📜
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
วินยปิฏเก
ปาจิตฺยาทิโยชนา
ปาจิตฺติยโยชนา
มหาการุณิกํ ¶ นาถํ, อภินตฺวา สมาสโต;
ปาจิตฺยาทิวณฺณนาย, กริสฺสามตฺถโยชนํ.
๕. ปาจิตฺติยกณฺฑํ
๑. มุสาวาทสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
ขุทฺทกานนฺติ ¶ สุขุมาปตฺติปกาสกตฺตา อปฺปกานํ, คณนโต วา ปจุรตฺตา พหุกานํ. เยสํ สิกฺขาปทานนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เยส’’นฺติ ปทํ ‘‘สงฺคโห’’ติ ปเท สามฺยตฺถฉฏฺี. สงฺคหียเต สงฺคโห ¶ . ‘‘นวหิ วคฺเคหี’’ติปทํ ‘‘สงฺคโห, สุปฺปติฏฺิโต’’ติ ปททฺวเย กรณํ. ทานีติ กาลวาจโก สตฺตมฺยนฺตนิปาโต อิทานิ-ปริยาโย, อิมสฺมึ กาเลติ อตฺโถ. เตสนฺติ ขุทฺทกานํ, อยํ วณฺณนาติ สมฺพนฺโธ. ภวตีติ เอตฺถ ติ-สทฺโท เอกํสตฺเถ อนาคตกาลิโก โหติ ‘‘นิรยํ นูน คจฺฉามิ, เอตฺถ เม นตฺถิ สํสโย’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๓๓๑) วิย. กิฺจาเปตฺถ หิ ยถา เอกํสวาจโก นูนสทฺโท อตฺถิ, น เอวํ ‘‘ภวตี’’ติ ปเท, อตฺถโต ปน อยํ วณฺณนา นูน ภวิสฺสตีติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. อถ วา อวสฺสมฺภาวิยตฺเถ อนาคตกาลวาจโก โหติ ‘‘ธุวํ พุทฺโธ ภวามห’’นฺติอาทีสุ (พุ. วํ. ๒.๑๐๙-๑๑๔) วิย. กามฺเหตฺถ ยถา อวสฺสมฺภาวิยตฺถวาจโก ธุวสทฺโท อตฺถิ, น เอวํ ‘‘ภวตี’’ติ ปเท, อตฺถโต ปน ธุวํ ภวิสฺสติ อยํ วณฺณนาติ อตฺโถ คเหตพฺโพติ ทฏฺพฺพํ.
๑. ‘‘ตตฺถา’’ติ ¶ ปทํ ‘‘มุสาวาทวคฺคสฺสา’’ติ ปเท นิทฺธารณสมุทาโย, เตสุ นวสุ วคฺเคสูติ อตฺโถ. ปมสิกฺขาปเทติ วา, เตสุ ขุทฺทเกสุ สิกฺขาปเทสูติ อตฺโถ. สกฺยานํ ปุตฺโตติ ภคินีหิ สํวาสกรณโต โลกมริยาทํ ฉินฺทิตุํ, ชาติสมฺเภทโต วา รกฺขิตุํ สกฺกุณนฺตีติ สกฺยา. สากวนสณฺเฑ นครํ มาเปนฺตีติ วา สกฺยา, ปุพฺพราชาโน. เตสํ วํเส ภูตตฺตา เอตรหิปิ ราชาโน สกฺยา นาม, เตสํ ปุตฺโตติ อตฺโถ. ‘‘พุทฺธกาเล’’ติ ปทํ ‘‘ปพฺพชึสู’’ติ ปเท อาธาโร. สกฺยกุลโต นิกฺขมิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วาทกฺขิตฺโต’’ตฺยาทินา วาเทน ขิตฺโต, วาทมฺหิ วาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ยตฺร ยตฺราติ ยสฺสํ ยสฺสํ ทิฏฺิยํ ปวตฺตตีติ สมฺพนฺโธ. อวชานิตฺวาติ ปฏิสฺสเวน วิโยคํ กตฺวา. อวสทฺโท หิ วิโยคตฺถวาจโก. ‘‘อปชานิตฺวา’’ติปิ ปาโ, ปฏิฺาตํ อปนีตํ กตฺวาติ อตฺโถ. โทสนฺติ อยุตฺติโทสํ, สลฺลกฺเขนฺโต หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. กเถนฺโต กเถนฺโตติ อนฺตสทฺโท มานสทฺทการิโย. กถิยมาโน กถิยมาโนติ หิ อตฺโถ. ปฏิชานิตฺวาติ ปฏิฺาตํ กตฺวา. อานิสํสนฺติ นิทฺโทสํ คุณํ. ปฏิปุพฺโพ จรสทฺโท ปฏิจฺฉาทนตฺโถติ อาห ‘‘ปฏิจรติ ปฏิจฺฉาเทตี’’ติ. ‘‘กึ ปน รูปํ นิจฺจํ วา อนิจฺจํ วา’’ติ วุตฺเต ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วทติ. กสฺมาติ วุตฺเต ‘‘ชานิตพฺพโต’’ติ วทติ. ยทิ เอวํ นิพฺพานมฺปิ ชานิตพฺพตฺตา อนิจฺจํ นาม สิยาติ วุตฺเต อตฺตโน เหตุมฺหิ โทสํ ทิสฺวา อหํ ‘‘ชานิตพฺพโต’’ติ เหตุํ น วทามิ, ‘‘ชาติธมฺมโต’’ติ ปน วทามิ. ตยา ปน ทุสฺสุตตฺตา เอวํ วุตฺตนฺติ วตฺวา อฺเนฺํ ปฏิจรติ. ‘‘กุรุนฺทิย’’นฺติ ปทํ ‘‘วุตฺต’’นฺติ ปเท อาธาโร. เอตสฺสาติ ‘‘รูปํ อนิจฺจํ ชานิตพฺพโต’’ติ วจนสฺส. ตตฺราติ กุรุนฺทิยํ. ตสฺสาติ ปฏิชานนาวชานนสฺส. ‘‘ปฏิจฺฉาทนตฺถ’’นฺติ ปทํ ‘‘ภาสตี’’ติปเท สมฺปทานํ. ‘‘มหาอฏฺกถาย’’นฺติปทํ ‘‘วุตฺต’’นฺติ ปเท อาธาโร. ‘‘ทิวาฏฺานาทีสู’’ติ ปทํ อุปเนตพฺพํ. อิทํ ‘‘อสุกสฺมึ นามปเทเส’’ติ ปเท นิทฺธารณสมุทาโย.
๓. สมฺมา ¶ วทติ อเนนาติ สํวาทนํ, อุชุชาติกจิตฺตํ, น สํวาทนํ วิสํวาทนํ, วฺจนาธิปฺปายวสปฺปวตฺตํ จิตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิสํวาทนจิตฺต’’นฺติ. ‘‘วาจา’’ตฺยาทินา วจติ เอตายาติ วาจาติ อตฺถํ ทสฺเสติ ¶ . หีติ ทฬฺหีกรณโชตกํ, ตทมินา สจฺจนฺติ อตฺโถ. ‘‘วาจาเยวา’’ติ ปทํ ‘‘พฺยปฺปโถ’’ติ ปเท ตุลฺยตฺถํ, ‘‘วุจฺจตี’’ติ ปเท กมฺมํ. ปถสทฺทปรตฺตา วาจาสทฺทสฺส พฺยาเทโส กโต. สุทฺธเจตนา กถิตาติ สมฺพนฺโธ. ตํสมุฏฺิตสทฺทสหิตาติ ตาย เจตนาย สมุฏฺิเตน สทฺเทน สห ปวตฺตา เจตนา กถิตาติ โยชนา.
‘‘เอว’’นฺติ ปทํ ‘‘ทสฺเสตฺวา’’ติ ปเท นิทสฺสนํ, กรณํ วา. ‘‘ทสฺเสตฺวา’’ติ ปทํ ‘‘ทสฺเสนฺโต อาหา’’ติ ปททฺวเย ปุพฺพกาลกิริยา. อนฺเตติ ‘‘วาจา’’ติอาทีนํ ปฺจนฺนํ ปทานํ อวสาเน. ‘‘อาหา’’ติ เอตฺถ วตฺตมาน-ติวจนสฺส อกาโร ปจฺจุปฺปนฺนกาลวาจเกน ‘‘อิทานี’’ติ ปเทน โยชิตตฺตา. ‘‘ตตฺถา’’ติ ปทํ ‘‘อตฺโถ เวทิตพฺโพ’’ติ ปเท อาธาโร. เอตฺถาติ ‘‘อทิฏฺํ ทิฏฺํ เม’’ติอาทีสุ. ‘‘ปาฬิย’’นฺติ ปทํ ‘‘เทสนา กตา’’ติ ปเท อาธาโร. นิสฺสิตวิฺาณวเสน อวตฺวา นิสฺสยปสาทวเสน ‘‘จกฺขุนา ทิฏฺ’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘โอฬาริเกเนวา’’ติ.
๔. ตสฺสาติ ‘‘ตีหากาเรหี’’ติอาทิวจนสฺส. ‘‘อตฺโถ’’ติ ปทํ ‘‘เวทิตพฺโพ’’ติ ปเท กมฺมํ. หีติ วิเสสโชตกํ, วิเสสํ กถยิสฺสามีติ อตฺโถ. ตตฺถาติ จตุตฺถปาราชิเก. อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท.
๙. อาทีนมฺปีติ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ.
๑๑. มนฺทสทฺโท ชฬตฺถวาจโกติ อาห ‘‘มนฺทตฺตา ชฬตฺตา’’ติ. โย ปน อฺํ ภณตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สามเณเรนา’’ติ ปทํ ‘‘วุตฺโต’’ติ ปเท กตฺตา. อปิสทฺโท ปุจฺฉาวาจโก, ‘‘ปสฺสิตฺถา’’ติ ปเทน โยเชตพฺโพ, อปิ ปสฺสิตฺถาติ อตฺโถ. ‘‘อทิฏฺํ ทิฏฺํ เม’’ติอาทิวจนโต อฺา ปูรณกถาปิ ตาว อตฺถีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺา ปูรณกถา นาม โหตี’’ติ. อปฺปตาย อูนสฺส อตฺถสฺส ปูรณวเสน ปวตฺตา กถา ปูรณกถา. เอสา ปูรณกถา ¶ นาม กาติ อาห ‘‘เอโก’’ติอาทิ. เอสา หิ คาเม อปฺปกมฺปิ เตลํ วา ปูวขณฺฑํ วา ปสฺสิตฺวา วา ลภิตฺวา วา พหุกํ กตฺวา ปูรณวเสน กถิตตฺตา ปูรณกถา นาม. พหุกานิ เตลานิ วา ปูเว วา ปสฺสนฺโตปิ ลภนฺโตปิ อปฺปกํ กตฺวา อูนวเสน กถิตตฺตา ¶ อูนกถาปิ อตฺถีติ สกฺกา วตฺตุํ. อฏฺกถาสุ ปน อวุตฺตตฺตา วีมํสิตฺวา คเหตพฺพํ. พหุกาย ปูรณสฺส อตฺถสฺส อูนวเสน ปวตฺตา กถา อูนกถาติ วิคฺคโห กาตพฺโพติ. ปมํ.
๒. โอมสวาท สิกฺขาปทํ
๑๒. ทุติเย มสธาตุ วิชฺฌนตฺเถ ปวตฺตติ ‘‘โอมฏฺํ อุมฺมฏฺ’’นฺติอาทีสุ (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๑) วิยาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอมสนฺตีติ โอวิชฺฌนฺตี’’ติ.
๑๓. ‘‘อิทํ วตฺถุ’’นฺติ ปทํ ‘‘อาหรี’’ติ ปเท กมฺมํ. นนฺทิตพฺโพติ นนฺโท วณฺณพลาทิ, โส เอตสฺสตฺถีติ นนฺที. วิสาลานิ มหนฺตานิ วิสาณานิ เอตสฺสตฺถีติ วิสาโล, นนฺที จ โส วิสาโล เจติ นนฺทิวิสาโลติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘นนฺทิวิสาโล นามา’’ติอาทินา. โสติ นนฺทิวิสาโล, ‘‘อาหา’’ติ ปเท กตฺตา. ตตฺเถวาติ ยฺุชิตฏฺาเนเยว. อเหตุกปฏิสนฺธิกาเลปีติ ปิ-สทฺโท อนุคฺคหตฺถวาจโก, ปเคว ทฺวิเหตุก ติเหตุก ปฏิสนฺธิกาเลติ อตฺโถ. ‘‘เตน จา’’ติ จการสฺส อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺถตฺตา ‘‘อตฺตโน กมฺเมน จา’’ติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑตีติ อาห ‘‘อตฺตโน กมฺเมน จา’’ติ. อตฺตโนติ นนฺทิวิสาลสฺส.
๑๕. เอตฺถาติ เอติสฺสํ ปทภาชนิยํ, ‘‘อาหา’’ติ ปเท อาธาโร. ‘‘ยสฺมา’’ติ ปทํ วิภชิตุกาโม’’ติ ปเท เหตุ. อฏฺุปฺปตฺติยํเยว ‘‘หีเนนาปี’’ติ วตฺวา ปทภาชนิยํ อวุตฺตตฺตา อิทํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เวณุการชาตีติ วิลีวการชาติ. เนสาทชาตีติ เอตฺถ เกวฏฺฏชาติปิ สงฺคหิตา.
ปุ วุจฺจติ กรีสํ, ตํ กุสติ อปเนตีติ ปุกฺกุโส. ปุปฺผํ วุจฺจติ กรีสํ, กุสุมํ วา, ตํ ฉฑฺเฑตีติ ปุปฺผฉฑฺฑโก.
กุฏติ ¶ ฉินฺทตีติ โกฏฺโ, โสเยว โกฏฺโก. ยการภกาเร เอกโต โยเชตฺวา ‘‘ยภา’’ติ โย อกฺโกโส อตฺถิ, เอโส หีโน นาม อกฺโกโสติ โยชนา.
๑๖. สพฺพปเทสูติ นามาทีสุ สพฺพปเทสุ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. อลิกนฺติ อสจฺจํ, มิจฺฉาวาจนฺติ สมฺพนฺโธ. โยปิ วทตีติ โยชนา.
๒๖. ปริหริตฺวาติ ¶ ปริมุขํ กถนํ อปเนตฺวา. ทวํ ปริหาสํ กาเมตีติ ทวกาโม, ตสฺส ภาโว ทวกมฺยํ, ตํเยว ทวกมฺยตา. อนุปสมฺปนฺนนฺติ เอตฺถ อการสฺส สทิสตฺถมคฺคเหตฺวา อฺตฺโถว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘เปตฺวา ภิกฺขุ’’นฺติอาทิ. ยทิ หิ สทิสตฺโถ ภเวยฺย, สามเณโรว อนุปสมฺปนฺโน นาม สิยา สณฺาเนน จ ปุริสภาเวน จ สทิสตฺตา, ตสฺมา อฺตฺโถว คเหตพฺโพติ ทฏฺพฺพํ. สพฺพสตฺตาติ เอตฺถ สพฺพสทฺโท อนวเสสตฺโถ มนุสฺเส อุปาทาย วจนตฺถชานนาชานนปกติกานํ สพฺพสตฺตานมฺปิ คหิตตฺตา.
๓๕. อตฺถปุเรกฺขาโร นามาติ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. สิกฺขาปทมเปกฺขิย นปุํสกลิงฺควเสน ‘‘กิริย’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. อาปตฺติมเปกฺขิย อิตฺถิลิงฺควเสน ‘‘กิริยา’’ติอาทิ วุตฺตํ. วชฺชกมฺมสทฺทา สิกฺขาปทมเปกฺขนฺตาปิ อาปตฺติ, มเปกฺขนฺตาปิ นิยตนปุํสกลิงฺคตฺตา นปุํสกาเยว, ตสฺมา เต ทฺเว อาปตฺติฏฺาเน น วุตฺตาติ ทฏฺพฺพนฺติ. ทุติยํ.
๓. เปสฺุสิกฺขาปทํ
๓๖. ตติเย ‘‘ชาตภณฺฑนาน’’นฺติ วตฺตพฺเพ อคฺยาหิโตติอาทีสุ วิย วิเสสนปรนิปาตวเสน ‘‘ภณฺฑนชาตาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สฺชาตภณฺฑนาน’’นฺติ. ‘‘ปุพฺพภาโค’’ติ วตฺวา ตสฺส สรูปํ ทสฺเสติ ‘‘อิมินา จ อิมินา จา’’ติอาทินา. วิรุทฺธํ วทติ เอเตนาติ วิวาโท, วิคฺคาหิกกถา ¶ , ตํ อาปนฺนาติ วิวาทาปนฺนา, เตสํ. ปิสติ สฺจุณฺเณตีติ ปิสุโณ, ปุคฺคโล, ตสฺส อิทนฺติ เปสฺุํ, วจนนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เปสฺุนฺติ ปิสุณวาจ’’นฺติ.
๓๗. ภิกฺขุเปสฺุเติ ภิกฺขูนํ สนฺติกํ อุปสํหเฏ เปสฺุวจเนติ ฉฏฺีสมาโส.
๓๘. ‘‘ทิสฺวา’’ติ ปทํ ‘‘ภณนฺตสฺสา’’ติ ปเท ปุพฺพกาลกิริยา, ทสฺสนํ หุตฺวาติ อตฺโถ. ตติยํ.
๔. ปทโสธมฺมสิกฺขาปทํ
๔๔. จตุตฺเถ ปฏิมุขํ อาทเรน สุณนฺตีติ ปติสฺสา, น ปติสฺสา อปฺปติสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปฺปติสฺสวา’’ติ.
๔๕. ‘‘ปทโส’’ติ ¶ เอตฺถ โส-ปจฺจโย วิจฺฉตฺถวาจโกติ อาห ‘‘ปทํ ปท’’นฺติ. ตตฺถาติ เตสุ จตุพฺพิเธสุ. ปทํ นาม อิธ อตฺถโชตกํ วา วิภตฺยนฺตํ วา น โหติ, อถ โข โลกิเยหิ ลกฺขิโต คาถาย จตุตฺถํโส ปาโทว อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ปทนฺติ เอโก คาถาปาโท’’ติ. อนุ ปจฺฉา วุตฺตปทตฺตา ทุติยปาโท อนุปทํ นาม. อนุ สทิสํ พฺยฺชนํ อนุพฺยฺชนนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อนุพฺยฺชน’’นฺติอาทินา. พฺยฺชนสทฺโท ปท-ปริยาโย. ยํกิฺจิ ปทํ อนุพฺยฺชนํ นาม น โหติ, ปุริมปเทน ปน สทิสํ ปจฺฉิมปทเมว อนุพฺยฺชนํ นาม.
วาเจนฺโต หุตฺวา นิฏฺาเปตีติ โยชนา. ‘‘เอกเมกํ ปท’’นฺติ ปทํ ‘‘นิฏฺาเปตี’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. ‘‘เถเรนา’’ติ ปทํ ‘‘วุตฺเต’’ติ ปเท กตฺตา, ‘‘เอกโต’’ติ ปเท สหตฺโถ. สามเณโร อปาปุณิตฺวา ภณตีติ สมฺพนฺโธ. มตฺตเมวาติ เอตฺถ เอวสทฺโท มตฺตสทฺทสฺส อวธารณตฺถํ ทสฺเสติ, เตน ปการํ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ จ ‘‘อนิจฺจา’’ติ จ ทฺวินฺนํ ปทานํ สติปิ ลิงฺควิเสสตฺเต อนุพฺยฺชนตฺตา อาปตฺติโมกฺโข นตฺถีติ อาห ‘‘อนุพฺยฺชนคณนาย ปาจิตฺติยา’’ติ.
พฺรหฺมชาลาทีนีติ ¶ เอตฺถ อาทิสทฺเทน สามฺผลสุตฺตาทีนิ ทีฆสุตฺตานิ (ที. นิ. ๑.๑๕๐ อาทโย) สงฺคหิตานิ. จสทฺเทน โอฆตรณสุตฺตาทีนิ สํยุตฺตสุตฺตานิ (สํ. นิ. ๑.๑) จ จิตฺตปริยาทานสุตฺตาทีนิ องฺคุตฺตรสุตฺตานิ (อ. นิ. ๑.๒ อาทโย) จ สงฺคหิตานิ. โสติ เทวตาภาสิโต เวทิตพฺโพติ โยชนา.
กิฺจาปิ วทตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ กิฺจาปิสทฺโท ครหตฺถวาจโก, ปนสทฺโท อนุคฺคหตฺถวาจโก. เมณฺฑกมิลินฺทปฺเหสูติ เมณฺฑกปฺเห จ มิลินฺทปฺเห จ. ยนฺติ สุตฺตํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อารมฺมณกถา พุทฺธิกกถา ทณฺฑกกถา าณวตฺถุกถาติ โยเชตพฺพํ เปยฺยาลวเสน วุตฺตตฺตา. อิมาโย ปกรณานิ นามาติ วทนฺติ. มหาปจฺจริยาทีสุ วตฺวา ปริคฺคหิโตติ โยชนา. ยนฺติ สุตฺตํ.
๔๘. ตตฺราติ ‘‘เอกโต อุทฺทิสาเปนฺโต’’ติ วจเน. อุทฺทิสาเปนฺตีติ อาจริยํ เทสาเปนฺติ พหุกตฺตารมเปกฺขิย พหุวจนวเสน วุตฺตํ. เตหีติ อุปสมฺปนฺนานุปสมฺปนฺเนหิ. ทฺเวปีติ อุปสมฺปนฺโน จ อนุปสมฺปนฺโน จ.
อุปจารนฺติ ¶ ทฺวาทสหตฺถูปจารํ. เยสนฺติ ภิกฺขูนํ. ปลายนกคนฺถนฺติ ปริวชฺเชตฺวา คจฺฉนฺตํ ปกรณํ. สามเณโร คณฺหาตีติ โยชนา.
โอปาเตตีติ อวปาเตติ, คฬิตาเปตีติ อตฺโถ. สุตฺเตปีติ เวยฺยากรณสุตฺเตปิ. ตนฺติ เยภุยฺเยน ปคุณคนฺถํ. ปริสงฺกมานนฺติ สารชฺชมานํ. ยํ ปน วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. กิริยสมุฏฺานตฺตาติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส กิริยสมุฏฺานตฺตาติ. จตุตฺถํ.
๕. สหเสยฺยสิกฺขาปทํ
๔๙. ปฺจเม มุฏฺา สติ เอเตสนฺติ มุฏฺสฺสตี. นตฺถิ สมฺปชานํ เอเตสนฺติ อสมฺปชานา. ภวงฺโคติณฺณกาเลติ นิทฺโทกฺกมนกาเล.
๕๐. ‘‘ปกติยา’’ติ ปทํ ‘‘เทนฺตี’’ติ ปเท วิเสสนํ. เต ภิกฺขู เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘คารเวนา’’ติ ปทฺจ ‘‘สิกฺขากามตายา’’ติ ปทฺจ ‘‘เทนฺตี’’ติ ปเท เหตุ. สีสสฺส อุปธานํ อุสฺสีสํ, ตสฺส กรียเต อุสฺสีสกรณํ ¶ , ตํเยว อตฺโถ ปโยชนํ อุสฺสีสกรณตฺโถ, ตทตฺถาย. ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํ, ‘‘สิกฺขากามตายา’’ติ วจเนติ อตฺโถ. นิทสฺสนนฺติ เสโส. อถ วา สิกฺขากามตายาติ ปจฺจตฺเต ภุมฺมวจนํ. ‘‘อิทมฺปิสฺส โหติ สีลสฺมิ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๑๙๕ อาทโย) วิย. อิทมฺปิ สิกฺขากามตาย อยํ สิกฺขากามตา สิกฺขากามภาโว โหตีติ โยชนา. เอส นโย ‘‘ตตฺริทํ สมนฺตปาสาทิกาย สมนฺตปาสาทิกตฺตสฺมิ’’นฺติอาทีสุปิ. ภิกฺขู ขิปนฺตีติ โยชนา. ตนฺติ อายสฺมนฺตํ ราหุลํ. อถาติ ขิปนโต ปจฺฉา. อิทนฺติ วตฺถุ. สมฺมฺุจนิกจวรฉฑฺฑนกานิ สนฺธาย วุตฺตํ. เตนายสฺมตา ราหุเลน ปาติตํ นุ โขติ โยชนา. โส ปนายสฺมา คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. อปริโภคา อฺเสนฺติ อฺเหิ น ปริภฺุชิตพฺพา.
๕๑. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. สยนํ เสยฺยา, กายปสารณกิริยา, สยนฺติ เอตฺถาติ เสยฺยา, มฺจปีาทิ. ตทุภยมฺปิ เอกเสเสน วา สามฺนิทฺเทเสน วา เอกโต กตฺวา ‘‘สหเสยฺย’’นฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เสยฺยา’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ทฺวีสุ เสยฺยาสุ. ตสฺมาติ ยสฺมา ทฺเว เสยฺยา ทสฺสิตา, ตสฺมา. ‘‘สพฺพจฺฉนฺนา’’ติอาทินา ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ โยชนา. ปากฏโวหารนฺติ โลเก วิทิตํ วจนํ. ทุสฺสกุฏิยนฺติ ทุสฺเสน ฉาทิตกุฏิยํ. อฏฺกถาสุ ยถาวุตฺเต ปฺจวิธจฺฉทเนเยว คยฺหมาเน โก โทโสติ อาห ‘‘ปฺจวิธจฺฉทเนเยวา’’ติอาทิ. ยํ ปน ¶ เสนาสนํ ปริกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ปากาเรน วาติ อิฏฺกสิลาทารุนา วา. อฺเน วาติ กิลฺชาทินา วา. วตฺเถนปีติ ปิสทฺโท ปเคว อิฏฺกาทินาติ ทสฺเสติ. ยสฺสาติ เสนาสนสงฺขาตาย เสยฺยาย. อุปรีติ วา สมนฺตโตติ วา โยชนา. เอเกน ทฺวาเรน ปวิสิตฺวา สพฺพปาสาทสฺส วฬฺชิตพฺพตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เอกูปจาโร’’ติ. สตคพฺภํ วา จตุสฺสาลํ เอกูปจารํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ เสนาสนสงฺขาตํ เสยฺยํ.
ตตฺถาติ เสนาสนสงฺขาตายํ เสยฺยายํ. สมฺพหุลา สามเณรา สเจ โหนฺติ, เอโก ภิกฺขุ สเจ โหตีติ โยชนา. ‘‘สามเณรา’’ติ ¶ อิทํ ปจฺจาสนฺนวเสน วุตฺตํ, อุปลกฺขณวเสน วา อฺเหิปิ สหเสยฺยานํ อาปตฺติสมฺภวโต. เตติ สามเณรา. สพฺเพสนฺติ ภิกฺขูนํ. ตสฺสาติ สามเณรสฺส. เอเสว นโยติ เอโส เอว นโย, น อฺโ นโยติ อตฺโถ. อถ วา เอเสว นโยติ เอโส อิว นโย, เอโส เอตาทิโส นโย อิว อยํ นโย ทฏฺพฺโพติ อตฺโถ.
อปิ จาติ เอกํเสน. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. จตุกฺกนฺติ เอกาวาสเอกานุปสมฺปนฺนํ, เอกาวาสนานุปสมฺปนฺนํ, นานาวาสเอกานุปสมฺปนฺนํ, นานาวาสนานุปสมฺปนฺนนฺติ จตุสมูหํ, จตุปริมาณํ วา. โยติ ภิกฺขุ. หิสทฺโท วิตฺถารโชตโก, ตํ วจนํ วิตฺถารยิสฺสามีติ อตฺโถ, วิตฺถาโร มยา วุจฺจเตติ วา. เทวสิกนฺติ ทิวเส ทิวเส. ณิกปจฺจโย หิ วิจฺฉตฺถวาจโก. โยปิ สหเสยฺยํ กปฺเปติ, ตสฺสาปิ อาปตฺตีติ โยเชตพฺโพ. ตตฺราติ ‘‘ติรจฺฉานคเตนาปี’’ติ วจเน.
‘‘อปทานํ อหิมจฺฉา, ทฺวิปทานฺจ กุกฺกุฏี;
จตุปฺปทานํ มชฺชารี, วตฺถุ ปาราชิกสฺสิมา’’ติ. (ปารา. อฏฺ. ๑.๕๕);
อิมํ คาถํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ. ตสฺมาติ ยสฺมา เวทิตพฺโพ, ตสฺมา. โคธาติ กุณฺโฑ. พิฬาโลติ อาขุภุโช. มงฺคุโสติ นกุโล.
อสมฺพทฺธภิตฺติกสฺส กตปาสาทสฺสาติ โยชนา. ตุลาติ เอตฺถ ตุลา นาม ถมฺภาน, มุปริ ทกฺขิณุตฺตรวิตฺถารวเสน ปิโต ทารุวิเสโส ถลติ ถมฺเภสุ ปติฏฺาตีติ กตฺวา. ตา ปน เหฏฺิมปริจฺเฉทโต ติสฺโส, อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน ปน ปฺจสตฺตนวาทโย. นานูปจาเร ปาสาเทติ สมฺพนฺโธ.
วาฬสงฺฆาฏาทีสูติ ¶ วาฬรูปํ ทสฺเสตฺวา กเตสุ สงฺฆาฏาทีสุ. อาทิสทฺเทน ตุลํ สงฺคณฺหาติ. เอตฺถ จ สงฺฆาโฏ นาม ตุลาน, มุปริ ปุพฺพปจฺฉิมายามวเสน ปิโต กฏฺวิเสโส สมฺมา ฆเฏนฺติ เอตฺถ โคปานสฺยาทโยติ ¶ กตฺวา. เต ปน ตโย โหนฺติ. นิพฺพโกสพฺภนฺตเรติ ฉทนโกฏิอพฺภนฺตเร. ปริมณฺฑลํ วา จตุรสฺสํ วา เสนาสนํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺราติ ตสฺมึ เสนาสเน. อปริจฺฉินฺโน คพฺภสฺส อุปจาโร เอเตสนฺติ อปริจฺฉินฺนคพฺภูปจารา สพฺพคพฺภา, เต ปวิสนฺตีติ อตฺโถ. นิปนฺนานํ ภิกฺขูนนฺติ โยชนา. ตตฺราติ ตสฺมึ ปมุเข. ปมุขสฺส สพฺพจฺฉนฺนตฺตา, สพฺพปริจฺฉนฺนตฺตา จ อาปตฺตึ กโรตีติ โยชนา. นนุ ปมุเข ฉนฺนเมว อตฺถิ, โน ปริจฺฉนฺนนฺติ อาห ‘‘คพฺภปริกฺเขโป’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ.
ยํ ปน อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ชคตีติ ปถวิยา จ มนฺทิราลินฺทวตฺถุสฺส จ นามเมตํ. อิธ ปน มนฺทิราลินฺทวตฺถุสงฺขาตา ภูเภทา คหิตา. ตตฺถาติ อนฺธกฏฺกถายํ. กสฺมา ปาฬิยา น สเมตีติ อาห ‘‘ทสหตฺถุพฺเพธาปี’’ติอาทิ. หีติ ยสฺมา. ตตฺถาติ อนฺธกฏฺกถายํ. เยปิ มหาปาสาทา โหนฺตีติ โยชนา. เตสุปีติ มหาปาสาเทสุปิ.
สุธาฉทนมณฺฑปสฺสาติ เอตฺถ ‘‘สุธา’’ติ อิทํ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ เยน เกนจิ ฉทนมณฺฑปสฺสาปิ อธิปฺเปตตฺตา. มณฺฑํ วุจฺจติ สูริยรสฺมิ, ตํ ปาติ รกฺขติ, ตโต วา ชนนฺติ มณฺฑปํ. นนุ เอกูปจารํ โหติ ปาการสฺส ฉิทฺทตฺตาติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. วฬฺชนตฺถาย เอวาติ เอวกาโร โยเชตพฺโพ. เตนาห ‘‘น วฬฺชนูปจฺเฉทนตฺถายา’’ติ. อถ วา ‘‘สทฺทนฺตรตฺถาโปหเนน สทฺโท อตฺถํ วทตี’’ติ (อุทา. อฏฺ. ๑; ที. นิ. ฏิ. ๑.๑; ม. นิ. ฏี. ๑.มูลปริยายสุตฺตวณฺณนา; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.โอฆตรณสุตฺตวณฺณนา; อ. นิ. ฏี. ๑.๑.รุปาทิวคฺควณฺณนา) วุตฺตตฺตา ‘‘น วฬฺชนูปจฺเฉทนตฺถายา’’ติ วุตฺตํ. กวาฏนฺติ เอตฺถ ทฺวารเมว อธิปฺเปตํ ปริยาเยน วุตฺตตฺตา, อสติ จ ทฺวาเร กวาฏสฺสาภาวโต. สํวรณวิวรณกาเล กวติ สทฺทํ กโรตีติ กวาฏํ.
ตตฺราติ ‘‘เอกูปจารตฺตา’’ติ วจเน. ยสฺสาติ ปรวาทิโน. อนุโยโค สิยาติ โยชนา. อิธาติ อิมสฺมึ สหเสยฺยสิกฺขาปเท, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ปิหิตทฺวาเร คพฺเภ. โสติ ปรวาที. สพฺพจฺฉนฺนตฺตา อาปตฺติ อิติ วุตฺเตติ โยชนา. เอเสว นโย ¶ ‘‘สพฺพปริจฺฉนฺนตา น โหตี’’ติ เอตฺถาปิ. ปจฺจาคมิสฺสตีติ ปติ อาคมิสฺสติ, ปุน อาคมิสฺสตีติ อตฺโถ.
พฺยฺชนมตฺเตเนวาติ ‘‘สพฺพจฺฉนฺนา’’ติอาทิอกฺขรปทมตฺเตเนว, น อตฺถวเสน. ‘‘เอวฺจ สตี’’ติ ¶ อิมินา อพฺยาปิตโทสํ ทสฺเสติ. ตโตติ อนาปตฺติโต, ปริหาเยยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมาติ ยสฺมา อนิยเตสุ วุตฺตํ, ตสฺมา. ตตฺถาติ อนิยเตสุ. อิธาปีติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเทปิ. ยํ ยนฺติ เสนาสนํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ เสนาสเนสุ, สหเสยฺยาปตฺติ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
๕๓. ทฺวีสุ อฏฺกถาวาเทสุ มหาอฏฺกถาวาโทว ยุตฺโตติ โส ปจฺฉา วุตฺโต.
อิมินาปีติ เสนมฺพมณฺฑเปนาปิ. เอตนฺติ ชคติยา อปริกฺขิตฺตตํ. ยถาติ ยํสทฺทตฺโถ ตติยนฺตนิปาโต, เยน เสนมฺพมณฺฑเปนาติ อตฺโถติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยสหเสยฺยสิกฺขาปทํ
๕๕. ฉฏฺเ อาคนฺตุกา วสนฺติ เอตฺถาติ อาวสโถ, อาวสโถ จ โส อคารฺเจติ อาวสถาคารนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาคนฺตุกานํ วสนาคาร’’นฺติ. มนุสฺสานํ สนฺติกา วจนํ สุตฺวาติ วจนเสโส โยเชตพฺโพ. สาฏกนฺติ อุตฺตรสาฏกํ, นิวตฺถวตฺถนฺติปิ วทนฺติ. อจฺจาคมฺมาติ ตฺวาปจฺจยนฺตปทสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุมาห ‘‘ปวตฺโต’’ติ. ยถา โอมสวาทสิกฺขาปเท อกฺโกเสตุกามตาย ขตฺติยํ ‘‘จณฺฑาโล’’ติ วทโต อลิกํ ภณโตปิ มุสาวาทสิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, โอมสวาทสิกฺขาปเทเนว อาปตฺติ, เอวมิธาปิ มาตุคาเมน สห สยโต ปมสหเสยฺยสิกฺขาปเทน อนาปตฺติ, อิมินาว อาปตฺตีติ ทฏฺพฺพนฺติ. ฉฏฺํ.
๗. ธมฺมเทสนาสิกฺขาปทํ
๖๐. สตฺตเม ¶ มหาทฺวาเรติ พหิ ิเต มหาทฺวาเร. อาคมฺม, ปวิสิตฺวา วา วสนฏฺานตฺตา โอวรโก อาวสโถ นามาติ อาห ‘‘โอวรกทฺวาเร’’ติ. สุนิคฺคเตนาติ สุฏฺุ พหิ นิกฺขมิตฺวา คเตน สทฺเทน. ‘‘อฺาตุ’’นฺติ ปทสฺส ‘‘น าตุ’’นฺติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘อาชานิตุ’’นฺติ. อิมินา นการวิกาโร ออิติ นิปาโต น โหติ, อาอิติ อุปสคฺโคติ ปน ทสฺเสติ. ‘‘วิฺุนา ปุริเสนา’’ติ เอตฺตกเมว อวตฺวา ‘‘ปุริสวิคฺคเหนา’’ติ วทนฺโต มนุสฺสปุริสวิคฺคหํ คเหตฺวา ิเตน ยกฺเขน เปเตน ติรจฺฉานคเตน สทฺธึ ิตาย มาตุคามสฺส เทเสตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. น ยกฺเขนาติ ยกฺเขน สทฺธึ ิตาย มาตุคามสฺส เทเสตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา. เอส นโย ‘‘น เปเตน, น ติรจฺฉานคเตนา’’ติ เอตฺถาปิ.
๖๖. ฉปฺปฺจวาจาหีติ ¶ เอตฺถ ‘‘ปฺจา’’ติ วาจาสิลิฏฺวเสน วุตฺตํ กสฺสจิ ปโยชนสฺสาภาวา. ตตฺถาติ ‘‘ฉปฺปฺจวาจาหี’’ติ ปเท. เอโก คาถาปาโท เอกา วาจาติ วทนฺโต จุณฺณิเย วิภตฺยนฺตํ เอกํ ปทํ เอกา วาจา นามาติ ทสฺเสติ, อตฺถโชตกปทํ วา วากฺยปทํ วา น คเหตพฺพํ. ‘‘เอกํ ปทํ ปาฬิโต, ปฺจ อฏฺกถาโต’’ติ อิมินา ‘‘ทฺเว ปทานิ ปาฬิโต, จตฺตาริ อฏฺกถาโต’’ติอาทินโยปิ คเหตพฺโพ. ฉปทานติกฺกโมเยว หิ ปมาณํ. ตสฺมินฺติ เอตฺถ สติ วิภตฺติวิปลฺลาเส ลิงฺคสฺสาปิ วิปลฺลาโส โหติ ‘‘ตสฺมิ’’นฺติ ปุลฺลิงฺเคน วุตฺตตฺตา. สติ จ วิภตฺติวิปลฺลาเส ‘‘ตสฺสา’’ติ อิตฺถิลิงฺคภาเวน ปวตฺตา. ‘‘มาตุคามสฺสา’’ติ นิยตปุลฺลิงฺคาเปกฺขนสฺส อสมฺภวโต อตฺถวเสน ‘‘เอกิสฺสา’’ติ อิตฺถิลิงฺคภาเวน วุตฺตํ. อิมินา เภทลิงฺคนิสฺสิโต วิเสสนวิเสสฺโยปิ อตฺถีติ ทสฺเสติ. ตุมฺหากนฺติ นิทฺธารณสมุทาโย. ‘‘สุณาถา’’ติ อวตฺวา อาโภโคปิ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ปม’’นฺติอาทิ. ปมนฺติ จ ปมเมว. เตน วุตฺตํ ‘‘น ปจฺฉา’’ติ. ปุฏฺโ หุตฺวา ภิกฺขุ กเถตีติ โยชนาติ. สตฺตมํ.
๘. ภูตาโรจนสิกฺขาปทํ
๖๗. อฏฺเม ¶ ตตฺถาติ จตุตฺถปาราชิกสิกฺขาปเท. อิธาติ ภูตาโรจนสิกฺขาปเท. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ปยุตฺตวาจาติ ปจฺจเยหิ ยุตฺตา วาจา. ตถาติ ตโต คุณาโรจนการณา, อริยา สาทิยึสูติ โยชนา.
ยตสทฺทานํ นิจฺจสมฺพนฺธตฺตา วุตฺตํ ‘‘เย’’ติอาทิ. สพฺเพปีติ ปุถุชฺชนาริยาปิ. ภูตนฺติ วิชฺชมานํ. กสฺมา สพฺเพปิ ปฏิชานึสุ, นนุ อริเยหิ อตฺตโน คุณานํ อนาโรจิตตฺตา น ปฏิชานิตพฺพนฺติ อาห ‘‘อริยานมฺปี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อริยานมฺปิ อพฺภนฺตเร อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม ยสฺมา ภูโต โหติ, ตสฺมา สพฺเพปิ ‘‘ภูตํ ภควา’’ติ ปฏิชานึสูติ โยชนา. ยสฺมา ภาสิโต วิย โหติ, ตสฺมาติ โยชนา. อริยา ปฏิชานึสูติ สมฺพนฺโธ. อนาทีนวทสฺสิโนติ โทสสฺส อทสฺสนธมฺมา. เตหีติ อริเยหิ, ภาสิโตติ สมฺพนฺโธ. ยํ ปิณฺฑปาตํ อุปฺปาเทสุนฺติ โยชนา. อฺเติ ปุถุชฺชนา. สพฺพสงฺคาหิเกเนวาติ สพฺเพสํ ปุถุชฺชนาริยานํ สงฺคหเณ ปวตฺเตเนว. สิกฺขาปทวิภงฺเคปีติ สิกฺขาปทสฺส ปทภาชนิเยปิ. ตตฺถาติ จตุตฺถปาราชิเก. อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท.
๗๗. อุตฺตริมนุสฺสธมฺมเมว สนฺธาย วุตฺตํ, น สุตาทิคุณนฺติ อตฺโถ. อนฺตรา วาติ ปรินิพฺพานกาลโต อฺสฺมึ กาเล วา. อติกฑฺฒิยมาเนนาติ อตินิปฺปีฬิยมาเนน. อุมฺมตฺตกสฺสาติ ¶ อิทํ ปนาติ เอตฺถ อิติ-สทฺโท อาทฺยตฺโถ. เตน ‘‘ขิตฺตจิตฺตสฺสา’’ติอาทึ สงฺคณฺหาติ. ทิฏฺิสมฺปนฺนานนฺติ มคฺคปฺาย, ผลปฺาย จ สมฺปนฺนานํ. อนาปตฺตีติ ปาจิตฺติยาปตฺติยา อนาปตฺติ น วตฺตพฺพา, อาปตฺติเยว โหติ, ตสฺมา ‘‘อุมฺมตฺตกสฺส อนาปตฺตี’’ติ น วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโยติ. อฏฺมํ.
๙. ทุฏฺุลฺลาโรจนสิกฺขาปทํ
๗๘. นวเม ตตฺราติ ตสฺสํ ‘‘ทุฏฺุลฺลา นามา’’ติอาทิปาฬิยํ, ตาสุ วา ปาฬิอฏฺกถาสุ. วิจารณาติ วีมํสนา. อุปสมฺปนฺนสทฺเทติ อุปสมฺปนฺนสทฺทตฺถภาเว ¶ . เอตฺถ หิ สทฺเท วุจฺจมาเน อวินาภาวโต สทฺเทน อตฺโถปิ วุตฺโต, วินาปิ ภาวปจฺจเยน ภาวตฺถสฺส าตพฺพตฺตา ภาโวปิ คเหตพฺโพ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อุปสมฺปนฺนสทฺทตฺถภาเว’’ติ. เอเสว นโย ‘‘ทุฏฺุลฺลสทฺเท’’ติ เอตฺถาปิ. เอตํ ปริมาณํ ยสฺสาติ เอตํ, ‘‘เตรส สงฺฆาทิเสสา’’ติ วจนํ. เอตํ เอว วตฺตพฺพํ, น ‘‘จตฺตาริ จ ปาราชิกานี’’ติ อิทนฺติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ปาฬิยํ. กสฺสจิ วิมติ ภเวยฺย, กึ ภเวยฺยาติ โยชนา. อาปตฺตึ อาโรเจนฺเตน อกฺโกสนฺตสฺส สมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอวํ สตี’’ติอาทิ. ปาจิตฺติยเมว จาติ จสทฺโท พฺยติเรกตฺโถ, น ทุกฺกฏํ อาปชฺชตีติ อตฺโถ. หีติ สจฺจํ. เอตนฺติ ปาจิตฺติยาปชฺชนตํ, ‘‘อสุทฺโธ โหติ…เป… โอมสวาทสฺสา’’ติ วจนํ วา, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ ปาฬิยํ. อฏฺกถาจริยาเวติ เอตฺถ เอวกาโร อฏฺานโยโค, ปมาณนฺติ เอตฺถ โยเชตพฺโพ, การณเมวาติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ ‘‘น อฺา วิจารณา’’ติ. อถ วา อฺาติ สามฺยตฺเถ ปจฺจตฺตวจนเมตํ, น อฺเสํ วิจารณา ปมาณนฺติ อตฺโถ. เอวฺหิ สติ เอวกาโร านโยโคว. ปุพฺเพปิ จาติ คนฺถารมฺภกาเลปิ จ.
เอตนฺติ อฏฺกถาจริยานํ ปมาณตํ. สํวรตฺถาย เอว, อนาปชฺชนตฺถาย เอว จ อนฺุาตนฺติ โยชนา. เตนาห ‘‘น ตสฺส’’ตฺยาทิ. ตสฺมาติ ยสฺมา ภิกฺขุภาโว นาม น อตฺถิ, ตสฺมา สุวุตฺตเมวาติ สมฺพนฺโธ.
๘๐. สาติ ภิกฺขุสมฺมุติ, สงฺเฆน กาตพฺพาติ โยชนา. กตฺถจีติ กิสฺมิฺจิ าเน. อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. ‘‘วุตฺตตฺตา’’ติ ปทํ ‘‘กาตพฺพา’’ติ ปเท เหตุ. เอสาติ เอโส ภิกฺขุ. หิเตสิตายาติ หิตสฺส เอสิตาย, อตฺถสฺส อิจฺฉตายาติ อตฺโถ.
๘๒. เสสานีติ ¶ อาทิมฺหิ ปฺจสิกฺขาปทโต เสสานิ อุปริ ปฺจ สิกฺขาปทานิ. อสฺสาติ อนุปสมฺปนฺนสฺส. ฆเฏตฺวาติ สมฺพนฺธํ กตฺวาติ. นวมํ.
๑๐. ปถวีขณนสิกฺขาปทํ
๘๖. ทสเม ¶ ภควา ทสฺเสตีติ โยชนา. เอตฺถาติ ปถวิยํ. ตตฺถาติ เตสุ ปาสาณาทีสุ. มุฏฺิปฺปมาณโตติ ขฏกปมาณโต. สาติ อทฑฺฒปถวี. หตฺถิกุจฺฉิยนฺติ เอวํนามเก าเน. เอกปจฺฉิปูรํ ปถวินฺติ สมฺพนฺโธ. เตสํเยวาติ อปฺปปํสุอปฺปมตฺติกาปทานํ เอว. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตนฺติ เยภุยฺเยนปาสาณาทิปฺจกํ. ตนฺติ กุสีตํ. อาณาเปตฺวาติ เอตฺถ ‘‘อาณ เปสเน’’ติ ธาตุปาเสุ วุตฺตตฺตา อาณธาตุเยว เปสนสงฺขาตํ เหตฺวตฺถํ วทติ, น ณาเปปจฺจโย, โส ปน ธาตฺวตฺเถเยว วตฺตติ. น หิ ตสฺส วิสุํ วุตฺโต อภิเธยฺโย อตฺถิ ธาตฺวตฺถโต อฺสฺส อภิเธยฺยสฺสาภาวา. ตาวาติ ปมํ ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยสฺส, ตโต วา.
โปกฺขรํ ปทุมํ เนตีติ โปกฺขรณี. ‘‘โสเธนฺเตหี’’ติ ปทํ ‘‘อุสฺสิฺจิตุํ อปเนตุ’’นฺติ ปเทสุ ภาวกตฺตา. โยติ ‘‘ตนุกทฺทโม’’ติ ปเทน โยเชตพฺโพ. โย ตนุกทฺทโมติ หิ อตฺโถ. กุเฏหีติ ฆเฏหิ. อุสฺสิฺจิตุนฺติ อุกฺขิปิตฺวา, อุทฺธริตฺวา วา สิฺจิตุํ. ตตฺราติ สุกฺขกทฺทเม, ‘‘โย’’ติ ปเท อวยวีอาธาโร. โยติ สุกฺขกทฺทโม.
ตฏนฺติ กูลํ. อุทกสามนฺตาติ อุทกสฺส สมีเป. โอมกจตุมาสนฺติ จตุมาสโต อูนกํ. โอวฏฺนฺติ เทเวน โอวสฺสิตํ โหติ สเจติ โยชนา. ปตตีติ ตฏํ ปตติ. อุทเกเยวาติ ปกติอุทเกเยว. อุทกสฺสาติ วสฺโสทกสฺส. ตตฺถาติ ปาสาณปิฏฺิยํ. ปมเมวาติ โสณฺฑิขณนโต ปมํ เอว. อุทเก ปริยาทิณฺเณติ อุทเก สุกฺเข. ปจฺฉาติ อุทกปูรโต ปจฺฉา. ตตฺถาติ โสณฺฑิยํ. อุทเกเยวาติ มูลอุทเกเยว. อุทกนฺติ อาคนฺตุกอุทกํ. อลฺลียตีติ ปิฏฺิปาสาเณ ลคฺคติ. ตมฺปีติ สุขุมรชมฺปิ. อกตปพฺภาเรติ วฬฺเชน อกเต ปพฺภาเร. อุปจิกาหิ วมียติ, ฆรโคฬิกาทโย วา สตฺเต วมตีติ วมฺมิโก.
คาวีนํ ¶ ขุโร กณฺฏกสทิสตฺตา โคกณฺฏโก นาม, เตน ฉินฺโน กทฺทโม ‘‘โคกณฺฏโก’’ติ วุจฺจติ. อจฺฉทนํ วา วินฏฺจฺฉทนํ วา ปุราณเสนาสนํ โหตีติ โยชนา. ตโตติ ¶ ปุราณเสนาสนโต, คณฺหิตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. อวเสสนฺติ วินฏฺจฺฉทนโต. อวเสสํ อิฏฺกํ คณฺหามิ อิติ สฺายาติ โยเชตพฺโพ. เตนาติ อิฏฺกาทินา. ยา ยาติ มตฺติกา. อตินฺตาติ อนลฺลา, อกิลินฺนาติ อตฺโถ.
ตสฺมินฺติ มตฺติกาปฺุเช. สพฺโพติ สกโล มตฺติกาปฺุโช. อสฺสาติ มตฺติกาปฺุชสฺส. ‘‘กปฺปิยการเกหี’’ติ ปทํ ‘‘อปนาเมตฺวา’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. กสฺมา วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อุทเกนา’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
ตตฺถาติ มตฺติกาปากาเร. อฺมฺปีติ มณฺฑปถมฺภโต อฺมฺปิ. เตน อปเทเสนาติ เตน ปาสาณาทิปวฏฺฏนเลเสน.
ปสฺสาวธารายาติ มุตฺตโสตาย. กตฺตรยฏฺิยาติ กตฺตรทณฺเฑน. เอตฺถ หิ กตฺตรยติ องฺคปจฺจงฺคานํ สิถิลภาเวน สิถิโล หุตฺวา ภวตีติ กตฺวา กตฺตโร วุจฺจติ ชิณฺณมนุสฺโส, เตน เอกนฺตโต คเหตพฺพตฺตา กตฺตเรน คหิตา ยฏฺิ, กตฺตรสฺส ยฏฺีติ วา กตฺวา กตฺตรยฏฺิ วุจฺจติ กตฺตรทณฺโฑ. ทนฺตชปมกฺขเรน สชฺฌายิตพฺโพ. วีริยสมฺปคฺคหณตฺถนฺติ วีริยสฺส สุฏฺุ ปคฺคณฺหนตฺถํ, วีริยสฺส อุกฺขิปนตฺถนฺติ อตฺโถ. เกจิ ภิกฺขูติ โยชนา.
๘๗. ตตฺราปีติ อิฏฺกกปาลาทีสุปิ. หีติ สจฺจํ. เตสํ อนุปาทานตฺตาติ เตสํ อิฏฺกาทีนํ อคฺคิสฺส อนินฺธนตฺตา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมาวา. ตานีติ อิฏฺกาทีนิ. อวิสยตฺตาติ อาปตฺติยา อโนกาสตฺตา. ติณุกฺกนฺติ ติณมยํ อุกฺกํ. ตตฺเถวาติ มหาปจฺจริยํ เอว. อรียติ อคฺคินิปฺผาทนตฺถํ ฆํสียติ เอตฺถาติ อรณี, เหฏฺา นิมนฺถนียทารุ. สห ธนุนา เอติ ปวตฺตตีติ สหิโต, อุปริ นิมนฺถนทารุ. อรณี จ สหิโต จ อรณีสหิโต, เตน อคฺคึ นิพฺพตฺเตตฺวาติ โยชนา. ยถา กริยมาเน น ฑยฺหติ, ตถา กโรหีติ สมฺพนฺโธ.
๘๘. อาวาฏํ ¶ ชานาติ อาวาฏํ กาตุํ, ขณิตุํ วา ชานาหีติ อตฺโถ. ‘‘เอวํ มหามตฺติกํ ชาน, ถุสมตฺติกํ ชานา’’ติ เอตฺถาปิ ยถาลาภํ สมฺปทานวาจกปทํ อชฺฌาหริตฺวา โยชนา กาตพฺพา. สาติ ปถวี. เตนาติ ปวฏฺฏนาทินาติ. ทสมํ.
มุสาวาทวคฺโค ปโม.
๒. ภูตคามวคฺโค
๑. ภูตคามสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๘๙. ทุติยวคฺคสฺส ¶ ปเม ตสฺสาติ เทวตาย. อุกฺขิตฺตํ ผรสุนฺติ อุทฺธํ ขิตฺตํ กุารึ. นิคฺคเหตุนฺติ สณฺาตุํ, นิวตฺเตตุํ วา. จกฺขุวิสยาตีเตติ ปสาทจกฺขุสฺส โคจราติกฺกนฺเต. มหาราชสนฺติกาติ เวสฺสวณมหาราชสฺส สนฺติกา. ถนมูเลเยวาติ ถนสมีเปเยว. หิมวนฺเตติ หิมอุคฺคิรเณ วเน, หิมยุตฺเต วา. ตตฺถาติ หิมวนฺเต, เทวตาสนฺนิปาเต วา. รุกฺขธมฺโมติ รุกฺขสภาโว. รุกฺขธมฺโม จ นาม เฉทนเภทนาทีสุ รุกฺขานํ อเจตนตฺตา โกปสฺส อกรณํ, ตสฺมึ รุกฺขธมฺเม ิตา เทวตา รุกฺขธมฺเม ิตา นาม, เฉทนเภทนาทีสุ รุกฺขสฺส วิย รุกฺขฏฺกเทวตาย อโกปนํ รุกฺขธมฺเม ิตา นามาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถาติ ตาสุ สนฺนิปาตเทวตาสุ. อิตีติ อิมสฺส อลภนสฺส, อิมสฺมึ อลภเน วา, อาทีนวนฺติ สมฺพนฺโธ. ภควโต จาติ จ-สทฺโท ‘‘ปุพฺพจริต’’นฺติ เอตฺถ โยเชตพฺโพ. อิมฺจ อาทีนวํ อทฺทส, ภควโต ปุพฺพจริตฺจ อนุสฺสรีติ วากฺยสมฺปิณฺฑนวเสน โยชนา กาตพฺพา. เตนาติ ทสฺสนานุสฺสรณการเณน. อสฺสาติ เทวตาย. สํวิชฺชติ ปิตา อสฺสาติ สปิติโก, ปุตฺโต. (ตาวาติ อติวิย, ปฏิสฺจิกฺขนฺติยาติ สมฺพนฺโธ) ‘‘มริยาทํ พนฺธิสฺสตี’’ติ วตฺวา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สิกฺขาปทํ ปฺเปสฺสตี’’ติ. อิติ ปฏิสฺจิกฺขนฺติยา อสฺสา เทวตาย เอตทโหสีติ โยชนา.
โยติ ¶ โย โกจิ ชโน. เวติ เอกนฺเตน. อุปฺปติตนฺติ อุปฺปชฺชนวเสน อตฺตโน อุปริ ปติตํ. ภนฺตนฺติ ภมนฺตํ ธาวนฺตํ, วารเยติ นิวาเรยฺย นิคฺคณฺเหยฺยาติ อตฺโถ. ตนฺติ ชนํ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – สารถิ ภนฺตํ รถํ วารเย อิว, ตถา โย เว อุปฺปติตํ โกธํ วารเย, ตํ อหํ สารถึ อิติ พฺรูมิ. อิตโร โกธนิวารกโต อฺโ ราชอุปราชาทีนํ สารถิภูโต ชโน รสฺมิคฺคาโห รชฺชุคฺคาโห นามาติ.
ทุติยคาถาย เวชฺโช วิสฏํ วิตฺถตํ สปฺปวิสํ สปฺปสฺส อาสีวิสสฺส วิสํ ครฬํ โอสเธหิ เภสชฺเชน, มนฺเตน จ วิเนติ อิว, ตถา โย ภิกฺขเว อุปฺปติตํ โกธํ เมตฺตาย วิเนติ, โส ภิกฺขุ อุรโค ภุชโค ปุราณํ ปุเร ภวํ ชิณฺณํ ปุราณตฺตา ชิณฺณํ ตจํ ชหาติ อิว, ตถา โอรปารํ อปารสงฺขาตํ ปฺโจรมฺภาคิยสํโยชนํ ชหาตีติ โยชนา กาตพฺพา.
ตตฺราติ ¶ ทฺวีสุ คาถาสุ. วตฺถุ ปน วินเย อารูฬฺหนฺติ โยชนา. อถาติ ปจฺฉา. ยสฺส เทวปุตฺตสฺสาติ เยน เทวปุตฺเตน. ปริคฺคโหติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหิโต. โสติ เทวปุตฺโต. ตโตติ อุปคมนโต. ยทา โหติ, ตทาติ โยชนา. มเหสกฺขเทวตาสูติ มหาปริวาราสุ เทวตาสุ, มหาเตชาสุ วา. ปฏิกฺกมนฺตีติ อเปนฺติ. เทวตา ยมฺปิ ปฺหํ ปุจฺฉนฺตีติ โยชนา. ตตฺเถวาติ อตฺตโน วสนฏฺาเนเยว. อุปฏฺานนฺติ อุปฏฺานตฺถาย, สมฺปทานตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. อถ วา อุปคนฺตฺวา ติฏฺติ เอตฺถาติ อุปฏฺานํ, ภควโต สมีปฏฺานํ, ตํ อาคนฺตฺวาติ อตฺโถ. นนฺติ ตํ, อยเมว วา ปาโ.
๙๐. ‘‘ภวนฺตี’’ติ อิมินา วิรูฬฺเห มูเล นีลภาวํ อาปชฺชิตฺวา วฑฺฒมานเก ตรุณรุกฺขคจฺฉาทิเก ทสฺเสติ. ‘‘อหุวตฺถุ’’นฺติ อิมินา ปน วฑฺฒิตฺวา ิเต มหนฺตรุกฺขคจฺฉาทิเก ทสฺเสติ. ‘‘อหุวตฺถุ’’นฺติ จ หิยฺยตฺตนิสงฺขาตาย ตฺถุํ-วิภตฺติยา หู-ธาตุสฺส อูการสฺส อุวาเทโส โหติ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘อหุวตี’’ติ ปาโ ทิสฺสติ, โส อปาโติ ทฏฺพฺโพ. ‘‘ชายนฺตี’’ติ อิมินา ภู-ธาตุสฺส สตฺตตฺถภาวํ ทสฺเสติ ¶ , ‘‘วฑฺฒนฺตี’’ติ อิมินา วฑฺฒนตฺถภาวํ. เอตนฺติ ‘‘ภูตคาโม’’ติ นามํ. ปียเต ยถากามํ ปริภฺุชียเต, ปาตพฺพํ ปริภฺุชิตพฺพนฺติ วา ปาตพฺยํ, ปาสทฺโท ยถากามปริภฺุชนตฺโถ. เตนาห – ‘‘เฉทนเภทนาทีหิ ยถารุจิ ปริภฺุชิตพฺพตาติ อตฺโถ’’ติ.
๙๑. ‘‘อิทานี’’ติ ปทํ ‘‘อาหา’’ติ ปเท กาลสตฺตมี. ยสฺมินฺติ พีเช. ตนฺติ พีชํ. ปฺจ พีชชาตานีติ เอตฺถ ชาตสทฺทสฺส ตพฺภาวตฺถตํ สนฺธาย อฏฺกถาสุ เอวํ วุตฺตํ. ตพฺภาวตฺถสฺส ‘‘มูเล ชายนฺตี’’ติ อิมาย ปาฬิยา อสํสนฺทนตํ สนฺธาย วุตฺตํ สงฺคหกาเรน ‘‘น สเมนฺตี’’ติ. อฏฺกถาจริยานํ มเตน สติ ชาตสทฺทสฺส ตพฺภาวตฺถภาเว ‘‘มูเล ชายนฺตี’’ติอาทีสุ มูเล มูลานิ ชายนฺตีติ โทโส ภเวยฺยาติ มนสิ กตฺวา อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตานีติ รุกฺขาทีนิ. ตสฺสาติ ‘‘ภูตคาโม นาม ปฺจ พีชชาตานี’’ติ ปทสฺส. เอตนฺติ ‘‘พีชชาตานี’’ติ นามํ. พีเชสุ ชาตานิ พีชชาตานีติ วุตฺเต ‘‘มูเล ชายนฺตี’’ติอาทินา สเมติ. เอเตนาติ ‘‘พีชโต’’ติอาทินา สงฺคโหติ สมฺพนฺโธ.
‘‘เยหี’’ติ ปทํ ‘‘ชาตตฺตา’’ติ ปเท อปาทานํ, เหตุ วา ‘‘วุตฺตานี’’ติ ปเท กรณํ, กตฺตา วา. เตสนฺติ พีชานํ. รุกฺขาทีนํ วิรุหนํ ชเนตีติ พีชํ. ‘‘พีชโต’’ติอาทินา การิโยปจาเรน การณสฺส ทสฺสิตตฺตา การณูปจารํ ปทีเปติ. อฺานิปิ ยานิ วา ปน คจฺฉวลฺลิรุกฺขาทีนิ อตฺถิ สํวิชฺชนฺติ, ตานิ คจฺฉวลฺลิรุกฺขาทีนิ ชายนฺติ สฺชายนฺตีติ โยชนา. ตานีติ คจฺฉวลฺลิรุกฺขาทีนิ ¶ . ตฺจ มูลํ, ปาฬิยํ วุตฺตหลิทฺทาทิ จ อตฺถิ, สพฺพมฺปิ เอตํ มูลพีชํ นามาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ พีเชสุ, ขนฺธพีเชสุ วา.
๙๒. สฺาวเสนาติ ‘‘พีช’’นฺติ สฺาวเสน. ‘‘ตตฺถา’’ติ ปทํ ‘‘เวทิตพฺโพ’’ติ ปเท อาธาโร. ‘‘ยถา’’ติอาทินา การโณปจาเรน การิยสฺส วุตฺตตฺตา ผลูปจารํ ทสฺเสติ. ยํ พีชํ วุตฺตํ, ตํ ทุกฺกฏวตฺถูติ โยชนา. ยเทตํ อาทิปทนฺติ โยเชตพฺพํ. เตนาติ อาทิปเทน. รวียติ ภควตา กถียตีติ รุตํ, ปาฬิ, ตสฺส อนุรูปํ ยถารุตํ, ปาฬิอนติกฺกนฺตนฺติ อตฺโถ.
เอตฺถาติ ¶ ‘‘พีเช พีชสฺี’’ติอาทิปเท, อิมสฺมึ สิกฺขาปเท วา. อุทเก าติ ปวตฺตตีติ อุทกฏฺโ, เอวํ ถลฏฺโปิ. ตตฺถาติ อุทกฏฺถลฏฺเสุ. สาสปสฺส มตฺตํ ปมาณํ อสฺส เสวาลสฺสาติ สาสปมตฺติโก. ติลสฺส พีชปมาณํ อสฺส เสวาลสฺสาติ ติลพีชโก. ปมาณตฺเถ โก. อาทิสทฺเทน สงฺขปณกาทโย เสวาเล สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ ติลพีชปมาโณ ชลสณฺิโต นีลาทิวณฺณยุตฺโต เสวาโล ติลพีชํ นาม, สปตฺโต อปฺปกณฺโฑ อุกฺขลิปิธานาทิปมาโณ สมูโล เอโก เสวาลวิเสโส สงฺโข นาม, ภมรสณฺาโน นีลวณฺโณ เอโก เสวาลวิเสโส ปณโก นาม. อุทกํ เสวตีติ เสวาโล. ตตฺถาติ เสวาเลสุ. โยติ เสวาโล. ปติฏฺิตํ เสวาลนฺติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถ กตฺถจีติ มูเล วา นเฬ วา ปตฺเต วา. อุทฺธริตฺวาติ อุปฺปาเฏตฺวา. ‘‘หตฺเถหี’’ติ ปทํ ‘‘วิยูหิตฺวา’’ติ ปเท กรณํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตสฺสาติ เสวาลสฺส. เอตฺตาวตาติ อิโต จิโต จ วิยูหนมตฺเตน. โย เสวาโล นิกฺขมติ, ตํ เสวาลนฺติ โยชนา. ปริสฺสาวนนฺตเรนาติ ปริสฺสาวนฉิทฺเทน. อุปฺปลานิ อสฺมึ คจฺเฉติ อุปฺปลินี. ปทุมานิ อสฺมึ คจฺเฉติ ปทุมินี, อิโน, อิตฺถิลิงฺคโชตโก อี. ตตฺเถวาติ อุทเกเยว. ตานีติ วลฺลีติณานิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อนนฺตโกติ สาสปมตฺติโก เสวาโล. โส หิ นตฺถิ อตฺตโต อนฺโต ลามโก เสวาโล เอตสฺสาติ กตฺวา ‘‘อนนฺตโก’’ติ วุจฺจติ. อตฺตนาเยว หิ สุขุโม, ตโต สุขุโม เสวาโล นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ตตฺถาติ ทุกฺกฏวตฺถุภาเว. ตมฺปีติ ‘‘สมฺปุณฺณภูตคามํ น โหตี’’ติ วจนมฺปิ. ปิสทฺโท มหาปจฺจริอาทิอฏฺกถาจริยานํ วจนาเปกฺโข. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. น อาคโต, ตสฺมา น สเมตีติ โยชนา. อถาติ ตสฺมึ อนาคเต. เอตนฺติ อนนฺตกเสวาลาทึ. คจฺฉิสฺสตีติ วเทยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตมฺปีติ ‘‘คจฺฉิสฺสตี’’ติ วจนมฺปิ. ปิสทฺโท ปุริมฏฺกถาจริยานํ วจนาเปกฺโข.
อภูตคามมูลตฺตา ¶ ตาทิสสฺส พีชคามสฺสาติ เอตฺถ พีชคาโม ติวิโธ โหติ – โย สยํ ภูตคามโต หุตฺวา อฺมฺปิ ภูตคามํ ¶ ชเนติ, อมฺพฏฺิอาทิโก. โย ปน สยํ ภูตคามโต หุตฺวา อฺํ ปน ภูตคามํ น ชเนติ, ตาลนาฬิเกราทิขาณุ. โย ปน สยมฺปิ ภูตคามโต อหุตฺวา อฺมฺปิ ภูตคามํ น ชเนติ. ปานียฆฏาทีนํ พหิ เสวาโลติ. ภูตคาโม ปน จตุพฺพิโธ โหติ – โย สยํ พีชคามโต หุตฺวา อฺมฺปิ พีชคามํ ชเนติ, เอตรหิ อมฺพรุกฺขาทิโก. โย ปน สยํ พีชคามโต อหุตฺวาว อฺํ พีชคามํ ชเนติ, อาทิกปฺปกาเล อมฺพรุกฺขาทิโก. โย ปน สยํ พีชคามโต หุตฺวา อฺํ ปน พีชคามํ น ชเนติ, นีลวณฺโณ ผลิตกทลีรุกฺขาทิโก. โย ปน สยมฺปิ พีชคามโต อหุตฺวา อฺมฺปิ พีชคามํ น ชเนติ, อิธ วุตฺโต อนนฺตกเสวาลาทิโกติ. ตตฺถ จตุตฺถํ ภูตคามํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อภูตคามมูลกตฺตา ตาทิสสฺส พีชสฺสา’’ติ. อยํ ปน ตติยพีชคามสฺส จ จตุตฺถภูตคามสฺส จ วิเสโส – ตติยพีชคาเม มูลปณฺณานิ น ปฺายนฺติ, จตุตฺถภูตคาเม ตานิ ปฺายนฺตีติ. มูลปณฺณานํ อปฺายนตฺตา พีชคาโมติ วุตฺโต, เตสํ ปฺายนตฺตา ภูตคาโมติ วุตฺโต. อิตรถา หิ วิโรโธ ภเวยฺยาติ. อตฺตโน วาเท ปาจิตฺติยภาวโต ครุกํ, มหาปจฺจริอาทีนํ วาเท ทุกฺกฏมตฺตภาวโต ลหุกํ. เอตนฺติ านํ.
เอวํ อุทกฏฺํ ทสฺเสตฺวา ถลฏฺํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ถลฏฺเ’’ติอาทิ. ถลฏฺเ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ตตฺถาติ หริตขาณูสุ. อุทฺธํ วฑฺฒตีติ นวสาขานิคฺคมเนน ฉินฺนโต อุปริ วฑฺฒติ. โสติ ขาณุ. ผลิตาย กทลิยา ขาณุ พีชคาเมน สงฺคหิโตติ โยชนา. ผลํ สฺชาตํ เอติสฺสาติ ผลิตา. ตถาติ ‘‘ภูตคาเมเนว สงฺคหิตา’’ติ ปทานิ อากฑฺฒติ. ยทาติ ยสฺมึ กาเล. รตนปฺปมาณาปีติ หตฺถปฺปมาณาปิ. อถาติ อปาทานตฺโถ, ตโต ราสิกรณโต อฺนฺติ อตฺโถ. ภูมิยํ นิขณนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘มูเลสุ เจว ปณฺเณสุ จา’’ติ เอตฺถ จสทฺโท สมุจฺจยตฺโถว, น วิกปฺปตฺโถติ อาห ‘‘มูลมตฺเตสุ ปนา’’ติอาทิ.
พีชานีติ มูลาทิพีชานิ. ปิตานิ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อุปรี’’ติ ปเทน เหฏฺา มูลานิ จาติ อตฺถํ นเยน าเปติ. น องฺกุเร นิคฺคตมตฺเตเยว ¶ , อถ โข หริเต นีลปณฺณวณฺเณ ชาเตเยว ภูตคามสงฺคโห กาตพฺโพติ อาห ‘‘หริเต’’ติอาทิ. ตาลฏฺีนํ มูลนฺติ สมฺพนฺโธ. ทนฺตสูจิ วิยาติ หตฺถิทนฺตสูจิ วิย. ยถา อสมฺปุณฺณภูตคาโม ตติโย โกฏฺาโส น อาคโต, น เอวํ อมูลกภูตคาโม. โส ปน อาคโตเยวาติ อาห ‘‘อมูลกภูตคาเม’’ติ. อมูลิกลตา วิย อมูลกภูตคาเม สงฺคหํ คจฺฉตีติ อตฺโถ.
วนฺทากาติ ¶ รุกฺขาทนี. สา หิ สยํ รุกฺขํ นิสฺสาย ชายนฺตีปิ อตฺตโน นิสฺสยานํ รุกฺขานํ อทนตฺตา ภกฺขนตฺตา วทียติ ถุตียตีติ ‘‘วนฺทากา’’ติ วุจฺจติ. อฺา วาติ วนฺทากาย อฺา วา. ตนฺติ วนฺทากาทึ. ตโตติ รุกฺขโต. วนนฺติ ขุทฺทโก คจฺโฉ. ปคุมฺโพติ มหาคจฺโฉ. ทณฺฑโกติ รุกฺโข ทณฺฑโยคโต. ตสฺสาปีติ อมูลิกลตายปิ. อยเมว วินิจฺฉโยติ วนฺทากาทิกสฺส วินิจฺฉโย วิย อยํ วินิจฺฉโย ทฏฺพฺโพติ โยชนา. ‘‘ทฺเว ตีณิ ปตฺตานี’’ติ วุตฺตตฺตา เอกปตฺโต สฺชายนฺโตปิ อคฺคพีชสงฺคหํ คจฺฉตีติ อตฺโถ. ‘‘อนุปสมฺปนฺเนนา’’ติ ปทํ ‘‘ลิตฺตสฺสา’’ติ ปเท กตฺตา. นิทาฆสมเยติ คิมฺหกาเล. อพฺโพหาริโกติ อาปตฺติยา องฺคนฺติ น โวหริตพฺโพ. โวหริตุํ น อรหตีติ อตฺโถ. เอตนฺติ อพฺโพหาริกตํ, ‘‘สเจ…เป… ปมชฺชิตพฺพา’’ติ วจนํ วา.
อหึ สปฺปํ ฉาเทตีติ อหิจฺฉตฺตํ, ตํเยว อหิจฺฉตฺตกํ. ยถากถฺจิ หิ พฺยุปฺปตฺติ, รุฬฺหิยา อตฺถวินิจฺฉโย. ตสฺมาติ ตโต วิโกปนโต. ตตฺถาติ อหิจฺฉตฺตเก. เหฏฺา ‘‘อุทกปปฺปฏโก’’ติ วตฺวา อิธ ‘‘รุกฺขปปฺปฏิกายปี’’ติ วุตฺตตฺตา ปปฺปฏกสทฺโท ทฺวิลิงฺโคติ ทฏฺพฺโพ. ตนฺติ ปปฺปฏิกํ. ิตํ นิยฺยาสนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวํ ‘‘ลคฺค’’นฺติ เอตฺถาปิ. หตฺถกุกฺกุจฺเจนาติ หตฺถโลเลน. ‘‘ฉินฺทนฺตสฺสาปี’’ติ ปเท เหตุ.
วาสตฺถิเกนาติ วาสํ อิจฺฉนฺเตน. ‘‘โอจินาเปตพฺพา’’ติ ปเท กตฺตา. อุปฺปาเฏนฺเตหีติ อุทฺธรนฺเตหิ. เตสนฺติ สามเณรานํ. สาขํ คหิตนฺติ สมฺพนฺโธ. ปิตสฺส สิงฺคีเวรสฺสาติ โยชนา.
ฉิชฺชนกนฺติ ¶ ฉิชฺชนยุตฺตํ, ฉิชฺชนารหนฺติ อตฺโถ. ‘‘จงฺกมิตฏฺานํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ อิมินา วตฺตสีเสน จงฺกมนํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. ‘‘ภิชฺชตี’’ติ อิมินา อภิชฺชมาเน คณฺิปิ กาตพฺโพติ ทสฺเสติ. ทารุมกฺกฏกนฺติ มกฺกฏสฺส หตฺโถ มกฺกโฏ อุปจาเรน, มกฺกโฏ วิยาติ มกฺกฏโก, สทิสตฺเถ โก. ทารุสงฺขาโต มกฺกฏโก ทารุมกฺกฏโก. ตํ อาโกเฏนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อนิยามิตตฺตาติ อิมนฺติ อนิยามิตตฺตา วจนสฺส. อิทํ มหาสามฺํ, วิเสสสามฺมฺปิ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘นามํ คเหตฺวาปี’’ติอาทิ. สพฺพนฺติ สพฺพํ วจนํ.
‘‘อิมํ ชานาติอาทีสู’’ติ ปทํ ‘‘เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ ปเท อาธาโร. อิมํ มูลเภสชฺชํ ชานาติ อิมํ มูลเภสชฺชํ โยชิตุํ ชานาติ โยชนา. เอตฺตาวตาติ ‘‘อิมํ ชานา’’ติอาทิวจนมตฺเตน. กปฺปิยนฺติ สมณโวหาเรน, โวหารสฺส วา ยุตฺตํ อนุรูปํ. เอตฺถาติ ‘‘กปฺปิยํ ¶ กาตพฺพ’’นฺติ วจเน. นิพฺพฏฺฏพีชเมวาติ ผลโต นิพฺพฏฺเฏตฺวา วิสุํ กตํ พีชํ เอว. ตตฺถาติ สุตฺเต. กโรนฺเตน ภิกฺขุนา กาตพฺพนฺติ โยชนา. ‘‘กปฺปิยนฺติ วตฺวาวา’’ติ อิมินา ปมํ กตฺวา อคฺคิสตฺถนขานิ อุทฺธริตฺวา ปจฺฉา วตฺตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. โลหมยสตฺถสฺสาติ อยตมฺพาทิโลหมยสฺส สตฺถสฺส. เตหีติ มนุสฺสาทีนํ นเขหิ. เตหีติ อสฺสาทีนํ ขุเรหิ. เตหีติ หตฺถินเขหิ. เยหีติ นเขหิ. ตตฺถชาตเกหิปีติ ตสฺมึ สตฺเถ ชาตเกหิปิ, นเขหีติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถาติ ปุริมวจนาเปกฺขํ. ‘‘กปฺปิยํ กโรนฺเตนา’’ติอาทิวจนมเปกฺขติ. ‘‘อุจฺฉุํ กปฺปิยํ กริสฺสามี’’ติ อุจฺฉุเมว วิชฺฌติ, ปเคว. ‘‘ทารุํ กปฺปิยํ กริสฺสามี’’ติ อุจฺฉุํ วิชฺฌติ, ‘‘ทารุํ กปฺปิยํ กริสฺสามี’’ติ ทารุเมว วา วิชฺฌติ, วฏฺฏติ เอกาพทฺธตฺตาติ วทนฺติ. ตนฺติ รชฺชุํ วา วลฺลึ วา. สพฺพํ ขณฺฑนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ มริจปกฺเกสุ. กฏาหนฺติ เอกาย ภาชนวิกติยา นามเมตํ. อิธ ปน พีชานํ ภาชนภาเวน ตํสทิสตฺตา ผลเผคฺคุปิ ‘‘กฏาห’’นฺติ วุจฺจติ. เอกาพทฺธนฺติ กฏาเหน เอกโต อาพทฺธํ.
ตานีติ ติณานิ. เตนาติ รุกฺขปวฏฺฏนาทินา. ตตฺราติ ตสฺมึ ปนปาตนฏฺาเน. ‘‘มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกวณฺณนาย’’นฺติ ปทํ ‘‘วุตฺต’’นฺติ ปเท ¶ สามฺาธาโร. ภิกฺขุ อชฺโฌตฺถโฏ โหตีติ สมฺพนฺโธ. โอปาเตติ อาวาเฏ. โส หิ อวปตนฏฺานตฺตา ‘‘โอปาโต’’ติ วุจฺจติ. รุกฺขนฺติ อชฺโฌตฺถฏรุกฺขํ. ภูมินฺติ โอปาตถิรภูมึ. ชีวิตเหตูติ นิมิตฺตตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, ชีวิตการณาติ อตฺโถ. ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ ปทํ ‘‘นิกฺขาเมตุ’’นฺติ ปเท ภาวกตฺตา, การิตกตฺตา วา. ‘‘อชฺโฌตฺถฏภิกฺขุ’’นฺติ วา ‘‘โอปาตภิกฺขุ’’นฺติ วา การิตกมฺมํ อชฺฌาหริตพฺพํ. ตตฺถาติ อนาปตฺติภาเว, อนาปตฺติภาวสฺส วา. เอตสฺสาติ สุตฺตสฺส. ปโร ปน การฺุเน กโรตีติ สมฺพนฺโธ. เอตมฺปีติ การฺุมฺปิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาติ. ปมํ.
๒. อฺวาทกสิกฺขาปทํ
๙๔. ทุติเย อนาจารนฺติ อจริตพฺพํ กายวจีทฺวารวีติกฺกมํ. สพฺพนามสฺส อนิยมตฺถตฺตา อิธ วจนนฺติ อาห ‘‘อฺเน วจเนน อฺํ วจน’’นฺติ. โสติ ภิกฺขุ, วทตีติ สมฺพนฺโธ. โกติ โก ปุคฺคโล. กินฺติ กึ อาปตฺตึ. กิสฺมินฺติ กิสฺมึ วตฺถุสฺมึ. กินฺติ กึ กมฺมํ. กนฺติ กํ ปุคฺคลํ. กินฺติ กึ วจนํ.
เอตฺถาติ ¶ ‘‘โก อาปนฺโน’’ติอาทิปาฬิยํ. ‘‘ภิกฺขูหี’’ติ ปทํ ‘‘วุตฺโต’’ติ ปเท กตฺตา. อสารุปฺปนฺติ ภิกฺขูนํ อสารุปฺปํ. เอโสติ เอโส อตฺโถ, วิภโวติ อตฺโถ. เอตนฺติ วตฺถุ. ภณนฺโต วา หุตฺวา อฺเนฺํ ปฏิจรตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ ปฏิจฺฉนฺนาสเน. โสตนฺติ โสตทฺวารํ. จกฺขุนฺติ จกฺขุทฺวารํ.
๙๘. อฺนฺติ ปุจฺฉิตตฺถโต อฺํ อปุจฺฉิตมตฺถํ. ภาวปฺปธาโนยํ กตฺตุนิทฺเทโสติ อาห ‘‘อฺเนฺํ ปฏิจรณสฺเสตํ นาม’’นฺติ. ตุณฺหีภาวสฺสาติ อภาสนสฺส. อาตฺยูปสคฺโค ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ อาห ‘‘อาโรเปตู’’ติ. เอวํ ‘‘อโรปิเต’’ติ เอตฺถปิ. เตนาห ‘‘อนาโรปิเต’’ติ.
๑๐๑. ตนฺติ อฺวาทกวิเหสกโรปนกมฺมํ. อสฺสาติ ภเวยฺย, โหติ วา.
๑๐๒. กินฺติ ¶ กึ วจนํ. เยนาติ เยน พฺยาธินา กเถตุํ น สกฺโกติ, ตาทิโส พฺยาธิ มุเข โหตีติ โยชนา. ตปฺปจฺจยาติ ตโต กถิตการณาติ. ทุติยํ.
๓. อุชฺฌาปนกสิกฺขาปทํ
๑๐๓. ตติเย ภิกฺขู อุชฺฌาเปนฺตีติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขู’’ติ การิตกมฺมตฺตา กรณตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘เตหิ ภิกฺขูหี’’ติ. โอการวิปรีโต อุกาโรติ จ เฌสทฺโท าณตฺโถติ จ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อวชานาเปนฺตี’’ติ. ‘‘ตํ อายสฺมนฺต’’นฺติ ปทํ ‘‘อวชานาเปนฺตี’’ติ ปเท ธาตุกมฺมํ. อเนกตฺถตฺตา ธาตูนํ เฌสทฺโท โอโลกนตฺโถ จ จินฺตนตฺโถ จ โหติ, เตนาห ‘‘โอโลกาเปนฺตี’’ติอาทิ. เอตฺถาติ ‘‘ภิกฺขู อุชฺฌาเปนฺตี’’ติ ปเท. ฉนฺทายาติ ฉนฺทตฺถํ. เยสํ เสนาสนานิ จ ปฺเปติ, ภตฺตานิ จ อุทฺทิสติ, เตสํ อตฺตนิ เปมตฺถนฺติ อตฺโถ. อฏฺกถายํ ปน ‘‘ฉนฺทายาติ ฉนฺเทนา’’ติ วุตฺตํ. อิมินา ลิงฺควิปลฺลาสนโย วุตฺโต. ปเรสํ อตฺตโน เปเมนาติ อตฺโถ. ปกฺขปาเตนาติ อตฺตโน ปกฺเข ปาตาปเนน.
๑๐๕. อุชฺฌาเปนฺติ อเนนาติ อุชฺฌาปนกํ. ขิยฺยนฺติ อเนนาติ ขิยฺยนกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน วจเนนา’’ติอาทิ.
๑๐๖. อุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน สมฺมตํ มงฺกุกตฺตุกาโมติ สมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน ¶ สมฺมต’’นฺติอาทิ. สมฺพชฺฌนํ สมฺพนฺโธ, กาตพฺโพติ โยชนา. อุปสมฺปนฺนสฺส สงฺเฆน สมฺมตสฺส อวณฺณํ กตฺตุกาโม อยสํ กตฺตุกาโมติ วิภตฺติวิปริณาเมน สมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิภตฺติวิปริณาโม กาตพฺโพ’’ติ. ‘‘วเสนา’’ติ ปทํ วิภตฺติวิปริณาโม กาตพฺโพ’’ติ ปเท วิเสสนํ. ยสฺมา วิเสโส นตฺถิ, ตสฺมา กตนฺติ โยชนา. ตนฺติ ‘‘ขิยฺยนก’’นฺติ ปทํ. โส จ ภิกฺขูติ อุชฺฌาปนโก จ ขิยฺยนโก จ โส จ ภิกฺขุ. อถาติ ตสฺมา อุชฺฌาปนกขิยฺยนกกรตฺตา. อสฺสาติ ภิกฺขุโน. อสฺสาติ ภเวยฺย.
‘‘อุปสมฺปนฺน’’นฺติ ¶ ปทํ ‘‘อุชฺฌาเปตี’’ติ ปเท ธาตุกมฺมํ ‘‘อนุปสมฺปนฺน’’นฺติ ปทํ การิตกมฺมํ, ‘‘อนุปสมฺปนฺน’’นฺติ ปทํ ‘‘อุชฺฌาเปตี’’ติ การิตกิริยํ อเปกฺขิตฺวา กมฺมํ โหติ. ‘‘ขิยฺยตี’’ติ สุทฺธกิริยาย อเปกฺขาย วิภตฺติวิปลฺลาโส โหตีติ อาห ‘‘ตสฺส วา’’ติอาทิ. ตสฺสาติ อนุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเกติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ สงฺเฆน สมฺมตํ อุปสมฺปนฺนํ. ‘‘สงฺเฆน อสมฺมต’’นฺติ เอตฺถ น อปโลกนกมฺเมน อสมฺมตํ, กมฺมวาจาย ปน อสมฺมตนฺติ อาห ‘‘กมฺมวาจายา’’ติอาทิ. ทฺเว ตโย หุตฺวา กมฺมวาจาย สมฺมนิตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา อสมฺมตนฺติ จ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺรา’’ติอาทิ. ยตฺราติ ยสฺมึ วิหาเร. ‘‘อนุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน สมฺมต’’นฺติ เอตฺถ อนุปสมฺปนฺนสฺส สมฺมุติโย ทาตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา ปุพฺพโวหารวเสน สมฺมตนฺติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ. ตนฺติ อนุปสมฺปนฺนภาเว ิตํ. พฺยตฺตสฺสาติ วิยตฺตสฺส. สงฺเฆน วา กโตติ โยชนาติ. ตติยํ.
๔. ปมเสนาสนสิกฺขาปทํ
๑๐๘. จตุตฺเถ หิมเมว หิมนฺโต, หิมนฺเต นิยุตฺโต เหมนฺติโก, กาโลติ อาห ‘‘เหมนฺตกาเล’’ติ. โอตาเปนฺตา ปกฺกมึสูติ สมฺพนฺโธ. กาลสทฺทสฺส สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา สมฺพนฺธาเปกฺโขติ อาห ‘‘ยสฺส กสฺสจี’’ติ. หิมวสฺเสนาติ หิเมน จ วสฺเสน จ.
๑๑๐. ‘‘วสฺสิโก’’ติ น สงฺเกตาติ อวสฺสิกสงฺเกตา. ‘‘อฏฺ มาเส’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ ‘‘อวสฺสิกสงฺเกเต’’ติ วิเสสิตตฺตา เหมนฺติกคิมฺหิกมาสาเยว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘จตฺตาโร เหมนฺติเก’’ติอาทิ. ยตฺถาติ ยสฺมึ รุกฺเข. น อูหทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘กากา วา’’ติ เอตฺถ วาสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตนาห ‘‘อฺเ วา สกุนฺตา’’ติ. ตสฺมาติ ยสฺมา อนุชานาติ, ตสฺมา. ยตฺถาติ ยสฺมึ รุกฺเข, วิสฺสมิตฺวา คจฺฉนฺตีติ โยชนา. ยสฺมินฺติ รุกฺเข, กตฺวา วสนฺตีติ โยชนา. อฏฺ มาเส เอวาติ สมฺภวโต อาห ‘‘เยสุ ชนปเทสู’’ติอาทิ ¶ . เตสุปีติ ชนปเทสุปิ. อวสฺสิกสงฺเกเต เอวาติ สมฺภวโต อาห ‘‘ยตฺถา’’ติอาทิ. ยตฺถาติ เยสุ ¶ ชนปเทสุ. ‘‘วิคตวลาหกํ วิสุทฺธํ นภํ โหตี’’ติ อิมินา สเจ อวิคตวลาหกํ อวิสุทฺธํ นภํ โหติ, นิกฺขิปิตุํ น วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ‘‘เอวรูเป กาเล’’ติ ปทํ ‘‘นิกฺขิปิตุํ วฏฺฏตี’’ติ ปเท อาธาโร.
อพฺโภกาสิเกนาปีติ อพฺโภกาสธุตงฺคยุตฺเตนาปิ. ปิสทฺโท รุกฺขมูลิกสฺส อเปกฺขโก. วตฺตํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตสฺส หี’’ติอาทิ. ตสฺสาติ อพฺโภกาสิกสฺส. หิสทฺโท วิตฺถารโชตโก. ตตฺเถวาติ ปุคฺคลิกมฺจเกเยว. สงฺฆิกํ มฺจนฺติ สมฺพนฺโธ. วีตมฺจโกติ วายิตมฺจโก. ตสฺมินฺติ วีตมฺจเก. ปุราณมฺจโก นสฺสนฺโตปิ อนคฺโฆติ อาห ‘‘ปุราณมฺจโก คเหตพฺโพ’’ติ. จมฺเมน อวนหิตพฺโพติ โอนทฺโธ, โส เอว โอนทฺธโก. คเหตฺวา จ ปน ปฺเปตฺวา นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา. อสมเยติ วสฺสิกสงฺขาเต อกาเล. จตุคฺคุเณนาปีติ จตุปฏเลนปิ. วฏฺฏนฺติ วลาหกา อาวฏฺฏนฺติ อสฺมึ สมเยติ วฏฺฏุโล, โส เอว วฏฺฏลิโก, สตฺตาหํ วฏฺฏลิโก, สตฺตาโห วา วฏฺฏลิโก สตฺตาหวฏฺฏลิโก, โส อาทิ เยสํ ตานีติ สตฺตาหวฏฺฏลิกาทีนิ. อาทิสทฺเทน สตฺตาหโต อูนาธิกานิ คเหตพฺพานิ. กายานุคติกตฺตาติ กายํ อนุคมกตฺตา กายสทิสตฺตาติ อตฺโถ.
ปณฺณกุฏีสูติ ปณฺเณน ฉาทิตกุฏีสุ. สภาคภิกฺขูนนฺติ อตฺตนา สภาคภิกฺขูนํ, สนฺติกนฺติ สมฺพนฺโธ. อโนวสฺสเก าเนติ โยชนา. ลคฺเคตฺวาติ ลมฺเพตฺวา, อยเมว วา ปาโ. ‘‘สมฺมชฺชนิ’’นฺติ ปทํ ‘‘คเหตฺวา’’ติ ปเท อวุตฺตกมฺมํ, ‘‘เปตพฺพา’’ติ ปเท วุตฺตกมฺมํ. โธวิตฺวาติ สมฺมชฺชนึ สุทฺธํ กตฺวา. อุโปสถาคาราทีสูติอาทิสทฺเทน ปริเวณาทีนิ คเหตพฺพานิ.
โย ปน ภิกฺขุ คนฺตุกาโม โหติ, เตนาติ โยชนา. ตตฺถาติ สาลายํ. ยตฺถ กตฺถจีติ ยสฺมึ กิสฺมิฺจิ าเน. ปากติกฏฺาเนติ ปกติยา คหิตฏฺาเน. ตตฺร ตตฺเรวาติ เตสุ เตสุ เจติยงฺคณาทีสุเยว ¶ . อสนสาลนฺติ อสนฺติ ภกฺขนฺติ อสฺสํ สาลายนฺติ อสนา, อสนา จ สา สาลา เจติ อสนสาลา, โภชนสาลาติ อตฺโถ. ตตฺราติ ตสฺส สมฺมชฺชนฺตสฺส, ตสฺมึ ‘‘วตฺตํ ชานิตพฺพ’’นฺติ ปาเ วา. มชฺฌโตติ ปวิตฺตโต, สุทฺธฏฺานโตติ อตฺโถ. ปาทฏฺานาภิมุขาติ สมฺมชฺชนฺตสฺส ปาทฏฺานํ อภิมุขา. วาลิกา หริตพฺพาติ ปํสุ จ วาลิกา จ อปเนตพฺพา. สมฺมฺุจนีสลากาย ปรํ เปลฺเลตพฺพาติ อธิปฺปาโย. พหีติ สมฺมชฺชิตพฺพตลโต พหิ.
๑๑๑. มสารโกตีติ ¶ เอตฺถ อิติสทฺโท นามปริยาโย, มสารโก นามาติ อตฺโถ. เอวํ พุนฺทิกาพทฺโธตีติอาทีสุปิ. ปาเท มสิตฺวา วิชฺฌิตฺวา ตตฺถ อฏนิโย ปเวเสตพฺพา เอตฺถาติ มสารโก. พุนฺโท เอว พุนฺทิโก, ปาโท, ตสฺมึ อาพทฺธา พนฺธิตา อฏนี ยสฺสาติ พุนฺทิกาพทฺโธ. กุฬีรสฺส ปาโท วิย ปาโท ยสฺสาติ กุฬีรปาทโก, ยถา กุฬีโร วงฺกปาโท โหติ, เอวํ วงฺกปาโทติ วุตฺตํ โหติ. อาหจฺจ องฺเค วิชฺฌิตฺวา ตตฺถ ปเวสิโต ปาโท ยสฺสาติ อาหจฺจปาทโก. อาณินฺติ อคฺคขิลํ. มฺจติ ปุคฺคลํ ธาเรตีติ มฺโจ. ปีติ วิสมทุกฺขํ หึสตีติ ปีํ. ปณโวติ เอโก ตูริยวิเสโส, ตสฺส สณฺานํ กตฺวาติ อตฺโถ. ตฺหิ เอตรหิ พุทฺธปฏิมสฺส ปลฺลงฺกสณฺานํ โหติ. ตนฺติ โกจฺฉํ. กโรนฺติ กิราติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ เสนาสนปริโภเค. หีติ สจฺจํ. ตนฺติ โกจฺฉํ มหคฺฆํ โหติ, มหคฺฆตฺตา ภทฺทปีนฺติปิ วุจฺจติ. เยนาติ เยน ภิกฺขุนา. ‘‘ถามมชฺฌิมสฺสา’’ติ ปเทน ปมาณมชฺฌิมํ นิวตฺเตติ.
เอตฺถาติ ‘‘อนาปุจฺฉํ วา คจฺเฉยฺยา’’ติ ปเท. เถโร อาณาเปตีติ โยชนา. อาณาเปตีติ จ อาณ-ธาตุยา เอว เปสนสงฺขาตสฺส เหตฺวตฺถสฺส วาจกตฺตา ณาเปสทฺโท สฺวตฺโถว. โสติ ทหโร. ตถาติ ยถา เถเรน วุตฺโต, ตถา กตฺวาติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ทิวาฏฺาเน, มฺจปีเ วา. ตโตติ ปนกาลโต. ปริพุนฺเธติ หึ เสตีติ ปลิโพโธ, ปริสทฺโท อุปสคฺโค, โส วิการวเสน อฺถา ชาโต. โส ปลิโพโธ อฺตฺถ อาวาสาทิโก, อิธ ปน ¶ สนฺถราปิตมฺจาทิโก. สายนฺติ สายนฺเห, ภุมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. เถโร ภณตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ มฺจปีเ. ‘‘พาโล โหตี’’ติ วตฺวา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุคฺคหิตวตฺโต’’ติ. อนุคฺคหิตํ วตฺตํ เยนาติ อนุคฺคหิตวตฺโต, เถโร. ตชฺเชตีติ อุพฺเพเชติ. ตสฺมินฺติ ทหเร. อสฺสาติ เถรสฺส.
อาณตฺติกฺขเณเยวาติ เถรสฺส เปสนกฺขเณเยว. ทหโร วทตีติ โยชนา. ‘‘เถโร’’ติ ปทํ ‘‘วตฺวา คจฺฉตี’’ติ ปททฺวเย กตฺตา, ‘‘กาเรตพฺโพ’’ติ ปเท กมฺมํ. นนฺติ มฺจปีํ, ‘‘ปฺเปตฺวา’’ติปทมเปกฺขิย เอวํ วุตฺตํ. นนฺติ ทหรํ วา. ‘‘วตฺวา’’ติ ปทมเปกฺขิย เอวํ วุตฺตํ. ตตฺเถวาติ มฺจปีเเยว. อสฺสาติ เถรสฺส. ตตฺถาติ ทิวาฏฺาเน. โภชนสาลโต อฺตฺถ คจฺฉนฺโตติ โภชนสาลโต นิกฺขมิตฺวา มฺจปีปฺาปนฏฺานโต อฺํ านํ คจฺฉนฺโต, เถโรติ โยชนา. ตตฺเถวาติ ทิวาฏฺาเนเยว. ยตฺริจฺฉตีติ ยํ านํ คนฺตุมิจฺฉตีติ อตฺโถ. อนฺตรสนฺนิปาเตติ สกลํ อโหรตฺตํ อสนฺนิปาเตตฺวา อนฺตเร สนฺนิปาเต สตีติ โยชนา.
ตตฺถาติ ตสฺมึ าเน. อาคนฺตุกา คณฺหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ คณฺหนโต. เตสนฺติ อาคนฺตุกานํ ¶ . เยหีติ อาวาสิโก วา โหตุ, อาคนฺตุโก วา, เยหิ ภิกฺขูหิ. เตติ นิสินฺนกภิกฺขู. อุทฺธํ ปาฬิปาํ สาเรติ ปวตฺเตตีติ อุสฺสารโก. ธมฺมกถายํ สาธูติ ธมฺมกถิโก. ตสฺมินฺติ อุสฺสารเก วา ธมฺมกถิเก วา. อโหรตฺตนฺติ อโห จ รตฺติ จ อโหรตฺตํ, อจฺจนฺตสํโยคปทํ. อิตรสฺมินฺติ ปมํ นิสินฺนภิกฺขุโต อฺสฺมึ ภิกฺขุมฺหีติ โยชนา. อนฺโตอุปจารฏฺเเยวาติ เลฑฺฑุปาตสงฺขาตสฺส อุปจารสฺส อนฺโต ิเตเยว, อนาทเร เจตํ ภุมฺมํ. สพฺพตฺถาติ อาปตฺติวารอนาปตฺติวาเรสุ.
๑๑๒. จิมิลิกํ วาติอาทีสุ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ตนฺติ จิมิลิกตฺถรณํ. อุตฺตริ อตฺถริตพฺพนฺติ อุตฺตรตฺถรณนฺติ ทสฺเสนฺโต ¶ อาห ‘‘อุตฺตรตฺถรณํ นามา’’ติอาทิ. ภูมิยนฺติ สุธาทิปริกมฺเมน อกตายํ ปกติภูมิยํ. จมฺมขณฺโฑติ เอตฺถ จมฺมํเยว อนฺเต ขณฺฑตฺตา ฉินฺนตฺตา จมฺมขณฺโฑติ วุจฺจติ. นนุ สีหจมฺมาทีนิ น กปฺปนฺตีติ อาห ‘‘อฏฺกถาสุ หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ. ตสฺมาติ ยสฺมา น ทิสฺสติ, ตสฺมา. ปริหรเณเยวาติ อตฺตโน สนฺตกนฺติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา, ปุคฺคลิกนฺติ วา ปริคฺคเหตฺวา ตํ ตํ านํ หรเณเยว. ปาโท ปฺุฉียติ โสธียติ เอตายาติ ปาทปฺุฉนีติ กตฺวา รชฺชุปิโลติกาโย ปาทปฺุฉนีติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปาทปฺุฉนี นามา’’ติอาทิ. มยสทฺทโลปํ กตฺวา ผลกปีนฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ผลกปีํ นาม ผลกมยํ ปี’’นฺติ. ผลกฺจ ปีฺจ ผลกปีนฺติ วา ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อถ วา’’ติ. เอเตนาติ ‘‘ผลกปี’’นฺติ ปเทน. ‘‘สงฺคหิต’’นฺติ ปเท กรณํ, กตฺตา วา. พีชนิปตฺตกนฺติ จตุรสฺสพีชนีเยว สกุณปตฺตสทิสตฺตา พีชนิปตฺตกํ, สทิสตฺเถ โก. ‘‘อชฺโฌกาเส’’ติ ปทํ ‘‘ปจิตฺวา’’ติ ปเท อาธาโร. อคฺคิสาลายนฺติ อคฺคินา ปจนสาลายํ. ปพฺภาเรติ เลณสทิเส ปพฺภาเร. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน.
ยสฺมินฺติ ปุคฺคเล. ‘‘อตฺตโน ปุคฺคลิกมิว โหตี’’ติ อิมินา อนาปตฺตีติ ทสฺเสติ.
๑๑๓. โย ภิกฺขุ วา ลชฺชี โหติ, ตถารูปํ ภิกฺขุํ วา ติ โยชนา. ‘‘ลชฺชี โหตี’’ติ วตฺวา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน ปลิโพธํ วิย มฺตี’’ติ. โยติ อาปุจฺฉโก ภิกฺขุ. ‘‘เกนจิ อุปทฺทุตํ โหตี’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สเจปิ หี’’ติอาทิ. หิสทฺโท วิตฺถารโชตโก. วุฑฺฒตโร ภิกฺขุ คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธ. ตํ ปเทสนฺติ เสนาสนฏฺปิตฏฺานํ. อาปทาสูติ วิปตฺตีสูติ. จตุตฺถํ.
๕. ทุติยเสนาสนสิกฺขาปทํ
๑๑๖. ปฺจเม ¶ มฺจกภิสีติ มฺเจ อตฺถริตพฺโพ มฺจโก, โสเยว ภิสีติ มฺจกภิสิ. เอวํ ปีกภิสิปิ. ปาวาโร โกชโวติ ทฺเวเยว ปจฺจตฺถรณนฺติ วุตฺตาติ อาห ‘‘ปาวาโร’’ติอาทิ. วุตฺตนฺติ อฏฺกถาสุ ¶ วุตฺตํ. ทุติยาติกฺกเมติ ทุติยปาทาติกฺกเม. เสนาสนโตติ สเจ เอกํ เสนาสนํ โหติ, ตโต. อถ พหูนิ เสนาสนานิ โหนฺติ, สพฺพปจฺฉิมเสนาสนโต. เอโก เลฑฺฑุปาโต เสนาสนสฺส อุปจาโร โหติ, เอโก ปริกฺเขปารโหติ อาห ‘‘ทฺเว เลฑฺฑุปาตา’’ติ.
สเจ ภิกฺขุ, สามเณโร, อารามิโก จาติ ตโย โหนฺติ, ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉิตฺวา สามเณโร วา อารามิโก วา น อาปุจฺฉิตพฺโพ. อถ สามเณโร, อารามิโก จาติ ทฺเว โหนฺติ, สามเณรํ อนาปุจฺฉิตฺวา อารามิโกว น อาปุจฺฉิตพฺโพติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขุมฺหิ สตี’’ติอาทิ. ตีสุปิ อสนฺเตสุ อาปุจฺฉิตพฺพวิธึ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตสฺมิมฺปิ อสตี’’ติอาทิ. เยนาติ อุปาสเกน, ‘‘การิโต’’ติ ปเท กตฺตา. ตสฺสาติ วิหารสามิกสฺส. ตสฺมิมฺปิ อสติ คนฺตพฺพนฺติ โยชนา. ปาสาเณสูติ ปาสาณผลเกสุ. สเจ อุสฺสหตีติ สเจ สกฺโกติ. อุสฺสหนฺเตน ภิกฺขุนา เปตพฺพนฺติ โยชนา. เตปีติ อุปาสกาปิ, น สมฺปฏิจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ทารุภณฺฑาทีสุ.
ปริจฺเฉทากาเรน เวณียติ ทิสฺสตีติ ปริเวณํ. ‘‘อถ โข’’ติ ปทํ ‘‘เวทิตพฺพ’’นฺติ ปเท อรุจิลกฺขณํ. ‘‘อาสนฺเน’’ติ อิมินา อุปจารสทฺทสฺส อุปฏฺานตฺถอฺโรปนตฺเถ นิวตฺเตติ. ยสฺมา วมฺมิกราสิเยว โหติ, ตสฺมาติ โยชนา. อุปจินนฺตีติ อุปจิกา, ตาหิ นิมิตฺตภูตาหิ ปลุชฺชติ นสฺสตีติ อตฺโถ. เสนาสนนฺติ วิหารํ. ขายิตุนฺติ ขาทิตุํ, อยเมว วา ปาโ. ตนฺติ มฺจปีํ. มฺจปีํ วิหาเร อปฺเปตฺวา วิหารูปจาเร ปฺาปนสฺส วิเสสผลํ ทสฺเสตุํ อาห ‘‘วิหารูปจาเร ปนา’’ติอาทิ. วิหารูปจาเร ปฺปิตนฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๘. ‘‘คจฺฉนฺเตนา’’ติ ปทํ ‘‘คนฺตพฺพ’’นฺติ ปเท กตฺตา. ตเถวาติ ยถา ปุริมภิกฺขุ กโรติ, ตเถว. วสนฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิสาเมตพฺพนฺติ โยชนา. รตฺติฏฺานนฺติ รตฺตึ วสนฏฺานํ.
ยา ทีฆสาลา วา ยา ปณฺณสาลา วา อุปจิกานํ อุฏฺานฏฺานํ โหติ, ตโตติ โยชนา. ตสฺมินฺติ ¶ ทีฆสาลาทิเก. หีติ สจฺจํ ¶ , ยสฺมา วา, สนฺติฏฺนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สิลุจฺจโยติ ปพฺพโต, ตสฺมึ เลณํ สิลุจฺจยเลณํ, ปพฺพตคุหาติ อตฺโถ. อุปจิกาสงฺกาติ อุปจิกานํ อุฏฺานฏฺานนฺติ อาสงฺกา. ตโตติ ปาสาณปิฏฺิยํ วา ปาสาณถมฺเภสุ วา กตเสนาสนาทิโต. อาคนฺตุโก โย ภิกฺขุ อนุวตฺตนฺโต วสตีติ สมฺพนฺโธ. โสติ อาคนฺตุโก ภิกฺขุ. ปุน โสติ อาคนฺตุโก ภิกฺขุเยว. ตโตติ คเหตฺวา อิสฺสริเยน วสนโต. อุโภปีติ อาวาสิโกปิ อาคนฺตุโกปิ ทฺเว ภิกฺขู. เตสูติ ทฺวีสุ ตีสุ. ปจฺฉิมสฺสาติ สพฺพปจฺฉิมสฺส. อาโภเคนาติ อาโภคมตฺเตน มุตฺติ นตฺถิ, อาปุจฺฉิตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโย. อฺโตติ อฺาวาสโต. อฺตฺราติ อฺสฺมึ อาวาเส. ตตฺเถวาติ อานีตาวาเสเยว. เตนาติ วุฑฺฒตเรน, ‘‘สมฺปฏิจฺฉิเต’’ติ ปเท กตฺตา. สมฺปฏิจฺฉิเตติ วุฑฺฒตเรน สมฺปฏิจฺฉิเตปิ อิตรสฺส คนฺตุํ วฏฺฏติ อาปุจฺฉิตตฺตาติ วทนฺติ. นฏฺํ วาติ นฏฺเ วา เสนาสเน สติ คีวา น โหตีติ โยชนา. อฺสฺสาติ อวิสฺสาสิกปุคฺคลสฺส. นฏฺานีติ นฏฺเสุ มฺจปีเสุ สนฺเตสุ.
วุฑฺฒตโร ภิกฺขุ จ อิสฺสริโย จ ยกฺโข จ สีโห จ วาฬมิโค จ กณฺหสปฺโป จ วุฑฺฒ…เป… กณฺหสปฺปา, เต อาทโย เยสํ เตติ วุฑฺฒ…เป… กณฺหสปฺปาทโย, เตสุ. อาทิสทฺเทน เปตาทโย สงฺคณฺหาติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. อสฺสาติ ภิกฺขุโน. ‘‘ปลิพุทฺโธ’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อุปทฺทุโต’’ติ. ปฺจมํ.
๖. อนุปขชฺชสิกฺขาปทํ
๑๑๙. ฉฏฺเ รูมฺภิตฺวาติ นิวาเรตฺวา, อาวรณํ กตฺวาติ อตฺโถ. วสฺสคฺเคนาติ วสฺสคณนาย. อนุปขชฺชาติ เอตฺถ ขท หึสายนฺติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๕ ทการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา ขทสทฺโท หึสตฺโถ โหติ. อนุสมีปํ อุปคนฺตฺวา ขทนํ หึ สนํ นาม อนุสมีปํ ปวิสนเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุปวิสิตฺวา’’ติ.
๑๒๐. ‘‘ชาน’’นฺติ ¶ เอตฺถ ชานนาการํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนุฏฺาปนีโย อย’’นฺติ. เตเนวาติ ชานนเหตุนา เอว. อสฺสาติ ‘‘ชาน’’นฺติปทสฺส. หีติ วิตฺถารโชตโก. สงฺโฆ ปน เทตีติ สมฺพนฺโธ. ยสฺสาติ วุฑฺฒาทีสุ อฺตรสฺส. เอตฺถาติ วุฑฺฒคิลานาทีสุ. คิลานสฺสปิ เทตีติ โยชนา. ‘‘คิลาโน’’ติ ปทํ ‘‘น ปีเฬตพฺโพ, อนุกมฺปิตพฺโพ’’ติปททฺวเย วุตฺตกมฺมํ. ‘‘กามฺจา’’ติ ปทสฺส อนุคฺคหตฺถโชตกตฺตา ปนสทฺโท ครหตฺถโชตโก.
๑๒๑. มฺจปีานํ ¶ อุปจาโร นามาติ สมฺพนฺโธ. ยโตติ ยโต กุโตจิ านโต. ยาว มฺจปีํ อตฺถิ, ตาว อุปจาโร นามาติ โยชนา. ตสฺมึ อุปจาเร ิตสฺส ภิกฺขุโน อุปจาเรติ สมฺพนฺโธ.
‘‘อภินิสีทติ วา อภินิปชฺชติ วา’’ติ เอตฺถ วาสทฺทสฺส อนิยมวิกปฺปตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อภินิสีทนมตฺเตนา’’ติอาทิ.
๑๒๒. อิโตติ วารโต. อิธาติ อิมสฺมึ ปาจิตฺติยวาเร. ยถา วุตฺโต, เอวนฺติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺเถวาติ สพฺเพสุ เอว วิหารปริเวเณสุ. อสฺสาติ วิสภาคปุคฺคลสฺส. อิธาปีติ อิมสฺมิมฺปิ สิกฺขาปเท. ตตฺถาติ วิสฺสาสิกปุคฺคเล.
๑๒๓. ปาฬิยํ ‘‘อาปทาสู’’ติปทํ ‘‘ปวิสตี’’ติ อชฺฌาหารปเทน สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ อาห ‘‘อาปทาสูติอาที’’ติ. ฉฏฺํ.
๗. นิกฺกฑฺฒนสิกฺขาปทํ
๑๒๖. สตฺตเม เย ปาสาทา วา ยานิ วา จตุสฺสาลานีติ โยชนา. จตสฺโส ภูมิโย เอเตสนฺติ จตุภูมกา. เอวํ ปฺจภูมกา. โกฏฺกานีติ ทฺวารโกฏฺกานิ. ‘‘ปาสาทา’’ติปทมเปกฺขิย วุตฺตํ ‘‘เย’’ติปทํ, ‘‘จตุสฺสาลานี’’ติปเท อเปกฺขิเต ‘‘ยานี’’ติ ลิงฺควิปลฺลาโส โหติ. เสนาสเนสุ เอเกน ปโยเคน พหุเก ทฺวาเร ภิกฺขุํ อติกฺกาเมตีติ สมฺพนฺโธ. นานาปโยเคหิ นานาทฺวาเร ภิกฺขุํ อติกฺกาเมนฺตสฺสาติ โยชนา. ‘‘ทฺวารคณนายา’’ติอิมินา ปโยคคณนายาติปิ อตฺถํ าเปติ อตฺถโต ปากฏตฺตา. อนามสิตฺวาติ อฉุปิตฺวา.
เอตฺตกานีติ ¶ เอตปมาณานิ. ตสฺสาติ นิกฺกฑฺฒิยมานสฺส ภิกฺขุสฺส. คาฬฺหนฺติ ทฬฺหํ.
๑๒๗. อิธาปีติ อิมสฺมิมฺปิ สิกฺขาปเท. ปิสทฺโท ปุริมสิกฺขาปทาเปกฺโข. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ สิกฺขาปเทสุ. ยตฺราติ ยสฺมึ สิกฺขาปเท.
๑๒๘. โสติ ภณฺฑนการกกลหการโก ภิกฺขุ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ปกฺขนฺติ อตฺตโน ¶ ปกฺขํ. นิกฺกฑฺฒิยมานปุคฺคลปกฺเข อุมฺมตฺตกสฺส นิกฺกฑฺฒติ วา นิกฺกฑฺฒาเปติ วาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. นิกฺกฑฺฒกปุคฺคลปกฺเข อุมฺมตฺตกสฺส อนาปตฺตีติ สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ. สตฺตมํ.
๘. เวหาสกุฏิสิกฺขาปทํ
๑๒๙. อฏฺเม อจฺฉนฺนตลตฺตา อุปริ เวหาโส เอติสฺสาติ อุปริเวหาสา, สา จ สา กุฏิ เจติ อุปริเวหาสกุฏีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปริอจฺฉนฺนตลายา’’ติ. ตสฺสา กุฏิยา สรูปํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ทฺวิภูมิกกุฏิยา วา’’ติอาทิ. ‘‘มฺจ’’นฺติ ปทํ ‘‘อภี’’ติอุปสคฺเคน สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ อาห ‘‘อภิภวิตฺวา’’ติ. ‘‘นิสีทตี’’ติ กิริยาปเทน วา โยเชตพฺโพติ อาห ‘‘ภุมฺมตฺเถ วา’’ติอาทิ. เอตนฺติ ‘‘มฺจ’’นฺติปเท เอตํ วจนํ อุปโยควจนํ. อถ วา เอตนฺติ ‘‘มฺจ’’นฺติปทํ อุปโยควจนวนฺตํ. เอตฺถ จ ปจฺฉิมสมฺพนฺเธ อภีตฺยูปสคฺโค ปทาลงฺการมตฺโต ปทวิภูสนมตฺโตติ อาห ‘‘อภีติ อิทํ ปนา’’ติอาทิ. ปทโสภณตฺถนฺติ ปทสฺส อลงฺการตฺถํ วิภูสนตฺถํ ปทสฺส ผุลฺลิตตฺถนฺติ อธิปฺปาโย. นิปติตฺวาติ เอตฺถ นีตฺยูปสคฺโค ธาตฺวตฺถานุวตฺตโกติ อาห ‘‘ปติตฺวา’’ติ. อถ วา นิกฺขนฺตตฺถวาจโกติ อาห ‘‘นิกฺขมิตฺวา วา’’ติ. อิมินา นีตฺยูปสคฺคสฺส ธาตฺวตฺถวิเสสกตํ ทีเปติ, นิกฺขนฺโต หุตฺวา ปติตฺวาติ อตฺโถ. หีติ ยสฺมา. อาณีติ อคฺคขีลา.
๑๓๑. ยา กุฏิ สีสํ น ฆฏฺเฏติ, สา อสีสฆฏฺฏา นามาติ โยชนา. ‘‘ปมาณมชฺฌิมสฺสา’’ติอิมินา ถามมชฺฌิมํ นิวตฺเตติ. สพฺพเหฏฺิมาหีติ ¶ สพฺเพสํ ทพฺพสมฺภารานํ เหฏฺา ิตาหิ. ตุลาหีติ เคหถมฺภานมุปริ วิตฺถารวเสน ิเตหิ กฏฺวิเสเสหิ. อิมินา อฏฺกถาวจเนน จ ตุลาย สรูปํ ปากฏํ. เกจิ ปน ตุลาย สรูปํ อฺถา วทนฺติ. เอเตนาติ ‘‘มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส อสีสฆฏฺฏา’’ติวจเนน ทสฺสิตา โหตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. ยา กาจิ กุฏิ วุจฺจตีติ โยชนา. อุปรีติ ทฺวิภูมิกกุฏิยํ ภูมิโต อุปริ ภูมิยํ. อจฺฉนฺนตลาติ อนุลฺโลจตลา, อวิตานตลาติ อตฺโถ. อิธ ปนาติ อิมสฺมึ ปน สิกฺขาปเท.
๑๓๓. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ยายนฺติ ยา อยํ กุฏิ. ตตฺถาติ ตสฺสํ สีสฆฏฺฏกุฏิยํ. อโนณเตน ภิกฺขุนาติ โยชนา. ยสฺสาติ กุฏิยา. อปริโภคนฺติ น ปริภฺุชิตพฺพํ, น ปริภฺุชนารหนฺติ อตฺโถ. ปตาณีติ ปตนสฺส นิวารณา อาณิ อคฺคขีลา. สา หิ อาพนฺธํ นยติ ปวตฺเตตีติ อาณีติ วุจฺจติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ มฺจปีเ ¶ . น นิปฺปตนฺตีติ นิกฺขนฺโต หุตฺวา น ปตนฺติ. อาหจฺจปาทเกติ องฺเค อาหนิตฺวา วิชฺฌิตฺวา ตตฺถ ปเวสิตปาทเก. นาคทนฺตกาทีสูติ นาคสฺส ทนฺโต วิยาติ นาคทนฺตโก, สทิสตฺเถ โก, โส อาทิ เยสํ เตติ นาคทนฺตกาทโย, เตสุ. อาทิสทฺเทน ภิตฺติขีลาทโย สงฺคณฺหาตีติ. อฏฺมํ.
๙. มหลฺลกวิหารสิกฺขาปทํ
๑๓๕. นวเม ปิฏฺสงฺฆาฏสฺสาติ ทฺวารพาหาย. สา หิ ปิฏฺเ ทฺวินฺนํ กวาฏานํ สํ เอกโต ฆาโฏ ฆฏนํ สมาคโม เอตสฺสตฺถีติ ปิฏฺสงฺฆาโฏติ วุจฺจติ. กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. มหาอฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ โยชนา. ตนฺติ มหาอฏฺกถาย วุตฺตวจนํ. เอวํ ‘‘ตเทวา’’ติ เอตฺถาปิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ภควตาปีติ น มหาอฏฺกถาจริเยหิ เอว วุตฺตํ, อถ โข ภควตาปิ กโตติ โยชนา. ทฺวารพนฺเธน อคฺคฬสฺส อวินาภาวโต ‘‘อคฺคฬฏฺปนายา’’ติ วุตฺเตปิ อคฺคเฬน สห ทฺวารพนฺธฏฺปนายาติ อตฺโถว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘สกวาฏกทฺวารพนฺธฏฺปนายา’’ติ. อคฺคโฬติ กวาฏผลโก. อิมเมวตฺถนฺติ ¶ มยา วุตฺตํ อิมํ เอว อตฺถํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ ‘‘อคฺคฬฏฺปนายา’’ติวจเน. อธิปฺปาโยติ ภควโต อภิสนฺธิ. หิ-สทฺโท วิตฺถารโชตโก. กมฺปตีติ ภุสํ กมฺปติ. จลตีติ อีสํ จลติ. เตนาติ เตน สิถิลปตนเหตุนา. มาติกายํ, ปทภาชนียฺจ ‘‘อคฺคฬฏฺปนายา’’ติปทสฺส สมฺพนฺธาภาวโต ตสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘อคฺคฬฏฺปนายา’’ติวจเน น วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อตฺถสฺส การณสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, สาเยว อฏฺุปฺปตฺตีติ วุจฺจติ ตฺถการสฺส ฏฺการํ กตฺวา. อธิการโต ทฏฺพฺโพติ โยชนา.
ยํ ปน วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยสฺสาติ มหาวิหารสฺส. อุปรีติ ทฺวารโต อุปริ. ตีสุ ทิสาสูติ อุโภสุ ปสฺเสสุ, อุปรีติ ตีสุ ทิสาสุ. ตตฺราปีติ ขุทฺทเก วิหาเรปิ. สาติ ภิตฺติ. อปริปูรอุปจาราปีติ สมนฺตา กวาฏปมาเณน อปริปูรอุปจาราปิ. อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทนาติ อุกฺกํสปมาเณน. หตฺถปาสโต อติเรกํ น ลิมฺปิตพฺโพติ อธิปฺปาโย. ตีสุ ทิสาสุ เอว ลิมฺปิตพฺโพ น โหติ, เลโปกาเส สติ อโธภาเคปิ ลิมฺปิตพฺโพติ อาห ‘‘สเจ ปนสฺสา’’ติอาทิ. อสฺสาติ วิหารสฺส. อาโลกํ สนฺเธนฺติ ปิทหนฺตีติ ‘‘อาโลกสนฺธี’’ติ วุตฺเต วาตปานกวาฏกาเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วาตปานกวาฏกา วุจฺจนฺตี’’ติ. วาตํ ปิวตีติ วาตปานํ, ทฺวารํ, ตสฺมึ ิตา กวาฏกา วาตปานกวาฏกา. เตติ วาตปานกวาฏกา ปหรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ อาโลกสนฺธิมฺหิ. สพฺพทิสาสูติ อุโภสุ ปสฺเสสุ, เหฏฺา, อุปรีติ ¶ จตูสุ ทิสาสุ. ‘‘ตสฺมา’’ติปทํ ‘‘ลิมฺปิตพฺโพ วา เลปาเปตพฺโพ วา’’ติปททฺวเย เหตุ. เอตฺถาติ ‘‘อาโลกสนฺธิปริกมฺมายา’’ติปเท.
อิมินาติ เสตวณฺณาทินา. สพฺพเมตนฺติ เอตํ สพฺพํ เสตวณฺณาทิกํ.
ยนฺติ กิจฺจํ. กตฺตพฺพํ กิจฺจนฺติ สมฺพนฺโธ. สทฺทนฺตรพฺยวหิโตปิ ทฺวตฺติสทฺโท ปริยายสทฺเทน สมาโส โหตีติ อาห ‘‘ฉทนสฺส ทฺวตฺติปริยาย’’นฺติ. ทฺเว วา ตโย วา ปริยายา สมาหฏาติ ทฺวตฺติปริยายํ ¶ , สมาหาเร ทิคุ, ติสทฺเท ปเร ทฺวิสฺส อกาโร โหติ. ปริกฺเขโปติ อนุกฺกเมน ปริกฺเขโป. อปตฺยูปสคฺคสฺส ปฏิเสธวาจกตฺตา ‘‘อหริเต’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถาติ ‘‘อปหริเต’’ติ ปเท. ‘‘หริต’’นฺติ อิมินา อธิปฺเปตนฺติ สมฺพนฺโธ. อาทิกปฺปกาเล อปรณฺณโต ปุพฺเพ ปวตฺตํ อนฺนํ ปุพฺพณฺณํ, อปรสฺมึ ปุพฺพณฺณโต ปจฺฉา ปวตฺตํ อนฺนํ อปรณฺณํ, นการทฺวยสฺส ณการทฺวยํ กตฺวา. เตเนวาติ อธิปฺเปตตฺตา เอว.
วุตฺตนฺติ วปิตํ, ยถา ‘‘สุเมธภูโต ภควา’’ติเอตฺถ โพธึ อสมฺปตฺโตปิ โพธิสตฺโต สุเมธภูโต ‘‘ภควา’’ติ วุจฺจติ อวสฺสมฺภาวิยตฺตา, เอวํ หริตํ อสมฺปตฺตมฺปิ เขตฺตํ ‘‘หริต’’นฺติ วุจฺจติ อวสฺสมฺภาวิยตฺตาติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺมิมฺปิ เขตฺเต’’ติอาทินา.
อหริเตเยวาติ หริตวิรเห เอว เขตฺเตติ โยชนา. ตตฺราปีติ อหริตเขตฺเตปิ. ‘‘ปิฏฺิวํสสฺสา’’ติปทํ ‘‘ปสฺเส’’ติปเท สามฺยตฺถฉฏฺี, อิมินา ปกติเคหํ ทสฺเสติ. ‘‘กูฏาคารกณฺณิกายา’’ติปทํ ‘‘อุปริ, ถูปิกายา’’ติปเท สามฺยตฺถฉฏฺี, อิมินา เอกกูฏยุตฺเต มาฬาทิเก ทสฺเสติ. ิตํ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธ. นิสินฺนกํ ยํกฺจิ ชนนฺติ โยชนา. ตสฺสาติ ิตฏฺานสฺส. อนฺโตติ อพฺภนฺตเร, หิ ยสฺมา อยํ โอกาโส ปตโนกาโสติ โยชนา.
๑๓๖. ฉาทิตํ นามาติ เอตฺถ ฉาทิตสทฺโท ภาวตฺโถ โหติ, เตนาห ‘‘ฉาทน’’นฺติ. อุชุกเมวาติ ฉทนุฏฺาปนโต อุทฺธํ อุชุกํ เอว. ตนฺติ ฉาทนํ. อปเนตฺวาปีติ นาเสตฺวาปิ. ตสฺมาติ ยสฺมา ลพฺภติ, ตสฺมา, ปกฺกมิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ปริกฺเขเปนาติ ปริวาเรน ฉาเทนฺตสฺสาติ โยชนา. อิธาปีติ ปริยายฉาทเนปิ อธิฏฺหิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตุณฺหีภูเตนาติ ตุณฺหีภูโต หุตฺวา. ฉทนุปรีติ ฉทนสฺส อุปริ. หีติ สจฺจํ. ‘‘ตโต เจ อุตฺตริ’’นฺติ เอตฺถ ตโต ทฺวตฺติปริยายโต อุปรีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ติณฺณํ มคฺคานํ วา’’ติอาทิ.
๑๓๗. กเรน ¶ ¶ หตฺเถน ลุนิตพฺโพ, ฉินฺทิตพฺโพ, ลาตพฺโพ คเหตพฺโพติ วา กรโฬติ กเต อตฺถปกรณาทิโต ติณมุฏฺิ เอวาติ อาห ‘‘ติณมุฏฺิย’’นฺติ. นวมํ.
๑๐. สปฺปาณกสิกฺขาปทํ
๑๔๐. ทสเม ‘‘ชาน’’นฺติ คจฺฉนฺตาทิคโณติ อาห ‘‘ชานนฺโต’’ติ. สํ วิชฺชติ ปาโณ เอตฺถาติ สปาณกํ. เอตนฺติ อุทกํ. สยํ ชานนฺโตปิ ปเรน ชานาเปนฺโตปิ ชานาติเยว นามาติ อาห ‘‘ยถา ตถา วา’’ติ. สปาณกํ อุทกนฺติ กรณตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ, เตนาห ‘‘เตน อุทเกนา’’ติ. ปุพฺเพติ ปถวิขณนสิกฺขาปทาทิเก.
ตตฺถาติ ‘‘สิฺเจยฺย วา สิฺจาเปยฺย วา’’ติปเท. ธารนฺติ โสตํ. มาติกํ ปมุขนฺติ มาติกํ อภิมุขํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน. อฺโต านโต อฺํ านํ เนตีติ โยชนา. ‘‘สปาณกํ อุทก’’นฺติ สามฺวจนสฺสปิ วิเสเส อวฏฺานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส อนุปโยชิตพฺพโต อิธ วิเสสอุทกนฺติ สนฺธายภาสิตตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ ปนา’’ติอาทิ. อิทํ ปน น วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยนฺติ อุทกํ ‘‘คจฺฉตี’’ติปเท กตฺตา. ยตฺถาติ ยสฺมึ อุทเกติ. ทสมํ.
ภูตคามวคฺโค ทุติโย.
๓. โอวาทวคฺโค
๑. โอวาทสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๑๔๔. ภิกฺขุนิวคฺคสฺส ปเม เตสนฺติ เถรานํ. มหากุเลหิ นิกฺขมิตฺวา ปพฺพชิตาติ โยชนา. กุลธีตโร วิชฺชมานคุณํ กถยนฺตีติ ¶ สมฺพนฺโธ. ‘‘าติมนุสฺสาน’’นฺติปทํ ‘‘กถยนฺตี’’ติปเท สมฺปทานํ. กุโตติ กสฺส เถรสฺส สนฺติกาติ อตฺโถ. เตสนฺติ เถรานํ คุณนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘กเถตุ’’นฺติปทมเปกฺขิตฺวา ‘‘วิชฺชมานคุเณ’’ติ วตฺตพฺเพ อวตฺวา ‘‘วฏฺฏนฺตี’’ติปทมเปกฺขิย ¶ ‘‘วิชฺชมานคุณา’’ติ วุตฺตํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตโตติ กถนการณา อภิหรึสูติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ อภิหรณเหตุนา.
เตสนฺติ ฉพฺพคฺคิยานํ. ตาสูติ ภิกฺขุนีสุ. ‘‘ภิกฺขุนิโย’’ติปทํ ‘‘อุปสงฺกมิตฺวา’’ติปเท กมฺมํ. ฉพฺพคฺคิยานํ ภิกฺขุนีสุ อุปสงฺกมนํ ลาภตณฺหาย โหติ, ภิกฺขุนีนํ ฉพฺพคฺคีสุ อุปสงฺกมนํ จลจิตฺตตาย โหตีติ อฺมฺูปสงฺกมนฺตานํ วิเสโส. ติรจฺฉานภูตา กถา ติรจฺฉานกถา นิรตฺถกกถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ติรจฺฉานกถนฺตี’’ติ. สคฺคมคฺคคมเนปีติ ปิสทฺโท โมกฺขคมเน ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. ราชาโน อารพฺภ ปวตฺตา กถา ราชกถา. อาทิสทฺเทน โจรกถาทโย สงฺคณฺหาติ.
๑๔๗. เต ภิกฺขูติ ฉพฺพคฺคิยา ภิกฺขู ภเวยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธ. อทิฏฺํ สจฺจํ เยหีติ อทิฏฺสจฺจา, เตสํ ภาโว อทิฏฺสจฺจตฺตํ, ตสฺมา อทิฏฺสจฺจตฺตา พนฺธิตฺวาติ โยชนา. เนสนฺติ ฉพฺพคฺคิยานํ. อฺเเนว อุปาเยนาติ อลทฺธสมฺมุติโต อฺเเนว ลทฺธสมฺมุติสงฺขาเตน การเณน กตฺตุกาโมติ สมฺพนฺโธ. ปรโตติ ปรสฺมึ ปจฺฉา, อุปรีติ อตฺโถ. กโรนฺโต วาติ ปริพาหิเร กโรนฺโต เอว หุตฺวา อาหาติ โยชนา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ยสฺมา น ภูตปุพฺพานิ, อิติ ตสฺมา ปริพาหิรํ กโรนฺโต วาติ อตฺโถ.
ตตฺถาติ ‘‘อนุชานามี’’ติอาทิวจเน. สีลวาติ เอตฺถ วนฺตุสทฺโท ปสํสตฺเถ จ อติสยตฺเถ จ นิจฺจโยคตฺเถ จ โหติ. ตสฺสาติ ลทฺธสมฺมุติกสฺส. ตนฺติ สีลํ. ปาติโมกฺขสํวรสทฺทานํ กมฺมธารยภาวํ, เตหิ จ สํวุตสทฺทสฺส ตปฺปุริสภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปาติโมกฺโขวา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอวสทฺเทน กมฺมธารยภาวํ, เอนสทฺเทน จ ตปฺปุริสภาวํ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ.
วตฺตตีติ ¶ อตฺตภาวํ ปวตฺเตติ. การิตปจฺจโย หิ อทสฺสนํ คโต. อิมินา อิริยาปถวิหาร ทิพฺพวิหาร พฺรหฺมวิหาร อริยวิหาเรสุ จตูสุ วิหาเรสุ อตฺตภาววตฺตนํ อิริยาปถวิหารํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. เอตนฺติ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรตี’’ติวจนํ. วิภงฺเคติ ฌานวิภงฺเค.
‘‘สีล’’นฺติอาทีนิ อฏฺ ปทานิ ตุลฺยาธิกรณานิ. อยํ ปเนตฺถ สมฺพนฺโธ – สีลํ กุสลานํ ธมฺมานํ สมาปตฺติยา ปติฏฺา อาทิ จรณํ สํยโม สํวโร โมกฺขํ ปโมกฺขนฺติ. สมาปตฺติยาติ ¶ สมาปตฺตตฺถาย. ‘‘อุเปโต’’ติอาทีนิ สตฺต ปทานิ อฺมฺเววจนานิ. ตตฺถ อุปปนฺโนติ ยุตฺโต อนุยุตฺโต. สมนฺนาคโตติ สมนฺตโต อนุ ปุนปฺปุนํ อาคโตติ สมนฺนาคโต, สมงฺคีภูโตติ อตฺโถ. เอตฺถ หิ สํสทฺโท สมนฺตตฺถวาจโก, อนุสทฺโท นอุปจฺฉินฺนตฺถวาจโก. เตนาติ เตน การเณน. ปาเลตีติ อตฺตภาวํ พาธนโต รกฺขติ. ยเปตีติ อตฺตภาโว ปวตฺตติ. ยาเปตีติ อตฺตภาวํ ปวตฺตาเปติ. ยป ยาปเน. ยาปนํ ปวตฺตนนฺติ หิ ธาตุปาเสุ วุตฺตํ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ ปการนฺตธาตุ). วิหรตีติ เอตฺถ เอโก อาการตฺถวาจโก อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ, อิติ วุจฺจติ, อิติ วุตฺตนฺติ วา โยชนา.
อาจารโคจรสทฺทานํ ทฺวนฺทภาวํ, เตหิ จ สมฺปนฺนสทฺทสฺส ตปฺปุริสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติอาทิ. ตตฺถ จสทฺเทน ทฺวนฺทภาวํ, เอนสทฺเทน จ ตปฺปุริสภาวํ ทสฺเสติ. อณุสทฺโท อปฺปตฺโถ, มตฺตสทฺโท ปมาณตฺโถติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตเกสู’’ติ. ‘‘ทสฺสนสีโล’’ติอิมินา ‘‘ทสฺสาวี’’ติเอตฺถ อาวีสทฺทสฺส ตสฺสีลตฺถภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘สมาทายา’’ติ เอตฺถ สํปุพฺพอาปุพฺพสฺส ทาสทฺทสฺส กมฺมาเปกฺขตฺตา ตสฺส กมฺมํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตํ ตํ สิกฺขาปท’’นฺติ. อิมินา ‘‘สิกฺขาปเทสู’’ติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนนฺติ ทสฺเสติ. อถ วา สิกฺขาปเทสูติ นิทฺธารณตฺเถ ภุมฺมวจนเมตํ. ‘‘ตํ ตํ สิกฺขาปท’’นฺติ กมฺมํ ปน อชฺฌาหริตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘สมาทายา’’ติ เอตฺถ สํสทฺทสฺส จ อาปุพฺพสฺส ทาสทฺทสฺส จ ยการสฺส จ อตฺถํ ทสฺเสตุํ ¶ ‘‘สาธุกํ คเหตฺวา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถาติ อิมิสฺสํ อฏฺกถายํ. วิตฺถาโร ปน คเหตพฺโพติ โยชนา. โยติ กุลปุตฺโต.
อสฺสาติ ลทฺธสมฺมุติกสฺส. ยํ ตํ พหุ สุตํ นาม อตฺถิ, ตํ น สุตมตฺตเมวาติ โยชนา. มฺชูสายนฺติ เปฬายํ. สา หิ สามิกสฺส สธนตฺตํ มฺเต อิมายาติ ‘‘มฺชูสา’’ติ วุจฺจติ. มฺชูสายํ รตนํ สนฺนิจิตํ วิย สุตํ สนฺนิจิตํ อสฺมึ ปุคฺคเลติ โยชนา, เอเตนาติ ‘‘สนฺนิจิต’’นฺติปเทน, ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ. โสติ ลทฺธสมฺมุติโก ภิกฺขุ. สนฺนิจิตรตนสฺเสวาติ สนฺนิจิตรตนสฺส อิว. ตนฺติ ‘‘เย เต ธมฺมา’’ติอาทิวจนํ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. อสฺสาติ ลทฺธสมฺมุติกสฺส ภิกฺขุโน. ตตฺถาติ ‘‘วจสา ปริจิตา’’ติอาทิวจเน. เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ปคุณาติ อุชุกา. อุชุโก หิ อชิมฺหตฺตา ปกฏฺโ อุตฺตโม คุโณติ อตฺเถน ‘‘ปคุโณ’’ติ วุจฺจติ. อนุเปกฺขิตาติ ปุนปฺปุนํ อุปคนฺตฺวา อิกฺขิตา, ปสฺสิตา ทสฺสิตาติ อตฺโถ. อตฺถโตติ อภิเธยฺยตฺถโต, อฏฺกถาโตติ อตฺโถ. การณโตติ ธมฺมโต, ปาฬิโตติ อตฺโถ. ทิฏฺิสทฺทสฺส ปฺาสทฺทเววจนตฺตา ‘‘ปฺายา’’ติ วุตฺตํ. สุปจฺจกฺขกตาติ สุฏฺุ อกฺขานํ อินฺทฺริยานํ ปฏิมุขํ กตา.
‘‘พหุสฺสุโต’’ติ ¶ เอตฺถ พหุสฺสุตสฺส ติวิธภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ. นิสฺสยโต มุจฺจตีติ นิสฺสยมุจฺจนโก. ปริสํ อุปฏฺาเปตีติ ปริสุปฏฺาโก. ภิกฺขุนิโย โอวทตีติ ภิกฺขุโนวาทโก. ตตฺถาติ ติวิเธสุ พหุสฺสุเตสุ. นิสฺสยมุจฺจนเกน เอตฺตกํ อุคฺคเหตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อุปสมฺปทายาติ อุปสมฺปาเทตฺวา. ปฺจ วสฺสานิ เอตสฺสาติ ปฺจวสฺโส. เตน อุคฺคเหตพฺพนฺติ โยชนา. สพฺพนฺติเมนาติ สพฺเพสํ ปริจฺเฉทานํ อนฺเต ลามเก ปวตฺเตน. ปคุณาติ อชิมฺหา อุชุกา. วาจุคฺคตาติ ตสฺเสว เววจนํ. ยสฺส หิ ปาฬิปาา สชฺฌายนกาเล ปคุณา โหนฺติ, ตสฺส วาจุคฺคตา. ยสฺส วา ปน วาจุคฺคตา โหนฺติ, ตสฺส ปคุณา. ตสฺมา ตานิ ปทานิ อฺมฺการณเววจนานิ. ปกฺขทิวเสสูติ ชุณฺหปกฺขกาฬปกฺขปริยาปนฺเนสุ ¶ ทิวเสสุ. ธมฺมสาวนตฺถายาติ สมฺปตฺตานํ ปริสานํ ธมฺมสฺส สาวนตฺถาย สุณาปนตฺถายาติ อธิปฺปาโย. สาวนตฺถายาติ เอตฺถ ยุปจฺจยปรตฺตา การิตปจฺจโย โลโป โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺมา สาวียเต สุณาปียเต สาวนนฺติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ภาณวารา อุคฺคเหตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. สมฺปตฺตานนฺติ อตฺตโน สนฺติกํ สมฺปตฺตานํ. ปริกถนตฺถายาติ ปริสฺสงฺเคน อาลิงฺคเนน กถนตฺถํ, อปฺปสทฺทสงฺขาตาย วาจาย กถนตฺถนฺติ อตฺโถ. ‘‘กถามคฺโค’’ติ วุตฺตตฺตา วตฺถุกถาเยว อธิปฺเปตา, น สุตฺตสงฺขาโต ปาฬิปาโ. อนุ ปจฺฉา, ปุนปฺปุนํ วา ทายกา โมทนฺติ เอตายาติ อนุโมทนา. ฌานํ วา มคฺโค วา ผลํ วา สมณธมฺโม นาม. ตสฺส กรณตฺถํ อุคฺคเหตพฺพนฺติ โยชนา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. จตูสุ ทิสาสุ อปฏิหโตติ จาตุทฺทิโส, อปฏิหตตฺเถ ณปจฺจโย.
ปริสุปฏฺาปเกน กาตพฺพาติ โยชนา. อภิวินเยติ อฺมฺปริจฺฉินฺเน วินยปิฏเก. ทฺเว วิภงฺคาติ ภิกฺขุวิภงฺโค จ ภิกฺขุนิวิภงฺโค จ. อสกฺโกนฺเตน ปริสุปฏฺาปเกน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธ. เอวํ อตฺตโน อตฺถาย อุคฺคเหตพฺพํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปริสาย อตฺถาย อุคฺคเหตพฺพํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริสาย ปนา’’ติอาทิ. อภิธมฺเมติ อฺมฺปริจฺฉินฺเน สุตฺตนฺตปิฏเก เอว, น อภิธมฺมปิฏเก. ตโย วคฺคาติ สคาถาวคฺโค นิทานวคฺโค ขนฺธวคฺโคติ ตโย วคฺคา. วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ. เอกนฺติ เอกํ นิปาตํ. ตโต ตโตติ นิกายโต. สมุจฺจยํ กตฺวาติ ราสึ กตฺวา. น วุตฺตนฺติ อฏฺกถาสุ น กถิตํ. ยสฺส ปน นตฺถิ, โส น ลภตีติ โยชนา. สุตฺตนฺเต จาติ สุตฺตนฺตปิฏเก ปน. อุคฺคหิโตติ สรูปกถเนน คหิโต, อุจฺจาริโตติ อตฺโถ. ทิสาปาโมกฺโขติ ทิสาสุ ิตานํ ภิกฺขุอาทีนํ ปาโมกฺโข. เยน กามํ คโมติ ยถากามํ คโม.
จตูสุ นิกาเยสูติ ขุทฺทกนิกายโต อฺเสุ ทีฆนิกายาทีสุ. เอกสฺสาติ อฺตรสฺส เอกสฺส ¶ . เอกนิกาเยนาติ เอกสฺมึ ¶ นิกาเย ลทฺธนเยน. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตตฺถาติ จตุปฺปกรณสฺส อฏฺกถายํ. นานตฺถนฺติ นานาปโยชนํ. ตนฺติ วินยปิฏกํ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตกปมาเณน ปคุเณน. โหตีติ อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถ. อิติ ปริสมาปนํ เวทิตพฺพนฺติ โยชนา.
อุภยานิ โข ปนสฺสาติ อาทิ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อฺสฺมินฺติ วินยปิฏกโต อิตรสฺมึ. ตตฺถาติ ‘‘อุภยานิ โข ปนสฺสา’’ติอาทิวจเน. ยถา เยนากาเรน อาคตานิ, ตํ อาการํ ทสฺเสตุนฺติ โยชนา. ปทปจฺจาภฏฺสงฺกรโทสวิรหิตานีติ ปทานํ ปจฺจาภฏฺสงฺกรภูเตหิ โทเสหิ วิรหิตานิ. เอตฺถ จ ปทปจฺจาภฏฺนฺติ ปทานํ ปฏินิวตฺติตฺวา อาภสฺสนํ คฬนํ, จุตนฺติ อตฺโถ. ปทสงฺกรนฺติ ปทานํ วิปตฺติ, วินาโสติ อตฺโถ. ‘‘สุตฺตโส’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ ขนฺธกปริวารสุตฺตํ เอว คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘ขนฺธกปริวารโต’’ติ. อนุพฺยฺชนโสติ เอตฺถ พฺยฺชนสทฺโท อกฺขรสฺส จ ปทสฺส จ วาจโกติ อาห ‘‘อกฺขรปทปาริปูริยา จา’’ติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
‘‘สิถิลธนิตาทีน’’นฺติปทํ ‘‘วจเนนา’’ติปเท กมฺมํ, ‘‘วจเนนา’’ติปทํ ‘‘สมฺปนฺนาคโต’’ติปเท เหตุ, ‘‘วิสฺสฏฺาย อเนลคฬาย อตฺถสฺส วิฺาปนิยา’’ติปทานิ ‘‘วาจายา’’ติปเท วิเสสนานิ. สิถิลธนิตาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน นิคฺคหิตวิมุตฺตสมฺพนฺธววตฺถิตทีฆ รสฺส ครุ ลหุ สงฺขาตา อฏฺ พฺยฺชนพุทฺธิโย สงฺคณฺหาติ. ยถาวิธานวจเนนาติ อกฺขรจินฺตกานํ ยถา สํวิทหนวจเนน. วาจาเยว กรียติ กถียติ อุจฺจารียติ วากฺกรณํ จการสฺส กการํ กตฺวา. หีติ ตเทว ยุตฺตํ. มาตุคาโม ยสฺมา สรสมฺปตฺติรโต, ตสฺมา หีเฬตีติ โยชนา. ‘‘สรสมฺปตฺติรหิต’’นฺติปทํ ‘‘วจน’’นฺติปเท วิเสสนภาเวน วิเสสํ กตฺวา ‘‘หีเฬตี’’ติปเท เหตุภาเวน สมฺปชฺชนโต เหตุอนฺโตคธวิเสสนนฺติ ทฏฺพฺพํ. สพฺพาสนฺติ ภิกฺขุนีนํ. ‘‘สีลาจารสมฺปตฺติยา’’ติอิมินา ชาติ โคตฺต รูป โภคาทินาติอตฺถํ นิวตฺเตติ. การณฺจาติ อฏฺกถฺจ. ตชฺเชตฺวาติ อุพฺเพเชตฺวา. ตาสนฺติ ภิกฺขุนีนํ. คิหิกาเลติ ภิกฺขุโนวาทกสฺส คิหิกาเล อนชฺฌาปนฺนปุพฺโพ ¶ โหตีติ สมฺพนฺโธ. หิ ตเทว ยุตฺตํ. ‘‘มาตุคาโม’’ติปทํ ‘‘น กโรตี’’ติปเท สุทฺธกตฺตา, ‘‘อุปฺปาเทตี’’ติปเท เหตุกตฺตา. ิตสฺส ภิกฺขุโน ธมฺมเทสนายาปีติ โยชนา. อปิสทฺโท ครหตฺโถ. วิสภาเคหีติ วิรุทฺเธหิ วตฺถารมฺมเณหิ. อยุตฺตฏฺาเนติ ปพฺพชิตานํ อนนุรูปฏฺาเน. ฉนฺทราคนฺติ พลวตณฺหํ. เตนาติ เตน เหตุนา.
‘‘เอตฺถ ¶ จา’’ติอาทิมฺหิ อยํ ปน สงฺคโห –
‘‘สีลวา พหุสฺสุโต จ, สฺวาคโต จ สุวาจโก;
ปิโย ปฏิพโล จาปิ, นชฺฌาปนฺโน จ วีสตี’’ติ.
๑๔๘. วตฺถุสฺมินฺติ อฏฺุปฺปตฺติยํ. กการโลปํ กตฺวา ครุธมฺมาติ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘ครุเกหิ ธมฺเมหี’’ติ. เตติ ครุธมฺมา. หีติ ยสฺมา. ‘‘เอกโต’’ติ สามฺเน วุตฺตวจนสฺส วิเสเสน คเหตพฺพตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุนีนํ สนฺติเก’’ติ. ยถาวตฺถุกเมวาติ ปาจิตฺติยเมว. ตฺหิ วตฺถุสฺส อาปตฺติการณสฺส อนุรูปํ ปวตฺตตฺตา ‘‘ยถาวตฺถุก’’นฺติ วุจฺจติ.
๑๔๙. ปาโตติ ปเคว, ปมนฺติ อตฺโถ. อสมฺมฏฺํ สมฺมชฺชีตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อสมฺมชฺชเน โทสํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘อสมฺมฏฺํ หี’’ติอาทิ. หีติ ตปฺปากฏีกรณโชตโก. ตนฺติ ปริเวณํ. ทิสฺวา ภเวยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ อโสตุกามานํ วิย ภวนเหตุนา. ปริเวณสมฺมชฺชนสฺส อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปานียปริโภชนียอุปฏฺานสฺส ตเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺโต คามโต ปนา’’ติ อาทิ. ตสฺมินฺติ ปานียปริโภชนีเย.
สาขาภงฺคมฺปีติ ภฺชิตพฺพสาขมฺปิ. ทุติโยติ วิฺู ปุริโส ทุติโย. นิสีทิตพฺพฏฺานํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิสีทิตพฺพ’’นฺติอาทิ. ‘‘วิหารมชฺเฌ’’ติ สามฺโต วตฺวา วิเสสโต ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ทฺวาเร’’ติ. โอสรนฺติ อวสรนฺติ เอตฺถาติ โอสรณํ, ตฺจ ตํ านฺเจติ โอสรณฏฺานํ, ตสฺมึ. สมคฺคตฺถาติ เอตฺถ สํปุพฺโพ จ อาปุพฺโพ จ คมุสทฺโท ¶ โหติ, ตโต หิยฺยตฺตนีสงฺขาตํ ตฺถวจนํ วา โหติ, ปฺจมีสงฺขาตสฺส ถวจนสฺส ตฺถตฺตํ วา โหติ, สํโยคปรตฺตา อา อุปสคฺโค รสฺโส จ โหติ, อิติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมา อาคตตฺถา’’ติ. ตตฺถ ‘‘สมฺมา’’ติปเทน สํสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘อา’’อิติปเทน อาตฺยูปสคฺคํ, ‘‘คต’’อิติปเทน คมุธาตุํ, ‘‘ตฺถ’’อิติปเทน หิยฺยตฺตนีสงฺขาตํ ตฺถวจนํ วา, ปฺจมีสงฺขาตสฺส ถวจนสฺส ตฺถตฺตํ วา ทสฺเสติ. อยํ ปเนตฺถตฺโถ – สมํ ตุมฺเห อาคตตฺถาติ. ปฺจมีสงฺขาตสฺส ถวจนสฺส ตฺถตฺตกาเล สมํ ตุมฺเห อาคา อตฺถ ภวถาติ. ‘‘อาคจฺฉนฺตี’’ติปเทน ‘‘วตฺตนฺตี’’ติ เอตฺถ วตุธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘ปคุณา วาจุคฺคตา’’ติปเทหิ อธิปฺปายํ ทสฺเสติ. ปาฬีติ ครุธมฺมปาฬิ.
ตตฺถาติ ¶ ตสฺสํ ปาฬิยํ, เตสุ วา อภิวาทนาทีสุ จตูสุ. มคฺคสมฺปทานนฺติ มคฺคํ ปริหริตฺวา ภิกฺขุสฺส โอกาสทานํ. พีชนนฺติ พีชนิยา วิธูปนํ. ปานียาปุจฺฉนนฺติ ปานียสฺส อาปุจฺฉนํ. อาทิสทฺเทน ปริโภชนียาปุจฺฉนาทิกํ สงฺคณฺหาติ. เอตฺถ จาติ เอเตสุ จตูสุ อภิวาทนาทีสุ. ‘‘อนฺโต คาเม วา’’ติอาทีนิ ฉ ปทานิ ‘‘กาตพฺพเมวา’’ติปเท อาธาโร. ราชุสฺสารณายาติ รฺโ อานุภาเวน ชนานํ อุสฺสารณาย. มหาภิกฺขุสงฺโฆ สนฺนิปตติ เอตฺถาติ มหาสนฺนิปาตํ, ตสฺมึ มหาสนฺนิปาเต าเน นิสินฺเน สตีติ โยชนา. ปจฺจุฏฺานนฺติ ปฏิกจฺเจว อุฏฺานํ. ตํ ตนฺติ สามีจิกมฺมํ.
สกฺกตฺวาติ จิตฺตึ กตฺวา, สํ อาทรํ กตฺวาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ยถา กโต’’ติอาทิ. ติณฺณํ กิจฺจานนฺติ ‘‘สกฺกตฺวา ครุํกตฺวา มาเนตฺวา’’ติสงฺขาตานํ ติณฺณํ กิจฺจานํ. อนียสทฺโท กมฺมตฺโถติ อาห ‘‘น อติกฺกมิตพฺโพ’’ติ.
นตฺถิ ภิกฺขุ เอตฺถาติ อภิกฺขุโก อาวาโส, โส กิตฺตเก าเน อภิกฺขุโก, โย อาวาโส อภิกฺขุโก นาม โหตีติ อาห ‘‘สเจ’’ติ อาทิ. ‘‘อุปสฺสยโต’’ติปทํ ‘‘อพฺภนฺตเร’’ติปเท อปาทานํ. เอตฺถาติ อภิกฺขุเก อาวาเส. หีติ สจฺจํ. ตโตติ อฑฺฒโยชนพฺภนฺตเร ¶ ิตอาวาสโต. ปรนฺติ อฺสฺมึ อาวาเส, ภุมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. ปจฺฉาภตฺตนฺติ ภตฺตโต ปจฺฉา. ตตฺถาติ อภิกฺขุเก อาวาเส. ‘‘ภิกฺขุนิโย’’ติปทํ ‘‘วทนฺตี’’ติปเท กมฺมํ. วุตฺตปฺปมาเณติ อฑฺฒโยชนพฺภนฺตรสงฺขาเต วุตฺตปฺปมาเณ. สาขามณฺฑเปปีติ สาขาย ฉาทิตมณฺฑเปปิ. ปิสทฺเทน อาวาเส ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. วุตฺตาติ วสิตา. เอตฺตาวตาติ เอกรตฺตํ วสิตมตฺเตน. เอตฺถาติ สภิกฺขุเก อาวาเส. อุปคจฺฉนฺตีหิ ภิกฺขุนีหิ ยาจิตพฺพาติ โยชนา. ปกฺขสฺสาติ อาสฬฺหีมาสสฺส ชุณฺหปกฺขสฺส. ‘‘เตรสิย’’นฺติปเทน อวยวิอวยวภาเวน โยเชตพฺพํ. มยนฺติ อมฺเห. ยโตติ เยน อุชุนา มคฺเคนาติ สมฺพนฺโธ. เตนาห ‘‘เตน มคฺเคนา’’ติ. อฺเน มคฺเคนาติ อุชุมคฺคโต อฺเน ชิมฺหมคฺเคน. อยนฺติ อยํ อาวาโส. ตโตติ ภิกฺขูนํ อาวาสโต, ภิกฺขุนิอุปสฺสยโต วา, อิทเมว ยุตฺตตรํ. วกฺขติ หิ ‘‘อมฺหากํ อุปสฺสยโต คาวุตมตฺเต’’ติ. เขมฏฺาเนติ อภยฏฺาเน. ตฺหิ ขียนฺติ ภยา เอตฺถาติ เขมํ, เขมฺจ ตํ านฺเจติ เขมฏฺานนฺติ กตฺวา ‘‘เขมฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ. ตาหิ ภิกฺขุนีหีติ อฑฺฒโยชนมตฺเต าเน วสนฺตีหิ. ตา ภิกฺขุนิโยติ คาวุตมตฺเต าเน วสนฺติโย. อนฺตราติ ตุมฺหากํ, อมฺหากฺจ นิวาสนฏฺานสฺส, นิวาสนฏฺานโต วา อนฺตเร เวมชฺเฌ. ภุมฺมตฺเถ เจตํ นิสฺสกฺกวจนํ. ิเต มคฺเคติ สมฺพนฺโธ ‘‘สนฺติกา’’ติปทํ ¶ ‘‘อาคต’’อิติปเท อปาทานํ. ตตฺถาติ อฺาสํ ภิกฺขุนีนํ อุปสฺสเย. อิติ ยาจิตพฺพาติ โยชนา. ตโตติ ภิกฺขูนํ ยาจิตพฺพโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ.
จาตุทฺทเสติ อาสฬฺหีมาสสฺส ชุณฺหปกฺขสฺส จตุทฺทสนฺนํ ทิวสานํ ปูรเณ ทิวเส. อิธาติ อิมสฺมึ วิหาเร. ‘‘โอวาท’’นฺติปทํ ‘‘อนุ’’อิติปเท กมฺมํ. อนุชีวนฺติโยติ อนุคนฺตฺวา ชีวนํ วุตฺตึ กโรนฺติโย. วุตฺตา ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ทุติยทิวเสติ อาสฬฺหีปุณฺณมิยํ. อถาติ ปกฺกมนานนฺตรํ. เอตฺถาติ ภิกฺขูนํ ปกฺกนฺตตฺตา อปสฺสเน. ‘‘อาโภคํ กตฺวา’’ติอิมินา อาโภคํ อกตฺวา วสิตุํ ¶ น วฏฺฏตีติ ทีเปติ. สภิกฺขุกาวาสํ คนฺตพฺพเมวาติ อธิปฺปาโย. สาติ วสฺสจฺเฉทาปตฺติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เกนจิ การเณนาติ ภิกฺขาจารสฺส อสมฺปทาทินา เกนจิ นิมิตฺเตน. หีติ สจฺจํ. ภิกฺขูนํ ปกฺกนฺตาทิการณา อภิกฺขุกาวาเส วสนฺติยา กึ อภิกฺขุกาวาเสว ปวาเรตพฺพนฺติ อาห ‘‘ปวาเรนฺติยา ปนา’’ติอาทิ.
อนฺวทฺธมาสนฺติ เอตฺถ อนุสทฺโท วิจฺฉตฺถวาจโก กมฺมปฺปวจนีโย, เตน ปโยคตฺตา ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อทฺธมาเส อทฺธมาเส’’ติ. ปจฺจาสีสิตพฺพาติ เอตฺถ ปติปุพฺโพ จ อาปุพฺโพ จ สิธาตุ อิจฺฉตฺเถติ อาห ‘‘อิจฺฉิตพฺพา’’ติ. สิธาตุยา ทฺเวภาโว โหติ. อาปุพฺโพ สิสิ อิจฺฉายนฺติปิ ธาตุปาเสุ วุตฺตํ. ตตฺถาติ ‘‘อุโปสถปุจฺฉก’’นฺติวจเน. ปกฺขสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ ปกฺขสฺส. มหาปจฺจริยํ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. โอวาทสฺส ยาจนํ โอวาโท อุตฺตรปทโลเปน, โสเยว อตฺโถ ปโยชนํ โอวาทตฺโถ, ตทตฺถาย. ปาฏิปททิวสโตติ ทุติยทิวสโต. โส หิ จนฺโท วุทฺธิฺจ หานิฺจ ปฏิมุขํ ปชฺชติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา ปาฏิปโทติ วุจฺจติ. อิตีติ เอวํ วุตฺตนเยน. ภควา ปฺเปตีติ โยชนา. อฺสฺสาติ ธมฺมสฺสวนกมฺมโต อฺสฺส. นิรนฺตรนฺติ อภิกฺขณํ, ‘‘ปฺเปตี’’ติปเท ภาวนปุํสกํ. หีติ วิตฺถาโร. เอวฺจ สตีติ เอวํ พหูปกาเร สติ จ. ยนฺติ ยํ ธมฺมํ. สาตฺถิกนฺติ สปโยชนํ. ยถานุสิฏฺนฺติ อนุสิฏฺิยา อนุรูปํ. สพฺพาเยว ภิกฺขุนิโยปีติ โยชนา. หีติ สจฺจํ.
โอวาทํ คจฺฉตีติ โอวาทํ ยาจิตุํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อารามํ คจฺฉติ. น โอวาโท คนฺตพฺโพติ โอวาทํ ยาจิตุํ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาราโม น คนฺตพฺโพ. โอวาโทติ จ อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ ทฏฺพฺพํ. อิตรถา หิ สทฺทปโยโค วิรุชฺเฌยฺย. โอวาทํ คนฺตุนฺติ โอวาทํ ยาจนตฺถาย ภิกฺขุสงฺฆสฺส อารามํ คนฺตุํ.
‘‘ทฺเว ¶ ¶ ติสฺโส ภิกฺขุนิโย’’ติปทํ ‘‘ยาจิตฺวา’’ติปเท ทุติยากมฺมํ. ‘‘เปเสตพฺพา’’ติปเท ปมากมฺมํ. โอวาทูปสงฺกมนนฺติ โอวาทสฺส คหณตฺถาย อุปสงฺกมนํ. อารามนฺติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อารามํ. ตโตติ คมนโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. เตน ภิกฺขุนาติ โอวาทปฏิคฺคาหเกน ภิกฺขุนา. ตนฺติ สมฺมตํ ภิกฺขุํ.
อุสฺสหตีติ สกฺโกติ. ปาสาทิเกนาติ ปสาทํ อาวเหน ปสาทชนเกน กายวจีมโนกมฺเมนาติ อตฺโถ. สมฺปาเทตูติ ติวิธํ สิกฺขํ สมฺปาเทตุ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ‘‘ปาสาทิเกน สมฺปาเทตู’’ติ วจนมตฺเตน. หีติ ผลโชตโก. เอตนฺติ ‘‘ตาหี’’ติวจนํ.
เอตฺถ จ ภิกฺขูนํ สงฺฆคณปุคฺคลวเสน วจนวาโร ติวิโธ โหติ, ตํ ติวิธํ วจนวารํ ภิกฺขุนีนํ สงฺฆคณปุคฺคลวเสน ตีหิ วจนวาเรหิ คุณิตํ กตฺวา นว วจนวารา โหนฺติ, ตํ อาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺรายํ วจนกฺกโม’’ติ. ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํ. วจนากาโร ปากโฏว.
เอกา ภิกฺขุนี วา พหูหิ ภิกฺขุนีอุปสฺสเยหิ โอวาทตฺถาย เปสิเต วจนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ จ อยฺยา’’ติอาทิ.
เตนาปีติ โอวาทปฏิคฺคาหเกนาปิ ‘‘โอวาท’’นฺติปทํ ‘‘ปฏิคฺคาหเกนา’’ติ ปเท กมฺมํ. ปุน ‘‘โอวาท’’นฺติปทํ ‘‘อปฏิคฺคเหตุ’’นฺติปเท กมฺมํ. พลติ อสฺสาสปสฺสาสมตฺเตน ชีวติ, น ปฺาชีวิเตนาติ พาโล. คิลายติ รุชตีติ คิลาโน. คมิสฺสติ คนฺตุํ ภพฺโพติ คมิโก. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – คนฺตุํ ภพฺโพ โย ภิกฺขุ คมิสฺสติ คมนํ กริสฺสติ, อิติ ตสฺมา โส ภิกฺขุ คมิโก นาม. อถ วา โย ภิกฺขุ คนฺตุํ ภพฺพตฺตา คมิสฺสติ คมนํ กริสฺสติ, อิติ ตสฺมา โส ภิกฺขุ คมิโก นามาติ. ‘‘ภพฺโพ’’ติ จ เหตุอนฺโตคธวิเสสนํ.
ตตฺถาติ ¶ ¶ พาลาทีสุ ตีสุ ปุคฺคเลสุ. ทุติยปกฺขทิวเสติ ปาฏิปทโต ทุติยปกฺขทิวเส. อุโปสถคฺเคติ อุโปสถเคเห. ตฺหิ อุโปสถํ คณฺหนฺติ, อุโปสโถ วา คยฺหติ อสฺมินฺติ ‘‘อุโปสถคฺค’’นฺติ วุจฺจติ. ตสฺมึ อุโปสถคฺเค. ‘‘อนาโรเจตุ’’นฺติ วจนสฺส าปกํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อปจฺจาหริตุ’’นฺติ วจนสฺส ตเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปรมฺปิ วุตฺต’’นฺติอาทิ.
ตตฺถาติ โอวาทปฏิคฺคาหเกสุ ภิกฺขูสุ. โน จสฺสาติ โน เจ อสฺส. สภํ วาติ สมชฺชํ วา. สา หิ สห ภาสนฺติ เอตฺถ, สนฺเตหิ วา ภาติ ทิพฺพตีติ ‘‘สภา’’ติ วุจฺจติ, ตํ สภํ วา อุปสงฺกมิสฺสามีติ โยชนา. ตตฺราติ ตสฺมึ สภาทิเก. เอวํ ‘‘ตตฺถา’’ติปเทปิ.
จตุทฺทสนฺนํ ปูรโณ จาตุทฺทโส, ตสฺมึ ปวาเรตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ภิกฺขุสงฺเฆติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส สนฺติเก, สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ. อชฺชตนาติ เอตฺถ อสฺมึ อหนิ อชฺช, อิมสทฺทโต อหนีติ อตฺเถ ชฺชปจฺจโย, อิมสทฺทสฺส จ อกาโร, อชฺช เอว อชฺชตนา, สฺวตฺโถ หิ ตนปจฺจโย. อปรสฺมึ อหนิ อปรชฺช, อปรสทฺทโต อหนีติ อตฺเถ ชฺชปจฺจโย สตฺตมฺยนฺโตเยว. เอตฺถาติ ปวารเณ, ‘‘อนุชานามี’’ติอาทิวจเน วา. หีติ สจฺจํ.
โกลาหลนฺติ โกตูหลํ. ปมํ ภิกฺขุนี ยาจิตพฺพาติ สงฺเฆน ปมํ ภิกฺขุนี ยาจิตพฺพา.
ตาย ภิกฺขุนิยา วจนีโย อสฺสาติ โยชนา. ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสตีติ วชฺชาวชฺชํ ปสฺสนฺโต หุตฺวา ปฏิกริสฺสติ.
อุภินฺนนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ. ยถาาเนเยวาติ ยํ ยํ านํ ยถาานํ, ตสฺมึ ยถาาเนเยว. เกนจิ ปริยาเยนาติ เกนจิ การเณน. อวปุพฺโพ วรสทฺโท ปิหิตตฺโถติ อาห ‘‘ปิหิโต’’ติ. วจนํเยวาติ โอวาทวจนํเยว. ปโถติ เชฏฺกฏฺาเน านสฺส การณตฺตา ปโถ. โทสํ ปนาติ อภิกฺกมนาทีสุ ¶ อาทีนวํ ปน. อฺเชนฺตีติ มกฺเขนฺติ. ภิกฺขูหิ ปน โอวทิตุํ อนุสาสิตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา.
อฺนฺติ โอวาทโต อฺํ. เอโสติ ครุธมฺโม.
๑๕๐. ‘‘อธมฺมกมฺเม’’ติ เอตฺถ กตมํ กมฺมํ นามาติ อาห ‘‘อธมฺมกมฺเมติอาทีสู’’ติอาทิ. ตตฺถาติ อธมฺมกมฺมธมฺมกมฺเมสุ.
๑๕๒. อุทฺเทสํ เทนฺโต ภณติ, อนาปตฺตีติ โยชนา. โอสาเรตีติ กเถติ. จตุปริสตีติ จตุปริสสฺมึ. ตตฺราปีติ เตน ภิกฺขุนีนํ สุณนการเณนาติ. ปมํ.
๒. อตฺถงฺคตสิกฺขาปทํ
๑๕๓. ทุติเย ¶ ปริยายสทฺโท วารตฺโถติ อาห ‘‘วาเรนา’’ติ. วาโรติ จ อนุกฺกโมเยวาติ อาห ‘‘ปฏิปาฏิยาติ อตฺโถ’’ติ. อธิกํ จิตฺตํ อิมสฺสาติ อธิเจโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อธิจิตฺตวโต’’ติอาทิ. อธิจิตฺตํ นาม อิธ อรหตฺตผลจิตฺตเมว, น วิปสฺสนาปาทกภูตํ อฏฺสมาปตฺติจิตฺตนฺติ อาห ‘‘อรหตฺตผลจิตฺเตนา’’ติ. ‘‘อธิจิตฺตสิกฺขา’’ติอาทีสุ (ปารา. ๔๕; ที. นิ. ๓.๓๐๕; ม. นิ. ๑.๔๙๗; อ. นิ. ๖.๑๐๕; มหานิ. ๑๐) หิ วิปสฺสนาปาทกภูตํ อฏฺสมาปตฺติจิตฺตํ ‘‘อธิจิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ. น ปมชฺชโตติ น ปมชฺชนฺตสฺส. สาตจฺจกิริยายาติ สตตกรเณน. อุโภ โลเก มุนติ ชานาตีติ มุนีติ จ, โมนํ วุจฺจติ าณํ มุนนฏฺเน ชานนตฺเถน, ตมสฺสตฺถีติ มุนีติ จ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มุนิโนตี’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘โย มุนติ…เป… มุนเนน วา’’ติอิมินา ปมตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘โมนํ วุจฺจติ…เป… วุจฺจตี’’ติอิมินา ทุติยตฺถํ ทสฺเสติ. มุน คติยนฺติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๕ ปการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา ‘‘โย มุนตี’’ติ เอตฺถ ภูวาทิคณิโก มุนธาตุเยว, น กียาทิคณิโก มุธาตูติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา มุน าเณติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๗ กิยาทิคณิก) วุตฺตตฺตา ‘‘มุนาตี’’ติ กียาทิคณิโกว. ธาตฺวนฺตนการโลโปติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘โมนํ วุจฺจติ าณ’’นฺติ เจตฺถ าณํ นาม ¶ อรหตฺตาณเมว. โมนสฺส ปโถ โมนปโถติ วุตฺเต สตฺตตึส โพธิปกฺขิยธมฺมาว อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘สตฺตตึสโพธิปกฺขิยธมฺเมสู’’ติ. อถ วา อธิสีลสิกฺขาทโย อธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ตีสุ วา สิกฺขาสู’’ติ. ปุพฺพภาคปฏิปทนฺติ อรหตฺตาณสฺส ปุพฺพภาเค ปวตฺตํ สีลสมถวิปสฺสนาสงฺขาตํ ปฏิปทํ. ปุพฺพภาเคติ อรหตฺตาณสฺส ปุพฺพภาเค. เอตฺถาติ ‘‘อธิเจตโส…เป… สิกฺขโต’’ติ วจเน. ‘‘ตาทิโน’’ติปทํ ‘‘มุนิโน’’ติปเทน โยเชตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตาทิสสฺส ขีณาสวมุนิโน’’ติ. เอตฺถาติ ‘‘โสกา น ภวนฺติ ตาทิโน’’ติ วจเน. ราคาทโย อุปสเมตีติ อุปสนฺโตติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ราคาทีน’’นฺติ. สติ อสฺสตฺถีติ สติมาติ กตฺวา มนฺตุสทฺโท นิจฺจโยคตฺโถติ อาห ‘‘สติยา อวิรหิตสฺสา’’ติ.
น กสียติ น วิเลขียตีติ อกาโส, โสเยว อากาโส. อนฺตเรน ฉิทฺเทน อิกฺขิตพฺโพติ อนฺตลิกฺโข. อากาโส หิ จตุพฺพิโธ อชฏากาโส, กสิณุคฺฆาฏิมากาโส, ปริจฺฉินฺนากาโส, รูปปริจฺเฉทากาโสติ. ตตฺถ อชฏากาโสว อิธาธิปฺเปโต ‘‘อนฺตลิกฺเข’’ติ วิเสสิตตฺตา. เตนาห ‘‘น กสิณุคฺฆาฏิเม, น ปน รูปปริจฺเฉเท’’ติ. ปริจฺฉินฺนากาโสปิ รูปปริจฺเฉทากาเสน สงฺคหิโต. ‘‘ม’’นฺติ ปทํ ‘‘อวมฺนฺตี’’ติ ปเท กมฺมํ. เอตฺตกเมวาติ เอตปฺปมาณํ ¶ ‘‘อธิเจตโส’’ติอาทิสงฺขาตํ วจนเมว, น อฺํ พุทฺธวจนนฺติ อตฺโถ. อยนฺติ จูฬปนฺถโก เถโร. หนฺทาติ วสฺสคฺคตฺเถ นิปาโต. มม อานุภาวํ ทสฺเสมิ, ตุมฺเห ปสฺสถ คณฺหถาติ อธิปฺปาโย. วุฏฺายาติ ตโต จตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺหิตฺวา. อนฺตราปิ ธายตีติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส อฏฺานตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺตรธายติปี’’ติ. เอเสว นโย ‘‘เสยฺยมฺปิ กปฺเปตี’’ติ เอตฺถปิ. เถโรติ จูฬปนฺถโก เถโร. อิทํ ปทํ อนฺตรนฺตรา ยุตฺตฏฺาเนสุ สมฺพนฺธิตฺวา ‘‘ตฺเจว ภณตี’’ติอิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ภาตุเถรสฺสาติ เชฏฺกภาตุภูตสฺส มหาปนฺถกเถรสฺส.
ปทฺมนฺติ ¶ คาถายํ ตโย ปาทา อินฺทวชิรา, จตุตฺถปาโท อุเปนฺทวชิโร. ตสฺมา ปทฺมนฺติ เอตฺถ มกาเร ปเร ทุการุการสฺส โลปํ กตฺวา ปรกฺขรํ เนตฺวา ‘‘ปทฺม’’นฺติ ทฺวิภาเวน ลิขิตพฺพํ. อวีตคนฺธนฺติ เอตฺถ วีติ ทีฆุจฺจารณเมว ยุตฺตํ. ปงฺเก ทวติ คจฺฉตีติ ปทุมํ. โกกํ ทุคฺคนฺธสฺส อาทานํ นุทติ อปเนตีติ โกกนุทํ. สุนฺทโร คนฺโธ อิมสฺสาติ สุคนฺธํ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ยถา โกกนุทสงฺขาตํ สุคนฺธํ ปาโต ปเคว พาลาตเปน ผุลฺลํ วิกสิตํ อวีตคนฺธํ หุตฺวา วิโรจมานํ ปทุมํ สิยา, ตถา องฺคีรสํ องฺคิโต สรีรโต นิจฺฉรณปภสฺสรรสํ หุตฺวา วิโรจมานภูตํ อนฺตลิกฺเข ตปนฺตํ อาทิจฺจํ อิว เตธาตุเก ตปนฺตํ สมฺมาสมฺพุทฺธํ ปสฺสาติ.
ปคุณนฺติ วาจุคฺคตํ. ตโตติ อสกฺกุเณยฺยโต. นนฺติ จูฬปนฺถกํ. เถโรติ มหาปนฺถโก เถโร นิกฺกฑฺฒาเปสีติ สมฺพนฺโธ. โสติ จูฬปนฺถโก. อถาติ ตสฺมึ กาเล. ภควา อาหาติ โยชนา. พุทฺธจกฺขุนาติ อาสยานุสยอินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณสงฺขาเตน สพฺพฺุพุทฺธานํ จกฺขุนา. ตนฺติ จูฬปนฺถกํ. ตสฺสาติ จูฬปนฺถกสฺส. อถาติ ตสฺมึ อาโรจนกาเล. อสฺสาติ จูฬปนฺถกสฺส, ทตฺวาติ สมฺพนฺโธ. รชํ มลํ หรติ อปเนตีติ รโชหรณํ, ปิโลติกขณฺฑํ. โสติ จูฬปนฺถโก. ตสฺสาติ ปิโลติกขณฺฑสฺส, ‘‘อนฺต’’นฺติปเท อวยวิสมฺพนฺโธ. ปริสุทฺธมฺปีติ ปิสทฺโท อปริสุทฺเธ ปิโลติกขณฺเฑ กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. สํเวคนฺติ สนฺตาสํ ภยนฺติ อตฺโถ. อถาติ ตสฺมึ อารมฺภกาเล. อสฺสาติ จูฬปนฺถกสฺส. ‘‘ต’’นฺติปทํ ‘‘มมายนภาว’’นฺติปเทน สมฺพนฺธํ กตฺวา โยชนา กาตพฺพาติ. ทุติยํ.
๓. ภิกฺขุนุปสฺสยสิกฺขาปทํ
๑๖๒. ตติเย ‘‘โอวทติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ วิเสสโต อตฺโถ คเหตพฺโพติ ¶ อาห ‘‘อฏฺหิ ครุธมฺเมหิ โอวทนฺตสฺเสว ปาจิตฺติย’’นฺติ. อิโตติ อิมสฺมา สิกฺขาปทมฺหา. ยตฺถ ¶ ยตฺถาติ ยสฺมึ ยสฺมึ สิกฺขาปเท. สพฺพตฺถ ตตฺถ ตตฺถาติ โยชนาติ. ตติยํ.
ปกิณฺณกกถา
เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. อิทํ ปกิณฺณกํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตีณิ ปาจิตฺติยานีติ ภิกฺขุโน อสมฺมตตฺตา เอกํ ปาจิตฺติยํ, สูริยสฺส อตฺถงฺคตตฺตา เอกํ, ภิกฺขุนุปสฺสยํ อุปสงฺกมิตตฺตา เอกนฺติ ตีณิ ปาจิตฺติยานิ. กถนฺติ เกน การเณน โหตีติ โยชนา. ตตฺถาติ ภิกฺขุนุปสฺสยํ. ตสฺเสวาติ สมฺมตสฺเสว ภิกฺขุโน. อฺเน ธมฺเมนาติ ครุธมฺเมหิ อฺเน ธมฺเมน. ทิวา ปนาติ สูริยุคฺคมนโต ตสฺส อนตฺถงฺคเตเยวาติ.
๔. อามิสสิกฺขาปทํ
๑๖๔. จตุตฺเถ พหุํ มานํ กตํ เยหีติ พหุกตา. พหุกตา หุตฺวา น โอวทนฺตีติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น พหุกตา’’ติอาทิ. ธมฺเมติ สีลาทิธมฺเม. อธิปฺปาโยติ ‘‘น พหุกตา’’ติปทสฺส, ฉพฺพคฺคิยานํ วา อธิปฺปาโยติ โยชนา. ‘‘กตฺตุกาโมติ อาทีน’’นฺติปทํ ‘‘อตฺโถ’’ติปเท วาจกสมฺพนฺโธ.
อสมฺมโต นาม ปิโต เวทิตพฺโพติ โยชนา. สมฺมุตินฺติ ภิกฺขุโนวาทกสมฺมุตึ. ปจฺฉา สามเณรภูมิยํ ิโตติ โยชนาติ. จตุตฺถํ.
๕. จีวรทานสิกฺขาปทํ
๑๖๙. ปฺจเม รถิกายาติ รจฺฉาย. สา หิ รถสฺส หิตตฺตา รถิกาติ วุจฺจติ. สนฺทิฏฺาติ สโมธานวเสน ทสฺสียิตฺถาติ สนฺทิฏฺา. ทิฏฺมตฺตกา มิตฺตาติ อาห ‘‘มิตฺตา’’ติ. เสสนฺติ วุตฺตวจนโต เสสํ วจนํ. ตตฺราติ จีวรปฏิคฺคหณสิกฺขาปเท. หีติ วิเสสโชตกํ. อิธาติ อิมสฺมึ จีวรทานสิกฺขาปเทติ. ปฺจมํ.
๖. จีวรสิพฺพนสิกฺขาปทํ
๑๗๕. ฉฏฺเ ¶ ¶ อุทายีติ เอตฺถ มหาอุทายี, กาฬุทายี, ลาฬุทายีติ ตโย อุทายี โหนฺติ. เตสุ ตติโยวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ลาฬุทายี’’ติ. ปภาเวน าติ ปวตฺตตีติ ปฏฺโติ กเต ปฏิพโลว ลพฺภติ. เตนาห ‘‘ปฏิพโล’’ติ. นิปุโณติ กุสโล. ‘‘ปฏิภาเนน กตจิตฺต’’นฺติอิมินา ‘‘ปฏิภานจิตฺต’’นฺติ ปทสฺส มชฺเฌ ปทโลปํ ทสฺเสติ. โสติ ลาฬุทายี อกาสีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ จีวรสฺส. ‘‘ยถาสํหฏ’’นฺติ เอตฺถ เอวสทฺโท อชฺฌาหริตพฺโพติ อาห ‘‘ยถาสํหฏเมวา’’ติ.
๑๗๖. ยํ จีวรํ นิวาสิตุํ วา ปารุปิตุํ วา สกฺกา โหติ, ตํ จีวรํ นามาติ โยชนา. เอวํ หีติ เอวเมว. ‘‘ทุกฺกฏ’’นฺติอิมินา ‘‘สยํ สิพฺพติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ เอตฺถ อนฺตราปตฺตึ ทสฺเสติ. อาราติ สูจิ. สา หิ อรติ นิสฺสงฺควเสน คจฺฉติ ปวิสตีติ ‘‘อารา’’ติ วุจฺจติ, ตสฺสา ปโถ คมนํ อาราปโถ, ตสฺมึ, อาราปถสฺส นีหรณาวสานตฺตา ‘‘นีหรเณ’’ติ วุตฺตํ. สตกฺขตฺตุมฺปีติ อเนกกฺขตฺตุมฺปิ. อาณตฺโตติ อาณาปียตีติ อาณตฺโต. ‘‘อาณาปิโต’’ติ วตฺตพฺเพ ณาเปสทฺทสฺส โลปํ, อิการสฺส จ อการํ กตฺวา, ‘‘อาทตฺเต’’ติ อาขฺยาตปเท เตวิภตฺติยา วิย ตปจฺจยสฺส จ ทฺวิภาวํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ. เตนาห ‘‘สกึ จีวรํ สิพฺพาติ วุตฺโต’’ติ. อถ ปนาติ ตโต อฺถา ปน. อาณตฺตสฺสาติ อาณาปิตสฺส. สมฺพหุลานิปิ ปาจิตฺติยานิ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
เยปิ นิสฺสิตกา สิพฺพนฺตีติ โยชนา, อาจริยุปชฺฌาเยสุ สิพฺพนฺเตสูติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ อาจริยุปชฺฌายานํ. เตสมฺปีติ นิสฺสิตกานมฺปิ. าติกานํ ภิกฺขุนีนํ จีวรนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนฺเตวาสิเกหี’’ติปทํ ‘‘สิพฺพาเปนฺตี’’ติปเท การิตกมฺมํ. ตตฺราปีติ อาจริยุปชฺฌาเยหิ สิพฺพาปเนปิ. ‘‘อนฺเตวาสิเก’’ติปทํ ‘‘วฺเจตฺวา’’ติปเท ¶ สุทฺธกมฺมํ, ‘‘สิพฺพาเปนฺตี’’ติปเท การิตกมฺมํ. อิตเรสนฺติ อาจริยุปชฺฌายานนฺติ. ฉฏฺํ.
๗. สํวิธานสิกฺขาปทํ
๑๘๑. สตฺตเม ‘‘ตาสํ ภิกฺขุนีนํ ปจฺฉา คจฺฉนฺตีน’’นฺติ ปทานิ ‘‘ปตฺตจีวร’’นฺติ ปาเสเสน โยเชตพฺพานีติ อาห ‘‘ปจฺฉา คจฺฉนฺตีนํ ปตฺตจีวร’’นฺติ. ตา ภิกฺขุนิโย ปจฺฉา คจฺฉนฺติโยติ วิภตฺติวิปลฺลาสํ กตฺวา ‘‘ทูเสสุ’’นฺติปเทน โยเชตพฺพานีติ อาห ‘‘ตา ภิกฺขุนิโย ¶ โจรา ทูสยึสู’’ติ. อถ วา วิภตฺติวิปลฺลาสมกตฺวา ‘‘อจฺฉินฺทึสู’’ติ ปเท ‘‘ปตฺตจีวร’’นฺติปทํ อชฺฌาหริตฺวา ‘‘ทูเสสุ’’นฺติปเท ‘‘สีล’’นฺติ ปาํ อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺพนฺติ ทฏฺพฺพํ.
๑๘๒-๓. สํปุพฺโพ, วิปุพฺโพ จ ธาธาตุ ตฺวาปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘สํวิทหิตฺวา’’ติ. กุกฺกุโฏติ ตมฺพจูโฬ. โส หิ กุกติ อาหารตฺถํ ปาณกาทโย อาททาตีติ กุกฺกุโฏ. อยนฺติ คาโม. อธิกรเณ โณติ อาห ‘‘สมฺปทนฺติ เอตฺถา’’ติ. เอตฺถาติ จ เอตสฺมึ คาเม. อุตฺตรปทสฺส อธิกรณตฺถตฺตา ปุพฺพปเทน ฉฏฺีสมาโสติ อาห ‘‘กุกฺกุฏาน’’นฺติอาทิ. เอวํ ณสทฺทสฺส อธิกรณตฺถํ, ปุพฺพปเทน ฉฏฺีสมาสฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ณสทฺทสฺส ภาวตฺถํ, ปุพฺพปเทน พาหิรตฺถสมาสฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อถ วา’’ติ. ตตฺถาติ ปจฺฉิมปาเ. อุปฺปติตฺวาติ อุฑฺฑิตฺวา อุทฺธํ อากาสํ ลงฺคิตฺวาติ อตฺโถ. เอตฺถาติ ปจฺฉิมปาเ. ทฺวิธาติ ปทคมนปกฺขคมนวเสน ทฺวิปกาเรน. ‘‘อุปจาโร น ลพฺภตี’’ติอิมินา คามนฺตโร น โหติ, เอกคาโมเยว ปน โหติ, ตสฺมา อาปตฺติปิ เอกาเยว โหตีติ ทสฺเสติ. ปจฺจูเสติ ปภาเต. โส หิ ปฏิวิรุทฺธํ ติมิรํ อุเสติ นาเสตีติ ปจฺจูโสติ วุจฺจติ. วสฺสนฺตสฺสาติ รวนฺตสฺส. ‘‘วจนโต’’ติปทํ ‘‘อาปตฺติเยวา’’ติปเท าปกเหตุ. รตนมตฺตนฺตโรติ กุกฺกุปมาเณน พฺยวธาโน.
ตตฺราติ ¶ ‘‘คามนฺตเร คามนฺตเร’’ติ วจเน. หีติ วิตฺถาโร. อุโภปีติ ภิกฺขุภิกฺขุนิโยปิ สํวิทหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. น วทนฺตีติ อฏฺกถาจริยา น กถยนฺติ. จตุนฺนํ มคฺคานํ สมาคมฏฺานํ จตุกฺกํ, ทฺวินฺนํ, ติณฺณํ, จตุกฺกโต อติเรกานํ วา มคฺคานํ สมฺพทฺธฏฺานํ สิงฺฆาฏกํ. ตตฺราปีติ อุปจาโรกฺกมเนปิ. คามโตติ อตฺตโน คามโต. ยาว น โอกฺกมนฺติ, ตาวาติ โยชนา. สนฺธายาติ อารพฺภ. อถาติ ตสฺมึ นิกฺขมนกาเล. ทฺเวปีติ ภิกฺขุภิกฺขุนิโยปิ คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ วจนํ.
หีติ วิเสโส. ‘‘คามนฺตเร คามนฺตเร’’ติ ปุริมสฺมึ นเย อติกฺกเม อนาปตฺติ, โอกฺกมเน อาปตฺตีติ อยํ วิเสโส.
๑๘๔. คตปุพฺพตฺถาติ คตปุพฺพา อตฺถ ภวถาติ อตฺโถ. เอหิ คจฺฉามาติ วา อาคจฺเฉยฺยาสีติ วา วทตีติ โยชนา. เจติยวนฺทนตฺถนฺติ ถูปสฺส วนฺทิตุํ.
๑๘๕. วิสงฺเกเตนาติ ¶ เอตฺถ กาลวิสงฺเกโต, ทฺวารวิสงฺเกโต, มคฺควิสงฺเกโตติ ติวิโธ. ตตฺถ กาลวิสงฺเกเตเนว อนาปตฺตึ สนฺธาย ‘‘วิสงฺเกเตน คจฺฉนฺติ, อนาปตฺตี’’ติ อาห. ทฺวารวิสงฺเกเตน วา มคฺควิสงฺเกเตน วา อาปตฺติโมกฺโข นตฺถิ. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุเรภตฺต’’นฺติอาทิ. จกฺกสมารุฬฺหาติ อิริยาปถจกฺกํ วา สกฏจกฺกํ วา สมฺมา อารุฬฺหา. ชนปทาติ ชนโกฏฺาสา. ปริยายนฺตีติ ปริ ปุนปฺปุนํ ยนฺติ จ อายนฺติ จาติ. สตฺตมํ.
๘. นาวาภิรุหนสิกฺขาปทํ
๑๘๘. อฏฺเม สห อฺมฺํ ถวนํ อภิตฺถวนํ สนฺถโว, สงฺคโมติ วุตฺตํ โหติ. มิตฺตภาเวน สนฺถโว มิตฺตสนฺถโว, โลเกหิ อสฺสาเทตพฺโพ จ โส มิตฺตสนฺถโว เจติ โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถโว, ตสฺส วโส ปภู, เตน วา อายตฺโตติ โลกสฺสาทมิตฺตสนฺถววโส, เตน. อุทฺธํ คจฺฉตีติ อุทฺธํคามินีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุทฺธ’’นฺติอาทิ. อุทฺธนฺติ จ อิธ ปฏิโสโต. เตนาห ¶ ‘‘นทิยา ปฏิโสต’’นฺติ. ‘‘อุทฺธํคามินิ’’นฺติมาติกาปทํ ‘‘อุชฺชวนิกายา’’ติปทภาชนิยา สํสนฺเทนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. โยติ ภิกฺขุ. อุทฺธํ ชวนโตติ ปฏิโสตํ คมนโต. เตนาติ เตน เหตุนา. อสฺสาติ ‘‘อุทฺธํคามินิ’’นฺติปทสฺส. อนุโสตํ อิธ อโธ นามาติ อาห ‘‘อนุโสต’’นฺติ. อสฺสปีติ ปิสทฺโท ปุริมาเปกฺโข. ตตฺถาติ ‘‘อุทฺธํคามินึ วา อโธคามินึ วา’’ติวจเน. ยนฺติ นาวํ หรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สมฺปฏิปาทนตฺถนฺติ สมฺมา ปฏิมุขํ ปาทนตฺถํ, อุชุปชฺชาปนตฺถนฺติ อตฺโถ. เอตฺถาติ นาวายํ. ‘‘เปตฺวา’’ติปทภาชนิมเปกฺขิตฺวา ‘‘อุปโยคตฺเถ นิสฺสกฺกวจน’’นฺติ อาห. ‘‘อฺตฺรา’’ติ มาติกาปเท อเปกฺขิเต นิสฺสกฺกตฺเถ นิสฺสกฺกวจนมฺปิ ยุชฺชเตว.
๑๘๙. เอกํ ตีรํ อคามกํ อรฺํ โหตีติ โยชนา. อทฺธโยชนคณนาย ปาจิตฺติยานิ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. มชฺเฌน คมเนปีติ ปิสทฺโท อคามกอรฺตีรปสฺเสน คมเน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. น เกวลํ นทิยาติ เกวลํ นทิยา เอว อนาปตฺติ นาติ โยชนา, อฺเสุปิ สมุทฺทาทีสุ อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโย. โยปิ ภิกฺขุ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
๑๙๑. กาลวิสงฺเกโต, ติตฺถวิสงฺเกโต, นาวาวิสงฺเกโตติ ติวิโธ วิสงฺเกโต. ตตฺถ กาลวิสงฺเกเตน ¶ อนาปตฺตึ สนฺธาย ‘‘วิสงฺเกเตน อภิรุหนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อฺเน วิสงฺเกเตน อาปตฺติเยว, ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิธาปี’’ติอาทีติ. อฏฺมํ.
๙. ปริปาจิตสิกฺขาปทํ
๑๙๒. นวเม มหานาเคสูติ มหาอรหนฺเตสุ ติฏฺมาเนสุ สนฺเตสุ, เจตเก เปสฺสภูเต นวเก ภิกฺขู นิมนฺเตตีติ อธิปฺปาโย. อิตรถาติ วิภตฺติวิปลฺลาสโต วา ปาเสสโต วา อฺเน ปกาเรน. อนฺตรํ มชฺฌํ ปตฺตา กถา อนฺตรกถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อวสาน’’นฺติอาทิ. ปกิรียิตฺถาติ ปกตา, น ¶ ปกตา วิปฺปกตาติ วุตฺเต กริยมานกถาวาติ อาห ‘‘กริยมานา โหตี’’ติ. อทฺธจฺฉิเกนาติ อุปฑฺฒจกฺขุนา. เตหีติ เถเรหิ.
๑๙๔. ลทฺธพฺพนฺติ ลทฺธารหํ. อสฺสาติ ‘‘ภิกฺขุนิปริปาจิต’’นฺติปทสฺส. สมฺมา อารภิตพฺโพติ สมารมฺโภติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมารทฺธํ วุจฺจตี’’ติ. ปฏิยาทิตสฺสาติ ปริปาจิตสฺส ภตฺตสฺส. คิหีนํ สมารมฺโภติ คิหิสมารมฺโภ, กตฺวตฺเถ เจตํ สามิวจนํ. ตโตติ ตโต ภตฺตโต. อฺตฺราติ วินา. ตมตฺถํ วิวรนฺโต อาห ‘‘ตํ ปิณฺฑปาตํ เปตฺวา’’ติ. ปทภาชเน ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘าตกปวาริเตหี’’ติปทํ ‘‘อสมารทฺโธ’’ติปเท กตฺตา. อตฺถโตติ ภิกฺขุนิอปริปาจิตอตฺถโต. ตสฺมาติ ยสฺมา อตฺถโต สมารทฺโธว โหติ, ตสฺมา.
๑๙๕. ปฏิยาทิตนฺติ ปฏิยตฺตํ. ปกติยา ปฏิยตฺตํ ปกติปฏิยตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปกติยา’’ติอาทิ. มหาปจฺจริยํ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ ตสฺเสว ภิกฺขุโน. อฺสฺสาติ ตโต อฺสฺส ภิกฺขุโน.
๑๙๗. ภิกฺขุนิปริปาจิเตปีติ ปิสทฺโท ภิกฺขุนิอปริปาจิเต กา นาม กถาติ ทสฺเสตีติ. นวมํ.
๑๐. รโหนิสชฺชสิกฺขาปทํ
๑๙๘. ทสเม ปาฬิอตฺโถ จาติ เอตฺถ ปาฬิสทฺโท วินิจฺฉิยสทฺเท จ โยเชตพฺโพ ‘‘ปาฬิวินิจฺฉโย’’ติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ‘‘อิทํ สิกฺขาปท’’นฺติปทํ ‘‘เอกปริจฺเฉท’’นฺติปเท ¶ ตุลฺยตฺถกตฺตา, ‘‘ปฺตฺต’’นฺติปเท กมฺมํ. อุปรีติ อเจลกวคฺเคติ. ทสมํ.
โอวาทวคฺโค ตติโย.
๔. โภชนวคฺโค
๑. อาวสถปิณฺฑสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๒๐๓. โภชนวคฺคสฺส ¶ ปเม อาวสเถ ปฺตฺโต ปิณฺโฑ อาวสถปิณฺโฑติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมนฺตา’’ติอาทิ. ปริกฺขิตฺตนฺติ ปริวุตํ อาวสถนฺติ สมฺพนฺโธ. อทฺธํ ปถํ คจฺฉนฺตีติ อทฺธิกา. คิลายนฺติ รุชนฺตีติ คิลานา. คพฺโภ กุจฺฉิฏฺสตฺโต เอตาสนฺติ คพฺภินิโย. มลํ ปพฺพาเชนฺตีติ ปพฺพชิตา, เตสํ ยถานุรูปนฺติ สมฺพนฺโธ. ปฺตฺตานิ มฺจปีานิ เอตฺถาติ ปฺตฺตมฺจปีโ, ตํ. อเนกคพฺภปริจฺเฉทํ อเนกปมุขปริจฺเฉทํ อาวสถํ กตฺวาติ โยชนา. ตตฺถาติ อาวสเถ. เตสํ เตสนฺติ อทฺธิกาทีนํ. หิยฺโยสทฺทสฺส อตีตานนฺตราหสฺส จ อนาคตานนฺตราหสฺส จ วาจกตฺตา อิธ อนาคตานนฺตราหวาจโกติ อาห ‘‘สฺเวปี’’ติ. กุหึ คตา อิติ วุตฺเตติ โยชนา. ‘‘กุกฺกุจฺจายนฺโต’’ติปทสฺส นามธาตุํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กุกฺกุจฺจํ กโรนฺโต’’ติ.
๒๐๖. ‘‘อทฺธโยชนํ วา โยชนํ วา’’ติอิมินา ‘‘ปกฺกมิตุ’’นฺติปทสฺส กมฺมํ ทสฺเสติ. ‘‘คนฺตุ’’นฺติอิมินา กมุสทฺทสฺส ปทวิกฺเขปตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อโนทิสฺสา’’ติปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุทฺทิสิตฺวา’’ติ วุตฺตํ. ปาสํ เฑตีติ ปาสณฺโฑ, สตฺตานํ จิตฺเตสุ ทิฏฺิปาสํ ขิปตีติ อตฺโถ. อถ วา ตณฺหาปาสํ, ทิฏฺิปาสฺจ เฑติ อุฑฺเฑตีติ ปาสณฺโฑ, ตํ ปาสณฺฑํ. ยาวตตฺโถ ปฺตฺโต โหตีติ ยาวตา อตฺโถ โหติ, ตาวตา ปฺตฺโต โหตีติ โยชนา. ‘‘ยาวทตฺโถ’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. ทกาโร ปทสนฺธิกโร. สกึ ภฺุชิตพฺพนฺติ เอกทิวสํ สกึ ภฺุชิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘เอกทิวสํ ภฺุชิตพฺพ’’นฺติ.
เอตฺถาติ ¶ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. เอกกุเลน วา ปฺตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ภฺุชิตุํ น วฏฺฏติ เอกโต หุตฺวา ปฺตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย. นานากุเลหิ ปฺตฺตํ ปิณฺฑนฺติ โยชนา. ภฺุชิตุํ วฏฺฏติ นานากุลานิ เอกโต อหุตฺวา วิสุํ วิสุํ ปฺตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย. โยปิ ปิณฺโฑ ¶ ฉิชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. อุปจฺฉินฺทิตฺวาติ อสทฺธิยาทิปาปจิตฺตตฺตา อุปจฺฉินฺทิตฺวา.
๒๐๘. อนุวสิตฺวาติ ปุนปฺปุนํ วสิตฺวา. อนฺตรามคฺเค คจฺฉนฺตตฺตา ‘‘คจฺฉนฺโต ภฺุชตี’’ติ อิทํ ตาว ยุตฺตํ โหตุ, คตฏฺาเน ปน คมิตตฺตา กถํ? ปจฺจุปฺปนฺนสมีโปปิ อตีโต เตน สงฺคหิตตฺตา ยุตฺตํ. ‘‘กุโต นุ ตฺวํ ภิกฺขุ อาคจฺฉสี’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๓๐) วิย. ตํสมีโปปิ หิ ตาทิโส. นานาฏฺาเนสุ นานากุลานํ สนฺตเก ปกติยา อนาปตฺติภาวโต นานาฏฺาเนสุ เอกกุลสฺเสว สนฺตกํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อนาปตฺตี’’ติ. อารทฺธสฺส วิจฺเฉทตฺตา ‘‘ปุน เอกทิวสํ ภฺุชิตุํ ลภตี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘โอทิสฺสา’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ ภิกฺขูเยว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ภิกฺขูนํเยวา’’ติ. ปมํ.
๒. คณโภชนสิกฺขาปทํ
๒๐๙. ทุติเย ปหีนลาภสกฺการสฺส เหตุํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โส กิรา’’ติอาทิ. โสติ เทวทตฺโต. ‘‘อโหสี’’ติ จ ‘‘ปากโฏ ชาโต’’ติ จ โยเชตพฺโพ. อชาตสตฺตุนาติ อชาตสฺเสเยว ปิตุราชสฺส สตฺตุภาวโต อชาตสตฺตุนา, ‘‘มาราเปตฺวา’’ติปเท การิตกมฺมํ. ราชานนฺติ พิมฺพิสารราชํ, ‘‘มาราเปตฺวา’’ติปเท ธาตุกมฺมํ. อภิมาเรติ อภินิลียิตฺวา ภควโต มารณตฺถาย เปสิเต ธนุธเร. คูฬฺหปฏิจฺฉนฺโนติ คุหิโต หุตฺวา ปฏิจฺฉนฺโน. ปริกถายาติ ปริคุหนาย กถาย. ‘‘ราชานมฺปี’’ติปทํ ‘‘มาราเปสี’’ติปเท ธาตุกมฺมํ. ปวิชฺฌีติ ปวฏฺเฏสิ. ตโตติ ตโต วุตฺตโต ปรํ อุฏฺหึสูติ สมฺพนฺโธ. นคเร นิวสนฺตีติ นาครา. ราชาติ อชาตสตฺตุราชา. สาสนกณฺฏกนฺติสาสนสฺส กณฺฏกสทิสตฺตา สาสนกณฺฏกํ. ตโตติ นีหรโต. อุปฏฺานมฺปีติ อุปฏฺานมฺปิ, อุปฏฺานตฺถายปิ วา. อฺเปีติ ราชโต อฺเปิ. อสฺสาติ เทวทตฺตสฺส. กิฺจิ ขาทนียโภชนียํ ‘‘ทาตพฺพ’’นฺติ อิมินา โยเชตพฺพํ. กิฺจิ วา อภิวาทนาทิ ‘‘กาตพฺพ’’นฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ. กุเลสุ ¶ วิฺาเปตฺวา ภฺุชนสฺส เหตุํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มา เม’’ติอาทิ. โปเสนฺโต หุตฺวา ภฺุชตีติ สมฺพนฺโธ.
๒๑๑. ภตฺตํ อนธิวาเสนฺตานํ กสฺมา จีวรํ ปริตฺตํ อุปฺปชฺชตีติ อาห ‘‘ภตฺตํ อคณฺหนฺตาน’’นฺติอาทิ.
๒๑๒. จีวรการเก ¶ ภิกฺขู ภตฺเตน กสฺมา นิมนฺเตนฺตีติ อาห ‘‘คาเม’’ติอาทิ.
๒๑๕. นานาเวรชฺชเกติ เอตฺถ รฺโ อิทํ รชฺชํ, วิสทิสํ รชฺชํ วิรชฺชํ, นานปฺปการํ วิรชฺชํ นานาวิรชฺชํ. นานาวิรชฺเชหิ อาคตา นานาเวรชฺชกา. มชฺเฌ วุทฺธิ โหตีติ อาห ‘‘นานาวิเธหิ อฺรชฺเชหิ อาคเต’’ติ. อฺรชฺเชหีติ ราชคหโต อฺเหิ รชฺเชหิ. รฺชิตพฺพนฺติ รฺชนฺติ วุตฺเต นิคฺคหิตสฺส อนาสนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘นานาเวรฺชเกอิติปิ ปาโ’’ติ.
๒๑๘. คณโภชเนติ คณสฺส โภชนํ คณโภชนํ, คณโภชนสฺส โภชนํ คณโภชนํ, ตสฺมึ คณโภชเน ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ. ‘‘รตฺตูปรโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๑๐; ม. นิ. ๑.๒๙๓) วิย เอกสฺส โภชนสทฺทสฺส โลโป ทฏฺพฺโพ. นนุ อุโปสเถ วิย ทฺเว ตโย คโณ นามาติ อาห ‘‘อิธ คโณ นาม จตฺตาโร’’ติอาทิ. เตน ทฺเว ตโย คโณ นาม น โหนฺติ, จตฺตาโร ปน อาทึ กตฺวา ตทุตฺตริ คโณ นามาติ ทสฺเสติ. ตํ ปเนตนฺติ เอตฺถ เอตสทฺโท วจนาลงฺกาโร ทฺวีสุ สพฺพนาเมสุ ปุพฺพสฺเสว เยภุยฺเยน ปธานตฺตา. ปสวตีติ วฑฺฒติ, ชายตีติ อตฺโถ. เววจเนน วาติ ‘‘ภตฺเตน นิมนฺเตมิ, โภชเนน นิมนฺเตมี’’ติ ปริยาเยน วา. ภาสนฺตเรน วาติ มูลภาสาโต อฺาย ภาสาย วา. เอกโต นิมนฺติตา ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ปมาณนฺติ การณํ. ‘‘จตฺตาโร’’ติ ลิงฺควิปลฺลาสํ กตฺวา ‘‘วิหาเร’’ติปเทน โยเชตพฺพํ. ิเตสุเยวาติ ปทํ นิทฺธารณสมุทาโย. เอโก นิมนฺติโตติ สมฺพนฺโธ.
จตฺตาโร ¶ ภิกฺขู วิฺาเปยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธ. ปาเฏกฺกนฺติ ปติเอกสฺส ภาโว ปาเฏกฺกํ, วิสุนฺติ อตฺโถ. เอกโต วา นานาโต วา วิฺาเปยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธ.
ฉวิสงฺขาตโต พาหิรจมฺมโต อพฺภนฺตรจมฺมสฺส ถูลตฺตา ‘‘มหาจมฺมสฺสา’’ติ วุตฺตํ. ผาลํ เอเตสํ ปาทานํ สฺชาตนฺติ ผาลิตา, อุปฺปาเทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปหฏมตฺเต สตีติ โยชนา. เลเสน กปฺปนฺติ ปวตฺตํ จิตฺตํ เลสกปฺปิยํ.
สุตฺตฺจาติ สูจิปาสปเวสนสุตฺตฺจ. นนุ วิสุํ จีวรทานสมโย วิย จีวรการสมโยปิ อตฺถิ, กสฺมา ‘‘ยทา ตทา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิสุํ หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. วิสุํ จีวรทานสมโย วิย จีวรการสมโย นาม ยสฺมา นตฺถิ, ตสฺมา ¶ ‘‘ยทา ตทา’’ติ มยา วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ตสฺมา โย ภิกฺขุ กโรติ, เตน ภฺุชิตพฺพนฺติ โยชนา. สูจิเวนโกติ สิพฺพนตฺถาย ทฺเว ปิโลติกขณฺเฑ สมฺพนฺธิตฺวา สูจิยา วิชฺฌนโก. วิจาเรตีติ ปฺจขณฺฑสตฺตขณฺฑาทิวเสน สํวิทหติ. ฉินฺทตีติ สตฺถเกน วา หตฺเถน วา ฉินฺทติ. โมฆสุตฺตนฺติ มุยฺหนํ โมโฆ, อตฺถโต คเหตพฺพฉฏฺเฏตพฺพฏฺาเน มุยฺหนจิตฺตํ, ตสฺส ฉินฺทนํ สุตฺตนฺติ โมฆสุตฺตํ. อาคนฺตุกปฏฺฏนฺติ ทุปฏฺฏจีวเร มูลปฏฺฏสฺส อุปริ ปิตปฏฺฏํ. ปจฺจาคตนฺติ ปฏฺฏจีวราทีสุ ลพฺภติ. พนฺธตีติ มูลปฏฺเฏน อาคนฺตุกปฏฺฏํ. พนฺธติ. อนุวาตนฺติ จีวรํ อนุปริยายิตฺวา วียติ พนฺธียตีติ อนุวาตํ, ตํ ฉินฺทติ. ฆฏฺเฏตีติ ทฺเว อนุวาตนฺเต อฺมฺํ สมฺพชฺฌติ. อาโรเปตีติ จีวรสฺส อุปริ อาโรเปติ. ตตฺถาติ จีวเร. สุตฺตํ กโรตีติ สูจิปาสปเวสนสุตฺตํ วฏฺเฏติ. วเลตีติ วฏฺฏิตฺวา สุตฺตเวนทณฺฑเก อาวฏฺเฏติ. ปิปฺผลิกนฺติ สตฺถกํ. ตฺหิ ปิยมฺปิ ผาเลตีติ ปิปฺผลิ, สาเยว ปิปฺผลิกนฺติ กตฺวา ปิปฺผลิกนฺติ วุจฺจติ, ตํ นิเสติ นิสานํ กโรตีติ อตฺโถ. โย ปน กเถติ, เอตํ เปตฺวาติ โยชนา.
อทฺธานมคฺคสฺส ทฺวิคาวุตตฺตา ‘‘อทฺธโยชนพฺภนฺตเร คาวุเต’’ติ วุตฺตํ. อภิรูฬฺเหน ภฺุชิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถาติ ยสฺมึ กาเล. ‘‘สนฺนิปตนฺตี’’ติ พหุกตฺตุวเสน วุตฺตํ. อกุสลํ ปริวชฺเชตีติ ปริพฺพาชโก ¶ , ปพฺพชฺชเวสํ วา ปริคฺคเหตฺวา วชติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ ปริพฺพาชโก. วินา ภาวปจฺจเยน ภาวตฺถสฺส าตพฺพโต ปริพฺพาชกภาโว ปริพฺพาชโก, ตํ สมาปนฺโนติ ปริพฺพาชกสมาปนฺโน. อถ วา ปริพฺพาชเกสุ สมาปนฺโน ปริยาปนฺโนติ ปริพฺพาชกสมาปนฺโน. ‘‘เอเตส’’นฺติปทํ ‘‘เยน เกนจี’’ติปเท นิทฺธารณสมุทาโย.
๒๒๐. เยปิ ภิกฺขู ภฺุชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘ทฺเว ตโย เอกโต’’ติวจเน. อนิมนฺติโต จตุตฺโถ ยสฺส จตุกฺกสฺสาติ อนิมนฺติตจตุตฺถํ, อนิมนฺติเตน วา จตุตฺถํ อนิมนฺติตจตุตฺถํ. เอเสว นโย อฺเสุปิ จตุตฺเถสุ. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. นิมนฺเตตีติ อกปฺปิยนิมนฺตเนน นิมนฺเตติ. เตสูติ จตูสุ ภิกฺขูสุ. โสติ อุปาสโก. อฺนฺติ นาคตภิกฺขุโต อฺํ, นิมนฺติตภิกฺขุโต วา. ตงฺขณปฺปตฺตนฺติ ตสฺมึ ปุจฺฉนกถนกฺขเณ ปตฺตํ. หีติ วิตฺถาโร. ตตฺถาติ ตสฺมึ าเน, เคเห วา. เตหีติ กรณภูเตหิ ภิกฺขูหิ.
โสติ ปิณฺฑปาติโก. อนาคจฺฉนฺตมฺปีติ สยํ น อาคจฺฉนฺตมฺปิ. ลจฺฉถาติ ลภิสฺสถ.
โสปีติ สามเณโรปิ, น ปิณฺฑปาติโกเยวาติ อตฺโถ.
ตตฺถาติ ¶ คิลานจตุตฺเถ, เตสุ จตูสุ วา. คิลาโน อิตเรสํ ปน คณปูรโก โหตีติ โยชนา.
คณปูรกตฺตาติ สมยลทฺธสฺส คณปูรกตฺตา. จตุกฺกานีติ จีวรทานจตุตฺถํ จีวรการจตุตฺถํ อทฺธานคมนจตุตฺถํ นาวาภิรุหนจตุตฺถํ มหาสมยจตุตฺถํ, สมณภตฺตจตุตฺถนฺติ ฉ จตุกฺกานิ. ปุริเมหิ มิสฺเสตฺวา เอกาทส จตุกฺกานิ เวทิตพฺพานิ. เอโก ปณฺฑิโต ภิกฺขุ นิสินฺโน โหตีติ สมฺพนฺโธ. เตสูติ ตีสุ ภิกฺขูสุ, คเตสุ คจฺฉตีติ โยชนา. ภุตฺวา อาคนฺตฺวา ิเตสุปิ อนาปตฺติเยว. กสฺมา สพฺเพสํ อนาปตฺติ, นนุ จตฺตาโร ภิกฺขู เอกโต คณฺหนฺตีติ อาห ‘‘ปฺจนฺนํ หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. โภชนานํเยวาติ น ยาคุขชฺชกผลาผลาทีนํ. ตานิ จาติ เยหิ โภชเนหิ วิสงฺเกตํ นตฺถิ, ตานิ จ โภชนานิ. เตหีติ จตูหิ ภิกฺขูหิ ¶ . ตานีติ ยาคุอาทีนิ. อิตีติ ตสฺมา อนาปตฺตินฺติ โยชนา.
โกจิ เปสิโต อปณฺฑิตมนุสฺโส วทตีติ โยชนา. กตฺตุกาเมน เปสิโตติ สมฺพนฺโธ. ภตฺตํ คณฺหถาติ วาติ วาสทฺโท ‘‘โอทนํ คณฺหถ, โภชนํ คณฺหถ, อนฺนํ คณฺหถ, กุรํ คณฺหถา’’ติ วจนานิปิ สงฺคณฺหาติ. นิมนฺตนํ สาทิยนฺตีติ เนมนฺตนิกา. ปิณฺฑปาเต ธุตงฺเค นิยุตฺตาติ ปิณฺฑปาติกา. ปุนทิวเส ภนฺเตติ วุตฺเตติ โยชนา. หริตฺวาติ อปเนตฺวา. ตโตติ ตโต วทนโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. วิกฺเขปนฺติ วิวิธํ เขปํ. เตติ อสุกา จ อสุกา จ คามิกา. ภนฺเตติ วุตฺเตติ โยชนา. โสปีติ อปณฺฑิตมนุสฺโสปิ, น คามิกาเยวาติ อตฺโถ. กสฺมา น ลภามิ ภนฺเตติ วุตฺเตติ โยชนา. เอวํ ‘‘กถํ นิมนฺเตสุํ ภนฺเต’’ติ เอตฺถาปิ. ตโตติ ตสฺมา การณา. เอสาติ เอโส คาโม. ตนฺติ ภูมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ, ตสฺมึ คาเม จรถาติ หิ อตฺโถ. กึ เอเตนาติ เอเตน ปุจฺฉเนน กึ ปโยชนํ. เอตฺถาติ ปุจฺฉเน. มา ปมชฺชิตฺถาติ วทตีติ สมฺพนฺโธ. ทุติยทิวเสติ นิมนฺตนทิวสโต ทุติยทิวเส. ธุรคาเมติ ปธานคาเม, อนฺติกคาเม วา. ภาโว นาม กิริยตฺตา เอโกเยว โหติ, ตสฺมา กตฺตารํ วา กมฺมํ วา สมฺพนฺธํ วา อเปกฺขิตฺวา พหุวจเนน น ภวิตพฺพํ, เตน วุตฺตํ ‘‘น ทุพฺพเจหิ ภวิตพฺพ’’นฺติ. เตสูติ คามิเกสุ โภเชนฺเตสูติ สมฺพนฺโธ. อสนสาลายนฺติ โภชนสาลายํ. สา หิ อสติ ภฺุชติ เอตฺถาติ อสนา, สลนฺติ ปวิสนฺติ อสฺสนฺติ สาลา, อสนา จ สา สาลาเจติ อสนสาลาติ อตฺเถน ‘‘อสนสาลา’’ติ วุจฺจติ.
อถ ปนาติ ตโต อฺถา ปน. อปาทานตฺโถ หิ อถสทฺโท. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ ¶ าเน อนฺตรวีถิอาทีสูติ อตฺโถ. ปฏิกจฺเจวาติ ปมํ กตฺวา เอว. ภิกฺขูสุ คามโต อนิกฺขนฺเตสุ ปเควาติ วุตฺตํ โหติ. น วฏฺฏตีติ ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ ปหิณตฺตา น วฏฺฏติ. เย ปน มนุสฺสา โภเชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. นิวตฺตถาติ วุตฺตปเทติ ‘‘นิวตฺตถา’’ติ วุตฺเต กิริยาปเท. ยสฺส กสฺสจิ ¶ โหตีติ ยสฺส กสฺสจิ อตฺถาย โหตีติ โยชนา. นิวตฺติตุํ วฏฺฏตีติ ‘‘ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ อวุตฺตตฺตา นิวตฺติตุํ วฏฺฏติ. สมฺพนฺธํ กตฺวาติ ‘‘นิวตฺตถ ภนฺเต’’ติ ภนฺเตสทฺเทน อพฺยวหิตํ กตฺวา. นิสีทถ ภนฺเต, ภตฺตํ คณฺหถาติ ภนฺเตสทฺเทน พฺยวหิตํ กตฺวา วุตฺเต ‘‘นิสีทถา’’ติปเท นิสีทิตุํ วฏฺฏติ. อถ ภนฺเตสทฺเทน พฺยวหิตํ อกตฺวา ‘‘นิสีทถ, ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ สมฺพนฺธํ กตฺวา วุตฺเต นิสีทิตุํ วฏฺฏติ. อิจฺเจตํ นยํ อติทิสติ ‘‘เอเสว นโย’’ติอิมินาติ. ทุติยํ.
๓. ปรมฺปรโภชนสิกฺขาปทํ
๒๒๑. ตติเย ‘‘น โข…เป… กโรนฺตี’’ติปาสฺส อตฺถสมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน นิยาเมนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘เยน นิยาเมนา’’ติอิมินา ‘‘ยถยิเม มนุสฺสา’’ติ เอตฺถ ยถาสทฺทสฺส ยํสทฺทตฺถภาวํ ทสฺเสติ. เตนาติ เตน นิยาเมน. อิมินา ยถาสทฺทสฺส นิยมนิทฺทิฏฺภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘ายตี’’ติอิมินา กิริยาปาเสสํ ทสฺเสติ. ‘‘สาสนํ วา ทานํ วา’’ติปเทหิ อิทํสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. พุทฺธปฺปมุเข สงฺเฆติ สมฺปทานตฺเถ เจตานิ ภุมฺมวจนานิ, พุทฺธปฺปมุขสฺส สงฺฆสฺส ทานํ วาติ อตฺโถ. ‘‘ปริตฺต’’นฺติอิมินา โอรกสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ลามก’’นฺติอิมินา ปริตฺตสทฺทสฺส ปริวารตฺถํ นิวตฺเตติ. กิโร เอว ปติภาเว นิยุตฺโต กิรปติโกติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิรปติโกติ เอตฺถา’’ติ อาทิ. โสติ กิรปติโก. กมฺมํ กาเรตีติ สมฺพนฺโธ. อุปจารวเสนาติ โวหารวเสน, อุปลกฺขณวเสน, ปธานวเสน วาติ อตฺโถ. น เกวลํ พทราเยว, อฺเปิ ปน พหู ขาทนียโภชนียา ปฏิยตฺตาติ อธิปฺปาโย. พทเรน มิสฺโส พทรมิสฺโส, พทรสาฬโวติ อาห ‘‘พทรสาฬเวนา’’ติ. พทรจุณฺเณน มิสฺโส มธุสกฺขราทิ ‘‘พทรสาฬโว’’ติ วุจฺจติ.
๒๒๒. อุทฺธํ ¶ สูโร อุคฺคโต อสฺมึ กาเลติ อุสฺสูโรติ วุตฺเต อติทิวากาโลติ อาห ‘‘อติทิวา’’ติ.
๒๒๖. อยํ ภตฺตวิกปฺปนา นาม วฏฺฏตีติ โยชนา. ปฺจสุ สหธมฺมิเกสูติ นิทฺธารณสมุทาโย, อิตฺถนฺนามสฺสาติ สมฺพนฺโธ. ยทิ ปน สมฺมุขาปิ วิกปฺปิตุํ วฏฺฏติ, ตทา อตฺตนา ¶ สห ิตสฺส ภควโต กสฺมา น วิกปฺเปตีติ อาห ‘‘สา จาย’’นฺติอาทิ. สา อยํ วิกปฺปนา สงฺคหิตาติ สมฺพนฺโธ. กสฺมา ภควโต วิกปฺเปตุํ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ภควติ หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. สงฺเฆน กตนฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๒๙. ‘‘ทฺเว ตโย นิมนฺตเน’’ติปทานิ ลิงฺควิปลฺลาสานีติ อาห ‘‘ทฺเว ตีณิ นิมนฺตนานี’’ติ. นิมนฺติตพฺโพ เอเตหีติ นิมนฺตนานิ โภชนานิ ภฺุชตีติ สมฺพนฺโธ. ทฺเว ตีณิ กุลานิ อากิรนฺตีติ โยชนา. สูปพฺยฺชนนฺติ สูโป จ พฺยฺชนฺจ สูปพฺยฺชนํ. อนาปตฺติ เอกโต มิสฺสิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. มูลนิมนฺตนนฺติ ปมนิมนฺตนํ โภชนํ. อนฺโตติ เหฏฺา. เอกมฺปิ กพฬนฺติ เอกมฺปิ อาโลปํ. ยถา ตถา วาติ เยน วา เตน วา อากาเรน. ตตฺถาติ ตสฺมึ โภชเน. รสํ วาติ ขีรโต อฺํ รสํ วา. เยน ขีรรเสน อชฺโฌตฺถตํ ภตฺตํ เอกรสํ โหติ, ตํ ขีรํ วา ตํ รสํ วา อากิรนฺตีติ โยชนา. ยํสทฺโท หิ อุตฺตรวากฺเย ิโต ปุพฺพวากฺเย ตํสทฺทํ อวคมยติ. ขีเรน สํสฏฺํ ภตฺตํ ขีรภตฺตํ. เอวํ รสภตฺตํ. อฺเปีติ ขีรภตฺตรสภตฺตทายกโต อฺเปิ. อนาปตฺติ ภตฺเตน อมิสฺสิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ภฺุชนฺเตนา’’ติปทํ ‘‘ภฺุชิตุ’’นฺติปเท ภาวกตฺตา. สปฺปิปายาเสปีติ สปฺปินา จ ปายาเสน จ กเต ภตฺเตปิ.
ตสฺสาติ มหาอุปาสกสฺส. อาปตฺตีติ จ วฏฺฏตีติ จ ทฺวินฺนํ อฏฺกถาวาทานํ ยุตฺตภาวํ มหาปจฺจริวาเทน ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘มหาปจฺจริย’’นฺติอาทิ. ทฺเว อฏฺกถาวาทา หิ สนฺธายภาสิตมตฺตเมว วิเสสา, อตฺถโต ปน เอกา. มหาปจฺจริยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอโกวาติ กุมฺภิยา เอโกว. ปรมฺปรโภชนนฺติ ปรสฺส ปรสฺส โภชนํ ¶ . นิมนฺติตมฺหาติ อหํ นิมนฺติโต อมฺหิ นนูติ อตฺโถ. อาปุจฺฉิตฺวาปีติ มหาอุปาสกํ อาปุจฺฉิตฺวาปิ.
โสติ อนุโมทโก ภิกฺขุ. ตนฺติ ภิกฺขุํ. อฺโติ อฺตโร. กินฺติ กสฺมา. นิมนฺติตตฺตาติ นิมนฺติตภาวโต.
สกเลน คาเมน นิมนฺติโตปิ เอกโต หุตฺวาว นิมนฺติตสฺส กปฺปติ, น วิสุํ วิสุนฺติ อาห ‘‘เอกโต หุตฺวา’’ติ. ปูเคปีติ สมาทเปตฺวา ปฺุํ กโรนฺตานํ สมูเหปิ. ‘‘นิมนฺติยมาโน’’ติปทสฺส นิมนฺตนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภตฺตํ คณฺหา’’ติ. ยทคฺเคนาติ ยํ อคฺเคน เยน โกฏฺาเสนาติ อตฺโถ. ทฺวีสุ เถรวาเทสุ มหาสุมตฺเถรวาโทว ยุตฺโตติ โส ปจฺฉา วุตฺโตติ. ตติยํ.
๔. กาณมาตาสิกฺขาปทํ
๒๓๐. จตุตฺเถ ¶ ‘‘นกุลมาตาติ’’อาทีสุ (อ. นิ. ๑.๒๖๖; อ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๖๖) นกุลสฺส ภควโต มาตา นกุลมาตาติ จ นกุลฺจ ภควโต ตํ มาตา จาติ นกุลมาตาติ จ อตฺโถ สมฺภวติ, ‘‘อุตฺตรมาตาติ’’อาทีสุ อุตฺตราย มาตา อุตฺตรมาตาติ อตฺโถเยว สมฺภวติ. เตสุ ‘‘อุตฺตรมาตา’’ติปทสฺเสว ‘‘กาณมาตา’’ติปทสฺส กาณาย มาตา กาณมาตาติ อตฺโถเยว สมฺภวตีติ อาห ‘‘กาณาย มาตา’’ติ. ตสฺสา ธีตุยา ‘‘กาณา’’ตินาเมน วิสฺสุตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สา กิรา’’ติอาทิ. สาติ ทาริกา วิสฺสุตา อโหสีติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ มหาอุปาสิกาย. เย เยติ ปุริสา. ‘‘ราเคน กาณา โหนฺตี’’ติอิมินา กณนฺติ นิมิลนฺติ ราเคน ปุริสา เอตายาติ กาณาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ตสฺสาติ กาณาย. อาคตนฺติ เอตฺถ ภาวตฺเถ โตติ อาห ‘‘อาคมน’’นฺติ. อธิปฺปาโยติ ‘‘กิสฺมึ วิยา’’ติปทสฺส, กาณมาตาย วา อธิปฺปาโย ¶ . ริตฺตาติ ตุจฺฉา, สฺุาติ อตฺโถ. ‘‘อสฺมึ คมเน’’ติอิมินา พาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติ. ‘‘อริยสาวิกา’’ติอาทินา อริยานํ ภิกฺขูหิ อปฏิวิภตฺตโภคํ ทสฺเสติ. น เกวลํ กิฺจิ ปริกฺขยํ อคมาสิ, อถ โข สพฺพนฺติ อาห ‘‘สพฺพํ ปริกฺขยํ อคมาสี’’ติ. กาณาปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ มาตาเยว มคฺคผลภาคินี อโหสิ, อถ โข กาณาปิ โสตาปนฺนา อโหสีติ ทสฺเสติ. โสปิ ปุริโสติ กาณาย ปติภูโต โสปิ ปุริโส. ปกติฏฺาเนเยวาติ เชฏฺกปชาปติฏฺาเนเยว.
๒๓๑. อิมสฺมึ ปน วตฺถุสฺมินฺติ อิมสฺมึ ปูววตฺถุสฺมึ. เอตนฺติ ปาเถยฺยวตฺถุํ. อริยสาวกตฺตาติ อริยภูตสฺส สาวกสฺส ภาวโต, อริยสฺส วา สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส สาวกภาวโต.
๒๓๓. ปเหณกปณฺณาการสทฺทานํ อฺมฺเววจนตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปเหณกตฺถายาติ ปณฺณาการตฺถายา’’ติ. อิธาติ ‘‘ปูเวหิ วา’’ติปเท, สิกฺขาปเท วา. พทฺธสตฺตูติ มธุสกฺขราทีหิ มิสฺเสตฺวา พทฺธสตฺตุ. ถูปีกตนฺติ ถูปีกตํ กตฺวา.
‘‘ทฺวตฺติปตฺตปูเร’’ติปทสฺส วิเสสนุตฺตรภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปูเร ปตฺเต’’ติ. ทฺเว วา ตโย วา ปตฺตาติ ทฺวตฺติปตฺตา, วาสทฺทตฺเถ สงฺขฺโยภยพาหิรตฺถสมาโส, ติสทฺทปรตฺตา ทฺวิสฺส จ อกาโร โหติ, ทฺวตฺติปตฺตา จ เต ปูรา จาติ ทฺวตฺติปตฺตปูรา, เต ทฺวตฺติปตฺตปูเร คเหตฺวาติ โยชนา. ‘‘อาจิกฺขิตพฺพ’’นฺติ วุตฺตวจนสฺส อาจิกฺขนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺร มยา’’ติอาทิ. เตนาปีติ ¶ ทุติเยนาปิ. ปมภิกฺขุ เอกํ คเหตฺวา ทุติยภิกฺขุสฺส อาโรจนฺจ ทุติยภิกฺขุ เอกํ คเหตฺวา ตติยภิกฺขุสฺส อาโรจนฺจ อติทิสนฺโต อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิ. ตตฺถ เยนาติ ปมภิกฺขุนา. ปฏิกฺกมนฺติ ภฺุชีตฺวา เอตฺถาติ ปฏิกฺกมนนฺติ วุตฺเต อสนสาลาว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘อสนสาล’’นฺติ. ยตฺถาติ ยสฺสํ อสนสาลายํ. มุโขโลกนํ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิ. อฺตฺถาติ ปฏิกฺกมนโต อฺตฺถ. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส.
‘‘สํวิภชิตพฺพ’’นฺติ ¶ วุตฺตวจนสฺส สํวิภชนาการํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สเจ ตโย’’ติอาทิ. ยถามิตฺตนฺติ ยสฺส ยสฺส มิตฺตสฺส. อกามาติ น กาเมน. การณตฺเถ เจตํ นิสฺสกฺกวจนํ.
๒๓๕. อนฺตรามคฺเคติ มคฺคสฺส อนฺตโร อนฺตรามคฺโค, สุขุจฺจารณตฺถํ มชฺเฌ ทีโฆ, ตสฺมึ. พหุมฺปิ เทนฺตานํ เอเตสํ าตกปวาริตานํ พหุมฺปิ ปฏิคฺคณฺหนฺตสฺสาติ โยชนา. อฏฺกถาสุ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อฏฺกถานํ วจนํ ปาฬิยา น สเมตีติ. จตุตฺถํ.
๕. ปมปวารณสิกฺขาปทํ
๒๓๖. ปฺจเม ปวาริตาติ เอตฺถ วสฺสํวุตฺถปวารณา, ปจฺจยปวารณา, ปฏิกฺเขปปวารณา, ยาวทตฺถปวารณา จาติ จตุพฺพิธาสุ ปวารณาสุ ยาวทตฺถปวารณา จ ปฏิกฺเขปปวารณา จาติ ทฺเว ปวารณา อธิปฺเปตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พฺราหฺมเณนา’’ติอาทิ. พฺราหฺมเณน ปวาริตาติ สมฺพนฺโธ. สยนฺติ ตติยนฺตนิปาโต ‘‘ปวาริตา’’ติปเทน สมฺพนฺโธ. จสทฺโท อฺตฺถ โยเชตพฺโพ ยาวทตฺถปวารณาย จ ปฏิกฺเขปปวารณาย จาติ. ปฏิมุขํ อตฺตโน เคหํ วิสนฺติ ปวิสนฺตีติ ปฏิวิสฺสกาติ วุตฺเต อาสนฺนเคหวาสิกา คเหตพฺพาติ อาห ‘‘สามนฺตฆรวาสิเก’’ติ.
๒๓๗. อุทฺธงฺคโม รโว โอรโว, โสเยว สทฺโท โอรวสทฺโท, กากานํ โอรวสทฺโท กโกรวสทฺโทติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กากาน’’นฺติอาทิ.
๒๓๙. ตวนฺตุปจฺจยสฺส อตีตตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตตฺถ จา’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ‘‘ภุตฺตวา’’ติปเท. ยสฺมา เยน ภิกฺขุนา อชฺโฌหริตํ โหติ, ตสฺมา โส ‘‘ภุตฺตาวี’’ติ สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ ¶ โยชนา. สงฺขาทิตฺวาติ ทนฺเตหิ จุณฺณํ กตฺวา. เตนาติ เตน เหตุนา. อสฺสาติ ‘‘ภุตฺตาวี’’ติปทสฺส. ปวาเรติ ปฏิกฺขิปตีติ ปวาริโต ภิกฺขูติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กตปวารโณ’’ติ. โสปิ จาติ โส ปฏิกฺเขโป จ โหตีติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ ‘‘ปวาริโต’’ติปทสฺส. ตตฺถาติ ‘‘อสนํ ปฺายตี’’ติอาทิวจเน. ยสฺมา ¶ ภุตฺตาวีติปิ สงฺขฺยํ คจฺฉติ, ตสฺมา น ปสฺสามาติ โยชนา. ‘‘อสนํ ปฺายตี’’ติ ปทภาชนิยา ‘‘ภุตฺตาวี’’ติ มาติกาปทสฺส อสํสนฺทนภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อสนํ ปฺายตีติ อิมินา’’ติอาทิ. ยฺจาติ ยฺจ โภชนํ. ทิรตฺตาทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ปฺจาทิวจนํ สงฺคณฺหาติ. เอตนฺติ ‘‘ภุตฺตาวี’’ติปทํ.
‘‘อสนํ ปฺายตี’’ติอาทีสุ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปฺายตี’’ติ เอตฺถ าธาตุยา ขายนตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ทิสฺสตี’’ติ. ‘‘หตฺถปาเส’’ติปทสฺส ทฺวาทสหตฺถปฺปมาโณ หตฺถปาโส นาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาเณ’’ติ. วาจาย อภิหรณํ นาธิปฺเปตํ. เตนาห ‘‘กาเยนา’’ติ. อภิหรตีติ อภิมุขํ หรติ. ตนฺติ โภชนํ. เอตนฺติ ปฺจงฺคภาวํ, ‘‘ปฺจหิ…เป… ปฺายตี’’ติ วจนํ วา.
ตตฺราติ ‘‘อสนํ ปฺายตี’’ติอาทิวจเน. อสฺนาตีติ กียาทิคณตฺตา, ตสฺส จ เอกกฺขรธาตุตฺตา สการนการานํ สํโยโค ทฏฺพฺโพ. ตนฺติ โภชนํ. อุนฺทติ ปสวติ ภฺุชนฺตานํ อายุพลํ ชเนตีติ โอทโน. ยวาทโย ปูตึ กตฺวา กตตฺตา กุจฺฉิเตน มสียติ อามสียตีติ กุมาโส. สจติ สมวาโย หุตฺวา ภวตีติ สตฺตุ. พฺยฺชนตฺถาย มาเรตพฺโพติ มจฺโฉ. มานียติ ภฺุชนฺเตหีติ มํสํ. ตตฺถาติ โอทนาทีสุ ปฺจสุ โภชเนสุ. สาโร อสฺสตฺถิ อฺเสํ ธฺานนฺติ สาลี. วหติ ภฺุชนฺตานํ ชีวิตนฺติ วีหิ. ยวติ อมิสฺสิโตปิ มิสฺสิโต วิย ภวตีติ ยโว. คุธติ ปริเวติ มิลกฺขโภชนตฺตาติ โคธุโม. โสภนสีสตฺตา กมนียภาวํ คจฺฉตีติ กงฺคุ. มหนฺตสีสตฺตา, มธุรรสนาฬตฺตา จ วรียติ ปตฺถียติ ชเนหีติ วรโก. โกรํ รุธิรํ ทูสติ ภฺุชนฺตานนฺติ กุทฺรูสโก. นิพฺพตฺโต โอทโน นามาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ สตฺตสุ ธฺเสุ. สาลีตีติ เอตฺถ อิติสทฺโท นามปริยาโย. สาลี นามาติ อตฺโถ. เอเสว นโย ‘‘วีหีตี’’ติอาทีสุปิ.
เอตฺถาติ ¶ ติณธฺชาตีสุ. นีวาโร สาลิยา อนุโลโม, วรกโจรโก วรกสฺส อนุโลโม. อมฺพิลปายาสาทีสูติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ขีรภตฺตาทโย สงฺคณฺหนฺติ. โอธีติ อวธิ, มริยาโทติ อตฺโถ. โส หิ อวหียติ จชียติ อสฺมาติ โอธีติ วุจฺจติ.
โยปิ ¶ ปายาโส วา ยาปิ อมฺพิลยาคุ วา โอธึ น ทสฺเสติ, โส ปวารณํ น ชเนตีติ โยชนา. ปเยน ขีเรน กตตฺตา ปายาโส. ปาตพฺพสฺส, อสิตพฺพสฺส จาติ ทฺวินฺนํ พฺยุปฺปตฺตินิมิตฺตานํ สมฺภวโต วา ปายาโสติ วุจฺจติ. อุทฺธนโตติ จุลฺลิโต. สา หิ อุปริ ธียนฺติ ปิยนฺติ ถาลฺยาทโย เอตฺถาติ อุทฺธนนฺติ วุจฺจติ. อาวชฺชิตฺวาติ ปริณาเมตฺวา. ฆนภาวนฺติ กถินภาวํ. เอตฺถาปิ วากฺเย ‘‘โย โส’’ติ ปทานิ โยเชตพฺพานิ. ปุพฺเพติ อพฺภุณฺหกาเล. นิมนฺตเนติ นิมนฺตนฏฺาเน. ภตฺเต อากิริตฺวา เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยาปนํ คจฺฉติ อิมายาติ ยาคุ. กิฺจาปิ ตนุกา โหติ, ตถาปีติ โยชนา. อุทกาทีสูติอาทิสทฺเทน กิฺชิกขีราทโย สงฺคยฺหนฺติ. ยาคุสงฺคหเมว คจฺฉติ, กสฺมา? อุทกาทีนํ ปกฺกุถิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. ตสฺมึ วาติ สภตฺเต, ปกฺกุถิตอุทกาทิเก วา. อฺสฺมึ วาติ ปกฺกุถิตอุทกาทิโต อฺสฺมึ อุทกาทิเก วา. ยตฺถ ยสฺมึ อุทกาทิเก ปกฺขิปนฺติ, ตํ ปวารณํ ชเนตีติ โยชนา.
สุทฺธรสโกติ มจฺฉมํสขณฺฑนฺหารูหิ อมิสฺโส สุทฺโธ มจฺฉาทิรสโก. รสกยาคูติ รสกภูตา ทฺรวภูตา ยาคุ. ฆนยาคูติ กถินยาคุ. เอตฺถาติ ฆนยาคุยํ. ปุปฺผิอตฺถายาติ ปุปฺผํ ผุลฺลํ อิมสฺส ขชฺชกสฺสาติ ปุปฺผี, ปุปฺผิโน อตฺโถ ปโยชนํ ปุปฺผิอตฺโถ, ตทตฺถาย กตนฺติ สมฺพนฺโธ. เต ตณฺฑุเลติ เต เสทิตตณฺฑุเล. อจุณฺณตฺตา เนว สตฺตุสงฺขฺยํ, อปกฺกตฺตา น ภตฺตสงฺขฺยํ คจฺฉนฺติ. เตหีติ เสทิตตณฺฑุเลหิ. เต ตณฺฑุเล ปจนฺติ, กโรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘ยเวหี’’ติ พหุวจเนน สตฺต ธฺานิปิ คหิตานิ. เอส นโย สาลิวีหิยเวหีติ เอตฺถาปิ. ถุเสติ ธฺตเจ. ปลาเปตฺวาติ ปฏิกฺกมาเปตฺวา ¶ . ตนฺติ จุณฺณํ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. ขรปากภชฺชิตานนฺติ ขโร ปาโก ขรปาโก, ขรปาเกน ภชฺชิตา ขรปากภชฺชิตา, เตสํ. น ปวาเรนฺติ อสตฺตุสงฺคหตฺตาติ อธิปฺปาโย. กุณฺฑกมฺปีติ กณมฺปิ. ปวาเรติ สตฺตุสงฺคหตฺตาติ อธิปฺปาโย. เตหีติ ลาเชหิ. สุทฺธขชฺชกนฺติ ปิฏฺเหิ อมิสฺสิตํ สุทฺธํ ผลาผลาทิขชฺชกํ. ยาคุํ ปิวนฺตสฺส เทนฺตีติ โยชนา. ตานีติ ทฺเว มจฺฉมํสขณฺฑานิ. น ปวาเรติ ทฺวินฺนํ มจฺฉมํสขณฺฑานํ อขาทิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. ตโตติ ทฺเวมจฺฉมํสขณฺฑโต นีหริตฺวา เอกนฺติ สมฺพนฺโธ, เตสุ วา. โสติ ขาทโก ภิกฺขุ. อฺนฺติ ทฺวีหิ มจฺฉมํสขณฺเฑหิ อฺํ ปวารณปโหนกํ โภชนํ.
อวตฺถุตายาติ ปวารณาย อวตฺถุภาวโต. ตํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ยํ หี’’ติ. หิสทฺโท วิตฺถารโชตโก. ยนฺติ มํสํ. อิทํ ปนาติ อิทํ มํสํ ปน. ปฏิกฺขิตฺตมํสํ กปฺปิยภาวโต อปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺาเน ¶ ิตตฺตา ปฏิกฺขิตฺตมฺปิ มํสภาวํ น ชหาติ. นนุ ขาทิตมํสํ ปน อกปฺปิยภาวโต ปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺาเน ิตตฺตา ขาทิยมานมฺปิ มํสภาวํ ชหาตีติ อาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ. กุลทูสกกมฺมฺจ เวชฺชกมฺมฺจ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนฺจ สาทิตรูปิยฺจ กุล…เป… รูปิยานิ, ตานิ อาทีนิ เยสํ กุหนาทีนนฺติ กุล…เป… รูปิยาทโย, เตหิ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วาเรสุ.
เอวนฺติอาทิ นิคมนนิทสฺสนํ. ตนฺติ โภชนํ. ยถาติ เยนากาเรน. เยน อชฺโฌหฏํ โหติ, โส ปฏิกฺขิปติ ปวาเรตีติ โยชนา. กตฺถจีติ กิสฺมิฺจิ ปตฺตาทิเก. ตสฺมึ เจ อนฺตเรติ ตสฺมึ ขเณ เจ. อฺตฺราติ อฺสฺมึ าเน. ปตฺเต วิชฺชมานโภชนํ อนชฺโฌหริตุกาโม โหติ ยถา, เอวนฺติ โยชนา. หีติ สจฺจํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปเทสุ. ตตฺถาติ กุรุนฺทียํ. อานิสทสฺสาติ อาคมฺม นิสีทติ เอเตนาติ อานิสโท, ตสฺส ปจฺฉิมนฺตโตติ สมฺพนฺโธ. ปณฺหิอนฺตโตติ ปสติ ิตกาเล วา คมนกาเล ¶ วา ภูมึ ผุสตีติ ปณฺหี, ตสฺส อนฺตโต. ‘‘ทายกสฺสา’’ติปทํ ‘‘ปสาริตหตฺถ’’นฺติ ปเทน จ ‘‘องฺค’’นฺติ ปเทน จ อวยวีสมฺพนฺโธ. หตฺถปาโสติ หตฺถสฺส ปาโส สมีโป หตฺถปาโส, หตฺโถ ปสติ ผุสติ อสฺมึ าเนติ วา หตฺถปาโส, อฑฺฒเตยฺยหตฺโถ ปเทโส. ตสฺมินฺติ หตฺถปาเส.
อุปนาเมตีติ สมีปํ นาเมติ. อนนฺตรนิสินฺโนปีติ หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา อนนฺตเร าเน นิสินฺโนปิ ภิกฺขุ วทตีติ โยชนา. ภตฺตปจฺฉินฺติ ภตฺเตน ปกฺขิตฺตํ ปจฺฉึ. อีสกนฺติ ภาวนปุํสกํ. อุทฺธริตฺวา วา อปนาเมตฺวา วาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ทูเรติ นวาสเน. อิโตติ ปตฺตโต. คโต ทูโตติ สมฺพนฺโธ.
ปริเวสนายาติ ปริเวสนตฺถาย, ภตฺตคฺเค วา. ตตฺราติ อสฺมึ ปริเวสเน. ตนฺติ ภตฺตปจฺฉึ. ผุฏฺมตฺตาวาติ ผุสิยมตฺตาว. กฏจฺฉุนา อุทฺธฏภตฺเต ปน ปวารณา โหตีติ โยชนา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตสฺสาติ ปริเวสกสฺส. อภิหเฏ ปฏิกฺขิตฺตตฺตาติ อภิหฏสฺส ภตฺตสฺส ปฏิกฺขิตฺตภาวโต.
‘‘กาเยน วาจาย วา ปฏิกฺขิปนฺตสฺส ปวารณา โหตี’’ติ สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถาติ เตสุ กายวาจาปฏิกฺเขเปสุ. มจฺฉิกพีชนินฺติ มกฺขิกานํ อุตฺตาสนึ พีชนึ. ขการสฺส หิ ฉการํ กตฺวา ‘‘มจฺฉิกา’’ติ วุจฺจติ ‘‘สจฺฉิกตฺวา’’ติอาทีสุ ¶ วิย (อ. นิ. ๓.๑๐๓). เอตฺถ หิ ‘‘สกฺขิกตฺวา’’ติ วตฺตพฺเพ ขการสฺส ฉกาโร โหติ.
เอโก วทตีติ สมฺพนฺโธ. อปเนตฺวาติ ปตฺตโต อปเนตฺวา. เอตฺถาติ วจเน. กถนฺติ เกนากาเรน โหตีติ โยชนา. วทนฺตสฺส นามาติ เอตฺถ นามสทฺโท ครหตฺโถ ‘‘อตฺถี’’ติปเทน โยเชตพฺโพ. อตฺถิ นามาติ อตฺโถ. อิโตปีติ ปตฺตโตปิ. ตตฺราปีติ ตสฺมึ วจเนปิ.
สมํสกนฺติ มํเสน สห ปวตฺตํ. รสนฺติ ทฺรวํ. ตนฺติ วจนํ. ปฏิกฺขิปโต โหติ. กสฺมา? มจฺโฉ จ รโส จ มจฺเฉน มิสฺโส รโส ¶ จาติ อตฺถสฺส สมฺภวโต. อิทนฺติ วตฺถุํ. มํสํ วิสุํ กตฺวาติ ‘‘มํสสฺส รสํ มํสรส’’นฺติ มํสปทตฺถสฺส ปธานภาวํ อกตฺวา, รสปทตฺถสฺเสว ปธานภาวํ กตฺวาติ อตฺโถ.
อาปุจฺฉนฺตนฺติ ‘‘มํสรสํ คณฺหถา’’ติ อาปุจฺฉนฺตํ. ตนฺติ มํสํ. กรมฺพโกติ มิสฺสกาธิวจนเมตํ. ยฺหิ อฺเน อฺเน มิสฺเสตฺวา กโรนฺติ, โส ‘‘กรมฺพโก’’ติ วุจฺจติ. อยํ ปเนตฺถ วจนตฺโถ – กโรติ สมูหํ อวยวินฺติ กโร, กรียติ วา สมูเหน อวยวินาติ กโร, อวยโว, ตํ วกติ อาททาตีติ กรมฺพโก, สมูโห. ‘‘กทมฺพโก’’ติปิ ปาโ, โสปิ ยุตฺโตเยว อนุมตตฺตา ปณฺฑิเตหิ. อภิธาเนปิ เอวเมว อตฺถี. อตฺโถ ปน อฺถา จินฺเตตพฺโพ. อิมสฺมึ วา อตฺเถ รการสฺส ทกาโร กาตพฺโพ. มํเสน มิสฺโส, ลกฺขิโต วา กรมฺพโก มํสกรมฺพโก. น ปวาเรตีติ เยสํ เกสฺจิ มิสฺสกตฺตา น ปวาเรติ. ปวาเรตีติ มํเสน มิสฺสิตตฺตา ปวาเรติ.
โย ปน ปฏิกฺขิปติ, โส ปวาริโตว โหตีติ โยชนา. นิมนฺตเนติ นิมนฺตนฏฺาเน. หีติ สจฺจํ. ตตฺถาติ กุรุนฺทิยํ. เยนาติ เยน ภตฺเตน. เอตฺถาติ ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติอาทิวจเน. อธิปฺปาโยติ อฏฺกถาจริยานํ อธิปฺปาโย. เอตฺถาติ ‘‘ยาคุมิสฺสกํ คณฺหถา’’ติอาทิวจเน. ทุทฺทสนฺติ ทุกฺกรํ ทสฺสนํ. อิทฺจาติ ‘‘มิสฺสกํ คณฺหถา’’ติวจนฺจ. น สมาเนตพฺพนฺติ สมํ น อาเนตพฺพํ, สมานํ วา น กาตพฺพํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อิทํ ปนาติ มิสฺสกํ ปน. เอตฺถาติ มิสฺสเก. วิสุํ กตฺวาติ รสขีรสปฺปีนิ อาเวณึ กตฺวา. ตนฺติ รสาทึ.
กทฺทียติ มทฺทียตีติ กทฺทโม. อุนฺทติ ปสวติ วฑฺฒตีติ อุทกํ. อุนฺทติ วา กฺเลทนํ กโรตีติ ¶ อุทกํ, นิลีเน สตฺเต คุปติ รกฺขตีติ คุมฺโพ, คุหติ สํวรตีติ วา คุมฺโพ. อนุปริยายนฺเตนาติ อนุกฺกเมน ปริวตฺติตฺวา ¶ อายนฺเตน. ตนฺติ นาวํ วา เสตุํ วา. มชฺฌนฺหิกนฺติ อหสฺส มชฺฌํ มชฺฌนฺหํ, อหสทฺทสฺส นฺหาเทโส, มชฺฌนฺหํ เอว มชฺฌนฺหิกํ. โปตฺถเกสุ ปน มชฺฌนฺติกนฺติ ปาโ อตฺถิ, โส อปาโเยว. โย ิโต ปวาเรติ, เตน ิเตเนว ภฺุชิตพฺพนฺติ โยชนา. อานิสทนฺติ ปีเ ผุฏฺอานิสทมํสํ. อจาเลตฺวาติ อจาเวตฺวา. อยเมว วา ปาโ. อุปริ จ ปสฺเสสุ จ อโมเจตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. อทินฺนาทาเน วิย านาจาวนํ น เวทิตพฺพํ. สํสริตุนฺติ สํสพฺพิตุํ. นนฺติ ภิกฺขุํ.
อติเรกํ ริจติ คจฺฉตีติ อติริตฺตํ, น อติริตฺตํ อนติริตฺตนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น อติริตฺต’’นฺติ. ‘‘อธิก’’นฺติอิมินา อติริตฺตสทฺทสฺส อติสฺุตฺถํ นิวตฺเตติ. อธิ หุตฺวา เอติ ปวตฺตตีติ อธิกํ. ตํ ปนาติ อนติริตฺตํ ปน โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘อกปฺปิยกต’’นฺติอาทิวจเน. วิตฺถาโร เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ตตฺถาติ อติริตฺตํ กาตพฺเพสุ วตฺถูสุ. ยํ ผลํ วา ยํ กนฺทมูลาทิ วา อกตนฺติ โยชนา. อกปฺปิยโภชนํ วาติ กุลทูสกกมฺมาทีหิ นิพฺพตฺตํ อกปฺปิยโภชนํ วา อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. โยติ วินยธโร ภิกฺขุ. เตน กตนฺติ โยชนา. ‘‘ภุตฺตาวินา ปวาริเตน อาสนา วุฏฺิเตน กต’’นฺติวจนโต ภุตฺตาวินา อปวาริเตน อาสนา วุฏฺิเตน กตฺตพฺพนฺติ สิทฺธํ. ตสฺมา ปาโต อทฺธานํ คจฺฉนฺเตสุ ทฺวีสุ เอโก ปวาริโต, ตสฺส อิตโร ปิณฺฑาย จริตฺวา ลทฺธํ ภิกฺขํ อตฺตนา อภุตฺวาปิ ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ กาตุํ ลภติ เอว. ยนฺติ ขาทนียโภชนียํ. ‘‘ตทุภยมฺปี’’ติอิมินา อติริตฺตฺจ อติริตฺตฺจ อติริตฺตํ, น อติริตฺตํ อนติริตฺตนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ.
ตสฺเสวาติ อนติริตฺตสฺเสว. เอตฺถาติ อนติริตฺเต, ‘‘กปฺปิยกต’’นฺติ อาทีสุ สตฺตสุ วินยกมฺมากาเรสุ วา. อนนฺตเรติ วินยธรสฺส อนนฺตเร อาสเน. ปตฺตโต นีหริตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺเถวาติ ภฺุชนฏฺาเนเยว. ตสฺสาติ นิสินฺนสฺส. เตนาติ ภตฺตํ อาเนนฺเตน ภิกฺขุนา ภฺุชิตพฺพนฺติ โยชนา. ‘‘นิสินฺเนน ภิกฺขุนา’’ติ การิตกมฺมํ ¶ อาเนตพฺพํ. กสฺมา ‘‘หตฺถํ โธวิตฺวา’’ติ วุตฺตนฺติ ปุจฺฉนฺโต อาห ‘‘กสฺมา’’ติ. หีติ การณํ. ยสฺมา อกปฺปิยํ โหติ, ตสฺมา หตฺถํ โธวิตฺวาติ มยา วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ตสฺสาติ ภตฺตํ อาเนนฺตสฺส. เยนาติ วินยธเรน. ปุน เยนาติ เอวเมว. ยฺจาติ ขาทนียโภชนียฺจ. เยน วินยธเรน ปมํ อกตํ, เตเนว กตฺตพฺพํ. ยฺจ ขาทนียโภชนียํ ปมํ อกตํ, ตฺเว กตฺตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ ¶ . ตตฺถาติ ปมภาชเน. หีติ สจฺจํ. ปมภาชนํ สุทฺธํ โธวิตฺวา กตมฺปิ นิทฺโทสเมว. เตน ภิกฺขุนาติ ปวาริเตน ภิกฺขุนา.
กุณฺเฑปีติ อุกฺขลิยมฺปิ. สา หิ กุฑติ โอทนาทึ ทาหํ กโรตีติ กุณฺโฑติ วุจฺจติ. ตนฺติ อติริตฺตกตํ ขาทนียโภชนียํ. เยน ปนาติ วินยธเรน ปน. ภิกฺขุํ นิสีทาเปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. มงฺคลนิมนฺตเนติ มงฺคลตฺถาย นิมนฺตนฏฺาเน. ตตฺถาติ มงฺคลนิมนฺตเน. กโรนฺเตนาติ กโรนฺเตน วินยธเรน.
คิลาเนน ภฺุชิตาวเสสเมว น เกวลํ คิลานาติริตฺตํ นาม, คิลานํ ปน อุทฺทิสฺส อาภตํ คิลานาติริตฺตเมว นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ. ยํกิฺจิ คิลานนฺติ อุปสมฺปนฺนํ วา อนุปสมฺปนฺนํ วา ยํกิฺจิ คิลานํ. ยํ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, ตํ อสํสฏฺวเสน วุตฺตนฺติ โยชนา. อนาหารตฺถายาติ ปิปาสจฺเฉทนอาพาธวูปสมตฺถาย.
๒๔๑. สติ ปจฺจเยติ เอตฺถ ปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปิปาสาย สตี’’ติ จ ‘‘อาพาเธ สตี’’ติ จ วุตฺตํ. เตน เตนาติ สตฺตาหกาลิเกน จ ยาวชีวิเกน จ. ตสฺสาติ อาพาธสฺส. อิทํ ปทํ ‘‘อุปสมนตฺถ’’นฺติ เอตฺถ สมุธาตุยา สมฺพนฺเธ สมฺพนฺโธ, ยุปจฺจเยน สมฺพนฺเธ กมฺมนฺติ ทฏฺพฺพนฺติ. ปฺจมํ.
๖. ทุติยปวารณสิกฺขาปทํ
๒๔๒. ฉฏฺเ น อาจริตพฺโพติ อนาจาโรติ วุตฺเต ปณฺณตฺติวีติกฺกโมติ อาห ‘‘ปณฺณตฺติวีติกฺกม’’นฺติ. ‘‘กโรตี’’ติอิมินา ‘‘อตฺตานมาจรตี’’ติอาทีสุ ¶ วิย จรสทฺโท กรสทฺทตฺโถติ ทสฺเสติ. อุปนนฺธีติ เอตฺถ อุปสทฺโท อุปนาหตฺโถ, นหธาตุ พนฺธนตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปนาห’’นฺติอาทิ. ชนิโต อุปนาโห เยนาติ ชนิตอุปนาโห. อิมินา ‘‘อุปนนฺโธ’’ติ ปทสฺส อุปนหตีติ อุปนนฺโธติ กตฺถุตฺถํ ทสฺเสติ.
๒๔๓. อภิหฏฺุนฺติ เอตฺถ ตุํปจฺจโย ตฺวาปจฺจยตฺโถติ อาห ‘‘อภิหริตฺวา’’ติ. ปทภาชเน ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สาธารณเมว อตฺถนฺติ โยชนา. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. ตีหากาเรหีติ สามํ ชานเนน จ อฺเสมาโรจเนน จ ตสฺสาโรจเนน จาติ ตีหิ การเณหิ. อาสาทียเต ¶ มงฺกุํ กรียเต อาสาทนํ, ตํ อเปกฺโข อาสาทนาเปกฺโขติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาสาทน’’นฺติอาทิ.
ยสฺส อตฺถาย อภิหฏนฺติ สมฺพนฺโธ. อิตรสฺสาติ อภิหารกโต อฺสฺส ภุตฺตสฺสาติ. ฉฏฺํ.
๗. วิกาลโภชนสิกฺขาปทํ
๒๔๗. สตฺตเม คิริมฺหีติ ปพฺพตมฺหิ. โส หิ หิมวมนาทิวเสน ชลํ, สารภูตานิ จ เภสชฺชาทิวตฺถูนิ คิรติ นิคฺคิรตีติ คิรีติ วุจฺจติ. อคฺคสมชฺโชติ อุตฺตมสมชฺโช. อิเมหิ ปเทหิ อคฺโค สมชฺโช อคฺคสมชฺโช, คิริมฺหิ ปวตฺโต อคฺคสมชฺโช คิรคฺคสมชฺโชติ อตฺถํ ทสฺเสติ. สมชฺโชติ จ สภา. สา หิ สมาคมํ อชนฺติ คจฺฉนฺติ ชนา เอตฺถาติ สมชฺโชติ วุจฺจติ. ‘‘คิริสฺส วา’’ติอาทินา คิริสฺส อคฺโค โกฏิ คิรคฺโค, ตสฺมึ ปวตฺโต สมชฺโช คิรคฺคสมชฺโชติ อตฺโถ ทสฺสิโต. โสติ คิรคฺคสมชฺโช. ภวิสฺสติ กิราติ โยชนา. ภูมิภาเคติ อวยวิอาธาโร, สนฺนิปตตีติ สมฺพนฺโธ. นฏฺจ นาฏกฺจ นฏนาฏกานิ. ‘‘นจฺจํ คีตํ วาทิตฺจา’’ติ อิทํ ตยํ ‘‘นาฏก’’นฺติ วุจฺจติ. เตสนฺติ นฏนาฏกานํ. ทสฺสนตฺถนฺติ ทสฺสนาย จ สวนาย จ. สวนมฺปิ หิ ทสฺสเนเนว สงฺคหิตํ. อปฺตฺเต ¶ สิกฺขาปเทติ อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทสฺส ตาว อปฺตฺตตฺตา. เตติ สตฺตรสวคฺคิยา. ตตฺถาติ คิรคฺคสมชฺชํ. อถาติ ตสฺมึ กาเล. เนสนฺติ สตฺตรสวคฺคิยานํ อทํสูติ สมฺพนฺโธ. วิลิมฺเปตฺวาติ วิเลปเนหิ วิวิธากาเรน ลิมฺเปตฺวา.
๒๔๙. ‘‘วิกาเล’’ติ สามฺเน วุตฺเตปิ วิเสสกาโลว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘กาโล’’ติอาทิ. โส จาติ โภชนกาโล จ. มชฺฌนฺหิโก โหตีติ โยชนา. เตเนวาติ โภชนกาลสฺส อธิปฺเปตตฺตา เอว. อสฺสาติ ‘‘วิกาเล’’ติปทสฺส. ‘‘วิกาโล นาม…เป… อรุณุคฺคมนา’’ติ ปทภาชเนน อรุณุคฺคมนโต ยาว มชฺฌนฺหิกา กาโล นามาติ อตฺโถ นเยน ทสฺสิโต โหติ. ตโตติ ิตมชฺฌนฺหิกโต. สูริยสฺส อติสีฆตฺตา เวเคน ิตมชฺฌนฺหิกํ วีติวตฺเตยฺยาติ อาห ‘‘กุกฺกุจฺจเกน ปน น กตฺตพฺพ’’นฺติ. กาลตฺถมฺโภติ กาลสฺส ชานนตฺถาย ถูโณ. กาลนฺตเรติ กาลสฺส อพฺภนฺตเร.
อวเสสํ ขาทนียํ นามาติ เอตฺถ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ยนฺติ ขาทนียํ ¶ อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. วนมูลาทิปเภทํ ยมฺปิ ขาทนียํ อตฺถิ, ตมฺปิ อามิสคติกํ โหตีติ โยชนา. เสยฺยถิทนฺติ ปุจฺฉาวาจกนิปาตสมุทาโย. อิทํ ขาทนียํ เสยฺยถา กตมนฺติ อตฺโถ. อิทมฺปีติ อิทํ ทฺวาทสวิธมฺปิ. ปิสทฺเทน น ปูวาทิเยวาติ ทสฺเสติ.
ตตฺถาติ ทฺวาทสสุ ขาทนีเยสุ, อาธาเร ภุมฺมํ. มูลติ ปติฏฺาติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา มูลํ. ขาทิตพฺพนฺติ ขาทนียํ. มูลเมว ขาทนียํ มูลขาทนียํ, ตสฺมึ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. มูลกมูลาทีนิ โลกสงฺเกโต ปเทสโตเยว เวทิตพฺพานิ. ตํ ตฺหิ นามํ อชานนฺตานํ อติสมฺมูฬฺหการณตฺตา สห ปริยายนฺตเรน วจนตฺถํ วกฺขาม. สูปสฺส หิตํ สูเปยฺยํ, สูเปยฺยํ ปณฺณํ เอเตสนฺติ สูเปยฺยปณฺณา, เตสํ มูลานิ สูเปยฺยปณฺณมูลานิ. อามียติ อนฺโต ปเวสียตีติ อามิโส, อากาโร อนฺโตกรณตฺโถ, อามิสสฺส คติ วิย คติ เอเตสนฺติ อามิสคติกานิ ¶ . เอตฺถาติ มูเลสุ. ชรฑฺฒนฺติ ชรภูตํ อุปฑฺฒํ. อฺมฺปีติ วชกลิมูลโต อฺมฺปิ.
ยานิ ปน มูลานิ วุตฺตานิ, ตานิ ยาวชีวิกานีติ โยชนา. ปาฬิยํ วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. ขาทนียตฺถนฺติ ขาทนียสฺส, ขาทนีเย วา วิชฺชมานํ, ขาทนีเยน วา กาตพฺพํ กิจฺจํ, ปโยชนํ วาติ ขาทนียตฺถํ. ‘‘ขาทนีเย’’ติอิมินา ‘‘ตตฺถ วุตฺตาภิธมฺมตฺถา’’ติอาทีสุ วิย ขาทนียตฺถปทสฺส อุตฺตรปทตฺถปธานภาวํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ขาทนียสฺส, ขาทนีเย วา วิชฺชมานํ, ขาทนีเยน วา กาตพฺพํ กิจฺจํ นาม ชิฆจฺฉาหรณเมว. ยฺหิ ปูวาทิขาทนียํ ขาทิตฺวา ชิฆจฺฉาหรณํ โหติ, ตสฺส กิจฺจํ กิจฺจํ นามาติ วุตฺตํ โหติ. ตํ กิจฺจํ, ปโยชนํ วา เนว ผรนฺติ, เนว นิปฺผาเทนฺติ. เอเสว นโย ‘‘น โภชนีเย โภชนียตฺถํ ผรนฺตี’’ติเอตฺถาปิ.
เตสนฺติ มูลานํ อนฺโต, ลกฺขณนฺติ วา สมฺพนฺโธ. เอกสฺมึ ชนปเท ขาทนียตฺถโภชนียตฺเถสุ ผรมาเนสุ อฺเสุปิ ชนปเทสุ ผรนฺติเยวาติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘เตสุ เตสุ ชนปเทสู’’ติ วิจฺฉาปทํ วุตฺตํ. กิฺจาปิ หิ พหูสุ ชนปเทสุ ปถวีรสอาโปรสสมฺปตฺติวเสน ขาทนียตฺถโภชนียตฺถํ ผรมานมฺปิ เอกสฺมึ ชนปเท ปถวีรสอาโปรสวิปตฺติวเสน อผรมานํ ภเวยฺย, วิการวเสน ปน ตตฺถ ปวตฺตตฺตา ตํ ชนปทํ ปมาณํ น กาตพฺพํ, คเหตพฺพเมวาติ วุตฺตํ โหติ. ปกติอาหารวเสนาติ อฺเหิ ยาวกาลิก, สตฺตาหกาลิเกหิ อมิสฺสิตํ อตฺตโน ปกติยาว อาหารกิจฺจกรณวเสน. ‘‘มนุสฺสาน’’นฺติอิมินา อฺเสํ ติรจฺฉานาทีนํ ขาทนียตฺถโภชนียตฺถํ ¶ ผรมานมฺปิ น ปมาณนฺติ ทสฺเสติ. ตนฺติ มูลํ. หีติ สจฺจํ. นามสฺาสูติ นามสงฺขาตาสุ สฺาสุ.
ยถา มูเล ลกฺขณํ ทสฺสิตํ, เอวํ กนฺทาทีสุปิ ยํ ลกฺขณํ ทสฺสิตนฺติ โยชนา. น เกวลํ ปาฬิยํ อาคตานํ หลิทฺทาทีนํ มูลํเยว ยาวชีวิกํ โหติ, อถ โข ตจาทโยปีติ อาห ‘‘ยฺเจต’’นฺติอาทิ. ยํ เอตํ อฏฺวิธนฺติ สมฺพนฺโธ.
เอวํ ¶ มูลขาทนีเย วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กนฺทขาทนีเย ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กนฺทขาทนีเย’’ติอาทิ. ตตฺถ กนฺทขาทนีเยติ กํ สุขํ ททาตีติ กนฺโท, ปทุมาทิกนฺโท, สุขสฺส อทายกา ปน กนฺทา รุฬฺหีวเสน กนฺทาติ วุจฺจนฺติ, กนฺโท เอว ขาทนียํ กนฺทขาทนียํ, ตสฺมึ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. เอเสว นโย อุปริปิ. ยนฺติ กนฺทํ. อิมินา ตํสทฺทานเปกฺโข ยํสทฺโทปิ อตฺถีติ าเปติ. ตตฺถาติ กนฺทขาทนีเย. ตรุโณ, สุขขาทนีโยติ วิเสสนปทานิ ยถาวจนํ อุปริปิ โยเชตพฺพานิ. เอวมาทโย ผรณกกนฺทา ยาวกาลิกาติ สมฺพนฺโธ.
อโธโตติ วิสรโส อุทเกน อธูนิโต. เตติ กนฺทา สงฺคหิตาติ สมฺพนฺโธ.
มูเล อลติ ปวตฺตตีติ มุฬาโล, อุทกโต วา อุทฺธฏมตฺเต มิลติ นิมิลตีติ มุฬาลํ. เอวมาทิ ผรณกมุฬาลํ ยาวกาลิกนฺติ โยชนา. ตํ สพฺพมฺปีติ สพฺพมฺปิ ตํ มุฬาลํ สงฺคหิตนฺติ สมฺพนฺโธ.
มสติ วิชฺฌตีติ มตฺถโก. เอวมาทิ มตฺถโก ยาวกาลิโกติ โยชนา. ชรฑฺฒพุนฺโทติ ชรภูตอฑฺฒสงฺขาโต ปาโท.
ขนียติ อวทารียตีติ ขนฺโธ, ขายตีติ วา ขนฺโธ. ‘‘อนฺโตปถวีคโต’’ติปทํ ‘‘สาลกลฺยาณิขนฺโธ’’ติปเทเนว โยเชตพฺพํ, น อฺเหิ. เอวมาทิ ขนฺโธ ยาวกาลิโกติ โยชนา. อวเสสาติ ตีหิ ทณฺฑกาทีหิ อวเสสา.
ตจติ สํวรติ ปฏิจฺฉาเทตีติ ตโจ. สรโสติ เอตฺถ เอวกาโร โยเชตพฺโพ, สรโส เอวาติ อตฺโถ. เตสํ สงฺคโหติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. เอตนฺติ กสาวเภสชฺชํ, ‘‘อนุชานามิ ¶ …เป… โภชนียตฺถ’’นฺติ วจนํ วา. เอตฺถาติ กสาวเภสชฺเช. เอเตสมฺปีติ มตฺถกขนฺธตฺตจานมฺปิ.
ปตตีติ ปตฺตํ. เอเตสนฺติ มูลกาทีนํ. เอวรูปานิ ปตฺตานิ จ เอกํเสน ยาวกาลิกานีติ โยชนา. ยา โลณี อาโรหติ, ตสฺสา โลณิยา ปตฺตํ ยาวชีวิกนฺติ โยชนา. ทีปวาสิโนติ ตมฺพปณฺณิทีปวาสิโน ¶ , ชมฺพุทีปวาสิโน วา. ยานิ วา ผรนฺตีติ วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ นิมฺพาทีนํ. อิทํ ปทํ ปุพฺพปราเปกฺขกํ, ตสฺมา ทฺวินฺนํ มชฺเฌ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ปณฺณานํ อนฺโต นตฺถีติ สมฺพนฺโธ.
ปุปฺผติ วิกสตีติ ปุปฺผํ. เอวมาทิ ปุปฺผํ ยาวกาลิกนฺติ โยชนา. ตสฺสาติ ปุปฺผสฺส. อสฺสาติ เอวเมว.
ผลตีติ ผลํ. ยานีติ ผลานิ. ผรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เนสนฺติ ผลานํ ปริยนฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยานิ วุตฺตานิ, ตานิ ยาวชีวิกานีติ โยชนา. เตสมฺปีติ ผลานมฺปิ ปริยนฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
อสียติ ขิปียติ, ฉฑฺฑียตีติ วา อฏฺิ. เอวมาทีนิ ผรณกานิ อฏฺีนิ ยาวกาลิกานีติ โยชนา. เตสนฺติ อฏฺีนํ.
ปิสียติ จุณฺณํ กรียตีติ ปิฏฺํ. เอวมาทีนิ ผรณกานิ ปิฏฺานิ ยาวกาลิกานีติ โยชนา. อโธตกนฺติ อุทเกน อธูนิตํ. เตสนฺติ ปิฏฺานํ.
นิรนฺตรํ อสติ สมฺพชฺฌตีติ นิยฺยาโส. เสสาติ อุจฺฉุนิยฺยาสโต เสสา. ปาฬิยํ วุตฺตนิยฺยาสาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ นิยฺยาสขาทนีเย. สงฺคหิตานํ นิยฺยาสานํ ปริยนฺตนฺติ โยชนา. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ.
วุตฺตเมวาติ เหฏฺา ปมปวารณสิกฺขาปเท วุตฺตเมวาติ. สตฺตมํ.
๘. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทํ
๒๕๒. อฏฺเม ¶ อพฺภนฺตเร ชาโต อพฺภนฺตโร. มหาเถโรติ มหนฺเตหิ ถิรคุเณหิ ยุตฺโต. อิมินา ‘‘เพลฏฺโ’’ติ สฺานามสฺส สฺินามึ ทสฺเสติ. ปธานฆเรติ สมถวิปสฺสนานํ ปทหนฏฺานฆรสงฺขาเต เอกสฺมึ อาวาเส. สุกฺขกุรนฺติ เอตฺถ โสสนกุรตฺตา น สุกฺขกุรํ โหติ, เกวลํ ปน อสูปพฺยฺชนตฺตาติ อาห ‘‘อสูปพฺยฺชนํ ¶ โอทน’’นฺติ. โสสนกุรมฺปิ ยุตฺตเมว. วกฺขติ หิ ‘‘ตํ ปิณฺฑปาตํ อุทเกน เตเมตฺวา’’ติ. ‘‘โอทน’’นฺติอิมินา กุรสทฺทสฺส โอทนปริยายตํ ทสฺเสติ. โอทนฺหิ กโรติ อายุวณฺณาทโยติ ‘‘กุร’’นฺติ วุจฺจติ. โสติ เพลฏฺสีโส. ตฺจ โขติ ตฺจ สุกฺขกุรํ อาหรตีติ สมฺพนฺโธ. ปจฺจยคิทฺธตายาติ ปิณฺฑปาตปจฺจเย ลุทฺธตาย. เถโร ภฺุชตีติ สมฺพนฺโธ. มนุสฺสานํ เอกาหารสฺส สตฺตาหมตฺตฏฺิตตฺตา ‘‘สตฺตาห’’นฺติ วุตฺตํ. ตโตติ ภฺุชนโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. จตฺตาริปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน อธิกานิปิ สตฺตาหานิ คเหตพฺพานิ.
๒๕๓. อิตีติ อิทํ ตยํ. ‘‘สนฺนิธิ กาโร อสฺสา’’ติ สมาโส วิเสสนปรนิปาตวเสน คเหตพฺโพ. ‘‘สนฺนิธิกิริยนฺติ อตฺโถ’’ติ อิมินา กรียตีติ กาโรติ กมฺมตฺถํ ทสฺเสติ. เอกรตฺตนฺติ อนฺติมปริจฺเฉทวเสน วุตฺตํ ตทธิกานมฺปิ อธิปฺเปตตฺตา. อสฺสาติ ‘‘สนฺนิธิการก’’นฺติ ปทสฺส.
สนฺนิธิการกสฺส สตฺตาหกาลิกสฺส นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยาปตฺติยา ปจฺจยตฺตา สนฺนิธิการกํ ยามกาลิกํ ขาทนียโภชนียํ อสมานมฺปิ สุทฺธปาจิตฺติยาปตฺติยา ปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘ยามกาลิกํ วา’’ติ. ปฏิคฺคหเณติ ปฏิคฺคหเณ จ คหเณ จ. อชฺโฌหริตุกามตาย หิ ปฏิคฺคหเณ จ ปฏิคฺคเหตฺวา คหเณ จาติ วุตฺตํ โหติ. ยํ ปตฺตํ องฺคุลิยา ฆํสนฺตสฺส เลขา ปฺายติ, โส ปตฺโต ทุทฺโธโต โหติ สเจติ โยชนา อุตฺตรวากฺเย ยํสทฺทํ ทิสฺวา ปุพฺพวากฺเย ตํสทฺทสฺส คมนียตฺตา. คณฺิกปตฺตสฺสาติ พนฺธนปตฺตสฺส. โสติ สฺเนโห. ปคฺฆรติ สนฺทิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. ตาทิเสติ ทุทฺโธเต, คณฺิเก วา. ตตฺถาติ โธวิตปตฺเต อาสิฺจิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. อพฺโพหาริกาติ น โวหริตพฺพา, โวหริตุํ น ยุตฺตาติ อตฺโถ. ยนฺติ ขาทนียโภชนียํ ปริจฺจชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตโตติ อปริจฺจตฺตขาทนียโภชนียโต นีหริตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
อกปฺปิยมํเสสูติ ¶ นิทฺธารณสมุทาโย. สติ ปจฺจเยติ ปิปาสสงฺขาเต ปจฺจเย สติ. อนติริตฺตกตนฺติ ¶ อติริตฺเตน อกตํ สนฺนิธิการกํ ขาทนียโภชนียนฺติ โยชนา. เอกเมว ปาจิตฺติยนฺติ สมฺพนฺโธ. วิกปฺปทฺวเยติ สามิสนิรามิสสงฺขาเต วิกปฺปทฺวเย. สพฺพวิกปฺเปสูติ วิกาลสนฺนิธิอกปฺปิยมํสยามกาลิกปจฺจยสงฺขาเตสุ สพฺเพสุ วิกปฺเปสุ.
๒๕๕. อามิสสํสฏฺนฺติ อามิเสน สํสฏฺํ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ.
๒๕๖. จตุพฺพิธกาลิกสฺส สรูปฺจ วจนตฺถฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิกาลโภชนสิกฺขาปเท’’ติอาทิ. ตตฺถ นิทฺทิฏฺํ ขาทนียโภชนีย’’นฺติอิมินา ยาวกาลิกสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘ยาว…เป… กาลิก’’นฺติอิมินา วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘สทฺธึ…เป… ปาน’’นฺติอิมินา ยามกาลิกสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘ยาว…เป… กาลิก’’นฺติอิมินา วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘สพฺพิอาทิ ปฺจวิธํ เภสชฺช’’นฺติอิมินา สตฺตาหกาลิกสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘สตฺตาหํ…เป… กาลิก’’นฺติอิมินา วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘เปตฺวา…เป… สพฺพมฺปี’’ติอิมินา ยาวชีวิกสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘ยาว…เป… ชีวิก’’นฺติอิมินา วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สพฺพวจนตฺโถ ลหุกมตฺตเมว, ครุโก ปเนวํ เวทิตพฺโพ – ยาว ยตฺตโก มชฺฌนฺหิโก กาโล ยาวกาโล, โส อสฺสตฺถี, ตํ วา กาลํ ภฺุชิตพฺพนฺติ ยาวกาลิกํ. ยาโม กาโล ยามกาโล, โส อสฺสตฺถิ, ตํ วา กาลํ ปริภฺุชีตพฺพนฺติ ยามกาลิกํ. สตฺตาโห กาโล สตฺตาหกาโล, โส อสฺสตฺถิ, ตํ วา กาลํ นิทหิตฺวา ปริภฺุชิตพฺพนฺติ สตฺตาหกาลิกํ. ยาว ยตฺตโก ชีโว ยาวชีโว, โส อสฺสตฺถิ, ยาวชีวํ วา ปริหริตฺวา ปริภฺุชิตพฺพนฺติ ยาวชีวิกนฺติ.
ตตฺถาติ จตุพฺพิเธสุ กาลิเกสุ. สตกฺขตฺตุนฺติ อเนกวารํ. ยาว กาโล นาติกฺกมติ, ตาว ภฺุชนฺตสฺสาติ โยชนา. อโหรตฺตํ ภฺุชนฺตสฺสาติ สมฺพนฺโธติ. อฏฺมํ.
๙. ปณีตโภชนสิกฺขาปทํ
๒๕๗. นวเม ¶ ปกฏฺภาวํ นีตนฺติ ปณีตนฺติ วุตฺเต ปณีตสทฺโท อุตฺตมตฺโถติ อาห ‘‘อุตฺตมโภชนานี’’ติ. สมฺปนฺโน นาม น มธุรคุโณ, อถ โข มธุรคุณยุตฺตํ โภชนเมวาติ อาห ‘‘สมฺปตฺติยุตฺต’’นฺติ. กสฺสาติ กรณตฺเถ เจตํ สามิวจนํ, เกนาติ หิ อตฺโถ. ‘‘สุรส’’นฺติอิมินา สาทียติ อสฺสาทียตีติ สาทูติ วจนตฺถสฺส สรูปํ ทสฺเสติ.
๒๕๙. ‘‘โย ¶ ปน…เป… ภฺุเชยฺยา’’ติ เอตฺถ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. สุทฺธานีติ โอทเนน อสํสฏฺานิ. โอทนสํสฏฺานิ สพฺพิอาทีนีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. หีติ สจฺจํ. ‘‘ปณีตสํสฏฺานี’’ติอิมินา ปณีเตหิ สพฺพิอาทีหิ สํสฏฺานิ โภชนานิ ปณีตโภชนานีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘สตฺตธฺนิพฺพตฺตานี’’ติ อิมินา โภชนานํ สรูปํ ทสฺเสติ.
‘‘สพฺพินา ภตฺต’’นฺติอาทีนํ ปฺจนฺนํ วิกปฺปานํ มชฺเฌ ตีสุปิ วิกปฺเปสุ ‘‘ภตฺต’’นฺติ โยเชตพฺพํ. เอวํ วากฺยํ กตฺวา วิฺาปเน อาปตฺตึ ทสฺเสตฺวา สมาสํ กตฺวา วิฺาปเน ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพิภตฺตํ เทหี’’ติอาทิ.
อิโตติ คาวิโต ลทฺเธนาติ สมฺพนฺโธ. วิสงฺเกตนฺติ สงฺเกตโต าปิตโต วิคตํ วิรหิตนฺติ อตฺโถ. หีติ สจฺจํ. อิมินา วิสงฺเกตสฺส คุณโทสํ ทสฺเสติ.
กปฺปิยสพฺพินา เทหีติ กปฺปิยสพฺพินา สํสฏฺํ ภตฺตํ เทหีติ โยชนา. เอเสว นโย เสเสสุปิ. เยน เยนาติ เยน เยน สพฺพิอาทินา. ตสฺมึ ตสฺสาติ เอตฺถาปิ วิจฺฉาวเสน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปาฬิยํ อาคตสพฺพิ นาม โคสพฺพิ, อชิกาสพฺพิ, มหึสสพฺพิ, เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สพฺพิ จ. นวนีตํ นาม เอวเมว. เตลํ นาม ติลเตลํ, สาสปเตลํ, มธุกเตลํ, เอรณฺฑเตลํ, วสาเตลฺจ. มธุ นาม มกฺขิกามธุ. ผาณิตํ นาม อุจฺฉุมฺหา นิพฺพตฺตํ. มจฺโฉ นาม อุทกจโร. ปาฬิอนาคโต มจฺโฉ นาม นตฺถิ. มํสํ นาม ¶ เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ มํสํ. ขีรทธีนิ สพฺพิสทิสาเนว. วุตฺตํ ยถา เอวํ ‘‘นวนีตภตฺตํ เทหี’’ติอาทีสุปิ สูโปทนวิฺตฺติทุกฺกฏเมว โหตีติ โยชนา. หีติ สจฺจํ. โส จาติ โส จตฺโถ. ตตฺถาติ ตสฺมึ อตฺเถ. กึ ปโยชนํ. นตฺเถว ปโยชนนฺติ อธิปฺปาโย.
ปฏิลทฺธํ โภชนนฺติ สมฺพนฺโธ. เอกรสนฺติ เอกกิจฺจํ. ตโตติ นวปณีตโภชนโต นีหริตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
สพฺพานีติ นว ปาจิตฺติยานิ สนฺธาย วุตฺตํ.
๒๖๑. อุภเยสมฺปีติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนมฺปิ. สพฺพีติ เจตฺถ โย นํ ปริภฺุชติ, ตสฺส พลายุวฑฺฒนตฺถํ สพฺพติ คจฺฉติ ปวตฺตตีติ สพฺพิ, ฆตํ. ตติยกฺขเรเนว สชฺฌายิตพฺพํ ลิขิตพฺพฺจ ¶ . กสฺมา? ตติยกฺขรฏฺาเนเยว สพฺพ คติยนฺติ คติอตฺถสฺส สพฺพธาตุสฺส ธาตุปาเสุ อาคตตฺตาติ. นวมํ.
๑๐. ทนฺตโปนสิกฺขาปทํ
๒๖๓. ทสเม ทนฺตกฏฺนฺติ ทนฺตโปนํ. ตฺหิ ทนฺโต กสียติ วิเลขียติ อเนนาติ ‘‘ทนฺตกฏฺ’’นฺติ วุจฺจติ. ‘‘สพฺพ’’นฺติ อาทินา สพฺพเมว ปํสุกูลํ สพฺพปํสุกูลํ, ตมสฺสตฺถีติ ‘‘สพฺพปํสุกูลิโก’’ติ อตฺถํ ทสฺเสติ. โสติ ภิกฺขุ ปริภฺุชติ กิราติ สมฺพนฺโธ. สุสาเนติ อาฬหเน. ตฺหิ ฉวานํ สยนฏฺานตฺตา ‘‘สุสาน’’นฺติ วุจฺจติ นิรุตฺตินเยน. ตตฺถาติ สุสาเน. ปุน ตตฺถาติ เอวเมว. อยฺยสรูปฺจ โวสาฏิตกสรูปฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อยฺยโวสาฏิตกานีติ เอตฺถา’’ติ. ตตฺถ ‘‘อยฺยา…เป… ปิตามหา’’ติอิมินา อยฺยสรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘โว…เป… โภชนียานี’’ติอิมินา โวสาฏิตกสรูปํ. อยฺยสงฺขาตานํ ปิติปิตามหานํ อตฺถาย, เต วา อุทฺทิสฺส ฉฑฺฑิตานิ โวสาฏิตกสงฺขตานิ ¶ ขาทนียโภชนียานิ อยฺยโวสาฏิตกานีติ วิคฺคโห กาตพฺโพ. มนุสฺสา เปนฺติ กิราติ สมฺพนฺโธ. ยนฺติ ขาทนียโภชนียํ. เตสนฺติ าตกานํ. ปิณฺฑํ ปิณฺฑํ กตฺวาติ สงฺฆาฏํ สงฺฆาฏํ กตฺวา. อฺนฺติ วุตฺตขาทนียโภชนียโต อฺํ. อุมฺมาเรปีติ สุสานสฺส อินฺทขีเลปิ. โส หิ อุทฺธโฏ กิเลสมาโร เอตฺถาติ ‘‘อุมฺมาโร’’ติ วุจฺจติ. โพธิสตฺโต หิ อภินิกฺขมนกาเล ปุตฺตํ จุมฺพิสฺสามีติ โอวรกสฺส อินฺทขีเล ตฺวา ปสฺสนฺโต มาตรํ ปุตฺตสฺส นลาเฏ หตฺถํ เปตฺวา สยนฺตึ ทิสฺวา ‘‘สเจ เม ปุตฺตํ คณฺเหยฺยํ, มาตา ตสฺส ปพุชฺเฌยฺย, ปพุชฺฌมานาย อนฺตราโย ภเวยฺยา’’ติ อภินิกฺขมนนฺตรายภเยน ปุตฺตทาเร ปริจฺจชิตฺวา อินฺทขีลโต นิวตฺติตฺวา มหาภินิกฺขมนํ นิกฺขมิ. ตสฺมา โพธิสตฺตสฺส ตฺวา ปุตฺตทาเรสุ อเปกฺขาสงฺขาตสฺส มารสฺส อุทฺธฏฏฺานตฺตา โส อินฺทขีโล นิปฺปริยาเยน ‘‘อุมฺมาโร’’ติ วุจฺจติ, อฺเ ปน รูฬฺหีวเสน. ถิโรติ ถทฺโธ. ฆนพทฺโธติ ฆเนน พทฺโธ. กถิเนน มํเสน อาพทฺโธติ อตฺโถ. วติ ถูโล ภวตีติ วโ, มุทฺธชทุติโยยํ, โส อสฺสตฺถีติ วโรติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วโรติ ถูโล’’ติ. ‘‘สลฺลกฺเขมา’’ติอิมินา ‘‘มฺเ’’ติ เอตฺถ มนธาตุ สลฺลกฺขณตฺโถ, มการสฺเสกาโรติ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. เตสนฺติ มนุสฺสานํ.
๒๖๔. สมฺมาติ อวิปรีตํ. อสลฺลกฺเขตฺวาติ อาหารสทฺทสฺส ขาทนียโภชนียาทีสุ นิรูฬฺหภาวํ อมฺิตฺวา. ภควา ปน เปสีติ สมฺพนฺโธ. ยถาอุปฺปนฺนสฺสาติ เยนากาเรน อุปฺปนฺนสฺส ¶ . ปิตา ปุตฺตสงฺขาเต ทารเก สฺาเปนฺโต วิย ภควา เต ภิกฺขู สฺาเปนฺโตติ โยชนา.
๒๖๕. เอตเทวาติ ติณฺณมาการานมฺตรวเสน อทินฺนเมว สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. มาติกายํ ‘‘ทินฺน’’นฺติ วุตฺตฏฺานํ นตฺถิ, อถ กสฺมา ปทภาชเนเยว วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทินฺนนฺติ อิท’’นฺติอาทิ. ‘‘ทินฺน’’นฺติ อิทํ อุทฺธฏนฺติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ ‘‘ทินฺน’’นฺติ ปทสฺส. นิทฺเทเส จ ‘‘กาเยน…เป… เทนฺเต’’ติ อุทฺธฏนฺติ โยชนา. เอวนฺติ อิเมหิ ตีหากาเรหิ ททมาเนติ สมฺพนฺโธ. เอวนฺติ อิเมหิ ทฺวีหากาเรหิ ¶ . อาทียมานนฺติ สมฺพนฺโธ. รถเรณุมฺปีติ รถิกวีถิยํ อุฏฺิตปํสุมฺปิ. ปุพฺเพติ ปมปวารณสิกฺขาปเท. เอวํ ปฏิคฺคหิตํ เอตํ อาหารํ ทินฺนํ นาม วุจฺจตีติ โยชนา. ‘‘เอตเมวา’’ติ เอวสฺส สมฺภวโต ตสฺส ผลํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘น อิท’’นฺติอาทิ. นิสฺสฏฺํ น วุจฺจตีติ โยชนา.
ตตฺถาติ ‘‘กาเยนา’’ติอาทิวจเน. หีติ สจฺจํ. นตฺถุ กรียติ อิมายาติ นตฺถุกรณี, ตาย. นาสาปุเฏน ปฏิคฺคณฺหาตีติ สมฺพนฺโธ. อกลฺลโกติ คิลาโน. หีติ สจฺจํ. กาเยน ปฏิพทฺโธ กายปฏิพทฺโธ กฏจฺฉุอาทีติ อาห ‘‘กฏจฺฉุอาทีสู’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ. ปาติยมานนฺติ ปาตาปิยมานํ.
เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. ‘‘ปฺจหงฺเคหี’’ติ ปทสฺส วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ถามมชฺฌิมสฺสา’’ติอาทิ. ตนฺติ ทาตพฺพวตฺถุํ.
ตตฺถาติ ‘‘หตฺถปาโส ปฺายตี’’ติวจเน. คจฺฉนฺโตปิ ิเตเนว สงฺคหิโต. ภูมฏฺสฺสาติ ภูมิยํ ิตสฺส. อากาสฏฺสฺสาติ อากาเส ิตสฺส. ‘‘หตฺถํ องฺค’’นฺติ ปเทหิ อวยวิสมฺพนฺโธ กาตพฺโพ. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘ภูมฏฺสฺส จ สีเสนา’’ติอาทินา วุตฺตนเยเนว. ปกฺขีติ สกุโณ. โส หิ ปกฺขยุตฺตตฺตา ปกฺขีติ วุจฺจติ. หตฺถีติ กฺุชโร. โส หิ โสณฺฑสงฺขาตหตฺถยุตฺตตฺตา หตฺถีติ วุจฺจติ. อทฺเธน อฏฺมํ รตนมสฺสาติ อทฺธฏฺมรตโน, หตฺถี, ตสฺส. เตนาติ หตฺถินา.
เอโก ทายโก วทตีติ สมฺพนฺโธ. โอณมตีติ เหฏฺา นมติ. เอตฺตาวตาติ เอกเทสสมฺปฏิจฺฉนมตฺเตน. ตโตติ สมฺปฏิจฺฉนโต. อุคฺฆาเฏตฺวาติ วิวริตฺวา. กาเชนาติ พฺยาภงฺคิยา. สา หิ กจติ พนฺธติ วิวิธํ ภารํ อสฺมินฺติ กาโจติ วุจฺจติ, จการสฺส ชกาเร กเต กาโชปิ ยุตฺโตเยว. ตึส หตฺถา รตนานิ อิมสฺสาติ ตึสหตฺโถ, เวณุ. คุฬกุมฺโภติ ¶ ผาณิเตน ปูริโต ฆโฏ. ปฏิคฺคหิตเมวาติ กุมฺเภสุ หตฺถปาสโต พหิ ิเตสุปิ อภิหารกสฺส ¶ หตฺถปาเส ิตตฺตา ปฏิคฺคหิตเมวาติ วุตฺตํ โหติ. อุจฺฉุยนฺตโทณิโตติ อุจฺฉุํ ปีฬนยนฺตสฺส อมฺพณโต.
พหู ปตฺตา ปิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. ิตสฺส ภิกฺขุโน หตฺถปาเสติ โยชนา. ตฺวา ผุสิตฺวา ‘‘นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน’’ติ ปาเสเสน โยเชตพฺพํ. ิเตน วา นิสินฺเนน วา นิปนฺเนน วา ทายเกน ทิยฺยตีติ สมฺพนฺโธ.
ปถวิยํ ิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยํ ยนฺติ ยํ ยํ ปตฺตํ. ยตฺถ กตฺถจีติ เยสุ เกสุจีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ ตํ วจนํ.
ตตฺถ ตสฺมึ าเน ชาโต ตตฺถชาโต, อลุตฺตสมาโสยํ, โสเยว ตตฺถชาตโก, ตสฺมึ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตตฺถชาตเก น รุหติ ยถา, เอวํ น รุหติเยวาติ โยชนา. ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน สุฏฺุ หริตพฺพนฺติ สํหาริยํ, ตํเยว สํหาริมํ ยการสฺส มการํ กตฺวา, น สํหาริมํ อสํหาริมํ, ตสฺมึ. เตปีติ เต อสํหาริมาปิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตตฺถชาตกสงฺเขปูปคาติ ตตฺถชาตเก สโมธาเนตฺวา เขปํ ปกฺเขปํ อุปคตา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อิทฺหิ วากฺยนฺตรตฺตา ปุนปฺปุนํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตานีติ ตินฺติณิกาทิปณฺณานิ. สนฺธาเรตุนฺติ สมฺมา ธาเรตุํ. ิโต ทายโกติ สมฺพนฺโธ.
ลทฺธสฺส ลทฺธสฺส วตฺถุสฺส สนฺนิธิฏฺานตฺตา, ปกฺขิตฺตฏฺานตฺตา วา ถวียติ ปสํสียตีติ ถวิกา, ตโต. ปฺุฉิตฺวา ปฏิคฺคเหตฺวาติ ‘‘ปฺุฉิตฺวา วา ปฏิคฺคเหตฺวา วา’’ติ อนิยมวิกปฺปตฺโถ วาสทฺโท อชฺฌาหริตพฺโพ. เตสุ เตสุ วตฺถูสุ รฺชติ ลคฺคตีติ รโช, ตํ. วินเย ปฺตฺตํ ทุกฺกฏํ วินยทุกฺกฏํ. ตํ ปนาติ ภิกฺขํ ปน. ปฏิคฺคเหตฺวา เทถาติ มํ ปฏิคฺคหาเปตฺวา มม เทถาติ อธิปฺปาโย.
ตโต ตโตติ ตสฺมา ตสฺมา านา อุฏฺาเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ ภิกฺขํ. ตสฺสาติ อนุปสมฺปนฺนสฺส.
โส วตฺตพฺโพติ โส ทิยฺยมาโน ภิกฺขุ ทายเกน ภิกฺขุนา วตฺตพฺโพติ โยชนา. อิมนฺติ สรชปตฺตํ. เตนาติ ทิยฺยมานภิกฺขุนา. ตถา ¶ กาตพฺพนฺติ ยถา ทายเกน ภิกฺขุนา วุตฺตํ, ตถา ¶ กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. อุปฺลวตีติ อุปริ คจฺฉติ, ปฺลุ คติยนฺติ หิ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๖ ฬการนฺตธาตุ) วุตฺตํ. เอตฺถ อุอิติ อุปสคฺคสฺส อตฺถทสฺสนตฺถํ ‘‘อุปรี’’ติ วุตฺตํ, ปการลการสํโยโค ทฏฺพฺโพ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘อุปฺปิลวตี’’ติ ลิขนฺติ, โส อปาโ. กฺชิกนฺติ พิลงฺคํ. ตฺหิ เกน ชเลน อฺชิยํ อภิพฺยตฺตํ อสฺสาติ ‘‘กฺชิย’’นฺติ วุจฺจติ, ตเมว กฺชิกํ ยการสฺส กการํ กตฺวา. ตํ ปวาเหตฺวา, อปเนตฺวาติ อตฺโถ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. สุกฺขเมว ภตฺตํ ภชิตพฺพฏฺเน เสวิตพฺพฏฺเนาติ สุกฺขภตฺตํ, ตสฺมึ. ปุรโตติ ภิกฺขุสฺส ปุรโต, ปุพฺเพ วา. ผุสิตานีติ พินฺทูนิ. ตานิ หิ สมฺพาธฏฺาเนสุปิ ผุสนฺตีติ ผุสิตานีติ วุจฺจนฺติ.
อุฬุงฺโกติ โกสิยสกุณนาโม ทีฆทณฺฑโก เอโก ภาชนวิเสโส, เตน. เถวาติ ผุสิตานิ. ตานิ หิ สมฺพาธฏฺาเนสุปิ ผุสิตตฺตา ถวียนฺติ ปสํสียนฺตีติ ‘‘เถวา’’ติ วุจฺจนฺติ. จรุเกนาติ จรียติ ภกฺขียตีติ จรุ, หพฺยปาโก, ตํ กโรติ อเนนาติ จรุกํ, ถาลฺยาทิกํ ขุทฺทกภาชนํ, เตน อากิริยมาเนติ สมฺพนฺโธ. กาฬวณฺณกาเมหิ มานียตีติ มสิ. ขาทตีติ ฉาโร ขการสฺส ฉการํ, ทการสฺส จ รการํ กตฺวา, ขารรโส, โส อิมิสฺสตฺถีติ ฉาริกา. อุปฺปติตฺวาติ อุทฺธํ คนฺตฺวา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
ผาเลตฺวาติ ฉินฺทิตฺวา. เทนฺตานํ อนุปสมฺปนฺนานนฺติ สมฺพนฺโธ. ปายาสสฺสาติ ปายาเสน. ตถาปีติ เตน มุขวฏฺฏิยา คหณากาเรนปิ.
อาโภคํ กตฺวาติ ‘‘ปฏิคฺคเหสฺสามี’’ติ มนสิการํ กตฺวา. โสติ นิทฺทํ โอกฺกนฺโต ภิกฺขุ. วฏฺฏติเยวาติ อาโภคสฺส กตตฺตา วฏฺฏติเยว. อนาทรนฺติ อนาทเรน, กรณตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ, อนาทรํ หุตฺวาติ วา โยเชตพฺพํ. เกจีติ อภยคิริวาสิโน. กาเยน ปฏิพทฺโธ กายปฏิพทฺโธ, เตน ปฏิพทฺโธ กายปฏิพทฺธปฏิพทฺโธ ¶ , เตน. วจนมตฺตเมวาติ ‘‘ปฏิพทฺธปฏิพทฺธ’’นฺติ เอกํ อติเรกํ ปฏิพทฺธวจนมตฺตเมว นานํ, อตฺถโต ปน กายปฏิพทฺธเมวาติ อธิปฺปาโย. ยมฺปีติ ยมฺปิ วตฺถุ. ตตฺราติ ตสฺมึ วฏฺฏเน. ตนฺติ อนุชานนํ.
เนยฺโย อธิปฺปายํ เนตฺวา าโต อตฺโถ อิมสฺสาติ เนยฺยตฺถํ. เอตฺถาติ สุตฺเต, สุตฺตสฺส วา. ยนฺติ วตฺถุ ปตตีติ สมฺพนฺโธ. ปริคฬิตฺวาติ ภสฺสิตฺวา. สุทฺธายาติ นิรชาย. สามนฺติ สยํ. ปฺุฉิตฺวา วาติอาทีสุ ตโย วาสทฺทา อนิยมวิกปฺปตฺถา. ปฺุฉิตาทีสุ หิ เอกสฺมึ กิจฺเจ ¶ กเต อิตรกิจฺจํ กาตพฺพํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. เตนาติ เตน ภิกฺขุนา, ‘‘อาหราเปตุมฺปี’’ติปเท การิตกมฺมํ. ‘‘กสฺมา น วฏฺฏตี’’ติ ปุจฺฉา. หีติ วิตฺถาโร. วทนฺเตน ภควตาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ สุตฺตวจเนสุ. ‘‘ปริจฺจตฺตํ ตํ ภิกฺขเว ทายเกหี’’ติ วจเนนาติ โยชนา. อธิปฺปาโยติ นีตตฺโถ อธิปฺปาโย, นิปฺปริยาเยน อิตตฺโถ าตตฺโถ อธิปฺปาโยติ วุตฺตํ โหติ.
เอวํ นีตตฺถมธิปฺปายํ ทสฺเสตฺวา เนยฺยตฺถ, มธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา จา’’ติ อาทิ. ตนฺติ ปริภฺุชนํ อนฺุาตนฺติ สมฺพนฺโธ. ทุติยทิวเสปีติ ปิสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ, อปรทิวเสปีติ อตฺโถ. อธิปฺปาโยติ เนยฺยตฺโถ อธิปฺปาโย เนตฺวา อิยฺยตฺโถ าตตฺโถ อธิปฺปาโยติ วุตฺตํ โหติ.
ภฺุชนฺตานํ ภิกฺขูนนฺติ สมฺพนฺโธ. หีติ วิตฺถาโร. ทนฺตาติ ทสนา. เต หิ ทํสียนฺติ ภกฺขียนฺติ เอเตหีติ ‘‘ทนฺตา’’ติ วุจฺจนฺติ. สตฺถํเยว สตฺถกํ ขุทฺทกฏฺเน, เตน ปฏิคฺคหิเตน สตฺถเกน. เอตนฺติ มลํ. ตนฺติ โลหคนฺธมตฺตํ. ปริหรนฺตีติ ปฏิคฺคเหตฺวา หรนฺติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตํ สตฺถกํ ปริโภคตฺถาย ยสฺมา น ปริหรนฺติ, ตสฺมา เอเสว นโยติ อตฺโถ. อุคฺคหิตปจฺจยา, สนฺนิธิปจฺจยา วา โทโส นตฺถีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถาติ เตสุ ตกฺกขีเรสุ. นีลิกาติ นีลวณฺณา สฺเนหา. อามกตกฺกาทีสูติ อปกฺเกสุ ตกฺกขีเรสุ.
กิลิฏฺอุทกนฺติ ¶ สมลํ อุทกํ. ตสฺสาติ สามเณรสฺส. ปตฺตคตํ โอทนนฺติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ สามเณรสฺส. อุคฺคหิตโกติ อวคหิตโก. ‘‘อฺุาโต’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. ๑.๑๑๒) วิย อุกาโร โอการวิปรีโต โหติ, อปฏิคฺคเหตฺวา คหิตตฺตา ทุคฺคหิตโกติ วุตฺตํ โหติ.
เอเตนาติ โอทเนน. ปฏิคฺคหิตเมว โหติ หตฺถโต อมุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย.
ปุน ปฏิคฺคเหตพฺพํ สาเปกฺเข สตีติ อธิปฺปาโย. เอตฺโตติ อิโต ปตฺตโต. สามเณโร ปกฺขิปตีติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ ปตฺตโต. เกจีติ อภยคิริวาสิโน. ตนฺติ ‘‘ปุน ปฏิคฺคเหตพฺพ’’นฺติ วทนฺตานํ เกสฺจิ อาจริยานํ วจนํ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ยนฺติ ปูวภตฺตาทิ.
อตฺตโน ¶ วาติ สามเณรสฺส วา. สามเณราติ อามนฺตนํ. ตสฺสาติ สามเณรสฺส. ภาชเนติ ยาคุปจนกภาชเน. ยาคุกุฏนฺติ ยาคุยา ปูริตํ กุฏํ. ตนฺติ ยาคุกุฏํ. ‘‘ภิกฺขุนา ปฏิคฺคณฺหาเปตุ’’นฺติ การิตกมฺมํ อุปเนตพฺพํ. คีวํ เปตฺวา อาวชฺเชตีติ สมฺพนฺโธ. อาวชฺเชตีติ ปริณาเมติ.
ปฏิคฺคหณูปคํ ภารนฺติ ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน สํหาริมํ ภารํ. พลวตา สามเณเรนาติ สมฺพนฺโธ. เตลฆฏํ วาติ เตเลน ปกฺขิตฺตํ ฆฏํ วา. ลคฺเคนฺตีติ ลมฺเพนฺติ. อยเมว วา ปาโ.
นาคสฺส ทนฺโต วิยาติ นาคทนฺตโก, สทิสตฺเถ โก. องฺกียเต ลกฺขียเต อเนนาติ องฺกุโส, คชมตฺถกมฺหิ วิชฺฌนกณฺฑโก. องฺกุโส วิยาติ องฺกุสโก, ตสฺมึ องฺกุสเก วา ลคฺคิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. คณฺหโตติ คณฺหนฺตสฺส. มฺจสฺส เหฏฺา เหฏฺามฺโจ, ตสฺมึ. ตนฺติ เตลถาลกํ.
อาโรหนฺเตหิ ¶ จ โอโรหนฺเตหิ จ นิจฺจํ เสวียตีติ นิสฺเสณี, ตสฺสา มชฺฌํ นิสฺเสณิมชฺฌํ, ตสฺมึ. กณฺเณ อุฏฺิตํ กณฺณิกํ, กณฺณมลํ, กณฺณิกํ วิย กณฺณิกํ, ยถา หิ กณฺณมลํ กณฺณโต อุฏฺหิตฺวา สยํ ปวตฺตติ, เอวํ เตลาทิโต อุฏฺหิตฺวา สยํ ปวตฺตตีติ วุตฺตํ โหติ. ฆนจุณฺณนฺติ กถินจุณฺณํ. ตํสมุฏฺานเมว นามาติ ตโต เตลาทิโต สมุฏฺานเมว นาม โหตีติ อตฺโถ. เอตนฺติ กณฺณิกาทิ. อิทํ ปทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ.
โยตฺเตนาติ รชฺชุนา. อฺโ เทตีติ สมฺพนฺโธ.
ปวิสนฺเต จ นิกฺขมนฺเต จ วรติ อาวรติ อิมายาติ วติ, ตํ. อุจฺฉูติ รสาโล. โส หิ อุสติ วิสํ ทาเหตีติ อุจฺฉูติ วุจฺจติ, ตํ. ติมฺพรุสกนฺติ ตินฺทุกํ. ตฺหิ เตเมติ ภฺุชนฺตํ ปุคฺคลํ อทฺเทติ รเสนาติ ติมฺโพ, รุสติ ขุทฺทิตํ นาเสตีติ รุสโก, ติมฺโพ จ โส รุสโก จาติ ‘‘ติมฺพรุสโก’’ติ วุจฺจติ, ตํ. วติทณฺฑเกสูติ วติยา อตฺถาย นิกฺขณิเตสุ ทณฺฑเกสุ. มยํ ปนาติ สงฺคหการาจริยภูตา พุทฺธโฆสนามกา มยํ ปน, อตฺตานํ สนฺธาย พหุวจนวเสน วุตฺตํ. น ปุถุโล ปากาโรติ อฑฺฒเตยฺยหตฺถปาสานติกฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํ. หตฺถสตมฺปีติ รตนสตมฺปิ.
โสติ ¶ สามเณโร. ภิกฺขุสฺส เทตีติ โยชนา. อปโรติ สามเณโร.
ผลํ อิมิสฺสตฺถีติ ผลินี, อินปจฺจโย อิตฺถิลิงฺคโชตโก อี, ตํ สาขนฺติ โยชนา. ผลินิสาขนฺติ สมาสโตปิ ปาโ อตฺถิ. มจฺฉิกวารณตฺถนฺติ มธุผาณิตาทีหิ มกฺขนฏฺาเน นิลียนฺตีติ มกฺขิกา, ตาเยว มจฺฉิกา ขการสฺส ฉการํ กตฺวา, ตาสํ นิวารณาย. มูลปฏิคฺคหเมวาติ มูเล ปฏิคฺคหณเมว, ปมปฏิคฺคหเมวาติ วุตฺตํ โหติ.
ภิกฺขุ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. อริตฺเตนาติ เกนิปาเตน. ตฺหิ อรติ นาวา คจฺฉติ อเนนาติ อริตฺตํ, เตน. ตนฺติ ปฏิคฺคหณารหํ ภณฺฑํ ¶ . อนุปสมฺปนฺเนนาติ การิตกมฺมํ. ตสฺมิมฺปีติ จาฏิกุณฺฑเกปิ. ตนฺติ อนุปสมฺปนฺนํ.
ปาเถยฺยตณฺฑุเลติ ปถสฺส หิเต ตณฺฑุเล. เตสนฺติ สามเณรานํ. อิตเรหีติ ภิกฺขูหิ คหิตตณฺฑุเลหิ. สพฺเพหิ ภิกฺขูหิ ภุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ ภิกฺขูหิ คหิเตหิ สามเณรสฺส ตณฺฑุเลหิ ยาคุปจเน น ทิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. การณนฺติ ปริวตฺเตตฺวา ภุตฺตสฺส จ อปริวตฺเตตฺวา ภุตฺตสฺส จ การณํ.
ภตฺตํ ปจิตุกาโม สามเณโรติ โยชนา. ภิกฺขุนา อาโรเปตพฺพํ, อคฺคิ น กาตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ปุน ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ มูเล ปฏิคฺคหิตตฺตาติ อธิปฺปาโย.
อสฺสาติ สามเณรสฺส. ตโตติ อคฺคิชาลนโต.
ตตฺเต อุทเกติ อุทเก ตาเป. ตโตติ ตณฺฑุลปกฺขิปนโต.
ปิธานนฺติ อุกฺขลิปิธานํ. ตสฺเสวาติ หตฺถกุกฺกุจฺจกสฺส ภิกฺขุโน เอว. ทพฺพึ วาติ กฏจฺฉุํ วา. โส หิ ทรียติ วิโลฬียติ อิมายาติ ทพฺพีติ วุจฺจติ.
ตตฺราติ ตสฺมึ ปเน. ตสฺเสวาติ โลลภิกฺขุสฺเสว. ตโตติ ปตฺตโต. ปุน ตโตติ สาขาทิโต. ตตฺถาติ ผลรุกฺเข.
วิตกฺกํ โสเธตุนฺติ ‘‘มยฺหมฺปิ ทสฺสตี’’ติ วิตกฺกํ โสเธตุํ. ตโตติ อมฺพผลาทิโต.
ปุน ¶ ตโตติ มาตาปิตูนมตฺถาย คหิตเตลาทิโต. เตติ มาตาปิตโร. ตโตเยวาติ เตหิเยว ตณฺฑุเลหิ สมฺปาเทตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
เอตฺถาติ ตาปิตอุทเก. อมฺุจนฺเตเนว หตฺเถนาติ โยชนา. องฺคนฺติ วินาสํ คจฺฉนฺตีติ องฺคารา. ทรียนฺติ ผลียนฺตีติ ทารูนิ.
วุตฺโต สามเณโรติ โยชนา.
ควติ ¶ ปริภฺุชนฺตานํ วิสฺสฏฺํ สทฺทํ กโรตีติ คุโฬ, คุฬติ วิสโต ชีวิตํ รกฺขตีติ วา คุโฬ, ตํ ภาเชนฺโต ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ โลลสามเณรสฺส.
ธูมสฺสตฺถาย วฏฺฏียติ วฏฺฏิตฺวา กรียตีติ ธูมวฏฺฏิ, ตํ. มุขียติ วิปรียตีติ มุขํ. กํ วุจฺจติ สีสํ, ตํ ติฏฺติ เอตฺถาติ กณฺโ.
ภตฺตุคฺคาโรติ อุทฺธํ คิรติ นิคฺคิรตีติ อุคฺคาโร, ภตฺตเมว อุคฺคาโร ภตฺตุคฺคาโร, อุคฺคารภตฺตนฺติ อตฺโถ. ทนฺตนฺตเรติ ทนฺตวิวเร.
อุปกฏฺเ กาเลติ อาสนฺเน มชฺฌนฺหิเก กาเล. กกฺขาเรตฺวาติ สฺจิตฺวา. ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ทฺเว ตโย เขฬปิณฺเฑ ปาเตตฺวา’’ติ. ผฬุสงฺขาตํ สิงฺคํ วิสาณํ อสฺมึ อตฺถีติ สิงฺคี, โสเยว กฏุกภเยหิ วิรมิตพฺพตฺตา สิงฺคีเวโรติ วุจฺจติ. องฺกียติ รุกฺโข นวํ อุคฺคโตติ ลกฺขียติ เอเตหีติ องฺกุรา, สมํ โลเณน อุทกํ, สมํ วา อุทเกน โลณํ อสฺมินฺติ สมุทฺโท, ตสฺส อุทกํ อวยวีอวยวภาเวนาติ สมุทฺโททกํ, เตน อปฏิคฺคหิเตนาติ สมฺพนฺโธ. ผาณติ คุฬโต ถทฺธภาวํ คจฺฉตีติ ผาณิตํ. กเรน หตฺเถน คหิตพฺพาติ กรกา, วสฺโสปลํ, กเรน คณฺหิตุมรหาติ อตฺโถ. กตกฏฺินาติ กตกนามกสฺส เอกสฺส รุกฺขวิเสสสฺส อฏฺินา. ตนฺติ อุทกํ. กปิตฺโถติ เอกสฺส อมฺพิลผลสฺส รุกฺขวิเสสสฺส นามํ.
พหลนฺติ อาวิลํ. สนฺทิตฺวาติ วิสนฺทิตฺวา. กกุธโสพฺภาทโยติ กกุธรุกฺขสมีเป ิตา โสพฺภาทโย. รุกฺขโตติ กกุธรุกฺขโต. ปริตฺตนฺติ อปฺปกํ.
ปานียฆเฏ ปกฺขิตฺตานิ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ วาสมตฺตํ อุทกํ. ตตฺเถวาติ ปิตปุปฺผวาสิตปานีเยเยว ¶ . ปิตํ ทนฺตกฏฺนฺติ สมฺพนฺโธ. อชานนฺตสฺส ภิกฺขุสฺสาติ โยชนา. อนาทเร เจตํ สามิวจนํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
กึ ¶ มหาภูตํ วฏฺฏติ, กึ น วฏฺฏตีติ โยชนา. ยํ ปนาติ มหาภูตํ ปน. องฺคลคฺคนฺติ องฺเคสุ ลคฺคํ, มหาภูตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ เสเท. สุฌาปิตนฺติ องฺคารสทิสํ กตฺวา สุฏฺุ ฌาปิตํ.
จตฺตารีติ ปถวี ฉาริกา คูถํ มุตฺตนฺติ จตฺตาริ. มหาวิกฏานีติ มหนฺตานิ สปฺปทฏฺกฺขณสงฺขาเต วิการกาเล กตฺตพฺพานิ โอสธานิ. เอตฺถาติ ‘‘อสติ กปฺปิยการเก’’ติ วจเน. กาโลทิสฺสํ นามาติ พฺยาโธทิสฺส, ปุคฺคโลทิสฺส, กาโลทิสฺส, สมโยทิสฺส, เทโสทิสฺส, วโสทิสฺส, เภสชฺโชทิสฺสสงฺขาเตสุ สตฺตสุ โอทิสฺเสสุ กาโลทิสฺสํ นามาติ อตฺโถ. ทสมํ.
โภชนวคฺโค จตุตฺโถ.
๕. อเจลกวคฺโค
๑. อเจลกสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๒๖๙. อเจลกวคฺคสฺส ปเม ปริวิสติ เอตฺถาติ ปริเวสนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริเวสนฏฺาน’’นฺติ. ปริพฺพาชกปพฺพชสทฺทา สมานาติ อาห ‘‘ปริพฺพาชกสมาปนฺโนติ ปพฺพชฺชํ สมาปนฺโน’’ติ. ติตฺเถน สมํ ปูรตีติ สมติตฺถีกํ, นทีอาทีสุ อุทกํ, สมติตฺถิกํ วิยาติ สมติตฺถิกํ, ปตฺตภาชเนสุ ยาคุภตฺตํ. เตสนฺติ มาตาปิตูนํ เทนฺตสฺสาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทาเปตี’’ติ เอตฺถ ทาธาตุยา สมฺปทานสฺส สุวิชานิตตฺตา ตํ อทสฺเสตฺวา การิตกมฺมเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุปสมฺปนฺเนนา’’ติ.
๒๗๓. ‘‘สนฺติเก’’ติอิมินา ‘‘อุปนิกฺขิปิตฺวา’’ติ เอตฺถ อุปสทฺทสฺส สมีปตฺถํ ทสฺเสติ. เตสนฺติ ¶ ติตฺถิยานํ. ตตฺถาติ ภาชเน. อิโตติ ปตฺตโต. อิธาติ มยฺหํ ภาชเน. นนฺติ ขาทนียโภชนียํ. ตสฺสาติ ติตฺถิยสฺสาติ. ปมํ.
๒. อุยฺโยชนสิกฺขาปทํ
๒๗๔. ทุติเย ¶ ปฏิกฺกมนอสนสาลสทฺทานํ ปริยายตฺตา วุตฺตํ ‘‘อสนสาลายปี’’ติ. ภตฺตสฺส วิสฺสชฺชนํ ภตฺตวิสฺสคฺโคติ กเต ภตฺตกิจฺจนฺติ อาห ‘‘ภตฺตกิจฺจ’’นฺติ. สมฺภูธาตุสฺส ปปุพฺพอปธาตฺวตฺถตฺตา วุตฺตํ ‘‘น ปาปุณี’’ติ.
๒๗๖. วุตฺตาวเสสนฺติ วุตฺเตหิ มาตุคาเมน สทฺธึ หสิตุกามตาทีหิ อวเสสํ. ตสฺมินฺติ อุยฺโยชิตภิกฺขุมฺหิ. อตฺถโตติ วิชหนฺตวิชหิตภิกฺขูนํ อวินาภาวสงฺขาตอตฺถโต. อิตเรนาติ อุยฺโยชกภิกฺขุนา. ตตฺถาติ ‘‘ทสฺสนูปจารํ วา สวนูปจารํ วา’’ติวจเน. เอตฺถาติ นิทฺธารณสมุทาโย, ทสฺสนูปจารสวนูปจาเรสูติ อตฺโถ. ‘‘ตถาติอิมินา ทฺวาทสหตฺถปมาณํ อติทิสติ. เตหีติ กุฏฺฏาทีหิ. ตสฺสาติ ทสฺสนูปจาราติกฺกมสฺส. ‘‘วุตฺตปการมนาจาร’’นฺติ อิมินา ‘‘น อฺโ โกจิ ปจฺจโย’’ติ เอตฺถ อฺสทฺทสฺส อปาทานํ ทสฺเสติ, ‘‘การณ’’นฺติอิมินา ปจฺจยสทฺทสฺสตฺถํ.
๒๗๗. กลิสทฺทสฺส ปาปปราชยสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ ปาปสงฺขาโต โกโธติ อาห ‘‘กลีติ โกโธ’’ติ. ‘‘อาณ’’นฺติอิมินา สาสนสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. วุตฺตฺหิ ‘‘อาณา จ สาสนํ เยฺย’’นฺติ. โกธวเสน วทตีติ สมฺพนฺโธ. ทสฺเสตฺวา วทตีติ โยชนา. อิมสฺส านํ นิสชฺชํ อาโลกิตํ วิโลกิตํ ปสฺสถ โภติ โยชนา. อิมินาปีติ อมนาปวจนํ วจเนนาปีติ. ทุติยํ.
๓. สโภชนสิกฺขาปทํ
๒๗๙. ตติเย ‘‘สยนิยฆเร’’ติ วตฺตพฺเพ ยการโลปํ กตฺวา ‘‘สยนิฆเร’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สยนิฆเร’’ติ. ยโตติ เอตฺถ โตสทฺโท ปมาทีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ. ‘‘ยโตนิทาน’’นฺติอาทีสุ (สุ. นิ. ๒๗๕) ปมตฺเถ. ‘‘อนฺตราเย อเสสโต’’ติอาทีสุ (ธ. ส. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา ๗) ทุติยตฺเถ ¶ . ‘‘อนิจฺจโต’’ติอาทีสุ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๐๙) ตติยตฺเถ. ‘‘มาติโต ปิติโต’’ติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๓๑๑) ปฺจมฺยตฺเถ. ‘‘ยํ ¶ ปรโต ทานปจฺจยา’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๕๘๕) ฉฏฺฺยตฺเถ. ‘‘ปุรโต ปจฺฉโต’’ติอาทีสุ (ปาจิ. ๕๗๖) สตฺตมฺยตฺเถ. ‘‘ปทมโต’’ติอาทีสุ การณตฺเถ ทิสฺสติ. อิธาปิ การณตฺเถเยวาติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติ. ยสฺมา การณา อยฺยสฺส ภิกฺขา ทินฺนา, ตสฺมา คจฺฉถ ภนฺเต ตุมฺเหติ อตฺโถ. ยนฺติ ภิกฺขํ. โวติ ตุมฺเหหิ. อธิปฺปาโยติ ปุริสสฺส อชฺฌาสโย. ‘‘ปริยุฏฺิโต’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ อตฺถปกรณาทิโต ราคปริยุฏฺิโตวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ราคปริยุฏฺิโต’’ติ, ราเคน ปริภวิตฺวา อุฏฺิโตติ อตฺโถ.
๒๘๐. สโภชนนฺติ เอตฺถ สกาโร สหสทฺทการิโย จ อการุการานํ อสรูปตฺตา อการโต อุการสฺส โลโป จ ตีสุ ปเทสุ ปจฺฉิมานํ ทฺวินฺนํ ปทานํ ตุลฺยตฺถนิสฺสิตสมาโส จ ปุพฺพปเทน สห เภทนิสฺสิตพาหิรตฺถสมาโส จ โหติ, อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สห อุโภหิ ชเนหี’’ติ. อถ วา ภฺุชิตพฺพนฺติ โภชนํ, สํ วิชฺชติ โภชนํ อสฺมึ กุเลติ สโภชนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ. เตเนวาติ เตเนว อฺมฺํ ภฺุชิตพฺพตฺตา. อสฺสาติ ‘‘สโภชเน’’ติปทสฺส. ฆเรติ เอตฺถ ปุพฺโพ สยนิสทฺโท โลโปติ อาห ‘‘สยนิฆเร’’ติ. อิมินา ‘‘ทตฺโต’’ติอาทีสุ วิย ปุพฺพปทโลปสมาสํ ทสฺเสติ. ปิฏฺสงฺฆาฏสฺสาติ เอตฺถ ปิฏฺสงฺฆาโฏ นาม น อฺสฺส ยสฺส กสฺสจิ, อถ โข สยนิฆรคพฺภสฺเสวาติ อาห ‘‘ตสฺส สยนิฆรคพฺภสฺสา’’ติ. ยถา วา ตถา วาติ เยน วา เต น วา อากาเรน. กตสฺสาติ ปิฏฺิวํสํ อาโรเปตฺวา วา อนาโรเปตฺวา วา กตสฺสาติ. ตติยํ.
๒๘๔. จตุตฺถปฺจเมสุ ยถา จ สโภชนสิกฺขาปทํ ปมปาราชิกสมุฏฺานํ, เอวเมว ตานิปีติ โยชนาติ. จตุตฺถปฺจมานิ.
๖. จาริตฺตสิกฺขาปทํ
๒๙๔. ฉฏฺเ ¶ กสฺมา เตหิ ‘‘เทถาวุโส ภตฺต’’นฺติ วุตฺตํ, นนุ ภิกฺขูนํ เอวํ วตฺตุํ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘เอตฺถ ตํ กิรา’’ติอาทิ. ตสฺมาติ ยสฺมา อภิหฏํ อโหสิ, ตสฺมา.
๒๙๕. อิทํ ปน วจนํ อาหาติ สมฺพนฺโธ. ปสาทฺถตฺตนฺติ ปสาทสฺส อฺเนากาเรน ภาโว. นนฺติ ขาทนียํ. ‘‘คเหตฺวา อาคมํสู’’ติอิมินา ‘‘อุสฺสาริยิตฺถา’’ติ เอตฺถ อุการสฺส อุคฺคหตฺถตฺจ ¶ สรธาตุสฺส คตฺยตฺถตฺจ อชฺชตนิุํวิภตฺติยา ตฺถตฺตฺจ ทสฺเสติ, อุคฺคเหตฺวา สารึสุ อคมํสูติ อตฺโถ.
๒๙๘. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. ิตสฺส ภิกฺขุโน จิตฺตํ อุปฺปนฺนนฺติ โยชนา. ตโตติ จิตฺตุปฺปนฺนโต. ยนฺติ ภิกฺขุํ. ปกติวจเนนาติ อุจฺจาสทฺทมกตฺวา ปวตฺเตน สภาววจเนน. อนฺโตวิหาเรติ วจนสฺส อติสมฺพาธตฺตา อยุตฺตภาวํ มฺมาโน อาห ‘‘อปิ จ อนฺโตอุปจารสีมายา’’ติ.
๓๐๒. คามสฺส อนฺตเร อาราโม ติฏฺตีติ อนฺตราราโม วิหาโร, ตํ คจฺฉตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺโตคาเม’’ติอาทีติ. ฉฏฺํ.
๗. มหานามสิกฺขาปทํ
๓๐๓. สตฺตเม ‘‘ภควโต’’ติปทํ ‘‘จูฬปิตุปุตฺโต’’ติปเท สมฺพนฺโธ, ‘‘มหลฺลกตโร’’ติปเท อปาทานํ. จูฬปิตุปุตฺโตติ สุทฺโธทโน, สกฺโกทโน, สุกฺโกทโน, โธโตทโน, อมิโตทโนติ ปฺจ ชนา ภาตโร, อมิตา, ปาลิตาติ ทฺเว ภคินิโย. เตสุ ภควา จ นนฺโท จ เชฏฺภาตุภูตสฺส สุทฺโธทนสฺส ปุตฺตา, อานนฺโท กนิฏฺภาตุภูตสฺส อมิโตทนสฺส ปุตฺโต, มหานาโม จ อนุรุทฺโธ จ ตติยสฺส สุกฺโกทนสฺส ปุตฺตา. สกฺโกทนโธโตทนานํ ปุตฺตา อปากฏา. ติสฺสตฺเถโร อมิตาย นาม ภคินิยา ปุตฺโต, ปาลิตาย ปุตฺตธีตรา อปากฏา. ตสฺมา จูฬปิตุโน สุกฺโกทนสฺส ¶ ปุตฺโต จูฬปิตุปุตฺโตติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ทฺวีสุ ผเลสูติ เหฏฺิเมสุ ทฺวีสุ ผเลสุ. อุสฺสนฺนสทฺโท พหุปริยาโยติ อาห ‘‘พหู’’ติ. วชโตติ โคฏฺโต. ตฺหิ คาโว โคจรฏฺานโต ปฏิกฺกมิตฺวา นิวาสตฺถาย วชนฺติ คจฺฉนฺติ อสฺมินฺติ วโชติ วุจฺจติ.
๓๐๖. ตสฺมึ สมเยติ ตสฺมึ ปวารณสมเย. ‘‘เอตฺตเกหี’’ติปทสฺส นามวเสน วา ปริมาณวเสน วา ทุวิธสฺส อตฺถสฺส อธิปฺเปตตฺตา วุตฺตํ ‘‘นามวเสน ปริมาณวเสนา’’ติ. เตสุ นามํ สนฺธาย เอตํ นามํ เอเตสํ เภสชฺชานนฺติ เอตฺตกานีติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ, ปริมาณํ สนฺธาย เอตํ ปริมาณํ เอเตสนฺติ เอตฺตกานีติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ‘‘อฺํ เภสชฺช’’นฺติ เอตฺถ อฺสทฺทสฺส อปาทานํ นามํ วา ปริมาณํ วา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘สพฺพินา ปวาริโต’’ติอาทิ.
๓๑๐. เยติ ¶ ทายกา, ปวาริตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธติ. สตฺตมํ.
๘. อุยฺยุตฺตเสนาสิกฺขาปทํ
๓๑๑. อฏฺเม ‘‘อภิมุข’’นฺติอิมินา อภิสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อุยฺยาโต’’ติปทสฺส อุฏฺหิตฺวา ยาโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นครโต นิคฺคโต’’ติ. ‘‘กตอุยฺโยค’’นฺติ อิมินา อุฏฺหิตฺวา ยฺุชติ คจฺฉตีติ อุยฺยุตฺตาติ ทสฺเสติ. ธาตูน, มเนกตฺถตฺตา วุตฺตํ ‘‘คามโต นิกฺขนฺต’’นฺติ.
๓๑๔. ทฺวาทส ปุริสา อิมสฺส หตฺถิโนติ ทฺวาทสปุริโส, อาวุโธ หตฺเถสุ เอเตสนฺติ อาวุธหตฺถา. นินฺนนฺติ นินฺนฏฺานํ, ปสฺสโต ภิกฺขุโนติ สมฺพนฺโธติ. อฏฺมํ.
๙. เสนาวาสสิกฺขาปทํ
๓๑๙. นวเม ‘‘ติฏฺตุ วา’’ติอาทินา วสนาการํ ทสฺเสติ. วาสทฺโท ‘‘จงฺกมตุ วา’’ติอตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. กิฺจิ อิริยาปถนฺติ จตูสุ ¶ อิริยาปเถสุ กิฺจิ อิริยาปถํ. ยถา รุทฺธมาเน สฺจาโร ฉิชฺชติ, เอวํ รุทฺธา สํวุตา โหตีติ โยชนา. ‘‘รุทฺโธ’’ติ อิมินา ‘‘ปลิพุทฺโธ’’ติ เอตฺถ ปริปุพฺพสฺส พุธิธาตุสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสตีติ. นวมํ.
๑๐. อุยฺโยธิกสิกฺขาปทํ
๓๒๒. ทสเม ยุชฺฌนฺตีติ สํปหรนฺติ. ‘‘พลสฺส อคฺคํ เอตฺถา’’ติอิมินา ภินฺนาธิกรณพาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติ. ‘‘ชานนฺตี’’ติปทํ อตฺถสมฺปุณฺณตฺถาย ปกฺขิตฺตํ. อคฺคนฺติ โกฏฺาสํ. พลํ คณียติ เอตฺถาติ พลคฺคนฺติ วจนตฺโถปิ ยุชฺชติ. เตนาห ‘‘พลคณนฏฺาน’’นฺติ. อิทฺหิ วจนํ อมฺพเสจนครุสินนเยน วุตฺตํ. กถํ? ‘‘พลคณนฏฺาน’’นฺติ วทนฺเตน อฏฺกถาจริเยน ‘‘พลสฺส อคฺคํ ชานนฺติ เอตฺถาติ พลคฺค’’นฺติ วจนตฺถสฺส ปิณฺฑตฺโถ จ าปียติ, ‘‘พลํ คณียติ เอตฺถาติ พลคฺค’’นฺติ วจนตฺโถ จ ทสฺสียติ. วิยูหียเต สมฺปิณฺฑียเต พฺยูโห, เสนาย พฺยูโห เสนาพฺยูโหติ อตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘เสนาย วิยูห’’นฺติอาทินา. อณติ เภรวสทฺทํ กโรตีติ อณีกํ, มุทฺธชณกาโร, หตฺถีเยว อณีกํ ¶ หตฺถาณีกํ. เอเสว นโย เสเสสุปิ. โย หตฺถี ปุพฺเพ วุตฺโต, เตน หตฺถินาติ โยชนาติ. ทสมํ.
อเจลกวคฺโค ปฺจโม.
๖. สุราปานวคฺโค
๑. สุราปานสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๓๒๖. สุราปานวคฺคสฺส ปเม ภทฺทา วติ เอตฺถาติ ภทฺทวติกาติ จ, ภทฺทา วติ ภทฺทวติ, สา เอตฺถ อตฺถีติ ภทฺทวติกาติ จ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โส’’ติอาทิ. โสติ คาโม ลภีติ สมฺพนฺโธ. ปถํ คจฺฉนฺตีติ ปถาวิโนติ กเต อทฺธิกาเยวาติ อาห ‘‘อทฺธิกา’’ติ. อทฺธํ คจฺฉนฺตีติ อทฺธิกา. ‘‘ปถิกา’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. ‘‘เตชสา เตช’’นฺติปทานิ สมฺพนฺธาเปกฺขานิ จ โหนฺติ ¶ , ปทานํ สมานตฺตา สมฺพนฺโธ จ สมาโนติ มฺิตุํ สกฺกุเณยฺยา จ โหนฺติ, ตสฺมา เตสํ สมฺพนฺธฺจ ตสฺส อสมานตฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน เตชสา นาคสฺส เตช’’นฺติ. ‘‘อานุภาเวนา’’ติอิมินา ปน เตชสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. กโปตสฺส ปาโท กโปโต อุปจาเรน, ตสฺส เอโส กาโปโต, วณฺโณ. กาโปโต วิย วณฺโณ อสฺสาติ กาโปติกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กโปตปาทสมวณฺณรตฺโตภาสา’’ติ. ปสนฺนสทฺทสฺส ปสาทสทฺธาทโย นิวตฺเตตุํ ‘‘สุรามณฺฑสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ วุตฺตํ. ปฺจาภิฺสฺส สโตติ ปฺจาภิฺสฺส สมานสฺส สาคตสฺสาติ โยชนา.
๓๒๘. ‘‘มธุกปุปฺผาทีนํ รเสน กโต’’ติอิมินา ปุปฺผานํ รเสน กโต อาสโว ปุปฺผาสโวติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอส นโย ‘‘ผลาสโว’’ติอาทีสุปิ. สุราเมรยานํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สุรา นามา’’ติอาทิ. ปิฏฺกิณฺณปกฺขิตฺตาติ ปิฏฺเน จ กิณฺเณน จ ปกฺขิตฺตา กตา วารุณีติ สมฺพนฺโธ. กิณฺณาติ จ สุราย พีชํ. ตฺหิ กิรนฺติ นานาสมฺภารานิ มิสฺสีภวนฺติ เอตฺถาติ กิณฺณาติ วุจฺจติ. ตสฺสาเยว มณฺเฑติ โยชนา. สุรนามเกน เอเกน วนจรเกน กตาติ สุรา. มทํ ชเนตีติ เมรยํ.
๓๒๙. โลณโสวีรกนฺติ ¶ เอวํนามกํ ปานํ. สุตฺตนฺติปิ เอวเมว. ตสฺมินฺติ สูปสํปาเก. เตลํ ปน ปจนฺตีติ สมฺพนฺโธ. นตฺถิ ติขิณํ มชฺชํ เอตฺถาติ อติขิณมชฺชํ, อติขิณมชฺเช ตสฺมึเยว เตเลติ อตฺโถ. ยํ ปนาติ เตลํ ปน. ติขิณํ มชฺชํ อิมสฺส เตลสฺสาติ ติขิณมชฺชํ. ยตฺถาติ เตเล. อริฏฺโติ เอวํนามกํ เภสชฺชํ. ตนฺติ อริฏฺํ, ‘‘สนฺธายา’’ติปเท อวุตฺตกมฺมํ. เอตนฺติ ‘‘อมชฺชํ อริฏฺ’’นฺติวจนํ, ‘‘วุตฺต’’นฺติปเท วุตฺตกมฺมนฺติ. ปมํ.
๒. องฺคุลิปโตทกสิกฺขาปทํ
๓๓๐. ทุติเย องฺคุลีหิ ปตุชฺชนํ องฺคุลิปโตโท, โสเยว องฺคุลิปโตทโกติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘องฺคุลีหี’’ติอาทิ. อุตฺตนฺโตติ ¶ อวตปนฺโต. อวตปนฺโตติ จ อตฺถโต กิลมนฺโตเยวาติ อาห ‘‘กิลมนฺโต’’ติ. กิลมนฺโต หุตฺวาติ โยชนา. อสฺสาสคหเณน ปสฺสาโสปิ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘อสฺสาสปสฺสาสสฺจาโร’’ติ. ตมฺปีติ ภิกฺขุนิมฺปีติ. ทุติยํ.
๓. หสธมฺมสิกฺขาปทํ
๓๓๕. ตติเย ปกาเรน กรียติ ปียตีติ ปกตํ ปฺตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ ภควตา’’ติอาทิ. ยนฺติ สิกฺขาปทํ.
๓๓๖. หสสงฺขาโต ธมฺโม สภาโว หสธมฺโมติ วุตฺเต อตฺถโต กีฬิกาเยวาติ อาห ‘‘กีฬิกา วุจฺจตี’’ติ.
๓๓๗. โคปฺผกานนฺติ จรณคณฺิกานํ. เต หิ ปาเท ปาทํ ปนกาเล อฺมฺูปริ ปนโต โคปียนฺตีติ โคปฺผา, เต เอว โคปฺผกาติ วุจฺจนฺติ. ปาทสฺส หิ อุปริ ปาทํ ปนกาเล เอกสฺส อุปริ เอโก น เปตพฺโพ. เตนาห ภควา ‘‘ปาเท ปาทํ อจฺจาธายา’’ติ (ที. นิ. ๒.๑๙๖; ม. นิ. ๑.๔๒๓; อ. นิ. ๓.๑๖). โอฏฺโช ทุติโย. โอโรหนฺตสฺส ภิกฺขุโนติ สมฺพนฺโธ.
๓๓๘. ผิยาริตฺตาทีหีติ อาทิสทฺเทน ลงฺการาทโย สงฺคณฺหาติ. เกจิ วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปตนุปฺปตนวาเรสูติ ปตนวาร อุปฺปตนวาเรสุ. ตตฺถาติ ตสฺสํ ขิตฺตกถลายํ. หีติ สจฺจํ ¶ , ยสฺมา วา. เปตฺวา กีฬนฺตสฺสาติ สมฺพนฺโธ. ลิขิตุํ วฏฺฏติ กีฬาธิปฺปายสฺส วิรหิตตฺตาติ อธิปฺปาโย. กีฬาธิปฺปาเยน อตฺถโชตกํ อกฺขรํ ลิขนฺตสฺสาปิ อาปตฺติเยวาติ วทนฺติ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเทติ. ตติยํ.
๔. อนาทริยสิกฺขาปทํ
๓๔๒. จตุตฺเถ ธมฺโม นาม ตนฺติเยวาติ อาห ‘‘ตนฺตี’’ติ. ปเวณีติ ตสฺเสว เววจนํ. ‘‘ตํ วา น สิกฺขิตุกาโม’’ติ เอตฺถ ตํสทฺทสฺส อตฺถมาวิกาตุํ วุตฺตํ ‘‘เยน ปฺตฺเตนา’’ติ. วินเย อปฺตฺตํ ¶ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อปฺตฺเตนา’’ติ อาห ‘‘สุตฺเต วา อภิธมฺเม วา อาคเตนา’’ติ.
๓๔๔. ปเวณิยาติ อุปาลิอาทิกาย อาจริยปรมฺปรสงฺขาตาย ตนฺติยา. กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. มหาปจฺจริยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตํ สพฺพนฺติ กุรุนฺทิวาทมหาปจฺจริวาทสงฺขาตํ สพฺพํ ตํ วจนํ. ปเวณิยา อาคเตติ ปเวณิยา อาคตสงฺขาเต มหาอฏฺกถาวาเทติ. จตุตฺถํ.
๓๔๕. ปฺจเม มนุสฺสวิคฺคเหติ มนุสฺสวิคฺคหปาราชิเกติ. ปฺจมํ.
๖. โชติสิกฺขาปทํ
๓๕๐. ฉฏฺเ ชนปทสฺส นามตฺตา พหุวจนวเสน ‘‘ภคฺเคสู’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตํ. สุสุมารสณฺาโน ปพฺพตสงฺขาโต คิริ เอตฺถาติ สุสุมารคิริ, เอตสฺส วา มาปิตกาเล สุสุมาโร คิรติ สทฺทํ นิคฺคิรติ เอตฺถาติ สุสุมารคิรีติ อตฺถมนเปกฺขิตฺวา วุตฺตํ ‘‘นครสฺส นาม’’นฺติ. ตํ ปนาติ วนํ ปน. ‘‘มิคาน’’นฺติอาทินา มิคานํ อภโย ทียติ เอตฺถาติ มิคทาโยติ อตฺถํ ทสฺเสติ.
๓๕๒. ‘‘โชติเก’’ติปทสฺส โชติสฺส อคฺคิสฺส กรณํ โชติกนฺติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘โชติกรเณ’’ติ.
๓๕๔. ‘‘สมาทหิตุกามตายา’’ติปทํ ¶ ‘‘อรณิสณฺาปนโต’’ติปเท เหตุ. ชาลาติ สิขา. สา หิ ชลติ ทิพฺพตีติ ชาลาติ วุจฺจติ.
ปติลาตํ อุกฺขิปตีติ เอตฺถ ‘‘ปติตาลาต’’นฺติ วตฺตพฺเพ ตการโลปํ กตฺวา สนฺธิวเสน ปติลาตนฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อลาตํ ปติตํ อุกฺขิปตี’’ติ. อลาตนฺติ อุมฺมุกฺกํ. ตฺหิ อาทิตฺตํ หุตฺวา อติอุณฺหตฺตา น ลาตพฺพํ น คณฺหิตพฺพนฺติ อลาตนฺติ วุจฺจติ. อวิชฺฌาตนฺติ ฌายนโต ฑยฺหนโต อวิคตํ อลาตนฺติ สมฺพนฺโธ. ฌายนํ ฑยฺหนํ ฌาตํ, วิคตํ ฌาตํ อิมสฺสาลาตสฺสาติ วิชฺฌาตํ.
๓๕๖. ปทีปาทีนีติ ¶ ปทีปโชติกาทีนิ. ตตฺถาติ ตาสุ ทุฏฺวาฬมิคอมนุสฺสสงฺขาตาสุ อาปทาสุ นิมิตฺตภูตาสุ. นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนนฺติ. ฉฏฺํ.
๗. นหานสิกฺขาปทํ
๓๖๖. สตฺตเม ปารํ คจฺฉนฺโต น เกวลํ สอุทกาย นทิยา เอว นฺหายิตุํ วฏฺฏติ, สุกฺขาย นทิยาปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุกฺขายา’’ติอาทิ. อุกฺกิริตฺวาติ วิยูหิตฺวา. อาวาฏาเยว ขุทฺทกฏฺเน อาวาฏกา, เตสูติ. สตฺตมํ.
๘. ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปทํ
๓๖๘. อฏฺเม อลภีติ ลโภติ วจนตฺเถ อปจฺจยํ กตฺวา ณปจฺจยสฺส สฺวตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ลโภเยว ลาโภ’’ติ. อปจฺจยมกตฺวา ปกติยา ณปจฺจโยปิ ยุตฺโตเยวาติ ทฏฺพฺพํ. สทฺทนฺตโรปิ อตฺถนฺตราภาวา สมาโส โหตีติ อาห ‘‘นวจีวรลาเภนาติ วตฺตพฺเพ’’ติ. อนุนาสิกโลปนฺติ ‘‘นว’’นฺติ เอตฺถ นิคฺคหีตสฺส วินาสํ. นิคฺคหีตฺหิ นาสํ อนุคตตฺตา ‘‘อนุนาสิก’’นฺติ วุจฺจติ, ตสฺส อทสฺสน, มกตฺวาติ อตฺโถ. มชฺเฌ ิตปททฺวเยติ ‘‘นว’’นฺติ จ ‘‘จีวรลาเภนา’’ติ จ ทฺวินฺนํ ปทานมนฺตเร ‘‘ิเต ปนา’’ติ จ ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ จ ปททฺวเย. นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํ. นิปาโตติ นิปาตมตฺตํ. อลภีติ ลโภติ วจนตฺถสฺส อภิเธยฺยตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ภิกฺขุนา’’ติอาทิ. ปทภาชเน ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยนฺติ ยํ จีวรํ. ‘‘จีวร’’นฺติ เอตฺถ จีวรสรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ นิวาเสตุํ วา’’ติอาทิ. จมฺมการนีลนฺติ จมฺมการานํ ติผเล ปกฺขิตฺตสฺส อยคูถสฺส นีลํ. มหาปจฺจริยํ ¶ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ทุพฺพณฺโณ กรียติ อเนนาติ ทุพฺพณฺณกรณํ, กปฺปพินฺทุนฺติ อาห ‘‘กปฺปพินฺทุํ สนฺธายา’’ติ. อาทิยนฺเตน ภิกฺขุนา อาทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. โกเณสูติ อนฺเตสุ. วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ. อกฺขิมณฺฑลมตฺตํ วาติ อกฺขิมณฺฑลสฺส ปมาณํ วา กปฺปพินฺทูติ สมฺพนฺโธ. ปฏฺเฏ วาติ อนุวาตปฏฺเฏ ¶ วา. คณฺิยํ วาติ คณฺิกปฏฺเฏ วา. ปาฬิกปฺโปติ ทฺเว วา ติสฺโส วา ตโต อธิกา วา พินฺทุอาวลี กตฺวา กโต กปฺโป. กณฺณิกกปฺโปติ กณฺณิกํ วิย พินฺทุโคจฺฉกํ กตฺวา กโต กปฺโป. อาทิสทฺเทน อคฺฆิยกปฺปาทโย สงฺคณฺหาติ. สพฺพตฺถาติ สพฺพาสุ อฏฺกถาสุ. เอโกปิ พินฺทุ วฏฺโฏเยว วฏฺฏตีติ อาห ‘‘เอกํ วฏฺฏพินฺทุ’’นฺติ.
๓๗๑. อคฺคฬาทีนีติ อาทิสทฺเทน อนุวาตปริภณฺเฑ สงฺคณฺหาตีติ. อฏฺมํ.
๙. วิกปฺปนสิกฺขาปทํ
๓๗๔. นวเม ตสฺสาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสโย จีวรสามิโกเยวาติ อาห ‘‘จีวรสามิกสฺสา’’ติ. ทุติยสฺส ตสทฺทสฺส วิสโย วินยธโรเยวาติ อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิ. ‘‘อวิสฺสาสนฺโต’’ติปทสฺส กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อวิสฺสาเสนา’’ติ. เตนาติ วินยธเรนาติ. นวมํ.
๑๐. จีวราปนิธานสิกฺขาปทํ
๓๗๗. ทสเม ‘‘อปเนตฺวา’’ติอิมินา อปอิตฺยูปสคฺคสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. นิเธนฺตีติ นิคูหิตฺวา เปนฺติ. หสาธิปฺปาโยติ หสํ, หสนตฺถาย วา อธิปฺปาโย. ปริกฺขารสฺส สรูปํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปตฺตตฺถวิกาทิ’’นฺติ. ปตฺตสฺส ปาฬิยมาคตตฺตา ปตฺตสฺส ถวิกาติ อตฺโถเยว คเหตพฺโพ, น ปตฺโต จ ถวิกา จาติ. ‘‘สมเณน นามา’’ติปทํ ‘‘ภวิตุ’’นฺติปเท ภาวกตฺตาติ. ทสมํ.
สุราปานวคฺโค ฉฏฺโ.
๗. สปฺปาณกวคฺโค
๑. สฺจิจฺจปาณสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๓๘๒. สปฺปาณกวคฺคสฺส ¶ ปเม อุสุํ อสติ ขิปติ อเนนาติ อิสฺสาโสติ กเต ธนุเยว มุขฺยโต อิสฺสาโส นาม, ธนุคฺคหา- จริโย ¶ ปน อุปจาเรน. อุสุํ อสติ ขิปตีติ อิสฺสาโสติ กเต ธนุคฺคหาจริโย อิสฺสาโส นาม, อิธ ปน อุปจารตฺโถ วา กตฺตุตฺโถ วา คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ธนุคฺคหาจริโย โหตี’’ติ. ปพฺพชิตกาเล อิสฺสาสสฺส อยุตฺตตฺตา วุตฺตํ ‘‘คิหิกาเล’’ติ. โวโรปิตาติ เอตฺถ วิ อว ปุพฺพสฺส รุหธาตุสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘วิโยชิตา’’ติ.
ยสฺมา คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ ‘‘ชีวิตา โวโรปิตา’’ติวจนํ. กสฺมา โวหารมตฺตเมว โหติ, นนุ ยโต กุโตจิ ยสฺมึ กิสฺมึจิ วิโยชิเต ทฺเว วตฺถูนิ วิย วิสุํ ติฏฺนฺติ ปาณโต ชีวิเต วิโยชิเต ปาณชีวิตาปีติ อาห ‘‘น เหตฺถา’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ. เอตฺถาติ ‘‘ชีวิตา โวโรปิตา’’ติวจเน ทสฺเสตุนฺติ สมฺพนฺโธ. กิฺจิ ชีวิตํ นามาติ โยชนา. อยํ ปเนตฺถ อตฺถสมฺพนฺโธ – สีสาลงฺกาเร สีสโต วิโยชิเต สีสํ อลงฺการโต วิสุํ ติฏฺติ ยถา, เอวํ ชีวิเต ปาณโต วิโยชิเต ชีวิตํ ปาณโต วิสุํ น ติฏฺติ นามาติ. อฺทตฺถูติ เอกํเสน. ‘‘ปาณ’’นฺติ สามฺโต วุตฺโตปิ มนุสฺสปาณสฺส ปาราชิกฏฺาเน คหิตตฺตา อิธ ปาริเสสาเยน ติรจฺฉานปาโณว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ติรจฺฉานคโตเยว ปาโณ’’ติ. ตนฺติ ปาณํ. มหนฺเต ปน ปาเณติ สมฺพนฺโธ.
๓๘๕. โสเธนฺโต อปเนตีติ โยชนา. มงฺคุโลติ มนุสฺสรตฺตโป เอโก กิมิวิเสโส. โส หิ รตฺตปิวนตฺถาย มงฺคติ อิโต จิโต จ อิมํ จิมฺจ านํ คจฺฉตีติ ‘‘มงฺคุโล’’ติ วุจฺจติ. ปทกฺขรานฺหิ อวิปริตตฺถํ, โสตูนฺจ สชฺฌาโยปเทสลภนตฺถํ กตฺถจิ าเน วจนตฺโถ วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺส พีชเมว ขุทฺทกฏฺเน มงฺคุลพีชกํ, ตสฺมึ. ตนฺติ มงฺคุลพีชกํ. ภินฺทนฺโต หุตฺวาติ โยชนาติ. ปมํ.
๒. สปฺปาณกสิกฺขาปทํ
๓๘๗. ทุติเย ¶ สห ปาเณหีติ สปฺปาณกํ อุทกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เย ปาณกา’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ. ปตฺตปูรมฺปิ อุทกนฺติ สมฺพนฺโธ ¶ . ตาทิเสนาติ สปฺปาณเกน. โธวโตปิ ปาจิตฺติยนฺติ โยชนา. อุทกโสณฺฑินฺติ สิลามยํ อุทกโสณฺฑึ. โปกฺขรณินฺติ สิลามยํ โปกฺขรณึ. อุฏฺาปยโตปิ ปาจิตฺติยนฺติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ โสณฺฑิโปกฺขรณีหิ. อุทกสฺสาติ อุทเกน, ปูเร ฆเฏ อาสิฺจิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ อุทเก. อุทเกติ อุทกสณฺานกปเทเส อาสิฺจิตอุทเก. ปติสฺสตีติ โสณฺฑิโปกฺขรณีหิ คหิตอุทกํ ปติสฺสตีติ. ทุติยํ.
๓. อุกฺโกฏนสิกฺขาปทํ
๓๙๒. ตติเย ‘‘อุจฺจาเลนฺตี’’ติอิมินา อุกฺโกเฏนฺตีติ เอตฺถ อุปุพฺพสฺส กุฏธาตุสฺส อุจฺจาลนตฺถํ ทสฺเสติ ธาตูน, มเนกตฺถตฺตา. ยํ ยํ ปติฏฺิตํ ยถาปติฏฺิตํ, ตสฺส ภาโว ยถาปติฏฺิตภาโว, เตน.
๓๙๓. โย ธมฺโมติ โย สมถธมฺโม. ธมฺเมนาติ เอตฺถ เอนสทฺเทน ‘‘ยถาธมฺม’’นฺติ เอตฺถ อํอิติการิยสฺส การึ ทสฺเสติ. อิมินา ‘‘ยถาธมฺม’’นฺติ ปทสฺส ‘‘นิหตาธิกรณ’’นฺติ เอตฺถ นิหตสทฺเทน สมฺพนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘สตฺถารา’’ติปทํ ‘‘วุตฺตํ’’ อิติปเท กตฺตา. นตฺถิ หตํ หนนํ อิมสฺสาติ นิหตนฺติ วุตฺเต อตฺถโต วูปสมนเมวาติ อาห ‘‘วูปสมิต’’นฺติ.
๓๙๕. ยํ วา ตํ วา กมฺมํ ธมฺมกมฺมํ นาม น โหติ, อถ โข อธิกรณวูปสมกมฺมเมว ธมฺมกมฺมํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน กมฺเมนา’’ติอาทิ. อยมฺปีติ อยมฺปิ ภิกฺขุ. เสสปทานิปีติ ‘‘ธมฺมกมฺเม เวมติโก’’ติอาทีนิ เสสปทานิปิ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. วิตฺถาโร ปน วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ. ตตฺเถวาติ ปริวาเร เอว. อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท, วิภงฺเค วาติ. ตติยํ.
๔. ทุฏฺุลฺลสิกฺขาปทํ
๓๙๙. จตุตฺเถ อตฺถุทฺธารวเสน ทสฺสิตานิ ทุฏฺุลฺลสทฺทตฺถภาเวน สทิสตฺตาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ธุร’’นฺติ ¶ เอตฺถ ลกฺขณวนฺตตฺตา ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ธุเร’’ติ. ธุเร นิกฺขิตฺตมตฺเต สตีติ โยชนา.
เอวํ ¶ ธุรํ นิกฺขิปิตฺวาติ ‘‘อฺสฺส นาโรเจสฺสามี’’ติ เอวํ ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา. อฺสฺสาติ วตฺถุ, ปุคฺคลโต อฺสฺส ทุติยสฺส. โสปีติ ทุติโยปิ. อฺสฺสาติ ตติยสฺส. ยาว โกฏิ น ฉิชฺชติ, ตาว อาปชฺชติเยวาติ โยชนา. ตสฺเสวาติ อาปตฺตึ อาปนฺนปุคฺคลสฺส. วตฺถุปุคฺคโลเยวาติ อาปตฺตึ อาปนฺนปุคฺคโลเยว. อยนฺติ ปมภิกฺขุ. อฺสฺสาติ ทุติยสฺส. โสติ ทุติโย อาโรเจตีติ สมฺพนฺโธ. เยนาติ ปมภิกฺขุนา. อสฺสาติ ทุติยสฺส. ตสฺเสวาติ ปมภิกฺขุสฺเสว. วตฺถุปุคฺคลํ อุปนิธาย ‘‘ตติเยน ปุคฺคเลน ทุติยสฺสา’’ติ วุตฺตํ.
๔๐๐. ปฺจาปตฺติกฺขนฺเธติ ถุลฺลจฺจยาทิเก ปฺจ อาปตฺติกฺขนฺเธ. อชฺฌาจาโร นามาติ อธิภวิตฺวา วีติกฺกมิตฺวา อาจริตพฺพตฺตา อชฺฌาจาโร นามาติ. จตุตฺถํ.
๕. อูนวีสติวสฺสสิกฺขาปทํ
๔๐๒. ปฺจเม องฺคุลิโยติ กรสาขาโย. ตา หิ องฺคนฺติ หตฺถโต ปฺจธา ภิชฺชิตฺวา อุคฺคจฺฉนฺตีติ องฺคุลิโยติ วุจฺจนฺติ. ลิขนฺตสฺส อุปาลิสฺสาติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ พหุจินฺเตตพฺพการเณน. อสฺสาติ อุปาลิสฺส. อุโรติ หทยํ. ตฺหิ อุสติ จิตฺตตาโป ทหติ เอตฺถาติ อุโรติ วุจฺจติ. รูปสุตฺตนฺติ เหรฺิกานํ รูปสุตฺตํ, ยถา หตฺถาจริยานํ หตฺถิสุตฺตนฺติ. อกฺขีนีติ จกฺขูนิ. ตานิ หิ อกฺขนฺติ วิสเยสุ พฺยาปีภวนฺติ, รูปํ วา ปสฺสติ อิเมหีติ อกฺขีนีติ วุจฺจนฺติ. มกเสน สูจิมุขานํ คหิตตฺตา ฑํเสน ปิงฺคลมกฺขิกาโยว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ฑํสาติ ปิงฺคลมกฺขิกาโย’’ติ. ปิงฺคลมกฺขิกาโย หิ ฑํสนฏฺเน ขาทนฏฺเน ฑํสาติ วุจฺจนฺติ. ทุกฺกโร ขโม เอตาสนฺติ ทุกฺขาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุกฺขมาน’’นฺติ. เวทนานนฺติ สมฺพนฺโธ. อสาตสฺส การณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อมธุราน’’นฺติ. อิมินา อมธุรตฺตา น สาทิตพฺพาติ อสาตาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ปาณสทฺทชีวิตสทฺทานํ ปริยายภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ชีวิตหราน’’นฺติ. ปาณํ หรนฺติ อปเนนฺตีติ ปาณหรา, ตาสํ เวทนานนฺติ สมฺพนฺโธ.
๔๐๔. วิชายนกาลโต ¶ ปฏฺาย ปริปุณฺณวีสติวสฺโส น คเหตพฺโพ, คพฺภคหณกาลโต ¶ ปน ปฏฺายาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิสนฺธิคฺคหณโต ปฏฺายา’’ติ. คพฺเภ สยิตกาเลน สทฺธึ วีสติมํ วสฺสํ ปริปุณฺณมสฺสาติ คพฺภวีโส ปุคฺคโล. หีติ สจฺจํ. ยถาหาติ เยนากาเรน สงฺขฺยํ คจฺฉติ, เตนากาเรน ภควา อาหาติ โยชนา. อถ วา ยถา กึ วจนํ ภควา อาหาติ โยชนา.
คพฺภวีโส หุตฺวา อุปสมฺปนฺโนติ สมฺพนฺโธ. อมฺหีติ อสฺมิ. นุสทฺโท ปริวิตกฺกตฺเถ นิปาโต. ยนฺติ ยาทิสํ ปมํ จิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อิมินา ปฏิสนฺธิจิตฺตํ ทสฺเสติ. ‘‘ปมํ วิฺาณ’’นฺติ ตสฺเสว เววจนํ. ตนฺติ ปมํ จิตฺตํ ปมํ วิฺาณํ. อสฺสาติ สตฺตสฺส. สาว ชาตีติ สา เอว ปฏิสนฺธิ, คพฺโภ นาม โหตีติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถาติ ปาฬิยํ, วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. โยติ ปุคฺคโล. มหาปวารณายาติ อสฺสยุชปุณฺณมิยํ. สา หิ ปูชิตปวารณตฺตา มหาปวารณาติ วุจฺจติ. ตโตติ ปวารณาย ชาตกาลโต. ตนฺติ มหาปวารณํ. ปาฏิปเท จาติ เอตฺถ จสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ, ปวารณทิวสปาฏิปททิวเสสุ อฺตรสฺมึ ทิวเส อุปสมฺปาเทตพฺโพติ อตฺโถ. หายนวฑฺฒนนฺติ กุจฺฉิมฺหิ วสิตมาเสสุ อธิเกสุ หายนฺจ อูเนสุ วฑฺฒุนฺจ เวทิตพฺพํ.
โปราณกตฺเถรา ปน อุปสมฺปาเทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอกูนวีสติวสฺสนฺติ อนนฺตเร วุตฺตํ เอกูนวีสติวสฺสํ. นิกฺขมนีโยติ สาวณมาโส. โส หิ อนฺโตวีถิโต พาหิรวีถึ นิกฺขมติ สูริโย อสฺมินฺติ ‘‘นิกฺขมนีโย’’ติ วุจฺจติ. ปาฏิปททิวเสติ ปจฺฉิมิกาย วสฺสูปคมนทิวเส. ตํ อุปสมฺปาทนํ. กสฺมาติ ปุจฺฉา. เอตฺถ ตฺวา ปริหาโร วุจฺจเต มยาติ โยชนา. วีสติยา วสฺเสสูติ อุปสมฺปนฺนปุคฺคลสฺส วีสติยา วสฺเสสุ. ตึสรตฺติทิวสฺส เอกมาสตฺตา ‘‘จตฺตาโร ¶ มาสา ปริหายนฺตี’’ติ วุตฺตํ. อุกฺกฑฺฒนฺตีติ เอกสฺส อธิกมาสสฺส นาสนตฺถาย วสฺสํ อุปริ กฑฺฒนฺติ. ตโตติ ฉมาสโต อปเนตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ ‘‘เอกูนวีสติวสฺส’’นฺติอาทิวจเน. ปน-สทฺโท หิสทฺทตฺโถ, สจฺจนฺติ อตฺโถ. โยติ ปุคฺคโล. ตสฺมาติ ยสฺมา คพฺภมาสานมฺปิ คณนูปคตฺตา คเหตฺวา อุปสมฺปาเทนฺติ, ตสฺมา ฉ มาเส วสิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อฏฺ มาเส วสิตฺวา ชาโตปิ น ชีวตีติ สุตฺตนฺตอฏฺกถาสุ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๒๔-๒๕; ม. นิ. อฏฺ. ๓.๒๐๕) วุตฺตํ.
๔๐๖. ทสวสฺสจฺจเยนาติ อุปสมฺปทโต ทสวสฺสาติกฺกเมน. อุปสมฺปาเทตีติ อุปชฺฌาโย วา ¶ กมฺมวาจาจริโย วา หุตฺวา อุปสมฺปาเทติ. ตนฺติ อุปชฺฌาจริยภูตํ อนุปสมฺปนฺนปุคฺคลํ. กมฺมวาจาจริโย หุตฺวา อุปสมฺปาเทนฺโต ตํ มฺุจิตฺวา สเจ อฺโปิ กมฺมวาจาจริโย อตฺถิ, สูปสมฺปนฺโน. โสว สเจ กมฺมวาจํ สาเวติ, นุปสมฺปนฺโน. ตฺวา ปน ปุน อนุปสมฺปาเทนฺเต สคฺคนฺตราโยปิ มคฺคนฺตราโยปิ โหติเยวาติ ทฏฺพฺพนฺติ. ปฺจมํ.
๖. เถยฺยสตฺถสิกฺขาปทํ
๔๐๗. ฉฏฺเ ‘‘ปฏิยาโลก’’นฺติ เอตฺถ อาโลกสทฺเทน สูริโย วุตฺโต อุปจาเรน. สูริโย หิ ปุรตฺถิมทิสโต อุคฺคนฺตฺวา ปจฺฉิมทิสํ คโต, ตสฺมา สูริยสงฺขาตสฺส อาโลกสฺส ปฏิมุขํ ‘‘ปฏิยาโลก’’นฺติ วุตฺเต ปจฺฉิมทิสาเยว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ปจฺฉิมํ ทิสนฺติ อตฺโถ’’ติ. กมฺมิกาติ กมฺเม ยุตฺตา ปยุตฺตา.
๔๐๙. ราชานนฺติ เอตฺถ รฺโ สนฺตกํ ‘‘ราชา’’ติ วุจฺจติ อุปจาเรน, อถ วา รฺโ เอโส ‘‘ราชา’’ติ กตฺวา รฺโ สนฺตกํ ‘‘ราชา’’ติ วุจฺจติ. เถยฺยนฺติ เถเนตฺวา ‘‘สกฺกจฺจ’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. ๖๐๖) วิย นิคฺคหีตาคโม โหติ. ราชานํ, รฺโ สนฺตกํ วา เถยฺยํ เถเนตฺวา ¶ คจฺฉนฺตีติ อตฺโถ. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ราชานํ วา เถเนตฺวา’’ติอาทิ.
๔๑๑. จตูสุ วิสงฺเกเตสุ ทฺวีหิ อนาปตฺติ, ทฺวีหิ อาปตฺติเยวาติ. ฉฏฺํ.
๗. สํวิธานสิกฺขาปทํ
๔๑๒. สตฺตเม ‘‘ปธูเปนฺโต’’ติ เอตฺถ ปปุพฺพ ธูปธาตุ ปริภาสนตฺเถ วตฺตตีติ อาห ‘‘ปริภาสนฺโต’’ติ. ตฺวํ สมโณปิ มาตุคาเมน สทฺธึ คจฺฉสิ, ตุยฺเหเวโส โทโส, เนตสฺส ปุริสสฺสาติ อตฺตานํเยว ปริภาสนฺโตติ อตฺโถ. ‘‘นิกฺขาเมสี’’ติอิมินา ‘‘นิปฺปาเตสี’’ติเอตฺถ นิปุพฺพ ปตธาตุ คตฺยตฺโถติ ทสฺเสตีติ. สตฺตมํ.
๘. อริฏฺสิกฺขาปทํ
๔๑๗. อฏฺเม คนฺเธติ คิชฺเฌ. เต หิ คิธนฺติ กุณปํ อภิกงฺขนฺตีติ ‘‘คนฺธา’’ติ วุจฺจนฺติ ¶ . คทฺเธติปิ ปาโ, โสปิ ยุชฺชติ ยถา ‘‘ยุคนนฺโธ, ยุคนทฺโธ’’ติ จ ‘‘ปฏิพนฺโธ ปฏิพทฺโธ’’ติ จ. พาธยึสูติ หนึสุ. อสฺสาติ อริฏฺสฺส.
ตทฺธิเตน วุตฺตสฺส อตฺถสฺส ทสฺเสตุมาห ‘‘เต’’ติอาทิ. เตติ อนฺตรายิกา. ตตฺถาติ ปฺจวิเธสุ อนฺตรายิเกสุ. ‘‘ตถา’’ติปเทน ‘‘กมฺมนฺตรายิกํ นามา’’ติ ปทํ อติทิสติ. ตํ ปนาติ ภิกฺขุนิทูสกกมฺมํ ปน. โมกฺขสฺเสวาติ มคฺคนิพฺพานสฺเสว. มคฺโค หิ กิเลเสหิ มุจฺจตีติ อตฺเถน โมกฺโข นาม. ฌานมฺเปตฺถ สงฺคหิตํ นีวรเณหิ วิมุจฺจนตฺตา. นิพฺพานํ วิมุจฺจีติ อตฺเถน โมกฺโข นาม. ผลมฺเปตฺถ สงฺคหิตํ วิมุจฺจิตตฺตา. นิยตมิจฺฉาทิฏฺิธมฺมาติ นิยตภาวํ ปตฺตา, นิยตวเสน วา ปวตฺตา มิจฺฉาทิฏฺิสงฺขาตา ธมฺมา. เต ปน นตฺถิกอเหตุก อกิริยวเสน ติวิธา. ปณฺฑกาทิคหณสฺส นิทสฺสนมตฺตตฺตา ‘ปฏิสนฺธิธมฺมา’’ติปเทน อเหตุกทฺวิเหตุกปฏิสนฺธิธมฺมา คเหตพฺพา สพฺเพสมฺปิ วิปากนฺตรายิกภาวโต. เตปิ โมกฺขสฺเสว อนฺตรายํ กโรนฺติ, น สคฺคสฺส. เต ปนาติ อริยูปวาทา ปน. ตาวเทว อุปวาทนฺตรายิกา ¶ นามาติ โยชนา. ตาปีติ สฺจิจฺจ อาปนฺนา อาปตฺติโยปิ. ปาราชิกาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุภาวํ วา ปฏิชานาตี’’ติ. สงฺฆาทิเสสาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘น วุฏฺาติ วา’’ติ. ลหุกาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘น เทเสติ วา’’ติ.
ตตฺราติ ปฺจวิเธสุ อนฺตรายิเกสุ. อยํ ภิกฺขูติ อริฏฺโ คนฺธพาธิปุพฺโพ ภิกฺขุ. เสสนฺตรายิเกติ อาณาวีติกฺกมนฺตรายิกโต เสเส จตุพฺพิเธ อนฺตรายิเก. อิเม อาคาริกาติ อคาเร วสนสีลา อิเม มนุสฺสา. ภิกฺขูปิ ปสฺสนฺติ ผุสนฺติ ปริภฺุชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. กสฺมา น วฏฺฏนฺติ, วฏฺฏนฺติเยวาติ อธิปฺปาโย. รเสน รสํ สํสนฺทิตฺวาติ อุปาทิณฺณกรเสน อนุปาทิณฺณกรสํ, อนุปาทิณฺณกรเสน วา อุปาทิณฺณกรสํ สมาเนตฺวา. โยนิโส ปจฺจเวกฺขณสฺส อภาวโต สํวิชฺชติ ฉนฺทราโค เอตฺถาติ สจฺฉนฺทราโค, โสเยว ปริโภโค สจฺฉนฺทราคปริโภโค, ตํ. เอกํ กตฺวาติ สมานํ กตฺวา. ฆเฏนฺโต วิย ปาปกํ ทิฏฺิคตํ อุปฺปาเทตฺวาติ โยชนา. กึสทฺโท ครหตฺโถ, กสฺมา ภควตา ปมปาราชิกํ ปฺตฺตํ, น ปฺาเปตพฺพนฺติ อตฺโถ. มหาสมุทฺทํ พนฺธนฺโต ยถา อกตฺตพฺพํ กโรติ, ตถา ปมปาราชิกํ ปฺเปนฺโต ภควา อปฺตฺตํ ปฺเปตีติ อธิปฺปาโย. เอตฺถาติ ปมปาราชิเก. อาสนฺติ ภพฺพาสํ. อาณาจกฺเกติ อาณาสงฺขาเต จกฺเก.
อฏฺิเยว อฏฺิกํ กุจฺฉิตตฺเถน, กุจฺฉิตตฺเถ หิ โก. อฏฺิกเมว ขโล นีจฏฺเน ลามกฏฺเนาติ อฏฺิกงฺขโล นิคฺคหีตาคมํ กตฺวา. เตน อุปมา สทิสาติ อฏฺิกงฺขลูปมา. ‘‘อฏฺี’’ติ ¶ จ ‘‘กงฺขล’’นฺติ จ ปทํ คเหตฺวา วณฺเณนฺติ อาจริยา (สารตฺถ. ฏี. ปาจิตฺติย ๓.๔๑๗; วิ. วิ. ฏี. ปาจิตฺติย ๒.๔๑๗; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๔๒; ม. นิ. ฏี. ๓.๔๒). องฺคารกาสูปมาติ องฺคารราสิสทิสา, องฺคาเรหิ วา ปริปุณฺณา อาวาฏสทิสา. อสิสูนูปมาติ เอตฺถ อสีติ ขคฺโค. โส หิ อสเต ขิปเต อเนนาติ ‘‘อสี’’ติ วุจฺจติ. สูนาติ อธิโกฏฺฏนํ. ตฺหิ สุนติ สฺจุณฺณภาวํ คจฺฉติ เอตฺถาติ ‘‘สูนา’’ติ วุจฺจติ. อสินา สูนาติ อสิสูนา, ตาย อุปมา สทิสาติ อสิสูนูปมา. สตฺติสูลูปมาติ สตฺติยา จ สูเลน ¶ จ สทิสา. เอตฺถาติ อิมิสฺสํ อฏฺกถายํ. มชฺฌิมฏฺกถายํ อลคทฺทูปมสุตฺเต (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๒๓๔ อาทโย) คเหตพฺโพ. เอวํสทฺทโขสทฺทานมนฺตเร วิยสทฺทสฺส พฺยาเทสภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ วิย โข’’ติ. อฏฺมํ.
๙. อุกฺขิตฺตสมฺโภคสิกฺขาปทํ
๔๒๔. นวเม อนุธมฺมสฺส สรูปํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนุโลมวตฺตํ ทิสฺวา กตา โอสารณา’’ติ. อิมินา อนุโลมวตฺตํ ทิสฺวา กโต โอสารณสงฺขาโต ธมฺโม อนุธมฺโมติ ทสฺเสติ. โอสารณาติ ปเวสนา. เตเนวาติ อุกฺขิตฺตกสฺส อกฏานุธมฺมตฺตา เอว. อสฺสาติ ‘‘อกฏานุธมฺเมนา’’ติ ปทสฺส.
ททโต วา คณฺหโต วาติ วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถติ. นวมํ.
๑๐. กณฺฏกสิกฺขาปทํ
๔๒๘. ทสเม อริฏฺสฺส อุปฺปนฺนํ วิย เอตสฺสาปิ อุปฺปนฺนนฺติ โยชนา. อุมฺมชฺชนฺตสฺสาติ มนสิกโรนฺตสฺส. สํวาสสฺส นาสนา สํวาสนาสนา. ลิงฺคสฺส นาสนา ลิงฺคนาสนา. ทณฺฑกมฺเมน นาสนา ทณฺฑกมฺมนาสนา. ตตฺถาติ ติวิธาสุ นาสนาสุ. ทูสโก…เป… นาเสถาติ เอตฺถ อยํ นาสนา ลิงฺคนาสนา นามาติ โยชนา. อยนฺติ ทณฺฑกมฺมนาสนา. อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท, ‘‘นาเสตู’’ติ ปเท วา. ตตฺถาติ ปุริมวจนาเปกฺขํ, ‘‘เอวฺจ ปน ภิกฺขเว’’ติ อาทิวจเนติ อตฺโถ. ปิเรติ อามนฺตนปทํ ปรสทฺเทน สมานตฺถนฺติ อาห ‘‘ปรา’’ติ. ‘‘อมฺหากํ อนชฺฌตฺติกภูต’’อิติ วา ‘‘อมฺหากํ ปจฺจนีกภูต’’ อิติ วา อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘อมามก’’อิติปเทน ‘‘ปร’’อิติปทสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. อมฺเห นมมายก, อมฺเหหิ วา นมมายิตพฺพ อิติ อตฺโถ. ‘‘อมฺหามก’’อิติปิ หการยุตฺโต ปาโ. อมฺเหหิ อามกอิติ ¶ อตฺโถ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. เตติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ, ตนฺติ ¶ อตฺโถ. ตว รูปสทฺเท วาติ สมฺพนฺโธ. น ปสฺสามาติ น ปสฺสาม, น สุณาม.
๔๒๙. เตนาติ สามเณเรน. ‘‘การาเปยฺยา’’ติ ปเท การิตกมฺมนฺติ. ทสมํ.
สปฺปาณกวคฺโค สตฺตโม.
๘. สหธมฺมิกวคฺโค
๑. สหธมฺมิกสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๔๓๔. สหธมฺมิกวคฺคสฺส ปเม ยนฺติ ยํ ปฺตฺตํ. ‘‘สิกฺขมาเนนา’’ติ เอตฺถ มานปจฺจยสฺส อนาคตตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สิกฺขิตุกาเมนา’’ติ. ‘‘สิกฺขมาเนนา’’ติปทํ ‘‘ภิกฺขุนา’’ติปเท เอว น เกวลํ การกวิเสสนํ โหติ, อถ โข ‘‘อฺาตพฺพ’’นฺติอาทิปเทสุปิ กิริยาวิเสสนํ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘หุตฺวา’’ติ. ปทตฺถโตติ ปทโต จ อตฺถโต จ, ปทานํ อตฺถโต วาติ. ปมํ.
๒. วิเลขนสิกฺขาปทํ
๔๓๘. ทุติเย วินเย ปฏิสํยุตฺตา กถา วินยกถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยกถา นามา’’ติอาทิ. ตนฺติ วินยกถํ. ปทภาชเนน วณฺณนา วินยสฺส วณฺโณ นามาติ โยชนา. ตนฺติ วินยสฺส วณฺณํ. ปริยาปุณนํ ปริยตฺติ, วินยสฺส ปริยตฺติ วินยปริยตฺติ, วินยปริยตฺติสงฺขาตํ มูลมสฺส วณฺณสฺสาติ วินยปริยตฺติมูลโก, ตํ. วินยธโร ลภตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ วิตฺถาโร. เต สพฺเพ ภควา ภาสตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ.
อสฺสาติ วินยธรสฺส. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. อลชฺชิตาติอาทีสุ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. อลชฺชิตายาติ หิ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ ‘‘กถํ อลชฺชิตายา’’ติอาทิ. จาติ สจฺจํ ¶ . ‘‘สฺจิจฺจา’’ติ ปทํ ตีสุ วากฺเยสุ ¶ โยเชตพฺพํ. สฺจิจฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, สฺจิจฺจ อาปตฺตึ ปริคูหติ, สฺจิจฺจ อคติคมนฺจ คจฺฉตีติ อตฺโถ. มนฺโทติ พาโล. โมมูโหติ อติสมฺมูฬฺโห. วิราเธตีติ วิรชฺฌาเปติ. กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเนติ ‘‘กปฺปติ นุ โข, โน’’ติ วินยกุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน. อยํ ปนาติ อยํ ปุคฺคโล ปน วีติกฺกมติเยวาติ สมฺพนฺโธ. อจฺฉมํเสน สูกรมํสสฺส วณฺณสณฺาเนน สทิสตฺตา, ทีปิมํเสน จ มิคมํสสฺส สทิสตฺตา วุตฺตํ ‘‘อจฺฉมํสํ สูกรมํส’’นฺติอาทิ.
อาปตฺตึจ สติสมฺโมสายาติ เอตฺถ จสทฺโท อวุตฺตวากฺยสมฺปิณฺฑนตฺโถ, กตฺตพฺพฺจ น หิ กโรตีติ อตฺโถ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ.
เอวํ อวินยธรสฺส โทสํ ทสฺเสตฺวา วินยธรสฺส คุณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยธโร ปนา’’ติอาทิ. โสติ วินยธโร. หีติ วิตฺถาโร. ปรูปวาทนฺติ ปเรสํ อุปวาทํ. สุทฺธนฺเตติ สุทฺธสฺส โกฏฺาเส. ตโตติ ปติฏฺานโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ วินยธรสฺส. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. อสฺสาติ วินยธรสฺส. กุกฺกุจฺจปกตานนฺติ กุกฺกุจฺเจน อภิภูตานํ. โสติ วินยธโร. เตหีติ กุกฺกุจฺจปกเตหิ. สงฺฆมชฺเฌ กเถนฺตสฺส อวินยธรสฺสาติ โยชนา. ตนฺติ ภยํ สารชฺชํ.
ปฏิปกฺขํ, ปฏิวิรุทฺธํ วา อตฺถยนฺติ อิจฺฉนฺตีติ ปจฺจตฺถีกา, ณฺยสทฺโท พหุลํ กตฺตาภิธายโก, อตฺตโน ปจฺจตฺถิกา อตฺตปจฺจตฺถิกา. ตตฺถาติ ทุวิเธสุ ปจฺจตฺถิเกสุ. อิเมติ เมตฺติยภุมฺมชกวฑฺฒลิจฺฉวิโน. อฺเปิ เย วา ปน ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. อริฏฺภิกฺขุ จ กณฺฏกสามเณโร จ เวสาลิกวชฺชิปุตฺตกา จ อริฏฺ…เป… วชฺชีปุตฺตกา. เต จ สาสนปจฺจตฺถิกา นามาติ สมฺพนฺโธ. ปรูปหาโร จ อฺาโณ จ กงฺขาปรวิตรโณ จ ปรู…เป… วิตรณา. เต อาทโย เยสํ วาทานนฺติ ปรู…เป… วิตรณาทโย. เต เอว วาทา เอเตสนฺติ ปรู…เป… วิตรณาทิวาทา. เต จ สาสนปจฺจตฺถิกา นามาติ สมฺพนฺโธ. อพุทฺธสาสนํ พุทฺธสาสนนฺติ วตฺวา กตปคฺคหา มหาสงฺฆิกาทโย จ สาสนปจฺจตฺถิกา นามาติ โยชนา. กงฺขาปรวิตรณาทีติ เอตฺถ ¶ อาทิสทฺเทน กถาวตฺถุปกรเณ อาคตา วาทา สงฺคยฺหนฺติ. มหาสงฺฆิกาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ทีปวํเส อาคตา คณา สงฺคยฺหนฺติ. อาทิมฺหิ ‘‘วิปรีตทสฺสนา’’ติ ปทํ สพฺพปเทหิ โยเชตพฺพํ. ‘‘สหธมฺเมนา’’ติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สห การเณนา’’ติ. ยถาติ เยนากาเรน นิคฺคยฺหมาเนติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถาติ ¶ ติวิเธสุ สทฺธมฺเมสุ. มหาวตฺตานิ สนฺติ, อยํ สพฺโพติ โยชนา. จตฺตาริ ผลานิ จาติ ลิงฺควิปลฺลาเสน โยเชตพฺพํ. เอตฺถ จกาเรน อภิฺาปฏิสมฺภิทา สงฺคหิตา ตาสมฺปิ อธิคมสาสนภาวโต.
ตตฺถาติ ติวิเธสุ สทฺธมฺเมสุ. เกจิ เถราติ ธมฺมกถิกา เกจิ เถรา. ‘‘โย โข’’ติ กณฺชทุติยกฺขเรน ปิตพฺโพ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘โย โว’’ติ วกาเรน ปาโ อตฺถิ, โส อยุตฺโต. กสฺมา? ‘‘โส โว’’ติ ปรโต วุตฺตตฺตา, เอกสฺมึ วากฺเย ทฺวินฺนํ สมานสุติสทฺทานํ อยุตฺตตฺตา จ. เกจิ เถราติ ปํสุกูลิกา เกจิ เถรา อาหํสูติ สมฺพนฺโธ. อิตเร ปน เถราติ ธมฺมกถิกเถเรหิ จ ปํสุกูลิกเถเรหิ จ อฺเ เถรา. เตติ ปฺจ ภิกฺขู กริสฺสนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ชมฺพุทีปสฺส ปจฺจนฺเต ติฏฺตีติ ปจฺจนฺติโม, ตสฺมึ. ชมฺพุทีปสฺส มชฺเฌ เวมชฺเฌ ติฏฺตีติ มชฺฌิโม. อถ วา มชฺฌานํ สุทฺธานํ พุทฺธาทีนํ นิวาโส มชฺฌิโม, ตสฺมึ. วีสติ วคฺคา อิมสฺสาติ วีสติวคฺโค, โสเยว คโณ วีสติวคฺคคโณ, ตํ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ.
ตสฺสาเธยฺโยติ ตสฺสายตฺโต, ตสฺส สนฺตโกติ วุตฺตํ โหติ. ปวารณา อาเธยฺยา, สงฺฆกมฺมํ อาเธยฺยํ, ปพฺพชฺชา อาเธยฺยา, อุปสมฺปทา อาเธยฺยาติ โยชนา.
เยปิ อิเม นว อุโปสถาติ สมฺพนฺโธ. ยาปิ จ อิมา นว ปวารณาโยติ โยชนา. ตสฺสาติ วินยธรสฺส. ตาสนฺติ นวปวารณานํ.
ยานิปิ ¶ อิมานิ จตฺตาริ สงฺฆกมฺมานีติ โยเชตพฺพํ. เอตฺถ จ ตานิ วินยธรายตฺตาเนวาติ ปาเสโส อชฺฌาหริตพฺโพ.
ยาปิ จ อยํ ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ กาตพฺพาติ โยชนา. หีติ สจฺจํ. อฺโติ วินยธรโต ปโร. โส เอวาติ วินยธโร เอว. ‘‘อุปชฺฌ’’นฺติ ธาตุกมฺมํ, ‘‘สามเณเรนา’’ติ การิตกมฺมํ อุปเนตพฺพํ. เอตฺถ จาติ อุโปสถาทีสุ จ. นิสฺสยทานฺจ สามเณรูปฏฺานฺจ วิสุํ กตฺวา ทฺวาทสานิสํเส ลภตีติปิ สกฺกา วตฺตุํ.
วิสุํ วิสุํ กตฺวาติ ‘‘ปฺจาติ จ…เป… เอกาทสา’’ติ จ โกฏฺาสํ โกฏฺาสํ กตฺวา, สตฺต โกฏฺาเส กตฺวา ภาสตีติ อธิปฺปาโย. โถเมตีติ สมฺมุขา โถเมติ. ปสํสตีติ ปรมฺมุขา ปสํสติ. ‘‘อุคฺคเหตพฺพ’’นฺติปทสฺสตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปริยาปุณิตพฺพ’’นฺติ. อทฺธนิ ทีเฆ ¶ สาธูติ อทฺธนิยํ อทฺธกฺขมํ อทฺธโยคฺยนฺติ อตฺโถ สาธุอตฺเถ นิยปจฺจโย (โมคฺคลฺลาเน ๔.๓๓.๗๓).
เถรา จ นวา จ มชฺฌิมา จ พหู เต ภิกฺขู ปริยาปุณนฺตีติ โยชนา.
๔๓๙. ‘‘อุทฺทิสฺสมาเน’’ติ ปทสฺส กมฺมรูปตฺตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อุทฺทิสิยมาเน’’ติ. โส ปนาติ ปาติโมกฺโข ปน. ยสฺมา อุทฺทิสฺสมาโน นาม โหติ, ตสฺมาติ โยชนา. อุทฺทิสนฺเต วาติ อุทฺทิสิยมาเน วา. อุทฺทิสาเปนฺเต วาติ อุทฺทิสาปิยมาเน วา. อนฺตสทฺโท หิ มานสทฺทการิโย. โยติ ภิกฺขุ. นนฺติ ตํ ปาติโมกฺขํ. จสทฺโท ขุทฺทานุขุทฺทกปทสฺส ทฺวนฺนวากฺยํ ทสฺเสติ, ปุพฺพปเท กการโลโป ทฏฺพฺโพ. เตสนฺติ ขุทฺทานุขุทฺทากานํ. หีติ สจฺจํ. เอตานีติ ขุทฺทานุขุทฺทกานิ. เยติ ภิกฺขู. ‘‘ยาว อุปฺปชฺชติเยว, ตาว สํวตฺตนฺติ อิติ วุตฺตํ โหตีติ โยชนา อิมสฺส นยสฺส ปาเสเสหิ โยเชตพฺพตฺตา. ครุกภาวํ สลฺลกฺเขนฺโต ลหุกภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. อติวิยาติ อติ อิ เอว. อิกาโร หิ สนฺธิวเสน อทสฺสนํ คโต. วิยสทฺโท เอวการตฺถวาจโก ‘‘วรมฺหากํ ภุสามิวา’’ติ เอตฺถ ¶ (ชา. ๑.๓.๑๐๘) อิวสทฺโท วิย, อติ หุตฺวา เอวาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘อุปสมฺปนฺนสฺสา’’ติ เอตฺถ สมีเป สามิวจนนฺติ (รุปสิทฺธิยํ ๓๑๖ สุตฺเต) อาห ‘‘อุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก’’ติ. ตสฺสาติ อุปสมฺปนฺนสฺส. ตสฺมินฺติ วินเย. วิวณฺเณตีติ น เกวลํ ตสฺเสว วิวณฺณมตฺตเมว, อถ โข นินฺทติเยวาติ อาห ‘‘นินฺทตี’’ติ. ครหตีติ ตสฺเสว เววจนํ. อถ วา นินฺทตีติ อุปสมฺปนฺนสฺส สมฺมุขา นินฺทติ. ครหตีติ ปรมฺมุขา ครหตีติ. ทุติยํ.
๓. โมหนสิกฺขาปทํ
๔๔๔. ตติเย อนุสทฺโท ปฏิปาฏิอตฺถํ อนฺโตกตฺวา วิจฺฉตฺถวาจโกติ อาห ‘‘อนุปฏิปาฏิยา อทฺธมาเส อทฺธมาเส’’ติ. โสติ ปาติโมกฺโข. อุโปสเถ อุโปสเถ อุทฺทิสิตพฺพนฺติ อนุโปสถิกํ. เอตฺถาปิ หิ อนุสทฺโท วิจฺฉตฺถวาจโก. โสติ ปาติโมกฺโข. อุทฺทิสิยมาโน นาม โหตีติ โยชนา. ‘‘ตสฺมึ อนาจาเร’’ติ ปเทน ‘‘ตตฺถา’’ติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ยํ อาปตฺติ’’นฺติ ปเทน ยํสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ยถาธมฺโมติ เอตฺถ ธมฺมสทฺเทน ธมฺโม จ วินโย จ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ธมฺโม จ วินโย จา’’ติ. ยถาติ เยนากาเรน. สาธุสทฺโท สุนฺทรตฺโถ, กสทฺโท ปทปูรโณติ อาห ‘‘สุฏฺู’’ติ. อฏฺินฺติ จ ‘‘กตฺวา’’ติ จ ทฺเว ปทานิ ทฏฺพฺพานิ. ‘‘อฏฺิกตฺวา’’ติ วา เอกํ ปทํ. ตตฺถ ปุพฺพนเย อตฺโถ ยสฺสตฺถีติ อฏฺิ ตฺถการสฺส ¶ ฏฺการํ กตฺวา, ตํ อฏฺึ. กตฺวาติ ตฺวาปจฺจยนฺตอุตฺตรปเทน สมาโส น โหติ. อฏฺิกภาวนฺติ เอตฺถ อิกสทฺเทน ‘‘อฏฺี’’ติ เอตฺถ อีปจฺจยํ ทสฺเสติ. ‘‘ภาว’’นฺติปเทน ภาวปจฺจเยน วินา ภาวตฺถสฺส าเปตพฺพตํ ทสฺเสติ. อตฺโถ ปเนวํ ทฏฺพฺโพ – อฏฺิภาวํ กตฺวาติ. ปจฺฉิมนเย อตฺโถ ยสฺสตฺถีติ อฏฺิโก ปุริมนเยเนว ตฺถการสฺส ฏฺการํ กตฺวา. อตฺถยิตพฺโพ อิจฺฉิตพฺโพติ วา อฏฺิโก, อฏฺิกอิติ นามสทฺทโต ตฺวาปจฺจโย กาตพฺโพ. ‘‘อฏฺิกตฺวา’’ติ อิทํ ปทํ กิริยาวิเสสนํ. กิริยาวิเสสเน วตฺตมาเน กรธาตุ วา ภูธาตุ วา โยเชตพฺพาติ ทสฺเสภุํ ¶ วุตฺตํ ‘‘กตฺวา หุตฺวา’’ติ. ตํ สพฺพํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺิกตฺวาติ อฏฺิกภาวํ กตฺวา, อฏฺิโก หุตฺวา’’ติ. ตติยํ.
๔. ปหารสิกฺขาปทํ
๔๔๙. จตุตฺเถ กสฺมา ฉพฺพคฺคิยา สตฺตรสวคฺคิยานํ ปหารํ เทนฺติ, นนุ อการเณน ปหารํ เทนฺตีติ อาห ‘‘อาวุโส’’ติอาทิ. อิมินา ยถา วทนฺติ, ตถา อกตตฺตา ปหารํ เทนฺตีติ ทสฺเสติ.
๔๕๑. สเจปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน สเจ อมรติ, กา นาม กถา, ปาจิตฺติยเมวาติ ทสฺเสติ. ปหาเรนาติ ปหารเหตุนา. ยถาติ เยนากาเรน. อยนฺติ ภิกฺขุ. น วิโรจตีติ น โสภติ.
๔๕๒. ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺสา’’ติ เอตฺถ อการสฺส อฺตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘คหฏฺสฺส วา’’ติอาทิ. ปพฺพชิตสฺส วาติ ปริพฺพาชกสฺส วา สามเณรสฺส วา.
๔๕๓. ‘‘เกนจี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘มนุสฺเสน วา’’ติอาทิ. ตโตติ วิเหนโต, อิมินา โมกฺขสฺส อปาทานํ ทสฺเสติ, ‘‘อตฺตโน’’ติ อิมินา สมฺพนฺธํ ทสฺเสติ. ‘‘ปตฺถยมาโน’’ติ อิมินา ‘‘อธิปฺปาโย’’ติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. มุคฺคเรน วาติ จตุหตฺถทณฺฑสฺส อทฺเธน ทณฺเฑน วา. โสติ โจราทิโกติ. จตุตฺถํ.
๕. ตลสตฺติกสิกฺขาปทํ
๔๕๔. ปฺจเม ตลนฺติ หตฺถตลํ. ตฺหิ ตลติ ยํกิฺจิ คหิตวตฺถุ ปติฏฺาติ เอตฺถาติ ¶ ‘‘ตล’’นฺติ วุจฺจติ. สตฺตีติ กุนฺโต. โส หิ สกติ วิชฺฌิตุํ สมตฺเถตีติ ‘‘สตฺตี’’ติ วุจฺจติ. ตลเมว สตฺติสทิสตฺตา ตลสตฺติกํ, สทิสตฺเถ โก, ตํ ตลสตฺติกํ อุปจาเรน คเหตฺวา ‘‘กายมฺปี’’ติ วุตฺตํ. กายโต อฺํ วตฺถุมฺปิ ตลสตฺติกสงฺขาเตน กาเยน คเหตฺวา อุคฺคิรตฺตา วุตฺตํ ‘‘กายปฏิพทฺธมฺปี’’ติ. ‘‘ปหารสมุจฺจิตา’’ติ เอตฺถ สํปุพฺโพ จ อุปุพฺโพ จ จิสทฺโท ปคุณนสงฺขาเต ปริจิเต วตฺตตีติ อาห ‘‘ปหารปริจิตา’’ติ. ปหาเรน สํ ปุนปฺปุนํ อุจฺจิตา ปริจิตาติ อตฺโถ. อิมเมวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ ¶ ‘‘ปุพฺเพปิ…เป… อตฺโถ’’ติ. อฺมฺปิ สชฺฌายนนยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปหารสฺส อุพฺพิคา’’ติ. ตสฺสาติ ตสฺส ปาสฺส. ปหารสฺสาติ ปหารโต. นิสฺสกฺกตฺเถ เจตํ สามิวจนํ. ‘‘ภีตา’’ติ อิมินา ‘‘อุพฺพิคา’’ติ เอตฺถ อุปุพฺพ วิชธาตุสฺสตฺถํ ทสฺเสติ.
๔๕๗-๘. วิรทฺโธติ ปณฺณโก หุตฺวา. ปุพฺเพติ ปุริมสิกฺขาปเท. วุตฺเตสุ วตฺถูสูติ ‘‘โจรํ วา ปจฺจตฺถีกํ วา’’ติอาทินา วุตฺเตสุ วตฺถูสูติ. ปฺจมํ.
๖. อมูลกสิกฺขาปทํ
๔๕๙. ฉฏฺเ เตติ ฉพฺพคฺคิยา. โจเทนฺติ กิราติ สมฺพนฺโธ. อากิณฺณโทสตฺตาติ เตสํ อากุลอาทีนวตฺตา. เอวนฺติ โจทิยมาเน. อตฺตปริตฺตาณนฺติ อตฺตโน ปริสมนฺตโต ตาณํ รกฺขนํ กโรนฺตา โจเทนฺตีติ โยชนาติ. ฉฏฺํ.
๗. สฺจิจฺจสิกฺขาปทํ
๔๖๔. สตฺตเม อุปปุพฺพทหธาตุสฺส สกมฺมิกตฺตา การิตนฺโตคธภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อุปฺปาเทนฺตี’’ติ. ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺสา’’ติ เอตฺถ อการสฺส สทิสตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สามเณรสฺสา’’ติ. สามเณโรปิ หิ อุปสมฺปนฺเนน สทิโส โหติ สณฺาเนน จ ปุริสภาเวน จ. สามเณรสฺส กุกฺกุจฺจํ อุปทหตีติ สมฺพนฺโธ. นิสินฺนํ มฺเ, นิปนฺนํ มฺเ, ภุตฺตํ มฺเ, ปีตํ มฺเ, กตํ มฺเติ โยชนา. นิสินฺนนฺติ นิสีทิตํ. นิปนฺนนฺติ นิปชฺชิตนฺติ. สตฺตมํ.
๘. อุปสฺสุติสิกฺขาปทํ
๔๗๑. อฏฺเม ¶ ‘‘อธิกรณชาตาน’’นฺติ เอตฺถ อธิกรณสฺส ปกรณโต วิวาทาธิกรณภาวฺจ วิเสสนปรปทภาวฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปฺปนฺนวิวาทาธิกรณาน’’นฺติ. ตตฺถ อุปฺปนฺนสทฺเทน ชาตสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ ¶ . วิวาทสทฺเทน อธิกรณสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. สุยฺยตีติ สุติ วจนํ, สุติยา สมีปํ อุปสฺสุติ านนฺติ อตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สุติสมีป’’นฺติ. ‘‘สมีป’’นฺติ อิมินา อุปสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ยตฺถา’’ติอาทินา ‘‘อุปสฺสุตี’’ติ เอตฺถ อุปสทฺทสฺส ปธานตฺตา ตสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. มนฺเตนฺตนฺติ เอตฺถ อุปโยควจนสฺส ภุมฺมตฺเถ อธิปฺเปตตฺตา วุตฺตํ ‘‘มนฺตยมาเน’’ติ.
๔๗๓. ‘‘วูปสมิสฺสามี’’ติ เอตฺถ อิธาตุยา คตฺยตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘วูปสมํ คมิสฺสามี’’ติ. อการกภาวนฺติ นิทฺโทสภาวํ. โสตุกามตาย คมนวเสน สิยา กิริยนฺติ โยชนา. ปรโตปิ เอเสว นโยติ. อฏฺมํ.
๙. กมฺมปฏิพาหนสิกฺขาปทํ
๔๗๔. นวเม มยนฺติ ฉพฺพคฺคิยนามกา อมฺเห. กตตฺตาติ กมฺมานํ กตตฺตา. ธมฺโมติ ภูโต สภาโว. เอเตสูติ จตูสุ สงฺฆกมฺเมสูติ. นวมํ.
๑๐. ฉนฺทํ อทตฺวาคมนสิกฺขาปทํ
๔๘๑. ทสเม โจเทติ ปรสฺส โทสํ อาโรเปตีติ โจทโก. เตน จ โจทเกน โจเทตพฺโพ โทสํ อาโรเปตพฺโพติ จุทิโต, โสเยว จุทิตโก, เตน จ. ‘‘อนุวิชฺชโกติ จ วินยธโร. โส หิ โจทกจุทิตกานํ มตํ อนุมิเนตฺวา วิทติ ชานาตีติ อนุวิชฺชโก. เอตฺตาวตาปีติ เอตฺตเกนปิ ปมาเณนาติ. ทสมํ.
๑๑. ทุพฺพลสิกฺขาปทํ
๔๘๔. เอกาทสเม ‘‘อลชฺชีตา’’ติอาทีสุ (ปริ. ๒๙๕) วิย ยการโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ยถามิตฺตตายา’’ติ. ‘‘โย โย’’ติ อิมินา ยถาสทฺทสฺส วิจฺฉตฺถํ ทสฺเสติ. ยถาวุฑฺฒนฺติอาทีสุ ¶ (จูฬว. ๓๑๑ อาทโย) วิย โย โย ¶ มิตฺโต ‘‘ยถามิตฺต’’นฺติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. สพฺพปเทสูติ ‘‘ยถาสนฺทิฏฺตา’’ติอาทีสุ สพฺเพสุ ปเทสูติ. เอกาทสมํ.
๑๒. ปริณามนสิกฺขาปทํ
๔๘๙. ทฺวาทสเม ยนฺติ ปทตฺถวินิจฺฉยตฺถสงฺขาตํ ยํ วจนํ. ตตฺถาติ ตึสกกณฺเฑ. อิธาติ ทฺเวนวุติกณฺเฑ, สิกฺขาปเท วา. ปุคฺคลสฺสาติ ปรปุคฺคลสฺสาติ. ทฺวาทสมํ.
สหธมฺมิกวคฺโค อฏฺโม.
๙. รตนวคฺโค
๑. อนฺเตปุรสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๔๙๔. ราชวคฺคสฺส ปเม ปริตฺตโกติ คุเณน ขุทฺทโก. ปาสาทวรสทฺทสฺส อุปริสทฺเทน สมฺพนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปาสาทวรสฺส อุปริ คโต’’ติ. อิมินา ปาสาทวรสฺส อุปริ อุปริปาสาทวรํ, ตํ คโต อุปคโตติ อุปริปาสาทวรคโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อยฺยานนฺติ ภิกฺขูนํ. ‘‘การณา’’ติ อิมินา ‘‘วาหสา’’ติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. เตหีติ อยฺเยหิ.
๔๙๗. อนฺตรนฺติ ขณํ, โอกาสํ วา วิวรํ วา. ฆาเตตุนฺติ หนิตุํ. อิจฺฉตีติ อิมินา ปตฺถธาตุยา ยาจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ราชนฺเตปุรํ หตฺถิสมฺมทฺท’’นฺติอาทีสุ วจนตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. หตฺถิสมฺมทฺทนฺติ หตฺถิสมฺพาธฏฺานํ. อสฺเสหิ สมฺมทฺโท เอตฺถาติ อสฺสสมฺมทฺโท. รเถหิ สมฺมทฺโท เอตฺถาติ รถสมฺมทฺโทติ วจนตฺถํ อติทิสนฺโต อาห ‘‘เอเสว นโย’’ติ. ‘‘สมฺมตฺต’’นฺติ ปมกฺขเรน ปาสฺส สมฺพาธสฺส อวาจกตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตํ น คเหตพฺพ’’นฺติ. ตตฺถาติ ปาเ. ‘‘หตฺถีนํ สมฺมทฺท’’นฺติ อิมินา อุตฺตรปทสฺส สมฺมทฺทนํ สมฺมทฺทนฺติ ภาวตฺถํ ทสฺเสติ, ปุริมปเทน ฉฏฺีสมาสฺจ. ปุริมปาเ ปน อุตฺตรปทสฺส อธิกรณตฺถฺจ ปุพฺพปเทน ตติยาสมาสฺจ ทสฺเสติ. พาหิรตฺถสมาโสติปิ วุจฺจติ. ปจฺฉิมปาเ ‘‘หตฺถิสมฺมทฺท’’นฺติอาทิปทสฺส ¶ ลิงฺควิปลฺลาสฺจ ¶ ‘‘อตฺถี’’ติ ปาเสเสน โยเชตพฺพตฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘หตฺถิสมฺมทฺโท อตฺถี’’ติ. รชิตพฺพานีติ รชนียานิ, รชิตุํ อรหานีติ อตฺโถ. อิมินา สมฺพนฺธกาเล ปุริมปาเ รฺโ อนฺเตปุเรติ วิภตฺติวิปลฺลาโส กาตพฺโพติ. ปจฺฉิมปาเ ปน มุขฺยโตว ยุชฺชติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺมึ อนฺเตปุเร’’ติ.
๔๙๘. อวสิตฺตสฺสาติ ขตฺติยาภิเสเกน อภิสิตฺตสฺส. อิโตติ สยนิฆรโต. อิมินา ปฺจมีพาหิรสมาสํ ทสฺเสติ. รฺโ รติชนนฏฺเน รตนํ วุจฺจติ มเหสี. มเหสีติ จ สาภิเสกา เทวี. นิปุพฺพ คมุธาตุสฺส นิปุพฺพกมุธาตุยา ปริยายภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘นิคฺคตนฺติ นิกฺขนฺต’’นฺติ. ปมํ.
๒. รตนสิกฺขาปทํ
๕๐๒. ทุติเย ปมุสฺสิตฺวาติ สติวิปฺปวาเสน ปมุสฺสิตฺวา. ปุณฺณปตฺตนฺติ ตุฏฺิทายํ. ตฺหิ มโนรถปุณฺเณน ปตฺตพฺพภาคตฺตา ‘‘ปุณฺณปตฺต’’นฺติ วุจฺจติ. ตสฺส สรูปํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สตโต ปฺจ กหาปณา’’ติ. อิธ ปน กหาปณานํ ปฺจสตตฺตา ปฺจวีสกหาปณา อธิปฺเปตา. อาภรณสทฺทสฺส อลงฺการสทฺเทน ปริยายภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อลงฺการ’’นฺติ. ‘‘มหาลตํ นามา’’ติ อิมินา น โย วา โส วา อลงฺกาโร, อถ โข วิเสสาลงฺกาโรติ ทสฺเสติ. มหนฺตานิ มาลากมฺมลตากมฺมานิ เอตฺถาติ มหาลตา. ลตาคหเณน หิ มาลาปิ คหิตา. นวหิ โกฏีหิ อคฺฆํ อิมสฺสาติ นวโกฏิอคฺฆนกํ, นวโกฏิสงฺขาตํ อคฺฆํ อรหตีติ วา นวโกฏิอคฺฆนกํ.
๕๐๔. อนฺเต สมีเป วสนสีลตฺตา ปริจาริโก ‘‘อนฺเตวาสี’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปริจาริโก’’ติ.
๕๐๖. ทฺเว เลฑฺฑุปาตาติ ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ทฺเว เลฑฺฑุปาตา. สงฺฆ…เป… นวกมฺมานํ อตฺถาย อุคฺคณฺหนฺตสฺส วา อุคฺคณฺหาเปนฺตสฺส วา ทุกฺกฏนฺติ ¶ โยชนา. อวเสสนฺติ ชาตรูปรชตโต อวเสสํ. มาตุกณฺณปิฬนฺธนตาลปณฺณมฺปีติ มาตุยา กณฺเณ ปิฬนฺธิตตาลปณฺณมฺปิ, ปฏิสาเมนฺตสฺสาติ สมฺพนฺโธ.
‘‘กปฺปิยภณฺฑํ โหตี’’ติ อิมินา อกปฺปิยภณฺฑํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. อิทนฺติ ภณฺฑํ. ปลิโพโธ ¶ นามาติ อตฺตโน ปลิโพโธ นาม. ฉนฺเทนปีติ วฑฺฒกีอาทีนํ ฉนฺทเหตุนาปิ. ภเยนปีติ ราชวลฺลภานํ ภยเหตุนาปิ. พลกฺกาเรนาติ กรณํ กาโร, พเลน กาโร พลกฺกาโร, เตน, พลกฺกาโร หุตฺวา ปาเตตฺวาติ อตฺโถ.
ตตฺถาติ มหาราเม. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน, สงฺกา อุปฺปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. มหาชนสฺจรณฏฺาเนสูติ พหูนํ ชนานํ สฺจรณสงฺขาเตสุ าเนสุ. นคเหตพฺพสฺส เหตุํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปลิโพโธ น โหตี’’ติ. ยสฺมา ปลิโพโธ น โหติ, ตสฺมา น คเหตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เอโกติ เอโก ภิกฺขุ ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. โอกฺกมฺมาติ โอกฺกมิตฺวา.
รูปสทฺโท ภณฺฑปริยาโยติ อาห ‘‘ภณฺฑ’’นฺติ. ภณฺฑํ รูปํ นามาติ โยชนา. ภณฺฑิกนฺติ ภณฺเฑน นิยุตฺตํ ปุฏกํ. คเณตฺวาติ คณนํ กตฺวา. นิมิตฺตนฺตีติ เอตฺถ อิติสทฺโท นามปริยาโย. ลฺฉนาทิ นิมิตฺตํ นามาติ หิ โยชนา. ลฺฉนาทีติ อาทิสทฺเทน นีลปิโลติกาทโย สงฺคณฺหาติ. ลาขายาติ ชตุนา.
ปติรูปา นาม อิธ ลชฺชิกุกฺกุจฺจกาติ อาห ‘‘ลชฺชิโน กุกฺกุจฺจกา’’ติ. ถาวรนฺติ ชงฺคมา อฺํ ถาวรํ. อทฺธุโนติ กาลสฺส. สมาทเปตฺวาติ อฺเ สมาทเปตฺวา. อุทฺทิสฺส อริยา ติฏฺนฺติ, เอสา อริยาน ยาจนา’’ติ (ชา. ๑.๗.๕๙) วุตฺตนเยน ยาจิตฺวาติ อตฺโถ.
๕๐๗. รตนสมฺมตนฺติ มนุสฺสานํ อุปโภคปริโภคนฺติ. ทุติยํ.
๓. วิกาลคามปฺปวิสนสิกฺขาปทํ
๕๐๘. ตติเย ¶ ‘‘ติรจฺฉานภูตํ กถ’’นฺติ อิมินา ‘‘ติรจฺฉานกถ’’นฺติ ปทสฺส ตุลฺยนิสฺสิตสมาสํ ทสฺเสติ. ราชปฏิสํยุตฺตนฺติ ราชูหิ ปฏิสํยุตฺตํ.
๕๑๒. สมฺพหุลา ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมึ คาเมติ ตสฺมึ ปมปวิสนคาเม. ตํ กมฺมนฺติ ตํ อิจฺฉิตกมฺมํ. อนฺตราติ คามวิหารานมนฺตเร. ภุมฺมตฺเถ เจตํ นิสฺสกฺกวจนํ.
กุลฆเร วาติ าติกุลอุปฏฺากกุลฆเร วา. เตลภิกฺขาย วาติ เตลยาจนตฺถาย วา. ปสฺเสติ ¶ อตฺตโน ปสฺเส สมีเปติ วุตฺตํ โหติ. เตนาติ คามมชฺฌมคฺเคน. อโนกฺกมฺมาติ อโนกฺกมิตฺวา, อปกฺกมิตฺวาติ อตฺโถติ. ตติยํ.
๔. สูจิฆรสิกฺขาปทํ
๕๑๗. จตุตฺเถ กการสฺส ปทปูรณภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เภทนเมว เภทนก’’นฺติ. อสฺสตฺถิอตฺเถ อปจฺจโยติ อาห ‘‘ตํ อสฺส อตฺถี’’ติ. อสฺสาติ ปาจิตฺติยสฺส. ปมํ สูจิฆรํ ภินฺทิตฺวา ปจฺฉา ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพนฺติ อตฺโถ. อรณิธนุเกติ อรณิยา ธนุเก. เวธเกติ กายพนฺธนเวธเกติ. จตุตฺถํ.
๕. มฺจสิกฺขาปทํ
๕๒๒. ปฺจเม เฉทนเมว เฉทนกํ, ตมสฺสตฺถีติ เฉทนกนฺติ อตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘วุตฺตนยเมวา’’ติ.
นิขณิตฺวาติ ปมาณาติเรกํ นิขณิตฺวา. อุตฺตานํ วา กตฺวาติ เหฏฺุปริ ปริวตฺตนํ วา กตฺวา. เปตฺวาติ ลมฺพณวเสน เปตฺวาติ. ปฺจมํ.
๖. ตูโลนทฺธสิกฺขาปทํ
๕๒๖. ฉฏฺเ ¶ เอตฺถาติ มฺจปีเ. อวนหิตพฺพนฺติ โอนทฺธํ, ตูเลน โอนทฺธํ ตูโลนทฺธนฺติ อตฺโถปิ ยุชฺชติ. ตูลํ ปกฺขิปิตฺวาติ มฺจปีเ จิมิลิกํ ปตฺถริตฺวา ตสฺสุปริ ตูลํ ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถติ. ฉฏฺํ.
๗. นิสีทนสิกฺขาปทํ
๕๓๑. สตฺตเม กตฺถาติ กิสฺมึ ขนฺธเก, กิสฺมึ วตฺถุสฺมึ วา. หีติ สจฺจํ. ตตฺถาติ จีวรกฺขนฺธเก, ปณีตโภชนวตฺถุสฺมึ วา. ‘‘ยถา นามา’’ติ อิมินา ‘‘เสยฺยถาปี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘ปุราโณ จมฺมกาโร’’ติ อิมินา ‘‘ปุราณาสิโกฏฺโ’’ติ ปทสฺส. จมฺมกาโร หิ อสินา จมฺมํ กุฏติ ฉินฺทตีติ ‘‘อสิโกฏฺโ’’ติ วุจฺจติ. วตฺถุปฺปนฺนกาลมุปนิธาย วุตฺตํ ‘‘ปุราโณ’’ติ ¶ . ตเมวูปมํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘ยถา หี’’ติ. หีติ ตปฺปากฏีกรณํ, ตํ ปากฏํ กริสฺสามีติ หิ อตฺโถ. จมฺมกาโร กฑฺฒตีติ สมฺพนฺโธ. วิตฺถตนฺติ วิสาลํ. โสปีติ อุทายีปิ. ตํ นิสีทนํ กฑฺฒตีติ โยชนา. เตนาติ กฑฺฒนเหตุนา. ตนฺติ อุทายึ. สนฺถตสทิสนฺติ สนฺถเตน สทิสํ. เอกสฺมึ อนฺเตติ เอกสฺมึ โกฏฺาเส, ผาเลตฺวาติ สมฺพนฺโธติ. สตฺตมํ.
๘. กณฺฑุปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทํ
๕๓๗. อฏฺเม ‘‘กตฺถา’’ติอาทีนิ วุตฺตนยาเนว.
๕๓๙. ‘‘ยสฺสา’’ติ ปทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุโน’’ติ. ‘‘นาภิยา เหฏฺา’’ติ อิมินา นาภิยา อโธ อโธนาภีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘ชาณุมณฺฑลานํ อุปรี’’ติ อิมินา ชาณุมณฺฑลานํ อุพฺภ อุพฺภชาณุมณฺฑลนฺติ. อุพฺภสทฺโท หิ อุปริปริยาโย สตฺตมฺยนฺตนิปาโต. กณฺฑุขชฺชุสทฺทานํ เววจนตฺตา วุตฺตํ ‘‘กณฺฑูติ ขชฺชู’’ติ. กณฺฑติ เภทนํ กโรตีติ กณฺฑุ. ขชฺชติ พฺยธนํ กโรตีติ ขชฺชุ. เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘กจฺฉู’’ติ ปาโ อตฺถิ, โส อยุตฺโต.
โลหิตํ ¶ ตุณฺฑํ เอติสฺสาติ โลหิตตุณฺฑิกา. ปิฬยติ วิพาธยตีติ ปิฬกา. อา ภุโส อสุจึ สวติ ปคฺฆราเปตีติ อสฺสาโวติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสุจิปคฺฆรณ’’นฺติ. อริสฺจ ภคนฺทรา จ มธุเมโห จ. อาทิสทฺเทน ทุนฺนามกาทโย สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ อริ วิย อีสติ อภิภวตีติ อริสํ. ภคํ วุจฺจติ วจฺจมคฺคํ, ตํ ทรติ ผาเลตีติ ภคนฺทรา, คูถสมีเป ชาโต วณวิเสโส. มธุ วิย มุตฺตาทึ มิหติ เสจตีติ มธุเมโห, โส อาพาโธ มุตฺตเมโห สุกฺกเมโห รตฺตเมโหติ อเนกวิโธ. ถุลฺลสทฺโท มหนฺตปริยาโยติ อาห ‘‘มหา’’ติ. อฏฺมํ.
๙. วสฺสิกสาฏิกสิกฺขาปทํ
๕๔๒. นวเม วสฺเส วสฺสกาเล อธิฏฺาตพฺพาติ วสฺสิกา, วสฺสิกา จ สา สาฏิกา เจติ วสฺสิกสาฏิกาติ. นวมํ.
๑๐. นนฺทตฺเถรสิกฺขาปทํ
๕๔๗. ทสเม ¶ ‘‘จตูหิ องฺคุเลหี’’ติ อิมินา จตุโร องฺคุลา จตุรงฺคุลาติ อสมาหารทิคุํ ทสฺเสติ. อูนกปฺปมาโณติ ภควโต ลามกปมาโณ. อิมินา โอมกสทฺทสฺส ลามกตฺถํ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพนฺติ. ทสมํ.
รตนวคฺโค นวโม.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
ขุทฺทกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๖. ปาฏิเทสนียกณฺฑํ
๑. ปมปาฏิเทสนียสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
ขุทฺทกานํ อนนฺตรา ปาฏิเทสนียา เย ธมฺมา สงฺคีติกาเรหิ ปิตา, อิทานิ เตสํ ธมฺมานํ อยํ วณฺณนา ภวตีติ โยชนา.
๕๕๒. ปมปาฏิเทสนีเย ¶ ตาว อตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ปฏิอาคมนกาเลติ ปิณฺฑาย จรณฏฺานโต ปกฺกมิตฺวา, ปฏินิวตฺติตฺวา วา อาคมนกาเล. สพฺเพวาติ เอตฺถ นิคฺคหีตโลปวเสน สนฺธิ โหตีติ อาห ‘‘สพฺพเมวา’’ติ. ‘‘กมฺปมานา’’ติ อิมินา ปปุพฺพวิธธาตุยา กมฺปนตฺถํ ทสฺเสติ. อเปหีติ เอตฺถ อปปุพฺพอิธาตุ คตฺยตฺโถติ อาห ‘‘อปคจฺฉา’’ติ.
๕๕๓. ปฏิเทเสตพฺพาการํ ทสฺเสติ อเนนาติ ปฏิเทเสตพฺพาการทสฺสนํ. ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ปริยายภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘รถิกาติ รจฺฉา’’ติ. รถสฺส หิตา รถิกา. ณฺยปจฺจเย กเต ‘‘รจฺฉา’’ติ (โมคฺคลฺลาเน ๔.๗๒ สุตฺเต) วุจฺจติ. รจฺฉนฺตเรน อนิพฺพิทฺธา รจฺฉา พฺยูโห นามาติ อาห ‘‘อนิพฺพิชฺฌิตฺวา’’ติอาทิ. พฺยูเหติ สมฺปิณฺเฑติ ชเน อฺตฺถ คนฺตุมปทานวเสนาติ ¶ พฺยูโห. สิงฺฆาฏกํ นาม มคฺคสนฺธีติ อาห ‘‘มคฺคสโมธานฏฺาน’’นฺติ. สิงฺฆติ มคฺคสโมธานํ กโรติ เอตฺถาติ สิงฺฆาฏกํ. เอเตสูติ รถิกาทีสุ. เอเสว นโยติ ทุกฺกฏปาฏิเทสนีเย อติทิสติ. หีติ สจฺจํ. ‘‘วจนโต’’ติ ปทํ ‘‘เวทิตพฺโพ’’ติ ปเท าปกเหตุ. ททมานาย ภิกฺขุนิยา วเสนาติ โยชนา. เอตฺถาติ สิกฺขาปเท. ตสฺมาติ ยสฺมา อปมาณํ, ตสฺมา.
อิทนฺติ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สมฺภินฺเน เอกรเส กาลิกตฺตเยติ โยชนา.
๕๕๖. ‘‘ทาเปตี’’ติ เหตุตฺถกิริยาย การิตกตฺตุการิตกมฺมานิ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อฺาติกาย อฺเน เกนจี’’ติ. อฺเนาติ อตฺตนา อฺเน. ‘‘ตาย เอว วา ภิกฺขุนิยา อฺเน วา เกนจี’’ติ ปทานิ ‘‘ปฏิคฺคหาเปตฺวา’’ติปเท การิตกมฺมานีติ. ปมํ.
๒. ทุติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทํ
๕๕๘. ทุติเย ปุริมสิกฺขาปเทน อาปตฺติ อนฺตรฆรตฺตาติ อธิปฺปาโย. อิมินา สิกฺขาปเทน อาปตฺติ ภเวยฺย โวสาสมานตฺตาติ ¶ อธิปฺปาโย. เทนฺติยา ปน เนว อิมินา, น ปุริเมน อาปตฺติ อฺสฺส ภตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโยติ. ทุติยํ.
๓. ตติยปาฏิเทสนียสิกฺขาปทํ
๕๖๒. ตติเย ‘‘อุภโต’’ติ เอตฺถ กรณตฺเถ โตติ อาห ‘‘ทฺวีหี’’ติ. ‘‘อุภโตปสนฺน’’นฺติ พฺยาโสปิ สมาโสปิ ยุตฺโตเยว, สมาเส โตปจฺจยสฺส อโลโป โหติ. ‘‘อุภโต’’ติปทสฺส สรูปํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อุปาสเกนปิ อุปาสิกายปี’’ติ. กสฺมา อุภโต ปสนฺนํ โหตีติ อาห ‘‘ตสฺมึ กิรา’’ติอาทิ. ยสฺมา ตสฺมึ กุเล…เป… โสตาปนฺนาเยว โหนฺติ กิร, ตสฺมา ‘‘อุภโตปสนฺน’’นฺติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สเจปี’’ติ เอตฺถ ปิสทฺเทน อสีติโกฏิธนโต อธิกมฺปิ สมฺปิณฺเฑติ. หายนสฺส การณํ ทสฺเสติ ‘‘ยสฺมา’’ติอาทินา.
๕๖๙. ‘‘ฆรโต นีหริตฺวา’’ติ เอตฺถ ‘‘นีหริตฺวา’’ติ ปทสฺส กมฺมํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อาสนสาลํ ¶ วา วิหารํ วา’’ติ. ‘‘อาเนตฺวา’’ติอิมินา นีปุพฺพหรธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ. ทฺวาเรติ อตฺตโน เคหทฺวาเรติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถปาฏิเทสนียสิกฺขาปทํ
๕๗๐. จตุตฺเถ อวรุทฺธสทฺโท ปริรุทฺธสทฺทสฺส ปริยาโยติ อาห ‘‘ปริรุทฺธา โหนฺตี’’ติ. อารฺกสฺส เสนาสนสฺส ปริสมนฺตโต รุทฺธา อาวุตา โหนฺตีติ อตฺโถ.
๕๗๓. ‘‘ปฺจนฺน’’นฺติ นิทฺธารเณ สามิวจนภาวฺจ ‘‘ยํกิฺจี’’ติ นิทฺธารณีเยน สมฺพนฺธิตพฺพภาวฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ ยํ กิฺจี’’ติ. ‘‘เปเสตฺวา ขาทนียํ โภชนียํ อาหริสฺสามี’’ติอิมินา ปฏิสํวิทิตาการทสฺสนํ. ‘‘อาราม’’นฺติ สามฺโต วุตฺเตปิ อารฺกเสนาสนสฺส ¶ อาราโม เอว อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อารฺกเสนาสนารามฺจา’’ติ. ตสฺสาติ อารฺกเสนาสนารามสฺส. ‘‘กสฺมา’’ติ ปุจฺฉาย ‘‘ปฏิโมจนตฺถ’’นฺติ วิสชฺชนาย สเมตุํ สมฺปทานตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ กาตพฺพํ. กิมตฺถนฺติ หิ อตฺโถ. ปฏิโมจนตฺถนฺติ ตทตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. ปฏิโมจนสงฺขาตาย อตฺถายาติ หิ อตฺโถ. อตฺถสทฺโท จ ปโยชนวาจโก. ปโยชนายาติ หิ อตฺโถ. อถ วา ‘‘ปฏิโมจนตฺถ’’นฺติ วิสชฺชนายํ. ‘‘กสฺมา’’ติ ปุจฺฉาย สเมตุํ นิสฺสกฺกตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ กาตพฺพํ. ปฏิโมจนสงฺขาตา อตฺถาติ หิ อตฺโถ. อตฺถสทฺโท จ การณวาจโก. การณาติ หิ อตฺโถ. เอวฺหิ ปุจฺฉาวิสชฺชนานํ ปุพฺพาปรสมสงฺขาโต วิจโย หาโร ปริปุณฺโณ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. อมฺหากนฺติ ขาทนียโภชนียปฏิหรนฺตานํ อมฺหากํ. อมฺเหติ โจรสงฺขาเต อมฺเห.
‘‘ตสฺสา’’ติ ปทสฺสตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เอติสฺสา ยาคุยา’’ติ. อฺานิปีติ ปฏิสํวิทิตกุลโต อฺานิปิ กุลานิ. เตนาติ ปฏิสํวิทิตกุเลน. กุรุนฺทิวาเท ยาคุยา ปฏิสํวิทิตํ กตฺวา ยาคุํ อคฺคเหตฺวา ปูวาทีนิ อาหรนฺติ, วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย.
๕๗๕. เอกสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. ตสฺสาติ ปฏิสํวิทิตภิกฺขุสฺส, จตุนฺนํ วา ปฺจนฺนํ วา ภิกฺขูนํ อตฺถายาติ โยชนา. อฺเสมฺปีติ จตุปฺจภิกฺขุโต อฺเสมฺปิ. อธิกเมวาติ ปริภุตฺตโต อติเรกเมว. ยํ ปนาติ ขาทนียโภชนียํ ปน, ยมฺปิ ขาทนียโภชนียํ วนโต อาหริตฺวา เทนฺตีติ โยชนา. ‘‘ตตฺถชาตก’’นฺติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ¶ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อาราเม’’ติ. อฺเน ทินฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. นนฺติ มูลขาทนียาทึ. ปฏิสํวิทิตนฺติ ปฏิกจฺเจว สุฏฺุ ชานาปิตนฺติ อตฺโถติ. จตุตฺถํ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
ปาฏิเทสนียวณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
๗. เสขิยกณฺฑํ
๑. ปริมณฺฑลวคฺค-อตฺถโยชนา
สิกฺขิตสิกฺเขน ¶ ตีสุ สิกฺขาสุ จตูหิ มคฺเคหิ สิกฺขิตสิกฺเขน ตาทินา อฏฺหิ โลกธมฺเมหิ อกมฺปิยฏฺเน ตาทินา, อิฏฺานิฏฺเสุ วา อวิการฏฺเน ตาทินา ภควตา ยานิ สิกฺขาปทานิ ‘‘เสขิยานี’’ติ ภาสิตานิ, ทานิ เตสมฺปิ สิกฺขาปทานํ อยมฺปิ วณฺณนากฺกโม ภวตีติ โยชนา.
๕๗๖. ตตฺถาติ เสขิยสิกฺขาปเทสุ, อตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘สมนฺตโต’’ติอิมินา ปริตฺยูปสคฺคสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘นาภิมณฺฑลํ ชาณุมณฺฑล’’นฺติ เอตฺถ อุทฺธํสทฺโท จ อโธสทฺโท จ อชฺฌาหริตพฺโพติ อาห ‘‘อุทฺธ’’นฺติอาทิ. อฏฺงฺคุลมตฺตนฺติ ภาวนปุํสกํ, นิวาเสตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ อฏฺงฺคุลมตฺตโต. ยถา ปฏิจฺฉนฺนํ โหติ, เอวํ นิวาเสนฺตสฺสาติ โยชนา. ตตฺริทํ ปมาณนฺติ ตสฺส นิวาสนสฺส อิทํ ปมาณํ. ตาทิสสฺสาติ ทีฆโต มุฏฺิปฺจกสฺส ติริยํ อฑฺฒเตยฺยหตฺถสฺส นิวาสนสฺส. ชาณุมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาทนตฺถํ วฏฺฏตีติ โยชนา. ตตฺถาติ จีวเรสุ. น ติฏฺตีติ วิรฬตฺตา น ติฏฺติ. ติฏฺตีติ ฆนตฺตา ติฏฺติ.
นิวาเสนฺตสฺส จาติเอตฺถ จสทฺโท อวธารณตฺโถ, นิวาเสนฺตสฺเสวาติ อตฺโถ. เกวลํ เอวํ นิวาเสนฺตสฺเสว ทุกฺกฏํ น โหติ, อถ โข ตถา นิวาเสนฺตสฺสาปิ ทุกฺกฏเมวาติ โยชนา. เย ปน นิวาสนโทสาติ สมฺพนฺโธ. อฺเติ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ โอลมฺเพตฺวา นิวสนโต อฺเ ¶ . เต สพฺเพติ สพฺเพ เต นิวาสนโทสา. เอตฺถาติ อิมสฺมึ วิภงฺเค. ตตฺเถวาติ ขนฺธเกเยว.
อสฺจิจฺจ นิวาเสนฺตสฺส อนาปตฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอเสว นโย ‘‘อสติยา’’ติ เอตฺถาปิ. อชานนฺตสฺสาติ เอตฺถ อชานนํ ทุวิธํ นิวาสนวตฺตสฺส อชานนํ, อารูฬฺโหรูฬฺหภาวสฺส อชานนนฺติ. ตตฺถ อารูฬฺโหรูฬฺหภาวสฺส อชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อชานนฺตสฺสา’’ติ ทสฺเสนฺโต ¶ อาห ‘‘อชานนฺตสฺสาติ เอตฺถา’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ. ตสฺสาติ นิวาสนวตฺตสฺส. อสฺสาติ ภิกฺขุโน. ตํ ปนาติ อาปตฺติโต อโมกฺขนํ ปน. ตสฺมาติ ยสฺมา ยุชฺชติ, ตสฺมา. โยติ ภิกฺขุ. กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สุกฺขา ชงฺฆา อิมสฺสาติ สุกฺขชงฺโฆ. มหนฺตํ ปิณฺฑิกมํสํ อิมสฺสาติ มหาปิณฺฑิกมํโส. ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺส.
วโณติ อรุ. ตฺหิ วณติ คตฺตวิจุณฺณนํ กโรตีติ วโณติ วุจฺจติ. วาฬมิคา วา โจรา วาติ เอตฺถ วาสทฺโท อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ, เตน อฺาปิ อุทกจิกฺขลฺลาทโย อาปทา สงฺคยฺหนฺติ.
๕๗๗. อิธาติ อิมสฺมึ วิภงฺเค, สิกฺขาปเท วา. อุโภ กณฺเณติ ปุรโต จ ปจฺฉโต จ นิคฺคเต ทฺเว กณฺเณ. อวิเสเสนาติ ‘‘อนฺตรฆเร’’ติ จ ‘‘อาราเม’’ติ จ วิเสสํ อกตฺวา สามฺเน. วิหาเรปีติ สงฺฆสนฺนิปาตพุทฺธุปฏฺานเถรุปฏฺานาทิกาลํ สนฺธาย วุตฺตํ.
๕๗๘. กาเยกเทเส กายสทฺโท วตฺตตีติ อาห ‘‘ชาณุมฺปิ อุรมฺปี’’ติ. ‘‘น สีสํ ปารุเตนา’’ติอิมินา ‘‘สุปฺปฏิจฺฉนฺเนนา’’ติปทสฺส อติพฺยาปิตโทสํ ปฏิกฺขิปติ. คณฺิกนฺติ ปาโส. โส หิ คนฺเถติ พนฺธตีติ วา, คนฺเถติ พนฺธติ เอตฺถาติ วา กตฺวา คนฺถิโกติ วุจฺจติ. นฺถการสฺส วาณฺกาเร กเต คณฺิโก, ตํ คณฺิกํ ปฏิมฺุจิตฺวา. อุโภ กณฺเณติ จีวรสฺส ทฺเว โกเณ. คลวาฏกโตติ เอตฺถ คโลติ กณฺโ. โส หิ ขชฺชโภชฺชเลยฺยเปยฺยสงฺขาตํ จตุพฺพิธํ อสนํ คลติ ปนฺโน หุตฺวา กุจฺฉิยํ ปตติ อิโตติ คโลติ วุจฺจติ. อาวาโฏเยว ขุทฺทกฏฺเน อาวาฏโก, ขุทฺทกตฺเถ โก. คเล ิโต อาวาฏโก คลวาฏโก. อการโต หิ อาการสฺส โลโป ‘‘ปป’’นฺติอาทีสุ (ชา. ๑.๑.๒) วิย. เอตฺถ หิ ปอาปนฺติ ปทจฺเฉโท, อการโต อาการสฺส จ โลโป. ปวทฺธํ อาปํ ปปํ, มหนฺตํ อุทกนฺติ อตฺโถ. สีสํ วิวริตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
๕๗๙. วาสํ ¶ ¶ อุปคโตติ วา วาเสน อุปคโตติ วา อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘วาสตฺถาย อุปคตสฺสา’’ติ.
๕๘๐. หตฺถปาเท อกีฬนฺโต สุสํวุโต นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘หตฺถํ วา ปาทํ วา อกีฬาเปนฺโต’’ติ.
๕๘๒. โอกฺขิตฺตจกฺขูติ เอตฺถ โอสทฺโท เหฏฺาปริยาโยติ อาห ‘‘เหฏฺา ขิตฺตจกฺขู’’ติ. ‘‘หุตฺวา’’ติอิมินา กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ. ยุคยุตฺตโกติ ยุเค ยุตฺตโก. ทมิยิตฺถาติ ทนฺโต. อาภุโส ชานาติ การณาการณนฺติ อาชาเนยฺโย. เอตฺตกนฺติ จตุหตฺถปมาณํ. โย คจฺฉติ, อสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏา อาปตฺติ โหตีติ โยชนา. ‘‘ปริสฺสยภาว’’นฺติ จ ‘‘ปริสฺสยาภาว’’นฺติ จ ทฺเว ปาา ยุชฺชนฺติเยว.
๕๘๔. อิตฺถมฺภูตลกฺขเณติ อิมํ ปการํ อิตฺถํ จีวรุกฺขิปนํ, ภวติ คจฺฉตีติ ภูโต, ภิกฺขุ. ลกฺขียติ อเนนาติ ลกฺขณํ, จีวรํ. อิตฺถํ ภูโต อิตฺถมฺภูโต, ตสฺส ลกฺขณํ อิตฺถมฺภูตลกฺขณํ, ตสฺมึ. กรณวจนํ ทฏฺพฺพนฺติ โยชนา. อิตฺถมฺภูตลกฺขณํ นาม กิริยาวิเสสนสฺส สภาโวติ อาห ‘‘เอกโต วา…เป… หุตฺวาติ อตฺโถ’’ติ. อนฺโตอินฺทขีลโตติ คามสฺส อนฺโตอินฺทขีลโตติ. ปโม วคฺโค.
๒. อุชฺชคฺฆิกวคฺค-อตฺถโยชนา
๕๘๖. อุจฺจาสทฺทํ กตฺวา ชคฺฆนํ หสนํ อุชฺชคฺโฆ, โสเยว อุชฺชคฺฆิกา, ตาย. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหาหสิตํ หสนฺโต’’ติ. เอตฺถาติ ‘‘อุชฺชคฺฆิกายา’’ติปเท.
๕๘๘. กิตฺตาวตาติ กิตฺตเกน ปมาเณน, เอวํ นิสินฺเนสุ เถเรสูติ สมฺพนฺโธ, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํ. ววตฺถเปตีติ อิทฺจีทฺจ กเถตีติ ววตฺถเปติ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ปมาเณน.
๕๙๐. นิจฺจลํ กตฺวา กายสฺส อุชุฏฺปนํ กายปคฺคโห นามาติ อาห ‘‘นิจฺจลํ กตฺวา’’ติอาทิ. เอเสว นโย พาหุปคฺคหสีสปคฺคเหสุปีติ. ทุติโย วคฺโค.
๓. ขมฺภกตวคฺค-อตฺถโยชนา
๕๙๖. ขมฺโภ ¶ ¶ กโต เยนาติ ขมฺภกโต. ขมฺโภติ จ ปฏิพทฺโธ. กตฺถ ปฏิพทฺโธติ อาห ‘‘กฏิยํ หตฺถํ เปตฺวา’’ติ. สสีสํ อวคุณฺยติ ปริเวตีติ โอคุณฺิโตติ อาห ‘‘สสีสํ ปารุโต’’ติ.
๖๐๐. อุทฺธํ เอกา โกฏิ อิมิสฺสา คมนายาติ อุกฺกุฏิกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุกฺกุฏิกา วุจฺจตี’’ติอาทิ. เอตฺถาติ ‘‘อุกฺกุฏิกายา’’ติปเท.
๖๐๑. หตฺถปลฺลตฺถีกทุสฺสปลฺลตฺถีเกสุ ทฺวีสุ ทุสฺสปลฺลตฺถิเก อาโยคปลฺลตฺถีกาปิ สงฺคหํ คจฺฉตีติ อาห ‘‘อาโยคปลฺลตฺถิกาปิ ทุสฺสปลฺลตฺถิกา เอวา’’ติ.
๖๐๒. สติยา อุปฏฺานํ สกฺกจฺจนฺติ อาห ‘‘สตึอุปฏฺเปตฺวา’’ติ.
๖๐๓. ปิณฺฑปาตํ เทนฺเตปีติ ปิณฺฑปาตํ ปตฺเต ปกฺขิปนฺเตปิ. ปตฺเต สฺา ปตฺตสฺา, สา อสฺสตฺถีติ ปตฺตสฺี. ‘‘กตฺวา’’ ติอิมินา กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ.
๖๐๔. สมสูปกํ ปิณฺฑปาตนฺติ เอตฺถ สูปปิณฺฑปาตานํ สมอุปฑฺฒภาวํ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘สมสูปโก นามา’’ติอาทิ. ยตฺถาติ ปิณฺฑปาเต. ภตฺตสฺส จตุตฺถภาคปมาโณ สูโป โหติ, โส ปิณฺฑปาโต สมสูปโก นามาติ โยชนา. โอโลณี จ สากสูเปยฺยฺจ มจฺฉรโส จ มํสรโส จาติ ทฺวนฺโท. ตตฺถ โอโลณีติ เอกา พฺยฺชนวิกติ. สากสูเปยฺยนฺติ สูปสฺส หิตํ สูเปยฺยํ, สากเมว สูเปยฺยํ สากสูเปยฺยํ. อิมินา สพฺพาปิ สากสูเปยฺยพฺยฺชนวิกติ คหิตา. มจฺฉรสมํสรสาทีนีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อวเสสา สพฺพาปิ พฺยฺชนวิกติ สงฺคหิตา. ตํ สพฺพํ รสานํ รโส รสรโสติ กตฺวา ‘‘รสรโส’’ติ วุจฺจติ.
๖๐๕. สมปุณฺณํ สมภริตนฺติ เววจนเมว. ถูปํ กโต ถูปีกโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ถูปีกโต นามา’’ติอาทิ.
ตตฺถาติ ¶ ‘‘ถูปีกต’’นฺติอาทิวจเน. เตสนฺติ อภยตฺเถรติปิฏกจูฬนาคตฺเถรานํ. อิติ ปุจฺฉึสุ, เตสฺจ เถรานํ วาทํ อาโรเจสุนฺติ โยชนา. เถโรติ จูฬสุมนตฺเถโร. เอตสฺสาติ ติปิฏกจูฬนาคตฺเถรสฺส ¶ . สตฺตกฺขตฺตุนฺติ สตฺต วาเร. กุโตติ กสฺสาจริยสฺส สนฺติกา. ตสฺมาติ ยสฺมา ยาวกาลิเกน ปริจฺฉินฺโน, ตสฺมา. อามิสชาติกํ ยาคุภตฺตํ วา ผลาผลํ วาติ โยชนา. ตฺจ โขติ ตฺจ สมติตฺถิกํ. อิตเรน ปนาติ นาธิฏฺานุปเคน ปตฺเตน ปน. ยํ ปูวอุจฺฉุขณฺฑผลาผลาทิ เหฏฺา โอโรหติ, ตํ ปูวอุจฺฉุขณฺฑผลาผลาทีติ โยชนา. ปูววฏํสโกติ เอตฺถ วฏํสโกติ อุตฺตํโส. โส หิ อุทฺธํ ตสียเต อลงฺกรียเตติ วฏํโสติ วุจฺจติ อุการสฺส วการํ, ตการสฺส จ ฏการํ กตฺวา, โสเยว วฏํสโก, มุทฺธนิ ปิลนฺธิโต เอโก อลงฺการวิเสโส. ปูวเมว ตํสทิสตฺตา ปูววฏํสโก, ตํ. ปุปฺผวฏํสโก จ ตกฺโกลกฏุกผลาทิวฏํสโก จาติ ทฺวนฺโท, เต.
อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. นนุ สพฺพถูปีกเตสุ ปฏิคฺคหณสฺส อกปฺปิยตฺตา ปริภฺุชนมฺปิ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘สพฺพตฺถ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ถูปีกเตสูติ. ตติโย วคฺโค.
๔. สกฺกจฺจวคฺค-อตฺถโยชนา
๖๐๘. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน. โอธินฺติ อวธึ มริยาทํ.
๖๑๐. ถูปกโตติ ถูปเมว ถูปกํ, ตโต ถูปกโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มตฺถกโต’’ติ.
๖๑๑. มาฆาตสมยาทีสูติ ‘‘ปาเณ มา ฆาเตถา’’ติ ราชาโน เภรึ จราเปนฺติ เอตฺถาติ มาฆาโต, โสเยว สมโย มาฆาตสมโย. อาทิสทฺเทน อฺํ ปฏิจฺฉนฺนการณํ คเหตพฺพํ.
๖๑๕. เตสนฺติ มยูรณฺฑกุกฺกุฏณฺฑานนฺติ. จตุตฺโถ วคฺโค.
๕. กพฬวคฺค-อตฺถโยชนา
๖๑๗. ‘‘มุขทฺวาร’’นฺติ ¶ กมฺมสฺส ‘‘อนาหเฏ’’ติ จ ‘‘วิวริสฺสามี’’ติ จ ทฺวีสุ กิริยาสุ สมฺพนฺธภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนาหริเต มุขทฺวาร’’นฺติ.
๖๑๘. สกลํ หตฺถนฺติ ปฺจงฺคุลึ สนฺธาย วุตฺตํ.
๖๑๙. สกพเฬนาติ ¶ เอตฺถ กพฬสทฺเทน วจนสฺส อปริปุณฺณการณํ สพฺพมฺปิ คเหตพฺพํ.
๖๒๐. ปิณฺฑุกฺเขปกนฺติอาทีสุ วิจฺฉตฺเถ กปจฺจโยติ อาห ‘‘ปิณฺฑํ อุกฺขิปิตฺวา อุกฺขิปิตฺวา’’ติ. ตฺวาสทฺเทน กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ.
๖๒๔. ‘‘อวกิริตฺวา’’ติ อิมินา สิตฺถาวการกนฺติ เอตฺถ อวปุพฺโพ กิรธาตุเยว, น กรธาตูติ ทสฺเสติ.
๖๒๖. ‘‘จปุจปู’’ติ เอวํ สทฺทนฺติ ‘‘จปุจปู’’ติ เอวํ อนุกรณรวนฺติ. ปฺจโม วคฺโค.
๖. สุรุสุรุวคฺค-อตฺถโยชนา
๖๒๗. ‘‘สุรุสุรู’’ติ เอวํ สทฺทนฺติ ‘‘สุรุสุรู’’ติ เอวํ อนุกรณรวํ. ทวนํ กีฬนนฺติ อิมินา วจนตฺเถน ปริหาโส ทโว นามาติ อาห ‘‘ทโวติ ปริหาสวจน’’นฺติ. ตนฺติ โส ทโว. ลิงฺควิปลฺลาโส เหส. น กาตพฺพํ น กาตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. สิลกพุทฺโธติ สิลาย กโต, สิเลน นิยุตฺโต วา พุทฺโธ. อปฏิพุทฺโธติ อปฏิวิทฺโธ พุทฺโธ, ปริหาสวจนเมตํ. โคธมฺโมติ คุนฺนํ ธมฺโม. อชธมฺโมติ อชานํ ธมฺโม. มิคสงฺโฆติ มิคานํ สงฺโฆ. ปสุสงฺโฆติ ปสูนํ สงฺโฆ.
๖๒๘. ‘‘ภฺุชนฺเตนา’’ติ ปทํ ‘‘นิลฺเลหิตุ’’นฺติ ปเท ภาวกตฺตา.
๖๓๑. เอวํนามเกติ ¶ ‘‘โกกนุท’’นฺติ เอวํ นามํ อสฺส ปาสาทสฺสาติ เอวํนามโก, ปาสาโท, ตสฺมึ. ‘‘ปทุมสณฺาโน’’ติ อิมินา ปาสาทสฺส สทิสูปจาเรน ‘‘โกกนุโท’’ติ นามลภนํ ทสฺเสติ. เตนาติ ปทุมสณฺานตฺตา. อสฺสาติ ปาสาทสฺส. ปุคฺคลิกมฺปีติ ปรปุคฺคลสนฺตกํ คเหตพฺพํ ‘‘อตฺตโน สนฺตกมฺปี’’ติ อตฺตปุคฺคลสนฺตกสฺส วิสุํ คยฺหมานตฺตา. สงฺขมฺปีติ ปานียสงฺขมฺปิ. สราวมฺปีติ ปานียสราวมฺปิ. ถาลกมฺปีติ ปานียถาลกมฺปิ.
๖๓๒. ‘‘อุทฺธริตฺวา’’ติ สามฺโต วุตฺตวจนสฺส กมฺมาปาทานานิ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สิตฺถานิ อุทกโต’’ติ. ภินฺทิตฺวาติ จุณฺณวิจุณฺณานิ กตฺวา. พหีติ อนฺตรฆรโต พหิ.
๖๓๔. เสตจฺฉตฺตนฺติ ¶ เอตฺถ เสตสทฺโท ปณฺฑรปริยาโยติ อาห ‘‘ปณฺฑรจฺฉตฺต’’นฺติ. วตฺถปลิคุณฺิตนฺติ วตฺเถหิ สมนฺตโต เวิตํ. เสตํ ฉตฺตํ เสตจฺฉตฺตํ. กิฬฺเชหิ กตํ ฉตฺตํ กิฬฺชจฺฉตฺตํ. ปณฺเณหิ กตํ ฉตฺตํ ปณฺณจฺฉตฺตํ. มณฺฑเลน พทฺธํ มณฺฑลพทฺธํ. สลากาหิ พทฺธํ สลากพทฺธํ. ตานีติ ตีณิ ฉตฺตานิ. หีติ สจฺจํ. ยมฺปิ เอกปณฺณจฺฉตฺตนฺติ โยชนา. เอเตสูติ ตีสุ ฉตฺเตสุ. อสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา. โสติ โย โกจิ คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา. ฉตฺตปาทุกาย วาติ ฉตฺตทณฺฑนิกฺเขปนาย ปาทุกาย วา. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท.
๖๓๕. มชฺฌิมสฺสาติ ปมาณมชฺฌิมสฺส. ‘‘จตุหตฺถปฺปมาโณ’’ติอิมินา จตุหตฺถโต อูนาติเรโก ทณฺโฑ น ทณฺโฑ นามาติ ทสฺเสติ. ทณฺโฑ ปาณิมฺหิ อสฺสาติ วจนตฺถํ อติทิสนฺโต อาห ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ.
๖๓๖. ‘‘สตฺถปาณิมฺหี’’ติ เอตฺถ อสิ เอว อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อสิ’’นฺติ. อสินฺติ ขคฺคํ.
๖๓๗. ‘‘อาวุธํ นาม จาโป โกทณฺโฑ’’ติ ปาฬิยํ วุตฺตวจนํ อุปลกฺขณเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาวุธปาณิสฺสาติ เอตฺถา’’ติอาทิ. สพฺพาปิ ธนุวิกติ อาวุธนฺติ เวทิตพฺพาติ โยชนา. ยถา อสึ ¶ สนฺนหิตฺวา ิโต สตฺถปาณีติ สงฺขฺยํ น คจฺฉติ, เอวํ ธนุํ กณฺเ ปฏิมุกฺโก อาวุธปาณีติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ, อิมินา อาวุโธ ปาณินา คหิโตเยว อาวุธปาณิ นามาติ ทสฺเสตีติ. ฉฏฺโ วคฺโค.
๗. ปาทุกวคฺค-อตฺถโยชนา
๖๓๘. องฺคุลนฺตรนฺติ ปาทงฺคุลวิวรํ. ปาทุกนฺติ อุปาหนวิเสโส. โส หิ ปชฺชเต อิมายาติ ปาทุกาติ วุจฺจติ, สา พหุปฏลา จมฺมมยา วา โหติ กฏฺมยา วา. ปฏิมฺุจิตฺวาติ ปาทุกํ ปฏิมฺุจีตฺวา.
๖๔๐. ทฺวีหิ ชเนหิ คหิโตติ สมฺพนฺโธ. วํเสนาติ เวณุนา, ยาเน นิสินฺโนติ สมฺพนฺโธ. วิสงฺขริตฺวาติ วิปตฺตึ กริตฺวา. ทฺเวปีติ ธมฺมกถิกธมฺมปฏิคฺคาหกสงฺขาตา อุโภปิ ชนา. วฏฺฏตีติ เทเสตุํ วฏฺฏติ.
๖๔๑. สยนคตสฺสาติ ¶ สยนํ คตสฺส, สยเน นิปนฺนสฺสาติ อตฺโถ. นิปนฺนสฺส เทเสตุํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ.
๖๔๒. ตีสุ ปลฺลตฺถิกาสุ ยาย กายจิ ปลฺลตฺถิกาย นิสินฺนสฺส ธมฺมํ เทเสตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปลฺลตฺถิกายา’’ติอาทิ.
๖๔๓. ยถา เวิยมาเน เกสนฺโต น ทิสฺสติ, เอวํ เวิตสีสสฺสาติ โยชนา.
๖๔๗. ฉปกสทฺทสฺส จ จณฺฑาลสทฺทสฺส จ เววจนตฺตา วุตฺตํ ‘‘จณฺฑาลสฺสา’’ติ. จณฺฑาโล หิ สํ สุนขํ ปจตีติ ฉปโกติ วุจฺจติ สการสฺส ฉการํ กตฺวา. ฉปกสฺส เอสา ฉปกี, จณฺฑาลภริยา. ยตฺราติ เอตฺถ ตฺรปจฺจโย ปจฺจตฺเต โหตีติ อาห ‘‘โย หิ นามา’’ติ. โย ราชา อุจฺเจ อาสเน นิสีทิตฺวา มนฺตํ ปริยาปุณิสฺสติ นาม, อยํ ราชา ยาว อติวิย อธมฺมิโกติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สพฺพมิท’’นฺติ อยํ สทฺโท ลิงฺควิปลฺลาโสติ อาห ‘‘สพฺโพ อย’’นฺติ ¶ . ‘‘โลโก’’ติ อิมินา อิธสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. จริมสทฺโท อนฺติมปริยาโย. อนฺติโมติ จ ลามโก. ลามโกติ จ นาม อิธ วิปตฺตีติ อาห ‘‘สงฺกร’’นฺติ. สงฺกรนฺติ วิปตฺตึ. ‘‘นิมฺมริยาโท’’ติ อิมินา ‘‘สงฺกรํ คโต’’ติ ปทานํ อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. จริมํ คตํ จริมคตํ, สพฺโพ อยํ โลโก จริมคโตติ อตฺโถ. อิธ จ ชาตเก (ชา. ๑.๔.๓๓) จ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘จมริกต’’นฺติ ปาโ อตฺถิ, โส อยุตฺโตเยว. ตตฺเถวาติ อมฺพรุกฺขมูเลเยว. เตสนฺติ ราชพฺราหฺมณานํ.
ตตฺถาติ ติสฺสํ คาถายํ. ปาฬิยาติ อตฺตโน อาจารปกาสกคนฺถสงฺขาตาย ปาฬิยา. น ปสฺสเรติ เอตฺถ เรสทฺโท อนฺติสฺส การิโยติ อาห ‘‘น ปสฺสนฺตี’’ติ. โย จายนฺติ โย จ อยํ. อยํสทฺโท ปทาลงฺการมตฺโต, พฺราหฺมโณติ อตฺโถ. อธียตีติ อชฺฌายติ, สิกฺขตีติ อตฺโถ.
ตโตติ โพธิสตฺเตน วุตฺตคาถาโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ คาถาย. โภติ โพธิสตฺตํ อามนฺเตติ. ‘‘ภุตฺโต’’ติ ปทสฺส กมฺมวาจกภาวมาวิกาตุํ วุตฺตํ ‘‘มยา’’ติ. อสฺสาติ โอทนสฺส. อิมินา สุจิ ปริสุทฺธํ มํสํ สุจิมํสํ, เตน อุปเสจนมสฺสาติ สุจิมํสูปเสจโนติ พาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติ. ธมฺเมติ อาจารธมฺเม. พทฺโธ หุตฺวาติ ถทฺโธ หุตฺวา, อยเมว วา ปาโ ¶ . วณฺณสทฺทสฺส สณฺานาทิเก อฺเ อตฺเถ ปฏิกฺขิปิตุํ วุตฺตํ ‘‘ปสตฺโถ’’ติ. โถมิโตติ ตสฺเสว เววจนํ.
อถาติ อนนฺตเร. นนฺติ พฺราหฺมณํ. ตสฺสาติ คาถาทฺวยสฺส. พฺราหฺมณาติ ปุโรหิตํ อาลปติ. สมฺปตีติ สนฺทีฏฺิเก. ‘‘ยา วุตฺติ วินิปาเตน, อธมฺมจรเณน วา’’ติ ปทานํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘นิปฺปชฺชตี’’ติ.
มหาพฺรหฺเมติ เอตฺถ พฺรหฺมสทฺโท พฺราหฺมณวาจโกติ อาห ‘‘มหาพฺราหฺมณา’’ติ. อฺเปีติ ราชพฺราหฺมเณหิ อปเรปิ. ‘‘ปจนฺตี’’ติ วุตฺเต ¶ อวินาภาวโต ‘‘ภฺุชนฺตี’’ติ อตฺโถปิ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ปจนฺติ เจว ภฺุชนฺติ จา’’ติ. ‘‘น เกวล’’นฺติอาทินา อฺเปีติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส สมฺปิณฺฑนตฺถํ ทสฺเสติ, ตฺวํ อาจริสฺสสีติ สมฺพนฺโธ. ปุน ตฺวนฺติ ตํ, อุปโยคตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ, ‘‘มา ภิทา’’ติอิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ‘‘ปาสาโณ’’ติอิมินา อสฺมสทฺโท ปาสาณปริยาโยติ ทสฺเสติ. เตนาติ ภินฺทนเหตุนา.
๖๔๘. อตฺตโน กงฺขาานสฺส ปุจฺฉนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘น กเถตพฺพ’’นฺติ.
๖๔๙. สมธุเรนาติ สมํ ธุเรน, สมํ มุเขนาติ อตฺโถ.
๖๕๒. ยํ มูลํ วา ยา สาขา วา คจฺฉตีติ โยชนา. ขนฺเธติ รุกฺขสฺส ขนฺเธ. นิกฺขมตีติ อุจฺจารปสฺสาโว นิกฺขมติ. ติณณฺฑุปกนฺติ ติเณน กตํ, ติณมยํ วา อณฺฑุปกํ. เอตฺถาติ อุจฺจารปสฺสาวเขเฬสุ.
๖๕๓. อธิปฺเปตอุทกํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปริโภคอุทกเมวา’’ติ. สตฺตโม วคฺโค.
เอตฺถาติ เสขิเยสุ. สูปพฺยฺชนปฏิจฺฉาทเนติ สูปพฺยฺชเน โอทเนน ปฏิจฺฉาเทติ. สมตฺตา เสขิยา.
๘. สตฺตาธิกรณสมถ-อตฺถโยชนา
๖๕๕. สงฺขฺยํ ¶ ปริจฺฉิชฺชตีติ สงฺขฺยาปริจฺเฉโท. เตสนฺติ จตุพฺพิธานมธิกรณานํ. ตสฺสาติ เตสํ ขนฺธกปริวารานํ. ตตฺเถวาติ เตสุ เอว ขนฺธกปริวาเรสุ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ สิกฺขาปเทสูติ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
ภิกฺขุวิภงฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
ชาทิลฺฉิตนาเมน เนกานํ วาจิโต มยา.
สาธุํ มหาวิภงฺคสฺส, สมตฺโต โยชนานโยติ.
ภิกฺขุนีวิภงฺโค
๑. ปาราชิกกณฺฑอตฺถโยชนา
เอวํ ¶ ¶ ภิกฺขุวิภงฺคสฺส, กตฺวาน โยชนานยํ;
ภิกฺขุนีนํ วิภงฺคสฺส, กริสฺสํ โยชนานยํ.
โยติ วิภงฺโค. วิภงฺคสฺสาติ วิภงฺโค อสฺส. อสฺสาติ โหติ. ตสฺสาติ ภิกฺขุนีนํ วิภงฺคสฺส. ยโตติ ยสฺมา. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ภิกฺขูนํ วิภงฺคสฺส อนนฺตรํ ภิกฺขุนีนํ โย วิภงฺโค สงฺคหิโต อสฺส, ตสฺส ภิกฺขุนีนํ วิภงฺคสฺส สํวณฺณนากฺกโม ปตฺโต ยโต, ตโต ตสฺส ภิกฺขุนีนํ วิภงฺคสฺส อปุพฺพปทวณฺณนํ กาตุํ ตาว ปาราชิเก อยํ สํวณฺณนา โหตีติ. อปุพฺพานํ ปทานํ วณฺณนา อปุพฺพปทวณฺณนา, ตํ.
๑. ปมปาราชิกสิกฺขาปทํ
๖๕๖. ‘‘เตน…เป… สาฬฺโห’’ติ เอตฺถ ‘‘เอตฺถา’’ติ ปาเสโส โยเชตพฺโพ. ทพฺพคุณกิริยาชาตินามสงฺขาเตสุ ปฺจสุ สทฺเทสุ สาฬฺหสทฺทสฺส นามสทฺทภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สาฬฺโหติ ตสฺส นาม’’นฺติ. มิคารมาตุยาติ วิสาขาย. สา หิ มิคารเสฏฺินา มาตุฏฺาเน ปิตตฺตา มิคารมาตา นาม. นวกมฺมํ อธิฏฺาตีติ นวกมฺมิกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นวกมฺมาธิฏฺายิก’’นฺติ. ‘‘ปณฺฑิจฺเจน สมนฺนาคตา’’ติอิมินา ปณฺฑา วุจฺจติ ปฺา, สา สฺชาตา อิมิสฺสาติ ปณฺฑิตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เวยฺยตฺติเกนาติ วิเสเสน อฺชติ ปากฏํ คจฺฉตีติ วิยตฺโต, ปุคฺคโล, ตสฺส อิทํ เวยฺยตฺติกํ, าณํ, เตน. ‘‘ปณฺฑา’’ติ วุตฺตปฺาย ‘‘เมธา’’ติ วุตฺตปฺาย วิเสสภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปาฬิคหเณ’’ติอาทิ. ‘‘เมธา’’ติ หิ วุตฺตปฺา ‘‘ปณฺฑา’’ติ วุตฺตปฺาย วิเสโส โหติ สติสหายตฺตา. ตตฺรุปายายาติ อลุตฺตสมาโส ¶ ‘‘ตตฺรมชฺฌตฺตตา’’ติอาทีสุ (ธ. ส. อฏฺ. เยวาปนกวณฺณนา) วิย. ‘‘กมฺเมสู’’ติ อิมินา ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ ¶ . กตฺตพฺพกมฺมุปปริกฺขายาติ กตฺตพฺพกมฺเมสุ วิจารณาย. จสทฺเทน ‘‘กตากต’’นฺติ ปทสฺส ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติ. ปริเวสนฏฺาเนติ ปริภฺุชิตุํ วิสนฺติ ปวิสนฺติ เอตฺถาติ ปริเวสนํ, ตเมว านํ ปริเวสนฏฺานํ, ตสฺมึ. นิกูเฏติ เอตฺถ กูฏสงฺขาตสิขรวิรหิเต โอกาเสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โกณสทิสํ กตฺวา ทสฺสิเต คมฺภีเร’’ติ. วิตฺยูปสคฺโค วิการวาจโก, สรสทฺโท สทฺทวาจโกติ อาห ‘‘วิปฺปการสทฺโท’’ติ. จรติ อเนนาติ จรณํ ปาโท, ตสฺมึ อุฏฺิโต คิลาโน เอติสฺสาติ จรณคิลานาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาทโรเคน สมนฺนาคตา’’ติ.
๖๕๗. ‘‘ตินฺตา’’ติ อิมินา อวสฺสุตสทฺโท อิธ กิลินฺนตฺเถ เอว วตฺตติ, น อฺตฺเถติ ทสฺเสติ. อสฺสาติ ‘‘อวสฺสุตา’’ติปทสฺส. ปทภาชเน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ปทภาชเน. วตฺถํ รงฺคชาเตน รตฺตํ วิย, ตถา กายสํสคฺคราเคน สุฏฺุ รตฺตาติ โยชนา. ‘‘อเปกฺขาย สมนฺนาคตา’’ติ อิมินา อเปกฺขา เอติสฺสมตฺถีติ อเปกฺขวตีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ปฏิพทฺธํ จิตฺตํ อิมิสฺสนฺติ ปฏิพทฺธจิตฺตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิพนฺธิตฺวา ปิตจิตฺตา วิยา’’ติ. ทุติยปทวิภงฺเคปีติ ‘‘อวสฺสุโต’’ติ ทุติยปทภาชเนปิ. ปุคฺคลสทฺทสฺส สตฺตสามฺวาจกตฺตา ปุริสสทฺเทน วิเสเสติ. อโธอุพฺภอิติ นิปาตานํ ฉฏฺิยา สมสิตพฺพภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อกฺขกานํ อโธ’’ติอาทิ. นนุ ยถา อิธ ‘‘อกฺขกานํ อโธ’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ปทภาชเนปิ วตฺตพฺพํ, กสฺมา น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปทภาชเน’’ติอาทิ. ปทปฏิปาฏิยาติ ‘‘อโธ’’ติ จ ‘‘อกฺขก’’นฺติ จ ปทานํ อนุกฺกเมน. เอตฺถาติ อธกฺขกอุพฺภชาณุมณฺฑเลสุ. สาธารณปาราชิเกหีติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ สาธารเณหิ ปาราชิเกหิ. นามมตฺตนฺติ นามเมว.
๖๕๙. เอวนฺติ อิมาย ปาฬิยา วิภชิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘อุภโตอวสฺสุเต’’ติอาทิวจเน. ‘‘อุภโตอวสฺสุเต’’ติ ปาโ มูลปาโเยว, นาฺโติ ทสฺเสนฺเตน วิเสสมกตฺวา ‘‘อุภโตอวสฺสุเตติ อุภโต อวสฺสุเต’’ติ วุตฺตํ. อุภโตติ เอตฺถ ¶ อุภสรูปฺจ โตสทฺทสฺส ฉฏฺฺยตฺเถ ปวตฺติฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุนิยา เจว ปุริสสฺส จา’’ติ. ตตฺถ ภิกฺขุนีปุริสสทฺเทหิ อุภสรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘ยา’’ติ จ ‘‘ส’’อิติ จ ทฺวีหิ สทฺเทหิ โตปจฺจยสฺส ฉฏฺฺยตฺถํ, อุภินฺนํ อวสฺสุตภาเว สตีติ อตฺโถ. ภาวปจฺจเยน วินา ภาวตฺโถ าตพฺโพติ อาห ‘‘อวสฺสุตภาเว’’ติ. ยถาปริจฺฉินฺเนนาติ ‘‘อธกฺขกํ, อุพฺภชาณุมณฺฑล’’นฺติ ¶ เยน เยน ปริจฺฉินฺเนน. อตฺตโนติ ภิกฺขุนิยา. ตสฺส วาติ ปุริสสฺส วา. อิธาปีติ กายปฏิพทฺเธน กายามสเนปิ.
ตตฺราติ เตสุ ภิกฺขุภิกฺขุนีสุ. น กาเรตพฺโพ ‘‘กายสํสคฺคํ สาทิเยยฺยา’’ติ อวุตฺตตฺตาติ อธิปฺปาโย. อโจปยมานาปีติ อจาลยมานาปิ, ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, เตน โจปยมานา ปเควาติ ทสฺเสติ. เอวํ ปน สตีติ จิตฺเตเนว อธิวาสยมานาย สติ ปน. กิริยสมุฏฺานตาติ อิมสฺส สิกฺขาปทสฺส กิริยสมุฏฺานภาโว. ตพฺพหุลนเยนาติ ‘‘วนจรโก (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๐๑; ๓.๑๓๓), สงฺคามาวจโร’’ติอาทีสุ (ม. นิ. ๒.๑๐๘) วิย ตสฺสํ กิริยายํ พหุลโต สมุฏฺานนเยน. สาติ กิริยสมุฏฺานตา.
๖๖๐. เอตฺถาติ อุพฺภกฺขกอโธชาณุมณฺฑเลสุ.
๖๖๒. ‘‘เอกโต อวสฺสุเต’’ติ เอตฺถาปิ โตปจฺจโย ฉฏฺฺยตฺเถ โหติ. สามฺวจนสฺสาปิ วิเสเส อวฏฺานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส อนุปโยชิตพฺพโต อาห ‘‘ภิกฺขุนิยา เอวา’’ติ. ตตฺราติ ‘‘เอกโต อวสฺสุเต’’ติอาทิวจเน. ‘‘ตเถวา’’ติอิมินา กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุโตติ อตฺถํ อติทิสติ. จตูสูติ เมถุนราค กายสํสคฺคราคเคหสิตเปม สุทฺธจิตฺตสงฺขาเตสุ จตูสุ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน.
๖๖๓. อยํ ปุริโส อิติ วา อิตฺถี อิติ วา อชานนฺติยา วาติ โยชนาติ. ปมํ.
๒. ทุติยปาราชิกสิกฺขาปทํ
๖๖๔. ทุติเย ¶ กจฺจิ โน สาติ เอตฺถ โนสทฺโท นุสทฺทตฺโถติ อาห ‘‘กจฺจิ นุ สา’’ติ. ปริวารวิปตฺตีติ ปริชนสฺส วินาสนํ. ‘‘อกิตฺตี’’ติ เอตฺถ สมฺมุขา นินฺทํ คเหตฺวา ‘‘อยโส’’ติอิมินา ปรมฺมุขา นินฺทา คเหตพฺพาติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปรมฺมุขครหา วา’’ติ.
๖๖๖. ‘‘ยา ปาราชิกํ อาปนฺนา’’ติอิมินา ‘‘สา วา’’ติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. จตุนฺนนฺติ นิทฺธารณตฺเถ เจตํ สามิวจนํ, จตูสูติ อตฺโถ. ปจฺฉาติ สพฺพปาราชิกานํ ปจฺฉา. อิมสฺมึ โอกาเสติ ปมตติยปาราชิกานมนฺตเร าเน. ปิตนฺติ สงฺคีติกาเรหิ นิกฺขิตฺตํ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. ตตฺราติ ทุฏฺุลฺลสิกฺขาปเทติ. ทุติยํ.
๓. ตติยปาราชิกสิกฺขาปทํ
๖๖๙. ตติเย ¶ อสฺสาติ ‘‘ธมฺเมน วินเยนา’’ติ ปทสฺส. ปทภาชนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตฺติสมฺปทา เจว อนุสาวนสมฺปทา จ สตฺถุสาสนํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตฺติ…เป… สมฺปทาย จา’’ติ. สตฺถุสาสเนนาติ จ สตฺถุ อาณาย. กมฺมนฺติ อุกฺเขปนียกมฺมํ. ตตฺถาติ สงฺเฆ. ‘‘วจนํ นาทิยตี’’ติอาทีสุ วิย สงฺฆํ วา นาทิยตีติ เอตฺถ นาทิยนํ นาม นานุวตฺตนเมวาติ อาห ‘‘นานุวตฺตตี’’ติ. ตตฺถาติ สงฺฆาทีสุ. อยํ ตาว สํวาโสติ สห ภิกฺขู วสนฺติ เอตฺถาติ สํวาโสติ อตฺเถน อยํ เอกกมฺมาทิ สํวาโส นาม. ‘‘สห อยนภาเวนา’’ติอิมินา สห อยนฺติ ปวตฺตนฺตีติ สหายาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เตติ ภิกฺขู. เยหิ จาติ ภิกฺขูหิ จ. ตสฺสาติ อุกฺขิตฺตกสฺส. เตนาติ อุกฺขิตฺตเกน. อตฺตโนติ อุกฺขิตฺตกสฺสาติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถปาราชิกสิกฺขาปทํ
๖๗๕. จตุตฺเถ เมถุนราเคน อวสฺสุตา นาธิปฺเปตา, กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุตาวาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุตา’’ติ ¶ . ‘‘ปุริสปุคฺคลสฺสา’’ติปทํ น หตฺถสทฺเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ, คหณสทฺเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ ปุริสปุคฺคเลนา’’ติอาทิ. ตนฺติ คหณํ, ‘‘หตฺถคฺคหณ’’นฺติ วุตฺตวจนํ อุปลกฺขณมตฺตเมวาติ อาห ‘‘อฺมฺปี’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อฺมฺปี’’ติ หตฺถคหณโต อิตรมฺปิ. อปาราชิกกฺเขตฺเตติ อุพฺภกฺขเก อโธชาณุมณฺฑเล. อสฺสาติ ‘‘หตฺถคฺคหณ’’นฺติปทสฺส. เอตฺถาติ ‘‘อสทฺธมฺมสฺส ปฏิเสวนตฺถายา’’ติปเท. กายสํสคฺโคติ กายสํสคฺโค เอว. เตน วุตฺตํ ‘‘น เมถุนธมฺโม’’ติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตฺถาติ กายสํสคฺคคหเณ. สาธกนฺติ าปกํ.
ติสฺสิตฺถิโยติ ภุมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. ตีสุ อิตฺถีสูติ หิ อตฺโถ, ติสฺโส อิตฺถิโย อุปคนฺตฺวาติ วา โยเชตพฺโพ. เอเสว นโย ปรโตปิ. ยํ เมถุนํ อตฺถิ, ตํ น เสเวติ โยชนา. น เสเวติ จ น เสวติ. ติการสฺส หิ เอกาโร. ตโย ปุริเสติ ตีสุ ปุริเสสุ, เต วา อุปคนฺตฺวา. ตโย จ อนริยปณฺฑเกติ ตีสุ อนริยสงฺขาเตสุ อุภโตพฺยฺชนเกสุ จ ปณฺฑเกสุ จ, เต วา อุปคนฺตฺวาติ โยชนา. น จาจเร เมถุนํ พฺยฺชนสฺมินฺติ อตฺตโน นิมิตฺตสฺมึ เมถุนํ น จ อาจรติ. อิทํ อนุโลมปาราชิกํ สนฺธาย วุตฺตํ. เฉชฺชํ สิยา เมถุนธมฺมปจฺจยาติ ¶ เมถุนธมฺมการณา เฉชฺชํ สิยา, ปาราชิกํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. กุสเลหีติ ปฺหาวิสชฺชเน เฉเกหิ, เฉกกาเมหิ วา. อยํ ปฺโห อฏฺวตฺถุกํ สนฺธาย วุตฺโต.
ปฺหาวิสชฺชนตฺถาย จินฺเตนฺตานํ เสทโมจนการณตฺตา ‘‘เสทโมจนคาถา’’ติ วุตฺตา. วิรุชฺฌตีติ ‘‘น เมถุนธมฺโม’’ติ วจเนน ‘‘เฉชฺชํ สิยา เมถุนธมฺมปจฺจยา’’ติ วจนํ วิรุชฺฌติ, น สเมตีติ อตฺโถ. อิติ เจ วเทยฺย, น วิรุชฺฌติ. กสฺมา? เมถุนธมฺมสฺส ปุพฺพภาคตฺตาติ โยชนา. อิมินา เมถุนธมฺมสฺส ปุพฺพภาคภูโต กายสํสคฺโคว อุปจาเรน ตตฺถ เมถุนธมฺมสทฺเทน วุตฺโต, น ทฺวยํทฺวยสมาปตฺตีติ ทีเปติ. หิสทฺโท วิตฺถารโชตโก. ปริวาเรเยว วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. วณฺณาวณฺโณติ สุกฺกวิสฏฺิ. ธนมนุปฺปาทานนฺติ สฺจริตฺตํ ¶ . ‘‘อิมินา ปริยาเยนา’’ติ อิมินา เลเสน สมีปูปจาเรนาติ อตฺโถ. เอเตนุปาเยนาติ ‘‘หตฺถคฺคหณํ สาทิเยยฺยา’’ติปเท วุตฺตอุปาเยน. สพฺพปเทสูติ สพฺเพสุ ‘‘สงฺฆาฏิกณฺณคฺคหณํ สาทิเยยฺยา’’ติอาทีสุ ปเทสุ. อปิ จาติ เอกํเสน, วิเสสํ วกฺขามีติ อธิปฺปาโย. ‘‘เอวํนามกํ าน’’นฺติ อิมินา ‘‘อิตฺถํนามํ อิมสฺส านสฺสา’’ติ วจนตฺถํ ทีเปติ.
๖๗๖. เอกนฺตริกาย วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน ทฺวนฺตริกาทีนิปิ สงฺคยฺหนฺติ. เยน เตนาติ เยน วา เตน วา. ทฺวิติจตุปฺปฺจฉวตฺถูนิ เปยฺยาลวเสน วา วาสทฺเทน วา คเหตพฺพานิ. อปิ จาติ กิฺจ ภิยฺโย, วตฺตพฺพวิเสสํ วกฺขามีติ อธิปฺปาโย. เอตฺถาติ ‘‘อาปตฺติโย เทเสตฺวา’’ติ วจเน. หีติ สจฺจํ. วุตฺตนฺติ ปริวาเร วุตฺตํ. ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํ. เทสิตา อาปตฺติ คณนูปิกาติ โยชนา. เอกํ วตฺถุํ อาปนฺนา ยา ภิกฺขุนีติ โยชนา. ธุรนิกฺเขปํ กตฺวาติ ‘‘อิมฺจ วตฺถุํ, อฺมฺปิ จ วตฺถุํ นาปชฺชิสฺสามี’’ติ ธุรนิกฺเขปํ กตฺวา. ยา ปน สอุสฺสาหาว เทเสตีติ โยชนาติ. จตุตฺถํ.
สาธารณาติ ภิกฺขุนีหิ สาธารณา. เอตฺถาติ ‘‘อุทฺทิฏฺา โข อยฺยาโย’’ติอาทิวจเน.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
ภิกฺขุนิวิภงฺเค ปาราชิกกณฺฑวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๒. สงฺฆาทิเสสกณฺฑํ
๑. ปมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
ปาราชิกานนฺตรสฺสาติ ¶ ปาราชิกานํ อนนฺตเร ปิตสฺส, สงฺคีตสฺส วา, สงฺฆาทิเสสกณฺฑสฺสาติ สมฺพนฺโธ. อยํ อีทิสา อนุตฺตานตฺถวณฺณนา อนุตฺตานานํ ปทานํ อตฺถสฺส วณฺณนา ทานิ อิมสฺมึกาเล ภวิสฺสตีติ โยชนา.
๖๗๘. ปเม ¶ อุทกํ วสิตํ อจฺฉาทนํ อเนน กตนฺติ อุโทสิโตติ วจนตฺเถน ภณฺฑสาลา อุโทสิตํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุโทสิตนฺติ ภณฺฑสาลา’’ติ. เอตฺถ หิ อุทสทฺโท อุทกปริยาโย. สํโยโค น ยุตฺโตเยว. ภณฺฑสาลาติ ยานาทีนํ ภณฺฑานํ ปนสาลา. อจฺจาวทถาติ เอตฺถ อตีตฺยูปสคฺโค อติกฺกมนตฺโถ, อาตฺยูปสคฺโค ธาตฺวตฺถานุวตฺตโกติ อาห ‘‘อติกฺกมิตฺวา วทถา’’ติ.
๖๗๙. อุสฺสยวเสน วทนํ อุสฺสยวาโท, โสเยว อุสฺสยวาทิกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุสฺสยวาทิกา’’ติอาทิ. ‘‘มานุสฺสยวเสน โกธุสฺสยวเสนา’’ติ อิมินา อุสฺสยเภทํ ทสฺเสติ. สาติ อุสฺสยวาทิกา. อตฺถโตติ สรูปโต. เอตฺถาติ ปทภาชเน. อฑฺฑนํ อภิยฺุชนํ อฑฺโฑติ กตฺวา ทฺวินฺนํ ชนานํ อฑฺโฑ โวหาริกานํ วินิจฺฉยการณํ โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อฑฺโฑติ โวหาริกวินิจฺฉโย วุจฺจตี’’ติ, มุทฺธชตติยกฺขโรเยว. ยนฺติ อฑฺฑํ. ยตฺถาติ ยสฺมึ กิสฺมึจิ าเน. ทฺวินฺนํ อฑฺฑการกานํ โวหารํ ชานนฺตีติ โวหาริกา, อกฺขทสฺสา, เตสํ. ทฺวีสุ ชเนสูติ อฑฺฑการเกสุ ชเนสุ ทฺวีสุ. โย โกจีติ อฑฺฑการโก วา อฺโ วา โย โกจิ.
เอตฺถาติ ‘‘เอกสฺส อาโรเจตี’’ติอาทิวจเน. ยตฺถ กตฺถจีติ ยํกิฺจิ านํ อาคเตปีติ สมฺพนฺโธ. อถาติ ปจฺฉา. สาติ ภิกฺขุนี. โสติ อุปาสโก.
‘‘กปฺปิยการเกนา’’ติปทํ ‘‘กถาเปตี’’ติปเท การิตกมฺมํ. ตตฺถาติ กปฺปิยการกอิตเรสุ ¶ . โวหาริเกหิ กเตติ สมฺพนฺโธ. คติคตนฺติ จิรกาลปตฺตํ. สุตปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ สุตํ. อถาติ สุตปุพฺพตฺตา เอว. เตติ โวหาริกา, เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
ปมนฺติ สมนุภาสนโต ปุพฺพํ. อาปตฺตีติ อาปชฺชนํ. เอตสฺสาติ สงฺฆาทิเสสสฺส. อยํ หีติ อยํ เอว, วกฺขมาโน เอวาติ อตฺโถ. เอตฺถาติ ปทภาชเน. สห วตฺถุชฺฌาจาราติ วตฺถุชฺฌาจาเรน สห, วากฺยเมว, น สมาโส. วตฺถุชฺฌาจาราติ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ ทฏฺพฺพํ ¶ . เตน วุตฺตํ ‘‘สห วตฺถุชฺฌาจาเรนา’’ติ. ภิกฺขุนินฺติ อาปตฺติมาปนฺนํ ภิกฺขุนึ. สงฺฆโตติ ภิกฺขุนิสงฺฆมฺหา. อนียสทฺโท เหตุกตฺตาภิธายโกติ อาห ‘‘นิสฺสาเรตีติ นิสฺสารณีโย’’ติ. ภิกฺขุนิสงฺฆโต นิสฺสรติ, นิสฺสาริยติ วา อเนนาติ นิสฺสารณีโยติ กรณตฺโถปิ ยุตฺโตเยว. ตตฺถาติ ปทภาชเน. ยนฺติ สงฺฆาทิเสสํ. โสติ สงฺฆาทิเสโส. ปทภาชนสฺส อตฺโถ การโณปจาเรน ทฏฺพฺโพ. หีติ สจฺจํ. เกนจีติ ปุคฺคเลน, น นิสฺสารียตีติ สมฺพนฺโธ. เตน ธมฺเมน กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา. โสติ ธมฺโม.
อฑฺฑการกมนุสฺเสหิ วุจฺจมานาติ โยชนา. สยนฺติ สามํ. ตโตติ คมนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. ภิกฺขุนิยา วา กตํ อาโรเจตูติ โยชนา.
ธมฺมิกนฺติ ธมฺเมน สภาเวน ยุตฺตํ. ยถาติ เยนากาเรน. ตนฺติ อาการํ. ตตฺถาติ ‘‘อโนทิสฺส อาจิกฺขตี’’ติ วจเน.
ธุตฺตาทโยติ อาทิสทฺเทน โจราทโย สงฺคณฺหาติ. สาติ อาจิกฺขนา. ตนฺติ อาจิกฺขนํ. เตสนฺติ คามทารกาทีนํ. ทณฺฑนฺติ ธนทณฺฑํ. คีวา โหตีติ อิณํ โหติ. อธิปฺปาเย สติปีติ โยชนา. ตสฺสาติ อนาจารํ จรนฺตสฺส.
เกวลํ หีติ เกวลเมว. ตนฺติ รกฺขํ. การเกติ อนาจารสฺส การเก. เตส+?นฺติ การกานํ.
เตสนฺติ หรนฺตานํ. ‘‘อนตฺถกามตายา’’ติ อิมินา ภยาทินา วุตฺเต นตฺถิ โทโสติ ทสฺเสติ. หีติ ลทฺธโทสโชตโก. อตฺตโน วจนกรํ…เป… วตฺตุํ วฏฺฏตีติ อตฺตโน วจนํ อาทิยิสฺสตีติ วุตฺเต วจนํ อนาทิยิตฺวา ทณฺเฑ คหิเตปิ นตฺถิ โทโส ทณฺฑคหณสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา. ทาสทาสีวาปิอาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน เขตฺตาทโย สงฺคยฺหนฺติ.
วุตฺตนเยเนวาติ ¶ อตีตํ อารพฺภ อาจิกฺขเน วุตฺตนเยน เอว. ‘‘อายตึ อกรณตฺถายา’’ติ อิมินา อนาคตํ อารพฺภ โอทิสฺส อาจิกฺขนํ ¶ ทสฺเสติ. ‘‘เกน เอวํ กต’’นฺติ ปุจฺฉาย อตีเต กตปุพฺพํ ปุจฺฉติ. สาปีติ ปิสทฺโท วุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
โวหาริกา ทณฺเฑนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ทณฺเฑนฺตีติ วธทณฺเฑน จ ธนทณฺเฑน จ อาณํ กโรนฺติ.
โย จายนฺติ โย จ อยํ. ภิกฺขุนีนํ โย อยํ นโย วุตฺโต, เอเสว นโย ภิกฺขูนมฺปิ นโยติ โยชนา. ‘‘เอเสว นโย’’ติ วุตฺตวจนเมว วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขุโนปิ หี’’ติอาทิ. ‘‘ตถา’’ติอิมินา ‘‘โอทิสฺสา’’ติปทํ อติทิสติ. เต จาติ เต จ โวหาริกา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วาติ. ปมํ.
๒. ทุติยสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๖๘๒. ทุติเย วริตพฺพํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ วรํ, ตเมว ภณฺฑนฺติ วรภณฺฑนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหคฺฆภณฺฑ’’นฺติ. ‘‘มุตฺตา’’ติอาทินา ตสฺส สรูปํ ทสฺเสติ.
๖๘๓. อาปุพฺโพ โลกสทฺโท อภิมุขํ โลกนตฺโถ โหติ, อุปุพฺโพ อุทฺธํ โลกนตฺโถ, โอปุพฺโพ อโธ โลกนตฺโถ, วิปุพฺโพ อิโต จิโต จ วีติหรณโลกนตฺโถ, อปปุพฺโพ อาปุจฺฉนตฺโถ. อิธ ปน อปปุพฺพตฺตา อาปุจฺฉนตฺโถติ อาห ‘‘อนาปุจฺฉิตฺวา’’ติ. มลฺลคณ ภฏิปุตฺต คณาทิกนฺติอาทีสุ มลฺลคโณ นาม นารายนภตฺติโก คโณ. ภฏิปุตฺตคโณ นาม กุมารภตฺติโก คโณ. อาทิสทฺเทน อฺมฺปิ คามนิคเม อนุสาสิตุํ สมตฺถํ คณํ สงฺคณฺหาติ. อถ วา มลฺลคโณติ มลฺลราชูนํ คโณ. เต หิ คณํ กตฺวา กุสินารายํ รชฺชํ อนุสาสนฺติ, เต สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มลฺลคโณ’’ติ. ภฏิปุตฺตคโณติ ลิจฺฉวิคโณ ปริยายนฺตเรน วุตฺโต. ลิจฺฉวิราชูนฺหิ ปุพฺพราชาโน ภฏินามกสฺส ชฏิลสฺส ปุตฺตา โหนฺติ, เตสํ วํเส ปวตฺตา เอตรหิ ลิจฺฉวิราชาโนปิ ภฏิปุตฺตาติ วุจฺจนฺติ. ชฏิโล ปน พาราณสิรฺโ ปุตฺเต นทิโสเตน วุยฺหมาเน นทิโต อุทฺธริตฺวา อตฺตโน ¶ อสฺสเม ปุตฺตํ กตฺวา ภรณตฺตา โปสนตฺตา ภฏีติ วุจฺจติ, ตสฺส ปุตฺตตฺตา ลิจฺฉวิคโณ ภฏิปุตฺโตติ วุจฺจติ. เตปิ คณํ กตฺวา เวสาลิยํ รชฺชํ อนุสาสนฺติ, ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ภฏิปุตฺตคโณ’’ติ. ธมฺมคโณ นาม สาสนธมฺมภตฺติโก ¶ คโณ. คนฺธิกเสณีติ คนฺธการานํ สมชาติกานํ สิปฺปิกานํ คโณ. ทุสฺสิกเสณีติ ทุสฺสการานํ สมชาติกานํ เปสการานํ คโณ. อาทิสทฺเทน ตจฺฉกเสณิรชกเสณิอาทโย สงฺคยฺหนฺติ. ยตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ ยสฺมึ าเน. หีติ สจฺจํ. เต เอวาติ คณาทโย เอว. ปุน เตติ คณาทโย. อิทนฺติ ‘‘คณํ วา’’ติอาทิวจนํ. เอตฺถาติ ราชาทีสุ. สงฺฆาปุจฺฉนเมว ปธานการณนฺติ อาห ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ อาปุจฺฉิตพฺโพวา’’ติ. กปฺปคติกนฺติ กปฺปํ คจฺฉตีติ กปฺปคตา, สา เอว กปฺปคติกา, ตํ.
เกนจิ กรณีเยน ขณฺฑสีมํ อคนฺตฺวา เกนจิ กรณีเยน ภิกฺขุนีสุ ปกฺกนฺตาสูติ โยชนา. นิสฺสิตกปริสายาติ อนฺเตวาสิกปริสาย. วุฏฺาเปนฺติยาติ อุปสมฺปาเทนฺติยาติ. ทุติยํ.
๓. ตติยสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๖๙๒. ตติเย ทุติเยน ปาเทน อติกฺกนฺตมตฺเตติ สมฺพนฺโธ. ปริกฺเขปารหฏฺานํ นาม ฆรูปจารโต ปมเลฑฺฑุปาโต. สงฺเขปโต วุตฺตมตฺถํ วิตฺถารโต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิ เจตฺถา’’ติอาทิ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท. อุปจาเร วาติ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปารหฏฺาเน วา. ตโตติ คามนฺตรโต, ขณฺฑปากาเรน วา วติฉิทฺเทน วา ปวิสิตุนฺติ สมฺพนฺโธ.
สมฺพทฺธา วติ เอเตสนฺติ สมฺพทฺธวติกา, ทฺเว คามา. วิหารนฺติ ภิกฺขุนิวิหารํ. ตโต ปน คามโตติ ตโต อิตรคามโต ปน, นิกฺขนฺตาย ภิกฺขุนิยา าตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อุสฺสารณา วาติ มนุสฺสานํ อุสฺสารณา วา.
ชนาติ ¶ คามโภชกา ชนา. เอกํ คามนฺติ ยํกิฺจิ อิจฺฉิตํ เอกํ คามํ. ตโตติ คามโต. ‘‘กสฺมา’’ติ อิมาย ปุจฺฉาย ‘‘วิหรโต เอกํ คามํ คนฺตุํ วฏฺฏตี’’ติ วจนสฺส การณํ ปุจฺฉติ. ‘‘วิหารสฺส จตุคามสาธารณตฺตา’’ติอิมินา วิสชฺชเนน ตํ ปุจฺฉํ วิสชฺเชติ.
ยตฺถาติ ยสฺสํ นทิยํ. อุตฺตรนฺติยา เอกทฺวงฺคุลมตฺตมฺปิ อนฺตรวาสโก เตมิยติ, สา นที นามาติ โยชนา. ยถา นิวสิยมานาย ติมณฺฑลปฏิจฺฉาทนํ โหติ, เอวํ นิวตฺถายาติ โยชนา ¶ . ภิกฺขุนิยา อุตฺตรนฺติยา อนฺตรวาสโกติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถ กตฺถจีติ ยสฺมึ กิสฺมึจิ าเน. ‘‘เสตุนา คจฺฉติ, อนาปตฺตี’’ติอิมินา ปทสา อุตฺตรนฺติยา เอว อาปตฺตีติ ทสฺเสติ. อุตฺตรณกาเลติ นทิโต อุตฺตรณกาเล. อากาสคมนนฺติ อิทฺธิยา คมนํ. อาทิสทฺเทน หตฺถิปิฏฺิอาทโย สงฺคณฺหาติ. อกฺกมนฺติยาติ อติกฺกมนฺติยา. เอตฺถาติ ทฺวีสุ ตีสุ ภิกฺขุนีสุ. โอริมตีรเมวาติ อปารตีรเมว. ตเมว ตีรนฺติ โอริมตีรเมว. ปจฺจุตฺตรตีติ ปฏินิวตฺติตฺวา อุตฺตรติ.
กุรุมานา ภิกฺขุนี กโรตีติ โยชนา. อสฺสาติ ภิกฺขุนิยา อชานนฺติยา เอว จาติ สมฺพนฺโธ, อนาทเร เจตํ สามิวจนํ. อถ ปนาติ อถสทฺโท ยทิปริยาโย, กิริยาปเทน โยเชตพฺโพ. อถ อจฺฉติ, อถ น โอตรตีติ อตฺโถ. อจฺฉตีติ วสติ. หีติ สจฺจํ. อิธาติ ‘‘เอกา วา รตฺตึ วิปฺปวเสยฺยา’’ติปเท.
เอวํ วุตฺตลกฺขณเมวาติ เอวํ อภิธมฺมปริยาเยน วุตฺตลกฺขณเมว. ตํ ปเนตนฺติ ตํ ปน อรฺํ. เตเนวาติ อาปนฺนเหตุนา เอว. อฏฺกถายนฺติ มหาอฏฺกถายํ. ภิกฺขุนีสุ ปวิสนฺตีสูติ สมฺพนฺโธ, นิทฺธารณตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ. เอตฺถาติ ทสฺสนูปจารสวนูปจาเรสุ. ยตฺถ โอกาเส ิตํ ทุติยิกา ปสฺสติ, โส โอกาโส ทสฺสนูปจาโร นามาติ โยชนา. สาณิปาการนฺตริกาปีติ สาณิปากาเรน พฺยวหิกาปิ. ยตฺถ โอกาเส ิตา…เป… สทฺทํ สุณาติ, โส โอกาโส สวนูปจาโร นามาติ โยชนา. มคฺคมูฬฺหสทฺเทนาติ มคฺเค มูฬฺหานํ สทฺเทน. ธมฺมสฺสวนาโรจนสทฺเทนาติ ธมฺมสฺสวนตฺถาย อาโรจนานํ สทฺเทน. มคฺคมูฬฺหสทฺเทน สทฺทายนฺติยา สทฺทํ สุณาติ วิย ¶ จ ธมฺมสฺสวนาโรจนสทฺเทน สทฺทายนฺติยา สทฺทํ สุณาติ วิย จ ‘‘อยฺเย’’ติ สทฺทายนฺติยา สทฺทํ สุณาตีติ โยชนา. สทฺทายนฺติยาติ สทฺทํ กโรนฺติยา. นามธาตุ เหสา. เอวรูเปติ ‘‘มคฺคมูฬฺหสทฺเทน วิยา’’ติอาทินา วุตฺเต เอวรูเป.
ติตฺถายตนํ สงฺกนฺตา วาติ ติตฺถีนํ วาสฏฺานํ สงฺกนฺตา วา. อิมินา ‘‘ปกฺขสงฺกนฺตา’’ติ เอตฺถ ปกฺขสทฺทสฺส ปฏิปกฺขวาจกตฺตา เตน สาสนปฏิปกฺขา ติตฺถิยา เอว คเหตพฺพาติ ทสฺเสติ. ติตฺถิยา หิ สาสนสฺส ปฏิปกฺขา โหนฺตีติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๖๙๔. จตุตฺเถ ปาทสฺส ปนกํ ปีํ ปาทปีํ. ปาทสฺส ปนกา กถลิกา ปาทกถลิกาติ ¶ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาทปีํ นามา’’ติอาทิ. อนฺายาติ เอตฺถ ยกาโร ตฺวาปจฺจยสฺส การิโยติ อาห ‘‘อชานิตฺวา’’ติ. เนตฺถารวตฺเตติ อุกฺเขปนียกมฺมโต นิตฺถรณการเณ วตฺเต. ‘‘วตฺตมาน’’นฺติอิมินา ‘‘วตฺตนฺติ’’นฺติ เอตฺถ อนฺตปจฺจยํ นเยน ทสฺเสตีติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๗๐๑. ปฺจเม ‘‘เอกโต อวสฺสุเต’’ติ เอตฺถ เหฏฺา วุตฺตนเยน ‘‘เอกโต’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ ภิกฺขุนิยา เอว คเหตพฺพภาวฺจ โตปจฺจยสฺส ฉฏฺุตฺเถ ปวตฺตภาวฺจ อวสฺสุภปเท ภาวตฺถฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุนิยา อวสฺสุตภาโว ทฏฺพฺโพ’’ติ. เอตนฺติ ‘‘ภิกฺขุนิยา อวสฺสุตภาโว’’ติ วจนํ. ตนฺติ อวจนํ. ปาฬิยาติ อิมาย สิกฺขาปทปาฬิยาติ. ปฺจมํ.
๖. ฉฏฺสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๗๐๕. ฉฏฺเ ยโต ตฺวนฺติ เอตฺถ การณตฺเถ โตปจฺจโยติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติ. กสฺสา โหนฺตีติ อุยฺโยชิกาอุยฺโยชิตาสุ กสฺสา ภิกฺขุนิยา โหนฺตีติ โยชนา. น ¶ เทตีติ อุยฺโยชิกา อุยฺโยชิตาย น เทติ. น ปฏิคฺคณฺหาตีติ อุยฺโยชิตา อุยฺโยชิกาย หตฺถโต น ปฏิคฺคณฺหาติ. ปฏิคฺคโห เตน น วิชฺชตีติ เตเนว การเณน อุยฺโยชิกาย หตฺถโต อุยฺโยชิตาย ปฏิคฺคโห น วิชฺชติ. อาปชฺชติ ครุกํ, น ลหุกนฺติ เอวํ สนฺเตปิ อุยฺโยชิกา ครุกเมว สงฺฆาทิเสสาปตฺตึ อาปชฺชติ, น ลหุกํ. ตฺจาติ ตํ อาปชฺชนฺจ. ปริโภคปจฺจยาติ อุยฺโยชิกาย ปริโภคสงฺขาตา การณาติ อยํ คาถายตฺโถ.
อิตริสฺสา ปนาติ อุยฺโยชิตาย ปน ภิกฺขุนิยา. ปมสิกฺขาปเทติ ปฺจมสิกฺขาปเท. ปฺจมสิกฺขาปทฺหิ อิมินา สิกฺขาปเทน ยุคฬภาเวน สทิสตฺตา อิมํ อุปาทาย ปมนฺติ วุตฺตนฺติ. ฉฏฺํ.
๗. สตฺตมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๗๐๙. สตฺตเม ¶ ยาวตติยกปทตฺโถติ ‘‘ยาวตติยก’’นฺติ อุจฺจาริตสฺส ปทสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธติ. สตฺตมํ.
๘. อฏฺมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๗๑๕. อฏฺเม กิสฺมึจิเทว อธิกรเณติ นิทฺธารณียสฺส นิทฺธารณสมุทาเยน อวินาภาวโต อาห ‘‘จตุนฺน’’นฺติ. กสฺมา ปน นิทฺธารณสมุทายนิทฺธารณียภาเวน วุตฺตํ, นนุ ปทภาชเน จตฺตาริปิ อธิกรณานิ วุตฺตานีติ อาห ‘‘ปทภาชเน ปนา’’ติอาทีติ. อฏฺมํ.
๙. นวมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๗๒๓. นวเม สํสฏฺสทฺโท มิสฺสปริยาโยติ อาห ‘‘มิสฺสีภูตา’’ติ. ‘‘อนนุโลเมนา’’ติอิมินา ‘‘อนนุโลมิเกนา’’ติ เอตฺถ อิกสทฺโท สฺวตฺโถติ ทสฺเสติ. โกฏฺฏนฺจ ปจนฺจ คนฺธปิสนฺจ มาลาคนฺถนฺจ. อาทิสทฺเทน อฺเปิ อนนุโลมิเก กายิเก สงฺคณฺหาติ. สาสนาหรณฺจ ปฏิสาสนหรณฺจ สฺจริตฺตฺจ. อาทิสทฺเทน อฺเปิ อนนุโลมิเก วาจสิเก สงฺคณฺหาติ. เอตาสนฺติ ภิกฺขุนีนํ. สิโลโกติ ยโสติ. นวมํ.
๑๐. ทสมสงฺฆาทิเสสสิกฺขาปทํ
๗๒๗. ทสเม ¶ เอวาจาราติ เอตฺถ นิคฺคหิตโลปวเสน สนฺธีติ อาห ‘‘เอวํอาจารา’’ติ. ‘‘ยาทิโส’’ติอาทินา เอวํสทฺทสฺส นิทสฺสนาทีสุ (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๑๑๘๖ คาถายํ) เอกาทสสุ อตฺเถสุ อุปมตฺถํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ ‘‘เอวํสทฺทา เอวํสิโลกา’’ติ สพฺเพสุ ปเทสุ. อฺุายาติ เอตฺถ โอการวิปรีโต อุกาโรติ อาห ‘‘อวฺายา’’ติ. ‘‘นีจํ กตฺวา ชานนายา’’ติ อิมินา อวสทฺโท นีจตฺโถ, าธาตุ อวโพธนตฺโถติ ทสฺเสติ. ‘‘ปริภวฺายา’’ติ วตฺตพฺเพ อุตฺตรปทโลปวเสน ‘‘ปริภเวนา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปริภวิตฺวา ชานเนนา’’ติ. อกฺขนฺติยาติ เอตฺถ สหนขนฺติเยวาธิปฺเปตา, เนว อนุโลมขนฺติ, น ทิฏฺินิชฺฌานกฺขนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสหนตายา’’ติ. เวภสฺสิยาติ เอตฺถ วิเสเสน ภาเสติ ¶ โอภาเสตีติ วิภาโส อานุภาโว, วิภาโส อิมสฺส สงฺฆสฺส อตฺถีติ วิภสฺโส สงฺโฆ, พหฺวตฺเถ จ อติสยตฺเถ จ สปจฺจโย โหติ. กสฺมา? มนฺตุปจฺจยตฺถตฺตา ‘‘โลมโส’’ติอาทีสุ (ชา. ๑.๑๔.๕๗) วิย, พหุอานุภาโว อติสยอานุภาโว สงฺโฆติ วุตฺตํ โหติ, สํโยคปรตฺตา อาการสฺส รสฺโส. วิภสฺสสฺส ภาโว เวภสฺสิยํ, พหุอานุภาโว อติสยอานุภาโวเยว. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พลวภสฺสภาเวนา’’ติ. ตตฺถ พลวอิติ ปเทน มนฺตุอตฺเถ ปวตฺตสฺส สปฺปจฺจยสฺส พหฺวตฺถฺจ อติสยตฺถฺจ ทสฺเสติ, ภาวอิติ ปเทน ณิยปจฺจยสฺส ภาวตฺถํ, เอนอิติ ปเทน นิสฺสกฺกวจนสฺส กรณตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสติ. ตเมวตฺถมาวิกโรนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน พลวปฺปกาสเนนา’’ติ. ตตฺถ อตฺตโนติ อตฺตสงฺขาตสฺส สงฺฆสฺส. พลวปฺปกาสเนนาติ พหุอานุภาวปฺปกาสเนน, อติสยอานุภาวปฺปกาสเนน วา. พลวปฺปกาสนํ นาม อตฺถโต ปเรสํ สมุตฺราสนเมวาติ อาห ‘‘สมุตฺราสเนนาติ อตฺโถ’’ติ. ทุพฺพลภาเวนาติ เอตฺถ ภาวอิติปเทน ณฺยปจฺจยสฺส ภาวตฺถํ, เอนอิติปเทน ¶ นิสฺสกฺกวจนสฺส กรณตฺถํ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ. สพฺพตฺถาติ ‘‘อฺุายา’’ติอาทีสุ สพฺเพสุ ปเทสุ. จสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ อาห ‘‘เอวํ สมุจฺจยตฺโถ ทฏฺพฺโพ’’ติ. วิวิจฺจถาติ เอตฺถ วีตฺยูปสคฺโค วินาสทฺทตฺโถ, วิจธาตุ สตฺตตฺโถติ อาห ‘‘วินา โหถา’’ติ. ทสมํ.
อนนฺตรา ปกฺขิปิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. มหาวิภงฺคโต อาหริตานิ อิมานิ ตีณิ สิกฺขาปทานีติ โยชนา. นว ปมาปตฺติกา เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. สพฺเพปิ ธมฺมาติ โยชนา. เอตฺถาติ ‘‘อุทฺทิฏฺา โข’’ติอาทิปาเ. ตํ ปนาติ ปกฺขมานตฺตํ ปนาติ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
ภิกฺขุนิวิภงฺเค
สตฺตรสกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๓. นิสฺสคฺคิยกณฺฑํ
๑. ปมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
ตึส นิสฺสคฺคิยา เย ธมฺมา ภิกฺขุนีนํ ภควตา ปกาสิตา, เตสํ ธมฺมานํ ทานิ อิมสฺมึ กาเล อยํ สํวณฺณนากฺกโม ภวตีติ โยชนา.
๗๓๓. ปเม ¶ อามตฺติกาปณนฺติ เอตฺถ อามตฺตสทฺโท ภาชนปริยาโยติ อาห ‘‘ภาชนานี’’ติ. ภาชนานิ หิ อมนฺติ ปริภฺุชิตพฺพภาวํ คจฺฉนฺตีติ ‘‘อมตฺตานี’’ติ วุจฺจนฺติ. อมตฺตานิ วิกฺกิณนฺตีติ ‘‘อามตฺติกา’’ติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตานี’’ติอาทิ. เตสนฺติ อามตฺติกานํ. ตํ วาติ อามตฺติกาปณํ วา.
๗๓๔. ‘‘สนฺนิธิ’’นฺติ อิมินา สํนิปุพฺโพ จิสทฺโท อุจินนตฺโถติ ทสฺเสติ. หิสทฺโท วิเสสโชตโก. ตตฺถาติ มหาวิภงฺเค. อิธาติ ภิกฺขุนิวิภงฺเค.
อิทมฺปีติ อิทํ สิกฺขาปทมฺปิ. ปิสทฺโท มหาวิภงฺคสิกฺขาปทํ อเปกฺขตีติ. ปมํ.
๒. ทุติยนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๓๘. ทุติเย ¶ อหตโจฬานมฺปิ เสทมลาทิกิลินฺเน วิรูปตฺตา ‘‘ชิณฺณโจฬา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อปิ อยฺยาหี’’ติอิมินา ‘‘อป อยฺยาหี’’ติปทวิภาคํ นิวตฺเตติ.
๗๔๐. สพฺพมฺปิ เอตํ จีวรนฺติ โยชนา. เอวํ ปฏิลทฺธนฺติ เอวํ นิสฺสชฺชิตฺวา ลทฺธํ. ยถาทาเนเยวาติ ยถา ทายเกหิ ทินฺนํ, ตสฺมึ ทาเนเยว อุปเนตพฺพํ, อกาลจีวเรเยว ปกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถติ. ทุติยํ.
๓. ตติยนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๔๓. ตติเย หนฺทสทฺโท ววสฺสคฺคตฺเถ นิปาโตติ อาห ‘‘หนฺทาติ คณฺหา’’ติ. พหูนิ นิสฺสคฺคิยานีติ สมฺพนฺโธ. สํหริตฺวาติ วิสุํ วิสุํ สงฺฆริตฺวาติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๔๘. จตุตฺเถ กิณาติ อเนนาติ กยนฺติ วจนตฺเถน มูลํ กยํ นามาติ อาห ‘‘มูเลนา’’ติ. สาติ ถุลฺลนนฺทา, อาห กิราติ สมฺพนฺโธ. าธาตุยา อวโพธนตฺถโต อฺมฺปิ าธาตุยา ยาจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยาจิตฺวา วา’’ติ.
๗๕๒. ยนฺติ ¶ สพฺพิเตลาทิ. ตฺเวาติ สพฺพิเตลาทิเมว. ยมกนฺติ สพฺพึ สห เตเลน ยุคฬํ กตฺวา. เวชฺเชนาติ ภิสกฺเกน. โส หิ อายุพฺเพทสงฺขาตํ วิชฺชํ ชานาตีติ เวชฺโชติ จ โรคฺจ ตสฺส นิทานฺจ เภสชฺชฺจ วิทติ ชานาตีติปิ เวชฺโชติ จ วุจฺจติ. ตโตติ เวชฺเชน วุตฺตการณา. กหาปณสฺสาติ กหาปเณน, อาภตนฺติ สมฺพนฺโธติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๕๓. ปฺจเม สาติ สิกฺขมานา. อยนฺติ สิกฺขมานา. อทฺธาติ เอกํเสน. ‘‘เจตาเปตฺวา’’ติ เอตฺถ จิติสทฺโท ชานนตฺโถติ อาห ‘‘ชานาเปตฺวา’’ติ. ปฺจมํ.
๖. ฉฏฺนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๕๘. ฉฏฺเ ¶ ฉนฺทํ อุปฺปาเทตฺวา คหิตํ ฉนฺทกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉนฺทก’’นฺติอาทิ. ธมฺมกิจฺจนฺติ ปฺุกรณียํ. ธมฺมสทฺโท เหตฺถ ปฺุวาจโก. ยนฺติ วตฺถุํ. ปเรสนฺติ อตฺตนา อฺเสํ. ‘‘เอต’’นฺติ ‘‘ฉนฺทก’’นฺติ เอตํ นามํ. ‘‘อฺสฺสตฺถาย ทินฺเนนา’’ติอิมินา อฺสฺส อตฺโถ อฺทตฺโถ, ทกาโร ปทสนฺธิกโร, ตทตฺถาย ทินฺโน อฺทตฺถิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อฺํ อุทฺทิสิตฺวา ทินฺเนนา’’ติอิมินา อฺํ อุทฺทิสิตฺวา ทินฺนํ อฺุทฺทิสิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘สงฺฆสฺส ปริจฺจตฺเตนา’’ติ อิมินา สงฺฆสฺส ปริจฺจตฺโต สงฺฆิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๗๖๒. ยทตฺถายาติ เยสํ จีวราทีนํ อตฺถาย. ยสทฺเทน สมาสภาวโต ปุพฺเพ นิคฺคหิตาคโม โหติ. ตนฺติ จีวราทิกํ. ตุมฺเหหีติ ทายเก สนฺธาย วุตฺตํ. อุปทฺทเวสูติ ทุพฺภิกฺขาทิอุปสคฺเคสุ. ยํ วา ตํ วาติ จีวรํ วา อฺเ วา ปิณฺฑปาตาทิเกติ ยํ วา ตํ วาติ. ฉฏฺํ.
๗. สตฺตมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๖๔. สตฺตเม สฺาจิเกนาติ เอตฺถ สํสทฺทสฺส สยมตฺเถ ปวตฺติภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สยํ ยาจิตเกนา’’ติ. เอตเทวาติ ‘‘สฺาจิเกนา’’ติ ปทเมว. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเทติ. สตฺตมํ.
๘. อฏฺมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๖๙. อฏฺเม ¶ คณสฺสาติ ภิกฺขุนิคณสฺส. อิมินา ‘‘มหาชนิเกนา’’ติ เอตฺถ ภิกฺขุนิคโณว มหาชโนติ อธิปฺเปโตติ ทีเปตีติ. อฏฺมํ.
๙. นวมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๗๔. นวเม อิโตติ อิมสฺมา อฏฺมสิกฺขาปทโต. อธิกตรนฺติ อติเรกตรนฺติ. นวมํ.
๑๐. ทสมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๗๘. ทสเม ¶ ‘‘วินสฺสตี’’ติอิมินา ‘‘อุนฺทฺริยตี’’ติ เอตฺถ อุทิธาตุยา นสฺสนตฺถํ ทสฺเสติ ธาตูนมเนกตฺถตฺตา. ปริปตตีติ ปริคลิตฺวา ปตติ. อิมินา นสฺสนาการํ ทสฺเสติ. เอตฺตกเมวาติ เอตํ ปริมาณํ ทฺวิปทเมวาติ. ทสมํ.
๑๑. เอกาทสมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๘๔. เอกาทสเม ครุปาวุรณํ นาม สีตกาเล ปาวุรณวตฺถนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สีตกาเล ปาวุรณ’’นฺติ. สีตกาเล หิ มนุสฺสา ถูลปาวุรณํ ปารุปนฺติ. ‘‘จตุกฺกํสปรม’’นฺติ เอตฺถ กํสสทฺโท ภฺุชนปตฺเต จ สุวณฺณาทิโลหวิเสเส จ จตุกหาปเณ จาติ ตีสุ อตฺเถสุ ทิสฺสติ, อิธ ปน จตุกหาปเณ วตฺตตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กํโส นาม จตุกฺกหาปณิโก โหตี’’ติ. จตุกฺกํสสงฺขาตํ ปรมํ อิมสฺสาติ จตุกฺกํสปรมํ, โสฬสกหาปณคฺฆนกํ ปาวุรณนฺติ อตฺโถติ. เอกาทสมํ.
๑๒. ทฺวาทสมนิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยสิกฺขาปทํ
๗๘๙. ทฺวาทสเม ลหุปาวุรณํ นาม อุณฺหกาเล ปาวุรณวตฺถนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุณฺหกาเล ปาวุรณ’’นฺติ. อุณฺหกาเล หิ มนุสฺสา สุขุมปาวุรณํ ปารุปนฺตีติ. ทฺวาทสมํ.
นิสฺสคฺคิยานํ ¶ ตึสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหาวิภงฺเค’’ติอาทิ. จีวรวคฺคโต อปเนตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อฺทตฺถิกานีติ อฺทตฺถิกปเทน วุตฺตานิ สิกฺขาปทานิ. อิตีติ เอวํ. เอกโตปฺตฺตานีติ เอกสฺเสว ปฺตฺตานิ, อุภโตปฺตฺตานีติ อุภเยสํ ปฺตฺตานิ. เอตฺถาติ ‘‘อุทฺทิฏฺา โข’’ติอาทิวจเนติ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
ภิกฺขุนิวิภงฺเค
ตึสกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๔. ปาจิตฺติยกณฺฑํ
๑. ลสุณวคฺโค
๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
ตึสกานนฺตรํ ¶ ตึสกานํ อนนฺตเร กาเล ฉสฏฺิสตสงฺคหา ฉอุตฺตรสฏฺิอธิกสเตหิ สิกฺขาปเทหิ สงฺคหิตา เย ธมฺมา สงฺคีติกาเรหิ สงฺคีตา, ทานิ อิมสฺมึ กาเล เตสมฺปิ ธมฺมานํ อยํ วณฺณนา โหตีติ โยชนา.
๗๙๓. ตตฺถาติ เตสุ ฉสฏฺิสตสงฺคเหสุ สิกฺขาปเทสุ, ปมสิกฺขาปเทติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทฺเว ตโย’’ติ เอตฺถ วาสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ อาห ‘‘ทฺเว วา ตโย วา’’ติ. โผฏลเกติ กนฺเท, มิฺเช วา. เอตนฺติ ‘‘คณฺฑิเก’’ติ เอตํ นามํ. ‘‘ปมาณ’’นฺติอิมินา มตฺตสทฺโท ปมาณตฺโถว, น อปฺปตฺโถ, นาปิ อวธารณตฺโถติ ทสฺเสติ. ลสุณนฺติ เสตวณฺณมูลํ มหากนฺทํ. มหากนฺโท หิ พฺยฺชนสมฺปากาทีสุ อามคนฺธานํ อภิภวนตฺตา ลสียติ กนฺตียตีติ ลสุณนฺติ วุจฺจติ.
สุวณฺณหํสโยนินฺติ สุวณฺณมเยน ปตฺเตน ยุตฺตํ หํสโยนึ. ชาติสฺสโรติ ชาตึ ภวํ สรติ ¶ ชานาตีติ ชาติสฺสโร. อถาติ ชาติสฺสรสฺส นิปฺผนฺนตฺตา. นิปฺผนฺนตฺโถ หิ อถสทฺโท. ปุพฺพสิเนเหนาติ ปุพฺเพ มนุสฺสภเว ภาวิเตน สิเนเหน. ตาสนฺติ ปชาปติยา จ ติสฺสนฺนํ ธีตรานฺจ. ตํ ปนาติ ปตฺตํ ปน.
๗๙๕. มคเธสูติ มคธรฏฺเ ิเตสุ ชนปเทสุ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อิธาติ ‘‘ลสุณํ ขาเทยฺยา’’ติปเท. ตมฺปีติ มาคธกมฺปิ. คณฺฑิกลสุณเมวาติ คณฺโฑ โผโฏ เอตสฺสตฺถีติ คณฺฑิกํ. คณฺฑสทฺโท หิ โผฏปริยาโย, พหุตฺเถ อิกปจฺจโย. พหุคณฺฑิกลสุณนฺติ หิ วุตฺตํ โหติ. คณฺฑสทฺโท หิ โผเฏ จ กโปเล จาติ ทฺวีสุ อตฺเถสุ วตฺตติ, อิธ ปน โผเฏ วตฺตตีติ ทฏฺพฺพํ. โปตฺถเกสุ ปน โอฏฺเชน จตุตฺถกฺขเรน ปาโ อตฺถิ, โส วีมํสิตฺวา คเหตพฺโพ. พหูสุ หิ ปุพฺพโปตฺถเกสุ ¶ กณฺโช ตติยกฺขโร จ โอฏฺโช จตุตฺถกฺขโร จาติ ทฺเว อกฺขรา อฺมฺํ ปริวตฺติตฺวา ติฏฺนฺติ. น เอกทฺวิติมิฺชกนฺติ เอกมิฺโช ปลณฺฑุโก น โหติ, ทฺวิมิฺโช ภฺชนโก น โหติ, ติมิฺโช หริตโก น โหตีติ อตฺโถ. กุรุนฺทิยํ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สงฺขาทิตฺวาติ ทนฺเตหิ จุณฺณวิจุณฺณํ กตฺวา.
๗๙๗. ปลณฺฑุโกติ สุกนฺทโก เอโก ลสุณวิเสโส. ภฺชนกาทีนิ โลกสงฺเกโตปเทสโต ทฏฺพฺพานิ. หีติ สจฺจํ. ตสฺสาติ จาปลสุณสฺส. สภาเวเนวาติ สูปสมฺปากาทึ วินา อตฺตโน สภาวโต เอว. ตนฺติ มาคธกํ, ปกฺขิปิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. ยตฺถ กตฺถจีติ เยสุ เกสุจีติ. ปมํ.
๒. ทุติยสิกฺขาปทํ
๗๙๙. ทุติเย สํทสฺสนํ พาธติ นิเสเธติ อสฺมึ าเนติ สมฺพาธนฺติ วจนตฺเถน ปฏิจฺฉนฺโนกาโส สมฺพาโธ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิจฺฉนฺโนกาเส’’ติ. อุโภ อุปกจฺฉกาติ ทฺเว พาหุมูลา. เต หิ อุปริ ยํกิฺจิ วตฺถุํ กจติ พนฺธติ เอตฺถาติ อุปกจฺฉกาติ วุจฺจนฺติ. มุตฺตกรณนฺติ ปสฺสาวมคฺโค. โส หิ มุตฺตํ กโรติ อเนนาติ มุตฺตกรณนฺติ วุจฺจติ. โลโม กตฺตียติ ฉินฺทียติ อิมายาติ กตฺตริ, ตาย วา, สุฏฺุ ทฬฺหํ โลมํ ฑํสตีติ สณฺฑาโส, โสเยว สณฺฑาสโก, เตน วา, ขุรติ โลมํ ฉินฺทตีติ ขุโร, เตน วา สํหราเปนฺติยาติ สมฺพนฺโธ. สํหราเปนฺติยาติ อปเนนฺติยาติ. ทุติยํ.
๓. ตติยสิกฺขาปทํ
๘๐๓. ตติเย ¶ มุตฺตกรณตลฆาตเนติ มุตฺตกรณสฺส ตลํ หนนํ ปหรณํ มุตฺตกรณตลฆาตนํ, ตสฺมึ มุตฺตกรณตลฆาตเน นิมิตฺตภูเต. ตาว มหนฺตนฺติ อติวิย มหนฺตํ. เกสเรนาปีติ กิฺชกฺเขนาปิ. โส หิ เก ชเล สรติ ปวตฺตตีติ เกสโรติ วุจฺจติ.
๘๐๕. คณฺฑํ วาติ ปีฬกํ วา. วณํ วาติ อรุํ วาติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๘๐๖. จตุตฺเถ ¶ รฺโ โอโรธา ราโชโรธา, ปุราเณ ราโชโรธา ปุราณราโชโรธาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุราเณ’’ติอาทิ. ‘‘คิหิภาเว’’ติ อิมินา ปุราเณติ เอตฺถ ณปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. จิราจิรนฺติ นิปาตปฏิรูปกํ. เตน วุตฺตํ ‘‘จิเรน จิเรนา’’ติ. ‘‘สกฺโกถา’’ติ อิมินา กถํ ตุมฺเห ราคจิตฺตํ ปฏิหนิตฺวา อตฺตานํ ธาเรถ ธาเรตุํ สกฺโกถาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อนาโรจิเตปีติ ภูตโต อนาโรจิเตปิ.
๘๐๗. ชตุนาติ ลาขาย. ปฏฺทณฺฑเกติ ปฏุภาเวน าติ ปวตฺตตีติ ปฏฺโ, โสเยว ทณฺโฑ ปฏฺทณฺโฑ, ตสฺส ปเวสนํ ปฏฺทณฺฑกํ, ตสฺมึ นิมิตฺตภูเต. เอตนฺติ ‘‘ชตุมฏฺเก’’ติ เอตํ วจนนฺติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ
๘๑๐. ปฺจเม ‘‘อติคมฺภีร’’นฺติปทํ กิริยาวิเสสนนฺติ อาห ‘‘อติอนฺโต ปเวเสตฺวา’’ติ. ‘‘อุทเกน โธวนํ กุรุมานา’’ติ อิมินา ‘‘อุทกสุทฺธิก’’นฺติปทสฺส อุทเกน สุทฺธิยา กรณนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ.
๘๑๒. ทฺวงฺคุลปพฺพปรมนฺติ เอตฺถ ทฺเว องฺคุลานิ จ ทฺเว ปพฺพานิ จ ทฺวงฺคุลปพฺพํ, อุตฺตรปเท ปุพฺพปทโลโป. ทฺวงฺคุลปพฺพํ ปรมํ ปมาณํ เอตสฺส อุทกสุทฺธิกสฺสาติ ทฺวงฺคุลปพฺพปรมํ. วิตฺถารโต ทฺวงฺคุลปรมํ, คมฺภีรโต ทฺวิปพฺพปรมนฺติ วุตฺตํ โหติ. เตนาห ‘‘วิตฺถารโต’’ติอาทิ. องฺคุลํ ¶ ปเวเสนฺติยาติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. ‘‘จตุนฺนํ วา’’ติ อิทํ อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ, ติณฺณมฺปิ ปพฺพํ น วฏฺฏติ, จตุนฺนํ ปน ปเควาติ อตฺโถติ. ปฺจมํ.
๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ
๘๑๕. ฉฏฺเ ภตฺตสฺส วิสฺสชฺชนํ ภตฺตวิสฺสคฺโคติ วุตฺเต ภตฺตกิจฺจนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภตฺตกิจฺจ’’นฺติ. ปานียสทฺเทน ปานียถาลกํ คเหตพฺพํ ¶ , วิธูปนสทฺเทน พีชนี คเหตพฺพา, อุปสทฺโท สมีปตฺโถติ สพฺพํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอเกน หตฺเถนา’’ติอาทิ. ‘‘อจฺจาวทตี’’ติปทสฺส อติกฺกมิตฺวา วทนาการํ ทสฺเสติ ‘‘ปุพฺเพปี’’ติอาทินา.
๘๑๗. ‘‘สุทฺธอุทกํ วา โหตู’’ติอาทินา ‘‘ปานีเยนา’’ติ วจนํ อุปลกฺขณํ นามาติ ทสฺเสติ. ทธิมตฺถูติ ทธิมณฺฑํ ทธิโน สาโร, ทธิมฺหิ ปสนฺโนทกนฺติ วุตฺตํ โหติ. รโสติ มจฺฉรโส มํสรโส. ‘‘อนฺตมโส จีวรกณฺโณปี’’ติ อิมินา ‘‘วิธูปเนนา’’ติ วจนํ นิทสฺสนํ นามาติ ทสฺเสติ.
๘๑๙. เทตีติ สยํ เทติ. ทาเปตีติ อฺเน ทาเปติ. อุภยมฺปีติ ปานียวิธูปนทฺวยมฺปีติ. ฉฏฺํ.
๗. สตฺตมสิกฺขาปทํ
๘๒๒. สตฺตเม ‘‘ปโยคทุกฺกฏํ นามา’’ติ อิมินา เหฏฺา วุตฺเตสุ อฏฺสุ ทุกฺกเฏสุ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏํ ทสฺเสติ. น เกวลํ ปุพฺพปโยคทุกฺกฏํ เอตฺตกเมว, อถ โข อฺมฺปิ พหุ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. สงฺฆฏฺฏเนสุปีติ วิโลฬเนสุปิ. ทนฺเตหิ สงฺขาทตีติ ทนฺเตหิ จุณฺณวิจุณฺณํ กโรติ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท, อฺาย ภิกฺขุนิยา การาเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อฺายา’’ติปทํ ‘‘วิฺาเปตฺวา’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. มาตรมฺปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท อฺํ วิฺาเปตฺวา ภฺุชนฺติยา ปเควาติ ทสฺเสติ. ตาย วาติ วิฺาปิตภิกฺขุนิยา วา. ตนฺติ อามกธฺํ. ตนฺติ มหาปจฺจริยํ วุตฺตวจนํ. ปุพฺพาปรวิรุทฺธนฺติ ปุพฺพาปรโต วิรุทฺธํ. ‘‘อฺาย…เป… ทุกฺกฏเมวา’’ติ ปุพฺพวจเน ทุกฺกฏเมว วุตฺตํ, ปุน ‘‘อฺาย…เป… ทุกฺกฏ’’นฺติ จ ปจฺฉิมวจเน ปาจิตฺติยฺจ ทุกฺกฏฺจ วุตฺตํ, ตสฺมา ปุพฺพาปรวิรุทฺธนฺติ วุตฺตํ โหติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
๘๒๓. ลพฺภมานํ ¶ อามกธฺนฺติ สมฺพนฺโธ. อฺํ วา ยํกิฺจีติ มุคฺคมาสาทีหิ วา ลาพุกุมฺภณฺฑาทีหิ วา อฺํ ยํกิฺจิ ติลาทึ วาติ. สตฺตมํ.
๘. อฏฺมสิกฺขาปทํ
๘๒๔. อฏฺเม ¶ นิพฺพิฏฺราชภโฏติ เอตฺถ อุตฺตรปทสฺส ฉฏฺีสมาสฺจ ปุพฺพปเทน พาหิรตฺถสมาสฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิพฺพิฏฺโ’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘รฺโ ภตี’’ติ อิมินา รฺโ ภโฏ ราชภโฏติ ฉฏฺีสมาสํ ทสฺเสติ, ‘‘เอเตนา’’ติ อิมินา พาหิรตฺถสมาสํ. นิพฺพิฏฺโติ นิวิฏฺโ ปติฏฺาปิโตติ อตฺโถ. เกณีติ รฺโ ทาตพฺพสฺส อายสฺเสตมธิวจนํ. เอเตนาติ พฺราหฺมเณน. ตโตติ านนฺตรโต. ภฏสงฺขาตาย เกณิยา ปถตฺตา การณตฺตา านนฺตรํ ภฏปถนฺติ อาห ‘‘ตํเยว านนฺตร’’นฺติ.
๘๒๖. จตฺตาริปิ วตฺถูนีติ อุจฺจาราทีนิ. ปาเฏกฺกนฺติ ปฏิวิสุํ เอเกกเมว. อุจฺจารํ วาติอาทีสุ วาสทฺเทน ทนฺตกฏฺาทโยปิ คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ทนฺตกฏฺ…เป… ปาจิตฺติยเมวา’’ติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ อุจฺจาราทีสูติ. อฏฺมํ.
๙. นวมสิกฺขาปทํ
๘๓๐. นวเม โรปิมหริตฏฺาเนติ โรปิมฏฺาเน จ หริตฏฺาเน จ. โรปิยติ อสฺมินฺติ โรปิยํ, ตํเยว โรปิมํ ยการสฺส มการํ กตฺวา. เอตานีติ อุจฺจาราทีนิ. สพฺเพสนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ. ยตฺถ ปนาติ ยสฺมึ เขตฺเตติ. นวมํ.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ
๘๓๕. ทสเม โสณฺฑา วาติ สุราโสณฺฑา วา. โมโรติ มยูโร. สุโวติ สุโก. มกฺกโฏติ วานโร. อาทิสทฺเทน สปฺปาทโย สงฺคณฺหาติ, มกฺกฏาทโยปิ นจฺจนฺตูติ สมฺพนฺโธ. อสํยตภิกฺขูนนฺติ วาจสิกกมฺเม อสํยตานํ ภิกฺขูนํ, ธมฺมภาณกคีตํ วา โหตูติ โยชนา. ตนฺติยา คุเณน พทฺธา ตนฺติพทฺธา. ‘‘ภิ’’นฺติสงฺขาโต ราสทฺโท เอติสฺสาติ เภริ. กุเฏน กตา เภริ กุฏเภริ, ตาย วาทิตํ กุฏเภริวาทิตํ, ตํ วา. อุทกเภรีติ ¶ อุทเกน ปกฺขิตฺตา เภริ, ตาย วาทิตมฺปิ โหตูติ สมฺพนฺโธ.
๘๓๖. เตสํเยวาติ ¶ เยสํ นจฺจํ ปสฺสติ, เตสํเยว. ยทิ ปน นจฺจคีตวาทิเต วิสุํ วิสุํ ปสฺสติ สุณาติ, ปาเฏกฺกา อาปตฺติโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. อฺโตติ อฺโต เทสโต, ปสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘โอโลเกตฺวา’’ติ ปเท อเปกฺขิเต อุปโยคตฺเถ โตปจฺจโย โหติ. อฺํ โอโลเกตฺวาติ หิ อตฺโถ. อฺโต วาเทนฺเต ปสฺสตีติ โยชนา. ภิกฺขุนี น ลภตีติ สมฺพนฺโธ. อฺเ วตฺตุมฺปีติ สมฺพนฺโธ. อุปหารนฺติ ปูชํ. อุปฏฺานนฺติ ปาริจริยํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ สยํ นจฺจาทีสุ.
๘๓๗. อนฺตราราเม วาติ อารามสฺส อนฺตเร วา. พหิอาราเม วาติ อารามสฺส พหิ วา. อฺเน วาติ สลากภตฺตาทีหิ อฺเน วา. ตาทิเสนาติ ยาทิโส โจราทิอุปทฺทโว, ตาทิเสนาติ. ทสมํ.
ลสุณวคฺโค ปโม.
๒. อนฺธการวคฺโค
๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๘๓๙. อนฺธการวคฺคสฺส ปเม อปฺปทีเปติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตตฺตา อฺเปิ อาโลกา คเหตพฺพาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปทีปจนฺทสูริยอคฺคีสู’’ติอาทิ. อสฺสาติ ‘‘อปฺปทีเป’’ติปทสฺส.
๘๔๑. นรโหอสฺสาทาเปกฺขา หุตฺวา จ รสฺสาทโต อฺวิหิตาว หุตฺวา จาติ โยชนา. อิมินา ‘‘สนฺติฏฺติ วา สลฺลปติ วา’’ติ ปเท กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ. ทาเนน วา นิมิตฺตภูเตน, ปูชาย วา นิมิตฺตภูตาย มนฺเตตีติ โยชนาติ. ปมํ.
๒. ทุติยสิกฺขาปทํ
๘๔๒. ทุติเย ¶ ¶ อิทเมว ปทํ นานนฺติ สมฺพนฺโธติ. ทุติยํ.
๓. ตติยสิกฺขาปทํ
๘๔๖. ตติเย ‘‘อิทเมวา’’ติ ปทํ อนุวตฺเตตพฺพํ. ตาทิสเมวาติ ปมสทิสเมวาติ อตฺโถติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๘๕๐. จตุตฺเถ กณฺณสฺส สมีปํ นิกณฺณํ, ตเมว นิกณฺณิกนฺติ วุตฺเต กณฺณมูลนฺติ อาห ‘‘กณฺณมูลํ วุจฺจตี’’ติ. ‘‘กณฺณมูเล’’ติ อิมินา ‘‘นิกณฺณิก’’นฺติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทสฺเสติ. อาหรณตฺถายาติ อาหราปนตฺถายาติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ
๘๕๔. ปฺจเม เตสนฺติ ฆรสามิกานํ. ฆรมฺปีติ น เกวลํ อาสนเมว, ฆรมฺปิ โสเธมาติ อตฺโถ. ตโตติ ปริวิตกฺกนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ.
๘๕๘. โจรา วา อุฏฺิตา โหนฺตีติ โยชนาติ. ปฺจมํ.
๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ
๘๖๐. ฉฏฺเ อภินิสีเทยฺยาติ เอตฺถ อภิสทฺโท อุปสคฺคมตฺโตวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิสีเทยฺยา’’ติ. เอเสว นโย อภินิปชฺเชยฺยาติ เอตฺถาปิ. ทฺเว อาปตฺติโยติ สมฺพนฺโธติ. ฉฏฺํ.
๗. สตฺตมสิกฺขาปทํ
๘๖๔. สตฺตเม ¶ สพฺพนฺติ สกลํ วตฺตพฺพวจนนฺติ. สตฺตมํ.
๘. อฏฺมสิกฺขาปทํ
๘๖๙. อฏฺเม อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. อฏฺมํ.
๙. นวมสิกฺขาปทํ
๘๗๕. นวเม ¶ อภิสเปยฺยาติ เอตฺถ สปธาตุสฺส อกฺโกสนตฺถํ อนฺโตกตฺวา กรธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สปถํ กเรยฺยา’’ติ. นิรเย นิพฺพตฺตามฺหีติ อหํ นิรเย นิพฺพตฺตา อมฺหีติ โยชนา. นิรเย นิพฺพตฺตตูติ เอสา ภิกฺขุนี นิรเย นิพฺพตฺตตูติ โยชนา. อีทิสา โหตูติ มม สทิสา โหตูติ อตฺโถ. กาณาติ เอกกฺขิกาณา, ทฺวกฺขิกาณา วา. กุณีติ หตฺถปาทาทิวงฺกา.
๘๗๘. เอทิสาติ วิรูปาทิชาติกา. วิรมสฺสูติ วิรมาหิ. อทฺธาติ ธุวนฺติ. นวมํ.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ
๘๗๙. ทสเม อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ทสมํ.
อนฺธการวคฺโค ทุติโย.
๓. นคฺควคฺโค
๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๘๘๓. นคฺควคฺคสฺส ¶ ปเม พฺรหฺมจริเยน จิณฺเณนาติ จิณฺเณน พฺรหฺมจริเยน กึ นุ โข นามาติ อตฺโถ. ‘‘พฺรหฺมจริยสฺส จรเณนา’’ติ อิมินา จิณฺณสทฺทสฺส จรณํ จิณฺณนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘น อฺํ จีวร’’นฺติ อิมินา เอวตฺถํ ทสฺเสติ, อฺตฺถาโปหนํ วาติ. ปมํ.
๒. ทุติยสิกฺขาปทํ
๘๘๗. ทุติเย อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ทุติยํ.
๓. ตติยสิกฺขาปทํ
๘๙๓. ตติเย ¶ อนนฺตรายิกินีติ เอตฺถ นตฺถิ อนฺตราโย เอติสฺสาติ อนนฺตรายา, สา เอว อนนฺตรายิกินีติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนนฺตรายา’’ติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๘๙๘. จตุตฺเถ ปฺจาหนฺติ สมาหารทิคุ, ณิกปจฺจโย สฺวตฺโถ. สงฺฆาฏิจาโรติเอตฺถ เกนฏฺเน สงฺฆาฏิ นาม, จารสทฺโท กิมตฺโถติ อาห ‘‘ปริโภควเสน วา’’ติอาทิ. ตตฺถ สงฺฆฏิตฏฺเนาติ สํหริตฏฺเน. อิมินา ‘‘เกนฏฺเน สงฺฆาฏิ นามา’’ติ ปุจฺฉํ วิสชฺเชติ. ‘‘ปริวตฺตน’’นฺติ อิมินา ‘‘จารสทฺโท กิมตฺโถ’’ติ โจทนํ ปริหรติ. ปฺจสูติ ติจีวรํ อุทกสาฏิกา สํกจฺจิกาติ ปฺจสูติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ
๙๐๓. ปฺจเม ‘‘จีวรสงฺกมนีย’’นฺติเอตฺถ สงฺกเมตพฺพํ ปฏิทาตพฺพนฺติ สงฺกมนียนฺติ กมุธาตุสฺส ปฏิทานตฺถฺจ อนียสทฺทสฺส กมฺมตฺถฺจ, ‘จีวรฺจ ตํ สงฺกมนียฺเจ’ติ จีวรสงฺกมนียนฺติ ¶ วิเสสนปรปทภาวฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺกเมตพฺพํ จีวร’’นฺติ. ตตฺถ ‘‘สงฺกเมตพฺพํ จีวร’’นฺติ อิมินา กมฺมตฺถฺจ วิเสสนปรปทภาวฺจ ทสฺเสติ. ‘‘ปฏิทาตพฺพจีวร’’นฺติ อิมินา กมุธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ อธิปฺปายวเสนาติ. ปฺจมํ.
๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ
๙๐๙. ฉฏฺเ ‘‘อฺํ ปริกฺขาร’’นฺติเอตฺถ ปริกฺขารสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํกิฺจี’’ติอาทิ. ยํกิฺจิ อฺตรนฺติ สมฺพนฺโธ. กิตฺตกํอคฺฆนกนฺติ กึ ปมาเณน อคฺเฆน อรหํ จีวรํ. ทาตุกามตฺถาติ ตุมฺเห ทาตุกามา ภวถาติ อตฺโถ. กติปาเหนาติ กติปยานิ อหานิ กติปาหํ, ยการโลโป. กติปยสทฺโทหิ ทฺวิติวาจโก รูฬฺหีสทฺโท ¶ , เตน กติปาเหน. สมคฺฆนฺติ อปฺปคฺฆํ. สํสทฺโท หิ อปฺปตฺถวาจโกติ. ฉฏฺํ.
๗. สตฺตมสิกฺขาปทํ
๙๑๑. สตฺตเม ‘‘วิปกฺกมึสู’’ติ เอตฺถ วิวิธํ านํ ปกฺกมึสูติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถ ตตฺถ อคมํสู’’ติ. อมฺหากมฺปิ อาคมนนฺติ สมฺพนฺโธ.
๙๑๕. กติปาเหน อุปฺปชฺชิสฺสตีติ กติปาเหน จีวรํ อุปฺปชฺชิสฺสติ. ตโตติ ตสฺมึ จีวรุปฺปชฺชนกาเลติ. สตฺตมํ.
๘. อฏฺมสิกฺขาปทํ
๙๑๖. อฏฺเม เย นาฏกํ นาเฏนฺติ, เต นฏา นามาติ โยชนา. อิมินา นฏกํ นาเฏนฺตีติ นฏาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เย นจฺจนฺติ, เต นาฏกา นามาติ โยชนา. อิมินา สยํ นฏนฺตีติ นาฏกาติ วจนตฺถํ ทีเปติ. วํสวรตฺตาทีสูติ เอตฺถ วํโส นาม เวณุ. วรตฺตา นาม นทฺธิกา. อาทิสทฺเทน รชฺชุอาทโย สงฺคณฺหาติ. เย ลงฺฆนกมฺมํ กโรนฺติ, เต ลงฺฆกา นามาติ โยชนา. มายาการาติ เอตฺถ มายา นาม มยนามเกน อสุเรน สุเร จลยิตุํ กตตฺตา มยสฺส เอสาติ มายา, ตํ กโรตีติ มายากาโร, มยนามโก อสุโรเยว. อฺเ ปน รูฬฺหีวเสน ‘‘มายาการา’’ติ วุจฺจนฺติ. โสเกน ฌายนํ ฑยฺหนํ โสกชฺฌายํ, สุรานํ โสกชฺฌายํ กโรตีติ โสกชฺฌายิโก, มยนามโก อสุโรเยว. อฺเ ปน รูฬฺหีวเสน ‘‘โสกชฺฌายิกา’’ติ ¶ วุจฺจนฺติ. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘โสกชฺฌายิกา นาม มายาการา’’ติ. กุมฺภถุณิกา นามาติ เอตฺถ วิสฺสฏฺตฺตา ถวียตีติ ถุโณ, สทฺโท. กุมฺภสฺส ถุโณ กุมฺภถุโณ. เตน กีฬนฺตีติ กุมฺภถุณิกา, อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘ฆฏเกน กีฬนกา’’ติ อิมินา. พิมฺพิสกนฺติ จตุรสฺสอมฺพณตาฬนํ, ตํ วาเทนฺตีติ พิมฺพิสกวาทกาติ. อฏฺมํ.
๙. นวมสิกฺขาปทํ
๙๒๑. นวเม ¶ เตสนฺติ เย ‘‘น มยํ อยฺเย สกฺโกมา’’ติ วทนฺติ, เตสํ. ทสฺสตีติ อจฺฉาเทสฺสตีติ. นวมํ.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ
๙๒๗. ทสเม ยสฺสาติ กถินสฺส. อุพฺภารมูลโกติ อุทฺธารมูลโก. สทฺธาปริปาลนตฺถนฺติ กถินุทฺธารํ ยาจนฺตสฺส สทฺธาย ปริปาลนตฺถนฺติ. ทสมํ.
นคฺควคฺโค ตติโย.
๔. ตุวฏฺฏวคฺโค
๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๙๓๓. ตุวฏฺฏวคฺคสฺส ปเม ‘‘ตุวฏฺฏ นิปชฺชาย’’นฺติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ ฏการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา ‘‘ตุวฏฺเฏยฺยุนฺติ นิปชฺเชยฺยุ’’นฺติ วุตฺตนฺติ. ปมํ.
๒. ทุติยสิกฺขาปทํ
๙๓๗. ทุติเย ¶ เอกตฺถรณปาวุรณนฺติเอตฺถ อุตฺตรปทานํ ทฺวนฺทภาวํ, ปุพฺพปเทน จ พาหิรตฺถสมาสภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เอก’’นฺติอาทิ. ตตฺถ เจว, จสทฺเทหิ ทฺวนฺทภาวํ ทีเปติ, ‘‘เอตาส’’นฺติอิมินา พาหิรตฺถสมาสภาวํ. เอตนฺติ ‘‘เอกตฺถรณปาวุรณา’’ติ เอตํ นามนฺติ. ทุติยํ.
๓. ตติยสิกฺขาปทํ
๙๔๑. ตติเย อุฬารกุลาติ ชาติเสฏฺกุลา, อิสฺสริยโภคาทีหิ วา วิปุลกุลา. คุเณหีติ สีลาทิคุเณหิ. ‘‘อุฬาราติ สมฺภาวิตา’’ติ อิมินา อิติโลปตุลฺยาธิกรณสมาสํ ทสฺเสติ.
‘‘อภิภูตา’’ติ ¶ อิมินา ‘‘อปกตา’’ติ เอตฺถ กรธาตุ สพฺพธาตฺวตฺถวาจีปิ อิธ อปปุพฺพตฺตา วิเสสโต อภิภวนตฺเถ วตฺตตีติ ทสฺเสติ. เอตาสนฺติ ภิกฺขุนีนํ. ‘‘สฺาปยมานา’’ติ อิมินา สฺาปนํ สฺตฺตีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เหตูทาหรณาทีหีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อุปมาทโย สงฺคณฺหาติ. ‘‘วิวิเธหิ นเยหิ าปนา’’ติ อิมินา วิวิเธหิ าปนํ วิฺตฺตีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๙๔๓. จงฺกมเน ปทวารคณนาย อาปตฺติยา น กาเรตพฺโพติ อาห ‘‘นิวตฺตนคณนายา’’ติ. ปทาทิคณนายาติ ปทอนุปทาทิคณนายาติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๙๔๙. จตุตฺเถ อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ
๙๕๒. ปฺจเม อาณตฺตา ภิกฺขุนีติ โยชนา. อิทฺจ ปจฺจาสนฺนวเสน วุตฺตํ ยํกิฺจิปิ อาณาเปตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตาติ. ปฺจมํ.
๖-๙. ฉฏฺาทิสิกฺขาปทํ
๙๕๕. ฉฏฺ-สตฺตม-อฏฺม-นวเมสุ ¶ อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. ฉฏฺ สตฺตม อฏฺม นวมานิ.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ
๙๗๓. ทสเม อหุนฺทริกาติ ตสฺมึ กาเล, เทเส วา สมฺพาธสฺส นามเมตนฺติ อาห ‘‘อหุนฺทริกาติ สมฺพาธา’’ติ.
๙๗๕. ยถา ‘‘อุตฺตริฉปฺปฺจวาจาหี’’ติ (ปาจิ. ๖๒-๖๕) เอตฺถ ปฺจสทฺโท น โกจิ อตฺโถ, วาจาสิลิฏฺตฺถํ โลกโวหารวเสน วุตฺโต, น เอวมิธ, อิธ ปน อตฺโถ อตฺถิ, ปฺจ โยชนานิ คจฺฉนฺติยาปิ อนาปตฺติเยวาติ อาห ¶ ‘‘ปวาเรตฺวา…เป… อนาปตฺตี’’ติ. ปจฺจาคจฺฉตีติ ปฏินิวตฺเตตฺวา อาคจฺฉตีติ. ทสมํ.
ตุวฏฺฏวคฺโค จตุตฺโถ.
๕. จิตฺตาคารวคฺโค
๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๙๗๘. จิตฺตาคารวคฺคสฺส ปเม รฺโ กีฬนฏฺานํ อคารํ ราชาคารนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รฺโ กีฬนฆร’’นฺติ. จิตฺตํ อคารํ จิตฺตาคารํ. อารามนฺติ นครโต นาติทูรอาราโมติ อาห ‘‘อุปวน’’นฺติ. อุยฺยานนฺติ สมฺปนฺนปุปฺผผลตาย อุทฺธํ อุลฺโลเกตฺวา มนุสฺสา ยนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ อุยฺยานํ. โปกฺขรณินฺติ โปกฺขรํ ปทุมํ เนตีติ โปกฺขรณี. ปฺจปีติ ราชาคาราทีนิ ปฺจปิ. สพฺพตฺถาติ ทสฺสนตฺถาย คมเน จ คนฺตฺวา ปสฺสเน จาติ สพฺเพสุ.
๙๘๑. ‘‘อชฺฌาราเม’’ติอาทินา ¶ อาราเม ิตาย อารามโต พหิ กเต ราชาคาราทิเก ปสฺสนฺติยาปิ อนาปตฺตีติ ทสฺเสติ. ตานีติ ราชาคาราทีนีติ. ปมํ.
๒. ทุติยสิกฺขาปทํ
๙๘๒. ทุติเย อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ทุติยํ.
๓. ตติยสิกฺขาปทํ
๙๘๘. ตติเย ยตฺตกนฺติ ยตฺตกํ สุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อฺฉิตนฺติ กฑฺฒิตํ. ตสฺมินฺติ ตตฺตเก สุตฺเตติ สมฺพนฺโธ. ตกฺกมฺหีติ เอตฺถ ตกฺโกติ เอโก อโยมโย สุตฺตกนฺตนสฺส อุปกรณวิเสโส. โส หิ ตกียติ สุตฺตํ พนฺธียติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา ตกฺโกติ วุจฺจติ, ตสฺมึ. กนฺตนโตติ กนฺตียเต กปฺปาสาทิภาวสฺส ฉินฺทียเต กนฺตนํ, ตโต.
๙๘๙. ทสิกสุตฺตาทินฺติ ¶ เอตฺถ ทสาติ วตฺถสฺสาวยโว. โส หิ ทิยฺยติ อวขณฺฑียตีติ ทสาติ วุจฺจติ, ตสฺสํ ทสายํ ปวตฺตํ ทสิกํ, ตเมว สุตฺตํ ทสิกสุตฺตํ. อาทิสทฺเทน วกฺขมานํ ทุกฺกนฺติตสุตฺตาทึ สงฺคณฺหาตีติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๙๙๒. จตุตฺเถ อาทึ กตฺวาติ โธวนาทีนิ อาทึ กตฺวา. ขาทนียาทีสูติ ปูวขาทนียาทีสุ. รูปคณนายาติ ปูวาทีนํ สณฺานคณนาย.
๙๙๓. ยาคุปาเนตฺต ยาคุสงฺขาเต ปาเน. เตสนฺติ มนุสฺสานํ. เวยฺยาวจฺจกรฏฺาเน เปตฺวาติ มาตาปิตโร อตฺตโน เวยฺยาวจฺจกรฏฺาเน เปตฺวาติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ
๙๙๖. ปฺจเม วินิจฺฉินนฺตีติ อธิกรณํ วินิจฺฉินนฺตี ภิกฺขุนีติ โยชนาติ. ปฺจมํ.
๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ
๙๙๙. ฉฏฺเ ¶ อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ.
๗. สตฺตมสิกฺขาปทํ
๑๐๐๗. สตฺตเม ‘‘ปุน ปริยาเย’’ติ เอตฺถ ปริยายสทฺโท วารเววจโนติ อาห ‘‘ปุน วาเร’’ติ. มหคฺฆจีวรนฺติ มหคฺฆํ อาวสถจีวรนฺติ. สตฺตมํ.
๘. อฏฺมสิกฺขาปทํ
๑๐๐๘. อฏฺเม อนิสฺสชฺชิตฺวาติ เอตฺถ พฺรหฺมเทยฺเยน น อนิสฺสชฺชนํ, อถ โข ตาวกาลิกเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รกฺขนตฺถายา’’ติอาทิ.
๑๐๑๒. ปฏิชคฺคิกนฺติ ¶ รกฺขณกํ. วจีเภทนฺติ ‘‘ปฏิชคฺคาหี’’ติ วจีเภทํ. รฏฺเติ วิชิเต. ตฺหิ รนฺติ คามนิคมาทโย ติฏฺนฺติ เอตฺถาติ รฏฺนฺติ วุจฺจตีติ. อฏฺมํ.
๙. นวมสิกฺขาปทํ
๑๐๑๕. นวเม สิปฺปสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘หตฺถิสิปฺปฺจ อสฺสสิปฺปฺจ รถสิปฺปฺจ ธนุสิปฺปฺจ ถรุสิปฺปฺจา’’ติ. ตตฺถ ถรุสิปฺปนฺติ อสิกีฬนสิปฺปํ. มนฺตสทฺโทปิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘อาถพฺพณมนฺโต จ ขีลนมนฺโต จ วสีกรณมนฺโต จ โสสาปนมนฺโต จา’’ติ. ตตฺถ อาถพฺพณมนฺโตติ อาถพฺพณเวเทน วิหิโต ปรูปฆาตกโร มนฺโต. ขีลนมนฺโตติ สารทารุขีลํ มนฺเตน ชปฺปิตฺวา ปถวิยํ นิขณิตฺวา ธารณมนฺโต. วสีกรณมนฺโตติ มนฺเตน ชปฺปิตฺวา ปรสฺส อุมฺมตฺตภาวมาปนฺนกรโณ มนฺโต. โสสาปนมนฺโตติ ปรสฺส มํสโลหิตาทิโสสาปนมนฺโต. อคทปโยโคติ ภุสวิสสฺส ปโยชนํ. อาทิสทฺเทน อฺเปิ ปรูปฆาตกรเณ สิปฺเป สงฺคณฺหาติ. ยกฺขปริตฺตนฺติ ยกฺเขหิ สมนฺตโต ตาณํ. นาคมณฺฑลนฺติ สปฺปานํ ปเวสนนิวารณตฺถํ มณฺฑลพนฺธมนฺโต. อาทิสทฺเทน วิสปฏิหนนมนฺตาทโย สงฺคณฺหาตีติ. นวมํ.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ
๑๐๑๘. ทสเม ¶ อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. ทสมํ.
จิตฺตาคารวคฺโค ปฺจโม.
๖. อารามวคฺโค
๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๑๐๒๕. อารามวคฺคสฺส ปเม อุปจารนฺติ อปริกฺขิตฺตสฺส อารามสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานํ อุปจารํ.
๑๐๒๗. ‘‘สีสานุโลกิกา’’ติ ¶ สามฺโต วุตฺเตปิ ภิกฺขุนีนเมว สีสนฺติ อาห ‘‘ภิกฺขุนีน’’นฺติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเนติ. ปมํ.
๒. ทุติยสิกฺขาปทํ
๑๐๒๘. ทุติเย อพฺภนฺตโรติ อพฺภนฺตเร ปริยาปนฺโน, ชาโต วา. ‘‘สงฺกาเมสี’’ติ อิมินา สํหรีติ เอตฺถ หรธาตุยา สงฺกมนตฺถํ ทสฺเสติ. นฺหาปิตาติ กปฺปกา. เต หิ นหาเปนฺติ โสจาเปนฺตีติ นฺหาปิตาติ วุจฺจนฺติ. ตนฺติ กาสาวนิวาสนนฺติ. ทุติยํ.
๓-๔. ตติย-จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๑๐๓๖. ตติยจตุตฺเถสุ อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ตติยจตุตฺถานิ.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ
๑๐๔๓. ปฺจเม ¶ ‘‘กุเล มจฺฉโร’’ติ เอตฺถ มจฺฉรนํ มจฺฉโรติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ‘‘ตํ กุลํ อสฺสทฺธํ อปฺปสนฺน’’นฺติ กุลสฺส อวณฺณํ ภาสตีติ โยชนา. ‘‘ภิกฺขุนิโย ทุสฺสีลา ปาปธมฺมา’’ติ ภิกฺขุนีนํ อวณฺณํ ภาสตีติ โยชนา.
๑๐๔๕. ‘‘สนฺตํเยว อาทีนว’’นฺติ สมฺพนฺธิยา สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘กุลสฺส วา ภิกฺขุนีนํ วา’’ติ อิมินา ทฺวีสุ อฺตรเมว น สมฺพนฺโธ โหติ, อถ โข ทฺวยมฺปีติ ทสฺเสตีติ. ปฺจมํ.
๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ
๑๐๔๘. ฉฏฺเ โอวาทายาติ เอตฺถ น โย วา โส วา โอวาโท โหติ, อถ โข ครุธมฺโมเยวาติ อาห ‘‘ครุธมฺมตฺถายา’’ติ. สห วสติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา สํวาโสติ วจนตฺเถน อุโปสถปวารณา สํวาโส นามาติ อาห ‘‘อุโปสถปวารณาปุจฺฉนตฺถายา’’ติ. ‘‘ปุจฺฉนตฺถายา’’ติ อิมินา ‘‘สํวาสายา’’ติ เอตฺถ อุตฺตรปทโลปภาวํ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ ภิกฺขุนิวิภงฺเค, สิกฺขาปเท วา ปาฬิยํ วาติ. ฉฏฺํ.
๗-๙. สตฺตม-อฏฺม-นวมสิกฺขาปทํ
๑๐๕๓. สตฺตมฏฺมนวเมสุ ¶ อนุตฺตานวจนํ นตฺถิ. เกวลํ ปน ‘‘อิมิสฺสาปี’’ติ ปทํ วิเสโส, อิมิสฺสาปิ ปาฬิยาติ อตฺโถติ. สตฺตมฏฺมนวมานิ.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ
๑๐๖๒. ทสเม ทฺเว กายา อุปริมกาโย เหฏฺิมกาโยติ. ตตฺถ กฏิโต อุทฺธํ อุปริมกาโย, เหฏฺา เหฏฺิมกาโย. ตตฺถ ‘‘ปสาเข’’ติ อิทํ เหฏฺิมกายสฺส นามนฺติ อาห ‘‘อโธกาเย’’ติ. หีติ สจฺจํ. ตโตติ อโธกายโต. อิมินา ปฺจมีพาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติ. รุกฺขสฺส สาขา ปภิชฺชิตฺวา คตา วิย อุโภ อูรู ปภิชฺชิตฺวา คตาติ โยชนา.
๑๐๖๕. ผาเลหีติ ¶ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ. เตน ‘‘โธวา’’ติอาทีนิ จตฺตาริ ปทานิ สงฺคณฺหาติ. อาณตฺติทุกฺกฏานีติ เหฏฺา วุตฺเตสุ อฏฺสุ ทุกฺกเฏสุ วินยทุกฺกฏเมว. เสเสสูติ ภินฺทนโต เสเสสุ ผาลนาทีสูติ. ทสมํ.
อารามวคฺโค ฉฏฺโ.
๗. คพฺภินิวคฺโค
๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๑๐๖๙. คพฺภินิวคฺคสฺส ปเม กุจฺฉึ ปวิฏฺโ สตฺโต เอติสฺสา อตฺถีติ กุจฺฉิปวิฏฺสตฺตา. ‘‘กุจฺฉิ’’นฺติปิ ปาโ. อิมินา คพฺภินีติ เอตฺถ คพฺภสทฺโท กุจฺฉิฏฺสตฺตวาจโกติ ทสฺเสติ. คพฺภสทฺโท (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๙๔๔ คาถายํ) หิ กุจฺฉิฏฺสตฺเต จ กุจฺฉิมฺหิ จ โอวรเก จ วตฺตตีติ. ปมํ.
๒. ทุติยสิกฺขาปทํ
๑๐๗๓. ทุติเย ¶ ถฺํ ปิวตีติ ปายนฺโต, ทารโก, โส เอติสฺสา อตฺถีติ ปายนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ถฺํ ปายมานิ’’นฺติ. ทุติยํ.
๓. ตติยสิกฺขาปทํ
๑๐๗๗. ตติเย นิตฺถริสฺสตีติ วฏฺฏทุกฺขโต นิตฺถริสฺสติ.
๑๐๗๙. ปาณาติปาตา เวรมณินฺติ เอตฺถ ปาณาติปาตา วิรมติ อิมายาติ เวรมณีติ อตฺเถน สิกฺขาปทํ เวรมณิ นามาติ อาห ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณิสิกฺขาปท’’นฺติ. ยํ ตํ สิกฺขาปทนฺติ ¶ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ ‘‘อทินฺนาทานา เวรมณิ’’นฺติอาทีสุ สพฺเพสุ วากฺเยสุ. ปพฺพชิตาย สามเณริยาติ สมฺพนฺโธ. เอตาสูติ ฉสุ สิกฺขาสูติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๑๐๘๔. จตุตฺเถ ‘‘วุฏฺานสมฺมุตี’’ติ ปทํ ‘‘โหตี’’ติ ปเท กตฺตา, ‘‘ทาตพฺพาเยวา’’ติ ปเท กมฺมนฺติ. จตุตฺถํ.
๕-๙. ปฺจมาทิสิกฺขาปทํ
๑๐๙๕. ปฺจมาทีสุ นวมปริโยสาเนสุ สิกฺขาปเทสุ อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ปฺจมฉฏฺสตฺตมฏฺมนวมานิ.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ
๑๑๑๖. ทสเม วูปกาเสยฺยาติ เอตฺถ กาสธาตุยา คตฺยตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คจฺเฉยฺยา’’ติ. ทสมํ.
คพฺภินิวคฺโค สตฺตโม.
๘. กุมาริภูตวคฺโค
๑-๒-๓. ปม-ทุติย-ตติยสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๑๑๑๙. กุมาริภูตวคฺคสฺส ¶ ปมทุติยตติเยสุ ยา ปน ตา มหาสิกฺขมานาติ สมฺพนฺโธ. สพฺพปมา ทฺเว มหาสิกฺขมานาติ คพฺภินิวคฺเค สพฺพาสํ สิกฺขมานานํ ปมํ วุตฺตา ทฺเว มหาสิกฺขมานา. ตา ปนาติ มหาสิกฺขมานา ปน. สิกฺขมานาอิจฺเจว วตฺตพฺพาติ สมฺมุติกมฺเมสุ ¶ สามฺโต วตฺตพฺพา. ‘‘คิหิคตา’’ติ วา ‘‘กุมาริภูตา’’ติ วา น วตฺตพฺพา, วทนฺติ เจ, สมฺมุติกมฺมํ กุปฺปตีติ อธิปฺปาโย. คิหิคตายาติ เอตฺถ คิหิคตา นาม ปุริสนฺตรคตา วุจฺจติ. สา หิ ยสฺมา ปุริสสงฺขาเตน คิหินา คมิยิตฺถ, อชฺฌาจารวเสน, คิหึ วา คมิตฺถ, ตสฺมา คิหิคตาติ วุจฺจติ. อยํ สิกฺขมานาติ สมฺพนฺโธ. กุมาริภูตา นาม สามเณรา วุจฺจติ. สา หิ ยสฺมา อคิหิคตตฺตา กุมารี หุตฺวา ภูตา, กุมาริภาวํ วา ภูตา คตา, ตสฺมา กุมาริภูตาติ วุจฺจติ. ติสฺโสปีติ คิหิคตา กุมาริภูตา มหาสิกฺขมานาติ ติสฺโสปิ. สิกฺขมานาติ สิกฺขํ มาเนตีติ สิกฺขมานาติ. ปม ทุติย ตติยานิ.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๑๑๓๖. จตุตฺเถ อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ
ปฺจเม เอตฺถ สิกฺขาปเท ‘‘สงฺเฆน ปริจฺฉินฺทิตพฺพา’’ติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, ตสฺสาติ โยชนาติ. ปฺจมํ.
๖-๗-๘. ฉฏฺ-สตฺตม-อฏฺมสิกฺขาปทํ
ฉฏฺสตฺตมฏฺเมสุ อนุตฺตานฏฺานํ นตฺถีติ. ฉฏฺสตฺตมฏฺมานิ.
๙. นวมสิกฺขาปทํ
๑๑๕๘. นวเม อนฺโตติ อพฺภนฺตเร. อิมินา อาตฺยูปสคฺคสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘โสก’’นฺติอาทินา อนฺโต วาเสติ ปเวเสตีติ อาวาสา ¶ . โสกํ อาวาสา โสกาวาสาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ฆรํ ฆรสามิกา อาวิสนฺติ วิย, เอวํ อยมฺปิ โสกํ อาวิสตีติ โยชนา. อิตีติ เอวํ. ยนฺติ โสกํ. สฺวาสฺสาติ โส อสฺสา. โสติ โสโก. อสฺสาติ สิกฺขมานาย. อาวาโสติ อาวาโสกาโส. ‘‘เอทิสา อย’’นฺติ อิมินา ‘‘อชานนฺตี’’ติ เอตฺถ อชานนาการํ ทสฺเสตีติ. นวมํ.
๑๐. ทสมสิกฺขาปทํ
๑๑๖๒. ทสเม ¶ อนาปุจฺฉาติ เอตฺถ ตฺวาปจฺจโย โลโปติ อาห ‘‘อนาปุจฺฉิตฺวา’’ติ. ทฺวิกฺขตฺตุนฺติ ทฺเว วาเร. สกินฺติ เอกวารํ.
๑๑๖๓. อปุพฺพํ สมุฏฺานสีสํ อิมสฺสาติ อปุพฺพสมุฏฺานสีสํ. ทฺวีสุปิ าเนสูติ วาจาโต จ กายวาจาโต จาติ ทฺวีสุ าเนสุปิ. อนนุชานาเปตฺวาติ มาตาปิตูหิ จ สามิเกน จ น อนุชานาเปตฺวาติ. ทสมํ.
๑๑. เอกาทสมสิกฺขาปทํ
๑๑๖๗. เอกาทสเม ตตฺถาติ ‘‘ปาริวาสิยฉนฺททาเนนา’’ติ วจเน. อฺตฺราติ อฺํ านํ.
เอกํ อชฺเฌสนฺตีติ เอกํ ภิกฺขุํ ธมฺมกถนตฺถาย นิยฺโยเชนฺติ. อฺํ ปนาติ อุโปสถิกโต อฺํ ปน.
ตตฺราติ เตสุ ภิกฺขูสุ. สุภาสุภํ นกฺขตฺตํ ปตีติ นกฺขตฺตปาโก. ทารุณนฺติ กกฺขฬํ. เตติ ภิกฺขู. ตสฺสาติ นกฺขตฺตปากสฺส ภิกฺขุสฺส. ‘‘นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺตํ, อตฺโถ พาลํ อุปจฺจคา’’ติชาตกปาฬิ (ชา. ๑.๑.๔๙). อยํ ปเนตฺถ โยชนา – นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺตํ พาลํ อตฺโถ หิตํ อุปจฺจคา อุปสมีเป อติกฺกมิตฺวา อคาติ. เอกาทสมํ.
๑๒. ทฺวาทสมสิกฺขาปทํ
๑๑๗๐. ทฺวาทสเม ¶ นปฺปโหตีติ ภิกฺขุนิโย นิวาสาเปตุํ น สกฺโกตีติ. ทฺวาทสมํ.
๑๓. เตรสมสิกฺขาปทํ
๑๑๗๕. เตรสเม เอกํ วสฺสนฺติ เอตฺถ วสฺสสทฺโท สํวจฺฉรปริยาโย, อุปโยควจนฺจ ภุมฺมตฺเถ โหตีติ อาห ‘‘เอกสฺมึ สํวจฺฉเร’’ติ. เตรสมํ.
กุมาริภูตวคฺโค อฏฺโม.
๙. ฉตฺตุปาหนวคฺโค
๑. ปมสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
๑๑๘๑. ฉตฺตวคฺคสฺส ¶ ปเม กทฺทมาทีนีติ จิกฺขลฺลาทีนิ. อาทิสทฺเทน อุทกาทีนิ สงฺคณฺหาติ. คจฺฉาทีนีติ ขุทฺทปาทปาทีนิ. อาทิสทฺเทน อฺานิปิ ฉตฺตํ ธาเรตุํ อสกฺกุเณยฺยานิ สมฺพาธฏฺานานิ สงฺคณฺหาตีติ. ปมํ.
๒. ทุติยสิกฺขาปทํ
๑๑๘๔. ทุติเย ยาเนนาติ ยนฺติ อิจฺฉิตฏฺานํ สุเขน คจฺฉนฺติ อเนนาติ ยานนฺติ. ทุติยํ.
๓. ตติยสิกฺขาปทํ
๑๑๙๑. ตติเย ‘‘วิปฺปกิริยึสู’’ติ กิริยาปทสฺส กตฺตุนา อวินาภาวโต กตฺตารํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘มณโย’’ติ. มณโยติ จ รตนานีติ. ตติยํ.
๔. จตุตฺถสิกฺขาปทํ
๑๑๙๔. จตุตฺเถ สีสูปคาทีสูติ อาทิสทฺเทน คีวูปคาทโย สงฺคณฺหาติ. ยํ ยนฺติ อลงฺการนฺติ. จตุตฺถํ.
๕. ปฺจมสิกฺขาปทํ
๑๑๙๙. ปฺจเม ¶ คนฺเธน จาติ คนฺเธติ อตฺตโน วตฺถุํ สูเจติ ปกาเสตีติ คนฺโธ. วณฺณเกน จาติ วิเลปเนน จ. ตฺหิ วณฺณยติ ฉวิโสภํ ปกาเสตีติ วณฺณกนฺติ วุจฺจติ. จสทฺเทน สมาหารทฺวนฺทวากฺยํ ทีเปตีติ. ปฺจมํ.
๖. ฉฏฺสิกฺขาปทํ
๑๒๐๒. ฉฏฺเ ¶ อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. ฉฏฺํ.
๗. สตฺตมสิกฺขาปทํ
๑๒๐๘. สตฺตเม อุมฺมทฺทเนติ อุปฺปีฬิตฺวา มทฺทเน. สํพาหเนปีติ ปุนปฺปุนํ พาหเนปีติ. สตฺตมํ.
๘-๑๐. อฏฺมาทิสิกฺขาปทํ
๑๒๑๐. อฏฺมาทีสุ ตีสุ อนุตฺตานวจนํ นตฺถีติ. อฏฺมนวมทสมานิ.
๑๑. เอกาทสมสิกฺขาปทํ
๑๒๑๔. เอกาทสเม อภิมุขเมวาติ อภิมุเข เอว. มุขสฺส หิ อภิ อภิมุขนฺติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ, สตฺตมิยา อํกาโร. อิมินา ปุรโตติ เอตฺถ โตปจฺจโย ภุมฺมตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. อุปจารนฺติ ทฺวาทสหตฺถูปจารนฺติ. เอกาทสมํ.
๑๒. ทฺวาทสมสิกฺขาปทํ
๑๒๑๙. ทฺวาทสเม ‘‘อโนกาสกต’’นฺติปทสฺส อยุตฺตสมาสภาวฺจ วิเสสนปรปทพาหิรสมาสภาวฺจ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อกตโอกาส’’นฺติ. โอกาโส น กโต เยนาติ อโนกาสกโต, ภิกฺขุ, ตํ. ‘‘อนิยเมตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘อโนทิสฺสา’’ติ ปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสตีติ. ทฺวาทสมํ.
๑๓. เตรสมสิกฺขาปทํ
๑๒๒๖. เตรสเม ¶ อุปจาเรปีติ อปริกฺขิตฺตสฺส คามสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานสงฺขาเต อุปจาเรปิ.
๑๒๒๗. ‘‘อจฺฉินฺนจีวริกายา’’ติ ¶ สามฺโต วุตฺเตปิ วิเสโสเยวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘สงฺกจฺจิกจีวรเมวา’’ติ. สมนฺตโต ปุริสานํ ทสฺสนํ กนฺตียติ ฉินฺทียติ เอตฺถาติ สงฺกจฺจิ, อธกฺขกอุพฺภนาภิฏฺานํ, สงฺกจฺเจ นิวสิตพฺพนฺติ สํกจฺจิกํ, ตเมว จีวรนฺติ สงฺกจฺจิกจีวรนฺติ. เตรสมํ.
ฉตฺตุปาหนวคฺโค นวโม.
สพฺพาเนว สิกฺขาปทานีติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ เตหิ อฏฺาสีติสตสิกฺขาปเทหิ, อปเนตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺราติ เตสุ ขุทฺทเกสุ. เอตฺถาติ ทสสุ สิกฺขาปเทสูติ.
ภิกฺขุนิวิภงฺเค ขุทฺทกวณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
๕. ปาฏิเทสนียสิกฺขาปท-อตฺถโยชนา
ขุทฺทกานํ อนนฺตรา ปาฏิเทสนียา นาม อฏฺ เย ธมฺมา สงฺเขเปเนว สงฺคหํ อารูฬฺหา สงฺคีติกาเรหิ, เตสํ อฏฺนฺนํ ปาฏิเทสนียนามกานํ ธมฺมานํ สงฺเขเปเนว เอสา วณฺณนา ปวตฺตเตติ โยชนา.
๑๒๒๘. ยานิ สพฺพิเตลาทีนีติ สมฺพนฺโธ. หีติ วิตฺถาโร. เอตฺถาติ อฏฺสุ ปาฏิเทสนีเยสุ. ปาฬิวินิมุตฺตเกสูติ ปาฬิโต วินิมุตฺตเกสุ. สพฺเพสูติ อขิเลสุ สพฺพิเตลาทีสูติ.
ภิกฺขุนิวิภงฺเค ปาฏิเทสนียวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
ปนาติ ปกฺขนฺตรโชตโก. เย ธมฺมา อุทฺทิฏฺาติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ ปาฏิเทสนียานํ. ปุน เตสนฺติ เสขิยอธิกรณสมถธมฺมานํ.
ตนฺติ ¶ ¶ อตฺถวินิจฺฉยํ, วิทู วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยกาโร ปทสนฺธิกโร. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – เตสํ ปาฏิเทสนียานํ อนนฺตรา เย จ เสขิยา ปฺจสตฺตติ เย จ ธมฺมา, จสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ, อธิกรณวฺหยา อธิกรณสมถนามกา สตฺต เย จ ธมฺมา ภควตา อุทฺทิฏฺา, เตสํ เสขิยอธิกรณสมถธมฺมานํ โย อตฺถวินิจฺฉโย วิภงฺเค มยา วุตฺโต, ตาทิสเมว ตํ อตฺถวินิจฺฉยํ ภิกฺขุนีนํ วิภงฺเคปิ วิทู วทนฺติ ยสฺมา, ตสฺมา เตสํ ธมฺมานํ เสขิยอธิกรณสมถธมฺมานํ ยา อตฺถวณฺณนา ตตฺถ มหาวิภงฺเค วิสุํ มยา น วุตฺตา. อิมา อตฺถวณฺณนา อิธาปิ ภิกฺขุนีนํ วิภงฺเคปิ, ปิสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ, มยา น วุตฺตาเยวาติ. นกาโร ทฺวีสุ กิริยาสุ โยเชตพฺโพ.
‘‘สพฺพาสวปหํ มคฺคํ, ปฺุกมฺเมน จิมินา;
อุปฺปาเทตฺวา สสนฺตาเน, สตฺตา ปสฺสนฺตุ นิพฺพุติ’’นฺติ.
อยํ คาถา เอตรหิ โปตฺถเกสุ นตฺถิ, ฏีกาสุ ปน อตฺถิ. ตสฺมา เอวเมตฺถ โยชนา เวทิตพฺพา – อิมินา ปฺุกมฺเมน จ วิภงฺควณฺณนาย กเตน อิมินา ปฺุกมฺเมน จ อฺเน ปฺุกมฺเมน จ. จสทฺโท หิ อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ. สตฺตา สพฺเพ สตฺตา สพฺพาสวปหํ สพฺเพสํ อาสวานํ วิฆาตกํ มคฺคํ อรหตฺตมคฺคํ สสนฺตาเน อตฺตโน นิยกชฺฌตฺเต อุปฺปาเทตฺวา ชเนตฺวา นิพฺพุตึ ขนฺธปรินิพฺพานํ าณาโลจเนน ปสฺสนฺตูติ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
ภิกฺขุนิวิภงฺควณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
ชาทิลฺฉิตนาเมน, เนกานํ วาจิโต มยา;
ภิกฺขุนีนํ วิภงฺคสฺส, สมตฺโต โยชนานโยติ.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
มหาวคฺคโยชนา
๑. มหาขนฺธกํ
๑. โพธิกถา
เอวูภโตวิภงฺคสฺส ¶ ¶ , กตฺวาน โยชนานยํ;
มหาวคฺคขนฺธกสฺส, กริสฺสํ โยชนานยํ.
อุภินฺนนฺติ อุภเยสํ. ปาติโมกฺขานนฺติ ปาติโมกฺขวิภงฺคานํ. ปาติโมกฺขคหเณน เหตฺถ เตสํ วิภงฺโคปิ คหิโต อเภเทน วา อุตฺตรปทโลปวเสน วา. ขนฺธกนฺติ ปฺตฺติสมูหํ. ขนฺธสทฺโท เหตฺถ ปฺตฺติวาจโก. วินยปฺตฺติโย วุจฺจนฺติ ‘‘ขนฺโธ’’ติ. เตสํ สมูโห ขนฺธโก. อถวา ขนฺโธติ ราสิ. ขนฺธสทฺโท หิ ราสตฺถวาจโก. วินยปฺตฺติราสิ วุจฺจติ ‘‘ขนฺโธ’’ติ. กกาโร ปกาสกวาจโก. ขนฺธานํ วินยปฺตฺติราสีนํ โก ปกาสโกติ ขนฺธโก, ¶ ตํ ขนฺธกํ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – อุภินฺนํ ปาติโมกฺขานํ สงฺคีติสมนนฺตรํ ขนฺธโกวิทา ขนฺธเกสุ กุสลา มหาเถรา ยํ ขนฺธกํ สงฺคายึสุ, ตสฺส ขนฺธกสฺส ทานิ สํวณฺณนากฺกโม ยสฺมา สมฺปตฺโต, ตสฺมา ตสฺส ขนฺธกสฺส อยํ อนุตฺตานตฺถวณฺณนา โหตีติ.
เย อตฺถาติ สมฺพนฺโธ. หิสทฺโท ปทาลงฺกาโร. เยสนฺติ ปทานํ. เตติ เต อตฺเถ. ภเวติ ภเวยฺย, ภวิตุํ สกฺกุเณยฺยาติ อตฺโถ. เตสนฺติ อตฺถานํ. กินฺติ กึ ปโยชนํ. เตติ อตฺเถ, าตุนฺติ สมฺพนฺโธ. อถวา เตติ อตฺถา, อวณฺณิตาติ สมฺพนฺโธ. เตสํเยวาติ อตฺถานเมว. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ปทภาชนีเย เยสํ ปทานํ เย อตฺถา ภควตา ปกาสิตา, เตสํ ปทานนฺติ ปาเสโส, เต อตฺเถ ปุน วเทยฺยาม เจ, กทา ปริโยสานํ สํวณฺณนาย ปรินิฏฺานํ ภเว, น ภเวยฺยาติ อธิปฺปาโย. เย เจว อตฺถา อุตฺตานา, เตสํ สํวณฺณนาย กึ ปโยชนํ, น ปโยชนนฺติ อธิปฺปาโย. อธิปฺปายานุสนฺธีหิ จ อธิปฺปาเยน จ อนุสนฺธินา จ พฺยฺชเนน จ เย ปน อตฺถา อนุตฺตานา, เต อตฺเถ, อตฺถา วา อวณฺณิตา ¶ ยสฺมา าตุํ น สกฺกา, ตสฺมา เตสํเยว อตฺถานํ อยํ สํวณฺณนานโย โหตีติ. อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถ.
๑. ‘‘เตน…เป… เวรฺชาย’’นฺติอาทีสุ (ปารา. ๑) กรณวจเน วิเสสการณมตฺถิ วิย, ‘‘เตน…เป… ปมาภิสมฺพุทฺโธ’’ติ เอตฺถ กิฺจาปิ นตฺถีติ โยชนา. อสทิโสปมายํ. กิฺจาปิสทฺโท ครหตฺถโชตโก, ปน-สทฺโท สมฺภาวนตฺถโชตโก. ‘‘กรณวจเนเนวา’’ติ เอตฺถ เอวกาเรน อุปโยควจนํ วา ภุมฺมวจนํ วา นิวาเรติ. อภิลาโปติ อภิมุขํ อตฺถํ ลปตีติ อภิลาโป, สทฺโท. อาทิโตติ เวรฺชกณฺฑโต. เอตนฺติ ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา อุรุเวลาย’’นฺติอาทิวจนํ. ‘‘อฺเสุปี’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อิโต ปเรสู’’ติ.
ยทิ วิเสสการณํ นตฺถิ, กึ ปเนตสฺส วจเน ปโยชนนฺติ โจเทนฺโต อาห ‘‘กึ ปเนตสฺสา’’ติอาทิ. เอตสฺสาติ ‘‘เตน สมเยน พุทฺโธ ภควา อุรุเวลาย’’นฺติอาทิวจนสฺส. นิทานทสฺสนํ ปโยชนํ นามาติ โยชนา. ตเมวตฺถํ วิภาเวตุมาห ‘‘ยา หี’’ติอาทิ. ยา ปพฺพชฺชา เจว ยา อุปสมฺปทา จ ภควโต อนฺุาตาติ โยชนา. ยานิ จ อนฺุาตานีติ สมฺพนฺโธ. ตานีติ ปพฺพชฺชาทีนิ. อภิสมฺโพธินฺติ อรหตฺตมคฺคาณปทฏฺานํ สพฺพฺุตฺาณฺจ สพฺพฺุตฺาณปทฏฺานํ อรหตฺตมคฺคาณฺจ. โพธิมหามณฺเฑติ มหนฺตานํ มคฺคาณสพฺพฺุตฺาณานํ ปสนฺนฏฺาเน โพธิรุกฺขมูเลติ อตฺโถ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ.
ตตฺถาติ ¶ ยํ ‘‘เตน สมเยน อุรุเวลาย’’นฺติอาทิวจนํ วุตฺตํ, ตตฺถ. อุรุเวลายนฺติ เอตฺถ อุรุสทฺโท มหนฺตปริยาโยติ อาห ‘‘มหาเวลาย’’นฺติ. ‘‘วาลิกราสิมฺหี’’ติ อิมินา เวลาสทฺทสฺส ราสตฺถํ ทสฺเสติ, กาลสีมาทโย นิวตฺเตติ. ยทิ ปน ‘‘อุรู’’ติ วาลิกาย นามํ, ‘‘เวลา’’ติ มริยาทาย, เอวฺหิ สติ นนุ อุรุยา เวลาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ อาห ‘‘เวลาติกฺกมนเหตุ อาหฏา อุรุ อุรุเวลา’’ติ. อิมินา ¶ เวลาย อติกฺกโม เวลา อุตฺตรปทโลปวเสน, เวลาย อาหฏา อุรุ อุรุเวลา ปทวิปริยายวเสนาติ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ ‘‘อุรุเวลาย’’นฺติปเท. ตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘อตีเต กิรา’’ติอาทิ. อนุปฺปนฺเน พุทฺเธ ปพฺพชิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตาปสปพฺพชฺชนฺติ อิสิปพฺพชฺชํ, น สมณปพฺพชฺชํ. กติกวตฺตนฺติ กรณํ กตํ, กเตน ปวตฺตํ กติกํ, ตเมว วตฺตํ กติกวตฺตํ. อกํสุ กิราติ สมฺพนฺโธ. โยติ โย โกจิ. อฺโติ อตฺตนา อปโร. โส อากิรตูติ สมฺพนฺโธ. ปตฺตปุเฏนาติ ปณฺเณน กเตน ปุเฏน. ตโตติ กติกวตฺตกรณโต. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปเทเส. ตโตติ มหาวาลิกราสิชนนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. นนฺติ ตํ ปเทสํ. ตนฺติ มหาวาลิกราสึ.
‘‘โพธิรุกฺขมูเล’’ติ เอตฺถ อสฺสตฺถรุกฺขสฺส อุปจารวเสน โพธีติ นามลภนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โพธิ วุจฺจติ จตูสุ มคฺเคสุ าณ’’นฺติอาทิ. อิมินา จตฺตาริ สจฺจานิ พุชฺฌตีติ โพธีติ วจนตฺเถน จตูสุ มคฺเคสุ าณํ โพธิ นามาติ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ โพธิมฺหิ, โพธิยํ วา. สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ. รุกฺโขปีติ ปิสทฺเทน น มคฺคาณเมวาติ ทสฺเสติ. มูเลติ อาสนฺเน. ปมาภิสมฺพุทฺโธติ อนุนาสิกโลปวเสน สนฺธีติ อาห ‘‘ปมํ อภิสมฺพุทฺโธ’’ติ. ‘‘หุตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘ปม’’นฺติปทสฺส ภาวนปุํสกํ ทสฺเสติ. สพฺพปมํเยวาติ สพฺเพสํ ชนานํ ปมเมว อภิสมฺพุทฺโธ หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เอโก เอว ปลฺลงฺโก เอกปลฺลงฺโกติ อวธารณสมาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอเกเนว ปลฺลงฺเกนา’’ติ. ‘‘สกึ…เป… อาภุชิเตนา’’ติ อิมินา อวธารณผลํ ทสฺเสติ. ปลฺลงฺโกติ จ อูรุพทฺธาสนํ. วิมุตฺติสุขํ ปฏิสํเวทีติ เอตฺถ ตทงฺคาทีสุ (ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๑๐๔) ปฺจสุ วิมุตฺตีสุ ปฏิปฺปสฺสทฺธิสงฺขาตา ผลสมาปตฺติ เอวาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘ผลสมาปตฺติสุข’’นฺติ. ผลสมาปตฺตีติ อรหตฺตผลสมาปตฺติ. สา หิ วิรุทฺเธหิ อุปกฺกิเลเสหิ มุจฺจิตฏฺเน วิมุตฺตีติ วุจฺจติ, ตาย สมฺปยุตฺตํ สุขํ วิมุตฺติสุขํ, จตุตฺถชฺฌานิกํ อรหตฺตผลสมาปตฺติสุขํ. อถวา ตาย ชาตํ สุขํ วิมุตฺติสุขํ, สกลกิเลสทุกฺขูปสมสุขํ ¶ . ‘‘ปฏิสํเวทยมาโน’’ติอิมินา ‘‘ปฏิสํเวที’’ติ เอตฺถ ณีปจฺจยสฺส กตฺตุตฺถํ ทสฺเสติ. ปุนปฺปุนํ สุฏฺุ วทติ อนุภวตีติ ปฏิสํเวที. ปฏิสํเวที หุตฺวา นิสีทีติ สมฺพนฺโธ.
ปจฺจยาการนฺติ ¶ อวิชฺชาทิปจฺจยานํ อุปฺปาทาการํ. กสฺมา ปจฺจยากาโร ปฏิจฺจสมุปฺปาโท นามาติ อาห ‘‘ปจฺจยากาโร หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ‘‘อฺมฺ’’นฺติอิมินา ‘‘ปฏิจฺจา’’ติปทสฺส กมฺมํ ทสฺเสติ, ‘‘สหิเต’’ติอิมินา สํสทฺทสฺสตฺถํ. ‘‘ธมฺเม’’ติอิมินา ตสฺส สรูปํ. เอตฺถาติ อิมิสฺสํ วินยฏฺกถายํ. ตตฺถาติ ‘‘อนุโลมปฏิโลม’’นฺติปเท, อนุโลมปฏิโลเมสุ วา. สฺเวว ปจฺจยากาโร วุจฺจตีติ โยชนา. ‘‘อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจกรณโต’’ติอิมินา อนุโลมสทฺทสฺส สภาวตฺถํ ทสฺเสติ. สฺเววาติ ปจฺจยากาโร เอว. ตํ กิจฺจนฺติ อตฺตนา กตฺตพฺพํ ตํ กิจฺจํ. ตสฺส อกรณโตติ อตฺตนา กตฺตพฺพกิจฺจสฺส อกรณโต. อิมินา ปฏิโลมสทฺทสฺส สภาวตฺถํ ทสฺเสติ. ปุริมนเยเนวาติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทินา ปุริมนเยเนว. วาติ อถวา. ปวตฺติยาติ สํสารปวตฺติยา. อนุโลโมติ อนุกูโล, อนุรูโป วา. อิตโรติ ‘‘อวิชฺชายตฺเววา’’ติอาทินา วุตฺโต ปจฺจยากาโร. ตสฺสาติ ปวตฺติยา. ปฏิโลโมติ ปฏิวิรุทฺโธ, เอตฺถาติ ‘‘อนุโลมปฏิโลม’’นฺติปเท. อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ เอตฺถ อตฺโถ เอวาติ สมฺภวโต ตสฺส ผลํ วา ‘‘สทฺทนฺตรตฺถาโปหเนน สทฺโท อตฺถํ วทตี’’ติ วจนโต (อุทา. อฏฺ. ๑; ที. นิ. ฏี. ๑.๑; ม. นิ. ฏี. ๑.มุลปริยายสุตฺตวณฺณนา; สํ. นิ. ฏี. ๑.๑.โอฆตรยสุตฺตวณฺณนา; อ. นิ. ฏี. ๑.๑.รุปาทิวคฺควณฺณนา) สทฺทนฺตรตฺถาโปหนํ วา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาทิโต ปนา’’ติอาทิ. ยาวสทฺโท อวธิวจโน. ยาว อนฺตํ ปาเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อิโตติ อิเมหิ วุตฺเตหิ ทฺวีหิ อตฺเถหิ. ‘‘มนสากาสี’’ติ เอตฺถ อิการโลปวเสน สนฺธีติ อาห ‘‘มนสิ อกาสี’’ติ. ตตฺถาติ ‘‘มนสากาสี’’ติปเท. ยถาติ เยนากาเรน. อิทนฺติ อิมํ อาการํ. ตตฺถาติ ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา’’ติอาทิปาเ อวยวตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. สมาสมชฺเฌ ตสทฺเทน ปุพฺพปทสฺเสว ลิงฺควจนานิ คเหตพฺพานีติ อาห ‘‘อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จา’’ติ ¶ . วากฺเย ปน ตสทฺเทน ปรปทสฺเสว ลิงฺควจนานิ คเหตพฺพานิ. ‘‘อวิชฺชาปจฺจยา’’ติปทํ ‘‘สมฺภวนฺตี’’ติปเทน สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตสฺมา อวิชฺชาปจฺจยา สงฺขารา สมฺภวนฺตี’’ติ. สพฺพปเทสูติ ‘‘สงฺขารปจฺจยา วิฺาณ’’นฺติอาทีสุ สพฺเพสุ ปเทสุ.
ยถา ปนาติ เยนากาเรน ปน. อิทนฺติ อิมํ อาการํ. ตตฺถาติ ‘‘อวิชฺชาย…เป… นิโรโธ’’ติอาทิวากฺเย. อวิชฺชายตฺเววาติ เอตฺถ ‘‘ภทฺทิโยตฺเววา’’ติอาทีสุ วิย ‘‘ภทฺทิโย อิติ เอวา’’ติ ปทจฺเฉโท กตฺตพฺโพ, น เอวํ ‘‘อวิชฺชาย อิติ เอวา’’ติ, อถ โข ‘‘อวิชฺชาย ตุ เอวา’’ติ กาตพฺโพติ อาห ‘‘อวิชฺชาย ตุ เอวา’’ติ. ‘‘ป อติโมกฺขํ อติปโมกฺข’’นฺติอาทีสุ (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) วิย อุปสคฺคพฺยตฺตเยน วุตฺตํ, เอวมิธ ¶ นิปาตพฺยตฺตเยน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ เอวสทฺเทน สตฺตชีวาทโย นิวตฺเตติ. ตุสทฺโท ปกฺขนฺตรตฺถโชตโก. อนุโลมปกฺขโต ปฏิโลมสงฺขาตํ ปกฺขนฺตรํ มนสากาสีติ อตฺโถ. อเสสวิราคนิโรธสทฺโท อยุตฺตสมาโส, อุตฺตรปเทน จ ตติยาสมาโสติ อาห ‘‘วิราคสงฺขาเตน มคฺเคน อเสสนิโรธา’’ติ. ตตฺถ อเสสสทฺทํ วิราคสทฺเทน สมฺพนฺธมกตฺวา นิโรธสทฺเทน สมฺพนฺธํ กตฺวา อตฺถสฺส คหณํ อยุตฺตสมาโส นาม. ‘‘มคฺเคนา’’ติอิมินา วิราคสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. มคฺโค หิ วิรชฺชนฏฺเน วิราโคติ วุจฺจติ. สงฺขารนิโรโธติ เอตฺถ มคฺเคน นิโรธตฺตา อนุปฺปาทนิโรโธ โหตีติ อาห ‘‘สงฺขารานํ อนุปฺปาทนิโรโธ โหตี’’ติ. อนุปฺปาทนิโรโธติ จ อนุปฺปาเทน นิโรโธ สมุจฺเฉทวเสน นิรุทฺธตฺตา. เอวนฺติ ยถา อวิชฺชายตฺเวว อเสสวิราคนิโรธา สงฺขารนิโรโธ, เอวํ ตถาติ อตฺโถ. ตตฺถาติ ‘‘เอวเมตสฺสา’’ติอาทิวจเน. เกวลสทฺโท สกลปริยาโยติ อาห ‘‘สกลสฺสา’’ติ, อนวเสสสฺสาติ อตฺโถ. อถวา สตฺตชีวาทีหิ อมิสฺสิตตฺตา อมิสฺสตฺโถติ อาห ‘‘สุทฺธสฺส วา’’ติ. ‘‘สตฺตวิรหิตสฺสา’’ติ อิมินา สุทฺธภาวํ ทสฺเสติ. ทุกฺขกฺขนฺธสฺสาติ เอตฺถ ขนฺธสทฺโท ราสตฺถวาจโกติ อาห ‘‘ทุกฺขราสิสฺสา’’ติ.
เอตมตฺถํ ¶ วิทิตฺวาติ เอตฺถ เอตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ยฺวาย’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อวิชฺชาทิวเสน…เป… นิโรโธ โหตี’’ติ ยฺวายํ อตฺโถ วุตฺโตติ โยชนา. สมุทโย จ โหตีติ สมฺพนฺโธ. วิทิตเวลายนฺติ ปากฏเวลายํ ปสิทฺธกาเลติ อตฺโถ. อิมํ อุทานนฺติ เอตฺถ อิมสทฺโท วุจฺจมานาเปกฺโข. ตสฺมึ อตฺเถ วิทิเต สตีติ โยชนา. ปชานนตายาติ ปกาเรน ชานนภาวสฺส. โสมนสฺสยุตฺตาณสมุฏฺานนฺติ โสมนสฺเสน เอกุปฺปาทาทิวเสน ยุตฺเตน าเณน สมุฏฺานํ, ยุตฺตํ วา าณสงฺขาตํ สมุฏฺานํ อุทานนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อุทานนฺติ เกนฏฺเน อุทานํ? อุทานฏฺเน, โมทนฏฺเน, กีฬนฏฺเน จาติ อตฺโถ. กิมิทํ อุทานํ นาม? ปีติเวคสมุฏฺาปิโต อุทาหาโร. ยถา (อุทา. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา) หิ ยํ เตลาทิมินิตพฺพวตฺถุ มานํ คเหตุํ น สกฺโกติ วิสนฺทิตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘อวเสโก’’ติ วุจฺจติ. ยฺจ ชลํ ตฬากํ คเหตุํ น สกฺโกติ, อชฺโฌตฺถริตฺวา คจฺฉติ, ตํ ‘‘โอโฆ’’ติ วุจฺจติ. เอวเมวํ ยํ ปีติเวคสมุฏฺาปิตํ วิตกฺกวิปฺผารํ หทยํ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ, โส อธิโก หุตฺวา อนฺโต อสณฺหิตฺวา วจีทฺวาเรน นิกฺขมนฺโต ปฏิคฺคาหกนิรเปกฺโข อุทาหารวิเสโส ‘‘อุทาน’’นฺติ วุจฺจติ. ‘‘อตฺตมนวาจํ นิจฺฉาเรสี’’ติ อิมินา อุทธาตุสฺส อุทาหารตฺถํ ทสฺเสติ.
ตสฺสาติ อุทานสฺส อตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ยทาติ เอตฺถ ทาปจฺจยสฺส อตฺถวากฺยํ ¶ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมึ กาเล’’ติ. หเวติ ‘‘พฺยตฺต’’นฺติ อิมสฺมึ อตฺเถ นิปาโต. พฺยตฺตํ ปากฏนฺติ หิ อตฺโถ. ปาตุภวนฺตีติ เอตฺถ ปาตุนิปาตสฺส อตฺถสฺส ‘‘หเว’’ติ นิปาเตน วุตฺตตฺตา ภูธาตุสฺเสว อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปฺปชฺชนฺตี’’ติ. อนุโลม ปฏิโลม ปจฺจยาการ ปฏิเวธสาธกาติ อนุโลมโต จ ปฏิโลมโต จ ปจฺจยาการสฺส ปฏิวิชฺฌนสฺส สาธกา. โพธิปกฺขิยธมฺมาติ โพธิยา มคฺคาณสฺส ปกฺเข ภวา สตฺตตึส ธมฺมา. อถวา ปาตุนิปาเตน สห ‘‘ภวนฺตี’’ติปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปกาสนฺตี’’ติ. อิมสฺมึ นเย หเวสทฺโท เอกํสตฺถวาจโก. หเว เอกํเสนาติ หิ อตฺโถ. อภิสมยวเสนาติ มคฺคาณวเสน ¶ . มคฺคาณฺหิ ยสฺมา อภิมุขํ จตฺตาริ สจฺจานิ สเมจฺจ อยติ ชานาติ, ตสฺมา อภิสมโยติ วุจฺจติ.
‘‘กิเลสสนฺตาปนฏฺเนา’’ติ อิมินา อาภุโส กิเลเส ตาเปตีติ อาตาโปติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. น วีริยสามฺํ โหติ, อถ โข สมฺมปฺปธานวีริยเมวาติ อาห ‘‘สมฺมปฺปธานวีริยวโต’’ติ. อิมินา อาตาปีติ เอตฺถ อีปจฺจยสฺส วนฺตุอตฺถํ ทสฺเสติ. อารมฺมณูปนิชฺฌานลกฺขเณน จาติ กสิณาทิอารมฺมณํ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌานสภาเวน อฏฺสมาปตฺติสงฺขาเตน ฌาเนน จ. ลกฺขณูปนิชฺฌานลกฺขเณน จาติ อนิจฺจาทิลกฺขณํ อุปคนฺตฺวา นิชฺฌานสภาเวน วิปสฺสนามคฺคผลสงฺขาเตน ฌาเนน จ. ‘‘พาหิตปาปสฺสา’’ติ อิมินา พาหิโต อโณ ปาโป อเนนาติ พฺราหฺมโณติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อณสทฺโท หิ ปาปปริยาโย. ‘‘ขีณาสวสฺสา’’ติ อิมินา ตสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อถสฺสาติ อถ อสฺส, ตสฺมึ กาเล พฺราหฺมณสฺสาติ อตฺโถ. ยา เอตา กงฺขา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘โก นุ โข…เป… อโวจา’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๑๒) นเยน จ ตถา ‘‘กตมํ นุ โข…เป… อโวจา’’ติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๓๕) นเยน จ ปจฺจยากาเร วุตฺตาติ โยชนา. โน กลฺโล ปฺโหติ อยุตฺโต ปฺโห, ทุปฺปฺโห เอโสติ อตฺโถ. ตถาติ เอวํ, ตโต อฺถา วา. ยา จ โสฬส กงฺขา (ม. นิ. ๑.๑๘; สํ. นิ. ๒.๒๐) อาคตาติ สมฺพนฺโธ. อปฏิวิทฺธตฺตา กงฺขาติ โยชนา. โสฬส กงฺขาติ อตีตวิสยา ปฺจ, อนาคตวิสยา ปฺจ, ปจฺจุปฺปนฺนวิสยา ฉาติ โสฬสวิธา กงฺขา. วปยนฺตีติ วิ อปยนฺติ, อิการโลเปนายํ สนฺธิ. วิตฺยูปสคฺโค ธาตฺวตฺถานุวตฺตโก, อปยนฺติ – สทฺโท อปคมนตฺโถติ อาห ‘‘อปคจฺฉนฺตี’’ติ. ‘‘นิรุชฺฌนฺตี’’ติอิมินา อปคมนตฺถเมว ปริยายนฺตเรน ทีเปติ. ‘‘กสฺมา’’ติ อิมินา ‘‘ยโต ปชานาติ สเหตุธมฺม’’นฺติ วากฺยสฺส ปุพฺพวากฺยการณภาวํ ทสฺเสติ. สเหตุธมฺมนฺติ เอตฺถ สห อวิชฺชาทิเหตุนาติ สเหตุ, สงฺขาราทิโก ปจฺจยุปฺปนฺนธมฺโม. สเหตุ จ โส ธมฺโม จาติ สเหตุธมฺโมติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อวิชฺชาทิเกนา’’ติอาทิ ¶ . ‘‘ปฏิวิชฺฌตี’’ติ อิมินา ปชานา ตีติ ¶ เอตฺถ าธาตุยา อวโพธนตฺถํ ทสฺเสติ, มารณโตสนาทิเก อตฺเถ นิวตฺเตติ. อิตีติ ตสฺมา, วปยนฺตีติ โยชนา.
๒. ปจฺจยกฺขยสฺสาติ ปจฺจยานํ ขยฏฺานสฺส อสงฺขตสฺสาติ โยชนา. ตตฺราติ ทุติยอุทาเน. ขียนฺติ ปจฺจยา เอตฺถาติ ขยํ, นิพฺพานนฺติ อาห ‘‘ปจฺจยานํ ขยสงฺขาตํ นิพฺพาน’’นฺติ. ‘‘อฺาสี’’ติ อิมินา อเวทีติ เอตฺถ วิทธาตุยา าณตฺถํ ทสฺเสติ, อนุภวนลาภาทิเก นิวตฺเตติ. ตสฺมา วปยนฺตีติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตปฺปการาติ ปมอุทาเน วุตฺตสทิสา. ธมฺมาติ โพธิปกฺขิยธมฺมา, จตุอริยสจฺจธมฺมา วา.
๓. อิมํ อุทานํ อุทาเนสีติ สมฺพนฺโธ. เยน มคฺเคน วิทิโตติ โยชนา. ตตฺราติ ตติยอุทาเน. โส พฺราหฺมโณ ติฏฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตหิ อุปฺปนฺเนหิ โพธิปกฺขิยธมฺเมหิ วา ยสฺส อริยมคฺคสฺส จตุสจฺจธมฺมา ปาตุภูตา, เตน อริยมคฺเคน วา วิธูปยนฺติ โยชนา. วุตฺตปฺปการนฺติ สุตฺตนิปาเต วุตฺตปฺปการํ. มารเสนนฺติ กามาทิกํ ทสวิธํ มารเสนํ. ‘‘วิธเมนฺโต’’ติอิมินา วิธูปยนฺติ เอตฺถ ธูปธาตุยา วิธมนตฺถํ ทสฺเสติ, ลิมฺปนตฺถาทโย นิวตฺเตติ. ‘‘วิทฺธํ เสนฺโต’’ติอิมินา วิธเมนฺโตติ เอตฺถ ธมุธาตุยา ธํสนตฺถํ ทสฺเสติ, สทฺทตฺถาทโย นิวตฺเตติ. ‘‘สูริโยว โอภาสย’’นฺติปทสฺส ‘‘สูริโย อิวา’’ติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. สูริโยติ อาทิจฺโจ. โส หิ ยสฺมา ปมกปฺปิกานํ สูรํ ชเนติ, ตสฺมา สูริโยติ วุจฺจติ. อพฺภุคฺคโตติ อภิมุขํ อุทฺธํ อากาสํ คโต, อพฺภํ วา อากาสํ อุคฺคโต. อพฺภสทฺโท หิ อากาสปริยาโย. อากาโส หิ ยสฺมา อาภุโส ภาติ ทิปฺปติ, ตสฺมา ‘‘อพฺภ’’นฺติ วุจฺจติ. อยํ ปเนตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา สูริโย โอภาสยนฺโต ติฏฺติ, เอวํ พฺราหฺมโณ สจฺจานิ ปฏิวิชฺฌนฺโต. ยถา สูริโย อนฺธการํ วิธเมนฺโต ติฏฺติ, เอวํ พฺราหฺมโณ มารเสนมฺปิ วิธูปยนฺโตติ.
เอตฺถาติ เอเตสุ ตีสุ อุทาเนสุ. ปมํ อุทานํ อุปฺปนฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. อิมิสฺสา ขนฺธกปาฬิยา อุทานปาฬึ สํสนฺทนฺโต อาห ‘‘อุทาเน ปนา’’ติอาทิ ¶ . อุทาเน ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ อุทาเน วุตฺตวจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อจฺจเยนาติ อติกฺกเมน, ตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘ตทา หี’’ติอาทิ. ตทาติ ‘‘สฺเว อาสนา วุฏฺหิสฺสามี’’ติ รตฺตึ อุปฺปาทิตมนสิการกาเล. ภควา มนสากาสีติ สมฺพนฺโธ. ปุริมา ทฺเว อุทานคาถา อานุภาวทีปิกา โหนฺตีติ โยชนา. ตสฺสาติ ปจฺจยาการปชานนปจฺจยกฺขยาธิคมสฺส. เอเกกเมวาติ ¶ อนุโลมปฏิโลเมสุ เอเกกเมว. ปมยามฺจาติ อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ, นิรนฺตรํ ปมยามกาลนฺติ อตฺโถ. อิธ ปนาติ อิมสฺมึ ขนฺธเก ปน. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ภควา หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ภควา อุทาเนสีติ สมฺพนฺโธ. วิสาขปุณฺณมายาติ วิสาขาย ยุตฺตาย ปุณฺณมาย. ‘‘อรุโณ อุคฺคมิสฺสตี’’ติ วตฺตพฺพสมเยติ สมฺพนฺโธ. สพฺพฺุตนฺติ สพฺพฺุภาวํ, อนาวรณาณนฺติ อตฺโถ. ตโตติ อรุณุคฺคมนโต. ตํ ทิวสนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, ตสฺมึ ทิวเสติ หิ อตฺโถ. อจฺจนฺตสํโยเค วา, ตํ ทิวสํ กาลนฺติ หิ อตฺโถ. เอวํ มนสิ กตฺวาติ ยถา ตํ ทิวสํ อนุโลมปฏิโลมํ มนสากาสิ, เอวํ มนสิ กตฺวาติ อตฺโถ. อิตีติ เอวํ. ‘‘โพธิรุกฺขมูเล…เป… นิสีที’’ติ เอวํ วุตฺตํ ตํ สตฺตาหนฺติ โยชนา. ตตฺเถวาติ โพธิรุกฺขมูเลเยว.
๒. อชปาลกถา
๔. น ภควาติ เอตฺถ นกาโร ‘‘อุปสงฺกมี’’ติ ปเทน โยเชตพฺโพ, น อุปสงฺขมีติ หิ อตฺโถ. ตมฺหา สมาธิมฺหาติ ตโต อรหตฺตผลสมาปตฺติสมาธิโต. อนนฺตรเมว อนุปสงฺกมนํ อุปมาย อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิ. อิจฺเจวํ วุตฺตํ น โหตีติ โยชนา. อิทนฺติ อิทํ อตฺถชาตํ. เอตฺถาติ ‘‘ภุตฺวา สยตี’’ติ วากฺเย. เอวนฺติ อุปเมยฺยโชตโก. อิธาปีติ อิมิสฺสํ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิปาฬิยมฺปิ. อิทนฺติ อยมตฺโถ ทีปิโต โหตีติ โยชนา. เอตฺถาติ ‘‘อถ โข ภควา’’ติอาทิปาเ.
อปรานิปีติ ปลฺลงฺกสตฺตาหโต อฺานิปิ. ตตฺราติ ‘‘อปรานิปี’’ติอาทิวจเน. ภควติ นิสินฺเน สตีติ โยชนา. กิรสทฺโท วิตฺถารโชตโก ¶ . กึ นุ โขติ ปริวิตกฺกนตฺเถ นิปาโต. เอกจฺจานนฺติ อปฺเปสกฺขานํ เอกจฺจานํ. ตาสนฺติ เทวตานํ. พลาธิคมฏฺานนฺติ พเลน เตชสา อธิคมฏฺานํ. อนิมิเสหีติ อุมฺมิเสหิ. สตฺตาหนฺติ กมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ, อจฺจนฺตสํโยเค วา. เอวฺหิ สติ ‘‘กาล’’นฺติ กมฺมํ เวทิตพฺพํ. ตํ านนฺติ อนิมิเสหิ อกฺขีหิ โอโลกิยมานฏฺานํ. อถาติ อนิมิสสตฺตาหสฺส อนนฺตเร. รตนจงฺกเมติ รตนมเย จงฺกเม. ตํ านนฺติ จงฺกมฏฺานํ. ตโตติ จงฺกมสตฺตาหโต. รตนฆรนฺติ รตนมยํ เคหํ. ตตฺถาติ รตนฆเร อภิธมฺมปิฏกํ วิจินนฺโตติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ รตนฆเร, อภิธมฺมปิฏเก วา, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํ. ตํ านนฺติ อภิธมฺมปิฏกวิจินนฏฺานํ.
เอวนฺติอาทิ ปุพฺพวจนสฺส นิคมวเสน ปจฺฉิมวจนสฺส อนุสนฺธินิทสฺสนํ. เตนาติ อชปาลานํ ¶ นิสีทนการเณน. อสฺสาติ นิคฺโรธสฺส. ‘‘อชปาลนิคฺโรโธตฺเวว นาม’’นฺติ อิมินา อุปจารวเสน นามลภนํ ทสฺเสติ. อชปา พฺราหฺมณา ลนฺติ นิวาสํ คณฺหนฺติ เอตฺถาติ อชปาโล, อุณฺหกาเล วา อนฺโตปวิฏฺเ อเช อตฺตโน ฉายาย ปาเลตีติ อชปาโล, อชปาโล จ โส นิคฺโรโธ เจติ อชปาลนิคฺโรโธติ วจนตฺถานิปิ ปกรณนฺตเรสุ (อุทา. อฏฺ. ๔) ทสฺสิตานิ. ตตฺราปีติ อชปาลนิคฺโรเธปิ. โพธิโตติ โพธิรุกฺขโต. เอตฺถาติ อชปาลนิคฺโรเธ. ภควติ นิสินฺเนติ โยชนา. ตตฺถาติ ‘‘อถ โข อฺตโร’’ติอาทิวจเน. โสติ พฺราหฺมโณ. ทิฏฺมงฺคลิโก นามาติ ทิฏฺสุตมุตสงฺขาเตสุ ตีสุ มงฺคลิเกสุ ทิฏฺมงฺคลิโก นาม กิราติ อตฺโถ. ‘‘มานวเสน…เป… วุจฺจตี’’ติ อิมินา ‘‘หุํหุ’’นฺติ กโรตีติ หุํหุงฺโก, หุํหุงฺโก ชาติ สภาโว อิมสฺสาติ หุํหุงฺกชาติโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
เตนาติ พฺราหฺมเณน. สิขาปฺปตฺตนฺติ อคฺคปฺปตฺตํ. ตสฺสาติ อุทานสฺส. โยติ ปุคฺคโล, ปฏิชานาตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘น ทิฏฺมงฺคลิกตายา’’ติ อิมินา อวธารณผลํ ทสฺเสติ. ‘‘พาหิตปาปธมฺมตฺตา’’ติ อิมินา พาหิโต ¶ ปาโป ธมฺโม อเนนาติ พาหิตปาปธมฺโมติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘หุํหุงฺการปหาเนนา’’ติ อิมินา นตฺถิ หุํหุงฺกาโร อิมสฺสาติ นิหุํหุงฺโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ราคาทิกสาวาภาเวนาติ อิมินา นตฺถิ ราคาทิกสาโว อิมสฺสาติ นิกฺกสาโวติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ภาวนานุโยคยุตฺตจิตฺตตายา’’ติ อิมินา ยตํ อนุยุตฺตํ อตฺตํ จิตฺตํ อิมสฺสาติ ยตตฺโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ หิ ยตสทฺโท วีริยวาจโก, ยตธาตุยา นิปฺผนฺโน, อตฺตสทฺโท จิตฺตปริยาโย. ยตสทฺทสฺส ยมุธาตุยา จ นิปฺผนฺนภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สีลสํวเรน วา’’ติอาทิ. ‘‘สฺตจิตฺตตายา’’ติ อิมินา ยมติ สํยมตีติ ยตํ, ยตํ อตฺตํ จิตฺตํ อิมสฺสาติ ยตตฺโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สจฺจานิ วิทนฺติ ชานนฺตีติ เวทานีติ วจนตฺเถน มคฺคาณานิ เวทานิ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุมคฺคาณสงฺขาเตหิ เวเทหี’’ติ. ‘‘จตุมคฺคาณสงฺขาตาน’’นฺติ วิภตฺติปริณามํ กตฺวา ‘‘เวทาน’’นฺติปเทน โยเชตพฺโพ. อนฺตนฺติ นิพฺพานํ. ตฺหิ ยสฺมา สงฺขารานํ อวสาเน ชาตํ, ตสฺมา อนฺตนฺติ วุจฺจติ. ปุน อนฺตนฺติ อรหตฺตผลํ. ตฺหิ ยสฺมา มคฺคสฺส ปริโยสาเน ปวตฺตํ, ตสฺมา อนฺตนฺติ วุจฺจติ. ‘‘มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส วุสิตตฺตา’’ติ อิมินา วุสิตํ มคฺคสงฺขาตํ พฺรหฺมจริยํ อเนนาติ วุสิตพฺรหฺมจริโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ธมฺเมน พฺรหฺมวาทํ วเทยฺยาติ วุตฺตวจนสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พฺราหฺมโณ อหนฺติ เอตํ วาทํ ธมฺเมน วเทยฺยา’’ติ. ธมฺเมนาติ ภูเตน สภาเวน. โลเกติ เอตฺถ สตฺตโลโกวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘สกเล โลกสนฺนิวาเส’’ติ.
๓. มุจลินฺทกถา
๕. อกาลเมโฆติ ¶ เอตฺถ วปฺปาทิกาลสฺส อภาวา น อกาโล โหติ, อถ โข วสฺสกาเล อสมฺปตฺตตฺตา อกาโลติ อาห ‘‘อสมฺปตฺเต วสฺสกาเล’’ติ. ‘‘อุปฺปนฺนเมโฆ’’ติ อิมินา อกาเล อุปฺปนฺโน เมโฆ อกาลเมโฆติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. คิมฺหานํ ปจฺฉิเม มาเสติ เชฏฺมูลมาเส. ตสฺมินฺติ เมเฆ. สีตวาตทุทฺทินีติ เอตฺถ สีเตน วาเตน ทูสิตํ ทินํ อิมิสฺสา วฏฺฏลิกายาติ สีตวาตทุทฺทินีติ วจนตฺถํ ¶ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สา จ ปนา’’ติอาทิ. สา จ ปน สตฺตาหวฏฺฏลิกา สีตวาตทุทฺทินี นาม อโหสีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สมีเป โปกฺขรณิยา นิพฺพตฺโต’’ติ อิมินา มุจลินฺทสฺส สมีเป นิพฺพตฺโต มุจลินฺโทติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. มุจลินฺโทติ จ นิจุโล. โส นีโปติ จ ปิยโกติ จ วุจฺจติ. นาคสฺส โภโค เอโกปิ สตฺตาภุชตฺตา ‘‘โภเคหี’’ติ พหุวจนวเสน วุตฺตํ. ตสฺมินฺติ นาคราเช ิเต สตีติ โยชนา. ตสฺสาติ นาคราชสฺส. ตสฺมาติ ยสฺมา ภณฺฑาคารคพฺภปมาณํ อโหสิ, ตสฺมา. านสฺส การณํ ปริทีเปติ อเนนาติ านการณปริทีปนํ ‘‘มา ภควนฺตํ สีต’’นฺติอาทิวจนํ. โสติ นาคราชา. หีติ สจฺจํ. ปาฬิยํ ‘‘พาธยิตฺถา’’ติ กิริยาปทํ อชฺฌาหริตพฺพนฺติ อาห ‘‘มา สีตํ ภควนฺตํ พาธยิตฺถา’’ติ. ตตฺถาติ ‘‘มา ภควนฺตํ สีต’’นฺติอาทิวจเน. สตฺตาหวฏฺฏลิกาย สตีติ สมฺพนฺโธ. ตมฺปีติ อุณฺหมฺปิ. นนฺติ ภควนฺตํ. ตสฺสาติ นาคราชสฺส. อุพฺพิทฺธนฺติ อุทฺธํ ฉิทฺทํ. วิทฺธฉิทฺทสทฺทา หิ ปริยายา. อากาสํ เมฆปฏลปฏิจฺฉนฺนํ อาสนฺนํ วิย โหติ, เมฆปฏลวิคเม ทูรํ วิย อุปฏฺาติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เมฆวิคเมน ทูรีภูต’’นฺติ. วิคตวลาหกนฺติ เอตฺถ วิคตสทฺโท อปคตตฺถวาจโก, วลาหกสทฺโท เมฆปริยาโยติ อาห ‘‘อปคตเมฆ’’นฺติ. อินฺทนีลมณิ วิย ทิพฺพตีติ เทโวติ วจนตฺเถน อากาโส เทโว นามาติ อาห ‘‘เทวนฺติ อากาส’’นฺติ. อตฺตโน รูปนฺติ อตฺตโน นาคสณฺานํ. อิมินา สกวณฺณนฺติ เอตฺถ สกสทฺโท อตฺตวาจโก, วณฺณสทฺโท สณฺานเววจโนติ ทสฺเสติ.
สุโข วิเวโกติ เอตฺถ ตทงฺค วิกฺขมฺภน สมุจฺเฉท ปฏิปฺปสฺสทฺธินิสฺสรณวิเวกสงฺขาเตสุ ปฺจสุ วิเวเกสุ นิพฺพานสงฺขาโต นิสฺสรณวิเวโก จ กายจิตฺตอุปธิวิเวกสงฺขาเตสุ ตีสุ วิเวเกสุ นิพฺพานสงฺขาโต อุปธิวิเวโก จ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘นิพฺพานสงฺขาโต อุปธิวิเวโก’’ติ. ‘‘จตุมคฺคาณสนฺโตเสนา’’ติ อิมินา ตุฏฺสฺสาติ เอตฺถ ปิณฺฑปาตสนฺโตสาทิเก นิวตฺเตติ. สุตธมฺมสฺสาติ เอตฺถ สุตสทฺโท วิสฺสุตปริยาโยติ อาห ‘‘ปกาสิตธมฺมสฺสา’’ติ, ปากฏสจฺจธมฺมสฺสาติ อตฺโถ. ปสฺสโตติ เอตฺถ มํสจกฺขุสฺส กรณภาเวน ¶ ¶ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘าณจกฺขุนา’’ติ. ‘‘อกุปฺปนภาโว’’ติ อิมินา อพฺยาปชฺชนฺติ เอตฺถ พฺยาปาทสทฺทสฺส โทสวาจกภาโว จ ณฺยปจฺจยสฺส ภาวตฺโถ จ ทสฺสิโต. เอเตนาติ ‘‘อพฺยาปชฺช’’นฺติปเทน. เมตฺตาปุพฺพภาโคติ อพฺยาปชฺชสฺส ปุพฺพภาเค เมตฺตาย อุปฺปนฺนภาโว. ปาณภูเตสุ สํยโมติ เอตฺถ ปาณภูตสทฺทา เววจนภาเวน สตฺเตสุ เอว วตฺตนฺตีติ อาห ‘‘สตฺเตสุ จา’’ติ. กรุณาปุพฺพภาโคติ สํยมสฺส ปุพฺพภาเค กรุณาย อุปฺปนฺนภาโว. ยาติ ยา วิราคตา. อนาคามิมคฺคสฺส กามราคสฺส อนวเสสปหานตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอเตน อนาคามิมคฺโค กถิโต’’ติ. ยาถาวมานสฺส อรหตฺตมคฺเคน นิรุทฺธตฺตา วุตฺตํ ‘‘อสฺมิ…เป… กถิต’’นฺติ. อิโตติ อรหตฺตโต.
๔. ราชายตนกถา
๖. ปาจีนโกเณติ ปุรตฺถิมอสฺเส, ปุพฺพทกฺขิณทิสาภาเคติ อตฺโถ. ราชายตนรุกฺขนฺติ ขีริการุกฺขํ. เตน โข ปน สมเยนาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ปุจฺฉิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กตเรน สมเยนา’’ติ. นิสินฺนสฺส ภควโตติ โยชนา. เทวราชสทฺทสฺส อฺเ ปชาปติอาทโย เทวราชาโน นิวตฺเตตุํ ‘‘สกฺโก’’ติ วุตฺตํ. ตนฺติ หรีตกํ. ปริภุตฺตมตฺตสฺเสว ภควโตติ สมฺพนฺโธ. นิสินฺเน ภควติ.
‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติ อิมินา เยน สมเยน ภควา ราชายตนมูเล นิสีทิ, เตน โข ปน สมเยนาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อุกฺกลชนปทโตติ อุกฺกลนามกา ชนปทมฺหา. ยสฺมึ เทเส ภควา วิหรติ, ตํ เทสนฺติ โยชนา. เอตฺถาติ ‘‘ตํ เทสํ อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺนา’’ติปเท. เตสนฺติ วาณิชานํ. าติสาโลหิตสทฺทานํ อฺมฺเววจนตฺตา ‘‘าตี’’ติ วุตฺเต สาโลหิตสทฺทสฺส อตฺโถ สิทฺโธติ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘าติภูตปุพฺพา เทวตา’’ติ. สาติ เทวตา. เนสนฺติ วาณิชานํ. ตโตติ อปวตฺตนการณา. เตติ วาณิชา ¶ . อิทนฺติ อปวตฺตนํ. พลินฺติ อุปหารํ. เตสนฺติ วาณิชานํ. ‘‘สพฺพิมธุผาณิตาทีหิ โยเชตฺวา’’ติ ปทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ, ตสฺมา มชฺเฌ วุตฺตํ. ปติมาเนถาติ เอตฺถ มาน ปูชายํ เปมเนติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ นการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา ปูชนเปมนํ นาม อตฺถโต อุปฏฺหนนฺติ อาห ‘‘อุปฏฺหถา’’ติ. ตํ โวติ เอตฺถ ตํสทฺโท ปติมานนวิสโย, โวสทฺโท ตีสุ โวสทฺเทสุ ตุมฺหสทฺทสฺส การิโย โวสทฺโท, โส จ จตุตฺถฺยตฺโถติ อาห ‘‘ตํ ปติมานํ ตุมฺหาก’’นฺติ. โวกาโร หิ ติวิโธ ตุมฺหสทฺทสฺส การิโย, โยวจนสฺส การิโย, ปทปูรโณติ. ตตฺถ ตุมฺหสทฺทสฺส การิโย ปฺจวิโธ ปจฺจตฺตอุปโยคกรณสมฺปทานสามิวจนวเสนาติ. ตตฺถ ตุมฺหสทฺทการิโย สมฺปทานวจโน ¶ อิธาธิปฺเปโต. เตนาห ‘‘ตุมฺหาก’’นฺติ. ‘‘ย’’นฺติสทฺทสฺส วิสโย ปฏิคฺคหณตฺโถติ อาห ‘‘ยํ ปฏิคฺคหณ’’นฺติ. อสฺสาติ ภเวยฺย. โย ปตฺโต อโหสีติ โยชนา. อสฺสาติ ภควโต. โสติ ปตฺโต. สุชาตาย อาคจฺฉนฺติยา เอวาติ สมฺพนฺโธ. อนาทเร เจตํ สามิวจนํ. เตนาติ อนฺตรธายเหตุนา. อสฺสาติ ภควโต. หตฺเถสูติ กรณตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ. หตฺเถหีติ หิ อตฺโถ. กิมฺหีติ เกน.
อิโตติ อาสฬฺหีมาสชุณฺหปกฺขปฺจมิโต. เอตฺตกํ กาลนฺติ เอตํ ปมาณํ เอกูนปฺาสทิวสกาลํ. ชิฆจฺฉาติ ฆสิตุมิจฺฉา. ปิปาสาติ ปาตุมิจฺฉา. อสฺสาติ ภควโต. เจตสา-เจโตสทฺทานํ สมฺพนฺธาเปกฺขตฺตา เตสํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน’’ติ จ ‘‘ภควโต’’ติ จ. อิเมหิ สมฺพนฺธิสทฺทานมสทิสตฺตา สมฺพนฺโธปิ อสทิโสติ ทสฺเสติ. อตฺตโนติ จตุนฺนํ มหาราชานํ. สมาโสเยว อวยวีปธาโน โหติ, วากฺยํ ปน อวยวปธาโนเยวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตูหิ ทิสาหี’’ติ. ปาฬิยํ ‘‘อาคนฺตฺวา’’ติ ปาเสโส โยเชตพฺโพ. ‘‘สิลามเย’’ติ อิมินา สิลามยเมว เสลามยนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อิทนฺติ ‘‘เสลามเย ปตฺเต’’ติ วจนํ. เยติ มุคฺควณฺณสิลามเย ปตฺเต. ตโตติ อินฺทนีลมณิมยปตฺตอุปนามนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ จตุนฺนํ มหาราชานํ. จตฺตาโรปิ อธิฏฺหีติ สมฺพนฺโธ ¶ . ยถาติ เยนากาเรน, อธิฏฺิยมาเนติ โยชนา. เอกสทิโสติ เอกํเสน สทิโส. อธิฏฺิเต ปตฺเตติ สมฺพนฺโธ. ปตฺเตติ จ กรณตฺเถ ภุมฺมวจนํ. ปตฺเตน ปฏิคฺคเหสีติ หิ อตฺโถ. ปจฺจคฺเฆติ เอตฺถ เอกาโร สฺมึวจนสฺส การิโยติ อาห ‘‘ปจฺจคฺฆสฺมิ’’นฺติ. ปฏิ อคฺฆนฺติ ปทวิภาคํ กตฺวา ปฏิสทฺโท ปาเฏกฺกตฺโถ, ‘‘อคฺฆ’’นฺติ สามฺโต วุตฺเตปิ มหคฺฆตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาเฏกฺกํ มหคฺฆสฺมิ’’นฺติ. อิมินา จตฺตาโร เอกโต หุตฺวา น มหคฺฆา โหนฺติ, ปาเฏกฺกํ ปน มหคฺฆา โหนฺตีติ ทสฺเสติ. อถ วา สอุปสคฺโค ปจฺจคฺฆสทฺโท อภินวปริยาโยติ อาห ‘‘อภินเว’’ติ. อภินโวติ จ อจิรตนวตฺถุสฺส นามํ. อจิรตนวตฺถุ อจิรตนตฺตา อพฺภุณฺหํ วิย โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อพฺภุณฺเห’’ติ. ‘‘ตงฺขเณ นิพฺพตฺตสฺมิ’’นฺติ อิมินา ตเมวตฺถํ วิภาเวติ. ทฺเววาจิกาติปทสฺส สมาสวเสน จ ตทฺธิตวเสน จ นิปฺผนฺนภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทฺเว วาจา’’ติอาทิ. ปตฺตาติ เอตฺถ เอโก อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. อิติ ตสฺมา ทฺเววาจิกาอิติ อตฺโถติ โยชนา. เตติ วาณิชา. อถาติ ตสฺมึ กาเล. เตติ เกเส. เตสนฺติ วาณิชานํ. ปริหรถาติ อตฺตโน อภิวาทนปจฺจุฏฺานฏฺานนฺติ ปฏิคฺคเหตฺวา, ปริจฺฉินฺทิตฺวา วา หรถาติ อตฺโถ. เตติ วาณิชา. อมเตเนวาติ อมเตน อิว, อภิสิตฺตา อิวาติ โยชนา.
๕. พฺรหฺมยาจนกถา
๗. ภควา ¶ อุปสงฺกมีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมินฺติ อชปาลนิคฺโรเธ. อาจิณฺณสมาจิณฺโณติ อาจริโต สมฺมาจริโต, น เอกสฺส พุทฺธสฺส อาจิณฺโณ, อถ โข สพฺพพุทฺธานํ อาจิณฺณสมาจิณฺโณ, อติอาจิณฺโณ นิจฺจาจิณฺโณติ อตฺโถ. สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ชานนฺติ หี’’ติอาทิ. ธมฺมเทสนนฺติ ภควโต ธมฺมเทสนํ, ธมฺมเทสนตฺถาย วา ภควนฺตํ, ภควนฺตํ วา ธมฺมเทสนํ. ตโตติ ยาจนการณา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. โลกสนฺนิวาโส พฺรหฺมครุโก ยสฺมา, อิติ ตสฺมา อุปฺปาเทสฺสนฺตีติ โยชนา. อิตีติอาทิ นิคมนํ.
ตตฺถาติ ¶ ปริวิตกฺกนาการปาเ. ‘‘ปฺจกามคุเณสุ อลฺลีย’’นฺตีติ อิมินา อลฺลียนฺติ อภิรมิตพฺพฏฺเน ลคฺคนฺติ เอตฺถาติ อาลยา ปฺจ กามคุณาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อลฺลียนฺตีติ ลคฺคนฺติ. ‘‘ปฺจ กามคุเณ อลฺลียนฺตี’’ติปิ ปาโ, เอวํ สติ อลฺลียนฺติ อภิรมิตพฺพฏฺเน เสวิยนฺตีติ อาลยา ปฺจ กามคุณาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. อลฺลียนฺตีติ เสวนฺติ. เตติ ปฺจ กามคุณา. ‘‘ยทิท’’นฺติปทสฺส ยํ อิทนฺติ ปทวิภาคํ กตฺวา ‘‘ย’’นฺติ จ ‘‘อิท’’นฺติ จ สพฺพนามปทนฺติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘ยทิทนฺติ นิปาโต’’ติ. อิมินา ตีสุ ลิงฺเคสุ ทฺวีสุ จ วจเนสุ วินาสํ, วิการํ วา วิสทิสํ วา นอยนตฺตา นคมนตฺตา อพฺยยํ นามาติ ทสฺเสติ, อตฺโถ ปน สพฺพนามตฺโถเยวาติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺสาติ ‘‘ยทิท’’นฺตินิปาตสฺส, อตฺโถติ สมฺพนฺโธ. านนฺติ ‘‘านํ’’อิติปทํ. ปฏิจฺจสมุปฺปาทนฺติ ‘‘ปฏิจฺจสมุปฺปาโท’’อิติปทํ. อตฺโถปิ ยุตฺโตเยวาติ ทฏฺพฺพํ. อิเมสนฺติ สงฺขาราทีนํ ปจฺจยุปฺปนฺนานํ. ปจฺจยาติ อวิชฺชาทิการณา. ‘‘อิทปฺปจฺจยา เอวา’’ติ อิมินา อิทปฺปจฺจยตาติ เอตฺถ ตาปจฺจยสฺส สฺวตฺถํ ทีเปติ ‘‘เทวตา’’ติอาทีสุ (ขุ. ปา. อฏฺ. เอวมิจฺจาทิปาวณฺณนา) วิย.
โส มมสฺส กิลมโถติ เอตฺถ ตํสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยา อชานนฺตานํ เทสนา นามา’’ติ, อิมินา ‘‘เทเสยฺยํ, น อาชาเนยฺยุ’’นฺติ ทฺวินฺนเมว กิริยาปทานํ ตสทฺทสฺส วิสยภาวํ ทสฺเสติ, น เอกสฺส กิริยาปทสฺส. โสติ เทสนาสงฺขาโต กายวจีปโยโค, อิมินา วากฺยวิสเย ตสทฺโท อุตฺตรปทสฺเสว ลิงฺควจนานิ คณฺหาตีติ ทสฺเสติ, สมาสมชฺเฌ ปน ตสทฺโท ปุพฺพปทสฺเสว ลิงฺควจนานิ คณฺหาติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อวิชฺชา จ สา ปจฺจโย จา’’ติ (อุทา. อฏฺ. ปมโพธิสุตฺตวณฺณนา) จ ‘‘อภิธมฺโม จ โส ปิฏกฺจา’’ติ จ (ปารา. อฏฺ. ๑.ปมมหาสงฺคีติกถา; ธ. ส. อฏฺ. นิทานกถา) อาทิ ¶ . กิลมโถติ กายกิลมนเหตุ. กิลมติ อเนนาติ กิลมโถ. อสฺสาติ ภเวยฺย. สาติ กายวจีปโยคสงฺขาตา เทสนา. วิเหสาติ กายวิหึสาเหตุ. วิหึสติ อิมายาติ วิเหสา. จิตฺเตน ปน พุทฺธานํ กิลมโถ วา วิเหสา วา นตฺถิ อรหตฺตมคฺเคน สมุจฺฉินฺนตฺตา ¶ . ‘‘ปฏิภํสู’’ติ เอตฺถ ปฏีติ กมฺมปฺปวจนียโยคตฺตา ‘‘ภควนฺต’’นฺติ เอตฺถ สามฺยตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ภควโต’’ติ. ‘‘อนุ อจฺฉริยา’’ติ อิมินา ‘‘น อจฺฉริยา’’ติ ปทวิภาคํ นิวตฺเตติ, ปุนปฺปุนํ อจฺฉริยาติ อตฺโถ. ปฏิภํสูติ เอตฺถ ปฏิสทฺโท ปฏิภานตฺโถ, ภาธาตุ ขายนตฺโถติ อาห ‘‘ปฏิภานสงฺขาตสฺส าณสฺส โคจรา อเหสุ’’นฺติ. ‘‘โคจรา อเหสุ’’นฺติ อิมินา ขายนํ นาม อตฺถโต โคจรภาเวน ภวนนฺติ ทสฺเสติ.
เมติ มม, มยา วา, อธิคตํ ธมฺมํ ปกาสิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. อริยมคฺคโสตสฺส ปฏิ ปฏิโสตนฺติ วุตฺเต นิพฺพานเมวาติ อาห ‘‘ปฏิโสตํ วุจฺจติ นิพฺพาน’’นฺติ. นิพฺพานคามินฺติ อริยมคฺคํ. อริยมคฺโค หิ ยสฺมา นิพฺพานํ คมยติ, ตสฺมา นิพฺพานคามีติ วุจฺจติ. ตโมขนฺเธนาติ เอตฺถ ตมสทฺโท อวิชฺชาปริยาโย, ขนฺธสทฺโท ราสตฺโถติ อาห ‘‘อวิชฺชาราสินา’’ติ. ‘‘อชฺโฌตฺถฏา’’ติ อิมินา อาวุฏาติ เอตฺถ วุธาตุ อาวรณตฺโถติ ทสฺเสติ. อปฺโปสฺสุกฺกตายาติ เอตฺถ อปตฺยูปสคฺโค อภาวตฺโถ, ตาปจฺจโย ภาวตฺโถติ อาห ‘‘นิรุสฺสุกฺกภาเวนา’’ติ.
๘. โลเกติ สตฺตโลเก. มหาพฺรหฺเมติ มหาพฺรหฺมาโน. อปฺปรชกฺขชาติกาติ เอตฺถ อปฺปํ รชํ อกฺขิมฺหิ เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขา, อปฺปรชกฺขา ชาติ สภาโว เอเตสนฺติ อปฺปรชกฺขชาติกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฺามเย’’ติอาทิ. ‘‘ปฺามเย’’ติ อิมินา มํสมเยติ อตฺถํ นิวตฺเตติ. เอเตสนฺติ สตฺตานํ. ธมฺมสฺสาติ ตุปจฺจยโยเค ฉฏฺีกมฺมํ. อาปุพฺโพ าธาตุ ปฏิวิชฺฌนตฺโถติ อาห ‘‘ปฏิวิชฺฌิตาโร’’ติ.
สํวิชฺชติ มลํ เอเตสนฺติ สมลา, ปูรณกสฺสปาทิกา ฉ สตฺถาโร, เตหิ. ‘‘ราคาทีหี’’ติ อิมินา มลสรูปํ ทสฺเสติ. อวาปุเรตนฺติ เอตฺถ อวปุพฺโพ จ อาปุพฺโพ จ ปุรธาตุ วิวรณตฺโถติ อาห ‘‘วิวร เอต’’นฺติ. วการสฺส ปการํ กตฺวา ‘‘อปาปุเรต’’นฺติปิ ปาโ ¶ . อมตสทฺทสฺส สลิลาทโย นิวตฺเตตุํ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพานสฺสา’’ติ. อิเม สตฺตา สุณนฺตูติ สมฺพนฺโธ. วิมเลนาติ เอตฺถ วิสทฺโท อภาวตฺโถติ อาห ‘‘อภาวโต’’ติ. อิมินา นตฺถิ มลํ เอตสฺสาติ วิมโลติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ ¶ . ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธนา’’ติ อิมินา อฺปทตฺถสรูปํ ทสฺเสติ. อนุกฺกเมน มคฺเคน พุชฺฌิตพฺพนฺติ อนุพุทฺธนฺติ วุตฺเต จตุสจฺจธมฺโม คเหตพฺโพติ อาห ‘‘จตุสจฺจธมฺม’’นฺติ.
‘‘เสลมเย’’ติ อิมินา สิลาย นิพฺพตฺโต เสโลติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘สพฺพฺุตฺาเณนา’’ติ อิมินา สมนฺตจกฺขุสรูปํ ทสฺเสติ. ภควา ตฺวมฺปีติ โยชนา. ธมฺมสทฺโท ปฺาปริยาโยติ อาห ‘‘ธมฺมมยํ ปฺามย’’นฺติ. อเปโต โสโก อิมสฺสาติ อเปตโสโก, ภควา. โสกํ อวตรตีติ โสกาวติณฺณา, ชนตา. โสกาวติณฺณฺจ ชาติชราภิภูตฺจาติ จสทฺโท โยเชตพฺโพ. อิมินา จสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ ทสฺเสติ.
‘‘ภควา’’ติปทํ ‘‘วีโร’’ติอาทีสุ โยเชตพฺพํ. ‘‘วีริยวนฺตตายา’’ติ อิมินา วีรํ ยสฺสตฺถีติ วีโรติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สทฺทสตฺเถสุ อาลปนปเทสุ วิคฺคโห น กาตพฺโพติ อิทํ อาลปนาวตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ, อิธ ปน เตสมตฺถทสฺสนตฺถาย วิคฺคโห วุตฺโตติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘เทวปุตฺต…เป… วิชิตตฺตา’’ติ อิมินา วิชิโต มาเรหิ สํคาโม อเนนาติ วิชิตสงฺคาโมติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ ขนฺธมาโร มจฺจุมาเรน สงฺคหิโต ทฺวินฺนํ มารานํ เอกโต วิชิตตฺตา. ‘‘สตฺตวาโห’’ติ ปมกฺขเรน จ ‘‘สตฺถวาโห’’ติ ทุติยกฺขเรน จ ยุตฺโต. ตตฺถ สตฺถวาโห วิยาติ ‘‘สตฺถวาโห’’ติ อุปจาเรน วุตฺเต ทุติยกฺขเรน ยุตฺโต, สตฺเต วหหีติ สตฺตวาโหติ มุขฺยโต วุตฺเต ปมกฺขเรน ยุตฺโต. อิธ ปน ปมกฺขเรน ยุตฺโตติ อาห ‘‘สตฺเต วหตีติ สตฺตวาโห’’ติ. นตฺถิ อิณํ อิมสฺสาติ อณโณ ภควา.
๙. พุทฺธจกฺขุนาติ ¶ เอตฺถ จกฺขุ ทุวิธํ มํสจกฺขุาณจกฺขุวเสน. ตตฺถาปิ มํสจกฺขุ ทุวิธํ ปสาทจกฺขุสสมฺภารจกฺขุวเสน. ตตฺถ ปสาทรูปํ ปสาทจกฺขุ นาม, ภมุกฏฺิปริจฺฉินฺโน มํสปิณฺโฑ สสมฺภารจกฺขุ นาม. าณจกฺขุ ปน ปฺจวิธํ (ปฏิ. ม. อฏฺ. ๑.๑.๓) ทิพฺพธมฺมปฺาพุทฺธสมนฺตจกฺขุวเสน. ตตฺถ ทิพฺพจกฺขุอภิฺาาณํ ทิพฺพจกฺขุ นาม, เหฏฺิมมคฺคตฺตยํ ธมฺมจกฺขุ นาม, อรหตฺตมคฺคาณํ ปฺาจกฺขุ นาม, อินฺทฺริยปโรปริยตฺตาณฺจ อาสยานุสยาณฺจ พุทฺธจกฺขุ นาม, สพฺพฺุตฺาณํ สมนฺตจกฺขุ นาม. อิธ ปน ‘‘พุทฺธจกฺขุนา’’ติ วุตฺตตฺตา ยถาวุตฺตทฺเวาณานิเยวาติ อาห ‘‘อินฺทฺริย…เป… าเณน จา’’ติ. หีติ สจฺจํ. เยสนฺติ สตฺตานํ. สทฺธาทีนีติ อาทิสทฺเทน วีริยสติสมาธิปฺินฺทฺริยานิ สงฺคณฺหาติ. ติกฺขานีติ ติขิณานิ. มุทูนีติ สุขุมตรานิ. อาการาติ การณา. อิมานิ ตีณิ ทุกานิ พาหิรตฺถสมาสวเสน วุตฺตานิ. สุเขน วิฺาเปตพฺพาติ สุวิฺาปยา, ตถา ทุวิฺาปยาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เย กถิตการณ’’นฺติอาทิ ¶ . ปรโลโก จ วชฺชฺจ ปรโลกวชฺชานิ, ตานิ ภยโต ปสฺสนฺตีติ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เย’’ติอาทิ. อิมานิ ทฺเว ทุกานิ กิตวเสน วุตฺตานิ, อิธ ปจฺฉิมทุเก ‘‘น อปฺเปกจฺเจ ปรโลกวชฺชภยทสฺสาวิโน’’ติ ทุติยปทํ น วุตฺตํ, ปฏิสมฺภิทามคฺคปาฬิยํ (ปฏิ. ม. ๑.๑๑๑) ปน ยุคฬวเสน วุตฺตํ. อุปฺปลานิ เอตฺถ สนฺตีติ อุปฺปลินีติ วจนตฺเถน คจฺโฉ วา ลตา วา โปกฺขรณี วา วนํ วา ‘‘อุปฺปลินี’’ติ วุจฺจติ, อิธ ปน ‘‘วน’’นฺติ อาห ‘‘อุปฺปลวเน’’ติ. นิมุคฺคาเนว หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. โปสยนฺตีติ วฑฺฒนฺติ, อิมินา อนฺโตนิมุคฺคาเนว หุตฺวา โปสยนฺตีติ อนฺโตนิมุคฺคโปสีนีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อุทเกน สม’’นฺติ อิมินา อุทเกน สมํ สโมทกํ, สโมทกํ หุตฺวา ิตานีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อติกฺกมิตฺวา’’ติ อิมินา อจฺจุคฺคมฺมาติปทสฺส อติอุคฺคนฺตฺวาติ อตฺถํ ทสฺเสติ.
ปฏิจฺฉนฺเนน อาโรปิตาติ ปารุตา, น ปารุตา อปารุตา. อปารุตา นาม อตฺถโต วิวรณาติ อาห ‘‘วิวฏา’’ติ โสติ อริยมคฺโค ¶ . หีติ สจฺจํ. ปจฺฉิมปททฺวเยติ คาถาย อุตฺตมปททฺวเย. อยเมวตฺโถติ อยํ วกฺขมาโน เอวํ อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ โยชนา. หีติ วิตฺถาโร. น ภาสินฺติ เอตฺถ อุตฺตมปุริสตฺตา ‘‘อห’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘เทวมนุเชสุ’’ติ วตฺตพฺเพ เอกเสสวเสน ‘‘มนุเชสู’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เทวมนุสฺเสสู’’ติ.
๖. ปฺจวคฺคิยกถา
๑๐. านุปฺปตฺติยาติ การเณน อุปฺปตฺติยา. นิกฺกิเลโส ชาติ สภาโว อิมสฺสาติ นิกฺกิเลสชาติโก. ‘‘าณ’’นฺติ อวิเสเสน วุตฺเตปิ อตฺถโต อนาวรณาณเมวาติ อาห ‘‘สพฺพฺุตฺาณ’’นฺติ. อิโตติ ‘‘ธมฺมํ เทเสสฺสามี’’ติ ปริวิตกฺกทิวสโต, เหฏฺาติ สมฺพนฺโธ. เทวตา ปน อาฬารสฺส กาลงฺกรณเมว ชานาติ, น อากิฺจฺายตเน นิพฺพตฺตภาวํ. ภควา ปน สพฺพํ ชานาติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อากิฺจฺายตเน นิพฺพตฺโต’’ติ. ‘‘ปริหีนตฺตา’’ติ อิมินา มหาชานิโยติ เอตฺถ หาธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ. อสฺสาติ อาฬารสฺส. มหตี ชานิอสฺสาติ ‘‘มหาชานิโก’’ติ วตฺตพฺเพ กการสฺส ยการํ กตฺวา ‘‘มหาชานิโย’’ติ วุตฺตํ. อกฺขเณติ พฺรหฺมจริยวาสาย อโนกาเส, อากิฺจฺายตเนติ อตฺโถ. หิยฺโยติ อนนฺตราตีตาเห. โสปีติ อุทโก รามปุตฺโตปิ. ปิสทฺโท อาฬาราเปกฺโข. ตตฺถ อาฬาโร กาลาโม ยาวอากิฺจฺายตนฌานลาภี โหติ, ตสฺมา อากิฺจฺายตเน นิพฺพตฺโต. อุทโก รามปุตฺโต ยาวเนวสฺานาสฺายตนฌานลาภี โหติ, ตสฺมา เนวสฺานาสฺายตเน นิพฺพตฺโตติ ¶ ทฏฺพฺพํ. ‘‘พหุการา’’ติ จ ‘‘พหูปการา’’ติ จ ปาสฺส ทฺวิธา ยุตฺตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘พหุการาติ พหูปการา’’ติ. เปสิตตฺตภาวํ มนฺติ โยชนา. อิมินา ปหิตตฺตนฺติ เอตฺถ อตฺตสทฺโท กายวาจโกติ ทสฺเสติ.
๑๑. อนฺตราสทฺเทน ยุตฺตตฺตา ‘‘คยํ, โพธิ’’นฺติ เอตฺถ สามฺยตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘คยาย จ โพธิมณฺฑสฺส จา’’ติ.
คาถาย ¶ จตูสุ สพฺพสทฺเทสุ ทุติโย สพฺพสทฺโท อนวเสสตฺโถ, เสสา สาวเสสตฺถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพํ เตภูมกธมฺม’’นฺติอาทิ. วจนตฺโถ สุวิฺเยฺโยว. อรหตฺตผลสฺสาปิ ตณฺหากฺขยตฺตา วุตฺตํ ‘‘ตณฺหากฺขเย นิพฺพาเน’’ติ. สยํสทฺโท อตฺตปริยาโย, อภิฺายสทฺโท ตุ ตฺวาปจฺจยนฺโตติ อาห ‘‘อตฺตนาว ชานิตฺวา’’ติ. ‘‘สพฺพํ จตุภูมกธมฺม’’นฺติ อิมินา าธาตุยา กมฺมํ ทสฺเสติ. ‘‘อยํ เม อาจริโย’’ติ อุทฺทิสนาการทสฺสนํ.
‘‘โลกุตฺตรธมฺเม’’ติ อิมินา โลกิยธมฺเม ปน อาจริโย (มิ. ป. ๔.๕.๑๑) อตฺถีติ ทสฺเสติ. ปฏิปุคฺคโลติ เอตฺถ ปฏิสทฺโท ปฏิภาคตฺโถติ อาห ‘‘ปฏิภาคปุคฺคโล’’ติ. สทิสปุคฺคโล นาม นตฺถีติ อตฺโถ. สีติภูโตติ สีติ หุตฺวา ภูโต, สีติภาวํ วา ปตฺโต.
กาสีนนฺติ พหุวจนวเสน วุตฺตตฺตา ชนปทานํ นามํ. ชนปทสมูหสฺส รฏฺนามตฺตา วุตฺตํ ‘‘กาสิรฏฺเ’’ติ. ‘‘นคร’’นฺติ อิมินา ปุรสทฺโท นครปริยาโยติ ทสฺเสติ. ปฏิลาภายาติ ปฏิลาภาปนตฺถาย. ‘‘เภริ’’นฺติ อิมินา ทุนฺทุภิสทฺโท เภริวาจโกติ ทสฺเสติ. เภริ หิ ‘‘ทุํทุ’’นฺติสทฺเทน อุภิ ปูรณเมตฺถาติ ทุนฺทุภีติ วุจฺจติ. ทการรการานํ สํโยคํ กตฺวา ทุนฺทฺรุภีติปิ ปาโ อตฺถิ, โส อปาโเยว. ‘‘ปหริสฺสามี’’ติ เอตฺถ ปหารสทฺเทน อาหฺินฺติ เอตฺถ อาปุพฺพหนธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ, สฺสามิสทฺเทน อชฺชตนิอึวิภตฺติยา อนาคตกาเล ปวตฺตภาวํ, อิติสทฺเทน คมนาการวาจกสฺส อิติสทฺทสฺส โลปภาวํ ทสฺเสติ.
อนนฺตชิโนติ อนนฺตสงฺขาตสฺส สพฺพฺุตฺาณสฺส ปทฏฺานภูเตน อรหตฺตมคฺคาเณน สพฺพกิเลสารีนํ ชิตวา, เอเตน ผลูปจาเรน อนนฺตชินภาวํ ทสฺเสติ. หุเวยฺย ปาวุโสติ เอตฺถ ‘‘หุเวยฺย อปิ อาวุโส’’ติ ปทวิภาคํ กตฺวา หุธาตุ สตฺตตฺถวาจโก, อปิสทฺโท เอวํนามวาจโกติ ทสฺเสนฺโต อาห อาวุโส ‘‘เอวํ นาม ภเวยฺยา’’ติ. วการสฺส ปการํ กตฺวา ‘‘หุเปยฺยา’’ติ ปาโปิ ยุชฺชติเยว.
๑๒. ‘‘อตฺถาย ¶ ¶ ปฏิปนฺโน’’ติ อิมินา พาหุลฺลสฺส อตฺถาย ปฏิปนฺโน พาหุลฺลิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ปธานโตติ ทุกฺกรจริยาย ปทหนโต. ‘‘ภฏฺโ’’ติ อิมินา วิพฺภนฺโตติ เอตฺถ วิปุพฺพภมุธาตุยา อนวฏฺานตฺโถ นาม อตฺถโต ภฏฺโติ ทสฺเสติ. โสตนฺติ เอตฺถ โสตสทฺทสฺส โสตวิฺาณาทิวาจกตฺตา ‘‘โสตินฺทฺริย’’นฺติ วุตฺตํ. อิริยายาติ เอตฺถ อิริยนํ จรณํ อิริยาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุกฺกรจริยายา’’ติ. อภิชานาถ โนติ เอตฺถ โนสทฺโท นุสทฺทตฺโถติ อาห ‘‘อภิชานาถ นู’’ติ. วากฺยนฺติ วาจกํ. สฺาเปตุนฺติปทสฺส สฺาปนาการํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อหํ พุทฺโธ’’ติ.
๑๓. อิโตติ ‘‘จกฺขุกรณี’’ติอาทิโต. ปทตฺถโตติ ปทโต จ อตฺถโต จ, ปทานํ อตฺถโต วา. อิโตติ ยถาวุตฺตโต. หีติ สจฺจํ. สุตฺตนฺตกถนฺติ สุตฺตนฺตวเสน วุตฺตวจนํ.
๑๘. เทวตาโกฏีหีติ พฺรหฺมสงฺขาตาหิ เทวตาโกฏีหิ. ปติฏฺิตสฺส ตสฺส อายสฺมโตติ สมฺพนฺโธ. สาว เอหิภิกฺขุอุปสมฺปทาติ โยชนา.
๑๙. ทุติยทิวเส ธมฺมจกฺขุํ อุทปาทีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทุติยทิวเส’’ติอาทิ ปาฏิปททิวสํ อุปนิธาย วุตฺตํ. ปกฺขสฺสาติ อาสฬฺหีมาสกาฬปกฺขสฺส. สพฺเพว เต ภิกฺขูติ โยชนา. อนตฺตสุตฺเตนาติ อนตฺตลกฺขณสุตฺตนฺเตน (มหาว. ๒๐; สํ. นิ. ๓.๕๙).
ปฺจมิยา ปกฺขสฺสาติ ปกฺขสฺส ปฺจมิยา. โลกสฺมินฺติ สตฺตโลเก. ‘‘มนุสฺสอรหนฺโตติ อิมินา เทวอรหนฺโต พหูติ ทสฺเสติ.
๗. ปพฺพชฺชากถา
๓๑. โปราณานุโปราณานนฺติ ปุราเณ จ อนุปุราเณ จ ภวานํ. เอกสฏฺีติ เอโก จ สฏฺิ จ, เอเกน วา อธิกา สฏฺิ เอกสฏฺิ.
ตตฺราติ ¶ เตสุ เอกสฏฺิมนุสฺสอรหนฺเตสุ. ปุพฺพโยโคติ ปุพฺเพ กโต อุปาโย, ปุพฺพูปนิสฺสโยติ อตฺโถ. วคฺคพนฺเธนาติ สมูหํ กตฺวา พนฺเธน. เตติ ปฺจปฺาส ชนา. ฌาเปสฺสามาติ ฑยฺหิสฺสาม. นีหรึสูติ คามโต นีหรึสุ. เตสูติ ปฺจปฺาสชเนสุ. ปฺจ ชเน ¶ เปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เสสาติ ปฺจหิ ชเนหิ อวเสสา. โสติ ยโส ทารโก. เตปีติ จตฺตาโรปิ ชนา. ตตฺถาติ สรีเร. เต สพฺเพปีติ ยสสฺส มาตาปิตุภริยาหิ สทฺธึ สพฺเพปิ เต สหายกา. เตนาติ ปุพฺพโยเคน.
อามนฺเตสีติ กเถสิ.
๓๒. ทิพฺเพสุ วิสเยสุ ภวา ทิพฺพา โลภปาสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทิพฺพา นามา’’ติอาทิ. โลภปาสาติ โลภสงฺขาตา พนฺธนา. อสวนตาติ เอตฺถ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนนฺติ อาห ‘‘อสวนตายา’’ติ. ปริหายนฺตีติ เอตฺถ เกน ปริหายนฺตีติ อาห ‘‘วิเสสาธิคมโต’’ติ. วิเสสาธิคมโตติ มคฺคผลสงฺขาตสฺส วิเสสสฺส อธิคมโต.
๓๓. อนฺตํ ลามกํ กโรตีติ อนฺตโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ลามกา’’ติ. ‘‘หีนสตฺตา’’ติ อิมินา อนฺตกสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อามนฺตนปทเมตํ. ตนฺติ ราคปาสํ. หีติ สจฺจํ. โสติ มาโร ปาปิมา. อนฺตลิกฺเข จรนฺตานํ ปฺจาภิฺานมฺปิ พนฺธนตฺตา อนฺตลิกฺเข จรติ ปวตฺตตีติ อนฺตลิกฺขจโรติ วจนตฺเถน ราคปาโส ‘‘อนฺตลิกฺขจโร’’ติ มาเรน ปาปิมตา วุตฺโต.
๓๔. นานาชนปทโตติ เอกิสฺสาปิ ทิสาย นานาชนปทโต. ‘‘อนุชานามิ…เป… ปพฺพาเชถา’’ติอาทิมฺหิ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ปพฺพาเชนฺเตน ภิกฺขุนา ปพฺพาเชตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. เย ปฏิกฺขิตฺตา ปุคฺคลาติ โยชนา. ปรโตติ ปรสฺมึ. ‘‘น ภิกฺขเว…เป… ปพฺพาเชตพฺโพ’’ติ ปาฬึ (มหาว. ๘๙) อาทึ กตฺวาติ โยชนา. เตติ ปฏิกฺขิตฺตปุคฺคเล. โสปิ จาติ โสปิ จ ปุคฺคโล. อนฺุาโตเยว ปพฺพาเชตพฺโพติ ¶ สมฺพนฺโธ. ตสฺส จาติ ปุคฺคลสฺส จ, อถ วา เตสฺจ มาตาปิตูนํ. วจนวิปลฺลาโส เหส. อนุชานนลกฺขณํ วณฺณยิสฺสามาติ สมฺพนฺโธ.
เอวนฺติ อิมินา วุตฺตนเยน. จสทฺโท วากฺยสมฺปิณฺฑนตฺโถ. สเจ อจฺฉินฺนเกโส โหติ จ, สเจ เอกสีมาย อฺเปิ ภิกฺขู อตฺถิ จาติ อตฺโถ. อฺเปีติ อตฺตนา อปเรปิ. ภณฺฑูติ มุณฺโฑ, โสเยว กมฺมํ ภณฺฑุกมฺมํ. ตสฺสาติ ภณฺฑุกมฺมสฺส. โอกาโสติ ปพฺพชฺชาย ขโณ. ‘‘โอกาสํ น ลภตี’’ติ วตฺวา ตสฺส การณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สเจ’’ติอาทิ.
อวุตฺโตปีติ ¶ เอตฺถ ปิสทฺโท วุตฺโต ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. อุปชฺฌายํ อุทฺทิสฺส ปพฺพาเชตีติ เอตฺถ ปพฺพชฺชา จตุพฺพิธา ตาปสปพฺพชฺชา ปริพฺพาชกปพฺพชฺชา สามเณรปพฺพชฺชา อุปสมฺปทปพฺพชฺชาติ. ตตฺถ เกสมสฺสุหรณํ ตาปสปพฺพชฺชา นาม วกฺกลาทิคหณโต ปมเมว วชิตพฺพตฺตา. อิสิปพฺพชฺชาติปิ ตสฺสาเยว นามํ. เกสมสฺสุหรณเมว ปริพฺพาชกปพฺพชฺชา นาม กาสายาทิคหณโต ปมเมว วชิตพฺพตฺตา. เกสมสฺสุหรณฺจ กาสายจฺฉาทนฺจ สามเณรปพฺพชฺชา นาม สรณคหณโต ปมเมว วชิตพฺพตฺตา. อุปสมฺปทปพฺพชฺชา ติวิธา เอหิภิกฺขุอุปสมฺปทปพฺพชฺชา สรณคหณูปสมฺปทปพฺพชฺชา ตฺติจตุตฺถวาจิกูปสมฺปทปพฺพชฺชาติ. ตตฺถ เอหิภิกฺขูปสมฺปทปพฺพชฺชายํ เกสมสฺสุหรณาทิ สพฺพํ เอกโตว สมฺปชฺชติ ‘‘เอหิ ภิกฺขู’’ติ ภควโต วจเนน อภินิปฺผนฺนตฺตา. สรณคหณูปสมฺปทปพฺพชฺชา สามเณรปพฺพชฺชสทิสาเยว. เกสมสฺสุหรณฺจ กาสายจฺฉาทนฺจ สรณคหณฺจ ตฺติจตุตฺถวาจิกูปสมฺปทปพฺพชฺชา นาม กมฺมวาจาคหณโต ปมเมว วชิตพฺพตฺตา. ตตฺถ สามเณรปพฺพชฺชํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อุปชฺฌายํ อุทฺทิสฺส ปพฺพาเชตี’’ติ. อุปชฺฌายํ อุทฺทิสฺสาติ อุปชฺฌายสฺส เวยฺยาวจฺจกรฏฺานนิยมํ กตฺวา. ปพฺพชฺชากมฺเม อตฺตโน อิสฺสริยมกตฺวาติ อตฺโถ. ทหเรน ภิกฺขุนา เกสจฺเฉทนํ กาสายจฺฉาทนํ สรณทานนฺติ ตีณิ กิจฺจานิ กาตพฺพานิเยว. เกจิ ‘‘สรณานิ ปน สยํ ทาตพฺพานี’’ติ ปาํ อิธาเนตฺวา ทหเรน ภิกฺขุนา สรณานิ น ทาตพฺพานีติ ¶ วทนฺติ, ตํ น คเหตพฺพํ ทหรสฺส ภิกฺขุตฺตา, ภิกฺขูนํ ปพฺพาเชตุํ ลภนตฺตา จ. อุปชฺฌาโย เจ เกสจฺเฉทนฺจ กาสายจฺฉาทนฺจ อกตฺวา ปพฺพชฺชตฺถํ สรณานิเยว เทติ, น รุหติ ปพฺพชฺชา ปพฺพชฺชาย อกตฺตพฺพตฺตา. กมฺมวาจํ สาเวตฺวา อุปสมฺปาเทติ, รุหติ อุปสมฺปทา อปตฺตจีวรานํ อุปสมฺปทสิทฺธิโต, กมฺมวิปตฺติยา อภาวโต จ. ขณฺฑสีมนฺติ อุปจารสีมฏฺํ พทฺธสีมํ. ปพฺพาเชตฺวาติ เกสจฺเฉทนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘กาสายานิ อจฺฉาเทตฺวา’’ติ กาสายจฺฉาทนสฺส วิสุํ วุตฺตตฺตา. สามเณรสฺส สรณทานสฺส อรุหตฺตา ‘‘สรณานิ ปน สยํ ทาตพฺพานี’’ติ วุตฺตํ. ปุริสํ ปพฺพาเชตุนฺติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. อาณตฺติยาติ ภิกฺขูนํ อาณตฺติยา. เยน เกนจีติ คหฏฺปพฺพชิเตสุ เยน เกนจิ.
‘‘ภพฺพรูโป’’ติ วตฺวา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สเหตุโก’’ติ. สเหตุโกติ มคฺคผลานํ อุปนิสฺสเยหิ สห ปวตฺโต. ยสสฺสีติ ปริวารยเสน จ กิตฺติยเสน จ สมนฺนาคโต. โอกาสํ กตฺวาปีติ โอกาสํ กตฺวา เอว. สยเมวาติ น อฺโ อาณาเปตพฺโพ. เอตฺโตเยวาติ ทสฺสนฏฺานโตเยว. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส. ขชฺชุ วาติ กณฺฑุวนํ วา. ‘‘กจฺฉุ วา’’ติปิ ปาโ, ปามํ วาติ อตฺโถ. ปิฬกา วาติ โผฏา วา. เอตฺตเกนาติ เอตปมาเณน ¶ ฆํสิตฺวา นฺหาปนมตฺเตน. อนิวตฺติธมฺมาติ คิหิภาวํ อนิวตฺตนสภาวา. กตฺูติ กตสฺสูปการสฺส ชานนสีลา. กตเวทิโนติ กตฺูปการสฺส เวทํ ปากฏํ กโรนฺโต.
อนิยฺยานิกกถาติ ยาวทตฺถํ สุปิตฺวา ยาวทตฺถํ ภฺุชีตฺวา จิตฺตเกฬึ กโรนฺโต อนุกฺกณฺิโต วิหราหีติอาทิกา กถา. นกเถตพฺพํ ทสฺเสตฺวา กเถตพฺพํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถขฺวสฺสา’’ติ. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส. อาจิกฺขนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาจิกฺขนฺเตน จา’’ติอาทิ. วณฺณ…เป… วเสนาติ วณฺโณ จ สณฺานฺจ คนฺโธ จ อาสโย จ โอกาโส จ, เตสํ วเสน, อาจิกฺขิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. หีติ ผลโชตโก, อาจิกฺขนสฺส ผลํ วกฺขามีติ อตฺโถ. โสติ ปพฺพชฺชาเปกฺโข. ปุพฺเพติ ปุพฺพภเว, ปพฺพชนโต ¶ ปุพฺเพ วา. กณฺฏกเวธาเปกฺโข ปริปกฺกคณฺโฑ วิย าณํ ปวตฺตตีติ โยชนา. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส. อินฺทาสนีติ สกฺกสฺส วชิราวุโธ. โส หิ อินฺเทน อสียติ ขิปียตีติ อินฺทาสนีติ วุจฺจติ. อินฺทาสนิ ปพฺพเต จุณฺณยมานา วิย สพฺเพ กิเลเส จุณฺณยมานํเยวาติ โยชนา. ขุรคฺเคเยวาติ ขุรสฺส โกฏิยเมว. ขุรกมฺมปริโยสาเนเยวาติ อตฺโถ. หีติ สจฺจํ. ตสฺมาติ ยสฺมา ปตฺตา, ตสฺมา. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส.
คิหิคนฺธนฺติ เคเห ิตสฺส ชนสฺส คนฺธํ. อถาปีติ ยทิปิ อจฺฉาเทตีติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส. อาจริโย วาติ สรณทานาจริโย วา กมฺมวาจาจริโย วา โอวาทาจริโย วา. ตํเยว วาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขเมว วา. เตน ภิกฺขุนาวาติ อาจริยุปชฺฌายภิกฺขุนา เอว.
อนาณตฺติยาติ อาจริยุปชฺฌาเยหิ อนาณตฺติยา. อิมินา อาจริยุปชฺฌาเยหิ อนาณตฺเตน เยน เกนจิ นิวาสนาทีนิ น กาตพฺพานีติ ทสฺเสติ. ภิกฺขุนาติ อาจริยุปชฺฌายภิกฺขุนา. ตสฺเสวาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺเสว. อุปชฺฌายมูลเกติ อุปชฺฌายมูลเก นิวาสนปารุปเน. อยนฺติ วินิจฺฉโย.
ตตฺถาติ ปพฺพชฺชูปสมฺปทฏฺาเน. เตสนฺติ ภิกฺขูนํ. อถาติ วนฺทาปนโต ปจฺฉา, วนฺทาปนสฺส อนนฺตรา วา. ‘‘เอวํ วเทหี’’ติ ปาฬินยนิทสฺสนมุเขน ‘‘ยมหํ วทามิ, ตํ วเทหี’’ติ อฏฺกถานยํ นิทสฺเสติ. อถาติ ตทนนฺตรํ. อสฺสาติ ปพฺพชฺชาเปกฺขสฺส, ทาตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. เอกปทมฺปีติ ตีสุ วากฺยปเทสุ เอกํ วากฺยปทมฺปิ, นวสุ วา วิภตฺยนฺตปเทสุ เอกปทมฺปิ. เอกกฺขรมฺปีติ จตุวีสตกฺขเรสุ เอกกฺขรมฺปิ.
เอกโต ¶ สุทฺธิยาติ เอกสฺเสว กมฺมวาจาจริยสฺส านกรณสมฺปตฺติยา สุชฺฌเนน. อุภโต สุทฺธิยาวาติ อุภเยสํ สรณทานาจริยสามเณรานํ สุชฺฌเนน เอว. านกรณสมฺปทนฺติ อุรอาทิฏฺานานฺจ สํวุตาทิกรณานฺจ สมฺปทํ. วตฺตุนฺติ านกรณสมฺปทํ วตฺตุํ. น สกฺโกตีติ วตฺตุํ น สกฺโกตีติ โยชนา.
อิมานีติ ¶ สรณานิ. จสทฺโท อุปนฺยาโส, ปนสทฺโท ปทาลงฺกาโร. เอกสมฺพนฺธานีติ เอกโต สมฺพนฺธานิ. อนุนาสิกนฺตํ กตฺวา ทานกาเล ‘‘พุทฺธํ’’อิติ ‘‘สรณํ’’อิติ ปทานฺจ ‘‘สรณํ’’อิติ ‘‘คจฺฉามิ’’อิติ ปทานฺจ อนฺตรา วิจฺเฉทมกตฺวา เอกสมฺพนฺธเมว กตฺวา ทาตพฺพานีติ วุตฺตํ โหติ. กสฺมา ติณฺณํ ปทานมนฺตรา พฺยวธานสฺส กสฺสจิ อกฺขรสฺส อภาวโต. วิจฺฉินฺทิตฺวาติ วิจฺเฉทํ กตฺวา. มการนฺตํ กตฺวา ทานกาเล ติณฺณํ ปทานมนฺตรา เอกสมฺพนฺธมกตฺวา วิจฺฉินฺทิตฺวา เอว กตฺวา ทาตพฺพานีติ วุตฺตํ โหติ. กสฺมา? ติณฺณํ ปทานมนฺตรา พฺยวธานสฺส นิสฺสรสฺส มการสฺส อตฺถิภาวโต. อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ วจนํ, ‘‘นตฺถี’’ติปเท กตฺตา, ‘‘น วุตฺต’’นฺติปเท กมฺมํ. ตถาติ ‘‘อหํ ภนฺเต พุทฺธรกฺขิโต’’ติอาทินา อากาเรน, อวทนฺตสฺส สรณํ น กุปฺปติ, พุการทการาทีนํ พฺยฺชนานํ านกรณสมฺปทํ หาเปนฺตสฺเสว สรณํ กุปฺปตีติ อธิปฺปาโย.
‘‘ติกฺขตฺตุ’’นฺติ อิมินา สกึ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา น วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ติกฺขตฺตุโต อธิกํ ปน สหสฺสกฺขตฺตุมฺปิ วฏฺฏติเยว. ตตฺถาติ ตาสุ ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาสุ. ปรโตติ ปรสฺมึ. สาติ อุปสมฺปทา. ปพฺพชฺชา ปน อนฺุาตา เอวาติ สมฺพนฺโธ. ปรโตปีติ ปิสทฺโท ปุพฺพาเปกฺโข. สาติ ปพฺพชฺชา. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน เกสจฺเฉทนกาสายจฺฉาทนสรณทาเนน. หีติ ผลโชตโก.
เอสาติ เอโส สามเณโรติ อตฺโถ. ‘‘คติมา’’ติ วตฺวา ตสฺสตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปณฺฑิตชาติโก’’ติ. อถาติ เอวํ สติ. อสฺสาติ สามเณรสฺส. ตสฺมึเยว าเนติ สามเณรภูมิยํ ิตฏฺาเนเยว. ยถา ภควตา อุทฺทิฏฺานิ, ตถา อุทฺทิสิตพฺพานีติ โยชนา. เอตนฺติ ‘‘อนุชานามิ…เป… ชาตรูป รชตปฏิคฺคหณา เวรมณี’’ติ วจนํ.
ตนฺติ อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตวจนํ. ยถาปาฬิยาวาติ เอวสทฺโท สนฺนิฏฺานตฺโถ, เตน ยถาปาฬิยาว อุทฺทิสิตพฺพานิ. ยถาปาฬึ วิสชฺเชตฺวา อฺถา เอว อุทฺทิสิตพฺพานีติ วาทํ นิวาเรติ. ยถาปาฬึ วิสชฺเชตฺวา ¶ อฺถา ‘‘ปาณาติปาตา เวรมณึ สิกฺขาปทํ สมาทิยามี’’ติ ¶ อุทฺทิสนฺโตปิ นิทฺโทโสเยว. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตานีติ สิกฺขาปทานิ. ยาวาติ ยตฺตกํ กาลํ น ชานาติ, น กุสโล โหตีติ สมฺพนฺโธ. สนฺติกาวจโรเยวาติ อาจริยุปชฺฌายานํ สมีเป อวจาโรว. อสฺสาติ สามเณรสฺส. กปฺปิยากปฺปิยนฺติ ทสสิกฺขาปทวินิมุตฺตํ กปฺปิยํ ปรามาสาทิฺจ อกปฺปิยํ อปรามาสาทิฺจ. เตนาปีติ สามเณเรนาปิ. นาสนงฺคานีติ ลิงฺคนาสนองฺคานิ. สาธุกํ สิกฺขิตพฺพนฺติ สาธุกํ อสิกฺขนฺตสฺส ลิงฺคนาสนฺจ ทณฺฑกมฺมนาสนฺจ โหตีติ อธิปฺปาโย.
๑๐. ทุติยมารกถา
๓๕. มยฺหนฺติปทสฺส ‘‘อนุปฺปตฺตา สจฺฉิกตา’’ติปเทสุ ฉฏฺีกตฺตุภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มยา โขติ อตฺโถ’’ติ. ‘‘อถ วา’’ติอาทินา ‘‘มยฺห’’นฺติปทสฺส ‘‘โยนิโส มนสิการา, โยนิโส สมฺมปฺปธานา’’ติปเทสุ สมฺพนฺธภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘โยนิโส มนสิการา, โยนิโส สมฺมปฺปธานา’’ติ เอตฺถ การณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘เตน เหตุนา’’ติ. ‘‘ปุนา’’ติอาทินา ‘‘มยฺห’’นฺติปทํ ‘‘โยนิโส มนสิการา, โยนิโส สมฺมปฺปธานา’’ติปเทสุ สามฺยตฺเถ สามิภาเวน โยเชตฺวา ปุน ‘‘อนุปฺปตฺตา, สจฺฉิกตา’’ติ ปเทสุ กตฺตุตฺเถ สามิภาเวน วิภตฺติวิปลฺลาโส กาตพฺโพติ ทสฺเสติ.
๑๑. ภทฺทวคฺคิยกถา
๓๖. ภทฺทํ รูปฺจ จิตฺตฺจ เอเตสมตฺถีติ ภทฺทกา. วคฺคพนฺธนํ วคฺโค อุตฺตรปทโลเปน, วคฺเคน จรนฺตีติ วคฺคิยา. ภทฺทกา จ เต วคฺคิยา จาติ ภทฺทวคฺคิยา กการโลเปนาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภทฺทวคฺคิยา’’ติอาทิ. ‘‘โวกาโร นิปาตมตฺโต’’ติ อิมินา ตุมฺหสทฺทสฺส จ โยวจนสฺส จ การิยภาวํ นิวตฺเตติ. หีติ สจฺจํ. เตติ ภทฺทวคฺคิยา. อิทนฺติ ปฺจสีลรกฺขนํ. ปุพฺพกมฺมนฺติ ปุพฺเพ อุปจิตํ กุสลกมฺมํ.
๑๒. อุรุเวลปาฏิหาริยกถา
๓๘. ปริยาทิเยยฺยนฺติ ¶ เอตฺถ ทาธาตุสฺส ปรีติ จ อาติ จ อุปสคฺควเสน อภิภวนตฺโถติ อาห ‘‘อภิภเวยฺย’’นฺติ.
๓๙. ปจฺฉา ¶ ปกฺขิตฺตาติ สงฺคีติโต ปรํ โปตฺถการูฬฺเหหิ ปิตาติ อตฺโถ.
๔๔. ‘‘เอวํ วทนฺโต วิย โอณโต’’ติ อิมินา ‘‘อาหรหตฺโถ’’ติปทสฺส ตทฺธิตภาวํ ทสฺเสติ. วิตฺถิณฺณมุขตฺตา มนฺทํ หีนํ อติมุขเมตาสนฺติ วจนตฺเถน อคฺคิกปาลา มนฺทามุขิโยติ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘อคฺคิภาชนานิ วุจฺจนฺตี’’ติ.
๕๑. ยสฺมา โย นาคทมนกาโล จิรํ ปตติ ปวตฺตติ, ตสฺมา โส จิรปติโกติ วุจฺจติ, ตสฺมา จิรปติกา ปฏฺาย อภิปฺปสนฺนาติ โยชนา. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิรกาลโต ปฏฺายา’’ติ.
๕๒. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘ชฏามิสฺส’’นฺติอาทิปเทสุ. ขาริกาชนฺติ เอตฺถ กมณฺฑลุอาทิกา ตาปสปริกฺขารา ขารีติ วุจฺจนฺติ, ขาริสงฺขาเตน ภาเรน ปูริโต กาโช ขาริกาโชติ อตฺถํ เอกเทเสน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ขาริภาโร’’ติ.
๑๓. พิมฺพิสารสมาคมกถา
๕๕. ลฏฺิสทฺโท ตรุณรุกฺขวาจโก ‘‘อมฺพลฏฺิกาย’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๒), อิธาปิ ตรุณตาลรุกฺโข ลฏฺิ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตาลุยฺยาเน’’ติ. วฏรุกฺเขติ นิคฺโรธรุกฺเข. เอตฺถ ‘‘วฏ’’อิติ อิมินา วฏรุกฺโข พหุมูลตฺตา สุฏฺุํ ปติฏฺาตีติ อตฺเถน สุปฺปติฏฺโ นามาติ ทสฺเสติ. ‘‘รุกฺเข’’อิติ อิมินา เจติยสทฺโท เจติยรุกฺเข วตฺตตีติ ทสฺเสติ, เทวาลยฺจ ถูปฺจ นิวตฺเตติ. ตสฺสาติ วฏรุกฺขสฺส. เอตนฺติ ‘‘สุปฺปติฏฺเ เจติเย’’ติ เอตํ นามํ. โลกโวหารวเสน ทสสหสฺสสงฺขาเต สงฺขฺยาวิเสเส นีหริตฺวา ยุชฺชิตพฺพนฺติ นิยุตนฺติ วจนตฺเถน ¶ ทสสหสฺสํ นิยุตํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกนิยุตํ ทสสหสฺสานี’’ติ. ‘‘นหุต’’นฺติปิ ปาโ, โส อยุตฺโต นหุตสงฺขาเตน สงฺขฺยาวิเสเสน มิสฺสีภาเวน ปสงฺคตฺตา. เตสนฺติ ทฺวาทสนิยุตานํ พฺราหฺมณคหปติกานํ.
‘‘กิสสรีรตฺตา’’ติ อิมินา กิโส โก อตฺตา เอเตสนฺติ กิสกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. กกาโร เหตฺถ อตฺตวาจโก. ‘‘โอวาทโก’’ติ อิมินา โอวทาโนติ เอตฺถ ยุปจฺจโย กตฺตุตฺโถติ ทสฺเสติ. คาถาพนฺธตฺตา อการสฺส ทีโฆ. ‘‘อถ วา’’ติอาทินา กิสโก หุตฺวา อฺเ โอวทาโน ¶ กิสโกวทาโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อิทนฺติ อิทํ อตฺถชาตํ, อยมตฺโถ วา. ตฺวํ ปหาสีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ ตุวํ. อิติ วุตฺตํ โหตีติ โยชนา.
กามิตฺถิโยติ เอการโลปวเสน สนฺธีติ อาห ‘‘กาเม อิตฺถิโย จา’’ติ. อุปจีสูติ เอตฺถ กามขนฺธกิเลสอภิสงฺขารสงฺขาเตสุ จตูสุ อุปธีสุ ขนฺธุปธิ อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘ขนฺธุปธีสู’’ติ.
โกจรหีติ เอตฺถ โกสทฺโท ‘‘โก เต พลํ มหาราชา’’ติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๑๘๘๐) วิย กฺวสทฺทตฺโถติ อาห ‘‘กฺวจรหี’’ติ. นิปาโตเยเวส.
ปทสทฺทสฺส จรณปทาทโย นิวตฺเตตุํ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพานปท’’นฺติ. ‘‘สนฺตสภาวตายา’’ติอาทินา สนฺโต สภาโว อิมสฺส ปทสฺสาติ สนฺตํ. นตฺถิ อุปธโย เอตฺถาติ อนุปธิกํ. นตฺถิ กิฺจนเมตฺถาติ อกิฺจนํ. ตีสุ ภเวสุ น สฺชตีติ อสตฺตํ. อฺถา น ภวตีติ อนฺถาภาวิ. อฺเน เกนจิ น เนตพฺพนฺติ อนฺเนยฺยนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เตนาติ ‘‘สนฺต’’นฺติอาทิปเทน. เมติ มม, มโนติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ เทวมนุสฺสโลเก เม มโน รโต นามาติ กึ วกฺขามิ. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตีติ โยชนา.
๕๗. อสฺสาสกาติ เอตฺถ อาปุพฺโพ สาสธาตุ อาปุพฺพ สิสธาตุนา สทิโส, ‘‘เม’’ติ ฉฏฺีโยคตฺตา ณฺวุปจฺจโย จ ภาวตฺโถติ ¶ อาห ‘‘อาสิสนา’’ติ. ‘‘ปตฺถนา’’ติ อิมินา อาปุพฺพสิสธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ. อสฺสาติ พิมฺพิสารรฺโ. ตตฺถาติ รตนตฺตเย. นิจฺฉยคมนเมวาติ ‘‘สรณ’’อิตินิจฺฉเยน ชานนเมว คโต. อตฺตสนฺนิยฺยาตนนฺติ อตฺตโน อตฺตานํ รตนตฺตเย สนฺนิยฺยาตนํ. อิมินา อตฺตสนฺนิยฺยาตน, ปณิปาต, ตปฺปรายน, สิสฺสภาวูปคมนสงฺขาเตสุ จตูสุ สรณคมเนสุ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๕๐; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๕๖; ขุ. ปา. อฏฺ. ๑.สรณคมนคมกวิภาวนา) อตฺตสนฺนิยฺยาตนสรณคมนํ ทีเปติ. อยนฺติ พิมฺพิสาโร ราชา. ตนฺติ นิยตสรณตํ. ปณิปาตคมนฺจาติ เอตฺถ ปณีติ กโร. ยถา หิ ปาทปทสทฺทา ทีฆรสฺสวเสน หุตฺวา จรณํ วทนฺติ, เอวํ ปาณิปณิสทฺทา กรํ วทนฺติ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ปณีติ กโร’’ติ. ปตนํ ปาโต, ปณิโน ปาโต ปณิปาโต. อตฺถโต อฺชลิปณมนนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺส คมนฺจ คจฺฉนฺโตติ อตฺโถ. อิมินา ปณิปาตสรณคมนํ ¶ ทีเปติ. จสทฺโท ‘‘ปากฏ’’นฺติ เอตฺถาปิ โยเชตพฺโพ. ปากฏฺจ กโรนฺโตติ หิ อตฺโถ.
๕๘. สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณติ เอตฺถ สิงฺคีสงฺขาโต นิกฺโข สิงฺคีนิกฺโข, เตน สมาโน วณฺโณ เอตสฺสาติ สิงฺคีนิกฺขสวณฺโณติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สิงฺคีสุวณฺณนิกฺเขน สมานวณฺโณ’’ติ. ตตฺถ ‘‘สุวณฺณ’’อิติปเทน นิกฺขสทฺทสฺส สุวณฺณตฺถํ ทสฺเสติ, ปฺจสุวณฺณาทโย อตฺเถ นิวตฺเตติ. ‘‘สมาน’’อิติปเทน สวณฺโณติ เอตฺถ สกาโร สมานสทฺทสฺเสว การิโยติ ทสฺเสติ. สพฺเพสูติ อขิเลสุ จกฺขาทิอินฺทฺริเยสุ. ทนฺโตติ ทมิโต. อินฺทฺริยสํวโรติ วุตฺตํ โหติ. ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘ภควโต หี’’ติอาทิ.
๕๙. โอณีโต ปตฺตโต ปาณิ เยนาติ โอณีตปตฺตปาณีติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปตฺตโต จา’’ติอาทิ. ‘‘อปนีตปาณิ’’นฺติ อิมินา โอณีตสทฺโท อปนีตตฺโถ, ปาณิสทฺเทน จ สมฺพนฺธิตพฺโพติ ทสฺเสติ. ‘‘สลฺลกฺเขตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘ภควนฺต’’นฺติ อิมํ กมฺมํ ‘‘สลฺลกฺเขตฺวา’’ติ ปาเสเสน โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. เอกมนฺตนฺติ เอตฺถ อนฺตสทฺโท สมีปเทสตฺโถ, โกฏิเทสตฺโถ วา โหติ ¶ , อุปโยควจนฺจ ภุมฺมตฺเถ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกสฺมึ ปเทเส’’ติ. อตฺถิกปโยเค กรณสฺส สมฺภวโต อาห ‘‘พุทฺธาภิวาทนคมเนน วา ธมฺมสฺสวนคมเนน วา’’ติ. อปฺปากิณฺณนฺติ เอตฺถ อปฺปสทฺโท ปฏิเสธตฺโถติ อาห ‘‘อนากิณฺณ’’นฺติ. ‘‘อพฺโพกิณฺณ’’นฺติปิ ปาโ. อปฺปนิคฺโฆสนฺติ เอตฺถ ‘‘อปฺปสทฺท’’นฺติปเทน วจนสทฺทสฺส คหิตตฺตา อิมินา ปาริเสสนเยน นครนิคฺโฆสสทฺโทเยว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘นครนิคฺโฆสสทฺเทน อปฺปนิคฺโฆส’’นฺติ. ตีสุ ปาเสุ ปเมน ปาเน ชนสฺส วาโต ชนวาโต, เตน วิรหิตํ วิชนวาตนฺติ วิกปฺปํ ทสฺเสติ. ทุติเยน ชนสฺส วาโท ชนวาโท, เตน วิรหิตํ วิชนวาทนฺติ วิกปฺปํ ทสฺเสติ. ตติเยน ชนสฺส ปาโต สฺจรณํ ชนปาโต, เตน วิรหิตํ วิชนปาตนฺติ วิกปฺปํ ทสฺเสติ. รหสฺสํ กรียติ เอตฺถาติ ราหสฺเสยฺยกํ. มนุสฺสานํ ราหสฺเสยฺยกํ มนุสฺสราหสฺเสยฺยกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘มนุสฺสาน’’นฺติอาทินา.
๑๔. สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาน ปพฺพชฺชากถา
๖๐. ‘‘เตติ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลานา. อคมํสุ กิราติ โยชนา. ตตฺราติ คิรคฺคสมชฺเช. อถาติ ปริวิตกฺกนานนฺตรํ. ตสฺสาติ สฺจยสฺส. ปารนฺติ ปรตีรํ. เอตฺถาติ ตุมฺหากํ วาเท. อิทนฺติ อยํ วาโท เอตฺตโกเยวาติ อตฺโถ. โยติ โย โกจิ. ตฺวฺจ อหฺจ ¶ อมฺเห, เตสุ. นามตุมฺหสงฺขาเตสุ หิ ตีสุ สทฺเทสุ เอกเสเสน กตฺตพฺเพสุ ปจฺฉิมสฺเสว เอกเสโส กาตพฺโพ. เตนาติ กติกกรณเหตุนา.
สํเขเปน วุตฺตํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ หี’’ติอาทิ. อตฺถีเกหีติ อมเตน อตฺถิเกหิ. อุปฺาตํ มคฺคนฺติ อมตสฺส มคฺโค อุปคนฺตฺวา าโต. าโต เจว อุปคโต จาติ สห อุปสคฺเคน ปทํ ปริวตฺติตฺวา อตฺถํ กเถนฺโต อุปสคฺคตฺโถ จ ธาตุตฺโถ จ วิสุํเยว โหตีติ าเปติ. อตฺถิเกหิ อมฺเหหิ อุปฺาตํ ¶ นิพฺพานํ มคฺคํ มคฺคนฺโต อนุพนฺเธยฺยนฺติ วา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. มคฺคผลปจฺจเวกฺขณาเณหิ อุปคนฺตฺวา าตพฺพนฺติ อุปฺาตํ นิพฺพานํ. มคฺคธาถุยา อนฺเวสนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริเยสนฺโต’’ติ.
สาริปุตฺโตปิ ปฺหํ ปุจฺฉีติ สมฺพนฺโธ. กมณฺฑลุโตติ กุณฺฑิกโต. อตฺตโน จ ปเรสฺจ อกถเนน อนฺตเร วิวรํ ปฏิสนฺทหตีติ ปฏิสนฺธาโร, ตํ. เอตฺถาติ ‘‘น ตฺยาหํ สกฺโกมี’’ติปเท. อธิปฺปาโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. เอตฺตกนฺติ เอตฺตกํ ปฺหํ. อิมสฺสาติ ปริพฺพาชกสฺส. อวิสยภาวนฺติ อตฺตโน อวิสยภาวํ.
เหตุํ ปฏิจฺจ ภวนฺตีติ เหตุปฺปภวาติ วจนตฺเถน ปฺจกฺขนฺธา เหตุปฺปภวา นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เหตุปฺปภวา นาม ปฺจกฺขนฺธา’’ติ. เตนาติ ‘‘เย ธมฺมา เหตุปฺปภวา’’ติ ปเทน. อสฺสาติ สาริปุตฺตปริพฺพาชกสฺส. ‘‘เตสํ เหตุ นาม สมุทยสจฺจ’’นฺติ อิมินา หิโนติ เอตสฺมา ผลนฺติ เหตูติ วจนตฺเถน สมุทยสจฺจํ เหตุ นามาติ ทสฺเสติ. ตฺจาติ สมุทยสจฺจฺจ. เตสนฺติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อุภินฺนมฺปิ สจฺจาน’’นฺติ. อปวตฺติวเสน นิรุชฺฌติ เอตฺถาติ นิโรโธ. ตฺจาติ นิโรธฺจ. เตนาติ ‘‘เตสฺจ โย นิโรโธ’’ติปเทน. อสฺสาติ สาริปุตฺตปริพฺพาชกสฺส. เอตฺถาติ อิมิสฺสํ คาถายํ, จตูสุ สจฺเจสุ วา. นยโตติ นานนฺตริกนยโต, อวินาภาวนยโต วา, เนตฺติเทสนาหารนยโต วา. ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘นิโรเธ หี’’ติอาทิ. เอกเทสสรูเปกเสสนเยน วา มคฺคสจฺจํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. นิโรโธ จ นิโรธูปาโย จ นิโรโธติ เอกเทสสรูเปกเสโส กาตพฺโพ. เตสฺจาติ เอตฺถ อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺเถน จสทฺเทน มคฺคสจฺจํ คเหตพฺพนฺติปิ วทนฺติ. อยํ นโย อฏฺกถายํ น วุตฺโต. ตเมวตฺถนฺติ จตุสจฺจสงฺขาตํ ตเมวตฺถํ. ปฏิปาเทนฺโตติ นิคเมนฺโต.
‘‘สเจปี’’ติ ¶ อิมินา ยทีติ ปทสฺสตฺถํ วณฺเณติ. ‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ อิมินา ตาวเทวาติ ปทสฺสตฺถํ ¶ วณฺเณติ. ‘‘อิโต อุตฺตริ นตฺถี’’ติ อิมินา เอวการสฺส ผลํ ทสฺเสติ. อิโตติ โสตาปตฺติผลโต. ‘‘อิทํ…เป… ปตฺตพฺพ’’นฺติ อิมินา ‘‘เอตฺตกเมวา’’ติ ปทสฺส อตฺถสรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘เอโส เอว ธมฺโม’’ติ อิมินา ‘‘เอเสว ธมฺโม’’ติปทสฺส อตฺถํ วณฺเณติ. ปจฺจพฺยตฺถาติ ปติอวปุพฺโพ อิธาตุ ปฏิวิทฺธตฺโถติ อาห ‘‘ปฏิวิทฺธตฺถา’’ติ. ตุมฺเหหีติ อสฺสชิตฺเถรํ สนฺธายาห. อิมินา ‘‘ปจฺจพฺยตฺถา’’ติ เอตฺถ หิยฺยตฺตนีปรสฺสปทมชฺฌิมปุริสพหุวจนตฺถวิภตฺตึ ทีเปติ. กปฺปนหุเตหีติ กปฺปานํ นหุเตหิ, โกฏิปโกฏิสตสหสฺสานํ สเตหิ นหุเตหีติ อตฺโถ. อพฺภตีตนฺติ อภิอตีตํ. อมฺเหหิ อทิฏฺเมว หุตฺวา อติกฺกมาปิตนฺติ อตฺโถ.
๖๒. อารมฺมณภูตสฺส นิพฺพานสฺส คมฺภีรตฺตา อารมฺมณิกภูตํ าณมฺปิ คมฺภีรเมวาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘คมฺภีรสฺส จ าณสฺสา’’ติ. ยถา หิ สณฺหวตฺถสฺส สิพฺพนตฺถาย สณฺหสูจิ อธิปฺเปตาติ. อุปธีนํ สมฺมา ขยฏฺเน นิพฺพานํ อุปธิสงฺขยํ นามาติ อาห ‘‘อุปธิสงฺขเยติ นิพฺพาเน’’ติ. ตทารมฺมณายาติ ตํนิพฺพานารมฺมณาย. วิมุตฺติยาติ ผลวิมุตฺติยา. สาวกปารมีาเณติ อคฺคสาวกปารมีาเณ. เตสูติ สาริปุตฺตโมคฺคลฺลาเนสุ. อฑฺฒมาเสน อรหตฺเต ปติฏฺิโตติ สมฺพนฺโธ.
อตีเตติ กปฺปสตสหสฺสาธิเก อสงฺขฺเยยฺยมตฺถเก. ตสฺสาติ พุทฺธสฺส สนฺติเก อคฺคสาวกภาวํ ปตฺเถสีติ โยชนา. อสฺสเมติ มุนีนํ าเน. ตฺหิ อา โกธํ, อา ภุโส วา ราคาทโย สเมนฺติ เอตฺถาติ อสฺสโมติ วุจฺจติ, ตสฺมึ. ปตฺถยิตฺวา จ เปเสสีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ นีลุปฺปลมณฺฑเป. เตสูติ ตาปสเสฏฺีสุ.
๖๓. เยสนฺติ กุลานํ. ‘‘วิธวภาวายา’’ติ อิมินา วิธวาย ภาโว เวธพฺยนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. วิธวาติ จ ปติสฺุา. สา หิ ธเวน วิคตาติ ‘‘วิธวา’’ติ จ, วิคโต ธโว อิมิสฺสาติ ‘‘วิธวา’’ติ จ วุจฺจติ. อุภเยนาปีติ ปุตฺตปพฺพชฺชปติปพฺพชฺชสงฺขาเตน ทุวิเธนปิ.
สฺจยานีติ ¶ เอตฺถ นิสฺสยูปจาเรน นิสฺสเย นิสฺสิตูปจาโร โหตีติ อาห ‘‘สฺจยสฺส อนฺเตวาสิกานี’’ติ. อถ วา ณปจฺจโย ตสฺเสทมตฺเถ โหตีติ อาห ‘‘สฺจยสฺส อนฺเตวาสิกานี’’ติ. ‘‘มคธาน’’นฺติ พหุวจนวเสน วุตฺตตฺตา ชนปทสฺส นามนฺติ อาห ‘‘มคธานํ ชนปทสฺสา’’ติ. คิริพฺพชนฺติ เอตฺถ วโช วิยาติ วโช, คิริ. วชสทิโส คิริ เอตฺถาติ ¶ คิริพฺพชํ ปทเหฏฺุปริยวเสน, นครํ. ‘‘มหาวีริยวนฺโต’’ติ อิมินา มหนฺโต วีโร เอเตสํ ตถาคตานนฺติ มหาวีราติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ธมฺเมน นยมานานํ กา อุสูยา วิชานตนฺติ เอตฺถ กจฺจายนนเยน (กจฺจายเน ๒๗๗ สุตฺเต) อุสูยปโยเค สมฺปทานํ โหตีติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘ภุมฺมตฺเถ สามิวจนํ, อุปโยคตฺเถ วา’’ติ. วิชานนฺตานนฺติ วิชานนฺเตสุ ตถาคเตสุ, วิชานนฺเต วา.
๑๕. อุปชฺฌายวตฺตกถา
๖๔. อนุปชฺฌายกาติ เอตฺถ วชฺชาวชฺชํ อุปคนฺตฺวา ฌายตีติ อุปชฺฌาโย, โส นตฺถิ เอเตสนฺติ อนุปชฺฌายกาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วชฺชาวชฺช’’นฺติอาทิ. ‘‘ปิณฺฑาย จรณกปตฺต’’นฺติ อิมินา ปิณฺฑาย อุทฺทิสฺส, อุฏฺหิตฺวา วา ติฏฺติ อเนนาติ อุตฺติฏฺโ, โสเยว ปตฺโต อุตฺติฏฺปตฺโตติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อุตฺติฏฺเ น ปมชฺเชยฺยา’’ติอาทีสุ (ธ. ป. ๑๖๘) ปน ปิณฺฑาย จรณํ ‘‘อุตฺติฏฺ’’นฺติ วุจฺจติ. ตสฺมา ตตฺถ ปิณฺฑาย อุทฺทิสฺส, อุฏฺหิตฺวา วา ติฏฺนํ อุตฺติฏฺนฺติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ‘‘ปิณฺฑาย จรณปตฺต’’นฺติ อิทํ วจนํ ‘‘ตสฺมิฺหิ มนุสฺสา อุจฺฉิฏฺสฺิโน’’ติปทํ ลงฺฆิตฺวา ‘‘ตสฺมา อุตฺติฏฺปตฺตนฺติ วุตฺต’’นฺติปเทน โยเชตพฺพํ, ตสฺมา ปิณฺฑาย จรณกปตฺตตฺตา อุตฺติฏฺปตฺตนฺติ วุตฺตนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺมึ มนุสฺสา กึสฺิโนติ อาห ‘‘ตสฺมิฺหิ มนุสฺสา อุจฺฉิฏฺสฺิโน’’ติ. ตสฺมิฺหิ ตสฺมึ เอว อุตฺติฏฺปตฺเต ปพฺพชิตานํ ปริโภคภาเวน มนุสฺเสหิ อวสชฺชิตพฺพตฺตา, อวฉฑฺเฑตพฺพตฺตา วา มนุสฺสา อุจฺฉิฏฺสฺิโน โหนฺตีติ โยชนา. ปพฺพชิตานํ ปิณฺฑาย จรณกปตฺตตฺตา อุตฺติฏฺปตฺตนฺติ วุตฺตํ, มนุสฺสานํ ปน อวสชฺชิตปตฺตตฺตา อุจฺฉิฏฺปตฺตนฺติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. อุตฺติฏฺ ปตฺตนฺติปทํ วากฺยเมว, น สมาโสติปิ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ ¶ วา’’ติอาทิ. ‘‘อุฏฺหิตฺวา’’ติ อิมินา อุตฺติฏฺาติ เอตฺถ ตฺวาโลโปติ ทสฺเสติ. ‘‘คเหตุ’’นฺติ อิมินา ปาเสสํ ทสฺเสติ. เคหสิตเปมวเสนาติ เคเห นิสฺสิตเปมวเสน, เมตฺตาปุพฺพงฺคมเปมวเสนาติ อตฺโถ. สคารวา หุตฺวา สปฺปติสฺสา หุตฺวา วิหรนฺตาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปฏฺเปตฺวา’’ติ. ‘‘สภาคชีวิกา’’ติ อิมินา สภาควุตฺติกาติ เอตฺถ วุตฺติสทฺโท ชีวิกตฺโถเยว, น วิวรณาทฺยตฺโถติ ทสฺเสติ. อุปชฺฌายภาวํ สมฺปฏิจฺฉติ เอเตหีติ อุปชฺฌายภาวสมฺปฏิจฺฉนานิ, ตานิเยว เววจนานิ อุปชฺฌายภาวสมฺปฏิจฺฉนเววจนานิ. ติกฺขตฺตุนฺติ อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ, สกิมฺปิ วฏฺฏติเยว. ปทสฺส วเสน วิฺาเปตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. เอตฺถาติ อุปชฺฌายคหณฏฺาเน. ยทิทํ วาจาย วา สาวนํ, ยทิทํ กาเยน วา อตฺถวิฺาปนํ อตฺถิ, อิทเมว สาวนอตฺถวิฺาปนเมว อุปชฺฌายคหณนฺติ โยชนา. สาธูติ สมฺปฏิจฺฉนนฺติ อุปชฺฌาเยน ¶ ปฺจสุ ปเทสุ ยสฺมึ กิสฺมึจิ วุตฺเต สทฺธิวิหาริกสฺส ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉนํ. ตนฺติ เกสฺจิ วจนํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตฺถาติ อุปชฺฌายคหเณ. ‘‘น สมฺปฏิจฺฉนํ องฺค’’นฺติ อิมินา อายาจนทานานิเยว องฺคานิ นามาติ ทสฺเสติ. สทฺธิวิหาริเกนาปิ าตุนฺติ สมฺพนฺโธ. อิมินา ปเทนาติ ‘‘สาธู’’ติ อิมินา ปเทน.
ตตฺรายํ สมฺมาวตฺตนาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ยํ วุตฺตํ สมฺมา วตฺติตพฺพ’’นฺติ. อิมินา กิริยาวิสยภาวเมว ทีเปติ, น ทพฺพวิสยภาวํ. อยนฺติ วุจฺจมานา. อสฺสาติ สทฺธิวิหาริกสฺส. โธตปาทปริหรณตฺถายาติ โธตสฺส ปาทสฺส ปํสุมกฺขนาทีนํ ปริหรณตฺถาย. ตาติ อุปาหนาโย. กาลสฺเสวาติ ปจฺจูสกาลโตเยว, นิสฺสกฺกตฺเถ เจตํ สามิวจนํ. ตโตติ เตหิ ตีหิ ทนฺตกฏฺเหิ, วิภตฺตอปาทานเมตํ. เตสุ วา ตีสุ ทนฺตกฏฺเสุ. ยนฺติ ยํ ทนฺตกฏฺํ. อถาติ ตสฺมึ คหเณ.
ตโตติ สีตุณฺโหทเกหิ, สีตุณฺโหทเกสุ วา. วฬฺเชตีติ ปริภฺุชติ. อุทกนฺติ มุขโธวโนทกํ. ‘‘วจฺจกุฏิโต’’ติ อิมินา ปสฺสาวกุฏีปิ ¶ คเหตพฺพา. เอวนฺติ สมฺมชฺชิยมาเน. อสฺุนฺติ ชนสทฺทโต อตุจฺฉํ. อาสนนฺติ เถรสฺส อาสนํ. ตสฺมินฺติ อาสเน. นิสินฺนสฺส เถรสฺส วตฺตํ กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อุกฺลาโป อสฺมึ เทเส อตฺถีติ อุกฺลาโปติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เกนจิ กจวเรน สํกิณฺโณ’’ติ. เอตฺถ จ สงฺกาโร อุจฺฉิฏฺโ กลาโป สมูโห อุกฺลาโปติ วจนตฺเถน อุกฺลาโปติ วุจฺจติ. กจียติ พนฺธียติ อสฺมึ เทเสติ กโจ, โส วรียติ อิจฺฉียติ อเนนาติ กจวโรติ วจนตฺเถน กจวโรติ วุจฺจติ. หตฺเถนปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท ปิโลติเกนปีติอาทึ สงฺคณฺหาติ.
เอกโต กตฺวาติ เอกโต สมานปฏลํ กตฺวา. กสฺมา สงฺฆาฏีติ อาห ‘‘สพฺพํ หี’’ติอาทิ. ‘‘สงฺฆฏิตตฺตา’’ติ อิมินา สํหริตพฺพาติ สงฺฆาฏีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. นิวตฺติตฺวา โอโลเกนฺตํ อุปชฺฌายํ สํปาปุณาตีติ โยชนา. เอเกน วา ปทวีติหาเรนาติ สมฺพนฺโธ. ปตฺโตเยว อุณฺหภาริเกสุ ปริยาปนฺโนติ ปตฺตปริยาปนฺโน, ปตฺเต ปริยาปนฺโน ยาคุอาทิโก ปตฺตปริยาปนฺโนติปิ ยุชฺชติเยว. ภิกฺขาจาเรติ ภิกฺขาจารฏฺาเน. ยาคุยา วา ลทฺธายาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺส. โส ปตฺโตติ อุณฺหาทีสุ ปริยาปนฺโน โส ปตฺโต. อฺตฺร วาติ อารามาทีสุ วา. ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺส. วจเน อนิฏฺิเตติ สมฺพนฺโธ. อิโต ปฏฺายาติ ‘‘น อุปชฺฌายสฺส ภณมานสฺสา’’ติ เอตฺถ วุตฺตนการโต ปฏฺาย. อิมินา เหฏฺา วุตฺเตสุ ‘‘นาติทูเร คนฺตพฺพ’’นฺติอาทีสุ นการปฏิสิทฺเธสุ อาปตฺติ นตฺถีติ ทสฺเสติ. ยตฺถ กตฺถจีติ ‘‘น ¶ จ อุณฺเห จีวรํ นิทหิตพฺพ’’นฺติอาทีสุ เยสุ เกสุจิ. อยนฺติ ทุกฺกฏาปตฺติ. หีติ สจฺจํ. อาปตฺติสามนฺตาติ เอตฺถ อาปตฺติยา สามนฺตา อาปตฺติสามนฺตาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาปตฺติยา อาสนฺน’’นฺติ. ‘‘อาสนฺน’’นฺติ อิมินา สามนฺตาสทฺทสฺส อาสนฺนเววจนตฺจ อุปโยคตฺเถ นิสฺสกฺกวจนตฺจ ทสฺเสติ. อีทิสํ วจนํ ภนฺเต วตฺตุํ วฏฺฏติ นามาติ โยชนา.
คามโต ¶ ปมตรนฺติ คามโต อุปชฺฌายสฺส ปมตรํ. เตเนวาติ อุปชฺฌาเยเนว. นิวตฺตนฺเตน สทฺธิวิหาริเกนาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตินฺต’’นฺติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เสทคฺคหิต’’นฺติ. อิมินา เสเทน สีทตีติ สินฺนนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อติเรกํ กตฺวา’’ติ อิมินา อุสฺสาเรตฺวาติปทสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ, อุทฺธํ อุทฺธํ สาเรตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ปจฺฉิมวากฺยสฺส ปุพฺพวากฺยการณภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘กึ การณา’’ติ. มชฺเฌ ภงฺคสฺส โทสํ อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘สมํ กตฺวา’’ติอาทิ. ตโตติ สมํ กตฺวา สํหรณโต, นิจฺจํ ภิชฺชมานนฺติ สมฺพนฺโธ. มชฺเฌ ภงฺคโต วา, ทุพฺพลนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ ‘‘จตุรงฺคุลํ กณฺณํ อุสฺสาเรตฺวา’’ติ เอตํ วจนํ. ยถาติ เยนากาเรน สํหริยมาเนติ สมฺพนฺโธ. จีวรโภคสฺส โอโร อนฺโต โอโภโคติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กายพนฺธน’’นฺติอาทิ.
โยติ อุปชฺฌาโย. ‘‘คาเมเยวา’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนฺตรฆเร วา ปฏิกฺกมเน วา’’ติ. ปฏิกฺกมเน วาติ โภชนสาลายํ วา. ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺส. ลทฺธา ภิกฺขา เยนาติ ลทฺธภิกฺโข, ตสฺส วา. ปิณฺฑปาโต โหตีติ โยชนา. ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺส. ปิณฺฑปาโต น โหตีติ สมฺพนฺโธ. อตฺตนา ลทฺโธปีติ ปิสทฺโท อุปชฺฌาเยน ลทฺโธปีติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. อาหริยตูติ เอตฺถ ตุวิภตฺติ ปุจฺฉายํ โหติ, อาหริยตุ กินฺติ อตฺโถ. กาโลติ โภชนกาโล. ภฺุชิตฺถาติ ภุตฺโต, ตสฺมึ สตีติ สมฺพนฺโธ. อุปกฏฺโติ มชฺฌนฺหิกสฺส อาสนฺโน.
อนนฺตรหิตายาติ เอตฺถ อนฺตรธายตีติ อนฺตรหิโต, ตฏฺฏิกจมฺมขณฺฑาทิ, นตฺถิ อนฺตรหิโต เอตสฺมึ ปตฺตภูมีนมนฺตเรติ อนนฺตรหิโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนตฺถตายา’’ติ. กาฬวณฺณกตา วา สุธาพทฺธา วา นิรชมตฺติกา โหตีติ โยชนา. ตนฺติ ปตฺตํ. โธตวาลิกายปีติ สุทฺธวาลิกายปิ. ตตฺถาติ ปํสุรชสกฺขราทีสุ. ปุน ตตฺถาติ ปณฺณาธารเกสุ. อิทํ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อภิมุเขนาติ อตฺตโน อภิมุเขน. สณิกนฺติ สินฺนํ ¶ . อนฺเต ปนาติ จีวรสฺส โกฏิยํ ปน. นิกฺขิปนฺตสฺส สทฺธิวิหาริกสฺส จีวรสฺส โภโคติ โยชนา.
จุณฺณํ ¶ สนฺเนตพฺพนฺติ เอตฺถ จุณฺณสโมธาเนน เนตพฺพนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปิณฺฑิ กาตพฺพา’’ติ. ‘‘เอกสฺมึ นิทฺธูเม าเน’’ติ อิมินา เอกมนฺตนฺติ เอตฺถ เอกสฺมึ อนฺเต าเนติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ชนฺตาฆเรติ อคฺคิสาลายํ. สา หิ ชลติ ทิพฺพติ อคฺคิ เอตฺถาติ ชนฺตา, ชเนติ สรีรเสทเมตฺถาติ วา ชนฺตา, สา เอว ฆรํ ชนฺตาฆรนฺติ วุจฺจติ, ตสฺมึ. ปริปูชาวเสน กรียตีติ ปริกมฺมนฺติ อตฺเถน องฺคารทานาทิกํ ปริกมฺมํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริกมฺมํ นามา’’ติอาทิ.
‘‘น เกนจิ เคลฺเนา’’ติอาทินา อุสฺสหนสฺส การณํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. อคิลาเนน สฏฺิวสฺเสน สทฺธิวิหาริเกนาปิ กาตพฺพนฺติ โยชนา. อนาทเรนาติ วตฺตกรณสฺส อนาทเรน. นการปฏิสํยุตฺเตสูติ ปฏิเสธวาจเกน นกาเรน ปฏิสํยุตฺเตสุ. ปเทสูติ ‘‘น อุปชฺฌายสฺส ภณมานสฺส อนฺตรนฺตรา กถา โอปาเตตพฺพา’’ติอาทีสุ วากฺเยสุ. ภูมิยนฺติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ ภิตฺติยมฺปิ อปฏิฆํสิตพฺพตฺตา. ‘‘ปิสงฺฆาฏฺจา’’ติ อิมินา กวาฏปีฬนฺติ เอตฺถ ปีสทฺเทน ปิสงฺฆาฏํ วุจฺจติ อุตฺตรปทโลปวเสน วา เอกเทสโวหารวเสน วาติ ทสฺเสติ. ‘‘อจฺฉุปนฺเตนา’’ติ อิมินา อปฺปฏิฆํสนฺเตนาติ เอตฺถ ฆํสธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ. สมฺมา ตายติ อตฺตานฺจ ปรฺจ อเนนาติ สนฺตานํ, ตเมว สนฺตานกนฺติ อตฺเถน กีฏกุลาวกมกฺกฏกสุตฺตาทิ สนฺตานกํ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สนฺตานก’’นฺติอาทิ. อุลฺโลกโตติ วิตานโต. ตฺหิ อุทฺธํ ลุจียเต พนฺธียเตติ อุลฺโลกนฺติ วุจฺจติ, จการสฺส กการมกตฺวา ‘‘อุลฺโลจ’’นฺติปิ วุจฺจติ. โตสทฺเทน อาการสฺส สฺมาวจนสฺส การิยภาวํ ทสฺเสติ. อปหริตพฺพนฺติ อปเนตพฺพํ. ‘‘อวหริตพฺพ’’นฺติปิ ปาโ, เหฏฺา หริตพฺพํ ปาเตตพฺพนฺติ อตฺโถ.
อาโลกสนฺธิภาคาติ ¶ เอตฺถ ภาคสทฺทสฺส ทฺวนฺทโต ปรตฺตา ปุพฺพปเทสุปิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพติ อาห ‘‘อาโลกสนฺธิภาคา จ กณฺณภาคา จา’’ติ. ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺตรพาหิรา’’ติอาทิ. ‘‘วาตปานกวาฏกานี’’ติ อิมินา อาโลกสนฺธิสทฺทสฺส วาตปานกวาฏกปริยายภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘โกณา’’ติ อิมินา กณฺณสทฺทสฺส โกณเววจนภาวํ ทสฺเสติ.
‘‘ยถา ปม’’นฺติอาทินา ปมปฺตฺตเมว ปฺเปตพฺพํ, น อฺถาติ ทสฺเสติ. อิทํ ปติรูปํ ปมปฺตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปมปฺตฺเต อปติรูเป อฺถาปิ ปฺเปตพฺพํ. เอตทตฺถเมวาติ ยถาปฺตฺตํ ปฺเปตพฺพสฺส อตฺถาย เอว. สเจ ปฺตฺตํ อโหสิ, เอวํ สตีติ โยชนา. อิทนฺติ ภิตฺตึ โมเจตฺวา ปฺาปนํ. กเฏสุ กิฬฺเชสุ สารตฺตา อุตฺตมตฺตา กฏสารโกติ ¶ วุจฺจติ. นิวตฺเตตฺวาติ สํหริตฺวา. ปุรตฺถิมาติ เอตฺถ ยการโลเปน นิทฺเทโสติ อาห ‘‘ปุรตฺถิมายา’’ติ.
วูปกาเสตพฺโพติ เอตฺถ กสธาตุ คตฺยตฺโถติ อาห ‘‘อฺตฺถ เนตพฺโพ’’ติ. อุปชฺฌายํ คเหตฺวา อฺตฺถ คนฺตพฺโพติ อตฺโถ. อฺตฺถาติ อฺํ านํ. วิเวเจตพฺพนฺติ เอตฺถ ทิฏฺิคตโต อุปชฺฌายํ วิเวเจตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิสฺสชฺชาเปตพฺพ’’นฺติ. ‘‘อฺโ วตฺตพฺโพ’’ติ วตฺวา ตสฺส อาการํ ทสฺเสติ ‘‘เถร’’นฺติอาทินา. โส โส ภิกฺขุ ยาจิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. อฺเน ทาเปตพฺโพติ อตฺตนา อฺเน ภิกฺขุนา อุปชฺฌายสฺส ปริวาโส ทาเปตพฺโพติ อตฺโถ. กินฺติ นุ โขติ เกน เอว อุปาเยน ทเทยฺย นุโขติ อตฺโถ. อิติสทฺโท หิ อวธารณตฺโถ. อฏฺกถายปิ อิมเมว นยํ ทสฺเสติ ‘‘เกน นุ โข อุปาเยนา’’ติ อิมินา. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘กินฺติ นุ โข ปฏิกสฺเสยฺยา’’ติอาทิวากฺเยสุ. สตฺตสุ กมฺเมสุ ติวิธสฺส อุกฺเขปนียกมฺมสฺส ครุกตฺตา วุตฺตํ ‘‘อุกฺเขปนียํ อกตฺวา’’ติ. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘เตน หี’’ติอาทิ.
เตน ¶ สทฺธิวิหาริเกน ยาจิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. สเจ กโรนฺติเยวาติ ภิกฺขู สเจ กมฺมํ กโรนฺติเยว. ปุน สเจ กโรนฺติเยวาติ ภิกฺขู สเจ อุกฺเขปนียกมฺมํ กโรนฺติเยว. อถาติ ตสฺมึ กมฺเม กเต. อิตีติ เอวํ ยาจเนน. นนฺติ ตํ อุปชฺฌายํ.
สมฺปริวตฺตกนฺติ เอตฺถ ‘‘ปิณฺฑุกฺเขปก’’นฺติอาทีสุ (ปาจิ. ๖๒๐) วิย สมฺปริวตฺตกนฺติปทํ กิริยาวิเสสนํ, กปจฺจโย จ วิจฺฉตฺโถติ อาห ‘‘สมฺปริวตฺเตตฺวา สมฺปริวตฺเตตฺวา’’ติ. ยทีติ ยาว. ยทิสทฺโท หิ ยาวปริยาโย, เตน วุตฺตํ ‘‘น ตาว ปกฺกมิตพฺพ’’นฺติ. ยาว อปฺปมตฺตกมฺปิ รชนํ คลติ, น ตาว ปกฺกมิตพฺพนฺติ โยชนา. วิสภาคปุคฺคเลนาติ วิสภาเคน ปุคฺคเลน กรณภูเตน. น อุปชฺฌายํ อนาปุจฺฉา คาโม ปวิสิตพฺโพติ เอตฺถ น อฺเเนว กรณีเยน ปวิสิตพฺโพ. ปิณฺฑาย ปน ปวิสิตพฺโพติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘ปิณฺฑาย วา’’ติอาทิ. ‘‘อนาปุจฺฉิตฺวา’’ติ อิมินา อนาปุจฺฉาติ เอตฺถ อากาโร ตฺวาปจฺจยสฺส การิโยติ ทสฺเสติ. ภิกฺขาจารนฺติ ภิกฺขาย จรณฏฺานํ, อุปชฺฌาเยน คนฺตพฺพนฺติ โยชนา. ปริเวณนฺติ อุปชฺฌายสฺส ปริเวณํ. ปสฺสตีติ อุปชฺฌายํ ปสฺสติ.
ทสฺสนตฺถาย วาติ อสุภทสฺสนตฺถาย วา. อิมินาปิ วาสตฺถาย เอว น คนฺตพฺพนฺติ อาสงฺกํ ¶ นิวตฺเตติ. กมฺมนฺติ ปกฺกมนสฺส การณํ กมฺมํ. อนนุชานนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ยาวตติย’’นฺติ. ตนฺติ อุปชฺฌายํ. อสฺสาติ สทฺธิวิหาริกสฺส. ‘‘น สมฺปชฺชตี’’ติ อิมินา สเจ สมฺปชฺชติ, น ปกฺกมิตพฺพาติ ทสฺเสติ. เกวลนฺติ วินา อุทฺเทสาทิสมฺปชฺชเนหิ. เอวรูเป อุปชฺฌาเย นิวาเรนฺเตปีติ โยชนา. ‘‘เคลฺโต’’ติ อิมินา วุฏฺานสทฺทสฺส อวธิอเปกฺขตํ ทสฺเสติ. อสฺสาติ อุปชฺฌายสฺส. อฺโติ อตฺตนา อฺโ. ตสฺสาติ อฺสฺส ภิกฺขุสฺส.
๑๖. สทฺธิวิหาริกวตฺตกถา
๖๗. สมฺมาวตฺตนายํ ¶ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. อุทฺเทสาทีหีติ อาทิสทฺเทน ปริปุจฺฉาทโย สงฺคณฺหาติ. สงฺคหสทฺทสฺส สงฺเขปคหเณสุปิ วุตฺติโต ‘‘อนุคฺคโห’’ติ วุตฺตํ. อถ วา สมฺมุขา สงฺคโห จ ปรมฺมุขา อนุคฺคโห จ กาตพฺโพ. อามิเสน วา สงฺคโห, ธมฺเมน วา อนุคฺคโห. ทิฏฺธมฺมิกตฺถาย วา สงฺคโห, สมฺปรายิกตฺถาย วา อนุคฺคโห. โลกิยตฺถาย วา สงฺคโห, โลกุตฺตรตฺถาย วา อนุคฺคโห กาตพฺโพ. ตตฺถาติ ยํ วุตฺตํ ‘‘อุทฺเทเสน ปริปุจฺฉาย โอวาเทน อนุสาสนียา’’ติ. ตตฺถ อุทฺทิสนํ อุทฺเทโสติ วจนตฺเถน ปาฬิวาจนา อุทฺเทโส นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุทฺเทโสติ ปาฬิวาจนา’’ติ. ‘‘ปาฬิยา อตฺถวณฺณนา’’ติ อิมินา ปุนปฺปุนํ, สมนฺตโต วา ปาฬิยา อตฺถสฺส ปุจฺฉนํ ปริปุจฺฉาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. วตฺถุสฺมินฺติ จาริตฺตวาริตฺตวตฺถุสฺมึ. อิทนฺติ จาริตฺตํ. ปุน อิทนฺติ วาริตฺตํ. ‘‘วจน’’นฺติ อิมินา โอวทนํ โอวาโทติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. โอติณฺเณ วตฺถุสฺมึ ‘‘อิทํ กโรหิ, อิทํ มา กริตฺถา’’ติ วจนํ อนุสาสนี นามาติ โยชนา. ‘‘ปุนปฺปุนํ วจน’’นฺติ อิมินา อนุสาสนีติ เอตฺถ อนุสทฺทสฺส นอุปจฺฉินฺนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘สเจ อุปชฺฌายสฺส ปตฺโต โหตี’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ น ปกติปตฺโต โหติ, อถ โข อติริตฺตปตฺโต โหตีติ อาห ‘‘อติเรกปตฺโต’’ติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘สเจ อุปชฺฌายสฺส จีวรํ โหตี’’ติอาทีสุ ปเทสุ. อฺโปีติ ปตฺตจีวเรหิ อฺโปิ. สมณปริกฺขาโรติ ฉตฺตุปาหนาทิ สมณปริกฺขาโร. อิธาติ สทฺธิวิหาริกวตฺเต. นเยนาติ าเยน. อุปฺปชฺชมานอุปายปริเยสนนฺติ อุปฺปชฺชมานสฺส, อุปฺปชฺชมานตฺถาย วา อุปายสฺส ปริเยสนํ. อิโตติ ‘‘กินฺติ นุ โข สทฺธิวิหาริกสฺส ปริกฺขาโร อุปฺปชฺชิเยถา’’ติ ปาฬิโต. จีวรํ รชนฺเตนาติ เอตฺถ รชนฺเตน อุปชฺฌาเยนาติ อตฺโถ น ทฏฺพฺโพ, สทฺธิวิหาริเกนาติ อตฺโถ เอวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปชฺฌายโต อุปายํ สุตฺวา รชนฺเตนา’’ติ. อุปชฺฌายโต อุปายนฺติ อุปชฺฌายโต ลทฺธํ อุปายํ.
นสมฺมาวตฺตนาทิกถา
๖๘. อุปชฺฌายวตฺตนฺติ ¶ ¶ อุปชฺฌายมฺหิ วตฺติตพฺพํ วตฺตํ. โสติ สทฺธิวิหาริโก. ทุกฺกฏํ อาปชฺชตีติ อสฺส, โส วา ทุกฺกฏํ อาปชฺชตีติ โยชนา. ปณาเมตพฺโพติ เอตฺถ ปปุพฺพ นมุธาตุ อตฺถปกรณาทิวเสน อิธ อปสาทนตฺโถติ อาห ‘‘อปสาเทตพฺโพ’’ติ. อธิมตฺตนฺติ อธิกปฺปมาณํ. เคหสิตเปมนฺติ เมตฺตาสิเนหํ. วุตฺตปฏิปกฺขนเยนาติ กณฺหปกฺเข วุตฺเตน ปฏิปกฺเขน นเยน. อลํ ปณาเมตุนฺติ เอตฺถ อลํสทฺทสฺส อรหตฺถปฏิกฺขิตฺเตสุ ทฺวีสุ อตฺเถสุ อรหตฺโถติ อาห ‘‘ยุตฺโต ปณาเมตุ’’นฺติ.
สาติสาโร โหตีติ เอตฺถ ปกติภาวํ อติกฺกมิตฺวา สรณํ ปวตฺตนํ อติสาโร, โทโส. สํวิชฺชติ โส เอตสฺสาติ สาติสาโรติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สโทโส โหตี’’ติ. ตสฺสตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อาปตฺตึ อาปชฺชตี’’ติ. อาปตฺตินฺติ ทุกฺกฏาปตฺตึ. ตนฺติ วตฺตํ.
เตสนฺติ สทฺธิวิหาริกานํ. วตฺตนฺติ พหุกานํ สทฺธิวิหาริกานํ วตฺตํ. สาทิยนํ วา…เป… พาโล โหตีติ เอตฺถ พาลสฺส การณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สาทิยนํ วา อสาทิยนํ วา น ชานาตี’’ติ. สาทิยนสฺส วา อสาทิยนสฺส วา อชานนตฺตา พาโล โหตีติ วุตฺตํ โหติ. อชานนสฺส การณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘พาโล โหตี’’ติ. พาลตฺตา สาทิยนํ วา อสาทิยนํ วา น ชานาตีติ วุตฺตํ โหติ. เตสูติ พหุเกสุ สทฺธิวิหาริเกสุ. ตสฺสาติ วตฺตสมฺปนฺนภิกฺขุสฺส. เตสนฺติ อิตเรสํ สทฺธิวิหาริกานํ.
ราธพฺราหฺมณวตฺถุกถา
๖๙. กิฺจาปิ อายสฺมา สาริปุตฺโต ชานาตีติ โยชนา. อิมินา ‘‘กึ นุ โข อชานนฺโต ปุจฺฉี’’ติ อาสงฺกํ นิวาเรติ. ภควา อนฺุาตุกาโม ¶ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ปนสทฺโท ครหตฺโถ, ตถา ชานนฺโตปีติ อตฺโถ. ลหุกนฺติ เหตุอนฺโตคธวิเสสนํ. ลหุกตฺตา ปฏิกฺขิปิตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. อสฺสาติ ภควโต, อชฺฌาสยนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อชฺฌาสยํ วิทิตฺวา’’ติวจนสฺส ยุตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พุทฺธานํ หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ. อยฺจาติ สาริปุตฺตตฺเถโร จ. อคฺโคติ โกฏิอุกฺกํโส. เสฏฺโติ ปวโร อุตฺตโม.
‘‘พฺยตฺเตน ภิกฺขุนา ปฏิพเลนา’’ติ เอตฺถ พฺยตฺตปฏิพลานํ วิเสสํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘พฺยตฺโต นามา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺส สาฏฺกถํ วินยปิฏกวาจุคฺคตํ ปวตฺตติ, อยํ พฺยตฺโต นามาติ โยชนา ¶ . ตสฺมินฺติ วินยปิฏกํ วาจุคฺคตภิกฺขุมฺหิ. ยสฺสาติ ภิกฺขุโน. สุคฺคหิตนฺติ สาฏฺกถาย สุฏฺุ คหิตํ. อยมฺปีติ ปิสทฺโท ปุริมภิกฺขุํ อเปกฺขติ. อิมสฺมึ อตฺเถติ อิมสฺมึ วตฺถุมฺหิ, อิมสฺมึ วิสเยติ อตฺโถ. พฺยติเรกานฺวยวเสน ปฏิพลํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ. โย ปน น สกฺโกตีติ สมฺพนฺโธ. กสฺมาติ อาห ‘‘กาสโสสเสมฺหาทินา วา’’ติอาทิ. ตตฺถ กาโส จ โสโส จ เสมฺโห จ, เต อาทโย ยสฺส เคลฺสฺสาติ กาสโสสเสมฺหาทิ, อาทิสทฺเทน เอฬมูคาทโย สงฺคณฺหาติ. โอฏฺโ จ ทนฺโต จ ชิวฺหา จ, ตา อาทโย เยสํ ตาลุอาทีนนฺติ โอฏฺทนฺตชิวฺหาทโย, เตสํ. ปทพฺยฺชเนหีติ ปทอกฺขเรหิ. พฺยฺชนสทฺโท เหตฺถ อกฺขรวาจโก. หาเปตีติ คลตฺตา หาเปติ. อฺถา วา วตฺตพฺพนฺติ อฺเน สิถิลาทินา อากาเรน วา วตฺตพฺพํ. อฺถา วทตีติ อฺเน ธนิตาทิอากาเรน วทติ. ตพฺพิปรีโตติ ตสฺส อปฏิพลสฺส วิปรีโต ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ ชานาเปตพฺพโต. ยนฺติ ยํ อาการํ ธาตุกมฺมเมตํ, สงฺโฆติ การิตกมฺมเมตํ. อิธ การิตกมฺมํ กิโต วทติ.
๗๑. อุปสมฺปนฺนสมนนฺตราติ เอตฺถ อุปสมฺปนฺนสฺส สมนนฺตราติ อตฺถํ นิวาเรนฺโต อาห ‘‘อุปสมฺปนฺโน หุตฺวาว สมนนฺตรา’’ติ. เอวสทฺเทน จิรกาลํ ¶ นิวตฺเตติ. อุลฺลุมฺปตูติ เอตฺถ อุปุพฺพลุปธาตุยา อุปสคฺควเสน วา อตฺถาติสยวเสน วา ธาตูนมเนกตฺถตฺตา อิธ อุปุพฺพธรธาตุยา อตฺเถ วตฺตตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุทฺธรตู’’ติ. อุฏฺาเปตฺวา, อุกฺขิปิตฺวา วา ธรตูติ อตฺโถ. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อกุสลา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อกุสลา วุฏฺาเปตฺวา’’ติ อิมินา สหาวธินา อุตฺยูปสคฺคสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘กุสเล ปติฏฺาเปตู’’ติ อิมินา สหาธาเรน ธรธาตุสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. อุตฺยูปสคฺคสฺส อุกฺขิปนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สามเณรภาวา วา อุทฺธริตฺวา’’ติ. ‘‘ปฏิจฺจา’’ติ อิมินา อุปาทายาติ เอตฺถ สมีเป อาทิยิตฺวาติ สทฺทตฺถมคเหตฺวา สงฺเกตตฺถวเสน ปากฏตฺตา ตสฺส สงฺเกตตฺถํ ทสฺเสติ, อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสตีติ อตฺโถ.
๗๓. อธิฏฺิตาติ เอตฺถ อธิ นิจฺจวเสน าติ ปวตฺตตีติ อธิฏฺิตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิจฺจปฺปวตฺตินี’’ติ. กสฺมา จตฺตาโร ปจฺจยา นิสฺสยาติ วุตฺตาติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ. ‘‘จตฺตาโร’’ติอาทินา จตฺตาโร ปจฺจเย นิสฺสาย อตฺตภาโว เสติ ปวตฺตตีติ นิสฺสายาติ อวุตฺตกมฺมตฺถํ ทสฺเสติ.
๑๘. อาจริยวตฺตกถา
๗๕. กินฺตายนฺติ ¶ เอตฺถ เอการโลปวเสน สนฺธิ โหตีติ อาห ‘‘กึเต อย’’นฺติ. ‘‘โอวทิตพฺโพติ’’อิมินา โอวทิโยติ เอตฺถ ณฺยปจฺจยสฺส กมฺมตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ตทตฺถายา’’ติ อิมินา ‘‘ยทิทํ คณพนฺธิก’’นฺติ อุตฺตรวากฺเย ยํสทฺทํ ทิสฺวา ปุพฺพวากฺเย ตํสทฺทํ าเปติ, ตสฺส พาหุลฺลสฺส อตฺถายาติ อตฺโถ.
๗๖. โสติ ปสูโร ปริพฺพาชโก. เตนาติ อุทายิตฺเถเรน. สหธมฺมิกนฺติ สห ธมฺเมน การเณน. พฺยตฺโต ตาว ปุพฺเพ วุตฺตลกฺขโณ โหตุ, ปฏิพโล ปน กถํ าตพฺโพติ อาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ ¶ . โย ปน สกฺโกตีติ สมฺพนฺโธ. จาติ สจฺจํ. เอตนฺติ ปฏิพลตฺตํ, ‘‘ปฺจหิ…เป… วิเนตุ’’นฺติวจนํ วา.
๗๗. ติตฺถิยปกฺขสงฺกนฺเตสูติ ติตฺถิยสงฺขาตํ สาสนสฺส ปฏิปกฺขํ สงฺกมนฺเตสุ. อาจารสมาจารสิกฺขาปนกนฺติ อติวิย จริตพฺพํ อาภิสมาจาริกสีลํ สิกฺขาปนกํ. อิมินา อาจารํ สิกฺขาเปตีติ อาจริโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. นามมตฺตเมวาติ ‘‘อาจริโย’’ติ วา ‘‘อนฺเตวาสิโก’’ติ วา นามมตฺตเมว. นานนฺติ อุปชฺฌายโต วา สทฺธิวิหาริกโต วา นานํ.
๒๐. ปณามนาขมาปนากถา
๘๐. ยํ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. นิสฺสยนฺเตวาสิเกน กาตพฺพนฺติ โยชนา. ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาธมฺมนฺเตวาสิเกหีติ ปพฺพชฺชนฺเตวาสิเกน จ อุปสมฺปทนฺเตวาสิเกน จ ธมฺมนฺเตวาสิเกน จ. เอเตสนฺติ ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาธมฺมนฺเตวาสิกานํ. เอเตสูติ เอเตสุ ตีสุ อนฺเตวาสิเกสุ. อาจริยสฺสาติ ปพฺพชฺชนฺเตวาสิโก ปพฺพชฺชาจริยสฺส, อุปสมฺปทนฺเตวาสิโก อุปสมฺปทาจริยสฺสาติ อตฺโถ. สมีเปติ นิสฺสยาจริยสฺส จ ธมฺมาจริยสฺส จ อาสนฺเน. ตสฺมาติ ยสฺมา อนฺเตวาสิเกน อาจริยมฺหิ สมฺมา วตฺติตพฺพํ, ตสฺมา. อาจริเยนาปีติ นิสฺสยปพฺพชฺชา อุปสมฺปทา ธมฺมาจริเยนาปิ. โอวาทาจริโย เตสุ สงฺคหํ คจฺฉติ. เตสูติ จตูสุ อนฺเตวาสิเกสุ.
๒๒. นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิกถา
อาณตฺติวินิจฺฉโย
๘๓. ‘‘นิสฺสยปฏิปสฺสทฺธีสู’’ติ ¶ สมูหาธาโร. ‘‘อุปชฺฌาโย ปกฺกนฺโต วาติอาทีสู’’ติ อวยวาธาโร. ‘‘วิปฺปวสิตุกาโม’’ติ อิมินา นิราลยภาวํ ทสฺเสติ. เอวํ คเตติ เอวํ อุปชฺฌาเย คเตติ โยชนา. อฺทาปีติ อฺสฺมิมฺปิ กาเล. อุปชฺฌาเยน ปวาสิตกาเลติ อตฺโถ. เอกสมฺโภคปริโภโคติ อตฺตนา วา อุปชฺฌาเยน วา เอโก ปจฺจยสมฺโภโค จ ธมฺมปริโภโค จ. เอกทิวสมฺปีติ ปิสทฺโท ¶ ครหตฺโถ, ทฺวิหาทิกํ ปน ปเควาติ อตฺโถ. ปริหาโร นตฺถีติ อาปตฺติปริหาโร นตฺถิ, อาปตฺติยา ปริหรณํ อปนยนํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ลชฺชี เปสโลติ ลชฺชี หุตฺวา ปิยสีโล ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตทเหวาติ ตสฺมึ อุปชฺฌายสฺส ปกฺกนฺตอหนิ เอว. ตถาติ ยถา ‘‘อุปชฺฌาโย ลหุํ อาคมิสฺสตี’’ติ ปุจฺฉติ, ตถา ‘‘อหํ ลหุํ อาคมิสฺสามี’’ติ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. สเจ วทตีติ สเจ อาจริโย วทตีติ โยชนา. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. สภาคตนฺติ ลชฺชิเปสลภาวํ.
ยาว อาคมนาติ อุปชฺฌายสฺส ยาว อาคมนา. นนฺติ อุปชฺฌายํ. ‘‘วาเสนฺติเยวา’’ติปเท การิตกมฺมํ. ตตฺถาติ อุปชฺฌายสฺส คตฏฺาเน. เตนาติ อุปชฺฌาเยน. ปวตฺตีติ ปวตฺตนํ. นทีปูเรน วา อุปทฺทุโตติ สมฺพนฺโธ. นทีปูรตฺตา อุทโกสกฺกนํ อาคเมติ, โจราทีนํ อุปทฺทุตตฺตา สหาเย ปริเยสติ. โสติ อุปชฺฌาโย.
‘‘นิสฺสยปณามนา’’ติ อิมินา อาณาปนํ อาณตฺตีติ วจนตฺเถน นิสฺสยปณามนา อาณตฺตีติ วุจฺจตีติ ทสฺเสติ. นิสฺสยปณามนาติ นิสฺสยสฺส อุปชฺฌาจริยสฺส ปณามนา. ตสฺมา ปณามิโต โหตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อาปุจฺฉีติอาทินา’’ติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘มา มํ สุสานคมนํ อาปุจฺฉี’’ติอาทโย สงฺคณฺหาติ. เตนาติ สทฺธิวิหาริเกน. ขมาเปตพฺโพติ ติติกฺขาเปตพฺโพ.
ตาวาติ มหาเถเรหิ, มหาเถรานํ วา ปมํ. อฺตฺถาติ อุปชฺฌายสฺส วิหารโต อฺํ วิหารํ. อปฺเปวาติ อปิ เอว นาม ขเมยฺยาติ โยชนา. ตตฺเรวาติ อฺตฺเถว. ทุพฺภิกฺขาทิโทเสนาติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน าติวิโยคาทิโทโส คเหตพฺโพ. ตํเยวาติ อตฺตนา วสิตํ ตเมว านํ. อฺสฺสาติ อุปชฺฌายโต อฺสฺส ภิกฺขุสฺสาติ สมฺพนฺโธ. อิมินา อุปชฺฌาเยน ปริจฺจตฺตตฺตา อุปชฺฌายสโมธาเน นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธิ นตฺถีติ ทีเปติ.
สโมธานวินิจฺฉโย
อาปุจฺฉิตฺวาติ =๐๐ ¶ อนฺเตวาสิกํ อาปุจฺฉิตฺวา. ตตฺราปีติ อาจริยนฺเตวาสิเกสุปิ. กทาติ กสฺมึ กาเล. สายนฺเห วา รตฺตึวาติ อชฺช สายนฺเห วา รตฺตึ วา. ตํขเณเยวาติ ตสฺมึ สมฺปฏิจฺฉนกฺขเณเยว.
โส จาติ อนฺเตวาสิโก จ. ตโตติ คามโต. สุคโตติ สุฏฺุ คโต, นิสฺสโย ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ อธิปฺปาโย. อถาปีติ ปุน จ ปรํ. อาปุจฺฉิตฺวา ปกฺกมเน วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา อาปุจฺฉิตฺวา ปกฺกมเน ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาจริยํ อนาปุจฺฉา’’ติอาทิ. อุปจารสีมาติกฺกเมติ อุปจารสีมาย อติกฺกเม สติ, อติกฺกมนเหตุ วาติ โยชนา. เอตฺถ จ อุปจารสีมา นาม ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขโปเยว, อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานํ.
สายนฺเห วา รตฺติภาเค วาติ อชฺช สายนฺเห วา รตฺติภาเค วา. สฺเวติ สุเว.
พหิสีมนฺติ อุปจารสีมโต พหิ. ตโตติ พหิสีมโต. ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานนฺติ อนฺเตวาสิกโต ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ. อติกฺกมิตฺวาติ อุปจารสีมโต พหิ อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริกานํ วสนฏฺานโต อติกฺกมิตฺวา.
มุจฺจิตุกาโมติ อนฺเตวาสิกมฺหา มุจฺจิตุกาโม เอว. ปณาเมตีติ กายวาจาหิ ปณาเมติ. สาลโยติ อาจริเย สาเปกฺโข. ‘‘นิราลโย’’ติ วตฺวา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘น ทานี’’ติอาทิ. เอวมฺปีติ ธุเร นิกฺขิตฺเตปิ. อุภินฺนํ ธุรนิกฺเขเป สติ, ธุรนิกฺเขปเหตุ วา ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ โยชนา. ปณามิเตน ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
วุตฺตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ. อาจริยนฺติ นิสฺสยาจริยํ. เจติยํ วา วนฺทนฺตํ อุปชฺฌายนฺติ สมฺพนฺโธ, มคฺคปฺปฏิปนฺนํ วา อุปชฺฌายนฺติ โยชนา. ทูรตฺตาติ ทูรภาวโต. อุปริปาสาเทติ ปาสาทสฺส อุปริ. ตนฺติ อุปชฺฌายํ. นิสินฺนํ อุปชฺฌายนฺติ สมฺพนฺโธ.
สวนวเสน ¶ สโมธาเน วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. อุปชฺฌายสฺส สทฺทนฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๓. อุปสมฺปาเทตพฺพปฺจกกถา
๘๔. อิทานิ =๐๑ ยํ ลกฺขณํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สงฺเขปโตติ องฺคานิ อนุทฺธริตฺวา สมาสโต. ตตฺถาติ ยํ ‘‘ปฺจหิ ภิกฺขเว องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา’’ติอาทิมาห, ตตฺถ. อคุณงฺเคหีติ คุณวิรหิเตหิ องฺเคหิ. โสติ ภิกฺขุ. น อุปสมฺปาเทตพฺพนฺติ เอตฺถ กมฺมวาจาจริเยน หุตฺวา น อุปสมฺปาเทตพฺพนฺติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘อุปชฺฌาเยน หุตฺวา น อุปสมฺปาเทตพฺพ’’นฺติ. เอตฺถาติ เอเตสุ ปฺจเกสุ. อาทีสูติ เอตฺถ ปุพฺโพ นิทสฺสนตฺโถ อิติสทฺโท โลโป โหติ. อิติอาทีสูติ หิ อตฺโถ. อยุตฺตวเสนาติ อนนุรูปวเสน. โยติ ภิกฺขุ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ปเร จ สมาทเปตุนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ สีลกฺขนฺธาทิเก. ปริหรตีติ ปริสํ ปริสฺสยโต หรติ อปเนติ. ตสฺสาติ ภิกฺขุโน. ‘‘สีลาทีหี’’ติปทํ ‘‘ปริหายติเยวา’’ติปเท อปาทานํ, ‘‘น วฑฺฒตี’’ติปเท กรณํ. ตสฺมาติอาทิ ลทฺธคุณํ. เตนาติ ภิกฺขุนา. กสฺมา อาปตฺติองฺควเสน น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. หีติ ยสฺมา. ตสฺเสวาติ ขีณาสวสฺเสว. น วเทยฺยาติ ขีณาสวานํ อนภิรติยา อนุปฺปนฺนตฺตา น วเทยฺย. ยทิ น ขีณาสวสฺเสว อุปชฺฌายาจริยภาโว อนฺุาโต, อถ กสฺมา ขีณาสวปฺจโก วุตฺโตติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ยสฺมา น ปริหายตีติ สมฺพนฺโธ.
อนฺตคฺคาหิกายาติ สสฺสตุจฺเฉทสงฺขาตํ อนฺตํ ลามกํ คณฺหาติ, คณฺหาเปตีติ วา อนฺตคฺคาหิกา, ตาย. ทิฏฺิยาติ มิจฺฉาทิฏฺิยา. ยตฺตกํ สุตนฺติ ภิกฺขุโนวาทกสิกฺขาปเท (ปาจิ. อฏฺ. ๑๔๕-๑๔๗) วุตฺตํ ยตฺตกํ สุตํ. เตนาติ สุเตน ऋ. ยํ อาปตฺตาทิ เตน ชานิตพฺพนฺติ โยชนา.
อาปตฺตึ ¶ น ชานาตีติ เอตฺถ อาปตฺตึ อาปนฺโนติ น ชานาตีติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ นามา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อาปนฺโน’’ติ อิมินา ‘‘อาปตฺติ’’นฺติปทํ ‘‘อาปนฺโน’’ติปาเสเสน โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
อาภิสมาจาริกายาติ เอตฺถ อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนสีลโต อภิวิเสเสน สมฺมา จริตพฺพนฺติ อาภิสมาจารํ, ขนฺธกปริยาปนฺนํ วตฺตปฏิปตฺติสีลํ, ตํ อารพฺภ ปฺตฺตา อาภิสมาจาริกา, ขนฺธกปริยาปนฺนา สิกฺขา, ตาย. อาทิพฺรหฺมจาริยกายาติ เอตฺถ มคฺคสงฺขาตสฺส พฺรหฺมจริยสฺส อาทิ มริยาโท อาทิพฺรหฺมจริโย, ตสฺมึ ปวตฺตา อาทิพฺรหฺมจริยกา =๐๒, อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนา สิกฺขา, ตาย. เสกฺขปณฺณตฺติยนฺติ สิกฺขิตพฺพฏฺเน สิกฺขา, สา เอว ภควตา ปฺตฺตตฺตา เสกฺขปณฺณตฺติ. อถ วา สิกฺขนํ สิกฺขา, ตาย สิกฺขนตฺถาย ภควตา ปฺปียตีติ เสกฺขปณฺณตฺติ อุภโตวิภงฺคปริยาปนฺนสิกฺขาเยว, ตสฺสํ. อภิธมฺเมติ เอตฺถ สุตฺตนฺตปาฬิโต อภิ อติเรโก, อภิวิสิฏฺโ วา ธมฺโม อภิธมฺโมติ วุตฺเต นามรูปปริจฺเฉทกํ อภิธมฺมปิฏกนฺติ อาห ‘‘นามรูปปริจฺเฉเท’’ติ. อภิวินเยติ เอตฺถ อภิภวิตฺวา กายวาจํ วิเนตีติ อภิวินโย, อภิภวิตฺวา กายวาจํ วิเนติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา อภิวินโยติ วุตฺเต วินยปิฏกนฺติ อาห ‘‘สกเล วินยปิฏเก’’ติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปเทสุ, สพฺเพสํ วา ปทานํ. อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ โยชนา. ‘‘การเณนา’’ติ เอตฺถ การณสทฺเทน ‘‘ธมฺมโต’’ติ เอตฺถ ธมฺมสทฺทสฺส สภาวตฺถาทโย นิวาเรตฺวา การณตฺถตํ ทีเปติ, เอนสทฺเทน โตปจฺจยสฺส วิเสสนตฺถํ. อิตีติ เอวํ ยถาวุตฺตนเยนาติ อตฺโถ. จตุตฺเถติ จตุตฺถปฺจเก. จตุตฺถปฺจกโต ตีณิ ปทานิ, ปฺจมปฺจกโต ทฺเว ปทานิ คเหตฺวา ปฺจกํ กตฺวา วุตฺตํ ‘‘จตฺตาโร ปฺจกา’’ติ. อฏฺสุ ปฺจเกสูติ สมฺพนฺโธ.
อิติ โสฬสปฺจกวินิจฺฉเย โยชนา สมตฺตา.
๒๔. อุปสมฺปาเทตพฺพฉกฺกกถา
๘๕. ตนฺติ ¶ อูนทสวสฺสปทํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ฉกฺเกสุ. ตตฺถาติ ฉกฺเกสุ. ‘‘ปาติโมกฺขานิ วิตฺถาเรนา’’ติ วุตฺตตฺตา วิภงฺควเสน คเหตพฺพานีติ อาห ‘‘อุภโตวิภงฺควเสน วุตฺตานี’’ติ. มาติกาวิภงฺควเสน สุฏฺุ วิภชิตพฺพานีติ สุวิภตฺตานิ, วาจุคฺคตวเสน สุนฺทรา ปวตฺติ เอเตสนฺติ สุปฺปวตฺตีนิ, สุตฺตโต อนุพฺยฺชนโต สุฏฺุ วินิจฺฉิตพฺพานีติ สุวินิจฺฉิตพฺพานีติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มาติกาวิภงฺควเสนา’’ติอาทิ.
๒๕. อฺติตฺถิยปุพฺพวตฺถุกถา
๘๖. โย ปนาติ โย ปน อฺติตฺถิยปุพฺโพ. อฺโปีติ ปสูรโต อปโรปิ. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. ตสฺมินฺติ อฺติตฺถิยปุพฺเพ. ตตฺถาติ ‘‘โย โส ภิกฺขเว อฺโปี’’ติอาทิวจเน. อยนฺติ ปริวาโส. นคฺคปริพฺพาชกสฺเสวาติ วตฺวา ตสฺส เภทํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อาชีวกสฺส วา อเจลกสฺส วา’’ติ. ตตฺถ อาชีวโก อุปริ เอกเมว วตฺถํ อุปกจฺฉเก ปเวเสตฺวา ปริทหติ, เหฏฺา นคฺโค. อเจลโก ปน สพฺเพน สพฺพํ นคฺโคเยว. โสปีติ =๐๓ นคฺคปริพฺพาชโกปิ. วาลกมฺพลาทีนนฺติ วาเลน กตํ กมฺพลํ, อาทิสทฺเทน เกสกมฺพลาทโย สงฺคณฺหาติ. อสฺสาติ ปริพฺพาชกสฺส. อฺสฺสาติ นคฺคปริพฺพาชกโต อปรสฺส. ปณฺฑรงฺคาทิกสฺสาติ ปณฺฑรํ เสตวตฺถํ องฺเค สรีเร เอตสฺสตฺถีติ ปณฺฑรงฺโค, อาทิสทฺเทน นีลงฺคาทโย สงฺคณฺหาติ.
เอวนฺติ อิมินา เกสมสฺสุโอโรปนาทินา. ปพฺพาเชนฺเตหิ ภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมินฺติ อฺติตฺถิยปุพฺเพ, นิสินฺเนเยวาติ โยชนา. อนาทเร เจตํ ภุมฺมวจนํ. ตสฺสาติ อฺติตฺถิยปุพฺพสฺส. นยิเมติ น อิเม, ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ อฺติตฺถิยปุพฺพํ.
๘๗. ‘‘เอวํ โข…เป… อนาราธโก’’ติ อยํ กถา มาติกาติ โยชนา. อสฺสาติ อฺติตฺถิยปุพฺพสฺส. ตสฺเสวาติ ตสฺสาเยว มาติกาย. ตตฺถาติ วิภงฺเค. อติกาเลนาติ เอตฺถ ภตฺตกิจฺจํ กตฺวา วตฺตกรณเวลาเยว อติกาโล นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ¶ ‘‘วตฺตกรณเวลายเมวา’’ติ. อิมินา ภุมฺมตฺเถ กรณวจนนฺติปิ ทสฺเสติ. ตตฺเถวาติ กุลฆเรสุเยว. อฺทตฺถูติ เอกํเสน, ‘‘กโรนฺโต’’ติ อิมินา ปาเสสํ ทสฺเสติ. เอวมฺปิ กโรนฺโต อฺติตฺถิยปุพฺโพติ โยชนา. ‘‘สมฺปาทโก’’ติ อิมินา อนาราธโกติ เอตฺถ อาราธสทฺทสฺส สาธนตฺถํ ทสฺเสติ, โตสนตฺถาทโย นิวตฺเตติ.
อชฺฌาจารตฺถิกา วิสนฺติ ปวิสนฺติ เอตฺถาติ เวสิยา, โสภณรูปสงฺขาตํ เวสํ ธาเรตีติ วา เวสิยา. เตน วุตฺตํ ‘‘สุลภชฺฌาจารา’’ติอาทิ. อามิโสเยว กิฺชกฺโข อปฺปมตฺตกฏฺเนาติ อามิสกิฺชกฺโข, วิเสสนปรปโท. อถ วา อามิโส จ ตโต อฺโ กิฺชกฺโข จ อามิสกิฺชกฺขํ, ตสฺส สมฺปทานํ อามิสกิฺชกฺขสมฺปทานํ. กิฺชกฺขสทฺโท เกสรสฺเสว มุขฺยโต วาจโก, อปฺปมตฺตกสฺส ปน รูฬฺหีวเสน. วิธวาติ เอตฺถ ธวสทฺโท ปติโนเยว วาจโก, น รุกฺขวิเสสสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มตปติกา วา’’ติอาทิ. อิเมหิ ปเทหิ มตวเสน วา ปวุตฺถวเสน วา วิคโต ธโว เอตาสํ, ธเวน วา วิคตาติ วิธวาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตาติ วิธวา. โยพฺพนปตฺตตฺตา วา โยพฺพนาตีตตฺตา วา ถุลฺลา มหนฺตา กุมาริกาติ ถุลฺลกุมาริกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โยพฺพนปตฺตา’’ติอาทิ. ปณฺฑกาติ เอตฺถ อาสิตฺตปณฺฑกาทีสุ ปฺจสุ ปณฺฑเกสุ นปุํสกปณฺฑโกวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘นปุํสกา’’ติ. สมานปพฺพชฺชาติ ภิกฺขูหิ สมานปพฺพชฺชา. ตโตติ วิสฺสาสโต.
ตตฺถาติ เวสิยาทีสุ. ตาสนฺติ เวสิยานํ. โสติ อฺติตฺถิยปุพฺโพ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ =๐๔ วิธวาทีสุ. คนฺตพฺพตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ตถาติ ยถา คนฺตพฺพตฺตํ วุตฺตํ, ตถา.
อุจฺจาวจานีติ เอตฺถ อุทฺธํ จยติ วฑฺฒตีติ อุจฺจํ, จยโต อวคโต วิโยโคติ อวจํ. อุจฺจฺจ อวจฺจ อุจฺจาวจานีติ วจนตฺเถน มหนฺตขุทฺทกตฺโถติ อาห ‘‘มหนฺตขุทฺทกานี’’ติ. ‘‘กมฺมานี’’ติ อิมินา ‘‘กรณียานี’’ติปทสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ตํทสฺสเนน จ กตฺตพฺพานีติ กรณียานีติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ตตฺถาติ มหนฺตขุทฺทเกสุ กมฺเมสุ ¶ . ตตฺถ น ทกฺโขติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เตสุ เตสุ นวกมฺเมสู’’ติ. ‘‘อุฏฺานวีริยสมฺปนฺโน’’ติ อิมินา นตฺถิ อลโส โกสชฺชํ เอตสฺสาติ อนลโสติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺราติ เอตฺถ ตฺรปจฺจโย สตฺตมฺยตฺเถ วิจฺฉาโชตโกติ อาห ‘‘เตสุ เตสู’’ติ. ‘‘านุปฺปตฺติกาย วีมํสายา’’ติ วุตฺตวจนสฺสตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทเมว’’นฺติอาทิ. ‘‘ตสฺมึเยว ขเณ อุปฺปนฺนปฺายา’’ติ อิมินา ‘‘านุปฺปตฺติกายา’’ติ เอตฺถ านสทฺโท ตงฺขณตฺโถติ ทสฺเสติ. อลํ กาตุนฺติ เอตฺถ อลํสทฺโท ภูสนวารณปริยตฺตสงฺขาเตสุ ตีสุ อตฺเถสุ ปริยตฺตตฺโถติ อาห ‘‘กาตุํ สมตฺโถ’’ติ.
ติพฺพจฺฉนฺโทติ ติขิณฉนฺโท. ‘‘พลวจฺฉนฺโท’’ติ อิมินา อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. โลกิยสมาธิภาวนายาติ โลกิยาย อฏฺสมาปตฺติสงฺขาตาย สมาธิภาวนาย.
อิธาคโตติ อิมสฺมึ สาสเน อาคโต. ติตฺถายตนสามิกสฺสาติ ตรนฺติ อุปฺลวนฺติ สตฺตา อุมฺมุชฺชนิมุชฺชํ กโรนฺติ เอตฺถาติ ติตฺถํ, ทฺวาสฏฺิ ทิฏฺิโย. ตเมว อายตนํ ทิฏฺิคติกานนฺติ ติตฺถายตนํ. อถ วา ติตฺถเมเตสมตฺถีติ ติตฺถิโน, เตสมายตนํ ติตฺถายตนํ, ตสฺส สามิโก ติตฺถายตนสามิโก, ตสฺส. ตสฺส ทิฏฺิยาติ เอตฺถ ทิฏฺิสทฺโท ลทฺธิปริยาโยติ อาห ‘‘ตสฺส สนฺตกาย ลทฺธิยา’’ติ. กสฺมา สา ลทฺธิ ‘‘ขนฺตี’’ติ จ ‘‘รุจี’’ติ จ ‘‘อาทาโย’’ติ จ วุจฺจตีติ อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิ. สาเยว ลทฺธิ ขมติ เจว รุจฺจติ จ คหิตา จาติ โยชนา. ตสฺส ติตฺถกรสฺสาติ กตฺวตฺเถ สามิวจนํ. ตสฺสาติ ติตฺถายตนสามิกสฺส. ภฺมานายาติ ภณิยมานาย. อนภิรทฺโธติ เอตฺถ อนภิราธิโต อปริโตสิตจิตฺโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปริปุณฺณสงฺกปฺโป, โน ปคฺคหิตจิตฺโต’’ติ. ยทิทนฺติ ยํ อิทํ ‘‘อนตฺตมนตฺต’’นฺติ วา ‘‘อตฺตมนตฺต’’นฺติ วา สมฺพนฺโธ. อิมินา ‘‘อิท’’นฺติปทสฺส อนิยมํ ทสฺเสติ. อิเมติ ภิกฺขู. ยฺจ อนตฺตมนตฺตนฺติ โยชนา. ตสฺเสวาติ อฺติตฺถิยปุพฺพสฺส ¶ เอว อนตฺตมนตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อิทนฺติ ทฺเว อตฺตมนตฺตานิ, ทฺเว อนตฺตมนตฺตานีติ จตุพฺพิธํ อิทํ ธมฺมชาตํ. สงฺฆาฏนียนฺติ สงฺฆฏิตพฺพํ, สนฺนิจยํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. ‘‘อนาราธเก’’ติอาทินา อนาราธนียสฺมินฺติ =๐๕ เอตฺถ น อาราเธติ วตฺตํ อเนน กมฺเมนาติ อนาราธนียนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อิทนฺติ จตุพฺพิธํ. ลิงฺคนฺติ การณํ. ลกฺขณนฺติ จิหนํ. อิโตติ อฏฺงฺคโต นีหเฏนาติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตวิปลฺลาเสนาติ กณฺหปกฺเข วุตฺตวิปรีเตน.
สุกฺกปกฺเข อฏฺงฺคานิ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นาติกาเลน คามปเวสนํ นาติทิวา ปฏิกฺกมน’’นฺติอาทิ. กณฺหปกฺเขปิ อิมินา นเยน อฏฺงฺคานิ สโมธาเนตพฺพานิ. ‘‘ปริโตสโก’’ติ อิมินา อาราธกสทฺทสฺส โตสนตฺถํ ทสฺเสติ. เหฏฺา ปน ‘‘สมฺปาทโก’’ติ วุตฺตตฺตา สาธนตฺถํ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ.
อุปสมฺปทมาฬเกปีติ อุปสมฺปาทฏฺาเน เอกกูฏยุตฺเต อเนกโกเณ ปติสฺสยวิเสเสปิ. โส หิ เอกกูฏํ กตฺวา อเนเกหิ โกเณหิ มลียติ วิภูสียตีติ มาโฬติ วุจฺจติ. ‘‘จตฺตาโร มาเส ปริวสิตพฺพ’’นฺติวจนํ อสทิสูปมาย ปากฏํ กโรนฺโต ‘‘ยถา ปนา’’ติอาทิมาห. หีติ สจฺจํ. อสฺสาติ อฺติตฺถิยปุพฺพสฺส. ปริวสนฺโต อฺติตฺถิยปุพฺโพติ สมฺพนฺโธ. อนฺตราติ จตุมาสสฺส อพฺภนฺตเร. กุปฺปนสภาโวติ นสฺสนสภาโว. ปริคฺคณฺหาตีติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหาติ. นามรูปํ ววตฺถเปตีติ ‘‘อิทํ นามํ, อิทํ รูป’’นฺติ ววตฺถเปติ. ลกฺขณนฺติ นมนรุปฺปนลกฺขณํ, อนิจฺจาทิลกฺขณํ วา. โสตาปตฺติมคฺคสฺส ทิฏฺิวิจิกิจฺฉาปหานํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘สมูหตานิ…เป… สลฺล’’นฺติ. อพฺพุฬฺหนฺติ อาวหิยิตฺถาติ อพฺพุฬฺหํ, อุทฺธํ วหิยิตฺถาติ อตฺโถ. อาตฺยูปสคฺโค หิ อุทฺธงฺคมตฺโถ. ตํทิวสเมวาติ ตสฺมึ โสตาปตฺติมคฺคสฺส ปฏิลภนทิวเสเยว. ภุมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. ตทเหวาติ ตสฺมึ โสตาปนฺนภวนอหนิ เอว.
ตสฺสาติ อฺติตฺถิยปุพฺพสฺส. ปาฬิยํ ปตฺตสฺส อนาคตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปตฺตมฺปิ ตเถวา’’ติ. ยถา อุปชฺฌายมูลกํ จีวรํ ปริเยสิตพฺพํ, ปตฺตมฺปิ ตเถวาติ ¶ อตฺโถ. อิทนฺติ ปตฺตจีวรํ. อิมสฺสาติ อฺติตฺถิยปุพฺพสฺส. อฺเติ อุปชฺฌายโต อปเร. เตหิปีติ อฺเหิปิ. วิโลมาติ ปฏิโลมา. อายตฺตนฺติ อธีนํ. อายตฺตชีวิกตฺตาติ อฺติตฺถิยปุพฺพสฺส อุปชฺฌาเยน อายตฺตชีวิกตฺตา. ตสฺสาติ อุปชฺฌายสฺส. วจนกโรติ วจนํ กโร. วากฺเยปิ สมาเสปิ วจนสทฺทสฺส ‘‘ตสฺสา’’ติ ปทเมว อเปกฺขตฺตา ‘‘วจนกโร’’ติ สมาโส โหติ. เอเสว นโย ‘‘อุปชฺฌาเยน อายตฺตชีวกตฺตา’’ติ เอตฺถาปิ. เตนาติ วจนกรเหตุนา.
อคฺคิปริจรณกาติ =๐๖ อคฺคิปูชกา. อิมินา อคฺคึ ปริจรนฺตีติ อคฺคิกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตาปสาติ ชฏาธรา. เต หิ ยสฺมา ชฏา จ ตโป จ เอเตสมตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ชฏิลา’’ติ จ ‘‘ตาปสา’’ติ จ วุจฺจนฺติ. เอเตติ ชฏิลกา. ‘‘กิริยํ น ปฏิพาหนฺตี’’ติ วุตฺตวจนสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺถิ กมฺมํ, อตฺถิ กมฺมวิปาโก’’ติ. เอตเทว ปพฺพชฺชนฺติ เอตํ เอว ตาปสปพฺพชฺชํ. เอเตสนฺติ ชฏิลานํ. สาสเนติ พุทฺธสฺส สาสเน. เตสนฺติ าตีนํ, อิมํ ปริหารนฺติ สมฺพนฺโธ. เตติ าตโย. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. าติเสฏฺสฺสาติ าติเยว เสฏฺโ, าตีนํ วาติ าติเสฏฺโ, ตสฺส, พุทฺธสฺสาติ สมฺพนฺโธ.
๒๖. ปฺจาพาธวตฺถุกถา
๘๘. มคเธสูติ เอตฺถ พหุวจนปเทน วุตฺตตฺตา ชนปทสฺส นามนฺติ อาห ‘‘มคธนามเก ชนปเท’’ติ. อมนุสฺสานฺจาติ มนุสฺเสหิ อฺสตฺตานฺจ. อุสฺสนฺนสทฺโท จ อุสฺสทสทฺโท จ วุฑฺฒิปฺปตฺตปริยาโยติ อาห ‘‘อุสฺสนฺนา วุฑฺฒิปฺปตฺตา’’ติ. ‘‘ผาติปฺปตฺตา’’ติ อิมินา ตเมวตฺถํ ทสฺเสติ. เตหีติ กุฏฺาทีหิ ปฺจหิ อาพาเธหิ.
ตตฺถาติ กุฏฺาทีสุ ปฺจสุ อาพาเธสุ. อาพาธิกํ อาภุโส พาธติ ปีเฬตีติ อาพาโธ, องฺคปจฺจงฺคํ กุฏติ ฉินฺทตีติ กุฏฺํ. ‘‘รตฺตกุฏฺํ วา’’ติอาทีสุ วาสทฺเทน เสตกุฏฺาทีนิปิ สงฺคณฺหาติ. กีฏิภ ททฺทุ ขชฺชุ อาทิปฺปเภทมฺปีติ กีฏิโภ จ ททฺทุ จ ขชฺชุ จ กีฏิภททฺทุขชฺชุโย ¶ , ตา อาทโย เยสํ กุฏฺานนฺติ กีฏิภททฺทุขชฺชุอาทโย, เตสํ ปเภโท กีฏิภททฺทุ ขชฺชุอาทิปฺปเภโท, ตมฺปิ. ตตฺถ กีฏิโภติ กีฏ อิโภติ ปทวิภาโค กาตพฺโพ. ตตฺถ กีโฏติ กิมิ. อิมินา กีฏกุลาวกํ ‘‘กีโฏ’’ติ คเหตพฺพํ, กีโฏ วิยาติ กีโฏ, กุฏฺวิเสโส. อิโภติ คโช. อิมินา คชสฺส สพลํ ‘‘อิโภ’’ติ คเหตพฺพํ. อิโภ วิยาติ อิโภ, กุฏฺวิเสโส. กีโฏเยว อิโภ กีฏิโภ, กุฏฺาพาธวิเสโส, ยํ โลเก ‘‘กุฏฺฏาพาธ วิเสโส’’อิติ โวหรนฺติ. ททฺทูติ กจฺฉุ. สา หิ สรีรํ ทํสติ วิทํสติ, หึสตีติ วา ททฺทุติ วุจฺจติ. เอกสฺส ทการสฺส รการํ กตฺวา ‘‘ททฺทุ’’ติปิ ปาโ. ยํ โลเก ‘‘ปฺเว:’’อิติ โวหรนฺติ. ขชฺชูติ กณฺฑุวนํ. ตฺหิ สรีรํ ขชฺชติ พฺยถติ ขทติ, หึสตีติ วา ขชฺชูติ วุจฺจติ. ยํ โลเก ‘‘ขชฺช’’อิติ โวหรนฺติ. ‘‘กจฺฉู’’ติปิ ปาโ, โส อปาโ ททฺทุสทฺเทน ตสฺส คหิตตฺตา. ตนฺติ กุฏฺํ. ปกติปฏิจฺฉนฺนฏฺาเนติ ปกติยา ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน, ยถานิวตฺถปารุตฏฺาเนติ อตฺโถ. อิมินา วิเสสโต ปฏิจฺฉนฺนํ นิวตฺเตติ. อวฑฺฒนกปกฺเข ิตํ สเจ โหตีติ โยชนา. ปกติวณฺเณติ =๐๗ ปกติฉวิยํ. ยถา อวณา ฉวิ โหติ, ตถาติ อตฺโถ. อิทํ วณวตฺถุํ สนฺธาย น วุตฺตํ.
เมทคณฺโฑติ เมโท อสฺมึ อตฺถีติ เมโท, คณฺฑติ โผโฏ ภวตีติ คณฺโฑ, เมโทเยว คณฺโฑ เมทคณฺโฑ. ยํ โลเก ‘‘เมทคณฺโฑอิติ โวหรนฺติ. โกลฏฺีติ โกลํ วุจฺจติ พทรผลํ, ตสฺส อฏฺิ โกลฏฺิ. อวฑฺฒนกปกฺเข ิเต สตีติ โยชนา. สฺฉวินฺติ สํวิชฺชมานฉวึ, สฺชาตฉวึ วา. อุณฺณิคณฺฑาติ อุทฺธํ นมนฺตีติ อุณฺณิโย, ตาเยว คณฺฑา อุณฺณิคณฺฑา. เย โลเก ‘‘อุณฺณิคณฺฑา’’ อิติ โวหรนฺติ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ สรีรปเทเส. ขีรปีฬกาติ ขีรํ เอตฺถ อตฺถีติ ขีรา, ตา เอว ปีฬกา ขีรปีฬกา. ยา โลเก ‘‘ขีรปีฬกา’’ อิติ จ อิติ จ โวหรนฺติ. ตาสูติ ปีฬกาสุ. ขีรปีฬกา นาม คณฺฑา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ขรปีฬกาติ ขรสภาวา ปีฬกา. ขรสภาวตฺตา เตน สตฺตา มรณมฺปิ คจฺฉนฺติ, มรณมตฺตมฺปิ ทุกฺขํ. ยา ¶ โลเก อิติ ‘‘ขีรปีฬกา’’ โวหรนฺติ. ปทุมกณฺณิกา นาม คณฺฑา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปทุมสฺส กณฺณิกา วิย ปทุมกณฺณิกา. ยา โลเก ‘‘ปทุมกณฺณิกา’’อิติ โวหรนฺติ. สาสปพีชกา นาม คณฺฑาติ สมฺพนฺโธ. สาสปสฺส พีชํ ปมาณเมตาสนฺติ สาสปพีชกา. ยา โลเก ‘‘สาสปพีชกา’’ อิติ โวหรนฺติ. ตา สพฺพาติ สพฺพา ตา ปีฬกา, คณฺฑชาติโย วา. ตาสูติ ปีฬกาสุ, คณฺฑชาตีสุ วา.
ปทุมปุณฺฑรีกปตฺตวณฺณนฺติ ปทุมํ นาม รตฺตํ, ปุณฺฑรีกํ นาม เสตํ, เตสํ ปุปฺผปตฺตสฺส วณฺณํ วิย วณฺณเมตสฺสาติ ปทุมปุณฺฑรีกปตฺตวณฺณํ, สงฺขกุฏฺํ. ยํ โลเก ‘‘ปทุมปุณฺฑรีกปตฺตวณฺณํ, สงฺขกุฏฺํ’’ อิติ โวหรนฺติ. เยนาติ กุฏฺเน. คุนฺนํ สรีรํ สพลํ วิย มนุสฺสานํ สรีรํ สพลํ โหตีติ โยชนา. ตสฺมินฺติ กิลาเส. โสสพฺยาธีติ ขยโรโค. โส หิ ยสฺมา มํสโลหิตาทีนิ โสสาเปติ, ตสฺมา โสโสติ วุจฺจติ. ยํ โลเก ‘‘สาํส’’ อิติ จ ‘‘โสสพฺยาธิ’’ อิติ จ โวหรนฺติ. ตสฺมินฺติ โสสพฺยาธิมฺหิ. อปมาโรติ อปสฺมาโร. โส หิ สารโต อปคตตฺตา ‘‘อปมาโร’’ติ วุจฺจติ สการสฺส มการํ กตฺวา. ยํ โลเก ‘‘อปมาร’’ อิติ จ ‘‘อรู?’’อิติ จ โวหรนฺติ. ตตฺถาติ ทฺวีสุ อุมฺมาเทสุ. อาธาเร เจตํ ภุมฺมวจนํ. ทุตฺติกิจฺโฉ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
๒๗. ราชภฏวตฺถุกถา
๙๐. อุจฺจินถาติ เอตฺถ จิธาตุยา วฑฺฒนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วฑฺเฒถา’’ติ. โสตาปนฺนตฺตาติ พิมฺพิสารรฺโ =๐๘ โสตาปนฺนภาวโต. ฆาเตถาติ ชีวิตา โวโรเปถ. หนถาติ ปหรถ. ตโตติ อุปชฺฌายโต. อาจริโย เสฏฺโติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ อาจริยโต. อิทนฺติ วจนํ, อาคตนฺติ สมฺพนฺโธ. อาหํสุ โวหาริกา มหามตฺตา มุสาวาเทนาติ โยชนา. อมจฺโจติ สพฺพราชกิจฺเจสุ อมา สห รฺา ภวตีติ อมจฺโจ. อมาสทฺโท สหตฺเถ นิปาโต. ‘‘อมา’’ติ นิปาตโต ภวตฺเถ อจฺจปจฺจโย ¶ (โมคฺคลฺลาเน ๔.๒๓ สุตฺเต). มหามตฺโตติ มหนฺโต มตฺตา อิสฺสริยา เอตสฺสาติ มหามตฺโต. มตฺตาสทฺโท เหตฺถ อิสฺสริยวาจโก. เสวโกติ ราชานํ เสวติ ภชตีติ เสวโก. ภตฺตเวตนภโฏติ ภตฺตเวตนานมตฺถาย ภโฏ. ตสฺสาติ ราชภฏสฺส. ปุตฺตนตฺตภาตุกาทโยติอาทิสทฺเทน ภาคิเนยฺยาทโย สงฺคณฺหาติ. โย ปนาติ ราชภโฏ ปน. นิยฺยาเตตีติ อปฺเปติ. ตํ านนฺติ ตํ ราชภฏฏฺานํ. เยน วาติ กมฺมกาเรน วา. ยํกมฺมการณาติ ยสฺส กมฺมสฺส การณา. โย วาติ ราชภโฏ วา. ปพฺพชสฺสูติ ปพฺพาเชหิ.
๒๘. โจรวตฺถุกถา
๙๑. ทิฏฺปุพฺโพติ องฺคุลิมาโล ปุพฺเพ ทิฏฺโ. อยนฺติ โจโร. โสติ องฺคุลิมาโล. อฺเสํ สนฺติกา วจนํ สุณนฺตีติ โยชนา. เตติ มนุสฺสา. อุพฺพิชฺชนฺติปีติ กาเยน อุพฺพิชฺชนฺติปิ. อุตฺตสนฺติปีติ จิตฺเตน อุตฺตสนฺติปิ. องฺคุลิมาโล ภิกฺขูหิ น ปพฺพาชิโต, นนุ ภควตา ปน สยํ ปพฺพาชิโต, อถ กสฺมา ‘‘น ภิกฺขเว’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ภควา สยํ ธมฺมสฺสามี’’ติ. ธมฺมสฺสามีติ จ ธมฺมสฺส อิสฺสโร, ธมฺเมน วา เทวมนุสฺสานํ อิสฺสโร, อธิปตีติ อตฺโถ. ภิกฺขูนํ อกรณตฺถาย ภิกฺขูนํ สิกฺขาปทนฺติ โยชนา. ตตฺถาติ ‘‘น ภิกฺขเว’’ติอาทิวจเน. ‘‘ธชํ พนฺธิตฺวา’’ติอาทินา ธชสฺส พนฺธนํ ธชพนฺโธ, ธชพนฺโธ วิยาติ ธชพนฺโธ, ธชพนฺโธ หุตฺวา จรตีติ ธชพนฺโธติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตสฺมาติ ยสฺมา ธชพนฺโธ, ตสฺมา. โยติ โจโร. ปนฺถทุหนํ วาติ ปนฺเถ ทุหนํ วา. ปฺายติ จาติ เอตฺถ จสทฺโท วากฺยสมฺปิณฺฑนตฺโถ. น เกวลฺหิ วิจรติเยว, อถ โข ปฺายติ จาติ อตฺโถ. อิทนฺติ โจรกมฺมํ. รชฺชนฺติ ราชภาวํ. โสติ ราชปุตฺโต. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตสฺมินฺติ ราชปุตฺเต. ปุพฺเพติ ปุพฺพกาเล. ตนฺติ โจรํ. เอวนฺติ อิมินากาเรน, ชานนฺติ เจติ โยชนา. อทิสฺสมานาติ อตฺตานํ อปฺายมานา. อิทํ สนฺธิจฺเฉทาทิโจเร ¶ สนฺธาย วุตฺตํ, น อมฺพลพุชาทิโจเร. ปจฺฉาปีติ เถยฺยกรณโต ปจฺฉาปิ. เตปีติ โจเรปิ.
๙๒. ภเยนาติ ภยโต. เอเต ปนาติ ภิกฺขู ปน. ลทฺธาภยตฺตาติ ราชโต ลทฺโธ อภโย อิเมหีติ ลทฺธาภยา, เตสํ ภาโว ลทฺธาภยตฺตํ, ตสฺมา. การเภทโกติ เอตฺถ การสทฺโท รุกฺขวิเสเส =๐๙ จ สกฺกาเร จ พนฺธนาลเย จ ปวตฺตติ, อิธ ปน พนฺธนาลเยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘การํ วุจฺจติ พนฺธนาคาร’’นฺติ. พนฺธนาคารฺหิ กโรนฺติ ตํ ปเวสิเต ชเน หึสนฺติ เอตฺถาติ ‘‘การา’’ติ วุจฺจติ. อิธาติ ‘‘การเภทโก’’ติปเท. ทีปพนฺธนํ วา โหตูติ โยชนา. อิเมหิ ปเทหิ น เกวลํ พนฺธนาคารํเยว การา นาม โหติ, อถ โข อนฺทุพนฺธนาทีนิปิ การาเยว นามาติ ทสฺเสติ. โยติ โจโร. เอเตสูติ พนฺธเนสุ. มฺุจิตฺวา วาติ รชฺชุพนฺธนํ นิพฺเพเตฺวา วา. อิเมหิ ปเทหิ น เกวลํ การาย ภินฺทนโต เอว การเภทโก นาม โหติ, อถ โข ฉินฺทนมฺุจนวิวรเณหิปิ การเภทโกเยว นามาติ ทสฺเสติ. ทีปนฺตรนฺติ พนฺธนทีปโต อนฺตรํ อฺํ ทีปนฺติ อตฺโถ. จกฺกวาฬพนฺธนํ ภินฺทิตฺวา จกฺกวาฬนฺตรํ คโต อฏฺกถายํ น วุตฺโต. โสติ นโจรโก. คามนิคมปฏฺฏนาทีนีติ เอตฺถ ปฏฺฏนนฺติ นาวาปฏฺฏนํ, สกฏปฏฺฏนฺจ. เกณิยาติ รฺโ ทาตพฺพอาเยน. ตนฺติ เกณึ. นิธานนฺติ นิกฺขณิตฺวา ปิตํ ธนํ. อุปสํหริตฺวาติ ราชาทีนํ สนฺติกํ หริตฺวา. ตนฺติ กสิกมฺมาทีหิ สมฺปาเทตฺวา ชีวนฺตํ. ตตฺเถวาติ พนฺธาปิตฏฺาเนเยว.
๙๓. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. โย โกจิ ปลาโตติ สมฺพนฺโธ. นนฺติ ยํ กิฺจิ ชนํ, ลิขาเปตีติ โยชนา. ปณฺเณ วาติ กุเส วา. อสฺสาติ ชนสฺส. ทณฺฑนฺติ ธนทณฺฑํ. ลิขิตโกติ ลิขิตพฺโพติ ลิขิโต, โสเยว ลิขิตโก.
๙๔. โย ปน กสาหิ หฺตีติ สมฺพนฺโธ. อิมินา อฺเหิ กสาหิ หฺตีติ กสาหโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อยเมว เต ทณฺโฑ โหตู’’ติ อิมินา กตํ ทณฺฑกมฺมํ อิมสฺสาติ กตทณฺฑกมฺโมติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อลฺลวโณติ ตินฺตวโณ. ฆาเตตฺวาติ หนิตฺวา ¶ ปหริตฺวาติ อตฺโถ. คณฺฑิคณฺฑิโยติ โผฏโผฏา. สนฺนิสินฺนาสูติ คณฺฑีสุ ปกติสรีเรน สมํ นิสินฺนาสุ.
๙๕. กตทณฺฑกมฺมภาโว ตาว ปุริมนเยเนว เวทิตพฺโพ โหตุ, กถํ ปน ลกฺขณาหตภาโว เวทิตพฺโพติ อาห ‘‘ยสฺส ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺเตนาติ ตาเปน. ลกฺขณนฺติ สฺาณํ. โสติ ชโน. ภุชิสฺโสติ ภุโช เอตสฺสตฺถีติ ภุชิสฺโส (ม. นิ. ฏี. ๒.๔๒๖). ปเรหิ อปาลิโต จ อนชฺโฌหราปิโต จ หุตฺวา สยเมว อตฺตานํ ปาลเนน จ โภชนํ อชฺโฌหรเณน จ สมนฺนาคโตติ วุตฺตํ โหติ. อสฺสาติ ลกฺขณาหตสฺส. วณาติ อรูนิ. ตานิ หิ ยสฺมา วณนฺติ คตฺตานิ วิจุณฺณานิ กโรนฺติ, ตสฺมา วณาติ วุจฺจนฺติ. รูฬฺหาติ ตรุณมํเสน รุหา. ติมณฺฑลวตฺถสฺส ลกฺขณาหตสฺส ชนสฺสาติ สมฺพนฺโธ.
๓๓. อิณายิกวตฺถุกถา
๙๖. อิณายิโก ¶ นามาติ เอตฺถ อิณนฺติ อุทฺธาโร. โส หิ ยสฺมา เอติ วุทฺธึ คจฺฉติ, ตสฺมา อิณนฺติ วุจฺจติ. ตํ คณฺหาติ, ธาเรตีติ วา อิณายิโก. ยํ วาติ ชนํ วา อาเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อาเปตฺวาติ จ เปสนตฺถาย ธนสามิกสฺส สนฺติเก เปตฺวาติ อตฺโถ. อากาโร หิ เปสนตฺถวาจโก. โสปีติ ปิสทฺโท ปุริมชเน อเปกฺขติ. ‘‘ธาเรตี’’ติ อิมินา อายิกปจฺจโย ธารณตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. อฺเติ มาตาปิตูหิ อฺเ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เตติ อฺเ าตกา, ตํ อาเปตุํ ยสฺมา น อิสฺสรา, ตสฺมา น อิณายิโกติ โยชนา. อิตรนฺติ นอิณายิกโต อฺํ. อสฺสาติ ชนสฺส. นนฺติ ตํ ชนํ. เตสูติ าติสาโลหิตาทีสุ. ตถารูปสฺสาติ อตฺตโน าติสาโลหิตสฺสาติ อตฺโถ. อาโรเจตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเหตุโก’’ติอาทิ. ตตฺถ สเหตุโกติ ภพฺโพ. โสติ อุปฏฺาโก ¶ . ปฏิปชฺชตีติ ปฏิททาติ. เอตนฺติ กปฺปิยภณฺฑํ. อชานิตฺวาติ อิณายิกภาวมชานิตฺวา. ปสฺสนฺเตนาติ อิณายิกํ ปสฺสนฺเตน. ‘‘อปสฺสนฺตสฺส คีวา น โหตี’’ติ อิมินา ปสฺสิตฺวา อทสฺเสนฺตสฺส คีวา โหตีติ ทสฺเสติ.
ปุจฺฉิยมาโนปีติ ‘‘กึ ตฺวํ อิณายิโกสี’’ติ ปุจฺฉิยมาโนปิ. ตนฺติ อิณายิกํ. ตตฺถาติ อฺสฺมึ เทเส. ตนฺติ อิณสามิกํ. โสติ อิณสามิโก. อยนฺติ อิณายิโก. อยนฺติ วจนา. ตตฺถาติ อิณายิกสฺส ปพฺพาชเน. สามีจีติ อนุธมฺมตา.
นนฺติ อิณายิกํ. โสติ อิณสามิโก. อสฺสาติ เถรสฺส. คีวา น โหตีติ สมฺพนฺโธ. อจฺฉตูติ อาสตุ อุปเวสตูติ อตฺโถ. โสติ อิณายิโก. อีทิโสติ สเหตุโก วตฺตสมฺปนฺโนติ อตฺโถ. อติอาราธโกติ วตฺตาจาเรน เถรสฺส อติโตสโก.
๓๔. ทาสวตฺถุกถา
๙๗. ทาสาติ เจฏกา. เต หิ สามิเกหิ ทุกฺเข วา ทุฏฺกมฺเม วา อสียนฺติ ขิปียนฺตีติ ทาสาติ วุจฺจนฺติ. ตตฺถาติ จตูสุ ทาเสสุ. ‘‘ฆรทาสิยา ปุตฺโต’’ติ อิมินา อนฺโตเคเห ฆรทาสิยา กุจฺฉิมฺหิ ชาโต อนฺโตชาโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ธนํ ทตฺวา กีโต ธนกฺกีโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ธนกฺกีโต นามา’’ติอาทิ. ธเนน กีโต ธนกฺกีโตติ ¶ วจนตฺโถปิ ยุตฺโตเยว. ทาสจาริตฺตนฺติ เทสกาลวเสน ทาสานํ จาริตฺตํ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ เทเส, กาเล วา.
กรมรานีโต นามาติ เอตฺถ กรมโรติ วนฺทิ. โส หิ สตฺตูนํ กเรน หตฺเถน มริตพฺพตฺตา กรมโรติ วุจฺจติ. กรมรภาเวน อานีโต กรมรานีโต. ติโรรฏฺา อาหรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อุปลาเปตฺวา ¶ วาติ ปโลเภตฺวา วา. ตโตติ กสฺมาจิ คามโต. มนุสฺสา เอว มานุสฺสกานิ. อิตฺถิปุริสานํ สาธารณภาเวน สามฺภาวโต นปุํสกลิงฺควเสน วุตฺตํ. ปิสทฺเทน น เกวลํ ธนานิเยว อาหรนฺติ, อถ โข มานุสฺสกานิปีติ สมฺปิณฺเฑติ. ตตฺถาติ มานุสฺสเกสุ. เอวรูโป กรมรานีโต ทาโส น ปพฺพาเชตพฺโพติ โยชนา. สพฺพสาธารเณนาติ พนฺธนาคารโสธนกาเล สพฺเพสํ สาธารเณน.
ทาสพฺยนฺติ ทาสสฺส ภาโว ทาสพฺยํ, ตํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทาสภาว’’นฺติ. ‘‘สยเมวา’’ติ อิมินา สามํสทฺโท สยมตฺเถ นิปาโตติ ทสฺเสติ. ภุชิสฺสิตฺถิโยติ รฺโ ภุชิสฺสิตฺถิโย. วณฺณทาสีหีติ นครโสภินีหิ. ตา หิ วณฺณสมฺปนฺนทาสิภาวโต วณฺณทาสีติ วุจฺจนฺติ. ตาสนฺติ ภุชิสฺสิตฺถีนํ. ปณฺณนฺติ ทาสิปณฺณํ. ภฏิปุตฺตกคณาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน มลฺลปุตฺตคณาทโย สงฺคณฺหาติ. อิมินา พหุสามิกทาสํ ทสฺเสติ. เตหีติ ภฏิปุตฺตกคณาทีหิ. อทินฺนา น ปพฺพาเชตพฺพาติ พหูสุ สามิเกสุ เอเกนปิ อทินฺนา น ปพฺพาเชตพฺพา. เตปีติ อารามิกทาเสปิ. อิมสฺมึ อารามิกทาสปพฺพาชเน อฏฺกถาวาทํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหาปจฺจริย’’นฺติอาทิ. ‘‘ตกฺก’’นฺติ ปทํ ‘‘อาสิตฺตก’’อิติ ปเท กมฺมํ. ‘‘สีเส’’ติ ปทํ ‘‘อาสิตฺตก’’อิติ ปเท อาธาโร. เกสุจิ ชนปเทสุ เทสจาริตฺตวเสน สีเส ตกฺกสฺส อาสิฺจนํ ทาสานํ ภุชิสฺสกรณนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘อารามิกํ เทมา’’ติ วจนํ ทาสานํ ภุชิสฺสวจนนฺติ วุตฺตํ โหติ. เยน เกนจิ โวหาเรนาติ ‘‘อารามิกํ เทมา’’ติ วา ‘‘อารามิกทาสํ เทมา’’ติ วา ‘‘กปฺปิยการกํ เทมา’’ติ วา เยน เกนจิ โวหาเรน. ทฺวีสุ อฏฺกถาวาเทสุ กุรุนฺทิวาทสฺส ปจฺฉา วุตฺตตฺตา โสเยว ปมาณนฺติ ทฏฺพฺพํ. ทุคฺคตมนุสฺสาติ ทุกฺขํ คตมนุสฺสา. เอเตติ ทุคฺคตมนุสฺเส. ตํ ปพฺพาเชตุํ น วฏฺฏตีติ มาตาปิตูนํ ทาสภาวํ อุปคตกาเล ชาตํ ปุตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. อถ ปน มาตาปิตโร ทาสภาวํ อุปคตา, น ปุตฺโต, ตํ ปพฺพาเชตุํ วฏฺฏติ. ‘‘ภิกฺขุสฺสา’’ติปทํ ‘‘าตกา วา อุปฏฺากา วา’’ติปเทสุ สามิสมฺพนฺโธ, ‘‘เทนฺตี’’ติ ปเท สมฺปทานํ. อสฺสาติ ¶ ภิกฺขุสฺส. อิมนฺติ ทาสํ. อภิรมิสฺสตีติ ภิกฺขุภาเว อภิรมิสฺสติ. วิพฺภมิสฺสตีติ วินิวตฺเตตฺวา คิหิภาวํ ภมิสฺสติ. อิติ วตฺวา เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. นิสฺสามิกทาโสติ ปริคฺคาหกสามิกวิรหิโต ทาโส ¶ . นิสฺสามิกสฺส ทาสสฺส ราชา สามี, ตสฺมา รฺา อปริคฺคหิเต อตฺตนาว อตฺตานํ ภุชิสฺสํ กาตุํ วฏฺฏติ. ปริคฺคหิเต ราชานํ การาเปตุํ วฏฺฏติ. อชานนฺโตติ อตฺตโน ทาสภาวมชานนฺโต.
อนุราธปุราติ อนุราธนครโต นิกฺขมิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. โสติ ปุตฺโต. อิธาติ โรหเณ. มาตรํ ปุจฺฉิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อาคมฺมาติ อาคนฺตฺวา. อติจฺฉถาติ อติกฺกมิตฺวา อิจฺฉถ, อิธ กิฺจิ เทยฺยธมฺมํ นตฺถิ, อิทํ อติกฺกมิตฺวา อฺตฺถ าตุมิจฺฉถาติ วุตฺตํ โหติ. เตติ ฆรสามิกา. จตูหิ ปจฺจเยหิ ปฏิชคฺคนฺตา วสาเปสุนฺติ โยชนา.
๓๕. กมฺมารภณฺฑุวตฺถุอาทิกถา
๙๘. ตุลาธารมุณฺฑโกติ มานภณฺฑธาโร มุณฺฑโก. อิมินา กมฺมารภณฺฑูติ เอตฺถ กมฺมารสทฺโท ตุลาธารปริยาโย, ภณฺฑุสทฺโท มุณฺฑกปริยาโยติ ทสฺเสติ. ตุลาธาโร หิ อลงฺการวิกติกรณตฺถาย กมฺมํ อรติ ชานาตีติ กมฺมาโรติ วุจฺจติ. มุณฺฑโก ภณฺฑียติ ‘‘มุณฺโฑ’’ติ ปริภาสียตีติ ภณฺฑูติ วุจฺจติ. ‘‘สุวณฺณการปุตฺโต’’ติ อิมินา ตสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อปโลเกตุนฺติ เอตฺถ อปปุพฺโพ โลกสทฺโท อาปุจฺฉนตฺโถติ อาห ‘‘อาปุจฺฉิตุ’’นฺติ. ‘‘ภณฺฑุกมฺมตฺถายา’’ติ อิมินา ภณฺฑุกมฺมายาติ เอตฺถ ตทตฺเถ จตุตฺถีติ ทสฺเสติ. ตตฺราติ ‘‘สงฺฆํ อปโลเกตุ’’นฺติอาทิวจเน. สีมาปริยาปนฺเนติ วิหารสีมาย วา อุปจารสีมาย วา ปริยาปนฺเน. ตตฺถาติ ภิกฺขูนํ สนฺนิปาตฏฺานํ. เอตฺถ จาติ อาปุจฺฉเน จ. วตฺตุํ วฏฺฏติเยวาติ ปฺจสุ วากฺเยสุ ยํกิฺจิ วากฺยํ กเถตุํ วฏฺฏติเยว. ปิสทฺเทน ‘‘อิมสฺส มุณฺฑกมฺมํ อาปุจฺฉามี’’ติ วากฺยมฺปิ สงฺคณฺหาติ.
เตสนฺติ ¶ วีสติอาทีนํ ภิกฺขูนํ. ‘‘ทหรภิกฺขู วา สามเณเร วา’’ติ อิทํ อาสนฺนวเสน วุตฺตํ. คิหิมฺปิ เปเสตฺวา อาปุจฺฉาเปตุํ วฏฺฏติ. กสฺมา? ‘‘ปพฺพชฺชาเปกฺขํ วินา วา’’ติ วุตฺตตฺตา.
ปพฺพาเชนฺตสฺส อนาปตฺติเยว, สุปพฺพชิโตติ อาห ‘‘ปพฺพาเชนฺตสฺสาปิ อนาปตฺตี’’ติ.
อาปุจฺฉิตํ ปเควาติ โยชนา. ขณฺฑสีมายนฺติ วิหารสีมาย วา อุปจารสีมาย วา อพฺภนฺตเร ิตายํ ขณฺฑสีมายํ. โย ปนาติ ปพฺพชฺชาเปกฺโข ปน. วิพฺภนฺตโก วาติ นววิพฺภนฺตโก ¶ วา. ปพฺพชิตานํ ทฺวงฺคุลเกโส วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ทฺวงฺคุลเกโส วา’’ติ. ทฺวีหิ องฺคุลีหิ อติริตฺโต เกโส อิมสฺสาติ ทฺวงฺคุลาติริตฺตเกโส. เอกสิขามตฺตธโรปิ โหตีติ โยชนา.
๑๐๐. มารพฺยาธินาติ มารณาพาโธ. โส หิ สตฺตานํ มารณฏฺเน, วิวิธสฺส จ ทุกฺขสฺส อาทหฏฺเน มารพฺยาธีติ วุจฺจติ. อิมินา อหิวาตกโรเคนาติ เอตฺถ อหิวิสสทิเสน วาเตน ปวตฺโต โรโค อหิวาตกโรโคติ วุจฺจตีติ ทสฺเสติ. ตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ยตฺร หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ยตฺราติ ยสฺมึ กุเล. โส โรโค ตสฺมึ กุเล ทฺวิปเท จตุปฺปเท ปมํ คณฺหาติ, ปจฺฉา เคหสามิเก คณฺหาตีติ ธมฺมปทอฏฺกถายํ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.สามาวตีวตฺถุ) วุตฺตํ. ตถาติ ยถา อฺโ ภิตฺตึ วา ฉทนํ วา ภินฺทิตฺวา ปลายิตฺวา ติโรคามาทิคโต วา หุตฺวา มุจฺจติ, ตถา. เอตฺถ จ กุเล ปิตาปุตฺตา มุจฺจึสูติ อตฺโถ.
กากุฑฺเฑปกนฺติ เอตฺถ กาเก อุฑฺฑาเปตีติ กากุฑฺเฑปโก, กาเก วา อุฑฺฑาเปตฺวา ภตฺตํ ภฺุชิตุํ สกฺโกตีติ กากุฑฺเฑปโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย วามหตฺเถนา’’ติอาทิ. ตตฺถ อุฑฺฑาเปตฺวาติ อุทฺธํ อากาสํ คมนาเปตฺวา. ตนฺติ กากุฑฺเฑปกํ.
๑๐๒. อิตฺตรสทฺโท ¶ อปฺปมตฺตกวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกติ อาห ‘‘อปฺปมตฺตโก’’ติ. ‘‘กติปาหเมวา’’ติ อิมินา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ.
๔๐. นิสฺสยมุจฺจนกกถา
๑๐๓. โอคเณนาติ เอตฺถ โอตฺยูปสคฺโค ลามกตฺถวาจโกติ อาห ‘‘ปริหีนคเณนา’’ติ. อตฺตโน วุฑฺฒตรสฺเสว ภิกฺขุสฺส สนฺติเก นิสฺสโย คเหตพฺโพติ อาห ‘‘สจายํ วุฑฺฒตร’’นฺติอาทิ. ตตฺถ อยนฺติ อพฺยตฺโต ภิกฺขุ. อุปสมฺปทายาติ อุปสมฺปาเทตฺวา. อายสฺมโตติ อายสฺมนฺตํ, อุปโยคตฺเถ เจตํ สามิวจนํ. อายสฺมโต วา โอวาทนฺติ โยชนา. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ. อาปุจฺฉเนสูติ ทิสาปกฺกมนาทิอตฺถาย อาปุจฺฉเนสุ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ นิสฺสยวสนฏฺาเน. ตนฺติ ตตฺตกํ สุตํ. ตสฺสาติ สุตสฺส.
๔๑. ราหุลวตฺถุกถา
๑๐๕. กปิลวตฺถูติ ¶ เอตฺถ กปิโลติ กฬารวณฺโณ อิสิ วุจฺจติ, โส วสติ เอตฺถาติ กปิลวตฺถุ, อสฺสโม. ตสฺมึ าเน มาปิตตฺตา นครมฺปิ กปิลวตฺถูติ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๒๖๗; สุ. นิ. อฏฺ. ๒.๓๖๒) วุจฺจติ. อยนฺติ วกฺขมานกถา. สุทฺโธทนมหาราชาติ เอตฺถ สุทฺโธทโนติ ตสฺส รฺโ นามํ. อถ วา สุทฺธํ โอทนํ อิมสฺสาติ สุทฺโธทโน, โสเยว มหาราชา สุทฺโธทนมหาราชา. วิหรติ กิราติ สมฺพนฺโธ. โสติ สุทฺโธทนมหาราชา. ราชคหนฺติ ราชคหนครํ. สาธูติ อายาจนตฺเถ นิปาโต. อายาจามีติ หิ อตฺโถ. เมติ มม, ปุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ, อนาทเร วา สามิวจนํ. โสติ อมจฺโจ. สาธูติ สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ นิปาโต. เอวนฺติ หิ อตฺโถ. อถาติ ตสฺมึ นิสีทนกาเล. อสฺสาติ ปุริสสหสฺสปริวารสฺส อมจฺจสฺส. ตโตติ ยาจนการณา ¶ . นนฺติ ปุริสสหสฺสปริวารํ อมจฺจํ. ตตฺเถวาติ ราชคเหเยว. เตปีติ อฏฺ ทูตาปิ. เตติ นว ทูตา.
อถาติ ตโต ปจฺฉา. เอกทิวสชาตกนฺติ เอกสฺมึ ทิวเส ชาตกํ. โสติ กาฬุทายีอมจฺโจ. ปพฺพชิตฺวาปีติ ปิสทฺเทน ‘‘อปพฺพชิตฺวาปี’’ติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. ตเถวาติ ยถา นว ทูตา สปริวารา อรหตฺตํ ปาปุณึสุ, ตเถวาติ อตฺโถ. โสติ กาฬุทายี. สมฺภเตสูติ สมฺภริเตสุ คเหตฺวา นิฏฺาปิเตสูติ อตฺโถ. วิสฺสฏฺกมฺเมสูติ วิสฺสฏฺา กมฺมนฺตา เอเตสนฺติ วิสฺสฏฺกมฺมนฺตา, เตสุ. สุปุปฺผิเตสูติ สุนฺทรปุปฺผสฺชาเตสุ. ปฏิปชฺชนกฺขเมติ ปฏิปชฺชนตฺถาย ขเม โยคฺเย. คมนวณฺณํ สํวณฺเณสีติ สมฺพนฺโธ. สฏฺิมตฺตาหีติ (พุ. วํ. อฏฺ. นิทานกถา ๒) สฏฺิปมาณาหิ. เอตนฺติ เอตํ สํวณฺณสฺส การณํ กินฺติ ปุจฺฉิ. จาริกํ ปกฺกมิตุํ กาโลติ โยชนา. เตน หีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต. ภควา ปกฺกามีติ สมฺพนฺโธ. ปริวุโตติ ปริสมนฺตโต วุโต อาวุโต นิวุโต หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อตุริตจาริกนฺติ อชวนจาริกํ.
เอวนฺติ อิมินา นเยน. ภควติ ปกฺกนฺเต จ สตีติ โยชนา. นิกฺขนฺตทิวสโตติ ผคฺคุณปุณฺณมิยา ปาฏิปททิวสโต. อุตฺตมโภชนรสสฺสาติ อุตฺตมโภชนรเสน. ทสฺสถาติ ทเทยฺยาถ. เตเนวาติ สทฺธาย อุปฺปาทนการเณเนว. นนฺติ กาฬุทายึ. ภควา เปสีติ สมฺพนฺโธ. เอตทคฺคนฺติ เอโส อคฺโค. ยทิทนฺติ โย อยํ. เอตทคฺเคติ เอตทคฺคฏฺาเน.
สากิยาปิ โข ปหิณึสูติ สมฺพนฺโธ. าติเสฏฺนฺติ าตีนํ เสฏฺํ, าติเยว วา เสฏฺํ, ภควนฺตนฺติ ¶ โยชนา. นิคฺโรธสกฺกสฺสาติ นิคฺโรธนามกสฺส สกฺกสฺส. ตตฺถาติ นิคฺโรธสกฺกสฺส อาราเม. ปจฺจุคฺคมนนฺติ ปฏิมุขํ อุฏฺหิตฺวา คมนํ. ตโตติ ปหิณโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ ¶ . ราชกุมาเร จ ราชกุมาริกาโย จ ปหิณึสูติ โยชนา. เตสนฺติ ราชกุมารราชกุมาริกานํ. ตตฺราติ นิคฺโรธาราเม. มาโน ชาติ สภาโว เอเตสนฺติ มานชาติกา, มาเนน, มาโน วา ถทฺโธ เอเตสนฺติ มานถทฺธา. เตติ สากิยา, อาหํสูติ สมฺพนฺโธ.
เตสูติ สากิเยสุ. เนติ าตโย. วุฏฺายาติ จตุตฺถชฺฌานโต วุฏฺหิตฺวา. เตสนฺติ าตีนํ. กณฺฑมฺพรุกฺขมูเลติ กณฺฑนามเกน อุยฺยานปาเลน โรปิมสฺส อมฺพรุกฺขสฺส อาสนฺเน. ราชาติ สุทฺโธทนมหาราชา. โวติ ตุมฺหากํ, ปาเทติ สมฺพนฺโธ. อยนฺติ วนฺทนา. ชมฺพุจฺฉายายาติ ชมฺพุรุกฺขสฺส ฉายาย. อิติ อาหาติ โยชนา.
สิขาปฺปตฺโตติ อคฺคปฺปตฺโต, โกฏิปฺปตฺโตติ อตฺโถ. ตโตติ นิสีทนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. โปกฺขรวสฺสนฺติ ปทุมวเน วุฏฺวสฺสสทิสํ. ตมฺพวณฺณนฺติ โลหิตวณฺณํ. ตนฺติ อปตนํ ภควา กเถสีติ สมฺพนฺโธ.
ทุติยทิวเสติ กปิลวตฺถุํ ปตฺตทิวสโต ทุติเย ทิวเส. อินฺทขีเลติ นครสฺส อุมฺมาเร. กถนฺติ เกนากาเรน จรึสุ นุ โขติ โยชนา. อคมํสุ กึ จรึสุ กินฺติ โยชนา. สปทานจารนฺติ ฆรปฏิปาฏิขณฺฑนวิรหิเตน สห ปวตฺตํ จารํ. ตโตติ อาวชฺชนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. อยเมว วํโสติ ปุพฺพพุทฺธานํ อยเมว วํโส. อยํ ปเวณีติ ตสฺเสว เววจนํ. อนุสิกฺขนฺตาติ อนุ ปฏิภาคํ สิกฺขนฺตา. นิวิฏฺเคหโตติ นิวาสนตฺถาย วิสิตเคหโต. อยฺโยติ อธิโป สามีติ อตฺโถ. สิทฺธตฺถกุมาโรติ สพฺพโลกสฺส สิทฺโธ อตฺโถ อสฺมึ อตฺถีติ สิทฺธตฺโถ, โสเยว กุมาโร สิทฺธตฺถกุมาโร. สีหปฺชรนฺติ วาตปานํ. ตฺหิ สีหรูปํ ทสฺเสตฺวา กตปฺชรตฺตา สีหปฺชรนฺติ วุจฺจติ. ทสฺสนพฺยาวโฏติ ทสฺสเน, ทสฺสนตฺถาย วา พฺยาวโฏ. ราหุลมาตาปิ เทวี อาโรเจสีติ สมฺพนฺโธ. กปาลหตฺโถติ กปาโล หตฺเถสุ อสฺส ภควโตติ กปาลหตฺโถ, หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. นานาวิราคสมุชฺชลายาติ นานาาเนสุ วิราคาย สมุชฺชลาย. วิโรจมานํ ภควนฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
อุณฺหีสโตติ ¶ สิโรเวนโต. ตฺหิ อุปริสีเส นหติ พนฺธติ, นหียติ พนฺธียตีติ วา อุณฺหีโสติ วุจฺจติ. นรสีหคาถาหิ นามาติ นรสีหคาถานามกาหิ. ตา หิ ยสฺมา นโรเยว สพฺพสตฺตานํ สีโห เสฏฺโ, นรานํ, นเรสุ วา สีโห เสฏฺโติ นรสีโห, ตสฺส ปกาสกา ¶ คาถา โหนฺติ, ตสฺมา นรสีหคาถาติ วุจฺจนฺติ. รฺโติ สสฺสุรรฺโ, มาตุลรฺโ วา. สํวิคฺคหทโยติ จลนจิตฺโต. สณฺาปยมาโนติ สุฏฺุ าปยมาโน. ตุริตตุริตนฺติ ตุริตโต ตุริตํ, อติสีฆนฺติ อตฺโถ. กึ ภนฺเตติ กึ การณา ภนฺเต. อหุวตฺถาติ หิยฺยตฺตนีมชฺฌิมปุริสสงฺขาตาย ตฺถวิภตฺติยา หูธาตุสฺส อูการสฺส อุวาเทโส โหติ, ตสฺมา ตุมฺเห เอวํสฺิโน อหุวตฺถาติ โยชนา. วํสจาริตฺตเมตนฺติ เอตํ ปิณฺฑาย จรณํ วํสโต ปเวณิโต จาริตฺตํ. ตตฺถ จาติ มหาสมฺมตขตฺติยวํเส จ. อยนฺติ มหาสมฺมตขตฺติยวํโส. อนฺตรวีถิยนฺติ วีถิยา มชฺเฌ. ิโตว อาหาติ สมฺพนฺโธ.
อุตฺติฏฺเติ อุทฺทิสฺส, อุฏฺหิตฺวา วา ปิณฺฑาย ติฏฺเน. ธมฺมํ สุจริตนฺติ สุฏฺุ จริตพฺพํ ภิกฺขาจริยสงฺขาตํ ธมฺมํ. จเรติ จเรยฺย. ธมฺมจารีติ ภิกฺขาจริยสงฺขาตํ ธมฺมํ จรณสีโล สมโณ. สุขํ เสตีติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ. เสสอิริยาปถาปิ ลกฺขณหารวเสน คเหตพฺพา สมานกิจฺจตฺตา. อสฺมิฺจ โลเก ปรมฺหิ จ โลเกติ โยชนา.
น ตํ ทุจฺจริตํ จเรติ เวสิยาทิโคจรสงฺขาตํ ทุฏฺุ จริตพฺพํ ตํ ธมฺมํ น จเรยฺย.
เอตฺถ จ ปมคาถํ อนฺตรวีถิยํ กเถตฺวา ราชานํ โสตาปตฺติผเล ปติฏฺาเปสิ, ทุติยคาถํ ปิตุนิเวสเน กเถตฺวา มหาปชาปตึ โสตาปตฺติผเล, ราชานํ สกทาคามิผเล ปติฏฺาเปสีติ ทฏฺพฺพํ. ธมฺมปาลชาตกํ สุตฺวาติ ปุน อปรสฺมึ ทิวเส (ชา. อฏฺ. ๔.๙๘ อาทโย; ธ. ป. อฏฺ. ๑.นนฺทตฺเถรวตฺถุ) ธมฺมปาลชาตกํ (ชา. อฏฺ. ๔.มหาธมฺมปาลชาตกวณฺณนา) ¶ สุตฺวา. มรณสมเยติ มรณาสนฺนกาเล, มรณสมยสมีเป วา, สมีปตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ.
โสตาปตฺติผลํ สจฺฉิกตฺวา ปริวิสีติ สมฺพนฺโธ. สพฺพํ อิตฺถาคารนฺติ สพฺโพ โอโรโธ. โส หิ อิตฺถีนํ อคารนฺติ อิตฺถาคารนฺติ วุจฺจติ. อิมินา วจนตฺเถน อคารเมว มุขฺยโต ลพฺภติ, ราชิตฺถิโย ปน อุปจาเรนาติ ทฏฺพฺพํ. สา ปนาติ ราหุลมาตา ปน. ปริชเนนาติ ปริวาเรน. นนฺติ อยฺยปุตฺตํ. ‘‘ราชาน’’นฺติปทํ ‘‘คาหาเปตฺวา’’ติปเท การิตกมฺมํ, ‘‘ปตฺต’’นฺติปทํ ตตฺเถว ธาตุกมฺมํ. ราชธีตายาติ สุปฺปพุทฺธรฺโ ธีตาย. สาติ ราชธีตา. โคปฺผเกสูติ จรณคณฺีสุ ภควนฺตํ คเหตฺวาติ โยชนา. อถ วา ภควโต โคปฺผเก คเหตฺวาติ โยชนา. เอวฺหิ สติ อุปโยคตฺเถ ภุมฺมวจนนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ราชา ¶ กเถสีติ สมฺพนฺโธ. อนจฺฉริยนฺติ น อจฺฉริยํ, อจฺฉรํ ปหริตุํ น โยคฺยนฺติ อตฺโถ. ราชธีตา ยํ อตฺตานํ รกฺขิ, อิทํ อนจฺฉริยนฺติ โยชนา.
ตํทิวสเมวาติ ตสฺมึ ทุติยทิวเสเยว. เกสวิสชฺชนนฺติ ราชจูฬามณิพนฺธนตฺถํ กุมารกาเล พนฺธิตสิขาเวณิสงฺขาตสฺส เกสสฺส วิสชฺชนํ, โมจนนฺติ อตฺโถ. ปฏฺฏพนฺโธติ อสุโก นาม ราชาติ นลาเฏ สุวณฺณมยสฺส ปฏฺฏสฺส พนฺธนํ. ฆรมงฺคลนฺติ อภินวฆรํ ปเวสนมงฺคลํ. อาวาหมงฺคลนฺติ อาวาเห ปวตฺตํ มงฺคลํ. ฉตฺตมงฺคลนฺติ ราชฉตฺตุสฺสาปนกาเล ปวตฺตํ มงฺคลํ. มงฺคลํ วตฺวาติ มงฺคลสํยุตฺตํ ธมฺมกถํ กเถตฺวา. ชนปทกลฺยาณีติ ชนปทมฺหิ กลฺยาณสมนฺนาคตา. ตุวฏฺฏํ โขติ ขิปฺปเมว. โสปีติ นนฺทราชกุมาโรปิ. อิตีติอาทิ นิคมนํ. ทุติยทิวเสติ กปิลวตฺถุปตฺตทิวสโต ทุติเย ทิวเส. ธมฺมปทอฏฺกถายํ (ธ. ป. อฏฺ. ๑.นนฺทตฺเถรวตฺถุ; เถรคา. อฏฺ. ๑.นนฺทตฺเถรคาถาวณฺณนา) ปน ‘‘ตติยทิวเส นนฺทํ ปพฺพาเชสี’’ติ วุตฺตํ.
สตฺตเม ทิวเสติ กปิลวตฺถุปตฺตทิวสโตเยว สตฺตเม ทิวเส. เอตํ สมณํ ปสฺสาติ โยชนา. พฺรหฺมรูปวณฺณนฺติ พฺรหฺมุโน รูปสงฺขาโต ¶ วณฺโณ วิย วณฺโณ อิมสฺสาติ พฺรหฺมรูปวณฺโณ, ตํ. อยนฺติ อยํ สมโณ. ตฺยสฺสาติ เต อสฺส. เตติ นิธโย. อสฺสาติ สมณสฺส. นนฺติ สมณํ. ยาจาติ ยาจาหิ. อยํ ทฺวิกมฺมิกธาตุ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ปุตฺโต ปิตุสนฺตกสฺส สามิโก, อิติ ตสฺมา เม เทหีติ โยชนา. อนุรูปํ วจนนฺติ สมฺพนฺโธ. ภควนฺตํ อนุพนฺธีติ ภควโต ปิฏฺิโต ปิฏฺิโต อนุพนฺธิ.
น วิสหตีติ น สมตฺเถติ. อยํ กุมาโร ปิตุสนฺตกํ ยํ ธนํ อิจฺฉติ, ตนฺติ โยชนา. วฏฺฏานุคตนฺติ วฏฺฏทุกฺขํ อนุคตํ. สวิฆาตกนฺติ วิฆาตเกหิ ปฺจหิ เวเรหิ สหิตํ. อสฺสาติ กุมารสฺส. นนฺติ กุมารํ. อยนฺติ กุมาโร. ทายชฺชนฺติ ทายสงฺขาตํ มาตาปิตูนํ ธนํ อาททาตีติ ทายาโท, ปุตฺโต, ตสฺส อิทนฺติ ทายชฺชํ, มาตาปิตูนํ ธนํ.
‘‘กถาหํ ภนฺเต ราหุลกุมารํ ปพฺพาเชมี’’ติ กสฺมา อาห, นนุ อายสฺมา สาริปุตฺโต พาราณสิยํ ตีหิ สรณคมเนหิ อนฺุาตํ ปพฺพชฺชํ น ชานาตีติ อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิ. ยา สา ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ อนฺุาตาติ โยชนา. ตโตติ ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทโต. อุปสมฺปทํ ปฏิกฺขิปิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. วิมตีติ วิวิธา อิจฺฉา. อิมฺจ ¶ ปนตฺถนฺติ อิมเมว วิมติสงฺขาตมตฺถํ. ธมฺมเสนาปติ อาหาติ สมฺพนฺโธ. ภควโต ตํ อชฺฌาสยนฺติ โยชนา.
‘‘อถ โข…เป… ปพฺพาเชสี’’ติ เอตฺถ กึ กุมารสฺส เกสจฺเฉทนาทีนิ สพฺพกิจฺจานิ อายสฺมา สาริปุตฺโตเยว กโรตีติ อาห ‘‘มหาโมคฺคลฺลานตฺเถโร’’ติอาทิ. โอวาทาจริโยติ นิวาสนปารุปนาทีสุ เสขิยวตฺเตสุ, อาภิสมาจาริเกสุ จ โอวาทโก อาจริโย. อถ กสฺมา ‘‘อายสฺมา สาริปุตฺโต ราหุลกุมารํ ปพฺพาเชสี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ตสฺสํ ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทายํ. น อาจริโยติ ปพฺพชฺชาจริโย จ โอวาทาจริโย จ น อิสฺสโร.
อุปฺปนฺนสํเวเคน หทเยนาติ เอตฺถ อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ. อุปฺปนฺนสํเวโค หทโย หุตฺวาติ หิ โยชนา. สพฺพนฺติ สพฺพํ วจนํ.
ตตฺถาติ ¶ ปุริมวจนาเปกฺขํ. อวิเสเสนาติ ‘‘ธน’’นฺติ วา ‘‘อฺ’’นฺติ วา ‘‘สาวชฺช’’นฺติ วา ‘‘อนวชฺช’’นฺติ วา วิเสสมกตฺวา สามฺเน. น จ พุทฺธานนฺติ เอตฺถ จสทฺเทน น เกวลํ อปฏิรูปเมว, อถ โข พุทฺธานฺจ น อาจิณฺณนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ยนฺติ ยํ วรํ. ตถา นนฺเทติ เอตฺถ ตถาสทฺทสฺส อุปเมยฺยตฺถโชตกภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยเถว กิรา’’ติอาทิ. ยเถว โพธิสตฺตํ พฺยากรึสุ, เอวํ นนฺทมฺปิ ราหุลมฺปิ พฺยากรึสุ กิราติ โยชนา. ปาฬิยํ ปน ยถา ภควติ เม ภนฺเต ปพฺพชิเต อนปฺปกํ ทุกฺขํ อโหสิ, ตถา นนฺเท ปพฺพชิเต อนปฺปกํ ทุกฺขํ อโหสิ, ตถา ราหุเล ปพฺพชิเต อธิมตฺตํ ทุกฺขํ อโหสีติ โยชนา. เนมิตฺตกาติ สุภาสุภนิมิตฺตํ กเถนฺตีติ เนมิตฺตกา. ปุตฺตสฺสาติ เชฏฺปุตฺตสฺส สิทฺธตฺถกุมารสฺส. ปพฺพชฺชายาติ ปพฺพชฺชาเหตุ ปพฺพชฺชาการณา, ปพฺพชฺชานิมิตฺตํ วา. ตโตติ ภควโต ปพฺพชฺชโต. ตมฺปีติ นนฺทมฺปิ. อิตีติ อีทิสํ. ภควโต ปพฺพชฺชาย มหนฺตํ อิจฺฉาวิฆาตสทิสนฺติ อตฺโถ. ตมฺปีติ ราหุลมฺปิ. เตนาติ ปพฺพชฺชาเหตุนา. อสฺสาติ รฺโ. อุปฺปชฺชีติ สมฺพนฺโธ. อิโตติ โสกุปฺปตฺติโต วรยาจนโต วา.
โสติ ราชา. ยตฺร หิ นามาติ โย นาม. อหมฺปิ นาม โย ยาทิโส พุทฺธมามโก ธมฺมมามโก สงฺฆมามโก สมาโน, โส ตาทิโส อหมฺปิ น สกฺโกมีติ โยชนา. อฺเติ มยา อปเร. ทุกฺขนฺติ าติวิโยคทุกฺขํ. นิยฺยานิกการณนฺติ มนุสฺสานํ ครหอุปวาทอกฺโกสโต นิยฺยานิกํ การณํ.
ตตฺถาติ ¶ ‘‘อนนฺุาโต’’ติอาทิวจเน. ชเนตีติ ชนนี, มาตา. ชเนตีติ ชนโก, ปิตา. อิมินา โปสาวนิกมาตาปิตโร นิวตฺเตติ. มาตา วา มตา โหตีติ โยชนา. โส เอว วาติ ปุตฺโต เอว วา. อนฺุาโตมฺหีติ วทตีติ สจฺเจน วา อลิเกน วา ‘‘อนฺุาโตมฺหี’’ติ วทติ. มาตา วา สยํ ปพฺพชิตาติ โยชนา. ปิตสฺสาติ ปิตา อสฺส. อสฺสาติ ปุตฺตสฺส. วิปฺปวุตฺโถติ มาตุยา เกนจิ การเณน ปวาโส.
จูฬมาตาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ¶ มหามาตาทีนิ สงฺคณฺหาติ. โปสนกาติ วฑฺฒนกา. เตสุปีติ โปสนกมาตาปิตเรสุปิ.
ยํ ปน ปุตฺตํ นานุชานนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ชีวสฺเสวาติ ตสฺส ชีวสฺส เอว, ปพฺพาเชนฺตสฺส วา ภิกฺขุสฺส, น เทสนฺตรคมนาทีนมตฺถายาติ อตฺโถ. เตสนฺติ มาตาปิตูนํ.
มหากนฺตาโรติ เกน อุทเกน ตริตพฺโพติ กนฺตาโร, นิรุทกกนฺตาโรว มุขฺยโต ลพฺภติ, วาฬกนฺตาโร โจรกนฺตาโร อมนุสฺสกนฺตาโร ทุพฺภิกฺขกนฺตาโร มรุกนฺตาโรติ อิเม ปฺจ กนฺตารา รูฬฺหีวเสน. มหนฺโต กนฺตาโร มหากนฺตาโร.
ยาวตเกติ เอตฺถ ยาวสทฺโท ปมาณตฺโถติ อาห ‘‘ยตฺตเก’’ติ.
๔๒. สิกฺขาปททณฺฑกมฺมวตฺถุกถา
๑๐๖. นาสนวตฺถูติ ลิงฺคนาสนาย อธิฏฺานํ, การณนฺติ วุตฺตํ โหติ. ปจฺฉิมานํ ปฺจนฺนนฺติ โยชนา. ทณฺฑกมฺมวตฺถูติ ทณฺฑกมฺมสฺส การณํ.
๑๐๗. อปฺปติสฺสาติ เอตฺถ ภิกฺขูนํ วจนสฺส ปฏิมุขํ อาทเรน อสวนํ ภิกฺขู เชฏฺกฏฺาเน น เปนฺติ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขู เชฏฺกฏฺาเน’’ติอาทิ. ‘‘สมานชีวิกา’’ติ อิมินา อสภาควุตฺติกาติ เอตฺถ สภาคสทฺโท สมานสทฺทปริยาโย, วุตฺติสทฺโท ชีวิกปริยาโยติ ทสฺเสติ. ปริสกฺกตีติ เอตฺถ สกฺก คติยนฺติธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๖ ฬการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา ปริปุพฺโพ สกฺกสทฺโท คตฺยตฺโถติ อาห ‘‘ปรกฺกมตี’’ติ. กินฺตีติ กิเมว. อิติสทฺโท เหตฺถ เอวสทฺทตฺโถ, เกน เอว อุปาเยนาติ หิ อตฺโถ. อกฺโกสติ เจวาติ ชาติอาทีหิ อกฺโกสติ เจว. เภเทตีติ เภทาเปติ. อาวรณํ กาตุนฺติ ¶ เอตฺถ อาวรณสทฺโท นิวารณสทฺทเววจโนติ อาห ‘‘นิวารณํ ¶ กาตุ’’นฺติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ ปริเวเณ, เสนาสเน วา. วสฺสคฺเคนาติ วสฺสคณนาย. (ตสฺสาติ ปริเวณเสนาสนสฺส. อุปจาเรติ อาสนฺเน). มุขทฺวาริกนฺติ มุขสงฺขาเตน ทฺวาเรน อชฺโฌหริตพฺพํ. ‘‘วทโตปี’’ติ อิมินา วจีปโยเคน ทุกฺกฏาปตฺตึ ทสฺเสติ, ‘‘นิกฺขิปโตปี’’ติ อิมินา กายปโยเคน. อนาจารสฺสาติ ทณฺฑกมฺเม อนาจารสฺส. เอตฺตเก นาม ทณฺฑกมฺเมติ เอตฺตเก นาม อุทกาหราปนาทิสงฺขาเต ทณฺฑกมฺเม. อิทนฺติ ยาคุภตฺตาทึ. ลจฺฉสีติ ลภิสฺสสิ. ‘‘เอตฺตเก นาม ทณฺฑกมฺเม’’ติ วุตฺตวจนสฺส ยุตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภควตา หี’’ติอาทิ. ทณฺฑกมฺมนฺติ ทณฺเฑนฺติ ทเมนฺติ เอเตนาติ ทณฺโฑ, โสเยว กตฺตพฺพตฺตา กมฺมนฺติ ทณฺฑกมฺมํ อาวรณาทิ. อปราธานุรูปนฺติ วีติกฺกมสฺส อปราธสฺส อนุรูปํ. ตมฺปีติ อุทกทารุวาลิกาทิอาหราปณมฺปิ. ตฺจ โขติ ตฺจ กรณํ. โอรมิสฺสตีติ กาเยน โอรมิสฺสติ. วิรมิสฺสตีติ วาจาย วิรมิสฺสติ. อุณฺหปาสาเณ วาติอาทีสุ วาสทฺเทน อฺานิปิ อตฺตตาปนปริตาปนาทีนิ กมฺมานิ สงฺคณฺหาติ.
๔๓. อนาปุจฺฉาวรณวตฺถุอาทิกถา
๑๐๘. อุปชฺฌายํ อนาปุจฺฉาติ เอตฺถ อุปชฺฌายํ อนาปุจฺฉิตฺวา. สพฺพถา กึ น กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตุมฺหาก’’นฺติอาทิ. ทณฺฑกมฺมมสฺสาติ ทณฺฑกมฺมํ อสฺส. อสฺสาติ สามเณรสฺส. สทฺธึ อุปชฺฌาเยน วิหรนฺตีติ สทฺธิวิหาริกา. นิสฺสยาจริยาทีนํ อนฺเต สมีเป วสนฺตีติ อนฺเตวาสิกา, อุปสมฺปนฺนาเยว.
อปลาเฬนฺตีติ เอตฺถ ลฬ อุปเสวายนฺติ ธาตุปาเสุ วุตฺตตฺตา (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ ฬการนฺตธาตุ) เถเร ลฬโต อุปเสวโต อปคเมนฺตีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิธ ปน อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตุมฺหาก’’นฺติอาทิ. อปลาเฬตพฺพาติ อฺํ ลฬโต อุปเสวโต อปคเมตพฺพา. ปริสภูเต สามเณรูปสมฺปนฺเนติ โยชนา. อาทีนวนฺติ ทุสฺสีลํ นิสฺสาย วสนสฺส ¶ โทสํ. นฺหายิตุํ อาคเตน ตยา คูถมกฺขนํ กตํ วิย ทุสฺสีลํ นิสฺสาย วิหรนฺเตน ทุสฺสีลํ กตนฺติ โยชนา. ‘‘ทุสฺสีล’’นฺติ ปทํ ปุริมปจฺฉิมปทาเปกฺขํ, ตสฺมา ทฺวินฺนํ ปทานํ มชฺเฌ วุตฺตํ. ตตฺถ ปุริมปทาเปกฺขกาเล วุตฺตกมฺมํ, ปจฺฉิมปทาเปกฺขกาเล อวุตฺตกมฺมํ. โสติ สามเณรูปสมฺปนฺโน. อุปชฺฌายํ วาติ สามเณรํ สนฺธาย วุตฺตํ. นิสฺสยํ วาติ อุปสมฺปนฺนํ สนฺธาย วุตฺตํ.
ตีสุ ¶ นาสนาสูติ สํวาสลิงฺคทณฺฑกมฺมนาสนสงฺขาตาสุ ตีสุ นาสนาสุ. โยติ สามเณโร. นานาอาปตฺติโยติ ปาราชิกถุลฺลจฺจย ปาจิตฺติยาปตฺติโย. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. กุนฺถกิปิลฺลิกมฺปีติ เอตฺถ ปาณขาทเกหิ สตฺเตหิ กุถิยติ หึสิยตีติ กุนฺโถ, กุํ ปถวึ วา ธาเรตีติ กุนฺโธ.
กิมิเยว ปิลฺลิกํ โปตกํ กิปิลฺลิกํ มิการสฺส โลปํ กตฺวา. ปิลฺลิกสทฺโท หิ โปตกปริยาโย. กิมีนํ, กิมีสุ วา ปิลฺลิกํ กิปิลฺลิกํ. นาเสตพฺพตํเยวาติ ลิงฺเคน นาเสตพฺพภาวเมว. ตาวเทวาติ ตสฺมึ มารณภินฺทนกฺขเณเยว. อสฺสาติ สามเณรสฺส. เสนาสนคฺคาโห จ ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ วสฺสจฺเฉโท โหตีติ อธิปฺปาโย. อากิณฺณโทโสวาติ ลิงฺคนาสนโทเสน จ ทณฺฑกมฺมนาสนโทเสน จ อากุลโทโสว. วิรชฺฌิตฺวาติ วิราเธตฺวา. ยถานิวตฺถปารุตสฺเสว สามเณรสฺสาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมาติ สรณคมนอุปสมฺปทกมฺมวาจานํ สทิสตฺตา. ภิกฺขุนา สมาทินฺนํ วิย อิมินาปิ สมาทินฺนาเนว โหนฺตีติ โยชนา. เอวนฺติ เอวมิชฺฌเน, สมาทินฺเน วา. ทฬฺหีกรณตฺถนฺติ สิกฺขาปทานํ ทฬฺหีกรณตฺถํ. ปติฏฺาปนตฺถนฺติ สามเณรสฺส ปติฏฺาปนตฺถํ. ลจฺฉตีติ ลภิสฺสติ. สงฺเฆน ทาตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. อปโลเกตฺวาติ สงฺฆํ อาปุจฺฉิตฺวา. อิมินา ฉินฺนวสฺสกํ ทสฺเสติ.
อทินฺนาทาเน ติณสลากมตฺเตนาปิ วตฺถุนา อสมโณ โหตีติ โยชนา. วิปฺปฏิปตฺติยาติ วิกาเรน ปฏิปชฺชนโต. ภณิเตติ ¶ ภณเน. ชานิตฺวาติ ชานิตฺวา เอว. เอวกาโร เหตฺถ อชฺฌาหริตพฺโพ, เตน วุตฺตํ ‘‘น อชานิตฺวา’’ติ. ยานิ ปฺจ สิกฺขาปทานีติ โยชนา. อสฺสาติ สามเณรสฺส. ปนตฺถายาติ สิกฺขาปทานํ ปนตฺถาย. อยนฺติ ปาราชิโก. วิเสโสติ ภิกฺขูนํ ปาจิตฺติยโต วิเสโส.
ปฏิปกฺขวเสนาติ ‘‘อนรหํ อสมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ติอาทินา จ ‘‘ทฺวากฺขาโต’’ติอาทินา จ ‘‘ทุปฺปฏิปฺปนฺโน’’ติอาทินา จ ปฏิวิรุทฺธวเสน ครหนฺโต สามเณโร นิวาเรตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. กณฺฑกนาสนายาติ กณฺฑกนามกสฺส สามเณรสฺส ทณฺฑกมฺมนาสนาย. ตํ ลทฺธินฺติ อวณฺณภาสนทิฏฺึ. อจฺจยนฺติ อติกฺกมํ, โทสํ วา. เทสาเปตพฺโพติ ‘‘อจฺจโย มํ ภนฺเต อจฺจคมา’’ติอาทินา เทสาเปตพฺพา. ตํ ยุตฺตนฺติ ‘‘ลิงฺคนาสนาย นาเสตพฺโพ’’ติ ตํ วจนํ ปติรูปํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อิธาติ ขนฺธเก, ‘‘สามเณรํ นาเสตุ’’นฺติวจเน วา.
‘‘เอเสว นโย’’ติ วุตฺตวจนํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘สสฺสตุจฺเฉทานฺหี’’ติอาทิ. อฺตรทิฏฺิโก ¶ สามเณโรติ โยชนา. เอตฺถาติ ทสสุ นาสนงฺเคสุ. ‘‘กาม’’นฺติปเทน ปุนรุตฺตินิรตฺถกโทสาโรปเนน ครหํ ทสฺเสติ. ‘‘ปนา’’ติปเทน เตสํ โทสานํ ปหาเนน สมฺภาวนํ ทสฺเสติ. อพฺรหฺมจารึ สามเณรนฺติ สมฺพนฺโธ. อุปสมฺปาเทตุํ วฏฺฏตีติ อุปสมฺปาทนํ วฏฺฏติ. ภิกฺขุนิทูสโก สามเณโรติ สมฺพนฺโธ. ปพฺพชฺชมฺปีติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส ครหตฺถภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปเคว อุปสมฺปท’’นฺติ. เอตมตฺถนฺติ เอตาทิสมตฺถํ.
๔๗. ปณฺฑกวตฺถุกถา
๑๐๙. ทหรตรุณสทฺทานํ เววจนตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทหเร…เป… ตรุเณ’’ติ. โมฬิคลฺลสทฺโท ถูลสรีรวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกติ อาห ‘‘โมฬิคลฺเลติ ถูลสรีเร’’ติ. หตฺถิภณฺเฑติ เอตฺถ หตฺถิสงฺขาตํ ภณฺฑํ เอเตสนฺติ หตฺถิภณฺฑาติ วุตฺเต หตฺถิโคปกาติ อาห ‘‘หตฺถิโคปเก’’ติ. อภิธาเน (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๓๖๗ คาถายํ) ปน ‘‘หตฺถิเมณฺโฑ’’ติ ปาโ อตฺถิ.
ปณฺฑโกติ ¶ ปฑติ วิกลภาวํ คจฺฉตีติ ปณฺฑโก. สํเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺสาติ ปณฺฑกสฺส. อสุจินาติ สมฺภเวน. อาสิตฺตสฺสาติ อาสิฺจิตพฺพสฺส. อิมินา อสุจินา มุเข อาสิฺจิตพฺโพติ อาสิตฺโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อยนฺติ ปณฺฑโก. อชฺฌาจารนฺติ เมถุนชฺฌาจารํ. ‘‘อุสูยาย อุปฺปนฺนายา’’ติอิมินา อุสูยตีติ อุสูโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อุปกฺกเมนาติ วายาเมน. พีชานีติ อณฺฑานิ. อิมินา อุปกฺกเมน เอตสฺมา พีชานิ อปนีตานีติ โอปกฺกมิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ปกฺเข ปวตฺโต ปณฺฑโก ปกฺขปณฺฑโก, ปกฺเข ปริฬาหวูปสโม ปณฺฑโก ปกฺขปณฺฑโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกจฺโจ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปุพฺพวจนตฺเถ ปกฺเขติ กาลปกฺเขติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ปจฺฉิมวจนตฺเถ ปกฺเขติ ชุณฺหปกฺเขติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘อกุสลวิปากานุภาเวนา’’ติ ปทํ ‘‘ปณฺฑโก โหตี’’ติปเทเยว สมฺพนฺธิตพฺพํ. อสฺสาติ ปณฺฑกสฺส. นปุํสกปณฺฑโกติ ปุริโส วิย สาติสยํ ปจฺจามิตฺเต น ปุํสเกติ อภิมทฺทนํ กาตุํ น สกฺโกตีติ นปุํสโก. น ปุมา น อิตฺถีติ นปุํสโกติ กตฺวา นปุมนอิตฺถิสทฺทสฺส นิรุตฺตินเยน นปุํสกกรณมฺปิ วทนฺติ. นปุํสโกเยว ปณฺฑโก นปุํสกปณฺฑโก. เตสูติ ปฺจสุ ปณฺฑเกสุ. เตสุปีติ โอปกฺกมิกาทีสุ ตีสุปิ. ‘‘ยสฺมึ ปกฺเข’’ติ อิมินา ปกฺเข ปกฺเข ปณฺฑกภาวํ นิวตฺเตติ. อสฺสาติ ปณฺฑกสฺส. เอตฺถาติ ปฺจสุ ปณฺฑเกสุ. โสปีติ ปณฺฑโกปิ. อิโตติ ปณฺฑกวารโต. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ลิงฺคนาสนเมว อติทิสติ.
๔๘. เถยฺยสํวาสกวตฺถุกถา
๑๑๐. ปาริชฺปตฺตสฺสาติ ¶ ปริหายตีติ ปริชานิ, อิสฺสริยโภคาทิ, ตสฺส ภาโว ปาริชฺํ, อิสฺสริยโภคาทิกฺขโย, ตํ ปตฺโตติ ปาริชฺปตฺโต, ตสฺส. ‘‘ปาริชฺุปตฺตสฺสา’’ติปิ อุกาเรน สห ปาโ อตฺถิ. ขีณโกลฺโติ เอตฺถ กุเล ชาตา โกลฺา, ณฺยปจฺจโย, นการาคโม. ขีณา โกลฺา อสฺสาติ ขีณโกลฺโติ ¶ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มาติปกฺขปิติปกฺขโต’’ติอาทิ. ตตฺถ มาติปกฺขปิติปกฺขโตติ มาตุยา ปกฺโข มาติปกฺโข, ปิตุโน ปกฺโข ปิติปกฺโข, มาติปกฺโข จ ปิติปกฺโข จ มาติปกฺขปิติปกฺขา. ผาตึ กาตุนฺติ เอตฺถ ผา-ธาตุ วฑฺฒนตฺโถติ อาห ‘‘วฑฺเฒตุ’’นฺติ. ‘‘ปุจฺฉิยมาโน’’ติ อิมินา อนุยฺุชิยมาโนติ เอตฺถ อนุตฺยูปสคฺควเสน ยุชสทฺโท ปุจฺฉนตฺโถติ ทสฺเสติ.
เถยฺยสํวาสโกติ เถนนํ เถยฺยํ นการสฺส ยการํ กตฺวา, เถยฺยาย สํวาสโก อิมสฺสาติ เถยฺยสํวาสโก. เอตฺถ จ น เกวลํ วสฺสคณนาทิโกเยว สํวาโส นาม โหติ, อถ โข เถยฺยาย ลิงฺคคหณมฺปิ สํวาโสเยว นาม. ตสฺมา ตสฺส ติวิธภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตโย’’ติอาทิ. ตตฺถ ลิงฺคํ เถเนตีติ ลิงฺคเถนโก, เอเสว นโย อิตเรสุปิ. ตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ โยติ เถยฺยสํวาสโก. ลิงฺคมตฺตสฺเสวาติ เอตฺถ มตฺตสทฺเทน สํวาสาทโย นิวตฺเตติ.
วิเทสนฺติ อตฺตโน เทสโต วิโยคํ เทสํ. วิสทฺโท เหตฺถ วิโยคตฺถวาจโก. อถ วา วิ ทูรํ เทสํ. วิสทฺโท เหตฺถ ทูรตฺถวาจโก. มุสาติ อภูตตฺเถ ทุติยนฺตนิปาโต, อภูตํ วจนนฺติ อตฺโถ. ปฏิพาหตีติ อฺเ นิวาเรติ. สํวาสเถนโก นามาติ เอตฺถ โก สํวาโส นาม, นนุ เอกกมฺมาทิโกติ อาห ‘‘ภิกฺขุวสฺสคณนาทิโก’’ติอาทิ. ภิกฺขุวสฺสคณนาทิโกติ อาทิสทฺเทน ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนสาทิยนํ อาสนปฏิพาหนํ อุโปสถปวารณาทีสุ สนฺทิสฺสนนฺติ อิมานิ สงฺคณฺหาติ. ‘‘กิริยเภโท’’ติ อิมินา สํ เอกโต วสิยติ อเนนาติ สํวาโสติ วจนตฺเถน กิริยเภโท สํวาโส นามาติ ทสฺเสติ. อิมสฺมึ อตฺเถติ อิมสฺมึ วตฺถุมฺหิ, อิมสฺมึ าเนติ อตฺโถ. อิมินา ปาราชิกาทิฏฺาเน ปน เอกกมฺมาทิโก สํวาโส นามาติ ทสฺเสติ.
‘‘ลิงฺคสฺส ¶ เจว สํวาสสฺส จา’’ติ อิมินา อุภยเถนโกติ เอตฺถ อุภยสรูปํ ทสฺเสติ.
เอตฺถาติ ¶ เถยฺยสํวาสกฏฺาเน. ราช…เป… ภเยหิ วาติ เอตฺถ ภยสทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. ราชภเยน จ ทุพฺภิกฺขภเยน จ กนฺตารภเยน จ โรคภเยน จ เวริภเยน จาติ หิ อตฺโถ. จีวรคหณตฺถนฺติ จีวราหรณตฺถํ, อยเมว วา ปาโ. วาสทฺโท เหตฺวตฺถํ วา สมฺปทานตฺถํ วา สมฺปิณฺเฑติ. อยํ คาถา วิภตฺติยา อุปฺปฏิปาฏิตฺตา ภคฺครีติสงฺขาตา อลงฺการโทสา น มุตฺตา. ลิงฺคนฺติ สมณลิงฺคํ. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน.
นาธิวาเสตีติ น สมฺปฏิจฺฉติ. ยาวาติ ยตฺตกํ กาลํ, อยํ ปเนตฺถ โยชนา – อิธ โย ราช…เป… ภเยน วา จีวรคหณตฺถํ วา ลิงฺคํ อาทิยติ, โส สุทฺธมานโส หุตฺวา ยาว สํวาสํ นาธิวาเสติ, ตาว เอโส ‘‘เถยฺยสํวาสโก นามา’’ติ น วุจฺจตีติ.
ตตฺราติ ตาสุ คาถาสุ. อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. เอวนฺติ ลิงฺเค คหิยมาเน. ตสฺมินฺติ ชเน. อโนสริตฺวาวาติ อโนกฺกมิตฺวาว. ลิงฺคํ อปเนตฺวาติ สยํ คหิตํ สมณลิงฺคํ วินาเสตฺวา. ปพฺพชิตาลยนฺติ ปพฺพชิตฉายํ. ปุพฺเพติ สํวาสเถนเก.
สพฺพปาสณฺฑิยภตฺตานีติ สพฺพานิ ปาสณฺฑํ อุทฺทิสฺส ทินฺนานิ ภตฺตานิ.
สตฺเต วหตีติ สตฺตวาโห. วิรมิตพฺพนฺติ เวรํ, ตํ ปวตฺเตตีติ เวริโก. กาเยน ปริหริตพฺพานีติ กายปริหาริยานิ. ตนฺติ ตุวํ. หีนายาวตฺตภาวนฺติ หีนาย คิหิภาวาย อาวตฺตภาวํ.
อุปฺปพฺพชิตฺวาติ ปพฺพชวิโยคํ กตฺวา. ตมตฺถนฺติ อุปฺปพฺพชิตสงฺขาตมตฺถํ. อสฺสาติ มหาสามเณรสฺส.
มหนฺโต วาติ เอตฺถ วาสทฺโท ครหตฺโถ. ปเคว ทหโรติ ทสฺเสติ. อพฺยตฺโต โหตีติ โยชนา. โสติ สามเณโร.
วจฺฉโครกฺขาทีนีติ ¶ เอตฺถ วจฺโฉติ ตรุณโคโณ. โส หิ มาตุสนฺติเก วสตีติ วจฺโฉ. มาตุยา วิโยคกาเล วา วสฺสตีติ วจฺโฉติ วุจฺจติ. อิมินา ทมฺมควชรคฺควาปิ สามฺโต คหิตา. โค วุจฺจติ เขตฺตภูมิ. วจฺโฉ จ โค จ วจฺฉควา, เตสํ รกฺขนํ วจฺฉโครกฺโข, โส อาทิ เยสํ กสิกมฺมาทีนนฺติ วจฺฉโครกฺขาทีนิ. ‘‘สูปสมฺปนฺโน’’ติ อิมินา ¶ คหฏฺมฺปิ สเจ อุปสมฺปาเทติ, สูปสมฺปนฺโนติ ทสฺเสติ. อนุปสมฺปนฺนกาเลเยวาติ สามเณรกาเลเยว. วินยวินิจฺฉเยติ วินเย วุตฺตสฺส เถยฺยสํวาสกสฺส วินิจฺฉเย. เถยฺยสํวาสโก โหติ ลิงฺคสฺส อปนีตตฺตา.
เถยฺยสํวาสโก น โหติ สลิงฺเค ิตตฺตา. อยมฺปิ เถยฺยสํวาสโก น โหติ กาสาเย สอุสฺสาหตฺตา. เถยฺยสํวาสโก โหติ กาสาเย ธุรสฺส นิกฺขิตฺตตฺตา.
เถยฺยสํวาสโก น โหติ สลิงฺเค ิตตฺตา. เนว เถยฺยสํวาสโก โหติ กาสาเย สอุสฺสาหตฺตา. เมถุนเสวนาทีหีติอาทิสทฺเทน ปาณาติปาตาทโย สงฺคณฺหาติ. เถยฺยสํวาสโก โหติ กาสาเย ธุรสฺส นิกฺขิตฺตตฺตา. โอวฏฺฏิกนฺติ อโธวฏฺเฏน กรณํ. รกฺขติ ตาวาติ ตาว รกฺขติ วีมํสเนน นิวาสิตตฺตา. ลิงฺคนฺติ สมณลิงฺคํ. เถยฺยสํวาสโก โหติ คิหิลิงฺคสฺส สมฺปฏิจฺฉิตตฺตา.
วีมํสติ วา สมฺปฏิจฺฉติ วา รกฺขติเยว โอทาตวตฺถสฺส อนฺโตกาสายภาวโต. ‘‘ภิกฺขุนิยาปิ เอเสว นโย’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ วิภาเวนฺโต อาห ‘‘สาปี’’ติอาทิ.
วุฑฺฒปพฺพชิโต สามเณโรติ สมฺพนฺโธ. ปาฬิยมฺปีติ ปนฺติยมฺปิ. เสโน มํสเปสึ คเหตฺวา คจฺฉติ วิย ภตฺตปิณฺเฑ ปตฺตํ อุปนาเมตฺวา คเหตฺวา คจฺฉติ. เถยฺยสํวาสโก น โหติ วสฺสานํ อคณนตฺตา.
๔๘. ติตฺถิยปกฺกนฺตกกถา
๑๑๐. ปกฺกมตีติ ¶ ปกฺกนฺโต, ‘‘ปวิฏฺโ’’ติ อิมินา กมุธาตุยา ปทวิกฺเขปตฺถํ ทสฺเสติ, อิจฺฉากนฺติอตฺเถ นิวตฺเตติ. โสติ ติตฺถิยปกฺกนฺตโก. ตตฺราติ ติตฺถิยปกฺกนฺตเก. อุปสมฺปนฺโน ภิกฺขุ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ ติตฺถิยานํ. ‘‘ติตฺถิโย ภวิสฺสามี’’ติ ปุพฺเพว ลทฺธิคหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ลิงฺเค อาทินฺนมตฺเต’’ติ. กุสจีราทีนีติ เอตฺถ กุโส วุจฺจติ สลากา. จีโรติ ปนฺติ, อาวลีติ อตฺโถ. กุเส รชฺชุนา อาวุนิตฺวา กโต จีโร กุสจีโร, โส อาทิ เยสํ ตานีติ กุสจีราทีนิ. อาทิสทฺเทน ผลกจีราทโย สงฺคณฺหาติ. กุสติเณหิ กโต จีโร กุสจีโรติปิ วทนฺติ. นคฺโคติ อเจลโก. อาชีวโกติ อเจลกวตมาทาย ¶ ชีวตีติ อาชีวโก. เตสนฺติ อาชีวกานํ. โอวทิโต หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
กินฺติ กึ วตํ. ลฺุจาเปตีติ อปนยาเปติ. โมรปิฺฉาทีนีติ เอตฺถ ปิฺฉํ วุจฺจติ ปกฺโข. โส หิ ปิฺฉติ อากาเส คจฺฉติ อเนนาติ ปิฺฉนฺติ วุจฺจติ. ปิฉิ คติยนฺติ ธาตุปาโ. โมรสฺส ปิฺฉํ โมรปิฺฉํ, ตํ อาทิ เยสํ ตานีติ โมรปิฺฉาทีนิ. อาทิสทฺเทน อุลูกปิฺฉาทโย สงฺคณฺหาติ. ยาว น สมฺปฏิจฺฉตีติ ยาว ลทฺธึ น สมฺปฏิจฺฉติ. นนฺติ วีมํสมานํ ภิกฺขุํ. ลทฺธีติ ติตฺถิยลทฺธิ. รกฺขตีติ ติตฺถิยปกฺกนฺตกโต รกฺขติ. ลทฺธิยา อภาเวน ติตฺถิยปกฺกนฺตโก น โหตีติ อธิปฺปาโย. อจฺฉิทฺทจีวโรติ เอตฺถ อากาโร โกธตฺโถ, อฑฺฑตฺโถ วา โหติ, ฉิทฺทสทฺโท ทูสนตฺโถ โหติ. ตสฺมา อาโกเธน อฑฺเฑน วา ฉิทฺโท ทูสิโตติ อจฺฉิทฺโทติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘อจฺฉินฺโน’’ติปิ ปาโ. อจฺฉิทฺทํ จีวรเมตสฺสาติ อจฺฉิทฺทจีวโร. ติตฺถายตนนฺติ ติตฺถีนํ นิวาสฏฺานํ, ติตฺถิยานํ อุปสฺสยนฺติ อตฺโถ.
๔๙. ติรจฺฉานคตวตฺถุ
๑๑๑. เทวสมฺปตฺติสทิสํ อิสฺสริยสมฺปตฺตึ อนุภวนฺโตปิ โส นาโค กสฺมา นาคโยนิยา อฏฺฏียตีติ อาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ.
ตตฺถ ¶ กิฺจาปิ อนุโภตีติ สมฺพนฺโธ. กิฺจาปิสทฺโท เหตฺถ สมฺภาวนาโชตโก, ปนสทฺโท ครหตฺถโชตโก. กุสลวิปาเกนาติ อเหตุกกุสลวิปาเกน. ตสฺสาติ นาคสฺส. สชาติยาติ สมานชาติยา นาคิยา. อุทกสฺจาริมณฺฑูกภกฺขนฺติ อุทเก สฺจรณสีลํ มณฺฑูกสงฺขาตํ ภกฺขํ ปาตุภวตีติ โยชนา. โสติ นาโค. อฏฺฏียตีติ อรมณํ ปีฬิยติ. หรายตีติ เอตฺถ หเรธาตุ ลชฺชนตฺโถติ อาห ‘‘ลชฺชตี’’ติ. เอการนฺโต ธาตุ ภูวาทิคณิโก (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๖ รการนฺตธาตุ). ชิคุจฺฉตีติ เอตฺถ คุปธาตุยา กมฺมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตภาว’’นฺติ. ‘‘ตสฺส ภิกฺขุโน’’ติปทสฺส ‘‘นิกฺขนฺเต’’ติปเทน โยชิตพฺพตฺตา ภุมฺมตฺเถ สามิวจนนฺติ อาห ‘‘ตสฺมึ ภิกฺขุสฺมิ’’นฺติ. อถ วา ตสฺส ภิกฺขุโนติ สามิโยคตฺตา ‘‘นิกฺขนฺเต’’ติ เอตฺถ ภาวตฺเถ มานปจฺจโยติ อาห ‘‘นิกฺขมเน’’ติ. อิมินา นิกฺขนฺเตติ เอตฺถ น อนฺตปจฺจโย, มานปจฺจยสฺเสว อนฺตภาวํ กตฺวา วุตฺโตติ ทสฺเสติ. วิสฺสฏฺโติ สติวิสฺสชฺชิโต. ตสฺมินฺติ ภิกฺขุมฺหิ. กปิมิทฺธวเสเนวาติ กปิโน มิทฺธวเสน เอว. อถ วา กปิมิทฺธวเสน นิทฺทายนฺโต อิว นิทฺทายนฺโตติ โยชนา. ปฏินิปชฺชีติ ปุน นิปชฺชิ. วิสฺสรมกาสีติ ¶ เอตฺถ วิสทฺโท วิรูปตฺถโชตโก, สรสทฺโท สทฺทวาจโกติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิรูปํ มหาสทฺทมกาสี’’ติ.
‘‘อการสฺส โลปํ กตฺวา’’ติ อิมินา ตุมฺเห โขตฺถาติ เอตฺถ ‘‘ตุมฺเห โข อตฺถา’’ติ ปทวิภาคํ กตฺวา โอการโต ปรสฺส อการสฺส โลปํ ทสฺเสติ. ‘‘อการสฺสาโลป’’นฺติปิ ปาโ. เอวฺหิ สติ อการสฺส อโลปํ กตฺวาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิมินา ‘‘ตุมฺเห โข อตฺถา’’ติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา อกาเร ปเร โอการสฺส วการํ กตฺวา ตุมฺเห ขฺวตฺถา’’ติ ปาโ ทสฺสิโต. กสฺมา อิมสฺมึ ธมฺมวินเย อวิรูฬฺหิธมฺมาติ อาห ‘‘ฌาน…เป… อภพฺพตฺตา’’ติ. ‘‘ภวถา’’ติ อิมินา อตฺถาติ เอตฺถ อสธาตุ สตฺตตฺถวาจโก ถวิภตฺตีติ ทสฺเสติ. สชาติยาติ เอตฺถ สมานา ชาติ เอติสฺสาติ สชาตีติ ¶ วุตฺเต นาคี เอวาติ อาห ‘‘นาคิยา เอวา’’ติ. มนุสฺสิตฺถิอาทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ติรจฺฉานคติตฺถีเปติตฺถีเทวิตฺถิโย สงฺคณฺหาติ. ‘‘ทฺเวเม ภิกฺขเว ปจฺจยา’’ติ เทสนา สาวเสสเทสนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติ. เอตฺถาติ ติรจฺฉานคตวตฺถุมฺหิ. อภิณฺหนฺติ อภิกฺขณํ ปุนปฺปุนนฺติ อตฺโถ.
ติรจฺฉานคโตติ เอตฺถ กึ อปายปริยาปนฺโน ทุคฺคติอเหตุกปฏิสนฺธิโกวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘นาโค วา โหตู’’ติอาทิ.
๕๐. มาตุฆาตกาทิวตฺถุกถา
๑๑๒. นิกฺขนฺตินฺติ เอตฺถ ‘‘อิมสฺส ปาปกมฺมสฺสา’’ติ ฉฏฺีโยคตฺตา ภาวตฺเถ ติปจฺจโยติ อาห ‘‘นิกฺขมน’’นฺติ. อปวาหนนฺติ อปายปฏิสนฺธิวหนโต อปคมนํ. เยนาติ มนุสฺสภูเตน เยน ชีวิตา โวโรปิตาติ สมฺพนฺโธ. มนุสฺสิตฺถิภูตาติ มนุสฺสิตฺถี หุตฺวา ภูตา, มนุสฺสิตฺถีภาวํ วา ภูตา ปตฺตา. อิมินา ติรจฺฉานคติตฺถิอาทโย นิวตฺเตติ. ‘‘ชนิกา’’ติ อิมินา โปสาวนิกมาตาทโย นิวตฺเตติ. สยมฺปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท น เกวลํ มาตาเยว, อถ โข ปุตฺเตนาปีติ ทสฺเสติ. สตาติ สนฺเตน. มนุสฺสชาติเกเนว สตา มนุสฺสชาติโก เอว หุตฺวา โวโรปิตาติ โยชนา. อนนฺตเร ภเว ผลํ นิพฺพตฺเตตีติ อานนฺตริยํ, มาตุฆาตกกมฺมํ, เตน ชาติสามฺมฺปิ อชนิกํ ฆาเตนฺโต จ ชนิกมฺปิ ชาติเภทํ ฆาเตนฺโต จ น อนนฺตริโก โหติ, ตสฺส ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ น วาริตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ โปเสติ วทฺเธตีติ โปสาปนิยา, สา เอว โปสาวนิกา ปการสฺส วการํ, ยการสฺส จ กการํ กตฺวา, โปสาวนิกา จ สา มาตา เจติ โปสาวนิกมาตา. อสฺสาติ ¶ ปุตฺตสฺส. อิทํ ปทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ. ตตฺถ ปุพฺพปเท ภาวสมฺพนฺโธ, ปจฺฉิมปเท สามิสมฺพนฺโธ. สพฺพถา เอเสว นโย โหตีติ อาห ‘‘สเจปี’’ติอาทิ. เวสิยาติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ ¶ . ยาย กายจิ อิตฺถิยา ปุตฺตสฺสาปิ คเหตพฺพตฺตา. ‘‘อยํ เม ปิตา’’ติ อชานนเมว หิ ปมาณํ. อเนนาติ อิมินา ปุตฺเตน. ‘‘ปิตุฆาตโกตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตี’’ติ อิมินา มาตุฆาตเกปิ ‘‘อยํ เม มาตา’’ติ อชานิตฺวา ฆาเตนฺโตปิ มาตุฆาตโกตฺเวว สงฺขฺยํ คจฺฉตีติ ทสฺเสติ.
๑๑๔. สงฺเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มนุสฺสชาติยํ หี’’ติอาทิ. อปพฺพชิตนฺติ คิหิภูตํ. ปพฺพชฺชา จสฺสาติ เอตฺถ จสทฺเทน อุปสมฺปทาปิ วาริตาติ ทสฺเสติ. อสฺสาติ อรหนฺตฆาตกสฺส. อวเสสนฺติ อรหนฺตโต อวเสสํ. อสฺสาติ อริยฆาตกสฺส. อานนฺตริโย น โหติ ติรจฺฉานคตตฺตา ปนสฺส ปพฺพชฺชา วาริตาติ อตฺโถ เนตพฺโพ. เอตฺถาติ มาตุฆาตกาทิกมฺเมสุ. วธายาติ ตทตฺเถ จตุตฺถีติ อาห ‘‘วธตฺถายา’’ติ. ‘‘มาเรตุ’’นฺติ อิมินา ‘‘วธตฺถายา’’ติ เอตฺถ หนธาตุ หึสนตฺโถติ ทสฺเสติ. ‘‘นียนฺตี’’ติ อิมินา โอนียนฺตีติ เอตฺถ โอตฺยูปสคฺโค ธาตฺวตฺถานุวตฺตโกติ ทสฺเสติ. ยํ ปน วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส วจนสฺส อตฺโถติ โยชนา. ‘‘สจา จ อิติ อยํ นิปาโต วุตฺโต’’ติ อิมินา ภยปีฬิตตฺตา จ นิรุตฺตีสุ อกุสลตฺตา จ ทวาภณเนน รวาภณเนน อยํ นิปาโต โจเรหิ วุตฺโตติ ทสฺเสติ. ‘‘สเจ จ อิจฺเจว วา ปาโ’’ติ อิมินา เตหิ ตถา วุตฺเตปิ สงฺคีติกาเล วา โปตฺถการูฬฺหกาเล วา ยถาภูตํ สงฺคีตตฺตา, โปตฺถการูฬฺหตฺตา จ ยถาภูโต ปาโ อตฺถีติ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ เตสุ ปเทสุ. นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ตสฺสาติ ‘‘สจชฺช มย’’นฺติ ปาสฺส. ‘‘สเจ อชฺช มย’’นฺติ อิมินา เอการโลปสนฺธึ ทสฺเสติ. ‘‘สเจชฺช มย’’นฺติ อการโลปสนฺธินาปิ ปาโ อตฺถิ.
๑๑๕. ปกตตฺตนฺติ ปกติยา สีลสงฺขาโต อตฺตา สภาโว เอติสฺสาติ ปกตตฺตา, ตํ. กายสํสคฺเคน ภิกฺขุนีนํ ปาราชิกตฺตา วุตฺตํ ‘‘สีลวินาสํ ปาเปตี’’ติ. อนิจฺฉมานํเยว ภิกฺขุนินฺติ สมฺพนฺโธ.
อิจฺฉมานนฺติ ¶ โอทาตวตฺถวสนํ อิจฺฉมานํ. ยสฺมา อภิกฺขุนี โหติ, ตสฺมา ภิกฺขุนีทูสโก น โหตีติ โยชนา. สีลวิปนฺนํ ภิกฺขุนินฺติ สมฺพนฺโธ.
โย ¶ เทวทตฺโต สงฺฆํ ภินฺทติ วิย, ภินฺทตีติ โยชนา. อุทฺธมฺมนฺติ ธมฺมโต วิรหิตํ. อุพฺพินยนฺติ วินยโต วิรหิตํ. จตุนฺนํ กมฺมานนฺติ อปโลกนาทีนํ จตุนฺนํ กมฺมานํ.
โย เทวทตฺโต โลหิตํ อุปฺปาเทติ วิย, อุปฺปาเทตีติ โยชนา. ทุฏฺจิตฺเตนาติ เอตฺถ น ยํกิฺจิ ทุฏฺจิตฺตํ ทุฏฺจิตฺตํ นาม, อถ โข วธกจิตฺตนฺติ อาห ‘‘วธกจิตฺเตนา’’ติ. สรีเรติ สรีรพฺภนฺตเร. ตถาคตสฺส หิ อเภชฺชกายตฺตา ปรูปกฺกเมน จมฺมจฺเฉทํ กตฺวา โลหิตสฺส อุปฺปาทนํ นาม นตฺถิ. โย ปน ชีวโก ผาสุํ กโรติ วิย, ผาสุํ กโรตีติ โยชนา. โลหิตฺจาติ ปูติโลหิตฺจ.
๕๔. อุภโตพฺยฺชนกวตฺถุกถา
๑๑๖. อุภโตพฺยฺชนโกติ เอตฺถ พาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิตฺถินิมิตฺตุปฺปาทนกมฺมโต จา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อิตฺถิ…เป… กมฺมโต จา’’ติ อิมินา อุภยสรูปํ ทสฺเสติ. อุภโต กมฺมโต ปวตฺตนฺติ ปาเสโส โยเชตพฺโพ. พฺยฺชนนฺติ นิมิตฺตํ. อสฺสาติ ชนสฺส. กโรติปิ กาเรติปีติ เอตฺถ กรธาตุยา สุทฺธกมฺมการิตกมฺมานิ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุริสนิมิตฺเตนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘วีติกฺกม’’นฺติ อิมินา สุทฺธกมฺมํ ทสฺเสติ, ‘‘ปร’’นฺติ อิมินา การิตกมฺมํ ทสฺเสติ. สมาทเปตฺวาติ อุยฺโยเชตฺวา. ตสฺส ทุวิธภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุวิโธ’’ติอาทิ. ตตฺถ อิตฺถิภาเวน ลกฺขิโต อุภโตพฺยฺชนโก อิตฺถิอุภโตพฺยฺชนโก. เอส นโย อิตรตฺถาปิ.
ตตฺถาติ ทุวิเธสุ อุภโตพฺยฺชนเกสุ. อิตฺถินิมิตฺตนฺติ อิตฺถิยา องฺคชาตํ. เอเสว นโย ‘‘ปุริสนิมิตฺต’’นฺติ เอตฺถาปิ. ปากฏํ ปฏิจฺฉนฺนนฺติ สภาวโต ปากฏํ ปฏิจฺฉนฺนํ. ปุน ปฏิจฺฉนฺนํ ปากฏนฺติ ราควเสน ปฏิจฺฉนฺนํ ¶ ปากฏํ. ปรํ คณฺหาเปตีติ ปรเมว คณฺหาเปตีติ อตฺโถ. อิทนฺติ การณํ. เอเตสนฺติ ทฺวินฺนํ อุภโตพฺยฺชนกานํ. กุรุนฺทิยํ ปน วุตฺตํ, กึ วุตฺตนฺติ โยชนา. ตตฺถาติ อุภโตพฺยฺชนเก. วิจารณกฺกโมติ วีมํสนานุกฺกโม. ‘‘ตตฺถ วิจารกฺกโม’’ติปิ ปาโ. วิจารณกฺกโม ธมฺมสงฺคหฏฺกถาย เวทิตพฺโพ, อิธ ปน กึ เวทิตพฺพนฺติ อาห ‘‘อิทมิธ เวทิตพฺพ’’นฺติ. ตตฺถ อิทนฺติ นปพฺพชฺชูปสมฺปทการณํ. อิธาติ อิมิสฺสํ วินยฏฺกถายํ.
๕๕. อนุปชฺฌายกาทิวตฺถุกถา
๑๑๗. เตน โข ปน สมเยนาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส อนิยมนิทฺเทสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน สมเยนา’’ติ. สิกฺขาปทํ อปฺตฺตํ โหตีติ ‘‘น ภิกฺขเว อนุปชฺฌายโก อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ ¶ สิกฺขาปทํ อปฺตฺตํ โหติ. ‘‘อุปชฺฌายวิรหิต’’นฺติ อิมินา อนุปชฺฌายกนฺติ เอตฺถ อการสฺส วิรหตฺถํ ทสฺเสติ. อุปชฺฌายวิรหิตํ อุปสมฺปทาเปกฺขนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เอว’’นฺติอาทินา โทสํ ทสฺเสติ. อุปชฺฌํ อคาหาเปตฺวาติ ‘‘อุปชฺฌาโย เม ภนฺเต โหหี’’ติ (มหาว. ๖๕; มหาว. อฏฺ. ๖๔) อุปชฺฌํ อคาหาเปตฺวา. อุปสมฺปาเทนฺตสฺส การกสงฺฆสฺสาติ โยชนา. กมฺมํ ปนาติ อุปสมฺปทกมฺมํ ปน. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา อุปสมฺปาเทนฺตสฺส อาปตฺติ, กมฺมํ ปน น กุปฺปตีติ วจนํ อติทิสติ.
๕๖. อปตฺตกาทิวตฺถุกถา
๑๑๘. โย ปิณฺโฑ หตฺเถสุ ลพฺภตีติ โยชนา. ตทตฺถายาติ ตสฺส ปิณฺฑสฺส อตฺถาย. เสยฺยถาปิ ติตฺถิยาติ เอตฺถ เสยฺยถาปิสทฺโท อุปมตฺโถ, ติตฺถิยสทฺโท อาชีวกนามเก ติตฺถิเย โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถาปิ อาชีวกนามกา ติตฺถิยา’’ติ. ตสฺมา อาชีวกสงฺขาเต ติตฺถิเย อุปมํ กตฺวา อุชฺฌายนฺตีติ อาห ‘‘สูปพฺยฺชเนหี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เตติ อาชีวกา. กมฺมํ ปน น กุปฺปตีติ ปตฺตจีวเรสุ อสนฺเตสุปิ กมฺมวาจาย ¶ ‘‘ปริปุณฺณสฺส ปตฺตจีวร’’นฺติ ปริกิตฺติตตฺตา กมฺมํ น กุปฺปตีติ อธิปฺปาโย.
ยาจิตเกนาติ เอตฺถ ยาจิโต หุตฺวา คหิโต ยาจิตโกติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยาจิตฺวา คหิเตนา’’ติ. ‘‘อีทิเสน หี’’ติอาทินา โทสํ ทสฺเสติ. ตสฺมาติ ยสฺมา อาปตฺติ โหติ, ตสฺมา. ตสฺสาติ อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส. นิรเปกฺเขหิ อาจริยุปชฺฌายาทีหีติ โยชนา. นิสฺสชฺชิตฺวาติ พฺรหฺมเทยฺเยน นิสฺสชฺชิตฺวา. อนธิฏฺานุปคานํ ปตฺตจีวรานํ อปตฺตจีวรตฺตา วุตฺตํ ‘‘อธิฏฺานุปคํ ปตฺตจีวร’’นฺติ. ปณฺฑุปลาสนฺติ สมณุทฺเทสภาวาเปกฺขํ. โส หิ รูฬฺหิวเสน ปณฺฑุปลาโสติ วุจฺจติ. อถ วา ยถา ปณฺฑุปลาโส น หริโต, นาปิ สุกฺโข โหติ, เอวํ โสปิ ปพฺพชาเปกฺโข น คิหี โหติ, นาปิ สามเณโร, ตสฺมา สมณุทฺเทสภาวาเปกฺโข ‘‘ปณฺฑุปลาโส’’ติ วุจฺจติ.
วสนฺตสฺส ปณฺฑุปลาสสฺสาติ สมฺพนฺโธ. อนามฏฺปิณฺฑปาตนฺติ ภิกฺขูหิ อนามสิตพฺพคฺคํ ปิณฺฑปาตํ. สามเณรภาคสมโกติ สามเณเรหิ ลทฺเธน ภาเคน สมํ ปวตฺโต. อสฺสาติ ปณฺฑุปลาสสฺส. สามเณรสฺส สพฺพํ ปฏิชคฺคนกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ วิย, อสฺส กาตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา.
๕๗. หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถุกถา
๑๑๙. หตฺถจฺฉินฺนาทิวตฺถูสุ ¶ หตฺถา ฉินฺนา ยสฺสาติ หตฺถจฺฉินฺโนติอาทิวจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ. มณิพนฺเธติ ปโกฏฺนฺเต. โส หิ ยสฺมา เอตฺถ มณิสงฺขาตํ อลงฺการวิกตึ พนฺธติ, ตสฺมา มณิพนฺโธติ วุจฺจติ. กปฺปเรติ กโปณิยํ. สา หิ ปเรสํ ปิฏฺีสุ กปติ หึสติ อเนนาติ ‘‘กปฺปโร’’ติ วุจฺจติ. ยสฺส หตฺถา ฉินฺนา โหนฺติ, อยํ หตฺถจฺฉินฺโน นามาติ โยชนา. เอเสว นโย เสเสสุปิ. เอโก วา ปาโทติ โยชนา. เหฏฺา ‘‘เอโก วา ทฺเว วา หตฺถา’’ติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. จตูสุ หตฺถปาเทสุ ทฺเว วาติ เอโก หตฺโถ, เอโก ปาโทติ ทฺเว ¶ วา. กณฺณาติ สทฺทคฺคหา. เต หิ กณฺณติ สวติ เอเตหีติ กณฺณาติ วุจฺจนฺติ. กณฺณาพทฺเธติ กณฺณจฺฉิทฺทสฺส อาพทฺเธ. สงฺฆาเฏตุนฺติ สงฺฆฏนํ กาตุํ, อาพนฺธนํ กาตุนฺติ อตฺโถ. อชปทเกติ อชปทสณฺาเน าเน. นาสาติ ฆานานิ. ตานิ หิ นาสติ อพฺยตฺตสทฺทํ กโรติ เอตาหีติ นาสาติ วุจฺจนฺติ. นาสิกาติ นาสาเยว. สณฺาเปตุนฺติ สุฏฺุ เปตุํ, ปกติยา เปตุนฺติ อตฺโถ. นขเสสนฺติ นโขเยว เสโส ฉินฺนงฺคุลิโตติ นขเสโส, ตํ. อคฺเค ปุเร อุฏฺหตีติ องฺคุฏฺโ. ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ อิมินา ‘‘นขเสสํ อทสฺเสตฺวา’’ติ วจนํ อติทิสติ. กณฺฑรนามกาติ มหาสิรนามกา. เต หิ กํ สรีรํ ธาเรนฺตีติ กณฺฑราติ วุจฺจนฺติ ธการสฺส ฑการํ กตฺวา. เยสูติ กณฺฑเรสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ.
ยสฺส วคฺคุลิปกฺขกา วิย องฺคุลิโย สมฺพนฺโธ โหนฺติ, อยํ ผณหตฺถโก นามาติ โยชนา. เอตนฺติ ผณหตฺถกํ. ฉฬงฺคุลาทโยปิ ผณหตฺถเกเยว สงฺคเหตพฺพาติ อาห ‘‘ยสฺสปิ ฉ องฺคุลิโย’’ติอาทิ. ยสฺสปิ ฉ องฺคุลิโย โหนฺติ, อยมฺปิ ผณหตฺถโก นาม อุปจาเรน.
ขุชฺโชติ เอตฺถ ขุชฺโช สรีโร ยสฺสตฺถีติ ขุชฺโชติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ขุชฺชสรีโร’’ติ. กสฺมา ขุชฺโชติ อาห ‘‘อุรสฺส วา’’ติอาทิ. ยสฺส ปน วงฺกํ, อยมฺปิ ขุชฺโช นามาติ โยชนา. วงฺกนฺติ จ กุฏิลํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. พฺรหฺมุชุคตฺโตติ อุชุํ คตฺตํ อุชุคตฺตํ, พฺรหฺมุโน อุชุคตฺตํ วิย อุชุคตฺตํ อิมสฺส มหาปุริสสฺสาติ พฺรหฺมุชุคตฺโต, มหาปุริโส.
สํเขเปน วุตฺตมตฺถํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชงฺฆวามนสฺส หี’’ติอาทิ. เยสนฺติ อุภินฺนํ กายานํ. ภูตานนฺติ อมนุสฺสานํ ปิสาจกเปตานํ. อตฺตภาโว โหติ วิยาติ โยชนา. ปริวฏุโมติ ปริสมนฺตโต วฏฺฏุลสรีโร.
คลคณฺฑีติ ¶ ¶ เอตฺถ คเล คณฺโฑ ยสฺสตฺถีติ คลคณฺฑีติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ. เอตนฺติ ‘‘คลคณฺฑี’’ติ เอตํ วจนํ. ตตฺถาติ คลคณฺฑิปพฺพาชเน. ยนฺติ วจนํ.
สิปทีติ เอตฺถ สิถิลํ ปทํ อิมสฺสาติ สิปทีติ วุตฺเต ภารปาโทเยว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ภารปาโท วุจฺจตี’’ติ. ภารํ ปาทํ ยสฺสาติ ภารปาโท. เอเต ทฺเว ถูลปาทโรคีสุ วตฺตนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. สฺชาตปิฬโกติ สฺชาตโผโฏ. อุปนาหนฺติ ภุสํ พนฺธนํ. อุทกอาวาเฏติ อุทเกน ปุณฺณายํ กาสุยํ. อุทกวาลิกายาติ อุทกตินฺเตน มรุนา. ยถา สิรา ปฺายนฺติ, เอวํ มิลาเปตุนฺติ โยชนา. อีทิสนฺติ สิราปฺายนชงฺฆเตลนาฬิกสภาวํ. ตถาติ ยถา ปพฺพชฺชากาเล กโรติ, ตถา กตฺวาติ อตฺโถ.
ปาปโรคีติ เอตฺถ ปาปโรคสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อริส’’อิติอาทิ. ตตฺถ อริโส จ ภคนฺทโร จ ปิตฺตฺจ เสมฺโห จ กาโส จ โสโส จาติ ทฺวนฺโท, เต อาทโย เยสํ เตติ อริส…เป… โสสาทโย. อาทิสทฺเทน เหฏฺา วุตฺเต อาพาเธ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ ปิตฺตเสมฺหสทฺเทหิ ตํสมุฏฺาโน โรโค คเหตพฺโพ. ‘‘นิจฺจาตุโร’’ติ อิมินา ปาปโรคีติ เอตฺถ มนฺตุตฺเถ ปวตฺตสฺส อีปจฺจยสฺส นิจฺจโยคตฺถํ ทสฺเสติ.
ปริสทูสโนติ เอตฺถ อิติสทฺโท นามปริยาโย, ปริสทูสโน นามาติ หิ อตฺโถ. โย อตฺตโน วิรูปตาย ปริสํ ทูเสติ, อยํ ปริสทูสโน นามาติ โยชนา. ฉสรีรโทสํ อาทึ กตฺวา ปริสทูสนภาวํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘อติทีโฆ วา’’ติอาทิ. อติทีโฆ วาติ เอตฺถ น เกวลํ ปเรสํ ทฺวงฺคุลาทิมตฺตทีโฆ, อถ โข ทิคุณาทิทีโฆวาธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อฺเส’’นฺติอาทิ. นาภิปเทโสติ อตฺตโน นาภิปเทโส. ยถา หิ อติทีเฆ ปรวจเนน อติทีฆสฺส สรูปํ เวทิตพฺพํ, ตถา อติรสฺสาทีสุปิ อติรสฺสสรูปนฺติ ทฏฺพฺพํ. มโหทโรติ มหาอุทโร. กปฺปสีโส วาติ หตฺถิสีโส ¶ วิย ยุคสีโส วา. กปฺปสทฺโท เหตฺถ ยุคตฺถวาจโก. กณฺณิกเกโส วาติ กณฺณิกสทิเสหิ เกเสหิ สมนฺนาคโต. ‘‘ชาติปลิเตหี’’ติ อิมินา ชราวาเตน ปหตํ ปลิตํ นิวตฺเตติ. ปกติตมฺพเกโสติ เอตฺถ ปกติสทฺเทน เกนจิ ปโยเคน ตมฺพเกสํ นิวตฺเตติ. อาวฏฺฏสีโสติ ปุนปฺปุนํ วฏฺฏตีติ อาวฏฺโฏ, เกสาวฏฺโฏ, โส เอตสฺส สีเส อตฺถีติ อาวฏฺฏสีโส. อุทฺธคฺเคหีติ อุทฺธํ โกฏีหิ. ชาลพทฺเธน วิยาติ ชาเลน พทฺเธน อิว.
สมฺพทฺธภมุโก วาติ อฺมฺสมฺพทฺธภมุโก วา. มกฺกฏภมุโกติ มกฺกฏสฺส ภมุ วิย ¶ ภมุ เอตสฺสาติ มกฺกฏภมุโก. วาสิโกเณนาติ ตจฺฉนีโกฏิยา. วิสมจกฺกโลติ เอตฺถ จกฺกากาเรน ลาติ ปวตฺตติ, จกฺกาการํ วา ลาติ คณฺหาตีติ จกฺกโล. เกกโรติ วลิโร. โส หิ กุจฺฉิตํ กโรตีติ เกกโรติ วุจฺจติ. กกฺกฏสฺเสวาติ กกฺกฏสฺส อิว. มูสิกกณฺโณติ อาขุกณฺโณ. ชฏุกกณฺโณติ วคฺคุลิกณฺโณ. อวิทฺธกณฺโณติ อจฺฉิทฺทกณฺโณ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. โสติ อวิทฺธกณฺโณ. กณฺเณ ภคนฺทโร เอตสฺสาติ กณฺณภคนฺทโร, โสเยว กณฺณภคนฺทริโก. คณฺโฑ กณฺเณ เอตสฺสาติ คณฺฑกณฺโณ. ปคฺฆริตปุพฺเพนาติ ปคฺฆริตปูเยน. ฏงฺกิโต กณฺโณ ยสฺสาติ ฏงฺกิตกณฺโณ. โคภตฺตนาฬิกายาติ คุนฺนํ ภตฺตปานตฺถํ กตาย นาฬิกาย. พิฬารกฺขิ วิย อติปิงฺคลํ อกฺขิ เอตสฺสาติ อติปิงฺคลกฺขิ. มธุวณฺโณ วิย ปิงฺคลํ อกฺขิ เอตสฺสาติ มธุปิงฺคลกฺขิ. นิปฺปขุมกฺขีติ เอตฺถ ปขุมํ วุจฺจติ อกฺขมฺหิ ชาตํ โลมํ. ตฺหิ อกฺขิโน ปกฺขทฺวเย ชาตตฺตา ปขุมนฺติ วุจฺจติ. นตฺถิ ปขุมํ อกฺขิมฺหิ เอตสฺสาติ นิปฺปขุมกฺขิ. อสฺสุปคฺฆรณํ อกฺขิมฺหา เอตสฺสาติ อสฺสุปคฺฆรณกฺขิ. ปุปฺผํ สฺชาตํ ยสฺส อกฺขิโนติ ปุปฺผิตํ. ปุปฺผิตํ อกฺขิ ยสฺสาติ ปุปฺผิตกฺขิ. อกฺขิปาเกนาติ อกฺขิโน ทลปริยนฺเตสุ ปจฺจนเกน โรเคน.
จิปิฏนาสิโกติ อนุนฺนตนาสิโก. สุกตุณฺฑสทิสายาติ สุวานํ มุเขน สทิสาย.
ปฏงฺคมณฺฑูกสฺเสวาติ ¶ ปฏงฺคนามกสฺส มณฺฑูกสฺส มุขนิมิตฺตํ อิว มุขนิมิตฺตํเยวาติ โยชนา. อุกฺขลิมุขวฏฺฏิสทิเสหีติ อุกฺขลิยา มุขวฏฺฏินา สทิเสหิ. เภริจมฺมสทิเสหีติ เภริยา มุเข นหิตจมฺเมน สทิเสหิ. เอฬมุโขติ เอฬาย นิจฺจปคฺฆริตํ มุขเมตสฺเสติ เอฬมุโข. อุปฺปกฺกมุโขติ อุปฺปกฺกํ กุถิกํ มุขเมตสฺสาติ อุปฺปกฺกมุโข. สงฺขตุณฺฑโกติ สงฺขสฺส ตุณฺเฑน สทิโส โอฏฺโ เอตสฺสาติ สงฺขตุณฺฑโก.
อฏฺกทนฺตสทิเสหีติ อฏฺกนามกสฺส นงฺคลสฺส ทนฺเตหิ สทิเสหิ. ทนฺเต ปิทหิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. ทนฺตนฺตเรติ ทนฺตวิวเร, ทนฺตมชฺเฌ วา. กลนฺทกทนฺโต วิยาติ กาฬกานํ ทนฺโต วิย.
มหาหนุโกติ มหนฺโต หนุ เอตสฺสาติ มหาหนุโก. จิปิฏหนุโกติ อนุนฺนตหนุโก. นิมฺมสฺสุทาิโกติ นตฺถิ มสฺสุ จ ทาิ จ เอตสฺสาติ นิมฺมสฺสุทาิโก. ภฏฺอํสกูโฏติ ภฏฺโ ปติโต อํสกูโฏ อิมสฺสาติ ภฏฺอํสกูโฏ. โคธาคตฺโตติ โคธาย คตฺตํ วิย คตฺตํ อิมสฺสาติ โคธาคตฺโต ¶ . สพฺพํเปตนฺติ สพฺพมฺปิ เอตํ ‘‘กจฺฉุคตฺโต’’ติอาทิวจนํ. เอตฺถาติ ‘‘กจฺฉุคตฺโต’’ติอาทิวจเน. วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา.
ภฏฺกฏิโกติ ภฏฺา ปนฺนา กฏิ เอตสฺสาติ ภฏฺกฏิโก. อจฺจุคฺคเตหิ อานิสทมํเสหีติ สมฺพนฺโธ. วาตณฺฑิโกติ วาเตน ปูริโต อณฺฑโกโส เอตสฺสาติ วาตณฺฑิโก. สงฺฆฏฺฏนชาณุโกติ อนฺโต นตตฺตา อฺมฺํ สงฺฆฏฺฏนํ ชาณุ เอตสฺสาติ สงฺฆฏฺฏนชาณุโก. วิกโฏติ ติริยคมนปาโท. อุปฑฺฒปิณฺฑิกสฺส อตฺถํ สห เภเทน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โส ทุวิโธ’’ติอาทิ. ตตฺถ ทุวิโธ โส อุปฑฺฒปิณฺฑิโก สมนฺนาคโตติ โยชนา. อถ วา โส อุปฑฺฒปิณฺฑิโก เหฏฺา โอรูฬฺหาหิ มหนฺตีหิ ชงฺฆปิณฺฑิกาหิ สมนฺนาคโต วา อุปริ อารูฬฺหาหิ มหนฺตีหิ ชงฺฆปิณฺฑิกาหิ สมนฺนาคโต วาติ ทุวิโธติ โยชนา. ปิฏฺิกปาโทติ ปิฏฺิยํ อุฏฺิโต ปาโท เอตสฺสาติ ปิฏฺิกปาโท. คณฺฑิกงฺคุลิ วาติ คณฺเฑน อุฏฺิโต องฺคุลิ ¶ เอตสฺสาติ คณฺฑิกงฺคุลิ. สพฺโพเปสาติ เอส สพฺโพปิ ชโน. ปริสํ ทูเสตีติ ปริสทูสโน.
ปุพฺพาทีหีติอาทิสทฺเทน จกฺขุปสาทสฺส อนฺตรายกรานิ อฺานิปิ วตฺถูนิ คเหตพฺพานิ. ทฺวีหิ วา อกฺขีหิ, เอเกน วา อกฺขินาติ โยชนา. อุภยมฺปีติ ทฺวินฺนํ อฏฺกถาจริยานํ อุภยมฺปิ วจนํ. ปาฬิยํ ‘‘อนฺธํ ปพฺพาเชนฺตี’’ติ อวตฺวา ‘‘กาณํ ปพฺพาเชนฺตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘ปริยาเยนา’’ติ วุตฺตํ. มหาอฏฺกถายฺหิ ‘‘ชจฺจนฺโธ’’ติ อิมินา ทฺเวอกฺขิกาณํ สนฺธาย วุตฺตํ. กุณีติ กุณนํ สํโกจนํ กุณํ, ตเมตสฺสตฺถีติ กุณี. ขฺโชติ ขฺชติ คติเวกลฺลภาเวน ปวตฺตตีติ ขฺโช. กุณฺฑปาทโกติ เอตฺถ กุณฺโฑติ ขฺชสฺเสว นามํ. ขฺโช หิ กุฑติ คมนํ ปฏิหนตีติ กุณฺโฑติ วุจฺจติ. กสฺมา กุณฺฑปาทโก? กสฺมา ปิฏฺิปาทมชฺเฌน จงฺกมนฺโตติ อาห ‘‘มชฺเฌ สํกุฏิตปาทตฺตา’’ติ. อิมินา หิ กุณฺฑปาทสฺส จ ปิฏฺิปาทมชฺเฌน จงฺกมนสฺส จ เหตุํ ทสฺเสติ. เอเสว นโย อนนฺตรวากฺเยปิ. สพฺโพเปสาติ เอส สพฺโพปิ ชโน.
ปกฺขหโตติ เอตฺถ เอโก ปกฺโข หโต วินาโส เอตสฺสาติ ปกฺขหโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอโก หตฺโถ วา’’ติอาทิ. ‘‘ปกฺขปาโต’’ติปิ ปาโ, โส อปาโเยว. ปกฺขสทฺโท หิ โกฏฺาสวาจโก, น ปงฺคุลปริยาโย, ปีสพฺพี วุจฺจตีติ ปีเน สพฺพติ คจฺฉติ สีเลนาติ ปีสพฺพี วุจฺจติ. ‘‘ชิณฺณภาเวน ทุพฺพโล’’ติ อิมินา ชีรณํ ชรา, ตาย ทุพฺพโล ชราทุพฺพโลติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. พลวา โหตีติ อาคนฺตุกโรคานมภาเวน พลวา โหติ, ‘‘วจีเภโท นปฺปวตฺตตี’’ติ อิมินา มุขมตฺตเมว คจฺฉติ ปวตฺตติ, น วจีเภโท เอตฺถ ชเนติ ¶ มูโคติ ทสฺเสติ. ยสฺส วจีเภโท น ปวตฺตติ, อยํ มูโค นามาติ โยชนา. มมฺมนนฺติ ขลิตวจนํ. โย เอกเมว อกฺขรํ จตุปฺจกฺขตฺตุํ วทติ, ตสฺเสตมธิวจนํ.
พธีโรติ สุติหีโน. โส หิ หนนํ โสตปสาทสฺส นาสนํ วโธ, ตํ อีรติ คจฺฉตีติ พธีโรติ วุจฺจติ. โย สพฺเพน สพฺพํ น สุณาติ, อยํ พธีโร นามาติ โยชนา. อิมินา นฏฺปสาทตํ ทสฺเสติ ¶ . อุภยโทสวเสนาติ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ อนฺธมูคพธิรปพฺพาชเน ติโทสวเสนปิ วุตฺตตฺตา. เตติ หตฺถจฺฉินฺนาทโย ทฺวตฺตึสชเน. โอสารณํ อปตฺโต ปุคฺคโล อตฺถิ, ตํ ปุคฺคลํ สงฺโฆ โอสาเรติ เจติ โยชนา. โอสาเรตีติ สงฺเฆ ปเวเสติ.
๕๘. อลชฺชีนิสฺสยวตฺถุกถา
๑๒๐. ‘‘อลชฺชีนํ โอวาท’’นฺติ ปาเสเสน โยชิเต สามฺยตฺเถ สามิวจนมฺปิ ยุชฺชเตว. ตํ นยํ อทสฺเสตฺวา ‘‘อุปโยคตฺเถ สามิวจน’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘ภิกฺขูหิ สภาคต’’นฺติ อิมินา ภิกฺขูหิ สมาโน สีลาทิคุณสงฺขาโต ภาโค อิมสฺสาติ ภิกฺขุสภาโค, ตสฺส ภาโว ภิกฺขุสภาคตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ลชฺชิภาว’’นฺติ อิมินา ภาวปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. นวฏฺานนฺติ อภินวฏฺานํ. คเตน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธ.
เถโรติ นิสฺสยทายโก เถโร. คเหตุกาโมติ นิสฺสยํ คเหตุกาโม. อาจารนฺติ นิสฺสยปฏิปนฺนสฺส อาจารํ. ตทเหวาติ ตสฺมึ คตอหนิ เอว. อาโภคสฺส กตตฺตา, อรุณุคฺคมนสฺส จ อชานนตฺตา วุตฺตํ ‘‘อนาปตฺตี’’ติ. อรุณุคฺคมนํ อชานนฺโตปิ อาโภคสฺส อกตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อรุณุคฺคมเน ทุกฺกฏ’’นฺติ. ‘‘ทฺเว ตีณิ ทิวสานี’’ติ ปเทน จตุ ปฺจ ฉ ทิวสานิปิ คเหตพฺพานิ ลกฺขณหารนเยน อนิสฺสิเตน วสิตพฺพภาเวน สมานผลตฺตา. เตนาห ‘‘สตฺตาหํ วสิสฺสามี’’ติ. ลทฺธปริหาโรติ ลทฺโธ ปริหาโร อาปตฺติอปนยนํ เยนาติ ลทฺธปริหาโร.
๕๙. คมิกาทินิสฺสยวตฺถุกถา
๑๒๑. ‘‘กรณียนิสฺสโย’’ติ อิมินา นิสฺสยคหณํ นิสฺสโย อุตฺตรปทโลปวเสน, โส กรณีโย อิมสฺสาติ นิสฺสยกรณีโยติ ¶ วิเสสนปรนิปาตภาวํ ทสฺเสติ. นิสฺสยํ อลภมาเนนาติ เอตฺถ กึ นิสฺสยสฺส อลภนํ นามาติ อาห ‘‘อตฺตนา’’ติอาทิ. วุตฺถปุพฺพนฺติ ¶ วสิตปุพฺพํ. เอกรตฺตํ วสนฺเตนาปีติ ปิสทฺโท ทฺวิรตฺตาทิเก กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. วิสฺสมนฺโต วา สตฺถํ ปริเยสนฺโต วา หุตฺวาติ โยชนา. นาวาย คจฺฉนฺตสฺสาติ นาวาย อทฺธานมคฺคํ ปฏิปนฺนสฺส.
ยาจิยมาเนนาติ เอตฺถ พหุกตฺตุปสงฺคตฺตา วุตฺตํ ‘‘เตน คิลาเนนา’’ติ. ‘‘มาเนนา’’ติ อิมินา ยาจิตุมสกฺกุเณยฺยตาทีนิ นิวตฺเตติ.
ผาสุ โหตีติ เอตฺถ อาวาสสปฺปายาทิวเสน ผาสุ โหตีติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘สมถวิปสฺสนานํ ปฏิลาภวเสนา’’ติ. หีติ สจฺจํ. อิมํ ปริหารนฺติ อิมํ ผาสุวิหารปริหารํ. ถามคตาย วิปสฺสนายาติ โยชนา. สมโถ วา ตรุโณ โหตีติ โยชนา. เอตสฺเสวาติ ตรุณสมถวิปสฺสนิกสฺเสว ภิกฺขุโน. ตสฺส นิสฺสายาติ เอตฺถ ตสฺส โอวาทํ นิสฺสายาติ โยชนา. อถ วา อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. ตํ นิสฺสยทายกํ นิสฺสายาติ หิ อตฺโถ. ยตฺตโก กาโล อาสฬฺหีปุณฺณมา อตฺถิ, ตตฺตกํ กาลนฺติ โยชนา. ‘‘อาสฬฺหีปุณฺณมา’’ติ เอตฺถ ‘‘ยาวา’’ติ นิปาตปโยคตฺตา อภิวิธิอวฌตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ ทฏฺพฺพํ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน.
๑๒๒. ปาฬิยํ โคตฺเตนปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน น เกวลํ นาเมเนว, อถ โข โคตฺเตนปิ สาเวตุนฺติ ทสฺเสติ. ตสฺมา ‘‘อายสฺมโต ปิปฺปลิสฺสา’’ติ นามํ สาเวตฺวาติปิ ‘‘อายสฺมโต มหากสฺสปสฺสา’’ติ โคตฺตํ สาเวตฺวาปิ อนุสาเวตพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘มหากสฺสปสฺสา’’ติอาทิ. อิมินา ‘‘โกนาโม เต อุปชฺฌาโย? อุปชฺฌาโย เม ภนฺเต อายสฺมา มหากสฺสโป นามา’’ติอาทีสุ โคตฺตมฺปิ นาเมเนว สงฺคหิตนฺติ สิทฺธํ โหติ.
๑๒๓. เอกานุสาวเนติ ¶ ปทสฺส สมานาธิกรณพาหิรตฺถสมาสภาวํ นิวตฺเตนฺโต อาห ‘‘เอกโต อนุสาวเน’’ติ. ตตฺถ เอกโตติ เอกกฺขเณ, เอกปหาเรน วา. วกฺขติ หิ ‘‘เอกกฺขเณ’’ติ จ ‘‘เอกปหาเรเนวา’’ติ จ. อิมินา เอกโต อนุสาวนเมเตสนฺติ เอกานุสาวนาติ อสมานาธิกรณพาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติ. เอเกนาติ เอเกน อนุสาวนาจริเยน. เอกสฺสาติ เอกสฺส อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส. ‘‘เอกกฺขเณ’’ติ อิมินา ‘‘เอกโต’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อุปสมฺปาเทตุ’’นฺติ ทฺวินฺนํ อุปสมฺปทาเปกฺขานํ อุปสมฺปาเทตุํ.
ปุริมนเยเนวาติ ‘‘เอเกน เอกสฺส, อฺเน อิตรสฺสา’’ติอาทินา ปุพฺเพ วุตฺตนเยเนว. เอกโต ¶ อนุสาวเน กาตุนฺติ ‘‘เอเกน เอกสฺส, อฺเน อฺสฺส, อิตเรน อิตรสฺสา’’ติ เอวํ ตีหิ อาจริเยหิ ติณฺณํ อุปสมฺปทาเปกฺขานํ เอกกฺขเณ อนุสาวเน กาตุํ. ตฺจ โขติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส ‘‘อนุสาวเน กาตุ’’นฺติ ปทสฺเสว อตฺถวิสยตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนุสาวนกิริย’’นฺติ. ทฺเว วา ตโย วาติ เอตฺถ วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ. สเจ เอเกนาจริเยน ทฺเว อนุสาเวติ, ‘‘อยํ พุทฺธรกฺขิโต จ อยํ ธมฺมรกฺขิโต จา’’ติ อนุสาเวตพฺพา. สเจ ตโย อนุสาเวติ, ‘‘อยํ พุทฺธรกฺขิโต จ อยํ ธมฺมรกฺขิโต จ อยํ สงฺฆรกฺขิโต จา’’ติ อนุสาเวตพฺพา. ยถา เอเกนาจริเยน ทฺเว วา ตโย วา เอกโต อนุสาเวตพฺพา, เอวํ ทฺวีหิ วา ตีหิ วา อาจริเยหิ เอโก อนุสาเวตพฺโพติปิ วทนฺติ. เอเกน อุปชฺฌาเยน กรณภูเตน, เอโก อุปชฺฌาโย หุตฺวาติ วา อตฺโถ. ‘‘เอกปหาเรเนวา’’ติ อิมินา ‘‘เอกโต’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ทฺเว ติสฺโส กมฺมวาจาติ ทฺวีหิ อาจริเยหิ ทฺเว, ตีหิ อาจริเยหิ ติสฺโส กมฺมวาจา. เอเกน อุปชฺฌาเยน อนุสาวเน เอโก วา ทฺเว วา ตโย วา อาจริยา วฏฺฏนฺติ, นานุปชฺฌาเยน อนุสาวเน ปน นานาจริยา เอว วฏฺฏนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ติสฺสตฺเถโรติ กมฺมวาจาจริยภูโต ติสฺสตฺเถโร ¶ . สุมนตฺเถรสฺสาติ อุปชฺฌายภูตสฺส สุมนตฺเถรสฺส. อิทนฺติ นานุปชฺฌาเยน เอกสฺสาจริยสฺสานุสาวนํ. เอส ปฏิกฺเขโปติ ‘‘น ตฺเวว นานุปชฺฌาเยนา’’ติ เอโส ปฏิกฺเขโป.
๖๓. อุปสมฺปทาวิธิกถา
๑๒๖. ตํ อุปชฺฌนฺติ ตํ อุปชฺฌายํ. ‘‘อุปชฺฌา’’ติ จ ‘‘อุปชฺฌาโย’’ติ จ หิ อตฺถโต เอกํ, พฺยฺชนเมว นานํ ยถา ‘‘สภา สภาย’’นฺติ. เอตฺถ อุปชฺฌาสทฺโท ราชาทิคโณ (รุปสิทฺธิ ๕๙๙ สุตฺเต; สทฺทนีติ ๑๑๔๐ สุตฺเต), อุปชฺฌายสทฺโท ปุริสาทิคโณ. สภาสทฺโท อิตฺถิลิงฺโค, สภายสทฺโท ปุลฺลิงฺโค วา นปุํสกลิงฺโค วา. ‘‘วิตฺถายนฺตี’’ติ สทฺโท นามธาตูติ อาห ‘‘วิตฺถทฺธคตฺตา โหนฺตี’’ติ. วิตฺถสทฺโท หิ ทพฺพวาจกตฺตา นามสทฺโท, วิกาเรน ถทฺโธ คตฺโต เอเตสนฺติ วิตฺถา, ทฺธการสฺส โลปํ กตฺวา, ตโต อายปจฺจโย โหติ. ยนฺติ ยํ อนฺตรายชาตํ. ตว สรีเรติ ตุยฺหํ กาเย. ‘‘นิพฺพตฺต’’นฺติ อิมินา ‘‘ชาต’’นฺติ เอตฺถ ชนธาตุยา ชนนตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘วิชฺชมาน’’นฺติ อิมินา ชนีธาตุยา ปาตุภาวตฺถํ ทสฺเสติ. สนฺตนฺติ สํวิชฺชมานํ. อิติอาทิ กเถตพฺพนฺติ โยชนา.
๖๔. จตฺตาโรนิสฺสยาทิกถา
๑๒๘. อุปสมฺปนฺนสมนนฺตรเมวาติ ¶ อุปสมฺปนฺโน หุตฺวา สมนนฺตรเมว, น กาลนฺตเรติ อตฺโถ. เอกโปริสาติ เอตฺถ โปริสสทฺโท อุปริ วิตฺถเต ภุชปมาเณ จ โปสปมาเณ จ วตฺตติ. ปุริสสฺส ปมาณา โปริสา, ปมาณตฺเถ ณปจฺจโย. ฉายาติ อาตปาภาโว. เมตพฺพาติ ปเมตพฺพา. ‘‘วสฺสาโน’’ติอาทิ ‘‘อุตุปมาณํ อาจิกฺขิตพฺพ’’นฺติ เอตฺถ อาจิกฺขณาการทสฺสนํ. อุตุโน ปมาณนฺติ อตฺถํ นิวาเรนฺโต อาห ‘‘เอตฺถ จา’’ติอาทิ. อรติ ปุนปฺปุนํ คจฺฉตีติ อุตุ ¶ , ปมิยติ สํวจฺฉโร ปริจฺฉิชฺชิยติ อเนนาติ ปมาณํ. ยตฺตเกหิ ทิวเสหิ อปริปุณฺโณติ สมฺพนฺโธ. ยสฺสาติ ทิวสภาคสฺส. โย อุตุ อปริปุณฺโณ, ตสฺส อุตุโนติ ปาเสโส โยเชตพฺโพ. ‘‘อุตุปมาณํ อาจิกฺขิตพฺพํ, ทิวสภาโค อาจิกฺขิตพฺโพ’’ติ ปทานํ อปรมฺปิ อตฺถวิกปฺปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. ตตฺถ อยํ นาม อุตูติ อยํ อุตุ วสฺสาโน นามาติ วา เหมนฺโต นามาติ วา คิมฺโห นามาติ วา. ปุพฺพนฺโหติ อหสฺส ปุพฺโพ ปุพฺพนฺโห. ตตฺถ ปจฺฉิมนโยว ปาสํสตโร. กสฺมา? ปุริมนเย อุตุปริปุณฺเณ ทิวสภาคาจิกฺขณสฺส อภาวา, ปจฺฉิมนเย ปน ปริปุณฺณํ วา อปริปุณฺณํ วา อุตุปมาณํ อาจิกฺขิตพฺพํ. อุปสมฺปนฺนทิวสภาโคว ‘‘ปุพฺพนฺโห’’ติ วา ‘‘สายนฺโห’’ติ วา อาจิกฺขิตพฺโพ. สํคีตีติ เอตฺถ สํ เอกโต กตฺวา คายิตพฺพา กเถตพฺพาติ สํคีตีติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทเมว สพฺพํ เอกโต กตฺวา’’ติอาทิ. ตตฺถ กินฺติ กึ อุตุํ. อิทํ นามาติ อิทํ นาม อุตุํ. วเทยฺยาสีติ อาคนฺตุกานํ วุฑฺฒนวกภาวาทิาปนตฺถํ กเถยฺยาสิ.
๑๒๙. ทุติยนฺติ สหายํ ภิกฺขุํ วา สามเณรํ วา ปุริสํ วา. อกรณียานีติ อุปสมฺปนฺเนหิ อกตฺตพฺพานิ. ปณฺฑุปลาโสติ เอตฺถ ปณฺฑูติ เสตปีตมิสฺโส วณฺโณ, ปลาสสทฺโท ปณฺณวาจโก, น หริตวาจโก, นาปิ กึสุกทุมวาจโกติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปณฺฑุวณฺโณ ปณฺโณ’’ติ. ปณฺฑุปลาโสติ สมาโสปิ พฺยาโสปิ ยุตฺโตเยว. สมาสกาเล ปณฺฑุ ยสฺสตฺถีติ ปณฺฑุ, โสเยว ปลาโส ปณฺฑุปลาโสติ กาตพฺโพ. ปุปฺผผลาทึ พนฺธตีติ พนฺธนนฺติ วจนตฺเถน พนฺธนสทฺโท วณฺฏปริยาโยติ อาห ‘‘วณฺฏโต’’ติ. ปุถุสิลาติ (ม. นิ. อฏฺ. ๓.๖๐) เอตฺถ ปุถุสทฺโท มหนฺตปริยาโยติ อาห ‘‘มหาสิลา’’ติ.
๑๓๐. ตสฺสาติ ¶ อุกฺเขปนียกมฺมารหสฺส ภิกฺขุโน. สามคฺคีติ สงฺฆสามคฺคี. เตนาติ อุกฺเขปนียกมฺมารเหน ภิกฺขุนา. สมฺโภเคติ อามิเสน จ ธมฺเมน จ สมฺโภคเหตุ. เอตฺถ สหเสยฺยาปิ ¶ สงฺคหิตา อาปตฺติภาวโต. อนาปตฺตีติ อนุกฺขิตฺตกภาวโต ปาจิตฺติยาปตฺติยา อนาปตฺติ, อลชฺชิลกฺขณาภาวโต ทุกฺกเฏน อนาปตฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
ทฺวาสตฺตติอธิกวตฺถุสตปฏิมณฺฑิตสฺส มหาขนฺธกสฺส
อตฺถวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๒. อุโปสถกฺขนฺธกํ
๖๘. สนฺนิปาตานุชานนาทิกถา
๑๓๒. อุโปสถกฺขนฺธเก ตรนฺติ โอตรนฺติ เอตฺถาติ ติตฺถํ, อุทกติตฺถํ, ติตฺถํ วิยาติ ติตฺถํ, ลทฺธีติ อาห ‘‘ติตฺถํ วุจฺจติ ลทฺธี’’ติ. ลทฺธิ หิ พหูนํ ลทฺธิกานํ โอตรณฏฺานตฺตา ติตฺถํ นาม. อฺนฺติ สาสนิกลทฺธิโต อฺํ. เอเตสนฺติ ปริพฺพาชกานํ. อิโตติ อิมสฺมา สาสนิกลทฺธิโต. ยนฺติ ยํ ธมฺมชาตํ. เตสนฺติ อฺติตฺถิยานํ ปริพฺพาชกานํ. เต ลภนฺตีติ เอตฺถ ตสทฺโท มนุสฺสวิสโยติ อาห ‘‘เต มนุสฺสา’’ติ. มูคสูกราติ เอตฺถ ถูลสรีรสฺส สูกรสฺส สทฺทมตฺตสฺสาปิ อภาวโต มูคสูกโร นามาติ อาห ‘‘ถูลสรีรสูกรา’’ติ.
๑๓๕. อสฺสาติ ภิกฺขุโน. โสติ สมฺปชานมุสาวาโท. กินฺติ กึ อาปตฺติ. ทุกฺกฏนฺติ ปทสฺส ทุกฺกฏํ กมฺมนฺติ อาสงฺกา ภเวยฺยาติ อาห ‘‘ทุกฺกฏาปตฺตี’’ติ. สา จ โข ทุกฺกฏาปตฺติ มุสาวาทลกฺขเณน น โหตีติ โยชนา. เกน โหตีติ อาห ‘‘ภควโต ปน วจเนนา’’ติ. วจเนนาติ จ ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท กึ โหติ? ทุกฺกฏํ ¶ โหตี’’ติ (มหาว. ๑๓๕) วจเนน. อกิริยสมุฏฺานาติ อาวิ กตฺตพฺพาย อาปตฺติยา อกรเณน อกิริยสมุฏฺานา.
มนุเชนาติ มนุสฺเสน. วาจาติ วาจาย. ยการสฺส หิ โลโป. คิรนฺติ สทฺทํ. ปเรติ อฺเ ¶ ปุคฺคเล. วาจสิกนฺติ วาจาโต สมุฏฺิตํ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ภิกฺขุ เกนจิ อาสนฺเน ิเตน มนุเชน วาจาย อนาลปนฺโต โหติ, ปเร ทูเร ิเต ปุคฺคเล สนฺธาย คิรํ มหาสทฺทํ โน จ ภเณยฺย, เอวมฺปิ วาจสิกเมว อาปชฺเชยฺยาติ.
อนฺตรายิโกติ เอตฺถ กโรตฺยตฺเถ ณิกปจฺจโยติ อาห ‘‘อนฺตรายกโร’’ติ. ‘‘กิมตฺถายา’’ติ อิมินา กิสฺสาติ เอตฺถ ตทตฺเถ จตุตฺถีติ ทสฺเสติ, เหตฺวตฺโถปิ ยุชฺชเตว. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘ทุติยสฺส ฌานสฺส อธิคมายา’’ติอาทีสุ. อิตีติอาทิ นิคมนํ. อุทฺเทสโต จาติ ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ’’ติอาทิอุทฺเทสโต จ. นิทฺเทสโต จาติ ‘‘ปาติโมกฺขนฺติ อาทิเมต’’นฺติอาทินิทฺเทสโต จ.
๑๓๖. เทวสิกนฺติ เอตฺถ ณิกปจฺจโย วิจฺฉตฺเถ โหตีติ อาห ‘‘ทิวเส ทิวเส’’ติ. ตติเย จ สตฺตเม จ ปกฺเขติ เอกสฺส อุตุโน อฏฺสุ ปกฺเขสุ ตติเย จ สตฺตเม จ ปกฺเข. ‘‘วจนโต’’ติ ปทํ ‘‘วฏฺฏตี’’ติ ปเท าปกเหตุ. ตถารูเป ปจฺจเยติ ตถารูเป วิกติจาริตฺตสงฺขาเต ปจฺจเย. อนุวตฺติตพฺพนฺติ อนุมตึ วตฺติตพฺพํ. วจนโตปีติ ปิสทฺโท ปุพฺเพ าปกเหตุํ สมฺปิณฺเฑติ. เอตนฺติ ‘‘ยสฺมึ ตสฺมึ จาตุทฺทเส วา ปนฺนรเส วา อุทฺทิสิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วจนํ.
๗๑. สีมานุชานนกถา
๑๓๘. นิมิตฺตา กิตฺเตตพฺพาติ นิมิตฺตานิ กิตฺเตตพฺพานิ. นิการสฺส หิ อากาโร. นิมิตฺตํ กโตติ เอโส ปพฺพโต นิมิตฺตํ กโตติ โยชนา. เอเสว นโย ปรโตปิ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสาย กึ นิมิตฺตํ? ปาสาโณ ภนฺเต, เอโส ปาสาโณ นิมิตฺต’’นฺติ อตฺถํ อติทิสติ. เอเสว นโย เสเสสุปิ. เกวลํ ¶ ปน วนอุทเกสุ ‘‘เอตํ วนํ, เอตํ อุทก’’นฺติ วตฺตพฺพํ. นทิยํ ‘‘เอสา นที’’ติ วตฺตพฺพา. เอตฺถ ปนาติ เอติสฺสํ อุตฺตรายํ อนุทิสายํ ปน. หีติ ผลโชตโก. ตตฺถาติ ‘‘นิมิตฺตา กิตฺเตตพฺพา’’ติ วจเน. สีมมณฺฑลนฺติ สีมพิมฺพํ. สมฺพนฺธนฺเตนาติ ปุริมนิมิตฺเตน ปจฺฉิมนิมิตฺตํ สมฺพนฺธนฺเตน. อิมินา เอกนฺตริกาทิวเสน นิมิตฺตกิตฺตนํ น วฏฺฏติ นิมิตฺเตนปิ นิมิตฺตานํ สมฺพนฺธาภาวโตติ ทสฺเสติ. ปุริมนิมิตฺเตน ปจฺฉิมนิมิตฺตสฺส สมฺพนฺเธ สติ อชฺช เอกํ นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวา สฺเว เอกํ นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวาติ เอวํ กาลนฺตเรปิ นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวา สมฺมนิตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ.
ปพฺพโตติ ¶ เอตฺถ ปพฺพํ วุจฺจติ ผฬุ, ตํ เอตสฺมึ อตฺถีติ ปพฺพโต. วาลิกราสิสฺส สุทฺธปํสุปพฺพตปสงฺคตฺตา วุตฺตํ ‘‘วาลิกราสิ ปน น วฏฺฏตี’’ติ. อิตโรปีติ วาลิกราสิโต อฺโปิ ติวิโธ ปพฺพโต. หตฺถิปฺปมาณโตติ อฑฺฒฏฺมรตนหตฺถิปมาณโต. จตูสุ ทิสาสูติ วิหารสฺส จตูสุ ทิสาสุ. จตูหิ วา ตีหิ วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน ตโต อธิกานิปิ คเหตพฺพานิ. เอเกน วา นิมิตฺเตนาติ โยชนา. อิโตติ ปพฺพตนิมิตฺตโต. ตสฺมาติ ยสฺมา เอเกน นิมิตฺเตน น วฏฺฏติ, ตสฺมา. ตนฺติ ปพฺพตํ. ตสฺมาติ เอกสฺเสว นิมิตฺตสฺส กิตฺติตตฺตา. โย ปพฺพโต อตฺถิ, ตํ ปพฺพตนฺติ โยชนา. อนฺโตติ ปพฺพตสฺส อนฺโต.
ตติยภาคํ วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน ปมภาโคปิ เอกเทโสปิ คเหตพฺโพ. ตสฺสาติ ตตฺตกสฺส ปเทสสฺส. ตติยภาคาทิโต อปรํ สพฺพปพฺพตํ อนฺโตกตฺวา สมฺมตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิ.
ปาสาณนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ปสติ ฆนภาเวน พนฺธตีติ ปาสาโณ. อยคุโฬปิ ปาสาณสงฺขเมว คจฺฉติ เตน ตสฺส สทิสตฺตา. อยคุโฬปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน ตมฺพกํสวฏฺฏโลหสุวณฺณรชตาทโยปิ สงฺคณฺหาติ. โย โกจีติ สิลาปวาฬมณิอาทีสุ โย โกจิ. ทฺวตฺตึสปลคุฬปิณฺฑปริมาณตา สณฺานโต คเหตพฺพา, น ตุลิตฺวา คณนวเสน. ขุทฺทกตโร ปาสาโณติ ¶ โยชนา. โย ปิฏฺิปาสาโณ วา โย อุฏฺิตปาสาโณ วาติ โยชนา กาตพฺพา – อุตฺตรวากฺเย ตสทฺทสฺส อนิยมนิทฺเทสวจนตฺตา ‘‘ปาสาณสงฺขํเยวา’’ติ เอตฺถ เอวกาเรน ‘‘น ปพฺพตสงฺข’’นฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. มหโต ปิฏฺิปาสาณสฺสาติ อายามวิตฺถารุพฺเพธโต มหนฺตสฺส ปิฏฺิปาสาณสฺส สกฺกสฺส ปณฺฑุกมฺพลปิฏฺิปาสาณสฺส วิย. ตนฺติ ปิฏฺิปาสาณํ. น วฏฺฏตีติ กิตฺเตตุํ น วฏฺฏติ. หีติ ลทฺธโทสโชตโก. ตนฺติ ปิฏฺิปาสาณํ. สีมายาติ สีมโต. วิหาโรปีติ น เกวลํ นิมิตฺตเมว, วิหาโรปิ. ปิฏฺิปาสาโณ น กิตฺเตตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. กิตฺเตตฺวาติ เอตฺถ ‘‘ปิฏฺิปาสาณ’’นฺติ โยเชตพฺพํ.
วนนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. วนิยติ มยูรโกกิลาทีหิ สตฺเตหิ สมฺภชิยตีติ วนํ, วนนฺติ สมฺภชนฺติ เอตฺถาติ วา วนํ. ตโจ เอว สาโร เอเตสนฺติ ตจสาโร, ตาลนาฬิเกราทโย. อาทิสทฺเทน เวณุอาทโย สงฺคณฺหาติ. อนฺโต สาโร เอเตสนฺติ อนฺโตสารา, สากสาลาทโย. อาทิสทฺเทน ขทิราทโย สงฺคณฺหาติ. อนฺโตสารมิสฺสกานนฺติ อนฺโตสาเรหิ รุกฺเขหิ มิสฺสกานํ. รุกฺขานํ วนนฺติ เอตฺถ อวยวอวยวิภาเวน สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อิมินา ติณวนํ รุกฺขวนนฺติ เอตฺถ ‘‘ติณานํ วน’’นฺติ วา ‘‘รุกฺขานํ วน’’นฺติ วา ¶ อตฺถํ ทสฺเสติ. ติณเมว วนํ, รุกฺโขเยว วนนฺติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตว. จตฺตาโร วา ปฺจ วา รุกฺขาติ จตุปฺจรุกฺขา, เต มตฺตํ ปมาณเมตฺถาติ จตุปฺจรุกฺขมตฺตํ วนํ, ตโตติ จตุปฺจรุกฺขมตฺตโต. เอกเทสนฺติ วนสฺส เอกเทสํ. วนมชฺเฌติ วนสฺส เวมชฺเฌ, วนสฺสูปรีติ อตฺโถ. รุกฺขนฺตเรสุ เอว หิ วิหารํ กโรนฺติ. เอกเทสนฺติ วนสฺส เอกเทสํ. ตตฺถาติ วเน. ‘‘ิตวน’’นฺติ ปทํ ‘‘กิตฺเตตฺวา’’ติ ปเท อวุตฺตกมฺมํ, ‘‘น กิตฺเตตพฺพ’’นฺติ ปเท วุตฺตกมฺมํ.
รุกฺขนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. รุกฺขิยติ ผลาทิกาเมหิ สํวริยติ รกฺขิยตีติ รุกฺโข, มหิยํ รุหตีติ วา รุกฺโข. ชีวมานโกติ โลกโวหารวเสน มูลงฺกุราทิหริตสงฺขาตชีวมานโก ¶ . ปริณาหโตติ วิสาลภาวโต. สูจิทณฺฑกปมาโณติ สูจิยา เลขนิยา ทณฺฑภูตเวฬุปมาโณ. โส เวฬุ กนิฏฺงฺคุลิปมาโณติ ทฏฺพฺโพ. ตโตติ อฏฺงฺคุลุพฺเพธสูจิทณฺฑกปมาณปริณาหรุกฺขโต. วํสนฬกสราวาทีสูติ วํโส จ นฬโก จ สราโว จ วํสนฬกสราวา, เต อาทโย เยสํ กปาลาทีนนฺติ วํสนฬกสราวาทโย, เตสุ. ตโตติ วํสาทิโต. ตํขณมฺปีติ ตสฺมึ นิมิตฺตกฺขเณปิ. อการณนฺติ อปมาณํ. เอตนฺติ นวมูลสาขานิคฺคมนํ. วตฺตุํ วฏฺฏตีติ สามฺนาเมนปิ วิเสสนาเมนปิ วตฺตุํ วฏฺฏติ. อิมินา ปพฺพตาทีสุปิ ‘‘ปพฺพโต’’ติ สามฺนาเมนปิ ‘‘วงฺกปพฺพโต เวปุลฺลปพฺพโต’’ติ วิเสสนาเมนปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
มคฺคนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. มคฺคิยติ ปถิเกหิ, มคฺคมูฬฺเหหิ วา อนฺเวสิยตีติ มคฺโค. โย ยาทิโส ชงฺฆมคฺโค วา สกฏมคฺโค วา วินิวิชฺฌิตฺวา ทฺเว ตีณิ คามนฺตรานิ คจฺฉติ, โส ตาทิโส ชงฺฆมคฺโค วา สกฏมคฺโค วา วฏฺฏตีติ โยชนา. อุกฺกมิตฺวาติ ปกฺกมิตฺวา. โย ชงฺฆมคฺโค โอตรติ, โส น วฏฺฏตีติ โยชนา. อวฬฺชาติ อปริโภคา. คมนํ ชเนตีติ ชงฺโฆ. ชณฺณุโคปฺผกานํ มชฺฌปเทโส. สห อตฺเถน ปณิยธเนนาติ สตฺโถ, ชงฺเฆน วิจรนฺโต สตฺโถ ชงฺฆสตฺโถ. สกติ สมตฺเถติ ภารํ วหิตุนฺติ สกโฏ, เตน วิจรนฺโต สตฺโถ สกฏสตฺโถ. ชงฺฆสตฺโถ จ สกฏสตฺโถ จ ชงฺฆสกฏสตฺถา, เตหิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตนฺติ นิมิตฺตํ.
โกณนฺติ วิหารโกณํ. คตํ ปน มคฺคนฺติ โยชนา. ปรภาเคติ วิหารํ ปริกฺขิปิตฺวา คจฺฉนฺเตหิ จตูหิ มคฺเคหิ ปรภาเค. ทสสุ นาเมสูติ สติปฏฺานฏฺกถาทีสุ อาคเตสุ ‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ ปชฺโช’’ติอาทีสุ, อภิธานาทีสุ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๗๓; ม. นิ. อฏฺ. ๑.๑๐๖) จ ¶ อาคเตสุ ‘‘มคฺโค ปนฺโถ ปโถ อทฺธา’’ติอาทีสุ ทสสุ มคฺคนาเมสุ. เยน เกนจิ นาเมนาติ อิมินา ¶ ปพฺพตาทีสุปิ ‘‘ปพฺพโต คิริ เสโล อทฺทิ นโค อจโล สิลุจฺจโย สิขรี ภูธโร’’ติอาทีสุ อเนเกสุ นาเมสุ เยน เกนจิ นาเมน กิตฺเตตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
วมฺมิกนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. อุปจิกาหิ วมิยติ, สรพูฆรโคลิกาทโย สตฺเต วมตีติ วา วมฺมิโก. ตํทิวสชาโตติ ตสฺมึ นิมิตฺตกิตฺติตทิวเส ชาโต. ตโตติ อฏฺงฺคุลุพฺเพธโควิสาณปมาณวมฺมีกโต.
นทีนิมิตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. นทติ สนฺทตีติ นที, นทนฺโต เอติ คจฺฉตีติ วา นที. ยสฺสาติ นทิยา, โสตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนฺวทฺธมาส’’นฺติอาทินา เอกปกฺเข ติกฺขตฺตุํ เอกมาเส ฉกฺขตฺตุํ วสฺสนฺตภาวํ ทีเปติ. วิคตมตฺเต สตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อีทิเส’’ติ อิมินา ‘‘อนฺวทฺธมาส’’นฺติอาทิอตฺถํ อติทิสติ. ติมณฺฑลนฺติ เหฏฺา ชาณุมณฺฑลํ, อุปริ นาภิมณฺฑลนฺติ ติมณฺฑลํ. ยตฺถ กตฺถจีติ ติตฺเถ วา อติตฺเถ วา. อุทเกน เตมิยตีติ โยชนา, ตินฺติยตีติ อตฺโถ. น เกวลํ นิมิตฺเตเยว อยํ นที โหติ, อถ โข นทีปารคมนาทิเกปีติ อาห ‘‘ภิกฺขุนิยา’’ติอาทิ. อิทํ ‘‘นทีปารคมเนปี’’ติ ปเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพํ.
ยา ปนาติ นที ปน, คตาติ โยชนา. ตนฺติ นทึ. วตินฺติ ปาฬึ. รุกฺขปาเทติ รุกฺขสฺส มูเล. อุทกฺจ อาวรณํ อชฺโฌตฺถริตฺวา ปวตฺตติเยวาติ โยชนา. ยถาติ เยนากาเรน. อปวตฺตมานา โหตีติ สมฺพนฺโธ.
ทุพฺพุฏฺิกาเลติ คิมฺหสทิเส ทุพฺพุฏฺิกาเล. ‘‘นิรุทกภาเวนา’’ติ อิมินา ‘‘อาวรณภาเวนา’’ติ วิเสสนํ นิวตฺเตติ. สาติ อุทกมาติกา. สมฺปาเทนฺตี หุตฺวา นิจฺจํ ปวตฺตตีติ โยชนา. นิมิตฺตํ กาตุํ น วฏฺฏตีติ มนุสฺเสหิ นีหฏตฺตา, สยฺจ อคมนตฺตา น วฏฺฏติ. ยา ปนาติ อุทกมาติกา ปน. มูเลติ ปมกาเล. กาลนฺตเรน นที โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ อุทกมาติกํ.
อุทกนิมิตฺเต ¶ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. อุทติ ปสวตีติ อุทกํ. ภูมิคตเมว อุทกนฺติ สมฺพนฺโธ. ตฺจาติ ภูมิคตอุทกฺจ. อาวาฏ…เป… สมุทฺทาทีสุ ิตํ ¶ อปวตฺตนกอุทกนฺติ โยชนา. อุกฺเขปิมนฺติ อุกฺขิปิตฺวา คหิตํ. ตนฺติ วจนํ. สูกรขตายปีติ สูกเรหิ ขตาย วาปิยาปิ. ตํขณฺเวาติ ตสฺมึ นิมิตฺเต กิตฺตนกฺขเณเยว. อาวาโฏเยว ขุทฺทกฏฺเน อาวาฏกํ. ตนฺติ นิมิตฺตสฺากรณํ. กาตฺุจาติ สยํ กาตฺุจ. การาเปตฺุจาติ ปเรหิ การาเปตฺุจ. กสฺมา ลาภสีมายํ น วฏฺฏติ? ลาภสีมา หิ อฺเสํ ปีฬนํ กโรตีติ. อิติ อิมมตฺถํ นยโต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมานสํวาสกสีมา’’ติอาทิ. เอตฺถาติ สมานสํวาสกสีมายํ.
อฏฺทิสํ สนฺธาย อฏฺ นิมิตฺตานิ วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ. สาติ สีมา. เอเกน วา นิมิตฺเตนาติ โยชนา. ติณฺณํ นิมิตฺตานํ กิตฺตเน นิมิตฺตานํ ิตทิสํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘ปุรตฺถิมาย ทิสายา’’ติอาทินา กิตฺเตตพฺพํ. นิมิตฺตานํ สตกิตฺตเน สีมาย อฏฺทิสํ สลฺลกฺเขตฺวา เอกิสฺสายปิ ทิสาย พหุนิมิตฺตานิ กิตฺเตตพฺพานิ. สิงฺฆาฏกสณฺานาติ ติณฺณํ มคฺคานํ สมาคมฏฺาเน สิงฺฆาฏกสณฺานา, ติโกณา นาม โหตีติ อธิปฺปาโย. จตุรสฺสาติ สมจตุรสฺสา. สิงฺฆาฏกสณฺานาติ จตุนฺนํ มคฺคานํ สโมธานฏฺาเน สิงฺฆาฏกสณฺานา. อฑฺฒจนฺทมุทิงฺคาทิสณฺานา ปน นิมิตฺตานํ ิตสณฺาเนน โหตีติ ทฏฺพฺพา. ตนฺติ สีมํ. พนฺธิตุกาเมหิ นิสฺสฺจารสมเย พนฺธิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. พทฺธสีมวิหารานนฺติ พทฺธา สีมา เอเตสูติ พทฺธสีมา, เต เอว วิหาราติ พทฺธสีมวิหารา, เตสํ. ทิสาจาริกภิกฺขูนนฺติ ทิสาสุ จาริกภิกฺขูนํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ เอกคามเขตฺเต, ภิกฺขูนํ เปเสตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เอกชฺฌนฺติ เอกโต. อฺานิปีติ สีมพนฺธคามเขตฺตโต อฺานิปิ. มหาปทุมตฺเถโร ปน อาหาติ โยชนา. ตโตติ เตหิ นานาคามเขตฺเตหิ. อาคนฺตพฺพนฺติ สามีจิทสฺสนวเสน วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อาคมนมฺปิ อนาคมนมฺปิ วฏฺฏตี’’ติ. เอกสีมภาวโต วุตฺตํ ‘‘อนฺโตนิมิตฺตคเตหิ อาคนฺตพฺพ’’นฺติ.
เอวํ สนฺนิปติเตสุ สนฺเตสุ สีมา พนฺธิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. ปริยนฺตํ กตฺวาติ เหฏฺิมปริยนฺตํ กตฺวา.
ปพฺพชฺชูปสมฺปทาทีนนฺติ ¶ เอตฺถ ภณฺฑุกมฺมาปุจฺฉนํ (มหาว. อฏฺ. ๙๘; วิ. สงฺค. อฏฺ. ๑๔๔) สนฺธาย ปพฺพชฺชาคหณํ วุตฺตํ. ขณฺฑสีมาติ วิหารปจฺจนฺตํ ขณฺฑิตํ วิย ฉินฺทิตํ วิย ปวตฺตา สีมา ขณฺฑสีมา. ตนฺติ ขณฺฑสีมํ. วตฺตํ ชานิตพฺพนฺติ เอตฺถ วตฺตํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ. สีมนฺติ ขณฺฑสีมํ. ยถาติ เยนากาเรน พนฺธิยมาเนติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสา ปมาณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สา’’ติอาทิ. สาติ ขณฺฑสีมา. อพฺภานกมฺเม สทฺธึ ¶ กมฺมารเหน วีสติ ภิกฺขู สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘เอกวีสติ ภิกฺขู’’ติ. ตโตติ เอกวีสติภิกฺขุโต. คณฺหนฺตีปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท สหสฺสโต โอรํ ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. สหสฺสโต อธิกํ คณฺหนฺตีปิ วิหารปจฺจนฺเต ขณฺฑิเต ขณฺฑสีมาเยว นาม. ตนฺติ ขณฺฑสีมํ.
ตตฺราติ ขณฺฑสีมมหาสีมาสุ อาธาเร ภุมฺมํ. อถาติ อนนฺตรํ. เอวนฺติ อิมาย อวิปฺปวาสกมฺมวาจาย สมฺมนิยมาเน. หีติ ผลโชตโก. สีมนฺติ สมานสํวาสกสีมํ. น สกฺขิสฺสนฺตีติ ปมํ อวิปฺปวาสํ อสมูหนิตฺวา สีมํ สมูหนิตุํ น สกฺขิสฺสนฺติ. สีมนฺตริกปาสาณาติ ทฺวินฺนํ สีมานํ อนฺตเร เวมชฺเฌ ปิตา ปาสาณา. จตุรงฺคุลปมาณาปีติ ปิสทฺโท เอกงฺคุลิปมาณาปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
สมนฺตาติ ขณฺฑสีมาย สมนฺตา. อนุปริยายนฺเตหีติ อนุกฺกเมน ขณฺฑสีมปริยายนฺเตหิ ภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ เตหิ สีมนฺตริกปาสาเณหิ, ทฺวินฺนํ สีมานํ นิมิตฺตานิ ปมํ กิตฺเตตฺวา ปจฺฉา ตาสุ ยํ อิจฺฉนฺติ, ตํ พนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ยถิจฺฉิตํ พนฺธิตุํ วฏฺฏนฺโตปิ โปราณาจิณฺณํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิ. อุภินฺนมฺปีติ ทฺวีสุ สีมาสุ ิตานํ อุภินฺนมฺปิ กมฺมนฺติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
จสทฺโท วากฺยารมฺภโชตโก. เอสา สีมา นามาติ โยชนา. ตตฺถาติ ปิฏฺิปาสาณาทีสุ ปฺจสุ าเนสุ. นิมิตฺตปาสาณา ยถาาเน น ติฏฺนฺตีติ ปิฏฺิปาสาณสฺสุปริ นิมิตฺตปาสาณํ ปิตมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปิฏฺิปาสาณํ ปน วิชฺฌิตฺวา นิมิตฺตปาสาณํ ตตฺถ นิขณิตฺวา ยถา านา น จาเวนฺติ, ตถา เปนฺติ. เอวํ สนฺเต ยถาาเน ติฏฺนฺติเยวาติ ¶ ทฏฺพฺพํ. น สีมาติ สีมาย ปถวิสนฺธารกํ อุทกํ ปริยนฺตํกตฺวา คตตฺตา สีมา น ฌายติ.
กุฏิเคเหปีติ เอตฺถ กุฏีติ จ เคหนฺติ จ อคารสฺเสว นามํ. อคารฺหิ สีตาทิทุกฺขสฺส กุฏนฏฺเน ฉินฺทนฏฺเน จ นานาทพฺพสมฺภารสฺส คหณฏฺเน จ กุฏิเคหนฺติ วุจฺจติ. กุฏิ เอว เคหํ กุฏิเคหํ, ตสฺมิมฺปิ. ภิตฺตึ อกิตฺเตตฺวาติ อิทํ อิฏฺกทารุมยํ ภิตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. สเจ สิลามยา ภิตฺติ นิมิตฺตูปคา ภเวยฺย, ภิตฺติปิ กิตฺเตตพฺพา. อนฺโต กริตฺวาติ กุฏิเคหสฺส ภิตฺติยา วา อนฺโต กตฺวา. ปมุเขติ กุฏิเคหสฺส อาลินฺเท. นิพฺโพทกปตนฏฺาเนติ นิคฺคลิตฺวา อุทกสฺส ปตนฏฺาเน. เอวํ สมฺมตาย สีมายาติ โยชนา.
‘‘กุฏฺฏํ ¶ อกิตฺเตตฺวา’’ติ อิทํ ปุริมนเยเนว เวทิตพฺพํ. อนฺโตติ เลณสฺส, กุฏฺฏสฺส วา อนฺโต. โอกาเสติ เอกวีสติยา ภิกฺขูนํ โอกาเส. เอวนฺติ อิมินากาเรน สมฺมนิยมาเน. อนฺโตติ ภิตฺติยา อนฺโต.
เหฏฺา น โอตรตีติ เหฏฺา อากาสตลตฺตา น โอตรติ. นนุ ถมฺเภ อนุสาริตฺวา โอตรโณ ภเวยฺย, กสฺมา น โอตรตีติ? ถมฺภานมุปริ เอกวีสติยา ภิกฺขูนํ โอกาสาภาวโตติ ทฏฺพฺพํ. เหฏฺา โอตรณาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ตุลานนฺติ ถมฺภานมุปริ ติริยวเสน ิตานํ รุกฺขวิเสสานํ. อุฏฺหิตฺวาติ ภูมิโต อุฏฺหิตฺวา. ตุลารุกฺเขหีติ ตุลาสงฺขาเตหิ รุกฺเขหิ. ‘‘เอกสมฺพนฺโธ’’ติ อิมินา น เกวลํ ตุลารุกฺเขเหว เอกสมฺพนฺโธ, จตูสุ ทิสาสุ จตุนฺนํ ภิตฺตีนํ อฺมฺมฺปิ สมฺพนฺโธติ ทสฺเสติ. เหฏฺาปิ โอตรตีติ ภิตฺตีนมุปริ เอกวีสติยา ภิกฺขูนํ โอกาสปโหนกตฺตา วุตฺตํ. สเจ ถมฺภมตฺถเก…เป… โหตีติ อิมินา พหูหิ ถมฺเภหิ กตปาสาทสฺส เอเกกสฺมึ ถมฺภมตฺถเก เอกวีสติยา ภิกฺขูนํ โอกาเส สติ เหฏฺา โอตรตีติ ทสฺเสติ. นิยฺยูหกาทีสูติ นาคทนฺตกาทีสุ. อาทิสทฺเทน ภิตฺติขิลาทโย สงฺคณฺหาติ. ภิตฺติ จาติ อิฏฺกทารุมยา ภิตฺติ จ. สเจ สิลามยา ภิตฺติ ¶ จ ถมฺภา จ โหนฺติ, กิตฺเตตพฺพา. ภิตฺติลคฺเคติ ภิตฺตีสุ ลคฺเค, ภิตฺตีนํ วา ลคฺคฏฺาเน. เหฏฺาปาสาทสฺสาติ เหฏฺาปาสาเท ‘‘ิต’’อิติ ปเท สมฺพนฺโธ. เหฏฺาปาสาทสฺส วา ถมฺภานนฺติ โยชนา. เหฏฺา สมฺมตาย สีมาย อุปริ อาโรหนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. นิพฺโพทกปตนฏฺาเนติ ฉทนโกฏิยํ.
ตตฺถาติ ตสฺมึ ตเล. ปิฏฺิปาสาเณ สีมํ พนฺธนฺติ วิย พนฺธนฺตีติ โยชนา. เตเนว ปริจฺเฉเทนาติ เตเนว ตลปริจฺเฉเทน. ตาลมูลปพฺพเตปีติ เอตฺถ ตาลมูลํ นาม เหฏฺา มหนฺตํ หุตฺวา อนุปุพฺเพน ตนุกํ โหติ, เตน สทิเส ปพฺพเตปิ. วิตานสณฺาโนติ อุลฺโลจสฺส สณฺาโน. จตูสุ ทิสาสุ นิคฺคตสาขรุกฺขสณฺาโน วา ขุชฺชรุกฺขสณฺาโน วา โหติ. ยถา ปพฺพโต วิตานสณฺาโน โหติ, เอวํ มุทิงฺคสณฺาโน วา โหติ ปณวสณฺาโน วาติ โยชนา. ตตฺถ มุทิงฺโค มชฺเฌ ถูโล โหติ, มูเล จ อนฺเต จ ตนุโก. ปณโว มชฺเฌ ตนุโก โหติ, มูเล จ อคฺเค จ ถูโล. เตสํ สณฺาโน มุทิงฺคสณฺาโน วา ปณวสณฺาโน วา. เหฏฺา วาติ มุทิงฺคสณฺานสฺส ปพฺพตสฺส เหฏฺา วา. มชฺเฌ วาติ ปณวสณฺานสฺส มชฺเฌ วา. ทฺเว กูฏานีติ ทฺเว สิขรานิ. กูฏนฺตรนฺติ กูฏานํ มชฺฌํ. จินิตฺวา วาติ อิฏฺกสิลาหิ จินิตฺวา วา. ปูเรตฺวา วาติ ปํสุวาลิกาหิ ปูเรตฺวา วา.
สปฺปผณสทิโสติ ¶ สปฺปสฺส ผเณน สทิโส, ขุชฺโช ปพฺพโตติ อตฺโถ. อากาสปพฺภารนฺติ ภิตฺติยา อปริกฺขิตฺตํ อากาสสงฺขาตํ ปพฺภารํ. สีมปฺปมาโณติ สทฺธึ อนฺโตสุสิเรน สีมปฺปมาโณ. อคฺคโกฏินฺติ อคฺคสงฺขาตํ โกฏึ. สเจ ปน ปพฺพตสฺส เหฏฺา อนฺโตเลณํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. อุปริมสฺสาติ อนฺโตเลณสฺส อุปริ ิตสฺส. ปารโตติ พาหิรโต. อสฺสาติ ปพฺพตสฺส พหีติ สมฺพนฺโธ. โอรโตติ อนฺตโต. เลณํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. กิตฺตกํ มหนฺตนฺติ อาห ‘‘สีมาปริจฺเฉทมติกฺกมิตฺวา ิต’’นฺติ. กิตฺตกํ ขุทฺทกนฺติ อาห ‘‘สพฺพปจฺฉิมสีมาปริมาณ’’นฺติ. ตนฺติ ขุทฺทกํ เลณํ ¶ . อติขุทฺทกนฺติ สพฺพปจฺฉิมสีมาปริมาณาภาวโต อติขุทฺทกํ. ตโตติ อุปริสีมโต. พหีติ สีมโต พหิ. ‘‘ยทิ สีมปฺปมาณํ, สีมา โหติเยวา’’ติ อิมินา ยทิ น สีมปฺปมาณํ, น สีมา โหติเยวาติ ทสฺเสติ.
ตนฺติ ขณฺฑสีมํ. ปูเรตฺวาติ อิฏฺกมตฺติกาทีหิ ปูเรตฺวา. อฏฺฏํ พนฺธิตฺวาติ อฏฺฏาลกํ พนฺธิตฺวา. อุมงฺคนทีติ เอตฺถ อุกาโร โอการวิปรีโต, ตสฺมา ปถวิยํ โอตริตฺวา ปวิสิตฺวา มงฺคติ คจฺฉตีติ อุมงฺคาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อุมงฺคาจ สา นที เจติ อุมงฺคนที. ตตฺถาติ อุมงฺคนทิยํ. เหฏฺาปถวิตเล ิโตติ สีมาย เหฏฺาปถวิตเล อิทฺธิยา ิโต.
สีมามาฬเกติ ขณฺฑสีมาย มาฬเก. วฏรุกฺโขติ นิคฺโรธรุกฺโข. ตโตติ วฏรุกฺขโต. นิคฺคตปาโรโหติ ปวทฺธํว หุตฺวา รุกฺโข อาโรหติ อเนนาติ ปาโรโห, เอโก มูลวิเสโส. นิคฺคโต ปาโรโห นิคฺคตปาโรโห. มหาสีมํ โสเธตฺวาติ เอตฺถ โสธนํ นาม มหาสีมคตานํ ภิกฺขูนํ หตฺถปาสานยนํ, สีมโต วา พหิกรณํ. พหิทฺธาติ ทฺวีหิ สีมาหิ พหิทฺธา. ‘‘พหิฏฺา’’ติปิ ปาโ. พหิ ิตา กาตพฺพาติ อตฺโถ. อนาหจฺจาติ มหาสีมาย ปถวีตลํ วา ตตฺถชาตรุกฺขาทีนิ วา น อาหนิตฺวา. เอวนฺติ ยถา ขณฺฑสีมาย, เอวํ ตถาติ อตฺโถ. สีมามาฬเกติ ขณฺฑสีมามาฬเก.
สีมามาฬเกติ ทฺวินฺนํ สีมานํ องฺคเณ. สีมามาฬกสฺสาติ กมฺมสฺส กตฏฺานสฺส สีมามาฬกสฺส. เวหาสฏฺิตสาขายาติ กมฺมสฺส อกตฏฺาเน สีมามาฬเก อุฏฺิตาย เวหาเส ิตาย สาขาย. ตสฺสาติ ภิกฺขุโน ปาทา วา นิวาสนปารุปนํ วาติ สมฺพนฺโธ. ปุริมนเยปีติ ‘‘สีมามาฬเก วฏรุกฺโข โหตี’’ติอาทินา วุตฺเต ปุริมนเยปิ. ตตฺราติ ปุริมนเย. อุกฺขิปาเปตฺวา กาตุํ น วฏฺฏตีติ ทฺวีหิ สีมาหิ อุฏฺิตรุกฺขสฺส สาขา วา ตโต นิคฺคตปาโรโห วา ทฺวีสุ สีมาสุ ปถวีตลํ วา ตตฺถ ชาตรุกฺขาทีนิ วา อาหจฺจ ิตตฺตา อุกฺขิปาเปตฺวา กาตุํ น วฏฺฏติ. อาเนตพฺโพติ เอตฺถ ทฺวิกมฺมิกาย นีธาตุยา อปธานกมฺมสฺเสว วุตฺตตฺตา ¶ ‘‘ภิกฺขู’’ติ ปธานกมฺมํ อชฺฌาหริตพฺพํ ¶ . อพฺภุคฺคจฺฉตีติ อพฺภํ อากาสํ อุคฺคจฺฉติ. ตตฺราติ ปพฺพเต. กสฺมา อาเนตพฺโพติ อาห ‘‘พชฺฌมานาเยว หี’’ติอาทิ. ตตฺถ พชฺฌมานาเยวาติ กมฺมวาจาย พชฺฌมานาเยว. อิมินา อพทฺธสีมา ปมาณรหิตํ เทสํ โอตรตีติ ทสฺเสติ. ยํกิฺจีติ ยํกิฺจิ ปพฺพตาทิ. ยตฺถ กตฺถจีติ ยสฺมึ กสฺมึจิ าเน. เอกสมฺพนฺเธนาติ พทฺธสีมาย เอกสมฺพนฺเธน. อิตีติ ตสฺมา อาเนตพฺโพติ โยชนา.
๑๔๐. ตีณิ โยชนานิ ติโยชนํ. ‘‘ปมาณ’’นฺติ อิมินา ปรมสทฺทสฺส อติเรกอุตฺตมตฺเถ นิวตฺเตติ. เอติสฺสาติ สีมาย. สมฺมนนฺเตน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธ. โกณโต มินิตํ โกณนฺติ โยชนา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อาปตฺติฺจาติ ทุกฺกฏาปตฺติฺจ.
ปารยตีติ อชฺโฌตฺถรติ. ‘‘กิตกาภิเธยฺยลิงฺคา’’ติ (กจฺจายนสาเร ๔๕ คาถายํ) วจนโต อภิเธยฺยภูตํ สีมํ สนฺธาย อิตฺถิลิงฺควเสน ปาราติ วุตฺตํ. นทิยาติ อุปโยคตฺเถ สามิวจนํ. นทินฺติ หิ อตฺโถ. นทึ อชฺโฌตฺถรมานํ สีมนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ นทิปารสีมายํ. ยตฺถสฺสาติ เอตฺถ ยตฺถ อสฺสาติ ปทวิภาคํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺถ นทิยา’’ติอาทิ. ‘‘นทิยา’’ติ อิมินา ยํสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ธุวนาวาติ เอตฺถ ธุวสทฺโท นิจฺจตฺโถติ อาห ‘‘นิจฺจสฺจรณนาวา’’ติ. อิมินา ธุเวน นิจฺเจน สฺจรณนาวา ธุวนาวาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อสฺสาติ โหติ, ภเวยฺย วา. นาวาย ปมาณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยาติ นาวา. ปาชนปุริเสนาติ เอตฺถ ปาชนํ นาม เอโก นาวาย คมนูปกรณวิเสโส. โส หิ ปชติ นาวา คจฺฉติ อเนนาติ ปาชนนฺติ วุจฺจติ. ชการสฺส จการํ กตฺวา ปาจนนฺติปิ ยุชฺชเตว. ตสฺส คาหเกน ปุริเสน สทฺธินฺติ อตฺโถ. สา นาวา นีตาติ สมฺพนฺโธ. อุทฺธํ วา อโธ วาติ นทิยา ปฏิโสตํ วา เหฏฺาโสตํ วา. เถเนหิ วาติ โจเรหิ วา. กิฺจาปิ หฏา, ปน ตถาปิ อวสฺสํ ลพฺภเนยฺยา, ธุวนาวาว โหตีติ โยชนา. วาเตน วาติ มาลุเตน วา ‘‘ฉินฺน’’อิติ สมฺพนฺโธ. วีจีหีติ ตรงฺเคหิ. ตรงฺโค หิ ¶ วิจิตฺตากาเรน จิโนติ วฑฺฒตีติ วีจีติ วุจฺจติ. กิฺจาปิ นทีมชฺฌํ นีตา, ปน ตถาปิ อวสฺสํ อาหริตพฺพา, ธุวนาวาว โหตีติ โยชนา. โอคเตติ โอตริตฺวา คเต. ถลํ อุสฺสาริตาติ ถลํ อุกฺขิปิตฺวา สาริตา ปาปิตา นาวาปีติ สมฺพนฺโธ. วิสงฺขตปทราติ สงฺขตวิรหิตผลกา วา. ธุวนาวาว โหตีติ นิมิตฺตกิตฺตนกาเล นิจฺจสฺจรณนาวตฺตา ธุวนาวาว โหตีติ อธิปฺปาโย. ตตฺราติ ‘‘ธุวนาวา’’ติวจเน. นิมิตฺตํ วา สีมา วา กมฺมวาจาย คจฺฉตีติ เอตฺถ กิฺจาปิ น นิมิตฺตํ กมฺมวาจาย คจฺฉติ, สีมาย ปน อวินาภาวโต ¶ วุตฺตํ ‘‘กมฺมวาจาย คจฺฉตี’’ติ. ตสฺมาติ ยสฺมาว นาวาย อาคจฺฉนฺตาปิ ภควตา อนฺุาตา, ตสฺมา.
ยตฺถาติ นทิปารสีมสมฺมนนฏฺาเน. รุกฺขสงฺฆาฏมโยติ รุกฺขสมูเหน กโต. ปทรพทฺโธติ ผลเกหิ พทฺโธ. สฺจรณโยคฺโคติ สฺจรณกฺขโม. ปาฬิยํ ‘‘อสฺสา’’ติ าเน อฏฺกถายํ ‘‘อตฺถี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘อสฺสา’’ติปทสฺส โหตีติ อตฺโถเยว ทฏฺพฺโพ. ตํขณฺเวาติ ตสฺมึ นิมิตฺตกิตฺตกฺขเณเยว. รุกฺขํ ฉินฺทิตฺวา กโตติ สมฺพนฺโธ. เอกปทิกเสตูติ เอเกน ปเทน คมนโยคฺโค เอกปทิโก, โสเยว เสตูติ เอกปทิกเสตุ. อกปฺปิยเสตุํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. เตนาติ เสตุนา. สฺจริตุํ น สกฺกา โหตีติ โยชนา.
ยตฺถาติ ยสฺมึ นทิปารสีมสมฺมนนฏฺาเน. อภิมุขติตฺเถเยวาติ สีมาย อภิมุขติตฺเถ เอว. ธุวนาวา วา ธุวเสตุ วา อภิมุขติตฺถโต อีสกํ อุทฺธํ อาโรหนฺโตปิ อโธ โอโรหนฺโตปิ กปฺปตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิ. อีสกนฺติ เอกอุสภ ทฺวิอุสภาทิวเสน มนํ อปฺปมตฺตํ. อุทฺธํ วาติ อภิมุขติตฺถโต อุปริ วา. อโธ วาติ ตโต เหฏฺา วา. คาวุตมตฺตพฺภนฺตเรติ คาวุตปมาณสฺส านสฺส อพฺภนฺตเร.
สหนิมิตฺตกิตฺตนวิธินา สมฺมนิตพฺพวิธึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิมฺจ ปนา’’ติอาทิ. ทฺวีสุ ตีเรสุ าตุมสกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอกสฺมึ ตีเร ¶ ตฺวา’’ติ. ตโตติ นิมิตฺตโต. อตฺตานนฺติ นิมิตฺตกิตฺตนํ วินยธรํ สนฺธาย วุตฺตํ. ปริกฺขิปนฺเตนาติ ปริยายนฺเตน. ตสฺสาติ ตตฺตกสฺส ปริจฺเฉทสฺส. สมฺมุขฏฺาเนติ อโธโสเต นทิตีเร ิตสฺส นิมิตฺตสฺส สมฺมุขฏฺาเน. ตโตติ นิมิตฺตโต. ตสฺสาติ ตตฺตกสฺส ปริจฺเฉทสฺส. สมฺมุขา นทิตีเร นิมิตฺตํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. สงฺฆเฏตพฺพนฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อถาติ นิมิตฺตกิตฺตนโต ปจฺฉา. ‘‘สพฺพนิมิตฺตานํ อนฺโต ิเต ภิกฺขู หตฺถปาสคเต กตฺวา’’ติ อิทํ สพฺพํ เอกํ คามเขตฺตํ พฺยาเปตฺวา สมฺมนิตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ. สเจ สกลํ คามเขตฺตํ อพฺยาเปตฺวา เอกเทเส สมฺมนิตํ โหติ, นิมิตฺตโต พหิ ิเต ภิกฺขูปิ หตฺถปาสคเต กตฺวา สมฺมนิตพฺพา. กมฺมนฺติ สีมสมฺมุติกมฺมํ. ‘‘เปตฺวา นทิ’’นฺติวจนสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นที ปน พทฺธสีมสงฺขฺยํ น คจฺฉตี’’ติ.
ทีปโก โหตีติ เอตฺถ ทีโปติ อนฺตรทีโป. โส หิ ยสฺมา ชลมชฺเฌ ทิปฺปติ, ยสฺมา จ ทฺวิธา อาโป เอตฺถ สนฺทติ, ตสฺมา ทีโปติ วุจฺจติ, โสเยว ขุทฺทกฏฺเน ทีปโก. กกาโร หิ ¶ ขุทฺทกตฺถวาจโก. ตนฺติ ทีปกํ. อตฺตนาติ วินยธเรน. โอริมนฺเต จ ปาริมนฺเต จาติ อโธโสเต นทิตีเร ิตสฺส นิมิตฺตสฺส สมฺมุเข โอริมนฺเต จ ปาริมนฺเต จ. ปรตีเร นิมิตฺตํ กิตฺเตตฺวาติ สมฺพนฺโธ. กิสฺส สมฺมุขฏฺาเน นิมิตฺตนฺติ อาห ‘‘นทิยา โอริมตีเร นิมิตฺตสฺส สมฺมุขฏฺาเน’’ติ. ตโตติ นิมิตฺตโต. สมฺมุขา นิมิตฺตํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ปาริมนฺเต จ โอริมนฺเต จาติ ปรตีเร อุปริโสเต ิตสฺส นิมิตฺตสฺส สมฺมุเข ปาริมนฺเต จ โอริมนฺเต จ. ปมกิตฺติตนิมิตฺเตนาติ โอริมตีเร อุปริโสเต ปมํ กิตฺติเตน นิมิตฺเตน. เอกา สีมา อิมสฺสาติ เอกสีโม, ทีปโก. ‘‘ตีรทฺวยฺจา’’ติ ปทมเปกฺขิตฺวา ‘‘เอกสีม’’นฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. วจฺจมนเปกฺขิตฺวา ‘‘เอกสีมา’’ติปิ นิจฺจอิตฺถิลิงฺควเสน ปาโ อตฺถิ.
อุทฺธํ วา อโธ วาติ เอตฺถ วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ. อถาติ ตสฺมึ อธิกตเร สตีติ โยชนา. วิหารสีมปริจฺเฉทนิมิตฺตสฺส อุชุกเมวาติ สเจ ทีปโก อโธ อธิกตโร โหติ, โอริมตีเร อโธโสเต ิตสฺส วิหารสีมปริจฺเฉทนิมิตฺตสฺส อุชุกเมว ¶ . สิขรนฺติ สิงฺคํ. ตฺหิ สิขํ มตฺถกํ ราติ คณฺหาตีติ สิขรนฺติ วุจฺจติ. ตโตติ ทีปกสฺส ปาริมนฺตนิมิตฺตโต. ปรตีรนิมิตฺตานิ กิตฺเตตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อยํ ทีปกสฺส วิหารสีมปริจฺเฉทโต อโธ อธิกตเร วินิจฺฉโย. อุทฺธํ อธิกตเรปิ อิมินานุสาเรน เวทิตพฺโพติ โส น ทสฺสิโต. ปพฺพตสณฺานาติ ปพฺพเตน สมํ านํ เอติสฺสาติ ปพฺพตสณฺานา.
อุทฺธมฺปิ อโธปีติ ปิสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. อุโภปิ สิขรานีติ อุทฺธํ สิขรํ, อโธ สิขรนฺติ อุโภปิ สิขรานิ. มุทิงฺคสณฺานาติ มูเล จ อคฺเค จ ตนุกสฺส มชฺเฌ ถูลสฺส มุทิงฺคสฺส สณฺานา.
สพฺพปเมน นเยนาติ อุทฺธํ อธิกนยสฺส, อโธ อธิกนยสฺส, อุทฺธํอโธอธิกนยสฺส จาติ สพฺเพสํ นยานํ ปเมน วิหารสีมทีปกานํ สเมน นเยน. ปณวสณฺานาติ มูเล จ อคฺเค จ ถูลสฺส มชฺเฌตนุกสฺส ปณวสฺส สณฺานา.
๗๒. อุโปสถาคาราทิกถา
๑๔๑. อนุปริเวณิยนฺติ เอตฺถ อนุสทฺทสฺส วิจฺฉตฺถํ, ปริเวณสทฺทสฺส จ ลิงฺควิปลฺลาสภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตสฺมึ ตสฺมึ ปริเวเณ’’ติ. ปริเวณสทฺโท หิ นปุํสกลิงฺโค, อิธ ปน ลิงฺควิปลฺลาสํ กตฺวา อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตํ. ‘‘สงฺเกตํ อกตฺวา’’ติ อิมินา อสงฺเกเตนาติ ¶ ปทสฺส กิริยาวิเสสนตฺตํ ทีเปติ. ‘‘กมฺมวาจายา’’ติ อิมินา สมูหนิตฺวาติ ปทสฺส กรณํ ทสฺเสติ.
๑๔๒. ยโตติ เอตฺถ โตปจฺจยสฺส การณตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา’’ติ. ‘‘หตฺถปาเส’’ติ อิมินา หตฺถปาสโต พหิ นิสินฺเน อกโตวสฺส อุโปสโถ โหตีติ ทสฺเสติ. อสฺสาติ ภิกฺขุโน. วตฺถุวเสนาติ อฏฺุปฺปตฺติวเสน. อุโปสถสฺส ปมุขสฺส อพฺโภกาเส วา มาฬกาทีสุ วาติ สมฺพนฺโธ. นิมิตฺตุปคา วา อนิมิตฺตุปคา วาติ เหฏฺา อฏฺสุ นิมิตฺเตสุ วุตฺตา นิมิตฺตุปคา วา อนิมิตฺตุปคา วา ปพฺพตาทโย วา อฺเ วา กิตฺเตตพฺพา.
ปมตรํ ¶ น อาคจฺฉติ, ทุกฺกฏนฺติ อุโปสเถ โฆสิยมาเน ปมตรํ น อาคจฺฉติ, ทุกฺกฏํ. วิหารสฺส มชฺเฌ โหตีติ โยชนา. เอตฺถาติ โปราณเก อาวาเส. ตตฺถาติ โปราณเก อาวาเส. อสมฺพาโธติ สงฺฆสฺส นิสชฺชฏฺานปโหนโก. ตตฺถาติ ปจฺฉา อุฏฺิเต อาวาเส.
สพฺเพสํ นิสชฺชฏฺานนฺติ โยชนา. ตตฺถาติ เถรสฺส วิหาเร. โสติ เถรสฺส วิหาโร. เอตฺถาติ ตุมฺหากํ วิหาเร. สพฺเพสํ โอกาโส นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ตํ อสุกํ นาม อาวาสํ. ‘‘วฏฺฏตี’’ติ วตฺตพฺพนฺติ โยชนา. ตสฺสาติ เถรสฺส.
๗๔. อวิปฺปวาสสีมานุชานนกถา
๑๔๓. อนฺธกวินฺทํ นามาติ ตสฺส คามสฺส นามํ. ตนฺติ อนฺธกวินฺทํ. เถโรติ มหากสฺสปตฺเถโร. ตโตติ อนฺธกวินฺทโต. อิมินา ‘‘อนฺธกวินฺทา’’ติ เอตฺถ นิสฺสกฺกตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสติ. อุโปสถนฺติ ตทตฺเถ อุปโยควจนํ. อุโปสถตฺถายาติ หิ อตฺโถ. อนฺธกวินฺทา ราชคหํ อาคมนสฺส การณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ราชคหํ หี’’ติอาทิ. ตตฺถ หีติ ยสฺมา. อนฺธกวินฺทา วิหารํ อนฺโต กตฺวา ‘‘อฏฺารส มหาวิหารา’’ติ วุตฺตํ. เนสนฺติ อฏฺารสนฺนํ มหาวิหารานํ. สงฺฆสฺส สามคฺคิทานตฺถนฺติ เอตฺถ สงฺฆสฺส สามคฺคิทานํ อตฺตโน อุโปสถกิจฺจํ สิทฺธํ. ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘อุโปสถํ อาคจฺฉนฺโต’’ติ วุตฺตํ. ‘‘สิปฺปินิยํ นามา’’ติ อิมินา นทึ ตรนฺโตติ เอตฺถ นทิยา นามํ ทสฺเสติ. มนํ วูฬฺโหติ เอตฺถ มนนฺติ นิปาโต อีสกตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อีสก’’นฺติ. ‘‘อปฺปมตฺต’’นฺติ อิมินา ‘‘อีสก’’นฺติปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘วูฬฺหภาโว’’ติ อิมินา ภาวปจฺจเยน วินา ภาวตฺโถ ¶ าตพฺโพติ ทสฺเสติ. จณฺเฑนาติ ขเรน. ตตฺถาติ นทิยํ. อมนสิกโรนฺโตติ ‘‘จณฺฑโสต’’นฺติ อาโภคํ ¶ อกโรนฺโต. น ปน วูฬฺโหติ น ปน มหาวูฬฺโห. อุทกพฺภาหตานีติ อุทเกน อภิอาหตานิ. อสฺสาติ เถรสฺส. อลฺลานีติ ตินฺตานิ.
๑๔๔. ปุริมกมฺมวาจาติ ‘‘สมฺมตา สา สีมา สงฺเฆน ติจีวเรน อวิปฺปวาสา’’ติ ปุเร วุตฺตา กมฺมวาจา. อยเมวาติ ‘‘เปตฺวา คามฺจ คามูปจารฺจา’’ติปทํ ปกฺขิปิตฺวา อนุปฺตฺตา อยเมว กมฺมวาจา. อยนฺติ ปจฺฉิมกมฺมวาจา. หิ ยสฺมา ภิกฺขุนิสงฺโฆ อนฺโตคาเม วสติ, ตสฺมา ปุริมาเยว วฏฺฏตีติ โยชนา. ยทิ เอวนฺติ ยทิ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส อยํ ปจฺฉิมกมฺมวาจา วฏฺฏนํ สิยา ภเวยฺย, เอวํ สตีติ โยชนา. โสติ ภิกฺขุนิสงฺโฆ. เอตาย กมฺมวาจายาติ ปจฺฉิมกมฺมวาจาย. น ลเภยฺยาติ อนฺโตคาเม วสนตฺตา ติจีวรปริหารํ น ลเภยฺย. กึ น ลภติเยวาติ อาห ‘‘อตฺถิ จสฺส ปริหาโร’’ติ. อสฺสาติ ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส. ทฺเวปิ สีมาโยติ สมานสํวาสกสีมา จ อวิปฺปวาสสีมา จาติ ทฺเวปิ สีมาโย. ตตฺถาติ ภิกฺขุภิกฺขุนีสุ. ตสฺสาติ ภิกฺขูนํ สีมาย. เอเสว นโยติ ภิกฺขุนีนํ สีมํ อชฺโฌตฺถริตฺวาปิ อนฺโตปวิสิตฺวาปิ ภิกฺขูนํ สีมาย สมฺมเน เอเสว นโย. เอเตติ ภิกฺขุภิกฺขุนิโย. สามฺตฺตา หิ ปุลฺลิงฺเคน วุตฺตํ. เอตฺถ จาติ ‘‘เปตฺวา คามฺจ คามูปจารฺจา’’ติปเท จ. สงฺคโห เวทิตพฺโพ, กสฺมา? คาเมน นิคมนครานํ เอกลกฺขณตฺตา.
ปริกฺเขโปกาโสติ ปริกฺเขปารโหกาโส. เตสูติ คามคามูปจาเรสุ. ปริหารนฺติ จีวรวิปฺปวาสอาปตฺติอปนยนํ. ‘‘อิตี’’ติอาทิ นิคมนํ. เอตฺถาติ สมานสํวาสกอวิปฺปวาสสีมาสุ. อตฺตโน ธมฺมตายาติ อตฺตโน สภาเวน. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตสฺสาติ อวิปฺปวาสสีมาย. วิสุนฺติ สมานสํวาสกสีมโต ปาเฏกฺกํ. ตตฺถาติ ทฺวีสุ สีมาสุ. อวิปฺปวาสายาติ อวิปฺปวาสสีมาย. ตนฺติ คามํ. สาติ อวิปฺปวาสสีมา. สมฺมตาย สีมายาติ ¶ อวิปฺปวาสสีมาย สมฺมตาย สติยาติ สมฺพนฺโธ. สมฺมตโต ปจฺฉาติ วา โยชนา. นิวิสตีติ นิวาสตฺถาย วิสติ ปวิสติ. โสปีติ คาโมปิ. สีมสงฺขฺยํเยวาติ อวิปฺปาสสีมโวหารเมว. อธิฏฺิตเตจีวริกา ภิกฺขู ปริหารํ ลภนฺตีติ อธิปฺปาโย. ยถา ปจฺฉา นิวิฏฺโ คาโม สีมสงฺขฺยํเยว คจฺฉติ, เอวนฺติ โยชนา. ‘‘ปวิสิสฺสามา’’ติ เคหานิ กตานิ, ‘‘ปวิสิสฺสามา’’ติ อาลโยปิ อตฺถีติ โยชนา. อาลโยปีติ อเปกฺโขปิ. อปวิฏฺาติ เคหานิ อปวิฏฺา. เคหเมว ฉฑฺเฑตฺวาติ เคหํ ฉฑฺเฑตฺวา เอว. อิมินา เคเห ฉฑฺฑิเต สพฺพํ ฉฑฺฑิตเมวาติ ทสฺเสติ. ปวิฏฺํ วา อคตํ วา เอกมฺปิ กุลํ อตฺถิ ¶ สเจติ โยชนา. เอตฺถ จ ‘‘เอกมฺปิ กุลํ ปวิฏฺํ วา’’ติ อิทํ นวคามํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘เอกมฺปิ กุลํ อคตํ วา’’ติ อิทํ โปราณกคามํ สนฺธายาติ ทฏฺพฺพํ.
ตตฺราติ ‘‘วตฺตํ ชานิตพฺพ’’นฺติวจเน. อวิปฺปวาสสีมายนฺติ มหาสีมาย. สา เอว หิ ยสฺมา อวิปฺปวาสกมฺมวาจาย พหุลปโยชนา โหติ, ตสฺมา อวิปฺปวาสสีมาติ วุจฺจติ. อิตรายาติ อวิปฺปวาสสีมาย. ตตฺถาติ ตาสุ ทฺวีสุ สีมาสุ. นิราสงฺกฏฺาเนสุ ตฺวาติ เจติยงฺคณาทีนํ ขณฺฑสีมาย อโนกาสตฺตา วุตฺตํ. ขณฺฑสีมฺหิ สมฺมนนฺตา เจติยงฺคณาทิฏฺานํ ปหาย อฺสฺมึ วิวิตฺโตกาเส วิหารปจฺจนฺตํ ขณฺฑิตฺวา สมฺมนนฺติ. สมูหนิตุนฺติ อวิปฺปวาสสีมํ สมูหนิตุํ. ปฏิพนฺธิตุํ น สกฺขิสฺสนฺเตวาติ อวิปฺปวาสํเยว ชานิตฺวา ขณฺฑสีมาย อฺาตตฺตา ปฏิพนฺธิตุํ น สกฺขิสฺสนฺเตว. สีมสมฺเภทนฺติ ขณฺฑสีมอวิปฺปวาสสีมานํ สมฺเภทํ. สาสนนฺตรธาเนน วาติ สตฺถุ อาณาย อนฺตรธาเนน วา. สาธุกํ ปนาติ นิกฺกงฺขํ ปน.
๗๖. คามสีมาทิกถา
๑๔๗. อุโปสถกมฺมสฺส วิสุํ คหิตตฺตา เสสกมฺมวเสน สมานสํวาสกตา คเหตพฺพา โคพลิพทฺทนเยน วา ปาริเสสนเยน วา. ตนฺติ สมานสํวาสเอกูโปสถภาวํ. ‘‘อปริจฺฉินฺนายา’’ติ อิมินา ¶ อฏฺปิตายาติ เอตฺถ ปธาตุยา อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. คามํ วา นิคมํ วาติ เอตฺถ นครํ เกน สงฺคหิตนฺติ อาห ‘‘คามคฺคหเณน เจตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอตฺถาติ ‘‘คามํ วา นิคมํ วา’’ติ ปาเ, คามคฺคหเณนาติ สมฺพนฺโธ. อถ วา เอตฺถาติ คามนิคมนคเรสุ, นครมฺปีติ สมฺพนฺโธ. คามาทีนํ ปริจฺเฉทํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ คามนิคมนคเรสุ. คามโภชกาติ คามํ ภฺุชนฺตีติ คามโภชกา. พลินฺติ กรํ. โส หิ ตํ นิสฺสาย คามโภชกา พลนฺติ ชีวนฺติ อเนนาติ พลีติ วุจฺจติ. ยมฺปิ เอกํ ปเทสํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา เทตีติ โยชนา. คามเขตฺเตติ รฺโ อาณา ขิปิยติ เอตฺถาติ เขตฺตํ, คาโมเยว เขตฺตํ คามเขตฺตํ, ตสฺมึ. อยมฺปีติ อยํ ปเทโสปิ. โสปีติ ปเทโสปิ. วิสุํคาโม นามาติ โยชนา. โสปิ วิสุํคาโม คามสีมา โหติเยวาติ โยชนา. วิสุํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทินฺโน คาโม วิสุํคาโม. ตสฺมาติ ยสฺมา วิสุํ คาโม โหติ, ตสฺมา. สา จาติ วิสุํคามสีมา จ. อิตราติ วิสุํคามสีมโต อฺา ปกติคามนครนิคมสีมา จาติ โยชนา.
เอวนฺติ ¶ ‘‘อสมฺมตาย ภิกฺขเว’’ติอาทินา ปาเน. ตนฺติ สีมปริจฺเฉทํ. อปริจฺฉินฺเนติ ราชูหิ อปริจฺฉินฺเน. ‘‘อฏวิปเทเส’’ติ อิมินา นตฺถิ คาโม เอตฺถาติ อคามโกติ วจนตฺถสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. วิชฺฌาฏวิสทิเสติ วิคตํ อคฺคิโน ฌายนเมตฺถาติ วิชฺฌา, โจราทโย มนุสฺเส อาภุโส ฏวนฺติ ปีฬยนฺติ เอตฺถาติ อาฏวิ. วิชฺฌา จ สา อาฏวิ เจติ วิชฺฌาฏวิ, ตาย สทิเส วิชฺฌาฏวิสทิเส. เอตฺถ ปุริมนเย คามาทีหิ อาสนฺโน วา โหตุ, อนาสนฺโน วา เตหิ อปริจฺฉินฺโน อฏวิปเทโส คเหตพฺโพ. ปจฺฉิมนเย ทูโร มนุสฺสานํ อนาคมนปโถ อาฏวิปเทโส คเหตพฺโพติ อยเมเตสํ วิเสโส. อสฺสาติ ภิกฺขุโน. สมนฺตาติ สมนฺตโต. อยํ สีมาติ อยํ สตฺตพฺภนฺตรสีมา. ตตฺถาติ สตฺตสุ อพฺภนฺตเรสุ. สมนฺตา ิตสฺส วา นิสินฺนสฺส วา อพฺภนฺตเร อนฺโตโกฏฺาเส ชาตํ อพฺภนฺตรํ อฏฺวีสหตฺถปมาณํ.
ยา ¶ กาจิ นที อสีมาว โหตีติ สมฺพนฺโธ. นทีสีมลกฺขณปตฺตาติ นทีสีมลกฺขณํ ปตฺตา. อิมินา สีมลกฺขณํ อปตฺตา นที พนฺธิยมานา สีมาว โหตีติ ทสฺเสติ. สาวธารเณน ‘‘อตฺตโน สภาเวเนวา’’ติ อิมินา ภิกฺขูนํ พนฺธนภาเวนาติ อตฺถํ นิวตฺเตติ. เอตฺถาติ นทิยํ. เอตฺถาติ ชาตสฺสรสมุทฺเทสุ. เยน เกนจีติ อนฺตมโส ติรจฺฉานคเตนปิ เยน เกนจิ. ขณิตฺวา อกโต สยํชาโตติ สมฺพนฺโธ. อิทํ เหตุอนฺโตคธวิเสสนํ. ขณิตฺวา อกตตฺตาติ หิ อตฺโถ. สยํชาโตติ สยเมว ชาโตติ เอวกาโร โยเชตพฺโพ. เตน วุตฺตํ ‘‘เยน เกนจิ ขณิตฺวา อกโต’’ติ. โสพฺโภติ สํ อุโภติ ปทวิภาโค กาตพฺโพ. ตตฺถ สํสทฺโท สมนฺตตฺถวาจโก, อุภสทฺโท ปูรณตฺถวาจโก. ตสฺมา สมนฺตโต อาคเตน อุทเกน อุภติ ปูรติ เอตฺถาติ โสพฺโภติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. เตน วุตฺตํ ‘‘สมนฺตโต อาคเตน อุทเกน ปูริโต ติฏฺตี’’ติ.
ตตฺถาติ นทีสมุทฺทชาตสฺสเรสุ, อาธาเร ภุมฺมํ. ยํสทฺโท านวิสโยติ อาห ‘‘ยํ าน’’นฺติ. มชฺฌิมสฺสาติ ถามมชฺฌิมสฺส. วกฺขติ หิ ‘‘ถามมชฺฌิเมนา’’ติ. ‘‘สมนฺตโต’’ติ อิมินา สมนฺตาติ เอตฺถ นิสฺสกฺกตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘อุทกุกฺเขเปนา’’ติ อิมินา อุทกุกฺเขปาติ เอตฺถ กรณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสติ. อุทกํ อุกฺขิปิตฺวา ขิปิยติ เอตฺถาติ อุทกุกฺเขโป. ‘‘ปริจฺฉินฺน’’นฺติ อิมินา ปาเสสํ ทสฺเสติ. อกฺขธุตฺตาติ เอตฺถ อกฺโขติ ปาสโก. โส หิ อกติ กุฏิลํ คจฺฉติ อเนนาติ อกฺโขติ วุจฺจติ, ธวนฺติ มริยาทมติกฺกมฺม กีฬาทิปสุตํ คจฺฉนฺตีติ ธุตฺตา, อกฺเขสุ ธุตฺตา อกฺขธุตฺตา ¶ . ทารุคุฬนฺติ สารทารุมยํ คุฬํ. ‘‘วาลุกํ วา’’ติ อิมินา ‘‘อุทกุกฺเขปา’’ติ เอตฺถ อุปลกฺขณํ ทสฺเสติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ ปเทเส. อยนฺติ ปเทโส. ตสฺสาติ อุทกุกฺเขปสฺส.
เอตฺถาติ นทีสมุทฺทชาตสฺสเรสุ. มุขทฺวารนฺติ สมุทฺทาทีนํ มุขสงฺขาตํ ทฺวารํ. สพฺพตฺถาติ สพฺพาย นทิยํ. เถรวาทํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ. ‘‘โยชนํ…เป… วฏฺฏตี’’ติ ยํ ปน วจนํ มหาสุมตฺเถเรน วุตฺตนฺติ ¶ โยชนา. ตตฺราปีติ โยชนนทิยมฺปิ. ปฏิกฺขิตฺตาการํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ภควตา หี’’ติอาทิ. นทิยา ปมาณนฺติ นทิยา คมฺภีรปมาณเมว, น อายามวิตฺถารปมาณนฺติ อตฺโถ. ‘‘น โยชนํ วา อทฺธโยชนํ วา’’ติ วจนมฺปิ อิทเมว สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. กิฺจาปิ อายามวิตฺถารปมาณํ น วุตฺตํ, ปภวโต ปน ยาว มุขทฺวารา อายามวิตฺถารวเสน กมฺมํ กาตุํ ปโหนกนทีเยว คเหตพฺพาติ ทฏฺพฺพา. ยา นทีติ สมฺพนฺโธ. อิมสฺส สุตฺตสฺสาติ ‘‘ติมณฺฑล’’นฺติอาทิกสฺส อิมสฺส สุตฺตสฺส. ปภวโตติ สมุทาคมโต. เอตฺถาติ นทิยํ. สพฺเพหิ ภิกฺขูหิ เปตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ เอกอุทกุกฺเขปโต.
กิตฺตกา ปริปุณฺณา โหตีติ อาห ‘‘สมติตฺถิกา’’ติ. ติตฺเถน สมํ ปริปูรตีติ สมติตฺถิกา. อุทกสาฏิกํ นิวาเสตฺวาปีติ ปิสทฺโท ‘‘อนิวาเสตฺวาปี’’ติ ทสฺเสติ. อุทกสาฏิกํ อนิวาเสนฺโตปิ วตฺเถน อวินาภาวโต อฺํ นิวาเสตฺวาติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. นาวาย ตฺวา กริยมาเน กึ คจฺฉนฺติยาปิ นาวาย กาตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘คจฺฉนฺติยา ปนา’’ติอาทิ. ‘‘กสฺมา’’ติอาทินา การณํ ทสฺเสติ. หีติ ยสฺมา. ตนฺติ อุทกุกฺเขปมตฺตํ. เอวํ สติ…เป… อนุสาวนา โหติ, ตสฺมา คจฺฉนฺติยา นาวาย กาตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา. ‘‘ตสฺมา’’ติอาทินา ลทฺธคุณํ ทสฺเสติ. น เกวลํ นาวายเมวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺโตนทิย’’นฺติอาทิ.
รุกฺขสฺสาติ อนฺโตนทิยํ ชาตสฺส รุกฺขสฺส. สาขา วา ปติฏฺิตาติ สมฺพนฺโธ. สีมํ วา โสเธตฺวาติ วิหารสีมคามสีมาสุ ิตานํ หตฺถปาสานยนพหิกรณวเสน สีมํ วา โสเธตฺวา. ชาตรุกฺขสฺส ปวิฏฺสาขาย วา ปาโรเห วาติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ พหินทิตีเร ชาตรุกฺขสฺส. ตตฺถาติ ขาณุเก.
ตสฺสาติ ปาสาณทีปกสฺส. ปุพฺเพ วุตฺตปฺปกาเรติ ปุพฺเพ นทีนิมิตฺตฏฺาเน ‘‘อนฺวทฺธมาส’’นฺติอาทินา ¶ (มหาว. อฏฺ. ๑๓๘) วุตฺตปฺปกาเร. โสติ ปาสาณทีปโก. ปุน โสติ ปาสาณทีปโกเยว. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
อาวรณนฺติ ¶ ปาฬึ. ตนฺติ อาวรณํ. อาวรเณน วา โกฏฺกพนฺเธน วา เหตุภูเตน, ปจฺฉิชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. โกจิ อาวรณปฺปเทโส อชฺโฌตฺถริยตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ อาวรณปฺปเทเส. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ‘‘เหฏฺาปาฬิ พทฺธา’’ติ อิทํ นทึ วินาเสตฺวา ตฬากกรณาการทสฺสนํ. เอตฺถาติ นทิยํ, ตฬาเก วา. ฉฑฺฑิตโมทกนฺติ ตฬากรกฺขนตฺถํ เอเกน วาริมคฺเคน ฉฑฺฑิตํ อุทกํ. เทเว อวสฺสนฺเตติ ทุพฺพุฏฺิกาลตฺตา วสฺสนฺตกาเลปิ เทเว อวสฺสนฺเต. สาติ นทิโต นีหฏมาติกา. กาลนฺตเรนาติ อฺเน กาเลน. อุปฺปติตฺวาติ คามนิคมานํ อุปริ ปติตฺวา. ปวตฺตตีติ ปุพฺเพ วุตฺตปกาเร วสฺสกาเล จตฺตาโร มาเส อพฺโภจฺฉินฺนา สนฺทติ. วิหารสีมนฺติ วิหารสมฺพนฺธํ พทฺธสีมํ.
สมุทฺเทปีติ ปิสทฺโท นทิมเปกฺขติ. ตตฺถาติ ปเทเส. โอตริตฺวาติ เหฏฺา ตริตฺวา. ‘‘โอสริตฺวา’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. สณฺหนฺตีติ อุทเกน สมํ ติฏฺนฺติ. โสติ ปเทโส. อุทกนฺตโตติ อุทกโกฏิโต. ตตฺถาติ สมุทฺเท. พาธตีติ ปีฬยติ. เตสูติ นาวาอฏฺฏเกสุ. ตนฺติ ปิฏฺิปาสาณํ. อูมิโยติ วีจิโย. ตา หิ ปรํปราวเสน อุคฺคนฺตฺวา สวิฺาณกาวิฺาณเก มิยนฺติ หึสนฺติ, อนฺโต ปกฺขิปนฺตีติ วา อูมิโยติ วุจฺจนฺติ. ตตฺถาติ ปิฏฺิปาสาเณ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อุทเกเนว ปิฏฺิปาสาโณ โอตฺถรียตีติ โยชนา. โสติ ทีปกปพฺพโต. ‘‘ทูเร’’ติ วตฺวา ตสฺส ปมาณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มจฺฉวธานํ อนาคมนปเถ’’ติ. มจฺฉวธานนฺติ เกวฏฺฏานํ. เต หิ ยสฺมา มจฺเฉ หนนฺติ, ตสฺมา มจฺฉวธาติ วุจฺจนฺติ. ‘‘มจฺฉพนฺธาน’’นฺติปิ ปาโ. มจฺเฉ พนฺธนฺตีติ มจฺฉพนฺธาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. อนาคมนปเถติ ยตฺถ คนฺตฺวา ตทเหว ปจฺจาคนฺตฺวา น อาคมนปถิเก เทเส. นตฺถิ อาคมนปโถ เอตฺถาติ อนาคมนปโถ, เทโส. ตสฺมึ ‘‘อคมนปเถ’’ติปิ ปาโ, โส อยุตฺโต. กสฺมา? อคมนปถสฺส นาธิปฺเปตตฺตา. คนฺตฺวา หิ ปุน อนาคมนปโถเยวาธิปฺเปโต. เตสนฺติ มจฺฉวธานํ. คมนปริยนฺตสฺสาติ คมนโกฏิยา ¶ . โอรโตติ โอรภาเค ิโต ทีปโก วา ปพฺพโต วาติ โยเชตพฺโพ. ตตฺถาติ โอรภาเค ิเตสุ ทีปกปพฺพเตสุ. โอตฺถริตฺวาติ ปกติอุทเกน โอตฺถริตฺวา. ตตฺถาติ โอตฺถริตฺวา ิเต สมุทฺเท.
กโรนฺเตหิปิ กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถาติ ยสฺมึ สเร. อยนฺติ อยํ สโร, น ชาตสฺสโร โหติ. อยํ สโร คามเขตฺตสงฺขฺยเมว คจฺฉตีติ โยชนา. ตตฺถาติ สเร. ยตฺถ ปนาติ ¶ ยสฺมึ สเร ปน. ตสฺสาติ ชาตสฺสรสฺส. ตตฺถาติ ปเทเส. สเจ คมฺภีรํ อุทกํ โหตีติ โยชนา. ตตฺถาติ อฏฺฏเก. เอตฺถาติ ชาตสฺสเร, ิเตสุ ปิฏฺิปาสาณทีปเกสูติ โยชนา. ปโหนกชาตสฺสโรติ สงฺฆกมฺมํ กาตุํ ปโหนโก ชาตสฺสโร. ‘‘สุกฺขตี’’ติ วตฺวา ตเทว สมตฺเถตุํ วุตฺตํ ‘‘นิรุทโก’’ติ. ตตฺถาติ ชาตสฺสเร. สเจ นิรุทกมตฺเตน คามเขตฺตํ คจฺฉติ. กทา คจฺฉตีติ อาห ‘‘สเจ ปเนตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอตฺถาติ ชาตสฺสเร. โปกฺขรณีอาทีนีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อุทกมาติกาทโย สงฺคณฺหาติ. ยทา ขณนฺติ, ตทาติ ปาเสโส โยเชตพฺโพ. ‘‘ตํ าน’’นฺติ วุตฺเตปิ น ขณนฏฺานเมว คเหตพฺพํ, ‘‘เอตฺถา’’ติ สามฺโต วุตฺตตฺตา สพฺโพเยว ชาตสฺสโร คเหตพฺโพ. น เกวลํ อชาตสฺสรมตฺตํ โหติ, อถ โข คามเขตฺตนฺติ อาห ‘‘คามสีมาสงฺขฺยเมว คจฺฉตี’’ติ.
นนฺติ ชาตสฺสรํ. ปูเรตฺวาติ มตฺติกาทีหิ ปูเรตฺวา. ปาฬินฺติ อาวรณํ. สพฺพเมว นนฺติ สกลเมว ตํ ชาตสฺสรํ. โลณีปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ โสพฺโภเยว ชาตสฺสรสงฺขฺยํ คจฺฉติ, อถ โข โลณีปีติ ทสฺเสติ. อุทกฏฺาโนกาเสติ อุทกสฺส าเน โอกาเส.
๑๔๘. สีมาย สีมํ สมฺภินฺทนฺตีติ เอตฺถ ‘‘สีมาย สีม’’นฺติ ปทานํ สมฺพนฺธาเปกฺขตฺตา เตสํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อตฺตโน ปเรส’’นฺติ. ‘‘พทฺธสีม’’นฺติ อิมินา ‘‘สีม’’นฺติ สามฺโต วุตฺเตปิ วิเสสโต พทฺธสีมาเยว คเหตพฺพาติ ทสฺเสติ. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สเจ ¶ หี’’ติอาทิ. สํสฏฺวิฏปาติ อฺมฺํ อาสนฺนตฺตา สํสฏฺโ วิฏโป เอเตสนฺติ สํสฏฺวิฏปา. ‘‘สํสฏฺวิฏปา’’ติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ, มูลานิปิ สํสฏฺานิเยวาติ ทฏฺพฺพํ. เตสูติ ทฺวีสุ รุกฺเขสุ. วิหารสีมา จาติ โปราณกวิหารสีมา จ. อนฺโต กตฺวาติ สีมาย อนฺโต กตฺวา. อถ ปจฺฉาติ เอตฺถ ‘‘ปจฺฉา’’ติ อิมินา อถสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. เอวํ เก อกํสูติ อาห ‘‘เอวํ ฉพฺพคฺคิยา อกํสู’’ติ. เตนาติ กรเณน.
อชฺโฌตฺถรณาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปเรส’’นฺติอาทิ. ตสฺสาติ พทฺธสีมาย. ปเทสนฺติ ภิกฺขูหิ กมฺมํ กาตุํ ปโหนกํ เอกเทสํ. อนฺตมโส เอกสฺสปิ ภิกฺขุโน ตฺวา อธิฏฺานุโปสถํ กาตุํ ปโหนกํ ปเทสํ. กมฺมํ กาตุํ อปฺปโหนกปเทสํ อนฺโต กริตฺวา พนฺธนฺตา สีมาย สีมํ สมฺภินฺทนฺติ นาม. สีมาย อุปจาโรติ ปจฺฉา พนฺธิตพฺพาย สีมาย อุปจาโร. ‘‘วฑฺฒนฺโต สีมาสงฺกรํ กโรตี’’ติ อิมินา สเจ อวฑฺฒนโก ปาสาโณ โหติ, ทฺวินฺนมฺปิ สีมานํ นิมิตฺตํ กาตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
๗๗. อุโปสถเภทาทิกถา
๑๔๙. ปนฺนรสิกสฺส ¶ ปุพฺพกิจฺจสฺส ปาฬิยํ อาคตตฺตา จาตุทฺทสิกสฺเสว ปุพฺพกิจฺจํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อชฺชุโปสโถ จาตุทฺทโส’’ติ.
‘‘อธมฺเมน วคฺค’’นฺติอาทีสุ วินิจฺฉโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. อธมฺเมน วคฺคนฺติ เอตฺถ อธมฺมํ นาม เอกสฺมึ วิหาเร จตุนฺนํ ภิกฺขูนํ สุตฺตุทฺเทสอุโปสถมกตฺวา ปาริสุทฺธิอุโปสถกรณฺจ ติณฺณํ ปาริสุทฺธิอุโปสถมกตฺวา สุตฺตุทฺเทสกรณฺจ. วคฺคํ นาม สพฺเพว อสนฺนิปติตฺวา เอกสฺส ฉนฺทปาริสุทฺธิหรณํ. ฉนฺทปาริสุทฺธิ นาม สงฺฆมชฺฌํเยว อาคจฺฉติ, น คณมชฺฌํ, น ปุคฺคลสฺส สนฺติกํ. อธมฺเมน สมคฺคนฺติ เอตฺถ อธมฺมํ วุตฺตนยเมว. สมคฺคํ นาม สพฺเพสํ สนฺนิปตนํ. ธมฺเมน วคฺคนฺติ เอตฺถ ธมฺมํ นาม จตุนฺนํ สุตฺตุทฺเทสอุโปสถกรณฺจ ติณฺณํ ปาริสุทฺธิอุโปสถกรณฺจ. วคฺคํ วุตฺตนยเมว.
๗๘. ปาติโมกฺขุทฺเทสกถา
๑๕๐. อิมํ ¶ นิทานนฺติ ปาติโมกฺขสฺส อิมํ นิทานํ. สุตา โข ปนาติ เอตฺถ สุยฺยิตฺถาติ สุตา, สุยฺยสฺสนฺตีติ วา สุตา, ปาราชิกุทฺเทสาทโย. สุตา จ สุตา จ สุตาติ สรูเปกเสโส กาตพฺโพ. อวเสสนฺติ นิทานุทฺเทสาทิโต อวเสสํ ปาราชิกุทฺเทสาทิ. สุเตนาติ สุตสทฺเทน. ‘‘อตฺเถ อสมฺภวโต สทฺเท วุตฺตวิธานํ โหตี’’ติ หิ ปริภาสโต ‘‘สุเตนา’’ติ เอตฺถ สทฺโทว คเหตพฺโพ. เตน นเยนาติ เตน นิทานุทฺเทสนเยน.
อฏวิมนุสฺสภยนฺติ อฏวิยํ นิวสนฺตสฺส มนุสฺสสฺส ภยํ, วนจรกภยนฺติ อตฺโถ. ราชนฺตราโยติอาทีสุ เอวํ วิเสโส เวทิตพฺโพติ โยชนา. ทวทาโหติ ทายํ ทหตีติ ทวทาโห อาการสฺส รสฺสํ, ยการสฺส จ วการํ กตฺวา. นนฺติ ภิกฺขุํ. เอกํ วา ภิกฺขุนฺติ โยชนา. ปโม วา อุทฺเทโสติ นิทานุทฺเทโส. เอตฺถาติ ปฺจสุ อุทฺเทเสสุ. ยสฺมินฺติ อุทฺเทเส. โสปีติ อุทฺเทโสปิ. สุเตเนว สาเวตพฺโพติ สุตปเทเนว สงฺฆสฺส สาเวตพฺโพติ เอวสทฺโท ‘‘น วิตฺถาเรนา’’ติ ทสฺเสติ.
อนชฺฌิฏฺาติ เอตฺถ อุปสคฺควเสน อิสุธาตุสฺส อิจฺฉากนฺติโต อฺมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนาณตฺตา, อยาจิตา วา’’ติ. เอตฺถ ‘‘อนาณตฺตา’’ติ อิทํ เถเรน อนาณตฺตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํ ¶ . ‘‘อยาจิตา’’ติ อิทํ สมฺมุติลทฺเธน นวเกน อยาจิตภาวํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถาติ ‘‘อนชฺฌิฏฺา ธมฺมํ ภาสนฺตี’’ติ วจเน. ธมฺมชฺเฌสเกติ ธมฺมกถนตฺถาย อชฺเฌสตีติ ธมฺมชฺเฌสโก, ตสฺมึ. อาปุจฺฉิตฺวา วา เตน สงฺฆตฺเถเรน ยาจิโต หุตฺวา วาติ โยชนา. วารปฏิปาฏิยาติ วารานุกฺกเมน. เทหีติ วาติ เอตฺถ อิติ-วา-สทฺโท ‘‘ภณ’’ อิติปเทน จ ‘‘กเถหิ’’ อิติปเทน จ โยเชตพฺโพ. ‘‘ภณ’’ อิติ วา ‘‘กเถหิ’’อิติ วา ‘‘เทหิ’’อิติ วา วตฺตพฺพาติ โยชนา ¶ . ตีหิปิ วิธีหีติ โอสารณกถนสรภฺสงฺขาเตหิ ตีหิ สชฺชเนหิ. เอตฺถ จ สุตฺตสฺส โอสาริยเต อุจฺจาริยเต โอสารณํ, อตฺถสฺส กถิยเต กถนํ, สุตฺตสฺส จ ตทตฺถสฺส จ สเรน ภณิยเต สรภฺํ. โอสาเรหีติ สุตฺตํ อุจฺจาเรหิ. กเถหีติ อตฺถํ กเถหิ. สรภฺนฺติ สุตฺตสฺส จ ตทตฺถสฺส จ สเรน ภณนํ. นนฺติ สทฺธิวิหาริกํ. สชฺฌายํ อธิฏฺหิตฺวาติ ‘‘สชฺฌายํ กโรมี’’ติ อธิฏฺหิตฺวา. เอตฺถาติ อชฺเฌสนฏฺาเน.
นิสฺสิตเกติ สทฺธิวิหาริกาทโย. โสติ สงฺฆตฺเถโร, ‘‘วตฺตพฺโพ’’ติปเท กมฺมํ, ‘‘วทตี’’ติอาทีสุ ปเทสุ กตฺตา. อารทฺธนฺติ สงฺเฆน อารทฺธํ. เปตฺวาติ ธมฺมสวนํ เปตฺวา. โอสาเรตฺวาติ ปมํ สุตฺตํ โอสาเรตฺวา. ปุน กเถนฺเตนาติ ปจฺฉา อตฺถํ กเถนฺเตน. อฏฺเปตฺวาเยว วาติ สุตฺตสฺส จ อตฺถสฺส จ อนฺตรา อฏฺตฺวา เอว วา. กเถตพฺพนฺติ อตฺถชาตํ กเถตพฺพํ. กเถนฺตสฺส…เป… นโยติ ปมํ อตฺถํ กเถตฺวา ปุน สุตฺตฺจ อตฺถฺจ สเรน ภณนฺตสฺส ปุน อาคเตปิ เอเสว นโยติ อตฺโถ.
อุปนิสินฺนกถายปีติ สมีเป นิสินฺเนน กถายปิ. เตนาติ สงฺฆตฺเถเรน. วตฺตุํ วฏฺฏตีติ วิเสเสตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏติ. เตนาติ มนุสฺเสหิ ชานนภิกฺขุนา. สงฺฆตฺเถโร ภณติ, ตุณฺหี วา โหตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปุจฺฉนฺตี’’ติ วุตฺเตติ โยชนา. อนุโมทนาทีสุปีติอาทิสทฺเทน ธมฺมกถาทโย สงฺคณฺหาติ. สงฺฆตฺเถโร อนุชานาตีติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วิหารอนฺตรฆเรสุ.
สชฺฌายนฺติ สยํ อิสฺสเรน อยนํ อุจฺจารณํ, เกนจิ อนชฺฌิฏฺโ สยํ อธิอิสฺสเรน อยนํ อุจฺจารณนฺติ อตฺโถ. เถโรติ สทฺธิวิหาโร เถโร. วิสฺสมิสฺสามีติ เขทวิรหิตํ คมิสฺสามิ. อาปุจฺฉิตพฺพนฺติ ปมเถรมฺปิ ปุน อาคตตฺเถรมฺปิ อาปุจฺฉิตพฺพํ. เอเกน สงฺฆตฺเถเรน อนฺุาเตนาติ สมฺพนฺโธ. อฺสฺมีนฺติ อนฺุาตตฺเถรโต อฺสฺมึ เถเรติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ ปุน อาคตํ เถรํ. อตฺตานํ ¶ สมฺมนิตพฺพนฺติ เอตฺถ ปจฺจตฺเต อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘อตฺตา สมฺมนิตพฺโพ’’ติ ¶ . กึ สมฺมเตน ปริสํ อโนโลเกตฺวา ปุจฺฉิตพฺโพติ อาห ‘‘ปุจฺฉนฺเตน ปนา’’ติอาทิ.
๑๕๓. เมติ มยฺหํ. อิโตติ ปุคฺคลโต, อุปฺปนฺโนติ สมฺพนฺโธ. ปุรมฺหากนฺติ ปทสฺส ปุเร อมฺหากนฺติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา ปุเรสทฺโท ปมตฺโถติ อาห ‘‘ปมํ อมฺหาก’’นฺติ. ปฏิกจฺเจวสทฺโท ปเควปริยาโย, ‘‘ปมตรเมวา’’ติ อิมินา ตสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ภูตเมวาติ วิชฺชมานเมว, ตถเมว วา.
๘๒. อธมฺมกมฺมปฏิกฺโกสนาทิกถา
๑๕๔. อธมฺมกมฺมนฺติ อภูตกมฺมํ. ปฏิกฺโกสิตุนฺติ เอตฺถ กุสธาตุ อปนยนตฺโถติ อาห ‘‘วาเรตุ’’นฺติ. ทิฏฺินฺติ ลทฺธึ. เตสนฺติ จตุนฺนํ ปฺจนฺนํ. ยถาติ เยนากาเรน ภณิยมาเนติ โยชนา. น สุณนฺตีติ อฺเ ภิกฺขู น สุณนฺติ. เถราธีนนฺติ เถเรน อธีนํ อาพนฺธนฺติ อตฺโถ. เถรายตฺตนฺติ เถเรน อายตฺตํ, เถรสฺส สนฺตกนฺติ อตฺโถ. เอตฺถาติ ปาติโมกฺขุทฺเทเส.
๘๓. ปาติโมกฺขุทฺเทสกอชฺเฌสนาทิกถา
๑๕๕. นววิธฺจาติ ทิวสวเสน ติวิธํ, การกวเสน ติวิธํ, กตฺตพฺพาการวเสน ติวิธฺจาติ นวโกฏฺาสฺจ, นวปการฺจ วา. จตุพฺพิธนฺติ ‘‘อธมฺเมน วคฺค’’นฺติอาทิกํ จตุพฺพิธํ. ทุวิธนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีวเสน ทุวิธํ. นววิธนฺติ ภิกฺขุปาติโมกฺเข ปฺจวิธํ, ภิกฺขุนิปาติโมกฺเข จตุพฺพิธนฺติ นววิธํ. เอตฺถาติ ‘‘โย ตตฺถ ภิกฺขุ พฺยตฺโต ปฏิพโล’’ติ ปาเ. สุวิสทาติ สุฏฺุ พฺยตฺตา, สุทฺธา วา. เอตฺตกมฺปีติ ปิสทฺโท ครหายํ, อธิเก กา นาม กถาติ ทสฺเสติ.
สามนฺตา อาวาสาติ เอตฺถ อุปโยคตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘สามนฺตํ อาวาส’’นฺติ. โย สกฺโกตีติ พหูสุ นเวสุ โย สกฺโกติ.
๘๔. ปกฺขคณนาทิอุคฺคหณานุชานนกถา
๑๕๖. กตินํ ¶ ¶ ปูรณีติ กตินํ ติถีนํ ปูรณี. โก ทิวโสติ กิตฺตโก ทิวโส. อยฺยายตฺตนฺติ อยฺเยหิ ภิกฺขูหิ อายตฺตํ อาพทฺธํ. สํหริตฺวาติ ปุน สลากํ สํหริตฺวา. อยํ ปาโ เกสุจิ อฏฺกถาโปตฺถเกสุ นตฺถิ. กาลวโตติ เอตฺถ วนฺตุปจฺจโย สฺวตฺโถติ อาห ‘‘กาลสฺเสวา’’ติ. เอวสทฺโท ปน สมฺภวโต ยุชฺชิยติ. ปเควาติ ปาโตว.
๑๕๘. สายมฺปีติ สายนฺเหปิ. ปิสทฺเทน อฺมฺปิ สรณกาลํ สมฺปิณฺเฑติ.
๑๕๙. อาณาเปตุนฺติ เอตฺถ อนาณาเปตพฺพภิกฺขู อปเนตฺวา อาณาเปตพฺพภิกฺขู ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘กิฺจิ กมฺม’’นฺติอาทิ. สทากาลเมว กิฺจิ กมฺมํ กโรนฺโตติ โยชนา. ธมฺมกถิกาทีสูติอาทิสทฺเทน คณวาจกาทโย สงฺคณฺหาติ. วาเรนาติ ปริยาเยน. สมฺมฺุจนินฺติ ยฏฺิสมฺมฺุจนึ วา มุฏฺิสมฺมฺุจนึ วา. สมํ, สุฏฺุ วา มฺุจติ โสเธติ อิมายาติ สมฺมฺุจนี, ตาลุโช ปโม. ตมฺปีติ สาขาภงฺคมฺปิ.
๑๖๐. วุตฺตนเยเนวาติ สมฺมชฺชเน วุตฺตนเยเนว. ปุน อาหริตพฺพานีติ สงฺฆิกาวาสํ อาสนานิ ปุน อาหริตพฺพานิ. ตฏฺฏิกาโยปีติ เวณุอาทิมยา ตฏฺฏิกาโยปิ.
๑๖๑. กปลฺลิกา วาติ กปาเลสุ ปริยาปนฺนา ปทีปกปาลา วา. ตนฺติ เตลาทึ. ปริเยสิตพฺพานีติ อนวชฺชปริเยสเนน ปริเยสิตพฺพานิ.
๘๖. ทิสํคมิกาทิวตฺถุกถา
๑๖๓. สํคเหตพฺโพติอาทีนํ จตุนฺนํ กิริยาปทานํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สํคเหตพฺโพ’’ติอาทิ. สํคหสทฺทสฺส สงฺเขปคหเณสุปิ วตฺตนโต อิธ ‘‘อนุคฺคหตฺเถ’’ติ ทสฺเสตุํ ปาฬิยํ วุตฺตํ ‘‘อนุคฺคเหตพฺโพ’’ติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตถากรณวเสนา’’ติ. อุปลาเปตพฺโพติ ¶ สงฺเฆน พหุสฺสุโต ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อุปคนฺตฺวา ลาเปตพฺโพ กถาเปตพฺโพ. อุปฏฺาเปตพฺโพติ สงฺเฆน พหุสฺสุโต ภิกฺขุ ภิกฺขูหิ อุป อจฺจเนน ปูชเนน าเปตพฺโพ. ‘‘สพฺเพสํ ทุกฺกฏ’’นฺติ วตฺวา ตเทว สมตฺเถตุํ วุตฺตํ ‘‘อิธ เนว เถรา, น ทหรา มุจฺจนฺตี’’ติ. เตนาติ พหุสฺสุเตน ภิกฺขุนา. เอวมฺปิ สตีติ เอวํ อสาทิยเนปิ สติ. สายํ ปาตนฺติ สายฺจ ปาโต จ สายํปาตํ. อุปฏฺานนฺติ ¶ อุปฏฺานฏฺานํ, อุปฏฺานตฺถาย วา. เตนาติ พหุสฺสุเตน ภิกฺขุนา. เตสนฺติ มหาเถรานํ. อสฺสาติ พหุสฺสุตสฺส ภิกฺขุโน. สทฺธึจราติ อตฺตนา สทฺธึ จรนฺตีติ สทฺธึจรา. อถาปีติ ยทิปิ. เอโก วา วตฺตสมฺปนฺโน วทตีติ โยชนา. เอโส จ อหฺจาติ มยํ. นามตุมฺหอมฺหสทฺเทสุ หิ เอกเสเสน กตฺตพฺเพสุ ปโรว คเหตพฺโพ. วิหรนฺตูติ วทนฺตีติ โยชนา.
โส อาวาโส คนฺตพฺโพติ เอตฺถ กิมตฺถาย คนฺตพฺโพ, กึ อนุทิวสํ คนฺตพฺโพติ อาห ‘‘อุโปสถกรณตฺถาย อนฺวทฺธมาสํ คนฺตพฺโพ’’ติ. โส จ โขติ อาวาโส. อุตุวสฺเสเยวาติ เหมนฺตคิมฺเหเยว. อุตุวสฺเสเยว คนฺตพฺโพติ อตฺถสฺส าตพฺพภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วสฺสาเน ปนา’’ติอาทิ. ยนฺติ กมฺมํ. ตตฺถาติ ‘‘วสฺสํ วสนฺตี’’ติอาทิวจเน. โสติ ปาติโมกฺขุทฺเทสโก ภิกฺขุ. อฺสฺมินฺติ อปรสฺมึ ปาติโมกฺขุทฺเทสเก. มาสทฺวยนฺติ สาวณมาสปุณฺณมิโต ยาว อสฺสยุชปุณฺณมี, ตาว มาสทฺวยํ วสิตพฺพํ. อิทํ ปุริมวสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปจฺฉิมิกาย ปกฺกมนาทึ สนฺธาย วุตฺตํ. สเจ ปจฺฉิมิกํ อุปคนฺตฺวา อนนฺตรเมว ปกฺกมนาทึ กโรติ, มาสตฺตยมฺปิ วสิตพฺพํ.
๘๗. ปาริสุทฺธิทานกถา
๑๖๔. เยน เกนจิ องฺคปจฺจงฺเคน วิฺาเปตีติ ปฏิวจนํ นิจฺฉาเรตุมสกฺโกนฺโต เยน เกนจิ องฺคปจฺจงฺเคน วิฺาเปติ. อุภยถาติ อุภเยหิ กายวาจาสงฺขาเตหิ อากาเรหิ. กายวาจาหิ วิฺาเปตีติ สมฺพนฺโธ. สพฺเพติ อขิลา คิลานา. หตฺถปาเสติ ¶ สงฺฆสฺส หตฺถปาสมฺหิ. สเจ ทูเร โหนฺตีติ สเจ พหู คิลานา อฺมฺํ ทูเร โหนฺติ. ตํ ทิวสนฺติ ตสฺมึ สงฺฆอปฺปโหนกทิวเส.
ตตฺเถว ปกฺกมตีติ เอตฺถ นิสฺสกฺกตฺเถ ถปจฺจโยติ อาห ‘‘ตโตวา’’ติ, ปาริสุทฺธิหารฏฺานโต เอวาติ อตฺโถ. ‘‘คจฺฉตี’’ติ อิมินา กมุธาตุยา ปทวิกฺเขปตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘กตฺถจี’’ติ อิมินา ตสฺส กมฺมํ. สามเณโร ปฏิชานาตีติอาทีสุ ปฏิชานนาการตฺถสฺส อิติสทฺทสฺส โลปภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สามเณโร อห’’นฺติ เอวํ ปฏิชานาตี’’ติอาทิ. ภูตํเยวาติ วิชฺชมานํเยว. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘สิกฺขํ ปจฺจกฺขาตโก ปฏิชานาตี’’ติอาทีสุ.
สพฺพนฺติเมน ¶ ปริจฺเฉเทน จตุนฺนํ ภิกฺขูนนฺติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘สงฺฆปฺปตฺโต วิพฺภมตี’’ติอาทีสุ. เอตฺถาติ ปาริสุทฺธิหรเณ. พหูนมฺปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน เอเกน เอกสฺสาปิ, พหูหิ เอกสฺสาปิ, พหูหิ พหูนมฺปิ อาหฏา ปาริสุทฺธิ อาหฏาว โหตีติ ทสฺเสติ. โสติ ปาริสุทฺธิหารโก ภิกฺขุ. เยสนฺติ ภิกฺขูนํ. ตสฺเสวาติ ปาริสุทฺธิหารกสฺเสว. อิตรา ปนาติ อิตเรสํ ปาริสุทฺธิ ปน. พิฬาลสงฺขลิกาติ เอตฺถ พิฬาโลติ อาขุภุโช. โส หิ พิฬาสยํ อาขุํ คณฺหิตุํ อลติ สมตฺเถตีติ พิฬาโลติ วุจฺจติ. สงฺขลิกาติ เอตํ สตฺตานํ พนฺธนูปกรณวิเสสสฺส นามํ. พิฬาลสฺส สงฺขลิกา เตน สมฺพนฺธสมฺพนฺธิภาเวน สมฺพนฺธตฺตาติ พิฬาลสงฺขลิกา. อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ เยสํ เกสฺจิ สงฺขลิกาย คเหตพฺพตฺตา. ตาย สทิสา พิฬาลสงฺขลิกา ปาริสุทฺธีติ อตฺโถ. อิทํ ปเนตฺถ โอปมฺมสํสนฺทนํ – ยถา สงฺขลิกาย ปมํ วลยํ ทุติยํเยว วลยํ ปาปุณาติ, น ตติยํ, เอวเมว ปมํ ทินฺนา ปาริสุทฺธิ ทุติยเมว ปาปุณาติ, น ตติยนฺติ.
อาคนฺตฺวาติ สงฺฆสฺส หตฺถปาสํ อาคนฺตฺวา. ปาฬิยํ สุตฺโต น อาโรเจตีติอาทีสุ เหตฺวตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ. สุตฺเตน นาโรเจตีติ หิ ¶ อตฺโถ. ปาริสุทฺธิหารกสฺส อนาปตฺตีติ เอตฺถ อาปตฺตีติ อนฺวยตฺถํ อตฺถาปตฺติโต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ…เป… อาปชฺชตี’’ติ. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. อุภินฺนมฺปีติ ปาริสุทฺธิทายกสฺส, ตํหารกสฺส จาติ อุภินฺนมฺปิ.
๘๘. ฉนฺททานกถา
๑๖๕. ฉนฺททาเนปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. อุโปสโถ กโต โหตีติ ปาริสุทฺธิทายกสฺส จ สงฺฆสฺส จ อุโปสโถ กโต โหติ. อฺนฺติ อุโปสถกมฺมโต อฺํ. ยํ ปน กมฺมนฺติ สมฺพนฺโธ. กมฺมมฺปีติ อุโปสถกมฺมโต อฺํ กมฺมมฺปิ. เอตฺถ จ ตทหุโปสเถ อตฺตโน จ สงฺฆสฺส จ สเจ อุโปสถกมฺมํ โหติ, ปาริสุทฺธิเยว ทาตพฺพา. อถ อฺํ กมฺมํ โหติ, ฉนฺโทเยว ทาตพฺโพ. ยทิ อุโปสถกมฺมฺจ อฺกมฺมฺจ โหติ, ปาริสุทฺธิ จ ฉนฺโท จ ทาตพฺโพ. ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตทหุโปสเถ ปาริสุทฺธึ เทนฺเตน ฉนฺทมฺปิ ทาตุ’’นฺติ. สีมาย วาติ พทฺธสีมาย วา. อจฺฉิตุนฺติ อุปเวสิตุํ. ‘‘อาส อุปเวสเน’’ติ หิ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๖ สการนฺตธาตุ) วุตฺตํ. สามคฺคี วาติ กายสามคฺคี วา.
๑๖๗. สรติปิ อุโปสถํ, นปิ สรตีติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส อนิยมวิกปฺปตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เอกทา สรติ, เอกทา น สรตี’’ติ. ‘‘เอกนฺต’’นฺติ อิมินา เนว สรตีติ เอตฺถ เอวสทฺทสฺส ¶ สนฺนิฏฺานตฺถํ ทสฺเสติ. กมฺมํ น โกเปตีติ สมฺมุติลทฺโธปิ อลทฺโธปิ อุมฺมตฺตโก กมฺมํ น โกเปติ.
๙๑. สงฺฆุโปสถาทิกถา
๑๖๘. ‘‘สมฺมชฺชิตฺวา’’ติ ปทมเปกฺขิตฺวา โส เทโสติ เอตฺถ ‘‘อุปโยคตฺเถ ปจฺจตฺตวจน’’นฺติ วุตฺตํ. เอตนฺติ ‘‘โส เทโส สมฺมชฺชิตพฺโพ’’ติอาทิวจนํ. เตนาติ เตน เหตุนา. อฏฺกถาจริยา ‘‘สมฺมชฺชนี…เป… วุจฺจติ’’ อิติ อาหูติ โยชนา.
สมฺมชฺชนีติ ¶ สมฺมชฺชนกรณํ. ปทีโปติ ปทีปุชฺชลนํ. อุทกนฺติ อุทกฏฺปนํ. อาสเนนาติ อาสนปฺาปเนน. ‘‘อิตี’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ. อุโปสถสฺสาติ นววิธสฺส อุโปสถสฺส ปุพฺพกรณนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตานีติ จตฺตาริ กมฺมานิ. วุจฺจตีติ กถิยติ. อิทํ ‘‘เอตานี’’ติ กมฺมสฺส จ ‘‘ปุพฺพกรณ’’นฺติ อาการสฺส จ อเภทตฺตา อาสนฺนํ อาการมเปกฺขิตฺวา เอกวจนวเสน วุตฺตํ. ‘‘อกฺขาตานี’’ติ อิทํ ปน ‘‘อิมานิ จตฺตารี’’ติ กมฺมมเปกฺขิตฺวา พหุวจนวเสน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ฉนฺทปาริสุทฺธิอุตุกฺขานนฺติ ฉนฺทกฺขานฺจ ปาริสุทฺธิกฺขานฺจ อุตุกฺขานฺจ. ภิกฺขุคณนาติ ภิกฺขู คเณตฺวา อกฺขานํ. โอวาโทติ ภิกฺขุนีหิ ยาจิตสฺส โอวาทสฺส อกฺขานํ. เอตานีติ เอตานิ ปฺจ. ปุพฺพกรณโต ปจฺฉาติ ปุพฺพกรณสฺส กรณโต ปจฺฉา. เอตฺถ จ ‘‘ปุพฺพกรณโต ปจฺฉา กตฺตพฺพานี’’ติ อิทํ กตฺตพฺพาการสฺเสว วิเสสนํ, น อตฺถสฺส. อยํ ปน วิเสโส – สงฺฆสนฺนิปาตโต ปุพฺพภาเค กตฺตพฺพตฺตา ปุพฺพกรณํ นาม, อุโปสถกรณโต ปุพฺพภาเค กตฺตพฺพตฺตา ปุพฺพกิจฺจํ นามาติ.
อุโปสโถติ อุโปสถทิวโส. ยาวติกา จ ภิกฺขูติ ยตฺตกา ภิกฺขู. กมฺมปตฺตาติ อุโปสถกมฺมสฺส ปตฺตา ยุตฺตา อนุรูปา. ตาวติกา ภิกฺขู หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา เอกสีมายํ ิตา จ โหนฺตีติ โยชนา. สภาคาปตฺติโยติ วตฺถุสภาคา อาปตฺติโย. วชฺชนียาติ วชฺเชตพฺพา. ปุคฺคลาติ คหฏฺาทิปุคฺคลา. ตสฺมินฺติ ตสฺมึ อุโปสถสีมมาฬเก. เอตานิ จตฺตารีติ ปาเสโส.
อาคเตหิ ¶ เตหิ ภิกฺขูหีติ โยชนา. ปนฺนรโสปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ ปาฬิยํ อาคตนเยเนว อธิฏฺาตุํ วฏฺฏติ, อถ โข ‘‘อชฺช เม อุโปสโถ ปนฺนรโส’’ติปีติ ทสฺเสติ.
๙๒. อาปตฺติปฏิกมฺมวิธิกถา
๑๖๙. ภควตา…เป… กาตพฺโพติ อิทํ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยสฺส สิยา อาปตฺตีติอาทิวจเนเนว จา’’ติอาทิเหตุตฺตเยน ‘‘น สาปตฺติเกน อุโปสโถ กาตพฺโพ’’ติ ยถารุตํ อปฺตฺตมฺปิ ¶ อตฺถโต สิทฺธเมวาติ ทสฺเสติ. เหตุตฺตยํ ‘‘เวทิตพฺพ’’นฺติ ปเทน โยเชตพฺพํ. ถุลฺลจฺจยาทีสูติ อาทิสทฺเทน ปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุกฺกฏทุพฺภาสิตาปตฺติโย สงฺคณฺหาติ. ‘‘ตํ ปฏิเทเสมี’’ติ อิทํ สุวุตฺตเมว โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ อาปตฺตึ. ตุมฺหมูเลติ ตุมฺหํ สนฺติเก. นิคฺคหิตโลปฺหิ วากฺยเมว, น สมาโส. ‘‘ตุมฺห’’ อิติ จ ‘‘ตุยฺห’’ อิติ จ นวกตฺเถรานํ วตฺตพฺพาการทสฺสนมตฺตเมว, น อิจฺฉิตตฺถวิปตฺติทสฺสนํ. วุตฺตมฺปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ ปาฬินเยเนว สุวุตฺตํ, อิมินา นเยนปิ สุวุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘ปสฺสสี’’ติ อิทฺจ วตฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. วตฺตพฺพาการํ ปน สุวิฺเยฺยํ. ‘‘อาม ปสฺสามี’’ติ อิทํ ปน สุวุตฺตเมว โหตีติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตมฺปีติ ปิสทฺโท ปาฬินยํ สมฺปิณฺเฑติ. อายตึ สํวเรยฺยาสีติ เอตฺถ ปน วตฺตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ครูสุ พหุวจนสฺส กตฺตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘สํวเรยฺยาถา’’ติ. เอวํ วุตฺเตน อาปตฺติเทสเกนาติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺราติ ‘‘ยทา นิพฺเพมติโก’’ติ ปาเ. สูริเย เมฆจฺฉนฺเน สตีติ โยชนา. เตน ภิกฺขุนา วตฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ, วตฺถุํ กิตฺเตตฺวาติ โภชนสงฺขาตํ วตฺถุํ กิตฺเตตฺวา. ตาติ อาปตฺติโย.
สภาคา อาปตฺตีติ เอตฺถ ทฺวีสุ วตฺถุสภาคอาปตฺติสภาคาสุ วตฺถุสภาคาว อธิปฺเปตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ ทฺเวปิ ชนา’’ติอาทิ. ยํ อาปตฺตินฺติ สมฺพนฺโธ. สมาโน ภาโค เอตาสนฺติ สภาคา. เทเสตุํ วฏฺฏตีติ อาปตฺติสภาคาปิ วตฺถุวิสภาคตฺตา เทเสตุํ วฏฺฏติ. สุเทสิตาวาติ อาปตฺติโต ภิกฺขุ วุฏฺาติเยวาติ อธิปฺปาโย. อฺํ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. ปนสทฺโท ครหตฺถโชตโก สุเทสิตาย ครหากาเรน ปวตฺตตฺตา. กิฺจาปิ สุเทสิตาว, ปน ตถาปีติ โยชนา. ตนฺติ ทุกฺกฏํ. นานาวตฺถุกนฺติ เทสนาปฏิคฺคหณวเสน นานาวตฺถุกํ.
๑๗๐. สภาโคเยว ¶ วตฺตพฺโพ, น วิสภาโค. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตสฺสาติ วิสภาคสฺส. อิโตติ สงฺฆสนฺนิปาตโต.
๙๕. อนาปตฺติปนฺนรสกาทิกถา
๑๗๒. เต ¶ น ชานึสูติ เอตฺถ ชานนาการทสฺสนตฺถํ ‘‘สีมํ โอกฺกนฺตาติ วา โอกฺกมนฺตีติ วา’’ติ วุตฺตํ. โอกฺกนฺตาติ วาติ ปวิสิตฺถ อิติ วา. เตสนฺติ จตุนฺนํ วา อติเรกานํ วา ภิกฺขูนํ. วคฺคา สมคฺคสฺิโนติ เอตฺถ กสฺมา วคฺคา, กสฺมา สมคฺคสฺิโนติ อาห ‘‘เตส’’นฺติอาทิ. ตตฺถ เตสนฺติ อฺเสํ ภิกฺขูนํ. สีมํ โอกฺกนฺตตฺตาติ สีมํ ปวิสิตตฺตา, วคฺคา หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. สมคฺโค อิติ สฺา สมคฺคสฺา, สา เอเตสมตฺถีติ สมคฺคสฺิโน.
๑๗๕. กุกฺกุจฺจปกตาติ ปทสฺส ‘‘อิจฺฉาปกโต’’ติ ปเทน สมานภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ยถา’’ติอาทิ. ปุพฺพภาเคติ อุโปสถกมฺมโต ปุพฺพภาเค. สนฺนิฏฺานํ กตฺวาปีติ กปฺปเตวาติ สนฺนิฏฺานํ กตฺวาปิ. ‘‘อภิภูตา’’ติ อิมินา ปกตาติ เอตฺถ ปปุพฺพกรธาตุยา อุปสคฺควเสน อภิภวนตฺถํ ทสฺเสติ.
๑๗๖. ยถา เหฏฺา วคฺคาวคฺคสฺีปนฺนรสกาทีสุ ทุกฺกฏํ วุตฺตํ, เอวมกตฺวา กสฺมา ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติ อาห ‘‘อกุสลพลวตายา’’ติ.
๑๐๐. สีโมกฺกนฺติกเปยฺยาลกถา
๑๗๗. อาวาสิเกนอาคนฺตุกเปยฺยาเล สพฺพํ เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เวทิตพฺพาการํ สห อุปมาย ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. อาคนฺตุเกนอาวาสิกเปยฺยาเล ปน อาเนตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ปุริมเปยฺยาเลติ อาวาสิเกนอาคนฺตุกเปยฺยาเล. อาคนฺตุเกนอาคนฺตุกเปยฺยาเล ปน โยเชตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ เปยฺยาลนฺติ สทิสนยสฺส จ ตํชานนาณสฺส จ ปาตพฺพํ รกฺขนํ เปยฺยํ, เปยฺยํ, เปยฺเย วา, เปยฺยาย วา อลติ สมตฺเถตีติ เปยฺยาลนฺติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ.
๑๗๘. อาวาสิกานํ จาตุทฺทโส หุตฺวา กสฺมา อาคนฺตุกานํ ปนฺนรโสติ อาห ‘‘เยส’’นฺติอาทิ ¶ . ตตฺถ เยสนฺติ อาคนฺตุกานํ. ติโรรฏฺโตติ อาวาสิกานํ รฏฺสฺส อฺรฏฺโต. ติโรชนปทโตติ ¶ เอกรฏฺเปิ อฺชนปทโต. จาตุทฺทสิกํ อกํสูติ สฺานานตฺตวเสน จาตุทฺทสิกํ อกํสุ. อนุวตฺติตพฺพนฺติ อนุมตึ วตฺติตพฺพํ. น ปฏิกฺโกสิตพฺพนฺติ ‘‘น จาตุทฺทโส’’ติ วตฺวา น วาริตพฺพํ. น อกามาติ เอตฺถ กมุธาตุ อิจฺฉตฺโถ, กรณตฺเถ จ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘น อนิจฺฉาย ทาตพฺพา’’ติ.
๑๐๑. ลิงฺคาทิทสฺสนกถา
๑๗๙. ‘‘อาวาสิกานํ อาการ’’นฺติ อิมินา อาวาสิกาการนฺติ ปทสฺส ฉฏฺีสมาสํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘อาวาสิกลิงฺค’’นฺติอาทีสุ. เยนาติ สุปฺตฺตมฺจปีาทินา, คณฺหตีติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ อาวาสิกานํ. อาจารสณฺานนฺติ อาจารสณฺิตึ. โส สุปฺตฺตมฺจปีาทิโก อากาโร นามาติ โยชนา. ยนฺติ สุปฺตฺตมฺจปีาทึ, คมยตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน. ลีเน อาวาสิเกติ สมฺพนฺโธ. ตํ สุปฺตฺตมฺจปีาทิ ลิงฺคํ นามาติ โยชนา. ‘‘อทิสฺสมาเน’’ติ อิมินา ลีเนติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ชานาเปตี’’ติ อิมินา คมยตีติ ปทสฺส าณตฺถํ ทสฺเสติ. ยนฺติ สุปฺตฺตมฺจปีาทึ. เตติ อาวาสิกา. ตํ สุปฺตฺตมฺจปีาทิ นิมิตฺตํ นามาติ โยชนา. เยนาติ สุปฺตฺตมฺจปีาทินา. เตติ อาวาสิกา อุทฺทิสิยนฺติ, โส สุปฺตฺตมฺจปีาทิโก อุทฺเทโส นามาติ โยชนา. อิเมหิ ปเทหิ อากิริยนฺติ ปกาสิยนฺติ เอเตนาติ อากาโร, ลีเน คมยติ โพเธตีติ ลิงฺคํ. นิมิยนฺติ ปริจฺฉิชฺช ายนฺติ เอเตนาติ นิมิตฺตํ, อุทฺทิสิยนฺติ อปทิสิยนฺติ เอเตนาติ อุทฺเทโสติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สพฺพเมตนฺติ ‘‘อาวาสิกาการ’’นฺติอาทิ เอตํ สพฺพํ. ยถาโยคนฺติ ปาฬิยํ โยคานุรูปํ. ตตฺถาติ อาคนฺตุกาการาทีสุ. ‘‘อมฺหากํ อิท’’นฺติ น าตพฺพนฺติ อฺาตํ, ตเทว อฺาตกํ, นิสีทนาทิ. ‘‘อมฺหากํ อิท’’นฺติ อชานนํ นาม อตฺตโน อสนฺตกตฺตา, อฺเสเมว สนฺตกตฺตา โหตีติ อาห ‘‘อฺเสํ สนฺตก’’นฺติ. อุทกนิสฺเสกนฺติ สิฺจนวิรหิตํ อุทกํ. พหุวจนสฺสาติ ‘‘โธตาน’’นฺติ เอตฺถ ฉฏฺีพหุวจนสฺส. เอกวจนนฺติ ‘‘โธตสฺสา’’ติ เอกวจนํ ¶ . ปจฺฉิมปาเ มลํ ธุนาติ อเนนาติ โธตํ, โธตฺจ ตํ อุทกฺเจติ โธตอุทกํ, ตเมว นิสฺเสกํ โธตอุทกนิสฺเสกํ.
๑๘๐. สมานสํวาสกทิฏฺินฺติ ปทสฺส อิติโลปสมาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมานสํวาสกา เอเตติ ทิฏฺิ’’นฺติ. เอเตติ อาวาสิกา ภิกฺขู. ‘‘ลทฺธิ’’นฺติ อิมินา น ปุจฺฉนฺตีติ ปทสฺส กมฺมํ ¶ ทสฺเสติ. นานาสํวาสกภาวนฺติ เตสํ ลทฺธินานาสํวาสกภาวํ. ‘‘มทฺทิตุ’’นฺติ อิมินา นาภิวิตรนฺตีติ เอตฺถ อภิสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อภิภวิตุ’’นฺติ อิมินา จ ตเทวตฺถํ ทสฺเสติ. นานาสํวาสกภาวสฺส มทฺทนํ นาม ลทฺธินิสฺสชฺชาปนนฺติ อาห ‘‘ตํ ทิฏฺึ น นิสฺสชฺชาเปนฺตี’’ติ.
๑๐๓. นคนฺตพฺพคนฺตพฺพวารกถา
๑๘๑. สภิกฺขุกาติ ปทสฺส สํวิชฺชนฺติ ภิกฺขู เอตสฺมิมาวาเสติ สภิกฺขุโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมึ อาวาเส’’ติอาทิ. ยนฺติ อาวาสํ. ตทเหวาติ ตทหุโปสเถ เอว. อิมินา สเจ สกฺโกติ, ตทเหว คนฺตุํ, โส คนฺตพฺโพติ ทสฺเสติ. ‘‘อกตฺวา’’ติ อิมินา กตฺวา ปน คนฺตพฺโพติ ทสฺเสติ. ‘‘อฺตฺรา’’ติ นิปาโต ‘‘วินา’’ติ นิปาตสฺส ปริยาโยติ อาห ‘‘วินา’’ติ. อตฺตจตุตฺเถน วา อตฺตปฺจเมน วา สงฺเฆน คนฺตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. เอตฺถ จ ‘‘อตฺตจตุตฺเถน วา’’ติ อิทํ อุโปสถกมฺมํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘อตฺตปฺจเมน วา’’ติ อิทํ ปวารณากมฺมํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. วิหาเรติ วิหารสีมาย มหาสีมายนฺติ อตฺโถ. อิทฺหิ วิหารสีมานํ อเภเทน วุตฺตํ. สีมาปีติ ขณฺฑสีมาปิ. น คนฺตพฺพาติ สงฺฆสฺส ครุกตฺตา น คนฺตพฺพา. เอตฺถาติ ขณฺฑสีมาทีสุ. ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. คนฺตุํ วฏฺฏตีติ คณุโปสถฏฺานโต คนฺตุํ วฏฺฏติ, สงฺฆุโปสถฏฺานโต ปน น วฏฺฏติเยวาติ ทฏฺพฺพํ. วิสฺสฏฺอุโปสถา อาวาสาปิ อฺํ คนฺตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. อารฺเกนาปีติ อรฺเ เอกเกน นิวาเสนปิ. ตตฺถาติ อฺวิหาเร. อุโปสถนฺติ สงฺฆุโปสถฺจ คณุโปสถฺจ.
๑๘๒. ยนฺติ อาวาสํ. ตตฺถาติ ตํ อาวาสํ. คนฺตุํ สกฺโกมิ อิติ ชาเนยฺยาติ โยชนา. ตตฺถาติ ตสฺมึ อาวาเส. อิมินา เนว กโตติ ¶ สมฺพนฺโธ. เนว กโต ภวิสฺสติ อิติ ชาเนยฺยาติ โยชนา.
๑๐๕. วชฺชนียปุคฺคลสนฺทสฺสนกถา
๑๘๓. หตฺถปาสูปคมนเมวาติ อุโปสถสงฺฆาทีนํ หตฺถปาสสฺส อุปคมนเมว. อิทํ ปาริวาสิยปาริสุทฺธิทานํ นาม น วฏฺฏตีติ โยชนา. ตสฺสาติ ปาริวาสิยปาริสุทฺธิทานสฺส. อนุโปสเถติ เอตฺถ อการสฺส อฺตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺสฺมึ ทิวเส’’ติ. ตตฺถ อฺสฺมินฺติ ทฺวีหิ อุโปสเถหิ อฺสฺมึ. ยา สงฺฆสามคฺคี กริยติ, ตถารูปินฺติ โยชนา. โกสมฺพกภิกฺขูนนฺติ ¶ โกสมฺพิยํ นิวาสีนํ ภิกฺขูนํ. สามคฺคี วิย ยา สามคฺคีติ โยชนา. ‘‘เปตฺวา’’ติ อิมินา อฺตฺราติ นิปาตสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. เย ปนาติ ภิกฺขู ปน สมคฺคา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อุโปสเถเยวาติ อุโปสถทิวเสเยว.
อิติ อุโปสถกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๓. วสฺสูปนายิกกฺขนฺธกํ
๑๐๗. วสฺสูปนายิกานุชานนกถา
๑๘๔. วสฺสูปนายิกกฺขนฺธเก ‘‘อนนฺุาโต’’ติ อิมินา อปฺตฺโตติ เอตฺถ าธาตุยา อนุชานนตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘อสํวิหิโต’’ติ อิมินา าธาตุยา ปนตฺถํ. เตธาติ เต อิธ. อิธสทฺโท สาสนฺจ โลกฺจ เทสฺจ ปทปูรณฺจ อุปาทาย วตฺตติ, อิธ ปน ปทปูรเณติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิธสทฺโท นิปาตมตฺโต’’ติ. สํหนนํ สงฺฆาโต, วินาโสติ อตฺโถ. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘วินาส’’นฺติ อิมินา. สกุนฺตกสทฺโท สกุณปริยาโยติ อาห ‘‘สกุณา’’ติ. สกุณาติ จ วิหงฺคมา. เต หิ อากาเส คนฺตุํ สกฺโกนฺตีติ สกุณาติ วุจฺจนฺติ. สํกสายิสฺสนฺตีติ เอตฺถ ‘‘สํ กเส อจฺฉเน’’ติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๖ สการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา สํปุพฺโพ กเสธาตุ อจฺฉนตฺโถติ อาห ¶ ‘‘วสิสฺสนฺตี’’ติ. เอการนฺโตยํ ธาตุ. นิพทฺธวาสนฺติ นิจฺจวาสํ. วสฺสานนามเกติ วสฺสานอุตุนามเก. วสฺสานสฺส จตุมาสตฺตา ‘‘เตมาเส’’ติ วุตฺตํ. วสฺสูปนายิกาติ เอตฺถ นีธาตุ คมนตฺโถติ อาห ‘‘วสฺสูปคมนานี’’ติ. อปรชฺชูติ ปุณฺณมิโต อปรํ อหนฺติ อปรชฺชุ, อหตฺเถ ชฺชุปจฺจโย, อตฺถโต ปาฏิปททิวโส. อยํ อปรชฺชุสทฺโท ปมนฺตนิปาโต. อสฺสาติ อาสฬฺหีปุณฺณมิยา. อสมานาธิกรณวิสโย พาหิรตฺถสมาโสยํ, อติกฺกนฺตาย สติยาติ โยชนา. อปรสฺมึ ทิวเสติ ปาฏิปททิวเส. อสฺสาติ สาวณมาสปุณฺณมิยา. ตสฺมาติ ยสฺมา จ อปรชฺชุคตา, ยสฺมา จ มาสคตา, ตสฺมา. ‘‘อนนฺตเร ปาฏิปททิวเส’’ติ อิมินา ปาฬิยํ อปรชฺชุคตาย อาสฬฺหิยา อนนฺตเร ปาฏิปททิวเส ปุริมิกา อุปคนฺตพฺพาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อาสฬฺหิยาติ อาสฬฺหีปุณฺณมิยา. ปจฺฉิมนเยปิ มาสคตาย อาสฬฺหิยา อนนฺตเร ปาฏิปททิวเส ปจฺฉิมิกา อุปคนฺตพฺพาติ อตฺโถ ¶ ทฏฺพฺโพ. อาสฬฺหิยาติ อาสฬฺหีปุณฺณมิยา สมีเป ปวตฺตตฺตา อาสฬฺหีสงฺขาตาย สาวณปุณฺณมิยาติ อตฺโถ. ปาฏิปททิวเสเยว วสฺสํ อุปคนฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. สกึ วาติอาทีสุ วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ. นิจฺฉาเรตฺวาติ นิจฺจาเรตฺวา, อุจฺจาเรตฺวาติ อตฺโถ. อผุฏฺกฺขรสฺโเคหิ ปโร กฺวจิ ผุฏฺตฺตมาปชฺชติ ‘‘นิกฺขมตี’’ติอาทีสุ วิย. ตสฺมา ปรสฺส จการสฺส ฉการํ กตฺวา ‘‘นิจฺฉาเรตฺวา’’ติ วุตฺตํ.
๑๐๘. วสฺสาเนจาริกาปฏิกฺเขปาทิกถา
๑๘๕. อาปตฺติ เวทิตพฺพาติ อนเปกฺขคมเนน อุปจาราติกฺกเม สาเปกฺขคมเนน อฺตฺถ อรุณุฏฺาปเน อาปตฺติ เวทิตพฺพา. วิหารคณนาย อาปตฺติโย เวทิตพฺพาติ เอตฺถ วสฺสูปนายิกทิวเส วสฺสํ อนุปคนฺตุกามตาจิตฺเตน วิหารํ อติกฺกเมยฺย, วิหารคณนาย อาปตฺติโย เวทิตพฺพา. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ. ตํ ทิวสนฺติ ตสฺมึ วสฺสูปคมนทิวเส. สตํ อาปตฺติโยติ เอตฺถ สตนฺติ สงฺขฺยาปธานตฺตา เอกวจนนฺติ สทฺทสตฺเถสุ วุตฺตํ ¶ . เอกา เอว อาปตฺตีติ อตฺตโน วิหารสฺส อติกฺกมเนเยว เอกา เอว อาปตฺติ. เกนจิ อนฺตราเยน อนุปคเตนาติ สมฺพนฺโธ.
วสฺสนาโม อิมสฺสตฺถีติ วสฺโสติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วสฺสนามก’’นฺติ. ‘‘ปมํ มาส’’นฺติ อิมินา อฺปทสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ปมํ มาสนฺติ จตูสุ วสฺสมาเสสุ ปมํ มาสํ. อุกฺกฑฺฒิตุกาโมติ อุปริ กฑฺฒิตุกาโม. อาสฬฺหีมาสเมว, น สาวณมาสนฺติ อตฺโถ. ชุณฺหสทฺโท จนฺทปภายุตฺโต มาโสติ อาห ‘‘มาเส’’ติ. จนฺทปภายุตฺโต มาโสติ อาห ‘‘มาเส’’ติ. จนฺทปภายุตฺโต หิ มาโส โชตติ ทิปฺปตีติ ชุณฺโหติ วุจฺจติ. ตสฺมา ‘‘มาเส’’ติ สามฺโต วุตฺเตปิ ปุณฺณมิยุตฺโต มาโสว คเหตพฺโพ. กาจิ ปริหานิ นามาติ กิฺจิ สีลาทีนํ หายนํ นาม. อฺสฺมิมฺปีติ วสฺสูปคมนโต อฺสฺมิมฺปิ. ธมฺมิเกติ ธมฺเมน ยุตฺเต.
๑๐๙. สตฺตาหกรณียานุชานนกถา
๑๘๗. สตฺตาหกรณีเยสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘สตฺตาหกรณีเยนา’’ติ ปทสฺส สตฺตมีสมาสฺจ อนียสทฺทสฺส กมฺมตฺถฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สตฺตาหพฺภนฺตเร ยํ กตฺตพฺพ’’นฺติ ¶ . ตตฺถ ‘‘สตฺตาหพฺภนฺตเร’’ติ อิมินา สตฺตมีสมาสํ ทสฺเสติ, ‘‘กตฺตพฺพ’’นฺติ อิมินา กมฺมตฺถํ. ‘‘สตฺตาหพฺภนฺตเร’’ติ อิมินา สตฺตาหสฺส อพฺภนฺตรํ สตฺตาหนฺติ อุตฺตรปทโลปํ ทสฺเสติ. ปหิเต คนฺตุนฺติ เอตฺถ ปหิเตสทฺทสฺส กตฺตุกมฺมานิ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุอาทีหิ ทูเต’’ติ. ตตฺถ ‘‘ภิกฺขุอาทีหี’’ติ อิมินา กตฺตารํ ทสฺเสติ, ‘‘ทูเต’’ติ อิมินา กมฺมํ. สตฺตาหนฺติ เอตฺถ อุตฺตรปทโลปฺจ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺโตสตฺตาเหเยวา’’ติ. ตตฺเถวาติ ตสฺมึ ปหิตฏฺาเนเยว. ‘‘น อุฏฺาเปตพฺโพ’’ติ อิมินา ‘‘สตฺตาเหเยวา’’ติ เอตฺถ เอวสทฺทสฺส ผลํ ทสฺเสติ.
๑๘๙. รโส เอตสฺมึ อตฺถีติ รสวตีติ วุตฺเต ภตฺตเคหํ คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘ภตฺตเคหํ วุจฺจตี’’ติ. ภตฺตเคหนฺติ ภตฺตปจนเคหํ. ปุรายํ สุตฺตนฺโตติ เอตฺถ ปุรา อยนฺติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา ปุราสทฺโท ¶ ยาวปริยาโยติ อาห ‘‘ยาว อยํ สุตฺตนฺโต’’ติ. น ปลุชฺชตีติ เอตฺถ ลุชธาตุ วินาสตฺโถติ อาห ‘‘น วินสฺสตี’’ติ. ปริสงฺขตนฺติ ปริสงฺขริตพฺพํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปหิเตสุ. อิมินาว กปฺปิยวจเนนาติ อิมินา เอว กปฺปิเยน ติวากฺยสงฺขาเตน วจเนน. เอเตสนฺติ เอเตสํ ติณฺณํ วากฺยานํ. เววจเนนาติ ‘‘ยฺฺจ ยชิตุํ, สุตฺตฺจ อุคฺคณฺหิตุํ, สมเณ จ ทสฺสิตุ’’นฺติ ปริยาเยน. สตฺตสูติ อุปาสก อุปาสิก ภิกฺขุภิกฺขุนี สิกฺขมาน สามเณร สามเณรี สงฺขาตาสุ สตฺตสุ.
๑๑๐. ปฺจนฺนํ อปฺปหิเตปิ อนุชานนกถา
๑๙๓. ปเคว ปหิเตติ อิมินา ‘‘อปหิเตปิ คนฺตพฺพ’’นฺติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส สมฺภาวนตฺถํ ทสฺเสติ. ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ สนฺติกํ คนฺตพฺพภาวสฺส การณํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขุ คิลาโน โหตี’’ติอาทิ. ทสหีติ ‘‘สงฺโฆ กมฺมํ กตฺตุกาโม โหติ, กตํ วา สงฺเฆน กมฺมํ โหตี’’ติ อิทํ องฺคํ เอกํ กตฺวา ทสหิ. นวหีติ ปริวาสารหํ อปเนตฺวา นวหิ. จตูหีติ คิลานอนภิรติกุกฺกุจฺจทิฏฺิคตอุปฺปนฺนสงฺขาเตหิ จตูหิ. อิติ อิเมหิ ฉหีติ โยชนา. สามเณรสฺสปิ ฉหีติ เอตฺถ ฉนฺนํ สรูปํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาทิโต’’ติอาทิ. ตํ สุวิฺเยฺยเมว. สามเณริยา สนฺติกํ ปฺจหิ คนฺตพฺพนฺติ โยชนา. ปรโตติ ปรสฺมา, ปรสฺมึ วา. อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เย าตกา วา เย อฺาตกา วา อตฺถิ, เตสมฺปีติ โยชนา. ตนฺติ วจนํ.
๑๑๒. ปหิเตเยวอนุชานนกถา
๑๙๙. ภิกฺขุคติโกติ ¶ ภิกฺขุ เอว คติ ปติฏฺา เอตสฺสาติ ภิกฺขุคติโกติ วุตฺเต ภิกฺขุนิสฺสิตโก ปุริโสติ อาห ‘‘ภิกฺขูหิ สทฺธึ วสนกปุริโส’’ติ. ปลุชฺชตีติ วินสฺสติ. ภณฺฑํ เฉทาปิตนฺติ เอตฺถ ภณฺฑสทฺโท ปริกฺขารตฺโถ เอว, น มูลธนตฺโถติ อาห ¶ ‘‘ทพฺพสมฺภารภณฺฑ’’นฺติ. เฉทาปิตนฺติ จุราทิคณิกธาตุํ ‘‘ฉินฺทาปิต’’นฺติ รุธาทิคณิกธาตุยา วณฺเณติ. ทชฺชาหนฺติ เอการโลปสนฺธีติ อาห ‘‘ทชฺเช อห’’นฺติ. ‘‘ทชฺเชห’’นฺติปิ ปาโ. เอวฺหิ สติ อการโลปสนฺธิ. ทชฺเชติ ทเทยฺยํ, ททามิ วา. สงฺฆกรณีเยนาติ สงฺฆสฺส กาตพฺเพน กิจฺเจน. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํกิฺจี’’ติอาทิ. ตตฺถ ยํกิฺจิ กาตพฺพนฺติ โยชนา. เจติยฉตฺตเวทิกาทีสูติ เจติยสฺส ฉตฺเต จ เวทิกาย จ. อาทิสทฺเทน สุธาลิมฺปาทโย สงฺคณฺหาติ. ตสฺสาติ สงฺฆกรณียสฺส. นิปฺผาทนตฺถํ คนฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
เอตฺถาติ วสฺสูปนายิกกฺขนฺธเก. ‘‘อนิมนฺติเตนา’’ติ ปทํ ‘‘คนฺตุ’’นฺติ ปเท ภาวกตฺตา. คนฺตุนฺติ คมิตุํ, คมนํ วา ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ ปเท กตฺตา. ปมํเยวาติ ธมฺมสฺสวนโต ปมเมว. สนฺนิปติตพฺพํ อิติ กติกา กตา โหตีติ โยชนา. ภณฺฑกนฺติ จีวราทิภณฺฑกํ. คนฺตุํ น วฏฺฏตีติ สยเมว คนฺตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เตน วุตฺตํ ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ตํ วิหารํ. ‘‘วฏฺฏตี’’ติ อิมินา วสฺสจฺเฉโท จ อาปตฺติ จ น โหตีติ ทสฺเสติ. อตฺถายปีติ ปิสทฺเทน ‘‘ภณฺฑกํ โธวิสฺสามี’’ติ อตฺถํ อเปกฺขติ. นนฺติ อนฺเตวาสิกํ. วฏฺฏตีติ อาจริยสฺส อาณาย สตฺตาเห อนติกฺกนฺเต วฏฺฏติ, วสฺสจฺเฉโท จ อาปตฺติ จ น โหติ. สตฺตาเห อติกฺกนฺเต วสฺสจฺเฉโทว โหติ, น อาปตฺตีติ อธิปฺปาโย.
๑๑๓. อนฺตราเย อนาปตฺติวสฺสจฺเฉทกถา
๒๐๑. อวิทูเรติ อาสนฺเน. ตตฺถาติ คาเม. สตฺตาหวาเรนาติ สตฺตาเห เอกวาเรน. อรุโณ อุฏฺาเปตพฺโพติ วิหาเร อรุโณ อุฏฺาเปตพฺโพ. ตตฺเรวาติ คาเมเยว. มยนฺติ ภิกฺขู สนฺธาย วุตฺตํ. ปุน มยนฺติ มนุสฺเส สนฺธาย วุตฺตํ. เตสํเยวาติ วสฺสจฺเฉทภิกฺขูนํ เอว. ตนฺติ สลากภตฺตาทึ. วสฺสคฺเคนาติ วสฺสคณนาย.
วสฺสาวาสิกนฺติ ¶ วสฺสาวาสานํ ทาตพฺพํ จีวรํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ วิหาเร. เยสํ ปาปิตนฺติ ¶ สมฺพนฺโธ. วิหาเรติ วุฏฺิตคามวิหาเร. อุปนิกฺขิตฺตกํ ภณฺฑนฺติ สมฺพนฺโธ. อิธาติ ภิกฺขุโน นิวาสฏฺาเน. ยํ จีวราทิเวภงฺคิยภณฺฑํ อตฺถิ, ตนฺติ โยชนา. ตตฺเถวาติ วุฏฺิตคามวิหาเร เอว. อิโตติ เขตฺตวตฺถุอาทิโต. กปฺปิยการกานํ หตฺเถติ สมฺพนฺโธ. ตตฺรุปฺปาเทปีติ ตสฺส วิหารสฺส ทินฺนเขตฺตวตฺถุอาทิโต อุปฺปาเท ปจฺจเยปิ. ‘‘ตตฺเถว คนฺตฺวา อปโลเกตฺวา ภาเชตพฺพ’’นฺติ วจนสฺส ยุตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆิกฺหี’’ติอาทิ. อนฺโตวิหาเร วาติ อนฺโตสีมาย วา. อุภยตฺถาติ อนฺโตสีมพหิสีม สงฺขาเตสุ ทฺวีสุ าเนสุ ิตํ เวภงฺคิยภณฺฑนฺติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๔. สงฺฆเภเท อนาปตฺติวสฺสจฺเฉทกถา
๒๐๒. ภินฺโนติ เอตฺถ ตปจฺจยสฺส อตีตตฺเถ อยุตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภินฺเน สงฺเฆ กรณียํ นตฺถี’’ติ. โย ปนาติ สงฺโฆ ปน. อิทํ ‘‘ภิชฺชิสฺสตี’’ติปเท กตฺตา, ‘‘อาสงฺกิโต’’ติปเท กมฺมํ. ‘‘ภิชฺชิสฺสตี’’ติ อิมินา ภินฺโนติ เอตฺถ ตปจฺจยสฺส อนาคตตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสติ. ภิกฺขุนีหิ สงฺโฆ ภินฺโนติ เอตฺถ กึ ภิกฺขุนีหิ สงฺโฆ ภินฺโนติ ทฏฺพฺโพติ อาห ‘‘น ภิกฺขุนีหิ สงฺโฆ ภินฺโนติ ทฏฺพฺโพ’’ติ. เอตนฺติ ภิกฺขุนีหิ อภินฺนภาวํ. เอตา ปนาติ ภิกฺขุนิโย ปน. ตนฺติ สงฺฆํ. เอตนฺติ ‘‘สมฺพหุลาหิ ภิกฺขุนีหิ สงฺโฆ ภินฺโน’’ติ วจนํ.
๑๑๕. วชาทีสุ วสฺสูปคมนกถา
๒๐๓. ‘‘โคปาลกานํ นิวาสฏฺาน’’นฺติ อิมินา โคปาลกา คาโว วิย วเช นิวสนฺตีติ ทสฺเสติ.
อุปกฏฺสทฺโท อาสนฺนปริยาโยติ อาห ‘‘อาสนฺนายา’’ติ. ตตฺถาติ กุฏิกายํ. อิธาติ อิมิสฺสํ กุฏิกายํ. อวิหารตฺตา ‘‘อิธาติ’’สามฺวเสน วุตฺตํ. ติกฺขตฺตุนฺติ อิทํ อุกฺกฏฺวเสน วุตฺตํ. เหฏฺา หิ ‘‘สกึ วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา ติกฺขตฺตุํ วา’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๘๔) วุตฺตตฺตา สกิมฺปิ วฏฺฏตีติ ทฏฺพฺพํ. ตมฺปีติ ¶ สาลาสงฺเขเปน ิตสกฏมฺปิ. ‘‘อาลโย’’ติ อิมินา ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ วจีเภโท น กาตพฺโพติ ทสฺเสติ. อาลโยติ จ สตฺเถ ‘‘อิธ วสฺสํ วสิสฺสามี’’ติ จิตฺตสฺส อลฺลียนํ. มคฺคปฏิปนฺเนเยว สตฺเถติ อนาทเร ภุมฺมวจนํ. ตตฺเถวาติ สตฺเถเยว. สตฺโถ อติกฺกมตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ปตฺถิตฏฺาเน. วิปฺปกิรตีติ วิสุํ วิสุํ คจฺฉติ ¶ . สเจ อคามเก าเน วิปฺปกิรติ, ปุริมํ คามํ สนฺนิวตฺติตพฺพํ. น อฺคามํ คนฺตพฺพํ. ตโตติ คามโต.
อุปคนฺตพฺพนฺติ ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา อุปคนฺตพฺพํ. ตตฺเถวาติ สมุทฺเทเยว. กูลนฺติ ตีรํ. ตฺหิ กุลติ อุทกํ อาวรตีติ กูลนฺติ วุจฺจติ. อยฺจาติ นาวายํ วสฺสูปคมนภิกฺขุ. อนุตีรเมวาติ อนุกฺกเมน, อนุสาเรน วา ตีรเมว. อฺตฺถาติ ปมลทฺธคามโต อฺสฺมึ าเน. ตตฺเถวาติ ปมลทฺธคาเมเยว.
อิตีติอาทิ นิคมนํ. ปวาเรตฺุจ ลภตีติ เอตฺถ จสทฺโท วากฺยสมฺปิณฺฑนตฺโถ. ปุริเมสุ จ ปนาติ เอตฺถ จสทฺโท พฺยติเรกตฺโถ, ปนสทฺโท วิเสสตฺถโชตโก. อนาปตฺติ โหตีติ อนาปตฺติมตฺตเมว โหติ.
๑๑๖. วสฺสํ อนุปคนฺตพฺพฏฺานกถา
๒๐๔. รุกฺขสุสีเรเยวาติ รุกฺขสฺส วิวเร เอว. วิวรฺหิ สุ สํ อิรติ คจฺฉตีติ สุสีโรติ วุจฺจติ. ปทรจฺฉทนนฺติ ผลเกหิ ฉาทิตํ. ปวิสนทฺวารนฺติ ปวิสนนิกฺขมนทฺวารํ. ปวิสนฺจ นิกฺขมนฺจ ปวิสนนฺติ วิรูเปกเสเสน กาตพฺพํ. ขาณุมตฺถเกติ ขาณุโน อุปริ. วิฏภีติ วิฏํ อฺมฺเวธนํ อปติ คจฺฉตีติ วิฏโป, ปการสฺส ภการํ, อิตฺถิลิงฺคโชตกอีปจฺจยฺจ กตฺวา วิฏภีติ วุจฺจติ. ตตฺถาติ อฏฺฏเก. ยสฺสาติ ภิกฺขุโน, นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ปฺจนฺนํ ฉทนานนฺติ ติณปณฺณอิฏฺกาสิลาสุธาสงฺขาตานํ (จูฬว. ๓๐๓) ปฺจนฺนํ ฉทนานํ. อิทฺจ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ ปทรจฺฉทนาทีนมฺปิ คหิตตฺตา. ทฺวารพนฺธนนฺติ ทฺวาเรน พนฺธิตพฺพํ. ฉวกุฏิกาติ ฉวานํ สยนฏฺาเน สุสาเน กตา กุฏิกา ฉวกุฏิกาติ วุจฺจติ. ฏงฺกิตมฺจาทีติอาทิสทฺเทน ¶ ฏงฺกิตปีํ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถาติ ฉวกุฏิยํ. อฺํ กุฏิกนฺติ ฉวกุฏิโต อฺํ กุฏิกํ. อาวรณนฺติ ภิตฺตึ. ทฺวารนฺติ ปวิสนนิกฺขมนทฺวารํ. ฉตฺตกุฏิกา นาเมสาติ เอสา ฉตฺเตน กตา กุฏิกา นาม. มหนฺเตน กปลฺเลน กุฏิกํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
๑๑๗. อธมฺมิกกติกากถา
๒๐๕. อฺาปีติ ‘‘อนฺตราวสฺสํ น ปพฺพาเชตพฺพ’’นฺติ กติกาย อฺาปิ. กติกา โหตีติ ¶ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ อธมฺมิกกติกาย. วุตฺตนฺติ จตุตฺถปาราชิกวณฺณนายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๒๖) วุตฺตํ.
๑๑๘. ปฏิสฺสวทุกฺกฏาปตฺติกถา
๒๐๗. ปฏิสฺสเว อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสาติ เอตฺถ กึ วสฺสาวาสปฏิสฺสุเตเยว ทุกฺกฏาปตฺติ โหตีติ อาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ. เอตสฺเสวาติ วสฺสาวาสสฺเสว. เอวมาทินาปีติ ปิสทฺโท ‘‘ปฏิสฺสเว’’ติ เอตฺถ โยเชตพฺโพ. ‘‘ปฏิสฺสเวปี’’ติ หิ อตฺโถ. ตสฺส ตสฺสาติ กมฺมสฺส. ตฺจ โขติ ตฺจ ทุกฺกฏํ วิสํวาทนปจฺจยา โหตีติ โยชนา. ปมมฺปีติ ปิสทฺโท ‘‘ปจฺฉาปี’’ติ ปทํ สมฺปิณฺเฑติ. ปมมฺปิ หิ ปาจิตฺติยํ, ปจฺฉาปิ ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ.
โส ตทเหว อกรณีโยติอาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ปุริมิกา จ น ปฺายตีติ เอตฺถ ปุเร ภวา ปุริมา, สา เอว ปุริมิกา, ปาฏิปทติถี. นานาสีมาย ทฺวีสุ อาวาเสสุ วสฺสํ อุปคจฺฉนฺตสฺส ทุติเย ‘‘วสิสฺสามี’’ติ ปมาวาสสฺส อุปจารโต นิกฺขนฺตมตฺเต ปมเสนาสนคฺคาหสฺส ปสฺสมฺภนํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปุริมิกา จ น ปฺายตี’’ติ. อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวาติ วสฺสํ อุปคมนวิหาเร อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวา. ตทเหวาติ ตสฺมึ วสฺสูปคมนอหนิ เอว, ปกฺกนฺตสฺสาปีติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺทสฺส ครหตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โก ปน วาโท’’ติอาทิ. อาลโยติ จิตฺตสฺส อลฺลียนํ. อสติยาติ สติปมุฏฺเน. วสฺสํ น อุเปตีติ ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร อิมํ เตมาสํ วสฺสํ อุเปมี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๘๔) วจีเภทํ กตฺวา วสฺสํ น อุเปติ.
สตฺตาหนฺติ ¶ สตฺตาเหน, อนาคตายาติ สมฺพนฺโธ. นวมิโตติ ปุพฺพกตฺติกมาสสฺส ชุณฺหปกฺขนวมิโต, ปจฺฉิมกตฺติกมาสสฺส ชุณฺหปกฺขนวมิโต วา. มา วา อาคจฺฉตุ, อนาปตฺตีติ วสฺสํวุตฺถตฺตา มา วา อาคจฺฉตุ, อนาปตฺตีติ อตฺโถ.
อิติ วสฺสูปนายิกกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๔. ปวารณากฺขนฺธกํ
๑๒๐. อผาสุกวิหารกถา
๒๐๙. ปวารณากฺขนฺธเก ¶ อลฺลาโปติ เอตฺถ อาตฺยูปสคฺคสฺส อาทิกมฺมตฺถํ, ลปธาตุยา จ กถนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปมวจน’’นฺติ. อาทิโต, อาทิมฺหิ วา ลปนํ กถนํ, ลปติ อเนนาติ วา อลฺลาโป สํโยเค ปเร รสฺโส. สํ ปุน ลปนํ, ลปติ วา อเนนาติ สลฺลาโป. หตฺถวิลงฺฆเกนาติ เอตฺถ วิปุพฺโพ ลฆิธาตุ อุกฺขิปนตฺโถติ อาห ‘‘หตฺถุกฺเขปเกนา’’ติ. ปสุสํวาสนฺติ เอตฺถ ปสูติ สพฺพจตุปฺปทา. เต หิ อฺมฺํ ปสนฺติ พาธนฺติ, มนุสฺสาทีหิ วา ปสียนฺติ พาธียนฺตีติ ปสโวติ วุจฺจนฺติ. ปสูนํ วิย สํวาสนฺติ ปสูนํ สํวาโส วิย สํวาโสติ ปสุสํวาโส, ตํ ปสุสํวาสํ. ตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ปสโวปิ หี’’ติอาทิ. ตถาติ ยถา น กโรนฺติ, ตถาติ อตฺโถ. เอเตปีติ ภิกฺขโวปิ. ตสฺมาติ ยสฺมา อกํสุ, ตสฺมา. เนสนฺติ ภิกฺขูนํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ เอฬกสํวาสสปตฺตสํวาเสสุ. มูคพฺพตนฺติ มูคสฺส วตํ วิย วตนฺติ มูคพฺพตํ, สฺุวจนวตนฺติ อตฺโถ. ติตฺถิยสมาทานนฺติ ติตฺถิเยหิ สมาทาตพฺพํ. วตสมาทานนฺติ สมาทาตพฺพํ วตํ. อฺมฺานุโลมตาติ เอตฺถ ตาสทฺทสฺส ภาวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุโลมภาโว’’ติ. อิมินา ‘‘เทวตา’’ติอาทีสุ (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๑; ขุ. ปา. อฏฺ. ๕.เอวมิจฺจาทิปาวณฺณนา; สุ. นิ. อฏฺ. ๒.องฺคลสุตฺตวณฺณนา) วิย ตาปจฺจยสฺส สฺวตฺถํ ‘‘ชนตา’’ติอาทีสุ (เป. ว. อฏฺ. ๔๖๐) วิย สมูหตฺถฺจ นิวตฺเตติ. ‘‘อฺมฺํ วตฺตุ’’นฺติ วจนสฺส ยุตฺตึ ¶ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วทนฺตุ ม’’นฺติอาทิ. วทนฺตํ ภิกฺขุํ วตฺตุนฺติ โยชนา. ‘‘อาปตฺตีหิ วุฏฺานภาโว’’ติ อิมินา อาปตฺติวุฏฺานตาติ ปทสฺส ปฺจมีสมาสฺจ ตาปจฺจยสฺส ภาวตฺถฺจ ทสฺเสติ. ‘‘วินย’’นฺติอาทินา ปุรโต กตฺวา กรณํ ปุเรกฺขาโร, ตสฺส ภาโว ปุเรกฺขารตา, วินยํ ปุเรกฺขารตา วินยปุเรกฺขารตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ ปุรสทฺทสฺส เอการตฺตํ สทฺทสตฺเถสุ (โมคฺคลฺลานพฺยากรเณ ๕.๑๓๔ สุตฺเต) วทนฺติ. ตสฺส ยุตฺตึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วทนฺตุม’’นฺติอาทิ (โมคฺคลฺลานพฺยากรเณ ๕.๑๓๔ สุตฺเต).
๒๑๐. สพฺพสงฺคาหิกาติ ‘‘สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ สามฺโต วุตฺตตฺตา สพฺเพสํ เตวาจิกาทีนํ สงฺคาหกา. ตฺตีติ าเปติ สงฺฆํ เอตาย วจนายาติ ตฺติ. สพฺพสงฺคาหิกภาวํ ¶ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘เอวฺหิ วุตฺเต’’ติอาทิ. เตวาจิกนฺติ ติสฺโส วาจา เอตสฺสาติ เตวาจิกํ, ตีหิ วาจาหิ กตฺตพฺพนฺติ วา เตวาจิกํ. เอเสว นโย เสเสสุปิ. สมานวสฺสิกนฺติ สมานํ วสฺสํ เอเตสนฺติ สมานวสฺสา, เตหิ กตฺตพฺพนฺติ สมานวสฺสิกํ. อฺนฺติ ทฺเววาจิกเอกวาจิกํ.
๒๑๑. อจฺฉนฺตีติ เอตฺถ อาสธาตุยา อุปเวสนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิสินฺนาว โหนฺตี’’ติ. ‘‘น อุฏฺหนฺตี’’ติ อิมินา เอวผลํ ทสฺเสติ. ตทมนฺตราติ เอตฺถ ‘‘ตทนฺตรา’’ติ วตฺตพฺเพ วาจาสิลิฏฺวเสน มการาคมํ กตฺวา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ตทนฺตรา’’ติ. ตสฺส อตฺตโน ปวาริตกาลสฺส อนฺตรา. ‘‘ยาว ปวาเรนฺตี’’ติ ปทสฺส นิยมตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ตาวตกํ กาล’’นฺติ. ยาวาติ นิปาตสฺส ปโยคตฺตา ‘‘ตทมนฺตรา’’ติ เอตฺถ อภิวิธิอวธฺยตฺเถ ปฺจมีวิภตฺติ โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
๑๒๑. ปวารณาเภทกถา
๒๑๒. จาตุทฺทสิกายาติ ภณฺฑนการเกหิ อุปทฺทุตตฺตา ปจฺจุกฺกฑฺฒิตาย ปุพฺพกตฺติกมาสสฺส กาฬปกฺขจาตุทฺทสิกาย. ‘‘อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี’’ติ ปุพฺพกิจฺจํ กาตพฺพนฺติ โยชนา.
ปวารณากมฺเมสูติ ¶ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ‘‘อธมฺเมน วคฺคํ ปวารณากมฺม’’นฺติอาทีสุ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อธมฺเมน วคฺคนฺติ เอตฺถ อธมฺมํ นาม สงฺโฆ หุตฺวาปิ สงฺฆปวารณมกตฺวา คณปวารณาย กรณํ, คโณ หุตฺวาปิ คณปวารณมกตฺวา สงฺฆปวารณาย กรณฺจ. วคฺคํ นาม เอกสีมายํ วสนฺตานมฺปิ สพฺเพสํ เอกโต อสนฺนิปตนํ.
อธมฺเมน สมคฺคนฺติ เอตฺถ อธมฺมํ วุตฺตนยเมว. สมคฺคํ นาม สพฺเพสํ เอกโต สนฺนิปตนํ.
ธมฺเมน วคฺคนฺติ เอตฺถ ธมฺมํ นาม สงฺโฆ หุตฺวา สงฺฆปวารณาย กรณํ, คโณ หุตฺวา คณปวารณาย กรณฺจ. วคฺคํ วุตฺตนยเมว. ธมฺเมน สมคฺคํ สุวิฺเยฺยเมว. อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถ.
๒๑๓. เอวํ ทินฺนายาติ เอวํ ปาฬิยํ วุตฺตนเยเนว ทินฺนาย. ปวาเรตพฺพนฺติ วสฺสํวุตฺถปวารณาย ¶ ปวาเรตพฺพํ. ติสฺโสติ ติสฺสนามโก. ทิฏฺเน วา วทตูติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ ติสฺสนามกํ ภิกฺขุํ. สงฺโฆ อนุกมฺปํ อุปาทาย วทตูติ โยชนา. วุฑฺฒตโรติ ปวารณาทายโก ตํหารกโต วุฑฺฒตโร. หีติ ลทฺธคุโณ. เตนาติ ปวารณาหารเกน. ตสฺสาติ ปวารณาทายกสฺส.
อิธาปิ จาติ อิมสฺมึ ปวารณากฺขนฺธเกปิ จ. อปิสทฺโท อุโปสถกฺขนฺธกํ อเปกฺขติ. อวเสสกมฺมตฺถายาติ ปวารณากมฺมโต อวเสสานํ กมฺมานมตฺถาย โหตีติ สมฺพนฺโธ. ปวารณาย อาหฏาย สติยาติ โยชนา. ตสฺส จาติ ปวารณาทายกสฺส จ. สพฺเพสนฺติ ปวารณาทายกสฺส จ สงฺฆสฺส จาติ สพฺเพสํ. อฺํ ปน กมฺมนฺติ ปวารณากมฺมโต อฺํ กมฺมํ ปน. เตน ปน ภิกฺขุนาติ ปวารณาทายเกน ภิกฺขุนา ปน. เอตฺถ จ ตทหุปวารณาย อตฺตโน จ สงฺฆสฺส จ สเจ ปวารณากมฺมเมว โหติ, ปวารณาเยว ทาตพฺพา. อถ อฺเมว กมฺมํ โหติ, ฉนฺโทเยว ทาตพฺโพ. ยทิ ปวารณากมฺมฺจ อฺกมฺมฺจ โหติ, ปวารณา จ ฉนฺโท จ ทาตพฺโพ ¶ . ตํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ตทหุ ปวารณาย ปวารณํ เทนฺเตน ฉนฺทมฺปิ ทาตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๑๓). เตนาติ ทานเหตุนา.
๒๑๘. อชฺช เม ปวารณาติ เอตฺถ ปาฬินยโต อฺํ อฏฺกถานยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิ.
๒๑๙. วุตฺตนยเมวาติ อุโปสถกฺขนฺธเก (มหาว. อฏฺ. ๑๖๙) วุตฺตนยเมว.
๒๒๒. ปุน ปวาเรตพฺพนฺติ เอตฺถ น เกวลํ ปวารณาเยว ปุน กาตพฺพา, ปุพฺพกิจฺจาทีนิปิ ปุน กาตพฺพานีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุน ปุพฺพกิจฺจ’’นฺติอาทิ.
๒๒๘. เอเสว นโยติ ‘‘อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี’’ติ ปุพฺพกิจฺจํ อติทิสติ. อสฺสาติ วจนสฺส. ตฺตินฺติ ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ อชฺช ปวารณา’’ติ ตฺตึ. ปจฺฉิเมหีติ ปจฺฉิมวสฺสํ อุปคเตหิ ภิกฺขูหิ. อุโปสถคฺเคติ อุโปสถสฺส คณฺหนฏฺาเน เคเห. ทฺเว ตฺติโยติ ปวารณาตฺติ จ อุโปสถตฺติ จาติ ทฺเว ตฺติโย. อิทฺจาติ อิทํ วกฺขมานํ ปน. เอตฺถาติ ปุริมิกปจฺฉิมิกภิกฺขูนํ สํสคฺคฏฺาเน. ปุริมิกาย อุปคเตหีติ วิภตฺตอปาทานํ อนุเมยฺยวิสยอปาทานํ, โถกตราติ สมฺพนฺโธ, สหาทิโยโค วา, สมสมาติ สมฺพนฺโธ. สมสมาติ สเมน, สมโต วา สมา สมสมา, อติเรกสมาติ อตฺโถ. กิฺจิ อูนํ วา อธิกํ วา นตฺถีติ อธิปฺปาโย. อิตีติ อิทํ ลกฺขณํ.
โสติ ¶ ปจฺฉิมิโก ภิกฺขุ. อิตเรนาติ ปจฺฉิมิเกน. เตสนฺติ ปุริมิกานํ. เอเกนาติ ปุริมิเกน. เอกสฺสาติ ปจฺฉิมิกสฺส. ปุน เอเกนาติ ปจฺฉิมิเกน. ‘‘เอกสฺสา’’ติ อนุวตฺเตตพฺโพ, ปุริมิกสฺสาติ อตฺโถ. ปุริมวสฺสูปคเตหิ อธิกตราติ สมฺพนฺโธ. โถกตเรหีติ ปจฺฉิมวสฺสูปคเตหิ โถกตเรหิ ปุริมวสฺสูปคเตหีติ โยชนา.
กตฺติกายาติ ปจฺฉิมกตฺติกาย. จาตุมาสินิยา ปวารณายาติ จตุนฺนํ มาสานํ ปูรณิยา ปวารณาย. ปวารณาตฺตึ เปตฺวาติ สมสมา ¶ หุตฺวาปิ ปวารณาทิวสตฺตา ปวารณาตฺตึ เปตฺวา. เตหีติ ปจฺฉิมิเกหิ. อิตเรหีติ ปุริมิเกหิ. เตสนฺติ ปจฺฉิมิกานํ. โถกตรา วาติ เอกาทินา โถกตรา วา. เตสนฺติ ปุริมิกานํ. เตหีติ ปจฺฉิมิเกหิ.
๒๓๓. สงฺฆสามคฺคิยาติ เอตฺถ กีทิสี สงฺฆสามคฺคี เวทิตพฺพาติ อาห ‘‘โกสมฺพกสามคฺคีสทิสาว เวทิตพฺพา’’ติ. เอตฺถาติ สามคฺคีปวารณายํ. อปฺปมตฺตเกติ ปตฺตจีวราทึ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺเน อปฺปมตฺตเก วิวาเท. ปวารณายเมวาติ ปวารณาทิวเสเยว. กสฺมึ ทิวเส สามคฺคีปวารณา กาตพฺพาติ อาห ‘‘สามคฺคีปวารณ’’นฺติอาทิ. ปมปวารณนฺติ ปุพฺพกตฺติกปุณฺณมึ. ยาว กตฺติกจาตุมาสินี ปุณฺณมาติ อยํ อวธิ อนภิวิธิอวธิ นาม. กสฺมา? กตฺติกจาตุมาสินิปุณฺณมึ เปตฺวา อนฺโตเยว คเหตพฺพตฺตา. เอตฺถนฺตเรติ เอตสฺมึ ทฺวินฺนํ ปุณฺณมินมนฺตเร อฏฺวีสติปมาเณ ทิวเส กาตพฺพา. ตโตติ เอตฺถนฺตรสงฺขาตา อฏฺวีสทิวสโต.
๑๔๐. ทฺเววาจิกาทิปวารณากถา
๒๓๔. ตฺตึ เปนฺเตนาปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ ปวาเรนฺเตน เอว ทฺเววาจิกํ ปวาเรตพฺพํ, อถ โข ตฺตึ เปนฺเตนาปิ ทฺเววาจิกตฺติเยว เปตพฺพาติ ทสฺเสติ. เอตฺถ จาติ ‘‘สมานวสฺสิกํ ปวาเรตุ’’นฺติ ปาเ จ. สมานวสฺสิกาติ คณนวเสน สมานํ วสฺสํ เอเตสนฺติ สมานวสฺสิกา, สมาเน วสฺเส อุปสมฺปาเทนฺตีติ วา สมานวสฺสิกา. เอกโตติ เอกสฺมึ ขเณ, เอกปหาเรน วา.
๑๔๑. ปวารณาฏฺปนกถา
๒๓๖. สพฺพํ สงฺคณฺหาตีติ สพฺพสงฺคาหิกํ. ปุคฺคลสฺส ปนํ ปุคฺคลิกํ. ตตฺถาติ ทฺวีสุ ปวารณาฏฺปเนสุ ¶ . สพฺพสงฺคาหิเก ปิตา โหตีติ สมฺพนฺโธ. ยาว เรกาโร อตฺถิ, ตาวาติ โยชนา. ภาสิยิตฺถาติ ภาสิตา. ลปิยิตฺถาติ ลปิตา. น ปริโยสิยิตฺถาติ อปริโยสิตา. เอตฺถนฺตเรติ เอตสฺมึ สุการเรการานํ อนฺตเร. เอกปเทปีติ ปิสทฺโท เอกกฺขเรปีติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. ปิตาติ ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต ¶ สงฺโฆ, อิตฺถนฺนาโม ปุคฺคโล สาปตฺติโก, ตสฺส ปวารณํ เปมี’’ติ ตฺติยา ปิตา. ยฺยกาเรติ ‘‘ปวาเรยฺยา’’ติ เอตฺถ ยฺยกาเร. ตโตติ ยฺยการโต. ปุคฺคลิกฏฺปเน ปน อฏฺปิตา โหตีติ สมฺพนฺโธ. สํการโตติ ‘‘สงฺฆํ ภนฺเต’’ติ เอตฺถ สํการโต. สพฺพปจฺฉิโมติ ตีสุ วาเรสุ ตติยวาเร สพฺเพสํ อกฺขรานํ ปจฺฉิโม ฏิกาโร อตฺถีติ โยชนา. เอตฺถนฺตเรติ เอตสฺมึ สํการฏิการานํ อนฺตเร. ตสฺมาติ ยสฺมา ปริโยสิตา โหติ, ตสฺมา. ‘‘เอเสว นโย’’ติ วุตฺตวจนํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘เอตาสุปิ หี’’ติอาทิ. ตตฺถ เอตาสุปีติ ทฺเววาจิกเอกวาจิกสมานวสฺสิกาสุปิ. ปิสทฺโท เตวาจิกมเปกฺขติ. ปนเขตฺตนฺติ ปนสฺส ภูมิ. อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถ.
๒๓๗. อนุยฺุชิยมาโนติ เอตฺถ อนุยฺุชสทฺโท ปุจฺฉนตฺโถติ อาห ‘‘ปุจฺฉิยมาโน’’ติ. ปรโตติ ปรสฺมึเยว ขนฺธเกติ (มหาว. ๒๓๗) อตฺโถ. อลํ ภิกฺขุ มา ภณฺฑนนฺติอาทีนีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘มา กลหํ, มา วิวาท’’นฺติวจนานิ สงฺคณฺหาติ, วจนานิ วตฺวา โอมทฺทิตฺวาติ โยชนา. วจโนมทฺทนาติ วจเนเนว โอมทฺทนา. หีติ สจฺจํ. อิธาติ อิมสฺมึ ปวารณาฏฺปนฏฺาเน. อนุทฺธํสิตํ ปฏิชานาตีติ เอตฺถ ปฏิชานนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อมูลเกน ปาราชิเกน อนุทฺธํสิโต อยํ มยา’’ติ. ‘‘ลิงฺคนาสนายา’’ติ อิมินา ทณฺฑกมฺมนาสนสํวาสนาสนานิ นิวตฺเตติ.
๒๓๘. เอตนฺติ ‘‘อสุกา อาปตฺตี’’ติ วจนํ. กลหสฺส มุขนฺติ กลหสฺส อุปาโย.
๑๔๓. วตฺถุฏฺปนาทิกถา
๒๓๙. โจรา อคมํสุ กิราติ สมฺพนฺโธ. โปกฺขรณิโต นีหริตฺวาติ สมฺพนฺโธ. โสติ ภิกฺขุ, เอวมาหาติ สมฺพนฺโธ. วุตฺเถนาติ วสนฺเตน, เยน เกนจิ กตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตํ ปุคฺคลนฺติ วตฺถุกตํ ตํ ปุคฺคลํ. เอตฺถาติ ‘‘วตฺถุํ เปตฺวา สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ ปาเ ¶ . อิมินา วตฺถุนา อปทิสาหีติ สมฺพนฺโธ. นนฺติ ปุคฺคลํ. อนุวิชฺชิตฺวาติ อนุยฺุชิตฺวา, ปุจฺฉิตฺวาติ อตฺโถ.
เอโก ¶ ภิกฺขุ ปูเชสิ, ปิวีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. ตทนุรูโปติ เตสํ ปูชนปิวนานํ อนุรูโป. โสติ โจทโก ภิกฺขุ. ตํ คนฺธนฺติ ตํ สรีรคนฺธํ. ยํ ปุคฺคลนฺติ โยชนา. เปสีติ ปวารณาย เปสิ. อยมสฺสาติ อยํ โทโส อสฺส ปุคฺคลสฺส.
อิทาเนว นนฺติ เอตฺถ ‘‘น’’นฺติ ปทํ ‘‘ปุคฺคล’’นฺติ ปเทน โยเชตพฺพํ. นํ ปุคฺคลนฺติ หิ อตฺโถ. อุภยนฺติ วตฺถฺุจ ปุคฺคลฺจาติ อุภยํ. กลฺลํ วจนายาติ ยุตฺตํ กเถตุํ. กสฺมา กลฺลํ วจนายาติ โยชนา. ปวารณโต ปุพฺเพ, ปจฺฉา จาติ สมฺพนฺโธ. อิติ ตสฺมา กลฺลํ วจนายาติ โยชนา. อิทฺหิ อุภยนฺติ วตฺถุปุคฺคลสงฺขาตํ อิทเมว อุภยํ. ปวารณาย ปุพฺเพติ โยชนา. อุกฺโกเฏนฺตสฺสาติ จาเลนฺตสฺส.
๑๔๔. ภณฺฑนการกวตฺถุกถา
๒๔๐. จตุตฺถปฺจมาติ ฉสุ ปกฺเขสุ โปฏฺปาทมาสสฺส ชุณฺหปกฺขกาฬปกฺขสงฺขาตา จตุตฺถปฺจมา. ตติโยติ สาวณมาสสฺส กาฬปกฺโข ตติโย. ตติยจตุตฺถปฺจมา วาติ เอตฺถ ตติโยติ สาวณมาสสฺส กาฬปกฺโข. จตุตฺโถติ โปฏฺปาทมาสสฺส ชุณฺหปกฺโข. ปฺจโมติ ตสฺเสว กาฬปกฺโข. ‘‘ตติย…เป… ปฺจมา วา’’ติ ปทานิ ‘‘ทฺเว วา ตโย วา’’ติ ปเทหิ ยถากฺกมํ โยเชตพฺพานิ. จตุตฺเถ วา กเตติ จตุตฺถปกฺเข วา ปนฺนรสิภาเวน กเต. ทฺเว จาตุทฺทสิกาติ ตติยปกฺเข จ จาตุทฺทสิยา สทฺธึ ทฺเว จาตุทฺทสิกา. อิเมติ ภณฺฑนการกา. เตติ ภณฺฑนการกา.
อสํวิหิตาติ เอตฺถ อการสฺส วิรหตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สํวิทหนวิรหิตา’’ติ. ตตฺถ สํวิทหนวิรหิตาติ สํวิทหนรกฺขวิรหิตา. อาคมนชานนตฺถายาติ ภณฺฑนการกานํ อาคมนสฺส ชานนตฺถาย. กิลนฺตตฺถาติ ตุมฺเห กิลนฺตา ภวถ. ‘‘สมฺโมหํ กตฺวา’’ติ ¶ อิมินา วิกฺขิตฺวาติ ปทสฺส วิกฺเขปํ กตฺวาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. โน เจ ลเภถาติ เอตฺถ กิมตฺถาย น ลเภถาติ อาห ‘‘พหิสีมํ คนฺตุ’’นฺติ. ‘‘ภณฺฑนการกานํ…เป… โหนฺตี’’ติ อิมินา อลภนสฺส การณํ ทสฺเสติ. ยนฺติ อาคมํ ชุณฺหํ. โกมุทิยา จาตุมาสินิยาติ ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมายํ. สา หิ กุมุทานมตฺถิตาย โกมุที, จตุนฺนํ วสฺสิกานํ มาสานํ ปูรณตฺตา จาตุมาสินีติ วุจฺจติ. ตทา หิ กุมุทานิ สุปุปฺผิตานิ โหนฺติ, ตสฺมา กุมุทานํ สมูหา, กุมุทานิ เอว วา โกมุทา, เต เอตฺถ อตฺถีติ โกมุทีติ วุจฺจติ, กุมุทวตีติ วุตฺตํ โหติ ¶ . อวสฺสํ ปวาเรตพฺพนฺติ ธุวํ ปวาเรตพฺพํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตนฺติ โกมุทึ จาตุมาสินึ.
๑๔๕. ปวารณาสงฺคหกถา
๒๔๑. อฺตโร ผาสุวิหาโรติ เอตฺถ ผาสุวิหาโร นาม โกติ อาห ‘‘ตรุณสมโถ วา ตรุณวิปสฺสนา วา’’ติ. อิมินา ตรุณสมถวิปสฺสนา ผาสุํ วิหรติ อเนนาติ ผาสุวิหาโรติ ทสฺเสติ. ปริพาหิรา ภวิสฺสามาติ เอตฺถ กสฺมา อิมมฺหา ผาสุวิหารา ปริพาหิรา ภวิสฺสนฺตีติ อาห ‘‘อนิพทฺธรตฺติฏฺานทิวาฏฺานาทิภาเวนา’’ติอาทิ. ตตฺถ อนิพทฺธรตฺติฏฺานทิวาฏฺานาทิภาเวนาติ อนิพทฺธทิวาฏฺานาทิภาเวน เหตุภูเตน, อสกฺโกนฺตาติ สมฺพนฺโธ. อาทิสทฺเทน อนิพทฺธจงฺกมาทโย สงฺคณฺหาติ. ‘‘ฉนฺททานํ ปฏิกฺขิปตี’’ติ อิมินา ‘‘สพฺเพเหว เอกชฺฌํ สนฺนิปติตพฺพ’’นฺติ วากฺยสฺส อฺตฺถาโปหนํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อิเมสุ ตีสุ ฉนฺททานํ น วฏฺฏติ, ตสฺมา ปฏิกฺขิปตีติ โยชนา. อยํ ปวารณาสงฺคโห นาม น ทาตพฺโพติ โยชนา. ตรุณสมถวิปสฺสนาลาภี เอกปุคฺคโล วา โหตูติ โยชนา. ‘‘เอกสฺสปิ ทาตพฺโพเยวา’’ติ อิมินา อยํ ปวารณาสงฺคโห เอกสฺส ทินฺโนปิ สพฺเพสํ ทินฺโน โหตีติ ทสฺเสติ. ปวารณาสงฺคเห ทินฺเน สตีติ โยชนา. อาคนฺตุกาติ สฏฺิวสฺสาปิ อาคนฺตุกา. เตสนฺติ ทินฺนปวารณาสงฺคหานํ. อนฺตราปีติ โกมุทิยา จาตุมาสินิยา อนฺตราปิ.
อิติ ปวารณากฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๕. จมฺมกฺขนฺธกํ
๑๔๗. โสณโกฬิวิสวตฺถุกถา
๒๔๒. จมฺมกฺขนฺธเก ¶ ¶ อิสฺสริยาธิปจฺจนฺติ เอตฺถ อิสฺสรสฺส ภาโว อิสฺสริยํ, อธิปติโน ภาโว อาธิปจฺจํ, อิสฺสริยฺจ อาธิปจฺจฺจ, เตหิ สมนฺนาคตํ อิสฺสริยาธิปจฺจนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิสฺสรภาเวน จ อธิปติภาเวน จ สมนฺนาคต’’นฺติ. ‘‘ราชภาว’’นฺติ อิมินา รชฺชนฺติ เอตฺถ รฺโ ภาโว รชฺชนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘รฺา กตฺตพฺพกิจฺจ’’นฺติ อิมินา รฺโ อิทํ รชฺชนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘โกฬิวีโสติ โคตฺต’’นฺติ อิทํ อฏฺกถาวาทวเสน วุตฺตํ ¶ , อปทาเน ปน ตสฺส ชาตกฺขเณ ปิตรา โกฏิวีสธนสฺส ทินฺนตฺตา ‘‘โกฬิวีโส นามา’’ติ วุตฺตํ. วุตฺตฺหิ ตตฺถ
‘‘ชาตปุตฺตสฺส เม สุตฺวา, ปิตุ ฉนฺโท อยํ อหุ;
ททามหํ กุมารสฺส, วีสโกฏี อนูนกา’’ติ.
อิมินา ปาฬินเยน ‘‘โกฏิวีโส’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘จกฺกวาฬ’’นฺติอาทีสุ วิย ฏการสฺส ฬการํ กตฺวา โกฬิวีโสติ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อฺชนวณฺณานีติ อฺชนสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ เอเตสนฺติ อฺชนวณฺณานิ. โลมานิ ชาตานิ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. โสติ โสโณ. เปสิ กิราติ สมฺพนฺโธ. เตหีติ อสีติสหสฺสปุริเสหิ. ปณฺณสาลนฺติ ปณฺเณน ฉาทิตํ, เตน จ ปริกฺขิตฺตํ สาลํ. อุณฺณปาวารณนฺติ อุณฺณมยํ อุตฺตราสงฺคํ. ปาทปฺุฉนิกนฺติ ปาทํ ปฺุฉติ โสเธติ อเนนาติ ปาทปฺุฉนิยํ, ตเทว ปาทปฺุฉนิกํ. สพฺเพวาติ โสเณน สห อสีติสหสฺสปุริสา เอว. ตสฺส จาติ โสณสฺส จ. ปุพฺพโยโคติ ปุพฺพูปาโย.
อสีติคามิกสหสฺสานีติ เอตฺถ คาเมสุ วสนฺตีติ คามิกา, เตสํ อสีติสหสฺสานิ อสีติคามิกสหสฺสานีติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสู’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘กุลปุตฺตาน’’นฺติ อิมินา วสนฺตฺยตฺเถ ปวตฺตสฺส ¶ ณิกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘อสีติสหสฺสานี’’ติ อิมินา สทฺทนฺตโรปิ อสีติสหสฺสสทฺทานํ สมาสภาวํ ทสฺเสติ. เกนจิเทวาติ เอตฺถ ‘‘เกนจิ อิวา’’ติ ปทวิภาคํ กตฺวา ทกาโร ปทสนฺธิมตฺโต, อิวสทฺโท อุปมตฺโถติ อาห ‘‘เกนจิ กรณีเยน วิยา’’ติ. อถ วา ‘‘น ปนา’’ติอาทินา เอวผลสฺส ทสฺสิตตฺตา ‘‘เกนจิ เอวา’’ติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา เอวตฺโถปิ ยุชฺชเตวาติ ทฏฺพฺพํ. อสฺสาติ พิมฺพิสารรฺโ. ตสฺสาติ โสณสฺส. ทสฺสนาย อฺตฺร กิฺจิ กรณียํ น อตฺถีติ โยชนา. ราชาติ พิมฺพิสาโร ราชา, สนฺนิปาตาเปสีติ สมฺพนฺโธ. ทิฏฺธมฺมิเก อตฺเถติ เอตฺถ ทิฏฺธมฺมสทฺโท อิธโลกตฺโถ, อิกสทฺโท หิตตฺเถ ปวตฺโตติ อาห ‘‘อิธโลกหิเต’’ติ. ‘‘อมฺหาก’’นฺติ อิมินา ‘‘โส โน ภควา’’ติ เอตฺถ โนสทฺโท อมฺหสทฺทการิโยติ ทสฺเสติ. อมฺหากํ โส ภควาติ โยชนา. สมฺปรายิเกติ ปรโลกหิเต.
‘‘ชานาเปมี’’ติ อิมินา ‘‘ปฏิเวเทมี’’ติ เอตฺถ วิทธาตุยา าณตฺถํ ทสฺเสติ. ปฏิกาย นิมุชฺชิตฺวาติ เอตฺถ ปฏิกาสทฺโท อฑฺเฒนฺทุปาสาณวาจโกติ อาห ‘‘อฑฺฒจนฺทปาสาเณ’’ติ. โส หิ ปฏติ อฑฺฒภาวํ คจฺฉตีติ ปฏิกาติ วุจฺจติ. ปฏิกาสทฺโทยํ อตฺถรณวิเสเสปิ วตฺตติ. ยสฺส ¶ ทานีติ เอตฺถ ยสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสํ หิตกรณียตฺถสฺสา’’ติ. อิมินา อยํ ยํสทฺโท น ตํสทฺทาเปกฺโขติ ทสฺเสติ. อถ วา ยสฺสาติ โย อสฺส. อสฺส เตสํ หิตกรณียตฺถสฺส โย กาโล อตฺถิ, ตํ กาลํ ภควา ชานาตีติ โยชนา. เตสนฺติ อสีติคามิกสหสฺสานํ. ปจฺฉายายนฺติ เอตฺถ ปกาโร ปจฺจนฺตตฺถวาจโกติ อาห ‘‘วิหารปจฺจนฺเต ฉายาย’’นฺติ. สมฺมนาหรนฺตีติ สํ ปุนปฺปุนํ มนสาคตํ อภิมุขํ หรนฺตีติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ มนสิกโรนฺตี’’ติ. ‘‘ปสาทวเสนา’’ติ อิมินา ‘‘โกธวเสนา’’ติอาทีนิ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘ปุน วิสิฏฺตร’’นฺติ อิมินา ภิยฺโยโส มตฺตายาติ นิปาตสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ.
โสณสฺส ปพฺพชฺชากถา
๒๔๓. ‘‘มกฺขิโต’’ติ ¶ อิมินา ผุรติ วิปฺผารติ พฺยาเปตีติ ผุโฏติ วุตฺเต ผุรธาตุยา วิปฺผารณํ นาม มกฺขิตตฺโถติ ทสฺเสติ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. อิมินา คาโว อาหนนฺติ เอตฺถาติ ควาฆาตนนฺติ อตฺถํ ทสฺเสภิ. ตนฺติสฺสเรติ ตนฺติยา คุณสฺส สเร. วาทนกุสโลติ วาทเน กุสโล. ขรมุจฺฉิตาติ ขเรน มุจฺฉิตา. ‘‘สรสมฺปนฺนา’’ติ อิมินา สโร เอติสฺสมตฺถีติ สรวตี, วีณาติ ทสฺเสติ. กมฺมฺาติ เอตฺถ กมฺมสทฺทโต ขมตฺเถ ฺปจฺจโยติ อาห ‘‘กมฺมกฺขมา’’ติ. มนฺทมุจฺฉนาติ มนฺเทน มุจฺฉนา. สเม คุเณติ เอตฺถ สโม นาม มชฺฌิโม, คุโณ นาม มุขฺยโต วีณาย ชิยา, อุปจารโต สโรติ อาห ‘‘มชฺฌิเม สเร’’ติ. วีริยสมถนฺติ เอตฺถ วีริยฺจ สมโถ จาติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘วีริยสมฺปยุตฺตํ สมถ’’นฺติ. อิมินา วีริเยน สมฺปยุตฺตํ สมถํ วีริยสมถนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘วีริยํ สมเถน โยเชหี’’ติ อิมินา วีริเยน สมถํ โยเชหีติ อตฺโถปิ ทสฺสิโตติ ทฏฺพฺพํ. อินฺทฺริยานฺจ สมตนฺติ เอตฺถ สทฺธาทีนิ ปฺจินฺทฺริยาเนว คเหตพฺพานิ, น อฺานีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สทฺธาทีนํ อินฺทฺริยาน’’นฺติ. ‘‘สมภาว’’นฺติ อิมินา ตาปจฺจโย ภาวตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ ‘‘อินฺทฺริยานํ สมต’’นฺติปาเ, สทฺธาทีสุ อินฺทฺริเยสุ วา. ตตฺถ จ นิมิตฺตํ คณฺหาหีติ เอตฺถ ภาเวนภาวลกฺขเณ ถปจฺจโย โหตีติ อาห ‘‘ตสฺมึ สมเถ สตี’’ติ. อาทาเส สติ มุขพิมฺเพน กตฺตุภูเตน อุปฺปชฺชิตพฺพํ อิว, ตสฺมึ สมเถ สติ เยน นิมิตฺเตน กตฺตุภูเตน อุปฺปชฺชิตพฺพนฺติ โยชนา. สมถสฺส นิมิตฺตํ สมถนิมิตฺตํ, อินฺทฺริยานํ สมภาโว. เอเสว นโย เสเสสุปิ. สมถนิมิตฺตาทีนิ จตฺตาริ เอกเสเสน วา สามฺนิทฺเทเสน วา ‘‘นิมิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ.
๒๔๔. อฺํ ¶ พฺยากเรยฺยนฺติ เอตฺถ อฺํ พฺยากโรนฺโต อตฺตานํ ‘‘อรหา อห’’นฺติ ชานาเปตีติ อาห ‘‘อรหา อห’’นฺติ ชานาเปยฺย’’นฺติ. ฉ านานีติ เอตฺถ านสทฺโท การณตฺโถติ อาห ‘‘ฉ การณานี’’ติ ¶ . ‘‘ปฏิวิชฺฌิตฺวา’’ติอาทินา อธิมุตฺโตติ ปทสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. สทฺทตฺโถ ปน อธิมุจฺจตีติ อธิมุตฺโตติ ทฏฺพฺโพ. อรหตฺตํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ วิตฺถาโร. อสมฺโมโหตีติ เอตฺถ อาการตฺถวาจโก อิติสทฺโท ปุพฺพปเทสุปิ โยเชตฺวา ‘‘เนกฺขมํ อิติ วุจฺจตี’’ติอาทินา โยชนา กาตพฺพา.
‘‘ปฏิเวธรหิต’’นฺติ อิมินา เกวลํ สทฺธามตฺตกนฺติ เอตฺถ มตฺตสทฺทสฺส นิวตฺเตตพฺพตฺถํ ทสฺเสติ. ปฏิเวธปฺายาติ มคฺคปฺาย. ‘‘อสมฺมิสฺส’’นฺติ อิมินา เกวลสทฺทสฺส อสมฺมิสฺสตฺถํ ทสฺเสติ. ปฏิจยนฺติ เอตฺถ ปฏิสทฺโท อนุปจฺฉินฺนตฺโถ, จิธาตุ วฑฺฒนตฺโถติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ กรเณน วฑฺฒิ’’นฺติ, มคฺคปฏิเวเธน วีตราคตฺตาเยวาติ สมฺพนฺโธ. ตนฺนินฺนมานโสเยวาติ ตสฺมึ ผลสมาปตฺติวิหาเร นินฺนมานโส เอว.
ลาภสกฺการสิโลกนฺติ เอตฺถ ลภนํ ลาโภ, สุฏฺุ กรณํ สกฺกาโร, สิโลกนํ วณฺณภณนํ สิโลโก, ลาโภ จ สกฺกาโร จ สิโลโก จ ลาภสกฺการสิโลกนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุปจฺจยลาภฺจา’’ติอาทิ. เตสํเยวาติ จตุนฺนํ ปจฺจยานเมว. ‘‘สีลฺจ วตฺจา’’ติ อิมินา สีลพฺพตนฺติปทสฺส ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติ.
ภุสสทฺทสฺส กลิงฺครตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘พลวนฺโต’’ติ ‘‘ขีณาสวสฺสา’’ติ อิมินา เนวสฺสาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ‘‘คเหตฺวา’’ติ อิมินา ปริยาทิยนฺตีติ เอตฺถ ปริปุพฺพอาปุพฺพทาธาตุยา คหณตฺถํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. กิเลสา กโรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ กิเลสานํ. อาเนฺชปฺปตฺตนฺติ เอตฺถ อิฺชนํ กมฺปนํ อิฺชํ, น อิฺชํ อเนฺชํ, ตเมว อาเนฺชํ, ตํ ปตฺตนฺติ อาเนฺชปฺปตฺตนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อจลนปฺปตฺต’’นฺติ. วยฺจาติ จสทฺโท อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถติ อาห ‘‘วยมฺปิ อุปฺปาทมฺปี’’ติ.
อุปาทานกฺขยสฺสาติ เอตฺถ อุปาทานกฺขยํ อธิมุตฺตสฺสาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปโยคตฺเถ สามิวจน’’นฺติ. ‘‘อุปฺปาทฺจ วยฺจา’’ติ อิมินา อายตนุปฺปาทนฺติ ¶ เอตฺถ อุปฺปาทสทฺเทน วโยปิ อวินาภาวโต คเหตพฺโพติ ทสฺเสติ. สมฺมาติ นิปาโต ายตฺโถติ อาห ‘‘เหตุนา นเยนา’’ติ. สนฺตจิตฺตสฺสาติ เอตฺถ สนฺตสทฺทสฺส เขทาทีสุปิ ปวตฺตตฺตา อิธ นิพฺพุตตฺเถ วตฺตตีติ อาห ‘‘นิพฺพุตจิตฺตสฺสา’’ติ. อนุนยปฏิเฆหีติ อนุ ปุนปฺปุนํ อารมฺมเณ จิตฺตํ เนตีติ อนุนโย, ¶ ราโค, อารมฺมเณ ปฏิหฺตีติ ปฏิโฆ, โทโส, อนุนโย จ ปฏิโฆ จ อนุนยปฏิฆา, เตหิ. อิฏฺเ อนุนโย, อนิฏฺเ ปฏิโฆ โหตีติ สมฺพนฺโธ ทฏฺพฺโพ.
๑๔๘. ทิคุณาทิอุปาหนปฏิกฺเขปกถา
๒๔๕. อฺํ พฺยากโรนฺตีติ เอตฺถ อฺสทฺโท สพฺพนามสุทฺธนามวเสน ทุวิโธ. เตสุ อิธ สุทฺธนามํ, ตํ ปน พาเล จ ทารเก จ อรหตฺเต จ ปวตฺตติ, อิธ ปน อรหตฺเตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อรหตฺตํ พฺยากโรนฺตี’’ติ. เยนาติ สภาเวน. อรหาติ ายตีติ อรหาอิติ อตฺโถ ายติ. โสติ สภาโว. สุตฺตวณฺณนาโตเยวาติ องฺคุตฺตรฏฺกถาโต เอว. น อุปนีโตติ น อุปริ นีโต. เอกจฺเจ โมฆปุริสาติ เอกจฺเจสทฺโท อฺเปริยาโย, โมฆสทฺโท ตุจฺฉเววจโนติ อาห ‘‘อฺเ ปน ตุจฺฉปุริสา’’ติ. ‘‘หสมานา วิยา’’ติ อิมินา หสมานกํ มฺเติ เอตฺถ มฺเสทฺโท วิยตฺโถติ ทสฺเสติ. อสนฺตเมวาติ อวิชฺชมานํเยว. เอกปลาสิกนฺติ เอตฺถ ปลาสสทฺโท ปณฺณวาจโก. ปฏลํ นาม ปณฺณํ วิย โหติ, ตสฺมา ‘‘เอกปฏล’’นฺติ วุตฺตํ. อสีติสกฏวาเหติ เอตฺถ อสีติ ปทํ สกฏปเทน สมฺพนฺธํ กตฺวา อสีติสกเฏหิ วหิตพฺเพติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ‘‘ทฺเว สกฏภารา เอโก วาโห’’ติ อิมินา วาหานํ จตฺตาลีสภาวํ ทสฺเสติ. สตฺตหตฺถิกฺจ อนีกนฺติ เอตฺถ อนีกสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉ หตฺถินิโย จา’’ติอาทิ. สตฺตนฺนํ หตฺถีนํ สมูโห สตฺตหตฺถิกํ. สตฺตอนีกตฺตา เอกูนปฺาสหตฺถิโน โหนฺติ. เตสุ สตฺต หตฺถิโน, ทฺวาจตฺตาลีส ¶ หตฺถินิโย โหนฺติ. ทฺวิคุณาติ เอตฺถ คุณสทฺโท ปฏลตฺโถติ อาห ‘‘ทฺวิปฏลา’’ติ. คุณงฺคุณูปาหนาติ เอตฺถ ทฺวิคุณติคุณานํ วิสุํ คหิตตฺตา ปาริเสสโต คุณงฺคุณภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุปฏลโต ปฏฺาย วุจฺจตี’’ติ. คุณงฺคุณูปาหนาติ ปฏลปฏลา อุปาหนา, พหุปฏลา อุปาหนาติ อตฺโถ. อุกาเรน สห โยเชตฺวา คกาโร สชฺฌายิตพฺโพ จ ลิขิตพฺโพ จ. อิทานิ โปตฺถเกสุ ปน อุกาโร น ทิสฺสติ.
๑๔๙. สพฺพนีลิกาทิปฏิกฺเขปกถา
๒๔๖. สพฺพาว นีลิกาติ สพฺพาว อุปาหนาโย นีลิกา, สพฺพฏฺาเนสุ นีลเมตาสนฺติ สพฺพนีลิกาติปิ กาตพฺโพ. ตตฺถ จาติ เตสุ นีลิกาทีสุ จ. อุมฺมารปุปฺผสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ เอติสฺสาติ อุมฺมารปุปฺผวณฺณา. เอวํ เสเสสุปิ. อทฺทาริฏฺกวณฺณาติ เอตฺถ อทฺโทติ อลฺโล. อริฏฺโติ เผณิลรุกฺโข วา กาโก วา, ตสฺมา อทฺโท อลฺโล อริฏฺโ เผณิลรุกฺโข, กาโก วาติ อทฺทาริฏฺโ, ตเทว อทฺทาริฏฺโก, อทฺทาริฏฺกสฺส วณฺโณ วิย วณฺโณ เอติสฺสาติ อทฺทาริฏฺกวณฺณา ¶ . เอตาสูติ สพฺพนีลิกาทีสุ. ปฺุฉิตฺวาติ ปริมชฺชิตฺวา. อปฺปมตฺตเกนาปีติ ปิสทฺโท สมฺภาวเน. สพฺพนีลาทิเก ภินฺเน กา นาม กถาติ อตฺโถ.
‘‘ยาสํ วทฺธาเยว นีลา’’ติ อิมินา นีลกา วทฺธิกา เอตาสนฺติ นีลกวทฺธิกาติ ฉฏฺีพาหิรตฺถสมาสํ ทสฺเสติ. วทฺธิกาติ จ นทฺธิ. สา หิ อุปาหนตลโต วทฺธยตีติ วทฺธิกาติ จ อุปาหนตลํ พนฺธติ อิมายาติ วทฺธิกาติ จ วุจฺจติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปีตกวทฺธิกาทีสุ. เอตาโยปีติ นีลกวทฺธิกาทิกา อุปาหนาโยปิ. ตเลติ อุปาหนาย ตเล. ‘‘ขลฺลกํ พนฺธิตฺวา’’ติ อิมินา ขลฺลเกน พนฺธิตพฺพาติ ขลฺลกพทฺธาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. โยนกอุปาหนาติ โยนกชาตีนํ มนุสฺสานํ อุปาหนา. ปลิคุณฺเตฺวาติ ปริสมนฺตโต เวเตฺวา. ‘‘อุปริ…เป… ชงฺฆ’’นฺติ อิมินา ปุฏพทฺธโต วิเสสํ ทสฺเสติ. ตูลปิจุนาติ ตูลสงฺขาเตน ปิจุนา. ‘‘ติตฺติรปตฺตสทิสา’’ติ อิมินา ติตฺติรสฺส ¶ ปตฺตํ วิย ติตฺติรปตฺติกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ติตฺติโรติ จ เอโก สกุณวิเสโส. กณฺณิกฏฺาเนติ ทฺวินฺนํ วทฺธิกานํ เอกโต สมาคมฏฺาเน. ‘‘เมณฺฑ…เป… กตา’’ติ อิมินา เมณฺฑสฺส วิสาเณน สทิสา วทฺธิกา เอตาสนฺติ เมณฺฑวิสาณวทฺธิกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตเถวาติ ยถา เมณฺฑอชสิงฺคสณฺาเน วทฺเธ โยเชตฺวา กตา, ตเถวาติ อตฺโถ. ‘‘วิจฺฉิกา…เป… กตา’’ติ อิมินา วิจฺฉิกาย อโฬ วิจฺฉิกาโฬ, โส วิย วทฺธิกา เอตาสนฺติ วิจฺฉิกาฬิกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อฬสทฺโท ‘‘อฬจฺฉินฺโน’’ติอาทีสุ (มหาว. ๑๑๙) องฺคุฏฺวาจโก, อิธ ปน นงฺคุฏฺวาจโก, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘นงฺคุฏฺสณฺาเน’’ติ. ตเลสูติ อุปาหนาย ตเลสุ. ‘‘โมร…เป… สิพฺพิกา’’ติ อิมินา โมรปิฺเฉหิ ปริสมนฺตโต, ปริกฺขิปิตฺวา วา สิพฺพิตา โมรปิฺฉปริสิพฺพิตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. จิตฺรา อุปาหนาโยติ เอตฺถ จิตฺรสทฺโท วิจิตฺรตฺโถติ อาห ‘‘วิจิตฺรา’’ติ. เอตาสูติ ขลฺลกพทฺธาทีสุ. วฬฺเชตพฺพาติ ปริภฺุชิตพฺพา. วฬชิ ปริโภเคติ ธาตุปาโ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๕ ชการนฺตธาตุ). ตาลุโช ตติโย. เตสุ ปนาติ ขลฺลกาทีสุ ปน. สติ สนฺเตสูติ โยชนา. สีหจมฺเมน ปริกฺขิปิตพฺพาติ สีหจมฺมปริกฺขตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริยนฺเตสู’’ติอาทิ. ปกฺขิพิฬาโลติ ตุลิโย. โส หิ ปกฺขยุตฺตตฺตา จ พิฬาลมุขสทิสมุขตฺตา จ ปกฺขิพิฬาโลติ วุจฺจติ. อิมินา ลุวกจมฺมปริกฺขตาติ เอตฺถ ลุวกสทฺโท ปกฺขิพิฬาลปริยาโยติ ทสฺเสติ. ‘‘อุลูกจมฺมปริกฺขตา’’ติปิ ปาโ. เอตาสุปีติ สีหจมฺมปริกฺขตาทีสุปิ. ยา กาจิ อุปาหนาโยติ สมฺพนฺโธ.
๒๔๗. โอมุกฺกนฺติ เอตฺถ อวตฺยูปสคฺคสฺส วิโยคตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิมฺุจิตฺวา อปนีต’’นฺติ. ปุราณํ คุณงฺคุณูปาหนนฺติ อตฺโถ.
๑๕๑. อชฺฌาราเม อุปาหนปฏิกฺเขปกถา
๒๔๘. ‘‘เยน ¶ สิปฺเปนา’’ติอาทินา อภิ อธิกํ ชีวนฺติ อเนนาติ อภิชีวนํ, กึตํ? สิปฺปนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ตสฺสาติ สิปฺปสฺส ¶ . อิธาติ อิมสฺมึ สาสเน. ยํสทฺโท วจนวิปลฺลาโสติ อาห ‘‘เย ตุมฺเห’’ติ. หีติ สจฺจํ. ยํนิปาโตติ ยํอิติ นิปาโต ยทิสทฺทสฺส อตฺเถ ปวตฺตตีติ โยชนา. อาจริยา เอวาติ เอวสทฺเทน อาจริยมตฺตภาวํ ปฏิกฺขิปติ. หีติ สจฺจํ. โสติ อวสฺสิโก. ตนฺติ ฉพฺพสฺสํ. นิสฺสาย วจฺฉตีติ อวสฺสิกสฺส จตุวสฺสกาเล ฉพฺพสฺสสฺส ทสวสฺสิกตฺตา ตํ นิสฺสาย วสติ. อุปชฺฌายมตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปชฺฌายสฺสา’’ติอาทิ. มหนฺตตราติ อตฺตโน วุฑฺฒตรา. อุปชฺฌายสฺส มตฺตํ ปมาณเมเตสนฺติ อุปชฺฌายมตฺตา.
๒๔๙. ปาทโต นิกฺขนฺเตน ขีลสทิเสน มํเสน ปวตฺโต อาพาโธ ปาทขีลาพาโธติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาทโต’’ติอาทิ. ปาทโต นิกฺขนฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๕๑. ติณปาทุกาติอาทีสุ ติเณน กตา ปาทุกา ติณปาทุกาติ วจนตฺถาทึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน เกนจิ ติเณนา’’ติอาทิ. ตํ สุวิฺเยฺยเมว. ‘‘ภูมิยํ สุปฺปติฏฺิตาติ’’อาทินา น สงฺกมิตพฺพาติ อสงฺกมนียาติ อตฺถํ ทสฺเสติ.
๒๕๒. องฺคชาเตเนวาติ อตฺตโน องฺคชาเตน เอว. องฺคชาตนฺติ คาวีนํ องฺคชาตํ. โอคาเหตฺวาติ เอตฺถ โอตฺยูปสคฺโค ทฬฺหตฺโถติ อาห ‘‘ทฬฺหํ คเหตฺวา’’ติ.
๑๕๓. ยานาทิปฏิกฺเขปกถา
๒๕๓. อิตฺถิยุตฺเตนาติ เอตฺถ รูฬีวเสน เธนุปิ อิตฺถี นามาติ อาห ‘‘เธนุยุตฺเตนา’’ติ. ปุริสนฺตเรนาติ เอตฺถ ปุริโส เอว อนฺตโร อฺโ เอตฺถาติ ปุริสนฺตรํ ยานํ. ปุริสนฺตโร นาม อตฺถโต สารถีติ อาห ‘‘ปุริสสารถินา’’ติ, ยาเนนาติ โยชนา. คงฺคามหิยายาติ เอตฺถ คงฺคา จ มหี จ คงฺคามหี, ตตฺถ กีฬิกา คงฺคามหิยาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คงฺคามหีกีฬิกายา’’ติ. ตตฺถ หิ อิตฺถิปุริสา ยาเนหิ อุทกกีฬํ กีฬนฺติ. ปุริสยุตฺตํ ¶ หตฺถวฏฺฏกนฺติ เอตฺถ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว ปุริสยุตฺตฺจ หตฺถวฏฺฏกฺจา’’ติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปุริสยุตฺตนฺติ ปุริเสน ยุชฺชิตพฺพนฺติ ปุริสยุตฺตํ ยานํ. หตฺถวฏฺฏกนฺติ หตฺเถน ¶ วฏฺเฏตพฺพนฺติ หตฺถวฏฺฏกํ ยานํ. ยานุคฺฆาเตนาติ ยานสฺส อุลฺลงฺฆิตฺวา คมเนน. หนธาตุ หิ คตฺยตฺโถ. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยานํ อภิรุหนฺตสฺสา’’ติอาทิ. ‘‘ตปฺปจฺจยา’’ติ อิมินา ยานุคฺฆาเตนาติ เอตฺถ เหตฺวตฺเถ กรณวจนนฺติ ทสฺเสติ. ปีกสิวิกนฺติ ปีเน สห กตํ สิวิกํ. ปฏโปฏลิกนฺติ ปฏมยํ โปฏลิกํ.
๑๕๔. อุจฺจาสยนมหาสยนปฏิกฺเขปกถา
๒๕๔. อุจฺจํ อาสยนํ อุจฺจาสยนํ. มหนฺตํ อาสยนํ มหาสยนํ. อาสนฺทิอาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ปมาณาติกฺกนฺตาสนนฺติ ทีฆาสนํ. ตฺหิ อาคมฺม สทติ นิสีทตีติ เอตฺถ, อายตํ วา สุฏฺุํ ททาตีติ อาสนฺทีติ วุจฺจติ. วาฬรูปานีติ สีหพฺยคฺฆาทิวาฬรูปานิ. ปาเทสุ วาฬรูปานิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา องฺกียติ ลกฺขียตีติ ปลฺลงฺโก. โคนโกติ ควติ ทีฆโลเมหิ อุคฺคจฺฉติ เอตฺถาติ โคนโก. โกชโวติ กุยํ ภูมิยํ ชวติ คจฺฉตีติ โกชโว. ตสฺสาติ โคนกสฺส. โลมานิ จตุรงฺคุลาธิกานิ โหนฺติ กิราติ โยชนา. วานจิตฺรอุณฺณามยตฺถรโณติ วาเนน สิพฺพเนน สฺชาตํ จิตฺรรูปเมตฺถาติ วานจิตฺรํ, อุณฺณาย นิพฺพตฺโต อุณฺณามโย, โสเยว อตฺถรโณ อุณฺณามยตฺถรโณ, วานจิตฺรฺจ ตํ อุณฺณามยตฺถรโณ เจติ วานจิตฺรอุณฺณามยตฺถรโณ. เสตตฺถรโณติ เสตตฺถิเกหิ เสวียตีติ โสโต, โสเยว อตฺถรโณ เสตตฺถรโณ. อิมินา อตฺเถน ปฏติ เสตภาวํ คจฺฉตีติ ปฏิกาติ กาตพฺพํ. ปฏิกาสทฺโทยํ อฑฺเฒนฺทุปาสาเณปิ ปวตฺตติ. ฆนปุปฺผโกติ ฆนํ กถินํ ปุปฺผเมตฺถาติ ฆนปุปฺผโก. อิมินา ฆนปุปฺผสงฺขาตํ ปฏลเมตฺถ อตฺถีติ ปฏลิกาติ ทสฺเสติ. โสติ อตฺถรโณ. อามลกปโฏติ อามลกปุปฺผํ ทสฺเสตฺวา กโต ปโฏ. ตูลิกาติ ตูลํ ปูเรตฺวา ¶ กตา ตูลิกา. วิกติกาติ สีหพฺยคฺฆาทิรูเปหิ (ที. นิ. อฏฺ. ๑.๑๕) วิจิตฺตากาเรน กรียตีติ วิกติกา. ทีฆนิกายฏฺกถายํ ‘‘อุทฺทโลมีติ อุภโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณํ. เอกนฺตโลมีติ เอกโตทสํ อุณฺณามยตฺถรณ’’นฺติ วุตฺตํ. อิธ ปน ‘‘อุทฺทโลมีติ เอกโต อุคฺคตโลมํ อุณฺณามยตฺถรณํ, เอกนฺตโลมีติ อุภโต อุคฺคตโลมํ อุณฺณามยตฺถรณ’’นฺติ วุตฺตํ. ตสฺมา ทฺเว อฏฺกถาโย อฺมฺํ วิสทิสา โหนฺติ. เอตฺถ ทีฆนิกายฏฺกถานเยน วจนตฺถํ กริสฺสามิ. อุฏฺิตํ ทฺวีหิ ปกฺเขหิ, ทฺวีสุ วา ทสาสงฺขาตํ โลมเมตฺถาติ อุทฺทโลมี. นิคฺคหิตาคมํ กตฺวา ‘‘อุนฺทโลมี’’ติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. เอกสฺมึ อนฺเต ทสาสงฺขาตํ โลมเมตฺถาติ เอกนฺตโลมีติ. โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยนฺติ เอตฺถ โกเสยฺยนฺติ โกสิยสุตฺตํ. กฏฺฏิสฺสนฺติ กฏฺฏิสฺสนามกํ วากํ. อิมินา โกเสยฺยฺจ กฏฺฏิสฺสฺจ กฏฺฏิสฺสานีติ วิรูเปกเสสํ กตฺวา กฏฺฏิสฺเสหิ ¶ ปกตํ อตฺถรณํ กฏฺฏิสฺสนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. สุทฺธโกเสยฺยนฺติ รตนอปริสิพฺพิตํ สุทฺธโกเสยฺยํ. อิมินา สุทฺธกฏฺฏิสฺสมฺปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
โสฬส นาฏกิตฺถิโย ตฺวา นจฺจํ กโรนฺติ เอตฺถาติ กุตฺตกนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โสฬสนฺน’’นฺติอาทิ. อชินจมฺเมหีติ อชินมิคจมฺเมหิ, กตอิติ สมฺพนฺโธ. ปเวณีติ ทุปฏฺฏติปฏฺฏาทีหิ ปรํปรวเสน กตตฺตา ‘‘ปเวณี’’ติ วุจฺจติ. อชินจมฺมานิ หิ สุขุมตรานิ, ตสฺมา ทุปฏฺฏติปฏฺฏาทีนิ กตฺวา ปเวณิวเสน กตานิ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อชินปเวณี’’ติ. ‘‘กทลิมิคจมฺมํ นามา’’ติ อิมินา ตสฺส จมฺมํ กทลิมิคอิติ คเหตพฺพํ อุตฺตรปทโลปวเสน วา อุปจาเรน วาติ ทสฺเสติ. ปวรสทฺโท อุตฺตมตฺโถติ อาห ‘‘อุตฺตมปจฺจตฺถรณ’’นฺติ. ตนฺติ กทลิมิคปวรปจฺจตฺถรณํ. สอุตฺตรจฺฉทนฺติ เอตฺถ สกาโร สหสทฺทการิโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สห อุตฺตรจฺฉเทนา’’ติ. ‘‘อุปรี’’ติ อิมินา อุตฺตรสทฺทสฺส เสฏฺาทโย นิวตฺเตติ. ‘‘สทฺธิ’’นฺติ อิมินา สหสทฺทสฺส ตุลฺยตฺถํ นิวตฺเตติ. ‘‘เสต…เป… น วฏฺฏตี’’ติ อิมินา รตฺตวิตานํ เหฏฺา กปฺปิยปจฺจตฺถรเณ สติปิ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ ¶ . กสฺมา? รตฺตวิตานสฺส อกปฺปิยตฺตา. อุภโตโลหิตกูปธานนฺติ เอตฺถ อุภสรูปํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สีสูปธานฺจ ปาทูปธานฺจา’’ติ. สีโส อุปคนฺตฺวา ติฏฺติ เอตฺถาติ อุปธานํ, อุป ภุสํ วา สุขํ ธาเรตีติ อุปธานํ, พิพฺโพหนํ. สเจ ปมาณยุตฺตํ, ตํ อุปธานํ วฏฺฏตีติ โยชนา.
๑๕๕. สพฺพจมฺมปฏิกฺเขปาทิกถา
๒๕๕. ทีปิโปตโกติ ทีปิโปโต วิยาติ ทีปิโปตโก วจฺโฉ. ภิตฺติทณฺฑกาทีสูติ ภิตฺติสมฺพนฺเธสุ ทณฺฑกาทีสุ. อาทิสทฺเทน ภิตฺติถมฺภาทโย สงฺคณฺหาติ.
๒๕๖. โย น สกฺโกติ อนุปาหโน คามํ ปวิสิตุํ, โส คิลาโน นามาติ โยชนา.
๑๕๗. โสณกุฏิกณฺณวตฺถุกถา
๒๕๗. เอเตนาติ ‘‘กุรรฆเร’’ติ ปาเน. อสฺสาติ มหากจฺจานสฺส. ปปาตนามเกติ ยสฺมา มหาตโฏ เอตฺถ อตฺถิ, ตสฺมา ปปาตนามโก โหติ. เอเตนาติ ‘‘ปปาตเก ปพฺพเต’’ติ ปาเน. อสฺสาติ มหากจฺจานสฺส. โกฏิอคฺฆนกํ ปิฬนฺธนํ กณฺเณ เอตสฺสตฺถีติ กุฏิกณฺโณติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โกฏิอคฺฆนกํ ปนา’’ติอาทิ. ปิฬนฺธติ อเนนาติ ปิฬนฺธนํ, อลงฺกาโร ¶ . ทนฺตโช จตุตฺถกฺขโร. ‘‘ปสาทชนก’’นฺติ อิมินา ปสาทํ ชเนตีติ ปาสาทิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ปสาทนียนฺติ ปสาทิตพฺพํ, ปสาทิตุํ อรหนฺติ อตฺโถ. อตฺถวจนนฺติ อตฺโถ วุจฺจติ อเนนาติ อตฺถวจนํ. ปาฬิยํ อิทานิ โปตฺถเกสุ ‘‘ปสาทนีย’’นฺติ ปาโ นตฺถิ. ‘‘ปาสาทิก’’นฺติปทสฺส ปุพฺเพ ‘‘ทสฺสนีย’’นฺติ ปาโเยว อตฺถิ. อุตฺตมทมถสมถนฺติเอตฺถ ทมถสทฺทสฺส าณตฺถฺจ อินฺทฺริยสํวรตฺถฺจ สมถสทฺทสฺส สมาธตฺถฺจ จิตฺตูปสมตฺถฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุตฺตมํ ทมถฺจา’’ติอาทิ. จสทฺเทน ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติ. วิสูกายิกวิปฺผนฺทิตานนฺติ วิสูกาย ปฏิปกฺขาย ปวตฺตานํ ทิฏฺิจิตฺตสงฺขาตานํ วิวิธจลนานํ. ‘‘วีริยินฺทฺริย’’นฺติ อิมินา ยตินฺทฺริยนฺติ เอตฺถ ยตสทฺโท วีริยวาจโกติ ¶ ทสฺเสติ. นาคนฺติ เอตฺถ นตฺถิ อาคุ ปาปเมตสฺสาติ นาโคติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาคุวิรหิต’’นฺติ กึ ทิวสโต ปฏฺายาติ อาห ‘‘มม ปพฺพชฺชาทิวสโต ปฏฺายา’’ติ. กณฺหา มตฺติกา อุตฺตริ เอตฺถาติ กณฺหุตฺตราติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กณฺหมตฺติกุตฺตรา’’ติ. ‘‘อุปรี’’ติ อิมินา อุตฺตรสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘คุนฺนํ ขุเรหี’’ติ อิมินา คุนฺนํ ขุรกณฺฏกสทิสตฺตา โคกณฺฏกา นามาติ ทสฺเสติ. เต โคกณฺฏเก รกฺขิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวํ ขรา ภูมิ โหตีติ โยชนา. เอเตหีติ เอรคูอาทีหิ จตูหิ ติเณหิ. ตนฺติ เอรคูติณํ. เตนาติ โมรคูติเณน. ชนฺตุสฺส วณฺโณติ สมฺพนฺโธ. เสนาสนํ ปฺเปสีติ เอตฺถ กึ นาม เสนาสนํ ปฺเปสีติ อาห ‘‘ภิสึ วา กฏสารกํ วา ปฺเปสี’’ติ. ปฺเปตฺวา จ ปน โสณสฺส อาโรเจสิ. กึ อาโรเจสีติ อาห ‘‘อาวุโส’’ติอาทิ. สตฺถา วสิตุกาโมติ สมฺพนฺโธ.
๒๕๘. ‘‘ตสฺส โสณสฺสา’’ติ อิมินา ปฏิภาตุ ตนฺติ เอตฺถ ‘‘ต’’นฺติปทํ สามฺยตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทสฺเสติ. ตนฺติ ตว. อฏฺกวคฺคิกานีติ อฏฺปมาโณ, อฏฺสมูโห วา วคฺโค เอเตสนฺติ อฏฺกวคฺคิกานิ. กามสุตฺตาทีนิ (สุ. นิ. ๗๗๒ อาทโย) โสฬส สุตฺตานิ. โยติ ปุคฺคโล, สมนฺนาคโตติ สมฺพนฺโธ. อริโยปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ สุจิสมนฺนาคโตเยว ปาเป น รมติ, อถ โข อริโยปีติ ทสฺเสติ. ‘‘ปฏิภาตุ ต’’นฺติ ปาโต ยาว ‘‘สุจีติ วุตฺต’’นฺติ ปาา เกสุจิเยว อฏฺกถาโปตฺถเกสุ อตฺถิ. อยํ ขฺวสฺสาติ เอตฺถ อสฺสสทฺโท อาขฺยาโตติ อาห ‘‘ภเวยฺยา’’ติ. ปริทสฺเสสีติ ปฺจ วรานิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทสฺเสสิ. ยํ วจนํ เม อุปชฺฌาโย ชานาเปติ, ตสฺส วจนสฺส อยํ กาโล ภเวยฺยาติ โยชนา.
๒๕๙. วินยธรปฺจเมนาติ เอตฺถ อุปชฺฌายปฺจเมนาติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘อนุสฺสาวนาจริยปฺจเมนา’’ติ. อุปาหนโกสโกติ อุปาหนาย ปกฺขิปโนกาโส โกสโก. เอฬกจมฺมอชจมฺเมสุ อกปฺปิยํ นาม นตฺถิ. มิคจมฺเม ปน กิฺจิ วฏฺฏติ, น กิฺจิ วฏฺฏติ ¶ ¶ . ตํ วิภชิตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มิคจมฺเม’’ติอาทิ. เอเตสํเยวาติ เอณิมิคาทีนํ ฉนฺนเมว. อฺเสํ ปนาติ ฉหิ มิเคหิ อวเสสานํ ปน. เตสํ จมฺมํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ.
คาถายํ มกฺกโฏ จ กาฬสีโห จ สรโภ จ กทลิมิโค จ เกจิ เย วาฬมิคา อตฺถิ, เต จาติ โยชนา. เตสนฺติ มกฺกฏาทีนํ.
ตตฺถาติ คาถาย, มกฺกฏาทีสุ วา. ‘‘สีหพฺยคฺฆอจฺฉตรจฺฉา’’ติ อิมินา วาฬมิคานํ สรูปํ ทสฺเสติ. เอตฺตกาเยว วาฬมิคาติ อาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ. เอเตสํเยวาติ สีหพฺยคฺฆอจฺฉตรจฺฉานเมว. น จมฺมํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. เยสนฺติ ฉนฺนํ เอณิมิคาทีนํ. เตติ ฉ เอณิมิคาทิเก. หิ สจฺจํ สพฺเพสํ เอเตสํ วาฬมิคานํ จมฺมํ น วฏฺฏตีติ โยชนา. อาหริตฺวา วา น ทินฺนนฺติ อาหริตฺวา วา หตฺเถ วา ปาทมูเล วา เปตฺวา น ทินฺนํ. ‘‘คณนํ น อุเปตี’’ติ อิมินา คณนํ อุปคจฺฉตีติ คณนูปคนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อธิฏฺิตฺจาติ อธิฏฺิตํ ปน. ยทาติ ยสฺมึ กาเล. ตโตติ กาลโต.
อิติ จมฺมกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๖. เภสชฺชกฺขนฺธกํ
๑๖๐. ปฺจเภสชฺชาทิกถา
๒๖๐. เภสชฺชกฺขนฺธเก สรทกาเล อุปฺปนฺโน สารทิโกติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สรทกาเล อุปฺปนฺเนนา’’ติ. ‘‘ปิตฺตาพาเธนา’’ติ อิมินา อาพาธสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ปิตฺตาพาธสฺส การณํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตสฺมึ หี’’ติอาทิ. เตนาติ เหตุนา. เตสนฺติ ภิกฺขูนํ. โกฏฺพฺภนฺตรคตนฺติ โกฏฺสฺส อพฺภนฺตรํ คตํ. อนฺตสฺส อนฺโต ปวิสนํ โหตีติ อธิปฺปาโย. อาหารตฺถนฺติ อาหารสฺส กิจฺจํ, อาหาเรน วา กตฺตพฺพํ กิจฺจํ.
๒๖๑. นจฺฉาเทนฺตีติ ตานิ เภสชฺชานิ โภชนานิ นจฺฉาเทนฺติ. กสฺมา? โภชนานํ อชีรณตฺตา ¶ . อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ¶ ชีรนฺตี’’ติ. นจฺฉาทตฺตา น วาตโรคํ ปฏิปฺปสฺสมฺเภตุํ สกฺโกนฺติ. เอตฺถ จ ‘‘น ชีรนฺตี’’ติ อิมินา นจฺฉาทนสฺส การณํ ทสฺเสติ. ‘‘น วาต…เป… สกฺโกนฺตี’’ติ อิมินา ตสฺเสว ผลํ ทสฺเสตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘สินิทฺธานี’’ติ อิมินา สินิหนฺตีติ เสเนหิกานีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ภตฺตจฺฉนฺนเกนาติ เอตฺถ ภตฺตสฺส อจฺฉนฺนกํ นาม ภตฺตสฺส อโรจิกํ ภตฺตสฺส รุจิยา อนุปฺปาทกนฺติ อาห ‘‘ภตฺตาโรจเกนา’’ติ.
๒๖๒. อจฺฉวสนฺติอาทีสุ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ปาฬิยํ ‘‘ปฏิคฺคหิตํ นิปฺปกฺกํ สํสฏฺ’’นฺติ ปทานํ กิริยาวิเสสนํ กตฺวา ‘‘ปริภฺุชิตุ’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิตนฺติ อาทีสู’’ติอาทิ. เตลปริโภเคน ปริภฺุชิตุนฺติ เอตฺถ กิตฺตกํ กาลํ เตลปริโภเคน ปริภฺุชิตพฺพนฺติ อาห ‘‘สตฺตาหกาล’’นฺติ.
๑๖๑. มูลาทิเภสชฺชกถา
๒๖๓. มูลเภสชฺชาทิวินิจฺฉโยปีติ ปิสทฺโท อจฺฉวสนฺติอาทีสุ วินิจฺฉยํ อเปกฺขติ. อิธาติ เภสชฺชกฺขนฺธเก. ยํ ยนฺติ วินิจฺฉยํ. ปิสนสิลาติ ปิสติ เอตฺถาติ ปิสนา, สาเยว สิลาติ ปิสนสิลา. อิมินา อจลํ หุตฺวา นิสีทตีติ นิสโทติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ปิสนโปตโกติ ปิสติ อเนนาติ ปิสโน, โสเยว โปตโกติ ปิสนโปตโก, อิมินา นิสทโต โปตโกติ นิสทโปตโกติ อตฺถํ ทสฺเสติ. หิงฺคุชาติโยติ หิงฺคุกุลานิ.
สามุทฺทนฺติ เอตฺถ สมุทฺเท สนฺติฏฺตีติ สามุทฺทนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมุทฺทตีเร’’ติอาทิ. ‘‘ตีเร’’ติ อิมินา สมุทฺเทติ เอตฺถ สตฺตมีวิภตฺติยา สมีปตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสติ. ปกติโลณนฺติ สภาวโลณํ, น ทพฺพสมฺภาเรหิ สทฺธึ ปจิตนฺติ อตฺโถ. ‘‘ปพฺพเต อุฏฺหตี’’ติ อิมินา สินฺธุนามเก ปพฺพเต อุฏฺหตีติ สินฺธวนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อุพฺพิโต ภูมิโต อีรติ อุคฺคจฺฉตีติ อุพฺพิรนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต ¶ อาห ‘‘ภูมิโต องฺกุรํ อุฏฺหตี’’ติ. อิมินา อฏฺกถานเยน โอฏฺโช ตติยกฺขโรเยว ยุชฺชติ, โปตฺถเกสุ ปน จตุตฺถกฺขโรเยว ทิสฺสติ. ‘‘อุพฺภิท’’นฺติปิ ปาโ. พิลนฺติ โกฏฺาโส. ตสฺมา ทพฺพสมฺภาเรหิ พิเลหิ สทฺธึ ปจิตํ พิลนฺติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทพฺพสมฺภาเรหิ สทฺธึ ปจิต’’นฺติ. อภิธาเน ปน (อภิธาเน ๔๖๑ คาถายํ) ‘‘พิลาล’’นฺติ ปาโ อตฺถิ. ตนฺติ พิลํ.
๒๖๔. อสฺสาทีนํ ¶ กายคนฺโธ วิย กสฺสจิ กายคนฺโธ โหตีติ โยชนา. ตสฺสาปีติ ภิกฺขุโนปิ. ปิสทฺเทน กณฺฑุวาพาธภิกฺขุอาทโยปิ สมฺปิณฺเฑติ. ฉกณสทฺทสฺส อสฺสาทีนํ มเลปิ ปวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘โคมย’’นฺติ. ปากติกจุณฺณมฺปีติ อปกฺกรชนจุณฺณมฺปิ. เอตมฺปีติ ปากติกจุณฺณมฺปิ.
ตนฺติ อามกมํสํ, น ขาทีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ อามกโลหิตํ วา, น ปิวีติ สมฺพนฺโธ. อมนุสฺโสติ มนุสฺสสทิโส ภูโต. ตนฺติ อามกมํสโลหิตํ.
๒๖๕. ‘‘อฺชน’’นฺติ นามํ สามฺนฺติ อาห ‘‘อฺชนนฺติ สพฺพสงฺคาหกวจนเมต’’นฺติ. สพฺพสงฺคาหกวจนนฺติ สพฺเพสํ อฺชนานํ สงฺคาหกวจนํ. เอตนฺติ ‘‘อฺชน’’นฺติ เอตํ วจนํ. อฺชติ จกฺขุํ มกฺเขติ อเนนาติ อฺชนํ, อฺชติ จกฺขุํ พฺยตฺตํ กโรตีติ วา อฺชนํ, ตาลุโช ตติยกฺขโร. กปลฺลนฺติ กปลฺเล ปวตฺตํ. กปาลฺหิ ทีปสิขาย อุปริ นิกุชฺชิตฺวา ตตฺถ ปวตฺตํ มสิ ‘‘กปลฺล’’นฺติ วุจฺจติ. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทีปสิขโต คหิตมสี’’ติ. อฺชนูปปิสเนหีติ เอตฺถ อฺชเนหิ สทฺธึ อุปเนตุํ ปิสิตพฺพนฺติ อฺชนูปปิสนนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺชเนน สทฺธึ เอกโต ปิสิเตหี’’ติ. ‘‘เอกโต’’ติ อิมินา ‘‘สทฺธิ’’นฺติ ปทสฺเสว อตฺถํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. ยํกิฺจิ อฺชนูปปิสนํ จุณฺณํ น น วฏฺฏตีติ โยชนา. อถ วา น วฏฺฏติ น โหติ, วฏฺฏติเยวาติ โยชนา. อิมสฺมึ นเย ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ อาขฺยาตปทํ กิริยานฺตราเปกฺขตฺตา กตฺตา โหติ. อาขฺยาเตสุปิ หิ กตฺตุตฺตฺจ กมฺมตฺตฺจ ลพฺภติ. จนฺทนนฺติอาทีนิ สุวิฺเยฺยาเนว.
อฏฺิมยนฺติ ¶ ปทสฺส อติพฺยาปิตโทสํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘มนุสฺสฏฺึ เปตฺวา’’ติ. สลากฏฺานิยนฺติ เอตฺถ สลากา ติฏฺนฺติ เอตฺถาติ สลากฏฺานิยนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ สุสิรทณฺฑกาทิเก. สลากนฺติ อฺชนิสลากํ. โอทหนฺตีติ เปนฺติ. อํสพทฺธโกติ อํเส พทฺธติ อเนนาติ อํสพทฺธโก. ยมกนตฺถุกรณินฺติ นตฺถุ กรียติ อิมายาติ นตฺถุกรณี, ยมกา นตฺถุกรณี ยมกนตฺถุกรณี.
๒๖๗. ตํ สพฺพํ เตลปากนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อติ วิย ขิตฺตมชฺชานี’’ติ อิมินา อติ วิย ขิปียนฺติ ปกฺขิปียนฺตีติ อติขิตฺตานิ, ตานิเยว มชฺชานิ อติขิตฺตมชฺชานีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
ปณฺณเสทนฺติ ¶ ปณฺเณหิ เสทํ. องฺคารานนฺติ องฺคาเรหิ. ตตฺถาติ เตสุ ปํสุวาลิกาทีสุ. วาตหรณปณฺณานีติ วาตสฺส อปนยนานิ อุทฺทาลาทีนิ ปณฺณานิ. ตตฺถาติ เตสุ ปณฺเณสุ. นานาปณฺณภงฺคกุถิตนฺติ นานาปณฺณานิเยว ภฺชิตพฺพฏฺเน นานาปณฺณภงฺคํ, เตน กุถิตํ นานาปณฺณภงฺคกุถิตํ. อุณฺโหทกสฺสาติ อุณฺโหทเกน. ตตฺถาติ อุทกโกฏฺเก.
ปพฺเพ ปพฺเพติ ผฬุมฺหิ ผฬุมฺหิ. เยนาติ ปชฺเชน. ตํ ปชฺชํ อภิสงฺขริตุนฺติ โยชนา. ‘‘ปาทานํ สปฺปายเภสชฺช’’นฺติ อิมินา ปาทสฺส หิตํ ปชฺชนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ติลกกฺเกนาติ เอตฺถ กกฺกสทฺทสฺส จุณฺณวาจกตฺตา ‘‘ปิฏฺเหี’’ติ วุตฺตํ. กพเฬน ปกฺขิปนํ กพฬิกํ. สตฺตุปิณฺฑสฺส ภตฺตกพฬสทิสตฺตา สตฺตุปิณฺฑนฺติ วุตฺตํ. อาณิ วิยาติ ขีลา วิย. ขาเรนาติ โลณสกฺขริกมเยน ขาเรน. วิกาสํ รุนฺธตีติ วิกาสิกํ, เตลรุนฺธนปิโลติกํ. วณกมฺมนฺติ วณสฺส, วเณ วา กมฺมํ.
๒๖๘. สปฺปทฏฺกาเลเยว กึ สามํ คเหตฺวา ปริภฺุชิตพฺพนฺติ อาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ. อิทนฺติ มหาวิกฏํ, ปริภฺุชีกพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ ¶ . อฺเสุ ปนาติ สปฺปทฏฺโต อฺเสุ ปน. สเจ ภูมิปตฺโต คูโถ โหติ, ปฏิคฺคเหตพฺโพติ โยชนา.
๒๖๙. วสีกรณปานกสมุฏฺิตโรโคติ กนฺติภาวสงฺขาตํ วสํ กโรติ อเนนาติ วสีกรณํ, เภสชฺชํ, ปิวเต ปานํ, ตํเยว ปานกํ, วสีกรณสฺส ปานกํ วสีกรณปานกํ, เตน สมุฏฺิโต โรโค วสีกรณปานกสมุฏฺิตโรโค. อิมินา ฆรทินฺนกาพาโธติ เอตฺถ ฆรณิยา ทินฺเนน วสีกรณปานเกน สมุฏฺิโต อาพาโธ ฆรทินฺนกาพาโธติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สีตาย อาโลเฬตพฺพนฺติ สีตาโลฬํ, อุทกํ. สีตาสทฺโท นงฺคลเลขาสงฺขาตํ ผาลปทฺธตึ มุขฺยโต วทติ, ผาลปทฺธติกเร ผาเล ลคฺคมตฺติกํ อุปจารโต วทติ. เตน วุตฺตํ ‘‘สีตาย อาโลเฬตพฺพ’’นฺติ. อฏฺกถายมฺปิ ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นงฺคเลนา’’ติอาทิ.
วิปกฺกคหณิโกติ วิเสเสน ปาจาปนคหณิโก. มุตฺตหรีตกนฺติ เอตฺถ ‘‘มุตฺต’’นฺติ สามฺโต วุตฺเตปิ โคมุตฺตเมว คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โคมุตฺตปริภาวิตํ หรีตก’’นฺติ. อิมินา มุตฺเตน ปริภาวิตํ หรีตกํ มุตฺตหรีตกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตณฺฑุลกสโฏติ ตณฺฑุลโธวโนทกกสโฏ โธตสินิทฺโธ, โสว มุคฺคปจิตปานีโยติ โยชนา. ‘‘มํสรเสนา’’ติ อิมินา มํสรโส มํเสน ปฏิจฺฉาเทตพฺพนฺติ ปฏิจฺฉาทนียนฺติ วุจฺจตีติ ทสฺเสติ.
๑๖๓. คุฬาทิอนุชานนกถา
๒๗๒. หีติ ¶ สจฺจํ. ปกฺกตฺตาติ มุคฺคานํ ปกฺกภาวโต. เตติ มุคฺคา.
๒๗๔. อกปฺปิยกุฏิยนฺติ อกปฺปิยกุฏิยา อนฺโต. อสฺสาติ ภิกฺขุโน น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ตมฺปีติ อุณฺหยาคุมฺปิ. ปิสทฺเทน ปเคว อามิสํ ปจิตุนฺติ ทสฺเสติ. อุตฺตณฺฑุลภตฺตนฺติ ปกฺกตณฺฑุลโต วิโยโคติ อุตฺตณฺฑุโล, อุกาโร หิ วิโยคตฺถวาจโก, อปกฺกตณฺฑุโลติ อตฺโถ. อุตฺตณฺฑุลมยํ ภตฺตนฺติ อุตฺตณฺฑุลภตฺตํ. สกึ กุถิเตสุ ขีรตกฺกาทีสุ อคฺคึ ทาตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. พิฬาลาทีนํ ¶ สตฺตานํ สมูโห รูฬฺหีวเสน อุกฺกปิณฺฑโกติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘พิฬาลมูสิกโคธามงฺคุสา’’ติ. วิฆาสาทภาเวน นิหตมานตฺตา กายวาจํ ทเมตีติ ทมโก วิฆาสาโทติ อาห ‘‘วิฆาสาทา’’ติ.
๒๗๖. ตโต นีหฏนฺติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺถา’’ติอาทิ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. นีหฏนฺติ นีหริตฺวา หริตํ.
๒๗๘. วนฏฺํ โปกฺขรฏฺนฺติ เอตฺถ วเน ติฏฺตีติ วนฏฺโ, โปกฺขเร ติฏฺตีติ โปกฺขรฏฺโติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วเน เจวา’’ติอาทิ. ‘‘ปทุมินิคจฺเฉ’’ติ อิมินา โปกฺขรสทฺโท ปทุมวาจโกติ ทสฺเสติ. ยสฺส พีชํ องฺกุรํ น ชเนติ, ตํ ผลํ อพีชํ นามาติ โยชนา.
๑๖๗. สตฺถกมฺมปฏิกฺเขปกถา
๒๗๙. ทุกฺเขน รุปตีติ ทุโรปโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุกฺเขน รุหตี’’ติ. สตฺถกมฺมํ วา วตฺถิกมฺมํ วาติ เอตฺถ สตฺเถน กาตพฺพํ กมฺมํ สตฺถกมฺมํ, วตฺถิปีฬนํ กาตพฺพํ กมฺมํ วตฺถิกมฺมนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา ปฏิจฺฉนฺเน’’ติอาทิ. ‘‘สูจิยา วา’’ติอาทินา สตฺถกมฺมนฺติ เอตฺถ ‘‘สตฺถ’’นฺติ ปทํ อุปลกฺขณมตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘สตฺเถน วา’’ติ ปทํ ‘‘ฉินฺทนํ วา ผาลนํ วา’’ติปเทหิ โยเชตพฺพํ. ‘‘สูจิยา วา กณฺฏเกน วา สตฺติกาย วา’’ติปทานิ ‘‘วิชฺฌนํ วา’’ติ ปเทน โยเชตพฺพานิ. ‘‘ปาสาณสกฺขลิกาย วา นเขน วา’’ติ ปทานิ ‘‘เลขนํ วา’’ติ ปเทน โยเชตพฺพานิ. เอตนฺติ สตฺเถน ฉินฺทนาทิกมฺมํ. เอตฺถ จาติ สตฺถกมฺมวตฺถิกมฺเมสุ. ตตฺถ ปนาติ สมฺพาเธ ปน. เตนาติ ขาราทินา. วจฺจมคฺเค ยาย เภสชฺชมกฺขิตาทานวฏฺฏิยา ¶ ขารกมฺมํ วา กโรนฺติ, ยาย เวฬุนาฬิกาย เตลํ วา ปเวเสนฺติ, สา เภสชฺชมกฺขิตาทานวฏฺฏิ วา สา เวฬุนาฬิกา วา วฏฺฏติเยวาติ โยชนา.
๒๘๐. ตํ ¶ ทิวสนฺติ ตสฺมึ ทิวเส. กิฺจิ สตฺถนฺติ โยชนา. อิมายาติ สุปฺปิยาย อฺํ กิฺจิ อเทยฺยํ กิมฺปิ ภวิสฺสตีติ โยชนา. ยตฺร นามาติ เอตฺถ ตฺรปจฺจโย การณตฺเถ โหตีติ อาห ‘‘ยสฺมา นามา’’ติ. ‘‘วีมํสี’’ติ อิมินา ปฏิเวกฺขีติ เอตฺถ ปฏิอวปุพฺโพ อิกฺขธาตุ วีมํสนตฺโถติ ทสฺเสติ. อสุกมํสนฺติ อสุกํ มํสํ, อสุกสฺส วา สตฺตสฺส มํสํ.
๑๖๙. หตฺถิมํสาทิปฏิกฺเขปกถา
๒๘๑. อรฺโกกา นามาติ สสพิฬาลาทโย สตฺเต ขาทนตฺถาย กุกติ อาททาตีติ โกโก อรฺเ ชาโต โกโก อรฺโกโก, สุนขสทิสาติ คามสุนเขน สทิสา. เตสนฺติ อรฺโกกานํ. โย ปนาติ สุนโข ปน, อุปฺปนฺโนติ สมฺพนฺโธ. คามสุนขิยาติ สามฺยตฺเถ สามิวจนํ. โกเกนาติ สหาทิโยเค กรณวจนํ. ตานิ ปทานิ ‘‘สํโยเคนา’’ติ ปเทน โยเชตพฺพานิ. ตสฺสาติ สุนขสฺส.
เอตฺถาติ มนุสฺสมํสาทีสุ. สชาติกตายาติ สมานชาติกภาวโต. อนุปทฺทวตฺถายาติ อนุปทฺทวตฺถํ, ปฏิกฺขิตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. อาปตฺตีติ มนุสฺสมํเส ถุลฺลจฺจเยน, เสเส ทุกฺกเฏน อาปตฺติ. อุทฺทิสฺส กตํ ปนาติ ภิกฺขุํ อุทฺทิสฺส กตมํสํ ปน.
๑๗๐. ยาคุมธุโคฬกาทิกถา
๒๘๒. เอกโกติ เอตฺถ เอกโต อสหายตฺเถ กปจฺจโยติ อาห ‘‘นตฺถิ เม ทุติโย’’ติ. โสติ พฺราหฺมโณ. วยํ กตฺวาติ ปริพฺพยํ กตฺวา, ปฏิยาทาเปสิ กิราติ โยชนา. อนุโมทนคาถายาติ อนุโมทนปกาสกาย คาถาย. ‘‘ปตฺถยตํ อิจฺฉต’’นฺติ ปทานํ อลมตฺถปโยเค สมฺปทานตฺตา วุตฺตํ ‘‘อลเมว ทาตุนฺติ อิมินา สมฺพนฺโธ’’ติ. โสเยว คเหตพฺโพติ ‘‘ทาตุ’’นฺติภาวสฺส กตฺตุภาเวน โส เอว ปาโ คเหตพฺโพติ อตฺโถ.
๒๘๓. ยา ¶ ยาคุ ปวารณํ ชเนติ, สา ยาคุ โภชฺชยาคุ นามาติ โยชนา. ยนฺติ กาลํ. ‘‘อาทึ กตฺวา’’ติ อิมินา ยทคฺเคนาติ เอตฺถ อคฺคสทฺโท อาทฺยตฺโถ กิริยาวิเสสนตฺเถ กรณวจนนฺติ ¶ ทสฺเสติ. ‘‘สคฺคนิพฺพตฺตกปฺุ’’นฺติ อิมินา สคฺคาติ เอตฺถ ผลูปจารํ ทสฺเสติ. โสติ คุโฬ.
๒๘๔. ตถารูเปนาติ ตถาสภาเวน. คุฬสฺส อนุรูปสภาเวนาติ อตฺโถ.
๑๗๓. ปาฏลิคามวตฺถุกถา
๒๘๕. ยถา สพฺพํ สนฺถตํ โหติ, เอวํ ตถา สพฺพสนฺถริสนฺถตนฺติ โยชนา.
๒๘๖. สุนิโธ จ วสฺสกาโร จาติ เอตฺถ จกาเรหิ ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติ. อายมุขปจฺฉินฺทนตฺถนฺติ สุงฺกมุขสฺส ปจฺเฉทนตฺถํ. ‘‘ฆรวตฺถูนี’’ติ อิมินา วตฺถุสทฺทสฺส การณทพฺพตฺเถ ปฏิกฺขิปิตฺวา ภูเภทตฺถํ ทีเปติ. ตา เทวตา นาเมนฺติ กิราติ โยชนา. ยถานุรูปนฺติ ยํ ยํ โภคพลานุรูปํ. โลเกติ สตฺตโลเก. สทฺโทติ กิตฺติโฆโส. เตเนวาติ เตน สทฺทสฺส อพฺภุคฺคตเหตุนา เอว. ‘‘โอสรณฏฺานํ นามา’’ติ อิมินา อริยํ อายตนนฺติ เอตฺถ อายตนสทฺโท สโมสรณฏฺานตฺโถติ ทสฺเสติ. ยตฺตกํ กยวิกฺกยฏฺานํ นามาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วาณิชานํ…เป… กยวิกฺกยฏฺานํ นามา’’ติ อิมินา วณิชา ปตนฺติ สนฺนิปตนฺติ เอตฺถาติ วณิปฺปโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘วณิชปโต’’ติ วตฺตพฺเพ ชการโลโปติ ทฏฺพฺโพ. ปาฬิยํ ‘‘เตส’’นฺติ ปาเสสสฺส อชฺฌาหริตพฺพภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เตสํ อริยายตนวาณิชปตาน’’นฺติ. เตสนฺติ จ สามฺยตฺเถ สามิวจนํ, นิทฺธารณตฺเถ วา วิภตฺตอปาทานตฺเถ วา. อิทนฺติ ปุรํ ¶ . ปุฏเภทนนฺติ เอตฺถ ปุฏํ ภินฺทนฺติ เอตฺถาติ ปุฏเภทนนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภณฺฑิกเภทนฏฺาน’’นฺติ. ‘‘สมุจฺจยตฺโถ วาสทฺโท’’ติ วุตฺตวจนํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตตฺร หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺราติ ปาฏลิปุตฺเต, ตีสุ วา อคฺคิอุทกมิถุเภเทสุ. ‘‘อฺมฺเภทา’’ติ อิมินา มิถุเภทาติ เอตฺถ มิถุสทฺทสฺส อฺมฺเววจนภาวํ ทสฺเสติ. อุฬุมฺปกุลฺลสทฺทานํ อตฺเถ สมาเนปิ กรณวิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุฬุมฺป’’นฺติอาทิ. อุฬุ วุจฺจติ อุทกํ, ตโต ปาติ รกฺขตีติ อุฬุมฺโป. กํ วุจฺจติ อุทกํ, ตสฺมึ อุลติ คจฺฉตีติ กุลฺโล.
อณฺณวนฺติ เอตฺถ อณฺณโว นาม กึ สมุทฺทสฺส นามนฺติ อาห ‘‘อณฺณว’’นฺติอาทิ. ‘‘อณฺณว’’นฺติ เอตํ นามํ อุทกฏฺานสฺส อธิวจนนฺติ โยชนา. อณฺโณ วุจฺจติ อุทกํ, ตํ เอตสฺมึ ¶ อตฺถีติ อณฺณโว. สรสทฺทสฺส อการาทิมฺหิ จ กณฺเฑ จ ปวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘สรนฺติ อิธ นที อธิปฺเปตา’’ติ. อิธาติ อิมิสฺสํ คาถายํ. อิทนฺติ อตฺถชาตํ.
เยติ อริยา. เตติ อริยา, ตรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. วิสชฺชปลฺลลานีติ เอตฺถ วิสชฺชสทฺโท ตฺวาปจฺจยนฺโต, ปลฺลลสทฺโท นินฺนฏฺานวาจโกติ อาห ‘‘วิสชฺช…เป… นินฺนฏฺานานี’’ติ. อยํ ปน ชโน กุลฺลํ พนฺธตีติ โยชนา. ติณฺณา เมธาวิโน ชนา อิติ วุตฺตํ โหตีติ โยชนา.
๒๘๗. อนนุโพธาติ เอตฺถ การณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ อาห ‘‘อพุชฺฌเนนา’’ติ. สนฺธาวิตํ สํสริตนฺติ เอตฺถ ตปจฺจยสฺส กมฺมตฺถํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘มยา จ ตุมฺเหหิ จา’’ติ. อิมินา กตฺตุตฺเถ สามิวจนนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘อถ วา’’ติอาทินา ตปจฺจยสฺส ภาวตฺถํ ทสฺเสติ. สํสิตนฺติ เอตฺถ สรธาตุยา รกาโร โลโปติ อาห ‘‘สํสริต’’นฺติ. ‘‘ตณฺหารชฺชู’’ติ อิมินา ภวโต ภวํ เนตีติ ภวเนตฺตีติ วจนตฺเถน ตณฺหารชฺชุ ภวเนตฺติ นามาติ ทสฺเสติ.
๒๘๙. วณฺณวตฺถาลงฺการานิ ¶ สามฺวเสน ‘‘นีลา’’ติ วุตฺตานีติ อาห ‘‘นีลาติ อิทํ สพฺพสงฺคาหก’’นฺติ. ตตฺถาติ ‘‘นีลา’’ติอาทิปาเ. เตสนฺติ ลิจฺฉวีนํ. ปกติวณฺณา นีลา น โหนฺตีติ โยชนา. เอตนฺติ ‘‘นีลา’’ติอาทิวจนํ. ปฏิวตฺเตสีติ เอตฺถ วตุธาตุ อุปสคฺควเสน วา อตฺถาติสยวเสน วา ปหรณตฺโถติ อาห ‘‘ปหาเรสี’’ติ. ‘‘สชนปท’’นฺติ อิมินา สาหารนฺติ เอตฺถ อาหารสทฺโท ชนปทตฺโถติ ทสฺเสติ. ชนปโท หิ ยสฺมา นครสฺส ปริวารภาเวน อาหริตพฺโพ, อิมสฺมา จ ราชปุริสา พลึ อาหรนฺติ, ตสฺมา อาหาโรติ วุตฺโต. สชนปทํ เวสาลึ ทชฺเชยฺยาถาติ โยชนา. องฺคุลึ โผเฏสุนฺติ เอตฺถ ผุฏธาตุ สฺจลนตฺโถติ อาห ‘‘องฺคุลึ จาเลสุ’’นฺติ. อิตฺถิกายาติ อิตฺถีเยว ปุริสโต ขุทฺทกฏฺเน อิตฺถิกา, ตาย.
๑๗๘. สีหเสนาปติวตฺถุกถา
๒๙๐. ธมฺมสฺส จ อนุธมฺมนฺติ เอตฺถ ธมฺมสทฺโท การณตฺโถติ อาห ‘‘การณสฺส อนุการณ’’นฺติ. ‘‘ปเรหี’’ติ ปทํ ‘‘วุตฺต’’อิติ ปเท กตฺตา. ‘‘วุตฺตการเณนา’’ติปทํ ‘‘สการโณ’’ติปเท กรณํ. โกจิ อปฺปมตฺตโกปิ ตุมฺหากํ วาโทติ โยชนา. ‘‘วิฺูหี’’ติ ปทํ ‘‘ครหิตพฺพ’’อิติ ปเท กตฺตา. ‘‘ครหิตพฺพการณ’’นฺติ ปทํ ‘‘น อาคจฺฉตี’’ติ ปเท กมฺมํ ¶ . อนพฺภกฺขาตุกามาติ เอตฺถ อภิตฺยูปสคฺโค อภิภวนตฺโถ อาปุพฺโพ ขาธาตุ ปกถนตฺโถติ อาห ‘‘อภิภวิตฺวา น อาจิกฺขิตุกามา’’ติ.
๒๙๓. อนุวิจฺจการนฺติ เอตฺถ อนุวิจฺจสทฺโท วิจธาตุ ตฺวาปจฺจยนฺโตติ อาห ‘‘อนุวิจิตฺวา’’ติ. ‘‘จินฺเตตฺวา’’ติ อิมินา วิจธาตุยา าณตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘กาตพฺพ’’นฺติ อิมินา กาตพฺพนฺติ การนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ปฏากนฺติ ธชปฏากํ. ‘‘อาหิณฺเฑยฺยุ’’นฺติ อิมินา ปริยาเยยฺยุนฺติ เอตฺถ ปริปุพฺพอาปุพฺพ ยาธาตุยา คตฺยตฺถํ ทสฺเสติ. ปาฬิยํ ‘‘ปริหเรยฺยุ’’นฺติปิ ปาโ. อาหิณฺเฑยฺยุนฺติ อาหิณฺฑนฺติ. มุทฺธโช ตติยกฺขโร ¶ . โอปานภูตนฺติ เอตฺถ โอปาโน วิย ภูโต โอปานภูโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิยตฺตอุทปาโน วิย ิต’’นฺติ. ‘‘อุทปาโน’’ติ อิมินา โอปานสทฺโท อุทปานตฺโถติ ทสฺเสติ. อุทปาโน หิ สพฺเพ ชนา โอสริตฺวา ปิวนฺติ เอตฺถาติ โอปาโนติ วุจฺจติ. อิเมสนฺติ นิคณฺานํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. สมฺปตฺตานํ ทานํ ทาตพฺพเมว, ตสฺมา มา อุปจฺฉินฺทิตฺถาติ โยชนา. อุทฺทิสฺสาติ ตฺวาปจฺจยนฺตสทฺโท ‘‘กต’’นฺติ อุตฺตรปเทน สมาโสติ อาห ‘‘อุทฺทิสิตฺวา กต’’นฺติ. เอเสว นโย ‘‘ปฏิจฺจกมฺม’’นฺติ เอตฺถาปิ.
๒๙๔. ปฏิจฺจกมฺมนฺติ เอตํ นามํ นิมิตฺตกมฺมสฺส อธิวจนนฺติ โยชนา. โยติ โย โกจิ ชโน. วธกสฺส ปาณฆาตกมฺมํ โหติ วิย, ตสฺสาปิ โหตีติ โยชนา. น ชีรนฺตีติ เอตฺถ ชรธาตุ คตฺยตฺโถติ อาห ‘‘น คจฺฉนฺตี’’ติ.
๑๗๙. กปฺปิยภูมิอนุชานนกถา
๒๙๕. พหารามโกฏฺเกติ เอตฺถ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนนฺติ อาห ‘‘พหารามโกฏฺกสมีเปติ อารามโกฏฺกสฺส พหิ สมีเปติ อตฺโถ’’ติ. อจฺฉนฺตีติ วสนฺติ. เอตนฺติ ‘‘ปจฺจนฺติม’’นฺติ เอตํ วจนํ. ธุรวิหาโรปีติ ปธานวิหาโรปิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน. อนุปเคเยวาติ ปาโตเยว. โอรวสทฺทนฺติ อุจฺจรวสงฺขาตํ สทฺทํ. กปิลสุตฺตปริโยสาเนติ สุตฺตนิปาเต (สุ. นิ. อฏฺ. ๒.กปิลสุตฺตวณฺณนา) สงฺคหิตสฺส กปิลสุตฺตสฺส ปริโยสาเน. ปฺจสตานํ เกวฏฺฏปุริสานนฺติ สมฺพนฺโธ.
อุสฺสาวนนฺติกาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. โย วิหาโร กริยตีติ สมฺพนฺโธ. ภูมิยา คติ วิย คติ เอเตสนฺติ ภูมิคติกา. ปติฏฺาเปนฺเตหิ พหูหิ ภิกฺขูหิ ปติฏฺาเปตพฺโพติ ¶ สมฺพนฺโธ. นิจฺฉาเรนฺเตหิ ภิกฺขูหีติ โยชนา. สยนฺติ ภิกฺขุ. ตํ ปนาติ ‘‘สงฺฆสฺส กปฺปิยกุฏึ อธิฏฺามี’’ติ วจนํ ปน. อวตฺวาปีติ ปิสทฺโท ตถา ‘‘วตฺวาปี’’ติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. อฏฺกถาสูติ ¶ มหาอฏฺกถาทีสุ ตีสุ อฏฺกถาสุ. เอตฺถาติ อุสฺสาวนนฺติกกุฏิยํ. ‘‘สมกาลํ วฏฺฏตี’’ติ วจนํ ทฬฺหีกโรนฺโต อาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ. วจเนติ ‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ วจเน. ตสฺมินฺติ ถมฺเภ. เตเนวาติ อกตภาเวเนว. หีติ สจฺจํ. เอตฺถาติ พหูสุ.
ยโตติ อิฏฺกสิลามตฺติกาปิณฺฑโต. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘พหูหิ สมฺปริวาเรตฺวา กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ วุตฺตนเยเนว. อิฏฺกาทโยติ ‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ อธิฏฺาตพฺพอิฏฺกาทโย. อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตถาติ ยถา อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตํ, ตถา. ถมฺภาทีนิ อุกฺขิปิตฺวา ปติฏฺาปนฺจ ‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ สาวนฺจ อนฺตํ ปริโยสานเมติสฺสาติ อุสฺสาวนนฺติกา.
ตาสูติ ทฺวีสุ โคนิสาทิกาสุ. ยตฺถาติ กุฏิยํ. เนว อาราโม ปริกฺขิตฺโต โหตีติ สมฺพนฺโธ. ปุน ยตฺถาติ กุฏิยํ. อยนฺติ กุฏิ. อุภยตฺถาปีติ อารามวิหารโคนิสาทิกาสุ ทฺวีสุปิ. พหุตรํ ปริกฺขิตฺโตปิ ปริกฺขิตฺโตเยว นามาติ โยชนา. เอตฺถาติ อุปฑฺฒปริกฺขิตฺตพหุตรปริกฺขิตฺตอาราเม. คาโว ปวิสิตฺวา ยถาสุขํ นิสีทนฺติ เอตฺถาติ โคนิสาทา โคสาลา. โคนิสาทา วิยาติ โคนิสาทิกา กุฏิ.
มนุสฺสา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอสาติ กุฏิ. วุตฺเตปีติ ปิสทฺเท, ‘‘กปฺปิยกุฏึ เทมา’’ติ วากฺยํ อเปกฺขติ. อนฺธกฏฺกถายํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยสฺมา วฏฺฏติ, ตสฺมาติ โยชนา. เตสนฺติ เสสสหธมฺมิกเทวมนุสฺสานํ. เตหีติ เสสสหธมฺมิกเทวมนุสฺเสหิ. ปุนปิ วุตฺตํ, กึ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ภิกฺขุสฺส…เป… โหตี’’ติ. อปีติ ตทฺเสํ. ตนฺติ วจนํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. สงฺฆสฺส สนฺตกเมว วา ภิกฺขุสฺส สนฺตกเมว วาติ โยชนา. อิติ ตสฺมา สุวุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. คหปตีนํ สนฺตกํ คหปติ กุฏิ. ‘‘กมฺมวาจํ สาเวตฺวา’’ติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตํ กมฺมวาจมวตฺวา อปโลกเนนปิ กปฺปิยตฺตา. กมฺมวาจาย ¶ วา อปโลกเนน วา สมฺมนิตพฺพาติ สมฺมุติ กุฏิ. อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถ.
ยํ อามิสํ วุตฺถํ, สพฺพํ ตํ อามิสนฺติโยชนา. อกปฺปิยภูมิยํ สหเสยฺยปโหนเก เคเห วุตฺถํ ปิตนฺติ สมฺพนฺโธ. ยํ ปน สงฺฆิกํ วา ปุคฺคลิกํ วา อตฺถีติ โยชนา. เตสํเยวาติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนเมว ¶ . เอกรตฺตมฺปิ ปิตํ ยํ สนฺตกํ อตฺถีติ โยชนา. ตนฺติ สงฺฆิกาทิ. ตตฺถาติ อกปฺปิยภูมิยํ สหเสยฺยปโหนกเคเห. เอตนฺติ อนฺโตวุตฺถอนฺโตปกฺกสงฺขาตํ ยาวยามกาลิกํ, ‘‘น กปฺปตี’’ติ พฺยติเรกสฺส อนฺวยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สตฺตาหกาลิกํ ปนา’’ติอาทิ.
ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํ. ตตฺร วจเนติ หิ อตฺโถ. สามเณโร เทตีติ สมฺพนฺโธ. ยํกิฺจิ ตณฺฑุลาทิกํ อามิสนฺติ โยชนา. มุขสนฺนิธิ นามาติ อาปตฺติยา มุโข อุปาโย สนฺนิธิ นามาติ อตฺโถ. ตตฺถาติ มหาปจฺจริยํ, มุขสนฺนิธิอนฺโตวุตฺเถสุ วา. ภิกฺขุ ปจิตฺวา ปริภฺุชตีติ สมฺพนฺโธ. อามิสสํสฏฺนฺติ อามิเสน สํสคฺคํ.
ชหิตวตฺถุกาติ ชหิตํ วตฺถุ เอตาสนฺติ ชหิตวตฺถุกา. อุสฺสาวนนฺติกา กตาติ สมฺพนฺโธ. สาติ อุสฺสาวนนฺติกา. โย โยติ ถมฺโภ วา ภิตฺติปาโท วา. อิฏฺกาทีหิ กตา อุสฺสาวนนฺติกาติ โยชนา. จยสฺสาติ อธิฏฺานสฺส. เยหิ ปน อิฏฺกาทีหีติอาทิสทฺเทน ถมฺภสิลามตฺติกาโย สงฺคณฺหาติ. ตทฺเสูติ เตหิ อธิฏฺิตอิฏฺกาทีหิ อฺเสุ.
ปาการาทิปริกฺเขเปติ อุปจารสีมาปริจฺฉินฺนสฺส อารามสฺส ปาการาทินา ปริกฺเขเป กเต. ปาการาทีติ อาทิสทฺเทน วตึ สงฺคณฺหาติ. กปฺปิยกุฏึ ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ โคนิสาทิกาย อภาเวน เสสาสุ ¶ ตีสุ กปฺปิยกุฏีสุ ยํกิฺจิ กปฺปิยกุฏึ ลทฺธุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ าเน. อิตรา ปนาติ อุสฺสาวนนฺติกโคนิสาทิกาหิ อฺา. ทฺเวติ อุโภ คหปติสมฺมุติโย, ชหิตวตฺถุกาว โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปกฺขปาสกมณฺฑลนฺติ ทฺเว ปกฺเข อปตนตฺถาย ปสติ พนฺธตีติ ปกฺขปาสโก, มณฺฑลนฺติ ฉทนโกฏิโคปานสีนํ อุปริ ปิตกฏฺวิเสโส, ปกฺขปาสโก จ มณฺฑลฺจ ปกฺขปาสกมณฺฑลํ.
ยตฺราติ ยสฺมึ าเน. อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวาติ อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนน อนุปสมฺปนฺนสฺส ทตฺวา. จีวรวิกปฺปนํ วิย สาเปกฺขวิสฺสชฺชนมฺปิ วฏฺฏตีติ วทนฺติ. ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํ. โสติ กรวีกติสฺสตฺเถโร, ปสฺสิตฺวา ปุจฺฉีติ สมฺพนฺโธ. เถโรติ มหาสิวตฺเถโร. ลูขทิวเสติ อสินิทฺธทิวเส. ตโตติ พฺรวนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. นนฺติ มหาสิวตฺเถรํ. ปมุเขติ คพฺภสฺส ปมุเข. ตนฺติ สพฺพิกุมฺภึ. พหีติ วิหารสฺส พหิ. โสติ มหาสิวตฺเถโร.
๑๘๐. เมณฺฑกคหปติวตฺถุกถา
๒๙๖. ‘‘พหิทฺวาเร’’ติ ¶ เอตฺถ กสฺส พหิทฺวาเรติ อาห ‘‘ธฺาคารสฺส พหิทฺวาเร’’ติ. อาฬกถาลิกนฺติ เอตฺถ อาฬกตณฺฑุลปจนกํ คณฺหกถาลิ อาฬกถาลิ, ตาย ปจิตํ ภตฺตํ อาฬกถาลิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาฬกตณฺฑุลปจนกถาลิก’’นฺติ. พฺยฺชนภณฺฑิกนฺติ พฺยฺชนปริกฺขาริกํ, พฺยฺชนปริวารกนฺติ อตฺโถ. อิมินา สูปภิฺชนกนฺติ เอตฺถ สูปสทฺโท พฺยฺชนวาจโก, ภิฺชนกสทฺโท ภณฺฑิกปริยาโยติ ทสฺเสติ. ทาสกมฺมกรโปริสนฺติ เอตฺถ ทาสโปริสา จ กมฺมกรโปริสา จ ทาสกมฺมกรโปริสํ, สมาหารทฺวนฺโท ปุพฺพปเท อุตฺตรโลโป, อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทาสปุริเส จ กมฺมกรปุริเส จา’’ติ. โปริสสทฺโทปิ ปุริสสทฺเทน สมาโน ‘‘ปุริโส เอว โปริโส’’ติ อตฺเถน. ธุวภตฺเตนาติ เอตฺถ ธุวสทฺโท นิจฺจปริยาโยติ อาห ‘‘นิจฺจกาล’’นฺติ. ทุยฺเหน ขีเรนาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เมณฺฑกวตฺถุสฺมึ ปนา’’ติ ปาโต ปฏฺาย ยาว ‘‘ขณฺเว ทุยฺเหนา’’ติ ¶ ปาา เกสุจิเยว อฏฺกถาโปตฺถเกสุ อตฺถิ. เอตฺถาติ เมณฺฑกวตฺถุมฺหิ. โครเสติ ควเยหิ นิพฺพตฺเต ขีรทธิตกฺกนวนีตสพฺพิสงฺขาเต รเส. ปาเถยฺยนฺติ ปถสฺส หิตํ ปาเถยฺยํ. ตฺวาติ ปาเถยฺยมิจฺฉตีติ ตฺวา. ภิกฺขาจารวตฺเตน วาติ อฺาตกอปวาริตฏฺานโต ภิกฺขาจารวตฺเตน วา. ยาจิตฺวาปีติ ปิสทฺโท ปเคว ภิกฺขาจารวตฺเตนาติ ทสฺเสติ. ยตฺตเกน ปาเถยฺเยนาติ สมฺพนฺโธ.
๑๘๒. เกณิยชฏิลวตฺถุกถา
๓๐๐. กาเชหีติ เอตฺถ กาชสฺส คณนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฺจหิ กาชสเตหี’’ติ. เอเกน กาเชน ทฺวินฺนํ กุฏานํ คหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘กุฏสหสฺส’’นฺติ. โวติ ตุมฺเห. สุฏฺุ ปสนฺโนติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถาติ ‘‘อฏฺ ปานานี’’ติ ปาเ, อฏฺสุ ปาเนสุ วา. ‘‘อมฺเพหิ กตปาน’’นฺติ อิมินา มชฺเฌโลปสมาสํ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ อามปกฺเกสุ. กโรนฺเตน กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อาทิจฺจปาเกนาติ อาทิจฺจเหตุนา ปจเนน. ปุเรภตฺตเมว กปฺปตีติ ภิกฺขุนา สยํ กตตฺตา ปุเรภตฺตเมว กปฺปติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อนุปสมฺปนฺเนหี’’ติอาทิ. กตํ อมฺพปานนฺติ สมฺพนฺโธ. สพฺพปาเนสูติ ชมฺพุปานาทีสุ สพฺเพสุ ปาเนสุ.
เตสูติ ¶ ชมฺพุปานาทีสุ สตฺตสุ ปาเนสุ. ปนสทฺโท วิเสสตฺถโชตโก. ชมฺพุผเลหีติ อาเมหิ วา ปกฺเกหิ วา ชมฺพุผเลหิ. อฏฺิเกหีติ อฏฺิ อสฺมิมตฺถีติ อฏฺิกํ ผลํ. ชาติรเสนาติ ยถาชาเตน รเสน. อิมินา มธุสกฺขรกปฺปุราทีหิ น โยเชตพฺโพติ ทสฺเสติ. ตํ ปนาติ มธุกปานํ ปน. มุทฺทิกาติ มุทฺทิกผลานิ. สาลุเกติ กนฺเท. สตฺตนฺนํ ธฺานํ ผลรสนฺติ ตณฺฑุลโธวโนทกํ. ‘‘ปกฺกฑากรส’’นฺติ อิมินา อปกฺกฑากรสํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. หีติ สจฺจํ, วิตฺถาโร วา. รโสติ ปกฺกรโส. ปฏิคฺคเหตฺวา ปิตสพฺพิอาทีหิ ปกฺกานํ ยาวชีวิกานํ ปตฺตานํ รโสติ โยชนา. ปกฺกํ ยาวชีวิกปตฺตรสนฺติ สมฺพนฺโธ. ยาวกาลิกปตฺตานมฺปีติ ปิสทฺโท ปเคว ¶ ยาวชีวิกปตฺตานนฺติ ทสฺเสติ. ยํ ปานนฺติ ยํ มธุกปุปฺผรสปานํ. โสติ มธุกปุปฺผรโส. เตนาติ มธุกปุปฺเผน. ยโต กาลโต ปฏฺาย มชฺชํ น กโรนฺติ, ตโตติ โยชนา. อุจฺฉุรโส นิกสโฏ ปจฺฉาภตฺตํ วฏฺฏติ สตฺตาหกาลิกตฺตา. อิเม จตฺตาโร รสาติ ผลปตฺตปุปฺผอุจฺฉุรสสงฺขาตา อิเม จตฺตาโร รสา. อคฺคิหุตฺตมุขาติ ยฺา อคฺคิหุตมุขา, อคฺคิหุตเสฏฺาติ อตฺโถ.
๑๘๓. โรชมลฺลาทิวตฺถุกถา
๓๐๑. สงฺกรมกํสูติ เอตฺถ สงฺกรสทฺทสฺส ยุทฺธตฺถาทีสุ ปวตฺตนโต อิธ ปฏิฺาตตฺเถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กติกมกํสู’’ติ. กติกนฺติ ปฏิฺาตสงฺขาตํ กติกํ. อุฬารํ โขติ เอตฺถ อุฬารสทฺโท เสฏฺวาจโก. เสฏฺนฺติ จ สุนฺทรเมวาติ อาห ‘‘สุนฺทรํ โข เต อิท’’นฺติ. เตติ ตุยฺหํ. ‘‘พหุกโต’’ติ ปทสฺส กตพหุมาโนติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปสาทพหุมาเนนา’’ติ. ‘‘ปิฏฺมยํขาทนีย’’นฺติ อิมินา ปิฏฺขาทนียนฺติ เอตฺถ มยสทฺทโลปํ ทสฺเสติ.
๓๐๓. ปฏิภาเนยฺยกาติ เอตฺถ ปฏิภาเน นิยุตฺตา ปฏิภาเนยฺยกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏิภานสมฺปนฺนา’’ติ. ‘‘นิทฺโทสสิปฺปา’’ติ อิมินา ปริโยทาตสิปฺปาติ เอตฺถ ปริสมนฺตโต โอทาตํ สิปฺปํ เอเตสนฺติ ปริโยทาตสิปฺปาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. สิปฺปตฺถิเกหิ สิยติ เสวิยตีติ สิปฺปํ, สิปฺปิกานํ หิตาย เสติ ปวตฺตตีติ วา สิปฺปํ, โอฏฺโช ปมกฺขโร. นาฬิยาวาปเกนาติ ปทสฺส ทฺวนฺทภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นาฬิยา เจว อาวาปเกน จา’’ติ. อิมินา ยกาโร ปทสนฺธิมตฺโตติ ทสฺเสติ. ‘‘นาฬิยา วา ปสิพฺพเกนา’’ติปิ ปาโ, โส อปาโเยว. โก อาวาปโก นามาติ อาห ‘‘อาวาปโก นาม ยตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ ถวิเก. อิมินา อาหริตฺวา ยถาลทฺธํ วปนฺติ ปกฺขิปนฺติ เอตฺถาติ อาวาปโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. วป พีชนิกฺเขเปติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๕ ปการนฺตธาตุ) วุตฺตํ. อิธ ปน ¶ ปกฺขิปเนติ ทฏฺพฺโพ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปกฺขิปนฺตี’’ติ. ปริหริตุเมวาติ ปริคฺคเหตฺวา ¶ หริตุเมว. เวตนนฺติ ภตึ. โยติ ภิกฺขุ. ตํ วาติ ปริหริตขุรภณฺฑํ วา. อฺํ วาติ อฺสฺส สนฺตกํ วา.
๓๐๔. อิทนฺติ ทสมภาคทานํ. ทส โกฏฺาเสติ ทส ปฏิวีเส.
๑๘๕. จตุมหาปเทสกถา
๓๐๕. อิทํ น กปฺปตีติอาทีติ ‘‘อิทํ น กปฺปตี’’ติอาทโย อิเม จตฺตาโร มหาปเทเสติ โยชนา. อปสฺสยํ กตฺวา ทิสิยนฺติ เอตฺถาติ อปเทสา โอกาสา, อปสฺสยํ กตฺวา ทิสิยนฺติ เอเตหีติ วา อปเทสา การณา, ‘‘มหนฺตา อปเทสา มหาปเทสา. ตฺจาติ มหาปเทสสงฺขาตํ ตฺจ สุตฺตํ, คเหตฺวาติ โยชนา. ปริมทฺทนฺตาติ ปุนปฺปุนํ มทฺทนฺตา, อุปปริกฺขนฺตาติ อตฺโถ. อิทนฺติ การณํ. ตนฺติ นวมหาผลอปรณฺณํ. ตานีติ ขุทฺทกผลปานานิ. หีติ สจฺจํ.
เตสนฺติ ฉนฺนํ จีวรานํ. ตตฺถาติ ฉสุ อนุโลมจีวเรสุ. ‘‘ปาณเกหิ สฺชาตวตฺถ’’นฺติ อิมินา โกเสยฺยวตฺถภาวํ ทสฺเสติ. ทฺเว ปฏาติ จีนปฏโสมารปฏา. ทุกูลํ สาณสฺส อนุโลมนฺติ โยชนา.
เตสํเยวาติ ทฺวินฺนํ ปตฺตานเมว. เตสํเยวาติ ติณฺณํ ตุมฺพานเมว. เตสํเยวาติ ทฺวินฺนํ กายพนฺธนานเมว. เสตจฺฉตฺตนฺติ เสเตหิ วตฺเถหิ กตํ ฉตฺตํ. เตสํเยวาติ ติณฺณํ ฉตฺตานเมว.
สมฺภินฺนรสนฺติ สํสคฺครสํ. เอตฺถ ภิชฺชิตฺถาติ ภินฺโนติ วจนตฺเถน ภิทิธาตุ ทฺวิธากรณสงฺขาโต เภทตฺโถ โหติ, ธาตฺวตฺถพาธเกน สํตฺยูปสคฺเคน ภิทิธาตุยา เภทตฺถํ พาเธตฺวา สํสคฺคตฺถวาจโก โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ฉลฺลิมฺปีติ ตจมฺปิ. สกเลเนวาติ ฉลฺลิยา เอว. ปายาเสน อสํสฏฺํ ยํ สพฺพีติ โยชนา. ตานีติ ตกฺโกลชาติผลาทีนิ. ยฏฺิมธุกาทีสุปีติ มธุลฏฺิกาทีสุปิ. ‘‘ลฏฺิมธุกาทีสุปี’’ติ วา ปาโ, โส อปาโเยว. ยํ ยนฺติ วตฺถุ. ยถาติ เยนากาเรน, โธวิยมาเน ตจฺฉิยมาเนติ สมฺพนฺโธ.
สมฺภินฺนรสนฺติ ¶ วตฺวา ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สํสฏฺ’’นฺติ. สภาวนฺติ ยาวกาลํ กปฺปิยสภาวํ ¶ . ตสฺมาติ ยสฺมา อุปเนติ, ตสฺมา. เตนาติ สตฺตาหกาลิเกน. ตทหุปฏิคฺคหิตนฺติ ตทเหว ปฏิคฺคหิตํ. ทฺวีหปฏิคฺคหิเตน สตฺตาหกาลิเกนาติ สมฺพนฺโธ.
เอตฺถาติ กาลิกสํสคฺเค. อาปตฺติโย เวทิตพฺพาติ ยถากฺกมํ อาปตฺติโย เวทิตพฺพา. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ เภสชฺชกฺขนฺธเก.
อิติ เภสชฺชกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๗. กถินกฺขนฺธกํ
๑๘๗. กถินานุชานนกถา
๓๐๖. กถินกฺขนฺธเก ปาเวยฺยกาติ เอตฺถ ปาวารฏฺเ นิวสนฺตีติ ปาเวยฺยกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาวารฏฺวาสิโน’’ติ. ตตฺถาติ ปาวานามเก รฏฺเ. เอโก ปิตา เอเตสนฺติ เอกปิตุกา. เต จ เต ภาตโร เจติ เอกปิตุกภาตโร, เตสํ. เอตนฺติ ‘‘ปาเวยฺยกา’’ติ เอตํ นามํ. เตสูติ ปาเวยฺยเกสุ. ‘‘ธุตงฺคสมาทานวเสนา’’ติ วิเสสนสฺส พฺยวจฺเฉทภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘น อรฺวาสมตฺเตนา’’ติ. วิเสสนฺหิ ทุวิธํ พฺยวจฺเฉทํ, ตปฺปากฏิกรณฺจาติ. เตสนฺติ ปาเวยฺยกานํ. ปิณฺฑปาติกาทิภาเวปีติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺโท อารฺกํ อเปกฺขติ. เอตนฺติ ‘‘สพฺเพ อารฺกา’’ติอาทิ เอตํ วจนํ. อิเม ปนาติ ปาเวยฺยกา ปน. อุทกสํคเหติ เอตฺถ อุทเกน สํคเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุทเกน สํคหิเต’’ติ. ‘‘ถเล จ นินฺเน จา’’ติ อิมินา ‘‘อุทกสํคเห’’ติ ปทสฺส สรูปํ ทสฺเสติ.
อุทกจิกฺขลฺโลติ อุทเกน โลฬิโต จิกฺขลฺโล อุทกจิกฺขลฺโล. โอกปุณฺเณหีติ เอตฺถ โอกสทฺโท อุทกเววจโนติ อาห ‘‘อุทกปุณฺเณหี’’ติ. อุทกฺหิ อุจยติ สมวายภาเวน ปวตฺตตีติ โอกนฺติ ¶ วุจฺจติ. เตสนฺติ ปาเวยฺยกานํ. ฆนานีติ นิรนฺตรานิ. เตสูติ จีวเรสุ. เตนาติ จีวรานํ ฆนตฺตา, อุทกสฺส จ น ปคฺฆรณตฺตา. ภควตา ‘‘อวิวทมานา ผาสุกํ วสฺสํ วสิตฺถา’’ติ ปุจฺฉิยมานาปิ เต ภิกฺขู ยถาปุจฺฉิตํ อวตฺวา กสฺมา ผาสุกปทํ อปเนตฺวา ¶ ‘‘อวิวทมานา วสฺสํ วสิมฺหา’’ติ อโวจุนฺติ อาห ‘‘อวิวทมานา วสฺสํ วสิมฺหาติ เอตฺถา’’ติอาทิ. อุกฺกณฺิตตาย จาติ เอตฺถ จสทฺโท ‘‘ผาสุตาย อภาเวนา’’ติ เอตฺถาปิ โยเชตพฺโพ. เสนาสนผาสุตาย อภาเวน จ ภควโต ทสฺสนาลาเภน อุกฺกณฺิตตาย จาติ หิ อตฺโถ. อนมตคฺคิยกถนฺติ สํยุตฺตนิกาเย อนมตคฺคิยสุตฺตนฺตกถํ (สํ. นิ. ๒.๑๓๕). สพฺเพว เต ปาเวยฺยกา ภิกฺขูติ โยชนา. ตนฺติ อนมตคฺคิยกถํ. ตโตติ ธมฺมกถนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. ภควา อามนฺเตสีติ สมฺพนฺโธ. เอกํ จีวรนฺติ สงฺฆาฏึ. สนฺตรุตฺตเรนาติ สห อนฺตเรนาติ สนฺตรํ, สนฺตรฺจ ตํ อุตฺตรฺเจติ สนฺตรุตฺตรํ, เตน. อสฺสุติ ภเวยฺยุํ. อภวิสฺสํสูติ หิ อตฺโถ. สตฺตมีวิภตฺติกาลาติปตฺติวิภตฺตีนํ สมานตฺถภาโว สทฺทสตฺเถสุ วุตฺโตเยว. จสทฺโท อุปนฺยาสตฺโถ. เอส กถินตฺถาโร นามาติ โยชนา. อนุชานิตุกาโม หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถาติ ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว’’ติอาทิปาเ. โวการสฺส นิปาตมตฺเต สติ กถมตฺโถ ภวิสฺสตีติ อาห ‘‘อตฺถตกถินานนฺติ อตฺโถ’’ติ. อตฺถตกถินานํ ภิกฺขูนนฺติ สมฺพนฺโธ. ลทฺธคุณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวฺหี’’ติอาทิ. หิสทฺโท ลทฺธคุณโชตโก. ปรโตติ ปรมฺหิ. ‘‘โส ตุมฺหาก’’นฺติ วา ‘‘โส โว’’ติ วา อวตฺวา ‘‘โส เนสํ ภวิสฺสตี’’ติ วุตฺตตฺตา โว-กาโร นิปาตมตฺโตติ อธิปฺปาโย. ‘‘โวติ สามิวจนเมเวต’’นฺติ อิมินา โว ตุมฺหากนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. เอวํ สติ ‘‘ปรโต โส เนส’’นฺติ เอตฺถ กถมตฺโถ ภวิสฺสตีติ อาห ‘‘โส เนสนฺติ เอตฺถ ปนา’’ติอาทิ. เย ตุมฺเห อตฺถตกถินา, เตสํ ตุมฺหากนฺติ โยชนา. กถินสทฺโท ถิรตฺถวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโก ¶ . อนามนฺตจาราทิกานํ ปฺจานิสํสานํ อนฺโตกรณสมตฺถภาเว ถิรนฺติ อตฺโถ.
ตตฺถาติ อนามนฺตจาราทีสุ ปฺจานิสํเสสุ. อนามนฺตจาโรติ เอตฺถ จรณํ จาโร, อนามนฺเตตฺวา จาโร อนามนฺตจาโรติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนามนฺเตตฺวา จรณ’’นฺติ. ‘‘อสมาทาย จรณ’’นฺติ อิมินา อสมาทานจาโรติ เอตฺถ ปุพฺพปเท ตฺวาปจฺจยสฺส อนาเทสํ กตฺวา อสมาทานจาโรติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ยาวตตฺถจีวรนฺติ เอตฺถ อาการโลเปน สนฺธีติ อาห ‘‘ยาวตา จีวเรน อตฺโถ’’ติ. ‘‘ยาวทตฺถจีวร’’นฺติปิ ปาโ, เอวํ สติ ทกาโร ปทสนฺธิมตฺโต. ยาวสทฺโท ปริจฺเฉทตฺถวาจโก, น อภิวิฌตฺถวาจโก. อตฺถสทฺเทน สมาโส โหติ. โย จ ตตฺถ จีวรุปฺปาโทติ เอตฺถ ตตฺถสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กถินตฺถารสีมาย’’นฺติ. ตตฺรุปฺปาเทนาติ ตตฺร กถินตฺถารสีมายํ อุปฺปาเทน มูเลน. ‘‘จีวรํ อุปฺปชฺชตี’’ติ ¶ อิมินา จีวรุปฺปาโทติ เอตฺถ จีวรเมว อุปฺปาโท จีวรุปฺปาโทติ วิเสสนปรปทตฺตํ ทสฺเสติ.
เกติ กิตฺตกา. อิทํ ‘‘คณวเสนา’’ติ วจนํ สนฺธาย วุตฺตํ. อถ วา เกติ กินฺนาม วุตฺถวสฺสา. อิทํ ‘‘วุตฺถวสฺสวเสนา’’ติ วจนํ สนฺธาย วุตฺตํ. สตสหสฺสมฺปิ ชนา ลภนฺตีติ โยชนา. ปิสทฺเทน ตโต อธิกมฺปิ ลภนฺตีติ ทสฺเสติ. ฉินฺนวสฺสา วาติ ปุริมิกาย อุปคนฺตฺวา ฉินฺนวสฺสา วา. อฺสฺมึ วิหาเรติ กถินตฺถารวิหารโต อปรสฺมึ วิหาเร. สพฺเพ ฉินฺนวสฺสาทิกา ภิกฺขู ปุริมิกาย วสฺสูปคตานํ ภิกฺขูนํ คณปูรกา โหนฺตีติ โยชนา. อิตเรสํเยวาติ ปุริมิกาย วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปมปวารณาย ปวาริตานเมว. ปริปุณฺณวสฺโสติ ปริปุณฺโณ วีสติวสฺโส, อจฺฉินฺนวสฺโส วา. โสติ สามเณโร. อิติ เอตฺถาปีติ เอวํ เอเตสุ ตีสุ วาเรสุปิ.
เกน ทินฺนํ กถินจีวรํ วฏฺฏตีติ โยชนา. เยน เกนจิ ทินฺนํ จีวรํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ วตฺตํ. อชานนฺโตติ อชานนเหตุ. เหตฺวตฺเถ ¶ หิ อนฺตปจฺจโย. ตสฺสาติ กถินทายกสฺส. เอวนฺติ อิมินา วกฺขมานนเยน. อฺตรปโหนกํ วตฺถนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ กถินจีวรสฺส. เอตฺตกา นาม สูจิโย วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. อิติ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ โยชนา.
กถินตฺถารเกนาปิ วตฺตํ ชานิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺโท กถินทายกํ อเปกฺขติ. วตฺตํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตนฺตวายเคหโต หี’’ติอาทิ. อาภตสนฺตาเนเนวาติ อาภตสนฺตติยา เอว. ขลิมกฺขิตสาฏโกติ อหตสาฏโก. โส หิ ขเลน ตกฺเกน กฺชิเกน มกฺขิตสาฏกตฺตา ‘‘ขลิมกฺขิตสาฏโก’’ติ วุจฺจติ. กถินตฺถารสาฏกนฺติ กถินตฺถารตฺถาย ทินฺนํ สาฏกํ. ตทเหวาติ ตสฺมึ ทินฺนอหนิ เอว. ตสฺมินฺติ ปมํ ทินฺเน กถินตฺถารสาฏเก. อฺานิ จาติ กถินสาฏกโต อฺานิ จ. จสทฺเทน น กถินสาฏกเมว อาหรติ, อฺานิ จาติ ทสฺเสติ. โยติ กถินทายโก. อิตโรติ ปมํ กถินทายโก. ยถา ตถา โอวทิตฺวาติ ตว สนฺตกโต เอตสฺส สนฺตกํ สงฺฆสฺส พหุปการํ, สงฺฆสฺส พหุปการตฺตํ ตยาปิ อิจฺฉิตพฺพํ, เอวมิจฺฉนฺตสฺส พหุปฺุนฺติ เยน เตนากาเรน โอวทิตฺวา.
เกน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธ. ยสฺส สงฺโฆ กถินจีวรํ เทติ, เตน ภิกฺขุนา อตฺถริตพฺพนฺติ โยชนา. กสฺส ภิกฺขุสฺสาติ สมฺพนฺโธ. โย ชิณฺณจีวโร โหติ, ตสฺส ทาตพฺพนฺติ ¶ โยชนา. มหตี ปริสา เอตสฺสาติ มหาปริโส เถโร. ‘‘นวกตโร สกฺโกติ, ตสฺส ทาตพฺพ’’นฺติ วจนสฺส อเนกนฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิ จา’’ติอาทิ. อปิ จาติ เอกนฺเตน. ตทตฺถายาติ ตสฺส ชิณฺณจีวรสฺส อตฺถาย. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. เปลโวติ วิรโฬ. เตนาปีติ กถินตฺถารเกนาปิ. ตนฺติ วิธึ. ทานกมฺมวาจาติ ทานการณกมฺมวาจา.
เอวํ ทินฺเน ปน กถิเน นิฏฺาเปตพฺพานีติ โยชนา. เอเกนาปีติ ปิสทฺเทน ปเคว พหูหิ ปนาติ ทสฺเสติ. พุทฺธปฺปสตฺถนฺติ พุทฺเธหิ ปสตฺถํ. อตีเต กปฺปสตสหสฺสมตฺถเกติ โยชนา. ตสฺสาติ ปทุมุตฺตรสฺส ¶ . กถินํ คณฺหิ กิราติ โยชนา. ตนฺติ กถินํ, สตฺถา อกาสีติ สมฺพนฺโธ.
กตปริโยสิตํ กถินํ กึ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘กตปริโยสิตํ ปนา’’ติอาทิ. กถินํ คเหตฺวา อตฺถริตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เตน กถินตฺถารเกน ภิกฺขุนา’’ติ ปทํ ‘‘วจนีโย’’ติ ปเท สุทฺธกตฺตา, ‘‘อนุโมทาเปตพฺพ’’นฺติ ปเท การิตกตฺตา. กึ วจนีโยติ อาห ‘‘อตฺถตํ…เป… อนุโมทถา’’ติ. ‘‘เตหิ อนุโมทเกหิ ภิกฺขุหี’’ติ ปทํ ‘‘วจนีโย’’ติ ปเท อวุตฺตกตฺตา, ‘‘อนุโมทาเปตพฺพ’’นฺติ ปเท การิตกมฺมํ อวุตฺตกมฺมํ, วา. ‘‘กถิน’’นฺติ ธาตุกมฺมํ วา วุตฺตกมฺมํ วา อุปเนตพฺพํ. กึ วจนีโยติ อาห ‘‘อตฺถตํ…เป… อนุโมทามา’’ติ. อิตเรหิ จาติ อนุโมทเกหิ จ. สพฺเพสนฺติ อตฺถารกอนุโมทกานํ. หีติ สจฺจํ. เอตนฺติ สพฺเพสํ อตฺถตภาวํ, ‘‘ทฺวินฺนํ…เป… อนุโมทกสฺส จา’’ติ วจนํ วา.
เอวํ กถิเน อตฺถเต สติ ปนาติ โยชนา. เยนาติ ภิกฺขุนา. อวิจาเรตฺวาวาติ ‘‘กถินตฺถารกสฺส เทมา’’ติ วา ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ วา อวิจาเรตฺวา เอว. เสสจีวรานิปีติ กถินตฺถารจีวรโต เสสจีวรานิปิ. สงฺเฆน ทาตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อปโลเกตฺวา’’ติ อิมินา กมฺมวาจาย กิจฺจาภาวํ ทสฺเสติ. วสฺสาวาสิกฏฺิติกายาติ วสฺสาวาสกาเล ปวตฺตาย ิติกาย. ครุภณฺฑนฺติ มฺจพิพฺโพหนาทิครุภณฺฑํ. เอกสีมายาติ เอกาย อุปจารสีมาย.
๓๐๘. ยถา จาติ เอตฺถ ยถาสทฺโท ยํสทฺทตฺโถ. เยน วิธินาติ หิ อตฺโถ. มหาภูมิกนฺติ มหาวิสยํ. จตุวีสติอาการวนฺตตาย มหาวิตฺถาริกนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตโตติ อนตฺถตลกฺขณโต. ปริวาเรปีติ ปิสทฺโท น อิธ เอวาติ ทสฺเสติ.
ตตฺถาติ จตุวีสติยา อากาเรสุ. อุลฺลิขิตมตฺเตนาติ เอตฺถ ปมาณสฺส อุคฺคหณตฺถํ นขาทีหิ ¶ ลิขนํ อุลฺลิขิตํ, อุลฺลิขิตํ มตฺตํ ปมาณํ อุลฺลิขิตมตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทีฆโต จ ปุถุลโต ¶ จ ปมาณคหณมตฺเตนา’’ติ. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ปมาณํ หี’’ติอาทิ. ทสฺเสนฺโต หุตฺวา อุลฺลิขตีติ โยชนา. ปฺจกนฺติ ปฺจปมาณํ, ปฺจสมูหํ วา ขณฺฑํ. วาสทฺเทน อฺานิปิ เตรสกาทีนิ สงฺคณฺหาติ. โมฆสุตฺตกาโรปนมตฺเตนาติ โมฆสุตฺตสฺส จีวรสฺสูปริ อาโรปนมตฺเตน. ทีฆสิพฺพิตมตฺเตนาติ ทีฆโต สิพฺพิตมตฺเตน. มุทฺทิยปฏฺฏพนฺธนมตฺเตนาติ มุทฺทิยปฏฺฏสฺส พนฺธนมตฺเตน. ทฺเว จิมิลิกาโยติ ทฺเว ปิโลติกาโย. ปมจิมิลิกาติ กถินจิมิลิกโต อฺา อตฺตโน ปกติจิมิลิกา ฆเฏตฺวา ปิตา โหตีติ โยชนา. ‘‘ตํ ปมจิมิลิก’’นฺติ ปาเสสํ อชฺฌาหริตฺวา กถินสาฏกสฺส กุจฺฉิจิมิลิกํ กตฺวาติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ปกติจีวรสฺสาติ อตฺตโน ปกติจีวรสฺส. ปกติปฏฺฏพนฺธจีวรนฺติ ปกติปฏฺเฏน พนฺธจีวรํ. ปิฏฺิอนุวาตาโรปนมตฺเตนาติ ทีฆโต อนุวาตสฺส จีวรสฺสูปริ อาโรปนมตฺเตน. ทีฆานุวาตฺหิ ปารุปนกาเล ปิฏฺิยํ ิตตฺตา ปิฏฺิอนุวาตนฺติ วุจฺจติ. กุจฺฉิอนุวาตาโรปนมตฺเตนาติ ปุถุลโต อนุวาตสฺส จีวรสฺสูปริ อาโรปนมตฺเตน. ปุถุลานุวาตฺหิ ปารุปนกาเล กุจฺฉิยํ ิตตฺตา กุจฺฉิอนุวาตนฺติ วุจฺจติ. อาคนฺตุกปฏฺฏาโรปนมตฺเตนาติ อาคนฺตุกปฏฺฏสฺส จีวรสฺสูปริ อาโรปนมตฺเตน. วาติ อถวา.
สารุปฺปนฺติ สมณานุจฺฉวิกํ. ปริกถายาติ ปริยาเยน อุปฺปาทิตาย กถาย. อติอุกฺกฏฺํ วฏฺฏตีติ อติอุกฺกฏฺํ เอว วฏฺฏติ. โอติณฺณสทิสเมวาติ โอติณฺเณน วตฺเถน สทิสเมว กถินจีวรนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ทุวิเธสุ สนฺนิธีสุ. ตทเหวาติ ตสฺมึ ทินฺนอหนิ เอว.
รตฺตินิสฺสคฺคิเยนาติ รตฺติอติกฺกนฺตํ หุตฺวา นิสฺสคฺคิเยน. อฺเนาติ ติจีวรโต อฺเน. สมณฺฑลิกตนฺติ สห มหามณฺฑลอฑฺฒมณฺฑเลน กตํ.
๓๐๙. เอวํ จตุวีสติอาการํ อนตฺถตลกฺขณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สตฺตรสาการํ อตฺถตลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อหเตนา’’ติอาทิ ¶ . ตตฺถ ปริโภคํ น หนิตฺถ น คจฺฉิตฺถาติ อหตํ, ปริโภเคน น หนิตพฺพํ น หึสิตพฺพนฺติ วา อหตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปริภุตฺเตนา’’ติ. ‘‘อหตสทิเสนา’’ติ อิมินา อหตกปฺเปนาติ เอตฺถ กปฺปสทฺโท สทิสตฺโถติ ทสฺเสติ. ปาปณิเกนาติ เอตฺถ ปสาริโต อาปโณ ปาปโณ, ตสฺมึ ปติตํ ปาปณิกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาปณทฺวาเร ปติต’’นฺติ. ‘‘ปิโลติก’’นฺติ อิมินา ณิกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. วุตฺตวิปลฺลาเสเนวาติ วุตฺเตหิ ‘‘นิมิตฺตกเตนา’’ติอาทีหิ วิปลฺลาเสน เอว. ตตฺถาติ ปริวาเร ¶ . หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อิธาติ กถินกฺขนฺธเก. อวุจฺจมาเนน เตน วจเนน ปริหายตีติ สมฺพนฺโธ.
๓๑๐. ตตฺถาติ ‘‘กถฺจ ภิกฺขเว อุพฺภตํ โหติ กถิน’’นฺติอาทิปาเ. ชเนตฺติโย มาตโรติ โยชนา. อิมินา ธมฺเมน ปุตฺเต มาเนตีติ มาตา, ธมฺเมน ปุตฺเตหิ มานิยตีติ วา มาตา, สา วิย โหนฺตีติ มาติกาติ ทสฺเสติ. กถินุพฺภารนฺติ จ กถินุทฺธารนฺติ จ อตฺถโต สทิสํ. เอตาติ เอตา ปทชาติโย. ตาสูติ อฏฺสุ มาติกาสุ. อสฺสาติ กถินุพฺภารสฺส.
๑๘๘. อาทายสตฺตกกถา
๓๑๑. น ปจฺเจสฺสนฺติ เอตฺถ ปตีตฺยูปสคฺคสฺส ปุนตฺถํ, อิธาตุยา จ คตฺยตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ปุน อาคมิสฺส’’นฺติ. เอวํ ปกฺกมโต ฉิชฺชตีติ สมฺพนฺโธ.
เอตฺจาติ ปกฺกมนนฺติกํ, กถินุทฺธารฺจ. ตาหนฺติ เต อหํ. เตติ ตุยฺหํ.
อฺนฺติ อตฺตโน วิหารโต อฺํ. เอวํ โหตีติ เอโส ปริวิตกฺโก โหติ. โสติ อาวาสปลิโพโธ. อาทิจฺจพนฺธุนา วุตฺโตติ โยชนา.
ทฺเว ปลิโพธา เอกโต ฉิชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อปุพฺพํ อจริมนฺติ เอกปหาเรเนว. โส ปลิโพธูปจฺเฉโท กสฺมา วิตฺถารโต น วุตฺโตติ อาห ‘‘โส ปนา’’ติอาทิ. โส ปนาติ ปลิโพธูปจฺเฉโท ¶ ปน. น วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ กถินุพฺภาเร. กสฺมา อยํ กถินุทฺธาโร ‘‘นาสนนฺติโก’’ติ วุตฺโตติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ. ตสฺสาติ ภิกฺขุโน.
อาสาวจฺเฉทิเก ฉิชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. อยํ ปนาติ อาสาวจฺเฉทิโก กถินุทฺธาโร ปน. อเนกปเภโท โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. วุตฺโตติ อยํ อาสาวจฺเฉทิโก กถินุทฺธาโร วุตฺโตติ โยชนา. เอตฺถ ปนาติ อิมสฺมึ ปน าเน. ตตฺถาติ สีมาติกฺกนฺติเก.
๓๑๒-๓๒๕. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. สตฺตเกติ อฏฺสุ มาติกาสุ อาสาวจฺเฉทโต เสเส สตฺตปมาเณ, สตฺตสมูเห วา. เตเยวาติ สตฺตเก เอว. ตโตติ วารโต. เย เยติ กถินุทฺธารา. อิตเรหีติ อาสาวจฺเฉทโต อฺเหิ. เย ปลิโพธา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. อาวาโส จชียติ อเนนาติ ¶ จตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยน จิตฺเตนา’’ติอาทิ. ตนฺติ จิตฺตํ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา อาวาโส วมียติ อเนนาติ วนฺตํ. อาวาสโต มุจฺจติ อเนนาติ มุตฺตนฺติ วจนตฺถํ อติทิสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ กถินกฺขนฺธเก.
อิติ กถินกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๘. จีวรกฺขนฺธกํ
๒๐๒. ชีวกวตฺถุกถา
๓๒๖. จีวรกฺขนฺธเก ปทกฺขิณสทฺทสฺส อปสพฺยตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘เฉกา กุสลา’’ติ. อภิสฏาติ เอตฺถ สรธาตุยา คติจินฺตาสุ อิธ คตฺยตฺเถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อภิคตา’’ติ. อภิคตาติ อภิมุขํ คนฺตพฺพา. นนุ ปาฬิยํ ‘‘อตฺถิกานํ อตฺถิกานํ มนุสฺสาน’’นฺติ วุตฺตํ, กสฺมา ปน ‘‘อตฺถิเกหิ อตฺถิเกหิ มนุสฺเสหี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กรณตฺเถ ปนา’’ติอาทิ. อิมินา ฉฏฺีกตฺตา นาม ¶ ตติยากตฺตุนา สมาโนเยวาติ ทสฺเสติ. นิคเม วสตีติ เนคโมติ วุตฺเต กุฏุมฺพิยคโณ เนคโม นามาติ อาห ‘‘กุฏุมฺพิยคโณ’’ติ.
๓๒๗. นคเร นิวสนฺตีติ นาครา. ทตฺวา, วุฏฺาเปสุนฺติ สมฺพนฺโธ. อารามุยฺยานวาหนาทีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อฺานิ อุปโภคปริโภคานิ สงฺคณฺหาติ. คณิกฏฺาเนติ คณิกาย าเน. คณิกาติ จ นครโสภินี. สา หิ อตฺถิเกน ชนคเณน อภิคนฺตพฺพาติ คณิกาติ วุจฺจติ. ปฏิสเตน จาติ เอตฺถ จสทฺโท อวธารณตฺโถ. รตฺตึ คมนสฺส ปฏินิธิสงฺขาเตน สเตน เอวาติ หิ อตฺโถ. คิลานนฺติ เอตฺถ ภาวปจฺจเยน วินาปิ ภาวตฺโถ าตพฺโพติ อาห ‘‘คิลานภาว’’นฺติ. ‘‘ชานาเปยฺย’’นฺติ อิมินา ปฏิเวเทยฺยนฺติ เอตฺถ วิทธาตุยา าณตฺถํ ทสฺเสติ. กตฺตรสุปฺเปติ เอตฺถ กตฺตรสทฺโท ชิณฺณปริยาโยติ อาห ‘‘ชิณฺณสุปฺเป’’ติ. สุปนฺติ สุนขาทโย เอตฺถาติ สุปฺปํ, กตฺตรํ สุปฺปํ กตฺตรสุปฺปํ.
๓๒๘. ตนฺติ ชีวกํ. อฺเ ราชทารกา วทนฺติ กิราติ สมฺพนฺโธ. นตฺถิ มาตา เอตสฺสาติ ¶ นิมฺมาติโก. ยถา จาติอาทีสุ ยถา เปสนฺติ, ตถาติ โยชนา. จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. น เกวลํ วทนฺติเยว, อถ โข น โกจิ กิฺจิ เปเสตีติ หิ อตฺโถ. อฺเสนฺติ ชีวกโต อฺเสํ. ตสฺสาติ ชีวกสฺส. อิตีติ เอวํ. โสติ ชีวโก. ตํ สพฺพนฺติ ‘‘นิมฺมาติโก นิปฺปิติโก’’ติ วทนฺจ ปณฺณาการสฺส อเปสนฺจาติ ตํ สพฺพํ.
ยํนูนาติ สาธุ วต. อหํ วชฺชสิปฺปํ สิกฺเขยฺยํ สาธุ วตาติ โยชนา. ตสฺสาติ ชีวกสฺส. เอตทโหสีติ เอตํ อโหสิ, ปริวิตกฺโก อหูติ อตฺโถ. ปรูปฆาตปฏิสํยุตฺตานีติ ปรํ อุปคนฺตฺวา, อุป ภุเสน วา หนเนน ปฏิสํยุตฺตานิ. เมตฺตาปุพฺพภาคนฺติ สิปฺปสฺส ปุพฺพภาเค ปวตฺตา เมตฺตา เอตสฺสาติ เมตฺตาปุพฺพภาคํ. อิติ อโหสีติ โยชนา. ปุริมจินฺตาย อเนกนฺตภาวโต เอกนฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิ จา’’ติอาทิ. อปิ จาติ เอกนฺเตน. อยนฺติ ชีวโก. อิโตติ ภทฺทกปฺปโต. อยนฺติ อุปาสโก ¶ . จตุปริสนฺตเรติ จตุปริสมชฺเฌ. ปตฺถตคุณนฺติ ปตฺถริตคุณํ. านนฺตรนฺติ านเภทํ, อหมฺปีติ น อยํ อุปาสโกเยว, อหมฺปีติ อตฺโถ. ภควาติ อาลปนปทเมตํ. ปตฺถนนฺติ อิจฺฉิตวรํ. โจทิยมาโนปีติ อุยฺโยชิยมาโนปิ. ปิสทฺเทน ปุริมจินฺตนมเปกฺขติ. เอสาติ เอโส ชีวโก.
๓๒๙. ทิสาปาโมกฺโขติ ปทสฺส ทิสาสุ ปาโมกฺโข ทิสาปาโมกฺโขติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพทิสาสู’’ติอาทิ. ตสฺมิฺจ สมเยติ ชีวกสฺส ตสฺมึ จินฺตนสมเย จ, อาคมํสูติ สมฺพนฺโธ. เตติ วาณิเช, ปุจฺฉีติ สมฺพนฺโธ. กุโตติ นครโต. ตกฺกสีลโตติ ตกฺกสีลนครโต. ตตฺถาติ ตกฺกสีเล. อามาติ สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ นิปาโต, อาม อตฺถีติ หิ อตฺโถ. เตติ วาณิชา. ตถาติ ยถา ชีวโก อาห, ตถา อกํสูติ อตฺโถ. โสติ ชีวโก. ปิตรนฺติ อภยราชกุมารํ. เตหีติ วาณิเชหิ.
ตนฺติ ชีวกํ, ปุจฺฉีติ สมฺพนฺโธ. โสติ ชีวโก. กสฺมา ตาต ตฺวํ อิธาคโต อสิ ปนาติ ปุจฺฉีติ โยชนา. ตโตติ ปุจฺฉโต. โสติ ชีวโก. สิกฺขิตุํ อาคโต อมฺหีติ โยชนา. พหฺุจ คณฺหาตีติอาทีสุ โส กิฺจิ กมฺมํ อกตฺวา สิปฺปสฺเสว สิกฺขิตตฺตา พหฺุจ คณฺหาตีติ อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยถา สิกฺขนฺติเยว, เอวํ ตถา โส น สิกฺขตีติ โยชนา. โส ปนาติ ชีวโก ปน, กโรติ สิกฺขตีติ สมฺพนฺโธ. เอกํ กาลนฺติ เอกสฺมึ กาเล. เอวํ สนฺเต กสฺมา โส พหฺุจ คณฺหาตีติ อาห ‘‘เอวํ สนฺเตปี’’ติอาทิ. เมธาวิตายาติ ขิปฺปํ คหณธารณปฺตาย, พหฺุจ สิปฺปนฺติ สมฺพนฺโธ. อสฺส ชีวกสฺส คหิตฺจ สิปฺปํ น สมฺมุสฺสตีติ โยชนา.
ยตฺตกํ ¶ สิปฺปํ อาจริโย ชานาติ, ตตฺตกํ อยํ ชีวโก ชานาตีติ โยชนา. ยนฺติ สิปฺปํ. อยนฺติ ชีวโก, ภวิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. นนฺติ ชีวกํ. ยถาติ เยนากาเรน. กมฺมวิปากนฺติ กมฺมวิปากชํ โรคํ. ‘‘น’’นฺติ ปทํ ‘‘สิกฺขาเปสี’’ติ ปเท การิตกมฺมํ, ‘‘เภสชฺชโยชน’’นฺติ ¶ ปทํ ธาตุกมฺมํ. เภสชฺชโยชนนฺติ เภสชฺเชน โรคสฺส โยชนํ. โส ปนาติ ชีวโก ปน. อิมินาติ ชีวเกน น อุคฺคหิตํ, อุคฺคหิตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอเกน ทฺวาเรนาติ จตูสุ ทฺวาเรสุ เอเกน ทฺวาเรน. อาหิณฺฑนฺโตติ วิจรนฺโต. ปริตฺตํ ปาเถยฺยนฺติ เอตฺถ ปริตฺตสทฺทสฺส อารกฺขนตฺเถปิ ปวตฺตนโต อิธ อปฺปตฺเถ ปวตฺตตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปฺปมตฺตก’’นฺติ. กสฺมา อปฺปมตฺตกํ ปาเถยฺยํ อทาสีติ โยชนา. ตสฺสาติ ทิสาปาโมกฺขสฺส. อยนฺติ ชีวโก, ลภิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ ลภนโต. ขีเณ ปาเถยฺเยติ ปาเถยฺเย ขีเณ สตีติ โยชนา.
๒๐๓. เสฏฺิภริยาทิวตฺถุกถา
๓๓๐. ยา นามาติ ยา นาม ฆรณี. กิมฺปิ มายนฺติ เอตฺถ เอการโลปสนฺธีติ อาห ‘‘กิมฺปิ เม อย’’นฺติ. อิมินา ยการาเทสสนฺธึ นิวตฺเตติ, ‘‘มฺยาย’’นฺติปิ ปาโ, เอวํ สติ อาเทสสนฺธิเยว, น โลปสนฺธิ. อยํ ฆรณี เม กิฺจิ เทยฺยธมฺมํ กิมฺปิ ทสฺสตีติ โยชนา. ตสฺส จาติ สพฺพิสฺส จ, กตสฺสาติปิ ปาโ. โรคูปสมสฺส จาติ มม โรคสฺส อุปสมสฺส จ, อิเมหิ ปเทหิ สํยมสฺสาติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อุปการ’’นฺติ อิมินา อุปชานามีติ เอตฺถ อุปสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. อธิปฺปาโยติ ฆรณิยา อาสโย.
๓๓๑. ‘‘สพฺพาลงฺการํ ตุยฺหํ โหตู’’ติ อิทํ วจนํ ราชา สภาวโต อาห, อุทาหุ กิฺจิ จินฺเตตฺวาติ อาห ‘‘ราชา’’ติอาทิ. ตตฺถ อิมนฺติ อลงฺการํ. ปมาณยุตฺเตติ การณานุรูเป. นนฺติ ชีวกํ. นาฏกานมฺปีติ ปฺจสติกานํ นาฏกานมฺปิ. โสปีติ ชีวโกปิ. เตสนฺติ อภยกุมารนาฏกานํ. เมติ มยฺหํ, น ปติรูปนฺติ สมฺพนฺโธ. อยฺยิกานนฺติ มาตามหีนํ. กตสฺส เม อุปการนฺติ โยชนา. อิมินา อธิกาโร จ อุปกาโร จ อตฺถโต สทิสนฺติ ทสฺเสติ. ราชา ปสนฺโน ทตฺวา อาหาติ สมฺพนฺโธ.
๒๐๕. ราชคหเสฏฺิวตฺถุกถา
๓๓๒. อิริยาปถสมฺปริวตฺตเนนาติ ¶ อิริยาปถสฺส ปุนปฺปุนํ ปริวตฺตเนน. ตีหิ สตฺตาเหหิ นิจฺจลสฺส ¶ นิปนฺนสฺส อสฺส เสฏฺิสฺส มตฺถลุงฺคนฺติ โยชนา. อปฺเปว นิปชฺเชยฺยาติ โยชนา. นนฺติ เสฏฺึ. เตเนวาติ เตเนว การเณน. สีสํ ฉาเทตีติ สีสจฺฉวีติ วุตฺเต สีสปฏิจฺฉาทนจมฺมนฺติ อาห ‘‘สีสจมฺม’’นฺติ. ตสฺสาติ เสฏฺิสฺส. ตีหิ สตฺตาเหนาติ เอตฺถ ปุพฺพปเทน ปจฺฉิมปทํ คุณิตฺวา คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตีหิ ปสฺเสหิ เอเกเนเกน สตฺตาเหนา’’ติ.
๓๓๓. ชนํ นีหราเปตฺวาติ ชนํ อปกฺกมาเปตฺวา.
๒๐๗. ปชฺโชตราชวตฺถุกถา
๓๓๔. วิจฺฉิกสฺส ชาโตติ วิจฺฉิกสฺส การณา ชาโต, วิจฺฉิกํ ปฏิจฺจ ชาโตติ อตฺโถ. สพฺพิ จ เภสชฺชํ วิจฺฉิกานํ ปฏิกูลํ โหตีติ โยชนา. ปฺาสโยชนิกาติ เอตฺถ ณิกปจฺจยสฺส คนฺตุํ สมตฺถตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คนฺตุํ สมตฺโถ โหตี’’ติ. อสฺส รฺโติ จนฺทปชฺโชตนามกสฺส อสฺส รฺโ. หตฺถินีเยวาติ ภทฺทวติกา นาม หตฺถินีเยว. วีสโยชนสตนฺติ วีสาธิกํ โยชนสตํ.
ภฺุชิตุํ นิสินฺนสฺส เอกสฺส กุลปุตฺตสฺส ทฺวาเรติ โยชนา. ตสฺสาติ กุลปุตฺตสฺส, อาโรเจสีติ สมฺพนฺโธ. โสติ กุลปุตฺโต, ‘‘อาหรา’’ติ อาณาเปสีติ สมฺพนฺโธ. อิตโรติ ปุริโส. ตนฺติ ปตฺตํ. ยตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ ยสฺมึ ภเว. ตตฺถ ตตฺถ วาหนสมฺปนฺโน โหมีติ โยชนา. โสติ ปุริโส. ปชฺโชโต นาม อยํ ราชา ชาโตติ โยชนา.
สพฺพึ ปาเยตฺวาติ อิทํ อุปลกฺขณมตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพิฺจ ปาเยตฺวา’’ติอาทิ. สพฺพิฺจ ปาเยตฺวา, ปริจารกานํ อาหาราจาเร วิธิฺจ อาจิกฺขิตฺวาติ อตฺโถ. โอลุมฺเปตฺวาติ ลุปิธาตุ ¶ โอทหนตฺโถติ อาห ‘‘โอทหิตฺวา’’ติ. วิเรเจสีติ อุทฺธฺจ อโธ จ วิเรเจสิ.
๒๐๘. สิเวยฺยกทุสฺสยุคกถา
๓๓๕. สิวถิกนฺติ สิวา ชมฺพุกา กุณปขาทนตฺถาย อาคนฺตฺวา ติฏฺนฺติ เอตฺถาติ สิวฏฺํ, ตเทว สิวถิกํ, อิมินา สิวถิกายํ อุปฺปนฺนํ สิเวยฺยกํ ถิกสทฺทสฺส โลปํ กตฺวาติ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ อุตฺตรกุรูสุ. ตนฺติ มตํ. หตฺถิโสณฺฑกสกุณาติ หตฺถิลิงฺควิหงฺคมา. เต หิ หตฺถิโน โสณฺโฑ วิย โสณฺโฑ เอเตสุ อตฺถีติ หตฺถีโสณฺฑกา, เต จ เต สกุณา เจติ หตฺถิโสณฺฑกสกุณาติ ¶ วุจฺจนฺติ. รฺโ อาหรนฺตีติ รฺโ อตฺถาย, สนฺติกํ วา อาหรนฺติ. อิทนฺติ สิเวยฺยกํ ทุสฺสยุคํ. สิวิรฏฺเ วายิตํ สิเวยฺยกนฺติ จ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถวา’’ติอาทิ. เตนาติ การเณน. ‘‘สิเวยฺยกนฺติ…เป… วทนฺตี’’ติ โปราณา อาหูติ โยชนา.
๒๐๙. สมตฺตึสวิเรจนกถา
๓๓๖. กึปนาติ เอตฺถ กึสทฺโท อนิยมตฺโถ. ลูโข กึ, น ลูโข กินฺติ หิ อตฺโถ. ‘‘สิเนหปานํ ปน เตเมตี’’ติ จ ‘‘กโรตี’’ติ จ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สกลกาเย. สิราติ กณฺฑรา. อยนฺติ ชีวโก. โอฬาริกโทสหรณตฺถนฺติ โอฬาริกสฺส โทสสฺส อปนยนตฺถํ. ปกตตฺเตติ ปกติสงฺขาเต สภาเว สตีติ สมฺพนฺโธ. ภควา ภนฺเตติ โยชนา. กุโตติ กสฺส สนฺติกา. วฏฺฏติ นุ โขติ จินฺเตสีติ โยชนา. ตโตติ จินฺตนโต. โสโณติ โกฬิวีสโสโณ, ภฺุชตีติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ โสณสฺส สนฺติกา. ตสฺสาติ โสณสฺส. โสติ โสโณ. เถรสฺสาติ โมคฺคลฺลานตฺเถรสฺส. อิทํ ‘‘ปตฺต’’นฺติปเท สามี, ‘‘อทาสี’’ติ ปเท สมฺปทานํ. อฺํ ปิณฺฑปาตนฺติ สมฺพนฺโธ.
ราชาปิ โข ภฺุชิตุกาโม อโหสีติ สมฺพนฺโธ. ยฺจ สุชาตา อทาสิ, ยฺจ ปรินิพฺพานกาเล จุนฺโท กมฺมารปุตฺโต, ภาชนคเตสุ ¶ ทฺวีสุเยว เตสุ ปิณฺฑปาเตสุ เทวตา โอชํ ปกฺขิปนฺตีติ โยชนา. อฺเสูติ ทฺวีหิ ปิณฺฑปาเตหิ อฺเสุ. อิจฺฉนฺติ รุจึ. โสติ พิมฺพิสาโร ราชา. ตเววาติ ตุยฺหเมว. ตนฺติ ภควโต วจนํ. ราชา อกาสีติ สมฺพนฺโธ. เตติ อสีติกุลปุตฺตสหสฺสา. เอตทตฺถเมวาติ โสณสฺส อรหตฺเต ปติฏฺาปนตฺถเมว, น รฺโ อนุคฺคหตฺถนฺติ อธิปฺปาโย.
๒๑๐. วรยาจนกถา
๓๓๗. กตํ ภตฺตกิจฺจํ เยนาติ กตภตฺตกิจฺโจ, ตสฺมึ สตีติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตนเยเนวาติ ราหุลวตฺถุมฺหิ (มหาว. อฏฺ. ๑๐๕) วุตฺตนเยเนว. อิทํ วตฺถนฺติ อิทํ สิเวยฺยกํ วตฺถํ, อุปฺปนฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตาวา’’ติ อชฺฌาหริตพฺโพ. เอตฺถนฺตเรติ เอตสฺมึ วตฺถุปฺปนฺนกาลมชฺเฌ. โกจิ ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ ปํสุกูลิกเหตุนา. อยนฺติ ชีวโก. คหปติจีวรนฺติ เอตฺถ คหปตีนํ จีวรนฺติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘คหปตีหิ ทินฺนํ จีวร’’นฺติ ¶ . วตฺถทานานิสํสปฏิสํยุตฺตายาติ ‘‘วตฺถโท โหติ วณฺณโท’’ติอาทิกาย (สํ. นิ. ๑.๔๒) วตฺถทานสฺส อานิสํเสน ปฏิสํยุตฺตาย. วิจฺฉาวเสน วุตฺโต ‘‘อิตรีตเรนา’’ติ สพฺพนามสทฺโท อนิยมตฺโถติ อาห ‘‘อปฺปคฺเฆนปิ มหคฺเฆนปิ เยน เกนจี’’ติ. ปาวาโรติ อุตฺตราสงฺโค. โส หิ ปารุปนตฺถาย วริยติ อิจฺฉิยตีติ ปาวาโรติ วุจฺจติ. ‘‘กปฺปาสาทิเภโท’’ติ อิมินา ตสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ปกติโกชวเมวาติ ปกติยา ภิกฺขูนํ สารุปฺปํ โกชวเมว. โสฬสนาฏกิตฺถีนํ ตฺวา นจฺจโยคฺยตฺตา มหตี ปิฏฺิ เอตสฺสาติ มหาปิฏฺิยํ, ตเมว โกชวํ มหาปิฏฺิยโกชวํ. ตสฺส กิร โลมานิ จตุรงฺคุลาธิกานิ โหนฺติ.
๒๑๑. กมฺพลานุชานนาทิกถา
๓๓๘. กาสีนนฺติ กาสีนํ ชนปทานํ, กาสิรฏฺเ นิวาสีนํ ชนานํ วา. ปเสนทิสฺสาติ ปจฺจุฏฺํ, ปฏิปกฺขํ วา เสนํ ชินาตีติ ปเสนทิ ชการสฺส ทการํ กตฺวา. เอสาติ เอโส กาสิราชา. ‘‘สหสฺส’’นฺติ ¶ อิมินา กาสิสทฺทสฺส สงฺเกตสงฺขฺยํ ทสฺเสติ. ตํอคฺฆนโกติ เตน กาสินา อคฺฆนโก. กสฺมา อฑฺฒกาสีติ (เถรีคา. อฏฺ. ๒๕) วุตฺโตติ อาห ‘‘อยํ ปนา’’ติอาทิ. อยนฺติ กมฺพโล. ปนาติ การณตฺถโชตโก. ยสฺมาติ หิ อตฺโถ.
๓๓๙. ภฺชิตพฺพํ โขมาทีนิ ปฺจ สุตฺตานิ มิสฺสิตฺวา อวมทฺทิตพฺพนฺติ ภงฺคนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภงฺคํ นามา’’ติอาทิ. วากมยเมวาติ ภงฺคนามเกน วาเกน นิพฺพตฺตเมว.
๓๔๐. เตติ ภิกฺขู, สลฺลกฺขึสุ กิราติ สมฺพนฺโธ. เอตสฺสาติ ปทสฺส, อตฺถนฺติ สมฺพนฺโธ. น อจฺฉึสูติ น อาสึสุ, น วสึสูติ อตฺโถ. นากามาติ เอตฺถ กมุธาตุ อิจฺฉตฺโถ ยการโลโปติ อาห ‘‘น อนิจฺฉายา’’ติ. ทาตพฺโพติ ภาโค ทาตพฺโพ. อุปจาเรติ สุสานสฺส สมีเป. ‘‘อกามา ภาคํ ทาตุ’’นฺติ วจนสฺส อเนกนฺตภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ยทิ ปนา’’ติอาทิ. อิธาติ อิมํ สุสานํ. ‘‘สมฺปตฺตา คณฺหนฺตู’’ติ เทนฺตีติ โยชนา. เยนาติ ภิกฺขุนา. สทิสา โอกฺกมึสูติ เอตฺถ สทิสสทฺโท สมปริยาโยติ อาห ‘‘สมํ โอกฺกมึสู’’ติ. สมนฺติ ภาวนปุํสโก. สมานทิสายาติ วา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกทิสาย วา’’ติ. เอตฺถ ปน ยการโลโป ทฏฺพฺโพ. พหิเมวาติ สุสานโต พหิ เอว. กติกนฺติ กเตน ปวตฺตํ สงฺครํ.
๒๑๓. จีวรปฏิคฺคาหกสมฺมุติกถา
๓๔๒. ‘‘โย ¶ น ฉนฺทาคตึ คจฺฉตี’’ติอาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. าตกาทีนํ จีวรนฺติ สมฺพนฺโธ. เอกจฺจสฺมินฺติ ชเน. วาสทฺโท วิกปฺปตฺโถ. เอเตสุ ตีสุ อฺตเรน การเณน ฉนฺทาคตึ คจฺฉติ นามาติ หิ อตฺโถ. อาคตสฺสาปิ จีวรนฺติ สมฺพนฺโธ ปิสทฺโท ครหตฺโถ. ปเคว ปจฺฉา อาคตสฺสาติ หิ อตฺโถ. อวมฺนฺติ อฺุาตํ. โวติ ตุมฺหากํ. นตฺถิ กินฺติ โยชนา. มุฏฺา ¶ สติ เอตสฺสาติ มุฏฺสฺสติ. อาคตานมฺปิ จีวรนฺติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ. ปเคว ปมํ อาคตานนฺติ หิ อตฺโถ. เอตํ จีวรปฏิคฺคาหกฏฺานํ นามาติ โยชนา. สนฺตสนฺโต วาติ เขทเขโท วา. อิทฺจิทฺจาติ อิทฺจ อิทฺจ จีวรํ. ตสฺมาติ ยสฺมา จ คจฺฉติ, ยสฺมา จ ชานาติ, ตสฺมา. โยติ ภิกฺขุ. สกฺโกตีติ สมฺพนฺโธ. เอวรูโป ภิกฺขุ สมฺมนิตพฺโพติ โยชนา.
อปโลกเนนปีติ ‘‘อิตฺถนฺนามํ ภิกฺขุํ จีวรปฏิคฺคาหกํ กาตุํ สงฺฆํ อปโลเกมี’’ติ อปโลกเนนปิ, สมฺมนิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถ ปนาติ ยสฺมึ ปน ธุรวิหาเร.
‘‘คหิตฏฺาเนเยวา’’ติ อิมินา ตตฺเถวาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ‘‘ฉฑฺเฑตฺวา’’ติ อิมินา อุชฺฌิตฺวาติ เอตฺถ อุธธาตุยา วิสฺสชฺชนตฺถํ ทสฺเสติ. จีวรปฏิคฺคาหกนฺติ ปทสฺส จีวรํ ปฏิคฺคณฺหาตีติ จีวรปฏิคฺคาหโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย’’ติอาทิ. ตตฺถ โย ปฏิคฺคณฺหาติ, โส จีวรปฏิคฺคาหโก นามาติ โยชนา. ‘‘จีวรปฏิสามก’’นฺติ อิมินา จีวรํ คหิตฏฺานโต นีหริตฺวา ภณฺฑาคาเร ทหติ เปตีติ จีวรนิทหโกติ อตฺถํ ทสฺเสติ. โย น ฉนฺทาตึ คจฺฉตีติอาทีสุ เอตฺถ เอเตสุ จ อิโต ปรฺจาติ โยชนา.
๒๑๔. ภณฺฑาคารสมฺมุติอาทิกถา
๓๔๓. โย วิหาโร วา โย อฑฺฒโยโค วา โหติ, โส วิหาราทิโก สมฺมนิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘อารามิกสามเณราทีหี’’ติ ปทํ วิวิตฺตตฺเถ อปาทานํ, กรณมฺปิ ยุชฺชติ. ปจฺจนฺตเสนาสนํ ปน น สมฺมนิตพฺพํ โจราทิอุปทฺทวตฺตา. วิหารมชฺเฌเยวาติ ภณฺฑาคารวิหารมชฺเฌเยว.
ยสฺสาติ ภณฺฑาคารสฺส. อิทํ ปทํ ‘‘ฉทนาทีสู’’ติ ปเท สามี, ‘‘นตฺถี’’ติ ปเท สมฺปทานํ ¶ . ยสฺส ปนาติ ภณฺฑาคารสฺส ปน. ยตฺถ กตฺถจีติ ¶ ยสฺมึ กสฺมึจิ าเน. เยนาติ ปติตเหตุนา. มูสิตฺวา ขาทตีติ มูสิโก. อาทิสทฺเทน โคธามงฺคุสาทโย สงฺคณฺหาติ. อุป ภุสํ, อุปคุหิตฺวา วา จินนฺตีติ อุปจิกา. ตนฺติ โอวสฺสนาทึ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ.
จีวรปฏิคฺคาหกาทีหีติ อาทิสทฺเทน จีวรนิทหกภณฺฑาคาริเก สงฺคณฺหาติ. ตตฺถาติ เตสุ. จีวรปฏิคฺคาหเกน น คณฺหิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ตาวาติ จีวรนิทหกภณฺฑาคาริกานํ, เตหิ วา ปมํ. ยํ ยนฺติ จีวรํ. ตเถวาติ ยถา วิสุํ วิสุํ กตฺวา คณฺหติ, ตเถว. จีวรนิทหเกนาปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ ปฏิคฺคาหเกเนว, อถ โข นิทหเกนปีติ สมฺปิณฺเฑติ. ตเถวาติ ยถา นิทหโก อาจิกฺขติ, ตเถว. ตโตติ เตหิ จีวเรหิ, วิภตฺตอปาทานํ, เตสุ จีวเรสุ วา นิทฺธารณํ. ตเทวาติ สงฺเฆน วุตฺตจีวรเมว.
อิตีติอาทิ นิคมนํ. ภควตา อนฺุาโตติ สมฺพนฺโธ. ภณฺฑาคารนฺติ ภณฺฑสฺส ปโนกาสํ อคารํ. ภณฺฑาคาริโกติ ภณฺฑาคาเร นิยุตฺโต. พาหุลฺลิกตายาติ ปจฺจยพาหุลฺเลน นิยุตฺตภาวตฺถํ. เอวํ สนฺเต กิมตฺถาย อนฺุาโตติ อาห ‘‘อปิ จา’’ติอาทิ. อนุคฺคหาย อนฺุาโตติ สมฺพนฺโธ. หีติ วิตฺถาโร. เนว ชาเนยฺยุนฺติ โยชนา. ทฺเว ทฺเว วา จีวเรติ สมฺพนฺโธ. สงฺคหํ กาตุนฺติ สงฺเฆน สงฺคหํ กาตุํ.
น วุฏฺาเปตพฺโพติ เอตฺถ อตฺถุทฺธารวเสน อฺเปิ อวุฏฺาปนีเย ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺเปี’’ติอาทิ. หีติ วิตฺถาโร. ตตฺถาติ จตูสุ. สงฺโฆ ปน เทตีติ สมฺพนฺโธ. อุปการตาย จาติ สงฺฆสฺส อุปการตาย จ. เอตฺถ จ ปุริเมสุ ตีสุ เอโกเยว เหตุ, ปจฺฉิเม ปน ทฺเว เหตโวติ ทฏฺพฺพํ.
สมฺมุขีภูเตนาติ อฺมฺสฺส มุเข สํวิชฺชมาโน, สนฺนิปติโต วา สมฺมุโข, สมฺมุโข หุตฺวา ภูโต สมฺมุขีภูโต. ภูสทฺทโยคตฺตา อการสฺสีกาโร โหติ, อนฺโตอุปจารสีมายํ ิโต สงฺโฆ ¶ . ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺโตอุปจารสีมายํ ิเตนา’’ติ. โกลาหลนฺติ พหุชเนหิ สนฺนิปติตฺวา เอกโต กตํ อพฺยตฺตสทฺทํ. ตทาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อมฺหาก’’นฺติอาทิ. ‘‘จีวรภาชเกสู’’ติอาทินา อคติคมนาการํ ทสฺเสติ, ตํ สุวิฺเยฺยเมว. ตุลาภูโตติ ตุลาย สทิโส หุตฺวา ภูโต, ตุลาย สทิสภาวํ ปตฺโต วา. มชฺฌตฺโตติ มชฺเฌ ิโต อตฺตา สภาโว เอตสฺสาติ มชฺฌตฺโต.
อิทนฺติ ¶ จีวรํ. ฆนนฺติ นิรนฺตรํ. ตนุกนฺติ วิรฬํ. เอตฺถ ‘‘อุจฺจินิตฺวา’’ติ อิมินา วตฺถสฺส ปมาเณน อุจฺจินนํ ทสฺเสติ. ‘‘ตุลยิตฺวา’’ติ อิมินา อคฺเฆน ตุลนํ ทสฺเสติ. วณฺณาวณฺณํ กตฺวาติ วณฺณฺจ อวณฺณฺจ ขุทฺทกฺจ ปมาณํ, มหนฺตฺจ ปมาณํ กตฺวาติ อตฺโถ. เอกจฺจานิ จีวรานิ อปฺปคฺฆานิ โหนฺติ, เอกจฺจานิ มหคฺฆานีติ วุตฺตํ โหติ. ทสทสอคฺฆนกนฺติ ทสหิ ทสหิ กหาปเณหิ อคฺฆนกํ. ยนฺติ จีวรํ, พนฺธิตฺวาติ นวคฺฆนกํ เอกคฺฆนเกน, อฏฺคฺฆนกฺจ ทฺวิอคฺฆนเกน พนฺธิตฺวาติ อตฺโถ. สเม ปฏิวีเสติ สมปมาเณ ปฏิวีเส เปตฺวา, อิมินา ‘‘วณฺณาวณฺณ’’นฺติ เอตฺถ วณฺณสทฺโท ปมาณตฺโถติ ทีเปติ. ทส ทส ภิกฺขูติ อิทํ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ อฺเนากาเรนาปิ คเณตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา. ภณฺฑิกนฺติ จีวรภณฺเฑน นิยุตฺตํ ปุฏํ. กุโสติ สลากทณฺโฑ.
อตฺติสฺสราติ อตฺตนาว อตฺตานํ อิสฺสรา. อฺเสํ วตฺตปฏิปตฺตินฺติ สมฺพนฺโธ. อุปฑฺฒภาโคติ ภิกฺขูนํ ลทฺธภาคโต อุปฑฺโฒ ภาโค. เย ปนาติ สามเณรา ปน. สมภาโคติ ภิกฺขูนํ ภาเคน สโม ภาโค. อิทฺจาติ ‘‘อุปฑฺฒปฏิวีส’’นฺติ วจนฺจ, กถิตนฺติ สมฺพนฺโธ. สมกเมวาติ ภิกฺขุสามเณรานํ สมปมาณเมว. ตตฺรุปฺปาทวสฺสาวาสิกนฺติ ตสฺมึ วิหาเร อุปฺปาเทน มูเลน อุปฺปาทิตํ วสฺสาวาสิกํ. ผาติกมฺมนฺติ วฑฺฒนกมฺมํ ‘‘ยตฺตเกน วินยาคเตน สมฺมฺุชนิพนฺธนาทินา หตฺถกมฺเมน วิหารสฺส อูนตา น โหติ, ตตฺตกํ กตฺวาติ อตฺโถ. เอตนฺติ ผาติกมฺมํ กตฺวา คหณํ ¶ . หีติ สจฺจํ. เอตฺถาติ ตตฺรุปฺปาทวสฺสาวาสิกคหเณ. สพฺเพสนฺติ อขิลานํ ภิกฺขุสามเณรานํ. ภณฺฑาคาริกจีวเรปีติ ภณฺฑาคาเร ปิเต อกาลจีวเรปิ. ปิสทฺเทน ตตฺรุปฺปาทวสฺสาวาสิกมเปกฺขติ. สามเณรา อุกฺกุฏฺึ กโรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อปหริตกนฺติ หริตวิรหิตํ. รงฺคฉลฺลินฺติ รชนจฺฉวึ. เอตนฺติ อุกฺกุฏฺิกรณโต สมภาคทานํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เย จาติ สามเณรา จ. วิรชฺฌิตฺวา กโรนฺตีติ กตฺตพฺพกาเลสุ อกตฺวา ยถิจฺฉิตกฺขเณ กโรนฺติ. เตติ สามเณเร. สมปฏิวีโส ทาตพฺโพติ ‘‘กริสฺสามา’’ติ ปฏิฺาตมตฺเตน สโม ปฏิวีโส ทาตพฺโพ.
‘‘สกํ ภาคํ ทาตุ’’นฺติ อิทํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. กึ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ภณฺฑาคารโต…เป… สนฺธายา’’ติ. ปหตายาติ ปหริตพฺพาย, ปหนิตพฺพาย วา. ตสฺมาติ ยสฺมา สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺมา. อนีหเฏสูติ ภณฺฑาคารโต อนีหริเตสุ. อิมสฺส ภิกฺขุโนติ อุตฺตริตุกามสฺส อิมสฺส ภิกฺขุโน. ตุลายาติ มาเนน.
เตสูติ สาฏเกสุ, เอโก สาฏโกติ โยชนา. สพฺเพสุ ปาติเตสูติ สมฺพนฺโธ. เอตฺตเกนาติ ¶ ทฺวาทสคฺฆนเกน. ตํ สุตฺวาติ ภิกฺขูนํ ตํ วจนํ สุตฺวา. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ สงฺฆคณสนฺตเก. อนุปฺปทาเนน ขิปิยติ ปกฺขิปิยตีติ อนุกฺเขปนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุกฺเขปํ นามา’’ติอาทิ. ยตฺตกํ อคฺฆนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺตเกน อคฺเฆน อคฺฆนเกติ โยชนา. วิกลฺลกาติ วิกลสฺส ภาโว วิกลฺลํ, จีวรปุคฺคลานํ อปโหนกภาโว, ตเทว วิกลฺลกา. ‘‘ตตฺถา’’ติ ปาเสโส, เตสุ ทฺวีสุ วิกลฺลเกสูติ อตฺโถ. อตฺถีติ สํวิชฺชนฺติ, นิปาโตยํ. ฉินฺทนฺเตหิ จ ทาตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. ทาตพฺพานีติ จ ฉินฺทิตพฺพานิ. ทาสทฺโท หิ อวขณฺฑนตฺโถ. ทาตุนฺติ อวขณฺฑิตุํ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. เอตฺถาติ เอเตสุ วิกลฺลเกสุ. ตนฺติ จีวรํ ¶ . อถาติ โตสิตโต ปรํ. ตตฺถาติ เอกสฺส ภิกฺขุโน โกฏฺาเส. สามณกนฺติ สมณสฺส อนุรูปํ. โยติ ภิกฺขุ. เตนาติ ปริกฺขาเรน. อิทมฺปีติ อฺํ สามณกสฺส ปริกฺขารสฺส ปนมฺปิ. ปิสทฺเทน ปุริมํ วตฺถฉินฺทนมเปกฺขติ.
วคฺคนฺติ สมูหํ. อฏฺ วา นว วา ภิกฺขู โหนฺตีติ โยชนา. เตสนฺติ อฏฺนฺนํ วา นวนฺนํ วา. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. อยํ อปโหนกภาโวติ โยชนา. ปุน จีวรสฺเสว วิกลฺลกภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถวา’’ติอาทิ. เอตฺถ ปุริมนเย จีวรสฺส จ ปุคฺคลสฺส จ วิกลฺลกํ โหติ, ปจฺฉิเม จีวรสฺเสวาติ อยเมเตสํ วิเสโส.
๒๑๕. จีวรรชนกถา
๓๔๔. คิหิปริภุตฺตํ ปนาติ คิหินา ปริภุตฺตํ วตฺถํ ปน, กิฺจิ ผลนฺติ สมฺพนฺโธ.
สีตุทกาติ สีตํ อุทกํ. ลิงฺควิปลฺลาโส หิ อยํ. อุตฺตราฬุมฺปนฺติ เอตฺถ อุตฺตร อุฬุมฺปนฺติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา อการโต อุการสฺส โลปํ กตฺวา, ปุพฺพสรสฺส จ ทีฆํ กตฺวา ‘‘อุตฺตราฬุมฺป’’นฺติ วุจฺจติ. อุตฺตราฬูติ อุตฺตรอุทกํ. อุฬุสทฺโท หิ อุทกวาจโก, ตํ ปาติ รกฺขตีติ อุตฺตราฬุมฺปํ. ตสฺส สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วฏฺฏาธารก’’นฺติ. รชนนฺติ รชนฉลฺลึ. หีติ ผลโชตโก. รชนนฺติ รชนุทกํ. หีติ วิตฺถาโร. เถโวติ รชนพินฺทุ. น วิสรตีติ น ปคฺฆรติ. รชนาฬุงฺกนฺติ เอตฺถาปิ ปุริมนเยเนว ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. รชนอุฬุงฺกนฺติ รชนสงฺขาตสฺส อุทกสฺส คหณตฺถาย กริยตีติ รชนอุฬุงฺกํ. ทณฺฑเกน นิยุตฺตํ ถาลกํ ทณฺฑกถาลกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตเมว สทณฺฑก’’นฺติ. รชนกุณฺฑนฺติ รชนปกฺขิปนํ มหาฆฏํ. อฺตฺราติ อฺํ านํ. ปตฺถินฺนสทฺโท ถทฺธปริยาโยติ อาห ‘‘ถทฺธ’’นฺติ. ทนฺตกาสาวานีติ เอตฺถ ทนฺตสทฺเทน ตสฺส วณฺโณ คเหตพฺโพ, โส เอเตสมตฺถีติ ทนฺตานิ, ทนฺตานิ จ ¶ ตานิ กาสาวานิ เจติ ทนฺตกาสาวานิ, ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทนฺตวณฺณานี’’ติ. ทนฺตวณฺณานิ กาสาวานิ ธาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
๒๑๖. ฉินฺนกจีวรานุชานนกถา
๓๔๕. ทีฆมริยาทพทฺธนฺติ ¶ ทีเฆน มริยาเทน พทฺธํ. จตุกฺกสณฺานนฺติ จตุนฺนํ มคฺคานํ สโมธานสณฺานํ. อุสฺสหสิ ตฺวนฺติ เอตฺถ อุปุพฺโพ สหธาตุ สมตฺถตฺโถติ อาห ‘‘สกฺโกสิ ตฺว’’นฺติ. ปปุพฺโพ ปน อภิภวนตฺโถ โหติ ‘‘ปสหตี’’ติอาทีสุ. โย นามาติ โย อานนฺโท อาชานิสฺสติ นาม, โส อานนฺโท ปณฺฑิโตติ โยชนา. ‘‘กุสี’’ติ เอตํ นามํ อธิวจนนฺติ โยชนา. อนุวาตาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน ปริภณฺฑาทีนิ สงฺคณฺหาติ. ‘‘อฑฺฒกุสี’’ติ เอตนฺติ โยชนา.
คีเวยฺยกนฺติ เอตฺถ คีวายํ สุตฺตสํสิพฺพิตํ คีเวยฺยกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คีวาเวนฏฺาเน’’ติอาทิ. ‘‘อาคนฺตุกปฏฺฏ’’นฺติ อิมินา เอยฺยกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. เอเสว นโย ชงฺเฆยฺยกนฺติ เอตฺถาปิ. เอตํ นามนฺติ ‘‘คีเวยฺยกํ, ชงฺเฆยฺยก’’นฺติ เอตํ นามํ. อิตีติ เอวํ. เอตนฺติ ‘‘อนุวิวฏฺฏ’’นฺติอาทิ เอตํ. ‘‘อนุวิวฏฺฏ’’นฺติ เอตํ นามนฺติ โยชนา. วิวฏฺฏสฺสาติ มชฺฌิมขณฺฑกสฺส. พาหนฺตนฺติ เอตฺถ พาหาย อุปริ ปิตา อนฺตา พาหนฺตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พาหายา’’ติอาทิ. เตสนฺติ อุภินฺนมนฺตานํ. เอตนฺติ ‘‘พาหนฺต’’นฺติ เอตํ.
๒๑๗. ติจีวรานุชานนกถา
๓๔๖. ‘‘อุกฺขิตฺตภณฺฑิกภาวํ อาปาทิเต’’ติ อิมินา อุพฺภณฺฑิเตติ เอตฺถ อุกฺขิตฺตํ ภณฺฑํ อุพฺภณฺฑํ, อุพฺภณฺฑภาวํ อิตา อาปาทิตาติ อุพฺภณฺฑิตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เต อุพฺภณฺฑิเต ภิกฺขู อทฺทสาติ โยชนา. ภิสิสงฺเขเปนาติ ภิสิยํ ปกฺเขเปน, ปเวเสนาติ อตฺโถ, ภิสิอากาเรนาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถาติ ทกฺขิณาคิรึ. คจฺฉนฺตา เต ภิกฺขูติ โยชนา. ‘‘อฏฺปมาณาสู’’ติ อิมินา อนฺตรฏฺกาสูติ เอตฺถ กปจฺจโย ปมาณตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ, เกสุจิ โปตฺถเกสุ ปมาณสทฺโท น ทิสฺสติ, คฬิโตติ ทฏฺพฺโพ. รตฺตีสูติ สมฺพนฺโธ. ภควนฺตนฺติ เอตฺถ สมฺปทานตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ภควโต’’ติ. สีตาลุกาติ เอตฺถ สีตํ ปกติ เอเตสนฺติ สีตาลุโน ¶ , เตเยว สีตาลุกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สีตปกติกา’’ติ ¶ . เย กุลปุตฺตา ปกติยาว สีเตน กิลมนฺติ, เต สีตาลุกา นามาติ โยชนา. เอกจฺจิยนฺติ เอตฺถ เอกจฺจสทฺโท เอกปริยาโยติ อาห ‘‘เอกํ ปฏฺฏ’’นฺติ. อิมินา เอโกเยว เอกจฺโจติ กตฺวา สกตฺเถ อจฺจปจฺจโยติ ทสฺเสติ. ‘‘ปฏฺฏ’’นฺติ อิมินา เอกจฺเจน นิยุตฺตํ เอกจฺจิยนฺติ วจนตฺถํ กตฺวา นิยุตฺตตฺเถ ปวตฺตสฺส อิยปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อิตีติ เอวํ. ภควา อนุชานาตีติ สมฺพนฺโธ. อิตเรติ สงฺฆาฏิโต อิตเร อุตฺตราสงฺคอนฺตรวาสเก.
๒๑๘. อติเรกจีวราทิกถา
๓๔๘. อจฺฉุเปยฺยนฺติ เอตฺถ อจฺฉิ วุจฺจติ เนตฺตมณฺฑลํ, ตํ วิยาติ อจฺฉิ ฉิทฺโท, ตสฺมึ อุปคนฺตพฺพํ อุปเนตพฺพนฺติ อจฺฉุเปยฺยํ. ‘‘ลคฺคาเปยฺย’’นฺติ อิมินา อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ ปํสุกูเล. สพฺพมิทนฺติ ‘‘ทิคุณํ สงฺฆาฏิ’’นฺติอาทิกํ สพฺพํ อิทํ วจนํ. อุทฺธริตฺวาติ อปเนตฺวา. สํสิพฺพิตนฺติ อฺมฺํ สมฺพนฺธิตฺวา สิพฺพิตํ.
๓๕๑. โสวคฺคิกนฺติ เอตฺถ สุนฺทรานิ อคฺคานิ รูปาทีนิ เอตฺถาติ สคฺโค, ปุพฺพปเท อุการสฺส โลโป, อุการสฺส อุวาเทเส ‘‘สุวคฺโค’’ติ สิชฺฌติ. สุวคฺคปฺปตฺตเหตุกํ โสวคฺคิกํ, ทานํ, ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สคฺคปฺปตฺตเหตุก’’นฺติ. ‘‘อปเนตี’’ติ อิมินา นุทธาตุยา อปนยนตฺถํ ทสฺเสติ. อนามยาติ เอตฺถ อามยสทฺโท โรคปริยาโยติ อาห ‘‘อโรคา’’ติ. นตฺถิ อามโย เอติสฺสาติ อนามยา.
๓๕๓. ฌานลาภิโนติ ฌานลาภีนํ ปุถุชฺชนานํ กามจฺฉนฺทนีวรณสฺส วิกฺขมฺภนตฺตา วุตฺตํ.
๓๕๖. สโมธานวเสน ทสฺสิยิตฺถาติ สนฺทิฏฺโ. สโมธานวเสน ภชิยิตฺถาติ สมฺภตฺโต. อภิมุขํ ลปิตฺถาติ อาลปิโต. อิเมหีติ อิเมหิ ทฺวีหิ.
๒๒๑. ปจฺฉิมวิกปฺปนุปคจีวราทิกถา
๓๕๙. กตปํสุกูโลติ ¶ กโต ปํสุกูโล. อิมินา ‘‘ปํสุกูลโต’’ติ ปทสฺส วิเสสนปรปทตฺตํ ทสฺเสติ. อคฺคฬาโรปเนนาติ อคฺคฬสฺส อาโรปเนน. ‘‘สุตฺเตเนวา’’ติ เอตฺถ เอวสทฺเทน ¶ ปิโลติกํ นิวตฺเตติ. อฺฉิตฺวา อฺฉิตฺวาติ อากฑฺฒิตฺวา อากฑฺฒิตฺวา. อภิธาตุ หิ อากฑฺฒนตฺโถ. ‘‘สงฺฆาฏิโกโณ ทีโฆ’’ติ อิมินา วิกณฺโณติ เอตฺถ วิสโม กณฺโณ วิกณฺโณติ กตฺวา กณฺณสทฺทสฺส โกณตฺถํ ทสฺเสติ. ตโตติ คฬนโต. ลุชฺชนฺตีติ วลึ คณฺหนฺติ. อฏฺปทกนฺติ ปทสฺส อฏฺปเทน สิพฺพิตํ อฏฺปทกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺปทกจฺฉินฺเนน ปตฺตมุขํ สิพฺพิตุ’’นฺติ. ตตฺถ อฏฺปทกจฺฉินฺเนน ปตฺตมุขํ สิพฺพิตุนฺติ อฏฺปทลิขเนน ตตฺถ ตตฺถ คพฺภํ ทสฺเสตฺวา ปตฺตมุขํ สิพฺพิตุํ. ‘‘อฏฺปทกจฺฉนฺเนนา’’ติปิ ปาโ, อฏฺผลกากาเรนาติ อตฺโถ.
๓๖๐. ‘‘อาคนฺตุกปตฺตมฺปิ ทาตุ’’นฺติ อิมินา อนฺวาทิกนฺติ ปทสฺส อนุปจฺฉา อาคนฺตุกภาเวน ทียตีติ อนฺวาทิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. จตุตฺถกฺขเรนปิ ปาโ, อนุปจฺฉา อาคนฺตุกภาเวน ธียติ ปียตีติ อนฺวาธิกนฺติ กาตพฺโพ. อิทํ ปนาติ อนฺวาธิกํ ปน.
๓๖๑. เสสาตีนนฺติ มาตาปิตูหิ เสสาตีนํ. วินิปาเตติเยวาติ วินสฺสนฺโต นิปาเตติเยว.
๓๖๒. ‘‘วสฺสิโก’’ติ สงฺเกตียติ คณฺหียตีติ วสฺสิกสงฺเกตนฺติ วุตฺเต จตฺตาโร มาสาติ อาห ‘‘จตฺตาโร มาเส’’ติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อารฺกสฺส ภิกฺขุโนติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ อารฺเกน ภิกฺขุนา.
๒๒๒. สงฺฆิกจีวรุปฺปาทกถา
๓๖๓. อฺตฺถาติ ทินฺนฏฺานโต อฺตฺถ. หฏานิปิ จีวรานิ ตุยฺเหว สนฺตกานีติ โยชนา. เตสนฺติ จีวรานํ. อฺโติ เอกกวสฺสาวาสิกโต ¶ อฺโ. ปฺจมาเส ตํ สพฺพํ ตสฺเสว ภิกฺขุโน โหตีติ สมฺพนฺโธ. ยนฺติ จีวรํ, ตํ สพฺพํ จีวรนฺติ สมฺพนฺโธ. ยมฺปีติ จีวรมฺปิ. โสติ ภิกฺขุ, คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธ. วสฺสาวาสตฺถายาติ วสฺสํ อาวาสสฺส ภิกฺขุโน อตฺถาย. ปิตอุปนิกฺเขปโตติ เวยฺยาวจฺจกเรหิ วฑฺฒึ ปโยเชตฺวา ปิตอุปนิกฺเขปโต. ตตฺรุปฺปาทโตติ ตสฺมึ วิหาเร อุปฺปาทโต นาฬิเกรอารามาทิโต. อิทนฺติ วกฺขมานํ. เอตฺถาติ ‘‘ตสฺเสว ตานิ จีวรานิ ยาว กถินสฺส อุพฺภารายา’’ติ วจเน. ยนฺติ จีวรํ. ปน สทฺโท วิเสสตฺถโชตโก. อิทนฺติ ปทาลงฺการมตฺตํ. อิธาติ อิมสฺมึ วิหาเร. อภิลาปมตฺตนฺติปิ วทนฺติ. อนตฺถตกถินสฺสาปีติ ปิสทฺโท ปเคว อตฺถตกถินสฺสาติ ทสฺเสติ ¶ . ปฺจมาเสติ อจฺจนฺตสํโยคตฺเถ อุปโยควจนํ. ตโตติ ปฺจมาสโต. อตีตวสฺเส วสฺสํวุตฺถสงฺฆสฺส อิทํ วสฺสาวาสิกํ เทติ กึ? อุทาหุ อนาคตวสฺเสติ โยชนา. ปิฏฺิสมเยติ คิมฺหานํ ปมทิวสโต ปฏฺาย ยาว อสฺสยุชปุณฺณมี, ตาว ปิฏฺิสมเย.
วสฺสานโตติ วสฺสานมาสโต. เอตฺถาติ เอเตสุ จีวเรสุ. เกจิ ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตมตฺถนฺติ ตสฺส สงฺฆิกจีวรสฺส การณํ. ตตฺเถวาติ คตฏฺาเน เอว. เอสาติ สงฺฆิกจีวรหารโก ภิกฺขุ. ตตฺราติ วิหาราทีสุ. นนฺติ จีวรหารกํ ภิกฺขุํ.
วตฺตํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตน หี’’ติอาทิ. เตน ภิกฺขุนา ภาเชตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺเสวาติ อธิฏฺหนฺตสฺเสว.
เอเกกํ ภาคนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ าเน อหเมว อสฺมีติ โยชนา. ทุคฺคหิตานิ โหนฺตีติ สงฺฆิกาเนว โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. มยฺหเมวิมานิ จีวรานีติ อิสฺสรวเสน คหเณ ทุคฺคหิตานิ. มยฺเหตานิ ปาปุณนฺตีติ อนิสฺสรวเสน คหเณ สุคฺคหิตานีติ วิเสโส.
ปาติเต กุเสติ เอตฺถ ตปจฺจยสฺส ปจฺจุปฺปนฺนกาลิกภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกโกฏฺาเส’’ติอาทิ. คหิตเมวาติ เอกโกฏฺาเส ¶ ปาติตสฺส กุสทณฺฑสฺส วเสน ‘‘อิมสฺสิท’’นฺติ เอกโกฏฺาเส วิทิเต สพฺเพสํ วิทิตตฺตา คหิตเมวาติ อธิปฺปาโย.
อิโตวาติ สจีวรภตฺตโตว. วิสุํ สชฺชิยมาเนติ จีวเร จ ภตฺเต จ วิสุํ สชฺชิยมาเน.
ยถา ปุริเมสุ ทฺวีสุ วตฺถูสุ ‘‘อทํสู’’ติ วุตฺตํ, ตถา อวตฺวา กสฺมา อิธ ‘‘เทนฺตี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สณิกํ สณิกํ เทนฺติเยวา’’ติ. สณิกํ สณิกํ เทนฺเต ทานกิริยาย อนุปจฺฉินฺนตฺตา ‘‘เทนฺตี’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนวเสน วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย. ปจฺฉินฺนทานตฺตาติ ปจฺฉินฺนทานกิริยภาวโต. อิทํ ปน วตฺถุ อุปฺปนฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. อิเม จ เถราติ นิลวาสิอาทโย วินยธรปาโมกฺขา อิเม จ เถรา.
๒๒๓. อุปนนฺทสกฺยปุตฺตวตฺถุกถา
๓๖๔. เอตฺถาติ ¶ อุปนนฺทวตฺถุมฺหิ. ตสฺสาติ อุปนนฺทสฺส. คามกาวาสิโนติ คามเก อาวาสิโน. อยนฺติ อุปนนฺโท. มุขโรติ มุขํ ขรํ เอตสฺสาติ มุขโร ขการโลโป, อถ วา มุขํ เอตสฺสตฺถีติ มุขโร มนฺตุตฺเถ ปวตฺโต รปจฺจโย นินฺทตฺถวาจโก. ลหุกาปตฺตีติ ทุกฺกฏาปตฺติ. ตสฺเสวาติ คหิตภิกฺขุสฺเสว. ธุรนิกฺเขเป สตีติ โยชนา.
เอกสฺส ปุคฺคลสฺสตฺถาย อธิปฺปิยเต อิจฺฉิยเตติ เอกาธิปฺปาโย, เอกปุคฺคลปฏิวีโส, เตนาห ‘‘เอกปุคฺคลปฏิวีสเมวา’’ติ. ยถา ยถาติ เยน เยนากาเรน. โยติ ปฏิวีโส. ‘‘ตถา ตถา’’ติ อชฺฌาหริตพฺโพ. ตตฺถาติ ‘‘อิธ ปนา’’ติอาทิวจเน. เอเกกสฺมึ อาวาเสติ สมฺพนฺโธ. วาสทฺโท อฺเปิ ทฺวีหทฺวีหาทิวาเร สงฺคณฺหาติ. ยนฺติ ปฏิวีสํ. เอโก ปุคฺคโลติ เอโก นิจฺจาวาโส ปุคฺคโล. เอวนฺติ อุปฑฺเฒ ทิยฺยมาเน. ยตฺถ วา ปนาติ เอตฺถ ยสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘เอวํ ปุริมสฺมิ’’นฺติ. ปุริมสฺมึ อาวาเสติ สมฺพนฺโธ ¶ . ตโตติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พหุตรํ วสิตวิหารโต’’ติ. อิทฺจาติ ‘‘อมุตฺร อุปฑฺโฒ จีวรปฏิวีโส ทาตพฺโพ’’ติ วจนฺจ. เอกสีมวิหาเรหีติ เอกิสฺสํ อุปจารสีมายํ ิเตหิ วิหาเรหิ. นานาสีมวิหาเรติ นานาอุปจารสีมายํ ิเต วิหาเร. เสนาสนคฺคาโหติ ปุริมอุปจารสีมายํ เสนาสนคฺคาโห. ตตฺถาติ ปสฺสมฺภนวิหาเร. เสสนฺติ จีวรโต เสสํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วิหาเรสุ. อนฺโตสีมคตสฺสาติ อนฺโตอุปจารสีมายํ คตสฺส, ภิกฺขุโนติ สมฺพนฺโธ. จีวรํ เสนาสนคฺคาหสฺเสว ปาปุณาติ, เสสํ ปน อามิสเภสชฺชาทิสพฺพํ อฺวิหารโต อาคนฺตฺวา อนฺโตสีมคตสฺส ปาปุณาตีติ อธิปฺปาโย.
๒๒๔. คิลานวตฺถุกถา
๓๖๕. มฺจเก นิปาเตสุนฺติ เอตฺถ มฺจเก นิปาตนํ นาม มฺจเก นิปชฺชาปนนฺติ อาห ‘‘มฺจเก นิปชฺชาเปสุ’’นฺติ. มุตฺตกรีสกิลิฏฺนฺติ มุตฺตกรีเสหิ กิลิฏฺํ. โยติ โย โกจิ. มนฺติ มม. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอวาทานุสาสนีกรเณนา’’ติ. มม โอวาทสฺส จ อนุสาสนิยา จ กรเณนาติ อตฺโถ. เอตฺถาติ ‘‘โย ภิกฺขเว มํ อุปฏฺเหยฺยา’’ติอาทิปาเ. สุตฺตสฺส เนยฺยตฺถตฺตา อคเหตพฺพตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภควโต จา’’ติอาทิ. ยสฺสาติ คิลานสฺส. อุปชฺฌายาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน อาจริยสทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกสมานุปชฺฌายกสมานาจริยกสงฺขาเต ¶ ปฺจ ชเน สงฺคณฺหาติ. เอกจาริโก วา โหตีติ สมฺพนฺโธ. สงฺฆตฺเถโรปีติ ปิสทฺโท ปเคว อฺเสนฺติ ทสฺเสติ.
๓๖๖. อภิกฺกมนฺตํ วาติ เอตฺถ อภิมุขํ กมตีติ อภิกฺกมนฺโตติ วุตฺเต วฑฺฒนตฺโถติ อาห ‘‘วฑฺฒนฺตํ วา’’ติ. อาพาธํ นาวิกโรตีติ สมฺพนฺโธ. อิมินา อนฺตปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อิทํ นาม โภชนนฺติ สมฺพนฺโธ. สํวิธาตุนฺติ เอตฺถ สํวิปุพฺโพ ธาธาตุ กรธาตฺวตฺโถ, กรธาตุ จ สพฺพธาตฺวตฺโถ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เภสชฺชํ โยเชตุ’’นฺติ ¶ . อสฺสาติ คิลานุปฏฺากสฺส. อนฺตรสทฺทสฺส มชฺฌตฺถาทโย ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘การณํ วุจฺจตี’’ติ.
๒๒๕. มตสนฺตกกถา
๓๖๗. กาลงฺกเตติ เอตฺถ กรณํ กตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กาลกิริยายา’’ติ. อปโลเกตฺวาติ ‘‘อิตฺถนฺนาโม ภนฺเต ภิกฺขุ กาลงฺกโต, ตสฺส ติจีวรฺจ ปตฺตฺจ คิลานุปฏฺากานํ ทาตุํ สงฺฆํ อปโลเกมี’’ติ อปโลเกตฺวา.
๓๖๙. คิลานุปฏฺากลาเภติ คิลานุปฏฺากานํ ลภิตพฺเพ.
สพฺเพปิ ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ตสฺมึ กาลงฺกเต. กึ วทนฺติ? ‘‘สพฺเพปิ…เป… สามิโน’’ติ วทนฺตีติ โยชนา. ทฺวีสุ วาเทสุ ปจฺฉิมวาโท อฏฺกถาจริเยน รุจฺจตีติ วทนฺติ. ยนฺติ ยํ วตฺถุ. ‘‘ยํ อตฺถิ, ตํ ทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตเมวตฺถํ อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘อฺสฺมึ…เป… ทาตพฺพ’’นฺติ. ตนฺติ ปริกฺขารํ.
สมโกติ สมํ ปมาณเมตสฺส ภาคสฺสาติ สมโก. สํวิทหนมตฺตเมวาติ อิทฺจิทฺจ กโรหีติ สชฺชนมตฺตเมว. เชฏฺกภาโคติ ทิคุณภาโค.
โย ปนาติ ภิกฺขุ ปน. เอตฺถาติ พหูสุ ภิกฺขูสุ. เยนาติ เยน เกนจิ, ทินฺนํ ปฏิยาทิตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอกทิวสมฺปีติ ปิสทฺโท ปเคว ทฺวีหาทิเกติ ทสฺเสติ. โสปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ พหุทิวสํ อุปฏฺาโกเยว, อถ โข โสปีติ ทสฺเสติ. สมีปนฺติ คิลานสฺส สนฺติกํ. อาคจฺฉตีติ สมีปมาคจฺฉติ.
ปจฺจาสีสายาติ ¶ ภาคสฺส ปจฺจาสีสาย. ‘‘ปุน อาคนฺตฺวา ชคฺคิสฺสามี’’ติ อิมินา ‘‘ปุน อาคนฺตฺวา น ชคฺคิสฺสามี’’ติ คจฺฉนฺตสฺส น ทาตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ธุรํ นิกฺขิปิตฺวาติ อุปฏฺหเน ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา.
มาตุคาโมปิ โหตูติ โยชนา. ตสฺส ภิกฺขุโนติ กาลงฺกตสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน. สเจปิ สหสฺสํ อคฺฆติ, คิลานุปฏฺากานํเยว ¶ ทาตพฺพนฺติ โยชนา. อฺนฺติ ปตฺตจีวรโต อฺํ. เตติ คิลานุปฏฺากา. อวเสสนฺติ ปตฺตจีวรโต อวเสสํ. ตโตติ พหุกมหคฺฆโต. ติจีวรปริกฺขาโรติ ติณฺณํ จีวรานํ ปริวาโร. สพฺพฺเจตนฺติ สพฺพเมว เอตํ ปริกฺขารํ. ลภตีติ คิลานุปฏฺาโก ลภติ.
โสติ กาลงฺกโต. กสฺสจีติ คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา. ตสฺเสวาติ ทินฺนคาหกสฺเสว. รุจิยา เอวาติ กามา เอว. ตตฺถ ตตฺถ สงฺฆสฺเสวาติ ตสฺมึ ตสฺมึ วิหาเร ิตสฺส สงฺฆสฺเสว. อิทํ วิหาเร ปิตปริกฺขาเร สนฺธาย วุตฺตํ. สเจ คาเม วา อรฺเ วา ปิตา โหนฺติ, สกโลว สงฺโฆ อิสฺสโร. กสฺมา? สงฺฆสฺเสว ทายชฺชภาวโต. พหูนมฺปีติ ตีหิ ปฏฺาย พหูนมฺปิ. อีทิสวจนํ อุปนิธาย สาสเนปิ เอโก ทฺเว พหูติ ตีณิ วจนานิ อตฺเถ ทิสฺสนฺติ, สทฺเท ปน ทฺวิวจนพหุวจนานํ วิเสสาภาวโต ทฺวิวจนํ นตฺถีติ ทฏฺพฺพํ. อทินฺนเมวาติ อตฺตโนเยว อสนฺตกตฺตา, อฺเสมฺปิ สาธารณตฺตา จ อทินฺนเมว. สเจ สพฺเพ มตา อนุมติยา เทนฺติ, สุทินฺนเมว. ตนฺติ สนฺตกํ. เตสูติ เตสุ สพฺเพสุ.
๒๒๗. กุสจีราทิปฏิกฺเขปกถา
๓๗๑. ‘‘อกฺกนาฬมย’’นฺติ อิมินา อกฺกนาเฬน นิพฺพตฺตํ อกฺกนาฬนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. มกจิมโยติ เอตฺถ มกจิสทฺเทน โปตฺถกสทฺทสฺส คนฺถาทโย อตฺเถ นิวตฺเตติ. มยสทฺเทน ปุริมนเยเนว นิพฺพตฺตตทฺธิตํ ทสฺเสติ. เสสานีติ อกฺกนาฬโปตฺถเกหิ เสสานิ กุสจีราทีนิ. เตสูติ กุสจีราทีสุ.
๓๗๒. ติปฏฺฏจีวรสฺส วาติ อิทํ ทฺวิปฏฺฏจีวรสฺส มชฺเฌ ทานํ สนฺธาย วุตฺตํ. เตสนฺติ สพฺพนีลกาทีนํ. กฺจุกนฺติ วารณํ. ตฺหิ กจิยติ กาเย พนฺธิยตีติ กฺจุโกติ วุจฺจติ. เวเนปีติ อุณฺหีเสปิ. ตฺหิ ยสฺมา เยน สีเส เวิยติ, ตสฺมา เวนนฺติ วุจฺจติ. รุกฺขฉลฺลิมยนฺติ เอตฺถ รุกฺขฉลฺลิสทฺเทน ติรีฏสทฺทสฺส วกฺกลตฺถํ ทสฺเสติ. วกฺกลฺหิ ¶ ¶ นิวสนานํ องฺคปจฺจงฺคํ ติโรภาวํ ปฏิจฺฉนฺนภาวํ เอติ คจฺฉติ อเนนาติ วา รุกฺขํ ติโรปฏิจฺฉนฺนํ หุตฺวา เอติ ปวตฺตตีติ วา ติรีฏนฺติ วุจฺจติ. อภิธาเน (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๔๔๒ คาถายํ) ปน ตรีฏนฺติ ตกาเร อิการวิรหิโต ปาโ อตฺถิ. ปาทปฺุชนนฺติ ปาโท ปุชิยติ โสธิยติ อเนนาติ ปาทปฺุชนํ, ตาลุโช ตติยกฺขโร.
๓๗๔. สนฺเต ปติรูปเก คาหเกติ เอตฺถ ปติรูปโก นาม ปกฺกมนฺตสฺส ภิกฺขุโน สนฺทิฏฺสมฺภตฺโต. อิมินา ปติรูปเก คาหเก อสติ อทตฺวา สงฺเฆน ภาชิเต สุภาชิตเมวาติ ทสฺเสติ. สตฺต ชนาติ ปกฺกมนฺตอุมฺมตฺตกขิตฺตจิตฺตเวทนฏฺฏา จตฺตาโร, อุกฺขิตฺตกา ตโยติ สตฺต ชนา.
๒๓๐. สงฺเฆ ภินฺเน จีวรุปฺปาทกถา
๓๗๖. สงฺโฆ ภิชฺชตีติ เอตฺถ ทฺวิโกฏฺาสวเสน ภิชฺชนเมวาธิปฺเปตํ, น อฺนฺติ อาห ‘‘ทฺเว โกฏฺาสา’’ติ. เอกสฺมึ ปกฺเข จีวรานิ เทนฺตีติ โยชนา. ทฺวิปกฺขํ สนฺธาย ‘‘สกลสฺส สงฺฆสฺสา’’ติ วุตฺตํ. เอตนฺติ จีวรํ. ตสฺเสว จีวรนฺติ ตสฺส โกฏฺาสสฺส จีวรเมว. ยตฺถาติ ยสฺมึ เทเส. ทกฺขิโณทกํ ปมาณนฺติ ทกฺขิโณทกเมว ปมาณํ, น เทยฺยธมฺโม. ตสฺมา ทกฺขิโณทกํ ปฏิคฺคณฺหนฺตา, เทยฺยธมฺมสฺส สามิโน โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. อุโภหิปิ ปกฺเขหีติ โยชนา. ปรสมุทฺเทติ ชมฺพุทีเป. โส หิ สีหฬทีปโต สมุทฺทสฺส ปารตฺตา ปรสมุทฺโทติ วุจฺจติ. อิตโร ปกฺโขติ ทกฺขิโณทกสฺส จ จีวรสฺส จ ลทฺธปกฺขโต อิตโร อลทฺโธ ปกฺโข.
๒๓๒. อฏฺจีวรมาติกากถา
๓๗๙. อิทานิ อาหาติ สมฺพนฺโธ. ปุคฺคลาธิฏฺานนเยนาติ ‘‘สีมาย เทตี’’ติ กตฺตุวาจเกน กิริยาปเทน ทายกปุคฺคลสงฺขาตกตฺตุโน อธิฏฺานวเสน วุตฺตตฺตา ปุคฺคลาธิฏฺาเนน นเยน. เอตฺถาติ ¶ เอตาสุ อฏฺสุ มาติกาสุ. อฏฺมา มาติกาติ โยชนา. ตตฺถาติ อฏฺสุ มาติกาสุ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘กติกาย เทตี’’ติอาทีสุ.
สีมาย…เป… ภาเชตพฺพนฺติอาทิมฺหิ มาติกานิทฺเทเส ปน เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. สีมาย เทตีติ เอตฺถ ปนฺนรส สีมา เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถาติ ¶ ปนฺนรสสุ สีมาสุ. อุปจารสีมา ปริจฺฉินฺนา โหตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺตกํ านนฺติ ปริกฺเขปารหฏฺานสฺส เอกนฺเตน อวุตฺตตฺตา เอกนฺเตน ปริกฺเขปารหฏฺานํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ. ธุวสนฺนิปาตโต วา ขิปิตานนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปริยนฺเต’’ติ ปทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ. ตสฺมา ตีสุ นิสฺสกฺกปเทสุ โยเชตพฺพํ. สา ปนาติ อุปจารสีมา ปน. ภิกฺขูสุ วฑฺฒนฺเตสุ อาวาโสปิ วฑฺฒตีติ มนสิกตฺวา วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขูสุ วฑฺฒนฺเตสู’’ติ. สพฺเพสํ ภิกฺขูนนฺติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตเมวาติ สีมกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๑๓๘, ๑๔๔) วุตฺตเมว.
อปิจ โขติ เอตฺถ อปิสทฺโท ปุจฺฉตฺถวาจโก. เกหิ ปิตาติ หิ อตฺโถ. ราชราชมหามตฺตา เปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ลาภสีมาติ ลาภสฺส มริยาโท. ยนฺติ โย ลาโภ. เอตฺถนฺตเรติ เอตสฺมึ คาวุตาทิอนฺตเร. ลาภสีมา นามาติ ลาเภน ปริจฺฉินฺนา สีมา นาม. ตตฺถาติ พหูสุ ชนปเทสุ. อนฺตรทีปา จาติ มหาทีปโต อฺทีปา จ, ขุทฺทกทีปาติ อธิปฺปาโย.
เอตฺเถว สีมายาติ ขณฺฑสีมาย เอว. เตสํเยวาติ ขณฺฑสีมคตานํเยว. เอวตฺถผลํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺเส’’นฺติอาทิ. รุกฺเข วา ปพฺพเต วา ิตสฺส วา เหฏฺา ปถวีมชฺฌคตสฺส วา ภิกฺขุสฺสาติ โยชนา. อิมิสฺสา อุปจารสีมาย ิตสฺสาติ สมฺพนฺโธ. สมานสํวาสสีมายาติ มหาสีมาย. ขณฺฑสีมสีมนฺตริกาสูติ ขณฺฑสีมายฺจ ทฺวินฺนํ สีมานํ สีมนฺตริกายฺจ. ตตฺถ ทฺวินฺนํ คามฏฺานมฺปิ ปาปุณาติ. อวิปฺปวาสสีมาย ทินฺนํ คามฏฺานํ น ปาปุณาติ ‘‘เปตฺวา คามฺจ คามูปจารฺจา’’ติ วุตฺตตฺตา.
ชมฺพุยา ¶ ลกฺขิโต ทีโป ชมฺพุทีโป. ตมฺโพ โลหิโต ปาณิ หตฺโถ เอเตสนฺติ ตมฺพปาณิโน. วิชยกุมาราทโย สตฺตสตา ชนา. เตสํ นิวาโส ตมฺพปณฺณิ, โสเยว ทีโปติ ตมฺพปณฺณิทีโป, ตสฺมึ. สพฺเพสํ ภาคนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺเรวาติ ชมฺพุทีเปเยว. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ.
โย ปน ภณตีติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ กถนโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. นนฺติ มหาสิวตฺเถรํ. ติโยชนาปีติ ปิสทฺโท ตโต อูนาปิ โหตีติ ทสฺเสติ. สพฺพํเปตนฺติ สพฺพํปิ เอตํ ลาภคณฺหนาทึ. อิติ อาหํสูติ โยชนา.
กติกานํ ยถิจฺฉิตกเตน ปวตฺตตฺตา พหุ โหติ, ตสฺมา อิธ อิจฺฉิตกติกํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สมานลาภกติกายา’’ติ ¶ . ตตฺราติ ‘‘กติกาย เทตี’’ติ ปาเ. สนฺนิปติเตหิ ภิกฺขูหิ ภาเชตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ วิหารสฺส. พุทฺธาธิวุตฺโถติ พุทฺเธน อธิ อิสฺสรวเสน วสิยิตฺถาติ พุทฺธาธิวุตฺโถ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน สาวนมตฺเตน. นิสินฺโนวาติ นิสินฺโน เอว โหติ, นิสินฺโน อิว วา. ตสฺมึ วิหาเรปีติ ตสฺมึ โปราณกาทิวิหาเรปิ. เอวเมวาติ ‘‘อยํ โปราณโก วิหาโร เตน นววิหาเรน สทฺธึ สมานลาภํ กาตุํ สงฺฆสฺส รุจฺจตี’’ติอาทินา เอวเมว. อิธาติ โปราณกวิหาเร. ตสฺมินฺติ นววิหาเร. เอวนฺติ ยถา เอเกน วิหาเรน สทฺธึ เอโก วิหาโร กาตพฺโพ, เอวํ ตถาติ อตฺโถ.
ภิกฺขาปฺตฺติยาติ เอตฺถ ภิกฺขา ปฺปิยติ นิจฺจวเสน ปิยติ เอตฺถาติ ภิกฺขาปฺตฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน ปริจฺจาคปฺาปนฏฺาเน’’ติ. ตสฺสาติ ‘‘ยตฺถ สงฺฆสฺส ธุวการา กริยนฺตี’’ติปาสฺส. อตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ยตฺถ วาติ ยสฺมึ วา าเน. อเนนาติ จีวรทายเกน. สลากภตฺตาทีนิ วา นิพทฺธานิ การิตานีติ สมฺพนฺโธ. เยน ปนาติ จีวรทายเกน ปน. สกโลปิ วิหาโรติ สกโลปิ สอาราโม วิหาโร. ตตฺถาติ จีวรทายเก. อิเมติ ปากวตฺตสฺส วตฺตนฏฺานาทโย วิหารา. ธุเวน ¶ กริยนฺตีติ ธุวการา วิหารา. โสติ จีวรทายโก. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ พหูสุ วิหาเรสุ.
เตหีติ พหุตเรหิ ภิกฺขูหิ. ธุวกาเรสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. เอกตฺถาติ เอกสฺมึ ธุวกาเร. ‘‘สเจ ภิกฺขุคณนาย คณฺหถาติ วทตี’’ติ อิมินา สเจ น วทติ, ภิกฺขุคณนาย ภาเชตฺวา คณฺหิตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ, วิหารคณนาย คณฺหิตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. ตถาติ ยถา ‘‘ภิกฺขุคณนาย คณฺหถา’’ติ วทติ, ตถาติ อตฺโถ. เอตฺถาติ ภาเชตพฺพวตฺถูสุ. ตนฺติ มฺจปีกํ, ปุจฺฉิตฺวา ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ปุจฺฉิตฺวาติ ทายกํ ปุจฺฉิตฺวา, วทตีติ ทายโก วทติ. สงฺฆสฺสาปีติ ปิสทฺโท น ทายกสฺเสวาติ ทสฺเสติ.
อุปจารสีมายํ ิเตน สงฺเฆน ภาเชตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ ¶ . สีมฏฺสฺสาติ อุปจารสีมายํ ิตสฺส. อสมฺปตฺตสฺสาปีติ ภาชนฏฺานํ อสมฺปตฺตสฺสาปิ. อลสชาติกาติ โกสชฺชชาติกา. ิติกาติ ปพนฺธวเสน ิยเต ิติ, สาเยว ิติกา. อถ วา ‘‘ิตฏฺานโต ปฏฺาย ทาตพฺพ’’นฺติ อฏฺกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙) วุตฺตตฺตา ติฏฺติ ปพนฺธวเสน เอตฺถาติ ิติ, สาเยว ิติกาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ิติกํ เปตฺวาติ วีสติวสฺสสงฺขาตํ ิติกํ เปตฺวา. เตสนฺติ เถรานํ.
สมฺปตฺตสมฺปตฺตานนฺติ ภาชนฏฺานํ สมฺปตฺตสมฺปตฺตานํ. อตฺตโน วิหารทฺวาเร วา อตฺตโน อนฺโตวิหาเรเยว วาติ โยชนา. สีมาติ อุปจารสีมา. เถราสนํ อารูฬฺเห สตีติ โยชนา. วสฺสคฺเคนาติ วสฺสคณนาย.
ปาเฏกฺกนฺติ ปจฺเจกํ. สพฺพาเนว จีวรานีติ สมฺพนฺโธ. ทุพฺภาสิตทุคฺคหิตานมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คตคตฏฺาเน สงฺฆิกาเนว โหนฺตี’’ติ. เอกนฺติ ทสสุ วตฺเถสุ เอกํ.
วตฺถสฺเสว ปุปฺผํ วา วลิ วา อตฺถีติ โยชนา. เตนาติ ปุปฺผวลินา. เอกํ ตนฺตนฺติ เอกํ สุตฺตํ. ตตฺถาติ เตสุ ิติกาย านาฏฺาเนสุ. ทฺวีหิปิ คเหตพฺพํ ิติกาย อภาวโต.
ภิกฺขุ ¶ อตฺตโน สนฺตกํ ยํ จีวรนฺติ โยชนา. ปํสุกูลิกานมฺปิ วฏฺฏตีติ ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ วา ‘‘ตุยฺหํ เทมา’’ติ วา อวตฺวา ‘‘ภิกฺขูนํ เทม, เถรานํ เทมา’’ติ วุตฺตตฺตา ปํสุกูลิกานมฺปิ วฏฺฏติ. ภิกฺขุเถรา นาม หิ น อตฺตนาเยว โหนฺติ, อฺเปิ พหู, ตสฺมา วฏฺฏติ. ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ วุตฺเต อตฺตนา เอกนฺเตน สงฺโฆเยว, ตสฺมา ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ วุตฺเตปิ น วฏฺฏติ, ปเคว ‘‘ตุยฺห’’นฺติ วุตฺเต.
ตโตติ พหุวตฺถโต. คเหตุํ น วฏฺฏตีติ ปํสุกูลิกานํ คเหตุํ น วฏฺฏติ.
ยนฺติ วตฺถํ. ตตฺถาติ ปริกฺขาเรสุ. สุตฺตนฺติ ตนฺตํ.
เอวํ อนฺโตสีมํ ปวิสิตฺวา ‘‘สงฺฆสฺส เทมา’’ติ ทินฺเน วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา พหิสีมาย ทินฺเน ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. เอกพทฺธา จาติ ทฺวาทสหตฺถมนติกฺกมิตฺวา เอกโตพทฺธา จ. เย ปนาติ ภิกฺขู ปน.
อุภโตสงฺฆสฺส เทตีติ เอตฺถ จตุนฺนํ วากฺยานํ วเสน วุตฺเตปิ อุภโตสงฺฆสฺส เทติเยว นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุภโตสงฺฆสฺส ทมฺมีติ วุตฺเตปี’’ติอาทิ. อุภโตสงฺฆคฺคหเณน คหิตตฺตาติ ปุคฺคลสฺส อุภโตสงฺฆคฺคหเณน คหิตตฺตา. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา เอกวีสติปฏิวีเส กตฺวา เอโก เจติยสฺส ทาตพฺโพติ นยํ อติทิสติ. ปาปุณนโกฏฺาโส นาม นตฺถิ เจติยสฺส อุภโตสงฺฆคฺคหเณน อคหิตตฺตา.
ตตฺถาติ ¶ อุภโตสงฺฆปุคฺคลเจติเยสุ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
ปุพฺเพติ พุทฺธสฺส ภควโต ธรมานกาเล. ตทาติ ยทา พุทฺโธ ภควา ธรติ, ตทา. ปฏิมํ วาติ ปฏิพิมฺพํ วา. ตฺหิ ภควตา ปฏิ สทิสํ มานียตีติ ปฏิมาติ วุจฺจติ. เจติยํ วาติ ถูปํ วา. โส หิ เทวมนุสฺเสหิ จิติตพฺพํ, ปูเชตพฺพํ, อิฏฺกาทีหิ วา จินิตพฺพนฺติ เจติยนฺติ วุจฺจติ. ตตฺถาติ เทยฺยธมฺเมสุ. ยนฺติ กิริยาปรามสนํ. ยํ ¶ เทนฺตีติ โยชนา. ตตฺถาติ ตสฺมึ ทาเน. อนิยมวาจกสฺส ‘‘โย’’ติ สพฺพนามสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปพฺพชิโต วา คหฏฺโ วา’’ติ. วตฺตํ กตฺวา ปริภฺุชิตุนฺติ ปุพฺพกาลอปรกาลกิริยานํ วิการวเสน อนิยตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ภฺุชิตฺวา ปจฺฉาปิ วตฺตํ กาตุ’’นฺติ.
‘‘ทูรมฺปิ หริตฺวา ปูเชตพฺพ’’นฺติ อิมินา ชงฺฆเปสนิกกมฺมํ น โหตีติ ทสฺเสติ. หรนฺตสฺส ภิกฺขุโนติ สมฺพนฺโธ. คจฺฉโตติ อนาทเร สามิวจนํ. ตนฺติ สงฺฆสฺส อาหฏภตฺตํ.
วสฺสํวุตฺถสงฺฆสฺสาติ วสฺสํ วสิตฺถาติ วสฺสํวุตฺโถ. อลุตฺตกิตนฺตสมาโสยํ, โสเยว สงฺโฆ วสฺสํวุตฺถสงฺโฆ, ตสฺส. ยาวติกสทฺโท ยตฺตกปริยาโยติ อาห ‘‘ยตฺตกา’’ติ. ทิสาปกฺกนฺตสฺสาปีติ อฺํ ทิสํ ปกฺกนฺตสฺสปิ, ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. วทนฺตีติ อฏฺกถาจริเยหิ อปเร อาจริยา วทนฺติ. เอตนฺติ วจนํ.
สมฺปตฺตานนฺติ ทินฺนฏฺานํ สมฺปตฺตานํ. สพฺเพสนฺติ ยตฺถ กตฺถจิ วุตฺถวสฺสานํ สพฺเพสํ. ตตฺราติ วิหาเร. ตตฺราติ ตสฺมึ วทเน สติ, เตสุ ภิกฺขูสุ วา. วสฺสํ วสนฺตีติ วสฺสํวสนฺตา, เตสํ. จีวรมาเสติ จีวเรน ลกฺขิเต ปจฺฉิมกตฺติกมาเส.
เหมนฺตสฺส ปจฺฉิโม ทิวโสติ ผคฺคุณปุณฺณมีสงฺขาโต เหมนฺตสฺส ปจฺฉิโม ทิวโส. วสฺสาวาสิกนฺติ วสฺสํ อาวสนฺตานํ ทาตพฺพํ จีวรํ. อาโรเปตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตีตวสฺสาวาสสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ อตีตวสฺสาวาสสฺสาติ อตีตวสฺสํ, อตีตวสฺเส วา อาวาสสฺส สงฺฆสฺส. ตนฺติ จีวรํ.
เปตฺวาติ วิหาเร เปตฺวา. สมฺปตฺตานนฺติ อิมํ านํ สมฺปตฺตานํ. อิโตติ จีวรทานกาลโต. เตติ อนฺโตวสฺเส วุตฺถภิกฺขู.
อาทิสฺสาติ ¶ ปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาทิสิตฺวา’’ติ. อยมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ตตฺราติ ‘‘ยาคุยา วา’’ติอาทิปาเ. อชฺชตนาย วาติ อชฺช ภวานํ ปฺุานํ อตฺถาย ¶ วา. เตสนฺติ นิมนฺตกานํ, ปวิฏฺานํ ภิกฺขูนนฺติ สมฺพนฺโธ. เยหิ นิมนฺติเตหีติ นิมนฺติเตหิ เยหิ ภิกฺขูหิ. เยสํ วา ปตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เตสํ น ปาปุณาตีติ สพฺเพสํ เตสํ น ปาปุณาติ, กสฺมา? อนิมนฺติตตฺตา. เตสํ น ปาปุณนฺติ, กสฺมา? นิมนฺติตเคหํ อปวิฏฺตฺตา. โสติ ทายโก.
ปุพฺเพปีติ อิโต ปุพฺเพปิ. อสฺสาติ ทายกสฺส. วาเสตฺวาติ วาสาเปตฺวา. โสติ ทายโก. โยติ ภิกฺขุ, วสตีติ สมฺพนฺโธ. ตานีติ เภสชฺชานิ. อิทนฺติ จีวรํ.
‘‘อนฺเตวาสิกานฺจา’’ติ ปเทน สทฺธิวิหาริกาปิ คเหตพฺพา อุทฺเทสาทิวเสน อนฺเต วสนสีลตฺตา. อุทฺเทสํ คเหตุํ อาคโต จ คเหตฺวา คจฺฉนฺโต จาติ อิเม อนฺเต อวสนสีลาปิ รูฬฺหีวเสน อนฺเตวาสิกา นาม. อิมินา นิสฺสยํ คเหตุํ อาคโต จ เถรสฺส สนฺติเก นิสฺสยํ คหิตปุพฺโพ จ อนฺเตวาสิโก นามาติ ทสฺเสติ. วตฺตํ กตฺวา อุทฺเทสปริปุจฺฉาทีนิ คเหตฺวา วิจรนฺตานํ สพฺเพสํ อุทฺเทสนฺเตวาสิกานํ ปาปุณาตีติ โยชนา. อิมินา สทฺธิวิหาริกนิสฺสยนฺเตวาสิกอุปสมฺปทนฺเตวาสิกปพฺพชฺชนฺเตวาสิกาปิ คเหตพฺพา เตสมฺปิ นิพทฺธจาริกภิกฺขุภาวโต. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ จีวรกฺขนฺธเก.
อิติ จีวรกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๙. จมฺเปยฺยกฺขนฺธกํ
๒๓๔. กสฺสปโคตฺตภิกฺขุวตฺถุกถา
๓๘๐. จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก คคฺคราย โปกฺขรณิยาติ เอตฺถ คคฺครสทฺทสฺส นามสทฺทภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คคฺครนามิกาย อิตฺถิยา’’ติ. อิมินา คคฺครสทฺโท คคฺครอิติ นามํ ปวตฺตินิมิตฺตํ กตฺวา อิตฺถิทพฺพํ วทตีติ ทสฺเสติ. ตนฺติปฏิพทฺโธติ ตนฺติยา ปฏิพทฺโธ. ‘‘อุสฺสุกฺกมฺปิ ¶ อกาสิ ยาคุยา’’ติอาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา ¶ . ตสฺส ภิกฺขุโนติ กสฺสปโคตฺตนามกสฺส ตสฺส ภิกฺขุโน. ตตฺเถวาติ วาสภคาเมเยว.
๓๘๒. อธมฺเมน วคฺคกมฺมํ กโรนฺตีติอาทีนํ นานากรณนฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๓๖. ตฺติวิปนฺนกมฺมาทิกถา
๓๘๕. อฺตฺราปิ ธมฺมาติ เอตฺถ ธมฺมาติ อุปโยคตฺเถ นิสฺสกฺกวจนเมตนฺติ อาห ‘‘อฺตฺร ธมฺม’’นฺติ. ‘‘อฺตฺรา’’ติ นิปาตปโยเค ทุติยาตติยาปฺจมีสุ อฺตรสฺส สมฺภวโต อุปโยควจนมฺปิ โหติ. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘อยเมว วา ปาโ’’ติ. ‘‘ภูเตน วตฺถุนา’’ติ อิมินา ธมฺมสทฺทสฺส สจฺจตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา สทฺทสภาวเมว สนฺธาย อติทิสติ, น อตฺถํ. เตน วุตฺตํ ‘‘เอตฺถ ปนา’’ติอาทิ. สตฺถุสาสนนฺติ สตฺถุ อาณา. สตฺถุอาณา นาม ตฺติอนุสาวนานํ สมฺปทาติ อาห ‘‘ตฺติสมฺปทา อนุสาวนสมฺปทา จา’’ติ. ‘‘ปฏิกุฏฺฺเจว กตฺจา’’ติ อิมินา ปฏิกุฏฺกตนฺติ ปทสฺส ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติ. ปฏิกุสิตพฺพนฺติ ปฏิกุฏฺํ, กตฺตพฺพนฺติ กตํ, กมฺมํ. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ อฺเสู’’ติอาทิ. ตตฺถ ยนฺติ กมฺมํ.
๓๘๗. ปาฬิยาติ วินยปาฬิยา. ยนฺติ กมฺมํ, น กริยตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ อฏฺกถายํ. โส จ โขติ โส จ วิตฺถาโร, อาคโตติ สมฺพนฺโธ. กสฺมา ตฺติทุติยตฺติจตุตฺถกมฺมานเมว วเสน อาคโต, นนุ ตฺติอปโลกนกมฺมวเสนปิ อาคเตน ภวิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ตฺติทุติยตฺติจตุตฺเถสุ หาปนํ วา อฺถา กรณํ วา อตฺถิ วิย ตฺติกมฺเม นตฺถีติ โยชนา. ตฺติกมฺเม ตฺติฏฺปนโต อฺกิจฺจสฺส อสมฺภวโต หาปนํ วา อฺถา กรณํ วา นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ตานีติ ตฺติกมฺมอปโลกนกมฺมานิ. สพฺเพสมฺปิ กมฺมานนฺติ สพฺเพสมฺปิ จตุนฺนํ กมฺมานํ. ปรโตติ ปรสฺมึ ปริวาราวสาเน (ปริ. อฏฺ. ๔๘๒).
๒๓๗. จตุวคฺคกรณาทิกถา
๓๘๘. ยทิทํ ¶ กมฺมนฺติ โยชนา. เตสนฺติ สงฺฆานํ. กมฺมปฺปตฺโตติ เอตฺถ กมฺเมน, กมฺมสฺส วา ปตฺโตติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘กมฺมํ ปตฺโต’’ติ. ‘‘สพฺพกมฺเมสุ กมฺมปตฺโต’’ติ ¶ ปาฬินเยน ‘‘กมฺเมสุ ปตฺโต’’ติ อตฺโถปิ ยุชฺชติ. โลกโวหารวเสน ‘‘กมฺเมน กมฺมสฺส วา ปตฺโต’’ติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตว.
๓๘๙. ปริสโตติ ปริสการณา. ตตฺถาติ ‘‘จตุวคฺคกรณฺเจ ภิกฺขเว’’ติอาทิปาเ, จตุวีสติปุคฺคเลสุ วา. กมฺมนานาสํวาสโกติ อุกฺเขปนียกมฺมกโต. ลทฺธินานาสํวาสโกติ อุกฺขิตฺตานุวตฺตโก. ‘‘หุตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘ภิกฺขุนีจตุตฺโถ’’ติอาทีสุ จตุวีสติยา าเนสุ กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ. ภิกฺขุนี จตุตฺถี เอตสฺสาติ ภิกฺขุนีจตุตฺโถ, จตุวคฺโค สงฺโฆติอาทินา วจนตฺโถ กาตพฺโพ.
๓๙๓. ปริวาสาทีติอาทิสทฺเทน มูลายกสฺสนมานตฺตอพฺภานานิ สงฺคณฺหาติ. เตสนฺติ ปริวาสาทิกมฺมานํ. ปรโตติ ปรสฺมึ จูฬวคฺเค (จูฬว. อฏฺ. ๗๕ อาทโย).
๓๙๔. ปฏิกุฏฺกตกมฺมสฺสาติ ปฏิกุฏฺสฺส หุตฺวา กตสฺส กมฺมสฺส. ปกตตฺตสฺสาติ เอตฺถ ปกติสีลสงฺขาโต อตฺตา สภาโว เอตสฺสาติ ปกตตฺโตติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อวิปนฺนสีลสฺสา’’ติ. สงฺฆาทิเสสํ อนาปชฺชนฺตสฺสาปิ อวิปนฺนสีลตฺตา วุตฺตํ ‘‘ปาราชิกํ อนชฺฌาปนฺนสฺสา’’ติ. อิมินา สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชนฺโตปิ ปกตตฺโตเยวาติ ทสฺเสติ. โสปิ หิ อิธ อวิปนฺนสีโล นาม, อฺตฺถ ปน สงฺฆาทิเสสสฺส สีลวิปตฺติภาวโต ตํ อาปชฺชนฺโตปิ วิปนฺนสีโลเยว นาม. อานนฺตริกสฺสาติ เอตฺถ อนนฺตรสทฺทสฺส สมฺพนฺธฺจ ณิกปจฺจยสฺส อตฺถฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน อนนฺตรํ นิสินฺนสฺสา’’ติ. ตตฺถ ‘‘อตฺตโน’’ติ อิมินา อนนฺตรสทฺทสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสติ. ‘‘นิสินฺนสฺสา’’ติ อิมินา ณิกปจฺจยสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ.
๒๓๙. ทฺเวนิสฺสารณาทิกถา
๓๙๕. วตฺถุโตติ ¶ วตฺถุการณา. ตตฺถาติ ‘‘ทฺเวมา ภิกฺขเว’’ติอาทิปาเ. ‘‘สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ อิมินา ‘‘อปฺปตฺโต’’ติอาทิสุตฺตสฺส เนยฺยตฺถภาวํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตนฺติ ปพฺพาชนียกมฺมํ. ปุน ตนฺติ ปพฺพาชนียกมฺมเมว. เอส ภิกฺขุ อปฺปตฺโตติ สมฺพนฺโธ. กสฺมา อปฺปตฺโตติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ. อาเวณิกลกฺขเณนาติ อวินา หุตฺวา ปวตฺเตน ลกฺขเณน. อตฺตนา อวินา หุตฺวา อตฺตโน สนฺตเกน วิสุํ ภูเตน ลกฺขเณนาติ วุตฺตํ โหติ. ยทิ อปฺปตฺโต, กสฺมา สุนิสฺสาริโตติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนสฺสา’’ติอาทิ. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส, กเรยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตํ เจ สงฺโฆ ตชฺชนียกมฺมาทิวเสน นิสฺสาเรติ, สุนิสฺสาริโตติ สมฺพนฺโธ ¶ . โสติ ภิกฺขุ. ยสฺมา อนฺุาตา, ตสฺมา สุนิสฺสาริโตติ โยชนา. กิตฺตเกน องฺเคน อนฺุาตาติ อาห ‘‘เอเกนปิ องฺเคนา’’ติ.
๓๙๖. โอสารณาติ เอตฺถ โอตฺยูปสคฺควเสน สรธาตุ ปเวสนตฺโถติ อาห ‘‘ปเวสนา’’ติ. ตตฺถาติ ‘‘โอสารณา’’ติอาทิปาเ. โอสาเรตีติ เอตฺถ อพฺภานาทิวเสน ปเวสนํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘อุปสมฺปทกมฺมวเสนา’’ติ. สหสฺสกฺขตฺตุมฺปีติ ปิสทฺโท ครหตฺโถ. เอกวาราทิเก ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. สาติสาราติ สโทสา. ตถาติ ยถา อาจริยุปชฺฌายา สาติสารา, ตถา. เสโส การกสงฺโฆ สาติสาโรติ สมฺพนฺโธ. ‘‘หตฺถจฺฉินฺนาทโย ปน ทฺวตฺตึส สุโอสาริตา’’ติ วุตฺตตฺตา อนฺธมูคพธิรานํ อปพฺพชิตานมฺปิ อุปสมฺปทา รุหตีติ ทฏฺพฺพํ. เตติ หตฺถจฺฉินฺนาทโย ทฺวตฺตึส.
๓๙๗. อภูตวตฺถุวเสนาติ อสจฺจวตฺถุวเสน, อสํวิชฺชมานวตฺถุวเสน วา. ตตฺถาติ ‘‘อิธ ปน ภิกฺขเว’’ติอาทิปาเ. ปฏินิสฺสชฺชิตาติ เอตฺถ ตปจฺจยสฺส กมฺมตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปฏินิสฺสชฺชิตพฺพา’’ติ.
๒๔๑. อุปาลิปุจฺฉากถา
๔๐๐. ตตฺถาติ ¶ อุปาลิปฺเหสุ. ตสฺสปาปิยสิกาทีหิ สทฺธึ เอกา ปุจฺฉา กตาติ โยชนา. ภิกฺขูนมฺปิ วาเรติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺเทน ‘‘น เกวลํ อุปาลิปฺเหสุเยว โยเชตพฺพานิ, อถ โข ภิกฺขูนํ วาเรปี’’ติ ทสฺเสติ.
๒๔๒. ตชฺชนียกมฺมกถา
๔๐๗. ‘‘อิธ ปน ภิกฺขเว ภิกฺขุ ภณฺฑนการโก’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘อิธ ปน ภิกฺขเว’’ติอาทิปาเ. อนปทาโนติ เอตฺถ อปปุพฺโพ ทาสทฺโท อวขณฺฑนตฺโถติ อาห ‘‘อปทานํ วุจฺจติ ปริจฺเฉโท’’ติ. นตฺถิ อปทานํ อวขณฺฑนํ อาปตฺติปริยนฺโต เอตสฺสาติ อนปทาโนติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. สาเยว ปาฬิ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ตสฺสํ ปาฬิยํ. กิฺจิ อตฺถวินิจฺฉยํ ปาฬิอนุสาเรน วิทิตุํ น สกฺกา น โหตีติ โยชนา.
อิติ จมฺเปยฺยกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๑๐. โกสมฺพกกฺขนฺธกํ
๒๗๑. โกสมฺพกวิวาทกถา
๔๕๑. โกสมฺพกกฺขนฺธเก ¶ อยมนุปุพฺพิกถา เอวํ เวทิตพฺพาติ โยชนา. วินยํ ปาฬิโต จ, ตทตฺถโต จ ธาเรตีติ วินยธโร, ตถา สุตฺตนฺตํ ธาเรตีติ สุตฺตนฺติโก. เตสูติ ทฺวีสุ ภิกฺขูสุ. สุตฺตนฺติโก ภิกฺขุ นิกฺขมีติ สมฺพนฺโธ. อาจมนอุทกาวเสสนฺติ อาจเมติ โธวติ อเนนาติ อาจมนํ, ตเมว อุทกํ อาจมนอุทกํ, ตเมว อวเสสํ อาจมนอุทกาวเสสํ, อวเสสอาจมนอุทกนฺติ อตฺโถ. ตํ ภิกฺขุนฺติ สุตฺตนฺติกํ ภิกฺขุํ. เอตฺถาติ อาจมนอุทกาวเสสฏฺปเน. ‘‘สเจ โหติ, เทเสสฺสามี’’ติ อิมินา อตฺตโน สุพฺพจภาวฺจ สิกฺขากามตฺจ ทสฺเสติ. เตติ ตยา, กถนฺติ สมฺพนฺโธ. อถ วา เตติ ตุยฺหํ, นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. อสฺจิจฺจ อสติยา กตตฺตา อนาปตฺติปกฺโขปิ ¶ ภเวยฺยาติ อาห ‘‘นตฺถิ อาปตฺตี’’ติ. เอตฺถ ปน อาปตฺติเยว. โสติ สุตฺตนฺติโก.
วินยธโรปีติ วินยธโร ปน, อาโรเจสีติ สมฺพนฺโธ. อาปชฺชมาโนปีติ ปิสทฺโท ครหตฺโถ. เตติ วินยธรสฺส นิสฺสิตกา, อาหํสูติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ สุตฺตนฺติกสฺส. เตติ สุตฺตนฺติกสฺส นิสฺสิตกา, อาโรเจสุนฺติ สมฺพนฺโธ. โสติ สุตฺตนฺติโก. มุสาวาทีติ อภูตโต, อภูตํ วา วจนํ วทนสีโล. เอโสติ วินยธโร. เตติ สุตฺตนฺติกสฺส นิสฺสิตกา, อาหํสูติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ กลหวฑฺฒนการณา. วินยธโร อกาสีติ สมฺพนฺโธ.
๔๕๓. ‘‘น ตาว ภินฺโน’’ติ อิมินา ภินฺโนติ เอตฺถ ตปจฺจยสฺส อวสฺสมฺภาวิยตฺเถ อนาคตกาลิกตํ ทสฺเสติ. ตเมวตฺถํ สห อุปมาย ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ. ตนฺติ สสฺสํ. ‘‘ภิชฺชิสฺสตี’’ติ อิมินา ภิชฺชิสฺสตีติ ภินฺโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. โส จ โขติ สงฺโฆ. กลหวเสน ภิชฺชิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. สมฺภมอตฺถวเสนาติ สํเวคอตฺถวเสน. สมฺภมสทฺโท หิ ตีสุ อตฺเถสุ วตฺตติ คารเว, ภีติยํ, สํเวเค จาติ. อิธ ปน สํเวเค วตฺตติ. ภิกฺขุสงฺฆสฺส ภินฺเน สํเวคอตฺถวเสนาติ อธิปฺปาโย. อิทํ เหฏฺา กถิตาย ‘‘ภเย โกเธ ปสํสาย’’นฺติ คาถาย (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๕) จสทฺเทน สมฺปิณฺฑิตํ สมฺภมอตฺถํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ¶ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถาติ ‘‘ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ ภินฺโน ภิกฺขุสงฺโฆ’’ติ ปาเ. อาเมฑิตนฺติ อา ปุนปฺปุนํ ภยาทิปีฬิตตฺตา เมเฑน อุมฺมาเทน อิตํ กถิตํ อาเมฑิตํ.
๔๕๔. หีติ วิตฺถาโร. ภควา วเทยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อุกฺขิปนฺติ อปเนนฺตีติ อุกฺเขปกา. อุกฺขิตฺตมนุวตฺตนฺตีติ อุกฺขิตฺตานุวตฺตกา. เอเตสนฺติ อุกฺขิตฺตานุวตฺตกานํ. ปุน เอเตสนฺติ อุกฺเขปกานํ. ปกฺโขติ สขา. ตนฺติเมวาติ ปาฬิเมว, พฺยาปารเมว วา.
๔๕๕. โยติ ภิกฺขุ. จิตฺตํ อุปฺปาเทตีติ สมฺพนฺโธ. ตุมฺเหติ ธมฺมวาทิโน สนฺธาย วุตฺตํ. กึ ภณถาติ กึ วจนํ ภณถ. อิติ ปุจฺฉิตฺวาติ ¶ สมฺพนฺโธ. เตสฺจาติ ธมฺมวาทีนฺจ. อิตเรสฺจาติ อธมฺมวาทีนฺจ. อิเมติ อตฺตโน ปกฺเข อิเม ภิกฺขู. เตสนฺติ อธมฺมวาทีนํ. ‘‘กมฺมํ โกเปตี’’ติ ‘‘นานาสํวาสกจตุตฺโถ เจ ภิกฺขเว กมฺมํ กเรยฺย, อกมฺมํ, น จ กรณีย’’นฺติ วจนโต (มหาว. ๓๘๙) กมฺมํ โกเปติ. อิตเรสมฺปีติ ธมฺมวาทีนมฺปิ. ธมฺมวาทีนํ ปกฺเข นิสีทิตฺวา อธมฺมวาทีนํ ลทฺธึ คณฺหนฺโตปิ ธมฺมวาทีนํ นานาสํวาสโก โหติเยว, อยํ นโย วุตฺตนยสฺส อตฺถโต สิทฺโธติ กตฺวา อิธ น วุตฺโต. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. โยติ ภิกฺขุ, ปวิสติ คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธ. นิสินฺโน หุตฺวาติ โยชนา. อิเมติ อตฺตโน ปกฺเข อิเม ภิกฺขู. อิตเรติ ปรปกฺเข อิตเร ภิกฺขู. เตสนฺติ ธมฺมวาทีนํ. ยตฺถ ตตฺถ วา ปน ปกฺเขติ ยสฺมึ กสฺมึจิ วา ธมฺมวาทีนํ ปกฺเข. อิเม ธมฺมวาทิโนติ คณฺหาตีติ ตํตํปกฺขคเต ภิกฺขู ยาถาวโต วา อยาถาวโต วา ‘‘อิเม ธมฺมวาทิโน’’ติ คณฺหาติ.
๔๕๖. กาเยน กตํ กมฺมํ กายกมฺมํ, วจิยา กตํ กมฺมํ วจีกมฺมํ. ตตฺถ กายกมฺมํ อุปทํเสนฺตา ภิกฺขู ปหรนฺตา อุปทํเสนฺติ. วจีกมฺมํ อุปทํเสนฺตา ภิกฺขู ผรุสํ วทนฺตา อุปทํเสนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘กาเยน ปหรนฺตา’’ติอาทิ. อุปทํเสนฺตีติ ปวตฺเตนฺติ. ‘‘โกธวเสนา’’ติ อิมินา เปมวเสนาติ อตฺถํ นิวตฺเตติ. อธมฺมิยานีติ อธมฺเมน กตฺตพฺพานิ. ‘‘กิจฺจานี’’ติ อิมินา อิยปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อสมฺโมทิกาติ เอตฺถ ยการโลโปติ อาห ‘‘อสมฺโมทิกายา’’ติ. ‘‘กถายา’’ติ อิมินา อสมฺโมทํ ชเนตีติ อสมฺโมทิกาติ กตฺวา ณิกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อุปจารํ มฺุจิตฺวาติ เอตฺถ อุปจาโร นาม อฺมฺํ ปหรนฺตานํ หตฺถสฺส ปาปุณนฏฺานํ, ตํ มฺุจิตฺวาติ อตฺโถ. อาสนนฺตริกายาติ เอตฺถ เอกํ อาสนํ อนฺตรํ พฺยวหิตํ อิมิสฺสา นิสินฺนกิริยายาติ อาสนนฺตริกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอเกกํ อาสนํ อนฺตร’’นฺติ. ‘‘กตฺวา’’ติ อิมินา กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ.
๔๕๗-๘. อยํ ¶ อสฺส ภิกฺขุโน อธิปฺปาโย กิราติ โยชนา. เอเตติ โกธาภิภูเต ภิกฺขู. ภควา ปน กเถสีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนตฺโถ ¶ อโต’’ติ อิมินา อนตฺถโตติ ปทสฺส โอการโลปสนฺธึ ทสฺเสติ. เตสํ ปทานมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอตสฺมา’’ติอาทิ. ‘‘อถ วา’’ติอาทินา ‘‘อนตฺถโท’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สุคโต’’ติอาทีสุ วิย ท-การสฺส ต-การํ กตฺวา อนตฺถโตติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. อนตฺถโทติ อนตฺถํ ททาตีติ อนตฺถโท.
๔๖๔. ปุถุสทฺโทติ เอตฺถ ปุถุสทฺโท มหนฺตปริยาโยติ อาห ‘‘มหา’’ติ. อสฺสาติ ภณฺฑนการกสฺส ชนสฺส. สมชโนติ เอตฺถ สมสทฺโท สทิสปริยาโยติ อาห ‘‘เอกสทิโส’’ติ, ตุลฺยาธิกรณสมาโสยํ. ภณฺฑนการโก อยํ ชโนติ โยชนา. ตตฺถาติ ภณฺฑนการเกสุ ชเนสุ. อฺมฺปิ เอกํ อิทํ การณนฺติ สมฺพนฺโธ. น มฺิตฺถาติ โกจิ เอโกปิ น มฺิตฺถาติ โยชนา. อิมินา อมฺรุนฺติ เอตฺถ อาวิภตฺติยา ‘‘รุ’’นฺติ อาเทโส ทสฺสิโต.
ปริมุฏฺาติ ปริมุฏฺา สติ เอเตสนฺติ ปริมุฏฺาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริมุฏฺสติโน’’ติ. อฏฺกฺขรคาถายํ ‘‘ปฺจมํ ลฆุ สพฺพตฺถา’’ติ วุตฺตตฺตา ปฺจมสฺส ราการสฺส รสฺโส โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ราการสฺส รสฺสาเทโส กโต’’ติ. กถํ ภาณิโนติ วาจํ ภาณิโน. มุขายามนฺติ เอตฺถ อายามสทฺโท วิตฺถารปริยาโย, วิตฺถาโร จ นาม ปสารณนฺติ อาห ‘‘ปสาเรตุ’’นฺติ. สมฺปทานตฺถโชตเกน ตุํปจฺจเยน สมฺปทานตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทสฺเสติ. นีตาติ กมฺมวาจกสฺส กิตสฺส อปฺปธานกมฺมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิมํ นิลฺลชฺชภาว’’นฺติ. ทฺวิกมฺมกธาตุภาวโต ‘‘อตฺตโน’’ติ ปธานกมฺมมฺปิ อชฺฌาหริตพฺพํ. ตนฺติ กลหํ. ‘‘ชาน’’นฺติ ปเทน ‘‘วิทู’’ติ ปทสฺส อตฺถฺจ วากฺยฺจ ทสฺเสติ. วิทนฺติ ชานนฺตีติ วิทูติ วจนตฺโถ กาตพฺโพติ อธิปฺปาโย. สาทีนโวติอาทีนเวน โทเสน สห ปวตฺโต. อยนฺติ กลโห.
เย ¶ จ ตํ อุปนยฺหนฺตีติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อาฆาต’’นฺติ. เยติ ชนา. อุปนยฺหนฺติ อุปนหนฺติ พนฺธนฺติ. สนนฺตโนติ เอตฺถ สนนฺตนสทฺโท ปุราณปริยาโยติ อาห ‘‘โปราโณ’’ติ.
‘‘อฺเ’’ติ อิมินา ปเรติ เอตฺถ ปรสทฺทสฺส ปจฺฉาภาคตฺถาทโย นิวาเรติ. มยเมตฺถ ยมามเสติ เอตฺถ เอตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆมชฺเฌ’’ติ. ยมุธาตุ อุปยมนตฺโถ เสกาโร นิปาตมตฺโตติ อาห ‘‘อุปยมามา’’ติ. ‘‘สตตํ สมิตํ มจฺจุสนฺติกํ คจฺฉามา’’ติ อิมินา ¶ ‘‘น ชานนฺตี’’ติ ปทสฺส อาการํ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ มหาชนกาเย เย ปณฺฑิตาติ โยชนา. เอวํ หีติ เอวเมว. ชานนฺตา เต ปณฺฑิตา ปฏิปชฺชนฺตีติ โยชนา. เมธนฺตา หึสนฺตา คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ เมธคา กลหา. เกจิ เมธธาตุโต ณฺวุปจฺจยํ วทนฺติ, เตสํ มเตน เมธกาติ ปมกฺขเรน ปาโ ภเวยฺย.
เตสมฺปีติ พฺรหฺมทตฺตทีฆาวุกุมารานมฺปิ. สงฺคตีติ สมาคโม. โวติ ตุมฺหากํ. เยสํ ตุมฺหากํ เนว มาตาปิตูนํ อฏฺีนิ ฉินฺนานิ, น ปาณา หตา, น ควสฺสธนานิ หฏานิ. เตสํ ตุมฺหากํ กสฺมา สงฺคติ น โหตีติ โยชนา.
สพฺพานิ ปริสฺสยานีติ เอตฺถ สพฺพานีติ วุตฺตการณฺจ ลิงฺควิปลฺลาสฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปากฏปริสฺสเย จ ปฏิจฺฉนฺนปริสฺสเย จา’’ติ. ‘‘อภิภวิตฺวา’’ติ อิมินา อภิภุยฺยาติ ปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสติ. เตนาติ นิปเกน สหาเยน.
ราชาวาติ เอตฺถ ราชา อิวาติ ปทวิภาคํ กตฺวา ราชสทฺทสฺส อุปลกฺขณวเสน มหาชนก, อรินฺทมราชาโน จ อิวสทฺทสฺส โอปมฺมตฺถโชตกฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. รฏฺวิชิตสทฺทา อฺมฺปริยายา. วิเสสนวิเสสฺยานํ กามาจารโต คมฺยมานตฺตา วุตฺตํ ‘‘วิชิตํ รฏฺ’’นฺติ. ‘‘มาตงฺโค อรฺเ นาโค อิวา’’ติ อิมินา ¶ ปทวิภาคํ ทสฺเสติ. เตสํ ปทานํ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มาตงฺโคติ หตฺถี วุจฺจตี’’ติอาทิ. ‘‘หตฺถี วุจฺจตี’’ติ อิมินา มหนฺโต องฺโค สรีรเมตสฺสาติ มาตงฺโคติ วจนตฺเถน หตฺถี มาตงฺโค นามาติ ทสฺเสติ. มหนฺตสทฺทสฺส มาตาเทโส. นาคสทฺโท อุรเค จ หตฺถิมฺหิ จ นาครุกฺเข จ อุตฺตเม จ นามปฺตฺติยฺจาติ ปฺจสุ อตฺเถสุ วตฺตติ, อิธ อุตฺตมตฺเถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นาโคติ มหนฺตาธิวจนเมต’’นฺติ. มาตงฺครฺเวาติ เอตฺถ อิวสทฺทสฺส โอปมฺมตฺถโชตกภาวํ ทสฺเสตฺวา อตฺถโยชนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ. ‘‘ยถา จ ปาลิเลยฺยโก’’ติ อิมินา มาตงฺคนาคสฺส สรูปํ อุปลกฺขเณน ทสฺเสติ.
๒๗๕. ปาลิเลยฺยกคมนกถา
๔๖๗. ปาลิเลยฺยกนฺติ ปลิลวนสณฺเฑ วสนฺตหตฺถินาคํ. ‘‘หตฺถี’’ติ จ ‘‘นาโค’’ติ จ ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ปริยายภาเวน วุตฺตตฺตา อธิกตฺโถติ อาห ‘‘มหาหตฺถี’’ติ. ปุรโต ปุรโต คจฺฉนฺเตหิ เตหิ หตฺถิอาทีหิ ฉินฺนคฺคานีติ โยชนา. โอภคฺโคภคฺคนฺติ ภฺชิตฺวา อโธปาติตํ โอภคฺคนฺติ ¶ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภฺชิตฺวา ภฺชิตฺวา ปาติต’’นฺติ. ‘‘อุจฺจฏฺานโต’’ติ อิมินา อวตฺยูปสคฺคสฺส อโธตฺถํ นเยน ทสฺเสติ. เอตสฺสาติ หตฺถินาคสฺส. เตติ หตฺถิอาทโย. เตหีติ หตฺถิอาทีหิ. ปิวนฺเตหิ เตหีติ โยชนา. กทฺทโมทกานีติ กทฺทเมน สํสฏฺานิ อุทกานิ.
อีสาทนฺตสฺสาติ เอตฺถ อีสาย สทิโส ทนฺโต อิมสฺสาติ อีสาทนฺโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รถอีสาสทิสทนฺตสฺสา’’ติ. ‘‘รถอีสา’’ติ อิมินา นงฺคลอีสํ นิวตฺเตติ. ยเทโกติ ยํ เอโก. ยํสทฺโท การณตฺโถติ อาห ‘‘ยสฺมา’’ติ. อสฺส นาคสฺสาติ หตฺถินาคสฺส. นาเคนาติ พุทฺธนาเคน.
ยถาภิรนฺตนฺติ ¶ เอตฺถ กิตฺตกํ กาลํ รมตีติ อาห ‘‘เตมาส’’นฺติ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน เตมาสวิหรเณน. ปตฺถฏา อโหสีติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ ชมฺพุทีปตเล.
‘‘โกสมฺพินิวาสิโน’’ติ อิมินา โกสมฺพิยํ นิวสนฺตีติ โกสมฺพกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๒๗๖. อฏฺารสวตฺถุกถา
๔๗๑. ‘‘ลทฺธิคฺคหณ’’นฺติ อิมินา อาทียเต อาทาโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๔๗๕. ตํ ทิวสเมวาติ ตสฺมึ สงฺฆสามคฺคิกรณทิวเสเยว.
๔๗๖. น มูลา มูลํ คนฺตฺวาติ มูลโต มูลํ น คนฺตฺวาว. ‘‘อตฺถโต อปคตา’’ติ อิมินา อตฺถโต อเปตา อตฺถาเปตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘พฺยฺชนมตฺตํ อุเปตา’’ติ อิมินา พฺยฺชนมตฺตํ อุเปตา อุปคตา พฺยฺชนูเปตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๔๗๗. อตฺเถสุ ชาเตสูติ เอตฺถ ชาตสทฺโท อุปฺปนฺนปริยาโยติ อาห ‘‘วินยอตฺเถสุ อุปฺปนฺเนสู’’ติ. ตฺจ ปทํ ‘‘สงฺฆสฺส กิจฺเจสู’’ติอาทีสุ สพฺพปเทสุ โยเชตพฺพํ. มหตฺถิโกติ มหนฺโต อุปการสงฺขาโต อตฺโถ อิมสฺสาติ มหตฺถิโกติ ทสฺสนฺโต อาห ‘‘มหาอุปกาโร’’ติ.
อนานุวชฺโช ปเมนาติ เอตฺถ ปมสทฺโท ตาวปริยาโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตาวา’’ติ. สีลโตติ ¶ สีเลน. อุเปกฺขิตาจาโรติ อุปปตฺติโต อิกฺขิตาจาโร. ‘‘อเปกฺขิตาจาโร’’ติปิ ปาโ. อุปปริกฺขิตาจาโรติ อุปปริกฺขิโต อาจาโร เอตสฺสาติ อุปปริกฺขิตาจาโร.
วิสยฺหาติ เอตฺถ วิปุพฺโพ สหธาตุ อภิภวนตฺโถ, ตฺวาปจฺจโย จ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อภิภวิตฺวา’’ติ. อนปคตนฺติ การณโต ¶ อนเปตํ. ภณนฺโต ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา หี’’ติอาทิ. โสติ ภิกฺขุ, น หาเปตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อุสูยายา’’ติ อิมินา โทสาคติคมนสฺส คหิตตฺตา ‘‘อคติคมนวเสนา’’ติ อิมินา ปาริเสสนเยน อวเสสอคติคมนเมวาธิปฺเปตํ. โสติ ภิกฺขุ. ฉมฺภติ เจวาติ ถมฺภติ เจว, ถทฺธํ กโรติ เจวาติ อตฺโถ. เวธติ จาติ กมฺปติ จ. โย จาติ ภิกฺขุ ปน. อีทิโสติ อุสูยาย วา อคติคมเนน วา ภณนสงฺขาโต เอทิโส น โหติ.
กิฺจ ภิยฺโยติ นิปาตสมุทาโย, ตโต วุตฺตโต อติเรกํ กเถตพฺพํ กึ ปนาติ อตฺโถ. ตสฺสา คาถาย อตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. โยติ ภิกฺขุ. หีติ สจฺจํ. กาลาคตนฺติ เอตฺถ คเหตพฺพกาลฺจ สตฺตมีตปฺปุริสสมาสฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กเถตพฺพยุตฺตกาเล อาคต’’นฺติ. วโจติ ปทํ น วจนปธานํ, วจนวนฺตปุคฺคโลเยว ปธานนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วทนฺโต’’ติ.
อาเจรกมฺหิ จ สเกติ เอตฺถ อาจริยสฺส เอโส อาเจรโก, สสฺส อตฺตโน เอโส สโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน อาจริยวาเท’’ติ. คาถาภาวโต อาจริยสทฺทสฺส อาเจราเทโส กาตพฺโพ. ‘‘วาเท’’ติ อิมินา อิทมตฺเถ ปวตฺตสฺส ณิกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. อลํ ปเมตุนฺติ เอตฺถ อลํสทฺโท สมตฺถตฺโถ, ปมสทฺโทตุลนตฺโถติ อาห ‘‘ตุลยิตุํ สมตฺโถ’’ติ. กเถตเวติ เอตฺถ ตเวสทฺโท อฺตฺถ เยภุยฺเยน ภาววาจโก, อิธ ปน กมฺมวาจโกติ อาห ‘‘กเถตพฺเพ’’ติ. วิรทฺธฏฺานกุสโลติ วิรทฺธฏฺาเน กุสโล.
อยํ คาถา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ กเถตพฺพํ. อยํ เหตฺถตฺโถติ อยํ เอว เอตฺถ คาถายํ อตฺโถติ โยชนา. ‘‘คจฺฉนฺตี’’ติ อิมินา วชนฺตีติ เอตฺถ วชธาตุยา คตฺยตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อตฺตโน อาจริยวาท’’นฺติ อิมินา ‘‘สกํ อาทาย’’นฺติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. อาจริยวาโท ¶ หิ อาทาตพฺพโต คเหตพฺพโต อาทายนฺติ วุตฺโต. ตทนุรูปนฺติ ตสฺส วตฺถุสฺส อนุรูปํ. พฺยากรมาโน ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. อฏฺหิ ทูตงฺเคหีติ ‘‘โสตา จ โหติ, สาเวตา จ, อุคฺคเหตา จ, ธาเรตา จ, วิฺาตา จ, วิฺาเปตา, จ กุสโล จ สหิตาสหิตสฺส, โน จ กลหการโก’’ติ (จูฬว. ๓๔๗; อ. นิ. ๘.๑๖) เอวํ วุตฺเตหิ อฏฺหิ ทูตสฺส ¶ องฺเคหิ. กสฺส ทูเตยฺยกมฺมนฺติ อาห ‘‘สงฺฆสฺสา’’ติ. ทูตสฺส เอตานิ ทูเตยฺยานิ, ตานิเยว กมฺมานิ ทูเตยฺยกมฺมานิ, เตสุ. อิทนฺติ อตฺถชากํ, วุตฺตํ โหตีติ โยชนา. อถ วา อิทนฺติ อยมตฺโถ. วุตฺตํ โหตีติ วุตฺโต โหติ. ปจฺฉิมนเย ลิงฺควิปลฺลาโสติ ทฏฺพฺโพ. อาเนตฺวา หวนฺติ ปูเชนฺตีติ อาหโว ทายกา, เตสํ อาหูนํ. อาเนตฺวา หุนิตพฺพํ ปูเชตพฺพนฺติ อาหุติ, ตํ อาหุตึ. สงฺฆสฺส กิจฺเจสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺส ตสฺส กิจฺจสฺสา’’ติ. กรวโจติ เอตฺถ ‘‘วโจกโร’’ติ วตฺตพฺเพ คาถาภาวโต ปทวิปริยายวเสน ‘‘กรวโจ’’ติ วุตฺโตติ อาห ‘‘วจนํ กโรนฺโต’’ติ. ‘‘วจนกรเณนา’’ติ อิมินา ‘‘น เตน มฺตี’’ติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ.
อาปชฺชมาโน ภิกฺขุ อาปตฺติ โหตีติ โยชนา. ตสฺสา จาติ เอตฺถ สฺมาวจนสฺส สฺสาเทโส กาตพฺโพ. ยถาติ เยนากาเรน, วินยกมฺมากาเรนาติ อตฺโถ. เยสูติ ยตฺตเกสุ วตฺถูสุ. อุภเย เอเต วิภงฺคาติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. อาปตฺติวุฏฺานปทสฺสาติ ปทสทฺโท การณตฺโถ, ภุมฺมตฺเถ สามิวจโน จ โหตีติ อาห ‘‘อาปตฺติวุฏฺานการเณ’’ติ. ‘‘กุสโล’’ติ อิมินา เฉโก ปณฺฑิโต, กุจฺฉิตํ ปาปํ วิทติ ชานาตีติ โกวิโทติ วจนตฺเถน โกวิโท นามาติ ทสฺเสติ.
อาจรนฺโต ¶ ภิกฺขุ คจฺฉตีติ โยชนา. ‘‘วตฺต’’นฺติ อิมินา โอสารณํ ตนฺติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ‘‘ยา’’ติ อิมินา เอตมฺปีติ เอตฺถ เอตสทฺทสฺส อนิยมนิทฺเทสภาวํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ โกสมฺพกกฺขนฺธเก.
อิติ โกสมฺพกกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
มหาวคฺควณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
ชาทิลฺฉิตนาเมน, เนกานํ วาจิโต มยา;
มหาวคฺคขนฺธกสฺส, สมตฺโต โยชนานโยติ.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ปาจิตฺยาทิโยชนา
จูฬวคฺคโยชนา
มหาวคฺคขนฺธกสฺเสวํ ¶ , กตฺวาน โยชนานยํ;
อธุนา จูฬวคฺคสฺส, กริสฺสํ โยชนานยํ.
๑. กมฺมกฺขนฺธกํ
๑. ตชฺชนียกมฺมกถา
๑. จูฬวคฺคสฺส ¶ ปเม กมฺมกฺขนฺธเก เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘จูฬวคฺคสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘กมฺมกฺขนฺธเก’’ติ ปเท อวยวิสมฺพนฺโธ. ตาวาติ ปาริวาสิกกฺขนฺธกาทิโต ¶ , ปาริวาสิกฺขนฺธกาทีนํ วา ปมํ. เจวสทฺโท จ จสทฺโท จ ‘‘ปณฺฑุกโลหิตกา’’ติ ปทสฺส อสมาหารทฺวนฺทวากฺยํ ทีเปนฺติ. นิสฺสยานํ นามํ นิสฺสิเตสุ อุปจารวเสน เตสํ สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิกาปิ ปณฺฑุกโลหิตกนามาเยว โหนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสํ นิสฺสิตกาปี’’ติอาทิ. ปิสทฺเทน อุปจารตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. ‘‘สุฏฺุ พลว’’นฺติ อิมินา พลวาพลวนฺติ ทฺวินฺนํ สทฺทานํ ปริยายภาเวน วุตฺตตฺตา อติสยตฺโถติ ทสฺเสติ. ‘‘พลวพลว’’นฺติ วตฺตพฺเพ วาจาสิลิฏฺวเสน ทีฆํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ. ปฏิวทถาติ ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน กเถถ. อิมินา ปฏิมนฺเตถาติ เอตฺถ มนฺตธาตุยา คุตฺตภาสนตฺถํ ทสฺเสติ. อตฺเถสุ กรณภาสนกิจฺเจสุ อลํ สมตฺถาติ อลมตฺถา, เตสํ วิเสเสนาติ อลมตฺถตราติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมตฺถตรา’’ติ.
อธมฺมกมฺมทฺวาทสกกถา
๔. อสมฺมุขา ¶ กตนฺติอาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. สมฺมุเขหิ วิรหิตา อสมฺมุขาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆธมฺมวินยปุคฺคลสมฺมุขานํ วินา กต’’นฺติ. ‘‘อปฺปฏิปุจฺฉิตฺวา’’ติ อิมินา อปฺปฏิปุจฺฉาติ เอตฺถ ตฺวาปจฺจยสฺสาการภาวํ ทสฺเสติ. ตสฺเสวาติ จุทิตกสฺเสว. อเทสนาคามินิยาติ เอตฺถ อการสฺส อฺตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาราชิกา…เป… วา’’ติ. เอตฺถาติ ตชฺชนียกมฺเม. นว ปทาติ นวสุ ปเทสุ, นิทฺธารเณ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ. ปุริมเกสุ ตีสุ ติเกสุ วุตฺเตสุ นวสุ ปเทสูติ โยชนา. ‘‘เอเกก’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ. อิเมหีติ อิเมหิ ทฺวีหิ ปเทหิ. ทฺวาทส ติกาติ ปุริเมหิ ตีหิ ติเกหิ นว ติเก มิสฺเสตฺวา ทฺวาทส. สุกฺกปกฺเขสุปีติ ปฏิเสธวิรหวเสน สุกฺเกสุ ปกฺเขสุปิ.
๖. ‘‘ปพฺพชิตาน’’นฺติ อิมินา คิหีนํ อนนุโลมิกตํ นิวตฺเตติ. สหโสกิตาทีหีติ อาทิสทฺเทน สหนนฺทึ สงฺคณฺหาติ. อิมสฺมึ าเน สพฺพอฏฺกถาโปตฺถเกสุ ‘‘น อุปสมฺปาเทตพฺพนฺติ อุปชฺฌาเยน หุตฺวา น อุปสมฺปาเทตพฺพ’’นฺติ ปาโต ปฏฺาย ยาว ‘‘น สมฺปโยเชตพฺพนฺติ อฺมฺํ โยเชตฺวา กลโห น กาเรตพฺโพ’’ติ ปาโ อตฺถิ, ตาว อฏฺารสสมฺมาวตฺตนวตฺตานํ สํวณฺณนาปาโ ลิขิโต, โส ปาโ อิมสฺมึ าเน น ลิขิตพฺโพ. กสฺมา? ปาฬิกฺกมานุปฺปตฺตาภาวโต, อฏฺกถายเมว ‘‘อฏฺารส สมฺมาวตฺตนวตฺตานิ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก วณฺณยิสฺสามา’’ติ วกฺขมานตฺตา, ยถาวจนฺจ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก (จูฬว. อฏฺ. ๗๖) สํวณฺณิตตฺถา จ. ตสฺมา โส ปาโ น โปราณปาโ โหติ, ปจฺฉา ปกฺขิตฺตปาโติ ทฏฺพฺโพ.
ติณฺณํ ¶ ภิกฺขเว ภิกฺขูนนฺติอาทิ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอเกเกนาปีติ ตีสุ องฺเคสุ เอเกเกนาปิ. อิมินา อวยววากฺยนิพฺพตฺติวเสน กมฺมารหภาวํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. นิยสฺสสฺส วิเสเสน อภิณฺหาปตฺติกตฺตํ องฺคํ อิติ วุตฺตนฺติ โยชนา. เอตฺถ อาการวาจโก ¶ อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโติ ทฏฺพฺพํ. เอเสว นโย อนนฺตเรปิ. ตชฺชียติ อเนน วินยกมฺเมนาติ ตชฺชนียํ, ตเมว กมฺมํ ตชฺชนียกมฺมํ. ‘‘นิสฺสาย เต วตฺถพฺพ’’นฺติ นิยสฺสียติ พาโล ภชาปียติ อเนน วินยกมฺเมนาติ นิยสฺสํ, ทิวาทิคณิกตฺตา สการสฺส ทฺเวภาโว โหติ ‘‘นสฺสํ วสฺส’’นฺติอาทีสุ วิย, นิยสฺสเมว กมฺมํ นิยสฺสกมฺมํ. คามาทิโต ปพฺพาชิยติ อเนน วินยกมฺเมนาติ ปพฺพาชนียํ, ตเมว กมฺมํ ปพฺพาชนียกมฺมํ. ตีสูติ ภณฺฑนการกอภิณฺหาปตฺติกกุลทูสกวเสน ติวิเธสุ องฺเคสุ. เยน เกนจิ องฺเคนาติ สมฺพนฺโธ. ยทิ สพฺพานิ กมฺมานิ กาตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. เอวํ สติ จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก (มหาว. ๔๐๐ อาทโย) วุตฺตํ อิทํ วจนํ วิรุชฺฌตีติ สมฺพนฺโธ. วจนตฺถนานตฺตโตติ วจนสฺส จ อตฺถสฺส จ นานาภาวโต. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตชฺชนียกมฺมารหสฺสาติ อิมสฺส หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘ติณฺณํ ภิกฺขเว’’ติอาทิวจนสฺส องฺคสมฺภโว อตฺโถติ โยชนา. ตสฺมาติ ยสฺมา น วิรุชฺฌติ, ตสฺมา. สงฺเฆน กตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. อิมินา ลกฺขเณน ตชฺชนียาทิกมฺมารหสฺส ตสฺส ภิกฺขุสฺสาติ โยชนา. เอวํ กมฺมสนฺนิฏฺานตฺถํ ทสฺเสตฺวา องฺคสมฺภวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺส ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺสาติ ภิกฺขุสฺส, อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ภณฺฑนการกาทีสูติอาทิสทฺเทน อภิณฺหาปตฺติกกุลทูสกานิ สงฺคณฺหาติ. อากงฺขมาโน สงฺโฆ กเรยฺยาติ สมฺพนฺโธ. กมฺมารหนฺติ กมฺมสฺส, กมฺเม วา อรหํ. เอตฺถาติ กมฺมกฺขนฺธเก. ปุพฺเพนาติ ปุพฺเพ วุตฺเตน จมฺเปยฺยกฺขนฺธเกน. อปรนฺติ อปเร วุตฺตํ กมฺมกฺขนฺธกํ. สเมตีติ สมํ คจฺฉติ.
ตตฺถาติ กมฺเมสุ, ตชฺชนียกมฺเมติ สมฺพนฺโธ, องฺเคสุ วา, ภณฺฑนการกวเสนาติ สมฺพนฺโธ. อถ โขติ ตถา วุตฺตาปีติ อตฺโถ. กโรนฺเตน กมฺมวาจาวาจเกนาติ สมฺพนฺโธ. หีติ ผลโชตโก. ภูเตน วตฺถุนาติ ตจฺเฉน วตฺถุนา. อฺสฺส กมฺมสฺสาติ ตชฺชนียกมฺมโต อฺสฺส กมฺมสฺส. กสฺมา พาลสฺส อพฺยตฺตสฺส อาปตฺติพหุลสฺส ¶ ตชฺชนียกมฺมํ กาตพฺพนฺติ โยชนา. อิทมฺปีติ ตชฺชนียกมฺมมฺปิ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ กมฺเมสุ.
นปฺปฏิปฺปสฺสมฺเภตพฺพอฏฺารสกาทิกถา
๘. ปนฺนโลมาติ ปติตมานโลมา. เอตนฺติ วตฺตํ. เนตฺถารนฺติ เอตฺถ อผุฏฺกฺขรสํโยเค ปรสฺส ¶ ตการสฺส ถกาโร โหติ, ตสฺมา ทุติยกฺขเรน ปาโ ยุตฺโต. เยนาติ วตฺเตน. นิสฺสารณาติ นิสฺสารณโต. ทส วา ทิวสานิ, ปฺจ วา ทิวสานิ ปูเรตพฺพนฺติ โยชนา. หีติ สจฺจํ. เอตฺตเกนาติ เอตปฺปมาเณน ทสปฺจทิวเสน.
๒. นิยสฺสกมฺมกถา
๑๑. อปิสฺสุ ภิกฺขู ปกตาติ เอตฺถ นิปาตานมเนกตฺถตฺตา อิธ อปิสฺสุสทฺโท นิจฺจตฺโถ โหติ. ปกตสทฺโท ‘‘กุกฺกุจฺจปกตา’’ติอาทีสุ (ปารา. อฏฺ. ๑.ตติยสงฺคีติกถา; ปาจิ. อฏฺ. ๔๓๘) อภิภวนตฺโถ, อิธ ปน พฺยาวฏตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิจฺจํ พฺยาวฏา โหนฺตี’’ติ.
๓. ปพฺพาชนียกมฺมกถา
๒๗. เอตฺถาติ อสฺสชิปุนพฺพสุกวตฺถุมฺหิ. กายิโกติ เอตฺถ กาเยน กีฬตีติ กายิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กายกีฬา วุจฺจตี’’ติ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา วาจาย กีฬตีติ วาจสิโก, กายิโก จ วาจสิโก จ กายิกวาจสิโกติ วจนตฺถํ อติทิสติ. เอตฺถ จ ปจฺฉิมวจนตฺโถ สมาหารทฺวนฺโท, สมาหารทฺวนฺเทปิ กตฺถจิ ปุลฺลิงฺคมิจฺฉนฺติ สทฺทวิทู ‘‘ธมฺมวินโย’’ติอาทีสุ (วิภ. อฏฺ. ๕๐๙) วิย. กายทฺวารปฺตฺตสิกฺขาปทํ วีติกฺกมตีติ กายิโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กายทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกโม วุจฺจตี’’ติ. กาเยน ปฺตฺตสิกฺขาปทํ วีติกฺกเมตีติ กายิโกติ วจนตฺโถปิ ยุชฺชเตว. ‘‘อุปหนนํ วุจฺจตี’’ติ อิมินา อุปหนนํ อุปฆาตํ, ตเมว อุปฆาติกนฺติ ¶ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘นาสน’’นฺติ อิมินา หนธาตุยา หึสนตฺถํ ทสฺเสติ. ปฏิกฺขิตฺตเวชฺชกมฺมาทิวเสน เตลปจนอริฏฺปจนาทีนิ กายิโก มิจฺฉาชีโว นามาติ โยชนา. อิมินา มิจฺฉาชีวสฺส สรูปํ ทสฺเสติ.
๔. ปฏิสารณียกมฺมกถา
๓๓. สุธมฺมวตฺถุสฺมึ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. อนปโลเกตฺวาติ เอตฺถ อปปุพฺโพ โลกสทฺโท อาปุจฺฉนตฺโถติ อาห ‘‘น อาปุจฺฉิตฺวา’’ติ.
๓๔. กินฺติ ¶ กึ นาม ขาทนียโภชนียํ. โวติ ตุมฺเหหิ. คหปตีติ อาลปนปทํ. เถรานํ อตฺถายาติ สมฺพนฺโธ. ปฏิยตฺตนฺติ ปฏิยาทิตํ. ‘‘เอตํ อโวจา’’ติ อิมินา เอตทโวจาติ เอตฺถ นิคฺคหิตาเทสสนฺธึ ทสฺเสติ. ยทิทนฺติ สทฺโท ‘‘ติลสํคุฬิกา’’ติ ปเทน โยชิตตฺตา อิตฺถิลิงฺโคติ อาห ‘‘ยา อย’’นฺติ. ติลสกฺขลิกาติ ติเลน สํสฏฺา สกฺขลิกา. ‘‘สา นตฺถี’’ติ อิมินา อุตฺตรวากฺเย ยํสทฺทสฺส ปุพฺพวากฺเย ตํสทฺทาเปกฺขตํ ทสฺเสติ. เอโก ปุริโสติ สมฺพนฺโธ. ปูวิโยติ ปูวํ, ปูเวน วา กยวิกฺกโย. เตนาติ การเณน. นนฺติ คหปตึ. เถโรติ สุธมฺมตฺเถโร. ยเทว กิฺจีติ เอตฺถ กิฺจิ เอว ยํ วจนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กิฺจิเทว ติลสํคุฬิกาวจน’’นฺติ. อิทนฺติ อิมํ อตฺถํ. โสติ กุกฺกุฏโปตโก. กากวสฺสิตนฺติ กากสฺส วสฺสิตํ, เนว อกาสีติ สมฺพนฺโธ. ตยาปีติ ปิสทฺโท กุกฺกุฏโปตกํ อเปกฺขติ. เนว ภิกฺขุวจนํ วุตฺตํ, น คิหิวจนํ วุตฺตํ, อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตีติ โยชนา.
อธมฺมกมฺมาทิทฺวาทสกกถา
๓๙. ปุริเมหิ กมฺเมหีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ องฺเคสุ. ยถา ปริสกฺกิยมาเน คิหิโน ลาภํ น ลภนฺตีติ โยชนา. ปริปุพฺโพ สกฺกธาตุ ปรกฺกมตฺโถติ อาห ‘‘ปรกฺกมนฺโต’’ติ. ตตฺถาติ อนตฺถาทีสุ ¶ . อตฺถภงฺโคติ คิหีนํ อตฺถสฺส ภงฺโค. อวสนนฺติ คิหีนํ อวสนํ. คิหีนนฺติ เอตฺถ สามฺยตฺเถ สามิวจนนฺติ อาห ‘‘คิหีนํ สนฺติเก’’ติ. ยถา กริยมาเน สจฺโจ โหติ, เอวํ น กโรตีติ โยชนา. เอกงฺเคนาปีติ ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, ตโต อธิเกหิ องฺเคหิ กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ ปฏิสารณียกมฺเม. ปฏิมุขํ อตฺตโน โทสํ สราเปตพฺพํ อเนน วินยกมฺเมนาติ ปฏิสารณียํ, ตเมว กมฺมํ ปฏิสารณียกมฺมํ.
๕. อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺมกถา
๔๖. สํสถาติ เอตฺถ สํสธาตุยา กถนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาโรเจถา’’ติ. ตุมฺเห สํสถ, กเถถาติ อตฺโถ.
๕๐. ภณฺฑนการโก โหตีติอาทิ การณูปจารวเสน วุตฺโตติ อาห ‘‘ภณฺฑนาทิปจฺจยา’’ติอาทิ. ภณฺฑนการกาทิ การณํ, เตน อาปนฺนา อาปตฺติ ผลํ, ตสฺสา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺมํ กาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ตสฺสาติ อาปตฺติยา.
๕๑. เอตฺถาติ ¶ อุกฺเขปนียกมฺเม. ตตฺถาติ เตจตฺตาลีสวตฺเตสุ. อนุทฺธํเสตพฺโพติ เอตฺถ ธํสธาตุยา คตฺยตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘น โจเทตพฺโพ’’ติ. ‘‘รโชนุทฺธํสตี’’ติอาทีสุ (พุ. วํ. ๒.๑๐๑) หิ ธํสธาตุ คตฺยตฺเถ วตฺตติ. ‘‘น ภิกฺขุ ภิกฺขูหี’’ติ เอตฺถ โสเยว ภิกฺขุ เตเหว ภิกฺขูหีติ อตฺถํ นิวาเรนฺโต อาห ‘‘อฺโ ภิกฺขุ อฺเหิ ภิกฺขูหี’’ติ. น คิหิทฺธโชติ เอตฺถ คิหีนํ ธโช คิหิทฺธโชติ วุตฺเต โอทาตวตฺถาทีนีติ อาห ‘‘โอทาตวตฺถานี’’ติอาทิ. น ติตฺถิยาทิปทตฺตยนฺติ ‘‘น ติตฺถิยา เสวิตพฺพา, ภิกฺขู เสวิตพฺพา, ภิกฺขุสิกฺขาย สิกฺขิตพฺพ’’นฺติ ปทานํ ตยํ. ‘‘น อปสาเทตพฺโพ’’ติ อิมินา น อาสาเทตพฺโพติ เอตฺถ อาปุพฺพสทธาตุยา อปปุพฺพสทธาตุยา สมานภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘อนฺโต วา พหิ วาติ’’ เอตฺถ กสฺส อนฺโต วา พหิ วาติ อาห ‘‘วิหารสฺสา’’ติ. เสสํ สพฺพํวตฺตนฺติ ¶ โยชนา. อิมินาติ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺเขปนียกมฺเมน.
๖๕. ตสฺสาติ อาปตฺติยา. อิธาติ ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค กเต อุกฺเขปนียกมฺเม. อาปตฺติอทสฺสนาทีสุ อุทฺธริตฺวา ขิปียติ อปนียติ อเนน วินยกมฺเมนาติ อุกฺเขปนียํ, ตเมว กมฺมํ อุกฺเขปนียกมฺมํ.
อิติ กมฺมกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๒. ปาริวาสิกกฺขนฺธกํ
๑. ปาริวาสิกวตฺตกถา
๗๕. ปาริวาสิกกฺขนฺธเก ปาริวาสิกาติ ปทสฺส ปริวาสํ ปริวสนฺตีติ ปาริวาสิกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริวาสํ ปริวสนฺตา’’ติ. ตตฺถาติ ‘‘ปริวาสํ ปริวสนฺตา’’ติ ตทฺธิตวากฺเย. เตสูติ จตุพฺพิเธสุ ปริวาเสสุ. ติตฺถิยปริวาโสติ ติตฺถิยานํ ปริวาโส, ติตฺถิยานํ วา ทาตพฺโพ ปริวาโส, ติตฺถิเยหิ วา ปริวสิตพฺโพ ปริวาโส ติตฺถิยปริวาโส. อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาโสติ อปฺปฏิจฺฉนฺโน ปริวาโส อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาโส. ตตฺถาติ อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาเส. ยนฺติ วจนํ. อยํ ปนาติ อยํ ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส ปน. อิธาติ ¶ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก. เสสาติ อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาสโต เสสา. ตโยติ อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาสาทโย ตโย, ทาตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. กสฺส ทาตพฺพาติ อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิ. อาปนฺนา เจวาติ อาปชฺชิตพฺพา เจว. เตสูติ ติวิเธสุ ปริวาเสสุ. เอเต ปนาติ ตโย ปน. อิธาติ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก. ตสฺมาติ ยสฺมา อิธ อธิปฺเปตา, ตสฺมา. เอเตสูติ ติวิเธสุ ปริวาเสสุ.
ปกตตฺตานํ ภิกฺขูนนฺติ เอตฺถ อธิปฺเปตปกตตฺเต ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เปตฺวา’’ติอาทิ. มูลายปฏิกสฺสนารหาทีนมฺปีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน มานตฺตารหมานตฺตจาริกอพฺภานารหาทโย สงฺคณฺหาติ. ปิสทฺเทน ปกติปกตตฺตํ อเปกฺขติ. เตติ ปกตตฺตา. ยํ อภิวาทนาทึ กโรนฺตีติ ¶ โยชนา. สาทิยนฺตีติ เอตฺถ สาทิยนํ นาม สมฺปฏิจฺฉนนฺติ อาห ‘‘สมฺปฏิจฺฉนฺตี’’ติ. ตตฺถาติ อภิวาทนาทีสุ, นิทฺธารเณ เจตํ ภุมฺมวจนํ. สามีจิกมฺมนฺติ เอตํ อาภิสมาจาริกสฺส อธิวจนนฺติ โยชนา. อภิวาทนาทีนีติ อภิวาทนปจฺจุฏฺานอฺชลิกมฺมานิ. พีชนวาตทานาทิโนติ พีชนิยา ปหริเตน ปวตฺตสฺส วาตสฺส ทานาทิโน. อาสนาภิหารนฺติ เอตฺถ อภิหรณํ อภิหาโร, อาสนสฺส อภิหาโร อาสนาภิหาโรติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาสนสฺส อภิหรณ’’นฺติ. ปฺาปนมฺปิ อภิหริตฺวา ปฺาปิตตฺตา อภิหาโรเยว นามาติ อาห ‘‘ปฺาปนเมว วา’’ติ. ‘‘ปาทโธวนอุทก’’นฺติ อิมินา ปาทสฺส โธวนํ อุทกํ ปาโททกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ปาทฏฺปนก’’นฺติ อิมินา ปาทสฺส ปนกํ ปีํ ปาทปีนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ปาทฆํสนํ วา’’ติ อิมินา ปาทสฺส ฆํสนํ กถลิกํ ปาทกถลิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สทฺธิวิหาริกานมฺปิ อภิวาทนาทินฺติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺเทน อฺเสํ สาทิยนฺตสฺส กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. เตติ สทฺธิวิหาริกา. สทฺธาปพฺพชิตาติ สทฺธาย ปพฺพชิตา. กุลปุตฺตาติ ชาติกุลปุตฺตา, อาจารกุลปุตฺตา จ. กโรนฺติ, อาปุจฺฉนฺติเยวาติ สมฺพนฺโธ. วาริตมฺปิ อสาทิยนํ นามาติ อาห ‘‘วาริตกาลโต ปฏฺาย อนาปตฺตี’’ติ. มิถุ ยถาวุฑฺฒนฺติ เอตฺถ มิถุสทฺโท อฺมฺปริยาโย, ยถาสทฺโท ยํสทฺทปริยาโย, วิจฺฉตฺโถ จาติ อาห ‘‘อฺมฺํ โย โย วุฑฺโฒ’’ติ. อฺมฺฺหิ มิถติ สงฺคมํ กโรตีติ มิถูติ วุจฺจติ. เตน เตนาติ ภิกฺขุนา, ‘‘สาทิตุ’’นฺติ ปเท ภาวกตฺตา. สาทิตุํ อนุชานามีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘วุฑฺฒปฏิปาฏิยา’’ติ อิมินา วุฑฺฒานํ ปฏิปาฏิ ยถาวุฑฺฒนฺติ จตุตฺถีอพฺยยีภาวํ ทสฺเสติ. ปุริมปเท ปน ปมาอพฺยยีภาโว. ปาฬิยาติ ปนฺติยา. ตตฺเถวาติ สงฺฆนวกฏฺาเน เอว. ปวารณายปีติ ¶ ปิสทฺเทน น เกวลํ อุโปสเถเยว, อถ โข ปวารณายปีติ ทสฺเสติ. สงฺเฆน ภาชิยมานนฺติ สมฺพนฺโธ.
โอโณชนนฺติ อวนุทเต โอโณชนํ. อวปุพฺโพ นุทธาตุ นการสฺส ณการํ, ทการสฺส จ ชการํ กตฺวา โอโณชนนฺติ วุจฺจติ. นุทธาตุ ¶ อปนยนตฺโถ, เตน วุตฺตํ ‘‘วิสฺสชฺชนํ วุจฺจตี’’ติ. อุทฺเทสภตฺตาทีนีติอาทิสทฺเทน สลากภตฺตาทีนิ สงฺคณฺหาติ. อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส. ตานีติ ทฺเว ตีณิ อุทฺเทสภตฺตาทีนิ. เหฏฺาติ อตฺตโน เหฏฺา. คาเหถาติ นวกตเร ภิกฺขู คาหาเปถ. ภตฺตปจฺจาสาติ ภตฺตเมว ปจฺจาสา ภตฺตปจฺจาสา, ปจฺจาสาภตฺตนฺติ อตฺโถ. ‘‘วิสฺสชฺเชตพฺพานี’’ติ อิมินา อวนุทิตพฺพนฺติ โอโณชนนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. เอวนฺติ คเหตฺวา วิสฺสชฺชมาเนติ โยชนา. ตานีติ อุทฺเทสภตฺตาทีนิ. ยทิ ปน น คณฺหาตีติ สเจ สงฺฆโต วสฺสคฺเคน น คณฺหาติ. น วิสฺสชฺเชตีติ สเจ อฺสฺส น วิสฺสชฺเชติ. โอทิสฺสาติ อุทฺทิสิตฺวา. ตสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส. หีติ ยสฺมา. สงฺฆนวกฏฺาเน นิสินฺนสฺส ตสฺสาติ โยชนา. ภตฺตคฺเคติ ภตฺตสฺส คหณฏฺาเน. โสติ ปาริวาสิโก, มา กิลมิตฺถาติ สมฺพนฺโธ. อิทนฺติ โอโณชนํ. อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส, อนฺุาตนฺติ สมฺพนฺโธ.
อาคตาคเตหิ ภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธ. จตุสฺสาลภตฺตนฺติ จตุมุขา สาลา จตุสฺสาลา โภชนสาลา, ตตฺถ ปฏิปาฏิยา ทินฺนํ ภตฺตํ จตุสฺสาลภตฺตํ. เอตนฺติ จตุสฺสาลภตฺตํ. ปาฬิยาติ ภิกฺขูนํ ปาฬิยา. โอสกฺกิตฺวาติ เหฏฺา สกฺกิตฺวา. หตฺถปาเสติ ภตฺตทายกสฺส หตฺถปาเส. เสโนติ กุลโล. ‘‘อารามิกสมณุทฺเทเสหี’’ติ ปทํ ‘‘อาหราเปตุ’’นฺติ ปเท การิตกมฺมํ. สยเมวาติ ปาริวาสิเกน อนาณตฺโต หุตฺวา สยเมว. มหาเปฬภตฺเตปีติ มหติยํ เปฬายํ ปกฺขิปิตฺวา ทินฺเน ภตฺเตปิ. ยตฺถ ปนาติ ปริวิสฏฺาเน ปน.
๗๖. ตตฺรายํ สมฺมาวตฺตนาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส อนิยมนิทฺเทสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทานิ ยา อยํ สมฺมาวตฺตนา วุตฺตา’’ติ. สมฺมา วตฺติตพฺพํ เอตายาติ สมฺมาวตฺตนา. ตตฺถาติ สมฺมาวตฺตนายํ. น อุปสมฺปาเทตพฺพนฺติ เอตฺถ อาจริเยน หุตฺวา กมฺมวาจาสาวนมฺปิ อุปสมฺปาทนเมวาติ อาห ‘‘อาจริเยน หุตฺวาปิ กมฺมวาจา น สาเวตพฺพา’’ติ. อฺสฺมึ อสตีติ อตฺตนา อฺสฺมึ กมฺมวาจาวาจเก อสติ. น นิสฺสโย ทาตพฺโพติ เอตฺถ อาคนฺตุกานเมว นิสฺสโย น ทาตพฺโพ, น ทินฺนนิสฺสยานมฺปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาคนฺตุกานํ นิสฺสโย ¶ น ทาตพฺโพ’’ติอาทิ, เยหิปิ ภิกฺขูหิ คหิโตติ สมฺพนฺโธ.
อฺโ ¶ สามเณโรติ ปกตตฺตกาเล อุปชฺฌํ ทตฺวา คหิตสามเณเรหิ อฺโ สามเณโร. อาธิปจฺจฏฺานภูตาติ สพฺพสมฺมุตีนํ อธิปติภาวสฺส านภูตา. ปฏิพลสฺสาติ ภิกฺขุนิโย โอวทิตุํ ปฏิพลสฺส. อิมินา ลทฺธสมฺมุติเกน อาณตฺโต อลทฺธสมฺมุติโกปิ ครุธมฺเมหิ วา อฺเหิ วา ภิกฺขุนิโย โอวทิตุํ ลภตีติ ทสฺเสติ. อาคตา ภิกฺขุนิโย วตฺตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. โวติ ตุมฺหากํ. โสติ ภิกฺขุ. โวติ ตุมฺหากํ, ทสฺสตีติ สมฺพนฺโธ.
สุกฺกวิสฺสฏฺิยาติ สุกฺกวิสฺสฏฺิอาปตฺติการณา. กายสํสคฺคาทิครุกาปตฺติ นาปชฺชิตพฺพาติ โยชนา. อาปตฺติกฺขนฺธวเสน อาปตฺติวตฺถูนํ ปาปิฏฺภาวฺจ ปาปิฏฺตรภาวฺจ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สตฺตสุ หี’’ติอาทิ. ปาปิฏฺตราติ ทุพฺภาสิตาปตฺติโต ทุกฺกฏาปตฺติ ปาปิฏฺตรา. ตาสนฺติ สตฺตนฺนํ อาปตฺตีนํ. ปุริมนเยเนวาติ ปุริมานํ อาปตฺตีนํ นเยเนว. เภโทติ วตฺถูนํ วิเสโส. เอวํ อาปตฺติกฺขนฺธวเสน อาปตฺติวตฺถูนํ ปาปิฏฺปาปิฏฺตรภาวํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ สิกฺขาปทวเสน เตสํ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปณฺณตฺติวชฺชสิกฺขาปเท ปนา’’ติอาทิ. อุภยมฺปีติ วตฺถุอาปตฺติสงฺขาตํ อุภยมฺปิ.
กมฺมนฺติ เอตฺถ การณภูตสฺส กมฺมสฺส นามํ การิยภูตายํ กมฺมวาจายํ อุปจารวเสน การิยภูตา กมฺมวาจา กมฺมนฺติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปริวาสกมฺมวาจา วุจฺจตี’’ติ. กมฺมสฺมึ สติ, กมฺเมน วา วจิตพฺพาติ กมฺมวาจาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. กสิกมฺมนฺติ กสิสงฺขาตํ กมฺมํ. โครกฺขกมฺมนฺติ โครกฺขสงฺขาตํ กมฺมํ. ‘‘กมฺมํ กต’’นฺติ อิมินา กมฺมํ กโรนฺตีติ กมฺมิกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เตติ กมฺมิกา ภิกฺขู, น ครหิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ.
วจิตพฺพํ อเนน โทเสนาติ วจนียํ, สํวิชฺชติ วจนียํ อสฺสาติ สวจนียํ, ตํ น กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ปลิโพธตฺถาย หี’’ติอาทิ. ยาว น ตํ ¶ อธิกรณํ วูปสนฺตํ โหติ, ตาว อิมมฺหา อาวาสา เอกปทมฺปิ มา ปกฺกามีติ โยชนา. เตติ ตุยฺหํ.
อนุวาโทติ เอตฺถ อนุสาสนวเสน อฺเ วทตีติ อนุวาโทติ วุตฺเต เชฏฺกฏฺานนฺติ อาห ‘‘วิหาเร เชฏฺกฏฺานํ น กาตพฺพ’’นฺติ. เชฏฺกฏฺานํ สรูเปน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน วา’’ติอาทิ. เมติ มยฺหํ. ตนฺติ ตวํ. น โจเทตพฺโพติ เอตฺถ เกน น โจเทตพฺโพติ อาห ‘‘วตฺถุนา วา อาปตฺติยา วา’’ติ. น สาเรตพฺโพติ น สราเปตพฺโพ. น ภิกฺขูหิ ¶ สมฺปโยเชตพฺพนฺติ เอตฺถ ภิกฺขูหิ อตฺตนา กลหวเสน น สมฺปโยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺมฺํ โยเชตฺวา กลโห น กาเรตพฺโพ’’ติ.
สงฺฆตฺเถเรน หุตฺวาติ สงฺฆตฺเถเรน โหนฺเตนปีติ อตฺโถ. ปุรโต อคนฺตพฺเพ สมาเน กึ ปจฺฉโต คนฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘ทฺวาทสหตฺถ’’นฺติอาทิ. อาสนปริยนฺโตติ อาสนเมว ปริยนฺโต ลามโกติ อาสนปริยนฺโต, ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆนวกาสนํ วุจฺจตี’’ติ. สฺวาสฺสาติ โส อสฺส. โสติ อาสนปริยนฺโต. อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส. ตตฺถาติ อาสนปริยนฺเต. อยนฺติ ปาริวาสิโก, น ลภตีติ สมฺพนฺโธ. คหิตาวเสสาติ คหิตาหิ เสยฺยาหิ อวเสสา. มงฺคุลคูถภริตาติ มงฺคุลานํ คูเถหิ ปูริตา. อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส. รเชหิ หตา นาสิตา ภูมิ เอตฺถาติ รโชหตภูมิ. ชตุกมูสิกภริตาติ ชตูหิ จ มูสิกาหิ จ ปูริตา. ปณฺณสาลาติ ปณฺเณหิ ฉาทิตา สาลา. อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส. สพฺเพปิ อาวาสาติ โยชนา. เอเตหีติ ปกตตฺเตหิ. เตสูติ อาวาเสสุ. ยนฺติ อาวาสํ. ปจฺจยนฺติ วสฺสาวาสิกลาภํ. เอกปสฺเสติ ภิกฺขูนํ ปาฬิยํ อฏฺตฺวา เอกสฺมึ ปสฺเส.
อสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส, เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. โส เอวาติ อาสนาทิปริยนฺโต เอว. าติปวาริตฏฺาเน นิมนฺติเตนาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ¶ ตํ กุลํ. สํวิธายาติ สํวิทหิตฺวา. อสฺสาติ กุลสฺส, ภเวยฺย วา.
หรายมาเนนาติ ลชฺชมาเนน. เยนาปีติ ปาริวาสิเกนปิ. สมาทินฺนนฺติ อารฺิกธุตงฺคสมาทินฺนํ. ตถาติ ยถา อารฺิกงฺคํ น สมาทาตพฺพํ, ตถา. ปิณฺฑปาติกธุตงฺคมฺปีติ ปิสทฺโท อารฺิกงฺคํ อเปกฺขติ. โย ปนาติ ปาริวาสิโก ปน.
อนาโรเจนฺตสฺส เมติ โยชนา. อนาโรเจนฺเต สตีติ วา โยชนา. ‘‘อิมินา การเณนา’’ติ อิมินา ตปฺปจฺจยาติ เอตฺถ ปจฺจยสทฺโท การณตฺโถ, นิสฺสกฺกวจนฺจ การณตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. โส รตฺติจฺเฉโท เอว ปจฺจโย ตปฺปจฺจโยติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ‘‘สามเณเรหี’’ติ ปทํ ‘‘ปจาเปตฺวา’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. เอตฺถาปิ ปกติยา นีหราเปตฺวาปิ วิหาเร ปจาเปตฺวาปิ ภฺุชนฺตสฺส ปฏิเสโธ นตฺถิ. กสฺมา? ‘‘ตปฺปจฺจยา’’ติ วุตฺตตฺตา. คาเมติ มหาคาเม, สพฺพกาลํ อเนกสเตหิ ภิกฺขูหิ อวิวิตฺเต คาเมติ อตฺโถ. คามกาวาสนฺติ คาโมเยว ขุทฺทกฏฺเน คามโก, ตสฺมึ การิโต อาวาโส คามกาวาโส, ตํ.
คเตน ¶ อาคนฺตุกปาริวาสิเกนาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ กิสฺมิฺจิ วิหาเร, สพฺเพ ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ ิตฏฺาเน. น เอกจฺเจ ปสฺสติ, อปสฺสิตตฺตา นาโรเจติ, รตฺติจฺเฉโทว โหตีติ อธิปฺปาโย.
เอกสฺส วา พหูนํ วา อาคนฺตุกานนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ ‘‘อาคนฺตุกสฺส อาโรเจตพฺพ’’นฺติ ปเท. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘อาคนฺตุเกน อาโรเจตพฺพ’’นฺติ ปเท วุตฺตนเยเนว. ตํ วุตฺตนยมาวิกโรนฺโต อาห ‘‘สเจ’’ติอาทิ. เตสมฺปีติ อาคนฺตุกานมฺปิ. ตสฺสาติ ปาริวาสิกสฺส. อชานนฺตสฺเสวาติ อนาทเร เจตํ สามิวจนํ. อยฺจ ปนาติ ปาริวาสิโก จ. คตกาเลติ อาคนฺตุกานํ คตกาเล. เยปีติ อาคนฺตุกาปิ. โอกฺกมิตฺวาติ โอสริตฺวา, ปวิสิตฺวาติ อตฺโถ. อยฺจาติ ปาริวาสิโก จ, ชานาตีติ สมฺพนฺโธ. เนสนฺติ อาคนฺตุกานํ. โยปีติ อาคนฺตุโกปิ. อสฺสาติ ¶ ปาริวาสิกสฺส. อฺาตตฺตาติ อาคตภาวสฺส อชานิตตฺตา. ‘‘อพฺภาน’’นฺติ ปทํ ‘‘กโรตี’’ติ ปเท กมฺมํ, ‘‘โหตี’’ติ ปเท กตฺตา. อธิกา รตฺติโยติ อาปตฺติปฏิจฺฉนฺนรตฺติโต อธิกา รตฺติโย. อยนฺติ ปาริวาสิกวตฺตปฏิปทา. อปณฺณกปฏิปทาติ อวิรทฺธปฏิปทา, เอกํสปฏิปทาติ อตฺโถ.
คจฺฉนฺตมฺปิ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธ. สาเวตุนฺติ สุณาเปตุํ. วิสยาวิสเยนาติ อาโรเจตุํ เทสาเทเสน. กรวีกติสฺสตฺเถโร อาหาติ สมฺพนฺโธ.
‘‘อุโปสถทิวเส’’ติ อิมินา อุโปสเถติ เอตฺถ อุโปสถสทฺทสฺส ปาติโมกฺขุทฺเทสาทโย อตฺเถ นิวตฺเตติ. ปวารณายปีติ ปวารณทิวเสปิ. คนฺตุนฺติ ภิกฺขุสฺส ิตฏฺานํ คนฺตุํ. ทูเตนาปีติ เอตฺถ อนธิปฺเปตทูตํ ปฏิกฺขิปิตฺวา อธิปฺเปตทูตํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘อนุปสมฺปนฺนํ…เป… อาโรจาเปตพฺพ’’นฺติ.
สฺุวิหาโรติ ภิกฺขูหิ วิวิตฺตวิหาโร. ยตฺถาติ ยสฺมึ อาวาเส. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ตตฺถาติ สฺุวิหาเร. ทสวิธนฺตราเย สติ ปน คนฺตพฺพเมวาติ โยชนา. นานาสํวาสเกหีติ กมฺมนานาสํวาสกลทฺธินานาสํวาสเกหิ.
๘๑. อาวาสาทีนํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาวาโส นามา’’ติอาทิ. ตติยปเทนาติ ‘‘อาวาเส วา อนาวาเส วา’’ติ ตติยปเทน. เอเตสูติ อาวาสาทีสุ. ฉทนโตติ ฉทนโกฏิโต. อนฺโตอาวาเสติ ภิตฺติปริจฺฉินฺเน อนฺโตอาวาเส. อวิเสเสนาติ ‘‘อุกฺขิตฺตโก’’ติ ¶ วา ‘‘ปาริวาสิโก’’ติ วา วิเสสํ อกตฺวา สามฺเน. อุทกปาเตนาติ ฉทนโต อุทกํ ปตติ เอตฺถาติ อุทกปาโต, เตน. ปฺจวณฺณจฺฉทนพทฺธฏฺาเนสูติ ปฺจปมาเณน ฉทเนน พทฺธฏฺาเนสุ เอเตสุ อาวาเสสูติ สมฺพนฺโธ. ปาริวาสิกสฺส จ อุกฺขิตฺตกสฺส จ ปกตตฺเตน สทฺธึ วาริตนฺติ โยชนา. นานูปจาเรปีติ ปิสทฺเทน เอกูปจาเร ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ ¶ . เอตฺถาติ เอกจฺฉนฺเน อาวาสาทิเก, สเจ นิปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมินฺติ สฏฺิวสฺเสปิ ปาริวาสิเก.
วุฏฺาตพฺพํ, นิมนฺเตตพฺโพติ เอตฺถ กึ อตฺตโน วุฑฺฒตรํ ปกตตฺตํ ทิสฺวา วุฏฺาตพฺพํ, นิมนฺเตตพฺโพติ อาห ‘‘ตทหุปสมฺปนฺนมฺปี’’ติอาทิ. โอพุทฺธนฺติ ปลิพุทฺธํ. เอกาสเนติ เอตฺถ เอกสทฺโท สมานปริยาโยติ อาห ‘‘สมานวสฺสิกาสเน’’ติ, สมานวสฺสิกานํ อาสเนติ อตฺโถ. ฉมายํ นิสินฺเนติ เอตฺถ ฉมาสทฺโท ภูมิปริยาโยติ อาห ‘‘ภูมิยํ นิสินฺเน’’ติ. อิตเรนาติ ปาริวาสิเกน. สหาเยน สทฺธึ จงฺกมติ วิยาติ โยชนา. ‘‘เอกสฺมึ จงฺกเม’’ติ อิมินา เอกจงฺกมสทฺทสฺส ตุลฺยาธิกรณสมาสวากฺยํ ทสฺเสติ.
ฉมายํ จงฺกมนฺตนฺติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘ฉมายํ จงฺกมนฺเต’’ติ. อยํ ปนาติ วกฺขมาโน ปน. เอตฺถาติ ‘‘ฉมายํ จงฺกมนฺเต’’ติ ปาเ. จงฺกมนฺเตติ ปกตตฺเต จงฺกมนฺเต. น จงฺกมิตพฺพนฺติ ปาริวาสิเกน น จงฺกมิตพฺพํ. โก ปน วาโท อิฏฺกาจยสมฺปนฺเน เวทิกาปริกฺขิตฺเต อิติ อตฺโถติ โยชนา. ปพฺพตนฺตรวนนฺตรคุมฺพนฺตเรสูติ ปพฺพตมชฺฌวนมชฺฌคุมฺพมชฺเฌสุ, ปพฺพตวิวรวนวิวรคุมฺพวิวเรสุ วา. อุปจารนฺติ ทฺวาทสหตฺถํ อุปจารํ.
๘๒. อิตโรติ นวโก. อสฺสาติ นวกสฺส. น วตฺตเภเท ทุกฺกฏนฺติ อฺาตตฺตา น วตฺตเภเท ทุกฺกฏํ. เอเสว นโย สพฺพตฺถ. อปจฺฉาปุริมนฺติ อปจฺฉา อปุริมํ, เอกปหาเรนาติ อตฺโถ. สมวสฺสา ทฺเว ปาริวาสิกาติ โยชนา. ทฺวินฺนํ ปาริวาสิกานํ เอกโต วสนโทสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ หิ ทฺเว’’ติอาทิ. เนสนฺติ ทฺวินฺนํ ปาริวาสิกานํ. เอตฺถาติ ปาริวาสิกาทีสุ ปฺจสุ ภิกฺขูสุ. มูลายปฏิกสฺสนารหาทโย จตฺตาโรติ โยชนา.
ปริวาสทานาทีนีติ อาทิสทฺเทน มูลายปฏิกสฺสนมานตฺตทานอพฺภานานิ สงฺคณฺหาติ. เอเตสฺเววาติ ปริวาสทานาทีสุ เอว. อยนฺติ ปาริวาสิโก.
๘๓. ‘‘อถ ¶ โข อายสฺมา อุปาลี’’ติอาทิวจนสฺส อนุสนฺธึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิมํ ปนา’’ติอาทิ ¶ . รโหคตสฺส อุปาลิตฺเถรสฺสาติ โยชนา. อถ วา อนาทเร สามิวจนํ กตฺวา อุปาลิตฺเถรสฺส รโหคตสฺสาติ โยชนา กาตพฺพา. เอตฺถาติ ปาริวาสิกวตฺเต. โสติ อุปาลิตฺเถโร. อสฺสาติ อุปาลิตฺเถรสฺส. ตตฺถาติ ตีสุ รตฺติจฺเฉเทสุ. ยฺวายนฺติ โย อยํ, เอกโต วาโสติ สมฺพนฺโธ. โส วาโส สหวาโส นามาติ โยชนา. วิปฺปวาโสติ เอตฺถ ปกตตฺเตน วิปฺปยุตฺโต หุตฺวา วาโสติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกกสฺเสว วาโส’’ติ. อาคนฺตุกาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน อาวาสิกา คเหตพฺพา.
๘๔. ตตฺถ ตตฺถาติ ตํ ตํ านํ. ทฺวีสุ ปเทสูติ ทฺวีสุ วากฺยสงฺขาเตสุ ปเทสุ. เอเกเนเกนปีติ เอเกน เอเกน วากฺยปเทนปิ. ปริวสิยิตฺถาติ ปริวุตฺโถ, ปริวุตฺโถ ปริวาโส เอตสฺสาติ ปริวุตฺถปริวาโส, ตสฺส. หีติ สจฺจํ. เอสาติ เอโส ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. สุทฺธนฺเตติ สุทฺธโกฏฺาเส. ทุกฺขสฺสาติ วฏฺฏทุกฺขสฺส. อนฺตนฺติ อวสานํ, วินาสํ วา.
๒. มูลายปฏิกสฺสนารหวตฺตกถา
๘๖. นวกตรํ มูลายปฏิกสฺสนารหํ เปตฺวาติ โยชนา. อิเมสํ ปฺจนฺนํ ปกตตฺตา เอวาติ สมฺพนฺโธ. เนสนฺติ มูลายปฏิกสฺสนารหมานตฺตารหมานตฺตจาริกอพฺภานารหานํ จตุนฺนํ, มูลายปฏิกสฺสนารหาทิลกฺขณนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ มูลายปฏิกสฺสนารหสฺส วตฺเต. อิโตติ มูลายปฏิกสฺสนารหสฺส วตฺตโต.
๘๗. ยเถว ปาริวาสิโก คณปูรโก น โหติ, เอวํ เอเตปิ น โหนฺตีติ โยชนา.
๔. มานตฺตาจาริกวตฺตกถา
๙๒. อูเน ¶ คเณติ เอตฺถ คโณ นาม คณโภชนสิกฺขาปเท (ปาจิ. ๒๑๗ อาทโย) วิย โหตีติ อาห ‘‘จตฺตาโร วา อติเรกา วา’’ติ. สพฺพตฺถาติ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก.
อิติ ปาริวาสิกกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๓. สมุจฺจยกฺขนฺธกํ
๑. สุกฺกวิสฺสฏฺิกถา
สมุจฺจยกฺขนฺธเก ¶ ตตฺถาติ จตุพฺพิเธสุ มานตฺเตสุ. ยํ มานตฺตํ ทิยฺยติ, อิทํ อปฺปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ นามาติ โยชนา. เอเสว นโย อนนฺตรวากฺเยสุปิ. ปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยาติ เหตฺวตฺเถ กรณวจนํ, การณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ วา. อทฺธมาสนฺติ ปนฺนรสทิวสกาลํ. โอธายาติ สมูหํ กตฺวา. ‘‘เอกโต กตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘โอธายา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. เตสูติ จตุพฺพิเธสุ มานตฺเตสุ. อิทนฺติ มานตฺตํ. อปฺปฏิจฺฉนฺนาย…เป… วจนโตติ าปกเหตุ. เอเตน อปฺปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ทาตพฺพํ มานตฺตํ อปฺปฏิจฺฉนฺนมานตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตนฺติ อปฺปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ. อิธาติ อิมิสฺสํ ปาฬิยํ. ตตุตฺตรีติ ตโต ตีหิปิ อุตฺตริ. นานาวตฺถูนิ เอตาสนฺติ นานาวตฺถุกาโย. ตาสนฺติ นานาวตฺถุกานํ.
มาฬกสีมายเมวาติ สีมมาฬเก เอว, สีมงฺคเณ เอวาติ อตฺโถ. ตตฺเถวาติ มาฬกสีมายเมว.
เวทยามหนฺติ เวทยามิ อหํ. มม มานตฺตจรภาวํ สงฺฆํ ชานาเปมีติ อตฺโถ. เวทยตีติ มนฺติ ชานาเปติ, อิติ มํ สงฺโฆ ธาเรตูติ อธิปฺปาโย. วุตฺตนเยเนวาติ ปาริวาสิกกฺขนฺธเก วุตฺตนเยเนว. นิกฺขิปิตพฺพนฺติ ‘‘มานตฺตํ นิกฺขิปามิ, วตฺตํ นิกฺขิปามี’’ติ นิกฺขิปิตพฺพํ. มาฬกโตติ สีมงฺคณโต. โสปีติ สห คจฺฉนฺโตปิ. ‘‘มาฬเก นาโรจิต’’นฺติ ¶ อิมินา ยสฺส มาฬเก อาโรจิตํ, ตสฺส อนาโรเจตฺวาปิ นิกฺขิปิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. อาโรเจนฺเตน วตฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
วิสภาเคหิ สห วสนฺตสฺส วตฺตสฺส ทุปฺปูริตตฺตา วุตฺตํ’’สภาคา ภิกฺขู วสนฺตี’’ติ. จตูหิ, ปฺจหิ วาติ วาสทฺเทน ตโต อติเรกมฺปิ สงฺคณฺหาติ. ปริกฺเขปารหฏฺานโตติ จีวรกฺขนฺธเก (มหาว. อฏฺ. ๓๗๙) วุตฺตปริกฺเขปารหฏฺานโต. ‘‘ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวา’’ติ อิทํ วิหาเร ภิกฺขูนํ ¶ สชฺฌายาทิสทฺทสวนูปจารปหานตฺถํ วุตฺตํ. สเจ สวนูปจารโต น มุจฺจติ, ตโต อติเรกมฺปิ อติกฺกมิตพฺพํ. โอกฺกมฺมาติ มคฺคปฏิปนฺนานํ ภิกฺขูนํ วจนสทฺทสวนูปจารปหานตฺถํ โอกฺกมิตฺวา. ‘‘คุมฺเพน วา วติยา วา’’ติ ทสฺสนูปจารปหานตฺถํ วุตฺตํ. อิธ อุปจาโร นาม ยตฺถ ตฺวา ปสฺสติ สุณาติ, โสเยว เทโส. อฺโติ จตูหิ ปฺจหิ วา ภิกฺขูหิ อฺโ. เอสาติ เอโส มานตฺตจาริโก.
‘‘ทฺวาทสหตฺถํ อุปจารํ โอกฺกมิตฺวา’’ติ อิมินา อโนกฺกมิตฺวา อชานนฺตสฺเสว คจฺฉติ, นตฺถิ รตฺติจฺเฉโทปีติ ทสฺเสติ. เอตฺถ ทิฏฺรูปานํ สุตสทฺทานํ ทฺวาทสหตฺถูปจารโต พหิ ิตานมฺปิ อาโรเจตพฺพํ. อทิฏฺาสุตานมฺปิ อนฺโต ทฺวาทสหตฺถูปจารคตานํ อาโรเจตพฺพนฺติ ทฏฺพฺพํ. สติ กรณีเยติ อิทํ คนฺตุสฺส การณทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ. อสติ กรณีเยปิ คนฺตุํ วฏฺฏติ. โสปีติ เอโก ภิกฺขุปิ. ‘‘ตสฺส สนฺติเก อาโรเจตฺวา’’ติ อิมินา อนาโรจเน วตฺตเภททุกฺกฏํ โหตีติ ทสฺเสติ. เอกสฺส สนฺติเก อาโรเจตฺวา นิกฺขิปิยมาเน กึ อูเน คเณ จรณโทโส วา วิปฺปวาโส วา น โหตีติ อาห ‘‘อยฺจา’’ติอาทิ. ตตฺถ อยฺจาติ มานตฺตจาริโก ปน. ยสฺมา การณา วสิ, เตน การเณนาติ โยชนา. ภิกฺขูนฺจ อตฺถิภาวํ สลฺลกฺเขตฺวาติ ปกตตฺตาคตกาเล ตสฺส อนาโรเจตฺวาว คจฺฉนฺติ, ตสฺมา ภิกฺขูนฺจ ทฺวาทสหตฺถูปจาเร อตฺถิภาวํ สลฺลกฺเขตฺวาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ ‘‘คณสฺส อาโรเจตฺวา’’ติ อิมินา อูเน คเณ จรณโทสาภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘ภิกฺขูนฺจ อตฺถิภาวํ สลฺลกฺเขตฺวา’’ติ อิมินา วิปฺปวาสโทสาภาวํ ทสฺเสติ. ยนฺติ ปุพฺเพ อนาโรจิตํ ยํ ภิกฺขุํ ¶ . อยนฺติ ปมํ ปสฺสิตพฺพสฺส อาโรเจตฺวา นิกฺขิปนํ. ‘‘นิกฺขิตฺตวตฺตสฺส ปริหาโร’’ติ อิมินา อนิกฺขิตฺตวตฺเต อนฺโตอุปจารคตานํ สพฺเพสํ อาโรเจตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
อยนฺติ มานตฺตจาริโก, ิโตติ สมฺพนฺโธ. เตนาปีติ มานตฺตจาริเกนปิ, ยาจิตพฺพนฺติ โยชนา. โสติ อนิกฺขิตฺตวตฺโต ภิกฺขุ. ตตฺราติ ‘‘โส อพฺเภตพฺโพ’’ติ วจเน. อยํ อพฺภานวิธิ วุตฺโตติ โยชนา. อยฺจาติ อพฺภานวิธิ จ. ตาสนฺติ อาปตฺตีนํ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ ปน ทาตพฺพํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปฏิจฺฉนฺนายา’’ติอาทินา ปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ทาตพฺพํ มานตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. นนฺติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ.
๒. ปริวาสกถา
๑๐๒. ตสฺสาติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตสฺส. สโมธาเนตฺวาติ อิเธว ปริวาสกถายํ สโมธาเนตฺวา. อิเธว ปริวาสกถายํ ทสฺสยิสฺสามาติ โยชนา. อิเธวสทฺโท หิ ปุพฺพาปราเปกฺโข.
อิธ ¶ อธิปฺเปตํ ปริวาสํ วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิ. อิธ อธิปฺเปโต ปริวาโส นาม ติวิโธ โหตีติ โยชนา. ตตฺถาติ ติวิเธสุ ปริวาเสสุ. ‘‘ยถาปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา’’ติ วจนํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘กสฺสจิ หี’’ติอาทิ. ยถา อุทายิตฺเถรสฺส เอกาหปฏิจฺฉนฺนา อยํ อาปตฺติ โหติ, ตถา กสฺสจิ เอกาหปฏิจฺฉนฺนา อาปตฺติ โหตีติ โยชนา. ยถา จ ปรโต อาคตา อุทายิตฺเถรสฺเสว อาปตฺติ โหติ, ตถา กสฺสจิ ทฺวิหาทิปฏิจฺฉนฺนา อาปตฺติ โหตีติ โยชนา. อิมินา วุตฺตนยานุสาเรน ปรโตปิ นโย เนตพฺโพ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอกาหาทิปฏิจฺฉนฺนา เอกาทิอาปตฺติ โหติ, ตสฺมา ชานิตพฺโพติ โยชนา.
ปฏิจฺฉนฺนภาวํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ‘‘ทสหากาเรหี’’ติ ปาเ. อาปตฺติอิติ สฺา เอตสฺสาติ อาปตฺติสฺี ¶ . ปหุ จาติ สมตฺโถ จ. ปปุพฺโพ หูธาตุ สมตฺถตฺเถ โหติ.
ตตฺถาติ ตสฺสํ มาติกายํ. ยนฺติ อาปตฺตึ. โสปิ จาติ ภิกฺขุปิ จ. ตตฺถาติ ตสฺสํ อาปตฺติยํ. อยนฺติ ภิกฺขุ. ตตฺถาติ อาปตฺติยํ. อลชฺชิปกฺเข ติฏฺตีติ ‘‘สฺจิจฺจ อาปตฺตึ ปริคูหตี’’ติ (ปริ. ๓๕๙) วุตฺตปกฺเข ิตตฺตา อลชฺชิปกฺเข ติฏฺติ.
ปกตตฺโตติ เอตฺถ ‘‘ปาราชิกํ อนชฺฌาปนฺโน’’ติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ติวิธํ อุกฺเขปนียกมฺมํ อกโต’’ติ. เอตนฺติ อปฺปฏิจฺฉนฺนภาวํ, ‘‘อาปชฺชติ…เป… กุสเลหิ จินฺติตา’’ติ วจนํ วา.
คาถาย ‘‘สาวเสส’’นฺติ อิมินา ปาราชิกํ นิวตฺเตติ. ครุกนฺติ เอตฺถ สงฺฆาทิเสสเมว อธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสติ. อนาทริยนฺติ สิกฺขาปเท อนาทริยํ. วชฺชนฺติ ทุกฺกฏํ. อุกฺขิตฺตเกน กรณภูเตน.
ยสฺสาติ ภิกฺขุสฺส, นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ภีรุกชาติกตายาติ ภีรุกสภาวตาย. ปพฺพตวิหาเร วสนฺตสฺส ยสฺส ภิกฺขุโนติ โยชนา. ปพฺพตวิหาเรติ ปพฺพตสฺส ตเล, อนฺตเร วา การิเต วิหาเร. เอตสฺมินฺติ เอตาทิเส. อนฺตราเย สติเยวาติ โยชนา. ตสฺส อจฺฉนฺนาว โหตีติ โยชนา. อนนฺตรายิกสฺาย ฉาทยโต อจฺฉนฺนาวาติ อนนฺตรายิกสฺาย ฉาเทนฺตสฺสาปิ เอกนฺเตน อนฺตรายิกตฺตา อจฺฉนฺนาวาติ อธิปฺปาโย.
อสฺสาติ ¶ ภิกฺขุสฺส. หนุกวาโตติ หนุกสฺส เคลฺกโร วาโต. วิชฺฌตีติ หนุกํ วิชฺฌติ. อิมินาติ ภิกฺขุนา. ปหุสฺิโน ฉาทิตาปิ เอกนฺเตน อปหุตฺตา อจฺฉาทิตาว โหติ.
ฉาเทตุกาโม จาติ เอตฺถ อิทํ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ ฉาเทตุกาโม ฉาเทติ, ฉาเทตุกาโม นจฺฉาเทติ, อจฺฉาเทตุกาโม ฉาเทติ, นจฺฉาเทตุกาโม นจฺฉาเทตีติ. ตตฺถ ปมปทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘อิทํ อุตฺตานตฺถเมวา’’ติ. เอวํ เสสาสุปิ มาติกาสุ จตุกฺกํ เวทิตพฺพํ ¶ . จตูสุ จตุกฺเกสุ ปมปเท เอว ฉนฺนา โหติ, น เสสปเทสุ. อนุตฺตานตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ปุเรภตฺเต วาติ ปุเรภตฺตํ วา, ภตฺตโต, ภตฺตสฺส วา ปุเรติ ปุเรภตฺตํ. อพฺยยีภาวสมาเส สตฺตมีวิภตฺติยา อมิติการิยสฺส อนิจฺจภาวโต วุตฺตํ ‘‘ปุเรภตฺเต’’ติ. เอเสว นโย ‘‘ปจฺฉาภตฺเต’’ติ เอตฺถาปิ. ทุติยปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ตติยปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺส ปนา’’ติอาทิ. อภิกฺขุเก าเน วสนฺตสฺส ยสฺส ภิกฺขุสฺสาติ โยชนา. อาคเมนฺตสฺส คจฺฉนฺตสฺสาติ อนาทเร เจตานิ สามิวจนานิ.
จตุตฺถปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ โย ปนาติ ภิกฺขุ ปน, อาวิ กโรตีติ สมฺพนฺโธ. สภาคนฺติ อเวรึ. อยนฺติ ภิกฺขุ. อุปชฺฌาโย อิติ วา อาจริโย อิติ วาติ โยชนา. ลชฺชายาติ ลชฺชนิมิตฺตํ, ลชฺชการณา, ลชฺชเหตุ วา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา, อิธาติ อาปตฺติอาโรจนฏฺาเน. อเวริสภาคสฺสาติ อเวรี หุตฺวา สภาคสฺส.
ปกาเสตุกาโมติ อฺเสํ ปกาเสตุกาโม. อุปชฺฌายสฺสาปีติ ปิสทฺเทน อฺสฺส สนฺติเก กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ อาปตฺติอาโรจนฏฺาเน. สภาคสงฺฆาทิเสสนฺติ วตฺถุสภาคสงฺฆาทิเสสํ. สุทฺธสฺสาติ วตฺถุสภาคสงฺฆาทิเสสโต สุทฺธสฺส. อาวิกรณาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาวิกโรนฺโต จา’’ติอาทิ. อิติ อิมานีติอาทิ นิคมนํ.
ตโตติ ชานิตพฺพโต, ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. เอกาหปฏิจฺฉนฺนาติ เอกาเหน ปฏิจฺฉนฺนา. ยาว จุทฺทส ทิวสานิ, ตาว ทิวสวเสน โยชนา กาตพฺพาติ โยชนา. ปกฺขปฏิจฺฉนฺนนฺติ ปกฺเขน ปฏิจฺฉนฺนํ. อติเรกปกฺขปฏิจฺฉนฺนนฺติ ปกฺขโต อติเรเกน ปฏิจฺฉนฺนํ.
สํวจฺฉรปฏิจฺฉนฺนนฺติ ¶ สํวจฺฉเรน ปฏิจฺฉนฺนํ. ตโต วาติ อติเรกสฏฺิสํวจฺฉ รโต วา. ภิยฺโยปีติ อติเรกมฺปิ.
ตโตติ ¶ ตีหิ อาปตฺตีหิ. ปรนฺติ อติเรกํ. คณนวเสนาติ อาปตฺติคณนวเสน. วตฺถุกิตฺตนวเสน วาติ อาปตฺตีนํ วตฺถุกิตฺตนวเสน วา. นามมตฺตวเสน วาติ ‘‘สงฺฆาทิเสสาปตฺติโย’’ติ เอวํ นามสฺเสว วเสน วา. เอตฺถ หิ มตฺตสทฺโท อวธารณตฺโถ, เตน วตฺถุํ นิวตฺเตติ.
ตตฺถาติ ‘‘นามมตฺตวเสนา’’ติ ปเท. สชาติสาธารณนฺติ สสฺส อตฺตโน ชาติ สชาติ, ตาย สาธารณํ สชาติสาธารณํ. สพฺเพสํ, สพฺเพหิ วา อาปตฺตีหิ สาธารณํ สพฺพสาธารณํ. ตตฺถาติ ทุวิเธสุ นาเมสุ. สพฺพสาธารณนามวเสนาปีติ เอตฺถ ปิสทฺโท ‘‘อหํ ภนฺเต สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปชฺชึ เอกาหปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ เอวํ สชาติสาธารณนามวเสนปิ ‘‘อหํ ภนฺเต สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชึ เอกาหปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ เอวํ อุภยสาธารณวเสนปิ วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. สพฺพมฺปิ ปริวาสาทิกํ อิทํ วินยกมฺมนฺติ โยชนา. วสติ อาปตฺติ เอตฺถ ตทายตฺตวุตฺติตายาติ วตฺถุ. โค วุจฺจติ วจนํ วา าณํ วา, ตํ ตายตีติ โคตฺตํ.
ตตฺถาติ วตฺถาทีสุ จตุพฺพิเธสุ. ตตฺถาติ เตสุ วจเนสุ. สุกฺกวิสฺสฏฺึ กายสํสคฺคนฺติอาทินา วจเนนาปีติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ทุฏฺุลฺลาทิวจนานิ สงฺคณฺหาติ. อิธ ปนาติ อิมสฺมึ ปน าเน. โย โยติ ติสฺโส วา ผุสฺโส วา อาปนฺโน โหติ.
เอวํ อาโรเจตพฺพนฺติ เอวํ วกฺขมานนเยน อาโรเจตพฺพนฺติ โยชนา. กึ อาโรเจตพฺพํ? ‘‘อหํ ภนฺเต…เป… สงฺโฆ ธาเรตุ’’ อิติ อาโรเจตพฺพนฺติ โยชนา.
เวทยามหนฺติ เวทยามิ อหํ. มม ปาริวาสิกภาวํ สงฺฆํ, สงฺฆสฺส วา ชานาเปมีติ อตฺโถ. เวทยตีติ มนฺติ เวทยติ อิติ มํ. ปาริวาสิกภาวํ สงฺฆํ, สงฺฆสฺส วา ชานาเปตีติ มํ สงฺโฆ ธาเรตูติ อตฺโถ. เอตฺถ พหูสุ อฏฺกถาโปตฺถเกสุ ‘‘ติณฺณํ วา อติเรกานํ วา อาโรเจนฺเตน อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’’ติ ปาโ อตฺถิ ¶ . เกสุจิ อฏฺกถาโปตฺถเกสุ ‘‘ติณฺณํ อาโรเจนฺเตน อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’’ติ เอตฺตโกเยว ปาโ อตฺถิ. เหฏฺา มานตฺตกถายมฺปิ เอวเมว อตฺถิ. ตตฺถ ‘‘อติเรกาน’’นฺติ อิมินา ตีหิ อติเรกานํ อาโรเจนฺเตน สงฺฆํ อเปกฺขิตฺวา สเจ เอกวจนวเสน ¶ วตฺตุกาโม โหติ, ‘‘มํ สงฺโฆ ธาเรตู’’ติ วตฺตพฺพํ. อถ สมฺพหุเล ภิกฺขู อเปกฺขิตฺวา สเจ พหุวจนวเสน วตฺตุกาโม โหติ, ยถา ติณฺณํ, เอวํ ‘‘มํ อายสฺมนฺโต ธาเรนฺตู’’ติ วตฺตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. อิทฺจ สทฺทสตฺถวเสเนว วุตฺตํ, น วินยกมฺมวิปตฺติวเสนาติ ทฏฺพฺพํ.
‘‘วิหาเรเยว รตฺติปริคฺคโห’’ติ อิมินา อนฺโตอุปจารสีมายมฺปิ ปริวสิตพฺพภาวํ ทสฺเสติ. อุปจารสีมนฺติ ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานํ. เอสาติ ปาริวาสิโก ภิกฺขุ. อสฺสาติ อาคตสฺส ภิกฺขุโน.
ตโตติ อาปตฺติปฏิจฺฉนฺนทิวสโต. กุกฺกุจฺจวิโนทนตฺถายาติ อาปตฺติปฏิจฺฉนฺนทิวเสน สมํ ปริวสิตพฺพํ นุโข, น นุโขติ กุกฺกุจฺจสฺส วิโนทนตฺถาย. ปริวุตฺถตฺตาติ ปริวสิตตฺตา. โสติ ปริวุตฺโถ ภิกฺขุ. อิทนฺติ ทาตพฺพมานตฺตํ. ตนฺติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ. ฉารตฺตนฺติ ฉรตฺติโย สมาหฏาติ ฉารตฺตํ, สมาหาเร ทิคุ. ‘‘ฉรตฺต’’นฺติ วตฺตพฺเพ สุขุจฺจารณตฺถํ ฉการสฺส ทีฆํ กตฺวา เอวํ วุตฺตํ, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ.
อปฺปฏิจฺฉนฺนาปตฺตึ ทาตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. อิมินา เหฏฺา วุตฺตํ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตํ อิมสฺมึ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺเต สโมธาเนตฺวาปิ ทาตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. เอวํ สนฺเตปิ มูลมานตฺตํ ปฏิจฺจ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺตนฺติ วุจฺจติ. กถํ ทาตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา.
อสฺสาติ มานตฺตํ ยาจนฺตสฺส. ตทนุรูปนฺติ ตสฺส ยาจนสฺส อนุรูปํ. สเจ ปฏิจฺฉนฺนา ทฺเวติ เอตฺถ ทฺเวติ นิทสฺสนมตฺตํ ตโต อติเรกมฺปิ คเหตพฺพตฺตา. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ เอกพหูสุ. ตทนุรูปเม วาติ ¶ ตสฺส มานตฺตทานสฺส อนุรูปเมว. อิธ ปนาติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺเต ปน. อิตีติอาทิ นิคมนํ. ยํ มานตฺตํ ทิยฺยตีติ โยชนา. เอตฺถาติ ปฏิจฺฉนฺนมานตฺเต.
อวเสสาติ อปฺปฏิจฺฉนฺนปริวาสปฏิจฺฉนฺนปริวาเสหิ อวเสสา. ตตฺถาติ อวเสเสสุ ทฺวีสุ ปริวาเสสุ. อธมฺมิกมานตฺตจาราวสาเน อนฺุาตปริวาโสติ สมฺพนฺโธ. กิสฺมึ วตฺถุสฺมึ อนฺุาโตติ อาห ‘‘อิมสฺมึ วตฺถุสฺมิ’’นฺติ. เอสาติ สุทฺธนฺโต, ทาตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ ชานนาชานนํ.
ตตฺถาติ ¶ ทฺวีสุ สุทฺธนฺเตสุ, จูฬสุทฺธนฺโตติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. โยติ ภิกฺขุ, วทตีติ สมฺพนฺโธ. อาโรจิตทิวสโตติ อาปตฺติอาโรจิตทิวสโต.
ตนฺติ จูฬสุทฺธนฺตํ, ปริวสนฺเตน ปริวสิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อคฺคเหสีติ ปริวาสํ อคฺคเหสิ. อฺนฺติ คหิตมาสโต อฺํ. ‘‘ปริวาสทานกิจฺจํ นตฺถี’’ติ อิมินา ปริวาสคหณกิจฺจมฺปิ นตฺถีติ ทสฺเสติ คณฺหนฺตสฺเสว ทาตพฺพตฺตา, เทนฺตสฺเสว คเหตพฺพตฺตา วา. อุทฺธมฺปิ อาโรหตีติ ปริวาสคหณกาลโต อฺมฺปิ กาลํ ปริวสิตพฺพตฺตา อุทฺธมฺปิ อาโรหติ. เหฏฺาปิ โอโรหตีติ ปริวาสคหณกาลโต อูนมฺปิ กาลํ ปริวสิตพฺพตฺตา เหฏฺาปิ โอโรหติ. อิทนฺติ อาโรหโนโรหนํ. ตสฺสาติ สุทฺธนฺตปริวาสสฺส. เอกเมว ปฏิจฺจ ทฺเว, ติสฺโส, สมฺพหุลา วา ภวนฺตีติ อาห ‘‘เอกํ วินา สมฺพหุลานํ อภาวโต’’ติ.
เอวํ จูฬสุทฺธนฺตํ ทสฺเสตฺวา มหาสุทฺธนฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ. ตนฺติ มหาสุทฺธนฺตํ. ยาว ยตฺตโก อุปสมฺปททิวโส โหติ, ตาว ตตฺตกํ กาลนฺติ โยชนา. อุทฺธํ นาโรหตีติ อุทฺธํ อาโรหนกาลสฺส อภาวโต อุทฺธํ น อาโรหติ. เอตฺถาติ สุทฺธนฺตปริวาเส. อยํ สุทฺธนฺตปริวาโส นามาติ นิคมนํ.
ตตฺถาติ ¶ ติวิเธสุ สโมธานปริวาเสสุ. ‘‘โอธุนิตฺวา สโมทหิตฺวา ทาตพฺพปริวาโส’’ติ อิมินา โอธุนิตฺวา สโมธาเนตฺวา ทาตพฺโพ ¶ ปริวาโส โอธานสโมธาโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘ปริวาโส’’ติ อิมินา ตทฺธิตณปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ อวธุนิยเต, อวธุนิตพฺพนฺติ วา โอธานํ, สํ เอกโต โอทหียเต สมฺปิณฺฑียเต, อุทหิยติ สมฺปิณฺฑิยตีติ วา สโมธานนฺติ อวยววจนตฺโถ กาตพฺโพ. ‘‘มกฺเขตฺวา’’ติ อิมินา ธุธาตุยา ปปฺโปฏนธํสนโธวนานิ ทสฺเสติ. โสติ โอธานสโมธาโน, อาคโตติ สมฺพนฺโธ.
เอตฺถาติ โอธานสโมธาเน. โยติ ภิกฺขุ, ปฏิจฺฉาเทตีติ สมฺพนฺโธ. ปริวสนฺโต วา มานตฺตารโห วา มานตฺตํ จรนฺโต วา อพฺภานารโห วา โย ภิกฺขูติ โยชนา. ‘‘ปุริมาย อาปตฺติยา’’ติ ปทํ ‘‘สมา วา’’ติ ปเท สหาทิโยโค. ‘‘อูนตรา’’ติปเท วิภตฺติอปาทานํ, อนุเมยฺยวิสยอปาทานํ วา. ‘‘อทิวเส กตฺวา’’ติ อิมินา โอธุนิตฺวาติ เอตฺถ ธุธาตุยา ยถาวุตฺตตฺเถเยว ทสฺเสติ. อูนกปกฺขปฏิจฺฉนฺนาติ ปกฺขโต อูนเกน ปฏิจฺฉนฺนา. เอเตนุปาเยนาติ ปกฺเข วุตฺเตน เอเตน อุปาเยน.
ตตฺถาติ มูลาปตฺติโต อติเรกปฏิจฺฉนฺเน. อาวิ การาเปตฺวาติ มูลาปตฺติโต อนฺตราปตฺติยา ปฏิจฺฉนฺนภาวํ อาวิ การาเปตฺวา. เอตฺถาติ อาปตฺติปฏิจฺฉนฺเน. ปมาณนฺติ การณํ. ยาติ อาปตฺติ. ตตฺถาติ มูลภาเวน กตฺตพฺพายํ มูลิอาปตฺติยํ. อิตรนฺติ มูลิภาเวน กตฺตพฺพํ มูลาปตฺตึ. สโมธายาติ สโมทหิตฺวา. ปกฺขิปิตฺวาติ อตฺโถ.
เอกา วา ยา อาปตฺติ สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนา โหตีติ โยชนา. สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนาโยติ สพฺพาสํ อาปตฺตีนํ จิเรน ปฏิจฺฉนฺนาโย. ตาสนฺติ อาปตฺตีนํ. อคฺเฆนาติ ปริจฺเฉเทน. อคฺฆสทฺโท เหตฺถ ปริจฺเฉทตฺถวาจโก. อภิธาเน (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๑๐๔๘ คาถายํ) วุตฺตํ ‘‘อคฺโฆ มุลฺเย จ ปูชเน’’ติ. เอตฺถ ‘‘มุลฺเย จา’’ติ ปทสฺส มูลปริจฺเฉเทติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตาสํ รตฺติปริจฺเฉทวเสนา’’ติ. อิเมหิ ¶ ปเทหิ อคฺเฆน รตฺติปริจฺเฉเทน สโมธาเนตฺวา ทาตพฺโพ ปริวาโส อคฺฆสโมธาโนติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ ‘‘สพฺพจิรปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติ วุตฺตตฺตา กิฺจาปิ โกฏิอตฺถวาจโก ตติยกฺขเรน ปาโ ยุตฺโต วิย ทิสฺสติ. ตถาปิ โส ปาโ น คเหตพฺโพ. กสฺมา? พหูสุ ปาฬิโปตฺถเกสุ, อฏฺกถาโปตฺถเกสุ จ อลิขิตตฺตา. พหูสุ หิ โปราณโปตฺถเกสุ จตุตฺถกฺขเรน ปาโเยว ลิขิโต, ตสฺมา โส ปาโเยว คเหตพฺโพ, น อฺโติ ทฏฺพฺพํ. โสติ อคฺฆสโมธาโน. อาคโตเยวาติ สมฺพนฺโธ.
ยสฺส ปนาติ ภิกฺขุสฺส, ปฏิจฺฉนฺนาติ สมฺพนฺโธ. สพฺพนฺติ สกลํ. อาปตฺติสหสฺสคาถาย –
ทสสตํ อาปตฺติโย รตฺติสตํ ฉาทยิตฺวานาติ โยชนา. อิมินา นเยนปิ อคฺฆสโมธาโนติ เอตฺถ อคฺฆสทฺทสฺส จตุตฺถกฺขเรน ปาสฺส ยุตฺตภาโว เวทิตพฺโพ. อคฺเฆน ทสรตฺติปริจฺเฉเทน สโมธาย ทาตพฺโพ อคฺฆสโมธาโน.
โย ปริวาโส นานาวตฺถุกาโย อาปตฺติโย เอกโต กตฺวา ทิยฺยติ, อยํ ปริวาโส มิสฺสกสโมธาโน นามาติ โยชนา. เอตฺถ วตฺถุวเสน มิสฺสกา อาปตฺติโย สโมธาเนตฺวา ทาตพฺโพ ปริวาโส มิสฺสกสโมธาโนติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. ตตฺราติ มิสฺสกสโมธาเน. ตทนุรูปายาติ ตสฺส ยาจนสฺส อนุรูปาย.
เอตฺถ จาติ มิสฺสกสโมธาเน จ, กาตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ.
‘‘ปกฺขมานตฺตฺจ ¶ …เป… กถยิสฺสามา’’ติ ยํ วจนํ วุตฺตํ, ตสฺส วจนสฺส โอกาโสติ โยชนา. ตํ ปนาติ ปกฺขมานตฺตํ ปน. ‘‘อฑฺฒมาสเมว ทาตพฺพ’’นฺติ อิมินา ปกฺขเมว ทาตพฺพํ มานตฺตํ ปกฺขมานตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. ตํ ปนาติ ปกฺขมานตฺตํ ปน, ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อตฺตโน สีมนฺติ อตฺตโน วิหารสีมํ, มหาสีมนฺติ อตฺโถ. โสเธตฺวาติ สพฺพาสํ หตฺถปาสนยนวเสน, ฉนฺทารหานํ ฉนฺทนยนวเสน, สีมโต ¶ พหิกรณวเสน จ โสเธตฺวา. จตุวคฺคคณนฺติ จตุวคฺคสงฺฆํ. คโณติ เจตฺถ สงฺโฆเยวาธิปฺเปโต.
ตตฺราติ ‘‘โยชนา กาตพฺพา’’ติ วจเน. มุขมตฺตทสฺสนนฺติ อุปายมตฺตทสฺสนํ, อาทิมตฺตทสฺสนํ วา. ‘‘อาปนฺนาย ภิกฺขุนิยา’’ติ ปทํ ‘‘เอวมสฺส วจนีโย’’ติ ปเท กตฺตา, ‘‘ยาจาเปตฺวา’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. ‘‘พฺยตฺตาย ภิกฺขุนิยา’’ติ ปทํ ‘‘าเปตพฺโพ’’ติ ปเท การิตกตฺตา, ‘‘สงฺโฆ’’ติ ปทํ ตตฺเถว การิตกมฺมํ. ‘‘เอตํ การณ’’นฺติ ธาตุกมฺมํ อชฺฌาหริตพฺพํ. ตพฺพปจฺจเยน การิตกมฺมเมว วุตฺตํ. าเปตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุณาตุ เม’’ติอาทิ.
นิกฺขิตฺตวตฺตนฺติ กรณตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. นิกฺขิตฺตวตฺเตนาติ หิ อตฺโถ. ตตฺเถวาติ มาฬกสีมายเมว. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อสฺสาติ มานตฺตจาริกาย ภิกฺขุนิยา. ตตฺราติ ตสฺมา กตฺตพฺพวินยกมฺมภาวโตติ อตฺโถ. โนติ อมฺหากํ, สนฺติกนฺติ สมฺพนฺโธ. จตูหิ ปกตตฺตภิกฺขุนีหิ นิสีทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. คามูปจารโต ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวาติ อิทํ ภิกฺขุนีวิหารูปจาราติกฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํ. วิหารูปจารโตปีติ ภิกฺขุวิหารูปจารโตปิ. ตตฺถาติ ภิกฺขุนีนํ นิสินฺนฏฺานํ. กุรุนฺทิมหาปจฺจรีสุ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. วิหารสฺส จาติ ภิกฺขุวิหารสฺส จ. คามสฺส อุปจารํ มฺุจิตุํ วฏฺฏตีติ น วุตฺตนฺติ โยชนา. ตสฺมา คามูปจาเรปิ นิสีทิตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย.
ตาย ภิกฺขุนิยา อาโรเจตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺเถวาติ ภิกฺขุนีนํ นิสีทนฏฺาเนเยว. านนฺติ ภิกฺขูนํ านํ. เอตีติ อาคจฺฉติ. ปเควาติ ปาโตเยว. ตายาติ มานตฺตจารินิยา.
อนิกฺขิตฺตวตฺตาย ปน ภิกฺขุนิยาติ สมฺพนฺโธ. อชานนปจฺจยาติ อชานนการณา. ตนฺติ วจนํ. ปาริวาสิกวตฺตาทีนนฺติ อาทิสทฺเทน อาคนฺตุกวตฺตปูรณนิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธาทโย สงฺคณฺหาติ ¶ . ยุตฺตตรํ ทิสฺสตีติ ยุตฺตตรํ หุตฺวา ทิสฺสติ. อิมินา อนิกฺขิตฺตวตฺตภิกฺขุนา วิย ภิกฺขุนิยาปิ อนฺโตอุปจารสีมคตานํเยว อาโรเจตพฺพํ, น คาเม ิตานมฺปิ ¶ คนฺตฺวา อาโรเจตพฺพนฺติ ทีเปติ. อุโปสเถติ อุโปสถทิวเส. เอเสว นโย ปวารณายปิ. เทวสิกนฺติ ทิวเส ทิวเส. ตสฺมึ คาเมติ ภิกฺขุนีนํ วสนคาเม. อฺตฺราติ ภิกฺขุนีนํ วสนคามโต อฺสฺมึ คาเม. ตตฺราติ ภิกฺขุนีนํ วสนคามํ. ทสฺเสตฺวาติ ภิกฺขุนีนํ ทสฺเสตฺวา. ตายาติ มานตฺตจารินิยา. วิหารนฺติ ภิกฺขูนํ วิหารํ. อุปจารสีมายาติ อุปจารสีมโต พหีติ สมฺพนฺโธ. อยนฺติ มานตฺตจารินี.
วีสติ คโณ อิมสฺสาติ วีสติคโณ, สงฺโฆ, ตสฺมึ. มานตฺตํ จรมานา ภิกฺขุนีติ โยชนา. อิทํ ปกฺขมานตฺตํ นามาติ อิทํ ปุพฺพวจนสฺส นิคมวเสน ปรวจนสฺส กถนตฺถาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ.
ตตฺถาติ ติวิเธสุ มานตฺเตสุ. ยเทตํ มานตฺตํ อนฺุาตนฺติ สมฺพนฺโธ. ปรโตติ ปรสฺมึ. ปริวาสํ ปริวสนฺตสฺส มูลายปฏิกสฺสิตสฺส อุทายิตฺเถรสฺส อนฺุาตนฺติ สมฺพนฺโธ. อาปชฺชิตฺวาติ อาปชฺชนโต. อิทนฺติ มานตฺตํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. โอธานสโมธานนฺติ เอตฺถ วจนตฺโถ เหฏฺา วุตฺโตเยว. ตมฺปีติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตวจนมฺปิ.
ตนฺติ อคฺฆสโมธานมิสฺสกสโมธานํ, ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺตาวตาติ เอตปริมาเณน วจนกฺกเมน, ‘‘อยฺหิ อิธ อธิปฺเปโต ปริวาโส นามา’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒) วจนโต ปฏฺาย ยาว ‘‘โยเชตฺวา ทาตพฺพ’’นฺติ วจนํ, ตาว วจนกฺกเมนาติ อตฺโถ. ‘‘เตน หิ ภิกฺขเว…เป… ทสฺเสสฺสามา’’ติ ยํ วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนา. ‘‘อตฺถโต’’ติ อิมินา สทฺโทปิ คเหตพฺโพ อวินาภาวโต.
ปฏิจฺฉนฺนปริวาสกถา
๑๐๒. ยา ปาฬิ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ.
๑๐๘. ตโตติ ปาฬิโต. ตํ อาปตฺตินฺติ ตํ อนฺตราปตฺตึ. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. นิกฺขิตฺตวตฺโต ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ, หุตฺวาติ วา. โสติ ¶ ภิกฺขุ, ิโต หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสา อาปตฺติยาติ ตสฺสา อนฺตราปตฺติยา. ปฏิจฺฉนฺนา โหตีติ อนฺตราปตฺติปิ ปฏิจฺฉนฺนา โหติ ¶ . ตสฺมิมฺปีติ มูลาย ปฏิกสฺสเนปิ. มกฺขิตาติ ปิสิตา, ธํสิตา วา. มกฺขิยนฺติ ปิสิยนฺติ, ธํสิยนฺตีติ วา มกฺขิตา, ปริวุตฺถทิวสา. ตโตติ ปาฬิโต ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. ปรโตปิ เอเสว นโย. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. ปฏิจฺฉนฺนวาเร ทสฺสิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ.
สโมธานปริวาสกถา
๑๒๕. ตโตติ ปฏิจฺฉนฺนวารโต, ปรํ ทสฺสิตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จาติ เอตสฺมึ วาเร จ. ยสฺมาติ ยสฺมา การณา, เยน การเณน วา. เตเนวาติ เตเนว การเณน, ตสฺมา การณา วา, ‘‘มูลาย…เป… เทตู’’ติ วุตฺตนฺติ โยชนา. ตสฺมา สพฺเพ มกฺขิตาว โหนฺตีติ โยชนา. ตโตติ วารโต ปรํ นิฏฺาปิตนฺติ สมฺพนฺโธ.
อคฺฆสโมธานปริวาสกถา
๑๓๔. ตโตติ วารโต ปรํ ทสฺสิโตติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ วารโต ปรํ ปาฬิ ปิตาติ สมฺพนฺโธ. ลชฺชิธมฺเม วา อุปฺปนฺเนติ สมฺพนฺโธ. ยนฺติ กมฺมํ. ตโตติ วารโต ปรํ ตเถว ปาฬิ ปิตาติ สมฺพนฺโธ.
๑๓๘. ตโตติ วารโต ปรํ ปุริมนเยเนว ปาฬิ ปิตาติ สมฺพนฺโธ.
สุทฺธนฺตปริวาสาทิกถา
๑๕๖. ตโตติ วารโต ปรํ สุทฺธนฺตปริวาโส ทสฺสิโตติ สมฺพนฺโธ.
๑๖๐. ตโตติ ปาฬิโต ปรํ ปาฬิ ปิตาติ สมฺพนฺโธ.
๑๖๕. ตตฺถาติ ปาฬิยํ. อนฺตรา…เป… อปฺปฏิจฺฉนฺนาโยติอาทีสุ อตฺโถ ทฏฺพฺโพติ สมฺพนฺโธ.
๑๖๖. ปจฺฉิมสฺมึ ¶ อาปตฺติกฺขนฺเธติ เอตฺถ อาปตฺติกฺขนฺธสฺส เภทภาวโต กึ ‘‘ปจฺฉิมสฺมึ อาปตฺติกฺขนฺเธ’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอโกว โส อาปตฺติกฺขนฺโธ’’ติ. อถ กสฺมา ‘‘ปจฺฉิมสฺมึ ¶ อาปตฺติกฺขนฺเธ’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ปจฺฉา ฉาทิตตฺตา ปนา’’ติอาทิ. เอตฺถ ปนสทฺโท ครหตฺถวาจโก, ตถาปีติ หิ อตฺโถ. เอโกปิ อาปตฺติกฺขนฺโธ ปจฺฉา ฉาทิตตฺตา ปจฺฉิมสฺมึ อาปตฺติกฺขนฺเธติ วุตฺตนฺติ อธิปฺปาโย.
๑๘๐. ‘‘ววตฺถิตา สมฺภินฺนา’’ติ เอตํ วจนนฺติ โยชนา.
๘. ทฺเวภิกฺขุวารเอกาทสกาทิกถา
๑๘๑. ตโตติ ปาฬิโต ปรํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ปาฬิยํ. มิสฺสกนฺติ เอตฺถ เกหิ มิสฺสกนฺติ อาห ‘‘ถุลฺลจฺจยาทีหิ มิสฺสก’’นฺติ.
๑๘๔. ตโตติ ปาฬิโต ปรํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘อิธ ปน ภิกฺขเว’’ติอาทิปาเ. ตฺจาติ ‘‘อิธ ปน ภิกฺขเว’’ติอาทิวจนฺจ อิโต ปุพฺเพ อวุตฺตํ สพฺพํ วจนฺจาติ โยชนา.
อิติ สมุจฺจยกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๔. สมถกฺขนฺธกํ
๑. สมฺมุขาวินยกถา
๑๘๖-๗. สมถกฺขนฺธเก เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ฉ มาติกาปทานีติ วากฺยมฺปิ สมาโสปิ ยุตฺโตเยว. ตตฺถ สมาโส ปน อสมาหารทิคุเยว. ‘‘นิกฺขิปิตฺวา’’ติ ปทํ ‘‘วุตฺโต’’ติ ปเท ปุพฺพกาลกิริยาวิเสสนํ, ตุลฺยตฺโถ วา. วิตฺถาโรติ วิภงฺโค. ตตฺถาติ วิภงฺเค. สฺาเปตีติ เอตฺถ สฺํ กตฺวา ชานาเปตีติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ปริโตเสตฺวา ชานาเปตี’’ติ. อิมินา สํปุพฺโพ าธาตุ ปริโตสนตฺถํ อนฺโตกตฺวา อวโพธนตฺโถ โหตีติ ทสฺเสติ. การณปติรูปกานีติ การณสฺส ปฏิภาคานิ. นิชฺฌาเปตีติ เอตฺถ เฌธาตุ โอโลกนตฺโถติ ¶ อาห ‘‘โอโลเกตี’’ติ. ยถาติ เยนากาเรน, กริยมาเนติ ¶ สมฺพนฺโธ. โสติ ธมฺมวาที. ปรโตปิ เอเสว นโย. ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติ อิมินา อนุเปกฺขตีติ เอตฺถ อนุสทฺโท น อุปจฺฉินฺนตฺโถติ ทสฺเสติ. เปกฺขติ อนุเปกฺขตีติ เอตฺถ อิกฺขธาตุ ‘‘ทสฺเสติ อนุทสฺเสตี’’ติ เอตฺถ ทิสธาตุยา สทิสตฺโถติ อาห ‘‘ทสฺเสติ…เป… ปริยายวจนานี’’ติ. เตสฺเวาติ ‘‘เปกฺขติ อนุเปกฺขตี’’ติ ปทานฺเว. ปริยายวจนานีติ เววจนสทฺทา อตฺเถ ปริพฺยตฺตึ อยนฺติ คจฺฉนฺติ อิเมหีติ ปริยายานิ, ตานิเยว วจนานิ ปริยายวจนานิ. โสติ อธมฺมวาที. โมเหตฺวาติ ธมฺมวาทีปุคฺคลาทึ โมหาเปตฺวา.
๑๘๘. ธมฺมวาที ปุคฺคโล ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ. อโมเหตฺวาติ อธมฺมวาทีปุคฺคลาทึ อโมหาเปตฺวา, อวิปรีตํ ชานาเปตฺวาติ อตฺโถ.
๒. สติวินยกถา
๑๙๕. ปรมฺมุขํ วิเนติ วินาเสตีติ วินโย, ปรมฺมุขํ วิเนติ วินาเสติ อเนนาติ วา วินโย, วินยกมฺมํ. สงฺฆธมฺมวินยปุคฺคลสมฺมุขานํ ทาตพฺโพ วินโย สมฺมุขาวินโย. ปฺจิมานีติ เอตฺถ ปฺจนฺนํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุทฺธสฺสา’’ติอาทิ. อนุวทิตสฺส ทานนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตานีติ ปฺจ องฺคานิ. ‘‘เอเกกองฺควเสน น ลพฺภนฺตี’’ติ อิมินา สมุทายวากฺยนิพฺพตฺติภาวโต ปฺจงฺควเสเนว ลพฺภนฺตีติ ทสฺเสติ. เทสนามตฺตเมเวตนฺติ ‘‘ปฺจิมานี’’ติ เอตํ วจนํ เทสนามตฺตเมว, น อวยววากฺยนิพฺพตฺติวจนนฺติ อธิปฺปาโย. ธมฺมนฺติ ภูตํ. เอตฺถาติ ‘‘ปฺจิมานิ ภิกฺขเว’’ติอาทิวจเน. ตตฺถ จาติ ‘‘ปฺจิมานิ ภิกฺขเว’’ติอาทิวจเน จ. อนุวทนฺตีติ เอตฺถ อนุทฺธํสเนน วทนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โจเทนฺตี’’ติ. อยํ ปน สติวินโย ทาตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. อนาคามิโนปีติ ปิสทฺโท สมฺภาวเน, สกทาคามิอาทิเก ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ. โส จ โขติ สติวินโย จ. โจทิยมาเนเยวาติ โจทิยมานสฺเสว, อยเมว วา ปาโ. ตสฺมินฺติ สติวินยสฺมึ ทินฺเนติ สมฺพนฺโธ. อโจทิตตฺตา ¶ กถา น รูหตีติ อาห ‘‘โจเทนฺโตปี’’ติอาทิ. อาปชฺชตีติ โจทโก อาปชฺชติ. โจทนาทิอสารุปฺเป วิเนติ วินาเสตีติ วินโย, วิเนติ วินาเสติ อเนนาติ วา วินโย, วินยกมฺมํ. สติเวปุลฺลปตฺตสฺส ทาตพฺโพ วินโย สติวินโย.
๓. อมูฬฺหวินยกถา
๑๙๖. ภาสิตปริกนฺตนฺติ ¶ เอตฺถ ภาสิตปริกนฺตสทฺทานํ กรณาเปกฺขตฺตา วิสุํ กรณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วาจาย ภาสิตํ, กาเยน ปริกนฺต’’นฺติ. ‘‘ปริกฺกเมตฺวา กต’’นฺติ อิมินา ปริกมตีติ ปริกนฺตํ, ปริกนฺตํ หุตฺวา กตํ ปริกนฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ปริกฺกเมตฺวาติ อติกฺกมิตฺวา. สรตายสฺมาติ เอตฺถ อุการโลปสนฺธึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สรตุ อายสฺมา’’ติ. ‘‘เอวรูปิยา อาปตฺติยา’’ติ อิมินา อาปชฺชิตาติ เอตฺถ ตุปจฺจยโยคภาวโต กมฺมตฺถฉฏฺิยาปิ สมฺภวภาวํ ทสฺเสติ. ตุปจฺจยโยเค กมฺมตฺถฉฏฺี อนิจฺจํ โหติ, ตสฺมา ปาฬิยํ ‘‘เอวรูปิยา อาปตฺติยา’’ติ กมฺมตฺถฉฏฺีภาเวน อวตฺวา ‘‘เอวรูปึ อาปตฺติ’’นฺติ กมฺมตฺถทุติยาภาเวน วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺสาติ ‘‘อาปชฺชิตฺวา’’ติ ปาสฺส. ‘‘ปมํ ปจฺฉา’’ติ ปเทหิ อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. โจทกสฺส กถํ วิเนติ วินาเสตีติ วินโย, โจทกสฺส กถํ วิเนติ วินาเสติ อเนนาติ วา วินโย. ปมํ มูฬฺหภาวํ อุปคนฺตฺวา ปจฺฉา อมูฬฺหสฺส ทาตพฺโพ วินโย อมูฬฺหวินโย.
๔. ปฏิฺาตกรณกถา
๒๐๐. ปฏิชานิยเต, ปฏิชานนํ วา ปฏิฺา, ตาย กาเรตพฺพํ.
๕. เยภุยฺยสิกากถา
๒๐๒. เยภุยฺยสิกาติ เอตฺถ เยภุยฺเยน ปวตฺตา เยภุยฺยสิกา, ธมฺมวาทีนํ เยภุยฺยตาสมฺปาทิกา กิริยาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺสา กิริยายา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺสา กิริยายาติ ยสฺสา เยภุยฺยตาสมฺปาทิกาย กิริยาย. เอสาติ เยภุยฺยตาสมฺปาทิกา กิริยา.
๒๐๔. โอรมตฺตกนฺติ ¶ เอตฺถ โอรสทฺโท จ มตฺตสทฺโท จ สมูหํ กตฺวา ปริตฺตวาจโก อปฺปมตฺตวาจโกติ อาห ‘‘ปริตฺตํ อปฺปมตฺตก’’นฺติ. ‘‘ภณฺฑนมตฺตเมวา’’ติ อิมินา น มหนฺตํ วิวาทาธิกรณํ โหตีติ ทสฺเสติ ¶ . น จ คติคตนฺติ เอตฺถ จิรกาลภาวํ น จ คตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทฺเว ตโย…เป… อวินิจฺฉิต’’นฺติ. ตตฺถ ตตฺเถวาติ ตสฺมึ ตสฺมึ วิวาทาธิกรณชาตอาวาเส เอว, น จ สริตสาริตปทานํ สุทฺธการิตกิริยภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สยํ สริตํ วา อฺเหิ สาริตํ วา น โหตี’’ติ. เตหิ ภิกฺขูหีติ วิวาทการเกหิ ภิกฺขูหิ. ‘‘สลากํ คาเหนฺโต’’ติ อิมินา ‘‘ชานาตี’’ติ ปทสฺส กตฺตารํ ทสฺเสติ. อิมินา นีหาเรนาติ อิมินา การเณน. อปิ นามาติ อิมินา อปฺเปวนามสทฺโท อปินามปริยาโยติ ทสฺเสติ. อสฺสูติ ภเวยฺยุํ. อิมินา ‘‘ปาฬิยํ อธมฺมวาที พหุตรา ภเวยฺยุํ, อปฺเปว นาม สาธู’’ติ โยชนานยํ ทสฺเสติ. ‘‘อยมสฺส อชฺฌาสโย โหตี’’ติ อิมินา ปาเสสํ ทสฺเสติ. อสฺสาติ สลากคาหสฺส. ทฺวีสุปีติ ‘‘ชานาติ สงฺโฆ ภิชฺชิสฺสตี’’ติ จ ‘‘อปฺเปว นาม สงฺโฆ ภิชฺเชยฺยา’’ติ จ ทฺวีสุปิ ปเทสุ.
‘‘อธมฺเมน คณฺหนฺตี’’ติ เอตฺถ ‘‘คณฺหนฺตี’’ติ กิริยาปทสฺส อธมฺมวาทิโน เอว กตฺตา นามาติ อาห ‘‘อธมฺมวาทิโน’’ติ. ‘‘ทฺเว ธมฺมวาทิโน’’ติ อิมินา ‘‘วคฺคา คณฺหนฺตี’’ติ เอตฺถ ‘‘คณฺหนฺตี’’ติ กิริยาปทสฺส ธมฺมวาทิโน เอว กตฺตา นามาติ ทสฺเสติ. น จ ยถาทิฏฺิยา คณฺหนฺตีติ เอตฺถ ธมฺมวาทิโน หุตฺวา ธมฺมวาทิสลากํ อคฺคเหตฺวา อธมฺมวาทิสลากสฺส คหณํ น จ ยถาทิฏฺิยา คณฺหนฺติ นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ธมฺมวาทิโน หุตฺวา’’ติอาทิ. ปฏิวตฺเตตฺวาติ อิมเมวตฺถํ ปฏิเสเธตฺวา. ‘‘ปริวตฺเตตฺวา’’ติปิ ปาโ, เหฏฺุปริยายํ กตฺวาติ อตฺโถ. เตติ ธมฺมวาทิโน. เอตฺถาติ สมถกฺขนฺธเก.
๖. ตสฺสปาปิยสิกากถา
๒๐๗. อสุจีติ เอตฺถ นตฺถิ สุจีนิ กายวจีกมฺมานิ เอตสฺสาติ อสุจีติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสุจีหิ กายวจีกมฺเมหิ สมนฺนาคโต’’ติ ¶ . เอเสว นโย อลชฺชีติ เอตฺถาปิ. สานุวาโทติ เอตฺถ อนุวาทอุปวาทสทฺทานํ ปริยายตฺตา วุตฺตํ ‘‘สอุปวาโท’’ติ. อิติ ปฺจาติ อิมานิ ปฺจ องฺคานิ. เอตฺถาติ ตสฺสปาปิยสิกกมฺเม. อิทนฺติ กมฺมํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ วิตฺถาโร. โย ปุคฺคโล ปาปิโยติ โยชนา. ปาปุสฺสนฺนตายาติ ลามกุสฺสนฺนตาย. อิมินา อยฺจ ปาโป อยฺจ ปาโป, อยมิเมสํ วิเสเสน ปาโปติ ปาปิโยติ จ ปาปานํ อติสเยน ปาโปติ ปาปิโยติ จ วจนตฺโถ ทสฺสิโต. ตสฺสาติ ปุคฺคลสฺส. อิมินา ตสฺส ปาปิยสฺส กตฺตพฺพํ ตสฺสปาปิยสิกํ, ตเมว กมฺมํ ตสฺสปาปิยสิกกมฺมนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เกสุจิ โปตฺถเกสุ ยกาเร ทฺเวภาโว อตฺถิ, โส อยุตฺโตเยว. ‘‘เยภุยฺยสิกา’’ติ เอตฺถ ยกาเร ทฺเวภาวสฺส ทสฺสนโต เอตฺถาปิ ทฺเวภาโว ยุตฺโต ภเวยฺยาติ ลิขนฺตีติ ทฏฺพฺพํ.
๗. ติณวตฺถารกาทิกถา
๒๑๒. กกฺขฬตาย วาฬตายาติ เอตฺถ กกฺขฬสฺส ภาโว กกฺขฬตา, วาฬสฺส ภาโว วาฬตาติ ¶ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กกฺขฬภาวาย เจว วาฬภาวาย จา’’ติ. อิมินา ตาปจฺจยสฺส สมูหตฺถฺจ สฺวตฺถฺจ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘กกฺขฬตาย วาฬตายา’’ติ พฺยฺชนโตเยว นานํ, น อตฺถโต. เภทายาติ เอตฺถ อฺสฺส เภทํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘สงฺฆเภทายา’’ติ. คิลาเนปีติ ปิสทฺโท อฺเ ปน กา กถาติ ทสฺเสติ. ตตฺเถวาติ อธิกรณวูปสมฏฺาเนเยว. ‘‘เอกโต’’ติ อิมินา เอกชฺฌนฺติ ปทสฺส ‘‘เอกโต’’ติ ปเทน สมานตํ ทสฺเสติ, เอกสทฺทโต ชฺฌปจฺจโย จ โตปจฺจโย จ วิเสโส, ‘‘ติณวตฺถารกสทิสตฺตา’’ติ อิมินา สทิสูปจารํ ทสฺเสติ. ติเณหิ อวตฺถริตพฺพนฺติ ติณวตฺถารํ, คูถมุตฺตํ, ติณวตฺถารมิว ติณวตฺถารกํ. เอตฺถ อธิกรณเมว มุขฺยโต ลพฺภติ, สมโถ ปน ผลูปจารโต, สทิสตฺเถ กปจฺจโย. ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘ยถา หี’’ติอาทิ. ฆฏฺฏิยมานํ คูถํ วา มุตฺตํ วาติ โยชนา. ‘‘ฆฏฺฏิยมาน’’นฺติ ปทํ เหตุอนฺโตคธวิเสสนํ, ‘‘พาธตี’’ติ อิมินา ¶ สมฺพนฺธิตพฺพํ. สุปฺปฏิจฺฉาทิตสฺส ปน อสฺส คูถมุตฺตสฺสาติ โยชนา. ‘‘สุปฺปฏิจฺฉาทิตสฺสา’’ติ ปทมฺปิ เหตุอนฺโตคธวิเสสนเมว, ‘‘น พาธตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ยํ อธิกรณํ สํวตฺตตีติ สมฺพนฺโธ. มูลานุมูลนฺติ มูลฺจ อนุมูลฺจ มูลานุมูลํ. ตนฺติ อธิกรณํ. อิมินา กมฺเมนาติ ติณวตฺถารกกมฺเมน. คูถํ ติเณหิ ปฏิจฺฉนฺนํ สุวูปสนฺตํ โหติ วิย ติณวตฺถารเกน ปฏิจฺฉนฺนํ สุวูปสนฺตํ โหตีติ โยชนา. อิตีติ ตสฺมา.
๒๑๓. ถุลฺลวชฺชนฺติ เอตฺถ ถุลฺลจฺจยสฺสาปิ ถุลฺลวชฺชตฺตา อิธ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสเมวาธิปฺเปตนฺติ อาห ‘‘ปาราชิกฺเจว สงฺฆาทิเสสฺจา’’ติ. คิหิปฏิสํยุตฺตนฺติ เอตฺถ คิหีนํ ปฏิสํยุตฺตํ คิหิปฏิสํยุตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘คิหีน’’นฺติอาทิ. ‘‘หีเนนา’’ติ ปทํ ‘‘ขุํสนวมฺภน’’ อิติ ปเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพํ. ธมฺมิกปฏิสฺสเวสูติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ.
๒๑๔. กมฺมวาจาปริโยสาเน วุฏฺิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ อธิกรณวูปสมฏฺาเน. อฺาวิหิตาปีติ อธิกรณวินิจฺฉยโต อฺสฺมึ าเน จิตฺตํ อาวิหิตาปิ ปิตาปิ. อุปสมฺปทมณฺฑลโตติ อุปสมฺปทสีมพิมฺพโต, เย ปนาติ ภิกฺขู ปน, ทิฏฺาวิกมฺมํ กโรนฺตีติ วา อนาคตาติ วา นิสินฺนาติ วา สมฺพนฺโธ. เตหิ วาติ อธิกรณํ วินิจฺฉินนฺเตหิ ภิกฺขูหิ วา. ตตฺถาติ อธิกรณวินิจฺฉิตฏฺานํ. ฉนฺทํ ทตฺวาติ ฉนฺทํ สงฺฆสฺส ทตฺวา. ปริเวณาทีสูติอาทิสทฺเทน อาวาสาทโย สงฺคณฺหาติ. เตติ ภิกฺขู.
๘. อธิกรณกถา
๒๑๕. วิปจฺจตายาติ ¶ เอตฺถ วิการภาเวน ปตติ ปวตฺตตีติ วิปจฺจํ, จิตฺตทุกฺขํ, ตเทว วิปจฺจตา, ตทตฺถายาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิตฺตทุกฺขตฺถ’’นฺติ. ‘‘ผรุสวจน’’นฺติ อิมินา โวหาร สทฺโท วจนปริยาโยติ ทสฺเสติ. โย ตตฺถาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสุ อนุวทนฺเตสู’’ติ. โย อุปวาโทติ โยชนา. ‘‘อนุวทนา’’ติ ¶ เอตํ ปทนฺติ โยชนา. อาการทสฺสนนฺติ อนุวทนสฺส อาการทสฺสนํ, ทสฺสนเหตุ วา. ‘‘ปุนปฺปุน’’นฺติ อิมินา อนุสมฺปวงฺกตาติ เอตฺถ อนุสทฺทสฺส น อุปจฺฉินฺนตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺเถวาติ อนุวทเน เอว. สมฺปวงฺกตาติ สมฺมา ปกาเรน นินฺนโปนปพฺภารตา. อพฺภุสฺสหนตาติ เอตฺถ อติเรกํ อุสฺสาหนตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กสฺมา’’ติอาทิ. อนุพลปฺปทานนฺติ เอตฺถ ปุนปฺปุนํ พลสฺส ปทานนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุริมวจนสฺสา’’ติอาทิ.
กิจฺจยตาติ เอตฺถ ‘‘มา ปณฺฑิจฺจย’’นฺติอาทีสุ (ชา. ๒.๒๒.๑) วิย พฺยฺชนวฑฺฒนวเสน ยการาคโมติ อาห ‘‘กิจฺจเมว กิจฺจย’’นฺติ. ‘‘อุภยํเปตํ สงฺฆสฺเสว อธิวจน’’นฺติ อิมินา กิจฺจกรณียสทฺโท กตฺตุวาจโกติ ทสฺเสติ, สงฺโฆ หิ กโรตีติ วจนตฺเถน กิจฺโจติ จ กรณีโยติ จ วุจฺจติ. ตสฺส ภาโว, กิจฺจยตา กรณียตาติ วุตฺเต สงฺฆกมฺมํเยว ลพฺภติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุภยํเปตํ สงฺฆกมฺมสฺเสว อธิวจน’’นฺติ. ยทิ กมฺมวาจโก ภเวยฺย, ‘‘กตฺตพฺพนฺติ กิจฺจํ, กรณีย’’นฺติ วุตฺเตเยว สงฺฆกมฺมสฺส ลภนโต ตาปจฺจโย สฺวตฺโถ ภเวยฺย. เอวฺหิ สติ กิจฺจยสฺส ภาโว กิจฺจยตา กรณียสฺส ภาโว กรณียตาติ วจนตฺโถ น กตฺตพฺโพ ภเวยฺย, กโต จ, ตสฺมา น กมฺมวาจโกติ ทฏฺพฺพํ. ตสฺเสวาติ สงฺฆกมฺมสฺเสว. ตตฺถาติ อปโลกนาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ. สีมฏฺกสงฺฆนฺติ ‘‘อุปจารสีมาทีสุ ิตํ สงฺฆํ. โสเธตฺวาติ เอตฺถ โสธนํ นาม สีมฏฺกสงฺฆสฺส หตฺถปาสนยนํ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อาหรณํ, สีมโต พหิกรณํ. ตเมวตฺถํ เอกเทสโต ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา’’ติ. อปโลเกติ อาปุจฺฉติ อเนนาติ อปโลกนํ, ตํเยว กมฺมํ อปโลกนกมฺมํ. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สีมฏฺกสงฺฆํ โสเธตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนเยเนว. ‘‘สุณาตุ เม’’ติอาทินา สงฺฆคณปุคฺคเล าเปติ เอตายาติ ตฺติ, สาเยว กมฺมํ ตฺติกมฺมํ, ตฺติเยว ทุติยํ ตฺติทุติยํ, ตเมว กมฺมํ ตฺติทุติยกมฺมํ. เอตฺถ กิฺจาปิ ตฺติ ปมํ ปิตา, กมฺมวาจาเยว ทุติยา ¶ โหติ, ‘‘ผสฺสปฺจมา’’ติอาทีสุ (ธาตุ. ๓๑๖) วิย ปน ปฏิโลมวเสน โวหารํ กตฺวา ‘‘ตฺติทุติยา’’ติ วุตฺตํ. ผสฺสปฺจมาติ เอตฺถ กิฺจาปิ ธมฺมสงฺคณิยํ (ธ. ส. ๑ อาทโย) ‘‘ผสฺโส โหติ, เวทนา โหติ, สฺา โหติ, เจตนา โหติ ¶ , จิตฺตํ โหตี’’ติ ผสฺสํ ปมํ วุตฺตํ, ปฏิโลมวเสน ปน โวหารํ กตฺวา ‘‘ผสฺสปฺจมา’’ติ ธาตุกถายํ วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอเสว นโย ตฺติ จตุตฺถกมฺเมปิ. เอกาย จ อนุสาวนายาติ ตฺติโต อนุปจฺฉา สาเวตพฺพาติ อนุสาวนา, ตาย, ตีหิ จ อนุสาวนาหีติ ตฺติโตอนุ ปจฺฉา, ปุนปฺปุนํ วา ติกฺขตฺตุํ สาเวตพฺพาติ อนุสาวนา, ตาหิ. ตตฺถาติ จตูสุ กมฺเมสุ.
อปโลเกตฺวาวาติ เอตฺถ เอวผลํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตฺติกมฺมาทิวเสน น กาตพฺพ’’นฺติ. ตฺติกมฺมมฺปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ อปโลกนกมฺมเมว, อถ โข ตฺติกมฺมมฺปีติ ทสฺเสติ. ตฺติทุติยกมฺมํ ปนาติ เอตฺถ ปนสทฺโท วิเสสตฺถโชตโก, ปกฺขนฺตรโชตโก วา. ตตฺถาติ ทฺวีสุ กมฺเมสุ. ครุกานีติ อลหุกานิ. อวเสสานีติ ฉหิ กมฺเมหิ อวเสสานิ, เอวรูปานิ ลหุกกมฺมานีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อวเสสา’’ติปิ ปาโ, สมฺมุติโยติ สมฺพนฺโธ. อปโลเกตฺวาปีติ ปิสทฺโท ตฺติทุติยกมฺมวาจํ สาเวตฺวาปีติ สมฺปิณฺเฑติ. อฺตฺถาโปหนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตฺติกมฺมตฺติจตุตฺถกมฺมวเสน ปน น กาตพฺพเมวา’’ติ. ตฺติจตุตฺถกมฺมํ กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ สมถกฺขนฺธเก.
วิตฺถารโต ปน อาคโตเยวาติ สมฺพนฺโธ. เอเตสนฺติ จตุนฺนํ กมฺมานํ. ยํ ปน อตฺถชาตํ อนุตฺตานนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ จตูสุ กมฺเมสุ. ตนฺติ อตฺถชาตํ. เอวนฺติ เอวํ กมฺมวคฺเคเยว วณฺณยมาเน. หีติ ลทฺธคุณโชตโก. สุวิฺเยฺยาติ สุเขน วิฺาตพฺพา.
๒๑๖. ปาฬิวเสเนวาติ น อฏฺกถาวเสนาติ อธิปฺปาโย.
๒๒๐. เยนาติ จิตฺตุปฺปาเทน. อิมินา วิวทนฺติ อเนนาติ วิวาโทติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สมเถหิ จาติ จสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. เตน ¶ น เกวลํ วิวาโทเยว, อถ โข อธิกรณฺจาติ สมฺปิณฺเฑติ, อถ วา สมเถหิ จาติ สมเถหิ เอว. อิมินา สมเถหิ อธิกรียติ วูปสมียตีติ อธิกรณนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. วิวาโทเยว อธิกรณํ วิวาทาธิกรณํ. เอวมาทินา นเยนาติ อาทิสทฺเทน อนุทฺธํสเนน วทนฺติ อเนน จิตฺตุปฺปาเทนาติ อนุวาโทติอาทโย วจนตฺเถ สงฺคณฺหาติ.
๒๒๒. สนฺธายภาสิตวเสนาติ โลกวชฺชํ สนฺธาย ภาสิตสฺส วจนสฺส วเสน. สนฺธายภาสิตตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ยสฺมึ หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ปถวิขณนาทิเก ยสฺมึ อาปตฺตาธิกรเณติ ¶ โยชนา. ตสฺมินฺติ กุสลจิตฺตงฺเค อาปตฺตาธิกรเณ. ตสฺมาติ ยสฺมา น สกฺกา วตฺตุํ, ตสฺมา. อิทนฺติ ‘‘นตฺถิ อาปตฺตาธิกรณํ กุสล’’นฺติ วจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สนฺธาย อวุตฺตํ ทสฺเสตฺวา สนฺธาย วุตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ ปน สนฺธาย วุตฺต’’นฺติ. ตตฺถ อิทํ ปนาติ การณํ ปน สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ. ยํ อาปตฺตาธิกรณนฺติ โยชนา. ‘‘โลกวชฺช’’นฺติ ปเท ตุลฺยาธิกรณํ. โลกสฺมึ, โลเกหิ วา วชฺเชตพฺพนฺติ โลกวชฺชํ. ตนฺติ อาปตฺตาธิกรณํ. ตตฺถาติ อาปตฺตาธิกรเณ. วิกปฺโปติ วิวิธา กปฺปนํ, วิวิธตกฺโก วา. ยํ ปนาติ อาปตฺตาธิกรณํ ปน. ‘‘ปณฺณตฺติวชฺช’’นฺติ ปเท ตุลฺยาธิกรณํ. ภควโต ปฺตฺติยา เหตุภูตาย วชฺเชตพฺพนฺติ ปณฺณตฺติวชฺชํ. ตนฺติ อาปตฺตาธิกรณํ, อกุสลํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. กิฺจีติ อปฺปมตฺตกํ, อาปตฺตานาปตฺตึ อชานนฺตสฺส อาปชฺชนโตติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมาติ ยสฺมา อพฺยากตํ โหติ, ตสฺมา. ตตฺถาติ ปณฺณตฺติวชฺชภูเต อาปตฺตาธิกรเณ. ‘‘อาปตฺตาธิกรณํ…เป… กุสล’’นฺติ อิทํ วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนา.
ยทิ กุสลจิตฺโต อาปชฺชติ, อถ นนุ อาปตฺตาธิกรณํ กุลลนฺติ วตฺตพฺโพ ภเวยฺยาติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ยนฺติ อาปตฺตาธิกรณํ. ‘‘อิทํ วุจฺจติ…เป… กุสล’’นฺติ วเทยฺย สเจติ โยชนา. เอฬกโลมฺจ ปทโสธมฺมฺจ เอฬกโลมปทโสธมฺมานิ, ตานิ อาทีนิ เยสํ ตานีติ เอฬกโลมปทโสธมฺมาทีนิ, ตานิ สมุฏฺานานิ ยาสนฺติ ¶ เอฬกโลมปทโสธมฺมาทิสมุฏฺานา, ตาสํ อาปตฺตีนมฺปีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ เอฬกโลมปทโสธมฺมาทิสมุฏฺานาสุ อาปตฺตีสุ. อาปตฺติยา องฺคนฺติ อาปตฺติยา การณํ. เอวํ อาปตฺติยา อนงฺคํ ทสฺเสตฺวา ตสฺสาเยว องฺคํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กายวจีวิฺตฺติวเสน ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ จลิตปฺปวตฺตานนฺติ จลิเตน เหตุภูเตน ปวตฺตานํ. อถ วา จลิโต จ กาโย, ปวตฺตา จ วาจาติ จลิตปฺปวตฺตา, ตาสํ จลิตปฺปวตฺตานํ กายวาจานํ. ตฺจาติ กายวาจานํ อฺตรฺจ. อพฺยากตนฺติ เอตฺถ อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถ.
อยมตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. เตนาติ จิตฺเตน. ‘‘อิทํ…เป… สทฺธิ’’นฺติ อิมินา สฺชานนฺโตติ เอตฺถ สํสทฺทสฺส สุนฺทรตฺถํ สห อากาเรน ทสฺเสติ. ‘‘วีติกฺกม…เป… กปฺเปตฺวา’’ติ อิมินา เจจฺจาติ ปทสฺส อตฺถํ สห วิเสสเนน ทสฺเสติ. ‘‘อุปกฺกมวเสน…เป… เปเสตฺวา’’ติ อิมินา อภิวิตริตฺวาติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ปาฬิยํ ยํสทฺโทวีติกฺกมวิสโยติ อาห ‘‘ยํ อาปตฺตาธิกรณํ วีติกฺกม’’นฺติ. ‘‘อาปชฺชตี’’ติ อิมินา ปาเสสํ ทสฺเสติ. เอวํ วีติกฺกมโต ตสฺส ภิกฺขุโนติ โยชนา.
อพฺยากตวาเรปีติ ¶ ปิสทฺโท อกุสลวารํ อเปกฺขติ. ตสฺสาติ จิตฺตสฺส. อชานนฺโตติอาทีนํ ปทานมตฺโถ อกุสลวาเร วุตฺตปฏิปกฺขวเสน เวทิตพฺโพ. ยํ อาปตฺตาธิกรณนฺติอาทีนํ ปทานมตฺโถ อกุสลวาเรน สทิโสเยว.
๒๒๔. อยํ วิวาโท โน อธิกรณนฺติอาทีสุ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ.
๙. อธิกรณวูปสมนสมถกถา
๒๒๘. จตุวคฺคกรเณ กมฺเมติ สีมสมฺมุติอาทิกมฺเม. ปฺจวคฺคกรเณติ ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ อุปสมฺปทาทิกมฺเม. ทสวคฺคกรเณติ มชฺฌิเมสุ ชนปเทสุ อุปสมฺปทกมฺเม. วีสติวคฺคกรเณติ อพฺภานกมฺเม. กมฺมปฺปตฺตาติ กมฺมสฺส ปตฺตา ยุตฺตา อนุรูปา.
๒๓๐. สมฺปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ ¶ ปฏิคฺคณฺหิตพฺพํ. สมฺปฏิจฺฉิตฺวา จ ปน อติกฺกาเมตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ภณฺฑกนฺติ จีวราทิภณฺฑกํ. มานนิคฺคหตฺถายาติ ภณฺฑนชาตานํ มานสฺส นิคฺคหตฺถาย. กติปาหนฺติ กติปยาหํ, ทฺวีหตีหนฺติ อตฺโถ.
๒๓๑. อนนฺตานิ เจว ภสฺสานีติ เอตฺถ อนนฺตสทฺโท อปริมาณสทฺเทน อตฺถโต เอโกติ อาห ‘‘อปริมาณานี’’ติ. ‘‘วจนานี’’ติ อิมินา ภสฺสสทฺโท วจนปริยาโยติ ทสฺเสติ. อุพฺพาหิกาย สมฺมนิตพฺโพติ เกน สมฺมนิตพฺโพติ อาห ‘‘อปโลเกตฺวา วา’’ติอาทิ. อิมินา อปโลกนกมฺเมน วา ตฺติทุติยกมฺเมน วา สมฺมนิตพฺโพติ ทสฺเสติ. อนนฺตานิ ภสฺสานิ ธมฺมกถิกํ อุทฺธริตฺวา พาหติ ปฏิเสเธติ อิมาย สมฺมุติยาติ อุพฺพาหิกา, ตาย. เอวํ สมฺมเตหิ ปน ภิกฺขูหิ วินิจฺฉิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. วิสุํ นิสีทิตฺวา ตสฺสาเยว ปริสาย นิสีทิตฺวา วาติ โยชนา. อฺเหีติ สมฺมตภิกฺขูหิ อฺเหิ.
๒๓๓. ตตฺรสฺสาติ เอตฺถ ตตฺร อสฺสาติ ปทวิภาคํ กตฺวา ตสทฺโท ปริสวิสโย ปสิทฺธวิสโย, อสฺสสทฺโท อาขฺยาติโกติ อาห ‘‘ตสฺสํ ปริสติ ภเวยฺยา’’ติ. ‘‘เนว สุตฺตํ อาคต’’นฺติ สามฺโต วุตฺเตปิ ‘‘โน สุตฺตวิภงฺโค’’ติ วกฺขมานตฺตา มาติกํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘น มาติกา อาคตา’’ติ. วินโยปีติ ขนฺธกวินโยปิ. ปิสทฺเทน สุตฺตวิภงฺคํ อเปกฺขติ. พฺยฺชนจฺฉายายาติ เอตฺถ ฉายาสทฺโท ปฏิพิมฺเพ จ ปภาย จ โหตีติ อาห ‘‘พฺยฺชนมตฺตเมวา’’ติ, พฺยฺชนปฏิพิมฺพิกพฺยฺชนปภาวนฺตภูตํ อตฺถํ อคฺคเหตฺวา พฺยฺชนปฏิพิมฺพพฺยฺชนปภามตฺตเมว ¶ คเหตฺวาติ อธิปฺปาโย. ‘‘ปฏิเสเธตี’’ติ อิมินา ปฏิพาหสทฺโท ปฏิเสธตฺโถเยว, น มทฺทนตฺโถติ ทสฺเสติ. ปฏิพาหนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชาตรูปรชตเขตฺตวตฺถุปฏิคฺคหณาทีสู’’ติอาทิ. กินฺติ เกน การเณน, กสฺมา การณา วา. อิเมติ ชาตรูปาทิปฏิคฺคาหเก ภิกฺขู. กาเรถาติ ตุมฺเห ¶ กาเรยฺยาถ. เอยฺยาถสฺส หิ เอถาเทโส. ปุจฺฉายํ สตฺตมีวิภตฺติ โหติ. สุตฺเตติ สุตฺตนฺตปิฏเก. อปโร ธมฺมกถิโก วทตีติ สมฺพนฺโธ. อิเมสนฺติ โอลมฺเพตฺวา นิวาเสนฺตานํ. เอตฺถาติ โอลมฺเพตฺวา นิวาสเน.
๒๓๔. พหุตรา ภิกฺขูติ เอตฺถ ทฺวิคุณติคุณาทินา อธิกา เอว พหุตรา นามาติ อาห ‘‘เอเกนปิ อธิกา พหุตราวา’’ติ. ‘‘โก ปน วาโท’’ติอาทินา ‘‘เอเกนปี’’ติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส ครหตฺถํ ทสฺเสติ.
ติวิธสลากคฺคาหกถา
๒๓๕. สฺตฺติยาติ เอตฺถ สฺาปนํ สฺตฺติ, ตทตฺถายาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สฺาปนตฺถายา’’ติ. คูหิตพฺโพติ คูฬฺโห, โสเยว คูฬฺหโก, สลากคฺคาโห กาตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. วิวริตพฺโพติ วิวโฏ, โสเยว วิวฏโก. สสฺส อตฺตโน กณฺณสมีเป ชปฺปียติ กถียตีติ สกณฺณชปฺโป, โสเยว สกณฺณชปฺปโก. ‘‘นิมิตฺตสฺํ อาโรเปตฺวา’’ติ อิมินา วณฺณาวณฺณาโย กตฺวาติ เอตฺถ วณฺณสทฺโท สณฺานวาจโกติ ทสฺเสติ. สุสณฺานทุสณฺานา สลากาโย กตฺวาติ อตฺโถ. ตโตติ วิสภาคกรณโต ปรํ คเหตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. สพฺพาปิ ตา สลากาโยติ โยชนา. กตฺวาติ ปกฺขิปนํ กตฺวา. วุตฺตนเยนาติ ‘‘อลชฺชุสฺสนฺนายา’’ติอาทินา วุตฺตนเยน. ‘‘ยาวตติย’’นฺติ อิมินา ปจฺจุกฺกฑฺฒิตพฺพนฺติ เอตฺถ ปุนปฺปุนํ อุทฺธํ กฑฺฒิตพฺพนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อติเรกชาเตติ อธมฺมวาทีหิ อติเรกโต ชาเต สตีติ สมฺพนฺโธ. ยาวตติยมฺปีติ ปิสทฺโท ตโต อูเน เอกทฺเววาเร ปน กา นาม กถาติ ทสฺเสติ.
สกณฺณชปฺปเก ปน เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. สเจ สงฺฆตฺเถโร คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธ. โสติ สงฺฆตฺเถโร. วโยอนุปฺปตฺตาติ ปจฺฉิมวยํ อนุปฺปตฺตา. เอตนฺติ อธมฺมวาทิสลากํ. อสฺสาติ ¶ สงฺฆตฺเถรสฺส. อิตรา สลากาติ อธมฺมวาทิสลากาหิ อฺา ธมฺมวาทิสลากา. โสติ สงฺฆตฺเถโร. ตนฺติ ธมฺมวาทิสลากํ. ตโตติ เนว อวพุชฺฌนการณา. วุตฺตนยเมวาติ คูฬฺหเก วุตฺตนยเมว. วิวโฏ อตฺโถ อิมสฺสาติ วิวฏตฺโถ.
ตสฺสปาปิยสิกาวินยกถา
๒๓๘. ปาราชิกสามนฺตํ ¶ นามาติ ปาราชิกสฺส อาสนฺนํ นาม. อทินฺนาทานาทีสูติ อาทิสทฺเทน มนุสฺสวิคฺคห อุตฺตริมนุสฺสธมฺมปาราชิเก สงฺคณฺหาติ. นิพฺเพยมานนฺติ เวนรหิตํ, ตเมนํ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธ. อิมินา นิพฺเพเนฺตนฺติ เอตฺถ อนฺตสทฺโท มานสทฺทปริยาโยติ ทสฺเสติ. อติเวเตีติ เอตฺถ เกหิ อติเวเตีติ อาห ‘‘อิงฺฆายสฺมาติอาทิวจเนหี’’ติ. เตนาติ โจทเกน. มนฺติ มมํ. อาหาติ จุทิตโก อาห. เอตสฺสาติ อวชานนปฏิชานนาทิการกสฺส ปาปิยสฺส ปุคฺคลสฺส. สีลวา ภวิสฺสตีติ ปาปิโย ปุคฺคโล สเจ สีลวา ภวิสฺสติ. ปฏิปฺปสฺสทฺธินฺติ ปาปิยภาวโต ปฏิปฺปสฺสมฺภนํ. โน เจติ สีลวา โน ภวิสฺสติ เจ. ตถา นาสิโตติ เตน ตสฺส ปาปิยสิกกมฺมกรเณน นาสํ คโต ภวิสฺสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ สมถกฺขนฺธเก.
อิติ สมถกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๕. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกํ
ขุทฺทกวตฺถุกถา
๒๔๓. ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก มุฏฺิกมลฺลาติ มุฏฺิเกน มถนฺติ อฺมฺํ หึสนฺตีติ มุฏฺิกมลฺลา. อิมินา ปาฬิยํ ปทสฺส เหฏฺุปริยํ ทสฺเสติ. คามมุทวาติ เอตฺถ ฉวิราคมณฺฑนานุยุตฺเตน มุโท โมทนํ เอเตสมตฺถีติ มุทวา, คาเม วสนฺตา มุทวา คามมุทวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉวิราคมณฺฑนานุยุตฺตา นาคริกมนุสฺสา’’ติ. ‘‘วณฺณวา อเหสุ’’นฺติอาทีสุ ¶ (ปารา. ๑๙๓; ปาจิ. ๖๗) วิย วจนํ ทฏฺพฺพํ. ถมฺเภติ เอตฺถ น ยตฺถ กตฺถจิ ถมฺโภ โหติ, อถ โข นฺหานติตฺเถ นิขณิตฺวา ปิตถมฺโภเยวาติ อาห ‘‘นฺหานติตฺเถ นิขณิตฺวา ปิตตฺถมฺเภ’’ติ.
อิฏฺกาสิลาทารุกุฏฺฏานนฺติ อิฏฺกากุฏฺฏสิลากุฏฺฏทารุกุฏฺฏานํ. อฏฺปทากาเรนาติ อฏฺปทผลกากาเรน. ราชิโยติ เลขาโย. ตตฺถาติ อฏฺฏาเน, อากิริตฺวาติ สมฺพนฺโธ. คนฺธพฺพหตฺถโกติ ¶ คนฺธพฺพานํ วีณาหตฺโถ วิยาติ คนฺธพฺพหตฺถโก. ทารูหิ กตตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทารุมยหตฺเถนา’’ติ. เตนาติ คนฺธพฺพหตฺเถน, คเหตฺวาติ สมฺพนฺโธ. กุรุวินฺทกปาสาณจุณฺณานีติ เอวํนามกสฺส ปาสาณสฺส จุณฺณานิ. ตนฺติ กตคุฬิกกลาปกํ, คเหตฺวาติ สมฺพนฺโธ. วิคฺคยฺหาติ อฺมฺสฺส สรีเร ทฬฺหํ คเหตฺวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺมฺํ สรีเรน สรีร’’นฺติ. มกรทนฺตเกติ มกรนามกสฺส มจฺฉสฺส ทนฺตสทิเส ทนฺเต. มลฺลกมูลสณฺาเนนาติ เขฬปฏิคฺคหปาทสณฺาเนน. คิลานสฺสาปีติ ปิสทฺโท อคิลานสฺส ปเควาติ ทสฺเสติ.
๒๔๔. ทนฺเตติ มกรทนฺเต. อกตํ มลฺลกํ อกตมลฺลกํ. กปาลขณฺฑํ วาติ วาสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. กาสผุลฺลวิรหิตตฺตา วตฺถวฏฺฏิ อุกฺกาสิกา นาม. นตฺถิ กาสํ ผุลฺลเมติสฺสาติ อุกฺกาสา, สา เอว อุกฺกาสิกา. ยสฺส กสฺสจีติ คิลานาคิลานสฺส วา ชราทุพฺพลตรุณพลวสฺส วา. ปิฏฺินฺติ ปิฏฺิยํ, อยเมว วา ปาโ. ปาณิตลสฺส ปุถุฏฺานํ ปุถุปาณิ, เตน กตํ ปุถุปาณิกํ, หตฺถปริกมฺมํ, เตน วุตฺตํ ‘‘หตฺถปริกมฺมํ วุจฺจตี’’ติ. สพฺเพสนฺติ นฺหายนฺตานํ วา อนฺหายนฺตานํ วา สพฺเพสํ.
๒๔๕. กณฺณโตติ กณฺณจฺฉิทฺทโต. มุตฺโตลมฺพกาทิวลฺลิสทิสตฺตา วลฺลิกา นาม. ปลมฺพกสุตฺตนฺติ ปริมฺุจิตฺวา ลมฺพิยติ อเนนาติ ปลมฺพกํ, ตเมว สุตฺตํ ปลมฺพกสุตฺตํ. วลยนฺติ นิยุรํ.
๒๔๖. ทฺวีหิ มาเสหิ นิยุตฺตํ ทุมาสิกํ. ทฺเว องฺคุลานิ เอตสฺสาติ ทุวงฺคุลํ, เกโส. อุภเยนปีติ ทุมาสิกทุวงฺคุลสงฺขาเตน อุภเยนปิ ¶ . อยมฺปิ อุกฺกฏฺปริจฺเฉโทว วุตฺโตติ โยชนา. ตโตติ ทุมาสิกทุวงฺคุลโต.
โอสณฺเนฺตีติ เอตฺถ โอลิขิตฺวา สมํ ปติฏฺาเปนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอลิขิตฺวา สนฺนิสีทาเปนฺตี’’ติ. ทนฺตมยาทีสูติ อาทิสทฺเทน อฏฺิมยาทโย สงฺคณฺหาติ. หตฺถผเณนาติ หตฺถสงฺขาเตน ผเณน. จิกฺขลฺเลนาติ จิกฺขลฺลสทิเสน นิยฺยาเสน. อุทกเตเลนาติ เอตฺถ อุทกฺจ เตลฺจาติ จ อุทกสงฺขาเตน เตเลนาติ จ อตฺถํ นิวตฺเตนฺโต อาห ‘‘อุทกมิสฺสเกน เตเลนา’’ติ. อิมินา อุทเกน มิสฺสกํ เตลํ อุทกเตลนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อุฏฺโลเมติ อุฏฺิตโลเม. หตฺถํ เตเมตฺวาติ หตฺถํ อุทกเตเลน เตเมตฺวา. อุณฺหาภิตตฺตรโชกิณฺณสิรานมฺปีติ อุณฺเหน อภิตตฺโต จ รเชหิ โอกิณฺณสิโร จ อุณฺหาภิตตฺตรโชกิณฺณสิรา, อถ วา อุณฺเหน อภิตตฺโต สิโร เอเตสนฺติ อุณฺหาภิตตฺตสิรา, รเชหิ โอกิณฺโณ สิโร เอเตสนฺติ รโชกิณฺณสิรา ¶ , อุณฺหาภิตตฺตสิรา จ รโชกิณฺณสิรา จ อุณฺหาภิตตฺตรโชกิณฺณสิรา, ปุพฺพปเท อุตฺตรปทโลโป, เตสมฺปิ. อลฺลหตฺเถนาติ อทฺทหตฺเถน, อยเมว วา ปาโ.
๒๔๗. เยสุ กํสปตฺตาทีสุ มุขนิมิตฺตํ ปฺายติ, สพฺพานิ ตานิ กํสปตฺตาทีนิปีติ โยชนา. ยตฺถ กตฺถจีติ ยสฺมึ กสฺมึจิ อาทาเส วา อุทกปตฺเต วาติ สมฺพนฺโธ. สฺฉวิ นุ โขติ สฺชาตา ฉวิ นุ โข, อหํ ชิณฺโณ อมฺหิ นุ โข, โนติ โยชนา.
มุขํ อาลิมฺปนฺตีติ เอตฺถ เกหิ อาลิมฺปนฺตีติ อาห ‘‘วิปฺปสนฺนฉวิราคกเรหิ มุขเลปเนหี’’ติ. ‘‘มโนสิลายา’’ติ อิมินา มโนสิลา เอว มโนสิลิกาติ ทสฺเสติ. ตานีติ ลฺฉนานิ. หริตาลาทีหิปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ มโนสิลิกาย เอว, อถ โข หริตาลาทีหิปีติ ทสฺเสติ.
๒๔๘. น ¶ ภิกฺขเว นจฺจํ วาติอาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. นิจฺจาเปนฺตสฺส วาติ ปเรหิ นจฺจาเปนฺตสฺส วา. สาธุคีตนฺติ สุนฺทรํ อนิจฺจตาทิปฏิสํยุตฺตํ คีตํ, สชฺชนานํ วา. ทนฺตคีตมฺปิ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ยนฺติ คีตํ. ปุพฺพภาเคติ คายนโต ปุพฺพภาเค. คายาเปนฺตสฺสาปีติ ปเรหิ วา คายาเปนฺตสฺสาปิ. ยํ ปนาติ กิริยาปรามสนํ. ยํ ปหรติ, ตตฺถ ปหรเณ อนาปตฺตีติ โยชนา. สพฺพนฺติ อขิลํ นจฺจคีตวาทิตํ. ปสฺสโตติ ปสฺสนฺตสฺส จ สุณนฺตสฺส จ. สวนมฺปิ หิ เอกเสเสน วา สามฺนิทฺเทเสน วา ปสฺสเนเนว สงฺคหิตํ. วิหารโตติ อนจฺจอคีตอวาทิตฏฺานวิหารโต. วิหารนฺติ นจฺจคีตวาทิตฏฺานวิหารํ. อสนสาลายาติ คาเม ิตาย อสนสาลาย.
๒๔๙. สรกิริยนฺติ สรสฺส กิริยํ. อิมินา สรกุตฺตินฺติ เอตฺถ สรสฺส กรณํ สรกุตฺตีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อลทฺธํ สมาธินฺติ สมฺพนฺโธ. ปจฺฉิมา ชนตาติ เอตฺถ สมูหึ อวยวํ วินา สมูหสฺส อวยวิโน อภาวา ตาปจฺจโย สฺวตฺโถปิ โหตีติ อาห ‘‘ปจฺฉิโม ชโน’’ติ. ตํ ตํ วตฺตนฺติ สุตฺตนฺตวตฺตาทึ ตํ ตํ วตฺตํ. อกฺขรานิ วินาเสตฺวาติ อฺถา วตฺตพฺพานิ อกฺขรานิ อฺถา วทเนน จ ทีฆาทีนิ รสฺสาทิวทเนน จ วินาเสตฺวา. ธมฺเม ปนาติ เอตฺถ สทฺโท ปน วิเสสโชตโก. คีตโต วิเสโสว เวทิตพฺโพติ หิ อตฺโถ. สุตฺตนฺตวตฺตนฺติ สุตฺตนฺตสฺส อุจฺจารณํ วตฺตํ. เอเสว นโย ‘‘ชาตกวตฺตํ คาถาวตฺต’’นฺติ เอตฺถาปิ. ตนฺติ วตฺตํ. ยทิ ปน ตํ วินาเสตฺวา อติทีฆํ กาตุํ น วฏฺฏติ, เอวํ สติ ยถา สุตฺตนฺตวตฺตาทีนิ โหนฺติ, ตถา กถํ ทสฺเสตพฺพานีติ อาห ‘‘จตุรสฺเสน วตฺเตนา’’ติอาทิ. ตตฺถ จตุรสฺเสน ¶ วตฺเตนาติ ปริปุณฺเณน อุจฺจารณวตฺเตน. ปริมณฺฑลานีติ สมนฺตโต มณฺฑลานิ พิมฺพานิ ปุณฺณานีติ อตฺโถ. ‘‘สเรน ภณิต’’นฺติ อิมินา สรภฺนฺติ เอตฺถ สเรน ภณิตพฺพนฺติ สรภฺนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สรภฺเ กิร อตฺถีติ สมฺพนฺโธ ¶ . ตรงฺควตฺถาทีนํ อุจฺจารณวิธานานิ (วชิร. ฏี. จูฬวคฺค ๒๔๙; สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค ๓.๒๔๙; วิ. วิ. ฏี. จูฬวคฺค ๒.๒๔๘-๙) เอตรหิ นตฺถิ. ทฺวตฺตึสวตฺตานีติ จ สงฺขฺยามตฺตเมว อตฺถิ, น สงฺขฺเยยฺยํ. ตสฺมา ฏีกาสุ (สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค ๓.๒๔๙; วชิร. ฏี. จูฬวคฺค. ๒๔๙) ‘‘ตรงฺควตฺตาทีนํ อุจฺจารณวิธานานิ นฏฺปโยคานี’’ติ วุตฺตํ. อตฺถีติ สํวิชฺชนฺติ. อยฺหิ อตฺถิสทฺโท นิปาโต. เตสูติ ทฺวตฺตึสวตฺเตสุ. ยนฺติ วตฺตํ. อุจฺจารณวิธานานิ นฏฺปโยคานิปิ เตสํ สพฺเพสํ สามฺลกฺขณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺเพส’’นฺติอาทิ. ตตฺถ สพฺเพสนฺติ ทฺวตฺตึสวตฺตานํ, ลกฺขณนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อวินาเสตฺวา’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘วิการํ อกตฺวา’’ติ. ตตฺถ วิการกรณํ นาม ยตฺตกาหิ มตฺตาหิ อกฺขรํ ปริปุณฺณํ โหติ, ตโต อธิกมตฺตายุตฺตํ กตฺวา กถนํ, ตถา อกตฺวา สมณสารุปฺเปน จตุรสฺเสน นเยน ปวตฺตนํเยว ลกฺขณนฺติ อตฺโถ.
พาหิรโลมึ อุณฺณินฺติ เอตฺถ ‘‘พาหิรโลมิ’’นฺติ ปทํ ภาวนปุํสกนฺติ อาห ‘‘อุณฺณโลมานิ พหิ กตฺวา’’ติ. ‘‘อุณฺณปาวาร’’นฺติ อิมินา อุณฺณีติ เอตฺถ อุตฺตรปทโลปํ ทสฺเสติ. อถ วา ปาวารปเทน อุณฺณา เอตสฺส อตฺถีติ อุณฺณีติ กตฺวา ตทฺธิตปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘ตถา ธาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ วจนสฺส อตฺถาปตฺตินยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โลมานิ อนฺโต กตฺวา ปารุปิตุํ วฏฺฏตี’’ติ.
๒๕๑. องฺคชาตํ ฉินฺทนฺตสฺเสวาติ องฺคชาตเมว ฉินฺทนฺตสฺสาติ โยชนา. อถ วา องฺคชาตํ ฉินฺทนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยเมวาติ โยชนา. อหิกีฏทฏฺาทีสุ นิมิตฺตภูเตสุ ฉินฺทนฺตสฺสาติ โยชนา.
๒๕๒. อุปฺปนฺนา โหตีติ ปฏิลาภวเสน อุปฺปนฺนา โหติ. อุปฺปนฺนภาวํ ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘โส’’ติอาทิ. ตตฺถ โสติ ราชคหโก เสฏฺิ, กีฬตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ เสฏฺิสฺส. อิทํ ปทํ ‘‘ชาเล’’ติ ปเท สามฺยตฺถฉฏฺี, ‘‘อุปฺปนฺนา โหตี’’ติ ปเท สมฺปทานํ. ตนฺติ จนฺทนคณฺึ. อสฺสาติ เสฏฺิสฺส. อิทํ ปทํ ‘‘ปุริสา’’ติ ปเท สามฺยตฺถฉฏฺี, ‘‘อทํสู’’ติ ปเท สมฺปทานํ. วิกุพฺพนิทฺธีติ วิวิธํ, วิการํ ¶ วา กุพฺพนวเสน ปวตฺตา อิทฺธิ (ปฏิ. ม. ๓.๑๒-๑๖; วิสุทฺธิ. ๒.๓๖๙-๓๗๓). อธิฏฺานิทฺธีติ ¶ อธิฏฺานวเสน ปวตฺตา อิทฺธิ (ปฏิ. ม. ๓.๑๒-๑๖; วิสุทฺธิ. ๒.๓๖๙-๓๗๓).
คิหี อุปนาเมนฺตีติ สมฺพนฺโธ. พฺยฺชนํ กตฺวาติ พฺยฺชนํ ปกฺขิปนํ กตฺวา. ตนฺติ สุวณฺณตฏฺฏิกาทึ. อามสิตุมฺปีติ ปิสทฺโท ปเคว ปฏิคฺคณฺหิตุนฺติ ทสฺเสติ. สงฺฆิกปริโภเคน วาติ วาสทฺโท ปนสทฺทตฺโถ. สงฺฆิกปริโภเคน ปนาติ หิ อตฺโถ. คิหิวิกฏานิ วาติ วาสทฺโท สมฺปิณฺฑนตฺโถ. คิหิวิกฏานิ ภาชนานิปิ วฏฺฏนฺตีติ หิ อตฺโถ. กํสโลหวฏฺฏโลหานํ สภาคตฺตา วุตฺตํ ‘‘กํส…เป… สงฺคหิโต’’ติ.
๒๕๓. ‘‘ลิขิตุ’’นฺติ เอตํ วุตฺตนฺติ โยชนา. ปกติมณฺฑลนฺติ เอตฺถ กึ มกรทนฺตมตฺตมฺปิ อจฺฉินฺนมณฺฑลนฺติ อาห ‘‘มกรทนฺตจฺฉินฺนกมณฺฑลเมวา’’ติ.
๒๕๔. ปหริตฺวาติ อาวฏฺฏนโต อฺมฺํ ปหริตฺวา. ตโย ปตฺเต อุปรุปริ เปตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ภูมิอาธารโก นาม ภูมิยา อาสนฺโน ทนฺตาทีหิ กโต วลยาธารโก. ทารุอาธารโก นาม เอกทารุนา กโต อาธารโก. ทณฺฑาธารโก นาม จตุทณฺฑโต ปฏฺาย พหูหิ ทณฺเฑหิ กโต อาธารโก. ตตฺถาติ ภมโกฏิสทิสทารุ อาธารกติทณฺฑกาธาเรสุ. คเหตฺวา เอวาติ ปตฺตํ คเหตฺวา เอว, เอกเมว เปตพฺพํ อิติ วุตฺตนฺติ โยชนา.
ตตฺเถวาติ มิฑฺฒนฺเตเยว. วิตฺถิณฺณายาติ วิตฺถาราย. พาหิรปสฺเสติ กุฏฺฏสฺส พาหิรปสฺเส. กตายาติ กุฏฺฏสฺส ถิรภาวตฺถํ กตาย. เอตฺถาติ ปริภณฺฑนฺเต.
ยํ ¶ วตฺถํ ปตฺถริตฺวา ปตฺโต ปิยตีติ วตฺถํ โจฬกํ นามาติ โยชนา. ตสฺมึ ปนาติ โจฬเก ปน. ยตฺถาติ ยสฺสํ วาลิกายํ. น ทุสฺสตีติ ปตฺโต น ทุสฺสติ. ปตฺตมาฬกนฺติ ปตฺตสฺส ปนตฺถาย กตํ อฏฺฏํ. ภณฺฑกุกฺขฬิกาติ ปตฺตาทิภณฺฑกานํ ปกฺขิปนา อุกฺขฬิกา. ยตฺถ กตฺถจีติ ภิตฺติขีลาทิเก ยสฺมึ กสฺมึจิ. ลคฺเคนฺตสฺสาติ ปตฺตํ ถวิกาย ลคฺเคนฺตสฺส. นิสีทนสยนตฺถํ วา กตํ โหตูติ โยชนา. อฺเนาติ ปตฺตโต อฺเน. อฏฺฏกฉนฺเนนาติ อฏฺฏปติรูเปน, อฏฺฏกสทิเสนาติ อตฺโถ. ตตฺถาติ อฏฺฏกฉนฺเนน ปิเต มฺจปีเ. อํเส พทฺธิยติ อเนนาติ อํสพทฺโธ, โสเยว อํสพทฺธโก, เตน ลคฺเคตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ฉตฺเต เปตุํ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ภตฺเตน ปูโร ภตฺตปูโร, ปตฺโต. พนฺธิตฺวา ปิเต ฉตฺเต วา อฏฺฏกํ กตฺวา ปิเต ฉตฺเต วาติ โยชนา. โย โกจิ ภตฺตปูโรปิ ตุจฺฉปตฺโตปีติ สมฺพนฺโธ.
๒๕๕. ยสฺสาติ ¶ ภิกฺขุโน. หตฺเถ ปตฺโต อตฺถิ, โส เอว ภิกฺขุ ปตฺตหตฺโถ น โหติ, อปิจ โข ปน หตฺเถ วา ปิฏฺิปาเท วา ยตฺถ กตฺถจิ สรีราวยเว ปตฺตสฺมึ สตีติ โยชนา. เอเสว นโย อนนฺตรวากฺเยปิ. อิเมหิ วากฺเยหิ ‘‘ปตฺตหตฺโถ’’ติ จ ‘‘กวาฏํ ปณาเมตุ’’นฺติ จ อุปลกฺขณมตฺตเมวาติ ทสฺเสติ. สูจึ วา อวาปุริตุนฺติ สมฺพนฺโธ. กฺุจิกาย วาติ วาสทฺโท ‘‘สรีราวยเวนา’’ติ ปทํ อเปกฺขติ.
ลาพุกฏาหนฺติ ลมฺพตีติ ลาพุ, ลาพุยา กฏาหํ ลาพุกฏาหํ. ‘‘ตาวกาลิก’’นฺติ อิมินา เอกวารเมว เตน อามิสํ คเหตฺวา ปริภฺุชิตฺวา ฉฑฺเฑตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. ฆฏิกปาลนฺติ ภาชนกปาลํ. อภุํ เมติ อวฑฺฒิ มยฺหํ, อุปฺปชฺชิตฺถาติ อตฺโถ. ‘‘อภุ เม’’ติ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๑๔๙; ม. นิ. ฏี. ๒.๑๔๙) วตฺตพฺเพ นิคฺคหิตาคมวเสน เอวํ วุตฺตํ. อุตฺราสวจนนฺติ อุตฺราเสน วจนการณํ ปทํ. ทินฺนกเมวาติ ปเรหิ ทินฺนกเมว อามิสนฺติ สมฺพนฺโธ.
จมฺเพตฺวาติ ¶ มุเขน จมฺเพตฺวา. อปวิทฺธามิสานีติ ฉฑฺฑิตานิ อามิสานิ. เอเตสูติ จลกาทีสุ. อนุจฺฉิฏฺํ สุทฺธปตฺตนฺติ นตฺถิ อุจฺฉิฏฺโ เอตฺถาติ อนุจฺฉิฏฺโ, สุทฺธปตฺโต, ตํ. อุจฺฉิฏฺหตฺเถนาติ อุจฺฉิฏฺโ เอตฺถ อตฺถีติ อุจฺฉิฏฺโ, โสเยว หตฺโถ อุจฺฉิฏฺหตฺโถ, เตน. วามหตฺเถน อาสิฺจิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ สุทฺธปตฺเต. เอตฺตาวตาปีติ เอตฺตเกน เอกอุทกเคณฺฑุสคหณมตฺเตนาปิ. โสติ สุทฺธปตฺโต. หตฺถํ ปนาติ อุจฺฉิฏฺหตฺถมฺปิ. ปนสทฺโท เหตฺถ สมฺปิณฺฑนตฺโถ. ยํ อฏฺึ วา ยํ จลกํ วาติ โยชนา. ตตฺถาติ มจฺฉมํสผลาทีสุ. ตนฺติ อฏฺิจลกํ. ยํ ปนาติ อฏฺิจลกาทึ ปน, ปฏิขาทิตุกาโมติ สมฺพนฺโธ, ปุน ขาทิตุกาโมติ อตฺโถ. ตตฺเถวาติ ปตฺเต เอว. กตฺวาติ ปนํ กตฺวา. ยํ กิฺจิ อฏฺิกณฺฏกาทินฺติ สมฺพนฺโธ.
๒๕๖. สตฺถกเวนกนฺติ สตฺถกสฺส เวนกรณํ. ปิปฺผลิกํ วา ทณฺฑสตฺถกํ นามาติ โยชนา. ปิปฺผาเลติ เอตายาติ ปิปฺผลิ, สาเยว ปิปฺผลิกํ. อฺมฺปีติ ปิปฺผลิกโต อฺมฺปิ. ยํกิฺจิ ทณฺฑํ โยเชตฺวา กตสตฺถกํ วา ทณฺฑสตฺถกํ นามาติ โยชนา. อิมินา ทณฺเฑน โยชิตํ สตฺถกํ ทณฺฑสตฺถกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
มลคฺคหิตาติ อยมลคฺคหิตา. กิณฺเณนาติ มทิราทิพีเชน กิณฺเณน. เตนาติ ปาสาณจุณฺณสงฺขาเตน สริตเกน. มกฺเขตุนฺติ สูจึ มกฺเขตุํ. มกฺขิตมธุสิตฺถกํ ตํ สริตกํ ปริภิชฺชตีติ ¶ โยชนา. มธุสิตฺถกปิโลติกนฺติ มธุสิตฺถเกน มกฺขิตํ ปิโลติกํ. ตตฺถาติ นิสฺเสณิยํ. ยาย รชฺชุยา กถิเน พนฺธนฺติ, สา รชฺชุ กถินรชฺชุ นามาติ โยชนา. ตตฺถาติ ทีฆสฺส ภิกฺขุโน ปมาเณน กเต กถิเน. ทณฺฑเกติ กถินทณฺฑกมฺหิ. ตสฺสาติ ทีฆสฺส ภิกฺขุโน ปมาเณน กตสฺส กถินสฺส. อิตรสฺส ภิกฺขุโนติ ทีฆภิกฺขุโต อิตรสฺส รสฺสภิกฺขุโน.
ทณฺฑกถินปมาเณน กตสฺส กฏสารกสฺสาติ โยชนา. ‘‘ทุคุณกรณ’’นฺติ อิมินา ปิทลกนฺติ ทุคุณกรณสงฺขาตสฺส กิริยาวิเสสสฺส ¶ นามนฺติ ทสฺเสติ. วินนฺธนรชฺชุนฺติ วิเสเสน นหิยติ พนฺธิยติ เอตายาติ วินนฺธนา, สาเยว รชฺชุ วินนฺธนรชฺชุ, ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘วินนฺธิตุํ รชฺชุ’’นฺติ. วินนฺธนสุตฺตกนฺติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. เตน สุตฺตเกนาติ วินนฺธนสุตฺตเกน. ตตฺถาติ ขุทฺทกนิสฺเสณิยํ กาจิ สุตฺตนฺตริกาโยติ สมฺพนฺโธ. ปมาณสฺากรณนฺติ สุตฺตนฺตริกปมาณสฺส สฺากรณํ. กาฬสุตฺเตน สฺากรณํ วิย หลิทฺทิสุตฺเตน สฺากรณนฺติ โยชนา. องฺคุลิยา ปฏิคฺคณฺหนฺตีติ เอตฺถ ‘‘ปฏิคฺคณฺหนฺตี’’ติ ปทสฺส ‘‘องฺคุลิยา’’ติ กรณสฺเสว วุตฺตตฺตา กมฺมสฺส อวุตฺตตฺตา ตสฺส กมฺมํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สูจิมุข’’นฺติ. องฺคุลิโกสกนฺติ องฺคุลิกฺจุกํ.
๒๕๗. ปาติจงฺโกฏกาทินฺติ เอตฺถ ปาติ นาม ปฏิคฺคหสณฺาเนน กโต สูจิอาทิภณฺฑฏฺปโน ภาชนวิเสโส. อากิริตฺวาติ ปกฺขิปิตฺวา. โอธุนิตฺวาติ ปปฺโผเฏตฺวา. ฆนทณฺฑกนฺติ นิรนฺตรทณฺฑกํ. อนฺโตกตฺวาติ กถินสฺส อนฺโตกตฺวา.
๒๕๘. วินนฺธิตฺวาติ โจฬเกน วินนฺธิตฺวา.
๒๕๙. อปริสฺสาวนกสฺเสว ภิกฺขุโนติ โยชนา. โย ปน ยาจตีติ สมฺพนฺโธ. มชฺเฌทณฺฑเกติ ทณฺฑกสฺส มชฺเฌ. อุทกนฺติ อกปฺปิยอุทกํ. ตนฺติ อุทกํ. ยนฺติ ปริสฺสาวนํ. อุทกํ ปริสุทฺธํ หุตฺวา สวติ คจฺฉติ ปวตฺตติ อเนนาติ ปริสฺสาวนํ. ยํ อุทเก โอตฺถริตฺวา ฆเฏน อุทกํ คณฺหนฺติ, ตํ โอตฺถรกํ นามาติ โยชนา. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตํ หี’’ติอาทิ. ตนฺติ ปริสฺสาวนํ, พนฺธิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เตสูติ จตูสุ ขาณุเกสุ. สพฺพปริยนฺเตติ สพฺพปริสฺสาวนสฺส ปริยนฺเต โมเจตฺวาติ สมฺพนฺโธ. โอตฺถริตฺวาติ โอคาเหตฺวา. จีวรกุฏิกาติ จีวเรน กตา กุฏิกา, สา มกสานํ ปริตฺตาณตฺถํ กตตฺตา มกสกุฏิกาติ วุจฺจติ.
๒๖๐. เสมฺหาทิโทสุสฺสนฺนกายาติ ¶ เสมฺหาทิโทเสหิ อุสฺสนฺนกายา. อคฺคฬตฺถมฺโภติ กวาฏตฺถมฺโภ. ยตฺถาติ อคฺคฬตฺถมฺเภ. ตตฺถาติ ทฺวารพาหาย. ตตฺถาติ อคฺคฬปาสเก. ธูโม นิกฺขมติ เอเตนาติ ธูมเนตฺโต, ฉิทฺโท. เตน วุตฺตํ ‘‘ธูมนิกฺขมนฉิทฺท’’นฺติ ¶ . ‘‘คนฺเธหี’’ติ อิมินา ‘‘วาเสตุ’’นฺติ ปทสฺส กรณํ ทสฺเสติ. ‘‘อุทกฏฺปนฏฺาน’’นฺติ อิมินา อุทกฏฺานนฺติ เอตฺถ อุทกสฺส ปนํ านํ อุทกฏฺานนฺติ มชฺเฌปทโลปสมาสํ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ อุทกฏฺาเน. โกฏฺโกติ เอตฺถ น ยตฺถ กตฺถจิ, ยสฺส กสฺสจิ วา โกฏฺโก โหติ, อปิ จ โข ปน ทฺวาเร เอว, ทฺวารสฺเสว วา โกฏฺโกติ อาห ‘‘ทฺวารโกฏฺโก’’ติ.
๒๖๑. ปริกมฺมนฺติ ปิฏฺิอาทิปริกมฺมํ. ปฏิจฺฉาทิยติ อิมายาติ ปฏิจฺฉาทิ, วตฺถเมว ปฏิจฺฉาทิ วตฺถปฏิจฺฉาทิ. อุทกํ น โหตีติ เอตฺถ ปาโนทกํ นิวตฺเตนฺโต อาห ‘‘นฺหาโนทกํ น โหตี’’ติ.
๒๖๒. ปณฺณิกานํ ตุลํ วิย อุทกอุพฺพาหนกตุลนฺติ โยชนา. ทีฆวรตฺตาทีหีติอาทิสทฺเทน รชฺชุ อาทโย สงฺคณฺหาติ. อรหตฺถฆฏิยนฺตํ นาม จกฺกสณฺานํ อเนการํ อเร อเร ฆฏานิ พนฺธิตฺวา เอเกน วา ทฺวีหิ วา ปริพฺภมิยมานํ ยนฺตํ. อรสงฺขาเตสุ หตฺเถสุ ฆฏา พนฺธิตพฺพา เอตฺถาติ อรหตฺถฆฏิ, ตเมว ยนฺตํ อรหตฺถฆฏิยนฺตํ. จมฺมภาชนนฺติ จมฺมมยํ ภาชนํ. อปริกฺขิตฺตา โหตีติ จนฺทนิกา อปาการา โหติ. อุทกปฺุชนํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมินฺติ อุทกปฺุชเน. ‘‘อุทกปฺุชนี’’ติปิ ปาโ. เอวํ สติ ตาย อุทกปฺุชนิยาติ อตฺโถ. ปจฺจุทฺธริตุนฺติ อปเนตุํ.
๒๖๓. อา สมนฺตโต วิทฺธํ ปกฺขปาสกเมตฺถาติ อาวิทฺธปกฺขปาสกํ. มณฺฑเลติ กณฺณิกมณฺฑลมฺหิ. กตํ กูฏฺจ ฉทนฺจ เอตฺถาติ กตกูฏจฺฉทนํ, ชนฺตาฆรํ, ตสฺส. เอตนฺติ ‘‘นิลฺเลขชนฺตาฆร’’นฺติ เอตํ นามํ. ‘‘จตฺตาโร มาเส’’ติ อิมินา ‘‘จตุมาส’’นฺติ ทิคุสมาสสฺส วากฺยํ ทสฺเสติ.
๒๖๔. นมตกนฺติ เอตฺถ เหฏฺา วุตฺตนมตกโต (จูฬว. อฏฺ. ๒๕๖) วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอฬกโลเมหี’’ติอาทิ. อวายิมนฺติ วายิตฺวา น กตํ. จมฺมขณฺฑปริหาเรนาติ จมฺมขณฺฑํ วิย อธิฏฺานวิกปฺปนอปนยเนน, ปริภฺุชิตพฺพนฺติ อตฺโถ. เปฬายาติ อฏฺํสาทิอากาเรน กตาย ¶ มฺชูสาย. เอตนฺติ ‘‘อาสิตฺตกูปธาน’’นฺติ เอตํ นามํ. ทารุมยาปีติ ปิสทฺโท น ตมฺพโลหรชตมยา เอวาติ ทสฺเสติ. เอตฺเถวาติ มโฬริกายเมว. อาธารกสงฺเขปคมนโตติ ¶ อาธารเก สงฺเขปํ คมนโต. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ปุพฺเพ ปตฺตรกฺขนตฺถํ อาธารโก อนฺุาโต, อิทานิ ภฺุชนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ. เอโก ภิกฺขุ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. เสสกนฺติ คเหตพฺพผลปูเวหิ เสสกํ. ตสฺมึ ขเณติ ตสฺมึ ภฺุชนกฺขเณ.
๒๖๕. เอเกเกนปิ องฺเคนาติ ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, ตโต ปน อธิเกหิ องฺเคหิ ปเควาติ หิ อตฺโถ. สมนฺนาคตสฺส อุปาสกสฺส นิกฺกุชฺชิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ อุปาสกสฺส. น คเหตพฺโพติ สงฺเฆน น คเหตพฺโพ. อสุกสฺส อุปาสกสฺสาติ สมฺพนฺโธ. อุกฺกุชฺชนกาเลติ ปตฺตสฺส อุกฺกุชฺชนกาเล. ยาจาเปตฺวาติ ปตฺตนิกุชฺชิเตน อุปาสเกน ยาจาเปตฺวา. หตฺถปาสนฺติ สงฺฆสฺส หตฺถปาสํ.
๒๖๘. ปุรกฺขตฺวาติ เอตฺถ ปุรสทฺทสฺส อคฺคตฺถภาวฺจ กรสทฺทสฺส ขาเทสภาวฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อคฺคโต กตฺวา’’ติ. โสติ โพธิราชกุมาโร, สนฺถรีติ สมฺพนฺโธ. ลจฺฉามีติ ลภิสฺสามิ, เอส โพธิราชกุมาโร ปุตฺตลาภาย อภพฺโพติ โยชนา. อกฺกมเน โทสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยที’’ติอาทิ. ปจฺฉาติ อกฺกมนโต ปจฺฉา. อยนฺติ ภควา. อิทนฺติ การณํ. ตาวาติ สิกฺขาปทปฺตฺติโต, สิกฺขาปทปฺตฺติยา วา ปมํ. ปริภวโตติ คิหีนํ ปริภวโต.
มงฺคลตฺถายาติ อโรคาทิกสฺส มงฺคลสฺส อตฺถาย. โธตปาทกนฺติ เอตฺถ โธเตหิ ปาเทหิ อกฺกมนฏฺาเน อตฺถริตํ โธตปาทกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โธตปาทกํ นามา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘ปจฺจตฺถรณํ อตฺถต’’นฺติ อิมินา ‘‘โธตปาทก’’นฺติ เอตฺถ ณิกปจฺจยสฺส อตฺถริตตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสติ.
๒๖๙. ปทุมกณฺณิกาการนฺติ ปทุมกณฺณิกสณฺานํ. กตํ ปาทฆํสนํ กตกํ นามาติ โยชนา. ตนฺติ กตกํ, ปฏิกฺขิตฺตเมวาติ สมฺพนฺโธ. โปตฺถเกสุ ตํสทฺโท คลิโตติ ทฏฺพฺโพ. พาหุลฺลิกานุโยคตฺตาติ ¶ ปจฺจยพหุลภาวาย อนุโยคตฺตา. ปาสาณเผณโกปีติ ปาสาณอพฺพุทมฺปิ. พีชนีติ จตุรสฺสพีชนี. ตนฺติ วิธูปนํ, กตํ โหตูติ สมฺพนฺโธ. อิธาปิ ตํสทฺโท คลิโต. เวฬุทนฺตวิลีเวหิ วา โมรปิฺเฉหิ วา จมฺมวิกตีหิ วา กตํ โหตูติ โยชนา. สพฺพํ วิธูปนนฺติ สมฺพนฺโธ. ปาฬิยํ ตาลวณฺฏนฺติ สห วณฺเฏน กตํ ตาลํ ตาลวณฺฏํ, ตาลสทฺเทน ตํมยา มณฺฑลพีชนี คเหตพฺพา วิการีวิการภาเวน สมฺพนฺธตฺตา. มกสพีชนีติ ¶ มกสานํ ปลายนกพีชนี, ทนฺตมยวิสาณมยทณฺฑกาปิ มกสพีชนี วฏฺฏตีติ โยชนา. ‘‘วากมยพีชนิยา’’ติ ปทํ ‘‘สงฺคหิตา’’ติ ปเท อาธาโร, กรณํ วา.
๒๗๐. ยสฺสาติ ภิกฺขุสฺส จกฺขุํ วา ทุพฺพลํ โหตีติ โยชนา. อฺโติ กายฑาหาทีหิ อาพาเธหิ อฺโ, โกจิ อาพาโธ วา อุปฺปชฺชตีติ โยชนา. ‘‘วสฺเส ปนา’’ติ ปทํ ‘‘จีวรคุตฺตตฺถ’’นฺติ ปเท เอว สมฺพนฺธิตพฺพํ. จีวรคุตฺตตฺถนฺติ จีวรสฺส วสฺสเตมนโต คุตฺตตฺถํ, วาฬมิคโจรภเยสุ สนฺเตสูติ สมฺพนฺโธ. ตาลปณฺณาทินา เอเกน ปณฺเณน กตํ ฉตฺตํ เอกปณฺณจฺฉตฺตํ. สพฺพตฺเถวาติ สพฺเพสุ เอว คามารฺเสุ.
‘‘อสิ อสฺสา’’ติ อิมินา อสิสฺสาติ ปทสฺส อนวกาสวิธึ ทสฺเสติ. อสีติ ขคฺโค. อสฺสาติ โจรสฺส, อสีติ สมฺพนฺโธ. วิชฺโชตลตีติ เอตฺถ อลปจฺจโย รูปสิทฺธิมตฺโตวาติ อาห ‘‘วิชฺโชตตี’’ติ. ‘‘จตุหตฺโถเยวา’’ติ อิมินา ปมาณยุตฺโตติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ตโตติ จตุหตฺถโต. สพฺเพสนฺติ คิลานาคิลานานํ. ‘‘สกฺกา ปนา’’ติ ปทํ ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ ปเท กตฺตา, ‘‘ทาตพฺพา’’ติ ปเท กมฺมํ. สมฺมนฺนิตฺวาว ทาตพฺพา, น วินา สมฺมุติยาติ อธิปฺปาโย.
๒๗๓. อาคตนฺติ อุทริยโต นิกฺขมิตฺวา อาคตํ. อุคฺคารนฺติ คลโต อุคฺคารํ โภชนนฺติ สมฺพนฺโธ. สนฺธาเรตฺวาติ ปติฏฺาเปตฺวา. อสนฺธาริตเมว หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
ยนฺติ ¶ ขาทนียโภชนียํ, ปติตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ ขาทนียโภชนียํ, คเหตฺวา ปริภฺุชิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. อิทนฺติ วจนํ.
๒๗๔. กุพฺพํ กริสฺสามีติ เอตฺถ กริยติ อุจฺจาริยตีติ กุพฺพนฺติ วุตฺเต สทฺโทติ อาห ‘‘สทฺทํ กริสฺสามี’’ติ. สทฺทนฺติ ‘‘อยํ มํ ภิกฺขุ วิปฺปกโรตี’’ติ อุจฺจาสทฺทํ. นขาทีหีติอาทิสทฺเทน มุขกุฏฺเฏ สงฺคณฺหาติ. อนุรกฺขนตฺถนฺติ อนุทเยน ปาลนตฺถํ. นขจฺเฉทนนฺติ นขํ ฉินฺทติ อเนนาติ นขจฺเฉทนํ, สตฺถกาทิ. วีสติมฏฺนฺติ เอตฺถ วีสติยา นขานํ มฏฺํ วีสติมฏฺนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วีสติปิ นเข’’ติอาทิ. ลิขิตมฏฺเติ ลิขิเต หุตฺวา มฏฺเ. การาเปนฺตีติ นหาปิเต การาเปนฺติ. นขโตติ นขโต วา นขนฺตรโต วา. อปกฑฺฒิตุนฺติ กฑฺฒิตฺวา อปเนตุํ.
๒๗๕. ขุรโกสกนฺติ ¶ ขุรสฺส ปนกํ. กตฺตริยาติ กนฺติยติ ฉินฺทิยติ อิมายาติ กตฺตริ, อโยมโย เอโก อุปกรณวิเสโส, ตาย. ‘‘เฉทาเปนฺตี’’ติ อิมินา กปฺปาเปนฺตีติ เอตฺถ กปฺปสทฺทสฺส วิธฺยตฺถํ อธิปฺปาเยน ทสฺเสติ. มสฺสุํ วฑฺฒาเปนฺตีติ เอตฺถ มสฺสุํ วฑฺเฒตฺวา รุหาเปนฺตีติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘มสฺสุํ ทีฆํ การาเปนฺตี’’ติ. เอฬกมสฺสูติ เอฬกสฺส วิย มสฺสูติ เอฬกมสฺสุ. ‘‘โคโลมิก’’นฺติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘จตุโกณ’’นฺติ อิมินา จตุรสฺสนฺติ เอตฺถ อํสสทฺโท โกณตฺโถติ ทสฺเสติ. จตุรสฺสนฺติ เอตฺถ หิ ‘‘จตุรํส’’นฺติ วตฺตพฺเพ นิคฺคหิตสฺส โลปํ กตฺวา ปรสฺส สการสฺส ทฺเวภาวํ กตฺวา ‘‘จตุรสฺส’’นฺติ วุตฺตํ. โลมสํหรณนฺติ โลมานํ อปนยนํ. โลมราชิฏฺปนนฺติ โลมเลขาปนํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ, มสฺสุกปฺปนาทีสูติ สมฺพนฺโธ. คณฺฑวณรุธิอาพาธปจฺจยาติ คณฺโฑ จ วโณ จ รุธิ จ คณฺฑวณรุธโย, เตเยว อาพาธา คณฺฑวณรุธิอาพาธา, เตสํ ปจฺจยา. วโณติ มหนฺโต วโณ. รุธีติ ขุทฺทโก วโณ. สกฺขราทีหีติ สกฺขรมธุสิตฺถเกหิ. สณฺฑาโสติ สุฏฺุ โลมํ ฑํสตีติ สณฺฑาโส. ยนฺติ โลมํ, ิตนฺติ สมฺพนฺโธ. กตฺถ ิตนฺติ อาห ‘‘ภมุกาย วา’’ติอาทิ. กึ หุตฺวา ิตนฺติ ¶ อาห – ‘‘อุคฺคนฺตฺวา วิภจฺฉํ ิต’’นฺติ, วิภจฺฉํ หุตฺวา ิตนฺติ โยชนา. วิเสเสน โสภณํ ภกฺขตีติ วิภจฺโฉ, อโสภโณ. ‘‘วิคจฺฉ’’นฺติปิ ปาโ, วิรูปํ คจฺฉติ, คมยตีติ วา วิคจฺโฉ. ตตฺถ ปุริมปาโเยว มูลปาโติ ทฏฺพฺโพติ. ปลิตํ วา อปลิตํ วา ตาทิสํ โลมนฺติ โยชนา.
๒๗๗. กํสปตฺถริกาติ เอตฺถ กํสอาปเณ ปตฺถรนฺติ ปสาเรนฺตีติ กํสปตฺถริกาติ วุตฺเต กํสภณฺฑวาณิชา คเหตพฺพาติ อาห ‘‘กํสภณฺฑวาณิชา’’ติ. วาสิทณฺฑาทีนํ อปาตนตฺถํ พนฺธติ อเนน โลเหนาติ พนฺธนํ, ตเมว มตฺตํ อปฺปนฺติ พนฺธนมตฺตํ.
๒๗๘. นิกฺขมนฺเตนาติ อารามโต นิกฺขมนฺเตน. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. ‘‘สริตฺวา’’ติ อิมินา อสริตฺวา ปิณฺฑาย จริตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. พหุรชฺชุกนฺติ พหู รชฺชุโย เอตสฺสาติ พหุรชฺชุกํ. อิมินา กลาเปน พหุรชฺชูนํ สมูเหน กตฺตพฺพนฺติ กลาปุกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ, อิการสฺสุกาโร. เทฑฺฑุภกนฺติ เอตฺถ เทฑฺฑุภสทฺเทน ตสฺส สีสํ คเหตพฺพํ เอกเทสูปจาเรน, เทฑฺฑุภํ วิยาติ เทฑฺฑุภกํ, สทิสตฺเถ กปจฺจโย โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุทกสปฺปสีสสทิส’’นฺติ. ‘‘มุรชวฏฺฏิสณฺาน’’นฺติ อิมินา มุรชสทฺเทน มุรชวฏฺฏิ คเหตพฺพา ตสฺส วิการตฺตา, เตน สทิสํ มุรชนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เวเตฺวาติ พหุรชฺชุเก เอกโต เวเตฺวา. มทฺทวีณสทฺโท ปามงฺคปริยาโย. มทฺทวีณํ วิยาติ มทฺทวีณํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปามงฺคสณฺาน’’นฺติ. ‘‘ปเคว พหูนี’’ติ อิมินา ‘‘เอกมฺปี’’ติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส สมฺภาวนตฺถํ ทสฺเสติ. มจฺฉกณฺฏกวายิมาติ มจฺฉกณฺฏกํ ¶ วิย ทสฺเสตฺวา วายิมา. กฺุชรจฺฉิกาทิเภทาติ วารณอจฺฉิกาทิเภทา. วารโณ หิ กุํ ภูมึ ชราเปตีติ กฺุชโรติ (วิ. ว. อฏฺ. ๓๑; อ. นิ. ฏี. ๑.๑.๒) จ กฺุเช นิกฺุเช รมตีติ กฺุชโรติ จ วุจฺจติ. ตสฺส อจฺฉิ วิยาติ กฺุชรจฺฉิกํ, ตํ อาทิ เยสํ ตานีติ กฺุชรจฺฉิกาทีนิ, เตสํ เภทาติ กฺุชรจฺฉิกาทิเภทา. อาทิสทฺเทน โคณจฺฉิกาทโย สงฺคณฺหาติ. ‘‘กฺุจิกาโกสกสณฺาน’’นฺติ อิมินา สูกรสฺส อนฺตํ วิย ¶ สูกรนฺตกนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. สูกรสฺส หิ อนฺตํ กฺุจิกาโกสกํ วิย มชฺเฌ สุสิโร โหติ. สูกรนฺตกํ อนุโลเมตีติ สูกรนฺตเกน อนุโลเมติ. ทสาสุเยวาติ กายพนฺธนสฺส อนฺเตสุเยว. เอตฺถาติ ทสาสุ. ‘‘จตุนฺนํ อุปริ น วฏฺฏตี’’ติ อิมินา มุรชทสา ตโต อุปริ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. เวเตฺวาติ รชฺชุํ วตฺเถน เวเตฺวา. มุทฺทิกสณฺาเนนาติ วรกสีสสณฺาเนน. เอวํ สิพฺพิตาติ เอวํ สิพฺพิยมานา. หีติ ผลโชตโก. ปาสนฺโตติ ปาสโกฏิ.
๒๘๐. โอลมฺพกํ กตฺวา นิวตฺถํ หตฺถิโสณฺฑกํ นามาติ โยชนา. โจฬิกอิตฺถีนนฺติ โจฬรฏฺเ นิวาสีนํ อิตฺถีนํ. หตฺถิยา โสณฺโฑ วิย หตฺถิโสณฺฑกํ นิวตฺถํ. มจฺฉวาลํ วิยาติ มจฺฉวาลกํ. จตฺตาโร กณฺณา เอตสฺส นิวตฺถสฺสาติ จตุกณฺณกํ. ตาลวณฺฏํ วิยาติ ตาลวณฺฏกํ. สตํ วลิโน เอตสฺส นิวตฺถสฺสาติ สตวลิกํ. ‘‘อเนกกฺขตฺตุ’’นฺติ อิมินา ‘‘สตวลิก’’นฺติ เอตฺถ สตสทฺทสฺส อเนกตฺถวาจกตํ ทสฺเสติ. ‘‘วามทกฺขิณปสฺเสสุ วา’’ติ อิมินา ปุริมนิวตฺถํ กฏิโต ปฏฺาย เหฏฺา นิวตฺถํ นามาติ ทสฺเสติ.
สํวลฺลิตฺวา นิวตฺถํ สํวลฺลิยํ. มลฺโล จ กมฺมกาโร จ มลฺลกมฺมการา, เต อาทโย เยสํ เตติ มลฺลกมฺมการาทโย. อาทิสทฺเทน ธุตฺตาทโย สงฺคณฺหาติ. ยมฺปิ นิวตฺถํ นิวาเสนฺติ, สพฺพํ ตํ นิวตฺถํ น วฏฺฏตีติ โยชนา. เอกํ วา โกณนฺติ สมฺพนฺโธ. โกเณติ อนฺตรวาสกสฺส โกเณ. ‘‘ตถา’’ติ อิมินา ‘‘เอกํ วา ทฺเว วา โกเณ อุกฺขิปิตฺวา อนฺตรวาสกสฺส อุปริ ลคฺเคนฺตี’’ติ อตฺถํ อติทิสติ. อนฺโตกาสาวสฺส ทสฺเสตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ทฺเว นิวาเสนฺเตน อคิลาเนนาติ โยชนา. สคุณนฺติ อนฺโตกาสาเวน พหิกาสาวํ สมานคุณํ กตฺวา. อิตีติอาทิ นิคมนํ. ยฺจาติ ยํ นิวตฺถฺจ. อิธาติ ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก. ยฺจ เสขิยวณฺณนายํ (ปาจิ. อฏฺ. ๕๗๖ อาทโย) ปฏิกฺขิตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สพฺพํ ตํ นิวตฺถนฺติ โยชนา. นิพฺพิการํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อุโภ ¶ กณฺเณติ เหฏฺา ิเต อุโภ กณฺเณ อุปริ จ ิเต อุโภ กณฺเณ. ตนฺติ ปริมณฺฑลปารุปนํ.
ตตฺถาติ ‘‘คิหิปารุต’’นฺติ วจเน ยํกิฺจิ อฺถาปารุตํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมาติ ยสฺมา ¶ คิหิปารุตํ นาม, ตสฺมา, ปริมณฺฑลํ ปารุปิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยถา ปารุปนฺติ, ยถา จ เปนฺตี’’ติอาทินา โยชนา กาตพฺพา. ตสฺเสวาติ ทีฆสาฏกสฺเสว. ตสฺเสวาติ สาฏกสฺเสว. ปาฬิการโกติ ปาฬึ คณฺหนฺตํ วา วาเจนฺตํ วา การโก. ตถาติ ยถา ปารุปนฺติ, ตถา.
๒๘๑. กุหิฺจิ านํ คจฺฉโต รฺโติ โยชนา. ‘‘ปริกฺขารภณฺฑวหนมนุสฺสา’’ติ อิมินา เต มนุสฺสา มุณฺฑํ สีสํ โจฬเกน เวเนฺตีติ มุณฺฑเวิโน นามาติ ทสฺเสติ. อธิปฺปาโยติ อุชฺฌายนฺตานํ มนุสฺสานมธิปฺปาโย. อนฺตรากาชนฺติ เอตฺถ อนฺตราสทฺโท มชฺฌตฺถวาจโกติ อาห ‘‘มชฺเฌ’’ติ. ‘‘ลคฺเคตฺวา’’ติอาทินา กาชสฺส อนฺตเร ลคฺเคตฺวา วหิตพฺพํ อนฺตรากาชนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๒๘๒. ‘‘จกฺขูนํ หิต’’นฺติ อิมินา อจกฺขุสฺสนฺติ เอตฺถ สฺสปจฺจโย จกฺขุสทฺทโต หิตตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. ปมาณงฺคุเลนาติ วฑฺฒกีนํ ปมาณยุตฺเตน องฺคุเลน.
๒๘๓. ‘‘ติณวนาทีสู’’ติ อิมินา ทายํ อาลิมฺเปนฺตีติ เอตฺถ ทายสทฺโท วนวาจโกติ ทสฺเสติ. ‘‘อคฺคึ เทนฺตี’’ติ อิมินา อาปุพฺโพ ลิปิธาตุ อุปสคฺควเสน อคฺคิทานตฺโถติ ทสฺเสติ. ปริตฺตนฺติ เอตฺถ สมนฺตโต ตายติ อเนนาติ ปริตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปฺปหริตกรเณน วา ปริขาขเณน วา ปริตฺตาณ’’นฺติ. เอตฺถาติ ปริตฺตกรเณ. ทาตุํ ลพฺภตีติ สยํ ทาตุํ ลพฺภติ. หริตุนฺติ อปเนตุํ. ปตฺตํ วา อปตฺตํ วา อคฺคินฺติ สมฺพนฺโธ. ตถาติ อคฺคิทานาทินา อากาเรน. อุทเกน นิพฺพาเปนฺเตน ภิกฺขุนาติ สมฺพนฺโธ.
๒๘๔. สติ ¶ กรณีเยติ เอตฺถ กรณียสทฺโท กิจฺจปริยาโยติ อาห ‘‘สุกฺขกฏฺาทิคฺคหณกิจฺเจ’’ติ. ‘‘สุกฺขกฏฺาทิคฺคหณ’’ อิติ ปเทน กิจฺจสรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘ปุริสปฺปมาณ’’นฺติ อิมินา โปริสิยนฺติ เอตฺถ ณิยปจฺจโย ปมาณตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. ปุริสปฺปมาณํ นาม อุปริ พาหุทฺวยตตสฺส ปุริสสฺส ปมาณํ. ทิสฺวา วา หุตฺวา วา ทิสฺวาติ โยชนา. อติอุจฺจมฺปีติ ปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ. นีจํ ปน รุกฺขํ ปเควาติ หิ อตฺโถ.
๒๘๕. กลฺยาณวากฺกรณาติ เอตฺถ กริยติ อุจฺจาริยตีติ กรโณ, สทฺโท, วาจาเยว กรโณ วากฺกรโณ, กลฺยาโณ วากฺกรโณ เอเตสนฺติ กลฺยาณวากฺกรณาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มธุรสทฺทา’’ติ. เวทํ วิยาติ สุตึ วิย. วาจนามคฺคนฺติ วาจนาย อุปายํ. สกาติ สมฺมาสมฺพุทฺธสงฺขาตสฺส ¶ สสฺส อตฺตโน เอสา สกา. เตน วุตฺตํ ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺเธนา’’ติ. สมฺมาสมฺพุทฺเธน หิ มาคธนิรุตฺติยา เอว ธมฺโม ภาสิโต, ตสฺมา สา มาคธนิรุตฺติ สกา นามาติ วุจฺจติ. นิรุตฺตีติ อตฺถํ นีหริตฺวา วุจฺจเต อิมาย สทฺทปฺตฺติยาติ นิรุตฺติ, วจธาตุสฺส วการสฺส อุกาโร, สพฺพโวหาโร ลพฺภติ. อิธ ปน ‘‘สกายา’’ติ วุตฺตตฺตา มาคธโวหาโร เอว. เตน วุตฺตํ ‘‘มาคธโวหาโร’’ติ. ‘‘สภาวนิรุตฺตี’’ติปิ ปาโ. เอวฺหิ สติ สพฺพสตฺตานํ สภาเวน ปวตฺตา มูลภาสาภูตา มาคธนิรุตฺติเยว.
๒๘๖. โลกายตํ นาม ติตฺถิยสตฺถนฺติ สมฺพนฺโธ. อิมินาว การเณนาติ ‘‘เสโต กาโก, กสฺมา? อฏฺีนํ เสตตฺตา. รตฺโต พโก, กสฺมา? โลหิตสฺส รตฺตตฺตา’’ อิติ (ม. นิ. อฏฺ. ๒.๒๒๓; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๑๐๘๐; อ. นิ. ๑๐.๖๙-๗๐) อิมินา เอว การเณน.
๒๘๘. อนฺตรา ¶ อโหสีติ เอตฺถ อนฺตรสทฺโท พฺยวธานตฺโถติ อาห ‘‘อนฺตริตา อโหสิ ปฏิจฺฉนฺนา’’ติ. เตน สทฺเทน ธมฺมกถา พฺยวธานา อโหสีติ อตฺโถ.
๒๘๙. อาพาธปฺปจฺจยาติ เอตฺถ อาพาธสฺส เภสชฺชสงฺขาโต ปจฺจโย อาพาธปจฺจโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ. อิมินา อาพาโธเยว ปจฺจโย อาพาธปจฺจโยติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปติ.
๒๙๓. ทุกฺกฏวตฺถุ นาม อกปฺปิยโวหาราทินา มาลาวจฺฉโรปนาทิ, ปาจิตฺติยวตฺถุ นาม มาลาวจฺฉโรปนาทิอตฺถาย ปถวีขณนาทิ. ปหรณีติ ปหรติ อิมายาติ ปหรณี. เอตนฺติ ‘‘ปหรณี’’ติ เอตํ นามํ. ยสฺส กสฺสจิ อาวุธสงฺขาตสฺส โลหภณฺฑสฺสาติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ อาวุธสงฺขาตํ โลหภณฺฑํ. วุตฺตเมวาติ ‘‘กตกํ นาม ปทุมกณฺณิกาการ’’นฺติอาทินา (จูฬว. อฏฺ. ๒๖๙) วุตฺตเมว. ธนิยสฺเสวาติ ธนิยสฺส เอว. อฺเสฺหิ กตาย สพฺพมตฺติกามยกุฏิยา อปากฏตฺตา วุตฺตํ ‘‘ธนิยสฺเสวา’’ติ. อถ วา ธนิยสฺส สพฺพมตฺติกามยกุฏิ อิวาติ โยชนา. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก.
อิติ ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๖. เสนาสนกฺขนฺธกํ
วิหารานุชานนกถา
๒๙๔. เสนาสนกฺขนฺธเก ¶ อปฺตฺตํ โหตีติ เอตฺถ น ปธาตุ โหติ, อปิจ าธาตุเยว, โส จ โข อนุชานนตฺโถติ อาห ‘‘อนนฺุาตํ โหตี’’ติ. อิมินา าธาตุสฺส อวโพธนาทโย อตฺเถ นิวตฺเตติ, อนุชานนตฺถํเยว ทสฺเสติ. อฑฺฒโยคาทีนํ วิสุํ คหิตตฺตา วิหารสทฺเทน ปาริเสสโต อวเสสาวาโสว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘อฑฺฒโยคาทิมุตฺตโก อวเสสาวาโส’’ติ. สุวณฺณวงฺกเคหนฺติ สุวณฺณวงฺกฉทเนน ฉาทิตํ เคหํ. อิฏฺกาคุหาติ อิฏฺกาย ¶ กตา คุหา. เอเสว นโย เสเสสุปิ. อาคตสฺส จ อนาคตสฺส จาติ เอตฺถ จสทฺเทน ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติ. อาคจฺฉตีติ อาคโต, น อาคโต อนาคโต, สงฺโฆ. อาคโต จ อนาคโต จ อาคตานาคโต, สมาหารทฺวนฺโท ปุํลิงฺโค, ตสฺส. ‘‘อปฺปฏิหตจารสฺสา’’ติ อิมินา จตูสุ ทิสาสุ อปฺปฏิหตจาโร จาตุทฺทิโสติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๒๙๕. อนุโมทนคาถาสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. อุตุวิสภาควเสนาติ สีตอุณฺหานํ อุตูนํ วิสภาควเสน. สํผุสิตกวาโตติ สห อุทกพินฺทุนา อาคโต วาโต. เอตฺถ หิ สํสทฺโท สหตฺโถ, ผุสิตสทฺโท อุทกพินฺทุวาจโก. อุชุกเมฆวุฏฺิโย เอวาติ วาเตน อปหริตตฺตา อุชุกํ ปติตา เมฆวุฏฺิโย เอว. ปาฬิยํ ตโตติ เอตฺถ โตปจฺจโย ปจฺจตฺตตฺเถ วตฺตติ. โส วิหาโรติ หิ อตฺโถ. วาฬมิคานิ จาติ วาฬมิเค จ. ลิงฺควิปลฺลาโส เหส. เอตานิ สพฺพานีติ ‘‘สีต’’นฺติอาทีนิ สพฺพานิ สตฺต ปทานิ. โยเชตพฺพานีติ โส วิหาโร สีตํ ปฏิหนติ…เป… วุฏฺิโย ปฏิหนตีติ โยเชตพฺพานีติ อตฺโถ.
‘‘วิหาเรนา’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ตโตติ เอตฺถ โตปจฺจโย กตฺตุตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ, เตน วิหาเรนาติ อตฺโถ. ปฏิหฺตีติ ปฏิหนียติ. สุขตฺถนฺติ เอตฺถ อุตฺตรปทโลโปติ อาห ‘‘สุขวิหารตฺถ’’นฺติ. ‘‘เลณตฺถฺจ สุขตฺถฺจา’’ติ ปททฺวยํ ‘‘โหตี’’ติ ปาเสเสน โยเชตพฺพํ. วิหารทานํ เลณตฺถฺจ สุขตฺถฺจ โหตีติ หิ อตฺโถ. อิทนฺติ อยํ อธิปฺปาโย. วุตฺตนฺติ วุตฺโต. วิหารทานํ สุขตฺถฺจ โหตีติ โยชนา. ฌายิตุํ วิปสฺสิตฺุจ ยํ สุขํ อตฺถีติ สมฺพนฺโธ. ตทตฺถนฺติ ตสฺส สุขสฺส อตฺถาย. ปรปเทนปีติ ‘‘ฌายิตฺุจ วิปสฺสิตุ’’นฺติ ปททฺวยโต ¶ ปรํ ิเตน ‘‘วิหารทาน’’นฺติ ปเทนปิ. อิธาติ อิมสฺมึ วิหาเร. วิหารทานนฺติ วิหารสฺส ทานํ, ทาตพฺพวิหารํ วา, วณฺณิตนฺติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตนฺติ สํยุตฺตนิกาเย วุตฺตํ. สาธกปาฬิยํ โย อุปสฺสยํ ททาติ, โส จ สพฺพทโท สพฺเพสํ พลาทีนํ ¶ ทโท โหตีติ โยชนา. โส จาติ เอตฺถ จสทฺโท อวธารณตฺโถ. โส เอวาติ หิ อตฺโถ.
‘‘วิหาเร’’ติ อิมินา วาสเยตฺถาติ เอตฺถ เอตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. วาสเยติ วาเสยฺย. เตสํ อนฺนฺจาติ เอตฺถ ‘‘เตส’’นฺติ ปทํ ‘‘อนุจฺฉวิย’’นฺติ ปาเสเสน โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสํ อนุจฺฉวิย’’นฺติ. ตตฺถ อนุจฺฉวิยํ อนฺนฺจ อนุจฺฉวิยานิ วตฺถานิ จาติ โยชนา. อถ วา เตสนฺติ ภุมฺมตฺเถ สมฺปทานวจนนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตสู’’ติ, ภิกฺขูสูติ อตฺโถ. อุชุภูเตสูติ เอตฺถ สมฺปทานตฺเถ ภุมฺมวจนํ กตฺวา อุชุภูตานํ เตสํ ภิกฺขูนํ ทเทยฺยาติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตว. ‘‘อกุฏิลจิตฺเตสู’’ติ อิมินา ‘‘อุชุภูเตสู’’ติ เอตฺถ อุชุสทฺทสฺส อกุฏิลตฺถฺจ ภูตสทฺเทน พาหิรตฺถสมาสฺจ ทสฺเสติ. อุชุภูตํ จิตฺตเมเตสนฺติ อุชุภูตาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. นิทเหยฺยาติ นิขณิตฺวา เปยฺย. ‘‘น จิตฺตปสาทํ วิราเธตฺวา’’ติ อิมินา วิปฺปสนฺเนน เจตสาติ เอตฺถ เอวตฺถผลํ วา อฺตฺถาโปหนํ วา ทสฺเสติ. หีติ ผลโชตโก. เอวํ วิปฺปสนฺนจิตฺตสฺส ตสฺส วิหารทายกสฺส เต ภิกฺขู ธมฺมํ เทเสนฺตีติ โยชนา.
๒๙๖. อาวิฺฉนฉิทฺทนฺติ องฺคุลึ อว ปเวเสตฺวา อฺฉติ อากฑฺฒติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา อาวิฺฉนํ. อวปุพฺโพ อฉิธาตุ, อุปสคฺคอการสฺส ทีฆํ กตฺวา, ธาตุอการสฺส จ อิการํ กตฺวา ‘‘อาวิฺฉน’’นฺติ วุตฺตํ, ตเมว ฉิทฺทํ อาวิฺฉนฉิทฺทํ. อาวิฺฉนรชฺชุนฺติ กวาฏจฺฉิทฺเท อว ปเวเสตฺวา อฺฉติ อากฑฺฒติ อิมายาติ อาวิฺฉนา, สาเยว รชฺชูติ อาวิฺฉนรชฺชุ. กาจิ รชฺชุ น น วฏฺฏตีติ โยชนา. อถ วา น วฏฺฏติ น โหติ, วฏฺฏติเยวาติ โยชนา. ตีณิ ตาลานีติ เอตฺถ ตาลสทฺโท กฺุจิกาปริยาโยติ อาห ‘‘ติสฺโส กฺุจิกาโย’’ติ. อิมินา ตาลสทฺทสฺส รุกฺขตูริยวิเสเส นิวตฺเตติ. ยํ ยนฺติ อุปกรณํ. ตสฺสาติ ยนฺตกสฺส. เวทิกาวาตปานนฺติ วาตํ ปิวติ อเนนาติ วาตปานํ, เวทิกาย กตํ วาตปานํ เวทิกาวาตปานํ. จกฺกลิกนฺติ เอตฺถ จกฺกากาเรน อลติ ปวตฺตตีติ จกฺกลํ, โจฬกปาทปฺุชนํ. เตน พนฺธิตพฺพนฺติ จกฺกลิกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ¶ ‘‘โจฬกปาทปฺุชนํ พนฺธิตุ’’นฺติ. ‘‘วาตปานปฺปมาเณน ภิสึ กตฺวา’’ติ อิมินา วาตปานปมาเณน กตา ภิสิ วาตปานภิสีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๒๙๗. ‘‘อุจฺจกมฺปิ อาสนฺทิก’’นฺติ วจนโต วฏฺฏตีติ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. เอกโตภาเคน ¶ ทีฆปีํ อฏฺงฺคุลปาทกเมว วฏฺฏตีติ โยชนา. ตโต อธิกํ น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. ปมาณาติกฺกนฺโตปีติ ปิสทฺโท ปมาณยุตฺโต ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. สตฺตงฺโคติ ตีสุ ทิสาสุ อปสฺสโย, จตฺตาโร ปาทาติ สตฺต องฺคานิ เอตสฺสาติ สตฺตงฺโค. อยมฺปีติ ปิสทฺโท อาสนฺทิกํ อเปกฺขติ. เอฬกปาทปีํ นาม วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. เอฬกสฺส ปาโท วิย ปาโท เอตฺถาติ เอฬกปาทํ, ตเมว ปีํ เอฬกปาทปีํ. อามลกวณฺณิกปีนฺติ อามลกาย วณฺโณ สณฺาโน อามลกวณฺโณ, เตน โยชิตํ อามลกวณฺณิกํ, ตเทว ปีํ อามลกวณฺณิกปีํ. ‘‘อากาเรนา’’ติ อิมินา วณฺณสทฺทสฺส สณฺานตฺถํ ทสฺเสติ. อิมานีติ ปีานิ. เอตฺถาติ ปีเ. มฺุจปพฺพชมยนฺติ มฺุเชน จ ปพฺพเชน จ กตํ.
มนุสฺสานนฺติ วฑฺฒกีมนุสฺสานํ. ฉวิสํรกฺขนตฺถายาติ ฉวิยา วินาสนโต สุฏฺุ รกฺขนตฺถาย. สิมฺพลิรุกฺขาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ตูลนิพฺพตฺตเก สพฺพรุกฺเข สงฺคณฺหาติ. ขีรวลฺลิอาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ตูลนิพฺพตฺตกา สพฺพา ลตาโย สงฺคณฺหาติ. โปฏกีติณาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ตูลนิพฺพตฺตกา สพฺพา ติณชาติโย สงฺคณฺหาติ. ตีหีติ รุกฺขลตาโปฏกีหิ. นนุ ภูตคามานํ อเนกตฺตา เอเตหิ ตีหิ มุตฺโต ภูตคาโม อตฺถิ, กสฺมา ปน สพฺพภูตคามา สงฺคหิตา โหนฺตีติ อาห ‘‘รุกฺขวลฺลิติณชาติโย หี’’ติอาทิ. ตตฺถ หิ ยสฺมา นตฺถิ, ตสฺมา สงฺคหิตา โหนฺตีติ โยชนา. ตสฺมาติ ยสฺมา นตฺถิ, ตสฺมา. สพฺพมฺปิ เอตํ ตูลนฺติ โยชนา. พิพฺโพหเน โลมมฺปิ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. โลมมฺปีติ ปิสทฺเทน ตูลํ อเปกฺขติ. ยํกิฺจิ ปุปฺผนฺติ สพฺพํ ปุปฺผํ. ปตฺตํ ปาปุณิตฺวา สุทฺธํ ตมาลปตฺตเมว น วฏฺฏติ, อวเสสํ ¶ สพฺพํ ปตฺตํ สุทฺธมฺปิ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. ปฺจวิธนฺติ อุณฺณโจฬวากติณปณฺณวเสน ปฺจปการํ.
‘‘อุปฑฺฒกายปมาณานี’’ติ อิมินา อทฺธกายิกานีติ เอตฺถ อทฺธสฺส กายสฺส ปมาเณน กตานิ อทฺธกายิกานีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. เยสุ พิพฺโพหเนสุ กฏิโต ปฏฺาย ยาว สีสํ อุปทหนฺติ, ตานิ พิพฺโพหนานิ อทฺธกายิกานิ นามาติ โยชนา. ยสฺสาติ พิพฺโพหนสฺส. วิตฺถารโต มุฏฺิรตนํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. อิมินา ยตฺถ สห คีวาย สกลํ สีสํ เปตุํ สกฺกา, ตสฺส มุฏฺิรตนํ วิตฺถารปมาณนฺติ ทสฺเสติ. ‘‘ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณาน’’นฺติ อิทํ พิพฺโพหนสฺส อุโภสุ อนฺเตสุ เปตพฺพโจฬปมาณํ สนฺธาย วุตฺตํ. อิทํ ปน พิพฺโพหนสฺส อุโภสุ อนฺเตสุ ปิตโจฬสฺส โกฏิยา โกฏึ อาหจฺจ ทฺวิคุณํ กตํ ติกณฺณํ โหติ, เตสุ ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณานมนฺตรํ วิทตฺถิ จตุรงฺคุลํ โหติ, มชฺฌฏฺานํ โกฏิโต โกฏิมาหจฺจ มุฏฺิรตนํ โหติ, อิทํ ปน พิพฺโพหนํ ติกณฺณํ โหติ. วฏฺฏํ วา จตุรสฺสาทึ วา กตฺวา สิพฺพิตํ ¶ ยถา โกฏิโต โกฏิ วิตฺถารโต ปุถุลฏฺานํ มุฏฺิรตนํ โหติ, เอวํ สิพฺพิตพฺพํ. อิโต อธิกํ น วฏฺฏติ, อูนํ ปน วฏฺฏติเยว. สีสูปธานนฺติ สีสํ อุปทหนฺติ เปนฺติ เอตฺถาติ สีสูปธานํ. พิพฺโพหนานีติ วิเสเสน, วิเสสํ วา สุขํ วหนฺตีติ พิพฺโพหนานิ. อุปรีติ พิพฺโพหนานํ อุปริ. ยานิ ปน กปฺปิยตูลานิ สนฺตีติ โยชนา. มหนฺตมฺปีติ ปิสทฺโท ขุทฺทกํ ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. วินยธรอุปติสฺสตฺเถโร ปน อาหาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วินยธร’’ อิติ ปเทน ผุสฺสเทวตฺเถรโต วิเสสํ ทสฺเสติ. อกปฺปิยตูลํ วาติ ภิสิยํ อกปฺปิยตูลํ วา. พิพฺโพหเน หิ อกปฺปิยตูลํ นาม นตฺถิ.
ปฺจภิสิโยติ เอตฺถ วากฺยภาวฺจ อสมาหารทิคุภาวฺจ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ปฺจหิ อุณฺณาทีหิ ปูริตา ภิสิโย’’ติ. อิมินา ปฺจหิ อุณฺณาทีหิ ปูริตา ภิสิโย ปฺจภิสิโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อตฺถโต ปน วากฺยมฺปิ อสมาหารทิคุปิ ยุชฺชเตว. กสฺมา ปฺจคณนา โหตีติ ¶ อาห ‘‘ตูลคณนาย หี’’ติอาทิ. หิ ยสฺมา ตูลคณนาย เอตาสํ คณนา วุตฺตา, ตสฺมา ปฺจภิสิโย โหนฺตีติ โยชนา. ตตฺถาติ อุณฺณาทีสุ ปฺจสุ. อุณฺณคฺคหเณน คหิตนฺติ สมฺพนฺโธ. กมฺพลเมวาติ อุณฺณามยํ กมฺพลเมว. อุณฺณาย, อุณฺณํ วา ปกฺขิปิตฺวา กตา ภิสิ อุณฺณาภิสิ. เอเสว นโย โจฬภิสิอาทีสุ.
ปมาณนิยโมติ เอตฺตกา ปมาณาติ ปมาณสฺส นิยโม. มฺเจ อตฺถริตพฺพา ภิสิ มฺจภิสิ. เอตาสนฺติ มฺจภิสิอาทีนํ. ยํ เอตํ ตูลนฺติ โยชนา. สูรเกปีติ จมฺมมยภิสิยมฺปิ. เอเตนาติ กุรุนฺทิยํ วุตฺตวจเนน สิทฺธํ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
มฺจภิสินฺติ มฺเจ อตฺถริตพฺพํ ภิสึ. ‘‘อตฺถรณตฺถาย สํหรนฺตีติ ยุชฺชตี’’ติ อิมินา ‘‘อตฺถรนฺตี’’ติ เอตฺถ การิยูปจาเรน อตฺโถ คเหตพฺโพติ ทสฺเสติ. อตฺถรณาย หิ สํหรณํ การณํ นาม, อตฺถรณํ การิยํ นาม. อุปรีติ ภิสิฉวิยา อุปริ. ผุสิตานีติ พินฺทูนิ. ภิตฺติกมฺมนฺติ ภิตฺติยํ นานาวณฺเณหิ ราชิกรณํ วิย กตฺตพฺพํ กมฺมํ.
๒๙๘. ‘‘อิกฺกาส’’นฺติ นามํ นิยฺยาสสิเลสานํ นามนฺติ อาห ‘‘รุกฺขนิยฺยาสํ วา สิเลสํ วา’’ติ. ‘‘กุณฺฑกมิสฺสกมตฺติก’’นฺติ อิมินา กุณฺฑเกน มิสฺสกา มตฺติกา กุณฺฑกมตฺติกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สาสปปิฏฺนฺติ สาสปจุณฺณํ. ‘‘พินฺทุ พินฺทุ ¶ หุตฺวา’’ติ อิมินา อจฺจุสฺสนฺนํ โหตีติ เอตฺถ การณูปจารํ ทสฺเสติ. อจฺจุสฺสนฺนฺหิ การณํ โหติ, ‘‘พินฺทุ พินฺทุ หุตฺวา’’ติ านํ การิยํ โหติ. ‘‘ปฺุชิตุ’’นฺติ โสเธตุํ. คณฺฑุปฺปาทคูถมตฺติกนฺติ มหิลตาย คูถมยํ มตฺติกํ. อิมินา ลณฺฑมตฺติกนฺติ เอตฺถ ลณฺฑสทฺโท คูถปริยาโยติ ทสฺเสติ.
๒๙๙. น ภิกฺขเว ปฏิภานจิตฺตนฺติ เอตฺถ ‘‘อิตฺถิรูปกํ ปุริสรูปก’’นฺติ ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา กึ อิตฺถิปุริสรูปเมว น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ. ติรจฺฉานรูปมฺปิ กาตุํ วา ‘‘กโรหี’’ติ วตฺตุํ วา น ¶ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ทฺวารปาลนฺติ ทฺวารปาลรูปํ. ปสาทนียานีติ ปสาเทตพฺพานิ, ปสาเทตุํ อรหานีติ อตฺโถ.
๓๐๐. เอกงฺคณาติ อวิหารฏฺาเนน สมานภูมิภาคา. มุณฺฑจฺเฉทนคพฺโภติ มุณฺเฑน ฉาเทตพฺโพ คพฺโภ.
ตตฺถาติ วิชฺฌิตพฺพรุกฺเข. ‘‘กต’’นฺติ อิมินา กุลงฺกปาทกนฺติ เอตฺถ ณิกปจฺจยสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ตํ อาหริมํ ภิตฺติปาทํ ปติฏฺาเปตุนฺติ สมฺพนฺโธ. วสฺสปริตฺตาณตฺถนฺติ วสฺโสทกปริตฺตาณตฺถํ. ‘‘มทฺทิตมตฺติก’’นฺติ อิมินา อุทฺทสุธนฺติ เอตฺถ สุธาสทฺทสฺส เลปนสุธํ ทสฺเสติ, โภชนสุธํ นิวตฺเตติ.
ปมุขนฺติ วิหารสฺส ปมุขํ. ยนฺติ ปเทสํ, หนนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส กตปเทสสฺสาติ โยชนา. ‘‘ปฆาน’’นฺติปิ วุจฺจตีติ ทีฆวเสน ‘‘ปฆาน’’นฺติปิ วุจฺจติ. อิมินา ปุริมปาเ รสฺสภาวํ ทีเปติ. ‘‘ปกุฏฺฏ’’นฺติปิ ปาโติ สสํโยควเสน ‘‘ปกุฏฺฏ’’นฺติปิ ปาโ. อิมินา ปุริมปาเ นิสํโยคภาวํ ทสฺเสติ. วํสนฺติ เวฬุํ. ตโตติ วํสโต. ‘‘โอสาเรตฺวา กต’’นฺติ อิมินา โอสาเรตฺวา กตํ โอสารกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ฉทนปมุข’’นฺติ อิมินา ณิกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. จกฺกลยุตฺโตติ จกฺกเลน ยุตฺโต.
๓๐๑. ปานียทานภาชนนฺติ ปานียํ เทติ อเนนาติ ปานียทานํ, ตเมว ภาชนํ ปานียทานภาชนํ. ‘‘อุฬุงฺโก จ ถาลกฺจา’’ติ อิมินา ทฺเว ปานียสงฺขสฺส อนุโลมานีติ โยชนา.
๓๐๓. ทฺวารถกนกนฺติ ทฺวารํ ถเกติ อเนนาติ ทฺวารถกนกํ. คามทฺวาเรสุ ทฺวารถกนกํ วิย จกฺกลยุตฺตํ ทฺวารถกนกนฺติ โยชนา.
๓๐๕. อสฺสตริรถาติ ¶ อสฺสานํ วิเสเสน, อติสเยน วาติ อสฺสตโร, อถ วา ปกติอสฺเส ตรติ อติกฺกมตีติ อสฺสตโร, โส เอเตสุ รเถสุ ยุชฺชิตพฺโพติ อสฺสตรี, เตเยว รถาติ อสฺสตริรถาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสฺสตรยุตฺตา รถา อสฺสตริรถา’’ติ. ตตฺถ ‘‘อสฺสตรยุตฺตา’’ติ อิมินา ‘‘อสฺสตรี’’ติ ปทสฺส อสฺสตฺถิตทฺธิตํ ทสฺเสติ. อามุตฺตมณิกุณฺฑลาติ ปทสฺส ‘‘สตํ กฺา ¶ สหสฺสานี’’ติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘อามุตฺตมณิกุณฺฑลานี’’ติ. อิมินา นิการสฺส อากาโร โหตีติ ทสฺเสติ. กณฺเณสุ อามุตฺตํ มณิกุณฺฑลํ เอตาสนฺติ อามุตฺตมณิกุณฺฑลา กฺาโย.
ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโตติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพุโต’’ติ. สีติภูโตติ เอตฺถ กิเลสาตปานํ อภาเวเนว สีติภูโต, น อฺเสนฺติ อาห ‘‘กิเลสาตปาภาเวนา’’ติ. ‘‘กิเลสูปธิอภาเวนา’’ติ อิมินา นิรุปธีติ เอตฺถ ขนฺธูปธิอภิสงฺขารูปธิอภาเวนาติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปติ.
อาสตฺติโยติ เอตฺถ ปุนปฺปุนํ วิสเยสุ, ภเวสุ วา สฺชนฺตีติ อาสตฺติโยติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รูปาทีสู’’ติอาทิ. ปตฺถนาโยติ ตณฺหาโย. อิมินา อาสตฺตีนํ สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘ฉินฺทิตฺวา’’ติ อิมินา เฉตฺวาติ เอตฺถ เฉธาตุยา เฉทนตฺถํ ทสฺเสติ. วิเนยฺยหทเย ทรนฺติ เอตฺถ ‘‘วิเนยฺยา’’ติ ปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวฺจ หทยสทฺทสฺส จิตฺตวาจกภาวฺจ ทรถสรูปฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิตฺเต กิเลสทรถํ วิเนตฺวา’’ติ. ตตฺถ ‘‘จิตฺเต’’ติ อิมินา หทยสทฺทสฺสตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘กิเลส’’ อิติ ปเทน ทรถสรูปํ, ‘‘วิเนตฺวา’’ติ อิมินา ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสติ. วยกรณนฺติ ปริพฺพยมูลํ. ตฺหิ วยํ กริยติ อเนนาติ วยกรณนฺติ วุจฺจติ. อิมินา วยสฺส กรณํ วยายิกํ, กรณตฺเถ อายิกปจฺจโย, วยายิกเมว เวยฺยายิกนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ.
๓๐๗. อาเทยฺยวาโจติ เอตฺถ อาทิยิตพฺพาติ อาเทยฺยา, สา วาจา เอตสฺสาติ อาเทยฺยวาโจติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺส วจน’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ตสฺสาติ อนาถปิณฺฑิกสฺส. สธนาติ สํวิชฺชมาน ธนา, อตฺตโน วา ธนวนฺโต. มนฺทธนาติ อปฺปธนา. อทาสีติ อนาถปิณฺฑิโก อทาสิ. อิตีติ เอวํ, ทตฺวา กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. โสติ อนาถปิณฺฑิโก, อคมาสีติ สมฺพนฺโธ.
กหาปเณ ¶ สนฺถรีติ สมฺพนฺโธ. โกฏิยา กรณภูตาย, อาธารภูตาย วา. ปฏิปาเตตฺวาติ ปฏิหนาเปตฺวา ¶ . ตตฺถ ตสฺมึ าเน เย รุกฺขา วา ยา โปกฺขรณิโย วา ติฏฺนฺตีติ โยชนา. เตสนฺติ ตาสํ รุกฺขโปกฺขรณีนํ. สามฺฺหิ อเปกฺขิตฺวา ปุลฺลิงฺควเสน วุตฺตํ. ปริกฺเขปปมาณนฺติ ปริณาหสฺส ปมาณํ. อสฺสาติ อนาถปิณฺฑิกสฺส.
เอวํ พหุธนํ จชนฺตสฺสาปิ คหปติโนติ โยชนา. โกฏฺกํ มาเปสีติ เอตฺถ อฺเ โกฏฺเก ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ทฺวารโกฏฺกปาสาท’’นฺติ.
วิหาราทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ปาฬิยํ อาคเต ปริเวณาทโย จุทฺทส อุปกรเณ สงฺคณฺหาติ. อมฺหากํ ภควโต วิหารการาปนปสงฺเคน สตฺตนฺนมฺปิ พุทฺธานํ วิหารการาปนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิปสฺสิสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ วิปสฺสิสฺส ภควโต วิหารํ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๑๒) การาเปสีติ สมฺพนฺโธ. ติคาวุตปฺปมาณํ ภูมึ สุวณฺณยฏฺิสนฺถเรน กิณิตฺวา วิหารํ การาเปสีติ โยชนา. เอเสว นโย ปรโตปิ. อฏฺกรีสปฺปมาณา ภูมิ อุสเภน ทสอุสภปฺปมาณา ยฏฺิยา ทฺวิสตยฏฺิปฺปมาณา โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘เอวํ อนุปุพฺเพน ปริหายนฺตี’’ติ วตฺวา สพฺพชนํ สํเวเชนฺโต อาห ‘‘สมฺปตฺติโย หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺมา สมฺปตฺติโย ปริหายนฺติ, ตสฺมา อลเมว สพฺพสมฺปตฺตีสุ วิรชฺชิตุํ, อลํ เอว สพฺพสมฺปตฺตีหิ วิมุจฺจิตุนฺติ โยชนา. ‘‘สพฺพสมฺปตฺตีสู’’ติ ปทฺหิ ‘‘วิมุจฺจิตุ’’นฺติ ปเทน วิภตฺติปริณามํ กตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
๓๐๘. ขณฺฑผุลฺลสทฺทานํ อธิกรณภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ขณฺฑนฺติ ฉินฺโนกาโส. ผุลฺลนฺติ ผลิโตกาโส’’ติ. ตตฺถ ‘‘ฉินฺโนกาโส’’ติ อิมินา ขณฺฑติ ฉิชฺชติ เอตฺถาติ ขณฺฑนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ผลิโตกาโส’’ติ อิมินา ผุลฺลติ ผลติ เอตฺถาติ ผุลฺลนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ปฏิสงฺขริสฺสตีติ เอตฺถ ปาฏิสทฺทสฺส ปากติกตฺถภาวํ, สงฺขริสฺสติสทฺทสฺส จ กรธาตุยา นิปฺผนฺนภาวํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ปากติกํ กริยตี’’ติ.
๓๑๐. เถโรติ ¶ สาริปุตฺตตฺเถโร, อาคจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. อิทนฺติ คิลานปฏิชคฺคนาทิ. อสฺสาติ เถรสฺส. อคฺคาสนนฺติอาทีสุ อคฺคสทฺโท ปมตฺโถปิ อุตฺตมตฺโถปิ ยุชฺชติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เถราสน’’นฺติอาทิ. อนฺตรา สตฺถีนนฺติ เอตฺถ อนฺตราติ ภุมฺมตฺเถ นิสฺสกฺกวจนํ. สตฺถิสทฺโท จ อูรุสงฺขาโต ปาทวาจโกติ อาห ‘‘จตุนฺนํ ปาทานํ อนฺตเร’’ติ.
๓๑๕. ปติฏฺาเปสีติ ¶ เอตฺถ กํ วยํ กตฺวา ปติฏฺาเปสีติ อาห ‘‘อฏฺารสโกฏิปริจฺจาคํ กตฺวา’’ติ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ.
อาสนปฺปฏิพาหนาทิกถา
๓๑๖. วิปฺปกตโภชเนนาติ เอตฺถ วิปฺปกตสทฺโท อนิฏฺิตปริยาโยติ อาห ‘‘อนิฏฺิเต โภชเน’’ติ. ปกิริยิตฺถ, ปกิริยิสฺสเต วา ปกตํ, น ปกตํ วิปฺปกตนฺติ วิคฺคโห กาตพฺโพ, อตฺถโต ปน ‘‘กริยมาโน อนิฏฺิโต’’ติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถาติ าเน. อติสมีปนฺติ ภฺุชมานสฺส ภิกฺขุสฺส อติอาสนฺนํ. ตสฺสาติ ภฺุชมานสฺส ภิกฺขุสฺส. ปิวิตฺวา วาติ ยาคุํ ปิวิตฺวา วา. ขาทิตฺวา วาติ ขชฺชกํ ขาทิตฺวา วา. ริตฺตหตฺถมฺปีติ ตุจฺฉหตฺถมฺปิ. ปิสทฺเทน อามิสหตฺถํ ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. โสติ ริตฺตหตฺโถ ภิกฺขุ.
อาปตฺตินฺติ ทุกฺกฏาปตฺตึ. ยนฺติ วิปฺปกตโภชนํ ภิกฺขุํ. โสติ ปจฺฉา อาคโต ภิกฺขุ. อยฺจ ภิกฺขูติ วิปฺปกตโภชโน อยฺจ ภิกฺขุ. เตนาติ วิปฺปกตโภชเนน นวเกน วา วุฑฺฒตเรน วา ภิกฺขุนา. กึ นวเกน วุฑฺฒตรํ อาณาเปตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘วุฑฺฒตรํ หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. โสติ วุฑฺฒตโร ภิกฺขุ. ตโตติ อุทกํ อาหราเปตุํ อาณตฺติโต. ยนฺติ กมฺมํ.
โยติ ภิกฺขุ. ‘‘เอวรูปสฺสา’’ติ ปเทน ตสฺส นิยมนํ เวทิตพฺพํ. กาสสฺส เขฬมลฺลกํ เปตพฺพํ. ภคนฺทรอติสารานํ วจฺจกปาลํ เปตพฺพํ ¶ . อฺเสํ อฺานิ เปตพฺพานิ โหนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เขฬ…เป… โหนฺตี’’ติ. ยสฺมึติ ยสฺมึ คิลาเน. โยปิ เภสชฺชํ กโรตีติ สมฺพนฺโธ. เลสกปฺเปนาติ เอตฺถ เลสกปฺปสทฺทานํ อตฺถโต เอกตฺตา วุตฺตํ ‘‘อปฺปเกน สีสาพาธาทิมตฺเตนา’’ติ. ภิกฺขู คเณตฺวาติ เอตฺถ คณํ ตฺวาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริจฺเฉทํ ตฺวา’’ติ. ตตฺถ ‘‘ปริจฺเฉท’’นฺติ อิมินา คณสทฺทสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ตฺวา’’ติ อิมินา อิธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ.
เสนาสนคฺคาหกถา
๓๑๘. เสยฺยาติ กายปสารณสงฺขาตํ สยนกิริยํ ปฏิกฺขิปิตฺวา เสนาสนสงฺขาตํ เสยฺยํ ทสฺเสนฺโต ¶ อาห ‘‘มฺจฏฺานานี’’ติ. ‘‘เสยฺยาปริจฺเฉเทนา’’ติ อิมินา เสยฺยคฺเฆนาติ เอตฺถ อคฺฆสทฺทสฺส ปูชนตฺถํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปริจฺเฉทนตฺถํ ทีเปติ. เอตฺถ จ อคฺฆสทฺทสฺส จตุตฺถกฺขเรน ยุตฺตภาโว เหฏฺา สมุจฺจยกฺขนฺธกวณฺณนา (จูฬว. อฏฺ. ๑๐๒) โยชนาย วุตฺโตเยว. กาลนฺติ เสยฺยาปฏิคฺคหณสฺส กาลํ. คาหิยมานาติ คาหาปิยมานา. ‘‘อติเรกานิ อเหสุ’’นฺติ อิมินา อุสฺสารยึสูติ เอตฺถ อุทฺธํ สารยึสุ คจฺฉึสุ ปวตฺตึสูติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อติเรกานีติ จ ภิกฺขุปริจฺเฉทโต เสยฺยาปริจฺเฉทานิ อติเรกานิ. อนุภาคนฺติ เอตฺถ อนุ ปจฺฉา ทาตพฺโพ ภาโค อนุภาโคติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุน อปรมฺปิ ภาคํ ทาตุ’’นฺติ. อติมนฺเทสูติอาทิวจเนน กิฺจิมนฺเทสุ ภิกฺขูสุ เอเกกสฺส ภิกฺขุโน ทฺเว ติสฺโส เสยฺยา ทาตพฺพา. ยโต กิฺจิมนฺเทสุ ภิกฺขูสุ ทฺเว ตโย วิหารา ทาตพฺพาติ อตฺโถปิ คเหตพฺโพ. ตตฺถาติ ‘‘น อกามา ทาตพฺโพ’’ติ วจเน. อนุภาเค คหิเตติ โยชนา. เยน อนุภาโค จ ปมภาโค จ คหิโต, โส ภิกฺขูติ โยชนา.
‘‘อุปจารสีมโต พหี’’ติ อิมินา นิสฺสีเมติ เอตฺถ สีมโต พหิ นิกฺขนฺตํ, นิสินฺนํ วา นิสฺสีมนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อุปจารสีมาย อาวาสวฑฺฒนวเสน อติวิตฺถารตฺตา วุตฺตํ ‘‘ทูเร ิตสฺสาปี’’ติ. อุตุกาเลปีติ ¶ เหมนฺตคิมฺหกาเลปิ. ตสฺมิฺหิ กาเล สีตอุณฺหอุตุ ติขิโณ โหติ, ตสฺมา ตสฺเสว วิเสเสน อุตุกาโลติ นามํ ปากฏํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เหมนฺตคิมฺหกาเลปี’’ติ. ปิสทฺเทน วสฺสกาลํ อเปกฺขติ. ปุริมวสฺสูปนายิกทิวเส คาโห ปุริมโก, ปจฺฉิมวสฺสูปนายิกทิวเส คาโห ปจฺฉิมโก.
อนฺตรา ทฺวีหิ วสฺสูปนายิกทิวเสหิ มุตฺเต กาเล คาโห อนฺตรามุตฺตโก. เอกสฺมึ วิหาเรติ เอกิสฺสํ วิหารสีมายํ. เสนาสนสามิกาติ เสนาสนทายกา, เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ เสนาสนํ. อาวาสิกา น โอโลเกนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ เสนาสเน. ปลุชฺชนฺตมฺปีติ วินสฺสนฺตมฺปิ. ภควา อาหาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ เสนาสนสฺส. อปรชฺชูติ อปรสฺมึ อหนิ อปรชฺชุ. คตายาติ อติกฺกมิตาย. ปวารณาย คตาย ปวารณทิวเส อติกฺกมิเต สติ อปรชฺชุ อนฺตรามุตฺตโก คาเหตพฺโพติ โยชนา.
ตนฺติ อนฺตรามุตฺตกํ. คาเหนฺเตนาติ คาหาเปนฺเตน. เตนาติ คณฺหนฺเตน. อฏฺมาเสติ จตฺตาโร เหมนฺตมาเส, จตฺตาโร จ คิมฺหมาเสติ อฏฺมาเส. กทาจิ ปฺจ คิมฺหมาเสติ นวมาเส วา. ขณฺฑํ วาติ ฉินฺนฏฺานํ วา. ผุลฺลํ วาติ ผลิตฏฺานํ วา. ปฏิสงฺขริตพฺพนฺติ ปากติกํ กาตพฺพํ. ทิวสํ เขเปตฺวาติ ปริเวเณ ทิวสํ เขเปตฺวา. ตตฺถาติ คหิตเสนาสเน. รตฺตินฺทิวนฺติ รตฺติ ¶ จ ทิโว จ รตฺตินฺทิวํ, สมาหารทฺวนฺโท, อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. น ลพฺภตีติ สงฺฆตฺเถเรน น ลพฺภติ. อิทนฺติ เสนาสนํ.
อนฺตรามุตฺตกคาเหน อคเหตพฺพเสนาสนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมึ ปนา’’ติอาทิ. เตมาสจฺจเยน เตมาสจฺจเยนาติ ติณฺณํ มาสานํ อติกฺกเมน ติณฺณํ มาสานํ อติกฺกเมน. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ยสฺมึ ปนาติ เสนาสเน ปน. สกิเทวาติ เอกวารเมว. อยนฺติ เอสา กถา.
ตตฺถาติ ทุวิเธสุ เสนาสนคฺคาเหสุ. อุตุกาลนฺติ อุตุกาเล อาคจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตสํ ตทาว ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. อกาโล นามาติ ¶ อุฏฺาปนสฺส อกาโล นาม นตฺถิ. เอกํ วา มฺจฏฺานํ วา เปตพฺพนฺติ โยชนา. เอโก วา เถโร อาคจฺฉตีติ โยชนา. อุพฺภณฺฑิกาติ อุกฺขิตฺตภณฺฑิกา.
พหูสูติ ตโย อาทึ กตฺวา พหูสุ ภิกฺขูสุ. ปโหตีติ เอเกกสฺส ภิกฺขุสฺส ปโหติ. ตตฺถาติ ปริเวเณ. ตสฺเสวาติ ปริเวณสามิกสฺเสว. เอวํ อปโหนฺเตสูติ เอวํ ปริเวณคฺเฆน อปโหนฺเตสุ. ปาสาทคฺเฆนาติ วิหารสงฺขาตสฺส ปาสาทสฺส ปริจฺเฉเทน. โอวรกคฺเฆนาติ คพฺภสฺส ปริจฺเฉเทน. เสยฺยคฺเฆนาติ จตุปฺจหตฺถปฺปมาณาย เสยฺยาย ปริจฺเฉเทน. มฺจฏฺาเนนาติ ทฺวิหตฺถวิตฺถารสฺส จตุหตฺถอายามสฺส มฺจสฺส าเนน. เอกมฺจฏฺานสฺส ทฺวินฺนํ ปีกานํ านตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอกปีกฏฺานวเสนา’’ติ. อิทํ นิสีทิตุํ สกฺกุเณยฺยวเสน วุตฺตํ. สเจ น สกฺกา นิสีทิตุํ, น ทาตพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ภิกฺขุโน ปน ิโตกาสมตฺตํ น คาเหตพฺพ’’นฺติ. เอตนฺติ ิโตกาสมตฺตํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอกมฺจฏฺานสฺส ติณฺณํ ชนานํ เอกปีกฏฺานภาเวน อปโหนฺตตฺตา วุตฺตํ ‘‘เอกํ มฺจฏฺานํ วา ติณฺณํ ชนานํ ทาตพฺพ’’นฺติ. หีติ สจฺจํ. ‘‘สีตสมเย’’ติ อิมินา อุณฺหสมเยปิ สพฺพทิวสํ อชฺโฌกาเส วสิตุํ น สกฺกาติ ทีเปติ. ปริฬาหสมเย ปน สกฺกา สพฺพรตฺตึ อชฺโฌกาเส วสิตุํ. กิฺจาปิ สกฺกา, สีตุณฺหกาเล ปน น ทาตพฺพตฺตา ปริฬาหสมเยปิ น ทาตพฺพนฺติ เวทิตพฺพํ. เอกมฺจฏฺาเน วา เอกปีกฏฺาเน วา ติณฺณํ ชนานํ นิสีทนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหาเถเรนา’’ติอาทิ. ตตฺถ มหาเถเรน วตฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. นิทฺทาครุโกติ นิทฺทาย ครุการโก. สีตํ อนุทหตีติ สีตํ มํ ปีเฬติ. เตนาติ มหาเถเรน. ทุติยตฺเถเรนาปีติ ปิสทฺโท มหาเถรํ อเปกฺขติ. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘อุกฺกาสิตฺวา’’ติอาทินา วุตฺตนเยเนว. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. ชมฺพุทีเป ปน เอกจฺเจ ภิกฺขู คาเหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. กิฺจิเทว มฺจฏฺานํ ¶ วา ปีฏฺานํ วาติ โยชนา. อยนฺติอาทิ ปุริมวจนสฺส นิคมนวเสน ปจฺฉิมวจนสฺส กถนตฺถาย วุตฺตวจนํ.
วสฺสาวาเส ¶ เสนาสนคฺคาโห เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. อาคนฺตุกวตฺตนฺติ อาคนฺตุกสฺส วตฺตํ. อฺตฺถาติ อฺสฺมึ าเน. คนฺตฺวา วสิตุกาเมน อาคนฺตุเกนาติ โยชนา. วสฺสูปนายิกทิวสเมวาติ วสฺสํ อุปคมนทิวเสเยว. ตตฺถาติ อฺํ านํ. นคนฺตพฺพการณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วสนฏฺานํ วา หี’’ติอาทิ. หีติ ยสฺมา. ตตฺราติ อฺสฺมึ าเน. เตนาติ สมฺพาธอสมฺปชฺชนการณา. ตสฺมาติ ยสฺมา น ผาสุํ วิหเรยฺย, ตสฺมา. ตํ วิหารนฺติ ยสฺมึ วสิตุกาโม, ตํ วิหารํ. ตตฺถาติ วิหาเร, วสนฺโต สุขํ วสิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. อุทฺเทสตฺถิโกติ อุทฺเทสํ อตฺถิโก, อุทฺเทเสน วา. กมฺมฏฺานสปฺปายตนฺติ กมฺมฏฺาเนน, กมฺมฏฺานสฺส วา สปฺปายภาวํ.
ตตฺถาติ อฺวิหารํ. คจฺฉนฺเตน ฆฏฺเฏตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ฆฏฺเฏตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ สกฏฺาเน. กึ น วตฺตพฺพาติ อาห ‘‘ตุมฺเห’’ติอาทิ. สลากภตฺตาทีนิ วา ยาคุขชฺชกาทีนิ วา นตฺถิ น วิชฺชนฺตีติ โยชนา. อุโปสถาคารสฺส ปริกฺขาโรติ สมฺพนฺโธ. ตุมฺหากํ วิหารสฺส อิทํ ตาฬฺเจว อิมํ สูจิฺจ สมฺปฏิจฺฉถาติ โยชนา. คมิยวตฺตนฺติ คมิกานํ ภิกฺขูนํ วตฺตํ. ‘‘ทหเรหี’’ติ ปทํ ‘‘อุกฺขิปาเปตฺวา’’ติ จ ‘‘คาหาเปตฺวา’’ติ จ ปททฺวเย การิตกมฺมํ, ‘‘ปตฺตจีวรภณฺฑิกาโย’’ติ ปทํ ‘‘อุกฺขิปาเปตฺวา’’ติ ปเท ธาตุกมฺมํ, ‘‘เตลนาฬิกตฺตรทณฺฑาทีนี’’ติ ปทํ ‘‘คาหาเปตฺวา’’ติ ปเท ธาตุกมฺมเมว. อตฺตานํ ทสฺเสนฺเตนาติ อตฺตานํ มนุสฺสานํ ปกาเสนฺเตน. วิตกฺกนฺติ ปจฺจยพาหุลฺลิกวิตกฺกํ. ‘‘สปริวาร’’นฺติ ปทํ ‘‘คจฺฉนฺตฺจา’’ติ ปเท กิริยาวิเสสนํ. เอวฺหิ สติ สปริวารํ คจฺฉนฺตฺจาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘น’’นฺติ ปเท ปน การกวิเสสนํ. เอวฺหิ สติ สปริวารํ นํ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทิสฺวา’’ติ ปเท จ กิริยาวิเสสนเมว. เอวฺหิ สติ คจฺฉนฺตฺจ นํ ภิกฺขุํ สปริวารํ ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธ. มนุสฺสา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตสูติ มนุสฺเสสุ. เอโก ปณฺฑิตมนุสฺโสติ สมฺพนฺโธ. อยํ กาโล วสฺสูปนายิกกาโล นามาติ โยชนา. ยตฺถาติ าเน. ตสฺสาติ เอกสฺส ปณฺฑิตมนุสฺสสฺส, วจนนฺติ สมฺพนฺโธ. เต มนุสฺสา ยาจนฺตีติ สมฺพนฺโธ ¶ . อฺตฺถาติ อฺํ านํ. เมชฺชนฺติ อฺมฺํ สิเนหนฺตีติ มิตฺตา. สุขทุกฺเขสุ อมา สห วตฺตนฺตีติ อมจฺจา. มิตฺตาเยว อมจฺจาติ มิตฺตามจฺจา, เต. สมฺมนฺตยิตฺวาติ สมํ, สมฺมา วา มนฺตยิตฺวา. อิเธวาติ คาเม เอว, วิหาเร เอว วา. กสฺมา สาทิตุํ วฏฺฏติ, นนุ สพฺพเมตํ อกปฺปิยฺจ สาวชฺชฺจาติ อาห ¶ ‘‘สพฺพฺเหตํ กปฺปิยฺเจว อนวชฺชฺจา’’ติ. หิ ยสฺมา เอตํ สพฺพํ กปฺปิยฺจ อนวชฺชฺจ, ตสฺมา สพฺพํ สาทิตุํ วฏฺฏตีติ โยชนา. กุรุนฺทิยํ ปน วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อุภยมฺปีติ มหาอฏฺกถากุรุนฺทีสุ วุตฺตวจนวเสน อุภยมฺปิ เอตํ วจนนฺติ สมฺพนฺโธ.
อาวาสิกวตฺตํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ปฏิกจฺเจว หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ปฏิกจฺเจวาติ อาคนฺตุกานํ อาคตโต ปมเมว. ปธานฆรวิหารมคฺโคติ ปธานฆรมคฺโค จ วิหารมคฺโค จ. มุทฺทเวทิกายาติ เจติยสฺส หมฺมิยเวทิกาย. กสฺมา อิทมฺปิ สพฺพํ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘วสฺสํ วสิตุกามา หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. วสฺสํ วสิตุกามา สุขํ วสิสฺสนฺตีติ สมฺพนฺโธ. กตปริกมฺเมหิ อาวาสิเกหีติ สมฺพนฺโธ. ยโต กุลโต ปกติยา ลพฺภติ, ตสฺมึ กุเล วสฺสาวาสิกํ ปุจฺฉิตพฺพนฺติ โยชนา. น ทินฺนปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ น ทินฺนํ. หีติ ยสฺมา. อุปทฺทุตาติ อุปคนฺตฺวา, ภุสํ วา ปีฬิตา. ตตฺถาติ มนุสฺเสสุ. เยติ มนุสฺสา. วสฺสาวาสิเก คาหิเตติ วสฺสาวาสิเก เสนาสเน คาหาปิยมาเน. คาหิตภิกฺขูนนฺติ คาหาปิตภิกฺขูนํ. วสฺสาวาสิกนฺติ วสฺสํ อาวสนฺตานํ ทาตพฺพํ จีวรํ. คาหณกาโลติ คาหาปนกาโล. อุปกฏฺโติ อาสนฺโน. ฉาตกาทีหีติ อาทิสทฺเทน โรคาทโย สงฺคณฺหาติ. ยนฺติ จีวรํ. ตโตติ จีวรโต. ตนฺติ วจนํ. ตทนุรูเปนาติ เตสํ มนุสฺสานํ วจนสฺสานุรูเปน. เตสํ เตสนฺติ มนุสฺสานํ, วสฺสาวาสิกํ จีวรนฺติ สมฺพนฺโธ.
ยสฺสาติ ภิกฺขุโน. โสติ ภิกฺขุ. อิติ วทนฺตีติ โยชนา. ตนฺติ จีวรํ. ปฏิกฺกมฺมาติ ปฏิกฺกมิตฺวา. วิหารโต อปสกฺกิตฺวาติ อตฺโถ. ตตฺราติ คาเม. อุปนิกฺเขปํ เปตฺวาติ กปฺปิยวตฺถุํ วา อกปฺปิยวตฺถุํ วา อารามิกาทีนํ หตฺเถ อุปนิกฺเขปํ เปตฺวา. วิหาเรติ วิหารสฺส, วิหาเร วสฺสํ วสนฺตสฺส วา. อปุจฺฉิตฺวาปีติ ปิสทฺเทน ¶ ‘‘ปุจฺฉิตฺวาปี’’ติ อตฺถํ ทสฺเสติ. เตสนฺติกุลานํ. วตฺตนฺติ ชคฺคนาทิวตฺตํ. เตสนฺติ กุลานํ. อาคตฺจ ตนฺติ ตํ ปํสุกูลิกํ อาคตฺจ วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ ปํสุกูลิเกน. ทาตุํ น อิจฺฉนฺตีติ สงฺฆสฺส อาจิกฺขนฺเตปิ สงฺฆสฺส ทาตุํ น อิจฺฉนฺติ. สภาโค ภิกฺขูติ อตฺตนา สภาโค ภิกฺขุ. เอตนฺติ วสฺสาวาสิกํ. ปํสุกูลิกสฺส น วฏฺฏติ, กสฺมา? คหปติจีวรตฺตา. อิตีติอาทิ นิคมนํ. สทฺธาเทยฺเยติ สทฺธาย ทาตพฺเพ วสฺสาวาสิกลาภวิสเย.
ตตฺรุปฺปาเทติ ตสฺมึ วิหาเร อุปฺปชฺชนกลาภวิสเย. ภณฺฑปฏิจฺฉาทนนฺติ ปฏิจฺฉาทนจีวรภณฺฑํ. จีวรภณฺฑเมว หิ ยสฺมา อเนน สรีรํ ปฏิจฺฉาทิยติ, ตสฺมา ภณฺฑปฏิจฺฉาทนนฺติ ¶ วุจฺจติ. คาเหถาติ ภิกฺขูหิ คาหาเปถ. คาเหตพฺพนฺติ ภิกฺขูหิ คาหาเปตพฺพํ. วตฺถุ ปนาติ สาฏกโต อฺํ กปฺปิยํ วา อกปฺปิยํ วา วตฺถุ ปน. กสฺมา วฏฺฏติเยว, นนุ อกปฺปิยวตฺถุ น วฏฺฏตีติ อาห ‘‘กปฺปิยการกานฺหิ’’ติอาทิ. ตตฺถ หิ ยสฺมา อนฺุาตํ, ตสฺมา วฏฺฏติเยวาติ โยชนา. ทินฺนวตฺถุโต อุปฺปนฺนนฺติ สมฺพนฺโธ.
ยนฺติ วตฺถุ ทินฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ กปฺปิยการกานํ หตฺเถ ทินฺนวตฺถูสุ. ตนฺติ วตฺถุ อุปนาเมนฺเตหีติ สมฺพนฺโธ. ครุภณฺฑํ โหติ, ครุภณฺฑตฺตา อฺเสุ ปจฺจเยสุ น อุปนาเมตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ปุคฺคลวเสเนวาติ ‘‘ภิกฺขู จีวเรน กิลมนฺติ, เอตฺตกํ นาม ตณฺฑุลภาคํ ภิกฺขูนํ จีวรํ กาตุํ รุจฺจติ สงฺฆสฺสา’’ติอาทินา ปุคฺคลํ ปรามสิตฺวา ปุคฺคลวเสเนว. สงฺฆวเสนาติ ‘‘สงฺโฆ จีวเรน กิลมตี’’ติอาทินา สงฺฆวเสน น กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวํ ปุคฺคลวเสน อปโลกนกมฺมสฺส อกตฺตพฺพตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วตฺถุวเสน ตสฺเสว อกตฺตพฺพตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชาตรูปรชตวเสนาปี’’ติอาทิ. กปฺปิยภณฺฑวเสนาติ จีวรตณฺฑุเลหิ อวเสสสฺส กปฺปิยภณฺฑสฺส วเสน. จีวรตณฺฑุลานฺหิ วิสุํ คหิตตฺตา ‘‘กปฺปิยภณฺฑวเสนา’’ติ เอตฺถ เตหิ อวเสโส กปฺปิยภณฺโฑว คเหตพฺโพ. ตํ ปนาติ อปโลกนกมฺมํ ปน. กตฺตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิ. สุภิกฺขนฺติ สมิทฺธภิกฺขํ. สุลภปิณฺฑนฺติ ¶ สุเขน ลภปิณฺฑํ. ทฺวีหิ ปเทหิ อฺมฺสฺส การณํ ทสฺเสติ, สุภิกฺขตฺตา สุลภปิณฺฑํ, สุลภปิณฺฑตฺตา สุภิกฺขนฺติ วุตฺตํ โหติ.
เอวํ จีวรปจฺจยํ สลฺลกฺเขตฺวา เสนาสนํ สลฺลกฺเขตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. กาเลติ คาหาปนสฺส กาเล. วุตฺตนฺติ มหาอฏฺกถาย วุตฺตํ. กสฺมา ทฺเว สมฺมนฺนิตพฺพา, นนุ เอกมฺปิ สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘เอวฺหี’’ติอาทิ. ตตฺถ หิ ยสฺมา คาเหสฺสติ, ตสฺมา ทฺเว สมฺมนฺนิตพฺพาติ โยชนา. เอเกน หิ สมฺมุติลทฺเธน สกฺกา ปรํ คาหาเปตุํ, อตฺตนา ปน อตฺตโน ปาเปตุํ น สกฺกา, ตสฺมา ทฺวีสุ สมฺมเตสุ นวโก วุฑฺฒสฺส, วุฑฺโฒ จ นวกสฺสาติ อุโภ อฺมฺํ คาเหสฺสนฺตีติ อธิปฺปาโย. สมฺมนฺนิตพฺพาติ เอกโต สมฺมนฺนิตพฺพา. อฏฺปิ โสฬสปีติ เอตฺถ ปิสทฺเทน ตโต อธิกมฺปิ เอกโต สมฺมนฺนิตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. สตฺตสติกกฺขนฺธเก อุพฺพาหิกสมฺมุติยํ (จูฬว. ๔๕๖) อฏฺปิ ชนา เอกโตว สมฺมตาติ วจนฺเจตฺถ สาธกํ. นิคฺคหกมฺมเมว หิ สงฺโฆ สงฺฆสฺส น กโรตีติ ทฏฺพฺพํ. เตสนฺติ อฏฺโสฬสชนานํ, สมฺมุติ วฏฺฏติเยวาติ สมฺพนฺโธ. กินฺติ สลฺลกฺเขตพฺพนฺติ อาห ‘‘เจติยฆร’’นฺติอาทิ.
อาสนฆรนฺติ ¶ ปฏิมาฆรํ. มคฺคโปกฺขรณีนํ สมีเป กตา สาลาโย อุปจารวเสน วุจฺจนฺติ ‘‘มคฺโค’’ติ จ ‘‘โปกฺขรณี’’ติ จ. ตา หิ สาลาโย อุปจารสีมพฺภนฺตรคเต คามาภิมุขมคฺเค จ อนฺโตอุปจารสีมายํ ขณิตา ยตฺถ กตฺถจิ โปกฺขรณิโย จ กรียนฺติ, อิติ สลฺลกฺเขตพฺพนฺติ โยชนา. อเสนาสนํ ทสฺเสตฺวา เสนาสนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิหาโร’’ติอาทิ. รุกฺขมูลนฺติ ฉนฺนกวาฏพทฺธรุกฺขมูลํ. เอเสว นโย เวฬุคุมฺเพปิ. คาเหนฺเตน จ คาเหตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. สงฺฆิโกติ ตตฺรุปฺปาโท. เตสูติ ทฺวีสุ จีวรปจฺจเยสุ. ยนฺติ จีวรปจฺจยํ. ตสฺสาติ จีวรปจฺจยสฺส. ิติกโตติ ปพนฺธวเสน ิตฏฺานโต. อิตโรติ ปมํ คหิตจีวรปจฺจยโต อิตโร.
อปฺปตายาติ ¶ อปฺปภาวโต, คาหิยมาเนติ สมฺพนฺโธ. ปริเวณคฺเฆนาติ ปริเวณปริจฺเฉเทน. ลภนฺตีติ ปริเวณสามิกา ภิกฺขู ลภนฺติ. ตนฺติ ปริเวณํ. วิชเฏตฺวาติ วิชฏํ กตฺวา, ทฺเว วา ตโย วา โกฏฺาเส กตฺวาติ อตฺโถ. ปกฺขิปิตฺวาติ ภาคโกฏฺาสํ ปกฺขิปิตฺวา. น เอวํ กาตพฺพนฺติ ยถา มหาสุมตฺเถโร อาห, ตถา น กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. อกาตพฺพการณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มนุสฺสา หี’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ปริเวเณ, ปวิสิตพฺพํ อิติ อาหาติ โยชนา. เอตฺถาติ เอตสฺมึ คาหณฏฺาเน. ปฏิกฺโกสตีติ ปฏิเสเธติ. ปฏิกฺโกสนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มา อาวุโส’’ติอาทิ. อิติ วุตฺตํ, อิติ ปฏิกฺโกสตีติ โยชนา. เอโก หิ อิติสทฺโท ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. ตสฺสาติ มหาเถรสฺส. สงฺคหนฺติ ภิกฺขูนํ สงฺคหํ. ตนฺติ มหาเถรํ.
เอวํ วตฺตพฺพนฺติ เอวํ วกฺขมานนเยน วตฺตพฺพํ. ปจฺจยํ ธาเรถ, อิติ วตฺตพฺพนฺติ โยชนา. ปาปุณาติ อาวุโส อิติ วุตฺเตติ โยชนา. ‘‘คหิตํ โหตี’’ติ อิมินา ‘‘คณฺหถ, คณฺหามี’’ติ ปจฺจุปฺปนฺนกาลวเสน วุตฺตตฺตา คหิตํ โหตีติ ทสฺเสติ. อตีตอนาคตกาลวเสน อคหิตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. สตุปฺปาทมตฺตนฺติ คหเณ สติยา อุปฺปาทนมตฺตํ. เอตฺถาติ เสนาสนปจฺจยคหณฏฺาเน.
โยปีติ ยมฺปิ. อุปโยคตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ, ยมฺปิ ปจฺจยํ วิสฺสชฺเชตีติ โยชนา. ปจฺจยนฺติ จ จีวรปจฺจยํ. อยมฺปีติ อยมฺปิ ปจฺจโย. ปิสทฺโท มหาลาภปริเวเณ ปจฺจยํ สมฺปิณฺเฑติ. ตสฺมึเยว ปริเวเณติ ตสฺมึ ปํสุกูลิเกน คหิตปริเวเณ เอว. อฺสฺสาติ ปํสุกูลิกโต อฺสฺส ภิกฺขุสฺส. ปํสุกูลิโก ‘‘อหํ วสามี’’ติ เสนาสนํ ชคฺคิสฺสติ. อิตโร ‘‘อหํ ปจฺจยํ คณฺหามี’’ติ เสนาสนํ ชคฺคิสฺสตีติ โยชนา. ทฺวีหิ การเณหีติ วสนคหณวเสน ทฺวีหิ การเณหิ. ปํสุกูลิเก คณฺหนฺเตติ สมฺพนฺโธ. อิธาติ เสนาสเน. เตนาติ ¶ ปํสุกูลิเกน. เหฏฺาติ เสนาสนสฺส เหฏฺา, ิตํ อฺํ ภิกฺขุนฺติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ ปํสุกูลิเกน ¶ , กิฺจิ วจนนฺติ สมฺพนฺโธ. วุตฺถวสฺสสฺส ปํสุกูลิกสฺสาติ โยชนา. วฏฺฏตีติ ปํสุกูลิกสฺส วฏฺฏติ. ตสฺมึ เสนาสเนติ ปํสุกูลิเกน คหิตเสนาสเน. เยสํ ปนาติ มนุสฺสานํ ปน. เตสนฺติ มนุสฺสานํ.
ถูปํ กตฺวาติ เจติยํ กตฺวา. ตสฺสาติ ถูปสฺส. เตน ภิกฺขุนาติ วสฺสาวาสิกํ คาหกภิกฺขุนา. ตนฺติ โภชนสาลํ. คาเหตุํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. สพฺพมิทนฺติ สพฺพํ อิทํ วจนํ.
ปาฏิปทอรุณโตติ วสฺสูปนายิกทิวสสงฺขาตสฺส ปาฏิปทสฺส อรุณุคฺคมนโต. วิตกฺกจาริโกติ ‘‘กตฺถ นุ โข วสิสฺสามี’’ติอาทินา วิตกฺเกน จรเณ อนุยุตฺโต. เสนาสนํ ยาจตีติ เสนาสนคฺคาหาปกํ เสนาสนํ ยาจติ. คหิตนฺติ สงฺเฆน คหิตํ. ยตฺถาติ าเน. วสฺสูปคเตหิ วตฺตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. ปุนปฺปุนํ, สมํ วา เจติยงฺคณาทึ มฺุจนฺติ โสเธนฺติ อิมาหีติ สมฺมฺุจนิโย. มุจิธาตุ โสธนตฺเถ ยุปจฺจโย กรณตฺเถ โหติ. ตาลุโช ปมกฺขโร. สุลภา เจ ทณฺฑกา, เอเกเกน ทฺเว ติสฺโส ยฏฺิสมฺมฺุจนิโย พนฺธิตพฺพา. สุลภา เจ สลากา, ฉปฺจมุฏฺิสมฺมฺุจนิโย พนฺธิตพฺพาติ อตฺโถ. ปฺจ ปฺจ อุกฺกาติ อรฺวิหาเรสุ ปริสฺสยวิชานนตฺถํ ปฺจ ปฺจ อคฺคิอุกฺกา โกฏฺเฏตพฺพา ฉินฺทิตพฺพาติ อตฺโถ.
‘‘นิพทฺธวตฺตํ เปตฺวา’’ติ เอตฺถ อกตฺตพฺพวตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วตฺตํ กโรนฺเตหิ จา’’ติอาทิ. ตตฺถ วตฺตํ กโรนฺเตหิ จ เอวรูปํ อธมฺมิกวตฺตํ น กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. หิ สจฺจํ, สพฺเพว เอเต อุทฺเทสาทโย ปปฺจาติ โยชนา. ปปฺเจนฺติ สํสาเร จิรํ เปนฺตีติ ปปฺจา. มูคพฺพตนฺติ มูคานํ วตํ, มูเคหิ กตฺตพฺพํ วา, มูเคน วิย วา อมูเคหิ กตฺตพฺพํ วตํ. เอวํ อกาตพฺพวตฺตํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กาตพฺพวตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริยตฺติธมฺโม นามา’’ติอาทิ. ติวิธมฺปีติ ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติปฺปการมฺปิ. อวยวปริยตฺติธมฺโมปิ อวยวิปริยตฺติธมฺมํ, อวยวิปริยตฺติธมฺโม ¶ วา อวยวปริยตฺติธมฺมํ ปติฏฺาเปติ, ตสฺมา ปริยตฺติธมฺโม อตฺตนาปิ อตฺตานํ ปติฏฺาเปสีติ เวทิตพฺพํ. อุทฺทิสถาติ ปริยตฺตึ อุทฺทิสถ. โสเธตฺวา…เป… อุปสมฺปาเทถาติ เอตฺถ โสธนํ นาม สพฺเพสํ อาจารกุลปุตฺตานํ อุปปริกฺขนํ. โสเธตฺวา นิสฺสยํ เทถาติ เอตฺถ โสธนํ นาม ภิกฺขุสภาคตํ อุปปริกฺขนํ. หีติ สจฺจํ. กุลปุตฺโตติ อาจารกุลปุตฺโต. ยตฺตกานิ ธุตงฺคานิ สมาทิยิตุํ สกฺโกถาติ โยชนา. อนฺโตวสฺสํ นาเมตนฺติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนเมตํ. เอตสฺมึ อนฺโตวสฺเสติ หิ อตฺโถ, ภวิตพฺพนฺติอาทีสุ ¶ สมฺพนฺธิตพฺพํ. สกลทิวสนฺติ สกลทิวสมฺหิ, อปฺปมตฺเตหีติ สมฺพนฺโธ. เอกจาริกวตฺตนฺติ เอกเกน จริตพฺพํ วตฺตํ. ภสฺเสติ วจเน. ทสวตฺถุกกถนฺติ อปฺปิจฺฉตาทิทสวตฺถุก กถํ.
วิคฺคาหิกปิสุณผรุสวจนานีติ วิคฺคหํ กลหํ ชเนตีติ วิคฺคาหิกํ, วิคฺคาหิกวจนฺจ ปิสุณวจนฺจ ผรุสวจนฺจ วิคฺคาหิกปิสุณผรุสวจนานิ. มนสิการพหุลา วิหรถ อิติ โอวทิตพฺพาติ โยชนา. ทนฺตกฏฺขาทนวตฺตนฺติ เหฏฺา อทินฺนาทานวณฺณนายํ วุตฺตํ ทนฺตกฏฺขาทเน, ทนฺตกฏฺขาทนสฺส วา วตฺตํ. ‘‘ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปนฺเตน น กเถตพฺพ’’นฺติ อิมินา กเถนฺเต ปมาเทน ปตฺโต ภิชฺเชยฺยาติ ปตฺตสฺส คุตฺตตฺถาย กถนํ นิวาเรติ. อาจิกฺขิตพฺพาติ อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถ.
โกจิ ทายโกติ สมฺพนฺโธ. อาคนฺตุโก ภิกฺขูติ จีวรคฺคาหิตโต ปจฺฉา อาคโต อาคนฺตุโก ภิกฺขุ. สงฺฆตฺเถโรติ อาวาสิกสงฺฆตฺเถโร. ปมภาคนฺติ ปุพฺเพ คาหิตํ ปมภาคํ, ปริวตฺเตตฺวาติ ปุพฺเพ คาหิตภาเคน ปจฺฉา ทาตพฺพํ วสฺสาวาสิกํ ปริวตฺเตตฺวา. อาคนฺตุกสฺส วสฺสคฺเคน ปตฺตฏฺาเน อาคนฺตุกสฺส ทาตพฺพนฺติ โยชนา. ‘‘อาคนฺตุกสฺสา’’ติ ปทํ ปุพฺพาปรํ อเปกฺขติ. ตสฺมา ทฺวินฺนํ ปทานํ มชฺเฌ วุตฺตํ. ปมวสฺสูปคตาติ ปมวสฺสูปนายิกทิวเส วสฺสูปคตา. ‘‘ทฺเว ตีณิ จตฺตารี’’ติ วจนสฺส วา พหูนํ ภิกฺขูนํ วา พฺยาปนตฺถาย ‘‘ลทฺธํ ลทฺธ’’นฺติ วิจฺฉาวเสน วุตฺตํ. เตน ปนาติ อาคนฺตุเกน ¶ ปน. ปมวสฺสูปคเตหิ อปฺปเก ลทฺเธ ปจฺฉิมวสฺสูปนายิกทิวเส ทาตพฺพานํ วสฺสาวาสิกานํ พหุเกปิ อยํ นโย าตพฺโพติ กตฺวา น วุตฺโต.
ทฺวีสุปีติ ปม ทุติยวเสน ทฺวีสุปิ. วสฺสูปคตา ภิกฺขู ภิกฺขาย กิลมนฺตา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อิธาติ าเน. วสนฺตาติ เอกโต วสนฺตา. ทฺเว ภาคา โหม สาธุ วตาติ โยชนา. สาธุ วตาติ เอกํเสน สุนฺทรา ภเวยฺยุนฺติ อตฺโถ. เยสนฺติ ภิกฺขูนํ. ตตฺถาติ าติปวาริตฏฺาเนสุ. ปวารณายาติ ปวารณาทิวเส. เตสูติ ภิกฺขูสุ. เยติ ภิกฺขู. ตตฺถาติ าติปวาริตฏฺาเนสุ. กสฺมา อปโลเกตฺวา ทาตพฺพํ, นนุ เต สาทิยนฺตีติ อาห ‘‘สาทิ ยนฺตาปิ หี’’ติอาทิ. ตตฺถ หีติ ยสฺมา. ‘‘เนว วสฺสาวาสิกสฺส สามิโน’’ติ อิมินา เตสํ วสฺสจฺฉินฺนตํ ทีเปติ. เนว อทาตุํ ลภนฺตีติ ปมเมว กติกวตฺตสฺส กตตฺตา อทาตุํ เนว ลภนฺติ, สพฺเพสํ โน อมฺหากนฺติ โยชนา. อิธาติ าเน. ตนฺติ กติกวตฺตํ. เอโก ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ ภิกฺขูนํ. ตตฺถาติ สภาคฏฺาเน. วสิตฺวา อาคตานํ เตสํ ภิกฺขูนนฺติ ¶ โยชนา. น ลพฺภติ อิติ วุตฺตนฺติ โยชนา. อิเมสนฺติ วสฺสาวาสิอปฺปตฺตกานํ เอกจฺจานํ. คาหิตสทิสเมวาติ วสฺสาวาสิกสฺส คาหิเตน สทิสเมว. เตสเมวาติ เอกจฺจานเมว.
ปกฺกนฺโตปีติ อฺํ านํ ปกฺกมนฺโตปิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เตน ภิกฺขุนา กตํ ปานียอุปฏฺปนาทิกมฺมํ ภตินิวิฏฺํ ภติยา ิตนฺติ โยชนา. อปโลกนกมฺมํ กตฺวา คาหิตํ สงฺฆิกนฺติ สมฺพนฺโธ. สงฺฆิกนฺติ ตตฺรุปฺปาทํ สนฺธาย วุตฺตํ. วิพฺภนฺโตปีติ ปิสทฺโท ปเคว ฉินฺนวสฺโสติ ทสฺเสติ. ปจฺจยวเสเนวาติ สทฺธาเทยฺยปจฺจยวเสน. วทนฺตีติ เกจิ วทนฺติ.
ทิสํคมิโก ภิกฺขุ วิพฺภมตีติ สมฺพนฺโธ. มนุสฺเสติ วสฺสาวาสิกทายกมนุสฺเส. สมฺมุขาติ อาวาสิกสฺส สมฺมุขา. สมฺปฏิจฺฉาเปตฺวาติ ‘‘สุฏฺุ ทสฺสามา’’ติ ปฏิจฺฉาเปตฺวา. ยสฺส คาหิตนฺติ ยสฺส ภิกฺขุโน เสนาสนํ คาหิตํ. เสนาสนสามิกสฺสาติ เสนาสนทายกสฺส ปุตฺตธีตาทโยติ ¶ สมฺพนฺโธ. เสนาสเน เทมาติ เสนาสนสฺส เทม. ตตฺถาติ เสนาสเน. เอกเมว วตฺถํ ทาตพฺพํ. กสฺมา? ปุคฺคลสฺส อทตฺวา เสนาสนสฺเสว ทาตพฺพตฺตา. วสฺสาวาสิกฏฺิติกายาติ วสฺสาวาสิกคาหิตสฺส ิติกาย. เอเสว นโยติ เสนาสนสฺเสว ทินฺนตฺตา เอเสว นโย. ตสฺเสว โหนฺตีติ ปุคฺคลสฺเสว ทินฺนตฺตา ตสฺเสว โหนฺติ.
ทุติโย เถราสเน คาหิโต โหตีติ สมฺพนฺโธ. ปมภาคสฺส สามเณรสฺส คาหิตตฺตา วุตฺตํ ‘‘วรภาคํ สามเณรสฺส ทตฺวา’’ติ. อุโภปีติ ทฺเว เถรสามเณเรปิ. สยเมวาติ ทายโก สยเมว. ยนฺติ วสฺสาวาสิกํ. ยสฺสาติ เถรสฺส วา สามเณรสฺส วา.
อิโตติ วุตฺตนยโต. ทหรสามเณรสฺสาติ ตรุณสฺส สามเณรสฺส. โสติ ฆรสามิโก. นนฺติ ปตฺตชนํ. ยสฺสาติ ภิกฺขุโน. เตสนฺติ มนุสฺสานํ. ยถาภูตํ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ วิพฺภมกาลงฺกตการณํ ยถาภูตํ อาจิกฺขิตพฺพํ. สุทฺธปํสุกูลิกาเยวาติ อฺเหิ อมิสฺสา สุทฺธา ปํสุกูลิกาเยวาติ. อิทํ เนวาสิกวตฺตนฺติ นิคมนํ.
อุปนนฺทวตฺถุกถา
๓๑๙. อยมตฺโถติ อยํ วกฺขมาโน อตฺโถ, เอวํ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ คามเก ¶ . ตนฺติ เสนาสนํ, คณฺหนฺเตเนวาติ สมฺพนฺโธ. อิธาติ สาวตฺถิยํ. มุตฺตนฺติ เต เสนาสนํ มฺุจิตํ โหติ. ตตฺราปีติ คามเกปิ. อุภยตฺถาติ สาวตฺถิยํ, คามเก จาติ อุภยตฺถ.
เอตฺถาติ อุปนนฺทวตฺถุสฺมึ. กถนฺติ เกน ปกาเรน ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. อิธาติ สาสเน. เอกจฺโจ คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺราปีติ สามนฺตวิหาเรปิ ¶ . ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. อิธาติ เสนาสเน. อาลยมตฺตนฺติ จิตฺตุปฺปาทมตฺตํ. อิจฺจสฺสาติ อิติ อสฺส, เอวํ อสฺส ภิกฺขุสฺสาติ อตฺโถ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ ‘‘คหเณน คหณ’’นฺติอาทิเก จตุกฺเก. โย ปน คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. อุปจารสีมาติกฺกเมติ นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ, ภาเวน ภาวลกฺขเณ วา. ตตฺถาติ อฺสฺมึ วิหาเร ปจฺจาคจฺฉติ, วฏฺฏติ, เสนาสนคฺคาโห น ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ อธิปฺปาโย.
๓๒๐. โยติ ภิกฺขุ. มหนฺตตโร วา ทหรตโร วาติ อตฺตโน มหนฺตตโร วา ทหรตโร วา โหติ. โส ภิกฺขุ ติวสฺสนฺตโร นามาติ โยชนา. เอกสฺส ภิกฺขุโน ติณฺณํ วสฺสานมนฺตเร ิโต ติวสฺสนฺตโร อฺโ ภิกฺขุ. ตตฺถาติ ภิกฺขูสุ. อิเม สพฺเพติ ติวสฺสนฺตรทฺวิวสฺสนฺตรสมานวสฺสิเก อิเม ภิกฺขู, ลภนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยํ ติณฺณํ ปโหตีติ มฺจปีวินิมุตฺตํ ยํ อาสนํ ติณฺณํ สุขํ นิสีทิตุํ ปโหติ, ตถารูเป อาสเนปิ ทฺเว ทฺเว หุตฺวา นิสีทิตุํ ลภนฺตีติ โยชนา. อปิสทฺเทน มฺจปีานิ อเปกฺขติ. อิทํ ปจฺฉิมทีฆาสนํ. อนุปสมฺปนฺเนนาปีติ ปิสทฺโท ปเคว อุปสมฺปนฺเนนาติ ทสฺเสติ.
หตฺถิกุมฺเภติ หตฺถิสิโรปิณฺเฑ. อิมินา หตฺถิสทฺเทน หตฺถิกุมฺโภ คหิโต อวยวูปจาเรน วา อุตฺตรปทโลเปน วาติ ทสฺเสติ. หตฺถี วิยาติ หตฺถี, ภูมิภาโค, หตฺถิมฺหิ ปติฏฺิโต ปาทสงฺขาโต นโข อิมสฺสาติ หตฺถินขโก, ปาสาโท. เอตํ ‘‘หตฺถินขโก’’ติ นามํ เอวํกตสฺส ปาสาทสฺส นามนฺติ โยชนา. ‘‘สุวณฺณรชตาทิวิจิตฺรานี’’ติ ปทํ ‘‘กวาฏานิ มฺจปีานิ ตาลวณฺฏานี’’ติ สพฺพปเทสุ โยเชตพฺพํ. ยํกิฺจิ จิตฺตกมฺมกตํ อตฺถิ, สพฺพํ วฏฺฏตีติ โยชนา. ปาสาทสฺส เทมาติ สมฺพนฺโธ. ปาเฏกฺกนฺติ ปาสาทโต วิสุํ. ปฏิคฺคหิตเมวาติ สพฺพํ ปฏิคฺคหิตเมว โหติ. โคนกาทีนิ อฏฺารส อตฺถรณานิ ปริภฺุชิตุนฺติ สมฺพนฺโธ. คิหิวิกฏนีหาเรนาติ คิหีหิ วิเสเสน ยถากามํ กริยตีติ คิหิวิกฏํ, คิหิสนฺตกํ. ‘‘คิหิวิกฏ’’นฺติ นีหาโร อภินีหาโร คิหิวิกฏนีหาโร, เตน. ลพฺภนฺตีติ นิสีทิตุเมว ลพฺภนฺติ. ตตฺราปีติ ธมฺมาสเนปิ.
อวิสฺสชฺชิยวตฺถุกถา
๓๒๑. เอตานีติ ¶ ¶ ครุภณฺฑานิ. ตตฺถาติ ราสิวเสน ปฺจสุ สรูปวเสน ปฺจวีสติยา ครุภณฺเฑสุ. อาคนฺตฺวา, อาภุโส วา รมนฺติ เอตฺถาติ อาราโม. เตสํเยวาติ ปุปฺผารามผลารามานเมว. ‘‘ปิโตกาโส’’ติ อิมินา วตฺถุสทฺทสฺส ภูมิเภทตฺถํ ทสฺเสติ. วสติ อาราโม ปติฏฺหติ เอตฺถาติ อารามวตฺถุ. เตสุ วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน นวภูมิภาคโต อฺสฺส โปราณภูมิภาคสฺสปิ อารามวตฺถุภาวํ วิกปฺเปติ. วิเสเสน จตุอิริยาปเถ หรติ ปวตฺเตติ เอตฺถาติ วิหาโร. ตสฺสาติ วิหารสฺส. จตุนฺนํ มฺจานนฺติ นิทฺธารณตฺเถ สามิวจนํ. อฺตโร มฺโจ นามาติ โยชนา. เอเสว นโย เสเสสุปิ. ‘‘โลเหน กตา กุมฺภี’’ติ อิมินา โลหกุมฺภีติ เอตฺถ มชฺเฌโลปสมาสํ ทสฺเสติ. โลหมยา กุมฺภี โลหกุมฺภีติ วจนตฺโถปิ ยุชฺชเตว. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา โลเหน กตํ ภาณกํ, โลเหน กโต วารโก, โลเหน กตํ กฏาหนฺติ อตฺถํ อติทิสติ. เอตฺถาติ ภาณกวารกกฏาเหสุ. อรฺชโรติ อติมหนฺตตฺตา อรํ ขิปฺปํ ชรติ วินาเสตีติ อรฺชโร. อถ วา ชลํ คณฺหิตุํ อลนฺติ อรฺชโร ลการานํ รกาเร กตฺวา.
คาถาวเสน นิคมนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอว’’นฺติอาทิ. ตตฺถ เอวํ ปกาสยีติ สมฺพนฺโธ. ทฺเว ครุภณฺฑานิ ทฺวิสงฺคหานิ โหนฺติ, ตติยํ ครุภณฺฑํ จตุสงฺคหํ โหติ, จตุตฺถํ ครุภณฺฑํ นวโกฏฺาสํ โหติ, ปฺจมํ ครุภณฺฑํ อฏฺเภทนํ โหติ, อิติ อิมินา ปกาเรน ปฺจนิมฺมลโลจโน นาโถ ปฺจหิ ราสีหิ ปฺจวีสวิธํ ครุภณฺฑํ ปกาสยีติ โยชนา.
ตตฺราติ ครุภณฺเฑ. หีติ วิตฺถาโร. สพฺพมฺปิ อิทํ ครุภณฺฑํ อวิสฺสชฺชิยนฺติ วุตฺตนฺติ โยชนา. อิธาติ อิมสฺมึ วตฺถุสฺมึ. ปริวาเร ปน อาคตนฺติ สมฺพนฺโธ.
ปฺจ ราสโย มเหสินา วุตฺตาติ โยชนา. เอตฺถาติ ปริวาเร.
ตตฺราติ ¶ ‘‘ปริวตฺตนวเสนา’’ติ วจเน. อิทํ ครุภณฺฑํ อุปเนตุนฺติ สมฺพนฺโธ. นิจฺจํ ติฏฺนฺตีติ ถาวรา, าธาตุ วรปจฺจโย, าการสฺส ถากาโร. อิมินา อารามอารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถูนิ คเหตพฺพานิ. อวิสฺสชฺชิยอเวภงฺคียตฺตา ครุ อลหุกํ ภณฺฑํ ครุภณฺฑํ. อิมินา มฺจาทีนิ เอกวีสติ ครุภณฺฑานิ คเหตพฺพานิ. ถาวเรติ อาธาเร ภุมฺมํ, ปริยาปนฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. อถ วา นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ถาวเรสูติ หิ อตฺโถ, เขตฺตนฺติอาทีสุ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ขิปติ ¶ ปุพฺพณฺณพีชเมตฺถาติ เขตฺตํ. วสติ อปรณฺณพีชํ ปติฏฺาติ เอตฺถาติ วตฺถุ, ตเล ภูมิภาเค เอกโต วา ทฺวีหิ วา ตีหิ วา าเนหิ อาวรณํ กรียติ เอตฺถาติ ตฬาโก, สโร. กสฺสกานํ มเตน กตฺตพฺพาติ มาติกา. อาราเมน ปริวตฺเตตุนฺติ สมฺพนฺโธ. กานิ ปริวตฺเตตุนฺติ อาห ‘‘อิมานิ จตฺตาริปี’’ติ. ปิสทฺโท อวยวสมฺปิณฺฑโน.
ตตฺราติ ‘‘ปริวตฺเตตุํ วฏฺฏตี’’ติ วจเน. ทูเรติ สงฺฆารามโต ทูรฏฺาเน. ยมฺปีติ นาฬิเกรผลมฺปิ. หรนฺตีติ สงฺฆสฺส หรนฺติ. อฺเสนฺติ สงฺฆโต อฺเสํ มนุสฺสานนฺติ สมฺพนฺโธ. เตติ มนุสฺสา. สงฺเฆน สมฺปฏิจฺฉิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. รุจฺจตีติ สงฺฆสฺสาราเมน มนุสฺสานมารามํ, มนุสฺสานมาราเมน วา สงฺฆสฺสารามํ ปริวตฺเตตุํ รุจียติ อิจฺฉียติ. ภิกฺขูนํ อาราโมติ สมฺพนฺโธ. อยนฺติ มนุสฺสานมาราโม. ขุทฺทโกติ สงฺฆารามโต ขุทฺทโก. อายนฺติ อยติ อายสามิโก ธเนน วฑฺฒึ คจฺฉติ อเนนาติ อาโย, ตํ. สมกเมวาติ สมปฺปมาณเมว, อายํ สเจ เทตีติ สมฺพนฺโธ. ปมาณตฺเถ กปจฺจโย. มนุสฺสานํ รุกฺขาติ สมฺพนฺโธ. อติเรกํ สงฺฆสฺส เทมาติ สมฺพนฺโธ. ชานาเปตฺวาติ ‘‘สงฺเฆ ทินฺนํ มหปฺผล’’นฺติ (ม. นิ. ๓.๓๗๖) สงฺฆสฺส ทินฺนทานสฺส อานิสํสํ มนุสฺสานํ ชานาเปตฺวา. ผลธาริโน โหนฺติ นนูติ โยชนา. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. เอเตเนว นเยนาติ เยน นเยน อาราโม อาราเมน ปริวตฺเตตพฺโพ, เอเตเนว นเยน. มหนฺเตน วา ขุทฺทเกน วา อารามวตฺถุนา จาติ โยชนา. อาราม อารามวตฺถุวิหารวิหารวตฺถูนิ ปริวตฺเตตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ.
อุโภปีติ ¶ เคหปาสาทวเสน อุโภปิ. ตตฺถาติ เคเห. อิทํ ปนาติ ปาสาทสงฺขาตํ เคหํ, มนุสฺสานํ เคหนฺติ สมฺพนฺโธ. มหคฺเฆน วา อปฺปคฺเฆน วา วิหารวตฺถุนา จาติ โยชนา. วิหารวิหารวตฺถุอารามอารามวตฺถูนิ ปริวตฺเตตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ.
ครุภณฺเฑน ครุภณฺฑปริวตฺตเน เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ปํสฺวาคารเกสูติ ปํสุกีฬนตฺถาย กเตสุ อคารเกสุ. กปฺปิยมฺจาติ สงฺฆคณปุคฺคลานํ กปฺปิยา สุวณฺณรชตาทีหิ อกตา มฺจา. วิหารสฺส ปน สุวณฺณรชตมยาทิกาปิ กปฺปิยา มฺจา ทาตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. พหิสีมายาติ อุปจารสีมโต พหิ. ตตฺถาติ สงฺฆตฺเถรสฺส วสนฏฺาเน. ตตฺถาติ ตสฺส ภิกฺขุโน วสนฏฺาเน. ‘‘มหคฺเฆนา’’ติ วุตฺตวจนํ นิยเมนฺโต อาห ‘‘สตคฺฆนเกน วา สหสฺสคฺฆนเกน วา’’ติ. มฺจสตนฺติ มฺจพหุํ. เอเตสุปีติ ปีภิสิพิพฺโพหเนสุปิ. ตตฺถาติ ปีภิสิพิพฺโพหเนสุ. กปฺปิยํ ปีาทีติ สมฺพนฺโธ. อกปฺปิยํ วา มหคฺฆํ กปฺปิยํ วาติ กปฺปิเยน วา มหคฺฆกปฺปิเยน วา ปริวตฺเตตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วุตฺตวตฺถูนี’’ติ ¶ ปทํ ‘‘ปริวตฺเตตฺวา’’ติ ปเท อวุตฺตกมฺมํ, ‘‘คเหตพฺพานี’’ติ ปเท วุตฺตกมฺมํ, ปุพฺพาปราเปกฺขปทํ.
ปสตมตฺตอุทกคณฺหกานิปีติ เอตฺถ ปสโต นาม กฺุจิตปาณิ. สีหฬทีเปติ สีหํ ลาติ คณฺหาตีติ สีหโฬ ลการสฺส ฬการํ กตฺวา, สีหพาหุนามโก ราชา, ตสฺส ปุตฺตตฺตา วิชยกุมาโรปิ สีหโฬ นาม, เตน อาทิมฺหิ นิวาสภาเวน คหิตตฺตา ทีโป สีหฬทีโป นาม, ตสฺมึ. ปาทํ คณฺหาตีติ ปาทคณฺหโน, โสเยว ปาทคณฺหนโก. ปาโท นามาติ ‘‘ปาทคณฺหนโก’’ติ เอตฺถ ปาโท นาม. โย โลหวารโก มคธนาฬิยา ปฺจนาฬิมตฺตํ คณฺหาติ, โส โลหวารโก ปาโท นามาติ โยชนา. อิมินา ปมาณสฺส นามํ ปมาณวนฺเต อุปจารโต โวหารนยํ ทสฺเสติ. ตโตติ ปฺจนาฬิมตฺตคณฺหนกวารกโต. อิมานีติ โลหกุมฺภีอาทีนิ.
ภิงฺคาร ¶ …เป… กฏจฺฉุอาทีนีติ ภิงฺคาโร จ ปฏิคฺคโห จ อุฬุงฺโก จ ทพฺพิ จ กฏจฺฉุ จ ปาติ จ ตฏฺฏโก จ สรโก จ สมุคฺโค จ องฺคารกปลฺโล จ ธูมกฏจฺฉุ จ ภิงฺคาร…เป… ธูมกฏจฺฉุโย, ตา อาทิ เยสํ ตานีติ ภิงฺคาร…เป… กฏจฺฉุอาทีนิ. อาทิสทฺเทน อฺานิ อุปกรณานิ คเหตพฺพานิ. ภาชนียานีติ ภาเชตพฺพานิ. กํสโลหาทีติอาทิสทฺเทน วฏฺฏโลหํ สงฺคณฺหาติ. วฏฺฏโลหํ นาม ปีตโลหํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ปาริหาริยนฺติ สงฺฆิกปริโภคํ ปริหริตฺวา อปเนตฺวา ปุคฺคลิกปริโภเคน ปริภฺุชนํ, ‘‘อตฺตสนฺตก’’นฺติ วา ปริคฺคเหน หริตฺวา ภฺุชนํ น วฏฺฏติ. คิหิวิกฏนีหาเรเนวาติ ‘‘คิหิวิกฏ’’นฺติ อภินีหาเรเนว.
อฺสฺมิมฺปิ กปฺปิยโลหภณฺเฑ ปริยาปนฺนา อฺชนีติ โยชนา. อถ วา กปฺปิยโลหภณฺเฑติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ‘‘อฺชนี’’ติอาทินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. สูจีติ จีวราทิสิพฺพนกา สูจิ. ปณฺณสูจีติ ปณฺเณ ลิขนา สูจิ. อฺมฺปีติ อฺชนิอาทิโต อฺมฺปิ. ธูมเนตฺตฺจ ผาลฺจ ทีปรุกฺโข จ ทีปกปลฺลโก จ โอลมฺพกทีโป จ ธูมเนตฺต…เป… โอลมฺพกทีปา. อิตฺถิปุริสติรจฺฉานคตสงฺขาตานิ รูปานิ เอเตสุ อตฺถีติ อิตฺถิปุริสติรจฺฉานคตรูปกานิ. ธูมเนตฺต…เป… โอลมฺพกทีปา จ เต อิตฺถิปุริสติรจฺฉานคตรูปกานิ เจติ ธูมเนตฺต…เป… รูปกานิ, วิเสสนปรนิปาโต. ตานิ วา อฺานิ วา ภิตฺติจฺฉทนกวาฏาทีสุ อุปเนตพฺพานิ โลหภณฺฑานีติ สมฺพนฺโธ. โลหขิลกนฺติ โลหมยํ อาณึ. ปริหริตฺวาติ ‘‘อตฺตโน สนฺตก’’นฺติ ปริคฺคเหน หริตฺวา, สงฺฆิกปริโภคคิหิวิกฏานิ วา อปเนตฺวา. ขีรปาสาณมยานีติ ขีรวณฺเณน ปาสาเณน กตานิ.
สุวณฺณฺจ ¶ รชตฺจ หารกูฏฺจ ชาติผลิกฺจ สุวณฺณ…เป… ชาติผลิกานิ, เตหิ กตานิ ภาชนานิ สุวณฺณ…เป… ภาชนานิ. สพฺพนฺติ สุวณฺณรชตาทิสพฺพํ. วฏฺฏตีติ สงฺฆคณปุคฺคลานํ วฏฺฏติ.
วาสิอาทีสุ ¶ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา, นิทฺธารเณ วา ภุมฺมํ. ยาย วาสิยา น สกฺกาติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ วาสิโต. มหตฺตรีสทฺโท มหนฺตปริยาโย อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโก. มหตฺตรี วาสีติ สมฺพนฺโธ. เวชฺชานนฺติ ภิสกฺกานํ. สิราเวธนผรสุปีติ ปิสทฺเทน ตโต มหนฺตํ ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. ยา ปน กุารี อาวุธสงฺเขเปน กตาติ สมฺพนฺโธ. อถ วา อาวุธสงฺเขเปน กตา ยา ปน กุารี อตฺถีติ โยชนา. อนามาสาติ อนามสิตพฺพา, อนามาสารหาติ อตฺโถ. จตุรงฺคุลมตฺโตปีติ ปิสทฺโท ตโต อธิโก ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. นิขณิตฺวา ขาทตีติ นิขาทนํ. จตุรสฺสํ มุขเมตสฺสาติ จตุรสฺสมุขํ. โทณิสทิสํ มุขเมตสฺสาติ โทณิมุขํ. สมฺมฺุจนิทณฺฑเวธนมฺปิ นิขาทนํ ทณฺฑพทฺธํ โหติ เจติ โยชนา. ทณฺเฑน พนฺธิตพฺพนฺติ ทณฺฑพทฺธํ, ทณฺฑํ พทฺธเมตสฺสาติ วา ทณฺฑพทฺธํ. ‘‘อทณฺฑก’’นฺติ วตฺวา ตสฺเสวตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘ผลมตฺตเมวา’’ติ. นตฺถิ ทณฺฑเมตสฺสาติ อทณฺฑกํ. ยนฺติ นิขาทนํ. ปริหริตุนฺติ ปุคฺคลิกภาเวน ปริคฺคเหตฺวา หริตุํ, สงฺฆิกภาวํ อปเนตุํ วา. สิขรมฺปิ นิขาทเนเนว สงฺคหิตํ ลกฺขณหารนเยน สมานกิจฺจภาวโต. สิขรนฺติ เยน ปริพฺภมิตฺวา ฉินฺทนฺติ, เยหิ มนุสฺเสหิ ทินฺนานีติ สมฺพนฺโธ. เตติ มนุสฺสา, วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. โนติ อมฺหากํ. ปากติเกติ ปกติยา ิเต, ยถา ปมํ ิตา โหนฺติ, ตถา กริสฺสามาติ อตฺโถ. สเจ อาหรนฺตีติ สเจ อายาจนํ อกตฺวา หรนฺติ. อนาหรนฺตาปีติ ปุน อนาหรนฺตาปิ.
กมฺมาโร จ ตฏฺฏกาโร จ จุนฺทกาโร จ นฬกาโร จ มณิกาโร จ ปตฺตพนฺธโก จ กมฺมาร…เป… ปตฺตพนฺธกา, เตสํ. อธิกรณี จ มุฏฺิโก จ สณฺฑาโส จ ตุลา จ อธิกรณิ…เป… ตุลา. สงฺเฆ ทินฺนกาลโตติ สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโต. ติปุํ ฉินฺทติ อเนนาติ ติปุจฺเฉทนํ, ตเมว สตฺถกํ ติปุจฺเฉทนสตฺถกํ. มหากตฺตริฺจ มหาสณฺฑาสฺจ ¶ มหาปิปฺผิลิกฺจ เปตฺวาติ โยชนา. กสฺมา ปิตานีติ อาห ‘‘มหากตฺตริอาทีนิ ครุภณฺฑานี’’ติ. ตตฺถ ยสฺมา มหากตฺตริอาทีนิ ครุภณฺฑานิ, ตสฺมา ‘‘เปตฺวา มหากตฺตริ’’นฺติ อาทิ มยา วุตฺตนฺติ โยชนา.
วลฺลิอาทีสุ ¶ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. เวตฺตวลฺลิอาทิกาติ เวตฺตสงฺขาตวลฺลิอาทิกา. อฑฺฒพหุปฺปมาณาติ เอตฺถ –
‘‘พฺยาโม สหกรา พาหุ, ทฺเวปสฺสทฺวยวิตฺถตา’’ติ. –
อภิธาเน (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๒๖๙ คาถายํ) วุตฺตตฺตา พาหุ นาม อิธ พฺยาโมว อธิปฺเปโต. ตสฺมา ทฺวีสุ ปสฺเสสุ วิตฺถตานํ พฺยามสงฺขาตานํ สหกรานํ ทฺวินฺนํ พาหูนํ อฑฺโฒติ อฑฺฒพาหุ, ตสฺส ปมาณเมตสฺสาติ อฑฺฒพาหุปฺปมาณาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ, ทีฆโต ทฺวิหตฺถา วลฺลีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถชาตกาติ ติสฺสํ สงฺฆสฺส ภูมิยํ ชาตกา. รกฺขิตโคปิตาติ สงฺเฆน สยํ รกฺขิตา, ปเรหิ โคปิตา. อิมินา อรกฺขิตอโคปิตา ครุภณฺฑํ น โหตีติ ทสฺเสติ. สาติ วลฺลิ. อติเรกา โหตีติ สมฺพนฺโธ. อุปเนตุนฺติ ตํ วลฺลึ อุปเนตุํ. สุตฺตฺจ มกจิวากฺจ นาฬิเกรหีรฺจ จมฺมฺจ สุตฺต…เป… จมฺมานิ, เตหิ กตา สุตฺต…เป… จมฺมมยา. รชฺชุกา วา โยตฺตานิ วา ครุภณฺฑํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. เอกวฏฺฏา วา ทฺวิวฏฺฏา วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน ติวฏฺฏาทึ สงฺคณฺหาติ. อวฏฺเฏตฺวา ทินฺนํ สุตฺตฺจ อวฏฺเฏตฺวา ทินฺนา มกจิวากนาฬิเกรหีรา จาติ โยชนา.
โย โกจิ เวฬูติ สมฺพนฺโธ. โสปีติ เวฬุปิ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺเทน วลฺลึ อเปกฺขติ. อิทเมตฺถาติ อิทํ สพฺพํ เอตฺถ เวฬุมฺหิ, เวฬูสุ วา อิทนฺติ สมฺพนฺโธ. สมกํ วาติ คหิตเวฬุนา สมปฺปมาณํ วา. อติเรกํ วาติ ตโต อติเรกํ วา. ตํอคฺฆนกนฺติ ตสฺส เวฬุโน อคฺฆนารหํ. ผาติกมฺมนฺติ วฑฺฒิกมฺมํ. ตตฺเถวาติ คณฺหนฏฺาเนว. คมนกาเลติ คณฺหนฏฺานโต อฺตฺถ คมนกาเล. ‘‘ปหิณิตฺวา ทาตพฺโพ’’ติ อิมินา สยํ วา อาคนฺตฺวา ทาตพฺโพติ อตฺโถปิ ลกฺขณหารนเยน คเหตพฺโพ สมานกิจฺจตฺตา.
มฺุชปพฺพชสทฺเทน ¶ มฺุชปพฺพชติณานํ ปาฬิยํ วิสุํ คหิตตฺตา ติณสทฺเทน ตานิ เปตฺวา ปาริเสสาเยน อวเสสติณเมว คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มฺุชํ ปพฺพชฺจ เปตฺวา’’ติอาทิ. สมานผลตฺตา ลกฺขณหารนเยน ปณฺณมฺปิ ติเณเนว สงฺคหิตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน, อิตีติ เอวํ. ติณฺจ ครุภณฺฑํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถชาตกํ วาติ ตสฺมึ สงฺฆาราเม ชาตกํ วา. พหาราเมติ สงฺฆารามโต พหิ. ตมฺปีติ ติณมฺปิ. ปิสทฺเทน วลฺลิเวฬู อเปกฺขติ. อฏฺงฺคุลปฺปมาโณปีติ ทีฆโต อฏฺงฺคุลปมาโณปิ ¶ . ริตฺตโปตฺถโกติ อลิขิตตฺตา ตุจฺโฉ มกจิวตฺถาทิโกปิ ปณฺณมโยปิ โปตฺถโก. อิทฺจ ปณฺณปสงฺเคน วุตฺตํ.
ปฺจวณฺณา วาติ นีลปีตโลหิโตทาตมฺชิฏฺวเสน ปฺจวณฺณนา วา. ตมฺปีติ มตฺติกมฺปิ. ปิสทฺเทน วลฺลิเวฬุติณานิ อเปกฺขติ.
ทารุภณฺเฑ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. รกฺขิตโคปิโต โย โกจิ ทารุภณฺฑโก อตฺถีติ โยชนา. มหาอฏฺกถายํ ปน วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺราติ มหาอฏฺกถายํ, ‘‘เตน โข ปน สมเยนา’’ติ ปาฬิยํ วา. อิเมสูติ อาสนฺทิกาทีสุ. เอตฺถาติ ปีเสุ, ปลาลปีเนาติ สมฺพนฺโธ. พฺยคฺฆจมฺมโอนทฺธนฺติ พฺยคฺฆจมฺเมน อวนทฺธํ. วาฬรูปปริกฺขิตฺตนฺติ วาฬรูเปหิ ปริวาริตํ. รตนปริสิพฺพิตนฺติ รตนสุตฺเตน สมนฺตโต สิพฺพิตํ.
เอเตสุปีติ วงฺกผลกาทีสุปิ. ‘‘สงฺขถาลกํ ปน ภาชนีย’’นฺติ ปาสฺสานนฺตรํ ‘‘ตถา’’ติ ปาโ อตฺถิ, โส เอตฺถ น ยุชฺชติ, ปรโต ปน ‘‘เยน เกนจิ กตํ ครุภณฺฑเมวา’’ติ ปาสฺสานนฺตรํ ยุชฺชติ. ตตฺถ หิ ยถา เยน เกนจิ กตํ ครุภณฺฑเมว โหติ, ตถา ถมฺภตุลาโสปานผลกาทีสุ ทารุมยํ วา ปาสาณมยํ วา ยํกิฺจิ เคหสมฺภารรูปํ ครุภณฺฑเมวาติ อตฺโถ.
สพฺพนฺติ สกลํ อุทกตุมฺพปาทกถลิกมณฺฑลํ. เอเตสุปีติ อาธารกาทีสุปิ. ตถา ถมฺภตลาติ เอตฺถ ตถาสทฺเทน ‘ครุภณฺฑเมวา’’ติ ¶ ปทํ อติทิสติ. สงฺเฆ ทินฺนนฺติ สงฺฆสฺส ทินฺนํ. ภูมตฺถรณนฺติ ภูมิยํ อตฺถริตพฺพํ. ตมฺปีติ เอฬกจมฺมมฺปิ.
อุทุกฺขลํ ครุภณฺฑเมวาติ สมฺพนฺโธ. เอเสว นโย มุสลนฺติอาทีสุปิ. เอเตสูติ มฺจปาทาทีสุ. อนฺุาตวาสิยาติ ภาชนตฺถาย อนฺุาตวาสิยา. ธมกรโณติ เอตฺถ ‘‘สงฺขํ ธมติ, สงฺขธมโก’’ติอาทีสุ วิย นิสฺสํโยคปาโเยว ยุชฺชติ. ตสฺมา ธมติ วาเตน ปวตฺตตีติ ธโม, วาตเหตุโก สทฺโท, ธมํ กโรตีติ ธมกรโณติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. สพฺพเมตนฺติ อนฺุาตวาสิทณฺฑาทิกํ เอตํ สพฺพํ. ตโตติ อนฺุาตวาสิทณฺฑาทิกโต, มหนฺตตรํ วาสิทณฺฑาทิกํ ครุภณฺฑนฺติ โยชนา.
ยถาชาตเมวาติ ¶ ยถาปวตฺตเมว. เตหีติ หตฺถิทนฺตาทีหิ, ‘‘กต’’อิติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตจฺฉิตนิฏฺิโตปีติ ตจฺฉิตกมฺเมน นิฏฺิโตปิ.
มตฺติกาภณฺเฑ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา, อุปโภโค จ ปริโภโค จ อุปโภคปริโภคํ, สมาหารทฺวนฺโท. อิทํ ปทํ ‘‘ฆฏปิธานาทิกุลาลภาชน’’นฺติ ปเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพํ. ถุปิกาตีติ เอตฺถ อิติสทฺโท อิมสทฺทตฺโถ. อิทํ สพฺพํ สงฺฆสฺส ทินฺนกาลโต ปฏฺาย ครุภณฺฑนฺติ โยชนา. ‘‘อนติริตฺตปมาโณ’’ติ วิเสสนปทํ ‘‘ฆฏโก’’ติ วิเสสฺยปเทเนว สมฺพนฺธิตพฺพํ. เอตฺถาติ มตฺติกาภณฺเฑ, อาธาเร วา นิทฺธารเณ วา ตฺถ ปจฺจโย. มตฺติกาภณฺเฑ กุณฺฑิกา ภาชนียโกฏฺาสํ ภชติ, เอวํ โลหภณฺเฑปีติ โยชนา. เอตฺถาติ ครุภณฺฑวินิจฺฉเย.
นวกมฺมทานกถา
๓๒๓. ภณฺฑิกาฏฺปนมตฺเตนาติ เอตฺถ ภณฺฑิกาฏฺปนํ นาม ภณฺฑิกโยชนนฺติ อาห ‘‘กโปตภณฺฑิกโยชนมตฺเตนา’’ติ. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. จิตกธูโมติ จิตเก อุฏฺิโต ธูโม. เอตสฺเสวาติ ภิกฺขุสฺส ¶ เอว วิหาโรติ สมฺพนฺโธ. ธูมกาเลติ ธูมสฺส อุฏฺิตกาเล. ‘‘อปโลเกตฺวา’’ติ อิมินา ธูมกาเล อปโลกิตํ ธูมกาลิกํ. ธูมกาลิกํ หุตฺวาติ อตฺถโยชนํ กตฺวา ปาฬิยํ ‘‘ปริโยสิตวิหาร’’นฺติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสติ. กตปริโยสิตวิหารนฺติ กตปริโยสิโต วิหาโร อิมสฺส นวกมฺมสฺสาติ กตปริโยสิตวิหารํ. อิทํ นวกมฺมํ เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยาว โคปานสิโย น อาโรหนฺติ, ตาว วิปฺปกโต นามาติ โยชนา. ตโตติ โคปานสิอาโรหนโต. กฺจิเทว สมาทเปตฺวา กาเรสฺสตีติ วิหารสามิโกเยว กฺจิ ภิกฺขุํสมาทเปตฺวา กาเรสฺสติ. ปฺจหตฺเถ วิหาเรติ สมฺพนฺโธ. ฉวสฺสิกํ นวกมฺมนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ อฑฺฒโยเค. โสติ อฑฺฒโยโค. มหลฺลกํ นิยาเมตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทสหตฺเถ เอกาทสหตฺเถ’’ติ. ทสวสฺสิกํ วา เอกาทสวสฺสิกํ วา นวกมฺมนฺติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ ทฺวาทสหตฺถโต. โลหปาสาทสทิเสปิ ปาสาเทติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ ทฺวาทสวสฺสิกนวกมฺมโต.
นวกมฺมิโกติ นวกมฺเม ยุตฺตปยุตฺโต. อุตุกาเลติ เหมนฺตคิมฺหกาเล. ปฏิพาหิตุนฺติ อฺเสํ สมฺปตฺตภิกฺขูนํ ปฏิเสเธตุํ. อาวาสสามิกสฺสาติ อาวาสทายกสฺส. ตสฺสาติ อาวาสสามิกสฺส. วํเสติ อนฺวเย. เตติ ตว. โสติ อาวาสสามิอาทิโก. ภิกฺขูหิ ชคฺคิตพฺโพติ ¶ สมฺพนฺโธ. เตปีติ าติอุปฏฺากาปิ. ตสฺมิมฺปีติ สงฺฆิกปจฺจเยปิ. พหู อาวาเสติ สมฺพนฺโธ. เอกํ อาวาสนฺติ โยชนา.
เอกํ วา อาวาสนฺติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ วิสชฺชิตาวาเสหิ, อุปฺปนฺนานีติ สมฺพนฺโธ. กุรุนฺทิยํ ปน วุตฺตํ, กินฺติ วุตฺตนฺติ โยชนา. เอกํ มฺจฏฺานํ คเหตฺวาติ เอกํ มฺจฏฺานํ ปุคฺคลิกภาเวน คเหตฺวา. ติภาคนฺติ ตติยภาคํ. อยเมว วา ปาโ. เอตฺถาติ นฏฺวิหาเร. ปุคฺคลิกเมวาติ ปุคฺคลิกํ เอว, ปุคฺคลิกํ อิว วา. ชคฺคาติ ชคฺคาหิ. หีติ ¶ ผลโชตโก. เอวํ ชคฺคิโต ปนาติ เอวํ ชคฺคิโต วิหาโร ปน. ตสฺมินฺติ ชคฺคนฺเต. สทฺธิวิหาริกาทีนํ ทาตุกาโม โหตีติ สงฺฆสฺส ภณฺฑฏฺปนํ วา นวกานํ วสนฏฺานํ วา อทตฺวา อตฺตโนเยว สทฺธิวิหาริกาทีนํ ทาตุกาโม โหติ. สทฺธิวิหาริกาทีนํ ทาตุํ ลพฺภตีติ สพฺพวิหารํ ปุคฺคลิกภาเวน อคฺคเหตฺวา เอกเทสสฺเสว คหิตตฺตา สทฺธิวิหาริกาทีนํ ทาตุํ ลพฺภตีติ อตฺโถ. ชคฺคาเปตพฺโพ อิติ วุตฺตนฺติ โยชนา. เอตฺถ ‘‘วุตฺต’’นฺติ ปาโ อตฺถิ, โส อปาโเยว ‘‘กุรุนฺทิยํ ปน วุตฺต’’นฺติ ปทสฺส อาการตฺตา.
อฺํ อิทมฺปิ จ วกฺขมานวจนํ ตตฺเถว กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ โยชนา. กินฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ทฺเว ภิกฺขู’’ติอาทิ. ทฺเว ภิกฺขู กโรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เยนาติ ภิกฺขุนา. โสเยว สามีติ เยน สา ภูมิ ปมํ คหิตา, โสเยว สามีติ อตฺโถ. ปติรูเป าเนติ ปติรูเป เสนาสนฏฺาเน. ตนฺติ ปุคฺคลิกกรณํ. ยํ ปน วยกมฺมนฺติ โยชนา. เอตฺถ จ วยกมฺมนฺติ ตสฺมึ วิหาเร กตสฺส กมฺมสฺส มูลํ. วิหารสฺส มูลํ ทาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. ตสฺสาติ สงฺฆิกํ กโรนฺตสฺส. ตตฺเถวาติ กตวิหาเร เอว. กตาวาเสติ สมีปตฺเถ ภุมฺมวจนํ, กตาวาสสมีเปติ วุตฺตํ โหติ. ฉายูปคผลูปคาติ ฉายํ อุปคจฺฉนฺตา จ ผลํ อุปคจฺฉนฺตา จ, ฉายาผลานิ อุปหรนฺตาติ อตฺโถ. อปโลเกตฺวาติ สงฺฆํ อปโลเกตฺวา. สามิกาติ รุกฺขสามิกา. หาเรตพฺพาติ อปเนตพฺพา.
‘‘สงฺฆิกวลฺลิมตฺตมฺปิ อคฺคเหตฺวา’’ติ อิมินา สงฺฆิกํ คเหตฺวา สงฺฆิกาย ภูมิยา สเจ วิหารํ กโรติ, สงฺฆิกเมวาติ ทสฺเสติ. ทฺวิภูมกติภูมกาทีสุ ปาสาเทสุ อุปฑฺฒภาคํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาสาโท เจว โหตี’’ติอาทิ. อุปริ ปาสาโทติ สมฺพนฺโธ. โสติ วิหารการโก ภิกฺขุ, ตสฺส เหฏฺาปาสาโทติ สมฺพนฺโธ. วิหาเรติ สงฺฆิกวิหาเร, วิหารสมีเปติ อตฺโถ. อกตฏฺาเนติ จยปมุขานํ อกตปุพฺพฏฺาเน. จยํ วา ปมุขํ วาติ สงฺฆิกวิหารสฺส จยํ วา ปมุขํ วา. พหิกุฏฺเฏติ กุฏฺฏสฺส, กุฏฺฏโต วา พหิ. ตสฺสาติ จยปมุขการกสฺส ภิกฺขุสฺส โหตีติ ¶ สมฺพนฺโธ ¶ . วิสมํ ปพฺพตกนฺทราทินฺติ สมฺพนฺโธ. อปเทติ สุกรสฺส อการเณ. กตํ โหตีติ จยํ วา ปมุขํ วา กตํ โหติ. ตตฺถาติ จยปมุเขสุ, สงฺโฆ อนิสฺสโร อิติ วุตฺตนฺติ โยชนา.
วรเสยฺยํ คเหตุนฺติ สมฺพนฺโธ.
ปุน อาคนฺตฺวาติ ปกฺกมิตฺวา ปุน อาคนฺตฺวา. ตสฺสาติ นวกมฺมคาหกสฺส ภิกฺขุสฺส. เอตนฺติ เสนาสนํ.
อฺตฺรปริโภคปฏิกฺเขปาทิกถา
๓๒๔. นาติหรนฺตีติ เอตฺถ อติสทฺโท หรณตฺโถ, หรสทฺโท ปริภฺุชนตฺโถติ อาห ‘‘อฺตฺร หริตฺวา น ปริภฺุชนฺตี’’ติ. ยํ มฺจปีาทีติ โยชนา. ตตฺถาติ อุนฺทฺริยมหาวิหาเร. ตนฺติ มฺจปีาทึ. ตสฺมาติ ยสฺมา อนุชานาติ, ตสฺมา. ตนฺติ มฺจปีาทึ. อฺตฺราติ อฺํ วิหารํ. อโรคนฺติ อนฏฺาชิณฺณตฺตา อโรคํ. ตสฺมึ วิหาเรติ อุนฺทฺริยวิหาเร. ตสฺมินฺติ อุนฺทฺริยวิหาเร. ตโตติ อุนฺทฺริยวิหารโต. สุโยชิตานีติ สุฏฺุ โยชิตานิ. มูลทานํ วา ปฏิปากติกํ วา นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ฉฑฺฑิตวิหารโตติ ภิกฺขูหิ อนเปกฺเขน ฉฑฺฑิตสงฺฆิกวิหารโต จ ปุคฺคเลน สาเปกฺเขน ฉฑฺฑิตปุคฺคลิกวิหารโต จ. อาวาสิกกาเลติ อาวาสิกานํ ิตกาเล. ตโตติ ฉฑฺฑิตวิหารโต.
ผาติกมฺมตฺถายาติ เอตฺถ ผาติสทฺโท วฑฺฒนตฺโถติ อาห ‘‘วฑฺฒิกมฺมตฺถายา’’ติ. เอตฺถาติ ‘‘ผาติกมฺมตฺถายา’’ติ ปาเ.
จกฺกลิกนฺติ จกฺกากาเรน ลาติ ปวตฺตติ, จกฺกาการํ วา ลาติ คณฺหาตีติ จกฺกลํ, ตเทว จกฺกลิกํ, ปาทปฺุชนํ, ‘‘กมฺพลาทีหิ เวเตฺวา กต’’นฺติ อิมินา ตสฺส กรณาการํ ทสฺเสติ. เยหีติ ปาเทหิ ¶ . อุทกนฺติ เสนาสนสฺส ตินฺตกํ อุทกํ. อุทกํ น ปฺายตีติ โยชนา. สอุปาหเนน อกฺกมิตุํ น วฏฺฏตีติ โยชนา.
สุธาภูมิยนฺติ สุธาย ลิตฺตายํ ภูมิยํ. ปริภณฺฑภูมิยนฺติ โคมยกสาวปริภณฺฑภูมิยํ. ปาทาติ มฺจปาทา. ตสฺมินฺติ โจฬเก. เปนฺตสฺสาติ มฺจปาเท เปนฺตสฺส. ตตฺถาติ เตสุ ภิกฺขูสุ ¶ . เนวาสิกาติ นิพทฺธํ วสนฺตีติ เนวาสิกา. เปนฺตีติ มฺจปาเท เปนฺติ. ตเถวาติ ยถา เนวาสิกา วฬฺชนฺติ, ตเถว อาคนฺตุเกหิ วฬฺชิตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ.
เสตภิตฺติ วาติ เอตฺถ วาสทฺเทน นีลภิตฺติอาทโย สมฺปิณฺเฑติ. ‘‘ทฺวารมฺปิ วาตปานมฺปี’’ติอาทินา สามฺโต วุตฺตตฺตา ทฺวารวาตปานาทโย อปริกมฺมกตาปิ น อปสฺสยิตพฺพา. เกนจิ วา วตฺถาทินาติ สมฺพนฺโธ.
‘‘หุตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘โธตปาทกา’’ติ ปทสฺส ‘‘นิปชฺชิตุ’’นฺติ ปเท กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ, ‘‘ภิกฺขู’’ติ ปเท การกวิเสสนภาวํ นิวตฺเตติ. กสฺมึ าเน นิปชฺชิตุํ กุกฺกุจฺจายนฺตีติ อาห ‘‘โธเตหิ ปาเทหิ อกฺกมิตพฺพฏฺาเน’’ติ. ‘‘อกฺกมิตพฺพฏฺานสฺเสตํ อธิวจน’’นฺติ อิมินา ‘‘โธตปาทเก’’ติ ปาสฺส โธโต ปาโท ติฏฺติ เอตฺถ าเนติ โธตปาทกํ, ตสฺมึ โธตปาทเกติ อตฺถํ ทสฺเสติ. เอตนฺติ ‘‘โธตปาทเก’’ติ นามํ. ‘‘ปจฺจตฺถริตฺวา’’ติ เอตฺถ เกน ปจฺจตฺถริตฺวาติ อาห ‘‘ปจฺจตฺถรเณนา’’ติ. ‘‘อตฺตโน สนฺตเกนา’’ติ อิมินา สงฺฆิเกน ปจฺจตฺถรเณน ปจฺจตฺถรณํ ปฏิกฺขิปติ. นิทฺทายโตปีติ นิทฺทายการณาปิ, สํกุฏิเตติ สมฺพนฺโธ. อถ วา นิทฺทายโตปีติ นิทฺทายนฺตสฺสปิ. ‘‘สรีราวยโว’’ติ ปเท สามฺยตฺถฉฏฺี, ‘‘อาปตฺติเยวา’’ติ ปเท สมฺปทานํ. โลเมสุ ผุสนฺเตสูติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปริโภคสีเสนา’’ติ อิมินา ปริโภคํ อกตฺวา เกนจิ กมฺเมน สรีราวยเวน ผุสนฺตสฺส อนาปตฺตีติ ทสฺเสติ. หตฺถตเลน ผุสิตุํ ปาทตเลน ผุสิตุํ วา อกฺกมิตุํ วาติ ยถาลาภโยชนา ทฏฺพฺพา. ‘‘ปริโภคสีเสนา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มฺจปีํ นีหรนฺตสฺสา’’ติอาทิ.
สงฺฆภตฺตาทิอนุชานนกถา
๓๒๕. ‘‘สงฺฆสฺส ¶ ภตฺต’’นฺติ อิมินา สงฺฆภตฺตนฺติ ปทสฺส ฉฏฺีสมาสํ ทสฺเสติ. สงฺฆสฺส อตฺถาย อาภตํ ภตฺตํ กาตุํ น สกฺโกนฺตีติ โยชนา. อุทฺเทสภตฺตนฺติอาทีสุ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘อุทฺเทเสน ลทฺธภิกฺขูนํ ภตฺตํ กาตุ’’นฺติ อิมินา อุทฺเทเสน ลทฺธภิกฺขูนํ กาตพฺพํ ภตฺตํ อุทฺเทสภตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตเถวาติ ยถา สงฺฆโต อุทฺทิสิตฺวา ลทฺธภิกฺขู, ตเถว. ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ ‘‘เอกํ วา’’ติอาทินา ปริจฺฉินฺทิตฺวา. เตสนฺติ ลทฺธภิกฺขูนํ. อิมินา นิมนฺเตตฺวา ลทฺธภิกฺขูนํ กาตพฺพํ ภตฺตํ นิมนฺตนภตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘สลากาโย ฉินฺทิตฺวา’’ติ อิมินา สลากาโย ฉินฺทิตฺวา กาตพฺพํ ภตฺตํ สลากภตฺตนฺติ วจนตฺถํ ¶ ทสฺเสติ. ปกฺขิกนฺติ อุโปสถิกนฺติ ปาฏิปทิกนฺติ เอวํ นิยาเมตฺวาติ โยชนา. ปฺจมีอาทีสุ ปกฺเขสุ กาตพฺพํ ปกฺขิกํ. อุโปสเถ กาตพฺพํ อุโปสถิกํ. ปาฏิปเท กาตพฺพํ ปาฏิปทิกํ, ตเมว ภตฺตํ ปาฏิปทิกภตฺตํ. อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนนฺติ เอตฺถ อิติสทฺโท อาทฺยตฺโถ, อุทฺเทสภตฺตํ นิมนฺตนนฺติอาทึ อิมํ โวหารํ ปตฺตานีติ หิ อตฺโถ. อุทฺเทสภตฺตาทีนิเยว อนุชานนมกตฺวา กสฺมา สงฺฆภตฺตมฺปิ อนุชานาตีติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺมา สกฺขิสฺสนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เตติ มนุสฺสา. ตมฺปีติ สงฺฆภตฺตมฺปิ. ปิสทฺเทน อุทฺเทสภตฺตาทีนิ อเปกฺขติ.
สงฺฆภตฺตาทีนํ วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘สงฺฆภตฺตํ อุทฺเทสภตฺต’’นฺติอาทิปาเ, เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา, สงฺฆภตฺตาทีสุ วา นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ภฺุชนฺตานํ อมฺหากํ อชฺช ทส ทฺวาทส ทิวสา อเหสุนฺติ โยชนา. อฺโตติ อฺสฺมา านา. ตตฺถาติ สงฺฆภตฺเต. วตฺตพฺพาติ มนุสฺสา วตฺตพฺพา. ตนฺติ สงฺฆภตฺตํ, ธาตุกมฺมํ, ‘‘อมฺหาก’’นฺติ การิตกมฺมํ. ตนฺติ สงฺฆภตฺตํ.
อุทฺเทสภตฺตกถา
อยํ นโย เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. รฺา วา ปหิเตติ สมฺพนฺโธ. สเจ อตฺถีติ สเจ ิติกา อตฺถิ. อุทฺเทสเกนาติ ภตฺตุทฺเทสเกน ¶ . น อติกฺกาเมตพฺพนฺติ อุทฺเทสภตฺตํ น อติกฺกาเมตพฺพํ. เต ปนาติ ปิณฺฑปาติกา ปน. ิติกํ เปตฺวาติ ิติกํ ิตฏฺาเน เปตฺวา มฺุจิตฺวาติ อตฺโถ. เตสนฺติ มหาเถรานํ. โยชนนฺตริกวิหารโตปีติ โยชเนน พฺยวธาเน ิตวิหารโตปิ. ิตฏฺานโตติ ิติกาย ิตฏฺานโต. อสมฺปตฺตานมฺปีติ ภตฺตุทฺเทสฏฺานํ อสมฺปตฺตานมฺปิ. วฑฺฒิตา นาม สีมาติ อุปจารสีมา วฑฺฒิตา นาม. สงฺฆนวกสฺส ทินฺเนปีติ ยาว ทุติยภาโค น ทาตพฺโพ, ตาว สงฺฆนวกสฺส ทินฺเนปิ. วสฺสคฺเคนาติ คณิยตีติ คํ, วสฺสเมว คํ วสฺสคฺคํ, เตน วสฺสคฺเคน, วสฺสคณนายาติ วุตฺตํ โหติ. ยทิ ‘‘วสฺสคฺเฆนา’’ติ จตุตฺถกฺขเรน ปาโ ภเวยฺย, เอวํ สติ วสฺสปริจฺเฉเทนาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ, อยเมว ยุตฺตตโร.
เอกสฺมึ วิหาเรติ เอกิสฺสํ วิหารสีมายํ. ตสฺมึเยว ภตฺตุทฺเทสฏฺาเนติ เอตฺถ เอวสทฺเทน อฺสฺมึ าเน คาหณํ ปฏิกฺขิปติ. เอโกติ เอโก ทายโก. เตนาติ ปหิตภิกฺขุนา. โส อตฺโถติ โส เหตุ. ตํทิวสนฺติ ตสฺมึ ปหิตทิวเส. ปมุสฺสตีติ สติปวาเสน มุสฺสติ. โภชนสาลายาติ ภตฺตุทฺเทสฏฺานสงฺขาตาย โภชนสาลาย. ยา ปกติฏฺิติกาติ โยชนา. ‘‘เอกาพทฺธา ¶ โหนฺตี’’ติ วุตฺตวจนสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺมฺํ ทฺวาทสหตฺถนฺตรํ อวิชหิตฺวา’’ติ. นวํ ิติกนฺติ ภตฺตุทฺเทสฏฺาเน ปิตปกติฏฺิติกโต อฺํ นวํ ิติกํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตนฺติ อุทฺเทสภตฺตํ. ‘‘สฺเว’’ติ นิยาเมตฺวา วุตฺตตฺตา ทุติยทิวเส น ลพฺภติ.
โกจีติ ทายโก. สกวิหาเร ีติกาวเสเนว คาเหตพฺพนฺติ ยํ วิหารํ คจฺฉนฺติ, ตตฺถ อปวิฏฺตฺตา สกวิหาเร ิติกาวเสเนว คาเหตพฺพํ. ทินฺนํ ปน ภตฺตํ คาเหตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. สมฺปตฺตานนฺติ ทินฺนฏฺานํ สมฺปตฺตานํ. ตตฺถาติ ทินฺนฏฺานํ, สมฺปตฺตานํเยวาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส วิหารสฺสาติ ปวิฏฺวิหารสฺส. ตสฺมึ ตสฺมึ าเนติ คามทฺวารวีถิจตุกฺกสงฺขาเต ตสฺมึ ตสฺมึ าเน. อนฺโตอุปจารคตานนฺติ เอตฺถ อนฺโตอุปจาโร นาม ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตรํ.
คามทฺวารูปจาร ¶ วีถิจตุกฺกูปจาร ฆรูปจาเรสุ ตีสุ ฆรูปจารสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฆรูปจาโร เจตฺถา’’ติอาทิ. เอตฺถาติ ตีสุ อุปจาเรสุ. ฆรูปจาโร เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. เอโก อุปจาโร เอตฺถาติ เอกูปจารํ ฆรํ. อิเมสนฺติ จตุนฺนํ ฆรานํ. ตตฺถาติ จตูสุ ฆเรสุ. เอกกุลสฺส ยํ ฆรนฺติ สมฺพนฺโธ. เอกวฬฺชนฺติ เอกทฺวาเรน สมานปริโภคํ. ตตฺถาติ เอกูปจาเร.
ยํ ปน เอกํ ฆรํ กตนฺติ สมฺพนฺโธ. สุขวิหารตฺถายาติ กลหํ วิจฺฉินฺทิตฺวา สุขวิหารตฺถาย. ตสฺมึ ตสฺมึ าเนติ ภิตฺติยา ปริจฺฉินฺเน ตสฺมึ ตสฺมึ าเน.
ยสฺมึ ปน ฆเร นิสีทาเปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ยมฺปิ นิเวสนนฺติ โยชนา.
โย ปน อุทฺเทสลาโภ อุปฺปชฺชติ, โส ปาปุณาตีติ โยชนา. กิฺจาปิ ทิสฺสนฺติ, ตถาปีติ โยชนา.
โย ปนาติ ภิกฺขุ ปน, ลภตีติ สมฺพนฺโธ. อฺสฺมินฺติ อตฺตนา อฺสฺมึ. เตนาติ อุทฺเทสภตฺตํ ลภนฺเตน ภิกฺขุนา.
กาลํ ปฏิมาเนนฺเตสูติ โภชนกาลํ ปฏิมาเนนฺเตสุ ภิกฺขูสุ, นิสินฺเนสูติ สมฺพนฺโธ. โกจิ ¶ มนุสฺโส วทตีติ สมฺพนฺโธ. สงฺฆุทฺเทสปตฺตํ เทถ อิติ วาติ โยชนา. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ปตฺตสฺส าเน ภิกฺขุํ ปกฺขิปิตฺวา วุตฺเต อติทิสติ.
เอตฺถาติ อุทฺเทสภตฺเต, เอวํวจเน วา. เปสโลติ ปิยสีโล. เตนาติ อุทฺเทสเกน. กินฺติ ชานาตีติ อาห ‘‘ทสวสฺเสน ลทฺธ’’นฺติ. ตสฺสาติ อุทฺเทสกสฺส, วจนนฺติ สมฺพนฺโธ. อปฺปสทฺทาติ สณิกสทฺทา. ‘‘อปสทฺทา’’ติปิ ปาโ, นิสฺสทฺทาติ อตฺโถ. สพฺพนวกสฺสาติ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ นวกสฺส. ฉายายปิ ปุจฺฉิยมานายาติ อนาทเร ภุมฺมวจนํ, สามิวจนํ วา. น ลภตีติ ปาปุณาปิตตฺตา น ลภติ. นิสินฺนสฺสาปิ นิทฺทายนฺตสฺสาปีติ อนาทเร สามิวจนํ, ภิกฺขุสฺส นิสินฺนสฺสาปิ นิทฺทายนฺตสฺสาปีติ อตฺโถ. หีติ สจฺจํ. เอตํ ภาชนียภณฺฑํ ¶ นามาติ โยชนา. ตตฺถาติ ‘‘สมฺปตฺตสฺเสว ปาปุณาตี’’ติ วจเน. อุปจาเรนาติ ทฺวาทสหตฺถูปจาเรน. ตสฺมินฺติ อนฺโตปริกฺเขเป.
โกจิ อุปาสโก ปหิณาตีติ สมฺพนฺโธ. ปณีตโภชนานนฺติ ปณีตโภชเนหิ. อุทกสฺสาติ อุทเกน, ปูเรตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อาคตา มนุสฺสาติ สมฺพนฺโธ. เยนาติ ภิกฺขุนา. ยนฺติ วตฺถุ. ติจีวรปริวารนฺติ ติจีวเรน ปริวาริตํ, ติจีวรปริวารวนฺตํ วา อุทฺเทสภตฺตนฺติ อตฺโถ. หิ สจฺจํ อสฺส ภิกฺขุสฺส ปฺุวิเสโส อีทิโสติ โยชนา. นนุ อุทกํปิสฺส ปฺุวิเสสํ, กสฺมา อฺํ อุทฺเทสภตฺตํ ลภตีติ อาห ‘‘อุทกํ ปนา’’ติอาทิ.
คเหตฺวา อาคตา เต มนุสฺสาติ โยชนา. เตสนฺติ มหาเถราทีนํ. ทหรสามเณเรหีติ ทหเรหิ สามเณเรหิ, ลทฺเธสูติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถาติ อุทฺเทสภตฺเต. ปุรโตติ มหาเถรานํ ปุรโต. ปตฺเตติ สงฺฆุทฺเทสปตฺเต, อคาหิเตเยวาติ สมฺพนฺโธ. อาหฏมฺปิ อุทฺเทสภตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
เอโก วทตีติ สมฺพนฺโธ. โสติ มนุสฺโส, ภณตีติ สมฺพนฺโธ. ยถา เต รุจฺจติ, ตถา วตฺวา อาหราติ โยชนา. วิสฺสฏฺทูโต นามาติ อตฺตโน รุจึ วิสฺสชฺชิตฺวา ตสฺส รุจิยา วิสฺสฏฺโ ทูโต นาม. ปฏิปาฏิปตฺตํ วาติ สงฺฆโต ปฏิปาฏิยา ลทฺธํ ปตฺตํ วา, อิทํ นิมนฺตนภตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยํ อิจฺฉตีติ วิสฺสฏฺทูโต ยํ อิจฺฉติ. โสติ พาโล, น วตฺตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. ปุจฺฉาสภาเคน วเทยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ วทนการณา.
กูฏฏฺิติกา ¶ นามาติ อฺเหิ อุทฺเทสภตฺเตหิ มิสฺเสตฺวา อุชุกฏฺิติกาย ปวตฺติตฺวา กูเฏน ปวตฺตา ิติกา นาม โหติ. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘รฺโ วา หี’’ติอาทิ. เอกจาริกภตฺตานีติ ปติ เอกํ กตฺวา จริตพฺพานิ ภกฺขิตพฺพานีติ เอกจาริกานิ, อฺเหิ อุทฺเทสภตฺเตหิ อมิสฺเสตฺวา ปติ เอกํ กตฺวา ภกฺขิตพฺพานีติ วุตฺตํ ¶ โหติ, ตานิเยว ภตฺตานิ เอกจาริกภตฺตานิ. เอกจฺเจ ภิกฺขู คตาติ สมฺพนฺโธ. เตสูติ เอกจฺเจสุ ภิกฺขูสุ. ตงฺขณํเยวาติ ตสฺมึ นิสินฺนกฺขเณเยว. ปุน ตงฺขณํเยวาติ ตสฺมึ คาหณกฺขเณเยว. ‘‘ปณีตภตฺต’’นฺติ วุตฺเต ‘‘กติวสฺสโต ปฏฺายา’’ติ วทนฺติ, ‘‘เอตฺตกวสฺสโต นามา’’ติ วุตฺเตติ โยชนา. คาหิเตติ ิติกํ อชานนฺเตหิ อาคนฺตุเกหิ ปตฺเต คาหิเต. อาคเตหิปิ ิติกํ ชานนกภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธ. เอเสว นโย ปรโตปิ. ภิกฺขูเยว อาคจฺฉนฺตูติ ปตฺตํ อคฺคเหตฺวา ภิกฺขูเยว อาคจฺฉนฺตูติ อธิปฺปาโย.
เนติ ิติกํ อชานนฺเต อาคนฺตุเก. ราชา โภเชตฺวาติ ราชา อตฺตโน เคเห โภเชตฺวา. เนสนฺติ อาคนฺตุกานํ, ปตฺเตปีติ สมฺพนฺโธ. ยํ อาหฏนฺติ ยํ ภตฺตํ อภฺุชิตฺวา อาหฏํ. ตํ น คาเหตพฺพนฺติ ตํ ภตฺตํ ิติกาย น คาเหตพฺพํ โถกตฺตา. เนสนฺติ อาคนฺตุกานํ. คีวา โหตีติ อิณํ โหติ. อิณํ นาม ปฏิทาตพฺพสภาโว โหติ, ตสฺมา ปฏิทาตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เอตฺถาติ ิติกํ อชานิตฺวา ภุตฺตฏฺาเน. ตาว นิสีทิตพฺพนฺติ ตาว อาคเมตฺวา นิสีทิตพฺพํ. ปตฺตฏฺาเนน คาหณมฺปิ คีวาสทิโสติ ปุริมเถรสฺส มติ ภเวยฺย. เอวฺหิ สติ ทฺวินฺนํ เถรานํ วาโท สทิโสเยว.
เอโก ปิณฺฑปาโตติ สมฺพนฺโธ. ตถารูโปติ ติจีวรปริวาโร สตคฺฆนโก. อยนฺติ ปิณฺฑปาโต. อิติ วุตฺตํ อฏฺกถาสุ.
เอโก ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. อนฺตราภฏฺโกติ อุทฺเทสภตฺตสฺส อนฺตเร เวมชฺเฌ ภสฺสติ คลตีติ อนฺตราภฏฺโก. ปริปุณฺณวสฺโส โย ปน สามเณโรติ โยชนา. ตสฺส อุปสมฺปชฺชิตสามเณรสฺส ิติกา อติกฺกนฺตาติ สมฺพนฺโธ. โสติ อุทฺเทสภตฺตปตฺโต ภิกฺขุ. สมีเปติ อตฺตโน สมีเป. ตฺเจ เถยฺยาย หรนฺตีติ ตํ ปตฺตํ ปตฺตหารกา เถยฺยาย หรนฺติ เจ. คีวา โหตีติ ปตฺตทาปกสฺส คีวา โหติ. โส ภิกฺขูติ สมีเป นิสินฺโน โส ภิกฺขุ. อสฺสาติ ปตฺตทาปกสฺส. ‘‘อย’’นฺติ โปตฺถเกสุ ปาโ อตฺถิ, โส น สุนฺทโร. ตโตติ อุทฺเทสภตฺตฆรโต. ‘‘สุหโฏ’’ติ วจนสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภตฺตสฺส ทินฺนตฺตา คีวา น โหตี’’ติ.
สาทิยนโกติ ¶ ¶ อุทฺเทสภตฺตสาทิยนโก, โหตีติ สมฺพนฺโธ. ทสหิปิ ปตฺเตหิ ภตฺตํ อาหราเปตฺวาติ โยชนา. ภิกฺขุทตฺติยํ นามาติ ภิกฺขุนา ทตฺติยํ นาม. โส ภิกฺขูติ สาทิยนโก โส ภิกฺขุ. เต ภิกฺขูติ ปิณฺฑปาติเก เต ภิกฺขู. เอถ ภนฺเต มยฺหํ สหายา โหถ อิติ วตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ อุปาสกสฺส. ตตฺถาติ อุปาสกสฺส ฆเร. ตสฺเสวาติ สาทิยนกสฺเสว. อิตเรติ นวปิณฺฑปาติกา. เนสนฺติ ทสนฺนํ ภิกฺขูนํ. ตสฺส ภิกฺขุโนติ สาทิยนกสฺส ภิกฺขุโน. ภุตฺตาวีนนฺติ ภุตฺตวนฺตานํ.
เตติ นวปิณฺฑปาติกา, วุตฺตา คจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ อุปาสกสฺส ฆเร. ตตฺราติ ทสสุ ภิกฺขูสุ. มธุเรน สเรน อนุโมทนํ กโรนฺตสฺส เอกสฺส ธมฺมกถํ สุตฺวาติ โยชนา. อกตภาโค นามาติ ปุพฺเพ น กริยิตฺถาติ อกโต, โสเยว ภาโค โกฏฺาโสติ อกตภาโค, อาคนฺตุกภาโค นามาติ อตฺโถ.
เอโก อุปาสโก เทตีติ สมฺพนฺโธ. อิมนฺติ ขาทนียโภชนียํ. ปตฺตสามิกสฺส ทาตพฺพนฺติ โยชนา. เปตฺวาติ ปกติยา เปตฺวา. ‘‘สพฺโพ สงฺโฆ ภฺุชตู’’ติ วตฺวา จ กิฺจิ อวตฺวา จ คเตปิ ปมเมว ‘‘สพฺพํ สงฺฆิกํ ปตฺตํ เทถา’’ติ วุตฺตตฺตา ภาเชตฺวา ปริภฺุชิตพฺพํ.
ปาติยา อาหริตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เอเกกํ อาโลปนฺติ เอเกกสฺส ภิกฺขุสฺส เอเกกํ อาโลปํ. อจฺฉตีติ วสติ. กสฺส เตติ กสฺส อตฺถาย ตยา, อานีตนฺติ โยชนา. ‘‘เอเกน ภิกฺขุนา’’ติ ปทํ ‘‘คาเหตพฺพ’’นฺติ ปเท การิตกมฺมํ, ‘‘ภตฺต’’นฺติ ธาตุกมฺมํ ตพฺพปจฺจโย วทติ.
กึ อาหรียตีติ อวตฺวาติ กึ วตฺถุ ตยา อาหรีตีติ อุปาสกํ อปุจฺฉิตฺวา. ‘‘กึ อาหริสฺสสี’’ติปิ ปาโ, กึ วตฺถุํ ตฺวํ อาหริสฺสสีติ อตฺโถ. สปริวาราย ยาคุยา จ มหคฺฆานํ ผลานฺจ ปณีตานํ ขชฺชกานฺจ ตถา อาเวณิกา ิติกา กาตพฺพาติ โยชนา ¶ . เอกา เอว ิติกาติ สมานา เอว ิติกา. ตถา ผาณิตสฺสาติ เอตฺถ ตถาสทฺเทน ‘‘เอกา เอว ิติกา วฏฺฏตี’’ติ ปทํ อติทิสติ.
อิติ อุทฺเทสภตฺตกถาย โยชนา สมตฺตา.
นิมนฺตนภตฺตกถา
นิมนฺตนํ ¶ ปุคฺคลิกํ สงฺฆิกฺจาติ ทุวิธํ. ตตฺถ ปุคฺคลิกํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปุคฺคลิกํ เจ สยเมว อิสฺสโร’’ติ. ‘‘เอตฺตเก ภิกฺขู สงฺฆโต อุทฺทิสถา’’ติอาทีนิ อวตฺวา ‘‘เอตฺตกานํ ภิกฺขูนํ ภตฺตํ คณฺหถา’’ติ นิมนฺเตตฺวา ทินฺนํ สงฺฆิกํ นิมนฺตนํ นาม. เอตฺถาติ นิมนฺตเน. ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏตีติ ‘‘ภิกฺข’’นฺติ กปฺปิยโวหาเรน วุตฺตตฺตา ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏติ. ปฏิปาฏิยาติ สงฺฆโต ลทฺธปฏิปาฏิยา. อาคตมนุสฺโส วทตีติ สมฺพนฺโธ. วิจฺฉินฺทิตฺวาติ ‘‘ตุมฺเห จ คจฺฉถา’’ติ วจนํ วิจฺฉินฺทิตฺวา.
นิมนฺตนภตฺตฆรโตติ นิมนฺตนภตฺตสฺส ทินฺนฆรโต. เอโก อาหรตีติ สมฺพนฺโธ. ปูเรตฺวาติ ภตฺตสฺส ปูเรตฺวา. ตนฺติ ภตฺตํ. อิธาปีติ นิมนฺตเนปิ.
ตโตติ วทนการณา. ‘‘โส ภิกฺขู’’ติ ปทํ ‘‘อสฺสา’’ติ ปเท ปกติกตฺตา, ‘‘ชิคุจฺฉนีโย’’ติ ปทํ ตตฺเถว วิกติกตฺตา. อสฺสาติ ภเวยฺย, โหติ วา. ‘‘ปตฺตตฺถาย อาคโตมฺหี’’ติ วทนฺตสฺส ตสฺส ปตฺโต ทาตพฺโพติ โยชนา. ภตฺตาหรณกปตฺตนฺติ ภตฺตํ อาหรติ อเนนาติ ภตฺตาหรณโก, โสเยว ปตฺโต ภตฺตาหรณกปตฺโต, ตํ. ปฏิปาฏิภตฺตนฺติ ปฏิปาฏิยา ลทฺธํ ภตฺตํ.
อาโลปภตฺตฏฺิติกโตติ เอเกกอาโลเปน ลทฺธสฺส ภตฺตสฺส ิติกโต. อาโลปสงฺเขเปนาติ เอเกกสฺมึ อาโลเป ตํสํขิปเนน. อยํ นโย อุทฺเทสภตฺตโต วิเสโส. กสฺส เต อาภตนฺติ กสฺส อตฺถาย ตยา อาภตนฺติ โยชนา. สงฺฆสฺส เม ภตฺตนฺติ สงฺฆสฺส อตฺถาย มยา ภตฺตํ อาภตํ. เถรานํ เม ภตฺตนฺติ เถรานํ มยา ภตฺตํ อาภตํ.
อุปาสโก ¶ ปหิณาตีติ สมฺพนฺโธ. อิเม ตโย ชนาติ สงฺฆตฺเถโร จ คนฺถธุตงฺควเสน อภิฺาโต จ ภตฺตุทฺเทสโก จาติ อิเม ตโย ชนา. ปุจฺฉิตุนฺติ ‘‘กึ สงฺฆโต คณฺหามิ, อุทาหุ เย ชานามิ, เตหิ สทฺธึ อาคจฺฉามี’’ติ ปุจฺฉิตุํ. อารุหิยิตฺถาติ อารูฬฺหา. อตฺตนวเมหีติ อตฺตา นวโม เอเตสนฺติ อตฺตนวมา, เตหิ ภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธ. หีติ ยสฺมา. เอเต ภิกฺขูติ สงฺฆตฺเถราทโย ตโย เอเต ภิกฺขู. เตนาติ คนฺถธุตงฺคาทีหิ อนภิฺาเตน ภิกฺขุนา ปฏิปชฺชิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. นิสฺสิตเก วา, เย ภิกฺขู ชานาถ, เต ภิกฺขู วา คเหตฺวาติ ¶ โยชนา. อตฺตนา อฺโ คาโม คนฺตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. โสเยว คาโมติ นิมนฺตนคาโมเยว.
ตตฺราติ อสนสาลายํ. อุสฺสวาทีสูติ ฉณาทีสุ. อาทิสทฺเทน อฺเน เกนจิ การเณน มนุสฺสานํ พหุสนฺนิปาตํ สงฺคณฺหาติ. ตทาติ ตสฺมึ นิมนฺตนกาเล. สนฺนิปาตฏฺานโตติ ภิกฺขูนํ สนฺนิปาตฏฺานโต. ยถาสตฺตีติ สตฺติยา อนุรูปํ, สตฺตึ อนติกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. เอตฺถ จ สตฺติสทฺทสฺส กุนฺตสงฺขาตสฺส สตฺถสฺสปิ วาจกตฺตา ตํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ยถาพล’’นฺติ.
สงฺฆตฺเถโร วา อาคจฺฉนฺตีติ สมฺพนฺโธ. พหุกตฺตารมเปกฺขิตฺวา ‘‘อาคจฺฉนฺตี’’ติ พหุวจนวเสน วุตฺตํ. เอกวารนฺติ เอกสฺมึ ทิวเส, อาคมนทิวเสติ อตฺโถ. ปฏิพทฺธกาลโตติ ตตฺเถว สกฏฺาเน วาสสฺส นิพทฺธกาลโต. ทุติยวาเรติ ทุติยทิวเส. อภินวอาคนฺตุกาวาติ อนาคมนปุพฺพา อภินวา อาคนฺตุกาว. ตตฺราติ ตสฺมึ ปตฺตฏฺาเน. เตสนฺติ อภินวอาคนฺตุกานํ. เอตฺถาติ อนาคตปุพฺพฏฺาเน.
สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ สกฏฺานอาคนฺตุกฏฺาเนสุ. เตนาติ อติลาภินา ภิกฺขุนา. อวิเสเสตฺวาติ วิเสสมกตฺวา.
สลากภตฺตกถา
สลากภตฺตํ ¶ ปน เอวํ เวทิตพฺพนฺติ โยชนา. ‘‘วจนโต’’ติ ปทํ ‘‘ทาตพฺพา’’ติ ปเท าปกเหตุ. สลากาย วาติ กุสทณฺเฑ วา. อสุกสฺส นามาติ อสุกสฺส นาม อุปาสกสฺส. อุปนิพนฺธิตฺวาติ ลิขิตฺวา, ฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘โอปฺุชิตฺวา’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ เหฏฺุปริยวเสน อาโลเฬตฺวา’’ติ. ภตฺตุทฺเทสเกน ทาตพฺพาติ สมฺพนฺโธ.
น พหุกาติ อปฺปกา. คามวเสนปีติ เยภุยฺเยน สมานลาภคามวเสนปิ. ปิสทฺเทน กุลํ อเปกฺขติ. คาเหนฺเตน คาหิตาเนวาติ สมฺพนฺโธ. สฏฺิสลากภตฺตานิ โหนฺตีติ โยชนา. เตสนฺติ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ สลากภตฺตานํ.
ตนฺติ พหุสลากภตฺตคามํ. ตํ ปนาติ เอกสลากภตฺตํ ปน. เอเตสูติ ภิกฺขูสุ. นิคฺคเหนาติ ¶ ทูรตฺตา อนิจฺฉนฺตสฺสปิ เอกสฺส นิคฺคเหน. ตนฺติ สลากภตฺตํ. โอริมคาเมติ โอรภาเค ิเต คาเม. คาหิตสฺายาติ คาหิตา อิติ สฺาย. ปุน วิหารํ อาคนฺตฺวาติ ปุน วิหารํ อนาคนฺตฺวา โอริมคาเม สลากภตฺตานิ ปมํ คเหตฺวา ปจฺฉา วิหารํ อาคนฺตฺวา อตฺตโน ปาเปตฺวา ภฺุชิตุมฺปิ วฏฺฏติ. กสฺมา ปุน วิหาโร อาคนฺตพฺโพ, นนุ อคาหิโตปิ อตฺตโน ปตฺตตฺตา คเหตฺวา ภฺุชิตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. หิ ยสฺมา พหิสีมาย สงฺฆลาโภ คาเหตุํ น ลพฺภติ, ตสฺมา วิหาโร อาคนฺตพฺโพติ โยชนา. เอกพาหวเสน วาติ เอกาย ฆรปาฬิสงฺขาตาย พาหายวเสน วา. วีถิอาทีสุ จาติ วีถิพาหกุเลสุ จ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ยตฺถาติ ยสฺมึ าเน. สลากาสุ อสติ อสนฺตาสูติ โยชนา. อุทฺทิสิตฺวาปีติ ‘‘อสุกคามสฺส สลากภตฺตานิ ตุยฺหํ ปาปุณนฺตี’’ติ คามาทีนิ อุทฺทิสิตฺวาปิ.
ตเมวตฺถํ ¶ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘เตน หี’’ติอาทิ. ตตฺถ เตนาติ สลากทายเกน ภิกฺขุนา. คาเหตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. วารคาเมติ อติทูรตฺตา วาเรน คนฺตพฺเพ คาเม. ตตฺราติ ตํ คามํ.
อติเรกคาวุเตติ คาวุตโต อติเรเก าเน. ตํทิวสนฺติ ตสฺมึ สลากภตฺตคหณทิวเส. โย น คจฺฉติ, ตสฺส น ทาตพฺพาติ โยชนา. หีติ ยสฺมา. ตีณิ ปน ทิวสานีติ อจฺจนฺตสํโยเค เจตํ อุปโยควจนํ. ตนฺติ โอริมวารคามสลากํ. ทณฺฑกมฺมํ ปน กินฺติ คาฬฺหํ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘สฏฺิโต วา ปณฺณาสโต วา น ปริหาเปตพฺพ’’นฺติ. วิหารวาโรติ วิหารสฺส รกฺขนตฺถาย วาโร. วิหารวาริกสฺสาติ วิหารํ วาเรน, วารํ คเหตฺวา วา รกฺขตีติ วิหารวาริโก, ตสฺส ทาตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. วิหารโคปกาติ วิหารํ โคเปนฺตีติ วิหารโคปกา. อฺถตฺตนฺติ ปสาทฺถตฺตํ. อฺเสุ กุเลสุ ทาตพฺพาติ อฺเสํ กุลานํ ยาคุอาทโย ทาตพฺพา.
วารํ คาเหตฺวาติ อฺเหิ วารํ คาหาเปตฺวา. เนสนฺติ วิหารวาริกานํ. สลากาติ ปกติกตฺตารํ อเปกฺขิตฺวา ‘‘ภวนฺตี’’ติ พหุวจนวเสน วุตฺตํ. ผาติกมฺมเมวาติ วิหารรกฺขนตฺถาย สงฺเฆน ทาตพฺพผาติกมฺมเมว. อฺมฺปีติ ปิสทฺเทน น เกวลํ ผาติกมฺมเมว, อฺมฺปีติ ทสฺเสติ. อติเรกอุตฺตริภงฺคสฺสาติ อติเรกํ อุตฺตริภงฺคเมตสฺสาติ อติเรกอุตฺตริภงฺคํ, ตสฺส.
สลากา ลทฺธาติ สลากา เอว ลทฺธา. ตํทิวสนฺติ ตสฺมึ สลากลทฺธทิวเส. เอกสฺเสวาติ ¶ เอเกกสฺเสว. วิชเฏตฺวาติ ตานิ ทฺเว ตีณิ เอกจาริกภตฺตานิ วิชฏํ นิคุมฺพํ กตฺวา.
เอกสมฺโภคาติ เอกโต สมฺโภคา. คาเหนฺเตน ทาตุนฺติ สมฺพนฺโธ. สมฺมุขีภูตสฺสาติ อุปจารสีมายํ ิตสฺส ยสฺส กสฺสจิ, ปาเปตฺวาติ โยชนา. รสสลากนฺติ อุจฺฉุสลากํ. ‘‘รสาลสลาก’’นฺติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. ขุทฺทกวิหาเร คาเหตพฺพวิธานํ ทสฺเสตฺวา มหาอาวาเส ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มหาอาวาเส’’ติอาทิ.
‘‘ตกฺกสลากมฺปิ ¶ …เป… ทาตุํ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ ขุทฺทกวิหารํ สนฺธาย วุตฺตํ, เตน วุตฺตํ ‘‘มหาอาวาเส’’ติอาทิ. เภสชฺชาทิสลากาโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน คนฺธมาลาสลากาโย สงฺคณฺหาติ. เอตฺถาติ สลากาสุ. อคฺคภิกฺขมตฺตนฺติ อคฺคโต ทาตพฺพํ ภิกฺขามตฺตํ. ตาทิสานิ ภตฺตานีติ อคฺคภิกฺขามตฺตสภาวานิ ภตฺตานิ. โน เจติ ตาทิสานิ ภตฺตานิ พหูนิ โน เจ โหนฺติ. ลทฺธา วา อลทฺธา วาติ ลภิตฺวา วา อลภิตฺวา วา.
สลากาสุ คาหิตาสูติ อฺาสุ สลากาสุ คาหิตาสุ. สมีเป ิตสฺสาติ หตฺถํ อปสาเรตฺวา สมีเป ิตสฺส. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. อยํ สลากาติ ‘‘อยํ ตสฺส สลากา’’ติ เปตุํ วฏฺฏติ. อธมฺมิกาติ กติกา อธมฺมยุตฺตา. อนาคตสฺส เทถาติ อนาคตสฺส ภิกฺขุสฺส สลากํ เทถ.
โสติ ภตฺตุทฺเทสโก, วเทยฺยาติ สมฺพนฺโธ. มยา มยฺหํ ปาปิตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ คาเม. ภฺุเชยฺยาถ อิติ วเทยฺย, วฏฺฏตีติ โยชนา. ตตฺเถวาติ อสนสาลายเมว. ตตฺราติ ตสฺมึ คาเม. วิหารํ อาเนตฺวาติ วิหารํ สลากภตฺตํ อาเนตฺวา. สลากคฺคาหณกาเลติ สลากาย ภิกฺขูหิ คาหาปนกาเล.
ตตฺถาติ ตสฺมึ ทิสาภาเค. อฺเนาติ อตฺตนา อฺเน, ลทฺธา โหตีติ สมฺพนฺโธ. เตน ปนาติ คมิกโต อิตเรน. ตสฺมินฺติ คมิเก. อุปจารสีมํ อนติกฺกนฺเตเยวาติ โยชนา.
ตตฺถาติ ฉฑฺฑิตวิหาเร. เตสูติ อาวาสิเกสุ ภิกฺขูสุ, คเตสูติ สมฺพนฺโธ. โสวาติ อาคนฺตุโก เอว. โย ปน คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ สลากภตฺตํ, น ปาปุณาตีติ สมฺพนฺโธ.
ปฺุเนาติ ¶ ปฺุสฺมา. ตา จ โข ปนาติ สลากาโย ปน. ปจฺฉึ ปนาติ สลากปจฺฉึ ปน. ตตฺถาติ ปจฺฉิยํ. เอตฺโตวาติ อากิรณฏฺานโตว. เอกนฺติ เอกํ สลากํ. วตฺตพฺพนฺติ สลากทายเกน วตฺตพฺพํ.
ภิกฺขู คตาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ อฺสฺมึ วิหาเร. มหาเถโรปิ คจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. คตวิหาเร อภฺุชิตฺวาว โคจรคามํ อนุปฺปตฺเตหิ ¶ ภิกฺขูหิ ปตฺตา น ทาตพฺพาติ โยชนา. วิหารฏฺกํ ภตฺตนฺติ วิหาเร ิตํ ภตฺตํ.
ปกฺขิกภตฺตาทิกถา
ยนฺติ ภตฺตํ ทิยฺยตีติ สมฺพนฺโธ. จาตุทฺทสีปฺจทฺทสีปฺจมีอฏฺมีติ อภิลกฺขิเตสูติ โยชนา. กมฺมปฺปสุเตหีติ กมฺมูปจเยหิ. อิเมหิ ปาเหิ ปกฺเขสุ ทาตพฺพํ ปกฺขิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตนฺติ ปกฺขิกภตฺตํ. ‘‘โหตี’’ติ ปเท วุตฺตกตฺตา, ‘‘คาเหตฺวา’’ติ ปเท ธาตุกมฺมํ, ‘‘ภฺุชิตพฺพ’’นฺติ ปเท วุตฺตกมฺมํ. สพฺเพสนฺติ ภิกฺขูนํ. เยสนฺติ ภิกฺขูนํ. มนฺทาติ อปฺปา. ตนฺติ สลากภตฺตํ. ปณีตํ เทนฺตีติ ปณีตํ กตฺวา เทนฺติ. ลูขภตฺตนฺติ อสินิทฺธภตฺตํ.
ยํ ภตฺตํ อตฺตนา ภฺุชติ, ตเทว ทิยฺยตีติ โยชนา. อิมินา อุโปสเถ ทาตพฺพํ อุโปสถิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อุโปสเถติ อุโปสถทิวเส. เอตฺถ จ ปฺจทฺทสิยํ สเจ ทายกา ‘‘ปกฺขิก’’นฺติ วตฺวา เทนฺติ, ปกฺขิกํ นาม. อถ ‘‘อุโปสถิก’’นฺติ วตฺวา เทนฺติ, อุโปสถิกํ นามาติ วิเสโส. ปาฏิปเทติ ปาฏิปททิวเส. อุโปสถกมฺเมนาติ อุโปสถกมฺเมน เหตุภูเตน. ‘‘ปาฏิปเท ทิยฺยนกทาน’’นฺติ อิมินา ปาฏิปเท ทาตพฺพํ ปาฏิปทิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตมฺปิ อุภยนฺติ อุโปสถิกปาฏิปทิกวเสน อุภยมฺปิ ตํ ภตฺตํ. อิติ อิมานีติ เอตฺถ อิมสทฺเทน อิติสทฺทสฺส อิมสทฺทตฺถภาโว ทสฺสิโต โหติ. สตฺตปิ ภตฺตานีติ อิมสฺมึ เสนาสนกฺขนฺธเก อาคตานิ สงฺฆภตฺตาทีนิ สตฺตปิ ภตฺตานิ.
อปรานิปิ จตฺตาริ ภตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ จตูสุ ภตฺเตสุ. ‘‘อาคนฺตุกานํ ทินฺน’’นฺติอาทินา อาคนฺตุกภตฺตนฺติ ปทสฺส จตุตฺถีมชฺเฌโลปสมาสํ ทสฺเสติ. อฺตฺถ ปน ‘‘อาคนฺตุกสฺส อตฺถาย อาภต’’นฺติอาทินา ฉฏฺีมชฺเฌโลปสมาสํ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ จตูสุ ¶ ภตฺเตสุ. สพฺเพสนฺติ ภิกฺขูนํ. เอโก อาคนฺตุโก นิสีทตีติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ ปมอาคนฺตุเกน.
โยติ ¶ อาคนฺตุโก. อาคนฺตฺวาปีติ ปิสทฺโท ครหตฺโถ, ปจฺฉา ปน ปเควาติ อตฺโถ. เตน คณฺหิตพฺพนฺติ โยชนา. ‘‘อาคตทิวเสเยวา’’ติ อิมินา น ทุติยทิวสาทีสุ ภฺุชิตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
กตฺถจีติ กิฺจิ านํ. ตนฺติ อาคนฺตุกภตฺตํ. นิพนฺธาปิตนฺติ นิจฺจํ ปิตํ. อสนสาลายนฺติ อนฺโตคาเม อสนสาลายํ. อสตีติ อสนฺเตสุ.
อาวาสิโกปีติ ปิสทฺโท น คมิโกเยวาติ ทสฺเสติ. ยถา อาคนฺตุกภตฺตํ ทฺเว วา ตีณิ วา สตฺต วา ทิวสานิ ลพฺภติ, เอวํ อิทํ คมิยภตฺตํ น ลพฺภตีติ โยชนา. ปนฺถนฺติ มคฺคํ. รุนฺธนฺตีติ ปิทหนฺติ. อุทกํ วา รุนฺธตีติ สมฺพนฺโธ. เอเต อุปทฺทเวติ โจราทโย เอเต อุปทฺทเว. โอฑฺเฑตฺวาติ เปตฺวา.
เอตสฺสาติ มหาคิลานสฺส. ปุน เอตสฺสาติ อนาคตสฺส มหาคิลานสฺส. สปฺปายโภชนนฺติ คิลานานํ สปฺปายโภชนํ. มิสฺสกยาคุนฺติ นานาตณฺฑุเล มิสฺเสตฺวา ปจิตํ ยาคุํ. น กุปฺปตีติ น วิการํ กโรติ.
อิทมฺปีติ คิลานุปฏฺากภตฺตมฺปิ. ตตฺถาติ ตสฺมึ กุเล. อสฺสาติ คิลานสฺส. เอวํ ทินฺนานีติ เอวํ วกฺขมานนเยน ทินฺนานิ โหนฺติ. ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏตีติ ‘‘ภิกฺข’’นฺติ กปฺปิยโวหาเรน วุตฺตตฺตา ปิณฺฑปาติกานมฺปิ วฏฺฏติ. น วฏฺฏตีติ ‘‘ภตฺต’’นฺติ อกปฺปิยโวหาเรน วุตฺตตฺตา น วฏฺฏติ.
อปรานิปิ ตีณิ ภตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ตีสุ ภตฺเตสุ. ธุรภตฺตนฺติ เอตฺถ ธุรสทฺทสฺส ธุวสทฺเทน อตฺถโต สทิสตฺตา นิจฺจตฺโถติ อาห ‘‘นิจฺจภตฺตํ วุจฺจตี’’ติ. ตนฺติ ธุรภตฺตํ. ตตฺถาติ ทุวิเธสุ. ‘‘สงฺฆิเก’’ติ ปาเสโส โยเชตพฺโพ. ปุคฺคลิเกปีติ ปิสทฺโท ‘‘สงฺฆิเก’’ติ ปทํ อเปกฺขติ. ปจฺฉาติ ปมํ ‘‘ภิกฺขํ คณฺหถา’’ติ วุตฺตวจนโต, วุตฺตวจนสฺส วา ปรํ.
กุฏึ ¶ กตฺวา ทาตพฺพํ ภตฺตํ กุฏิภตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กุฏิภตฺตํ นามา’’ติอาทิ. ยนฺติ ภตฺตํ, นิพนฺธาปิตนฺติ สมฺพนฺโธ, เสนาสนวาสิโน ภิกฺขูติ สมฺพนฺโธ. ยํ ปนาติ ภตฺตํ ปน, ทินฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺเสวาติ ปุคฺคลสฺเสว. ตสฺมินฺติ ปุคฺคเล.
วาเรน ¶ , วารํ คเหตฺวา วา ทินฺนํ ภตฺตํ วารภตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วารภตฺตํ นามา’’ติอาทิ. ตมฺปีติ วารภตฺตมฺปิ. นิคมนวเสน สมฺปิณฺเฑตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิติ อิมานิ จา’’ติอาทิ.
อฏฺกถายนฺติ มหาอฏฺกถายํ, วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ จตูสุ ภตฺเตสุ. วิหาเร อุปฺปนฺนํ ภตฺตํ วิหารภตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิหารภตฺตํ นามา’’ติอาทิ. ตตฺรุปฺปาทภตฺตนฺติ ตสฺมึ วิหาเร ทินฺนเขตฺตวตฺถุอาทีหิ อุปฺปาทภตฺตํ. ตนฺติ วิหารภตฺตํ. ยถาติ เยนากาเรน, ปฏิคฺคหิยมาเนติ สมฺพนฺโธ. อฏฺนฺนํ สมูโห, อฏฺ ปริมาณานิ ยสฺสาติ วา อฏฺโก, ตสฺส ทินฺนํ ภตฺตํ อฏฺกภตฺตํ. เอวํ จตุกฺกภตฺตนฺติ เอตฺถาปิ. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺนฺนํ ภิกฺขูนํ เทมา’’ติอาทิ. มหาภิสงฺขาริเกนาติ สพฺพิโนนีตาทีหิ มหนฺโต อภิสงฺขาโร มหาภิสงฺขาโร, โส เอตสฺส อตฺถีติ มหาภิสงฺขาริโก, เตน อติรสกปูเวน ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ถเกตฺวา ทินฺน’’นฺติ อิมินา คูหิตฺวา ทาตพฺพํ คุฬฺหกํ, ตเมว ภตฺตํ คุฬฺหกภตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
อิธาติ อิมสฺมึ โลเก. เอกจฺเจ มนุสฺสา เทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ภิกฺขุปริจฺเฉทชานนตฺถํ คุฬเก เทนฺตี’’ติ อิมินา คุฬเกน ภิกฺขู คเณตฺวา ทาตพฺพํ ภตฺตํ คุฬกภตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ จ ปุริมนเย ฬกาเร หการสํโยโค อตฺถิ, ปจฺฉิมนเย นตฺถีติ ทฏฺพฺพํ. คุฬปิณฺฑคณนาย ภิกฺขุคณนํ ชานาติ. อิตีติอาทิ นิคมนํ. จีวรภาชนียํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
สพฺพิอาทีสุ เภสชฺเชสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ‘‘สพฺพิสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘กุมฺภสตมฺปี’’ติ ปเท นิสฺสิตสมฺพนฺโธ.
ปจฺฉา ¶ อาคตานํ ทาตพฺพเมวาติ ทุติยภาเค อทาตพฺเพเยว ปจฺฉา อาคตานํ ทาตพฺพเมว. สพฺพสนฺนิปาตฏฺาเนเยวาติ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ สนฺนิปาตฏฺาเนว. ภาชนียภณฺฑํ นาม ภาชนฏฺานํ สมฺปตฺตสฺเสว ปาปุณาติ, น อสมฺปตฺตสฺส. สพฺพสนฺนิปาตฏฺาเน จ เยภุยฺเยน สมฺปตฺโต โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘สพฺพสนฺนิปาตฏฺาเนเยวา’’ติ.
ยถาิตํเยวาติ กิฺจิ อภาเชตฺวา ยถาิตํเยว. ‘‘ทุคฺคหิต’’นฺติ วตฺวา ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตํ คตคตฏฺาเน สงฺฆิกเมว โหตี’’ติ. อาวชฺเชตฺวาติ ปริณาเมตฺวา. ตมฺปีติ ถาลเก ¶ ปกฺขิตฺตํ สพฺพิมฺปิ. ถินนฺติ ฆนภาเวน ติฏฺตีติ ถินํ, ฆนนฺติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตปริจฺเฉทโตติ ‘‘ทส ภิกฺขู, ทเสว จ สพฺพิกุมฺภา’’ติ วุตฺตปริจฺเฉทโต.
คาถายํ ปาฬินฺติ วินยปาฬึ. อฏฺกถฺเจวาติ ตสฺสา อฏฺกถฺเจว. วิจกฺขโณติ วิวิธํ อตฺถํ จกฺขติ ปสฺสตีติ วิจกฺขโณ. เอวนฺติ ยถาวุตฺตนเยน. ตตฺรายํ โยชนา – เอวํ วิจกฺขโณ ภิกฺขุ ปาฬึ, อฏฺกถฺเจว โอโลเกตฺวา อปฺปมตฺโตว หุตฺวา สงฺฆิเก ปจฺจเย ภาชเยติ.
อิติ ปจฺจยภาชนียกถาย โยชนา สมตฺตา.
อุปฑฺฒภาโคติ ภิกฺขูนํ ลทฺธภาคโต อุปฑฺโฒ ภาโค. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
อิติ เสนาสนกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๗. สงฺฆเภทกกฺขนฺธกํ
ฉสกฺยปพฺพชฺชากถา
๓๓๐. สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก อภิฺาตา อภิฺาตาติ เอตฺถ อภิปุพฺโพ าตสทฺโท ปากฏตฺโถติ อาห ‘‘ปากฏา ปากฏา’’ติ. กาฬุทายิปฺปภูตโยติ กาฬุทายิอาทโย. ปริวาเรหิ สทฺธึ ทส ทูตา จ อฺเ จ พหู ชนา สกฺยกุมารา นามาติ โยชนา. อมฺเหสูติ ¶ สกฺยกุลสงฺขาเตสุ อมฺเหสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. อิมินา ปาเสสํ ทสฺเสติ. ‘‘กุลโต’’ติ อิมินา ‘‘กุลา’’ติ เอตฺถ นิสฺสกฺกตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสติ. ฆราวาสตฺถนฺติ เอตฺถ ฆเร อาวสนฺตานํ มนุสฺสานํ กิจฺจนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฆราวาเส ย’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ยนฺติ ยํกิฺจิ. อุทกํ นินฺเนตพฺพนฺติ เอตฺถ อุทกํ นีหริตฺวา เนตพฺพํ อปเนตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา อุทกํ สพฺพฏฺาเนสุ สุสํ โหตี’’ติ. สุสนฺติ สุกฺขํ. ติณานีติ สสฺสทูสกานิ ติณานิ. ‘‘อุทฺธริตพฺพานี’’ติ อิมินา นิทฺธาเปตพฺพนฺติ เอตฺถ ธุธาตุยา ปปฺโผฏนธํสนตฺเถ ทสฺเสติ ¶ . ภุสาติ สสฺสนาฬทณฺฑา, เตหิ มิสฺสา ปลาลา ภุสิกา. โอผุณาเปตพฺพนฺติ เอตฺถ ผุณธาตุยา อวกิรณตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปเนตพฺพ’’นฺติ. ตฺวฺเว ฆราวาสตฺเถน อุปชานาติ เอตฺถ ฆราวาสตฺเถนาติ อุปโยคตฺเถ กรณวจนํ. อุปชานาติ อุปตฺยูปสคฺโค ธาตฺวตฺถานุวตฺตโก, หิวิภตฺติ จ โลโป โหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘ตฺวฺเว ฆราวาสตฺถํ ชานาหี’’ติ. อหนฺติ ภทฺทิยกุมารนามโก อหํ. ตยาติ อนุรุทฺธกุมารนามเกน ตยา. ‘‘สทฺธึ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ อิมินา ปาเสสํ ทสฺเสติ. เสสนฺติ ‘‘สทฺธึ ปพฺพชิสฺสามี’’ติ วจนํ.
๓๓๑. นิปฺปาติตาติ เอตฺถ นิกฺขมิตฺวา คมาปิตาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นิกฺขามิตา’’ติ. มานสฺสิโนติ เอตฺถ มานํ สยนฺติ นิสฺสยนฺตีติ มานสฺสิโนติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มานสฺสยิโน’’ติ.
๓๓๒. ยสฺสนฺตรโต น สนฺติ โกปาติ เอตฺถ อนฺตรสทฺโท จิตฺตวาจโก, โตปจฺจโย จ สตฺตมฺยตฺถวาจโกติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺส จิตฺเต’’ติ. กสฺมา โกปา น สนฺตีติ อาห ‘‘ตติยมคฺเคน สมูหตตฺตา’’ติ. อนาคามิมคฺเคน โทสสฺส สมูหตตฺตา ยสฺส ขีณาสวสฺส จิตฺเต โกปา น สนฺตีติ อธิปฺปาโย. อิติ ภวาภวตฺจ วีติวตฺโตติ เอตฺถ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺมา ปน วุจฺจติ, ตสฺมา เอวมตฺโถ ทฏฺพฺโพติ โยชนา ¶ . วิภโวติ ปาปํ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. นนุ ปาฬิยํ ‘‘วิภโว’’ติ นตฺถิ, ‘‘อภโว’’ติ เอว อตฺถิ, อถ กสฺมา ‘‘วิภโวติ อภโว’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิภโวติ จ อภโวติ จ อตฺถโต เอกเมวา’’ติ. อิมินา สทฺทโตเยว นานนฺติ ทสฺเสติ. ยา เอสา ภวาภวตา วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อเนกปฺปการา’’ติ อิมินา อิติสทฺทสฺส ปการตฺถํ ทสฺเสติ. จตูหิปิ มคฺเคหิ วีติวตฺโตติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ ขีณาสวสฺส.
๓๓๓. อหิเมขลิกาติ เมขลา วิย เมขลิกา, อหิเมว เมขลิกา อหิเมขลิกา. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อหึ กฏิยํ พนฺธิตฺวา’’ติ.
๓๓๔. สมฺมนฺนตีติ เอตฺถ ‘‘สมฺมาเนตี’’ติ จุราทิคณิกธาตุวเสน วตฺตพฺเพ ทิวาทิคณิกธาตุวเสน วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมาเนตี’’ติ. อจินฺเตยฺโย หิ ปาฬินโย. สมฺมาเนตีติ สมฺมานํ กโรติ. ยนฺติ กมฺมํ. โสติ สตฺถา. อิมินา ยํ ตุโมติ เอตฺถ ตุโมติ รุฬฺหีสทฺโท อิธ ‘‘โส’’ติ สพฺพนามสทฺเทน สทิสตฺโถติ ทสฺเสติ.
ปกาสนียกมฺมาทิกถา
๓๓๖. ‘‘เขฬสทิสา’’ติ ¶ อิมินา มิจฺฉาชีเวน อุปฺปนฺนปจฺจยานํ สทิสูปจาเรน เขฬภาวํ ทสฺเสติ. ตสฺมา เขฬา วิยาติ เขโฬ, มิจฺฉาชีวปจฺจยา, เขเฬ อสติ ภกฺขติ อชฺโฌหรตีติ เขฬาสโกติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. เอตรหิ ปาฬิยํ, อฏฺกถายฺจ ‘‘เขฬาปกสฺสา’’ติ โอฏฺเชน ปมกฺขเรน ปาโ อตฺถิ.
๓๔๐. ปตฺถทฺเธนาติ เอตฺถ ภูโส ถทฺโธ ปตฺถทฺโธ, พาฬฺหถทฺโธติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ ‘‘นิจฺจเลนา’’ติ. โปตฺถกรูปสทิเสนาติ เอตฺถ โปตฺถกรูปํ นาม วตฺถทนฺตาทิมยํ, เตน สทิโส โปตฺถกรูปสทิโส, เตน.
๓๔๒. ราชาตกา ¶ นามาติ เอตฺถ รฺา ชานิยนฺติ ‘‘อมฺหากํ ครู’’ติ ราชาตา, เตเยว ราชาตกาติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. ตทตฺถํ อธิปฺปาเยน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ราชา อมฺเห ชานาตี’’ติอาทิ. ปหฏฺกณฺณวาโลติ ปหฏฺโ กณฺโณ จ วาโล จ เอตสฺสาติ ปหฏฺกณฺณวาโล. พนฺธนิจฺจเลติ รชฺชุวลฺลีหิ พนฺโธ วิย นิจฺจเล, ปหฏฺกณฺณวาเลติ สมฺพนฺโธ. ‘‘กตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘อภิธาวี’’ติ ปเท กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ.
ทุกฺขฺหิ กฺุชร นาคมาสโทติ เอตฺถ กฺุชรสทฺทสฺส อามนฺตนปทภาวํ อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘โภ กฺุชรา’’ติ. นาคสทฺทสฺส อหินาคหตฺถินาเคสุ ปวตฺตนโต วุตฺตํ ‘‘พุทฺธนาค’’นฺติ. อาสโทติ ปทสฺส อาโกเธน สทนํ อุปคมนํ อาสโทติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วธกจิตฺเตน อุปคมนํ นามา’’ติ. ทุกฺขนฺติ เอตรหิ จ อายติฺจ ทุกฺขการณํ. ทุกฺขํ หีติ หิสทฺโท ปทปูรณมตฺตํ, อถ วา ทุกฺขเมวาติ อตฺโถ. ‘‘พุทฺธนาคํ ฆาตกสฺสา’’ติ อิมินา นาคํ หนตีติ นาคหโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
ปฏิกุฏิโยว โอสกฺกีติ เอตฺถ ตถาคตสฺส ปฏิมุขํ กุเฏน คมนเมตสฺสาติ ปฏิกุฏิโย, ปฏิกุฏิโย เอว หุตฺวา โอสกฺกีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตถาคตาภิมุโขเยว ปิฏฺิเมหิ ปาเทหิ โอสกฺกี’’ติ. ‘‘น ชานาตี’’ติ อิมินา ลกฺข ทสฺสนงฺเกสูติ ธาตุปาเสุ (ปาณินี ๑๕๓๙ สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ ทการนฺตธาตุ) วุตฺเตสุ อตฺเถสุ อิธ ทสฺสนตฺโถติ ทสฺเสติ. น ลกฺขิตพฺโพติ อฺเหิ สปฺปุริเสหิ น ลกฺขิตพฺโพติ อตฺโถ. เอตฺถ ณฺยปจฺจโย กตฺตุกมฺเมสุ โหติ, ยการสฺส กการํ กตฺวา อลกฺขิโกติ วุตฺตํ.
๓๔๓. ‘‘ภฺุชิตพฺพโภชน’’นฺติ ¶ อิมินา ติกโภชนนฺติ เอตฺถ ยุปจฺจยสฺส กมฺมตฺถภาวํ ทสฺเสติ. ตนฺติ ติกโภชนํ. ยถาธมฺโมติ ‘‘คณโภชเน ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๒๐๙) วุตฺตาย มาติกาวิภงฺคปาฬิยา อนุรูปํ ¶ . ปฺจวตฺถุยาจนกถาติ ปฺจ วตฺถูนิ ยาจนสฺส กถา. อายุกปฺปนฺติ อวีจิมหานิรเย อายุกปฺปํ สนฺธาย วุตฺตํ. อวีจิมหานิรเย อายุกปฺโป นาม เอโก อนฺตรกปฺโปติ ชินาลงฺการฏีกาทีสุ (มิ. ป. ๔.๑.๓; กถา. อฏฺ. ๖๕๔-๖๕๗; อิติวุ. อฏฺ. ๑๘; สารตฺถ. ฏี. จูฬวคฺค ๓.๓๔๓; อ. นิ. ฏี. ๓.๖๖๒) วุตฺโต. ‘‘เอโก อสงฺขฺเยยฺยกปฺโป’’ติ สมฺโมหวิโนทนาทีสุ (วิภ. อฏฺ. ๘๐๙; ม. นิ. อฏฺ. ๓.๑๒๘; วิ. วิ. ฏี. ๑.๔๑๐; วชิร. ฏี. ปาราชิกณฺฑ ๔๑๐) วุตฺโต. เสฏฺํ ปฺุนฺติ มหนฺตํ ปฺุํ. อิมินา พฺรหํ ปฺุนฺติ พฺรหสทฺโท มหนฺตตฺโถติ ทสฺเสติ. พฺรห วุทฺธิยนฺติ ธาตุปาเสุ (ปาณินี ๗๓๕; สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๖ หการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา พฺรหสทฺโท มหนฺตวาจโก โหติ. พฺรหธาตุโต อปจฺจยํ กตฺวา ‘‘พฺรหา’’ติปิ, มปจฺจยํ กตฺวา ‘‘พฺรหฺมา’’ติปิ ปาโ อตฺถิ. อายุกปฺปเมวาติ สคฺเคสุ อายุกปฺปเมว.
สงฺฆเภทกถา
๓๔๔. โสติ เทวทตฺโต, คโต กิราติ สมฺพนฺโธ. ตตฺเถวาติ วิหารสีมายเมว. อาเวณิกนฺติ ภิกฺขุสงฺฆโต อาเวณิกํ.
๓๔๕. อาคิลายตีติ เอตฺถ อาตฺยูปสคฺโค อภิภวนตฺโถ, คิเลธาตุ พาธนตฺโถติ อาห ‘‘เวทนาภิภูตา พาธตี’’ติ. ตนฺติ ปิฏฺึ. ปรสฺส จิตฺตํ อาทิสิตฺวา เทสยติ เอตายาติ อาเทสนา, สา เอว ปาฏิหาริยํ อาเทสนาปาฏิหาริยํ. อนุสาสติ เอตายาติ อนุสาสนี, อิมเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวมฺปิ เต’’ติอาทิ.
๓๔๖. มมานุกฺรุพฺพนฺติ เอตฺถ อนุตฺยูปสคฺโค อนุกิริยตฺโถ กรธาตุ อนฺตปจฺจโย คจฺฉนฺตาทิคโณติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มมานุกิริยํ กุรุมาโน’’ติ. ‘‘ทุกฺขิโต’’ติ อิมินา กปโณติ เอตฺถ กปธาตุ หึสนตฺโถติ ทสฺเสติ. มหาวราหสฺสาติ วราหสทฺทสฺส สูกรตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘มหานาคสฺสา’’ติ. ‘‘ปถวิ’’นฺติ อิมินา มหึ วิกุพฺพโตติ เอตฺถ มหีสทฺทสฺส เอวํนามกํ มหานทึ ¶ ปฏิกฺขิปติ. ‘‘ปทาเลนฺตสฺสา’’ติ อิมินา กรธาตุยา วิตฺยูปสคฺควเสน ปทาลนตฺถํ ทสฺเสติ. ภิสํ ¶ ฆสมานสฺสาติ เอตฺถ มานสทฺโท กตฺวตฺโถติ อาห ‘‘ภิสํ ฆสนฺตสฺสา’’ติ. ฆสนฺตสฺสาติ ภกฺขนฺตสฺส. นทีนามกํ ตํ โปกฺขรณินฺติ โยชนา. อิมินา นทีสุ ชคฺคโตติ เอตฺถ นที นาม โปกฺขรณีติ ทสฺเสติ. ชคฺคโตติ หตฺถิยูถํ ปาเลนฺตสฺส.
๓๔๗. ‘‘สุตาติ โสตา’’ติ อิมินา ปาฬิยา ทฺวิธาภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘นิสฺสนฺเทโห’’ติ อิมินา อสนฺทิทฺโธติ เอตฺถ ทิหธาตุํ ทสฺเสติ, ทิสธาตุํ นิวตฺเตติ.
๓๕๐. พุทฺธสหสฺเสนปีติ ปิสทฺโท ครหตฺโถ, ปเคว เอเกน พุทฺเธนาติ ทสฺเสติ.
‘‘สตฺโต’’ติ อิมินา โกจิสทฺทสฺส ปธานปทํ ทสฺเสติ. อฏฺาติ อาขฺยาตปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ิโต’’ติ. เทวทตฺโตติ เม สุตนฺติ เอตฺถ ‘‘เม’’ติ ปทํ ภควนฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ภควตา’’ติ. ตเทวาติ สุตเมว. อิทนฺติ ‘‘เทวทตฺโตติ เม สุต’’นฺติ วจนํ. อนุจินาตีติ อนุวฑฺเฒติ. ‘‘ปตฺวา’’ติ อิมินา อาสชฺชนนฺติ เอตฺถ สทธาตุยา คตฺยตฺถํ, กิริยาวิเสสนฺจ ทสฺเสติ. อวีจินิรยํ ปตฺโตติ เอตฺถ อิทานิ น เทวทตฺโต อวีจินิรยํ ปตฺโต โหติ, อายตึ ปน อวีจินิรเย อวสฺสมฺภาวิยตฺตา ‘‘อวีจินิรยํ ปตฺโต’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อาสํสายํ อตีตวจน’’นฺติ. อาสํสายนฺติ อวสฺสมฺภาวิยตฺเถ. เภสฺมา หิ อุทธี มหาติ เอตฺถ เภสฺมาสทฺโท ภยานกปริยาโยติ อาห ‘‘ภยานโก’’ติ.
อุปาลิปฺหากถา
๓๕๑. เอกโตติ เอตฺถ โตปจฺจยสฺส สตฺตมฺยตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ธมฺมวาทีปกฺเข’’ติ. ‘‘อนุนยนฺโต’’ติ อิมินา อนุสฺสาเวตีติ ¶ เอตฺถ อนุสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. อนุนยนฺโตติ ปุนปฺปุนํ นยนฺโต. สาวนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ตุมฺหากํเยวา’’ติอาทิ. อยํ อธมฺโม วา อยํ อวินโย วา อิทํ อสตฺถุสาสนํ วา ยทิ ภเวยฺยาติ โยชนา. ‘‘โพเธตี’’ติ อิมินา สาเวตีติ เอตฺถ สุธาตุยา อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อนุสฺสาเวตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘อนุสฺสาเวติ, สลากํ คาเหตี’’ติ เอตฺถ อนุสฺสาวนกิริยา ปุพฺพภาเค ปวตฺตา, สลากคฺคาหกิริยา ปจฺฉาภาเคติ ทสฺเสติ.
เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน อนุสฺสาวนสลากคฺคาหมตฺเตน. น ปน สงฺโฆ ภินฺโน โหติ, อนุสฺสาเวตฺวา ¶ สลากํ คาเหตฺวา อาเวณิกํ สงฺฆกมฺเม กเตเยว สงฺโฆ ภินฺโน โหตีติ อธิปฺปาโย.
เอตฺถ ตฺวา กสฺสจิ โจทกสฺส อนุโยโค สิยาติ โยชนา. กินฺติ สิยาติ อาห ‘‘เอวํ เทวทตฺโต’’ติอาทิ. ตตฺถ เอวนฺติ ปกตตฺเต สงฺเฆ ภินฺเท สตีติ อตฺโถ. กถนฺติ เกนากาเรน. ปุน กถนฺติ กสฺมา การณา. รฺโติ อชาตสตฺตุรฺโ, การิตกมฺมํ. ‘‘ฆาตาปิตตฺตา’’ติ พิมฺพิสารราชานํ ฆาตาปิตตฺตา. ตตฺถาติ ‘‘ภิกฺขุ โข อุปาลี’’ติอาทิวจเน, ตฺวา ปริหารํ วทามาติ โยชนา. วิรทฺธตฺตาติ วิราธิตตฺตา. ตมตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘เตน หี’’ติอาทิ. ตตฺถ เตน หีติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต. เอวฺหีติ เอวเมว. ตสฺสาติ เทวทตฺตสฺส. กุมาโร ปนาติ อชาตสตฺตุกุมาโร ปน, กตมตฺเตเยว น วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ เทวทตฺตสฺส. ตสฺมาติ ยสฺมา สงฺฆเภทโต ปุพฺเพ รุหิตุปฺปาทกมฺมํ กโรนฺตสฺสาปิ ปจฺฉา อภพฺพภาโว โรปิโต, ตสฺมา.
เภทกรวตฺถูสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ธมฺมาธมฺมาทีนํ สุตฺตนฺตวินยปริยาเยน วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยนา’’ติอาทิ. ตตฺถ สุตฺตนฺตปริยาเยนาติ สุตฺตนฺตเทสนาย, สุตฺตนฺตเทสนานยโตติ วุตฺตํ โหติ. ตถาติ ตโต อฺถา.
ตตฺถาติ ¶ ทฺวีสุ ธมฺมาธมฺเมสุ. เอวํ อมฺหากนฺติ เอวํ กริยมาเน อมฺหากํ. เอวํ สุตฺตนฺตปริยาเยน ธมฺมาธมฺมานํ วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วินยปริยาเยน เตสํ ตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยปริยาเยน ปนา’’ติอาทิ. ภูเตน วตฺถุนา กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวํ ‘‘อภูเตน วตฺถุนา’’ติ เอตฺถาปิ.
เอวํ ทฺวินฺนํ ปริยายานํ วเสน ธมฺมาธมฺมทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ วินยาวินยทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยนา’’ติอาทิ ¶ . ตตฺถ สุตฺตนฺตนเยน ราคาทโย วิเนตีติ วินโย, วินยนเยน กายํ วาจํ วิเนตีติ วินโยติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ.
เอวํ ทฺวินฺนํ ปริยายานํ วเสน วินยาวินยทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ภาสิตาภาสิตทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยน จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อฏฺงฺคิโก มคฺโค’’ติ อิทํ วจนํ ตถาคเตน ภาสิตํ ลปิตนฺติ โยชนา.
เอวํ ทฺวินฺนํ ปริยายานํ วเสน ภาสิตาภาสิตทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาจิณฺณานาจิณฺณทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยน เทวสิก’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘เทวสิก’’นฺติ ปทํ ‘‘สมาปชฺชนํ, โวโลกน’’นฺติ ตีสุเยว ปเทสุ โยเชตพฺพํ. อฏฺุปฺปตฺติวเสนาติ การณุปฺปตฺติวเสน. การณฺหิ อรติ ผลํ เอตสฺมาติ อตฺโถติ วุจฺจติ, อตฺถสฺส อุปฺปตฺติ อตฺถุปฺปตฺติ, สาเยว อฏฺุปฺปตฺติ ตฺถการสฺส ฏฺการํ กตฺวา, อฏฺุปฺปตฺติยา วโส อฏฺุปฺปตฺติวโส, เตน. อิทํ ปทํ ‘‘สุตฺตนฺตเทสนา ชาตกกถา’’ติ ทฺวีหิปิ ปเทหิ โยเชตพฺพํ. อิทนฺติ ผลสมาปตฺติสมาปชฺชนาทิ. อาจิณฺณนฺติ อา พนฺธิตํ, ปุนปฺปุนํ วา อุปจิตํ วฑฺฒิตํ, ปคุณํ วา. จาริยปกฺกมนนฺติ จาริยตฺถํ ปกฺกมนํ.
เอวํ ¶ ทฺวินฺนํ ปริยายานํ วเสน อาจิณฺณานาจิณฺณทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปฺตฺตทุกสฺส วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตนฺตปริยาเยน จตฺตาโร สติปฏฺานา’’ติอาทิ. ตํ ภาสิตาภาสิตทุกสทิสเมว. เอวํ ทฺวินฺนํ สุตฺตนฺตวินยปริยายานํ วเสน ปฺจนฺนํ ทุกานํ วิเสโส ทสฺสิโต.
อาปตฺตานาปตฺติทุเก ‘‘น โมจนาธิปฺปายสฺสา’’ติ ปาสฺส อนนฺตเร ปจฺฉิมวากฺเย ิโต อาทิสทฺโท อาเนตพฺโพ. อิติ อาทินา นเยนาติ หิ อตฺโถ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ สิกฺขาปเท. อิทํ ปทํ ปจฺฉิมวากฺเยปิ อนุวตฺเตตพฺพํ.
ลหุกครุกทุเก ปฺจาปตฺติกฺขนฺธาติ ถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุกฺกฏทุพฺภาสิตวเสน ปฺจ อาปตฺติราสโย. ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธาติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสวเสน ทฺเว อาปตฺติราสโย.
สาวเสสานาวเสสทุเก ฉ อาปตฺติกฺขนฺธาติ ปาราชิกาปตฺติโต อวเสสา ฉ อาปตฺติราสโย.
ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลทุเก ลหุกครุกทุกสทิสเมว. อยํ ปน วิเสโส – ครุกาปตฺติ ทุฏฺุลฺลา นาม ¶ , ลหุกาปตฺติ อทุฏฺุลฺลา นามาติ เอวํ วินยปริยายวเสเนว จตุนฺนํ ทุกานํ วิเสโส ทสฺสิโต.
เอตฺถาติ ‘‘อธมฺมํ ธมฺโมติ ทีเปนฺตี’’ติอาทิวจเน. จตุนฺนํ สงฺฆกมฺมานนฺติ อปโลกนาทิวเสน จตุนฺนํ สงฺฆกมฺมานํ. กโรนฺเตหิ เหตุภูเตหิ, เหตฺวตฺเถ เจตํ กรณวจนํ.
ตตฺถาติ ‘‘เต อิเมหี’’ติอาทิวจเน. อปกสฺสนฺตีติ เอตฺถ กสธาตุสฺส คตฺยตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริสํ อากฑฺฒนฺตี’’ติ. วิชเฏนฺตีติ วิชฏํ กโรนฺติ, วิสุํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. เอกมนฺตํ อุสฺสาเทนฺตีติ เอกสฺมึ อนฺเต อุสฺสทํ กโรนฺติ. อวปกสฺสนฺตีติ เอตฺถ ทฺวินฺนํ อุปสคฺคานํ วเสน อติวิยตฺโถ ทฏฺพฺโพติ อาห ‘‘อติ วิย อากฑฺฒนฺตี’’ติ. อติวิยตฺถํ อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘ยถา วิสํสฏฺาว ¶ โหนฺติ, เอวํ กโรนฺตี’’ติ. ยถาติ เยนากาเรน กริยมาเนติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วิสุ’’นฺติ อิมินา อาเวณิสทฺโท ‘‘วิสุ’’นฺติอตฺถวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกติ ทสฺเสติ. วตฺถูสูติ เภทกรวตฺถูสุ. อิมํ คณฺหถาติ อิมํ วาทํ คณฺหถ. วิสุนฺติ อาเวณึ. อิมสฺมึ ขนฺธเก วุตฺตวจนํ ปริวารปาฬิยา สํสนฺเทนฺโต อาห ‘‘ปริวาเร ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปฺจหิ อากาเรหีติ ‘‘กมฺเมน อุทฺเทเสน โวหรนฺโต อนุสฺสาวเนน สลากคฺคาเหนา’’ติ (ปริ. ๔๕๘) เอวํ ปฺจหิ การเณหิ. ตสฺสาติ ปริวาเร วุตฺตวจนสฺส. อิธาติ อิมสฺมึ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก, วุตฺเตน อิมินา สงฺฆเภทลกฺขเณนาติ โยชนา. ‘‘อตฺถโต นานากรณํ นตฺถี’’ติ อิมินา สทฺทโต นานากรณํ อตฺถีติ ทีเปติ. อสฺสาติ สงฺฆเภทลกฺขณสฺส. ตํ ปน นานากรณาภาวนฺติ โยชนา. ตตฺเถวาติ ปริวาเร เอว. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก.
อิติ สงฺฆเภทกกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๘. วตฺตกฺขนฺธกํ
๑. อาคนฺตุกวตฺตกถา
๓๕๗. วตฺตกฺขนฺธเก ¶ อารามนฺติ อุปจารสีมํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อุปจารสีมสมีป’’นฺติ. ‘‘คเหตฺวา’’ติ ปทสฺส ‘‘อุปาหนา’’ติ กมฺมํ ปากฏํ, กรณํ ปน อปากฏํ. ตสฺมา กรณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปาหนทณฺฑเกน คเหตฺวา’’ติ. อิมินา ‘‘หตฺเถนา’’ติ กรณํ นิวตฺเตติ. ปฏิกฺกมนฺตีติ เอตฺถ ปวิสนฺตีติ จ อปกฺกมนฺตีติ จ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘สนฺนิปตนฺตี’’ติ. อุปาหนา…เป… ปุจฺฉิตพฺพาติ เอตฺถ ‘‘ปุจฺฉิตพฺพา’’ติ ปทสฺส สห กมฺเมน ปุจฺฉิตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กตรสฺมึ าเน’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘กตรสฺมึ…เป… โจฬก’’นฺติ อิมินา ปุจฺฉิตพฺพาการํ ทสฺเสติ. ‘‘อาวาสิกา ภิกฺขู’’ติ อิมินา กมฺมํ ทสฺเสติ. ‘‘ปตฺถริตพฺพ’’นฺติ อิมินา วิสฺสชฺเชตพฺพนฺติ เอตฺถ สชธาตุยา จชนตฺถํ ¶ ปฏิกฺขิปติ. โคจโร ปุจฺฉิตพฺโพติ เอตฺถ โคจรสทฺโท ภิกฺขาจารสทฺเทน อตฺถโต เอกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภิกฺขาจาโร ปุจฺฉิตพฺโพ’’ติ. ภิกฺขาย จรนฺติ เอตฺถาติ ภิกฺขาจาโร, โคจรคาโม. ยตฺถาติ ยสฺมึ คาเม. ‘‘กิ’’นฺติอาทินา ปานียํ ปุจฺฉิตพฺพนฺติอาทีสุ ปุจฺฉิตพฺพาการํ ทสฺเสติ. กํ กาลนฺติ กสฺมึ กาเล.
พหิ นิกฺขมนฺตสฺสาติ วิหารโต พหิ นิกฺขมนฺตสฺส. นิลฺโลเกตพฺโพติ โอโลเกตพฺโพ. ‘‘ยทิ สกฺโกตี’’ติ อิมินา สเจ อุสฺสหตีติ เอตฺถ สเจสทฺโท ยทิปริยาโย, อุสฺสหติสทฺโท สกฺโกติ ปริยาโยติ ทสฺเสติ. สกฺโกนฺตสฺส วิหารโสธนวตฺเตติ สมฺพนฺโธ.
๒. อาวาสิกวตฺตกถา
๓๕๙. อาวาสิกวตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. สพฺพํ กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ วุฑฺฒตรสฺส อาคนฺตุกสฺส. ‘‘ปณฺฑิโต’’ติอาทินา สเจ พาโล ‘‘สมฺมชฺชาหิ ตาว เจติยงฺคณ’’นฺติ น วทติ, สมฺมชฺชนึ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺส วตฺตเมว กาตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. เภสชฺชเมว กาตพฺพนฺติ สหาวธารเณน วุตฺตตฺตา พาโล ‘‘กโรหิ ตาว เภสชฺช’’นฺติ อวทนฺโตปิ เภสชฺชเมว กาตพฺพํ. ‘‘ปณฺฑิโต หี’’ติอาทินา ปน อาคนฺตุกสฺส วตฺตพฺพภาวมตฺตเมว ¶ ทสฺเสติ. ปาฬิมุตฺตกวตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ. พีชเนนาติ พีชนิยา. ‘‘พีชน’’นฺติ หิ นปุํสกลิงฺโค, ‘‘พีชนี’’ติ อิตฺถิลิงฺโค. ‘‘พีชิตพฺโพ’’ติ จ ‘‘พีชิตพฺพ’’นฺติ จ อิมินา อฏฺกถาวจเนน พีชิยติ อเนนาติ พีชนํ, พีชิยติ เอตายาติ พีชนีติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. อสฺสาติ วุฑฺฒตรอาคนฺตุกสฺส. มกฺเขตพฺพาติ อฺเชตพฺพา. หีติ สจฺจํ. เอตฺถาติ อุปาหนปฺุฉเน. กตฺถาติ กสฺมึ วิหาเร. ปุจฺฉิเตน อาวาสิเกนาติ สมฺพนฺโธ.
‘‘อตฺตโน สนฺติกํ…เป… น ลภตี’’ติ อิมินา อตฺตานํ สนฺธาย อนาคจฺฉนฺโตปิ อตฺตโน สนฺติกํ สมฺปตฺตสฺส อาคนฺตุกสฺส วตฺตํ อกาตุํ น ลภตีติ ทสฺเสติ.
๓. คมิกวตฺตกถา
๓๖๐. คมิกวตฺเต ¶ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ตตฺถาติ เสนาสนกฺขนฺธเก. ตํ สพฺพํ ปฏิสาเมตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ยตฺถ เยสุ ปาสาณปิฏฺิปาสาณตฺถมฺเภสุ อุปจิกา นาโรหนฺติ, ตสฺสํ ปาสาณปิฏฺิยํ วา เตสุ ปาสาณตฺถมฺเภสุ วา ยํ กตเสนาสนํ อตฺถิ, ตํ อนาปุจฺฉนฺตสฺสาปิ อนาปตฺตีติ โยชนา. จตูสุ ปาสาเณสูติอาทิ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ, อุปจิกานํ อุปฺปตฺติฏฺาเน กเตติ สมฺพนฺโธ. อยนฺติ อานิสํโส. โอวสฺสกเคเห ปน ปิตานํ มฺจปีานนฺติ สมฺพนฺโธ.
๔. อนุโมทนวตฺตกถา
๓๖๒. อิทฺธํ อโหสีติ เอตฺถ อิธธาตุยา วฑฺฒนตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘สมฺปนฺนํ อโหสี’’ติ. สงฺฆตฺเถเร นิสินฺเนติ สมฺพนฺโธ. อนุเถเร อนุโมทนตฺถาย นิสินฺเนติ โยชนา. สงฺฆตฺเถเรน อชฺฌิฏฺเปีติ สมฺพนฺโธ. อนุโมทโก วทตีติ สมฺพนฺโธ. อนุ ปุนปฺปุนํ, ปจฺฉา วา ทายเก ธมฺมกถาย โมเทตีติ อนุโมทโก. ‘‘คจฺฉถา’’ติ สเจ วทติ อนุโมทโกติ โยชนา. ตสฺสาติ อนุโมทกสฺส. มนุสฺสา กาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เอเกนา’’ติ ปทํ ‘‘กาเรนฺตี’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. ตสฺสาติ การิตภิกฺขุสฺส. อนุโมทนโตติ อนุโมทนการณา. อุปนิสินฺนกถาติ อุปสมีเป นิสินฺนานํ กถิยติ เอตายาติ อุปนิสินฺนกถา. อนุโมทนายาติ อนุโมทนตฺถาย. อชฺฌิฏฺโวาติ สยํ อชฺฌิฏฺโ เอว. เอตฺถาติ อนุโมทนวตฺถุสฺมึ. ‘‘สฺชาตวจฺโจ’’ติ อิมินา วจฺโจ สฺชาโต อิมสฺสาติ วจฺจิโตติ กตฺวา สฺชาตตฺเถ อิต ปจฺจโยติ ทสฺเสติ.
๕. ภตฺตคฺควตฺตกถา
๓๖๔. ภตฺตคฺควตฺเตติ ¶ ภตฺตํ คณฺหนฺติ เอตฺถาติ ภตฺตคฺคํ, ปริวิสนฏฺานํ. ตสฺมึ กตฺตพฺพํ วตฺตํ ภตฺตคฺควตฺตํ, ตสฺมึ ภตฺตคฺควตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ ¶ โยชนา. มนุสฺสานํ ปริวิสนฏฺานํ นาม ยตฺถ มนุสฺสา สปุตฺตทารา อาวสิตฺวา ภิกฺขูโภเชนฺติ. ‘‘อติอลฺลียิตฺวา’’ติ อิมินา อนุปขชฺชาติ เอตฺถ ขทธาตุสฺส หึสนํ นาม อติอลฺลียนนฺติ ทสฺเสติ. อาสเนสุ สตีติ อาสเนสุ สนฺเตสุ. นิสีทนฺตสฺส นวกสฺสาติ สมฺพนฺโธ. อาปชฺชตีติ อาปตฺตึ อาปชฺชติ. อาปุจฺฉิเต อนนุชานนฺโต เถโร อาปชฺชตีติ โยชนา. สงฺฆาฏินฺติ ปารุตสงฺฆาฏึ.
ปตฺตโธวนอุทกนฺติ ภฺุชนตฺถาย ปตฺตานํ โธวนอุทกํ. คเหตพฺพนฺติ หตฺเถน คเหตพฺพํ.
ยถา คณฺหิยมาเนติ โยชนา. มตฺตายาติ ปมาณาย. สพฺพิอาทีสุ เอวาติ เอวสทฺโท อชฺฌาหริตพฺโพ. สพฺพิอาทีสูติ สพฺพิเตลอุตฺตริภงฺเคสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. ยนฺติ สพฺพิอาทิกํ. อปฺปโหตีติ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ นปฺปโหติ. ตนฺติ สพฺพิอาทิกํ, สมฺปาเทหีติ สมฺพนฺโธ. ตาทิสํ สพฺพิอาทิกนฺติ สมฺพนฺโธ.
ยํ ภตฺตคฺคนฺติ โยชนา. หตฺถโธวนอุทกนฺติ ภุตฺตาวีนํ หตฺถสฺส โธวนอุทกํ. อนฺตราติ โภชนสฺส มชฺเฌ. ปิปาสิเตนาติ ปิวิตุํ อิจฺฉนฺเตน. คเลติ กณฺเ.
นิวตฺตนฺเตนาติ เอตฺถ กสฺมา านา นิวตฺตนฺเตนาติ อาห ‘‘ภตฺตคฺคโต’’ติ. กถํ เกนากาเรน นิวตฺติตพฺพนฺติ โยชนา. กสฺมา นวเกหิ ภิกฺขูหิ ปมตรํ นิวตฺติตพฺพนฺติ อาห ‘‘สมฺพาเธสุ หี’’ติอาทิ. นิกฺขมโนกาโสติ ปมตรํ นิกฺขนฺโตกาโส. ปฏิปาฏิยาติ วุฑฺฒปฏิปาฏิยา. ธุเรติ เคหทฺวารสฺส สมีเป. ธุรสทฺโท หิ อิธ สมีปวาจโก. นวกา อนฺโตเคเห เจ นิสินฺนา โหนฺตีติ โยชนา. อนฺตเรนาติ ภิกฺขูนํ วิวเรน, มชฺเฌน วา. วิรฬายาติ ตนุกาย.
๖. ปิณฺฑจาริกวตฺตกถา
๓๖๖. ปิณฺฑจาริกวตฺเต ¶ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. กปฺปาสํ วา คเหตฺวาติ ¶ สมฺพนฺโธ. ยฺจาติ ยฺจ กิฺจิ วตฺถุํ, คเหตฺวาติ สมฺพนฺโธ. กโรนฺตี ิตา วาติ กโรนฺตี หุตฺวา ิตา วา. ตนฺติ กมฺมํ. น จ ภิกฺขาทายิกายาติ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตตฺตา อิตฺถิยา เอว มุขํ น อุลฺโลเกตพฺพนฺติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘อิตฺถี วา โหตู’’ติอาทิ. ‘‘ภิกฺขาทานสมเย’’ติ อิมินา อฺสฺมึ สมเย โอโลเกนฺโตปิ นตฺถิ โทโสติ ทสฺเสติ. เอกสฺมึ กาเล ภิกฺขาย ททมานาย สพฺพกาลมฺปิ น โอโลเกตพฺพนฺติ อนิจฺฉิตตฺถํ ปฏิกฺขิปติ.
๗. อารฺิกวตฺตกถา
๓๖๘. อารฺิกวตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. เสนาสนา โอตริตพฺพนฺติ เอตฺถ อรฺเ รุกฺขมูลาทีสุ นิสินฺนสฺส วิหาราภาวโต เสนาสนํ นาม วสนฏฺานํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วสนฏฺานโต นิกฺขมิตพฺพ’’นฺติ.
ปตฺตํ ถวิกาย ปกฺขิปิตฺวาติ เอตฺถ กถํ ปตฺโต ถวิกาย ปกฺขิปิตพฺโพติ อาห ‘‘สเจ พหี’’ติอาทิ. ตตฺถ ปตฺโต ปกฺขิปิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. โธวิตฺวา กตฺวาติ ปเทสุ ‘‘ปตฺตํ โวทก’’นฺติ วิภตฺติปริณามํ กตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตมฺปีติ เวฬุนาฬิกมฺปิ. สมีเปติ อารฺกสฺส เสนาสนสฺส สมีเป. ยถา จ อารฺกสฺส อรณิสหิตํ อิจฺฉิตพฺพํ, เอวํ กนฺตารํ ปฏิปนฺนสฺสาปิ อรณิสหิตํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ โยชนา. คณวาสิโนติ คเณน สห วาสิโน, อารฺกสฺสาติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ อรณิสหิเตน. ‘‘นกฺขตฺตาเนว นกฺขตฺตปทานี’’ติ อิมินา อสฺสยุชาทินกฺขตฺตาเนว (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๕๘-๖๐ คาถาสุ) ทิสาภาคชานนสฺส, จ สมยชานนสฺส จ การณตฺตา นกฺขตฺตปทานิ นามาติ ทสฺเสติ.
๘. เสนาสนวตฺตกถา
๓๖๙. เสนาสนวตฺเต ¶ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ทฺวารํ นามาติ มหาทฺวารํ. มหาวฬฺชนฺติ มหนฺเตหิ ชเนหิ ปริภฺุชิตพฺพํ. ตตฺถาติ ทฺวาเร. อาปุจฺฉิตฺวาวาติ วุฑฺฒํ อาปุจฺฉิตฺวาว, สภาคสฺส วุฑฺฒตรสฺสาติ สมฺพนฺโธ. วฏฺฏติเยวาติ ยถาสุขํ วิหริตุํ วฏฺฏติเยว. ปริวตฺติตพฺพนฺติ ปริมุขํ วตฺติตพฺพํ.
๙. ชนฺตาฆรวตฺตาทิกถา
๓๗๑. ชนฺตาฆรวตฺเต ¶ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. พหิชคตีติ พหิอาลินฺโท.
๓๗๓. อาจมนวตฺถุสฺมึ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. นีหริตฺวาติ อุทกํ นีหริตฺวา. อาจมิตพฺพนฺติ โธวิตพฺพํ. ‘‘อาปุพฺโพ จมุ โธวเน’’ติ หิ ธาตุปาเสุ วุตฺตํ. อิทํ อติวิวฏนฺติ อิทํ านํ อติวิวฏํ, น เกนจิ ปฏิจฺฉนฺนนฺติ อตฺโถ. อุทกํ อลภนฺตสฺเสวาติ อุทกํ อลภนฺเตเยว.
๓๗๔. วจฺจกุฏิวตฺเต เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. อยนฺติ ทนฺตกฏฺํ ขาทโต วจฺจกรณํ. สพฺพตฺเถวาติ สพฺพสฺมึ เอว าเน. ‘‘น ผรุเสน กฏฺเนา’’ติ เอตฺถ น เกวลํ ขรกฏฺเมว, ผาลิตกฏฺาทโยปิ ฉวิอวเลขนกฏฺา ผรุสาเยว นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ผาลิตกฏฺเน วา’’ติอาทิ. ปวิฏฺสฺสาติ วจฺจกุฏึ ปวิฏฺสฺส.
สพฺพสาธารณฏฺานนฺติ สพฺเพสํ ภิกฺขูนํ, สพฺเพหิ วา สาธารณํ วจฺจกุฏิสงฺขาตํ านํ. ตตฺราติ ตสฺมึ สพฺพสาธารเณ าเน. นิพทฺธคมนตฺถายาติ อตฺตโน นิพทฺธคมนตฺถาย กตํ ยํ านํ วา ยํ ปุคฺคลิกฏฺานํ วา โหตีติ โยชนา.
อุหตาติ เอตฺถ อุปุพฺโพ หทธาตูติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุหทิตา’’ติ. ‘‘หท กรีโสสฺสคฺเค’’ติ ธาตุปาเสุ (ปาณินี ๙๗๗ ธาตุปาเ; สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๕ ทการนฺตธาตุ) วุตฺตตฺตา วจฺจกูปโต พหิ ¶ กรีสสฺส โอสฺสชฺชนนฺติ อาห ‘‘พหิ วจฺจมกฺขิตา’’ติ. โธวิตพฺพาติ อุทเกน โธวิตพฺพา. เอตมฺปีติ อุทกสฺส อวิชฺชมานมฺปิ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ วตฺตกฺขนฺธเก.
อิติ วตฺตกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๙. ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธกํ
๑. ปาติโมกฺขุทฺเทสยาจนกถา
๓๘๓. ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธเก ¶ นนฺทิมุขิยา รตฺติยาติ เอตฺถ นนฺทิยติ ตุสิยตีติ นนฺทิ, อิการนฺโตยํ นปุํสกลิงฺโค. ‘‘นนฺทิเสโน (ชา. อฏฺ. ๓.๔.๑) นนฺทิวิสาโล’’ติอาทีสุ อิการนฺโตยํ ปุลฺลิงฺโค โหติ, อิธ ปน มุขํ อเปกฺขิตฺวา อิการนฺโต นปุํสกลิงฺโค โหติ. อรุณุฏฺิตกาเล โอทาตทิสามุขตาย นนฺทิ มุขํ เอติสฺสํ รตฺติยนฺติ นนฺทิมุขี, รตฺติ, ตาย นนฺทิมุขิยา รตฺติยา, เตน วุตฺตํ ‘‘อรุณุฏฺิตกาเลปิ หิ นนฺทีมุขา วิย รตฺติ ขายตี’’ติ. อนฺโตปูตินฺติ เอตฺถ กายสฺส อนฺโต กุณปปูตินฺติ อตฺถํ ปฏิปกฺขิปนฺโต อาห ‘‘อตฺตจิตฺตสนฺตาเน’’ติอาทิ. ‘‘กิเลสวสฺสนวเสนา’’ติ อิมินา อุทกวสฺสนวเสนาติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปติ. อวสฺสุตนฺติ ตินฺตํ, กิลินฺนนฺติ อตฺโถ. กสมฺพุชาตนฺติ เอตฺถ กสมฺพูติ สงฺกาโร. โส หิ สมฺมฺุจนิยา กสิยมาเน วิเลขิยมาเน สมฺพติ สทฺทํ กโรตีติ กสมฺพุ, ตํ วิย ชาตนฺติ กสมฺพุชาตนฺติ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อฏฺกถายํ ปน อธิปฺปายวเสน ‘‘อากิลิฏฺชาต’’นฺติ วุตฺตํ, อติวิย กิลิฏฺชาตนฺติ อตฺโถ. ‘‘อากิณฺณโทสตาย กิลิฏฺชาต’’นฺติปิ ปาโ. ‘‘ยาว พาหาคหณาปิ นามา’’ติ อิมินา ปาเน ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ ปทปูรณมตฺตํ. เตนาติ โมฆปุริเสน. ‘‘ยาวา’’ติ นิปาตปโยคตฺตา ‘‘พาหาคหณาปี’’ติ เอตฺถ ปฺจมีวิภตฺติ อวธิอตฺเถ โหติ. นาม-สทฺโท ครหตฺถโชตโก, ตสฺส ปโยคตฺตา ‘‘อาคเมสฺสตี’’ติ เอตฺถ อตีตตฺเถ อนาคตวจนํ (สทฺทนีติสุตฺตมาลาย ๘๙๓ สุตฺเต). อาคเมสฺสติ ¶ นามาติ โยชนา. อาคเมสฺสตีติ อีสํ อธิวาเสสฺสติ. ‘‘อาโต คมุอีสมธิวาสเน’’ติ หิ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ มการนฺตธาตุ) วุตฺตํ.
๓๘๔. น อายตเกเนว ปปาโตติ เอตฺถ ทีเฆเนว ปปาโตติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ปมเมว คมฺภีโร’’ติ. อายตสทฺโท หิ ทีฆปริยาโย. ‘‘น อายตเกน คีตสฺสเรน ธมฺโม คายิตพฺโพ’’ติอาทีสุ (จูฬว. ๒๔๙) วิย ปปาโต ทีเฆน ตีรสฺส อาทิมฺหิ น โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ปมเมวาติ ตีรสฺส อาทิมฺหิเยว. ‘‘อนุปุพฺเพน คมฺภีโร’’ติ อิมินา ‘‘น ปมเมว คมฺภีโร’’ติ วจนสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. ิตธมฺโมติ ตีรสฺส อนฺโตเยว ิตสภาโว ¶ . เวลํ นาติวตฺตตีติ เอตฺถ เวลาสทฺทสฺส ตีรมริยาทตฺเถสุ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอสกฺกนกนฺทรํ มริยาทเวล’’นฺติ. ตตฺถ ‘‘โอสกฺกนกนฺทร’’อิติ ปเทน ตีรตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘มริยาท’’ อิติ ปเทน มริยาทตฺถํ. เกน อุทเกน ทริตพฺโพติ กนฺทโร, อุทเกน โอสกฺกโน กนฺทโร เอตฺถาติ โอสกฺกนกนฺทรํ, ตีรํ. โอสกฺกนกนฺทรภูตฺจ มริยาทภูตฺจ เวลํ ตีรํ นาติกฺกมตีติ อตฺโถ. ตีรํ วาเหตีติ เอตฺถ วหธาตุยา ปาปุณนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตีรํ อปฺเปตี’’ติ. ตตฺถ อปฺเปตีติ ปาปุณาเปติ. ‘‘อุสฺสาเรตี’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ‘‘ถลํ อุสฺสาเรตี’’ติ ปเทน ‘‘ตีรํ วาเหตี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสตีติ อตฺโถ ทสฺสิโต. อุสฺสาเรตีติ อุทฺธริตฺวา คมาเปติ. อฺาปฏิเวโธติ เอตฺถ อาชานาติ, อาชานิตฺถาติ วา อฺํ อรหตฺตมคฺโค วา อรหตฺตผลํ วา, ตสฺส ปฏิวิชฺฌนํ อฺาปฏิเวโธ, สุขุจฺจารณตฺถํ มชฺเฌ ทีโฆ, อฺาปฏิเวโธ นาม อรหตฺตุปฺปตฺติเยว โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อรหตฺตุปฺปตฺตี’’ติ.
๓๘๕. ฉนฺนมติวสฺสตีติ อุทานปาฬิยา สนฺธายภาสิตปาฬิภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาปตฺติ’’นฺติอาทิ. ตตฺถ อิทนฺติ ‘‘ฉนฺนมติวสฺสตี’’ติ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ นวาปตฺติอาปชฺชนํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ.
๔. ปาติโมกฺขสวนารหกถา
๓๘๖. ปุเร ¶ วา ปจฺฉา วาติ ตฺติโต ปุเร วา ปจฺฉา วา. เขตฺเตติ ปาติโมกฺขฏฺปนสฺส เขตฺเต. เขตฺตํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺมา’’ติอาทิ. เรการํ ภณตีติ ฉตฺตึสตฺยกฺขเรสุ เร-การํ ตฺติฏฺปนโก ภณติ. อิทนฺติ ปฺจตึสตฺยกฺขรานํ อุจฺจารณฏฺานํ. วุตฺเตติ ตฺติฏฺปนเกน วุตฺเต. ‘‘สุณาตุ เม’’ติ วจเน อนารทฺเธเยวาติ โยชนา.
๕. ธมฺมิกาธมฺมิกปาติโมกฺขฏฺปนกถา
๓๘๗. เตน ปุคฺคเลนาติ เตน จุทิตเกน ปุคฺคเลน. สา วิปตฺตีติ สีลวิปตฺติอาทิสงฺขาตา สา วิปตฺติ. สฺาอมูลิกวเสนาติ ‘‘กตา’’ อิติ สฺาย อมูลิกวเสน. กตฺจาติ เอกนฺเตน กตฺจ. อกตฺจาติ เอกนฺเตน อกตฺจ.
โกเปตุกามตาย เนว อาคจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ อนาคมนาทิการเณน. อาปชฺชตีติ ปาติโมกฺขฏฺปนโก อาปชฺชติ. อิจฺจสฺสาปีติ อิติ เอวํ อสฺส ปาติโมกฺขฏฺปนกสฺสาปิ ¶ . ปจฺจาทิยตีติ ปติ อาทิยติ, ‘‘อกตํ กมฺมํ, ปุน กาตพฺพํ กมฺม’’นฺติอาทินา ปุน อาทียติ, ปุน อารภตีติ อตฺโถ.
๖. ธมฺมิกปาติโมกฺขฏฺปนกถา
๓๘๘. มคฺคปฏิปาทนาทีสูติ มคฺคสฺมึ ปฏิปาทนาทีสุ. อาทิสทฺเทน เถยฺยจิตฺเตน อวหาราทโย สงฺคณฺหาติ. อาการาทิสฺาติ อาการสฺา ลิงฺคสฺา นิมิตฺตสฺา. ตนฺติ ปริสงฺกํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ.
๗. อตฺตาทานองฺคกถา
๓๙๘. อตฺตาทานํ อาทาตุกาเมนาติ เอตฺถ กึ อตฺตาทานนฺติ อาห ‘‘สาสนํ โสเธตุกาโม’’ติอาทิ. อิมินา ปรํ โจเทตุํ อตฺตนา อาทาตพฺพํ อธิกรณํ อตฺตาทานนฺติ วุจฺจตีติ ทสฺเสติ. อกาโล ¶ อิมํ อตฺตาทานํ อาทาตุนฺติ เอตฺถ อกาลํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ราชภย’’นฺติอาทิ. ตตฺถ วสฺสารตฺโตติ วสฺสกาโล. โส หิ วสฺโส อติวิย รฺชติ เอตฺถ กาเลติ วสฺสารตฺโตติ วุจฺจติ. วสฺสารตฺโตปิ อธิกรณวูปสมตฺถํ ลชฺชิปริสาย ทูรโต อานยนสฺส ทุกฺกรตฺตา อกาโล นาม. อิตีติ อยํ ราชภยาทิกาโลติ อตฺโถ. วิปรีโตติ ราชภยาทีนํ อภาวกาโล.
อภูตํ อิทํ อตฺตาทานนฺติ เอตฺถ อภูตสทฺโท อวิชฺชมานปริยาโยติ อาห ‘‘อสนฺตมิท’’นฺติ, อิทํ อตฺตาทานํ อวิชฺชมานนฺติ อตฺโถ. มยา คหิโตติ สมฺพนฺโธ. สีลวา ปุคฺคโลติ โยชนา. ยนฺติ อตฺตาทานํ สํวตฺตตีติ สมฺพนฺโธ. อิทนฺติ อตฺตาทานํ.
น ลภิสฺสามิ สนฺทิฏฺเ, ลภิสฺสามิ สนฺทิฏฺเติ เอตฺถ ‘‘น ลภิสฺสามิ, ลภิสฺสามี’’ติ อิทํ กึ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อปฺเปกทา หี’’ติอาทิ. ตตฺถ อปฺเปกทาติ อปิ เอกทา. หิสทฺโท วิตฺถารโชตโก. เอวรูปาติ สนฺทิฏฺสมฺภตฺตสภาวา. ตนฺติ อุปตฺถมฺภกภิกฺขุลภนํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘น ลภิสฺสามี’’ติ อิทํ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
โกสมฺพกานํ ภณฺฑนาทิ ภวติ วิย ภณฺฑนาทิ ภวิสฺสตีติ โยชนา. ปจฺฉาปิ อวิปฺปฏิสารกรํ ภวิสฺสตีติ เอตฺถ เกสํ อวิปฺปฏิสารกรํ ภวติ วิย ปฺจงฺคสมฺปนฺนาคตํ อตฺตาทานํ ¶ อาทิยโต ปจฺฉาปิ อวิปฺปฏิสารกรํ ภวตีติ อาห ‘‘สุภทฺทํ วุฑฺฒปพฺพชิต’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ปฺจสติกสงฺคีตินฺติ ปฺจสเตหิ มหากสฺสปาทีหิ กตฺตพฺพํ สงฺคีตึ. มหากสฺสปตฺเถรสฺส ปจฺฉา สมนุสฺสรณกรํ โหติ อิว โหตีติ โยชนา. เอเสว นโย เสเสสุปิ. สมนุสฺสรณกรนฺติ สมฺโมทวเสน ปุนปฺปุนํ อนุสฺสรณสฺส กรํ. อิมินา ‘‘อวิปฺปฏิสารกร’’นฺติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ปจฺฉาปีติ เอตฺถ ปิสทฺทสฺส อวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สาสนสฺส จา’’ติอาทิ. ตตฺถ สาสนสฺส จ สสฺสิริกตายาติ สมฺพนฺโธ. วิคตอุปกฺกิเลสจนฺทิมสูริยานํ วิย สาสนสฺส จ สสฺสิริกตาย สํวตฺตตีติ อธิปฺปาโย.
๘. โจทเกน ปจฺจเวกฺขิตพฺพธมฺมกถา
๓๙๙. ‘‘อจฺฉิทฺเทน ¶ อปฺปฏิมํเสนา’’ติอาทีสุ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ฉิทฺทสปฺปฏิมํสํ ปมํ ทสฺเสตฺวา วิปรีตวเสน อจฺฉิทฺทอปฺปฏิมํสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยนา’’ติอาทิ. ตตฺถ เยน กตานีติ สมฺพนฺโธ. ฉิชฺชตีติ ฉิทฺโท, ปฏิ ปุนปฺปุนํ มสิยติ อามสิยตีติ ปฏิมํโส, นิคฺคหิตาคโม, ภาวปฺปธาโนยํ กมฺมนิทฺเทโส. สห ปฏิมํเสนาติ สปฺปฏิมํโส, กายสมาจาโร. วิปรีโตติ วิปริวตฺตวเสน อิโต ปวตฺโต, กายสมาจาโรติ อตฺโถ. อมูลกานุทฺธํสนาทีหีติ อาทิสทฺเทน ทุฏฺุลฺลวาจาทโย สงฺคณฺหาติ.
เมตฺตํ นุ โข เม จิตฺตนฺติ เอตฺถ อปฺปนาภาวปฺปตฺตํ เมตฺตจิตฺตเมวาธิปฺเปตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปลิโพเธ ฉินฺทิตฺวา’’ติอาทิ. ตตฺถ ปลิโพเธติ อาวาสปลิโพธาทิเก ปลิโพเธ. ‘‘วิกฺขมฺภนวเสน วิหตาฆาต’’นฺติ อิมินา อปฺปนาภาวปฺปตฺตํ เมตฺตจิตฺตเมว ทสฺเสติ. อิทํ ปนาวุโส กตฺถ วุตฺตํ ภควตาติ เอตฺถ อิทํสทฺทกึสทฺทานํ วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทํ สิกฺขาปทํ กตรสฺมึ นคเร’’ติ.
๙. โจทเกน อุปฏฺาเปตพฺพกถา
๔๐๐. ‘‘กาเลน วกฺขามี’’ติอาทีสุ โจทนาย กาลอกาลาทึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอโก เอก’’นฺติอาทิ. ตตฺถ เอโกติ เอกโก โจทโก. เอกนฺติ เอกกํ จุทิตกํ. สงฺฆมชฺฌ…เป… อสนสาลาทีสุ วา ปริวาริตกฺขเณ วาติ โยชนา. ตตฺถ ‘‘สงฺฆมชฺฌ…เป… อสนสาลาทีสู’’ติ อิมินา านาภาวํ ทสฺเสติ, ‘‘อุปฏฺาเกหิ ปริวาริตกฺขเณ’’ติ อิมินา กาลาภาวํ ทสฺเสติ. อิเมหิ ปเทหิ านมฺปิ กาเลน สงฺคเหตฺวา ‘‘กาเลน ¶ วกฺขามี’’ติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ตจฺเฉนาติ สจฺเจน. หมฺโภติ นิปาโต ปจฺฉิมปเทสุ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. หมฺโภ มหลฺลก, หมฺโภ ปริสาวจร, หมฺโภ ปํสุกูลิก, หมฺโภ ธมฺมกถิกาติ หิ อตฺโถ. อิทนฺติ กมฺมํ. การณนิสฺสิตนฺติ มหลฺลกภาวการณาทีสุ ¶ นิสฺสิตํ. ‘‘ภนฺเต’’ติ นิปาโตปิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. เอตฺถ จ ‘‘หมฺโภ’’ติ นิปาเตน โลกโวหารวเสน อนาทรสฺส ปกาสกตฺตา ผรุเสน วทติ นาม, ‘‘ภนฺเต’’ติ นิปาเตน สาทรสฺส ปกาสกตฺตา สณฺเหน วทติ นาม. การณนิสฺสิตํ กตฺวาติ อิมสฺมึ วีติกฺกเม อยํ นาม โทโสติ การณนิสฺสิตํ กตฺวา. ‘‘เมตฺตจิตฺตํ อุปฏฺเปตฺวา’’ติ อิมินา เมตฺตจิตฺโตติ ปทสฺส ‘‘วกฺขามี’’ติ ปเท กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ. โน โทสนฺตโรติ เอตฺถ อนฺตรสทฺทสฺส จิตฺตวาจกภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น ทุฏฺจิตฺโต’’ติ. ‘‘หุตฺวา’’ติ อิมินา กิริยาวิเสสนภาวํ ทสฺเสติ.
๑๐. โจทกจุทิตกปฏิสํยุตฺตกถา
๔๐๑. อชฺฌตฺตนฺติ เอตฺถ อตฺตสทฺทสฺส จิตฺตวาจกภาวฺจ สตฺตมีวิภตฺติยาปิ อมาเทสภาวฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน จิตฺเต’’ติ. อุปฺปาเทตฺวาติ อิมินา ‘‘มนสิกริตฺวา’’ติ ปทสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ. การฺุตาติ เอตฺถ ทฺวีสุ ณฺยปจฺจยตาปจฺจเยสุ เอกสฺเสว ภาววาจกตฺตา เอโก สฺวตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กรุณภาโว’’ติ. ตตฺถ กรุณสฺส ปุคฺคลสฺส ภาโว การฺุํ, ตเทว การฺุตา. อถ วา กรุโณ เอว ปุคฺคโล การฺุํ, ตสฺส ภาโว การฺุตาติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. อิมินาติ ‘‘การฺุตา’’ติ ปเทน. กรุณฺจาติ อปฺปนาปตฺตํ กรุณฺจ. กรุณาปุพฺพภาคฺจาติ อปฺปนาปตฺตาย กรุณาย ปุพฺพภาเค ปริกมฺมูปจารวเสน ปวตฺตํ กามาวจรกรุณฺจ. ทฺวีหิปีติ ‘‘หิเตสิตา, อนุกมฺปิตา’’ติ ทฺวีหิปิ ปเทหิ. เมตฺตฺจาติ อปฺปนาปตฺตเมตฺตฺจ. เมตฺตาปุพฺพภาคฺจาติ อปฺปนาปตฺตาย เมตฺตาย ปุพฺพภาเค ปริกมฺมูปจารวเสน ปวตฺตํ กามาวจรเมตฺตฺจ. สุทฺธนฺเตติ สุทฺเธ โกฏฺาเส. ปฏิฺํ อาโรเปตฺวาติ จุทิตกํ ปฏิฺํ อาโรเปตฺวา. เย เอเตติ ‘‘การฺุตา’’ติอาทินา นเยน เย เอเต ปฺจ ธมฺมา วุตฺตาติ โยชนา. อิมินา อิเม ปฺจ ธมฺเมติ เอตฺถ อิมสทฺทสฺส อนิยมนิทฺเทสภาวํ ทสฺเสติ.
สจฺเจ ¶ จ อกุปฺเป จาติ เอตฺถ สจฺจสทฺทสฺส วิรติสจฺจปรมตฺถสจฺจานิ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘วจีสจฺเจ จา’’ติ. ‘‘อกุปฺปนตายา’’ติ อิมินา นกุปสฺส ภาโว อกุปฺปนฺติ กตฺวา ณฺยปจฺจยสฺส ¶ ภาวตฺถํ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ, วิตฺถาโร วา. น ปโร ฆฏฺเฏตพฺโพติ น ปโร กุชฺฌาเปตพฺโพ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธเก.
อิติ ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๑๐. ภิกฺขุนิกฺขนฺธกํ
มหาปชาปติโคตมีวตฺถุกถา
๔๐๒. ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก กสฺมา ปฏิกฺขิปตีติ โจทนํ ทสฺเสตฺวา ตสฺสา อาโภคํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นนู’’ติอาทิ. ‘‘กาม’’นฺติอาทินา อภฺยูปคมปริหารวเสน วิสฺสชฺเชติ. ตตฺถ กามํสทฺโท อนุคฺคหตฺโถ, ปน สทฺโท ครหตฺโถ, ปน ตถาปิ ปฏิกฺขิปตีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ มหาปชาปตึ โคตมึ. ยาจิเตน หุตฺวา อนฺุาตนฺติ โยชนา. อยนฺติ ปพฺพชฺชา. ภทฺทกํ กตฺวาติ ลทฺธกํ กตฺวา, มนาปํ กตฺวาติ อตฺโถ.
๔๐๓. กุมฺภเถนเกหีติ เอตฺถ กุมฺเภ ทีปํ ชาเลตฺวา เตนาโลเกน เถเนนฺตีติ กุมฺภเถนกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กุมฺเภ ทีปํ ชาเลตฺวา’’ติอาทิ.
นาฬิมชฺฌคตนฺติ สสฺสนาฬสฺส มชฺเฌ คตํ. คณฺินฺติ ผฬุํ. ‘‘กณฺฑ’’นฺติปิ ปาโ, ทณฺฑนฺติ อตฺโถ. เยนาติ ปาณเกน. อยฺหิ ยํสทฺโท ตํสทฺทานเปกฺโขติ ทฏฺพฺโพ.
อนฺโตรตฺตภาโวติ อนฺโตโลหิตภาโว. เอตมตฺถนฺติ เอตํ วกฺขมานํ อตฺถํ. อาฬิยาติ อาวรณาย. อพทฺธายปีติ ปิสทฺโท อนุคฺคหตฺโถ, พทฺธาย ปน ปเควาติ อตฺโถ. กิฺจีติ อปฺปมตฺตกํ. ยนฺติ อุทกํ. ตมฺปีติ อุทกมฺปิ. ปิสทฺโท อพทฺธาย ิตํ กิฺจิ อุทกํ อเปกฺขติ. เย อิเม ครุธมฺมา ปฺตฺตาติ โยชนา. ปฏิกจฺเจวาติ ปเคว ¶ , ปมเมวาติ อตฺโถ. เตสูติ ครุธมฺเมสุ. อปฺตฺเตสุ สนฺเตสุปีติ โยชนา. ปมํ วุตฺตนฺติอาทิ วุตฺตํ, วสฺสสหสฺสเมว สฺสติ อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสตีติ โยชนา. ‘‘วสฺสสหสฺส’’นฺติ จ เอตํ วจนํ วุตฺตนฺติ ¶ สมฺพนฺโธ. ตโตติ วสฺสสหสฺสโต. ปริยตฺติธมฺโมปีติ ปิสทฺโท ปฏิเวธสทฺธมฺมํ อเปกฺขติ. ทฺวีสุ สทฺธมฺเมสุ ิเตสุ ปฏิปตฺติสทฺธมฺโม ิโตเยวาติ กตฺวา น วุตฺตํ. ตานิเยวาติ ปฺจวสฺสสหสฺสานิเยว. ปริยตฺติยา สติ ปฏิเวโธ น โหตีติ นาปิ วตฺตพฺโพติ โยชนา. ลิงฺคนฺติ สมณเวสํ, สมณาการนฺติ อตฺโถ.
ภิกฺขุนีอุปสมฺปทานุชานนกถา
๔๐๔. อิมาย อนุปฺตฺติยาติ มหาปชาปติยา อฏฺครุธมฺมปฏิคฺคหณูปสมฺปทํ อุปนิธาย อยํ ปฺตฺติ อนุปฺตฺติ นาม, ตาย อนุปฺตฺติยา อุปสมฺปาเทตุนฺติ อตฺโถ. มหาปชาปติยา สทฺธิวิหารินิโย กตฺวาติ มหาปชาปตึ อุปชฺฌํ กตฺวา ปฺจสตา สากิยานิโย ตสฺสา สทฺธิวิหารินิโย กตฺวาติ อตฺโถ. อิตีติ ตสฺมา อเหสุนฺติ สมฺพนฺโธ. อิมินา โอวาเทนาติ ภควโต อิมินา โอวาเทน.
๔๑๐. เอติสฺสาติ เอติสฺสา ภิกฺขุนิยา. ตนฺติ กมฺมํ. อฺสฺมินฺติ อฺสฺมึ กมฺเม. อฺนฺติ โรปิตพฺพกมฺมโต อฺํ กมฺมํ.
๔๑๑. กทฺทโมทเกนาติ กทฺทเมน อาลุฬิเตน อุทเกเนว. กทฺทมาทีสุปีติ ปีสทฺโท ‘‘เยน เกนจี’’ติ เอตฺถ โยเชตพฺโพ. เยน เกนจิปีติ หิ อตฺโถ. สนฺนิปติตฺวาติ ภิกฺขุนิสงฺเฆน สนฺนิปติตฺวา. อปสาทนียนฺติ อปสาเทตพฺพํ กมฺมํ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน สาวนมตฺเตน. อวนฺทิโยติ น วนฺเทตพฺโพ, วนฺทิตุํ น อรโหติ อตฺโถ. ตโตติ ติกฺขตฺตุํ สาเวตพฺพโต. น วนฺทนฺตีติ ภิกฺขุนิโย น วนฺทนฺติ. ทิสฺวาปีติ ตํ ภิกฺขุํ ทิสฺวาปิ. เตน ภิกฺขุนาติ อปสาทนียํ ทสฺเสนฺเตน ภิกฺขุนา, ขมาเปตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. วิหาเรเยวาติ ภิกฺขูนํ วิหาเรเยว. เตน ภิกฺขุนาติ อุปสงฺกมิตพฺเพน ¶ ภิกฺขุนา, วตฺตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ วตฺตพฺพกาลโต. โสติ อปสาทนียํ ทสฺเสนฺโต ภิกฺขุ. เอตฺถาติ ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก. กมฺมวิภงฺเคติ ปริวาราวสาเน กมฺมานํ วิภงฺคฏฺาเน (ปริ. อฏฺ. ๔๙๕-๔๙๖).
โอภาสนฺตีติ อว หีเนน ภาสนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสทฺธมฺเมน โอภาสนฺตี’’ติ. ‘‘ภิกฺขุนีหิ สทฺธึ สมฺปโยเชนฺตี’’ติ เอตฺถ กมฺมกรเณ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุริเส อสทฺธมฺเมนา’’ติ. เอตฺถ ‘‘ปุริเส’’ติ อิมินา กมฺมํ ทสฺเสติ, ‘‘อสทฺธมฺเมนา’’ติ อิมินา กรณํ. วิหารปฺปเวสเนติ ภิกฺขูนํ วิหารปฺปเวสเน. โอวาทํ เปตุนฺติ เอตฺถ โอวาทฏฺปนาการํ ทสฺเสนฺโต ¶ อาห ‘‘น ภิกฺขุนุปสฺสย’’นฺติอาทิ. โอวาทตฺถายาติ โอวาทปฏิคฺคหณตฺถาย. มา กริตฺถาติ มา กเรยฺยาถ.
๔๑๖. คิหิทาริกาโยติ คิหิภูตา ทาริกาโย พนฺธนฺติ วิยาติ โยชนา. ฆนปฏฺฏเกนาติ ฆนภูเตน ปฏฺเฏน นิยุตฺเตน. เอกปริยกนฺติ เอตฺถ เอกวารํ กฏิยํ ปริกฺขิปิตฺวา กตํ กายพนฺธนํ เอกปริยกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกวารํ ปริกฺขิปนก’’นฺติ. ตตฺถ ปริกฺขิปนกนฺติ กฏิยํ ปริกฺขิปนารหํ.
วิลีเวนาติ เอตฺถ พหุตฺเถ เอกวจนนฺติ อาห ‘‘สณฺเหหิ วิลีเวหี’’ติ. ‘‘กตปฏฺเฏนา’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ‘‘กเตนา’’ติ ปาเสสํ ทสฺเสติ. เสตวตฺถปฏฺเฏนาติ เสตวตฺเถน กเตน ปฏฺเฏน. กตเวณิยาติ กตาย เวณิยา. อิมินา ทุสฺเสน กตา เวณิ ทุสฺสเวณีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอเสว นโย ปุริมปจฺฉิมปเทสุปิ. โจฬกาสาวนฺติ โจฬเมว กสาเวน รตฺตตฺตา โจฬกาสาวํ.
อฏฺิลฺเลนาติ อทฺเทน อฏฺินา. ‘‘โคชงฺฆฏฺิเก’’ติ อิมินา อฏฺิโน สมฺพนฺธํ ทสฺเสติ. หตฺถํ โกฏฺฏาเปนฺตีติ เอตฺถ หตฺถํ นาม อคฺคพาหเมวาธิปฺเปตํ, น กปฺปรโต ปฏฺายาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อคฺคพาห’’นฺติ. ปิฏฺิหตฺถนฺติ หตฺถปิฏฺึ. ปิฏฺิปาทนฺติ ปาทปิฏฺึ.
๔๑๗. วุตฺตนยาเนวาติ ¶ ฉพฺพคฺคิยานํ มุขลิมฺปนาทีสุ (จูฬว. อฏฺ. ๒๔๗) วุตฺตนยาเนว. องฺคเทเสติ สรีรปฺปเทเส. คณฺฑปฺปเทเสติ กโปลปฺปเทเส. สาโลเก ติฏฺนฺตีติ เอตฺถ สํวิชฺชติ อาโลโก เอตฺถาติ สาโลกนฺติ กตฺวา ทฺวารํ คเหตพฺพํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ทฺวารํ วิวริตฺวา’’ติ. วุฏฺาเปนฺตีติ อุปสมฺปาเทนฺติ. สูนํ เปนฺตีติ เอตฺถ สูนาสทฺโท มํสปริยาโยติ อาห ‘‘มํสํ วิกฺกิณนฺตี’’ติ. เตนาติ ทาเสน. อิทํ ปทํ ‘‘กาเรนฺตี’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. ‘‘หริตกฺเจว ปกฺกฺจา’’ติ อิมินา หริตกปกฺกิกนฺติ ปทสฺส ทฺวนฺทวากฺยํ ทสฺเสติ. ตตฺถ หริตกนฺติ หริตเมว ปณฺณํ. ปกฺกนฺติ เสทิตํ ปณฺณํ.
๔๑๘. กถิตาเยวาติ จีวรกฺขนฺธเก กถิตาเยว.
๔๑๙. ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉโยติ ปาฬิยํ วุตฺตวินิจฺฉยโต มุตฺโต วินิจฺฉโย. ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉยํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘สเจ หี’’ติอาทิ. โย โกจิ กาลํ กโรนฺโต วทตีติ สมฺพนฺโธ. มมจฺจเยนาติ มม อติกฺกเมน. อฺสฺสาติ วุตฺเตหิ อุปชฺฌายาทีหิ อฺสฺส ¶ . เตสนฺติ อุปชฺฌายาทีนํ. น โหตีติ ปริกฺขาโร น โหติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อจฺจยทานนฺติ อจฺจเยน โหตูติ ทานํ. น รุหตีติ ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ ปพฺพชิตสฺส วา คหฏฺสฺส วา ยสฺส กสฺสจิ อจฺจยทานํ เตสํ น รุหติ, สงฺฆสฺเสว รุหตีติ อธิปฺปาโย. คิหีนํ ปน อจฺจยทานนฺติ สมฺพนฺโธ. รุหตีติ คิหีนํ ปพฺพชิตสฺส วา คหฏฺสฺส วา ยสฺส กสฺสจิ อจฺจยทานํ เตสํ รุหติ, เตสํเยว สนฺตโก โหตีติ อธิปฺปาโย.
๔๒๐. ปุราณมลฺลีติ เอตฺถ มลฺลสฺส ภริยา มลฺลี, ปุราเณ มลฺลี ปุราณมลฺลีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุราเณ’’ติอาทิ. ‘‘คิหิกาเล’’ติ อิมินา ‘‘ปุราเณ’’ติ เอตฺถ ณปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. มลฺลสฺสาติ มุฏฺิมลฺลสฺส. ปุริสพฺยฺชนนฺติ เอตฺถ พฺยฺชนสทฺโท นิมิตฺตปริยาโยติ อาห ‘‘ปุริสนิมิตฺต’’นฺติ. จิตฺตนฺติ ราคจิตฺตํ.
๔๒๑. ยนฺติ ¶ ยํ วตฺถุ, อคฺคนฺติ ปมภาคํ. อสปฺปายนฺติ อตฺตโน อสปฺปายํ.
หิยฺโยติ อตีตานนฺตราหนิ. อฺสฺมินฺติ ภิกฺขุนีหิ อฺสฺมึ. ‘‘ภิกฺขุนีหี’’ติ ปทํ ‘‘ปฏิคฺคาหาเปตฺวา’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
๔๒๖. ‘‘โภชนกาล’’นฺติ อิมินา ‘‘กาลํ วีตินาเมสุ’’นฺติ เอตฺถ กาลวิเสสํ ทสฺเสติ.
ปุเรติ อาทิมฺหิ. ตาสนฺติ อฏฺนฺนํ ภิกฺขุนีนํ. อพฺภนฺตริมาติ อพฺภนฺตเร ปริยาปนฺนา. อฺาติ อฏฺหิ ภิกฺขุนีหิ อฺา. นวกตรา โหตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เปตฺวา ภตฺตคฺค’’นฺติ อิมินา อฺตฺถ สพฺพตฺถ ยถาวุฑฺฒํ น ปฏิพาหิตพฺพนฺติ เอตฺถ อฺสทฺทสฺส อปาทานํ ทสฺเสติ. อฺสฺมินฺติ เอตฺถ สฺมึวจเนน ตฺถปจฺจยสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘จตุปจฺจยภาชนียฏฺาเน’’ติ อิมินา สรูปํ ทสฺเสติ.
๔๓๐. ทูเตนปิ อุปสมฺปาเทตุนฺติ เอตฺถ กึ สพฺพถา ทูเตน อุปสมฺปทา วฏฺฏตีติ อาห ‘‘ทูเตน…เป… วฏฺฏตี’’ติ. เยน เกนจิ อนฺตราเยนาติ สมฺพนฺโธ, อสติ อนฺตราเย น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. กมฺมวาจาปริโยสาเน อุปสมฺปนฺนาว โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตาวเทวาติ อุปสมฺปนฺนกฺขเณเยว.
๔๓๑. นวกมฺมมฺปีติ ¶ ปิสทฺโท อุโทสิตอุปสฺสเย อเปกฺขติ.
๔๓๒. ตสฺสาติ ตสฺสา อิตฺถิยา. ยาว โส ทารโก วิฺุตํ ปาปุณาตีติ เอตฺถ กถํ วิฺุภาโว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ยาว ขาทิตุ’’นฺติอาทิ.
เปตฺวา สาคารนฺติ เอตฺถ สกาโร สหสทฺทการิโย, อคารนฺติ จ เสยฺยาคารนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สหาคารเสยฺยมตฺตํ เปตฺวา’’ติ. ยถา อฺสฺมึ ปุริเส ปฏิปชฺชิตพฺพํ, เอวํ ตถาติ โยชนา. ‘‘อฺสฺมิ’’นฺติ อิมินา ปาฬิยํ อฺเ ปุริเสติ เอตฺถ สฺมึวจนสฺส สพฺพนามโต เอการาเทโส ¶ ทสฺสิโต, ตํทสฺสเนน จ กจฺจายเน (กจฺจายเน ๑๑๐ สุตฺเต) สพฺพนามโต สฺมึวจนสฺส เอการาเทสนิเสธนํ อนิจฺจนฺติ ทสฺเสติ.
๔๓๔. ‘‘ยเทว สา วิพฺภนฺตา’’ติ อิมินา ทสฺเสตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยสฺมา’’ติ อิมินา ยเทวาติ เอตฺถ ยํสทฺทสฺส การณตฺถํ ทสฺเสติ. โอทาตานิ วตฺถานิ นิวตฺถาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตสฺมาเยวา’’ติ อิมินา ตเทวาติ ปทสฺส การณตฺถเมว ทสฺเสติ. ‘‘น สิกฺขาปจฺจกฺขาเนนา’’ติ อิมินา เอวตฺถผลํ ทสฺเสติ. สา ปุน อุปสมฺปทํ น ลภตีติ สา วิพฺภนฺตา ภิกฺขุนี ปุน อุปสมฺปทํ น ลภติ.
ปพฺพชฺชมฺปิ น ลภตีติ ติตฺถายตนสงฺกนฺตา ภิกฺขุนี ปพฺพชฺชมฺปิ น ลภติ, ปเคว อุปสมฺปทํ.
ปาเท สมฺพาหนฺตาติ ภิกฺขุนีนํ ปาเท สมฺพาหนฺตา. เกเสติ ภิกฺขุนีนํ เกเส. ตตฺราติ ‘‘กุกฺกุจฺจยนฺตา น สาทิยนฺตี’’ติ วจเน. เอเก อาจริยา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สารตฺตา โหนฺตีติ โยชนา. เอตฺถาติ ปุริสานํ อภิวาทนาทีสุ. อิทนฺติ ปุริสานํ อภิวาทนาทิ, ‘‘อนฺุาต’’นฺติ ปเท วุตฺตกมฺมํ ‘‘วฏฺฏตี’’ติ ปเท วุตฺตกตฺตา. อถ วา โอทิสฺส อนฺุาตํ อิทํ ปุริสานํ อภิวาทนาทิ วฏฺฏตีติ โยชนา. เอวฺหิ สติ ‘‘โอทิสฺส อนฺุาต’’นฺติ ปทํ เหตุอนฺโตคธวิเสสนํ, โอทิสฺส อนฺุาตตฺตา วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. ตนฺติ อฏฺกถาสุ วุตฺตวจนํ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
๔๓๕. ปลฺลงฺเกน นิสีทนฺตีติ เอตฺถ อาสนปลฺลงฺกํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ปลฺลงฺกํ อาภุชิตฺวา นิสีทนฺตี’’ติ. ตตฺถ อาภุชิตฺวาติ อาพนฺธิตฺวา. กูโปติ วจฺจกูโป. อุปรีติ กูปโต ¶ อุปริ. ‘‘สพฺพทิสาสุ ปฺายตี’’ติ อิมินา ปฏิจฺฉนฺนเมว อตฺถิ, น อุปริ ฉนฺนนฺติ ทสฺเสติ.
๔๓๖. กุณฺฑกนฺติ กณํ. เอตฺถาติ ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก.
อิติ ภิกฺขุนิกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๑๑. ปฺจสติกกฺขนฺธกํ
๑. ขุทฺทานุขุทฺทกสิกฺขาปทกถา
๔๔๑. ปฺจสติกกฺขนฺธเก ¶ ‘‘จตฺตาริ…เป… ขุทฺทกานี’’ติ เอวมาทิ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ปริยาเยนาติ การเณน. ธูมกาลิกนฺติ เอตฺถ ธูมสฺส กาโล ธูมกาโล, ธูมสฺส อุฏฺิตกาโลติ อตฺโถ. โส เอตสฺสตฺถีติ ธูมกาลิกํ, สิกฺขาปทปฺตฺตํ. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยาวา’’ติอาทิ.
๔๔๓. อิทนฺติ ‘‘กตมานิ ปน ภนฺเต ขุทฺทานุขุทฺทกานิ สิกฺขาปทานี’’ติ อปุจฺฉนํ. ‘‘ตยา’’ติ อิมินา อิทํ เตติ เอตฺถ เตสทฺทสฺส ‘‘ตุยฺหํ, ตวา’’ติ อตฺเถ ปฏิกฺขิปติ. อาปตฺตินฺติ ทุกฺกฏาปตฺตึ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เตติ เถรา. ‘‘สงฺโฆ…เป… น สมุจฺฉินฺทตี’’ติ เอตํ วจนํ อนุสฺสาวิตนฺติ โยชนา. ‘‘เทเสหิ ตํ อาวุโส ทุกฺกฏ’’นฺติ อิทมฺปิ จ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เถโร ปนาติ อานนฺทตฺเถโร ปน อาหาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ อปุจฺฉเน. ยถาติ เยนากาเรน. จตูสุ าเนสูติ ‘‘ภควโต วสฺสิกสาฏิกํ อกฺกมิตฺวา สิพฺเพสี’’ติอาทีสุ จตูสุ าเนสุ. เอตฺถาติ ปฺจสติกกฺขนฺธเก.
อิติ ปฺจสติกกฺขนฺธกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๑๒. สตฺตสติกกฺขนฺธกํ
ทสวตฺถุกถา
๔๔๗. สตฺตสติกกฺขนฺธเก ¶ วฑฺเฒนฺติ กฏสินฺติ เอตฺถ กฏสีสทฺโท สุสานภูมิวาจโกติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ กเฬวรํ นิกฺขิปมานา ภูมึ วฑฺเฒนฺตี’’ติ. ตตฺถ กเฬวรนฺติ เทหํ. ตฺหิ กเฬ องฺคปจฺจงฺคานํ อวยเว สมฺปิณฺเฑตฺวา วริยติ อิจฺฉิยตีติ กเฬวรนฺติ วุจฺจติ. เอวํ โฆรํ กฏสึ วฑฺเฒนฺตาว ปุนพฺภวํ อาทิยนฺตีติ โยชนา.
๔๕๔. ปาปกํ ¶ โน อาวุโส กตนฺติ เอตฺถ โนสทฺโท อมฺหสทฺทการิโย, ฉฏฺีกตฺตา จ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาวุโส อมฺเหหิ ปาปกํ กต’’นฺติ.
๔๕๕. ‘‘ปิยวจน’’นฺติ อิมินา กตเมน ตฺวํ ภูมิ-วิหาเรนาติ เอตฺถ ภูมิสทฺโท ปิยวาจโก รุฬฺหีสทฺโทติ ทสฺเสติ. ‘‘อามนฺเตตี’’ติ อิมินา อาลปนปทนฺติ ทสฺเสติ. อาวุโส ภูมีติ อตฺโถ. กุลฺลวิหาโร นาม เมตฺตาวิหาโร, โส จ เหฏฺิมฌานตฺตเย ยุตฺตตฺตา อุตฺตานวิหาโรติ อาห ‘‘อุตฺตานวิหาเรนา’’ติ.
๔๕๗. สาวตฺถิยาติ สาวตฺถินคเร. สุตฺตวิภงฺเคติ ปทภาชนีเย. ปฏิกฺขิตฺตภาวํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตตฺร หี’’ติอาทิ. ตตฺราติ สุตฺตวิภงฺเค, ปฏิกฺขิตฺตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺราติ ‘‘สนฺนิธิการเก อสนฺนิธิการกสฺี’’ติอาทิวจเน. เอเก อาจริยา เอวํ มฺนฺตีติ โยชนา. กินฺติ มฺนฺตีติ อาห ‘‘โย ปน ภิกฺขู’’ติอาทิ. อโลณกํ ยมฺปิ อามิสนฺติ โยชนา. เตนาติ ปุเรปริคฺคหิตโลเณน. ตนฺติ อามิสํ. ตทหุปฏิคฺคหิตเมวาติ ตสฺมึ อหนิ ปฏิคฺคหิตเมว. ตสฺมาติ ยสฺมา ตทหุปฏิคฺคหิตเมว, ตสฺมา. วทโตติ วทนฺตสฺส, ภควโต วจเนนาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ อโลณกามิสปริภฺุชเน, ทุกฺกเฏน ภวิตพฺพํ อิติ มฺนฺตีติ โยชนา. เตติ เอเก อาจริยา. ทุกฺกเฏนปีติ ปิสทฺเทน ปเคว ปาจิตฺติเยนาติ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตฺถาติ ยาวชีวิกยาวกาลิเกสุ. ยาวชีวิกํ น ตทหุปฏิคฺคหิตํ, ยาวกาลิกเมว ตทหุปฏิคฺคหิตนฺติ โยชนา. ตทหุปฏิคฺคหิตฺจ ยาวกาลิกนฺติ สมฺพนฺโธ. ตํ ทุกฺกฏํ ตุมฺเห ยทิ ¶ มฺถาติ โยชนา. ยาวชีวิกมิสฺสนฺติ โลณสงฺขาเตน ยาวชีวิเกน สํสฏฺํ. พฺยฺชนมตฺตนฺติ วิกาเล น กปฺปตีติ พฺยฺชนมตฺตํ.
เอตฺถาติ ‘‘ยาวกาลิเกน ภิกฺขเว’’ติอาทิวจเน (มหาว. ๓๐๕) ตทหุปฏิคฺคหิตํ ยาวชีวิกนฺติ โยชนา. ยาวกาลิกสฺส คติ วิย คติ เอตสฺสาติ ¶ ยาวกาลิกคติกํ. ตสฺมา ทุกฺกฏํ น โหตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ ปุเรปฏิคฺคหิตโลเณน อามิสปริภฺุชเน. ตทหุปฏิคฺคหิตํ ยาวกาลิเกน สมฺภินฺนรสํ ยาวชีวิกนฺติ โยชนา. ตนฺติ ยถาวุตฺตํ ยาวชีวิกํ, วิกาลโภชนปาจิตฺติยา เอว การณํ โหตีติ โยชนา. เอวนฺติ ตถา, อชฺช ปฏิคฺคหิตมฺปิ ยาวชีวิกนฺติ สมฺพนฺโธ. อปรชฺชุ ปฏิคฺคหิเตน ยาวกาลิเกนาติ โยชนา. ตนฺติ ยาวชีวิเกน สมฺมิสฺสํ ยาวกาลิกํ, อชานนฺโตปีติ สมฺพนฺโธ. อิทนฺติ ยถาวุตฺตํ ยาวกาลิกํ. ตโตติ สนฺนิธิโภชนปาจิตฺติยโต. หีติ สจฺจํ. ‘‘สาวตฺถิยา สุตฺตวิภงฺเค’’ติ อิทํ พฺยากรณํ ปริสุทฺธนฺติ โยชนา.
‘‘ราชคเห อุโปสถสํยุตฺเต’’ติ อิทํ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อุโปสถสํยุตฺเตติ อุโปสเถน สมฺพนฺเธ อุโปสถกฺขนฺธเก. กึ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาห ‘‘น ภิกฺขเว…เป… ทุกฺกฏสฺสาติ (มหาว. ๑๔๑) เอตํ สนฺธายา’’ติ. อติสาเรติ อติกฺกมิตฺวา สรเณ คมเน ปวตฺตเนติ อตฺโถ. นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ. ‘‘จมฺเปยฺยเก วินยวตฺถุสฺมิ’’นฺติ อิทํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก อาคต’’นฺติ อิมินา จมฺเปยฺเย อาคตํ จมฺเปยฺยกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
ธมฺมิกนฺติ ภูเตน ปวตฺตํ. สุตฺตวิภงฺเค หิ ยสฺมา อาคตนฺติ สมฺพนฺโธ. ทสาเยวาติ ทสายเมว, อาธาเร เจตํ ภุมฺมํ. วิทตฺถิมตฺตาติ วิทตฺถิปมาณา. ทสาย วินาติ ทสํ วชฺเชตฺวา. ตํ ปมาณนฺติ วิทตฺถิตฺตยสงฺขาตํ ตํ ปมาณํ กโรนฺตสฺส วุตฺตปาจิตฺติยํ อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตํ อติกฺกามยโต เฉทนกํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปาจิ. ๕๓๓) อิทํ วจนํ อาคตเมว โหตีติ โยชนา. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ สตฺตสติกกฺขนฺธเก.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
สตฺตสติกกฺขนฺธกวณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
ทฺวิวคฺคสงฺคหาติ ¶ มหาวคฺคจูฬวคฺควเสน ทฺวีหิ วคฺเคหิ สงฺคหิตา. ทฺวาวีสติปเภทนาติ มหาวคฺเค ¶ ทส, จูฬวคฺเค ทฺวาทสาติ เอวํ ทฺวาวีสติปการา. ปฺจกฺขนฺธทุกฺขปฺปหายิโนติ ปฺจกฺขนฺธสงฺขาตํ ทุกฺขํ ปชหนสีลสฺส, ภควโตติ สมฺพนฺโธ. อาสาปีติ อิจฺฉาปิ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา-ปฺจกฺขนฺธทุกฺขปฺปหายิโน ภควโต สาสเน ทฺวิวคฺคสงฺคหา ทฺวาวีสติปเภทนา เย ขนฺธกา ภควตา วุตฺตา, เตสํ ขนฺธกานํ เอสา วณฺณนา อนฺตรายํ วินา ยถา สิทฺธา, เอวํ ตถา ปาณีนํ กลฺยาณา อาสาปิ สิชฺฌนฺตูติ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
จูฬวคฺคสํวณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
ชาทิลฺฉิตนาเมน, เนกานํ วาจิโต มยา;
จูฬวคฺคขนฺธกสฺส, สมตฺโต โยชนานโยติ.
นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส
ปาจิตฺยาทิโยชนา
ปริวารวคฺคโยชนา
จูฬวคฺคขนฺธกสฺเสวํ ¶ ¶ , กตฺวาน โยชนานยํ;
อธุนา ปริวารสฺส, กริสฺสํ โยชนานยํ.
โสฬสมหาวาโร
ปฺตฺติวารโยชนา
เอวํ ทฺวาวีสติขนฺธกานํ สํวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ ‘‘ปริวาโร’’ติ สงฺคหมารูฬฺหสฺส วินยสฺส สํวณฺณนํ กโรนฺโต อยมาจริโย ปมํ ตาว อนุสนฺธิทสฺสนมุเขน ปฏิฺํ กาตุกาโม ¶ อาห ‘‘วิสุทฺธปริวารสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ วิสุทฺธปริวารสฺสาติ วิสุทฺธาย จตุปริสาย ปริวาริตสฺส, อถวา วิสุทฺเธน จตุปริสสงฺขาเตน ปริวาเรน สมนฺนาคตสฺส ภควโตติ สมฺพนฺโธ. ปริวาเร หิ วิสุทฺเธ เตน ปริวาริโต, ตํปริวาริโต วา ภควาปิ วิสุทฺโธเยว นาม โหติ. อิมินา สํวณฺณิยมานสฺส ‘‘ปริวาโร’’ติ สงฺคหมารูฬฺหสฺส เทเสตพฺพธมฺมสฺส อนุรูเปน เทสกภูตสฺส ภควโต โถมนํ กตํ โหติ. ธมฺมกฺขนฺธสรีรสฺสาติ สีลาทิธมฺมกฺขนฺธสงฺขาเตน สรีเรน สมนฺนาคตสฺส, อิมินา สํวณฺณิตานํ ขนฺธกานมนุรูเปน ภควโต โถมนํ กตํ โหติ. ปกติ เหสาจริยานํ ยทิทํ เทเสตพฺพธมฺมานุรูเปน เทสกสฺส โถมนา (สารตฺถ. ฏี. ๑.คนฺถารมฺภกถา; วิสุทฺธิ. มหาฏี. ๑.๑). อนนฺตราติ อนนฺตเร กาเล.
โยติ ¶ วินโย. ปุพฺพาคตนฺติ ปุพฺเพ วุตฺเตสุ วิภงฺคขนฺธเกสุ อาคตํ. นยนฺติ สทฺทอตฺถวินิจฺฉยนยสงฺขาตํ สพฺพํ นยํ. หิตฺวาติ จชิตฺวา. อนุตฺตานตฺถวณฺณนนฺติ อนุตฺตานานํ ปทานมตฺถวณฺณนํ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – วิสุทฺธปริวารสฺส ธมฺมกฺขนฺธสรีรสฺส ภควโต สาสเน ขนฺธกานมนนฺตรา ‘‘ปริวาโร’’ติ โย วินโย สงฺคหํ สมารูฬฺโห, ตสฺส วินยสฺส ปุพฺพาคตํ นยํ หิตฺวา อิทานิ อนุตฺตานตฺถวณฺณนํ กริสฺสามีติ.
๑. ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘ตสฺส อนุตฺตานตฺถวณฺณนํ กริสฺสามี’’ติ โย ปริวารสงฺขาโต วินโย สํวณฺเณตพฺพภาเวน วุตฺโต, ตตฺถ. สงฺเขปตฺโถติ สมาสตฺโถ. ยํ เตนาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส อนิยมนิทฺเทสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย โส’’ติ. ตตฺถ โยติ อนิยม นิทฺเทโส, ตสฺส ‘‘เตนา’’ติ นิยมนํ ทฏฺพฺพํ. โสติ ปทาลงฺกาโร. ทฺวีสุ หิ สพฺพนาเมสุ เยภุยฺเยน ปุพฺพเมว ปธานํ, ปจฺฉิมํ ปน วจนาลงฺการํ. โย โส ภควา ปฺเปสีติ สมฺพนฺโธ. จิรฏฺิติกตฺถนฺติ จิรํ ปฺจวสฺสสหสฺสกาลํ ิติกตฺถาย, ‘‘ยาจิโต’’ติ จ ‘‘ปฺเปสี’’ติ จ สมฺพนฺโธ. ธมฺมเสนาปตินา ยาจิโตติ สมฺพนฺโธ. ยาจิโต หุตฺวา ปฺเปสีติ โยชนา. เตน ภควตา ปฺตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ชานตา ปสฺสตา’’ติ ทฺวินฺนํ ปทานํ กมฺมเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺส ตสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘ปฺตฺติกาล’’นฺติ อิมินา ‘‘ชานตา’’ติ ปทสฺส กมฺมํ ทสฺเสติ, ‘‘ทส อตฺถวเส’’ติ อิมินา ‘‘ปสฺสตา’’ติ ปทสฺส กมฺมํ.
เอวํ กมฺมทสฺสเนน โยชนานยํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กรณทสฺสเนน อปรมฺปิ โยชนานยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ. ‘‘ปุพฺเพนิวาสาทีหี’’ติอาทิสทฺเทน ทิพฺพจกฺขุสฺส วิสุํ คเหตพฺพตฺตา อิทฺธิวิธทิพฺพโสตปรจิตฺตวิชานนานิ คเหตพฺพานิ. อิเมหิ ปเทหิ ‘‘ชานตา, ปสฺสตา’’ติ ¶ ทฺวินฺนํ ปทานํ ปฺจนฺนํ โลกิยอภิฺานเมว กรณภาวํ ทสฺเสติ. ตีหิ วิชฺชาหีติ ปุพฺเพนิวาสทิพฺพจกฺขุอาสวกฺขยาณสงฺขาตาหิ ตีหิ วิชฺชาหิ. ฉหิ วา ปน อภิฺาหีติ สห อาสวกฺขยาเณน ปฺจโลกิยาภิฺาสงฺขาตาหิ ฉหิ อภิฺาหิ. สพฺพตฺถาติ ¶ สพฺเพสุ ตีสุ กาเลสุ, ปฺจสุปิ เยฺยธมฺเมสุ. สมนฺตจกฺขุนาติ อนาวรณสพฺพฺุตฺาณสงฺขาเตน สมนฺตจกฺขุนา. ปฺายาติ สพฺพฺุตปฺาย. ติโรกุฏฺฏาทีติ อาทิสทฺเทน ติโรปพฺพตาทโย สงฺคณฺหาติ. มํสจกฺขุนาติ ปสาทจกฺขุนา. ปฏิเวธปฺายาติ มคฺคปฺาย. เทสนาปฺายาติ สพฺพฺุตปฺาย. สพฺพฺุตปฺาเยว หิ อตฺถโต เทสนาปฺา นาม. เตน วุตฺตํ ‘‘ตสฺสา ปฺาย เตชสา. อภิธมฺมกถามคฺคํ, เทวานํ สมฺปวตฺตยีติ (ธ. ส. อฏฺ. คนฺถารมฺภกถา ๕). อิเมหิ ปเทหิ อวตฺถาวเสน วิสุํ วิสุํ ทฺวินฺนํ ปทานํ กรณสมฺภวํ ทสฺเสติ. อรหตาติ อรีนํ อรานฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนฺจ อรหตฺตา อรหตา. สมฺมาสมฺพุทฺเธนาติ สมฺมา สามฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา สมฺมาสมฺพุทฺเธน, เตน ภควตาติ สมฺพนฺโธ. เกนาภตนฺติ ตํ ปมํ ปาราชิกํ เกน อาภตํ, อิติ สงฺเขปตฺโถติ โยชนา.
๒. ปุจฺฉาวิสชฺชเน ปน เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ยํ เตน…เป… ปาราชิกนฺติ อิทํ ปทํ ปจฺจุทฺธรณมตฺตเมวาติ สมฺพนฺโธ. ปติอุทฺธรณมตฺตเมว, น อตฺถทสฺสนนฺติ อตฺโถ. เอตฺถาติ เอเตสุ ปเทสุ. เอกา ปฺตฺตีติ เอกา ปมปฺตฺติ. อนุปฺตฺติโยติ ปจฺฉา ปิตา ปฺตฺติโย.
เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ‘‘เอกา ปฺตฺติ, ทฺเว อนุปฺตฺติโย’’ติ วจนมตฺเตน วิสฺสชฺชิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตติยํ ปุจฺฉนฺติ สมฺพนฺโธ. กสฺมา อนุปฺปนฺนปฺตฺติ ตสฺมึ นตฺถีติ อาห ‘‘อยํ หี’’ติอาทิ. ตตฺถ หิ ยสฺมา อฺตฺร นตฺถิ, ตสฺมา นตฺถีติ โยชนา. ‘‘อนุปฺปนฺเน โทเส ปฺตฺตา’’ติ อิมินา อนุปฺปนฺเน โทเส ปฺเปตพฺพาติ อนุปฺปนฺนปฺตฺตีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สาติ อนุปฺปนฺนปฺตฺติ. ตสฺมาติ ยสฺมา อฺตฺร นตฺถิ, ตสฺมา. สพฺพตฺถปฺตฺตีติ เอตฺถ สพฺพสฺมึ ปเทเส ปฺตฺติ สพฺพตฺถปฺตฺตีติ อลุตฺตสมาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มชฺฌิมเทเส เจวา’’ติอาทิ. ‘‘มชฺฌิมเทเส เจว ปจฺจนฺติมชนปเทสุ จา’’ติ อิมินา ‘‘สพฺพตฺถา’’ติ ปทสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ปเทสปฺตฺตึ อปเนตฺวา สพฺพตฺถปฺตฺตึ ปาริเสสนเยน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยธรปฺจเมนา’’ติอาทิ ¶ . ตตฺถ วินยธรปฺจเมนาติ อนุสฺสาวนาจริยปฺจเมน. เอตฺเถวาติ มชฺฌิมเทเสเยว. เอเตหีติ จตูหิ สิกฺขาปเทหิ. เสสานีติ จตูหิ สิกฺขาปเทหิ เสสานิ.
สาธารณปฺตฺตีติ ¶ เอตฺถ สาธารณา นาม ภิกฺขุภิกฺขุนีนเมวาติ อาห ‘‘ภิกฺขูนฺเจว ภิกฺขุนีนฺจา’’ติ. อิทํ ปนาติ ปมปาราชิกํ ปน, ปฺตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. วินีตกถามตฺตเมวาติ วินีตวตฺถุปกาสกํ กถามตฺตเมว. ตาสนฺติ ภิกฺขุนีนํ. พฺยฺชนมตฺตเมวาติ ‘‘สาธารณา’’ติ จ ‘‘อุภโต’’ติ จ พฺยฺชนมตฺตเมว. เอตฺถาติ สาธารณปฺตฺติอุภโตปฺตฺติปเท.
‘‘นิทาเน อนุปวิฏฺ’’นฺติ อิมินา ‘‘นิทาโนคธ’’นฺติ ปทสฺส สตฺตมีสมาสฺจ โอคธสทฺทสฺส อนุปวิฏฺตฺถฺจ ทสฺเสติ. โอคาฬฺโห หุตฺวา ธรติ ติฏฺตีติ โอคธํ. นนุ นิทาโนคเธ สติ ‘‘ปเมน อุทฺเทเสนา’’ติ วตฺตพฺพํ, กสฺมา ‘‘ทุติเยน อุทฺเทเสนา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘นิทาโนคธ’’นฺติ. นิทานปริยาปนฺนมฺปิ สมานนฺติ นิทานปริยาปนฺนํ สมานมฺปีติ โยชนา. ปิสทฺโท ครหตฺโถ, ปเคว ทุติเย อุทฺเทเส ปริยาปนฺเนติ ทสฺเสติ. ‘‘สีลวิปตฺติอาทีน’’นฺติ วจนํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ปมา หี’’ติอาทิ.
ทฺวงฺคิเกนาติ กายจิตฺตสงฺขาเตน ทฺวงฺคิเกน. นนุ ‘‘เอเกน สมุฏฺาเนนา’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘กายโตเยวา’’ติ วตฺตพฺพํ, อถ กสฺมา ‘‘กายโต จ จิตฺตโต จ สมุฏฺาตี’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทิ. เอตฺถาติ ‘‘เอเกน สมุฏฺาเนนา’’ติ วจเน. จิตฺตนฺติ เสวนจิตฺตํ. อาปนฺโนสีติ ตฺวํ อาปนฺโน อสีติ โยชนา. อาม อาปนฺโนมฺหีติ อาม อหํ อาปนฺโน อมฺหีติ โยชนา. ตาวเทวาติ ตสฺมึ ปฏิชานกฺขเณเยว. ตํ ปุคฺคลนฺติ ปาราชิกมาปนฺนํ ตํ ปุคฺคลํ. ตปฺปจฺจยาติ ตสฺส ปาราชิกมาปนฺนสฺส การณา. ‘‘น กตเมน สมเถน สมฺมตี’’ติ ยํ ปน วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนา. ตนฺติ วจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ.
วุตฺตมาติกา ปฺตฺตีติ วุตฺตมาติกาสงฺขาตา ปฺตฺติ วินโย นามาติ โยชนา. มาติกา หิ ยสฺมา ปฺปียติ สงฺเขเปน ปียติ, ปการํ ชานาเปติ วา, ตสฺมา ปฺตฺตีติ วุจฺจติ. ‘‘ปทภาชนํ วุจฺจตี’’ติ ¶ อิมินา วิตฺถาเรน ภาชิยติ เอตายาติ วิภตฺตีติ ทสฺเสติ. วีติกฺกโมติ กายวาจาวีติกฺกโม. โส หิ น สํวรติ กายวาจํ น ปิทหตีติ อสํวโรติ วุจฺจติ. เยสํ วตฺตตีติ เอตฺถ วตฺตติกิริยาย กตฺตารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยปิฏกฺจ อฏฺกถา จา’’ติ. ปคุณาติ วาจุคฺคตา. เตติ เต ปุคฺคลา, ธาเรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตสฺสาติ ปมปาราชิกสฺส. เกนาภตนฺติ เอตฺถ ภรธาตุยา ธารณโปสนตฺเถสุ (ปาณินี ๑๐๘ ธาตุปาเ) ธารณตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เกน อานีต’’นฺติ ¶ . ‘‘ปรมฺปราย อานีต’’นฺติ อิมินา ปรมฺปราภตนฺติ ปทสฺส ตติยาสมาสํ ทสฺเสติ. อถวา ‘‘เกนาภต’’นฺติ ปุจฺฉาย อนุรูปํ ยการโลปวเสน วากฺยนฺติ ทสฺเสติ.
๓. อุปาลิ ทาสโก เจวาติอาทิกา คาถาโย กิมตฺถํ เกหิ ปิตาติ อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิ. ตนฺติ ปรํ ปรํ. ตตฺถาติ ตาสุ คาถาสุ. ยนฺติ วจนํ. อิมินา นเยนาติ ปมปาราชิกสฺส ปุจฺฉาวิสชฺชเน วุตฺเตน อิมินา นเยน.
อิติ มหาวิภงฺเค ปฺตฺติวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
กตาปตฺติวาราทิวณฺณนา
๑๕๗. อิโตติ ปฺตฺติวารโต, ปรํ วุตฺตา สตฺต วารา อุตฺตานตฺถา เอวาติ โยชนา. กตาปตฺติวาโรติ ‘‘กตาปตฺตี’’ติ ปเทน ลกฺขิโต วาโร. เอเสว นโย เสเสสุปิ. ตทนนฺตโรติ เตสํ สตฺตนฺนํ วารานํ อนนฺตเร วุตฺโต. สมุจฺจยวาโรติ สํ เอกโต อาปตฺติวิปตฺติอาทโย อุจิยนฺติ สมฺปิณฺฑิยนฺติ เอตฺถาติ สมุจฺจโย, โสเยว วาโร สมุจฺจยวาโร.
๑๘๘. ตโตติ เตหิ อฏฺหิ วาเรหิ, ปรํ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ปจฺจยวเสน วุตฺโต เอโก ปฺตฺติวาโรติ โยชนา. ปจฺจยวเสนาติ ปจฺจยสทฺทสฺส วเสน. ตสฺสาติ ปจฺจยสฺส. เตปีติ อฏฺ ¶ วาราปิ. อิตีติอาทิ นิคมนํ. ตโตติ มหาวิภงฺคโต, ปรํ อาคตาติ สมฺพนฺโธ. เอวํ อิเม ทฺวตฺตึส วาราติ โยชนา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตฺถาติ ทฺวตฺตึสวาเรสุ.
สมุฏฺานสีสวณฺณนา
๒๕๗. ตทนนฺตรายาติ เตสํ ทฺวตฺตึสวารานํ อนนฺตรํ วุตฺตาย สมุฏฺานกถาย เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. อนตฺตา อิติ นิจฺฉิตาติ อนตฺตาตฺเวว วินิจฺฉิตา. อิมินา อนตฺตา อิติ นิจฺฉยาติ เอตฺถ จิธาตุยา วินิจฺฉยตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อนิจฺจาการาทีหี’’ติ อิมินา สภาคธมฺมานนฺติ เอตฺถ อนิจฺจาการาทีหิ สมาโน ภาโค เอเตสนฺติ สภาคา, เตเยว ธมฺมา สภาคธมฺมาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. นามมตฺตมฺปีติ อนิจฺจาทินามมตฺตมฺปิ. ปิสทฺเทน ปเคว นามิโก อนิจฺจาทิสภาโวติ ทสฺเสติ. น ปฺายตีติ น ขายติ. อิมินา น นายตีติ เอตฺถ าธาตุยา ขายนตฺถํ ทสฺเสติ. ทุกฺขหานินฺติ เอตฺถ ทุกฺขํ ชหาตีติ ทุกฺขหานีติ ทสฺเสนฺโต ¶ อาห ‘‘ทุกฺขฆาตน’’นฺติ. ทุกฺขํ หนตีติ ทุกฺขฆาตโน, สทฺธมฺโม, ตํ. ‘‘ขนฺธกา ยา จ มาติกา’’ติ วตฺตพฺเพ สุขุจฺจารณตฺถาย รสฺสวเสน ปาโ อตฺถีติ อาห ‘‘ขนฺธกา ย จ มาติกา’’ติ. สมุฏฺานํ นิยโตกตนฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๑๖) เอตฺถ ‘‘สมุฏฺานํ นิยตกต’’นฺติ วตฺตพฺเพ ‘‘ปโรสหสฺส’’นฺติอาทีสุ วิย โอการาคมวเสน ‘‘สมุฏฺานนิยโตกต’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สมุฏฺานํ นิยตกต’’นฺติ. เอเตนาติ ‘‘สมุฏฺานํ นิยโตกต’’นฺติ ปาเน. ปจฺเจตพฺโพติ ปติ เอตพฺโพ, ปฏิมุขํ าตพฺโพติ อตฺโถ. อฺเหีติ ตีหิ สิกฺขาปเทหิ อฺเหิ สิกฺขาปเทหิ.
ตตฺถาติ สมฺเภทนิทานวจเนสุ. สมฺเภทวจเนน ปจฺเจตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. ตานิ ตีณิ สิกฺขาปทานิ เปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ปฺตฺติเทสสงฺขาตนฺติ ปฺตฺติฏฺานภูตเทสสงฺขาตํ. ‘‘อิมานิ ตีณี’’ติ อิมินา ‘‘ทิสฺสนฺตี’’ติ กิริยาย กตฺตารํ ทสฺเสติ. ‘‘ปฺายนฺตี’’ติ อิมินา ทิสธาตุยา ขายนตฺถํ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ สมุฏฺานนิยมสมฺเภทนิทานสงฺขาเตสุ ¶ ตีสุ, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. อิตรํ ปนาติ สมุฏฺานนิยมสมฺเภเทหิ อฺํ ปน.
อาฬวีติ อาฬวิยํ. สกฺเกสุ ภคฺเคสุ จาติ เอตฺถ ชนปทนามตฺตา พหุวจนวเสน วุตฺตํ.
ทฺวีสุ วิภงฺเคสุ ปฺตฺตํ ยํ สิกฺขาปทํ อุทฺทิสนฺตีติ โยชนา. ‘‘วิภงฺเคสู’’ติ อิมินา วิภงฺเคติ เอตฺถ สุการโลโปติ ทสฺเสติ. ตสฺสาติ สิกฺขาปทสฺส. ยถาายนฺติ ยุตฺติยา อนุรูปํ. ตนฺติ สมุฏฺานํ. เม สุณาถาติ มม สนฺติกา สุณาถ. อิตีติ อยมตฺโถ.
กถินนฺติ ปมกถินสมุฏฺานํ. อนนฺุาตาย สทฺธินฺติ อนนฺุาตสมุฏฺาเนน สทฺธึ. สทิสา อิธ ทิสฺสเรติ เอตฺถ อิธสทฺโท อตฺถปกรณวเสน อุภโตวิภงฺควิสโยติ อาห ‘‘อิธ อุภโตวิภงฺเค’’ติ. ‘‘สทิสานี’’ติ อิมินา สทิสาติ เอตฺถ นิการสฺสาการาเทโส ทสฺสิโต. ‘‘ทิสฺสนฺตี’’ติ อิมินา ทิสฺสเรติ เอตฺถ อนฺติสทฺทสฺส เรกาโร (นิรุตฺติทีปนิยํ ๕๗๐ สุเต) ทสฺสิโต.
สมุฏฺานสีโส
ปมปาราชิกสมุฏฺานวณฺณนา
๒๕๘. กิมตฺถํ ¶ ‘‘เมถุนํ สุกฺกสํสคฺโค’’ติอาทิวจนํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘เมถุนํ สุกฺกสํสคฺโค’’ติอาทิวจเน. สมุฏฺานสีสนฺติ สมุฏฺานานํ, สมุฏฺาเนสุ วา สีสํ. เสสานีติ ปมปาราชิกโต เสสานิ ปฺจสตฺตติ สิกฺขาปทานิ. เตนาติ ปมปาราชิเกน. ‘‘สุกฺกสํสคฺโค’’ติอาทิวจนํ สํวณฺเณนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘สุกฺกสํสคฺโค’’ติอาทิวจเน.
ขุทฺทกวณฺณนาวสาเนติ ขุทฺทกฏฺกถาย อวสาเน.
ลิงฺควิปริยาโยติ ลิงฺควิปลฺลาโส. กายมานสิกา กตาติ เอตฺถ กายมานเสสุ ปวตฺตา กายมานสิกาติ วุตฺเต สมุฏฺานาติ อาห ‘‘กายจิตฺตสมุฏฺานา กตา’’ติ.
ทุติยปาราชิกสมุฏฺานวณฺณนา
๒๕๙. อิทํ ¶ สมุฏฺานํ เอกํ สมุฏฺานสีสนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อทินฺนาทาน’’นฺติ อิมินา อทินฺนนฺติ เอตฺถ สมุทายนาเม เอกเทสโวหาโรติ ทสฺเสติ. เสสานีติ ทุติยปาราชิกโต เสสานิ เอกูนสตฺตติ สิกฺขาปทานิ. เตนาติ ทุติยปาราชิเกน. ตตฺถาติ ‘‘วิคฺคหุตฺตรี’’ติอาทิวจเน. วิคฺคหุตฺตรีติอาทิปทานํ พฺยฺชเน อาทรมกตฺวา อตฺถเมว ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘มนุสฺสวิคฺคหอุตฺตริมนุสฺสธมฺมสิกฺขาปทานี’’ติ. อนิยตา ทุติยิกาติ อาปตฺตึ อเปกฺขิตฺวา ปาฬิยํ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺตํ, อฏฺกถายํ ปน สิกฺขาปทํ อเปกฺขิตฺวา นปุํสกลิงฺควเสน ทุติยนฺติ วุตฺตํ.
สมุฏฺานา ติกา กตาติ เอตฺถ ‘‘ติกสมุฏฺานา’’ติ วตฺตพฺเพ ปทวิปริยายวเสน กการสฺส ทีฆวเสน สมุฏฺานา ติกาติ วุตฺตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ติกสมุฏฺานา กตา’’ติ.
สฺจริตฺตสมุฏฺานวณฺณนา
๒๖๐. ‘‘สฺจรี’’ติ ¶ อิทํ ตาว สฺจริตฺตํ นาม เอกสมุฏฺานสีสํ, เสสานิ เตน สทิสานิ.
วิภงฺเค อาคเตน ‘‘ริฺจนฺตี’’ติ (ปารา. ๕๗๖) ปเทน เอฬกโลมโธวาปนสิกฺขาปทํ อุปลกฺขิตฺวา วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วิภงฺเค ริฺจนฺติ อุทฺเทสนฺติ อาคต’’นฺติ.
‘‘ยาว ทฺวารโกสา อคฺคฬฏฺปนาย’’ อิติ (ปาจิ. ๑๓๕-๑๓๖) จ ‘‘อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรํ ทเทยฺย’’อิติ (ปาจิ. ๑๖๙) จ ‘‘จีวรํ สิพฺเพยฺย’’อิติ (ปาจิ. ๑๗๖-๑๗๗) จ วุตฺตสิกฺขาปทตฺตยนฺติ โยชนา.
‘‘สมณจีวเรน จา’’ติ เอวํ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สมณจีวรํ ทเทยฺยา’’ติ อิทํ (ปาจิ. ๙๑๗) วจนํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ.
สมนุภาสนาสมุฏฺานวณฺณนา
๒๖๑. เภทนฺติ ¶ อิทํ สมนุภาสนํ นาม เอกํ สมุฏฺานสีสํ, เสสานิ เตน สทิสานิ.
กถินสมุฏฺานวณฺณนา
๒๖๒. อุพฺภตนฺติ อิทํ กถินสมุฏฺานํ นาม เอกํ สมุฏฺานสีสํ, เสสานิ เตน สทิสานิ.
อาวสเถน สทฺธินฺติ อาวสถสทฺเทน สทฺธึ.
เอฬกโลมสมุฏฺานวณฺณนา
๒๖๓. ‘‘เอฬกโลมา’’ติ อิทํ เอฬกโลมสมุฏฺานํ นาม เอกํ สมุฏฺานสีสํ. อิโตติ ยถาวุตฺตโต. ปาฬินฺติ มาติกาปาฬึ. วิรชฺฌิตฺวาติ ปุพฺพาปรโต วิราเธตฺวา. ยถาติ เยนากาเรน ¶ . ปนสทฺโท อนุคฺคหตฺโถ. กิฺจาปิ ลิขนฺติ, ปน ตถาปีติ โยชนา. เอวนฺติ ตถากาเรน. อตฺถานุกฺกโมติ อตฺถสฺส อนุกฺกโม.
‘‘อภิกฺขุกาวา เสน จา’’ติ เอตํ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อภิกฺขุเก อาวาเส วสฺสํ วเสยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๐๔๗) อิทํ วจนํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ภิกฺขุนี’’ติอาทินา วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. อาทิสทฺเทน ‘‘สิกฺขมานา จ สามเณรี คิหินิยา’’ติ ปาํ สงฺคณฺหาติ.
ปทโสธมฺมสมุฏฺานวณฺณนา
๒๖๔. ปทนฺติ อิทํ ปทโสธมฺมสมุฏฺานํ นาม เอกํ สมุฏฺานสีสํ, เสสานิ เตน สทิสานิ. ‘‘ตถา อตฺถงฺคเตน จา’’ติ เอตํ วจนํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อตฺถงฺคเต สูริเย โอวเทยฺยา’’ติ (ปาจิ. ๑๕๔-๑๕๕) อิทํ วจนํ สนฺธายาติ สมฺพนฺโธ. อโนกาโส จ…เป… สนฺธาย วุตฺตนฺติ (ปาจิ. ๑๒๑๙-๑๒๒๑) เอตฺถาปิ เอเสว นโย.
อทฺธานสมุฏฺานวณฺณนา
๒๖๕. อทฺธานนฺติ ¶ อิทํ อทฺธานสมุฏฺานํ นาม เอกํ สมุฏฺานสีสํ, เสสานิ เตน สทิสานิ.
เถยฺยสตฺถสมุฏฺานวณฺณนา
๒๖๖. เถยฺยสตฺถนฺติ อิทํ เถยฺยสตฺถสมุฏฺานํ นาม เอกํ สมุฏฺานสีสํ, เสสานิ เตน สทิสานิ. ‘‘พฺยูเหน สตฺตมา’’ติ อิทํ วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนา. ตทนนฺตรเมวาติ ตสฺส สิกฺขาปทสฺส อนนฺตรเมว, ‘‘อาคต’’อิติ สมฺพนฺโธ.
ธมฺมเทสนาสมุฏฺานวณฺณนา
๒๖๗. ธมฺมเทสนาสมุฏฺาเน สมุฏฺานสีสํ นตฺถิ, สพฺพานิ เอกทส สิกฺขาปทานิ สมฺปิณฺเฑตฺวา ธมฺมเทสนาสมุฏฺานานีติ วุตฺตานิ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. เตสนฺติ เตสํ สิกฺขาปทานํ ¶ . สมฺภินฺนสมุฏฺานนฺติ สํสคฺคสมุฏฺานํ. ติวิธนฺติ ภูตาโรจนโจริวุฏฺาปนอนนฺุาตสมุฏฺานวเสน ติปฺปการํ. ตนฺติ นิยตสมุฏฺานํ, โหตีติ สมฺพนฺโธ. ปุน ตนฺติ นิยตสมุฏฺานํ, ทสฺเสตุนฺติ สมฺพนฺโธ. ปุน ตนฺติ วจนํ. เนตฺติธมฺมานุโลมิกนฺติ เอตฺถ กายวาจํ เนติ วิเนตีติ เนตฺติ, กายวาจํ เนติ วิเนติ เอตฺถ, เอตายาติ วา เนตฺติ. ธมฺโมติ ปาฬิ. สา หิ ยสฺมา อตฺถํ ธาเรติ, ตสฺมา ธมฺโมติ วุจฺจติ. เนตฺติเยว ธมฺโม เนตฺติธมฺโม, ตสฺส อนุโลมิกํ เนตฺติธมฺมานุโลมิกํ. เตน วุตฺตํ ‘‘วินยปาฬิธมฺมสฺส อนุโลม’’นฺติ.
อิติ สมุฏฺานสีสวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
อนฺตรเปยฺยาล กติปุจฺฉาวารวณฺณนา
๒๗๑. อิทานิ วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อิทานี’’ติ ปเทน สมฺพนฺธตฺตา วุตฺโตติ เอตฺถ ตปจฺจโย ปจฺจุปฺปนฺนกาลิโกติ ทฏฺพฺโพ.
ตตฺถาติ ¶ มาติกายํ, ปุจฺฉาสุ วา. อาคตาปตฺติปุจฺฉาติ อาคตาปตฺติยา ปุจฺฉา. หีติ วิเสสโชตโก, หิ วิเสสํ วกฺขามีติ อตฺโถ. เอตฺถาติ ‘‘กติ อาปตฺติกฺขนฺธา’’ติ ทุติยปเท. ‘‘ราสิวเสนา’’ติ อิมินา ขนฺธสทฺทสฺส ราสตฺถํ ทสฺเสติ. วินีตวตฺถูนีติ เอตฺถ วินีตสทฺโท วินยปริยาโยติ อาห ‘‘วินยปุจฺฉา’’ติ. นนุ วินีตวินยสทฺทานํ สทฺทโต นานตฺตา อตฺถโตปิ นานํ, กสฺมา ปน ‘‘วินยปุจฺฉา’’ติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วินีตํ…เป… เอก’’นฺติ. อิทนฺติ ปทตฺตยํ. อตฺถโต เอกนฺติ อตฺถโตเยว เอกํ, น สทฺทโต. วินีตวตฺถูนีติ อาปตฺติวินยการณตฺตา วินีตวตฺถูนิ. เยสูติ อคารเวสุ. สตีติ สนฺเตสุ. เอตฺถ จ เยสุ สติ อาปตฺติโย น โหนฺติ, อสติ โหนฺตีติ วากฺยมฺปิ อวุตฺตสิทฺธินเยน คเหตพฺพํ. เยสูติ คารเวสุ. เตติ อคารวคารเว. ยสฺมา ปน นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. วิปตฺติภาวปุจฺฉาติ วิปตฺติภาวสฺส ปุจฺฉา. ปุจฺฉิยติ อิมายาติ ปุจฺฉา. วิวาทมูลานิ อนุวาทมูลานีติ อิมา ปุจฺฉาโย มูลปุจฺฉาติ สมฺพนฺโธ. โปตฺถเกสุ ‘‘อิมานี’’ติ นิกาเรน สห ปาโ อตฺถิ, โส อปาโเยว. มูลปุจฺฉาติ ปุจฺฉิยนฺติ อิมาหีติ ปุจฺฉา, มูลานํ ปุจฺฉา มูลปุจฺฉา. ‘‘อธิกรณ’’นฺติอาทีสุ ¶ ‘‘วุตฺตํ’’ อิติ สมฺพนฺโธ. เตสํเยวาติ อธิกรณานํเยว. อยเมตฺถ มาติกา.
นิทฺเทเส มาติกายาติ ปาติโมกฺเข. วิภงฺเคติ ปทภาชนิยํ, อาคตวเสน วุตฺตาติ โยชนา. อยเมตฺถ นิทฺเทโส.
ปฏินิทฺเทเส อารตีติอาทิปทานํ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อารกา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อารกา’’ติ อิมินา อารตีติ เอตฺถ อาอุปสคฺคสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. เอเตหีติ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ, อารกาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘รมตี’’ติ อิมินา ติปจฺจโย กตฺวตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. รตีติ รมนํ. อิมินา ติปจฺจโย ภาวตฺเถปิ โหตีติ ทสฺเสติ. วินาติ เอเตหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ วินา. อิมินา วิรตีติ เอตฺถ วิตฺยูปสคฺคสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ปจฺเจกนฺติ ปติ เอกํ, ปฏิสทฺโท วิจฺฉตฺถโชตโก, วิสุํ วิสุนฺติ อตฺโถ. อิมินา ปฏิวิรตีติ เอตฺถ ปฏิตฺยูปสคฺคสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. วิรติ ปฏิวิรตีติ เอตฺถาปิ ติปจฺจโย ภาวตฺเถปิ เวทิตพฺโพ ¶ . เวรนฺติ อนตฺถกรตฺตา วิรมิตพฺพนฺติ วิรํ, ตเทว เวรํ, ราคาทิอกุสลธมฺมา. เต หิ เวรเหตุตฺตา เวรนฺติ วุจฺจนฺติ. เอตายาติ วิรติยา. อิมินา อกิริยาติ เอตฺถ ริริยปจฺจโย กรณตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. ยํ อาปตฺติกฺขนฺธกรณนฺติ โยชนา. ตสฺสาติ อาปตฺติกฺขนฺธกรณสฺส. ปฏิปกฺขโตติ วิรุทฺธภาวโต. อิมินา อกรณนฺติ เอตฺถ อกาโร วิรุทฺธตฺโถติ ทสฺเสติ. อาปตฺติกฺขนฺธอชฺฌาปตฺติยาติ อาปตฺติกฺขนฺธานํ อติกฺกมิตฺวา อาปชฺชนสฺส. ‘‘เวลนโต’’ติ อิมินา เวลตีติ เวลา, เวลนํ วา เวลาติ วจนตฺเถ ทสฺเสติ. นิยฺยานนฺติ มคฺคํ. มคฺโค หิ นิพฺพานํ อารมฺมณกรณวเสน ยาติ คจฺฉตีติ นิยฺยานนฺติ วุจฺจติ. ‘‘พนฺธตี’’ติ อิมินา สิธาตุยา พนฺธนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘นิวาเรตี’’ติ อิมินา พนฺธธาตุยา อธิปฺปายตฺถํ. เอตนฺติ ‘‘เสตู’’ติ นามํ. ตํ เสตุนฺติ อาปตฺติกฺขนฺธสงฺขาตํ ตํ เสตุํ. เอตฺถ เกสุจิ โปตฺถเกสุ ‘‘โส เสตู’’ติ จ ‘‘เอตาย ปฺตฺติยา’’ติ จ ปาโ อตฺถิ, โส อปาโเยว.
พุทฺเธ อคารวาทีสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. โยติ โย โกจิ, น คจฺฉตีติอาทีสุ สมฺพนฺโธ. ธรมาเนติ ติฏฺมาเน, สํวิชฺชมาเนติ อตฺโถ. อุปฏฺานนฺติ อุปฏฺานฏฺานํ, อุปฏฺานตฺถํ วา. เอตสฺสาติ ยสฺส กสฺสจิ คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา. ธมฺมสฺสวนนฺติ ธมฺมสฺสวนฏฺานํ, ธมฺมสฺสวนตฺถํ วา. ธมฺมสฺสวนคฺคนฺติ ธมฺมสฺสวนํ คณฺหนฺติ เอตฺถาติ ธมฺมสฺสวนคฺโค, ธมฺมสวนมณฺฑโป. อถ วา ธมฺมสฺสวนํ คณฺหาตีติ ธมฺมสฺสวนคฺโค, ธมฺมสฺสวนฏฺาเน ¶ สมาคมชโน, ตํ ธมฺมสฺสวนคฺคํ. จิตฺตีการนฺติ อปจายนาการํ. วิกฺขิตฺโต วา อนาทโร วา หุตฺวา นิสีทตีติ โยชนา. กายปาคพฺพิยนฺติ ภุสํ ครติ อฺเ ปีเฬติ อเนนาติ ปคพฺโพ, อติมาโน, โอฏฺโช ตติยกฺขโร. ปคพฺพสฺส ภาโว ปาคพฺพิยํ, กาเยน ปาคพฺพิยํ กายปาคพฺพิยํ (วชิร. ฏี. ปริวาร ๒๗๑; สารตฺถ. ฏี. ปริวาร ๓.๒๗๑; วิ. วิ. ฏี. ปริวาร ๒.๒๗๑ สํ. นิ. อฏฺ. ๒.๒.๑๔๖; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๖.๘๒-๘๔; สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๑๔๔), กายานาจารํ. ติสฺโส สิกฺขาติ อธิสีลสิกฺขาทิกา ติสฺโส สิกฺขา. ปมชฺชนํ ปมาโท ¶ , สติวิปฺปวาโสติ อาห ‘‘ปมาเท จ สติวิปฺปวาเส’’ติ. อามิสปฏิสนฺธารนฺติ อามิเสน อตฺตโน, ปเรสฺจ อนฺตรสฺส ปฏิสนฺทหนํ อามิสปฏิสนฺธาโร, ตถา ธมฺมปฏิสนฺธาโร.
๒๗๒. สตฺถริปิ อคารโวติอาทีนํ อตฺโถติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนีจวุตฺตี’’ติอาทินา อปฺปติสฺโสติ ปทสฺส อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ, สทฺทตฺโถ ปเนวํ เวทิตพฺโพ, ปฏิมุขํ อาทเรน สตฺถุวจนํ อสุณนฺโต อปฺปติสฺโส นามาติ. อชฺฌตฺตํ วาติ เอตฺถ นิยกชฺฌตฺตาทีสุ จตูสุ นิยกชฺฌตฺตภาวฺจ สตฺตมีวิภตฺติยา อมาเทสภาวฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน สนฺตาเน วา’’ติ. ‘‘อตฺตโน ปกฺเข วา’’ติ อิมินา อตฺตโน จิตฺตสนฺตาเนติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปติ. ตตฺร ตุมฺเหติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตสฺมึ อชฺฌตฺตพหิทฺธาเภเท’’ติ. สปรสนฺตาเนติ อตฺตปรสนฺตาเน. ปหานายาติ เอตฺถ หาธาตุยา กรณฺจ อายสทฺทสฺส ตทตฺถภาวฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เมตฺตาภาวนาทีหิ นเยหิ ปหานตฺถ’’นฺติ. เมตฺตาภาวนาทีหีติอาทิสทฺเทน กรุณาภาวนาทึ สงฺคณฺหาติ. ตนฺติ วิวาทมูลํ. ‘‘อปฺปวตฺติภาวายา’’ติ อิมินา อนวสฺสวายาติ เอตฺถ อวปุพฺพ สุธาตุยา ปวตฺตนตฺถํ ทสฺเสติ.
สนฺทิฏฺิปรามาสีติ เอตฺถ สสฺส อตฺตโน อิทํ สํ, สํ ทิฏฺึ ปรโต อามสตีติ สนฺทิฏฺิปรามาสีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สกเมว ทิฏฺึ ปรามสตี’’ติ. ‘‘ย’’นฺติอาทินา ปรามสนาการํ ทสฺเสติ. อาธานคฺคาหีติ เอตฺถ อาภุโส ิยเต อาธานนฺติ วจนตฺเถน อาธานสทฺโท ทฬฺหปริยาโยติ อาห ‘‘ทฬฺหคฺคาหี’’ติ. ทฬฺหํ คณฺหาตีติ ทฬฺหคฺคาหี.
๒๗๓. อนุวาทมูลนิทฺเทโส กิฺจาปิ สมาโนติ โยชนา. อถ โขติ ตถา สมาโนปิ, อยเมตฺถ วิเสโสติ สมฺพนฺโธ. วิวทนฺตานํ ปุคฺคลานนฺติ โยชนา. ตถา วิวทนฺตาติ เตนากาเรน วิวทนฺตา, อนุวทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อสุกํ นาม วิปตฺตึ อาปนฺโน’’ติ วุตฺตเมวตฺถํ อาปตฺติยา สลฺลกฺเขตฺวา ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาราชิกํ อาปนฺโนสี’’ติอาทิ ¶ ¶ . เอตฺถาติ อนุวาทมูเล. วิเสโสติ วิวาทมูลโต วิเสโส. วิวทนฺตานํ โกธูปนาหาทีนิ วิวาทมูลานิ, อนุวทนฺตานํ อนุวาทมูลานีติ วุตฺตํ โหติ.
๒๗๔. เมตฺตํ กายกมฺมํ นามาติ เอตฺถ เมตฺตา เอตสฺสตฺถีติ เมตฺตํ, กายกมฺมํ, เมตฺตจิตฺตสหคตํ กายกมฺมนฺติ วุตฺตํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘เมตฺตจิตฺเตน กตํ กายกมฺม’’นฺติ. สมฺมุขปรมฺมุขานํ วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ สมฺมุขปรมฺมุเขสุ. กายกมฺมํ นามาติ เมตฺตํ กายกมฺมํ นาม. เถรานํ ทานอิติ สมฺพนฺโธ. อุภเยหิปีติ นวกตฺเถเรหิปิ. เตสูติ นวกตฺเถเรสุ. อวมฺนฺติ อวมานํ. อตฺตโน ทุนฺนิกฺขิตฺตานํ ปฏิสามนํ วิย ปฏิสามนนฺติ โยชนา. ‘‘เมตฺตากายกมฺมสงฺขาโต’’ติ อิมินา อยมฺปิ ธมฺโมติ เอตฺถ ธมฺมสรูปํ ทสฺเสติ. ปิสทฺโท อุปริ วกฺขมาเน ธมฺเม อเปกฺขติ. ‘‘สริตพฺโพ’’ติ อิมินา อนียสทฺโท กมฺมวาจโกติ ทสฺเสติ. สติชนโกติ สพฺรหฺมจารีนํ สติชนโก. ตสฺส ปทสฺส อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย น’’นฺติอาทิ. ตตฺถ โยติ ปุคฺคโล. นนฺติ เมตฺตํ กายกมฺมํ. ตํ ปุคฺคลํ อนุสฺสรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เยสนฺติ สพฺรหฺมจารีนํ. เตติ สพฺรหฺมจาริโน. ปสนฺนจิตฺตา หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปิยํ กโรตี’’ติ อิมินา ปิยกรโณติ ปทสฺส ปิยํ กโรตีติ ปิยกรโณติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอเสว นโย ครุกรโณติ เอตฺถาปิ. ‘‘สงฺคเหตพฺพภาวายา’’ติ อิมินา สงฺคหายาติ ปทสฺส ภาวปฺปธานกมฺมนิทฺเทสภาวํ ทสฺเสติ. สงฺคเหตพฺโพติ สงฺคโห, ตทตฺถาย. เตหีติ สพฺรหฺมจารีหิ. ‘‘สมคฺคภาวายา’’ติ อิมินา สมคฺคสฺส ภาโว สามคฺคีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
ปคฺคยฺห วจนนฺติ ปคฺคเหตฺวา วจนํ. วิหาเรติ อาธาเร ภุมฺมํ, เถเร อสนฺเตติ โยชนา. ตนฺติ เถรํ กทา อาคมิสฺสติ นุโขติ โยชนา. มมายนวจนนฺติ มมายนากาเรน ปวตฺตํ วจนํ. เมตฺตาสิเนหสินิทฺธานีติ เมตฺตาสงฺขาเตน สิเนเหน สิเนหิตานิ. นยนานีติ จกฺขูนิ. ‘‘อปฺปาพาโธ’’ติ อิมินา อโรโคติ ปทสฺเสว อตฺถํ ¶ ทสฺเสติ. นิจฺจาพาเธน วา อโรโค, อาคนฺตุกาพาเธน อปฺปาพาโธ, อชฺฌตฺตาพาเธน วา อโรโค, พหิทฺธาพาเธน อปฺปาพาโธ, กายาพาเธน วา อโรโค, จิตฺตาพาเธน อปฺปาพาโธ. สมนฺนาหรณนฺติ ปุนปฺปุนํ มนสิกรณํ.
น ปุคฺคลํ ปฏิวิภชิตฺวา ภฺุชตีติ โยชนา. ตทตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘โย หี’’ติอาทิ. ตตฺถ โยติ ปุคฺคโล, ภฺุชตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เอตฺตกํ…เป… ภฺุชิสฺสามี’’ติ อิมินา อามิสปฏิวิภตฺตโภคิภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘เอตฺตกํ วา อสุกสฺส จ…เป… ภฺุชิสฺสามี’’ติ อิมินา ปุคฺคลปฏิวิภตฺตโภคิภาวํ ทสฺเสติ. อยนฺติ ปุคฺคโล. อาภตนฺติ คามาทิโต ¶ อานีตํ. อทาตุมฺปีติ ปิสทฺเทน ทาตุมฺปิ วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ. ทานฺหิ นาม น กสฺสจิ วาริตํ. สพฺเพสนฺติ ทุสฺสีลสีลวนฺตานํ. วุตฺตนฺติ อฏฺกถายํ (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๑๔๑; ม. นิ. อฏฺ. ๒.๔๙๒; อ. นิ. อฏฺ. ๓.๖.๑๑) วุตฺตํ. วิเจยฺยาติ วิจินิตฺวา. ทาตุมฺปีติ ปิสทฺเทน อวิจินิตฺวา สามฺโต ทาตุมฺปิ วฏฺฏตีติ สมฺปิณฺเฑติ. นนุ เอวํ สติ ปุคฺคลวิภาโค กโต นาม โหติ, กสฺมา วิเจยฺย ทาตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. หีติ ยสฺมา. เอเตติ คิลานาทโย. อิทํ ปทํ วิจินิตฺวาติ ปเท กมฺมํ, ‘‘เทนฺเตนา’’ติ ปเท สมฺปทานํ. หีติ สจฺจํ. อิติ อยนฺติ อิติ มนสิกตฺวา อยํ สารณียธมฺมปูรโก.
อขณฺฑานีติอาทีสุ ปมํ ตาว ขณฺฑฉิทฺทสพลกมฺมาสานิ ทสฺเสตฺวา เตสํ ปฏิปกฺขวเสน อขณฺฑาทีนิ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ ยสฺสาติ ภิกฺขุสฺส, สิกฺขาปทํ ภินฺนนฺติ สมฺพนฺโธ. สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสูติ อาธาเร ภุมฺมํ, สิกฺขาปทนฺติ สมฺพนฺโธ. อาปตฺติฺหิ ปฏิจฺจ สิกฺขาปทสฺส ปฺตฺตตฺตา อาปตฺติ ตสฺส วิสโย โหติ. อาทิมฺหิ วา อนฺเต วาติ สิกฺขาปทานํ อาทิมฺหิ วา อนฺเต วา. วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ. สิกฺขาปเท ภินฺเน อาปตฺติสมฺภวโต วุตฺตํ ‘‘สิกฺขาปทํ ภินฺน’’นฺติ. ขณฺฑํ นามาติ ฉินฺนํ นาม. เวมชฺเฌติ สิกฺขาปทานํ เวมชฺเฌ. ภินฺนนฺติ สิกฺขาปทํ ภินฺนํ. ฉิทฺทํ นามาติ วิวรํ นาม. ทฺเว ตีณิ สิกฺขาปทานีติ สมฺพนฺโธ. สพลํ นามาติ จิตฺรํ นาม. ภินฺนานีติ สิกฺขาปทานิ ภินฺนานิ. กมฺมาสํ นามาติ วิจิตฺรํ นาม. เอตฺถ ¶ จ เอกสฺมึ าเน เอเกน วิสภาควณฺเณน จิตฺรํ สพลํ นาม, นานาาเน นานาวณฺเณน วิจิตฺรํ กมฺมาสํ นามาติ อยเมเตสํ วิเสโส. ขณฺฑาทีนํ วิปริวตฺตนวเสน อขณฺฑาทีนิ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺส ปนา’’ติอาทิ. อภินฺนานิสีลานีติ อภินฺนานิ สิกฺขาปทสีลานิ. ตานิ ปนาติ สีลานิ ปน. ‘‘เอตานี’’ติ ปทํ ปทาลงฺการมตฺตํ. ภุชิสฺสภาวกรณโตติ ตณฺหาทาสพฺยโต โมเจตฺวา ภุชิสฺสกรณภาวโต. อิมินา ‘‘ภุชิสฺสภาวกรณานี’’ติ วตฺตพฺเพ อุตฺตรปทโลปวเสน เอวํ วุตฺตนฺติ ทสฺเสติ. ภุชิสฺสานีติ วุจฺจนฺตีติ สมฺพนฺโธ. วิฺูหีติ พุทฺธาทีหิ สปฺปุริเสหิ. อุปจารสมาธึ อปฺปนาสมาธึ วาติ เอตฺถ วาสทฺโท สมุจฺจยตฺโถ. อุปจารสมาธิฺจ อปฺปนาสมาธึ จาติ หิ อตฺโถ. ‘‘สํวตฺตยนฺตี’’ติ อิมินา สมาธิสํวตฺตนิกานีติ เอตฺถ อนียสทฺโท พหุลํ กตฺตุวาจโกติ ทสฺเสติ. สีลสามฺคโตติ เอตฺถ สมานสฺส ภาโว สามฺํ, ตํ คโตติ สามฺคโต, สีเลน สามฺคโต สีลสามฺคโต, หุตฺวา วิหรตีติ โยชนา. เตน วุตฺตํ ‘‘สมานภาวูปคตสีโล วิหรตี’’ติ.
ยายํ ¶ ทิฏฺีติ เอตฺถ ‘‘ทิฏฺี’’ติ สามฺคตสฺสาปิ สทฺทสฺส ‘‘อริยา’’ติ สทฺทนฺตรสนฺนิธาเนน วิเสสวิสยตฺตา สมฺมาทิฏฺีติ อาห ‘‘มคฺคสมฺปยุตฺตา สมฺมาทิฏฺี’’ติ. ‘‘มคฺคสมฺปยุตฺตา’’ติ อิมินา โลกิยสมฺมาทิฏฺึ ปฏิกฺขิปติ. นิทฺโทสาติ วิสุทฺธตฺตา, อุตฺตมตฺตา วา นิทฺโทสา. อิมินา อริยสทฺโท นิทฺโทสตฺถวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกติ ทสฺเสติ. นิยฺยาตีติ นิพฺพานํ ยาติ. อิมินา อนียสทฺโท พหุลํ กตฺตุวาจโกติ ทสฺเสติ. โย ตถาการี โหติ, ตกฺกรสฺสาติ โยชนา. ตถาการีติ ตาย มคฺคสมฺปยุตฺตาย สมฺมาทิฏฺิยา การี โหติ. อิมินา ตาย สมฺมาทิฏฺิยา กโรตีติ ตกฺกโรติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ทุกฺขกฺขยายาติ เอตฺถ ขียนํ ขโย, ทุกฺขสฺส ขโย ทุกฺขกฺขโย, ตทตฺถายาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สพฺพทุกฺขสฺส ขยตฺถ’’นฺติ. เสสนฺติ วุตฺตวจนโต เสสํ วจนํ.
อิติ กติปุจฺฉาวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
ขนฺธกปุจฺฉาวาโร
ปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวณฺณนา
๓๒๐. อุปสมฺปทกฺขนฺธกนฺติ ¶ มหาขนฺธกํ. ‘‘นิทาเนน จ นิทฺเทเสน จ สทฺธิ’’นฺติ อิมินา สห นิทาเนนาติ สนิทานํ, สห นิทฺเทเสนาติ สนิทฺเทสนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ นิทาเนนาติ สิกฺขาปทปฺตฺติเทสสงฺขาเตน นิทาเนน. นิทฺเทเสนาติ ปุคฺคลาทินิทฺเทเสน. ตตฺถาติ อุปสมฺปทกฺขนฺธเก. สมุกฺกฏฺปทานนฺติ เอตฺถ สมุกฺกฏฺสทฺโท อุตฺตมปริยาโยติ อาห ‘‘อุตฺตมานี’’ติ. ปทานีติ ‘‘น ภิกฺขเว อูนวีสติวสฺโส ปุคฺคโล อุปสมฺปาเทตพฺโพ’’ติ (ปาจิ. ๔๐๒-๔๐๓; มหาว. ๑๒๔) อาทินา นเยน วุตฺตานิ ปทานิ. อิเมหิ ปเทหิ ‘‘สมุกฺกฏฺานิ ปทานิ สมุกฺกฏฺปทานี’’ติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อิตีติ อยมตฺโถ. กสฺมา ปเนตฺถ ‘‘สมุกฺกฏฺปทานํ กติ อาปตฺติโย’’ติ ปทานเมว สามิวเสน นิทฺเทโส กโต, นนุ อาปตฺติโย นาม ปุคฺคลานฺเว โหนฺตีติ อาห ‘‘เยน เยน หี’’ติอาทิ. หีติ ยสฺมา. เยน เยน ปเทน ปฺตฺตาติ สมฺพนฺโธ. สา สาติ อาปตฺติ. ทฺเว อาปตฺติโยติ เอตฺถ ทฺวินฺนํ อาปตฺตีนํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาจิตฺติยํ, ทุกฺกฏ’’นฺติ.
นสฺสนฺเตเตติ ¶ นสฺสนฺตุ เอเต. วินสฺสนฺเตเตติ วินสฺสนฺตุ เอเต ภิกฺขูติ อตฺโถ. เตหีติ ภิกฺขูหิ. วทโตติ วทนฺตานํ. เสเสสุ อุโปสถกรเณสูติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ทุกฺกฏาปตฺติเยวา’’ติ อิมินา เอกา อาปตฺตีติ เอตฺถ อตฺถปกรณาทิวเสน ทุกฺกฏาปตฺติเยวาติ ทสฺเสติ.
ปวารณกฺขนฺธเกปีติ ปิสทฺโท อุโปสถกฺขนฺธกํ อเปกฺขติ.
จมฺมสํยุตฺเตปีติ จมฺเมน สํยุตฺตํ กตฺวา เทสิเต ขนฺธเกปิ, จมฺมกฺขนฺธเกปีติ อตฺโถ. ปิสทฺโท ปวารณกฺขนฺธกํ อเปกฺขติ. เภสชฺชกฺขนฺธเกปีติ ปิสทฺโท จมฺมกฺขนฺธกํ อเปกฺขติ. สมนฺตาติ องฺคชาตสฺส สมนฺตโต.
ตตฺถาติ ¶ กถินกฺขนฺธเก. จีวรสํยุตฺเตติ จีวรกฺขนฺธเก.
จมฺเปยฺยเกติ จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก. สมุจฺจยกฺขนฺธเกสุปีติ ปิสทฺโท จมฺเปยฺยกฺขนฺธกํ อเปกฺขติ.
สมถกฺขนฺธเก อิมา ทฺเว อาปตฺติโย โหนฺตีติ โยชนา. เอเสว นโย เสเสสุปิ. ขุทฺทกวตฺถุเกติ ขุทฺทกวตฺถุกฺขนฺธเก. ครุภณฺฑวิสฺสชฺชเนติ ครุภณฺฑสฺส วิสฺสชฺชเน.
สงฺฆเภเทติ สงฺฆเภทกฺขนฺธเก. ‘‘สมาจารํ ปุจฺฉิสฺสนฺติ วุตฺเต วตฺตกฺขนฺธเก’’ติ อิมินา สมาจารสทฺเทน วตฺตกฺขนฺธกํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสติ. สาติ ทุกฺกฏาปตฺติ. ‘‘ตถา’’ติ ปเทน ‘‘เอกา ทุกฺกฏาปตฺติเยวา’’ติ ปทํ อติทิสติ. ‘‘ปาติโมกฺขฏฺปเน’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ปนํ ปุจฺฉิสฺสนฺติ เอตฺถ ‘‘ปาติโมกฺข’’นฺติอาทิปทสฺส โลปํ ทสฺเสติ. ปฺจสติกสตฺตสติเกสูติ ปฺจสติกกฺขนฺธกสตฺตสติกกฺขนฺธเกสุ. อาโรปิโตติ เอตฺถ รุปธาตุยา ทฺวิกมฺมิกตฺตา, นฺยาทิคณตฺตา จ ‘‘ธมฺโม’’ติ ปธานกมฺมเมว วุตฺตํ, น ‘‘สงฺคห’’นฺติ อปธานกมฺมํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ธมฺโม สงฺคห’’นฺติ. ตตฺถาติ ปฺจสติกสตฺตสติเกสุ.
อิติ ขนฺธกปุจฺฉาวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย
เอกุตฺตริกนโย เอกกวารวณฺณนา
๓๒๑. เอวํ ¶ ขนฺธกปุจฺฉาย วณฺณนํ กตฺวา อิทานิ เอกุตฺตริกนยสฺส ตํ กโรนฺโต อาห ‘‘อาปตฺติ…เป… นเย’’ติ. ตตฺถ เอกุตฺตริกนเย เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘ฉ อาปตฺติสมุฏฺานานี’’ติ อิมินา สมุฏฺานานิ อาปตฺตึ กโรนฺตีติ อตฺเถน อาปตฺติกรา นามาติ ทสฺเสติ. เอเตสนฺติ ฉนฺนํ อาปตฺติสมุฏฺานานํ. หีติ ยสฺมา, อาปชฺชตีติ ¶ สมฺพนฺโธ. สิกฺขาปเท จาติ มาติกาสิกฺขาปเท จ. ลหุกา อาปตฺตีติ เอตฺถ อปฺปสาวชฺชตฺตา น ลหุกา นาม โหติ, ลหุเกน ปน วินยกมฺเมนาติ อาห ‘‘ลหุเกน วินยกมฺเมน วิสุชฺฌนโต’’ติ. ปฺจวิธาติ ถุลฺลจฺจยาทิวเสน ปฺจปการา. เกนจีติ ลหุเกน วา ครุเกน วา เกนจิ อากาเรน. สํวิชฺชติ คิหิภาวโต อวเสโส สมณภาโว เอติสฺสาติ สาวเสสา, ปฏิปกฺขวเสน อนวเสสา. ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธาติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสวเสน ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺธา.
‘‘กโรนฺตี’’ติ อิมินา อนฺตรายิกาติ เอตฺถ ณิกปจฺจยสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. อนฺตรายิกา อาปตฺติโย สพฺพถา อนฺตรายิกา โหนฺตีติ อาห ‘‘อนฺตรายิกํ อาปนฺนสฺสาปี’’ติอาทิ. เทเสตฺวา สุทฺธิปตฺตสฺสาติ สมฺพนฺโธ. โลกวชฺชาติ โลเกหิ วชฺเชตพฺพา. ปณฺณตฺติวชฺชาติ ภควโต ปณฺณตฺติยา วชฺเชตพฺพา. ยนฺติ ยํ อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. กโรนฺโตติ กิริยมานโต. เอตฺถ หิ มานสทฺทสฺส อนฺตาเทโส. อิมินา กรณํ กิริยนฺติ ภาวตฺถํ ทสฺเสติ. อาปชฺชตีติ ปุคฺคโล อาปชฺชติ. สา อาปตฺติ กิริยโต สมุฏฺิตา นามาติ โยชนา. กา อาปตฺติ วิยาติ อาห ‘‘ปาราชิกาปตฺติ วิยา’’ติ. เอเสว นโย อนนฺตรวากฺเยสุปิ.
ปุพฺพาปตฺตีติ เอตฺถ ปุพฺพสทฺโท ปมตฺโถติ อาห ‘‘ปมํ อาปนฺนาปตฺตี’’ติ. ‘‘อาปนฺนา’’ติ ปเทน มชฺเฌโลปํ ทสฺเสติ. ปจฺฉา อาปนฺนาปตฺตีติ วตฺตเภททุกฺกฏาปตฺติ. มูลวิสุทฺธิยาติ มูเล กายจิ อาปตฺติยา อมิสฺสตฺตา วิสุทฺธิยา อาปตฺติยา. กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อิทมฺปีติ ¶ กุรุนฺทิยํ วุตฺตวจนมฺปิ. ปิสทฺเทน ปุริมํ มหาอฏฺกถาวจนํ อเปกฺขติ. เอเกน ปริยาเยนาติ เอเกน การเณน.
ยาติ อาปตฺติ, เทสิตา โหตีติ สมฺพนฺโธ. อยํ เทสิตา คณนูปิกา นามาติ โยชนา. ยา เทสิตา โหติ, อยํ อคณนูปิกา นามาติ โยชนา. สอุสฺสาเหเนวาติ ปุนปิ อาปชฺชิสฺสามีติ สห อุสฺสาเหเนว. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. ‘‘คณนํ น อุเปตี’’ติ ¶ อิมินา คณนํ น อุปคจฺฉตีติ อคณนูปิกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อฏฺเม วตฺถุสฺมึ ปูรเณติ สมฺพนฺโธ. อิทํ ปาฬิยํ อฏฺวตฺถุกปูรณวเสน ภิกฺขุนีนํ อาคตตฺตา ภิกฺขุนิโย สนฺธาย วุตฺตํ. ภิกฺขูนมฺปิ ทุติยปาราชิกฏฺาเน ลพฺภติเยว.
ถุลฺลวชฺชาติ เอตฺถ ถุลฺลํ วชฺชํ เอติสฺสาติ ถุลฺลวชฺชาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ถุลฺลโทเส ปฺตฺตา’’ติ. ยา จ ธมฺมิกสฺส ปฏิสฺสวสฺส อสจฺจาปเน อาปตฺติ อตฺถิ, สา จ คิหิปฏิสํยุตฺตาติ โยชนา. ปฺจานนฺตริยกมฺมาปตฺตีติ ปฺจหิ อานนฺตริยกมฺเมหิ อาปนฺนา ปาราชิกาปตฺติ. สุทินฺนตฺเถราทีติ อาทิสทฺเทน ธนิยตฺเถราทโย สงฺคณฺหาติ. อาทิกมฺมิโกติ อาทิกมฺมํ กโรนฺโต, ตสฺมึ นิยุตฺโต วา. มกฺกฏิสมณาทีติ อาทิสทฺเทน วชฺชิปุตฺตกาทโย สงฺคณฺหาติ. โย กทาจิ กรหจิ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, โส อธิจฺจาปตฺติโก นามาติ โยชนา. ปรโตปิ เอเสว นโย.
‘‘โจเทตี’’ติ อิมินา โจเทตีติ โจทโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘โจทิโต’’ติ อิมินา โจทิตพฺโพติ จุทิโต, โสเยว จุทิตโกติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ปฺจทสสูติ ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธเก วุตฺเตสุ ปฺจทสธมฺเมสุ. เตนาติ อธมฺมโจทเกน, โจทิโตติ สมฺพนฺโธ. ปาติโมกฺขฏฺปนกฺขนฺธเก (จูฬว. ๔๐๑) วุตฺเต สจฺเจ จ อกุปฺเป จ อติฏฺนฺโตปิ อธมฺมจุทิตโกเยว นาม, โส ปน ธมฺมโจทเกน โจทิเตเยว กุปฺปนฺโต อธมฺมจุทิตโก นาม, อธมฺมโจทเกน โจทิเต ปน กุปฺปนฺโตปิ อธมฺมจุทิตโก นาม น โหติ, ตสฺมา อิธ น วุตฺโต. ‘‘สมนฺนาคโต’’ติ อิมินา นิยตา เอตสฺส สนฺตีติ นิยโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
อาปชฺชิตุํ ภพฺพาติ ภพฺพาปตฺติกา. เกนจิ กมฺเมน อกโตปิ อนุกฺขิตฺตโกเยว นาม, โส ปน อุกฺขิตฺตโกติ สงฺกาภาวโต อิธ น วุตฺโต. อยนฺติ ตชฺชนียาทิกมฺมกโต ภิกฺขุ. หีติ ยสฺมา, น โกเปตีติ สมฺพนฺโธ. ลิงฺคทณฺฑกมฺมสํวาสนาสนาหีติ ลิงฺคนาสเนน ¶ จ ทณฺฑกมฺมนาสเนน จ สํวาสนาสเนน จ. เยนาติ ภิกฺขุนา. โสติ นานาสํวาสโก. ทฺวินฺนํ นานาสํวาสกานํ ¶ วิเสโส เหฏฺา (ปาจิ. อฏฺ. ๔๒๘) วุตฺโตเยว. ปนํ ชานิตพฺพนฺติ เอตฺถ กึ ปนํ นามาติ อาห ‘‘ปาติโมกฺขฏฺปน’’นฺติ.
อิติ เอกกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย ทุกวารวณฺณนา
๓๒๒. ทุเกสุ อจิตฺตกา อาปตฺตีติ สมฺพนฺโธ. ภูตาโรจนาปตฺตีติ ปาจิตฺติยาปตฺติ. อภูตาโรจนาปตฺตีติ ปาราชิกถุลฺลจฺจยาปตฺติ. ปทโสธมฺมาทิกาติอาทิสทฺเทน อุตฺตริฉปฺจวาจา สงฺคหิตา. มฺจปีาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ภิสิอาทโย สงฺคณฺหาติ. อนาปุจฺฉาคมนาทีสูติ อาทิสทฺเทน อนุทฺธริตฺวา คมนํ สงฺคณฺหาติ. สปุคฺคโลติ โส อตฺตสงฺขาโต ปุคฺคโล สปุคฺคโล. ปรปุคฺคโลติ ปโร ปุคฺคโล ปรปุคฺคโล. ครุกนฺติ สงฺฆาทิเสสํ. ลหุกนฺติ ปาจิตฺติยํ. ปุน ครุกนฺติ ปาราชิกํ. ปุน ลหุกนฺติ ปาจิตฺติยเมว.
องฺคุลิมตฺตมฺปีติ ปิสทฺเทน เกสคฺคมตฺตมฺปีติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. ตนฺติ มฺจปีํ. คมิโย อาปชฺชติ นามาติ สมฺพนฺโธ.
‘‘อาทิยนฺโต อาปชฺชติ นามา’’ติอาทินา อตฺถาปตฺติ อาทิยนฺโต อาปชฺชตีติ ปาฬิยํ อาทิยนฺโต หุตฺวา อาปชฺชติ อาปตฺติ อตฺถีติ โยชนานยํ ทสฺเสติ. เอวฺหิ สติ ‘‘อาปชฺชตี’’ติ อาขฺยาตปทํ ‘‘อตฺถี’’ติ กิริยนฺตรํ อเปกฺขิตฺวา กตฺตา โหตีติ ทฏฺพฺพํ. อถ วา อาทิยนฺโต ปุคฺคโล ยํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, สา อาปตฺติ อตฺถีติ โยชนา. เอเสว นโย อฺเสุปิ. มูคพฺพตาทีนีติ อาทิสทฺเทน โควตกุกฺกุรวตาทีนิ สงฺคณฺหาติ. ปาริวาสิกาทโย อาปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตชฺชนียาทิกมฺมกตา วา ปุคฺคลาติ โยชนา. อสมาทิยนฺตา ¶ อาปชฺชนฺตีติ อสมาทิยนฺตา หุตฺวา อาปชฺชนฺติ. เตติ ปุคฺคเล. กโรนฺโต อาปชฺชติ นามาติ กโรนฺโต หุตฺวา อาปชฺชติ นามาติ โยชนา. เอวํ เทนฺโต อาปชฺชติ นามาติอาทีสุปิ.
เอกรตฺตฉารตฺตสตฺตาหทสาหมาสาติกฺกเมสูติ ‘‘เอกรตฺตมฺปิ ติจีวเรน วิปฺปวเสยฺยา’’ติ (ปารา. ๔๗๕-๔๗๖) จ ‘‘ฉารตฺตปรมํ เตน ภิกฺขุนา เตน จีวเรน วิปฺปวสิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๖๕๓) จ ‘‘สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ปริภฺุชิตพฺพ’’นฺติ ¶ (ปารา. ๖๒๒-๖๒๓) จ ‘‘ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๔๖๒-๔๖๓) จ ‘‘มาสปรมํ นิกฺขิปิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๔๙๙-๕๐๐) จ วุตฺตกาลาติกฺกเมสุ.
อิมํ ปน อาปตฺตึ อาปชฺชติ นามาติ สมฺพนฺโธ.
ยสฺมึ ปกฺเข นิสินฺโนติ ยสฺมึ ปกฺเข สยํ นิสินฺโน. เตสนฺติ อตฺตโน ปกฺเข นิสินฺนานํ, นานาสํวาสกนฺติ สมฺพนฺโธ. เยสนฺติ สกปกฺเข นิสินฺนานํ. กมฺมํ โกเปตีติ นานาสํวาสกตฺตา กมฺมํ โกเปติ. อิตเรสนฺติ ปรปกฺเข นิสินฺนานํ. หตฺถปาสํ อนาคตตฺตา กมฺมํ โกเปตีติ โยชนา. ‘‘เอเสว นโย’’ติ วุตฺตวจนํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘เยสํ หี’’ติอาทิ. เยสนฺติ สกปกฺเข วา ปรปกฺเข วา นิสินฺนานํ เยสํ ภิกฺขูนํ. โสติ ภิกฺขุ. อาปชฺชิตพฺพโตติ อาปชฺชิตพฺพภาวโต. อิมินา ปุคฺคเลน ฉหิ สมุฏฺาเนหิ อาปชฺชิตพฺพาติ อาปตฺติโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. กมฺเมน วา สลากคฺคาเหน วาติ เอตฺถ อุทฺเทโส กมฺเม ลกฺขณหารนเยน สงฺคหํ คจฺฉติ, โวหารานุสฺสาวนา สลากคฺคาเหติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุทฺเทโส เจว…เป… เอก’’นฺติ. ปุพฺพภาคาติ สงฺฆเภทสฺส ปุพฺพภาเค ปวตฺตา. ปมาณนฺติ สงฺฆเภทสฺส การณํ.
อทฺธานหีโน นามาติ เอตฺถ อทฺธานสทฺโท กาลปริยาโยติ อาห ‘‘อูนวีสติวสฺโส’’ติ. เถยฺยสํวาสกาทโยติอาทิสทฺเทน ติตฺถิยปกฺกนฺตกภิกฺขุนีทูสกปฺจานนฺตริยา สงฺคเหตพฺพา. อฏฺ อภพฺพปุคฺคลา ¶ กรณทุกฺกฏกา นาม โหนฺตีติ โยชนา. เอตฺถ กตฺตพฺพนฺติ กรณํ, กมฺมํ, ทุฏฺุ กตฺตพฺพนฺติ ทุกฺกฏํ, กมฺมเมว. กรณํ ทุกฺกฏเมตสฺสาติ กรณทุกฺกฏโก. วิเสสนปรนิปาโต ‘‘อคฺยาหิโต’’ติอาทีสุ วิย. ตเทวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุกฺกฏกิริยา’’ติอาทิ. โน จ ยาจตีติ เอตฺถ ยาจธาตุยา ปธานกมฺมํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปสมฺปท’’นฺติ, ‘‘สงฺฆ’’นฺติ อปธานกมฺมมาเนตพฺพํ. เตปิฏโกติ ติปิฏกํ วาจุคฺคตวเสน ธารโก. อาณายปีติ ปิสทฺโท ‘‘มเตนปี’’ติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ. ยาจนฺตสฺเสวาติ นิสฺสยํ อาจริยํ ยาจนฺตสฺเสว. ยํ วตฺถุํ อชฺฌาจรนฺโต อาปตฺตึ อาปชฺชติ, ตํ วตฺถุ สาติสารํ นามาติ โยชนา.
อุปฆาติกาติ เอตฺถ อุปหนนฺตีติ อุปฆาตา, เตเยว อุปฆาติกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปฆาตา’’ติ. ตตฺถาติ ทฺวีสุ อุปฆาติเกสุ. ทฺเว เวนยิกาติ เอตฺถ วินเยน สิทฺธา เวนยิกาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยสิทฺธา’’ติ. ‘‘ทฺเว อตฺถา’’ติ อิมินา ณิกสทฺทสฺส สรูปํ ทสฺเสติ ¶ . ปฺตฺตานุโลมํ นาม ทฏฺพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. ปจฺจยฆาโตติ ปจฺจยสฺส ฆาโต. อิมินา เสตุฆาโตติ เอตฺถ เสตุสทฺโท ปจฺจยวาจโกติ ทสฺเสติ. จิตฺตสฺสาปีติ ปิสทฺโท ปเคว กายวาจานนฺติ ทสฺเสติ. อิติปีติ ปิสทฺโท ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑโน. ‘‘ปมาเณนา’’ติ อิมินา มตฺตการิตาติ เอตฺถ มตฺตสทฺโท ปมาณตฺโถติ ทสฺเสติ. ‘‘กรณ’’นฺติ อิมินา การิตาติ ตทฺธิตภาวํ กิตภาเวน ทสฺเสติ สภาคตฺตา. กายทฺวาริกนฺติ กายทฺวาเร ปวตฺตํ อาปตฺตึ. อิมินา อาปชฺชตีติ ปทสฺส กมฺมํ ทสฺเสติ. กาเยเนว วุฏฺาตีติ กายสามคฺคิยา ทานตฺตา กาเยเนว วุฏฺาติ. สีสมกฺขนาทีติ อาทิสทฺเทน ปาทมกฺขนาทึ สงฺคณฺหาติ.
ตนฺติ ภารํ. ‘‘นิตฺถริตุํ วีริยํ อารภตี’’ติ อิมินา วหนาการํ ทสฺเสติ. เถโร สมาโนติ โยชนา. นวหนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุชานามี’’ติอาทิ. ‘‘กุกฺกุจฺจายิตฺวา กโรตี’’ติ อิมินา กุกฺกุจฺจสทฺทสฺส ¶ นามธาตุํ ทสฺเสติ. ‘‘ทิวา จ รตฺโต จา’’ติ อิมินา อภิณฺหํ อาสววฑฺฒนํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ เตสุ วิภงฺคกฺขนฺธเกสุ.
อิติ ทุกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย ติกวารวณฺณนา
๓๒๓. ติเกสุ ภควติ ติฏฺนฺเต ยํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, สา อาปตฺติ อตฺถีติ โยชนา. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปเทสุ. วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ติเกสุ, วิตฺถาโร เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. โลหิตุปฺปาทาปตฺตีติ อนุโลมปาราชิกาปตฺติ. ‘‘อาวุโสวาเทนา’’ติ ‘‘อาวุโส’’ติ โวหาเรน. โวติ ตุมฺเหหิ.
กาเลติ ปุเรภตฺตกาเล. วิกาเลติ ปจฺฉาภตฺตกาเล. อวเสสํ อาปตฺตินฺติ สมฺพนฺโธ. ทสวสฺโสมฺหีติ อหํ ทสวสฺโส อมฺหิ. นโวติ ปฺจวสฺสอปริปุณฺโณ. มชฺฌิโมติ ปฺจวสฺสโต ปฏฺาย ยาว ทสวสฺสอปริปุณฺโณ. กุสลจิตฺโต อาปชฺชตีติ กุสลจิตฺโต หุตฺวา อาปชฺชติ. อพฺยากตจิตฺโตติ สุปนฺตสฺส ภวงฺคจิตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ยนฺติ อาปตฺตึ. สพฺพนฺติ อาปตฺตึ, อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. ทุกฺขเวทนาสมงฺคี หุตฺวา อาปชฺชตีติ โยชนา. ยนฺติ อาปตฺตึ.
ตโย ปฏิกฺเขปาติ เอตฺถ ปฏิกฺเขปสฺส สามิกํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พุทฺธสฺส ภควโต’’ติ. กิเลสสลฺเลขนกปฏิปตฺติยาติ ¶ กิเลสํ สลฺลิขติ ตนุํ กโรตีติ กิเลสสลฺเลขนกา, สาเยว ปฏิปตฺติ กิเลสสลฺเลขนกปฏิปตฺติ, ตาย.
ปริสํ อุปฏฺาเปนฺโต พาโลติ สมฺพนฺโธ. ปริสํ อุปฏฺาเปนฺโต ปณฺฑิโต จาติ สมฺพนฺโธ. อวเสสํ อาปตฺตินฺติ โยชนา. กาเฬติ กาฬปกฺเข. ชุณฺเหติ ชุณฺหปกฺเข.
กตฺติกปุณฺณมาสิยาติ ¶ ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมาสิยา. กุรุนฺทิยํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. สุวุตฺตการณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จาตุมาส’’นฺติอาทิ. หีติ ยสฺมา, ปริเยสนฺโต จ นิวาเสนฺโต จ ภิกฺขูติ โยชนา.
วตฺถุนฺติ เมถุนธมฺมาทิวตฺถุํ.
ปฏิจฺฉาเทติ เอตายาติ ปฏิจฺฉาทีติ กรณตฺโถปิ ยุชฺชติ. วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทฺวารํ ปิทหิตฺวา’’ติอาทิ. เอตเทวาติ ปริกมฺมเมว. อุภยตฺถาติ อุภเยสุ ชนฺตาฆรปฏิจฺฉาทิอุทกปฏิจฺฉาทีสุ. สพฺพนฺติ อขิลํ ปริกมฺมาทึ. นิยฺยนฺตีติ นิลียิตฺวา ยนฺติ. อิมินา วหนฺตีติ เอตฺถ วหธาตุ คตฺยตฺโถติ ทสฺเสติ. อพฺภมหิกาธูมรชราหุวิมุตฺตนฺติ อพฺเภน จ มหิกาย จ ธูเมน จ รเชน จ ราหุนา จ วิมุตฺตํ. เตสูติ อพฺภาทีสุ. ตถาติ ยถา จนฺทมณฺฑลํ วิโรจติ, ตถา สูริยมณฺฑลํ.
กรณีเยน หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
กปฺเปนฺโตติ กโรนฺโต. อาคนฺตุโก อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. อนชฺฌิฏฺโติ อนชฺเฌสิโต หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ติณวตฺถารกสมเถ กาเยน วุฏฺาติ กายสามคฺคิยา ทานตฺตา.
อาคาฬฺหาย เจเตยฺยาติ อาคาฬฺหสทฺโท ทฬฺหปริยาโยติ อาห ‘‘ทฬฺหภาวายา’’ติ. อา ภุโส คาหิยเต อาคาฬฺโห, คาฬฺโห พาฬฺโห ทฬฺโหติ อตฺถโต เอกํ. เจเตยฺยาติ ปกปฺเปยฺย. น ปูรยโตติ น ปูรยนฺตสฺส. อลชฺชี จ โหติ พาโล จ อปกตตฺโต จาติ เอตฺถ พาลมตฺตอปกตตฺตมตฺเตน กมฺมํ น กาตพฺพํ, อาปตฺติวเสเนว ปน กาตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘พาโล’’ติอาทิ. ตตฺถ พาโล น ชานาตีติ สมฺพนฺโธ. อยนฺติ พาโล. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน อชานนมตฺเตน. พาลภาวมูลกํ อาปตฺตินฺติ สมฺพนฺโธ. ทฺเว อาปตฺติกฺขนฺเธติ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสวเสน ¶ ทฺเว อาปตฺติราสโย. เตสนฺติ ติณฺณํ ปุคฺคลานํ, กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ.
กายิโก ทโว นามาติ กายิโก ปริหาโส นาม. มุขาลมฺพรกรณาทิเภโทติ มุเขน อาลมฺพรนามกตูริยกิจฺจสฺส กรณาทิเภโท ¶ . ทฺวีหิปิ ทฺวาเรหีติ กายวจีวเสน ทฺวีหิปิ ทฺวาเรหิ. กายทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกโมติ กายทฺวาเร ปฺตฺตสฺส กายสํสคฺคาทิสิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโม. วจีทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทวีติกฺกโมติ วจีทฺวาเร ปฺตฺตสฺส ทุฏฺุลฺลวาจาทิสิกฺขาปทสฺส วีติกฺกโม. กายิเกน อุปฆาติเกนาติ เอตฺถ อุปฆาติกํ นาม อสิกฺขนนฺติ อาห ‘‘อสิกฺขเนนา’’ติ. กสฺมา อสิกฺขนํ อุปฆาตํ นามาติ อาห ‘‘โย หี’’ติอาทิ. ตตฺถ โยติ ปุคฺคโล. ตนฺติ กายทฺวาเร ปฺตฺตสิกฺขาปทํ. นนฺติ เอวเมว. หิ ยสฺมา อุปฆาเตตีติ สมฺพนฺโธ. เวชฺชกมฺเมน สมนฺนาคโตติ สมฺพนฺโธ. สาสนอุคฺคหณอาโรจนาทินา วาจสิเกน มิจฺฉาชีเวนาติ โยชนา.
‘‘มา ภณฺฑนํ กรี’’ติ อิมินา ‘‘มา’’ติ ปฏิเสธสฺส ‘‘กรี’’ติ ปาเสเสน สมฺพนฺธิตพฺพภาวํ ทสฺเสติ. น โวหริตพฺพนฺติ เอตฺถ วิปุพฺพอวปุพฺพ-หรธาตุ กถนตฺโถติ อาห ‘‘น กิฺจิ วตฺตพฺพ’’นฺติ. หีติ สจฺจํ. พีชนคฺคาหาทิเกติ อาทิสทฺเทน ธมฺมชฺเฌสนาทึ สงฺคณฺหาติ. โอกาสกมฺมํ กาเรนฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘โอกาส’’นฺติ จ ‘‘โอกาสกมฺม’’นฺติ จ สทิสนฺติ อาห ‘‘โอกาสํ กาเรนฺตสฺสา’’ติ. น อาทาตพฺพนฺติ น คณฺหิตพฺพํ. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยตฺถ คเหตฺวา’’ติอาทิ.
ยนฺติ วินยํ. โสติ ภิกฺขุ. โสติ วินโย. ตสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. อิทนฺติ กมฺมํ. อฺํ ปุจฺฉาติ มยา อฺํ ภิกฺขุํ ปุจฺฉาหีติ โยชนา. อิตีติ เอวํ. โสติ ตีหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ. อสฺสาติ ตีหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส. น สากจฺฉิตพฺโพติ น สห กเถตพฺโพ.
‘‘ลทฺธิ’’นฺติ อิมินา อิทมปฺปหายาติ เอตฺถ อิทํสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ‘‘อวิชหิตฺวา’’ติ อิมินา หาธาตุ ตฺวาปจฺจโยติ ทสฺเสติ. สุทฺธํ พฺรหฺมจารินฺติ เอตฺถ สพฺพถา กิเลสสุทฺโธ ขีณาสโวว คเหตพฺโพติ อาห ‘‘ขีณาสวํ ภิกฺขุ’’นฺติ. ‘‘ปาตพฺยภาว’’นฺติ อิมินา ปาตพฺยตนฺติ เอตฺถ ตาปจฺจโย ภาวตฺเถ โหตีติ ทสฺเสติ. ‘‘ปฏิเสวน’’นฺติ อิมินา ปาตพฺยสทฺโท ยถากามปริภฺุชนตฺโถติ ทสฺเสติ ¶ . คติวิโสธนนฺติ ทุคฺคติโต สุคติยา วิสุชฺฌนํ ¶ . ‘‘อกุสลานิ เจว มูลานิ จา’’ติ อิมินา อกุสลสทฺทสฺส จ มูลสทฺทสฺส จ ตุลฺยาธิกรณภาวํ ทสฺเสติ. ตสฺมา อกุสลสงฺขาตานิ มูลานิ อกุสลมูลานีติ ตุลฺยาธิกรณสมาโส กาตพฺโพ. ทุจฺจริตานีติ เอตฺถ ทุสทฺทสฺส ทุฏฺุวิรูปตฺถภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุฏฺุ จริตานิ, วิรูปานิ วา จริตานี’’ติ. วิรูปานีติ วิการสภาวานิ. ‘‘กรณภูเตนา’’ติ อิมินา ‘‘กตฺตุภูเตนา’’ติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปติ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตสฺมึ ตสฺมึ ขนฺธเก.
อิติ ติกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย จตุกฺกวารวณฺณนา
๓๒๔. จตุกฺเกสุ เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ติณวตฺถารกสมถฏฺานนฺติ ติณวตฺถารกสมเถน อธิกรณวูปสมิตฏฺานํ. ปรสฺส กมฺมวาจายาติ ปรสฺส กรณภูตาย กมฺมวาจาย. ตโตติ จตุกฺกโต. ปเรสูติ อฺเสุ จตุกฺเกสุ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ตเมวาติ กายทฺวาริกเมว. ปุน ตเมวาติ วจีทฺวาริกเมว. อาปชฺชิตพฺพาปตฺติฺจ สหาคารเสยฺยาปตฺติฺจาติ โยชนา. ชคฺคนฺโตติ ชาครนฺโต.
อจิตฺตโก อาปชฺชติ นามาติ ‘‘อจิตฺตโก ภิกฺขุ อาปชฺชติ นามา’’ติ วา ‘‘อจิตฺตโก หุตฺวา อาปชฺชติ นามา’’ติ วา โยชนา กาตพฺพา. สภาคนฺติ วตฺถุสภาคํ. ตฺจาติ อฺตรํ ตฺจ อาปตฺตึ. อิตีติ เอวํ.
กมฺเมนาติ สมนุภาสนกมฺเมน. กมฺเมน วุฏฺาตีติ กมฺเมน เอว วุฏฺาติ.
โสติ คิหิปริกฺขาโร, อาหโฏ โหตีติ สมฺพนฺโธ. อวาปุรณนฺติ กฺุจิกํ. อนฺโตติ ภณฺฑาคารสฺส อนฺโต.
สมฺมุขา ¶ วุฏฺาตีติ สมฺมุขา เอว วุฏฺาติ.
สยิตาย เอว ภิกฺขุนิยาติ โยชนา. อิทนฺติ สหาคารเสยฺยาปตฺตึ, ปฏิจฺจาติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ ‘‘ลิงฺคปาตุภาเวนา’’ติ วจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อุภินฺนมฺปีติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนมฺปิ ¶ . ลิงฺคปฏิลาเภนาติ อิตฺถิลิงฺคปฏิลาเภน. ปมนฺติ อาทิกปฺปกาเล. ‘‘ปมํ อุปฺปนฺนวเสนา’’ติ อิมินา ปุเร อุปฺปนฺนํ ปุริมนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘เสฏฺภาเวนา’’ติ อิมินา ปุรภาเวน เสฏฺภาเวน อุปฺปนฺนํ ปุริมนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ปุริสลิงฺค’’นฺติ อิมินา อิมปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ปุริสกุตฺตปุริสาการาทีติ อาทิสทฺเทน ปุริสนิมิตฺตาทโย สงฺคณฺหาติ. ยานิ ฉจตฺตาลีส สิกฺขาปทานีติ โยชนา. อิมินา วุตฺตนยานุสาเรน ทุติยจตุกฺเกปิ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. เตหีติ ตึสาธิเกหิ สตสิกฺขาปเทหิ.
มหาปเทสาติ วินเย (มหาว. ๓๐๕) อาคตา มหาปเทสา. กสฺมา มหาปเทสา ‘‘สามุกฺกํสา’’ติ วุจฺจนฺตีติ อาห ‘‘เต หี’’ติอาทิ. ตตฺถ เตติ จตฺตาโร มหาปเทสา, วุจฺจนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สย’’นฺติ อิมินา สามุกฺกํสาติ เอตฺถ สํสทฺทสฺส สยมตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อุกฺขิปิตฺวา’’ติ อิมินา อุกฺกํสสทฺโท อุกฺขิปนตฺโถติ ทสฺเสติ. ‘‘ปิตตฺตา’’ติ อิมินา สยํ อุกฺกํสิตฺวา ปิตา สามุกฺกํสาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อชฺโฌหรณียปริโภคา’’ติ อิมินา พาหิรปริโภคํ นิวตฺเตติ. อุทกํ ปนาติ เกนจิ อสํสคฺคํ ปสนฺโนทกํ ปน. กาเลติ สปฺปทฏฺกาเล. ‘‘ปฺจ วา ทส วา สีลานี’’ติ อิมินา ปฺจ วา ทส วา สีลานิ อุปาสกสีลนฺติ ทสฺเสติ.
ตตฺถ จาติ วิหาเร จ. อุโภปีติ อาคนฺตุกาวาสิกวเสน อุโภปิ. อสาธารณนฺติ ทฺวีหิ อสาธารณํ. อาปตฺตินฺติ ภิกฺขุนีหิเยว สาธารณํ อาปตฺตึ. คมิยจตุกฺเกปีติ ปิสทฺโท อาคนฺตุกจตุกฺกํ อเปกฺขติ. วตฺถุนานตฺตตาวาติ เมถุนาทิวตฺถุนานตฺตตา เอว. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. สาติ อาปตฺติ. ตถาติ ยถา กายสํสคฺเค, ตถา ลสุณขาทเนติ โยชนา. เอตฺถาติ วตฺถุนานตฺตตาทิจตุกฺเก ¶ . จตฺตาริ ปาราชิกานีติ ภิกฺขุปาติโมกฺเข อาคตานิ. วิสุํ อาปชฺชนฺเตสุปิ เอเสว นโยติ สมฺพนฺโธ.
ปุริมจตุกฺเกติ วตฺถุนานตฺตตาทิจตุกฺเก. โย ปโม ปฺโหติ โยชนา. อิธาติ วตฺถุสภาคตาทิจตุกฺเก. โย จาติ โย จ ปฺโห. ตตฺถาติ วตฺถุนานตฺตตาทิจตุกฺเก. ตติยจตุตฺเถสุ ปฺเหสูติ สมฺพนฺโธ.
‘‘สทฺธิวิหาริกสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘กตฺตพฺพ’’อิติ ปเท สมฺปทานํ.
ครุกนฺติ ปาราชิกํ. ลหุกนฺติ ถุลฺลจฺจยํ วา ทุกฺกฏํ วา.
อฏฺนฺนํ ¶ ภิกฺขุนีนํ ปฏิปาฏิยา นิสีทิตพฺพโต วุตฺตํ ‘‘นวมภิกฺขุนิโต’’ติ. ปจฺจุฏฺานารหาติ ปฏิมุขํ อุปฏฺาตุํ อรหา. อวิเสเสน จาติ ‘‘ภิกฺขู’’ติ วา ‘‘ภิกฺขุนี’’ติ วา วิเสส, มกตฺวา สามฺเน จ. ‘‘อาสนารหจตุกฺกสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘ปมปท’’นฺติ ปเท อวยวิสมฺพนฺโธ.
อสาธารณนฺติ ภิกฺขูหิ อสาธารณํ. วิกาเล กปฺปตีติ ตทหุวิกาเล กปฺปติ. กาลาตีตนฺติ กาลยามสตฺตหาตีตํ. ยาวกาลิกาทิตฺตยฺจ อกปฺปิยมํสฺจ อุคฺคหิตกฺจ อปฏิคฺคหิตกฺจาติ โยชนา.
คุณงฺคุณูปาหนฺจ ธุวนฺหานฺจ จมฺมตฺถรณฺจ คุณงฺคุณูปาหนธุวนฺหานจมฺมตฺถรณานิ. อิมานิ จตฺตารีติ ปฺจวคฺเคน คเณน อุปสมฺปททานาทีนิ. อิธาติ ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ. อิธาติ มชฺฌิเมสุ. อิทนฺติ จตุพฺพิธํ วตฺถุ. ทีเปตุมฺปีติ ทีปนมฺปิ. ตุํปจฺจโย หิ กตฺวตฺถโชตโก. เอเสว นโย ทีเปตุํ ปนาติ เอตฺถาปิ. เสสํ อนฺุาตกนฺติ สมฺพนฺโธ. อุภยตฺถปีติ ปจฺจนฺติมมชฺฌิมวเสน อุภยตฺถาปิ.
ฉนฺทปาริสุทฺธิอกฺขานํ เอกํ กตฺวา ‘‘จตฺตาโร’’ติ วุตฺตํ. จตฺตาโร ปุพฺพกิจฺจาติ ลิงฺควิปลฺลาโส, ‘‘จตฺตาริ ปุพฺพกิจฺจานี’’ติ หิ อตฺโถ. เอวํ วุตฺตานิ อิมานิ จตฺตารีติ สมฺพนฺโธ. เอวํ อาคตา สมฺมุติโยติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ จตุกฺเกสุ.
อิติ จตุกฺกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย ปฺจกวารวณฺณนา
๓๒๕. ปฺจเกสุ ¶ ‘‘ปฺจ ปุคฺคลา นิยตา’’ติ เอตํ อานนฺตริยานเมว คหณนฺติ โยชนา. ปฺจ เฉทน กา อาปตฺติโย นาม เวทิตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. ยา วิกปฺปนา วุตฺตาติ โยชนา. อุสฺสงฺกิโตติ อุฏฺหิตฺวา สงฺกิโต. ปริสงฺกิโตติ ปุนปฺปุนํ สงฺกิโต. อกุปฺโป อรหตฺตผลสงฺขาโต ธมฺโม อิมสฺสาติ อกุปฺปธมฺโม, ขีณาสโว. ขีณาสโว สมาโนปิ อุสฺสงฺกิโต เจว ปริสงฺกิโต จาติ โยชนา. ปริหริตพฺพาติ อปเนตพฺพา. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอเตสูติ อโคจเรสุ. ถูปจีวรนฺติ เอตฺถ ถูปํ ปริกฺขิปิตฺวา กตํ จีวรํ ถูปจีวรนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วมฺมิก’’นฺติอาทิ. วมฺมิโก หิ ถูปยติ อุทฺธํ อาโรหตีติ ถูโปติ วุจฺจติ ¶ . นฺหานฏฺาเนติ สพฺเพสํ นฺหานฏฺาเน. ตฺหิ อุทเกน กายํ อภิสิฺจติ เอตฺถาติ อภิเสกนฺติ วุจฺจติ. อภิเสเก ฉฑฺฑิตํ อาภิเสกิกํ, จีวรํ. เตน วุตฺตํ ‘‘ฉฑฺฑิตจีวร’’นฺติ. ภตปฏิยาภตนฺติ เอตฺถ ภรธาตุยา โปสนตฺถํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ธารณตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุสานํ เนตฺวา ปุน อานีตก’’นฺติ. ตตฺถ ‘‘สุสาน’’นฺติ อิมินา กมฺมํ ทสฺเสติ, ‘‘ปุนา’’ติ อิมินา ปฏิสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. อิเมหิ ปเทหิ สุสานํ ภตํ หุตฺวา เคหํ ปฏิอาภริตพฺพนฺติ ภตปฏิยาภตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ, ยกาโร ปทสนฺธิกโร. ปาฬิยํ, อฏฺกถายฺจ โปตฺถเกสุ ‘‘คตปฏิยาคต’’นฺติ กณฺชตติยกฺขเรน ปาโ อตฺถิ, โส อสุนฺทโร.
กาโย ปมํ, วาจา ทุติยํ, กายวาจา ตติยํ, อิทํ สนฺธาย ‘‘ตติเยนา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺเถวาติ อนฺตรเปยฺยาเล เอว.
อทินฺนนฺติ เอตฺถ อการสฺส นการิยภาวฺจ ตปจฺจยสฺส กมฺมวาจกภาวฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺเน น ทินฺน’’นฺติ. ตตฺถ ‘‘อฺเนา’’ติ อิมินา ตปจฺจยสฺส กมฺมวาจกภาวํ ทสฺเสติ, นกาเรน อการสฺส การิยํ ทสฺเสติ. เกน การเณน อวิทิตนฺติ อาห ‘‘ปฏิคฺคณฺหามีติ เจตนาย อภาเวนา’’ติ. อวิทิตนฺติ อปากฏํ. นฏสมชฺชาทิทานนฺติ นฏสมชฺชาทีนํ ¶ สพฺเพสํ ทานํ. อุสภวิสฺสชฺชนนฺติ อุสภสฺส วิสฺสชฺชนํ. อิทํ อุปลกฺขณวเสน วุตฺตํ. สพฺพาสมฺปิ ปน มนุสฺสามนุสฺสานํ อิตฺถีนํ เมถุนรติวเสน ปุริสานํ ทานมฺปิ คเหตพฺพํ. อิตฺถิทานนฺติ เอตฺถาปิ ยาสํ กาสฺจิ อิตฺถีนํ เยสํ เกสฺจิ ปุริสานํ ทานํ คเหตพฺพํ. ปฏิภานจิตฺตกมฺมทานนฺติ เมถุนเสวนปฏิภานจิตฺตกมฺมทานํ. โลกสฺสาติ โลเกน. กเถตุกมฺยตาติ กเถตุกามตา. ‘‘น สุปฺปฏิวิโนทยา’’ติ อิมินา ทุกฺเขน ปฏิวิโนเทตพฺพาติ ทุปฺปฏิวิโนทยา, ปฏิวิโนเทตุํ น สุกราติ ทสฺเสติ. อุปาเยนาติ ยุตฺติยา.
ผุสฺสเทวตฺเถโร อฏฺาสิ กิราติ สมฺพนฺโธ. เอกํสนฺติ ภุมฺมตฺเถ เจตํ อุปโยควจนํ. เอกสฺมึ อํเสติ หิ อตฺโถ. พุทฺธารมฺมณนฺติ พุทฺธคุณารมฺมณํ. มาโรติ เทวปุตฺตมาโร, คโตติ สมฺพนฺโธ. โคมยนฺติ โคมีฬฺหํ. ชรคฺคโวติ ชรโคโณ. ตาทิสเมวาติ โคมยวิปฺปกิรณสภาวเมว. วิปฺปการนฺติ วิเสสปกาเรน กรณํ. วงฺกปาทนฺติ กุฏิลปาทํ. ปริกสนฺโตติ ปริจฺเฉทํ กตฺวา วิเลขนฺโต. วิคจฺฉปุริโสติ วิการํ, วิรูปํ วา คตปุริโส. ‘‘วิภจฺฉปุริโส’’ติปิ ปาโ, วิเสเสน โสภณํ ภกฺขปุริโสติ อตฺโถ. อยเมว ปาโ อภิธานาทีสุ (อภิธานปฺปทีปิกายํ ๑๐๒ คาถายํ) ทิสฺสติ. สมนฺตาติ กฏอนฺธการวิหารสฺส ¶ สมนฺตโต. มาโร สิยา นุ โขติ โยชนา. น อสกฺขึ อิติ อาหาติ โยชนา. ทิฏฺปุพฺโพติ ปุพฺเพ ทิฏฺโ. มหานุภาโวติ เทวิทฺธิยา มหานุภาโว. อิงฺฆาติ อุยฺโยชนตฺเถ นิปาโต, อุยฺโยเชมีติ อตฺโถ. อตฺตภาวนฺติ ตว อตฺตภาวํ. ตาทิสํ รูปนฺติ พุทฺธสฺส ภควโต อตฺตภาวสทิสํ รูปํ. ตํสริกฺขกนฺติ เตน รูเปน สทิสํ. ปติรูปเมว สทิสฏฺเน ปติรูปกํ, น เอกํสสทิสํ รูปํ กิฺจิ สทิสรูปนฺติ อตฺโถ. สกตฺตภาวนฺติ สสฺส เอโส สโก, โสเยว อตฺตภาโว สกตฺตภาโว, ตํ. อยนฺติ มาโร. กถนฺติ ¶ เกน การเณน ภควา น โสภติ นุ โข, โสภติเยวาติ อตฺโถ. ตเทว สมตฺเถตุํ วุตฺตํ ‘‘สพฺพโส วีตราคโทสโมโห’’ติ. วฺจิโตมฺหีติ อหํ วฺจิโต อมฺหิ. กึ อตฺถีติ กึ นาม อตฺถิ, มม วฺจนจิตฺตํ นตฺถีติ อธิปฺปาโย. ทหรภิกฺขุ ปฏิลภตีติอาทินา สมฺพนฺธิตพฺพํ.
ทหรภิกฺขุ อฏฺาสีติ สมฺพนฺโธ. สงฺการฉฑฺฑนึ ปจฺฉินฺติ สมฺพนฺโธ. สงฺการํ ฉฑฺเฑติ อิมายาติ สงฺการฉฑฺฑนี. ติสฺสทตฺตตฺเถโร นาม ปุจฺฉีติ สมฺพนฺโธ. นาวาโตติ โปตโต. ปฺหาสหสฺสนฺติ สมถวิปสฺสนากมฺมฏฺาเนสุ ปุจฺฉาสหสฺสํ. ปุจฺฉีติ ทหรํ ปุจฺฉิ. ปริจฺฉินฺทีติ ตสฺมึ ทิวเส กาตพฺพวตฺตํ นิฏฺเปสีติ อตฺโถ. โยนกวิสยโตติ โยนกโลกโต. อฏฺ กปฺเป อนุสฺสรีติ เจติยงฺคณํ ทิสฺวา จิตฺตสฺส ปสีทนโต ปุพฺเพนิวาสาเณน อฏฺ กปฺเป อนุสฺสริ.
เอโก ภิกฺขุ คโตติ สมฺพนฺโธ. เทวตา ปุปฺผหตฺถา อฏฺํสูติ มนุสฺสเวสํ คเหตฺวา อฏฺํสุ. เตน วุตฺตํ ‘‘กตรคามวาสิกาตฺถา’’ติ. ตุมฺเห กตรสฺมึ คาเม วสนสีลา อตฺถ ภวถาติ โยชนา. อิเธวาติ อิมสฺมึเยว าเน. ิตามฺหาติ มยํ ิตา อมฺหาติ โยชนา.
อยํ กถาติ อยํ วกฺขมานกถา. กึ อมจฺจปุตฺโต ปาสาทิโก นุ โขติ โยชนา. เนติ อมจฺจปุตฺตอภยตฺเถเร. าตกา อคมํสูติ สมฺพนฺโธ. เถรมาตาปิ ปหิณีติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺเทน าตเก อเปกฺขติ. ปหิณาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุตฺโต เม’’ติอาทิ. อมจฺจปุตฺโต อารูฬฺโหติ สมฺพนฺโธ. อภยตฺเถโร อาหาติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ อมจฺจปุตฺเตน. ยุคคฺคาหนฺติ ยุคสฺส คาหํ. ‘‘มหลฺลกตฺเถรสฺส สมฺมฏฺฏฺาเน กจวรํ ฉฑฺเฑตฺวา’’ติ วจนํ อาวิ กโรนฺโต อาห ‘‘อตีตตฺตภาเว กิรา’’ติอาทิ. อมจฺจปุตฺโต ฉฑฺเฑสีติ สมฺพนฺโธ.
ตนฺติ สมฺมชฺชนวตฺตํ. ตตฺราติ ‘‘สตฺถุสาสนํ กตํ โหตี’’ติวจเน. อายสฺมา สาริปุตฺโต นิสีทิ กิราติ สมฺพนฺโธ. ภควา ปจฺจาคฺฉีติ ¶ สมฺพนฺโธ. ปาทานีติ ปาทสฺส อกฺกมนฏฺานานิ, ปาทเจติยานีติ อตฺโถ. เถโร นิสีทีติ สมฺพนฺโธ. ชณฺณุเกหิ ปติฏฺาย ‘‘ปาทเจติยํ ¶ วนฺทิตฺวา’’ติ ปาเสโส อชฺฌาหริตพฺโพ. เม นิสินฺนภาวํ เม สตฺถา อฺาสิ วตาติ โยชนา. เมสทฺโท หิ ปุพฺพปราเปกฺโข. โจทนนฺติ โทสาโรปนํ. กาเรสฺสามีติ ทสพลํ กาเรสฺสามิ. ภควา อาหาติ สมฺพนฺโธ. คโตสีติ ตฺวํ คโต อสิ, วิจรนฺตสฺส ตุยฺหํ น ปติรูปนฺติ โยชนา. ตโตติ โจทนกาลโต.
เอตฺตโก วินิจฺฉโย อุปลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ. ภาสปริยนฺตนฺติ วจนปริจฺเฉทํ. อยนฺติ กถา. เอตฺตกํ วจนนฺติ สมฺพนฺโธ. คยฺหูปคนฺติ คเหตพฺพภาวํ อุปคมนํ, คณฺหิตุํ ขมนียนฺติ อตฺโถ. ตานีติ ทฺเว มูลานิ. ปุน ตานีติ สมุทยภูตานิ ฉ อาปตฺติสมุฏฺานานิ. วตฺถุนฺติ เมถุนาทิวตฺถุํ. อิติปีติ ปิสทฺโท ปมนยํ อเปกฺขติ. เอตฺถ ปมนเย มูเลน สมุทยสฺส ปายโต อเภโท โหติ, ปจฺฉิมนเย ปน สพฺพถา เภโท โหติ. ตสฺมา ปจฺฉิมนโยเยว ยุตฺตตโรติ ทฏฺพฺโพ. ‘‘วูปสมฺมตี’’ติ อิมินา ‘‘นิรุชฺฌตี’’ติ ปทสฺส สมุจฺเฉทนิโรธํ ทสฺเสติ. วุฏฺาเนนาติ ปริวาสาทิวินยกมฺเมน.
เตตฺตึสมูลานํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วิวาทาธิกรณสฺส ทฺวาทส มูลานี’’ติอาทิ. เอกํ มูลนฺติ สมฺพนฺโธ. ตานีติ เตตฺตึส มูลานิ. ปรโตติ ปรสฺมึ. ‘‘อฏฺารส เภทกรวตฺถูนี’’ติอาทินา อธิกรณานํ สมุฏฺานํ ทสฺเสติ. จตฺตาริ สงฺฆกิจฺจานิ นิสฺสาย อุปฺปชฺชตีติ โยชนา. อิทนฺติ วตฺถุ. สตฺตนฺนํ นิทานนฺติ สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธานํ ปฺตฺติฏฺานสงฺขาตํ นิทานํ. เอตฺถาติ าเน. ปฺตฺตึ น ชานาตีติ เอตฺถ ‘‘อนุปฺตฺตึ น ชานาตี’’ติ วกฺขมานตฺตา ปมปฺตฺติ คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ปมปฺตฺตึ น ชานาตี’’ติ. อนุปฺตฺตีติ เอตฺถ อนุสทฺโท นอุปจฺฉินฺนตฺโถติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ ปฺตฺตึ น ชานาตี’’ติ. ปจฺฉาตฺโถปิ ยุชฺชเตว ปมปฺตฺติโต ปจฺฉา ปฺตฺตตฺตา. อนุสนฺธิวจนปถนฺติ เอตฺถ อนุสนฺธีนํ วเสน วจนปถนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กถานุสนฺธิวินิจฺฉยานุสนฺธิวเสน วตฺถุ’’นฺติ. ตฺติกิจฺจนฺติ ตฺติยา กิจฺจํ ¶ . อิมินา ตฺติยาติ เอตฺถ สามฺยตฺเถ สามิวจนํ. กรธาตุสมฺพนฺเธ กรณวจนมฺปิ ยุชฺชเตว. กรณนฺติ เอตฺถ จ ยุปจฺจยสฺส กมฺมตฺถภาวฺจ ทสฺเสติ. น เกวลํ ตฺติกมฺเม เอว ตฺติกิจฺจํ น ชานาติ, อถ โข ตฺติทุติยตฺติจตุตฺถกมฺเมสุปิ น ชานาตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตฺติทุติยตฺติจตุตฺถกมฺเมสู’’ติอาทิ. ปุพฺเพ เปตพฺพาติ ตฺติ นาม กมฺมวาจาย ปุพฺเพ เปตพฺพาติ น ชานาติ. อิมินา นปุพฺพกุสลภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘ปจฺฉา’’ติ อิมินา นอปรกุสลภาวํ ทสฺเสติ. ปิสทฺเทน ปมนยํ อเปกฺขติ. ‘‘กาลํ น ชานาตี’’ติ อิมินา อกาลฺูติ ปทสฺส วิคฺคหวากฺยํ ทสฺเสติ. กาลํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนชฺฌิฏฺโ’’ติอาทิ.
‘‘ธุตงฺเค ¶ อานิสํสํ อชานิตฺวา’’ติ อิมินา มนฺทโมมูหานํ ผลํ ทสฺเสติ. ปาปิจฺโฉติ เอตฺถ ปาปิจฺโฉ นาม ปจฺจยลาภสฺส ปตฺถนาติ อาห ‘‘ปจฺจยลาภํ ปตฺถยมาโน’’ติ. กายวิเวโก จ จิตฺตวิเวโก จ อุปธิวิเวโก จ กายจิตฺตอุปธิวิเวกํ, สมาหารทฺวนฺโท, ปุพฺพปเทสุ อุตฺตรปทโลโป. เอตสฺสาติ อารฺิกสฺส. อิมินา อิมาย อตฺโถ อิทมตฺโถ, โส เอตสฺสตฺถีติ อิทมตฺถีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อปฺปิจฺฉฺเวาติอาทีสุ เอวสทฺทานํ ฉฑฺเฑตพฺพตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น อฺํ กิฺจิ โลกามิส’’นฺติ.
นววิธนฺติ ทิวสวเสน ติวิธํ, ตถา กตฺตพฺพาการวเสน, ตถา การกวเสนาติ นววิธํ อุโปสถํ.
กายทุจฺจริตาทิ ยสฺมา น ปสาทํ สํวตฺเตติ, น ปสาทาย วา สํวตฺตติ, ตสฺมา อปาสาทิกนฺติ วุจฺจติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อปาสาทิกนฺติ กายทุจฺจริตาทิ อกุสล’’นฺติ. เวลํ อติกฺกมฺมาติ โภชนาทิกาลํ อติกฺกมิตฺวา. อิมินา อติเวลนฺติ เอตฺถ อติสทฺทสฺส อติกฺกมนตฺถฺจ ‘‘อติเวล’’นฺติ ปทสฺส ‘‘วิหรโต’’ติ ปเท กิริยวิเสสนภาวฺจ ทสฺเสติ. อปฺปํ กาลนฺติ โยชนา. อวตรณํ โอตาโรติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอตรณ’’นฺติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปฺจเกสุ.
อิติ ปฺจกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย ฉกฺกวารวณฺณนา
๓๒๖. ฉกฺเกสุ ¶ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. อิตีติ เอวํ. อิมา ฉ สามีจิโยติ โยชนา. ตตฺถาติ ฉสุ อากาเรสุ. สติสมฺโมเสนาติ สติยา วิปฺปวาเสน.
ตตฺถาติ จุทฺทสสุ ปรเมสุ. ตโตติ ฉกฺกโต. เอกํ อปเนตฺวาติ ยํกิฺจิ เอกํ อปเนตฺวา. เสเสสูติ ฉหิ ปรเมหิ เสเสสุ อฏฺสุ ปรเมสุ. อฺานิปิ ฉกฺกานีติ ปมฉกฺกโต อฺานิปิ อฏฺ ฉกฺกานิ.
ฉ อาปตฺติโยติ ตีณิ ฉกฺกานีติ ‘‘ฉ อาปตฺติโย’’ติ วุตฺตานิ ตีณิ ฉกฺกานีติ โยชนา ¶ . วุตฺตทฺวยํ เอกํ กตฺวา. นฺหาเนติ นฺหานสิกฺขาปเท. ฉกฺกทฺวยนฺติ อาทายสมาทายวเสน ฉกฺกทฺวยํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ฉกฺเกสุ.
อิติ ฉกฺกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย สตฺตกวารวณฺณนา
๓๒๗. สตฺตเกสุ ฉสุ สามีจีสุ ปกฺขิปิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺเถวาติ สมถกฺขนฺธเก เอว.
จมฺเปยฺยเกติ จมฺเปยฺยกฺขนฺธเก. ‘‘อสทฺธมฺมา’’ติ ปทสฺส เภทนิสฺสิตตุลฺยนิสฺสิตสมาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อสตํ ธมฺมา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อสตํ ธมฺมา’’ติ อิมินา เภทนิสฺสิตสมาสํ ทสฺเสติ, ‘‘อสนฺโต วา ธมฺมา’’ติ อิมินา ตุลฺยนิสฺสิตสมาสํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ สตฺตเกสุ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
อิติ สตฺตกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย อฏฺกวารวณฺณนา
๓๒๘. อฏฺเกสุ ¶ อฏฺานิสํสาทีนํ เทสนาการเทสนฏฺานานิ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘น มย’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ‘‘น มยํ…เป… กริสฺสามา’’ติ อิมินา เทสนาการํ ทสฺเสติ, ‘‘โกสมฺพกกฺขนฺธเก’’ติ อิมินา เทสนฏฺานํ ทสฺเสติ. ตมฺปีติ ทุติยอฏฺกมฺปิ.
เตรสเก วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. กุลานิ ทูเสตีติ เอตฺถ ‘‘ทูเสตี’’ติ กิริยาปทสฺส กรณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุปฺเผน วา’’ติอาทิ. อิเมหิ อฏฺหิ ทูเสตีติ โยชนา. ‘‘ลาเภนา’’ติอาทินา ‘‘อฏฺหิ อสทฺธมฺเมหี’’ติ เอตฺถ อสทฺธมฺมสรูปํ ทสฺเสติ. สาราโคติ สํราโค, ภุสํ รชฺชนนฺติ อตฺโถ. ปฏิวิโรโธติ โทโส. โส หิ ยสฺมา อลาภาทีสุ ปฏิวิรุชฺฌติ, ตสฺมา ปฏิวิโรโธติ วุจฺจติ. ปาฬิยนฺติ วินยปาฬิยํ.
ปาณนฺติอาทิกา ทฺเว คาถาโย ทฺวาทสกฺขเรน พนฺธิตา. ปมคาถาย ตติยปาเท จริยสทฺเทน ¶ ยุตฺตตฺตา เอกกฺขโร อธิโก. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ปาณํ น หเน น ฆาเตยฺย, อาทินฺนฺจ น อาทิเย น คณฺเหยฺย, มุสา วิตถวจนํ น ภาเส น กเถยฺย, มชฺชโป มชฺชปานํ น จ สิยา, อพฺรหฺมจริยา เมถุนา วิรเมยฺย, รตฺตึ วิกาลโภชนํ น ภฺุเชยฺย.
มาลํ น ธาเร น ธาเรยฺย, คนฺธฺจ น อาจเร, สนฺถเต มฺเจ จ ฉมายฺจ สเยถ. เอตฺหิ อุโปสถํ อฏฺงฺคิกํ อุโปสถํ อิติ ทุกฺขนฺตคุนา พุทฺเธน ปกาสิตนฺติ อาหุ ปณฺฑิตาติ.
สงฺฆเภทเกติ สงฺฆเภทกกฺขนฺธเก. ตาสํเยวาติ ภิกฺขุนีนเมว. ‘‘อุปาสิกา อฏฺ วรานิ ยาจตี’’ติ เอวํ สามฺวจนสฺสาปิ อตฺถปกรณาทินา วิเสสวิสโย โหตีติ อาห ‘‘วิสาขา’’ติ. สา หิ วิวิธา ปุตฺตนตฺตุสงฺขาตา สาขา เอติสฺสาตฺถีติ วิสาขาติ วุจฺจติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ อฏฺเกสุ. เสสํ สุวิฺเยฺยเมว.
อิติ อฏฺกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย นวกวารวณฺณนา
๓๒๙. นวเกสุ ¶ อจรีติอาทีนีติ อาทิสทฺเทน ‘‘จรติ, จริสฺสตี’’ติอาทีนิ (ที. นิ. ๓.๓๔๐; อฏฺ. นิ. ๙.๒๙-๓๐) สงฺคณฺหาติ. ตํ กุเตตฺถ ลพฺภาติ เอตฺถ ตนฺติ อนตฺถจรณํ, โกปกรณํ วา. กุโตติ เกน การเณน. เอตฺถาติ เอตสฺมึ อนตฺถจรกปุคฺคเล. ลพฺภาติ ลทฺธา, สกฺกา ลทฺธุํ น ลพฺภา เอวาติ อตฺโถ. นวนฺนํ วา ภิกฺขูนํ การณาติ โยชนา. ตณฺหนฺติ ทฺวีสุ เอสนตณฺหาเอสิตตณฺหาสุ เอสนตณฺหํ. ปฏิจฺจาติ อารพฺภ. ปริเยสนาติ ปุนปฺปุนํ เอสนา. ลาโภติ รูปาทิอารมฺมณลาโภ. วินิจฺฉโยติ าณตณฺหาทิฏฺิวิตกฺกวเสน จตุพฺพิโธ วินิจฺฉโย. จตุพฺพิโธ หิ ธมฺโม ‘‘เอตฺตกํ มยฺหํ ภวิสฺสตี’’ติอาทินา วินิจฺฉินติ อเนนาติ วินิจฺฉโยติ วุจฺจติ. ฉนฺทราโคติ พลวราโค. อชฺโฌสานนฺติ ‘‘อหํ มม’’นฺติ พลวสนฺนิฏฺานํ, ปริคฺคโหติ ตณฺหาทิฏฺิวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา คหณํ. มจฺฉริยนฺติ ปเรสํ สาธารณภาวสฺส อสหนตา. อารกฺขาติ ทฺวารปิทหนมฺชูสโคปนาทิวเสน อาภุโส รกฺขนํ. อารกฺขาธิกรณนฺติ อารกฺขการณา, เหตฺวตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ. ทณฺฑาทานาทีสุ ปรนิเสธนตฺถํ ทณฺฑสฺส อาทานํ ทณฺฑาทานํ. ตถา เอกโตธาราทิโน สตฺถสฺส อาทานํ สตฺถาทานํ. กลโหติ กายกลโหปิ วาจากลโหปิ. วิคฺคโหติ ¶ วิรุทฺธวเสน คหณํ. วิวาโทติ วิรุทฺธวเสน วทนํ. ‘‘ตุวํ ตุว’’นฺติ อนาทรวเสน วทนํ ตุวํตุวํ วาโท, เปสฺุวเสน วทนํ เปสฺุวาโท, มุสาวเสน วทนํ มุสาวาโท, ทณฺฑาทานฺจ สตฺถาทานฺจ กลโห จ วิคฺคโห จ วิวาโท จ ตุวํตุวํวาโท จ เปสฺุวาโท จ มุสาวาโท จ ทณฺฑาทาน…เป… มุสาวาทา. มุสาวาทาติ เอตฺถ วาทสทฺโท ‘‘ตุวํ ตุว’’นฺติ จ ‘‘เปสฺุ’’นฺติ จ เอตฺถาปิ โยเชตพฺโพ. ‘‘อหํ เสยฺโยหมสฺมี’’ติ ปวตฺตมานาทโยติ โยชนา. อธิฏฺิตกาลโต ปฏฺาย น วิกปฺเปตพฺพานีติ อธิฏฺานวิกปฺปนํ เอกโต น กาตพฺพํ, อธิฏฺิเต น วิกปฺเปตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. ปริณตํ ลาภํ ปริณาเมตีติ สมฺพนฺโธ.
เอเตสํเยว ¶ ทานานนฺติ เอเตสํเยว อธมฺมิกานํ ทานานํ. สงฺฆสฺส นินฺนนฺติ สงฺฆสฺส นตํ, นามิตํ วา ลาภนฺติ สมฺพนฺโธ. สงฺฆสฺส นมติ, นามิยตีติ วา นินฺนํ. เตสํเยวาติ เตสํเยว ติณฺณํ ธมฺมิกทานานํ. ตโย ตโย ทานปฏิคฺคหปริโภเค สมฺปิณฺเฑตฺวา นวโก คเหตพฺโพ. ตตฺเถวาติ สมถกฺขนฺธเก เอว. โอวาทวคฺคสฺสาติ ภิกฺขุโนวาทวคฺคสฺส. ตตฺเถวาติ โอวาทวคฺคสฺส ปมสิกฺขาปเท เอว. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ นวเกสุ.
อิติ นวกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย ทสกวารวณฺณนา
๓๓๐. ทสเกสุ อฏฺาเน วา ปนาติ อการเณ วา ปน. ตตฺถาติ นวเกสุ. ‘‘นตฺถิ ทินฺนนฺติอาทิวเสนา’’ติ อาทิสทฺเทน ‘‘นตฺถิ ยิฏฺํ นตฺถิ หุต’’นฺติอาทโย (ธ. ส. ๑๒๒๑; ม. นิ. ๙๔.๒๒๕; ๓.๙๑, ๑๑๖; สํ. นิ. ๓.๒๑๐; อ. นิ. ๑๐.๑๗๖) นว นตฺถิกา สงฺคเหตพฺพา. ‘‘สสฺสโต โลโกติ อาทิวเสนา’’ติอาทิสทฺเทน (ที. นิ. ๑.๓๑; ม. นิ. ๑.๒๖๙) ‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติอาทโย (ม. นิ. ๑.๒๖๙) นว อนฺตคฺคาหิเก สงฺคณฺหาติ. วิปรีตา สมฺมตฺตาติ ทสหิ มิจฺฉตฺเตหิ วิปรีตา ทส สมฺมตฺตา สมฺมาทิฏฺิ สมฺมาสงฺกปฺโป สมฺมาวาจา สมฺมากมฺมนฺโต สมฺมาอาชีโว สมฺมาวายาโม สมฺมาสติ สมฺมาสมาธิ สมฺมาาณํ สมฺมาวิมุตฺตีติ.
ทส อาทีนวา นิทฺทิฏฺาติ สมฺพนฺโธ. อุนฺทูรกฺขายิตนฺติ มูสิเกน ขาทิตํ. เอตฺถ หิ เขธาตุ ขาทนตฺโถ โหติ. อคฺคิทฑฺฒนฺติ อคฺคินา ทฑฺฒํ. เอเตสูติ เอเตสุ ทสสุ ปํสุกูเลสุ. อุทกสาฏิกํ วา สํกจฺจิกํ วาติ ภิกฺขุนีนํ อุทกสาฏิกํ ¶ วา สํกจฺจิกํ วา. เอตฺถ วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ.
ปณฺณสนฺถาโร ติณสนฺถาเรน สงฺคหิโต. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ทสเกสุ.
อิติ ทสกวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เอกุตฺตริกนโย เอกาทสกวารวณฺณนา
๓๓๑. เอกาทสเกสุ ¶ ติณปาทุกาติ มฺุชปพฺพเชหิ อวเสสา ติณมยปาทุกา. กฏฺปาทุกสงฺคหเมวาติ กฏฺปาทุเก สงฺคหํ เอว. ตมฺพโลหมเยน วา ทารุมเยน วาติ วาสทฺโท อนิยมวิกปฺปตฺโถ. ‘‘นสิ อนิมิตฺตา’’ติอาทโย ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก (จูฬว. ๔๒๓) นิทฺทิฏฺา. เต สพฺเพติ สพฺเพ เต คณฺิกวิธา. นคฺเคนาติ อเจลเกน. เต สพฺเพติ สพฺเพ เต อวนฺทิยปุคฺคลา. ปุพฺเพติ ทสเก. กมฺมวคฺเคติ อวสาเน กมฺมวคฺเค.
โส ภิกฺขุ ยํ น นิคจฺเฉยฺย, เอตํ น นิคตํ อฏฺานํ อนวกาโสติ โยชนา. เอวฺหิ สติ ยํสทฺโท กิริยาปรามสโน โหติ, อถ วา ยํ เยน การเณน น นิคจฺเฉยฺย, เอตํ การณํ อฏฺานนฺติ โยชนา. อนธิคตํ สมาธินฺติ โยชนา. สทฺธมฺมาสฺสาติ สทฺธมฺมา อสฺส. อสฺส อกฺโกสกปริภาสกสฺส ภิกฺขุสฺส สทฺธมฺมา น โวทายนฺติ น ปริโยทเปนฺตีติ อตฺโถ. โรคาตงฺกนฺติ โรคสงฺขาตํ อาตงฺกํ. นิรยํ อุปปชฺชตีติ นิรยมฺหิ อุปปชฺชติ. ‘‘อุปปชฺชตี’’ติ เอตฺถ อุปอิติ กมฺมปฺปวจนียอุปสคฺเคน ยุตฺตตฺตา ‘‘นิรย’’นฺติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ ทฏฺพฺพํ. เอตฺถ เอตสฺมึ องฺคุตฺตรปาฬิยํ (อ. นิ. ๑๑.๖).
อาเสวิตายาติ เอตฺถ อาตฺยูปสคฺโค อาทิกมฺมตฺโถติ อาห ‘‘อาทิโต ปฏฺาย เสวิตายา’’ติ. ‘‘นิปฺผาทิตายา’’ติอิมินา ภาวิตายาติ เอตฺถ ภูสทฺโท สตฺตตฺโถติ ทสฺเสติ, ‘‘วฑฺฒิตายา’’ติ อิมินา วฑฺฒนตฺโถติ ทสฺเสติ. พหุลีกตายาติ เอตฺถ พหุลํ นาม อตฺถโต ปุนปฺปุนนฺติ อาห ‘‘ปุนปฺปุนํ กตายา’’ติ. สุยุตฺตยานสทิสายาติ สุฏฺุ ยุตฺเตน ยาเนน สทิสาย. อิมินา ยานีกตายาติ เอตฺถ น ยํกิฺจิ ยานํ วิย กตํ โหติ, อถ โข อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ อาโรหนียตฺตา สุยุตฺตยานํ วิย กตํ โหตีติ ทสฺเสติ. ยถา กริยมาเน ปติฏฺา โหตีติ โยชนา. วตฺถุกตายาติ เอตฺถ วตฺถุสทฺโท ปติฏฺตฺโถติ ทสฺเสติ. วสติ ¶ ปติฏฺหติ ¶ เอตฺถาติ วตฺถูติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. อนุฏฺิตายาติ เอตฺถ อนุสทฺโท นอุปจฺฉินฺนตฺโถ, าธาตุ อุปฺปชฺชนตฺโถติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนุ อนุ ปวตฺติตายา’’ติ. ‘‘สมนฺตโต’’ติ อิมินา ปริจิตายาติ เอตฺถ ปริสทฺโท สมนฺตตฺโถติ ทสฺเสติ. ‘‘อภิวฑฺฒิตายา’’ติ อิมินา จิธาตุ วฑฺฒนตฺโถติ ทสฺเสติ. สมารทฺธายาติ ปริปุณฺณํ อาราธิตาย. ราธธาตุ หิ สาธนตฺโถ โหติ. ‘‘วสีภาวํ อุปนีตายา’’ติ อิมินา ตทตฺถํ อธิปฺปาเยน ทสฺเสติ. ‘‘น ปาปกํ สุปินํ ปสฺสตี’’ติ วจนสฺส อตฺถาปตฺตินยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ภทฺรกํ ปนา’’ติอาทิ. วุทฺธิการณภูตนฺติ วุทฺธิยา การณภูตํ สุปินนฺติ สมฺพนฺโธ. เทวตา รกฺขนฺตีติ เอตฺถ สามฺโต วุตฺเตปิ อารกฺขเทวตาเยว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘อารกฺขเทวตา’’ติ. อารกฺขเทวตา นาม ภุมฺมเทวาทโย. ขิปฺปนฺติ ภาวนปุํสกํ. อิมินา ตุวฏํ จิตฺตนฺติ เอตฺถ ตุวฏสทฺโท ขิปฺปปริยาโยติ ทสฺเสติ. อุตฺตริมปฺปฏิวิชฺฌนฺโตติ เอตฺถ ‘‘อุตฺตริ’’นฺติ ปทสฺส อวธิเปกฺขตฺตา ตสฺส อวธิ จ อุตฺตริสทฺทสฺส อิธ อรหตฺตวาจกภาวฺจ วิธธาตุยา สจฺฉิกรณตฺถฺจ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เมตฺตาฌานโต’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘เมตฺตาฌานโต’’ติ อิมินา อวธึ ทสฺเสติ, ‘‘อรหตฺต’’นฺติ อิมินา ‘‘อุตฺตริ’’นฺติ ปทสฺส สรูปตฺถํ ทสฺเสติ, ‘‘อสจฺฉิกโรนฺโต’’ติ อิมินา วิธธาตุยา สจฺฉิกรณตฺถํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ เอกาทสเกสุ.
อิติ เอกาทสกวารวณฺณนาปริโยสานาย
เอกุตฺตริกวณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
อุโปสถาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนา
๓๓๒. วิสฺสชฺชเน เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. กายสามคฺคี อาทิ นามาติ โยชนา. โอสารณกิริยาติ กถนกิริยา. ฉนฺทปวารณํ ¶ อาหริตฺวาติ ฉนฺทฺจ ปวารณฺจ อาหริตฺวา. ปวารณากถาติ ‘‘สงฺฆํ ภนฺเต ปวาเรมี’’ติอาทิกา (มหาว. ๒๑๐) ปวารณากถา. ตชฺชนียกมฺมาทีสุ วตฺถุ นาม กึ? ปุคฺคโล นาม โกติ อาห ‘‘วตฺถุ นามา’’ติอาทิ. ตตฺถ เยน วตฺถุนาติ ภณฺฑนการกาทินา เยน วตฺถุนา กรณภูเตน, เหตุภูเตน วา ¶ . เยนาติ ปุคฺคเลน กตฺตุภูเตน, กตนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ตสฺสา ตสฺสา กมฺมวาจายา’’ติ ปทํ ‘‘อวสานวจน’’นฺติ ปเท อวยวิสมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วิสฺสชฺชเนสุ.
อิติ อุโปสถาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนวณฺณนาย โยชนา
สมตฺตา.
อตฺถวสปกรณวณฺณนา
๓๓๔. อตฺถวสปกรเณติ อวยวิอาธาโร. ทส อตฺถวเสติอาทีสูติ อวยวาธาโร. ยนฺติ วจนํ. อุปริมํ อุปริมํ ปทนฺติ ‘‘สงฺฆผาสุตายา’’ติอาทิกํ อุตฺตรุตฺตริ วุตฺตํ ปทํ. เหฏฺิมสฺส เหฏฺิมสฺส ปทสฺสาติ ‘‘สงฺฆสุฏฺุตายา’’ติอาทิกสฺส อโธ อโธ วุตฺตสฺส ปทสฺส.
ยเทตํ ปทสตํ วุตฺตนฺติ โยชนา. ตตฺถาติ ตสฺมึ ปทสเต, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, อตฺถสตนฺติ อภิเธยฺยสตํ. ธมฺมสตนฺติอภิธานสตํ, ปาฬิสตนฺติ อตฺโถ. ‘‘อตฺถสตํ ธมฺมสต’’นฺติ ปทานํ อตฺถนฺตรวิกปฺปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถ วา’’ติอาทิ. ตตฺถ เย ทส อตฺถวเส ปฏิจฺจ ปฺตฺตํ, เตสํ ทสอตฺถวสานนฺติ โยชนา, เย ทส อตฺถวเส ปุพฺเพ วณฺณิตา, เตสํ ทสอตฺถวสานนฺติ โยชนา. ปมปาราชิกวณฺณนายํ (ปารา. อฏฺ. ๑.๓๙) วณฺณิตาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘สงฺฆสุฏฺุตายา’’ติอาทิปาเ. สุฏฺุ เทวาติ สุฏฺุ มหาราช. หิ ยสฺมา อาณาพลโภคพลอิสฺสริยพเลหิ ทิพฺพติ, ตสฺมา เทโวติ วุจฺจติ. โย จาติ คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา, สมฺปฏิจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺมาติ ยสฺมา หิตาย สุขาย โหติ, ตสฺมา. อานิสํสํ ทสฺเสตฺวา ปฺเปสฺสามีติ ¶ สมฺพนฺโธ. อภิภวิตฺวา น ปฺเปสฺสามีติ โยชนา. อิธาติ อตฺถวสปกรเณ. ตทตฺถโชตกานนฺติ โสเยว อตฺโถ ตทตฺโถ, ตสฺส โชตกา ตทตฺถโชตกา, เตสํ. อิทานิ เวทิตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. อตฺถํ โชเตนฺตีติ อตฺถโชตกา, สทฺทา. นีหริตฺวา, นิยเมตฺวา วา อตฺโถ วุจฺจเต อิมาหิ สทฺทปฺตฺตีหีติ นิรุตฺติโย.
อตฺถสตนฺติ คาถายํ อตฺถวเส ปกรเณ อตฺถสตํ เวทิตพฺพนฺติอาทินา โยชนา กาตพฺพา. อิติ หีติ อิติ เอว. หิสทฺโท หิ เอวสทฺทตฺโถ. อิทนฺติ ‘‘อตฺถสต’’นฺติอาทิวจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ ยถาวุตฺตํ อตฺถํ ปฏิจฺจาติ สมฺพนฺโธ.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
มหาวคฺควณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
ปมคาถาสงฺคณิกํ
สตฺตนคเรสุ ปฺตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา
๓๓๕. เอกํสนฺติ ¶ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อาห ‘‘เอกสฺมึ อํเส’’ติ. ทสนขสโมธานสมุชฺชลนฺติ ทสนฺนํ นขานํ สมูเหน สุฏฺุ อุชฺชลํ. เอตฺถ ‘‘สมุชฺชล’’นฺติ อิมินา อฺชลินฺติ ปทสฺส อาทเรน, อภิมุขํ วา ชลติ ทิพฺพตีติ อฺชลีติ อตฺถํ ทสฺเสติ. อาสีสมานรูโปวาติ เอตฺถ อาสีสมานรูโป เอวาติ อตฺถํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ปจฺจาสีสมานรูโป วิยา’’ติ. เอตฺถ ‘‘วิยา’’ติ อิมินา ‘‘อาสีสมาโน อิวา’’ติ ปทวิภาคํ กตฺวา อิวสทฺโท อุปมตฺถโชตโกติ ทสฺเสติ. กิสฺสาติ เอตฺถ กรณตฺเถ ฉฏฺีวิภตฺติ โหตีติ อาห ‘‘เกน การเณนา’’ติ. อิธาติ มม นิสินฺนฏฺานํ. ‘‘อาคโต’’ติ อิมินา อิธมาคโตติ เอตฺถ มกาโร ปทสนฺธิกรมตฺโตติ ทสฺเสติ. อสฺสาติ อุปาลิสฺส วิสฺสชฺเชสีติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปฺเหสุ. อิตีติ เอวํ.
ตตฺถาติ วิสฺสชฺชเน. ภทฺทโก เต อุมฺมงฺโคติ เอตฺถ อุมฺมงฺคสทฺโท ปฺหวาจโกติ อาห ‘‘ภทฺทกา เต ปฺหา’’ติ. ตตฺถ เตติ ตว. กสฺมา ¶ ปฺหา ‘‘อุมฺมงฺโค’’ติ วุจฺจตีติ อาห ‘‘ปฺจา หี’’ติอาทิ. หิ ยสฺมา อุมฺมงฺโคติ วุจฺจติ, ตสฺมา ปฺหา อุมฺมงฺโค นามาติ โยชนา. ‘‘อุมฺมุชฺชิตฺวา ิตตฺตา’’ติ อิมินา อุมฺมุชฺชตีติ อุมฺมงฺโคติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. มุชธาตุ อุการสฺส อกาโร, อวิชฺชนฺธการสงฺขาตา อุทกโต อุมฺมุชฺชตีติ อตฺโถ. ‘‘ตคฺฆา’’ติ นิปาตสฺส ตสฺมา การณาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา’’ติอาทิ. ‘‘สมฺปฏิจฺฉนตฺเถ’’ติ อิมินา ตคฺฆสทฺโท สาธุอตฺโถติ ทสฺเสติ, ตคฺฆ สาธูติ อตฺโถ. ตีณิเยวาติ ‘‘สมาทหิตฺวา วิสิพฺเพนฺตี’’ติ เอกํ, ‘‘สามิเสนา’’ติ เอกํ, ‘‘สสิตฺถก’’นฺติ เอกนฺติ อิมานิ ตีณิเยว.
จตุวิปตฺติวณฺณนา
๓๓๖. ยํ ตํ ปุจฺฉิมฺหาติ เอตฺถ นิคฺคหิตโต ปรํ อการโลโปติ อาห ‘‘ยํ ตํ อปุจฺฉิมฺหา’’ติ ¶ . ตตฺถ ยนฺติ ปฺหํ. ตนฺติ ตุวํ. ‘‘ตฺว’’นฺติปิ ปาโ, อยเมวตฺโถ. ตํ ตเทวาติ ตํ ตํ เอว ปฺหํ. อฺถาติ อฺํ อาการํ.
เย ทุฏฺุลฺลา สา สีลวิปตฺตีติ เอตฺถ นนุ สีลวิปตฺตึ ปุจฺฉนฺโต ปฺโห นตฺถิ, กสฺมา ปน ‘‘สา สีลวิปตฺตี’’ติ วิสฺสชฺชนํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ. เอตนฺติ ‘‘เย ทุฏฺุลฺลา สา สีลวิปตฺตี’’ติ วจนํ. ตเมวตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘จตูสุ หี’’ติอาทิ. วตฺวาติ สํเขเปน วตฺวา.
ติสฺสนฺนํ วิปตฺตีนนฺติ สีลวิปตฺติโต อวเสสานํ ติสฺสนฺนํ วิปตฺตีนํ. ตตฺถาติ ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติอาทิวจเน.
‘‘อพฺภาจิกฺขนฺตี’’ติ ปทสฺส กตฺตารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วทนฺตา’’ติ. ‘‘ตถาห’’นฺติอาทินา วทนาการํ ทสฺเสติ.
‘‘อยํ ฉหี’’ติ อิมินา อยํ สาติ เอตฺถ สาสทฺโท ปทาลงฺกาโรติ ทสฺเสติ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติอาทิวจนมตฺเตน. วิสฺสชฺชิตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ.
เฉทนกาทิวณฺณนา
๓๓๗. กติ ¶ เฉทนกานีติอาทิปุจฺฉานํ อนุสนฺธิปุจฺฉาภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. ปุจฺฉา หิ อนุสนฺธิอนนุสนฺธิวเสน ทุวิธา. ตตฺถ วิสฺสชฺชเนน อนุสนฺธิวเสน ปุจฺฉา อนุสนฺธิปุจฺฉา นาม, วิสฺสชฺชนมนเปกฺขิตฺวา ยถากามปุจฺฉา อนนุสนฺธิปุจฺฉา นาม. ตาสํ วิตฺถาโร เนตฺติอฏฺกถาทีสุ คเหตพฺโพ. อิธาปิ ‘‘เอกาทส ยาวตติยกา’’ติ วิสฺสชฺชเนน อนุสนฺธานตฺตา อนุสนฺธิปุจฺฉา นาม. ยสฺมา ปน วิสฺสชฺชิโตติ สมฺพนฺโธ. สงฺขาวเสนาติ เอกาทสา’’ติ สงฺขาย สตฺติยา, อายตฺเตน วา. สงฺขานุสนฺธิวเสเนวาติ ‘‘กตี’’ติ สงฺขาย อนุสนฺธิวเสน เอว. เตสนฺติ ปฺหานํ. ตตฺถาติ ‘‘ฉ เฉทนกานี’’ติอาทิปาเ. อิทเมวาติ อิทํ เอว วจนํ. อปุพฺพนฺติ ปุพฺเพ น วุตฺตํ, อโปราณํ นวนฺติ อตฺโถ. ยํ ปเนตนฺติ ยํ ปน เอตํ วจนํ. ‘‘โสฬสา’’ติ อิมินา โสทสาติ เอตฺถ ทการสฺส ฬการํ กตฺวา ‘‘โสฬสา’’ติ ปาโปิ ยุชฺชตีติ ทสฺเสติ. ชานนฺติ ปฺตฺตาติ เอตฺถ ‘‘เอวํ วตฺวา’’ติ ปาเสสํ อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺพภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ชาน’’นฺติ ¶ เอวํ วตฺวา ปฺตฺตา’’ติ. เตติ ‘‘ชาน’’นฺติ ปฺตฺตา สิกฺขาปทาติ อตฺโถ. เอวนฺติ วกฺขมานนเยน. ปวิเสยฺยาตีติ เอตฺถ อิติสทฺโท ปริสมานตฺโถ. อิติ เวทิตพฺโพติ โยชนา.
อสาธารณาทิวณฺณนา
๓๓๘. ปุริม ปฺหนฺติ ‘‘กติ เฉทนกานี’’ติอาทิปฺหานํ ปุเร วุตฺตํ ปฺหํ. ตตฺถาติ ‘‘วีสํ ทฺเว สตานี’’ติอาทิปาเ. ‘‘ทฺเวอนิยเตหี’’ติ ปทสฺส อสมาหารทิคุวากฺยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทฺวีหิ อนิยเตหี’’ติ. ‘‘สทฺธิ’’นฺติ อิมินา สหาทิโยเค กรณวจนนฺติ ทสฺเสติ.
คาถายํ ‘‘โธวนฺจ สิกฺขาปท’’นฺติอาทินา โยชนา กาตพฺพา. ทฺเว โลมาติ ทฺเว เอฬกโลมสิกฺขาปทานิ.
‘‘สกโล’’ติอาทิกาย อฑฺฒเตยฺยคาถาย โยชนา สุวิฺเยฺยาว.
สงฺฆมฺหา ¶ ทส นิสฺสเรติ เอตฺถ ‘‘สงฺฆมฺหา นิสฺสารียตี’’ติ (ปาจิ. ๖๘๐, ๗๓๐) เอวํ วุตฺตา ทสาติ โยชนานยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆมฺหา นิสฺสารียตี’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ภิกฺขุนิวิภงฺเค. ตถาติ ยถา ขุทฺทกา, ตถาติ อตฺโถ. อิตีติ เอวํ.
เตสนฺติ ปาราชิกานํ. กณฺหสปฺปาทโย ทุราสทา วิย ทุราสทา โหนฺตีติ โยชนา. ‘‘ทุรูปคมนาติ อิมินา สทธาตุยา คตฺยตฺถํ ทสฺเสติ. ทุราสชฺชนาติ ทุกฺเขน อาสชฺชิตพฺพา, อาสชฺชิตุํ น สุกราติ อตฺโถ. สมูปมาติ สมอุปมา. สมูปมาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ.
สาธารณนฺติ อฏฺหิ ปาราชิเกหิ สาธารณํ. เอเกกสฺส ปาราชิกสฺสาติ สมฺพนฺโธ. อวิรูฬฺหี ภวนฺติ เตติ เอตฺถ อุปมาโนปเมยฺยานํ ปากฏภาวํ กตฺวา โยชนานยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา เอเต’’ติอาทิ. อวิรูฬฺหิธมฺมาติ อวิรูฬฺหีสภาวา. ปกติสีลภาเวนาติ ปกติยา สีลวนฺตภาเวน, ‘‘ปกติสีลาภาเวนา’’ติปิ ปาโ, ปกติสีลสฺส อภาเวน, อภาวเหตูติ อตฺโถ. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ‘‘อฏฺเว ปาราชิกา’’ติอาทิวจนมตฺเตน, ทสฺสิตํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. วิภตฺติโยติ ปาราชิกาทิวเสน วิภชิตพฺพาติ วิภตฺติโยติ. ตตฺถาติ ‘‘เตวีสติ สงฺฆาทิเสสา’’ติอาทิปาเ ¶ . สพฺพสงฺคาหิกวจนนฺติ สพฺเพสํ ติณฺณํ สมถานํ, สพฺพาสํ วา อาปตฺตีนํ สมถานํ สงฺคาหิกวจนํ. ‘‘ทฺวีหิ สมเถหี’’ติ สมฺมุขาวินเยน จ ปฏิฺาตกรเณน จาติ ทฺวีหิ สมเถหิ.
เอตนฺติ ‘‘ทฺเว อุโปสถา ทฺเว ปวารณา’’ติ วจนํ. วิภชนานีติ วิภชิตพฺพานํ วิภชนกิริยาย อวินาภาวโต ภาววเสน วุตฺตํ, ตสฺมา วิภชิตพฺพาติ วิภตฺติโยติ วจนตฺโถ กาตพฺโพ. อปราปิ อิมา วิภตฺติโย โหนฺตีติ โยชนา. เหฏฺา วุตฺตสฺส ‘‘วิภตฺติมตฺตทสฺสเนเนว เจตํ วุตฺตํ, น สมเถหิ วูปสมนวเสนา’’ติ วจนสฺส อตฺถนยโต อฺํ อตฺถนยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถวา’’ติอาทิ, ‘‘อิมาปิ วิภตฺติโย’’ติ ปทํ ‘‘นิสฺสายา’’ติ ปเท อวุตฺตกมฺมํ ¶ . นิสฺสาย อาปชฺชนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตาติ อาปตฺติโย. วุตฺตปฺปกาเรเหวาติ ตีหิ สมเถหีติ วุตฺตปกาเรเหว. ตํมูลิกานนฺติ เต เอว อุโปสถาทโย มูลเมตาสนฺติ ตํมูลิกา, ตาสํ. อิมินา การิยูปจาเรน วุตฺตนยํ ทสฺเสติ. ตา วิภตฺติโยติ อุโปสถาทิวิภตฺติโย.
ปาราชิกาทิอาปตฺติวณฺณนา
๓๓๙. เอวํ วิสฺสชฺเชตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ยทิทํ อาปตฺติปาราชิกํ นามาติ โยชนา. อาปตฺติปาราชิกนฺติ อาปตฺติสงฺขาตํ ปาราชิกํ. ‘‘ปราชยมาปนฺโน’’ติ อิมินา สาสนโต ปุคฺคลํ ปราเชตีติ ปาราชิกนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ณฺยปจฺจโย เหตุกตฺวตฺถวาจโก, ยการสฺส กกาโร. จุโตติ จวโก. ปรทฺโธติ วิรทฺโธ. ภฏฺโติ ปติโต. นิรงฺกโตติ สงฺฆมฺหา อปสาริโต. อนีหเต ตสฺมึ ปุคฺคเลติ ตสฺมึ ปุคฺคเล สงฺฆมฺหา นีหริตฺวา น หริเต, อนปนีเตติ อตฺโถ. ‘‘อุโปสถปวารณาทิเภโท’’ติ อิมินา สํวาสสรูปํ ทสฺเสติ. พฺยฺชเน อาทรมกตฺวา ‘‘เอตํ อาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ. อยํ หีติ อยํ เอวํ วกฺขมาโน. เอตฺถาติ คาถายํ. เตน ตสฺมาติ เอตฺถ ‘‘ตสฺมา’’ติ ปเทน ‘‘เตนา’’ติ ปทสฺส การณตฺถํ ทสฺเสติ.
เอตฺถาติ ทุติยคาถายํ. อาทิมฺหิ เจว อิจฺฉิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. เอตฺถาติ ปริวาสทานาทีสุ จตูสุ กมฺเมสุ. ‘‘สงฺโฆ’’ติอาทิวจนตฺโถ ติปทภินฺนาธิกรณพาหิรตฺถสมาโส โหติ, เจวสทฺทจสทฺเทหิ อาทิเสสปทานํ อุภยปทตฺถปธานภาวํ ทสฺเสติ, ‘‘อิจฺฉิตพฺโพ’’ติ ปทํ การกานํ กิริยาเปกฺขตฺตา กิริยตฺถาย ปกฺขิตฺตํ. อสฺสาติ อาปตฺติยา, อิมินา อฺปทํ ทสฺเสติ. อิจฺฉิตพฺพตฺเถ อปจฺจยํ กตฺวา ตทฺธิตนฺติปิ วทนฺติ. ลหุกนโย ปเนส. อยํ ปเนตฺถ ¶ ครุกนโย – อาทิ จ เสโส จ อาทิเสสา, สงฺโฆ อาทิเสเสสุ อสฺสา อิจฺฉิตพฺโพติ สงฺฆาทิเสโสติ.
อเนกํสิกตํ ¶ ปทนฺติ เอตฺถ ปทนฺติ สิกฺขาปทํ. อเนกํเสน กตํ อเนกํสิกตนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมา อิทํ สิกฺขาปทํ อเนกํเสน กต’’นฺติ. ยสฺมา กตํ, ตสฺมา อนิยโตติ ปวุจฺจตีติ โยชนา. ตตฺถาติ อนิยเต. ยตฺถาติ สิกฺขาปเท. โสปีติ สิกฺขาปทธมฺโมปิ.
อจฺจเยสูติ โทเสสุ. เต หิ นิทฺโทสํ อติกฺกมฺม อยนฺติ คจฺฉนฺติ ปวตฺตนฺตีติ อจฺจยาติ วุจฺจนฺติ. เตนาติ อจฺจเยน. ถูโลติ โอฬาริโก. ‘‘ถูลตฺตา’’ติ อิมินา ‘‘เตเนต’’นฺติ เอตฺถ เตนสทฺทสฺส การณตฺถํ ทสฺเสติ. อจฺจยสฺส ถูลตฺตาติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ อาปตฺติธมฺมํ. อิมาย คาถาย อฺเสํ ลหุกาปตฺตีนํ ถูโล อจฺจโย ถุลฺลจฺจโยติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ทฺเวภาเว สติ สํโยคปรตฺตา รสฺโส โหตีติ ทฏฺพฺพํ.
‘‘นิสฺสชฺชิตฺวา เทเสตพฺพโต’’ติ อิมินา นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, อาปตฺติเทสนโต ปุพฺพภาเค กตฺตพฺพสฺส วินยกมฺมสฺเสตมธิวจนํ, โส เอตสฺสตฺถีติ นิสฺสคฺคิยนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
กุสลธมฺมสทฺเทน กุสลจิตฺตเมว คเหตพฺพนฺติ อาห ‘‘กุสลธมฺมสงฺขาตํ กุสลจิตฺต’’นฺติ. ‘‘กุสลจิตฺตํ ปาเตตี’’ติ อิมินา จิตฺตํ ปาเตตีติ ปาจิตฺติยนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ ‘‘จิตฺตปาติย’’นฺติ วตฺตพฺเพ ปทวิปริยายํ กตฺวา, ตการสฺส จ โลปํ กตฺวา ‘‘ปาจิตฺติย’’นฺติ วุตฺตํ. อจินฺเตยฺโย หิ ปาฬินโย. ณฺยปจฺจโย เหตุกตฺวตฺถวาจโก. นนุ ‘‘ปาเตติ กุสลํ ธมฺม’’นฺติ อิมินาว ‘‘ปาจิตฺติย’’นฺติ ปทสฺส นิพฺพจนํ สิทฺธํ, กสฺมา ปน ‘‘อปรชฺฌติ จิตฺตสมฺโมหนฏฺาน’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยํ ปนา’’ติอาทิ. ยสฺมา โหตีติ สมฺพนฺโธ.
ปาฏิเทสนียาสุ นิพฺพจนเมว อทสฺเสตฺวา กสฺมา ‘‘ภิกฺขุ อฺาตโก สนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘วุตฺตคารยฺหภาวการณทสฺสนตฺถเมวา’’ติ. ‘‘ปฏิเทเสตพฺพโต’’ติ อิมินา อฺาปตฺติเทสนานยโต ‘‘คารยฺห’’นฺติอาทินา ปฏิ วิสุํ วตฺวา เทเสตพฺพาติ ปาฏิเทสนียาติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ.
ทุกฺกฏนฺติ ¶ ¶ เอตฺถ ทุสทฺโท ทุฏฺุอตฺโถ จ วิรูปตฺโถ จ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุฏฺุ กตํ, วิรูปํ วา กต’’นฺติ. ตนฺติ กมฺมํ. ตํ ปเนตนฺติ ทุกฺกฏํ, ขลิตนฺติ สมฺพนฺโธ. อสฺสาติ ทุกฺกฏสฺส. ตสฺสตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. หีติ วิตฺถาโร. ยํ ปาปนฺติ โยชนา. ยทีติ อถ. ยทิสทฺโท หิ อถปริยาโย. อิทมฺปีติ อิทมฺปิ กมฺมํ, ปาปนฺติ สมฺพนฺโธ.
‘‘ลปิต’’นฺติ อิมินา ทุราภฏฺนฺติ เอตฺถ ภาสธาตุยา กถนตฺถํ ทสฺเสติ. ยนฺติ วจนํ. กิฺจ ภิยฺโยติ ตโต อติเรกํ กเถตพฺพวจนํ กิฺจาติ อตฺโถ. สํกิลิฏฺฺจ ยํ ปทนฺติ เอตฺถ จกาโร ปิสทฺทตฺโถ ‘‘ปท’’นฺติ เอตฺถ โยเชตพฺโพ, ยํสทฺโท การณตฺโถติ อาห ‘‘สํกิลิฏฺํ ยสฺมา ตมฺปิ ปท’’นฺติ. ตมฺปิ ปทนฺติ ตมฺปิ วจนํ. ปทสทฺโท หิ วจนวาจโก. ตมฺปิ วจนํ ยสฺมา สํกิลิฏฺํ โหตีติ โยชนา. กถํ สํกิลิฏฺํ โหตีติ โยชนา. ‘‘ยสฺมา’’ติ ปเทน ยํสทฺโท การณตฺโถติ ทสฺเสติ. นนฺติ ปทํ. ‘‘เอตํ อิติ วุจฺจตี’’ติ สํวณฺเณตพฺพปทํ. ‘‘ทุพฺภาสิตนฺติ เอตํ วุจฺจตี’’ติ สํวณฺณนาปทํ. เอตนฺติ เอตํ ปทํ, เอตํ วจนนฺติ อตฺโถ.
เอตฺถาติ เสขิยคาถาย. อิทนฺติ อาปตฺตีนํ นิพฺพจนทีปกํ วจนํ, วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. กสฺส ทีปนตฺถํ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘สงฺคหิตสฺส อตฺถสฺส ทีปนตฺถ’’นฺติ.
ตตฺถาติ ‘‘ฉนฺนมติวสฺสตี’’ติอาทิวจเน. เคหนฺติ ปกติเคหํ. อิทํ ปน เคหนฺติ โยชนา. วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘มูลาปตฺติฺหี’’ติอาทิ. ‘‘อวิวฏ’’นฺติ วตฺวา ตสฺสตฺถํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ ‘‘สุจฺฉนฺน’’นฺติ. วิวฏนฺติ อจฺฉนฺนํ. นาติวสฺสนภาวํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘มูลาปตฺติฺหี’’ติอาทิ. วิวรนฺโต ภิกฺขุ นาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. สุทฺธนฺเตติ สุทฺธโกฏฺาเส. ‘‘ตสฺมา’’ติ จ ‘‘เตนา’’ติ จ เยภุยฺเยน อตฺถโต เอกํ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘เตน การเณนา’’ติ. เอวฺเจตํ วิวฏนฺติ เอวํ เอตํ ฉนฺนํ เจ วิวฏนฺติ โยชนา.
ปริปาติยมานานนฺติ อภิภูยมานานํ. ‘‘รุกฺขาทิคหนํ อรฺ’’นฺติ อิมินา ปวนนฺติ ปทสฺส อรฺปริยายตํ ทสฺเสติ. คติสทฺทสฺส ภวเภทาทิอตฺถํ ปฏิกฺขิปิตฺวา ปฏิสฺสรณตฺเถ โหตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ¶ ‘‘ปฏิสฺสรณํ โหตี’’ติ. ตนฺติ ปวนํ. เตติ มิคา. ‘‘อสฺสสนฺตี’’ติ ปเทน ‘‘ปสฺสสนฺตี’’ติ อตฺโถปิ คเหตพฺโพ อวินาภาวโต, อานาปานํ กโรนฺตีติ อตฺโถ. อากาโสติ อชฏากาโส. ปกฺขีนนฺติ วิหงฺคมานํ. ‘‘สพฺเพสํ สงฺขตธมฺมาน’’นฺติ อิมินา ธมฺมานนฺติ เอตฺถ สงฺขตธมฺโมเยว คเหตพฺโพติ ทสฺเสติ. ‘‘วินาโสวา’’ติ ¶ อิมินา วิภวสทฺโท วินาสวาจโกติ ทสฺเสติ. เตสนฺติ สพฺเพสมฺปิ สงฺขตธมฺมานํ. คตีติ ปติฏฺา. กสฺมา วิภโว ธมฺมานํ คติ โหตีติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. หีติ ยสฺมา. เตติ สพฺเพปิ สงฺขตธมฺมา. วินาสนฺติ วิภวํ. สุจิรมฺปีติ อสีติวสฺสาทิกาลมฺปิ. นิพฺพานํ อรหโต คตีติ สํวณฺเณตพฺพปทํ. ‘‘ขีณาสวสฺสา’’ติ อิมินา อรหโตติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อนุปาทิเสสนิพฺพานธาตู’’ติ อิมินา ‘‘นิพฺพาน’’นฺติ ปทสฺส อิธ อธิปฺเปตนิพฺพานํ ทสฺเสติ. คาถาย เต เต อตฺถา สํคเหตฺวา คณิยนฺติ เอตฺถาติ คาถาสงฺคณิกํ.
อิติ ปมคาถาสงฺคณิกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
อธิกรณเภทํ
อุกฺโกฏนเภทาทิวณฺณนา
๓๔๐. อธิกรณเภเท เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ทสฺเสตุํ อาหาติ สมฺพนฺโธ. ทฺเว สมเถติ เอตฺถ ทฺวินฺนํ สมถานํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สมฺมุขาวินยฺจ เยภุยฺยสิกฺจา’’ติ. ‘‘ปฏิเสเธตี’’ติ อิมินา อุกฺโกเฏตีติ เอตฺถ กุฏธาตุยา เฉทนตฺถํ อตฺถโต ทสฺเสติ. เฉทนํ นาม อตฺถโต สมถปฏิเสธนนฺติ อตฺโถ.
๓๔๑. ทฺวาทสสุ อุกฺโกเฏสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. อกตํ กมฺมนฺติอาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘ทุกฺกฏํ กมฺมํ, ปุน กาตพฺพํ กมฺม’’นฺติ ทฺเว อุกฺโกฏา สงฺคเหตพฺพา. อนิหตํ กมฺมนฺติอาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘ทุนฺนิหตํ, ปุน นิหนิตพฺพ’’นฺติ ทฺเว อุกฺโกฏา สงฺคเหตพฺพา. อวินิจฺฉิตนฺติอาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘ทุวินิจฺฉิตํ, ปุน วินิจฺฉิตพฺพ’’นฺติ ทฺเว ¶ อุกฺโกฏา สงฺคเหตพฺพา. อวูปสนฺตนฺติอาทโยติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน ‘‘ทุวูปสนฺตํ, ปุน วูปสเมตพฺพ’’นฺติ ทฺเว อุกฺโกฏา สงฺคเหตพฺพา. อปิจาติ สามฺโต ปน.
ตตฺถ ชาตกนฺติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยสฺมึวิหาเร’’ติ. ยสฺมึวิหาเร อุปฺปนฺนํ ¶ โหตีติ สมฺพนฺโธ. อฺมฺสฺส อตฺเตสุ, อตฺตานํ วา ปฏิปกฺขํ อตฺถยนฺติ อิจฺฉนฺตีติ อตฺตปจฺจตฺถิกา. ปาฬิมุตฺตกวินิจฺฉเยเนวาติ ปาฬิยํ อาคเตหิ สมเถหิ มุตฺตเกน ธมฺมเทสนามตฺตวินิจฺฉเยเนว. อิทนฺติ อธิกรณํ. เยนาปิ วินิจฺฉเยนาติ ปาฬิมุตฺตเกน เยนาปิ วินิจฺฉเยน.
อฺโติ เนวาสิเกหิ อฺโ วินยธโร ปุจฺฉตีติ สมฺพนฺโธ. เตหิ จาติ เนวาสิเกหิ จ.
เอตสฺสาติ วินยธรสฺส. อยนฺติ วินยธโร. ตตฺถาติ ตํ คามํ. อฺมฺํ วา สฺาเปนฺตีติ อตฺตปจฺจตฺถิกา อฺมฺํ วา สฺาเปนฺติ. เต ภิกฺขูติ เต อตฺตปจฺจตฺถิกา ภิกฺขู. นิชฺฌาเปนฺตีติ สฺาเปนฺติ. อุกฺโกเฏติ โยติ โย อุกฺโกเฏติ. เอเตติ อตฺตปจฺจตฺถิเก ภิกฺขู, ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ คามํ. ตตฺเถวาติ อนฺตรามคฺเค เอว.
ตตฺเถวาติ คามเมว. ตตฺเถวาติ ตสฺมึเยว าเน. ตตฺถ คตนฺติ ตํ คามํ คตํ.
‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ปาจิตฺติยเมว อติทิสติ.
สงฺเฆน…เป… อธิกรเณ วทนฺโตปีติ สมฺพนฺโธ. ยํ ปเนตํ อาปตฺติวุฏฺานํ นาม โหตีติ โยชนา. เอตนฺติ อาปตฺติวุฏฺานํ. วทนฺโตปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ ติณวตฺถารกํ อุกฺโกเฏนฺโตเยว อุกฺโกเฏติ นาม, อถ โข วทนฺโตปีติ ทสฺเสติ.
ฉนฺทาคตึ คจฺฉนฺโตติอาทีสุ อคติคมนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินยธโร หุตฺวา’’ติอาทิ. อตฺถาย อุกฺโกเฏนฺโตติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ อนตฺถํ จรนฺตสฺส. มนฺโท ปน อุกฺโกเฏติ นามาติ สมฺพนฺโธ. เอโก พลวนิสฺสิโต จ โหตีติ สมฺพนฺโธ. คหนมิจฺฉาทิฏฺินฺติ ¶ คหนสทิสํ มิจฺฉาทิฏฺึ ปวนสทิสํ มิจฺฉาทิฏฺินฺติ อตฺโถ. พลวนฺเต จาติ เอตฺถ จสทฺโท สพฺพกมฺเมสุ โยเชตพฺโพ. นิสฺสิตตฺตาติ เอกสฺส นิสฺสิตตฺตา. พลวนิสฺสิโต จาติ เอตฺถาปิ จ สทฺโท สพฺพกตฺตูสุ โยเชตพฺโพ. ตสฺสาติ วิสมาทินิสฺสิตสฺส.
โสติ สามเณโร. มงฺกุภูตาตฺถาติ มงฺกู หุตฺวา ภูตา, มงฺกุํ วา ปตฺตา อตฺถ ภวถาติ อตฺโถ. เตติ ปราชยภิกฺขู. ตสฺสาติ สามเณรสฺส. โสติ สามเณโร. เตติ ปราชยภิกฺขู. ตนฺติ ¶ สามเณรํ. โสติ ทหโร. ตโตติ สนฺนิปาตการณา. หิยฺโยติ อนนฺตราตีตาเห. อิตีติ เอวํ วเทติ. โสติ ทหโร. อิทํ สิกฺขาปทํ ปฺตฺตนฺติ โยชนา. คจฺฉาติ คจฺฉาหิ. อิตีติ เอวํ วตฺตพฺโพติ โยชนา.
สงฺเฆน สทฺธึ อธิกรณํ วินิจฺฉินิตฺวา ปริเวณคตํ เอกํ ภิกฺขุนฺติ โยชนา. กิสฺสาติ เกน การเณน. เอวํ อิมินากาเรน วินิจฺฉิตพฺพํ นนูติ โยชนา. โสติ วินิจฺฉยการโก ภิกฺขุ. ฉนฺททายโก สุวิฺเยฺโยเยว.
อธิกรณนิทานาทิวณฺณนา
๓๔๒. กึนิทานนฺติอาทีสุ ฉสุ ปเทสุ สมาสภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กึนิทานมสฺสา’’ติอาทิ. อสฺสาติ วิวาทาธิกรณสฺส. ‘‘กึนิทาน’’นฺติ ปทานํ สติปิ สมาสภาเว พฺยฺชนนฺตปกติกตฺตา ‘‘กิ’’นฺติ นิคฺคหิตนฺตภาเวน อุจฺจารณํ กาตพฺพํ. สพฺพาเนตานีติ สพฺพานิ นิทานนฺติอาทีนิ เอตานิ ปทานิ. เววจนานีติ เอกสฺมึเยว ‘‘การณ’’นฺติ อตฺเถ วิวิธานิ วจนานิ วิวจนานิ, ตานิเยว เววจนานิ. อถ วา วิวิธํ วจนเมตสฺสตฺถสฺสาติ วิวจนํ, การณสงฺขาโต อตฺโถ, อภิเธยฺยอภิธานภาเวน สมฺพนฺธตฺตา วิวจนสฺส เอตานิ เววจนานิ, ปทานิ.
‘‘อฏฺารสเภทกรวตฺถุสงฺขาโต’’ติ อิมินา วิวาทสรูปํ ทสฺเสติ. วิวาทนฺติ อฏฺารสเภทกรวตฺถุสงฺขาตํ วิวาทํ. เอตนฺติ ‘‘วิวาทนิทาน’’นฺติ ¶ เอตํ วจนํ. อสฺสาติ อนุวาทาธิกรณสฺส. อิทมฺปีติ ‘‘อนุวาทนิทาน’’นฺติ วจนมฺปิ. อสฺสาติ อาปตฺตาธิกรณสฺส. เอตนฺติ ‘‘อาปตฺตินิทาน’’นฺติ วจนํ. กิจฺจเมว พฺยฺชนวฑฺฒนวเสน กิจฺจยนฺติ วุตฺตํ. อสฺสาติ กิจฺจาธิกรณสฺส. สมนุภาสนาทีนํ อุปฺปชฺชนกกิจฺจานนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตนฺติ ‘‘กิจฺจยนิทาน’’นฺติ วจนํ. เอกปทโยชนาติ เอเกน ‘‘นิทาน’’นฺติ ปเทน โยชนา. สพฺพปทานีติ สพฺพานิ สมุทยาทีนิ ปทานิ.
นวนฺนนฺติ ชาติวเสน ฉนฺนํ เหตูนํ นวสุ อนฺโตคธตฺตา ติกวเสเนตํ วุตฺตํ. พฺยฺชนมตฺตนฺติ เหตุปจฺจยวเสน พฺยฺชนเมว. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตฺถาติ ตติยปุจฺฉาวิสฺสชฺชเน.
๓๔๓. ทฺวาทส มูลานีติ เอตฺถ ทฺวาทสนฺนํ มูลานํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โกธอุปนาหยุคฬกาทีนี’’ติอาทิ ¶ . เอตฺถ (วิภ. ๘๓๓, ๙๔๔) อาทิสทฺเทน มกฺขปฬาสยุคฬ อิสฺสามจฺฉริยยุคฬ มายาสาเยฺยยุคฬ ปาปิจฺฉมิจฺฉาทิฏฺิยุคฬ สนฺทิฏฺิปรามาสิอาธานคฺคาหิทุปฺปฏินิสฺสคฺคิยุคฬวเสน ปฺจ ยุคฬานิ สงฺคณฺหาติ. อชฺฌตฺตสนฺตานปฺปวตฺตานีติ นิยกชฺฌตฺตสนฺตาเน ปวตฺตานิ.
อฏฺารสเภทกรวตฺถูนํ สมุฏฺานภาวํ นิพฺพจเนน ปกาเสนฺโต อาห ‘‘ตํ หี’’ติอาทิ. ตนฺติ อนุวาทาธิกรณํ, สมุฏฺาตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ ‘‘เอเตสู’’ติ อิมินา อธิกรณภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘เอเตหี’’ติ อิมินา กรณภาวํ ทสฺเสติ. เตนาติ การเณน. อสฺสาติ วิวาทาธิกรณสฺส. เอตานีติ อฏฺารสเภทกรวตฺถูนิ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสํ อธิกรณานํ สพฺเพสุ สมุฏฺาเนสุ.
๓๔๔. เอเกน อธิกรเณน กิจฺจาธิกรเณนาติ อิทํ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตานีติ อธิกรณานิ. เอกํสโตติ เอกํเสน, เอกโกฏฺาเสนาติ อตฺโถ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา.
สาวเสสาปตฺติ สมฺมติ วิย อนวเสสาปตฺติ น สมฺมตีติ โยชนา. กสฺมา น สมฺมตีติ อาห ‘‘น หี’’ติอาทิ. หีติ ยสฺมา. สาติ อนวเสสา อาปตฺติ. ตโตติ อนวเสสาปตฺติโต. เอตฺถ ¶ จ ‘‘น สกฺกา เทเสตุ’’นฺติ อิมินา เทสนาคามินิยา อภาวํ ทีเปติ. ‘‘น สกฺกา…เป… ปติฏฺาตุ’’นฺติ อิมินา วุฏฺานคามินิยา อภาวํ ทีเปติ.
๓๔๙. ตโตติ นยโต. ยตฺถ สติวินโยติอาทิกา ฉ ยมกปุจฺฉาติ สมฺพนฺโธ. ตาสนฺติ ปุจฺฉานํ. ปกาสิโตติ ปากโฏ.
๓๕๑. ทฺวินฺนมฺปิ สมถานนฺติ สมฺมุขาวินยสติวินยวเสน ทฺวินฺนมฺปิ สมถานํ. ยสฺมาติ เยน การเณน น สกฺกาติ สมฺพนฺโธ. ปตฺตวฏฺฏีนํ นานากรณนฺติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ สมฺมุขาวินยสติวินยานํ นานากรณนฺติ สมฺพนฺโธ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – ยสฺมา กทลิกฺขนฺเธ ปตฺตวฏฺฏีนํ นานากรณํ วินิพฺภุชฺชิตฺวา ทสฺเสตุํ น สกฺกา วิย เตสํ นานากรณํ วินิพฺภุชฺชิตฺวา ทสฺเสตุํ น สกฺกาติ. เตนาติ การเณน. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ วิสฺสชฺชเนสุ.
สตฺตสมถนิทานวณฺณนา
๓๕๒. อสฺสาติ ¶ สมฺมุขาวินยสฺส. ตตฺถาติ ‘‘นิทานนิทาโน’’ติ ปาเ. อิทนฺติ สมฺมุขาจตุกฺกํ. ลทฺธุปวาโทติ ลทฺโธ ปเรสํ อุปวาโท เยนาติ ลทฺธุปวาโท, ขีณาสโว. ยสฺส จาติ ยสฺส จ สนฺติเกติ สมฺพนฺโธ. อุภินฺนนฺติ เทสกปฏิคฺคาหกานํ ทฺวินฺนํ.
๓๕๓. นนุ ปุจฺฉายํ ‘‘สตฺตนฺนํ สมถาน’’นฺติ วุตฺตํ, กสฺมา ปน วิสฺสชฺชนายํ สมฺมุขาวินยสฺส สมุฏฺานํ น วุตฺตนฺติ อาห ‘‘กิฺจาปี’’ติอาทิ. ตตฺถ กิฺจาปิ วุตฺตนฺติ โยชนา. เอตฺถ กิฺจาปิสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, ปนสทฺโท ครหตฺโถ. ตถา วุตฺตมฺปีติ โยชนา. กมฺมสงฺคหาภาเวนาติ กมฺเม สงฺคหสฺส อภาเวน. ตตฺถาติ ตสฺมึ ‘‘กมฺมสฺส กิริยา’’ติอาทิปาเ. กมฺมํ กรียติ อิมายาติ กิริยา, ตฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘กมฺมสฺส กิริยาติ ตฺติ เวทิตพฺพา’’ติ. กริยเต ปิยเต กรณํ. สยํ อุปคมิยเต อุปคมนํ. อชฺเฌสเนน ปรํ อุปคมาปิยเต อชฺฌุปคมนํ. อธิวาสิยเต อธิวาสนา. อปฺปฏิกฺโกสิยเต อปฏิกฺโกสนา. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กรณนฺติ ตสฺสาเยวา’’ติอาทิ. เอตนฺติ กมฺมํ. เมติ มยฺหํ. ขมุธาตุปโยเค สมฺปทานตฺเถ ¶ สมฺปทานวจนํ. อถ วา เมติ มยา. กตฺวตฺเถ กรณวจนํ, สามิวจนํ วา. ขมตีติ กตฺตุรูปสทิสํ กมฺมรูปํ. รูปฺหิ กตฺตุรูปสทิสํ กมฺมรูปํ ‘‘ขมติ สงฺฆสฺสา’’ติอาทีสุ (มหาว. ๑๒๗) วิย. กมฺมรูปสทิสํ กตฺตุรูปํ ‘‘อุปาสโก สีลํ สมาทิยตี’’ติอาทีสุ (ปฏฺา. ๑.๑.๔๒๓) วิย. เอตฺถ กมฺมตฺเถ ปวตฺโต ยปจฺจโย โลโปติ ทฏฺพฺพํ.
สตฺตสมถนานาตฺถาทิวณฺณนา
๓๕๔. มาตาปุตฺตาทีนํ อยํ วิวาโทติ โยชนา. ‘‘วิรุทฺธวาทตฺตา’’ติ อิมินา วทนํ วาโท, วิรุทฺโธ วาโท วิวาโทติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ. อธิกรณียตายาติ วูปสมิตตาย. อิมินา อธิกริยติ สมเถหิ วูปสมิยตีติ อธิกรณนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ อธิกรณเภเทสุ.
อิติ อธิกรณเภทวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
ทุติยคาถาสงฺคณิกํ
โจทนาทิปุจฺฉาวิสฺสชฺชนาวณฺณนา
๓๕๙. ทุติยคาถาสงฺคณิยํ ¶ โจทนา นาม กึ ทสฺเสตฺวา โจทนาติ อาห ‘‘วตฺถฺุจ อาปตฺติฺจ ทสฺเสตฺวา โจทนา’’ติ. โทสํ สราเปตีติ โทสสารณา. สงฺฆสนฺนิปาโตติ สงฺฆสฺส สนฺนิปตนํ. อิมินา สงฺโฆติ เอตฺถ อุตฺตรปทโลปํ ทสฺเสติ. มติกมฺมนฺติ เอตฺถ มติสทฺโท อิจฺฉตฺโถติ อาห ‘‘วุจฺจติ มนฺตคฺคหณ’’นฺติ. ตนฺติ มติกมฺมํ.
‘‘เตน จุทิตกปุคฺคเลนา’’ติ ปทํ ‘‘สารณตฺถายา’’ติ ปเท การิตกมฺมํ. ตสฺส ปุคฺคลสฺสาติ ตสฺส จุทิตกสฺส ปุคฺคลสฺส, อิมินา ‘‘นิคฺคหตฺถายา’’ติ ปทสฺส กมฺมํ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ ตสฺมึ อธิกรณวินิจฺฉยฏฺาเน. ปริคฺคหณตฺถายาติ ปริ วีมํสิตฺวา คหณตฺถาย. ธมฺมา-ธมฺมนฺติ ¶ ภูตาภูตํ. ‘‘วินิจฺฉยสนฺนิฏฺาปนตฺถ’’นฺติ อิมินา ปาฬิยํ ปาเสสํ ทสฺเสติ.
มา โข ปฏิฆนฺติ เอตฺถ ปฏิฆสทฺโท โกปปริยาโยติ อาห ‘‘โกปํ มา ชนยี’’ติ. ‘‘จุทิตเก วา โจทเก วา’’ติ อิมินา ‘‘สงฺเฆ’’ติ อาธารํ ปฏิกฺขิปติ. สเจ อนุวิชฺชโก ตุวนฺติ เอตฺถ อนุวิชฺชกสทฺโท วินยธรปริยาโยติ อาห ‘‘วินยธโร’’ติ. วินยธโร หิ ยสฺมา โจทกจุทิตกานํ วจนํ อนุมินิตฺวา วตฺถุอาปตฺตาทิวเสน วิทติ, ตสฺมา อนุวิชฺชโกติ วุจฺจติ.
วิรุทฺธํ คาหํ สํวตฺเตตีติ วิคฺคาหิกํ. ‘‘น ตฺว’’นฺติอาทินา ณิกปจฺจยสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ยายาติ กถาย. สุตฺตาทีนํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุตฺตํ นามา’’ติอาทิ.
อนุยฺุชนวตฺตนฺติ อนุยฺุชนสฺส, อนุยฺุชเน วา วตฺตํ. กุสเลน พุทฺธิมตาติ เอตฺถ กุสลสทฺโท เฉกปริยาโย, พุทฺธิมนฺตุสทฺโท ปณฺฑิตปริยาโยติ อาห ‘‘เฉเกน ปณฺฑิเตนา’’ติ. ‘‘าณปารมิปฺปตฺเตนา’’ติ อิมินา พุทฺธิมตาติ เอตฺถ น เกวลํ าณสามฺํ, อถ โข สพฺพฺุตฺาณนฺติ ทสฺเสติ. อยนฺติ เอโส ยถาวุตฺโต อตฺโถ. อยํ ปนาติ เอโส วกฺขมาโน ปน. เอตฺถาติ อิมาสุ คาถาสุ. สเจ ตฺวํ อนุวิชฺชโก โหสีติ โยชนา. ยํ ปน อนุโยควตฺตํ กตํ สุปฺตฺตํ สพฺพสิกฺขาปทานํ อนุโลมนฺติ โยชนา. ตนฺติ อนุโยควตฺตํ. อิตีติ อยํ สาธิปฺปายสงฺเขปวณฺณนา. อตฺตโนติ อนุวิชฺชกสฺส. สมฺปราเยติ ปรโลเก. โยติ อนุวิชฺชโก. ตนฺติ อนุโยควตฺตํ ¶ . คตินฺติ สุคตึ. หิตนฺติ โจทกจุทิตกานํ หิตํ. คเวสนฺโตติ าเณน เอสนฺโต. อิมินา หิตํ เอสนฺโตติ หิเตสีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เมตฺตฺจาติ อปฺปนาปตฺตํ เมตฺตฺจ. เมตฺตาปุพฺพภาคฺจาติ อปฺปนาเมตฺตาย ปุพฺพภาเค ปวตฺตํ ปริกมฺมอุปจารเมตฺตฺจ. ตว ภาเร สงฺเฆน กเต เอวาติ โยชนา.
โยติ อนุวิชฺชโก. เอเตสนฺติ โจทกจุทิตกานํ. ‘‘ภาสิต’’นฺติ อิมินา โวหารสทฺโท ภาสิตปริยาโยติ ทสฺเสติ. ตนฺติ สหสา โวหารํ.
อนุสนฺธิตนฺติ ¶ เอตฺถ วินิจฺฉยานุสนฺธึ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘กถานุสนฺธิ วุจฺจตี’’ติ. กถาย อนุรูปํ สนฺทหนํ กถานุสนฺธิ. ปฏิฺานุสนฺธิเตนาติ เอตฺถ ปฏิฺาสทฺทอนุสนฺธิสทฺทานํ ตุลฺยาธิกรณโต อฺํ ภินฺนาธิกรณํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อถวา’’ติอาทิ. ลชฺชึ ปุคฺคลนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ คาถายํ. วตฺตานุสนฺธินาติ อาจารสงฺขาเตน วตฺเตน อนุสนฺธินา อสฺส อลชฺชีสฺส วตฺเตน สทฺธึ ยา ปฏิฺา สนฺธิยตีติ โยชนา.
ชานนฺโต อาปชฺชตีติ ชานนฺโต หุตฺวา อาปชฺชติ. อิมินา สฺจิจฺจาติ ปทสฺส สฺเจเตตฺวาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. วีติกฺกมเจตนาย สทฺธึ เจเตตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘น เทเสติ น วุฏฺาตี’’ติ อิมินา ปริคูหตีติ เอตฺถ ปริคูหนํ นาม อตฺถโต น เทสนํ น วุฏฺานนฺติ ทสฺเสติ.
ยนฺติ ‘‘สฺจิจฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชตี’’ติ วจนํ. ตุมฺเหหีติ ปริหารการเกหิ. สจฺจนฺติ ตถํ อวิตถํ. อหมฺปีติ โจทโกปิ. ปิสทฺเทน ปริหารกํ สมฺปิณฺเฑติ. นนฺติ ‘‘สฺจิจฺจา’’ติอาทิวจนํ. ตนฺติ ตุวํ, ตฺวํ วา.
ปุพฺพาปรนฺติ เอตฺถ ปุพฺเพ กเถตพฺพํ ปุพฺพํ, อปรมฺหิ กเถตพฺพํ อปรํ, ปุพฺพฺจ อปรฺจ ปุพฺพาปรนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปุเร’’ติอาทิ. ‘‘ตสฺมึ ปุพฺพาปเร’’ติ อิมินา ปาฬิยํ ปุพฺพปรสฺสาติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ สามิวจนนฺติ ทสฺเสติ.
ทฺวีหีติ ¶ ปาราชิกสงฺฆาทิเสสวเสน ทฺวีหิ. ปฺจหีติ ถุลฺลจฺจยาทิวเสน ปฺจหิ. มิจฺฉาทิฏฺิยาติ ‘‘นตฺถิ ทินฺน’’นฺติอาทินา (ธ. ส. ๑๒๒๑) ทสวตฺถุกาย มิจฺฉาทิฏฺิยา. อนฺตคฺคาหิกทิฏฺิยาติ ‘‘สสฺสโต โลโก’’ติอาทินา (ที. นิ. ๑.๓๑; ม. นิ. ๑.๒๖๙) ทสวตฺถุกาย อนฺตคฺคาหิกทิฏฺิยา. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ทุติยคาถาสงฺคณิเกสุ.
อิติ ทุติยคาถาสงฺคณิกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
โจทนากณฺฑํ
อนุวิชฺชกกิจฺจวณฺณนา
๓๖๐-๑. อิทานิ ¶ อารทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ. เอโก ภิกฺขุ เอเกน มาตุคาเมนาติ โยชนา. โสติ ปสฺสนฺโต ภิกฺขุ. ตนฺติ นิกฺขมนฺตํ ปวิสนฺตํ วา ภิกฺขุํ. อิตโรติ จุทิตโก. ตสฺสาติ โจทกสฺส. น อุเปตีติ น อุปคจฺฉติ. น ปฏิชานาตีติ น ปฏิสฺสวํ กโรติ. เอตฺถาติ มาตุคาเมน นิกฺขมนฺตปวิสนฺตฏฺาเน. ยนฺติ กมฺมํ. เตนาติ โจทเกน. ตสฺสาติ โจทกสฺส วจเนนาติ สมฺพนฺโธ. อิตโรติ จุทิตโก. อสุทฺธปริสงฺกิโตติ อสุทฺธาย อฏฺาเน อุปฺปนฺนาย ปริสงฺกาย ปริสงฺกิโต. ตทตฺถํ ทสฺเสติ ‘‘อมูลกปริสงฺกิโต’’ติ อิมินา. ตสฺส ปุคฺคลสฺสาติ จุทิตกสฺส ปฏิฺายาติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ อนุวิชฺชกกิจฺเจสุ.
อิติ อนุวิชฺชกกิจฺจวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
โจทกปุจฺฉาวิสฺสชฺชนา
๓๖๒-๓. สจฺเจ จ อกุปฺเป จาติ ปธานํ สมฺพนฺธฏฺานํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปติฏฺาตพฺพ’’นฺติ. ‘‘ย’’นฺติอาทินา สจฺเจ ปติฏฺาตพฺพภาวํ ทสฺเสติ. ยนฺติ กมฺมํ. ‘‘น จา’’ติอาทินา อกุปฺเป ปติฏฺาตพฺพภาวํ ทสฺเสติ. โอติณฺณฺจาติ วินิจฺฉยํ โอติณฺณฺจ. ‘‘วจน’’นฺติ อิมินา โอติณฺณาโนติณฺณสรูปํ ทสฺเสติ. ตตฺราติ ปุริมวจนาเปกฺขํ. ‘‘โอติณฺณาโนติณฺณํ ¶ ชานิตพฺพ’’นฺติ วจเนติ หิ อตฺโถ. โจทกสฺส ปมาณนฺติ ‘‘ธมฺโม’’ติ วา ‘‘อธมฺโม’’ติ วา ‘‘พาโล’’ติ วา ‘‘ปณฺฑิโต’’ติ วา โจทกสฺส ปมาณํ. จุทิตกสฺส ปมาณนฺติ ธมฺมจุทิตโก นุ โข, โนติ จุทิตกสฺส ปมาณํ. อนุวิชฺชกสฺส ปมาณนฺติ สกฺกา นุ โข วินิจฺฉิตุํ, โนติ อนุวิชฺชกสฺส ปมาณํ. อนุวิชฺชโก วตฺตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. เยน ธมฺเมนาติอาทีสุ ธมฺมาทีนํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ธมฺโมติ ภูตํ วตฺถู’’ติอาทิ. เอเตน ธมฺเมน จ เอเตน วินเยน จ เอเตน สตฺถุสาสเนน จาติ โยชนา. ตสฺมา อนุวิชฺชเกน วูปสเมตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ อนุวิชฺชกสฺส ปฏิปชฺชิตพฺพฏฺาเน.
อวฺนฺติ ¶ อวชานนํ. อิเมติ เถรา. ‘‘ขตตฺตา’’ติ อิมินา อตฺตนาว อตฺตา ขฺตีติ ขโตติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. อุปหนิยนฺตีติ อุปหตานิ, อุปหตานิ อินฺทฺริยานิ อเนนาติ อุปหตินฺทฺริโย. ‘‘ปฺาย อภาวโต’’ติ อิมินา ทุมฺเมโธติ เอตฺถ ทุสทฺโท อภาวตฺโถ, เมธาสทฺโท ปฺาปริยาโยติ ทสฺเสติ. นตฺถิ เมธา เอตสฺสาติ ทุมฺเมโธติ นิพฺพจนํ กาตพฺพํ. ขโต…เป… ทุมฺเมโธ โส อนุวิชฺชโก อุปคจฺฉตีติ โยชนา. ตสฺมาติ ยสฺมา อุปคจฺฉติ, ตสฺมา วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ ปาสฺส, คาถาย วา. วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จุทิตกโจทเกสุ หี’’ติอาทิ. อุโภเปเตติ อุโภปิ เอเต อามิสปุคฺคลนิสฺสเย. ธมฺโมติ สาสนธมฺโม. อิตีติ อยมตฺโถ.
อุปกณฺณกํ ชปฺปตีติ เอตฺถ กณฺณสฺส สมีปํ อุปกณฺณํ, ตเทว อุปกณฺณกนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวํ กเถหี’’ติอาทิ. ‘‘กณฺณมูเล’’ติ อิมินา อุปกณฺณกนฺติ เอตฺถ อุปสทฺทสฺส สมีปตฺถํ ทสฺเสติ. มนฺเตตีติ กเถติ. อิมินา ชปฺปธาตุยา กถนตฺถํ ทสฺเสติ. ชิมฺหํ เปกฺขตีติ เอตฺถ ชิมฺหสทฺโท กุฏิลวาจโก, กุฏิลํ นาม อตฺถโต อิธ โทโสติ อาห ‘‘โทสเมวา’’ติ.
กถานุสนฺธีติ จุทิตกอนุวิชฺชกานํ กถาย อนุสนฺธิ. วินิจฺฉยานุสนฺธีติ อนุวิชฺชเกน กตสฺส อาปตฺตานาปตฺติวินิจฺฉยสฺส อนุสนฺธิ. สพฺพตฺถาติ โจทนากณฺเฑ.
อิติ โจทนากณฺฑวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
จูฬสงฺคามํ
อนุวิชฺชกสฺส ปฏิปตฺติวณฺณนา
๓๖๕. จูฬสงฺคาเม ¶ สมาคมนํ สงฺคาโม, สมาคเมนฺติ สนฺนิปตนฺติ เอตฺถาติ วา สงฺคาโมติ วจนตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺคาโม วุจฺจติ…เป… สงฺฆสนฺนิปาโต’’ติ. สนฺนิปตนํ สนฺนิปาโต, สนฺนิปตนฺติ ¶ เอตฺถ เทเสติ วา สนฺนิปาโต, สงฺฆสฺส สนฺนิปาโต สงฺฆสนฺนิปาโต. สงฺคาม ยุทฺเธติ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๘ มการนฺตธาตุ) วุตฺตํ. ตตฺถ ยุทฺธํ นาม อตฺถโต อธิกรณวินิจฺฉโยติ คเหตพฺพํ. ตทตฺถํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ตตฺร หี’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺราติ ตสฺมึ สงฺคาเม, สโมสรนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อตฺตปจฺจตฺถิกาติ อตฺตโน ปฏิปกฺขํ อตฺถยนฺติ. อุทฺธมฺมนฺติ ธมฺมโต วิโยคํ. ทีเปนฺตา หุตฺวาติ โยชนา. เก วิยาติ อาห ‘‘วชฺชิปุตฺตกา วิยา’’ติ. โส ภิกฺขุ ปวตฺเตตีติ สมฺพนฺโธ. ลทฺธินฺติ อุทฺธมฺมาทิวาทํ. ตตฺถาติ สงฺคาเม. อวจรตีติ โอคาเหตฺวา จาเรติ ปวตฺเตติ. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา วินิจฺฉยํ ปวตฺเตตี’’ติ. เอตฺถ ‘‘อชฺโฌคาเหตฺวา’’ติ อิมินา อวตฺยูปสคฺคสฺส โอคาหตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘วินิจฺฉยํ ปวตฺเตตี’’ติ อิมินา จรธาตุสฺส การิตนฺโตคธตฺตา สหการิตกมฺเมน ปวตฺตนตฺถํ ทสฺเสติ. อิมินา สงฺคาเม อวจรตีติ สงฺคามาวจโรติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ. โก วิยาติ อาห ‘‘ยสตฺเถโร วิยา’’ติ. มานทฺธชนฺติ เกตุกมฺยตาปจฺจุปฏฺานมานสงฺขาตํ ธชํ. รโชหรณสเมนาติ เอตฺถ รชํ หรติ อปเนติ อเนนาติ รโชหรณํ, ปาทปฺุชนํ, เตน สเมนาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปาทปฺุชนสเมนา’’ติ. ปาทํ ปฺุชติ โสเธติ อเนนาติ ปาทปฺุชนํ, เตน สโม ปาทปฺุชนสโม, เตน. สมาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยถา’’ติอาทิ. รโชหรณสฺส เนว ราโค โหตีติ สมฺพนฺโธ. ยถาปติรูปนฺติ ปติรูปสฺส อนุโลมํ, ปติรูปานติกฺกนฺตนฺติ อตฺโถ. อกเถนฺเตน นิสีทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. สามํ วา ธมฺโมติ เอตฺถ ธมฺโม นาม โกติ อาห ‘‘กปฺปิยากปฺปิยนิสฺสิตา วา’’ติอาทิ. รูปารูปปริจฺเฉโท จ สมถาจาโร จ วิปสฺสานาจาโร จ านวตฺตฺจ นิสชฺชวตฺตฺจ, อาทิสทฺเทน จงฺกมวตฺตาทีนิ สงฺคณฺหาติ. จุทฺทสมหาวตฺตาทีนํ ‘‘กปฺปิยากปฺปิยนิสฺสิตา’’ติ ปเทน คหิตตฺตา วตฺตสทฺเทน านวตฺตาทีนิ เอว คเหตพฺพานิ, อาทิสทฺเทน จงฺกมวตฺตาทีนิ คเหตพฺพานิ. ปโร วา อชฺเฌสิตพฺโพติ โยวา โส วา โกจิ อชฺเฌสิตพฺโพติ อาห ‘‘โย’’ติอาทิ. อิมินา ¶ น โย วา โส วา โกจิ อชฺเฌสิตพฺโพ, สมตฺโถเยว ปน อชฺเฌสิตพฺโพติ วา ทสฺเสติ. ‘‘อาวุโส’’ติอาทินา วตฺตพฺพาการํ ทสฺเสติ. อริโย ¶ วา ตุณฺหีภาโวติ เอตฺถ น เกวลํ กเถตุํ อสมตฺถวเสน ตุณฺหีภาโว, กมฺมฏฺานมนสิการวเสน ปนาติ อาห ‘‘กมฺมฏฺานมนสิการวเสน ตุณฺหีภาโว’’ติ. อริยานํ เอโส อริโย, ตุณฺหีภาโว. ‘‘นาวชานิตพฺโพ’’ติ อิมินา นาติมฺิตพฺโพติ ปทสฺส อติกฺกมฺม น มฺิตพฺโพติ ทสฺเสติ.
อุปชฺฌาโยติ โจทกจุทิตกานํ อุปชฺฌาโย. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘น อาจริโย ปุจฺฉิตพฺโพ’’ติอาทิปเทสุ. กุลเมว ชาตินามโคตฺตวเสน อยนฺติ อปทิสิยตีติ กุลปเทโส. อตฺรสฺสาติ เอตฺถ อตฺร อสฺสาติ ปทจฺเฉทํ กตฺวา อตฺรสทฺโท ปุคฺคลวิสโย, อสฺสสทฺโท อาขฺยาติโกติ อาห ‘‘อตฺร ปุคฺคเล’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘ภเวยฺยา’’ติ อิมินา อสฺสสทฺทสฺส สพฺพนามตฺตฺจ ‘‘ภวตี’’ติ วตฺตมานิกภาวฺจ ปฏิกฺขิปติ. ปริสานุวิธายเกนาติ ปริสาย อนุมตํ กโรนฺเตน. อิมินา โน ปริสกปฺปิเกนาติ เอตฺถ กปฺปสทฺโท วิฌตฺโถติ ทสฺเสติ. ยนฺติ วจนํ. น หตฺถมุทฺทาติ มุทนฺติ เอตายาติ มุทฺทา, สกฺขรมงฺคุลิยํ หตฺถสฺส มุทฺทา อวยวิอวยววเสน สมฺพนฺธตฺตาติ หตฺถมุทฺทา. ตสฺสา วิกาโร ‘‘หตฺถมุทฺทา’’ติ คเหตพฺโพติ อาห ‘‘หตฺถวิกาโร’’ติ.
‘‘อตฺถํ อนุวิธิยนฺเตนา’’ติ เอตฺถ อตฺถนฺติ วินิจฺฉยตฺถํ. อนุวิธิยนฺเตนาติ สลฺลกฺเขนฺเตน. อิติ อิมมตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วินิจฺฉยปฏิเวธเมว สลฺลกฺเขนฺเตนา’’ติ. สนฺนิปาตมณฺฑเลติ สนฺนิปาตาย ปริสาย สมูเห, สนฺนิปาตมณฺฑลสฺส มชฺเฌติ อตฺโถ. น วีติหาตพฺพนฺติ เอตฺถ วีติหรณํ นาม อตฺถโต หาปนนฺติ อาห ‘‘น วินิจฺฉโย หาเปตพฺโพ’’ติ. ทุรุตฺตวาจนฺติ โจทกจุทิตกานํ ทุรุตฺตวาจํ. หิตปริสกินาติ เอตฺถ หิตํ ปริ เอสตีติ หิตปริสโก, กรุณา จ กรุณาปุพฺพภาโค จ, โส เอตสฺสตฺถีติ หิตปริสกี, ปุคฺคโล, เตน หิตปริสกินา. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘หิเตสินา หิตคเวสินา’’ติ ¶ . กรุณาติ อปฺปนาปตฺตา กรุณา. กรุณาปุพฺพภาโคติ อปฺปนาปตฺตาย กรุณาย ปุพฺพภาเค ปวตฺตา ปริกมฺมอุปจารกรุณา. ปททฺวเยปีติ ‘‘หิตานุกมฺปินา การุณิเกน ภวิตพฺพํ. หิตปริสกินา อสมฺผปฺปลาปินา ภวิตพฺพ’’นฺติ ปททฺวเยปิ. อยํ อธิปฺปาโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘อสุนฺทรวจน’’นฺติ อิมินา อสุรุตฺตนฺติ เอตฺถ สุนฺทรํ อุตฺตํ สุรุตฺตํ, น สุรุตฺตํ อสุรุตฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ปริคฺคเหตพฺโพติ ปริวีมํสิตฺวา คเหตพฺโพ.
ตสฺสาติ อธมฺมโจทกสฺส. อโนสฏํ วตฺถุนฺติ เอตฺถ ‘‘โจทกจุทิตเกหิ วุตฺต’’นฺติ ปทํ อธิการวเสน เวทิตพฺพํ. เอตฺถ จ อโนสฏนฺติ วินิจฺฉยํ อโนสฏนฺติ อตฺโถ. กึ ปคฺคณฺหิตพฺโพติ ¶ อาห ‘‘นนุ ตฺว’’นฺติอาทิ. อนุโยควตฺตนฺติ ‘‘กาเลน วกฺขามี’’ติอาทินา (จูฬว. ๓๙๙; ปริ. ๓๖๒, ๔๓๗) วุตฺตํ, ‘‘สจฺเจ จ อกุปฺเป จา’’ติ (จูฬว. ๔๐๑) จ วุตฺตํ อนุยฺุชนวตฺตํ. ตฺหิ ยสฺมา อเนน วตฺเตน โจทโก จุทิตกํ, จุทิตโก วา โจทกํ อนุยฺุชติ, โจทเกน จุทิตโก, จุทิตเกน วา โจทโก อนุยฺุชิยติ, ตสฺมา อนุโยควตฺตนฺติ วุจฺจติ. กถาเปตฺวาติ โจทกจุทิตเกเหว กถาเปตฺวา. ตสฺสาติ โจทกสฺส วา จุทิตกสฺส วา, สารชฺชนฺติ ภยํ. เตติ ตว. วตฺวาปีติ มุเขน วตฺวาปิ. ปิสทฺเทน กายวิการํ ทสฺเสตฺวาปีติ สมฺปิณฺเฑติ. ‘‘อนุโยควตฺต’’นฺติ ธาตุกมฺมํ, ‘‘โส ภิกฺขู’’ติ การิตกมฺมํ อชฺฌาหริตพฺพํ, ตํ กมฺมํ ตพฺพปจฺจโย วทติ. อสุจิ วิภาเวตพฺโพติ เอตฺถ นตฺถิ สุจิ สีลเมตสฺสาติ อสุจีติ วุตฺเต อลชฺชีติ อาห ‘‘อลชฺชิ’’นฺติ. อุชุ สีลวา กายวงฺกาทิรหิโต โหตีติ โยชนา. เอตฺถ จ กายวงฺกาทิรหิโต โหตีติ อิมินา อุชุโน การณํ ทสฺเสติ. กายวงฺกาทิรหิตตฺตา อุชุ โหตีติ อธิปฺปาโย. โสติ ภิกฺขุ. มทฺทเวเนวาติ มุทุภาเวเนว. อุปจริตพฺโพติ กเถตพฺโพ. อิมินา อุชุมทฺทเวนาติ ปทสฺส สมฺพนฺธฏฺานํ ปาเสสํ ทสฺเสติ. โยติ ภิกฺขุ. อยเมวาติ เอวสทฺเทน น ธมฺมครุโก, ปุคฺคลครุโก, ธมฺเมสุ จ ปุคฺคเลสุ จ น มชฺฌตฺโตติ เวทิตพฺโพติ ทสฺเสติ.
๓๖๖. เตน ¶ จ ปน อนุวิชฺชเกนาติ โยชนา. สุตฺตาทีสูติ อาทิสทฺเทน วินยอนุโลม ปฺตฺตอนุโลมิกานิ สงฺคเหตพฺพานิ. สุตฺตํ สํสนฺทนตฺถาย โหตีติ โยชนา. เกสํ สํสนฺทนตฺถายาติ อาห ‘‘อาปตฺตานาปตฺตีนํ สํสนฺทนตฺถ’’นฺติ. โอปมฺมํ อตฺถทสฺสนตฺถาย โหตีติ โยชนา. เอเสว นโย เสเสสุปิ. ปจฺเจกฏฺายิโน อวิสํวาทกฏฺายิโนติ เอตฺถ ปจฺเจกสฺมึ ติฏฺนฺติ สีเลนาติ ปจฺเจกฏฺายิโน, อวิสํวาทเก ติฏฺนฺติ สีเลนาติ อวิสํวาทกฏฺายิโนติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิสฺส…เป… ิตา’’ติ. ‘‘อิสฺสริยาธิปจฺจเชฏฺกฏฺาเน’’ติ อิมินา ปจฺเจกสรูปํ ทสฺเสติ. เตติ สงฺเฆน อนุมตา ปุคฺคลา.
กิมตฺถํ ‘‘วินโย สํวรตฺถายา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิ. อิทานิ ทสฺเสตุํ อาหาติ สมฺพนฺโธ. เย มนฺทา มนฺทพุทฺธิโน หุตฺวา เอวํ วเทยฺยุนฺติ โยชนา. อถ วา มนฺทา มนฺทพุทฺธิโน เย ปุคฺคลา เอวํ วเทยฺยุนฺติ โยชนา. สกลาปิ วินยปฺตฺติ อุปนิสฺสโย โหตีติ สมฺพนฺโธ. อิมินา ‘‘สํวรตฺถายา’’ติอาทีสุ ‘‘อนุปาทาปรินิพฺพานตฺถายา’’ติปริโยสาเนสุ เตรสวากฺเยสุ ‘‘อุปนิสฺสโย โหตี’’ติ ปาเสโส อชฺฌาหริตพฺโพติ ทสฺเสติ. ‘‘ปจฺจโย’’ติ อิมินา ‘‘อุปนิสฺสโย’’ติ ปทสฺส อุปนิสฺสยปจฺจโยติ ¶ อตฺถํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ทฺวาทสวากฺเยสุ. วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิเจตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ อปิจ วิเสสํ วกฺขามีติ โยชนา. เอตฺถาติ ‘‘อวิปฺปฏิสารตฺถายา’’ติอาทีสุ. ตนฺติ สุขํ. ตรุณวิปสฺสนา นาม กสฺส อธิวจนนฺติ อาห ‘‘อุทยพฺพยาณสฺเสตมธิวจน’’นฺติ. นนุ ‘‘วิราโค’’ติ เอตฺถ จตุพฺพิธสฺส อริยมคฺคสฺส คหิตตฺตา ‘‘วิมุตฺตี’’ติ เอตฺถาปิ จตุพฺพิธํ ผลํ คเหตพฺพํ, กสฺมา ปน ‘‘วิมุตฺตีติ อรหตฺตผล’’นฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘จตุพฺพิโธปิ หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. อปจฺจยปรินิพฺพานตฺถายาติ อสงฺขตปรินิพฺพานตฺถาย. นตฺเถตฺถ หิ ปรินิพฺพาเน โกจิ ปจฺจโย, ตสฺมา อปจฺจยปรินิพฺพานนฺติ วุจฺจติ. ตนฺติ วิมุตฺติาณทสฺสนํ. ตสฺมึอนุปฺปตฺเตติ ตสฺมึ วิมุตฺติาณทสฺสเน ¶ อนุกฺกเมน ปตฺเต. อวสฺสนฺติ ธุวํ เอกนฺเตนาติ อตฺโถ. เอตทตฺถาติ เอโส อนุปาทา ปรินิพฺพานสงฺขาโต อตฺโถ ปโยชนํ อิมิสฺสา กถายาติ เอตทตฺถา. กถาติ อตฺถสฺส กถา. มนฺตนาติ ธมฺมสฺส มนฺตนา. เอตทตฺถา อุปนิสาติ เอตฺถ อุปนิสาสทฺโท ปจฺจยวาจโกติ อาห ‘‘ปรํปรปจฺจยตาปี’’ติ. ปรํปรปจฺจโย หิ ยสฺมา เอตฺถ ปรํปรผลํ อุปคนฺตฺวา นิสีทติ, ตสฺมา อุปนิสาติ วุจฺจติ. ‘‘วินโย สํวรตฺถายา’’ติอาทิกา อยํ ปรํปรปจฺจยตาปีติ โยชนา. โสตาวธานนฺติ โอคาเหตฺวา ธิยเต ปิยเต อวธานํ, โสตสฺส อวธานํ โสตาวธานํ. อิมํ กถนฺติ ‘‘วินโย สํวรตฺถายา’’ติอาทึ อิมํ กถํ. ยํ าณํ อุปฺปชฺชติ, ตมฺปิ เอตทตฺถนฺติ โยชนา. ยทิทํ อนุปาทา จิตฺตสฺสาติ เอตฺถ ‘‘ยทิท’’นฺติ นิปาโต ‘‘วิโมกฺโข’’ติ ปทมเปกฺขิตฺวา โย อยนฺติ อตฺถํ วทติ. อนุปาทาติ เอตฺถ ‘‘สยํ อภิฺา’’ติอาทีสุ (มหาว. ๑๑) วิย ยการโลโป โหติ, ตสฺส ปทสฺส กรณํ ปน ‘‘จตูหิ อุปาทาเนหี’’ติ เวทิตพฺพํ. อิติ อิม มตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โย อยํ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวา’’ติ. เอตฺถ จตูหิ อุปาทาเนหิ อนุปาทิยิตฺวา จิตฺตสฺส อรหตฺตผลสงฺขาโต โย อยํ วิโมกฺโข อตฺถิ, โสปิ เอตทตฺถาย โหตีติ โยชนา. ‘‘อรหตฺตผลสงฺขาโต’’ติ อิมินา ‘‘วิโมกฺโข’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. อรหตฺตผลฺหิ ยสฺมา วิรุทฺเธหิ, วิเสเสน วา สพฺพกิเลเสหิ มุจฺจิตฺถ, ตสฺมา วิโมกฺโขติ วุจฺจติ. ‘‘อปจฺจยปรินิพฺพานตฺถาย เอวา’’ติ อิมินา เอตทตฺถายาติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ.
๓๖๗. วตฺถุํ…เป… น ชานาตีติ เอตฺถาติ โยชนา กาตพฺพา. ตสฺมาติ ยสฺมา สมฺพนฺโธ, ตสฺมา. เอตฺถาติ อิมาสุ คาถาสุ. สเมน จาติ เอตฺถ ‘‘สเมนา’’ติ ปทํ ‘‘อฺาเณนา’’ติ อตฺถสฺส วาจกํ รูฬฺหีปทนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เตเนว ปุพฺพาปรํ อชานนสฺส สเมน อฺาเณนา’’ติ. ปาฬิยํ เกน การเณน กตากตํ น ชานาตีติ อาห ‘‘สเมนา’’ติ. สเมน ปุพฺพาปรสฺส อฺาเณน กตากตํ น ¶ ชานาตีติ อตฺโถ. เอวนฺติอาทิ นิคมนํ ¶ . ยํ ปเนตํ วจนํ วุตฺตนฺติ โยชนา. ‘‘ตตฺถา’’ติ จ ‘‘อาการอโกวิโท’’ติ จ อาธาราเธยฺยานมเภโท โหติ, ตสฺมา อวยวี อาธาโร, อวยโว อาเธยฺโยติ ทฏฺพฺพํ. อาการสทฺโท อิงฺคิตตฺโถติ อาห ‘‘การณาการเณ’’ติ. การณอการณสงฺขาเต อิงฺคิเตติ อตฺโถ. อาการสฺสาติ ภุมฺมตฺเถ สามิวจนํ. อาการสฺมินฺติ หิ อตฺโถ.
ตเถวาติ ยถา วตฺถุอาทีนิ น ชานาติ, ตเถว. อิตีติ เอวํ. ยฺวายนฺติ โย อยํ ภิกฺขุ. ‘‘ภเยนา’’ติ อิมินา ภยาติ เอตฺถ การณตฺเถ นิสฺสกฺกวจนนฺติ ทสฺเสติ. ภยา ภเยน คจฺฉตีติ โยชนา. เอเสว นโย สมฺโมเหน โมหา คจฺฉตีติ เอตฺถาปิ. ฉนฺทาติ ฉนฺเทน. โทสาติ โทเสน. อตฺตนา าตุํ อสมตฺถตาย น สฺตฺติยา กุสโลติ อาห ‘‘ปรํ สฺาเปตุํ อสมตฺถตายา’’ติ. กสฺมา นิชฺฌตฺติยา จ อโกวิโทติ อาห ‘‘การณา…เป… ตายา’’ติ. ‘‘ปริสาย ลทฺธตฺตา’’ติ อิมินา ลทฺโธ ปริสสงฺขาโต ปกฺโข เยนาติ ลทฺธปกฺโขติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. สเจ ตาทิสโก ภิกฺขุ โหติ, โส ภิกฺขุ ‘‘อปฏิกฺโข’’ติ วุจฺจตีติ โยชนา. เอเสว นโย เหฏฺาปิ. ‘‘น ปฏิกฺขิตพฺโพ’’ติ อิมินา ปฏิมุขํ น อิกฺขิตพฺโพติ อปฏิกฺโขติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘น โอโลเกตพฺโพ’’ติ อิมินา อิกฺขธาตุยา ทสฺสนตฺถํ ทสฺเสติ.
อิติ จูฬสงฺคามวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
มหาสงฺคามํ
โวหรนฺเตน ชานิตพฺพาทิวณฺณนา
๓๖๘-๗๔. มหาสงฺคาเม เอเตเนว นเยน เวทิตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. วตฺถุสงฺกมนาการํ ทสฺเสตฺวา อวชานนปฏิชานนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ¶ ‘‘โย ปนา’’ติอาทิ. โย ปน วทตีติ สมฺพนฺโธ. เอเสวาติ เอโส เอว, อวชานนปฏิชานนภิกฺขูติ อตฺโถ.
๓๗๕. นีลาทิวณฺณาวณฺณวเสนาติ นีลาทิวณฺณวเสน จ อาโรคฺยตฺถาทิอวณฺณวเสน จ. สฺจริตฺตํ ¶ ยสฺมา อเนน สิกฺขาปเทน ธนํ อนุปทียติ, ตสฺมา ธนมนุปฺปทานนฺติ วุจฺจติ. ปุพฺพปโยโคติ ปุพฺเพ ปยุชฺชิตพฺโพ.
อคติอคนฺตพฺพวณฺณนา
๓๗๙. พหุชนอหิตาย ปฏิปนฺโน โหตีติ ปาฬึ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘วินยธเรน หี’’ติอาทิ. ตตฺถ วินยธเรนาติ อนุวิชฺชเกน, วินิจฺฉิเตติ สมฺพนฺโธ. โอวาทูปชีวินิโยติ ภิกฺขูนํ โอวาทํ อุปนิสฺสาย ชีวินิโย. อุปาสกาปีติ รตนตฺตยํ ปฏิสฺสรณนฺติ อุปาสกาปิ. ทายกาปีติ ภิกฺขูนํ ปจฺจยทายกาปิ. เตสนฺติ อุปาสกาทีนํ. ตเถวาติ ยถา อุปาสกาทโย ทฺวิธา ภิชฺชนฺติ, ตเถว. ตโตติ อารกฺขเทวตาหิ ปรนฺติ สมฺพนฺโธ. เตนาติ ทฺวิธาการเณน.
๓๘๒. คหนนิสฺสิโตติ เอตฺถ คหนสทฺโท ทิฏฺิปริยาโยติ อาห ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิอนฺตคฺคาหิกทิฏฺิสงฺขาตํ คหน’’นฺติ.
๓๙๓. ตสฺส อวชานนฺโตติ เอตฺถ ‘‘ตสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘วจน’’นฺติ ปาเสเสน สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ อาห ‘‘ตสฺส วจน’’นฺติ. ตสฺสาติ นวกสฺส. ตนฺติ นวกํ.
๓๙๔. ‘‘ยํอตฺถายา’’ติ เอโส สทฺโท สมาโสติ อาห ‘‘ยทตฺถายา’’ติ. ‘‘ตํ อตฺถ’’นฺติ เอโส สทฺโท ลิงฺควิปลฺลาโสติ อาห ‘‘โส อตฺโถ’’ติ. อตฺถสทฺโท หิ ปุลฺลิงฺโค, ปาฬิยํ น ปริหาเปตพฺพนฺติ เอตฺถาปิ ลิงฺควิปลฺลาโส เวทิตพฺโพ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ มหาสงฺคาเม.
อิติ มหาสงฺคามวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
กถินเภทํ
กถินอตฺถตาทิวณฺณนา
๔๐๓. กถิเน ¶ ¶ ขนฺธเกติ กถินกฺขนฺธเก. ปุพฺเพติ กถินกฺขนฺธเก.
๔๐๔. ปโยคสฺสาติ เอตฺถ ปโยโค นาม โกติ อาห ‘‘จีวรโธวนาทิโน’’ติอาทิ. เอตฺถ อาทิสทฺเทน วิจารณเฉทนพทฺธนสิพฺพนรชนกปฺปพินฺทุอาทิยนานิ ฉ ปุพฺพกรณานิ สงฺคณฺหาติ. อุทกาหรณาทิโก โย ปโยโค กรียตีติ โยชนา. อนนฺตโร นาม อตีตานนฺตรอนาคตานนฺตรวเสน ทุวิโธ, อิธ อนาคตานนฺตโรเยว อธิปฺเปโตติ อาห ‘‘อนาคตวเสนา’’ติ. อุทกาหรณาทิปโยเค หิ อุปฺปนฺเน ปจฺฉา โธวนาทิปุพฺพกรณสฺส อุปฺปตฺติโต ตปฺปโยคสฺส อนาคตวเสเนว ปจฺจโย. สมนนฺตรปจฺจเยนาติ เอตฺถ สํสทฺโท สุฏฺุอตฺโถติ อาห ‘‘สุฏฺุ อนนฺตรปจฺจเยนา’’ติ. ‘‘อาสนฺนตร’’นฺติ อิมินา สุฏฺุภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘ปโยคสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘อาธารภาว’’นฺติ ปเท สามี, ‘‘ปจฺจยา โหนฺตี’’ติ ปเท สมฺปทานํ. ‘‘นิสฺสย’’นฺติ ปทํ ‘‘อาธารภาว’’นฺติ ปเทน สํวณฺเณติ. ‘‘อุเปเตนา’’ติ อิมินา อุปสทฺทสฺส อุปคมนตฺถํ ทสฺเสติ, พลวตฺถํ ปฏิกฺขิปติ. ปมนฺติ ปโยคโต, ปโยคสฺส วา ตาว. อิมินา ปุเรชาตปจฺจเยนาติ เอตฺถ ปุเรสทฺโท ปมตฺโถติ ทสฺเสติ. ปจฺฉาติ ปโยคโต, ปโยคสฺส วา ปรํ. อปุพฺพํ อจริมนฺติ เอกปหาเรน. อิมินา สหชาตสทฺทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ.
เอวํ ปุจฺฉิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ยนฺติ ธมฺมชาตํ. อิทานิ อาหาติ สมฺพนฺโธ. ยสฺสาติ ปโยคาทิกสฺส. ตเทวาติ ธมฺมชาตเมว. ตสฺสาติ ‘‘ปุพฺพกรณํ ปโยคสฺสา’’ติอาทิวจนสฺส อตฺโถ เอวํ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘ปโยคสฺส กตเม ธมฺมา’’ติอาทิ ยํ วจนํ วุตฺตํ, ตตฺถ วิสฺสชฺชนํ มยา วุจฺจเตติ โยชนา. อิมินา ปาฬิยํ อชฺฌาหริตฺวา โยเชตพฺพภาวํ ทสฺเสติ. จตูหิ ปจฺจเยหิ ปจฺจยาการํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘ปโยคสฺส หี’’ติอาทิ. ปโยคสฺส ปุพฺพกรณํ ปจฺจโย โหตีติ สมฺพนฺโธ. อุทฺทิฏฺธมฺเมสูติ ‘‘อนนฺตรปจฺจเยน ¶ ปจฺจโย’’ติอาทินา อุทฺทิฏฺเสุ ธมฺเมสุ ปุเรชาตปจฺจโย ปเนสาติ สมฺพนฺโธ. อถ วา อุทฺทิฏฺธมฺเมสูติ ปุพฺพกรณวเสน อุทฺทิฏฺเสุ โธวนาทิธมฺเมสุ เอกธมฺมมฺปีติ สมฺพนฺโธ. น ลภตีติ อุทกาหรณาทิปโยคสฺส ปุพฺเพ น ลภติ. อยนฺติ อุทกาหรณาทิปโยโค. ปจฺฉาชาตปจฺจยํ ปน ลภตีติ อุทกาหรณาทิปโยโค ¶ ปจฺฉาชาตปจฺจยํ ลภติ. กสฺมา ลภตีติ อาห ‘‘ปจฺฉา อุปฺปชฺชนกสฺส หี’’ติอาทิ. ปจฺฉาติ ปโยคสฺส, ปโยคโต วา ปรํ. หิ ยสฺมา กยิรติ, ตสฺมา ลภตีติ โยชนา. สหชาตปจฺจยํ ปน น ลภตีติ สมฺพนฺโธ. มาติกาปลิโพธานิสํสสงฺขาเตติ อฏฺมาติกาทฺเวปลิโพธปฺจานิสํสสงฺขาเต. อฺโติ ปนฺนรสหิ ธมฺเมหิ อฺโ. ปโยคาทีสูติอาทิสทฺเทน ปุพฺพกรณปจฺจุทฺธารอธิฏฺานานิ สงฺคณฺหาติ. เอเตนุปาเยนาติ เอเตน ยถาวุตฺตอุปาเยน.
ปุพฺพกรณนิทานาทิวิภาควณฺณนา
๔๐๖-๗. ทฺวิกฺขตฺตุํ ปุจฺฉิตตฺตา ‘‘ปุจฺฉาทฺวย’’นฺติ วุตฺตํ. เหตุปจฺจยานํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ฉ จีวรานี’’ติ. กสฺมา เวทิตพฺพานีติ อาห ‘‘ปุพฺพปโยคาทีนฺหี’’ติอาทิ. หีติ ยสฺมา. ตานิเยวาติ ฉ จีวรานิ เอว. เอวสทฺโท ปจฺฉาปิ โยเชตพฺโพ, ตานิ เอวาติ อตฺโถ. หีติ สจฺจํ, ปุพฺพกรณาทีนิ น อตฺถีติ โยชนา.
๔๐๘. ‘‘อิมาย สงฺฆาฏิยา’’ติอาทินา วจีเภทาการํ ทสฺเสติ. กถินตฺถารเกน ยสฺมา ปจฺจุทฺธาโร จ อธิฏฺานฺจ กรียติ, ตสฺมา กิริยาติ วุจฺจติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ปจฺจุทฺธาโร เจว อธิฏฺานฺจา’’ติ.
๔๑๑. วตฺถุวิปนฺนาทีนํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อกปฺปิยทุสฺสํ โหตี’’ติอาทิ. วินาสํ, วิการํ วา ปชฺชตีติ วิปนฺนํ, วตฺถุเมว วิปนฺนํ วตฺถุวิปนฺนํ.
กถินาทิชานิตพฺพวิภาควณฺณนา
๔๑๒. เตสฺเว ธมฺมานนฺติ เอตฺถ ธมฺมานํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เยสุ รูปาทิธมฺเมสู’’ติ. ตตฺถ รูปาทิธมฺเมสูติ วณฺณคนฺธาทีสุ สุทฺธฏฺกรูปกลาปธมฺเมสุ. ¶ สตีติ สนฺเตสุ. เตสนฺติ รูปาทีนํ ธมฺมานํ. ‘‘สโมธาน’’นฺติ อิมินา สงฺคโหติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘มิสฺสีภาโว’’ติ อิมินา สมวาโยติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. อวยวธมฺมานํ สํ เอกภาวสฺส คหณํ สงฺคโห. อวยวธมฺมานํ สมํ อยนํ ปวตฺตนํ สมวาโย. พหูสุ ธมฺเมสูติ พหูสุ ปรมตฺถปฺตฺติธมฺเมสุ. นามมตฺตนฺติ นามปฺตฺติมตฺตํ. ปุพฺเพติ กถินกฺขนฺธเก.
‘‘การเณหี’’ติ ¶ อิมินา อาการสทฺโท การณตฺโถติ ทสฺเสติ. ยนฺติ วจนํ.
๔๑๖. อุปฺปชฺชนฺตีติ กถินุทฺธารา อุปฺปชฺชนฺติ. กินฺติ กึ อตฺถชาตํ. สพฺเพปิ กถินุทฺธาราติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. เอตฺถาติ กถินุทฺธาเรสุ. ปุริมา ทฺเวติ อนฺตรุพฺภารสหุพฺภารวเสน ปุริมา ทฺเว. เอเตสฺจาติ ปุริมานํ ทฺวินฺนฺจ. อิตเรติ อวเสสา กถินุทฺธารา. เตสุปีติ อิตเรสุ กถินุทฺธาเรสุ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ กถินวินิจฺฉเย.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
ปฺตฺติวคฺควณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
อุปาลิปฺจกํ
อนิสฺสิตวคฺควณฺณนา
๔๑๗. อุปาลิปฺเหสุ ‘‘กติ หิ นุ โข ภนฺเต’’ติ ปุจฺฉาย สมฺพนฺโธ นตฺถีติ กสฺสจิ มฺนํ นิวาเรนฺโต อาห ‘‘อย สมฺพนฺโธ’’ติ. เถโรติ อุปาลิตฺเถโร, ปุจฺฉีติ สมฺพนฺโธ. อิเมสนฺติ ปฺจกานํ ตนฺตินฺติ สมฺพนฺโธ. เกสํ อตฺถาย ตนฺตึ เปสฺสามีติ อาห ‘‘นิสฺสาย วสนการีนํ อตฺถายา’’ติ. วสนการีนํ ภิกฺขูนนฺติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ ปฺหานํ.
อาปนฺโน ¶ กมฺมกโตติ เอตฺถ ‘‘อาปนฺโน’’ติ ปทํ ‘‘กมฺมกโต’’ติ ปทสฺส การณทสฺสนนฺติ อาห ‘‘อาปตฺตึ อาปนฺโน, ตปฺปจฺจยาว สงฺเฆน กมฺมํ กตํ โหตี’’ติ. ตปฺปจฺจยาวาติ ตํอาปตฺติอาปนฺนสงฺขาตา การณา เอว.
นปฺปฏิปฺปสฺสมฺภนวคฺควณฺณนา
๔๒๐. อยนฺติ ¶ กมฺมกโต ภิกฺขุ, น วตฺตตีติ สมฺพนฺโธ. อนุโลมวตฺเตติ กตกมฺมสฺส อนุโลเม วตฺเต. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส. สรชฺชุโกติ สห กมฺมสงฺขาตาย รชฺชุยาติ สรชฺชุโก.
๔๒๑. สมคฺเคหิ ภิกฺขูหีติ สมฺพนฺโธ. หีติ สจฺจํ. อจฺจยํ เทสาเปตฺวาติ อฺมฺํ โทสํ เทสาเปตฺวา. ติณวตฺถารกสมถํ วาติ วาสทฺโท อตฺถนฺตรวิกปฺโป. ตตฺร เจติ เอตฺถ ตสทฺโท กมฺมวิสโย, เจสทฺโท สเจปริยาโยติ อาห ‘‘สเจ ตาทิเส กมฺเม’’ติ. ทิฏฺาวิกมฺมมฺปิ กตฺวาติ ทิฏฺาวิกมฺมํ กตฺวาปีติ โยชนา. ปิสทฺเทน อกตฺวาปีติ สมฺปิณฺเฑติ. ยตฺร ปนาติ กมฺเม ปน. ตตฺถาติ กมฺเม. ปกฺกมิตพฺพนฺติ สงฺคามาวจเรน ปกฺกมิตพฺพํ.
๔๒๒. อุสฺสิตมนฺตีติ เอตฺถ อุสฺสิตํ มนฺตี อุสฺสิตมนฺตีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โลภ…เป… ภาสิตา’’ติ. ตตฺถ ‘‘โลภโทส โมหมานุสฺสนฺนํ วาจ’’นฺติ อิมินา อุสฺสิตปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘ภาสิตา’’ติ อิมินา ‘‘มนฺตี’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. นิสฺสิตชปฺปีติ เอตฺถ อฺนิสฺสิตํ ชปฺปเมตสฺสาติ นิสฺสิตชปฺปีติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิ. เอตฺถ ชปฺปนฺติ วจนํ. ชปฺป วจเนติ หิ ธาตุปาเสุ วุตฺตํ. อุสฺสทยุตฺตนฺติ โลภาทิอุสฺสทยุตฺตํ, วจนนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวมฺนฺติ เอวํ อตฺตนา อฺํ. กถานุสนฺธิวจเนติ โจทกจุทิตกานํ กถาย อนุสนฺธิวจเน. เอตฺถ ‘‘วจเน’’ติ อิมินา ‘‘ภาสานุสนฺธี’’ติ เอตฺถ ภาสสทฺโท วจนปริยาโยติ ทสฺเสติ.
อุสฺสาเรตีติ อุทฺธํ คมาเปติ. อิมินา อุสฺสาเทติ อุปริ คมาเปตีติ อุสฺสาเทตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. เอตฺถ หิ ทการรการา สทิสตฺถา ¶ . เต หิ ทฺเว อกฺขรา กทาจิ กตฺถจิ สทิสตฺถา โหนฺติ. อวสาเรตีติ หีนภาวํ คมาเปติ. อิมินา อวสาเทติ อโธภาวํ คมาเปตีติ อวสาเทตาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘อปสาเทตา’’ติปิ ปาโ, อุปสคฺคมตฺตเมว นานํ. สมฺผฺจ พหุํ ภาสตีติ เอตฺถ สมฺผสทฺโท นิรตฺถกกถาวจโนติ อาห ‘‘นิรตฺถกกถ’’นฺติ. นิรตฺถกกถา หิ ยสฺมา สํ หิตสุขํ ผลติ วินาเสติ, ตสฺมา สมฺผนฺติ วุจฺจติ. ผา ธาตูติ จ ผลธาตูติ จ ธาตุปาเสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๖ ลการนฺตธาตุ) วุตฺตํ.
ภาเร อนาโรปิเตติ ‘‘ตว ภาโร’’ติ สงฺเฆน ภาเร อนาโรปิเต. อชฺโฌตฺถริตฺวาติ อภิภวิตฺวา ¶ . อิมินา ปสยฺห ปวตฺตาติ เอตฺถ ปสยฺหสทฺทสฺส อภิภวนตฺถํ ทสฺเสติ. อนธิกาเรติ อนธิปจฺจฏฺาเน. ‘‘กเถตา’’ติ อิมินา วตุธาตุยา กถนตฺถํ ทสฺเสติ. อโนกาสกมฺมํ กาเรตฺวาติ เอตฺถ นการสฺส อยุตฺตโยคภาวโต ยุตฺตฏฺานํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โอกาสกมฺมํ อกาเรตฺวา’’ติ. ยสฺสาติ ยา อสฺส. อสฺส ภิกฺขุโน อตฺตโน ยา ทิฏฺิ อตฺถีติ โยชนา, อถวา อตฺตโน ยา ทิฏฺิ ภเวยฺยาติ โยชนา. ตนฺติ ทิฏฺึ. ‘‘กเถตา’’ติ อิมินา พฺยากตาติ เอตฺถ วิ อา ปุพฺพกรธาตุยา กถนตฺถํ ทสฺเสติ.
โวหารวคฺควณฺณนา
๔๒๔. ‘‘เนว เทสนาย น วุฏฺาเนนา’’ติ อิทํ ปาราชิกาปตฺตึ สนฺธาย วุตฺตํ. โทสานุรูปนฺติ วตฺถุสงฺขาตสฺส โทสสฺส อนุรูปํ.
ปโยคํ น ชานาตีติ เอตฺถ สเจ ปโยโค มูเลน วิสทิโส หุตฺวา ภินฺโน โหติ, เอวํ สติ มูลปโยคนฺติ น วตฺตพฺพนฺติ อาห ‘‘อธิกรณานํ หี’’ติอาทิ. หีติ สจฺจํ, ยสฺมา วา. มูลเมว ปโยคา นาม โหนฺติ, น อฺนฺติ อธิปฺปาโย.
กาตพฺพนฺติ น ชานาตีติ กาตพฺพํ อิติ กมฺมสฺส กรณํ น ชานาตีติ โยชนา. วตฺถูติ ภณฺฑนกลหาทิวตฺถุ, นิยสฺสาทีนํ วตฺถูติ สมฺพนฺโธ ¶ . จตุนฺนนฺติ ตชฺชนียนิยสฺสปพฺพาชนียปฏิสารณียวเสน จตุนฺนํ. ยาจตีติ สงฺฆํ กมฺมสฺส วูปสมํ ยาจติ.
วตฺถุนฺติ เอตฺถ อาปตฺติกฺขนฺธานเมว วตฺถุนฺติ อาห ‘‘สตฺตนฺนํ อาปตฺติกฺขนฺธาน’’นฺติ. ปเทสปฺตฺติสพฺพตฺถปฺตฺติสาธารณปฺตฺติอสาธารณปฺตฺติเอกโตปฺ- ตฺติอุภโตปฺตฺติวเสน ฉนฺนํ ปฺตฺตีนํ ปฺตฺติยํ ปวิฏฺตฺตา วุตฺตํ ‘‘ติวิธํ ปฺตฺติ’’นฺติ. ‘‘เหฏฺุปริยํ กตฺวา ปทํ โยเชตี’’ติ อิมินา ปทปจฺจาภฏฺนฺติ เอตฺถ ปทานํ เหฏฺุปริยวเสน ปฏินิวตฺติตฺวา อาภสฺสนํ คฬนํ จุตํ ปทปจฺจาภฏฺนฺติ อตฺถํ ทสฺเสติ.
วินเยติ เอตฺถ น เกวลํ ปาฬิยํเยว, อถ โข อฏฺกถายมฺปีติ อาห ‘‘วินยปาฬิยฺเจว อฏฺกถายฺจา’’ติ.
ตฺตึ ¶ น ชานาตีติ เอตฺถ ตฺติเภทํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺเขปโต’’ติอาทิ. ตตฺถาติ ทุวิธาสุ ตฺตีสุ. กมฺมตฺตีติ อนุสฺสาวนกมฺมสฺส าเน ิตา ตฺติ. อนุสฺสาวนกมฺมํ นตฺถิ, สยเมว อนุสฺสาวนกมฺมฏฺาเน ิตาติ อตฺโถ. กมฺมปาทตฺตีติ อนุสฺสาวนกมฺมสฺส ปาทภูตา มูลภูตา ตฺติ. นวสุ าเนสูติ โอสารณาทีสุ นวสุ าเนสู. ทฺวีสุ าเนสูติ ตฺติทุติยตฺติจตุตฺถวเสน ทฺวีสุ าเนสุ, กมฺมปาทตฺติยา กรณํ น ชานาตีติ สมฺพนฺโธ. ยฺวายํ จตุพฺพิโธ สมโถติ โยชนา. ตนฺติ จตุพฺพิธํ สมถํ. ตฺติยาติ สามฺยตฺเถ สามิวจนํ. ยํ อธิกรณํ วูปสมตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ อธิกรณสฺส. ตํ วูปสมํ น ชานาตีติ สมฺพนฺโธ.
สุตฺตํ น ชานาตีติ เอตฺถ สุตฺตสทฺทสฺส กทาจิ กตฺถจิ มาติกายฺจ สุตฺตนฺตปิฏเก จ ปวตฺตนโต อิธ อุภโตวิภงฺเคติ อาห ‘‘อุภโตวิภงฺค’’นฺติ. วินยํ น ชานาตีติ เอตฺถ วินยสทฺทสฺส สกเล วินยปิฏเก วตฺตมานสฺสาปิ สุตฺตนฺติ เอตฺถ อุภโตวิภงฺคสฺส คหิตตฺตา อิธ ขนฺธกปริวาราว คเหตพฺพาติ อาห ‘‘ขนฺธกปริวารํ น ชานาตี’’ติ.
วินยํ น ชานาตีติ เอตฺถ วินยปิฏกสฺส คเหตพฺพตฺตา วุตฺตํ ‘‘เปตฺวา วินยปิฏก’’นฺติ. สุตฺตนฺติเก จตฺตาโร มหาปเทเสติ (ที. นิ. ๒.๑๘๗ อาทโย; อ. นิ. ๔.๑๘๐) พุทฺธาปเทสสงฺฆาปเทสสมฺพหุลตฺเถราปเทสเอกตฺเถรา ¶ ปเทสวเสน จตฺตาโร มหาปเทเส. เอตฺถาติ ปฺจเก. ยนฺติ วจนํ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปฺจเกสุ.
อิติ
อนิสฺสิตวคฺค-นปฺปฏิปฺปสฺสมฺภนวคฺค-โวหารวคฺควณฺณนาย
โยชนา สมตฺตา.
ทิฏฺาวิกมฺมวคฺควณฺณนา
๔๒๕. ทิฏฺาวิกมฺมวคฺเค ทิฏฺาวิกมฺมาติ เอตฺถ อาวิ กรียเต อาวิกมฺมํ, ทิฏฺีนํ อาวิกมฺมํ ทิฏฺาวิกมฺมนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทิฏฺีนํ อาวิกมฺมานี’’ติ. ‘‘ลทฺธิปกาสนาน’’นฺติ อิมินา ทิฏฺิสทฺโท ลทฺธิปริยาโย, อาวิกมฺมสทฺโท ปกาสนปริยาโยติ ทสฺเสติ. เอตนฺติ ‘‘ทิฏฺาวิกมฺมา’’ติ นามํ. อเทสนาคามินี นาม อตฺถโต ครุกนฺติ อาห ‘‘ครุกาปตฺติยา’’ติ. ลหุกายปีติ ปิสทฺโท ครหตฺโถ. ลหุกายปิ เทสิตาย ทิฏฺาวิกมฺมํ อธมฺมิกํ โหติ, ปเคว ครุกายาติ อตฺโถ.
ยถา ¶ …เป… โหตีติ ยถา อาวิกเต จตูหิ ปฺจหิ เอกีภูเตหิ อาวิกตา โหตีติ โยชนา. จตูหิ ปฺจหีติ อนฺติมปริจฺเฉททสฺสนํ. ตโต อติเรเกหิปิ เอกโต เทเสตุํ น วฏฺฏติ, เทสิตา จ อาปตฺติ น วุฏฺาติ, เทสนาปจฺจยา ทุกฺกฏฺจ โหติ. ‘‘จตูหิ ปฺจหี’’ติ อนฺติมปริจฺเฉทสฺส ทสฺสิตตฺตา ทฺวีหิ ตีหิ ปน เอกโต เทเสตุํ วฏฺฏตีติ ทฏฺพฺพํ. มโนมานเสนาติ เอตฺถ มโนสทฺเทน มานสสทฺทสฺส ราคอรหตฺเตสุปิ ปวตฺตนโต ตทตฺเถ ปฏิกฺขิปิตฺวา จิตฺเต เอว วตฺตตีติ ทสฺเสติ. เตน วุตฺตํ ‘‘มนสงฺขาเตน มานเสนา’’ติ. อิมินา มนภูตํ มานสํ มโนมานสนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
สมานสํวาสกสฺสาปีติ ปิสทฺโท สมานสํวาสกสฺสปิ นานาสีมาย ิตสฺส สนฺติเก อาวิกมฺมํ อธมฺมิกํ โหติ, ปเคว นานาสํวาสกสฺสาติ ทสฺเสติ. มาฬกสีมายาติ ขณฺฑสีมาย องฺคเณ. อวิปฺปวาสสีมายาติ ¶ มหาสีมาย, ิตสฺสาปิ สนฺติเกติ สมฺพนฺโธ. ปิสทฺเทน ‘‘ขณฺฑสีมาย ิตสฺสปี’’ติ อตฺถํ สมฺปิณฺเฑติ.
๔๓๐. น ปริยตฺตนฺติ น สมตฺถํ. อิมินา นาลนฺติ เอตฺถ อลํสทฺโท ปริยตฺตตฺโถว, นารหภูสนวารณตฺโถติ ทสฺเสติ. อิธาปีติ ปฺจเกปิ. ปิสทฺเทน ปุริมปฺจกํ อเปกฺขติ. ‘‘สาสนโต’’ติ อิมินา จุธาตุยา อปาทานํ ทสฺเสติ. ‘‘กาโม’’ติ อิมินา อธิปฺปายสทฺโท กามปริยาโยติ ทสฺเสติ.
๔๓๒. มนฺทตฺตา โมมูหตฺตาติ เอตฺถ ตฺตปจฺจยสฺส ภาวตฺเถ, ปฺจมีวิภตฺติยา จ การณตฺเถ ปวตฺตภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘มนฺทภาเวน โมมูหภาเวนา’’ติ. ปริภวาติ เอตฺถ ปริภวกามาติ อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ปริภวํ อาโรเปตุกาโม หุตฺวา’’ติ. อฺพฺยากรเณสุปีติ อรหตฺตพฺยากรเณสุปิ. สพฺพตฺถาติ ทิฏฺาวิกมฺมวคฺเค. ยนฺติ วจนํ.
อิติ ทิฏฺาวิกมฺมวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
มุสาวาทวคฺควณฺณนา
๔๔๔. ธมฺมปธานํ ธมฺมาธิฏฺานํ สนฺธาย ‘‘ปาราชิกํ คจฺฉตีติ ปาราชิกคามี’’ติ สุทฺธกตฺตุวเสน วุตฺตํ, ปุคฺคลปธานํ ปุคฺคลาธิฏฺานํ สนฺธาย ‘‘ปาราชิกํ คจฺฉติ อเนน, คมาเปตีติ วา ปาราชิกคามี’’ติ กรณเหตุกตฺตุวเสนปิ วตฺตพฺพํ. วิตฺถารํ ทสฺสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ ¶ . ตตฺถ ตตฺถาติ ‘‘มุสาวาโท ปาราชิกคามี’’ติอาทิปาเ, เอวํ วิตฺถาโร เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. เตสุ ‘‘มุสาวาโท ปาราชิกคามี’’ติอาทีสุ วา, นิทฺธารเณ ภุมฺมํ.
อทสฺสเนนาติ เอตฺถ กสฺส อทสฺสเนนาติ อาห ‘‘วินยธรสฺสา’’ติ. วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กปฺปิยากปฺปิเยสุ หี’’ติอาทิ. ตนฺติ วินยธรํ. อสฺสวเนนาติ เอตฺถ เกสํ วจนํ อสฺสวเนนาติ อาห ‘‘เอกวิหาเรปี’’ติอาทิ. เอกวิหาเรปีติ วินยธเรน เอกวิหาเรปิ. ปิสทฺเทน นานาวิหาเร ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. อุปฏฺานนฺติ ¶ อุปฏฺานตฺถํ, อุปฏฺานฏฺานํ วา. วุจฺจมานํ อฺเสํ วจนํ อสุณนฺโต หุตฺวา วาติ โยชนา. ปสุตฺตกตาติ เอตฺถ ยการโลโปติ อาห ‘‘ปสุตฺตกตายา’’ติ. ปสุตฺตกภาเวนปีติ ปิสทฺโท อฺมฺปิ อทสฺสนาทิการณํ สมฺปิณฺเฑติ. ตถาสฺีติ เอตฺถ ตถาสทฺโท โกวิสโยติ อาห ‘‘อกปฺปิเย…เป… อาปชฺชนฺโต’’ติ. เอกรตฺตาติกฺกมาทิวเสนาติ อาทิสทฺเทน ฉารตฺตาติกฺกมาทึ สงฺคณฺหาติ. สพฺพตฺถาติ มุสาวาทวคฺเค.
อิติ มุสาวาทวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
ภิกฺขุโนวาทวคฺควณฺณนา
๔๕๐. ภิกฺขุนิวคฺเค อลาภายาติ เอตฺถ ลภธาตุยา กมฺมํ, สมฺปทานวจนสฺส จ ตทตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จตุนฺนํ ปจฺจยานํ อลาภตฺถายา’’ติ. ‘‘วายมตี’’ติ อิมินา ปริสกฺกตีติ เอตฺถ สกฺกธาตุยา สมตฺถตฺถํ ปฏิกฺขิปิตฺวา วายมตฺถํ ทสฺเสติ. กลิสาสนนฺติ ปาปปราชยอาณํ. นีหรณตฺถายาติ นิทฺธริตฺวา อปนยนตฺถาย.
๔๕๑. ‘‘กมฺม’’นฺติ สามฺโต วุตฺตตฺตา ‘‘สตฺตนฺนํ กมฺมานํ อฺตร’’นฺติ.
๔๕๔. น ¶ สากจฺฉาตพฺโพติ เอตฺถ โก นาม กถามคฺโค น สากจฺฉาตพฺโพ, นนุ วินโยเยวาติ อาห ‘‘กปฺปิยา…เป… กถามคฺโค’’ติ. ‘‘น กเถตพฺโพ’’ติ อิมินา กจฺฉสทฺทสฺส กถธาตุยา นิปฺผนฺนภาวํ ทีเปติ. กสฺมา ปน ปมปฺจเก ‘‘น อเสกฺเขนา’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ทุติยปฺจเก ‘‘อเสกฺเขนา’’ติอาทิ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. อิตโร ปุถุชฺชโน น กเถตีติ โยชนา.
น อตฺถปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ เอตฺถ อตฺโถ นาม อฏฺกถาเยวาธิปฺเปตาติ อาห ‘‘อฏฺกถายา’’ติ. ‘‘ปเภทคตาณปฺปตฺโต’’ติ อิมินา อตฺถาทีสุ ปติ วิสุํ สมฺภิชฺชตีติ ปฏิสมฺภิทา, ปฺา, ตํ ปตฺโตติ ปฏิสมฺภิทาปตฺโต ¶ . อตฺเถ ปฏิสมฺภิทาปตฺโต อตฺถปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ ทสฺเสติ. ‘‘ปาฬิธมฺเม’’ติ อิมินา ธมฺมปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ เอตฺถ ธมฺมสรูปํ ทสฺเสติ. โวหารนิรุตฺติยนฺติ ปฺตฺตินิรุตฺติยํ. อิมินา นิรุตฺติปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ เอตฺถ นิรุตฺติสรูปํ ทสฺเสติ. ปฏิภานปฏิสมฺภิทาปตฺโตติ เอตฺถ ปฏิภานํ นาม เหฏฺิมาณตฺตยเมวาติ อาห ‘‘อตฺถปฏิสมฺภิทาทีนิ าณานี’’ติ, เตสูติ าเณสุ, ยํ ยํ วิมุตฺตํ ยถาวิมุตฺตํ, จิตฺตํ. ปจฺจเวกฺขิตาติ ปุนปฺปุนํ โอโลกิตา. สพฺพตฺถาติ ภิกฺขุนิวคฺเค.
อิติ ภิกฺขุโนวาทวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
อุพฺพาหิกวคฺควณฺณนา
๔๕๕. อุพฺพาหิกวคฺเค อตฺถกุสโลติอาทิปทานํ เภทนิสฺสิตสมาสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฏฺกถากุสโล’’ติอาทิ. อาจริยมุขโตติ อาจริยวทนโต, อาจริยสมฺมุเข วา, สิถิลธนิตาทีติ อาทิสทฺเทน ทีฆรสฺสาทีนิ (ปริ. อฏฺ. ๔๘๕; วิ. สงฺค. อฏฺ. ๒๕๒) สงฺคณฺหาติ. อกฺขรปริจฺเฉเทติ เอตฺตโก สิถิโล, เอตฺตโก ธนิโตติอาทินา อกฺขรปริจฺเฉเท. อิมินา พฺยฺชนกุสโลติ เอตฺถ พฺยฺชนสทฺโท อกฺขรปริยาโยติ ทสฺเสติ. น ปุพฺพาปรกุสโลติ เอตฺถ ปุพฺพาปโร นาม ปุริมานํ จตุนฺนฺเจว กถาย จ ปุพฺพาปโรติ อาห ‘‘อตฺถปุพฺพาปเร’’ติอาทิ.
โกธโนติอาทีนิ วุตฺตานีติ สมฺพนฺโธ. ยสฺมา น สกฺโกตีติ โยชนา. ปสาเรตาติ เอตฺถ สรธาตุ อุปสคฺควเสน เวจิตฺตวาจโกติ อาห ‘‘โมเหตา’’ติ.
อิติ อุพฺพาหิกวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
อธิกรณวูปสมวคฺควณฺณนา
๔๕๗. อธิกรณวูปสมวคฺเค สงฺฆครุ นาม โกติ อาห ‘‘ธมฺมฺจ…เป… สงฺฆครุ นาม โหตี’’ติ. ตานีติ จีวราทีนิ.
๔๕๘. ปฺจหุปาลิ ¶ ¶ อากาเรหีติ เอตฺถ อาการสทฺโท การณตฺโถติ อาห ‘‘ปฺจหิ การเณหี’’ติ. กมฺเมนาติอาทีสุ กมฺมาทีนํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปโลกนาทีสู’’ติอาทิ. อุปปตฺตีหีติ ยุตฺตีหิ. มยฺหํ อุจฺจากุลา ปพฺพชิตภาวฺจ พหุสฺสุตภาวฺจ ตุมฺเห ชานาถาติ โยชนา. มาทิโส นาม…เป… ตุมฺหากํ ยุตฺตํ นนูติ โยชนา. กณฺณมูเลติ กณฺณสมีเป. อนุสฺสาวเนนาติ อนุสมีเป สาวาปเนน. เตสนฺติ ภิกฺขูนํ. อนิวตฺติธมฺเมติ อนิวตฺตนสภาเว. สลากคฺคาเหนาติ อตฺตโน สลากาย คาหาปเนน.
เอตฺถาติ กมฺมาทีสุ. ปมาณนฺติ สงฺฆเภทสฺส การณํ. ปุพฺพภาคาติ สงฺฆเภทโต ปุพฺพภาเค ปวตฺตา. ปุพฺพภาคภาวํ อาวิกโรนฺโต อาห ‘‘อฏฺารสวตฺถุทีปนวเสน หี’’ติอาทิ. โวหรนฺเตปีติ โยชนา. ตตฺถาติ โวหาเร. กทา ปน สงฺโฆ ภินฺโนติ อาห ‘‘ยทา ปนา’’ติอาทิ. ยทา ปน กโรตีติ สมฺพนฺโธ. กมฺมนฺติ อุโปสถกมฺมโต อฺํ กมฺมํ คเหตพฺพํ. อุทฺเทสนฺติ อุโปสถกมฺมํ. อิตีติ เอวํ. สงฺฆเภทกกฺขนฺธกวณฺณนายํ ‘‘เอวํ…เป… ปกาสยิสฺสามา’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๕๑) ยํ วจนํ อโวจุมฺหาติ โยชนา. ตสฺส วจนสฺสาติ ปาํ อชฺฌาหริตฺวา ‘‘สฺวายํ อตฺโถ’’ติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺโพ.
ปฺตฺเตตนฺติ เอตฺถ นิคฺคหิตโลปสนฺธีติ อาห ‘‘ปฺตฺตํ เอต’’นฺติ. กฺวาติ กิสฺมึ ขนฺธเก. ตตฺราติ วตฺตกฺขนฺธเก. เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน อาคนฺตุกวตฺตาทิอกรณมตฺเตน. อนุปุพฺเพนาติ อนุกฺกเมน. ยถารตฺตนฺติ เอตฺถ ยถาสทฺโท อนุรูปตฺถวาจโก, รตฺติสทฺเทน รตฺติปฺปมาณํ คเหตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘รตฺติปริมาณานุรูป’’นฺติ. อิมินา รตฺติยา อนุรูปํ ยถารตฺตนฺติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ. ‘‘รตฺติปริมาณานุรูป’’นฺติ วุตฺเต รตฺติปริมาณสฺส อติกฺกนฺตตฺตา อตฺถโต เถโรติ อาห ‘‘ยถาเถรนฺติ อตฺโถ’’ติ. ววตฺถานนฺติ ปริจฺเฉโท. โส หิ วิสุํ อวหิโต หุตฺวา ติฏฺตีติ ววตฺถานนฺติ วุจฺจติ. กมฺมากมฺมานีติ เอตฺถ กมฺมํ อกมฺมานีติ ปทวิภาคํ กตฺวา อกาโร วุทฺธตฺโถติ อาห ‘‘ขุทฺทกานิ เจว มหนฺตานิ จ กมฺมานี’’ติ. สติ จ อกมฺมสฺส มหนฺตภาเว ¶ กมฺมํ นาม ขุทฺทกนฺติ อตฺถโต สิทฺธํ โหติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ขุทฺทกานิ เจวา’’ติ. อการสฺส อปฺปตฺถํ คเหตฺวา ‘‘มหนฺตานิ เจว ขุทฺทกานิ จ กมฺมานี’’ติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตว. โส ปน อิธ น คหิโต, อฺตฺถ ปน ทิสฺสติ. ‘‘อุจฺจาวจานิ กมฺมานี’’ติ หิ วากฺยวเสน วุตฺตฏฺาเน อุจฺจสทฺเทน มหนฺตตฺถํ ทสฺเสติ, อวจสทฺเทน ขุทฺทกตฺถํ ทสฺเสติ. ตสฺมา มหนฺตขุทฺทกานิ กมฺมานีติ อตฺโถ เวทิตพฺโพ. สติ จ อกมฺมสฺส ขุทฺทกภาเว กมฺมํ นาม มหนฺตนฺติ อตฺถโตปิ สิทฺธนฺติ ทฏฺพฺพํ.
สงฺฆเภทวคฺคทฺวยวณฺณนา
๔๕๙. สงฺฆเภทวคฺคทฺวเย ¶ เอเตติ สภาวา. เตติ อธมฺมาทโย. อิตีติ เอวํ. ยํ กมฺมนฺติ โยชนา. ทิฏฺึ วินิธายาติ สมฺพนฺโธ. เอกสฺมึ ปฺจเก อยํ อตฺถโยชนา กาตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาปีติ อิมสฺมึ ปฺจเกปิ. ปิสทฺเทน เหฏฺา วุตฺตํ ปฺจกํ อเปกฺขติ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปฺจเกสุ. หีติ สจฺจํ. ปุพฺเพ อวุตฺตนยํ ยํ วจนมตฺถิ, ตํ วจนํ เอตฺถ ปฺจเกสุ น อตฺถีติ โยชนา.
อาวาสิกวคฺควณฺณนา
๔๖๑. อาวาสิกวคฺเค ‘‘หริตฺวา’’ติ อิมินา ยถาภตนฺติ เอตฺถ ภรธาตุยา หรณตฺถฺจ กิริยาวิเสสนภาวฺจ ทสฺเสติ. ‘‘ปิโต’’ติ อิมินา นิกฺขิตฺโตติ เอตฺถ ขิปธาตุยา ปนตฺถํ ทสฺเสติ.
๔๖๒. ปริณาเมตีติ ปริณตํปาเปติ. ‘‘นิยาเมติ กเถตี’’ติ อิมินา อธิปฺปายตฺถํ ทสฺเสติ, เอตฺถาติ อาวาสิกวคฺเค.
กถินตฺถารวคฺควณฺณนา
๔๖๗. กถินตฺถารวคฺเค โอตมสิโกติ เอตฺถ อวตมํ คโต โอตมสิโกติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อนฺธการคโต’’ติ. อนฺธการสทฺเทน ตมสทฺโท อนฺธการปริยาโยติ ทสฺเสติ. ตนฺติ โอตมสิกํ ¶ . อสมนฺนาหรนฺโตติ ตํ อสมนฺนาหรนฺโต, กสฺมา อสมนฺนาหรนฺโตติ อาห ‘‘กิจฺจยปสุตตฺตา วนฺทน’’นฺติ. เอกโตติ โกเปน สทฺธึ. เวรี วิสภาคปุคฺคโล เอกโต อาโกเธน วตฺตนฏฺเน เอกาวตฺโตติ วุจฺจติ. ปหเรยฺยาติ วนฺทนฺตํ ปหเรยฺย. ‘‘อฺํ จินฺตยมาโน’’ติ อิมินา อฺสฺมึ อารมฺมเณ จิตฺตํ วิทหติ เปตีติ อฺวิหิโตติ ทสฺเสติ.
สงฺฆโต อุทฺธริตฺวา ขิปิตพฺโพ อปเนตพฺโพติ อุกฺขิตฺโต, โสเยว อุกฺขิตฺตโก. เตหีติ จตูหิ. อวนฺทิเยสุ ปนฺนรสปุคฺคเลสูติ สมฺพนฺโธ. อนฺตรา วุตฺตการเณน จาติ อนฺตเร วุตฺเตน ‘‘ตฺหิ วนฺทนฺตสฺส มฺจปาทาทีสุปิ นลาฏํ ปฏิหฺเยฺยา’’ติอาทินา การเณน จ. อิโตติ ปนฺนรสปุคฺคลมฺหา ¶ . อิตีติ เอวํ. สเจ อุทฺเทสาจริโย จ โอวาทาจริโย จ นวโก โหติ, น วนฺทนีโย. สพฺพตฺถาติ กถินตฺถารวคฺเค.
อิติ กถินตฺถารวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
นิฏฺิตา จ อุปาลิปฺจกวณฺณนาย โยชนา.
อาปตฺติสมุฏฺานวณฺณนา
๔๗๐. ‘‘อจิตฺตโก อาปชฺชตี’’ติอาทีสุ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. อจิตฺตโก อาปชฺชตีติ อจิตฺตโก หุตฺวา อาปชฺชติ. เอเสว นโย อจิตฺตโก วุฏฺาตีติ เอตฺถาปิ. ยํกิฺจิ อาปตฺตินฺติ สมฺพนฺโธ. อิตรํ อาปตฺตินฺติ โยชนา. ธมฺมทานํ กโรมีติ ‘‘สพฺพทานํ ธมฺมทานํ ชินาตี’’ติ (ธ. ป. ๓๕๔) จ ‘‘อมตํทโท จ โส โหติ, โย ธมฺมมนุสาสตี’’ติ (สํ. นิ. ๑.๔๒) จ ภควตา วุตฺตวจนํ สุตฺวา ธมฺมทานํ กโรมิ. โทมนสฺสิโกติ โทมนสฺเสน ยุตฺโต, โทมนสฺสวนฺโต วา. เอตฺถาติ อพฺยากตมูเล.
๔๗๓. ยสฺส ยสฺสาติ สิกฺขาปทสฺส. ตํ สพฺพนฺติ สพฺพํ ตํตํสมุฏฺานสิกฺขาปทํ.
อปรทุติยคาถาสงฺคณิกํ
(๑) กายิกาทิอาปตฺติวณฺณนา
๔๗๔. ฉ ¶ อาปตฺติโย กายิกาติ เอตฺถ ฉ อาปตฺติโย นาม กาติ อาห ‘‘อนฺตรเปยฺยาเล’’ติอาทิ. อนฺตรเปยฺยาเล วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘กายทฺวาเร สมุฏฺิตตฺตา’’ติ อิมินา กาเย สมุฏฺนฺตีติ กายิกาติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตสฺมึเยว อนฺตรเปยฺยาเล วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วชฺชปฏิจฺฉาทิกายา’’ติอาทินา ฉาเทนฺตสฺส ติสฺโสติ เอตฺถ ติณฺณํ สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘ภิกฺขุนิยา’’ติอาทินา ปฺจ สํสคฺคปจฺจยาติ เอตฺถ ปฺจนฺนํ สรูปํ ทสฺเสติ.
‘‘เอกรตฺต’’อิติอาทินา ¶ อรุณุคฺเค ติสฺโสติ เอตฺถ ติณฺณํ สรูปํ ทสฺเสติ. ทฺเว ยาวตติยกาติ สํวณฺเณตพฺเพน ‘‘เอกาทส ยาวตติยกา นามา’’ติ สํวณฺณนาย วิรุทฺธภาวํ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ปฺตฺติวเสน ปนา’’ติอาทิ. ‘‘อิมสฺมึ สาสเน’’ติ อิมินา เอตฺถสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. เอเกน สพฺพสงฺคโหติ เอตฺถ เอโก นาม โก, สพฺพานิ นาม กานีติ อาห ‘‘ยสฺส สิยา’’ติอาทิ. ‘‘นิทานุทฺเทเสนา’’ติ อิมินา เอกสฺส สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘สิกฺขาปทานฺจ ปาติโมกฺขุทฺเทสานฺจา’’ติ อิเมหิ ปเทหิ สพฺพสรูปํ ทสฺเสติ. สงฺคห สทฺเทน กมฺมฉฏฺีสมาโส.
‘‘วชฺชปฏิจฺฉาทิกายา’’ติอาทินา ทฺเว ทุฏฺุลฺลจฺฉาทนาติ เอตฺถ ทฺวินฺนํ สรูปํ ทสฺเสติ.
‘‘ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา’’ติอาทินา คามนฺตเร จตสฺโสติ เอตฺถ จตสฺสนฺนํ สรูปํ ทสฺเสติ. ปุน ‘‘ภิกฺขุ ภิกฺขุนิยา’’ติอาทินา เจตสฺสา นทิปารปจฺจยาติ เอตฺถ จตสฺสนฺนเมว สรูปํ ทสฺเสติ. ‘‘จีวรทาเน ปาจิตฺติย’’นฺติ อิมินา ปาจิตฺติยภาเวน สทิสตฺตา สงฺขฺยาวิเสโส น กาตพฺโพติ ทสฺเสติ.
(๒) เทสนาคามินิยาทิวณฺณนา
๔๗๕. เอเกตฺถาติ ¶ เอตฺถสทฺโท สาสนวิสโย.
เอกสิกฺขาปทมฺปิ นตฺถีติ ปิสทฺโท พหุสิกฺขาปทานิ ปน ปเควาติ จ อาปตฺติ ปน ปเควาติ จ อาปตฺตีปิ นตฺถีติ จ อตฺถํ ทสฺเสติ.
‘‘สกเลปิ วินเย’’ติ อิมินา ทฺเวตฺถาติ ปาเ เอตฺถสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. อุภินฺนนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ. อฺถา ปน กิตฺตกา ปมาปตฺติกาติ อาห ‘‘อิตรถา ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ อิตรถาติ ปฺตฺติโต อฺเน ปกาเรน. กมฺมฺจาติ กมฺมตฺติ จ. กมฺมปาทิกา จาติ กมฺมปาทตฺติ จ. นวสุ าเนสูติ โอสารณาทีสุ นวสุ าเนสุ. ทฺวีสูติ ตฺติทุติย, ตฺติจตุตฺถกมฺเมสุ.
วชฺชปฏิจฺฉาทิกาย ปาราชิกํ, อุกฺขิตฺตานุวตฺติกาย ปาราชิกํ, อฏฺวตฺถุกาย ปาราชิกนฺติ ¶ อิติ อิเม ตโยติ โยชนา. การณภูเตนาติ เหตุภูเตน, ‘‘กรณภูเตนา’’ติปิ ปาโ, สาธกตมสตฺติภูเตนาติ อตฺโถ.
เตสนฺติ อทฺธานหีนาทีนํ. เอตฺถาติ ‘‘ตโย ปุคฺคลา น อุปสมฺปาเทตพฺพา’’ติ ปาเ, เอเตสุ องฺคหีนาทีสุ วา. โยติ ปุคฺคโล. อปริปูโร น ยาจตีติ สมฺพนฺโธ. มาตุฆาตกาทโย กรณทุกฺกฏกา จาติ โยชนา. ตตฺถาติ เตสุ ตฺติกปฺปนาทีสุ. ตฺติกปฺปนาติ ตฺติวิธิ. วิปฺปกตปจฺจตฺตนฺติ วิปฺปกตํ ปจฺจตฺตํ. อตีตกรณนฺติ อตีตสฺส กรณํ. วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘วตฺถุสมฺปนฺนํ หี’’ติอาทิ. ตโย กมฺมาน สงฺคหาติ เอตฺถ ฉนฺทเภทรกฺขนตฺถาย นกาเร นิคฺคหิตโลโป. นาสิตกาติ นาเสตพฺพา ปุคฺคลา, นาสิตพฺพาติ นาสิตา, นาสิตา เอว นาสิตกา. ติณฺณํ ชนานนฺติ ติณฺณํ อุปสมฺปทาเปกฺขชนานํ เอกูปชฺฌาเยน นานาจริเยน หุตฺวาติ โยชนา. เอกานุสฺสาวนาติ เอกโต อนุสฺสาวนา.
ปาโท ¶ นาม กหาปณสฺส จตุตฺถภาโค. มาสโก นาม ปาทสฺส ปฺจมภาโค. ปาราชิกนฺติ วนปฺปตึ ฉินฺทนฺตสฺส ทุติยปาราชิกํ (ปารา. ๑๑๐). อโนทิสฺสาติ ‘‘มนุสฺโส มรตู’’ติอาทินา น อุทฺทิสิตฺวา. เตนาติ วิเสน.
ภิกฺขุโนวาทกวคฺคสฺมินฺติ สามฺาธาโร. ทสสุ สิกฺขาปเทสูติ วิเสสาธาโร. ปมสิกฺขาปทมฺหิเยวาติ ทสสุ สิกฺขาปเทสุ ปมสิกฺขาปทมฺหิเยว. อุปสมฺปนฺนาย ภิกฺขุนิยาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อาปตฺติ โหตี’’ติ อิมินา ‘‘จีวเรนา’’ติ ปทสฺส สมฺพนฺธฏฺานํ ทสฺเสติ.
‘‘จตสฺโส เอวา’’ติ อิมินา ตตฺติกาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ตา จตสฺโส ปริมาณา ยาสํ อาปตฺตีนนฺติ ตตฺติกา. นิปนฺนสฺสาปิ ตตฺติกาติ เอตฺถาปิ เอเสว นโย. สาติ ภิกฺขุนี.
(๓) ปาจิตฺติยวณฺณนา
๔๗๖. ปฺจ เภสชฺชานีติ สพฺพิอาทีนิ ปฺจ เภสชฺชานิ. อิมํ อาปตฺตินฺติ สมฺพนฺโธ. ปจฺฉา อาปนฺโนติ โยชนา.
เอกํ ¶ กพฬนฺติ เอกํ อาโลปํ, ตุมฺหมูเลติ ตุมฺหํ สนฺติเก.
ยถาวตฺถุกนฺติ วตฺถุอนุโลมํ, อาปตฺติโย เทสิตาว โหนฺตีติ โยชนา.
โกกาลิกาทีนนฺติอาทิสทฺเทน กฏโมทกติสฺสกาทโย (ปารา. ๔๑๗) สงฺคณฺหาติ. ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค ปาจิตฺติยฺจ จณฺฑกาฬิกาย ภิกฺขุนิยา ปาจิตฺติยฺจาติ โยชนา. ปยุตฺตวาจาปจฺจยาติ วิฺตฺตินิมิตฺตาทีหิ ปกาเรน ยุตฺตาย วาจาย ปจฺจยา. อาปตฺติ ปาราชิกสฺสาติ ปาราชิกสฺส อาปชฺชนํ. อถวา ปาราชิกสฺสาติ อสฺส ภิกฺขุสฺส ปาราชิกา อาปตฺติ โหตีติ วา ปาราชิกา อาปตฺติ อสฺส ภวตีติ วา โยชนา กาตพฺพา. อิตีติ อิมา ฉ อาปตฺติโย อาปชฺชตีติ โยชนา.
โภชนํ ¶ คเหตฺวา อชฺโฌหรมานาติ สมฺพนฺโธ. ตเถวาติ ยถา ขาทเน, ตเถว มํสํ ลสุณํ อชฺโฌหรมานาติ โยชนา. ‘‘ปณีตโภชนานี’’ติ จ ‘‘อกปฺปิยมํส’’นฺติ จ ปทานิ ‘‘อชฺโฌหรมานา’’ติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพานิ.
ปฺจ านานีติ ปฺจ อาปตฺติสงฺขาตานิ านานิ. ตตฺถาติ ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ. ทฺวินฺนนฺติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ. เตสนฺติ สิกฺขมานาทีนํ. ปฺจนฺนเมวาติ สหธมฺมิกานํเยว. วินิจฺฉยโวหาโรติ วินิจฺฉยวจนํ. อิมินา จตฺตาริ อธิกรณานิ ปฏิกฺขิปติ. อฑฺฑกมฺมํ นามาติ อภิยฺุชนฺตานํ กมฺมํ นาม.
‘‘สหธมฺมิกาน’’นฺติ อิมินา ปฺชนฺนํ วินิจฺฉโยติ เอตฺถ ปฺจสรูปํ ทสฺเสติ. โสภณภาวํ วิตฺถาเรนฺโต อาห ‘‘กตวีติกฺกโม หี’’ติอาทิ. อพฺภุณฺหสีโลติ อภินวุปฺปนฺนสีโล. อพฺภุณฺหสีโล นาม อตฺถโต ปากติกสีโลติ อาห ‘‘ปากติโก’’ติ, ปกติสีเลน นิยุตฺโตติ อตฺโถ.
‘‘กายทฺวารสมฺภวา’’ติ อิมินา กายิกาติ ปทสฺส ตทฺธิตภาวํ ทสฺเสติ. มุขํ โอโลเกตพฺพนฺติ เอตฺถ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ.
จตุนฺนํ เทสนาย จาติ เอตฺถ ‘‘เทสนายา’’ติ ปทํ อาทิปทโลปนฺติ อาห ‘‘อจฺจยเทสนายา’’ติ. สาติ อจฺจยเทสนา. อภินิลียิตฺวา ธนุนา มาเรนฺตีติ อภิมารา.
เฉชฺชํ ¶ โหตีติ เอตฺถ เฉชฺชํ นาม ปาราชิกาปชฺชนเมวาติ อาห ‘‘เทวทตฺโต วิย ปาราชิกํ อาปชฺชตี’’ติ. อิมา ปน อาปตฺติโยติ ปาราชิกถุลฺลจฺจยาปตฺติโย.
(๔) อวนฺทนียปุคฺคลาทิวณฺณนา
๔๗๗. เตสนฺติ ทสนฺนํ ปุคฺคลานํ. ‘‘สทฺธิ’’นฺติ อิมินา สามีเจนาติ เอตฺถ สหตฺเถ กรณวจนนฺติ ทสฺเสติ. สามีเจนาติ จ สามีจินา กตฺตพฺพํ สามีจํ กมฺมํ, เตน สามีเจน. ทส จีวรธารณาติ ปทสฺส สมาสภาวํ ¶ ปฏิกฺขิปนฺโต อาห ‘‘ทส ทิวสานิ อติเรกจีวรสฺส ธารณา’’ติ.
กติสตนฺติอาทีสุ ทฺวีสุ คาถาปาเทสุ จตูสุ วิภตฺยนฺตปเทสุ ปุริมํ ปุริเมน, ปจฺฉิมฺจ ปจฺฉิเมน ยถากฺกมํ โยเชตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘กติสตํ อาปตฺติโย รตฺติสตํ ฉาทยิตฺวานา’’ติ. ปจฺฉิมคาถาย ปุพฺพฑฺเฒปิ เอเสว นโย. อยํ หีติ อยํ เอว วกฺขมาโน. เอตฺถาติ คาถายํ. โยติ ภิกฺขุ, ปฏิจฺฉาเทตีติ สมฺพนฺโธ. อิตีติ อยํ สงฺเขปตฺโถ.
เหฏฺา วุตฺเตสุ จตูสุ จตุกฺเกสุ ธมฺเมน สมคฺคํ อปเนตฺวา ทฺวาทส กมฺมโทสา วุตฺตาติ ทฏฺพฺพํ. อธมฺเมน วคฺคกมฺมํ, อธมฺเมน สมคฺคกมฺมนฺติ โยเชตพฺพํ.
เอตฺถาติ ฉสุ กมฺเมสุ. เอตเทวาติ ธมฺเมน สมคฺคกมฺมเมว.
ยํ เทสิตาติ เอตฺถ ยํสทฺโท วจนวิปลฺลาโสติ อาห ‘‘ยานิ เทสิตานี’’ติ. ‘‘เทสิตานี’’ติ อิมินา เทสิตาติ เอตฺถ นิการสฺส อาการาเทสภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘ปริยนฺตปริจฺเฉทภาวรหิตตฺตา’’ติ อิมินา นตฺถิ อนฺตํ ปริยนฺตเมตสฺสาติ อนนฺตนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ตนฺติ นิพฺพานํ, ชิตนฺติ สมฺพนฺโธ. เกน กํ กินฺติ กตฺวา ชิตนฺติ อาห ‘‘ภควตา กิเลสคณํ อภิมทฺทิตฺวา’’ติ. เกน กํ กินฺติ กตฺวา กึ ชิตํ วิยาติ อาห ‘‘รฺา สปตฺตคณํ อภิมทฺทิตฺวา รชฺชํ วิยา’’ติ. ตตฺถ ‘‘รฺา’’ติ อิมินา ‘‘เกนา’’ติ ปุจฺฉํ วิสฺสชฺเชสิ. ‘‘สปตฺตคณ’’นฺติ อิมินา ‘‘ก’’นฺติ ปุจฺฉํ วิสฺสชฺเชสิ. ‘‘อภิมทฺทิตฺวา’’ติ อิมินา ‘‘กินฺติ กตฺวา’’ติ ปุจฺฉํ วิสฺสชฺเชสิ. ‘‘รชฺช’’นฺติ อิมินา ‘‘กิ’’นฺติ ปุจฺฉํ วิสฺสชฺเชสิ. สปตฺตคณนฺติ เวริคณํ. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – รฺา สปตฺตคณํ อภิมทฺทิตฺวา รชฺชํ ราชภาวํ ชิตํ วิย, ภควตา กิเลสคณํ อภิมทฺทิตฺวา นิพฺพานํ ¶ ชิตนฺติ. สฺเววาติ ภควา เอว. ‘‘นิพฺพิการตายา’’ติ อิมินา ตาทิสทฺโท นิพฺพิการตฺถวาจโก อนิปฺผนฺนปาฏิปทิโกติ ทสฺเสติ. ‘‘วิเวกปฺจก’’นฺติ อิมินา กายจิตฺตอุปธิวเสน วิเวกตฺตยมฺปิ คเหตพฺพํ วิเวกภาเวน สมานตฺตา. เตน ภควตาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ยานิ สตฺต อาปตฺติกฺขนฺธานี’’ติ ¶ อิมินา เอเกตฺถาติ เอตฺถ เอกสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ตตฺถาติ สตฺตสุ อาปตฺติกฺขนฺเธสุ. เอตฺถ ปนาติ สมเถสุ ปน. หีติ สจฺจํ. ตสฺสาติ สมฺมุขาวินยสฺส. อฏฺกถาสูติ สพฺพอฏฺกถาสุ. มยํ ปนาติ สงฺคหการกา อมฺเห ปน, พุทฺธโฆสนามกา มยํ ปนาติ อตฺโถ, โรจยามาติ สมฺพนฺโธ. กสฺส กิมตฺถํ คเหตฺวา โรเจสีติ อาห ‘‘วินาติ นิปาตสฺส ปฏิเสธนมตฺถมตฺต’’นฺติ. ‘‘วินาติ นิปาตสฺสา’’ติ ปทํ ‘‘อตฺถมตฺต’’นฺติ ปเท วาจกสมฺพนฺโธ. อตฺตโน สาธฺยวจนํ พุทฺธวจนสงฺขาเตน สาธกวจเนน สาเธนฺโต อาห ‘‘วุตฺตมฺปิ เจต’’นฺติอาทิ.
อฏฺารส อฏฺกานีติ อธมฺมทิฏฺิเภท, ธมฺมทิฏฺิเภท, เวมติกเภเทสุ ตีสุ เอกเมกํ มูลํ กตฺวา ตโย ตโย มูลึ กตฺวา นว โหนฺติ, เตสุ ธมฺมทิฏฺิเภเทสุ ธมฺมทิฏฺิเภทํ อปเนตฺวา อฏฺ โหนฺติ, ตานิ อฏฺารส เภทกรวตฺถูสุ โยเชตฺวา อฏฺารส อฏฺกานิ โหนฺตีติ ทฏฺพฺพํ. ฉอูนทิยฑฺฒสตนฺติ จตุจตฺตาลีสาธิกํ สตนฺติ วุตฺตํ โหติ.
เอเกกวตฺถุสฺมินฺติ อฏฺารสสุ เภทกรวตฺถูสุ เอเกกสฺมึ วตฺถุสฺมึ.
อิติ คาถาสงฺคณิกวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
เสทโมจิกคาถา
(๑) อวิปฺปวาสปฺหาวณฺณนา
๔๗๙. เสทโมจิกคาถาสูติ อธิปฺปายตฺถสฺส คมฺภีรตฺตา ตํ จินฺเตนฺตานํ วินยธรานํ กาเย เสทํ โมเจตีติ เสทโมจิกา, สาเยว คาถา เสทโมจิกคาถา, ตาสุ. ‘‘อกปฺปิยสมฺโภโค น ลพฺภตี’’ติ อิมินา กปฺปิยสมฺโภโค ลพฺภตีติ ทสฺเสติ. กปฺปิยสมฺโภคํ ¶ ทสฺเสตุํ ‘‘นหาปนโภชนาที’’ติ ¶ วุตฺตํ. อนาปตฺตีติ มาตุภิกฺขุนิยา อนาปตฺติ. เอสา ปฺหาติ เอตฺถ ปฺหสทฺโท สภาวติลิงฺโคติ สทฺทสตฺเถสุ (สทฺทนีติธาตุมาลายํ ๑๖ หการนฺตธาตุ; อภิธานปฺปทีปิกายํ ๑๑๕ คาถายํ) วุตฺโต, อิธ อิตฺถิลิงฺควเสน วุตฺโต. ‘‘ปณฺฑิเตหี’’ติ อิมินา กุสลสฺส การณํ ทสฺเสติ, ปณฺฑิตตฺตา กุสโลติ อธิปฺปาโย. อสฺสาติ ปฺหาย. เอตนฺติ วิสฺสชฺชนํ. อสฺสาติ คาถาย.
เอกาทส วิวชฺชิยาติ อวิภตฺติกนิทฺเทโส, เอกาทส วิวชฺชิเยติ อตฺโถ. เตน วุตฺตํ ‘‘เย’’ติอาทิ. เตปีติ ปิสทฺโท คาถายํ ลุตฺตนิทฺทิฏฺคมฺยมานภาวํ ทสฺเสติ.
อยนฺติ นฺหาปิตปุพฺพโก ภิกฺขุ. นิมฺมิตพุทฺธนฺติ พุทฺเธน นิมฺมิตํ พุทฺธรูปํ.
วิวชฺชิยาติ เอตฺถ ยกาโร ตฺวาปจฺจยสฺส การิโยติ อาห ‘‘วิวชฺเชตฺวา’’ติ. อสีสกํ ยํ ตํ กพนฺธํ อตฺถีติ โยชนา. อสีสกตฺตา เกน สรีเรน ชีวิตํ พนฺธตีติ กพนฺโธ. ยสฺสาติ กพนฺธสฺส.
หีติ สจฺจํ. เตติ อภพฺพปุคฺคลา.
วาจาติ เอตฺถ ยการโลโปติ อาห ‘‘วาจายา’’ติ. อิติ เมติ เอวํ มม. เอวํ วทมาเน มม วจนนฺติ โยชนา. อถวา อิติเมติ เอวํ อิเม, เอวํ วทมาเน อิเม ชนาติ โยชนา. สทฺทมฺปีติ อิมินา คิรสทฺโท สทฺทปริยาโยติ ทสฺเสติ. หีติ สจฺจํ. ตุณฺหีภูตสฺส นิสินฺนสฺส ตสฺส ภิกฺขุโนติ โยชนา. ยทิ มโนทฺวาเร อาปตฺติ นาม นตฺถิ, เอวํ สติ กสฺมา อาปชฺเชยฺย วาจสิกนฺติ วุตฺตนฺติ อาห ‘‘ยสฺมา ปนา’’ติอาทิ. เตนาติ ตสฺมา. อสฺสาติ ภิกฺขุสฺส.
สาติ ภิกฺขุนี, อาปชฺชตีติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตปฺปการนฺติ ‘‘คามนฺตรปริยาปนฺน’’นฺติ วุตฺตปฺปการํ.
ตาสูติ ทฺวีสุ ภิกฺขุนีสุ.
จตุโร ชนาติ เอตฺถ จตุนฺนํ ชนานํ สรูปํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อาจริโย จ ตโย จ อนฺเตวาสิกา’’ติ ¶ . สาหตฺถิกาติ สหตฺถา อวหริตา. ¶ อาณตฺติยาปีติ อาณตฺเตน อวหริตาปิ. อิตเรสนฺติ อนฺเตวาสิกานํ, เอเกโก มาสโกติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ ปริวาเร เสทโมจิกคาถายํ.
(๒) ปาราชิกาทิปฺหาวณฺณนา
๔๘๐. สนฺถตเปยฺยาลฺจาติ ปมปาราชิกวิภงฺเค (ปารา. ๖๕) วุตฺตํ สนฺถตเปยฺยาลฺจ.
ลิงฺคปริวตฺตํ สนฺธายาติ สติ ลิงฺเค ปริวตฺเต ปฏิคฺคหณสฺส วิชหนํ สนฺธาย วุตฺตํ.
โยติ ภิกฺขุ, ปริณาเมตีติ สมฺพนฺโธ. อตฺตโน อตฺถายาติ โยชนา.
อสฺสาติ คาถาย. กากอุหทนฺติ กาเกหิ กรีสุสฺสคฺคํ. กทฺทมมกฺขิตนฺติ กทฺทเมน มกฺขิตํ. กายคตาเนว หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ.
หีติ วิตฺถาโร. อนริยํ ตํ อิตฺถึ วา ตํ ปุริสํ วา หเนยฺยาติ โยชนา. ลิงฺคปริวตฺเตน เหตุภูเตน อิตฺถิภูตํ, ปุริสภูตฺจาติ สมฺพนฺโธ. อิตฺถิภูตนฺติ จ อิตฺถี หุตฺวา ภูตํ, อิตฺถิภาวํ วา ปตฺตํ.
มิคสิงฺคตาปสสีหกุมาราทีนํ ติรจฺฉานคตมาตาปิตโร วิยาติ โยชนา. มิคสิงฺคตาปโสติ มิคสิงฺคนามโก (ชา. อฏฺ. ๕.๑๗.๙๖ อาทโย) ตาปโส. สีหกุมาโรติ สีหพาหุกุมาโร. อาทิสทฺเทน ภูริทตฺตาทโย สงฺคณฺหาติ.
กุรุนฺทิยํ อาคตนฺติ สมฺพนฺโธ.
‘‘สจฺจํ ภณนฺโตติ คาถายา’’ติ ปทํ ‘‘สจฺจํ ภาสโต ลหุกาปตฺติ โหตี’’ติ เอตฺถ อิติสทฺเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ. ‘‘สจฺจํ ภณนฺโต’’ติ คาถาย อิติ อตฺโถติ โยชนา.
(๓) ปาจิตฺติยาทิปฺหาวณฺณนา
๔๘๑. สลากํ ¶ ¶ เทนฺตสฺส อสฺส ภิกฺขุสฺส เฉชฺชํ โหตีติ โยชนา. ‘‘ปาราชิกํ โหตี’’ติ อิมินา โหติเฉชฺชนฺติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ.
สุปฺปติฏฺิตนิคฺโรธสทิสํ รุกฺขมูลํ, ตเมว วา คเหตพฺพํ.
ติสฺสิตฺถิโยติ เอตฺถ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนํ, ปจฺจตฺตวจนํ วาติ อาห ‘‘ตาสุปี’’ติ. ‘‘ยํ ตํ เมถุนํ นาม ต’’นฺติ อิมินา ‘‘เมถุนํ ยํ ต’’นฺติ ปทานํ สมานาธิกรณภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘น เสวตี’’ติ อิมินา น เสเวติ เอตฺถ ติการสฺส เอการาเทสภาวํ (ชา. อฏฺ. ๔.๑๑.๗๖ ปุตฺโต วา ปิตรํ ยาเจ วิย) ทสฺเสติ. ตโย ปุริเสติ เอตฺถ ‘‘อุปคนฺตฺวา’’ติ ปทํ อชฺฌาหริตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห‘‘ตโย ปุริเสปิ อุปคนฺตฺวา’’ติ. อิมินา ตโย ปุริเสติ เอตฺถ อุปโยคตฺเถ อุปโยควจนนฺติ ทสฺเสติ. ปุริมนยํ คเหตฺวา เอตฺถาปิ ‘‘ตีสุ ปุริเสสู’’ติ ภุมฺมตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตว. อิมํ นยํ คเหตฺวา ปุริมปเทปิ ติสฺสิตฺถิโย อุปคนฺตฺวาติ อุปโยคตฺเถ อุปโยควจนนฺติ อตฺโถปิ ยุชฺชเตว. ตสฺมา เต ทฺเว นยา อฺมฺโปเทสทายกนยา นามาติ ทฏฺพฺพํ. ‘‘อุภโตพฺยฺชนสงฺขาเต’’ติ อิมินา อนริยสทฺเทน อุภโตพฺยฺชโนว อิธ คเหตพฺโพติ ทสฺเสติ. ‘‘นาจรตี’’ติ อิมินา น จาจเรติ เอตฺถาปิ ติสทฺทสฺส เอการาเทสภาวเมว ทสฺเสติ. เมถุนธมฺมสฺส ปุพฺพภาคํ กายสํสคฺคํ อาปชฺชิตุํ วายมนฺติยา ตสฺสา ภิกฺขุนิยาติ โยชนา.
อสฺสาติ คาถาย, ติตฺถิโย อาราธโก โหตีติ โยชนา. ตตฺเถวาติ ติตฺถิยวตฺเต เอว. อสฺสาติ ติตฺถิยสฺส. ตเมวาติ ติตฺถิยวตฺตเมว.
สงฺฆาทิเสสนฺติอาทิคาถา วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. ตนฺติ อชฺโฌหรณํ.
อากาสคตํ ¶ สามเณรนฺติ สมฺพนฺโธ. สงฺเฆนปีติ ปิสทฺโท น กมฺมารเหเนวาติ ทสฺเสติ. ‘‘น กาตพฺพ’’นฺติ อิมินา สงฺโฆปิ กมฺมารโหปิ ภูมิคโตว วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
อสฺสาติ คาถาย วินิจฺฉโยติ สมฺพนฺโธ.
‘‘น ¶ เทติ, น ปฏิคฺคณฺหาตี’’ติ กิริยาปทานํ กตฺตารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นาปิ อุยฺโยชิกา’’ติอาทิ. ตสฺสาติ อวสฺสุตปุริสสฺส. ‘‘การเณนา’’ติ อิมินา เตนาติ ปทสฺส การณตฺถํ ทสฺเสติ. เอวสทฺโท ปน สมฺภววเสน โยชิโต, น อฺเน การเณนาติ อตฺโถ, อวสฺสุตสฺส ปุริสสฺสาติ สมฺพนฺโธ. คหเณติ อุยฺโยชิตาย คหเณ. ตฺจ ปริโภคปจฺจยาติ เอตฺถ ตสทฺทสฺส วิสยํ, ปริโภคสฺส จ สมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตฺจ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อาปตฺติ’’นฺติ อิมินา ตสทฺทสฺส วิสยํ ทสฺเสติ. ‘‘ตสฺสา อุยฺโยชิตายา’’ติ อิมินา ปริโภคสฺส สมฺพนฺธํ ทสฺเสติ. ตสฺสาติ อุยฺโยชิตาย.
สตฺตรสเกสุ สงฺฆาทิเสเสสูติ สมฺพนฺโธ. วชฺชํ น ผุสตีติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อฺํ นวํ อาปตฺติ’’นฺติ.
อิติ เสทโมจิกคาถาวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
ปฺจวคฺโค
กมฺมวคฺควณฺณนา
๔๘๒. กมฺมวคฺเค ‘‘คณนปริจฺเฉทวจน’’นฺติ อิมินา น ปมาณวจนนฺติ ทสฺเสติ. อิมินา กมฺมานํ ตโต อูนาติเรกภาวํ นิวาเรติ. คณิยเต คณนํ, ปริจฺฉิชฺชติ อเนนาติ ปริจฺเฉโท, คณนสฺส ปริจฺเฉโท คณนปริจฺเฉโท. อถ วา คณิยติ อเนนาติ คณนํ, ตเมว ปริจฺเฉโท คณนปริจฺเฉโท, โสเยว วจนํ คณนปริจฺเฉทวจนํ. อปโลกนกมฺมํ นามาติ กตฺตพฺพํ กมฺมนฺติ สมฺพนฺโธ. วุตฺตนเยเนวาติ ‘‘สีมฏฺกสงฺฆํ ¶ โสเธตฺวา ฉนฺทารหานํ ฉนฺทํ อาหริตฺวา’’ติ วุตฺเตน เอว นเยน.
ตตฺถาติ จตูสุ กมฺเมสุ, ตฺติทุติยกมฺมํ ปน อตฺถีติ สมฺพนฺโธ.
ตตฺถาติ ทฺวีสุ กมฺเมสุ. อวเสสาติ ฉหิ กมฺเมหิ อวเสสา. ยทิ ปริวตฺเตตฺวา กตํ ทฬฺหีกมฺมํ ¶ น โหติ, เอวํ สติ ทฬฺหีกมฺมตฺถาย กินฺติ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ ‘‘อกฺขรปริหีนํ วา ปทปริหีนํ วา’’ติ อิทํ อกฺขรปทานํ คฬิตํ สนฺธาย วุตฺตํ. ‘‘ทุรุตฺตปทํ วา’’ติ อิทํ สิถิลธนิตาทิอปริปุณฺณํ สนฺธาย วุตฺตํ. เอตฺถ ‘‘ทุรุตฺตกฺขรํ วา’’ติ อชฺฌาหริตพฺพํ. อิทนฺติ ปุนปฺปุนํ วจนํ. กมฺมํ หุตฺวาติ สุกมฺมํ หุตฺวา.
๔๘๓. สมฺมุขากรณียอสมฺมุขากรณีเยสุ อสมฺมุขากรณียานิ อปฺปกตฺตา ปมํ ทสฺเสตฺวา เสสานํ สมฺมุขากรณียภาวํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ ทฺวีสุ, อสมฺมุขากรณียํ นาม อฏฺวิธํ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ตตฺถาติ เตสุ เตสุ ขนฺธเกสุ. ‘‘สุกตํ โหตี’’ติ วจนสามตฺถิยโต สมฺมุขากตมฺปิ สุกตํ โหตีติ อตฺโถปิ คเหตพฺโพ.
เสสานีติ อฏฺกมฺเมหิ เสสานิ. เอตานีติ กมฺมานิ. วตฺถุวิปนฺนานีติ วตฺถุนา วิปนฺนานิ.
เตสมฺปีติ ปฏิปุจฺฉากรณียานมฺปิ. เอตฺถาติ ‘‘ปฏิปุจฺฉากรณีย’’นฺติ ปเท. ‘‘ปุจฺฉิตฺวา’’ติ อิมินา ปฏิปุจฺฉาติ ปทสฺส ตฺวาปจฺจยนฺตภาวํ ทสฺเสติ. ‘‘กาตพฺพ’’นฺติ อิมินา กรณียนฺติ เอตฺถ อนียสทฺทสฺส กมฺมตฺถภาวํ ทสฺเสติ. ยถาทินฺนายาหิ จุทิตเกน ยถาทินฺนาย. วิปฺปลปนฺตสฺสาติ วิกาเรน ยํ วา ตํ วา วจนํ ปลปนฺตสฺส จุทิตกสฺสาติ สมฺพนฺโธ. สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ‘‘ตชฺชนียกมฺมารหสฺสา’’ติอาทีสุ.
อนุโปสถทิวเสติ อุโปสถทิวสโต อฺสฺมึ ทิวเส. ตเมวตฺถํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุโปสถทิวโส นามา’’ติอาทิ. กตฺติกมาสนฺติ ปจฺฉิมกตฺติกมาสํ. ตสฺส ปวารณมาสตฺตา ‘‘เปตฺวา’’ติ วุตฺตํ. สามคฺคิทิวโส จ ยถาวุตฺตา จาตุทฺทสปนฺนรสา จ อุโปสถทิวโส ¶ นามาติ โยชนา. ยตฺรหีติ ยสฺมึ ปน วิหาเร, เปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. อนฺตราติ จาตุทฺทสีปนฺนรสีนํ มชฺเฌ.
ปจฺจุกฺกฑฺฒิตฺวา ปิตทิวโสติ ปจฺฉา อุปริ กฑฺฒิตฺวา ปิตํ กตฺติกกาฬปกฺขจาตุทฺทสึ วา ปฺจทสึ วา สนฺธาย วุตฺตํ. อิธาปีติ อปวารณาย ปวารณฏฺาเนปิ. ปาฬิยมาคตนยโต อฺมฺปิ นยํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อปิจา’’ติอาทิ. อนฺติมวตฺถุนฺติ ปาราชิกวตฺถุํ. ยสฺสาติ ปุคฺคลสฺส. อิมินา กมฺมารโห ปุคฺคโล วตฺถุ นามาติ ทสฺเสติ.
๔๘๔. ทพฺพสฺส ¶ อคฺคณฺหนํ วตฺถุอปรามสนํ นาม น โหติ, อถ โข นามสฺส อคฺคณฺหนเมวาติ อาห ‘‘ตสฺส นามํ น คณฺหาตี’’ติ. อปรามสนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สุณาตุ เม’’ติอาทิ.
ปุคฺคลํ น ปรามสตีติ เอตฺถ ปุคฺคโล นาม อุปชฺฌาโยติ อาห ‘‘โย อุปสมฺปทาเปกฺขสฺส อุปชฺฌาโย’’ติ. ตนฺติ อุปชฺฌายํ.
สพฺเพน สพฺพนฺติ สพฺพถา สพฺพํ, นิปาตสมุทาโยยํ, สพฺเพน วา อากาเรน สพฺพํ ตฺตินฺติ โยชนา.
ตฺติกมฺเม ปมํ กมฺมํ กตฺวา ปจฺฉา ตฺติฏฺปนมฺปิ ปจฺฉา ตฺตึ เปติเยว นาม. อิติ อิเมหีติอาทิ นิคมนํ.
๔๘๕. ‘‘วุตฺตนเยเนวา’’ติ อติทิสิตฺวาปิ ตฺติกมฺมวาจานํ อสทิสตฺตา อปรามสนาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอวํ ปนา’’ติอาทิ. ตตฺถ เนสนฺติ วตฺถุสงฺฆปุคฺคลานํ, ปมานุสฺสาวเน วา ทุติยตติยานุสฺสาวนาสุ วา วตฺตพฺเพ วทนฺโตติ สมฺพนฺโธ.
สาวนํ หาเปตีติ เอตฺถ อนุสทฺโท โลโปติ อาห ‘‘อนุสฺสาวนํ น กโรตี’’ติ. ‘‘สาวนํ หาเปตี’’ติ เอตฺถ น เกวลํ สพฺเพน สพฺพํ อนุสฺสาวนํ อกโรนฺโตเยว สาวนํ หาเปติ นาม, อถ โข อนุสฺสาวนาย ทุรุตฺตฉฑฺฑนมฺปิ หาเปติเยว นามาติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘โยปี’’ติอาทิ. ‘‘สกิเมว วา ทฺวิกฺขตฺตุํ วา’’ติ อิมินา ติกฺขตฺตุํ อปริปูเรนฺโตเยว สาวนํ หาเปติ นามาติ ทสฺเสติ. อิมสฺส วจนสฺส สามตฺถิยโต ตฺติทุติยกมฺเม เอกกฺขตฺตุโต, ตฺติจตุตฺถกมฺเม ¶ ติกฺขตฺตุโต อติเรกํ กมฺมวาจํ กโรนฺโต น หาเปตีติ ายติ.
‘‘ฉฑฺเฑตี’’ติ เอตฺถ ฉฑฺฑนสฺส ปทกฺขรานํ คฬิตภาเวน ปากฏตฺตา ตํ อทสฺเสตฺวา ‘‘ทุรุตฺตํ กโรตี’’ติ เอตฺถ ทุรุตฺตเมว ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ทุรุตฺตํ กโรตีติ เอตฺถ ปนา’’ติอาทิ. กโรนฺเตน ภิกฺขุนา อุปลกฺเขตพฺโพติ สมฺพนฺโธ.
‘‘สิถิล…เป… ปเภโท’’ติ ยฺวายํ พฺยฺชนปฺปเภโท วุตฺโต, อยํ พฺยฺชนปฺปเภโทติ โยชนา ¶ . คาถายํ ทสธาติ ทสปฺปกาเรน. พฺยฺชนพุทฺธิยาติ วทฺเธตีติ พุทฺธิ, พฺยฺชนเมว อกฺขรเมว สิถิลาทิวเสน ทสธา พุทฺธิ พฺยฺชนพุทฺธิ, ตาย. เอตฺถ ‘‘ทสธา’’ติ ปเทน ‘‘พฺยฺชนพุทฺธี’’ติ สมาสปทสฺส อนฺตเร ทสธาสทฺทสฺส โลปํ ทสฺเสติ ‘‘กมฺมชํ เอวา’’ติอาทีสุ (วิสุทฺธิ. ๒.๔๕๐; วิสุทฺธิ. มหาฏิ. ๒.๔๕๐) วิย. เอตฺถ หิ เอวสทฺเทน กมฺเมน เอว ชาตํ กมฺมชนฺติ สมาสํ กตฺวา สมาสมชฺเฌ เอวสทฺทโลปํ ทสฺเสติ. ปเภโทติ วิเสโส. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – สิถิลฺจ ธนิตฺจ ทีฆฺจ รสฺสฺจ ครุกฺจ ลหุกฺจ นิคฺคหิตฺจ สมฺพนฺธฺจ ววตฺถิตฺจ วิมุตฺตฺจาติ ทสธา พฺยฺชนพุทฺธิยาว ปเภโท วิเสโส าตพฺโพติ. ‘‘สิถิล’’นฺติ อาทีนิ ทส ปทานิ ‘‘อกฺขรํ ปทํ พฺยฺชน’’นฺติ นปุํสกลิงฺควเสน วุตฺตปาํนิสฺสาย วุตฺตานีติ ทฏฺพฺพํ.
คาถาย วิตฺถารํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอตฺถ หี’’ติอาทิ. อคาฬฺเหน วจีปโยเคน วตฺตพฺพํ อกฺขรํ สิถิลํ. คาฬฺเหน วจีปโยเคน วตฺตพฺพํ อกฺขรํ ธนิตํ. เตสฺเววาติ ปฺจสุ เอว วคฺเคสุ. น เกวลํ ทีฆเมว ครุกํ นาม, อถ โข สํโยคปรมฺปีติ อาห ‘‘ยํ วา’’ติอาทิ. ยํ อกฺขรํ สํโยคปรํ กตฺวา วุจฺจติ, ตมฺปิ ครุกํ นามาติ โยชนา. สํโยโค ปโร ยสฺส อกฺขรสฺสาติ สํโยคปรํ. ‘‘สํโยคปท’’นฺติปิ ปาโ. ยํ อสํโยคปรํ กตฺวา วุจฺจติ, ตมฺปิ ลหุกํ นามาติ โยชนา. ยํ สานุนาสิกํ กตฺวา วตฺตพฺพํ, ตํ นิคฺคหิตํ นามาติ โยชนา. นิคฺคเหตฺวาติ นิคฺคหิตํ นาม อตฺถโต านกรณานํ ¶ อวิสฺสชฺชนํ อมฺุจนนฺติ อาห ‘‘อวิสฺสชฺเชตฺวา’’ติ. ยํ สมฺพนฺธิตฺวา วุจฺจติ, ตํ สมฺพนฺธํ นามาติ โยชนา. ยํ อสมฺพนฺธํ กตฺวา วุจฺจติ, ตํ ววตฺถิตํ นามาติ โยชนา. ยํ อนิคฺคเหตฺวา วุจฺจติ, ตํ วิมุตฺตํ นามาติ โยชนา. อนิคฺคเหตฺวาติ อนิคฺคหํ นาม อตฺถโต วิสฺสชฺชนนฺติ อาห ‘‘วิสฺสชฺเชตฺวา’’ติ.
เอวํ พฺยฺชนพุทฺธิวิเสสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กมฺมวาจาย อุจฺจารณวิเสสํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ตตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ ตตฺถาติ ตาสุ ทสสุ พฺยฺชนพุทฺธีสุ. ตถาสทฺเทน ตการสฺส ถการกรณฺจ สิถิลสฺส ธนิตกรณฺจ อติทิสติ, ตถา ‘‘ปตฺตกลฺลํ เอสา ตฺตี’’ติอาทิวจนฺจ สิถิลสฺส ธนิตกรณํ นามาติ โยชนา.
อิตีติ เอวํ. สิถิเล กตฺตพฺเพ ธนิตํ กโรตีติ สมฺพนฺโธ. จตฺตาริ พฺยฺชนานีติ จตฺตาริ อกฺขรานิ. พฺยฺชนสทฺโท หิ อิธ อกฺขรวาจโก. จตสฺสนฺนํ พฺยฺชนพุทฺธีนํ กมฺมทูสนํ ทสฺเสตฺวา อิตราสํ อทูสนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิตเรสุ ปนา’’ติอาทิ. อนุกฺกมาคตนฺติ ¶ อริเยหิ โอตริตฺวา อนุกฺกเมน อาคตํ. ปเวณินฺติ สนฺตตึ. วินาเสตฺวา วุตฺเต กึ กมฺมวาจาโกโป โหตีติ อาห ‘‘สเจ ปนา’’ติอาทิ. น กุปฺปตีติ น นสฺสติ. กสฺมา ปน กมฺมวาจา น กุปฺปติ, นนุ กมฺมํ โกเปนฺตี กมฺมวาจา กุปฺปตีติ อาห ‘‘อิมานิ หี’’ติอาทิ. หิ ยสฺมา น โกเปนฺติ, ตสฺมา กมฺมวาจา น กุปฺปตีติ โยชนา.
ยํ ปน วจนํ สุตฺตนฺติกตฺเถรา วทนฺตีติ สมฺพนฺโธ. กจฺจายนาทิสุตฺตนฺตํ กโรนฺตีติ สุตฺตนฺติกา, กจฺจายนาทโย, สุตฺตนฺติกา จ เต เถรา เจติ สุตฺตนฺติกตฺเถรา. น วฏฺฏตีติ อกฺขรวิกาโร น วฏฺฏติ. วินยธเรน กมฺมวาจา กาตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. ยถาปาฬิยาติ ภควตา ยถาวุตฺตาย ปาฬิยา. พฺยฺชนนิรุตฺติยาติ พฺยฺชนนิรุตฺติยํ. อิตรถาติ วุตฺตโทสปริหรณโต อฺเน ปกาเรน.
อกาเล ¶ วา สาเวตีติ เอตฺถ อกาโล นาม อโนกาโสติ อาห ‘‘อโนกาเส’’ติ. อโนกาโส นาม ตฺติอนุสฺสาวนานํ ปุพฺพาปรวิตถนฺติ อาห ‘‘ตฺตึ อฏฺเปตฺวา’’ติอาทิ. ปมํเยว ตฺตึ อฏฺเปตฺวา ปมํเยว อนุสฺสาวนกมฺมํ กตฺวาติ โยชนา. ‘‘ปมํเยวา’’ติ หิ ปทํ ปุพฺพาปราเปกฺขํ. อิตีติอาทิ นิคมนํ.
๔๘๖. ยา เอกวีสติ ภิกฺขู น คณฺหาติ, อยํ อติขุทฺทกสีมา นามาติ โยชนา. เอกวีสติ ภิกฺขูติ อพฺภานกมฺเม กมฺมารเหน สทฺธึ เอกวีสติ ภิกฺขู. ยตฺถ สีมายํ นิสีทิตุํ น สกฺโกนฺติ, อยํ อติขุทฺทกสีมา นามาติ โยชนา. นิสีทิตุนฺติ อฺมฺสฺส หตฺถปาสํ อวิชหิตฺวา ปริมณฺฑลากาเรน นิสีทิตุํ. ตตฺถาติ อติขุทฺทเก. เอตฺถาติ เสสสีมาสุ. ยา สมฺมตา โหติ, อยํ อติมหตี นามาติ โยชนา. เกสคฺคมตฺเตนาปีติ ปิสทฺโท ตโต อติเรเกน ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. อฆฏิตํ อสมฺพนฺธํ นิมิตฺตํ อิมิสฺสาติ อฆฏิตนิมิตฺตา. ขณฺฑนิมิตฺตภาวํ อขณฺฑนิมิตฺตทสฺสเนน ปากฏํ กโรนฺโต อาห ‘‘ปุรตฺถิมายา’’ติอาทิ. ปุพฺพกิตฺติตนฺติ ปมกิตฺติตํ. ตตฺเถวาติ อุตฺตราย เอว ทิสาย. อปราปีติ ปิสทฺโท ทุติยตฺถสมฺปิณฺฑนตฺโถ. ยา สมฺมตา โหติ, ขณฺฑนิมิตฺตา นามาติ โยชนา. อนิมิตฺตุปคนฺติ ยถาภูตกถนวิเสสนเมว, น พฺยวจฺเฉทวิเสสนํ ตจสาราทิคฺคหเณน อนิมิตฺตุปคภาวสฺส ปากฏตฺตา. อนฺตราติ มชฺเฌ. ยา สมฺมตา โหติ, สา ฉายานิมิตฺตา นาม, อนิมิตฺตา นามาติ โยชนา.
พหิ ิโต หุตฺวา สมฺมนฺนตีติ โยชนา. นิมิตฺตานิ ปน พหิ ตฺวาปิ กิตฺเตตุํ วฏฺฏติ ¶ . เอวํ สมฺมตาปีติ ปิสทฺโท อสมฺมตา ปน ปเควาติ ทสฺเสติ. สีมาย สีมนฺติ ปทานํ สมฺพนฺธาเปกฺขตฺตา, ตสฺส จ อสมานภาวโต เตสํ วิสุํ วิสุํ สมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อตฺตโน สีมาย ปเรสํ สีม’’นฺติ. สมฺภินฺทตีติ สมฺพนฺธํ กโรติ. เอตฺถ หิ ภิทิธาตุ ทฺวิธากรณตฺถวาจโก, ธาตฺวตฺถพาธเกน สํตฺยูปสคฺเคน สมฺพนฺธวาจโก ¶ โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถาติ ตาสุ ทฺวีสุ สีมาสุ. อิตีติ เอวํ. ตาสูติ สีมาสุ.
๔๘๗-๘. ยมฺปิ กมฺมปฺปตฺตฉนฺทารหลกฺขณนฺติ โยชนา. ตตฺถาติ ตสฺสํ ปริสโต กมฺมวิปตฺติยํ. ตมฺปีติ กมฺมปฺปตฺตฉนฺทารหลกฺขณมฺปิ, วุตฺตเมวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘จตฺตาโร ภิกฺขู ปกตตฺตา กมฺมปฺปตฺตา’’ติ ปาเ. อนุกฺขิตฺตาติ สงฺเฆน อุกฺเขปนียกมฺมสฺส อกตตฺตา อนุกฺขิตฺตา. ปริสุทฺธสีลาติ ปาราชิกํ อนชฺฌาปนฺนตฺตา ปริสุทฺธสีลา. อิเมหิ ปเทหิ ปกติ อตฺตา สภาโว เอเตสนฺติ ปกตตฺตาติ อตฺถํ ทสฺเสติ. ‘‘กมฺมสฺส อรหา’’ติ อิมินา ‘‘กมฺมปฺปตฺตา’’ติ ปทสฺส ฉฏฺีสมาสฺจ ปตฺตสทฺทสฺส อรหอนุจฺฉวิกตฺถภาวฺจ ทสฺเสติ. เตหีติ จตูหิ ปกตตฺเตหิ. เอตีติ อาคจฺฉติ. อวเสสาติ จตูหิ ปกตตฺเตหิ อวเสสา. ยสฺส ปนาติ ปุคฺคลสฺส ปน. กมฺมารโหติ กมฺมสฺส อรโห.
๔๘๙. เอตฺถาติ ปณฺฑกาทีนํ อวตฺถุภาวทสฺสนฏฺาเน.
อปโลกนกมฺมกถา
๔๙๕-๖. ตตฺถาติ จตูสุ กมฺเมสุ. เอตฺถาติ โอสารณาทิปาเ. ปทสิลิฏฺตายาติ โลเก ปทานํ สิลิฏฺภาวโต. ตตฺถาติ โอสารณาทีสุ ปฺจสุ. กณฺฏกสามเณรสฺส ยา สา ทณฺฑกมฺมนาสนา อตฺถิ, สา นิสฺสารณาติ โยชนา. ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิโก โหตี’’ติ วตฺวา ตเมวตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺิยา สมนฺนาคโต’’ติ วุตฺตํ. มิจฺฉาทิฏฺิ หิ ลิงฺคนาสนาย การณํ โหติ. โสติ สามเณโร, ‘‘นิสฺสชฺชาเปตพฺโพ’’ติ ปเท การิตกมฺมํ, วุตฺตกมฺมํ วา. ตํ ลทฺธินฺติ ธาตุกมฺมํ, อวุตฺตกมฺมํ วา. กินฺติ กาตพฺพนฺติ อาห ‘‘เอวฺจ ปน กมฺมํ กาตพฺพ’’นฺติ.
กาตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆํ ภนฺเต’’ติอาทิ. ยํ สหเสยฺยํ ลภนฺตีติ โยชนา. ตสฺสาติ สหเสยฺยสฺส. อลาภายาติ ¶ อลาภตฺถาย. ‘‘จร ปิเร วินสฺสา’’ติ อิมินา นิสฺสารณาการํ ทสฺเสติ. อตฺโถ ปนสฺส เหฏฺา วุตฺโตเยว.
โสติ ¶ สมเณโร, โอสาเรตพฺโพติ สมฺพนฺโธ.
สฺวายนฺติ โส อยํ สามเณโร, อจฺจยํ เทเสตีติ สมฺพนฺโธ. โสรโตติ สุนฺทรลทฺธิยํ รโต, ทุลทฺธิโต วา สุฏฺุ โอรโต. ยถา ปุเรติ ยถา ปุพฺเพ รุจฺจติ, ตถาติ โยชนา. กายสมฺโภคสามคฺคิทานนฺติ กาเยน จ สมฺโภเคน จ สามคฺคิยา ทานํ.
เอวนฺติอาทิ นิคมนํ. ยสฺมา ปน พฺรหฺมทณฺโฑ ปฺจสติกกฺขนฺธเก (จูฬว. ๔๔๕) ฉนฺนสฺเสว ปฺตฺโต, ตสฺมา ตสฺเสว ทาตพฺโพติ อาห ‘‘น เกวล’’นฺติอาทิ. เอสาติ พฺรหฺมทณฺโฑ, อฺโปิ โย ภิกฺขุ วิหรติ, ตสฺสปิ ทาตพฺโพติ สมฺพนฺโธ. กินฺติ ทาตพฺโพติ อาห ‘‘เอวฺจ ปน ทาตพฺโพ’’ติ. ทาตพฺพาการํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘สงฺฆมชฺเฌ’’ติอาทิ.
ยํ วจนํ อิจฺเฉยฺย, ตํ วจนนฺติ โยชนา. ขมาเปนฺตสฺสาติ สงฺฆํ ขมาเปนฺตสฺส ตสฺส ภิกฺขุสฺสาติ โยชนา.
ปฏิสงฺขาติ ปฏิสงฺขาย, าเณน ปจฺจเวกฺขิตฺวาติ อตฺโถ.
ยนฺติ อวนฺทิยกมฺมํ, อนฺุาตนฺติ สมฺพนฺโธ. เกน อนฺุาตนฺติ อาห ‘‘ภควตา’’ติ. กิสฺมึ ขนฺธเก อนฺุาตนฺติ อาห ‘‘ภิกฺขุนิกฺขนฺธเก’’ติ. เกสุ วตฺถูสุ อนฺุาตนฺติ อาห ‘‘เตน โข ปน…เป… อิเมสุ วตฺถูสู’’ติ (จูฬว. ๔๑๑). กึ กตฺวา อนฺุาตนฺติ อาห ‘‘ทุกฺกฏํ ปฺเปตฺวา’’ติ. กินฺติ อนฺุาตนฺติ อาห ‘‘อนุชานามิ…เป… กาตพฺโพ’’ติ. ตสฺสาติ อวนฺทิยสฺส. ‘‘น โอสารณาทีนี’’ติ อิมินา เอวสทฺทสฺส ฉฑฺเฑตพฺพตฺถํ ทสฺเสติ. ตสฺสาติ กมฺมลกฺขณภูตสฺส อวนฺทิยสฺส. ตตฺเถวาติ ภิกฺขุนิกฺขนฺธเกเยว. นนฺติ กมฺมลกฺขณํ. อิธาปีติ ปริวาเร กมฺมวคฺเคปิ.
อปาสาทิกนฺติ อปสาทาวหํ, อปสาทชนกํ วา.
ตโตติ ¶ อวนฺทิยกรณโต. อิมนฺติ ภิกฺขุํ. วนฺทิยนฺติ วนฺทิตพฺพํ, วนฺทนํ วา.
เอตฺถาติ อปโลกนกมฺเม, ภิกฺขุนิสงฺฆมูลกํ กตฺวา ปฺตฺตนฺติ โยชนา. ภิกฺขุสงฺฆสฺสาปีติ ปิสทฺโท น ภิกฺขุนิสงฺฆสฺเสวาติ ทสฺเสติ. ปนสทฺโท สมฺภาวนตฺโถ, ตถา ภิกฺขุนิสงฺฆมูลกํ ¶ ปฺตฺตมฺปีติ อตฺโถ, ลภิตพฺพภาวํ วิตฺถาเรน ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘ยํ หี’’ติอาทิ. ยํ อปโลกนกมฺมํ กโรตีติ โยชนา. อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชเกน ปน ทาตพฺพานีติ สมฺพนฺโธ. เตสนฺติ สูจิอาทีนํ. โสเยวาติ อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชโกเยว. ตโตติ อปฺปมตฺตกโต. ตตฺถาติ เสนาสนกฺขนฺธกวณฺณนายํ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑). วุตฺตปฺปการํ คิลานเภสชฺชมฺปีติ สมฺพนฺโธ. โยปิ จาติ ภิกฺขุปิ จ โหตีติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส ทาตพฺพาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺรุปฺปาทโตติ ตสฺมึ มหาวาเส อุปฺปาทปจฺจยโต, คเหตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เปสลสฺสา’’ติอาทินา ทุสฺสีลาทีนํ ทาตุํ น วฏฺฏตีติ ทสฺเสติ.
ชคฺคาเปตุํ วฏฺฏตีติ เอตฺถ อปุจฺฉิตฺวา ชคฺคาเปตุํ วฏฺฏตีติ อาห ‘‘อยํ ภิกฺขู’’ติอาทิ. โอทิสฺสาติ อุทฺทิสิตฺวา.
อาสนฆรํ วาติ ปฏิมาฆรํ วา, การโก มนุสฺโสติ สมฺพนฺโธ. อุปนิกฺเขปโต คเหตฺวาติ สมฺพนฺโธ. สงฺฆิเกนปีติ ปิสทฺโท น เกวลํ เจติยสฺส อุปนิกฺเขเปเนว, อถ โข สงฺฆิเกนปีติ ทสฺเสติ.
ยาปนมตฺตํ อลภนฺเตหิ กโรนฺเตหีติ โยชนา, ปริภฺุชนฺเตหิ หุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘วตฺตํ กโรมา’’ติอาทินา ‘‘ยาปนมตฺต’’นฺติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. วิหาเร โรปิตา เย ผลรุกฺขาติ โยชนา. เยสนฺติ รุกฺขานํ. เตสูติ รุกฺเขสุ. เย ปนาติ รุกฺขา ปน, อปริคฺคหิตา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตํ ปนาติ อปโลกนกมฺมํ ปน. สลากํ คณฺหนฺติ เอตฺถาติ สลากคฺคํ, านํ. ‘‘ยาคคฺคภตฺตคฺค’’อิติ เอตฺถาปิ ¶ เอเสว นโย. อุโปสถคฺเคติ อุโปสถสฺส คหณฏฺาเน, อุโปสถเคเหติ อตฺโถ. ตตฺถาติ อุโปสถคฺเค. ตนฺติ อปโลกนกมฺมํ.
ยํ มูลตจปตฺตองฺกุรปุปฺผผลขาทนียาทีติ โยชนา. อนฺโตสีมายาติ อนฺโต อุปจารสีมาย.
สุกตเมวาติ สงฺเฆน กตเมว. อุโปสถทิวเสติ นิทสฺสนมตฺตํ ยสฺมึ กสฺมึจิ ทิวเสปิ กตตฺตา.
ผลวาเรนาติ รุกฺขานํ ผลคหณวาเรน. รุกฺขา ธรนฺตีติ รุกฺขา ติฏฺนฺติ, สํวิชฺชนฺติ วา ¶ . เยหีติ ภิกฺขูหิ โรปิตา, โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สา เอว กติกาติ ปุพฺเพ กตา สา เอว กติกา, อฺา กติกา น กาตพฺพาติ อธิปฺปาโย.
อฺสฺมึ วิหาเรติ รุกฺขานํ ิตวิหารโต อฺสฺมึ วิหาเร. เตสนฺติ รุกฺขานํ, สามีติ สมฺพนฺโธ. เยปีติ รุกฺขาปิ, โรปิตาติ สมฺพนฺโธ. อฺโต านโตติ โยชนา. เตสูติ รุกฺเขสุ. เอตฺถาติ วิหาเร. เตหิ ปนาติ ปริเวณสามิเกหิ ภิกฺขูหิ ปน. ทสภาคนฺติ ทสมภาคํ. ‘‘เอเสว นโย’’ติ อิมินา ทสภาคํ ทตฺวาติ อตฺถํ อติทิสติ.
สมฺภาวนียภิกฺขุโนติ สีลสุตาทีหิ สมฺภาวนียสฺส ภิกฺขุโน. ตตฺถาติ โปราณวิหาเร. มูเลติ ปุพฺเพ, อาทิกาเลติ อตฺโถ. นิกฺกุกฺกุจฺเจนาติ ‘‘อภาชิตมิท’’นฺติ กุกฺกุจฺจวิรเหน. ขิยฺยนมตฺตเมว ตนฺติ ตํ ขิยฺยนํ ขิยฺยนมตฺตเมว, น สามเณรานํ ขิยฺยนํ รุหตีติ อตฺโถ.
ปนสรุกฺขนฺติ กณฺฏกีผลรุกฺขํ. อยํ สามีจีติ อยํ ภาเชตฺวา ขาทนํ อนุธมฺมตา. ขายิตนฺติ ขาทิตํ. ทฺวินฺนํ ติณฺณํ กติกปฏิปฺปสฺสมฺภนํ นเยน าตุํ สกฺกุเณยฺยตฺตา ตํ อทสฺเสตฺวา เอกสฺเสว กติกปฏิปฺปสฺสมฺภนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘เอกภิกฺขุเก ปนา’’ติอาทิ. ปุริมกติกาติ ‘‘ยถาสุขํ ปริภฺุชิตุํ รุจฺจตี’’ติ (ปริ. อฏฺ. ๔๙๕-๔๙๖) ปุเร กตา กติกา. เตสนฺติ ¶ สามเณรานํ, ผาติกมฺมนฺติ สมฺพนฺโธ. ภาเชตฺวาติ สามเณรานํ ภาเชตฺวา. อิมินา สามเณรานํ ผาติกมฺมํ น ทาตพฺพมฺปิ ภาคํ ภาเชตพฺพนฺติ ทสฺเสติ.
สามนฺตคาเมหีติ อาสนฺนคาเมหิ, อาคนฺตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เอกํ อมฺพํ เอกํ ลพุชนฺติ โยชนา. อทิยฺยมาเน โทเส ทสฺสิเต ทิยฺยมาเน อานิสํสมฺปิ อตฺถโต าตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อทิยฺยมาเน หี’’ติอาทิ.
คณฺหนฺตานํ มนุสฺสานนฺติ สมฺพนฺโธ. ตโตติ กติกวตฺตฏฺปนโต. น วตฺตพฺพาติ ผลทานกุลทูสกตฺตา น วตฺตพฺพา. กินฺติ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ อาห ‘‘นาฬิเกราทีนี’’ติอาทิ. อนุวิจริตฺวาติ ปทานมนุกฺกเมน วิจริตฺวา. อุปฑฺฒภาโคติ ภิกฺขูนํ ลทฺธภาคโต อุปฑฺโฒ ภาโค. อปโลเกตฺวาติ สงฺฆํ อาปุจฺฉิตฺวา.
มคฺคคมิยสตฺถวาโหติ มคฺคํ คมิโก สตฺถวาโห. โสติ พลกฺกาเรน คเหตฺวา ขาทนฺโต. ฉายาทีนนฺติอาทิสทฺเทน ¶ อารามวนานิ สงฺคเหตพฺพานิ. สเจ อตฺถีติ สเจ อตฺโถ อตฺถิ. ผลภริตาติ ผเลน ปริปุณฺณา. ‘‘ผลภาริตา’’ติปิ ปาโ. ผลสงฺขาเตน ภาเรน สมนฺนาคตาติ อตฺโถ. อปจฺจาสีสนฺเตนาติ เตสํ สนฺติกา ทานปฏิทานํ อปจฺจาสีสนฺเตน. ปุพฺเพ วุตฺตเมวาติ ปุพฺเพ สงฺฆิกฏฺาเน ‘‘กุทฺโธ หิ โส’’ติอาทินา วุตฺตเมว. เอตฺถาติ ปุคฺคลิกฏฺาเน.
ตนฺติ ผลารามํ. โสติ ปฏิพโล ภิกฺขุ. ภาริยํ กมฺมนฺติ ชคฺคนกมฺมํ ภาริยํ. เอตฺตเกนาติ ตติยภาคอุปฑฺฒภาคมตฺเตน. สพฺพํ ผลารามนฺติ สมฺพนฺโธ. มูลภาคนฺติ ปมภาคํ. ‘‘ทสภาคมตฺต’’นฺติ อิมินา ตทตฺถํ ทสฺเสติ. ทตฺวาติ สงฺฆสฺส ทตฺวา. โสติ ภิกฺขุ. อกตาวาสนฺติ ปุพฺเพ อกตํ นวํ เสนาสนํ. อารามนฺติ สงฺฆสฺส อารามํ. เตหิปีติ นิสฺสิตเกหิปิ. ปิสทฺโท อาจริยํ อเปกฺขติ. เตสนฺติ นิสฺสิตกานํ. ชคฺคิตกาเลติ ชคฺคิตานํ รุกฺขานํ ปุปฺผผลภริตกาเล. ชคฺคนกาเลติ ชคฺคนมตฺตกาเล, ชคฺคนมตฺตเมว, น ชคฺคนการณา ¶ กิฺจิ ปุปฺผํ วา ผลํ วา โหติ, ตสฺมึ กาเลติ อตฺโถ. ‘‘พหุ’’นฺติอาทินา วาเรตพฺพาการํ ทสฺเสติ.
ผาติกมฺเมน ชคฺคนฺโต น อตฺถีติ โยชนา. อนาปุจฺฉิตฺวาวาติ สงฺฆํ อนปโลเกตฺวาว. อิตีติ เอวํ.
ตฺติกมฺมฏฺานเภเท ปน เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ โยชนา. โอสาเรติ สงฺฆมชฺฌํ ปเวเสติ อิมาย ตฺติยาติ โอสารณา.
นิสฺสาริยติ สงฺฆโต พหิ กริยติ อิมายาติ นิสฺสารณา. ตฺติ อุโปสโถ นามาติ อิทํ การณูปจารวเสน วุตฺตํ. เตนาห ‘‘อุโปสถกมฺมวเสน ปิตา’’ติ. เอเสว นโย ตฺติปวารณา นามาติ เอตฺถาปิ.
อนุสาเสยฺยาติอาทินา ปมปุริสเอยฺยวิภตฺติวเสน ปิตา ตฺติ อตฺตนา ปรํ สมฺมนิตุํ ปิตา ตฺติ นาม. อนุสาเสยฺยนฺติอาทินา อุตฺตมปุริสเอยฺยํวิภตฺติวเสน ปิตา ตฺติ อตฺตนาว อตฺตานํ สมฺมนิตุํ ปิตา ตฺติ นาม. อตฺตนาว อตฺตา วา ปโร วา สมฺมนิยติ อิมาย ตฺติยาติ สมฺมุติ. นิสฺสฏฺปตฺตจีวราทีนิ ทียนฺติ อเนนาติ ทานํ, ตฺติ. วจฺจํ อนเปกฺขิตฺวา วาจกสฺส นิยตนปุํสกลิงฺคตฺตา นปุํสกลิงฺควเสน วุตฺตํ.
อาปตฺติ ¶ ปฏิคฺคณฺหิยติ อเนนาติ ปฏิคฺคโห.
ปฏิมุขํ อุปริ กฑฺฒิยติ อิมายาติ ปจฺจุกฺกฑฺฒนา.
กมฺมเมวาติ ลกฺขิยติ อเนนาติ กมฺมลกฺขณํ.
‘‘ตถา’’ติ ปเทน ‘‘กมฺมลกฺขณํ นามา’’ติ ปทํ อติทิสติ. ตโตติ สพฺพสงฺคาหิกตฺติโต. ปรา ทฺเว ตฺติโย กมฺมลกฺขณํ นามาติ โยชนา. อิตีติอาทิ นิคมนํ.
ตฺติทุติยกมฺมฏฺานเภเท โอสารณาทีนํ วิเสสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘วฑฺฒสฺส ลิจฺฉวิโน’’ติอาทิ. สีมาสมฺมุติ จาติอาทินา โยชนา กาตพฺพา.
ยา ¶ ปน ทฺเว ตฺติทุติยกมฺมวาจา วุตฺตาติ โยชนา. อิตีติอาทิ นิคมนํ.
ตฺติจตุตฺถกมฺมฏฺานเภเท โยชนานโย ปากโฏเยว.
๔๙๗. จตุวคฺคกรเณ กมฺเมติอาทิกาย เทสนาย สมฺพนฺธํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิติ กมฺมานิ จา’’ติอาทิ. ตตฺถ อิตีติ เอวํ ทสฺเสตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสตฺโถติ ตสฺส ‘‘จตุวคฺคกรเณ กมฺเม’’ติอาทิวจนสฺส อตฺโถ เวทิตพฺโพติ สมฺพนฺโธ.
อิติ กมฺมวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
อตฺถวสวคฺคาทิวณฺณนา
๔๙๘. เอวํ กมฺมวคฺควณฺณนํ ทสฺเสตฺวา ตสฺสานนฺตเร วุตฺตาย ‘‘ทฺเว อตฺถวเส ปฏิจฺจา’’ติอาทิกาย เทสนาย อนุสนฺธึ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อิทานี’’ติอาทิ, อิทานิ อารทฺธนฺติ สมฺพนฺโธ. ยานิ ตานิ สิกฺขาปทานีติ โยชนา. ทิฏฺธมฺมิกเวรานนฺติ ทิฏฺธมฺเม ปวตฺตตฺตา จ วิรมิตพฺพตฺตา จ ทิฏฺธมฺมิกานํ เวรานํ. สํวรายาติ เอตฺถ สํปุพฺโพ วรธาตุ ปิทหนตฺโถ, อายสทฺโท จ ตทตฺโถติ อาห ‘‘ปิทหนตฺถายา’’ติ. วิปากทุกฺขสงฺขาตานนฺติ ปาณาติปาตาทีนํ ¶ วิปากภูตานํ ทุกฺขสงฺขาตานํ. สมฺปรายิกานนฺติ สมฺปราเย ปวตฺตานํ. อิธาติ อิมสฺมึ สิกฺขาปทปฺตฺตานิสํสฏฺาเน. ‘‘วชฺชนียภาวโต’’ติ อิมินา วชฺเชตพฺพานีติ วชฺชานีติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ. ภายนฺติ เอเตหีติ ภยานิ. อกฺขมฏฺเนาติ อสหณียฏฺเน. ‘‘อกุสลานีติ วุจฺจนฺตี’’ติ อิมินา วิปากทุกฺขานิ ผลูปจาเรน อกุสลานิ นามาติ ทสฺเสติ. คณพนฺธเภทนตฺถาย สิกฺขาปทํ ปฺตฺตนฺติ เอวเมว ปาโ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘คณโภชนสิกฺขาปทํ ปฺตฺต’’นฺติ ปาโ ลิขิโต. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ อตฺถวสวคฺเค. ยนฺติ วจนํ. เอตฺถาติ อิมสฺมึ วคฺเค.
อิติ อตฺถวสวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๔๙๙. วตฺเตสุ วตฺตมาโน ปุคฺคโล โอสารียติ อเนนาติ โอสารณียํ, กมฺมํ. เตน วุตฺตํ ‘‘เยน กมฺเมน โอสารียติ, ตํ กมฺมํ ¶ ปฺตฺต’’นฺติ. ‘‘เยน กมฺเมนา’’ติอาทินา ภณฺฑนการกาทโย นิสฺสารียนฺติ อเนน กมฺเมนาติ นิสฺสารณียนฺติ วจนตฺถํ ทสฺเสติ.
๕๐๐. สตฺตาปตฺติกฺขนฺธา ปฺตฺตํ นามาติ สมฺพนฺโธ. อนฺตราติ กกุสนฺธาทีนํ ติณฺณํ พุทฺธานฺจ อมฺหากํ ภควโต จ อนฺตเร. ‘‘สิกฺขาปเท’’ติ อิมินา ‘‘อปฺตฺเต’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. มกฺกฏีวตฺถุอาทิวินีตกถา อนุปฺตฺตํ นามาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สิกฺขาปเท’’ติ อิมินา ‘‘ปฺตฺเต’’ติ ปทสฺส อตฺถํ ทสฺเสติ. สพฺพตฺถาติ สพฺพสฺมึ อานิสํสวคฺเค.
อิติ อานิสํสวคฺควณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
๕๐๑. สพฺพสิกฺขาปทานํ สงฺคหนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ ‘‘นว สงฺคหา’’ติอาทิปาเ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพติ โยชนา. ‘‘วตฺถุนา สงฺคโห’’ติ อิมินา ‘‘วตฺถุสฺมึ, วตฺถูนํ สงฺคโห’’ติ อตฺถํ นิวาเรติ. เอตฺถาติ ‘‘วตฺถุสงฺคโห’’ติอาทิปาเ. หีติ วิตฺถาโร. ยสฺมา นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. สพฺพานีติ สิกฺขาปทานิ. ‘‘สงฺคหิตานี’’ติ อิมินา สงฺคหิตพฺโพติ สงฺคโหติ นิพฺพจนํ ทสฺเสติ. เอวํ ตาวาติอาทิ นิคมนํ.
ยสฺมา ปน สงฺคหิตาติ สมฺพนฺโธ.
เอวเมตฺถาติอาทินา ¶ ขนฺธสมุฏฺานอธิกรณสมเถ สมฺปิณฺเฑตฺวา นิคมนํ ทสฺเสติ. เอตฺถาติ สงฺคหวคฺเค.
อิติ สมนฺตปาสาทิกาย วินยสํวณฺณนาย
นวสงฺคหิตวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
นิฏฺิตาติ นิฏฺํ นิปฺผตฺตึ อิตา คตาติ นิฏฺิตา, อถ วา นิฏฺเ นิปฺผตฺติยํ อิตา ิตาติ นิฏฺิตา. จสทฺโท อวธารณตฺโถ, นิฏฺิตา เอวาติ หิ อตฺโถ. อนุตฺตานตฺถปทวณฺณนาติ อนุตฺตานานํ อตฺถวนฺตปทานํ, อตฺถานฺจ ปทานฺจ วณฺณนา.
อิติ ปริวารวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.
นิฏฺิตา จ ปาจิตฺยาทิวณฺณนาย โยชนาติ.
ชาทิลฺฉิตนาเมนเนกานํ ¶ วาจิโต มยา;
ปริวารวินยสฺส, สมตฺโต โยชนานโย.
นิคมนกถาวณฺณนา
เอวํ วินยสํวณฺณนํ กตฺวา อิทานิ ตํ นิคเมนฺโต อาห ‘‘เอตฺตาวตา’’ติอาทิ. ตตฺถ เอตฺตาวตาติ เอตฺตเกน ‘‘โย กปฺปโกฏีหิปิ อปฺปเมยฺย’’นฺติอาทิวจนโต (ปารา. อฏฺ. ๑.คนฺถารมฺภกถา) ปฏฺาย ‘‘นวสงฺคหิตวคฺควณฺณนา นิฏฺิตา’’ติ วจนปริโยสานานํ อกฺขรปทพฺยฺชนานํ สมุทายภูเตน วจนกฺกเมน, สมตฺตาติ สมฺพนฺโธ.
อุภโตวิภงฺคขนฺธกปริวารวิภตฺติเทสนนฺติ อุภโตวิภงฺเคน จ ขนฺธเกน จ ปริวาเรน จ วิภชิตพฺพเทสนํ วินยปิฏกนฺติ สมฺพนฺโธ. นาโถติ ภิกฺขุภิกฺขุนีนํ หิตปฏิปตฺตึ ยาจนฏฺเน จ กิเลสานํ อุปตาปนฏฺเน จ เวเนยฺยานํ หิตสุขํ อาสีสนฏฺเน จ จิตฺติสฺสริยฏฺเน จ นาโถ. เวเนยฺยนฺติ วิเนตพฺพฏฺเน เวเนยฺยํ. ชิโนติ ปฺจมารานํ ชิตฏฺเน ชิโน. อยํ ปเนตฺถ โยชนา – นาโถ เวเนยฺยํ วิเนนฺโต ชิโน อุภโตวิภงฺคขนฺธกปริวารวิภตฺติเทสนํ ยํ วินยปิฏกํ อาหาติ.
สมธิกสตฺตวีสติสหสฺสมตฺเตนาติ สห อธิเกน สตฺตสหสฺสปฺปมาเณน จ วีสติสหสฺสปฺปมาเณน ¶ จ คนฺเถนาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺสาติ วินยปิฏกสฺส. สมนฺตปาสาทิกาติ สมนฺตโต ปสาทํ วหิกา, ชนิกา วา. ตตฺรายํ โยชนา – ตสฺส สมธิกสตฺตวีสติสหสฺสมตฺเตน คนฺเถน สมนฺตปาสาทิกา นาม สํวณฺณนา สมตฺตาติ.
ตตฺริทนฺติ ตตฺร อิทํ. ‘‘ตตฺรา’’ติ ปทํ ปุริมวจนาเปกฺขํ. ตตฺร ‘‘สมนฺตปาสาทิกา นามา’’ติ วจเนติ หิ อตฺโถ. สมนฺตปาสาทิกตฺตสฺมินฺติ ปจฺจตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมวจนํ โหติ ‘‘อิทมฺปิ สีลสฺมิ’’นฺติอาทีสุ (ที. นิ. ๑.๑๙๔ อาทโย) วิย, สมนฺตปาสาทิกตฺตนฺติ อตฺโถ. อยํ ปเนตฺถ โยชนาตตฺร ‘‘สมนฺตปาสาทิกา นามา’’ติ วจเน สมนฺตปาสาทิกาย อิทํ สมนฺตปาสาทิกตฺตํ ¶ โหตีติ อยํ สมนฺตปาสาทิกภาโวติ อตฺโถ.
อาจริยปรํปรโตติอาทีสุ คาถาสุ วุตฺตํ นววิธํ วิเสสนปทํ ‘‘น ทิสฺสตี’’ติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ. สมฺปสฺสตนฺติ สมฺมา ปสฺสนฺตานํ วิฺูนนฺติ สมฺพนฺโธ. ยโตติ ยสฺมา, น ทิสฺสตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ สํวณฺณนายํ. สมนฺตปาสาทิกาตฺเววาติ สมนฺตปาสาทิกา อิติ เอว นาม. วินยสฺสาติ วินยปิฏกสฺส. วิเนยฺยทมนกุสเลนาติ วิเนยฺยานํ ทมเน เฉเกน. โลกนาเถนาติ โลกานํ นาเถน. โลกมนุกมฺปมาเนนาติ โลกํ อนุกมฺปมาเนน. อยฺเหตฺถ โยชนา – อาจริยปรํปรโต…เป… วิภงฺคนยเภททสฺสนโต สมฺปสฺสตํ วิฺูนํ เอตฺถ กิฺจิ อปาสาทิกํ ยโต น ทิสฺสติ, ตสฺมา วิเนยฺยทมนกุสเลน โลกนาเถน โลกมนุกมฺปมาเนน ภควตา วุตฺตสฺส วินยสฺส อยํ สมนฺตปาสาทิกาตฺเวว สํวณฺณนา ปวตฺตาติ.
ติสฺโสปิ อิมา สีหฬฏฺกถาโย สุตฺวาติ สมฺพนฺโธ. กสฺส สนฺติเก สุตนฺติ อาห ‘‘พุทฺธมิตฺโต…เป… สนฺติเก’’ติ. ‘‘พุทฺธมิตฺโต’’ติ นาเมน วิสฺสุตสฺส ยสสฺสิโน วินยฺุสฺส ธีรสฺส เถรสฺส สนฺติเก สุตฺวาติ โยชนา. ‘‘สุตฺวา’’ติ ปทํ ‘‘อารทฺธา’’ติ ปเท ปุพฺพกาลกิริยาวิเสสนํ.
มหาเมฆวนุยฺยาเน ภูมิภาเค ปติฏฺิโต สตฺถุ มหาโพธิวิภูสิโต โย มหาวิหาโร อตฺถีติ โยชนา.
ตสฺส มหาวิหารสฺส ทกฺขิเณ ทิสาภาเค ปธานฆรํ ปธานฆรนามกํ อุตฺตมํ สุจิจาริตฺตสีเลน ภิกฺขุสงฺเฆน เสวิตํ ยํ ปริเวณํ อตฺถิ, ตตฺถ การยีติ โยชนา.
โกนาโม ¶ การยีติ อาห ‘‘อุฬารกุลสมฺภูโต…เป… วิสฺสุโต’’ติ. ตตฺถ อุฬารกุลสมฺภูโต สงฺฆุปฏฺายโก สทา อนากุลาย สทฺธาย รตนตฺตเย ปสนฺโน ‘‘มหานิคมสามี’’ติ วิสฺสุโต อุปาสโก การยีติ สมฺพนฺโธ.
กํ ¶ การยีติ อาห ‘‘จารุ…เป… สมฺปนฺนสลิลาสย’’นฺติ. ตตฺถ จารุปาการสํจิตํ โสเภน ปากาเรน สุฏฺุ จิตํ จินิตํ มโนรมํ สีตจฺฉายตรูเปตํ สีตจฺฉาเยน รุกฺเขน อุเปตํ สมฺปนฺนสลิลาสยํ มธุรชลาธารํ ยํ ปาสาทํ การยีติ โยชนา. มหานิคมสามิโน ตตฺร ปาสาเท วสตามยาติ สมฺพนฺโธ.
กํ อุทฺทิสิตฺวา กีทิสา กา อารทฺธาติ อาห ‘‘สุจิสีลสมาจารํ…เป… วินยวณฺณนา’’ติ. ตตฺถ สุจิสีลสมาจารํ พุทฺธสิริวฺหยํ เถรํ อุทฺทิสิตฺวา อิทฺธา อตฺถวินิจฺฉยาทีหิ ปริปุณฺณา ยา วินยวณฺณนา อารทฺธาติ โยชนา.
กึนามสฺส รฺโ กตเม สํวจฺฉเร อารทฺธา, กิสฺมึ กาเล ปรินิฏฺิตาติ อาห ‘‘ปาลยนฺตสฺส…เป… ปรินิฏฺิตา’’ติ. ตตฺถ สกลํ ลงฺกาทีปํ นิรพฺพุทํ กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ปาลยนฺตสฺส สิรินิวาสสฺส สิริปาลยสสฺสิโน รฺโ ชยสํวจฺฉเรติ สมฺพนฺโธ. สมวีสติเม เขเม ชยสํวจฺฉเร อยํ วินยสํวณฺณนา อารทฺธา, เอกวีสมฺหิ รฺโ เอกวีสติเม สํวจฺฉเร สมฺปตฺเต สติ ปรินิฏฺิตาติ โยชนา.
ยถา อตฺตโน สํวณฺณนา นิรุปทฺทวา สีฆํ นิฏฺํ อุปคตา, เอวํ โลกสฺส ธมฺมูปสํหิตา สีฆํ คจฺฉนฺตูติ อาสีสํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘อุปทฺทวากุเล’’ติอาทิ. ตตฺถ อุปทฺทวากุเล อุปทฺทเวหิ อากุเล โลเก สตฺตโลเก นิรุปทฺทวโต อุปทฺทววิรหโต ยถา อยํ วินยสํวณฺณนา เอกสํวจฺฉเรเนว นิฏฺํ อุปาคตา, เอวํ สพฺพสฺส โลกสฺส อารทฺธา สพฺเพปิ ธมฺมูปสํหิตา อตฺถา นิรุปทฺทวา สีฆํ นิฏฺํ คจฺฉนฺตูติ โยชนา.
อตฺตนา สมาจิตสฺส ปฺุสฺส อิจฺฉิตตฺเถ ปริณามนํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘จิรฏฺิตตฺถํ ธมฺมสฺสา’’ติอาทิ. ตตฺถ ธมฺมสฺส จิรฏฺิตตฺถํ อิมํ วินยสํวณฺณนํ กโรนฺเตน สทฺธมฺมพหุมาเนน มยา ยฺจ ปฺุํ สมาจิตํ, สพฺพสฺส ตสฺส ปฺุสฺส อานุภาเวน สพฺเพปิ ปาณิโน ธมฺมราชสฺส ภควโต สทฺธมฺมรสเสวิโน ภวนฺตุ.
สทฺธมฺโม ¶ ¶ จิรํ ติฏฺตุ, เทโว กาเล วสฺสํ วสฺสนฺโต จิรํ ปชํ สตฺตสมูหํ ตปฺเปตุ. ราชา ธมฺเมน เมทนึ รกฺขตูติ โยชนา. อิติสทฺโท ปริสมาปนตฺโถ. อิติ ปรินิฏฺํ สุฏฺุ อาปนํ ทฏฺพฺพนฺตีติ อตฺโถ.
สทฺธา จ พุทฺธิ จ วีริยฺจ สทฺธาพุทฺธิวีริยานิ, วิสุทฺธานิ จ ตานิ สทฺธาพุทฺธิวีริยานิ เจติ วิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยานิ, ปรมานิ จ ตานิ วิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยานิ เจติ ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยานิ, เตหิ ปริมณฺฑิโต ปรมวิสุทฺธสทฺธาพุทฺธิวีริยปฏิมณฺฑิโต, เตน, เถเรนาติ สมฺพนฺโธ. สีลฺจ อาจาโร จ อชฺชวฺจ มทฺทวฺจ สีลาจารชฺชวมทฺทวานิ, ตานิ อาทีนิ เยสํ เตติ สีลาจารชฺชวมทฺทวาทโย, อาทิสทฺเทน ขนฺติโสรจฺจาทโย สงฺคณฺหาติ, เตเยว คุณาติ สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณา, เตสํ สมุทโยติ สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทโย, เตน สมุทิโต สุฏฺุ ปากโฏติ สีลาจารชฺชวมทฺทวาทิคุณสมุทยสมุทิโต, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ.
สกสมโย จ สมยนฺตโร จ สกสมยสมยนฺตรา, เตเยว ปน คหนสทิสตฺตา คหนนฺติ สกสมยสมยนฺตรคหนํ, ตสฺส อชฺโฌคาหณํ สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณํ, ตสฺมึ สมตฺโถ สกสมยสมยนฺตรคหนชฺโฌคาหณสมตฺโถ. เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ. วิเสเสน อฺชติ ปากฏํ กโรตีติ วิยตฺโต, ปุคฺคโล, วิยตฺตสฺส อิทํ เวยฺยตฺติยํ, สติ. ปฺา จ เวยฺยตฺติยฺจ ปฺาเวยฺยตฺติยํ, เตน สมนฺนาคเตนาติ สมฺพนฺโธ. สมนฺนาคเตน เถเรนาติ โยชนา.
ตีณิ ปิฏกานีติ ติปิฏกํ, ตเมว ปริยาปุณิตพฺพตฺตา ปริยตฺตีติ ติปิฏกปริยตฺติ, ตสฺส ปเภโท เอตฺถ สตฺถุสาสเนติ ติปิฏกปริยตฺติปเภทํ, ตสฺมึ. สห อฏฺกถายาติ สาฏฺกถํ, สตฺถุ สาสนํ, ตสฺมึ สตฺถุสาสเนติ สมฺพนฺโธ. สตฺถุโน ปริยตฺติปฏิปตฺติปฏิเวธวเสน ติวิธํ สาสนํ สตฺถุสาสนํ, พฺยาโสปิ ยุชฺชเตว, ตสฺมึ สตฺถุสาสเน ‘‘อปฺปฏิหต’’อิติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ. อปฺปฏิหตํ าณํ อปฺปฏิหตาณํ, อิทํ ตสฺมึ วินยสํวณฺณนากาเล เถรสฺส ปฏิเวธาณาภาวโต ¶ สุตมยจินฺตามยาณํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. อปฺปฏิหตาณสฺส ปภาโว เอตสฺสาติ อปฺปฏิหตาณปภาโว, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ. มหนฺตํ เวยฺยากรณเมตสฺสาติ มหาเวยฺยากรโณ, อิมินา สิกฺขานิรุตฺติอาทีหิ ฉฬงฺเค มหนฺตเวยฺยากรเณ เถรสฺส อปฺปฏิหตาณปภาวตํ ทสฺเสติ, เตน มหาเวยฺยากรเณน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ.
กรณํ วุจฺจติ านํ กริยติ อุจฺจาริยติ เอตฺถ, เอเตนาติ วา วจนตฺเถน, กรณสฺส สมฺปตฺติ ¶ กรณสมฺปตฺติ, ตาย ชนิตํ กรณสมฺปตฺติชนิตํ. สุเขน เถรมุขโต วินิคฺคตํ สุขวินิคฺคตํ, กรณสมฺปตฺติชนิเตน เหตุภูเตน สุขวินิคฺคตํ กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตํ. มธุรวจนฺจ อุทารวจนฺจ มธุโรทารวจนํ, ปุพฺพปเท อุตฺตรปทโลโป, อิมินา เกฏุภปกรเณ (สุโพธาลํกาเร ๑๒๗-๑๔๒ คาถาสุ) วุตฺเตสุ ทสสุ สทฺทคุเณสุ มธุรตาคุเณน จ อุทารตาคุเณน จ สมนฺนาคตภาวํ ทสฺเสติ. กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตฺจ ตํ มธุโรทารวจนฺเจติ กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนํ. อถ วา กรณสมฺปตฺติชนิตฺจ ตํ สุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนฺเจติ กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนํ. เอลํ วุจฺจติ ทุรุตฺตโทโส, นตฺถิ เอลเมตสฺสาติ เนลา, โสเยว วณฺโณ เนลวณฺโณ, เตน ยุตฺตํ เนลวณฺณยุตฺตํ, กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนํ เนลวณฺณยุตฺตเมตสฺสาติ กรณสมฺปตฺติชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจนเนลวณฺณยุตฺโต, เถโร. วิเสสนปรปทสมาโส, เนลวณฺณยุตฺตกรณสมฺปตฺติ ชนิตสุขวินิคฺคตมธุโรทารวจโนติ หิ อตฺโถ, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ. ยุตฺตฺจ ปริสาย โสเตน อนุรูปตฺตา, มุตฺตฺจ ปริสาย วิสารทตฺตาติ ยุตฺตมุตฺตํ, วจนํ, ตํ วทติ สีเลนาติ ยุตฺตมุตฺตวาที, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ.
กมฺมสสฺสตอุจฺเฉทอิสฺสรนิมฺมานาทิวเสน ¶ นานา วาทา เอเตสนฺติ วาทิโน, นานาวาทา ชนา, วาทีนํ, วาทีสุ วา วโร กมฺมกิริยวาทตฺตาติ วาทิวโร, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ. ปาฬิยา อตฺถํ วณฺเณตุํ สมตฺถตฺตา มหนฺโต กวิ มหากวิ, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ.
อตฺถธมฺมนิรุตฺติปฏิภานวเสน ปภินฺนาย ปฏิสมฺภิทาย ปริวาริโตติ ปภินฺนปฏิสมฺภิทาปริวาโร, ตสฺมึ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเมติ สมฺพนฺโธ. ฉ อภิฺา จ ปฏิสมฺภิทา จ ฉฬภิฺาปฏิสมฺภิทา, ตา อาทโย เยสํ เตติ ฉฬภิฺาปฏิสมฺภิทาทโย, อาทิสทฺเทน เตวิชฺชาทโย สงฺคณฺหาติ. ฉฬภิฺาปฏิสมฺภิทาทโย ปเภทา เอตสฺสาติ ฉฬภิฺาปฏิสมฺภิทาทิปฺปเภโท, โสเยว คุโณ ฉฬภิฺาปฏิสมฺภิทาทิปฺปเภทคุโณ, เตน ปฏิมณฺฑิโต ฉฬภิฺาปฏิสมฺภิทาทิปฺปเภทคุณปฏิมณฺฑิโต, ตสฺมึ อุตฺตริมนุสฺสธมฺเมติ สมฺพนฺโธ. อุตฺตริมนุสฺสานํ ฌานลาภิอาทีนํ ธมฺโม อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม, อถ วา มนุสฺสานํ กุสลกมฺมปถสงฺขาตธมฺมโต อุตฺตรีติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺโม, ฌานาทิธมฺโม, ตสฺมึ, ‘‘สุปฺปติฏฺิต’’ อิติ ปเทน สมฺพนฺธิตพฺพํ. สุปฺปติฏฺิตา พุทฺธิ เอเตสนฺติ สุปฺปติฏฺิตพุทฺธิโน, เตสํ เถรานนฺติ สมฺพนฺโธ. เถรานํ วํเส ปกาเรน ทิปฺปนฺติ, ปทีโป วิยาติ วา เถรวํสปฺปทีปา, เตสํ. ถิโร สีลสมาธิปฺาสงฺขาโต คุโณ เอเตสมตฺถีติ เถรา, เตสํ, วํสาลงฺการภูเตนาติ สมฺพนฺโธ. มหาวิหาเร วสนสีลา วสนธมฺมา, วสเน สาธุการีติ วา มหาวิหารวาสิโน, เตสํ, เถรานนฺติ สมฺพนฺโธ ¶ . วํเส อลงฺกาโร, วํสสฺส วาติ วํสาลงฺกาโร, โส หุตฺวา ภูโต, วํสาลงฺการภาวํ วา ปตฺโตติ วํสาลงฺการภูโต, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ.
วิปุลา จ สา วิสุทฺธา เจติ วิปุลวิสุทฺธา, วิเสสโนภยปโท, วิปุลวิสุทฺธา พุทฺธิ เอตสฺสาติ วิปุลวิสุทฺธพุทฺธิ, เตน เถเรนาติ สมฺพนฺโธ. นามเมว นามเธยฺยํ, คหิตํ นามเธยฺยเมตสฺสาติ คหิตนามเธยฺโย ¶ , เตน เถเรน กตา สมนฺตปาสาทิกา นาม อยํ วินยสํวณฺณนา ติฏฺตูติ สมฺพนฺโธ.
สุทฺธจิตฺตสฺส ตาทิโน โลกเชฏฺสฺส มเหสิโน ‘‘พุทฺโธ’’ติ นามมฺปิ ยาว โลกมฺหิ ปวตฺตติ, ตาว โลกนิตฺถรเณสีนํ กุลปุตฺตานํ สีลวิสุทฺธาย นยํ ทสฺเสนฺตี โลกสฺมึ ติฏฺตูติ โยชนา.
อิติ นิคมนสฺส อตฺถโยชนา สมตฺตา.
นิคมนกถา
เอตฺตาวตา จ –
รตนปุณฺณนามสฺส, ปุรสฺส ราชธานิยา;
ทกฺขิเณ มุนิรูปสฺส, อีสํปาจีนนิสฺสิเต.
โย วิหาโร สปาสาโท, การิโต ราชเทวิยา;
ยา วสตา มยา ตตฺร, กตา ปาจิตฺยาทิโยชนา.
มาปิตรตฺนปุณฺณสฺส, สตฺตรเสว ราชิโน;
ชยวสฺเสฏฺารสมฺหิ, สมฺปตฺเตยํ สุนิฏฺิตา.
‘‘รตนปุณฺณา’’ติวฺหยสฺส ราชธานีนครสฺส ทกฺขิณสฺมึ ทิสาภาเค ปฺจโยชนปฺปมาเณ าเน ทฺวีหิ มหาตฬาเกหิ สุโสภิตสฺส มิธิลนามนครสฺส ปุรตฺถิมสฺมึ ทิสาภาเค ทิยฑฺฒคาวุตปฺปมาเณ าเน อเนกตาลปนฺตีหิ สุโสภิโต จตุนฺนํ กุลานํ รมณียภูโต ‘‘กผฺรู’’ อิติ ¶ โวหริโต โย โส มหาคาโม ปติฏฺิโต, ตตฺถ ปฏิสนฺธิยา ชาเตน สีลาทิคุเณหิ ปสํสิเตน ‘‘ชาคโร’’ติ ครูหิ คหิตนามเธยฺเยน ติกฺขตฺตุํ ราชูหิ ราชมุทฺทินา ลฺฉิเตน เม กตายํ ปาจิตฺยาทิวณฺณนาย โยชนา สมฺปตฺเต ชินจกฺเก เตรสาธิกจตุวสฺสสตาธิกํ ทฺวิสหสฺสํ, สกฺกราเช ปน เอกตึสาธิกทฺวิวสฺสสตาธิกํ สหสฺสํ คิมฺหาเน เชฏฺมาเส ชุณฺหปกฺขสฺส ปฺจเม สุกฺกวาเร นิฏฺํ ปตฺตา อนายาเสนาติ.
โยชนาย ¶ อิมิสฺสาหํ, รจนสฺสานุภาวโต;
ภเวยฺยาเนกชาตีสุ, ปิฏกตฺตยธารโก.
กุสโล จุภยตฺเถสุ, ปริสาสุ วิสารโท;
สมิชฺฌนฺตุ สุสงฺกปฺปา, มยฺหฺจ สพฺพปาณินํ.
วปฺปาทิมนติกฺกมฺม, สมฺมา เทโว ปวสฺสตุ;
อตฺตชมิว รกฺขนฺตุ, ราชาโน จาปิ เมทินินฺติ.
อิติ ภทนฺตชาครตฺเถเรน กตา
ปาจิตฺยาทิวณฺณนาย โยชนา สมตฺตา.