📜

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

วินยปิฏเก

ปาจิตฺยาทิโยชนา

ปาจิตฺติยโยชนา

มหาการุณิกํ นาถํ, อภินตฺวา สมาสโต;

ปาจิตฺยาทิวณฺณนาย, กริสฺสามตฺถโยชนํ.

๕. ปาจิตฺติยกณฺฑํ

๑. มุสาวาทสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

ขุทฺทกานนฺติ สุขุมาปตฺติปกาสกตฺตา อปฺปกานํ, คณนโต วา ปจุรตฺตา พหุกานํ. เยสํ สิกฺขาปทานนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เยส’’นฺติ ปทํ ‘‘สงฺคโห’’ติ ปเท สามฺยตฺถฉฏฺี. สงฺคหียเต สงฺคโห. ‘‘นวหิ วคฺเคหี’’ติปทํ ‘‘สงฺคโห, สุปฺปติฏฺิโต’’ติ ปททฺวเย กรณํ. ทานีติ กาลวาจโก สตฺตมฺยนฺตนิปาโต อิทานิ-ปริยาโย, อิมสฺมึ กาเลติ อตฺโถ. เตสนฺติ ขุทฺทกานํ, อยํ วณฺณนาติ สมฺพนฺโธ. ภวตีติ เอตฺถ ติ-สทฺโท เอกํสตฺเถ อนาคตกาลิโก โหติ ‘‘นิรยํ นูน คจฺฉามิ, เอตฺถ เม นตฺถิ สํสโย’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๓๓๑) วิย. กิฺจาเปตฺถ หิ ยถา เอกํสวาจโก นูนสทฺโท อตฺถิ, น เอวํ ‘‘ภวตี’’ติ ปเท, อตฺถโต ปน อยํ วณฺณนา นูน ภวิสฺสตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อถ วา อวสฺสมฺภาวิยตฺเถ อนาคตกาลวาจโก โหติ ‘‘ธุวํ พุทฺโธ ภวามห’’นฺติอาทีสุ (พุ. วํ. ๒.๑๐๙-๑๑๔) วิย. กามฺเหตฺถ ยถา อวสฺสมฺภาวิยตฺถวาจโก ธุวสทฺโท อตฺถิ, น เอวํ ‘‘ภวตี’’ติ ปเท, อตฺถโต ปน ธุวํ ภวิสฺสติ อยํ วณฺณนาติ อตฺโถ คเหตพฺโพติ ทฏฺพฺพํ.

. ‘‘ตตฺถา’’ติ ปทํ ‘‘มุสาวาทวคฺคสฺสา’’ติ ปเท นิทฺธารณสมุทาโย, เตสุ นวสุ วคฺเคสูติ อตฺโถ. ปมสิกฺขาปเทติ วา, เตสุ ขุทฺทเกสุ สิกฺขาปเทสูติ อตฺโถ. สกฺยานํ ปุตฺโตติ ภคินีหิ สํวาสกรณโต โลกมริยาทํ ฉินฺทิตุํ, ชาติสมฺเภทโต วา รกฺขิตุํ สกฺกุณนฺตีติ สกฺยา. สากวนสณฺเฑ นครํ มาเปนฺตีติ วา สกฺยา, ปุพฺพราชาโน. เตสํ วํเส ภูตตฺตา เอตรหิปิ ราชาโน สกฺยา นาม, เตสํ ปุตฺโตติ อตฺโถ. ‘‘พุทฺธกาเล’’ติ ปทํ ‘‘ปพฺพชึสู’’ติ ปเท อาธาโร. สกฺยกุลโต นิกฺขมิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วาทกฺขิตฺโต’’ตฺยาทินา วาเทน ขิตฺโต, วาทมฺหิ วาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ยตฺร ยตฺราติ ยสฺสํ ยสฺสํ ทิฏฺิยํ ปวตฺตตีติ สมฺพนฺโธ. อวชานิตฺวาติ ปฏิสฺสเวน วิโยคํ กตฺวา. อวสทฺโท หิ วิโยคตฺถวาจโก. ‘‘อปชานิตฺวา’’ติปิ ปาโ, ปฏิฺาตํ อปนีตํ กตฺวาติ อตฺโถ. โทสนฺติ อยุตฺติโทสํ, สลฺลกฺเขนฺโต หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. กเถนฺโต กเถนฺโตติ อนฺตสทฺโท มานสทฺทการิโย. กถิยมาโน กถิยมาโนติ หิ อตฺโถ. ปฏิชานิตฺวาติ ปฏิฺาตํ กตฺวา. อานิสํสนฺติ นิทฺโทสํ คุณํ. ปฏิปุพฺโพ จรสทฺโท ปฏิจฺฉาทนตฺโถติ อาห ‘‘ปฏิจรติ ปฏิจฺฉาเทตี’’ติ. ‘‘กึ ปน รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วทติ. กสฺมาติ วุตฺเต ‘‘ชานิตพฺพโต’’ติ วทติ. ยทิ เอวํ นิพฺพานมฺปิ ชานิตพฺพตฺตา อนิจฺจํ นาม สิยาติ วุตฺเต อตฺตโน เหตุมฺหิ โทสํ ทิสฺวา อหํ ‘‘ชานิตพฺพโต’’ติ เหตุํ น วทามิ, ‘‘ชาติธมฺมโต’’ติ ปน วทามิ. ตยา ปน ทุสฺสุตตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ วตฺวา อฺเนฺํ ปฏิจรติ. ‘‘กุรุนฺทิย’’นฺติ ปทํ ‘‘วุตฺต’’นฺติ ปเท อาธาโร. เอตสฺสาติ ‘‘รูปํ อนิจฺจํ ชานิตพฺพโต’’ติ วจนสฺส. ตตฺราติ กุรุนฺทิยํ. ตสฺสาติ ปฏิชานนาวชานนสฺส. ‘‘ปฏิจฺฉาทนตฺถ’’นฺติ ปทํ ‘‘ภาสตี’’ติปเท สมฺปทานํ. ‘‘มหาอฏฺกถาย’’นฺติปทํ ‘‘วุตฺต’’นฺติ ปเท อาธาโร. ‘‘ทิวาฏฺานาทีสู’’ติ ปทํ อุปเนตพฺพํ. อิทํ ‘‘อสุกสฺมึ นามปเทเส’’ติ ปเท นิทฺธารณสมุทาโย.

. สมฺมา วทติ อเนนาติ สํวาทนํ, อุชุชาติกจิตฺตํ, น สํวาทนํ วิสํวาทนํ, วฺจนาธิปฺปายวสปฺปวตฺตํ จิตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิสํวาทนจิตฺต’’นฺติ. ‘‘วาจา’’ตฺยาทินา วจติ เอตายาติ วาจาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. หีติ ทฬฺหีกรณโชตกํ, ตทมินา สจฺจนฺติ อตฺโถ. ‘‘วาจาเยวา’’ติ ปทํ ‘‘พฺยปฺปโถ’’ติ ปเท ตุลฺยตฺถํ, ‘‘วุจฺจตี’’ติ ปเท กมฺมํ. ปถสทฺทปรตฺตา วาจาสทฺทสฺส พฺยาเทโส กโต. สุทฺธเจตนา กถิตาติ สมฺพนฺโธ. ตํสมุฏฺิตสทฺทสหิตาติ ตาย เจตนาย สมุฏฺิเตน สทฺเทน สห ปวตฺตา เจตนา กถิตาติ โยชนา.

‘‘เอว’’นฺติ ปทํ ‘‘ทสฺเสตฺวา’’ติ ปเท นิทสฺสนํ, กรณํ วา. ‘‘ทสฺเสตฺวา’’ติ ปทํ ‘‘ทสฺเสนฺโต อาหา’’ติ ปททฺวเย ปุพฺพกาลกิริยา. อนฺเตติ ‘‘วาจา’’ติอาทีนํ ปฺจนฺนํ ปทานํ อวสาเน. ‘‘อาหา’’ติ เอตฺถ วตฺตมาน-ติวจนสฺส อกาโร ปจฺจุปฺปนฺนกาลวาจเกน ‘‘อิทานี’’ติ ปเทน โยชิตตฺตา. ‘‘ตตฺถา’’ติ ปทํ ‘‘อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ ปเท อาธาโร. เอตฺถาติ ‘‘อทิฏฺํ ทิฏฺํ เม’’ติอาทีสุ. ‘‘ปาฬิย’’นฺติ ปทํ ‘‘เทสนา กตา’’ติ ปเท อาธาโร. นิสฺสิตวิฺาณวเสน อวตฺวา นิสฺสยปสาทวเสน ‘‘จกฺขุนา ทิฏฺ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โอฬาริเกเนวา’’ติ.

. ตสฺสาติ ‘‘ตีหากาเรหี’’ติอาทิวจนสฺส. ‘‘อตฺโถ’’ติ ปทํ ‘‘เวทิตพฺโพ’’ติ ปเท กมฺมํ. หีติ วิเสสโชตกํ, วิเสสํ กถยิสฺสามีติ อตฺโถ. ตตฺถาติ จตุตฺถปาราชิเก. อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท.

. อาทีนมฺปีติ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ.

๑๑. มนฺทสทฺโท ชฬตฺถวาจโกติ อาห ‘‘มนฺทตฺตา ชฬตฺตา’’ติ. โย ปน อฺํ ภณตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สามเณเรนา’’ติ ปทํ ‘‘วุตฺโต’’ติ ปเท กตฺตา. อปิสทฺโท ปุจฺฉาวาจโก, ‘‘ปสฺสิตฺถา’’ติ ปเทน โยเชตพฺโพ, อปิ ปสฺสิตฺถาติ อตฺโถ. ‘‘อทิฏฺํ ทิฏฺํ เม’’ติอาทิวจนโต อฺา ปูรณกถาปิ ตาว อตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺา ปูรณกถา นาม โหตี’’ติ. อปฺปตาย อูนสฺส อตฺถสฺส ปูรณวเสน ปวตฺตา กถา ปูรณกถา. เอสา ปูรณกถา นาม กาติ อาห ‘‘เอโก’’ติอาทิ. เอสา หิ คาเม อปฺปกมฺปิ เตลํ วา ปูวขณฺฑํ วา ปสฺสิตฺวา วา ลภิตฺวา วา พหุกํ กตฺวา ปูรณวเสน กถิตตฺตา ปูรณกถา นาม. พหุกานิ เตลานิ วา ปูเว วา ปสฺสนฺโตปิ ลภนฺโตปิ อปฺปกํ กตฺวา อูนวเสน กถิตตฺตา อูนกถาปิ อตฺถีติ สกฺกา วตฺตุํ. อฏฺกถาสุ ปน อวุตฺตตฺตา วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. พหุกาย ปูรณสฺส อตฺถสฺส อูนวเสน ปวตฺตา กถา อูนกถาติ วิคฺคโห กาตพฺโพติ. ปมํ.

๒. โอมสวาท สิกฺขาปทํ

๑๒. ทุติเย มสธาตุ วิชฺฌนตฺเถ ปวตฺตติ ‘‘โอมฏฺํ อุมฺมฏฺ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๑) วิยาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอมสนฺตีติ โอวิชฺฌนฺตี’’ติ.

๑๓. ‘‘อิทํ วตฺถุ’’นฺติ ปทํ ‘‘อาหรี’’ติ ปเท กมฺมํ. นนฺทิตพฺโพติ นนฺโท วณฺณพลาทิ, โส เอตสฺสตฺถีติ นนฺที. วิสาลานิ มหนฺตานิ วิสาณานิ เอตสฺสตฺถีติ วิสาโล, นนฺที จ โส วิสาโล เจติ นนฺทิวิสาโลติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘นนฺทิวิสาโล นามา’’ติอาทินา. โสติ นนฺทิวิสาโล, ‘‘อาหา’’ติ ปเท กตฺตา. ตตฺเถวาติ ยุฺชิตฏฺาเนเยว. อเหตุกปฏิสนฺธิกาเลปีติ ปิ-สทฺโท อนุคฺคหตฺถวาจโก, ปเคว ทฺวิเหตุก ติเหตุก ปฏิสนฺธิกาเลติ อตฺโถ. ‘‘เตน จา’’ติ จการสฺส อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺถตฺตา ‘‘อตฺตโน กมฺเมน จา’’ติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑตีติ อาห ‘‘อตฺตโน กมฺเมน จา’’ติ. อตฺตโนติ นนฺทิวิสาลสฺส.

๑๕. เอตฺถาติ เอติสฺสํ ปทภาชนิยํ, ‘‘อาหา’’ติ ปเท อาธาโร. ‘‘ยสฺมา’’ติ ปทํ วิภชิตุกาโม’’ติ ปเท เหตุ. อฏฺุปฺปตฺติยํเยว ‘‘หีเนนาปี’’ติ วตฺวา ปทภาชนิยํ อวุตฺตตฺตา อิทํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เวณุการชาตีติ วิลีวการชาติ. เนสาทชาตีติ เอตฺถ เกวฏฺฏชาติปิ สงฺคหิตา.

ปุ วุจฺจติ กรีสํ, ตํ กุสติ อปเนตีติ ปุกฺกุโส. ปุปฺผํ วุจฺจติ กรีสํ, กุสุมํ วา, ตํ ฉฑฺเฑตีติ ปุปฺผฉฑฺฑโก.

กุฏติ ฉินฺทตีติ โกฏฺโ, โสเยว โกฏฺโก. ยการภกาเร เอกโต โยเชตฺวา ‘‘ยภา’’ติ โย อกฺโกโส อตฺถิ, เอโส หีโน นาม อกฺโกโสติ โยชนา.

๑๖. สพฺพปเทสูติ นามาทีสุ สพฺพปเทสุ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. อลิกนฺติ อสจฺจํ, มิจฺฉาวาจนฺติ สมฺพนฺโธ. โยปิ วทตีติ โยชนา.

๒๖. ปริหริตฺวาติ ปริมุขํ กถนํ อปเนตฺวา. ทวํ ปริหาสํ กาเมตีติ ทวกาโม, ตสฺส ภาโว ทวกมฺยํ, ตํเยว ทวกมฺยตา. อนุปสมฺปนฺนนฺติ เอตฺถ อการสฺส สทิสตฺถมคฺคเหตฺวา อฺตฺโถว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘เปตฺวา ภิกฺขุ’’นฺติอาทิ. ยทิ หิ สทิสตฺโถ ภเวยฺย, สามเณโรว อนุปสมฺปนฺโน นาม สิยา สณฺาเนน จ ปุริสภาเวน จ สทิสตฺตา, ตสฺมา อฺตฺโถว คเหตพฺโพติ ทฏฺพฺพํ. สพฺพสตฺตาติ เอตฺถ สพฺพสทฺโท อนวเสสตฺโถ มนุสฺเส อุปาทาย วจนตฺถชานนาชานนปกติกานํ สพฺพสตฺตานมฺปิ คหิตตฺตา.

๓๕. อตฺถปุเรกฺขาโร นามาติ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. สิกฺขาปทมเปกฺขิย นปุํสกลิงฺควเสน ‘‘กิริย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อาปตฺติมเปกฺขิย อิตฺถิลิงฺควเสน ‘‘กิริยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วชฺชกมฺมสทฺทา สิกฺขาปทมเปกฺขนฺตาปิ อาปตฺติ, มเปกฺขนฺตาปิ นิยตนปุํสกลิงฺคตฺตา นปุํสกาเยว, ตสฺมา เต ทฺเว อาปตฺติฏฺาเน น วุตฺตาติ ทฏฺพฺพนฺติ. ทุติยํ.

๓. เปสุฺสิกฺขาปทํ

๓๖. ตติเย ‘‘ชาตภณฺฑนาน’’นฺติ วตฺตพฺเพ อคฺยาหิโตติอาทีสุ วิย วิเสสนปรนิปาตวเสน ‘‘ภณฺฑนชาตาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สฺชาตภณฺฑนาน’’นฺติ. ‘‘ปุพฺพภาโค’’ติ วตฺวา ตสฺส สรูปํ ทสฺเสติ ‘‘อิมินา จ อิมินา จา’’ติอาทินา. วิรุทฺธํ วทติ เอเตนาติ วิวาโท, วิคฺคาหิกกถา, ตํ อาปนฺนาติ วิวาทาปนฺนา, เตสํ. ปิสติ สฺจุณฺเณตีติ ปิสุโณ, ปุคฺคโล, ตสฺส อิทนฺติ เปสุฺํ, วจนนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เปสุฺนฺติ ปิสุณวาจ’’นฺติ.

๓๗. ภิกฺขุเปสุฺเติ ภิกฺขูนํ สนฺติกํ อุปสํหเฏ เปสุฺวจเนติ ฉฏฺีสมาโส.

๓๘. ‘‘ทิสฺวา’’ติ ปทํ ‘‘ภณนฺตสฺสา’’ติ ปเท ปุพฺพกาลกิริยา, ทสฺสนํ หุตฺวาติ อตฺโถ. ตติยํ.

๔. ปทโสธมฺมสิกฺขาปทํ

๔๔. จตุตฺเถ ปฏิมุขํ อาทเรน สุณนฺตีติ ปติสฺสา, น ปติสฺสา อปฺปติสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปฺปติสฺสวา’’ติ.

๔๕. ‘‘ปทโส’’ติ เอตฺถ โส-ปจฺจโย วิจฺฉตฺถวาจโกติ อาห ‘‘ปทํ ปท’’นฺติ. ตตฺถาติ เตสุ จตุพฺพิเธสุ. ปทํ นาม อิธ อตฺถโชตกํ วา วิภตฺยนฺตํ วา น โหติ, อถ โข โลกิเยหิ ลกฺขิโต คาถาย จตุตฺถํโส ปาโทว อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ปทนฺติ เอโก คาถาปาโท’’ติ. อนุ ปจฺฉา วุตฺตปทตฺตา ทุติยปาโท อนุปทํ นาม. อนุ สทิสํ พฺยฺชนํ อนุพฺยฺชนนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อนุพฺยฺชน’’นฺติอาทินา. พฺยฺชนสทฺโท ปท-ปริยาโย. ยํกิฺจิ ปทํ อนุพฺยฺชนํ นาม น โหติ, ปุริมปเทน ปน สทิสํ ปจฺฉิมปทเมว อนุพฺยฺชนํ นาม.

วาเจนฺโต หุตฺวา นิฏฺาเปตีติ โยชนา. ‘‘เอกเมกํ ปท’’นฺติ ปทํ ‘‘นิฏฺาเปตี’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. ‘‘เถเรนา’’ติ ปทํ ‘‘วุตฺเต’’ติ ปเท กตฺตา, ‘‘เอกโต’’ติ ปเท สหตฺโถ. สามเณโร อปาปุณิตฺวา ภณตีติ สมฺพนฺโธ. มตฺตเมวาติ เอตฺถ เอวสทฺโท มตฺตสทฺทสฺส อวธารณตฺถํ ทสฺเสติ, เตน ปการํ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ จ ‘‘อนิจฺจา’’ติ จ ทฺวินฺนํ ปทานํ สติปิ ลิงฺควิเสสตฺเต อนุพฺยฺชนตฺตา อาปตฺติโมกฺโข นตฺถีติ อาห ‘‘อนุพฺยฺชนคณนาย ปาจิตฺติยา’’ติ.

พฺรหฺมชาลาทีนีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน สามฺผลสุตฺตาทีนิ ทีฆสุตฺตานิ (ที. นิ. ๑.๑๕๐ อาทโย) สงฺคหิตานิ. จสทฺเทน โอฆตรณสุตฺตาทีนิ สํยุตฺตสุตฺตานิ (สํ. นิ. ๑.๑) จ จิตฺตปริยาทานสุตฺตาทีนิ องฺคุตฺตรสุตฺตานิ (อ. นิ. ๑.๒ อาทโย) จ สงฺคหิตานิ. โสติ เทวตาภาสิโต เวทิตพฺโพติ โยชนา.

กิฺจาปิ วทตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ กิฺจาปิสทฺโท ครหตฺถวาจโก, ปนสทฺโท อนุคฺคหตฺถวาจโก. เมณฺฑกมิลินฺทปฺเหสูติ เมณฺฑกปฺเห จ มิลินฺทปฺเห จ. นฺติ สุตฺตํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อารมฺมณกถา พุทฺธิกกถา ทณฺฑกกถา าณวตฺถุกถาติ โยเชตพฺพํ เปยฺยาลวเสน วุตฺตตฺตา. อิมาโย ปกรณานิ นามาติ วทนฺติ. มหาปจฺจริยาทีสุ วตฺวา ปริคฺคหิโตติ โยชนา. นฺติ สุตฺตํ.

๔๘. ตตฺราติ ‘‘เอกโต อุทฺทิสาเปนฺโต’’ติ วจเน. อุทฺทิสาเปนฺตีติ อาจริยํ เทสาเปนฺติ พหุกตฺตารมเปกฺขิย พหุวจนวเสน วุตฺตํ. เตหีติ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺเนหิ. ทฺเวปีติ อุปสมฺปนฺโน จ อนุปสมฺปนฺโน จ.

อุปจารนฺติ ทฺวาทสหตฺถูปจารํ. เยสนฺติ ภิกฺขูนํ. ปลายนกคนฺถนฺติ ปริวชฺเชตฺวา คจฺฉนฺตํ ปกรณํ. สามเณโร คณฺหาตีติ โยชนา.

โอปาเตตีติ อวปาเตติ, คฬิตาเปตีติ อตฺโถ. สุตฺเตปีติ เวยฺยากรณสุตฺเตปิ. นฺติ เยภุยฺเยน ปคุณคนฺถํ. ปริสงฺกมานนฺติ สารชฺชมานํ. ยํ ปน วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. กิริยสมุฏฺานตฺตาติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส กิริยสมุฏฺานตฺตาติ. จตุตฺถํ.

๕. สหเสยฺยสิกฺขาปทํ

๔๙. ปฺจเม มุฏฺา สติ เอเตสนฺติ มุฏฺสฺสตี. นตฺถิ สมฺปชานํ เอเตสนฺติ อสมฺปชานา. ภวงฺโคติณฺณกาเลติ นิทฺโทกฺกมนกาเล.

๕๐. ‘‘ปกติยา’’ติ ปทํ ‘‘เทนฺตี’’ติ ปเท วิเสสนํ. เต ภิกฺขู เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘คารเวนา’’ติ ปทฺจ ‘‘สิกฺขากามตายา’’ติ ปทฺจ ‘‘เทนฺตี’’ติ ปเท เหตุ. สีสสฺส อุปธานํ อุสฺสีสํ, ตสฺส กรียเต อุสฺสีสกรณํ, ตํเยว อตฺโถ ปโยชนํ อุสฺสีสกรณตฺโถ, ตทตฺถาย. ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํ, ‘‘สิกฺขากามตายา’’ติ วจเนติ อตฺโถ. นิทสฺสนนฺติ เสโส. อถ วา สิกฺขากามตายาติ ปจฺจตฺเต ภุมฺมวจนํ. ‘‘อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมิ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๑๙๕ อาทโย) วิย. อิทมฺปิ สิกฺขากามตาย อยํ สิกฺขากามตา สิกฺขากามภาโว โหตีติ โยชนา. เอส นโย ‘‘ตตฺริทํ สมนฺตปาสาทิกาย สมนฺตปาสาทิกตฺตสฺมิ’’นฺติอาทีสุปิ. ภิกฺขู ขิปนฺตีติ โยชนา. นฺติ อายสฺมนฺตํ ราหุลํ. อถาติ ขิปนโต ปจฺฉา. อิทนฺติ วตฺถุ. สมฺมุฺจนิกจวรฉฑฺฑนกานิ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนายสฺมตา ราหุเลน ปาติตํ นุ โขติ โยชนา. โส ปนายสฺมา คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. อปริโภคา อฺเสนฺติ อฺเหิ น ปริภุฺชิตพฺพา.

๕๑. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. สยนํ เสยฺยา, กายปสารณกิริยา, สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยา, มฺจปีาทิ. ตทุภยมฺปิ เอกเสเสน วา สามฺนิทฺเทเสน วา เอกโต กตฺวา ‘‘สหเสยฺย’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เสยฺยา’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ทฺวีสุ เสยฺยาสุ. ตสฺมาติ ยสฺมา ทฺเว เสยฺยา ทสฺสิตา, ตสฺมา. ‘‘สพฺพจฺฉนฺนา’’ติอาทินา ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ โยชนา. ปากฏโวหารนฺติ โลเก วิทิตํ วจนํ. ทุสฺสกุฏิยนฺติ ทุสฺเสน ฉาทิตกุฏิยํ. อฏฺกถาสุ ยถาวุตฺเต ปฺจวิธจฺฉทเนเยว คยฺหมาเน โก โทโสติ อาห ‘‘ปฺจวิธจฺฉทเนเยวา’’ติอาทิ. ยํ ปน เสนาสนํ ปริกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ปากาเรน วาติ อิฏฺกสิลาทารุนา วา. อฺเน วาติ กิลฺชาทินา วา. วตฺเถนปีติ ปิสทฺโท ปเคว อิฏฺกาทินาติ ทสฺเสติ. ยสฺสาติ เสนาสนสงฺขาตาย เสยฺยาย. อุปรีติ วา สมนฺตโตติ วา โยชนา. เอเกน ทฺวาเรน ปวิสิตฺวา สพฺพปาสาทสฺส วฬฺชิตพฺพตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เอกูปจาโร’’ติ. สตคพฺภํ วา จตุสฺสาลํ เอกูปจารํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. นฺติ เสนาสนสงฺขาตํ เสยฺยํ.

ตตฺถาติ เสนาสนสงฺขาตายํ เสยฺยายํ. สมฺพหุลา สามเณรา สเจ โหนฺติ, เอโก ภิกฺขุ สเจ โหตีติ โยชนา. ‘‘สามเณรา’’ติ อิทํ ปจฺจาสนฺนวเสน วุตฺตํ, อุปลกฺขณวเสน วา อฺเหิปิ สหเสยฺยานํ อาปตฺติสมฺภวโต. เตติ สามเณรา. สพฺเพสนฺติ ภิกฺขูนํ. ตสฺสาติ สามเณรสฺส. เอเสว นโยติ เอโส เอว นโย, น อฺโ นโยติ อตฺโถ. อถ วา เอเสว นโยติ เอโส อิว นโย, เอโส เอตาทิโส นโย อิว อยํ นโย ทฏฺพฺโพติ อตฺโถ.

อปิ จาติ เอกํเสน. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. จตุกฺกนฺติ เอกาวาสเอกานุปสมฺปนฺนํ, เอกาวาสนานุปสมฺปนฺนํ, นานาวาสเอกานุปสมฺปนฺนํ, นานาวาสนานุปสมฺปนฺนนฺติ จตุสมูหํ, จตุปริมาณํ วา. โยติ ภิกฺขุ. หิสทฺโท วิตฺถารโชตโก, ตํ วจนํ วิตฺถารยิสฺสามีติ อตฺโถ, วิตฺถาโร มยา วุจฺจเตติ วา. เทวสิกนฺติ ทิวเส ทิวเส. ณิกปจฺจโย หิ วิจฺฉตฺถวาจโก. โยปิ สหเสยฺยํ กปฺเปติ, ตสฺสาปิ อาปตฺตีติ โยเชตพฺโพ. ตตฺราติ ‘‘ติรจฺฉานคเตนาปี’’ติ วจเน.

‘‘อปทานํ อหิมจฺฉา, ทฺวิปทานฺจ กุกฺกุฏี;

จตุปฺปทานํ มชฺชารี, วตฺถุ ปาราชิกสฺสิมา’’ติ. (ปารา. อฏฺ. ๑.๕๕);

อิมํ คาถํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ. ตสฺมาติ ยสฺมา เวทิตพฺโพ, ตสฺมา. โคธาติ กุณฺโฑ. พิฬาโลติ อาขุภุโช. มงฺคุโสติ นกุโล.

อสมฺพทฺธภิตฺติกสฺส กตปาสาทสฺสาติ โยชนา. ตุลาติ เอตฺถ ตุลา นาม ถมฺภาน, มุปริ ทกฺขิณุตฺตรวิตฺถารวเสน ปิโต ทารุวิเสโส ถลติ ถมฺเภสุ ปติฏฺาตีติ กตฺวา. ตา ปน เหฏฺิมปริจฺเฉทโต ติสฺโส, อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน ปน ปฺจสตฺตนวาทโย. นานูปจาเร ปาสาเทติ สมฺพนฺโธ.

วาฬสงฺฆาฏาทีสูติ วาฬรูปํ ทสฺเสตฺวา กเตสุ สงฺฆาฏาทีสุ. อาทิสทฺเทน ตุลํ สงฺคณฺหาติ. เอตฺถ จ สงฺฆาโฏ นาม ตุลาน, มุปริ ปุพฺพปจฺฉิมายามวเสน ปิโต กฏฺวิเสโส สมฺมา ฆเฏนฺติ เอตฺถ โคปานสฺยาทโยติ กตฺวา. เต ปน ตโย โหนฺติ. นิพฺพโกสพฺภนฺตเรติ ฉทนโกฏิอพฺภนฺตเร. ปริมณฺฑลํ วา จตุรสฺสํ วา เสนาสนํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺราติ ตสฺมึ เสนาสเน. อปริจฺฉินฺโน คพฺภสฺส อุปจาโร เอเตสนฺติ อปริจฺฉินฺนคพฺภูปจารา สพฺพคพฺภา, เต ปวิสนฺตีติ อตฺโถ. นิปนฺนานํ ภิกฺขูนนฺติ โยชนา. ตตฺราติ ตสฺมึ ปมุเข. ปมุขสฺส สพฺพจฺฉนฺนตฺตา, สพฺพปริจฺฉนฺนตฺตา จ อาปตฺตึ กโรตีติ โยชนา. นนุ ปมุเข ฉนฺนเมว อตฺถิ, โน ปริจฺฉนฺนนฺติ อาห ‘‘คพฺภปริกฺเขโป’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ.

ยํ ปน อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ชคตีติ ปถวิยา จ มนฺทิราลินฺทวตฺถุสฺส จ นามเมตํ. อิธ ปน มนฺทิราลินฺทวตฺถุสงฺขาตา ภูเภทา คหิตา. ตตฺถาติ อนฺธกฏฺกถายํ. กสฺมา ปาฬิยา น สเมตีติ อาห ‘‘ทสหตฺถุพฺเพธาปี’’ติอาทิ. หีติ ยสฺมา. ตตฺถาติ อนฺธกฏฺกถายํ. เยปิ มหาปาสาทา โหนฺตีติ โยชนา. เตสุปีติ มหาปาสาเทสุปิ.

สุธาฉทนมณฺฑปสฺสาติ เอตฺถ ‘‘สุธา’’ติ อิทํ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ เยน เกนจิ ฉทนมณฺฑปสฺสาปิ อธิปฺเปตตฺตา. มณฺฑํ วุจฺจติ สูริยรสฺมิ, ตํ ปาติ รกฺขติ, ตโต วา ชนนฺติ มณฺฑปํ. นนุ เอกูปจารํ โหติ ปาการสฺส ฉิทฺทตฺตาติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. วฬฺชนตฺถาย เอวาติ เอวกาโร โยเชตพฺโพ. เตนาห ‘‘น วฬฺชนูปจฺเฉทนตฺถายา’’ติ. อถ วา ‘‘สทฺทนฺตรตฺถาโปหเนน สทฺโท อตฺถํ วทตี’’ติ (อุทา. อฏฺ. ๑; ที. นิ. ฏิ. ๑.๑; ม. นิ. ฏี. ๑.มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.โอฆตรณสุตฺตวณฺณนา; อ. นิ. ฏี. ๑.๑.รุปาทิวคฺควณฺณนา) วุตฺตตฺตา ‘‘น วฬฺชนูปจฺเฉทนตฺถายา’’ติ วุตฺตํ. กวาฏนฺติ เอตฺถ ทฺวารเมว อธิปฺเปตํ ปริยาเยน วุตฺตตฺตา, อสติ จ ทฺวาเร กวาฏสฺสาภาวโต. สํวรณวิวรณกาเล กวติ สทฺทํ กโรตีติ กวาฏํ.

ตตฺราติ ‘‘เอกูปจารตฺตา’’ติ วจเน. ยสฺสาติ ปรวาทิโน. อนุโยโค สิยาติ โยชนา. อิธาติ อิมสฺมึ สหเสยฺยสิกฺขาปเท, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ปิหิตทฺวาเร คพฺเภ. โสติ ปรวาที. สพฺพจฺฉนฺนตฺตา อาปตฺติ อิติ วุตฺเตติ โยชนา. เอเสว นโย ‘‘สพฺพปริจฺฉนฺนตา น โหตี’’ติ เอตฺถาปิ. ปจฺจาคมิสฺสตีติ ปติ อาคมิสฺสติ, ปุน อาคมิสฺสตีติ อตฺโถ.

พฺยฺชนมตฺเตเนวาติ ‘‘สพฺพจฺฉนฺนา’’ติอาทิอกฺขรปทมตฺเตเนว, น อตฺถวเสน. ‘‘เอวฺจ สตี’’ติ อิมินา อพฺยาปิตโทสํ ทสฺเสติ. ตโตติ อนาปตฺติโต, ปริหาเยยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมาติ ยสฺมา อนิยเตสุ วุตฺตํ, ตสฺมา. ตตฺถาติ อนิยเตสุ. อิธาปีติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเทปิ. ยํ ยนฺติ เสนาสนํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ เสนาสเนสุ, สหเสยฺยาปตฺติ โหตีติ สมฺพนฺโธ.

๕๓. ทฺวีสุ อฏฺกถาวาเทสุ มหาอฏฺกถาวาโทว ยุตฺโตติ โส ปจฺฉา วุตฺโต.

อิมินาปีติ เสนมฺพมณฺฑเปนาปิ. เอตนฺติ ชคติยา อปริกฺขิตฺตตํ. ยถาติ ยํสทฺทตฺโถ ตติยนฺตนิปาโต, เยน เสนมฺพมณฺฑเปนาติ อตฺโถติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทํ

๕๕. ฉฏฺเ อาคนฺตุกา วสนฺติ เอตฺถาติ อาวสโถ, อาวสโถ จ โส อคารฺเจติ อาวสถาคารนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาคนฺตุกานํ วสนาคาร’’นฺติ. มนุสฺสานํ สนฺติกา วจนํ สุตฺวาติ วจนเสโส โยเชตพฺโพ. สาฏกนฺติ อุตฺตรสาฏกํ, นิวตฺถวตฺถนฺติปิ วทนฺติ. อจฺจาคมฺมาติ ตฺวาปจฺจยนฺตปทสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปวตฺโต’’ติ. ยถา โอมสวาทสิกฺขาปเท อกฺโกเสตุกามตาย ขตฺติยํ ‘‘จณฺฑาโล’’ติ วทโต อลิกํ ภณโตปิ มุสาวาทสิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, โอมสวาทสิกฺขาปเทเนว อาปตฺติ, เอวมิธาปิ มาตุคาเมน สห สยโต ปมสหเสยฺยสิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, อิมินาว อาปตฺตีติ ทฏฺพฺพนฺติ. ฉฏฺํ.

๗. ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทํ

๖๐. สตฺตเม มหาทฺวาเรติ พหิ ิเต มหาทฺวาเร. อาคมฺม, ปวิสิตฺวา วา วสนฏฺานตฺตา โอวรโก อาวสโถ นามาติ อาห ‘‘โอวรกทฺวาเร’’ติ. สุนิคฺคเตนาติ สุฏฺุ พหิ นิกฺขมิตฺวา คเตน สทฺเทน. ‘‘อฺาตุ’’นฺติ ปทสฺส ‘‘น าตุ’’นฺติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘อาชานิตุ’’นฺติ. อิมินา นการวิกาโร ออิติ นิปาโต น โหติ, อาอิติ อุปสคฺโคติ ปน ทสฺเสติ. ‘‘วิฺุนา ปุริเสนา’’ติ เอตฺตกเมว อวตฺวา ‘‘ปุริสวิคฺคเหนา’’ติ วทนฺโต มนุสฺสปุริสวิคฺคหํ คเหตฺวา ิเตน ยกฺเขน เปเตน ติรจฺฉานคเตน สทฺธึ ิตาย มาตุคามสฺส เทเสตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. น ยกฺเขนาติ ยกฺเขน สทฺธึ ิตาย มาตุคามสฺส เทเสตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา. เอส นโย ‘‘น เปเตน, น ติรจฺฉานคเตนา’’ติ เอตฺถาปิ.

๖๖. ฉปฺปฺจวาจาหีติ เอตฺถ ‘‘ปฺจา’’ติ วาจาสิลิฏฺวเสน วุตฺตํ กสฺสจิ ปโยชนสฺสาภาวา. ตตฺถาติ ‘‘ฉปฺปฺจวาจาหี’’ติ ปเท. เอโก คาถาปาโท เอกา วาจาติ วทนฺโต จุณฺณิเย วิภตฺยนฺตํ เอกํ ปทํ เอกา วาจา นามาติ ทสฺเสติ, อตฺถโชตกปทํ วา วากฺยปทํ วา น คเหตพฺพํ. ‘‘เอกํ ปทํ ปาฬิโต, ปฺจ อฏฺกถาโต’’ติ อิมินา ‘‘ทฺเว ปทานิ ปาฬิโต, จตฺตาริ อฏฺกถาโต’’ติอาทินโยปิ คเหตพฺโพ. ฉปทานติกฺกโมเยว หิ ปมาณํ. ตสฺมินฺติ เอตฺถ สติ วิภตฺติวิปลฺลาเส ลิงฺคสฺสาปิ วิปลฺลาโส โหติ ‘‘ตสฺมิ’’นฺติ ปุลฺลิงฺเคน วุตฺตตฺตา. สติ จ วิภตฺติวิปลฺลาเส ‘‘ตสฺสา’’ติ อิตฺถิลิงฺคภาเวน ปวตฺตา. ‘‘มาตุคามสฺสา’’ติ นิยตปุลฺลิงฺคาเปกฺขนสฺส อสมฺภวโต อตฺถวเสน ‘‘เอกิสฺสา’’ติ อิตฺถิลิงฺคภาเวน วุตฺตํ. อิมินา เภทลิงฺคนิสฺสิโต วิเสสนวิเสสฺโยปิ อตฺถีติ ทสฺเสติ. ตุมฺหากนฺติ นิทฺธารณสมุทาโย. ‘‘สุณาถา’’ติ อวตฺวา อาโภโคปิ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ปม’’นฺติอาทิ. ปมนฺติ จ ปมเมว. เตน วุตฺตํ ‘‘น ปจฺฉา’’ติ. ปุฏฺโ หุตฺวา ภิกฺขุ กเถตีติ โยชนาติ. สตฺตมํ.

๘. ภูตาโรจนสิกฺขาปทํ

๖๗. อฏฺเม ตตฺถาติ จตุตฺถปาราชิกสิกฺขาปเท. อิธาติ ภูตาโรจนสิกฺขาปเท. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ปยุตฺตวาจาติ ปจฺจเยหิ ยุตฺตา วาจา. ตถาติ ตโต คุณาโรจนการณา, อริยา สาทิยึสูติ โยชนา.

ยตสทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺธตฺตา วุตฺตํ ‘‘เย’’ติอาทิ. สพฺเพปีติ ปุถุชฺชนาริยาปิ. ภูตนฺติ วิชฺชมานํ. กสฺมา สพฺเพปิ ปฏิชานึสุ, นนุ อริเยหิ อตฺตโน คุณานํ อนาโรจิตตฺตา น ปฏิชานิตพฺพนฺติ อาห ‘‘อริยานมฺปี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อริยานมฺปิ อพฺภนฺตเร อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม ยสฺมา ภูโต โหติ, ตสฺมา สพฺเพปิ ‘‘ภูตํ ภควา’’ติ ปฏิชานึสูติ โยชนา. ยสฺมา ภาสิโต วิย โหติ, ตสฺมาติ โยชนา. อริยา ปฏิชานึสูติ สมฺพนฺโธ. อนาทีนวทสฺสิโนติ โทสสฺส อทสฺสนธมฺมา. เตหีติ อริเยหิ, ภาสิโตติ สมฺพนฺโธ. ยํ ปิณฺฑปาตํ อุปฺปาเทสุนฺติ โยชนา. อฺเติ ปุถุชฺชนา. สพฺพสงฺคาหิเกเนวาติ สพฺเพสํ ปุถุชฺชนาริยานํ สงฺคหเณ ปวตฺเตเนว. สิกฺขาปทวิภงฺเคปีติ สิกฺขาปทสฺส ปทภาชนิเยปิ. ตตฺถาติ จตุตฺถปาราชิเก. อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท.

๗๗. อุตฺตริมนุสฺสธมฺมเมว สนฺธาย วุตฺตํ, น สุตาทิคุณนฺติ อตฺโถ. อนฺตรา วาติ ปรินิพฺพานกาลโต อฺสฺมึ กาเล วา. อติกฑฺฒิยมาเนนาติ อตินิปฺปีฬิยมาเนน. อุมฺมตฺตกสฺสาติ อิทํ ปนาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทฺยตฺโถ. เตน ‘‘ขิตฺตจิตฺตสฺสา’’ติอาทึ สงฺคณฺหาติ. ทิฏฺิสมฺปนฺนานนฺติ มคฺคปฺาย, ผลปฺาย จ สมฺปนฺนานํ. อนาปตฺตีติ ปาจิตฺติยาปตฺติยา อนาปตฺติ น วตฺตพฺพา, อาปตฺติเยว โหติ, ตสฺมา ‘‘อุมฺมตฺตกสฺส อนาปตฺตี’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยติ. อฏฺมํ.

๙. ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทํ

๗๘. นวเม ตตฺราติ ตสฺสํ ‘‘ทุฏฺุลฺลา นามา’’ติอาทิปาฬิยํ, ตาสุ วา ปาฬิอฏฺกถาสุ. วิจารณาติ วีมํสนา. อุปสมฺปนฺนสทฺเทติ อุปสมฺปนฺนสทฺทตฺถภาเว. เอตฺถ หิ สทฺเท วุจฺจมาเน อวินาภาวโต สทฺเทน อตฺโถปิ วุตฺโต, วินาปิ ภาวปจฺจเยน ภาวตฺถสฺส าตพฺพตฺตา ภาโวปิ คเหตพฺโพ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุปสมฺปนฺนสทฺทตฺถภาเว’’ติ. เอเสว นโย ‘‘ทุฏฺุลฺลสทฺเท’’ติ เอตฺถาปิ. เอตํ ปริมาณํ ยสฺสาติ เอตํ, ‘‘เตรส สงฺฆาทิเสสา’’ติ วจนํ. เอตํ เอว วตฺตพฺพํ, น ‘‘จตฺตาริ จ ปาราชิกานี’’ติ อิทนฺติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ปาฬิยํ. กสฺสจิ วิมติ ภเวยฺย, กึ ภเวยฺยาติ โยชนา. อาปตฺตึ อาโรเจนฺเตน อกฺโกสนฺตสฺส สมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอวํ สตี’’ติอาทิ. ปาจิตฺติยเมว จาติ จสทฺโท พฺยติเรกตฺโถ, น ทุกฺกฏํ อาปชฺชตีติ อตฺโถ. หีติ สจฺจํ. เอตนฺติ ปาจิตฺติยาปชฺชนตํ, ‘‘อสุทฺโธ โหติ…เป… โอมสวาทสฺสา’’ติ วจนํ วา, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ ปาฬิยํ. อฏฺกถาจริยาเวติ เอตฺถ เอวกาโร อฏฺานโยโค, ปมาณนฺติ เอตฺถ โยเชตพฺโพ, การณเมวาติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ ‘‘น อฺา วิจารณา’’ติ. อถ วา อฺาติ สามฺยตฺเถ ปจฺจตฺตวจนเมตํ, น อฺเสํ วิจารณา ปมาณนฺติ อตฺโถ. เอวฺหิ สติ เอวกาโร านโยโคว. ปุพฺเพปิ จาติ คนฺถารมฺภกาเลปิ จ.

เอตนฺติ อฏฺกถาจริยานํ ปมาณตํ. สํวรตฺถาย เอว, อนาปชฺชนตฺถาย เอว จ อนุฺาตนฺติ โยชนา. เตนาห ‘‘น ตสฺส’’ตฺยาทิ. ตสฺมาติ ยสฺมา ภิกฺขุภาโว นาม น อตฺถิ, ตสฺมา สุวุตฺตเมวาติ สมฺพนฺโธ.

๘๐. สาติ ภิกฺขุสมฺมุติ, สงฺเฆน กาตพฺพาติ โยชนา. กตฺถจีติ กิสฺมิฺจิ าเน. อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. ‘‘วุตฺตตฺตา’’ติ ปทํ ‘‘กาตพฺพา’’ติ ปเท เหตุ. เอสาติ เอโส ภิกฺขุ. หิเตสิตายาติ หิตสฺส เอสิตาย, อตฺถสฺส อิจฺฉตายาติ อตฺโถ.

๘๒. เสสานีติ อาทิมฺหิ ปฺจสิกฺขาปทโต เสสานิ อุปริ ปฺจ สิกฺขาปทานิ. อสฺสาติ อนุปสมฺปนฺนสฺส. ฆเฏตฺวาติ สมฺพนฺธํ กตฺวาติ. นวมํ.

๑๐. ปถวีขณนสิกฺขาปทํ

๘๖. ทสเม ภควา ทสฺเสตีติ โยชนา. เอตฺถาติ ปถวิยํ. ตตฺถาติ เตสุ ปาสาณาทีสุ. มุฏฺิปฺปมาณโตติ ขฏกปมาณโต. สาติ อทฑฺฒปถวี. หตฺถิกุจฺฉิยนฺติ เอวํนามเก าเน. เอกปจฺฉิปูรํ ปถวินฺติ สมฺพนฺโธ. เตสํเยวาติ อปฺปปํสุอปฺปมตฺติกาปทานํ เอว. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตนฺติ เยภุยฺเยนปาสาณาทิปฺจกํ. นฺติ กุสีตํ. อาณาเปตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อาณ เปสเน’’ติ ธาตุปาเสุ วุตฺตตฺตา อาณธาตุเยว เปสนสงฺขาตํ เหตฺวตฺถํ วทติ, น ณาเปปจฺจโย, โส ปน ธาตฺวตฺเถเยว วตฺตติ. น หิ ตสฺส วิสุํ วุตฺโต อภิเธยฺโย อตฺถิ ธาตฺวตฺถโต อฺสฺส อภิเธยฺยสฺสาภาวา. ตาวาติ ปมํ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยสฺส, ตโต วา.

โปกฺขรํ ปทุมํ เนตีติ โปกฺขรณี. ‘‘โสเธนฺเตหี’’ติ ปทํ ‘‘อุสฺสิฺจิตุํ อปเนตุ’’นฺติ ปเทสุ ภาวกตฺตา. โยติ ‘‘ตนุกทฺทโม’’ติ ปเทน โยเชตพฺโพ. โย ตนุกทฺทโมติ หิ อตฺโถ. กุเฏหีติ ฆเฏหิ. อุสฺสิฺจิตุนฺติ อุกฺขิปิตฺวา, อุทฺธริตฺวา วา สิฺจิตุํ. ตตฺราติ สุกฺขกทฺทเม, ‘‘โย’’ติ ปเท อวยวีอาธาโร. โยติ สุกฺขกทฺทโม.

ตฏนฺติ กูลํ. อุทกสามนฺตาติ อุทกสฺส สมีเป. โอมกจตุมาสนฺติ จตุมาสโต อูนกํ. โอวฏฺนฺติ เทเวน โอวสฺสิตํ โหติ สเจติ โยชนา. ปตตีติ ตฏํ ปตติ. อุทเกเยวาติ ปกติอุทเกเยว. อุทกสฺสาติ วสฺโสทกสฺส. ตตฺถาติ ปาสาณปิฏฺิยํ. ปมเมวาติ โสณฺฑิขณนโต ปมํ เอว. อุทเก ปริยาทิณฺเณติ อุทเก สุกฺเข. ปจฺฉาติ อุทกปูรโต ปจฺฉา. ตตฺถาติ โสณฺฑิยํ. อุทเกเยวาติ มูลอุทเกเยว. อุทกนฺติ อาคนฺตุกอุทกํ. อลฺลียตีติ ปิฏฺิปาสาเณ ลคฺคติ. ตมฺปีติ สุขุมรชมฺปิ. อกตปพฺภาเรติ วฬฺเชน อกเต ปพฺภาเร. อุปจิกาหิ วมียติ, ฆรโคฬิกาทโย วา สตฺเต วมตีติ วมฺมิโก.

คาวีนํ ขุโร กณฺฏกสทิสตฺตา โคกณฺฏโก นาม, เตน ฉินฺโน กทฺทโม ‘‘โคกณฺฏโก’’ติ วุจฺจติ. อจฺฉทนํ วา วินฏฺจฺฉทนํ วา ปุราณเสนาสนํ โหตีติ โยชนา. ตโตติ ปุราณเสนาสนโต, คณฺหิตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. อวเสสนฺติ วินฏฺจฺฉทนโต. อวเสสํ อิฏฺกํ คณฺหามิ อิติ สฺายาติ โยเชตพฺโพ. เตนาติ อิฏฺกาทินา. ยา ยาติ มตฺติกา. อตินฺตาติ อนลฺลา, อกิลินฺนาติ อตฺโถ.

ตสฺมินฺติ มตฺติกาปุฺเช. สพฺโพติ สกโล มตฺติกาปุฺโช. อสฺสาติ มตฺติกาปุฺชสฺส. ‘‘กปฺปิยการเกหี’’ติ ปทํ ‘‘อปนาเมตฺวา’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. กสฺมา วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อุทเกนา’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.

ตตฺถาติ มตฺติกาปากาเร. อฺมฺปีติ มณฺฑปถมฺภโต อฺมฺปิ. เตน อปเทเสนาติ เตน ปาสาณาทิปวฏฺฏนเลเสน.

ปสฺสาวธารายาติ มุตฺตโสตาย. กตฺตรยฏฺิยาติ กตฺตรทณฺเฑน. เอตฺถ หิ กตฺตรยติ องฺคปจฺจงฺคานํ สิถิลภาเวน สิถิโล หุตฺวา ภวตีติ กตฺวา กตฺตโร วุจฺจติ ชิณฺณมนุสฺโส, เตน เอกนฺตโต คเหตพฺพตฺตา กตฺตเรน คหิตา ยฏฺิ, กตฺตรสฺส ยฏฺีติ วา กตฺวา กตฺตรยฏฺิ วุจฺจติ กตฺตรทณฺโฑ. ทนฺตชปมกฺขเรน สชฺฌายิตพฺโพ. วีริยสมฺปคฺคหณตฺถนฺติ วีริยสฺส สุฏฺุ ปคฺคณฺหนตฺถํ, วีริยสฺส อุกฺขิปนตฺถนฺติ อตฺโถ. เกจิ ภิกฺขูติ โยชนา.

๘๗. ตตฺราปีติ อิฏฺกกปาลาทีสุปิ. หีติ สจฺจํ. เตสํ อนุปาทานตฺตาติ เตสํ อิฏฺกาทีนํ อคฺคิสฺส อนินฺธนตฺตา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมาวา. ตานีติ อิฏฺกาทีนิ. อวิสยตฺตาติ อาปตฺติยา อโนกาสตฺตา. ติณุกฺกนฺติ ติณมยํ อุกฺกํ. ตตฺเถวาติ มหาปจฺจริยํ เอว. อรียติ อคฺคินิปฺผาทนตฺถํ ฆํสียติ เอตฺถาติ อรณี, เหฏฺา นิมนฺถนียทารุ. สห ธนุนา เอติ ปวตฺตตีติ สหิโต, อุปริ นิมนฺถนทารุ. อรณี จ สหิโต จ อรณีสหิโต, เตน อคฺคึ นิพฺพตฺเตตฺวาติ โยชนา. ยถา กริยมาเน น ฑยฺหติ, ตถา กโรหีติ สมฺพนฺโธ.

๘๘. อาวาฏํ ชานาติ อาวาฏํ กาตุํ, ขณิตุํ วา ชานาหีติ อตฺโถ. ‘‘เอวํ มหามตฺติกํ ชาน, ถุสมตฺติกํ ชานา’’ติ เอตฺถาปิ ยถาลาภํ สมฺปทานวาจกปทํ อชฺฌาหริตฺวา โยชนา กาตพฺพา. สาติ ปถวี. เตนาติ ปวฏฺฏนาทินาติ. ทสมํ.

มุสาวาทวคฺโค ปโม.

๒. ภูตคามวคฺโค

๑. ภูตคามสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

๘๙. ทุติยวคฺคสฺส ปเม ตสฺสาติ เทวตาย. อุกฺขิตฺตํ ผรสุนฺติ อุทฺธํ ขิตฺตํ กุารึ. นิคฺคเหตุนฺติ สณฺาตุํ, นิวตฺเตตุํ วา. จกฺขุวิสยาตีเตติ ปสาทจกฺขุสฺส โคจราติกฺกนฺเต. มหาราชสนฺติกาติ เวสฺสวณมหาราชสฺส สนฺติกา. ถนมูเลเยวาติ ถนสมีเปเยว. หิมวนฺเตติ หิมอุคฺคิรเณ วเน, หิมยุตฺเต วา. ตตฺถาติ หิมวนฺเต, เทวตาสนฺนิปาเต วา. รุกฺขธมฺโมติ รุกฺขสภาโว. รุกฺขธมฺโม จ นาม เฉทนเภทนาทีสุ รุกฺขานํ อเจตนตฺตา โกปสฺส อกรณํ, ตสฺมึ รุกฺขธมฺเม ิตา เทวตา รุกฺขธมฺเม ิตา นาม, เฉทนเภทนาทีสุ รุกฺขสฺส วิย รุกฺขฏฺกเทวตาย อโกปนํ รุกฺขธมฺเม ิตา นามาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถาติ ตาสุ สนฺนิปาตเทวตาสุ. อิตีติ อิมสฺส อลภนสฺส, อิมสฺมึ อลภเน วา, อาทีนวนฺติ สมฺพนฺโธ. ภควโต จาติ จ-สทฺโท ‘‘ปุพฺพจริต’’นฺติ เอตฺถ โยเชตพฺโพ. อิมฺจ อาทีนวํ อทฺทส, ภควโต ปุพฺพจริตฺจ อนุสฺสรีติ วากฺยสมฺปิณฺฑนวเสน โยชนา กาตพฺพา. เตนาติ ทสฺสนานุสฺสรณการเณน. อสฺสาติ เทวตาย. สํวิชฺชติ ปิตา อสฺสาติ สปิติโก, ปุตฺโต. (ตาวาติ อติวิย, ปฏิสฺจิกฺขนฺติยาติ สมฺพนฺโธ) ‘‘มริยาทํ พนฺธิสฺสตี’’ติ วตฺวา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สิกฺขาปทํ ปฺเปสฺสตี’’ติ. อิติ ปฏิสฺจิกฺขนฺติยา อสฺสา เทวตาย เอตทโหสีติ โยชนา.

โยติ โย โกจิ ชโน. เวติ เอกนฺเตน. อุปฺปติตนฺติ อุปฺปชฺชนวเสน อตฺตโน อุปริ ปติตํ. ภนฺตนฺติ ภมนฺตํ ธาวนฺตํ, วารเยติ นิวาเรยฺย นิคฺคณฺเหยฺยาติ อตฺโถ. นฺติ ชนํ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – สารถิ ภนฺตํ รถํ วารเย อิว, ตถา โย เว อุปฺปติตํ โกธํ วารเย, ตํ อหํ สารถึ อิติ พฺรูมิ. อิตโร โกธนิวารกโต อฺโ ราชอุปราชาทีนํ สารถิภูโต ชโน รสฺมิคฺคาโห รชฺชุคฺคาโห นามาติ.

ทุติยคาถาย เวชฺโช วิสฏํ วิตฺถตํ สปฺปวิสํ สปฺปสฺส อาสีวิสสฺส วิสํ ครฬํ โอสเธหิ เภสชฺเชน, มนฺเตน จ วิเนติ อิว, ตถา โย ภิกฺขเว อุปฺปติตํ โกธํ เมตฺตาย วิเนติ, โส ภิกฺขุ อุรโค ภุชโค ปุราณํ ปุเร ภวํ ชิณฺณํ ปุราณตฺตา ชิณฺณํ ตจํ ชหาติ อิว, ตถา โอรปารํ อปารสงฺขาตํ ปฺโจรมฺภาคิยสํโยชนํ ชหาตีติ โยชนา กาตพฺพา.

ตตฺราติ ทฺวีสุ คาถาสุ. วตฺถุ ปน วินเย อารูฬฺหนฺติ โยชนา. อถาติ ปจฺฉา. ยสฺส เทวปุตฺตสฺสาติ เยน เทวปุตฺเตน. ปริคฺคโหติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหิโต. โสติ เทวปุตฺโต. ตโตติ อุปคมนโต. ยทา โหติ, ตทาติ โยชนา. มเหสกฺขเทวตาสูติ มหาปริวาราสุ เทวตาสุ, มหาเตชาสุ วา. ปฏิกฺกมนฺตีติ อเปนฺติ. เทวตา ยมฺปิ ปฺหํ ปุจฺฉนฺตีติ โยชนา. ตตฺเถวาติ อตฺตโน วสนฏฺาเนเยว. อุปฏฺานนฺติ อุปฏฺานตฺถาย, สมฺปทานตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. อถ วา อุปคนฺตฺวา ติฏฺติ เอตฺถาติ อุปฏฺานํ, ภควโต สมีปฏฺานํ, ตํ อาคนฺตฺวาติ อตฺโถ. นนฺติ ตํ, อยเมว วา ปาโ.

๙๐. ‘‘ภวนฺตี’’ติ อิมินา วิรูฬฺเห มูเล นีลภาวํ อาปชฺชิตฺวา วฑฺฒมานเก ตรุณรุกฺขคจฺฉาทิเก ทสฺเสติ. ‘‘อหุวตฺถุ’’นฺติ อิมินา ปน วฑฺฒิตฺวา ิเต มหนฺตรุกฺขคจฺฉาทิเก ทสฺเสติ. ‘‘อหุวตฺถุ’’นฺติ จ หิยฺยตฺตนิสงฺขาตาย ตฺถุํ-วิภตฺติยา หู-ธาตุสฺส อูการสฺส อุวาเทโส โหติ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘อหุวตี’’ติ ปาโ ทิสฺสติ, โส อปาโติ ทฏฺพฺโพ. ‘‘ชายนฺตี’’ติ อิมินา ภู-ธาตุสฺส สตฺตตฺถภาวํ ทสฺเสติ, ‘‘วฑฺฒนฺตี’’ติ อิมินา วฑฺฒนตฺถภาวํ. เอตนฺติ ‘‘ภูตคาโม’’ติ นามํ. ปียเต ยถากามํ ปริภุฺชียเต, ปาตพฺพํ ปริภุฺชิตพฺพนฺติ วา ปาตพฺยํ, ปาสทฺโท ยถากามปริภุฺชนตฺโถ. เตนาห – ‘‘เฉทนเภทนาทีหิ ยถารุจิ ปริภุฺชิตพฺพตาติ อตฺโถ’’ติ.

๙๑. ‘‘อิทานี’’ติ ปทํ ‘‘อาหา’’ติ ปเท กาลสตฺตมี. ยสฺมินฺติ พีเช. นฺติ พีชํ. ปฺจ พีชชาตานีติ เอตฺถ ชาตสทฺทสฺส ตพฺภาวตฺถตํ สนฺธาย อฏฺกถาสุ เอวํ วุตฺตํ. ตพฺภาวตฺถสฺส ‘‘มูเล ชายนฺตี’’ติ อิมาย ปาฬิยา อสํสนฺทนตํ สนฺธาย วุตฺตํ สงฺคหกาเรน ‘‘น สเมนฺตี’’ติ. อฏฺกถาจริยานํ มเตน สติ ชาตสทฺทสฺส ตพฺภาวตฺถภาเว ‘‘มูเล ชายนฺตี’’ติอาทีสุ มูเล มูลานิ ชายนฺตีติ โทโส ภเวยฺยาติ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตานีติ รุกฺขาทีนิ. ตสฺสาติ ‘‘ภูตคาโม นาม ปฺจ พีชชาตานี’’ติ ปทสฺส. เอตนฺติ ‘‘พีชชาตานี’’ติ นามํ. พีเชสุ ชาตานิ พีชชาตานีติ วุตฺเต ‘‘มูเล ชายนฺตี’’ติอาทินา สเมติ. เอเตนาติ ‘‘พีชโต’’ติอาทินา สงฺคโหติ สมฺพนฺโธ.

‘‘เยหี’’ติ ปทํ ‘‘ชาตตฺตา’’ติ ปเท อปาทานํ, เหตุ วา ‘‘วุตฺตานี’’ติ ปเท กรณํ, กตฺตา วา. เตสนฺติ พีชานํ. รุกฺขาทีนํ วิรุหนํ ชเนตีติ พีชํ. ‘‘พีชโต’’ติอาทินา การิโยปจาเรน การณสฺส ทสฺสิตตฺตา การณูปจารํ ปทีเปติ. อฺานิปิ ยานิ วา ปน คจฺฉวลฺลิรุกฺขาทีนิ อตฺถิ สํวิชฺชนฺติ, ตานิ คจฺฉวลฺลิรุกฺขาทีนิ ชายนฺติ สฺชายนฺตีติ โยชนา. ตานีติ คจฺฉวลฺลิรุกฺขาทีนิ. ตฺจ มูลํ, ปาฬิยํ วุตฺตหลิทฺทาทิ จ อตฺถิ, สพฺพมฺปิ เอตํ มูลพีชํ นามาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ พีเชสุ, ขนฺธพีเชสุ วา.

๙๒. สฺาวเสนาติ ‘‘พีช’’นฺติ สฺาวเสน. ‘‘ตตฺถา’’ติ ปทํ ‘‘เวทิตพฺโพ’’ติ ปเท อาธาโร. ‘‘ยถา’’ติอาทินา การโณปจาเรน การิยสฺส วุตฺตตฺตา ผลูปจารํ ทสฺเสติ. ยํ พีชํ วุตฺตํ, ตํ ทุกฺกฏวตฺถูติ โยชนา. ยเทตํ อาทิปทนฺติ โยเชตพฺพํ. เตนาติ อาทิปเทน. รวียติ ภควตา กถียตีติ รุตํ, ปาฬิ, ตสฺส อนุรูปํ ยถารุตํ, ปาฬิอนติกฺกนฺตนฺติ อตฺโถ.

เอตฺถาติ ‘‘พีเช พีชสฺี’’ติอาทิปเท, อิมสฺมึ สิกฺขาปเท วา. อุทเก าติ ปวตฺตตีติ อุทกฏฺโ, เอวํ ถลฏฺโปิ. ตตฺถาติ อุทกฏฺถลฏฺเสุ. สาสปสฺส มตฺตํ ปมาณํ อสฺส เสวาลสฺสาติ สาสปมตฺติโก. ติลสฺส พีชปมาณํ อสฺส เสวาลสฺสาติ ติลพีชโก. ปมาณตฺเถ โก. อาทิสทฺเทน สงฺขปณกาทโย เสวาเล สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ ติลพีชปมาโณ ชลสณฺิโต นีลาทิวณฺณยุตฺโต เสวาโล ติลพีชํ นาม, สปตฺโต อปฺปกณฺโฑ อุกฺขลิปิธานาทิปมาโณ สมูโล เอโก เสวาลวิเสโส สงฺโข นาม, ภมรสณฺาโน นีลวณฺโณ เอโก เสวาลวิเสโส ปณโก นาม. อุทกํ เสวตีติ เสวาโล. ตตฺถาติ เสวาเลสุ. โยติ เสวาโล. ปติฏฺิตํ เสวาลนฺติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถ กตฺถจีติ มูเล วา นเฬ วา ปตฺเต วา. อุทฺธริตฺวาติ อุปฺปาเฏตฺวา. ‘‘หตฺเถหี’’ติ ปทํ ‘‘วิยูหิตฺวา’’ติ ปเท กรณํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตสฺสาติ เสวาลสฺส. เอตฺตาวตาติ อิโต จิโต จ วิยูหนมตฺเตน. โย เสวาโล นิกฺขมติ, ตํ เสวาลนฺติ โยชนา. ปริสฺสาวนนฺตเรนาติ ปริสฺสาวนฉิทฺเทน. อุปฺปลานิ อสฺมึ คจฺเฉติ อุปฺปลินี. ปทุมานิ อสฺมึ คจฺเฉติ ปทุมินี, อิโน, อิตฺถิลิงฺคโชตโก อี. ตตฺเถวาติ อุทเกเยว. ตานีติ วลฺลีติณานิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อนนฺตโกติ สาสปมตฺติโก เสวาโล. โส หิ นตฺถิ อตฺตโต อนฺโต ลามโก เสวาโล เอตสฺสาติ กตฺวา ‘‘อนนฺตโก’’ติ วุจฺจติ. อตฺตนาเยว หิ สุขุโม, ตโต สุขุโม เสวาโล นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ตตฺถาติ ทุกฺกฏวตฺถุภาเว. ตมฺปีติ ‘‘สมฺปุณฺณภูตคามํ น โหตี’’ติ วจนมฺปิ. ปิสทฺโท มหาปจฺจริอาทิอฏฺกถาจริยานํ วจนาเปกฺโข. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. น อาคโต, ตสฺมา น สเมตีติ โยชนา. อถาติ ตสฺมึ อนาคเต. เอตนฺติ อนนฺตกเสวาลาทึ. คจฺฉิสฺสตีติ วเทยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตมฺปีติ ‘‘คจฺฉิสฺสตี’’ติ วจนมฺปิ. ปิสทฺโท ปุริมฏฺกถาจริยานํ วจนาเปกฺโข.

อภูตคามมูลตฺตา ตาทิสสฺส พีชคามสฺสาติ เอตฺถ พีชคาโม ติวิโธ โหติ – โย สยํ ภูตคามโต หุตฺวา อฺมฺปิ ภูตคามํ ชเนติ, อมฺพฏฺิอาทิโก. โย ปน สยํ ภูตคามโต หุตฺวา อฺํ ปน ภูตคามํ น ชเนติ, ตาลนาฬิเกราทิขาณุ. โย ปน สยมฺปิ ภูตคามโต อหุตฺวา อฺมฺปิ ภูตคามํ น ชเนติ. ปานียฆฏาทีนํ พหิ เสวาโลติ. ภูตคาโม ปน จตุพฺพิโธ โหติ – โย สยํ พีชคามโต หุตฺวา อฺมฺปิ พีชคามํ ชเนติ, เอตรหิ อมฺพรุกฺขาทิโก. โย ปน สยํ พีชคามโต อหุตฺวาว อฺํ พีชคามํ ชเนติ, อาทิกปฺปกาเล อมฺพรุกฺขาทิโก. โย ปน สยํ พีชคามโต หุตฺวา อฺํ ปน พีชคามํ น ชเนติ, นีลวณฺโณ ผลิตกทลีรุกฺขาทิโก. โย ปน สยมฺปิ พีชคามโต อหุตฺวา อฺมฺปิ พีชคามํ น ชเนติ, อิธ วุตฺโต อนนฺตกเสวาลาทิโกติ. ตตฺถ จตุตฺถํ ภูตคามํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อภูตคามมูลกตฺตา ตาทิสสฺส พีชสฺสา’’ติ. อยํ ปน ตติยพีชคามสฺส จ จตุตฺถภูตคามสฺส จ วิเสโส – ตติยพีชคาเม มูลปณฺณานิ น ปฺายนฺติ, จตุตฺถภูตคาเม ตานิ ปฺายนฺตีติ. มูลปณฺณานํ อปฺายนตฺตา พีชคาโมติ วุตฺโต, เตสํ ปฺายนตฺตา ภูตคาโมติ วุตฺโต. อิตรถา หิ วิโรโธ ภเวยฺยาติ. อตฺตโน วาเท ปาจิตฺติยภาวโต ครุกํ, มหาปจฺจริอาทีนํ วาเท ทุกฺกฏมตฺตภาวโต ลหุกํ. เอตนฺติ านํ.

เอวํ อุทกฏฺํ ทสฺเสตฺวา ถลฏฺํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ถลฏฺเ’’ติอาทิ. ถลฏฺเ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ตตฺถาติ หริตขาณูสุ. อุทฺธํ วฑฺฒตีติ นวสาขานิคฺคมเนน ฉินฺนโต อุปริ วฑฺฒติ. โสติ ขาณุ. ผลิตาย กทลิยา ขาณุ พีชคาเมน สงฺคหิโตติ โยชนา. ผลํ สฺชาตํ เอติสฺสาติ ผลิตา. ตถาติ ‘‘ภูตคาเมเนว สงฺคหิตา’’ติ ปทานิ อากฑฺฒติ. ยทาติ ยสฺมึ กาเล. รตนปฺปมาณาปีติ หตฺถปฺปมาณาปิ. อถาติ อปาทานตฺโถ, ตโต ราสิกรณโต อฺนฺติ อตฺโถ. ภูมิยํ นิขณนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘มูเลสุ เจว ปณฺเณสุ จา’’ติ เอตฺถ จสทฺโท สมุจฺจยตฺโถว, น วิกปฺปตฺโถติ อาห ‘‘มูลมตฺเตสุ ปนา’’ติอาทิ.

พีชานีติ มูลาทิพีชานิ. ปิตานิ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อุปรี’’ติ ปเทน เหฏฺา มูลานิ จาติ อตฺถํ นเยน าเปติ. น องฺกุเร นิคฺคตมตฺเตเยว, อถ โข หริเต นีลปณฺณวณฺเณ ชาเตเยว ภูตคามสงฺคโห กาตพฺโพติ อาห ‘‘หริเต’’ติอาทิ. ตาลฏฺีนํ มูลนฺติ สมฺพนฺโธ. ทนฺตสูจิ วิยาติ หตฺถิทนฺตสูจิ วิย. ยถา อสมฺปุณฺณภูตคาโม ตติโย โกฏฺาโส น อาคโต, น เอวํ อมูลกภูตคาโม. โส ปน อาคโตเยวาติ อาห ‘‘อมูลกภูตคาเม’’ติ. อมูลิกลตา วิย อมูลกภูตคาเม สงฺคหํ คจฺฉตีติ อตฺโถ.

วนฺทากาติ รุกฺขาทนี. สา หิ สยํ รุกฺขํ นิสฺสาย ชายนฺตีปิ อตฺตโน นิสฺสยานํ รุกฺขานํ อทนตฺตา ภกฺขนตฺตา วทียติ ถุตียตีติ ‘‘วนฺทากา’’ติ วุจฺจติ. อฺา วาติ วนฺทากาย อฺา วา. นฺติ วนฺทากาทึ. ตโตติ รุกฺขโต. วนนฺติ ขุทฺทโก คจฺโฉ. ปคุมฺโพติ มหาคจฺโฉ. ทณฺฑโกติ รุกฺโข ทณฺฑโยคโต. ตสฺสาปีติ อมูลิกลตายปิ. อยเมว วินิจฺฉโยติ วนฺทากาทิกสฺส วินิจฺฉโย วิย อยํ วินิจฺฉโย ทฏฺพฺโพติ โยชนา. ‘‘ทฺเว ตีณิ ปตฺตานี’’ติ วุตฺตตฺตา เอกปตฺโต สฺชายนฺโตปิ อคฺคพีชสงฺคหํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. ‘‘อนุปสมฺปนฺเนนา’’ติ ปทํ ‘‘ลิตฺตสฺสา’’ติ ปเท กตฺตา. นิทาฆสมเยติ คิมฺหกาเล. อพฺโพหาริโกติ อาปตฺติยา องฺคนฺติ น โวหริตพฺโพ. โวหริตุํ น อรหตีติ อตฺโถ. เอตนฺติ อพฺโพหาริกตํ, ‘‘สเจ…เป… ปมชฺชิตพฺพา’’ติ วจนํ วา.

อหึ สปฺปํ ฉาเทตีติ อหิจฺฉตฺตํ, ตํเยว อหิจฺฉตฺตกํ. ยถากถฺจิ หิ พฺยุปฺปตฺติ, รุฬฺหิยา อตฺถวินิจฺฉโย. ตสฺมาติ ตโต วิโกปนโต. ตตฺถาติ อหิจฺฉตฺตเก. เหฏฺา ‘‘อุทกปปฺปฏโก’’ติ วตฺวา อิธ ‘‘รุกฺขปปฺปฏิกายปี’’ติ วุตฺตตฺตา ปปฺปฏกสทฺโท ทฺวิลิงฺโคติ ทฏฺพฺโพ. นฺติ ปปฺปฏิกํ. ิตํ นิยฺยาสนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวํ ‘‘ลคฺค’’นฺติ เอตฺถาปิ. หตฺถกุกฺกุจฺเจนาติ หตฺถโลเลน. ‘‘ฉินฺทนฺตสฺสาปี’’ติ ปเท เหตุ.

วาสตฺถิเกนาติ วาสํ อิจฺฉนฺเตน. ‘‘โอจินาเปตพฺพา’’ติ ปเท กตฺตา. อุปฺปาเฏนฺเตหีติ อุทฺธรนฺเตหิ. เตสนฺติ สามเณรานํ. สาขํ คหิตนฺติ สมฺพนฺโธ. ปิตสฺส สิงฺคีเวรสฺสาติ โยชนา.

ฉิชฺชนกนฺติ ฉิชฺชนยุตฺตํ, ฉิชฺชนารหนฺติ อตฺโถ. ‘‘จงฺกมิตฏฺานํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ อิมินา วตฺตสีเสน จงฺกมนํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. ‘‘ภิชฺชตี’’ติ อิมินา อภิชฺชมาเน คณฺิปิ กาตพฺโพติ ทสฺเสติ. ทารุมกฺกฏกนฺติ มกฺกฏสฺส หตฺโถ มกฺกโฏ อุปจาเรน, มกฺกโฏ วิยาติ มกฺกฏโก, สทิสตฺเถ โก. ทารุสงฺขาโต มกฺกฏโก ทารุมกฺกฏโก. ตํ อาโกเฏนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อนิยามิตตฺตาติ อิมนฺติ อนิยามิตตฺตา วจนสฺส. อิทํ มหาสามฺํ, วิเสสสามฺมฺปิ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘นามํ คเหตฺวาปี’’ติอาทิ. สพฺพนฺติ สพฺพํ วจนํ.

‘‘อิมํ ชานาติอาทีสู’’ติ ปทํ ‘‘เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ ปเท อาธาโร. อิมํ มูลเภสชฺชํ ชานาติ อิมํ มูลเภสชฺชํ โยชิตุํ ชานาติ โยชนา. เอตฺตาวตาติ ‘‘อิมํ ชานา’’ติอาทิวจนมตฺเตน. กปฺปิยนฺติ สมณโวหาเรน, โวหารสฺส วา ยุตฺตํ อนุรูปํ. เอตฺถาติ ‘‘กปฺปิยํ กาตพฺพ’’นฺติ วจเน. นิพฺพฏฺฏพีชเมวาติ ผลโต นิพฺพฏฺเฏตฺวา วิสุํ กตํ พีชํ เอว. ตตฺถาติ สุตฺเต. กโรนฺเตน ภิกฺขุนา กาตพฺพนฺติ โยชนา. ‘‘กปฺปิยนฺติ วตฺวาวา’’ติ อิมินา ปมํ กตฺวา อคฺคิสตฺถนขานิ อุทฺธริตฺวา ปจฺฉา วตฺตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. โลหมยสตฺถสฺสาติ อยตมฺพาทิโลหมยสฺส สตฺถสฺส. เตหีติ มนุสฺสาทีนํ นเขหิ. เตหีติ อสฺสาทีนํ ขุเรหิ. เตหีติ หตฺถินเขหิ. เยหีติ นเขหิ. ตตฺถชาตเกหิปีติ ตสฺมึ สตฺเถ ชาตเกหิปิ, นเขหีติ สมฺพนฺโธ.

ตตฺถาติ ปุริมวจนาเปกฺขํ. ‘‘กปฺปิยํ กโรนฺเตนา’’ติอาทิวจนมเปกฺขติ. ‘‘อุจฺฉุํ กปฺปิยํ กริสฺสามี’’ติ อุจฺฉุเมว วิชฺฌติ, ปเคว. ‘‘ทารุํ กปฺปิยํ กริสฺสามี’’ติ อุจฺฉุํ วิชฺฌติ, ‘‘ทารุํ กปฺปิยํ กริสฺสามี’’ติ ทารุเมว วา วิชฺฌติ, วฏฺฏติ เอกาพทฺธตฺตาติ วทนฺติ. นฺติ รชฺชุํ วา วลฺลึ วา. สพฺพํ ขณฺฑนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ มริจปกฺเกสุ. กฏาหนฺติ เอกาย ภาชนวิกติยา นามเมตํ. อิธ ปน พีชานํ ภาชนภาเวน ตํสทิสตฺตา ผลเผคฺคุปิ ‘‘กฏาห’’นฺติ วุจฺจติ. เอกาพทฺธนฺติ กฏาเหน เอกโต อาพทฺธํ.

ตานีติ ติณานิ. เตนาติ รุกฺขปวฏฺฏนาทินา. ตตฺราติ ตสฺมึ ปนปาตนฏฺาเน. ‘‘มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกวณฺณนาย’’นฺติ ปทํ ‘‘วุตฺต’’นฺติ ปเท สามฺาธาโร. ภิกฺขุ อชฺโฌตฺถโฏ โหตีติ สมฺพนฺโธ. โอปาเตติ อาวาเฏ. โส หิ อวปตนฏฺานตฺตา ‘‘โอปาโต’’ติ วุจฺจติ. รุกฺขนฺติ อชฺโฌตฺถฏรุกฺขํ. ภูมินฺติ โอปาตถิรภูมึ. ชีวิตเหตูติ นิมิตฺตตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ชีวิตการณาติ อตฺโถ. ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ ปทํ ‘‘นิกฺขาเมตุ’’นฺติ ปเท ภาวกตฺตา, การิตกตฺตา วา. ‘‘อชฺโฌตฺถฏภิกฺขุ’’นฺติ วา ‘‘โอปาตภิกฺขุ’’นฺติ วา การิตกมฺมํ อชฺฌาหริตพฺพํ. ตตฺถาติ อนาปตฺติภาเว, อนาปตฺติภาวสฺส วา. เอตสฺสาติ สุตฺตสฺส. ปโร ปน การุฺเน กโรตีติ สมฺพนฺโธ. เอตมฺปีติ การุฺมฺปิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาติ. ปมํ.

๒. อฺวาทกสิกฺขาปทํ

๙๔. ทุติเย อนาจารนฺติ อจริตพฺพํ กายวจีทฺวารวีติกฺกมํ. สพฺพนามสฺส อนิยมตฺถตฺตา อิธ วจนนฺติ อาห ‘‘อฺเน วจเนน อฺํ วจน’’นฺติ. โสติ ภิกฺขุ, วทตีติ สมฺพนฺโธ. โกติ โก ปุคฺคโล. กินฺติ กึ อาปตฺตึ. กิสฺมินฺติ กิสฺมึ วตฺถุสฺมึ. กินฺติ กึ กมฺมํ. นฺติ กํ ปุคฺคลํ. กินฺติ กึ วจนํ.

เอตฺถาติ ‘‘โก อาปนฺโน’’ติอาทิปาฬิยํ. ‘‘ภิกฺขูหี’’ติ ปทํ ‘‘วุตฺโต’’ติ ปเท กตฺตา. อสารุปฺปนฺติ ภิกฺขูนํ อสารุปฺปํ. เอโสติ เอโส อตฺโถ, วิภโวติ อตฺโถ. เอตนฺติ วตฺถุ. ภณนฺโต วา หุตฺวา อฺเนฺํ ปฏิจรตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ ปฏิจฺฉนฺนาสเน. โสตนฺติ โสตทฺวารํ. จกฺขุนฺติ จกฺขุทฺวารํ.

๙๘. อฺนฺติ ปุจฺฉิตตฺถโต อฺํ อปุจฺฉิตมตฺถํ. ภาวปฺปธาโนยํ กตฺตุนิทฺเทโสติ อาห ‘‘อฺเนฺํ ปฏิจรณสฺเสตํ นาม’’นฺติ. ตุณฺหีภาวสฺสาติ อภาสนสฺส. อาตฺยูปสคฺโค ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ อาห ‘‘อาโรเปตู’’ติ. เอวํ ‘‘อโรปิเต’’ติ เอตฺถปิ. เตนาห ‘‘อนาโรปิเต’’ติ.

๑๐๑. นฺติ อฺวาทกวิเหสกโรปนกมฺมํ. อสฺสาติ ภเวยฺย, โหติ วา.

๑๐๒. กินฺติ กึ วจนํ. เยนาติ เยน พฺยาธินา กเถตุํ น สกฺโกติ, ตาทิโส พฺยาธิ มุเข โหตีติ โยชนา. ตปฺปจฺจยาติ ตโต กถิตการณาติ. ทุติยํ.

๓. อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทํ

๑๐๓. ตติเย ภิกฺขู อุชฺฌาเปนฺตีติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขู’’ติ การิตกมฺมตฺตา กรณตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘เตหิ ภิกฺขูหี’’ติ. โอการวิปรีโต อุกาโรติ จ เฌสทฺโท าณตฺโถติ จ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อวชานาเปนฺตี’’ติ. ‘‘ตํ อายสฺมนฺต’’นฺติ ปทํ ‘‘อวชานาเปนฺตี’’ติ ปเท ธาตุกมฺมํ. อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ เฌสทฺโท โอโลกนตฺโถ จ จินฺตนตฺโถ จ โหติ, เตนาห ‘‘โอโลกาเปนฺตี’’ติอาทิ. เอตฺถาติ ‘‘ภิกฺขู อุชฺฌาเปนฺตี’’ติ ปเท. ฉนฺทายาติ ฉนฺทตฺถํ. เยสํ เสนาสนานิ จ ปฺเปติ, ภตฺตานิ จ อุทฺทิสติ, เตสํ อตฺตนิ เปมตฺถนฺติ อตฺโถ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘ฉนฺทายาติ ฉนฺเทนา’’ติ วุตฺตํ. อิมินา ลิงฺควิปลฺลาสนโย วุตฺโต. ปเรสํ อตฺตโน เปเมนาติ อตฺโถ. ปกฺขปาเตนาติ อตฺตโน ปกฺเข ปาตาปเนน.

๑๐๕. อุชฺฌาเปนฺติ อเนนาติ อุชฺฌาปนกํ. ขิยฺยนฺติ อเนนาติ ขิยฺยนกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน วจเนนา’’ติอาทิ.

๑๐๖. อุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน สมฺมตํ มงฺกุกตฺตุกาโมติ สมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน สมฺมต’’นฺติอาทิ. สมฺพชฺฌนํ สมฺพนฺโธ, กาตพฺโพติ โยชนา. อุปสมฺปนฺนสฺส สงฺเฆน สมฺมตสฺส อวณฺณํ กตฺตุกาโม อยสํ กตฺตุกาโมติ วิภตฺติวิปริณาเมน สมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิภตฺติวิปริณาโม กาตพฺโพ’’ติ. ‘‘วเสนา’’ติ ปทํ วิภตฺติวิปริณาโม กาตพฺโพ’’ติ ปเท วิเสสนํ. ยสฺมา วิเสโส นตฺถิ, ตสฺมา กตนฺติ โยชนา. นฺติ ‘‘ขิยฺยนก’’นฺติ ปทํ. โส จ ภิกฺขูติ อุชฺฌาปนโก จ ขิยฺยนโก จ โส จ ภิกฺขุ. อถาติ ตสฺมา อุชฺฌาปนกขิยฺยนกกรตฺตา. อสฺสาติ ภิกฺขุโน. อสฺสาติ ภเวยฺย.

‘‘อุปสมฺปนฺน’’นฺติ ปทํ ‘‘อุชฺฌาเปตี’’ติ ปเท ธาตุกมฺมํ ‘‘อนุปสมฺปนฺน’’นฺติ ปทํ การิตกมฺมํ, ‘‘อนุปสมฺปนฺน’’นฺติ ปทํ ‘‘อุชฺฌาเปตี’’ติ การิตกิริยํ อเปกฺขิตฺวา กมฺมํ โหติ. ‘‘ขิยฺยตี’’ติ สุทฺธกิริยาย อเปกฺขาย วิภตฺติวิปลฺลาโส โหตีติ อาห ‘‘ตสฺส วา’’ติอาทิ. ตสฺสาติ อนุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเกติ สมฺพนฺโธ. นฺติ สงฺเฆน สมฺมตํ อุปสมฺปนฺนํ. ‘‘สงฺเฆน อสมฺมต’’นฺติ เอตฺถ น อปโลกนกมฺเมน อสมฺมตํ, กมฺมวาจาย ปน อสมฺมตนฺติ อาห ‘‘กมฺมวาจายา’’ติอาทิ. ทฺเว ตโย หุตฺวา กมฺมวาจาย สมฺมนิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา อสมฺมตนฺติ จ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺรา’’ติอาทิ. ยตฺราติ ยสฺมึ วิหาเร. ‘‘อนุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน สมฺมต’’นฺติ เอตฺถ อนุปสมฺปนฺนสฺส สมฺมุติโย ทาตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา ปุพฺพโวหารวเสน สมฺมตนฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ. นฺติ อนุปสมฺปนฺนภาเว ิตํ. พฺยตฺตสฺสาติ วิยตฺตสฺส. สงฺเฆน วา กโตติ โยชนาติ. ตติยํ.

๔. ปมเสนาสนสิกฺขาปทํ

๑๐๘. จตุตฺเถ หิมเมว หิมนฺโต, หิมนฺเต นิยุตฺโต เหมนฺติโก, กาโลติ อาห ‘‘เหมนฺตกาเล’’ติ. โอตาเปนฺตา ปกฺกมึสูติ สมฺพนฺโธ. กาลสทฺทสฺส สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา สมฺพนฺธาเปกฺโขติ อาห ‘‘ยสฺส กสฺสจี’’ติ. หิมวสฺเสนาติ หิเมน จ วสฺเสน จ.

๑๑๐. ‘‘วสฺสิโก’’ติ น สงฺเกตาติ อวสฺสิกสงฺเกตา. ‘‘อฏฺ มาเส’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ ‘‘อวสฺสิกสงฺเกเต’’ติ วิเสสิตตฺตา เหมนฺติกคิมฺหิกมาสาเยว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘จตฺตาโร เหมนฺติเก’’ติอาทิ. ยตฺถาติ ยสฺมึ รุกฺเข. น อูหทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘กากา วา’’ติ เอตฺถ วาสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตนาห ‘‘อฺเ วา สกุนฺตา’’ติ. ตสฺมาติ ยสฺมา อนุชานาติ, ตสฺมา. ยตฺถาติ ยสฺมึ รุกฺเข, วิสฺสมิตฺวา คจฺฉนฺตีติ โยชนา. ยสฺมินฺติ รุกฺเข, กตฺวา วสนฺตีติ โยชนา. อฏฺ มาเส เอวาติ สมฺภวโต อาห ‘‘เยสุ ชนปเทสู’’ติอาทิ. เตสุปีติ ชนปเทสุปิ. อวสฺสิกสงฺเกเต เอวาติ สมฺภวโต อาห ‘‘ยตฺถา’’ติอาทิ. ยตฺถาติ เยสุ ชนปเทสุ. ‘‘วิคตวลาหกํ วิสุทฺธํ นภํ โหตี’’ติ อิมินา สเจ อวิคตวลาหกํ อวิสุทฺธํ นภํ โหติ, นิกฺขิปิตุํ น วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ‘‘เอวรูเป กาเล’’ติ ปทํ ‘‘นิกฺขิปิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปเท อาธาโร.

อพฺโภกาสิเกนาปีติ อพฺโภกาสธุตงฺคยุตฺเตนาปิ. ปิสทฺโท รุกฺขมูลิกสฺส อเปกฺขโก. วตฺตํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิ. ตสฺสาติ อพฺโภกาสิกสฺส. หิสทฺโท วิตฺถารโชตโก. ตตฺเถวาติ ปุคฺคลิกมฺจเกเยว. สงฺฆิกํ มฺจนฺติ สมฺพนฺโธ. วีตมฺจโกติ วายิตมฺจโก. ตสฺมินฺติ วีตมฺจเก. ปุราณมฺจโก นสฺสนฺโตปิ อนคฺโฆติ อาห ‘‘ปุราณมฺจโก คเหตพฺโพ’’ติ. จมฺเมน อวนหิตพฺโพติ โอนทฺโธ, โส เอว โอนทฺธโก. คเหตฺวา จ ปน ปฺเปตฺวา นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา. อสมเยติ วสฺสิกสงฺขาเต อกาเล. จตุคฺคุเณนาปีติ จตุปฏเลนปิ. วฏฺฏนฺติ วลาหกา อาวฏฺฏนฺติ อสฺมึ สมเยติ วฏฺฏุโล, โส เอว วฏฺฏลิโก, สตฺตาหํ วฏฺฏลิโก, สตฺตาโห วา วฏฺฏลิโก สตฺตาหวฏฺฏลิโก, โส อาทิ เยสํ ตานีติ สตฺตาหวฏฺฏลิกาทีนิ. อาทิสทฺเทน สตฺตาหโต อูนาธิกานิ คเหตพฺพานิ. กายานุคติกตฺตาติ กายํ อนุคมกตฺตา กายสทิสตฺตาติ อตฺโถ.

ปณฺณกุฏีสูติ ปณฺเณน ฉาทิตกุฏีสุ. สภาคภิกฺขูนนฺติ อตฺตนา สภาคภิกฺขูนํ, สนฺติกนฺติ สมฺพนฺโธ. อโนวสฺสเก าเนติ โยชนา. ลคฺเคตฺวาติ ลมฺเพตฺวา, อยเมว วา ปาโ. ‘‘สมฺมชฺชนิ’’นฺติ ปทํ ‘‘คเหตฺวา’’ติ ปเท อวุตฺตกมฺมํ, ‘‘เปตพฺพา’’ติ ปเท วุตฺตกมฺมํ. โธวิตฺวาติ สมฺมชฺชนึ สุทฺธํ กตฺวา. อุโปสถาคาราทีสูติอาทิสทฺเทน ปริเวณาทีนิ คเหตพฺพานิ.

โย ปน ภิกฺขุ คนฺตุกาโม โหติ, เตนาติ โยชนา. ตตฺถาติ สาลายํ. ยตฺถ กตฺถจีติ ยสฺมึ กิสฺมิฺจิ าเน. ปากติกฏฺาเนติ ปกติยา คหิตฏฺาเน. ตตฺร ตตฺเรวาติ เตสุ เตสุ เจติยงฺคณาทีสุเยว. อสนสาลนฺติ อสนฺติ ภกฺขนฺติ อสฺสํ สาลายนฺติ อสนา, อสนา จ สา สาลา เจติ อสนสาลา, โภชนสาลาติ อตฺโถ. ตตฺราติ ตสฺส สมฺมชฺชนฺตสฺส, ตสฺมึ ‘‘วตฺตํ ชานิตพฺพ’’นฺติ ปาเ วา. มชฺฌโตติ ปวิตฺตโต, สุทฺธฏฺานโตติ อตฺโถ. ปาทฏฺานาภิมุขาติ สมฺมชฺชนฺตสฺส ปาทฏฺานํ อภิมุขา. วาลิกา หริตพฺพาติ ปํสุ จ วาลิกา จ อปเนตพฺพา. สมฺมุฺจนีสลากาย ปรํ เปลฺเลตพฺพาติ อธิปฺปาโย. พหีติ สมฺมชฺชิตพฺพตลโต พหิ.

๑๑๑. มสารโกตีติ เอตฺถ อิติสทฺโท นามปริยาโย, มสารโก นามาติ อตฺโถ. เอวํ พุนฺทิกาพทฺโธตีติอาทีสุปิ. ปาเท มสิตฺวา วิชฺฌิตฺวา ตตฺถ อฏนิโย ปเวเสตพฺพา เอตฺถาติ มสารโก. พุนฺโท เอว พุนฺทิโก, ปาโท, ตสฺมึ อาพทฺธา พนฺธิตา อฏนี ยสฺสาติ พุนฺทิกาพทฺโธ. กุฬีรสฺส ปาโท วิย ปาโท ยสฺสาติ กุฬีรปาทโก, ยถา กุฬีโร วงฺกปาโท โหติ, เอวํ วงฺกปาโทติ วุตฺตํ โหติ. อาหจฺจ องฺเค วิชฺฌิตฺวา ตตฺถ ปเวสิโต ปาโท ยสฺสาติ อาหจฺจปาทโก. อาณินฺติ อคฺคขิลํ. มฺจติ ปุคฺคลํ ธาเรตีติ มฺโจ. ปีติ วิสมทุกฺขํ หึสตีติ ปีํ. ปณโวติ เอโก ตูริยวิเสโส, ตสฺส สณฺานํ กตฺวาติ อตฺโถ. ตฺหิ เอตรหิ พุทฺธปฏิมสฺส ปลฺลงฺกสณฺานํ โหติ. นฺติ โกจฺฉํ. กโรนฺติ กิราติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ เสนาสนปริโภเค. หีติ สจฺจํ. นฺติ โกจฺฉํ มหคฺฆํ โหติ, มหคฺฆตฺตา ภทฺทปีนฺติปิ วุจฺจติ. เยนาติ เยน ภิกฺขุนา. ‘‘ถามมชฺฌิมสฺสา’’ติ ปเทน ปมาณมชฺฌิมํ นิวตฺเตติ.

เอตฺถาติ ‘‘อนาปุจฺฉํ วา คจฺเฉยฺยา’’ติ ปเท. เถโร อาณาเปตีติ โยชนา. อาณาเปตีติ จ อาณ-ธาตุยา เอว เปสนสงฺขาตสฺส เหตฺวตฺถสฺส วาจกตฺตา ณาเปสทฺโท สฺวตฺโถว. โสติ ทหโร. ตถาติ ยถา เถเรน วุตฺโต, ตถา กตฺวาติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ทิวาฏฺาเน, มฺจปีเ วา. ตโตติ ปนกาลโต. ปริพุนฺเธติ หึ เสตีติ ปลิโพโธ, ปริสทฺโท อุปสคฺโค, โส วิการวเสน อฺถา ชาโต. โส ปลิโพโธ อฺตฺถ อาวาสาทิโก, อิธ ปน สนฺถราปิตมฺจาทิโก. สายนฺติ สายนฺเห, ภุมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. เถโร ภณตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ มฺจปีเ. ‘‘พาโล โหตี’’ติ วตฺวา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุคฺคหิตวตฺโต’’ติ. อนุคฺคหิตํ วตฺตํ เยนาติ อนุคฺคหิตวตฺโต, เถโร. ตชฺเชตีติ อุพฺเพเชติ. ตสฺมินฺติ ทหเร. อสฺสาติ เถรสฺส.

อาณตฺติกฺขเณเยวาติ เถรสฺส เปสนกฺขเณเยว. ทหโร วทตีติ โยชนา. ‘‘เถโร’’ติ ปทํ ‘‘วตฺวา คจฺฉตี’’ติ ปททฺวเย กตฺตา, ‘‘กาเรตพฺโพ’’ติ ปเท กมฺมํ. นนฺติ มฺจปีํ, ‘‘ปฺเปตฺวา’’ติปทมเปกฺขิย เอวํ วุตฺตํ. นนฺติ ทหรํ วา. ‘‘วตฺวา’’ติ ปทมเปกฺขิย เอวํ วุตฺตํ. ตตฺเถวาติ มฺจปีเเยว. อสฺสาติ เถรสฺส. ตตฺถาติ ทิวาฏฺาเน. โภชนสาลโต อฺตฺถ คจฺฉนฺโตติ โภชนสาลโต นิกฺขมิตฺวา มฺจปีปฺาปนฏฺานโต อฺํ านํ คจฺฉนฺโต, เถโรติ โยชนา. ตตฺเถวาติ ทิวาฏฺาเนเยว. ยตฺริจฺฉตีติ ยํ านํ คนฺตุมิจฺฉตีติ อตฺโถ. อนฺตรสนฺนิปาเตติ สกลํ อโหรตฺตํ อสนฺนิปาเตตฺวา อนฺตเร สนฺนิปาเต สตีติ โยชนา.

ตตฺถาติ ตสฺมึ าเน. อาคนฺตุกา คณฺหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ คณฺหนโต. เตสนฺติ อาคนฺตุกานํ. เยหีติ อาวาสิโก วา โหตุ, อาคนฺตุโก วา, เยหิ ภิกฺขูหิ. เตติ นิสินฺนกภิกฺขู. อุทฺธํ ปาฬิปาํ สาเรติ ปวตฺเตตีติ อุสฺสารโก. ธมฺมกถายํ สาธูติ ธมฺมกถิโก. ตสฺมินฺติ อุสฺสารเก วา ธมฺมกถิเก วา. อโหรตฺตนฺติ อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, อจฺจนฺตสํโยคปทํ. อิตรสฺมินฺติ ปมํ นิสินฺนภิกฺขุโต อฺสฺมึ ภิกฺขุมฺหีติ โยชนา. อนฺโตอุปจารฏฺเเยวาติ เลฑฺฑุปาตสงฺขาตสฺส อุปจารสฺส อนฺโต ิเตเยว, อนาทเร เจตํ ภุมฺมํ. สพฺพตฺถาติ อาปตฺติวารอนาปตฺติวาเรสุ.

๑๑๒. จิมิลิกํ วาติอาทีสุ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. นฺติ จิมิลิกตฺถรณํ. อุตฺตริ อตฺถริตพฺพนฺติ อุตฺตรตฺถรณนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุตฺตรตฺถรณํ นามา’’ติอาทิ. ภูมิยนฺติ สุธาทิปริกมฺเมน อกตายํ ปกติภูมิยํ. จมฺมขณฺโฑติ เอตฺถ จมฺมํเยว อนฺเต ขณฺฑตฺตา ฉินฺนตฺตา จมฺมขณฺโฑติ วุจฺจติ. นนุ สีหจมฺมาทีนิ น กปฺปนฺตีติ อาห ‘‘อฏฺกถาสุ หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ. ตสฺมาติ ยสฺมา น ทิสฺสติ, ตสฺมา. ปริหรเณเยวาติ อตฺตโน สนฺตกนฺติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา, ปุคฺคลิกนฺติ วา ปริคฺคเหตฺวา ตํ ตํ านํ หรเณเยว. ปาโท ปุฺฉียติ โสธียติ เอตายาติ ปาทปุฺฉนีติ กตฺวา รชฺชุปิโลติกาโย ปาทปุฺฉนีติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปาทปุฺฉนี นามา’’ติอาทิ. มยสทฺทโลปํ กตฺวา ผลกปีนฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ผลกปีํ นาม ผลกมยํ ปี’’นฺติ. ผลกฺจ ปีฺจ ผลกปีนฺติ วา ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อถ วา’’ติ. เอเตนาติ ‘‘ผลกปี’’นฺติ ปเทน. ‘‘สงฺคหิต’’นฺติ ปเท กรณํ, กตฺตา วา. พีชนิปตฺตกนฺติ จตุรสฺสพีชนีเยว สกุณปตฺตสทิสตฺตา พีชนิปตฺตกํ, สทิสตฺเถ โก. ‘‘อชฺโฌกาเส’’ติ ปทํ ‘‘ปจิตฺวา’’ติ ปเท อาธาโร. อคฺคิสาลายนฺติ อคฺคินา ปจนสาลายํ. ปพฺภาเรติ เลณสทิเส ปพฺภาเร. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน.

ยสฺมินฺติ ปุคฺคเล. ‘‘อตฺตโน ปุคฺคลิกมิว โหตี’’ติ อิมินา อนาปตฺตีติ ทสฺเสติ.

๑๑๓. โย ภิกฺขุ วา ลชฺชี โหติ, ตถารูปํ ภิกฺขุํ วา ติ โยชนา. ‘‘ลชฺชี โหตี’’ติ วตฺวา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน ปลิโพธํ วิย มฺตี’’ติ. โยติ อาปุจฺฉโก ภิกฺขุ. ‘‘เกนจิ อุปทฺทุตํ โหตี’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สเจปิ หี’’ติอาทิ. หิสทฺโท วิตฺถารโชตโก. วุฑฺฒตโร ภิกฺขุ คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธ. ตํ ปเทสนฺติ เสนาสนฏฺปิตฏฺานํ. อาปทาสูติ วิปตฺตีสูติ. จตุตฺถํ.

๕. ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทํ

๑๑๖. ปฺจเม มฺจกภิสีติ มฺเจ อตฺถริตพฺโพ มฺจโก, โสเยว ภิสีติ มฺจกภิสิ. เอวํ ปีกภิสิปิ. ปาวาโร โกชโวติ ทฺเวเยว ปจฺจตฺถรณนฺติ วุตฺตาติ อาห ‘‘ปาวาโร’’ติอาทิ. วุตฺตนฺติ อฏฺกถาสุ วุตฺตํ. ทุติยาติกฺกเมติ ทุติยปาทาติกฺกเม. เสนาสนโตติ สเจ เอกํ เสนาสนํ โหติ, ตโต. อถ พหูนิ เสนาสนานิ โหนฺติ, สพฺพปจฺฉิมเสนาสนโต. เอโก เลฑฺฑุปาโต เสนาสนสฺส อุปจาโร โหติ, เอโก ปริกฺเขปารโหติ อาห ‘‘ทฺเว เลฑฺฑุปาตา’’ติ.

สเจ ภิกฺขุ, สามเณโร, อารามิโก จาติ ตโย โหนฺติ, ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉิตฺวา สามเณโร วา อารามิโก วา น อาปุจฺฉิตพฺโพ. อถ สามเณโร, อารามิโก จาติ ทฺเว โหนฺติ, สามเณรํ อนาปุจฺฉิตฺวา อารามิโกว น อาปุจฺฉิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขุมฺหิ สตี’’ติอาทิ. ตีสุปิ อสนฺเตสุ อาปุจฺฉิตพฺพวิธึ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตสฺมิมฺปิ อสตี’’ติอาทิ. เยนาติ อุปาสเกน, ‘‘การิโต’’ติ ปเท กตฺตา. ตสฺสาติ วิหารสามิกสฺส. ตสฺมิมฺปิ อสติ คนฺตพฺพนฺติ โยชนา. ปาสาเณสูติ ปาสาณผลเกสุ. สเจ อุสฺสหตีติ สเจ สกฺโกติ. อุสฺสหนฺเตน ภิกฺขุนา เปตพฺพนฺติ โยชนา. เตปีติ อุปาสกาปิ, น สมฺปฏิจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ทารุภณฺฑาทีสุ.

ปริจฺเฉทากาเรน เวณียติ ทิสฺสตีติ ปริเวณํ. ‘‘อถ โข’’ติ ปทํ ‘‘เวทิตพฺพ’’นฺติ ปเท อรุจิลกฺขณํ. ‘‘อาสนฺเน’’ติ อิมินา อุปจารสทฺทสฺส อุปฏฺานตฺถอฺโรปนตฺเถ นิวตฺเตติ. ยสฺมา วมฺมิกราสิเยว โหติ, ตสฺมาติ โยชนา. อุปจินนฺตีติ อุปจิกา, ตาหิ นิมิตฺตภูตาหิ ปลุชฺชติ นสฺสตีติ อตฺโถ. เสนาสนนฺติ วิหารํ. ขายิตุนฺติ ขาทิตุํ, อยเมว วา ปาโ. นฺติ มฺจปีํ. มฺจปีํ วิหาเร อปฺเปตฺวา วิหารูปจาเร ปฺาปนสฺส วิเสสผลํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘วิหารูปจาเร ปนา’’ติอาทิ. วิหารูปจาเร ปฺปิตนฺติ สมฺพนฺโธ.

๑๑๘. ‘‘คจฺฉนฺเตนา’’ติ ปทํ ‘‘คนฺตพฺพ’’นฺติ ปเท กตฺตา. ตเถวาติ ยถา ปุริมภิกฺขุ กโรติ, ตเถว. วสนฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิสาเมตพฺพนฺติ โยชนา. รตฺติฏฺานนฺติ รตฺตึ วสนฏฺานํ.

ยา ทีฆสาลา วา ยา ปณฺณสาลา วา อุปจิกานํ อุฏฺานฏฺานํ โหติ, ตโตติ โยชนา. ตสฺมินฺติ ทีฆสาลาทิเก. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา, สนฺติฏฺนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สิลุจฺจโยติ ปพฺพโต, ตสฺมึ เลณํ สิลุจฺจยเลณํ, ปพฺพตคุหาติ อตฺโถ. อุปจิกาสงฺกาติ อุปจิกานํ อุฏฺานฏฺานนฺติ อาสงฺกา. ตโตติ ปาสาณปิฏฺิยํ วา ปาสาณถมฺเภสุ วา กตเสนาสนาทิโต. อาคนฺตุโก โย ภิกฺขุ อนุวตฺตนฺโต วสตีติ สมฺพนฺโธ. โสติ อาคนฺตุโก ภิกฺขุ. ปุน โสติ อาคนฺตุโก ภิกฺขุเยว. ตโตติ คเหตฺวา อิสฺสริเยน วสนโต. อุโภปีติ อาวาสิโกปิ อาคนฺตุโกปิ ทฺเว ภิกฺขู. เตสูติ ทฺวีสุ ตีสุ. ปจฺฉิมสฺสาติ สพฺพปจฺฉิมสฺส. อาโภเคนาติ อาโภคมตฺเตน มุตฺติ นตฺถิ, อาปุจฺฉิตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโย. อฺโตติ อฺาวาสโต. อฺตฺราติ อฺสฺมึ อาวาเส. ตตฺเถวาติ อานีตาวาเสเยว. เตนาติ วุฑฺฒตเรน, ‘‘สมฺปฏิจฺฉิเต’’ติ ปเท กตฺตา. สมฺปฏิจฺฉิเตติ วุฑฺฒตเรน สมฺปฏิจฺฉิเตปิ อิตรสฺส คนฺตุํ วฏฺฏติ อาปุจฺฉิตตฺตาติ วทนฺติ. นฏฺํ วาติ นฏฺเ วา เสนาสเน สติ คีวา น โหตีติ โยชนา. อฺสฺสาติ อวิสฺสาสิกปุคฺคลสฺส. นฏฺานีติ นฏฺเสุ มฺจปีเสุ สนฺเตสุ.

วุฑฺฒตโร ภิกฺขุ จ อิสฺสริโย จ ยกฺโข จ สีโห จ วาฬมิโค จ กณฺหสปฺโป จ วุฑฺฒ…เป… กณฺหสปฺปา, เต อาทโย เยสํ เตติ วุฑฺฒ…เป… กณฺหสปฺปาทโย, เตสุ. อาทิสทฺเทน เปตาทโย สงฺคณฺหาติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. อสฺสาติ ภิกฺขุโน. ‘‘ปลิพุทฺโธ’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อุปทฺทุโต’’ติ. ปฺจมํ.

๖. อนุปขชฺชสิกฺขาปทํ

๑๑๙. ฉฏฺเ รูมฺภิตฺวาติ นิวาเรตฺวา, อาวรณํ กตฺวาติ อตฺโถ. วสฺสคฺเคนาติ วสฺสคณนาย. อนุปขชฺชาติ เอตฺถ ขท หึสายนฺติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๕ ทการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา ขทสทฺโท หึสตฺโถ โหติ. อนุสมีปํ อุปคนฺตฺวา ขทนํ หึ สนํ นาม อนุสมีปํ ปวิสนเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุปวิสิตฺวา’’ติ.

๑๒๐. ‘‘ชาน’’นฺติ เอตฺถ ชานนาการํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนุฏฺาปนีโย อย’’นฺติ. เตเนวาติ ชานนเหตุนา เอว. อสฺสาติ ‘‘ชาน’’นฺติปทสฺส. หีติ วิตฺถารโชตโก. สงฺโฆ ปน เทตีติ สมฺพนฺโธ. ยสฺสาติ วุฑฺฒาทีสุ อฺตรสฺส. เอตฺถาติ วุฑฺฒคิลานาทีสุ. คิลานสฺสปิ เทตีติ โยชนา. ‘‘คิลาโน’’ติ ปทํ ‘‘น ปีเฬตพฺโพ, อนุกมฺปิตพฺโพ’’ติปททฺวเย วุตฺตกมฺมํ. ‘‘กามฺจา’’ติ ปทสฺส อนุคฺคหตฺถโชตกตฺตา ปนสทฺโท ครหตฺถโชตโก.

๑๒๑. มฺจปีานํ อุปจาโร นามาติ สมฺพนฺโธ. ยโตติ ยโต กุโตจิ านโต. ยาว มฺจปีํ อตฺถิ, ตาว อุปจาโร นามาติ โยชนา. ตสฺมึ อุปจาเร ิตสฺส ภิกฺขุโน อุปจาเรติ สมฺพนฺโธ.

‘‘อภินิสีทติ วา อภินิปชฺชติ วา’’ติ เอตฺถ วาสทฺทสฺส อนิยมวิกปฺปตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อภินิสีทนมตฺเตนา’’ติอาทิ.

๑๒๒. อิโตติ วารโต. อิธาติ อิมสฺมึ ปาจิตฺติยวาเร. ยถา วุตฺโต, เอวนฺติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺเถวาติ สพฺเพสุ เอว วิหารปริเวเณสุ. อสฺสาติ วิสภาคปุคฺคลสฺส. อิธาปีติ อิมสฺมิมฺปิ สิกฺขาปเท. ตตฺถาติ วิสฺสาสิกปุคฺคเล.

๑๒๓. ปาฬิยํ ‘‘อาปทาสู’’ติปทํ ‘‘ปวิสตี’’ติ อชฺฌาหารปเทน สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ อาห ‘‘อาปทาสูติอาที’’ติ. ฉฏฺํ.

๗. นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทํ

๑๒๖. สตฺตเม เย ปาสาทา วา ยานิ วา จตุสฺสาลานีติ โยชนา. จตสฺโส ภูมิโย เอเตสนฺติ จตุภูมกา. เอวํ ปฺจภูมกา. โกฏฺกานีติ ทฺวารโกฏฺกานิ. ‘‘ปาสาทา’’ติปทมเปกฺขิย วุตฺตํ ‘‘เย’’ติปทํ, ‘‘จตุสฺสาลานี’’ติปเท อเปกฺขิเต ‘‘ยานี’’ติ ลิงฺควิปลฺลาโส โหติ. เสนาสเนสุ เอเกน ปโยเคน พหุเก ทฺวาเร ภิกฺขุํ อติกฺกาเมตีติ สมฺพนฺโธ. นานาปโยเคหิ นานาทฺวาเร ภิกฺขุํ อติกฺกาเมนฺตสฺสาติ โยชนา. ‘‘ทฺวารคณนายา’’ติอิมินา ปโยคคณนายาติปิ อตฺถํ าเปติ อตฺถโต ปากฏตฺตา. อนามสิตฺวาติ อฉุปิตฺวา.

เอตฺตกานีติ เอตปมาณานิ. ตสฺสาติ นิกฺกฑฺฒิยมานสฺส ภิกฺขุสฺส. คาฬฺหนฺติ ทฬฺหํ.

๑๒๗. อิธาปีติ อิมสฺมิมฺปิ สิกฺขาปเท. ปิสทฺโท ปุริมสิกฺขาปทาเปกฺโข. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ สิกฺขาปเทสุ. ยตฺราติ ยสฺมึ สิกฺขาปเท.

๑๒๘. โสติ ภณฺฑนการกกลหการโก ภิกฺขุ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ปกฺขนฺติ อตฺตโน ปกฺขํ. นิกฺกฑฺฒิยมานปุคฺคลปกฺเข อุมฺมตฺตกสฺส นิกฺกฑฺฒติ วา นิกฺกฑฺฒาเปติ วาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. นิกฺกฑฺฒกปุคฺคลปกฺเข อุมฺมตฺตกสฺส อนาปตฺตีติ สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ. สตฺตมํ.

๘. เวหาสกุฏิสิกฺขาปทํ

๑๒๙. อฏฺเม อจฺฉนฺนตลตฺตา อุปริ เวหาโส เอติสฺสาติ อุปริเวหาสา, สา จ สา กุฏิ เจติ อุปริเวหาสกุฏีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปริอจฺฉนฺนตลายา’’ติ. ตสฺสา กุฏิยา สรูปํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ทฺวิภูมิกกุฏิยา วา’’ติอาทิ. ‘‘มฺจ’’นฺติ ปทํ ‘‘อภี’’ติอุปสคฺเคน สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ อาห ‘‘อภิภวิตฺวา’’ติ. ‘‘นิสีทตี’’ติ กิริยาปเทน วา โยเชตพฺโพติ อาห ‘‘ภุมฺมตฺเถ วา’’ติอาทิ. เอตนฺติ ‘‘มฺจ’’นฺติปเท เอตํ วจนํ อุปโยควจนํ. อถ วา เอตนฺติ ‘‘มฺจ’’นฺติปทํ อุปโยควจนวนฺตํ. เอตฺถ จ ปจฺฉิมสมฺพนฺเธ อภีตฺยูปสคฺโค ปทาลงฺการมตฺโต ปทวิภูสนมตฺโตติ อาห ‘‘อภีติ อิทํ ปนา’’ติอาทิ. ปทโสภณตฺถนฺติ ปทสฺส อลงฺการตฺถํ วิภูสนตฺถํ ปทสฺส ผุลฺลิตตฺถนฺติ อธิปฺปาโย. นิปติตฺวาติ เอตฺถ นีตฺยูปสคฺโค ธาตฺวตฺถานุวตฺตโกติ อาห ‘‘ปติตฺวา’’ติ. อถ วา นิกฺขนฺตตฺถวาจโกติ อาห ‘‘นิกฺขมิตฺวา วา’’ติ. อิมินา นีตฺยูปสคฺคสฺส ธาตฺวตฺถวิเสสกตํ ทีเปติ, นิกฺขนฺโต หุตฺวา ปติตฺวาติ อตฺโถ. หีติ ยสฺมา. อาณีติ อคฺคขีลา.

๑๓๑. ยา กุฏิ สีสํ น ฆฏฺเฏติ, สา อสีสฆฏฺฏา นามาติ โยชนา. ‘‘ปมาณมชฺฌิมสฺสา’’ติอิมินา ถามมชฺฌิมํ นิวตฺเตติ. สพฺพเหฏฺิมาหีติ สพฺเพสํ ทพฺพสมฺภารานํ เหฏฺา ิตาหิ. ตุลาหีติ เคหถมฺภานมุปริ วิตฺถารวเสน ิเตหิ กฏฺวิเสเสหิ. อิมินา อฏฺกถาวจเนน จ ตุลาย สรูปํ ปากฏํ. เกจิ ปน ตุลาย สรูปํ อฺถา วทนฺติ. เอเตนาติ ‘‘มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส อสีสฆฏฺฏา’’ติวจเนน ทสฺสิตา โหตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. ยา กาจิ กุฏิ วุจฺจตีติ โยชนา. อุปรีติ ทฺวิภูมิกกุฏิยํ ภูมิโต อุปริ ภูมิยํ. อจฺฉนฺนตลาติ อนุลฺโลจตลา, อวิตานตลาติ อตฺโถ. อิธ ปนาติ อิมสฺมึ ปน สิกฺขาปเท.

๑๓๓. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ยายนฺติ ยา อยํ กุฏิ. ตตฺถาติ ตสฺสํ สีสฆฏฺฏกุฏิยํ. อโนณเตน ภิกฺขุนาติ โยชนา. ยสฺสาติ กุฏิยา. อปริโภคนฺติ น ปริภุฺชิตพฺพํ, น ปริภุฺชนารหนฺติ อตฺโถ. ปตาณีติ ปตนสฺส นิวารณา อาณิ อคฺคขีลา. สา หิ อาพนฺธํ นยติ ปวตฺเตตีติ อาณีติ วุจฺจติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ มฺจปีเ. น นิปฺปตนฺตีติ นิกฺขนฺโต หุตฺวา น ปตนฺติ. อาหจฺจปาทเกติ องฺเค อาหนิตฺวา วิชฺฌิตฺวา ตตฺถ ปเวสิตปาทเก. นาคทนฺตกาทีสูติ นาคสฺส ทนฺโต วิยาติ นาคทนฺตโก, สทิสตฺเถ โก, โส อาทิ เยสํ เตติ นาคทนฺตกาทโย, เตสุ. อาทิสทฺเทน ภิตฺติขีลาทโย สงฺคณฺหาตีติ. อฏฺมํ.

๙. มหลฺลกวิหารสิกฺขาปทํ

๑๓๕. นวเม ปิฏฺสงฺฆาฏสฺสาติ ทฺวารพาหาย. สา หิ ปิฏฺเ ทฺวินฺนํ กวาฏานํ สํ เอกโต ฆาโฏ ฆฏนํ สมาคโม เอตสฺสตฺถีติ ปิฏฺสงฺฆาโฏติ วุจฺจติ. กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. มหาอฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ โยชนา. นฺติ มหาอฏฺกถาย วุตฺตวจนํ. เอวํ ‘‘ตเทวา’’ติ เอตฺถาปิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ภควตาปีติ น มหาอฏฺกถาจริเยหิ เอว วุตฺตํ, อถ โข ภควตาปิ กโตติ โยชนา. ทฺวารพนฺเธน อคฺคฬสฺส อวินาภาวโต ‘‘อคฺคฬฏฺปนายา’’ติ วุตฺเตปิ อคฺคเฬน สห ทฺวารพนฺธฏฺปนายาติ อตฺโถว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘สกวาฏกทฺวารพนฺธฏฺปนายา’’ติ. อคฺคโฬติ กวาฏผลโก. อิมเมวตฺถนฺติ มยา วุตฺตํ อิมํ เอว อตฺถํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ ‘‘อคฺคฬฏฺปนายา’’ติวจเน. อธิปฺปาโยติ ภควโต อภิสนฺธิ. หิ-สทฺโท วิตฺถารโชตโก. กมฺปตีติ ภุสํ กมฺปติ. จลตีติ อีสํ จลติ. เตนาติ เตน สิถิลปตนเหตุนา. มาติกายํ, ปทภาชนียฺจ ‘‘อคฺคฬฏฺปนายา’’ติปทสฺส สมฺพนฺธาภาวโต ตสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘อคฺคฬฏฺปนายา’’ติวจเน น วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อตฺถสฺส การณสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, สาเยว อฏฺุปฺปตฺตีติ วุจฺจติ ตฺถการสฺส ฏฺการํ กตฺวา. อธิการโต ทฏฺพฺโพติ โยชนา.

ยํ ปน วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยสฺสาติ มหาวิหารสฺส. อุปรีติ ทฺวารโต อุปริ. ตีสุ ทิสาสูติ อุโภสุ ปสฺเสสุ, อุปรีติ ตีสุ ทิสาสุ. ตตฺราปีติ ขุทฺทเก วิหาเรปิ. สาติ ภิตฺติ. อปริปูรอุปจาราปีติ สมนฺตา กวาฏปมาเณน อปริปูรอุปจาราปิ. อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทนาติ อุกฺกํสปมาเณน. หตฺถปาสโต อติเรกํ น ลิมฺปิตพฺโพติ อธิปฺปาโย. ตีสุ ทิสาสุ เอว ลิมฺปิตพฺโพ น โหติ, เลโปกาเส สติ อโธภาเคปิ ลิมฺปิตพฺโพติ อาห ‘‘สเจ ปนสฺสา’’ติอาทิ. อสฺสาติ วิหารสฺส. อาโลกํ สนฺเธนฺติ ปิทหนฺตีติ ‘‘อาโลกสนฺธี’’ติ วุตฺเต วาตปานกวาฏกาเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วาตปานกวาฏกา วุจฺจนฺตี’’ติ. วาตํ ปิวตีติ วาตปานํ, ทฺวารํ, ตสฺมึ ิตา กวาฏกา วาตปานกวาฏกา. เตติ วาตปานกวาฏกา ปหรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ อาโลกสนฺธิมฺหิ. สพฺพทิสาสูติ อุโภสุ ปสฺเสสุ, เหฏฺา, อุปรีติ จตูสุ ทิสาสุ. ‘‘ตสฺมา’’ติปทํ ‘‘ลิมฺปิตพฺโพ วา เลปาเปตพฺโพ วา’’ติปททฺวเย เหตุ. เอตฺถาติ ‘‘อาโลกสนฺธิปริกมฺมายา’’ติปเท.

อิมินาติ เสตวณฺณาทินา. สพฺพเมตนฺติ เอตํ สพฺพํ เสตวณฺณาทิกํ.

นฺติ กิจฺจํ. กตฺตพฺพํ กิจฺจนฺติ สมฺพนฺโธ. สทฺทนฺตรพฺยวหิโตปิ ทฺวตฺติสทฺโท ปริยายสทฺเทน สมาโส โหตีติ อาห ‘‘ฉทนสฺส ทฺวตฺติปริยาย’’นฺติ. ทฺเว วา ตโย วา ปริยายา สมาหฏาติ ทฺวตฺติปริยายํ, สมาหาเร ทิคุ, ติสทฺเท ปเร ทฺวิสฺส อกาโร โหติ. ปริกฺเขโปติ อนุกฺกเมน ปริกฺเขโป. อปตฺยูปสคฺคสฺส ปฏิเสธวาจกตฺตา ‘‘อหริเต’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถาติ ‘‘อปหริเต’’ติ ปเท. ‘‘หริต’’นฺติ อิมินา อธิปฺเปตนฺติ สมฺพนฺโธ. อาทิกปฺปกาเล อปรณฺณโต ปุพฺเพ ปวตฺตํ อนฺนํ ปุพฺพณฺณํ, อปรสฺมึ ปุพฺพณฺณโต ปจฺฉา ปวตฺตํ อนฺนํ อปรณฺณํ, นการทฺวยสฺส ณการทฺวยํ กตฺวา. เตเนวาติ อธิปฺเปตตฺตา เอว.

วุตฺตนฺติ วปิตํ, ยถา ‘‘สุเมธภูโต ภควา’’ติเอตฺถ โพธึ อสมฺปตฺโตปิ โพธิสตฺโต สุเมธภูโต ‘‘ภควา’’ติ วุจฺจติ อวสฺสมฺภาวิยตฺตา, เอวํ หริตํ อสมฺปตฺตมฺปิ เขตฺตํ ‘‘หริต’’นฺติ วุจฺจติ อวสฺสมฺภาวิยตฺตาติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺมิมฺปิ เขตฺเต’’ติอาทินา.

อหริเตเยวาติ หริตวิรเห เอว เขตฺเตติ โยชนา. ตตฺราปีติ อหริตเขตฺเตปิ. ‘‘ปิฏฺิวํสสฺสา’’ติปทํ ‘‘ปสฺเส’’ติปเท สามฺยตฺถฉฏฺี, อิมินา ปกติเคหํ ทสฺเสติ. ‘‘กูฏาคารกณฺณิกายา’’ติปทํ ‘‘อุปริ, ถูปิกายา’’ติปเท สามฺยตฺถฉฏฺี, อิมินา เอกกูฏยุตฺเต มาฬาทิเก ทสฺเสติ. ิตํ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธ. นิสินฺนกํ ยํกฺจิ ชนนฺติ โยชนา. ตสฺสาติ ิตฏฺานสฺส. อนฺโตติ อพฺภนฺตเร, หิ ยสฺมา อยํ โอกาโส ปตโนกาโสติ โยชนา.

๑๓๖. ฉาทิตํ นามาติ เอตฺถ ฉาทิตสทฺโท ภาวตฺโถ โหติ, เตนาห ‘‘ฉาทน’’นฺติ. อุชุกเมวาติ ฉทนุฏฺาปนโต อุทฺธํ อุชุกํ เอว. นฺติ ฉาทนํ. อปเนตฺวาปีติ นาเสตฺวาปิ. ตสฺมาติ ยสฺมา ลพฺภติ, ตสฺมา, ปกฺกมิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ปริกฺเขเปนาติ ปริวาเรน ฉาเทนฺตสฺสาติ โยชนา. อิธาปีติ ปริยายฉาทเนปิ อธิฏฺหิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตุณฺหีภูเตนาติ ตุณฺหีภูโต หุตฺวา. ฉทนุปรีติ ฉทนสฺส อุปริ. หีติ สจฺจํ. ‘‘ตโต เจ อุตฺตริ’’นฺติ เอตฺถ ตโต ทฺวตฺติปริยายโต อุปรีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ติณฺณํ มคฺคานํ วา’’ติอาทิ.

๑๓๗. กเรน หตฺเถน ลุนิตพฺโพ, ฉินฺทิตพฺโพ, ลาตพฺโพ คเหตพฺโพติ วา กรโฬติ กเต อตฺถปกรณาทิโต ติณมุฏฺิ เอวาติ อาห ‘‘ติณมุฏฺิย’’นฺติ. นวมํ.

๑๐. สปฺปาณกสิกฺขาปทํ

๑๔๐. ทสเม ‘‘ชาน’’นฺติ คจฺฉนฺตาทิคโณติ อาห ‘‘ชานนฺโต’’ติ. สํ วิชฺชติ ปาโณ เอตฺถาติ สปาณกํ. เอตนฺติ อุทกํ. สยํ ชานนฺโตปิ ปเรน ชานาเปนฺโตปิ ชานาติเยว นามาติ อาห ‘‘ยถา ตถา วา’’ติ. สปาณกํ อุทกนฺติ กรณตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ, เตนาห ‘‘เตน อุทเกนา’’ติ. ปุพฺเพติ ปถวิขณนสิกฺขาปทาทิเก.

ตตฺถาติ ‘‘สิฺเจยฺย วา สิฺจาเปยฺย วา’’ติปเท. ธารนฺติ โสตํ. มาติกํ ปมุขนฺติ มาติกํ อภิมุขํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน. อฺโต านโต อฺํ านํ เนตีติ โยชนา. ‘‘สปาณกํ อุทก’’นฺติ สามฺวจนสฺสปิ วิเสเส อวฏฺานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส อนุปโยชิตพฺพโต อิธ วิเสสอุทกนฺติ สนฺธายภาสิตตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ ปนา’’ติอาทิ. อิทํ ปน น วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. นฺติ อุทกํ ‘‘คจฺฉตี’’ติปเท กตฺตา. ยตฺถาติ ยสฺมึ อุทเกติ. ทสมํ.

ภูตคามวคฺโค ทุติโย.

๓. โอวาทวคฺโค

๑. โอวาทสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

๑๔๔. ภิกฺขุนิวคฺคสฺส ปเม เตสนฺติ เถรานํ. มหากุเลหิ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตาติ โยชนา. กุลธีตโร วิชฺชมานคุณํ กถยนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘าติมนุสฺสาน’’นฺติปทํ ‘‘กถยนฺตี’’ติปเท สมฺปทานํ. กุโตติ กสฺส เถรสฺส สนฺติกาติ อตฺโถ. เตสนฺติ เถรานํ คุณนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘กเถตุ’’นฺติปทมเปกฺขิตฺวา ‘‘วิชฺชมานคุเณ’’ติ วตฺตพฺเพ อวตฺวา ‘‘วฏฺฏนฺตี’’ติปทมเปกฺขิย ‘‘วิชฺชมานคุณา’’ติ วุตฺตํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตโตติ กถนการณา อภิหรึสูติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ อภิหรณเหตุนา.

เตสนฺติ ฉพฺพคฺคิยานํ. ตาสูติ ภิกฺขุนีสุ. ‘‘ภิกฺขุนิโย’’ติปทํ ‘‘อุปสงฺกมิตฺวา’’ติปเท กมฺมํ. ฉพฺพคฺคิยานํ ภิกฺขุนีสุ อุปสงฺกมนํ ลาภตณฺหาย โหติ, ภิกฺขุนีนํ ฉพฺพคฺคีสุ อุปสงฺกมนํ จลจิตฺตตาย โหตีติ อฺมฺูปสงฺกมนฺตานํ วิเสโส. ติรจฺฉานภูตา กถา ติรจฺฉานกถา นิรตฺถกกถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ติรจฺฉานกถนฺตี’’ติ. สคฺคมคฺคคมเนปีติ ปิสทฺโท โมกฺขคมเน ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. ราชาโน อารพฺภ ปวตฺตา กถา ราชกถา. อาทิสทฺเทน โจรกถาทโย สงฺคณฺหาติ.

๑๔๗. เต ภิกฺขูติ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ภเวยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธ. อทิฏฺํ สจฺจํ เยหีติ อทิฏฺสจฺจา, เตสํ ภาโว อทิฏฺสจฺจตฺตํ, ตสฺมา อทิฏฺสจฺจตฺตา พนฺธิตฺวาติ โยชนา. เนสนฺติ ฉพฺพคฺคิยานํ. อฺเเนว อุปาเยนาติ อลทฺธสมฺมุติโต อฺเเนว ลทฺธสมฺมุติสงฺขาเตน การเณน กตฺตุกาโมติ สมฺพนฺโธ. ปรโตติ ปรสฺมึ ปจฺฉา, อุปรีติ อตฺโถ. กโรนฺโต วาติ ปริพาหิเร กโรนฺโต เอว หุตฺวา อาหาติ โยชนา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ยสฺมา น ภูตปุพฺพานิ, อิติ ตสฺมา ปริพาหิรํ กโรนฺโต วาติ อตฺโถ.

ตตฺถาติ ‘‘อนุชานามี’’ติอาทิวจเน. สีลวาติ เอตฺถ วนฺตุสทฺโท ปสํสตฺเถ จ อติสยตฺเถ จ นิจฺจโยคตฺเถ จ โหติ. ตสฺสาติ ลทฺธสมฺมุติกสฺส. นฺติ สีลํ. ปาติโมกฺขสํวรสทฺทานํ กมฺมธารยภาวํ, เตหิ จ สํวุตสทฺทสฺส ตปฺปุริสภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปาติโมกฺโขวา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอวสทฺเทน กมฺมธารยภาวํ, เอนสทฺเทน จ ตปฺปุริสภาวํ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ.

วตฺตตีติ อตฺตภาวํ ปวตฺเตติ. การิตปจฺจโย หิ อทสฺสนํ คโต. อิมินา อิริยาปถวิหาร ทิพฺพวิหาร พฺรหฺมวิหาร อริยวิหาเรสุ จตูสุ วิหาเรสุ อตฺตภาววตฺตนํ อิริยาปถวิหารํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. เอตนฺติ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรตี’’ติวจนํ. วิภงฺเคติ ฌานวิภงฺเค.

‘‘สีล’’นฺติอาทีนิ อฏฺ ปทานิ ตุลฺยาธิกรณานิ. อยํ ปเนตฺถ สมฺพนฺโธ – สีลํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา ปติฏฺา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร โมกฺขํ ปโมกฺขนฺติ. สมาปตฺติยาติ สมาปตฺตตฺถาย. ‘‘อุเปโต’’ติอาทีนิ สตฺต ปทานิ อฺมฺเววจนานิ. ตตฺถ อุปปนฺโนติ ยุตฺโต อนุยุตฺโต. สมนฺนาคโตติ สมนฺตโต อนุ ปุนปฺปุนํ อาคโตติ สมนฺนาคโต, สมงฺคีภูโตติ อตฺโถ. เอตฺถ หิ สํสทฺโท สมนฺตตฺถวาจโก, อนุสทฺโท นอุปจฺฉินฺนตฺถวาจโก. เตนาติ เตน การเณน. ปาเลตีติ อตฺตภาวํ พาธนโต รกฺขติ. ยเปตีติ อตฺตภาโว ปวตฺตติ. ยาเปตีติ อตฺตภาวํ ปวตฺตาเปติ. ยป ยาปเน. ยาปนํ ปวตฺตนนฺติ หิ ธาตุปาเสุ วุตฺตํ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ ปการนฺตธาตุ). วิหรตีติ เอตฺถ เอโก อาการตฺถวาจโก อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ, อิติ วุจฺจติ, อิติ วุตฺตนฺติ วา โยชนา.

อาจารโคจรสทฺทานํ ทฺวนฺทภาวํ, เตหิ จ สมฺปนฺนสทฺทสฺส ตปฺปุริสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติอาทิ. ตตฺถ จสทฺเทน ทฺวนฺทภาวํ, เอนสทฺเทน จ ตปฺปุริสภาวํ ทสฺเสติ. อณุสทฺโท อปฺปตฺโถ, มตฺตสทฺโท ปมาณตฺโถติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตเกสู’’ติ. ‘‘ทสฺสนสีโล’’ติอิมินา ‘‘ทสฺสาวี’’ติเอตฺถ อาวีสทฺทสฺส ตสฺสีลตฺถภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘สมาทายา’’ติ เอตฺถ สํปุพฺพอาปุพฺพสฺส ทาสทฺทสฺส กมฺมาเปกฺขตฺตา ตสฺส กมฺมํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตํ ตํ สิกฺขาปท’’นฺติ. อิมินา ‘‘สิกฺขาปเทสู’’ติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนนฺติ ทสฺเสติ. อถ วา สิกฺขาปเทสูติ นิทฺธารณตฺเถ ภุมฺมวจนเมตํ. ‘‘ตํ ตํ สิกฺขาปท’’นฺติ กมฺมํ ปน อชฺฌาหริตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘สมาทายา’’ติ เอตฺถ สํสทฺทสฺส จ อาปุพฺพสฺส ทาสทฺทสฺส จ ยการสฺส จ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สาธุกํ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถาติ อิมิสฺสํ อฏฺกถายํ. วิตฺถาโร ปน คเหตพฺโพติ โยชนา. โยติ กุลปุตฺโต.

อสฺสาติ ลทฺธสมฺมุติกสฺส. ยํ ตํ พหุ สุตํ นาม อตฺถิ, ตํ น สุตมตฺตเมวาติ โยชนา. มฺชูสายนฺติ เปฬายํ. สา หิ สามิกสฺส สธนตฺตํ มฺเต อิมายาติ ‘‘มฺชูสา’’ติ วุจฺจติ. มฺชูสายํ รตนํ สนฺนิจิตํ วิย สุตํ สนฺนิจิตํ อสฺมึ ปุคฺคเลติ โยชนา, เอเตนาติ ‘‘สนฺนิจิต’’นฺติปเทน, ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ. โสติ ลทฺธสมฺมุติโก ภิกฺขุ. สนฺนิจิตรตนสฺเสวาติ สนฺนิจิตรตนสฺส อิว. นฺติ ‘‘เย เต ธมฺมา’’ติอาทิวจนํ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. อสฺสาติ ลทฺธสมฺมุติกสฺส ภิกฺขุโน. ตตฺถาติ ‘‘วจสา ปริจิตา’’ติอาทิวจเน. เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ปคุณาติ อุชุกา. อุชุโก หิ อชิมฺหตฺตา ปกฏฺโ อุตฺตโม คุโณติ อตฺเถน ‘‘ปคุโณ’’ติ วุจฺจติ. อนุเปกฺขิตาติ ปุนปฺปุนํ อุปคนฺตฺวา อิกฺขิตา, ปสฺสิตา ทสฺสิตาติ อตฺโถ. อตฺถโตติ อภิเธยฺยตฺถโต, อฏฺกถาโตติ อตฺโถ. การณโตติ ธมฺมโต, ปาฬิโตติ อตฺโถ. ทิฏฺิสทฺทสฺส ปฺาสทฺทเววจนตฺตา ‘‘ปฺายา’’ติ วุตฺตํ. สุปจฺจกฺขกตาติ สุฏฺุ อกฺขานํ อินฺทฺริยานํ ปฏิมุขํ กตา.

‘‘พหุสฺสุโต’’ติ เอตฺถ พหุสฺสุตสฺส ติวิธภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ. นิสฺสยโต มุจฺจตีติ นิสฺสยมุจฺจนโก. ปริสํ อุปฏฺาเปตีติ ปริสุปฏฺาโก. ภิกฺขุนิโย โอวทตีติ ภิกฺขุโนวาทโก. ตตฺถาติ ติวิเธสุ พหุสฺสุเตสุ. นิสฺสยมุจฺจนเกน เอตฺตกํ อุคฺคเหตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อุปสมฺปทายาติ อุปสมฺปาเทตฺวา. ปฺจ วสฺสานิ เอตสฺสาติ ปฺจวสฺโส. เตน อุคฺคเหตพฺพนฺติ โยชนา. สพฺพนฺติเมนาติ สพฺเพสํ ปริจฺเฉทานํ อนฺเต ลามเก ปวตฺเตน. ปคุณาติ อชิมฺหา อุชุกา. วาจุคฺคตาติ ตสฺเสว เววจนํ. ยสฺส หิ ปาฬิปาา สชฺฌายนกาเล ปคุณา โหนฺติ, ตสฺส วาจุคฺคตา. ยสฺส วา ปน วาจุคฺคตา โหนฺติ, ตสฺส ปคุณา. ตสฺมา ตานิ ปทานิ อฺมฺการณเววจนานิ. ปกฺขทิวเสสูติ ชุณฺหปกฺขกาฬปกฺขปริยาปนฺเนสุ ทิวเสสุ. ธมฺมสาวนตฺถายาติ สมฺปตฺตานํ ปริสานํ ธมฺมสฺส สาวนตฺถาย สุณาปนตฺถายาติ อธิปฺปาโย. สาวนตฺถายาติ เอตฺถ ยุปจฺจยปรตฺตา การิตปจฺจโย โลโป โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺมา สาวียเต สุณาปียเต สาวนนฺติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ภาณวารา อุคฺคเหตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. สมฺปตฺตานนฺติ อตฺตโน สนฺติกํ สมฺปตฺตานํ. ปริกถนตฺถายาติ ปริสฺสงฺเคน อาลิงฺคเนน กถนตฺถํ, อปฺปสทฺทสงฺขาตาย วาจาย กถนตฺถนฺติ อตฺโถ. ‘‘กถามคฺโค’’ติ วุตฺตตฺตา วตฺถุกถาเยว อธิปฺเปตา, น สุตฺตสงฺขาโต ปาฬิปาโ. อนุ ปจฺฉา, ปุนปฺปุนํ วา ทายกา โมทนฺติ เอตายาติ อนุโมทนา. ฌานํ วา มคฺโค วา ผลํ วา สมณธมฺโม นาม. ตสฺส กรณตฺถํ อุคฺคเหตพฺพนฺติ โยชนา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. จตูสุ ทิสาสุ อปฏิหโตติ จาตุทฺทิโส, อปฏิหตตฺเถ ณปจฺจโย.

ปริสุปฏฺาปเกน กาตพฺพาติ โยชนา. อภิวินเยติ อฺมฺปริจฺฉินฺเน วินยปิฏเก. ทฺเว วิภงฺคาติ ภิกฺขุวิภงฺโค จ ภิกฺขุนิวิภงฺโค จ. อสกฺโกนฺเตน ปริสุปฏฺาปเกน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธ. เอวํ อตฺตโน อตฺถาย อุคฺคเหตพฺพํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปริสาย อตฺถาย อุคฺคเหตพฺพํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริสาย ปนา’’ติอาทิ. อภิธมฺเมติ อฺมฺปริจฺฉินฺเน สุตฺตนฺตปิฏเก เอว, น อภิธมฺมปิฏเก. ตโย วคฺคาติ สคาถาวคฺโค นิทานวคฺโค ขนฺธวคฺโคติ ตโย วคฺคา. วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ. เอกนฺติ เอกํ นิปาตํ. ตโต ตโตติ นิกายโต. สมุจฺจยํ กตฺวาติ ราสึ กตฺวา. น วุตฺตนฺติ อฏฺกถาสุ น กถิตํ. ยสฺส ปน นตฺถิ, โส น ลภตีติ โยชนา. สุตฺตนฺเต จาติ สุตฺตนฺตปิฏเก ปน. อุคฺคหิโตติ สรูปกถเนน คหิโต, อุจฺจาริโตติ อตฺโถ. ทิสาปาโมกฺโขติ ทิสาสุ ิตานํ ภิกฺขุอาทีนํ ปาโมกฺโข. เยน กามํ คโมติ ยถากามํ คโม.

จตูสุ นิกาเยสูติ ขุทฺทกนิกายโต อฺเสุ ทีฆนิกายาทีสุ. เอกสฺสาติ อฺตรสฺส เอกสฺส. เอกนิกาเยนาติ เอกสฺมึ นิกาเย ลทฺธนเยน. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตตฺถาติ จตุปฺปกรณสฺส อฏฺกถายํ. นานตฺถนฺติ นานาปโยชนํ. นฺติ วินยปิฏกํ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตกปมาเณน ปคุเณน. โหตีติ อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถ. อิติ ปริสมาปนํ เวทิตพฺพนฺติ โยชนา.

อุภยานิ โข ปนสฺสาติ อาทิ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อฺสฺมินฺติ วินยปิฏกโต อิตรสฺมึ. ตตฺถาติ ‘‘อุภยานิ โข ปนสฺสา’’ติอาทิวจเน. ยถา เยนากาเรน อาคตานิ, ตํ อาการํ ทสฺเสตุนฺติ โยชนา. ปทปจฺจาภฏฺสงฺกรโทสวิรหิตานีติ ปทานํ ปจฺจาภฏฺสงฺกรภูเตหิ โทเสหิ วิรหิตานิ. เอตฺถ จ ปทปจฺจาภฏฺนฺติ ปทานํ ปฏินิวตฺติตฺวา อาภสฺสนํ คฬนํ, จุตนฺติ อตฺโถ. ปทสงฺกรนฺติ ปทานํ วิปตฺติ, วินาโสติ อตฺโถ. ‘‘สุตฺตโส’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ ขนฺธกปริวารสุตฺตํ เอว คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘ขนฺธกปริวารโต’’ติ. อนุพฺยฺชนโสติ เอตฺถ พฺยฺชนสทฺโท อกฺขรสฺส จ ปทสฺส จ วาจโกติ อาห ‘‘อกฺขรปทปาริปูริยา จา’’ติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.

‘‘สิถิลธนิตาทีน’’นฺติปทํ ‘‘วจเนนา’’ติปเท กมฺมํ, ‘‘วจเนนา’’ติปทํ ‘‘สมฺปนฺนาคโต’’ติปเท เหตุ, ‘‘วิสฺสฏฺาย อเนลคฬาย อตฺถสฺส วิฺาปนิยา’’ติปทานิ ‘‘วาจายา’’ติปเท วิเสสนานิ. สิถิลธนิตาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน นิคฺคหิตวิมุตฺตสมฺพนฺธววตฺถิตทีฆ รสฺส ครุ ลหุ สงฺขาตา อฏฺ พฺยฺชนพุทฺธิโย สงฺคณฺหาติ. ยถาวิธานวจเนนาติ อกฺขรจินฺตกานํ ยถา สํวิทหนวจเนน. วาจาเยว กรียติ กถียติ อุจฺจารียติ วากฺกรณํ จการสฺส กการํ กตฺวา. หีติ ตเทว ยุตฺตํ. มาตุคาโม ยสฺมา สรสมฺปตฺติรโต, ตสฺมา หีเฬตีติ โยชนา. ‘‘สรสมฺปตฺติรหิต’’นฺติปทํ ‘‘วจน’’นฺติปเท วิเสสนภาเวน วิเสสํ กตฺวา ‘‘หีเฬตี’’ติปเท เหตุภาเวน สมฺปชฺชนโต เหตุอนฺโตคธวิเสสนนฺติ ทฏฺพฺพํ. สพฺพาสนฺติ ภิกฺขุนีนํ. ‘‘สีลาจารสมฺปตฺติยา’’ติอิมินา ชาติ โคตฺต รูป โภคาทินาติอตฺถํ นิวตฺเตติ. การณฺจาติ อฏฺกถฺจ. ตชฺเชตฺวาติ อุพฺเพเชตฺวา. ตาสนฺติ ภิกฺขุนีนํ. คิหิกาเลติ ภิกฺขุโนวาทกสฺส คิหิกาเล อนชฺฌาปนฺนปุพฺโพ โหตีติ สมฺพนฺโธ. หิ ตเทว ยุตฺตํ. ‘‘มาตุคาโม’’ติปทํ ‘‘น กโรตี’’ติปเท สุทฺธกตฺตา, ‘‘อุปฺปาเทตี’’ติปเท เหตุกตฺตา. ิตสฺส ภิกฺขุโน ธมฺมเทสนายาปีติ โยชนา. อปิสทฺโท ครหตฺโถ. วิสภาเคหีติ วิรุทฺเธหิ วตฺถารมฺมเณหิ. อยุตฺตฏฺาเนติ ปพฺพชิตานํ อนนุรูปฏฺาเน. ฉนฺทราคนฺติ พลวตณฺหํ. เตนาติ เตน เหตุนา.

‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิมฺหิ อยํ ปน สงฺคโห –

‘‘สีลวา พหุสฺสุโต จ, สฺวาคโต จ สุวาจโก;

ปิโย ปฏิพโล จาปิ, นชฺฌาปนฺโน จ วีสตี’’ติ.

๑๔๘. วตฺถุสฺมินฺติ อฏฺุปฺปตฺติยํ. กการโลปํ กตฺวา ครุธมฺมาติ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘ครุเกหิ ธมฺเมหี’’ติ. เตติ ครุธมฺมา. หีติ ยสฺมา. ‘‘เอกโต’’ติ สามฺเน วุตฺตวจนสฺส วิเสเสน คเหตพฺพตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก’’ติ. ยถาวตฺถุกเมวาติ ปาจิตฺติยเมว. ตฺหิ วตฺถุสฺส อาปตฺติการณสฺส อนุรูปํ ปวตฺตตฺตา ‘‘ยถาวตฺถุก’’นฺติ วุจฺจติ.

๑๔๙. ปาโตติ ปเคว, ปมนฺติ อตฺโถ. อสมฺมฏฺํ สมฺมชฺชีตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อสมฺมชฺชเน โทสํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘อสมฺมฏฺํ หี’’ติอาทิ. หีติ ตปฺปากฏีกรณโชตโก. นฺติ ปริเวณํ. ทิสฺวา ภเวยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ อโสตุกามานํ วิย ภวนเหตุนา. ปริเวณสมฺมชฺชนสฺส อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปานียปริโภชนียอุปฏฺานสฺส ตเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺโต คามโต ปนา’’ติ อาทิ. ตสฺมินฺติ ปานียปริโภชนีเย.

สาขาภงฺคมฺปีติ ภฺชิตพฺพสาขมฺปิ. ทุติโยติ วิฺู ปุริโส ทุติโย. นิสีทิตพฺพฏฺานํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิสีทิตพฺพ’’นฺติอาทิ. ‘‘วิหารมชฺเฌ’’ติ สามฺโต วตฺวา วิเสสโต ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ทฺวาเร’’ติ. โอสรนฺติ อวสรนฺติ เอตฺถาติ โอสรณํ, ตฺจ ตํ านฺเจติ โอสรณฏฺานํ, ตสฺมึ. สมคฺคตฺถาติ เอตฺถ สํปุพฺโพ จ อาปุพฺโพ จ คมุสทฺโท โหติ, ตโต หิยฺยตฺตนีสงฺขาตํ ตฺถวจนํ วา โหติ, ปฺจมีสงฺขาตสฺส ถวจนสฺส ตฺถตฺตํ วา โหติ, สํโยคปรตฺตา อา อุปสคฺโค รสฺโส จ โหติ, อิติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมา อาคตตฺถา’’ติ. ตตฺถ ‘‘สมฺมา’’ติปเทน สํสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘อา’’อิติปเทน อาตฺยูปสคฺคํ, ‘‘คต’’อิติปเทน คมุธาตุํ, ‘‘ตฺถ’’อิติปเทน หิยฺยตฺตนีสงฺขาตํ ตฺถวจนํ วา, ปฺจมีสงฺขาตสฺส ถวจนสฺส ตฺถตฺตํ วา ทสฺเสติ. อยํ ปเนตฺถตฺโถ – สมํ ตุมฺเห อาคตตฺถาติ. ปฺจมีสงฺขาตสฺส ถวจนสฺส ตฺถตฺตกาเล สมํ ตุมฺเห อาคา อตฺถ ภวถาติ. ‘‘อาคจฺฉนฺตี’’ติปเทน ‘‘วตฺตนฺตี’’ติ เอตฺถ วตุธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘ปคุณา วาจุคฺคตา’’ติปเทหิ อธิปฺปายํ ทสฺเสติ. ปาฬีติ ครุธมฺมปาฬิ.

ตตฺถาติ ตสฺสํ ปาฬิยํ, เตสุ วา อภิวาทนาทีสุ จตูสุ. มคฺคสมฺปทานนฺติ มคฺคํ ปริหริตฺวา ภิกฺขุสฺส โอกาสทานํ. พีชนนฺติ พีชนิยา วิธูปนํ. ปานียาปุจฺฉนนฺติ ปานียสฺส อาปุจฺฉนํ. อาทิสทฺเทน ปริโภชนียาปุจฺฉนาทิกํ สงฺคณฺหาติ. เอตฺถ จาติ เอเตสุ จตูสุ อภิวาทนาทีสุ. ‘‘อนฺโต คาเม วา’’ติอาทีนิ ฉ ปทานิ ‘‘กาตพฺพเมวา’’ติปเท อาธาโร. ราชุสฺสารณายาติ รฺโ อานุภาเวน ชนานํ อุสฺสารณาย. มหาภิกฺขุสงฺโฆ สนฺนิปตติ เอตฺถาติ มหาสนฺนิปาตํ, ตสฺมึ มหาสนฺนิปาเต าเน นิสินฺเน สตีติ โยชนา. ปจฺจุฏฺานนฺติ ปฏิกจฺเจว อุฏฺานํ. ตํ ตนฺติ สามีจิกมฺมํ.

สกฺกตฺวาติ จิตฺตึ กตฺวา, สํ อาทรํ กตฺวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ยถา กโต’’ติอาทิ. ติณฺณํ กิจฺจานนฺติ ‘‘สกฺกตฺวา ครุํกตฺวา มาเนตฺวา’’ติสงฺขาตานํ ติณฺณํ กิจฺจานํ. อนียสทฺโท กมฺมตฺโถติ อาห ‘‘น อติกฺกมิตพฺโพ’’ติ.

นตฺถิ ภิกฺขุ เอตฺถาติ อภิกฺขุโก อาวาโส, โส กิตฺตเก าเน อภิกฺขุโก, โย อาวาโส อภิกฺขุโก นาม โหตีติ อาห ‘‘สเจ’’ติ อาทิ. ‘‘อุปสฺสยโต’’ติปทํ ‘‘อพฺภนฺตเร’’ติปเท อปาทานํ. เอตฺถาติ อภิกฺขุเก อาวาเส. หีติ สจฺจํ. ตโตติ อฑฺฒโยชนพฺภนฺตเร ิตอาวาสโต. ปรนฺติ อฺสฺมึ อาวาเส, ภุมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. ปจฺฉาภตฺตนฺติ ภตฺตโต ปจฺฉา. ตตฺถาติ อภิกฺขุเก อาวาเส. ‘‘ภิกฺขุนิโย’’ติปทํ ‘‘วทนฺตี’’ติปเท กมฺมํ. วุตฺตปฺปมาเณติ อฑฺฒโยชนพฺภนฺตรสงฺขาเต วุตฺตปฺปมาเณ. สาขามณฺฑเปปีติ สาขาย ฉาทิตมณฺฑเปปิ. ปิสทฺเทน อาวาเส ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. วุตฺตาติ วสิตา. เอตฺตาวตาติ เอกรตฺตํ วสิตมตฺเตน. เอตฺถาติ สภิกฺขุเก อาวาเส. อุปคจฺฉนฺตีหิ ภิกฺขุนีหิ ยาจิตพฺพาติ โยชนา. ปกฺขสฺสาติ อาสฬฺหีมาสสฺส ชุณฺหปกฺขสฺส. ‘‘เตรสิย’’นฺติปเทน อวยวิอวยวภาเวน โยเชตพฺพํ. มยนฺติ อมฺเห. ยโตติ เยน อุชุนา มคฺเคนาติ สมฺพนฺโธ. เตนาห ‘‘เตน มคฺเคนา’’ติ. อฺเน มคฺเคนาติ อุชุมคฺคโต อฺเน ชิมฺหมคฺเคน. อยนฺติ อยํ อาวาโส. ตโตติ ภิกฺขูนํ อาวาสโต, ภิกฺขุนิอุปสฺสยโต วา, อิทเมว ยุตฺตตรํ. วกฺขติ หิ ‘‘อมฺหากํ อุปสฺสยโต คาวุตมตฺเต’’ติ. เขมฏฺาเนติ อภยฏฺาเน. ตฺหิ ขียนฺติ ภยา เอตฺถาติ เขมํ, เขมฺจ ตํ านฺเจติ เขมฏฺานนฺติ กตฺวา ‘‘เขมฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ. ตาหิ ภิกฺขุนีหีติ อฑฺฒโยชนมตฺเต าเน วสนฺตีหิ. ตา ภิกฺขุนิโยติ คาวุตมตฺเต าเน วสนฺติโย. อนฺตราติ ตุมฺหากํ, อมฺหากฺจ นิวาสนฏฺานสฺส, นิวาสนฏฺานโต วา อนฺตเร เวมชฺเฌ. ภุมฺมตฺเถ เจตํ นิสฺสกฺกวจนํ. ิเต มคฺเคติ สมฺพนฺโธ ‘‘สนฺติกา’’ติปทํ ‘‘อาคต’’อิติปเท อปาทานํ. ตตฺถาติ อฺาสํ ภิกฺขุนีนํ อุปสฺสเย. อิติ ยาจิตพฺพาติ โยชนา. ตโตติ ภิกฺขูนํ ยาจิตพฺพโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ.

จาตุทฺทเสติ อาสฬฺหีมาสสฺส ชุณฺหปกฺขสฺส จตุทฺทสนฺนํ ทิวสานํ ปูรเณ ทิวเส. อิธาติ อิมสฺมึ วิหาเร. ‘‘โอวาท’’นฺติปทํ ‘‘อนุ’’อิติปเท กมฺมํ. อนุชีวนฺติโยติ อนุคนฺตฺวา ชีวนํ วุตฺตึ กโรนฺติโย. วุตฺตา ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ทุติยทิวเสติ อาสฬฺหีปุณฺณมิยํ. อถาติ ปกฺกมนานนฺตรํ. เอตฺถาติ ภิกฺขูนํ ปกฺกนฺตตฺตา อปสฺสเน. ‘‘อาโภคํ กตฺวา’’ติอิมินา อาโภคํ อกตฺวา วสิตุํ น วฏฺฏตีติ ทีเปติ. สภิกฺขุกาวาสํ คนฺตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโย. สาติ วสฺสจฺเฉทาปตฺติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เกนจิ การเณนาติ ภิกฺขาจารสฺส อสมฺปทาทินา เกนจิ นิมิตฺเตน. หีติ สจฺจํ. ภิกฺขูนํ ปกฺกนฺตาทิการณา อภิกฺขุกาวาเส วสนฺติยา กึ อภิกฺขุกาวาเสว ปวาเรตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปวาเรนฺติยา ปนา’’ติอาทิ.

อนฺวทฺธมาสนฺติ เอตฺถ อนุสทฺโท วิจฺฉตฺถวาจโก กมฺมปฺปวจนีโย, เตน ปโยคตฺตา ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อทฺธมาเส อทฺธมาเส’’ติ. ปจฺจาสีสิตพฺพาติ เอตฺถ ปติปุพฺโพ จ อาปุพฺโพ จ สิธาตุ อิจฺฉตฺเถติ อาห ‘‘อิจฺฉิตพฺพา’’ติ. สิธาตุยา ทฺเวภาโว โหติ. อาปุพฺโพ สิสิ อิจฺฉายนฺติปิ ธาตุปาเสุ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ‘‘อุโปสถปุจฺฉก’’นฺติวจเน. ปกฺขสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ปกฺขสฺส. มหาปจฺจริยํ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. โอวาทสฺส ยาจนํ โอวาโท อุตฺตรปทโลเปน, โสเยว อตฺโถ ปโยชนํ โอวาทตฺโถ, ตทตฺถาย. ปาฏิปททิวสโตติ ทุติยทิวสโต. โส หิ จนฺโท วุทฺธิฺจ หานิฺจ ปฏิมุขํ ปชฺชติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา ปาฏิปโทติ วุจฺจติ. อิตีติ เอวํ วุตฺตนเยน. ภควา ปฺเปตีติ โยชนา. อฺสฺสาติ ธมฺมสฺสวนกมฺมโต อฺสฺส. นิรนฺตรนฺติ อภิกฺขณํ, ‘‘ปฺเปตี’’ติปเท ภาวนปุํสกํ. หีติ วิตฺถาโร. เอวฺจ สตีติ เอวํ พหูปกาเร สติ จ. นฺติ ยํ ธมฺมํ. สาตฺถิกนฺติ สปโยชนํ. ยถานุสิฏฺนฺติ อนุสิฏฺิยา อนุรูปํ. สพฺพาเยว ภิกฺขุนิโยปีติ โยชนา. หีติ สจฺจํ.

โอวาทํ คจฺฉตีติ โอวาทํ ยาจิตุํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อารามํ คจฺฉติ. น โอวาโท คนฺตพฺโพติ โอวาทํ ยาจิตุํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาราโม น คนฺตพฺโพ. โอวาโทติ จ อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิตรถา หิ สทฺทปโยโค วิรุชฺเฌยฺย. โอวาทํ คนฺตุนฺติ โอวาทํ ยาจนตฺถาย ภิกฺขุสงฺฆสฺส อารามํ คนฺตุํ.

‘‘ทฺเว ติสฺโส ภิกฺขุนิโย’’ติปทํ ‘‘ยาจิตฺวา’’ติปเท ทุติยากมฺมํ. ‘‘เปเสตพฺพา’’ติปเท ปมากมฺมํ. โอวาทูปสงฺกมนนฺติ โอวาทสฺส คหณตฺถาย อุปสงฺกมนํ. อารามนฺติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อารามํ. ตโตติ คมนโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. เตน ภิกฺขุนาติ โอวาทปฏิคฺคาหเกน ภิกฺขุนา. นฺติ สมฺมตํ ภิกฺขุํ.

อุสฺสหตีติ สกฺโกติ. ปาสาทิเกนาติ ปสาทํ อาวเหน ปสาทชนเกน กายวจีมโนกมฺเมนาติ อตฺโถ. สมฺปาเทตูติ ติวิธํ สิกฺขํ สมฺปาเทตุ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ‘‘ปาสาทิเกน สมฺปาเทตู’’ติ วจนมตฺเตน. หีติ ผลโชตโก. เอตนฺติ ‘‘ตาหี’’ติวจนํ.

เอตฺถ จ ภิกฺขูนํ สงฺฆคณปุคฺคลวเสน วจนวาโร ติวิโธ โหติ, ตํ ติวิธํ วจนวารํ ภิกฺขุนีนํ สงฺฆคณปุคฺคลวเสน ตีหิ วจนวาเรหิ คุณิตํ กตฺวา นว วจนวารา โหนฺติ, ตํ อาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺรายํ วจนกฺกโม’’ติ. ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํ. วจนากาโร ปากโฏว.

เอกา ภิกฺขุนี วา พหูหิ ภิกฺขุนีอุปสฺสเยหิ โอวาทตฺถาย เปสิเต วจนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ จ อยฺยา’’ติอาทิ.

เตนาปีติ โอวาทปฏิคฺคาหเกนาปิ ‘‘โอวาท’’นฺติปทํ ‘‘ปฏิคฺคาหเกนา’’ติ ปเท กมฺมํ. ปุน ‘‘โอวาท’’นฺติปทํ ‘‘อปฏิคฺคเหตุ’’นฺติปเท กมฺมํ. พลติ อสฺสาสปสฺสาสมตฺเตน ชีวติ, น ปฺาชีวิเตนาติ พาโล. คิลายติ รุชตีติ คิลาโน. คมิสฺสติ คนฺตุํ ภพฺโพติ คมิโก. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – คนฺตุํ ภพฺโพ โย ภิกฺขุ คมิสฺสติ คมนํ กริสฺสติ, อิติ ตสฺมา โส ภิกฺขุ คมิโก นาม. อถ วา โย ภิกฺขุ คนฺตุํ ภพฺพตฺตา คมิสฺสติ คมนํ กริสฺสติ, อิติ ตสฺมา โส ภิกฺขุ คมิโก นามาติ. ‘‘ภพฺโพ’’ติ จ เหตุอนฺโตคธวิเสสนํ.

ตตฺถาติ พาลาทีสุ ตีสุ ปุคฺคเลสุ. ทุติยปกฺขทิวเสติ ปาฏิปทโต ทุติยปกฺขทิวเส. อุโปสถคฺเคติ อุโปสถเคเห. ตฺหิ อุโปสถํ คณฺหนฺติ, อุโปสโถ วา คยฺหติ อสฺมินฺติ ‘‘อุโปสถคฺค’’นฺติ วุจฺจติ. ตสฺมึ อุโปสถคฺเค. ‘‘อนาโรเจตุ’’นฺติ วจนสฺส าปกํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อปจฺจาหริตุ’’นฺติ วจนสฺส ตเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปรมฺปิ วุตฺต’’นฺติอาทิ.

ตตฺถาติ โอวาทปฏิคฺคาหเกสุ ภิกฺขูสุ. โน จสฺสาติ โน เจ อสฺส. สภํ วาติ สมชฺชํ วา. สา หิ สห ภาสนฺติ เอตฺถ, สนฺเตหิ วา ภาติ ทิพฺพตีติ ‘‘สภา’’ติ วุจฺจติ, ตํ สภํ วา อุปสงฺกมิสฺสามีติ โยชนา. ตตฺราติ ตสฺมึ สภาทิเก. เอวํ ‘‘ตตฺถา’’ติปเทปิ.

จตุทฺทสนฺนํ ปูรโณ จาตุทฺทโส, ตสฺมึ ปวาเรตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ภิกฺขุสงฺเฆติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส สนฺติเก, สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ. อชฺชตนาติ เอตฺถ อสฺมึ อหนิ อชฺช, อิมสทฺทโต อหนีติ อตฺเถ ชฺชปจฺจโย, อิมสทฺทสฺส จ อกาโร, อชฺช เอว อชฺชตนา, สฺวตฺโถ หิ ตนปจฺจโย. อปรสฺมึ อหนิ อปรชฺช, อปรสทฺทโต อหนีติ อตฺเถ ชฺชปจฺจโย สตฺตมฺยนฺโตเยว. เอตฺถาติ ปวารเณ, ‘‘อนุชานามี’’ติอาทิวจเน วา. หีติ สจฺจํ.

โกลาหลนฺติ โกตูหลํ. ปมํ ภิกฺขุนี ยาจิตพฺพาติ สงฺเฆน ปมํ ภิกฺขุนี ยาจิตพฺพา.

ตาย ภิกฺขุนิยา วจนีโย อสฺสาติ โยชนา. ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสตีติ วชฺชาวชฺชํ ปสฺสนฺโต หุตฺวา ปฏิกริสฺสติ.

อุภินฺนนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ. ยถาาเนเยวาติ ยํ ยํ านํ ยถาานํ, ตสฺมึ ยถาาเนเยว. เกนจิ ปริยาเยนาติ เกนจิ การเณน. อวปุพฺโพ วรสทฺโท ปิหิตตฺโถติ อาห ‘‘ปิหิโต’’ติ. วจนํเยวาติ โอวาทวจนํเยว. ปโถติ เชฏฺกฏฺาเน านสฺส การณตฺตา ปโถ. โทสํ ปนาติ อภิกฺกมนาทีสุ อาทีนวํ ปน. อฺเชนฺตีติ มกฺเขนฺติ. ภิกฺขูหิ ปน โอวทิตุํ อนุสาสิตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา.

อฺนฺติ โอวาทโต อฺํ. เอโสติ ครุธมฺโม.

๑๕๐. ‘‘อธมฺมกมฺเม’’ติ เอตฺถ กตมํ กมฺมํ นามาติ อาห ‘‘อธมฺมกมฺเมติอาทีสู’’ติอาทิ. ตตฺถาติ อธมฺมกมฺมธมฺมกมฺเมสุ.

๑๕๒. อุทฺเทสํ เทนฺโต ภณติ, อนาปตฺตีติ โยชนา. โอสาเรตีติ กเถติ. จตุปริสตีติ จตุปริสสฺมึ. ตตฺราปีติ เตน ภิกฺขุนีนํ สุณนการเณนาติ. ปมํ.

๒. อตฺถงฺคตสิกฺขาปทํ

๑๕๓. ทุติเย ปริยายสทฺโท วารตฺโถติ อาห ‘‘วาเรนา’’ติ. วาโรติ จ อนุกฺกโมเยวาติ อาห ‘‘ปฏิปาฏิยาติ อตฺโถ’’ติ. อธิกํ จิตฺตํ อิมสฺสาติ อธิเจโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อธิจิตฺตวโต’’ติอาทิ. อธิจิตฺตํ นาม อิธ อรหตฺตผลจิตฺตเมว, น วิปสฺสนาปาทกภูตํ อฏฺสมาปตฺติจิตฺตนฺติ อาห ‘‘อรหตฺตผลจิตฺเตนา’’ติ. ‘‘อธิจิตฺตสิกฺขา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๔๕; ที. นิ. ๓.๓๐๕; ม. นิ. ๑.๔๙๗; อ. นิ. ๖.๑๐๕; มหานิ. ๑๐) หิ วิปสฺสนาปาทกภูตํ อฏฺสมาปตฺติจิตฺตํ ‘‘อธิจิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ. น ปมชฺชโตติ น ปมชฺชนฺตสฺส. สาตจฺจกิริยายาติ สตตกรเณน. อุโภ โลเก มุนติ ชานาตีติ มุนีติ จ, โมนํ วุจฺจติ าณํ มุนนฏฺเน ชานนตฺเถน, ตมสฺสตฺถีติ มุนีติ จ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มุนิโนตี’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘โย มุนติ…เป… มุนเนน วา’’ติอิมินา ปมตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘โมนํ วุจฺจติ…เป… วุจฺจตี’’ติอิมินา ทุติยตฺถํ ทสฺเสติ. มุน คติยนฺติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๕ ปการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา ‘‘โย มุนตี’’ติ เอตฺถ ภูวาทิคณิโก มุนธาตุเยว, น กียาทิคณิโก มุธาตูติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา มุน าเณติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๗ กิยาทิคณิก) วุตฺตตฺตา ‘‘มุนาตี’’ติ กียาทิคณิโกว. ธาตฺวนฺตนการโลโปติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘โมนํ วุจฺจติ าณ’’นฺติ เจตฺถ าณํ นาม อรหตฺตาณเมว. โมนสฺส ปโถ โมนปโถติ วุตฺเต สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺมาว อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺเมสู’’ติ. อถ วา อธิสีลสิกฺขาทโย อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ตีสุ วา สิกฺขาสู’’ติ. ปุพฺพภาคปฏิปทนฺติ อรหตฺตาณสฺส ปุพฺพภาเค ปวตฺตํ สีลสมถวิปสฺสนาสงฺขาตํ ปฏิปทํ. ปุพฺพภาเคติ อรหตฺตาณสฺส ปุพฺพภาเค. เอตฺถาติ ‘‘อธิเจตโส…เป… สิกฺขโต’’ติ วจเน. ‘‘ตาทิโน’’ติปทํ ‘‘มุนิโน’’ติปเทน โยเชตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตาทิสสฺส ขีณาสวมุนิโน’’ติ. เอตฺถาติ ‘‘โสกา น ภวนฺติ ตาทิโน’’ติ วจเน. ราคาทโย อุปสเมตีติ อุปสนฺโตติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ราคาทีน’’นฺติ. สติ อสฺสตฺถีติ สติมาติ กตฺวา มนฺตุสทฺโท นิจฺจโยคตฺโถติ อาห ‘‘สติยา อวิรหิตสฺสา’’ติ.

น กสียติ น วิเลขียตีติ อกาโส, โสเยว อากาโส. อนฺตเรน ฉิทฺเทน อิกฺขิตพฺโพติ อนฺตลิกฺโข. อากาโส หิ จตุพฺพิโธ อชฏากาโส, กสิณุคฺฆาฏิมากาโส, ปริจฺฉินฺนากาโส, รูปปริจฺเฉทากาโสติ. ตตฺถ อชฏากาโสว อิธาธิปฺเปโต ‘‘อนฺตลิกฺเข’’ติ วิเสสิตตฺตา. เตนาห ‘‘น กสิณุคฺฆาฏิเม, น ปน รูปปริจฺเฉเท’’ติ. ปริจฺฉินฺนากาโสปิ รูปปริจฺเฉทากาเสน สงฺคหิโต. ‘‘ม’’นฺติ ปทํ ‘‘อวมฺนฺตี’’ติ ปเท กมฺมํ. เอตฺตกเมวาติ เอตปฺปมาณํ ‘‘อธิเจตโส’’ติอาทิสงฺขาตํ วจนเมว, น อฺํ พุทฺธวจนนฺติ อตฺโถ. อยนฺติ จูฬปนฺถโก เถโร. หนฺทาติ วสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต. มม อานุภาวํ ทสฺเสมิ, ตุมฺเห ปสฺสถ คณฺหถาติ อธิปฺปาโย. วุฏฺายาติ ตโต จตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺหิตฺวา. อนฺตราปิ ธายตีติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส อฏฺานตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺตรธายติปี’’ติ. เอเสว นโย ‘‘เสยฺยมฺปิ กปฺเปตี’’ติ เอตฺถปิ. เถโรติ จูฬปนฺถโก เถโร. อิทํ ปทํ อนฺตรนฺตรา ยุตฺตฏฺาเนสุ สมฺพนฺธิตฺวา ‘‘ตฺเจว ภณตี’’ติอิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ภาตุเถรสฺสาติ เชฏฺกภาตุภูตสฺส มหาปนฺถกเถรสฺส.

ปทฺมนฺติ คาถายํ ตโย ปาทา อินฺทวชิรา, จตุตฺถปาโท อุเปนฺทวชิโร. ตสฺมา ปทฺมนฺติ เอตฺถ มกาเร ปเร ทุการุการสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา ‘‘ปทฺม’’นฺติ ทฺวิภาเวน ลิขิตพฺพํ. อวีตคนฺธนฺติ เอตฺถ วีติ ทีฆุจฺจารณเมว ยุตฺตํ. ปงฺเก ทวติ คจฺฉตีติ ปทุมํ. โกกํ ทุคฺคนฺธสฺส อาทานํ นุทติ อปเนตีติ โกกนุทํ. สุนฺทโร คนฺโธ อิมสฺสาติ สุคนฺธํ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ยถา โกกนุทสงฺขาตํ สุคนฺธํ ปาโต ปเคว พาลาตเปน ผุลฺลํ วิกสิตํ อวีตคนฺธํ หุตฺวา วิโรจมานํ ปทุมํ สิยา, ตถา องฺคีรสํ องฺคิโต สรีรโต นิจฺฉรณปภสฺสรรสํ หุตฺวา วิโรจมานภูตํ อนฺตลิกฺเข ตปนฺตํ อาทิจฺจํ อิว เตธาตุเก ตปนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสาติ.

ปคุณนฺติ วาจุคฺคตํ. ตโตติ อสกฺกุเณยฺยโต. นฺติ จูฬปนฺถกํ. เถโรติ มหาปนฺถโก เถโร นิกฺกฑฺฒาเปสีติ สมฺพนฺโธ. โสติ จูฬปนฺถโก. อถาติ ตสฺมึ กาเล. ภควา อาหาติ โยชนา. พุทฺธจกฺขุนาติ อาสยานุสยอินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณสงฺขาเตน สพฺพฺุพุทฺธานํ จกฺขุนา. นฺติ จูฬปนฺถกํ. ตสฺสาติ จูฬปนฺถกสฺส. อถาติ ตสฺมึ อาโรจนกาเล. อสฺสาติ จูฬปนฺถกสฺส, ทตฺวาติ สมฺพนฺโธ. รชํ มลํ หรติ อปเนตีติ รโชหรณํ, ปิโลติกขณฺฑํ. โสติ จูฬปนฺถโก. ตสฺสาติ ปิโลติกขณฺฑสฺส, ‘‘อนฺต’’นฺติปเท อวยวิสมฺพนฺโธ. ปริสุทฺธมฺปีติ ปิสทฺโท อปริสุทฺเธ ปิโลติกขณฺเฑ กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. สํเวคนฺติ สนฺตาสํ ภยนฺติ อตฺโถ. อถาติ ตสฺมึ อารมฺภกาเล. อสฺสาติ จูฬปนฺถกสฺส. ‘‘ต’’นฺติปทํ ‘‘มมายนภาว’’นฺติปเทน สมฺพนฺธํ กตฺวา โยชนา กาตพฺพาติ. ทุติยํ.

๓. ภิกฺขุนุปสฺสยสิกฺขาปทํ

๑๖๒. ตติเย ‘‘โอวทติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ วิเสสโต อตฺโถ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘อฏฺหิ ครุธมฺเมหิ โอวทนฺตสฺเสว ปาจิตฺติย’’นฺติ. อิโตติ อิมสฺมา สิกฺขาปทมฺหา. ยตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ ยสฺมึ สิกฺขาปเท. สพฺพตฺถ ตตฺถ ตตฺถาติ โยชนาติ. ตติยํ.

ปกิณฺณกกถา

เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. อิทํ ปกิณฺณกํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตีณิ ปาจิตฺติยานีติ ภิกฺขุโน อสมฺมตตฺตา เอกํ ปาจิตฺติยํ, สูริยสฺส อตฺถงฺคตตฺตา เอกํ, ภิกฺขุนุปสฺสยํ อุปสงฺกมิตตฺตา เอกนฺติ ตีณิ ปาจิตฺติยานิ. กถนฺติ เกน การเณน โหตีติ โยชนา. ตตฺถาติ ภิกฺขุนุปสฺสยํ. ตสฺเสวาติ สมฺมตสฺเสว ภิกฺขุโน. อฺเน ธมฺเมนาติ ครุธมฺเมหิ อฺเน ธมฺเมน. ทิวา ปนาติ สูริยุคฺคมนโต ตสฺส อนตฺถงฺคเตเยวาติ.

๔. อามิสสิกฺขาปทํ

๑๖๔. จตุตฺเถ พหุํ มานํ กตํ เยหีติ พหุกตา. พหุกตา หุตฺวา น โอวทนฺตีติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น พหุกตา’’ติอาทิ. ธมฺเมติ สีลาทิธมฺเม. อธิปฺปาโยติ ‘‘น พหุกตา’’ติปทสฺส, ฉพฺพคฺคิยานํ วา อธิปฺปาโยติ โยชนา. ‘‘กตฺตุกาโมติ อาทีน’’นฺติปทํ ‘‘อตฺโถ’’ติปเท วาจกสมฺพนฺโธ.

อสมฺมโต นาม ปิโต เวทิตพฺโพติ โยชนา. สมฺมุตินฺติ ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุตึ. ปจฺฉา สามเณรภูมิยํ ิโตติ โยชนาติ. จตุตฺถํ.

๕. จีวรทานสิกฺขาปทํ

๑๖๙. ปฺจเม รถิกายาติ รจฺฉาย. สา หิ รถสฺส หิตตฺตา รถิกาติ วุจฺจติ. สนฺทิฏฺาติ สโมธานวเสน ทสฺสียิตฺถาติ สนฺทิฏฺา. ทิฏฺมตฺตกา มิตฺตาติ อาห ‘‘มิตฺตา’’ติ. เสสนฺติ วุตฺตวจนโต เสสํ วจนํ. ตตฺราติ จีวรปฏิคฺคหณสิกฺขาปเท. หีติ วิเสสโชตกํ. อิธาติ อิมสฺมึ จีวรทานสิกฺขาปเทติ. ปฺจมํ.

๖. จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทํ

๑๗๕. ฉฏฺเ อุทายีติ เอตฺถ มหาอุทายี, กาฬุทายี, ลาฬุทายีติ ตโย อุทายี โหนฺติ. เตสุ ตติโยวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ลาฬุทายี’’ติ. ปภาเวน าติ ปวตฺตตีติ ปฏฺโติ กเต ปฏิพโลว ลพฺภติ. เตนาห ‘‘ปฏิพโล’’ติ. นิปุโณติ กุสโล. ‘‘ปฏิภาเนน กตจิตฺต’’นฺติอิมินา ‘‘ปฏิภานจิตฺต’’นฺติ ปทสฺส มชฺเฌ ปทโลปํ ทสฺเสติ. โสติ ลาฬุทายี อกาสีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ จีวรสฺส. ‘‘ยถาสํหฏ’’นฺติ เอตฺถ เอวสทฺโท อชฺฌาหริตพฺโพติ อาห ‘‘ยถาสํหฏเมวา’’ติ.

๑๗๖. ยํ จีวรํ นิวาสิตุํ วา ปารุปิตุํ วา สกฺกา โหติ, ตํ จีวรํ นามาติ โยชนา. เอวํ หีติ เอวเมว. ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติอิมินา ‘‘สยํ สิพฺพติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ เอตฺถ อนฺตราปตฺตึ ทสฺเสติ. อาราติ สูจิ. สา หิ อรติ นิสฺสงฺควเสน คจฺฉติ ปวิสตีติ ‘‘อารา’’ติ วุจฺจติ, ตสฺสา ปโถ คมนํ อาราปโถ, ตสฺมึ, อาราปถสฺส นีหรณาวสานตฺตา ‘‘นีหรเณ’’ติ วุตฺตํ. สตกฺขตฺตุมฺปีติ อเนกกฺขตฺตุมฺปิ. อาณตฺโตติ อาณาปียตีติ อาณตฺโต. ‘‘อาณาปิโต’’ติ วตฺตพฺเพ ณาเปสทฺทสฺส โลปํ, อิการสฺส จ อการํ กตฺวา, ‘‘อาทตฺเต’’ติ อาขฺยาตปเท เตวิภตฺติยา วิย ตปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาวํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘สกึ จีวรํ สิพฺพาติ วุตฺโต’’ติ. อถ ปนาติ ตโต อฺถา ปน. อาณตฺตสฺสาติ อาณาปิตสฺส. สมฺพหุลานิปิ ปาจิตฺติยานิ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ.

เยปิ นิสฺสิตกา สิพฺพนฺตีติ โยชนา, อาจริยุปชฺฌาเยสุ สิพฺพนฺเตสูติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ อาจริยุปชฺฌายานํ. เตสมฺปีติ นิสฺสิตกานมฺปิ. าติกานํ ภิกฺขุนีนํ จีวรนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนฺเตวาสิเกหี’’ติปทํ ‘‘สิพฺพาเปนฺตี’’ติปเท การิตกมฺมํ. ตตฺราปีติ อาจริยุปชฺฌาเยหิ สิพฺพาปเนปิ. ‘‘อนฺเตวาสิเก’’ติปทํ ‘‘วฺเจตฺวา’’ติปเท สุทฺธกมฺมํ, ‘‘สิพฺพาเปนฺตี’’ติปเท การิตกมฺมํ. อิตเรสนฺติ อาจริยุปชฺฌายานนฺติ. ฉฏฺํ.

๗. สํวิธานสิกฺขาปทํ

๑๘๑. สตฺตเม ‘‘ตาสํ ภิกฺขุนีนํ ปจฺฉา คจฺฉนฺตีน’’นฺติ ปทานิ ‘‘ปตฺตจีวร’’นฺติ ปาเสเสน โยเชตพฺพานีติ อาห ‘‘ปจฺฉา คจฺฉนฺตีนํ ปตฺตจีวร’’นฺติ. ตา ภิกฺขุนิโย ปจฺฉา คจฺฉนฺติโยติ วิภตฺติวิปลฺลาสํ กตฺวา ‘‘ทูเสสุ’’นฺติปเทน โยเชตพฺพานีติ อาห ‘‘ตา ภิกฺขุนิโย โจรา ทูสยึสู’’ติ. อถ วา วิภตฺติวิปลฺลาสมกตฺวา ‘‘อจฺฉินฺทึสู’’ติ ปเท ‘‘ปตฺตจีวร’’นฺติปทํ อชฺฌาหริตฺวา ‘‘ทูเสสุ’’นฺติปเท ‘‘สีล’’นฺติ ปาํ อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺพนฺติ ทฏฺพฺพํ.

๑๘๒-๓. สํปุพฺโพ, วิปุพฺโพ จ ธาธาตุ ตฺวาปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘สํวิทหิตฺวา’’ติ. กุกฺกุโฏติ ตมฺพจูโฬ. โส หิ กุกติ อาหารตฺถํ ปาณกาทโย อาททาตีติ กุกฺกุโฏ. อยนฺติ คาโม. อธิกรเณ โณติ อาห ‘‘สมฺปทนฺติ เอตฺถา’’ติ. เอตฺถาติ จ เอตสฺมึ คาเม. อุตฺตรปทสฺส อธิกรณตฺถตฺตา ปุพฺพปเทน ฉฏฺีสมาโสติ อาห ‘‘กุกฺกุฏาน’’นฺติอาทิ. เอวํ ณสทฺทสฺส อธิกรณตฺถํ, ปุพฺพปเทน ฉฏฺีสมาสฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ณสทฺทสฺส ภาวตฺถํ, ปุพฺพปเทน พาหิรตฺถสมาสฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อถ วา’’ติ. ตตฺถาติ ปจฺฉิมปาเ. อุปฺปติตฺวาติ อุฑฺฑิตฺวา อุทฺธํ อากาสํ ลงฺคิตฺวาติ อตฺโถ. เอตฺถาติ ปจฺฉิมปาเ. ทฺวิธาติ ปทคมนปกฺขคมนวเสน ทฺวิปกาเรน. ‘‘อุปจาโร น ลพฺภตี’’ติอิมินา คามนฺตโร น โหติ, เอกคาโมเยว ปน โหติ, ตสฺมา อาปตฺติปิ เอกาเยว โหตีติ ทสฺเสติ. ปจฺจูเสติ ปภาเต. โส หิ ปฏิวิรุทฺธํ ติมิรํ อุเสติ นาเสตีติ ปจฺจูโสติ วุจฺจติ. วสฺสนฺตสฺสาติ รวนฺตสฺส. ‘‘วจนโต’’ติปทํ ‘‘อาปตฺติเยวา’’ติปเท าปกเหตุ. รตนมตฺตนฺตโรติ กุกฺกุปมาเณน พฺยวธาโน.

ตตฺราติ ‘‘คามนฺตเร คามนฺตเร’’ติ วจเน. หีติ วิตฺถาโร. อุโภปีติ ภิกฺขุภิกฺขุนิโยปิ สํวิทหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. น วทนฺตีติ อฏฺกถาจริยา น กถยนฺติ. จตุนฺนํ มคฺคานํ สมาคมฏฺานํ จตุกฺกํ, ทฺวินฺนํ, ติณฺณํ, จตุกฺกโต อติเรกานํ วา มคฺคานํ สมฺพทฺธฏฺานํ สิงฺฆาฏกํ. ตตฺราปีติ อุปจาโรกฺกมเนปิ. คามโตติ อตฺตโน คามโต. ยาว น โอกฺกมนฺติ, ตาวาติ โยชนา. สนฺธายาติ อารพฺภ. อถาติ ตสฺมึ นิกฺขมนกาเล. ทฺเวปีติ ภิกฺขุภิกฺขุนิโยปิ คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ. นฺติ วจนํ.

หีติ วิเสโส. ‘‘คามนฺตเร คามนฺตเร’’ติ ปุริมสฺมึ นเย อติกฺกเม อนาปตฺติ, โอกฺกมเน อาปตฺตีติ อยํ วิเสโส.

๑๘๔. คตปุพฺพตฺถาติ คตปุพฺพา อตฺถ ภวถาติ อตฺโถ. เอหิ คจฺฉามาติ วา อาคจฺเฉยฺยาสีติ วา วทตีติ โยชนา. เจติยวนฺทนตฺถนฺติ ถูปสฺส วนฺทิตุํ.

๑๘๕. วิสงฺเกเตนาติ เอตฺถ กาลวิสงฺเกโต, ทฺวารวิสงฺเกโต, มคฺควิสงฺเกโตติ ติวิโธ. ตตฺถ กาลวิสงฺเกเตเนว อนาปตฺตึ สนฺธาย ‘‘วิสงฺเกเตน คจฺฉนฺติ, อนาปตฺตี’’ติ อาห. ทฺวารวิสงฺเกเตน วา มคฺควิสงฺเกเตน วา อาปตฺติโมกฺโข นตฺถิ. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุเรภตฺต’’นฺติอาทิ. จกฺกสมารุฬฺหาติ อิริยาปถจกฺกํ วา สกฏจกฺกํ วา สมฺมา อารุฬฺหา. ชนปทาติ ชนโกฏฺาสา. ปริยายนฺตีติ ปริ ปุนปฺปุนํ ยนฺติ จ อายนฺติ จาติ. สตฺตมํ.

๘. นาวาภิรุหนสิกฺขาปทํ

๑๘๘. อฏฺเม สห อฺมฺํ ถวนํ อภิตฺถวนํ สนฺถโว, สงฺคโมติ วุตฺตํ โหติ. มิตฺตภาเวน สนฺถโว มิตฺตสนฺถโว, โลเกหิ อสฺสาเทตพฺโพ จ โส มิตฺตสนฺถโว เจติ โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถโว, ตสฺส วโส ปภู, เตน วา อายตฺโตติ โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถววโส, เตน. อุทฺธํ คจฺฉตีติ อุทฺธํคามินีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุทฺธ’’นฺติอาทิ. อุทฺธนฺติ จ อิธ ปฏิโสโต. เตนาห ‘‘นทิยา ปฏิโสต’’นฺติ. ‘‘อุทฺธํคามินิ’’นฺติมาติกาปทํ ‘‘อุชฺชวนิกายา’’ติปทภาชนิยา สํสนฺเทนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. โยติ ภิกฺขุ. อุทฺธํ ชวนโตติ ปฏิโสตํ คมนโต. เตนาติ เตน เหตุนา. อสฺสาติ ‘‘อุทฺธํคามินิ’’นฺติปทสฺส. อนุโสตํ อิธ อโธ นามาติ อาห ‘‘อนุโสต’’นฺติ. อสฺสปีติ ปิสทฺโท ปุริมาเปกฺโข. ตตฺถาติ ‘‘อุทฺธํคามินึ วา อโธคามินึ วา’’ติวจเน. นฺติ นาวํ หรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สมฺปฏิปาทนตฺถนฺติ สมฺมา ปฏิมุขํ ปาทนตฺถํ, อุชุปชฺชาปนตฺถนฺติ อตฺโถ. เอตฺถาติ นาวายํ. ‘‘เปตฺวา’’ติปทภาชนิมเปกฺขิตฺวา ‘‘อุปโยคตฺเถ นิสฺสกฺกวจน’’นฺติ อาห. ‘‘อฺตฺรา’’ติ มาติกาปเท อเปกฺขิเต นิสฺสกฺกตฺเถ นิสฺสกฺกวจนมฺปิ ยุชฺชเตว.

๑๘๙. เอกํ ตีรํ อคามกํ อรฺํ โหตีติ โยชนา. อทฺธโยชนคณนาย ปาจิตฺติยานิ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. มชฺเฌน คมเนปีติ ปิสทฺโท อคามกอรฺตีรปสฺเสน คมเน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. น เกวลํ นทิยาติ เกวลํ นทิยา เอว อนาปตฺติ นาติ โยชนา, อฺเสุปิ สมุทฺทาทีสุ อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโย. โยปิ ภิกฺขุ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.

๑๙๑. กาลวิสงฺเกโต, ติตฺถวิสงฺเกโต, นาวาวิสงฺเกโตติ ติวิโธ วิสงฺเกโต. ตตฺถ กาลวิสงฺเกเตน อนาปตฺตึ สนฺธาย ‘‘วิสงฺเกเตน อภิรุหนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อฺเน วิสงฺเกเตน อาปตฺติเยว, ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิธาปี’’ติอาทีติ. อฏฺมํ.

๙. ปริปาจิตสิกฺขาปทํ

๑๙๒. นวเม มหานาเคสูติ มหาอรหนฺเตสุ ติฏฺมาเนสุ สนฺเตสุ, เจตเก เปสฺสภูเต นวเก ภิกฺขู นิมนฺเตตีติ อธิปฺปาโย. อิตรถาติ วิภตฺติวิปลฺลาสโต วา ปาเสสโต วา อฺเน ปกาเรน. อนฺตรํ มชฺฌํ ปตฺตา กถา อนฺตรกถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อวสาน’’นฺติอาทิ. ปกิรียิตฺถาติ ปกตา, ปกตา วิปฺปกตาติ วุตฺเต กริยมานกถาวาติ อาห ‘‘กริยมานา โหตี’’ติ. อทฺธจฺฉิเกนาติ อุปฑฺฒจกฺขุนา. เตหีติ เถเรหิ.

๑๙๔. ลทฺธพฺพนฺติ ลทฺธารหํ. อสฺสาติ ‘‘ภิกฺขุนิปริปาจิต’’นฺติปทสฺส. สมฺมา อารภิตพฺโพติ สมารมฺโภติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมารทฺธํ วุจฺจตี’’ติ. ปฏิยาทิตสฺสาติ ปริปาจิตสฺส ภตฺตสฺส. คิหีนํ สมารมฺโภติ คิหิสมารมฺโภ, กตฺวตฺเถ เจตํ สามิวจนํ. ตโตติ ตโต ภตฺตโต. อฺตฺราติ วินา. ตมตฺถํ วิวรนฺโต อาห ‘‘ตํ ปิณฺฑปาตํ เปตฺวา’’ติ. ปทภาชเน ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘าตกปวาริเตหี’’ติปทํ ‘‘อสมารทฺโธ’’ติปเท กตฺตา. อตฺถโตติ ภิกฺขุนิอปริปาจิตอตฺถโต. ตสฺมาติ ยสฺมา อตฺถโต สมารทฺโธว โหติ, ตสฺมา.

๑๙๕. ปฏิยาทิตนฺติ ปฏิยตฺตํ. ปกติยา ปฏิยตฺตํ ปกติปฏิยตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปกติยา’’ติอาทิ. มหาปจฺจริยํ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ ตสฺเสว ภิกฺขุโน. อฺสฺสาติ ตโต อฺสฺส ภิกฺขุโน.

๑๙๗. ภิกฺขุนิปริปาจิเตปีติ ปิสทฺโท ภิกฺขุนิอปริปาจิเต กา นาม กถาติ ทสฺเสตีติ. นวมํ.

๑๐. รโหนิสชฺชสิกฺขาปทํ

๑๙๘. ทสเม ปาฬิอตฺโถ จาติ เอตฺถ ปาฬิสทฺโท วินิจฺฉิยสทฺเท จ โยเชตพฺโพ ‘‘ปาฬิวินิจฺฉโย’’ติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ‘‘อิทํ สิกฺขาปท’’นฺติปทํ ‘‘เอกปริจฺเฉท’’นฺติปเท ตุลฺยตฺถกตฺตา, ‘‘ปฺตฺต’’นฺติปเท กมฺมํ. อุปรีติ อเจลกวคฺเคติ. ทสมํ.

โอวาทวคฺโค ตติโย.

๔. โภชนวคฺโค

๑. อาวสถปิณฺฑสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

๒๐๓. โภชนวคฺคสฺส ปเม อาวสเถ ปฺตฺโต ปิณฺโฑ อาวสถปิณฺโฑติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมนฺตา’’ติอาทิ. ปริกฺขิตฺตนฺติ ปริวุตํ อาวสถนฺติ สมฺพนฺโธ. อทฺธํ ปถํ คจฺฉนฺตีติ อทฺธิกา. คิลายนฺติ รุชนฺตีติ คิลานา. คพฺโภ กุจฺฉิฏฺสตฺโต เอตาสนฺติ คพฺภินิโย. มลํ ปพฺพาเชนฺตีติ ปพฺพชิตา, เตสํ ยถานุรูปนฺติ สมฺพนฺโธ. ปฺตฺตานิ มฺจปีานิ เอตฺถาติ ปฺตฺตมฺจปีโ, ตํ. อเนกคพฺภปริจฺเฉทํ อเนกปมุขปริจฺเฉทํ อาวสถํ กตฺวาติ โยชนา. ตตฺถาติ อาวสเถ. เตสํ เตสนฺติ อทฺธิกาทีนํ. หิยฺโยสทฺทสฺส อตีตานนฺตราหสฺส จ อนาคตานนฺตราหสฺส จ วาจกตฺตา อิธ อนาคตานนฺตราหวาจโกติ อาห ‘‘สฺเวปี’’ติ. กุหึ คตา อิติ วุตฺเตติ โยชนา. ‘‘กุกฺกุจฺจายนฺโต’’ติปทสฺส นามธาตุํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กุกฺกุจฺจํ กโรนฺโต’’ติ.

๒๐๖. ‘‘อทฺธโยชนํ วา โยชนํ วา’’ติอิมินา ‘‘ปกฺกมิตุ’’นฺติปทสฺส กมฺมํ ทสฺเสติ. ‘‘คนฺตุ’’นฺติอิมินา กมุสทฺทสฺส ปทวิกฺเขปตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อโนทิสฺสา’’ติปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุทฺทิสิตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ปาสํ เฑตีติ ปาสณฺโฑ, สตฺตานํ จิตฺเตสุ ทิฏฺิปาสํ ขิปตีติ อตฺโถ. อถ วา ตณฺหาปาสํ, ทิฏฺิปาสฺจ เฑติ อุฑฺเฑตีติ ปาสณฺโฑ, ตํ ปาสณฺฑํ. ยาวตตฺโถ ปฺตฺโต โหตีติ ยาวตา อตฺโถ โหติ, ตาวตา ปฺตฺโต โหตีติ โยชนา. ‘‘ยาวทตฺโถ’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. ทกาโร ปทสนฺธิกโร. สกึ ภุฺชิตพฺพนฺติ เอกทิวสํ สกึ ภุฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เอกทิวสํ ภุฺชิตพฺพ’’นฺติ.

เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. เอกกุเลน วา ปฺตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ภุฺชิตุํ น วฏฺฏติ เอกโต หุตฺวา ปฺตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย. นานากุเลหิ ปฺตฺตํ ปิณฺฑนฺติ โยชนา. ภุฺชิตุํ วฏฺฏติ นานากุลานิ เอกโต อหุตฺวา วิสุํ วิสุํ ปฺตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย. โยปิ ปิณฺโฑ ฉิชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. อุปจฺฉินฺทิตฺวาติ อสทฺธิยาทิปาปจิตฺตตฺตา อุปจฺฉินฺทิตฺวา.

๒๐๘. อนุวสิตฺวาติ ปุนปฺปุนํ วสิตฺวา. อนฺตรามคฺเค คจฺฉนฺตตฺตา ‘‘คจฺฉนฺโต ภุฺชตี’’ติ อิทํ ตาว ยุตฺตํ โหตุ, คตฏฺาเน ปน คมิตตฺตา กถํ? ปจฺจุปฺปนฺนสมีโปปิ อตีโต เตน สงฺคหิตตฺตา ยุตฺตํ. ‘‘กุโต นุ ตฺวํ ภิกฺขุ อาคจฺฉสี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๓๐) วิย. ตํสมีโปปิ หิ ตาทิโส. นานาฏฺาเนสุ นานากุลานํ สนฺตเก ปกติยา อนาปตฺติภาวโต นานาฏฺาเนสุ เอกกุลสฺเสว สนฺตกํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อนาปตฺตี’’ติ. อารทฺธสฺส วิจฺเฉทตฺตา ‘‘ปุน เอกทิวสํ ภุฺชิตุํ ลภตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘โอทิสฺสา’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ ภิกฺขูเยว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ภิกฺขูนํเยวา’’ติ. ปมํ.

๒. คณโภชนสิกฺขาปทํ

๒๐๙. ทุติเย ปหีนลาภสกฺการสฺส เหตุํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โส กิรา’’ติอาทิ. โสติ เทวทตฺโต. ‘‘อโหสี’’ติ จ ‘‘ปากโฏ ชาโต’’ติ จ โยเชตพฺโพ. อชาตสตฺตุนาติ อชาตสฺเสเยว ปิตุราชสฺส สตฺตุภาวโต อชาตสตฺตุนา, ‘‘มาราเปตฺวา’’ติปเท การิตกมฺมํ. ราชานนฺติ พิมฺพิสารราชํ, ‘‘มาราเปตฺวา’’ติปเท ธาตุกมฺมํ. อภิมาเรติ อภินิลียิตฺวา ภควโต มารณตฺถาย เปสิเต ธนุธเร. คูฬฺหปฏิจฺฉนฺโนติ คุหิโต หุตฺวา ปฏิจฺฉนฺโน. ปริกถายาติ ปริคุหนาย กถาย. ‘‘ราชานมฺปี’’ติปทํ ‘‘มาราเปสี’’ติปเท ธาตุกมฺมํ. ปวิชฺฌีติ ปวฏฺเฏสิ. ตโตติ ตโต วุตฺตโต ปรํ อุฏฺหึสูติ สมฺพนฺโธ. นคเร นิวสนฺตีติ นาครา. ราชาติ อชาตสตฺตุราชา. สาสนกณฺฏกนฺติสาสนสฺส กณฺฏกสทิสตฺตา สาสนกณฺฏกํ. ตโตติ นีหรโต. อุปฏฺานมฺปีติ อุปฏฺานมฺปิ, อุปฏฺานตฺถายปิ วา. อฺเปีติ ราชโต อฺเปิ. อสฺสาติ เทวทตฺตสฺส. กิฺจิ ขาทนียโภชนียํ ‘‘ทาตพฺพ’’นฺติ อิมินา โยเชตพฺพํ. กิฺจิ วา อภิวาทนาทิ ‘‘กาตพฺพ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ. กุเลสุ วิฺาเปตฺวา ภุฺชนสฺส เหตุํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มา เม’’ติอาทิ. โปเสนฺโต หุตฺวา ภุฺชตีติ สมฺพนฺโธ.

๒๑๑. ภตฺตํ อนธิวาเสนฺตานํ กสฺมา จีวรํ ปริตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘ภตฺตํ อคณฺหนฺตาน’’นฺติอาทิ.

๒๑๒. จีวรการเก ภิกฺขู ภตฺเตน กสฺมา นิมนฺเตนฺตีติ อาห ‘‘คาเม’’ติอาทิ.

๒๑๕. นานาเวรชฺชเกติ เอตฺถ รฺโ อิทํ รชฺชํ, วิสทิสํ รชฺชํ วิรชฺชํ, นานปฺปการํ วิรชฺชํ นานาวิรชฺชํ. นานาวิรชฺเชหิ อาคตา นานาเวรชฺชกา. มชฺเฌ วุทฺธิ โหตีติ อาห ‘‘นานาวิเธหิ อฺรชฺเชหิ อาคเต’’ติ. อฺรชฺเชหีติ ราชคหโต อฺเหิ รชฺเชหิ. รฺชิตพฺพนฺติ รฺชนฺติ วุตฺเต นิคฺคหิตสฺส อนาสนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นานาเวรฺชเกอิติปิ ปาโ’’ติ.

๒๑๘. คณโภชเนติ คณสฺส โภชนํ คณโภชนํ, คณโภชนสฺส โภชนํ คณโภชนํ, ตสฺมึ คณโภชเน ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ. ‘‘รตฺตูปรโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๑๐; ม. นิ. ๑.๒๙๓) วิย เอกสฺส โภชนสทฺทสฺส โลโป ทฏฺพฺโพ. นนุ อุโปสเถ วิย ทฺเว ตโย คโณ นามาติ อาห ‘‘อิธ คโณ นาม จตฺตาโร’’ติอาทิ. เตน ทฺเว ตโย คโณ นาม น โหนฺติ, จตฺตาโร ปน อาทึ กตฺวา ตทุตฺตริ คโณ นามาติ ทสฺเสติ. ตํ ปเนตนฺติ เอตฺถ เอตสทฺโท วจนาลงฺกาโร ทฺวีสุ สพฺพนาเมสุ ปุพฺพสฺเสว เยภุยฺเยน ปธานตฺตา. ปสวตีติ วฑฺฒติ, ชายตีติ อตฺโถ. เววจเนน วาติ ‘‘ภตฺเตน นิมนฺเตมิ, โภชเนน นิมนฺเตมี’’ติ ปริยาเยน วา. ภาสนฺตเรน วาติ มูลภาสาโต อฺาย ภาสาย วา. เอกโต นิมนฺติตา ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ปมาณนฺติ การณํ. ‘‘จตฺตาโร’’ติ ลิงฺควิปลฺลาสํ กตฺวา ‘‘วิหาเร’’ติปเทน โยเชตพฺพํ. ิเตสุเยวาติ ปทํ นิทฺธารณสมุทาโย. เอโก นิมนฺติโตติ สมฺพนฺโธ.

จตฺตาโร ภิกฺขู วิฺาเปยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธ. ปาเฏกฺกนฺติ ปติเอกสฺส ภาโว ปาเฏกฺกํ, วิสุนฺติ อตฺโถ. เอกโต วา นานาโต วา วิฺาเปยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธ.

ฉวิสงฺขาตโต พาหิรจมฺมโต อพฺภนฺตรจมฺมสฺส ถูลตฺตา ‘‘มหาจมฺมสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ผาลํ เอเตสํ ปาทานํ สฺชาตนฺติ ผาลิตา, อุปฺปาเทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปหฏมตฺเต สตีติ โยชนา. เลเสน กปฺปนฺติ ปวตฺตํ จิตฺตํ เลสกปฺปิยํ.

สุตฺตฺจาติ สูจิปาสปเวสนสุตฺตฺจ. นนุ วิสุํ จีวรทานสมโย วิย จีวรการสมโยปิ อตฺถิ, กสฺมา ‘‘ยทา ตทา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิสุํ หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. วิสุํ จีวรทานสมโย วิย จีวรการสมโย นาม ยสฺมา นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ยทา ตทา’’ติ มยา วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ตสฺมา โย ภิกฺขุ กโรติ, เตน ภุฺชิตพฺพนฺติ โยชนา. สูจิเวนโกติ สิพฺพนตฺถาย ทฺเว ปิโลติกขณฺเฑ สมฺพนฺธิตฺวา สูจิยา วิชฺฌนโก. วิจาเรตีติ ปฺจขณฺฑสตฺตขณฺฑาทิวเสน สํวิทหติ. ฉินฺทตีติ สตฺถเกน วา หตฺเถน วา ฉินฺทติ. โมฆสุตฺตนฺติ มุยฺหนํ โมโฆ, อตฺถโต คเหตพฺพฉฏฺเฏตพฺพฏฺาเน มุยฺหนจิตฺตํ, ตสฺส ฉินฺทนํ สุตฺตนฺติ โมฆสุตฺตํ. อาคนฺตุกปฏฺฏนฺติ ทุปฏฺฏจีวเร มูลปฏฺฏสฺส อุปริ ปิตปฏฺฏํ. ปจฺจาคตนฺติ ปฏฺฏจีวราทีสุ ลพฺภติ. พนฺธตีติ มูลปฏฺเฏน อาคนฺตุกปฏฺฏํ. พนฺธติ. อนุวาตนฺติ จีวรํ อนุปริยายิตฺวา วียติ พนฺธียตีติ อนุวาตํ, ตํ ฉินฺทติ. ฆฏฺเฏตีติ ทฺเว อนุวาตนฺเต อฺมฺํ สมฺพชฺฌติ. อาโรเปตีติ จีวรสฺส อุปริ อาโรเปติ. ตตฺถาติ จีวเร. สุตฺตํ กโรตีติ สูจิปาสปเวสนสุตฺตํ วฏฺเฏติ. วเลตีติ วฏฺฏิตฺวา สุตฺตเวนทณฺฑเก อาวฏฺเฏติ. ปิปฺผลิกนฺติ สตฺถกํ. ตฺหิ ปิยมฺปิ ผาเลตีติ ปิปฺผลิ, สาเยว ปิปฺผลิกนฺติ กตฺวา ปิปฺผลิกนฺติ วุจฺจติ, ตํ นิเสติ นิสานํ กโรตีติ อตฺโถ. โย ปน กเถติ, เอตํ เปตฺวาติ โยชนา.

อทฺธานมคฺคสฺส ทฺวิคาวุตตฺตา ‘‘อทฺธโยชนพฺภนฺตเร คาวุเต’’ติ วุตฺตํ. อภิรูฬฺเหน ภุฺชิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถาติ ยสฺมึ กาเล. ‘‘สนฺนิปตนฺตี’’ติ พหุกตฺตุวเสน วุตฺตํ. อกุสลํ ปริวชฺเชตีติ ปริพฺพาชโก, ปพฺพชฺชเวสํ วา ปริคฺคเหตฺวา วชติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ปริพฺพาชโก. วินา ภาวปจฺจเยน ภาวตฺถสฺส าตพฺพโต ปริพฺพาชกภาโว ปริพฺพาชโก, ตํ สมาปนฺโนติ ปริพฺพาชกสมาปนฺโน. อถ วา ปริพฺพาชเกสุ สมาปนฺโน ปริยาปนฺโนติ ปริพฺพาชกสมาปนฺโน. ‘‘เอเตส’’นฺติปทํ ‘‘เยน เกนจี’’ติปเท นิทฺธารณสมุทาโย.

๒๒๐. เยปิ ภิกฺขู ภุฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘ทฺเว ตโย เอกโต’’ติวจเน. อนิมนฺติโต จตุตฺโถ ยสฺส จตุกฺกสฺสาติ อนิมนฺติตจตุตฺถํ, อนิมนฺติเตน วา จตุตฺถํ อนิมนฺติตจตุตฺถํ. เอเสว นโย อฺเสุปิ จตุตฺเถสุ. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. นิมนฺเตตีติ อกปฺปิยนิมนฺตเนน นิมนฺเตติ. เตสูติ จตูสุ ภิกฺขูสุ. โสติ อุปาสโก. อฺนฺติ นาคตภิกฺขุโต อฺํ, นิมนฺติตภิกฺขุโต วา. ตงฺขณปฺปตฺตนฺติ ตสฺมึ ปุจฺฉนกถนกฺขเณ ปตฺตํ. หีติ วิตฺถาโร. ตตฺถาติ ตสฺมึ าเน, เคเห วา. เตหีติ กรณภูเตหิ ภิกฺขูหิ.

โสติ ปิณฺฑปาติโก. อนาคจฺฉนฺตมฺปีติ สยํ น อาคจฺฉนฺตมฺปิ. ลจฺฉถาติ ลภิสฺสถ.

โสปีติ สามเณโรปิ, น ปิณฺฑปาติโกเยวาติ อตฺโถ.

ตตฺถาติ คิลานจตุตฺเถ, เตสุ จตูสุ วา. คิลาโน อิตเรสํ ปน คณปูรโก โหตีติ โยชนา.

คณปูรกตฺตาติ สมยลทฺธสฺส คณปูรกตฺตา. จตุกฺกานีติ จีวรทานจตุตฺถํ จีวรการจตุตฺถํ อทฺธานคมนจตุตฺถํ นาวาภิรุหนจตุตฺถํ มหาสมยจตุตฺถํ, สมณภตฺตจตุตฺถนฺติ ฉ จตุกฺกานิ. ปุริเมหิ มิสฺเสตฺวา เอกาทส จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิ. เอโก ปณฺฑิโต ภิกฺขุ นิสินฺโน โหตีติ สมฺพนฺโธ. เตสูติ ตีสุ ภิกฺขูสุ, คเตสุ คจฺฉตีติ โยชนา. ภุตฺวา อาคนฺตฺวา ิเตสุปิ อนาปตฺติเยว. กสฺมา สพฺเพสํ อนาปตฺติ, นนุ จตฺตาโร ภิกฺขู เอกโต คณฺหนฺตีติ อาห ‘‘ปฺจนฺนํ หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. โภชนานํเยวาติ น ยาคุขชฺชกผลาผลาทีนํ. ตานิ จาติ เยหิ โภชเนหิ วิสงฺเกตํ นตฺถิ, ตานิ จ โภชนานิ. เตหีติ จตูหิ ภิกฺขูหิ. ตานีติ ยาคุอาทีนิ. อิตีติ ตสฺมา อนาปตฺตินฺติ โยชนา.

โกจิ เปสิโต อปณฺฑิตมนุสฺโส วทตีติ โยชนา. กตฺตุกาเมน เปสิโตติ สมฺพนฺโธ. ภตฺตํ คณฺหถาติ วาติ วาสทฺโท ‘‘โอทนํ คณฺหถ, โภชนํ คณฺหถ, อนฺนํ คณฺหถ, กุรํ คณฺหถา’’ติ วจนานิปิ สงฺคณฺหาติ. นิมนฺตนํ สาทิยนฺตีติ เนมนฺตนิกา. ปิณฺฑปาเต ธุตงฺเค นิยุตฺตาติ ปิณฺฑปาติกา. ปุนทิวเส ภนฺเตติ วุตฺเตติ โยชนา. หริตฺวาติ อปเนตฺวา. ตโตติ ตโต วทนโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. วิกฺเขปนฺติ วิวิธํ เขปํ. เตติ อสุกา จ อสุกา จ คามิกา. ภนฺเตติ วุตฺเตติ โยชนา. โสปีติ อปณฺฑิตมนุสฺโสปิ, น คามิกาเยวาติ อตฺโถ. กสฺมา น ลภามิ ภนฺเตติ วุตฺเตติ โยชนา. เอวํ ‘‘กถํ นิมนฺเตสุํ ภนฺเต’’ติ เอตฺถาปิ. ตโตติ ตสฺมา การณา. เอสาติ เอโส คาโม. นฺติ ภูมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ, ตสฺมึ คาเม จรถาติ หิ อตฺโถ. กึ เอเตนาติ เอเตน ปุจฺฉเนน กึ ปโยชนํ. เอตฺถาติ ปุจฺฉเน. มา ปมชฺชิตฺถาติ วทตีติ สมฺพนฺโธ. ทุติยทิวเสติ นิมนฺตนทิวสโต ทุติยทิวเส. ธุรคาเมติ ปธานคาเม, อนฺติกคาเม วา. ภาโว นาม กิริยตฺตา เอโกเยว โหติ, ตสฺมา กตฺตารํ วา กมฺมํ วา สมฺพนฺธํ วา อเปกฺขิตฺวา พหุวจเนน น ภวิตพฺพํ, เตน วุตฺตํ ‘‘น ทุพฺพเจหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ. เตสูติ คามิเกสุ โภเชนฺเตสูติ สมฺพนฺโธ. อสนสาลายนฺติ โภชนสาลายํ. สา หิ อสติ ภุฺชติ เอตฺถาติ อสนา, สลนฺติ ปวิสนฺติ อสฺสนฺติ สาลา, อสนา จ สา สาลาเจติ อสนสาลาติ อตฺเถน ‘‘อสนสาลา’’ติ วุจฺจติ.

อถ ปนาติ ตโต อฺถา ปน. อปาทานตฺโถ หิ อถสทฺโท. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน อนฺตรวีถิอาทีสูติ อตฺโถ. ปฏิกจฺเจวาติ ปมํ กตฺวา เอว. ภิกฺขูสุ คามโต อนิกฺขนฺเตสุ ปเควาติ วุตฺตํ โหติ. น วฏฺฏตีติ ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ ปหิณตฺตา น วฏฺฏติ. เย ปน มนุสฺสา โภเชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. นิวตฺตถาติ วุตฺตปเทติ ‘‘นิวตฺตถา’’ติ วุตฺเต กิริยาปเท. ยสฺส กสฺสจิ โหตีติ ยสฺส กสฺสจิ อตฺถาย โหตีติ โยชนา. นิวตฺติตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ อวุตฺตตฺตา นิวตฺติตุํ วฏฺฏติ. สมฺพนฺธํ กตฺวาติ ‘‘นิวตฺตถ ภนฺเต’’ติ ภนฺเตสทฺเทน อพฺยวหิตํ กตฺวา. นิสีทถ ภนฺเต, ภตฺตํ คณฺหถาติ ภนฺเตสทฺเทน พฺยวหิตํ กตฺวา วุตฺเต ‘‘นิสีทถา’’ติปเท นิสีทิตุํ วฏฺฏติ. อถ ภนฺเตสทฺเทน พฺยวหิตํ อกตฺวา ‘‘นิสีทถ, ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ สมฺพนฺธํ กตฺวา วุตฺเต นิสีทิตุํ วฏฺฏติ. อิจฺเจตํ นยํ อติทิสติ ‘‘เอเสว นโย’’ติอิมินาติ. ทุติยํ.

๓. ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทํ

๒๒๑. ตติเย ‘‘น โข…เป… กโรนฺตี’’ติปาสฺส อตฺถสมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน นิยาเมนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘เยน นิยาเมนา’’ติอิมินา ‘‘ยถยิเม มนุสฺสา’’ติ เอตฺถ ยถาสทฺทสฺส ยํสทฺทตฺถภาวํ ทสฺเสติ. เตนาติ เตน นิยาเมน. อิมินา ยถาสทฺทสฺส นิยมนิทฺทิฏฺภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘ายตี’’ติอิมินา กิริยาปาเสสํ ทสฺเสติ. ‘‘สาสนํ วา ทานํ วา’’ติปเทหิ อิทํสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. พุทฺธปฺปมุเข สงฺเฆติ สมฺปทานตฺเถ เจตานิ ภุมฺมวจนานิ, พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ทานํ วาติ อตฺโถ. ‘‘ปริตฺต’’นฺติอิมินา โอรกสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ลามก’’นฺติอิมินา ปริตฺตสทฺทสฺส ปริวารตฺถํ นิวตฺเตติ. กิโร เอว ปติภาเว นิยุตฺโต กิรปติโกติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิรปติโกติ เอตฺถา’’ติ อาทิ. โสติ กิรปติโก. กมฺมํ กาเรตีติ สมฺพนฺโธ. อุปจารวเสนาติ โวหารวเสน, อุปลกฺขณวเสน, ปธานวเสน วาติ อตฺโถ. น เกวลํ พทราเยว, อฺเปิ ปน พหู ขาทนียโภชนียา ปฏิยตฺตาติ อธิปฺปาโย. พทเรน มิสฺโส พทรมิสฺโส, พทรสาฬโวติ อาห ‘‘พทรสาฬเวนา’’ติ. พทรจุณฺเณน มิสฺโส มธุสกฺขราทิ ‘‘พทรสาฬโว’’ติ วุจฺจติ.

๒๒๒. อุทฺธํ สูโร อุคฺคโต อสฺมึ กาเลติ อุสฺสูโรติ วุตฺเต อติทิวากาโลติ อาห ‘‘อติทิวา’’ติ.

๒๒๖. อยํ ภตฺตวิกปฺปนา นาม วฏฺฏตีติ โยชนา. ปฺจสุ สหธมฺมิเกสูติ นิทฺธารณสมุทาโย, อิตฺถนฺนามสฺสาติ สมฺพนฺโธ. ยทิ ปน สมฺมุขาปิ วิกปฺปิตุํ วฏฺฏติ, ตทา อตฺตนา สห ิตสฺส ภควโต กสฺมา น วิกปฺเปตีติ อาห ‘‘สา จาย’’นฺติอาทิ. สา อยํ วิกปฺปนา สงฺคหิตาติ สมฺพนฺโธ. กสฺมา ภควโต วิกปฺเปตุํ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ภควติ หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. สงฺเฆน กตนฺติ สมฺพนฺโธ.

๒๒๙. ‘‘ทฺเว ตโย นิมนฺตเน’’ติปทานิ ลิงฺควิปลฺลาสานีติ อาห ‘‘ทฺเว ตีณิ นิมนฺตนานี’’ติ. นิมนฺติตพฺโพ เอเตหีติ นิมนฺตนานิ โภชนานิ ภุฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ทฺเว ตีณิ กุลานิ อากิรนฺตีติ โยชนา. สูปพฺยฺชนนฺติ สูโป จ พฺยฺชนฺจ สูปพฺยฺชนํ. อนาปตฺติ เอกโต มิสฺสิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. มูลนิมนฺตนนฺติ ปมนิมนฺตนํ โภชนํ. อนฺโตติ เหฏฺา. เอกมฺปิ กพฬนฺติ เอกมฺปิ อาโลปํ. ยถา ตถา วาติ เยน วา เตน วา อากาเรน. ตตฺถาติ ตสฺมึ โภชเน. รสํ วาติ ขีรโต อฺํ รสํ วา. เยน ขีรรเสน อชฺโฌตฺถตํ ภตฺตํ เอกรสํ โหติ, ตํ ขีรํ วา ตํ รสํ วา อากิรนฺตีติ โยชนา. ยํสทฺโท หิ อุตฺตรวากฺเย ิโต ปุพฺพวากฺเย ตํสทฺทํ อวคมยติ. ขีเรน สํสฏฺํ ภตฺตํ ขีรภตฺตํ. เอวํ รสภตฺตํ. อฺเปีติ ขีรภตฺตรสภตฺตทายกโต อฺเปิ. อนาปตฺติ ภตฺเตน อมิสฺสิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ภุฺชนฺเตนา’’ติปทํ ‘‘ภุฺชิตุ’’นฺติปเท ภาวกตฺตา. สปฺปิปายาเสปีติ สปฺปินา จ ปายาเสน จ กเต ภตฺเตปิ.

ตสฺสาติ มหาอุปาสกสฺส. อาปตฺตีติ จ วฏฺฏตีติ จ ทฺวินฺนํ อฏฺกถาวาทานํ ยุตฺตภาวํ มหาปจฺจริวาเทน ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘มหาปจฺจริย’’นฺติอาทิ. ทฺเว อฏฺกถาวาทา หิ สนฺธายภาสิตมตฺตเมว วิเสสา, อตฺถโต ปน เอกา. มหาปจฺจริยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอโกวาติ กุมฺภิยา เอโกว. ปรมฺปรโภชนนฺติ ปรสฺส ปรสฺส โภชนํ. นิมนฺติตมฺหาติ อหํ นิมนฺติโต อมฺหิ นนูติ อตฺโถ. อาปุจฺฉิตฺวาปีติ มหาอุปาสกํ อาปุจฺฉิตฺวาปิ.

โสติ อนุโมทโก ภิกฺขุ. นฺติ ภิกฺขุํ. อฺโติ อฺตโร. กินฺติ กสฺมา. นิมนฺติตตฺตาติ นิมนฺติตภาวโต.

สกเลน คาเมน นิมนฺติโตปิ เอกโต หุตฺวาว นิมนฺติตสฺส กปฺปติ, น วิสุํ วิสุนฺติ อาห ‘‘เอกโต หุตฺวา’’ติ. ปูเคปีติ สมาทเปตฺวา ปุฺํ กโรนฺตานํ สมูเหปิ. ‘‘นิมนฺติยมาโน’’ติปทสฺส นิมนฺตนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภตฺตํ คณฺหา’’ติ. ยทคฺเคนาติ ยํ อคฺเคน เยน โกฏฺาเสนาติ อตฺโถ. ทฺวีสุ เถรวาเทสุ มหาสุมตฺเถรวาโทว ยุตฺโตติ โส ปจฺฉา วุตฺโตติ. ตติยํ.

๔. กาณมาตาสิกฺขาปทํ

๒๓๐. จตุตฺเถ ‘‘นกุลมาตาติ’’อาทีสุ (อ. นิ. ๑.๒๖๖; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๖๖) นกุลสฺส ภควโต มาตา นกุลมาตาติ จ นกุลฺจ ภควโต ตํ มาตา จาติ นกุลมาตาติ จ อตฺโถ สมฺภวติ, ‘‘อุตฺตรมาตาติ’’อาทีสุ อุตฺตราย มาตา อุตฺตรมาตาติ อตฺโถเยว สมฺภวติ. เตสุ ‘‘อุตฺตรมาตา’’ติปทสฺเสว ‘‘กาณมาตา’’ติปทสฺส กาณาย มาตา กาณมาตาติ อตฺโถเยว สมฺภวตีติ อาห ‘‘กาณาย มาตา’’ติ. ตสฺสา ธีตุยา ‘‘กาณา’’ตินาเมน วิสฺสุตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สา กิรา’’ติอาทิ. สาติ ทาริกา วิสฺสุตา อโหสีติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ มหาอุปาสิกาย. เย เยติ ปุริสา. ‘‘ราเคน กาณา โหนฺตี’’ติอิมินา กณนฺติ นิมิลนฺติ ราเคน ปุริสา เอตายาติ กาณาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ตสฺสาติ กาณาย. อาคตนฺติ เอตฺถ ภาวตฺเถ โตติ อาห ‘‘อาคมน’’นฺติ. อธิปฺปาโยติ ‘‘กิสฺมึ วิยา’’ติปทสฺส, กาณมาตาย วา อธิปฺปาโย. ริตฺตาติ ตุจฺฉา, สุฺาติ อตฺโถ. ‘‘อสฺมึ คมเน’’ติอิมินา พาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติ. ‘‘อริยสาวิกา’’ติอาทินา อริยานํ ภิกฺขูหิ อปฏิวิภตฺตโภคํ ทสฺเสติ. น เกวลํ กิฺจิ ปริกฺขยํ อคมาสิ, อถ โข สพฺพนฺติ อาห ‘‘สพฺพํ ปริกฺขยํ อคมาสี’’ติ. กาณาปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ มาตาเยว มคฺคผลภาคินี อโหสิ, อถ โข กาณาปิ โสตาปนฺนา อโหสีติ ทสฺเสติ. โสปิ ปุริโสติ กาณาย ปติภูโต โสปิ ปุริโส. ปกติฏฺาเนเยวาติ เชฏฺกปชาปติฏฺาเนเยว.

๒๓๑. อิมสฺมึ ปน วตฺถุสฺมินฺติ อิมสฺมึ ปูววตฺถุสฺมึ. เอตนฺติ ปาเถยฺยวตฺถุํ. อริยสาวกตฺตาติ อริยภูตสฺส สาวกสฺส ภาวโต, อริยสฺส วา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวกภาวโต.

๒๓๓. ปเหณกปณฺณาการสทฺทานํ อฺมฺเววจนตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปเหณกตฺถายาติ ปณฺณาการตฺถายา’’ติ. อิธาติ ‘‘ปูเวหิ วา’’ติปเท, สิกฺขาปเท วา. พทฺธสตฺตูติ มธุสกฺขราทีหิ มิสฺเสตฺวา พทฺธสตฺตุ. ถูปีกตนฺติ ถูปีกตํ กตฺวา.

‘‘ทฺวตฺติปตฺตปูเร’’ติปทสฺส วิเสสนุตฺตรภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปูเร ปตฺเต’’ติ. ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตาติ ทฺวตฺติปตฺตา, วาสทฺทตฺเถ สงฺขฺโยภยพาหิรตฺถสมาโส, ติสทฺทปรตฺตา ทฺวิสฺส จ อกาโร โหติ, ทฺวตฺติปตฺตา จ เต ปูรา จาติ ทฺวตฺติปตฺตปูรา, เต ทฺวตฺติปตฺตปูเร คเหตฺวาติ โยชนา. ‘‘อาจิกฺขิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตวจนสฺส อาจิกฺขนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺร มยา’’ติอาทิ. เตนาปีติ ทุติเยนาปิ. ปมภิกฺขุ เอกํ คเหตฺวา ทุติยภิกฺขุสฺส อาโรจนฺจ ทุติยภิกฺขุ เอกํ คเหตฺวา ตติยภิกฺขุสฺส อาโรจนฺจ อติทิสนฺโต อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิ. ตตฺถ เยนาติ ปมภิกฺขุนา. ปฏิกฺกมนฺติ ภุฺชีตฺวา เอตฺถาติ ปฏิกฺกมนนฺติ วุตฺเต อสนสาลาว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘อสนสาล’’นฺติ. ยตฺถาติ ยสฺสํ อสนสาลายํ. มุโขโลกนํ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิ. อฺตฺถาติ ปฏิกฺกมนโต อฺตฺถ. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส.

‘‘สํวิภชิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตวจนสฺส สํวิภชนาการํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สเจ ตโย’’ติอาทิ. ยถามิตฺตนฺติ ยสฺส ยสฺส มิตฺตสฺส. อกามาติ น กาเมน. การณตฺเถ เจตํ นิสฺสกฺกวจนํ.

๒๓๕. อนฺตรามคฺเคติ มคฺคสฺส อนฺตโร อนฺตรามคฺโค, สุขุจฺจารณตฺถํ มชฺเฌ ทีโฆ, ตสฺมึ. พหุมฺปิ เทนฺตานํ เอเตสํ าตกปวาริตานํ พหุมฺปิ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺสาติ โยชนา. อฏฺกถาสุ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อฏฺกถานํ วจนํ ปาฬิยา น สเมตีติ. จตุตฺถํ.

๕. ปมปวารณสิกฺขาปทํ

๒๓๖. ปฺจเม ปวาริตาติ เอตฺถ วสฺสํวุตฺถปวารณา, ปจฺจยปวารณา, ปฏิกฺเขปปวารณา, ยาวทตฺถปวารณา จาติ จตุพฺพิธาสุ ปวารณาสุ ยาวทตฺถปวารณา จ ปฏิกฺเขปปวารณา จาติ ทฺเว ปวารณา อธิปฺเปตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พฺราหฺมเณนา’’ติอาทิ. พฺราหฺมเณน ปวาริตาติ สมฺพนฺโธ. สยนฺติ ตติยนฺตนิปาโต ‘‘ปวาริตา’’ติปเทน สมฺพนฺโธ. จสทฺโท อฺตฺถ โยเชตพฺโพ ยาวทตฺถปวารณาย จ ปฏิกฺเขปปวารณาย จาติ. ปฏิมุขํ อตฺตโน เคหํ วิสนฺติ ปวิสนฺตีติ ปฏิวิสฺสกาติ วุตฺเต อาสนฺนเคหวาสิกา คเหตพฺพาติ อาห ‘‘สามนฺตฆรวาสิเก’’ติ.

๒๓๗. อุทฺธงฺคโม รโว โอรโว, โสเยว สทฺโท โอรวสทฺโท, กากานํ โอรวสทฺโท กโกรวสทฺโทติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กากาน’’นฺติอาทิ.

๒๓๙. ตวนฺตุปจฺจยสฺส อตีตตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ จา’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ‘‘ภุตฺตวา’’ติปเท. ยสฺมา เยน ภิกฺขุนา อชฺโฌหริตํ โหติ, ตสฺมา โส ‘‘ภุตฺตาวี’’ติ สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ โยชนา. สงฺขาทิตฺวาติ ทนฺเตหิ จุณฺณํ กตฺวา. เตนาติ เตน เหตุนา. อสฺสาติ ‘‘ภุตฺตาวี’’ติปทสฺส. ปวาเรติ ปฏิกฺขิปตีติ ปวาริโต ภิกฺขูติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กตปวารโณ’’ติ. โสปิ จาติ โส ปฏิกฺเขโป จ โหตีติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ ‘‘ปวาริโต’’ติปทสฺส. ตตฺถาติ ‘‘อสนํ ปฺายตี’’ติอาทิวจเน. ยสฺมา ภุตฺตาวีติปิ สงฺขฺยํ คจฺฉติ, ตสฺมา น ปสฺสามาติ โยชนา. ‘‘อสนํ ปฺายตี’’ติ ปทภาชนิยา ‘‘ภุตฺตาวี’’ติ มาติกาปทสฺส อสํสนฺทนภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อสนํ ปฺายตีติ อิมินา’’ติอาทิ. ยฺจาติ ยฺจ โภชนํ. ทิรตฺตาทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ปฺจาทิวจนํ สงฺคณฺหาติ. เอตนฺติ ‘‘ภุตฺตาวี’’ติปทํ.

‘‘อสนํ ปฺายตี’’ติอาทีสุ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปฺายตี’’ติ เอตฺถ าธาตุยา ขายนตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ทิสฺสตี’’ติ. ‘‘หตฺถปาเส’’ติปทสฺส ทฺวาทสหตฺถปฺปมาโณ หตฺถปาโส นาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาเณ’’ติ. วาจาย อภิหรณํ นาธิปฺเปตํ. เตนาห ‘‘กาเยนา’’ติ. อภิหรตีติ อภิมุขํ หรติ. นฺติ โภชนํ. เอตนฺติ ปฺจงฺคภาวํ, ‘‘ปฺจหิ…เป… ปฺายตี’’ติ วจนํ วา.

ตตฺราติ ‘‘อสนํ ปฺายตี’’ติอาทิวจเน. อสฺนาตีติ กียาทิคณตฺตา, ตสฺส จ เอกกฺขรธาตุตฺตา สการนการานํ สํโยโค ทฏฺพฺโพ. นฺติ โภชนํ. อุนฺทติ ปสวติ ภุฺชนฺตานํ อายุพลํ ชเนตีติ โอทโน. ยวาทโย ปูตึ กตฺวา กตตฺตา กุจฺฉิเตน มสียติ อามสียตีติ กุมาโส. สจติ สมวาโย หุตฺวา ภวตีติ สตฺตุ. พฺยฺชนตฺถาย มาเรตพฺโพติ มจฺโฉ. มานียติ ภุฺชนฺเตหีติ มํสํ. ตตฺถาติ โอทนาทีสุ ปฺจสุ โภชเนสุ. สาโร อสฺสตฺถิ อฺเสํ ธฺานนฺติ สาลี. วหติ ภุฺชนฺตานํ ชีวิตนฺติ วีหิ. ยวติ อมิสฺสิโตปิ มิสฺสิโต วิย ภวตีติ ยโว. คุธติ ปริเวติ มิลกฺขโภชนตฺตาติ โคธุโม. โสภนสีสตฺตา กมนียภาวํ คจฺฉตีติ กงฺคุ. มหนฺตสีสตฺตา, มธุรรสนาฬตฺตา จ วรียติ ปตฺถียติ ชเนหีติ วรโก. โกรํ รุธิรํ ทูสติ ภุฺชนฺตานนฺติ กุทฺรูสโก. นิพฺพตฺโต โอทโน นามาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ สตฺตสุ ธฺเสุ. สาลีตีติ เอตฺถ อิติสทฺโท นามปริยาโย. สาลี นามาติ อตฺโถ. เอเสว นโย ‘‘วีหีตี’’ติอาทีสุปิ.

เอตฺถาติ ติณธฺชาตีสุ. นีวาโร สาลิยา อนุโลโม, วรกโจรโก วรกสฺส อนุโลโม. อมฺพิลปายาสาทีสูติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ขีรภตฺตาทโย สงฺคณฺหนฺติ. โอธีติ อวธิ, มริยาโทติ อตฺโถ. โส หิ อวหียติ จชียติ อสฺมาติ โอธีติ วุจฺจติ.

โยปิ ปายาโส วา ยาปิ อมฺพิลยาคุ วา โอธึ น ทสฺเสติ, โส ปวารณํ น ชเนตีติ โยชนา. ปเยน ขีเรน กตตฺตา ปายาโส. ปาตพฺพสฺส, อสิตพฺพสฺส จาติ ทฺวินฺนํ พฺยุปฺปตฺตินิมิตฺตานํ สมฺภวโต วา ปายาโสติ วุจฺจติ. อุทฺธนโตติ จุลฺลิโต. สา หิ อุปริ ธียนฺติ ปิยนฺติ ถาลฺยาทโย เอตฺถาติ อุทฺธนนฺติ วุจฺจติ. อาวชฺชิตฺวาติ ปริณาเมตฺวา. ฆนภาวนฺติ กถินภาวํ. เอตฺถาปิ วากฺเย ‘‘โย โส’’ติ ปทานิ โยเชตพฺพานิ. ปุพฺเพติ อพฺภุณฺหกาเล. นิมนฺตเนติ นิมนฺตนฏฺาเน. ภตฺเต อากิริตฺวา เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยาปนํ คจฺฉติ อิมายาติ ยาคุ. กิฺจาปิ ตนุกา โหติ, ตถาปีติ โยชนา. อุทกาทีสูติอาทิสทฺเทน กิฺชิกขีราทโย สงฺคยฺหนฺติ. ยาคุสงฺคหเมว คจฺฉติ, กสฺมา? อุทกาทีนํ ปกฺกุถิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. ตสฺมึ วาติ สภตฺเต, ปกฺกุถิตอุทกาทิเก วา. อฺสฺมึ วาติ ปกฺกุถิตอุทกาทิโต อฺสฺมึ อุทกาทิเก วา. ยตฺถ ยสฺมึ อุทกาทิเก ปกฺขิปนฺติ, ตํ ปวารณํ ชเนตีติ โยชนา.

สุทฺธรสโกติ มจฺฉมํสขณฺฑนฺหารูหิ อมิสฺโส สุทฺโธ มจฺฉาทิรสโก. รสกยาคูติ รสกภูตา ทฺรวภูตา ยาคุ. ฆนยาคูติ กถินยาคุ. เอตฺถาติ ฆนยาคุยํ. ปุปฺผิอตฺถายาติ ปุปฺผํ ผุลฺลํ อิมสฺส ขชฺชกสฺสาติ ปุปฺผี, ปุปฺผิโน อตฺโถ ปโยชนํ ปุปฺผิอตฺโถ, ตทตฺถาย กตนฺติ สมฺพนฺโธ. เต ตณฺฑุเลติ เต เสทิตตณฺฑุเล. อจุณฺณตฺตา เนว สตฺตุสงฺขฺยํ, อปกฺกตฺตา น ภตฺตสงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ. เตหีติ เสทิตตณฺฑุเลหิ. เต ตณฺฑุเล ปจนฺติ, กโรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.

‘‘ยเวหี’’ติ พหุวจเนน สตฺต ธฺานิปิ คหิตานิ. เอส นโย สาลิวีหิยเวหีติ เอตฺถาปิ. ถุเสติ ธฺตเจ. ปลาเปตฺวาติ ปฏิกฺกมาเปตฺวา. นฺติ จุณฺณํ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. ขรปากภชฺชิตานนฺติ ขโร ปาโก ขรปาโก, ขรปาเกน ภชฺชิตา ขรปากภชฺชิตา, เตสํ. น ปวาเรนฺติ อสตฺตุสงฺคหตฺตาติ อธิปฺปาโย. กุณฺฑกมฺปีติ กณมฺปิ. ปวาเรติ สตฺตุสงฺคหตฺตาติ อธิปฺปาโย. เตหีติ ลาเชหิ. สุทฺธขชฺชกนฺติ ปิฏฺเหิ อมิสฺสิตํ สุทฺธํ ผลาผลาทิขชฺชกํ. ยาคุํ ปิวนฺตสฺส เทนฺตีติ โยชนา. ตานีติ ทฺเว มจฺฉมํสขณฺฑานิ. น ปวาเรติ ทฺวินฺนํ มจฺฉมํสขณฺฑานํ อขาทิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. ตโตติ ทฺเวมจฺฉมํสขณฺฑโต นีหริตฺวา เอกนฺติ สมฺพนฺโธ, เตสุ วา. โสติ ขาทโก ภิกฺขุ. อฺนฺติ ทฺวีหิ มจฺฉมํสขณฺเฑหิ อฺํ ปวารณปโหนกํ โภชนํ.

อวตฺถุตายาติ ปวารณาย อวตฺถุภาวโต. ตํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ยํ หี’’ติ. หิสทฺโท วิตฺถารโชตโก. นฺติ มํสํ. อิทํ ปนาติ อิทํ มํสํ ปน. ปฏิกฺขิตฺตมํสํ กปฺปิยภาวโต อปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺาเน ิตตฺตา ปฏิกฺขิตฺตมฺปิ มํสภาวํ น ชหาติ. นนุ ขาทิตมํสํ ปน อกปฺปิยภาวโต ปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺาเน ิตตฺตา ขาทิยมานมฺปิ มํสภาวํ ชหาตีติ อาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ. กุลทูสกกมฺมฺจ เวชฺชกมฺมฺจ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนฺจ สาทิตรูปิยฺจ กุล…เป… รูปิยานิ, ตานิ อาทีนิ เยสํ กุหนาทีนนฺติ กุล…เป… รูปิยาทโย, เตหิ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วาเรสุ.

เอวนฺติอาทิ นิคมนนิทสฺสนํ. นฺติ โภชนํ. ยถาติ เยนากาเรน. เยน อชฺโฌหฏํ โหติ, โส ปฏิกฺขิปติ ปวาเรตีติ โยชนา. กตฺถจีติ กิสฺมิฺจิ ปตฺตาทิเก. ตสฺมึ เจ อนฺตเรติ ตสฺมึ ขเณ เจ. อฺตฺราติ อฺสฺมึ าเน. ปตฺเต วิชฺชมานโภชนํ อนชฺโฌหริตุกาโม โหติ ยถา, เอวนฺติ โยชนา. หีติ สจฺจํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปเทสุ. ตตฺถาติ กุรุนฺทียํ. อานิสทสฺสาติ อาคมฺม นิสีทติ เอเตนาติ อานิสโท, ตสฺส ปจฺฉิมนฺตโตติ สมฺพนฺโธ. ปณฺหิอนฺตโตติ ปสติ ิตกาเล วา คมนกาเล วา ภูมึ ผุสตีติ ปณฺหี, ตสฺส อนฺตโต. ‘‘ทายกสฺสา’’ติปทํ ‘‘ปสาริตหตฺถ’’นฺติ ปเทน จ ‘‘องฺค’’นฺติ ปเทน จ อวยวีสมฺพนฺโธ. หตฺถปาโสติ หตฺถสฺส ปาโส สมีโป หตฺถปาโส, หตฺโถ ปสติ ผุสติ อสฺมึ าเนติ วา หตฺถปาโส, อฑฺฒเตยฺยหตฺโถ ปเทโส. ตสฺมินฺติ หตฺถปาเส.

อุปนาเมตีติ สมีปํ นาเมติ. อนนฺตรนิสินฺโนปีติ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา อนนฺตเร าเน นิสินฺโนปิ ภิกฺขุ วทตีติ โยชนา. ภตฺตปจฺฉินฺติ ภตฺเตน ปกฺขิตฺตํ ปจฺฉึ. อีสกนฺติ ภาวนปุํสกํ. อุทฺธริตฺวา วา อปนาเมตฺวา วาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ทูเรติ นวาสเน. อิโตติ ปตฺตโต. คโต ทูโตติ สมฺพนฺโธ.

ปริเวสนายาติ ปริเวสนตฺถาย, ภตฺตคฺเค วา. ตตฺราติ อสฺมึ ปริเวสเน. นฺติ ภตฺตปจฺฉึ. ผุฏฺมตฺตาวาติ ผุสิยมตฺตาว. กฏจฺฉุนา อุทฺธฏภตฺเต ปน ปวารณา โหตีติ โยชนา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตสฺสาติ ปริเวสกสฺส. อภิหเฏ ปฏิกฺขิตฺตตฺตาติ อภิหฏสฺส ภตฺตสฺส ปฏิกฺขิตฺตภาวโต.

‘‘กาเยน วาจาย วา ปฏิกฺขิปนฺตสฺส ปวารณา โหตี’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถาติ เตสุ กายวาจาปฏิกฺเขเปสุ. มจฺฉิกพีชนินฺติ มกฺขิกานํ อุตฺตาสนึ พีชนึ. ขการสฺส หิ ฉการํ กตฺวา ‘‘มจฺฉิกา’’ติ วุจฺจติ ‘‘สจฺฉิกตฺวา’’ติอาทีสุ วิย (อ. นิ. ๓.๑๐๓). เอตฺถ หิ ‘‘สกฺขิกตฺวา’’ติ วตฺตพฺเพ ขการสฺส ฉกาโร โหติ.

เอโก วทตีติ สมฺพนฺโธ. อปเนตฺวาติ ปตฺตโต อปเนตฺวา. เอตฺถาติ วจเน. กถนฺติ เกนากาเรน โหตีติ โยชนา. วทนฺตสฺส นามาติ เอตฺถ นามสทฺโท ครหตฺโถ ‘‘อตฺถี’’ติปเทน โยเชตพฺโพ. อตฺถิ นามาติ อตฺโถ. อิโตปีติ ปตฺตโตปิ. ตตฺราปีติ ตสฺมึ วจเนปิ.

สมํสกนฺติ มํเสน สห ปวตฺตํ. รสนฺติ ทฺรวํ. นฺติ วจนํ. ปฏิกฺขิปโต โหติ. กสฺมา? มจฺโฉ จ รโส จ มจฺเฉน มิสฺโส รโส จาติ อตฺถสฺส สมฺภวโต. อิทนฺติ วตฺถุํ. มํสํ วิสุํ กตฺวาติ ‘‘มํสสฺส รสํ มํสรส’’นฺติ มํสปทตฺถสฺส ปธานภาวํ อกตฺวา, รสปทตฺถสฺเสว ปธานภาวํ กตฺวาติ อตฺโถ.

อาปุจฺฉนฺตนฺติ ‘‘มํสรสํ คณฺหถา’’ติ อาปุจฺฉนฺตํ. นฺติ มํสํ. กรมฺพโกติ มิสฺสกาธิวจนเมตํ. ยฺหิ อฺเน อฺเน มิสฺเสตฺวา กโรนฺติ, โส ‘‘กรมฺพโก’’ติ วุจฺจติ. อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – กโรติ สมูหํ อวยวินฺติ กโร, กรียติ วา สมูเหน อวยวินาติ กโร, อวยโว, ตํ วกติ อาททาตีติ กรมฺพโก, สมูโห. ‘‘กทมฺพโก’’ติปิ ปาโ, โสปิ ยุตฺโตเยว อนุมตตฺตา ปณฺฑิเตหิ. อภิธาเนปิ เอวเมว อตฺถี. อตฺโถ ปน อฺถา จินฺเตตพฺโพ. อิมสฺมึ วา อตฺเถ รการสฺส ทกาโร กาตพฺโพ. มํเสน มิสฺโส, ลกฺขิโต วา กรมฺพโก มํสกรมฺพโก. น ปวาเรตีติ เยสํ เกสฺจิ มิสฺสกตฺตา น ปวาเรติ. ปวาเรตีติ มํเสน มิสฺสิตตฺตา ปวาเรติ.

โย ปน ปฏิกฺขิปติ, โส ปวาริโตว โหตีติ โยชนา. นิมนฺตเนติ นิมนฺตนฏฺาเน. หีติ สจฺจํ. ตตฺถาติ กุรุนฺทิยํ. เยนาติ เยน ภตฺเตน. เอตฺถาติ ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติอาทิวจเน. อธิปฺปาโยติ อฏฺกถาจริยานํ อธิปฺปาโย. เอตฺถาติ ‘‘ยาคุมิสฺสกํ คณฺหถา’’ติอาทิวจเน. ทุทฺทสนฺติ ทุกฺกรํ ทสฺสนํ. อิทฺจาติ ‘‘มิสฺสกํ คณฺหถา’’ติวจนฺจ. น สมาเนตพฺพนฺติ สมํ น อาเนตพฺพํ, สมานํ วา น กาตพฺพํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อิทํ ปนาติ มิสฺสกํ ปน. เอตฺถาติ มิสฺสเก. วิสุํ กตฺวาติ รสขีรสปฺปีนิ อาเวณึ กตฺวา. นฺติ รสาทึ.

กทฺทียติ มทฺทียตีติ กทฺทโม. อุนฺทติ ปสวติ วฑฺฒตีติ อุทกํ. อุนฺทติ วา กฺเลทนํ กโรตีติ อุทกํ, นิลีเน สตฺเต คุปติ รกฺขตีติ คุมฺโพ, คุหติ สํวรตีติ วา คุมฺโพ. อนุปริยายนฺเตนาติ อนุกฺกเมน ปริวตฺติตฺวา อายนฺเตน. นฺติ นาวํ วา เสตุํ วา. มชฺฌนฺหิกนฺติ อหสฺส มชฺฌํ มชฺฌนฺหํ, อหสทฺทสฺส นฺหาเทโส, มชฺฌนฺหํ เอว มชฺฌนฺหิกํ. โปตฺถเกสุ ปน มชฺฌนฺติกนฺติ ปาโ อตฺถิ, โส อปาโเยว. โย ิโต ปวาเรติ, เตน ิเตเนว ภุฺชิตพฺพนฺติ โยชนา. อานิสทนฺติ ปีเ ผุฏฺอานิสทมํสํ. อจาเลตฺวาติ อจาเวตฺวา. อยเมว วา ปาโ. อุปริ จ ปสฺเสสุ จ อโมเจตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. อทินฺนาทาเน วิย านาจาวนํ น เวทิตพฺพํ. สํสริตุนฺติ สํสพฺพิตุํ. นฺติ ภิกฺขุํ.

อติเรกํ ริจติ คจฺฉตีติ อติริตฺตํ, น อติริตฺตํ อนติริตฺตนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น อติริตฺต’’นฺติ. ‘‘อธิก’’นฺติอิมินา อติริตฺตสทฺทสฺส อติสุฺตฺถํ นิวตฺเตติ. อธิ หุตฺวา เอติ ปวตฺตตีติ อธิกํ. ตํ ปนาติ อนติริตฺตํ ปน โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘อกปฺปิยกต’’นฺติอาทิวจเน. วิตฺถาโร เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ตตฺถาติ อติริตฺตํ กาตพฺเพสุ วตฺถูสุ. ยํ ผลํ วา ยํ กนฺทมูลาทิ วา อกตนฺติ โยชนา. อกปฺปิยโภชนํ วาติ กุลทูสกกมฺมาทีหิ นิพฺพตฺตํ อกปฺปิยโภชนํ วา อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. โยติ วินยธโร ภิกฺขุ. เตน กตนฺติ โยชนา. ‘‘ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อาสนา วุฏฺิเตน กต’’นฺติวจนโต ภุตฺตาวินา อปวาริเตน อาสนา วุฏฺิเตน กตฺตพฺพนฺติ สิทฺธํ. ตสฺมา ปาโต อทฺธานํ คจฺฉนฺเตสุ ทฺวีสุ เอโก ปวาริโต, ตสฺส อิตโร ปิณฺฑาย จริตฺวา ลทฺธํ ภิกฺขํ อตฺตนา อภุตฺวาปิ ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ กาตุํ ลภติ เอว. นฺติ ขาทนียโภชนียํ. ‘‘ตทุภยมฺปี’’ติอิมินา อติริตฺตฺจ อติริตฺตฺจ อติริตฺตํ, น อติริตฺตํ อนติริตฺตนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ.

ตสฺเสวาติ อนติริตฺตสฺเสว. เอตฺถาติ อนติริตฺเต, ‘‘กปฺปิยกต’’นฺติ อาทีสุ สตฺตสุ วินยกมฺมากาเรสุ วา. อนนฺตเรติ วินยธรสฺส อนนฺตเร อาสเน. ปตฺตโต นีหริตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺเถวาติ ภุฺชนฏฺาเนเยว. ตสฺสาติ นิสินฺนสฺส. เตนาติ ภตฺตํ อาเนนฺเตน ภิกฺขุนา ภุฺชิตพฺพนฺติ โยชนา. ‘‘นิสินฺเนน ภิกฺขุนา’’ติ การิตกมฺมํ อาเนตพฺพํ. กสฺมา ‘‘หตฺถํ โธวิตฺวา’’ติ วุตฺตนฺติ ปุจฺฉนฺโต อาห ‘‘กสฺมา’’ติ. หีติ การณํ. ยสฺมา อกปฺปิยํ โหติ, ตสฺมา หตฺถํ โธวิตฺวาติ มยา วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ตสฺสาติ ภตฺตํ อาเนนฺตสฺส. เยนาติ วินยธเรน. ปุน เยนาติ เอวเมว. ยฺจาติ ขาทนียโภชนียฺจ. เยน วินยธเรน ปมํ อกตํ, เตเนว กตฺตพฺพํ. ยฺจ ขาทนียโภชนียํ ปมํ อกตํ, ตฺเว กตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถาติ ปมภาชเน. หีติ สจฺจํ. ปมภาชนํ สุทฺธํ โธวิตฺวา กตมฺปิ นิทฺโทสเมว. เตน ภิกฺขุนาติ ปวาริเตน ภิกฺขุนา.

กุณฺเฑปีติ อุกฺขลิยมฺปิ. สา หิ กุฑติ โอทนาทึ ทาหํ กโรตีติ กุณฺโฑติ วุจฺจติ. นฺติ อติริตฺตกตํ ขาทนียโภชนียํ. เยน ปนาติ วินยธเรน ปน. ภิกฺขุํ นิสีทาเปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. มงฺคลนิมนฺตเนติ มงฺคลตฺถาย นิมนฺตนฏฺาเน. ตตฺถาติ มงฺคลนิมนฺตเน. กโรนฺเตนาติ กโรนฺเตน วินยธเรน.

คิลาเนน ภุฺชิตาวเสสเมว น เกวลํ คิลานาติริตฺตํ นาม, คิลานํ ปน อุทฺทิสฺส อาภตํ คิลานาติริตฺตเมว นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ. ยํกิฺจิ คิลานนฺติ อุปสมฺปนฺนํ วา อนุปสมฺปนฺนํ วา ยํกิฺจิ คิลานํ. ยํ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, ตํ อสํสฏฺวเสน วุตฺตนฺติ โยชนา. อนาหารตฺถายาติ ปิปาสจฺเฉทนอาพาธวูปสมตฺถาย.

๒๔๑. สติ ปจฺจเยติ เอตฺถ ปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปิปาสาย สตี’’ติ จ ‘‘อาพาเธ สตี’’ติ จ วุตฺตํ. เตน เตนาติ สตฺตาหกาลิเกน จ ยาวชีวิเกน จ. ตสฺสาติ อาพาธสฺส. อิทํ ปทํ ‘‘อุปสมนตฺถ’’นฺติ เอตฺถ สมุธาตุยา สมฺพนฺเธ สมฺพนฺโธ, ยุปจฺจเยน สมฺพนฺเธ กมฺมนฺติ ทฏฺพฺพนฺติ. ปฺจมํ.

๖. ทุติยปวารณสิกฺขาปทํ

๒๔๒. ฉฏฺเ น อาจริตพฺโพติ อนาจาโรติ วุตฺเต ปณฺณตฺติวีติกฺกโมติ อาห ‘‘ปณฺณตฺติวีติกฺกม’’นฺติ. ‘‘กโรตี’’ติอิมินา ‘‘อตฺตานมาจรตี’’ติอาทีสุ วิย จรสทฺโท กรสทฺทตฺโถติ ทสฺเสติ. อุปนนฺธีติ เอตฺถ อุปสทฺโท อุปนาหตฺโถ, นหธาตุ พนฺธนตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปนาห’’นฺติอาทิ. ชนิโต อุปนาโห เยนาติ ชนิตอุปนาโห. อิมินา ‘‘อุปนนฺโธ’’ติ ปทสฺส อุปนหตีติ อุปนนฺโธติ กตฺถุตฺถํ ทสฺเสติ.

๒๔๓. อภิหฏฺุนฺติ เอตฺถ ตุํปจฺจโย ตฺวาปจฺจยตฺโถติ อาห ‘‘อภิหริตฺวา’’ติ. ปทภาชเน ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สาธารณเมว อตฺถนฺติ โยชนา. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. ตีหากาเรหีติ สามํ ชานเนน จ อฺเสมาโรจเนน จ ตสฺสาโรจเนน จาติ ตีหิ การเณหิ. อาสาทียเต มงฺกุํ กรียเต อาสาทนํ, ตํ อเปกฺโข อาสาทนาเปกฺโขติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาสาทน’’นฺติอาทิ.

ยสฺส อตฺถาย อภิหฏนฺติ สมฺพนฺโธ. อิตรสฺสาติ อภิหารกโต อฺสฺส ภุตฺตสฺสาติ. ฉฏฺํ.

๗. วิกาลโภชนสิกฺขาปทํ

๒๔๗. สตฺตเม คิริมฺหีติ ปพฺพตมฺหิ. โส หิ หิมวมนาทิวเสน ชลํ, สารภูตานิ จ เภสชฺชาทิวตฺถูนิ คิรติ นิคฺคิรตีติ คิรีติ วุจฺจติ. อคฺคสมชฺโชติ อุตฺตมสมชฺโช. อิเมหิ ปเทหิ อคฺโค สมชฺโช อคฺคสมชฺโช, คิริมฺหิ ปวตฺโต อคฺคสมชฺโช คิรคฺคสมชฺโชติ อตฺถํ ทสฺเสติ. สมชฺโชติ จ สภา. สา หิ สมาคมํ อชนฺติ คจฺฉนฺติ ชนา เอตฺถาติ สมชฺโชติ วุจฺจติ. ‘‘คิริสฺส วา’’ติอาทินา คิริสฺส อคฺโค โกฏิ คิรคฺโค, ตสฺมึ ปวตฺโต สมชฺโช คิรคฺคสมชฺโชติ อตฺโถ ทสฺสิโต. โสติ คิรคฺคสมชฺโช. ภวิสฺสติ กิราติ โยชนา. ภูมิภาเคติ อวยวิอาธาโร, สนฺนิปตตีติ สมฺพนฺโธ. นฏฺจ นาฏกฺจ นฏนาฏกานิ. ‘‘นจฺจํ คีตํ วาทิตฺจา’’ติ อิทํ ตยํ ‘‘นาฏก’’นฺติ วุจฺจติ. เตสนฺติ นฏนาฏกานํ. ทสฺสนตฺถนฺติ ทสฺสนาย จ สวนาย จ. สวนมฺปิ หิ ทสฺสเนเนว สงฺคหิตํ. อปฺตฺเต สิกฺขาปเทติ อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทสฺส ตาว อปฺตฺตตฺตา. เตติ สตฺตรสวคฺคิยา. ตตฺถาติ คิรคฺคสมชฺชํ. อถาติ ตสฺมึ กาเล. เนสนฺติ สตฺตรสวคฺคิยานํ อทํสูติ สมฺพนฺโธ. วิลิมฺเปตฺวาติ วิเลปเนหิ วิวิธากาเรน ลิมฺเปตฺวา.

๒๔๙. ‘‘วิกาเล’’ติ สามฺเน วุตฺเตปิ วิเสสกาโลว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘กาโล’’ติอาทิ. โส จาติ โภชนกาโล จ. มชฺฌนฺหิโก โหตีติ โยชนา. เตเนวาติ โภชนกาลสฺส อธิปฺเปตตฺตา เอว. อสฺสาติ ‘‘วิกาเล’’ติปทสฺส. ‘‘วิกาโล นาม…เป… อรุณุคฺคมนา’’ติ ปทภาชเนน อรุณุคฺคมนโต ยาว มชฺฌนฺหิกา กาโล นามาติ อตฺโถ นเยน ทสฺสิโต โหติ. ตโตติ ิตมชฺฌนฺหิกโต. สูริยสฺส อติสีฆตฺตา เวเคน ิตมชฺฌนฺหิกํ วีติวตฺเตยฺยาติ อาห ‘‘กุกฺกุจฺจเกน ปน น กตฺตพฺพ’’นฺติ. กาลตฺถมฺโภติ กาลสฺส ชานนตฺถาย ถูโณ. กาลนฺตเรติ กาลสฺส อพฺภนฺตเร.

อวเสสํ ขาทนียํ นามาติ เอตฺถ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. นฺติ ขาทนียํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. วนมูลาทิปเภทํ ยมฺปิ ขาทนียํ อตฺถิ, ตมฺปิ อามิสคติกํ โหตีติ โยชนา. เสยฺยถิทนฺติ ปุจฺฉาวาจกนิปาตสมุทาโย. อิทํ ขาทนียํ เสยฺยถา กตมนฺติ อตฺโถ. อิทมฺปีติ อิทํ ทฺวาทสวิธมฺปิ. ปิสทฺเทน น ปูวาทิเยวาติ ทสฺเสติ.

ตตฺถาติ ทฺวาทสสุ ขาทนีเยสุ, อาธาเร ภุมฺมํ. มูลติ ปติฏฺาติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา มูลํ. ขาทิตพฺพนฺติ ขาทนียํ. มูลเมว ขาทนียํ มูลขาทนียํ, ตสฺมึ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. มูลกมูลาทีนิ โลกสงฺเกโต ปเทสโตเยว เวทิตพฺพานิ. ตํ ตฺหิ นามํ อชานนฺตานํ อติสมฺมูฬฺหการณตฺตา สห ปริยายนฺตเรน วจนตฺถํ วกฺขาม. สูปสฺส หิตํ สูเปยฺยํ, สูเปยฺยํ ปณฺณํ เอเตสนฺติ สูเปยฺยปณฺณา, เตสํ มูลานิ สูเปยฺยปณฺณมูลานิ. อามียติ อนฺโต ปเวสียตีติ อามิโส, อากาโร อนฺโตกรณตฺโถ, อามิสสฺส คติ วิย คติ เอเตสนฺติ อามิสคติกานิ . เอตฺถาติ มูเลสุ. ชรฑฺฒนฺติ ชรภูตํ อุปฑฺฒํ. อฺมฺปีติ วชกลิมูลโต อฺมฺปิ.

ยานิ ปน มูลานิ วุตฺตานิ, ตานิ ยาวชีวิกานีติ โยชนา. ปาฬิยํ วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. ขาทนียตฺถนฺติ ขาทนียสฺส, ขาทนีเย วา วิชฺชมานํ, ขาทนีเยน วา กาตพฺพํ กิจฺจํ, ปโยชนํ วาติ ขาทนียตฺถํ. ‘‘ขาทนีเย’’ติอิมินา ‘‘ตตฺถ วุตฺตาภิธมฺมตฺถา’’ติอาทีสุ วิย ขาทนียตฺถปทสฺส อุตฺตรปทตฺถปธานภาวํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ขาทนียสฺส, ขาทนีเย วา วิชฺชมานํ, ขาทนีเยน วา กาตพฺพํ กิจฺจํ นาม ชิฆจฺฉาหรณเมว. ยฺหิ ปูวาทิขาทนียํ ขาทิตฺวา ชิฆจฺฉาหรณํ โหติ, ตสฺส กิจฺจํ กิจฺจํ นามาติ วุตฺตํ โหติ. ตํ กิจฺจํ, ปโยชนํ วา เนว ผรนฺติ, เนว นิปฺผาเทนฺติ. เอเสว นโย ‘‘น โภชนีเย โภชนียตฺถํ ผรนฺตี’’ติเอตฺถาปิ.

เตสนฺติ มูลานํ อนฺโต, ลกฺขณนฺติ วา สมฺพนฺโธ. เอกสฺมึ ชนปเท ขาทนียตฺถโภชนียตฺเถสุ ผรมาเนสุ อฺเสุปิ ชนปเทสุ ผรนฺติเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เตสุ เตสุ ชนปเทสู’’ติ วิจฺฉาปทํ วุตฺตํ. กิฺจาปิ หิ พหูสุ ชนปเทสุ ปถวีรสอาโปรสสมฺปตฺติวเสน ขาทนียตฺถโภชนียตฺถํ ผรมานมฺปิ เอกสฺมึ ชนปเท ปถวีรสอาโปรสวิปตฺติวเสน อผรมานํ ภเวยฺย, วิการวเสน ปน ตตฺถ ปวตฺตตฺตา ตํ ชนปทํ ปมาณํ น กาตพฺพํ, คเหตพฺพเมวาติ วุตฺตํ โหติ. ปกติอาหารวเสนาติ อฺเหิ ยาวกาลิก, สตฺตาหกาลิเกหิ อมิสฺสิตํ อตฺตโน ปกติยาว อาหารกิจฺจกรณวเสน. ‘‘มนุสฺสาน’’นฺติอิมินา อฺเสํ ติรจฺฉานาทีนํ ขาทนียตฺถโภชนียตฺถํ ผรมานมฺปิ น ปมาณนฺติ ทสฺเสติ. นฺติ มูลํ. หีติ สจฺจํ. นามสฺาสูติ นามสงฺขาตาสุ สฺาสุ.

ยถา มูเล ลกฺขณํ ทสฺสิตํ, เอวํ กนฺทาทีสุปิ ยํ ลกฺขณํ ทสฺสิตนฺติ โยชนา. น เกวลํ ปาฬิยํ อาคตานํ หลิทฺทาทีนํ มูลํเยว ยาวชีวิกํ โหติ, อถ โข ตจาทโยปีติ อาห ‘‘ยฺเจต’’นฺติอาทิ. ยํ เอตํ อฏฺวิธนฺติ สมฺพนฺโธ.

เอวํ มูลขาทนีเย วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กนฺทขาทนีเย ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กนฺทขาทนีเย’’ติอาทิ. ตตฺถ กนฺทขาทนีเยติ กํ สุขํ ททาตีติ กนฺโท, ปทุมาทิกนฺโท, สุขสฺส อทายกา ปน กนฺทา รุฬฺหีวเสน กนฺทาติ วุจฺจนฺติ, กนฺโท เอว ขาทนียํ กนฺทขาทนียํ, ตสฺมึ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. เอเสว นโย อุปริปิ. นฺติ กนฺทํ. อิมินา ตํสทฺทานเปกฺโข ยํสทฺโทปิ อตฺถีติ าเปติ. ตตฺถาติ กนฺทขาทนีเย. ตรุโณ, สุขขาทนีโยติ วิเสสนปทานิ ยถาวจนํ อุปริปิ โยเชตพฺพานิ. เอวมาทโย ผรณกกนฺทา ยาวกาลิกาติ สมฺพนฺโธ.

อโธโตติ วิสรโส อุทเกน อธูนิโต. เตติ กนฺทา สงฺคหิตาติ สมฺพนฺโธ.

มูเล อลติ ปวตฺตตีติ มุฬาโล, อุทกโต วา อุทฺธฏมตฺเต มิลติ นิมิลตีติ มุฬาลํ. เอวมาทิ ผรณกมุฬาลํ ยาวกาลิกนฺติ โยชนา. ตํ สพฺพมฺปีติ สพฺพมฺปิ ตํ มุฬาลํ สงฺคหิตนฺติ สมฺพนฺโธ.

มสติ วิชฺฌตีติ มตฺถโก. เอวมาทิ มตฺถโก ยาวกาลิโกติ โยชนา. ชรฑฺฒพุนฺโทติ ชรภูตอฑฺฒสงฺขาโต ปาโท.

ขนียติ อวทารียตีติ ขนฺโธ, ขายตีติ วา ขนฺโธ. ‘‘อนฺโตปถวีคโต’’ติปทํ ‘‘สาลกลฺยาณิขนฺโธ’’ติปเทเนว โยเชตพฺพํ, น อฺเหิ. เอวมาทิ ขนฺโธ ยาวกาลิโกติ โยชนา. อวเสสาติ ตีหิ ทณฺฑกาทีหิ อวเสสา.

ตจติ สํวรติ ปฏิจฺฉาเทตีติ ตโจ. สรโสติ เอตฺถ เอวกาโร โยเชตพฺโพ, สรโส เอวาติ อตฺโถ. เตสํ สงฺคโหติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. เอตนฺติ กสาวเภสชฺชํ, ‘‘อนุชานามิ …เป… โภชนียตฺถ’’นฺติ วจนํ วา. เอตฺถาติ กสาวเภสชฺเช. เอเตสมฺปีติ มตฺถกขนฺธตฺตจานมฺปิ.

ปตตีติ ปตฺตํ. เอเตสนฺติ มูลกาทีนํ. เอวรูปานิ ปตฺตานิ จ เอกํเสน ยาวกาลิกานีติ โยชนา. ยา โลณี อาโรหติ, ตสฺสา โลณิยา ปตฺตํ ยาวชีวิกนฺติ โยชนา. ทีปวาสิโนติ ตมฺพปณฺณิทีปวาสิโน, ชมฺพุทีปวาสิโน วา. ยานิ วา ผรนฺตีติ วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ นิมฺพาทีนํ. อิทํ ปทํ ปุพฺพปราเปกฺขกํ, ตสฺมา ทฺวินฺนํ มชฺเฌ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปณฺณานํ อนฺโต นตฺถีติ สมฺพนฺโธ.

ปุปฺผติ วิกสตีติ ปุปฺผํ. เอวมาทิ ปุปฺผํ ยาวกาลิกนฺติ โยชนา. ตสฺสาติ ปุปฺผสฺส. อสฺสาติ เอวเมว.

ผลตีติ ผลํ. ยานีติ ผลานิ. ผรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เนสนฺติ ผลานํ ปริยนฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยานิ วุตฺตานิ, ตานิ ยาวชีวิกานีติ โยชนา. เตสมฺปีติ ผลานมฺปิ ปริยนฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.

อสียติ ขิปียติ, ฉฑฺฑียตีติ วา อฏฺิ. เอวมาทีนิ ผรณกานิ อฏฺีนิ ยาวกาลิกานีติ โยชนา. เตสนฺติ อฏฺีนํ.

ปิสียติ จุณฺณํ กรียตีติ ปิฏฺํ. เอวมาทีนิ ผรณกานิ ปิฏฺานิ ยาวกาลิกานีติ โยชนา. อโธตกนฺติ อุทเกน อธูนิตํ. เตสนฺติ ปิฏฺานํ.

นิรนฺตรํ อสติ สมฺพชฺฌตีติ นิยฺยาโส. เสสาติ อุจฺฉุนิยฺยาสโต เสสา. ปาฬิยํ วุตฺตนิยฺยาสาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ นิยฺยาสขาทนีเย. สงฺคหิตานํ นิยฺยาสานํ ปริยนฺตนฺติ โยชนา. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ.

วุตฺตเมวาติ เหฏฺา ปมปวารณสิกฺขาปเท วุตฺตเมวาติ. สตฺตมํ.

๘. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทํ

๒๕๒. อฏฺเม อพฺภนฺตเร ชาโต อพฺภนฺตโร. มหาเถโรติ มหนฺเตหิ ถิรคุเณหิ ยุตฺโต. อิมินา ‘‘เพลฏฺโ’’ติ สฺานามสฺส สฺินามึ ทสฺเสติ. ปธานฆเรติ สมถวิปสฺสนานํ ปทหนฏฺานฆรสงฺขาเต เอกสฺมึ อาวาเส. สุกฺขกุรนฺติ เอตฺถ โสสนกุรตฺตา น สุกฺขกุรํ โหติ, เกวลํ ปน อสูปพฺยฺชนตฺตาติ อาห ‘‘อสูปพฺยฺชนํ โอทน’’นฺติ. โสสนกุรมฺปิ ยุตฺตเมว. วกฺขติ หิ ‘‘ตํ ปิณฺฑปาตํ อุทเกน เตเมตฺวา’’ติ. ‘‘โอทน’’นฺติอิมินา กุรสทฺทสฺส โอทนปริยายตํ ทสฺเสติ. โอทนฺหิ กโรติ อายุวณฺณาทโยติ ‘‘กุร’’นฺติ วุจฺจติ. โสติ เพลฏฺสีโส. ตฺจ โขติ ตฺจ สุกฺขกุรํ อาหรตีติ สมฺพนฺโธ. ปจฺจยคิทฺธตายาติ ปิณฺฑปาตปจฺจเย ลุทฺธตาย. เถโร ภุฺชตีติ สมฺพนฺโธ. มนุสฺสานํ เอกาหารสฺส สตฺตาหมตฺตฏฺิตตฺตา ‘‘สตฺตาห’’นฺติ วุตฺตํ. ตโตติ ภุฺชนโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. จตฺตาริปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน อธิกานิปิ สตฺตาหานิ คเหตพฺพานิ.

๒๕๓. อิตีติ อิทํ ตยํ. ‘‘สนฺนิธิ กาโร อสฺสา’’ติ สมาโส วิเสสนปรนิปาตวเสน คเหตพฺโพ. ‘‘สนฺนิธิกิริยนฺติ อตฺโถ’’ติ อิมินา กรียตีติ กาโรติ กมฺมตฺถํ ทสฺเสติ. เอกรตฺตนฺติ อนฺติมปริจฺเฉทวเสน วุตฺตํ ตทธิกานมฺปิ อธิปฺเปตตฺตา. อสฺสาติ ‘‘สนฺนิธิการก’’นฺติ ปทสฺส.

สนฺนิธิการกสฺส สตฺตาหกาลิกสฺส นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยาปตฺติยา ปจฺจยตฺตา สนฺนิธิการกํ ยามกาลิกํ ขาทนียโภชนียํ อสมานมฺปิ สุทฺธปาจิตฺติยาปตฺติยา ปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘ยามกาลิกํ วา’’ติ. ปฏิคฺคหเณติ ปฏิคฺคหเณ จ คหเณ จ. อชฺโฌหริตุกามตาย หิ ปฏิคฺคหเณ จ ปฏิคฺคเหตฺวา คหเณ จาติ วุตฺตํ โหติ. ยํ ปตฺตํ องฺคุลิยา ฆํสนฺตสฺส เลขา ปฺายติ, โส ปตฺโต ทุทฺโธโต โหติ สเจติ โยชนา อุตฺตรวากฺเย ยํสทฺทํ ทิสฺวา ปุพฺพวากฺเย ตํสทฺทสฺส คมนียตฺตา. คณฺิกปตฺตสฺสาติ พนฺธนปตฺตสฺส. โสติ สฺเนโห. ปคฺฆรติ สนฺทิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. ตาทิเสติ ทุทฺโธเต, คณฺิเก วา. ตตฺถาติ โธวิตปตฺเต อาสิฺจิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. อพฺโพหาริกาติ น โวหริตพฺพา, โวหริตุํ น ยุตฺตาติ อตฺโถ. นฺติ ขาทนียโภชนียํ ปริจฺจชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตโตติ อปริจฺจตฺตขาทนียโภชนียโต นีหริตฺวาติ สมฺพนฺโธ.

อกปฺปิยมํเสสูติ นิทฺธารณสมุทาโย. สติ ปจฺจเยติ ปิปาสสงฺขาเต ปจฺจเย สติ. อนติริตฺตกตนฺติ อติริตฺเตน อกตํ สนฺนิธิการกํ ขาทนียโภชนียนฺติ โยชนา. เอกเมว ปาจิตฺติยนฺติ สมฺพนฺโธ. วิกปฺปทฺวเยติ สามิสนิรามิสสงฺขาเต วิกปฺปทฺวเย. สพฺพวิกปฺเปสูติ วิกาลสนฺนิธิอกปฺปิยมํสยามกาลิกปจฺจยสงฺขาเตสุ สพฺเพสุ วิกปฺเปสุ.

๒๕๕. อามิสสํสฏฺนฺติ อามิเสน สํสฏฺํ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ.

๒๕๖. จตุพฺพิธกาลิกสฺส สรูปฺจ วจนตฺถฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิกาลโภชนสิกฺขาปเท’’ติอาทิ. ตตฺถ นิทฺทิฏฺํ ขาทนียโภชนีย’’นฺติอิมินา ยาวกาลิกสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘ยาว…เป… กาลิก’’นฺติอิมินา วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘สทฺธึ…เป… ปาน’’นฺติอิมินา ยามกาลิกสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘ยาว…เป… กาลิก’’นฺติอิมินา วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘สพฺพิอาทิ ปฺจวิธํ เภสชฺช’’นฺติอิมินา สตฺตาหกาลิกสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘สตฺตาหํ…เป… กาลิก’’นฺติอิมินา วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘เปตฺวา…เป… สพฺพมฺปี’’ติอิมินา ยาวชีวิกสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘ยาว…เป… ชีวิก’’นฺติอิมินา วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สพฺพวจนตฺโถ ลหุกมตฺตเมว, ครุโก ปเนวํ เวทิตพฺโพ – ยาว ยตฺตโก มชฺฌนฺหิโก กาโล ยาวกาโล, โส อสฺสตฺถี, ตํ วา กาลํ ภุฺชิตพฺพนฺติ ยาวกาลิกํ. ยาโม กาโล ยามกาโล, โส อสฺสตฺถิ, ตํ วา กาลํ ปริภุฺชีตพฺพนฺติ ยามกาลิกํ. สตฺตาโห กาโล สตฺตาหกาโล, โส อสฺสตฺถิ, ตํ วา กาลํ นิทหิตฺวา ปริภุฺชิตพฺพนฺติ สตฺตาหกาลิกํ. ยาว ยตฺตโก ชีโว ยาวชีโว, โส อสฺสตฺถิ, ยาวชีวํ วา ปริหริตฺวา ปริภุฺชิตพฺพนฺติ ยาวชีวิกนฺติ.

ตตฺถาติ จตุพฺพิเธสุ กาลิเกสุ. สตกฺขตฺตุนฺติ อเนกวารํ. ยาว กาโล นาติกฺกมติ, ตาว ภุฺชนฺตสฺสาติ โยชนา. อโหรตฺตํ ภุฺชนฺตสฺสาติ สมฺพนฺโธติ. อฏฺมํ.

๙. ปณีตโภชนสิกฺขาปทํ

๒๕๗. นวเม ปกฏฺภาวํ นีตนฺติ ปณีตนฺติ วุตฺเต ปณีตสทฺโท อุตฺตมตฺโถติ อาห ‘‘อุตฺตมโภชนานี’’ติ. สมฺปนฺโน นาม น มธุรคุโณ, อถ โข มธุรคุณยุตฺตํ โภชนเมวาติ อาห ‘‘สมฺปตฺติยุตฺต’’นฺติ. กสฺสาติ กรณตฺเถ เจตํ สามิวจนํ, เกนาติ หิ อตฺโถ. ‘‘สุรส’’นฺติอิมินา สาทียติ อสฺสาทียตีติ สาทูติ วจนตฺถสฺส สรูปํ ทสฺเสติ.

๒๕๙. ‘‘โย ปน…เป… ภุฺเชยฺยา’’ติ เอตฺถ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. สุทฺธานีติ โอทเนน อสํสฏฺานิ. โอทนสํสฏฺานิ สพฺพิอาทีนีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. หีติ สจฺจํ. ‘‘ปณีตสํสฏฺานี’’ติอิมินา ปณีเตหิ สพฺพิอาทีหิ สํสฏฺานิ โภชนานิ ปณีตโภชนานีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘สตฺตธฺนิพฺพตฺตานี’’ติ อิมินา โภชนานํ สรูปํ ทสฺเสติ.

‘‘สพฺพินา ภตฺต’’นฺติอาทีนํ ปฺจนฺนํ วิกปฺปานํ มชฺเฌ ตีสุปิ วิกปฺเปสุ ‘‘ภตฺต’’นฺติ โยเชตพฺพํ. เอวํ วากฺยํ กตฺวา วิฺาปเน อาปตฺตึ ทสฺเสตฺวา สมาสํ กตฺวา วิฺาปเน ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพิภตฺตํ เทหี’’ติอาทิ.

อิโตติ คาวิโต ลทฺเธนาติ สมฺพนฺโธ. วิสงฺเกตนฺติ สงฺเกตโต าปิตโต วิคตํ วิรหิตนฺติ อตฺโถ. หีติ สจฺจํ. อิมินา วิสงฺเกตสฺส คุณโทสํ ทสฺเสติ.

กปฺปิยสพฺพินา เทหีติ กปฺปิยสพฺพินา สํสฏฺํ ภตฺตํ เทหีติ โยชนา. เอเสว นโย เสเสสุปิ. เยน เยนาติ เยน เยน สพฺพิอาทินา. ตสฺมึ ตสฺสาติ เอตฺถาปิ วิจฺฉาวเสน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปาฬิยํ อาคตสพฺพิ นาม โคสพฺพิ, อชิกาสพฺพิ, มหึสสพฺพิ, เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สพฺพิ จ. นวนีตํ นาม เอวเมว. เตลํ นาม ติลเตลํ, สาสปเตลํ, มธุกเตลํ, เอรณฺฑเตลํ, วสาเตลฺจ. มธุ นาม มกฺขิกามธุ. ผาณิตํ นาม อุจฺฉุมฺหา นิพฺพตฺตํ. มจฺโฉ นาม อุทกจโร. ปาฬิอนาคโต มจฺโฉ นาม นตฺถิ. มํสํ นาม เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ มํสํ. ขีรทธีนิ สพฺพิสทิสาเนว. วุตฺตํ ยถา เอวํ ‘‘นวนีตภตฺตํ เทหี’’ติอาทีสุปิ สูโปทนวิฺตฺติทุกฺกฏเมว โหตีติ โยชนา. หีติ สจฺจํ. โส จาติ โส จตฺโถ. ตตฺถาติ ตสฺมึ อตฺเถ. กึ ปโยชนํ. นตฺเถว ปโยชนนฺติ อธิปฺปาโย.

ปฏิลทฺธํ โภชนนฺติ สมฺพนฺโธ. เอกรสนฺติ เอกกิจฺจํ. ตโตติ นวปณีตโภชนโต นีหริตฺวาติ สมฺพนฺโธ.

สพฺพานีติ นว ปาจิตฺติยานิ สนฺธาย วุตฺตํ.

๒๖๑. อุภเยสมฺปีติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนมฺปิ. สพฺพีติ เจตฺถ โย นํ ปริภุฺชติ, ตสฺส พลายุวฑฺฒนตฺถํ สพฺพติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สพฺพิ, ฆตํ. ตติยกฺขเรเนว สชฺฌายิตพฺพํ ลิขิตพฺพฺจ. กสฺมา? ตติยกฺขรฏฺาเนเยว สพฺพ คติยนฺติ คติอตฺถสฺส สพฺพธาตุสฺส ธาตุปาเสุ อาคตตฺตาติ. นวมํ.

๑๐. ทนฺตโปนสิกฺขาปทํ

๒๖๓. ทสเม ทนฺตกฏฺนฺติ ทนฺตโปนํ. ตฺหิ ทนฺโต กสียติ วิเลขียติ อเนนาติ ‘‘ทนฺตกฏฺ’’นฺติ วุจฺจติ. ‘‘สพฺพ’’นฺติ อาทินา สพฺพเมว ปํสุกูลํ สพฺพปํสุกูลํ, ตมสฺสตฺถีติ ‘‘สพฺพปํสุกูลิโก’’ติ อตฺถํ ทสฺเสติ. โสติ ภิกฺขุ ปริภุฺชติ กิราติ สมฺพนฺโธ. สุสาเนติ อาฬหเน. ตฺหิ ฉวานํ สยนฏฺานตฺตา ‘‘สุสาน’’นฺติ วุจฺจติ นิรุตฺตินเยน. ตตฺถาติ สุสาเน. ปุน ตตฺถาติ เอวเมว. อยฺยสรูปฺจ โวสาฏิตกสรูปฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อยฺยโวสาฏิตกานีติ เอตฺถา’’ติ. ตตฺถ ‘‘อยฺยา…เป… ปิตามหา’’ติอิมินา อยฺยสรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘โว…เป… โภชนียานี’’ติอิมินา โวสาฏิตกสรูปํ. อยฺยสงฺขาตานํ ปิติปิตามหานํ อตฺถาย, เต วา อุทฺทิสฺส ฉฑฺฑิตานิ โวสาฏิตกสงฺขตานิ ขาทนียโภชนียานิ อยฺยโวสาฏิตกานีติ วิคฺคโห กาตพฺโพ. มนุสฺสา เปนฺติ กิราติ สมฺพนฺโธ. นฺติ ขาทนียโภชนียํ. เตสนฺติ าตกานํ. ปิณฺฑํ ปิณฺฑํ กตฺวาติ สงฺฆาฏํ สงฺฆาฏํ กตฺวา. อฺนฺติ วุตฺตขาทนียโภชนียโต อฺํ. อุมฺมาเรปีติ สุสานสฺส อินฺทขีเลปิ. โส หิ อุทฺธโฏ กิเลสมาโร เอตฺถาติ ‘‘อุมฺมาโร’’ติ วุจฺจติ. โพธิสตฺโต หิ อภินิกฺขมนกาเล ปุตฺตํ จุมฺพิสฺสามีติ โอวรกสฺส อินฺทขีเล ตฺวา ปสฺสนฺโต มาตรํ ปุตฺตสฺส นลาเฏ หตฺถํ เปตฺวา สยนฺตึ ทิสฺวา ‘‘สเจ เม ปุตฺตํ คณฺเหยฺยํ, มาตา ตสฺส ปพุชฺเฌยฺย, ปพุชฺฌมานาย อนฺตราโย ภเวยฺยา’’ติ อภินิกฺขมนนฺตรายภเยน ปุตฺตทาเร ปริจฺจชิตฺวา อินฺทขีลโต นิวตฺติตฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิ. ตสฺมา โพธิสตฺตสฺส ตฺวา ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขาสงฺขาตสฺส มารสฺส อุทฺธฏฏฺานตฺตา โส อินฺทขีโล นิปฺปริยาเยน ‘‘อุมฺมาโร’’ติ วุจฺจติ, อฺเ ปน รูฬฺหีวเสน. ถิโรติ ถทฺโธ. ฆนพทฺโธติ ฆเนน พทฺโธ. กถิเนน มํเสน อาพทฺโธติ อตฺโถ. วติ ถูโล ภวตีติ วโ, มุทฺธชทุติโยยํ, โส อสฺสตฺถีติ วโรติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วโรติ ถูโล’’ติ. ‘‘สลฺลกฺเขมา’’ติอิมินา ‘‘มฺเ’’ติ เอตฺถ มนธาตุ สลฺลกฺขณตฺโถ, มการสฺเสกาโรติ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. เตสนฺติ มนุสฺสานํ.

๒๖๔. สมฺมาติ อวิปรีตํ. อสลฺลกฺเขตฺวาติ อาหารสทฺทสฺส ขาทนียโภชนียาทีสุ นิรูฬฺหภาวํ อมฺิตฺวา. ภควา ปน เปสีติ สมฺพนฺโธ. ยถาอุปฺปนฺนสฺสาติ เยนากาเรน อุปฺปนฺนสฺส. ปิตา ปุตฺตสงฺขาเต ทารเก สฺาเปนฺโต วิย ภควา เต ภิกฺขู สฺาเปนฺโตติ โยชนา.

๒๖๕. เอตเทวาติ ติณฺณมาการานมฺตรวเสน อทินฺนเมว สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. มาติกายํ ‘‘ทินฺน’’นฺติ วุตฺตฏฺานํ นตฺถิ, อถ กสฺมา ปทภาชเนเยว วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทินฺนนฺติ อิท’’นฺติอาทิ. ‘‘ทินฺน’’นฺติ อิทํ อุทฺธฏนฺติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ ‘‘ทินฺน’’นฺติ ปทสฺส. นิทฺเทเส จ ‘‘กาเยน…เป… เทนฺเต’’ติ อุทฺธฏนฺติ โยชนา. เอวนฺติ อิเมหิ ตีหากาเรหิ ททมาเนติ สมฺพนฺโธ. เอวนฺติ อิเมหิ ทฺวีหากาเรหิ. อาทียมานนฺติ สมฺพนฺโธ. รถเรณุมฺปีติ รถิกวีถิยํ อุฏฺิตปํสุมฺปิ. ปุพฺเพติ ปมปวารณสิกฺขาปเท. เอวํ ปฏิคฺคหิตํ เอตํ อาหารํ ทินฺนํ นาม วุจฺจตีติ โยชนา. ‘‘เอตเมวา’’ติ เอวสฺส สมฺภวโต ตสฺส ผลํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘น อิท’’นฺติอาทิ. นิสฺสฏฺํ น วุจฺจตีติ โยชนา.

ตตฺถาติ ‘‘กาเยนา’’ติอาทิวจเน. หีติ สจฺจํ. นตฺถุ กรียติ อิมายาติ นตฺถุกรณี, ตาย. นาสาปุเฏน ปฏิคฺคณฺหาตีติ สมฺพนฺโธ. อกลฺลโกติ คิลาโน. หีติ สจฺจํ. กาเยน ปฏิพทฺโธ กายปฏิพทฺโธ กฏจฺฉุอาทีติ อาห ‘‘กฏจฺฉุอาทีสู’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ. ปาติยมานนฺติ ปาตาปิยมานํ.

เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. ‘‘ปฺจหงฺเคหี’’ติ ปทสฺส วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ถามมชฺฌิมสฺสา’’ติอาทิ. นฺติ ทาตพฺพวตฺถุํ.

ตตฺถาติ ‘‘หตฺถปาโส ปฺายตี’’ติวจเน. คจฺฉนฺโตปิ ิเตเนว สงฺคหิโต. ภูมฏฺสฺสาติ ภูมิยํ ิตสฺส. อากาสฏฺสฺสาติ อากาเส ิตสฺส. ‘‘หตฺถํ องฺค’’นฺติ ปเทหิ อวยวิสมฺพนฺโธ กาตพฺโพ. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘ภูมฏฺสฺส จ สีเสนา’’ติอาทินา วุตฺตนเยเนว. ปกฺขีติ สกุโณ. โส หิ ปกฺขยุตฺตตฺตา ปกฺขีติ วุจฺจติ. หตฺถีติ กุฺชโร. โส หิ โสณฺฑสงฺขาตหตฺถยุตฺตตฺตา หตฺถีติ วุจฺจติ. อทฺเธน อฏฺมํ รตนมสฺสาติ อทฺธฏฺมรตโน, หตฺถี, ตสฺส. เตนาติ หตฺถินา.

เอโก ทายโก วทตีติ สมฺพนฺโธ. โอณมตีติ เหฏฺา นมติ. เอตฺตาวตาติ เอกเทสสมฺปฏิจฺฉนมตฺเตน. ตโตติ สมฺปฏิจฺฉนโต. อุคฺฆาเฏตฺวาติ วิวริตฺวา. กาเชนาติ พฺยาภงฺคิยา. สา หิ กจติ พนฺธติ วิวิธํ ภารํ อสฺมินฺติ กาโจติ วุจฺจติ, จการสฺส ชกาเร กเต กาโชปิ ยุตฺโตเยว. ตึส หตฺถา รตนานิ อิมสฺสาติ ตึสหตฺโถ, เวณุ. คุฬกุมฺโภติ ผาณิเตน ปูริโต ฆโฏ. ปฏิคฺคหิตเมวาติ กุมฺเภสุ หตฺถปาสโต พหิ ิเตสุปิ อภิหารกสฺส หตฺถปาเส ิตตฺตา ปฏิคฺคหิตเมวาติ วุตฺตํ โหติ. อุจฺฉุยนฺตโทณิโตติ อุจฺฉุํ ปีฬนยนฺตสฺส อมฺพณโต.

พหู ปตฺตา ปิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. ิตสฺส ภิกฺขุโน หตฺถปาเสติ โยชนา. ตฺวา ผุสิตฺวา ‘‘นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน’’ติ ปาเสเสน โยเชตพฺพํ. ิเตน วา นิสินฺเนน วา นิปนฺเนน วา ทายเกน ทิยฺยตีติ สมฺพนฺโธ.

ปถวิยํ ิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยํ ยนฺติ ยํ ยํ ปตฺตํ. ยตฺถ กตฺถจีติ เยสุ เกสุจีติ สมฺพนฺโธ. นฺติ ตํ วจนํ.

ตตฺถ ตสฺมึ าเน ชาโต ตตฺถชาโต, อลุตฺตสมาโสยํ, โสเยว ตตฺถชาตโก, ตสฺมึ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตตฺถชาตเก น รุหติ ยถา, เอวํ น รุหติเยวาติ โยชนา. ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน สุฏฺุ หริตพฺพนฺติ สํหาริยํ, ตํเยว สํหาริมํ ยการสฺส มการํ กตฺวา, น สํหาริมํ อสํหาริมํ, ตสฺมึ. เตปีติ เต อสํหาริมาปิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตตฺถชาตกสงฺเขปูปคาติ ตตฺถชาตเก สโมธาเนตฺวา เขปํ ปกฺเขปํ อุปคตา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อิทฺหิ วากฺยนฺตรตฺตา ปุนปฺปุนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตานีติ ตินฺติณิกาทิปณฺณานิ. สนฺธาเรตุนฺติ สมฺมา ธาเรตุํ. ิโต ทายโกติ สมฺพนฺโธ.

ลทฺธสฺส ลทฺธสฺส วตฺถุสฺส สนฺนิธิฏฺานตฺตา, ปกฺขิตฺตฏฺานตฺตา วา ถวียติ ปสํสียตีติ ถวิกา, ตโต. ปุฺฉิตฺวา ปฏิคฺคเหตฺวาติ ‘‘ปุฺฉิตฺวา วา ปฏิคฺคเหตฺวา วา’’ติ อนิยมวิกปฺปตฺโถ วาสทฺโท อชฺฌาหริตพฺโพ. เตสุ เตสุ วตฺถูสุ รฺชติ ลคฺคตีติ รโช, ตํ. วินเย ปฺตฺตํ ทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏํ. ตํ ปนาติ ภิกฺขํ ปน. ปฏิคฺคเหตฺวา เทถาติ มํ ปฏิคฺคหาเปตฺวา มม เทถาติ อธิปฺปาโย.

ตโต ตโตติ ตสฺมา ตสฺมา านา อุฏฺาเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. นฺติ ภิกฺขํ. ตสฺสาติ อนุปสมฺปนฺนสฺส.

โส วตฺตพฺโพติ โส ทิยฺยมาโน ภิกฺขุ ทายเกน ภิกฺขุนา วตฺตพฺโพติ โยชนา. อิมนฺติ สรชปตฺตํ. เตนาติ ทิยฺยมานภิกฺขุนา. ตถา กาตพฺพนฺติ ยถา ทายเกน ภิกฺขุนา วุตฺตํ, ตถา กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. อุปฺลวตีติ อุปริ คจฺฉติ, ปฺลุ คติยนฺติ หิ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๖ ฬการนฺตธาตุ) วุตฺตํ. เอตฺถ อุอิติ อุปสคฺคสฺส อตฺถทสฺสนตฺถํ ‘‘อุปรี’’ติ วุตฺตํ, ปการลการสํโยโค ทฏฺพฺโพ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘อุปฺปิลวตี’’ติ ลิขนฺติ, โส อปาโ. กฺชิกนฺติ พิลงฺคํ. ตฺหิ เกน ชเลน อฺชิยํ อภิพฺยตฺตํ อสฺสาติ ‘‘กฺชิย’’นฺติ วุจฺจติ, ตเมว กฺชิกํ ยการสฺส กการํ กตฺวา. ตํ ปวาเหตฺวา, อปเนตฺวาติ อตฺโถ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. สุกฺขเมว ภตฺตํ ภชิตพฺพฏฺเน เสวิตพฺพฏฺเนาติ สุกฺขภตฺตํ, ตสฺมึ. ปุรโตติ ภิกฺขุสฺส ปุรโต, ปุพฺเพ วา. ผุสิตานีติ พินฺทูนิ. ตานิ หิ สมฺพาธฏฺาเนสุปิ ผุสนฺตีติ ผุสิตานีติ วุจฺจนฺติ.

อุฬุงฺโกติ โกสิยสกุณนาโม ทีฆทณฺฑโก เอโก ภาชนวิเสโส, เตน. เถวาติ ผุสิตานิ. ตานิ หิ สมฺพาธฏฺาเนสุปิ ผุสิตตฺตา ถวียนฺติ ปสํสียนฺตีติ ‘‘เถวา’’ติ วุจฺจนฺติ. จรุเกนาติ จรียติ ภกฺขียตีติ จรุ, หพฺยปาโก, ตํ กโรติ อเนนาติ จรุกํ, ถาลฺยาทิกํ ขุทฺทกภาชนํ, เตน อากิริยมาเนติ สมฺพนฺโธ. กาฬวณฺณกาเมหิ มานียตีติ มสิ. ขาทตีติ ฉาโร ขการสฺส ฉการํ, ทการสฺส จ รการํ กตฺวา, ขารรโส, โส อิมิสฺสตฺถีติ ฉาริกา. อุปฺปติตฺวาติ อุทฺธํ คนฺตฺวา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.

ผาเลตฺวาติ ฉินฺทิตฺวา. เทนฺตานํ อนุปสมฺปนฺนานนฺติ สมฺพนฺโธ. ปายาสสฺสาติ ปายาเสน. ตถาปีติ เตน มุขวฏฺฏิยา คหณากาเรนปิ.

อาโภคํ กตฺวาติ ‘‘ปฏิคฺคเหสฺสามี’’ติ มนสิการํ กตฺวา. โสติ นิทฺทํ โอกฺกนฺโต ภิกฺขุ. วฏฺฏติเยวาติ อาโภคสฺส กตตฺตา วฏฺฏติเยว. อนาทรนฺติ อนาทเรน, กรณตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ, อนาทรํ หุตฺวาติ วา โยเชตพฺพํ. เกจีติ อภยคิริวาสิโน. กาเยน ปฏิพทฺโธ กายปฏิพทฺโธ, เตน ปฏิพทฺโธ กายปฏิพทฺธปฏิพทฺโธ, เตน. วจนมตฺตเมวาติ ‘‘ปฏิพทฺธปฏิพทฺธ’’นฺติ เอกํ อติเรกํ ปฏิพทฺธวจนมตฺตเมว นานํ, อตฺถโต ปน กายปฏิพทฺธเมวาติ อธิปฺปาโย. ยมฺปีติ ยมฺปิ วตฺถุ. ตตฺราติ ตสฺมึ วฏฺฏเน. นฺติ อนุชานนํ.

เนยฺโย อธิปฺปายํ เนตฺวา าโต อตฺโถ อิมสฺสาติ เนยฺยตฺถํ. เอตฺถาติ สุตฺเต, สุตฺตสฺส วา. นฺติ วตฺถุ ปตตีติ สมฺพนฺโธ. ปริคฬิตฺวาติ ภสฺสิตฺวา. สุทฺธายาติ นิรชาย. สามนฺติ สยํ. ปุฺฉิตฺวา วาติอาทีสุ ตโย วาสทฺทา อนิยมวิกปฺปตฺถา. ปุฺฉิตาทีสุ หิ เอกสฺมึ กิจฺเจ กเต อิตรกิจฺจํ กาตพฺพํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. เตนาติ เตน ภิกฺขุนา, ‘‘อาหราเปตุมฺปี’’ติปเท การิตกมฺมํ. ‘‘กสฺมา น วฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉา. หีติ วิตฺถาโร. วทนฺเตน ภควตาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ สุตฺตวจเนสุ. ‘‘ปริจฺจตฺตํ ตํ ภิกฺขเว ทายเกหี’’ติ วจเนนาติ โยชนา. อธิปฺปาโยติ นีตตฺโถ อธิปฺปาโย, นิปฺปริยาเยน อิตตฺโถ าตตฺโถ อธิปฺปาโยติ วุตฺตํ โหติ.

เอวํ นีตตฺถมธิปฺปายํ ทสฺเสตฺวา เนยฺยตฺถ, มธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา จา’’ติ อาทิ. นฺติ ปริภุฺชนํ อนุฺาตนฺติ สมฺพนฺโธ. ทุติยทิวเสปีติ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, อปรทิวเสปีติ อตฺโถ. อธิปฺปาโยติ เนยฺยตฺโถ อธิปฺปาโย เนตฺวา อิยฺยตฺโถ าตตฺโถ อธิปฺปาโยติ วุตฺตํ โหติ.

ภุฺชนฺตานํ ภิกฺขูนนฺติ สมฺพนฺโธ. หีติ วิตฺถาโร. ทนฺตาติ ทสนา. เต หิ ทํสียนฺติ ภกฺขียนฺติ เอเตหีติ ‘‘ทนฺตา’’ติ วุจฺจนฺติ. สตฺถํเยว สตฺถกํ ขุทฺทกฏฺเน, เตน ปฏิคฺคหิเตน สตฺถเกน. เอตนฺติ มลํ. นฺติ โลหคนฺธมตฺตํ. ปริหรนฺตีติ ปฏิคฺคเหตฺวา หรนฺติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตํ สตฺถกํ ปริโภคตฺถาย ยสฺมา น ปริหรนฺติ, ตสฺมา เอเสว นโยติ อตฺโถ. อุคฺคหิตปจฺจยา, สนฺนิธิปจฺจยา วา โทโส นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถาติ เตสุ ตกฺกขีเรสุ. นีลิกาติ นีลวณฺณา สฺเนหา. อามกตกฺกาทีสูติ อปกฺเกสุ ตกฺกขีเรสุ.

กิลิฏฺอุทกนฺติ สมลํ อุทกํ. ตสฺสาติ สามเณรสฺส. ปตฺตคตํ โอทนนฺติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ สามเณรสฺส. อุคฺคหิตโกติ อวคหิตโก. ‘‘อุฺาโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๑๒) วิย อุกาโร โอการวิปรีโต โหติ, อปฏิคฺคเหตฺวา คหิตตฺตา ทุคฺคหิตโกติ วุตฺตํ โหติ.

เอเตนาติ โอทเนน. ปฏิคฺคหิตเมว โหติ หตฺถโต อมุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย.

ปุน ปฏิคฺคเหตพฺพํ สาเปกฺเข สตีติ อธิปฺปาโย. เอตฺโตติ อิโต ปตฺตโต. สามเณโร ปกฺขิปตีติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ ปตฺตโต. เกจีติ อภยคิริวาสิโน. นฺติ ‘‘ปุน ปฏิคฺคเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺตานํ เกสฺจิ อาจริยานํ วจนํ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. นฺติ ปูวภตฺตาทิ.

อตฺตโน วาติ สามเณรสฺส วา. สามเณราติ อามนฺตนํ. ตสฺสาติ สามเณรสฺส. ภาชเนติ ยาคุปจนกภาชเน. ยาคุกุฏนฺติ ยาคุยา ปูริตํ กุฏํ. นฺติ ยาคุกุฏํ. ‘‘ภิกฺขุนา ปฏิคฺคณฺหาเปตุ’’นฺติ การิตกมฺมํ อุปเนตพฺพํ. คีวํ เปตฺวา อาวชฺเชตีติ สมฺพนฺโธ. อาวชฺเชตีติ ปริณาเมติ.

ปฏิคฺคหณูปคํ ภารนฺติ ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน สํหาริมํ ภารํ. พลวตา สามเณเรนาติ สมฺพนฺโธ. เตลฆฏํ วาติ เตเลน ปกฺขิตฺตํ ฆฏํ วา. ลคฺเคนฺตีติ ลมฺเพนฺติ. อยเมว วา ปาโ.

นาคสฺส ทนฺโต วิยาติ นาคทนฺตโก, สทิสตฺเถ โก. องฺกียเต ลกฺขียเต อเนนาติ องฺกุโส, คชมตฺถกมฺหิ วิชฺฌนกณฺฑโก. องฺกุโส วิยาติ องฺกุสโก, ตสฺมึ องฺกุสเก วา ลคฺคิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. คณฺหโตติ คณฺหนฺตสฺส. มฺจสฺส เหฏฺา เหฏฺามฺโจ, ตสฺมึ. นฺติ เตลถาลกํ.

อาโรหนฺเตหิ จ โอโรหนฺเตหิ จ นิจฺจํ เสวียตีติ นิสฺเสณี, ตสฺสา มชฺฌํ นิสฺเสณิมชฺฌํ, ตสฺมึ. กณฺเณ อุฏฺิตํ กณฺณิกํ, กณฺณมลํ, กณฺณิกํ วิย กณฺณิกํ, ยถา หิ กณฺณมลํ กณฺณโต อุฏฺหิตฺวา สยํ ปวตฺตติ, เอวํ เตลาทิโต อุฏฺหิตฺวา สยํ ปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ. ฆนจุณฺณนฺติ กถินจุณฺณํ. ตํสมุฏฺานเมว นามาติ ตโต เตลาทิโต สมุฏฺานเมว นาม โหตีติ อตฺโถ. เอตนฺติ กณฺณิกาทิ. อิทํ ปทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ.

โยตฺเตนาติ รชฺชุนา. อฺโ เทตีติ สมฺพนฺโธ.

ปวิสนฺเต จ นิกฺขมนฺเต จ วรติ อาวรติ อิมายาติ วติ, ตํ. อุจฺฉูติ รสาโล. โส หิ อุสติ วิสํ ทาเหตีติ อุจฺฉูติ วุจฺจติ, ตํ. ติมฺพรุสกนฺติ ตินฺทุกํ. ตฺหิ เตเมติ ภุฺชนฺตํ ปุคฺคลํ อทฺเทติ รเสนาติ ติมฺโพ, รุสติ ขุทฺทิตํ นาเสตีติ รุสโก, ติมฺโพ จ โส รุสโก จาติ ‘‘ติมฺพรุสโก’’ติ วุจฺจติ, ตํ. วติทณฺฑเกสูติ วติยา อตฺถาย นิกฺขณิเตสุ ทณฺฑเกสุ. มยํ ปนาติ สงฺคหการาจริยภูตา พุทฺธโฆสนามกา มยํ ปน, อตฺตานํ สนฺธาย พหุวจนวเสน วุตฺตํ. น ปุถุโล ปากาโรติ อฑฺฒเตยฺยหตฺถปาสานติกฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํ. หตฺถสตมฺปีติ รตนสตมฺปิ.

โสติ สามเณโร. ภิกฺขุสฺส เทตีติ โยชนา. อปโรติ สามเณโร.

ผลํ อิมิสฺสตฺถีติ ผลินี, อินปจฺจโย อิตฺถิลิงฺคโชตโก อี, ตํ สาขนฺติ โยชนา. ผลินิสาขนฺติ สมาสโตปิ ปาโ อตฺถิ. มจฺฉิกวารณตฺถนฺติ มธุผาณิตาทีหิ มกฺขนฏฺาเน นิลียนฺตีติ มกฺขิกา, ตาเยว มจฺฉิกา ขการสฺส ฉการํ กตฺวา, ตาสํ นิวารณาย. มูลปฏิคฺคหเมวาติ มูเล ปฏิคฺคหณเมว, ปมปฏิคฺคหเมวาติ วุตฺตํ โหติ.

ภิกฺขุ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. อริตฺเตนาติ เกนิปาเตน. ตฺหิ อรติ นาวา คจฺฉติ อเนนาติ อริตฺตํ, เตน. นฺติ ปฏิคฺคหณารหํ ภณฺฑํ. อนุปสมฺปนฺเนนาติ การิตกมฺมํ. ตสฺมิมฺปีติ จาฏิกุณฺฑเกปิ. นฺติ อนุปสมฺปนฺนํ.

ปาเถยฺยตณฺฑุเลติ ปถสฺส หิเต ตณฺฑุเล. เตสนฺติ สามเณรานํ. อิตเรหีติ ภิกฺขูหิ คหิตตณฺฑุเลหิ. สพฺเพหิ ภิกฺขูหิ ภุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ ภิกฺขูหิ คหิเตหิ สามเณรสฺส ตณฺฑุเลหิ ยาคุปจเน น ทิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. การณนฺติ ปริวตฺเตตฺวา ภุตฺตสฺส จ อปริวตฺเตตฺวา ภุตฺตสฺส จ การณํ.

ภตฺตํ ปจิตุกาโม สามเณโรติ โยชนา. ภิกฺขุนา อาโรเปตพฺพํ, อคฺคิ น กาตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ปุน ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ มูเล ปฏิคฺคหิตตฺตาติ อธิปฺปาโย.

อสฺสาติ สามเณรสฺส. ตโตติ อคฺคิชาลนโต.

ตตฺเต อุทเกติ อุทเก ตาเป. ตโตติ ตณฺฑุลปกฺขิปนโต.

ปิธานนฺติ อุกฺขลิปิธานํ. ตสฺเสวาติ หตฺถกุกฺกุจฺจกสฺส ภิกฺขุโน เอว. ทพฺพึ วาติ กฏจฺฉุํ วา. โส หิ ทรียติ วิโลฬียติ อิมายาติ ทพฺพีติ วุจฺจติ.

ตตฺราติ ตสฺมึ ปเน. ตสฺเสวาติ โลลภิกฺขุสฺเสว. ตโตติ ปตฺตโต. ปุน ตโตติ สาขาทิโต. ตตฺถาติ ผลรุกฺเข.

วิตกฺกํ โสเธตุนฺติ ‘‘มยฺหมฺปิ ทสฺสตี’’ติ วิตกฺกํ โสเธตุํ. ตโตติ อมฺพผลาทิโต.

ปุน ตโตติ มาตาปิตูนมตฺถาย คหิตเตลาทิโต. เตติ มาตาปิตโร. ตโตเยวาติ เตหิเยว ตณฺฑุเลหิ สมฺปาเทตฺวาติ สมฺพนฺโธ.

เอตฺถาติ ตาปิตอุทเก. อมุฺจนฺเตเนว หตฺเถนาติ โยชนา. องฺคนฺติ วินาสํ คจฺฉนฺตีติ องฺคารา. ทรียนฺติ ผลียนฺตีติ ทารูนิ.

วุตฺโต สามเณโรติ โยชนา.

ควติ ปริภุฺชนฺตานํ วิสฺสฏฺํ สทฺทํ กโรตีติ คุโฬ, คุฬติ วิสโต ชีวิตํ รกฺขตีติ วา คุโฬ, ตํ ภาเชนฺโต ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ โลลสามเณรสฺส.

ธูมสฺสตฺถาย วฏฺฏียติ วฏฺฏิตฺวา กรียตีติ ธูมวฏฺฏิ, ตํ. มุขียติ วิปรียตีติ มุขํ. กํ วุจฺจติ สีสํ, ตํ ติฏฺติ เอตฺถาติ กณฺโ.

ภตฺตุคฺคาโรติ อุทฺธํ คิรติ นิคฺคิรตีติ อุคฺคาโร, ภตฺตเมว อุคฺคาโร ภตฺตุคฺคาโร, อุคฺคารภตฺตนฺติ อตฺโถ. ทนฺตนฺตเรติ ทนฺตวิวเร.

อุปกฏฺเ กาเลติ อาสนฺเน มชฺฌนฺหิเก กาเล. กกฺขาเรตฺวาติ สฺจิตฺวา. ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ทฺเว ตโย เขฬปิณฺเฑ ปาเตตฺวา’’ติ. ผฬุสงฺขาตํ สิงฺคํ วิสาณํ อสฺมึ อตฺถีติ สิงฺคี, โสเยว กฏุกภเยหิ วิรมิตพฺพตฺตา สิงฺคีเวโรติ วุจฺจติ. องฺกียติ รุกฺโข นวํ อุคฺคโตติ ลกฺขียติ เอเตหีติ องฺกุรา, สมํ โลเณน อุทกํ, สมํ วา อุทเกน โลณํ อสฺมินฺติ สมุทฺโท, ตสฺส อุทกํ อวยวีอวยวภาเวนาติ สมุทฺโททกํ, เตน อปฏิคฺคหิเตนาติ สมฺพนฺโธ. ผาณติ คุฬโต ถทฺธภาวํ คจฺฉตีติ ผาณิตํ. กเรน หตฺเถน คหิตพฺพาติ กรกา, วสฺโสปลํ, กเรน คณฺหิตุมรหาติ อตฺโถ. กตกฏฺินาติ กตกนามกสฺส เอกสฺส รุกฺขวิเสสสฺส อฏฺินา. นฺติ อุทกํ. กปิตฺโถติ เอกสฺส อมฺพิลผลสฺส รุกฺขวิเสสสฺส นามํ.

พหลนฺติ อาวิลํ. สนฺทิตฺวาติ วิสนฺทิตฺวา. กกุธโสพฺภาทโยติ กกุธรุกฺขสมีเป ิตา โสพฺภาทโย. รุกฺขโตติ กกุธรุกฺขโต. ปริตฺตนฺติ อปฺปกํ.

ปานียฆเฏ ปกฺขิตฺตานิ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. นฺติ วาสมตฺตํ อุทกํ. ตตฺเถวาติ ปิตปุปฺผวาสิตปานีเยเยว. ปิตํ ทนฺตกฏฺนฺติ สมฺพนฺโธ. อชานนฺตสฺส ภิกฺขุสฺสาติ โยชนา. อนาทเร เจตํ สามิวจนํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.

กึ มหาภูตํ วฏฺฏติ, กึ น วฏฺฏตีติ โยชนา. ยํ ปนาติ มหาภูตํ ปน. องฺคลคฺคนฺติ องฺเคสุ ลคฺคํ, มหาภูตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ เสเท. สุฌาปิตนฺติ องฺคารสทิสํ กตฺวา สุฏฺุ ฌาปิตํ.

จตฺตารีติ ปถวี ฉาริกา คูถํ มุตฺตนฺติ จตฺตาริ. มหาวิกฏานีติ มหนฺตานิ สปฺปทฏฺกฺขณสงฺขาเต วิการกาเล กตฺตพฺพานิ โอสธานิ. เอตฺถาติ ‘‘อสติ กปฺปิยการเก’’ติ วจเน. กาโลทิสฺสํ นามาติ พฺยาโธทิสฺส, ปุคฺคโลทิสฺส, กาโลทิสฺส, สมโยทิสฺส, เทโสทิสฺส, วโสทิสฺส, เภสชฺโชทิสฺสสงฺขาเตสุ สตฺตสุ โอทิสฺเสสุ กาโลทิสฺสํ นามาติ อตฺโถ. ทสมํ.

โภชนวคฺโค จตุตฺโถ.

๕. อเจลกวคฺโค

๑. อเจลกสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

๒๖๙. อเจลกวคฺคสฺส ปเม ปริวิสติ เอตฺถาติ ปริเวสนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริเวสนฏฺาน’’นฺติ. ปริพฺพาชกปพฺพชสทฺทา สมานาติ อาห ‘‘ปริพฺพาชกสมาปนฺโนติ ปพฺพชฺชํ สมาปนฺโน’’ติ. ติตฺเถน สมํ ปูรตีติ สมติตฺถีกํ, นทีอาทีสุ อุทกํ, สมติตฺถิกํ วิยาติ สมติตฺถิกํ, ปตฺตภาชเนสุ ยาคุภตฺตํ. เตสนฺติ มาตาปิตูนํ เทนฺตสฺสาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทาเปตี’’ติ เอตฺถ ทาธาตุยา สมฺปทานสฺส สุวิชานิตตฺตา ตํ อทสฺเสตฺวา การิตกมฺมเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุปสมฺปนฺเนนา’’ติ.

๒๗๓. ‘‘สนฺติเก’’ติอิมินา ‘‘อุปนิกฺขิปิตฺวา’’ติ เอตฺถ อุปสทฺทสฺส สมีปตฺถํ ทสฺเสติ. เตสนฺติ ติตฺถิยานํ. ตตฺถาติ ภาชเน. อิโตติ ปตฺตโต. อิธาติ มยฺหํ ภาชเน. นฺติ ขาทนียโภชนียํ. ตสฺสาติ ติตฺถิยสฺสาติ. ปมํ.

๒. อุยฺโยชนสิกฺขาปทํ

๒๗๔. ทุติเย ปฏิกฺกมนอสนสาลสทฺทานํ ปริยายตฺตา วุตฺตํ ‘‘อสนสาลายปี’’ติ. ภตฺตสฺส วิสฺสชฺชนํ ภตฺตวิสฺสคฺโคติ กเต ภตฺตกิจฺจนฺติ อาห ‘‘ภตฺตกิจฺจ’’นฺติ. สมฺภูธาตุสฺส ปปุพฺพอปธาตฺวตฺถตฺตา วุตฺตํ ‘‘น ปาปุณี’’ติ.

๒๗๖. วุตฺตาวเสสนฺติ วุตฺเตหิ มาตุคาเมน สทฺธึ หสิตุกามตาทีหิ อวเสสํ. ตสฺมินฺติ อุยฺโยชิตภิกฺขุมฺหิ. อตฺถโตติ วิชหนฺตวิชหิตภิกฺขูนํ อวินาภาวสงฺขาตอตฺถโต. อิตเรนาติ อุยฺโยชกภิกฺขุนา. ตตฺถาติ ‘‘ทสฺสนูปจารํ วา สวนูปจารํ วา’’ติวจเน. เอตฺถาติ นิทฺธารณสมุทาโย, ทสฺสนูปจารสวนูปจาเรสูติ อตฺโถ. ‘‘ตถาติอิมินา ทฺวาทสหตฺถปมาณํ อติทิสติ. เตหีติ กุฏฺฏาทีหิ. ตสฺสาติ ทสฺสนูปจาราติกฺกมสฺส. ‘‘วุตฺตปการมนาจาร’’นฺติ อิมินา ‘‘น อฺโ โกจิ ปจฺจโย’’ติ เอตฺถ อฺสทฺทสฺส อปาทานํ ทสฺเสติ, ‘‘การณ’’นฺติอิมินา ปจฺจยสทฺทสฺสตฺถํ.

๒๗๗. กลิสทฺทสฺส ปาปปราชยสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ ปาปสงฺขาโต โกโธติ อาห ‘‘กลีติ โกโธ’’ติ. ‘‘อาณ’’นฺติอิมินา สาสนสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. วุตฺตฺหิ ‘‘อาณา จ สาสนํ เยฺย’’นฺติ. โกธวเสน วทตีติ สมฺพนฺโธ. ทสฺเสตฺวา วทตีติ โยชนา. อิมสฺส านํ นิสชฺชํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ ปสฺสถ โภติ โยชนา. อิมินาปีติ อมนาปวจนํ วจเนนาปีติ. ทุติยํ.

๓. สโภชนสิกฺขาปทํ

๒๗๙. ตติเย ‘‘สยนิยฆเร’’ติ วตฺตพฺเพ ยการโลปํ กตฺวา ‘‘สยนิฆเร’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สยนิฆเร’’ติ. ยโตติ เอตฺถ โตสทฺโท ปมาทีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ‘‘ยโตนิทาน’’นฺติอาทีสุ (สุ. นิ. ๒๗๕) ปมตฺเถ. ‘‘อนฺตราเย อเสสโต’’ติอาทีสุ (ธ. ส. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา ๗) ทุติยตฺเถ. ‘‘อนิจฺจโต’’ติอาทีสุ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๐๙) ตติยตฺเถ. ‘‘มาติโต ปิติโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๓๑๑) ปฺจมฺยตฺเถ. ‘‘ยํ ปรโต ทานปจฺจยา’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๕๘๕) ฉฏฺฺยตฺเถ. ‘‘ปุรโต ปจฺฉโต’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๕๗๖) สตฺตมฺยตฺเถ. ‘‘ปทมโต’’ติอาทีสุ การณตฺเถ ทิสฺสติ. อิธาปิ การณตฺเถเยวาติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติ. ยสฺมา การณา อยฺยสฺส ภิกฺขา ทินฺนา, ตสฺมา คจฺฉถ ภนฺเต ตุมฺเหติ อตฺโถ. นฺติ ภิกฺขํ. โวติ ตุมฺเหหิ. อธิปฺปาโยติ ปุริสสฺส อชฺฌาสโย. ‘‘ปริยุฏฺิโต’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ อตฺถปกรณาทิโต ราคปริยุฏฺิโตวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ราคปริยุฏฺิโต’’ติ, ราเคน ปริภวิตฺวา อุฏฺิโตติ อตฺโถ.

๒๘๐. สโภชนนฺติ เอตฺถ สกาโร สหสทฺทการิโย จ อการุการานํ อสรูปตฺตา อการโต อุการสฺส โลโป จ ตีสุ ปเทสุ ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ ปทานํ ตุลฺยตฺถนิสฺสิตสมาโส จ ปุพฺพปเทน สห เภทนิสฺสิตพาหิรตฺถสมาโส จ โหติ, อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สห อุโภหิ ชเนหี’’ติ. อถ วา ภุฺชิตพฺพนฺติ โภชนํ, สํ วิชฺชติ โภชนํ อสฺมึ กุเลติ สโภชนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ. เตเนวาติ เตเนว อฺมฺํ ภุฺชิตพฺพตฺตา. อสฺสาติ ‘‘สโภชเน’’ติปทสฺส. ฆเรติ เอตฺถ ปุพฺโพ สยนิสทฺโท โลโปติ อาห ‘‘สยนิฆเร’’ติ. อิมินา ‘‘ทตฺโต’’ติอาทีสุ วิย ปุพฺพปทโลปสมาสํ ทสฺเสติ. ปิฏฺสงฺฆาฏสฺสาติ เอตฺถ ปิฏฺสงฺฆาโฏ นาม น อฺสฺส ยสฺส กสฺสจิ, อถ โข สยนิฆรคพฺภสฺเสวาติ อาห ‘‘ตสฺส สยนิฆรคพฺภสฺสา’’ติ. ยถา วา ตถา วาติ เยน วา เต น วา อากาเรน. กตสฺสาติ ปิฏฺิวํสํ อาโรเปตฺวา วา อนาโรเปตฺวา วา กตสฺสาติ. ตติยํ.

๒๘๔. จตุตฺถปฺจเมสุ ยถา จ สโภชนสิกฺขาปทํ ปมปาราชิกสมุฏฺานํ, เอวเมว ตานิปีติ โยชนาติ. จตุตฺถปฺจมานิ.

๖. จาริตฺตสิกฺขาปทํ

๒๙๔. ฉฏฺเ กสฺมา เตหิ ‘‘เทถาวุโส ภตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, นนุ ภิกฺขูนํ เอวํ วตฺตุํ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘เอตฺถ ตํ กิรา’’ติอาทิ. ตสฺมาติ ยสฺมา อภิหฏํ อโหสิ, ตสฺมา.

๒๙๕. อิทํ ปน วจนํ อาหาติ สมฺพนฺโธ. ปสาทฺถตฺตนฺติ ปสาทสฺส อฺเนากาเรน ภาโว. นฺติ ขาทนียํ. ‘‘คเหตฺวา อาคมํสู’’ติอิมินา ‘‘อุสฺสาริยิตฺถา’’ติ เอตฺถ อุการสฺส อุคฺคหตฺถตฺจ สรธาตุสฺส คตฺยตฺถตฺจ อชฺชตนิุํวิภตฺติยา ตฺถตฺตฺจ ทสฺเสติ, อุคฺคเหตฺวา สารึสุ อคมํสูติ อตฺโถ.

๒๙๘. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. ิตสฺส ภิกฺขุโน จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ โยชนา. ตโตติ จิตฺตุปฺปนฺนโต. นฺติ ภิกฺขุํ. ปกติวจเนนาติ อุจฺจาสทฺทมกตฺวา ปวตฺเตน สภาววจเนน. อนฺโตวิหาเรติ วจนสฺส อติสมฺพาธตฺตา อยุตฺตภาวํ มฺมาโน อาห ‘‘อปิ จ อนฺโตอุปจารสีมายา’’ติ.

๓๐๒. คามสฺส อนฺตเร อาราโม ติฏฺตีติ อนฺตราราโม วิหาโร, ตํ คจฺฉตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺโตคาเม’’ติอาทีติ. ฉฏฺํ.

๗. มหานามสิกฺขาปทํ

๓๐๓. สตฺตเม ‘‘ภควโต’’ติปทํ ‘‘จูฬปิตุปุตฺโต’’ติปเท สมฺพนฺโธ, ‘‘มหลฺลกตโร’’ติปเท อปาทานํ. จูฬปิตุปุตฺโตติ สุทฺโธทโน, สกฺโกทโน, สุกฺโกทโน, โธโตทโน, อมิโตทโนติ ปฺจ ชนา ภาตโร, อมิตา, ปาลิตาติ ทฺเว ภคินิโย. เตสุ ภควา จ นนฺโท จ เชฏฺภาตุภูตสฺส สุทฺโธทนสฺส ปุตฺตา, อานนฺโท กนิฏฺภาตุภูตสฺส อมิโตทนสฺส ปุตฺโต, มหานาโม จ อนุรุทฺโธ จ ตติยสฺส สุกฺโกทนสฺส ปุตฺตา. สกฺโกทนโธโตทนานํ ปุตฺตา อปากฏา. ติสฺสตฺเถโร อมิตาย นาม ภคินิยา ปุตฺโต, ปาลิตาย ปุตฺตธีตรา อปากฏา. ตสฺมา จูฬปิตุโน สุกฺโกทนสฺส ปุตฺโต จูฬปิตุปุตฺโตติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ทฺวีสุ ผเลสูติ เหฏฺิเมสุ ทฺวีสุ ผเลสุ. อุสฺสนฺนสทฺโท พหุปริยาโยติ อาห ‘‘พหู’’ติ. วชโตติ โคฏฺโต. ตฺหิ คาโว โคจรฏฺานโต ปฏิกฺกมิตฺวา นิวาสตฺถาย วชนฺติ คจฺฉนฺติ อสฺมินฺติ วโชติ วุจฺจติ.

๓๐๖. ตสฺมึ สมเยติ ตสฺมึ ปวารณสมเย. ‘‘เอตฺตเกหี’’ติปทสฺส นามวเสน วา ปริมาณวเสน วา ทุวิธสฺส อตฺถสฺส อธิปฺเปตตฺตา วุตฺตํ ‘‘นามวเสน ปริมาณวเสนา’’ติ. เตสุ นามํ สนฺธาย เอตํ นามํ เอเตสํ เภสชฺชานนฺติ เอตฺตกานีติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ, ปริมาณํ สนฺธาย เอตํ ปริมาณํ เอเตสนฺติ เอตฺตกานีติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ‘‘อฺํ เภสชฺช’’นฺติ เอตฺถ อฺสทฺทสฺส อปาทานํ นามํ วา ปริมาณํ วา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘สพฺพินา ปวาริโต’’ติอาทิ.

๓๑๐. เยติ ทายกา, ปวาริตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธติ. สตฺตมํ.

๘. อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทํ

๓๑๑. อฏฺเม ‘‘อภิมุข’’นฺติอิมินา อภิสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อุยฺยาโต’’ติปทสฺส อุฏฺหิตฺวา ยาโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นครโต นิคฺคโต’’ติ. ‘‘กตอุยฺโยค’’นฺติ อิมินา อุฏฺหิตฺวา ยุฺชติ คจฺฉตีติ อุยฺยุตฺตาติ ทสฺเสติ. ธาตูน, มเนกตฺถตฺตา วุตฺตํ ‘‘คามโต นิกฺขนฺต’’นฺติ.

๓๑๔. ทฺวาทส ปุริสา อิมสฺส หตฺถิโนติ ทฺวาทสปุริโส, อาวุโธ หตฺเถสุ เอเตสนฺติ อาวุธหตฺถา. นินฺนนฺติ นินฺนฏฺานํ, ปสฺสโต ภิกฺขุโนติ สมฺพนฺโธติ. อฏฺมํ.

๙. เสนาวาสสิกฺขาปทํ

๓๑๙. นวเม ‘‘ติฏฺตุ วา’’ติอาทินา วสนาการํ ทสฺเสติ. วาสทฺโท ‘‘จงฺกมตุ วา’’ติอตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. กิฺจิ อิริยาปถนฺติ จตูสุ อิริยาปเถสุ กิฺจิ อิริยาปถํ. ยถา รุทฺธมาเน สฺจาโร ฉิชฺชติ, เอวํ รุทฺธา สํวุตา โหตีติ โยชนา. ‘‘รุทฺโธ’’ติ อิมินา ‘‘ปลิพุทฺโธ’’ติ เอตฺถ ปริปุพฺพสฺส พุธิธาตุสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสตีติ. นวมํ.

๑๐. อุยฺโยธิกสิกฺขาปทํ

๓๒๒. ทสเม ยุชฺฌนฺตีติ สํปหรนฺติ. ‘‘พลสฺส อคฺคํ เอตฺถา’’ติอิมินา ภินฺนาธิกรณพาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติ. ‘‘ชานนฺตี’’ติปทํ อตฺถสมฺปุณฺณตฺถาย ปกฺขิตฺตํ. อคฺคนฺติ โกฏฺาสํ. พลํ คณียติ เอตฺถาติ พลคฺคนฺติ วจนตฺโถปิ ยุชฺชติ. เตนาห ‘‘พลคณนฏฺาน’’นฺติ. อิทฺหิ วจนํ อมฺพเสจนครุสินนเยน วุตฺตํ. กถํ? ‘‘พลคณนฏฺาน’’นฺติ วทนฺเตน อฏฺกถาจริเยน ‘‘พลสฺส อคฺคํ ชานนฺติ เอตฺถาติ พลคฺค’’นฺติ วจนตฺถสฺส ปิณฺฑตฺโถ จ าปียติ, ‘‘พลํ คณียติ เอตฺถาติ พลคฺค’’นฺติ วจนตฺโถ จ ทสฺสียติ. วิยูหียเต สมฺปิณฺฑียเต พฺยูโห, เสนาย พฺยูโห เสนาพฺยูโหติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘เสนาย วิยูห’’นฺติอาทินา. อณติ เภรวสทฺทํ กโรตีติ อณีกํ, มุทฺธชณกาโร, หตฺถีเยว อณีกํ หตฺถาณีกํ. เอเสว นโย เสเสสุปิ. โย หตฺถี ปุพฺเพ วุตฺโต, เตน หตฺถินาติ โยชนาติ. ทสมํ.

อเจลกวคฺโค ปฺจโม.

๖. สุราปานวคฺโค

๑. สุราปานสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

๓๒๖. สุราปานวคฺคสฺส ปเม ภทฺทา วติ เอตฺถาติ ภทฺทวติกาติ จ, ภทฺทา วติ ภทฺทวติ, สา เอตฺถ อตฺถีติ ภทฺทวติกาติ จ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โส’’ติอาทิ. โสติ คาโม ลภีติ สมฺพนฺโธ. ปถํ คจฺฉนฺตีติ ปถาวิโนติ กเต อทฺธิกาเยวาติ อาห ‘‘อทฺธิกา’’ติ. อทฺธํ คจฺฉนฺตีติ อทฺธิกา. ‘‘ปถิกา’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. ‘‘เตชสา เตช’’นฺติปทานิ สมฺพนฺธาเปกฺขานิ จ โหนฺติ, ปทานํ สมานตฺตา สมฺพนฺโธ จ สมาโนติ มฺิตุํ สกฺกุเณยฺยา จ โหนฺติ, ตสฺมา เตสํ สมฺพนฺธฺจ ตสฺส อสมานตฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน เตชสา นาคสฺส เตช’’นฺติ. ‘‘อานุภาเวนา’’ติอิมินา ปน เตชสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. กโปตสฺส ปาโท กโปโต อุปจาเรน, ตสฺส เอโส กาโปโต, วณฺโณ. กาโปโต วิย วณฺโณ อสฺสาติ กาโปติกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กโปตปาทสมวณฺณรตฺโตภาสา’’ติ. ปสนฺนสทฺทสฺส ปสาทสทฺธาทโย นิวตฺเตตุํ ‘‘สุรามณฺฑสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํ. ปฺจาภิฺสฺส สโตติ ปฺจาภิฺสฺส สมานสฺส สาคตสฺสาติ โยชนา.

๓๒๘. ‘‘มธุกปุปฺผาทีนํ รเสน กโต’’ติอิมินา ปุปฺผานํ รเสน กโต อาสโว ปุปฺผาสโวติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอส นโย ‘‘ผลาสโว’’ติอาทีสุปิ. สุราเมรยานํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สุรา นามา’’ติอาทิ. ปิฏฺกิณฺณปกฺขิตฺตาติ ปิฏฺเน จ กิณฺเณน จ ปกฺขิตฺตา กตา วารุณีติ สมฺพนฺโธ. กิณฺณาติ จ สุราย พีชํ. ตฺหิ กิรนฺติ นานาสมฺภารานิ มิสฺสีภวนฺติ เอตฺถาติ กิณฺณาติ วุจฺจติ. ตสฺสาเยว มณฺเฑติ โยชนา. สุรนามเกน เอเกน วนจรเกน กตาติ สุรา. มทํ ชเนตีติ เมรยํ.

๓๒๙. โลณโสวีรกนฺติ เอวํนามกํ ปานํ. สุตฺตนฺติปิ เอวเมว. ตสฺมินฺติ สูปสํปาเก. เตลํ ปน ปจนฺตีติ สมฺพนฺโธ. นตฺถิ ติขิณํ มชฺชํ เอตฺถาติ อติขิณมชฺชํ, อติขิณมชฺเช ตสฺมึเยว เตเลติ อตฺโถ. ยํ ปนาติ เตลํ ปน. ติขิณํ มชฺชํ อิมสฺส เตลสฺสาติ ติขิณมชฺชํ. ยตฺถาติ เตเล. อริฏฺโติ เอวํนามกํ เภสชฺชํ. นฺติ อริฏฺํ, ‘‘สนฺธายา’’ติปเท อวุตฺตกมฺมํ. เอตนฺติ ‘‘อมชฺชํ อริฏฺ’’นฺติวจนํ, ‘‘วุตฺต’’นฺติปเท วุตฺตกมฺมนฺติ. ปมํ.

๒. องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทํ

๓๓๐. ทุติเย องฺคุลีหิ ปตุชฺชนํ องฺคุลิปโตโท, โสเยว องฺคุลิปโตทโกติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘องฺคุลีหี’’ติอาทิ. อุตฺตนฺโตติ อวตปนฺโต. อวตปนฺโตติ จ อตฺถโต กิลมนฺโตเยวาติ อาห ‘‘กิลมนฺโต’’ติ. กิลมนฺโต หุตฺวาติ โยชนา. อสฺสาสคหเณน ปสฺสาโสปิ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘อสฺสาสปสฺสาสสฺจาโร’’ติ. ตมฺปีติ ภิกฺขุนิมฺปีติ. ทุติยํ.

๓. หสธมฺมสิกฺขาปทํ

๓๓๕. ตติเย ปกาเรน กรียติ ปียตีติ ปกตํ ปฺตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ ภควตา’’ติอาทิ. นฺติ สิกฺขาปทํ.

๓๓๖. หสสงฺขาโต ธมฺโม สภาโว หสธมฺโมติ วุตฺเต อตฺถโต กีฬิกาเยวาติ อาห ‘‘กีฬิกา วุจฺจตี’’ติ.

๓๓๗. โคปฺผกานนฺติ จรณคณฺิกานํ. เต หิ ปาเท ปาทํ ปนกาเล อฺมฺูปริ ปนโต โคปียนฺตีติ โคปฺผา, เต เอว โคปฺผกาติ วุจฺจนฺติ. ปาทสฺส หิ อุปริ ปาทํ ปนกาเล เอกสฺส อุปริ เอโก น เปตพฺโพ. เตนาห ภควา ‘‘ปาเท ปาทํ อจฺจาธายา’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๙๖; ม. นิ. ๑.๔๒๓; อ. นิ. ๓.๑๖). โอฏฺโช ทุติโย. โอโรหนฺตสฺส ภิกฺขุโนติ สมฺพนฺโธ.

๓๓๘. ผิยาริตฺตาทีหีติ อาทิสทฺเทน ลงฺการาทโย สงฺคณฺหาติ. เกจิ วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปตนุปฺปตนวาเรสูติ ปตนวาร อุปฺปตนวาเรสุ. ตตฺถาติ ตสฺสํ ขิตฺตกถลายํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เปตฺวา กีฬนฺตสฺสาติ สมฺพนฺโธ. ลิขิตุํ วฏฺฏติ กีฬาธิปฺปายสฺส วิรหิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. กีฬาธิปฺปาเยน อตฺถโชตกํ อกฺขรํ ลิขนฺตสฺสาปิ อาปตฺติเยวาติ วทนฺติ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเทติ. ตติยํ.

๔. อนาทริยสิกฺขาปทํ

๓๔๒. จตุตฺเถ ธมฺโม นาม ตนฺติเยวาติ อาห ‘‘ตนฺตี’’ติ. ปเวณีติ ตสฺเสว เววจนํ. ‘‘ตํ วา น สิกฺขิตุกาโม’’ติ เอตฺถ ตํสทฺทสฺส อตฺถมาวิกาตุํ วุตฺตํ ‘‘เยน ปฺตฺเตนา’’ติ. วินเย อปฺตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อปฺตฺเตนา’’ติ อาห ‘‘สุตฺเต วา อภิธมฺเม วา อาคเตนา’’ติ.

๓๔๔. ปเวณิยาติ อุปาลิอาทิกาย อาจริยปรมฺปรสงฺขาตาย ตนฺติยา. กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. มหาปจฺจริยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตํ สพฺพนฺติ กุรุนฺทิวาทมหาปจฺจริวาทสงฺขาตํ สพฺพํ ตํ วจนํ. ปเวณิยา อาคเตติ ปเวณิยา อาคตสงฺขาเต มหาอฏฺกถาวาเทติ. จตุตฺถํ.

๓๔๕. ปฺจเม มนุสฺสวิคฺคเหติ มนุสฺสวิคฺคหปาราชิเกติ. ปฺจมํ.

๖. โชติสิกฺขาปทํ

๓๕๐. ฉฏฺเ ชนปทสฺส นามตฺตา พหุวจนวเสน ‘‘ภคฺเคสู’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ. สุสุมารสณฺาโน ปพฺพตสงฺขาโต คิริ เอตฺถาติ สุสุมารคิริ, เอตสฺส วา มาปิตกาเล สุสุมาโร คิรติ สทฺทํ นิคฺคิรติ เอตฺถาติ สุสุมารคิรีติ อตฺถมนเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ ‘‘นครสฺส นาม’’นฺติ. ตํ ปนาติ วนํ ปน. ‘‘มิคาน’’นฺติอาทินา มิคานํ อภโย ทียติ เอตฺถาติ มิคทาโยติ อตฺถํ ทสฺเสติ.

๓๕๒. ‘‘โชติเก’’ติปทสฺส โชติสฺส อคฺคิสฺส กรณํ โชติกนฺติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘โชติกรเณ’’ติ.

๓๕๔. ‘‘สมาทหิตุกามตายา’’ติปทํ ‘‘อรณิสณฺาปนโต’’ติปเท เหตุ. ชาลาติ สิขา. สา หิ ชลติ ทิพฺพตีติ ชาลาติ วุจฺจติ.

ปติลาตํ อุกฺขิปตีติ เอตฺถ ‘‘ปติตาลาต’’นฺติ วตฺตพฺเพ ตการโลปํ กตฺวา สนฺธิวเสน ปติลาตนฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อลาตํ ปติตํ อุกฺขิปตี’’ติ. อลาตนฺติ อุมฺมุกฺกํ. ตฺหิ อาทิตฺตํ หุตฺวา อติอุณฺหตฺตา น ลาตพฺพํ น คณฺหิตพฺพนฺติ อลาตนฺติ วุจฺจติ. อวิชฺฌาตนฺติ ฌายนโต ฑยฺหนโต อวิคตํ อลาตนฺติ สมฺพนฺโธ. ฌายนํ ฑยฺหนํ ฌาตํ, วิคตํ ฌาตํ อิมสฺสาลาตสฺสาติ วิชฺฌาตํ.

๓๕๖. ปทีปาทีนีติ ปทีปโชติกาทีนิ. ตตฺถาติ ตาสุ ทุฏฺวาฬมิคอมนุสฺสสงฺขาตาสุ อาปทาสุ นิมิตฺตภูตาสุ. นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนนฺติ. ฉฏฺํ.

๗. นหานสิกฺขาปทํ

๓๖๖. สตฺตเม ปารํ คจฺฉนฺโต น เกวลํ สอุทกาย นทิยา เอว นฺหายิตุํ วฏฺฏติ, สุกฺขาย นทิยาปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุกฺขายา’’ติอาทิ. อุกฺกิริตฺวาติ วิยูหิตฺวา. อาวาฏาเยว ขุทฺทกฏฺเน อาวาฏกา, เตสูติ. สตฺตมํ.

๘. ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทํ

๓๖๘. อฏฺเม อลภีติ ลโภติ วจนตฺเถ อปจฺจยํ กตฺวา ณปจฺจยสฺส สฺวตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ลโภเยว ลาโภ’’ติ. อปจฺจยมกตฺวา ปกติยา ณปจฺจโยปิ ยุตฺโตเยวาติ ทฏฺพฺพํ. สทฺทนฺตโรปิ อตฺถนฺตราภาวา สมาโส โหตีติ อาห ‘‘นวจีวรลาเภนาติ วตฺตพฺเพ’’ติ. อนุนาสิกโลปนฺติ ‘‘นว’’นฺติ เอตฺถ นิคฺคหีตสฺส วินาสํ. นิคฺคหีตฺหิ นาสํ อนุคตตฺตา ‘‘อนุนาสิก’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺส อทสฺสน, มกตฺวาติ อตฺโถ. มชฺเฌ ิตปททฺวเยติ ‘‘นว’’นฺติ จ ‘‘จีวรลาเภนา’’ติ จ ทฺวินฺนํ ปทานมนฺตเร ‘‘ิเต ปนา’’ติ จ ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ จ ปททฺวเย. นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํ. นิปาโตติ นิปาตมตฺตํ. อลภีติ ลโภติ วจนตฺถสฺส อภิเธยฺยตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ภิกฺขุนา’’ติอาทิ. ปทภาชเน ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. นฺติ ยํ จีวรํ. ‘‘จีวร’’นฺติ เอตฺถ จีวรสรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ นิวาเสตุํ วา’’ติอาทิ. จมฺมการนีลนฺติ จมฺมการานํ ติผเล ปกฺขิตฺตสฺส อยคูถสฺส นีลํ. มหาปจฺจริยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ทุพฺพณฺโณ กรียติ อเนนาติ ทุพฺพณฺณกรณํ, กปฺปพินฺทุนฺติ อาห ‘‘กปฺปพินฺทุํ สนฺธายา’’ติ. อาทิยนฺเตน ภิกฺขุนา อาทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. โกเณสูติ อนฺเตสุ. วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ. อกฺขิมณฺฑลมตฺตํ วาติ อกฺขิมณฺฑลสฺส ปมาณํ วา กปฺปพินฺทูติ สมฺพนฺโธ. ปฏฺเฏ วาติ อนุวาตปฏฺเฏ วา. คณฺิยํ วาติ คณฺิกปฏฺเฏ วา. ปาฬิกปฺโปติ ทฺเว วา ติสฺโส วา ตโต อธิกา วา พินฺทุอาวลี กตฺวา กโต กปฺโป. กณฺณิกกปฺโปติ กณฺณิกํ วิย พินฺทุโคจฺฉกํ กตฺวา กโต กปฺโป. อาทิสทฺเทน อคฺฆิยกปฺปาทโย สงฺคณฺหาติ. สพฺพตฺถาติ สพฺพาสุ อฏฺกถาสุ. เอโกปิ พินฺทุ วฏฺโฏเยว วฏฺฏตีติ อาห ‘‘เอกํ วฏฺฏพินฺทุ’’นฺติ.

๓๗๑. อคฺคฬาทีนีติ อาทิสทฺเทน อนุวาตปริภณฺเฑ สงฺคณฺหาตีติ. อฏฺมํ.

๙. วิกปฺปนสิกฺขาปทํ

๓๗๔. นวเม ตสฺสาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสโย จีวรสามิโกเยวาติ อาห ‘‘จีวรสามิกสฺสา’’ติ. ทุติยสฺส ตสทฺทสฺส วิสโย วินยธโรเยวาติ อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิ. ‘‘อวิสฺสาสนฺโต’’ติปทสฺส กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อวิสฺสาเสนา’’ติ. เตนาติ วินยธเรนาติ. นวมํ.

๑๐. จีวราปนิธานสิกฺขาปทํ

๓๗๗. ทสเม ‘‘อปเนตฺวา’’ติอิมินา อปอิตฺยูปสคฺคสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. นิเธนฺตีติ นิคูหิตฺวา เปนฺติ. หสาธิปฺปาโยติ หสํ, หสนตฺถาย วา อธิปฺปาโย. ปริกฺขารสฺส สรูปํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปตฺตตฺถวิกาทิ’’นฺติ. ปตฺตสฺส ปาฬิยมาคตตฺตา ปตฺตสฺส ถวิกาติ อตฺโถเยว คเหตพฺโพ, น ปตฺโต จ ถวิกา จาติ. ‘‘สมเณน นามา’’ติปทํ ‘‘ภวิตุ’’นฺติปเท ภาวกตฺตาติ. ทสมํ.

สุราปานวคฺโค ฉฏฺโ.

๗. สปฺปาณกวคฺโค

๑. สฺจิจฺจปาณสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

๓๘๒. สปฺปาณกวคฺคสฺส ปเม อุสุํ อสติ ขิปติ อเนนาติ อิสฺสาโสติ กเต ธนุเยว มุขฺยโต อิสฺสาโส นาม, ธนุคฺคหา- จริโย ปน อุปจาเรน. อุสุํ อสติ ขิปตีติ อิสฺสาโสติ กเต ธนุคฺคหาจริโย อิสฺสาโส นาม, อิธ ปน อุปจารตฺโถ วา กตฺตุตฺโถ วา คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ธนุคฺคหาจริโย โหตี’’ติ. ปพฺพชิตกาเล อิสฺสาสสฺส อยุตฺตตฺตา วุตฺตํ ‘‘คิหิกาเล’’ติ. โวโรปิตาติ เอตฺถ วิ อว ปุพฺพสฺส รุหธาตุสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘วิโยชิตา’’ติ.

ยสฺมา คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ ‘‘ชีวิตา โวโรปิตา’’ติวจนํ. กสฺมา โวหารมตฺตเมว โหติ, นนุ ยโต กุโตจิ ยสฺมึ กิสฺมึจิ วิโยชิเต ทฺเว วตฺถูนิ วิย วิสุํ ติฏฺนฺติ ปาณโต ชีวิเต วิโยชิเต ปาณชีวิตาปีติ อาห ‘‘น เหตฺถา’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ. เอตฺถาติ ‘‘ชีวิตา โวโรปิตา’’ติวจเน ทสฺเสตุนฺติ สมฺพนฺโธ. กิฺจิ ชีวิตํ นามาติ โยชนา. อยํ ปเนตฺถ อตฺถสมฺพนฺโธ – สีสาลงฺกาเร สีสโต วิโยชิเต สีสํ อลงฺการโต วิสุํ ติฏฺติ ยถา, เอวํ ชีวิเต ปาณโต วิโยชิเต ชีวิตํ ปาณโต วิสุํ น ติฏฺติ นามาติ. อฺทตฺถูติ เอกํเสน. ‘‘ปาณ’’นฺติ สามฺโต วุตฺโตปิ มนุสฺสปาณสฺส ปาราชิกฏฺาเน คหิตตฺตา อิธ ปาริเสสาเยน ติรจฺฉานปาโณว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ติรจฺฉานคโตเยว ปาโณ’’ติ. นฺติ ปาณํ. มหนฺเต ปน ปาเณติ สมฺพนฺโธ.

๓๘๕. โสเธนฺโต อปเนตีติ โยชนา. มงฺคุโลติ มนุสฺสรตฺตโป เอโก กิมิวิเสโส. โส หิ รตฺตปิวนตฺถาย มงฺคติ อิโต จิโต จ อิมํ จิมฺจ านํ คจฺฉตีติ ‘‘มงฺคุโล’’ติ วุจฺจติ. ปทกฺขรานฺหิ อวิปริตตฺถํ, โสตูนฺจ สชฺฌาโยปเทสลภนตฺถํ กตฺถจิ าเน วจนตฺโถ วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺส พีชเมว ขุทฺทกฏฺเน มงฺคุลพีชกํ, ตสฺมึ. นฺติ มงฺคุลพีชกํ. ภินฺทนฺโต หุตฺวาติ โยชนาติ. ปมํ.

๒. สปฺปาณกสิกฺขาปทํ

๓๘๗. ทุติเย สห ปาเณหีติ สปฺปาณกํ อุทกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เย ปาณกา’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ. ปตฺตปูรมฺปิ อุทกนฺติ สมฺพนฺโธ. ตาทิเสนาติ สปฺปาณเกน. โธวโตปิ ปาจิตฺติยนฺติ โยชนา. อุทกโสณฺฑินฺติ สิลามยํ อุทกโสณฺฑึ. โปกฺขรณินฺติ สิลามยํ โปกฺขรณึ. อุฏฺาปยโตปิ ปาจิตฺติยนฺติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ โสณฺฑิโปกฺขรณีหิ. อุทกสฺสาติ อุทเกน, ปูเร ฆเฏ อาสิฺจิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ อุทเก. อุทเกติ อุทกสณฺานกปเทเส อาสิฺจิตอุทเก. ปติสฺสตีติ โสณฺฑิโปกฺขรณีหิ คหิตอุทกํ ปติสฺสตีติ. ทุติยํ.

๓. อุกฺโกฏนสิกฺขาปทํ

๓๙๒. ตติเย ‘‘อุจฺจาเลนฺตี’’ติอิมินา อุกฺโกเฏนฺตีติ เอตฺถ อุปุพฺพสฺส กุฏธาตุสฺส อุจฺจาลนตฺถํ ทสฺเสติ ธาตูน, มเนกตฺถตฺตา. ยํ ยํ ปติฏฺิตํ ยถาปติฏฺิตํ, ตสฺส ภาโว ยถาปติฏฺิตภาโว, เตน.

๓๙๓. โย ธมฺโมติ โย สมถธมฺโม. ธมฺเมนาติ เอตฺถ เอนสทฺเทน ‘‘ยถาธมฺม’’นฺติ เอตฺถ อํอิติการิยสฺส การึ ทสฺเสติ. อิมินา ‘‘ยถาธมฺม’’นฺติ ปทสฺส ‘‘นิหตาธิกรณ’’นฺติ เอตฺถ นิหตสทฺเทน สมฺพนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘สตฺถารา’’ติปทํ ‘‘วุตฺตํ’’ อิติปเท กตฺตา. นตฺถิ หตํ หนนํ อิมสฺสาติ นิหตนฺติ วุตฺเต อตฺถโต วูปสมนเมวาติ อาห ‘‘วูปสมิต’’นฺติ.

๓๙๕. ยํ วา ตํ วา กมฺมํ ธมฺมกมฺมํ นาม น โหติ, อถ โข อธิกรณวูปสมกมฺมเมว ธมฺมกมฺมํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน กมฺเมนา’’ติอาทิ. อยมฺปีติ อยมฺปิ ภิกฺขุ. เสสปทานิปีติ ‘‘ธมฺมกมฺเม เวมติโก’’ติอาทีนิ เสสปทานิปิ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. วิตฺถาโร ปน วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ. ตตฺเถวาติ ปริวาเร เอว. อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท, วิภงฺเค วาติ. ตติยํ.

๔. ทุฏฺุลฺลสิกฺขาปทํ

๓๙๙. จตุตฺเถ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺสิตานิ ทุฏฺุลฺลสทฺทตฺถภาเวน สทิสตฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ธุร’’นฺติ เอตฺถ ลกฺขณวนฺตตฺตา ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ธุเร’’ติ. ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเต สตีติ โยชนา.

เอวํ ธุรํ นิกฺขิปิตฺวาติ ‘‘อฺสฺส นาโรเจสฺสามี’’ติ เอวํ ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา. อฺสฺสาติ วตฺถุ, ปุคฺคลโต อฺสฺส ทุติยสฺส. โสปีติ ทุติโยปิ. อฺสฺสาติ ตติยสฺส. ยาว โกฏิ น ฉิชฺชติ, ตาว อาปชฺชติเยวาติ โยชนา. ตสฺเสวาติ อาปตฺตึ อาปนฺนปุคฺคลสฺส. วตฺถุปุคฺคโลเยวาติ อาปตฺตึ อาปนฺนปุคฺคโลเยว. อยนฺติ ปมภิกฺขุ. อฺสฺสาติ ทุติยสฺส. โสติ ทุติโย อาโรเจตีติ สมฺพนฺโธ. เยนาติ ปมภิกฺขุนา. อสฺสาติ ทุติยสฺส. ตสฺเสวาติ ปมภิกฺขุสฺเสว. วตฺถุปุคฺคลํ อุปนิธาย ‘‘ตติเยน ปุคฺคเลน ทุติยสฺสา’’ติ วุตฺตํ.

๔๐๐. ปฺจาปตฺติกฺขนฺเธติ ถุลฺลจฺจยาทิเก ปฺจ อาปตฺติกฺขนฺเธ. อชฺฌาจาโร นามาติ อธิภวิตฺวา วีติกฺกมิตฺวา อาจริตพฺพตฺตา อชฺฌาจาโร นามาติ. จตุตฺถํ.

๕. อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทํ

๔๐๒. ปฺจเม องฺคุลิโยติ กรสาขาโย. ตา หิ องฺคนฺติ หตฺถโต ปฺจธา ภิชฺชิตฺวา อุคฺคจฺฉนฺตีติ องฺคุลิโยติ วุจฺจนฺติ. ลิขนฺตสฺส อุปาลิสฺสาติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ พหุจินฺเตตพฺพการเณน. อสฺสาติ อุปาลิสฺส. อุโรติ หทยํ. ตฺหิ อุสติ จิตฺตตาโป ทหติ เอตฺถาติ อุโรติ วุจฺจติ. รูปสุตฺตนฺติ เหรฺิกานํ รูปสุตฺตํ, ยถา หตฺถาจริยานํ หตฺถิสุตฺตนฺติ. อกฺขีนีติ จกฺขูนิ. ตานิ หิ อกฺขนฺติ วิสเยสุ พฺยาปีภวนฺติ, รูปํ วา ปสฺสติ อิเมหีติ อกฺขีนีติ วุจฺจนฺติ. มกเสน สูจิมุขานํ คหิตตฺตา ฑํเสน ปิงฺคลมกฺขิกาโยว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกาโย’’ติ. ปิงฺคลมกฺขิกาโย หิ ฑํสนฏฺเน ขาทนฏฺเน ฑํสาติ วุจฺจนฺติ. ทุกฺกโร ขโม เอตาสนฺติ ทุกฺขาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุกฺขมาน’’นฺติ. เวทนานนฺติ สมฺพนฺโธ. อสาตสฺส การณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อมธุราน’’นฺติ. อิมินา อมธุรตฺตา น สาทิตพฺพาติ อสาตาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ปาณสทฺทชีวิตสทฺทานํ ปริยายภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ชีวิตหราน’’นฺติ. ปาณํ หรนฺติ อปเนนฺตีติ ปาณหรา, ตาสํ เวทนานนฺติ สมฺพนฺโธ.

๔๐๔. วิชายนกาลโต ปฏฺาย ปริปุณฺณวีสติวสฺโส น คเหตพฺโพ, คพฺภคหณกาลโต ปน ปฏฺายาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺายา’’ติ. คพฺเภ สยิตกาเลน สทฺธึ วีสติมํ วสฺสํ ปริปุณฺณมสฺสาติ คพฺภวีโส ปุคฺคโล. หีติ สจฺจํ. ยถาหาติ เยนากาเรน สงฺขฺยํ คจฺฉติ, เตนากาเรน ภควา อาหาติ โยชนา. อถ วา ยถา กึ วจนํ ภควา อาหาติ โยชนา.

คพฺภวีโส หุตฺวา อุปสมฺปนฺโนติ สมฺพนฺโธ. อมฺหีติ อสฺมิ. นุสทฺโท ปริวิตกฺกตฺเถ นิปาโต. นฺติ ยาทิสํ ปมํ จิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อิมินา ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ทสฺเสติ. ‘‘ปมํ วิฺาณ’’นฺติ ตสฺเสว เววจนํ. นฺติ ปมํ จิตฺตํ ปมํ วิฺาณํ. อสฺสาติ สตฺตสฺส. สาว ชาตีติ สา เอว ปฏิสนฺธิ, คพฺโภ นาม โหตีติ สมฺพนฺโธ.

ตตฺถาติ ปาฬิยํ, วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. โยติ ปุคฺคโล. มหาปวารณายาติ อสฺสยุชปุณฺณมิยํ. สา หิ ปูชิตปวารณตฺตา มหาปวารณาติ วุจฺจติ. ตโตติ ปวารณาย ชาตกาลโต. นฺติ มหาปวารณํ. ปาฏิปเท จาติ เอตฺถ จสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ, ปวารณทิวสปาฏิปททิวเสสุ อฺตรสฺมึ ทิวเส อุปสมฺปาเทตพฺโพติ อตฺโถ. หายนวฑฺฒนนฺติ กุจฺฉิมฺหิ วสิตมาเสสุ อธิเกสุ หายนฺจ อูเนสุ วฑฺฒุนฺจ เวทิตพฺพํ.

โปราณกตฺเถรา ปน อุปสมฺปาเทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอกูนวีสติวสฺสนฺติ อนนฺตเร วุตฺตํ เอกูนวีสติวสฺสํ. นิกฺขมนีโยติ สาวณมาโส. โส หิ อนฺโตวีถิโต พาหิรวีถึ นิกฺขมติ สูริโย อสฺมินฺติ ‘‘นิกฺขมนีโย’’ติ วุจฺจติ. ปาฏิปททิวเสติ ปจฺฉิมิกาย วสฺสูปคมนทิวเส. ตํ อุปสมฺปาทนํ. กสฺมาติ ปุจฺฉา. เอตฺถ ตฺวา ปริหาโร วุจฺจเต มยาติ โยชนา. วีสติยา วสฺเสสูติ อุปสมฺปนฺนปุคฺคลสฺส วีสติยา วสฺเสสุ. ตึสรตฺติทิวสฺส เอกมาสตฺตา ‘‘จตฺตาโร มาสา ปริหายนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อุกฺกฑฺฒนฺตีติ เอกสฺส อธิกมาสสฺส นาสนตฺถาย วสฺสํ อุปริ กฑฺฒนฺติ. ตโตติ ฉมาสโต อปเนตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ ‘‘เอกูนวีสติวสฺส’’นฺติอาทิวจเน. ปน-สทฺโท หิสทฺทตฺโถ, สจฺจนฺติ อตฺโถ. โยติ ปุคฺคโล. ตสฺมาติ ยสฺมา คพฺภมาสานมฺปิ คณนูปคตฺตา คเหตฺวา อุปสมฺปาเทนฺติ, ตสฺมา ฉ มาเส วสิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อฏฺ มาเส วสิตฺวา ชาโตปิ น ชีวตีติ สุตฺตนฺตอฏฺกถาสุ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๔-๒๕; ม. นิ. อฏฺ. ๓.๒๐๕) วุตฺตํ.

๔๐๖. ทสวสฺสจฺจเยนาติ อุปสมฺปทโต ทสวสฺสาติกฺกเมน. อุปสมฺปาเทตีติ อุปชฺฌาโย วา กมฺมวาจาจริโย วา หุตฺวา อุปสมฺปาเทติ. นฺติ อุปชฺฌาจริยภูตํ อนุปสมฺปนฺนปุคฺคลํ. กมฺมวาจาจริโย หุตฺวา อุปสมฺปาเทนฺโต ตํ มุฺจิตฺวา สเจ อฺโปิ กมฺมวาจาจริโย อตฺถิ, สูปสมฺปนฺโน. โสว สเจ กมฺมวาจํ สาเวติ, นุปสมฺปนฺโน. ตฺวา ปน ปุน อนุปสมฺปาเทนฺเต สคฺคนฺตราโยปิ มคฺคนฺตราโยปิ โหติเยวาติ ทฏฺพฺพนฺติ. ปฺจมํ.

๖. เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทํ

๔๐๗. ฉฏฺเ ‘‘ปฏิยาโลก’’นฺติ เอตฺถ อาโลกสทฺเทน สูริโย วุตฺโต อุปจาเรน. สูริโย หิ ปุรตฺถิมทิสโต อุคฺคนฺตฺวา ปจฺฉิมทิสํ คโต, ตสฺมา สูริยสงฺขาตสฺส อาโลกสฺส ปฏิมุขํ ‘‘ปฏิยาโลก’’นฺติ วุตฺเต ปจฺฉิมทิสาเยว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ปจฺฉิมํ ทิสนฺติ อตฺโถ’’ติ. กมฺมิกาติ กมฺเม ยุตฺตา ปยุตฺตา.

๔๐๙. ราชานนฺติ เอตฺถ รฺโ สนฺตกํ ‘‘ราชา’’ติ วุจฺจติ อุปจาเรน, อถ วา รฺโ เอโส ‘‘ราชา’’ติ กตฺวา รฺโ สนฺตกํ ‘‘ราชา’’ติ วุจฺจติ. เถยฺยนฺติ เถเนตฺวา ‘‘สกฺกจฺจ’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. ๖๐๖) วิย นิคฺคหีตาคโม โหติ. ราชานํ, รฺโ สนฺตกํ วา เถยฺยํ เถเนตฺวา คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ราชานํ วา เถเนตฺวา’’ติอาทิ.

๔๑๑. จตูสุ วิสงฺเกเตสุ ทฺวีหิ อนาปตฺติ, ทฺวีหิ อาปตฺติเยวาติ. ฉฏฺํ.

๗. สํวิธานสิกฺขาปทํ

๔๑๒. สตฺตเม ‘‘ปธูเปนฺโต’’ติ เอตฺถ ปปุพฺพ ธูปธาตุ ปริภาสนตฺเถ วตฺตตีติ อาห ‘‘ปริภาสนฺโต’’ติ. ตฺวํ สมโณปิ มาตุคาเมน สทฺธึ คจฺฉสิ, ตุยฺเหเวโส โทโส, เนตสฺส ปุริสสฺสาติ อตฺตานํเยว ปริภาสนฺโตติ อตฺโถ. ‘‘นิกฺขาเมสี’’ติอิมินา ‘‘นิปฺปาเตสี’’ติเอตฺถ นิปุพฺพ ปตธาตุ คตฺยตฺโถติ ทสฺเสตีติ. สตฺตมํ.

๘. อริฏฺสิกฺขาปทํ

๔๑๗. อฏฺเม คนฺเธติ คิชฺเฌ. เต หิ คิธนฺติ กุณปํ อภิกงฺขนฺตีติ ‘‘คนฺธา’’ติ วุจฺจนฺติ. คทฺเธติปิ ปาโ, โสปิ ยุชฺชติ ยถา ‘‘ยุคนนฺโธ, ยุคนทฺโธ’’ติ จ ‘‘ปฏิพนฺโธ ปฏิพทฺโธ’’ติ จ. พาธยึสูติ หนึสุ. อสฺสาติ อริฏฺสฺส.

ตทฺธิเตน วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ทสฺเสตุมาห ‘‘เต’’ติอาทิ. เตติ อนฺตรายิกา. ตตฺถาติ ปฺจวิเธสุ อนฺตรายิเกสุ. ‘‘ตถา’’ติปเทน ‘‘กมฺมนฺตรายิกํ นามา’’ติ ปทํ อติทิสติ. ตํ ปนาติ ภิกฺขุนิทูสกกมฺมํ ปน. โมกฺขสฺเสวาติ มคฺคนิพฺพานสฺเสว. มคฺโค หิ กิเลเสหิ มุจฺจตีติ อตฺเถน โมกฺโข นาม. ฌานมฺเปตฺถ สงฺคหิตํ นีวรเณหิ วิมุจฺจนตฺตา. นิพฺพานํ วิมุจฺจีติ อตฺเถน โมกฺโข นาม. ผลมฺเปตฺถ สงฺคหิตํ วิมุจฺจิตตฺตา. นิยตมิจฺฉาทิฏฺิธมฺมาติ นิยตภาวํ ปตฺตา, นิยตวเสน วา ปวตฺตา มิจฺฉาทิฏฺิสงฺขาตา ธมฺมา. เต ปน นตฺถิกอเหตุก อกิริยวเสน ติวิธา. ปณฺฑกาทิคหณสฺส นิทสฺสนมตฺตตฺตา ‘ปฏิสนฺธิธมฺมา’’ติปเทน อเหตุกทฺวิเหตุกปฏิสนฺธิธมฺมา คเหตพฺพา สพฺเพสมฺปิ วิปากนฺตรายิกภาวโต. เตปิ โมกฺขสฺเสว อนฺตรายํ กโรนฺติ, น สคฺคสฺส. เต ปนาติ อริยูปวาทา ปน. ตาวเทว อุปวาทนฺตรายิกา นามาติ โยชนา. ตาปีติ สฺจิจฺจ อาปนฺนา อาปตฺติโยปิ. ปาราชิกาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุภาวํ วา ปฏิชานาตี’’ติ. สงฺฆาทิเสสาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘น วุฏฺาติ วา’’ติ. ลหุกาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘น เทเสติ วา’’ติ.

ตตฺราติ ปฺจวิเธสุ อนฺตรายิเกสุ. อยํ ภิกฺขูติ อริฏฺโ คนฺธพาธิปุพฺโพ ภิกฺขุ. เสสนฺตรายิเกติ อาณาวีติกฺกมนฺตรายิกโต เสเส จตุพฺพิเธ อนฺตรายิเก. อิเม อาคาริกาติ อคาเร วสนสีลา อิเม มนุสฺสา. ภิกฺขูปิ ปสฺสนฺติ ผุสนฺติ ปริภุฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. กสฺมา น วฏฺฏนฺติ, วฏฺฏนฺติเยวาติ อธิปฺปาโย. รเสน รสํ สํสนฺทิตฺวาติ อุปาทิณฺณกรเสน อนุปาทิณฺณกรสํ, อนุปาทิณฺณกรเสน วา อุปาทิณฺณกรสํ สมาเนตฺวา. โยนิโส ปจฺจเวกฺขณสฺส อภาวโต สํวิชฺชติ ฉนฺทราโค เอตฺถาติ สจฺฉนฺทราโค, โสเยว ปริโภโค สจฺฉนฺทราคปริโภโค, ตํ. เอกํ กตฺวาติ สมานํ กตฺวา. ฆเฏนฺโต วิย ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปาเทตฺวาติ โยชนา. กึสทฺโท ครหตฺโถ, กสฺมา ภควตา ปมปาราชิกํ ปฺตฺตํ, น ปฺาเปตพฺพนฺติ อตฺโถ. มหาสมุทฺทํ พนฺธนฺโต ยถา อกตฺตพฺพํ กโรติ, ตถา ปมปาราชิกํ ปฺเปนฺโต ภควา อปฺตฺตํ ปฺเปตีติ อธิปฺปาโย. เอตฺถาติ ปมปาราชิเก. อาสนฺติ ภพฺพาสํ. อาณาจกฺเกติ อาณาสงฺขาเต จกฺเก.

อฏฺิเยว อฏฺิกํ กุจฺฉิตตฺเถน, กุจฺฉิตตฺเถ หิ โก. อฏฺิกเมว ขโล นีจฏฺเน ลามกฏฺเนาติ อฏฺิกงฺขโล นิคฺคหีตาคมํ กตฺวา. เตน อุปมา สทิสาติ อฏฺิกงฺขลูปมา. ‘‘อฏฺี’’ติ จ ‘‘กงฺขล’’นฺติ จ ปทํ คเหตฺวา วณฺเณนฺติ อาจริยา (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๔๑๗; วิ. วิ. ฏี. ปาจิตฺติย ๒.๔๑๗; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๔๒; ม. นิ. ฏี. ๓.๔๒). องฺคารกาสูปมาติ องฺคารราสิสทิสา, องฺคาเรหิ วา ปริปุณฺณา อาวาฏสทิสา. อสิสูนูปมาติ เอตฺถ อสีติ ขคฺโค. โส หิ อสเต ขิปเต อเนนาติ ‘‘อสี’’ติ วุจฺจติ. สูนาติ อธิโกฏฺฏนํ. ตฺหิ สุนติ สฺจุณฺณภาวํ คจฺฉติ เอตฺถาติ ‘‘สูนา’’ติ วุจฺจติ. อสินา สูนาติ อสิสูนา, ตาย อุปมา สทิสาติ อสิสูนูปมา. สตฺติสูลูปมาติ สตฺติยา จ สูเลน จ สทิสา. เอตฺถาติ อิมิสฺสํ อฏฺกถายํ. มชฺฌิมฏฺกถายํ อลคทฺทูปมสุตฺเต (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๓๔ อาทโย) คเหตพฺโพ. เอวํสทฺทโขสทฺทานมนฺตเร วิยสทฺทสฺส พฺยาเทสภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ วิย โข’’ติ. อฏฺมํ.

๙. อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทํ

๔๒๔. นวเม อนุธมฺมสฺส สรูปํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนุโลมวตฺตํ ทิสฺวา กตา โอสารณา’’ติ. อิมินา อนุโลมวตฺตํ ทิสฺวา กโต โอสารณสงฺขาโต ธมฺโม อนุธมฺโมติ ทสฺเสติ. โอสารณาติ ปเวสนา. เตเนวาติ อุกฺขิตฺตกสฺส อกฏานุธมฺมตฺตา เอว. อสฺสาติ ‘‘อกฏานุธมฺเมนา’’ติ ปทสฺส.

ททโต วา คณฺหโต วาติ วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถติ. นวมํ.

๑๐. กณฺฏกสิกฺขาปทํ

๔๒๘. ทสเม อริฏฺสฺส อุปฺปนฺนํ วิย เอตสฺสาปิ อุปฺปนฺนนฺติ โยชนา. อุมฺมชฺชนฺตสฺสาติ มนสิกโรนฺตสฺส. สํวาสสฺส นาสนา สํวาสนาสนา. ลิงฺคสฺส นาสนา ลิงฺคนาสนา. ทณฺฑกมฺเมน นาสนา ทณฺฑกมฺมนาสนา. ตตฺถาติ ติวิธาสุ นาสนาสุ. ทูสโก…เป… นาเสถาติ เอตฺถ อยํ นาสนา ลิงฺคนาสนา นามาติ โยชนา. อยนฺติ ทณฺฑกมฺมนาสนา. อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท, ‘‘นาเสตู’’ติ ปเท วา. ตตฺถาติ ปุริมวจนาเปกฺขํ, ‘‘เอวฺจ ปน ภิกฺขเว’’ติ อาทิวจเนติ อตฺโถ. ปิเรติ อามนฺตนปทํ ปรสทฺเทน สมานตฺถนฺติ อาห ‘‘ปรา’’ติ. ‘‘อมฺหากํ อนชฺฌตฺติกภูต’’อิติ วา ‘‘อมฺหากํ ปจฺจนีกภูต’’ อิติ วา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘อมามก’’อิติปเทน ‘‘ปร’’อิติปทสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. อมฺเห นมมายก, อมฺเหหิ วา นมมายิตพฺพ อิติ อตฺโถ. ‘‘อมฺหามก’’อิติปิ หการยุตฺโต ปาโ. อมฺเหหิ อามกอิติ อตฺโถ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. เตติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, ตนฺติ อตฺโถ. ตว รูปสทฺเท วาติ สมฺพนฺโธ. น ปสฺสามาติ น ปสฺสาม, น สุณาม.

๔๒๙. เตนาติ สามเณเรน. ‘‘การาเปยฺยา’’ติ ปเท การิตกมฺมนฺติ. ทสมํ.

สปฺปาณกวคฺโค สตฺตโม.

๘. สหธมฺมิกวคฺโค

๑. สหธมฺมิกสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

๔๓๔. สหธมฺมิกวคฺคสฺส ปเม นฺติ ยํ ปฺตฺตํ. ‘‘สิกฺขมาเนนา’’ติ เอตฺถ มานปจฺจยสฺส อนาคตตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สิกฺขิตุกาเมนา’’ติ. ‘‘สิกฺขมาเนนา’’ติปทํ ‘‘ภิกฺขุนา’’ติปเท เอว น เกวลํ การกวิเสสนํ โหติ, อถ โข ‘‘อฺาตพฺพ’’นฺติอาทิปเทสุปิ กิริยาวิเสสนํ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘หุตฺวา’’ติ. ปทตฺถโตติ ปทโต จ อตฺถโต จ, ปทานํ อตฺถโต วาติ. ปมํ.

๒. วิเลขนสิกฺขาปทํ

๔๓๘. ทุติเย วินเย ปฏิสํยุตฺตา กถา วินยกถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยกถา นามา’’ติอาทิ. นฺติ วินยกถํ. ปทภาชเนน วณฺณนา วินยสฺส วณฺโณ นามาติ โยชนา. นฺติ วินยสฺส วณฺณํ. ปริยาปุณนํ ปริยตฺติ, วินยสฺส ปริยตฺติ วินยปริยตฺติ, วินยปริยตฺติสงฺขาตํ มูลมสฺส วณฺณสฺสาติ วินยปริยตฺติมูลโก, ตํ. วินยธโร ลภตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ วิตฺถาโร. เต สพฺเพ ภควา ภาสตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ.

อสฺสาติ วินยธรสฺส. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. อลชฺชิตาติอาทีสุ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. อลชฺชิตายาติ หิ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ ‘‘กถํ อลชฺชิตายา’’ติอาทิ. จาติ สจฺจํ. ‘‘สฺจิจฺจา’’ติ ปทํ ตีสุ วากฺเยสุ โยเชตพฺพํ. สฺจิจฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, สฺจิจฺจ อาปตฺตึ ปริคูหติ, สฺจิจฺจ อคติคมนฺจ คจฺฉตีติ อตฺโถ. มนฺโทติ พาโล. โมมูโหติ อติสมฺมูฬฺโห. วิราเธตีติ วิรชฺฌาเปติ. กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเนติ ‘‘กปฺปติ นุ โข, โน’’ติ วินยกุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน. อยํ ปนาติ อยํ ปุคฺคโล ปน วีติกฺกมติเยวาติ สมฺพนฺโธ. อจฺฉมํเสน สูกรมํสสฺส วณฺณสณฺาเนน สทิสตฺตา, ทีปิมํเสน จ มิคมํสสฺส สทิสตฺตา วุตฺตํ ‘‘อจฺฉมํสํ สูกรมํส’’นฺติอาทิ.

อาปตฺตึจ สติสมฺโมสายาติ เอตฺถ จสทฺโท อวุตฺตวากฺยสมฺปิณฺฑนตฺโถ, กตฺตพฺพฺจ น หิ กโรตีติ อตฺโถ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ.

เอวํ อวินยธรสฺส โทสํ ทสฺเสตฺวา วินยธรสฺส คุณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยธโร ปนา’’ติอาทิ. โสติ วินยธโร. หีติ วิตฺถาโร. ปรูปวาทนฺติ ปเรสํ อุปวาทํ. สุทฺธนฺเตติ สุทฺธสฺส โกฏฺาเส. ตโตติ ปติฏฺานโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ วินยธรสฺส. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. อสฺสาติ วินยธรสฺส. กุกฺกุจฺจปกตานนฺติ กุกฺกุจฺเจน อภิภูตานํ. โสติ วินยธโร. เตหีติ กุกฺกุจฺจปกเตหิ. สงฺฆมชฺเฌ กเถนฺตสฺส อวินยธรสฺสาติ โยชนา. นฺติ ภยํ สารชฺชํ.

ปฏิปกฺขํ, ปฏิวิรุทฺธํ วา อตฺถยนฺติ อิจฺฉนฺตีติ ปจฺจตฺถีกา, ณฺยสทฺโท พหุลํ กตฺตาภิธายโก, อตฺตโน ปจฺจตฺถิกา อตฺตปจฺจตฺถิกา. ตตฺถาติ ทุวิเธสุ ปจฺจตฺถิเกสุ. อิเมติ เมตฺติยภุมฺมชกวฑฺฒลิจฺฉวิโน. อฺเปิ เย วา ปน ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. อริฏฺภิกฺขุ จ กณฺฏกสามเณโร จ เวสาลิกวชฺชิปุตฺตกา จ อริฏฺ…เป… วชฺชีปุตฺตกา. เต จ สาสนปจฺจตฺถิกา นามาติ สมฺพนฺโธ. ปรูปหาโร จ อฺาโณ จ กงฺขาปรวิตรโณ จ ปรู…เป… วิตรณา. เต อาทโย เยสํ วาทานนฺติ ปรู…เป… วิตรณาทโย. เต เอว วาทา เอเตสนฺติ ปรู…เป… วิตรณาทิวาทา. เต จ สาสนปจฺจตฺถิกา นามาติ สมฺพนฺโธ. อพุทฺธสาสนํ พุทฺธสาสนนฺติ วตฺวา กตปคฺคหา มหาสงฺฆิกาทโย จ สาสนปจฺจตฺถิกา นามาติ โยชนา. กงฺขาปรวิตรณาทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน กถาวตฺถุปกรเณ อาคตา วาทา สงฺคยฺหนฺติ. มหาสงฺฆิกาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ทีปวํเส อาคตา คณา สงฺคยฺหนฺติ. อาทิมฺหิ ‘‘วิปรีตทสฺสนา’’ติ ปทํ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺพํ. ‘‘สหธมฺเมนา’’ติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สห การเณนา’’ติ. ยถาติ เยนากาเรน นิคฺคยฺหมาเนติ สมฺพนฺโธ.

ตตฺถาติ ติวิเธสุ สทฺธมฺเมสุ. มหาวตฺตานิ สนฺติ, อยํ สพฺโพติ โยชนา. จตฺตาริ ผลานิ จาติ ลิงฺควิปลฺลาเสน โยเชตพฺพํ. เอตฺถ จกาเรน อภิฺาปฏิสมฺภิทา สงฺคหิตา ตาสมฺปิ อธิคมสาสนภาวโต.

ตตฺถาติ ติวิเธสุ สทฺธมฺเมสุ. เกจิ เถราติ ธมฺมกถิกา เกจิ เถรา. ‘‘โย โข’’ติ กณฺชทุติยกฺขเรน ปิตพฺโพ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘โย โว’’ติ วกาเรน ปาโ อตฺถิ, โส อยุตฺโต. กสฺมา? ‘‘โส โว’’ติ ปรโต วุตฺตตฺตา, เอกสฺมึ วากฺเย ทฺวินฺนํ สมานสุติสทฺทานํ อยุตฺตตฺตา จ. เกจิ เถราติ ปํสุกูลิกา เกจิ เถรา อาหํสูติ สมฺพนฺโธ. อิตเร ปน เถราติ ธมฺมกถิกเถเรหิ จ ปํสุกูลิกเถเรหิ จ อฺเ เถรา. เตติ ปฺจ ภิกฺขู กริสฺสนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ชมฺพุทีปสฺส ปจฺจนฺเต ติฏฺตีติ ปจฺจนฺติโม, ตสฺมึ. ชมฺพุทีปสฺส มชฺเฌ เวมชฺเฌ ติฏฺตีติ มชฺฌิโม. อถ วา มชฺฌานํ สุทฺธานํ พุทฺธาทีนํ นิวาโส มชฺฌิโม, ตสฺมึ. วีสติ วคฺคา อิมสฺสาติ วีสติวคฺโค, โสเยว คโณ วีสติวคฺคคโณ, ตํ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ.

ตสฺสาเธยฺโยติ ตสฺสายตฺโต, ตสฺส สนฺตโกติ วุตฺตํ โหติ. ปวารณา อาเธยฺยา, สงฺฆกมฺมํ อาเธยฺยํ, ปพฺพชฺชา อาเธยฺยา, อุปสมฺปทา อาเธยฺยาติ โยชนา.

เยปิ อิเม นว อุโปสถาติ สมฺพนฺโธ. ยาปิ จ อิมา นว ปวารณาโยติ โยชนา. ตสฺสาติ วินยธรสฺส. ตาสนฺติ นวปวารณานํ.

ยานิปิ อิมานิ จตฺตาริ สงฺฆกมฺมานีติ โยเชตพฺพํ. เอตฺถ จ ตานิ วินยธรายตฺตาเนวาติ ปาเสโส อชฺฌาหริตพฺโพ.

ยาปิ จ อยํ ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ กาตพฺพาติ โยชนา. หีติ สจฺจํ. อฺโติ วินยธรโต ปโร. โส เอวาติ วินยธโร เอว. ‘‘อุปชฺฌ’’นฺติ ธาตุกมฺมํ, ‘‘สามเณเรนา’’ติ การิตกมฺมํ อุปเนตพฺพํ. เอตฺถ จาติ อุโปสถาทีสุ จ. นิสฺสยทานฺจ สามเณรูปฏฺานฺจ วิสุํ กตฺวา ทฺวาทสานิสํเส ลภตีติปิ สกฺกา วตฺตุํ.

วิสุํ วิสุํ กตฺวาติ ‘‘ปฺจาติ จ…เป… เอกาทสา’’ติ จ โกฏฺาสํ โกฏฺาสํ กตฺวา, สตฺต โกฏฺาเส กตฺวา ภาสตีติ อธิปฺปาโย. โถเมตีติ สมฺมุขา โถเมติ. ปสํสตีติ ปรมฺมุขา ปสํสติ. ‘‘อุคฺคเหตพฺพ’’นฺติปทสฺสตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปริยาปุณิตพฺพ’’นฺติ. อทฺธนิ ทีเฆ สาธูติ อทฺธนิยํ อทฺธกฺขมํ อทฺธโยคฺยนฺติ อตฺโถ สาธุอตฺเถ นิยปจฺจโย (โมคฺคลฺลาเน ๔.๓๓.๗๓).

เถรา จ นวา จ มชฺฌิมา จ พหู เต ภิกฺขู ปริยาปุณนฺตีติ โยชนา.

๔๓๙. ‘‘อุทฺทิสฺสมาเน’’ติ ปทสฺส กมฺมรูปตฺตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อุทฺทิสิยมาเน’’ติ. โส ปนาติ ปาติโมกฺโข ปน. ยสฺมา อุทฺทิสฺสมาโน นาม โหติ, ตสฺมาติ โยชนา. อุทฺทิสนฺเต วาติ อุทฺทิสิยมาเน วา. อุทฺทิสาเปนฺเต วาติ อุทฺทิสาปิยมาเน วา. อนฺตสทฺโท หิ มานสทฺทการิโย. โยติ ภิกฺขุ. นฺติ ตํ ปาติโมกฺขํ. จสทฺโท ขุทฺทานุขุทฺทกปทสฺส ทฺวนฺนวากฺยํ ทสฺเสติ, ปุพฺพปเท กการโลโป ทฏฺพฺโพ. เตสนฺติ ขุทฺทานุขุทฺทากานํ. หีติ สจฺจํ. เอตานีติ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ. เยติ ภิกฺขู. ‘‘ยาว อุปฺปชฺชติเยว, ตาว สํวตฺตนฺติ อิติ วุตฺตํ โหตีติ โยชนา อิมสฺส นยสฺส ปาเสเสหิ โยเชตพฺพตฺตา. ครุกภาวํ สลฺลกฺเขนฺโต ลหุกภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. อติวิยาติ อติ อิ เอว. อิกาโร หิ สนฺธิวเสน อทสฺสนํ คโต. วิยสทฺโท เอวการตฺถวาจโก ‘‘วรมฺหากํ ภุสามิวา’’ติ เอตฺถ (ชา. ๑.๓.๑๐๘) อิวสทฺโท วิย, อติ หุตฺวา เอวาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘อุปสมฺปนฺนสฺสา’’ติ เอตฺถ สมีเป สามิวจนนฺติ (รุปสิทฺธิยํ ๓๑๖ สุตฺเต) อาห ‘‘อุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก’’ติ. ตสฺสาติ อุปสมฺปนฺนสฺส. ตสฺมินฺติ วินเย. วิวณฺเณตีติ น เกวลํ ตสฺเสว วิวณฺณมตฺตเมว, อถ โข นินฺทติเยวาติ อาห ‘‘นินฺทตี’’ติ. ครหตีติ ตสฺเสว เววจนํ. อถ วา นินฺทตีติ อุปสมฺปนฺนสฺส สมฺมุขา นินฺทติ. ครหตีติ ปรมฺมุขา ครหตีติ. ทุติยํ.

๓. โมหนสิกฺขาปทํ

๔๔๔. ตติเย อนุสทฺโท ปฏิปาฏิอตฺถํ อนฺโตกตฺวา วิจฺฉตฺถวาจโกติ อาห ‘‘อนุปฏิปาฏิยา อทฺธมาเส อทฺธมาเส’’ติ. โสติ ปาติโมกฺโข. อุโปสเถ อุโปสเถ อุทฺทิสิตพฺพนฺติ อนุโปสถิกํ. เอตฺถาปิ หิ อนุสทฺโท วิจฺฉตฺถวาจโก. โสติ ปาติโมกฺโข. อุทฺทิสิยมาโน นาม โหตีติ โยชนา. ‘‘ตสฺมึ อนาจาเร’’ติ ปเทน ‘‘ตตฺถา’’ติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ยํ อาปตฺติ’’นฺติ ปเทน ยํสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ยถาธมฺโมติ เอตฺถ ธมฺมสทฺเทน ธมฺโม จ วินโย จ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ธมฺโม จ วินโย จา’’ติ. ยถาติ เยนากาเรน. สาธุสทฺโท สุนฺทรตฺโถ, สทฺโท ปทปูรโณติ อาห ‘‘สุฏฺู’’ติ. อฏฺินฺติ จ ‘‘กตฺวา’’ติ จ ทฺเว ปทานิ ทฏฺพฺพานิ. ‘‘อฏฺิกตฺวา’’ติ วา เอกํ ปทํ. ตตฺถ ปุพฺพนเย อตฺโถ ยสฺสตฺถีติ อฏฺิ ตฺถการสฺส ฏฺการํ กตฺวา, ตํ อฏฺึ. กตฺวาติ ตฺวาปจฺจยนฺตอุตฺตรปเทน สมาโส น โหติ. อฏฺิกภาวนฺติ เอตฺถ อิกสทฺเทน ‘‘อฏฺี’’ติ เอตฺถ อีปจฺจยํ ทสฺเสติ. ‘‘ภาว’’นฺติปเทน ภาวปจฺจเยน วินา ภาวตฺถสฺส าเปตพฺพตํ ทสฺเสติ. อตฺโถ ปเนวํ ทฏฺพฺโพ – อฏฺิภาวํ กตฺวาติ. ปจฺฉิมนเย อตฺโถ ยสฺสตฺถีติ อฏฺิโก ปุริมนเยเนว ตฺถการสฺส ฏฺการํ กตฺวา. อตฺถยิตพฺโพ อิจฺฉิตพฺโพติ วา อฏฺิโก, อฏฺิกอิติ นามสทฺทโต ตฺวาปจฺจโย กาตพฺโพ. ‘‘อฏฺิกตฺวา’’ติ อิทํ ปทํ กิริยาวิเสสนํ. กิริยาวิเสสเน วตฺตมาเน กรธาตุ วา ภูธาตุ วา โยเชตพฺพาติ ทสฺเสภุํ วุตฺตํ ‘‘กตฺวา หุตฺวา’’ติ. ตํ สพฺพํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺิกตฺวาติ อฏฺิกภาวํ กตฺวา, อฏฺิโก หุตฺวา’’ติ. ตติยํ.

๔. ปหารสิกฺขาปทํ

๔๔๙. จตุตฺเถ กสฺมา ฉพฺพคฺคิยา สตฺตรสวคฺคิยานํ ปหารํ เทนฺติ, นนุ อการเณน ปหารํ เทนฺตีติ อาห ‘‘อาวุโส’’ติอาทิ. อิมินา ยถา วทนฺติ, ตถา อกตตฺตา ปหารํ เทนฺตีติ ทสฺเสติ.

๔๕๑. สเจปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน สเจ อมรติ, กา นาม กถา, ปาจิตฺติยเมวาติ ทสฺเสติ. ปหาเรนาติ ปหารเหตุนา. ยถาติ เยนากาเรน. อยนฺติ ภิกฺขุ. น วิโรจตีติ น โสภติ.

๔๕๒. ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺสา’’ติ เอตฺถ อการสฺส อฺตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘คหฏฺสฺส วา’’ติอาทิ. ปพฺพชิตสฺส วาติ ปริพฺพาชกสฺส วา สามเณรสฺส วา.

๔๕๓. ‘‘เกนจี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘มนุสฺเสน วา’’ติอาทิ. ตโตติ วิเหนโต, อิมินา โมกฺขสฺส อปาทานํ ทสฺเสติ, ‘‘อตฺตโน’’ติ อิมินา สมฺพนฺธํ ทสฺเสติ. ‘‘ปตฺถยมาโน’’ติ อิมินา ‘‘อธิปฺปาโย’’ติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. มุคฺคเรน วาติ จตุหตฺถทณฺฑสฺส อทฺเธน ทณฺเฑน วา. โสติ โจราทิโกติ. จตุตฺถํ.

๕. ตลสตฺติกสิกฺขาปทํ

๔๕๔. ปฺจเม ตลนฺติ หตฺถตลํ. ตฺหิ ตลติ ยํกิฺจิ คหิตวตฺถุ ปติฏฺาติ เอตฺถาติ ‘‘ตล’’นฺติ วุจฺจติ. สตฺตีติ กุนฺโต. โส หิ สกติ วิชฺฌิตุํ สมตฺเถตีติ ‘‘สตฺตี’’ติ วุจฺจติ. ตลเมว สตฺติสทิสตฺตา ตลสตฺติกํ, สทิสตฺเถ โก, ตํ ตลสตฺติกํ อุปจาเรน คเหตฺวา ‘‘กายมฺปี’’ติ วุตฺตํ. กายโต อฺํ วตฺถุมฺปิ ตลสตฺติกสงฺขาเตน กาเยน คเหตฺวา อุคฺคิรตฺตา วุตฺตํ ‘‘กายปฏิพทฺธมฺปี’’ติ. ‘‘ปหารสมุจฺจิตา’’ติ เอตฺถ สํปุพฺโพ จ อุปุพฺโพ จ จิสทฺโท ปคุณนสงฺขาเต ปริจิเต วตฺตตีติ อาห ‘‘ปหารปริจิตา’’ติ. ปหาเรน สํ ปุนปฺปุนํ อุจฺจิตา ปริจิตาติ อตฺโถ. อิมเมวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปุพฺเพปิ…เป… อตฺโถ’’ติ. อฺมฺปิ สชฺฌายนนยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปหารสฺส อุพฺพิคา’’ติ. ตสฺสาติ ตสฺส ปาสฺส. ปหารสฺสาติ ปหารโต. นิสฺสกฺกตฺเถ เจตํ สามิวจนํ. ‘‘ภีตา’’ติ อิมินา ‘‘อุพฺพิคา’’ติ เอตฺถ อุปุพฺพ วิชธาตุสฺสตฺถํ ทสฺเสติ.

๔๕๗-๘. วิรทฺโธติ ปณฺณโก หุตฺวา. ปุพฺเพติ ปุริมสิกฺขาปเท. วุตฺเตสุ วตฺถูสูติ ‘‘โจรํ วา ปจฺจตฺถีกํ วา’’ติอาทินา วุตฺเตสุ วตฺถูสูติ. ปฺจมํ.

๖. อมูลกสิกฺขาปทํ

๔๕๙. ฉฏฺเ เตติ ฉพฺพคฺคิยา. โจเทนฺติ กิราติ สมฺพนฺโธ. อากิณฺณโทสตฺตาติ เตสํ อากุลอาทีนวตฺตา. เอวนฺติ โจทิยมาเน. อตฺตปริตฺตาณนฺติ อตฺตโน ปริสมนฺตโต ตาณํ รกฺขนํ กโรนฺตา โจเทนฺตีติ โยชนาติ. ฉฏฺํ.

๗. สฺจิจฺจสิกฺขาปทํ

๔๖๔. สตฺตเม อุปปุพฺพทหธาตุสฺส สกมฺมิกตฺตา การิตนฺโตคธภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาเทนฺตี’’ติ. ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺสา’’ติ เอตฺถ อการสฺส สทิสตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สามเณรสฺสา’’ติ. สามเณโรปิ หิ อุปสมฺปนฺเนน สทิโส โหติ สณฺาเนน จ ปุริสภาเวน จ. สามเณรสฺส กุกฺกุจฺจํ อุปทหตีติ สมฺพนฺโธ. นิสินฺนํ มฺเ, นิปนฺนํ มฺเ, ภุตฺตํ มฺเ, ปีตํ มฺเ, กตํ มฺเติ โยชนา. นิสินฺนนฺติ นิสีทิตํ. นิปนฺนนฺติ นิปชฺชิตนฺติ. สตฺตมํ.

๘. อุปสฺสุติสิกฺขาปทํ

๔๗๑. อฏฺเม ‘‘อธิกรณชาตาน’’นฺติ เอตฺถ อธิกรณสฺส ปกรณโต วิวาทาธิกรณภาวฺจ วิเสสนปรปทภาวฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปฺปนฺนวิวาทาธิกรณาน’’นฺติ. ตตฺถ อุปฺปนฺนสทฺเทน ชาตสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. วิวาทสทฺเทน อธิกรณสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. สุยฺยตีติ สุติ วจนํ, สุติยา สมีปํ อุปสฺสุติ านนฺติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สุติสมีป’’นฺติ. ‘‘สมีป’’นฺติ อิมินา อุปสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ยตฺถา’’ติอาทินา ‘‘อุปสฺสุตี’’ติ เอตฺถ อุปสทฺทสฺส ปธานตฺตา ตสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. มนฺเตนฺตนฺติ เอตฺถ อุปโยควจนสฺส ภุมฺมตฺเถ อธิปฺเปตตฺตา วุตฺตํ ‘‘มนฺตยมาเน’’ติ.

๔๗๓. ‘‘วูปสมิสฺสามี’’ติ เอตฺถ อิธาตุยา คตฺยตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘วูปสมํ คมิสฺสามี’’ติ. อการกภาวนฺติ นิทฺโทสภาวํ. โสตุกามตาย คมนวเสน สิยา กิริยนฺติ โยชนา. ปรโตปิ เอเสว นโยติ. อฏฺมํ.

๙. กมฺมปฏิพาหนสิกฺขาปทํ

๔๗๔. นวเม มยนฺติ ฉพฺพคฺคิยนามกา อมฺเห. กตตฺตาติ กมฺมานํ กตตฺตา. ธมฺโมติ ภูโต สภาโว. เอเตสูติ จตูสุ สงฺฆกมฺเมสูติ. นวมํ.

๑๐. ฉนฺทํ อทตฺวาคมนสิกฺขาปทํ

๔๘๑. ทสเม โจเทติ ปรสฺส โทสํ อาโรเปตีติ โจทโก. เตน จ โจทเกน โจเทตพฺโพ โทสํ อาโรเปตพฺโพติ จุทิโต, โสเยว จุทิตโก, เตน จ. ‘‘อนุวิชฺชโกติ จ วินยธโร. โส หิ โจทกจุทิตกานํ มตํ อนุมิเนตฺวา วิทติ ชานาตีติ อนุวิชฺชโก. เอตฺตาวตาปีติ เอตฺตเกนปิ ปมาเณนาติ. ทสมํ.

๑๑. ทุพฺพลสิกฺขาปทํ

๔๘๔. เอกาทสเม ‘‘อลชฺชีตา’’ติอาทีสุ (ปริ. ๒๙๕) วิย ยการโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ยถามิตฺตตายา’’ติ. ‘‘โย โย’’ติ อิมินา ยถาสทฺทสฺส วิจฺฉตฺถํ ทสฺเสติ. ยถาวุฑฺฒนฺติอาทีสุ (จูฬว. ๓๑๑ อาทโย) วิย โย โย มิตฺโต ‘‘ยถามิตฺต’’นฺติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. สพฺพปเทสูติ ‘‘ยถาสนฺทิฏฺตา’’ติอาทีสุ สพฺเพสุ ปเทสูติ. เอกาทสมํ.

๑๒. ปริณามนสิกฺขาปทํ

๔๘๙. ทฺวาทสเม นฺติ ปทตฺถวินิจฺฉยตฺถสงฺขาตํ ยํ วจนํ. ตตฺถาติ ตึสกกณฺเฑ. อิธาติ ทฺเวนวุติกณฺเฑ, สิกฺขาปเท วา. ปุคฺคลสฺสาติ ปรปุคฺคลสฺสาติ. ทฺวาทสมํ.

สหธมฺมิกวคฺโค อฏฺโม.

๙. รตนวคฺโค

๑. อนฺเตปุรสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

๔๙๔. ราชวคฺคสฺส ปเม ปริตฺตโกติ คุเณน ขุทฺทโก. ปาสาทวรสทฺทสฺส อุปริสทฺเทน สมฺพนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปาสาทวรสฺส อุปริ คโต’’ติ. อิมินา ปาสาทวรสฺส อุปริ อุปริปาสาทวรํ, ตํ คโต อุปคโตติ อุปริปาสาทวรคโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อยฺยานนฺติ ภิกฺขูนํ. ‘‘การณา’’ติ อิมินา ‘‘วาหสา’’ติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. เตหีติ อยฺเยหิ.

๔๙๗. อนฺตรนฺติ ขณํ, โอกาสํ วา วิวรํ วา. ฆาเตตุนฺติ หนิตุํ. อิจฺฉตีติ อิมินา ปตฺถธาตุยา ยาจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ราชนฺเตปุรํ หตฺถิสมฺมทฺท’’นฺติอาทีสุ วจนตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. หตฺถิสมฺมทฺทนฺติ หตฺถิสมฺพาธฏฺานํ. อสฺเสหิ สมฺมทฺโท เอตฺถาติ อสฺสสมฺมทฺโท. รเถหิ สมฺมทฺโท เอตฺถาติ รถสมฺมทฺโทติ วจนตฺถํ อติทิสนฺโต อาห ‘‘เอเสว นโย’’ติ. ‘‘สมฺมตฺต’’นฺติ ปมกฺขเรน ปาสฺส สมฺพาธสฺส อวาจกตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตํ น คเหตพฺพ’’นฺติ. ตตฺถาติ ปาเ. ‘‘หตฺถีนํ สมฺมทฺท’’นฺติ อิมินา อุตฺตรปทสฺส สมฺมทฺทนํ สมฺมทฺทนฺติ ภาวตฺถํ ทสฺเสติ, ปุริมปเทน ฉฏฺีสมาสฺจ. ปุริมปาเ ปน อุตฺตรปทสฺส อธิกรณตฺถฺจ ปุพฺพปเทน ตติยาสมาสฺจ ทสฺเสติ. พาหิรตฺถสมาโสติปิ วุจฺจติ. ปจฺฉิมปาเ ‘‘หตฺถิสมฺมทฺท’’นฺติอาทิปทสฺส ลิงฺควิปลฺลาสฺจ ‘‘อตฺถี’’ติ ปาเสเสน โยเชตพฺพตฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘หตฺถิสมฺมทฺโท อตฺถี’’ติ. รชิตพฺพานีติ รชนียานิ, รชิตุํ อรหานีติ อตฺโถ. อิมินา สมฺพนฺธกาเล ปุริมปาเ รฺโ อนฺเตปุเรติ วิภตฺติวิปลฺลาโส กาตพฺโพติ. ปจฺฉิมปาเ ปน มุขฺยโตว ยุชฺชติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺมึ อนฺเตปุเร’’ติ.

๔๙๘. อวสิตฺตสฺสาติ ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิตฺตสฺส. อิโตติ สยนิฆรโต. อิมินา ปฺจมีพาหิรสมาสํ ทสฺเสติ. รฺโ รติชนนฏฺเน รตนํ วุจฺจติ มเหสี. มเหสีติ จ สาภิเสกา เทวี. นิปุพฺพ คมุธาตุสฺส นิปุพฺพกมุธาตุยา ปริยายภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘นิคฺคตนฺติ นิกฺขนฺต’’นฺติ. ปมํ.

๒. รตนสิกฺขาปทํ

๕๐๒. ทุติเย ปมุสฺสิตฺวาติ สติวิปฺปวาเสน ปมุสฺสิตฺวา. ปุณฺณปตฺตนฺติ ตุฏฺิทายํ. ตฺหิ มโนรถปุณฺเณน ปตฺตพฺพภาคตฺตา ‘‘ปุณฺณปตฺต’’นฺติ วุจฺจติ. ตสฺส สรูปํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สตโต ปฺจ กหาปณา’’ติ. อิธ ปน กหาปณานํ ปฺจสตตฺตา ปฺจวีสกหาปณา อธิปฺเปตา. อาภรณสทฺทสฺส อลงฺการสทฺเทน ปริยายภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อลงฺการ’’นฺติ. ‘‘มหาลตํ นามา’’ติ อิมินา น โย วา โส วา อลงฺกาโร, อถ โข วิเสสาลงฺกาโรติ ทสฺเสติ. มหนฺตานิ มาลากมฺมลตากมฺมานิ เอตฺถาติ มหาลตา. ลตาคหเณน หิ มาลาปิ คหิตา. นวหิ โกฏีหิ อคฺฆํ อิมสฺสาติ นวโกฏิอคฺฆนกํ, นวโกฏิสงฺขาตํ อคฺฆํ อรหตีติ วา นวโกฏิอคฺฆนกํ.

๕๐๔. อนฺเต สมีเป วสนสีลตฺตา ปริจาริโก ‘‘อนฺเตวาสี’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปริจาริโก’’ติ.

๕๐๖. ทฺเว เลฑฺฑุปาตาติ ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ทฺเว เลฑฺฑุปาตา. สงฺฆ…เป… นวกมฺมานํ อตฺถาย อุคฺคณฺหนฺตสฺส วา อุคฺคณฺหาเปนฺตสฺส วา ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. อวเสสนฺติ ชาตรูปรชตโต อวเสสํ. มาตุกณฺณปิฬนฺธนตาลปณฺณมฺปีติ มาตุยา กณฺเณ ปิฬนฺธิตตาลปณฺณมฺปิ, ปฏิสาเมนฺตสฺสาติ สมฺพนฺโธ.

‘‘กปฺปิยภณฺฑํ โหตี’’ติ อิมินา อกปฺปิยภณฺฑํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. อิทนฺติ ภณฺฑํ. ปลิโพโธ นามาติ อตฺตโน ปลิโพโธ นาม. ฉนฺเทนปีติ วฑฺฒกีอาทีนํ ฉนฺทเหตุนาปิ. ภเยนปีติ ราชวลฺลภานํ ภยเหตุนาปิ. พลกฺกาเรนาติ กรณํ กาโร, พเลน กาโร พลกฺกาโร, เตน, พลกฺกาโร หุตฺวา ปาเตตฺวาติ อตฺโถ.

ตตฺถาติ มหาราเม. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน, สงฺกา อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. มหาชนสฺจรณฏฺาเนสูติ พหูนํ ชนานํ สฺจรณสงฺขาเตสุ าเนสุ. นคเหตพฺพสฺส เหตุํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปลิโพโธ น โหตี’’ติ. ยสฺมา ปลิโพโธ น โหติ, ตสฺมา น คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เอโกติ เอโก ภิกฺขุ ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. โอกฺกมฺมาติ โอกฺกมิตฺวา.

รูปสทฺโท ภณฺฑปริยาโยติ อาห ‘‘ภณฺฑ’’นฺติ. ภณฺฑํ รูปํ นามาติ โยชนา. ภณฺฑิกนฺติ ภณฺเฑน นิยุตฺตํ ปุฏกํ. คเณตฺวาติ คณนํ กตฺวา. นิมิตฺตนฺตีติ เอตฺถ อิติสทฺโท นามปริยาโย. ลฺฉนาทิ นิมิตฺตํ นามาติ หิ โยชนา. ลฺฉนาทีติ อาทิสทฺเทน นีลปิโลติกาทโย สงฺคณฺหาติ. ลาขายาติ ชตุนา.

ปติรูปา นาม อิธ ลชฺชิกุกฺกุจฺจกาติ อาห ‘‘ลชฺชิโน กุกฺกุจฺจกา’’ติ. ถาวรนฺติ ชงฺคมา อฺํ ถาวรํ. อทฺธุโนติ กาลสฺส. สมาทเปตฺวาติ อฺเ สมาทเปตฺวา. อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ (ชา. ๑.๗.๕๙) วุตฺตนเยน ยาจิตฺวาติ อตฺโถ.

๕๐๗. รตนสมฺมตนฺติ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคนฺติ. ทุติยํ.

๓. วิกาลคามปฺปวิสนสิกฺขาปทํ

๕๐๘. ตติเย ‘‘ติรจฺฉานภูตํ กถ’’นฺติ อิมินา ‘‘ติรจฺฉานกถ’’นฺติ ปทสฺส ตุลฺยนิสฺสิตสมาสํ ทสฺเสติ. ราชปฏิสํยุตฺตนฺติ ราชูหิ ปฏิสํยุตฺตํ.

๕๑๒. สมฺพหุลา ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมึ คาเมติ ตสฺมึ ปมปวิสนคาเม. ตํ กมฺมนฺติ ตํ อิจฺฉิตกมฺมํ. อนฺตราติ คามวิหารานมนฺตเร. ภุมฺมตฺเถ เจตํ นิสฺสกฺกวจนํ.

กุลฆเร วาติ าติกุลอุปฏฺากกุลฆเร วา. เตลภิกฺขาย วาติ เตลยาจนตฺถาย วา. ปสฺเสติ อตฺตโน ปสฺเส สมีเปติ วุตฺตํ โหติ. เตนาติ คามมชฺฌมคฺเคน. อโนกฺกมฺมาติ อโนกฺกมิตฺวา, อปกฺกมิตฺวาติ อตฺโถติ. ตติยํ.

๔. สูจิฆรสิกฺขาปทํ

๕๑๗. จตุตฺเถ กการสฺส ปทปูรณภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เภทนเมว เภทนก’’นฺติ. อสฺสตฺถิอตฺเถ อปจฺจโยติ อาห ‘‘ตํ อสฺส อตฺถี’’ติ. อสฺสาติ ปาจิตฺติยสฺส. ปมํ สูจิฆรํ ภินฺทิตฺวา ปจฺฉา ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพนฺติ อตฺโถ. อรณิธนุเกติ อรณิยา ธนุเก. เวธเกติ กายพนฺธนเวธเกติ. จตุตฺถํ.

๕. มฺจสิกฺขาปทํ

๕๒๒. ปฺจเม เฉทนเมว เฉทนกํ, ตมสฺสตฺถีติ เฉทนกนฺติ อตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘วุตฺตนยเมวา’’ติ.

นิขณิตฺวาติ ปมาณาติเรกํ นิขณิตฺวา. อุตฺตานํ วา กตฺวาติ เหฏฺุปริ ปริวตฺตนํ วา กตฺวา. เปตฺวาติ ลมฺพณวเสน เปตฺวาติ. ปฺจมํ.

๖. ตูโลนทฺธสิกฺขาปทํ

๕๒๖. ฉฏฺเ เอตฺถาติ มฺจปีเ. อวนหิตพฺพนฺติ โอนทฺธํ, ตูเลน โอนทฺธํ ตูโลนทฺธนฺติ อตฺโถปิ ยุชฺชติ. ตูลํ ปกฺขิปิตฺวาติ มฺจปีเ จิมิลิกํ ปตฺถริตฺวา ตสฺสุปริ ตูลํ ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถติ. ฉฏฺํ.

๗. นิสีทนสิกฺขาปทํ

๕๓๑. สตฺตเม กตฺถาติ กิสฺมึ ขนฺธเก, กิสฺมึ วตฺถุสฺมึ วา. หีติ สจฺจํ. ตตฺถาติ จีวรกฺขนฺธเก, ปณีตโภชนวตฺถุสฺมึ วา. ‘‘ยถา นามา’’ติ อิมินา ‘‘เสยฺยถาปี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘ปุราโณ จมฺมกาโร’’ติ อิมินา ‘‘ปุราณาสิโกฏฺโ’’ติ ปทสฺส. จมฺมกาโร หิ อสินา จมฺมํ กุฏติ ฉินฺทตีติ ‘‘อสิโกฏฺโ’’ติ วุจฺจติ. วตฺถุปฺปนฺนกาลมุปนิธาย วุตฺตํ ‘‘ปุราโณ’’ติ. ตเมวูปมํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘ยถา หี’’ติ. หีติ ตปฺปากฏีกรณํ, ตํ ปากฏํ กริสฺสามีติ หิ อตฺโถ. จมฺมกาโร กฑฺฒตีติ สมฺพนฺโธ. วิตฺถตนฺติ วิสาลํ. โสปีติ อุทายีปิ. ตํ นิสีทนํ กฑฺฒตีติ โยชนา. เตนาติ กฑฺฒนเหตุนา. นฺติ อุทายึ. สนฺถตสทิสนฺติ สนฺถเตน สทิสํ. เอกสฺมึ อนฺเตติ เอกสฺมึ โกฏฺาเส, ผาเลตฺวาติ สมฺพนฺโธติ. สตฺตมํ.

๘. กณฺฑุปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทํ

๕๓๗. อฏฺเม ‘‘กตฺถา’’ติอาทีนิ วุตฺตนยาเนว.

๕๓๙. ‘‘ยสฺสา’’ติ ปทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุโน’’ติ. ‘‘นาภิยา เหฏฺา’’ติ อิมินา นาภิยา อโธ อโธนาภีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘ชาณุมณฺฑลานํ อุปรี’’ติ อิมินา ชาณุมณฺฑลานํ อุพฺภ อุพฺภชาณุมณฺฑลนฺติ. อุพฺภสทฺโท หิ อุปริปริยาโย สตฺตมฺยนฺตนิปาโต. กณฺฑุขชฺชุสทฺทานํ เววจนตฺตา วุตฺตํ ‘‘กณฺฑูติ ขชฺชู’’ติ. กณฺฑติ เภทนํ กโรตีติ กณฺฑุ. ขชฺชติ พฺยธนํ กโรตีติ ขชฺชุ. เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘กจฺฉู’’ติ ปาโ อตฺถิ, โส อยุตฺโต.

โลหิตํ ตุณฺฑํ เอติสฺสาติ โลหิตตุณฺฑิกา. ปิฬยติ วิพาธยตีติ ปิฬกา. อา ภุโส อสุจึ สวติ ปคฺฆราเปตีติ อสฺสาโวติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสุจิปคฺฆรณ’’นฺติ. อริสฺจ ภคนฺทรา จ มธุเมโห จ. อาทิสทฺเทน ทุนฺนามกาทโย สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ อริ วิย อีสติ อภิภวตีติ อริสํ. ภคํ วุจฺจติ วจฺจมคฺคํ, ตํ ทรติ ผาเลตีติ ภคนฺทรา, คูถสมีเป ชาโต วณวิเสโส. มธุ วิย มุตฺตาทึ มิหติ เสจตีติ มธุเมโห, โส อาพาโธ มุตฺตเมโห สุกฺกเมโห รตฺตเมโหติ อเนกวิโธ. ถุลฺลสทฺโท มหนฺตปริยาโยติ อาห ‘‘มหา’’ติ. อฏฺมํ.

๙. วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทํ

๕๔๒. นวเม วสฺเส วสฺสกาเล อธิฏฺาตพฺพาติ วสฺสิกา, วสฺสิกา จ สา สาฏิกา เจติ วสฺสิกสาฏิกาติ. นวมํ.

๑๐. นนฺทตฺเถรสิกฺขาปทํ

๕๔๗. ทสเม ‘‘จตูหิ องฺคุเลหี’’ติ อิมินา จตุโร องฺคุลา จตุรงฺคุลาติ อสมาหารทิคุํ ทสฺเสติ. อูนกปฺปมาโณติ ภควโต ลามกปมาโณ. อิมินา โอมกสทฺทสฺส ลามกตฺถํ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพนฺติ. ทสมํ.

รตนวคฺโค นวโม.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย

ขุทฺทกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.

๖. ปาฏิเทสนียกณฺฑํ

๑. ปมปาฏิเทสนียสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

ขุทฺทกานํ อนนฺตรา ปาฏิเทสนียา เย ธมฺมา สงฺคีติกาเรหิ ปิตา, อิทานิ เตสํ ธมฺมานํ อยํ วณฺณนา ภวตีติ โยชนา.

๕๕๒. ปมปาฏิเทสนีเย ตาว อตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ปฏิอาคมนกาเลติ ปิณฺฑาย จรณฏฺานโต ปกฺกมิตฺวา, ปฏินิวตฺติตฺวา วา อาคมนกาเล. สพฺเพวาติ เอตฺถ นิคฺคหีตโลปวเสน สนฺธิ โหตีติ อาห ‘‘สพฺพเมวา’’ติ. ‘‘กมฺปมานา’’ติ อิมินา ปปุพฺพวิธธาตุยา กมฺปนตฺถํ ทสฺเสติ. อเปหีติ เอตฺถ อปปุพฺพอิธาตุ คตฺยตฺโถติ อาห ‘‘อปคจฺฉา’’ติ.

๕๕๓. ปฏิเทเสตพฺพาการํ ทสฺเสติ อเนนาติ ปฏิเทเสตพฺพาการทสฺสนํ. ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ปริยายภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘รถิกาติ รจฺฉา’’ติ. รถสฺส หิตา รถิกา. ณฺยปจฺจเย กเต ‘‘รจฺฉา’’ติ (โมคฺคลฺลาเน ๔.๗๒ สุตฺเต) วุจฺจติ. รจฺฉนฺตเรน อนิพฺพิทฺธา รจฺฉา พฺยูโห นามาติ อาห ‘‘อนิพฺพิชฺฌิตฺวา’’ติอาทิ. พฺยูเหติ สมฺปิณฺเฑติ ชเน อฺตฺถ คนฺตุมปทานวเสนาติ พฺยูโห. สิงฺฆาฏกํ นาม มคฺคสนฺธีติ อาห ‘‘มคฺคสโมธานฏฺาน’’นฺติ. สิงฺฆติ มคฺคสโมธานํ กโรติ เอตฺถาติ สิงฺฆาฏกํ. เอเตสูติ รถิกาทีสุ. เอเสว นโยติ ทุกฺกฏปาฏิเทสนีเย อติทิสติ. หีติ สจฺจํ. ‘‘วจนโต’’ติ ปทํ ‘‘เวทิตพฺโพ’’ติ ปเท าปกเหตุ. ททมานาย ภิกฺขุนิยา วเสนาติ โยชนา. เอตฺถาติ สิกฺขาปเท. ตสฺมาติ ยสฺมา อปมาณํ, ตสฺมา.

อิทนฺติ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สมฺภินฺเน เอกรเส กาลิกตฺตเยติ โยชนา.

๕๕๖. ‘‘ทาเปตี’’ติ เหตุตฺถกิริยาย การิตกตฺตุการิตกมฺมานิ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อฺาติกาย อฺเน เกนจี’’ติ. อฺเนาติ อตฺตนา อฺเน. ‘‘ตาย เอว วา ภิกฺขุนิยา อฺเน วา เกนจี’’ติ ปทานิ ‘‘ปฏิคฺคหาเปตฺวา’’ติปเท การิตกมฺมานีติ. ปมํ.

๒. ทุติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทํ

๕๕๘. ทุติเย ปุริมสิกฺขาปเทน อาปตฺติ อนฺตรฆรตฺตาติ อธิปฺปาโย. อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติ ภเวยฺย โวสาสมานตฺตาติ อธิปฺปาโย. เทนฺติยา ปน เนว อิมินา, น ปุริเมน อาปตฺติ อฺสฺส ภตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยติ. ทุติยํ.

๓. ตติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทํ

๕๖๒. ตติเย ‘‘อุภโต’’ติ เอตฺถ กรณตฺเถ โตติ อาห ‘‘ทฺวีหี’’ติ. ‘‘อุภโตปสนฺน’’นฺติ พฺยาโสปิ สมาโสปิ ยุตฺโตเยว, สมาเส โตปจฺจยสฺส อโลโป โหติ. ‘‘อุภโต’’ติปทสฺส สรูปํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อุปาสเกนปิ อุปาสิกายปี’’ติ. กสฺมา อุภโต ปสนฺนํ โหตีติ อาห ‘‘ตสฺมึ กิรา’’ติอาทิ. ยสฺมา ตสฺมึ กุเล…เป… โสตาปนฺนาเยว โหนฺติ กิร, ตสฺมา ‘‘อุภโตปสนฺน’’นฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สเจปี’’ติ เอตฺถ ปิสทฺเทน อสีติโกฏิธนโต อธิกมฺปิ สมฺปิณฺเฑติ. หายนสฺส การณํ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺมา’’ติอาทินา.

๕๖๙. ‘‘ฆรโต นีหริตฺวา’’ติ เอตฺถ ‘‘นีหริตฺวา’’ติ ปทสฺส กมฺมํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อาสนสาลํ วา วิหารํ วา’’ติ. ‘‘อาเนตฺวา’’ติอิมินา นีปุพฺพหรธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ. ทฺวาเรติ อตฺตโน เคหทฺวาเรติ. ตติยํ.

๔. จตุตฺถปาฏิเทสนียสิกฺขาปทํ

๕๗๐. จตุตฺเถ อวรุทฺธสทฺโท ปริรุทฺธสทฺทสฺส ปริยาโยติ อาห ‘‘ปริรุทฺธา โหนฺตี’’ติ. อารฺกสฺส เสนาสนสฺส ปริสมนฺตโต รุทฺธา อาวุตา โหนฺตีติ อตฺโถ.

๕๗๓. ‘‘ปฺจนฺน’’นฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนภาวฺจ ‘‘ยํกิฺจี’’ติ นิทฺธารณีเยน สมฺพนฺธิตพฺพภาวฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ ยํ กิฺจี’’ติ. ‘‘เปเสตฺวา ขาทนียํ โภชนียํ อาหริสฺสามี’’ติอิมินา ปฏิสํวิทิตาการทสฺสนํ. ‘‘อาราม’’นฺติ สามฺโต วุตฺเตปิ อารฺกเสนาสนสฺส อาราโม เอว อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อารฺกเสนาสนารามฺจา’’ติ. ตสฺสาติ อารฺกเสนาสนารามสฺส. ‘‘กสฺมา’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘ปฏิโมจนตฺถ’’นฺติ วิสชฺชนาย สเมตุํ สมฺปทานตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ กาตพฺพํ. กิมตฺถนฺติ หิ อตฺโถ. ปฏิโมจนตฺถนฺติ ตทตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. ปฏิโมจนสงฺขาตาย อตฺถายาติ หิ อตฺโถ. อตฺถสทฺโท จ ปโยชนวาจโก. ปโยชนายาติ หิ อตฺโถ. อถ วา ‘‘ปฏิโมจนตฺถ’’นฺติ วิสชฺชนายํ. ‘‘กสฺมา’’ติ ปุจฺฉาย สเมตุํ นิสฺสกฺกตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ กาตพฺพํ. ปฏิโมจนสงฺขาตา อตฺถาติ หิ อตฺโถ. อตฺถสทฺโท จ การณวาจโก. การณาติ หิ อตฺโถ. เอวฺหิ ปุจฺฉาวิสชฺชนานํ ปุพฺพาปรสมสงฺขาโต วิจโย หาโร ปริปุณฺโณ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. อมฺหากนฺติ ขาทนียโภชนียปฏิหรนฺตานํ อมฺหากํ. อมฺเหติ โจรสงฺขาเต อมฺเห.

‘‘ตสฺสา’’ติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เอติสฺสา ยาคุยา’’ติ. อฺานิปีติ ปฏิสํวิทิตกุลโต อฺานิปิ กุลานิ. เตนาติ ปฏิสํวิทิตกุเลน. กุรุนฺทิวาเท ยาคุยา ปฏิสํวิทิตํ กตฺวา ยาคุํ อคฺคเหตฺวา ปูวาทีนิ อาหรนฺติ, วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย.

๕๗๕. เอกสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. ตสฺสาติ ปฏิสํวิทิตภิกฺขุสฺส, จตุนฺนํ วา ปฺจนฺนํ วา ภิกฺขูนํ อตฺถายาติ โยชนา. อฺเสมฺปีติ จตุปฺจภิกฺขุโต อฺเสมฺปิ. อธิกเมวาติ ปริภุตฺตโต อติเรกเมว. ยํ ปนาติ ขาทนียโภชนียํ ปน, ยมฺปิ ขาทนียโภชนียํ วนโต อาหริตฺวา เทนฺตีติ โยชนา. ‘‘ตตฺถชาตก’’นฺติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อาราเม’’ติ. อฺเน ทินฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. นฺติ มูลขาทนียาทึ. ปฏิสํวิทิตนฺติ ปฏิกจฺเจว สุฏฺุ ชานาปิตนฺติ อตฺโถติ. จตุตฺถํ.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย

ปาฏิเทสนียวณฺณนาย

โยชนา สมตฺตา.

๗. เสขิยกณฺฑํ

๑. ปริมณฺฑลวคฺค-อตฺถโยชนา

สิกฺขิตสิกฺเขน ตีสุ สิกฺขาสุ จตูหิ มคฺเคหิ สิกฺขิตสิกฺเขน ตาทินา อฏฺหิ โลกธมฺเมหิ อกมฺปิยฏฺเน ตาทินา, อิฏฺานิฏฺเสุ วา อวิการฏฺเน ตาทินา ภควตา ยานิ สิกฺขาปทานิ ‘‘เสขิยานี’’ติ ภาสิตานิ, ทานิ เตสมฺปิ สิกฺขาปทานํ อยมฺปิ วณฺณนากฺกโม ภวตีติ โยชนา.

๕๗๖. ตตฺถาติ เสขิยสิกฺขาปเทสุ, อตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘สมนฺตโต’’ติอิมินา ปริตฺยูปสคฺคสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘นาภิมณฺฑลํ ชาณุมณฺฑล’’นฺติ เอตฺถ อุทฺธํสทฺโท จ อโธสทฺโท จ อชฺฌาหริตพฺโพติ อาห ‘‘อุทฺธ’’นฺติอาทิ. อฏฺงฺคุลมตฺตนฺติ ภาวนปุํสกํ, นิวาเสตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ อฏฺงฺคุลมตฺตโต. ยถา ปฏิจฺฉนฺนํ โหติ, เอวํ นิวาเสนฺตสฺสาติ โยชนา. ตตฺริทํ ปมาณนฺติ ตสฺส นิวาสนสฺส อิทํ ปมาณํ. ตาทิสสฺสาติ ทีฆโต มุฏฺิปฺจกสฺส ติริยํ อฑฺฒเตยฺยหตฺถสฺส นิวาสนสฺส. ชาณุมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาทนตฺถํ วฏฺฏตีติ โยชนา. ตตฺถาติ จีวเรสุ. น ติฏฺตีติ วิรฬตฺตา น ติฏฺติ. ติฏฺตีติ ฆนตฺตา ติฏฺติ.

นิวาเสนฺตสฺส จาติเอตฺถ จสทฺโท อวธารณตฺโถ, นิวาเสนฺตสฺเสวาติ อตฺโถ. เกวลํ เอวํ นิวาเสนฺตสฺเสว ทุกฺกฏํ น โหติ, อถ โข ตถา นิวาเสนฺตสฺสาปิ ทุกฺกฏเมวาติ โยชนา. เย ปน นิวาสนโทสาติ สมฺพนฺโธ. อฺเติ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ โอลมฺเพตฺวา นิวสนโต อฺเ. เต สพฺเพติ สพฺเพ เต นิวาสนโทสา. เอตฺถาติ อิมสฺมึ วิภงฺเค. ตตฺเถวาติ ขนฺธเกเยว.

อสฺจิจฺจ นิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอเสว นโย ‘‘อสติยา’’ติ เอตฺถาปิ. อชานนฺตสฺสาติ เอตฺถ อชานนํ ทุวิธํ นิวาสนวตฺตสฺส อชานนํ, อารูฬฺโหรูฬฺหภาวสฺส อชานนนฺติ. ตตฺถ อารูฬฺโหรูฬฺหภาวสฺส อชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อชานนฺตสฺสา’’ติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อชานนฺตสฺสาติ เอตฺถา’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ. ตสฺสาติ นิวาสนวตฺตสฺส. อสฺสาติ ภิกฺขุโน. ตํ ปนาติ อาปตฺติโต อโมกฺขนํ ปน. ตสฺมาติ ยสฺมา ยุชฺชติ, ตสฺมา. โยติ ภิกฺขุ. กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สุกฺขา ชงฺฆา อิมสฺสาติ สุกฺขชงฺโฆ. มหนฺตํ ปิณฺฑิกมํสํ อิมสฺสาติ มหาปิณฺฑิกมํโส. ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺส.

วโณติ อรุ. ตฺหิ วณติ คตฺตวิจุณฺณนํ กโรตีติ วโณติ วุจฺจติ. วาฬมิคา วา โจรา วาติ เอตฺถ วาสทฺโท อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน อฺาปิ อุทกจิกฺขลฺลาทโย อาปทา สงฺคยฺหนฺติ.

๕๗๗. อิธาติ อิมสฺมึ วิภงฺเค, สิกฺขาปเท วา. อุโภ กณฺเณติ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ นิคฺคเต ทฺเว กณฺเณ. อวิเสเสนาติ ‘‘อนฺตรฆเร’’ติ จ ‘‘อาราเม’’ติ จ วิเสสํ อกตฺวา สามฺเน. วิหาเรปีติ สงฺฆสนฺนิปาตพุทฺธุปฏฺานเถรุปฏฺานาทิกาลํ สนฺธาย วุตฺตํ.

๕๗๘. กาเยกเทเส กายสทฺโท วตฺตตีติ อาห ‘‘ชาณุมฺปิ อุรมฺปี’’ติ. ‘‘น สีสํ ปารุเตนา’’ติอิมินา ‘‘สุปฺปฏิจฺฉนฺเนนา’’ติปทสฺส อติพฺยาปิตโทสํ ปฏิกฺขิปติ. คณฺิกนฺติ ปาโส. โส หิ คนฺเถติ พนฺธตีติ วา, คนฺเถติ พนฺธติ เอตฺถาติ วา กตฺวา คนฺถิโกติ วุจฺจติ. นฺถการสฺส วาณฺกาเร กเต คณฺิโก, ตํ คณฺิกํ ปฏิมุฺจิตฺวา. อุโภ กณฺเณติ จีวรสฺส ทฺเว โกเณ. คลวาฏกโตติ เอตฺถ คโลติ กณฺโ. โส หิ ขชฺชโภชฺชเลยฺยเปยฺยสงฺขาตํ จตุพฺพิธํ อสนํ คลติ ปนฺโน หุตฺวา กุจฺฉิยํ ปตติ อิโตติ คโลติ วุจฺจติ. อาวาโฏเยว ขุทฺทกฏฺเน อาวาฏโก, ขุทฺทกตฺเถ โก. คเล ิโต อาวาฏโก คลวาฏโก. อการโต หิ อาการสฺส โลโป ‘‘ปป’’นฺติอาทีสุ (ชา. ๑.๑.๒) วิย. เอตฺถ หิ ปอาปนฺติ ปทจฺเฉโท, อการโต อาการสฺส จ โลโป. ปวทฺธํ อาปํ ปปํ, มหนฺตํ อุทกนฺติ อตฺโถ. สีสํ วิวริตฺวาติ สมฺพนฺโธ.

๕๗๙. วาสํ อุปคโตติ วา วาเสน อุปคโตติ วา อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘วาสตฺถาย อุปคตสฺสา’’ติ.

๕๘๐. หตฺถปาเท อกีฬนฺโต สุสํวุโต นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘หตฺถํ วา ปาทํ วา อกีฬาเปนฺโต’’ติ.

๕๘๒. โอกฺขิตฺตจกฺขูติ เอตฺถ โอสทฺโท เหฏฺาปริยาโยติ อาห ‘‘เหฏฺา ขิตฺตจกฺขู’’ติ. ‘‘หุตฺวา’’ติอิมินา กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ. ยุคยุตฺตโกติ ยุเค ยุตฺตโก. ทมิยิตฺถาติ ทนฺโต. อาภุโส ชานาติ การณาการณนฺติ อาชาเนยฺโย. เอตฺตกนฺติ จตุหตฺถปมาณํ. โย คจฺฉติ, อสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏา อาปตฺติ โหตีติ โยชนา. ‘‘ปริสฺสยภาว’’นฺติ จ ‘‘ปริสฺสยาภาว’’นฺติ จ ทฺเว ปาา ยุชฺชนฺติเยว.

๕๘๔. อิตฺถมฺภูตลกฺขเณติ อิมํ ปการํ อิตฺถํ จีวรุกฺขิปนํ, ภวติ คจฺฉตีติ ภูโต, ภิกฺขุ. ลกฺขียติ อเนนาติ ลกฺขณํ, จีวรํ. อิตฺถํ ภูโต อิตฺถมฺภูโต, ตสฺส ลกฺขณํ อิตฺถมฺภูตลกฺขณํ, ตสฺมึ. กรณวจนํ ทฏฺพฺพนฺติ โยชนา. อิตฺถมฺภูตลกฺขณํ นาม กิริยาวิเสสนสฺส สภาโวติ อาห ‘‘เอกโต วา…เป… หุตฺวาติ อตฺโถ’’ติ. อนฺโตอินฺทขีลโตติ คามสฺส อนฺโตอินฺทขีลโตติ. ปโม วคฺโค.

๒. อุชฺชคฺฆิกวคฺค-อตฺถโยชนา

๕๘๖. อุจฺจาสทฺทํ กตฺวา ชคฺฆนํ หสนํ อุชฺชคฺโฆ, โสเยว อุชฺชคฺฆิกา, ตาย. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหาหสิตํ หสนฺโต’’ติ. เอตฺถาติ ‘‘อุชฺชคฺฆิกายา’’ติปเท.

๕๘๘. กิตฺตาวตาติ กิตฺตเกน ปมาเณน, เอวํ นิสินฺเนสุ เถเรสูติ สมฺพนฺโธ, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํ. ววตฺถเปตีติ อิทฺจีทฺจ กเถตีติ ววตฺถเปติ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ปมาเณน.

๕๙๐. นิจฺจลํ กตฺวา กายสฺส อุชุฏฺปนํ กายปคฺคโห นามาติ อาห ‘‘นิจฺจลํ กตฺวา’’ติอาทิ. เอเสว นโย พาหุปคฺคหสีสปคฺคเหสุปีติ. ทุติโย วคฺโค.

๓. ขมฺภกตวคฺค-อตฺถโยชนา

๕๙๖. ขมฺโภ กโต เยนาติ ขมฺภกโต. ขมฺโภติ จ ปฏิพทฺโธ. กตฺถ ปฏิพทฺโธติ อาห ‘‘กฏิยํ หตฺถํ เปตฺวา’’ติ. สสีสํ อวคุณฺยติ ปริเวตีติ โอคุณฺิโตติ อาห ‘‘สสีสํ ปารุโต’’ติ.

๖๐๐. อุทฺธํ เอกา โกฏิ อิมิสฺสา คมนายาติ อุกฺกุฏิกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุกฺกุฏิกา วุจฺจตี’’ติอาทิ. เอตฺถาติ ‘‘อุกฺกุฏิกายา’’ติปเท.

๖๐๑. หตฺถปลฺลตฺถีกทุสฺสปลฺลตฺถีเกสุ ทฺวีสุ ทุสฺสปลฺลตฺถิเก อาโยคปลฺลตฺถีกาปิ สงฺคหํ คจฺฉตีติ อาห ‘‘อาโยคปลฺลตฺถิกาปิ ทุสฺสปลฺลตฺถิกา เอวา’’ติ.

๖๐๒. สติยา อุปฏฺานํ สกฺกจฺจนฺติ อาห ‘‘สตึอุปฏฺเปตฺวา’’ติ.

๖๐๓. ปิณฺฑปาตํ เทนฺเตปีติ ปิณฺฑปาตํ ปตฺเต ปกฺขิปนฺเตปิ. ปตฺเต สฺา ปตฺตสฺา, สา อสฺสตฺถีติ ปตฺตสฺี. ‘‘กตฺวา’’ ติอิมินา กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ.

๖๐๔. สมสูปกํ ปิณฺฑปาตนฺติ เอตฺถ สูปปิณฺฑปาตานํ สมอุปฑฺฒภาวํ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘สมสูปโก นามา’’ติอาทิ. ยตฺถาติ ปิณฺฑปาเต. ภตฺตสฺส จตุตฺถภาคปมาโณ สูโป โหติ, โส ปิณฺฑปาโต สมสูปโก นามาติ โยชนา. โอโลณี จ สากสูเปยฺยฺจ มจฺฉรโส จ มํสรโส จาติ ทฺวนฺโท. ตตฺถ โอโลณีติ เอกา พฺยฺชนวิกติ. สากสูเปยฺยนฺติ สูปสฺส หิตํ สูเปยฺยํ, สากเมว สูเปยฺยํ สากสูเปยฺยํ. อิมินา สพฺพาปิ สากสูเปยฺยพฺยฺชนวิกติ คหิตา. มจฺฉรสมํสรสาทีนีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อวเสสา สพฺพาปิ พฺยฺชนวิกติ สงฺคหิตา. ตํ สพฺพํ รสานํ รโส รสรโสติ กตฺวา ‘‘รสรโส’’ติ วุจฺจติ.

๖๐๕. สมปุณฺณํ สมภริตนฺติ เววจนเมว. ถูปํ กโต ถูปีกโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ถูปีกโต นามา’’ติอาทิ.

ตตฺถาติ ‘‘ถูปีกต’’นฺติอาทิวจเน. เตสนฺติ อภยตฺเถรติปิฏกจูฬนาคตฺเถรานํ. อิติ ปุจฺฉึสุ, เตสฺจ เถรานํ วาทํ อาโรเจสุนฺติ โยชนา. เถโรติ จูฬสุมนตฺเถโร. เอตสฺสาติ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรสฺส. สตฺตกฺขตฺตุนฺติ สตฺต วาเร. กุโตติ กสฺสาจริยสฺส สนฺติกา. ตสฺมาติ ยสฺมา ยาวกาลิเกน ปริจฺฉินฺโน, ตสฺมา. อามิสชาติกํ ยาคุภตฺตํ วา ผลาผลํ วาติ โยชนา. ตฺจ โขติ ตฺจ สมติตฺถิกํ. อิตเรน ปนาติ นาธิฏฺานุปเคน ปตฺเตน ปน. ยํ ปูวอุจฺฉุขณฺฑผลาผลาทิ เหฏฺา โอโรหติ, ตํ ปูวอุจฺฉุขณฺฑผลาผลาทีติ โยชนา. ปูววฏํสโกติ เอตฺถ วฏํสโกติ อุตฺตํโส. โส หิ อุทฺธํ ตสียเต อลงฺกรียเตติ วฏํโสติ วุจฺจติ อุการสฺส วการํ, ตการสฺส จ ฏการํ กตฺวา, โสเยว วฏํสโก, มุทฺธนิ ปิลนฺธิโต เอโก อลงฺการวิเสโส. ปูวเมว ตํสทิสตฺตา ปูววฏํสโก, ตํ. ปุปฺผวฏํสโก จ ตกฺโกลกฏุกผลาทิวฏํสโก จาติ ทฺวนฺโท, เต.

อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. นนุ สพฺพถูปีกเตสุ ปฏิคฺคหณสฺส อกปฺปิยตฺตา ปริภุฺชนมฺปิ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘สพฺพตฺถ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ถูปีกเตสูติ. ตติโย วคฺโค.

๔. สกฺกจฺจวคฺค-อตฺถโยชนา

๖๐๘. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน. โอธินฺติ อวธึ มริยาทํ.

๖๑๐. ถูปกโตติ ถูปเมว ถูปกํ, ตโต ถูปกโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มตฺถกโต’’ติ.

๖๑๑. มาฆาตสมยาทีสูติ ‘‘ปาเณ มา ฆาเตถา’’ติ ราชาโน เภรึ จราเปนฺติ เอตฺถาติ มาฆาโต, โสเยว สมโย มาฆาตสมโย. อาทิสทฺเทน อฺํ ปฏิจฺฉนฺนการณํ คเหตพฺพํ.

๖๑๕. เตสนฺติ มยูรณฺฑกุกฺกุฏณฺฑานนฺติ. จตุตฺโถ วคฺโค.

๕. กพฬวคฺค-อตฺถโยชนา

๖๑๗. ‘‘มุขทฺวาร’’นฺติ กมฺมสฺส ‘‘อนาหเฏ’’ติ จ ‘‘วิวริสฺสามี’’ติ จ ทฺวีสุ กิริยาสุ สมฺพนฺธภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนาหริเต มุขทฺวาร’’นฺติ.

๖๑๘. สกลํ หตฺถนฺติ ปฺจงฺคุลึ สนฺธาย วุตฺตํ.

๖๑๙. สกพเฬนาติ เอตฺถ กพฬสทฺเทน วจนสฺส อปริปุณฺณการณํ สพฺพมฺปิ คเหตพฺพํ.

๖๒๐. ปิณฺฑุกฺเขปกนฺติอาทีสุ วิจฺฉตฺเถ กปจฺจโยติ อาห ‘‘ปิณฺฑํ อุกฺขิปิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา’’ติ. ตฺวาสทฺเทน กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ.

๖๒๔. ‘‘อวกิริตฺวา’’ติ อิมินา สิตฺถาวการกนฺติ เอตฺถ อวปุพฺโพ กิรธาตุเยว, น กรธาตูติ ทสฺเสติ.

๖๒๖. ‘‘จปุจปู’’ติ เอวํ สทฺทนฺติ ‘‘จปุจปู’’ติ เอวํ อนุกรณรวนฺติ. ปฺจโม วคฺโค.

๖. สุรุสุรุวคฺค-อตฺถโยชนา

๖๒๗. ‘‘สุรุสุรู’’ติ เอวํ สทฺทนฺติ ‘‘สุรุสุรู’’ติ เอวํ อนุกรณรวํ. ทวนํ กีฬนนฺติ อิมินา วจนตฺเถน ปริหาโส ทโว นามาติ อาห ‘‘ทโวติ ปริหาสวจน’’นฺติ. นฺติ โส ทโว. ลิงฺควิปลฺลาโส เหส. น กาตพฺพํ น กาตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. สิลกพุทฺโธติ สิลาย กโต, สิเลน นิยุตฺโต วา พุทฺโธ. อปฏิพุทฺโธติ อปฏิวิทฺโธ พุทฺโธ, ปริหาสวจนเมตํ. โคธมฺโมติ คุนฺนํ ธมฺโม. อชธมฺโมติ อชานํ ธมฺโม. มิคสงฺโฆติ มิคานํ สงฺโฆ. ปสุสงฺโฆติ ปสูนํ สงฺโฆ.

๖๒๘. ‘‘ภุฺชนฺเตนา’’ติ ปทํ ‘‘นิลฺเลหิตุ’’นฺติ ปเท ภาวกตฺตา.

๖๓๑. เอวํนามเกติ ‘‘โกกนุท’’นฺติ เอวํ นามํ อสฺส ปาสาทสฺสาติ เอวํนามโก, ปาสาโท, ตสฺมึ. ‘‘ปทุมสณฺาโน’’ติ อิมินา ปาสาทสฺส สทิสูปจาเรน ‘‘โกกนุโท’’ติ นามลภนํ ทสฺเสติ. เตนาติ ปทุมสณฺานตฺตา. อสฺสาติ ปาสาทสฺส. ปุคฺคลิกมฺปีติ ปรปุคฺคลสนฺตกํ คเหตพฺพํ ‘‘อตฺตโน สนฺตกมฺปี’’ติ อตฺตปุคฺคลสนฺตกสฺส วิสุํ คยฺหมานตฺตา. สงฺขมฺปีติ ปานียสงฺขมฺปิ. สราวมฺปีติ ปานียสราวมฺปิ. ถาลกมฺปีติ ปานียถาลกมฺปิ.

๖๓๒. ‘‘อุทฺธริตฺวา’’ติ สามฺโต วุตฺตวจนสฺส กมฺมาปาทานานิ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สิตฺถานิ อุทกโต’’ติ. ภินฺทิตฺวาติ จุณฺณวิจุณฺณานิ กตฺวา. พหีติ อนฺตรฆรโต พหิ.

๖๓๔. เสตจฺฉตฺตนฺติ เอตฺถ เสตสทฺโท ปณฺฑรปริยาโยติ อาห ‘‘ปณฺฑรจฺฉตฺต’’นฺติ. วตฺถปลิคุณฺิตนฺติ วตฺเถหิ สมนฺตโต เวิตํ. เสตํ ฉตฺตํ เสตจฺฉตฺตํ. กิฬฺเชหิ กตํ ฉตฺตํ กิฬฺชจฺฉตฺตํ. ปณฺเณหิ กตํ ฉตฺตํ ปณฺณจฺฉตฺตํ. มณฺฑเลน พทฺธํ มณฺฑลพทฺธํ. สลากาหิ พทฺธํ สลากพทฺธํ. ตานีติ ตีณิ ฉตฺตานิ. หีติ สจฺจํ. ยมฺปิ เอกปณฺณจฺฉตฺตนฺติ โยชนา. เอเตสูติ ตีสุ ฉตฺเตสุ. อสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา. โสติ โย โกจิ คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา. ฉตฺตปาทุกาย วาติ ฉตฺตทณฺฑนิกฺเขปนาย ปาทุกาย วา. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท.

๖๓๕. มชฺฌิมสฺสาติ ปมาณมชฺฌิมสฺส. ‘‘จตุหตฺถปฺปมาโณ’’ติอิมินา จตุหตฺถโต อูนาติเรโก ทณฺโฑ น ทณฺโฑ นามาติ ทสฺเสติ. ทณฺโฑ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ วจนตฺถํ อติทิสนฺโต อาห ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ.

๖๓๖. ‘‘สตฺถปาณิมฺหี’’ติ เอตฺถ อสิ เอว อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อสิ’’นฺติ. อสินฺติ ขคฺคํ.

๖๓๗. ‘‘อาวุธํ นาม จาโป โกทณฺโฑ’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตวจนํ อุปลกฺขณเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาวุธปาณิสฺสาติ เอตฺถา’’ติอาทิ. สพฺพาปิ ธนุวิกติ อาวุธนฺติ เวทิตพฺพาติ โยชนา. ยถา อสึ สนฺนหิตฺวา ิโต สตฺถปาณีติ สงฺขฺยํ น คจฺฉติ, เอวํ ธนุํ กณฺเ ปฏิมุกฺโก อาวุธปาณีติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ, อิมินา อาวุโธ ปาณินา คหิโตเยว อาวุธปาณิ นามาติ ทสฺเสตีติ. ฉฏฺโ วคฺโค.

๗. ปาทุกวคฺค-อตฺถโยชนา

๖๓๘. องฺคุลนฺตรนฺติ ปาทงฺคุลวิวรํ. ปาทุกนฺติ อุปาหนวิเสโส. โส หิ ปชฺชเต อิมายาติ ปาทุกาติ วุจฺจติ, สา พหุปฏลา จมฺมมยา วา โหติ กฏฺมยา วา. ปฏิมุฺจิตฺวาติ ปาทุกํ ปฏิมุฺจีตฺวา.

๖๔๐. ทฺวีหิ ชเนหิ คหิโตติ สมฺพนฺโธ. วํเสนาติ เวณุนา, ยาเน นิสินฺโนติ สมฺพนฺโธ. วิสงฺขริตฺวาติ วิปตฺตึ กริตฺวา. ทฺเวปีติ ธมฺมกถิกธมฺมปฏิคฺคาหกสงฺขาตา อุโภปิ ชนา. วฏฺฏตีติ เทเสตุํ วฏฺฏติ.

๖๔๑. สยนคตสฺสาติ สยนํ คตสฺส, สยเน นิปนฺนสฺสาติ อตฺโถ. นิปนฺนสฺส เทเสตุํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ.

๖๔๒. ตีสุ ปลฺลตฺถิกาสุ ยาย กายจิ ปลฺลตฺถิกาย นิสินฺนสฺส ธมฺมํ เทเสตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปลฺลตฺถิกายา’’ติอาทิ.

๖๔๓. ยถา เวิยมาเน เกสนฺโต น ทิสฺสติ, เอวํ เวิตสีสสฺสาติ โยชนา.

๖๔๗. ฉปกสทฺทสฺส จ จณฺฑาลสทฺทสฺส จ เววจนตฺตา วุตฺตํ ‘‘จณฺฑาลสฺสา’’ติ. จณฺฑาโล หิ สํ สุนขํ ปจตีติ ฉปโกติ วุจฺจติ สการสฺส ฉการํ กตฺวา. ฉปกสฺส เอสา ฉปกี, จณฺฑาลภริยา. ยตฺราติ เอตฺถ ตฺรปจฺจโย ปจฺจตฺเต โหตีติ อาห ‘‘โย หิ นามา’’ติ. โย ราชา อุจฺเจ อาสเน นิสีทิตฺวา มนฺตํ ปริยาปุณิสฺสติ นาม, อยํ ราชา ยาว อติวิย อธมฺมิโกติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สพฺพมิท’’นฺติ อยํ สทฺโท ลิงฺควิปลฺลาโสติ อาห ‘‘สพฺโพ อย’’นฺติ. ‘‘โลโก’’ติ อิมินา อิธสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. จริมสทฺโท อนฺติมปริยาโย. อนฺติโมติ จ ลามโก. ลามโกติ จ นาม อิธ วิปตฺตีติ อาห ‘‘สงฺกร’’นฺติ. สงฺกรนฺติ วิปตฺตึ. ‘‘นิมฺมริยาโท’’ติ อิมินา ‘‘สงฺกรํ คโต’’ติ ปทานํ อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. จริมํ คตํ จริมคตํ, สพฺโพ อยํ โลโก จริมคโตติ อตฺโถ. อิธ จ ชาตเก (ชา. ๑.๔.๓๓) จ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘จมริกต’’นฺติ ปาโ อตฺถิ, โส อยุตฺโตเยว. ตตฺเถวาติ อมฺพรุกฺขมูเลเยว. เตสนฺติ ราชพฺราหฺมณานํ.

ตตฺถาติ ติสฺสํ คาถายํ. ปาฬิยาติ อตฺตโน อาจารปกาสกคนฺถสงฺขาตาย ปาฬิยา. น ปสฺสเรติ เอตฺถ เรสทฺโท อนฺติสฺส การิโยติ อาห ‘‘น ปสฺสนฺตี’’ติ. โย จายนฺติ โย จ อยํ. อยํสทฺโท ปทาลงฺการมตฺโต, พฺราหฺมโณติ อตฺโถ. อธียตีติ อชฺฌายติ, สิกฺขตีติ อตฺโถ.

ตโตติ โพธิสตฺเตน วุตฺตคาถาโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ คาถาย. โภติ โพธิสตฺตํ อามนฺเตติ. ‘‘ภุตฺโต’’ติ ปทสฺส กมฺมวาจกภาวมาวิกาตุํ วุตฺตํ ‘‘มยา’’ติ. อสฺสาติ โอทนสฺส. อิมินา สุจิ ปริสุทฺธํ มํสํ สุจิมํสํ, เตน อุปเสจนมสฺสาติ สุจิมํสูปเสจโนติ พาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติ. ธมฺเมติ อาจารธมฺเม. พทฺโธ หุตฺวาติ ถทฺโธ หุตฺวา, อยเมว วา ปาโ. วณฺณสทฺทสฺส สณฺานาทิเก อฺเ อตฺเถ ปฏิกฺขิปิตุํ วุตฺตํ ‘‘ปสตฺโถ’’ติ. โถมิโตติ ตสฺเสว เววจนํ.

อถาติ อนนฺตเร. นฺติ พฺราหฺมณํ. ตสฺสาติ คาถาทฺวยสฺส. พฺราหฺมณาติ ปุโรหิตํ อาลปติ. สมฺปตีติ สนฺทีฏฺิเก. ‘‘ยา วุตฺติ วินิปาเตน, อธมฺมจรเณน วา’’ติ ปทานํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘นิปฺปชฺชตี’’ติ.

มหาพฺรหฺเมติ เอตฺถ พฺรหฺมสทฺโท พฺราหฺมณวาจโกติ อาห ‘‘มหาพฺราหฺมณา’’ติ. อฺเปีติ ราชพฺราหฺมเณหิ อปเรปิ. ‘‘ปจนฺตี’’ติ วุตฺเต อวินาภาวโต ‘‘ภุฺชนฺตี’’ติ อตฺโถปิ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ปจนฺติ เจว ภุฺชนฺติ จา’’ติ. ‘‘น เกวล’’นฺติอาทินา อฺเปีติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส สมฺปิณฺฑนตฺถํ ทสฺเสติ, ตฺวํ อาจริสฺสสีติ สมฺพนฺโธ. ปุน ตฺวนฺติ ตํ, อุปโยคตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ, ‘‘มา ภิทา’’ติอิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ‘‘ปาสาโณ’’ติอิมินา อสฺมสทฺโท ปาสาณปริยาโยติ ทสฺเสติ. เตนาติ ภินฺทนเหตุนา.

๖๔๘. อตฺตโน กงฺขาานสฺส ปุจฺฉนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘น กเถตพฺพ’’นฺติ.

๖๔๙. สมธุเรนาติ สมํ ธุเรน, สมํ มุเขนาติ อตฺโถ.

๖๕๒. ยํ มูลํ วา ยา สาขา วา คจฺฉตีติ โยชนา. ขนฺเธติ รุกฺขสฺส ขนฺเธ. นิกฺขมตีติ อุจฺจารปสฺสาโว นิกฺขมติ. ติณณฺฑุปกนฺติ ติเณน กตํ, ติณมยํ วา อณฺฑุปกํ. เอตฺถาติ อุจฺจารปสฺสาวเขเฬสุ.

๖๕๓. อธิปฺเปตอุทกํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปริโภคอุทกเมวา’’ติ. สตฺตโม วคฺโค.

เอตฺถาติ เสขิเยสุ. สูปพฺยฺชนปฏิจฺฉาทเนติ สูปพฺยฺชเน โอทเนน ปฏิจฺฉาเทติ. สมตฺตา เสขิยา.

๘. สตฺตาธิกรณสมถ-อตฺถโยชนา

๖๕๕. สงฺขฺยํ ปริจฺฉิชฺชตีติ สงฺขฺยาปริจฺเฉโท. เตสนฺติ จตุพฺพิธานมธิกรณานํ. ตสฺสาติ เตสํ ขนฺธกปริวารานํ. ตตฺเถวาติ เตสุ เอว ขนฺธกปริวาเรสุ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ สิกฺขาปเทสูติ.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย

ภิกฺขุวิภงฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.

ชาทิลฺฉิตนาเมน เนกานํ วาจิโต มยา.

สาธุํ มหาวิภงฺคสฺส, สมตฺโต โยชนานโยติ.

ภิกฺขุนีวิภงฺโค

๑. ปาราชิกกณฺฑอตฺถโยชนา

เอวํ ภิกฺขุวิภงฺคสฺส, กตฺวาน โยชนานยํ;

ภิกฺขุนีนํ วิภงฺคสฺส, กริสฺสํ โยชนานยํ.

โยติ วิภงฺโค. วิภงฺคสฺสาติ วิภงฺโค อสฺส. อสฺสาติ โหติ. ตสฺสาติ ภิกฺขุนีนํ วิภงฺคสฺส. ยโตติ ยสฺมา. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ภิกฺขูนํ วิภงฺคสฺส อนนฺตรํ ภิกฺขุนีนํ โย วิภงฺโค สงฺคหิโต อสฺส, ตสฺส ภิกฺขุนีนํ วิภงฺคสฺส สํวณฺณนากฺกโม ปตฺโต ยโต, ตโต ตสฺส ภิกฺขุนีนํ วิภงฺคสฺส อปุพฺพปทวณฺณนํ กาตุํ ตาว ปาราชิเก อยํ สํวณฺณนา โหตีติ. อปุพฺพานํ ปทานํ วณฺณนา อปุพฺพปทวณฺณนา, ตํ.

๑. ปมปาราชิกสิกฺขาปทํ

๖๕๖. ‘‘เตน…เป… สาฬฺโห’’ติ เอตฺถ ‘‘เอตฺถา’’ติ ปาเสโส โยเชตพฺโพ. ทพฺพคุณกิริยาชาตินามสงฺขาเตสุ ปฺจสุ สทฺเทสุ สาฬฺหสทฺทสฺส นามสทฺทภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สาฬฺโหติ ตสฺส นาม’’นฺติ. มิคารมาตุยาติ วิสาขาย. สา หิ มิคารเสฏฺินา มาตุฏฺาเน ปิตตฺตา มิคารมาตา นาม. นวกมฺมํ อธิฏฺาตีติ นวกมฺมิกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นวกมฺมาธิฏฺายิก’’นฺติ. ‘‘ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา’’ติอิมินา ปณฺฑา วุจฺจติ ปฺา, สา สฺชาตา อิมิสฺสาติ ปณฺฑิตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เวยฺยตฺติเกนาติ วิเสเสน อฺชติ ปากฏํ คจฺฉตีติ วิยตฺโต, ปุคฺคโล, ตสฺส อิทํ เวยฺยตฺติกํ, าณํ, เตน. ‘‘ปณฺฑา’’ติ วุตฺตปฺาย ‘‘เมธา’’ติ วุตฺตปฺาย วิเสสภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปาฬิคหเณ’’ติอาทิ. ‘‘เมธา’’ติ หิ วุตฺตปฺา ‘‘ปณฺฑา’’ติ วุตฺตปฺาย วิเสโส โหติ สติสหายตฺตา. ตตฺรุปายายาติ อลุตฺตสมาโส ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตตา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. อฏฺ. เยวาปนกวณฺณนา) วิย. ‘‘กมฺเมสู’’ติ อิมินา ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. กตฺตพฺพกมฺมุปปริกฺขายาติ กตฺตพฺพกมฺเมสุ วิจารณาย. จสทฺเทน ‘‘กตากต’’นฺติ ปทสฺส ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติ. ปริเวสนฏฺาเนติ ปริภุฺชิตุํ วิสนฺติ ปวิสนฺติ เอตฺถาติ ปริเวสนํ, ตเมว านํ ปริเวสนฏฺานํ, ตสฺมึ. นิกูเฏติ เอตฺถ กูฏสงฺขาตสิขรวิรหิเต โอกาเสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โกณสทิสํ กตฺวา ทสฺสิเต คมฺภีเร’’ติ. วิตฺยูปสคฺโค วิการวาจโก, สรสทฺโท สทฺทวาจโกติ อาห ‘‘วิปฺปการสทฺโท’’ติ. จรติ อเนนาติ จรณํ ปาโท, ตสฺมึ อุฏฺิโต คิลาโน เอติสฺสาติ จรณคิลานาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาทโรเคน สมนฺนาคตา’’ติ.

๖๕๗. ‘‘ตินฺตา’’ติ อิมินา อวสฺสุตสทฺโท อิธ กิลินฺนตฺเถ เอว วตฺตติ, น อฺตฺเถติ ทสฺเสติ. อสฺสาติ ‘‘อวสฺสุตา’’ติปทสฺส. ปทภาชเน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ปทภาชเน. วตฺถํ รงฺคชาเตน รตฺตํ วิย, ตถา กายสํสคฺคราเคน สุฏฺุ รตฺตาติ โยชนา. ‘‘อเปกฺขาย สมนฺนาคตา’’ติ อิมินา อเปกฺขา เอติสฺสมตฺถีติ อเปกฺขวตีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ปฏิพทฺธํ จิตฺตํ อิมิสฺสนฺติ ปฏิพทฺธจิตฺตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิพนฺธิตฺวา ปิตจิตฺตา วิยา’’ติ. ทุติยปทวิภงฺเคปีติ ‘‘อวสฺสุโต’’ติ ทุติยปทภาชเนปิ. ปุคฺคลสทฺทสฺส สตฺตสามฺวาจกตฺตา ปุริสสทฺเทน วิเสเสติ. อโธอุพฺภอิติ นิปาตานํ ฉฏฺิยา สมสิตพฺพภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อกฺขกานํ อโธ’’ติอาทิ. นนุ ยถา อิธ ‘‘อกฺขกานํ อโธ’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ปทภาชเนปิ วตฺตพฺพํ, กสฺมา น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปทภาชเน’’ติอาทิ. ปทปฏิปาฏิยาติ ‘‘อโธ’’ติ จ ‘‘อกฺขก’’นฺติ จ ปทานํ อนุกฺกเมน. เอตฺถาติ อธกฺขกอุพฺภชาณุมณฺฑเลสุ. สาธารณปาราชิเกหีติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ สาธารเณหิ ปาราชิเกหิ. นามมตฺตนฺติ นามเมว.

๖๕๙. เอวนฺติ อิมาย ปาฬิยา วิภชิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘อุภโตอวสฺสุเต’’ติอาทิวจเน. ‘‘อุภโตอวสฺสุเต’’ติ ปาโ มูลปาโเยว, นาฺโติ ทสฺเสนฺเตน วิเสสมกตฺวา ‘‘อุภโตอวสฺสุเตติ อุภโต อวสฺสุเต’’ติ วุตฺตํ. อุภโตติ เอตฺถ อุภสรูปฺจ โตสทฺทสฺส ฉฏฺฺยตฺเถ ปวตฺติฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุนิยา เจว ปุริสสฺส จา’’ติ. ตตฺถ ภิกฺขุนีปุริสสทฺเทหิ อุภสรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘ยา’’ติ จ ‘‘ส’’อิติ จ ทฺวีหิ สทฺเทหิ โตปจฺจยสฺส ฉฏฺฺยตฺถํ, อุภินฺนํ อวสฺสุตภาเว สตีติ อตฺโถ. ภาวปจฺจเยน วินา ภาวตฺโถ าตพฺโพติ อาห ‘‘อวสฺสุตภาเว’’ติ. ยถาปริจฺฉินฺเนนาติ ‘‘อธกฺขกํ, อุพฺภชาณุมณฺฑล’’นฺติ เยน เยน ปริจฺฉินฺเนน. อตฺตโนติ ภิกฺขุนิยา. ตสฺส วาติ ปุริสสฺส วา. อิธาปีติ กายปฏิพทฺเธน กายามสเนปิ.

ตตฺราติ เตสุ ภิกฺขุภิกฺขุนีสุ. น กาเรตพฺโพ ‘‘กายสํสคฺคํ สาทิเยยฺยา’’ติ อวุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย. อโจปยมานาปีติ อจาลยมานาปิ, ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, เตน โจปยมานา ปเควาติ ทสฺเสติ. เอวํ ปน สตีติ จิตฺเตเนว อธิวาสยมานาย สติ ปน. กิริยสมุฏฺานตาติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส กิริยสมุฏฺานภาโว. ตพฺพหุลนเยนาติ ‘‘วนจรโก (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๐๑; ๓.๑๓๓), สงฺคามาวจโร’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๑๐๘) วิย ตสฺสํ กิริยายํ พหุลโต สมุฏฺานนเยน. สาติ กิริยสมุฏฺานตา.

๖๖๐. เอตฺถาติ อุพฺภกฺขกอโธชาณุมณฺฑเลสุ.

๖๖๒. ‘‘เอกโต อวสฺสุเต’’ติ เอตฺถาปิ โตปจฺจโย ฉฏฺฺยตฺเถ โหติ. สามฺวจนสฺสาปิ วิเสเส อวฏฺานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส อนุปโยชิตพฺพโต อาห ‘‘ภิกฺขุนิยา เอวา’’ติ. ตตฺราติ ‘‘เอกโต อวสฺสุเต’’ติอาทิวจเน. ‘‘ตเถวา’’ติอิมินา กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุโตติ อตฺถํ อติทิสติ. จตูสูติ เมถุนราค กายสํสคฺคราคเคหสิตเปม สุทฺธจิตฺตสงฺขาเตสุ จตูสุ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน.

๖๖๓. อยํ ปุริโส อิติ วา อิตฺถี อิติ วา อชานนฺติยา วาติ โยชนาติ. ปมํ.

๒. ทุติยปาราชิกสิกฺขาปทํ

๖๖๔. ทุติเย กจฺจิ โน สาติ เอตฺถ โนสทฺโท นุสทฺทตฺโถติ อาห ‘‘กจฺจิ นุ สา’’ติ. ปริวารวิปตฺตีติ ปริชนสฺส วินาสนํ. ‘‘อกิตฺตี’’ติ เอตฺถ สมฺมุขา นินฺทํ คเหตฺวา ‘‘อยโส’’ติอิมินา ปรมฺมุขา นินฺทา คเหตพฺพาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปรมฺมุขครหา วา’’ติ.

๖๖๖. ‘‘ยา ปาราชิกํ อาปนฺนา’’ติอิมินา ‘‘สา วา’’ติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. จตุนฺนนฺติ นิทฺธารณตฺเถ เจตํ สามิวจนํ, จตูสูติ อตฺโถ. ปจฺฉาติ สพฺพปาราชิกานํ ปจฺฉา. อิมสฺมึ โอกาเสติ ปมตติยปาราชิกานมนฺตเร าเน. ปิตนฺติ สงฺคีติกาเรหิ นิกฺขิตฺตํ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. ตตฺราติ ทุฏฺุลฺลสิกฺขาปเทติ. ทุติยํ.

๓. ตติยปาราชิกสิกฺขาปทํ

๖๖๙. ตติเย อสฺสาติ ‘‘ธมฺเมน วินเยนา’’ติ ปทสฺส. ปทภาชนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตฺติสมฺปทา เจว อนุสาวนสมฺปทา จ สตฺถุสาสนํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตฺติ…เป… สมฺปทาย จา’’ติ. สตฺถุสาสเนนาติ จ สตฺถุ อาณาย. กมฺมนฺติ อุกฺเขปนียกมฺมํ. ตตฺถาติ สงฺเฆ. ‘‘วจนํ นาทิยตี’’ติอาทีสุ วิย สงฺฆํ วา นาทิยตีติ เอตฺถ นาทิยนํ นาม นานุวตฺตนเมวาติ อาห ‘‘นานุวตฺตตี’’ติ. ตตฺถาติ สงฺฆาทีสุ. อยํ ตาว สํวาโสติ สห ภิกฺขู วสนฺติ เอตฺถาติ สํวาโสติ อตฺเถน อยํ เอกกมฺมาทิ สํวาโส นาม. ‘‘สห อยนภาเวนา’’ติอิมินา สห อยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ สหายาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เตติ ภิกฺขู. เยหิ จาติ ภิกฺขูหิ จ. ตสฺสาติ อุกฺขิตฺตกสฺส. เตนาติ อุกฺขิตฺตเกน. อตฺตโนติ อุกฺขิตฺตกสฺสาติ. ตติยํ.

๔. จตุตฺถปาราชิกสิกฺขาปทํ

๖๗๕. จตุตฺเถ เมถุนราเคน อวสฺสุตา นาธิปฺเปตา, กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุตาวาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุตา’’ติ. ‘‘ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติปทํ น หตฺถสทฺเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ, คหณสทฺเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ ปุริสปุคฺคเลนา’’ติอาทิ. นฺติ คหณํ, ‘‘หตฺถคฺคหณ’’นฺติ วุตฺตวจนํ อุปลกฺขณมตฺตเมวาติ อาห ‘‘อฺมฺปี’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อฺมฺปี’’ติ หตฺถคหณโต อิตรมฺปิ. อปาราชิกกฺเขตฺเตติ อุพฺภกฺขเก อโธชาณุมณฺฑเล. อสฺสาติ ‘‘หตฺถคฺคหณ’’นฺติปทสฺส. เอตฺถาติ ‘‘อสทฺธมฺมสฺส ปฏิเสวนตฺถายา’’ติปเท. กายสํสคฺโคติ กายสํสคฺโค เอว. เตน วุตฺตํ ‘‘น เมถุนธมฺโม’’ติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตฺถาติ กายสํสคฺคคหเณ. สาธกนฺติ าปกํ.

ติสฺสิตฺถิโยติ ภุมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. ตีสุ อิตฺถีสูติ หิ อตฺโถ, ติสฺโส อิตฺถิโย อุปคนฺตฺวาติ วา โยเชตพฺโพ. เอเสว นโย ปรโตปิ. ยํ เมถุนํ อตฺถิ, ตํ น เสเวติ โยชนา. น เสเวติ จ น เสวติ. ติการสฺส หิ เอกาโร. ตโย ปุริเสติ ตีสุ ปุริเสสุ, เต วา อุปคนฺตฺวา. ตโย จ อนริยปณฺฑเกติ ตีสุ อนริยสงฺขาเตสุ อุภโตพฺยฺชนเกสุ จ ปณฺฑเกสุ จ, เต วา อุปคนฺตฺวาติ โยชนา. น จาจเร เมถุนํ พฺยฺชนสฺมินฺติ อตฺตโน นิมิตฺตสฺมึ เมถุนํ น จ อาจรติ. อิทํ อนุโลมปาราชิกํ สนฺธาย วุตฺตํ. เฉชฺชํ สิยา เมถุนธมฺมปจฺจยาติ เมถุนธมฺมการณา เฉชฺชํ สิยา, ปาราชิกํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. กุสเลหีติ ปฺหาวิสชฺชเน เฉเกหิ, เฉกกาเมหิ วา. อยํ ปฺโห อฏฺวตฺถุกํ สนฺธาย วุตฺโต.

ปฺหาวิสชฺชนตฺถาย จินฺเตนฺตานํ เสทโมจนการณตฺตา ‘‘เสทโมจนคาถา’’ติ วุตฺตา. วิรุชฺฌตีติ ‘‘น เมถุนธมฺโม’’ติ วจเนน ‘‘เฉชฺชํ สิยา เมถุนธมฺมปจฺจยา’’ติ วจนํ วิรุชฺฌติ, น สเมตีติ อตฺโถ. อิติ เจ วเทยฺย, น วิรุชฺฌติ. กสฺมา? เมถุนธมฺมสฺส ปุพฺพภาคตฺตาติ โยชนา. อิมินา เมถุนธมฺมสฺส ปุพฺพภาคภูโต กายสํสคฺโคว อุปจาเรน ตตฺถ เมถุนธมฺมสทฺเทน วุตฺโต, น ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตีติ ทีเปติ. หิสทฺโท วิตฺถารโชตโก. ปริวาเรเยว วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. วณฺณาวณฺโณติ สุกฺกวิสฏฺิ. ธนมนุปฺปาทานนฺติ สฺจริตฺตํ. ‘‘อิมินา ปริยาเยนา’’ติ อิมินา เลเสน สมีปูปจาเรนาติ อตฺโถ. เอเตนุปาเยนาติ ‘‘หตฺถคฺคหณํ สาทิเยยฺยา’’ติปเท วุตฺตอุปาเยน. สพฺพปเทสูติ สพฺเพสุ ‘‘สงฺฆาฏิกณฺณคฺคหณํ สาทิเยยฺยา’’ติอาทีสุ ปเทสุ. อปิ จาติ เอกํเสน, วิเสสํ วกฺขามีติ อธิปฺปาโย. ‘‘เอวํนามกํ าน’’นฺติ อิมินา ‘‘อิตฺถํนามํ อิมสฺส านสฺสา’’ติ วจนตฺถํ ทีเปติ.

๖๗๖. เอกนฺตริกาย วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน ทฺวนฺตริกาทีนิปิ สงฺคยฺหนฺติ. เยน เตนาติ เยน วา เตน วา. ทฺวิติจตุปฺปฺจฉวตฺถูนิ เปยฺยาลวเสน วา วาสทฺเทน วา คเหตพฺพานิ. อปิ จาติ กิฺจ ภิยฺโย, วตฺตพฺพวิเสสํ วกฺขามีติ อธิปฺปาโย. เอตฺถาติ ‘‘อาปตฺติโย เทเสตฺวา’’ติ วจเน. หีติ สจฺจํ. วุตฺตนฺติ ปริวาเร วุตฺตํ. ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํ. เทสิตา อาปตฺติ คณนูปิกาติ โยชนา. เอกํ วตฺถุํ อาปนฺนา ยา ภิกฺขุนีติ โยชนา. ธุรนิกฺเขปํ กตฺวาติ ‘‘อิมฺจ วตฺถุํ, อฺมฺปิ จ วตฺถุํ นาปชฺชิสฺสามี’’ติ ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา. ยา ปน สอุสฺสาหาว เทเสตีติ โยชนาติ. จตุตฺถํ.

สาธารณาติ ภิกฺขุนีหิ สาธารณา. เอตฺถาติ ‘‘อุทฺทิฏฺา โข อยฺยาโย’’ติอาทิวจเน.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย

ภิกฺขุนิวิภงฺเค ปาราชิกกณฺฑวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.

๒. สงฺฆาทิเสสกณฺฑํ

๑. ปมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

ปาราชิกานนฺตรสฺสาติ ปาราชิกานํ อนนฺตเร ปิตสฺส, สงฺคีตสฺส วา, สงฺฆาทิเสสกณฺฑสฺสาติ สมฺพนฺโธ. อยํ อีทิสา อนุตฺตานตฺถวณฺณนา อนุตฺตานานํ ปทานํ อตฺถสฺส วณฺณนา ทานิ อิมสฺมึกาเล ภวิสฺสตีติ โยชนา.

๖๗๘. ปเม อุทกํ วสิตํ อจฺฉาทนํ อเนน กตนฺติ อุโทสิโตติ วจนตฺเถน ภณฺฑสาลา อุโทสิตํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุโทสิตนฺติ ภณฺฑสาลา’’ติ. เอตฺถ หิ อุทสทฺโท อุทกปริยาโย. สํโยโค น ยุตฺโตเยว. ภณฺฑสาลาติ ยานาทีนํ ภณฺฑานํ ปนสาลา. อจฺจาวทถาติ เอตฺถ อตีตฺยูปสคฺโค อติกฺกมนตฺโถ, อาตฺยูปสคฺโค ธาตฺวตฺถานุวตฺตโกติ อาห ‘‘อติกฺกมิตฺวา วทถา’’ติ.

๖๗๙. อุสฺสยวเสน วทนํ อุสฺสยวาโท, โสเยว อุสฺสยวาทิกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุสฺสยวาทิกา’’ติอาทิ. ‘‘มานุสฺสยวเสน โกธุสฺสยวเสนา’’ติ อิมินา อุสฺสยเภทํ ทสฺเสติ. สาติ อุสฺสยวาทิกา. อตฺถโตติ สรูปโต. เอตฺถาติ ปทภาชเน. อฑฺฑนํ อภิยุฺชนํ อฑฺโฑติ กตฺวา ทฺวินฺนํ ชนานํ อฑฺโฑ โวหาริกานํ วินิจฺฉยการณํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อฑฺโฑติ โวหาริกวินิจฺฉโย วุจฺจตี’’ติ, มุทฺธชตติยกฺขโรเยว. นฺติ อฑฺฑํ. ยตฺถาติ ยสฺมึ กิสฺมึจิ าเน. ทฺวินฺนํ อฑฺฑการกานํ โวหารํ ชานนฺตีติ โวหาริกา, อกฺขทสฺสา, เตสํ. ทฺวีสุ ชเนสูติ อฑฺฑการเกสุ ชเนสุ ทฺวีสุ. โย โกจีติ อฑฺฑการโก วา อฺโ วา โย โกจิ.

เอตฺถาติ ‘‘เอกสฺส อาโรเจตี’’ติอาทิวจเน. ยตฺถ กตฺถจีติ ยํกิฺจิ านํ อาคเตปีติ สมฺพนฺโธ. อถาติ ปจฺฉา. สาติ ภิกฺขุนี. โสติ อุปาสโก.

‘‘กปฺปิยการเกนา’’ติปทํ ‘‘กถาเปตี’’ติปเท การิตกมฺมํ. ตตฺถาติ กปฺปิยการกอิตเรสุ. โวหาริเกหิ กเตติ สมฺพนฺโธ. คติคตนฺติ จิรกาลปตฺตํ. สุตปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ สุตํ. อถาติ สุตปุพฺพตฺตา เอว. เตติ โวหาริกา, เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ.

ปมนฺติ สมนุภาสนโต ปุพฺพํ. อาปตฺตีติ อาปชฺชนํ. เอตสฺสาติ สงฺฆาทิเสสสฺส. อยํ หีติ อยํ เอว, วกฺขมาโน เอวาติ อตฺโถ. เอตฺถาติ ปทภาชเน. สห วตฺถุชฺฌาจาราติ วตฺถุชฺฌาจาเรน สห, วากฺยเมว, น สมาโส. วตฺถุชฺฌาจาราติ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ ทฏฺพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘สห วตฺถุชฺฌาจาเรนา’’ติ. ภิกฺขุนินฺติ อาปตฺติมาปนฺนํ ภิกฺขุนึ. สงฺฆโตติ ภิกฺขุนิสงฺฆมฺหา. อนียสทฺโท เหตุกตฺตาภิธายโกติ อาห ‘‘นิสฺสาเรตีติ นิสฺสารณีโย’’ติ. ภิกฺขุนิสงฺฆโต นิสฺสรติ, นิสฺสาริยติ วา อเนนาติ นิสฺสารณีโยติ กรณตฺโถปิ ยุตฺโตเยว. ตตฺถาติ ปทภาชเน. นฺติ สงฺฆาทิเสสํ. โสติ สงฺฆาทิเสโส. ปทภาชนสฺส อตฺโถ การโณปจาเรน ทฏฺพฺโพ. หีติ สจฺจํ. เกนจีติ ปุคฺคเลน, น นิสฺสารียตีติ สมฺพนฺโธ. เตน ธมฺเมน กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา. โสติ ธมฺโม.

อฑฺฑการกมนุสฺเสหิ วุจฺจมานาติ โยชนา. สยนฺติ สามํ. ตโตติ คมนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. ภิกฺขุนิยา วา กตํ อาโรเจตูติ โยชนา.

ธมฺมิกนฺติ ธมฺเมน สภาเวน ยุตฺตํ. ยถาติ เยนากาเรน. นฺติ อาการํ. ตตฺถาติ ‘‘อโนทิสฺส อาจิกฺขตี’’ติ วจเน.

ธุตฺตาทโยติ อาทิสทฺเทน โจราทโย สงฺคณฺหาติ. สาติ อาจิกฺขนา. นฺติ อาจิกฺขนํ. เตสนฺติ คามทารกาทีนํ. ทณฺฑนฺติ ธนทณฺฑํ. คีวา โหตีติ อิณํ โหติ. อธิปฺปาเย สติปีติ โยชนา. ตสฺสาติ อนาจารํ จรนฺตสฺส.

เกวลํ หีติ เกวลเมว. นฺติ รกฺขํ. การเกติ อนาจารสฺส การเก. เตส+?นฺติ การกานํ.

เตสนฺติ หรนฺตานํ. ‘‘อนตฺถกามตายา’’ติ อิมินา ภยาทินา วุตฺเต นตฺถิ โทโสติ ทสฺเสติ. หีติ ลทฺธโทสโชตโก. อตฺตโน วจนกรํ…เป… วตฺตุํ วฏฺฏตีติ อตฺตโน วจนํ อาทิยิสฺสตีติ วุตฺเต วจนํ อนาทิยิตฺวา ทณฺเฑ คหิเตปิ นตฺถิ โทโส ทณฺฑคหณสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. ทาสทาสีวาปิอาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน เขตฺตาทโย สงฺคยฺหนฺติ.

วุตฺตนเยเนวาติ อตีตํ อารพฺภ อาจิกฺขเน วุตฺตนเยน เอว. ‘‘อายตึ อกรณตฺถายา’’ติ อิมินา อนาคตํ อารพฺภ โอทิสฺส อาจิกฺขนํ ทสฺเสติ. ‘‘เกน เอวํ กต’’นฺติ ปุจฺฉาย อตีเต กตปุพฺพํ ปุจฺฉติ. สาปีติ ปิสทฺโท วุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.

โวหาริกา ทณฺเฑนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ทณฺเฑนฺตีติ วธทณฺเฑน จ ธนทณฺเฑน จ อาณํ กโรนฺติ.

โย จายนฺติ โย จ อยํ. ภิกฺขุนีนํ โย อยํ นโย วุตฺโต, เอเสว นโย ภิกฺขูนมฺปิ นโยติ โยชนา. ‘‘เอเสว นโย’’ติ วุตฺตวจนเมว วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขุโนปิ หี’’ติอาทิ. ‘‘ตถา’’ติอิมินา ‘‘โอทิสฺสา’’ติปทํ อติทิสติ. เต จาติ เต จ โวหาริกา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาติ. ปมํ.

๒. ทุติยสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ

๖๘๒. ทุติเย วริตพฺพํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ วรํ, ตเมว ภณฺฑนฺติ วรภณฺฑนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหคฺฆภณฺฑ’’นฺติ. ‘‘มุตฺตา’’ติอาทินา ตสฺส สรูปํ ทสฺเสติ.

๖๘๓. อาปุพฺโพ โลกสทฺโท อภิมุขํ โลกนตฺโถ โหติ, อุปุพฺโพ อุทฺธํ โลกนตฺโถ, โอปุพฺโพ อโธ โลกนตฺโถ, วิปุพฺโพ อิโต จิโต จ วีติหรณโลกนตฺโถ, อปปุพฺโพ อาปุจฺฉนตฺโถ. อิธ ปน อปปุพฺพตฺตา อาปุจฺฉนตฺโถติ อาห ‘‘อนาปุจฺฉิตฺวา’’ติ. มลฺลคณ ภฏิปุตฺต คณาทิกนฺติอาทีสุ มลฺลคโณ นาม นารายนภตฺติโก คโณ. ภฏิปุตฺตคโณ นาม กุมารภตฺติโก คโณ. อาทิสทฺเทน อฺมฺปิ คามนิคเม อนุสาสิตุํ สมตฺถํ คณํ สงฺคณฺหาติ. อถ วา มลฺลคโณติ มลฺลราชูนํ คโณ. เต หิ คณํ กตฺวา กุสินารายํ รชฺชํ อนุสาสนฺติ, เต สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มลฺลคโณ’’ติ. ภฏิปุตฺตคโณติ ลิจฺฉวิคโณ ปริยายนฺตเรน วุตฺโต. ลิจฺฉวิราชูนฺหิ ปุพฺพราชาโน ภฏินามกสฺส ชฏิลสฺส ปุตฺตา โหนฺติ, เตสํ วํเส ปวตฺตา เอตรหิ ลิจฺฉวิราชาโนปิ ภฏิปุตฺตาติ วุจฺจนฺติ. ชฏิโล ปน พาราณสิรฺโ ปุตฺเต นทิโสเตน วุยฺหมาเน นทิโต อุทฺธริตฺวา อตฺตโน อสฺสเม ปุตฺตํ กตฺวา ภรณตฺตา โปสนตฺตา ภฏีติ วุจฺจติ, ตสฺส ปุตฺตตฺตา ลิจฺฉวิคโณ ภฏิปุตฺโตติ วุจฺจติ. เตปิ คณํ กตฺวา เวสาลิยํ รชฺชํ อนุสาสนฺติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ภฏิปุตฺตคโณ’’ติ. ธมฺมคโณ นาม สาสนธมฺมภตฺติโก คโณ. คนฺธิกเสณีติ คนฺธการานํ สมชาติกานํ สิปฺปิกานํ คโณ. ทุสฺสิกเสณีติ ทุสฺสการานํ สมชาติกานํ เปสการานํ คโณ. อาทิสทฺเทน ตจฺฉกเสณิรชกเสณิอาทโย สงฺคยฺหนฺติ. ยตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ ยสฺมึ าเน. หีติ สจฺจํ. เต เอวาติ คณาทโย เอว. ปุน เตติ คณาทโย. อิทนฺติ ‘‘คณํ วา’’ติอาทิวจนํ. เอตฺถาติ ราชาทีสุ. สงฺฆาปุจฺฉนเมว ปธานการณนฺติ อาห ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ อาปุจฺฉิตพฺโพวา’’ติ. กปฺปคติกนฺติ กปฺปํ คจฺฉตีติ กปฺปคตา, สา เอว กปฺปคติกา, ตํ.

เกนจิ กรณีเยน ขณฺฑสีมํ อคนฺตฺวา เกนจิ กรณีเยน ภิกฺขุนีสุ ปกฺกนฺตาสูติ โยชนา. นิสฺสิตกปริสายาติ อนฺเตวาสิกปริสาย. วุฏฺาเปนฺติยาติ อุปสมฺปาเทนฺติยาติ. ทุติยํ.

๓. ตติยสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ

๖๙๒. ตติเย ทุติเยน ปาเทน อติกฺกนฺตมตฺเตติ สมฺพนฺโธ. ปริกฺเขปารหฏฺานํ นาม ฆรูปจารโต ปมเลฑฺฑุปาโต. สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิ เจตฺถา’’ติอาทิ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. อุปจาเร วาติ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปารหฏฺาเน วา. ตโตติ คามนฺตรโต, ขณฺฑปากาเรน วา วติฉิทฺเทน วา ปวิสิตุนฺติ สมฺพนฺโธ.

สมฺพทฺธา วติ เอเตสนฺติ สมฺพทฺธวติกา, ทฺเว คามา. วิหารนฺติ ภิกฺขุนิวิหารํ. ตโต ปน คามโตติ ตโต อิตรคามโต ปน, นิกฺขนฺตาย ภิกฺขุนิยา าตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อุสฺสารณา วาติ มนุสฺสานํ อุสฺสารณา วา.

ชนาติ คามโภชกา ชนา. เอกํ คามนฺติ ยํกิฺจิ อิจฺฉิตํ เอกํ คามํ. ตโตติ คามโต. ‘‘กสฺมา’’ติ อิมาย ปุจฺฉาย ‘‘วิหรโต เอกํ คามํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ วจนสฺส การณํ ปุจฺฉติ. ‘‘วิหารสฺส จตุคามสาธารณตฺตา’’ติอิมินา วิสชฺชเนน ตํ ปุจฺฉํ วิสชฺเชติ.

ยตฺถาติ ยสฺสํ นทิยํ. อุตฺตรนฺติยา เอกทฺวงฺคุลมตฺตมฺปิ อนฺตรวาสโก เตมิยติ, สา นที นามาติ โยชนา. ยถา นิวสิยมานาย ติมณฺฑลปฏิจฺฉาทนํ โหติ, เอวํ นิวตฺถายาติ โยชนา. ภิกฺขุนิยา อุตฺตรนฺติยา อนฺตรวาสโกติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถ กตฺถจีติ ยสฺมึ กิสฺมึจิ าเน. ‘‘เสตุนา คจฺฉติ, อนาปตฺตี’’ติอิมินา ปทสา อุตฺตรนฺติยา เอว อาปตฺตีติ ทสฺเสติ. อุตฺตรณกาเลติ นทิโต อุตฺตรณกาเล. อากาสคมนนฺติ อิทฺธิยา คมนํ. อาทิสทฺเทน หตฺถิปิฏฺิอาทโย สงฺคณฺหาติ. อกฺกมนฺติยาติ อติกฺกมนฺติยา. เอตฺถาติ ทฺวีสุ ตีสุ ภิกฺขุนีสุ. โอริมตีรเมวาติ อปารตีรเมว. ตเมว ตีรนฺติ โอริมตีรเมว. ปจฺจุตฺตรตีติ ปฏินิวตฺติตฺวา อุตฺตรติ.

กุรุมานา ภิกฺขุนี กโรตีติ โยชนา. อสฺสาติ ภิกฺขุนิยา อชานนฺติยา เอว จาติ สมฺพนฺโธ, อนาทเร เจตํ สามิวจนํ. อถ ปนาติ อถสทฺโท ยทิปริยาโย, กิริยาปเทน โยเชตพฺโพ. อถ อจฺฉติ, อถ น โอตรตีติ อตฺโถ. อจฺฉตีติ วสติ. หีติ สจฺจํ. อิธาติ ‘‘เอกา วา รตฺตึ วิปฺปวเสยฺยา’’ติปเท.

เอวํ วุตฺตลกฺขณเมวาติ เอวํ อภิธมฺมปริยาเยน วุตฺตลกฺขณเมว. ตํ ปเนตนฺติ ตํ ปน อรฺํ. เตเนวาติ อาปนฺนเหตุนา เอว. อฏฺกถายนฺติ มหาอฏฺกถายํ. ภิกฺขุนีสุ ปวิสนฺตีสูติ สมฺพนฺโธ, นิทฺธารณตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ. เอตฺถาติ ทสฺสนูปจารสวนูปจาเรสุ. ยตฺถ โอกาเส ิตํ ทุติยิกา ปสฺสติ, โส โอกาโส ทสฺสนูปจาโร นามาติ โยชนา. สาณิปาการนฺตริกาปีติ สาณิปากาเรน พฺยวหิกาปิ. ยตฺถ โอกาเส ิตา…เป… สทฺทํ สุณาติ, โส โอกาโส สวนูปจาโร นามาติ โยชนา. มคฺคมูฬฺหสทฺเทนาติ มคฺเค มูฬฺหานํ สทฺเทน. ธมฺมสฺสวนาโรจนสทฺเทนาติ ธมฺมสฺสวนตฺถาย อาโรจนานํ สทฺเทน. มคฺคมูฬฺหสทฺเทน สทฺทายนฺติยา สทฺทํ สุณาติ วิย จ ธมฺมสฺสวนาโรจนสทฺเทน สทฺทายนฺติยา สทฺทํ สุณาติ วิย จ ‘‘อยฺเย’’ติ สทฺทายนฺติยา สทฺทํ สุณาตีติ โยชนา. สทฺทายนฺติยาติ สทฺทํ กโรนฺติยา. นามธาตุ เหสา. เอวรูเปติ ‘‘มคฺคมูฬฺหสทฺเทน วิยา’’ติอาทินา วุตฺเต เอวรูเป.

ติตฺถายตนํ สงฺกนฺตา วาติ ติตฺถีนํ วาสฏฺานํ สงฺกนฺตา วา. อิมินา ‘‘ปกฺขสงฺกนฺตา’’ติ เอตฺถ ปกฺขสทฺทสฺส ปฏิปกฺขวาจกตฺตา เตน สาสนปฏิปกฺขา ติตฺถิยา เอว คเหตพฺพาติ ทสฺเสติ. ติตฺถิยา หิ สาสนสฺส ปฏิปกฺขา โหนฺตีติ. ตติยํ.

๔. จตุตฺถสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ

๖๙๔. จตุตฺเถ ปาทสฺส ปนกํ ปีํ ปาทปีํ. ปาทสฺส ปนกา กถลิกา ปาทกถลิกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาทปีํ นามา’’ติอาทิ. อนฺายาติ เอตฺถ ยกาโร ตฺวาปจฺจยสฺส การิโยติ อาห ‘‘อชานิตฺวา’’ติ. เนตฺถารวตฺเตติ อุกฺเขปนียกมฺมโต นิตฺถรณการเณ วตฺเต. ‘‘วตฺตมาน’’นฺติอิมินา ‘‘วตฺตนฺติ’’นฺติ เอตฺถ อนฺตปจฺจยํ นเยน ทสฺเสตีติ. จตุตฺถํ.

๕. ปฺจมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ

๗๐๑. ปฺจเม ‘‘เอกโต อวสฺสุเต’’ติ เอตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยน ‘‘เอกโต’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ ภิกฺขุนิยา เอว คเหตพฺพภาวฺจ โตปจฺจยสฺส ฉฏฺุตฺเถ ปวตฺตภาวฺจ อวสฺสุภปเท ภาวตฺถฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุนิยา อวสฺสุตภาโว ทฏฺพฺโพ’’ติ. เอตนฺติ ‘‘ภิกฺขุนิยา อวสฺสุตภาโว’’ติ วจนํ. นฺติ อวจนํ. ปาฬิยาติ อิมาย สิกฺขาปทปาฬิยาติ. ปฺจมํ.

๖. ฉฏฺสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ

๗๐๕. ฉฏฺเ ยโต ตฺวนฺติ เอตฺถ การณตฺเถ โตปจฺจโยติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติ. กสฺสา โหนฺตีติ อุยฺโยชิกาอุยฺโยชิตาสุ กสฺสา ภิกฺขุนิยา โหนฺตีติ โยชนา. เทตีติ อุยฺโยชิกา อุยฺโยชิตาย น เทติ. น ปฏิคฺคณฺหาตีติ อุยฺโยชิตา อุยฺโยชิกาย หตฺถโต น ปฏิคฺคณฺหาติ. ปฏิคฺคโห เตน น วิชฺชตีติ เตเนว การเณน อุยฺโยชิกาย หตฺถโต อุยฺโยชิตาย ปฏิคฺคโห น วิชฺชติ. อาปชฺชติ ครุกํ, น ลหุกนฺติ เอวํ สนฺเตปิ อุยฺโยชิกา ครุกเมว สงฺฆาทิเสสาปตฺตึ อาปชฺชติ, น ลหุกํ. ตฺจาติ ตํ อาปชฺชนฺจ. ปริโภคปจฺจยาติ อุยฺโยชิกาย ปริโภคสงฺขาตา การณาติ อยํ คาถายตฺโถ.

อิตริสฺสา ปนาติ อุยฺโยชิตาย ปน ภิกฺขุนิยา. ปมสิกฺขาปเทติ ปฺจมสิกฺขาปเท. ปฺจมสิกฺขาปทฺหิ อิมินา สิกฺขาปเทน ยุคฬภาเวน สทิสตฺตา อิมํ อุปาทาย ปมนฺติ วุตฺตนฺติ. ฉฏฺํ.

๗. สตฺตมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ

๗๐๙. สตฺตเม ยาวตติยกปทตฺโถติ ‘‘ยาวตติยก’’นฺติ อุจฺจาริตสฺส ปทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธติ. สตฺตมํ.

๘. อฏฺมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ

๗๑๕. อฏฺเม กิสฺมึจิเทว อธิกรเณติ นิทฺธารณียสฺส นิทฺธารณสมุทาเยน อวินาภาวโต อาห ‘‘จตุนฺน’’นฺติ. กสฺมา ปน นิทฺธารณสมุทายนิทฺธารณียภาเวน วุตฺตํ, นนุ ปทภาชเน จตฺตาริปิ อธิกรณานิ วุตฺตานีติ อาห ‘‘ปทภาชเน ปนา’’ติอาทีติ. อฏฺมํ.

๙. นวมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ

๗๒๓. นวเม สํสฏฺสทฺโท มิสฺสปริยาโยติ อาห ‘‘มิสฺสีภูตา’’ติ. ‘‘อนนุโลเมนา’’ติอิมินา ‘‘อนนุโลมิเกนา’’ติ เอตฺถ อิกสทฺโท สฺวตฺโถติ ทสฺเสติ. โกฏฺฏนฺจ ปจนฺจ คนฺธปิสนฺจ มาลาคนฺถนฺจ. อาทิสทฺเทน อฺเปิ อนนุโลมิเก กายิเก สงฺคณฺหาติ. สาสนาหรณฺจ ปฏิสาสนหรณฺจ สฺจริตฺตฺจ. อาทิสทฺเทน อฺเปิ อนนุโลมิเก วาจสิเก สงฺคณฺหาติ. เอตาสนฺติ ภิกฺขุนีนํ. สิโลโกติ ยโสติ. นวมํ.

๑๐. ทสมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ

๗๒๗. ทสเม เอวาจาราติ เอตฺถ นิคฺคหิตโลปวเสน สนฺธีติ อาห ‘‘เอวํอาจารา’’ติ. ‘‘ยาทิโส’’ติอาทินา เอวํสทฺทสฺส นิทสฺสนาทีสุ (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๑๑๘๖ คาถายํ) เอกาทสสุ อตฺเถสุ อุปมตฺถํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ ‘‘เอวํสทฺทา เอวํสิโลกา’’ติ สพฺเพสุ ปเทสุ. อุฺายาติ เอตฺถ โอการวิปรีโต อุกาโรติ อาห ‘‘อวฺายา’’ติ. ‘‘นีจํ กตฺวา ชานนายา’’ติ อิมินา อวสทฺโท นีจตฺโถ, าธาตุ อวโพธนตฺโถติ ทสฺเสติ. ‘‘ปริภวฺายา’’ติ วตฺตพฺเพ อุตฺตรปทโลปวเสน ‘‘ปริภเวนา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปริภวิตฺวา ชานเนนา’’ติ. อกฺขนฺติยาติ เอตฺถ สหนขนฺติเยวาธิปฺเปตา, เนว อนุโลมขนฺติ, น ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสหนตายา’’ติ. เวภสฺสิยาติ เอตฺถ วิเสเสน ภาเสติ โอภาเสตีติ วิภาโส อานุภาโว, วิภาโส อิมสฺส สงฺฆสฺส อตฺถีติ วิภสฺโส สงฺโฆ, พหฺวตฺเถ จ อติสยตฺเถ จ สปจฺจโย โหติ. กสฺมา? มนฺตุปจฺจยตฺถตฺตา ‘‘โลมโส’’ติอาทีสุ (ชา. ๑.๑๔.๕๗) วิย, พหุอานุภาโว อติสยอานุภาโว สงฺโฆติ วุตฺตํ โหติ, สํโยคปรตฺตา อาการสฺส รสฺโส. วิภสฺสสฺส ภาโว เวภสฺสิยํ, พหุอานุภาโว อติสยอานุภาโวเยว. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พลวภสฺสภาเวนา’’ติ. ตตฺถ พลวอิติ ปเทน มนฺตุอตฺเถ ปวตฺตสฺส สปฺปจฺจยสฺส พหฺวตฺถฺจ อติสยตฺถฺจ ทสฺเสติ, ภาวอิติ ปเทน ณิยปจฺจยสฺส ภาวตฺถํ, เอนอิติ ปเทน นิสฺสกฺกวจนสฺส กรณตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสติ. ตเมวตฺถมาวิกโรนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน พลวปฺปกาสเนนา’’ติ. ตตฺถ อตฺตโนติ อตฺตสงฺขาตสฺส สงฺฆสฺส. พลวปฺปกาสเนนาติ พหุอานุภาวปฺปกาสเนน, อติสยอานุภาวปฺปกาสเนน วา. พลวปฺปกาสนํ นาม อตฺถโต ปเรสํ สมุตฺราสนเมวาติ อาห ‘‘สมุตฺราสเนนาติ อตฺโถ’’ติ. ทุพฺพลภาเวนาติ เอตฺถ ภาวอิติปเทน ณฺยปจฺจยสฺส ภาวตฺถํ, เอนอิติปเทน นิสฺสกฺกวจนสฺส กรณตฺถํ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ. สพฺพตฺถาติ ‘‘อุฺายา’’ติอาทีสุ สพฺเพสุ ปเทสุ. จสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ อาห ‘‘เอวํ สมุจฺจยตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ. วิวิจฺจถาติ เอตฺถ วีตฺยูปสคฺโค วินาสทฺทตฺโถ, วิจธาตุ สตฺตตฺโถติ อาห ‘‘วินา โหถา’’ติ. ทสมํ.

อนนฺตรา ปกฺขิปิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. มหาวิภงฺคโต อาหริตานิ อิมานิ ตีณิ สิกฺขาปทานีติ โยชนา. นว ปมาปตฺติกา เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. สพฺเพปิ ธมฺมาติ โยชนา. เอตฺถาติ ‘‘อุทฺทิฏฺา โข’’ติอาทิปาเ. ตํ ปนาติ ปกฺขมานตฺตํ ปนาติ.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย

ภิกฺขุนิวิภงฺเค

สตฺตรสกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.

๓. นิสฺสคฺคิยกณฺฑํ

๑. ปมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

ตึส นิสฺสคฺคิยา เย ธมฺมา ภิกฺขุนีนํ ภควตา ปกาสิตา, เตสํ ธมฺมานํ ทานิ อิมสฺมึ กาเล อยํ สํวณฺณนากฺกโม ภวตีติ โยชนา.

๗๓๓. ปเม อามตฺติกาปณนฺติ เอตฺถ อามตฺตสทฺโท ภาชนปริยาโยติ อาห ‘‘ภาชนานี’’ติ. ภาชนานิ หิ อมนฺติ ปริภุฺชิตพฺพภาวํ คจฺฉนฺตีติ ‘‘อมตฺตานี’’ติ วุจฺจนฺติ. อมตฺตานิ วิกฺกิณนฺตีติ ‘‘อามตฺติกา’’ติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตานี’’ติอาทิ. เตสนฺติ อามตฺติกานํ. ตํ วาติ อามตฺติกาปณํ วา.

๗๓๔. ‘‘สนฺนิธิ’’นฺติ อิมินา สํนิปุพฺโพ จิสทฺโท อุจินนตฺโถติ ทสฺเสติ. หิสทฺโท วิเสสโชตโก. ตตฺถาติ มหาวิภงฺเค. อิธาติ ภิกฺขุนิวิภงฺเค.

อิทมฺปีติ อิทํ สิกฺขาปทมฺปิ. ปิสทฺโท มหาวิภงฺคสิกฺขาปทํ อเปกฺขตีติ. ปมํ.

๒. ทุติยนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ

๗๓๘. ทุติเย อหตโจฬานมฺปิ เสทมลาทิกิลินฺเน วิรูปตฺตา ‘‘ชิณฺณโจฬา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อปิ อยฺยาหี’’ติอิมินา ‘‘อป อยฺยาหี’’ติปทวิภาคํ นิวตฺเตติ.

๗๔๐. สพฺพมฺปิ เอตํ จีวรนฺติ โยชนา. เอวํ ปฏิลทฺธนฺติ เอวํ นิสฺสชฺชิตฺวา ลทฺธํ. ยถาทาเนเยวาติ ยถา ทายเกหิ ทินฺนํ, ตสฺมึ ทาเนเยว อุปเนตพฺพํ, อกาลจีวเรเยว ปกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถติ. ทุติยํ.

๓. ตติยนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ

๗๔๓. ตติเย หนฺทสทฺโท ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตติ อาห ‘‘หนฺทาติ คณฺหา’’ติ. พหูนิ นิสฺสคฺคิยานีติ สมฺพนฺโธ. สํหริตฺวาติ วิสุํ วิสุํ สงฺฆริตฺวาติ. ตติยํ.

๔. จตุตฺถนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ

๗๔๘. จตุตฺเถ กิณาติ อเนนาติ กยนฺติ วจนตฺเถน มูลํ กยํ นามาติ อาห ‘‘มูเลนา’’ติ. สาติ ถุลฺลนนฺทา, อาห กิราติ สมฺพนฺโธ. าธาตุยา อวโพธนตฺถโต อฺมฺปิ าธาตุยา ยาจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยาจิตฺวา วา’’ติ.

๗๕๒. นฺติ สพฺพิเตลาทิ. ตฺเวาติ สพฺพิเตลาทิเมว. ยมกนฺติ สพฺพึ สห เตเลน ยุคฬํ กตฺวา. เวชฺเชนาติ ภิสกฺเกน. โส หิ อายุพฺเพทสงฺขาตํ วิชฺชํ ชานาตีติ เวชฺโชติ จ โรคฺจ ตสฺส นิทานฺจ เภสชฺชฺจ วิทติ ชานาตีติปิ เวชฺโชติ จ วุจฺจติ. ตโตติ เวชฺเชน วุตฺตการณา. กหาปณสฺสาติ กหาปเณน, อาภตนฺติ สมฺพนฺโธติ. จตุตฺถํ.

๕. ปฺจมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ

๗๕๓. ปฺจเม สาติ สิกฺขมานา. อยนฺติ สิกฺขมานา. อทฺธาติ เอกํเสน. ‘‘เจตาเปตฺวา’’ติ เอตฺถ จิติสทฺโท ชานนตฺโถติ อาห ‘‘ชานาเปตฺวา’’ติ. ปฺจมํ.

๖. ฉฏฺนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ

๗๕๘. ฉฏฺเ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา คหิตํ ฉนฺทกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉนฺทก’’นฺติอาทิ. ธมฺมกิจฺจนฺติ ปุฺกรณียํ. ธมฺมสทฺโท เหตฺถ ปุฺวาจโก. นฺติ วตฺถุํ. ปเรสนฺติ อตฺตนา อฺเสํ. ‘‘เอต’’นฺติ ‘‘ฉนฺทก’’นฺติ เอตํ นามํ. ‘‘อฺสฺสตฺถาย ทินฺเนนา’’ติอิมินา อฺสฺส อตฺโถ อฺทตฺโถ, ทกาโร ปทสนฺธิกโร, ตทตฺถาย ทินฺโน อฺทตฺถิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อฺํ อุทฺทิสิตฺวา ทินฺเนนา’’ติอิมินา อฺํ อุทฺทิสิตฺวา ทินฺนํ อฺุทฺทิสิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘สงฺฆสฺส ปริจฺจตฺเตนา’’ติ อิมินา สงฺฆสฺส ปริจฺจตฺโต สงฺฆิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.

๗๖๒. ยทตฺถายาติ เยสํ จีวราทีนํ อตฺถาย. ยสทฺเทน สมาสภาวโต ปุพฺเพ นิคฺคหิตาคโม โหติ. นฺติ จีวราทิกํ. ตุมฺเหหีติ ทายเก สนฺธาย วุตฺตํ. อุปทฺทเวสูติ ทุพฺภิกฺขาทิอุปสคฺเคสุ. ยํ วา ตํ วาติ จีวรํ วา อฺเ วา ปิณฺฑปาตาทิเกติ ยํ วา ตํ วาติ. ฉฏฺํ.

๗. สตฺตมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ

๗๖๔. สตฺตเม สฺาจิเกนาติ เอตฺถ สํสทฺทสฺส สยมตฺเถ ปวตฺติภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สยํ ยาจิตเกนา’’ติ. เอตเทวาติ ‘‘สฺาจิเกนา’’ติ ปทเมว. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเทติ. สตฺตมํ.

๘. อฏฺมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ

๗๖๙. อฏฺเม คณสฺสาติ ภิกฺขุนิคณสฺส. อิมินา ‘‘มหาชนิเกนา’’ติ เอตฺถ ภิกฺขุนิคโณว มหาชโนติ อธิปฺเปโตติ ทีเปตีติ. อฏฺมํ.

๙. นวมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ

๗๗๔. นวเม อิโตติ อิมสฺมา อฏฺมสิกฺขาปทโต. อธิกตรนฺติ อติเรกตรนฺติ. นวมํ.

๑๐. ทสมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ

๗๗๘. ทสเม ‘‘วินสฺสตี’’ติอิมินา ‘‘อุนฺทฺริยตี’’ติ เอตฺถ อุทิธาตุยา นสฺสนตฺถํ ทสฺเสติ ธาตูนมเนกตฺถตฺตา. ปริปตตีติ ปริคลิตฺวา ปตติ. อิมินา นสฺสนาการํ ทสฺเสติ. เอตฺตกเมวาติ เอตํ ปริมาณํ ทฺวิปทเมวาติ. ทสมํ.

๑๑. เอกาทสมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ

๗๘๔. เอกาทสเม ครุปาวุรณํ นาม สีตกาเล ปาวุรณวตฺถนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สีตกาเล ปาวุรณ’’นฺติ. สีตกาเล หิ มนุสฺสา ถูลปาวุรณํ ปารุปนฺติ. ‘‘จตุกฺกํสปรม’’นฺติ เอตฺถ กํสสทฺโท ภุฺชนปตฺเต จ สุวณฺณาทิโลหวิเสเส จ จตุกหาปเณ จาติ ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ, อิธ ปน จตุกหาปเณ วตฺตตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กํโส นาม จตุกฺกหาปณิโก โหตี’’ติ. จตุกฺกํสสงฺขาตํ ปรมํ อิมสฺสาติ จตุกฺกํสปรมํ, โสฬสกหาปณคฺฆนกํ ปาวุรณนฺติ อตฺโถติ. เอกาทสมํ.

๑๒. ทฺวาทสมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ

๗๘๙. ทฺวาทสเม ลหุปาวุรณํ นาม อุณฺหกาเล ปาวุรณวตฺถนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุณฺหกาเล ปาวุรณ’’นฺติ. อุณฺหกาเล หิ มนุสฺสา สุขุมปาวุรณํ ปารุปนฺตีติ. ทฺวาทสมํ.

นิสฺสคฺคิยานํ ตึสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหาวิภงฺเค’’ติอาทิ. จีวรวคฺคโต อปเนตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อฺทตฺถิกานีติ อฺทตฺถิกปเทน วุตฺตานิ สิกฺขาปทานิ. อิตีติ เอวํ. เอกโตปฺตฺตานีติ เอกสฺเสว ปฺตฺตานิ, อุภโตปฺตฺตานีติ อุภเยสํ ปฺตฺตานิ. เอตฺถาติ ‘‘อุทฺทิฏฺา โข’’ติอาทิวจเนติ.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย

ภิกฺขุนิวิภงฺเค

ตึสกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.

๔. ปาจิตฺติยกณฺฑํ

๑. ลสุณวคฺโค

๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

ตึสกานนฺตรํ ตึสกานํ อนนฺตเร กาเล ฉสฏฺิสตสงฺคหา ฉอุตฺตรสฏฺิอธิกสเตหิ สิกฺขาปเทหิ สงฺคหิตา เย ธมฺมา สงฺคีติกาเรหิ สงฺคีตา, ทานิ อิมสฺมึ กาเล เตสมฺปิ ธมฺมานํ อยํ วณฺณนา โหตีติ โยชนา.

๗๙๓. ตตฺถาติ เตสุ ฉสฏฺิสตสงฺคเหสุ สิกฺขาปเทสุ, ปมสิกฺขาปเทติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทฺเว ตโย’’ติ เอตฺถ วาสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ อาห ‘‘ทฺเว วา ตโย วา’’ติ. โผฏลเกติ กนฺเท, มิฺเช วา. เอตนฺติ ‘‘คณฺฑิเก’’ติ เอตํ นามํ. ‘‘ปมาณ’’นฺติอิมินา มตฺตสทฺโท ปมาณตฺโถว, น อปฺปตฺโถ, นาปิ อวธารณตฺโถติ ทสฺเสติ. ลสุณนฺติ เสตวณฺณมูลํ มหากนฺทํ. มหากนฺโท หิ พฺยฺชนสมฺปากาทีสุ อามคนฺธานํ อภิภวนตฺตา ลสียติ กนฺตียตีติ ลสุณนฺติ วุจฺจติ.

สุวณฺณหํสโยนินฺติ สุวณฺณมเยน ปตฺเตน ยุตฺตํ หํสโยนึ. ชาติสฺสโรติ ชาตึ ภวํ สรติ ชานาตีติ ชาติสฺสโร. อถาติ ชาติสฺสรสฺส นิปฺผนฺนตฺตา. นิปฺผนฺนตฺโถ หิ อถสทฺโท. ปุพฺพสิเนเหนาติ ปุพฺเพ มนุสฺสภเว ภาวิเตน สิเนเหน. ตาสนฺติ ปชาปติยา จ ติสฺสนฺนํ ธีตรานฺจ. ตํ ปนาติ ปตฺตํ ปน.

๗๙๕. มคเธสูติ มคธรฏฺเ ิเตสุ ชนปเทสุ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อิธาติ ‘‘ลสุณํ ขาเทยฺยา’’ติปเท. ตมฺปีติ มาคธกมฺปิ. คณฺฑิกลสุณเมวาติ คณฺโฑ โผโฏ เอตสฺสตฺถีติ คณฺฑิกํ. คณฺฑสทฺโท หิ โผฏปริยาโย, พหุตฺเถ อิกปจฺจโย. พหุคณฺฑิกลสุณนฺติ หิ วุตฺตํ โหติ. คณฺฑสทฺโท หิ โผเฏ จ กโปเล จาติ ทฺวีสุ อตฺเถสุ วตฺตติ, อิธ ปน โผเฏ วตฺตตีติ ทฏฺพฺพํ. โปตฺถเกสุ ปน โอฏฺเชน จตุตฺถกฺขเรน ปาโ อตฺถิ, โส วีมํสิตฺวา คเหตพฺโพ. พหูสุ หิ ปุพฺพโปตฺถเกสุ กณฺโช ตติยกฺขโร จ โอฏฺโช จตุตฺถกฺขโร จาติ ทฺเว อกฺขรา อฺมฺํ ปริวตฺติตฺวา ติฏฺนฺติ. น เอกทฺวิติมิฺชกนฺติ เอกมิฺโช ปลณฺฑุโก น โหติ, ทฺวิมิฺโช ภฺชนโก น โหติ, ติมิฺโช หริตโก น โหตีติ อตฺโถ. กุรุนฺทิยํ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สงฺขาทิตฺวาติ ทนฺเตหิ จุณฺณวิจุณฺณํ กตฺวา.

๗๙๗. ปลณฺฑุโกติ สุกนฺทโก เอโก ลสุณวิเสโส. ภฺชนกาทีนิ โลกสงฺเกโตปเทสโต ทฏฺพฺพานิ. หีติ สจฺจํ. ตสฺสาติ จาปลสุณสฺส. สภาเวเนวาติ สูปสมฺปากาทึ วินา อตฺตโน สภาวโต เอว. นฺติ มาคธกํ, ปกฺขิปิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. ยตฺถ กตฺถจีติ เยสุ เกสุจีติ. ปมํ.

๒. ทุติยสิกฺขาปทํ

๗๙๙. ทุติเย สํทสฺสนํ พาธติ นิเสเธติ อสฺมึ าเนติ สมฺพาธนฺติ วจนตฺเถน ปฏิจฺฉนฺโนกาโส สมฺพาโธ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิจฺฉนฺโนกาเส’’ติ. อุโภ อุปกจฺฉกาติ ทฺเว พาหุมูลา. เต หิ อุปริ ยํกิฺจิ วตฺถุํ กจติ พนฺธติ เอตฺถาติ อุปกจฺฉกาติ วุจฺจนฺติ. มุตฺตกรณนฺติ ปสฺสาวมคฺโค. โส หิ มุตฺตํ กโรติ อเนนาติ มุตฺตกรณนฺติ วุจฺจติ. โลโม กตฺตียติ ฉินฺทียติ อิมายาติ กตฺตริ, ตาย วา, สุฏฺุ ทฬฺหํ โลมํ ฑํสตีติ สณฺฑาโส, โสเยว สณฺฑาสโก, เตน วา, ขุรติ โลมํ ฉินฺทตีติ ขุโร, เตน วา สํหราเปนฺติยาติ สมฺพนฺโธ. สํหราเปนฺติยาติ อปเนนฺติยาติ. ทุติยํ.

๓. ตติยสิกฺขาปทํ

๘๐๓. ตติเย มุตฺตกรณตลฆาตเนติ มุตฺตกรณสฺส ตลํ หนนํ ปหรณํ มุตฺตกรณตลฆาตนํ, ตสฺมึ มุตฺตกรณตลฆาตเน นิมิตฺตภูเต. ตาว มหนฺตนฺติ อติวิย มหนฺตํ. เกสเรนาปีติ กิฺชกฺเขนาปิ. โส หิ เก ชเล สรติ ปวตฺตตีติ เกสโรติ วุจฺจติ.

๘๐๕. คณฺฑํ วาติ ปีฬกํ วา. วณํ วาติ อรุํ วาติ. ตติยํ.

๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ

๘๐๖. จตุตฺเถ รฺโ โอโรธา ราโชโรธา, ปุราเณ ราโชโรธา ปุราณราโชโรธาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุราเณ’’ติอาทิ. ‘‘คิหิภาเว’’ติ อิมินา ปุราเณติ เอตฺถ ณปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. จิราจิรนฺติ นิปาตปฏิรูปกํ. เตน วุตฺตํ ‘‘จิเรน จิเรนา’’ติ. ‘‘สกฺโกถา’’ติ อิมินา กถํ ตุมฺเห ราคจิตฺตํ ปฏิหนิตฺวา อตฺตานํ ธาเรถ ธาเรตุํ สกฺโกถาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อนาโรจิเตปีติ ภูตโต อนาโรจิเตปิ.

๘๐๗. ชตุนาติ ลาขาย. ปฏฺทณฺฑเกติ ปฏุภาเวน าติ ปวตฺตตีติ ปฏฺโ, โสเยว ทณฺโฑ ปฏฺทณฺโฑ, ตสฺส ปเวสนํ ปฏฺทณฺฑกํ, ตสฺมึ นิมิตฺตภูเต. เอตนฺติ ‘‘ชตุมฏฺเก’’ติ เอตํ วจนนฺติ. จตุตฺถํ.

๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ

๘๑๐. ปฺจเม ‘‘อติคมฺภีร’’นฺติปทํ กิริยาวิเสสนนฺติ อาห ‘‘อติอนฺโต ปเวเสตฺวา’’ติ. ‘‘อุทเกน โธวนํ กุรุมานา’’ติ อิมินา ‘‘อุทกสุทฺธิก’’นฺติปทสฺส อุทเกน สุทฺธิยา กรณนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ.

๘๑๒. ทฺวงฺคุลปพฺพปรมนฺติ เอตฺถ ทฺเว องฺคุลานิ จ ทฺเว ปพฺพานิ จ ทฺวงฺคุลปพฺพํ, อุตฺตรปเท ปุพฺพปทโลโป. ทฺวงฺคุลปพฺพํ ปรมํ ปมาณํ เอตสฺส อุทกสุทฺธิกสฺสาติ ทฺวงฺคุลปพฺพปรมํ. วิตฺถารโต ทฺวงฺคุลปรมํ, คมฺภีรโต ทฺวิปพฺพปรมนฺติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘วิตฺถารโต’’ติอาทิ. องฺคุลํ ปเวเสนฺติยาติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. ‘‘จตุนฺนํ วา’’ติ อิทํ อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ, ติณฺณมฺปิ ปพฺพํ น วฏฺฏติ, จตุนฺนํ ปน ปเควาติ อตฺโถติ. ปฺจมํ.

๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ

๘๑๕. ฉฏฺเ ภตฺตสฺส วิสฺสชฺชนํ ภตฺตวิสฺสคฺโคติ วุตฺเต ภตฺตกิจฺจนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภตฺตกิจฺจ’’นฺติ. ปานียสทฺเทน ปานียถาลกํ คเหตพฺพํ, วิธูปนสทฺเทน พีชนี คเหตพฺพา, อุปสทฺโท สมีปตฺโถติ สพฺพํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอเกน หตฺเถนา’’ติอาทิ. ‘‘อจฺจาวทตี’’ติปทสฺส อติกฺกมิตฺวา วทนาการํ ทสฺเสติ ‘‘ปุพฺเพปี’’ติอาทินา.

๘๑๗. ‘‘สุทฺธอุทกํ วา โหตู’’ติอาทินา ‘‘ปานีเยนา’’ติ วจนํ อุปลกฺขณํ นามาติ ทสฺเสติ. ทธิมตฺถูติ ทธิมณฺฑํ ทธิโน สาโร, ทธิมฺหิ ปสนฺโนทกนฺติ วุตฺตํ โหติ. รโสติ มจฺฉรโส มํสรโส. ‘‘อนฺตมโส จีวรกณฺโณปี’’ติ อิมินา ‘‘วิธูปเนนา’’ติ วจนํ นิทสฺสนํ นามาติ ทสฺเสติ.

๘๑๙. เทตีติ สยํ เทติ. ทาเปตีติ อฺเน ทาเปติ. อุภยมฺปีติ ปานียวิธูปนทฺวยมฺปีติ. ฉฏฺํ.

๗. สตฺตมสิกฺขาปทํ

๘๒๒. สตฺตเม ‘‘ปโยคทุกฺกฏํ นามา’’ติ อิมินา เหฏฺา วุตฺเตสุ อฏฺสุ ทุกฺกเฏสุ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏํ ทสฺเสติ. น เกวลํ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏํ เอตฺตกเมว, อถ โข อฺมฺปิ พหุ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. สงฺฆฏฺฏเนสุปีติ วิโลฬเนสุปิ. ทนฺเตหิ สงฺขาทตีติ ทนฺเตหิ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรติ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท, อฺาย ภิกฺขุนิยา การาเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อฺายา’’ติปทํ ‘‘วิฺาเปตฺวา’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. มาตรมฺปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท อฺํ วิฺาเปตฺวา ภุฺชนฺติยา ปเควาติ ทสฺเสติ. ตาย วาติ วิฺาปิตภิกฺขุนิยา วา. นฺติ อามกธฺํ. นฺติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตวจนํ. ปุพฺพาปรวิรุทฺธนฺติ ปุพฺพาปรโต วิรุทฺธํ. ‘‘อฺาย…เป… ทุกฺกฏเมวา’’ติ ปุพฺพวจเน ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ, ปุน ‘‘อฺาย…เป… ทุกฺกฏ’’นฺติ จ ปจฺฉิมวจเน ปาจิตฺติยฺจ ทุกฺกฏฺจ วุตฺตํ, ตสฺมา ปุพฺพาปรวิรุทฺธนฺติ วุตฺตํ โหติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.

๘๒๓. ลพฺภมานํ อามกธฺนฺติ สมฺพนฺโธ. อฺํ วา ยํกิฺจีติ มุคฺคมาสาทีหิ วา ลาพุกุมฺภณฺฑาทีหิ วา อฺํ ยํกิฺจิ ติลาทึ วาติ. สตฺตมํ.

๘. อฏฺมสิกฺขาปทํ

๘๒๔. อฏฺเม นิพฺพิฏฺราชภโฏติ เอตฺถ อุตฺตรปทสฺส ฉฏฺีสมาสฺจ ปุพฺพปเทน พาหิรตฺถสมาสฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิพฺพิฏฺโ’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘รฺโ ภตี’’ติ อิมินา รฺโ ภโฏ ราชภโฏติ ฉฏฺีสมาสํ ทสฺเสติ, ‘‘เอเตนา’’ติ อิมินา พาหิรตฺถสมาสํ. นิพฺพิฏฺโติ นิวิฏฺโ ปติฏฺาปิโตติ อตฺโถ. เกณีติ รฺโ ทาตพฺพสฺส อายสฺเสตมธิวจนํ. เอเตนาติ พฺราหฺมเณน. ตโตติ านนฺตรโต. ภฏสงฺขาตาย เกณิยา ปถตฺตา การณตฺตา านนฺตรํ ภฏปถนฺติ อาห ‘‘ตํเยว านนฺตร’’นฺติ.

๘๒๖. จตฺตาริปิ วตฺถูนีติ อุจฺจาราทีนิ. ปาเฏกฺกนฺติ ปฏิวิสุํ เอเกกเมว. อุจฺจารํ วาติอาทีสุ วาสทฺเทน ทนฺตกฏฺาทโยปิ คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ทนฺตกฏฺ…เป… ปาจิตฺติยเมวา’’ติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ อุจฺจาราทีสูติ. อฏฺมํ.

๙. นวมสิกฺขาปทํ

๘๓๐. นวเม โรปิมหริตฏฺาเนติ โรปิมฏฺาเน จ หริตฏฺาเน จ. โรปิยติ อสฺมินฺติ โรปิยํ, ตํเยว โรปิมํ ยการสฺส มการํ กตฺวา. เอตานีติ อุจฺจาราทีนิ. สพฺเพสนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ. ยตฺถ ปนาติ ยสฺมึ เขตฺเตติ. นวมํ.

๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ

๘๓๕. ทสเม โสณฺฑา วาติ สุราโสณฺฑา วา. โมโรติ มยูโร. สุโวติ สุโก. มกฺกโฏติ วานโร. อาทิสทฺเทน สปฺปาทโย สงฺคณฺหาติ, มกฺกฏาทโยปิ นจฺจนฺตูติ สมฺพนฺโธ. อสํยตภิกฺขูนนฺติ วาจสิกกมฺเม อสํยตานํ ภิกฺขูนํ, ธมฺมภาณกคีตํ วา โหตูติ โยชนา. ตนฺติยา คุเณน พทฺธา ตนฺติพทฺธา. ‘‘ภิ’’นฺติสงฺขาโต ราสทฺโท เอติสฺสาติ เภริ. กุเฏน กตา เภริ กุฏเภริ, ตาย วาทิตํ กุฏเภริวาทิตํ, ตํ วา. อุทกเภรีติ อุทเกน ปกฺขิตฺตา เภริ, ตาย วาทิตมฺปิ โหตูติ สมฺพนฺโธ.

๘๓๖. เตสํเยวาติ เยสํ นจฺจํ ปสฺสติ, เตสํเยว. ยทิ ปน นจฺจคีตวาทิเต วิสุํ วิสุํ ปสฺสติ สุณาติ, ปาเฏกฺกา อาปตฺติโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. อฺโตติ อฺโต เทสโต, ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘โอโลเกตฺวา’’ติ ปเท อเปกฺขิเต อุปโยคตฺเถ โตปจฺจโย โหติ. อฺํ โอโลเกตฺวาติ หิ อตฺโถ. อฺโต วาเทนฺเต ปสฺสตีติ โยชนา. ภิกฺขุนี น ลภตีติ สมฺพนฺโธ. อฺเ วตฺตุมฺปีติ สมฺพนฺโธ. อุปหารนฺติ ปูชํ. อุปฏฺานนฺติ ปาริจริยํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ สยํ นจฺจาทีสุ.

๘๓๗. อนฺตราราเม วาติ อารามสฺส อนฺตเร วา. พหิอาราเม วาติ อารามสฺส พหิ วา. อฺเน วาติ สลากภตฺตาทีหิ อฺเน วา. ตาทิเสนาติ ยาทิโส โจราทิอุปทฺทโว, ตาทิเสนาติ. ทสมํ.

ลสุณวคฺโค ปโม.

๒. อนฺธการวคฺโค

๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

๘๓๙. อนฺธการวคฺคสฺส ปเม อปฺปทีเปติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตตฺตา อฺเปิ อาโลกา คเหตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปทีปจนฺทสูริยอคฺคีสู’’ติอาทิ. อสฺสาติ ‘‘อปฺปทีเป’’ติปทสฺส.

๘๔๑. นรโหอสฺสาทาเปกฺขา หุตฺวา จ รสฺสาทโต อฺวิหิตาว หุตฺวา จาติ โยชนา. อิมินา ‘‘สนฺติฏฺติ วา สลฺลปติ วา’’ติ ปเท กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ. ทาเนน วา นิมิตฺตภูเตน, ปูชาย วา นิมิตฺตภูตาย มนฺเตตีติ โยชนาติ. ปมํ.

๒. ทุติยสิกฺขาปทํ

๘๔๒. ทุติเย อิทเมว ปทํ นานนฺติ สมฺพนฺโธติ. ทุติยํ.

๓. ตติยสิกฺขาปทํ

๘๔๖. ตติเย ‘‘อิทเมวา’’ติ ปทํ อนุวตฺเตตพฺพํ. ตาทิสเมวาติ ปมสทิสเมวาติ อตฺโถติ. ตติยํ.

๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ

๘๕๐. จตุตฺเถ กณฺณสฺส สมีปํ นิกณฺณํ, ตเมว นิกณฺณิกนฺติ วุตฺเต กณฺณมูลนฺติ อาห ‘‘กณฺณมูลํ วุจฺจตี’’ติ. ‘‘กณฺณมูเล’’ติ อิมินา ‘‘นิกณฺณิก’’นฺติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทสฺเสติ. อาหรณตฺถายาติ อาหราปนตฺถายาติ. จตุตฺถํ.

๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ

๘๕๔. ปฺจเม เตสนฺติ ฆรสามิกานํ. ฆรมฺปีติ น เกวลํ อาสนเมว, ฆรมฺปิ โสเธมาติ อตฺโถ. ตโตติ ปริวิตกฺกนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ.

๘๕๘. โจรา วา อุฏฺิตา โหนฺตีติ โยชนาติ. ปฺจมํ.

๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ

๘๖๐. ฉฏฺเ อภินิสีเทยฺยาติ เอตฺถ อภิสทฺโท อุปสคฺคมตฺโตวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิสีเทยฺยา’’ติ. เอเสว นโย อภินิปชฺเชยฺยาติ เอตฺถาปิ. ทฺเว อาปตฺติโยติ สมฺพนฺโธติ. ฉฏฺํ.

๗. สตฺตมสิกฺขาปทํ

๘๖๔. สตฺตเม สพฺพนฺติ สกลํ วตฺตพฺพวจนนฺติ. สตฺตมํ.

๘. อฏฺมสิกฺขาปทํ

๘๖๙. อฏฺเม อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. อฏฺมํ.

๙. นวมสิกฺขาปทํ

๘๗๕. นวเม อภิสเปยฺยาติ เอตฺถ สปธาตุสฺส อกฺโกสนตฺถํ อนฺโตกตฺวา กรธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สปถํ กเรยฺยา’’ติ. นิรเย นิพฺพตฺตามฺหีติ อหํ นิรเย นิพฺพตฺตา อมฺหีติ โยชนา. นิรเย นิพฺพตฺตตูติ เอสา ภิกฺขุนี นิรเย นิพฺพตฺตตูติ โยชนา. อีทิสา โหตูติ มม สทิสา โหตูติ อตฺโถ. กาณาติ เอกกฺขิกาณา, ทฺวกฺขิกาณา วา. กุณีติ หตฺถปาทาทิวงฺกา.

๘๗๘. เอทิสาติ วิรูปาทิชาติกา. วิรมสฺสูติ วิรมาหิ. อทฺธาติ ธุวนฺติ. นวมํ.

๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ

๘๗๙. ทสเม อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ทสมํ.

อนฺธการวคฺโค ทุติโย.

๓. นคฺควคฺโค

๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

๘๘๓. นคฺควคฺคสฺส ปเม พฺรหฺมจริเยน จิณฺเณนาติ จิณฺเณน พฺรหฺมจริเยน กึ นุ โข นามาติ อตฺโถ. ‘‘พฺรหฺมจริยสฺส จรเณนา’’ติ อิมินา จิณฺณสทฺทสฺส จรณํ จิณฺณนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘น อฺํ จีวร’’นฺติ อิมินา เอวตฺถํ ทสฺเสติ, อฺตฺถาโปหนํ วาติ. ปมํ.

๒. ทุติยสิกฺขาปทํ

๘๘๗. ทุติเย อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ทุติยํ.

๓. ตติยสิกฺขาปทํ

๘๙๓. ตติเย อนนฺตรายิกินีติ เอตฺถ นตฺถิ อนฺตราโย เอติสฺสาติ อนนฺตรายา, สา เอว อนนฺตรายิกินีติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนนฺตรายา’’ติ. ตติยํ.

๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ

๘๙๘. จตุตฺเถ ปฺจาหนฺติ สมาหารทิคุ, ณิกปจฺจโย สฺวตฺโถ. สงฺฆาฏิจาโรติเอตฺถ เกนฏฺเน สงฺฆาฏิ นาม, จารสทฺโท กิมตฺโถติ อาห ‘‘ปริโภควเสน วา’’ติอาทิ. ตตฺถ สงฺฆฏิตฏฺเนาติ สํหริตฏฺเน. อิมินา ‘‘เกนฏฺเน สงฺฆาฏิ นามา’’ติ ปุจฺฉํ วิสชฺเชติ. ‘‘ปริวตฺตน’’นฺติ อิมินา ‘‘จารสทฺโท กิมตฺโถ’’ติ โจทนํ ปริหรติ. ปฺจสูติ ติจีวรํ อุทกสาฏิกา สํกจฺจิกาติ ปฺจสูติ. จตุตฺถํ.

๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ

๙๐๓. ปฺจเม ‘‘จีวรสงฺกมนีย’’นฺติเอตฺถ สงฺกเมตพฺพํ ปฏิทาตพฺพนฺติ สงฺกมนียนฺติ กมุธาตุสฺส ปฏิทานตฺถฺจ อนียสทฺทสฺส กมฺมตฺถฺจ, ‘จีวรฺจ ตํ สงฺกมนียฺเจ’ติ จีวรสงฺกมนียนฺติ วิเสสนปรปทภาวฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺกเมตพฺพํ จีวร’’นฺติ. ตตฺถ ‘‘สงฺกเมตพฺพํ จีวร’’นฺติ อิมินา กมฺมตฺถฺจ วิเสสนปรปทภาวฺจ ทสฺเสติ. ‘‘ปฏิทาตพฺพจีวร’’นฺติ อิมินา กมุธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ อธิปฺปายวเสนาติ. ปฺจมํ.

๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ

๙๐๙. ฉฏฺเ ‘‘อฺํ ปริกฺขาร’’นฺติเอตฺถ ปริกฺขารสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํกิฺจี’’ติอาทิ. ยํกิฺจิ อฺตรนฺติ สมฺพนฺโธ. กิตฺตกํอคฺฆนกนฺติ กึ ปมาเณน อคฺเฆน อรหํ จีวรํ. ทาตุกามตฺถาติ ตุมฺเห ทาตุกามา ภวถาติ อตฺโถ. กติปาเหนาติ กติปยานิ อหานิ กติปาหํ, ยการโลโป. กติปยสทฺโทหิ ทฺวิติวาจโก รูฬฺหีสทฺโท, เตน กติปาเหน. สมคฺฆนฺติ อปฺปคฺฆํ. สํสทฺโท หิ อปฺปตฺถวาจโกติ. ฉฏฺํ.

๗. สตฺตมสิกฺขาปทํ

๙๑๑. สตฺตเม ‘‘วิปกฺกมึสู’’ติ เอตฺถ วิวิธํ านํ ปกฺกมึสูติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถ ตตฺถ อคมํสู’’ติ. อมฺหากมฺปิ อาคมนนฺติ สมฺพนฺโธ.

๙๑๕. กติปาเหน อุปฺปชฺชิสฺสตีติ กติปาเหน จีวรํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ตโตติ ตสฺมึ จีวรุปฺปชฺชนกาเลติ. สตฺตมํ.

๘. อฏฺมสิกฺขาปทํ

๙๑๖. อฏฺเม เย นาฏกํ นาเฏนฺติ, เต นฏา นามาติ โยชนา. อิมินา นฏกํ นาเฏนฺตีติ นฏาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เย นจฺจนฺติ, เต นาฏกา นามาติ โยชนา. อิมินา สยํ นฏนฺตีติ นาฏกาติ วจนตฺถํ ทีเปติ. วํสวรตฺตาทีสูติ เอตฺถ วํโส นาม เวณุ. วรตฺตา นาม นทฺธิกา. อาทิสทฺเทน รชฺชุอาทโย สงฺคณฺหาติ. เย ลงฺฆนกมฺมํ กโรนฺติ, เต ลงฺฆกา นามาติ โยชนา. มายาการาติ เอตฺถ มายา นาม มยนามเกน อสุเรน สุเร จลยิตุํ กตตฺตา มยสฺส เอสาติ มายา, ตํ กโรตีติ มายากาโร, มยนามโก อสุโรเยว. อฺเ ปน รูฬฺหีวเสน ‘‘มายาการา’’ติ วุจฺจนฺติ. โสเกน ฌายนํ ฑยฺหนํ โสกชฺฌายํ, สุรานํ โสกชฺฌายํ กโรตีติ โสกชฺฌายิโก, มยนามโก อสุโรเยว. อฺเ ปน รูฬฺหีวเสน ‘‘โสกชฺฌายิกา’’ติ วุจฺจนฺติ. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘โสกชฺฌายิกา นาม มายาการา’’ติ. กุมฺภถุณิกา นามาติ เอตฺถ วิสฺสฏฺตฺตา ถวียตีติ ถุโณ, สทฺโท. กุมฺภสฺส ถุโณ กุมฺภถุโณ. เตน กีฬนฺตีติ กุมฺภถุณิกา, อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ฆฏเกน กีฬนกา’’ติ อิมินา. พิมฺพิสกนฺติ จตุรสฺสอมฺพณตาฬนํ, ตํ วาเทนฺตีติ พิมฺพิสกวาทกาติ. อฏฺมํ.

๙. นวมสิกฺขาปทํ

๙๒๑. นวเม เตสนฺติ เย ‘‘น มยํ อยฺเย สกฺโกมา’’ติ วทนฺติ, เตสํ. ทสฺสตีติ อจฺฉาเทสฺสตีติ. นวมํ.

๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ

๙๒๗. ทสเม ยสฺสาติ กถินสฺส. อุพฺภารมูลโกติ อุทฺธารมูลโก. สทฺธาปริปาลนตฺถนฺติ กถินุทฺธารํ ยาจนฺตสฺส สทฺธาย ปริปาลนตฺถนฺติ. ทสมํ.

นคฺควคฺโค ตติโย.

๔. ตุวฏฺฏวคฺโค

๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

๙๓๓. ตุวฏฺฏวคฺคสฺส ปเม ‘‘ตุวฏฺฏ นิปชฺชาย’’นฺติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ ฏการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา ‘‘ตุวฏฺเฏยฺยุนฺติ นิปชฺเชยฺยุ’’นฺติ วุตฺตนฺติ. ปมํ.

๒. ทุติยสิกฺขาปทํ

๙๓๗. ทุติเย เอกตฺถรณปาวุรณนฺติเอตฺถ อุตฺตรปทานํ ทฺวนฺทภาวํ, ปุพฺพปเทน จ พาหิรตฺถสมาสภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เอก’’นฺติอาทิ. ตตฺถ เจว, จสทฺเทหิ ทฺวนฺทภาวํ ทีเปติ, ‘‘เอตาส’’นฺติอิมินา พาหิรตฺถสมาสภาวํ. เอตนฺติ ‘‘เอกตฺถรณปาวุรณา’’ติ เอตํ นามนฺติ. ทุติยํ.

๓. ตติยสิกฺขาปทํ

๙๔๑. ตติเย อุฬารกุลาติ ชาติเสฏฺกุลา, อิสฺสริยโภคาทีหิ วา วิปุลกุลา. คุเณหีติ สีลาทิคุเณหิ. ‘‘อุฬาราติ สมฺภาวิตา’’ติ อิมินา อิติโลปตุลฺยาธิกรณสมาสํ ทสฺเสติ.

‘‘อภิภูตา’’ติ อิมินา ‘‘อปกตา’’ติ เอตฺถ กรธาตุ สพฺพธาตฺวตฺถวาจีปิ อิธ อปปุพฺพตฺตา วิเสสโต อภิภวนตฺเถ วตฺตตีติ ทสฺเสติ. เอตาสนฺติ ภิกฺขุนีนํ. ‘‘สฺาปยมานา’’ติ อิมินา สฺาปนํ สฺตฺตีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เหตูทาหรณาทีหีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อุปมาทโย สงฺคณฺหาติ. ‘‘วิวิเธหิ นเยหิ าปนา’’ติ อิมินา วิวิเธหิ าปนํ วิฺตฺตีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.

๙๔๓. จงฺกมเน ปทวารคณนาย อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพติ อาห ‘‘นิวตฺตนคณนายา’’ติ. ปทาทิคณนายาติ ปทอนุปทาทิคณนายาติ. ตติยํ.

๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ

๙๔๙. จตุตฺเถ อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. จตุตฺถํ.

๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ

๙๕๒. ปฺจเม อาณตฺตา ภิกฺขุนีติ โยชนา. อิทฺจ ปจฺจาสนฺนวเสน วุตฺตํ ยํกิฺจิปิ อาณาเปตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตาติ. ปฺจมํ.

๖-๙. ฉฏฺาทิสิกฺขาปทํ

๙๕๕. ฉฏฺ-สตฺตม-อฏฺม-นวเมสุ อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. ฉฏฺ สตฺตม อฏฺม นวมานิ.

๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ

๙๗๓. ทสเม อหุนฺทริกาติ ตสฺมึ กาเล, เทเส วา สมฺพาธสฺส นามเมตนฺติ อาห ‘‘อหุนฺทริกาติ สมฺพาธา’’ติ.

๙๗๕. ยถา ‘‘อุตฺตริฉปฺปฺจวาจาหี’’ติ (ปาจิ. ๖๒-๖๕) เอตฺถ ปฺจสทฺโท น โกจิ อตฺโถ, วาจาสิลิฏฺตฺถํ โลกโวหารวเสน วุตฺโต, น เอวมิธ, อิธ ปน อตฺโถ อตฺถิ, ปฺจ โยชนานิ คจฺฉนฺติยาปิ อนาปตฺติเยวาติ อาห ‘‘ปวาเรตฺวา…เป… อนาปตฺตี’’ติ. ปจฺจาคจฺฉตีติ ปฏินิวตฺเตตฺวา อาคจฺฉตีติ. ทสมํ.

ตุวฏฺฏวคฺโค จตุตฺโถ.

๕. จิตฺตาคารวคฺโค

๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

๙๗๘. จิตฺตาคารวคฺคสฺส ปเม รฺโ กีฬนฏฺานํ อคารํ ราชาคารนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รฺโ กีฬนฆร’’นฺติ. จิตฺตํ อคารํ จิตฺตาคารํ. อารามนฺติ นครโต นาติทูรอาราโมติ อาห ‘‘อุปวน’’นฺติ. อุยฺยานนฺติ สมฺปนฺนปุปฺผผลตาย อุทฺธํ อุลฺโลเกตฺวา มนุสฺสา ยนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ อุยฺยานํ. โปกฺขรณินฺติ โปกฺขรํ ปทุมํ เนตีติ โปกฺขรณี. ปฺจปีติ ราชาคาราทีนิ ปฺจปิ. สพฺพตฺถาติ ทสฺสนตฺถาย คมเน จ คนฺตฺวา ปสฺสเน จาติ สพฺเพสุ.

๙๘๑. ‘‘อชฺฌาราเม’’ติอาทินา อาราเม ิตาย อารามโต พหิ กเต ราชาคาราทิเก ปสฺสนฺติยาปิ อนาปตฺตีติ ทสฺเสติ. ตานีติ ราชาคาราทีนีติ. ปมํ.

๒. ทุติยสิกฺขาปทํ

๙๘๒. ทุติเย อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ทุติยํ.

๓. ตติยสิกฺขาปทํ

๙๘๘. ตติเย ยตฺตกนฺติ ยตฺตกํ สุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อฺฉิตนฺติ กฑฺฒิตํ. ตสฺมินฺติ ตตฺตเก สุตฺเตติ สมฺพนฺโธ. ตกฺกมฺหีติ เอตฺถ ตกฺโกติ เอโก อโยมโย สุตฺตกนฺตนสฺส อุปกรณวิเสโส. โส หิ ตกียติ สุตฺตํ พนฺธียติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา ตกฺโกติ วุจฺจติ, ตสฺมึ. กนฺตนโตติ กนฺตียเต กปฺปาสาทิภาวสฺส ฉินฺทียเต กนฺตนํ, ตโต.

๙๘๙. ทสิกสุตฺตาทินฺติ เอตฺถ ทสาติ วตฺถสฺสาวยโว. โส หิ ทิยฺยติ อวขณฺฑียตีติ ทสาติ วุจฺจติ, ตสฺสํ ทสายํ ปวตฺตํ ทสิกํ, ตเมว สุตฺตํ ทสิกสุตฺตํ. อาทิสทฺเทน วกฺขมานํ ทุกฺกนฺติตสุตฺตาทึ สงฺคณฺหาตีติ. ตติยํ.

๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ

๙๙๒. จตุตฺเถ อาทึ กตฺวาติ โธวนาทีนิ อาทึ กตฺวา. ขาทนียาทีสูติ ปูวขาทนียาทีสุ. รูปคณนายาติ ปูวาทีนํ สณฺานคณนาย.

๙๙๓. ยาคุปาเนตฺต ยาคุสงฺขาเต ปาเน. เตสนฺติ มนุสฺสานํ. เวยฺยาวจฺจกรฏฺาเน เปตฺวาติ มาตาปิตโร อตฺตโน เวยฺยาวจฺจกรฏฺาเน เปตฺวาติ. จตุตฺถํ.

๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ

๙๙๖. ปฺจเม วินิจฺฉินนฺตีติ อธิกรณํ วินิจฺฉินนฺตี ภิกฺขุนีติ โยชนาติ. ปฺจมํ.

๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ

๙๙๙. ฉฏฺเ อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ.

๗. สตฺตมสิกฺขาปทํ

๑๐๐๗. สตฺตเม ‘‘ปุน ปริยาเย’’ติ เอตฺถ ปริยายสทฺโท วารเววจโนติ อาห ‘‘ปุน วาเร’’ติ. มหคฺฆจีวรนฺติ มหคฺฆํ อาวสถจีวรนฺติ. สตฺตมํ.

๘. อฏฺมสิกฺขาปทํ

๑๐๐๘. อฏฺเม อนิสฺสชฺชิตฺวาติ เอตฺถ พฺรหฺมเทยฺเยน น อนิสฺสชฺชนํ, อถ โข ตาวกาลิกเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รกฺขนตฺถายา’’ติอาทิ.

๑๐๑๒. ปฏิชคฺคิกนฺติ รกฺขณกํ. วจีเภทนฺติ ‘‘ปฏิชคฺคาหี’’ติ วจีเภทํ. รฏฺเติ วิชิเต. ตฺหิ รนฺติ คามนิคมาทโย ติฏฺนฺติ เอตฺถาติ รฏฺนฺติ วุจฺจตีติ. อฏฺมํ.

๙. นวมสิกฺขาปทํ

๑๐๑๕. นวเม สิปฺปสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘หตฺถิสิปฺปฺจ อสฺสสิปฺปฺจ รถสิปฺปฺจ ธนุสิปฺปฺจ ถรุสิปฺปฺจา’’ติ. ตตฺถ ถรุสิปฺปนฺติ อสิกีฬนสิปฺปํ. มนฺตสทฺโทปิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘อาถพฺพณมนฺโต จ ขีลนมนฺโต จ วสีกรณมนฺโต จ โสสาปนมนฺโต จา’’ติ. ตตฺถ อาถพฺพณมนฺโตติ อาถพฺพณเวเทน วิหิโต ปรูปฆาตกโร มนฺโต. ขีลนมนฺโตติ สารทารุขีลํ มนฺเตน ชปฺปิตฺวา ปถวิยํ นิขณิตฺวา ธารณมนฺโต. วสีกรณมนฺโตติ มนฺเตน ชปฺปิตฺวา ปรสฺส อุมฺมตฺตภาวมาปนฺนกรโณ มนฺโต. โสสาปนมนฺโตติ ปรสฺส มํสโลหิตาทิโสสาปนมนฺโต. อคทปโยโคติ ภุสวิสสฺส ปโยชนํ. อาทิสทฺเทน อฺเปิ ปรูปฆาตกรเณ สิปฺเป สงฺคณฺหาติ. ยกฺขปริตฺตนฺติ ยกฺเขหิ สมนฺตโต ตาณํ. นาคมณฺฑลนฺติ สปฺปานํ ปเวสนนิวารณตฺถํ มณฺฑลพนฺธมนฺโต. อาทิสทฺเทน วิสปฏิหนนมนฺตาทโย สงฺคณฺหาตีติ. นวมํ.

๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ

๑๐๑๘. ทสเม อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. ทสมํ.

จิตฺตาคารวคฺโค ปฺจโม.

๖. อารามวคฺโค

๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

๑๐๒๕. อารามวคฺคสฺส ปเม อุปจารนฺติ อปริกฺขิตฺตสฺส อารามสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานํ อุปจารํ.

๑๐๒๗. ‘‘สีสานุโลกิกา’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ ภิกฺขุนีนเมว สีสนฺติ อาห ‘‘ภิกฺขุนีน’’นฺติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเนติ. ปมํ.

๒. ทุติยสิกฺขาปทํ

๑๐๒๘. ทุติเย อพฺภนฺตโรติ อพฺภนฺตเร ปริยาปนฺโน, ชาโต วา. ‘‘สงฺกาเมสี’’ติ อิมินา สํหรีติ เอตฺถ หรธาตุยา สงฺกมนตฺถํ ทสฺเสติ. นฺหาปิตาติ กปฺปกา. เต หิ นหาเปนฺติ โสจาเปนฺตีติ นฺหาปิตาติ วุจฺจนฺติ. นฺติ กาสาวนิวาสนนฺติ. ทุติยํ.

๓-๔. ตติย-จตุตฺถสิกฺขาปทํ

๑๐๓๖. ตติยจตุตฺเถสุ อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ตติยจตุตฺถานิ.

๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ

๑๐๔๓. ปฺจเม ‘‘กุเล มจฺฉโร’’ติ เอตฺถ มจฺฉรนํ มจฺฉโรติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ‘‘ตํ กุลํ อสฺสทฺธํ อปฺปสนฺน’’นฺติ กุลสฺส อวณฺณํ ภาสตีติ โยชนา. ‘‘ภิกฺขุนิโย ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา’’ติ ภิกฺขุนีนํ อวณฺณํ ภาสตีติ โยชนา.

๑๐๔๕. ‘‘สนฺตํเยว อาทีนว’’นฺติ สมฺพนฺธิยา สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘กุลสฺส วา ภิกฺขุนีนํ วา’’ติ อิมินา ทฺวีสุ อฺตรเมว น สมฺพนฺโธ โหติ, อถ โข ทฺวยมฺปีติ ทสฺเสตีติ. ปฺจมํ.

๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ

๑๐๔๘. ฉฏฺเ โอวาทายาติ เอตฺถ น โย วา โส วา โอวาโท โหติ, อถ โข ครุธมฺโมเยวาติ อาห ‘‘ครุธมฺมตฺถายา’’ติ. สห วสติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา สํวาโสติ วจนตฺเถน อุโปสถปวารณา สํวาโส นามาติ อาห ‘‘อุโปสถปวารณาปุจฺฉนตฺถายา’’ติ. ‘‘ปุจฺฉนตฺถายา’’ติ อิมินา ‘‘สํวาสายา’’ติ เอตฺถ อุตฺตรปทโลปภาวํ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ ภิกฺขุนิวิภงฺเค, สิกฺขาปเท วา ปาฬิยํ วาติ. ฉฏฺํ.

๗-๙. สตฺตม-อฏฺม-นวมสิกฺขาปทํ

๑๐๕๓. สตฺตมฏฺมนวเมสุ อนุตฺตานวจนํ นตฺถิ. เกวลํ ปน ‘‘อิมิสฺสาปี’’ติ ปทํ วิเสโส, อิมิสฺสาปิ ปาฬิยาติ อตฺโถติ. สตฺตมฏฺมนวมานิ.

๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ

๑๐๖๒. ทสเม ทฺเว กายา อุปริมกาโย เหฏฺิมกาโยติ. ตตฺถ กฏิโต อุทฺธํ อุปริมกาโย, เหฏฺา เหฏฺิมกาโย. ตตฺถ ‘‘ปสาเข’’ติ อิทํ เหฏฺิมกายสฺส นามนฺติ อาห ‘‘อโธกาเย’’ติ. หีติ สจฺจํ. ตโตติ อโธกายโต. อิมินา ปฺจมีพาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติ. รุกฺขสฺส สาขา ปภิชฺชิตฺวา คตา วิย อุโภ อูรู ปภิชฺชิตฺวา คตาติ โยชนา.

๑๐๖๕. ผาเลหีติ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ. เตน ‘‘โธวา’’ติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ สงฺคณฺหาติ. อาณตฺติทุกฺกฏานีติ เหฏฺา วุตฺเตสุ อฏฺสุ ทุกฺกเฏสุ วินยทุกฺกฏเมว. เสเสสูติ ภินฺทนโต เสเสสุ ผาลนาทีสูติ. ทสมํ.

อารามวคฺโค ฉฏฺโ.

๗. คพฺภินิวคฺโค

๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

๑๐๖๙. คพฺภินิวคฺคสฺส ปเม กุจฺฉึ ปวิฏฺโ สตฺโต เอติสฺสา อตฺถีติ กุจฺฉิปวิฏฺสตฺตา. ‘‘กุจฺฉิ’’นฺติปิ ปาโ. อิมินา คพฺภินีติ เอตฺถ คพฺภสทฺโท กุจฺฉิฏฺสตฺตวาจโกติ ทสฺเสติ. คพฺภสทฺโท (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๙๔๔ คาถายํ) หิ กุจฺฉิฏฺสตฺเต จ กุจฺฉิมฺหิ จ โอวรเก จ วตฺตตีติ. ปมํ.

๒. ทุติยสิกฺขาปทํ

๑๐๗๓. ทุติเย ถฺํ ปิวตีติ ปายนฺโต, ทารโก, โส เอติสฺสา อตฺถีติ ปายนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ถฺํ ปายมานิ’’นฺติ. ทุติยํ.

๓. ตติยสิกฺขาปทํ

๑๐๗๗. ตติเย นิตฺถริสฺสตีติ วฏฺฏทุกฺขโต นิตฺถริสฺสติ.

๑๐๗๙. ปาณาติปาตา เวรมณินฺติ เอตฺถ ปาณาติปาตา วิรมติ อิมายาติ เวรมณีติ อตฺเถน สิกฺขาปทํ เวรมณิ นามาติ อาห ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณิสิกฺขาปท’’นฺติ. ยํ ตํ สิกฺขาปทนฺติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ ‘‘อทินฺนาทานา เวรมณิ’’นฺติอาทีสุ สพฺเพสุ วากฺเยสุ. ปพฺพชิตาย สามเณริยาติ สมฺพนฺโธ. เอตาสูติ ฉสุ สิกฺขาสูติ. ตติยํ.

๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ

๑๐๘๔. จตุตฺเถ ‘‘วุฏฺานสมฺมุตี’’ติ ปทํ ‘‘โหตี’’ติ ปเท กตฺตา, ‘‘ทาตพฺพาเยวา’’ติ ปเท กมฺมนฺติ. จตุตฺถํ.

๕-๙. ปฺจมาทิสิกฺขาปทํ

๑๐๙๕. ปฺจมาทีสุ นวมปริโยสาเนสุ สิกฺขาปเทสุ อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ปฺจมฉฏฺสตฺตมฏฺมนวมานิ.

๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ

๑๑๑๖. ทสเม วูปกาเสยฺยาติ เอตฺถ กาสธาตุยา คตฺยตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คจฺเฉยฺยา’’ติ. ทสมํ.

คพฺภินิวคฺโค สตฺตโม.

๘. กุมาริภูตวคฺโค

๑-๒-๓. ปม-ทุติย-ตติยสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

๑๑๑๙. กุมาริภูตวคฺคสฺส ปมทุติยตติเยสุ ยา ปน ตา มหาสิกฺขมานาติ สมฺพนฺโธ. สพฺพปมา ทฺเว มหาสิกฺขมานาติ คพฺภินิวคฺเค สพฺพาสํ สิกฺขมานานํ ปมํ วุตฺตา ทฺเว มหาสิกฺขมานา. ตา ปนาติ มหาสิกฺขมานา ปน. สิกฺขมานาอิจฺเจว วตฺตพฺพาติ สมฺมุติกมฺเมสุ สามฺโต วตฺตพฺพา. ‘‘คิหิคตา’’ติ วา ‘‘กุมาริภูตา’’ติ วา น วตฺตพฺพา, วทนฺติ เจ, สมฺมุติกมฺมํ กุปฺปตีติ อธิปฺปาโย. คิหิคตายาติ เอตฺถ คิหิคตา นาม ปุริสนฺตรคตา วุจฺจติ. สา หิ ยสฺมา ปุริสสงฺขาเตน คิหินา คมิยิตฺถ, อชฺฌาจารวเสน, คิหึ วา คมิตฺถ, ตสฺมา คิหิคตาติ วุจฺจติ. อยํ สิกฺขมานาติ สมฺพนฺโธ. กุมาริภูตา นาม สามเณรา วุจฺจติ. สา หิ ยสฺมา อคิหิคตตฺตา กุมารี หุตฺวา ภูตา, กุมาริภาวํ วา ภูตา คตา, ตสฺมา กุมาริภูตาติ วุจฺจติ. ติสฺโสปีติ คิหิคตา กุมาริภูตา มหาสิกฺขมานาติ ติสฺโสปิ. สิกฺขมานาติ สิกฺขํ มาเนตีติ สิกฺขมานาติ. ปม ทุติย ตติยานิ.

๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ

๑๑๓๖. จตุตฺเถ อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. จตุตฺถํ.

๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ

ปฺจเม เอตฺถ สิกฺขาปเท ‘‘สงฺเฆน ปริจฺฉินฺทิตพฺพา’’ติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, ตสฺสาติ โยชนาติ. ปฺจมํ.

๖-๗-๘. ฉฏฺ-สตฺตม-อฏฺมสิกฺขาปทํ

ฉฏฺสตฺตมฏฺเมสุ อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ฉฏฺสตฺตมฏฺมานิ.

๙. นวมสิกฺขาปทํ

๑๑๕๘. นวเม อนฺโตติ อพฺภนฺตเร. อิมินา อาตฺยูปสคฺคสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘โสก’’นฺติอาทินา อนฺโต วาเสติ ปเวเสตีติ อาวาสา. โสกํ อาวาสา โสกาวาสาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ฆรํ ฆรสามิกา อาวิสนฺติ วิย, เอวํ อยมฺปิ โสกํ อาวิสตีติ โยชนา. อิตีติ เอวํ. นฺติ โสกํ. สฺวาสฺสาติ โส อสฺสา. โสติ โสโก. อสฺสาติ สิกฺขมานาย. อาวาโสติ อาวาโสกาโส. ‘‘เอทิสา อย’’นฺติ อิมินา ‘‘อชานนฺตี’’ติ เอตฺถ อชานนาการํ ทสฺเสตีติ. นวมํ.

๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ

๑๑๖๒. ทสเม อนาปุจฺฉาติ เอตฺถ ตฺวาปจฺจโย โลโปติ อาห ‘‘อนาปุจฺฉิตฺวา’’ติ. ทฺวิกฺขตฺตุนฺติ ทฺเว วาเร. สกินฺติ เอกวารํ.

๑๑๖๓. อปุพฺพํ สมุฏฺานสีสํ อิมสฺสาติ อปุพฺพสมุฏฺานสีสํ. ทฺวีสุปิ าเนสูติ วาจาโต จ กายวาจาโต จาติ ทฺวีสุ าเนสุปิ. อนนุชานาเปตฺวาติ มาตาปิตูหิ จ สามิเกน จ น อนุชานาเปตฺวาติ. ทสมํ.

๑๑. เอกาทสมสิกฺขาปทํ

๑๑๖๗. เอกาทสเม ตตฺถาติ ‘‘ปาริวาสิยฉนฺททาเนนา’’ติ วจเน. อฺตฺราติ อฺํ านํ.

เอกํ อชฺเฌสนฺตีติ เอกํ ภิกฺขุํ ธมฺมกถนตฺถาย นิยฺโยเชนฺติ. อฺํ ปนาติ อุโปสถิกโต อฺํ ปน.

ตตฺราติ เตสุ ภิกฺขูสุ. สุภาสุภํ นกฺขตฺตํ ปตีติ นกฺขตฺตปาโก. ทารุณนฺติ กกฺขฬํ. เตติ ภิกฺขู. ตสฺสาติ นกฺขตฺตปากสฺส ภิกฺขุสฺส. ‘‘นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺตํ, อตฺโถ พาลํ อุปจฺจคา’’ติชาตกปาฬิ (ชา. ๑.๑.๔๙). อยํ ปเนตฺถ โยชนา – นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺตํ พาลํ อตฺโถ หิตํ อุปจฺจคา อุปสมีเป อติกฺกมิตฺวา อคาติ. เอกาทสมํ.

๑๒. ทฺวาทสมสิกฺขาปทํ

๑๑๗๐. ทฺวาทสเม นปฺปโหตีติ ภิกฺขุนิโย นิวาสาเปตุํ น สกฺโกตีติ. ทฺวาทสมํ.

๑๓. เตรสมสิกฺขาปทํ

๑๑๗๕. เตรสเม เอกํ วสฺสนฺติ เอตฺถ วสฺสสทฺโท สํวจฺฉรปริยาโย, อุปโยควจนฺจ ภุมฺมตฺเถ โหตีติ อาห ‘‘เอกสฺมึ สํวจฺฉเร’’ติ. เตรสมํ.

กุมาริภูตวคฺโค อฏฺโม.

๙. ฉตฺตุปาหนวคฺโค

๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

๑๑๘๑. ฉตฺตวคฺคสฺส ปเม กทฺทมาทีนีติ จิกฺขลฺลาทีนิ. อาทิสทฺเทน อุทกาทีนิ สงฺคณฺหาติ. คจฺฉาทีนีติ ขุทฺทปาทปาทีนิ. อาทิสทฺเทน อฺานิปิ ฉตฺตํ ธาเรตุํ อสกฺกุเณยฺยานิ สมฺพาธฏฺานานิ สงฺคณฺหาตีติ. ปมํ.

๒. ทุติยสิกฺขาปทํ

๑๑๘๔. ทุติเย ยาเนนาติ ยนฺติ อิจฺฉิตฏฺานํ สุเขน คจฺฉนฺติ อเนนาติ ยานนฺติ. ทุติยํ.

๓. ตติยสิกฺขาปทํ

๑๑๙๑. ตติเย ‘‘วิปฺปกิริยึสู’’ติ กิริยาปทสฺส กตฺตุนา อวินาภาวโต กตฺตารํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘มณโย’’ติ. มณโยติ จ รตนานีติ. ตติยํ.

๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ

๑๑๙๔. จตุตฺเถ สีสูปคาทีสูติ อาทิสทฺเทน คีวูปคาทโย สงฺคณฺหาติ. ยํ ยนฺติ อลงฺการนฺติ. จตุตฺถํ.

๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ

๑๑๙๙. ปฺจเม คนฺเธน จาติ คนฺเธติ อตฺตโน วตฺถุํ สูเจติ ปกาเสตีติ คนฺโธ. วณฺณเกน จาติ วิเลปเนน จ. ตฺหิ วณฺณยติ ฉวิโสภํ ปกาเสตีติ วณฺณกนฺติ วุจฺจติ. จสทฺเทน สมาหารทฺวนฺทวากฺยํ ทีเปตีติ. ปฺจมํ.

๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ

๑๒๐๒. ฉฏฺเ อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. ฉฏฺํ.

๗. สตฺตมสิกฺขาปทํ

๑๒๐๘. สตฺตเม อุมฺมทฺทเนติ อุปฺปีฬิตฺวา มทฺทเน. สํพาหเนปีติ ปุนปฺปุนํ พาหเนปีติ. สตฺตมํ.

๘-๑๐. อฏฺมาทิสิกฺขาปทํ

๑๒๑๐. อฏฺมาทีสุ ตีสุ อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. อฏฺมนวมทสมานิ.

๑๑. เอกาทสมสิกฺขาปทํ

๑๒๑๔. เอกาทสเม อภิมุขเมวาติ อภิมุเข เอว. มุขสฺส หิ อภิ อภิมุขนฺติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ, สตฺตมิยา อํกาโร. อิมินา ปุรโตติ เอตฺถ โตปจฺจโย ภุมฺมตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. อุปจารนฺติ ทฺวาทสหตฺถูปจารนฺติ. เอกาทสมํ.

๑๒. ทฺวาทสมสิกฺขาปทํ

๑๒๑๙. ทฺวาทสเม ‘‘อโนกาสกต’’นฺติปทสฺส อยุตฺตสมาสภาวฺจ วิเสสนปรปทพาหิรสมาสภาวฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อกตโอกาส’’นฺติ. โอกาโส น กโต เยนาติ อโนกาสกโต, ภิกฺขุ, ตํ. ‘‘อนิยเมตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘อโนทิสฺสา’’ติ ปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสตีติ. ทฺวาทสมํ.

๑๓. เตรสมสิกฺขาปทํ

๑๒๒๖. เตรสเม อุปจาเรปีติ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานสงฺขาเต อุปจาเรปิ.

๑๒๒๗. ‘‘อจฺฉินฺนจีวริกายา’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ วิเสโสเยวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘สงฺกจฺจิกจีวรเมวา’’ติ. สมนฺตโต ปุริสานํ ทสฺสนํ กนฺตียติ ฉินฺทียติ เอตฺถาติ สงฺกจฺจิ, อธกฺขกอุพฺภนาภิฏฺานํ, สงฺกจฺเจ นิวสิตพฺพนฺติ สํกจฺจิกํ, ตเมว จีวรนฺติ สงฺกจฺจิกจีวรนฺติ. เตรสมํ.

ฉตฺตุปาหนวคฺโค นวโม.

สพฺพาเนว สิกฺขาปทานีติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ เตหิ อฏฺาสีติสตสิกฺขาปเทหิ, อปเนตฺวาติ สมฺพนฺโธ.

ตตฺราติ เตสุ ขุทฺทเกสุ. เอตฺถาติ ทสสุ สิกฺขาปเทสูติ.

ภิกฺขุนิวิภงฺเค ขุทฺทกวณฺณนาย

โยชนา สมตฺตา.

๕. ปาฏิเทสนียสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา

ขุทฺทกานํ อนนฺตรา ปาฏิเทสนียา นาม อฏฺ เย ธมฺมา สงฺเขเปเนว สงฺคหํ อารูฬฺหา สงฺคีติกาเรหิ, เตสํ อฏฺนฺนํ ปาฏิเทสนียนามกานํ ธมฺมานํ สงฺเขเปเนว เอสา วณฺณนา ปวตฺตเตติ โยชนา.

๑๒๒๘. ยานิ สพฺพิเตลาทีนีติ สมฺพนฺโธ. หีติ วิตฺถาโร. เอตฺถาติ อฏฺสุ ปาฏิเทสนีเยสุ. ปาฬิวินิมุตฺตเกสูติ ปาฬิโต วินิมุตฺตเกสุ. สพฺเพสูติ อขิเลสุ สพฺพิเตลาทีสูติ.

ภิกฺขุนิวิภงฺเค ปาฏิเทสนียวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.

ปนาติ ปกฺขนฺตรโชตโก. เย ธมฺมา อุทฺทิฏฺาติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ ปาฏิเทสนียานํ. ปุน เตสนฺติ เสขิยอธิกรณสมถธมฺมานํ.

นฺติ อตฺถวินิจฺฉยํ, วิทู วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยกาโร ปทสนฺธิกโร. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – เตสํ ปาฏิเทสนียานํ อนนฺตรา เย จ เสขิยา ปฺจสตฺตติ เย จ ธมฺมา, จสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ, อธิกรณวฺหยา อธิกรณสมถนามกา สตฺต เย จ ธมฺมา ภควตา อุทฺทิฏฺา, เตสํ เสขิยอธิกรณสมถธมฺมานํ โย อตฺถวินิจฺฉโย วิภงฺเค มยา วุตฺโต, ตาทิสเมว ตํ อตฺถวินิจฺฉยํ ภิกฺขุนีนํ วิภงฺเคปิ วิทู วทนฺติ ยสฺมา, ตสฺมา เตสํ ธมฺมานํ เสขิยอธิกรณสมถธมฺมานํ ยา อตฺถวณฺณนา ตตฺถ มหาวิภงฺเค วิสุํ มยา น วุตฺตา. อิมา อตฺถวณฺณนา อิธาปิ ภิกฺขุนีนํ วิภงฺเคปิ, ปิสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ, มยา น วุตฺตาเยวาติ. นกาโร ทฺวีสุ กิริยาสุ โยเชตพฺโพ.

‘‘สพฺพาสวปหํ มคฺคํ, ปุฺกมฺเมน จิมินา;

อุปฺปาเทตฺวา สสนฺตาเน, สตฺตา ปสฺสนฺตุ นิพฺพุติ’’นฺติ.

อยํ คาถา เอตรหิ โปตฺถเกสุ นตฺถิ, ฏีกาสุ ปน อตฺถิ. ตสฺมา เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา – อิมินา ปุฺกมฺเมน จ วิภงฺควณฺณนาย กเตน อิมินา ปุฺกมฺเมน จ อฺเน ปุฺกมฺเมน จ. จสทฺโท หิ อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ. สตฺตา สพฺเพ สตฺตา สพฺพาสวปหํ สพฺเพสํ อาสวานํ วิฆาตกํ มคฺคํ อรหตฺตมคฺคํ สสนฺตาเน อตฺตโน นิยกชฺฌตฺเต อุปฺปาเทตฺวา ชเนตฺวา นิพฺพุตึ ขนฺธปรินิพฺพานํ าณาโลจเนน ปสฺสนฺตูติ.

อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย

ภิกฺขุนิวิภงฺควณฺณนาย

โยชนา สมตฺตา.

ชาทิลฺฉิตนาเมน, เนกานํ วาจิโต มยา;

ภิกฺขุนีนํ วิภงฺคสฺส, สมตฺโต โยชนานโยติ.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

มหาวคฺคโยชนา

๑. มหาขนฺธกํ

๑. โพธิกถา

เอวูภโตวิภงฺคสฺส, กตฺวาน โยชนานยํ;

มหาวคฺคขนฺธกสฺส, กริสฺสํ โยชนานยํ.

อุภินฺนนฺติ อุภเยสํ. ปาติโมกฺขานนฺติ ปาติโมกฺขวิภงฺคานํ. ปาติโมกฺขคหเณน เหตฺถ เตสํ วิภงฺโคปิ คหิโต อเภเทน วา อุตฺตรปทโลปวเสน วา. ขนฺธกนฺติ ปฺตฺติสมูหํ. ขนฺธสทฺโท เหตฺถ ปฺตฺติวาจโก. วินยปฺตฺติโย วุจฺจนฺติ ‘‘ขนฺโธ’’ติ. เตสํ สมูโห ขนฺธโก. อถวา ขนฺโธติ ราสิ. ขนฺธสทฺโท หิ ราสตฺถวาจโก. วินยปฺตฺติราสิ วุจฺจติ ‘‘ขนฺโธ’’ติ. กกาโร ปกาสกวาจโก. ขนฺธานํ วินยปฺตฺติราสีนํ โก ปกาสโกติ ขนฺธโก, ตํ ขนฺธกํ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – อุภินฺนํ ปาติโมกฺขานํ สงฺคีติสมนนฺตรํ ขนฺธโกวิทา ขนฺธเกสุ กุสลา มหาเถรา ยํ ขนฺธกํ สงฺคายึสุ, ตสฺส ขนฺธกสฺส ทานิ สํวณฺณนากฺกโม ยสฺมา สมฺปตฺโต, ตสฺมา ตสฺส ขนฺธกสฺส อยํ อนุตฺตานตฺถวณฺณนา โหตีติ.

เย อตฺถาติ สมฺพนฺโธ. หิสทฺโท ปทาลงฺกาโร. เยสนฺติ ปทานํ. เตติ เต อตฺเถ. ภเวติ ภเวยฺย, ภวิตุํ สกฺกุเณยฺยาติ อตฺโถ. เตสนฺติ อตฺถานํ. กินฺติ กึ ปโยชนํ. เตติ อตฺเถ, าตุนฺติ สมฺพนฺโธ. อถวา เตติ อตฺถา, อวณฺณิตาติ สมฺพนฺโธ. เตสํเยวาติ อตฺถานเมว. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ปทภาชนีเย เยสํ ปทานํ เย อตฺถา ภควตา ปกาสิตา, เตสํ ปทานนฺติ ปาเสโส, เต อตฺเถ ปุน วเทยฺยาม เจ, กทา ปริโยสานํ สํวณฺณนาย ปรินิฏฺานํ ภเว, น ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโย. เย เจว อตฺถา อุตฺตานา, เตสํ สํวณฺณนาย กึ ปโยชนํ, น ปโยชนนฺติ อธิปฺปาโย. อธิปฺปายานุสนฺธีหิ จ อธิปฺปาเยน จ อนุสนฺธินา จ พฺยฺชเนน จ เย ปน อตฺถา อนุตฺตานา, เต อตฺเถ, อตฺถา วา อวณฺณิตา ยสฺมา าตุํ น สกฺกา, ตสฺมา เตสํเยว อตฺถานํ อยํ สํวณฺณนานโย โหตีติ. อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถ.

. ‘‘เตน…เป… เวรฺชาย’’นฺติอาทีสุ (ปารา. ๑) กรณวจเน วิเสสการณมตฺถิ วิย, ‘‘เตน…เป… ปมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ เอตฺถ กิฺจาปิ นตฺถีติ โยชนา. อสทิโสปมายํ. กิฺจาปิสทฺโท ครหตฺถโชตโก, ปน-สทฺโท สมฺภาวนตฺถโชตโก. ‘‘กรณวจเนเนวา’’ติ เอตฺถ เอวกาเรน อุปโยควจนํ วา ภุมฺมวจนํ วา นิวาเรติ. อภิลาโปติ อภิมุขํ อตฺถํ ลปตีติ อภิลาโป, สทฺโท. อาทิโตติ เวรฺชกณฺฑโต. เอตนฺติ ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา อุรุเวลาย’’นฺติอาทิวจนํ. ‘‘อฺเสุปี’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อิโต ปเรสู’’ติ.

ยทิ วิเสสการณํ นตฺถิ, กึ ปเนตสฺส วจเน ปโยชนนฺติ โจเทนฺโต อาห ‘‘กึ ปเนตสฺสา’’ติอาทิ. เอตสฺสาติ ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา อุรุเวลาย’’นฺติอาทิวจนสฺส. นิทานทสฺสนํ ปโยชนํ นามาติ โยชนา. ตเมวตฺถํ วิภาเวตุมาห ‘‘ยา หี’’ติอาทิ. ยา ปพฺพชฺชา เจว ยา อุปสมฺปทา จ ภควโต อนุฺาตาติ โยชนา. ยานิ จ อนุฺาตานีติ สมฺพนฺโธ. ตานีติ ปพฺพชฺชาทีนิ. อภิสมฺโพธินฺติ อรหตฺตมคฺคาณปทฏฺานํ สพฺพฺุตฺาณฺจ สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานํ อรหตฺตมคฺคาณฺจ. โพธิมหามณฺเฑติ มหนฺตานํ มคฺคาณสพฺพฺุตฺาณานํ ปสนฺนฏฺาเน โพธิรุกฺขมูเลติ อตฺโถ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ.

ตตฺถาติ ยํ ‘‘เตน สมเยน อุรุเวลาย’’นฺติอาทิวจนํ วุตฺตํ, ตตฺถ. อุรุเวลายนฺติ เอตฺถ อุรุสทฺโท มหนฺตปริยาโยติ อาห ‘‘มหาเวลาย’’นฺติ. ‘‘วาลิกราสิมฺหี’’ติ อิมินา เวลาสทฺทสฺส ราสตฺถํ ทสฺเสติ, กาลสีมาทโย นิวตฺเตติ. ยทิ ปน ‘‘อุรู’’ติ วาลิกาย นามํ, ‘‘เวลา’’ติ มริยาทาย, เอวฺหิ สติ นนุ อุรุยา เวลาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ อาห ‘‘เวลาติกฺกมนเหตุ อาหฏา อุรุ อุรุเวลา’’ติ. อิมินา เวลาย อติกฺกโม เวลา อุตฺตรปทโลปวเสน, เวลาย อาหฏา อุรุ อุรุเวลา ปทวิปริยายวเสนาติ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ ‘‘อุรุเวลาย’’นฺติปเท. ตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘อตีเต กิรา’’ติอาทิ. อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปพฺพชิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตาปสปพฺพชฺชนฺติ อิสิปพฺพชฺชํ, น สมณปพฺพชฺชํ. กติกวตฺตนฺติ กรณํ กตํ, กเตน ปวตฺตํ กติกํ, ตเมว วตฺตํ กติกวตฺตํ. อกํสุ กิราติ สมฺพนฺโธ. โยติ โย โกจิ. อฺโติ อตฺตนา อปโร. โส อากิรตูติ สมฺพนฺโธ. ปตฺตปุเฏนาติ ปณฺเณน กเตน ปุเฏน. ตโตติ กติกวตฺตกรณโต. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปเทเส. ตโตติ มหาวาลิกราสิชนนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. นนฺติ ตํ ปเทสํ. นฺติ มหาวาลิกราสึ.

‘‘โพธิรุกฺขมูเล’’ติ เอตฺถ อสฺสตฺถรุกฺขสฺส อุปจารวเสน โพธีติ นามลภนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณ’’นฺติอาทิ. อิมินา จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌตีติ โพธีติ วจนตฺเถน จตูสุ มคฺเคสุ าณํ โพธิ นามาติ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ โพธิมฺหิ, โพธิยํ วา. สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ. รุกฺโขปีติ ปิสทฺเทน น มคฺคาณเมวาติ ทสฺเสติ. มูเลติ อาสนฺเน. ปมาภิสมฺพุทฺโธติ อนุนาสิกโลปวเสน สนฺธีติ อาห ‘‘ปมํ อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ. ‘‘หุตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘ปม’’นฺติปทสฺส ภาวนปุํสกํ ทสฺเสติ. สพฺพปมํเยวาติ สพฺเพสํ ชนานํ ปมเมว อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เอโก เอว ปลฺลงฺโก เอกปลฺลงฺโกติ อวธารณสมาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอเกเนว ปลฺลงฺเกนา’’ติ. ‘‘สกึ…เป… อาภุชิเตนา’’ติ อิมินา อวธารณผลํ ทสฺเสติ. ปลฺลงฺโกติ จ อูรุพทฺธาสนํ. วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทีติ เอตฺถ ตทงฺคาทีสุ (ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๑๐๔) ปฺจสุ วิมุตฺตีสุ ปฏิปฺปสฺสทฺธิสงฺขาตา ผลสมาปตฺติ เอวาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ผลสมาปตฺติสุข’’นฺติ. ผลสมาปตฺตีติ อรหตฺตผลสมาปตฺติ. สา หิ วิรุทฺเธหิ อุปกฺกิเลเสหิ มุจฺจิตฏฺเน วิมุตฺตีติ วุจฺจติ, ตาย สมฺปยุตฺตํ สุขํ วิมุตฺติสุขํ, จตุตฺถชฺฌานิกํ อรหตฺตผลสมาปตฺติสุขํ. อถวา ตาย ชาตํ สุขํ วิมุตฺติสุขํ, สกลกิเลสทุกฺขูปสมสุขํ. ‘‘ปฏิสํเวทยมาโน’’ติอิมินา ‘‘ปฏิสํเวที’’ติ เอตฺถ ณีปจฺจยสฺส กตฺตุตฺถํ ทสฺเสติ. ปุนปฺปุนํ สุฏฺุ วทติ อนุภวตีติ ปฏิสํเวที. ปฏิสํเวที หุตฺวา นิสีทีติ สมฺพนฺโธ.

ปจฺจยาการนฺติ อวิชฺชาทิปจฺจยานํ อุปฺปาทาการํ. กสฺมา ปจฺจยากาโร ปฏิจฺจสมุปฺปาโท นามาติ อาห ‘‘ปจฺจยากาโร หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ‘‘อฺมฺ’’นฺติอิมินา ‘‘ปฏิจฺจา’’ติปทสฺส กมฺมํ ทสฺเสติ, ‘‘สหิเต’’ติอิมินา สํสทฺทสฺสตฺถํ. ‘‘ธมฺเม’’ติอิมินา ตสฺส สรูปํ. เอตฺถาติ อิมิสฺสํ วินยฏฺกถายํ. ตตฺถาติ ‘‘อนุโลมปฏิโลม’’นฺติปเท, อนุโลมปฏิโลเมสุ วา. สฺเวว ปจฺจยากาโร วุจฺจตีติ โยชนา. ‘‘อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจกรณโต’’ติอิมินา อนุโลมสทฺทสฺส สภาวตฺถํ ทสฺเสติ. สฺเววาติ ปจฺจยากาโร เอว. ตํ กิจฺจนฺติ อตฺตนา กตฺตพฺพํ ตํ กิจฺจํ. ตสฺส อกรณโตติ อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส อกรณโต. อิมินา ปฏิโลมสทฺทสฺส สภาวตฺถํ ทสฺเสติ. ปุริมนเยเนวาติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา ปุริมนเยเนว. วาติ อถวา. ปวตฺติยาติ สํสารปวตฺติยา. อนุโลโมติ อนุกูโล, อนุรูโป วา. อิตโรติ ‘‘อวิชฺชายตฺเววา’’ติอาทินา วุตฺโต ปจฺจยากาโร. ตสฺสาติ ปวตฺติยา. ปฏิโลโมติ ปฏิวิรุทฺโธ, เอตฺถาติ ‘‘อนุโลมปฏิโลม’’นฺติปเท. อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ เอตฺถ อตฺโถ เอวาติ สมฺภวโต ตสฺส ผลํ วา ‘‘สทฺทนฺตรตฺถาโปหเนน สทฺโท อตฺถํ วทตี’’ติ วจนโต (อุทา. อฏฺ. ๑; ที. นิ. ฏี. ๑.๑; ม. นิ. ฏี. ๑.มุลปริยายสุตฺตวณฺณนา; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.โอฆตรยสุตฺตวณฺณนา; อ. นิ. ฏี. ๑.๑.รุปาทิวคฺควณฺณนา) สทฺทนฺตรตฺถาโปหนํ วา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาทิโต ปนา’’ติอาทิ. ยาวสทฺโท อวธิวจโน. ยาว อนฺตํ ปาเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อิโตติ อิเมหิ วุตฺเตหิ ทฺวีหิ อตฺเถหิ. ‘‘มนสากาสี’’ติ เอตฺถ อิการโลปวเสน สนฺธีติ อาห ‘‘มนสิ อกาสี’’ติ. ตตฺถาติ ‘‘มนสากาสี’’ติปเท. ยถาติ เยนากาเรน. อิทนฺติ อิมํ อาการํ. ตตฺถาติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทิปาเ อวยวตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. สมาสมชฺเฌ ตสทฺเทน ปุพฺพปทสฺเสว ลิงฺควจนานิ คเหตพฺพานีติ อาห ‘‘อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จา’’ติ. วากฺเย ปน ตสทฺเทน ปรปทสฺเสว ลิงฺควจนานิ คเหตพฺพานิ. ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา’’ติปทํ ‘‘สมฺภวนฺตี’’ติปเทน สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตี’’ติ. สพฺพปเทสูติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติอาทีสุ สพฺเพสุ ปเทสุ.

ยถา ปนาติ เยนากาเรน ปน. อิทนฺติ อิมํ อาการํ. ตตฺถาติ ‘‘อวิชฺชาย…เป… นิโรโธ’’ติอาทิวากฺเย. อวิชฺชายตฺเววาติ เอตฺถ ‘‘ภทฺทิโยตฺเววา’’ติอาทีสุ วิย ‘‘ภทฺทิโย อิติ เอวา’’ติ ปทจฺเฉโท กตฺตพฺโพ, น เอวํ ‘‘อวิชฺชาย อิติ เอวา’’ติ, อถ โข ‘‘อวิชฺชาย ตุ เอวา’’ติ กาตพฺโพติ อาห ‘‘อวิชฺชาย ตุ เอวา’’ติ. ‘‘ป อติโมกฺขํ อติปโมกฺข’’นฺติอาทีสุ (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) วิย อุปสคฺคพฺยตฺตเยน วุตฺตํ, เอวมิธ นิปาตพฺยตฺตเยน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ เอวสทฺเทน สตฺตชีวาทโย นิวตฺเตติ. ตุสทฺโท ปกฺขนฺตรตฺถโชตโก. อนุโลมปกฺขโต ปฏิโลมสงฺขาตํ ปกฺขนฺตรํ มนสากาสีติ อตฺโถ. อเสสวิราคนิโรธสทฺโท อยุตฺตสมาโส, อุตฺตรปเทน จ ตติยาสมาโสติ อาห ‘‘วิราคสงฺขาเตน มคฺเคน อเสสนิโรธา’’ติ. ตตฺถ อเสสสทฺทํ วิราคสทฺเทน สมฺพนฺธมกตฺวา นิโรธสทฺเทน สมฺพนฺธํ กตฺวา อตฺถสฺส คหณํ อยุตฺตสมาโส นาม. ‘‘มคฺเคนา’’ติอิมินา วิราคสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. มคฺโค หิ วิรชฺชนฏฺเน วิราโคติ วุจฺจติ. สงฺขารนิโรโธติ เอตฺถ มคฺเคน นิโรธตฺตา อนุปฺปาทนิโรโธ โหตีติ อาห ‘‘สงฺขารานํ อนุปฺปาทนิโรโธ โหตี’’ติ. อนุปฺปาทนิโรโธติ จ อนุปฺปาเทน นิโรโธ สมุจฺเฉทวเสน นิรุทฺธตฺตา. เอวนฺติ ยถา อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ, เอวํ ตถาติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ‘‘เอวเมตสฺสา’’ติอาทิวจเน. เกวลสทฺโท สกลปริยาโยติ อาห ‘‘สกลสฺสา’’ติ, อนวเสสสฺสาติ อตฺโถ. อถวา สตฺตชีวาทีหิ อมิสฺสิตตฺตา อมิสฺสตฺโถติ อาห ‘‘สุทฺธสฺส วา’’ติ. ‘‘สตฺตวิรหิตสฺสา’’ติ อิมินา สุทฺธภาวํ ทสฺเสติ. ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ เอตฺถ ขนฺธสทฺโท ราสตฺถวาจโกติ อาห ‘‘ทุกฺขราสิสฺสา’’ติ.

เอตมตฺถํ วิทิตฺวาติ เอตฺถ เอตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ยฺวาย’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อวิชฺชาทิวเสน…เป… นิโรโธ โหตี’’ติ ยฺวายํ อตฺโถ วุตฺโตติ โยชนา. สมุทโย จ โหตีติ สมฺพนฺโธ. วิทิตเวลายนฺติ ปากฏเวลายํ ปสิทฺธกาเลติ อตฺโถ. อิมํ อุทานนฺติ เอตฺถ อิมสทฺโท วุจฺจมานาเปกฺโข. ตสฺมึ อตฺเถ วิทิเต สตีติ โยชนา. ปชานนตายาติ ปกาเรน ชานนภาวสฺส. โสมนสฺสยุตฺตาณสมุฏฺานนฺติ โสมนสฺเสน เอกุปฺปาทาทิวเสน ยุตฺเตน าเณน สมุฏฺานํ, ยุตฺตํ วา าณสงฺขาตํ สมุฏฺานํ อุทานนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อุทานนฺติ เกนฏฺเน อุทานํ? อุทานฏฺเน, โมทนฏฺเน, กีฬนฏฺเน จาติ อตฺโถ. กิมิทํ อุทานํ นาม? ปีติเวคสมุฏฺาปิโต อุทาหาโร. ยถา (อุทา. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา) หิ ยํ เตลาทิมินิตพฺพวตฺถุ มานํ คเหตุํ น สกฺโกติ วิสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘อวเสโก’’ติ วุจฺจติ. ยฺจ ชลํ ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘โอโฆ’’ติ วุจฺจติ. เอวเมวํ ยํ ปีติเวคสมุฏฺาปิตํ วิตกฺกวิปฺผารํ หทยํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ, โส อธิโก หุตฺวา อนฺโต อสณฺหิตฺวา วจีทฺวาเรน นิกฺขมนฺโต ปฏิคฺคาหกนิรเปกฺโข อุทาหารวิเสโส ‘‘อุทาน’’นฺติ วุจฺจติ. ‘‘อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสี’’ติ อิมินา อุทธาตุสฺส อุทาหารตฺถํ ทสฺเสติ.

ตสฺสาติ อุทานสฺส อตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ยทาติ เอตฺถ ทาปจฺจยสฺส อตฺถวากฺยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมึ กาเล’’ติ. หเวติ ‘‘พฺยตฺต’’นฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ นิปาโต. พฺยตฺตํ ปากฏนฺติ หิ อตฺโถ. ปาตุภวนฺตีติ เอตฺถ ปาตุนิปาตสฺส อตฺถสฺส ‘‘หเว’’ติ นิปาเตน วุตฺตตฺตา ภูธาตุสฺเสว อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ. อนุโลม ปฏิโลม ปจฺจยาการ ปฏิเวธสาธกาติ อนุโลมโต จ ปฏิโลมโต จ ปจฺจยาการสฺส ปฏิวิชฺฌนสฺส สาธกา. โพธิปกฺขิยธมฺมาติ โพธิยา มคฺคาณสฺส ปกฺเข ภวา สตฺตตึส ธมฺมา. อถวา ปาตุนิปาเตน สห ‘‘ภวนฺตี’’ติปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปกาสนฺตี’’ติ. อิมสฺมึ นเย หเวสทฺโท เอกํสตฺถวาจโก. หเว เอกํเสนาติ หิ อตฺโถ. อภิสมยวเสนาติ มคฺคาณวเสน. มคฺคาณฺหิ ยสฺมา อภิมุขํ จตฺตาริ สจฺจานิ สเมจฺจ อยติ ชานาติ, ตสฺมา อภิสมโยติ วุจฺจติ.

‘‘กิเลสสนฺตาปนฏฺเนา’’ติ อิมินา อาภุโส กิเลเส ตาเปตีติ อาตาโปติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. น วีริยสามฺํ โหติ, อถ โข สมฺมปฺปธานวีริยเมวาติ อาห ‘‘สมฺมปฺปธานวีริยวโต’’ติ. อิมินา อาตาปีติ เอตฺถ อีปจฺจยสฺส วนฺตุอตฺถํ ทสฺเสติ. อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขเณน จาติ กสิณาทิอารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌานสภาเวน อฏฺสมาปตฺติสงฺขาเตน ฌาเนน จ. ลกฺขณูปนิชฺฌานลกฺขเณน จาติ อนิจฺจาทิลกฺขณํ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌานสภาเวน วิปสฺสนามคฺคผลสงฺขาเตน ฌาเนน จ. ‘‘พาหิตปาปสฺสา’’ติ อิมินา พาหิโต อโณ ปาโป อเนนาติ พฺราหฺมโณติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อณสทฺโท หิ ปาปปริยาโย. ‘‘ขีณาสวสฺสา’’ติ อิมินา ตสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อถสฺสาติ อถ อสฺส, ตสฺมึ กาเล พฺราหฺมณสฺสาติ อตฺโถ. ยา เอตา กงฺขา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘โก นุ โข…เป… อโวจา’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๑๒) นเยน จ ตถา ‘‘กตมํ นุ โข…เป… อโวจา’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๓๕) นเยน จ ปจฺจยากาเร วุตฺตาติ โยชนา. โน กลฺโล ปฺโหติ อยุตฺโต ปฺโห, ทุปฺปฺโห เอโสติ อตฺโถ. ตถาติ เอวํ, ตโต อฺถา วา. ยา จ โสฬส กงฺขา (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) อาคตาติ สมฺพนฺโธ. อปฏิวิทฺธตฺตา กงฺขาติ โยชนา. โสฬส กงฺขาติ อตีตวิสยา ปฺจ, อนาคตวิสยา ปฺจ, ปจฺจุปฺปนฺนวิสยา ฉาติ โสฬสวิธา กงฺขา. วปยนฺตีติ วิ อปยนฺติ, อิการโลเปนายํ สนฺธิ. วิตฺยูปสคฺโค ธาตฺวตฺถานุวตฺตโก, อปยนฺติ – สทฺโท อปคมนตฺโถติ อาห ‘‘อปคจฺฉนฺตี’’ติ. ‘‘นิรุชฺฌนฺตี’’ติอิมินา อปคมนตฺถเมว ปริยายนฺตเรน ทีเปติ. ‘‘กสฺมา’’ติ อิมินา ‘‘ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺม’’นฺติ วากฺยสฺส ปุพฺพวากฺยการณภาวํ ทสฺเสติ. สเหตุธมฺมนฺติ เอตฺถ สห อวิชฺชาทิเหตุนาติ สเหตุ, สงฺขาราทิโก ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม. สเหตุ จ โส ธมฺโม จาติ สเหตุธมฺโมติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อวิชฺชาทิเกนา’’ติอาทิ. ‘‘ปฏิวิชฺฌตี’’ติ อิมินา ปชานา ตีติ เอตฺถ าธาตุยา อวโพธนตฺถํ ทสฺเสติ, มารณโตสนาทิเก อตฺเถ นิวตฺเตติ. อิตีติ ตสฺมา, วปยนฺตีติ โยชนา.

. ปจฺจยกฺขยสฺสาติ ปจฺจยานํ ขยฏฺานสฺส อสงฺขตสฺสาติ โยชนา. ตตฺราติ ทุติยอุทาเน. ขียนฺติ ปจฺจยา เอตฺถาติ ขยํ, นิพฺพานนฺติ อาห ‘‘ปจฺจยานํ ขยสงฺขาตํ นิพฺพาน’’นฺติ. ‘‘อฺาสี’’ติ อิมินา อเวทีติ เอตฺถ วิทธาตุยา าณตฺถํ ทสฺเสติ, อนุภวนลาภาทิเก นิวตฺเตติ. ตสฺมา วปยนฺตีติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตปฺปการาติ ปมอุทาเน วุตฺตสทิสา. ธมฺมาติ โพธิปกฺขิยธมฺมา, จตุอริยสจฺจธมฺมา วา.

. อิมํ อุทานํ อุทาเนสีติ สมฺพนฺโธ. เยน มคฺเคน วิทิโตติ โยชนา. ตตฺราติ ตติยอุทาเน. โส พฺราหฺมโณ ติฏฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตหิ อุปฺปนฺเนหิ โพธิปกฺขิยธมฺเมหิ วา ยสฺส อริยมคฺคสฺส จตุสจฺจธมฺมา ปาตุภูตา, เตน อริยมคฺเคน วา วิธูปยนฺติ โยชนา. วุตฺตปฺปการนฺติ สุตฺตนิปาเต วุตฺตปฺปการํ. มารเสนนฺติ กามาทิกํ ทสวิธํ มารเสนํ. ‘‘วิธเมนฺโต’’ติอิมินา วิธูปยนฺติ เอตฺถ ธูปธาตุยา วิธมนตฺถํ ทสฺเสติ, ลิมฺปนตฺถาทโย นิวตฺเตติ. ‘‘วิทฺธํ เสนฺโต’’ติอิมินา วิธเมนฺโตติ เอตฺถ ธมุธาตุยา ธํสนตฺถํ ทสฺเสติ, สทฺทตฺถาทโย นิวตฺเตติ. ‘‘สูริโยว โอภาสย’’นฺติปทสฺส ‘‘สูริโย อิวา’’ติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. สูริโยติ อาทิจฺโจ. โส หิ ยสฺมา ปมกปฺปิกานํ สูรํ ชเนติ, ตสฺมา สูริโยติ วุจฺจติ. อพฺภุคฺคโตติ อภิมุขํ อุทฺธํ อากาสํ คโต, อพฺภํ วา อากาสํ อุคฺคโต. อพฺภสทฺโท หิ อากาสปริยาโย. อากาโส หิ ยสฺมา อาภุโส ภาติ ทิปฺปติ, ตสฺมา ‘‘อพฺภ’’นฺติ วุจฺจติ. อยํ ปเนตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา สูริโย โอภาสยนฺโต ติฏฺติ, เอวํ พฺราหฺมโณ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต. ยถา สูริโย อนฺธการํ วิธเมนฺโต ติฏฺติ, เอวํ พฺราหฺมโณ มารเสนมฺปิ วิธูปยนฺโตติ.

เอตฺถาติ เอเตสุ ตีสุ อุทาเนสุ. ปมํ อุทานํ อุปฺปนฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. อิมิสฺสา ขนฺธกปาฬิยา อุทานปาฬึ สํสนฺทนฺโต อาห ‘‘อุทาเน ปนา’’ติอาทิ. อุทาเน ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. นฺติ อุทาเน วุตฺตวจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อจฺจเยนาติ อติกฺกเมน, ตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ตทา หี’’ติอาทิ. ตทาติ ‘‘สฺเว อาสนา วุฏฺหิสฺสามี’’ติ รตฺตึ อุปฺปาทิตมนสิการกาเล. ภควา มนสากาสีติ สมฺพนฺโธ. ปุริมา ทฺเว อุทานคาถา อานุภาวทีปิกา โหนฺตีติ โยชนา. ตสฺสาติ ปจฺจยาการปชานนปจฺจยกฺขยาธิคมสฺส. เอเกกเมวาติ อนุโลมปฏิโลเมสุ เอเกกเมว. ปมยามฺจาติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, นิรนฺตรํ ปมยามกาลนฺติ อตฺโถ. อิธ ปนาติ อิมสฺมึ ขนฺธเก ปน. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ภควา หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ภควา อุทาเนสีติ สมฺพนฺโธ. วิสาขปุณฺณมายาติ วิสาขาย ยุตฺตาย ปุณฺณมาย. ‘‘อรุโณ อุคฺคมิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพสมเยติ สมฺพนฺโธ. สพฺพฺุตนฺติ สพฺพฺุภาวํ, อนาวรณาณนฺติ อตฺโถ. ตโตติ อรุณุคฺคมนโต. ตํ ทิวสนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, ตสฺมึ ทิวเสติ หิ อตฺโถ. อจฺจนฺตสํโยเค วา, ตํ ทิวสํ กาลนฺติ หิ อตฺโถ. เอวํ มนสิ กตฺวาติ ยถา ตํ ทิวสํ อนุโลมปฏิโลมํ มนสากาสิ, เอวํ มนสิ กตฺวาติ อตฺโถ. อิตีติ เอวํ. ‘‘โพธิรุกฺขมูเล…เป… นิสีที’’ติ เอวํ วุตฺตํ ตํ สตฺตาหนฺติ โยชนา. ตตฺเถวาติ โพธิรุกฺขมูเลเยว.

๒. อชปาลกถา

. น ภควาติ เอตฺถ นกาโร ‘‘อุปสงฺกมี’’ติ ปเทน โยเชตพฺโพ, น อุปสงฺขมีติ หิ อตฺโถ. ตมฺหา สมาธิมฺหาติ ตโต อรหตฺตผลสมาปตฺติสมาธิโต. อนนฺตรเมว อนุปสงฺกมนํ อุปมาย อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ. อิจฺเจวํ วุตฺตํ น โหตีติ โยชนา. อิทนฺติ อิทํ อตฺถชาตํ. เอตฺถาติ ‘‘ภุตฺวา สยตี’’ติ วากฺเย. เอวนฺติ อุปเมยฺยโชตโก. อิธาปีติ อิมิสฺสํ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิปาฬิยมฺปิ. อิทนฺติ อยมตฺโถ ทีปิโต โหตีติ โยชนา. เอตฺถาติ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิปาเ.

อปรานิปีติ ปลฺลงฺกสตฺตาหโต อฺานิปิ. ตตฺราติ ‘‘อปรานิปี’’ติอาทิวจเน. ภควติ นิสินฺเน สตีติ โยชนา. กิรสทฺโท วิตฺถารโชตโก. กึ นุ โขติ ปริวิตกฺกนตฺเถ นิปาโต. เอกจฺจานนฺติ อปฺเปสกฺขานํ เอกจฺจานํ. ตาสนฺติ เทวตานํ. พลาธิคมฏฺานนฺติ พเลน เตชสา อธิคมฏฺานํ. อนิมิเสหีติ อุมฺมิเสหิ. สตฺตาหนฺติ กมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ, อจฺจนฺตสํโยเค วา. เอวฺหิ สติ ‘‘กาล’’นฺติ กมฺมํ เวทิตพฺพํ. ตํ านนฺติ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ โอโลกิยมานฏฺานํ. อถาติ อนิมิสสตฺตาหสฺส อนนฺตเร. รตนจงฺกเมติ รตนมเย จงฺกเม. ตํ านนฺติ จงฺกมฏฺานํ. ตโตติ จงฺกมสตฺตาหโต. รตนฆรนฺติ รตนมยํ เคหํ. ตตฺถาติ รตนฆเร อภิธมฺมปิฏกํ วิจินนฺโตติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ รตนฆเร, อภิธมฺมปิฏเก วา, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํ. ตํ านนฺติ อภิธมฺมปิฏกวิจินนฏฺานํ.

เอวนฺติอาทิ ปุพฺพวจนสฺส นิคมวเสน ปจฺฉิมวจนสฺส อนุสนฺธินิทสฺสนํ. เตนาติ อชปาลานํ นิสีทนการเณน. อสฺสาติ นิคฺโรธสฺส. ‘‘อชปาลนิคฺโรโธตฺเวว นาม’’นฺติ อิมินา อุปจารวเสน นามลภนํ ทสฺเสติ. อชปา พฺราหฺมณา ลนฺติ นิวาสํ คณฺหนฺติ เอตฺถาติ อชปาโล, อุณฺหกาเล วา อนฺโตปวิฏฺเ อเช อตฺตโน ฉายาย ปาเลตีติ อชปาโล, อชปาโล จ โส นิคฺโรโธ เจติ อชปาลนิคฺโรโธติ วจนตฺถานิปิ ปกรณนฺตเรสุ (อุทา. อฏฺ. ๔) ทสฺสิตานิ. ตตฺราปีติ อชปาลนิคฺโรเธปิ. โพธิโตติ โพธิรุกฺขโต. เอตฺถาติ อชปาลนิคฺโรเธ. ภควติ นิสินฺเนติ โยชนา. ตตฺถาติ ‘‘อถ โข อฺตโร’’ติอาทิวจเน. โสติ พฺราหฺมโณ. ทิฏฺมงฺคลิโก นามาติ ทิฏฺสุตมุตสงฺขาเตสุ ตีสุ มงฺคลิเกสุ ทิฏฺมงฺคลิโก นาม กิราติ อตฺโถ. ‘‘มานวเสน…เป… วุจฺจตี’’ติ อิมินา ‘‘หุํหุ’’นฺติ กโรตีติ หุํหุงฺโก, หุํหุงฺโก ชาติ สภาโว อิมสฺสาติ หุํหุงฺกชาติโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.

เตนาติ พฺราหฺมเณน. สิขาปฺปตฺตนฺติ อคฺคปฺปตฺตํ. ตสฺสาติ อุทานสฺส. โยติ ปุคฺคโล, ปฏิชานาตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘น ทิฏฺมงฺคลิกตายา’’ติ อิมินา อวธารณผลํ ทสฺเสติ. ‘‘พาหิตปาปธมฺมตฺตา’’ติ อิมินา พาหิโต ปาโป ธมฺโม อเนนาติ พาหิตปาปธมฺโมติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘หุํหุงฺการปหาเนนา’’ติ อิมินา นตฺถิ หุํหุงฺกาโร อิมสฺสาติ นิหุํหุงฺโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ราคาทิกสาวาภาเวนาติ อิมินา นตฺถิ ราคาทิกสาโว อิมสฺสาติ นิกฺกสาโวติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ภาวนานุโยคยุตฺตจิตฺตตายา’’ติ อิมินา ยตํ อนุยุตฺตํ อตฺตํ จิตฺตํ อิมสฺสาติ ยตตฺโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ หิ ยตสทฺโท วีริยวาจโก, ยตธาตุยา นิปฺผนฺโน, อตฺตสทฺโท จิตฺตปริยาโย. ยตสทฺทสฺส ยมุธาตุยา จ นิปฺผนฺนภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สีลสํวเรน วา’’ติอาทิ. ‘‘สฺตจิตฺตตายา’’ติ อิมินา ยมติ สํยมตีติ ยตํ, ยตํ อตฺตํ จิตฺตํ อิมสฺสาติ ยตตฺโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สจฺจานิ วิทนฺติ ชานนฺตีติ เวทานีติ วจนตฺเถน มคฺคาณานิ เวทานิ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุมคฺคาณสงฺขาเตหิ เวเทหี’’ติ. ‘‘จตุมคฺคาณสงฺขาตาน’’นฺติ วิภตฺติปริณามํ กตฺวา ‘‘เวทาน’’นฺติปเทน โยเชตพฺโพ. อนฺตนฺติ นิพฺพานํ. ตฺหิ ยสฺมา สงฺขารานํ อวสาเน ชาตํ, ตสฺมา อนฺตนฺติ วุจฺจติ. ปุน อนฺตนฺติ อรหตฺตผลํ. ตฺหิ ยสฺมา มคฺคสฺส ปริโยสาเน ปวตฺตํ, ตสฺมา อนฺตนฺติ วุจฺจติ. ‘‘มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส วุสิตตฺตา’’ติ อิมินา วุสิตํ มคฺคสงฺขาตํ พฺรหฺมจริยํ อเนนาติ วุสิตพฺรหฺมจริโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ธมฺเมน พฺรหฺมวาทํ วเทยฺยาติ วุตฺตวจนสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พฺราหฺมโณ อหนฺติ เอตํ วาทํ ธมฺเมน วเทยฺยา’’ติ. ธมฺเมนาติ ภูเตน สภาเวน. โลเกติ เอตฺถ สตฺตโลโกวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘สกเล โลกสนฺนิวาเส’’ติ.

๓. มุจลินฺทกถา

. อกาลเมโฆติ เอตฺถ วปฺปาทิกาลสฺส อภาวา น อกาโล โหติ, อถ โข วสฺสกาเล อสมฺปตฺตตฺตา อกาโลติ อาห ‘‘อสมฺปตฺเต วสฺสกาเล’’ติ. ‘‘อุปฺปนฺนเมโฆ’’ติ อิมินา อกาเล อุปฺปนฺโน เมโฆ อกาลเมโฆติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเสติ เชฏฺมูลมาเส. ตสฺมินฺติ เมเฆ. สีตวาตทุทฺทินีติ เอตฺถ สีเตน วาเตน ทูสิตํ ทินํ อิมิสฺสา วฏฺฏลิกายาติ สีตวาตทุทฺทินีติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สา จ ปนา’’ติอาทิ. สา จ ปน สตฺตาหวฏฺฏลิกา สีตวาตทุทฺทินี นาม อโหสีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สมีเป โปกฺขรณิยา นิพฺพตฺโต’’ติ อิมินา มุจลินฺทสฺส สมีเป นิพฺพตฺโต มุจลินฺโทติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. มุจลินฺโทติ จ นิจุโล. โส นีโปติ จ ปิยโกติ จ วุจฺจติ. นาคสฺส โภโค เอโกปิ สตฺตาภุชตฺตา ‘‘โภเคหี’’ติ พหุวจนวเสน วุตฺตํ. ตสฺมินฺติ นาคราเช ิเต สตีติ โยชนา. ตสฺสาติ นาคราชสฺส. ตสฺมาติ ยสฺมา ภณฺฑาคารคพฺภปมาณํ อโหสิ, ตสฺมา. านสฺส การณํ ปริทีเปติ อเนนาติ านการณปริทีปนํ ‘‘มา ภควนฺตํ สีต’’นฺติอาทิวจนํ. โสติ นาคราชา. หีติ สจฺจํ. ปาฬิยํ ‘‘พาธยิตฺถา’’ติ กิริยาปทํ อชฺฌาหริตพฺพนฺติ อาห ‘‘มา สีตํ ภควนฺตํ พาธยิตฺถา’’ติ. ตตฺถาติ ‘‘มา ภควนฺตํ สีต’’นฺติอาทิวจเน. สตฺตาหวฏฺฏลิกาย สตีติ สมฺพนฺโธ. ตมฺปีติ อุณฺหมฺปิ. นฺติ ภควนฺตํ. ตสฺสาติ นาคราชสฺส. อุพฺพิทฺธนฺติ อุทฺธํ ฉิทฺทํ. วิทฺธฉิทฺทสทฺทา หิ ปริยายา. อากาสํ เมฆปฏลปฏิจฺฉนฺนํ อาสนฺนํ วิย โหติ, เมฆปฏลวิคเม ทูรํ วิย อุปฏฺาติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เมฆวิคเมน ทูรีภูต’’นฺติ. วิคตวลาหกนฺติ เอตฺถ วิคตสทฺโท อปคตตฺถวาจโก, วลาหกสทฺโท เมฆปริยาโยติ อาห ‘‘อปคตเมฆ’’นฺติ. อินฺทนีลมณิ วิย ทิพฺพตีติ เทโวติ วจนตฺเถน อากาโส เทโว นามาติ อาห ‘‘เทวนฺติ อากาส’’นฺติ. อตฺตโน รูปนฺติ อตฺตโน นาคสณฺานํ. อิมินา สกวณฺณนฺติ เอตฺถ สกสทฺโท อตฺตวาจโก, วณฺณสทฺโท สณฺานเววจโนติ ทสฺเสติ.

สุโข วิเวโกติ เอตฺถ ตทงฺค วิกฺขมฺภน สมุจฺเฉท ปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกสงฺขาเตสุ ปฺจสุ วิเวเกสุ นิพฺพานสงฺขาโต นิสฺสรณวิเวโก จ กายจิตฺตอุปธิวิเวกสงฺขาเตสุ ตีสุ วิเวเกสุ นิพฺพานสงฺขาโต อุปธิวิเวโก จ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘นิพฺพานสงฺขาโต อุปธิวิเวโก’’ติ. ‘‘จตุมคฺคาณสนฺโตเสนา’’ติ อิมินา ตุฏฺสฺสาติ เอตฺถ ปิณฺฑปาตสนฺโตสาทิเก นิวตฺเตติ. สุตธมฺมสฺสาติ เอตฺถ สุตสทฺโท วิสฺสุตปริยาโยติ อาห ‘‘ปกาสิตธมฺมสฺสา’’ติ, ปากฏสจฺจธมฺมสฺสาติ อตฺโถ. ปสฺสโตติ เอตฺถ มํสจกฺขุสฺส กรณภาเวน อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘าณจกฺขุนา’’ติ. ‘‘อกุปฺปนภาโว’’ติ อิมินา อพฺยาปชฺชนฺติ เอตฺถ พฺยาปาทสทฺทสฺส โทสวาจกภาโว จ ณฺยปจฺจยสฺส ภาวตฺโถ จ ทสฺสิโต. เอเตนาติ ‘‘อพฺยาปชฺช’’นฺติปเทน. เมตฺตาปุพฺพภาโคติ อพฺยาปชฺชสฺส ปุพฺพภาเค เมตฺตาย อุปฺปนฺนภาโว. ปาณภูเตสุ สํยโมติ เอตฺถ ปาณภูตสทฺทา เววจนภาเวน สตฺเตสุ เอว วตฺตนฺตีติ อาห ‘‘สตฺเตสุ จา’’ติ. กรุณาปุพฺพภาโคติ สํยมสฺส ปุพฺพภาเค กรุณาย อุปฺปนฺนภาโว. ยาติ ยา วิราคตา. อนาคามิมคฺคสฺส กามราคสฺส อนวเสสปหานตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอเตน อนาคามิมคฺโค กถิโต’’ติ. ยาถาวมานสฺส อรหตฺตมคฺเคน นิรุทฺธตฺตา วุตฺตํ ‘‘อสฺมิ…เป… กถิต’’นฺติ. อิโตติ อรหตฺตโต.

๔. ราชายตนกถา

. ปาจีนโกเณติ ปุรตฺถิมอสฺเส, ปุพฺพทกฺขิณทิสาภาเคติ อตฺโถ. ราชายตนรุกฺขนฺติ ขีริการุกฺขํ. เตน โข ปน สมเยนาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ปุจฺฉิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กตเรน สมเยนา’’ติ. นิสินฺนสฺส ภควโตติ โยชนา. เทวราชสทฺทสฺส อฺเ ปชาปติอาทโย เทวราชาโน นิวตฺเตตุํ ‘‘สกฺโก’’ติ วุตฺตํ. นฺติ หรีตกํ. ปริภุตฺตมตฺตสฺเสว ภควโตติ สมฺพนฺโธ. นิสินฺเน ภควติ.

‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติ อิมินา เยน สมเยน ภควา ราชายตนมูเล นิสีทิ, เตน โข ปน สมเยนาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อุกฺกลชนปทโตติ อุกฺกลนามกา ชนปทมฺหา. ยสฺมึ เทเส ภควา วิหรติ, ตํ เทสนฺติ โยชนา. เอตฺถาติ ‘‘ตํ เทสํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนา’’ติปเท. เตสนฺติ วาณิชานํ. าติสาโลหิตสทฺทานํ อฺมฺเววจนตฺตา ‘‘าตี’’ติ วุตฺเต สาโลหิตสทฺทสฺส อตฺโถ สิทฺโธติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘าติภูตปุพฺพา เทวตา’’ติ. สาติ เทวตา. เนสนฺติ วาณิชานํ. ตโตติ อปวตฺตนการณา. เตติ วาณิชา. อิทนฺติ อปวตฺตนํ. พลินฺติ อุปหารํ. เตสนฺติ วาณิชานํ. ‘‘สพฺพิมธุผาณิตาทีหิ โยเชตฺวา’’ติ ปทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ, ตสฺมา มชฺเฌ วุตฺตํ. ปติมาเนถาติ เอตฺถ มาน ปูชายํ เปมเนติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ นการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา ปูชนเปมนํ นาม อตฺถโต อุปฏฺหนนฺติ อาห ‘‘อุปฏฺหถา’’ติ. ตํ โวติ เอตฺถ ตํสทฺโท ปติมานนวิสโย, โวสทฺโท ตีสุ โวสทฺเทสุ ตุมฺหสทฺทสฺส การิโย โวสทฺโท, โส จ จตุตฺถฺยตฺโถติ อาห ‘‘ตํ ปติมานํ ตุมฺหาก’’นฺติ. โวกาโร หิ ติวิโธ ตุมฺหสทฺทสฺส การิโย, โยวจนสฺส การิโย, ปทปูรโณติ. ตตฺถ ตุมฺหสทฺทสฺส การิโย ปฺจวิโธ ปจฺจตฺตอุปโยคกรณสมฺปทานสามิวจนวเสนาติ. ตตฺถ ตุมฺหสทฺทการิโย สมฺปทานวจโน อิธาธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘ตุมฺหาก’’นฺติ. ‘‘ย’’นฺติสทฺทสฺส วิสโย ปฏิคฺคหณตฺโถติ อาห ‘‘ยํ ปฏิคฺคหณ’’นฺติ. อสฺสาติ ภเวยฺย. โย ปตฺโต อโหสีติ โยชนา. อสฺสาติ ภควโต. โสติ ปตฺโต. สุชาตาย อาคจฺฉนฺติยา เอวาติ สมฺพนฺโธ. อนาทเร เจตํ สามิวจนํ. เตนาติ อนฺตรธายเหตุนา. อสฺสาติ ภควโต. หตฺเถสูติ กรณตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ. หตฺเถหีติ หิ อตฺโถ. กิมฺหีติ เกน.

อิโตติ อาสฬฺหีมาสชุณฺหปกฺขปฺจมิโต. เอตฺตกํ กาลนฺติ เอตํ ปมาณํ เอกูนปฺาสทิวสกาลํ. ชิฆจฺฉาติ ฆสิตุมิจฺฉา. ปิปาสาติ ปาตุมิจฺฉา. อสฺสาติ ภควโต. เจตสา-เจโตสทฺทานํ สมฺพนฺธาเปกฺขตฺตา เตสํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน’’ติ จ ‘‘ภควโต’’ติ จ. อิเมหิ สมฺพนฺธิสทฺทานมสทิสตฺตา สมฺพนฺโธปิ อสทิโสติ ทสฺเสติ. อตฺตโนติ จตุนฺนํ มหาราชานํ. สมาโสเยว อวยวีปธาโน โหติ, วากฺยํ ปน อวยวปธาโนเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตูหิ ทิสาหี’’ติ. ปาฬิยํ ‘‘อาคนฺตฺวา’’ติ ปาเสโส โยเชตพฺโพ. ‘‘สิลามเย’’ติ อิมินา สิลามยเมว เสลามยนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อิทนฺติ ‘‘เสลามเย ปตฺเต’’ติ วจนํ. เยติ มุคฺควณฺณสิลามเย ปตฺเต. ตโตติ อินฺทนีลมณิมยปตฺตอุปนามนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ จตุนฺนํ มหาราชานํ. จตฺตาโรปิ อธิฏฺหีติ สมฺพนฺโธ. ยถาติ เยนากาเรน, อธิฏฺิยมาเนติ โยชนา. เอกสทิโสติ เอกํเสน สทิโส. อธิฏฺิเต ปตฺเตติ สมฺพนฺโธ. ปตฺเตติ จ กรณตฺเถ ภุมฺมวจนํ. ปตฺเตน ปฏิคฺคเหสีติ หิ อตฺโถ. ปจฺจคฺเฆติ เอตฺถ เอกาโร สฺมึวจนสฺส การิโยติ อาห ‘‘ปจฺจคฺฆสฺมิ’’นฺติ. ปฏิ อคฺฆนฺติ ปทวิภาคํ กตฺวา ปฏิสทฺโท ปาเฏกฺกตฺโถ, ‘‘อคฺฆ’’นฺติ สามฺโต วุตฺเตปิ มหคฺฆตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาเฏกฺกํ มหคฺฆสฺมิ’’นฺติ. อิมินา จตฺตาโร เอกโต หุตฺวา น มหคฺฆา โหนฺติ, ปาเฏกฺกํ ปน มหคฺฆา โหนฺตีติ ทสฺเสติ. อถ วา สอุปสคฺโค ปจฺจคฺฆสทฺโท อภินวปริยาโยติ อาห ‘‘อภินเว’’ติ. อภินโวติ จ อจิรตนวตฺถุสฺส นามํ. อจิรตนวตฺถุ อจิรตนตฺตา อพฺภุณฺหํ วิย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อพฺภุณฺเห’’ติ. ‘‘ตงฺขเณ นิพฺพตฺตสฺมิ’’นฺติ อิมินา ตเมวตฺถํ วิภาเวติ. ทฺเววาจิกาติปทสฺส สมาสวเสน จ ตทฺธิตวเสน จ นิปฺผนฺนภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทฺเว วาจา’’ติอาทิ. ปตฺตาติ เอตฺถ เอโก อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. อิติ ตสฺมา ทฺเววาจิกาอิติ อตฺโถติ โยชนา. เตติ วาณิชา. อถาติ ตสฺมึ กาเล. เตติ เกเส. เตสนฺติ วาณิชานํ. ปริหรถาติ อตฺตโน อภิวาทนปจฺจุฏฺานฏฺานนฺติ ปฏิคฺคเหตฺวา, ปริจฺฉินฺทิตฺวา วา หรถาติ อตฺโถ. เตติ วาณิชา. อมเตเนวาติ อมเตน อิว, อภิสิตฺตา อิวาติ โยชนา.

๕. พฺรหฺมยาจนกถา

. ภควา อุปสงฺกมีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมินฺติ อชปาลนิคฺโรเธ. อาจิณฺณสมาจิณฺโณติ อาจริโต สมฺมาจริโต, น เอกสฺส พุทฺธสฺส อาจิณฺโณ, อถ โข สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ, อติอาจิณฺโณ นิจฺจาจิณฺโณติ อตฺโถ. สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ชานนฺติ หี’’ติอาทิ. ธมฺมเทสนนฺติ ภควโต ธมฺมเทสนํ, ธมฺมเทสนตฺถาย วา ภควนฺตํ, ภควนฺตํ วา ธมฺมเทสนํ. ตโตติ ยาจนการณา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. โลกสนฺนิวาโส พฺรหฺมครุโก ยสฺมา, อิติ ตสฺมา อุปฺปาเทสฺสนฺตีติ โยชนา. อิตีติอาทิ นิคมนํ.

ตตฺถาติ ปริวิตกฺกนาการปาเ. ‘‘ปฺจกามคุเณสุ อลฺลีย’’นฺตีติ อิมินา อลฺลียนฺติ อภิรมิตพฺพฏฺเน ลคฺคนฺติ เอตฺถาติ อาลยา ปฺจ กามคุณาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อลฺลียนฺตีติ ลคฺคนฺติ. ‘‘ปฺจ กามคุเณ อลฺลียนฺตี’’ติปิ ปาโ, เอวํ สติ อลฺลียนฺติ อภิรมิตพฺพฏฺเน เสวิยนฺตีติ อาลยา ปฺจ กามคุณาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. อลฺลียนฺตีติ เสวนฺติ. เตติ ปฺจ กามคุณา. ‘‘ยทิท’’นฺติปทสฺส ยํ อิทนฺติ ปทวิภาคํ กตฺวา ‘‘ย’’นฺติ จ ‘‘อิท’’นฺติ จ สพฺพนามปทนฺติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘ยทิทนฺติ นิปาโต’’ติ. อิมินา ตีสุ ลิงฺเคสุ ทฺวีสุ จ วจเนสุ วินาสํ, วิการํ วา วิสทิสํ วา นอยนตฺตา นคมนตฺตา อพฺยยํ นามาติ ทสฺเสติ, อตฺโถ ปน สพฺพนามตฺโถเยวาติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺสาติ ‘‘ยทิท’’นฺตินิปาตสฺส, อตฺโถติ สมฺพนฺโธ. านนฺติ ‘‘านํ’’อิติปทํ. ปฏิจฺจสมุปฺปาทนฺติ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’อิติปทํ. อตฺโถปิ ยุตฺโตเยวาติ ทฏฺพฺพํ. อิเมสนฺติ สงฺขาราทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ. ปจฺจยาติ อวิชฺชาทิการณา. ‘‘อิทปฺปจฺจยา เอวา’’ติ อิมินา อิทปฺปจฺจยตาติ เอตฺถ ตาปจฺจยสฺส สฺวตฺถํ ทีเปติ ‘‘เทวตา’’ติอาทีสุ (ขุ. ปา. อฏฺ. เอวมิจฺจาทิปาวณฺณนา) วิย.

โส มมสฺส กิลมโถติ เอตฺถ ตํสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยา อชานนฺตานํ เทสนา นามา’’ติ, อิมินา ‘‘เทเสยฺยํ, น อาชาเนยฺยุ’’นฺติ ทฺวินฺนเมว กิริยาปทานํ ตสทฺทสฺส วิสยภาวํ ทสฺเสติ, น เอกสฺส กิริยาปทสฺส. โสติ เทสนาสงฺขาโต กายวจีปโยโค, อิมินา วากฺยวิสเย ตสทฺโท อุตฺตรปทสฺเสว ลิงฺควจนานิ คณฺหาตีติ ทสฺเสติ, สมาสมชฺเฌ ปน ตสทฺโท ปุพฺพปทสฺเสว ลิงฺควจนานิ คณฺหาติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จา’’ติ (อุทา. อฏฺ. ปมโพธิสุตฺตวณฺณนา) จ ‘‘อภิธมฺโม จ โส ปิฏกฺจา’’ติ จ (ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา) อาทิ. กิลมโถติ กายกิลมนเหตุ. กิลมติ อเนนาติ กิลมโถ. อสฺสาติ ภเวยฺย. สาติ กายวจีปโยคสงฺขาตา เทสนา. วิเหสาติ กายวิหึสาเหตุ. วิหึสติ อิมายาติ วิเหสา. จิตฺเตน ปน พุทฺธานํ กิลมโถ วา วิเหสา วา นตฺถิ อรหตฺตมคฺเคน สมุจฺฉินฺนตฺตา. ‘‘ปฏิภํสู’’ติ เอตฺถ ปฏีติ กมฺมปฺปวจนียโยคตฺตา ‘‘ภควนฺต’’นฺติ เอตฺถ สามฺยตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ภควโต’’ติ. ‘‘อนุ อจฺฉริยา’’ติ อิมินา ‘‘น อจฺฉริยา’’ติ ปทวิภาคํ นิวตฺเตติ, ปุนปฺปุนํ อจฺฉริยาติ อตฺโถ. ปฏิภํสูติ เอตฺถ ปฏิสทฺโท ปฏิภานตฺโถ, ภาธาตุ ขายนตฺโถติ อาห ‘‘ปฏิภานสงฺขาตสฺส าณสฺส โคจรา อเหสุ’’นฺติ. ‘‘โคจรา อเหสุ’’นฺติ อิมินา ขายนํ นาม อตฺถโต โคจรภาเวน ภวนนฺติ ทสฺเสติ.

เมติ มม, มยา วา, อธิคตํ ธมฺมํ ปกาสิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. อริยมคฺคโสตสฺส ปฏิ ปฏิโสตนฺติ วุตฺเต นิพฺพานเมวาติ อาห ‘‘ปฏิโสตํ วุจฺจติ นิพฺพาน’’นฺติ. นิพฺพานคามินฺติ อริยมคฺคํ. อริยมคฺโค หิ ยสฺมา นิพฺพานํ คมยติ, ตสฺมา นิพฺพานคามีติ วุจฺจติ. ตโมขนฺเธนาติ เอตฺถ ตมสทฺโท อวิชฺชาปริยาโย, ขนฺธสทฺโท ราสตฺโถติ อาห ‘‘อวิชฺชาราสินา’’ติ. ‘‘อชฺโฌตฺถฏา’’ติ อิมินา อาวุฏาติ เอตฺถ วุธาตุ อาวรณตฺโถติ ทสฺเสติ. อปฺโปสฺสุกฺกตายาติ เอตฺถ อปตฺยูปสคฺโค อภาวตฺโถ, ตาปจฺจโย ภาวตฺโถติ อาห ‘‘นิรุสฺสุกฺกภาเวนา’’ติ.

. โลเกติ สตฺตโลเก. มหาพฺรหฺเมติ มหาพฺรหฺมาโน. อปฺปรชกฺขชาติกาติ เอตฺถ อปฺปํ รชํ อกฺขิมฺหิ เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขา, อปฺปรชกฺขา ชาติ สภาโว เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขชาติกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฺามเย’’ติอาทิ. ‘‘ปฺามเย’’ติ อิมินา มํสมเยติ อตฺถํ นิวตฺเตติ. เอเตสนฺติ สตฺตานํ. ธมฺมสฺสาติ ตุปจฺจยโยเค ฉฏฺีกมฺมํ. อาปุพฺโพ าธาตุ ปฏิวิชฺฌนตฺโถติ อาห ‘‘ปฏิวิชฺฌิตาโร’’ติ.

สํวิชฺชติ มลํ เอเตสนฺติ สมลา, ปูรณกสฺสปาทิกา ฉ สตฺถาโร, เตหิ. ‘‘ราคาทีหี’’ติ อิมินา มลสรูปํ ทสฺเสติ. อวาปุเรตนฺติ เอตฺถ อวปุพฺโพ จ อาปุพฺโพ จ ปุรธาตุ วิวรณตฺโถติ อาห ‘‘วิวร เอต’’นฺติ. วการสฺส ปการํ กตฺวา ‘‘อปาปุเรต’’นฺติปิ ปาโ. อมตสทฺทสฺส สลิลาทโย นิวตฺเตตุํ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพานสฺสา’’ติ. อิเม สตฺตา สุณนฺตูติ สมฺพนฺโธ. วิมเลนาติ เอตฺถ วิสทฺโท อภาวตฺโถติ อาห ‘‘อภาวโต’’ติ. อิมินา นตฺถิ มลํ เอตสฺสาติ วิมโลติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธนา’’ติ อิมินา อฺปทตฺถสรูปํ ทสฺเสติ. อนุกฺกเมน มคฺเคน พุชฺฌิตพฺพนฺติ อนุพุทฺธนฺติ วุตฺเต จตุสจฺจธมฺโม คเหตพฺโพติ อาห ‘‘จตุสจฺจธมฺม’’นฺติ.

‘‘เสลมเย’’ติ อิมินา สิลาย นิพฺพตฺโต เสโลติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘สพฺพฺุตฺาเณนา’’ติ อิมินา สมนฺตจกฺขุสรูปํ ทสฺเสติ. ภควา ตฺวมฺปีติ โยชนา. ธมฺมสทฺโท ปฺาปริยาโยติ อาห ‘‘ธมฺมมยํ ปฺามย’’นฺติ. อเปโต โสโก อิมสฺสาติ อเปตโสโก, ภควา. โสกํ อวตรตีติ โสกาวติณฺณา, ชนตา. โสกาวติณฺณฺจ ชาติชราภิภูตฺจาติ จสทฺโท โยเชตพฺโพ. อิมินา จสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ ทสฺเสติ.

‘‘ภควา’’ติปทํ ‘‘วีโร’’ติอาทีสุ โยเชตพฺพํ. ‘‘วีริยวนฺตตายา’’ติ อิมินา วีรํ ยสฺสตฺถีติ วีโรติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สทฺทสตฺเถสุ อาลปนปเทสุ วิคฺคโห น กาตพฺโพติ อิทํ อาลปนาวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิธ ปน เตสมตฺถทสฺสนตฺถาย วิคฺคโห วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘เทวปุตฺต…เป… วิชิตตฺตา’’ติ อิมินา วิชิโต มาเรหิ สํคาโม อเนนาติ วิชิตสงฺคาโมติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ ขนฺธมาโร มจฺจุมาเรน สงฺคหิโต ทฺวินฺนํ มารานํ เอกโต วิชิตตฺตา. ‘‘สตฺตวาโห’’ติ ปมกฺขเรน จ ‘‘สตฺถวาโห’’ติ ทุติยกฺขเรน จ ยุตฺโต. ตตฺถ สตฺถวาโห วิยาติ ‘‘สตฺถวาโห’’ติ อุปจาเรน วุตฺเต ทุติยกฺขเรน ยุตฺโต, สตฺเต วหหีติ สตฺตวาโหติ มุขฺยโต วุตฺเต ปมกฺขเรน ยุตฺโต. อิธ ปน ปมกฺขเรน ยุตฺโตติ อาห ‘‘สตฺเต วหตีติ สตฺตวาโห’’ติ. นตฺถิ อิณํ อิมสฺสาติ อณโณ ภควา.

. พุทฺธจกฺขุนาติ เอตฺถ จกฺขุ ทุวิธํ มํสจกฺขุาณจกฺขุวเสน. ตตฺถาปิ มํสจกฺขุ ทุวิธํ ปสาทจกฺขุสสมฺภารจกฺขุวเสน. ตตฺถ ปสาทรูปํ ปสาทจกฺขุ นาม, ภมุกฏฺิปริจฺฉินฺโน มํสปิณฺโฑ สสมฺภารจกฺขุ นาม. าณจกฺขุ ปน ปฺจวิธํ (ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๓) ทิพฺพธมฺมปฺาพุทฺธสมนฺตจกฺขุวเสน. ตตฺถ ทิพฺพจกฺขุอภิฺาาณํ ทิพฺพจกฺขุ นาม, เหฏฺิมมคฺคตฺตยํ ธมฺมจกฺขุ นาม, อรหตฺตมคฺคาณํ ปฺาจกฺขุ นาม, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณฺจ อาสยานุสยาณฺจ พุทฺธจกฺขุ นาม, สพฺพฺุตฺาณํ สมนฺตจกฺขุ นาม. อิธ ปน ‘‘พุทฺธจกฺขุนา’’ติ วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺตทฺเวาณานิเยวาติ อาห ‘‘อินฺทฺริย…เป… าเณน จา’’ติ. หีติ สจฺจํ. เยสนฺติ สตฺตานํ. สทฺธาทีนีติ อาทิสทฺเทน วีริยสติสมาธิปฺินฺทฺริยานิ สงฺคณฺหาติ. ติกฺขานีติ ติขิณานิ. มุทูนีติ สุขุมตรานิ. อาการาติ การณา. อิมานิ ตีณิ ทุกานิ พาหิรตฺถสมาสวเสน วุตฺตานิ. สุเขน วิฺาเปตพฺพาติ สุวิฺาปยา, ตถา ทุวิฺาปยาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เย กถิตการณ’’นฺติอาทิ. ปรโลโก จ วชฺชฺจ ปรโลกวชฺชานิ, ตานิ ภยโต ปสฺสนฺตีติ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เย’’ติอาทิ. อิมานิ ทฺเว ทุกานิ กิตวเสน วุตฺตานิ, อิธ ปจฺฉิมทุเก ‘‘น อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน’’ติ ทุติยปทํ น วุตฺตํ, ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิยํ (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๑) ปน ยุคฬวเสน วุตฺตํ. อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินีติ วจนตฺเถน คจฺโฉ วา ลตา วา โปกฺขรณี วา วนํ วา ‘‘อุปฺปลินี’’ติ วุจฺจติ, อิธ ปน ‘‘วน’’นฺติ อาห ‘‘อุปฺปลวเน’’ติ. นิมุคฺคาเนว หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. โปสยนฺตีติ วฑฺฒนฺติ, อิมินา อนฺโตนิมุคฺคาเนว หุตฺวา โปสยนฺตีติ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อุทเกน สม’’นฺติ อิมินา อุทเกน สมํ สโมทกํ, สโมทกํ หุตฺวา ิตานีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อติกฺกมิตฺวา’’ติ อิมินา อจฺจุคฺคมฺมาติปทสฺส อติอุคฺคนฺตฺวาติ อตฺถํ ทสฺเสติ.

ปฏิจฺฉนฺเนน อาโรปิตาติ ปารุตา, น ปารุตา อปารุตา. อปารุตา นาม อตฺถโต วิวรณาติ อาห ‘‘วิวฏา’’ติ โสติ อริยมคฺโค. หีติ สจฺจํ. ปจฺฉิมปททฺวเยติ คาถาย อุตฺตมปททฺวเย. อยเมวตฺโถติ อยํ วกฺขมาโน เอวํ อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ โยชนา. หีติ วิตฺถาโร. น ภาสินฺติ เอตฺถ อุตฺตมปุริสตฺตา ‘‘อห’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘เทวมนุเชสุ’’ติ วตฺตพฺเพ เอกเสสวเสน ‘‘มนุเชสู’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เทวมนุสฺเสสู’’ติ.

๖. ปฺจวคฺคิยกถา

๑๐. านุปฺปตฺติยาติ การเณน อุปฺปตฺติยา. นิกฺกิเลโส ชาติ สภาโว อิมสฺสาติ นิกฺกิเลสชาติโก. ‘‘าณ’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺเตปิ อตฺถโต อนาวรณาณเมวาติ อาห ‘‘สพฺพฺุตฺาณ’’นฺติ. อิโตติ ‘‘ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ ปริวิตกฺกทิวสโต, เหฏฺาติ สมฺพนฺโธ. เทวตา ปน อาฬารสฺส กาลงฺกรณเมว ชานาติ, น อากิฺจฺายตเน นิพฺพตฺตภาวํ. ภควา ปน สพฺพํ ชานาติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อากิฺจฺายตเน นิพฺพตฺโต’’ติ. ‘‘ปริหีนตฺตา’’ติ อิมินา มหาชานิโยติ เอตฺถ หาธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ. อสฺสาติ อาฬารสฺส. มหตี ชานิอสฺสาติ ‘‘มหาชานิโก’’ติ วตฺตพฺเพ กการสฺส ยการํ กตฺวา ‘‘มหาชานิโย’’ติ วุตฺตํ. อกฺขเณติ พฺรหฺมจริยวาสาย อโนกาเส, อากิฺจฺายตเนติ อตฺโถ. หิยฺโยติ อนนฺตราตีตาเห. โสปีติ อุทโก รามปุตฺโตปิ. ปิสทฺโท อาฬาราเปกฺโข. ตตฺถ อาฬาโร กาลาโม ยาวอากิฺจฺายตนฌานลาภี โหติ, ตสฺมา อากิฺจฺายตเน นิพฺพตฺโต. อุทโก รามปุตฺโต ยาวเนวสฺานาสฺายตนฌานลาภี โหติ, ตสฺมา เนวสฺานาสฺายตเน นิพฺพตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘พหุการา’’ติ จ ‘‘พหูปการา’’ติ จ ปาสฺส ทฺวิธา ยุตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘พหุการาติ พหูปการา’’ติ. เปสิตตฺตภาวํ มนฺติ โยชนา. อิมินา ปหิตตฺตนฺติ เอตฺถ อตฺตสทฺโท กายวาจโกติ ทสฺเสติ.

๑๑. อนฺตราสทฺเทน ยุตฺตตฺตา ‘‘คยํ, โพธิ’’นฺติ เอตฺถ สามฺยตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘คยาย จ โพธิมณฺฑสฺส จา’’ติ.

คาถาย จตูสุ สพฺพสทฺเทสุ ทุติโย สพฺพสทฺโท อนวเสสตฺโถ, เสสา สาวเสสตฺถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพํ เตภูมกธมฺม’’นฺติอาทิ. วจนตฺโถ สุวิฺเยฺโยว. อรหตฺตผลสฺสาปิ ตณฺหากฺขยตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตณฺหากฺขเย นิพฺพาเน’’ติ. สยํสทฺโท อตฺตปริยาโย, อภิฺายสทฺโท ตุ ตฺวาปจฺจยนฺโตติ อาห ‘‘อตฺตนาว ชานิตฺวา’’ติ. ‘‘สพฺพํ จตุภูมกธมฺม’’นฺติ อิมินา าธาตุยา กมฺมํ ทสฺเสติ. ‘‘อยํ เม อาจริโย’’ติ อุทฺทิสนาการทสฺสนํ.

‘‘โลกุตฺตรธมฺเม’’ติ อิมินา โลกิยธมฺเม ปน อาจริโย (มิ. ป. ๔.๕.๑๑) อตฺถีติ ทสฺเสติ. ปฏิปุคฺคโลติ เอตฺถ ปฏิสทฺโท ปฏิภาคตฺโถติ อาห ‘‘ปฏิภาคปุคฺคโล’’ติ. สทิสปุคฺคโล นาม นตฺถีติ อตฺโถ. สีติภูโตติ สีติ หุตฺวา ภูโต, สีติภาวํ วา ปตฺโต.

กาสีนนฺติ พหุวจนวเสน วุตฺตตฺตา ชนปทานํ นามํ. ชนปทสมูหสฺส รฏฺนามตฺตา วุตฺตํ ‘‘กาสิรฏฺเ’’ติ. ‘‘นคร’’นฺติ อิมินา ปุรสทฺโท นครปริยาโยติ ทสฺเสติ. ปฏิลาภายาติ ปฏิลาภาปนตฺถาย. ‘‘เภริ’’นฺติ อิมินา ทุนฺทุภิสทฺโท เภริวาจโกติ ทสฺเสติ. เภริ หิ ‘‘ทุํทุ’’นฺติสทฺเทน อุภิ ปูรณเมตฺถาติ ทุนฺทุภีติ วุจฺจติ. ทการรการานํ สํโยคํ กตฺวา ทุนฺทฺรุภีติปิ ปาโ อตฺถิ, โส อปาโเยว. ‘‘ปหริสฺสามี’’ติ เอตฺถ ปหารสทฺเทน อาหฺินฺติ เอตฺถ อาปุพฺพหนธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ, สฺสามิสทฺเทน อชฺชตนิอึวิภตฺติยา อนาคตกาเล ปวตฺตภาวํ, อิติสทฺเทน คมนาการวาจกสฺส อิติสทฺทสฺส โลปภาวํ ทสฺเสติ.

อนนฺตชิโนติ อนนฺตสงฺขาตสฺส สพฺพฺุตฺาณสฺส ปทฏฺานภูเตน อรหตฺตมคฺคาเณน สพฺพกิเลสารีนํ ชิตวา, เอเตน ผลูปจาเรน อนนฺตชินภาวํ ทสฺเสติ. หุเวยฺย ปาวุโสติ เอตฺถ ‘‘หุเวยฺย อปิ อาวุโส’’ติ ปทวิภาคํ กตฺวา หุธาตุ สตฺตตฺถวาจโก, อปิสทฺโท เอวํนามวาจโกติ ทสฺเสนฺโต อาห อาวุโส ‘‘เอวํ นาม ภเวยฺยา’’ติ. วการสฺส ปการํ กตฺวา ‘‘หุเปยฺยา’’ติ ปาโปิ ยุชฺชติเยว.

๑๒. ‘‘อตฺถาย ปฏิปนฺโน’’ติ อิมินา พาหุลฺลสฺส อตฺถาย ปฏิปนฺโน พาหุลฺลิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ปธานโตติ ทุกฺกรจริยาย ปทหนโต. ‘‘ภฏฺโ’’ติ อิมินา วิพฺภนฺโตติ เอตฺถ วิปุพฺพภมุธาตุยา อนวฏฺานตฺโถ นาม อตฺถโต ภฏฺโติ ทสฺเสติ. โสตนฺติ เอตฺถ โสตสทฺทสฺส โสตวิฺาณาทิวาจกตฺตา ‘‘โสตินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺตํ. อิริยายาติ เอตฺถ อิริยนํ จรณํ อิริยาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุกฺกรจริยายา’’ติ. อภิชานาถ โนติ เอตฺถ โนสทฺโท นุสทฺทตฺโถติ อาห ‘‘อภิชานาถ นู’’ติ. วากฺยนฺติ วาจกํ. สฺาเปตุนฺติปทสฺส สฺาปนาการํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อหํ พุทฺโธ’’ติ.

๑๓. อิโตติ ‘‘จกฺขุกรณี’’ติอาทิโต. ปทตฺถโตติ ปทโต จ อตฺถโต จ, ปทานํ อตฺถโต วา. อิโตติ ยถาวุตฺตโต. หีติ สจฺจํ. สุตฺตนฺตกถนฺติ สุตฺตนฺตวเสน วุตฺตวจนํ.

๑๘. เทวตาโกฏีหีติ พฺรหฺมสงฺขาตาหิ เทวตาโกฏีหิ. ปติฏฺิตสฺส ตสฺส อายสฺมโตติ สมฺพนฺโธ. สาว เอหิภิกฺขุอุปสมฺปทาติ โยชนา.

๑๙. ทุติยทิวเส ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทุติยทิวเส’’ติอาทิ ปาฏิปททิวสํ อุปนิธาย วุตฺตํ. ปกฺขสฺสาติ อาสฬฺหีมาสกาฬปกฺขสฺส. สพฺเพว เต ภิกฺขูติ โยชนา. อนตฺตสุตฺเตนาติ อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺเตน (มหาว. ๒๐; สํ. นิ. ๓.๕๙).

ปฺจมิยา ปกฺขสฺสาติ ปกฺขสฺส ปฺจมิยา. โลกสฺมินฺติ สตฺตโลเก. ‘‘มนุสฺสอรหนฺโตติ อิมินา เทวอรหนฺโต พหูติ ทสฺเสติ.

๗. ปพฺพชฺชากถา

๓๑. โปราณานุโปราณานนฺติ ปุราเณ จ อนุปุราเณ จ ภวานํ. เอกสฏฺีติ เอโก จ สฏฺิ จ, เอเกน วา อธิกา สฏฺิ เอกสฏฺิ.

ตตฺราติ เตสุ เอกสฏฺิมนุสฺสอรหนฺเตสุ. ปุพฺพโยโคติ ปุพฺเพ กโต อุปาโย, ปุพฺพูปนิสฺสโยติ อตฺโถ. วคฺคพนฺเธนาติ สมูหํ กตฺวา พนฺเธน. เตติ ปฺจปฺาส ชนา. ฌาเปสฺสามาติ ฑยฺหิสฺสาม. นีหรึสูติ คามโต นีหรึสุ. เตสูติ ปฺจปฺาสชเนสุ. ปฺจ ชเน เปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เสสาติ ปฺจหิ ชเนหิ อวเสสา. โสติ ยโส ทารโก. เตปีติ จตฺตาโรปิ ชนา. ตตฺถาติ สรีเร. เต สพฺเพปีติ ยสสฺส มาตาปิตุภริยาหิ สทฺธึ สพฺเพปิ เต สหายกา. เตนาติ ปุพฺพโยเคน.

อามนฺเตสีติ กเถสิ.

๓๒. ทิพฺเพสุ วิสเยสุ ภวา ทิพฺพา โลภปาสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทิพฺพา นามา’’ติอาทิ. โลภปาสาติ โลภสงฺขาตา พนฺธนา. อสวนตาติ เอตฺถ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘อสวนตายา’’ติ. ปริหายนฺตีติ เอตฺถ เกน ปริหายนฺตีติ อาห ‘‘วิเสสาธิคมโต’’ติ. วิเสสาธิคมโตติ มคฺคผลสงฺขาตสฺส วิเสสสฺส อธิคมโต.

๓๓. อนฺตํ ลามกํ กโรตีติ อนฺตโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ลามกา’’ติ. ‘‘หีนสตฺตา’’ติ อิมินา อนฺตกสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อามนฺตนปทเมตํ. นฺติ ราคปาสํ. หีติ สจฺจํ. โสติ มาโร ปาปิมา. อนฺตลิกฺเข จรนฺตานํ ปฺจาภิฺานมฺปิ พนฺธนตฺตา อนฺตลิกฺเข จรติ ปวตฺตตีติ อนฺตลิกฺขจโรติ วจนตฺเถน ราคปาโส ‘‘อนฺตลิกฺขจโร’’ติ มาเรน ปาปิมตา วุตฺโต.

๓๔. นานาชนปทโตติ เอกิสฺสาปิ ทิสาย นานาชนปทโต. ‘‘อนุชานามิ…เป… ปพฺพาเชถา’’ติอาทิมฺหิ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ปพฺพาเชนฺเตน ภิกฺขุนา ปพฺพาเชตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. เย ปฏิกฺขิตฺตา ปุคฺคลาติ โยชนา. ปรโตติ ปรสฺมึ. ‘‘น ภิกฺขเว…เป… ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ ปาฬึ (มหาว. ๘๙) อาทึ กตฺวาติ โยชนา. เตติ ปฏิกฺขิตฺตปุคฺคเล. โสปิ จาติ โสปิ จ ปุคฺคโล. อนุฺาโตเยว ปพฺพาเชตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส จาติ ปุคฺคลสฺส จ, อถ วา เตสฺจ มาตาปิตูนํ. วจนวิปลฺลาโส เหส. อนุชานนลกฺขณํ วณฺณยิสฺสามาติ สมฺพนฺโธ.

เอวนฺติ อิมินา วุตฺตนเยน. จสทฺโท วากฺยสมฺปิณฺฑนตฺโถ. สเจ อจฺฉินฺนเกโส โหติ จ, สเจ เอกสีมาย อฺเปิ ภิกฺขู อตฺถิ จาติ อตฺโถ. อฺเปีติ อตฺตนา อปเรปิ. ภณฺฑูติ มุณฺโฑ, โสเยว กมฺมํ ภณฺฑุกมฺมํ. ตสฺสาติ ภณฺฑุกมฺมสฺส. โอกาโสติ ปพฺพชฺชาย ขโณ. ‘‘โอกาสํ น ลภตี’’ติ วตฺวา ตสฺส การณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สเจ’’ติอาทิ.

อวุตฺโตปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท วุตฺโต ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. อุปชฺฌายํ อุทฺทิสฺส ปพฺพาเชตีติ เอตฺถ ปพฺพชฺชา จตุพฺพิธา ตาปสปพฺพชฺชา ปริพฺพาชกปพฺพชฺชา สามเณรปพฺพชฺชา อุปสมฺปทปพฺพชฺชาติ. ตตฺถ เกสมสฺสุหรณํ ตาปสปพฺพชฺชา นาม วกฺกลาทิคหณโต ปมเมว วชิตพฺพตฺตา. อิสิปพฺพชฺชาติปิ ตสฺสาเยว นามํ. เกสมสฺสุหรณเมว ปริพฺพาชกปพฺพชฺชา นาม กาสายาทิคหณโต ปมเมว วชิตพฺพตฺตา. เกสมสฺสุหรณฺจ กาสายจฺฉาทนฺจ สามเณรปพฺพชฺชา นาม สรณคหณโต ปมเมว วชิตพฺพตฺตา. อุปสมฺปทปพฺพชฺชา ติวิธา เอหิภิกฺขุอุปสมฺปทปพฺพชฺชา สรณคหณูปสมฺปทปพฺพชฺชา ตฺติจตุตฺถวาจิกูปสมฺปทปพฺพชฺชาติ. ตตฺถ เอหิภิกฺขูปสมฺปทปพฺพชฺชายํ เกสมสฺสุหรณาทิ สพฺพํ เอกโตว สมฺปชฺชติ ‘‘เอหิ ภิกฺขู’’ติ ภควโต วจเนน อภินิปฺผนฺนตฺตา. สรณคหณูปสมฺปทปพฺพชฺชา สามเณรปพฺพชฺชสทิสาเยว. เกสมสฺสุหรณฺจ กาสายจฺฉาทนฺจ สรณคหณฺจ ตฺติจตุตฺถวาจิกูปสมฺปทปพฺพชฺชา นาม กมฺมวาจาคหณโต ปมเมว วชิตพฺพตฺตา. ตตฺถ สามเณรปพฺพชฺชํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อุปชฺฌายํ อุทฺทิสฺส ปพฺพาเชตี’’ติ. อุปชฺฌายํ อุทฺทิสฺสาติ อุปชฺฌายสฺส เวยฺยาวจฺจกรฏฺานนิยมํ กตฺวา. ปพฺพชฺชากมฺเม อตฺตโน อิสฺสริยมกตฺวาติ อตฺโถ. ทหเรน ภิกฺขุนา เกสจฺเฉทนํ กาสายจฺฉาทนํ สรณทานนฺติ ตีณิ กิจฺจานิ กาตพฺพานิเยว. เกจิ ‘‘สรณานิ ปน สยํ ทาตพฺพานี’’ติ ปาํ อิธาเนตฺวา ทหเรน ภิกฺขุนา สรณานิ น ทาตพฺพานีติ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ทหรสฺส ภิกฺขุตฺตา, ภิกฺขูนํ ปพฺพาเชตุํ ลภนตฺตา จ. อุปชฺฌาโย เจ เกสจฺเฉทนฺจ กาสายจฺฉาทนฺจ อกตฺวา ปพฺพชฺชตฺถํ สรณานิเยว เทติ, น รุหติ ปพฺพชฺชา ปพฺพชฺชาย อกตฺตพฺพตฺตา. กมฺมวาจํ สาเวตฺวา อุปสมฺปาเทติ, รุหติ อุปสมฺปทา อปตฺตจีวรานํ อุปสมฺปทสิทฺธิโต, กมฺมวิปตฺติยา อภาวโต จ. ขณฺฑสีมนฺติ อุปจารสีมฏฺํ พทฺธสีมํ. ปพฺพาเชตฺวาติ เกสจฺเฉทนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กาสายานิ อจฺฉาเทตฺวา’’ติ กาสายจฺฉาทนสฺส วิสุํ วุตฺตตฺตา. สามเณรสฺส สรณทานสฺส อรุหตฺตา ‘‘สรณานิ ปน สยํ ทาตพฺพานี’’ติ วุตฺตํ. ปุริสํ ปพฺพาเชตุนฺติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. อาณตฺติยาติ ภิกฺขูนํ อาณตฺติยา. เยน เกนจีติ คหฏฺปพฺพชิเตสุ เยน เกนจิ.

‘‘ภพฺพรูโป’’ติ วตฺวา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สเหตุโก’’ติ. สเหตุโกติ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสเยหิ สห ปวตฺโต. ยสสฺสีติ ปริวารยเสน จ กิตฺติยเสน จ สมนฺนาคโต. โอกาสํ กตฺวาปีติ โอกาสํ กตฺวา เอว. สยเมวาติ น อฺโ อาณาเปตพฺโพ. เอตฺโตเยวาติ ทสฺสนฏฺานโตเยว. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส. ขชฺชุ วาติ กณฺฑุวนํ วา. ‘‘กจฺฉุ วา’’ติปิ ปาโ, ปามํ วาติ อตฺโถ. ปิฬกา วาติ โผฏา วา. เอตฺตเกนาติ เอตปมาเณน ฆํสิตฺวา นฺหาปนมตฺเตน. อนิวตฺติธมฺมาติ คิหิภาวํ อนิวตฺตนสภาวา. กตฺูติ กตสฺสูปการสฺส ชานนสีลา. กตเวทิโนติ กตฺูปการสฺส เวทํ ปากฏํ กโรนฺโต.

อนิยฺยานิกกถาติ ยาวทตฺถํ สุปิตฺวา ยาวทตฺถํ ภุฺชีตฺวา จิตฺตเกฬึ กโรนฺโต อนุกฺกณฺิโต วิหราหีติอาทิกา กถา. นกเถตพฺพํ ทสฺเสตฺวา กเถตพฺพํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถขฺวสฺสา’’ติ. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส. อาจิกฺขนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาจิกฺขนฺเตน จา’’ติอาทิ. วณฺณ…เป… วเสนาติ วณฺโณ จ สณฺานฺจ คนฺโธ จ อาสโย จ โอกาโส จ, เตสํ วเสน, อาจิกฺขิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. หีติ ผลโชตโก, อาจิกฺขนสฺส ผลํ วกฺขามีติ อตฺโถ. โสติ ปพฺพชฺชาเปกฺโข. ปุพฺเพติ ปุพฺพภเว, ปพฺพชนโต ปุพฺเพ วา. กณฺฏกเวธาเปกฺโข ปริปกฺกคณฺโฑ วิย าณํ ปวตฺตตีติ โยชนา. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส. อินฺทาสนีติ สกฺกสฺส วชิราวุโธ. โส หิ อินฺเทน อสียติ ขิปียตีติ อินฺทาสนีติ วุจฺจติ. อินฺทาสนิ ปพฺพเต จุณฺณยมานา วิย สพฺเพ กิเลเส จุณฺณยมานํเยวาติ โยชนา. ขุรคฺเคเยวาติ ขุรสฺส โกฏิยเมว. ขุรกมฺมปริโยสาเนเยวาติ อตฺโถ. หีติ สจฺจํ. ตสฺมาติ ยสฺมา ปตฺตา, ตสฺมา. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส.

คิหิคนฺธนฺติ เคเห ิตสฺส ชนสฺส คนฺธํ. อถาปีติ ยทิปิ อจฺฉาเทตีติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส. อาจริโย วาติ สรณทานาจริโย วา กมฺมวาจาจริโย วา โอวาทาจริโย วา. ตํเยว วาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขเมว วา. เตน ภิกฺขุนาวาติ อาจริยุปชฺฌายภิกฺขุนา เอว.

อนาณตฺติยาติ อาจริยุปชฺฌาเยหิ อนาณตฺติยา. อิมินา อาจริยุปชฺฌาเยหิ อนาณตฺเตน เยน เกนจิ นิวาสนาทีนิ น กาตพฺพานีติ ทสฺเสติ. ภิกฺขุนาติ อาจริยุปชฺฌายภิกฺขุนา. ตสฺเสวาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺเสว. อุปชฺฌายมูลเกติ อุปชฺฌายมูลเก นิวาสนปารุปเน. อยนฺติ วินิจฺฉโย.

ตตฺถาติ ปพฺพชฺชูปสมฺปทฏฺาเน. เตสนฺติ ภิกฺขูนํ. อถาติ วนฺทาปนโต ปจฺฉา, วนฺทาปนสฺส อนนฺตรา วา. ‘‘เอวํ วเทหี’’ติ ปาฬินยนิทสฺสนมุเขน ‘‘ยมหํ วทามิ, ตํ วเทหี’’ติ อฏฺกถานยํ นิทสฺเสติ. อถาติ ตทนนฺตรํ. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส, ทาตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. เอกปทมฺปีติ ตีสุ วากฺยปเทสุ เอกํ วากฺยปทมฺปิ, นวสุ วา วิภตฺยนฺตปเทสุ เอกปทมฺปิ. เอกกฺขรมฺปีติ จตุวีสตกฺขเรสุ เอกกฺขรมฺปิ.

เอกโต สุทฺธิยาติ เอกสฺเสว กมฺมวาจาจริยสฺส านกรณสมฺปตฺติยา สุชฺฌเนน. อุภโต สุทฺธิยาวาติ อุภเยสํ สรณทานาจริยสามเณรานํ สุชฺฌเนน เอว. านกรณสมฺปทนฺติ อุรอาทิฏฺานานฺจ สํวุตาทิกรณานฺจ สมฺปทํ. วตฺตุนฺติ านกรณสมฺปทํ วตฺตุํ. น สกฺโกตีติ วตฺตุํ น สกฺโกตีติ โยชนา.

อิมานีติ สรณานิ. จสทฺโท อุปนฺยาโส, ปนสทฺโท ปทาลงฺกาโร. เอกสมฺพนฺธานีติ เอกโต สมฺพนฺธานิ. อนุนาสิกนฺตํ กตฺวา ทานกาเล ‘‘พุทฺธํ’’อิติ ‘‘สรณํ’’อิติ ปทานฺจ ‘‘สรณํ’’อิติ ‘‘คจฺฉามิ’’อิติ ปทานฺจ อนฺตรา วิจฺเฉทมกตฺวา เอกสมฺพนฺธเมว กตฺวา ทาตพฺพานีติ วุตฺตํ โหติ. กสฺมา ติณฺณํ ปทานมนฺตรา พฺยวธานสฺส กสฺสจิ อกฺขรสฺส อภาวโต. วิจฺฉินฺทิตฺวาติ วิจฺเฉทํ กตฺวา. มการนฺตํ กตฺวา ทานกาเล ติณฺณํ ปทานมนฺตรา เอกสมฺพนฺธมกตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา เอว กตฺวา ทาตพฺพานีติ วุตฺตํ โหติ. กสฺมา? ติณฺณํ ปทานมนฺตรา พฺยวธานสฺส นิสฺสรสฺส มการสฺส อตฺถิภาวโต. อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. นฺติ วจนํ, ‘‘นตฺถี’’ติปเท กตฺตา, ‘‘น วุตฺต’’นฺติปเท กมฺมํ. ตถาติ ‘‘อหํ ภนฺเต พุทฺธรกฺขิโต’’ติอาทินา อากาเรน, อวทนฺตสฺส สรณํ น กุปฺปติ, พุการทการาทีนํ พฺยฺชนานํ านกรณสมฺปทํ หาเปนฺตสฺเสว สรณํ กุปฺปตีติ อธิปฺปาโย.

‘‘ติกฺขตฺตุ’’นฺติ อิมินา สกึ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา น วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ติกฺขตฺตุโต อธิกํ ปน สหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ วฏฺฏติเยว. ตตฺถาติ ตาสุ ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาสุ. ปรโตติ ปรสฺมึ. สาติ อุปสมฺปทา. ปพฺพชฺชา ปน อนุฺาตา เอวาติ สมฺพนฺโธ. ปรโตปีติ ปิสทฺโท ปุพฺพาเปกฺโข. สาติ ปพฺพชฺชา. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน เกสจฺเฉทนกาสายจฺฉาทนสรณทาเนน. หีติ ผลโชตโก.

เอสาติ เอโส สามเณโรติ อตฺโถ. ‘‘คติมา’’ติ วตฺวา ตสฺสตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปณฺฑิตชาติโก’’ติ. อถาติ เอวํ สติ. อสฺสาติ สามเณรสฺส. ตสฺมึเยว าเนติ สามเณรภูมิยํ ิตฏฺาเนเยว. ยถา ภควตา อุทฺทิฏฺานิ, ตถา อุทฺทิสิตพฺพานีติ โยชนา. เอตนฺติ ‘‘อนุชานามิ…เป… ชาตรูป รชตปฏิคฺคหณา เวรมณี’’ติ วจนํ.

นฺติ อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตวจนํ. ยถาปาฬิยาวาติ เอวสทฺโท สนฺนิฏฺานตฺโถ, เตน ยถาปาฬิยาว อุทฺทิสิตพฺพานิ. ยถาปาฬึ วิสชฺเชตฺวา อฺถา เอว อุทฺทิสิตพฺพานีติ วาทํ นิวาเรติ. ยถาปาฬึ วิสชฺเชตฺวา อฺถา ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณึ สิกฺขาปทํ สมาทิยามี’’ติ อุทฺทิสนฺโตปิ นิทฺโทโสเยว. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตานีติ สิกฺขาปทานิ. ยาวาติ ยตฺตกํ กาลํ น ชานาติ, น กุสโล โหตีติ สมฺพนฺโธ. สนฺติกาวจโรเยวาติ อาจริยุปชฺฌายานํ สมีเป อวจาโรว. อสฺสาติ สามเณรสฺส. กปฺปิยากปฺปิยนฺติ ทสสิกฺขาปทวินิมุตฺตํ กปฺปิยํ ปรามาสาทิฺจ อกปฺปิยํ อปรามาสาทิฺจ. เตนาปีติ สามเณเรนาปิ. นาสนงฺคานีติ ลิงฺคนาสนองฺคานิ. สาธุกํ สิกฺขิตพฺพนฺติ สาธุกํ อสิกฺขนฺตสฺส ลิงฺคนาสนฺจ ทณฺฑกมฺมนาสนฺจ โหตีติ อธิปฺปาโย.

๑๐. ทุติยมารกถา

๓๕. มยฺหนฺติปทสฺส ‘‘อนุปฺปตฺตา สจฺฉิกตา’’ติปเทสุ ฉฏฺีกตฺตุภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มยา โขติ อตฺโถ’’ติ. ‘‘อถ วา’’ติอาทินา ‘‘มยฺห’’นฺติปทสฺส ‘‘โยนิโส มนสิการา, โยนิโส สมฺมปฺปธานา’’ติปเทสุ สมฺพนฺธภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘โยนิโส มนสิการา, โยนิโส สมฺมปฺปธานา’’ติ เอตฺถ การณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘เตน เหตุนา’’ติ. ‘‘ปุนา’’ติอาทินา ‘‘มยฺห’’นฺติปทํ ‘‘โยนิโส มนสิการา, โยนิโส สมฺมปฺปธานา’’ติปเทสุ สามฺยตฺเถ สามิภาเวน โยเชตฺวา ปุน ‘‘อนุปฺปตฺตา, สจฺฉิกตา’’ติ ปเทสุ กตฺตุตฺเถ สามิภาเวน วิภตฺติวิปลฺลาโส กาตพฺโพติ ทสฺเสติ.

๑๑. ภทฺทวคฺคิยกถา

๓๖. ภทฺทํ รูปฺจ จิตฺตฺจ เอเตสมตฺถีติ ภทฺทกา. วคฺคพนฺธนํ วคฺโค อุตฺตรปทโลเปน, วคฺเคน จรนฺตีติ วคฺคิยา. ภทฺทกา จ เต วคฺคิยา จาติ ภทฺทวคฺคิยา กการโลเปนาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภทฺทวคฺคิยา’’ติอาทิ. ‘‘โวกาโร นิปาตมตฺโต’’ติ อิมินา ตุมฺหสทฺทสฺส จ โยวจนสฺส จ การิยภาวํ นิวตฺเตติ. หีติ สจฺจํ. เตติ ภทฺทวคฺคิยา. อิทนฺติ ปฺจสีลรกฺขนํ. ปุพฺพกมฺมนฺติ ปุพฺเพ อุปจิตํ กุสลกมฺมํ.

๑๒. อุรุเวลปาฏิหาริยกถา

๓๘. ปริยาทิเยยฺยนฺติ เอตฺถ ทาธาตุสฺส ปรีติ จ อาติ จ อุปสคฺควเสน อภิภวนตฺโถติ อาห ‘‘อภิภเวยฺย’’นฺติ.

๓๙. ปจฺฉา ปกฺขิตฺตาติ สงฺคีติโต ปรํ โปตฺถการูฬฺเหหิ ปิตาติ อตฺโถ.

๔๔. ‘‘เอวํ วทนฺโต วิย โอณโต’’ติ อิมินา ‘‘อาหรหตฺโถ’’ติปทสฺส ตทฺธิตภาวํ ทสฺเสติ. วิตฺถิณฺณมุขตฺตา มนฺทํ หีนํ อติมุขเมตาสนฺติ วจนตฺเถน อคฺคิกปาลา มนฺทามุขิโยติ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘อคฺคิภาชนานิ วุจฺจนฺตี’’ติ.

๕๑. ยสฺมา โย นาคทมนกาโล จิรํ ปตติ ปวตฺตติ, ตสฺมา โส จิรปติโกติ วุจฺจติ, ตสฺมา จิรปติกา ปฏฺาย อภิปฺปสนฺนาติ โยชนา. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิรกาลโต ปฏฺายา’’ติ.

๕๒. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘ชฏามิสฺส’’นฺติอาทิปเทสุ. ขาริกาชนฺติ เอตฺถ กมณฺฑลุอาทิกา ตาปสปริกฺขารา ขารีติ วุจฺจนฺติ, ขาริสงฺขาเตน ภาเรน ปูริโต กาโช ขาริกาโชติ อตฺถํ เอกเทเสน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ขาริภาโร’’ติ.

๑๓. พิมฺพิสารสมาคมกถา

๕๕. ลฏฺิสทฺโท ตรุณรุกฺขวาจโก ‘‘อมฺพลฏฺิกาย’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒), อิธาปิ ตรุณตาลรุกฺโข ลฏฺิ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตาลุยฺยาเน’’ติ. วฏรุกฺเขติ นิคฺโรธรุกฺเข. เอตฺถ ‘‘วฏ’’อิติ อิมินา วฏรุกฺโข พหุมูลตฺตา สุฏฺุํ ปติฏฺาตีติ อตฺเถน สุปฺปติฏฺโ นามาติ ทสฺเสติ. ‘‘รุกฺเข’’อิติ อิมินา เจติยสทฺโท เจติยรุกฺเข วตฺตตีติ ทสฺเสติ, เทวาลยฺจ ถูปฺจ นิวตฺเตติ. ตสฺสาติ วฏรุกฺขสฺส. เอตนฺติ ‘‘สุปฺปติฏฺเ เจติเย’’ติ เอตํ นามํ. โลกโวหารวเสน ทสสหสฺสสงฺขาเต สงฺขฺยาวิเสเส นีหริตฺวา ยุชฺชิตพฺพนฺติ