิโต.
ตํ ปน สุวณฺณมาสกวเสน อฑฺฒติยมาสกํ โหติ, ปฺจมาสเกน จ ภควตา ปาราชิกํ ปฺตฺตํ. ตสฺมา ตสฺส ยถาวุตฺตลกฺขณสฺส กหาปณสฺส สพฺพเทเสสุ อลพฺภมานตฺตา สพฺพเทสสาธารเณน ตสฺส มิสฺสกกหาปณสฺส ปฺจมาสปาทคฺฆนเกน สุวณฺเณเนว ปาราชิกวตฺถุมฺหิ นิยมิเต สพฺพเทสวาสีนํ อุปการาย โหตีติ เอวํ สุวณฺเณเนว ปาราชิกวตฺถุปริจฺเฉโท กโต. อยเมว นิยโม ¶ สีหฬาจริยวาเทหิ สาโรติ คหิโต. ตสฺมา สิกฺขาครุเกหิ สพฺพตฺถ เปสเลหิ วินยธเรหิ อยเมว วินิจฺฉโย สารโต ปจฺเจตพฺโพ. โหนฺติ เจตฺถ –
‘‘เหมรชตตมฺเพหิ, สตฺเถ นิทฺทิฏฺลกฺขณํ;
อหาเปตฺวา กโต วีส-มาโส นีลกหาปโณ.
เหมปาทํ สชฺฌุปาทํ, ตมฺพปาททฺวยฺหิ โส;
มิสฺเสตฺวา รูปมปฺเปตฺวา, กาตุํ สตฺเถสุ ทสฺสิโต.
‘เอลา’ติ วุจฺจเต โทโส, นิทฺโทสตฺตา ตถีริโต;
ตสฺส ปาโท สุวณฺณสฺส, วีสวีหคฺฆโน มโต.
ยสฺมึ ¶ ปน ปเทเส โส, น วตฺตติ กหาปโณ;
วีสโสวณฺณวีหคฺฆํ, ตปฺปาทคฺฆนฺติ เวทิยํ.
วีสโสวณฺณวีหคฺฆํ, เถเนนฺตา ภิกฺขโว ตโต;
จวนฺติ สามฺคุณา, อิจฺจาหุ วินยฺุโน’’ติ.
๙. โอปาตนฺติ อาวาฏํ. ทุกฺเข ชาเตติ โยชนา.
๑๐. อุตฺตรึ ธมฺมนฺติ เอตฺถ ‘‘อุตฺตริมนุสฺสธมฺม’’นฺติ วตฺตพฺเพ นิรุตฺตินเยน มชฺฌปทโลปํ, นิคฺคหีตาคมฺจ กตฺวา ‘‘อุตฺตรึ ธมฺม’’นฺติ วุตฺตํ. อุตฺตริมนุสฺสานํ ฌายีนฺเจว อริยานฺจ ธมฺมํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ. อตฺตุปนายิกนฺติ อตฺตนิ ตํ อุปเนติ ‘‘มยิ อตฺถี’’ติ สมุทาจรนฺโต, อตฺตานํ วา ตตฺถ อุปเนติ ‘‘อหํ เอตฺถ สนฺทิสฺสามี’’ติ สมุทาจรนฺโตติ อตฺตุปนายิโก, ตํ อตฺตุปนายิกํ, เอวํ กตฺวา วทนฺโตติ สมฺพนฺโธ.
๑๑. ปริยาเยติ ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, โส ภิกฺขุ อรหา’’ติอาทินา (ปริ. ๒๘๗) ปริยายภณเน. าเตติ ยํ ¶ อุทฺทิสฺส ภณติ, ตสฺมึ วิฺุมฺหิ มนุสฺสชาติเก อจิเรน าเต. โน เจติ โน เจ ชานาติ.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา
ปาราชิกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๓. เจเตติ, อุปกฺกมติ, มุจฺจติ, เอวํ องฺคตฺตเย ปุณฺเณ ครุกํ วุตฺตํ. ทฺวงฺเค เจเตติ, อุปกฺกมติ ยทิ น มุจฺจติ, เอวํ องฺคทฺวเย ถุลฺลจฺจยนฺติ โยชนา. ปโยเคติ ปโยเชตฺวา อุปกฺกมิตุํ องฺคชาตามสนํ, ปรสฺส อาณาปนนฺติ เอวรูเป สาหตฺถิกาณตฺติกปโยเค.
๑๔. วุตฺตนเยเนว อุปรูปริ ปฺหาปุจฺฉนํ าตุํ สกฺกาติ ตํ อวตฺตุกาโม อาห ‘‘อิโต ปฏฺายา’’ติอาทิ. มยมฺปิ ยเทตฺถ ปุพฺเพ อวุตฺตมนุตฺตานตฺถฺจ, ตเทว วณฺณยิสฺสาม.
๑๕. กาเยนาติ ¶ อตฺตโน กาเยน. กายนฺติ อิตฺถิยา กายํ. เอส นโย ‘‘กายพทฺธ’’นฺติ เอตฺถาปิ.
๑๖. อตฺตโน กาเยน ปฏิพทฺเธน อิตฺถิยา กายปฏิพทฺเธ ผุฏฺเ ตุ ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
๑๗. ติสฺโส อาปตฺติโย สิยุนฺติ โยชนา. ทฺวินฺนํ มคฺคานนฺติ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคานํ.
๑๘. วณฺณาทิภฺเติ วณฺณาทินา ภณเน. กายปฏิพทฺเธ วณฺณาทินา ภฺเ ทุกฺกฏนฺติ โยชนา.
๑๙. อตฺตกามจริยายาติ อตฺตกามปาริจริยาย.
๒๐. ปณฺฑกสฺส สนฺติเกปิ อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ วทโต ตสฺส ภิกฺขุโนติ โยชนา. ติรจฺฉานคตสฺสาปิ สนฺติเกติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
๒๑. อิตฺถิปุริสานมนฺตเร ¶ สฺจริตฺตํ สฺจรณภาวํ สมาปนฺเน ภิกฺขุมฺหิ ปฏิคฺคณฺหนวีมํสาปจฺจาหรณกตฺติเก สมฺปนฺเน ตสฺส พุโธ ครุกํ นิทฺทิเสติ โยชนา.
๒๒. ทฺวงฺคสมาโยเคติ ตีสฺเวเตสุ ทฺวินฺนํ องฺคานํ ยถากถฺจิ สมาโยเค. องฺเค สติ ปเนกสฺมินฺติ ติณฺณเมกสฺมึ ปน องฺเค สติ.
๒๔. ปโยเคติ ‘‘อเทสิตวตฺถุกํ ปมาณาติกฺกนฺตํ กุฏึ, อเทสิตวตฺถุกํ มหลฺลกวิหารฺจ กาเรสฺสามี’’ติ อุปกรณตฺถํ อรฺคมนโต ปฏฺาย สพฺพปโยเค. เอกปิณฺเฑ อนาคเตติ สพฺพปริยนฺติมํ ปิณฺฑํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๒๕. อิธ โย ภิกฺขุ อมูลเกน ปาราชิเกน ธมฺเมน อนุทฺธํเสตีติ โยชนา.
๒๖. โอกาสํ ¶ น จ กาเรตฺวาติ ‘‘กโรตุ เม, อายสฺมา, โอกาสํ, อหํ เต วตฺตุกาโม’’ติ เอวํ เตน ภิกฺขุนา โอกาสํ อการาเปตฺวา.
๒๘. อฺภาคิเยติ อฺภาคิยปเทน อุปลกฺขิตสิกฺขาปเท. เอวํ อฺตฺรปิ อีทิเสสุ าเนสุ อตฺโถ เวทิตพฺโพ.
๒๙. ‘‘สมนุภาสนาย เอวา’’ติ ปทจฺเฉโท. น ปฏินิสฺสชนฺติ อปฺปฏินิสฺสชนฺโต.
๓๐. ตฺติยา ทุกฺกฏํ อาปนฺโน สิยา, ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ ถุลฺลตํ อาปนฺโน สิยา, กมฺมวาจาย โอสาเน ครุกํ อาปนฺโน สิยาติ โยชนา. ‘‘ถุลฺลต’’นฺติ อิทํ ถุลฺลจฺจยาปตฺติอุปลกฺขณวจนํ.
๓๑. จตูสุ ¶ ยาวตติยเกสุ ปเม อาปตฺติปริจฺเฉทํ ทสฺเสตฺวา อิตเรสํ ติณฺณํ เตนปิ เอกปริจฺเฉทตฺตา ตตฺถ วุตฺตนยเมว เตสุ อติทิสนฺโต อาห ‘‘เภทานุวตฺตเก’’ติอาทิ.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา
สงฺฆาทิเสสกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๓๒. อติเรกจีวรนฺติ อนธิฏฺิตํ, อวิกปฺปิตํ วิกปฺปนุปคปมาณํ จีวรํ ลทฺธา ทสาหํ อติกฺกมนฺโต เอกเมว นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ อาปชฺชติ. ติจีวเรน เอกรตฺติมฺปิ วินา วสนฺโต เอกเมว นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ อาปชฺชติ. อิทฺจ ชาติวเสน เอกตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ วตฺถุคณนาย อาปตฺตีนํ ปริจฺฉินฺทิตพฺพตฺตา.
๓๓. คเหตฺวากาลจีวรนฺติ อกาลจีวรํ ปฏิคฺคเหตฺวา. มาสนฺติ สติยา ปจฺจาสาย นิกฺขิปิตุํ อนฺุาตํ มาสํ. อติกฺกมนฺโตติ สติยาปิ ปจฺจาสาย วีติกฺกมนฺโต อนฺโตมาเส อนธิฏฺหิตฺวา, อวิกปฺเปตฺวา วา ตึสทิวสานิ อติกฺกมนฺโต, จีวรุปฺปาททิวสํ อรุณํ อาทึ กตฺวา เอกตึสมํ อรุณํ อุฏฺาเปนฺโตติ อตฺโถ. เอกํ นิสฺสคฺคิยํ อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ อุทีริตนฺติ โยชนา.
๓๔. อฺาติกาย ¶ ภิกฺขุนิยา. ยํกิฺจิ ปุราณจีวรนฺติ เอกวารมฺปิ ปริภุตฺตํ สงฺฆาฏิอาทีนมฺตรํ จีวรํ.
๓๕. ปโยคสฺมินฺติ ‘‘โธวา’’ติอาทิเก ภิกฺขุโน อาณตฺติกปโยเค, เอวํ อาณตฺตาย จ ภิกฺขุนิยา อุทฺธนาทิเก สพฺพสฺมึ ปโยเค จ. ‘‘นิสฺสคฺคิยาว ปาจิตฺติ โหตีติ นิสฺสคฺคิยา ปาจิตฺติ จ โหตีติ โยชนา.
๓๖. ปฏิคณฺหโตติ ¶ เอตฺถ ‘‘อฺตฺร ปาริวตฺตกา’’ติ โยชนา.
๓๘. ปโยคสฺมินฺติ วิฺาปนปโยเค. วิฺาปิเตติ วิฺาปิตจีวเร ปฏิลทฺเธ.
๓๙. ภิกฺขูติ อจฺฉินฺนจีวโร วา นฏฺจีวโร วา ภิกฺขุ. ตทุตฺตรินฺติ สนฺตรุตฺตรปรมโต อุตฺตรึ.
๔๑. ปโยเคติ วิกปฺปนาปชฺชนปโยเค.
๔๒. ทุเวติ ทุกฺกฏปาจิตฺติยวเสน ทุเว อาปตฺติโย ผุเสติ โยเชตพฺพํ.
๔๔. ปโยเคติ อนฺุาตปโยคโต อติเรกาภินิปฺผาทนปโยเค. ลาเภติ จีวรสฺส ปฏิลาเภ.
กถินวคฺควณฺณนา ปมา.
๔๕. โกสิยวคฺคสฺส อาทีสุ ปฺจสุ สิกฺขาปเทสุ ทฺเว ทฺเว อาปตฺติโยติ โยชนา. ปโยเคติ กรณการาปนปโยเค. ลาเภติ กตฺวา วา กาเรตฺวา วา ปรินิฏฺาปเน.
๔๖. ‘‘คเหตฺวา เอฬกโลมานี’’ติ ปทจฺเฉโท. อติกฺกมนฺติ อติกฺกมนฺโต.
๔๗. อฺายาติ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา. ‘‘โธวาเปติ เอฬโลมก’’นฺติ ปทจฺเฉโท. เอฬโลมกนฺติ ¶ เอฬกโลมานิ. นิรุตฺตินเยน ก-การสฺส วิปริยาโย. ปโยเคติ โธวาปนปโยเค.
๔๙. นานาการนฺติ ¶ นานปฺปการํ. สมาปชฺชนฺติ สมาปชฺชนฺโต ภิกฺขุ. สมาปนฺเนติ สํโวหาเร สมาปนฺเน สติ. ปโยเคติ สมาปชฺชนปโยเค.
๕๐. ปโยเคติ กยวิกฺกยาปชฺชนปโยเค. ตสฺมึ กเตติ ตสฺมึ ภณฺเฑ อตฺตโน สนฺตกภาวํ นีเต.
โกสิยวคฺควณฺณนา ทุติยา.
๕๑. อติเรกกนฺติ อนธิฏฺิตํ, อวิกปฺปิตํ วา ปตฺตํ. ทสาหํ อติกฺกเมนฺตสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน เอกาว นิสฺสคฺคิยาปตฺติ โหตีติ โยชนา.
๕๒-๓. นตฺถิ เอตสฺส ปฺจ พนฺธนานีติ อปฺจพนฺธโน, ตสฺมึ, อูนปฺจพนฺธเน ปตฺเตติ อตฺโถ. ปโยเคติ วิฺาปนปโยเค. ตสฺส ปตฺตสฺส ลาเภ ปฏิลาเภ.
๕๖. ปโยเคติ อจฺฉินฺทนอจฺฉินฺทาปนปโยเค. หเฏติ อจฺฉินฺทิตฺวา คหิเต.
๕๗. ทฺเว ปนาปตฺติโย ผุเสติ วายาปนปโยเค ทุกฺกฏํ, วิกปฺปนุปคปจฺฉิมจีวรปมาเณน วีเต นิสฺสคฺคิยนฺติ ทฺเว อาปตฺติโย อาปชฺชตีติ อตฺโถ.
๕๘-๙. โย ปน ภิกฺขุ อปฺปวาริโต อฺาตกสฺเสว ตนฺตวาเย สเมจฺจ อุปสงฺกมิตฺวา จีวเร ¶ วิกปฺปํ อาปชฺชนฺโต โหติ. โสติ โส ภิกฺขุ. ทฺเว อาปตฺติโย อาปชฺชติ, น สํสโยติ โยชนา. ปโยเคติ วิกปฺปาปชฺชนปโยเค.
๖๐. อจฺเจกสฺิตํ ¶ จีวรํ ปฏิคฺคเหตฺวาติ โยชนา. กาลนฺติ จีวรกาลํ.
๖๑. ติณฺณมฺตรํ วตฺถนฺติ ติณฺณํ จีวรานํ อฺตรํ จีวรํ. ฆเรติ อนฺตรฆเร. นิทหิตฺวาติ นิกฺขิปิตฺวา. เตน จีวเรน วินา ฉารตฺตโต อธิกํ ทิวสํ ยสฺส อารฺกสฺส วิหารสฺส โคจรคาเม ตํ จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตมฺหา วิหารา อฺตฺร วสนฺโต นิสฺสคฺคิยํ ผุเสติ โยชนา.
๖๒. สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ ชานํ ชานนฺโต.
๖๓. ปโยเคติ ปริณามนปโยเค. สพฺพตฺถาติ ปาราชิกาทีสุ สพฺพสิกฺขาปเทสุ. อปฺปนาวารปริหานีติ ปริวาเร ปมํ วุตฺตกตฺถปฺตฺติวารสฺส ปริหาปนํ, อิธ อวจนนฺติ อตฺโถ, ตสฺส วารสฺส ปริวาเร สพฺพปมตฺตา ปมํ วตฺตพฺพภาเวปิ ตตฺถ วตฺตพฺพํ ปจฺฉา คณฺหิตุกาเมน มยา ตํ เปตฺวา ปมํ อาปตฺติทสฺสนตฺถํ ตทนนฺตโร กตาปตฺติวาโร ปมํ วุตฺโตติ อธิปฺปาโย.
ปตฺตวคฺควณฺณนา ตติยา.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา
ตึสนิสฺสคฺคิยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๖๔. มนุสฺสุตฺตริธมฺเมติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม. อภูตสฺมึ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเม สมุลฺลปิเต ปราชโย ปาราชิกาปตฺติ.
๖๕. อมูลนฺติมวตฺถุนา อมูลเกน ปาราชิเกน ธมฺเมน ภิกฺขุํ โจทนาย ครุ สงฺฆาทิเสโส โหตีติ โยชนา. ปริยายวจเนติ ‘‘โย เต วิหาเร วสตี’’ติอาทินา (ปริ. ๒๘๗) ¶ ปริยาเยน กถเน. าเตติ ยสฺส กเถติ, ตสฺมึ วจนานนฺตรเมว าเต.
๖๖. โน ¶ เจ ปน วิชานาตีติ อถ ตํ ปริยาเยน วุตฺตํ วจนานนฺตรเมว สเจ น ชานาติ. สมุทาหฏนฺติ กถิตํ.
๖๗. โอมสโต ภิกฺขุสฺส ทุเว อาปตฺติโย วุตฺตา. อุปสมฺปนฺนํ โอมสโต ปาจิตฺติ สิยา. อิตรํ อนุปสมฺปนฺนํ โอมสโต ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนา.
๖๘. เปสฺุหรเณปิ ทฺเว อาปตฺติโย โหนฺติ.
๖๙. ปโยเคติ ปทโส ธมฺมํ วาเจนฺตสฺส วจนกิริยารมฺภโต ปฏฺาย ยาว ปทาทีนํ ปริสมาปนํ, เอตฺถนฺตเร อกฺขรุจฺจารณปโยเค ทุกฺกฏํ. ปทานํ ปริสมตฺติยํ ปาจิตฺติยํ.
๗๐. ‘‘ติรตฺตา อนุปสมฺปนฺนสหเสยฺยายา’’ติ ปทจฺเฉโท. อนุปสมฺปนฺเนน สหเสยฺยา อนุปสมฺปนฺนสหเสยฺยา, ตาย. ติรตฺตา อุตฺตรึ อนุปสมฺปนฺนสหเสยฺยายาติ โยชนา. ปโยเคติ สยนตฺถาย เสยฺยาปฺาปนกายาวชฺชนาทิปุพฺพปโยเค. ปนฺเนติ กายปสารณลกฺขเณน สยเนน นิปนฺเน.
๗๑. โย ปน ภิกฺขุ เอกรตฺติยํ มาตุคาเมน สหเสยฺยํ กปฺเปติ. ทุกฺกฏาทโยติ ‘‘ปโยเค ทุกฺกฏํ, นิปนฺเน ปาจิตฺติย’’นฺติ ยถาวุตฺตทฺเวอาปตฺติโย อาปชฺชตีติ โยชนา.
๗๒. ปโยเคติ ยถาวุตฺตลกฺขณปโยเค.
๗๓. อนุปสมฺปนฺเนติ ¶ สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ. อนุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก ภูตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ โย สเจ อาโรเจตีติ โยชนา. ทุกฺกฏาทโยติ ยสฺส อาโรเจติ, โส นปฺปฏิวิชานาติ, ทุกฺกฏํ, ปฏิวิชานาติ, ปาจิตฺติยนฺติ เอวํ ทฺเว อาปตฺติโย ตสฺส โหนฺติ.
๗๔. อฺโต อฺสฺส อุปสมฺปนฺนสฺส ทุฏฺุลฺลสฺส อาปตฺตึ อนุปสมฺปนฺเน อนุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก วทํ วทนฺโตติ โยชนา. ปโยเคติ อารมฺภโต ปฏฺาย ปุพฺพปโยเค ทุกฺกฏํ อาคจฺฉติ ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. อาโรจิเต ปาจิตฺติ สิยาติ โยชนา.
๗๕. ปโยเคติ ¶ ‘‘อกปฺปิยปถวึ ขณิสฺสามี’’ติ กุทาล ปริเยสนาทิสพฺพปโยเคติ.
มุสาวาทวคฺควณฺณนา ปมา.
๗๖. ปาเตนฺโตติ วิโกเปนฺโต. ตสฺสาติ ภูตคามสฺส. ปาเตติ วิโกปเน.
๗๗. อฺวาทกวิเหสกานํ เอกโยคนิทฺทิฏฺตฺตา ตตฺถ วุตฺตนเยเนว วิเหสเก จ าตุํ สกฺกาติ ตตฺถ วิสุํ อาปตฺติเภโท น วุตฺโต.
๗๘. ปรนฺติ อฺํ สงฺเฆน สมฺมตเสนาสนปฺาปกาทิกํ อุปสมฺปนฺนํ. อุชฺฌาเปนฺโตติ ตสฺส อยสํ อุปฺปาเทตุกามตาย ภิกฺขูหิ อวชานาเปตุํ ‘‘ฉนฺทาย อิตฺถนฺนาโม อิทํ นาม กโรตี’’ติอาทีนิ วตฺวา อวฺาย โอโลกาเปนฺโต, ลามกโต วา จินฺตาเปนฺโต. ปโยเคติ อุชฺฌาปนตฺถาย ตสฺส อวณฺณภณนาทิเก ปุพฺพปโยเค.
๘๓. สงฺฆิเก ¶ วิหาเร ปุพฺพูปคตํ ภิกฺขุํ ชานํ ชานนฺโต อนุปขชฺช เสยฺยํ กปฺเปติ, ตสฺเสวํ เสยฺยํ กปฺปยโตติ โยชนา. ปโยเคทุกฺกฏาทโยติ เอตฺถ อลุตฺตสมาโส. อาทิ-สทฺเทน เสยฺยากปฺปเน ปาจิตฺติยํ สงฺคณฺหาติ.
๘๔. ปโยเคติ ‘‘นิกฺกฑฺฒถ อิม’’นฺติอาทิเก อาณตฺติเก วา ‘‘ยาหิ ยาหี’’ติอาทิเก วาจสิเก วา หตฺเถน ตสฺส องฺคปรามสนาทิวเสน กเต กายิเก วา นิกฺกฑฺฒนปโยเค. เสสนฺติ ปาจิตฺติยํ.
๘๕. ‘‘เวหาสกุฏิยา อุปรี’’ติ ปทจฺเฉโท. อาหจฺจปาทเกติ เอตฺถ ‘‘มฺเจ วา ปีเ วา’’ติ เสโส. สีทนฺติ นิสีทนฺโต. ทุกฺกฏาทโยติ ปโยเค ทุกฺกฏํ, นิปชฺชาย ปาจิตฺติยนฺติ อิมา อาปตฺติโย ผุเสติ อตฺโถ.
๘๖. อสฺส ปชฺชสฺส ปมปาทํ ทสกฺขรปาทกํ ฉนฺโทวิจิติยํ วุตฺตคาถา, ‘‘คาถาฉนฺโท อตีตทฺวย’’นฺติ อิมินา ฉนฺโทวิจิติลกฺขเณน คาถาฉนฺทตฺตา อธิฏฺิตฺวา ทฺวตฺติปริยาเยติ เอตฺถ อกฺขรทฺวยํ ¶ อธิกํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปโยเคติ อธิฏฺานปโยเค. อธิฏฺิเตติ ทฺวตฺติปริยายานํ อุปริ อธิฏฺาเน กเต.
๘๗. ปโยเคติ สิฺจนสิฺจาปนปโยเค. สิตฺเตติ สิฺจนกิริยปริโยสาเน.
ภูตคามวคฺควณฺณนา ทุติยา.
๘๘. ทุกฺกฏํ ผุเสติ โยชนา. โอวทิเต ปาจิตฺติ สิยาติ โยชนา.
๘๙. วิภาโคเยว ¶ วิภาคตา.
๙๐. อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา อฺตฺร ปาริวตฺตกา จีวรํ เทนฺโต ภิกฺขุ ทุเว อาปตฺติโย ผุเสติ โยชนา. ปโยเคติ ทานปโยเค.
๙๓. ‘‘นาวํ เอก’’นฺติ ปทจฺเฉโท. ปโยเคติ อภิรุหณปโยเค. ทุกฺกฏาทโยติ อาทิ-สทฺเทน อภิรุฬฺเห ปาจิตฺติยํ สงฺคณฺหาติ.
๙๔. ‘‘ทุวิธํ อาปตฺติ’’นฺติ ปทจฺเฉโท.
๙๖. ภิกฺขุนิยา สทฺธึ รโห นิสชฺชํ กปฺเปนฺโต ภิกฺขุ ปโยเคทุกฺกฏาทโย ทฺเวปิ อาปตฺติโย ผุเสติ โยชนา.
โอวาทวคฺควณฺณนา ตติยา.
๙๗. ตทุตฺตรินฺติ ตโต ภฺุชิตุํ อนฺุาตเอกทิวสโต อุตฺตรึ ทุติยทิวสโต ปฏฺาย. อนนฺตรสฺส วคฺคสฺสาติ โอวาทวคฺคสฺส. นวเมนาติ ภิกฺขุนิยา ปริปาจิตปิณฺฑปาตสิกฺขาปเทน.
๙๙. ทฺวตฺติปตฺเตติ ¶ ทฺวตฺติปตฺตปูเร. ตทุตฺตรินฺติ ทฺวตฺติปตฺตปูรโต อุตฺตรึ. ปโยเคติ ปฏิคฺคหณปโยเค.
๑๐๒. ตสฺสาติ อภิหรนฺตสฺส. ปิฏเกติ วินยปิฏเก.
๑๐๓. ทสเมปีติ เอตฺถ ‘‘ทสเม อปี’’ติ ปทจฺเฉโท.
โภชนวคฺควณฺณนา จตุตฺถา.
๑๐๔. อเจลกาทิโนติ ¶ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย วา’’ติ (ปาจิ. ๒๗๐) วุตฺเต สงฺคณฺหาติ. โภชนาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน ขาทนียํ สงฺคณฺหาติ. ปโยเคติ สหตฺถา ทานปโยเค.
๑๐๕. ทาเปตฺวา วา อทาเปตฺวา วา กิฺจิ อามิสํ. ปโยเคติ อุยฺโยชนปโยเค. ตสฺมินฺติ ตสฺมึ ภิกฺขุมฺหิ. อุยฺโยชิเต ปาจิตฺติ สิยาติ โยชนา.
๑๐๙. อุมฺมาราติกฺกเมติ อินฺทขีลาติกฺกเม.
๑๑๐. ตทุตฺตรินฺติ ตโต ปริจฺฉินฺนรตฺติปริยนฺตโต วา ปริจฺฉินฺนเภสชฺชปริยนฺตโต วา อุตฺตรึ.
๑๑๑. อุยฺยุตฺตํ ทสฺสนตฺถาย คจฺฉนฺโต ทฺเว อาปตฺติโย ผุเสติ โยชนา.
อเจลกวคฺควณฺณนา ปฺจมา.
๑๑๔. เมเรยฺยนฺติ เมรยํ. นิรุตฺตินเยน อ-การสฺส เอ-กาโร, ย-การสฺส จ ทฺวิตฺตํ. เมรย-สทฺทปริยาโย วา เมเรยฺย-สทฺโท. มุนีติ ภิกฺขุ.
๑๑๕. ‘‘ภิกฺขุ ¶ องฺคุลิปโตเทนา’’ติ ปทจฺเฉโท. ปโยเคติ หาสาปนปโยเค. ตสฺสาติ หาสาเปนฺตสฺส.
๑๑๖. โคปฺผกา เหฏฺา อุทเก ทุกฺกฏํ. โคปฺผกโต อุปริ อุปริโคปฺผกํ, อุทกํ, ตสฺมึ, โคปฺผกโต อธิกปฺปมาเณ อุทเกติ อตฺโถ.
๑๑๗. อนาทริยนฺติ ¶ ปุคฺคลานาทริยํ, ธมฺมานาทริยํ วา. ปโยเคติ อนาทริยวเสน ปวตฺเต กายปโยเค วา วจีปโยเค วา. กเต อนาทริเย.
๑๑๙. โชตินฺติ อคฺคึ. สมาทหิตฺวานาติ ชาเลตฺวา. ‘‘วิสิพฺเพนฺโต’’ติ อิมินา ผลูปจาเรน การณํ วุตฺตํ. วิสิพฺพนกิริยา หิ สมาทหนกิริยาย ผลนฺติ วิสิพฺพนกิริยาโวหาเรน สมาทหนกิริยาว. ตสฺมา วิสิพฺเพนฺโตติ เอตฺถ สมาทหนฺโตติ อตฺโถ. ปโยเคติ สมาทหนสมาทหาปนปโยเค. วิสีวิเตติ วุตฺตนเยน สมาทหิเตติ อตฺโถ.
๑๒๐. ปโยเคติ จุณฺณมตฺติกาภิสงฺขรณาทิสพฺพปโยเค. อิตรนฺติ ปาจิตฺติยํ.
๑๒๑. ติณฺณํ ทุพฺพณฺณกรณานนฺติ กํสนีลปตฺตนีลกทฺทมสงฺขาตานํ ติณฺณํ ทุพฺพณฺณกรณานํ. เอกํ อฺตรํ อนาทิย อทตฺวา. จีวรนฺติ นวจีวรํ.
๑๒๒. นตฺถิ เอตสฺส อุทฺธารนฺติ อนุทฺธาโร, ตํ อนุทฺธารนฺติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน รสฺสตฺตํ, อกตปจฺจุทฺธารนฺติ อตฺโถ.
๑๒๓. อปนิเธนฺโตติ อปเนตฺวา นิเธนฺโต นิกฺขิเปนฺโต. ปตฺตาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน จีวรนิสีทนสูจิฆรกายพนฺธนานํ คหณํ. ปโยเคติ อปนิธานปโยเค. ตสฺมึ ปตฺตาทิเก ปฺจวิเธ ปริกฺขาเร. อปนิหิเต เสสา ปาจิตฺติยาปตฺติ สิยาติ โยชนา.
สุราปานวคฺควณฺณนา ฉฏฺา.
๑๒๔. ตโปธโนติ ¶ ¶ ปาติโมกฺขสํวรสีลสงฺขาตํ ตโปธนมสฺสาติ ตโปธโน, ภิกฺขุ.
๑๒๖. มนุสฺสวิคฺคโห มนุสฺสสรีโร. ติรจฺฉานคโต นาโค วา สุปณฺโณ วา. ตสฺส โอปาตขณกสฺส.
๑๒๗. ปฏุพุทฺธินาติ สพฺเพสุ เยฺยธมฺเมสุ นิปุนาเณน ภควตา.
๑๒๘. ปโยเคติ ปริโภคตฺถาย คหณาทิเก ปโยเค. ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺส.
๑๒๙. อุกฺโกเฏนฺโตติ อุจฺจาเลนฺโต ยถาาเน าตุํ อเทนฺโต. ปโยเคติ อุกฺโกฏนปโยเค. อุกฺโกฏิเต ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา.
๑๓๐. ทุฏฺุลฺลํ วชฺชกนฺติ สงฺฆาทิเสสาทิเก. เอกํ ปาจิตฺติยํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ อิติ ทีปิตนฺติ โยชนา.
๑๓๑. ปโยเคติ คณปริเยสนาทิปโยเค. ทุกฺกฏํ ปตฺโต สิยา ทุกฺกฏาปตฺตึ อาปนฺโน ภเวยฺยาติ อตฺโถ. เสสาติ ปาจิตฺติยาปตฺติ อุปสมฺปาทิเต สิยา. คาถาพนฺธวเสน อุปสคฺคโลโป.
๑๓๒-๓. ชานํ เถยฺยสตฺเถน สห สํวิธาย มคฺคํ ปฏิปชฺชโต จ ตเถว มาตุคาเมน สห สํวิธาย มคฺคํ ปฏิปชฺชโต จาติ โยชนา. ปโยเคติ สํวิธาย คนฺตุํ ปฏิปุจฺฉาทิกรณปโยเค. ปฏิปนฺเนติ มคฺคปฏิปนฺเน. อนนฺตรนฺติ อทฺธโยชนคามนฺตราติกฺกมนานนฺตรํ.
๑๓๔. ตฺติยา โอสาเน ทุกฺกฏํ ผุเสติ โยชนา.
๑๓๕. อกตานุธมฺเมนาติ ¶ ¶ อนุธมฺโม วุจฺจติ อาปตฺติยา อทสฺสเน วา อปฺปฏิกมฺเม วา ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค วา ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน อุกฺขิตฺตกสฺส อนุโลมวตฺตํ ทิสฺวา กตฺวา โอสารณา, โส โอสารณสงฺขาโต อนุธมฺโม ยสฺส น กโต, อยํ อกตานุธมฺโม นาม, ตาทิเสน ภิกฺขุนา สทฺธินฺติ อตฺโถ. สมฺภฺุชนฺโตติ อามิสสมฺโภคํ กโรนฺโต ภิกฺขุ. ปโยเคติ ภฺุชิตุํ อามิสปฏิคฺคหณาทิปโยเค. ภุตฺเตติ สมฺภุตฺเต, อุภยสมฺโภเค, ตทฺตเร วา กเตติ อตฺโถ.
๑๓๖. อุปลาเปนฺโตติ ปตฺตจีวรอุทฺเทสปริปุจฺฉนาทิวเสน สงฺคณฺหนฺโต. ปโยเคติ อุปลาปนปโยเค.
สปฺปาณกวคฺควณฺณนา สตฺตมา.
๑๓๗. สหธมฺมิกนฺติ กรณตฺเถ อุปโยควจนํ, ปฺจหิ สหธมฺมิเกหิ สิกฺขิตพฺพตฺตา, เตสํ วา สนฺตกตฺตา ‘‘สหธมฺมิก’’นฺติ ลทฺธนาเมน พุทฺธปฺตฺเตน สิกฺขาปเทน วุจฺจมานสฺสาติ อตฺโถ. ภณโตติ ‘‘ภิกฺขุสฺสา’’ติ อิมินา สมานาธิกรณํ.
๑๓๘. วิวณฺเณนฺโตติ ‘‘กึ ปนิเมหิ ขุทฺทานุขุทฺทเกหิ สิกฺขาปเทหิ อุทฺทิฏฺเหี’’ติอาทินา ครหนฺโต. ปโยเคติ ‘‘กึ อิเมหี’’ติอาทินา ครหณวเสน ปวตฺเต วจีปโยเค. วิวณฺณิเต ครหิเต.
๑๓๙. โมเหนฺโตติ ‘‘อิทาเนว โข อหํ, อาวุโส, ชานามี’’ติอาทินา อตฺตโน อชานนตฺเตน อาปนฺนภาวํ ทีเปตฺวา ภิกฺขุํ โมเหนฺโต, วฺเจนฺโตติ อตฺโถ. โมเหติ โมหาโรปนกมฺเม. อโรปิเต กเต.
๑๔๐. ภิกฺขุสฺส ¶ กุปิโต ปหารํ เทนฺโต ผุเสติ โยชนา. ปโยเคติ ทณฺฑาทานาทิปโยเค.
๑๔๑. ปโยเคติ อุคฺคิรณปโยเค. อุคฺคิริเตติ อุจฺจาริเต.
๑๔๒. อมูเลเนวาติ ¶ ทิฏฺาทิมูลวิรหิเตเนว. โยเคติ โอกาสการาปนาทิปโยเค. อุทฺธํสิเตติ โจทิเต.
๑๔๓. กุกฺกุจฺจํ ชนยนฺโตติ ‘‘อูนวีสติวสฺโส ตฺวํ มฺเ อุปสมฺปนฺโน’’ติอาทินา กุกฺกุจฺจํ อุปทหนฺโต. โยเคติ กุกฺกุจฺจุปฺปาทนปโยเค. อุปฺปาทิเตติ กุกฺกุจฺเจ อุปฺปาทิเต.
๑๔๔. ‘‘ติฏฺนฺโต อุปสฺสุติ’’นฺติ ปทจฺเฉโท. สุติยา สมีปํ อุปสฺสุติ, สวนูปจาเรติ อตฺโถ.
๑๔๕. ธมฺมิกานํ ตุ กมฺมานนฺติ ธมฺเมน วินเยน สตฺถุสาสเนน กตานํ อปโลกนาทีนํ จตุนฺนํ กมฺมานํ. ตโต ปุนาติ ฉนฺททานโต ปจฺฉา. ขียนธมฺมนฺติ อตฺตโน อธิปฺเปตภาววิภาวนมนฺตนํ. ทฺเว ผุเส ทุกฺกฏาทโยติ ขียนธมฺมาปชฺชนปโยเค ทุกฺกฏํ, ขียนธมฺเม อาปนฺเน ปาจิตฺติยนฺติ เอวํ ทุกฺกฏาทโย ทฺเว อาปตฺติโย อาปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ.
๑๔๖. สงฺเฆ สงฺฆมชฺเฌ. วินิจฺฉเยติ วตฺถุโต โอติณฺณวินิจฺฉเย. นิฏฺํ อคเตติ วตฺถุมฺหิ อวินิจฺฉิเต, ตฺตึ เปตฺวา กมฺมวาจาย วา อปริโยสิตาย.
๑๔๘. สมคฺเคน สงฺเฆนาติ สมานสํวาสเกน สมานสีมายํ ิเตน สงฺเฆน.
สหธมฺมิกวคฺควณฺณนา อฏฺมา.
๑๕๐. อวิทิโต ¶ หุตฺวาติ รฺโ อวิทิตาคมโน หุตฺวา.
๑๕๒. รตนนฺติ มุตฺตาทิทสวิธํ รตนํ. ปโยเคติ รตนคฺคหณปโยเค.
๑๕๓. วิกาเลติ มชฺฌนฺติกาติกฺกมโต ปฏฺาย อรุเณ.
๑๕๕. อฏฺิทนฺตวิสาณาภินิพฺพตฺตนฺติ อฏฺิทนฺตวิสาณมยํ. ปโยเคติ การาปนปโยเค.
๑๕๖. ตสฺมึ ¶ มฺจาทิมฺหิ การาปิเต เสสา ปาจิตฺติยาปตฺติ สิยาติ โยชนา.
รตนวคฺควณฺณนา นวมา.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา
ปาจิตฺติยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๕๙. จตูสุ ปาฏิเทสนีเยสุปิ อวิเสเสน อาทิจฺจพนฺธุนา พุทฺเธน ทฺวิธา อาปตฺติ นิทฺทิฏฺาติ โยชนา.
๑๖๐. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ จตูสุ.
ปาฏิเทสนียกถาวณฺณนา.
เสขิยกถาวณฺณนา.
๑๖๒. ปริวาเร ปมํ ทสฺสิตโสฬสวารปฺปเภเท มหาวิภงฺเค ‘‘ปมํ ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติอาทิปฺปเภโท (ปริ. ๑) กตฺถปฺตฺติวาโร ¶ , ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต กติ อาปตฺติโย อาปชฺชตี’’ติอาทิปฺปเภโท (ปริ. ๑๕๗) กตาปตฺติวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย จตุนฺนํ วิปตฺตีนํ กติ วิปตฺติโย ภชนฺตี’’ติอาทิปฺปเภโท (ปริ. ๑๘๒) วิปตฺติวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ กติหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ สงฺคหิตา’’ติอาทิปฺปเภโท (ปริ. ๑๘๒) สงฺคหวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย ฉนฺนํ อาปตฺติสมุฏฺานานํ กติหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺหนฺตี’’ติอาทิปฺปเภโท (ปริ. ๑๘๔) สมุฏฺานวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย จตุนฺนํ อธิกรณานํ กตมํ อธิกรณ’’นฺติอาทิปฺปเภโท (ปริ. ๑๘๕) อธิกรณวาโร, ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺตสฺส อาปตฺติโย สตฺตนฺนํ สมถานํ กติหิ สมเถหิ สมฺมนฺตี’’ติอาทิปฺปเภโท (ปริ. ๑๘๖) สมถวาโร, ตทนนฺตโร อิเมหิ สตฺตหิ วาเรหิ มิสฺโส ¶ อฏฺโม สมุจฺจยวาโรติ อิเมสุ อฏฺสุ วาเรสุ อาทิภูเต กตฺถปฺตฺตินามเธยฺเย อปฺปนาวาเร สงฺคเหตพฺพานํ นิทานาทิสตฺตรสลกฺขณานํ อุภยวิภงฺคสาธารณโต อุปริ วกฺขมานตฺตา ตํ วารํ เปตฺวา ตทนนฺตรํ อสาธารณํ กตาปตฺติวารํ เสขิยาวสานํ ปาฬิกฺกมานุรูปํ ทสฺเสตฺวา ตทนนฺตรา วิปตฺติวาราทโย ฉ วารา อุภยวิภงฺคสาธารณโต วกฺขมานาติ กตฺวา เตปิ เปตฺวา อิเม ปจฺจยสทฺเทน อโยเชตฺวา ทสฺสิตา อฏฺเว วารา, ปุน ‘‘เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนปจฺจยา ปาราชิกํ กตฺถ ปฺตฺต’’นฺติอาทินา (ปริ. ๑๘๘) ปจฺจย-สทฺทํ โยเชตฺวา ทสฺสิตา อปเร อฏฺ วารา โยชิตาติ ตตฺถาปิ ทุติยํ กตาปตฺติปจฺจยวารํ อิมินา กตาปตฺติวาเรน เอกปริจฺเฉทํ กตฺวา ทสฺเสตุมาห ‘‘ปฺตฺตา’’ติอาทิ. ปฏิเสวนปจฺจยาติ ปฏิเสวนเหตุนา.
๑๖๓. อลฺโลกาสปฺปเวสเนติ ¶ ชีวมานสรีเร ติณฺณํ มคฺคานํ อฺตรสฺมึ มคฺเค อลฺโลกาสปฺปเวสเน. มเต อกฺขายิเต วา ปิ-สทฺเทน เยภุยฺยอกฺขายิเต ปเวสเน ปเวสนนิมิตฺตํ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต ภิกฺขุ ปาราชิกํ ผุเสติ สมฺพนฺโธ.
๑๖๔. ตถา เยภุยฺยกฺขายิเต, อุปฑฺฒกฺขายิเต จ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวนฺโต ภิกฺขุ ถุลฺลจฺจยํ ผุเสติ โยชนา. วฏฺฏกเต มุเข ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ชตุมฏฺเกติ ภิกฺขุนิยา ชตุมฏฺเก ทินฺเน ปาจิตฺติ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ.
๑๖๖. อวสฺสุตสฺสาติ กายสํสคฺคราเคน ตินฺตสฺส. โปสสฺสาติ คหณกิริยาสมฺพนฺเธ สามิวจนํ. ภิกฺขุนิยาติ อตฺตสมฺพนฺเธ สามิวจนํ. ‘‘อตฺตโน’’ติ เสโส. อวสฺสุเตน โปเสน อตฺตโน อธกฺขกาทิคหณํ สาทิยนฺติยา ตถา อวสฺสุตาย ภิกฺขุนิยา ปาราชิกนฺติ โยชนา.
๑๖๗. กาเยนาติ อตฺตโน กาเยน. กายนฺติ มาตุคามสฺส กายํ. ผุสโตติ กายสํสคฺคราเคน ผุสโต. กาเยน กายพทฺธนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
๑๖๘. กาเยน ปฏิพทฺเธนาติ อตฺตโน กายปฏิพทฺเธน. ปฏิพทฺธนฺติ อิตฺถิยา กายปฏิพทฺธํ ผุสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. ตสฺส ภิกฺขุสฺส.
‘‘มหาวิภงฺคสงฺคโห ¶ นิฏฺิโต’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ โสฬสวารสงฺคเห มหาวิภงฺเค กตาปตฺติวาโรเยเวตฺถ วุตฺโต, น อิตเร วาราติ? สจฺจํ, อวยเว ปน สมุทาโยปจาเรน วุตฺตํ. สาธารณาสาธารณานํ มหาวิภงฺเค ¶ คตานํ สพฺพาปตฺติปเภทานํ ทสฺสโนปจารภูโต กตาปตฺติวาโร ทสฺสิโตติ ตํทสฺสเนน อปฺปธานา อิตเรปิ วารา อุปจารโต ทสฺสิตา โหนฺตีติ จ ตถา วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา
มหาวิภงฺคสงฺคหวณฺณนา นิฏฺิตา.
ภิกฺขุนิวิภงฺโค
๑๗๐. วินยสฺส วินิจฺฉเย ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถายาติ ภิกฺขุนีนํ ปาฏวสฺสาปิ ตทธีนตฺตา ปธานทสฺสนวเสน วุตฺตํ. อถ วา ทสฺสนลิงฺคนฺตรสาธารณตฺเต อิจฺฉิเต ปุลฺลิงฺเคน, นปุํสกลิงฺเคน วา นิทฺเทโส สทฺทสตฺถานุโยคโตติ ‘‘ภิกฺขูน’’นฺติ ปุลฺลิงฺเคน วุตฺตํ.
๑๗๒. ติสฺโส อาปตฺติโย ผุเสติ โยชนา. ชาณุสฺส อุทฺธํ, อกฺขกสฺส อโธ คหณํ สาทิยนฺติยา ตสฺสา ปาราชิกนฺติ โยชนา.
๑๗๓. กายปฏิพทฺเธ วา คหณํ สาทิยนฺติยา ทุกฺกฏํ.
๑๗๔. วชฺชนฺติ อฺิสฺสา ภิกฺขุนิยา ปาราชิกาปตฺตึ.
๑๗๖. ตํ ¶ ลทฺธินฺติ อุกฺขิตฺตสฺส ยํ ลทฺธึ อตฺตโน โรเจสิ, ตํ ลทฺธึ น นิสฺสชฺชนฺตีติ โยชนา.
๑๗๘. ‘‘อิธ อาคจฺฉา’’ติ ปทจฺเฉโท. ‘‘วุตฺตา อาคจฺฉตี’’ติ ปทจฺเฉโท.
๑๗๙. หตฺถปาสปฺปเวสเนติ ¶ หตฺถปาสูปคมเน. ‘‘หตฺถคตปฺปเวสเน’’ติ วา ปาโ, โสเยว อตฺโถ.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา ภิกฺขุนิวิภงฺเค
ปาราชิกกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๘๐. เอกสฺสาติ อตฺตโน อตฺตโน อฏฺฏการสฺส วา. อาโรจเนติ วตฺตพฺพสฺส โวหาริกานํ นิเวทเน.
๑๘๑. ทุติยาโรจเนติ ทุติยสฺส, ทุติยํ เอวํ อาโรจเน.
๑๘๒. ทฺวีหีติ ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ. กมฺมวาโจสาเนติ กมฺมวาจาโอสาเน.
๑๘๓. ปริกฺเขเป อติกฺกนฺเตติ อตฺตโน คามโต คนฺตฺวา อิตรํ คามํ ปวิสนฺติยา ปเมน ปาเทน ตสฺส คามสฺส ปริกฺเขเป อติกฺกนฺเต, ปมปาเท ปริกฺเขปํ อติกฺกเมตฺวา อนฺโตคามสงฺเขปํ คเตติ อตฺโถ.
๑๘๔. ทุติเยนาติ คามปริกฺเขปโต พหิ ิเตน ทุติยปาเทน. อติกฺกนฺเตติ ตสฺมึ คามปริกฺเขเป อติกฺกนฺเต, ตสฺมึ ปาเท อนฺโตคามํ ปเวสิเตติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา ภิกฺขุนิวิภงฺเค
สงฺฆาทิเสสกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๙๓. อิห ¶ ภิกฺขุนี ปตฺตสนฺนิจยํ กโรนฺตี โหติ, สา เอกํ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํเยว ผุเสติ โยชนา.
๑๙๔. อกาลจีวรํ กาลจีวรํ กตฺวา ภาชาเปนฺติยาติ โยชนา. ปโยเคติ ภาชนปโยเค.
๑๙๕. ฉินฺเนติ ¶ อจฺฉินฺเน.
๑๙๖. ตโต ปรนฺติ ตโต ปมโต อฺํ.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา ภิกฺขุนิวิภงฺเค
นิสฺสคฺคิยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๑๙๙. ลสุณํ ขาทติ เจ, ทฺเว อาปตฺติโย ผุฏาติ โยชนา.
๒๐๐. ปโยเคติ สํหาราปนปโยเค. สํหเฏติ อตฺตนา สํหเฏ, ปเรน สํหราปิเต จ อาปตฺติ ปาจิตฺติ โหติ.
๒๐๒. ชตุนา มฏฺกนฺติ ชตุนา กตํ มฏฺทณฺฑกํ. ‘‘ทุกฺกฏํ อาทินฺเน’’ติ ปทจฺเฉโท.
๒๐๔. ภฺุชมานสฺส ภิกฺขุสฺส หตฺถปาเสติ โยชนา. หิตฺวา หตฺถปาสํ.
๒๐๕. วิฺาเปตฺวาติ อนฺตมโส มาตรมฺปิ ยาจิตฺวา. อชฺโฌหาเร ปาจิตฺตึ ทีปเยติ โยชนา.
๒๐๖. อุจฺจาราทินฺติ อาทิ-สทฺเทน วิฆาสสงฺการมุตฺตานํ คหณํ.
ลสุณวคฺควณฺณนา ปมา.
๒๐๙. อิธ ¶ อิมสฺมึ รตฺตนฺธการวคฺเค. ปเม, ทุติเย, ตติเย, จตุตฺเถปิ วินิจฺฉโย ลสุณวคฺคสฺส ฉฏฺเน สิกฺขาปเทน ตุลฺโย สทิโสติ โยชนา.
๒๑๐. อาสเนติ ¶ ปลฺลงฺเก ตสฺโสกาสภูเต. สามิเก อนาปุจฺฉาติ ตสฺมึ กุเล ยํ กิฺจิ วิฺุมนุสฺสํ อนาปุจฺฉา.
๒๑๑. อโนวสฺสนฺติ ภิตฺติยา พหิ นิพฺพโกสพฺภนฺตรํ. ทุติยาติกฺกเมติ ทุติเยน ปาเทน นิพฺพโกสสฺส อุทกปาตฏฺานาติกฺกเม.
๒๑๔. นิรยาทินา อตฺตานํ วา ปรํ วา อภิสปฺเปนฺตี สปถํ กโรนฺตี ทฺเว ผุเสติ โยชนา. อภิสปฺปิเตติ อภิสปิเต.
๒๑๕. วธิตฺวาติ หตฺถาทีหิ ปหริตฺวา. ‘‘กโรติ เอก’’นฺติ ปทจฺเฉโท.
รตฺตนฺธการวคฺควณฺณนา ทุติยา.
๒๑๖. นคฺคาติ อนิวตฺถา วา อปารุตา วา. ปโยเคติ จุณฺณมตฺติกาอภิสงฺขรณาทิปโยเค.
๒๑๗. ปมาณาติกฺกนฺตนฺติ ‘‘ทีฆโสจตสฺโส วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ ทฺเว วิทตฺถิโย’’ติ (ปาจิ. ๘๘๘) วุตฺตปมาณมติกฺกนฺตํ. ปโยเคติ การาปนปโยเค.
๒๑๘. วิสิพฺเพตฺวาติ ทุสฺสิพฺพิตํ ปุน สิพฺพนตฺถาย วิสิพฺเพตฺวา.
๒๑๙. ปฺจ ¶ อหานิ ปฺจาหํ, ปฺจาหเมว ปฺจาหิกํ. สงฺฆาฏีนํ จาโร สงฺฆาฏิจาโร, ปริโภควเสน วา โอตาปนวเสน ¶ วา สงฺฆฏิตฏฺเน ‘‘สงฺฆาฏี’’ติ ลทฺธนามานํ ‘‘ติจีวรํ, อุทกสาฏิกา, สํกจฺจิกา’’ติ อิเมสํ ปฺจนฺนํ จีวรานํ ปริวตฺตนํ. อติกฺกเมติ ภิกฺขุนี อติกฺกเมยฺย. อสฺสา ปน เอกาว ปาจิตฺติ ปริทีปิตาติ โยชนา.
๒๒๐. สงฺกมนียนฺติ สงฺกเมตพฺพํ. อฺิสฺสา สนฺตกํ อนาปุจฺฉา คหิตํ ปุน ทาตพฺพํ ปฺจนฺนํ อฺตรํ.
๒๒๑. คณจีวรลาภสฺสาติ ภิกฺขุนิสงฺเฆน ลภิตพฺพจีวรสฺส. อนฺตรายํ กโรตีติ ยถา เต ทาตุกามา น เทนฺติ, เอวํ ปรกฺกมติ.
๒๒๒. ธมฺมิกนฺติ สมคฺเคน สงฺเฆน สนฺนิปติตฺวา กริยมานํ. ปฏิพาหนฺตีติ ปฏิเสเธนฺตี. ปฏิพาหิเต ปฏิเสธิเต.
๒๒๓. อคาริกาทิโนติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย วา’’ติ (ปารา. ๙๑๗) วุตฺเต สงฺคณฺหาติ. สมณจีวรนฺติ กปฺปกตํ นิวาสนปารุปนุปคํ. ปโยเคติ ทานปโยเค.
๒๒๔. จีวเร ทุพฺพลาสายาติ ทุพฺพลจีวรปจฺจาสาย ‘‘สเจ สกฺโกม, ทสฺสามา’’ติ เอตฺตกมตฺตํ สุตฺวา อุปฺปาทิตาย อาสายาติ อตฺโถ. กาลนฺติ จีวรกาลสมยํ. สมติกฺกเมติ ภิกฺขุนีหิ กาลจีวเร ภาชิยมาเน ‘‘อาคเมถ, อยฺเย, อตฺถิ สงฺฆสฺส จีวรปจฺจาสา’’ติ วตฺวา ตํ จีวรวิภงฺคํ สมติกฺกเมยฺย.
๒๒๕. ธมฺมิกํ กถินุทฺธารนฺติ สมคฺเคน สงฺเฆน กริยมานํ กถินสฺส อนฺตรุพฺภารํ. ปฏิพาหนฺติยาติ นิวาเรนฺติยา.
นฺหานวคฺควณฺณนา ตติยา.
๒๒๖. ตุวฏฺเฏยฺยุนฺติ ¶ นิปชฺเชยฺยุํ. อิตรํ ปาจิตฺติยํ.
๒๒๗. ปโยเคติ ¶ ภิกฺขุนิยา อผาสุกกรณปโยเค กริยมาเน.
๒๒๘. ทุกฺขิตนฺติ คิลานํ. นุปฏฺาเปนฺติยา วาปีติ ตสฺสา อุปฏฺานํ ปเรหิ อการาเปนฺติยา, สยํ วา อกโรนฺติยา.
๒๒๙. อุปสฺสยํ ทตฺวาติ กวาฏพนฺธํ อตฺตโน ปุคฺคลิกวิหารํ ทตฺวา. กฑฺฒิเตติ นิกฺกฑฺฒิเต.
๒๓๐. สํสฏฺาติ คหปตินา วา คหปติปุตฺเตน วา สํสฏฺวิหารี ภิกฺขุนี สงฺเฆน สํสฏฺวิหารโต นิวตฺติยมานา. ตฺติยา ทุกฺกฏํ ผุเสติ สมนุภาสนกมฺมตฺติยา ทุกฺกฏํ อาปชฺเชยฺย.
๒๓๑. อนฺโตรฏฺเติ ยสฺส วิชิเต วิหรติ, ตสฺส รฏฺเ. ปฏิปนฺนายาติ จาริกํ กปฺเปนฺติยา. เสสกนฺติ ปาจิตฺติยํ.
ตุวฏฺฏวคฺควณฺณนา จตุตฺถา.
๒๓๓. ราชาคาราทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน จิตฺตาคาราทีนํ คหณํ.
๒๓๕. ปโยเคติ กปฺปาสวิจารณํ อาทึ กตฺวา สพฺพปโยเค. อุชฺชวุชฺชวเนติ ยตฺตกํ หตฺเถน อฺฉิตํ โหติ, ตสฺมึ ตกฺกมฺหิ เวิเต.
๒๓๗. ปโยเคติ อคาริกสฺส วา ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย วา สหตฺถา ขาทนียาทีนํ ทานปโยเค.
๒๓๘. ‘‘สมํ อาปตฺติปเภทโต’’ติ ปทจฺเฉโท.
๒๓๙. ติรจฺฉานคตํ ¶ วิชฺชนฺติ ยํ กิฺจิ พาหิรกํ อนตฺถสํหิตํ ปรูปฆาตกรํ หตฺถิสิกฺขาทิสิปฺปํ ¶ . ปนฺติยาติ สิกฺขนฺติยา. ปโยเคติ ทุรุปสงฺกมนาทิปโยเค. ปเท ปเทติ ปทาทิวเสน ปริยาปุณนฺติยา ปเท ปเท อกฺขรปทานํ วเสน.
๒๔๐. นวเม ‘‘ปริยาปุณาตี’’ติ ปทํ, ทสเม ‘‘วาเจตี’’ติ ปทนฺติ เอวํ ปทมตฺตเมว อุภินฺนํ วิเสสกํ เภทกํ.
จิตฺตาคารวคฺควณฺณนา ปฺจมา.
๒๔๑. ตมารามนฺติ ยตฺถ ภิกฺขู รุกฺขมูเลปิ วสนฺติ, ตํ สภิกฺขุกํ ปเทสํ.
๒๔๓. อกฺโกสตีติ ทสนฺนํ อกฺโกสวตฺถูนํ อฺตเรน สมฺมุขา วา ปรมฺมุขา วา อกฺโกสติ. ปริภาสตีติ ภยทสฺสเนน ตชฺเชติ. ‘‘ปาจิตฺติ อกฺโกสิเต’’ติ ปทจฺเฉโท.
๒๔๔. จณฺฑิกภาเวนาติ โกเธน. คณนฺติ ภิกฺขุนิสงฺฆํ. ปริภาสตีติ ‘‘พาลา เอตา’’ติอาทีหิ วจเนหิ อกฺโกสติ. ปโยเคติ ปริภาสนปโยเค. ปริภฏฺเติ อกฺโกสิเต. อิตรํ ปาจิตฺติยํ.
๒๔๕. นิมนฺติตาติ คณโภชเน วุตฺตนเยน นิมนฺติตา. ปวาริตาติ ปวารณสิกฺขาปเท วุตฺตนเยน วาริตา. ขาทนํ โภชนมฺปิ วาติ ยาคุปูวขชฺชกํ, ยาวกาลิกํ มูลขาทนียาทิขาทนียํ, โอทนาทิโภชนมฺปิ วา ยา ภิกฺขุนี ภฺุชนฺตี โหติ, สา ปน ทฺเวเยว อาปตฺติโย ผุเสติ โยชนา.
๒๔๗. มจฺฉรายนฺตีติ มจฺฉรํ กโรนฺตี, อตฺตโน ปจฺจยทายกกุลสฺส อฺเหิ สาธารณภาวํ อสหนฺตีติ อตฺโถ ¶ . ปโยเคติ ตทนุรูเป กายวจีปโยเค. มจฺฉริเตติ มจฺฉรวเสน กตปโยเค นิปฺผนฺเน.
๒๔๘. อภิกฺขุเก ปนาวาเสติ ยโต ภิกฺขุนุปสฺสยโต อทฺธโยชนพฺภนฺตเร โอวาททายกา ภิกฺขู น วสนฺติ, มคฺโค วา อเขโม โหติ, น สกฺกา อนนฺตราเยน คนฺตุํ, เอวรูเป ¶ อาวาเส. ปุพฺพกิจฺเจสูติ ‘‘วสฺสํ วสิสฺสามี’’ติ เสนาสนปฺาปนปานียอุปฏฺาปนาทิปุพฺพกิจฺเจ ปน กริยมาเน ทุกฺกฏํ ภเวติ โยชนา.
๒๔๙. วสฺสํวุตฺถาติ ปุริมํ วา ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ วุตฺถา. อุภโตสงฺเฆติ ภิกฺขุนิสงฺเฆ, ภิกฺขุสงฺเฆ จ. ตีหิปิ าเนหีติ ‘‘ทิฏฺเน วา’’ติอาทินา วุตฺเตหิ ตีหิ การเณหิ.
๒๕๐. โอวาทตฺถายาติ ครุธมฺโมวาทนตฺถาย. สํวาสตฺถายาติ อุโปสถปุจฺฉนตฺถาย เจว ปวารณตฺถาย จ. น คจฺฉตีติ ภิกฺขุํ น อุปคจฺฉติ.
๒๕๑. โอวาทมฺปิ น ยาจนฺตีติ อุโปสถาทิวเสน โอวาทูปสงฺกมนํ ภิกฺขุํ น ยาจนฺตี น ปุจฺฉนฺตี. อุโปสถนฺติ อุโปสถทิวสโต ปุริมทิวเส เตรสิยํ วา จาตุทฺทสิยํ วา อุโปสถํ น ปุจฺฉนฺตี.
๒๕๒. อปุจฺฉิตฺวาว สงฺฆํ วาติ สงฺฆํ วา คณํ วา อนปโลเกตฺวาว. ‘‘เภทาเปตี’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ ‘‘ผาลาเปยฺย วา โธวาเปยฺย วา อาลิมฺปาเปยฺย วา พนฺธาเปยฺย วา โมจาเปยฺย วา’’ติ อิเมสมฺปิ กิริยาวิกปฺปานํ สงฺคเหตพฺพตฺตา. ปสาขชนฺติ นาภิยา เหฏฺา, ชาณุมณฺฑลานํ ¶ อุปริ ปเทเส ชาตํ คณฺฑํ วา รุธิตํ วา. ปโยเคติ เภทาปนาทิปโยเค.
อารามวคฺควณฺณนา ฉฏฺา.
๒๕๓. คพฺภินินฺติ อาปนฺนสตฺตํ สิกฺขมานํ. วุฏฺาเปนฺตีติ อุปชฺฌายา หุตฺวา อุปสมฺปาเทนฺตี. ปโยเคติ คณปริเยสนาทิปโยเค. วุฏฺาปิเตติ อุปสมฺปาทิเต, กมฺมวาจาปริโยสาเนติ อตฺโถ.
๒๕๕. สหชีวินินฺติ สทฺธิวิหารินึ. นานุคฺคณฺหนฺตีติ อุทฺเทสทานาทีหิ น สงฺคณฺหนฺตี.
คพฺภินิวคฺควณฺณนา สตฺตมา.
๒๕๘. ‘‘อลํ ¶ วุฏฺาปิเตนา’’ติ วุจฺจมานา ภิกฺขุนีหิ นิวาริยมานา. ขียตีติ อฺาสํ พฺยตฺตานํ ลชฺชีนํ วุฏฺานสมฺมุตึ ทียมานํ ทิสฺวา ‘‘อหเมว นูน พาลา’’ติอาทินา ภณมานา ขียติ. ปโยเคติ ขียมานปโยเค. ขียิเตติ ขียนปโยเค นิฏฺิเต.
กุมาริภูตวคฺควณฺณนา อฏฺมา.
๒๖๐. ฉตฺตุปาหนนฺติ วุตฺตลกฺขณํ ฉตฺตฺจ อุปาหนาโย จ. ปโยเคติ ธารณปโยเค.
๒๖๑. ยาเนนาติ วยฺหาทินา. ยายนฺตีติ สเจ ยาเนน คตา โหติ.
๒๖๒. สงฺฆาณินฺติ ยํ กิฺจิ กฏูปคํ. ธาเรนฺติยาติ กฏิยํ ปฏิมุจฺจนฺติยา.
๒๖๓. คนฺธวณฺเณนาติ ¶ เยน เกนจิ วณฺเณน จ เยน เกนจิ คนฺเธน จ. คนฺโธ นาม จนฺทนาเลปาทิ. วณฺโณ นาม กุงฺกุมหลิทฺทาทิ. ปโยเคติ คนฺธาทิปโยเค รจนโต ปฏฺาย ปุพฺพปโยเค.
๒๖๖. อนาปุจฺฉาติ ‘‘นิสีทามิ, อยฺยา’’ติ อนาปุจฺฉิตฺวา. นิสีทิเต ภิกฺขุสฺส อุปจาเร อนฺตมโส ฉมาย นิสินฺเน.
๒๖๗. อโนกาสกตนฺติ ‘‘อสุกสฺมึ นาม าเน ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ เอวํ อกตโอกาสํ.
๒๖๘. ปวิสนฺติยาติ วินิจฺฉยํ อารามวคฺคสฺส ปเมเนว สิกฺขาปเทน สทิสํ กตฺวา วเทยฺยาติ โยชนา.
ฉตฺตุปาหนวคฺควณฺณนา นวมา.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา ภิกฺขุนิวิภงฺเค
ปาจิตฺติยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
๒๖๙-๗๐. อฏฺสุ ¶ ปาฏิเทสนียสิกฺขาปเทสุปิ ทฺวิธา อาปตฺติ โหตีติ โยชนา. ตโตติ คหณเหตุ. สพฺเพสูติ ปาฏิเทสนียสิกฺขาปเทสุ.
ปาฏิเทสนียกถาวณฺณนา.
๒๗๑-๒. อิมํ ปรมํ อุตฺตมํ นิรุตฺตรํ เกนจิ วา วตฺตพฺเพน อุตฺตเรน รหิตํ นิทฺโทสํ อุตฺตรํ เอวํนามกํ ธีโร ปฺวา ภิกฺขุ อตฺถวเสน วิทิตฺวา ทุรุตฺตรํ กิจฺเฉน อุตฺตริตพฺพํ ปฺตฺตมหาสมุทฺทํ วินยมหาสาครํ สุเขเนว ยสฺมา อุตฺตรติ, ตสฺมา กงฺขจฺเฉเท วินยวิจิกิจฺฉาย ฉินฺทเน สตฺเถ ¶ สตฺถสทิเส อสฺมึ สตฺเถ อิมสฺมึ อุตฺตรปกรเณ อุสฺมายุตฺโต กมฺมชเตโชธาตุยา สมนฺนาคโต ชีวมาโน ภิกฺขุ นิจฺจํ นิรนฺตรํ สตฺโต อภิรโต นิจฺจํ โยคํ สตตาภิโยคํ กาตุํ ยุตฺโต อนุรูโปติ โยชนา.
ภิกฺขุนิวิภงฺโค นิฏฺิโตติ เอตฺถาปิ อุปฺปตฺติ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา
ภิกฺขุนิวิภงฺควณฺณนา นิฏฺิตา.
จตุวิปตฺติกถาวณฺณนา
๒๗๓. อิทานิ อุภยสาธารณํ กตฺวา วิปตฺติวาราทีนํ วิสิฏฺวารานํ สงฺคหํ กาตุมาห ‘‘กติ อาปตฺติโย’’ติอาทิ.
๒๗๔. ภิกฺขุนี สเจ ฉาเทติ, จุตา โหติ. สเจ เวมติกา ฉาเทติ, ถุลฺลจฺจยํ สิยาติ โยชนา.
๒๗๕. สงฺฆาทิเสสนฺติ ปรสฺส สงฺฆาทิเสสํ.
๒๗๖. ‘‘กติ อาจารวิปตฺติปจฺจยา’’ติ ปทจฺเฉโท.
๒๗๗. อาจารวิปตฺตินฺติ ¶ อตฺตโน วา ปรสฺส วา อาจารวิปตฺตึ.
๒๗๙. ปาปิกํ ทิฏฺินฺติ อเหตุกอกิริยนตฺถิกทิฏฺิอาทึ ลามิกํ ทิฏฺึ.
๒๘๑. มนุสฺสุตฺตริธมฺมนฺติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ.
๒๘๒. อาชีวเหตุ ¶ สฺจริตฺตํ สมาปนฺโนติ โยชนา. ปริยายวจเนติ ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, โส ภิกฺขุ อรหา’’ติอาทิเก เลสวจเน. าเตติ ยํ อุทฺทิสฺส วทติ, ตสฺมึ มนุสฺสชาติเก วจนสมนนฺตรเมว าเต.
๒๘๓. วตฺวาติ อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา. ภิกฺขุนี ปน สเจ เอวํ โหติ, ภิกฺขุนี อคิลานา อตฺตโน อตฺถาย ปณีตโภชนํ วิฺาเปตฺวา ภุตฺตาวินี สเจ โหตีติ อธิปฺปาโย. ตสฺสา ปาฏิเทสนียํ สิยาติ โยชนา.
๒๘๔. ‘‘อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวานา’’ติ อิมินา ปรสฺส าตกปวาริเต ตสฺเสวตฺถาย วิฺาเปตฺวา เตน ทินฺนํ วา ตสฺส วิสฺสาเสน วา ปริภฺุชนฺตสฺส เตสํ อตฺตโน อฺาตกอปฺปวาริเต สุทฺธจิตฺตตาย อนาปตฺตีติ ทีเปติ.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา
จตุวิปตฺติกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อธิกรณปจฺจยกถาวณฺณนา
๒๘๕. วิวาทาธิกรณมฺหาติ ‘‘อธมฺมํ ‘ธมฺโม’ติ ทีเปตี’’ติอาทินยปฺปวตฺตา อฏฺารสเภทกรวตฺถุนิสฺสิตา วิวาทาธิกรณมฺหา.
๒๘๖. อุปสมฺปนฺนํ โอมสโต ภิกฺขุสฺส ปาจิตฺติ โหตีติ โยชนา.
๒๘๗. อนุวาทาธิกรณปจฺจยาติ ¶ ¶ โจทนาปรนามเธยฺยํ อนุวาทาธิกรณเมว ปจฺจโย, ตสฺมา, อนุวาทนาธิกรณเหตูติ อตฺโถ.
๒๘๙. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา อมูลกตฺตํ อติทิสติ.
๒๙๐. อาปตฺติปจฺจยาติ อาปตฺตาธิกรณปจฺจยา.
๒๙๓. กิจฺจาธิกรณปจฺจยาติ อปโลกนาทิจตุพฺพิธกมฺมสงฺขาตกิจฺจาธิกรณเหตุ.
๒๙๔. อจฺจชนฺตีวาติ อตฺตโน ลทฺธึ อปริจฺจชนฺตี เอว.
๒๙๗. ปาปิกาย ทิฏฺิยา ปริจฺจชนตฺถาย กตาย ยาวตติยกํ สมนุภาสนาย ตํ ทิฏฺึ อจฺจชนฺติยา ตสฺสา ภิกฺขุนิยา, ตสฺส ภิกฺขุสฺส จ อจฺจชโต ปาจิตฺติ โหตีติ โยชนา.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา
อธิกรณปจฺจยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ขนฺธกปุจฺฉากถาวณฺณนา
๓๐๐. เสเสสูติ อภพฺพปุคฺคลปริทีปเกสุ สพฺพปเทสุ.
๓๐๒. ‘‘นสฺสนฺตุ เอเต’’ติ ปทจฺเฉโท. ปุรกฺขกาติ เอตฺถ สามิอตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, เภทปุเรกฺขกสฺส, เภทปุเรกฺขกายาติ อตฺโถ.
๓๐๓. เสเสสูติ อวเสเสสุ อสํวาสกาทิทีปเกสุ ปฏิกฺเขปปเทสุ.
๓๐๔. เอกาว ¶ ทุกฺกฏาปตฺติ วุตฺตาติ วสฺสํ อนุปคมนาทิปจฺจยา ชาติโต เอกาว ทุกฺกฏาปตฺติ วุตฺตา.
๓๐๕. อุโปสถสมา ¶ มตาติ อุโปสถกฺขนฺธเก วุตฺตสทิสา ชาตา อาปตฺติโย มตา อธิปฺเปตา.
๓๐๖. จมฺเมติ จมฺมกฺขนฺธเก. วจฺฉตรึ คเหตฺวา มาเรนฺตานํ ฉพฺพคฺคิยานํ ปาจิตฺติ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. วจฺฉตรินฺติ พลสมฺปนฺนํ ตรุณคาวึ. สา หิ วจฺฉกภาวํ ตริตฺวา อติกฺกมิตฺวา ิตตฺตา ‘‘วจฺฉตรี’’ติ วุจฺจติ.
๓๐๗. องฺคชาตํ ฉุปนฺตสฺสาติ คาวีนํ องฺคชาตํ อตฺตโน องฺคชาเตน พหิ ฉุปนฺตสฺส. เสเสสูติ คาวีนํ วิสาณาทีสุ คหเณ, ปิฏฺิอภิรุหเณ จ. ยถาห ‘‘ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู อจิรวติยา นทิยา คาวีนํ ตรนฺตีนํ วิสาเณสุปิ คณฺหนฺตี’’ติอาทิ (มหาว. ๒๕๒).
๓๐๙. ตตฺถ เภสชฺชกฺขนฺธเก. สามนฺตา ทฺวงฺคุเลติ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคานํ สามนฺตา ทฺวงฺคุลมตฺเต ปเทเส. สตฺถกมฺมํ กโรนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยมุทีริตนฺติ โยชนา. ยถาห – ‘‘น, ภิกฺขเว, สมฺพาธสฺส สามนฺตา ทฺวงฺคุเล สตฺถกมฺมํ วา วตฺถิกมฺมํ วา กาเรตพฺพํ, โย กาเรยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๗๙). เอตฺถ จ ‘‘สามนฺตา ทฺวงฺคุเล’’ติ อิทํ สตฺถกมฺมํเยว สนฺธาย วุตฺตํ. วตฺถิกมฺมํ ปน สมฺพาเธเยว ปฏิกฺขิตฺตํ.
‘‘น, ภิกฺขเว, อฺตฺร นิมนฺติเตน อฺสฺส โภชฺชยาคุ ปริภฺุชิตพฺพา, โย ปริภฺุเชยฺย, ยถาธมฺโม กาเรตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๒๘๓) วุตฺตตฺตา อาห ‘‘โภชฺชยาคูสุ ปาจิตฺตี’’ติ. เอตฺถ ¶ จ โภชฺชยาคุ นาม พหลยาคุ. ‘‘ปิณฺฑํ วฏฺเฏตฺวา ปาตพฺพยาคู’’ติ คณฺิปเท วุตฺตํ. ปาจิตฺตีติ ปรมฺปรโภชนปวารณสิกฺขาปเทหิ ปาจิตฺติ. เสเสสูติ อนฺโตวุตฺถอนฺโตปกฺกสยํปกฺกปริโภคาทีสุ. ยถาห ‘‘น, ภิกฺขเว, อนฺโตวุตฺถํ อนฺโตปกฺกํ สามํปกฺกํ ปริภฺุชิตพฺพํ, โย ปริภฺุเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิ (มหาว. ๒๗๔).
๓๑๐. จีวรสํยุตฺเตติ จีวรกฺขนฺธเก.
๓๑๓. จมฺเปยฺยเก ¶ จ โกสมฺเพติ จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก เจว โกสมฺพกกฺขนฺธเก จ. ‘‘กมฺมสฺมิ’’นฺติอาทีสุปิ เอเสว นโย.
๓๑๗. โรมนฺเถติ ภุตฺตสฺส ลหุํ ปากตฺตาย กุจฺฉิคตํ มุขํ อาโรเปตฺวา สณฺหกรณวเสน อนุจาลเน.
๓๑๘. เสนาสนสฺมินฺติ เสนาสนกฺขนฺธเก. ครุโนติ ครุภณฺฑสฺส.
๓๒๐. สงฺฆเภเทติ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก.
๓๒๑. เภทานุวตฺตกานนฺติ สงฺฆเภทานุวตฺตกานํ. คณโภเคติ คณโภชเน.
๓๒๒. สาติ เอตฺถ สพฺพวตฺเตสุ อนาทริเยน โหตีติ เสโส. เสสํ อุตฺตานตฺถเมว.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา
ขนฺธกปุจฺฉากถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สมุฏฺานสีสกถาวณฺณนา
๓๒๕-๖. มเหสินา ¶ ทฺวีสุ วิภงฺเคสุ ปฺตฺตานิ ยานิ ปาราชิกาทีนิ สิกฺขาปทานิ อุโปสเถ อุทฺทิสนฺติ, เตสํ สิกฺขาปทานํ สมุฏฺานํ ภิกฺขูนํ ปาฏวตฺถาย อิโต ปรํ ปวกฺขามิ, ตํ สมาหิตา สุณาถาติ โยชนา.
๓๒๗. กาโย จ วาจา จ กายวาจา จาติ อจิตฺตกานิ ยานิ ตีณิ สมุฏฺานานิ, ตาเนว จิตฺเตน ปจฺเจกํ โยชิตานิ สจิตฺตกานิ ตีณิ สมุฏฺานานิ โหนฺตีติ เอวเมว สมุฏฺานํ ปุริมานํ ทฺวินฺนํ วเสน เอกงฺคิกํ, ตติยจตุตฺถปฺจมานํ วเสน ทฺวงฺคิกํ, ฉฏฺสฺส วเสน ติวงฺคิกฺจาติ เอวํ ฉธา สมุฏฺานวิธึ วทนฺตีติ โยชนา. กาโย, วาจาติ เอกงฺคิกํ ทฺวยํ, กายวาจา ¶ , กายจิตฺตํ, วาจาจิตฺตนฺติ ทุวงฺคิกตฺตยํ, กายวาจาจิตฺตนฺติ องฺคเภเทน ติวิธมฺปิ อวยวเภเทน สมุฏฺานเภทวิธึ ฉปฺปการํ วทนฺตีติ อธิปฺปาโย.
๓๒๘. เตสุ ฉสุ สมุฏฺาเนสุ เอเกน วา สมุฏฺาเนน ทฺวีหิ วา ตีหิ วา จตูหิ วา ฉหิ วา สมุฏฺาเนหิ นานา อาปตฺติโย ชายเรติ สมฺพนฺโธ.
๓๒๙. ตตฺถ ตาสุ นานาปตฺตีสุ. ปฺจ สมุฏฺานานิ เอติสฺสาติ ปฺจสมุฏฺานา, เอวรูปา กาจิ อาปตฺติ น วิชฺชติ. เอกเมกํ สมุฏฺานํ ยาสนฺติ วิคฺคโห. ปจฺฉิเมเหว ตีหิปีติ สจิตฺตเกเหว ตีหิ สมุฏฺาเนหิ, ยา อาปตฺติ เอกสมุฏฺานา โหติ, สา สจิตฺตกานํ ติณฺณมฺตเรน โหตีติ อธิปฺปาโย.
๓๓๐-๑. ตติยจฺฉฏฺโตปิ จาติ กายวาจโต, กายวาจาจิตฺตโต จ. จตุตฺถจฺฉฏฺโต เจวาติ กายจิตฺตโต ¶ กายวาจาจิตฺตโต จ. ปฺจมจฺฉฏฺโตปิ จาติ วาจาจิตฺตโต กายวาจาจิตฺตโต จ. ‘‘กายโต กายจิตฺตโต’’ติ ปมํ ทฺวิสมุฏฺานํ, ‘‘วาจโต วาจาจิตฺตโต’’ติ ทุติยํ, ‘‘กายวาจโต กายวาจาจิตฺตโต’’ติ ตติยํ, ‘‘กายจิตฺตโต กายวาจาจิตฺตโต’’ติ จตุตฺถํ, ‘‘วาจาจิตฺตโต กายวาจาจิตฺตโต’’ติ ปฺจมํ ทฺวิสมุฏฺานนฺติ เอวํ ปฺจธา เอว ิเตหิ ทฺวีหิ สมุฏฺาเนหิ เอสา ทฺวิสมุฏฺานาปตฺติ ชายเต สมุฏฺาติ. น อฺโตติ กายโต วาจโตติ เอกํ, วาจโต กายวาจโตติ เอกนฺติ เอวํ ยถาวุตฺตกฺกมวิปริยาเยน โยชิเตหิ อฺเหิ สมุฏฺาเนหิ น สมุฏฺาติ.
๓๓๒. ปเมหิ จ ตีหีติ ‘‘กายโต, วาจโต, กายวาจโต’’ติ ปมํ นิทฺทิฏฺเหิ ตีหิ อจิตฺตกสมุฏฺาเนหิ. ปจฺฉิเมหิ จาติ ‘‘กายจิตฺตโต, วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโต’’ติ เอวํ ปจฺฉา วุตฺเตหิ สจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺาเนหิ. น อฺโตติ ‘‘กายโต, วาจโต, กายจิตฺตโต, วาจโต, กายวาจโต, กายจิตฺตโต’’ติ เอวํ วุตฺตวิปลฺลาสโต อฺเหิ ตีหิ สมุฏฺาเนหิ น สมุฏฺาติ.
๓๓๓-๔. ปมา ตติยา เจว, จตุตฺถจฺฉฏฺโตปิ จาติ กายโต, กายวาจโต, กายจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโตติ เอเตหิ จตูหิ สมุฏฺาเนหิ เจว. ทุติยา…เป… จฺฉฏฺโตปิ จาติ ¶ วาจโต, กายวาจโต, วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโตติ อิเมหิ จตูหิ จาติ จตุสมุฏฺาเนนาปตฺติ.
สา เอวํ ทฺวิธา ิเตหิ จตูหิ สมุฏฺาเนหิ ชายเต. น ปนฺโตติ ‘‘กายโต, วาจโต, กายวาจโต, กายจิตฺตโต’’ติ เอวมาทินา วิปลฺลาสนเยน โยชิเตหิ ¶ จตูหิ สมุฏฺาเนหิ น สมุฏฺาติ. ฉ สมุฏฺานานิ ยสฺสา สา ฉสมุฏฺานา. สจิตฺตเกหิ ตีหิ, อจิตฺตเกหิ ตีหีติ ฉหิ เอว สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺาตีติ. ปการนฺตราภาวา อิธ ‘‘น อฺโต’’ติ น วุตฺตํ.
อาห จ อฏฺกถาจริโย มาติกฏฺกถายํ.
๓๓๕. สมุฏฺาติ เอตสฺมาติ สมุฏฺานํ, กายาทิ ฉพฺพิธํ, เอกํ สมุฏฺานํ การณํ ยสฺสา สา เอกสมุฏฺานา. ปการนฺตราภาวา ติธา. กถํ? สจิตฺตกานํ ติณฺณํ สมุฏฺานานํ วเสน ติวิธา. ทฺวีหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺิตา ทฺวิสมุฏฺิตา, ทฺวิสมุฏฺานาปตฺตีติ อตฺโถ. ปฺจธาติ วุตฺตนเยน ปฺจปฺปการา. ตีณิ สมุฏฺานานิ ยสฺสา สา ติสมุฏฺานา, จตฺตาริ สมุฏฺานานิ ยสฺสา สา จตุรุฏฺานา, ติสมุฏฺานา จ จตุรุฏฺานา จ ติจตุรุฏฺานาติ เอกเทสสรูเปกเสโส, ติสมุฏฺานา ทฺวิธา วิภตฺตา, จตุสมุฏฺานา จ ทฺวิธา เอว วิภตฺตาติ อตฺโถ. ฉหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺิตา ฉสมุฏฺิตา, ฉสมุฏฺานาติ อตฺโถ. เอกธาติ ปการนฺตราภาวา เอกธาว ิตาติ อธิปฺปาโย.
๓๓๖. สพฺพา อาปตฺติโย สมุฏฺานวิเสสโต เอวํ เตรสธา ิตานํ สมุฏฺานเภทานํ นานตฺตโต เตหิ สมุฏฺิตานํ ปมํ ปฺตฺตตฺตา สีสภูตานํ สิกฺขาปทานํ วเสน เตรเสว นามานิ ลภนฺติ, ตานิ อิโต ปรํ วกฺขามีติ โยชนา.
๓๓๗. ปมนฺติมวตฺถฺุจาติ ปมปาราชิกสมุฏฺานํ. ทุติยนฺติ อทินฺนาทานสมุฏฺานํ. สฺจริตฺตกนฺติ สฺจริตฺตสมุฏฺานํ. สมนุภาสนนฺติ สมนุภาสนสมุฏฺานํ. ‘‘กถินํ เอฬกโลมก’’นฺติ ปทจฺเฉโท, กถินสมุฏฺานํ เอฬกโลมสมุฏฺานฺจ.
๓๓๘. ปทโสธมฺมนฺติ ¶ ¶ ปทโสธมฺมสมุฏฺานํ. อทฺธานํ เถยฺยสตฺถนฺติ อทฺธานสมุฏฺานํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ. เทสนาติ ธมฺมเทสนาสมุฏฺานํ. ภูตาโรจนกนฺติ ภูตาโรจนสมุฏฺานํ. โจริวุฏฺาปนนฺติ โจริวุฏฺาปนสมุฏฺานํ.
๓๓๙. อนนฺุาตกฺจาติ อนนฺุาตกสมุฏฺานฺจาติ เอตานิ เตรส เตหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺิตานํ เตสํ สิกฺขาปทานํ ปมํ ปมํ นิทฺทิฏฺานํ ปมปาราชิกาทิสิกฺขาปทสมุฏฺานานํ อิตเรสํ ปุพฺพงฺคมภาวโต ‘‘สีสานี’’ติ วุตฺตานิ. ยถาห ปริวารฏฺกถายํ ‘‘ปมปาราชิกํ นาม เอกํ สมุฏฺานสีสํ, เสสานิ เตน สทิสานี’’ติอาทิ (ปริ. อฏฺ. ๒๕๘). เตรเสเต สมุฏฺานนยาติ เอเต สีสวเสน ทสฺสิตา เตรส สมุฏฺานนยา. วิฺูหิ อุปาลิตฺเถราทีหิ.
๓๔๐. ตตฺถ เตรสสุ สมุฏฺานสีเสสุ. ยาติ ยา ปน อาปตฺติ. อาทิปาราชิกุฏฺานาติ ปมปาราชิกสมุฏฺานา.
๓๔๑. อทินฺนาทาน-สทฺโท ปุพฺพโก ปโม เอติสฺสา ตํสมุฏฺานาปตฺติยาติ อทินฺนาทานปุพฺพกา, อทินฺนาทานสมุฏฺานาติ อุทฺทิฏฺาติ โยชนา.
๓๔๓. อยํ สมุฏฺานวเสน ‘‘สมนุภาสนาสมุฏฺานา’’ติ วุตฺตาติ โยชนา.
๓๔๔. กถิน-สทฺโท อุปปโท ยสฺสา ตํสมุฏฺานาย อาปตฺติยา สา กถินุปปทา, กถินสมุฏฺานาติ มตา าตา, อยํ สมุฏฺานวเสน ‘‘กถินสมุฏฺานา’’ติ าตาติ อตฺโถ.
๓๔๕. เอฬกโลม-สทฺโท ¶ อาทิ ยสฺสา ตํสมุฏฺานาปตฺติยา สา เอฬกโลมาทิสมุฏฺานาติ อตฺโถ.
๓๕๐. ภูตาโรจน-สทฺโท ¶ ปุพฺพภาโค เอติสฺสา ตํสมุฏฺานาย อาปตฺติยาติ ภูตาโรจนปุพฺพกา, ภูตาโรจนสมุฏฺานาติ อตฺโถ.
๓๕๑. สมุฏฺานํ สมุฏฺิตํ, โจริวุฏฺาปนํ สมุฏฺิตํ ยสฺสา สา โจริวุฏฺาปนสมุฏฺิตา, โจริวุฏฺาปนสมุฏฺานาติ อตฺโถ.
๓๕๓. ตตฺถาติ เตรสสมุฏฺานสีเสสุ, ‘‘สมุฏฺานํ สจิตฺตก’’นฺติ อิทํ ‘‘ปม’’นฺติอาทีหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ. ปมํ สมุฏฺานนฺติ ปมปาราชิกสมุฏฺานํ. ทุติยํ สมุฏฺานนฺติ อทินฺนาทานสมุฏฺานํ. จตุตฺถํ สมุฏฺานนฺติ สมนุภาสนสมุฏฺานํ. นวมํ สมุฏฺานนฺติ เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ. ทสมํ สมุฏฺานนฺติ ธมฺมเทสนาสมุฏฺานํ. ทฺวาทสมํ สมุฏฺานนฺติ โจริวุฏฺาปนสมุฏฺานํ.
๓๕๔. สมุฏฺาเนติ สมุฏฺานสีเส. สทิสาติ เตน เตน สมุฏฺานสีเสน สมุฏฺานา อาปตฺติโย. อิธาติ อิมสฺมึ สมุฏฺานวินิจฺฉเย. ทิสฺสเรติ ทิสฺสนฺเต, ทิสฺสนฺตีติ อตฺโถ. อถ วา อิธ ทิสฺสเรติ อิธ อุภโตวิภงฺเค เอเตสุ เตรสสมุฏฺาเนสุ เอเกกสฺมึ อฺานิปิ สทิสานิ สมุฏฺานานิ ทิสฺสนฺตีติ อตฺโถ. อิทานิ ตานิ สรูปโต นิทสฺเสตุมาห ‘‘สุกฺกฺจา’’ติอาทิ. ตตฺถ สุกฺกนฺติ สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทํ. เอส นโย ‘‘กายสํสคฺโค’’ติอาทีสุปิ. ยเทตฺถ ทุวิฺเยฺยํ, ตํ วกฺขาม.
๓๕๕. ปุพฺพุปปริปาโก จาติ ¶ ‘‘ชานํ ปุพฺพุปคตํ ภิกฺขุ’’นฺติ (ปาจิ. ๑๒๐) สิกฺขาปทฺจ ‘‘ภิกฺขุนิปริปาจิต’’นฺติ (ปาจิ. ๑๙๒, ๑๙๔) ปิณฺฑปาตสิกฺขาปทฺจ. รโห ภิกฺขุนิยาสหาติ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ รโห นิสชฺชสิกฺขาปทฺจ. สโภชเน, รโห ทฺเว จาติ สโภชเน กุเล อนุปขชฺชสิกฺขาปทฺจ ทฺเว รโหนิสชฺชสิกฺขาปทานิ จ. องฺคุลี อุทเก หสนฺติ องฺคุลิปโตทฺจ อุทกหสธมฺมสิกฺขาปทฺจ.
๓๕๖. ปหาเร อุคฺคิเร เจวาติ ปหารทานสิกฺขาปทฺจ ตลสตฺติอุคฺคิรณสิกฺขาปทฺจ. เตปฺาสา จ เสขิยาติ ปฺจสตฺตติเสขิยาสุ วกฺขมานานิ อุชฺชคฺฆิกาทีนิ สมนุภาสนสมุฏฺานานิ ทส, ฉตฺตปาณิอาทีนิ ธมฺมเทสนาสมุฏฺานานิ เอกาทส, เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ ¶ , สูโปทนวิฺตฺติสิกฺขาปทฺจาติ พาวีสติ สิกฺขาปทานิ เปตฺวา ปริมณฺฑลนิวาสนาทีนิ อิตรานิ เตปฺาส เสขิยสิกฺขาปทานิ จ. อธกฺขกุพฺภชาณฺุจาติ ภิกฺขุนีนํ อธกฺขกอุพฺภชาณุสิกฺขาปทฺจ. คามนฺตรมวสฺสุตาติ คามนฺตรคมนํ, อวสฺสุตสฺส หตฺถโต ขาทนียคฺคหณสิกฺขาปทฺจ.
๓๕๗-๘. ตลมฏฺุทสุทฺธิ จาติ ตลฆาตํ, ชตุมฏฺํ, อุทกสุทฺธิกาทิยนฺจ. วสฺสํวุตฺถาติ ‘‘วสฺสํวุตฺถา…เป… ฉปฺปฺจโยชนานี’’ติ (ปาจิ. ๙๗๔) สิกฺขาปทฺจ. โอวาทาย น คจฺฉนฺตีติ โอวาทาย อคมนสิกฺขาปทฺจ. นานุพนฺเธ ปวตฺตินินฺติ ‘‘วุฏฺาปิตํ ปวตฺตินึ ทฺเว วสฺสานิ นานุพนฺเธยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๑๑๒) สิกฺขาปทฺจาติ อุภโตวิภงฺเค นิทฺทิฏฺา อิเม ปฺจสตฺตติ ธมฺมา กายจิตฺตสมุฏฺิตา เมถุเนน สมา เอกสมุฏฺานา มตาติ โยชนา.
เอตฺถ จ ปาฬิยํ ‘‘ฉสตฺตตี’’ติ คณนปริจฺเฉโท สมุฏฺานสิกฺขาปเทน สห ทสฺสิโต. อิธ ปน ตํ วินา ตํสทิสานเมว ¶ คณนา ทสฺสิตา. เตเนว ปมํ สมุฏฺานสีสํ ปาฬิยํ คณนายปิ ทสฺสิตํ, อิเธว น ทสฺสิตํ. อุปริ กตฺถจิ สมุฏฺานสีสสฺส ทสฺสนํ ปเนตฺถ วกฺขมานานํ ตํสทิสภาวทสฺสนตฺถํ, คณนาย วกฺขมานาย อนฺโตคธภาวทสฺสนตฺถํ. เตเนว ตตฺถปิ ตํ วินา คณนํ วกฺขติ.
ปมปาราชิกสมุฏฺานวณฺณนา.
๓๕๙. วิคฺคหนฺติ มนุสฺสวิคฺคหสิกฺขาปทํ. อุตฺตริ เจวาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสิกฺขาปทฺจ. ทุฏฺุลฺลนฺติ ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปทํ. อตฺตกามตาติ อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทฺจ. ทุฏฺโทสา ทุเว เจวาติ ทฺเว ทุฏฺโทสสิกฺขาปทานิ จ. ทุติยานิยโตปิ จาติ ทุติยอนิยตสิกฺขาปทฺจ.
๓๖๐. อจฺฉินฺทนฺจาติ สามํ จีวรํ ทตฺวา อจฺฉินฺทนฺจ. ปริณาโมติ สงฺฆิกลาภสฺส อตฺตโน ปริณามนฺจ. มุสาโอมสเปสุณาติ มุสาวาโท จ โอมสวาโท จ ภิกฺขุเปสฺฺุจ. ทุฏฺุลฺลาโรจนฺเจวาติ ทุฏฺุลฺลาปตฺติอาโรจนสิกฺขาปทฺจ. ปถวีขณนมฺปิ จาติ ปถวีขณนสิกฺขาปทฺจ.
๓๖๑. ภูตคามฺจ ¶ วาโท จาติ ภูตคามสิกฺขาปทํ, อฺวาทกสิกฺขาปทฺจ. อุชฺฌาปนกเมว จาติ อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทฺจ. นิกฺกฑฺโฒ สิฺจนฺเจวาติ วิหารโต นิกฺกฑฺฒนฺจ อุทเก ติณาทิสิฺจนฺจ. อามิสเหตุ จาติ อามิสเหตุ ภิกฺขุนิโย โอวาทสิกฺขาปทฺจ.
๓๖๒. ภุตฺตาวินฺติ ภุตฺตาวึ อนติริตฺเตน ขาทนียาทินา ปวารณสิกฺขาปทฺจ. เอหนาทรินฺติ ‘‘เอหาวุโส, คามํ วา’’ติ (ปาจิ. ๒๗๕) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ อนาทริยสิกฺขาปทฺจ. ภึสาปนเมว จาติ ¶ ภิกฺขุภึสนกฺจ. อปนิเธยฺยาติ ปตฺตาทิอปนิธานสิกฺขาปทฺจ. สฺจิจฺจ ปาณนฺติ สฺจิจฺจ ปาณํ ชีวิตาโวโรปนฺจ. สปฺปาณกมฺปิ จาติ ชานํ สปฺปาณกอุทกสิกฺขาปทฺจ.
๓๖๓. อุกฺโกฏนฺจาติ ปุนกมฺมาย อุกฺโกฏนฺจ. อูโนติ อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทฺจ. สํวาโสติ อุกฺขิตฺตเกน สทฺธึ สํวาสสิกฺขาปทฺจ. นาสเน จาติ นาสิตกสามเณรสมฺโภคสิกฺขาปทฺจ. สหธมฺมิกนฺติ สหธมฺมิกํ วุจฺจมานสิกฺขาปทฺจ. วิเลขา จาติ ‘‘วิเลขาย สํวตฺตนฺตี’’ติ (ปาจิ. ๔๓๙) อาคตสิกฺขาปทฺจ. โมหนาติ โมหนสิกฺขาปทฺจ. อมูลเกน จาติ อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน อนุทฺธํสนสิกฺขาปทฺจ.
๓๖๔. กุกฺกุจฺจํ ขียนํ ทตฺวาติ กุกฺกุจฺจอุปฺปาทนฺจ ธมฺมิกานํ กมฺมานํ ฉนฺทํ ทตฺวา ขียนฺจ จีวรํ ทตฺวา ขียนฺจ. ปริณาเมยฺย ปุคฺคเลติ สงฺฆิกํ ลาภํ ปุคฺคลสฺส ปริณามนสิกฺขาปทฺจ. กึ เต, อกาลํ, อจฺฉินฺเทติ ‘‘กึ เต, อยฺเย, เอโส ปุริสปุคฺคโล กริสฺสตี’’ติ (ปาจิ. ๗๐๕) อาคตสิกฺขาปทฺจ อกาลจีวรํ ‘‘กาลจีวร’’นฺติ อธิฏฺหิตฺวา ภาชนสิกฺขาปทฺจ ภิกฺขุนิยา สทฺธึ จีวรํ ปริวตฺเตตฺวา อจฺฉินฺทนสิกฺขาปทฺจ. ทุคฺคหนิรเยน จาติ ทุคฺคหิเตน ทุปธาริเตน ปรํ อุชฺฌาปนสิกฺขาปทฺจ นิรเยน วา พฺรหฺมจริเยน วา อภิสปนสิกฺขาปทฺจ.
๓๖๕. คณสฺส จาติ ‘‘คณสฺส จีวรลาภํ อนฺตรายํ กเรยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๙๐๘) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. วิภงฺคฺจาติ ‘‘ธมฺมิกํ จีวรวิภงฺคํ ปฏิพาเหยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๙๑๒) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ทุพฺพลาสา ตเถว จาติ ‘‘ทุพฺพลจีวรปจฺจาสาย จีวรกาลสมยํ อติกฺกาเมยฺยา’’ติ ¶ (ปาจิ. ๙๒๑) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ธมฺมิกํ กถินุทฺธารนฺติ ‘‘ธมฺมิกํ ¶ กถินุทฺธารํ ปฏิพาเหยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๙๒๘) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. สฺจิจฺจาผาสุเมว จาติ ‘‘ภิกฺขุนิยา สฺจิจฺจ อผาสุํ กเรยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๙๔๒) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ.
๓๖๖. สยํ อุปสฺสยํ ทตฺวาติ ‘‘ภิกฺขุนิยา อุปสฺสยํ ทตฺวา กุปิตา อนตฺตมนา นิกฺกฑฺเฒยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๙๕๑) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อกฺโกเสยฺย จาติ ‘‘ภิกฺขุํ อกฺโกเสยฺย วา ปริภาเสยฺย วา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๒๙) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. จณฺฑิกาติ ‘‘จณฺฑีกตา คณํ ปริภาเสยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๓๔) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. กุลมจฺฉรินี อสฺสาติ ‘‘กุลมจฺฉรินี อสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๔๓) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. คพฺภินึ วุฏฺาเปยฺย จาติ ‘‘คพฺภินึ วุฏฺาเปยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๖๘) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ.
๓๖๗. ปายนฺตินฺติ ‘‘ปายนฺตึ วุฏฺาเปยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๗๓) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ทฺเว จ วสฺสานีติ ‘‘ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ อสิกฺขิตสิกฺขํ สิกฺขมานํ วุฏฺาเปยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๘๐) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. สงฺเฆนาสมฺมตนฺติ ‘‘สิกฺขิตสิกฺขํ สิกฺขมานํ สงฺเฆน อสมฺมตํ วุฏฺาเปยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๘๖) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ติสฺโส คิหิคตา วุตฺตาติ ‘‘อูนทฺวาทสวสฺสํ คิหิคตํ (ปาจิ. ๑๐๙๑), ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสํ คิหิคตํ ทฺเว วสฺสานิ ฉสุ ธมฺเมสุ อสิกฺขิตสิกฺขํ (ปาจิ. ๑๐๙๗), ทฺเววสฺสานิ สิกฺขิตสิกฺขํ สงฺเฆน อสมฺมต’’นฺติ (ปาจิ. ๑๑๐๓) วุตฺตสิกฺขาปทานิ จ. ติสฺโสเยว กุมาริกาติ ‘‘อูนวีสติวสฺสํ กุมาริภูต’’นฺติอาทินา (ปาจิ. ๑๑๒๐) นเยน วุตฺตา ติสฺโส จ.
๓๖๘. อูนทฺวาทสวสฺสา ทฺเวติ ‘‘อูนทฺวาทสวสฺสา วุฏฺาเปยฺย (ปาจิ. ๑๑๓๗), ปริปุณฺณทฺวาทสวสฺสา สงฺเฆน อสมฺมตา วุฏฺาเปยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๑๔๒) วุตฺตานิ ทฺเว สิกฺขาปทานิ จ. อลํ ตาว เตติ ‘‘อลํ ¶ ตาว เต, อยฺเย, วุฏฺาปิเตนา’’ติ (ปาจิ. ๑๑๔๗) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. โสกาวสฺสาติ ‘‘จณฺฑึ โสกาวาสํ สิกฺขมานํ วุฏฺาเปยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๑๕๙) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ปาริวาสิกจฺฉนฺททานโตติ ‘‘ปาริวาสิกฉนฺททาเนน สิกฺขมานํ วุฏฺาเปยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๑๖๗) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ.
๓๖๙. อนุวสฺสํ ทุเว จาติ ‘‘อนุวสฺสํ วุฏฺาเปยฺย (ปาจิ. ๑๑๗๑), เอกํ วสฺสํ ทฺเว วุฏฺาเปยฺยา’’ติ ¶ (ปาจิ. ๑๑๗๕) วุตฺตสิกฺขาปทานิ จาติ เอกูนสตฺตติ สิกฺขาปทานิ. อทินฺนาทานตุลฺยตฺตาติ อทินฺนาทาเนน สมานสมุฏฺานตฺตา. ติสมุฏฺานิกา กตาติ สจิตฺตเกหิ ตีหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺหนฺตีติ วุตฺตา.
ทุติยปาราชิกสมุฏฺานวณฺณนา.
๓๗๐. สฺจริกุฏิมหลฺลกนฺติ สฺจริตฺตํ, สฺาจิกาย กุฏิกรณํ, มหลฺลกวิหารกรณฺจ. โธวาปนฺจ ปฏิคฺคโหติ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา ปุราณจีวรโธวาปนฺจ จีวรปฏิคฺคหณฺจ. จีวรสฺส จ วิฺตฺตินฺติ อฺาตกํ คหปตึ วา คหปตานึ วา จีวรวิฺาปนสิกฺขาปทฺจ. คหณฺจ ตทุตฺตรินฺติ ตทุตฺตริสาทิยนสิกฺขาปทฺจ.
๓๗๑. อุปกฺขฏทฺวยฺเจวาติ ‘‘จีวรเจตาปนฺนํ อุปกฺขฏํ โหตี’’ติ (ปารา. ๕๒๘) อาคตสิกฺขาปททฺวยฺจ. ตถา ทูเตน จีวรนฺติ ทูเตนจีวรเจตาปนฺนปหิตสิกฺขาปทฺจ. โกสิยนฺติ โกสิยมิสฺสกสิกฺขาปทฺจ. สุทฺธกาฬานนฺติ ‘‘สุทฺธกาฬกาน’’นฺติอาทิสิกฺขาปทฺจ (ปารา. ๕๔๘). ทฺเว ภาคาทานเมว จาติ ‘‘ทฺเว ภาคา อาทาตพฺพา’’ติ (ปารา. ๕๕๓) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ.
๓๗๒. ฉพฺพสฺสานีติ ¶ ฉพฺพสฺสานิ ธารณสิกฺขาปทฺจ. ปุราณสฺสาติ ‘‘ปุราณสนฺถตสฺสา’’ติ (ปารา. ๕๖๗) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. โลมโธวาปนมฺปิ จาติ เอฬกโลมโธวาปนสิกฺขาปทฺจ. รูปิยสฺส ปฏิคฺคาโหติ รูปิยปฏิคฺคหณสิกฺขาปทฺจ. อุโภ นานปฺปการกาติ รูปิยสํโวหารกยวิกฺกยสิกฺขาปทานิ จ.
๓๗๓. อูนพนฺธนปตฺโต จาติ อูนปฺจพนฺธนปตฺตสิกฺขาปทฺจ. วสฺสสาฏิกสุตฺตกนฺติ วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทฺจ สุตฺตํ วิฺาเปตฺวา จีวรการาปนสิกฺขาปทฺจ. วิกปฺปาปชฺชนนฺติ ตนฺตวาเย อุปสงฺกมิตฺวา จีวเร วิกปฺปาปชฺชนฺจ. ยาว ทฺวารทานฺจ สิพฺพนนฺติ ‘‘ยาว ทฺวารโกสา อคฺคฬฏฺปนายา’’ติ (ปาจิ. ๑๓๕) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ ‘‘อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรํ ทเทยฺย (ปาจิ. ๑๗๑), จีวรํ สิพฺเพยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๗๖) วุตฺตสิกฺขาปททฺวยฺจ.
๓๗๔. ปูเวหีติ ¶ ปูเวหิ วา มนฺเถหิ วา อภิหฏฺุํ ปวารณสิกฺขาปทฺจ. ปจฺจโยติ จตุมาสปจฺจยปวารณสิกฺขาปทฺจ. โชตีติ โชติยา สมาทหนสิกฺขาปทฺจ. รตนนฺติ รตนสิกฺขาปทฺจ. สูจิ…เป… สุคตสฺส จาติ สูจิฆรสิกฺขาปทาทีนิ สตฺต สิกฺขาปทานิ จ.
๓๗๕. อฺวิฺตฺติสิกฺขา จาติ ‘‘อฺํ วิฺาเปยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๗๔๙) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อฺํ เจตาปนมฺปิ จาติ ‘‘อฺํ เจตาเปตฺวา อฺํ เจตาเปยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๗๔๙) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. สงฺฆิเกน ทุเว วุตฺตาติ ‘‘สงฺฆิเกน อฺํ เจตาเปยฺย (ปาจิ. ๗๕๙), สงฺฆิเกน สฺาจิเกน อฺํ เจตาเปยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๗๖๔) วุตฺตานิ ทฺเว สิกฺขาปทานิ จ. ทฺเว มหาชนิเกนาติ ‘‘มหาชนิเกน อฺํ เจตาเปยฺย (ปาจิ. ๗๖๙), มหาชนิเกน สฺาจิเกน อฺํ เจตาเปยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๗๗๔) วุตฺตานิ ทฺเว สิกฺขาปทานิ จ.
๓๗๖. ตถา ¶ ปุคฺคลิเกเนกนฺติ ‘‘ปุคฺคลิเกน สฺาจิเกน อฺํ เจตาเปยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๗๗๙) วุตฺตเมกสิกฺขาปทฺจ. ครุปาวุรณนฺติ ครุปาวุรณเจตาปนสิกฺขาปทฺจ. ลหุนฺติ ลหุปาวุรณเจตาปนสิกฺขาปทํ. ‘‘วิฆาสา อุทสาฏิ จา’’ติ ปทจฺเฉโท. ทฺเว วิฆาสาติ ‘‘อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา สงฺการํ วา วิฆาสํ วา ติโรกุฏฺเฏ วา ติโรปากาเร วา ฉฑฺเฑยฺย วา ฉฑฺฑาเปยฺย วา (ปาจิ. ๘๒๕), หริเต ฉฑฺเฑยฺย วา ฉฑฺฑาเปยฺย วา’’ติ (ปาจิ. ๘๒๙) เอวํ วุตฺตานิ ทฺเว วิฆาสสิกฺขาปทานิ จ. อุทสาฏิ จาติ อุทกสาฏิกสิกฺขาปทฺจ. ตถา สมณจีวรนฺติ ตถา ‘‘สมณจีวรํ ทเทยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๙๑๗) วุตฺตสิกฺขาปทฺจาติ.
๓๗๗. อิติ เอเต เอกูนปณฺณาส ธมฺมา ทุกฺขนฺตทสฺสินา ภควตา ฉสมุฏฺานิกา เตเยว สฺจริตฺตสมา สฺจริตฺตสิกฺขาปเทน สมา กตา อนุมตา ปฺตฺตาติ โยชนา.
สฺจริตฺตสมุฏฺานวณฺณนา.
๓๗๘. สงฺฆเภโทติ สงฺฆเภทสิกฺขาปทฺจ. เภทานุวตฺตทุพฺพจทูสกาติ เภทานุวตฺตกทุพฺพจกุลทูสกสิกฺขาปทานิ จ. ทุฏฺุลฺลจฺฉาทนนฺติ ทุฏฺุลฺลปฏิจฺฉาทนสิกฺขาปทฺจ. ทิฏฺีติ ทิฏฺิอปฺปฏินิสฺสชฺชนสิกฺขาปทฺจ ¶ . ฉนฺทอุชฺชคฺฆิกา ทุเวติ ฉนฺทํอทตฺวาคมนสิกฺขาปทฺจ อุชฺชคฺฆิกาย อนฺตรฆเร คมนนิสีทนสิกฺขาปททฺวยฺจ.
๓๗๙. อปฺปสทฺทา ทุเว วุตฺตาติ ‘‘อปฺปสทฺโท อนฺตรฆเร คมิสฺสามิ, นิสีทิสฺสามี’’ติ (ปาจิ. ๕๘๘, ๕๘๙) วุตฺตานิ ทฺเว สิกฺขาปทานิ จ. น พฺยาหเรติ ‘‘น สกพเฬน มุเขน พฺยาหริสฺสามี’’ติ (ปาจิ. ๖๑๙) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ฉมา, นีจาสเน, านนฺติ ‘‘ฉมายํ นิสีทิตฺวา (ปาจิ. ๖๔๕), นีเจ ¶ อาสเน นิสีทิตฺวา (ปาจิ. ๖๔๗), ิโต นิสินฺนสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๖๔๘) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ปจฺฉโต อุปฺปเถน จาติ ‘‘ปจฺฉโต คจฺฉนฺโต ปุรโต คจฺฉนฺตสฺส (ปาจิ. ๖๔๙), อุปฺปเถน คจฺฉนฺโต ปเถน คจฺฉนฺตสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๖๕๐) วุตฺตสิกฺขาปททฺวยฺจ.
๓๘๐. วชฺชจฺฉาทาติ วชฺชโต ปฏิจฺฉาทนสิกฺขาปทฺจ. อนุวตฺตา จาติ อุกฺขิตฺตานุวตฺตนสิกฺขาปทฺจ. คหณนฺติ ‘‘หตฺถคฺคหณํ วา สาทิเยยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๖๗๕) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. โอสาเรยฺย จาติ ‘‘อนปโลเกตฺวา การกสงฺฆํ อนฺาย คณสฺส ฉนฺทํ โอสาเรยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๖๙๕) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ปจฺจกฺขามีติ สิกฺขา จาติ ‘‘พุทฺธํ ปจฺจาจิกฺขามี’’ติ (ปาจิ. ๗๑๐) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ตถา กิสฺมิฺจิเทว จาติ ‘‘กิสฺมิฺจิเทว อธิกรเณ ปจฺจากตา’’ติ (ปาจิ. ๗๑๖) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ.
๓๘๑. สํสฏฺา ทฺเว จาติ ‘‘ภิกฺขุนิโย ปเนว สํสฏฺา วิหรนฺตี’’ติ (ปาจิ. ๗๒๒) จ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี เอวํ วเทยฺย สํสฏฺาว, อยฺเย, ตุมฺเห วิหรถา’’ติอาทิวจนํ (ปาจิ. ๗๒๘) ปฏิจฺจ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยฺจ. วธิตฺวา จาติ ‘‘อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรเทยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๘๘๐) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. วิสิพฺเพตฺวา จาติ ‘‘ภิกฺขุนิยา จีวรํ วิสิพฺเพตฺวา วา วิสิพฺพาเปตฺวา วา’’ติ (ปาจิ. ๘๙๓) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ทุกฺขิตนฺติ ‘‘ทุกฺขิตํ สหชีวินิ’’นฺติ (ปาจิ. ๙๔๗) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ปุนเทว จ สํสฏฺาติ ‘‘สํสฏฺา วิหเรยฺย คหปตินา วา คหปติปุตฺเตน วา’’ติ (ปาจิ. ๙๕๖) เอวํ ปุน วุตฺตสํสฏฺสิกฺขาปทฺจ. เนว วูปสเมยฺย จาติ ‘‘‘เอหายฺเย, อิมํ อธิกรณํ วูปสเมหี’ติ (ปาจิ. ๙๙๕) วุจฺจมานา ‘สาธู’ติ ปฏิสฺสุณิตฺวา สา ปจฺฉา อนนฺตรายิกินี เนว วูปสเมยฺยา’’ติ วุตฺตสิกฺขาปทฺจ.
๓๘๒. ชานํ ¶ ¶ สภิกฺขุการามนฺติ ‘‘ชานํ สภิกฺขุกํ อารามํ อนาปุจฺฉา ปวิเสยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๒๔) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ตเถว น ปวารเยติ ‘‘อุภโตสงฺเฆ ตีหิ าเนหิ น ปวาเรยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๕๑) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ตถา อนฺวทฺธมาสฺจาติ ‘‘อนฺวทฺธมาสํ ภิกฺขุนิยา ภิกฺขุสงฺฆโต ทฺเว ธมฺมา ปจฺจาสีสิตพฺพา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๕๙) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. สหชีวินิโย ทุเวติ ‘‘สหชีวินึ วุฏฺาเปตฺวา ทฺเว วสฺสานิ เนว อนุคฺคณฺเหยฺย (ปาจิ. ๑๑๐๘), สหชีวินึ วุฏฺาเปตฺวา เนว วูปกาเสยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๑๑๖) วุตฺตสิกฺขาปททฺวยฺจ.
๓๘๓-๔. สเจ เม จีวรํ อยฺเยติ ‘‘สเจ เม ตฺวํ, อยฺเย, จีวรํ ทสฺสสิ, เอวาหํ ตํ วุฏฺาเปสฺสามี’’ติ (ปาจิ. ๑๑๕๑) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อนุพนฺธิสฺสสีติ ‘‘สเจ มํ ตฺวํ, อยฺเย, ทฺเว วสฺสานิ อนุพนฺธิสฺสสิ, เอวาหํ ตํ วุฏฺาเปสฺสามี’’ติ (ปาจิ. ๑๑๕๕) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อสเมน สมฺพุทฺเธน ปกาสิตา อิเม สตฺตตึส ธมฺมา สพฺเพ กายวาจาทิโต กายวาจาจิตฺตโต เอกสมุฏฺานา กตา สมนุภาสนา สิยุํ สมุฏฺานโต สมนุภาสนสิกฺขาปเทน สทิสา สิยุนฺติ โยชนา.
สมนุภาสนสมุฏฺานวณฺณนา.
๓๘๕. กถินานิ จ ตีณีติ ‘‘นิฏฺิตจีวรสฺมึ ภิกฺขุนา อุพฺภตสฺมึ กถิเน’’ติ (ปารา. ๔๖๒) วุตฺตานิ อาทิโต ตีณิ สิกฺขาปทานิ. ปตฺโตติ ‘‘ทสาหปรมํ อติเรกปตฺโต’’ติ (ปารา. ๖๐๑) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. เภสชฺชเมว จาติ ‘‘ปฏิสายนียานิ เภสชฺชานี’’ติ (ปารา. ๖๒๒) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อจฺเจกมฺปิ จาติ อจฺเจกสิกฺขาปทฺจ. สาสงฺกนฺติ ¶ ตทนนฺตรเมว สาสงฺกสิกฺขาปทฺจ. ปกฺกมนฺตทฺวยมฺปิ จาติ ‘‘ตํ ปกฺกมนฺโต เนว อุทฺธเรยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๙, ๑๑๕) ภูตคามวคฺเค วุตฺตสิกฺขาปททฺวยฺจ.
๓๘๖. ตถา อุปสฺสยํ คนฺตฺวาติ ‘‘ภิกฺขุนุปสฺสยํ อุปสงฺกมิตฺวา ภิกฺขุนิโย โอวเทยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๕๘) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ปรมฺปรํ โภชนนฺติ ‘‘ปรมฺปรโภชเน ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๒๒๑) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อนติริตฺตนฺติ ‘‘อนติริตฺตํ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา’’ติ (ปาจิ. ๒๓๘) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. สภตฺโตติ ‘‘นิมนฺติโต สภตฺโต สมาโน’’ติ ¶ (ปาจิ. ๒๙๙) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. วิกปฺเปตฺวา ตเถว จาติ ‘‘จีวรํ วิกปฺเปตฺวา’’ติ (ปาจิ. ๓๗๓) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ.
๓๘๗. รฺโติ ‘‘รฺโ ขตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๙๘) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. วิกาเลติ ‘‘วิกาเล คามํ ปวิเสยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๕๐๙-๕๑๒) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. โวสาสาติ ‘‘โวสาสมานรูปา ิตา’’ติ (ปาจิ. ๕๕๘) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ‘‘อารฺเก อุสฺสยวาทิกา’’ติ ปทจฺเฉโท. อารฺเกติ ‘‘ตถารูเปสุ อารฺเกสุ เสนาสเนสุ ปุพฺเพ อปฺปฏิสํวิทิต’’นฺติ (ปาจิ. ๕๗๐) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อุสฺสยวาทิกาติ ‘‘อุสฺสยวาทิกา วิหเรยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๖๗๙) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ปตฺตสนฺนิจยฺเจวาติ ‘‘ปตฺตสนฺนิจยํ กเรยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๗๓๔) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ปุเร, ปจฺฉา, วิกาลเกติ ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ปุเรภตฺตํ กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา’’ติ (ปาจิ. ๘๕๕) จ ‘‘ปจฺฉาภตฺตํ กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา’’ติ (ปาจิ. ๘๖๐) จ ‘‘วิกาเล กุลานิ อุปสงฺกมิตฺวา’’ติ (ปาจิ. ๘๖๕) จ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยฺจ.
๓๘๘-๙. ปฺจาหิกนฺติ ¶ ‘‘ปฺจาหิกํ สงฺฆาฏิจารํ อติกฺกเมยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๘๙๘) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. สงฺกมนินฺติ ‘‘จีวรสงฺกมนียํ ธาเรยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๙๐๓) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ตถา อาวสถทฺวยนฺติ ‘‘อาวสถจีวรํ อนิสฺสชฺชิตฺวา ปริภฺุเชยฺย (ปาจิ. ๑๐๐๔), อาวสถํ อนิสฺสชฺชิตฺวา จาริกํ ปกฺกเมยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๐๙) เอวํ อาวสเถน สทฺธึ วุตฺตสิกฺขาปททฺวยฺจ. ปสาเขติ ‘‘ปสาเข ชาตํ คณฺฑํ วา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๖๓) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อาสเน จาติ ‘‘ภิกฺขุสฺส ปุรโต อนาปุจฺฉา อาสเน นิสีเทยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๒๑๕) วุตฺตสิกฺขาปทฺจาติ อิเม ปน เอกูนตึส ธมฺมา กายวาจโต, กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺานโต สพฺเพ ทฺวิสมุฏฺานิกา, ตโตเยว กถินสมฺภวา กถินสมุฏฺานา โหนฺตีติ โยชนา.
กถินสมุฏฺานวณฺณนา.
๓๙๐. ทฺเว เสยฺยาติ ทฺเว สหเสยฺยสิกฺขาปทานิ จ. อาหจฺจปาโท จาติ อาหจฺจปาทกสิกฺขาปทฺจ. ปิณฺฑฺจาติ อาวสถปิณฺฑโภชนสิกฺขาปทฺจ. คณโภชนนฺติ คณโภชนสิกฺขาปทฺจ ¶ . วิกาเลติ วิกาลโภชนสิกฺขาปทฺจ. สนฺนิธิฺเจวาติ สนฺนิธิการกสิกฺขาปทฺจ. ทนฺตโปนนฺติ ทนฺตโปนสิกฺขาปทฺจ. อเจลกนฺติ อเจลกสิกฺขาปทฺจ.
๓๙๑. อุยฺยุตฺตฺจาติ ‘‘อุยฺยุตฺตํ เสนํ ทสฺสนาย คจฺเฉยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๓๑๑) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ‘‘วเส อุยฺโยธิ’’นฺติ ปทจฺเฉโท. วเสติ ‘‘เสนาย วเสยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๓๑๘) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อุยฺโยธินฺติ ‘‘อุยฺโยธิกํ วา…เป… อนีกทสฺสนํ วา คจฺเฉยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๓๒๓) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ ¶ . สุราติ สุราปานสิกฺขาปทฺจ. โอเรน นฺหายนนฺติ โอเรนทฺธมาสนหายนสิกฺขาปทฺจ. ทุพฺพณฺณกรณฺเจวาติ ‘‘ติณฺณํ ทุพฺพณฺณกรณาน’’นฺติ (ปาจิ. ๓๖๘) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ปาฏิเทสนียทฺวยนฺติ วุตฺตาวเสสํ ปาฏิเทสนียทฺวยฺจ.
๓๙๒. ลสุณนฺติ ลสุณสิกฺขาปทฺจ. อุปติฏฺเยฺยาติ ‘‘ภิกฺขุสฺส ภฺุชนฺตสฺส ปานีเยน วา วิธูปเนน วา อุปติฏฺเยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๘๑๖) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. นจฺจทสฺสนเมว จาติ ‘‘นจฺจํ วา คีตํ วา วาทิตํ วา ทสฺสนาย คจฺเฉยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๘๓๔) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. นคฺคนฺติ ‘‘นคฺคา นหาเยยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๘๘๔) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อตฺถรณนฺติ ‘‘เอกตฺถรณปาวุรณา ตุวฏฺเฏยฺยุ’’นฺติ (ปาจิ. ๙๓๗) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. มฺเจติ ‘‘เอกมฺเจ ตุวฏฺเฏยฺยุ’’นฺติ (ปาจิ. ๙๓๓) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อนฺโตรฏฺเติ ‘‘อนฺโตรฏฺเ สาสงฺกสมฺมเต’’ติ (ปาจิ. ๙๖๒) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ตถา พหีติ ‘‘ติโรรฏฺเ สาสงฺกสมฺมเต’’ติ (ปาจิ. ๙๖๖) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ.
๓๙๓. อนฺโตวสฺสนฺติ ‘‘อนฺโตวสฺสํ จาริกํ จเรยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๙๗๐) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อคารฺจาติ ‘‘ราชาคารํ วา จิตฺตาคารํ วา…เป… โปกฺขรณึ วา ทสฺสนาย คจฺเฉยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๙๗๘) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อาสนฺทินฺติ ‘‘อาสนฺทึ วา ปลฺลงฺกํ วา ปริภฺุเชยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๙๘๓) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. สุตฺตกนฺตนนฺติ ‘‘สุตฺตํ กนฺเตยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๙๘๗) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. เวยฺยาวจฺจนฺติ ‘‘คิหิเวยฺยาวจฺจํ กเรยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๙๙๑) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. สหตฺถา จาติ ‘‘อคาริกสฺส วา ปริพฺพาชกสฺส วา ปริพฺพาชิกาย วา สหตฺถา ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ทเทยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๐๐) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ ¶ ¶ . อาวาเส จ อภิกฺขุเกติ ‘‘อภิกฺขุเก อาวาเส วสฺสํ วเสยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๔๗) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ.
๓๙๔. ฉตฺตนฺติ ‘‘ฉตฺตุปาหนํ ธาเรยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๑๗๘) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ยานฺจาติ ‘‘ยาเนน ยาเยยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๑๘๖) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. สงฺฆาณินฺติ ‘‘สงฺฆาณึ ธาเรยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๑๙๑) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อลงฺการนฺติ ‘‘อิตฺถาลงฺการํ ธาเรยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๑๙๕) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. คนฺธวาสิตนฺติ ‘‘คนฺธวณฺณเกน นหาเยยฺย (ปาจิ. ๑๑๙๙), วาสิตเกน ปิฺาเกน นหาเยยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๒๐๓) วุตฺตสิกฺขาปททฺวยฺจ. ‘‘ภิกฺขุนี…เป… คิหินิยา’’ติ เอเตน ‘‘ภิกฺขุนิยา อุมฺมทฺทาเปยฺยา’’ติอาทีนิ (ปาจิ. ๑๒๐๗) จตฺตาริ สิกฺขาปทานิ วุตฺตานิ.
๓๙๕. ตถาสํกจฺจิกาติ ‘‘อสํกจฺจิกา คามํ ปวิเสยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๒๒๕) เอวํ วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อิเม ปน เตจตฺตาลีส ธมฺมา สพฺเพ กายจิตฺตวเสน ทฺวิสมุฏฺานิกา. เอฬกโลเมน สมุฏฺานโต สมา โหนฺตีติ โยชนา.
เอฬกโลมสมุฏฺานวณฺณนา.
๓๙๖-๗. อฺตฺราติ ‘‘มาตุคามสฺส อุตฺตริฉปฺปฺจวาจาหิ ธมฺมํ เทเสยฺย อฺตฺร วิฺุนา ปุริสวิคฺคเหนา’’ติ (ปาจิ. ๖๓) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. อสมฺมโต เจวาติ ‘‘อสมฺมโต ภิกฺขุนิโย โอวเทยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๔๖) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ตถา อตฺถงฺคเตน จาติ ‘‘อตฺถงฺคเต สูริเย ภิกฺขุนิโย โอวเทยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๕๔) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ติรจฺฉานวิชฺชา ทฺเว วุตฺตาติ ‘‘ติรจฺฉานวิชฺชํ ปริยาปุเณยฺย, วาเจยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๑๔, ๑๐๑๘) เอวํ วุตฺตานิ ทฺเว สิกฺขาปทานิ จ. อโนกาสกตมฺปิ จาติ ‘‘อโนกาสกตํ ภิกฺขุํ ปฺหํ ¶ ปุจฺเฉยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๒๒๐) วุตฺตสิกฺขาปทฺจาติ อิเม ปน สพฺเพ ฉ ธมฺมา วาจโต, วาจาจิตฺตโต จาติ อิเมหิ ทฺวีหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺานิกา โหนฺติ. ปทโสธมฺมตุลฺยตา อยเมเตสํ ปทโสธมฺเมน สทิสภาโวติ โยชนา.
ปทโสธมฺมสมุฏฺานวณฺณนา.
๓๙๘-๙. เอกนฺติ ¶ ‘‘ภิกฺขุนิยา สทฺธึ สํวิธาย เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๘๐) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. นาวนฺติ ‘‘เอกนาวํ อภิรุเหยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๘๘) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ปณีตฺจาติ ‘‘ปณีตโภชนานิ อคิลาโน อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวาภฺุเชยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๒๕๙) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. สํวิธานฺจาติ มาตุคาเมน สทฺธึ สํวิธาย คมนสิกฺขาปทฺจ. สํหเรติ ‘‘สมฺพาเธ โลมํ สํหราเปยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๗๙๙) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ธฺนฺติ ‘‘อามกธฺํ วิฺตฺวา วา’’ติ (ปาจิ. ๘๒๑) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. นิมนฺติตา เจวาติ ‘‘นิมนฺติตา วา ปวาริตา วา ขาทนียํ วา โภชนียํ วา ขาเทยฺย วา ภฺุเชยฺย วา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๓๘) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ปาฏิเทสนิยฏฺกนฺติ ภิกฺขุนีนํ วุตฺตา อฏฺ ปาฏิเทสนียา เจติ พุทฺธเสฏฺเน ปฺตฺตา เอตา จุทฺทส สิกฺขา จตุสมุฏฺานา กายโต, กายวาจโต, กายจิตฺตโต, วาจาจิตฺตโต จาติ จตูหิ สมุฏฺาเนหิ สมุฏฺหนฺติ. สมุฏฺานโต อทฺธาเนน อทฺธานสิกฺขาปเทน สมา โหนฺตีติ มตาติ โยชนา.
อทฺธานสมุฏฺานวณฺณนา.
๔๐๐-๑. สุตินฺติ ¶ อุปสฺสุติติฏฺนสิกฺขาปทฺจ. สูปาทิวิฺตฺตินฺติ สูโปทนวิฺตฺติสิกฺขาปทฺจ. อนฺธกาเรติ ‘‘รตฺตนฺธกาเร อปฺปทีเป’’ติ (ปาจิ. ๘๓๙) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. ตเถว จ ปฏิจฺฉนฺเนติ ‘‘ปฏิจฺฉนฺเน โอกาเส’’ติ (ปาจิ. ๘๔๓) วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. โอกาเสติ ‘‘อชฺโฌกาเส ปุริเสน สทฺธิ’’นฺติ (ปาจิ. ๘๔๗) เอวํ วุตฺตสิกฺขาปทฺจ. พฺยูเห จาติ ตทนนฺตรเมว ‘‘รถิกาย วา พฺยูเห วา สิงฺฆาฏเก วา ปุริเสน สทฺธิ’’นฺติ (ปาจิ. ๘๕๑) อาคตสิกฺขาปทฺจาติ อิเม สพฺเพปิ อาทิจฺจพนฺธุนา เทสิตา ฉ ธมฺมา จตุตฺถจฺฉฏฺโต กายจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโต จ สมุฏฺหนฺตา เถยฺยสตฺถสมุฏฺานา เถยฺยสตฺถสิกฺขาปเทน สมานสมุฏฺานา สิยุนฺติ โยชนา.
เถยฺยสตฺถสมุฏฺานวณฺณนา.
๔๐๒. ฉตฺต, ทณฺฑกรสฺสาปีติ ‘‘น ฉตฺตปาณิสฺส ทณฺฑปาณิสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๖๓๕) วุตฺตสิกฺขาปททฺวยฺจ. สตฺถาวุธกรสฺสาปีติ ‘‘น สตฺถปาณิสฺส (ปาจิ. ๖๓๖), น อาวุธปาณิสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๖๓๗) วุตฺตสิกฺขาปททฺวยฺจ. ปาทุกูปาหนา, ยานนฺติ ‘‘น ปาทุการุฬฺหสฺส ¶ (ปาจิ. ๖๓๘), น อุปาหนารุฬฺหสฺส (ปาจิ. ๖๓๙), น ยานคตสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๖๔๐) วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยฺจ. เสยฺยา, ปลฺลตฺถิกาย จาติ ‘‘น สยนคตสฺส (ปาจิ. ๖๔๑), น ปลฺลตฺถิกาย นิสินฺนสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๖๔๒) วุตฺตสิกฺขาปททฺวยฺจ.
๔๐๓. เวิโตคุณฺิโต จาติ ‘‘น เวิตสีสสฺส (ปาจิ. ๖๔๓), น โอคุณฺิตสีสสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๖๔๔) วุตฺตสิกฺขาปททฺวยฺจาติ นิทสฺสิตา สพฺเพ เอกาทส ธมฺมา วาจาจิตฺตสงฺขาเตน เอเกน สมุฏฺาเนน ¶ สมุฏฺิตา ธมฺมเทสนสมุฏฺานาติ สฺิตา สลฺลกฺขิตาติ โยชนา.
ธมฺมเทสนสมุฏฺานวณฺณนา.
๔๐๔. เอวํ ตาว สมฺภินฺนสมุฏฺานํ เวทิตพฺพํ, นิยตสมุฏฺานํ ติวิธํ, ตํ เอกสฺเสว สิกฺขาปทสฺส โหตีติ วิสุํเยว ทสฺเสตุมาห ‘‘ภูตาโรจนกฺเจวา’’ติอาทิ. ภูตาโรจนกฺเจวาติ ตีหิ อจิตฺตกสมุฏฺาเนหิ สมุฏฺิตํ ภูตาโรจนสิกฺขาปทฺจ. โจริวุฏฺาปนมฺปิ จาติ วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโต จาติ ทฺวีหิ สมุฏฺิตํ โจริวุฏฺาปนสิกฺขาปทฺจ. อนนฺุาตเมว อนนฺุาตมตฺตํ. อนนฺุาตมตฺตนฺติ วาจโต, กายวาจโต, วาจาจิตฺตโต, กายวาจาจิตฺตโต จาติ จตูหิ สมุฏฺิตํ อนนฺุาตสิกฺขาปทฺจาติ. อิทํ ตยนฺติ อิทํ สิกฺขาปทตฺตยํ. อสมฺภินฺนนฺติ เกนจิ อฺเน สิกฺขาปเทน อสมฺมิสฺสสมุฏฺานํ.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา
สมุฏฺานสีสกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อาปตฺติสมุฏฺานกถาวณฺณนา
๔๐๕. อาทินาติ ปเมน กายสงฺขาเตน สมุฏฺาเนน.
๔๐๖-๗. ทุกฺกฏาทโยติ อาทิ-สทฺเทน ถุลฺลจฺจยสงฺฆาทิเสสา คหิตา. ยถาห – ‘‘ปโยเค ทุกฺกฏํ ¶ . เอกํ ปิณฺฑํ อนาคเต อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. ตสฺมึ ปิณฺเฑ อาคเต อาปตฺติ สงฺฆาทิเสสสฺสา’’ติ (ปริ. ๒๗๗). วิกาเล ปน ปาจิตฺตีติ วิกาลโภชนปาจิตฺติ. อฺาติหตฺถโตติ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา อนฺตรฆรํ ปวิฏฺาย หตฺถโต. คเหตฺวาติ ¶ ขาทนียํ วา โภชนียํ วา สหตฺถา ปฏิคฺคเหตฺวา. ‘‘ปฺจ อิมา อาปตฺติโย’’ติ ปทจฺเฉโท.
๔๐๘. ทุติเยนาติ วาจาสงฺขาเตน สมุฏฺาเนน.
๔๐๙-๑๐. สมาทิสติ กเถติ เจ. สพฺพถา วิปนฺนนฺติ อเทสิตวตฺถุกตาทินา สพฺพปฺปกาเรน วิปนฺนปฺปเทสํ. กุฏินฺติ สฺาจิกาย กุฏึ. ยถาห ปริวาเร ‘‘ตสฺส กุฏึ กโรนฺติ อเทสิตวตฺถุกํ ปมาณาติกฺกนฺตํ สารมฺภํ อปริกฺกมน’’นฺติ (ปริ. ๒๗๘). ปทโสธมฺมํ มูลํ สมุฏฺานํ ยสฺส ปาจิตฺติยสฺสาติ ตถา วุตฺตํ, เตน ปทโสธมฺมมูเลน, สหตฺเถ เจตํ กรณวจนํ.
๔๑๑. ตติเยน สมุฏฺาเนนาติ กายวาจาสงฺขาเตน สมุฏฺาเนน.
๔๑๒. สํวิทหิตฺวานาติ สทฺธึ วิทหิตฺวา, ‘‘กุฏึ กโรมา’’ติ อฺเหิ สทฺธึ มนฺเตตฺวาติ อตฺโถ.
๔๑๓. วตฺวาติ อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา. ภิกฺขุนินฺติ ภิกฺขูนํ ภฺุชนฏฺาเน ตฺวา ‘‘อิธ สูปํ เทถ, อิธ โอทนํ เทถา’’ติ โวสาสมานํ อุปาสกานํ วตฺวา ทาเปนฺตึ ภิกฺขุนึ. น นิวาเรตฺวาติ ‘‘อปสกฺก ตาว, ภคินิ, ยาว ภิกฺขู ภฺุชนฺตี’’ติ อนปสาเทตฺวา ภฺุชโตติ โยชนา.
๔๑๔. จตุตฺเถน กายจิตฺตสมุฏฺาเนน กติ อาปตฺติโย สิยุนฺติ โยชนา.
๔๑๗. ปฺจเมนาติ วาจาจิตฺตสมุฏฺาเนน. วทนฺติ วทนฺโต สมุทาจรนฺโต.
๔๑๘. กุฏินฺติ ¶ ¶ นิทสฺสนมตฺตํ, อเทสิตวตฺถุกํ ปมาณาติกฺกนฺตํ สารมฺภํ อปริกฺกมนํ เสนาสนมฺปิ คหณํ เวทิตพฺพํ.
๔๑๙. วาเจติ ปทโส ธมฺมนฺติ เอตฺถ ‘‘อนุปสมฺปนฺน’’นฺติ เสโส. ยถาห – ‘‘ภิกฺขุ อกปฺปิยสฺี อนุปสมฺปนฺนํ ปทโส ธมฺมํ วาเจตี’’ติ (ปริ. ๒๘๑). ทวกมฺยตา วทนฺตสฺสาติ ชาติอาทีหิ อกฺโกสวตฺถูหิ กีฬาธิปฺปาเยน วทนฺตสฺส. ทวกมฺยตาติ จ ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๑.๒๒, ๒๔, ๔๒๒; อ. นิ. ๖.๕๘; ๘.๙; มหานิ. ๑๙๙, ๒๐๖; ธ. ส. ๑๓๕๕; วิภ. ๕๑๘) วิย ย-การโลเปน นิทฺเทโส.
๔๒๐. ฉฏฺเน กายวาจาจิตฺตสมุฏฺาเนน. สํวิทหิตฺวานาติ สํวิธาย, ‘‘ตฺวฺจ อหฺจ เอกโต อวหริสฺสามา’’ติ สมฺมนฺตนํ กตฺวา. ภณฺฑํ หรตีติ ‘‘ภาริยํ ตฺวํ เอกํ ปสฺสํ คณฺห, อหํ อิม’’นฺติ วตฺวา เตน สห านา จาเวติ เจ.
๔๒๓. อิธ อิมสฺมึ สาสเน. วิมตูปรมํ ปรมนฺติ เอตฺถ ‘‘กปฺปิยํ นุ โข, อกปฺปิย’’นฺติ วา ‘‘อาปตฺติ นุ โข, อนาปตฺตี’’ติ วา ‘‘ธมฺโม นุ โข, อธมฺโม’’ติ วา เอวมาทินา นเยน วิวิเธนากาเรน ปวตฺตา วิมติ วิจิกิจฺฉา วิมติ. วิมตึ อุปรเมติ วินาเสตีติ วิมตูปรมํ. ปรมํ อุตฺตมํ. อุตฺตรนฺติ วิภงฺคขนฺธกาคตานํ นิทานาทิวินิจฺฉยานํ ปฺหอุตฺตรภาเวน ิตตฺตา อุตฺตรํ. อิมํ อุตฺตรํ นาม ปกรณํ โย อุตฺตรติ ปฺาย โอคาเหตฺวา ปริโยสาเปติ. อิธ ‘‘อุตฺตรํ อุตฺตร’’นฺติ ปททฺวเย เอกํ คุณนิทสฺสนํ, เอกํ สตฺถนิทสฺสนนฺติ คเหตพฺพํ. สุนเยน ยุโต โส ปุคฺคโล วินยํ ปิฏกํ อุตฺตรตีติ สมฺพนฺโธ. กึ วิสิฏฺนฺติ อาห ‘‘สุนย’’นฺติอาทิ ¶ . สุฏฺุ จาริตฺตวาริตฺตทฬฺหีกรณสิถิลกรณเภทา ปฺตฺติอนอุปฺตฺตาทินยา เอตฺถาติ สุนโย, ตํ. สุฏฺุ นียติ วินิจฺฉโย เอเตนาติ สุนโย, อุตฺตรวินิจฺฉโย, เตน. วินิจฺฉยาวโพเธน สํยุตฺโต สมนฺนาคโต. ทุกฺเขน อุตฺตรียตีติ ทุตฺตรํ. ปาติโมกฺขสํวรสีลทีปกตฺเตน สมาธิปฺานิพฺพานสงฺขาตอุตฺตรปฺปตฺติยา ปติฏฺาภาวโต อุตฺตรํ อุตฺตรติ โอคาเหตฺวา ปริโยสานํ ปาปุณาตีติ อตฺโถ.
อิธ โย วิมตูปรมํ ปรมํ อุตฺตรํ อุตฺตรํ นาม ปกรณํ อุตฺตรติ, สุนเยน ยุโต โส ปุคฺคโล ¶ สุนยํ ทุตฺตรํ อุตฺตรํ วินยํ อุตฺตรตีติ โยชนา. จ-สทฺเทน สตฺถนฺตรสมุจฺจยตฺเถน อิมมตฺถํ ทีเปติ. เสยฺยถิทํ, อิธ โย สุนยํ ทุตฺตรํ อุตฺตรํ วินยํ อุตฺตรติ, สุนเยน ยุโต โส ปุคฺคโล วิมตูปรมํ ปรมํ อุตฺตรํ อุตฺตรํ นาม ปกรณํ อุตฺตรตีติ. อิมินา โย อุตฺตรํ ชานาติ, โส วินยํ ชานาติ. โย วินยํ ชานาติ, โส อุตฺตรํ ชานาตีติ อุตฺตรปกรณสฺส วินยปิฏกชานเน อจฺจนฺตูปการิตา วิภาวิตาติ ทฏฺพฺพํ.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา
อาปตฺติสมุฏฺานกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เอกุตฺตรนยกถาวณฺณนา
๔๒๔. อิโต ปรนฺติ อิโต สมุฏฺานวินิจฺฉยกถาย ปรํ. ปรนฺติ อุตฺตมํ. เอกุตฺตรํ นยนฺติ เอเกกองฺคาติเรกตาย เอกุตฺตรสงฺขาตํ เอกกทุกาทินยํ.
๔๒๕-๗. เก อาปตฺติกรา ธมฺมา…เป… กา จาเทสนคามินีติ เอเกกปฺหวเสน อุตฺตานตฺโถเยว.
๔๒๘. สมุฏฺานานีติ อาทิโก ¶ วิสฺสชฺชนสงฺขาโต อุตฺตรวาโท. ตตฺถ สมุฏฺานานิ…เป… ทีปิตาติ ยสฺมา เอเตสํ วเสน ปุคฺคโล อาปตฺตึ กโรติ อาปชฺชติ, ตสฺมา ‘‘อาปตฺติกรา’’ติ วุตฺตา.
๔๒๙. ตตฺถาติ ตาสุ อาปตฺตีสุ. ลหุกาติ ลหุเกน วินยกมฺเมน วิสุชฺฌนโต ลหุกา. ครุเกน วินยกมฺเมน วิสุชฺฌนโต สงฺฆาทิเสสาปตฺติ, เกนจิ อากาเรน อนาปตฺติภาวํ อุปเนตุํ อสกฺกุเณยฺยโต ปาราชิกาปตฺติ จ ครุกาปตฺติ นาม, ตา ปน ลหุกาสุ วุตฺตาสุ ตพฺพิปริยายโต าตุํ สกฺกาติ วิสฺสชฺชเน วิสุํ น วุตฺตา.
๔๓๑. ทุฏฺุํ กุจฺฉิตภาวํ ปรมเชคุจฺฉํ นินฺทนียภาวํ อุลติ คจฺฉตีติ ทุฏฺุลฺลํ, ปาราชิกสงฺฆาทิเสสํ. เตนาห ‘‘ทุวิธาปตฺติ อาทิโต’’ติ.
๔๓๒. ปฺจานนฺตริยสํยุตฺตาติ ¶ มาตุฆาตกปิตุฆาตกอรหนฺตฆาตเกหิ อาปนฺนา มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกาปตฺติ จ โลหิตุปฺปาทกสงฺฆเภทกานํ อภพฺพตาเหตุกา กายวจีทฺวารปฺปวตฺตา อกุสลเจตนาสงฺขาตา ปาราชิกา จ อนนฺตรเมว อปายุปฺปตฺติเหตุตาย อิเม ปฺจ อนนฺตรสํยุตฺตา นาม. ตา ปน มิจฺฉตฺตนิยเตสุ อนฺโตคธตฺตา ‘‘นิยตา’’ติ วุตฺตา.
ปริวาเร (ปริ. ๓๒๑) ปน อฺเปิ อนฺตรายิกาที พหู เอกกา ทสฺสิตา, เต ปน คนฺถภีรุกชนานุคฺคเหน อาจริเยน อิธ น ทสฺสิตา. อตฺถิเกหิ ปริวาเรเยว (ปริ. ๓๒๑) คเหตพฺพา. เอตฺถ จ สตฺตปิ อาปตฺติโย สฺจิจฺจ วีติกฺกนฺตา สคฺคนฺตรายฺเจว โมกฺขนฺตรายฺจ กโรนฺตีติ อนฺตรายิกา. อชานนฺเตน วีติกฺกนฺตา ปน ปณฺณตฺติวชฺชาปตฺติ เนว สคฺคนฺตรายํ, น โมกฺขนฺตรายํ ¶ กโรตีติ อนนฺตรายิกา. อนฺตรายิกํ อาปนฺนสฺสปิ เทสนาคามินึ เทเสตฺวา วุฏฺานคามินิโต วุฏฺาย สุทฺธิปตฺตสฺส, สามเณรภูมิยํ ิตสฺส จ อวาริโต สคฺคมคฺคโมกฺขมคฺโคติ.
เอกกกถาวณฺณนา.
๔๓๕. อทฺธวิหีโน นาม อูนวีสติวสฺโส. องฺควิหีโน นาม หตฺถจฺฉินฺนาทิเภโท. วตฺถุวิปนฺโน นาม ปณฺฑโก, ติรจฺฉานคโต, อุภโตพฺยฺชนโก จ. อวเสสา เถยฺยสํวาสกาทโย อฏฺ อภพฺพฏฺานปฺปตฺตา ทุกฺกฏการิโน นาม, อิมสฺมึเยว อตฺตภาเว ทุกฺกเฏน อตฺตโน กมฺเมน อภพฺพฏฺานปฺปตฺตาติ อตฺโถ. อปริปุณฺโณติ อปริปุณฺณปตฺตจีวโร. โน ยาจตีติ อุปสมฺปนฺนํ น ยาจติ. ปฏิสิทฺธาติ ‘‘ทฺเว ปุคฺคลา น อุปสมฺปาเทตพฺพา’’ติอาทินา (ปริ. ๓๒๒) วาริตา.
๔๓๖. หเวติ เอกํสตฺเถ นิปาโต. ลทฺธสมาปตฺติสฺส ภิกฺขุโน ทีปิตา อาปตฺติ อตฺถิ หเว อตฺเถว. โน ลทฺธสมาปตฺติสฺสาติ อลทฺธสมาปตฺติสฺส ทีปิตา อาปตฺติ อตฺเถวาติ โยชนา.
๔๓๗. ภูตสฺสาติ อตฺตนิ สนฺตสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส. อภูตาโรจนาปตฺตีติ จตุตฺถปาราชิกาปตฺติ. อสมาปตฺติลาภิโน นิทฺทิเสติ โยชนา.
๔๓๘. ‘‘อตฺถิ ¶ สทฺธมฺมสํยุตฺตา’’ติอาทีสุ อตฺถิ-สทฺโท ปจฺจตฺเตกวจนนฺเตหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ.
๔๓๙. ปทโสธมฺมมูลาทีติ อาทิ-สทฺเทน ‘‘อุตฺตริฉปฺปฺจวาจาธมฺมเทสนา’’ติ อาปตฺตีนํ คหณํ.
๔๔๐. โภเคติ ¶ ปริโภเค. ‘‘สปริกฺขารสํยุตา’’ติ อิทฺจ นิทสฺสนมตฺตํ. ‘‘ปตฺตจีวรานํ นิสฺสชฺชเน, กิลิฏฺจีวรานํ อโธวเน, มลคฺคหิตปตฺตสฺส อปจเน’’ติ เอวมาทิกา อยุตฺตปริโภคา อาปตฺติโยปิ สกปริกฺขารสํยุตฺตาเยว.
๔๔๑. มฺจปีาทินฺติ อาทิ-สทฺเทน ภิสิอาทีนํ คหณํ. อชฺโฌกาสตฺถเรปิ จาติ อชฺโฌกาเส อตฺถเร อตฺถราปเน สติ. อนาปุจฺฉาว คมเนติ อนาปุจฺฉิตฺวา วา คมเน. วา-สทฺเทน อนุทฺธริตฺวา วา อนุทฺธราเปตฺวา วา คมนํ สงฺคณฺหาติ. ปรสนฺตกสํยุตาติ ปรปริกฺขารปฏิพทฺธา.
๔๔๓. ‘‘สิขรณีสี’’ติ ยํ วจนํ สจฺจํ, ตํ ภณโต ครุกํ ทุฏฺุลฺลวาจาสงฺฆาทิเสโส สิยาติ โยชนา.
๔๔๕. ครุกาปตฺตีติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปาราชิกาปตฺติ. ภูตสฺสาโรจเนติ ภูตสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อนุปสมฺปนฺนสฺส อาโรจเน. สจฺจํ วทโตติ สจฺจํ วจนํ วทนฺตสฺส. ลหุกาติ ปาจิตฺติยาปตฺติ.
๔๔๗. วิโกเปตุนฺติ วคฺคกรเณน วิโกเปตุํ. หตฺถปาสํ ชหนฺติ อนฺโตสีมาย เอว หตฺถปาสํ ชหนฺโต, หตฺถปาสํ ชหิตฺวา เอกมนฺตํ นิสีทนฺโตติ อตฺโถ. ผุเสติ ภูมิคโต ผุเสยฺย.
๔๔๘. เวหาสกุฏิยา อุปริ อาหจฺจปาทกํ มฺจํ วา ปีํ วา อภินิสีทนฺโต เวหาสคโต ¶ อาปชฺชตีติ โยชนา. สเจ ตํ ภูมิยํ ปฺเปตฺวา นิสชฺเชยฺย, น อาปชฺเชยฺย. เตน วุตฺตํ ‘‘น ภูมิโต’’ติ.
๔๔๙. ปวิสนฺโตติ อารามํ ปวิสนฺโต. นิกฺขมนฺติ ตโต เอว นิกฺขมนฺโต. ตนฺติ อารามํ.
๔๕๐. วตฺตมปูเรตฺวานาติ ¶ สีสโต ฉตฺตาปนยนํ, ปาทโต อุปาหนามฺุจนวตฺตํ อกตฺวา. นิกฺขมนฺติ พหิ นิกฺขมนฺโต ฉตฺตุปาหนํ ธาเรนฺโตปิ น อาปชฺชติ.
๔๕๑. ‘‘นิกฺขมนฺโต’’ติ อิทํ ‘‘นิกฺขม’’นฺติ เอตสฺส อตฺถปทํ. ปวิสํ น จาติ ยํ อารามํ สนฺธาย คโต, ตํ ปวิสนฺโต น อาปชฺเชยฺย.
๔๕๓. ยา กาจิ ภิกฺขุนี อติคมฺภีรํ อุทกสุทฺธิกํ อาทิยนฺตี อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ โยชนา.
๔๕๗. วตฺตํ ปนตฺตโนติ ยํ อตฺตโน เนตฺถารวตฺตํ วุตฺตํ, โส ตํ อสมาทิยนฺโตว อาปชฺชติ นามาติ โยชนา.
๔๖๐. อิตรสฺส อาจริยสฺส, ตถา สทฺธิวิหาริกสฺส จ.
๔๖๒. ททมาโนติ ปาริวตฺตกํ วินา ททมาโน.
๔๖๓. มุทูติ มุทุปิฏฺิโก. ‘‘ลมฺพีอาทิโน’’ติ ปทจฺเฉโท. อาทิ-สทฺเทน ‘‘หตฺเถน อุปกฺกมิตฺวา อสุจึ โมเจนฺตสฺส, อูรุนา องฺคชาตํ เปลฺลนฺตสฺส, อตฺตานํ วธิตฺวา วธิตฺวา โรทนฺติยา ภิกฺขุนิยา อาปตฺตี’’ติ เอวมาทีนํ สงฺคโห. อตฺตาติ เอตฺถ นิสฺสิตาติ อุตฺตรปทโลโป, วิภตฺติโลโป จ นิรุตฺติลกฺขเณน ทฏฺพฺโพ. เสสาติ เมถุนธมฺมกายสํสคฺคปหารทานาทีสุ วุตฺตาปตฺติ. ปรนิสฺสิตาติ ปรํ นิสฺสาย อาปชฺชิตพฺพาติ อตฺโถ.
๔๖๕. ‘‘น ¶ , ภิกฺขเว, โอวาโท น คเหตพฺโพ’’ติ วจนโต โอวาทํ น คณฺหนฺโต น ปฏิคฺคณฺหนฺโต วชฺชตํ อาปชฺชติ นาม.
๔๗๐. อรุณุคฺเคติ ¶ อรุณุคฺคมเน. นอรุณุคฺคเมติ อรุณุคฺคมนโต อฺสฺมึ กาเล.
๔๗๑. เอกรตฺตาติกฺกเม ฉารตฺตาติกฺกเม สตฺตาหาติกฺกเม ทสาหาติกฺกเมติ โยชนา. อาทิ-สทฺเทน มาสาทีนํ สงฺคโห. วุตฺตมาปตฺตินฺติ สพฺพตฺถ นิสฺสคฺคิเย ปาจิตฺติยาปตฺตึ. ‘‘อาปชฺชติ อรุณุคฺคเม’’ติ ปทจฺเฉโท.
๔๗๓. ปรสนฺตกํ รุกฺขลตาทึ เถยฺยาย ฉินฺทนฺตสฺส ปาราชิกํ, ฉินฺทนฺตสฺส ปาจิตฺติมตฺตํ โหตีติ อาห ‘‘ภูตคามํ ฉินฺทนฺโต ปาราชิกฺจ ปาจิตฺติฺจ ผุเส’’ติ.
๔๗๕. ฉาเทนฺโต ปนาติ เอตฺถ ‘‘กา อาปตฺตี’’ติ เสโส. ตตฺร อาห ‘‘อาปตฺตึ ฉาเทนฺโต นโร อาปชฺชตี’’ติ.
อจฺฉินฺโนติ อจฺฉินฺนจีวโร. นจฺฉาเทนฺโตติ ติเณน วา ปณฺเณน วา สาขาภงฺคาทินา เยน เกนจิ อตฺตโน หิริโกปินํ อปฺปฏิจฺฉาเทนฺโต. ยถาห – ‘‘ติเณน วา ปณฺเณน วา ปฏิจฺฉาเทตฺวา อาคนฺตพฺพํ, น ตฺเวว นคฺเคน อาคนฺตพฺพํ. โย อาคจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๕๑๗).
๔๗๖. กุสจีราทินฺติ อาทิ-สทฺเทน วากจีรผลกจีราทีนํ ติตฺถิยธชานํ คหณํ. ธาเรนฺโต โกจิ อาปชฺชตีติ เสโส. ตตฺราห – ‘‘กุสจีราทีนิ ธาเรนฺโต ธาเรนฺโต อาปชฺชตี’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๓๒๒).
๔๗๗. ยํ นิสฺสฏฺปตฺตํ ‘‘อยํ เต ภิกฺขุ ปตฺโต ยาวเภทนาย ธาเรตพฺโพ’’ติ ทินฺนํ, ตํ สกฺกจฺจํ อธาเรนฺโต จ ¶ โทสวา โหติ อาปชฺชติ อาปตฺตึ. สจิตฺตกาจิตฺตกทุกสฺส สฺาวิโมกฺขทุกํ ยถากฺกมํ ปริยาโยติ อาห ‘‘สจิตฺตกทุก’’นฺติอาทิ.
ทุกกถาวณฺณนา.
๔๗๘. ยา ¶ อาปตฺติ นาเถ ติฏฺนฺเต โหติ, โน ปรินิพฺพุเต, สา อาปตฺติ อตฺถิ. ยา อาปตฺติ นาเถ ปรินิพฺพุเต โหติ, น ตุ ติฏฺนฺเต, สาปิ อตฺถิ. ยา อาปตฺติ นาเถ ติฏฺนฺเตปิ โหติ ปรินิพฺพุเตปิ, สา อาปตฺติ อตฺถีติ โยชนา.
๔๗๙. สา กตมาติ อาห ‘‘รุหิรุปฺปาทนาปตฺตี’’ติอาทิ. ตตฺถ เถรมาวุสวาเทน, วทโต ปรินิพฺพุเตติ ‘‘ยถา โข ปนานนฺท, เอตรหิ ภิกฺขู อฺมฺํ อาวุโสวาเทน สมุทาจรนฺติ, น โข มมจฺจเยน เอวํ สมุทาจริตพฺพํ…เป… นวกตเรน ภิกฺขุนา เถรตโร ภิกฺขุ ‘ภนฺเต’ติ วา ‘อายสฺมา’ติ วา สมุทาจริตพฺโพ’’ติ (ที. นิ. ๒.๒๑๖) วจนโต เถรํ อาวุโสวาเทน สมุทาจรณปจฺจยา อาปตฺตึ ปรินิพฺพุเต ภควติ อาปชฺชติ, โน ติฏฺนฺเตติ อตฺโถ.
๔๘๑. กถํ กาเลเยว อาปตฺติ สิยา, น วิกาเล. กถํ วิกาเลเยว อาปตฺติ สิยา, กาเล น สิยา. กถํ กาเล เจว วิกาเล จาติ อุภยตฺถ สิยาติ ปฺเห.
๔๘๒. ยถากฺกมํ วิสฺสชฺเชนฺโต อาห ‘‘ภฺุชโต’’ติอาทิ.
๔๘๓. อวเสสํ ปน สพฺพํ อาปตฺตึ กาลวิกาเลสุ สพฺพทา อาปชฺชติ, ตตฺถ จ สํสโย นตฺถีติ โยชนา.
๔๘๔. ‘‘อตฺถาปตฺติ ¶ รตฺตึ อาปชฺชติ, โน ทิวา, อตฺถาปตฺติ ทิวา อาปชฺชติ, โน รตฺตึ, อตฺถาปตฺติ รตฺติฺเจว อาปชฺชติ ทิวา จา’’ติ (ปริ. ๓๒๓) วุตฺตํ ติกํ ทสฺเสตุมาห ‘‘รตฺติเมวา’’ติอาทิ.
๔๘๖. อตฺถาปตฺติ ทสวสฺโส อาปชฺชติ, โน อูนทสวสฺโส, สา กถํ สิยา. อตฺถาปตฺติ อูนทสวสฺโส อาปชฺชติ, โน ทสวสฺโส, สา กถํ โหติ. อตฺถาปตฺติ ทสวสฺโสปิ อาปชฺชติ อูนทสวสฺโสปีติ อุภยตฺถปิ อาปตฺติ กถํ โหตีติ โยชนา.
๔๘๗. ตตฺถ ¶ วิสฺสชฺชนมาห ‘‘อุปฏฺาเปตี’’ติอาทิ. ‘‘พาโล’’ติ เอตสฺส หิ อตฺถปทํ ‘‘อพฺยตฺโต’’ติ.
๔๘๘. อูนทสวสฺโส เอวํ ‘‘อหํ ปณฺฑิโต’’ติ ปริสํ คณฺหติ, ตถา อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ โยชนา. ‘‘ทสวสฺโส อูโน’’ติ ปทจฺเฉโท. ทสวสฺโส, อูนทสวสฺโส จาติ อุโภเปเต ปริสุปฏฺาปนาปตฺติโต อฺํ อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ โยชนา. เอตฺถ จ ‘‘อาปชฺชนฺเต’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาพนฺธวเสน น-การโลโป.
๔๘๙. กถํ กาเฬ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, น ชุณฺเห, กถํ ชุณฺเห อาปตฺตึ อาปชฺชติ, น กาฬสฺมึ, กถํ กาเฬ จ ชุณฺเห จาติ อุภยตฺถปิ อาปชฺชตีติ โยชนา.
๔๙๐. วิสฺสชฺชนมาห ‘‘วสฺส’’นฺติอาทิ. ‘‘อาปชฺชเต อปฺปวาเรนฺโต’’ติ ปทจฺเฉโท. ชุณฺเหติ ปุริมปกฺเข. กาฬเกติ อปรปกฺเข.
๔๙๑. อวิปตฺตินาติ จตุพฺพิธวิปตฺติรหิตตฺตา อวิปตฺตินา ภควตา ปฺตฺตํ. อวเสสนฺติ วสฺสํ อนุปคมนาปตฺติยา จ ปวารณาปตฺติยา จ อวเสสํ สพฺพํ อาปตฺตึ.
๔๙๒. วสฺสูปคมนํ ¶ กาเฬ กปฺปติ, ชุณฺเห โน กปฺปติ, ปวารณา ชุณฺเห กปฺปติ, กาเฬ โน กปฺปติ, เสสํ อนฺุาตํ สพฺพํ สงฺฆกิจฺจํ กาเฬ จ ชุณฺเห จาติ อุภยตฺถปิ กปฺปตีติ โยชนา.
๔๙๓. อตฺถาปตฺติ เหมนฺเต โหติ, อิตรอุตุทฺวเย คิมฺหานวสฺสานสงฺขาเต น โหติ, อตฺถาปตฺติ คิมฺเหเยว โหติ, น เสเสสุ วสฺสานเหมนฺตสงฺขาเตสุ, อตฺถาปตฺติ วสฺเส โหติ, โน อิตรทฺวเย เหมนฺตคิมฺหสงฺขาเตติ โยชนา.
๔๙๔-๖. สา ติวิธาปิ อาปตฺติ กตมาติ อาห ‘‘ทิเน ปาฏิปทกฺขาเต’’ติอาทิ. ตตฺถ ทิเน…เป… ปุณฺณมาสิยาติ อปรกตฺติกปุณฺณมาสิยา กาฬปกฺขปาฏิปททิวเส ปจฺจุทฺธริตฺวา ¶ วิกปฺเปตฺวา ปิตํ ปน ตํ วสฺสสาฏิกจีวรํ สเจ เหมนฺเต นิวาเสติ, เหมนฺเต อาปชฺชตีติ โยชนา.
ปจฺฉิเมติ เอตฺถ สามิวจนปฺปสงฺเค ภุมฺมํ. ปจฺฉิมสฺส กตฺติกสฺส ยสฺมึ ปุณฺณเม ทิวเส วสฺสิกสาฏิกจีวรํ ปจฺจุทฺธริตพฺพํ, ตสฺมึ ทิวเส ตํ อปจฺจุทฺธริตฺวาว ปาฏิปเท อรุณํ อุฏฺาเปนฺโต อปจฺจุทฺธรณปจฺจยา อาปตฺติ เหมนฺเตเยว อาปชฺชติ, อิตเร คิมฺหานวสฺสานอุตุทฺวเย น อาปชฺชตีติ กุรุนฺทฏฺกถายํ (ปริ. อฏฺ. ๓๒๓) นิทฺทิฏฺนฺติ โยชนา. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสฺสิกสาฏิกํ วสฺสานํ จตุมาสํ อธิฏฺาตุํ, ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘) วุตฺตปาฬิยา กุรุนฺทฏฺกถาวจนสฺส อวิรุชฺฌนโต ‘‘ตมฺปิ สุวุตฺต’’นฺติ (ปริ. อฏฺ. ๓๒๓) สมนฺตปาสาทิกาย วุตฺตตฺตา ‘‘เหมนฺเต อาปชฺชตี’’ติ วจนสฺส อุภยมฺปิ อตฺโถ โหตีติ คเหตพฺพํ.
๔๙๗. คิมฺหานมาสานํ ¶ สมฺพนฺธินิ คิมฺหิเก อุตุมฺหิ. มาสโต อติเรโก อติเรกมาโสติ กตฺวา อติเรกมาโส กาโล เสโสติ วตฺตพฺเพ กาเล. ปริเยสนฺโตติ อฺาติกอปฺปวาริตฏฺานโต สตุปฺปาทกรเณน วสฺสิกสาฏิกํ ปริเยสนฺโต จ อติเรกมาโส เสโสติ กตฺวา นิวาเสนฺโต จ คิมฺเห อาปตฺตึ อาปชฺชติ. ‘‘น ตุ เอว อิตรอุตุทฺวเย’’ติ ปทจฺเฉโท. คิมฺเห ปริเยสนฺโต ปุริมมาสตฺตเย อาปชฺชตีติ กตฺวา นิวาเสนฺโต อฑฺฒมาสาธิเก คิมฺหมาสตฺตเย อาปชฺชติ. นิสฺสนฺเทเห ‘‘คิมฺหานํ ปจฺฉิมมาสโต ปุริเมสุ สตฺตสุ มาเสสู’’ติ วุตฺตํ, ตทยุตฺตํ ‘‘คิมฺหาเนเยว อาปชฺชตี’’ติ คิมฺหาปตฺติยา ทสฺสิตตฺตา, ‘‘อิตรอุตุทฺวเย’’ติ ปฏิสิทฺธตฺตา จ. เอตฺถ จ คาถาย ปริเยสนาปตฺติยาเยว ทสฺสนํ นิทสฺสนมตฺตนฺติ กตฺวา นิวาสนาปตฺติยา จ คิมฺเหเยว สมฺภโวติ สาปิ ทสฺสิตา.
๔๙๘. อิธ ปน อิมสฺมึ สาสเน โย ภิกฺขุ วสฺสิกสาฏิกจีวเร วิชฺชมาเน นคฺโค กายํ โอวสฺสาเปติ, โส หเว เอกํเสน วสฺเส วสฺสานอุตุมฺหิ อาปชฺชตีติ โยชนา.
๔๙๙. ‘‘อตฺถาปตฺติ สงฺโฆ อาปชฺชติ, น คโณ น ปุคฺคโล, อตฺถาปตฺติ คโณ อาปชฺชติ, น สงฺโฆ น ปุคฺคโล, อตฺถาปตฺติ ปุคฺคโล อาปชฺชติ, น สงฺโฆ น คโณ’’ติ (ปริ. ๓๒๓) วุตฺตตฺติกํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อาปชฺชติ หิ สงฺโฆวา’’ติอาทิ.
๕๐๐. กถมาปชฺชตีติ ¶ อาห ‘‘อธิฏฺาน’’นฺติอาทิ. อธิฏฺานนฺติ อธิฏฺานุโปสถํ กโรนฺโต ปาริสุทฺธิอุโปสถํ วาติ สมฺพนฺโธ. อิธ อตฺตโน ยถาปตฺตมุโปสถํ อกตฺวา ¶ อปตฺตอุโปสถกรณํ อาปชฺชิตพฺพาปตฺติทสฺสนสฺส อธิปฺเปตตฺตา, อตฺตกรณโทสสฺส วิสุํ วิสุํ วกฺขมานตฺตา จ น คโณ น จ ปุคฺคโลติ เอตฺถ อธิฏฺานํ กโรนฺโต ปุคฺคโล จ ปาริสุทฺธึ กโรนฺโต คโณ จ นาปชฺชตีติ ยถาลาภโยชนา กาตพฺพา. ยถากฺกมํ โยชนํ กโรมีติ วิปริยายวิกปฺโป น กาตพฺโพ. เอวมุปริปิ วิปริยายวิปกฺขํ กตฺวา ยถาลาภโยชนาว กาตพฺพา.
๕๐๑. ‘‘อุโปสถ’’นฺติ อิทํ ‘‘สุตฺตุทฺเทสมธิฏฺาน’’นฺติ ปเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพํ.
๕๐๒. สุตฺตุทฺเทสํ กโรนฺโต วาติ เอตฺถ วา-สทฺเทน ปาริสุทฺธึ คณฺหาติ. สุตฺตุทฺเทสํ, ปาริสุทฺธึ วา อุโปสถํ กโรนฺโต ปุคฺคโล อาปตฺตึ อาปชฺชติ, สุตฺตุทฺเทสํ กโรนฺโต สงฺโฆ จ นาปชฺชติ, ปาริสุทฺธึ กโรนฺโต คโณ จ น อาปชฺชตีติ โยชนา.
๕๐๓. กถํ ปน คิลาโนว อาปตฺตึ อาปชฺชติ, น อคิลาโน, กถํ อคิลาโนว อาปตฺตึ อาปชฺชติ, โน คิลาโน, กถํ คิลาโน จ อคิลาโน จ อุโภปิ อาปชฺชนฺตีติ โยชนา.
๕๐๔. โย ปน อกลฺลโก คิลาโน อฺเน ปน เภสชฺเชน อตฺเถ สติ ตทฺํ ตโต อฺํ เภสชฺชํ วิฺาเปติ, โส อาปชฺชติ ปาจิตฺติยาปตฺตินฺติ โยชนา.
๕๐๕. เภสชฺเชน อตฺเถ อวิชฺชมาเนปิ สเจ เภสชฺชํ วิฺาเปติ, อคิลาโนว วิฺตฺติปจฺจยา อาปตฺตึ อาปชฺชติ. เสสํ ปน อาปตฺตึ คิลานอคิลานา อุโภปิ อาปชฺชนฺติ.
๕๐๖. อตฺถาปตฺติ ¶ อนฺโตว อาปชฺชติ, น พหิทฺธา, ตถา อตฺถาปตฺติ พหิ เอว อาปชฺชติ, น อนฺโต, อตฺถาปตฺติ อนฺโต, พหิทฺธาติ อุภยตฺถปิ อาปชฺชตีติ โยชนา.
๕๐๗. เกวลํ ¶ อนฺโตเยว อาปชฺชตีติ โยชนา.
๕๐๘. มฺจาทินฺติ สงฺฆิกมฺจาทึ.
๕๐๙. ‘‘อนฺโตสีมาย เอว อาปตฺติ’’นฺติ ปทจฺเฉโท. กถํ อนฺโตสีมาย เอว อาปตฺตึ อาปชฺชติ, เนว พหิสีมาย อาปตฺตึ อาปชฺชติ, กถํ พหิสีมาย เอว อาปตฺตึ อาปชฺชติ, โน อนฺโตสีมาย อาปตฺตึ อาปชฺชติ, กถํ อนฺโตสีมาย จ พหิสีมาย จาติ อุภยตฺถปิ อาปชฺชตีติ โยชนา.
๕๑๐. สฉตฺตุปาหโน ภิกฺขูติ ฉตฺตุปาหนสหิโต อาคนฺตุโก ภิกฺขุ. ปวิสนฺโต ตโปธโนติ อาคนฺตุกวตฺตํ อทสฺเสตฺวา สงฺฆารามํ ปวิสนฺโต.
๕๑๑. ‘‘อุปจารสฺส อติกฺกเม’’ติ ปทจฺเฉโท.
๕๑๒. เสสํ สพฺพํ อาปตฺตึ อนฺโตสีมาย จ พหิสีมาย จ อาปชฺชตีติ โยชนา. เอตฺถ จ กิฺจาปิ วสฺสจฺเฉทาปตฺตึ พหิสีมาคโต อาปชฺชติ, ภิกฺขุนีอารามปเวสนาปตฺตึ อนฺโตสีมาย อาปชฺชติ, ตทุภยํ ปน อาคนฺตุกคมิกวตฺตเภทาปตฺตีหิ เอกปริจฺเฉทนฺติ อุปลกฺขณโต เอเตเนว วิฺายตีติ วิสุํ น วุตฺตนฺติ คเหตพฺพํ. เอวํ สพฺพตฺถ อีทิเสสุ าเนสุ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.
ติกกถาวณฺณนา.
๕๑๕. วจีทฺวาริกมาปตฺตินฺติ ¶ มุสาวาทเปสฺุหรณาทิวเสน วจีทฺวาเร อาปชฺชิตพฺพาปตฺตึ. ปรวาจาย สุชฺฌตีติ สงฺฆมชฺเฌ เอกวาจิกาย ติณวตฺถารกกมฺมวาจาย สุชฺฌติ.
๕๑๖. วชฺชเมว วชฺชตา, ตํ, ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ.
๕๑๘-๙. ตํ ¶ เทเสตฺวา วิสุชฺฌนฺโตติ ตํ เทเสตฺวา วิสุทฺโธ โหนฺโต. ยาวตติยกํ ปนาติ ยาวตติเยน สมนุภาสนกมฺเมน อาปนฺนํ สงฺฆาทิเสสาปตฺตึ ปน. ปริวาสาทีติ อาทิ-สทฺเทน มานตฺตมูลายปฏิกสฺสนอพฺภานานิ คหิตานิ.
๕๒๒. กายทฺวาริกมาปตฺตินฺติ กายทฺวาเรน อาปชฺชิตพฺพํ ปหารทานาทิอาปตฺตึ.
๕๒๓. กาเยเนว วิสุชฺฌตีติ ติณวตฺถารกํ คนฺตฺวา กายสามคฺคึ เทนฺโต วิสุชฺฌติ.
๕๒๖. โย สุตฺโต อาปตฺตึ อาปชฺชติ, โส กถํ ปฏิพุทฺโธ วิสุชฺฌติ. โย ปฏิพุทฺโธว อาปนฺโน, โส กถํ สุตฺโต สุชฺฌตีติ โยชนา.
๕๒๘. สคารเสยฺยกาทินฺติ มาตุคาเมน สหเสยฺยาทิอาปตฺตึ.
๕๒๙. ชคฺคนฺโตติ ชาครนฺโต นิทฺทํ วิโนเทนฺโต.
๕๓๑. ปฏิพุทฺโธติ อนิทฺทายนฺโต.
๕๓๒. อจิตฺโตติ ‘‘สิกฺขาปทํ วีติกฺกมิสฺสามี’’ติ จิตฺตา ภาเวน อจิตฺโต.
๕๓๕. สจิตฺตกาปตฺตินฺติ ¶ วิกาลโภชนาทิอาปตฺตึ. ติณวตฺถาเร สยนฺโต นิทฺทายนฺโต ติณวตฺถารกกมฺเม กริยมาเน ‘‘อิมินาหํ กมฺเมน อาปตฺติโต วุฏฺามี’’ติ จิตฺตรหิโต วุฏฺหนฺโต อจิตฺตโก วิสุชฺฌติ.
‘‘อาปชฺชิตฺวา อจิตฺโตว, อจิตฺโตว วิสุชฺฌติ;
อาปชฺชิตฺวา สจิตฺโตว, สจิตฺโตว วิสุชฺฌตี’’ติ. –
ปททฺวยํ ¶ . อมิสฺเสตฺวาติ อจิตฺตสจิตฺตปเทหิ เอวเมว มิสฺสํ อกตฺวา. เอตฺถาติ ปุริมปททฺวเย. วุตฺตานุสาเรนาติ วุตฺตนยานุสาเรน.
๕๔๐. อาปชฺชิตฺวา อกมฺมโตติ สมนุภาสนกมฺมํ วินาว อาปชฺชิตฺวา.
๕๔๑. สมนุภาสเน อาปชฺชิตพฺพํ สงฺฆาทิเสสาปตฺตึ สมนุภาสนมาห การณูปจาเรน.
๕๔๒. อวเสสนฺติ มุสาวาทปาจิตฺติยาทิกํ.
๕๔๓. วิสุชฺฌติ อสมฺมุขาติ สงฺฆสฺส อสมฺมุขา วิสุชฺฌติ. อิทฺจ สมฺมุขาวินเยน เจว ปฏิฺาตกรเณน จ สเมนฺตํ อาปตฺตาธิกรณํ สนฺธาย วุตฺตํ. ตตฺถ ปุคฺคลสมฺมุขตาย สพฺภาเวปิ สงฺฆสฺส อสมฺมุขตาย อาปชฺชติ วา วิสุชฺฌติ วาติ ‘‘อสมฺมุขา’’ติ วุตฺตํ.
๕๕๑. ‘‘อจิตฺตกจตุกฺกํ อชานนฺตจตุกฺก’’นฺติ กุสลตฺติกผสฺสปฺจกาทิโวหาโร วิย อาทิปทวเสน วุตฺโต.
๕๕๒-๓. อตฺถาปตฺติ ¶ อาคนฺตุโก อาปชฺชติ, น เจตโร อาวาสิโก อาปชฺชติ, อตฺถาปตฺติ อาวาสิโกว อาปชฺชติ, น เจตโร อาคนฺตุโก อาปชฺชติ, อตฺถาปตฺติ อาคนฺตุโก จ อาวาสิโก จ เต อุโภปิ อาปชฺชนฺติ, อุโภ เสสํ น อาปชฺชนฺติ อตฺถีติ โยชนา.
๕๕๕. อิตโรติ อาวาสิโก. อาวาสวตฺตนฺติ อาวาสิเกน อาคนฺตุกสฺส กาตพฺพวตฺตํ. อาวาสีติ อาวาสิโก.
๕๕๖. น เจวาคนฺตุโกติ ตํ อาวาสิกวตฺตํ อกโรนฺโต อาคนฺตุโก น เจว อาปชฺชติ ¶ . เสสํ กายวจีทฺวาริกํ อาปตฺตึ. อุโภปิ อาคนฺตุกอาวาสิกา. ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ อสาธารณํ อาปตฺตึ น อาปชฺชนฺติ.
๕๕๗. วตฺถุนานตฺตตาติ วีติกฺกมนานตฺตตา. อาปตฺตินานตฺตตาติ ปาราชิกาทีนํ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อฺมฺนานตฺตตา.
๕๖๓. ‘‘ปาราชิกานํ…เป… นานภาโว’’ติ อิทํ นิทสฺสนมตฺตํ สงฺฆาทิเสสานํ อนิยตาทีหิ วตฺถุนานตาย เจว อาปตฺตินานตาย จ ลพฺภมานตฺตา.
๕๖๕. อยเมว วินิจฺฉโยติ น เกวลํ ปาราชิกาปตฺตีสุเยว สาธารณาปตฺติโย เอกโต จ วิสฺุจ อาปชฺชนฺตานํ ยถาวุตฺตวินิจฺฉโย, อถ โข อวเสสสาธารณาปตฺติโยปิ วุตฺตนเยน อาปชฺชติ, อยเมว วินิจฺฉโย โยเชตพฺโพ.
๕๗๗. อาทิยนฺโต คณฺหนฺโต. ปโยเชนฺโตติ คณฺหาเปนฺโต.
๕๗๙. อูนกํ ¶ ปาทํ…เป… ลหุํ ผุเสติ ถุลฺลจฺจยํ, ทุกฺกฏฺจ สนฺธายาห.
๕๘๐. เอเตเนว อุปาเยน, เสสกมฺปิ ปทตฺตยนฺติ โย อยํ ปมวินิจฺฉเย วุตฺตนโย, เอเตเนว นเยน อูนปาทํ อาทิยนฺโต ลหุกาปตฺตึ อาปชฺชติ, ปาทํ วา อติเรกปาทํ วา คหณตฺถํ อาณาเปนฺโต ครุํ ปาราชิกาปตฺตึ อาปชฺชติ, ปาทํ วา อติเรกปาทํ วา คณฺหนฺโต จ คหณตฺถาย อาณาเปนฺโต จ ครุเก ปาราชิกาปตฺติยํเยว ติฏฺติ, อูนปาทํ คณฺหนฺโต จ คหณตฺถาย อาณาเปนฺโต จ ลหุเก ถุลฺลจฺจเย, ทุกฺกเฏ วา ติฏฺตีติ เอวํ เสสกมฺปิ อิมํ ปทตฺตยํ. อตฺถสมฺภวโตเยวาติ ยถาวุตฺตสฺส อตฺถสฺส สมฺภววเสเนว.
๕๘๑-๒. กถํ กาเลเยว อาปตฺติ สิยา, โน วิกาเล, วิกาเลเยว อาปตฺติ สิยา, น จ กาเล, อตฺถาปตฺติ กาเล จ ปกาสิตา วิกาเล จ, อตฺถาปตฺติ เนว กาเล จ ปกาสิตา เนว วิกาเล จาติ โยชนา.
๕๘๖-๗. กาเล ¶ ปฏิคฺคหิตํ กึ กาเล กปฺปติ วิกาเล ตุ โน กปฺปติ, วิกาเล คหิตํ กึ วิกาเล กปฺปติ, โน กาเล กปฺปติ, กาเล จ วิกาเล จ ปฏิคฺคหิตํ กึ นาม กาเล จ วิกาเล จ กปฺปติ, กาเล จ วิกาเล จ ปฏิคฺคหิตํ กึ นาม กาเล จ วิกาเล จ น กปฺปติ, วท ภทฺรมุขาติ โยชนา.
๕๘๙. วิกาเลเยว กปฺปติ, อปรชฺชุ กาเลปิ น กปฺปตีติ โยชนา.
๕๙๒. กุลทูสนกมฺมาทินฺติ อาทิ-สทฺเทน อภูตาโรจนรูปิยสํโวหารวิฺตฺติกุหนาทีนํ สงฺคโห.
๕๙๓-๔. กตมา ¶ อาปตฺติ ปจฺจนฺติเมสุ เทเสสุ อาปชฺชติ, น มชฺฌิเม, กตมา อาปตฺติ มชฺฌิเม ปน เทสสฺมึ อาปชฺชติ, น จ ปจฺจนฺติเมสุ, กตมา อาปตฺติ ปจฺจนฺติเมสุ เจว เทเสสุ อาปชฺชติ มชฺฌิเม จ, กตมา อาปตฺติ ปจฺจนฺติเมสุ เจว เทเสสุ น อาปชฺชติ น มชฺฌิเม จาติ โยชนา.
๕๙๖. ‘‘โส คุณงฺคุณุปาหน’’นฺติ ปทจฺเฉโท. โส ภิกฺขูติ อตฺโถ.
๕๙๙. เอวํ ‘‘อาปชฺชติ, นาปชฺชตี’’ติ ปทวเสน ปจฺจนฺติมจตุกฺกํ ทสฺเสตฺวา ‘‘เนว กปฺปติ, น กปฺปตี’’ติ ปทวเสน ทสฺเสตุมาห ‘‘ปจฺจนฺติเมสู’’ติอาทิ.
๖๐๑. วุตฺตนฺติ ‘‘คเณน ปฺจวคฺเคนา’’ติอาทิคาถาย เหฏฺา วุตฺตํ.
๖๐๓. เอวํ วตฺตุนฺติ ‘‘น กปฺปตี’’ติ วตฺตุํ. ปฺจโลณาทิกนฺติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โลณานี’’ติอาทิ.
๖๐๘. อนฺุาตฏฺานสฺส อนฺโต โน อาปชฺชติ, ตํ อติกฺกมนฺโต พหิเยว จ อาปชฺชตีติ โยชนา.
๖๑๒. เสกฺขปฺตฺตีติ ¶ เสขิยปฺตฺติ.
๖๑๓. อคณาติ อทุติยา. เอตฺถ หิ เอกาปิ คโณ นาม.
๖๑๔. อุภยตฺถปิ อสาธารณมาปตฺตินฺติ ภิกฺขุนีนํ นิยตาปฺตฺติ เวทิตพฺพา.
๖๑๖. คิลาโน ¶ จ นาปชฺชติ, อคิลาโน จ นาปชฺชตีติ เอวํ อุโภปิ นาปชฺชนฺตีติ โยชนา. ติกาทีสุ ทสฺสิตานํ ปทานํ จตุกฺกาทิทสฺสนวเสน ปุนปฺปุนํ คหณํ.
๖๑๘. ‘‘อาปชฺชติ อคิลาโนวา’’ติ ปทจฺเฉโท.
จตุกฺกกถาวณฺณนา.
๖๒๐. ‘‘ครุถุลฺลจฺจย’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘ครุ’’นฺติ นิคฺคหีตาคโม.
๖๒๑. ปฺจ กถินานิสํสา เหฏฺา วุตฺตาเยว.
๖๒๖. อคฺคิสตฺถนขกฺกนฺตนฺติ อคฺคิสตฺถนเขหิ อกฺกนฺตํ ผุฏฺํ, ปหฏนฺติ อตฺโถ. อพีชนฺติ โนพีชํ. อุพฺพฏฺฏพีชกนฺติ นิพฺพฏฺฏพีชกํ.
๖๒๘. ปวารณาปีติ ปฏิกฺเขปปวารณาปิ. โอทนาทีหีติ อาทิ-สทฺเทน สตฺตุกุมฺมาสมจฺฉมํสานํ คหณํ. กายาทิคหเณนาติ กาเยน วา กายปฏิพทฺเธน วา คหเณน. ‘‘ทาตุกามาภิหาโร จ, หตฺถปาเสรณกฺขม’’นฺติ อิเมหิ จตูหิ องฺเคหิ สทฺธึ เตสํ ทฺวินฺนเมกํ คเหตฺวา ปฏิคฺคหณา ปฺเจว โหนฺติ.
๖๒๙-๓๐. วินยฺุกสฺมินฺติ วินยธเร ปุคฺคเล. สกฺจ สีลนฺติ อตฺตโน ปาติโมกฺขสํวรสีลฺจ. สุรกฺขิตํ โหตีติ อาปตฺตานาปตฺติกปฺปิยากปฺปิยานํ วิชานนฺตตาย อเสวิตพฺพํ ปหาย เสวิตพฺพํเยว เสวนวเสน สุฏฺุ รกฺขิตํ โหติ. กุกฺกุจฺจมฺสฺส นิรากโรตีติ ¶ อฺสฺส สพฺรหฺมจาริโน กปฺปิยากปฺปิยวิสเย อุปฺปนฺนํ กุกฺกุจฺจํ นิวาเรติ. วิสารโท ภาสติ สงฺฆมชฺเฌติ กปฺปิยากปฺปิยานํ ¶ วินิจฺฉยกถาย อุปฺปนฺนาย นิราสงฺโก นิพฺภโย โวหรติ. เวริภิกฺขูติ อตฺตปจฺจตฺถิเก ปุคฺคเล. ธมฺมสฺส เจว ิติยา ปวตฺโตติ ‘‘วินโย นาม สาสนสฺส อายุ, วินเย ิเต สาสนํ ิตํ โหตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ที. นิ. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ขุ. ปา. อฏฺ. ๕.มงฺคลสุตฺตวณฺณนา; เถรคา. อฏฺ. ๑.๒๕๑) วจนโต สทฺธมฺมฏฺิติยา ปฏิปนฺโน โหติ. ตสฺมา การณา. ตตฺถ วินยฺุภาเว. ธีโร ปฺวา ภิกฺขุ.
ปฺจกกถาวณฺณนา.
๖๓๑-๒. ฉฬภิฺเนาติ ฉ อภิฺา เอตสฺสาติ ฉฬภิฺโ, เตน. อติกฺกนฺตปมาณํ มฺจปีํ, อติกฺกนฺตปมาณํ นิสีทนฺจ ตถา อติกฺกนฺตปมาณํ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิวสฺสสาฏิกจีวรฺจ สุคตสฺส จีวเร ปมาณิกจีวรนฺติ ฉ.
๖๓๓-๔. อฺาณฺจ กุกฺกุจฺจฺจ อฺาณกุกฺกุจฺจา, เตหิ, อฺาณตาย เจว กุกฺกุจฺจปกตตาย จาติ วุตฺตํ โหติ. วิปรีตาย สฺาย กปฺปิเย อกปฺปิยสฺาย, อกปฺปิเย กปฺปิยสฺาย.
ตตฺถ กถํ อลชฺชิตาย อาปชฺชติ? อกปฺปิยภาวํ ชานนฺโตเยว มทฺทิตฺวา วีติกฺกมํ กโรติ (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา). วุตฺตมฺปิ เจตํ –
‘‘สฺจิจฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชติ;
อาปตฺตึ ปริคูหติ;
อคติคมนฺจ คจฺฉติ;
เอทิโส วุจฺจติ อลชฺชี ปุคฺคโล’’ติ. (ปริ. ๓๕๙);
กถํ อฺาณตาย อาปชฺชติ? อฺาณปุคฺคโล มนฺโท โมมูโห กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ อชานนฺโต อกตฺตพฺพํ กโรติ, กตฺตพฺพํ วิราเธติ. เอวํ อฺาณตาย อาปชฺชติ.
กถํ ¶ ¶ กุกฺกุจฺจปกตตาย อาปชฺชติ? กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน วินยธรํ ปุจฺฉิตฺวา กปฺปิยํ เจ, กตฺตพฺพํ สิยา, อกปฺปิยํ เจ, น กตฺตพฺพํ, อยํ ปน ‘‘วฏฺฏตี’’ติ มทฺทิตฺวา วีติกฺกมติเยว. เอวํ กุกฺกุจฺจปกตตาย อาปชฺชติ.
กถํ กปฺปิเย อกปฺปิยสฺาย อาปชฺชติ? สูกรมํสํ ‘‘อจฺฉมํส’’นฺติ ขาทติ, กาเล วิกาลสฺาย ภฺุชติ. เอวํ กปฺปิเย อกปฺปิยสฺาย อาปชฺชติ.
กถํ อกปฺปิเย กปฺปิยสฺาย อาปชฺชติ? อจฺฉมํสํ ‘‘สูกรมํส’’นฺติ ขาทติ, วิกาเล กาลสฺาย ภฺุชติ. เอวํ อกปฺปิเย กปฺปิยสฺาย อาปชฺชติ.
กถํ สติสมฺโมสาย อาปชฺชติ? สหเสยฺยจีวรวิปฺปวาสาทีนิ สติสมฺโมสาย อาปชฺชติ.
๖๓๕-๘. ‘‘ภิกฺขุนา อุปฏฺเปตพฺโพ’’ติ ปทจฺเฉโท. ธมฺมจกฺขุนาติ ปาติโมกฺขสํวรสีลสงฺขาโต ปฏิปตฺติธมฺโมว จกฺขุ เอตสฺสาติ ธมฺมจกฺขุ, เตน ฉหิ องฺเคหิ ยุตฺเตน ธมฺมจกฺขุนา ปน ภิกฺขุนา อุปสมฺปาทนา กาตพฺพา, นิสฺสโย เจว ทาตพฺโพ, สามเณโร อุปฏฺาเปตพฺโพติ โยชนา. อาปตฺตึ ชานาติ, อนาปตฺตึ ชานาติ, ครุํ อาปตฺตึ ชานาติ, ลหุํ อาปตฺตึ ชานาตีติ โยชนา. อสฺส ภิกฺขุโน อุภยานิ ปาติโมกฺขานิ วิตฺถารา สฺวาคตานิ ภวนฺติ, อตฺถโต สุวิภตฺตานิ ภวนฺติ, สุตฺตโส อนุพฺยฺชนโส สุวินิจฺฉิตานิ ภวนฺติ, ทสวสฺโส วา โหติ, อติเรกทสวสฺโส วาติ โยชนา.
ฉกฺกกถาวณฺณนา.
๖๓๙. สตฺต ¶ สามีจิโย วุตฺตาติ ‘‘โส จ ภิกฺขุ อนพฺภิโต, เต จ ภิกฺขู คารยฺหา, อยํ ตตฺถ สามีจิ, ยฺุชนฺตายสฺมนฺโต สกํ, มา โว สกํ วินสฺสาติ อยํ ตตฺถ สามีจิ, อยํ เต ภิกฺขุ ปตฺโต ยาว เภทนาย ธาเรตพฺโพติ, อยํ ตตฺถ สามีจิ, ตโต นีหริตฺวา ภิกฺขูหิ สทฺธึ สํวิภชิตพฺพํ, อยํ ตตฺถ สามีจิ, อฺาตพฺพํ ปริปุจฺฉิตพฺพํ ปริปฺหิตพฺพํ, อยํ ตตฺถ สามีจิ, ยสฺส ภวิสฺสติ, โส หริสฺสตีติ, อยํ ตตฺถ สามีจี’’ติ ¶ ฉ สามีจิโย ภิกฺขุปาติโมกฺเขวุตฺตา, ‘‘สา จ ภิกฺขุนี อนพฺภิตา, ตา จ ภิกฺขุนิโย คารยฺหา, อยํ ตตฺถ สามีจี’’ติ ภิกฺขุนิปาติโมกฺเข วุตฺตาย สทฺธึ สตฺต สามีจิโย วุตฺตา. สตฺเตว สมถาปิ จาติ สมฺมุขาวินยาทิสมถาปิ สตฺเตว วุตฺตา. ปฺตฺตาปตฺติโย สตฺตาติ ปาราชิกาทโย ปฺตฺตาปตฺติโย สตฺต วุตฺตา. สตฺตโพชฺฌงฺคทสฺสินาติ สติสมฺโพชฺฌงฺคาทโย สตฺต โพชฺฌงฺเค ยาถาวโต ปสฺสนฺเตน ภควตา.
สตฺตกกถาวณฺณนา.
๖๔๐-๑. อิธ กุลทูสโก ภิกฺขุ อาชีวสฺเสว การณา ปุปฺเผน, ผเลน, จุณฺเณน, มตฺติกาย, ทนฺตกฏฺเหิ, เวฬุยา, เวชฺชิกาย, ชงฺฆเปสนิเกนาติ อิเมหิ อฏฺหิ อากาเรหิ กุลานิ ทูเสตีติ โยชนา. ‘‘ปุปฺเผนา’’ติอาทินา ปุปฺผาทินา ทานเมว อุปลกฺขณโต ทสฺเสติ. ปุปฺเผนาติ ปุปฺผทาเนนาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ปุปฺผทานาทโย กุลทูสเน วุตฺตา.
๖๔๒-๕. ‘‘อฏฺธานติริตฺตาปิ, อติริตฺตาปิ อฏฺธา’’ติทฺวีสุ อฏฺเกสุ อฏฺ อนติริตฺเต ตาว ทสฺเสตุมาห ‘‘อกปฺปิยกตฺเจวา’’ติอาทิ ¶ . คิลานานติริตฺตกนฺติ นิทฺทิฏฺา อิเม อฏฺเว อนติริตฺตกา เยฺยาติ โยชนา. อกปฺปิยกตาทโย ปวารณสิกฺขาปทกถาวณฺณนาย วุตฺตา.
๖๔๖. าตตฺติสูติ าตทุกฺกฏํ, ตฺติทุกฺกฏฺจ. ปฏิสาวเนติ ปฏิสฺสเว. อฏฺทุกฺกฏานํ วินิจฺฉโย ทุติยปาราชิกกถาวณฺณนาย วุตฺโต.
๖๔๘-๙. เอหิภิกฺขูปสมฺปทาติ ยสกุลปุตฺตาทีนํ ‘‘เอหิ ภิกฺขู’’ติ วจเนน ภควตา ทินฺนอุปสมฺปทา. สรณคมเนน จาติ ปมโพธิยํ ตีหิ สรณคมเนหิ อนฺุาตอุปสมฺปทา. ปฺหาพฺยากรโณวาทาติ โสปากสฺส ปฺหาพฺยากรโณปสมฺปทา, มหากสฺสปตฺเถรสฺส ทินฺนโอวาทปฏิคฺคหโณปสมฺปทา จ. ครุธมฺมปฏิคฺคโหติ มหาปชาปติยา โคตมิยา อนฺุาตครุธมฺมปฏิคฺคหโณปสมฺปทา.
ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมนาติ อิทานิ ภิกฺขุอุปสมฺปทา. อฏฺวาจิกาติ ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน, ภิกฺขูนํ สนฺติเก ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมนาติ อฏฺหิ กมฺมวาจาหิ ภิกฺขุนีนํ ¶ อุปสมฺปทา อฏฺวาจิกา นาม. ทูเตน ภิกฺขุนีนนฺติ อฑฺฒกาสิยา คณิกาย อนฺุาตา ภิกฺขุนีนํ ทูเตน อุปสมฺปทา.
๖๕๐. สุทฺธทิฏฺินาติ สุฏฺุ สวาสนกิเลสานํ ปหาเนน ปริสุทฺธา สมนฺตจกฺขุสงฺขาตา ทิฏฺิ เอตสฺสาติ สุทฺธทิฏฺิ, เตน สมนฺตจกฺขุนา สมฺมาสมฺพุทฺเธน.
๖๕๑. ปาปิจฺฉา นาม อสนฺตคุณสมฺภาวนิจฺฉา.
๖๕๒-๓. น ¶ จ มชฺชโป สิยาติ มชฺชโป น สิยา มชฺชํ ปิวนฺโต น ภเวยฺย, มชฺชํ น ปิเวยฺยาติ อตฺโถ. อพฺรหฺมจริยาติ (อ. นิ. อฏฺ. ๒.๓.๗๑) อเสฏฺจริยโต เมถุนา วิรเมยฺย. รตฺตึ น ภฺุเชยฺย วิกาลโภชนนฺติ อุโปสถํ อุปวุตฺโถ รตฺติโภชนฺจ ทิวาวิกาลโภชนฺจ น ภฺุเชยฺย. น จ คนฺธมาจเรติ คนฺธฺจ น วิลิมฺเปยฺย. มฺเจ ฉมายํ ว สเยถ สนฺถเตติ กปฺปิยมฺเจ วา สุธาทิปริกมฺมกตาย ภูมิยา วา ติณปณฺณปลาลาทีนิ สนฺถริตฺวา กเต สนฺถเต วา สเยถาติ อตฺโถ. เอตฺหิ อฏฺงฺคิกมาหุโปสถนฺติ เอตํ ปาณาติปาตาทีนิ อสมาจรนฺเตน อุปวุตฺถํ อุโปสถํ อฏฺหงฺเคหิ สมนฺนาคตตฺตา ‘‘อฏฺงฺคิก’’นฺติ วทนฺติ. ทุกฺขนฺตคุนาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส อนฺตํ อมตมหานิพฺพานํ คเตน ปตฺเตน พุทฺเธน ปกาสิตนฺติ โยชนา.
๖๕๔. ภิกฺขุโนวาทกภิกฺขุโน อฏฺงฺคานิ ภิกฺขุโนวาทกถาวณฺณนาย ทสฺสิตาเนว.
อฏฺกกถาวณฺณนา.
๖๕๕. โภชนานิ ปณีตานิ นว วุตฺตานีติ ปณีตานิ หิ โภชนสิกฺขาปเท วุตฺตานิ. ทสสุ อกปฺปิยมํเสสุ มนุสฺสมํสวชฺชิตานิ นว มํสานิ ขาทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ นิทฺทิฏฺนฺติ โยชนา.
๖๕๖. ปาติโมกฺข…เป… ปริทีปิตาติ ภิกฺขูนํ ปฺจุทฺเทสา, ภิกฺขุนีนํ อนิยตุทฺเทเสหิ วินา จตฺตาโรติ อุทฺเทสา นว ทีปิตา. อุโปสถา นเววาติ ทิวสวเสน ตโย, การกวเสน ¶ ตโย, กรณวเสน ตโยติ นว อุโปสถา. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สาสเน. สงฺโฆ นวหิ ภิชฺชตีติ นวหิ ปุคฺคเลหิ สงฺโฆ ภิชฺชตีติ โยชนา. ยถาห –
‘‘เอกโต ¶ , อุปาลิ, จตฺตาโร โหนฺติ, เอกโต จตฺตาโร, นวโม อนุสฺสาเวติ, สลากํ คาเหติ ‘อยํ ธมฺโม, อยํ วินโย, อิทํ สตฺถุสาสนํ, อิมํ คณฺหถ, อิมํ โรเจถา’ติ. เอวมฺปิ โข, อุปาลิ, สงฺฆราชิ เจว โหติ สงฺฆเภโท จ. นวนฺนํ วา, อุปาลิ, อติเรกนวนฺนํ วา สงฺฆราชิ เจว โหติ สงฺฆเภโท จา’’ติ (จูฬว. ๓๕๑).
นวกกถาวณฺณนา.
๖๕๗. ทส อกฺโกสวตฺถูนิ วกฺขติ. ทส สิกฺขาปทานิ ปากฏาเนว. มนุสฺสมํสาทีนิ ทส อกปฺปิยมํสานิ เหฏฺา วุตฺตาเนว. สุกฺกานิ เว ทสาติ นีลาทีนิ ทส สุกฺกานิ.
๖๕๙. รฺโ อนฺเตปุรปฺปเวสเน ทส อาทีนวา เอวํ ปาฬิปาเน เวทิตพฺพา –
‘‘ทสยิเม, ภิกฺขเว, อาทีนวา ราชนฺเตปุรปฺปเวสเน. กตเม ทส? อิธ, ภิกฺขเว, ราชา มเหสิยา สทฺธึ นิสินฺโน โหติ, ตตฺร ภิกฺขุ ปวิสติ, มเหสี วา ภิกฺขุํ ทิสฺวา สิตํ ปาตุกโรติ, ภิกฺขุ วา มเหสึ ทิสฺวา สิตํ ปาตุกโรติ, ตตฺถ รฺโ เอวํ โหติ ‘อทฺธา อิเมสํ กตํ วา กริสฺสนฺติ วา’ติ. อยํ, ภิกฺขเว, ปโม อาทีนโว ราชนฺเตปุรปฺปเวสเน.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ราชา พหุกิจฺโจ พหุกรณีโย อฺตรํ อิตฺถึ คนฺตฺวา น สรติ, สา เตน คพฺภํ คณฺหาติ, ตตฺถ รฺโ เอวํ โหติ ‘น โข อิธ อฺโ โกจิ ปวิสติ อฺตฺร ปพฺพชิเตน, สิยา นุ โข ปพฺพชิตสฺส กมฺม’นฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, ทุติโย อาทีนโว ราชนฺเตปุรปฺปเวสเน.
‘‘ปุน ¶ ¶ จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ อนฺเตปุเร อฺตรํ รตนํ นสฺสติ, ตตฺถ รฺโ เอวํ โหติ ‘น โข อิธ อฺโ โกจิ ปวิสติ อฺตฺร ปพฺพชิเตน, สิยา นุ โข ปพฺพชิตสฺส กมฺม’นฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, ตติโย อาทีนโว ราชนฺเตปุรปฺปเวสเน.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ อนฺเตปุเร อพฺภนฺตรา คุยฺหมนฺตา พหิทฺธา สมฺเภทํ คจฺฉนฺติ, ตตฺถ รฺโ เอวํ โหติ ‘น โข อิธ อฺโ โกจิ ปวิสติ อฺตฺร ปพฺพชิเตน, สิยา นุ โข ปพฺพชิตสฺส กมฺม’นฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, จตุตฺโถ อาทีนโว ราชนฺเตปุรปฺปเวสเน.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ อนฺเตปุเร ปิตา วา ปุตฺตํ ปตฺเถติ, ปุตฺโต วา ปิตรํ ปตฺเถติ, เตสํ เอวํ โหติ ‘น โข อิธ อฺโ โกจิ ปวิสติ อฺตฺร ปพฺพชิเตน, สิยา นุ โข ปพฺพชิตสฺส กมฺม’นฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, ปฺจโม อาทีนโว ราชนฺเตปุรปฺปเวสเน.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ราชา นีจฏฺานิยํ อุจฺเจ าเน เปติ, เยสํ ตํ อมนาปํ, เตสํ เอวํ โหติ ‘ราชา โข ปพฺพชิเตน สํสฏฺโ, สิยา นุ โข ปพฺพชิตสฺส กมฺม’นฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, ฉฏฺโ อาทีนโว ราชนฺเตปุรปฺปเวสเน.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ราชา อุจฺจฏฺานิยํ นีเจ าเน เปติ, เยสํ ตํ อมนาปํ, เตสํ เอวํ โหติ ‘ราชา โข ปพฺพชิเตน สํสฏฺโ, สิยา นุ โข ปพฺพชิตสฺส กมฺม’นฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, สตฺตโม อาทีนโว ราชนฺเตปุรปฺปเวสเน.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ราชา อกาเล เสนํ อุยฺโยเชติ, เยสํ ตํ อมนาปํ, เตสํ เอวํ โหติ ‘ราชา โข ปพฺพชิเตน สํสฏฺโ, สิยา นุ ¶ โข ปพฺพชิตสฺส กมฺม’นฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, อฏฺโม อาทีนโว ราชนฺเตปุรปฺปเวสเน.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, ราชา กาเล เสนํ อุยฺโยเชตฺวา อนฺตรามคฺคโต นิวตฺตาเปติ, เยสํ ตํ อมนาปํ, เตสํ เอวํ โหติ ‘ราชา โข ปพฺพชิเตน สํสฏฺโ, สิยา ¶ นุ โข ปพฺพชิตสฺส กมฺม’นฺติ. อยํ, ภิกฺขเว, นวโม อาทีนโว ราชนฺเตปุรปฺปเวสเน.
‘‘ปุน จปรํ, ภิกฺขเว, รฺโ อนฺเตปุรํ หตฺถิสมฺมทฺทํ อสฺสสมฺมทฺทํ รถสมฺมทฺทํ รชนียานิ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพานิ, ยานิ น ปพฺพชิตสฺส สารุปฺปานิ, อยํ, ภิกฺขเว, ทสโม อาทีนโว ราชนฺเตปุรปฺปเวสเน. อิเม โข, ภิกฺขเว, ทส อาทีนวา ราชนฺเตปุรปฺปเวสเน’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๔๕; ปาจิ. ๔๙๗).
ตตฺถ จ ปิตา วา ปุตฺตํ ปตฺเถตีติ ปุตฺตํ มาเรตุมิจฺฉตีติ อตฺโถ. เอเสว นโย ปุตฺโต ปิตรํ ปตฺเถตีติ. หตฺถิสมฺมทฺทนฺติ หตฺถีนํ สมฺมทฺโท สํสฏฺโ เอตฺถาติ หตฺถิสมฺมทฺทํ. เอวํ ‘‘อสฺสสมฺมทฺท’’นฺติอาทีสุปิ.
ทสากาเรหีติ –
‘‘อาปตฺตินุกฺขิตฺตมนนฺตราย-
ปหุตฺตตาโย ตถสฺิตา จ;
ฉาเทตุกาโม อถ ฉาทนาติ;
ฉนฺนา ทสงฺเคหรุณุคฺคมมฺหีติ. –
คหิเตหิ ทสหิ องฺเคหิ.
๖๖๐. ทส กมฺมปถา ปฺุาติ ปาณาติปาตาเวรมณิอาทโย ทส กุสลกมฺมปถา. อปฺุาปิ ตถา ทสาติ ปาณาติปาตาทโย ¶ ทส อกุสลกมฺมปถาว. ทส ทานวตฺถูนิ วกฺขติ. ทเสว รตนานิ จาติ –
‘‘มุตฺตา มณี เวฬุริยา จ สงฺขา;
สิลา ปวาฬํ รชตฺจ เหมํ;
โลหีตกฺจาปิ ¶ มสารคลฺลา;
ทสฺเสติ ธีโร รตนานิ ชฺา’’ติ. –
นิทฺทิฏฺานิ ทส รตนานิ.
๖๖๒. มุนินฺเทน อวนฺทิยา ทส ปุคฺคลา ทีปิตาติ โยชนา. กถํ? ‘‘ทสยิเม, ภิกฺขเว, อวนฺทิยา. ปุเร อุปสมฺปนฺเนน ปจฺฉา อุปสมฺปนฺโน อวนฺทิโย, อนุปสมฺปนฺโน อวนฺทิโย, นานาสํวาสโก วุฑฺฒตโร อธมฺมวาที อวนฺทิโย, มาตุคาโม อวนฺทิโย, ปณฺฑโก อวนฺทิโย, ปาริวาสิโก อวนฺทิโย, มูลายปฏิกสฺสนารโห อวนฺทิโย, มานตฺตารโห อวนฺทิโย, มานตฺตจาริโก อวนฺทิโย, อพฺภานารโห อวนฺทิโย. อิเม โข, ภิกฺขเว, ทส อวนฺทิยา’’ติ (จูฬว. ๓๑๒).
๖๖๓-๔. โสสานิกนฺติ สุสาเน ฉฑฺฑิตํ. ปาปณิกนฺติ อาปณทฺวาเร ฉฑฺฑิตํ. อุนฺทูรกฺขายิตนฺติ อุนฺทูเรหิ ขายิตํ ปริจฺจตฺตํ ปิโลติกํ. โคขายิตาทีสุปิ เอเสว นโย. ถูปจีวริกนฺติ พลิกมฺมตฺถาย วมฺมิเก ปริกฺขิปิตฺวา ปริจฺจตฺตวตฺถํ. อาภิเสกิยนฺติ ราชูนํ อภิเสกมณฺฑเป ปริจฺจตฺตวตฺถํ. คตปจฺจาคตฺจาติ สุสานคตมนุสฺเสหิ ปจฺจาคนฺตฺวา นหายิตฺวา ฉฑฺฑิตํ ปิโลติกํ.
๖๖๕. สพฺพนีลาทโย วุตฺตา, ทส จีวรธารณาติ ‘‘สพฺพนีลกานิ จีวรานิ ธาเรนฺตีติ วุตฺตวเสน ทสา’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๓๓๐) กุรุนฺทิยํ วุตฺตํ. เอตฺถ อิมสฺมึ ทสเก สํกจฺจิกาย วา อุทกสาฏิกาย ¶ วา สทฺธึ ติจีวรานิ นาเมน อธิฏฺิตานิ นว จีวรานิ ‘‘ทสจีวรธารณา’’ติ วุตฺตานิ. ยถาห – ‘‘นวสุ กปฺปิยจีวเรสุ อุทกสาฏิกํ วา สํกจฺจิกํ วา ปกฺขิปิตฺวา ทสาติ วุตฺต’’นฺติ (ปริ. อฏฺ. ๓๓๐).
ทสกกถาวณฺณนา.
๖๖๖. ปณฺฑกาทโย เอกาทส อภพฺพปุคฺคลา ปน อุปสมฺปาทิตาปิ อนุปสมฺปนฺนา โหนฺตีติ โยชนา.
๖๖๗. ‘‘อกปฺปิยา’’ติ ¶ วุตฺตา ปตฺตา เอกาทส ภวนฺตีติ โยชนา. ทารุเชน ปตฺเตนาติ ทารุมเยน ปตฺเตน. รตนุพฺภวาติ รตนมยา ทส ปตฺตา เอกาทส ภวนฺตีติ โยชนา. ทารุเชน จาติ เอตฺถ จ-สทฺเทน ตมฺพโลหมยปตฺตสฺส สงฺคโห. ยถาห ‘‘เอกาทส ปตฺตาติ ตมฺพโลหมเยน วา ทารุมเยน วา สทฺธึ ทสรตนมยา’’ติ. อิธ รตนํ นาม มุตฺตาทิทสรตนํ.
๖๖๘. อกปฺปิยา ปาทุกา เอกาทส โหนฺตีติ โยชนา. ยถาห ‘‘เอกาทส ปาทุกาติ ทส รตนมยา, เอกา กฏฺปาทุกา. ติณปาทุกมฺุชปาทุกปพฺพชปาทุกาทโย ปน กฏฺปาทุกสงฺคหเมว คจฺฉนฺตี’’ติ.
๖๖๙-๗๐. อติขุทฺทกา อติมหนฺตาติ โยชนา. ขณฺฑนิมิตฺตกา ฉายานิมิตฺตกาติ โยชนา. พหิฏฺเน สมฺมตาติ สีมาย พหิ ิเตน สมฺมตา. นทิยํ, ชาตสฺสเร, สมุทฺเท วา ตถา สมฺมตาติ โยชนา. สีมาย สมฺภินฺนา สีมาย อชฺโฌตฺถฏา สีมาติ โยชนา. อิมา เอกาทส อสีมาโย สิยุนฺติ โยชนา.
๖๗๑. เอกาทเสว ¶ ปถวี กปฺปิยา, เอกาทเสว ปถวี อกปฺปิยาติ โยชนา.
ตตฺถ เอกาทส กปฺปิยปถวี นาม สุทฺธปาสาณา, สุทฺธสกฺขรา, สุทฺธกถลา, สุทฺธมรุมฺพา, สุทฺธวาลุกา, เยภุยฺเยนปาสาณา, เยภุยฺเยนสกฺขรา, เยภุยฺเยนกถลา, เยภุยฺเยนมรุมฺพา, เยภุยฺเยนวาลุกาติ อิมา ทส ทฑฺฒาย ปถวิยา วา จตุมาโสวฏฺกปํสุปฺุเชน วา มตฺติกาปฺุเชน วา สทฺธึ เอกาทส. ‘‘อปฺปปํสุกา, อปฺปมตฺติกา’’ติ (ปาจิ. ๘๖) อปราปิ ปถวิโย วุตฺตา, ตา เยภุยฺเยนปาสาณาทีสุ ปฺจสุเยว สงฺคหิตา.
เอกาทส อกปฺปิยปถวี นาม ‘‘สุทฺธปํสุ สุทฺธมตฺติกา อปฺปปาสาณา อปฺปสกฺขรา อปฺปกถลา อปฺปมรุมฺพา อปฺปวาลุกา เยภุยฺเยนปํสุกา เยภุยฺเยนมตฺติกา, อทฑฺฒาปิ วุจฺจติ ชาตา ปถวี. โยปิ ปํสุปฺุโช วา มตฺติกาปฺุโช วา อติเรกจาตุมาสํ โอวฏฺโ, อยมฺปิ วุจฺจติ ชาตปถวี’’ติ (ปาจิ. ๘๖) วุตฺตา เอกาทส.
คณฺิกา ¶ กปฺปิยา วุตฺตา, เอกาทส จ วีธกาติ เอตฺถ กปฺปิยา คณฺิกา วิธกา จ เอกาทส วุตฺตาติ โยชนา. เต ปน –
‘‘เวฬุทนฺตวิสาณฏฺิ-กฏฺลาขาผลามยา;
สงฺขนาภิมยา สุตฺต-นฬโลหมยาปิ จ;
วิธา กปฺปนฺติ กปฺปิยา, คณฺิโย จาปิ ตมฺมยา’’ติ. –
อิมาย คาถาย สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา.
๖๗๔-๕. อุกฺขิตฺตสฺสานุวตฺติกา ภิกฺขุนี อุภินฺนํ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ วสา สงฺฆาทิเสเสสุ อฏฺ ยาวตติยกาติ อิเม ¶ เอกาทส ยาวตติยกาติ ปกาสิตาติ โยชนา.
๖๗๖. นิสฺสยสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธิโย ทเสกาว เอกาทเสว วุตฺตาติ โยชนา. ฉธาจริยโต วุตฺตาติ –
‘‘ปกฺกนฺเต ปกฺขสงฺกนฺเต, วิพฺภนฺเต จาปิ นิสฺสโย;
มรณาณตฺตุปชฺฌาย-สโมธาเนหิ สมฺมตี’’ติ. –
อาจริยโต ฉธา นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิโย วุตฺตา. อุปชฺฌายา ตุ ปฺจธาติ ตาสุ อุปชฺฌายสโมธานํ วินา อวเสสาหิ ปฺจธา อุปชฺฌายปฏิปฺปสฺสทฺธิโย วุตฺตาติ อิเม เอกาทส.
เอกาทสกกถาวณฺณนา.
๖๗๗. เตรเสว ธุตงฺคานีติ ปํสุกูลิกงฺคาทีนิ ธุตงฺคานิ เตรเสว โหนฺติ.
ปรมานิ จ จุทฺทสาติ ‘‘ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพํ, มาสปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตํ จีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ, สนฺตรุตฺตรปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตโต จีวรํ สาทิตพฺพํ, ฉกฺขตฺตุปรมํ ตุณฺหีภูเตน อุทฺทิสฺส าตพฺพํ, นวํ ปน ภิกฺขุนา สนฺถตํ การาเปตฺวา ฉพฺพสฺสานิ ธาเรตพฺพํ ¶ ฉพฺพสฺสปรมตา ธาเรตพฺพํ, ติโยชนปรมํ สหตฺถา หริตพฺพานิ, ทสาหปรมํ อติเรกปตฺโต ธาเรตพฺโพ, สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ปริภฺุชิตพฺพานิ, ฉารตฺตปรมํ เตน ภิกฺขุนา เตน จีวเรน วิปฺปวสิตพฺพํ, จตุกฺกํสปรมํ, อฑฺฒเตยฺยกํสปรมํ, ทฺวงฺคุลปพฺพปรมํ อาทาตพฺพํ, อฏฺงฺคุลปรมํ มฺจปฏิปาทกํ, อฏฺงฺคุลปรมํ ทนฺตกฏฺ’’นฺติ อิติ อิมานิ จุทฺทส ปรมานิ.
โสฬเสว ตุ ‘‘ชาน’’นฺติ ปฺตฺตานีติ ‘‘ชาน’’นฺติ เอวํ วตฺวา ปฺตฺตานิ โสฬส. เต เอวํ เวทิตพฺพา – ชานํ สงฺฆิกํ ¶ ลาภํ ปริณตํ อตฺตโน ปริณาเมยฺย, ชานํ ปุพฺพุปคตํ ภิกฺขุํ อนุปขชฺช เสยฺยํ กปฺเปยฺย, ชานํ สปฺปาณกํ อุทกํ ติณํ วา มตฺติกํ วา สิฺเจยฺย วา สิฺจาเปยฺย วา, ชานํ ภิกฺขุนิปริปาจิตํ ปิณฺฑปาตํ ปริภฺุเชยฺย, ชานํ อาสาทนาเปกฺโข, ภุตฺตสฺมึ ปาจิตฺติยํ, ชานํ สปฺปาณกํ อุทกํ ปริภฺุเชยฺย, ชานํ ยถาธมฺมํ นิหฏาธิกรณํ ปุน กมฺมาย อุกฺโกเฏยฺย, ชานํ ทุฏฺุลฺลํ อาปตฺตึ ปฏิจฺฉาเทยฺย, ชานํ อูนวีสติวสฺสํ ปุคฺคลํ อุปสมฺปาเทยฺย, ชานํ เถยฺยสตฺเถน สทฺธึ สํวิธาย เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺย, ชานํ ตถาวาทินา ภิกฺขุนา อกตานุธมฺเมน, ชานํ ตถานาสิตํ สมณุทฺเทสํ, ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ ปุคฺคลสฺส ปริณาเมยฺย, ชานํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺนํ ภิกฺขุนึ เนวตฺตนา ปฏิโจเทยฺย, ชานํ โจรึ วชฺฌํ วิทิตํ อนปโลเกตฺวา, ชานํ สภิกฺขุกํ อารามํ อนาปุจฺฉา ปวิเสยฺยาติ.
๖๗๘. อิธ อิมสฺมึ สาสเน โย ภิกฺขุ อนุตฺตรํ สอุตฺตรํ อุตฺตรปกรเณน สหิตํ สกลมฺปิ วินยวินิจฺฉยํ ชานาติ, มหตฺตเร อติวิปุเล อนุตฺตเร อุตฺตรวิรหิเต อุตฺตเม วินยนเย วินยาคเต อาปตฺติอนาปตฺติครุกลหุกกปฺปิยอกปฺปิยาทิวินิจฺฉยกมฺเม. อถ วา วินยนเย วินยปิฏเก ปวตฺตมาโน โส ภิกฺขุ นิรุตฺตโร ภวติ ปจฺจตฺถิเกหิ วตฺตพฺพํ อุตฺตรํ อติกฺกมิตฺวา ิโต, เสฏฺโ วา ภวติ, ตสฺส เจว ปเรสฺจ สํสโย น กาตพฺโพติ โยชนา. ชานตีติ คาถาพนฺธวเสน รสฺโส.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา
เอกุตฺตรนยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
เสทโมจนกถาวณฺณนา
๖๗๙. สุณตํ ¶ ¶ สุณนฺตานํ ภิกฺขูนํ ปฏุภาวกรา วินยวินิจฺฉเย ปฺาโกสลฺลสาธิกา ตโตเยว วรา อุตฺตมา. เสทโมจนคาถาโยติ อตฺถปจฺจตฺถิกานํ, สาสนปจฺจตฺถิกานฺจ วิสฺสชฺเชตุมสกฺกุเณยฺยภาเวน จินฺตยนฺตสฺส ขินฺนสรีรา เสเท โมเจนฺตีติ เสทโมจนา. อตฺถานุคตปฺหา อุปาลิตฺเถเรน ปิตา ปฺหคาถาโย, ตปฺปฏิพทฺธา วิสฺสชฺชนคาถาโย จ อิโต ปรํ วกฺขามีติ โยชนา.
๖๘๑. กพนฺธํ นาม อสีสํ อุรสิ ชาตอกฺขิมุขสรีรํ. ยถาห – ‘‘อสีสกํ กพนฺธํ, ยสฺส อุเร อกฺขีนิ เจว มุขฺจ โหตี’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๔๗๙). มุเขน กรณภูเตน. กตฺวาติ เสวิตฺวา.
๖๘๒. ตสฺส ภิกฺขุโน กถํ ปาราชิโก สิยา ปาราชิกธมฺโม กถํ สิยา.
๖๘๔. กิฺจีติ ปาทํ วา ปาทารหํ วา ปรสนฺตกํ. ปรฺจ น สมาทเปติ ‘‘อมุกสฺส อิตฺถนฺนามํ ภณฺฑํ อวหราหี’’ติ ปรํ น อาณาเปยฺย.
๖๘๕. ปรสฺส กิฺจิ นาทิยนฺโตติ สมฺพนฺโธ. อาณตฺติฺจาติ จ-สทฺเทน สํวิธานํ, สงฺเกตฺจ สงฺคณฺหาติ.
๖๘๖. ครุกํ ภณฺฑนฺติ ปาทคฺฆนกภาเวน ครุภณฺฑํ. ‘‘ปริกฺขาร’’นฺติ เอตสฺส วิเสสนํ. ปรสฺส ปริกฺขารนฺติ ปรสนฺตกํ ยํ กิฺจิ ปริกฺขารํ.
๖๙๒. มนุสฺสุตฺตริเก ธมฺเมติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมวิสเย. กติกํ กตฺวานาติ ‘‘เอวํ นิสินฺเน เอวํ ิเต เอวํ คมเน อตฺถํ ¶ อาวิกโรตี’’ติอาทึ กตฺวา. สมฺภาวนาธิปฺปาโยติ ‘‘อรหา’’ติ คเหตฺวา มหาสมฺภาวนํ กโรตีติ อธิปฺปาโย หุตฺวา. อติกฺกมติ เจติ ตถา กตํ กติกํ อติกฺกมติ เจ, ตถารูปํ นิสชฺชํ วา านํ วา คมนํ วา กโรตีติ อตฺโถ. จุโตติ ¶ ตถารูปํ นิสชฺชาทึ ทิสฺวา เกนจิ มนุสฺสชาติเกน ‘‘อรหา’’ติ ตงฺขเณ าเต โส ปุคฺคโล ปาราชิกํ อาปชฺชติ.
๖๙๓. เอกวตฺถุกา กถํ ภเวยฺยุนฺติ โยชนา.
๖๙๔. อิตฺถิยาติ เอกิสฺสา อิตฺถิยา. ปฏิปชฺชนฺโตติ เอกกฺขเณ อฺเน ปุริเสน วุตฺตสาสนํ วตฺวา, อิมินา จ ‘‘ปฏิคฺคณฺหาติ, วีมํสตี’’ติ องฺคทฺวยสฺส ปุริมสิทฺธตํ ทีเปติ อิมสฺส ปจฺจาหรณกตฺจ. กายสํสคฺคํ สมาปชฺชิตฺวา ทุฏฺุลฺลํ วตฺวา อตฺตกามปาริจริยาย วณฺณํ ภณนฺโต.
๖๙๕. ยถาวุตฺตํ วตฺตํ อจริตฺวาติ ภควตา วุตฺตํ ปริวาสาทิวตฺตํ อจริตฺวา.
๖๙๖. ภิกฺขุนีหิ อสาธารณสิกฺขาปทตฺตา อาห ‘‘นตฺถิ สงฺฆาทิเสสตา’’ติ.
๖๙๗. เยน กุทฺโธ ปสํสิโตติ เอตฺถ ‘‘นินฺทิโต จา’’ติ เสโส.
๖๙๘. ติตฺถิยานํ วณฺณมฺหิ ภฺมาเน โย กุชฺฌติ, โส อาราธโกติ โยชนา, ปริโตสิโต ปสํสิโตติ อธิปฺปาโย. ติตฺถิยปุพฺโพ อิมสฺมึ สาสเน ปพฺพชฺชํ ลภิตฺวา ติตฺถิยานํ วณฺณสฺมึ ภฺมาเน สุตฺวา สเจ กุปฺปติ อนตฺตมนํ กโรติ, อาราธโก สงฺฆาราธโก สงฺฆํ ปริโตเสนฺโต โหติ, สมฺพุทฺธสฺส วณฺณสฺมึ ภฺมาเน ยทิ กุชฺฌติ, นินฺทิโตติ โยชนา. เอตฺถ สมฺพุทฺธสฺสาติ อุปลกฺขณํ.
๗๐๑. คเหตฺวาติ ¶ ปฏิคฺคเหตฺวา.
๗๕๑. ‘‘น รตฺตจิตฺโต’’ติอาทินา ปุริมานํ ติณฺณํ ปาราชิกานํ วีติกฺกมจิตฺตุปฺปาทมตฺตสฺสาปิ อภาวํ ทีเปติ. มรณายาติ เอตฺถ ‘‘มนุสฺสชาติกสฺสา’’ติ อิทํ ปาราชิกปกรณโตว ลพฺภติ. ตสฺสาติ กิฺจิ เทนฺตสฺส. ตนฺติ ตถา ทียมานํ.
๗๕๒. ‘‘ปราชโย’’ติ ¶ อิทํ อภพฺพปุคฺคเลสุ สงฺฆเภทกสฺส อนฺโตคธตฺตา วุตฺตํ. สลากคฺคาเหนาปิ สงฺฆํ ภินฺทนฺโต สงฺฆเภทโกว โหติ.
๗๕๓. อทฺธโยชเน ยํ ติณฺณํ จีวรานํ อฺตรํ เอกํ จีวรํ นิกฺขิปิตฺวานาติ โยชนา.
๗๕๔. สุปฺปติฏฺิตนิคฺโรธสทิเส รุกฺขมูลเก ติจีวรํ นิกฺขิปิตฺวา อทฺธโยชเน อรุณํ อุฏฺาเปนฺตสฺสาติ โยชนา.
๗๕๕. กายิกา นานาวตฺถุกาโย สมฺพหุลา อาปตฺติโย อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณ กถํ ผุเสติ โยชนา.
๗๕๗. วาจสิกา น กายิกา นานาวตฺถุกาโย สมฺพหุลา อาปตฺติโย อปุพฺพํ อจริมํ เอกกฺขเณ กถํ ผุเสติ โยชนา.
๗๕๘. วินยนสตฺเถติ วินยปิฏเก. ตสฺส ภิกฺขุสฺส.
๗๕๙. ‘‘อิตฺถิยา’’ติอาทีสุ สหตฺเถ กรณวจนํ. อิตฺถิยา วา ปุริเสน วา ปณฺฑเกน วา นิมิตฺตเก เมถุนํ น เสวนฺโต น ปฏิเสวนฺโต เมถุนปจฺจยา จุโตติ โยชนา.
๗๖๐. กายสํสคฺโคเยว ¶ กายสํสคฺคตา, ตํ อาปนฺนา. อฏฺวตฺถุกํ เฉชฺชนฺติ เอวํนามกํ ปาราชิกํ.
๗๖๒. สมเย ปิฏฺิสฺิเตติ คิมฺหานํ ปจฺฉิมมาสสฺส ปมทิวสโต ยาว เหมนฺตสฺส ปมทิวโส, เอตฺถนฺตเร สตฺตมาสมตฺเต ปิฏฺิสฺิเต สมเย. ‘‘มาตุยาปิ จา’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘มาตรมฺปิ จา’’ติ วุตฺตํ. โสเยว วา ปาโ.
๗๖๔. ‘‘อวสฺสุตหตฺถโต หิ ปิณฺฑํ คเหตฺวา’’ติ อิมินา สงฺฆาทิเสสสฺส วตฺถุมาห, ลสุณนฺติ ¶ ปาจิตฺติยสฺส วตฺถุํ, มนุสฺสมํสนฺติ ถุลฺลจฺจยวตฺถุํ, อกปฺปมฺนฺติ ทุกฺกฏวตฺถุํ. อกปฺปมฺนฺติ เอตฺถ ‘‘มํส’’นฺติ เสโส. ‘‘สพฺเพ เอกโต’’ติ ปทจฺเฉโท. เอกโตติ เอตฺถ ‘‘มทฺทิตฺวา’’ติ เสโส, อกปฺปิยมํเสหิ สทฺธึ เอกโต มทฺทิตฺวา ขาทตีติ อตฺโถ. สพฺพเมตํ ‘‘คเหตฺวา, มทฺทิตฺวา, ขาทตี’’ติ กิริยานํ กมฺมวจนํ. มนุสฺสมํสฺจาติ เอตฺถ จ-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ โหติ. ตสฺสาติ ภิกฺขุนิยา. สงฺฆาทิเสสปาจิตฺติยทุกฺกฏปาฏิเทสนียถุลฺลจฺจยานิ เอกกฺขเณ โหนฺติ.
๗๖๕. ‘‘ปุคฺคโล เอโก’’ติ ปทจฺเฉโท. ทฺเวปิ จ ปุณฺณวสฺสาติ ปริปุณฺณวีสติวสฺสา จ ทฺเว สามเณรา. เอกาว เตสํ ปน กมฺมวาจาติ เตสํ อุภินฺนํ สามเณรานํ เอเกน อาจริเยน เอกาว อุปสมฺปทกมฺมวาจา กตา. เอกสฺสาติ เอกสฺสาปิ สามเณรสฺส. กมฺมนฺติ อุปสมฺปทกมฺมํ. น รูหเตติ น สมฺปชฺชติ, กิเมตฺถ การณํ, วท ภทฺทมุขาติ อธิปฺปาโย.
๗๖๖. มหิทฺธิเกสูติ ทฺวีสุ สามเณเรสุ. สเจ ปน เอโก เกสคฺคมตฺตมฺปิ อากาสโค อากาสฏฺโ โหติ ¶ , อากาสคตสฺเสว กตํ ตํ อุปสมฺปทกมฺมํ เนว รูหติ เนว สมฺปชฺชติ, ภูมิคตสฺส รูหตีติ โยชนา.
๗๖๗. อิทฺธิยา อากาเส ิเตน สงฺเฆน ภูมิคตสฺส สามเณรสฺส อุปสมฺปทกมฺมํ น กาตพฺพํ. ยทิ กโรติ, กุปฺปตีติ โยชนา. อิทฺจ สพฺพกมฺมานํ สาธารณลกฺขณํ. ยถาห – ‘‘สงฺเฆนาปิ อากาเส นิสีทิตฺวา ภูมิคตสฺส กมฺมํ น กาตพฺพํ. สเจ กโรติ, กุปฺปตี’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๔๘๑).
๗๖๘. วตฺถํ กปฺปกตฺจ น โหติ, รตฺตฺจ น โหติ, เกสกมฺพลาทิ อกปฺปิยฺจ โหติ, นิวตฺถสฺส ปนาปตฺติ ตํ ปน นิวตฺถสฺส ภิกฺขุโน อาปตฺติ โหติ. อนาปตฺติ กถํ สิยา, วท ภทฺทมุขาติ โยชนา.
๗๖๙. เอตฺถ เอตสฺมึ อกปฺปิยวตฺถุธารเณ ตนฺนิมิตฺตํ. อจฺฉินฺนจีวรสฺส ภิกฺขุโน อนาปตฺติ สิยาติ โยชนา. ‘‘กิฺจิปี’’ติอาทินา วุตฺตเมวตฺถํ สมตฺเถติ. อสฺส อจฺฉินฺนจีวรสฺส ¶ ภิกฺขุสฺส อกปฺปิยํ นาม กิฺจิปิ จีวรํ น วิชฺชติ, ตสฺมา อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโย.
๗๗๐. กุโตปิ จ ปุริสสฺส หตฺถโต โภชนสฺส กิฺจิ น คณฺหติ, โภชนโต กิฺจิปิ สยมฺปิ กสฺสจิ ปุริสสฺส น เทติ, ตถาปิ ครุกํ วชฺชํ สงฺฆาทิเสสาปตฺตึ อุเปติ อาปชฺชติ, ตํ กถมาปชฺชติ, ตฺวํ ยทิ วินเย กุสโล อสิ, เม มยฺหํ วท เอตํ การณํ กเถหีติ โยชนา. หเวติ นิปาตมตฺตํ.
๗๗๑. ยา ปน ภิกฺขุนี อฺาย ภิกฺขุนิยา ‘‘อิงฺฆ, อยฺเย, ยํ เต เอโส ปุริสปุคฺคโล เทติ ขาทนียํ วา’’ติอาทินา (ปาจิ. ๗๐๕) สงฺฆาทิเสสมาติกาย วุตฺตนเยน อุยฺโยชิตา อวสฺสุตมฺหา ปุริสปุคฺคลา ยํ กิฺจิ โภชนํ อาทาย ปฏิคฺคเหตฺวา ¶ สเจ ภฺุชติ, สา ตถา ภฺุชนฺตี ยาย อุยฺโยชิตา ภฺุชติ, ตสฺสา อุยฺโยชิกาย ธีรา วินยธรา ปณฺฑิตา สงฺฆาทิเสสํ กถยนฺติ ตสฺสา อุยฺโยชิตาย โภชนปริโยสาเน อุยฺโยชิกาย สงฺฆาทิเสสํ วทนฺตีติ โยชนา. ยถาห – ‘‘ตสฺสา หิ โภชนปริโยสาเน อุยฺโยชิกาย สงฺฆาทิเสโส โหตี’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๔๘๑).
๗๗๒. ตํ กถํ ยทิ พุชฺฌสิ ชานาสิ, สาธุกํ พฺรูหิ กเถหีติ โยชนา.
๗๗๓. นิเสวิเตติ ตาย อุยฺโยชิตาย ภิกฺขุนิยา ตสฺส ปุริสปุคฺคลสฺส หตฺถโต ปฏิคฺคหิเต ตสฺมึ ทนฺตโปเน ปริภุตฺเต อุยฺโยชิกา ลหุวชฺชํ อาปชฺชตีติ อตฺโถ.
๗๗๕. ‘‘อุกฺขิตฺตโก’’ติ อิมินา อาปตฺติวชฺชมาห. ยถาห – ‘‘เตน หิ สทฺธึ วินยกมฺมํ นตฺถิ, ตสฺมา โส สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชิตฺวา ฉาเทนฺโต วชฺชํ น ผุสตี’’ติ.
๗๗๖. สปฺปาณปฺปาณชนฺติ สปฺปาณเก จ อปฺปาณเก จ ชาตํ. เนว ชงฺคมนฺติ ปาเทหิ ภูมิยํ เนว จรนฺตํ. น วิหงฺคมนฺติ อากาเส ปกฺขํ ปสาเรตฺวา น จรนฺตํ. ทฺวิชนฺติ ทฺวีหิ ปจฺจเยหิ, ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ชาตตฺตา ทฺวิชํ. กนฺตนฺติ มโนหรํ. อกนฺตนฺติ อมโนหรํ.
๗๗๗. สปฺปาณโช ¶ สทฺโท จิตฺตโช วุตฺโต, อปฺปาณโช อุตุโช สทฺโท วุตฺโต, โส ปน ทฺวีเหว ปจฺจเยหิ ชาตตฺตา ‘‘ทฺวิโช’’ติ มโตติ โยชนา.
๗๗๘. ‘‘วินเย’’ติอาทิคาถา วณฺณิตตฺถาเยว.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา
เสทโมจนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สาธารณาสาธารณกถาวณฺณนา
๗๗๙-๘๐. สพฺพสิกฺขาปทานนฺติ ¶ อุภโตวิภงฺคาคตานํ สพฺพสิกฺขาปทานํ. ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีหีติ อุภยตฺถ สหตฺเถ กรณวจนํ. ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีนฺจ, ภิกฺขุนีหิ ภิกฺขูนฺจาติ อุภยตฺถ อสาธารณปฺตฺตฺจ, ตถา ภิกฺขูหิ ภิกฺขุนีนฺจ, ภิกฺขุนีหิ ภิกฺขูนฺจาติ อุภยตฺถ สาธารณสิกฺขาปทฺจ อหํ วกฺขามีติ โยชนา. สมาหิตาติ เอกคฺคจิตฺตา. ตํ มยา วุจฺจมานํ นิทานาทินยํ. สุณาถาติ โสตุชนํ สกฺกจฺจสวเน นิโยเชติ.
๗๘๑. ‘‘นิทาน’’นฺติอาทิคาถา วุตฺตตฺถาว.
๗๘๒-๓. ‘‘กติ เวสาลิยา’’ติอาทิ ปุจฺฉาคาถา อุตฺตานตฺถาเยว.
๗๘๖. ‘‘ทส เวสาลิยา’’ติอาทิวิสฺสชฺชนคาถานํ ‘‘เมถุน’’นฺติอาทโย นิทฺเทสวเสน วุตฺตา. วิคฺคโหติ มนุสฺสวิคฺคหํ ปาราชิกํ. จตุตฺถนฺติมวตฺถุกนฺติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปาราชิกํ. อติเรกจีวรนฺติ ปมกถินํ. สุทฺธกาฬเกฬกโลมกนฺติ เอฬกโลมวคฺเค ทุติยํ.
๗๘๗. ภูตนฺติ ปเม มุสาวาทวคฺเค อฏฺมํ. ปรมฺปรฺเจวาติ ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทํ. มุขทฺวารนฺติ จตุตฺเถ โภชนวคฺเค ทสมํ. ภิกฺขุนีสุ จ อกฺโกโสติ ภิกฺขุนิปาติโมกฺเข ฉฏฺเ อารามวคฺเค ทุติยํ.
๗๘๘. ทฺเว ¶ อนุทฺธํสนานีติ อฏฺมนวมสงฺฆาทิเสสา. จีวรสฺส ปฏิคฺคโหติ จีวรวคฺเค ปฺจมํ.
๗๘๙. รูปิยนฺติ เอฬกโลมวคฺเค อฏฺมํ. สุตฺตวิฺตฺตีติ ปตฺตวคฺเค ฉฏฺํ. อุชฺฌาปนนฺติ ทุติเย ภูตคามวคฺเค ตติยํ. ปริปาจิตปิณฺโฑติ ¶ ตติเย โอวาทวคฺเค นวมํ. ตเถว คณโภชนนฺติ จตุตฺเถ โภชนวคฺเค ทุติยํ.
๗๙๐. วิกาเล โภชนฺเจวาติ ตตฺเถว สตฺตมํ. จาริตฺตนฺติ อเจลกวคฺเค ปฺจเม ฉฏฺํ. นฺหานนฺติ สุราปานวคฺเค ฉฏฺเ สตฺตมํ. อูนวีสติวสฺสนฺติ สตฺตเม สปฺปาณกวคฺเค ปฺจมํ. ทตฺวา สงฺเฆน จีวรนฺติ อฏฺเม สหธมฺมิกวคฺเค นวมํ.
๗๙๑. โวสาสนฺตีติ ทุติยํ ภิกฺขุปาฏิเทสนียํ. นจฺจํ วา คีตํ วาติ ปเม ลสุณวคฺเค ทสมํ. จาริกทฺวยนฺติ จตุตฺเถ ตุวฏฺฏวคฺเค สตฺตมฏฺมานิ. ฉนฺททาเนนาติ อฏฺเม กุมาริภูตวคฺเค เอกาทสมํ. ‘‘ฉนฺททาเนตี’’ติ วา ปาโ. ‘‘ฉนฺททานํ อิติ อิเม’’ติ ปทจฺเฉโท.
๗๙๒. กุฏีติ ฉฏฺโ สงฺฆาทิเสโส. โกสิยนฺติ นิสฺสคฺคิเยสุ ทุติเย เอฬกโลมวคฺเค ปมํ. เสยฺยนฺติ มุสาวาทวคฺเค ปฺจมํ. ปถวีติ มุสาวาทวคฺเค ทสมํ. ภูตคามกนฺติ ภูตคามวคฺเค ทุติเย ปมํ. สปฺปาณกฺจ สิฺจนฺตีติ ภูตคามวคฺเค ทสมํ.
๘๐๐. ฉอูนานิ ตีเณว สตานีติ ฉหิ อูนานิ ตีเณว สตานิ, จตุนวุตาธิกานิ ทฺวิสตานีติ อตฺโถ. สมเจตสาติ –
‘‘วธเก เทวทตฺตมฺหิ, โจเร องฺคุลิมาลเก;
ธนปาเล ราหุเล จ, สพฺพตฺถ สมมานโส’’ติ. (มิ. ป. ๖.๖.๕; ธ. ป. อฏฺ. ๑.๑๖ เทวทตฺตวตฺถุ; อิติวุ. อฏฺ. ๑๐๐) –
วจนโต ¶ สพฺเพสุ หิตาหิเตสุ, ลาภาลาภาทีสุ จ อฏฺสุ โลกธมฺเมสุ นิพฺพิการตาย จ สมานจิตฺเตน ตถาคเตน.
วุตฺตาวเสสาติ ¶ เวสาลิยาทีสุ ฉสุ นคเรสุ วุตฺเตหิ อวสิฏฺานิ. อิเม สพฺเพ อิมานิ สพฺพานิ สิกฺขาปทานิ สาวตฺถิยํ กตานิ ภวนฺติ, ปฺตฺตานิ โหนฺตีติ อตฺโถ.
๘๐๑. ปาราชิกานิ จตฺตารีติ เวสาลิยํ วุตฺตํ เมถุนมนุสฺสวิคฺคหอุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ, ราชคเห อทินฺนาทานนฺติ จตฺตาริ. สตฺต สงฺฆาทิเสสกาติ ราชคเห วุตฺตา ทฺเว อนุทฺธํสนา, ทฺเว จ เภทา, อาฬวิยํ กุฏิกาโร, โกสมฺพิยํ มหลฺลกวิหาโร, โทวจสฺสนฺติ สตฺต. นิสฺสคฺคิยานิ อฏฺเวาติ เวสาลิยํ อติเรกจีวรํ, กาฬกเอฬกโลมํ, ราชคเห จีวรปฏิคฺคหณํ, รูปิยปฏิคฺคหณํ, สุตฺตวิฺตฺติ, อาฬวิยํ โกสิยมิสฺสกํ, กปิลวตฺถุมฺหิ เอฬกโลมโธวนํ, อูนปฺจพนฺธนนฺติ อฏฺ.
ทฺวตฺตึเสว จ ขุทฺทกาติ เวสาลิยํ ภูตาโรจนํ, ปรมฺปรโภชนํ, อปฺปฏิคฺคหณํ, อเจลกํ, ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ภิกฺขุํ อกฺโกเสยฺยา’’ติ ปฺจ, ราชคเห อุชฺฌาปนกํ, ภิกฺขุนิปริปาจิตปิณฺโฑ, คณโภชนํ, วิกาลโภชนํ, ‘‘โย ปน ภิกฺขุ นิมนฺติโต’’ติอาทิ จ, ‘‘โอเรนฑฺฒมาสํ นหาเยยฺยา’’ติ, อูนวีสติวสฺสํ, ‘‘สมคฺเคน สงฺเฆน จีวรํ ทตฺวา’’ติ ภิกฺขูนํ อฏฺ, ภิกฺขุนีนํ ปน ‘‘นจฺจํ วา คีตํ วา’’ติอาทิ จ, ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี อนฺโตวสฺส’’นฺติอาทิ จ, ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี วสฺสํวุตฺถา’’ติอาทิ จาติ ทฺวยํ, ‘‘ยา ปน ภิกฺขุนี ปาริวาสิกฉนฺททาเนนา’’ติอาทิ จาติ จตฺตาริ, อาฬวิยํ อนุปสมฺปนฺเนน อุตฺตริ ทิรตฺตติรตฺตํ, ‘‘ปถวึ ขเณยฺย วา’’ติอาทิ, ภูตคามปาตพฺยตาย, ‘‘ชานํ สปฺปาณกํ อุทก’’นฺติ จตฺตาริ, โกสมฺพิยํ อฺวาทเก วิเหสเก, ยาวทฺวารโกสา อคฺคฬฏฺปนาย, สุราเมรยปาเน, อนาทริเย, ‘‘โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ สหธมฺมิก’’นฺติอาทิ จาติ ปฺจ, กปิลวตฺถุมฺหิ ‘‘ภิกฺขุนุปสฺสยํ คนฺตฺวา’’ติอาทิ, ‘‘อคิลาเนน ¶ ภิกฺขุนา จาตุมาส’’นฺติอาทิ, ‘‘อฏฺิมยํ วา ทนฺตมยํ วา’’ติอาทิ ตีณิ ภิกฺขูนํ, ภิกฺขุนีนํ ปน ‘‘อุทกสุทฺธิกํ ปนา’’ติอาทิ, ‘‘โอวาทาย วา’’ติอาทีติ ทฺเว, ภคฺเคสุ ‘‘อคิลาโน วิสิพฺพนาเปกฺโข’’ติอาทิ เอกนฺติ เอตานิ พาตฺตึเสว ปาจิตฺติยานิ.
๘๐๒. ทฺเว ¶ คารยฺหาติ ‘‘ภิกฺขุ ปเนว กุเลสู’’ติอาทิ, ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ อารฺกานี’’ติอาทิ จาติ ทฺเว ปาฏิเทสนียา. ตโย เสขาติ โกสมฺพิยํ น สุรุสุรุการกํ, ภคฺเคสุ น สามิเสน หตฺเถน ปานียถาลกํ, น สสิตฺถกํ ปตฺตโธวนนฺติ ตีณิ เสขิยานิ. ฉปฺปฺาเสว สิกฺขาปทานิ ปิณฺฑิตานิ เวสาลิยาทีสุ ฉสุ นคเรสุ ปฺตฺตานิ ภวนฺตีติ โยชนา.
๘๐๓. สตฺตสุ นคเรสุ ปฺตฺตานิ เอตานิ สพฺพาเนว สิกฺขาปทานิ ปน อฑฺฒุฑฺฒานิ สตาเนว ภวนฺติ. สาวตฺถิยํ ปฺตฺเตหิ จตุนวุตาธิกทฺวิสตสิกฺขาปเทหิ สทฺธึ ฉสุ นคเรสุ ปฺตฺตานิ ฉปฺาส สิกฺขาปทานิ ปฺาสาธิกานิ ตีณิ สตานิ ภวนฺตีติ อตฺโถ. อฑฺเฒน จตุตฺถํ เยสํ ตานิ อฑฺฒุฑฺฒานิ.
๘๐๔-๑๐. เอวํ นิทานวเสน นครํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ นิทานมฺมเสเสตฺวา อุภโตวิภงฺคาคตานํ สพฺเพสํ สิกฺขาปทานํ เกวลํ ปิณฺฑวเสน คณนํ ทสฺเสตุมาห ‘‘สิกฺขาปทานิ ภิกฺขูน’’นฺติอาทิ.
๘๑๑. เอวํ สพฺพสิกฺขาปทานํ นิทานฺจ คณนฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อสาธารณานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘ฉจตฺตาลีสา’’ติอาทิ. ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีหิ อสาธารณภาวํ มเหสินา คมิตานิ สิกฺขาปทานิ ฉจตฺตาลีเสว โหนฺตีติ โยชนา. อิมินา อุทฺเทสมาห.
๘๑๔. ‘‘ฉ ¶ จ สงฺฆาทิเสสา’’ติอาทีหิ ทฺวีหิ คาถาหิ นิทฺเทสํ ทสฺเสตฺวา ‘‘วิสฺสฏฺี’’ติอาทินา ปฏินิทฺเทสมาห.
๘๑๕. ‘‘นิสฺสคฺคิเย อาทิวคฺคสฺมิ’’นฺติ ปทจฺเฉโท. โธวนนฺติ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรโธวนํ. ปฏิคฺคโหติ ตสฺสาเยว หตฺถโต จีวรปฏิคฺคหณํ.
๘๑๖. อารฺนฺติ เอกูนตึสติมํ สิกฺขาปทํ.
๘๑๗. ภิกฺขูนํ, ภิกฺขุนีนฺจ วุตฺตานิ สพฺพานิ ปาจิตฺติยานิ คณนาวสา อฏฺาสีติสตํ ¶ ภวนฺตีติ โยชนา. อฏฺาสีติสตนฺติ ภิกฺขุนิปาติโมกฺขาคตํ ฉสฏฺิสตปาจิตฺติยํ วกฺขมาเนหิ ภิกฺขุนิยเตหิ พาวีสติปาจิตฺติเยหิ สทฺธึ อฏฺาสีติสตํ โหติ. ตโตติ อฏฺาสีตาธิกสตปาจิตฺติยโต นิทฺธาริตานิ เอตานิ ทฺวาวีสติ ขุทฺทกานิ ภิกฺขูนํ ปาติโมกฺขเก ภวนฺตีติ โยชนา.
๘๑๘. ภิกฺขุนิวคฺโคติ ภิกฺขุนีนํ โอวาทวคฺโค. ปรมฺปรโภชเน ปฺตฺตํ สิกฺขาปทํ ปรมฺปรโภชนํ, ปรมฺปรโภชเนน สห วตฺตตีติ สปรมฺปรโภชโน.
๘๒๒. ‘‘เอกโต ปน ปฺตฺตา’’ติอาทิ นิคมนํ. ภิกฺขุนีหิ อสาธารณตํ คตา เอกโตว ปฺตฺตา อิเม อิมานิ สิกฺขาปทานิ ปิณฺฑิตานิ ฉจตฺตาลีส โหนฺตีติ โยชนา.
๘๒๓. มเหสินา ภิกฺขูหิ อสาธารณภาวํ คมิตานิ ภิกฺขุนีนํ สิกฺขาปทานิ ปริปิณฺฑิตานิ สตํ, ตึส จ ภวนฺตีติ โยชนา.
๘๒๔. เอวํ ¶ อุทฺทิฏฺานํ นิทฺเทสมาห ‘‘ปาราชิกานี’’ติอาทินา. ปาราชิกานิ จตฺตารีติ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกวชฺชปฏิจฺฉาทิกอุกฺขิตฺตานุวตฺติกอฏฺวตฺถุกสงฺขาตานิ จตฺตาริ ปาราชิกานิ.
๘๒๖. ทฺวีหิ คาถาหิ นิทฺทิฏฺานํ ปฏินิทฺเทโส ‘‘ภิกฺขุนีนํ ตุ สงฺฆาทิเสเสหี’’ติอาทิ. จตุนฺนํ ปาราชิกานํ อุทฺเทสวเสเนว ปากฏตฺตา ปฏินิทฺเทเส อคฺคหณํ. อาทิโต ฉาติ อุสฺสยวาทิกาทโย ฉ สงฺฆาทิเสสา. ‘‘อาทิโต’’ติ อิทํ ‘‘ยาวตติยกา’’ติ อิมินาปิ โยเชตพฺพํ, อฏฺสุ ยาวตติยเกสุ ปุริมานิ จตฺตาริ สิกฺขาปทานีติ วุตฺตํ โหติ.
๘๒๗. สตฺตฺทตฺถิกาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน อฺทตฺถิกสิกฺขาปทโต ปจฺฉิมานิ จตฺตาริ, ปุริมานิ ‘‘อฺํ วิฺาเปยฺย, อฺํ เจตาเปยฺยา’’ติ ทฺเว จ คหิตานิ. ปตฺโต เจวาติ ปมํ ปตฺตสนฺนิจยสิกฺขาปทมาห. ทุติยวคฺเค ปุริมสิกฺขาปททฺวยํ ‘‘ครุํ ลหุ’’นฺติ อิมินา คหิตํ.
๘๒๘. อิธ ¶ ภิกฺขุนิปาติโมกฺเข เอตานิ ปน ทฺวาทเสว นิสฺสคฺคิยานิ สตฺถารา ภิกฺขุนีนํ วเสน เอกโต ปฺตฺตานีติ โยชนา.
๘๒๙-๓๐. ‘‘สพฺเพว คณนาวสา’’ติอาทิ นิคมนํ. ภิกฺขูหิ อสาธารณตํ คตา ภิกฺขุนีนํ เอกโต ปฺตฺตา สตํ, ตึส ภวนฺตีติ โยชนา.
๘๓๑-๓. ‘‘อสาธารณา อุภินฺน’’นฺติ ปทจฺเฉโท. อุภินฺนํ อสาธารณสิกฺขาปทานิ สตฺจ สตฺตติ จ ฉ จ ภวนฺติ. เอวมุทฺทิฏฺานํ นิทฺเทโส ‘‘ปาราชิกานิ จตฺตารี’’ติอาทิ. ภิกฺขูหิ อสาธารณานิ ภิกฺขุนีนํ จตฺตาริ ปาราชิกานิ. ทสจฺฉ ¶ จาติ ภิกฺขูหิ อสาธารณานิ ภิกฺขุนีนํ สงฺฆาทิเสสา ทส, ภิกฺขุนีหิ อสาธารณานิ ภิกฺขูนํ วิสฺสฏฺิอาทิกา สงฺฆาทิเสสา ฉ จาติ สงฺฆาทิเสสา โสฬส.
อนิยตา ทุเว เจวาติ ภิกฺขุนีหิ อสาธารณานิ ภิกฺขูนํ อนิยตา ทฺเว จ. นิสฺสคฺคา จตุวีสตีติ ภิกฺขุนีหิ อสาธารณานิ ภิกฺขูนํ ทฺวาทส, ภิกฺขูหิ อสาธารณานิ ภิกฺขุนีนํ ทฺวาทสาติ เอวํ นิสฺสคฺคิยา จตุวีสติ จ. สตํ อฏฺารส ขุทฺทกาติ ภิกฺขุนีหิ อสาธารณานิ ภิกฺขูนํ พาวีสติ, ภิกฺขูหิ อสาธารณานิ ภิกฺขุนีนํ ฉนฺนวุตีติ อฏฺารสาธิกสตํ ขุทฺทกานิ จ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ อสาธารณสงฺคเห.
ทฺวาทเสว จ คารยฺหาติ ภิกฺขุนีหิ อสาธารณานิ ภิกฺขูนํ จตฺตาริ, ภิกฺขูหิ อสาธารณานิ ภิกฺขุนีนํ อฏฺาติ เอเต ปาฏิเทสนียา จาติ อิเม ฉสตฺตติอธิกานิ สตสิกฺขาปทานิ อุภินฺนมฺปิ อสาธารณานีติ โยชนา.
๘๓๔. อุภินฺนมฺปิ สาธารณานิ สตฺถุนา ปฺตฺตานิ สิกฺขาปทานิ สตฺจ สตฺตติ จ จตฺตาริ จ ภวนฺตีติ ปกาสิตาติ โยชนา.
๘๓๕-๖. ปาราชิกานิ จตฺตารีติ เมถุนอทินฺนาทานมนุสฺสวิคฺคหอุตฺตริมนุสฺสธมฺมปาราชิกานิ จตฺตาริ จ. สตฺต สงฺฆาทิเสสกาติ สฺจริตฺตอมูลกอฺภาคิยา, จตฺตาโร ยาวตติยกา จาติ สงฺฆาทิเสสา สตฺต จ. อฏฺารส จ นิสฺสคฺคาติ นิสฺสคฺคิเยสุ ปเม จีวรวคฺเค ¶ โธวนปฏิคฺคหณสิกฺขาปททฺวยวชฺชิตานิ อฏฺ, เอฬกโลมวคฺเค อฏฺมนวมทสมานีติ ตโย, ปตฺตวคฺเค ปมปตฺตวสฺสิกสาฏิกอารฺกสิกฺขาปทตฺตยสฺส วชฺชิตานิ สตฺต จาติ ¶ อิมานิ อฏฺารส นิสฺสคฺคิยสิกฺขาปทานิ จ. สมสตฺตติ ขุทฺทกาติ –
‘‘สพฺโพ ภิกฺขุนิวคฺโคปิ…เป… ทฺวาวีสติ ภวนฺติ หี’’ติ. (อุ. วิ. ๘๑๘-๘๒๑) –
วุตฺตา ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีหิ อสาธารณาติ อิเมหิ พาวีสติปาจิตฺติเยหิ วชฺชิตานิ อวเสสานิ สตฺตติ ปาจิตฺติยานิ จ อุภยสาธารณวเสน ปฺตฺตานิ. ปฺจสตฺตติ เสขิยาปิ จาติ อุภินฺนํ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ สมสิกฺขตา สาธารณสิกฺขาปทานิ สพฺพโส สตํ, สตฺตติ, จตฺตาริ จ โหนฺตีติ โยชนา.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา
สาธารณาสาธารณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
ลกฺขณกถาวณฺณนา
๘๓๗. อิโตติ สาธารณาสาธารณกถาย ปรํ. สพฺพคนฺติ สพฺพสิกฺขาปทสาธารณํ. วทโต เมติ วทโต มม วจนํ. นิโพธถาติ นิสาเมถ, เอกคฺคจิตฺตา หุตฺวา สกฺกจฺจํ สุณาถาติ อตฺโถ.
๘๓๘-๙. ‘‘วิปตฺติ อาปตฺติ อนาปตฺตี’’ติ ปทจฺเฉโท. ‘‘อาณตฺติ องฺค’’นฺติ ปทจฺเฉโท. วชฺชกมฺมปเภทกนฺติ วชฺชปเภทกํ กมฺมปเภทกํ. ติกทฺวยนฺติ กุสลตฺติกเวทนาตฺติกทฺวยํ. สพฺพตฺถาติ อิทํ ปน สตฺตรสวิธสพฺพสาธารณลกฺขณํ. สพฺพตฺถ สพฺเพสุ สิกฺขาปเทสุ.
๘๔๐. อิธ อิมสฺมึ สตฺตรสวิเธ ยํ ลกฺขณํ ปุพฺเพ วุตฺตนยํ, ยฺจ อุตฺตานํ, ตํ สพฺพํ วชฺเชตฺวา อตฺถโชตนํ อตฺถปฺปกาสนํ กริสฺสามีติ โยชนา.
๘๔๑. นิทานํ ¶ ¶ นาม ราชคหาทิสิกฺขาปทปฺตฺติฏฺานภูตานิ สตฺต นครานิ, ตํ ปุพฺเพ ทสฺสิตนฺติ อวสิฏฺานิ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปุคฺคโล’’ติอาทิ. ปุคฺคโล นาม กตโม? ยํ ยํ ภิกฺขุนึ, ภิกฺขฺุจ อารพฺภ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตํ, อยํ ภิกฺขุนี จ ภิกฺขุ จ สิกฺขาปทปฺตฺติยา อาทิกมฺมิโก ปุคฺคโลติ วุจฺจตีติ โยชนา.
๘๔๒. ธนิยาทโยติ อาทิ-สทฺเทน สมฺพหุลา ภิกฺขู, วคฺคุมุทาตีริยา ภิกฺขู, เสยฺยสโก, อุทายี, อาฬวกา ภิกฺขู, ฉนฺโน, เมตฺติยภูมชกา, เทวทตฺโต, อสฺสชิปุนพฺพสุกา ภิกฺขู, ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู, อุปนนฺโท สกฺยปุตฺโต, อฺตโร ภิกฺขุ, หตฺถโก สกฺยปุตฺโต, อนุรุทฺโธ, สตฺตรสวคฺคิยา ภิกฺขู, จูฬปนฺถโก, เพลฏฺสีโส, อายสฺมา อานนฺโท, สาคตตฺเถโร, อริฏฺโ ภิกฺขุ, อายสฺมา อานนฺโทติ อิเม เอกวีสติ สงฺคหิตา.
๘๔๓. ถุลฺลนนฺทาทโยติ อาทิ-สทฺเทน สุนฺทรีนนฺทา, ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขุนิโย, อฺตรา ภิกฺขุนี, จณฺฑกาฬี, สมฺพหุลา ภิกฺขุนิโย, ทฺเว ภิกฺขุนิโยติ ฉยิเม สงฺคหิตา. สพฺเพติ อุภยปาติโมกฺเข อาทิกมฺมิกา สพฺเพ ปุคฺคลา.
๘๔๔. วตฺถูติ วตฺถุ นาม สุทินฺนาทิโน ตสฺส ตสฺเสว ปุคฺคลสฺส เมถุนาทิกสฺส จ วตฺถุโน สพฺพปฺปกาเรน อชฺฌาจาโร วีติกฺกโม ปวุจฺจตีติ โยชนา.
๘๔๕-๖. เกวลา มูลภูตา ปฺตฺติ. อนุ จ อนุปฺปนฺโน จ สพฺพตฺถ จ ปเทโส จ อนฺวนุปฺปนฺนสพฺพตฺถปเทสา, เตเยว ปทานิ อนฺวนุปฺปนฺนสพฺพตฺถปเทสปทานิ, ตานิ ปุพฺพกานิ ยาสํ ปฺตฺตีนํ ตา อนฺวนุปฺปนฺนสพฺพตฺถปเทสปทปุพฺพิกา. ตเถว สา ปฺตฺตีติ โยชนา. อนุปฺตฺติ อนุปฺปนฺนปฺตฺติ สพฺพตฺถปฺตฺติ ปเทสปฺตฺติ โหติ. เอกโต อุภโต ปุพฺพา กเถว ¶ สา ปฺตฺตีติ โยชนา. เอกโตปทํ อุภโตปทฺจ ปุพฺพมสฺสาติ เอกโตอุภโตปุพฺพา, เอกโตปฺตฺติ อุภโตปฺตฺตีติ วุตฺตํ โหติ.
๘๔๗. ตตฺถ นวธาสุ ปฺตฺตีสุ. ปฺตฺติ นาม กตมาติ อาห ‘‘โย เมถุน’’นฺติอาทิ. ‘‘โย ภิกฺขุ เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสเวยฺยา’’ติ จ ‘‘โย ภิกฺขุ อทินฺนํ อาทิเยยฺยา’’ติ จ เอวมาทิกา สิกฺขาปทสฺส มูลภูตา ปฺตฺติ โหตีติ โยชนา.
๘๔๘. อิจฺเจวมาทิกาติ ¶ อาทิ-สทฺเทน ‘‘สิกฺขํ อปจฺจกฺขาย ทุพฺพลฺยํ อนาวิกตฺวา’’ติ จ ‘‘คามา วา อรฺา วา’’ติ จ เอวมาทีนํ สงฺคโห.
๘๔๙. วชฺชเก อนุปฺปนฺเนเยว ปฺตฺตา อนุปฺปนฺนปฺตฺติ, สา อนุปฺปนฺนปฺตฺติ.
๘๕๐-๑. คุณงฺคุณุปาหนสิกฺขาปเทน สห จมฺมตฺถรณสิกฺขาปทฺจ ธุวนฺหานํ ธุวนหานสิกฺขาปทํ, ปฺจวคฺเคน อุปสมฺปาทนสิกฺขาปทฺจาติ เอสา จตุพฺพิธา ปฺตฺติ ปเทสปฺตฺติ นามาติ วุตฺตาติ โยชนา. มชฺฌิมเทสสฺมึเยว โหตีติ มชฺฌิมเทสสฺมึเยว อาปตฺติกรา โหติ. น อฺโตติ น อฺตฺร ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ เทสนฺตเร าเน.
๘๕๒. อิโตติ จตุพฺพิธปเทสปฺตฺติโต. เอตฺถาติ อิมสฺมึ ปฺตฺติเภเท. สาธารณทุกาทิกนฺติ สาธารณปฺตฺติ อสาธารณปฺตฺติ, เอกโตปฺตฺติ อุภโตปฺตฺตีติ ทุกทฺวยํ. อตฺถโต เอกเมวาติ อตฺถโต อฺมฺสมานเมว. วิปตฺตาปตฺตานาปตฺติวินิจฺฉโย วิตฺถาริโตติ อิธ น ทสฺสิโต. อยํ ปเนตฺถ สงฺเขโป – วิปตฺตีติ สีลอาจารทิฏฺิอาชีววิปตฺตีนํ ¶ อฺตรา. อาปตฺตีติ ปุพฺพปโยคาทิวเสน อาปตฺติเภโท. อนาปตฺตีติ อชานนาทิวเสน อนาปตฺติ.
๘๕๓. อาปตฺติ ปน สาณตฺติกาปิ โหติ, อนาณตฺติกาปิ โหตีติ โยชนา. ‘‘อาณตฺตีติ จ นาเมสา อาณาปนา’’ติ อิมินา อาณตฺติ-สทฺทสฺส สภาวสาธารณตฺตาติ อิธาห.
๘๕๔. สพฺพสิกฺขาปเทสุปิ สพฺพาสํ อาปตฺตีนํ สพฺโพ ปน องฺคเภโทปิ วิภาวินา าตพฺโพติ โยชนา.
๘๕๖. ‘‘สา จ อกฺริยสมุฏฺานา’’ติ ปทจฺเฉโท. กาเยน, วาจาย วา ทสาหพฺภนฺตเร อติเรกจีวรสฺส อนธิฏฺาเนน นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยํ โหตีติ ‘‘ปเม กถิเน วิยา’’ติ อุทาหรณํ กตํ.
๘๕๗. กฺริยากฺริยโต โหตีติ กิริยโต จ อกิริยโต จ โหติ. ตตฺถ อุทาหรณมาห ‘‘จีวรคฺคหเณ ¶ วิยา’’ติ. อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต จีวรคฺคหณํ กฺริยา, ปาริวตฺตกสฺส อทานํ อกฺริยาติ เอวํ กิริยาย เจว อกิริยาย จ อิมํ อาปชฺชติ.
๘๕๘. สิยา ปน กโรนฺตสฺส อกโรนฺตสฺสาติ ยา ปน อาปตฺติ สิยา กโรนฺตสฺส, สิยา อกโรนฺตสฺส โหติ, อยํ สิยา กิริยโต, สิยา อกิริยโต สมุฏฺาติ. สิยาติ จ กทาจิ-สทฺทตฺเถ นิปาโต. อตฺโรทาหรณมาห ‘‘รูปิโยคฺคหเณ วิยา’’ติ. รูปิยสฺส อุคฺคหเณ, อุคฺคณฺหาปเน สิยา กทาจิ กิริยโต สมุฏฺาติ, อุปนิกฺขิตฺตสฺส สาทิยเน กายวาจาหิ กาตพฺพสฺส อกรเณน กทาจิ อกโรนฺตสฺส โหตีติ.
๘๕๙. ยา ¶ กโรโต อกุพฺพโต, กทาจิ กโรนฺตสฺส จ โหติ, สา อาปตฺติ สิยา กิริยากิริยโต, สิยา กิริยโตปิ จ โหตีติ โยชนา. ‘‘กุฏิการาปตฺติ วิยา’’ติ วตฺตพฺพํ. สา หิ วตฺถุํ เทสาเปตฺวา ปมาณาติกฺกนฺตํ กโรโต กิริยโต สมุฏฺาติ, อเทสาเปตฺวา ปมาณาติกฺกนฺตํ, ปมาณยุตฺตํ วา กโรโต กิริยากิริยโต สมุฏฺาติ.
๘๖๑. ยโต อาปตฺติโต. อยํ อาปตฺติ. สฺาย กรณภูตาย วิโมกฺโข เอตายาติ สฺาวิโมกฺขา. เอตฺถ จ วีติกฺกมสฺา อวิชฺชมานาปิ อาปตฺติยา วิมุจฺจนสฺส สาธกตมฏฺเน คหิตา. ยถา วุฏฺิยา อภาเวน ชาตํ ทุพฺภิกฺขํ ‘‘วุฏฺิกต’’นฺติ วุจฺจติ, เอวํสมฺปทมิทํ เวทิตพฺพํ. อยํ สจิตฺตกาปตฺติ.
๘๖๒-๔. อิตรา ปน อจิตฺตกาปตฺติ. วีติกฺกมสฺาย อภาเวน นตฺถิ วิโมกฺโข เอตายาติ โนสฺาวิโมกฺขา. สุจิตฺเตน สวาสนกิเลสปฺปหาเนน, สกลโลกิยโลกุตฺตรกุสลสมฺปโยเคน จ สุนฺทรจิตฺเตน ภควตา ปกาสิตา สพฺพาว อาปตฺติ จิตฺตสฺส วเสน ทุวิธา สิยุนฺติ โยชนา. สจิตฺตกสมุฏฺานวเสน ปนาติ สจิตฺตกสมุฏฺานวเสเนว. สจิตฺตกมิสฺสกวิวชฺชนตฺถาย ปน-สทฺโท เอวการตฺโถ วุตฺโต.
ยา สจิตฺตเกหิ วา อจิตฺตกมิสฺสกสมุฏฺานวเสน วา สมุฏฺาติ, อยํ อจิตฺตกา.
๘๖๕. สุวิชฺเชนาติ โสภมานาหิ ตีหิ วิชฺชาหิ วา อฏฺหิ วา วิชฺชาหิ สมนฺนาคตตฺตา ¶ สุวิชฺเชน. อนวชฺเชนาติ สวาสนกิเลสาวชฺชรหิตตฺตา อนวชฺเชน ภควตา ¶ . โลกปณฺณตฺติวชฺชโต โลกปณฺณตฺติวชฺชวเสน สพฺพาว อาปตฺติโย วชฺชวเสน ทุวิธา ทุกา วุตฺตาติ โยชนา.
๘๖๖. ยสฺสา สจิตฺตเก ปกฺเข, จิตฺตํ อกุสลํ สิยาติ ยสฺสา สจิตฺตกาจิตฺตกสมุฏฺานาย อจิตฺตกาย สุราปานาทิอาปตฺติยา สจิตฺตกสมุฏฺานปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, อยํ โลกวชฺชา นามาติ อตฺโถ. ยสฺสา ปน สจิตฺตกสมุฏฺานาย ปมปาราชิกาทิอาปตฺติยา จิตฺตํ อกุสลเมว โหติ, ตสฺสา โลกวชฺชตาย วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. อจิตฺตกาปิ วา อาปตฺติ สจิตฺตกปกฺเข กุสลจิตฺเต สติ โลกวชฺชตาย สิทฺธาย อจิตฺตกปกฺเขปิ โลกวชฺโช โหติ, กิมงฺคํ ปน อกุสลจิตฺเตเนว อาปชฺชิตพฺพาย อาปตฺติยา โลกวชฺชตาติ สา วิสุํ น วุตฺตา.
ยสฺมา ปน ปณฺณตฺติวชฺชาย วตฺถุวีติกฺกมวชฺชา สิยา กุสลํ, สิยา อพฺยากตํ, ตสฺมา ตสฺสา สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ กุสลเมวาติ อยํ นิยโม นตฺถีติ อาห ‘‘เสสา ปณฺณตฺติวชฺชกา’’ติ. ‘‘ปณฺณตฺติวชฺชกา’’ติ อิมินา จ ลกฺขเณน วตฺถุวิชานนจิตฺเตน สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ สิยา กุสลํ, สิยา อกุสลํ, สิยา อพฺยากตํ, ตสฺมา ตสฺสา สจิตฺตกปกฺเข จิตฺตํ อกุสลเมวาติ อยํ นิยโม นตฺถีติ อาห.
๘๖๗. กายทฺวาเรน อาปชฺชิตพฺพา กายกมฺมํ. อุภยตฺถ อาปชฺชิตพฺพา ตทุภยํ กายกมฺมํ วจีกมฺมํ. มโนทฺวาเร อาปตฺติ นาม นตฺถีติ มโนกมฺมํ น วุตฺตํ. ‘‘มโนทฺวาเร อาปตฺติ นาม นตฺถีติ จ อิทํ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ อุปนิกฺขิตฺตสาทิยนาทีสุ มโนทฺวาเรปิ อาปตฺติสมฺภวโต’’ติ อาจริยา.
๘๖๘-๙. กุสลาทิติกทฺวยนฺติ ¶ กุสลตฺติกฺเจว เวทนาตฺติกฺจ. อาปตฺตึ อาปชฺชนฺโต กุสลากุสลจิตฺโต, ตถา อพฺยากตจิตฺโต วา หุตฺวา อาปชฺชตีติ โยชนา.
ทุกฺขาทิสํยุโตติ อาทิ-สทฺเทน อุเปกฺขาเวทนาสมงฺคิโน สงฺคโห. เอวํ สนฺเตปิ สพฺพสิกฺขาปเทสุ อกุสลจิตฺตวเสน เอกํ จิตฺตํ, กุสลาพฺยากตวเสน ทฺเว จิตฺตานิ, สพฺเพสํ วเสน ตีณิ จิตฺตานิ. ทุกฺขเวทนาวเสน เอกา เวทนา, สุขอุเปกฺขาวเสน ทฺเว, สพฺพาสํ วเสน ¶ ติสฺโส เวทนาติ อยเมว เภโท ลพฺภติ, น อฺโ เภโท.
กุสลตฺติกํ สเจปิ คหิตํ, น ปน สพฺเพสเมว จิตฺตานํ วเสน ลพฺภติ, อถ โข อาปตฺติสมุฏฺาปกานํ พาตฺตึสจิตฺตานเมว วเสน ลพฺภติ. พาตฺตึเสว หิ จิตฺตานิ อาปตฺติสมุฏฺาปกานิ. ทฺวาทส อกุสลานิ, อฏฺ กามาวจรกุสลานิ, ทส กามาวจรกิริยจิตฺตานิ, กุสลโต, กิริยโต จ ทฺเว อภิฺาจิตฺตานิ จาติ เอวํ พาตฺตึสจิตฺเตหิ สมุฏฺิตาปิ อาปตฺติ อกุสลา วา โหติ อพฺยากตา วา, นตฺถิ อาปตฺติ กุสลํ. ยถาห สมถกฺขนฺธเก ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากตํ, นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ (จูฬว. ๒๒๒; ปริ. ๓๐๓). อยํ ปน ปาโ ปณฺณตฺติวชฺชํเยว สนฺธาย วุตฺโต, น โลกวชฺชํ. ยสฺมิฺหิ ปถวิขณนภูตคามปาตพฺยตาทิเก อาปตฺตาธิกรเณ กุสลจิตฺตํ องฺคํ โหติ, ตสฺมิฺจ สติ น สกฺกา วตฺตุํ ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ. ตสฺมา นยิทํ องฺคปโหนกจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ ตาว อาปตฺตาธิกรณํ โลกวชฺชํ, ตํ เอกนฺตโต อกุสลเมว. ตตฺถ ‘‘สิยา อกุสล’’นฺติ วิกปฺโป นตฺถิ. ยํ ปน ปณฺณตฺติวชฺชํ, ตํ ยสฺมา สฺจิจฺจ ‘‘อิมํ อาปตฺตึ วีติกฺกมามี’’ติ วีติกฺกมนฺตสฺเสว อกุสลํ ¶ โหติ, อสฺจิจฺจ ปน กิฺจิ อชานนฺตสฺส สหเสยฺยาทิวเสน อาปชฺชนโต อพฺยากตํ โหติ, ตสฺมา ตตฺถ สฺจิจฺจาสฺจิจฺจวเสน อิมํ วิกปฺปภาวํ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ สิยา อกุสลํ สิยา อพฺยากตํ, นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ. สเจ ปน ‘‘ยํ กุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, อิทํ วุจฺจติ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ วเทยฺย, อจิตฺตกานํ เอฬกโลมปทโสธมฺมาทิสมุฏฺานานมฺปิ กุสลจิตฺตํ อาปชฺเชยฺย, น จ ตตฺถ วิชฺชมานมฺปิ กุสลจิตฺตํ อาปตฺติยา องฺคํ, กายวจีวิฺตฺติวเสน ปน จลิตปวตฺตานํ กายวาจานํ อฺตรเมว องฺคํ, ตฺจ รูปกฺขนฺธปริยาปนฺนตฺตา อพฺยากตนฺติ.
๘๗๐. อิทํ ตุ ลกฺขณนฺติ อิทํ นิทานาทิสาธารณวินิจฺฉยลกฺขณํ.
๘๗๑. ‘‘ตรุ’’นฺติอาทิคาถา ปุพฺเพ วุตฺตตฺถาว. อยํ ปน วิเสโส – ตตฺถ ‘‘ทฺวยงฺกุร’’นฺติ วุตฺตํ, อิธ ‘‘จตุสฺสิข’’นฺติ. ตตฺถ ‘‘ทฺวยงฺกุร’’นฺติ โลกวชฺชปณฺณตฺติวชฺชานํ คหณํ ¶ , อิธ จตุสฺสิขนฺติ จตุนฺนํ วิปตฺตีนํ. จตฺตาโร สีขา องฺกุรา เอตสฺสาติ วิคฺคโห. ตตฺถ วิปตฺติ ‘‘สตฺตผล’’นฺติ สตฺตผเลสุ อนฺโตคธา, อิธ วิปตฺติฏฺาเน วชฺชํ คเหตฺวา สตฺตผลานิ.
๘๗๒. อนุตฺตรตํ คตํ อตฺตนา อุตฺตรสฺส อุตฺตมสฺส กสฺสจิ อวิชฺชมานตฺตา อิมํ อุตฺตรํ อุตฺตรํ นาม ปกรณํ โย เถรนวมชฺฌิเมสุ อฺตโร ปริยาปุณาติ ปาสฺส ปคุณวาจุคฺคตกรเณน อธียติ, ปริปุจฺฉติ อตฺถฺจ อตฺถวณฺณนํ สุตฺวา สกฺกจฺจํ อุคฺคเหตฺวา มนสา เปกฺขิตฺวา ปฺาย สุปฺปฏิวิชฺฌิตฺวา ธาเรติ, โส จ ภิกฺขุ จ-สทฺเทน เอวเมว วินยวินิจฺฉเย โย ภิกฺขุ ยุตฺโต, โส จ กายวาจวินเย กายวาจาวีติกฺกมานํ วินยเน สํวรเณ ¶ วินเย วินยปิฏเก อนุตฺตรตํ อุปยาติ อตฺตโน อุตฺตริตรสฺส อวิชฺชมานตํ อุปคจฺฉติ. เอตฺถ การณมาห ‘‘อุตฺตรโต’’ติ, ปคุณวาจุคฺคตกรเณน อธีเตน อตฺถวณฺณนํ สุตฺวา ธารเณน สุฏฺุ ธาริเตน อิมินา อุตฺตรปกรเณน เหตุภูเตนาติ อตฺโถ.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา
ลกฺขณกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
สพฺพสงฺกลนนยกถาวณฺณนา
๘๗๓. ปริวาเร มุขาคตา กตฺถปฺตฺติวาราทโย อฏฺ วารา, เตเยว ปจฺจย-สทฺเทน โยเชตฺวา วุตฺตา อฏฺปจฺจยวาราติ วิภงฺคทฺวเย วิสุํ วิสุํ ทสฺสิตา โสฬส ปริวารา อสฺสาติ โสฬสปริวาโร, ตสฺส โสฬสปริวารสฺส. สพฺพํ สงฺกลนํ นยนฺติ สพฺเพสํ วุตฺตานํ สงฺกลนนยานํ สงฺคเหตพฺพโต สพฺพํ สงฺกลเภทนํ นยํ.
๘๗๕. กายิกา ฉพฺพิธาติ ปมปาราชิกาปตฺติ, กุฏิกรเณ ปโยเค ทุกฺกฏาปตฺติ, เอกํ ปิณฺฑํ อนาคเต ถุลฺลจฺจยาปตฺติ, ตสฺมึ อาคเต สงฺฆาทิเสสาปตฺติ, วิกาลโภชเน ปาจิตฺติยาปตฺติ, ปมปาฏิเทสนียาปตฺตีติ ฉพฺพิธา.
ตถา วาจสิกาปิ จาติ จตุตฺถปาราชิกา, กุฏิยา การาปเน ปุพฺพคติโย, ปทโสธมฺมปาจิตฺติยํ, ทวกมฺยตาย หีเนน ขุํสนํ, ตสฺส ทุพฺภาสิตนฺติ ตถา ฉพฺพิธา.
ฉาเทนฺตสฺส ¶ จ ติสฺโสติ ภิกฺขุนิยา วชฺชปฏิจฺฉาทิกาย ปาราชิกํ, ภิกฺขุโน สงฺฆาทิเสสฉาทเน ปาจิตฺติยํ, อตฺตโน ทุฏฺุลฺลจฺฉาทเน ทุกฺกฏนฺติ ติสฺโส จ.
ปฺจ ¶ สํสคฺคปจฺจยาติ กายสํสคฺเค ภิกฺขุนิยา ปาราชิกํ, ภิกฺขุโน สงฺฆาทิเสโส, กาเยน กายปฏิพทฺเธ ถุลฺลจฺจยํ, นิสฺสคฺคิเยน กายปฏิพทฺเธ ทุกฺกฏํ, องฺคุลิปโตทเก ปาจิตฺติยนฺติ กายสํสคฺคปจฺจยา ปฺจ อาปตฺติโย.
๘๗๗. ภิกฺขุนิยา วชฺชปฏิจฺฉาทิกาย ปาราชิกํ, ภิกฺขุสฺส สงฺฆาทิเสสปฏิจฺฉาทกสฺส ปาจิตฺติยนฺติ ทุฏฺุลฺลจฺฉาทเน ทุเว.
๘๗๙. ‘‘คามนฺตเร จตสฺโสวา’’ติอาทิ ปฏินิทฺเทสโต จ วิฺายติ.
๘๘๕. ยา ปน ภิกฺขุนี รตฺตนฺธกาเร อปฺปทีเป หตฺถปาเส ปุริเสน สทฺธึ ยทิ สลฺลเปยฺย, ตสฺสา ปาจิตฺติ. ทูเร ิตา หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา ิตา วเทยฺย เจ, ทุกฺกฏเมวาติ โยชนา.
๘๘๖. ยา ปน ภิกฺขุนี ฉนฺเน ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน ทิวา ปุริเสน สทฺธึ อสฺส ปุริสสฺส หตฺถปาเส ิตา วเทยฺย สลฺลเปยฺย, ตสฺสา ปาจิตฺติ. หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา วเทยฺย เจ, ทุกฺกฏเมวาติ โยชนา.
๘๙๑. สนิสฺสคฺคา จ ปาจิตฺตีติ นิสฺสชฺชนวินยกมฺมสหิตาเยว ปาจิตฺติ.
๘๙๘. สมานสํวาสกภูมิ ¶ นาม ปกตตฺตสฺส ภิกฺขุโน สมานลทฺธิกสฺส เอกสีมายํ ิตภาโว. นานาปทํ ปุพฺพํ เอติสฺสาติ นานาปทปุพฺพิกา, นานาสํวาสกภูมีติ อตฺโถ ¶ . อุกฺขิตฺตนานาลทฺธิกนานาสีมคตา นานาสํวาสกภูมิ. อิมา ทฺเวเยว สํวาสกภูมิโย หิ มเหสินา การุณิเกน วุตฺตาติ โยชนา.
๘๙๙. ทุวินฺนนฺติ ปาริวาสิกมานตฺตจารีนํ ทฺวินฺนํ ปุคฺคลานํ. ทฺวยาตีเตนาติ กามสุขลฺลิกานุโยคอตฺตกิลมถานุโยคสงฺขาตํ อนฺตทฺวยํ อติกฺกมฺม มชฺฌิมาย ปฏิปทาย ิเตน. อถ วา สสฺสตุจฺเฉททฺวยํ อติกฺกนฺเตน.
๙๐๐. ‘‘ทฺวงฺคุลปพฺพปรมํ อาทาตพฺพ’’นฺติ จ ตเถว ‘‘ทฺวงฺคุลํ วา ทุมาสํ วา’’ติ จ ทฺวงฺคุลา ทุเว ปฺตฺตาติ โยชนา.
๙๐๕. อาณตฺติยา มนุสฺสมารณํ, อาณตฺติยา อทินฺนาทานมฺปีติ โยชนา.
๙๐๗. ติสฺโส โอภาสนายิมาติ อิมา ติสฺโส เมถุนาธิปฺปายปฺปกาสนา.
๙๐๘. สงฺฆาทิเสโส เอว สงฺฆาทิเสสตา.
๙๑๐. วนปฺปติ นาม ปุปฺผํ วินา ผลนฺตี นิคฺโรธอุทุมฺพรอสฺสตฺถปิลกฺขกาทิรุกฺขชาติ, อิธ ปน วนเชฏฺโ รกฺขิตโคปิตเจติยรุกฺโข วนปฺปตีติ อธิปฺปาโย. ถุลฺลตาติ ถุลฺลจฺจยํ.
๙๑๒. วิสฺสฏฺีติ วิสฺสชฺชิ สมฺภวธาตุ. ฉฑฺฑเนติ อุปกฺกมิตฺวา โมจเน. ‘‘หริเต อุจฺจารํ ปสฺสาวํ ฉฑฺฑเน’’ติ ปทจฺเฉโท.
๙๑๓. กึ ปมาณเมตาสนฺติ กิตฺตกา.
๙๑๕. ภิกฺขุ ¶ ¶ ภิกฺขุนิยา สทฺธินฺติ เอตฺถ ภิกฺขูติ สามิวจนปฺปสงฺเค ปจฺจตฺตํ, ภิกฺขุโนติ อตฺโถ. คาถาพนฺธวเสน วา วณฺณโลโป.
๙๒๒. ‘‘ยาวตติยเก ติสฺโส อาปตฺติโย’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๔๗๖ อตฺถโต สมานํ) ปทสฺส นิทฺเทเส ‘‘ถุลฺลจฺจยํ สิยา สงฺฆ-เภทกสฺสานุวตฺติโน’’ติ ปนฺติ. ‘‘ติณฺณํ สงฺฆเภทานุวตฺตากานํ โกกาลิกาทีนํ สงฺฆาทิเสโส’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา ตถา ปาโ น คเหตพฺโพ.
๙๒๓. ยาวตติยเกติ ติณฺณํ ปูรณี ตติยา, กมฺมวาจา, ยาวตติยาย กมฺมวาจาย ปริโยสาเน อาปชฺชิตพฺพา อาปตฺติ ยาวตติยกา นาม.
๙๒๖. ‘‘อวสฺสุตสฺส…เป… กิฺจี’’ติ อิทํ ครุกาปตฺติยา วตฺถุทสฺสนํ. ‘‘สพฺพํ มํสํ อกปฺปิย’’นฺติ อิทํ ถุลฺลจฺจยทุกฺกฏานํ วตฺถุทสฺสนํ.
๙๒๗. ‘‘วิฺาเปตฺวาน…เป… โภชนมฺปิ จา’’ติ อิทํ ปาฏิเทสนียวตฺถุทสฺสนํ. ‘‘ลสุณมฺปิ จา’’ติ อิทํ ปาจิตฺติยวตฺถุทสฺสนํ. ‘‘เอกโต อชฺโฌหรนฺติยา’’ติ ปทจฺเฉโท.
๙๓๐. รตฺตจิตฺเตน อิตฺถิยา องฺคชาตํ โอโลเกนฺตสฺส ทุกฺกฏํ วุตฺตนฺติ โยชนา.
๙๓๑. สมฺมาวตฺตนาว สมฺมาวตฺตนกา. เตจตฺตาลีส วตฺตนา ทฺวาสีติกฺขนฺธกวตฺตานํ ปริปูรณฏฺาเน ทสฺสิตา.
๙๓๒. อทสฺสนอปฏิกมฺเม อาปนฺนาปตฺติยา ทุเว ปุคฺคลา, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค อาปนฺนาปตฺติยา เอโกติ อิเม ตโย อุกฺขิตฺตปุคฺคลา.
๙๓๔. ทูสโกติ ¶ ภิกฺขุนิทูสโก. กณฺฏโกติ กณฺฏกสามเณโร.
๙๓๗. ทเทยฺยจฺเจวมาทิกาติ ¶ ตฺติกาเล ‘‘สงฺโฆ ทเทยฺยา’’ติอาทิเภทา ตฺติกปฺปนา, ตฺติกิริยาติ อตฺโถ. เทติ สงฺโฆ กโรตีติอาทีติ กมฺมวาจากาเล ‘‘สงฺโฆ เทตี’’ติ วา ‘‘กโรตี’’ติ วา อาทิเภทา วจนกมฺมสฺส อนิฏฺิตตฺตา วิปฺปกตปจฺจุปฺปนฺนํ นาม สิยา.
๙๓๘. ทินฺนํ กตํ ปนิจฺจาทีติ กมฺมวาจาย นิฏฺิตาย ‘‘ทินฺนํ สงฺเฆนา’’ติ วา ‘‘กตํ สงฺเฆนา’’ติ วาติอาทิวจนํ อตีตกรณํ นาม สิยา.
‘‘การเณหิ ปน ทฺวีหิ, สงฺโฆ ภิชฺชติ นฺถา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, นนุ ‘‘ปฺจหุปาลิ, อากาเรหิ สงฺโฆ ภิชฺชติ. กตเมหิ ปฺจหิ? กมฺเมน, อุทฺเทเสน, โวหรนฺโต, อนุสฺสาวเนน, สลากคฺคาเหนา’’ติ (ปริ. ๔๕๘) วุตฺตตฺตา, อฏฺกถายฺจ (ปริ. อฏฺ. ๔๕๘) ‘‘ปฺจหิ การเณหี’’ติ วจนโต จ อิธ อิเมหิ ทฺวีเหว การเณหิ สงฺฆเภทกถนํ อยุตฺตนฺติ? วุจฺจเต – นายุตฺตํ ปุพฺพปโยคการกวเสน วุตฺตตฺตา. ตถา หิ อฏฺกถายํ –
‘‘กมฺเมนาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ อฺตเรน กมฺเมน. อุทฺเทเสนาติ ปฺจสุ ปาติโมกฺขุทฺเทเสสุ อฺตเรน อุทฺเทเสน. โวหรนฺโตติ กถยนฺโต, ตาหิ ตาหิ อุปปตฺตีหิ ‘อธมฺมํ ธมฺโม’ติอาทีนิ อฏฺารส เภทกรวตฺถูนิ ทีเปนฺโต. อนุสฺสาวเนนาติ ‘นนุ ตุมฺเห ชานาถ มยฺหํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิตภาวํ, พหุสฺสุตภาวฺจ, มาทิโส ¶ นาม อุทฺธมฺมํ อุพฺพินยํ สตฺถุสาสนํ กเรยฺยาติ จิตฺเต อุปฺปาเทตุํ ตุมฺหากํ ยุตฺตํ, กึ มยฺหํ อวีจิ นีลุปฺปลวนมิว สีตโล, กิมหํ อปายโต น ภายามี’ติอาทินา นเยน กณฺณมูเล วจีเภทํ กตฺวา อนุสฺสาวเนน. สลากคฺคาเหนาติ เอวํ อนุสฺสาเวตฺวา เตสํ จิตฺตํ อุปตฺถมฺเภตฺวา อนิวตฺติธมฺเม กตฺวา ‘คณฺหถ อิมํ สลาก’นฺติ สลากคฺคาเหน.
‘‘เอตฺถ จ กมฺมเมว, อุทฺเทโส วา ปมาณํ, โวหารานุสฺสาวนสลากคฺคาหา ปน ปุพฺพภาคา. อฏฺารสวตฺถุทีปนวเสน หิ โวหรนฺเต ตตฺถ รุจิชนนตฺถํ อนุสฺสาเวตฺวา สลากาย คหิตายปิ อภินฺโนว โหติ สงฺโฆ. ยทา ปน เอวํ จตฺตาโร วา อติเรเก วา ¶ สลากํ คาเหตฺวา อาเวณิกํ กมฺมํ วา อุทฺเทสํ วา กโรติ, ตทา สงฺโฆ ภินฺโน นาม โหตี’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๔๕๘) –
วุตฺตตฺตา สลากคฺคาหกมฺมานิ ทฺเว ปธานการณานีติ อิธ ตาเนว ทสฺสิตานิ.
นนุ จ สลากคฺคาโหปิ สงฺฆเภทสฺส ปุพฺพภาโค วุตฺโต, อุทฺเทสกมฺมาเนว ปธานภาเวน วุตฺตานิ, ตสฺมา กถมสฺส สลากคฺคาหสฺส ปธานการณภาโวติ? วุจฺจเต – อุทฺเทสกมฺมานิปิ สลากคฺคาเห สิทฺเธ อวสฺสมฺภวนโต อตฺถสาธนปโยเคน วินา อสิทฺธาเนว โหนฺตีติ โส ปธานภาเวน อิธ คหิโต, อุทฺเทโส ปน ปฺตฺตกมฺมปุพฺพงฺคมตฺตา กมฺเมเนว สงฺคหิโตติ อิธ วิสุํ น วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ.
๙๔๑. ปยุตฺตายุตฺตวาจายาติ ¶ ปจฺจยุปฺปาทนตฺถาย ปยุตฺตา จ สา สกฺยปุตฺติยภาวสฺส อยุตฺตา อนนุรูปา จาติ ปยุตฺตายุตฺตา, สาเยว วาจาติ ปยุตฺตายุตฺตวาจา, ตาย.
๙๔๔. ยา ภิกฺขุนี วิฺาเปตฺวา ภฺุชติ, ตสฺสา จ ปาฏิเทสนียํ สิยาติ โยชนา.
๙๔๖. ‘‘ทสสตานี’’ติอาทิคาถาย รตฺตีนนฺติ เอตฺถ ‘‘สต’’นฺติ เสโส. ฉาทนกิริยาย อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. ทสสตานิ อาปตฺติโย รตฺตีนํ สตํ ฉาเทตฺวาติ โยชนา. เอวํ กตฺตพฺพโยชนายํ –
‘‘ทส สตํ รตฺติสตํ, อาปตฺติโย ฉาทยิตฺวาน;
ทส รตฺติโย วสิตฺวาน, มุจฺเจยฺย ปาริวาสิโก’’ติ. (ปริ. ๔๗๗) –
อยํ ปริวารคาถาปมาณํ. เอกทิวสํ สตํสงฺฆาทิเสสาปตฺติโย อาปชฺชิตฺวา ทสทิวเส ฉาทนวเสน สตํทิวเส สหสฺสสงฺฆาทิเสสาปตฺติโย ฉาทยิตฺวาติ อตฺโถ. อยเมตฺถ สงฺเขปตฺโถ – โย ¶ ทสทิวเส สตํ สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชิตฺวา ทสทิวเส ปฏิจฺฉาเทติ, เตน รตฺติสตํ อาปตฺติสหสฺสํ ปฏิจฺฉาทิตํ โหตีติ. ทส รตฺติโย วสิตฺวานาติ ‘‘สพฺพาว ตา อาปตฺติโย ทสาหปฏิจฺฉนฺนา’’ติ ปริวาสํ ยาจิตฺวา ทส รตฺติโย วสิตฺวาติ อตฺโถ. มุจฺเจยฺย ปาริวาสิโกติ ปริวาสํ วสนฺโต ภิกฺขุ อตฺตนา วสิตพฺพปริวาสโต มุจฺเจยฺย, มุตฺโต ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
๙๔๗. ปาราชิกานิ อฏฺเวาติ อคฺคหิตคฺคหเณน. เตวีส ครุกาติ ภิกฺขูหิ อสาธารณา ภิกฺขุนีนํ ทส, ภิกฺขุนีหิ ¶ อสาธารณา ภิกฺขูนํ ฉ, อุภินฺนํ สาธารณา สตฺตาติ เอวํ เตวีส สงฺฆาทิเสสา.
๙๔๘. วุตฺตานีติ ยถาวุตฺตานิ นิสฺสคฺคิยานิ. ทฺเวจตฺตาลีส โหนฺตีติ ภิกฺขุวิภงฺคาคตา ตึส, ภิกฺขูหิ อสาธารณา ภิกฺขุนีนํ อาทิโต ทฺวาทส จาติ ทฺวาจตฺตาลีส นิสฺสคฺคิยานิ โหนฺติ. อฏฺาสีติสตํ ปาจิตฺติยา ปุพฺเพ ทสฺสิตาว.
๙๔๙. สุสิกฺเขนาติ สุฏฺุ สิกฺขิตอธิสีลาทิติวิธสิกฺเขน ภควตา.
๙๕๐. สุปฺเนาติ โสภณา ทสพลจตุเวสารชฺชฉอสาธารณาทโย ปฺา ยสฺส โส สุปฺโ, เตน. ยสสฺสินาติ อฏฺอริยปุคฺคลสมูหสงฺขาตปริวารยสา จ สพฺพโลกพฺยาปกคุณโฆสสงฺขาตกิตฺติยสา จ เตน สมนฺนาคตตฺตา ยสสฺสินา. อฑฺฒุฑฺฒานิ สตานิ ภวนฺตีติ ยถาทสฺสิตคณนาย ปิณฺฑวเสน ปฺาสาธิกานิ ตีณิ สตานิ ภวนฺตีติ อตฺโถ. สุปฺเน ยสสฺสินา โคตเมน ปฺตฺตานิ สพฺพานิ สิกฺขาปทานิ อฑฺฒุฑฺฒานิ สตานิ ภวนฺตีติ โยชนา.
๙๕๑. เอเตสุ สิกฺขาปเทสุ โย สารภูโต วินิจฺฉโย วตฺตพฺโพ, โส สกโล มยา สมาเสน สพฺพถา สพฺพากาเรน วุตฺโตติ โยชนา.
๙๕๓. ตสฺมาติ มยา วิจาเรตฺวา วุตฺตตฺตาว. อตฺเถติ วจนตฺถภาวตฺถาทิเภเท อตฺเถ วา. อกฺขรพนฺเธ ¶ วาติ อกฺขรสงฺขาตปทพนฺเธ วา. วิฺาสสฺส กเมปิ วาติ อุทฺเทสวเสน คนฺถนิกฺเขปสฺส กเมปิ. กงฺขา น กาตพฺพาติ ‘‘ยถาอธิปฺเปตสฺส ¶ อิทํ วาจกํ นุ โข, อวาจก’’นฺติ วา ‘‘อิทมยุตฺตํ นุ โข, ยุตฺต’’นฺติ วา ‘‘อิทมธิกํ นุ โข, อูน’’นฺติ วา ‘‘อิทมฆฏฺฏิตกฺกมํ นุ โข, ฆฏฺฏิตกฺกม’’นฺติ วา ‘‘อิทํ วิรุทฺธสมยํ นุ โข, อวิรุทฺธสมย’’นฺติ วา ‘‘อิทํ ทุรุตฺตํ นุ โข, สุวุตฺต’’นฺติ วา ‘‘อิทํ สตฺถกํ นุ โข, นิรตฺถก’’นฺติ วา กงฺขา วิมติ เยน เกนจิ น กาตพฺพา. พหุมานตาติ ‘‘วินโย สํวรตฺถายา’’ติอาทินา (ปริ. ๓๖๖) นิทฺทิฏฺปโยชนปรมฺปราย มูลการณตฺตา มหตี สมฺมานา กาตพฺพาติ อตฺโถ.
๙๕๔. โย ภิกฺขุ สอุตฺตรํ อุตฺตรปกรเณน สหิตํ วินยสฺสวินิจฺฉยํ นาม ปกรณํ ชานาติ ธมฺมโต เจว อตฺถโต จ วินิจฺฉยโต จ สพฺพถา อวพุชฺฌติ, โส ภิกฺขุ อตฺตนา สิกฺขิตพฺพาย สิกฺขาย สพฺพโส วิฺาตตฺตา สิกฺขาปเกน อาจริเยน วินาปิ สิกฺขิตุํ สมตฺโถติ. นิสฺสยํ วิมฺุจิตฺวาติ อาจริยุปชฺฌาเย นิสฺสาย วาสํ มฺุจิตฺวา. ยถากามงฺคโต สิยาติ ยาทิสา ยาทิสา อตฺตนา คามิตา, ตตฺถ ตตฺถ คมนารโห ภเวยฺยาติ อตฺโถ.
๙๕๕. นิสฺสยํ ทาตุกาเมน. สห วิภงฺเคน สวิภงฺคํ. สห มาติกาย สมาติกํ. อิทํ สอุตฺตรํ วินยวินิจฺฉยปกรณํ สุฏฺุ วาจุคฺคตํ กตฺวา คนฺถโต สุฏฺุ ปคุณํ วาจุคฺคตํ กตฺวา อตฺถโต, วินิจฺฉยโต จ สมฺมา ชานิตฺวา เอวํ ทาตพฺพนฺติ โยชนา.
๙๕๖-๗. โย ภิกฺขุ อิมํ สอุตฺตรํ วินยวินิจฺฉยปกรณํ วาจาย ปติ, มนสา จินฺเตติ, อฺเหิ วุจฺจมานํ สุณาติ, อตฺถํ ปริปุจฺฉติ, ปรํ วาเจติ, นิจฺจํ อตฺถํ อุปปริกฺขติ ยถาปริปุจฺฉิตมตฺถํ เหตุอุทาหรณปวตฺติวเสน อุปคนฺตฺวา สมนฺตโต ¶ อิกฺขติ ปฺาย นิยเมติ ววตฺถเปติ, ตสฺส ปน ภิกฺขุสฺส วินยนิสฺสิตา สพฺเพว อตฺถา อาปตฺตานาปตฺติกปฺปิยากปฺปิยาทิปเภทา สพฺเพ อตฺถา หตฺเถ อามลกํ วิย กรตเล อมลมณิรตนํ วิย อุปฏฺหนฺติ ปากฏา ภวนฺตีติ โยชนา. นตฺถิ เอตสฺส มลนฺติ อมลํ, อมลเมว อามลกนฺติ มณิรตนํ วุจฺจติ.
๙๕๘. นตฺถิ เอเตสํ พุทฺธีติ อพุทฺธี, อพุทฺธี จ เต ชนา จาติ อพุทฺธิชนา, อพุทฺธิชนานํ ¶ สารํ อวสารํ โอสีทนํ ททาติ อาททาติ กโรตีติ อพุทฺธิชนสารทํ, พุทฺธิวิรหิตานํ อคาธํ คมฺภีรํ. เตหิ อลทฺธปติฏฺํ อมตสาครํ สทฺทตฺถรสามตสฺส, นิพฺพานามตสฺส วา ปฏิลาภการณตฺตา สาครสทิสํ ปรมํ อุตฺตมํ อิมํ อุตฺตรํ สาครํ อาสนฺนปจฺจกฺขํ อุตฺตรปกรณสงฺขาตํ สมุทฺทสาครํ สารโท หุตฺวา อุตฺตรํ อุตฺตรนฺโต ปริโยสาเปนฺโต นโร ภิกฺขุ หิ ยสฺมา วินยปารโค วินยปิฏกสฺส ปริยนฺตํ คโต หุตฺวา ปารโค ปารํ สํสารสฺส ปารสงฺขาตํ นิพฺพานํ คจฺฉนฺโต สิยา ภเวยฺยาติ โยชนา.
๙๕๙. อโตติ ตสฺมาเทว การณา อวปูรโตรโต ปาปปูรโต นิราสงฺกตาย โอรโต นิวตฺโต ปาปภีรุโก นโร ตมํ วิธูย ปาปภีรุกตาย เอว จิตฺตปริยุฏฺานวเสน อุปฺปชฺชนกํ โมหนฺธการํ ตทงฺคปหานวเสน วิธเมตฺวา. สพฺพงฺคณกมฺมทํ สพฺเพสํ ราคาทีนํ องฺคณานํ กมฺมํ ตทงฺคาทิปหานํ ททาติ อาวหตีติ ‘‘สพฺพงฺคณกมฺมท’’นฺติ ลทฺธนามํ สุขสฺส ปทํ โลกิยโลกุตฺตรสฺส สุขสฺส การณํ คุณสํหิตํ สีลาทีหิ อตฺถภูเตหิ คุเณหิ สํหิตํ ยุตฺตํ คุณปฺปกาสกํ หิตํ อมโตสธํ วิย ¶ สพฺพโทสสพฺพพฺยาธิรหิตตาย อชราอมตาทิคุณาวหตฺตา หิตํ อิมํ อุตฺตรํ นาม ปกรณํ สกฺกจฺจํ อาทโร หุตฺวา นิจฺจํ สตตํ สิกฺเข ‘‘เอวํ ปริจยนฺตํ กโรมี’’ติ จินฺเตตฺวา เอกนฺเตน ยถาวุตฺตปโยชนสาธนโยคฺคํ กตฺวา อชฺเฌนาทิวเสน สิกฺเขยฺย เอว, น อชฺฌุเปกฺขโก ภเวยฺยาติ โยชนา.
๙๖๐. ปฏุภาวกเร ปาติโมกฺขสํวรสีลปูรเณ, สาสนปจฺจตฺถิกาภิภวเน จ ปฏุภาวํ เฉกตฺตํ เวสารชฺชํ กโรติ อตฺตานํ ธาเรนฺตานํ ลชฺชิปุคฺคลานนฺติ ปฏุภาวกเร ปรเม ตโตเยว อุตฺตเม ปิฏเก วินยปิฏเก ปฏุตํ ปาฏวํ ปฺาโกสลฺลํ อภิปตฺถยนฺเตน ปฏุนา ยตินา นิมฺมลปฺปวตฺติเกน ปฏุนา วิธินา เฉเกน สาเรน วิธาเนน อิทํ สอุตฺตรํ วินยวินิจฺฉยปกรณํ สตตํ นิรนฺตรํ ปริยาปุณิตพฺพํ อุคฺคหณธารณปริปุจฺฉาจินฺตนาทิวเสน สิกฺขิตพฺพนฺติ โยชนา.
อิติ อุตฺตเร ลีนตฺถปกาสนิยา
สพฺพสงฺกลนนยกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
นิคมนกถาวณฺณนา
๙๖๑-๓. มเหสิโน ¶ ติวิธสฺสาปิ สาสนสฺส สุจิรฏฺิติกาเมน อติจิรกาลปฺปวตฺตึ อิจฺฉนฺเตน ธีมตา ปสตฺถตราเณน สุทฺธจิตฺเตน ลาภสกฺการนิรเปกฺขตาย ปริสุทฺธชฺฌาสเยน พุทฺธทตฺเตน พุทฺธทตฺตาภิธาเนน อาจริยวเรน รจิโต.
ปชฺชวเสน คนฺถโต, อตฺถโต เจว ปรมุตฺตโร อุตฺตโร วินิจฺฉโย อนฺตรายํ อนฺตเรน อชฺฌตฺติกํ, พาหิรํ วา ¶ อนฺตรายํ วินา ยถา สิทฺธึ อุปาคโต ปรินิฏฺานํ ปตฺโต, ตถา สตฺตานํ ธมฺมสํยุตา กุสลูปสํหิตา สงฺกปฺปา มโนรถา สิชฺฌนฺตุ อนฺตรายํ วินา นิปฺปชฺชนฺตุ, เอเตน อุตฺตรวินิจฺฉยรจนามเยน มหตา ปฺุโทเยน จตูหิ สงฺคหวตฺถูหิ ชนํ รฺเชตีติ ‘‘ราชา’’ติ สงฺขํ คโต มหีปาโล มหึ ปถวิสนฺนิสฺสิตํ ชนกายํ สมฺมา าเยน ทส ราชธมฺเม อโกเปนฺโต ปาเลตุ. เทโว ปชฺชุนฺโน กาเล ถาวรชงฺคมานํ อุปโยคารหกาเล สมฺมา ปวสฺสตุ อวุฏฺิอติวุฏฺิกํ อกตฺวา สมฺมา ปวจฺฉตุ.
๙๖๔. เสลินฺโท สิเนรุปพฺพตราชา ยาว ติฏฺติ ยาว โลเก ปวตฺตติ, จนฺโท สกลชนปทนยนสายโน ยาว วิโรจติ ยาว อตฺตโน สภาวํ โชเตติ, ตาว ยสสฺสิโน โคตมสฺส อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สทฺธมฺโม ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติวิโธ สทฺธมฺโม ติฏฺตุ ปวตฺตตุ.
๙๖๕. สีหาทีนํ, ทาหาทีนฺจ พาหิรชฺฌตฺติกานํ ปริสฺสยานํ ขมนํ สหนํ อภิภวิตฺวา ปวตฺตนํ ขนฺติ. โสรจฺจนฺติ โสภเน รโตติ สุรโต, สุรตสฺส ภาโว โสรจฺจํ. สุนฺทรํ อขณฺฑตาทิคุณสมนฺนาคตํ สีลํ อสฺสาติ สุสีโล. สุสีลสฺส ภาโว.
นิคมนกถาวณฺณนา นิฏฺิตา.
อุตฺตรวินิจฺฉยฏีกา นิฏฺิตา.
อิติ วินยตฺถสารสนฺทีปนี นาม วินยวินิจฺฉยวณฺณนา,
ลีนตฺถปกาสนี นาม อุตฺตรวินิจฺฉยวณฺณนา จ
สมตฺตา.
ปจฺฉา ปิตคาถาโย
เถเรน ¶ ¶ ถิรจิตฺเตน, สาสนุชฺโชตนตฺถินา;
ปฺุวา าณวา สีลี, สุหชฺโช มุทุโก ตถา.
โย สีหฬาริมทฺเทสุ, จนฺทิมา สูริโย วิย;
ปากโฏ สีวลิตฺเถโร, มหาเตโช มหายโส.
เตน นีตา สีหฬา ยา, อิธ ปตฺตา สุธีมตา;
เอสา สํวณฺณนา สีห-ฬกฺขเรน สุลิกฺขิตา.
เรวโต อิติ นาเมน, เถเรน ถิรเจตสา;
อริมทฺทิเก รกฺขนฺเตน, ปริวตฺเตตฺวาน สาธุกํ.
ลิขาปิตา หิตตฺถาย, ภิกฺขูนํ อริมทฺทิเก;
เอสา สํวณฺณนา สุฏฺุ, สนฺนิฏฺานมุปาคตา;
ตเถว สพฺพสตฺตานํ, สพฺพตฺโถ จ สมิชฺฌตูติ.