ตีกา > วินยปิฏก (ฏีกา) > ขุทฺทสิกฺขา-มูลสิกฺขา

เตน ภิกฺขุนา ‘‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน, ติสฺสาย ภิกฺขุนิยา, ติสฺสสฺส สามเณรสฺส ¶ , ติสฺสาย สามเณริยา, ติสฺสาย สิกฺขมานาย สนฺตกํ ปริภุฺช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ วตฺตพฺพํ.

ปรมฺมุขาวิกปฺปเน-กสฺสนฺติเกวมีรเย;

‘‘อิมํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺปนตฺถาย ทมฺมี’’ติ.

๒๒๗. เตน วตฺตพฺโพ ‘‘โก เต มิตฺโต วา สนฺทิฏฺโ วา’’ติ. อิตเรน เจวํ วตฺตพฺพํ ‘‘ติสฺโส ภิกฺขู’’ติ วา ¶ ‘‘ติสฺสา ภิกฺขุนี’’ติ วา ‘‘ติสฺโส สามเณโร’’ติ วา ‘‘ติสฺสา สามเณรี’’ติ วา ‘‘ติสฺสา สิกฺขมานา’’ติ วา.

ปุน เตน ‘‘อหํ ติสฺสสฺส ติสฺสาย วา ทมฺมี’’ติ วิกปฺเปตฺวา เตเนว ‘‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน, ติสฺสาย ภิกฺขุนิยา, ติสฺสสฺส สามเณรสฺส, ติสฺสาย สามเณริยา, ติสฺสาย สิกฺขมานาย สนฺตกํ ปริภุฺช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ ปจฺจุทฺธริตพฺพํ.

ทูรสนฺติกตฺเตกตฺตพหุภาวํ วิชานิย;

‘‘เอตํ อิม’’นฺติ ‘‘เอตานิ, อิมานี’’เตตฺถ โยชเย.

ทสาหํ มาสเมกํ วา, ปฺจ วา กถินตฺถเต;

ปาริปูรตฺถมูนสฺส, ปจฺจาสา สติ มาสกํ;

นุปฺปาทยติ นิสฺสคฺคึ, นาธิฏฺิตวิกปฺปิตนฺติ.

พฺยตฺตสฺส ปฺจวสฺสสฺส, นตฺถิ นิสฺสย การิยํ;

ยาวชีวมฺปิ อพฺยตฺโต, นิสฺสิโตเยว ชีวติ.

เอกํสํ ¶ จีวรํ กตฺวา, ปคฺคณฺหิตฺวาน อฺชลึ;

อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา, วเท ยาวตตียกํ;

อายสฺมโต นิสฺสาย วจฺฉามี’’ติ.

ปกฺกนฺเต ปกฺขสงฺกนฺเต, วิพฺภนฺเต วาปิ นิสฺสโย;

มรณาณตฺตุปชฺฌาย-สโมธาเนหิ สมฺมติ.

นิสฺสาย ¶ น วเสลชฺชึ, อปุพฺพํ านมาคโต;

อาคเม จตุปฺจาหํ, าตุํ ภิกฺขุสภาคตํ.

อทฺธิกสฺส คิลานสฺส, คิลานุปฏฺกสฺส จ;

ยาจิตสฺส อรฺเ วา, สลฺลกฺขนฺเตน ผาสุกํ;

สภาเค ทายเกสนฺเต, วสิตุํ ตาว ลพฺภตีติ.

อกายพนฺธโน คามํ, ทุกฺกฏํ ปวิเสยฺย เจ;

พนฺเธยฺย ยตฺถ สรติ, ตตฺเถวาสติยา คโต.

ปฏฺฏิกา สูกรนฺตนฺติ, ทุวิธํ กายพนฺธนํ;

ทุสฺสปฏฺโฏ จ รชฺชุ จ, เอกา ตทนุโลมิกา.

มจฺฉกณฺฏกขชฺชูรี-ปตฺตา มฏฺา จ ปฏฺฏิกา;

ลพฺภา ทสา จตสฺโสปิ, อนฺเต ทิคุณสุตฺตกํ.

มาลาทึ ¶ กกฺกฏจฺฉาทึ, ทสฺเสตฺวา คุณสุตฺตก;

โกฏฺฏิตา กุฺชรจฺฉาทึ, ปฏฺฏิกา น จ กปฺปติ.

ฆฏกํ มกรมุขาทึ, น กปฺปนฺติ ทสามุเข;

อุภนฺเต ฆฏกา เลขา, วิเธ อฺฺจ จิตฺตกํ.

เทฑฺฑุภกฺจ มุรชํ, มทฺทวีณํ กลาพุกํ;

น กปฺปนฺติ ทสาสุ ทฺเว, มชฺฌิมาเยว กปฺปเร.

เวฬุทนฺตวิสาณฏฺิกฏฺลาขาผลามยา;

สงฺขนาภิมยา สุตฺตนฬโลหมยาปิ จ;

วิธา กปฺปนฺติ กปฺปิยา, คณฺิโย จาปิ ตมฺมยาติ.

ชาตาชาตาติ ¶ ทุวิธา, สุทฺธมตฺติกปํสุกา;

ชาตาทฑฺฒา จ ปถวี, พหุมตฺติกปํสุกา;

จาตุมาสาธิโกวฏฺปํสุมตฺติกราสิ จ.

สุทฺธสกฺขรปาสาณมรุมฺพกถลวาลุกา;

ทฑฺฒา จ ภูมิ เยภุยฺยสกฺขราทิมหีปิ จ;

ทุติยา วุตฺตราสิ จ, จาตุมาโสมวฏฺโก.

ทฺเว ¶ ภาคา ตีสุ ภาเคสุ, มตฺติกา ยสฺส ภูมิยา;

เยภุยฺยมตฺติกา เอสา, เสเสสุปิ อยํ นโย.

ปาจิตฺติ ขณเน ชาเต, ชาตสฺิสฺส ทุกฺกฏํ;

ทฺเวฬฺหสฺสาชาตสฺิสฺส, นาปตฺตาณาปเน ตถา.

ปหาเร ปหาราปตฺติ, ขณมานสฺส อตฺตนา;

เอกายาณตฺติยา เอกา, นานาณตฺตีสุ วาจโส.

‘‘อิมํ านมิมํ กนฺทมิธ วาปึ ขเณตฺถ จ;

ชาเลหคฺคิ’’นฺติ วา วตฺตุํ, นิยเมตฺวา น วฏฺฏติ.

‘‘ถมฺภสฺสิมสฺสาวาฏํ วา, มตฺติกํ ชาน มาหร;

กโรหิ กปฺปิยฺเจ’’ติ, วจนํ วฏฺฏเตทิสํ.

อสมฺพทฺธํ ปถวิยา, สุกฺขกทฺทมอาทิกํ;

โกเปตุํ ตนุกํ ลพฺภมุสฺสิฺจนียกทฺทมํ.

คณฺฑุปฺปาทํ อุปจิกามตฺติกํ มูสิกุกฺกิรํ;

จาตุมาสาธิโกวฏฺํ, เลฑฺฑาทิฺจ น โกปเย.

ปติเต วาปิอาทีนํ, กูเล อุทกสนฺติเก;

ปาสาเณ จ รเช ลคฺเค, ปติเต นวโสณฺฑิยา.

วมฺมิเก ¶ มตฺติกากุฏฺเฏ, อพฺโภกาสุฏฺิเต ตถา;

เยภุยฺยกถลฏฺาเน, ติฏฺติฏฺกกุฏฺฏโก.

ถมฺภาทึ ¶ คณฺหิตุํ ภูมึ, สฺจาเลตฺวา วิโกปยํ;

ธาราย ภินฺทิตุํ ภูมึ, กาตุํ วา วิสมํ สมํ.

สมฺมุฺชนีหิ ฆํสิตุํ, กณฺฏกาทึ ปเวสิตุํ;

ทสฺเสสฺสามีติ ภินฺทนฺโต, ภูมึ จงฺกมิตุํ ปทํ.

ฆํสิตุํ องฺคปจฺจงฺคํ, กณฺฑุโรคี ตฏาทิสุ;

หตฺถํ วา โธวิตุํ ภูมึ, ฆํสิตุํ น จ กปฺปติ.

ถมฺภาทิอุชุกุทฺธาโร, ปาสาณาทิปวฏฺฏนํ;

สาขาทิกฑฺฒนํ รุกฺขลตาจฺเฉทนผาลนํ.

เสโก ปสฺสาวอาทีนํ, สุทฺธจิตฺตสฺส วฏฺฏติ;

อลฺลหตฺถํ เปตฺวาน, รชคฺคาโห จ ภูมิยา.

อคฺคิสฺส อนุปาทาเน, กปาเล อิฏฺกาย วา;

ปาเตตุํ ลพฺภเต อคฺคึ, ภูมิยํ วาวเส สตีติ.

ปฺจวณฺเณหิ สุตฺเตหิ, อนฺโต พหิ จ สิพฺพิตุํ;

คิริกูฏฑฺฒจนฺทาทึ, ฉตฺเต ปณฺเณ จ ฉินฺทิตุํ.

ฆฏกํ วาฬรูปํ วา, ทณฺเฑ เลขา น วฏฺฏติ;

วฏฺฏตี ทณฺฑพุนฺทมฺหิ, อหิจฺฉตฺตกสาทิสํ.

สิพฺพิตุํ ¶ เอกวณฺเณน, ปฺชรํ วา วินนฺธิตุํ;

ถิรตฺถํ วฏฺฏตี ฉตฺเต, ทณฺเฑ เลขาว พนฺธิตุํ.

อนฺเต ¶ ปฏฺฏมุเข วาปิ, เวณิ สงฺขลิกาปิ วา;

สูจิวิการมฺํ วา, จีวเร น จ กปฺปติ;

กปฺปพินฺทุวิการมฺปิ, ปาฬิกณฺณิกอาทิกํ.

คณฺิปาสกปฏฺฏาปิ, จตุกฺโกณาว อคฺฆิยํ;

มุคฺคโร กกฺกฏจฺฉาทิ-วิการํ เนตฺถ วฏฺฏติ.

โกณสุตฺตา จ ปีฬกา, ทุวิฺเยฺยาว กปฺปเร;

คนฺธํ เตลํ ว ลาขํ วา, รชเน น จ ปกฺขิเป.

รตฺตํ สงฺเขน มณินา, ฆฏฺเฏยฺยฺเน วา น จ;

ฆํเสยฺย โทณิยํ กตฺวา, ปหาเร น จ มุฏฺินา.

กณฺณโกณกสุตฺตานิ, รตฺเต ฉินฺเทยฺย จีวเร;

เลขา น วฏฺฏตี ธมฺม-กรเณ ฉตฺตวฏฺฏิยํ.

เลขํ เปตฺวา มณิกา, ปีฬกา กุฺจิกาย จ;

ปิปฺผเล จ ปริจฺเฉท-เลขา ทณฺฑมฺหิ วฏฺฏติ.

มาลาทฺยรณิยํ ปตฺต-มณฺฑเล ภิตฺติกมฺม จ;

เหฏฺา เลขาทฺวยํ อุทฺธํ, อหิจฺฉตฺตกสาทิสํ.

หิตฺวา กตฺตรยฏฺิมฺหิ, สูจิสณฺฑาสเกปิ จ;

ยํ กิฺจิ คิริกูฏาทิ-วณฺณมฏฺํ น วฏฺฏติ.

พิมฺโพหเน ¶ ภิสิมฺจ-ปีาทิสยนาสเน;

สมฺมุฺชนิมฺหิ สงฺการ-ฉฑฺฑเน รงฺคภาชเน.

ปานียภาชเน ปาท-ปีเ กถลิกาย จ;

ปตฺตาธารปิธาเนสุ, ตาลวณฺเฏ จ พีชเน;

ยํ กิฺจิ มาลากมฺมาทิ-วณฺณมฏฺมวาริตํ.

เสนาสเน ปน ทฺวารกวาฏาทิปฺปเภทเน;

โสวณฺณมยนุฺาตํ, วณฺณมฏฺมฺหิ กา กถา.

วิสาณนาฬิลาพฺวาทิปฺปเภเท ¶ เตลภาชเน;

ปุมิตฺถิรูปรหิตํ, วณฺณมฏฺมวาริตนฺติ.

ชนสฺส กาตุํ เภสชฺชํ, ทาตุํ วตฺตุํ น ลพฺภติ;

ภิกฺขาจริยวิฺตฺติ, สเกหิ สหธมฺมินํ.

ปิตูนํ ตทุปฏฺากภิกฺขุนิสฺสิตภณฺฑุนํ;

ลพฺภํ เภสชฺชกรณํ, เวยฺยาวจฺจกรสฺส จ.

มหาจูฬปิตามาตาภาตาภคินิอาทินํ;

เตสํ สเกนตฺตนิเย, ทาตพฺพํ ตาวกาลิกํ.

กุลทูสนวิฺตฺติ, เภสชฺชกรณาทิ หิ;

มาตาปิตูหิ สมฺพนฺธาตเกสุ น รูหติ.

ปิณฺฑปาโต ¶ อนามฏฺโ, มาตาทีนมวาริโต;

ฉนฺนํ ทามริกโจรสฺส, ทาตุมิสฺสริยสฺส จ.

เตสํ สุตฺโตทเกเหว, ปริตฺตํ กยิรา นตฺตโน;

ภณิตพฺพํ ภณาเปนฺเต, ปริตฺตํ สาสโนคธํ.

สีลํ ธมฺมํ ปริตฺตํ วา, อาคนฺตฺวา เทตุ ภาสตุ;

ทาตุํ วตฺตุฺจ ลพฺภติ, คนฺตฺวา เกนจิ เปสิโตติ.

กมฺมเจติยสงฺฆฺ-ปุคฺคลตฺถํ คณสฺส จ;

ทสเภทมฺปิ รตนํ, อุคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.

นิสฺสคฺคิ ¶ เตสุ อตฺตตฺถํ, ทฺวีสุ เสเสสุ ทุกฺกฏํ;

อนามสิตฺวา วุตฺเต ตุ, คณํ สงฺฆฺจ ปุคฺคลํ.

‘‘เจตฺยสฺส นวกมฺมสฺส, ทมฺมี’’ติ น ปฏิกฺขิเป;

วเท กปฺปิยการานํ, ‘‘วทนฺเตวมิเม’’ อิติ.

เขตฺตํ วตฺถุํ ตฬากํ วา, เทนฺเต ทาสปสฺวาทิกํ;

ปฏิกฺขิปิตฺวา คณฺเหยฺย, กปฺปิเยน กเมน จ;

เขตฺตาทีนิ วิหารสฺส, วุตฺเต ทมฺมีติ วฏฺฏติ.

มตฺติกุทฺธรณํ พนฺโธ, ถิรกาโร จ อาฬิยา.

ติเรกภาคคหณํ ¶ , เกทาเร อนเว นเว;

อปริจฺฉนฺนภาเค จ, สสฺเส ‘‘เทเถตฺตเก’’ อิติ;

กหาปณุฏฺาปนฺจ, สพฺเพสมฺปิ อกปฺปิยํ.

อวตฺวา กส วปฺปิจฺจาเทตฺติกาย จ ภูมิยา;

ปติฏฺาเปติ ภูมึ วา, ภาโค เทยฺโยติ เอตฺตโก.

ภูมิภาเค กตํ สสฺสํ, เอตฺตเก คณฺหเถตฺตกํ;

คณฺหนตฺถํ วทนฺเตวํ, ปมาณํ ทณฺฑรชฺชุภิ.

มินเน รกฺขเณ ตฺวา, ขเล ตํนีหราปเน;

โกฏฺาทิปฏิสามเน, ตสฺเสเวตมกปฺปิยํ.

ปฏิสาเมยฺย ปาจิตฺติ, ยํ กิฺจิ คิหิสนฺตกํ;

ภณฺฑาคาริกสีเสน, สเจปิ ปิตุสนฺตกํ.

ปิตูนํ กปฺปิยํ วตฺถุํ, อวสฺสํ ปฏิสามิยํ;

อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา, ลพฺภเต ปฏิสามิตุํ.

เทหีติ ปฏิสาเมตฺวา, วุตฺเต จาปิ ปฏิกฺขิเป;

ปาเตตฺวาน คเต ลพฺภํ, ปลิโพโธติ โคปิตุํ.

กมฺมํ ¶ กโรนฺโต อาราเม, สกํ วฑฺฒกิอาทโย;

ปริกฺขารฺจ สยน-ภณฺฑํ วา ราชวลฺลภา.

เทหีติ ปฏิสาเมตฺวา, วทนฺติ ยทิ ฉนฺทโต;

น กเรยฺย ภยา านํ, คุตฺตํ ทสฺเสตุ วฏฺฏติ.

พลกฺกาเรน ¶ ปาเตตฺวา, คเตสุ ปฏิสามิตุํ;

ภิกฺขุํ มนุสฺสา สงฺกนฺติ, นฏฺเ วตฺถุมฺหิ ตาทิเส.

วิหาราวสถสฺสนฺโต, รตนํ รตฺนสมฺมตํ;

นิกฺขิเปยฺย คเหตฺวาน, มคฺเครฺเปิ ตาทิเส;

สามิกานาคมํ ตฺวา, ปติรูปํ กรียตีติ.

ปุปฺผํ เวฬุํ ผลํ จุณฺณํ, ทนฺตกฏฺฺจ มตฺติกํ;

สงฺคหณตฺถํ ททโต, กุลทูสนทุกฺกฏํ.

ถุลฺลจฺจยํ ครุภณฺฑํ, อิสฺสเรเนตฺถ สงฺฆิกํ;

เทนฺตสฺส ทุกฺกฏาทีนิ, เถยฺยา สงฺฆฺ สนฺตกํ.

กุลสงฺคหา โรเปตุํ, โรปาเปตุฺจ สพฺพถา;

ผลปุปฺผูปคํ รุกฺขํ, ชคฺคิตุฺจ น วฏฺฏติ.

นิมิตฺโตภาสโต กปฺปโวหารปริยายโต;

อตฺตโน ปริโภคตฺถํ, โรปนาทีนิ ลพฺภเร.

วุตฺตาว เวชฺชิกา ชงฺฆเปสเน คิหิกมฺมสุ;

เปตฺวา ปิตโร ภณฺฑุํ, เวยฺยาวจฺจกรํ สกํ.

ทุกฺกฏํ ปทวาเรน, หรเณ ทูตสาสนํ;

สาสนํ อคฺคเหตฺวาปิ, ปมํ วทโต ปุน.

อุปฺปนฺนปจฺจยา ¶ ¶ เอวํ, ปฺจนฺนมฺปิ อกปฺปิยา;

อภูตาโรจนารูป-สํโวหารุคฺคหาทิสา.

หราเปตฺวา หริตฺวาปิ, ปิตูนํ เสสาตินํ;

ปตฺตานํ วตฺถุปูชตฺถํ, ทาตุํ ปุปฺผานิ ลพฺภติ;

มณฺฑนตฺถฺจ ลิงฺคาทิ-ปูชตฺถฺจ น ลพฺภติ.

ตถา ผลํ คิลานานํ, สมฺปตฺติสฺสริยสฺส จ;

ปริพฺพยวิหีนานํ, ทาตุํ สปรสนฺตกํ.

ภาเชนฺเต ผลปุปฺผมฺหิ, เทยฺยํ ปตฺตสฺส กสฺสจิ;

สมฺมเตนาปโลเกตฺวา, ทาตพฺพมิตเรน ตุ.

วิหาเร วา ปริจฺฉิชฺช, กตฺวาน กติกํ ตโต;

เทยฺยํ ยถาปริจฺเฉทํ, คิลานสฺเสตรสฺส วา;

ยาจมานสฺส กติกํ, วตฺวา รุกฺขาว ทสฺสิยา.

สิรีสกสวาทีนํ, จุณฺเณ เสเส จ นิจฺฉโย;

ยถาวุตฺตนโย เอว, ปณฺณมฺเปตฺถ ปเวสเยติ.

ปุริมิกา ปจฺฉิมิกา, ทุเว วสฺสูปนายิกา;

ตตฺถาลยปริคฺคาโห, วจีเภโท จ เอทิโส.

‘‘อิมสฺมึ ¶ วิหาเร อิมํ, เตมาสํ วสฺสํ อุเปมิ;

อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ, จิตฺตุปฺปาเทตฺถ อาลโย.

โนเปตุกาโม อาวาสํ, ตทหูติกฺกเมยฺย วา;

ภเวยฺย ทุกฺกฏาปตฺติ, ชานํ วานุปคจฺฉโต.

ทุติยํ ¶ อุปคจฺเฉยฺย, ฉินฺนวสฺโสนุปาคโต;

น ปกฺกเมยฺย เตมาสํ, อวสิตฺวาน จาริกํ.

มาตาปิตูนมตฺถาย, ปฺจนฺนํ สหธมฺมินํ;

คิลานตทุปฏฺาก-ภตฺตเมสิสฺสโมสธํ.

ปุจฺฉิสฺสามิ อุปฏฺิสฺสํ, คนฺตฺวานภิรตํ อหํ;

วูปกาสิสฺสํ กุกฺกุจฺจํ, ทิฏฺึ ครุกมาทิกํ.

กริสฺสํ วาปิ กาเรสฺสํ, วิโนทนํ วิเวจนํ;

วุฏฺานํ วาปิ อุสฺสุกฺกํ, คนฺตุมิจฺเจวมาทินา;

ลพฺภํ สตฺตาหกิจฺเจน, ปหิตาปหิเตปิ วา.

สงฺฆกมฺเม วเช ธมฺม-สฺสวนตฺถํ นิมนฺติโต;

ครูหิ ปหิโต วาปิ, ครูนํ วาปิ ปสฺสิตุํ.

น ภณฺฑโธวนุทฺเทส-าตุปฏฺากทสฺสเน;

ลพฺภํ น ปาปุเณยฺยชฺเช-วาคมิสฺสนฺตุทูรโค.

เสสาตีหิ ปหิเต, ภิกฺขุนิสฺสิตเกน จ;

อุปาสโกปาสิกาหิ, นิทฺทิสิตฺวาว เปสิเต.

วสฺสจฺเฉเท ¶ อนาปตฺติ, อนฺตราเย สตตฺตโน;

สงฺฆสามคฺคิยา วา โน, ฉินฺนวสฺโส ปวารเย.

อชฺโฌกาเส จ รุกฺขสฺส, สุสิเร วิฏเปปิ วา;

ฉวกุฏิฉตฺตจาฏี-สูปคนฺตุํ น วฏฺฏติ.

อเสนาสนิเกนาปิ, อุปคนฺตุํ น ลพฺภติ;

ปวาเรตุฺจ ลพฺภติ, นาวาสตฺถวชูปโคติ.

อารามารามวตฺถูนิ, วิหาโร ตสฺส วตฺถุ จ;

มฺโจ ปีํ ภิสิ พิพฺโพ-หนาทิสยนาสนํ.

วลฺลิ เวฬุ ติณํ ปณฺณํ, มุฺชปพฺพชมตฺติกา;

ทารุมตฺติกภณฺฑานิ, ปฺเจเต อวิภาชิยา.

ถุลฺลจฺจยํ ภาชยโต, ภาชิตาปิ อภาชิตา;

ครุภณฺฑานิ วุจฺจนฺติ, เอเตวิสฺสชฺชิยานิ จ.

วลฺลิฑฺฒพาหุมตฺตาปิ ¶ , เวฬุ อฏฺงฺคุลายโต;

ติณาทิ มุฏฺิมตฺตมฺปิ, ปณฺณํ เอกมฺปิ มตฺติกา.

ปากตา ปฺจวณฺณา วา, สุธากงฺคุฏฺ อาทิกา;

ตาลปกฺกปฺปมาณาปิ, ทินฺนา วา ตตฺถชาตกา.

รกฺขิตา สงฺฆิกา รชฺชุ-โยตฺตาทีปิ อภาชิยา;

นิฏฺิเต ภาชิยา กมฺเม, สงฺฆิเก เจติยสฺส วา.

ปตฺตาทิ ภิกฺขุสารุปฺปํ, ตถา วิปฺปกตากตํ;

ภาชิยํ โลหภณฺเฑสุ, วารกํ ปาทคณฺหกํ.

เวฬุมฺหิ ภาชิยา เตล-นาฬิ กตฺตรทณฺฑโก;

ฉตฺตทณฺฑสลากาโย, ตโถปาหนทณฺฑโก.

อนุฺาตวาสิทณฺโฑ, กรณฺโฑ ปาทคณฺหโก;

อรณฺชนิสิงฺคาทิ, ภิกฺขูปกรณํ ตถา.

ตจฺฉิตานิฏฺิตํ ทารุภณฺฑํ ทนฺตฺจ ภาชิยํ;

ภิกฺขูปกรเณ ปาทฆฏโก มตฺติกามโย.

ภาชิยํ กปฺปิยํ จมฺมํ, เอฬจมฺมมภาชิยํ;

ครุนา ครุภณฺฑฺจ, ถาวรํ ถาวเรน จ.

ถาวรํ ¶ ปริวตฺเตยฺย, ตถา กตฺวา จ ภุฺชตุ;

วลฺลาทึ ผาติกมฺเมน, คณฺเห เสสมภาชิยนฺติ.

สทฺวารพนฺธเน าเน, โสทุกฺขลกปาสเก;

สยนฺเตน ทิวา ทฺวารํ, พนฺเธยฺย ปริวฏฺฏกํ.

สนฺเต วิฺุมฺหิ ปุริเส, อาโภโค จาปิ กปฺปติ;

สวเส ตํ วินาการํ, สยนฺโต ทุกฺกฏํ ผุเส.

รตนานิตฺถิรูปานิ, ธฺมิตฺถิปสาธนํ;

ตูริยาวุธภณฺฑานิ, อามสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.

สิตฺถเตโลทเตเลหิ, ผณหตฺถผเณหิ วา;

โกจฺเฉนวาปิ โย เกเส, โอสณฺเยฺยสฺส ทุกฺกฏํ.

เนกปาวุรณา เอกตฺถรณา วา ตุวฏฺฏยุํ;

ตเถกมฺเจ ภุฺเชยฺยุํ, เอกสฺมึ วาปิ ภาชเน.

จตุรงฺคุลโต อูนมธิกฏฺงฺคุลํ ตถา;

ทนฺตกฏฺํ น ขาเทยฺย, ลสุณํ น อกลฺลโก.

หีนุกฺกฏฺเหิ อุกฺกฏฺํ, หีนํ วา ชาติอาทิหิ;

อุชุํ วาฺาปเทเสน, วเท ทุพฺภาสิตํ ทวา.

ทีเฆ นเข จ เกเส จ, นาสโลเม น ธารเย;

น ลพฺภํ วีสติมฏฺํ, สมฺพาเธ โลมหารณํ.

ยถาวุฑฺฒํ น พาเธยฺย, สงฺฆุทฺทิฏฺํว สงฺฆิกํ;

อโธตอลฺลปาเทหิ, นกฺกเม สยนาสนํ;

สุโธตปาทกํ วาปิ, ตเถว สอุปาหโน.

สงฺฆาฏิยา ¶ ¶ น ปลฺลตฺเถ, ภิตฺตาทึ น อปสฺสเย;

ปริกมฺมกตํ สนฺเต, อุทเก โน น อาจเม.

อกปฺปิยสมาทาเน, ทวา สิลาปวิชฺฌเน;

เทสนาย สภาคาย, อาวิกมฺเม จ ทุกฺกฏํ.

ปฏิสฺสววิสํวาเท, สุทฺธจิตฺตสฺส ทุกฺกฏํ;

ปฏิสฺสวกฺขเณ เอว, ปาจิตฺติ อิตรสฺส ตุ.

น รุกฺขมภิรูเหยฺย, สติ กิจฺเจว โปริสํ;

อาปทาสุ ยถากามํ, กปฺปตี อภิรูหิตุํ.

วินาทฺธานํ วชนฺตสฺส, ทุกฺกฏํ ปริสาวนํ;

ยาจมานสฺส อทฺธาเน, อททนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.

ถุลฺลจฺจยํ ผุเส องฺคชาตจฺเฉเทน ทุกฺกฏํ;

อาพาธปฺปจฺจยาฺตฺร, เสสงฺเค อตฺตฆาตเน.

จิตฺตโปตฺถกรูปานิ, น กเร น จ การเย;

น วุฏฺาเปยฺย ภุฺชนฺตํ, อารามารฺเคหสุ.

ยานานิ ปุมยุตฺตานิ, สิวิกํ หตฺถวฏฺฏกํ;

ปาฏงฺกิฺจ คิลานสฺส, กปฺปตี อภิรูหิตุํ.

พุทฺธํ ธมฺมฺจ สงฺฆฺจ, อารพฺภ กรเณ ทวํ;

ทุกฺกฏํ ปริสํ วาปิ, อฺสฺส อุปลาฬเน.

กายํ ¶ อูรุํ นิมิตฺตํ วา, ภิกฺขุนีนํ น ทสฺสเย;

วิวริตฺวา น สิฺเจยฺย, ตา กทฺทมุทกาทินา.

น คณฺหโต จ โอวาทํ, น ปจฺจาหรโตปิ จ;

พาลํ คิลานํ คมิยํ, วชฺชยิตฺวาน ทุกฺกฏํ.

โลกายตํ น วาเจยฺย, ปลิตํ น จ คาหเย;

เปฬายปิ น ภุฺเชยฺย, น กีเฬ กิฺจิ กีฬิตํ.

ปารุเป ¶ น นิวาเสยฺย, คิหิปารุตนิวาสนํ;

สํเวลฺลิยํ นิวาเสยฺย, ทายํ นาลิมฺปเยยฺย วา.

วฑฺฒึ ปโยชเย ยาเจ, โนฺาตกปฺปวาริเต;

อตฺตโน ปริโภคตฺถํ, ทินฺนมฺสฺส โน ทเท;

อคฺคํ คเหตฺวา ภุตฺวา วา, กติปาหํ ปุโน ทเท.

อุทฺทิสฺส ยาจเน รกฺขํ, ตฺวาตฺวา ว ทณฺฑินํ;

คีวาสฺส ทณฺฑิเต ทณฺโฑ, สยํ ทณฺฑาปเน ปน;

ทณฺฑสฺส อคฺฆเภเทน, เยฺยา ปาราชิกาทิกา.

หรนฺเตสุ ปริกฺขารํ, ‘‘โจโร โจโร’’ติ ภาสิเต;

อนตฺถาเยสํ คณฺหนฺเต, ทณฺฑํ คีวาสฺส ตตฺตกํ.

วิฆาสุจฺจารสงฺการ-มุตฺตํ ฉฑฺเฑยฺย ทุกฺกฏํ;

พหิ ปาการกุฏฺฏานํ, วฬฺเช นาวโลกิย;

หริเต วาปิ วีหาทิ-นาฬิเกราทิโรปิเม.

โยชาเปตุํ ¶ ปโยเชตุํ, ปยุตฺตานิ จ ปสฺสิตุํ;

น ลพฺภํ ธมฺมยุตฺตมฺปิ, นจฺจํ คีตฺจ วาทิตํ;

‘‘อุปหารํ กโรมา’’ติ, วุตฺเต วา สมฺปฏิจฺฉิตุํ.

ราชาคารํ โปกฺขรณึ, อุยฺยานํ จิตฺตคารกํ;

กีฬตฺถํ คจฺฉโต ทฏฺุํ, อารามํ ทุกฺกฏํ กตํ.

นเว น ปฏิพาเหยฺยา-สเนนุณฺเห น จีวรํ;

นิทเหยฺย ขมาเปยฺย, ครุนา จ ปณามิโต.

อกฺโกสเน ปรมฺมุขา, อาปตฺตีหิ จ สตฺตหิ;

ภิกฺขุํ อุปาสกํ วาปิ, อฺเเนว จ ทุกฺกฏํ.

น ลพฺภํ วินิปาเตตุํ, สทฺธาเทยฺยฺจ จีวรํ;

ลพฺภํ ปิตูนํ เสสานํ, าตีนมฺปิ น ลพฺภติ.

วสฺสํวุตฺโถฺโตฺตฺร ¶ , ภาคํ คณฺเหยฺย ทุกฺกฏํ;

ปฏิเทยฺย นฏฺเ ชิณฺเณ, คีวา โน เทยฺย โจทิโต;

ธุรนิกฺเขปโต เตสํ, โหติ ภณฺฑคฺฆการิโย.

น สนฺตรุตฺตโร คามํ, กลฺโล วา สอุปาหโน;

ปวิเสยฺย น ธาเรยฺย, จามรีมกสพีชนึ.

อคิลาโน น ฉินฺเทยฺย, เกเส กตฺตริยา พหิ;

อารามโต น ธาเรยฺย, ฉตฺตํ ลพฺภติ คุตฺติยา.

คาเหยฺย นุภโตกาชํ, เอกนฺตริกกาชกํ;

สีสกฺขนฺธกฏิภารา, หตฺโถลมฺโพ จ ลพฺภติ.

อาปตฺติยา ¶ อโนกาส-กตํ โจเทยฺย ทุกฺกฏํ;

สุทฺธสฺส จ อวตฺถุสฺมึ, ตถา โอกาสการเณ.

อฏฺงฺคุลาธิกํ มฺจปฏิปาทํ น ธารเย;

ปกตงฺคุเลน สตฺตานํ, มฺจํ วา อุจฺจปาทกํ.

มูคพฺพตาทึ คณฺเหยฺย, ทุกฺกฏํ ติตฺถิยพฺพตํ;

ขุรภณฺฑํ ปริหเร, ตถา นฺหาปิตปุพฺพโก.

ยํ กิฺจิ ยาจิตุํ หตฺถกมฺมํ ตทนุสารโต;

ลทฺธํ คเหตุํ นิกฺกมฺมมยาจิตฺวาปิ กปฺปติ;

กาเรตุมาหราเปตุํ, ยํ กิฺจิปรสนฺตกํ.

คิหีนํ โคปเก เทนฺเต, คเหตุํ เทติ ยตฺตกํ;

ลพฺภํ ยถาปริจฺเฉทํ, สงฺฆเจติยสนฺตเก.

ทฺวีหาปชฺเชยฺย อาปตฺตึ, กายวาจาหิ วา ฉหิ;

อลชฺชิฺาณกุกฺกุจฺจปกตตฺตา สติปฺลวา;

อกปฺปิเย วา กปฺปิเย, กปฺปากปฺปิยสฺิตา.

อลชฺชิฺาณตาปตฺตึ ¶ , กายวาจาหิ ฉาทเย;

ลิงฺเค สงฺเฆ คเณกสฺมึ, จตุธาปตฺติวุฏฺิติ.

ปริกโถภาสวิฺตฺติ, น ลพฺภา ปจฺจยทฺวเย;

วิฺตฺติเยว ตติเย, เสเส สพฺพมฺปิ ลพฺภติ.

น รูหตจฺจเย ทานํ, ปฺจนฺนํ สหธมฺมินํ;

สงฺฆสฺเสว จ ตํ โหติ, คิหีนํ ปน รูหติ.

ภิกฺขุ ¶ วา สามเณโร วา, กาลํ กยิราถูปสฺสเย;

ภิกฺขุสงฺโฆว ทายชฺโช, ตตฺถ เสเสปฺยยํนโย.

ปุริมสฺเสวิมํ ทินฺนํ, เทหิ เนตฺวาสุกสฺสติ;

ปจฺฉิมสฺเสว ทมฺมีติ, ทินฺนํ ตฺวา อิมํ วิธึ;

คณฺเห วิสฺสาสคาหํ วาธิฏฺเ มตกจีวรํ.

โลหภณฺเฑ ปหรณึ, ทารุภณฺเฑ จ ทารุชํ;

ปตฺตํ ปาทุกปลฺลงฺกํ, อาสนฺทึ มตฺติกามเย;

เปตฺวา กปฺปติ สพฺพํ, กตกํ กุมฺภการิกนฺติ.

จาโค โย ภิกฺขุภาวสฺส, สา ปาราชิกเทสนา;

ยถาวุตฺเตน วุฏฺานํ, ครุกาปตฺติเทสนา.

อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา, ปคฺคณฺหิตฺวาน อฺชลึ;

ถุลฺลจฺจยาทึ เทเสยฺย, เอวเมกสฺส สนฺติเก.

๓๘๔. ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ ถุลฺลจฺจยาปตฺตึ อาปชฺชึ, ตํ ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ วตฺวา เตน ‘‘ปสฺสสิ, อาวุโส, ตํ อาปตฺติ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อาม, ภนฺเต, ปสฺสามี’’ติ วตฺวา ปุน เตน ‘‘อายตึ, อาวุโส, สํวเรยฺยาสี’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ สุฏฺุ, ภนฺเต, สํวริสฺสามี’’ติ ¶ วตฺตพฺพํ. ‘‘อหํ, ภนฺเต, ทฺเว ถุลฺลจฺจยาปตฺติโย อาปชฺชึ, อหํ ภนฺเต สมฺพหุลา ถุลฺลจฺจยาปตฺติโย อาปชฺชึ, ตา ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ วตฺตพฺพํ.

นิสฺสคฺคิเยสุ ปน ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ทสาหาติกฺกนฺตํ นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ อายสฺมโต ¶ นิสฺสชฺชามี’’ติ. ‘‘อิมานิ เม, ภนฺเต, จีวรานิ…เป… เอตํ เม, ภนฺเต, จีวรํ…เป… เอตานิ เม, ภนฺเต, จีวรานิ ทสาหาติกฺกนฺตานิ นิสฺสคฺคิยานิ, เอตานาหํ อายสฺมโต นิสฺสชฺชามี’’ติ.

นิสฺสชฺชิตฺวาน เทเสยฺย, อาปตฺตึ เตน ภิกฺขุนา;

ปฏิคฺคเหตฺวา อาปตฺตึ, เทยฺยํ นิสฺสฏฺจีวรํ.

‘‘อิมํ, อิมานิ, เอตํ, เอตานิ จีวรานิ อายสฺมโต ทมฺมี’’ติ.

๓๘๖. (ก) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ รตฺติวิปฺปวุตฺถํ อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา นิสฺสคฺคิยํ.

(ข) อิทํ เม, ภนฺเต, อกาลจีวรํ มาสาติกฺกนฺตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ค) อิทํ เม, ภนฺเต, ปุราณจีวรํ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา โธวาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ฆ) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต ปฏิคฺคหิตํ อฺตฺร ปาริวตฺตกา นิสฺสคฺคิยํ.

(ง) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อฺาตกํ คหปติกํ อฺตฺร สมยา วิฺาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(จ) อิทํ ¶ เม, ภนฺเต, จีวรํ อฺาตกํ คหปติกํ ตตุตฺตริ วิฺาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ฉ) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ปุพฺเพ อปฺปวาริโต อฺาตกํ คหปติกํ อุปสงฺกมิตฺวา วิกปฺปํ อาปนฺนํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ช) อิทํ ¶ เม, ภนฺเต, จีวรํ ปุพฺเพ อปฺปวาริโต อฺาตเก คหปติเก อุปสงฺกมิตฺวา วิกปฺปํ อาปนฺนํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ฌ) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อติเรกติกฺขตฺตุํ โจทนาย อติเรกฉกฺขตฺตุํ าเนน อภินิปฺผาทิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

() อิทํ เม, ภนฺเต, โกสิยมิสฺสกํ สนฺถตํ การาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ฏ) อิทํ เม, ภนฺเต, สุทฺธกาฬกานํ เอฬกโลมานํ สนฺถตํ การาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

() อิทํ เม, ภนฺเต, สนฺถตํ อนาทิยิตฺวา ตุลํ โอทาตานํ ตุลํ โคจริยานํ การาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ฑ) อิทํ เม, ภนฺเต, สนฺถตํ อูนกฉพฺพสฺสานิ การาปิตํ อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา นิสฺสคฺคิยํ.

(ฒ) อิทํ เม, ภนฺเต, นิสีทนสนฺถตํ อนาทิยิตฺวา ปุราณสนฺถตสฺส สามนฺตา สุคตวิทตฺถึ การาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ณ) อิมานิ เม, ภนฺเต, เอฬกโลมานิ ติโยชนปรมํ อติกฺกามิตานิ นิสฺสคฺคิยานิ.

(ต) อิมานิ ¶ เม, ภนฺเต, เอฬกโลมานิ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา โธวาปิตานิ นิสฺสคฺคิยานิ.

(ถ) อหํ, ภนฺเต, รูปิยํ ปฏิคฺคเหสึ, อิทํ เม, ภนฺเต, นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามิ.

(ท) อหํ ¶ , ภนฺเต, นานปฺปการกํ รูปิยสํโวหารํ สมาปชฺชึ, อิทํ เม, ภนฺเต, นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามีติ.

นิสฺสชฺชิตฺวาน อาปตฺตึ, เทเสยฺยาถ คิหึ วเท;

‘‘ชานาหิม’’นฺติ อิมินา, โส วเทยฺยาหรามิ กึ.

อวตฺวามนฺติ เตลาทึ, วเท ภิกฺขูน กปฺปิยํ;

ยํ อาหรติ โส เตน, ปริวตฺเตตฺวาน กปฺปิยํ.

ลพฺภํ เปตฺวา ทฺเวเปเต, เสเสหิ ปริภุฺชิตุํ;

ตโต อฺเน ลทฺโธปิ, ภาโค เตสํ น กปฺปติ.

รุกฺขจฺฉายาปฺยนฺตมโส, ตนฺนิพฺพตฺตา น กปฺปติ;

นิสฺสฏฺํ ปฏิลทฺธมฺปิ, อาทิโต สนฺถตตฺตยํ.

โน เจ ลเภถ เอวํ โส, อิมํ ฉฑฺเฑหิ สํสิโย;

เอวมฺปิ ภิกฺขุ ฉฑฺเฑยฺย, โน เจ ลเภถ สมฺมโต.

เอตานิ ทุติโย ปตฺโต, สงฺเฆ เสสานิ ลพฺภเร;

สงฺเฆกสฺมึ คเณ วตฺตุํ, ลพฺภํ ภาสนฺตเรนปิ.

๓๙๓. (ก) อหํ, ภนฺเต, นานปฺปการกํ กยวิกฺกยํ สมาปชฺชึ, อิทํ เม, ภนฺเต, นิสฺสคฺคิยํ.

(ข) อยํ ¶ เม, ภนฺเต, ปตฺโต ทสาหาติกฺกนฺโต นิสฺสคฺคิโย.

(ค) อยํ เม, ภนฺเต, ปตฺโต อูนปฺจพนฺธเนน ปตฺเตน เจตาปิโต นิสฺสคฺคิโย, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามีติ.

นิสฺสชฺชิตฺวาน ¶ เทเสยฺย, อาปตฺตึ ปตฺตคาหกํ;

สมฺมนฺนิตฺวาน สงฺฆสฺส, ปตฺตนฺตํ ตสฺส ทาปเย.

๓๙๕. (ก) อิทํ เม, ภนฺเต, เภสชฺชํ สตฺตาหาติกฺกนฺตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ข) อิทํ เม, ภนฺเต, วสฺสิกสาฏิกจีวรํ อติเรกมาเส เสเส คิมฺหาเน ปริยิฏฺํ, อติเรกฑฺฒมาเส เสเส คิมฺหาเน กตฺวา ปริทหิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ค) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ภิกฺขุสฺส สามํ ทตฺวา อจฺฉินฺนํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ฆ) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ สามํ สุตฺตํ วิฺาเปตฺวา ตนฺตวาเยหิ วายาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ง) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ปุพฺเพ อปฺปวาริโต อฺาตกสฺส คหปติกสฺส ตนฺตวาเย อุปสงฺกมิตฺวา วิกปฺปํ อาปนฺนํ นิสฺสคฺคิยํ.

(จ) อิทํ เม, ภนฺเต, อจฺเจกจีวรํ จีวรกาลสมยํ อติกฺกามิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ฉ) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อติเรกฉารตฺตํ วิปฺปวุตฺถํ อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา นิสฺสคฺคิยํ.

(ช) อิทํ เม, ภนฺเต, ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ อตฺตโน ปริณามิตํ นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ อายสฺมโต นิสฺสชฺชามีติ.

๓๙๖. เสสํ ¶ สพฺพํ ยถาโยคํ, อาทิมฺหิ วิย โยชเย.

๓๙๗. (ก) อหํ ¶ , ภนฺเต, เอกํ ปาจิตฺติยาปตฺตึ อาปชฺชึ. ทฺเว สมฺพหุลา ปาจิตฺติยาปตฺติโย อาปชฺชึ.

(ข) คารยฺหํ, ภนฺเต, ธมฺมํ อาปชฺชึ อสปฺปายํ ปาฏิเทสนียํ, ตํ ปฏิเทเสมีติ. เตน ‘‘ปสฺสสิ, อาวุโส, ตํ ธมฺม’’นฺติ วตฺตพฺพํ.

(ค) อหํ, ภนฺเต, เอกํ ทุกฺกฏาปตฺตึ อาปชฺชึ. ทฺเว สมฺพหุลา ทุกฺกฏาปตฺติโย อาปชฺชึ.

(ฆ) อหํ, ภนฺเต, เอกํ ทุพฺภาสิตาปตฺตึ อาปชฺชึ. ทฺเว สมฺพหุลา ทุพฺภาสิตาปตฺติโย อาปชฺชึ. ตา ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมีติ.

(ง) ‘‘อหํ, ภนฺเต, ทฺเว นานาวตฺถุกา ถุลฺลจฺจยาปตฺติโย อาปชฺชึ. สมฺพหุลา นานาวตฺถุกา ถุลฺลจฺจยาปตฺติโย อาปชฺชึ, ตา ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ วตฺวา เตน ‘‘ปสฺสสิ, อาวุโส, ตา อาปตฺติโย’’ติ วุตฺเต ‘‘อาม, ภนฺเต, ปสฺสามี’’ติ วตฺวา ปุน เตน ‘‘อายตึ, อาวุโส, สํวเรยฺยาสี’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ สุฏฺุ, ภนฺเต, สํวริสฺสามี’’ติ วตฺตพฺพํ.

อเทสนาคามินิยํ, อนาปตฺติฺจ เทสิตํ;

นานา สํวาสนิสฺสีมฏฺิตานํ จตุปฺจหิ;

มนสา ปกตตฺตานํ, นาเนกาติ น เทสเยติ.

เภรึ ฆณฺฏึ ปตาเฬตฺวา, กมฺมปฺปตฺเต สมาคเต;

สงฺเฆ หเรยฺย ฉนฺทํ วา, ปาริสุทฺธึ ปวารณํ.

เอกํ ¶ ¶ ภิกฺขุํ อุปคฺคมฺม, นิสีทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ;

อฺชลึ ปคฺคณฺหิตฺวาน, ทเท ฉนฺทํ วิจกฺขโณ.

๔๐๑. (ก) ‘‘ฉนฺทํ ทมฺมิ, ฉนฺทํ เม หร, ฉนฺทํ เม อาโรเจหี’’ติ วตฺตพฺพํ.

(ข) ปาริสุทฺธึ เทนฺเตน ‘‘ปาริสุทฺธึ ทมฺมิ, ปาริสุทฺธึ เม หร, ปาริสุทฺธึ เม อาโรเจหี’’ติ วตฺตพฺพํ.

ปาริสุทฺธิปฺปทาเนน, สมฺปาเทติ อุโปสถํ;

สงฺฆสฺส อตฺตโน จาปิ, เสสกมฺมํ วิพาธติ.

ฉนฺททาเนน สงฺฆสฺส, ทฺวยํ สาเธติ นตฺตโน;

ตสฺมา ฉนฺทํ ททนฺเตน, ทาตพฺพา ปาริสุทฺธิปิ.

หเรยฺเยโก พหูนมฺปิ, ปรมฺปรา น หารเย;

ปรมฺปราหฏา ฉนฺท-ปาริสุทฺธิ น คจฺฉติ.

๔๐๕. สพฺพูปจารํ กตฺวาน, เอวํ เทยฺยา ปวารณา. ‘‘ปวารณํ ทมฺมิ, ปวารณํ เม หร, ปวารณํ เม อาโรเจหิ, มมตฺถาย ปวาเรหี’’ติ.

๔๐๖. อาโรเจตฺวาถ โส สงฺฆํ, ปวาเรยฺเยวมาคโต. ‘‘อิตฺถนฺนาโม, ภนฺเต, สงฺฆํ ปวาเรติ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ ตํ สงฺโฆ อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสตี’’ติ.

คเหตฺวา ปาริสุทฺธึ วา, ฉนฺทํ วาปิ ปวารณํ;

หารโก สงฺฆมปฺปตฺวา, วิพฺภเมยฺย มเรยฺย วา.

สงฺฆปฺปตฺโต ¶ ปมตฺโต วา, สุตฺโต นาโรจเยยฺย วา;

อนาปตฺติว สฺจิจฺจ, นาโรเจนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ.

ทุเว อุโปสถา จาตุ-ทฺทโส ปนฺนรโส อิติ;

สุตฺตุทฺเทสมธิฏฺาน-ปาริสุทฺธิวสา ตโย.

สุตฺตุทฺเทโสว สงฺฆสฺส, อธิฏฺานอุโปสโถ;

ปุคฺคลสฺเสว เสสานํ, ปาริสุทฺธิอุโปสโถ.

ปุพฺพกิจฺเจ จ กรเณ, ปตฺตกลฺเล สมานิเต;

สุตฺตํ อุทฺทิสติ สงฺโฆ, ปฺจธา โส วิภาวิโต.

วินานฺตรายํ สงฺเขเป-นุทฺเทโส วินิวาริโต;

‘‘เถโรว อิสฺสโร ทฺวีสุ, อุทฺเทเสสฺเวตฺถ ตีสุ วา;

วิสเทสู’’ติ วุตฺตตฺตา, อวตฺตนฺเตปิ วฏฺฏติ.

อาคจฺเฉยฺยุํ ยทิ สมา, อุทฺทิสนฺเต ว โถกิกา;

อุทฺทิฏฺํ ยํ สุอุทฺทิฏฺํ, โสตพฺพมวเสสกํ.

อุทฺทิฏฺมตฺเต ¶ สกลา-เยกจฺจายุฏฺิตาย วา;

ปาริสุทฺธึ กเรยฺเยสํ, สนฺติเก พหุกาถ เจ;

กตฺวา สพฺพวิกปฺเปสุ, ปุพฺพกิจฺจํ ปุนุทฺทิเส.

ปนฺนรโสวาสิกานํ, อิตรานํ สเจตโร;

สมาเนตเรนุวตฺตนฺตุ, ปุริมานํ สเจธิกา;

ปุริมา อนุวตฺตนฺตุ, เตสํ เสเสปฺยยํ นโย.

ปาฏิปโทวาสิกานํ, อิตรานํ อุโปสโถ;

สมโถกานํ สามคฺคึ, มูลฏฺา เทนฺตุ กามโต.

พหิ คนฺตฺวาน กาตพฺโพ, โน เจ เทนฺติ อุโปสโถ;

เทยฺยานิจฺฉาย สามคฺคี, พหูสุ พหิ วา วเช.

ปาฏิปเทคนฺตุกานํ ¶ , เอวเมว อยํ นโย;

สาเวยฺย สุตฺตํ สฺจิจฺจ, อสฺสาเวนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.

สมฺมชฺชิตุํ ปทีเปตุํ, ปฺาเปตุํ ทกาสนํ;

น กเรยฺย ตถา กลฺโล, มหาเถเรน เปสิโต.

๔๒๑. สมฺมชฺชิตฺวา ปทีเปตฺวา, ปฏฺเปตฺวา ทกาสนํ. คณตฺตึ เปตฺเววํ, กตฺตพฺโพ ตีหุโปสโถ. ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, มยํ อฺมฺํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺยามา’’ติ.

๔๒๒. เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, นิสีทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ,. เถเรน อฺชลึ เตวํ, ปคฺคยฺห สมุทีริยา. ‘‘ปริสุทฺโธ ¶ อหํ อาวุโส, ปริสุทฺโธติ มํ ธาเรถา’’ติ, วเท ยาวตตียกํ.

๔๒๓. สมตฺตปุพฺพารมฺเภน, เต นเวเนวมีริยา. ‘‘ปริสุทฺโธ อหํ ภนฺเต, ปริสุทฺโธติ มํ ธาเรถา’’ติ, วเท ยาวตตียกํ.

๔๒๔. ทฺวีสุ เถเรน กตฺตพฺพํ, กตฺเววมีริโย นโว. ‘‘ปริสุทฺโธ อหํ อาวุโส, ปริสุทฺโธติ มํ ธาเรหี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺโพ.

นเวน เถโร ติกฺขตฺตุํ, เอวมสฺส อุทีริโย;

‘‘ปริสุทฺโธ อหํ ภนฺเต, ปริสุทฺโธติ มํ ธาเรถา’’ติ.

๔๒๖. ปุพฺพกิจฺจํ ¶ สมาเปตฺวา, อธิฏฺเยฺเยวเมกโก. ‘‘อชฺช เม อุโปสโถ ปนฺนรโสติ วา จาตุทฺทโสติ วา อธิฏฺามี’’ติ วตฺตพฺพํ, โน เจธิฏฺเยฺย ทุกฺกฏํ.

ยตฺถ วสนฺติ จตฺตาโร, ตโย วา ยทิ วา ทุเว;

ปาริสุทฺธึ หริตฺวาน, เอเกกสฺสิตรีตเร;

ตํ ตํ อุโปสถํ กยิรุํ, สิยา อาปตฺติ ทุกฺกฏํ.

วคฺเค สมคฺเค วคฺโคติ, สฺิโน วิมติสฺส วา;

ทุกฺกฏํ กโรโต เภทา-ธิปฺปาเยน ถุลฺลจฺจยํ;

วคฺเค สมคฺเคนาปตฺติ, สมคฺโค อิติ สฺิโน.

อุกฺขิตฺตสฺส ¶ คหฏฺสฺส, เสสานํ สหธมฺมินํ;

ปาราชิกสฺสาภพฺพสฺส, สิกฺขานิกฺขิตฺตกสฺส จ.

นิสินฺนปริสายฺจ, สภาคาปตฺติโก ตถา;

ฉนฺเทน ปริวุตฺเถน, ปาติโมกฺขํ น อุทฺทิเส.

อเทสยิตฺวานาปนฺนํ, นาวิกตฺวาน เวมตึ;

นุโปสเถปิ วา กาตุํ, โปสโถ น จ กปฺปติ.

อฏฺิโตโปสถาวาสา, น วเช ตทหู วินา;

อนฺตรายํ ว สงฺฆํ วา-ธิฏฺาตุํ สีมเมว วาติ.

ทฺวินฺนํ ติณฺณํ จตุนฺนฺจ, อฺมฺปฺปวารณา;

เอกสฺส จ อธิฏฺานํ, เสสา สงฺฆปฺปวารณา.

ปุพฺพกิจฺเจ จ กรเณ, ปตฺตกลฺเล สมานิเต;

เปตฺวา ตฺตึ สงฺเฆน, กตฺตพฺเพวํ ปวารณา.

‘‘สุณาตุ ¶ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ.

เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, นิสีทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ;

เถเรน อฺชลึ สงฺโฆ, ปคฺคยฺห สมุทีริโย.

๔๓๖. ‘‘สงฺฆํ, อาวุโส, ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต ¶ อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ, อาวุโส, สงฺฆํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.

ปวาเรนฺเตสุ เถเรสุ, นิสชฺชุกฺกุฏิกํ นโว;

ปวาเรติ สยํ ยาว, อุกฺกุฏิโกว อจฺฉตุ.

๔๓๘. ปุพฺพารมฺภํ สมาเปตฺวา, นโว สงฺฆมุทีรเย.

๔๓๙. ‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต, ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ, ภนฺเต, สงฺฆํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.

ทาเนน ธมฺมสากจฺฉา, กลเหหิ จ รตฺติยา;

เตวาจิกาย โอกาเส-สติ เขปิตภาวโต;

อนฺตราเย ทสวิเธ, ตฺตึ วตฺวานุรูปโต.

๔๔๑. ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, มนุสฺเสหิ ทานํ เทนฺเตหิ, ทฺวีหิ ภิกฺขูหิ ธมฺมํ สากจฺฉนฺเตหิ, กลหํ กโรนฺเตหิ เยภุยฺเยน รตฺติ เขปิตา. สเจ สงฺโฆ ¶ เตวาจิกํ ปวาเรสฺสติ, อปฺปวาริโตว สงฺโฆ ภวิสฺสติ, อถายํ รตฺติ วิภายิสฺสติ. อยํ ราชนฺตราโย, อยํ โจรนฺตราโย, อยํ อคฺยนฺตราโย, อยํ อุทกนฺตราโย, อยํ มนุสฺสนฺตราโย, อยํ อมนุสฺสนฺตราโย, อยํ วาฬนฺตราโย, อยํ สรีสปนฺตราโย, อยํ ชีวิตนฺตราโย, อยํ พฺรหฺมจริยนฺตราโย. สเจ สงฺโฆ เตวาจิกํ ปวาเรสฺสติ, อปฺปวาริโตว สงฺโฆ ภวิสฺสติ, อถายํ พฺรหฺมจริยนฺตราโย ภวิสฺสติ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ ทฺเววาจิกํ, เอกวาจิกํ, สมานวสฺสิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ.

ปวาเรยฺยานุรูเปน ¶ , ยถาปิตตฺติยา;

อาคจฺเฉยฺยุํ ยทิ สมา, อาทิกา เจตฺถ อาหเร.

๔๔๓. เอวํ ติจตุวคฺโค จ, ตฺตึ วตฺวา ปวารเย. ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, มยํ อฺมฺํ ปวาเรยฺยามา’’ติ.

เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, นิสีทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ;

เถเรน อฺชลึ เตวํ, ปคฺคยฺห สมุทีริยา.

๔๔๕. ‘‘อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺตา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺตา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.

นเวนาปิ ¶ ‘‘อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺตา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺตา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.

๔๔๖. ทฺวีสุ เถเรน กตฺตพฺพํ, นโว กตฺเววมีริโย.

๔๔๗. ‘‘อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ มํ อายสฺมา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ มํ อายสฺมา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.

นเวนาปิ ¶ ‘‘อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ มํ อายสฺมา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ มํ อายสฺมา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.

๔๔๘. ปุพฺพกิจฺจํ สมาเปตฺวา, อธิฏฺเยฺเยวเมกโก. ‘‘อชฺช เม ปวารณา จาตุทฺทสีติ วา ปนฺนรสีติ วา อธิฏฺามี’’ติ วตฺตพฺพํ.

ยสฺมึ วสนฺติ วา ปฺจ, จตฺตาโร วา ตโย ทุเว;

ปวารณํ หริตฺวาน, เอเกกสฺสิตรีตเร.

ปวาริเตว สงฺฆมฺหิ, ปาริสุทฺธิอุโปสถํ;

กเรยฺย ฉินฺนวสฺโส วา, อวุตฺโถ วานุปคโต.

จาตุมาสินิยา จาปิ, กเต สงฺเฆนุโปสเถ;

วุตฺถวสฺสา ปวาเรยฺยุํ, สเจ อปฺปตรา สิยุนฺติ.

จกฺขุโสตาทิเภเทหิ, รูปสทฺทาทิโคจเร;

อภิชฺฌาโทมนสฺสาทิ-ปฺปวตฺตึ วินิวารเย.

นิคฺคณฺเหยฺย ¶ สกํ จิตฺตํ, กิฏฺาทึ วิย ทุปฺปสุํ;

สติมา สมฺปชาโน จ, จเร สพฺพิริยาปเถติ.

เทสนา สํวโร เอฏฺิปจฺจเวกฺขณ เภทโต;

สุทฺธี จตุพฺพิธา ปาติโมกฺขสํวรสมฺมตํ;

เทสนาย วิสุทฺธตฺตา, เทสนาสุทฺธิ วุจฺจติ.

‘‘น ปุเนวํ กริสฺส’’นฺติ, จิตฺตาธิฏฺานสํวรา;

วุตฺโต สํวรสุทฺธีติ, สุชฺฌตินฺทฺริยสํวโร.

ปหายาเนสนํ ธมฺเมนุปฺปาเทนฺตสฺส เอฏฺิยา;

สุทฺธตฺตา เอฏฺิสุทฺธีติ, วุตฺตมาชีวนิสฺสิตํ.

โยนิโส ¶ ปฏิสงฺขาย, จีวรํ ปฏิเสวติ;

เอวมาทิยถาวุตฺต-ปจฺจเวกฺขณสุชฺฌนา;

ปจฺจเวกฺขณสุทฺธีติ, วุตฺตํ ปจฺจยนิสฺสิตนฺติ.

อปฺเปน อนวชฺเชน, สนฺตุฏฺโ สุลเภน จ;

มตฺตฺู สุภโร หุตฺวา, จเร สทฺธมฺมคารโว.

อตีตํ ¶ นานุโสจนฺโต, นปฺปชปฺปมนาคตํ;

ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปนฺโต, สนฺตุฏฺโติ ปวุจฺจตีติ.

พุทฺธานุสฺสติ เมตฺตา จ, อสุภํ มรณสฺสติ;

อารกตฺตาทินารหํ, สมฺมา สามฺจ พุทฺธโต.

สมฺมาสมฺพุทฺธอิติ วานุสฺสติ ยา ปุนปฺปุนํ;

นวเภเท ภควโต, พุทฺธานุสฺสติ สา คุเณ.

สีมฏฺสงฺเฆ สีมฏฺเทวตาสุ จ อิสฺสเร;

ชเน โคจรคามมฺหิ, ตตฺถุปาทาย มานุเส.

สพฺพสตฺเตสุ สุขิตา, โหนฺตาเวราติอาทินา;

ปริจฺฉิชฺช ปริจฺฉิชฺช, ภาวนา เมตฺตภาวนา.

วณฺณสณฺานโอกาส-ทิสโต ปริจฺเฉทโต;

ววตฺถเปตฺวา เกสาทิ-โกฏฺาเส อนุปุพฺพโต.

นาติสีฆฺจ สณิกํ, วิกฺเขปํ ปฏิพาหยํ;

ปณฺณตฺตึ สมติกฺกมฺม, มุฺจนฺตสฺสานุปุพฺพโต.

วณฺณอาสยสณฺาน-คนฺโธกาเสหิ ¶ ภาวนา;

ปฏิกฺกูลาติ โกฏฺาเส, อุทฺธุมาตาทิวตฺถุสุ;

คเหตฺวา อสุภาการํ, ปวตฺตา ภาวนาสุภํ.

‘‘มรณํ ¶ เม ภวิสฺสติ, ชีวิตํ อุจฺฉิชฺชิสฺสติ;

มรณํ มรณํ วา’’ติ, ภาวยิตฺวาน โยนิโส.

วธกสฺเสวุปฏฺานา, สมฺปตฺตีนํ วิปตฺติโต;

อายุทุพฺพลโต กาลววตฺถานสฺสภาวโต;

อทฺธานสฺส ปริจฺเฉทา, ภาวนา มรณสฺสตีติ.

นามรูปํ ปริคฺคยฺห, ตโต ตสฺส จ ปจฺจยํ;

หุตฺวา อภาวโตนิจฺจา, อุทยพฺพยปีฬนา.

ทุกฺขา อวสวตฺติตฺตา, อนตฺตาติ ติลกฺขณํ;

อาโรเปตฺวาน สงฺขาเร, สมฺมสนฺโต ปุนปฺปุนํ;

ปาปุเณยฺยานุปุพฺเพน, สพฺพสํโยชนกฺขยนฺติ.

อธิสีลาธิจิตฺตานํ, อธิปฺาย สิกฺขนา;

ภิกฺขุกิจฺจมโต ขุทฺทสิกฺขายํ สมุทาหฏา.

มหโต กิตฺติสทฺทสฺส, ยสฺส โลกวิจาริโน;

ปริสฺสโม น สมฺโภติ, มาลุตสฺเสว นิจฺจโส.

เตน ¶ ¶ ธมฺมสิรีเกน, ตมฺพปณฺณิยเกตุนา;

เถเรน รจิตา ธมฺมวินยฺุปสํสิตา.

เอตฺตาวตายํ นิฏฺานํ, ขุทฺทสิกฺขา อุปาคตา;

ปฺจมตฺเตหิ คาถานํ, สเตหิ ปริมาณโตติ.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

โย ¶ ¶ จิรํ ทีฆมทฺธานํ, วิทิตฺวา ทุกฺขิตํ ชนํ;

ตถาปิ นาวพุชฺฌนฺตมนุกมฺปาย โจทิโต.

โพธาย ปณิธึ กตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ;

ตสฺส ปาเท นมสฺสิตฺวา, ธมฺมํ สงฺฆฺจ สาธุกํ.

ปุพฺพาจริยปาเทสุ, เปตฺวา สีสมตฺตโน;

เถเรน ธมฺมสิรินา, ถิรสีเลน ยา กตา.

‘‘อาทิโต ¶ อุปสมฺปนฺนสิกฺขิตพฺพ’’นฺติอาทินา;

ขุทฺทสิกฺขา สมาเสน, ตสฺสา อตฺถวินิจฺฉยํ.

ลิขิสฺสามิ หิตตฺถาย, อาทิกมฺมิกภิกฺขุนํ;

ตตฺถ ยุตฺตํ คเหตพฺพมยุตฺตํ ตุชฺฌิตพฺพกนฺติ;

(ก) เอตฺถาห – กตมา ขุทฺทสิกฺขา, กถํ สิกฺขิตพฺพา, กสฺมา สิกฺขิตพฺพา, เก สิกฺขนฺติ, เก สิกฺขิตสิกฺขาติ? วุจฺจเต – อธิสีลอธิจิตฺตอธิปฺาวเสน ติสฺโส สิกฺขา, คนฺถวเสเนตฺถ สงฺขิปิตฺวา วุตฺตตฺตา ตทฺทีปโน คนฺโถ ‘‘ขุทฺทสิกฺขา’’ติ ¶ วุจฺจติ, อถ วา ‘‘ขุทฺทํ อเนลกํ มธุปฏล’’นฺติอาทีนิ วิย สิกฺขากามานํ มธุรตาย ขุทฺทา จ ตา สิกฺขา จาติ ขุทฺทสิกฺขา, อถ วา ‘‘ขุทฺทปุตฺตมฺหิ สมณ โปส ม’’นฺติอาทีสุ วิย พหุวิธตฺตาปิ ขุทฺทา จ ตา สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขา จาติ ขุทฺทสิกฺขา. อธิสีลสิกฺขา ปเนตฺถ จาริตฺตวาริตฺตวเสน ทุวิธมฺปิ สีลํ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเนน ตปฺปฏิปกฺเข กิเลเส ตทงฺคปฺปหานวเสน ปชหนฺเตน สิกฺขิตพฺพา, อธิจิตฺตสิกฺขา ปน ยถาวุตฺเตสุ อารมฺมเณสุ อภิโยคกรณวเสน ฌานปฺปฏิปกฺขานํ นีวรณคณานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ กุรุมาเนน สิกฺขิตพฺพา, อธิปฺาสิกฺขา ปน ยถานุรูปํ สมุจฺเฉทวเสน สานุสเย กิเลเส สมุจฺฉินฺทนฺเตน สิกฺขิตพฺพา.

ชาติอาทีหิ ทุกฺเขหิ, อเนเกหิ อุปทฺทุตํ;

ขนฺธโลกํ ชหิตฺวาน, ปตฺตุํ เขมํ ปุรํ สิวํ.

กลฺยาณปุถุชฺชเนน สห สตฺต เสกฺขา สิกฺขนฺติ. อรหนฺโต สิกฺขิตสิกฺขา.

อาทิโตติ เอตฺถ อาทิมฺหิเยวาติ อตฺโถ, อาทิโต ปฏฺายาติ วา. อุปสมฺปนฺเนน จ อุปสมฺปนฺนาย จ สิกฺขิตพฺพํ อุปสมฺปนฺนสิกฺขิตพฺพํ. สห มาติกาย สมาติกํ. ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการํ ขุทฺทสิกฺขํ ปวกฺขามิ อาทเรน, ปกาเรน วา วกฺขามิ รตนตฺตยํ วนฺทิตฺวาติ อตฺโถ. อปิจ เถโร อาทิโตติ วจเนน สทฺธาปพฺพชิตานํ กุลปุตฺตานํ อาลสิยโทเสน อปฺปฏิปชฺชนฺตานํ อฺาณโทเสน อฺถา ปฏิปชฺชนฺตานํ ¶ สํเวคํ ชเนติ. กถํ? อติทุลฺลภํ ขณสมวายํ ปฏิลภิตฺวา ตงฺขณํ น กุสีเตน วา นิรตฺถกกถาปสุเตน วา วีตินาเมตพฺพํ, กึ กาตพฺพํ? อาทิโต ปฏฺาย นิรนฺตรเมว ตีสุ สิกฺขาสุ อาทโร ชเนตพฺโพติ. เอตฺถาห – กึ ตํ รตนตฺตยํ นาม, ยํ วนฺทิตฺวา เถโร ขุทฺทสิกฺขํ ปวกฺขตีติ? วุจฺจเต – พุทฺธรตนํ ธมฺมรตนํ สงฺฆรตนนฺติ อิมานิ ตีณิ รตนานิ. ตานิ หิ รติชนนฏฺเน ‘‘รตนานี’’ติ วุจฺจนฺติ. อปิจ –

‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติ. (ที. นี. อฏฺ. ๒.๓๓; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๒๒๓; ขุ. ปา. อฏฺ. ๖.๓; สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๒๒๖; มหานิ. อฏฺ. ๕๐; อุทา. อฏฺ. ๔๕) –

อิมิสฺสา คาถาย วเสน รตนตฺโถ เวทิตพฺโพ.

(ข-ช) อิทานิ ‘‘สมาติก’’นฺติ วุตฺตตฺตา มาติกํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘ปาราชิกา จ จตฺตาโร’’ติอาทิ อารทฺธํ. สพฺพสิกฺขานํ ปน มูลภูตตฺตา อธิสีลสิกฺขาว ปมํ วุตฺตา. ‘‘สีเล ปติฏฺายา’’ติ (สุํ. นิ. ๑.๑.๒๓, ๑๙๒; เปฏโก. ๒๒; มิ. ป. ๒.๑.๙) หิ ¶ วุตฺตํ. ตตฺราปิ มหาสาวชฺชตฺตา, มูลจฺเฉชฺชวเสน ปวตฺตนโต จ สพฺพปมํ ชานิตพฺพาติ ปาราชิกาว ปมํ วุตฺตาติ. อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตานิ มาติกาปทานิ ปฏิปาฏิยา วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ปาราชิกา จ จตฺตาโร’’ติ ปมปทํ อุทฺธฏํ, ตสฺสายมตฺโถ – ปาราชิกาติ ปราชิตา ปราชยมาปนฺนา, สิกฺขาปทํ อติกฺกมิตฺวา เตเนว อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา, ตาย วา ปราชยมาปาทิตานเมตํ อธิวจนํ, เต ปน จตฺตาโรติ วุตฺตํ โหติ.

๑-๒. อิทานิ ¶ เต ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคตฺตเย’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตานํ วเสน ติสฺโส อิตฺถิโย, ตโย อุภโตพฺยฺชนกา, ตโย ปณฺฑกา, ตโย ปุริสาติ ปาราชิกวตฺถุภูตานํ นิมิตฺตานํ นิสฺสยา ทฺวาทสมตฺตา โหนฺติ, เตสํ วจฺจมคฺคปฺปสฺสาวมคฺคมุขมคฺควเสน ตโย มคฺคา. ตตฺถ มนุสฺสิตฺถิยา ตโย, อมนุสฺสิตฺถิยา ตโย, ติรจฺฉานคติตฺถิยา ตโยติ นว, ตถา มนุสฺสอุภโตพฺยฺชนกาทีนํ. มนุสฺสปณฺฑกาทีนํ ปน วจฺจมคฺคมุขมคฺควเสน ทฺเว ทฺเว กตฺวา ฉ, ตถา มนุสฺสปุริสาทีนนฺติ สพฺเพสํ วเสน ตึส มคฺคา โหนฺติ. เต สพฺเพ ปริคฺคเหตฺวา อิธ ‘‘มคฺคตฺตเย’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมึ มคฺคตฺตเยติ อตฺโถ. อนิกฺขิตฺตสิกฺโขติ ภิกฺขุภาวโต จวิตุกามตาจิตฺเตน ยถาลกฺขณํ อปจฺจกฺขาตสิกฺโขติ อตฺโถ. สนฺถตสนฺถเตติ วตฺถาทีสุ เยน เกนจิ สนฺถเต วา อสนฺถเต วา. อลฺโลกาเสติ มคฺคตฺตยสฺส ปกติวาเตน อสมฺผุฏฺปฺปเทเส. นิมิตฺตนฺติ องฺคชาตํ. สํสนฺถตํ วา อสนฺถตํ วาติ อตฺตโน องฺคชาตํ วตฺถาทีนํ อฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ วา อปฺปฏิจฺฉนฺนํ วา. อุปาทิณฺณนฺติ อนฏฺกายปฺปสาทํ. วุตฺตปฺปกาเร มคฺคตฺตเย ปเวสนฺโต จุโต ปาราชิโกติ สมฺพนฺโธ. นฏฺกายปฺปสาทํ ปน ปีฬกํ วา จมฺมขิลํ วา โลมํ วา ปเวสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, มนุสฺสานํ ปน ชีวมานกสรีเร อกฺขินาสากณฺณจฺฉิทฺทวตฺถิโกเสสุ สตฺถกาทีหิ กตวเณ วา เมถุนราเคน ติลพีชมตฺตมฺปิ องฺคชาตํ ปเวสนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ, อวเสสสรีเรสุ อุปกจฺฉกาทีสุ จ ทุกฺกฏํ. ติรจฺฉานคตานํ หตฺถิอสฺสโคณคทฺรภโอฏฺมหึสาทีนํ นาสาย ถุลฺลจฺจยํ, ตถา เตสํ วตฺถิโกเสสุ. สพฺเพสมฺปิ ติรจฺฉานคตานํ อกฺขิกณฺณวเณสุ ทุกฺกฏํ, ตถา เตสํ อวเสสสรีเรสุปิ.

อิทานิ ¶ ปเวสนํ นาม น เกวลํ อตฺตุปกฺกเมเนว โหติ, ภิกฺขุปจฺจตฺถิกาทีนํ ปน วเสน ¶ ปรูปกฺกเมนาปิ โหติ, ตตฺถาปิ เสวนจิตฺเต สติ ปาราชิโก โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – โย ภิกฺขุ ปเวสนปวิฏฺิตอุทฺธารณกฺขเณสุ สาทิยติ, ตสฺมึ ขเณ เสวนจิตฺตํ อุปฏฺเปติ, โสปิ ปาราชิโก โหติ. โย ปน ภิกฺขุ สพฺพโส อสาทิยนฺโต อาสีวิสมุขํ องฺคารกาสุฺจ ปวิฏฺํ วิย มฺติ, โส นิปฺปราโธ โหติ. เอตฺถ ิตํ นาม สุกฺกวิสฺสฏฺิสมยปฺปวตฺติ.

๓-๔. อิทานิ ทุติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติอาทิมาห. ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติอาทีนํ ปทานํ ‘‘อทินฺนํ เถยฺยจิตฺเตน ภเว ปาราชิโก’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อาทิเยยฺยาติ อารามาทึ อภิยุฺชิตฺวา โย ภิกฺขุ คณฺเหยฺย, โส ภเว ปาราชิโกติ อตฺโถ. เอวํ เสเสสุปิ. หเรยฺยาติ เวตเนน วา มิตฺตภาเวน วา อฺสฺส ภณฺฑํ หรนฺโต ปุน เถยฺยจิตฺเต อุปฺปนฺเน ‘‘สีเส ภารํ เถยฺยจิตฺโต อามสตี’’ติอาทินา คณฺเหยฺยาติ อตฺโถ. อวหเรยฺยาติ ‘‘อุปนิกฺขิตฺตํ ภณฺฑํ ‘เทหิ เม ภณฺฑ’นฺติ วุจฺจมาโน ‘นาหํ คณฺหามี’’ติอาทินา อวหเรยฺย. อิริยาปถํ โกเปยฺยาติ ‘‘สหภณฺฑหารกํ เนสฺสามี’’ติ เตเนว ปุริเสน ตํ เนตุํ ตสฺส คมนปถํ วาเรตฺวา อฺเน มคฺเคน ตํ สนฺตชฺเชตฺวา เนติ, เอวํ เนนฺตสฺส ตสฺส ปุริสสฺส ปมปาเท ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยปาทุทฺธาเร ปาราชิกํ. ‘‘ถลฏฺํ ภณฺฑํ เถยฺยจิตฺโต อามสตี’’ติอาทินา านา จาเวยฺย. ปริกปฺปิตฏฺานํ วา สุงฺกฆาตํ วา อติกฺกาเมนฺโต สงฺเกตํ วีตินาเมยฺย. ยํ กิฺจิ ปรปริคฺคหิตํ สสฺสามิกํ ภณฺฑํ เตหิ สามิเกหิ กาเยน วา วาจาย วา น ทินฺนนฺติ อทินฺนํ.

อิทานิ ¶ น อิมินาว อากาเรน อวหารโก ปาราชิโก โหติ, อฺถาปิ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เถยฺยาวหารโก จ พลาวหารโก จ กุสาวหารโก จ ปฏิจฺฉนฺนาวหารโก จ ปริกปฺปาวหารโก จ ภเว ปาราชิโกติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ เถยฺยาวหาโร นาม สนฺธิจฺเฉทาทีหิ วา กํสกูฏมานกูฏตุลากูฏาทีหิ วา วฺเจตฺวา คหณํ. ปสยฺหาวหาโร พลาวหาโร. กุสสงฺกมนํ กตฺวา ปรโกฏฺาสคฺคหณํ กุสาวหาโร. ปรภณฺฑํ ปํสุอาทินา ปฏิจฺฉาเทตฺวา สามิเกสุ อปสฺสิตฺวา คเตสุ ปจฺจาคนฺตฺวา คหณํ ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร. ปริกปฺปาวหาโร ปน ทุวิโธ ภณฺโฑกาสวเสน. ตตฺถ ‘‘สาฏโก เจ, คณฺหิสฺสามิ, สุตฺตฺเจ, น คณฺหิสฺสามี’’ติ ภณฺฑํ ปริกปฺเปตฺวา อนฺธกาเร ปสิพฺพกํ คณฺหาติ. ตตฺถ เจ สาฏโก โหติ, อุทฺธาเรเยว ¶ ปาราชิกํ. สเจ สุตฺตํ โหติ, รกฺขติ, ปุน ‘‘สุตฺต’’นฺติ ตฺวาปิ ‘‘ยํ ลทฺธํ, ตํ คเหตพฺพ’’นฺติ อุคฺคณฺหนฺโต อุทฺธาเรเยว ปาราชิกํ, อยํ ภณฺฑปริกปฺโป. โอกาสปริกปฺโป คพฺภทฺวารปฺปมุขวิหาราทีนํ วเสน ปริจฺเฉทํ กโรติ ‘‘สเจ มํ เอตฺถนฺตเร ปสฺสนฺติ, ทสฺสามิ, โน เจ ปสฺสนฺติ, คณฺหิตฺวา คจฺฉามี’’ติ, ตสฺส ตํ ปริกปฺปิตปริจฺเฉทํ อติกฺกมนฺตสฺส ปทวาเรน ปาราชิกํ เวทิตพฺพํ, อยํ โอกาสปริกปฺโป.

อิทานิ อิมสฺมึ อทินฺนาทาเน วินิจฺฉยนยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภณฺฑกาลคฺฆเทเสหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถาติ อทินฺนาทาเน. นิจฺฉโยติ วินิจฺฉโย กาตพฺโพติ อตฺโถ. ตตฺถ เกนจิ ภิกฺขุนา ‘‘มยา อิทํ นาม ภณฺฑํ เถยฺยจิตฺเตน คหิต’’นฺติ วุตฺเต วินยธเรน สหสาว ตํ อาปตฺตึ อนาโรเปตฺวา ตสฺส ภณฺฑสฺส สามิกอสฺสามิกภาวํ อุปปริกฺขิตฺวา ยทิ สสฺสามิกํ, ตสฺส ภณฺฑสฺส อคฺฆวเสน อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ. สเจ นิราลยกาเล คหิตํ ¶ , ปาราชิเกน น กาเรตพฺโพ, อยํ ภณฺฑวเสน วินิจฺฉโย.

กาโลติ อวหารกาโล. ตเทว หิ ภณฺฑํ กทาจิ มหคฺฆํ โหติ, กทาจิ อปฺปคฺฆํ, ตสฺมา ยสฺมึ กาเล อวหฏํ, ตสฺมึ กาเล โย ตสฺส อคฺโฆ, เตน อคฺเฆน อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ, อยํ กาลวเสน วินิจฺฉโย.

อคฺโฆติ ภณฺฑคฺโฆ. นวภณฺฑสฺส หิ โย อคฺโฆ, โส ปจฺฉา ปริหายติ, ตสฺมา สพฺพทา ภณฺฑํ ปกติอคฺฆวเสเนว น กาเรตพฺพํ, อยํ อคฺฆวเสน วินิจฺฉโย. เทโสติ อวหารเทโส. ภณฺฑุฏฺานเทเส หิ ภณฺฑํ อปฺปคฺฆํ โหติ, อฺตฺถ มหคฺฆํ, ตสฺมา ยสฺมึ เทเส ภณฺฑํ อวหฏํ, ตสฺมึเยว เทเส อคฺเฆน กาเรตพฺโพ, อยํ เทสวเสน วินิจฺฉโย.

ปริโภเคนปิ สาฏกาทิกสฺส ภณฺฑสฺส อคฺโฆ ปริหายติ, ตสฺมา ตสฺส ปริโภควเสน ปริหีนาปริหีนภาโว อุปปริกฺขิตพฺโพ, อยํ ปริโภควเสน วินิจฺฉโย.

๕. อิทานิ ตติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสวิคฺคห’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ มนุสฺสวิคฺคหนฺติ ปฏิสนฺธิวิฺาเณน ¶ สทฺธึ อุปฺปนฺนํ กลลรูปํ อาทึ กตฺวา ปกติยา วีสติวสฺสสตายุกสฺส สตฺตสฺส ยาว มรณกาลา เอตฺถนฺตเร อนุปุพฺเพน วุทฺธิปฺปตฺโต อตฺตภาโว, เอโส มนุสฺสวิคฺคโห นาม, เอวรูปํ มนุสฺสวิคฺคหนฺติ อตฺโถ. จิจฺจาติ วธกเจตนาวเสน สฺเจเตตฺวา ปกปฺเปตฺวา อภิวิตริตฺวา วีติกฺกโมติ อตฺโถ. ชีวิตา วา วิโยชเยติ วุตฺตปฺปการํ มนุสฺสวิคฺคหํ ¶ กลลกาเลปิ ตาปนมทฺทเนหิ วา เภสชฺชสมฺปทาเนน วา ตโต วา อุทฺธมฺปิ ตทนุรูเปน อุปกฺกเมน สนฺตติวิโกปนวเสน โย ชีวิตา วิโยเชยฺย, โส จุโต ภเวติ สมฺพนฺโธ. กิฺจ ภิยฺโย – ‘‘สตฺถหารกํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ หรตีติ หารกํ, กึ หรติ? ชีวิตํ, หริตพฺพนฺติ วา หารกํ, อุปนิกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถ, สตฺถฺจ ตํ หารกฺจาติ สตฺถหารกํ. อสฺสาติ มนุสฺสวิคฺคหสฺส. ยถา มนุสฺสวิคฺคโห อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ตํ อสิอาทิสตฺถํ ปฏิลภติ, ตถา สยํ มรณเจตโน มรณาธิปฺปาโย หุตฺวา อุปนิกฺขิเปยฺย. โสปิ จุโต ภเวติ อตฺโถ. เอเตน ถาวรปฺปโยคํ ทสฺเสติ.

๖-๗. อิทานิ ‘‘มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺยา’’ติอาทิวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘คาเหยฺย มรณูปายํ, วเทยฺย มรเณ คุณ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘สตฺถํ วา อาหร, วิสํ วา ขาท, รชฺชุยา วา อุพฺพนฺธิตฺวา กาลํ กโรหี’’ติอาทินา นเยน มรณตฺถาย อุปายํ คาเหยฺย. มรณสํวณฺณนา ปเนตฺถ พหุวิธา ‘‘กาเยน สํวณฺเณติ, วาจาย กายวาจาย ทูเตน เลขาย วา สํวณฺเณตี’’ติ วุตฺตตฺตา. ตตฺถ กาเยน สํวณฺเณติ นาม กาเยน วิฺาเปติ. ‘‘โย ปปาเต ปปตนาทีนิ กตฺวา มรติ, โส ธนํ วา ลภติ, ยสํ วา ลภติ, สคฺคํ วา คจฺฉตี’’ติอาทินา นเยน สํวณฺเณติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ตสฺส วจนํ สุตฺวา โกจิ ‘‘มริสฺสามี’’ติ ทุกฺขํ เวทนํ อุปฺปาเทติ, ถุลฺลจฺจยํ. มรติ เจ, ปาราชิกํ. เอวํ เสเสสุปิ. ทูเตน สํวณฺณนายํ ปน ทูตสฺส สาสนํ อาโรจาเปติ ‘‘เอวํ อาโรเจหี’’ติ, ‘‘โย เอวํ มรติ, โส ธนํ วา ลภตี’’ติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมว. เลขาย สํวณฺเณติ นาม คิริปพฺพตปุราณาทิเลขํ ลิขติ, ‘‘โย เอวํ มรตี’’ติอาทิ วุตฺตนยเมว. เอตฺถาปิ โย มรณูปายํ วา คาเหยฺย, มรเณ วา คุณํ วเทยฺย, โส จุโต ภเวติ สมฺพนฺโธ.

อิทานิ ¶ ปน อิมสฺส มนุสฺสวิคฺคหสฺส ฉพฺพิเธ ปโยเค ทสฺเสตุํ ‘‘ปโยคา’’ติอาทิ อารทฺธํ. สาหตฺถิกนิสฺสคฺคิกอาณตฺติกถาวรอิทฺธิมยวิชฺชามยานํ วเสน ตสฺส มนุสฺสวิคฺคหสฺส ฉปฺปโยคาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ สาหตฺถิโกติ สยํ มาเรนฺตสฺส กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน ¶ วา ปหรณํ. นิสฺสคฺคิโกติ ทูเร ิตํ มาเรตุกามสฺส กายาทีหิ อุสุสตฺติยนฺตปาสาณาทีนํ นิสฺสชฺชนํ. อาณตฺติโกติ ‘‘อสุกํ นาม มาเรหี’’ติ อฺํ อาณาเปนฺตสฺส อาณาปนํ. ถาวโรติ โอปาตกฺขณนํ, อปสฺเสนสํวิธานํ, อสิอาทีนํ อุปนิกฺขิปนํ, ตฬากาทีสุ วิสสมฺปโยชนํ, รูปูปหาโรติ เอวมาทิ. กมฺมวิปากชาย อิทฺธิยา ปโยชนํ อิทฺธิปโยคํ. มารณตฺถาย วิชฺชานํ ปริชปฺปนํ วิชฺชามโยติ.

อิทานิ อิเมสุ ฉสุ ปโยเคสุ อาณตฺติยํ สงฺเกตวิสงฺเกตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กาลวตฺถาวุธิริยาปถา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กาโลติ ปุพฺพณฺหสายนฺหาทิกาโล จ โยพฺพนถาวริยาทิกาโลปิ จ. อิเมสุ ยํ กิฺจิ กาลํ นิยเมตฺวา ‘‘อิมสฺมึ นาม กาเล มาเรหี’’ติ อาณตฺโต สเจ ตสฺมึเยว กาเล มาเรติ, อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิกํ. สเจ นิยมิตกาลโต ปุเร วา ปจฺฉา วา มาเรติ, อาณาปโก มุจฺจติ. วตฺถูติ มาเรตพฺโพ ปุคฺคโล. สเจ อาณตฺโต ตเมว มาเรติ, อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิกํ. อถ อฺํ มาเรติ, อาณาปโก มุจฺจติ. เอวํ เสเสสุปิ วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. อาวุธนฺติ อสิอาทิ. อิริยาปโถติ มาเรตพฺพสฺส คมนํ วา นิสชฺชา วาติ เอวมาทิโก. กิริยาวิเสโสติ วิชฺฌนํ วา เฉทนํ วา เภทนํ วา สูลาโรปนํ วาติ เอวมาทิโก. โอกาโสติ คาโม วา วนํ วา เคหํ วาติ เอวมาทิโก. อิเมสุ ยถา ¶ ยถา วธโก อาณตฺโต, ตถา ตถา กเต อาณาปกสฺส อาปตฺติ, อฺถา กเต วิสงฺเกโต โหติ. อาณตฺติยํ ปน อยํ วิเสโส ‘‘อธิฏฺายาติ อธิฏฺหิตฺวา อาณาเปติ ‘เอวํ วิชฺฌ, เอวํ ปหร, เอวํ ฆาเตหี’’ติ วุตฺตาย ปาฬิยา ลพฺภตีติ าตพฺโพ.

๘-๙. อิทานิ จตุตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฌานาทิเภท’’นฺติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ‘‘ฌานํ วิโมกฺโข สมาธิ สมาปตฺติ าณทสฺสนํ มคฺคภาวนา ผลสจฺฉิกิริยา กิเลสปฺปหานํ วินีวรณตา จิตฺตสฺส สุฺาคาเร อภิรตี’’ติ เอวํ วุตฺตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อตฺตนิ นตฺถิตาย โนสนฺตํ ‘‘มยิ อตฺถี’’ติ อตฺตนิ วา ตํ ‘‘อหํ เอตฺถ สนฺทิสฺสามี’’ติ อตฺตานํ วา ตตฺถ อุปเนตฺวา ทีเปนฺโต จุโต ภเว. โกฏฺาสํ วาติ เอตฺถ ‘‘ฌานลาภี, วิโมกฺขลาภี, สมาธิลาภี, สมาปตฺติลาภีมฺหี’’ติ เอวมาทินา นเยน โกฏฺาสโต วาติ อตฺโถ. เอเกกํ วาติ ‘‘ปมสฺส ¶ ฌานสฺส ลาภี, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีมฺหี’’ติ เอวมาทินา นเยน เอเกกํ วาติ อตฺโถ. ‘‘อตีตภเว โสตาปนฺโนมฺหี’’ติ วทโต อตีตภวํ สนฺธาย กถิตตฺตา ปาราชิกํ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนภวสฺสิต’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนภวนิสฺสิตํ กตฺวาติ อตฺโถ. อฺาปเทสรหิตนฺติ ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, โส ภิกฺขุ ปมสฺส ฌานสฺส ลาภี’’ติอาทินา นเยน อฺาปเทสํ วินาติ อตฺโถ. เอวํ ทีเปนฺโต หิ ถุลฺลจฺจยมาปชฺชติ. ทีเปนฺโตติ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปชฺชึ, สมาปชฺชามิ, สมาปนฺโน, ปมสฺส ฌานสฺส ลาภีมฺหิ, วสีมฺหิ, สจฺฉิกตํ อสฺสา’’ติ เอวมาทินา นเยน ทีเปนฺโตติ อตฺโถ. ‘‘อธิคโต’’ติ มาโน อธิมาโน, โส ยสฺส นตฺถิ, โส อนธิมานิโก. เกน เอวํ ทีเปนฺโตติ เจ? ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กาเยน วาจา’’ติอาทิ วุตฺตํ ¶ , กาเยน วา วาจาย วา ตทุภเยน วาติ อตฺโถ. วิฺตฺติปเถติ ยตฺถ ิโต มนุสฺสชาติโก คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา ตสฺส วจนํ ปกติโสเตน สุตฺวา สมนนฺตรเมว ‘‘อิมํ นาม เอส วทตี’’ติ ชานาติ, ตตฺถ ตฺวา ทีเปนฺโต จุโต ภเว, น เทวพฺรหฺมาทีสุ อฺตเรน าเตติ อตฺโถ.

๑๐. อิทานิ จตุนฺนมฺปิ สาธารณวินิจฺฉยํ วตฺตุํ ‘‘ปาราชิเกเต จตฺตาโร’’ติอาทิมาห. ตตฺถายํ สงฺเขโป – จตฺตาโรปิ เอเต ปาราชิกา ‘‘เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส สมสิกฺขตา’’ติ เอวํ วุตฺตสํวาสสฺส อภพฺพตาย อสํวาสา, ยถาปุเร ปุพฺเพ คิหิกาเล จ อนุปสมฺปนฺนกาเล จ อสํวาสิกา, เอวํ ปจฺฉา ปาราชิกํ อาปนฺนาปิ อสํวาสาติ. กิฺจ ภิยฺโย – อภพฺพา ภิกฺขุภาวาย ปุน เตน อตฺตภาเวน อุปสมฺปทาย อวตฺถุตาย อุปสมฺปนฺนา ภวิตุมฺปิ อภพฺพาติ อตฺโถ. กึ วิยาติ เจ? สีสจฺฉินฺโนว ชีวิตุํ, ยถาปิ สีสจฺฉินฺโน เตน อตฺตภาเวน ปุน ชีวิตุํ อภพฺโพ, เอวมิเม จตฺตาโรติ อธิปฺปาโย.

๑๑. อิทานิ อิเมสุ จตูสุ ปาราชิเกสุ เย ปริยายาณตฺตีหิ สมฺภวนฺติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘ปริยาโย จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปริยาโยติ มรณาธิปฺปายสฺส กายปโยโค วา วจีปโยโค วา. ตสฺมา ‘‘โย อีทิเส มุหุตฺเต สตฺถํ วา อาหริตฺวา วิสํ วา ขาทิตฺวา โสพฺภาทีสุ วา ปปติตฺวา มรติ, โส ธนํ วา ลภติ, ยสํ วา ลภตี’’ติอาทินา นเยน มรณํ อภินนฺทนฺโต ‘‘อิทํ สุตฺวา โย โกจิ มรตู’’ติ โย ปริยาเยน วทติ, ตํ สุตฺวา สเจ ¶ โกจิ ตถา มรติ, ปาราชิกํ. นิยมิเตน ปน ยํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺเสว มรเณ ปาราชิกํ. อาณตฺติ ¶ ปน วุตฺตตฺถาเยว. ตติเย มนุสฺสวิคฺคหปาราชิเก ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ. ทุติเย ปน อทินฺนาทาเน อาณตฺติ เอว ลพฺภติ, น ปริยาโยติ อตฺโถ. กสฺมา นํ ปริยาเยน นาปชฺชตีติ? ยถา มนุสฺสวิคฺคเห ‘‘มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺยา’’ติ วุตฺตํ, ตถา อิธ อทินฺนาทาเน ‘‘วณฺณํ วา สํวณฺเณยฺยา’’ติ อวุตฺตตฺตา. เสเสสูติ ปมจตุตฺเถสุ ปริยายาณตฺติทฺวยํ น ลพฺภตีติ อตฺโถ.

๑๒. อิทานิ จตูสุปิ ยถาสมฺภวํ องฺคเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘เสเวตุกามตาจิตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เมถุนธมฺมสฺสาติ เมถุนธมฺมปาราชิกสฺส. พุธาติ วินยธรา.

๑๓. มนุสฺสสนฺติ มนุสฺสสนฺตกตา. เอเตน เปตติรจฺฉานคตปริคฺคเหสุ อนาปตฺตีติ ทีปิตํ โหติ. ตถาสฺีติ มนุสฺสสนฺตกวเสน ปรปริคฺคหิตสฺีติ อตฺโถ. วตฺถุโน ครุตาติ ปฺจมาสกํ วา อติเรกปฺจมาสกํ วา ตทคฺฆนกํ ภณฺฑํ วา โหตีติ อตฺโถ. อวหาโร จาติ ปฺจวีสติยา อวหาเรสุ เยน เกนจิ อวหาโร โหตีติ อตฺโถ. อทินฺนาทานเหตุโยติ อทินฺนาทานปาราชิกสฺส เอตานิ ปฺจ องฺคานีติ อธิปฺปาโย.

๑๔. ปาโณ มานุสฺสโกติ มนุสฺสชาติกปาโณ. ตสฺมึ ปาเณ ปาณสฺิตา. ฆาตเจตนาติ วธกเจตนา. ปโยโคติ ตํสมุฏฺิโต สาหตฺถิกาทีนํ ฉนฺนํ ปโยคานํ อฺตรปโยโค. เตน ปโยเคน มรณํ. ปฺเจเต วธเหตุโยติ มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกสฺส ปฺจ องฺคานีติ อตฺโถ.

๑๕. อสนฺตตาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อตฺตนิ อสนฺตตา จาติ อตฺโถ. ปาปมิจฺฉตายาโรจนาติ อิมินา โย เกวลํ ¶ ปาปมิจฺฉตํ วินา มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา ภณติ, ตสฺส อนาปตฺตีติ ทีปิตํ โหติ. ตสฺสาติ ยสฺส อาโรเจติ, ตสฺส มนุสฺสชาติตา จ. ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, โส ภิกฺขุ อรหา’’ติอาทินา (ปริ. ๑๖๐, ๓๓๖) นาฺาปเทโส จ. ตเทวาติ ตทา เอว ตงฺขเณเยว ชานนํ. อสนฺตทีปเนติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนปาราชิเกติ อตฺโถ.

๑๖. อิทานิ ¶ ‘‘ปาราชิกา จ จตฺตาโร’’ติ เอตฺถ จ-สทฺเทน สงฺคหิเตหิ สทฺธึ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อสาธารณา จตฺตาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา อฏฺวตฺถุกาติ อิเม จตฺตาโร ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูหิ อสาธารณา นาม. เอตาสุ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา นาม ยา กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุตา เตเนว ราเคน อวสฺสุตสฺส มนุสฺสปุริสสฺส อกฺขกานํ อโธ, ชาณุมณฺฑลานํ กปฺปรานฺจ อุปริ เยน เกนจิ สรีราวยเวน อามสนาทึ สาทิยติ, ตสฺสา อธิวจนํ. ยา ปน ภิกฺขุนี อฺิสฺสา ภิกฺขุนิยา ปาราชิกสงฺขาตํ วชฺชํ ชานํ ปฏิจฺฉาเทติ, สา วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกา นาม. สมคฺเคน ปน สงฺเฆน อุกฺขิตฺตํ ภิกฺขุํ ยา ภิกฺขุนี ยํทิฏฺิโก โส โหติ, ตสฺสา ทิฏฺิยา คหณวเสน อนุวตฺตติ, สา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา นาม. ยา ปน กายสํสคฺคราเคน ตินฺตา ตถาวิธสฺเสว ปุริสสฺส หตฺถคฺคหณํ วา สงฺฆาฏิกณฺณคฺคหณํ วา สาทิยติ, กายสํสคฺคสงฺขาตสฺส อสทฺธมฺมสฺส ปฏิเสวนตฺถาย ปุริสสฺส หตฺถปาเส สนฺติฏฺติ วา, ตตฺถ ตฺวา สลฺลปติ วา, สงฺเกตํ วา คจฺฉติ, ปุริสสฺส อาคมนํ วา สาทิยติ, เกนจิ วา ปฏิจฺฉนฺโนกาสํ ปวิสติ, หตฺถปาเส ตฺวา กายํ อุปสํหรติ, อยํ อฏฺวตฺถุกา นามาติ เวทิตพฺพา.

อภพฺพกา ¶ เอกาทสาติ เอตฺถ ปณฺฑโก เถยฺยสํวาสโก ติตฺถิยปกฺกนฺตโก ติรจฺฉานคโต มาตุฆาตโก ปิตุฆาตโก อรหนฺตฆาตโก ภิกฺขุนิทูสโก สงฺฆเภทโก โลหิตุปฺปาทโก อุภโตพฺยฺชนโกติ อิเม เอกาทส อภพฺพปุคฺคลา นาม. วิพฺภนฺตา ภิกฺขุนีติ ยทา ภิกฺขุนี วิพฺภมิตุกามา หุตฺวา เสตวตฺถํ วา กาสายเมว วา คิหินิวาสนากาเรน นิวาเสติ, ตทา ปาราชิกมาปนฺนา นาม โหติ, ปุน อุปสมฺปทํ น ลภติ, สา จ ปาราชิกาติ อตฺโถ. มุทุปิฏฺิโก นาม กตปริกมฺมาย มุทุกาย ปิฏฺิยา สมนฺนาคโต. โส เอตฺตาวตา น ปาราชิโก, อถ โข ยทา อนภิรติยา ปีฬิโต อตฺตโน องฺคชาตํ อตฺตโน มุขมคฺควจฺจมคฺเคสุ อฺตรํ ปเวเสติ, ตทา ปาราชิโก โหติ.

๑๗-๑๘. ลมฺพีติ องฺคชาตสฺส ทีฆตฺตา เอวํ วุตฺโต. โสปิ ยทา อนภิรติยา ปีฬิโต อตฺตโน องฺคชาตํ อตฺตโน มุเข วา วจฺจมคฺเค วา ปเวเสติ, ตทา ปาราชิโก โหติ. มุเขน คณฺหนฺโตติ เอตฺถ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส สุตฺตสฺส วา ปมตฺตสฺส วา องฺคชาตํ อตฺตโน มุเขน คณฺหาติ, โส จาติ อตฺโถ. ตตฺเถวาติ ปรสฺส องฺคชาเตวาติ อตฺโถ ¶ . โย อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส องฺคชาตํ กมฺมนิยํ ทิสฺวา อตฺตโน วจฺจมคฺเคน ตสฺส อุปริ นิสีทติ, ตํ อตฺตโน วจฺจมคฺคํ ปเวเสติ, โส จาติ อตฺโถ. เอเต จตฺตาโร อนุโลมิกา เมถุนสฺสาติ สมฺพนฺโธ. กถมิติ เจ? มคฺเค มคฺคปฺปเวสนสทิสตาย, น อุภินฺนํ ราควเสน สทิสภาวูปคตานํ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติสทิสตาย. อิธาคตา จตฺตาโรติ เมถุนธมฺมาทิวเสน ปาราชิกา จตฺตาโร จาติ เอวํ สโมธานโต จตุวีสติ ปาราชิกาติ อตฺโถ.

เอตฺถาห ¶ – มาตุฆาตกปิตุฆาตกอรหนฺตฆาตกา ตติยปาราชิกํ อาปนฺนา, ภิกฺขุนิทูสโก ลมฺพีอาทโย จตฺตาโร ปมปาราชิกํ อาปนฺนาเยวาติ กตฺวา กุโต จตุวีสตีติ? อธิปฺปาโย ปเนตฺถ อตฺถิ, มาตุฆาตกาทโย หิ จตฺตาโร อิธ อนุปสมฺปนฺนาเยว อธิปฺเปตา, ลมฺพีอาทโย จตฺตาโร กิฺจาปิ ปมปาราชิเกน สงฺคหิตา, ยสฺมา เอเกน ปริยาเยน เมถุนธมฺมํ อปฺปฏิเสวิโนปิ โหนฺติ, ตสฺมา วิสุํ วุตฺตาติ. ปาราชิกวินิจฺฉโย.

ปาราชิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๙. อิทานิ สงฺฆาทิเสสํ ปกาเสตุํ ‘‘ครุกา นวา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ครุกาติ สงฺฆาทิเสสา อิธ อธิปฺเปตา, อฺตฺถ ปน ปาราชิกาปิ สงฺคยฺหนฺติ. กสฺมา ‘‘เตรสา’’ติ อวตฺวา ‘‘นวา’’ติ วุตฺตนฺติ เจ? วีติกฺกมกฺขเณเยว อาปชฺชิตพฺพตฺตา ปมาปตฺติกา วุตฺตา, ยาวตติยกา ปน จตฺตาโร สงฺฆาทิเสสา สงฺฆายตฺตตฺตา จิเรน อาปชฺชนฺตีติ น วุตฺตา. ตตฺถ โมเจตุกามตาติ โมเจตุกามตายาติ อตฺโถ ‘‘อลชฺชิตา’’ติอาทีสุ วิย. อิมินา ปน นเยน โมจนสฺสาโท มุจฺจนสฺสาโท มุตฺตสฺสาโท เมถุนสฺสาโท ผสฺสสฺสาโท กณฺฑูวนสฺสาโท ทสฺสนสฺสาโท นิสชฺชนสฺสาโท วาจสฺสาโท เคหสิตเปมํ วนภงฺคิยนฺติ เอกาทส อสฺสาทา วุตฺตา, เตสุ เอกํเยว โมจนสฺสาทํ คเหตฺวา เสสา ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ.

เตสํ อสฺสาทานํ วเสน เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ – โมเจตุํ อสฺสาโท โมจนสฺสาโท. โมจนสฺสาทเจตนาย ¶ นิมิตฺเต อุปกฺกมติ, มุจฺจติ, สงฺฆาทิเสโส. น มุจฺจติ ¶ เจ, ถุลฺลจฺจยํ. มุจฺจนสฺสาเท สเจ อตฺตโน ธมฺมตาย มุจฺจมานํ อสฺสาเทติ, น อุปกฺกมติ, อนาปตฺติ. สเจ มุจฺจมานํ อสฺสาเทนฺโต อุปกฺกมิตฺวา โมเจติ, สงฺฆาทิเสโสว. อตฺตโน ธมฺมตาย มุตฺเต อสฺสาโท มุตฺตสฺสาโท. เอตฺถาปิ อุปกฺกมสฺส นตฺถิตาย อนาปตฺติ. เอวํ สพฺพตฺถ. เมถุนสฺสาเทน อิตฺถึ คณฺหนฺตสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติ, อยํ เมถุนสฺสาโท. ผสฺสสฺสาโท ทุวิโธ อชฺฌตฺติโก พาหิโร จาติ. ตตฺถ อชฺฌตฺติเก ตาว อตฺตโน นิมิตฺตํ ‘‘ถทฺธํ มุทุกนฺติ ชานิสฺสามี’’ติ วา โลลภาเวน วา กีฬาปยโต สเจ มุจฺจติ, อนาปตฺติ. พาหิรผสฺสสฺสาเท กายสํสคฺคราเคน มาตุคามํ ผุสโต อาลิงฺคโต จ มุตฺเต อนาปตฺติ. กณฺฑูวนสฺสาเท ททฺทุกจฺฉาทีนํ วเสน ขชฺชมานํ นิมิตฺตํ กณฺฑูวนสฺสาเทน กณฺฑูวโต มุตฺเตปิ อนาปตฺติ. ทสฺสนสฺสาเท มาตุคามสฺส อโนกาสํ อุปนิชฺฌายโต มุตฺเตปิ อนาปตฺติ. นิสชฺชนสฺสาเท มาตุคาเมน สทฺธึ รโห นิสินฺนสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติ. วาจาย อสฺสาโท วาจสฺสาโท. เตน อสฺสาเทน มาตุคามํ เมถุนปฺปฏิสํยุตฺตาหิ วาจาหิ โอภาสนฺตสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติ. เคหสิตเปเม มาตาทีนํ มาตาทิเปเมน อาลิงฺคนาทึ กโรนฺตสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติ. วนภงฺเค จ สนฺถวกรณตฺถาย อิตฺถิยา เปสิตํ ปุปฺผาทิวนภงฺคสฺิตํ ปณฺณาการํ ‘‘อิตฺถนฺนามาย นาม อิทํ เม เปสิต’’นฺติ อสฺสาเทน อามสนฺตสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติ. เอเตสุ ปน โมจนสฺสาทวเสเนว อุปกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ, เสสานํ วเสน อนาปตฺตีติ เวทิตพฺพํ.

สุกฺกสฺสาติ ‘‘นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ ตกฺกวณฺณํ ทกวณฺณํ เตลวณฺณํ ขีรวณฺณํ ทธิวณฺณํ สปฺปิวณฺณ’’นฺติ (ปารา. ๒๓๗) เอวํ อาคเตสุ ทสสุ วณฺเณสุ ยสฺส กสฺสจิ สุกฺกสฺสาติ อธิปฺปาโย ¶ . อุปกฺกมฺมาติ ‘‘อชฺฌตฺตรูเป โมเจติ, พหิทฺธารูเป โมเจติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธารูเป โมเจติ, อากาเส กฏึ กมฺเปนฺโต โมเจตี’’ติ (ปารา. ๒๓๗) เอวํ วุตฺเตสุ จตูสุ อุปาเยสุ อฺตเรน อุปาเยน ‘‘ราคูปตฺถมฺเภ โมเจติ, วจฺจูปตฺถมฺเภ โมเจติ, ปสฺสาวูปตฺถมฺเภ โมเจติ, วาตูปตฺถมฺเภ โมเจติ, อุจฺจาลิงฺคปาณกทฏฺูปตฺถมฺเภ โมเจตี’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ ปฺจสุ กาเลสุ กิสฺมิฺจิ กาเล องฺคชาเต กมฺมนิยํ ปตฺเต ‘‘อาโรคฺยตฺถาย โมเจติ, สุขตฺถาย โมเจติ, เภสชฺชตฺถาย, ทานตฺถาย, ปุฺตฺถาย, ยฺตฺถาย, สคฺคตฺถาย, พีชตฺถาย, วีมํสตฺถาย, ทวตฺถาย โมเจตี’’ติ (ปารา. ๒๓๗) เอวํ วุตฺเตสุ ทสสุ อธิปฺปาเยสุ เยน เกนจิ อธิปฺปาเยน หตฺถาทีสุ เยน เกนจิ อุปกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. วิโมจยนฺติ อนฺตมโส ยํ เอกา ขุทฺทกมกฺขิกา ปิเวยฺย, ตตฺตกมฺปิ โมเจนฺโตติ อตฺโถ. อฺตฺร สุปินนฺเตนาติ ยา สุปินนฺเต ¶ สุกฺกวิสฺสฏฺิ โหติ, ตํ เปตฺวาติ อตฺโถ. สมโณติ โย โกจิ อุปสมฺปนฺโน. ครุกนฺติ สงฺฆาทิเสสํ. ผุเสติ อาปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ.

สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทํ ปมํ.

๒๐. อิทานิ กายสํสคฺคํ ทีเปตุํ ‘‘อิตฺถิสฺี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อิตฺถิสฺีติ ตทหุชาตายปิ มนุสฺสิตฺถิยา อิตฺถิสฺีเยว หุตฺวาติ อตฺโถ. สเจ ตตฺถ เวมติโก วา ปณฺฑกปุริสติรจฺฉานคตสฺี วา โหติ, ถุลฺลจฺจยํ, ตถา อิตฺถิยา กาเยน กายปฺปฏิพทฺธามสเน จ กายปฺปฏิพทฺเธน กายามสเน จ ยกฺขีเปตีปณฺฑกานํ กาเยน กายามสเน จ. ปุริสติรจฺฉานคติตฺถีนํ ปน กาเยน กายามสเนปิ ทุกฺกฏํ, ตถา ยกฺขีอาทีนํ กาเยน กายปฺปฏิพทฺธาทีสุ ¶ จ. มติตฺถิยา ปน ถุลฺลจฺจยํ. กายสํสคฺคราควาติ อิมินา มาตุเปมาทึ โมกฺขาธิปฺปายฺจ ปฏิกฺขิปติ. สมฺผุสนฺโตติ กายสํสคฺคราเคน อุปกฺกมฺม อนฺตมโส โลเมนปิ มนุสฺสิตฺถึ สมฺผุสนฺโตติ อตฺถสมฺพนฺโธ. อิมินา โย อิตฺถิยา อาลิงฺคโตปิ กาเยน น วายมติ, เกวลํ ผสฺสํเยว อนุภวติ, ตสฺส อนาปตฺตีติ ทีปิตํ โหติ.

๒๑. อิทานิ ทุฏฺุลฺลวาจํ ปกาเสตุํ ‘‘ตถา สุณนฺติ’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตถาติ อิตฺถิสฺี. มนุสฺสิตฺถึ สุณนฺตินฺติ สมฺพนฺโธ. สุณนฺตินฺติ อิมินา ปฏิพลายปิ อิตฺถิยา อวิฺตฺติปเถ ิตาย ทูเตน วา ปณฺเณน วา อาโรเจนฺตสฺส ทุฏฺุลฺลวาจาปตฺติน โหตีติ ทีปิตํ โหติ. วิฺุฺจาติ อิมินา ยา มหลฺลิกาปิ พาลาปิ เอฬมูคาปิ อสทฺธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตํ กถํ น ชานาติ, สา อิธ นาธิปฺเปตาติ ทสฺเสติ. วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคานํ วเสน มคฺคํ วา เมถุนํ วา อารพฺภาติ สมฺพนฺโธ. ทุฏฺุลฺลวาจาย ราโค ทุฏฺุลฺลวาจาราโค, เตน ทุฏฺุลฺลวาจาราเคน. ตํ อสฺสาเทนฺโต โอภาเสตฺวา ทุรุตฺตวจนํ วตฺวา ครุกํ ผุเสติ อตฺโถ.

กถํ ทฺเว มคฺเค อารพฺภ ปสํสติ ครหติ? ตตฺถ ปสํสายปิ ตาว ‘‘อิตฺถิลกฺขเณน สุภลกฺขเณน สมนฺนาคตาสี’’ติ วทติ, น ตาวสีสํ เอติ. ‘‘ตว วจฺจมคฺโค จ ปสฺสาวมคฺโค จ สุโภ สุสณฺาโน ทสฺสนีโย, อีทิเสน นาม อิตฺถิลกฺขเณน สุภลกฺขเณน สมนฺนาคตาสี’’ติ ¶ วทติ, สีสํ เอติ, สงฺฆาทิเสโส โหตีติ อตฺโถ. ครหเณ ปน ‘‘สิขรณีสิ, สมฺภินฺนาสิ, อุภโตพฺยฺชนาสี’’ติ อิมานิ ตีณิ สุทฺธานิเยว สีสํ เอนฺติ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคานํ นิยตวจนตฺตา อจฺโจฬาริกตฺตา จ. อฺานิ ปน ‘‘อนิมิตฺตาสิ, นิมิตฺตมตฺตาสี’’ติอาทีนิ ¶ มคฺคานํ อนิยตวจนตฺตา เมถุเนน ฆเฏตฺวา วุตฺตานิ เอว สีสํ เอนฺติ. เมถุนปฺปฏิสํยุตฺเต ‘‘เทหิ เม, อรหสิ เม ทาตุ’’นฺติอาทีหิ ปน สีสํ น เอติ, ‘‘เมถุนธมฺมํ เทหี’’ติอาทินา เมถุนธมฺเม ฆฏิเตเยว สงฺฆาทิเสโส. อิตฺถิยา วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺเค เปตฺวา อธกฺขกํ อุพฺภชาณุมณฺฑลํ อาทิสฺส วณฺณาทิภณเน ถุลฺลจฺจยํ, ตถา ยกฺขีเปตีปณฺฑเกสุ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺเค เมถุเนปิ. อิเมสํ ปน ยกฺขีอาทีนํ อธกฺขกาทิเก วุตฺตปฺปกาเร ปเทเส ทุํกฺกฏํ, ตถา อิตฺถิยาทีนํ อุพฺภกฺขเก อโธชาณุมณฺฑเล กายปฺปฏิพทฺเธ จาติ.

ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปทํ ตติยํ.

๒๒. อิทานิ อตฺตกามปาริจริยํ ทสฺเสตุํ ‘‘วตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ วตฺวาติ ทุฏฺุลฺโลภาสเน วุตฺตปฺปการํ อิตฺถึ อิตฺถิสฺีเยว หุตฺวา วตฺวาติ อตฺโถ. อตฺตกามุปฏฺานวณฺณนฺติ เอตฺถ เมถุนธมฺมสงฺขาเตน กาเมน อุปฏฺานํ กามุปฏฺานํ, อตฺตโน อตฺถาย กามุปฏฺานํ อตฺตกามุปฏฺานํ, อตฺตนา วา กามิตํ อิจฺฉิตนฺติ อตฺตกามํ, สยํ เมถุนราควเสน ปตฺถิตนฺติ อตฺโถ, อตฺตกามฺจ ตํ อุปฏฺานฺจาติ อตฺตกามุปฏฺานํ, ตสฺส วณฺโณ อตฺตกามุปฏฺานวณฺโณ, ตํ อตฺตกามุปฏฺานวณฺณํ. ‘‘เอตทคฺคํ, ภคินิ, ปาริจริยานํ ยา มาทิสํ สีลวนฺตํ กลฺยาณธมฺมํ พฺรหฺมจารึ เอเตน ธมฺเมน ปริจเรยฺยา’’ติ เอวํ วตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เมถุนราคิโนติ อิมินา คิลานปจฺจยาทีหิ อุปฏฺานสฺส วณฺณํ ภณโต อนาปตฺตีติ ทีปิตํ โหติ. วาจา เมถุนยุตฺเตนาติ เอตฺถ เมถุนยุตฺเตเนว วาจาย เมถุนยาจเน ครุกํ โหติ, น อฺถาติ อธิปฺปาโย.

อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทํ จตุตฺถํ.

๒๓. อิทานิ ¶ สฺจริตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ปฏิคฺคเหตฺวาติ อิตฺถิยา วา ปุริเสน วา อุภินฺนํ มาตาทีหิ วา ‘‘ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ อิตฺถึ วา ปุริสํ วา เอวํ ภณาหี’’ติ วุตฺโต เตสํ วจนํ ‘‘สาธู’’ติ วา ‘‘โหตู’’ติ วา ‘‘ภณามี’’ติ วา เยน เกนจิ อากาเรน วจีเภทํ กตฺวา, สีสกมฺปนาทีหิ วา สมฺปฏิจฺฉิตฺวาติ อตฺโถ. สนฺเทสนฺติ เอตฺถ ¶ ปน อิตฺถี ทสวิธา มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินิรกฺขิตา าติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา สารกฺขา สปริทณฺฑาติ. ทส ภริยาโย ธนกฺกีตา ฉนฺทวาสินี โภควาสินี ปฏวาสินี โอทปตฺตกินี โอภฏจุมฺพฏกา ทาสี จ ภริยา จ กมฺมการี จ ภริยา จ ธชาหฏา มุหุตฺติกา จาติ.

ตาสุ มาตุรกฺขิตา ภิกฺขุํ ปหิณติ ‘‘คจฺฉ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ พฺรูหิ ‘โหมิ อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา ธนกฺกีตา…เป… มุหุตฺติกา จา’’ติ, อยํ อิตฺถิยา สนฺเทโส นาม. สเจ มาตุรกฺขิตาย มาตาปิตาภาตาภคินิอาทโย ภิกฺขุํ ปหิณนฺติ ‘‘คจฺฉ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ พฺรูหิ ‘โหตุ อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา ธนกฺกีตา…เป… มุหุตฺติกา จา’’ติ, อยมฺปิ อิตฺถิยา สนฺเทโสเยว นาม. เอวํ ปิตุรกฺขิตาทีสุปิ นโย เนตพฺโพ. ปุริโส ภิกฺขุํ ปหิณติ ‘‘คจฺฉ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ มาตุรกฺขิตํ พฺรูหิ…เป… สปริทณฺฑํ พฺรูหิ ‘โหตุ กิร อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา ธนกฺกีตา…เป… มุหุตฺติกา จา’’ติ, อยํ ปุริสสฺส สนฺเทโส นาม. สเจ ปุริสสฺส มาตาปิตาภาตาภคินิอาทโย ภิกฺขุํ ปหิณนฺติ ‘‘คจฺฉ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ มาตุรกฺขิตํ พฺรูหิ…เป… สปริทณฺฑํ พฺรูหิ ‘โหตุ อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา ธนกฺกีตา…เป… มุหุตฺติกา จา’’ติ, อยมฺปิ ปุริสสฺส สนฺเทโสเยว นาม, อาณาปนนฺติ อตฺโถ.

วีมํสิตฺวาติ ¶ เอตฺถ วุตฺตปฺปกาเรน สาสนํ คเหตฺวา ตสฺสา อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา เตสํ อวสฺสาโรจนกานํ มาตาปิตาภาตาภคินิอาทีนํ วา อาโรเจตฺวาติ อตฺโถ. หรนฺติ ยตฺถ ปหิโต, ตตฺถ คนฺตฺวา ตสฺสา อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา อาโรเจติ, สา อิตฺถี วา ปุริโส วา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉตุ วา, มา วา, ลชฺชาย วา ตุณฺหี โหตุ, ปุน อาคนฺตฺวา ตสฺสา อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา หรนฺโต ครุกํ ผุเสติ สมฺพนฺโธ. เอตฺตาวตา ‘‘ปฏิคฺคณฺหติ วีมํสติ ปจฺจาหรตี’’ติ วุตฺตํ องฺคตฺตยํ สมฺปาทิตํ โหติ. อิมาย ติวงฺคสมฺปตฺติยา สงฺฆาทิเสโส, อิโต เยหิ เกหิจิ ทฺวีหิ องฺเคหิ ถุลฺลจฺจยํ, เอเกน ทุกฺกฏํ. ยกฺขีเปตีปณฺฑเกสุ องฺคตฺตเยนปิ ถุลฺลจฺจยเมว, เอเกน วา ทฺวีหิ วา ทุกฺกฏนฺติ.

๒๔. อิทานิ กุฏิการสิกฺขาปทํ อาวิ กาตุํ ‘‘สํยาจิตปริกฺขาร’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺรายํ ¶ สงฺเขปตฺโถ – ‘‘วาสึ เทถ, ผรสุํ เทถา’’ติอาทินา สยํ ปวตฺติตยาจนาย คหิตปริกฺขารํ สํยาจิตปริกฺขารํ ปทภาชเน วุตฺตนเยน สงฺฆํ ติกฺขตฺตุํ ยาจิตฺวา ลทฺธภิกฺขูหิ วา สงฺเฆเนว วา ตตฺถ คนฺตฺวา สารมฺภานารมฺภสปริกฺกมนาปริกฺกมนภาวํ ตฺวา อเทสิตวตฺถุกํ ‘‘กุฏิ นาม อุลฺลิตฺตา วา โหติ อวลิตฺตา วา อุลฺลิตฺตาวลิตฺตา วา’’ติ (ปารา. ๓๔๙) เอวํ วุตฺตลกฺขณํ กุฏึ. ‘‘ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส ทฺวาทส วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ สตฺตนฺตรา’’ติ (ปารา. ๓๔๘) เอวํ วุตฺตปมาณาติกฺกนฺตํ, ‘‘มยฺหํ วาสาคารํ เอสา’’ติ เอวํ อตฺตา อุทฺเทโส เอติสฺสาติ อตฺตุทฺเทสา, ตํ อตฺตุทฺเทสํ กตฺวา ครุํ สงฺฆาทิเสสํ ผุเสติ สมฺพนฺโธ. อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – อเทสิตวตฺถุกํ ¶ ปมาณาติกฺกนฺตํ กุนฺถกิปิลฺลิกาทีนํ อาสเย กตตฺตา สารมฺภํ ทฺวีหิ พลีพทฺเทหิ ยุตฺเตน สกเฏน คนฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อปริกฺกมนํ อุลฺลิตฺตาทิเภทํ กุฏึ อตฺตโน วสนตฺถาย กโรนฺโต วา การาเปนฺโต วา ‘‘อิทานิ นิฏฺานํ คมิสฺสตี’’ติ ปมปิณฺฑทาเน ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยปิณฺฑทาเนน เลเป ฆฏิเต ทฺเว จ สงฺฆาทิเสเส ทฺเว จ ทุกฺกฏานิ, สเจ เทสิตวตฺถุกาเยว วา ปมาณาติกฺกนฺตาเยว วา โหติ, เอกํ สงฺฆาทิเสสํ ทฺเว จ ทุกฺกฏานิ อาปชฺชตีติ.

๒๕. อิทานิ วิหารการสิกฺขาปทํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหลฺลก’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ มหลฺลกนฺติ สสฺสามิกภาเวน สํยาจิตกุฏิโต มหนฺตภาโว เอตสฺส อตฺถิ, ยสฺมา วา วตฺถุํ เทสาเปตฺวา ปมาณาติกฺกเมนาปิ กาตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ปมาณมหนฺตตายปิ มหลฺลโก, ตํ มหลฺลกํ วิหารํ วา กตฺวาติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน อเทสิตวตฺถุกภาเวน เอโก สงฺฆาทิเสโส, เสสํ อนนฺตรสทิสเมว. อิธ จ ตตฺถ จ วาสาคารํ เปตฺวา อุโปสถาคารํ วา ชนฺตาฆรํ วา อคฺคิสาลํ วา ภวิสฺสตีติ เอวมาทินา นเยน กโรนฺตสฺส อนาปตฺติ.

๒๖. อิทานิ อมูลกสิกฺขาปทํ ปกาเสตุํ ‘‘อมูลเกนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อมูลเกนาติ ยํ โจทเกน จุทิตกมฺหิ ปุคฺคเล อทิฏฺํ อสุตํ อปริสงฺกิตํ, อิทํ เอเตสํ ทสฺสนสวนปริสงฺกาสงฺขาตานํ มูลานํ อภาวโต อมูลกํ, เตน อมูลเกน วตฺถุนาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ¶ อทิฏฺํ นาม อตฺตโน ปสาทจกฺขุนา วา ทิพฺพจกฺขุนา วา อทิฏฺํ. อสุตํ ¶ นาม ตเถว เกนจิ วุจฺจมานํ น สุตํ. อปริสงฺกิตํ นาม จิตฺเตน อปริสงฺกิตํ, ตํ ปน ทิฏฺสุตมุตวเสน ติวิธํ. ตตฺถ ภิกฺขุฺจ มาตุคามฺจ ตถารูเป าเน ทิสฺวา ‘‘อทฺธา อิเมหิ กต’’นฺติ วา ‘‘กริสฺสนฺตี’’ติ วา ปริสงฺกติ, อิทํ ทิฏฺปริสงฺกิตํ นาม. อนฺธกาเร ปฏิจฺฉนฺโนกาเส วา ภิกฺขุสฺส จ มาตุคามสฺส จ วจนํ สุตฺวา ทุติยสฺส อตฺถิภาวํ อชานนฺโต ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ปริสงฺกติ, อิทํ สุตปริสงฺกิตํ นาม. ธุตฺเตหิ อิตฺถีหิ สทฺธึ ปจฺจนฺตวิหาเรสุ ปุปฺผคนฺธสุราทีหิ อนุภวิตฺวา คตฏฺานํ ทิสฺวา ‘‘เกน นุ โข อิทํ กต’’นฺติ วีมํสนฺโต ตตฺร เกนจิ ภิกฺขุนา คนฺธาทีหิ ปูชา กตา โหติ, เภสชฺชตฺถาย อริฏฺํ วา ปีตํ, โส ตสฺส คนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘อยํ โส ภวิสฺสตี’’ติ ปริสงฺกติ, อิทํ มุตปริสงฺกิตํ นาม. เอวํ ติวิธาย ปริสงฺกาย อภาเวน อปริสงฺกิตนฺติ อตฺโถ.

โจเทนฺโตติ ‘‘ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปนฺโนสิ, อสฺสมโณสิ, อสกฺยปุตฺติโยสี’’ติอาทีหิ วจเนหิ สยํ โจเทนฺโตติ อตฺโถ. เอวํ โจเทนฺตสฺส วาจาย วาจาย สงฺฆาทิเสโส. โจทาเปนฺโต วาติ อตฺตนา ตสฺส สมีเป ตฺวา อฺํ ภิกฺขุํ อาณาเปตฺวา โจทาเปนฺโต ตสฺส อาณตฺตสฺส วาจาย วาจาย ครุํ ผุเสติ อตฺโถ. อถ โสปิ จาวนาธิปฺปาเยน ‘‘มยาปิ ทิฏฺํ อตฺถี’’ติอาทินา นเยน โจเทติ, ทฺวินฺนมฺปิ วาจาย อาปตฺติ. วตฺถุนา อนฺติเมน จาติ ภิกฺขุโน อนุรูเปสุ เอกูนวีสติยา ปาราชิเกสุ อฺตเรนาติ อตฺโถ. จาเวตุนฺติ พฺรหฺมจริยา จาเวตุํ, โย สุทฺธํ วา อสุทฺธํ วา กตูปสมฺปทํ ปุคฺคลํ สุทฺธทิฏฺิโก สมาโน จาวนาธิปฺปาเยน โจเทติ วา โจทาเปติ วา, ตสฺส สงฺฆาทิเสโสติ อธิปฺปาโย. สุณมานนฺติ อิมินา ปรมฺมุขา ทูเตน วา ปณฺเณน วา โจเทติ. โจเทนฺตสฺส ¶ น รุหตีติ ทีปิตํ โหติ. ปรมฺมุขา ปน สตฺตหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.

๒๗. อิทานิ อฺภาคิยสิกฺขาปทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฺสฺส กิริย’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อฺสฺส กิริยนฺติ อฺสฺส ขตฺติยาทิชาติกสฺส ปาราชิกสฺส วีติกฺกมสงฺขาตํ กิริยํ ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธ. เตน เลเสนาติ ‘‘ทส เลสา ชาติเลโส นามเลโส โคตฺตเลโส ลิงฺคเลโส อาปตฺติเลโส ปตฺตเลโส จีวรเลโส อุปชฺฌายเลโส อาจริยเลโส เสนาสนเลโส’’ติ (ปารา. ๓๙๔) เอวํ ¶ วุตฺเตสุ ทสสุ เลเสสุ โย ตสฺมึ ปุคฺคเล ทิสฺสติ, เตน เลเสน ตทฺํ ปุคฺคลํ พฺรหฺมจริยา จาเวตุํ อนฺติมวตฺถุนา โจเทนฺโต ครุกํ ผุเสติ อตฺโถ. ตตฺถ อฺมฺปิ วตฺถุํ ลิสฺสติ สิลิสฺสติ โวหารมตฺเตเนว อีสกํ อลฺลียตีติ เลโส, ชาติเยว เลโส ชาติเลโส. เอส นโย เสสปเทสุปิ. เลเสน โจเทนฺโต กถํ โจเทติ? อฺโ ขตฺติยชาติโก อิมินา โจทเกน ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโ โหติ, โส อฺํ อตฺตโน เวรึ ขตฺติยชาติกํ ภิกฺขุํ ปสฺสิตฺวา ตํ ขตฺติยชาติเลสํ คเหตฺวา เอวํ โจเทติ ‘‘ขตฺติโย มยา ทิฏฺโ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปชฺชนฺโต, ตฺวมฺปิ ขตฺติโย ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปนฺโนสี’’ติ วา ‘‘โส ตฺวํ ขตฺติโย, นาฺโ, ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโนสี’’ติ วา โจเทติ. เอวํ นามเลสาทโยปิ เวทิตพฺพา.

๒๘. เอตฺตาวตา ¶ ‘‘ครุกา นวา’’ติ อุทฺทิฏฺเ วิตฺถารโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสุ อาปนฺเนสุ ปฏิปชฺชนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉาเทติ ชานมาปนฺน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสายํ ปิณฺฑตฺโถ – โย ภิกฺขุ ‘‘อยํ อิตฺถนฺนามา อาปตฺตี’’ติ อาปตฺติวเสน วา ‘‘อิทํ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏตี’’ติ เอวํ วตฺถุวเสน วา ชานมาปนฺนํ อาปตฺตึ ยาว ฉาเทติ, ตาว เตน ภิกฺขุนา อกามา ปริวาโส วสิตพฺโพติ. จเรยฺยาติ มานตฺตํ สมาทาย วเสยฺย. กิตฺตกํ ทิวสนฺติ เจ? ฉ รตฺติโย. มานตฺตวาโส ปน สงฺเฆเยว, น คเณ, น ปุคฺคเล, เตน วุตฺตํ ‘‘สงฺเฆ’’ติ. ปริวุตฺโถติ ‘‘ตโย โข อุปาลิ ปาริวาสิกสฺส ภิกฺขุโน รตฺติจฺเฉทา สหวาโส วิปฺปวาโส อนาโรจนา’’ติ (จูฬว. ๘๓) เอวํ วุตฺตํ รตฺติจฺเฉทํ อกตฺวา ปริวุตฺโถติ อตฺโถ. ตตฺถ สหวาโสติ ปกตตฺเตน ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกจฺฉนฺเน อุทกปาตฏฺานพฺภนฺตเร วาโส. วิปฺปวาโส นาม อฺํ ปกตตฺตํ ภิกฺขุํ วินา วาโส. อนาโรจนาติ อาคนฺตุกาทีนํ อนาโรจนา. เอเตสุ ตีสุ เอเกนาปิ รตฺติจฺเฉโท โหติ เอว. เอตฺถ ปน อุปจารสีมคตานํ อาโรเจตพฺพํ, น พหิ ิตานํ, พหิ ิตานมฺปิ สเจ สทฺทํ สุณาติ, ปสฺสติ, ทูรํ วา คนฺตฺวา อาโรเจตพฺพเมว, อนาโรเจนฺตสฺส รตฺติจฺเฉโท เจว วตฺตเภเท ทุกฺกฏฺจ โหติ. อชานนฺตสฺเสว อุปจารสีมํ ปวิสิตฺวา คจฺฉนฺติ เจ, รตฺติจฺเฉโทว โหติ, น วตฺตเภโท.

จิณฺณมานตฺตนฺติ ‘‘จตฺตาโร โข, อุปาลิ, มานตฺตจาริกสฺส ภิกฺขุโน รตฺติจฺเฉทา สหวาโส ¶ วิปฺปวาโส อนาโรจนา อูเน คเณ จรณ’’นฺติ (จูฬว. ๙๒) เอวํ วุตฺตํ รตฺติจฺเฉทํ อกตฺวา จิณฺณมานตฺตํ ปรินิฏฺิตมานตฺตนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน สหวาสาทโย ปริวาเส วุตฺตปฺปการา เอว. ‘‘อูเน คเณ จรณ’’นฺติ เอตฺถ คโณ จตฺตาโร วา อติเรกา วา ภิกฺขู, ตสฺมา ¶ สเจปิ ตีหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ วสติ, รตฺติจฺเฉโท โหติเยว, ‘‘สเจ ปน เตน เตสํ อตฺถิภาวํ ทิสฺวา อาโรจิเต ปกฺกมนฺติ, อูเน คเณ จรณโทโส น โหตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๙๗) อฏฺกถาสุ วุตฺตํ กิร. อพฺเภยฺยาติ ตํ ภิกฺขุํ วีสติคโณ สงฺโฆ อพฺเภยฺย สมฺปฏิจฺเฉยฺย, อพฺภานกมฺมวเสน โอสาเรยฺยาติ อตฺโถ. สเจ เอเกนปิ อูโน วีสติคโณ ภิกฺขุสงฺโฆ ตํ ภิกฺขุํ อพฺเภยฺย, โส จ ภิกฺขุ น อพฺภิโต, เต จ ภิกฺขู คารยฺหา, ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺตีติ อตฺโถ.

๒๙. อิทานิ ยถา ฉาทิตา อาปตฺติ ฉนฺนา โหติ, ตํ ปการํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาปตฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถายํ ปทโยชนา – อาปตฺติตา จ อนุกฺขิตฺตตา จ อนนฺตรายตา จ ปหุตฺตตา จ อาปตฺตินุกฺขิตฺตอนนฺตรายปหุตฺตตาโย, เอตาสุ จตูสุ ตถาสฺิตา จ ฉาเทตุกาโม หุตฺวา ฉาทนา จาติ เอวํ ทสหงฺเคหิ อรุณุคฺคมมฺหิ ฉนฺนา โหตีติ. เอตฺถ ปน อาปตฺติอาทีสุ จตูสุ อาปตฺติสฺิตา จ อนุกฺขิตฺตสฺิตา จ อนนฺตรายสฺิตา จ ปหุตฺตสฺิตา จาติ เอวํ สฺาวเสน โยเชตฺวา อฏฺงฺคานิ คเหตพฺพานิ, ฉาเทตุกาโมติ อิทเมกํ, ฉาทนาติ อิทเมกนฺติ เอวํ ทส.

เอเตสุ ปน อาทิโต ปฏฺาย อยํ วินิจฺฉโย – ‘‘อาปตฺติ จ โหติ อาปตฺติสฺี จา’’ติ เอตฺถ ยํ อาปนฺโน, สา เตรสนฺนํ อฺตรา โหติ, โสปิ จ ตตฺถ ครุกาปตฺติสฺีเยว หุตฺวา ชานนฺโต ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติ. สเจ ตตฺถ อนาปตฺติสฺี วา อฺาปตฺติสฺี วา เวมติโก วา โหติ, อจฺฉนฺนาว โหติ. ติวิธํ ปน อุกฺเขปนียกมฺมํ, เตน อกโต อนุกฺขิตฺโต. โส ¶ เจ ปกตตฺตสฺี หุตฺวา ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติ. สเจ อปกตตฺตสฺี ฉาเทติ, อจฺฉนฺนา โหติ. อปกตตฺเตน ปน ปกตตฺตสฺินาปิ อปกตตฺตสฺินาปิ ฉาทิตํ อจฺฉาทิตเมว โหตีติ. อนนฺตรายิโกติ ยสฺส ทสสุ ราชโจรอคฺคิอุทกมนุสฺสามนุสฺสวาฬสรีสปชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตราเยสุปิ เอโกปิ นตฺถิ, โส เจ อนนฺตรายิกสฺี หุตฺวา ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติ. สเจ โส อนฺธการภีรุโก อนนฺตราเย เอว วาฬาทิอนฺตรายสฺี หุตฺวา ฉาเทติ, อจฺฉนฺนาว โหติ. ปหูติ โย สกฺโกติ สภาคภิกฺขุโน สมีปํ คนฺตุฺเจว อาโรจิตุฺจ ¶ , โส เจ ปหุสฺี หุตฺวา ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติ. โย ปน อปหุ หุตฺวา ปหุสฺี, ปหุ วา อปหุสฺี หุตฺวา ฉาเทติ, อจฺฉนฺนาว โหตีติ.

อรุณุคฺคมมฺหีติ เอตฺถ ปุเรภตฺตํ วา อาปตฺตึ อาปนฺโน โหติ ปจฺฉาภตฺตํ วา, ยาว อรุณํ น อุคฺคจฺฉติ, ตาว อาโรเจตพฺพา. สเจ ปน อรุณพฺภนฺตเร สตกฺขตฺตุมฺปิ ฉาเทตุกามตา อุปฺปชฺชติ, อจฺฉนฺนาว โหติ. อาโรเจนฺโต ปน สภาคสงฺฆาทิเสสํ อาปนฺนสฺส อาโรเจตุํ น วฏฺฏติ. สเจ อาโรเจติ, อาปตฺติ ปน อาวิกตา โหติ, อาโรจนปจฺจยา ปน อฺํ ทุกฺกฏํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ. อิมินา อฺมฺปิ วตฺถุสภาคาปตฺตึ อาโรเจตุํ น วฏฺฏตีติ ทีปิโต โหติ. อาโรเจนฺเตน ปน ‘‘อหํ ตว สนฺติเก เอกํ อาปตฺตึ อาวิ กโรมี’’ติ วา ‘‘อาจิกฺขามี’’ติ วา ‘‘อาโรเจมี’’ติ วา ‘‘เอกํ อาปตฺตึ อาปนฺนภาวํ ชานาหี’’ติ วา ‘‘เอกํ ครุกาปตฺตึ อาวิ กโรมี’’ติ วา อาทินา นเยน วตฺตพฺพํ, เอตฺตาวตา อจฺฉนฺนาว โหติ. สเจ ‘‘ลหุกาปตฺตึ อาโรเจมี’’ติ วทติ, ฉนฺนาว โหตีติ. สงฺฆาทิเสสวินิจฺฉโย.

สงฺฆาทิเสสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๐. เอวํ ¶ ครุเก สิกฺขิตพฺพาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ จีวเรสุ ทสฺเสตุํ ‘‘จีวร’’นฺติ อุทฺธฏํ. ตตฺถ ชาติโต ฉ จีวรานิ (มหาว. ๓๓๙; ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๒-๔๖๓; กงฺขา. อฏฺ. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา), ตานิ กานีติ เจ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โขมา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ โขมํ นาม โขมวากสุตฺเตหิ กตํ วตฺถํ. สาณํ นาม สาณวาเกหิ กตํ วตฺถํ. ภงฺคํ นาม โขมสุตฺตาทีหิ ปฺจหิ มิสฺเสตฺวา กตํ วตฺถํ. ปาเฏกฺกํ วากมยเมว วาติ วทนฺติ. กมฺพลํ นาม มนุสฺสโลมํ วาฬโลมํ เปตฺวา โลเมหิ วายิตฺวา กตํ วตฺถํ. ฉเฬตานีติ ฉ เอตานิ. สห อนุโลเมหีติ สานุโลมานิ. ชาติโต ปน กปฺปิยานิ ฉ จีวรานีติ วุตฺตํ โหติ.

๓๑. อิทานิ ¶ เตสํ อนุโลมานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกูล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ (มหาว. อฏฺ. ๓๐๕) ทุกูลํ สาณสฺส อนุโลมํ วากมยตฺตา. ปฏฺฏุณฺณนฺติ ปฏฺฏุณฺณเทเส ปาณเกหิ สฺชาตวตฺถํ. โสมารเทเส, จีนเทเส ชาตํ โสมารจีนชํ ปฏนฺติ สมฺพนฺโธ. อิมานิ ตีณิปิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ ปาณเกหิ กตสุตฺตมยตฺตา. อิทฺธิชนฺติ เอหิภิกฺขูนํ ปุฺิทฺธิยา นิพฺพตฺตจีวรํ. ตํ ปน โขมาทีนํ อฺตรํ โหติ. กปฺปรุกฺเขหิ นิพฺพตฺตํ ชาลินิยา เทวกฺาย อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ทินฺนวตฺถาทิกํ เทวทินฺนํ. ตมฺปิ โขมาทีหิ นิพฺพตฺตวตฺถสทิสตฺตา ฉนฺนมฺปิ อนุโลมํ โหติเยว กปฺปาสิกสฺส วา, อิทฺธิชมฺปิ ตเถว เวทิตพฺพํ. ตสฺส ตสฺสาติ โขมาทิกสฺส. อนุโลมิกนฺติ อนุรูปํ.

๓๒-๓๓. เอวํ ชาติโต สานุโลมานิ ฉ จีวรานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสุ อธิฏฺานาทิกํ วิธานํ ทสฺเสตุํ ‘‘ติจีวร’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ (กงฺขา. อฏฺ. กถินสิกขาปทวณฺณนา; มหาว. ๓๕๘) ธิฏฺานโต ปุพฺเพ ติจีวรํ นาม ¶ ปาเฏกฺกํ นตฺถิ สงฺฆาฏิอาทิปฺปโหนกสฺส ปจฺจตฺถรณาทิวเสนาปิ อธิฏฺาตุํ อนุฺาตตฺตา. ตสฺมา ‘‘ติจีวรํ อธิฏฺเยฺย น วิกปฺเปยฺยา’’ติ เอตฺถ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิ’’นฺติ เอวํ นาเม คหิเต ‘‘อธิฏฺาน’’มิจฺเจว วตฺตพฺพํ, ‘‘วิกปฺเปมี’’ติ ปน น วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เอวํ เสเสสุปิ. มุขปุฺฉนฺจ นิสีทนฺจ มุขปุฺฉนนิสีทนํ. กณฺฑุจฺฉาทินฺติ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทึ อธิฏฺเยฺย, น วิกปฺเปยฺยาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ อิเมสุ นวสุ จีวเรสุ. ติจีวรนฺติ ติจีวราธิฏฺานนเยน อธิฏฺิตติจีวรํ. วินา อลทฺธสมฺมุติโก ภิกฺขุ อวิปฺปวาสสมฺมุติอลทฺธฏฺาเน เอกาหมฺปิ หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา น วเสยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว จาตุมาสํ นิสีทเนน วิปฺปวสิตพฺพํ, โย วิปฺปวเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ ขุทฺทกกฺขนฺธเก (จูฬว. ๒๖๓) วุตฺตตฺตา จาตุมาสํ นิสีทนํ วินา น วเสยฺยาติ อตฺโถ.

๓๔. อิทานิ อธิฏฺานวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ มิจฺจธิฏฺเยติ อิติ อธิฏฺเย, ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ เอวํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺเยติ อตฺโถ. อหตฺถปาสเมตนฺติ ทูเร ิตํ ปน ปิโตกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา สเจ เอกํ, ‘‘เอต’’นฺติ, พหูนิ เจ, ‘‘เอตานี’’ติ วตฺวา อธิฏฺเยติ อตฺถสมฺพนฺโธ. เสเสสุปิ อยํ นโยติ ยถา ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘อิมํ อุตฺตราสงฺคํ, อิมํ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทึ อธิฏฺามี’’ติ เอวํ อตฺตโน นาเมเนว วตฺวา สมฺมุขาปิ ปรมฺมุขาปิ วุตฺตนเยน อธิฏฺาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.

๓๕. อิทานิ ¶ สเจ ปุพฺเพ อธิฏฺิตํ ติจีวรํ นิสีทนํ วสฺสิกสาฏิกํ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทีติ อิเมสุ ฉสุ จีวเรสุ อฺตรํ จีวรํ อตฺถิ, ปุน ตถาวิธํ จีวรํ อธิฏฺหิตฺวา ปริหริตุํ อิจฺฉนฺเตน ‘‘ทฺเว ปน น วฏฺฏนฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙; กงฺขา. อฏฺ. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตตฺตา ปุพฺเพ อธิฏฺิตํ ปจฺจุทฺธริตฺวา ¶ อธิฏฺาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อธิฏฺหนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ อุตฺตานเมว. ปตฺตาธิฏฺหเน ตถาติ ‘‘อิมํ ปตฺตํ, เอตํ ปตฺต’’นฺติ เอวํ นามมตฺตเมว วิเสโส. เสสํ ตาทิสเมวาติ อตฺโถ.

๓๖. เอตํ อิมํ ว สงฺฆาฏึ สํเสติ เอตฺถ สเจ อนฺโตคพฺเภ วา สามนฺตวิหาเร วา โหติ, ปิตฏฺานํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอตํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ วาจา ภินฺทิตพฺพา, สเจ หตฺถปาเส โหติ, ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิ’’นฺติ เตสํ เตสํ นามวเสน วาจา ภินฺทิตพฺพาติ อตฺโถ. ปจฺจุทฺธาเรปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน ‘‘ทฺเว จีวรสฺส อธิฏฺานา กาเยน วา อธิฏฺเติ, วาจาย วา อธิฏฺเตี’’ติ (ปริ. ๓๒๒) วุตฺตตฺตา สงฺฆาฏิอาทิกํ หตฺเถน คเหตฺวา ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติอาทินา นเยน จิตฺเตน อาโภคํ กตฺวา กายวิการํ กโรนฺเตน กาเยน อธิฏฺาตพฺพํ, เยน เกนจิ สรีราวยเวน อผุสนฺตสฺส น วฏฺฏติ. วาจาย อธิฏฺหนฺเตน วจีเภทํ กตฺวาว อธิฏฺาตพฺพํ. ตถา ปตฺเตปิ. วิทูติ ปณฺฑิโต.

๓๗-๘. อิทานิ เตสํ ปมาณปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺฆาฏิ ปจฺฉิมนฺเตนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทีฆโต มุฏฺิปฺจกโต (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙; กงฺขา. อฏฺ. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา) ปฏฺาย ‘‘ตตฺริทํ สุคตสฺส สุคตจีวรปฺปมาณํ, ทีฆโส นว วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ ฉ วิทตฺถิโย’’ติ (ปาจิ. ๕๔๘) เอวํ วุตฺตสุคตจีวรูนาปิ วฏฺฏติ. ติริยํ ปน มุฏฺิตฺติกํ. จ-สทฺเทน อติเรกมฺปิ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. อุตฺตราสงฺคสฺสปิ เอตเทว ปมาณนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา เอกํสิกสฺสาปี’’ติ วุตฺตํ. อนฺตรวาสกสฺส ปน ‘‘ปารุปเนนปิ หิ สกฺกา นาภึ ปฏิจฺฉาเทตุ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙) อฏฺกถาวจนโต ‘‘ทฺวิหตฺโถ วา’’ติ วุตฺตํ.

๓๙. นิสีทนสฺส ¶ ทีเฆนาติ เอตฺถ (ปาจิ. ๕๓๑ อาทโย; ปาจิ. อฏฺ. ๕๓๑; กงฺขา. อฏฺ. นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา) นิสีทนนฺติ สนฺถตสทิสํ สนฺถริตฺวา เอกสฺมึ อนฺเต วุตฺตปฺปมาเณน ทฺวีสุ าเนสุ ผาเลตฺวา กตาหิ ตีหิ ทสาหิ ยุตฺตสฺส ปริกฺขารสฺเสตํ นามํ.

๔๐. กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ ¶ (ปาจิ. ๕๓๘; มหาว. ๓๕๔; ปาจิ. อฏฺ. ๕๓๗; กงฺขา. อฏฺ. กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทวณฺณนา) นาม ยสฺส อโธนาภิอุพฺภชาณุมณฺฑลํ กณฺฑุ วา ปิฬกา วา อสฺสาโว วา ถุลฺลกจฺฉุ วา อาพาโธ, ตสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถาย อนุฺาตํ จีวรํ. คาถาโย สุวิฺเยฺยาว.

๔๑. อฑฺฒเตยฺยาวาติ (ปาจิ. ๕๔๔) เอตฺถ ตโต อุทฺธํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ.

๔๒. เอตฺถาติ สงฺฆาฏิโต ปฏฺาย ยาว วสฺสิกสาฏิกา, ตาว ทสฺสิตจีวเรสูติ อตฺโถ. ตทุตฺตรินฺติ ตโต เตสํ จีวรานํ วุตฺตปฺปมาณโต อุตฺตรึ กโรนฺตสฺส เฉทนปาจิตฺติ โหตีติ ปาเสโส, ตํ อติเรกํ ฉินฺทิตฺวา ปุน ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพนฺติ อตฺโถ. ปจฺจตฺถรณมุขโจฬาติ เอตฺถ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยาว มหนฺตํ ปจฺจตฺถรณํ อากงฺขติ, ตาว มหนฺตํ ปจฺจตฺถรณํ กาตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๓) วุตฺตตฺตา ปจฺจตฺถรณสฺส ปมาณปริจฺเฉโท นตฺถิ,. มุขปุฺฉนโจฬสฺส ปน อุกฺกฏฺวเสน วา อนฺติมวเสน วา ปมาณปริจฺเฉโท น วุตฺโต, ตสฺมา ตมฺปิ อปฺปมาณิกํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อากงฺขิตปฺปมาณิกา’’ติ, อิจฺฉิตปฺปมาณิกาติ อตฺโถ. ยาว เอกํ โธวียติ, ตาว อฺํ ปริโภคตฺถาย อิจฺฉิตพฺพนฺติ ทฺเวปิ วฏฺฏนฺติ.

๔๓. น ¶ ทีปิตนฺติ กตฺถ น ทีปิตํ? อฏฺกถาสุ. กสฺมาติ เจ? ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขูนํ ปริปุณฺณํ โหติ ติจีวรํ, อตฺโถ จ โหติ ปริสฺสาวเนหิปิ ถวิกาหิปิ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปริกฺขารโจฬก’’นฺติ (มหาว. ๓๕๗) พหูนํ ปตฺตถวิกปริสฺสาวนาทีนํ สงฺคหวเสน วุตฺตตฺตา ปาเฏกฺกํ นิธานมุขนฺติ. ยสฺมา ปน ภควตา ‘‘ยํ ยํ ลพฺภติ, ตํ ตํ อิมินา วิธาเนน อธิฏฺหิตฺวา ปุน เยน เยน ปริสฺสาวนาทินา อตฺโถ โหติ, ตํ ตํ กตฺวา คณฺหนฺตู’’ติ อนุกมฺปาย อนุฺาตํ, ตสฺมา วิกปฺปนุปคปจฺฉิมจีวรปฺปมาณํ ถวิกมฺปิ ปฏปริสฺสาวนมฺปิ พหูนิปิ เอกโต กตฺวา ‘‘อิมานิ จีวรานิ ปริกฺขารโจฬานิ อธิฏฺามี’’ติ วตฺวา อธิฏฺาตุมฺปิ วฏฺฏติเยว. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตถา วตฺวา’’ติ, ‘‘ปริกฺขารโจฬ’’นฺติ วตฺวาติ อตฺโถ. วิกปฺปิยนฺติ วิกปฺปนุปคํ.

๔๔. อหตกปฺปานนฺติ (มหาว. ๓๔๘) เอกวารํ โธวิตกานํ.

๔๕. อุตุทฺธฏานนฺติ ¶ อุตุโต ทีฆกาลโต อุทฺธฏานํ, กตวตฺถกิจฺจานํ ปิโลติกานนฺติ วุตฺตํ โหติ. เสสาติ อุตฺตราสงฺคอนฺตรวาสกา. ปํสุ วิย กุจฺฉิตภาวํ ปฏิกฺกูลภาวํ อุลติ คจฺฉตีติ ปํสุกูลํ, โจฬขณฺฑานเมตํ นามํ, ตสฺมึ ปํสุกูเล ยถารุจีติ อตฺโถ. กสฺมาติ เจ? ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อหตานํ ทุสฺสานํ อหตกปฺปานํ ทิคุณํ สงฺฆาฏึ เอกจฺจิยํ อุตฺตราสงฺคํ เอกจฺจิยํ อนฺตรวาสกํ, อุตุทฺธฏานํ ทุสฺสานํ จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏึ ทิคุณํ อุตฺตราสงฺคํ ทิคุณํ อนฺตรวาสกํ, ปํสุกูเล ยาวทตฺถํ, ปาปณิเก อุสฺสาโห กรณีโย’’ติ วุตฺตตฺตา, ตสฺมา สุสานาทีสุ ปติตปํสุกูเล จ อนฺตราปเณ ปติตปิโลติกจีวเร จ ปฏปริจฺเฉโท นตฺถิ, ปฏสตมฺปิ วฏฺฏตีติ สิทฺธํ.

๔๖. อิทานิ ¶ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ฉินฺนกํ สงฺฆาฏึ ฉินฺนกํ อุตฺตราสงฺคํ ฉินฺนกํ อนฺตรวาสก’’นฺติ (มหาว. ๓๔๕) วตฺวา ปุน ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตรสฺส ภิกฺขุโน ติจีวเร กยิรมาเน สพฺพํ ฉินฺนกํ นปฺปโหติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺเว ฉินฺนกานิ เอกํ อจฺฉินฺนกนฺติ. ทฺเว ฉินฺนกานิ เอกํ อจฺฉินฺนกํ นปฺปโหติ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺเว อจฺฉินฺนกานิ เอกํ ฉินฺนกนฺติ. เอกํ ฉินฺนกํ นปฺปโหติ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อนฺวาธิกมฺปิ อาโรเปตุํ. น จ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อจฺฉินฺนกํ ธาเรตพฺพํ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๓๖๐) เอวํ วุตฺตวิธานํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตีสู’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตสฺส อตฺโถ – ตีสุ จีวเรสุ ยํ ฉินฺทิตฺวา สิพฺพิตุํ สพฺพปจฺฉิมปฺปมาณํ ปโหติ, ตํ ฉินฺทิตพฺพํ. สพฺเพสุ ปน อปฺปโหนฺเตสุ อนฺวาธิกํ อาทิเยยฺยาติ. ตตฺถ อนฺวาธิ นาม อนุวาตํ วิย สํหริตฺวา จีวรสฺส อุปริ สงฺฆาฏิอากาเรน อาโรเปตพฺพํ. อาคนฺตุกปตฺตนฺติปิ วทนฺติ. อิทํ ปน อปฺปโหนเก อนุฺาตํ. สเจ ปโหติ, น วฏฺฏนฺติ, ฉินฺทิตพฺพเมว. อนาทิณฺณนฺติ อนาโรปิตํ อนฺวาธิกํ. น ธาเรยฺยาติ ติจีวราธิฏฺานวเสน อธิฏฺหิตฺวา น ธาเรตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.

๔๗-๘. อิทานิ อุโทสิตสิกฺขาปทนยํ ทสฺเสตุํ ‘‘คาเม’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ ปน สเจ คาโม (ปารา. ๔๗๘; ปารา. อฏฺ. ๒.๔๗๗-๔๗๘; กงฺขา. อฏฺ. อุโทสิตสิกฺขาปทวณฺณนา) เอกสฺส รฺโ วา โภชกสฺส วา วเสน เอกกุลสฺส โหติ, ปาการาทินา ปริกฺขิตฺตตฺตา เอกูปจาโร จ, เอวรูเป คาเม จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺมึ คาเม ยถารุจิตฏฺาเน ¶ วสิตุํ ลพฺภติ. สเจ โส คาโม อปริกฺขิตฺโต, ยสฺมึ ฆเร จีวรํ นิกฺขิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ ฆเร วสิตพฺพํ, ตสฺส วา ฆรสฺส สมนฺตโต หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพํ.

สเจ ¶ โส คาโม เวสาลิกุสินาราทโย วิย นานาราชูนํ วา โภชกานํ วา โหติ, วุตฺตปฺปกาเรน ปริกฺขิตฺโต จ, เอวรูเป คาเม ยสฺมึ ฆเร จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺมึ ฆเร วา วตฺถพฺพํ. ยสฺสา วีถิยา ตํ ฆรํ โหติ, ตสฺสา วีถิยา ตสฺส ฆรสฺส สมฺมุขาฏฺาเน สภาเย วา นครทฺวาเร วา วตฺถพฺพํ, เตสํ สภายทฺวารานํ หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ. สเจ อปริกฺขิตฺโต, ยสฺมึ ฆเร นิกฺขิตฺตํ, ตตฺถ วา ตสฺส หตฺถปาเส วา วตฺถพฺพํ.

นิเวสนาทโย หมฺมิยปริโยสานา คามปริกฺเขปโต พหิ สนฺนิวิฏฺาติ เวทิตพฺพา. อิตรถา เตสํ คามคฺคหเณเนว คหิตตฺตา คามสฺส เอกกุลนานากุลเอกูปจารนานูปจารตาวเสเนว วินิจฺฉโย วตฺตพฺโพ สิยา. นิเวสนาทีนํ วเสเนว ปาฬิยํ (ปารา. ๔๗๘ อาทโย) อตฺโถ วิภตฺโต, น คามวเสน. อุโทสิตวินิจฺฉเย อยํ นโย วุตฺโตเยว.

นิเวสเนติ เอตฺถ สเจ เอกกุลสฺส นิเวสนํ โหติ ปริกฺขิตฺตฺจ, อนฺโตนิเวสเน จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา อนฺโตนิเวสเน วตฺถพฺพํ. อปริกฺขิตฺตฺเจ โหติ, ยสฺมึ คพฺเภ จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺมึ วตฺถพฺพํ, ตสฺส คพฺภสฺส หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ. สเจ นานากุลสฺส โหติ ปริกฺขิตฺตฺจ, ยสฺมึ คพฺเภ จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺมึ คพฺเภ วตฺถพฺพํ, สพฺเพสํ สาธารณทฺวารมูเล วา เตสํ คพฺภทฺวารมูเล วา เตสํ คพฺภทฺวารมูลานํ วา หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพํ. อปริกฺขิตฺตฺเจ โหติ, ยสฺมึ คพฺเภ จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺมึ คพฺเภ วตฺถพฺพํ, หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ.

อุโทสิโตติ ยานาทีนํ ภณฺฑานํ สาลา. ปาสาโทติ ทีฆปาสาโท. หมฺมิยนฺติ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโท. นาวา ¶ ปน ถลํ อาโรเปตฺวา นิกฺขิตฺตาปิ โหติ, สมุทฺเท ิตาปิ. สเจ เอกกุลสฺส นาวา โหติ, อนฺโตนาวาย จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา อนฺโตนาวาย วตฺถพฺพํ. นานากุลสฺส นาวา โหติ นานาคพฺภา นานาโอวรกา, ยสฺมึ โอวรเก จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺมึ วตฺถพฺพํ, จีวรสฺส หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ.

อฏฺโฏติ ¶ ปฏิราชาทีนํ ปฏิพาหนตฺถํ อิฏฺกาหิ กโต พหลภิตฺติโก จตุปฺจภูมิโก ปติสฺสยวิเสโส. มาโฬติ เอกกูฏสงฺคหิโต จตุรสฺสปาสาโท. อิเมสุ ปน อุโทสิตาทีสุ มาฬปริโยสาเนสุ นิเวสเน วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. นิเวสนนฺติ ปน อุโทสิตาทีนํ วเสน อกตาย ปติสฺสยวิกติยา อธิวจนํ.

อาราโม นาม ปุปฺผารามผลารามาทิโก. สเจ เอกกุลสฺส อาราโม โหติ ปริกฺขิตฺโต จ, อนฺโตอาราเม จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา อนฺโตอาราเม วตฺถพฺพํ. สเจ อปริกฺขิตฺโต, จีวรสฺส หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพํ. สเจ นานากุลสฺส อาราโม โหติ ปริกฺขิตฺโต จ, ทฺวารมูเล วา วตฺถพฺพํ, ทฺวารมูลสฺส หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ. อปริกฺขิตฺโต เจ, จีวรสฺส หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพํ.

สตฺโถ นาม ชงฺฆสตฺถสกฏสตฺถานมฺตโร. สเจ เอกกุลสฺส สตฺโถ โหติ, สตฺเถ จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา ปุรโต วา ปจฺฉโต วา สตฺตพฺภนฺตรา น วิชหิตพฺพา, ปสฺสโต อพฺภนฺตรํ น วิชหิตพฺพํ. อพฺภนฺตรํ นาม อฏฺวีสติหตฺถํ โหติ. สเจ คจฺฉนฺโต สตฺโถ สกเฏ วา ภคฺเค, โคเณ วา นฏฺเ อนฺตรา ฉิชฺชติ, ยสฺมึ โกฏฺาเส จีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ, ตตฺถ วสิตพฺพํ. สเจ นานากุลสฺส โหติ ¶ , สตฺเถ จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา จีวรสฺส หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพํ.

เขตฺตขเลสุ อาราเม วุตฺตสทิโสว วินิจฺฉโย. ทุเมติ รุกฺขมูเล. สเจ เอกกุลสฺส รุกฺขมูลํ โหติ, ยํ มชฺฌนฺหิกกาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ, ตสฺมึ าเน อวิรเฬ ปเทเส ตสฺส ฉายาย ผุฏฺโกาสสฺส อนฺโต เอว นิกฺขิปิตพฺพํ. สเจ วิรฬสาขสฺส ปน รุกฺขสฺส อาตเปน ผุฏฺโกาเส เปติ, อรุณุคฺคมเน สเจ โส ภิกฺขุ ตสฺส หตฺถปาเส น โหติ, อฺสฺมึ วา าเน ตสฺส ฉายายปิ โหติ, นิสฺสคฺคิยํ โหติเยว. นานากุลสฺส เจ โหติ, จีวรสฺส หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพํ.

อชฺโฌกาเส ปน วิฺฌาฏวีอาทีสุ อรฺเสุปิ สมุทฺทมชฺเฌ มจฺฉพนฺธานํ อคมนปเถสุ ทีปเกสุปิ จีวรํ เปตฺวา ตโต สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตเร ปเทเส ยตฺถ กตฺถจิ วสิตพฺพํ. สเจ สตฺตพฺภนฺตรโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกมิตฺวา อรุณํ อุฏฺเปติ, นิสฺสคฺคิยํ โหติ.

เอตฺถ ¶ ปน ปาฬิยํ ‘‘คาโม เอกูปจาโร นานูปจาโร’’ติอาทินา (ปารา. ๔๗๗) อวิเสเสน มาติกํ นิกฺขิปิตฺวาปิ คามนิเวสนอุโทสิตเขตฺตธฺกรณอารามวิหารานํ เอกูปจารนานูปจารตา ‘‘คาโม เอกูปจาโร นาม เอกกุลสฺส คาโม โหติ ปริกฺขิตฺโต จ อปริกฺขิตฺโต จา’’ติอาทินา (ปารา. ๔๗๘) ปริกฺขิตฺตาปริกฺขิตฺตวเสน วิภตฺตา. อฏฺฏมาฬปาสาทหมฺมิยนาวาสตฺถรุกฺขมูลอชฺโฌกาสานมฺปิ เอวํ อวตฺวา ‘‘เอกกุลสฺส อฏฺโฏ โหติ, นานากุลสฺส อฏฺโฏ โหตี’’ติอาทินา (ปารา. ๔๘๔) นเยน เอกกุลนานากุลวเสน จ อนฺเต ‘‘อชฺโฌกาโส เอกูปจาโร นาม อคามเก อรฺเ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา เอกูปจาโร, ตโต ปรํ นานูปจาโร’’ติ (ปารา. ๔๙๔) จ เอวํ เอกูปจารนานูปจารตา วิภตฺตา. ตสฺมา คามาทีสุ ¶ ปริกฺขิตฺตํ เอกูปจารํ, อปริกฺขิตฺตํ นานูปจารนฺติ จ อฏฺฏาทีสุ ยํ เอกกุลสฺส, ตํ เอกูปจารํ นานากุลสฺส นานูปจารนฺติ จ คเหตพฺพํ. อชฺโฌกาสปเท วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ.

ภิกฺขุสมฺมุติยาฺตฺราติ ยํ คิลานสฺส ภิกฺขุโน จีวรํ อาทาย ปกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ตฺติทุติเยน กมฺเมน อวิปฺปวาสสมฺมุติ ทียติ, ตํ เปตฺวาติ อตฺโถ. ลทฺธสมฺมุติกสฺส ปน ยาว โรโค น วูปสมฺมติ, ตสฺมึ วูปสนฺเต อฺโ วา กุปฺปติ, อนาปตฺติเยว.

๔๙. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทึ ยาว อาพาธา อธิฏฺาตุํ, ตโต ปรํ วิกปฺเปตุํ. วสฺสิกสาฏิกํ วสฺสานํ จาตุมาสํ อธิฏฺาตุํ, ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘) วุตฺตตฺตา โรคปริยนฺตา กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ, วสฺสานปริยนฺตา วสฺสิกสาฏิกาติ อตฺโถ. เสสาติ ติจีวราทโย กาลวเสน อปริยนฺติกาติ อตฺโถ.

๕๐. ปจฺจตฺถรณาทิตฺตยํ สทสมฺปิ อทสมฺปิ รตฺตมฺปิ อรตฺตมฺปิ อาทิณฺณกปฺปมฺปิ อนาทิณฺณกปฺปมฺปิ ลพฺภตีติ อตฺโถ. นิสีทนนฺติ นิสีทนฺจ รตฺตํ อนาทิณฺณกปฺปฺจ ลพฺภตีติ อธิปฺปาโย. ปจฺจตฺถรณปริกฺขารมุขปุฺฉนโจฬานิ ปน นีลมฺปิ ปีตกมฺปิ โลหิตกมฺปิ ปุปฺผทสาทิกมฺปิ วฏฺฏนฺติ, ตสฺมา ‘‘สทสมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวรูปํ ปน นิวาเสตุํ วา ปารุปิตุํ วา น วฏฺฏติ, เกวลํ ปจฺจตฺถรณาทิวเสน อธิฏฺานมตฺตํ กาตุํ วฏฺฏติ.

๕๑. ติจีวรํ ¶ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ วสฺสิกสาฏิกาติ อิทํ ปน เสสจีวรปฺจกํ อทสํ รชิตํเยว กปฺปติ, ตฺจ อาทิณฺณกปฺปเมวาติ อตฺโถ. สทสํว นิสีทนนฺติ อิทํ ปน ปุพฺเพ ‘‘สทสมฺปี’’ติ เอตฺถ วุตฺตตฺตา อทสมฺปิ นิสีทนํ วฏฺฏตีติ สมฺโมหนิวารณตฺถํ วุตฺตนฺติ วทนฺติ.

๕๒. อนธิฏฺิตนฺติ ¶ ติจีวราทิวเสน อนธิฏฺิตํ. อนิสฺสฏฺํ นาม อฺเสํ อวิสฺสชฺชิตํ, ตํ ปน วิกปฺเปตฺวา ปริภุฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถ.

อิทานิ วิกปฺปนุปคสฺส ปมาณํ เหฏฺิมปริจฺเฉเทน ทสฺเสตุํ ‘‘หตฺถทีฆ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อายาเมน อฏฺงฺคุลํ สุคตงฺคุเลน จตุรงฺคุลวิตฺถตํ ปจฺฉิมํ จีวรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘) วุตฺตตฺตา ทีฆโต เอกหตฺถํ ปุถุลโต อุปฑฺฒหตฺถํ วิกปฺเปตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.

๕๓. ติจีวรสฺสาติ วินยติจีวรสฺส, น ธุตงฺคติจีวรสฺส. ตสฺส ปน อิเมสุ นวสุ จีวรตฺตยเมว ลพฺภติ, น อฺํ ลพฺภติ. สพฺพเมตนฺติ สพฺพํ อธิฏฺานวิธานฺจ ปริหรณวิธานฺจาติ อตฺโถ. ปริกฺขารโจฬิโย สพฺพนฺติ ติจีวราทิกํ นววิธมฺปิ จีวรํ. ตถา วตฺวาติ ‘‘ปริกฺขารโจฬ’’นฺติ วตฺวา. อธิฏฺตีติ อธิฏฺาติ. กึ ปน ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺาตุํ วฏฺฏตีติ? อาม วฏฺฏติ, ‘‘ปริกฺขารโจฬํ นาม ปาเฏกฺกํ นิธานมุขเมตนฺติ ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺหิตฺวา ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏติ. อุโทสิตสิกฺขาปเท ปน ติจีวรํ อธิฏฺหิตฺวา ปริหรนฺตสฺส ปริหาโร วุตฺโต’’ติ อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙) วุตฺตํ, ตสฺมา ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺหนฺเตน ปจฺจุทฺธริตฺวา ปุน อธิฏฺาตพฺพํ.

๕๔. อิทานิ เอเตสํ อธิฏฺานวิชหนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘อจฺเฉทวิสฺสชฺชนคาหวิพฺภมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อจฺเฉโทติ โจราทีหิ อจฺฉินฺทนํ. วิสฺสชฺชนนฺติ อฺเสํ ทานํ. กถํ ปน ทินฺนํ, กถํ คหิตํ สุทินฺนํ สุคฺคหิตฺจ โหตีติ? สเจ ‘‘อิทํ ตุยฺหํ เทมิ ททามิ ทชฺชามิ โอโณเชมิ ปริจฺจชามิ นิสฺสชฺชามิ วิสฺสชฺชามี’’ติ วา ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส เทมิ…เป… วิสฺสชฺชามี’’ติ ¶ วา วทติ, สมฺมุขาปิ ปรมฺมุขาปิ ทินฺนํเยว โหติ. ‘‘ตุยฺหํ คณฺหาหี’’ติ ¶ วุตฺเต ‘‘มยฺหํ คณฺหามี’’ติ วทติ, สุทินฺนํ สุคฺคหิตฺจ. ‘‘ตว สนฺตกํ กโรหิ, ตว สนฺตกํ โหตุ, ตว สนฺตกํ กริสฺสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มมสนฺตกํ กโรมิ, มม สนฺตกํ โหตุ, มม สนฺตกํ กริสฺสามี’’ติ วทติ, ทุทฺทินฺนํ ทุคฺคหิตฺจ. สเจ ปน ‘‘ตว สนฺตกํ กโรหี’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ, ภนฺเต, มยฺหํ คณฺหามี’’ติ คณฺหาติ, สุคฺคหิตํ.

คาโหติ วิสฺสาสคฺคาโห (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๓๑). โส ปน เอวํ เวทิตพฺโพ – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส วิสฺสาสํ คเหตุํ. สนฺทิฏฺโ จ โหติ, สมฺภตฺโต จ, อาลปิโต จ, ชีวติ จ, ชานาติ จ ‘คหิเต เม อตฺตมโน ภวิสฺสตี’’’ติ (มหาว. ๓๕๖). ตตฺถ สนฺทิฏฺโติ ทิฏฺมตฺตกมิตฺโต. สมฺภตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโต. อาลปิโตติ ‘‘มม สนฺตกํ ยํ อิจฺฉสิ, ตํ คณฺเหยฺยาสิ, อาปุจฺฉิตฺวา คหเณ การณํ นตฺถี’’ติ วุตฺโต. ชีวตีติ อนุฏฺานเสยฺยาย สยิโตปิ ยาว ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทํ น ปาปุณาติ. คหิเต จ อตฺตมโนติ คหิเต จ ตุฏฺจิตฺโต. เอวรูปสฺส สนฺตกํ ‘‘คหิเต เม อตฺตมโน ภวิสฺสตี’’ติ ชานนฺเตน คเหตุํ วฏฺฏติ. อนวเสสปริยาทานวเสน เจตานิ ปฺจ องฺคานิ วุตฺตานิ, วิสฺสาสคฺคาโห ปน ตีหิ องฺเคหิ รุหติ. กถํ? สนฺทิฏฺโ ชีวติ คหิเต อตฺตมโน, สมฺภตฺโต ชีวติ คหิเต อตฺตมโน, อาลปิโต ชีวติ คหิเต อตฺตมโนติ เอวํ.

โย ปน ชีวติ, น จ คหิเต อตฺตมโน โหติ, ตสฺส สนฺตกํ วิสฺสาสภาเวน คหิตมฺปิ ปุน ทาตพฺพํ. ททนฺเตน มตกธนํ ตาว เย ตสฺส ธเน อิสฺสรา คหฏฺา วา ปพฺพชิตา วา, เตสํ ทาตพฺพํ. โย ปน ปมํเยว ‘‘สุฏฺุ ¶ กตํ ตยา มม สนฺตกํ คณฺหนฺเตนา’’ติ วจีเภเทน วา จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน วา อนุโมทิตฺวา ปจฺฉา เกนจิ การเณน กุปิโต, โส ปจฺจาหราเปตุํ น ลภติ. โยปิ อทาตุกาโม, จิตฺเตน ปน อธิวาเสติ, น กิฺจิ วทติ, โสปิ ปุน ปจฺจาหราเปตุํ น ลภติ. โย ปน ‘‘มยา ตุมฺหากํ สนฺตกํ คหิต’’นฺติ วา ‘‘ปริภุตฺต’’นฺติ วา วุตฺเต นาธิวาเสติ, ‘‘ปฏิเทหี’’ติ ภณติ, โส ปจฺจาหราเปตุํ ลภติ.

วิพฺภมาติ อิมินา ภิกฺขุนิยาเยว อธิฏฺานวิชหนํ คหิตํ โหติ. สา ปน ยทา วิพฺภมติ, ตทา อสฺสมณี โหติ. ภิกฺขุ ปน วิพฺภมนฺโตปิ ยาว สิกฺขํ น ปจฺจกฺขาติ, ตาว ภิกฺขุเยวาติ อธิฏฺานํ น วิชหตีติ. ลิงฺคสิกฺขาติ ลิงฺคปริวตฺตนฺจ สิกฺขาปจฺจกฺขานฺจาติ ¶ อตฺโถ. สพฺเพสูติ นวสุ จีวเรสุ. อธิฏฺานวิโยคการณาติ อธิฏฺานวิชหนการณา, อิเมสุ อฺตเรน อธิฏฺานํ วิชหตีติ อตฺโถ.

กิฺจ ภิยฺโย (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙) – ติจีวรสฺส ปน วินิพฺพิทฺธฉิทฺทฺจ อธิฏฺานวิชหนํ กโรตีติ อตฺโถ. ตตฺถ สงฺฆาฏิอุตฺตราสงฺคานํ ทีฆนฺตโต วิทตฺถิปฺปมาณสฺส ติริยนฺตโต อฏฺงฺคุลปฺปมาณสฺส ปเทสสฺส โอรโต กนิฏฺงฺคุลินขปิฏฺิปฺปมาณกํ ฉิทฺทํ อธิฏฺานํ ภินฺทติ. อนฺตรวาสกสฺส ทีฆนฺตโต วิทตฺถิปฺปมาณสฺเสว ติริยนฺตโต จตุรงฺคุลปฺปมาณสฺส ปเทสสฺส โอรโต ฉิทฺทํ อธิฏฺานํ ภินฺทติ, ปรโต ปน น ภินฺทติ. ตสฺมา ฉิทฺเท ชาเต ติจีวรํ อติเรกจีวรํ โหติ, สูจิกมฺมํ กตฺวา ปุน อธิฏฺาตพฺพํ. อิตเรสํ ปน ฉิทฺเทน วิชหนํ นาม นตฺถิ. โย ปน ติจีวเรปิ ทุพฺพลฏฺาเน ปมํ อคฺคฬํ ทตฺวา ปจฺฉา ทุพฺพลฏฺานํ ฉินฺทิตฺวา อปเนติ, อธิฏฺานํ น ภิชฺชติ. มณฺฑลปริวตฺตเนปิ เอเสว นโย. โย ปน ¶ อุโภ โกฏิโย มชฺเฌ กโรนฺโต สเจ ปมํ ฉินฺทิตฺวา ปจฺฉา ฆเฏติ, อธิฏฺานํ วิชหติ, อถ ฆเฏตฺวา ฉินฺทติ, น วิชหติ. รชเกหิ โธวาเปตฺวา เสตกํ กโรนฺตสฺสาปิ น วิชหติ เอว.

๕๕. อิทานิ อกปฺปิยจีวรานิ ทสฺเสตุํ ‘‘กุสวากผลกานี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กุสจีรํ (มหาว. ๓๗๑; มหาว. อฏฺ. ) นาม กุเส คนฺเถตฺวา กตจีวรํ. วากจีรํ นาม ตาปสานํ วกฺกลํ. ผลกจีรํ นาม ผลกานิ สิพฺพิตฺวา กตจีวรํ. เกสกมฺพลนฺติ เกเสหิ ตนฺตํ วายิตฺวา กตกมฺพลํ. วาลกมฺพลนฺติ จมรวาเลหิ วายิตฺวา กตกมฺพลํ. อุลูกปกฺขนฺติ อุลูกสกุณสฺส ปกฺเขหิ กตนิวาสนํ. อชินกฺขิปนฺติ สโลมํ สขุรํ อชินมิคจมฺมํ. อิเมสุ สตฺตสุ วตฺเถสุ ยํ กิฺจิ ธารยโต ถุลฺลจฺจยนฺติ อตฺโถ. ยถา อิเมสุ ถุลฺลจฺจยํ, ตถา อกฺกนาฬํ นิวาเสนฺตสฺส. อกฺกนาฬํ นาม อกฺกทณฺเฑ วากาทีหิ คนฺเถตฺวา กตจีวรํ. ‘‘น ภิกฺขเว อกฺกนาฬํ นิวาเสตพฺพํ, โย นิวาเสยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. ๓๗๑) หิ วุตฺตํ.

๕๖. กทเลรกกฺกทุสฺเส โปตฺถเก จาปีติ เอตฺถ กทลิเอรกอกฺกมกจิวาเกหิ กตานิ วตฺถานิ เอวํ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. เอเตสุ โปตฺถโกเยว ปาฬิยํ อาคโต, อิตรานิ ตคฺคติกตฺตา อฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตานิ. อิเมสุ จตูสุปิ ทุกฺกฏเมว. ‘‘น ภิกฺขเว นคฺคิยํ ¶ ติตฺถิยสมาทานํ สมาทิยิตพฺพํ, โย สมาทิเยยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. ๓๗๐) วุตฺตตฺตา นคฺคิยมฺปิ น กปฺปติ เอว. สพฺพเมว นีลกํ สพฺพนีลกํ. เอวํ เสเสสุปิ. เอตฺถ นีลํ อุมาปุปฺผวณฺณํ โหติ ¶ . มฺเชฏฺกํ มฺเชฏฺกวณฺณเมว. ปีตกํ กณิการปุปฺผวณฺณํ. โลหิตกํ ชยสุมนปุปฺผวณฺณํ. กณฺหกํ อทฺทาริฏฺกวณฺณํ.

๕๗. มหารงฺคํ นาม สตปทิปิฏฺิวณฺณํ. มหานามํ นาม รตฺตสมฺภินฺนวณฺณํ โหติ. ปทุมปุปฺผวณฺณนฺติปิ วุตฺตํ, มนฺทรตฺตนฺติ อตฺโถ. ติรีฏเกติ รุกฺขตเจ. อจฺฉินฺนทีฆทสเกติ สพฺพโส อจฺฉินฺนทสเก จ มชฺเฌ ฉินฺนทสเก จาติ อตฺโถ. อฺมฺํ สํสิพฺพิตฺวา กตทสํ ผลทสํ นาม. เกตกปุปฺผาทิปุปฺผสทิสาหิ ทสาหิ ยุตฺตํ ปุปฺผทสํ นาม. เอเตสุปิ ‘‘โปตฺถเก จาปี’’ติ เอตฺถ วุตฺตอปิ-สทฺเทน ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถาติ ยถา เอเตสุ กทลิทุสฺสาทีสุ ปุปฺผทสาวสาเนสุ ทุกฺกฏํ, ตถา กฺจุกเวเนสุปิ ยํ กิฺจิ ธาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ.

เอเตสุ ปน อยํ วินิจฺฉโย (มหาว. อฏฺ. ๓๗๒) – สพฺพนีลกาทีนิ รชนานิ วเมตฺวา ปุน รชิตฺวา ธาเรตพฺพานิ, น สกฺกา เจ วเมตุํ, ปจฺจตฺถรณาทีนิ วา กาเรตพฺพานิ, ติปฏฺฏจีวรสฺส มชฺเฌ วา ทาตพฺพานิ. อจฺฉินฺนทสกาทีนิ ทสา ฉินฺทิตฺวา ธาเรตพฺพานิ. กฺจุกํ วิชเฏตฺวา รชิตฺวา ปริภุฺชิตพฺพํ. เวเนปิ เอเสว นโย. ติรีฏกํ ปาทปุฺฉนํ กาตพฺพํ. สพฺพนฺติ อิมํ วุตฺตปฺปการํ กุสจีราทิกํ อกปฺปิยจีวรํ อจฺฉินฺนจีวโร ลภตีติ อตฺโถ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ปริวาเร.

ปฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติ. (ปริ. ๔๘๑);

อยฺหิ ¶ ปฺโห อจฺฉินฺนจีวรภิกฺขุํ สนฺธาย วุตฺโต, ตสฺมา หิ ยํ กิฺจิ อกปฺปิยจีวรํ นิวาเสตฺวา วา ปารุปิตฺวา วา อจฺฉินฺนจีวรเกน อฺํ ปริเยสิตพฺพํ. เอตฺถ ปน ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, มนุสฺสา นิสฺสีมคตานํ ภิกฺขูนํ จีวรํ เทนฺติ ‘อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ¶ เทมา’ติ, อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สาทิตุํ, น ตาว ตํ คณนูปคํ, ยาว น หตฺถํ คจฺฉตี’’ติ (มหาว. ๒๕๙) วุตฺตตฺตา ยาว อาหริตฺวา ตํ น ทินฺนํ, ‘‘ตุมฺหากํ, ภนฺเต, จีวรํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ปหิณิตฺวา วา นาโรจิตํ, ตาว คณนํ น อุเปติ, อนธิฏฺิตํ วฏฺฏติ. ปตฺเตปิ เอเสว นโย. อาเนตฺวา ทินฺเน วา อาโรจิเต วา ปริหาโร นตฺถิ, ทสาหํ อธิฏฺาตพฺพํ. จีวรวินิจฺฉโย.

๕๘. อิทานิ เตสํ จีวรานํ รชนวิธานํ ทสฺเสตุํ ‘‘รชนานิ จา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ฉ รชนานิ มูลรชนํ ขนฺธรชนํ ตจรชนํ ปตฺตรชนํ ปุปฺผรชนํ ผลรชน’’นฺติ (มหาว. ๓๔๔) เอวํ ภควตา อนุฺาตตฺตา ‘‘ฉปฺปการานิ อนุฺาตานิ สตฺถุนา’’ติ วุตฺตํ.

๕๙. ตตฺถ มูเลติ มูลรชเนติ อตฺโถ. หลิทฺทึ วิวชฺชิย สพฺพํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวํ เสเสสุปิ. ตุงฺคหารโก นาม เอโก สกณฺฏกรุกฺโข, ตสฺส หริตาลวณฺณํ ขนฺธรชนํ โหติ. คิหิปริภุตฺตํ ปน อลฺลิปตฺเตน เอกวารํ รชิตุํ วฏฺฏติ. ผลรชเน อกปฺปิยํ นาม นตฺถิ, สพฺพํ วฏฺฏตีติ. รชนวินิจฺฉโย.

๖๐. อิทานิ ¶ ¶ ภาชนวิกตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ปตฺโต จา’’ติ อุทฺธฏํ. เอตฺถ ปน ปมคาถา สุวิฺเยฺยา.

๖๑. ทุติเย ‘‘มคธนาฬิทฺวยตณฺฑุลสาธิต’’นฺติ วตฺตพฺเพ วิภตฺติโลปํ อกตฺวา คาถาพนฺธสุขตฺถํ ‘‘มคเธ นาฬิทฺวยตณฺฑุลสาธิต’’นฺติ วุตฺตํ, ปจิตนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ (ปารา. ๖๐๒; ปารา. อฏฺ. ๒.๖๐๒; กงฺขา. อฏฺ. ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา) มคธนาฬิ นาม อฑฺฒเตรสปลํ คณฺหาติ. โอทนนฺติ เอตฺถ สพฺพปฺปการสมฺปนฺนํ อวสฺสาวิโตทนํ คเหตพฺพํ. โอทนสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาณํ นาติฆนํ นาติตนุกํ หตฺถหาริยมุคฺคสูปฺจ อาโลปสฺส อาโลปสฺส อนุรูปํ ยาว จริมกาโลปปฺปโหนกํ มจฺฉมํสาทิพฺยฺชนฺจ โย ปตฺโต คณฺหาติ, โส อุกฺกฏฺโ นามาติ อตฺโถ. สปฺปิเตลตกฺกรสกฺชิกาทีนิ ปน คณนูปคานิ น โหนฺติ, ตานิ หิ โอทนคติกาเนว โหนฺติ, เนว หาเปตุํ, น วฑฺเฒตุํ สกฺโกนฺติ. เอวเมตํ สพฺพํ ปกฺขิตฺตํ สเจ ปตฺตสฺส เหฏฺิมราชิสมํ ติฏฺติ, สุตฺเตน วา หีเรน วา ฉินฺทนฺตสฺส สุตฺตสฺส วา หีรสฺส วา เหฏฺิมนฺตํ ผุสติ, อยํ อุกฺกฏฺโ นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ อติกฺกมิตฺวา ถูปีกตํ ติฏฺติ, อยํ อุกฺกฏฺโมโก นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ น สมฺปาปุณาติ, อนฺโตคตเมว โหติ, อยํ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ นาม ปตฺโต.

๖๒. ‘‘มชฺฌิโม นาม ปตฺโต นาฬิโกทนํ คณฺหาตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘มชฺฌิโม ตสฺสุปฑฺโฒ วา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถาปิ วุตฺตปฺปกาเรน มชฺฌิโม มชฺฌิโมมโก มชฺฌิมุกฺกฏฺโติ ปตฺตตฺติกํ เวทิตพฺพํ. ‘‘โอมโก นาม ปตฺโต ปตฺโถทนํ คณฺหาตี’’ติ (ปารา. ๖๐๒) วจนโต ‘‘ตโตปฑฺโฒ’’ติ วุตฺตํ. มคธนาฬิยา อุปฑฺฒนาฬิโกทนฺจ ตทูปิยํ สูปํ พฺยฺชนฺจ คณฺหาติ, โส ¶ โอมโก นาม. อิธาปิ โอมโก โอมโกมโก โอมกุกฺกฏฺโติ ปตฺตตฺติกํ เวทิตพฺพํ. อิเมสุ ปน นวสุ ปตฺเตสุ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ จ โอมโกมโก จ อปตฺโต. เอเตสุ อธิฏฺาตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ, เสสา สตฺต ปตฺตา อธิฏฺาตพฺพา, วิกปฺเปตพฺพา จาติ อตฺโถ.

๖๓. อติเรกปตฺโตติ (ปารา. ๖๐๑) อนธิฏฺิโต อวิกปฺปิโต. สโกติ สสนฺตโก. กปฺโปติ กปฺปิโย. อยเมเวตฺถ สงฺเขโป – โย ปตฺโต กากณิกมตฺตสฺสาปิ มูลสฺส ทาตพฺพสฺส นตฺถิตาย ¶ สโก. อโยปตฺโต ปฺจหิ ปาเกหิ มตฺติกาปตฺโต ทฺวีหิ ปาเกหิ ปกฺกตฺตา กปฺโป. โส ทสาหปรมํ กาลํ อนธิฏฺิโต อวิกปฺปิโต ธาเรยฺโยติ.

๖๔. อจฺเฉทาทโย จีวเร วุตฺตปฺปเภทาเยว. ฉิทฺเทนาติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๐๘; กงฺขา. อฏฺ. ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา) เอตฺถ ยสฺส ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิโต เหฏฺา ทฺวงฺคุลปฺปเทเส เยน ฉิทฺเทน กงฺคุสิตฺถํ นิกฺขมติ, ตตฺตเกน ฉิทฺเทน ภิชฺชติ. ตสฺมึ ปน อยจุณฺณาทีหิ ปฏิปากติเก กเต ทสาหพฺภนฺตเร ปุน อธิฏฺาตพฺพํ. ปตฺตาธิฏฺานมุชฺฌตีติ ปตฺโต อธิฏฺานํ อุชฺฌติ.

๖๕. อิทานิ ปริหรณวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ปตฺตํ น ปฏิสาเมยฺย โสทก’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. โสทกํ (จูฬว. ๒๕๔) ปตฺตํ น ปฏิสาเมยฺย, อาตเป จ โสทกํ ปตฺตํ น โอตเปติ อธิปฺปาโย. น นิทเหติ นิรุทกํ กตฺวาปิ อติกาลํ น นิทเหติ อธิปฺปาโย. ภุมฺยาติ ภูมิยํ. น เปติ ตฏฺฏิกาจมฺมขณฺฑาทีสุ เยน เกนจิ อนตฺถตาย ปํสุสกฺขรมิสฺสาย ภูมิยา น เปยฺยาติ อตฺโถ. โน จ ลคฺคเยติ เอตฺถปิ นาคทนฺตาทีสุ (จูฬว. ๒๕๔) ยตฺถ กตฺถจิ ลคฺคนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว.

๖๖. มิฑฺฒนฺเตติ (จูฬว. ๒๕๔; จูฬว. อฏฺ. ๒๕๔) ¶ มิฑฺฒปริยนฺเต. สเจ ปน ปริวตฺเตตฺวา ตตฺเถว ปติฏฺาติ, เอวรูปาย วิตฺถิณฺณาย มิฑฺฒิยา อพฺภนฺตรปริจฺเฉเท เปตุํ วฏฺฏติ, น ปริยนฺเต. ปริภณฺฑนฺเตติ พาหิรปสฺเส กตาย ตนุกมิฑฺฒิยา อนฺเตติ อตฺโถ. องฺเก วาติ (จูฬว. ๒๕๔) ทฺวินฺนํ อูรูนํ มชฺเฌ. เอตฺถ ปน อํสพทฺธเก อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา องฺเก เปตุํ วฏฺฏติ, น อิตรถา. อาตปตฺตเกติ ฉตฺเต. เอตฺถ ภตฺตปูโรปิ อํสกูเฏ ลคฺคิตปตฺโตปิ เปตุํ น วฏฺฏติ.

๖๗. อุจฺฉิฏฺโทกํ (จูฬว. ๒๕๕; จูฬว. อฏฺ. ๒๕๕) นาม มุขวิกฺขาลโนทกํ, ตํ ปตฺเต นิฏฺุภิตฺวา ปตฺเตน น นีหเรยฺยาติ อตฺโถ. จลกฺจ อฏฺิกฺจ จลกฏฺิกํ. เอเตสุ ยํ กิฺจิ ปตฺเตน นีหรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. ปตฺตํ ปฏิคฺคหํ กตฺวา หตฺถํ โธวิตุมฺปิ น ลภติ. หตฺถโธวิตวตฺถโธวิตอุทกมฺปิ ปตฺเต อากิริตฺวา นีหริตุํ น วฏฺฏติ. อนุจฺฉิฏฺปตฺตํ อุจฺฉิฏฺหตฺเถน คเหตุมฺปิ น วฏฺฏติ. หตฺถํ ปน พหิ โธวิตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติ. มจฺฉมํสผลาผลาทีนิ ขาทนฺโต ยํ มุเขน ลุฺจิตฺวา ลุฺจิตฺวา ขาทติ, ตํ วา เตสํ อฏฺิอาทิกํ ¶ วา มุขโต นีหฏํ ปุน อขาทิตุกาโม ฉฑฺเฑตุกาโม ปตฺเต เปตุํ น ลภติ. สิงฺคิเวรนาฬิเกรขณฺฑาทีนิ ขาทนฺเตหิ ฑํสิตฺวา ฑํสิตฺวา ปุน เปตุํ ลภติ. ‘‘น ภิกฺขเว ปตฺตหตฺเถน กวาฏํ ปณาเมตพฺพํ, โย ปณาเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๕๕) วุตฺตตฺตา เยน เกนจิ สรีราวยเวน ปตฺตํ คเหตฺวา ิโต เยน เกนจิ สรีราวยเวน กวาฏํ ปณาเมตุํ น ลภติ, ตสฺมา ‘‘ปตฺตหตฺโถวา’’ติ วุตฺตํ. อํสกูเฏ ลคฺคิตฺวา ิตสฺส วฏฺฏติ.

๖๘. ภูมิอาธารเกติ เอตฺถ ทนฺตวลฺลิเวตฺตวากาทีหิ กเต วลยาธารเก. ทารุทณฺฑาธาเรติ เอกทารุนา กตอาธารเก ¶ จ พหูหิ ทณฺเฑหิ กตอาธารเก จาติ อตฺโถ. ติทณฺเฑ น วฏฺฏติ. เอเตสุ ปน สุสชฺชิเตสุ เอกํ ปตฺตํ เปตฺวาว ตสฺสุปริ เอกํ เปตุํ วฏฺฏติ, ตโย ปน น วฏฺฏนฺติ. เอกํ นิกฺกุชฺชิตฺวาว ภูมิยนฺติ เอตฺถ ภูมิยํ กฏสารกาทีสุ อฺตรํ ปตฺถริตฺวา ตสฺสุปริ นิกฺกุชฺชิตฺวา วา อุกฺกุชฺชิตฺวา วา เอกํ เปยฺย, ทฺเว เปตุํ น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. ทฺเว ปน เปนฺเตน อุปริ ปิตปตฺตํ เอเกน ปสฺเสน ภูมิยํ ผุสาเปตฺวา เปตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ.

๖๙-๗๐. อิทานิ อกปฺปิยปตฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘ทารุรูปิยโสวณฺณา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ มณิเวฬุริยามยาติ (จูฬว. ๒๕๒; จูฬว. อฏฺ. ๒๕๒) มณีติ อินฺทนีลกพรกตาทิ. สเจ คหฏฺา ภตฺตคฺเค สุวณฺณรูปิยตฏฺฏกาทีสุ สูปพฺยฺชนํ กตฺวา อุปนาเมนฺติ, อามสิตุมฺปิ น วฏฺฏติ. ฆฏิกฏาหชา (จูฬว. ๒๕๕; จูฬว. อฏฺ. ๒๕๕) จ ตุมฺพกฏาหชา จ ฆฏิตุมฺพกฏาหชา. เอตฺถ ตุมฺพกฏาหชานาม อลาพุ. ปตฺตวินิจฺฉโย.

๗๑-๒. อิทานิ ถาลเกสุ กปฺปิยากปฺปิยวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ถาลกา จา’’ติ ปทํ อุทฺธฏํ. ตตฺถ ¶ อกปฺปาติ ทารุมยาทโย ถาลกา อกปฺปิยาติ อตฺโถ. ผลิกถาลกาทโย (จูฬว. อฏฺ. ๒๕๒) คิหิสนฺตกา วา สงฺฆสนฺตกา วา กปฺปิยา. ฆฏิตุมฺพกฏาหชา (จูฬว. ๒๕๕) ตาวกาลิกา, ตาสุ ภุฺชิตฺวา ฉฑฺเฑตพฺพา, น ปริหริตพฺพาติ อธิปฺปาโย. ถาลกวินิจฺฉโย.

๗๓. อิทานิ ¶ ปวารณาวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ปวารณา’’ติ (ปาจิ. ๒๓๘-๒๓๙; ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙; กงฺขา. อฏฺ. ปมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา) ปทํ อุทฺธฏํ. ตตฺถ อิริยาปเถนาติ านคมนสยนนิสชฺชานํ อฺตเรน อิริยาปเถนาติ อตฺโถ. ตโต อิริยาปถโต อฺเน อิริยาปเถน อนติริตฺตกํ ปริภุฺเชยฺย เจ, ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ. ปาจิตฺตินติริตฺตกนฺติ ปาจิตฺติ อนติริตฺตกํ.

๗๔. อิทานิ เยหิ องฺเคหิ ปวารณา โหติ, ตานิ องฺคานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อสน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อสนนฺติ เอเตน อวิปฺปกตโภชนตา วุตฺตา, ภุฺชมาโน จ โส ปุคฺคโล โหตีติ อตฺโถ. โภชนฺเจวาติ ยํ ภุฺชนฺโต ปวาเรติ, ตํ โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสนฺติ อิเมสุ อฺตรํ โหตีติ อตฺโถ. อภิหาโรติ ทายโก ตสฺส ตํ ภตฺตํ กาเยน อภิหรตีติ อตฺโถ, วาจาภิหาโร ปน น คเหตพฺโพ. สมีปตาติ ทายโก ปวารณปฺปโหนกโภชนํ คเหตฺวา อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาเณ โอกาเส โหตีติ อตฺโถ. กายวาจาปฏิกฺเขโปติ หตฺถปาเส ิเตน อภิหฏํ ภิกฺขํ กาเยน วา วาจาย วา ปฏิกฺขิเปยฺยาติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน สเจ ภิกฺขุ นิสินฺโน โหติ, อานิสทสฺส ปาริมนฺตโต ปฏฺาย, สเจ ิโต, ปณฺหิอนฺตโต ปฏฺาย, สเจ นิปนฺโน, เยน ปสฺเสน นิปนฺโน, ตสฺส ปาริมนฺตโต ปฏฺาย ทายกสฺสาปิ ตถาวิธสฺส เปตฺวา ปสาริตหตฺถํ ยํ ตสฺส อาสนฺนตรํ องฺคํ, ตสฺส วเสน ปริจฺเฉโท กาตพฺโพ. ปฺจ องฺคา ปวารณาติ ‘‘อสนํ ปฺายติ, โภชนํ ปฺายติ, หตฺถปาเส ิโต อภิหรติ, ปฏิกฺเขโป ¶ ปฺายตี’’ติ (ปาจิ. ๒๓๙; ปริ. ๔๒๘) ¶ ปาฬิยํ วุตฺเตหิ อิเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ ปวารณา โหตีติ อตฺโถ.

๗๕. อิทานิ เอเตสุ ปฺจสุ โภชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘โอทโน’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิทานิ โอทนาทโย อิเมหิ นิพฺพตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สาลี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เสตรตฺตกาฬเภทา สพฺพาปิ กงฺคุชาติโย กงฺคูติ คเหตพฺพา. กาฬเสตา กุทฺรูสวรกา. อิเมสํ สตฺตนฺนํ ธฺานํ โอทโน จ โภชฺชยาคุ จ โอทโน นามาติ อตฺโถ.

๗๖. สามากาทิติณํ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙) กุทฺรูสเก สงฺคหํ คตนฺติ อตฺโถ. วรกโจรโก วรเก สงฺคหํ คโต, สาลิยฺเจว นีวาโร สงฺคหํ คโต เสตตฺตาติ วทนฺติ. อิเมสํ วุตฺตปฺปการานํ สานุโลมานํ สตฺตนฺนํ ธฺานํ ตณฺฑุเล คเหตฺวา ‘‘ยาคุํ ปจิสฺสามา’’ติ วา ‘‘ภตฺตํ ปจิสฺสามา’’ติ วา ยํ กิฺจิ สนฺธาย ปจนฺติ, สเจ อุณฺหํ วา สีตลํ วา ภุฺชนฺตานํ โภชนกาเล คหิตคหิตฏฺาเน โอธิ ปฺายติ, อยํ โอทโน นาม, ปวารณํ ชเนติ. โยปิ ปายาโส วา อมฺพิลยาคุ วา อุทฺธนโต โอตาริตมตฺตา อพฺภุณฺหา อาวิชฺฌิตฺวา ปิวิตุํ สกฺกา, คหิโตกาเสปิ โอธึ น ทสฺเสติ, อยํ ปวารณํ น ชเนติ. อุสุมาย ปน วิคตาย ฆนภาวํ คจฺฉติ, โอธิ ปฺายติ, ปุน ปวารณํ ชเนติ, ปุพฺเพ ตนุกภาโว น รกฺขติ. ภตฺเต ปน อุทกกฺชิกขีราทีนิ อากิริตฺวา ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ วทนฺติ, กิฺจาปิ ตนุกา โหติ, ปวารณํ ชเนติเยว ตสฺมึ ยาคุยา นตฺถิภาวโต. สเจ ปน ปกฺกุถิเตสุ อุทกาทีสุ ปกฺขิปิตฺวา ปจิตฺวา เทนฺติ, ยาคุสงฺคหเมว คจฺฉติ.

๗๗. ภฏฺธฺมโยติ ¶ สตฺตวิธานิปิ ธฺานิ คเหตฺวา ขรปากภชฺชิตานํ เตสํ ตณฺฑุเล โกฏฺเฏตฺวา กตจุณฺณกุณฺฑกานิ สตฺตุ นาม. สมปากภชฺชิตานํ ปน อาตปสุกฺขานํ วา ตณฺฑุลานํ จุณฺณกุณฺฑกานิ สตฺตุสงฺขฺยํ น คจฺฉนฺติ. ยวสมฺภโวติ อฺเหิ ปน มุคฺคาทีหิ กตกุมฺมาโส น ปวาเรตีติ อธิปฺปาโย. อุทกสมฺภโวติ อิมินา กกฺกฏกสิปฺปิกสมฺพุกาทโยปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. สเจ ยาคุปานกาเล เอกสฺมึ ภาชเน เปตฺวา มจฺฉมํสํ วา ขาทนฺติ, เต เจ อขาทนฺโต อฺํ ปวารณปฺปโหนกํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรติ. ขาทิเตปิ สเจ มุเข อวสิฏฺํ นตฺถิ, ตทา ปฏิกฺขิปนฺโตปิ น ปวาเรติเยว. สเจ ¶ ปตฺเต อวสิฏฺํ อตฺถิ, มุเข นตฺถิ, ตฺเจ อขาทิตุกาโม โหติ, อฺตฺถ วา คนฺตฺวา ขาทิตุกาโม, ตสฺมึ ขเณ ปฏิกฺขิปนฺโตปิ น ปวาเรติเยว.

๗๘. โภชนนฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙) ปฺจสุ โภชเนสุ ยํ กิฺจิ โภชนํ. กปฺปิยํ วา อกปฺปิยํ วา ภุฺชนฺโตติ สมฺพนฺโธ. นิเสธยนฺติ กาเยนาภิหฏํ องฺคุลิจลนาทินา วา ภมุกวิกาเรน วา กุทฺธภาเวน โอโลเกน วา ปฏิกฺขิปนฺโต กาเยน วา ‘‘อล’’นฺติ วา ‘‘น คณฺหามี’’ติ วา ‘‘มา อากิรา’’ติ วา ‘‘อปคจฺฉา’’ติ วา อาทินา นเยน ปฏิกฺขิปนฺโต วาจาย วา นิเสธยนฺโตติ อตฺโถ. กปฺปนฺติ กปฺปิยโภชนเมว ปฏิกฺขิปนฺโต โส ปวาเรติ, อกปฺปิยมํสํ วา โภชนํ วา ปฏิกฺขิปนฺโต น ปวาเรติ. กสฺมา? ตสฺส ปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺาเน ิตตฺตา. สเจ กปฺปิยโภชนํ ภุฺชมาโน อกปฺปิยํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรติ. กสฺมา? ตสฺส ปฏิกฺขิปิตพฺพโต. อิทานิ มิสฺสกนยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตนฺนาเมนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ – ตนฺนาเมน วา อิมนฺติ วา อภิหฏํ ¶ กปฺปิยํ นิเสธยํ ปวาเรยฺยาติ. กึ วุตฺตํ โหติ? โย ปน มจฺฉมํสมิสฺสํ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา; ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙) ยาคุํ พฺยฺชนํ วา อาหริตฺวา ‘‘มจฺฉํ คณฺหถ, มํสํ คณฺหถา’’ติ วทติ, ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหติ. สเจ ‘‘ยาคุํ คณฺหถ, รสพฺยฺชนํ คณฺหถา’’ติ วทติ, ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา น โหติ. กสฺมา? ตสฺสาปิ อตฺถิตาย. สเจ ‘‘อิมํ คณฺหถา’’ติ สวตฺถุกํ กตฺวา เทติ, ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหติ. ภตฺตมิสฺสเกปิ เอเสว นโย. สเจ อฺสฺส อภิหฏํ ปฏิกฺขิปติ, ปวารณา นตฺถิเยว.

๗๙-๘๐. อิทานิ ปวารณํ อชเนนฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘ลาชา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ ลาชา ตํสตฺตุภตฺตานีติ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา) ลาชา จ ลาเชหิ กตสตฺตุภตฺตานิ จาติ อตฺโถ. มจฺฉมํสปูเวสุ ปน ปวารณา โหติ, ตสฺมา ‘‘สุทฺธขชฺชโก’’ติ วุตฺตํ. ภฏฺปิฏฺนฺติ ปุพฺเพ อามกํ ปจฺฉา ภชฺชิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. เวฬุอาทีนํ วุตฺตาวเสสานํ ภตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. รสยาคุ รโส ปกฺกยาคุ. มํสาทีหิ อมิสฺสิตา สุทฺธยาคุ. ปุถุกามยํ ปน ยํ กิฺจิ ปวารณํ น ชเนติ.

๘๑. วุฏฺายาติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙) อาสนา อุฏฺาย อติริตฺตํ น กาตพฺพนฺติ ¶ สมฺพนฺโธ. สเจ ปวาเรตฺวา อาสนา น วุฏฺาติ ภิกฺขุ, ตสฺสาปิ อติริตฺตํ กาตุํ ลภติ. อภุตฺเตน จ โภชนนฺติ เยน ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ โภชนํ อนฺตมโส กุสคฺเคนาปิ น ภุตฺตํ, เตนาปิ อติริตฺตํ น กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. เยน ปน อรุณุคฺคเมปิ ภุตฺตํ โหติ, โส เจ อปวาริโต อาสนา วุฏฺิโตปิ มชฺฌนฺหิกสมเยปิ ปุน กิฺจิ อภุตฺวาปิ กาตุํ ลภติ. เยน ยํ วา ¶ ปุเร กตนฺติ เยน ยํ วา ปุพฺเพ กตํ, เตน ตมฺปิ ปจฺฉา น กาตพฺพํ. อฺเน ปน ตํ กาตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ.

๘๒. ยํ ผลํ วา กนฺทมูลํ วา ปฺจหิ สมณกปฺเปหิ กตกปฺปิยํ อฺมฺปิ กปฺปิยโภชนํ วา กปฺปิยมํสํ วา, อิทํ กปฺปิยํ นาม, วุตฺตปฺปการวิปรีตํ อกปฺปิยํ นาม, ตสฺมึ อติริตฺตกรณํ น รุหติ, ยฺจ ปฏิคฺคเหตฺวา น คหิตํ, ตสฺมิมฺปิ น รุหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘กปฺปิยํ คหิตฺเจวา’’ติ. อุจฺจาริตนฺติ กปฺปิยํ กาเรตุํ อาคเตน ภิกฺขุนา อีสกมฺปิ อุกฺขิตฺตํ วา อปนมิตํ วาติ อตฺโถ. หตฺถปาสโต พหิ ิตํ กาตุํ น วฏฺฏติ, เตน วุตฺตํ ‘‘หตฺถปาสค’’นฺติ. อติริตฺตํ กโรนฺเตวนฺติ อติริตฺตํ กโรนฺโต ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ วจีเภทํ กตฺวา เอวํ ภาสตูติ อตฺโถ. ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ, อยํ กิร อาจิณฺโณ. วินยธรา กิร ปน ‘‘สกึ เอว วตฺตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. อลเมตํ สพฺพนฺติ อิทมฺปิ โว อธิกํ, อิโต อฺํ น ลจฺฉสีติ อตฺโถ.

๘๓. อนุปสมฺปนฺนหตฺถคนฺติ กปฺปิยํ กโรนฺเตน ปน อนุปสมฺปนฺนสฺส หตฺเถ ิตํเยว น กาตพฺพํ, ตํ ปน อฺเน ภิกฺขุนา ปฏิคฺคหาเปตฺวา ตสฺส หตฺเถ ิตํ อติริตฺตํ กตฺวา อนุปสมฺปนฺนสฺส ทาตุํ วฏฺฏติ. อตฺตนา อาคนฺตฺวา อฺสฺส หตฺเถ จ เปสยิตฺวาปิ กาเรตุํ ลพฺภเตติ อตฺโถ. ตํ ปน อติริตฺตการกํ เปตฺวา อฺโ สพฺโพ ปวาริโตปิ อปฺปวาริโตปิ ภุฺชิตุํ ลภตีติ อตฺโถ. สเจ ปวาริโต ปริภุฺชติ, ยถา อกเตน มิสฺสํ น โหติ, ตถา มุขฺจ หตฺถฺจ สุทฺธํ กตฺวา ภุฺชิตพฺพํ. คิลานสฺส ภุตฺตาวเสสมฺปิ ตสฺส ‘‘อชฺช วา สฺเว วา ขาทิสฺสตี’’ติ อาหฏมฺปิ อนติริตฺตกตํ ภุฺชิตุํ วฏฺฏตีติ. ปวารณาวินิจฺฉโย.

ปวารณานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘๔. อิทานิ ¶ ¶ เย เต จตฺตาโร กาลิกา มุนินา วุตฺตา ‘‘ยาวกาลิกํ ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิก’’นฺติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘กาลิกา จา’’ติ ปทํ อุทฺธฏํ. ตตฺถ (ปาจิ. ๒๕๔-๒๕๖; ปาจิ. อฏฺ. ๒๕๓-๒๕๖) กตเม เต กาลิกาติ เจ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘ยาวกาลิก’’นฺติอาทิมาห. เตสุ อรุณุคฺคมนโต ยาว ิตมชฺฌนฺหิกา ภุฺชิตพฺพโต ยาวกาลิกํ. อรุณุคฺคมนโต ยาว ยามาวสานา ปิปาสาย สติ ปิปาสจฺเฉทนตฺถํ ปาตพฺพโต ยาโม กาโล อสฺสาติ ยามกาลิกํ. เตน อุปสเมตพฺเพ อาพาเธ สติ ยาว สตฺตาหา ปริภุฺชิตพฺพโต สตฺตาหกาลิกํ. อาพาเธ สติ ยาวชีวํ ปริหริตฺวา ภุฺชิตพฺพโต ยาวชีวิกํ.

๘๕. เตสุ ยาวกาลิกํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปิฏฺํ มูลํ ผลํ ขชฺช’’นฺติอาทิมาห. เอตฺถ (ปาจิ. ๒๔๘-๒๕๐; ปาจิ. อฏฺ. ๒๔๘-๒๔๙) ปิฏฺขาทนียํ นาม สตฺตนฺนํ ตาว ธฺานํ ธฺานุโลมานํ อปรณฺณานฺจ ปิฏฺํ ปนสปิฏฺํ ลพุชปิฏฺํ อมฺพาฏกปิฏฺํ สาลปิฏฺํ โธตกตาลปิฏฺํ ขีรวลฺลิปิฏฺฺจาติ เอวมาทีนิ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ ปกติอาหารวเสน มนุสฺสานํ ขาทนียตฺถฺจ โภชนียตฺถฺจ ผรณกานิ ปิฏฺานิ ยาวกาลิกานิ. อิมินาว ลกฺขเณน มูลขาทนียาทีสุปิ ยาวกาลิกลกฺขณํ เวทิตพฺพํ, อติวิตฺถารภเยน สํขิตฺตํ. โครโส นาม ขีรทธิตกฺกรโส. ธฺโภชนนฺติ สานุโลมานิ สตฺตธฺานิ จ ปฺจวิธโภชนฺจาติ อตฺโถ. ยาคุสูปปฺปภุตโยติ เอตฺถ ปภุติ-สทฺเทน กนฺทขาทนียํ มุฬาลขาทนียํ มตฺถกขาทนียํ ขนฺธขาทนียํ ตจขาทนียํ ปตฺตขาทนียํ ปุปฺผขาทนียํ อฏฺิขาทนียํ นิยฺยาสขาทนียนฺติ อิมานิ สงฺคหิตานีติ เวทิตพฺพานิ.

ตตฺริทํ ¶ มุขมตฺตนิทสฺสนํ – ภิสสงฺขาโต ปทุมปุณฺฑรีกกนฺโท ปิณฺฑาลุมสาลุกอาทโย วลฺลิกนฺโท อาลุวกนฺโท ตาลกนฺโทติ เอวมาทิ กนฺทขาทนียํ. ปทุมมุฬาลาทโย มุฬาลขาทนียํ. ตาลหินฺตาลกุนฺตาลเกตกนาฬิเกรปูครุกฺขขชฺชูรีอาทีนํ กฬีรสงฺขาตา มตฺถกา มตฺถกขาทนียํ. อุจฺฉุขนฺโธ นีลุปฺปลรตฺตุปฺปลกุมุทโสคนฺธิกานํ ปุปฺผทณฺฑกานีติ เอวมาทิ ขนฺธขาทนียํ. ตจขาทนียํ อุจฺฉุตโจ เอว เอโก ยาวกาลิโก, โสปิ สรโส. มูลกํ ขารโก จจฺจุ ตมฺพุโก ตณฺฑุเลยฺยโกติ เอวมาทิ ปตฺตขาทนียํ. มูลกปุปฺผํ ขารกปุปฺผํ ¶ จจฺจุปุปฺผํ ตมฺพุกปุปฺผนฺติ เอวมาทิ ปุปฺผขาทนียํ, อโสกปุปฺผํ ปน ยาวชีวิกํ. ลพุชปนสฏฺิอาทิ อฏฺิขาทนียํ. นิยฺยาสขาทนีเย ยาวกาลิกํ นตฺถิ. เอเต วุตฺตปฺปการา ยาวกาลิกา โหนฺตีติ อตฺโถ.

๘๖. อิทานิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อฏฺ ปานานิ อมฺพปานํ ชมฺพุปานํ โจจปานํ โมจปานํ มธุกปานํ มุทฺทิกปานํ สาลูกปานํ ผารุสกปาน’’นฺติ (มหาว. ๓๐๐) เอวํ วุตฺตํ อฏฺวิธํ ปานกํ ยามกาลิกํ นามาติ ทสฺเสตุํ ‘‘มธู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ (มหาว. อฏฺ. ๓๐๐) มธุชํ มุทฺทิกชํ สาลูกชํ โจจชํ โมจชํ อมฺพุชํ ชมฺพุชฺจาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. เอตฺถ มธุชํ นาม มธุกานํ ชาติรเสน กตํ, ตํ ปน อุทกสมฺภินฺนเมว วฏฺฏติ, สุทฺธํ น วฏฺฏติ. มุทฺทิกปานํ นาม มุทฺทิกา อุทเก มทฺทิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา คหิตํ. สาลูกปานํ นาม รตฺตุปฺปลนีลุปฺปลาทีนํ กิฺชกฺขเรหิ กตํ. เสสานิ ปากฏาเนว. เอตฺถ ปน สเจ สยํ เอตานิ ยาวกาลิกวตฺถูนิ ปฏิคฺคเหตฺวา อุทเก มทฺทิตฺวา อาตเป อาทิจฺจปาเกน ปจิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา ปานกํ กโรติ, ตํ ปุเรภตฺตเมว กปฺปติ. สเจ อนุปสมฺปนฺเนน กตํ ลภติ, ตทหุปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตํ นิรามิสปริโภเคน ¶ ยาว อรุณุคฺคมนา วฏฺฏติ. อิมานิ อฏฺ ปานานิ สีตานิปิ อาทิจฺจปากานิปิ วฏฺฏนฺติ, อคฺคิปากานิ ปน น วฏฺฏนฺติ, ตสฺมา ‘‘นคฺคิสนฺตตฺต’’นฺติ วุตฺตํ.

๘๗. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ผลรสํ เปตฺวา ธฺผลรส’’นฺติ (มหาว. ๓๐๐) วุตฺตตฺตา ธฺผลรโส ปน น วฏฺฏติ, เตน วุตฺตํ ‘‘สานุโลมานิ ธฺานิ เปตฺวา’’ติ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปุปฺผรสํ เปตฺวา มธุกปุปฺผรส’’นฺติ วุตฺตตฺตา มธุกปุปฺผรโส อาทิจฺจปาโก วา โหตุ อคฺคิปาโก วา, ปจฺฉาภตฺตํ น วฏฺฏติ, เตน วุตฺตํ ‘‘มธุกปุปฺผมฺตฺรา’’ติ.

๘๘. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปตฺตรสํ เปตฺวา ฑากรส’’นฺติ วุตฺตตฺตา อุทเกน ปกฺกานมฺปิ ยาวกาลิกปตฺตานํ รโส ปุเรภตฺตเมว วฏฺฏติ, สีโตทเกน มทฺทิตานํ รโส ยามกาลิกํ. เตน วุตฺตํ ‘‘เปตฺวา ปกฺกฑากช’’นฺติ. ยาวชีวิกปณฺณสฺส อุทเกน ปกฺกสฺส รโส ยาวชีวิโก โหติ.

๘๙. อิทานิ ¶ สตฺตาหกาลิเก ทสฺเสตุํ ‘‘สปฺปี’’ติอาทิมาห. เอตฺถ (มหาว. ๒๖๐) ปน –

‘‘สปฺปิโนนีตเตลานิ, มธุผาณิตเมว จ;

สตฺตาหกาลิกา สปฺปิ, เยสํ มํสมวาริต’’นฺติ. –

ปาโ คเหตพฺโพ. เอวํ ปน คหิเต วสา เตลคฺคหเณน คหิตาว โหติ ‘‘เตลํ นาม ติลเตลํ สาสปเตลํ มธุกเตลํ เอรณฺฑเตลํ วสาเตล’’นฺติ (ปารา. ๖๒๓; ปาจิ. ๒๖๐) เอวํ ปาฬิยํ วิตฺถาริตตฺตา. เอวํ ปน อคฺคเหตฺวา วสา จ ‘‘มธุผาณิต’’นฺติ ปาเ คหิเต ยาวกาลิกภูตา วสา สตฺตาหกาลิกาติ อาปชฺเชยฺย, ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ คิลานานํ ¶ ภิกฺขูนํ ปฏิสายนียานิ เภสชฺชานิ, เสยฺยถิทํ – สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิต’’นฺติ (ปารา. ๖๒๒) เอวํ ปฺเจว ภควตา สตฺตาหกาลิกเภสชฺชานิ อนุฺาตานิ, ตโต อุตฺตริ ฉฏฺสฺส สตฺตาหกาลิกเภสชฺชสฺส อตฺถิตาปิ อาปชฺชติ, เภสชฺชกฺขนฺธเกปิ ภควตา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสานิ เภสชฺชานิ อจฺฉวสํ มจฺฉวสํ สุสุกาวสํ สูกรวสํ คทฺรภวสํ กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ กาเล สํสฏฺํ เตลปริโภเคน ปริภุฺชิตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒) เอวํ สตฺตาหกาลิกวเสน วสํ อนนุชานิตฺวา ตโต นิพฺพตฺตเตลเมว อนุฺาตํ, ตสฺมา ‘‘มธุผาณิตเมว จา’’ติ ปาเ อคฺคหิเต ปาฬิยา อฏฺกถาย จ วิรุชฺฌติ. เถเรน ปน อุตฺตรวิหารวาสีนํ ขุทฺทสิกฺขาย อาคตนเยน วุตฺตํ. เตสํ ปน –

‘‘สปฺปิ นวนีตํ เตลํ, มธุ ผาณิตปฺจมํ;

อจฺฉมจฺฉวสาทิ จ, โหนฺติ สตฺตาหกาลิกา’’ติ. –

เอวมาคตํ. อมฺหากํ ปน วิสุํ สตฺตาหกาลิเก อาคตฏฺานํ นตฺถีติ วทนฺติ, อุปปริกฺขิตพฺพํ.

อิทานิ เตสุ สปฺปึ ทสฺเสตุํ ‘‘เยสํ มํสปวาริต’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘สปฺปินาม โคสปฺปิ วา อชิกาสปฺปิ วา มหึ สสปฺปิ วา. เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปิ, นวนีตํ นาม เตสํเยว นวนีต’’นฺติ (ปารา. ๖๒๓; ปาจิ. ๒๖๐) ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา นวนีตํ ปน คหิตนฺติ น วิตฺถาริตํ ¶ , สปฺปิ ปน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ตทหุ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปินิรามิสมฺปิ วฏฺฏติ. ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย สตฺตาหํ นิรามิสํ ปริภุฺชิตพฺพํ. สตฺตาหาติกฺกเม สเจ เอกภาชเน ปิตํ, เอกํ นิสฺสคฺคิยํ. สเจ พหูสุ, วตฺถุคณนาย นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยานิ. ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ สตฺตาหํ นิรามิสเมว วฏฺฏติ. สปฺปิ ตาเปนฺตสฺส สามํปาโก น โหติ, ‘‘นวนีตํ ปน ตาเปนฺตสฺส หิ สามํปาโก น โหติ, สามํปกฺเกน ปน ¶ เตน สทฺธึ อามิสํ น วฏฺฏตี’’ติ จ ‘‘สเจ อนุปสมฺปนฺโน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตนวนีเตน สปฺปึ กตฺวา เทติ, ปุเรภตฺตํ สามิสํ วฏฺฏติ. สเจ สยํ กโรติ, สตฺตาหํ นิรามิสเมว วฏฺฏตี’’ติ จ สมนฺตปาสาทิกายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๒) นวนีตมฺหิเยว สามํปากตา วุตฺตา, น สปฺปิมฺหิ. ยํ ปน กงฺขาวิตรณิยํ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพตฺติตสปฺปิ วา นวนีตํ วา ปจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ, ‘‘ตํ ปน ตทหุ ปุเรภตฺตมฺปิ สามิสํ ปริภุฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา) จ, ตตฺถ ยาวกาลิกวตฺถุนา อสมฺมิสฺสํ สุโธตํ นวนีตํ สนฺธาย ‘‘ปจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. สยํปจิตสตฺตาหกาลิเกน สทฺธึ ยทิ อามิสํ ภุฺชติ, ตํ อามิสํ สยํปกฺกสตฺตาหกาลิเกน มิสฺสิตํ อตฺตโน ยาวกาลิกภาวํ สตฺตาหกาลิเกน คณฺหาเปติ, ตถา จ สติ ยาวกาลิกํ อปกฺกมฺปิ สยํปกฺกภาวํ อุปคจฺฉตีติ ‘‘สามิสํ ปริภุฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ยถา สยํปกฺกสตฺตาหกาลิกวสาเตลํ สยํภชฺชิตสาสปาทิยาวชีวิกวตฺถูนํ เตลฺจ สามิสํ ตทหุ ปุเรภตฺตมฺปิ น วฏฺฏติ, ตถา นวนีตสปฺปีติ เวทิตพฺพํ. วกฺขติ จ อาจริโย –

‘‘ยาวกาลิกอาทีนิ, สํสฏฺานิ สหตฺตนา. คาหาปยนฺติ สพฺภาว’’นฺติ จ,

‘‘เตเหว ภิกฺขุนา ปกฺกํ, กปฺปเต ยาวชีวิกํ;

นิรามิสฺจ สตฺตาหํ, สามิเส สามปากตา’’ติ จ.

ยา ปน สมนฺตปาสาทิกายํ นวนีตมฺหิ สามํปากตา วุตฺตา, สา ตกฺกาทิสมฺมิสฺสํ อโธตนวนีตํ สนฺธาย วุตฺตา. ตสฺมา วิฺูนํ สมนฺตปาสาทิกาปิ กงฺขาวิตรณีปิ สเมนฺติ, ตํ นวนีตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาจริยา วทนฺติ. อิทเมว ยุตฺตํ. ยทิ สปฺปิมฺหิ สามํปากตา โหติ, อวสฺสํเยว สมนฺตปาสาทิกายํ ¶ วุจฺเจยฺย, ตตฺถ ปน ‘‘สปฺปิ ตาว ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ, ตทหุ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ นิรามิสมฺปิ ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๒) หิ ¶ วุตฺตํ, น ปจนวิธานํ. มนุสฺสสปฺปินวนีตานํ, อฺเสมฺปิ หตฺถิอสฺสาทีนํ อกปฺปิยมํสสปฺปินวนีตานํ สตฺตาหาติกฺกเม ทุกฺกฏํ. กึ ปน ตํ ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏตีติ? อาม วฏฺฏติ. กสฺมา? ปฏิกฺเขปาภาวา จ สพฺพอฏฺกถาสุ อนุฺาตตฺตา จ. ‘‘เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปิ, นวนีต’’นฺติ (ปารา. ๖๒๓) อิทํ ปน นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, น อฺเสํ วารณตฺถาย.

๙๐. อิทานิ เตลํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตลํ ติลวเสรณฺฑมธุสาสปสมฺภว’’นฺติอาทิมาห. เอตฺถ ติลาทีหิ สมฺภวํ นิพฺพตฺตํ เตลนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๐) ปน ปุเรภตฺตํ ติเล ปฏิคฺคเหตฺวา กตเตลํ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย สวตฺถุกปฺปฏิคฺคหิตตฺตา อนชฺโฌหรณียํ. ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา กตเตลํ อนชฺโฌหรณียํ, สีสมกฺขนาทีสุ อุปเนตพฺพํ. เอรณฺฑมธุกสาสปฏฺีนิ ปฏิคฺคเหตฺวา สเจ ตานิ ภชฺชิตฺวา เตลํ กโรติ, ตทหุ ปุเรภตฺตมฺปิ สามิสํ น วฏฺฏติ, สามํปากตา โหติ. สเจ อภชฺชิตฺวา กโรติ, ตทหุ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย นิรามิสเมว วฏฺฏติ, ปริภุฺชิตพฺพวตฺถูนํ ยาวชีวิกตฺตา สวตฺถุกปฺปฏิคฺคหเณ โทโส นตฺถีติ. เตลคฺคหณตฺถาย เอรณฺฑกฏฺิอาทีนิ ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ อติกฺกามยโต ทุกฺกฏํ. ตถา ปาฬิยํ อนาคตานิ อทสฺสิตานิ โกสมฺพกกุสุมฺภาทีนํ เตลานิ.

อิทานิ มธุวิกตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ขุทฺทาภมรมธุกริ-มกฺขิกาหิ กต’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓) ขุทฺทาติ ขุทฺทมกฺขิกา. ภมราติ มหาภมรมกฺขิกา ¶ . ทณฺฑเกสุ มธุกรา มธุกริมกฺขิกา นาม. เอตาหิ ตีหิ มกฺขิกาหิ กตํ มธุ นามาติ อตฺโถ. ‘‘มธุ นาม มกฺขิกามธู’’ติ ปาฬิยํ (ปารา. ๖๒๓; ปาจิ. ๒๖๐) วุตฺตตฺตา อฺเหิ ตุมฺพฏกาทีหิ กตํ สตฺตาหกาลิกํ น โหตีติ เวทิตพฺพํ.

อิทานิ ผาณิตํ ทสฺเสตุํ ‘‘รสาทิอุจฺฉุวิกติ, ปกฺกาปกฺกา จ ผาณิต’’นฺติ อาห. ปกฺกา จ อปกฺกา จ รสาทิอุจฺฉุวิกติ ผาณิตนฺติ อตฺโถ. มธุกปุปฺผผาณิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสํ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย สตฺตาหํ นิรามิสเมว วฏฺฏติ. ตสฺส สตฺตาหาติกฺกเม ทุกฺกฏํ. จิฺจผาณิตฺจ อมฺพผาณิตฺจ ยาวกาลิกเมว.

๙๑. อิทานิ ¶ เอเตสุ วสาเตลสฺส โอทิสฺส อนุฺาตตฺตา ตํ วิสุํ อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สวตฺถุปกฺกา สามํ วา’’ติอาทิมาห. สตฺตวิธฺหิ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓) โอทิสฺสํ นาม พฺยาโธทิสฺสํ ปุคฺคโลทิสฺสํ กาโลทิสฺสํ สมโยทิสฺสํ เทโสทิสฺสํ วโสทิสฺสํ เภสชฺโชทิสฺสนฺติ.

ตตฺถ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อมนุสฺสิกาพาเธ อามกมํสํ อามกโลหิต’’นฺติ (มหาว. ๒๖๔) วุตฺตํ, อิทํ พฺยาโธทิสฺสํ นาม. เอตฺถ ปน กาเลปิ วิกาเลปิ กปฺปิยากปฺปิยมํสโลหิตํ วฏฺฏติ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โรมนฺถกสฺส โรมนฺถน’’นฺติ (จูฬว. ๒๗๓) เอวํ อนุฺาตํ ปุคฺคโลทิสฺสํ นาม. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, จตฺตาริ มหาวิกฏานิ ทาตุํ คูถํ มุตฺตํ ฉาริกํ มตฺติก’’นฺติ (มหาว. ๒๖๘) เอวํ สปฺปทฏฺกาเล อปฺปฏิคฺคหิตกํ อนุฺาตํ กาโลทิสฺสํ นาม. คณโภชนาทิ สมโยทิสฺสํ นาม. คณงฺคณูปาหนานิ เทโสทิสฺสํ นาม. วโสทิสฺสํ นาม ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสานิ เภสชฺชานี’’ติ (มหาว. ๒๖๒) เอวํ ¶ วสานาเมน อนุฺาตํ. ตํ เปตฺวา มนุสฺสวสํ สพฺเพสํ กปฺปิยากปฺปิยวสานํ เตลํ ตํตทตฺถิกานํ เตลปริโภเคน ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏติ. เภสชฺโชทิสฺสํ นาม ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตานิ ปฺจ เภสชฺชานี’’ติ (มหาว. ๒๖๑) เอวํ เภสชฺชนาเมน วุตฺตานิ สปฺปิอาทีนิ ปฺจ.

ยถา ปน ขีรทธิอาทีหิ ปกฺกเตลํ ปจฺฉาภตฺตํ น วฏฺฏติ, น เอวมิทํ. อิทํ ปน เตลํ สวตฺถุกปกฺกมฺปิ วฏฺฏติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สวตฺถุปกฺกา สามํ วา’’ติ วุตฺตํ. วสํ โอโลเกตฺวา ‘‘สวตฺถุปกฺกา’’ติ วุตฺตํ. สามํ ปกฺกา วาติ อตฺโถ. ยถา สวตฺถุกปฺปฏิคฺคหิตตฺตา สามํปกฺกตฺตา ทธิอาทีหิ ปกฺกเตลํ อตฺตนา กตํ ปุเรภตฺตมฺปิ น วฏฺฏติ, น เอวมิทํ. อิทํ ปน อตฺตนา สวตฺถุกปกฺกมฺปิ ปุเรภตฺตมฺปิ ปจฺฉาภตฺตมฺปิ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน การณูปจาเรน วสาเตลํ ‘‘วสา’’ติ วุตฺตํ.

กาเลติ ปุเรภตฺตกาเล ปเรหิ วา อตฺตนา วา ปกฺกาติ อตฺโถ. ปจฺฉาภตฺตํ ปน ปจิตุํ น วฏฺฏติ ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ กาเล สํสฏฺ’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒) วุตฺตตฺตา. ตสฺมา ‘‘กาเล’’ติ วุตฺตํ. โย ปน วิกาเล ปฏิคฺคเหตฺวา วิกาเล ปจิตฺวา วิกาเล ปริสฺสาเวตฺวา ปริภุฺชติ, โส ตีณิ ทุกฺกฏานิ อาปชฺชติ.

อมานุสาติ ¶ เอตฺถ (มหาว. ๒๖๒) ปน อจฺฉวสาทีนํ อนุฺาตตฺตา เปตฺวา มนุสฺสวสํ สพฺเพสํ อกปฺปิยมํสานํ วสา อนุฺาตาติ เวทิตพฺพา. มํเสสุ หิ มนุสฺสหตฺถิมํสาทีนิ ทส มํสานิ ปฏิกฺขิตฺตานิ, วสา ปน เอกา มนุสฺสวสา เอว.

อนุปสมฺปนฺเนน (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓) กตนิพฺพฏฺฏิตวสาเตลํ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย สตฺตาหํ ¶ นิรามิสเมว วฏฺฏติ. ยํ ปเนตฺถ สุขุมรชสทิสํ มํสํ วา นฺหารุ วา อฏฺิ วา โลหิตํ วา, ตํ อพฺโพหาริกํ. สเจ สยํ กโรติ, ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปจิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา สตฺตาหํ นิรามิสเมว ปริภุฺชิตพฺพํ. นิรามิสปริโภคฺหิ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ กาเล สํสฏฺํ เตลปริโภเคน ปริภุฺชิตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒). อฺเสนฺติ สปฺปิอาทีนํ. วตฺถุนฺติ ยาวกาลิกภูตํ วตฺถุํ. ยาวกาลิกวตฺถูนํ วตฺถุํ น ปเจติ สมฺพนฺโธ.

๙๒. อิทานิ ยาวชีวิกวิกตึ ทสฺเสตุํ ‘‘หลิทฺที’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถายมนุตฺตานปทตฺโถ (มหาว. ๒๖๓; ปาจิ. อฏฺ. ๒๔๘-๒๔๙) – ปฺจมูลาทิกฺจาปีติ เอตฺถ ทฺวิปฺจมูเลน สทฺธึ อฺานิปิ ตคฺคติกานิ มูลเภสชฺชานิ คหิตานีติ าตพฺพํ.

๙๓-๕. พิฬงฺคาทีนิ ผลเภสชฺชานิ. ตตฺถ (มหาว. ๒๖๓) โคฏฺผลนฺติ มทนผลนฺติ วทนฺติ. กปฺปาสาทีนํ ปณฺณนฺติ สมฺพนฺโธ. อิเม ปน วุตฺตปฺปการา มูลเภสชฺชผลเภสชฺชปณฺณเภสชฺชวเสน วุตฺตา สพฺเพ กปฺปิยา. อิเมสํ ปุปฺผผลปณฺณมูลา สพฺเพปิ กปฺปิยา ยาวชีวิกาเยว. เปตฺวา อุจฺฉุนิยฺยาสํ สพฺโพ จ นิยฺยาโส สรสฺจ อุจฺฉุชํ ตจํ เปตฺวา สพฺโพ จ ตโจติ สมฺพนฺโธ.

๙๖. มธุนา (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓) อมกฺขิตํ สุทฺธสิตฺถฺจ. มธุมกฺขิตํ ปน สตฺตาหกาลิกเมว. ยฺจ กิฺจีติ โอทนํ มํสํ อฏฺิอาทีนีติ อตฺโถ.

๙๗. ‘‘ยานิ วา ปนฺานิปิ อตฺถิ เนว ขาทนีเย ขาทนียตฺถํ ผรนฺติ, น โภชนีเย โภชนียตฺถํ ผรนฺติ, ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา ยาวชีวํ ปริหริตุํ, สติ ปจฺจเย ปริภุฺชิตุํ ¶ , อสติ ¶ ปจฺจเย ปริภุฺชนฺตสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๖๓) วุตฺตตฺตา ‘‘อาหารตฺถมสาเธนฺตํ, สพฺพํ ตํ ยาวชีวิก’’นฺติ วุตฺตํ.

๙๘. สพฺพสฺสาติ คิลานสฺสาปิ อคิลานสฺสปีติ อตฺโถ. กาลิกตฺตยนฺติ ยาวกาลิกํ วชฺเชตฺวา อวเสสํ สติ ปจฺจเย วิกาเล กปฺปตีติ อตฺโถ.

๙๙. ชนยนฺตุโภติ ชนยนฺติ อุโภ. กึ วุตฺตํ โหติ? ยาวกาลิกยามกาลิกสงฺขาตา อุโภ กาลิกา อตฺตโน กาลมติกฺกมิตฺวา ปริภุตฺตา ปาจิตฺตึ ชนยนฺตีติ อตฺโถ. กิฺจ ภิยฺโย (มหาว. ๒๗๔; มหาว. อฏฺ. ๒๗๔; กงฺขา. อฏฺ. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา) – อุโภปิ ปเนเต อกปฺปิยกุฏิยํ วุตฺตา อนฺโตวุตฺถํ ทุกฺกฏฺจ, ปุนทิวเส ปริภุฺชโต สนฺนิธึ ปาจิตฺติยฺจ ชนยนฺตีติ อตฺโถ.

๑๐๐. อนารุฬฺเหติ ปาฬิยํ อนาคเต มนุสฺสสปฺปิอาทิมฺหีติ อตฺโถ.

๑๐๑. นิสฺสฏฺลทฺธนฺติ (ปารา. ๖๒๔) วินยกมฺมํ กตฺวา ปุน ลทฺธนฺติ อตฺโถ. วิกปฺเปนฺตสฺส สตฺตาเหติ สตฺตาหพฺภนฺตเร สามเณรสฺส ‘‘อิทํ สปฺปึ เตล’’นฺติอาทินา นเยน นามํ คเหตฺวา ‘‘ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วา ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส วิกปฺเปมี’’ติ วา สมฺมุขาปิ วา ปรมฺมุขาปิ วา วิกปฺเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปาฬิยํ ปน ‘‘อนาปตฺติ อนฺโตสตฺตาเห อธิฏฺเติ, วิสฺสชฺเชติ, นสฺสติ, วินสฺสติ, ฑยฺหติ, อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺติ, วิสฺสาสํ คณฺหนฺตี’’ติ (ปารา. ๖๒๕) เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ‘‘วิกปฺเปมี’’ติ อิทํ ปน นตฺถิ. กิฺจาปิ นตฺถิ, อถ โข ‘‘อนธิฏฺิเต อธิฏฺิตสฺี นิสฺสคฺคิยํ ¶ ปาจิตฺติยํ, อวิกปฺปิเต วิกปฺปิตสฺี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. ๖๒๔) อาปตฺติวาเร อาคตตฺตา เถเรน ทสฺสิตํ. ตํ ทสฺเสนฺเตนาปิ สเจ อุปสมฺปนฺนสฺส วิกปฺเปติ, อตฺตโน เอว สนฺตกํ โหติ, ปฏิคฺคหณมฺปิ น วิชหติ, ตสฺมา อุปสมฺปนฺนวเสน อทสฺเสตฺวา อนุปสมฺปนฺนวเสน ทสฺสิตํ. ตสฺส หิ วิกปฺปิเต ปฏิคฺคหณมฺปิ วิชหติ, อาปตฺติปิ น โหตีติ. อธิฏฺโตติ อพฺภฺชนาทีนิ อธิฏฺหนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถ. สเจ ปน สตฺตาหพฺภนฺตเร นิรเปกฺโข หุตฺวา อนุปสมฺปนฺนสฺส ปริจฺจชติ, ปริจฺจตฺตตฺตา อนาปตฺติ, อิตรสฺส จ อปฺปฏิคฺคหิตตฺตา อุภินฺนมฺปิ กายิกปริโภโค วฏฺฏติ. อนิสฺสคฺคิยตฺตา ปน พาหิรปริโภเคน วฏฺฏติ. ‘‘ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา ¶ สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ปริภุฺชิตพฺพานี’’ติ (ปารา. ๖๒๓) เอวํ นิยเมตฺวา อนุฺาตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อฺสฺส ททโตปิ จ อนาปตฺตี’’ติ.

๑๐๒. สพฺภาวนฺติ อตฺตโน สภาวํ. ยสฺมา คาหาปยนฺติ, ตสฺมา เอวมุทีริตนฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. อิทานิ วกฺขมานํ สนฺธาย ‘‘เอว’’นฺติ วุตฺตํ.

๑๐๓-๕. สตฺตาหํ ยาวชีวิกนฺติ (มหาว. ๓๐๕; มหาว. อฏฺ. กงฺขา. อฏฺ. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา) สตฺตาหกาลิกฺจ ยาวชีวิกฺจาติ อตฺโถ. กึ วุตฺตํ โหติ? สตฺตาหกาลิกยาวชีวิกทฺวยํ เสสกาลิกสมฺมิสฺสํ สมฺภินฺนรสํ กตฺวา ปริภุฺชโต สนฺนิธิปาจิตฺติ โหตีติ อุทีริตนฺติ. ตทหุ ปฏิคฺคหิตํ ตทเหวาติ อตฺโถ. เสสนฺติ สตฺตาหกาลิกยาวชีวิกทฺวยํ. อิตรนฺติ ยาวชีวิกํ. ปุเร ปฏิคฺคหิตํ วา โหตุ, ตทหุ วา ปฏิคฺคหิตํ, ยาวชีวิกํ สตฺตาหกาลิเกน สตฺตาหํ กปฺปตีติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ยาวกาลิเกน, ภิกฺขเว, ยามกาลิกํ, สตฺตาหกาลิกํ, ยาวชีวิกํ ตทหุ ปฏิคฺคหิตํ กาเล กปฺปติ, โน วิกาเล. ยามกาลิเกน, ภิกฺขเว, สตฺตาหกาลิกํ, ยาวชีวิกํ ¶ ตทหุ ปฏิคฺคหิตํ ยาเม กปฺปติ, ยามาติกฺกนฺเต น กปฺปติ. สตฺตาหกาลิเกน, ภิกฺขเว, ยาวชีวิกํ ปฏิคฺคหิตํ สตฺตาหํ กปฺปติ, สตฺตาหาติกฺกนฺเต น กปฺปตี’’ติ หิ เภสชฺชกฺขนฺธเก (มหาว. ๓๐๕) วุตฺตํ. เอตฺถ ปน ‘‘ตทหุ ปฏิคฺคหิต’’นฺติ วิเสสวจนสฺส นตฺถิตาย ปุเร ปฏิคฺคหิตมฺปิ วฏฺฏตีติ สิทฺธนฺติ. กาลิกวินิจฺฉโย.

กาลิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐๖. อิทานิ ‘‘ปฏิคฺคาโห’’ติ ปทํ วิตฺถาเรตุํ ‘‘ทาตุกามาภิหาโร จา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ทาตุกามสฺส อภิหาโร ทาตุกามาภิหาโร. เอเตน อฺสฺส ปตฺเต ปกฺขิปิตุํ อาลุเลนฺตสฺส ผุสิตานิ อุฏฺหิตฺวา อฺสฺส ปตฺเต สเจ ปตนฺติ, ปฏิคฺคหณํ น รุหตีติ ทีปิตํ ¶ โหติ. เอรณกฺขมนฺติ ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน อุกฺขิปนกฺขมํ, ตโต มหนฺเต ปฏิคฺคหณํ น รุหติ. ติธา เทนฺเตติ กายกายปฺปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ วเสน ติธา เทนฺเต. ตสฺส ภิกฺขุโน กายกายปฺปฏิพทฺเธหิ ทฺวิธา คาโหติ อตฺโถ. ปฺจงฺโค เอวํ ปฺจงฺเควํ. ทาตุกามาภิหาโร เอกํ, หตฺถปาโส เอกํ, เอรณกฺขมตา เอกํ, เทวมนุสฺสติรจฺฉานคเตสุ เอเกน ติธา ทานเมกํ, ทฺวิธา คาโห เอกนฺติ เอวํ ปฺจงฺคานิ โหนฺติ.

๑๐๗. อิทานิ เยน กายปฺปฏิพทฺเธน ปฏิคฺคหณํ น รุหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสํหาริเย’’ติอาทิมาห. ขาณุเก (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕) พนฺธิตฺวา ¶ ปิตมฺจาทิมฺหิ วา ผลเก วา ปาสาเณ วา อสํหาริเย น รุหตีติ อตฺโถ. ตตฺถชาเต ปทุมินิปณฺเณ วา กึสุกปณฺณาทิมฺหิ วา น วฏฺฏติ, สุขุเม จิฺจอาทีนํ ปณฺเณ วา น รุหติ, ยฺจ มชฺฌิมปุริโส สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมึ อสยฺหภาเร จ ปฏิคฺคโห น รุหตีติ อตฺโถ.

๑๐๘. อิทานิ ปฏิคฺคหณวิชหนํ ทสฺเสตุํ ‘‘สิกฺขามรณลิงฺเคหี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถายํ ปิณฺฑตฺโถ – สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน จ มรเณน จ ลิงฺคปริวตฺตเนน จ ‘‘น ตํ ทานิ ปริภุฺชิสฺสามี’’ติ วา ‘‘น ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชิสฺสามี’’ติ วา เอวํ อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนน จ โจราทีหิ วา อจฺเฉทา จ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทานา จ คาโห ปฏิคฺคาโห อุปสมฺมติ วิชหตีติ. ภิกฺขุนิยา ปน สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส อภาวา วิพฺภมเนน จ วิชหตีติ คเหตพฺพํ.

. อิทานิ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชิตพฺพํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปฏิคฺคหิตํ สพฺพ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ (กงฺขา. อฏฺ. ทนฺตโปนสิกฺขาปท) – จตุกาลิกปริยาปนฺนํ อนฺตมโส รชเรณุมฺปิ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา สพฺพํ ปริภุฺชโต ปาจิตฺติ. อิทานิ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชิตพฺพํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุทฺธฺจ นาติพหล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สุทฺธฺจาติ อฺเสํ รเสน อสมฺมิสฺสํ. หิโมทกสมุทฺโททกาทีสุ ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ. โลณฺจ อสฺสุ จ โลณสฺสุ. เอตฺถ โลณํ นาม สรีเร อุฏฺิตํ. เอตานิ ปน สพฺพานิ อวิจฺฉินฺนาเนว กปฺปนฺติ, เนตรานิ.

๑๑๑. อิทานิ อนงฺคลคฺคานิปิ ทสฺเสตุํ ‘‘คูถมตฺติกมุตฺตานี’’ติอาทิมาห. ตถาวิเธติ ตถาวิเธ กาเล, สปฺปทฏฺกาเลติ อตฺโถ. อฺเสํ ปน อปฺปฏิคฺคหิตํ อนงฺคลคฺคํ น วฏฺฏติ. กสฺมา ¶ ? ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยํ กโรนฺโต ¶ ปฏิคฺคณฺหาติ, สฺเวว ปฏิคฺคโห กโต, น ปุน ปฏิคฺคเหตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๒๖๘) วุตฺตตฺตา.

๑๑๒. ทุรูปจิณฺเณติ ทุปฺปรามฏฺเ ผลิกรุกฺขวลฺลิอาทึ จาเลนฺตสฺส วา อามิสภริตภาชนํ อปฺปฏิคฺคหิตํ ปรามสนฺตสฺส วา ทุรูปจิณฺณทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ. รโชกิณฺเณติ ภิกฺขาย จรนฺตสฺส ปตฺเต ปติตรชํ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ปุน ภิกฺขํ คณฺหโต วินยทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ. อถุคฺคหปฺปฏิคฺคเหติ อถ อุคฺคหปฺปฏิคฺคเห, อตฺตนา เอว อุคฺคเหตฺวา คหิเตติ อตฺโถ. อกปฺปิยกุฏิยํ อนฺโตวุตฺเถ จ ยตฺถ กตฺถจิ ภิกฺขุนา สยํปกฺเก จ อตฺตนา วา ปเรน วา อกปฺปิยกุฏิยํ อนฺโตปกฺเก จาติ สพฺพตฺถ ทุกฺกฏนฺติ อธิปฺปาโย. ปฏิคฺคาหวินิจฺฉโย.

ปฏิคฺคาหนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๑๓. อิทานิ มํเสสุ ปฏิปชฺชิตพฺพาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘มํเสสุ จ อกปฺปิย’’นฺติ อุทฺธฏํ. อกปฺปิยมํสมฺหิ ทสฺสิเต กปฺปิยมํสํ ทสฺสิตเมว โหติ ปาริเสสนเยน. อุรคสฺส จาติ เอตฺถ สพฺโพปิ อุรโค น กปฺปติ.

๑๑๔. เอตฺตาวตา ชาติวเสน ทสวิธมฺปิ อกปฺปิยมํสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กปฺปิยมํเสสุปิ อกปฺปิยวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทฺทิสฺสกตมํสฺจ, ยฺจ อปฺปฏิเวกฺขิต’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ ยสฺส กสฺสจิ ยํ กิฺจิ อุทฺทิสฺส กตํ อุทฺทิสฺสกตํ นาม, ตํ ปน ชานิตฺวา ปริภุฺชิตุํ สพฺเพสมฺปิ น วฏฺฏติ, อชานนฺตานํ อนาปตฺติ. มจฺเฉสุปิ เอเสว นโย. อปฺปฏิเวกฺขิตนฺติ ¶ อนุปปริกฺขิตํ, อนาปุจฺฉิตนฺติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว อปฺปฏิเวกฺขิตฺวา มํสํ ปริภุฺชิตพฺพํ, โย ปริภุฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๘๑) ¶ วุตฺตํ. มจฺเฉสุ ปน อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิ อกปฺปิยมจฺฉานํ นตฺถิตายาติ วทนฺติ. อิทานิ เอเตสุ อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ (กงฺขา. อฏฺ. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา) อุตฺตานเมว.

๑๑๕. อิทานิ น เกวลํ อิเมสํ มนุสฺสาทีนํ มํสเมว อกปฺปิยํ, อฏฺิอาทีนิปิ อกปฺปิยานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺีปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ (มหาว. อฏฺ ๒๘๑) โลมมฺเปสนฺติ โลมมฺปิ เอสํ อกปฺปิยมํสวตฺถูนนฺติ อตฺโถ. สจิตฺตกํ วาติ เอเตสุ ปน อุทฺทิสฺสกตเมว สจิตฺตกํ, เสสา อจิตฺตกาติ. อกปฺปิยมํสวินิจฺฉโย.

อกปฺปิยมํสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๑๖-๗. อิทานิ อจฺโจฬาริกานํ วเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อรูปิย’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. อฺถาปิ ยุตฺติ ปริเยสิตพฺพา. ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ (ปารา. ๕๙๑; ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๙; กงฺขา. อฏฺ. ชาตรุปสิกฺขาปทวณฺณนา) – โย รูปิเยน อรูปิยฺจ ปริวตฺเตยฺย, โย จ อิตเรน จ อรูปิเยน รูปิยํ ปริวตฺเตยฺย, ตสฺส นิสฺสคฺคิยํ โหตีติ.

อิทานิ รูปิยฺจ อรูปิยฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘อิธ รูปิย’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. เอตฺถ (ปารา. ๕๘๙; กงฺขา. อฏฺ. ชาตรุปสิกฺขาปทวณฺณนา) สชฺฌุ สิงฺคีติ สชฺฌูติ รชตํ. สิงฺคีติ สุวณฺณํ. ตมฺพโลหาทีหิ วา ทารูหิ วา ปณฺเณหิ วา ลาขาย วา รูปํ สมุฏฺาเปตฺวา วา อสมุฏฺาเปตฺวา วา กตํ จมฺมพีชมยมฺปิยํ ยํ ¶ เทเส โวหารํ คจฺฉติ, อิทํ โวหารูปคมาสกํ นาม. อิทมิธ รูปิยนฺติ อธิปฺเปตํ. วตฺถาทิ จ มุตฺตาทิ จ วตฺถมุตฺตาทิ. อิตรนฺติ อรูปิยํ กปฺปิยวตฺถุฺจ ทุกฺกฏวตฺถุฺจ. กึ วุตฺตํ โหติ? วตฺถํ สุตฺตํ ผาโล ปฏโก กปฺปาโส อเนกปฺปการํ อปรณฺณํ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตาทิเภสชฺชฺจาติ อิทํ กปฺปิยวตฺถุ นาม. มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโขสิลา ปวาฬํ โลหิตงฺโค มสารคลฺลํ สตฺต ธฺานิ ทาสี ทาโส เขตฺตํ วตฺถุ ปุปฺผารามผลารามาทโยติ อิทํ ทุกฺกฏวตฺถุ นาม, ตทุภยํ อรูปิยํ นามาติ วุตฺตํ โหติ.

๑๑๘. เอตฺตาวตา รูปิยสํโวหารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กยวิกฺกยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมํ คเหตฺวา’’ติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ อิมนฺติ ตณฺฑุลาทิกํ กปฺปิยภณฺฑํ คเหตฺวา วา โอทนาทึ ภุตฺวา วา ‘‘อิมํ วตฺถาทิกํ กปฺปิยภณฺฑํ เทหิ, อิมํ รชนปจนาทิกํ กร, รชนกฏฺาทิมา นย, อิมํ วา ตว เทมิ, ตฺวํ ปน อิมฺจ อิมฺจ อาหร, กร, เทหี’’ติ เอวํ กยวิกฺกเย สมาปนฺเน นิสฺสคฺคีติ สมฺพนฺโธ.

๑๑๙. อิทานิ ปริณามวเสน อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ (ปารา. ๖๕๙; ปารา. อฏฺ. ๒.๖๕๘; กงฺขา. อฏฺ. ปริณตสิกฺขาปทวณฺณนา) – สงฺฆสฺส วา อฺสฺส วา นตํ ปริณตํ ลาภํ ลภิตพฺพํ จีวราทิปจฺจยํ อตฺตโน วา อฺสฺส วา ปริณาเมยฺย, นิสฺสคฺคิยอาทีนิ โหนฺตีติ. กถํ? โย ปน มาตุสนฺตกมฺปิ สงฺฆสฺส ปริณตํ อตฺตโน ปริณาเมติ, นิสฺสคฺคิยํ. อฺสฺส ปุคฺคลสฺส ปริณาเมติ, สุทฺธิกปาจิตฺติยํ. อฺสฺส สงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา ปริณาเมติ, ทุกฺกฏํ. โย ปน อฺปุคฺคลสฺส วา เจติยสฺส วา ปริณตํ อตฺตโน วา อฺปุคฺคลสฺส วา สงฺฆสฺส วา อฺเจติยสฺส วา ปริณาเมติ, ตสฺสาปิ ทุกฺกฏเมวาติ.

๑๒๐. โย ¶ ปน นิสฺสคฺคึ นิสฺสชฺชิตพฺพํ อนิสฺสชฺชิตฺวา วินยกมฺมํ อกตฺวา ปริภุฺเชยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ. โย วา ปเรน วินยกมฺมตฺถาย นิสฺสฏฺํ สกสฺาย น ทเทยฺย, ตสฺสาปิ ทุกฺกฏํ. อฺเถตรนฺติ เอตฺถ อฺถาติ เถยฺยสฺาย สเจ น ทเทยฺย, อิตรํ ตสฺส อคฺฆวเสน ปาราชิกฺจ ถุลฺลจฺจยฺจ ทุกฺกฏฺจ โหตีติ อตฺโถ. นิสฺสคฺคิยวินิจฺฉโย.

นิสฺสคฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๒๑. อิทานิ ปาจิตฺติยานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาจิตฺตี’’ติ มาติกาปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘มุสาวาโทมสาวาเท, เปสุฺหรเณ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ มุสาวาเท จ โอมสวาเท จ เปสุฺหรเณ จ ปาจิตฺติ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. เอวํ เสเสสุปิ. เอตฺถ ปน ‘‘อทิฏฺํ, อสุตํ, อมุตํ ¶ , อวิฺาตํ, ทิฏฺํ, สุตํ, มุตํ, วิฺาต’’นฺติ (ปาจิ. ๓; ปาจิ. อฏฺ. ๓) ปุพฺเพปิ ‘‘มุสา ภณิสฺสามี’’ติ เจเตตฺวา วจนกฺขเณว ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานิตฺวา ชานนฺตสฺเสว มุสาภณเน ปาจิตฺติ นาม อาปตฺติ โหตีติ อตฺโถ. ยสฺส ภณติ, โส ตํ น สุณาติ, อาปตฺติ น โหติ (กงฺขา. อฏฺ. มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา).

‘‘โอมสวาโท นาม ทสหิ อากาเรหิ โอมสติ ชาติยาปิ นาเมนปิ โคตฺเตนปิ กมฺเมนปิ สิปฺเปนปิ อาพาเธนปิ ลิงฺเคนปิ กิเลเสนปิ อาปตฺติยาปิ อกฺโกเสนปี’’ติ (ปาจิ. ๑๕) เอวํ วุตฺเตหิ ทสหิ อากาเรหิ อุปสมฺปนฺนํ โย ขุํเสติ วมฺเภติ, อยํ โอมสติ นาม, ตสฺส ปาจิตฺตีติ ¶ อตฺโถ. ปรมฺมุขา ภณนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตถา ปาฬิยํ อนาคเตหิ ‘‘โจโร’’ติ วา ‘‘คณฺิเภทโก’’ติ วา อาทีหิ ภณนฺตสฺส. ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ ขตฺติยา พฺราหฺมณา จณฺฑาลา’’ติอาทินา ปริยาเยน ภณนฺตสฺส จ อนุปสมฺปนฺนํ ภณนฺตสฺส จ สพฺพตฺถปิ ทุกฺกฏเมว.

ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วา อุปสมฺปนฺนํ ชาติอาทีหิ โอมสนฺตสฺส อุปสมฺปนฺนสฺส วจนํ สุตฺวา ตสฺส อุปสํหรณํ เปสุฺหรณํ นาม. เอตฺถาปิ ปริยายวจเนน จ อนุปสมฺปนฺนสฺส อุปสํหรเณน จ ทุกฺกฏเมว.

ปทโสธมฺโมติ เอตฺถ ‘‘ธมฺโม นาม พุทฺธภาสิโต สาวกภาสิโต อิสิภาสิโต เทวตาภาสิโต อตฺถูปสํหิโต ธมฺมูปสํหิโต’’ติ (ปาจิ. ๔๖) เอวํ วุตฺตํ สงฺคีติตฺตยมารุฬฺหํ ติปิฏกธมฺมํ ปทอนุปทอนฺวกฺขรอนุพฺยฺชนวเสน ภิกฺขุฺจ ภิกฺขุนิฺจ เปตฺวา อนุปสมฺปนฺนํ เอกโต วาเจนฺตสฺส ปาจิตฺติ โหตีติ อตฺโถ.

สาคาเรติ ยํ ปน สพฺพนฺติเมน ปริยาเยน ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพเธน ปาการาทินา ปริกฺขิตฺตตฺตา สพฺพปริจฺฉินฺนฺจ เยน เกนจิ วิตานาทินา อนฺตมโส วตฺเถนปิ ฉนฺนตฺตา สพฺพจฺฉนฺนฺจ เสนาสนํ, ตถารูเป เสนาสเน เอกูปจารฏฺาเน อนุปสมฺปนฺเนน สห วสนฺตสฺส จตุตฺถทิวสโต ปฏฺาย นิปชฺชนคณนาย จ อนุปสมฺปนฺนคณนาย จ เทวสิกํ ปาจิตฺติ โหตีติ อตฺโถ.

อุชฺฌาปนกขิยฺยเนติ เอตฺถ โย อุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน สมฺมตํ เสนาสนปฺาปกํ วา ภตฺตุทฺเทสกํ ¶ วา ยาคุภาชกํ วา ผลภาชกํ วา ขชฺชภาชกํ วา อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกํ วา มงฺกุกตฺตุกาโม ฉนฺเทน ‘‘อิตฺถนฺนาโม เสนาสนํ ปฺาเปติ, ภตฺตานิ จ อุทฺทิสตี’’ติ วา วทนฺโต อฺํ ¶ อุปสมฺปนฺนํ อุชฺฌาเปติ เตน อวชานาเปติ, โย ปน ตเถว วทนฺโต อุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก ตสฺส อยสํ ปกาเสนฺโต ขียติ, ตสฺมึ อุชฺฌาปนเก จ ขียนเก จ ปาจิตฺติทฺวยนฺติ เวทิตพฺพํ.

๑๒๒. ตลสตฺติอนาทร-กุกฺกุจฺจุปฺปาทเนสุ จาติ เอตฺถ โย ภิกฺขุ อุปสมฺปนฺนสฺส ปหรณาการํ ทสฺเสนฺโต กายํ วา กายปฺปฏิพทฺธํ วา อุจฺจาเรติ, ตสฺส ปาจิตฺติยํ. สเจ วิรทฺโธ ปหารํ เทติ, อปฺปหริตุกามตาย ทุกฺกฏํ, ตถา อนุปสมฺปนฺเนสุปิ ทุกฺกฏเมว.

อุปสมฺปนฺเนน ปฺตฺเตน วุจฺจมาโน ตํ อสิกฺขิตุกามตาย วา ตสฺส วจนํ อโสตุกามตาย วา โย อนาทริยํ กโรติ, ตสฺส อนาทรกรเณ ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ. อปฺตฺเตน วุจฺจมานสฺส จ อนุปสมฺปนฺเนน ปฺตฺเตน วา อปฺตฺเตน วา วุจฺจมานสฺส ทุกฺกฏํ.

อุปสมฺปนฺนสฺส ‘‘อูนวีสติวสฺโส มฺเ ตฺวํ อุปสมฺปนฺโน, วิกาเล มฺเ ตยา ภุตฺต’’นฺติอาทินา นเยน สฺจิจฺจ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. อนุปสมฺปนฺนสฺส อุปฺปาทเน ทุกฺกฏํ.

คามปฺปเวสนาปุจฺฉาติ เอตฺถ ปน มชฺฌนฺหิกาติกฺกมนโต ปฏฺาย ยาว อรุณุคฺคมนา วิกาโล นาม, เอตฺถนฺตเร สเจ สมฺพหุลา เกนจิ กมฺเมน คามํ ปวิสนฺติ, ‘‘วิกาเล คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉามา’’ติ สพฺเพหิปิ อฺมฺํ อาปุจฺฉิตพฺพํ. สเจ อนาปุจฺฉา ปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ อติกฺกมนฺติ, ปมปาเท ทุกฺกฏํ, ทุติยปาทุทฺธาเร ปาจิตฺติยํ. อาปทาสุ อนาปตฺติ.

โภชเน จ ปรมฺปราติ ปรมฺปรโภชเน จ ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน ปฺจสุ โภชเนสุ อฺตรํ นามํ คเหตฺวา ¶ ‘‘โอทเนน วา สตฺตุนา วา กุมฺมาเสน วา มํเสน วา มจฺเฉน วา นิมนฺเตมี’’ติอาทินา นเยน, เยน เกนจิ เววจเนน วา อกปฺปิยนิมนฺตนาย นิมนฺติตสฺส ¶ เยน เยน ปมํ นิมนฺติโต, ตสฺส ตสฺส โภชนํ เปตฺวา อุปฺปฏิปาฏิยา, อวิกปฺเปตฺวา วา ปมนิมนฺตนํ ปรสฺส ปรสฺส กุลสฺส ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ ปริภุฺชนฺตสฺส ปรมฺปรโภชเน ปาจิตฺติ โหติ. คิลานจีวรทานจีวรกาลสมเยสุ อนาปตฺติ, ตถา ปฺจ โภชนานิ เปตฺวา สพฺพตฺถ.

๑๒๓. อนุทฺธริตฺวา คมเน เสยฺยนฺติ เอตฺถ ทสวิธา เสยฺยา ภิสิ จิมิลิกา อุตฺตรตฺถรณํ ภูมตฺถรณํ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ นิสีทนํ ปจฺจตฺถรณํ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโรติ. เอเตสุ ยํ กิฺจิ สงฺฆิเก วิหาเร คุตฺตเสนาสเน อตฺตโน วสฺสคฺเคน คหิตํ อตฺตนา วา สนฺถริตฺวา, อนุปสมฺปนฺเนน วา สนฺถราเปตฺวา ตํ ทิวสํ คมิกวเสน ปกฺกมนฺโต เนว สยํ อุทฺธเรยฺย น อฺํ อุทฺธราเปยฺย, ยถา อุปจิกาทีหิ น ขชฺเชยฺย, เอวํ น เปยฺย, อฺเน วา น อุทฺธราเปยฺย, ปติรูปํ ภิกฺขุํ วา สามเณรํ วา อารามิกเมว วา อนาปุจฺฉา วา คจฺเฉยฺย, ตสฺส ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. มณฺฑปรุกฺขมูลาทิอคุตฺตเสนาสเน สนฺถริตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตถา มฺจปีภิสิโกจฺฉเกสุ, คุตฺตเสนาสเนปิ ทุกฺกฏเมว.

เสนาสนานิ วาติ เอตฺถ อนุทฺธริตฺวา คมเนติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ ปน มฺโจ ปีํ ภิสิ โกจฺฉกนฺติ จตุพฺพิธมฺปิ เสนาสนํ วสฺสานเหมนฺตานํ อฏฺสุ มาเสสุ อชฺโฌกาเส วา โอวสฺสกมณฺฑเป วา รุกฺขมูเล วา สยํ สนฺถริตฺวา วา อนุปสมฺปนฺเนน สนฺถราเปตฺวา วา ตํ อนุทฺธริตฺวา วา อนุทฺธราเปตฺวา วา ตสฺส เสนาสนสฺส ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อติกฺกมเน ปาจิตฺติยํ. สมฺมุฺชนียาทิ เสสปริกฺขาเรสุ ทุกฺกฏํ.

อิตฺถิยาทฺธานคมเนติ ¶ เอตฺถ มาตุคาเมน ‘‘คจฺฉาม ภคินิ, คจฺฉาม อยฺยา’’ติ เอวํ สํวิทหิตฺวา ‘‘อชฺช วา สฺเว วา ปรสุเว วา’’ติ นิยมิตกาลํ วิสงฺเกตํ อกตฺวา ทฺวารวิสงฺเกตํ มคฺควิสงฺเกตํ กตฺวาปิ คจฺฉโต คามนฺตเร คามนฺตเร ปาจิตฺติยํ. อคามเก อรฺเ อทฺธโยชเน อทฺธโยชเน อาปตฺติ.

เอเกกาย นิสีทเนติ เอตฺถ เอโก เอกาย อิตฺถิยา นิสีทเนติ อตฺโถ.

๑๒๔. ภึสาปเนติ ¶ เอตฺถ อุปสมฺปนฺโน อุปสมฺปนฺนํ ภึสาเปตุกาโม โจรกนฺตารวาฬกนฺตาราทีนิ อาจิกฺขติ, ภยานกํ วา รูปสทฺทาทึ ทสฺเสติ, โส ภายตุ วา มา วา, ตสฺส ปโยเค ปโยเค ปาจิตฺติยํ. อนุปสมฺปนฺเน ทุกฺกฏํ.

อาโกฏเนติ ปหารทาเน. อุปสมฺปนฺโน อุปสมฺปนฺนสฺส อนตฺตมโน หุตฺวา สเจ อุปฺปลปตฺเตนปิ ปหารํ เทติ, ปาจิตฺติยํ. อนุปสมฺปนฺนสฺส คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา อนฺตมโส ติรจฺฉานคตสฺสาปิ ปหารํ เทติ, ทุกฺกฏเมว.

อนาจารํ อาจริตฺวา สงฺฆมชฺเฌ อาปตฺติยา วา วตฺถุนา วา อนุยุฺชิยมาโน ตํ อกเถตุกาโม ‘‘โก อาปนฺโน, กึ อาปนฺโน, กิสฺมึ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน อฺเหิ วจเนหิ ตํ วจนํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต โส อฺํ วทติ, อยํ อฺวาทโก, ตสฺมึ อฺวาทเก จ กฺจิ วีติกฺกมํ ทิสฺวา ‘‘อาวุโส, อิทํ นาม ตยา กต’’นฺติ วุตฺเต ตํ น กเถตุกาโม ตุณฺหีภูโตว สงฺฆํ วิเหสตีติ สงฺฆวิเหสโก, ตสฺมึ วิเหสเก จ ปาจิตฺติ โหตีติ อตฺโถ. อิธ ปน ตฺติทุติเยน กมฺเมน อฺวาทเก จ วิเหสเก ¶ จ อาโรปิเต ปุน อฺํ ภณนฺตสฺส, วิเหสนฺตสฺส ปาจิตฺติ. อนาโรปิเต ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํ.

ทุฏฺุลฺลปกาสฉาเทติ เอตฺถ กิฺจาปิ ‘‘ทุฏฺุลฺลา นาม อาปตฺติ จตฺตาริ จ ปาราชิกานิ เตรส จ สงฺฆาทิเสสา’’ติ (ปาจิ. ๓๙๙) วุตฺตา, ตถาปิ อิธ สงฺฆาทิเสสาว อธิปฺเปตา. ตสฺมา สงฺฆสมฺมุตึ วินา ภิกฺขุสฺส ทุฏฺุลฺลํ อาปตฺตึ ‘‘อยํ อสุจึ โมเจตฺวา สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน วตฺถุนา สทฺธึ อาปตฺตึ ฆเฏตฺวา ภิกฺขุฺจ ภิกฺขุนิฺจ เปตฺวา ยสฺส กสฺสจิ อนุปสมฺปนฺนสฺส อาโรเจนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. ถุลฺลจฺจยาทิอทุฏฺุลฺลาโรจเน ทุกฺกฏํ. ทุฏฺุลฺลจฺฉาทเนปิ สงฺฆาทิเสโสว อธิปฺเปโต. โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุสฺส ทุฏฺุลฺลํ อาปตฺตึ สยํ วา ชานิตฺวา อฺเสํ วา สุตฺวา ‘‘อิมํ ชานิตฺวา โจเทสฺสนฺติ สาเรสฺสนฺติ มงฺกุํ กริสฺสนฺติ, นาโรจิสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, ตสฺส ปาจิตฺติยํ. ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา ปจฺฉา อาโรจิเตปิ น รกฺขติ เอว.

หาโสทเกติ องฺคุลิปโตทเกน หาโส จ อุทเก หาโส จาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อุปสมฺปนฺโน อุปสมฺปนฺนํ หสาธิปฺปาโย กาเยน กายํ อามสติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส, โก ปน วาโท ¶ อุปกจฺฉกาทีสุ ฆฏฺฏเน. อนุปสมฺปนฺเน ทุกฺกฏํ, ตถา ภิกฺขุสฺส กายปฺปฏิพทฺธามสเน จ นิสฺสคฺคิเยน กายปฺปฏิพทฺธามสเน จ. เอตฺถ ภิกฺขุนีปิ อนุปสมฺปนฺนฏฺาเน ิตา. อุทเก หสนธมฺโม นาม อุปริโคปฺผเก อุทเก กีฬาธิปฺปายสฺส นิมฺมุชฺชนอุมฺมุชฺชนปฺลวนาทิกํ. อิธ หาโส นาม กีฬา วุจฺจติ.

นิจฺฉุภเน วิหาราติ สงฺฆิกา วิหารา นิกฺกฑฺฒเนติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน โย กุทฺโธ หุตฺวา อุปสมฺปนฺนํ หตฺถาทีสุ คเหตฺวา วา ‘‘นิกฺขมา’’ติ วตฺวา วา ยตฺตกานิ ทฺวารานิ ¶ เอเกน ปโยเคน อติกฺกาเมติ, ตตฺถ ทฺวารคณนาย อาปตฺตึ อคฺคเหตฺวา ปโยคสฺส เอกตฺตา เอกา เอว คเหตพฺพา. สเจ นานาปโยเคหิ อติกฺกาเมติ, ตตฺถ ทฺวารคณนาย คเหตพฺพํ. ตสฺส ปริกฺขารนิกฺกฑฺฒเน ทุกฺกฏํ, ตถา อนุปสมฺปนฺเน, ตสฺส ปริกฺขารนิกฺกฑฺฒเน จ. อลชฺชิอาทีสุ ปน อนาปตฺติ.

อนุปขชฺช สยเนติ สงฺฆิเก วิหาเร ‘‘วุฑฺโฒ’’ติ วา ‘‘คิลาโน’’ติ วา ‘‘สงฺเฆน ทินฺโน’’ติ วา ชานิตฺวา มฺจสฺส วา ปีสฺส วา ปวิสนฺตสฺส วา นิกฺขมนฺตสฺส วา อุปจาเร เสยฺยํ สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา ‘‘ยสฺส สมฺพาโธ ภวิสฺสติ, โส ปกฺกมิสฺสตี’’ติ อธิปฺปาเยน อภินิสีทนฺตสฺส จ อภินิปชฺชนฺตสฺส จ ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพํ. ปาจิตฺติยวินิจฺฉโย.

ปาจิตฺติยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๒๕. ภูตานํ ชาตานํ นิพฺพตฺตานํ คาโม ภูตคาโม (ปาจิ. ๙๑; ปาจิ. อฏฺ. ๙๑; กงฺขา. อฏฺ. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา). สมารมฺโภติ เฉทนผาลนปจนาทิ, ตสฺมึ ภูตคามสมารมฺเภ ภูตคามสมารมฺภเหตุ ปาจิตฺติ โหตีติ อตฺโถ. กตกปฺปิยํ (กงฺขา. อฏฺ. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา) ปน สมณกปฺปิยํ ภเวติ สมฺพนฺโธ. สมณานํ กปฺปิยํ สมณกปฺปิยํ ¶ . อิทานิ เยน กตํ กปฺปิยํ สมณกปฺปิยํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นเขน วา’’ติอาทิมาห. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุฺชิตุํ, อคฺคิปริชิตํ สตฺถปริชิตํ นขปริชิตํ อพีชํ นิพฺพฏฺฏพีชฺเว ปฺจม’’นฺติ (จูฬว. ๒๕๐) หิ วุตฺตํ.

๑๒๖. อิทานิ ¶ ตํ ภูตคามํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมูลา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ (ปาจิ. ๙๑; ปาจิ. อฏฺ. ๙๑) ส-อิติ โส ภูตคาโม นามาติ อตฺโถ, มูลพีชาทีหิ ปฺจหิ พีเชหิ ปภาวิโต โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ มูลพีชํ นาม หลิทฺทิสิงฺคิเวราทิ. ขนฺธพีชํ นาม อสฺสตฺโถ นิคฺโรโธติ เอวมาทิ. อคฺคพีชํ นาม อชฺชุกผณิชฺชกาทิ. ผฬุพีชํ นาม อุจฺฉุเวฬุนฬาทิ. ‘‘พีชพีชํ นาม ปุพฺพณฺณํ อปรณฺณํ, ยานิ วา ปนฺานิปิ อตฺถิ พีเช ชายนฺติ พีเช สฺชายนฺติ, เอตํ พีชพีชํ นามา’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๐, ๑๙๕; ม. นิ. ๑.๒๙๓, ๔๑๑; ๒.๑๑; อ. นิ. ๑๐.๙๙; ปุ. ป. ๑๗๙) วุตฺตตฺตา ธมฺมานุโลเมน อาคตํ พีชคามสมารมฺภํ ทสฺเสตุํ ‘‘อารมฺเภ ทุกฺกฏ’’นฺติอาทิมาห. ตสฺมา เอตํ ปมํ ‘‘กปฺปิยํ กโรหี’’ติ ภูตคามปริโมจนํ กาเรตฺวา พีชคามปริโมจนตฺถํ ปุน กปฺปิยํ กาเรตพฺพํ.

๑๒๗. นิพฺพฏฺฏพีชํ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๒; กงฺขา. อฏฺ. ภุตคามสิกฺขาปทวณฺณนา) นาม อมฺพปนสาทิ. โนพีชํ นาม ตรุณมฺพผลาทิ, เอตํ ปน สพฺพํ อกปฺปิยมฺปิ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. กฏาหพทฺธพีชานิ กปิตฺถผลาทีนิ. พหิทฺธา วาปิ การเยติ กปาเลปิ กาตุํ วฏฺฏติ, สเจ เอกาพทฺธานีติ อตฺโถ. กฏาหมุตฺตํ ปน ภินฺทิตฺวา กาเรตพฺพํ.

๑๒๘. ภาชเน วา ภูมิยํ วา เอกาพทฺเธสุ พีเชสุ เอกสฺมึ พีเช กปฺปิเย กเต สพฺเพสฺเวว กตํ ภเวติ อตฺโถ. ยถา จ พีเช, เอวํ รุกฺขสหสฺสํ วา อุจฺฉุสหสฺสํ วา ฉินฺทิตฺวา เอกาพทฺเธ กเตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.

๑๒๙. กปฺปิยํ กตฺวา นิกฺขิตฺเต พีชคาเม ปุน มูลปณฺณานิ สเจ ชายรุํ, ปุน กปฺปิยํ กาเรยฺยาติ อตฺโถ. ตทาติ มูเล จ องฺกุเร จ ชาเตติ อตฺโถ.

๑๓๐. อุทกสมฺภโวติ ¶ ¶ อุทกชาโต. เจติยาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน เคหปฺปมุขปาการเวทิกาทีสุ นิพฺพตฺตา คหิตา. นิพฺพตฺตทฺวตฺติปตฺตโก ภูตคาโมว, อนิพฺพตฺตโก อคฺคพีเช สงฺคหํ คจฺฉติ. พีชมฺปิ ยาว มูลํ วา ปณฺณํ วา น นิกฺขมติ, ตาว พีชคาโมว, มูเล จ นิกฺขนฺเต ปณฺเณ จ หริเต ชาเต ภูตคาโมว โหตีติ อตฺโถ.

๑๓๑. มกุฬนฺติ อผุลฺลํ. อหิฉตฺตกํ นาม รุกฺเข ชาตํ อหิฉตฺตกํ.

๑๓๒. อลฺลรุกฺเข คณฺหโตติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ อลฺลรุกฺเข ฉินฺทโต วาปีติ สมฺพนฺโธ.

๑๓๔. ‘‘อิมํ รุกฺขํ, อิมํ ลตํ, อิมํ กนฺทํ ฉินฺท, ภินฺทา’’ติอาทินา นเยน นิยเมตฺวา ภาสิตุํ น วฏฺฏติ. ‘‘อิทํ, เอต’’นฺติ อวตฺวา เกวลํ ‘‘รุกฺขํ ฉินฺทา’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺ. ๙๒; กงฺขา. อฏฺ. ภูตคามหิกฺขาปทวณฺณนา) นเยน วตฺตุํ วฏฺฏตีติ. สมณกปฺปวินิจฺฉโย.

สมณกปฺปนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๓๖. อิทานิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, จตสฺโส กปฺปิยภูมิโย อุสฺสาวนนฺติกํ โคนิสาทิกํ คหปตึ สมฺมุติ’’นฺติ (มหาว. ๒๙๕) เอวํ วุตฺตา จตสฺโส กปฺปิยภูมิโย ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺมุตุสฺสาวนนฺตา จา’’ติอาทิมาห. ยาสูติ กปฺปิยภูมีสุ (กงฺขา. อฏฺ. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา).

๑๓๗. อิทานิ ¶ ยตฺถ กปฺปิยกุฏิ อิจฺฉิตพฺพา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วาสตฺถายา’’ติอาทิมาห. วาสตฺถายาติ อิมินา โกฏฺาคารภตฺตสาลาเจติยฆรสมฺมุฺชนีมาฬกาทิ ยํ ยํ อฺมฺปิ วาสตฺถาย ¶ กรียติ, ตตฺถ ตตฺถ กปฺปิยกุฏิกรณกิจฺจํ นตฺถีติ ทีปิตํ โหติ. โภชนสาลา ปน เสนาสนเมว, ตสฺมา ตตฺถ กาตพฺพา เอวาติ วทนฺติ. สงฺฆิเกเวกสนฺตเกติ เอตฺถ เอกสนฺตโก อุปสมฺปนฺนสนฺตโกว เวทิตพฺโพ.

๑๓๘. อิทานิ กตฺตพฺพาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘เคเห’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สงฺฆสฺส วา เอกสฺส วา เคเห วิหาเร กริยมาเน เอวํ อีรยํ ‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรม, กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ วา ‘‘กปฺปิยกุฏิ กปฺปิยกุฏี’’ติ วา วทนฺโต ปมิฏฺกตฺถมฺภาทึ เปยฺย, เอวํ กตา อุสฺสาวนนฺติกา นาม, เอวํ อุทาหริตวจนนฺติกาติ อตฺโถ.

๑๓๙. เยภุยฺเยน วา อปริกฺขิตฺโต, สกโลปิ วา อปริกฺขิตฺโต อาราโม ‘‘โคนิสาที’’ติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ ปน เสนาสเนสุ ปริกฺขิตฺเตสุปิ อาราเม อปริกฺขิตฺเต กปฺปิยกุฏิกรณกิจฺจํ นตฺถิ. สมฺมุตึ กโรนฺเตหิ กตํ ปริโยสิตํ ‘‘อิมํ วิหารํ อฑฺฒโยคํ ปาสาทํ หมฺมิยํ คุหํ ติณกุฏิกํ มณฺฑป’’นฺติ เตสํ นามํ คเหตฺวา ตสฺสา กุฏิยา หตฺถปาเส วา ตฺวา, ตสฺสา อนฺโต วา ปวิสิตฺวา วุตฺตนเยเนว ตฺติทุติยกมฺมวาจาย สมฺมนฺนิตพฺพํ.

๑๔๐. ‘‘ภิกฺขุํ เปตฺวา อฺเหี’’ติ วจนโต เสสสหธมฺมิเกหิปิ เทวมนุสฺเสหิปิ อฺเหิ กปฺปิยกุฏิยา อตฺถาย ทินฺโน วา เตสํ สนฺตโก วา เคโห ‘‘คหปตี’’ติ มโต าโตติ อตฺโถ, สงฺฆสนฺตกฺจ ภิกฺขุสนฺตกฺจ เปตฺวา สพฺเพสํ เคโห คหปตีติ อธิปฺปาโย.

๑๔๑. สปฺปิอาทีหิ ¶ มิสฺสิตนฺติ สปฺปิอาทีหิ ปฺจหิ จ หลิทฺทิสิงฺคิเวราทิยาวชีวิเกน จาติ อตฺโถ. วเชยฺย อนฺโตวุตฺถตฺตนฺติ เอตฺถ ยาวกาลิกยามกาลิกสงฺขาตํ ปุริมกาลิกทฺวยํ สงฺฆิกํ วา ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา สนฺตกํ สยํ กปฺปิยกุฏิยา วุตฺถมฺปิ อิตเรหิ อกปฺปิยกุฏิยา วุตฺเถหิ มิสฺสิตํ อนฺโตวุตฺถภาวํ อาคจฺเฉยฺยาติ อตฺโถ.

๑๔๒. เตเหวาติ อกปฺปิยกุฏิยํ วุตฺถสปฺปิเตลาทีหิ. สามปากตนฺติ สามํปกฺกภาวํ คจฺฉตีติ อตฺโถ.

๑๔๓-๔. อิมา ¶ ปน กปฺปิยกุฏิโย ยทา ชหิตวตฺถุกา โหนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุสฺสาวนนฺติกา’’ติอาทิมาห. สเจ ถมฺเภ วา ภิตฺติปาเท วา ปริวตฺเตนฺติ, โย โย ิโต, ตตฺถ ตตฺถ ปติฏฺาติ, เอเตนุปาเยน สพฺเพสุ ปริวตฺเตสุปิ น วิชหิตวตฺถุกาว โหตีติ อตฺโถ. ปริกฺขิตฺเต โคนิสาทิ วิชหิตวตฺถุกา. เสสา ฉทนวิพฺภมาติ ฉทนวินาสา ชหิตวตฺถุกา โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ภูมิวินิจฺฉโย.

๑๕. อุปชฺฌาจริยวตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

๑๔๕. อุปชฺฌาจริเยติ เอตฺถ (มหาว. ๖๔, ๖๗, ๗๔, ๗๘-๗๙; จูฬว. ๓๗๕, ๓๗๗; ๓๗๙-๓๘๒; มหาว. อฏฺ. ๖๔, ๖๗, ๗๕, ๗๖, ๗๗) อาจริโย นาม นิสฺสยาจริโย ปพฺพชฺชาจริโย อุปสมฺปทาจริโย ธมฺมาจริโยติ จตุพฺพิโธ. เอเตสุ หิ นิสฺสยนฺเตวาสิเกน ยาว อาจริยํ นิสฺสาย วสติ, ตาว สพฺพมาจริยวตฺตํ กาตพฺพํ. ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาธมฺมนฺเตวาสิเกหิ ปน นิสฺสยมุตฺตเกหิปิ อาทิโต ¶ ปฏฺาย ยาว จีวรรชนํ, ตาว วตฺตํ กาตพฺพํ. อนาปุจฺฉิตฺวา ปตฺตทานาทิมฺหิ ปน เอเตสํ อนาปตฺติ. เอเตสุ จ ปพฺพชฺชนฺเตวาสิโก จ อุปสมฺปทนฺเตวาสิโก จ อาจริยสฺส ยาวชีวํ ภาโร, นิสฺสยนฺเตวาสิโก จ ธมฺมนฺเตวาสิโก จ ยาว สมีเป วสติ, ตาวเทว. สุฏฺุ ปิยสีโล สุเปสโล, สิกฺขากาโมติ อตฺโถ. ทนฺตกฏฺํ เทนฺเตน เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา มหนฺตํ มชฺฌิมํ ขุทฺทกนฺติ ตีณิ ทนฺตกฏฺานิ อุปเนตพฺพานิ. เตสุ ยํ ตีณิ ทิวสานิ คณฺหาติ, ตํ สลฺลกฺเขตฺวา จตุตฺถทิวสโต ปฏฺาย ตาทิสํเยว สมฺมา อุโภหิ หตฺเถหิ ทาตพฺพํ. สเจ ยํ วา ตํ วา คณฺหาติ, ยถาลทฺธํ อุปเนตพฺพํ. โตยนฺติ สีตฺจ อุณฺหฺจ อุทกํ อุปเนตฺวา ยํ ตีณิ ทิวสานิ วฬฺเชติ, จตุตฺถทิวสโต ปฏฺาย ตาทิสํ อุปเนตพฺพํ. สเจ ทฺเวปิ วฬฺเชติ, ทุวิธมฺปิ อุปเนตพฺพํ. สเจ ยาคุ โหติ, ภาชนํ โธวิตฺวา อุปเนตพฺพํ.

๑๔๖. ปตฺเต วตฺตํ จเรติ ‘‘ยาคุํ ปีตสฺส อุทกํ ทตฺวา ภาชนํ ปฏิคฺคเหตฺวา นีจํ กตฺวา ¶ สาธุกํ อปริฆํสนฺเตน โธวิตฺวา ปฏิสาเมตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) วุตฺตํ ปตฺเต วตฺตํ จเรติ อตฺโถ. คามปฺปเวเส วตฺตํ จเรติ เอวํ สพฺพตฺถ. ‘‘สเจ อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา คามํ ปวิสิตุกาโม โหติ, นิวาสนํ ทาตพฺพํ, ปฏินิวาสนํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, กายพนฺธนํ ทาตพฺพํ, สคุณํ กตฺวา สงฺฆาฏิโย ทาตพฺพา, โธวิตฺวา ปตฺโต โสทโก ทาตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) อิทํ คามปฺปเวสเน วตฺตํ นาม. ‘‘สเจ อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา ปจฺฉาสมณํ อากงฺขติ, ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา สคุณํ กตฺวา สงฺฆาฏิโย ปารุปิตฺวา คณฺิกํ ปฏิมุฺจิตฺวา โธวิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา อุปชฺฌายสฺส วา อาจริยสฺส วา ปจฺฉาสมเณน โหตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) ¶ นเยน วุตฺตํ คมเน วตฺตํ นาม. ‘‘นิวตฺตนฺเตน ปมตรํ อาคนฺตฺวา อาสนํ ปฺาเปตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) นเยน วุตฺตํ อาคเม วตฺตํ นาม. ‘‘อุปชฺฌายมฺหิ วุฏฺิเต อาสนํ อุทฺธริตพฺพํ, ปาโททกํ ปาทปีํ ปาทกถลิกํ ปฏิสาเมตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) เอวํ วุตฺตํ อาสนาทีสุ วตฺตํ นาม. อุปาหนาย วตฺตํ นาม ‘‘อุปาหนา ปุฺฉิตพฺพา, อุปาหนา ปุฺฉนฺเตน ปมํ สุกฺเขน โจฬเกน ปุฺฉิตพฺพา, ปจฺฉา อลฺเลนา’’ติอาทินา (จูฬว. ๓๕๗, ๓๕๙) วุตฺตํ. จีวเร วตฺตํ นาม ‘‘สเจ จีวรํ สินฺนํ โหติ, มุหุตฺตํ อุณฺเห โอตาเปตพฺพํ, น จ อุณฺเห จีวรํ นิทหิตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) วุตฺตํ.

๑๔๗. ปริโภชนียปานีย-วจฺจปฺปสฺสาวานิสูติ เอตฺถ สเจ ปานียํ น โหติ, ปานียํ อุปฏฺาเปตพฺพํ. สเจ ปริโภชนียํ น โหติ, ปริโภชนียํ อุปฏฺาเปตพฺพํ. สเจ วจฺจกุฏิ อุกฺลาปา โหติ, วจฺจกุฏิ สมฺมชฺชิตพฺพา. ตถา ปสฺสาวฏฺาเน เอวํ วตฺตํ จริตพฺพนฺติ อตฺโถ. ‘‘วิหารํ โสเธนฺเตน ปมํ ปตฺตจีวรํ นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพ’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตํ วิหารโสธเน วตฺตํ นาม. ‘‘ภูมตฺถรณํ โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อติหริตฺวา ยถาปฺตฺตํ ปฺาเปตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) วุตฺตํ ปุน ปฺาปเน วตฺตํ นาม.

๑๔๘. อิทานิ วิหารํ โสเธนฺเตน เอวํ โสเธตพฺพนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น ปปฺโผเฏยฺยา’’ติอาทิมาห ¶ . ตสฺสตฺโถ – วิหารํ โสเธนฺโต ภิกฺขุ ภูมตฺถรณาทิสยนาสนํ ปฏิวาเต วา ปงฺคเณ วา ปานียสามนฺตา วา น ปปฺโผเฏยฺยาติ. ปงฺคเณติ พหูนํ สนฺนิปาเต าเน.

๑๔๙. นฺหาเนติ ¶ ‘‘สเจ อุปชฺฌาโย นหายิตุกาโม โหติ, นหานํ ปฏิยาเทตพฺพํ. สเจ สีเตน อตฺโถ โหติ, สีตํ ปฏิยาเทตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๖๖; จูฬว. ๓๗๖) วุตฺตํ นหาเน วตฺตํ นาม, ‘‘อุปชฺฌายสฺส คตฺตโต อุทกํ สมฺมชฺชิตพฺพํ, นิวาสนํ ทาตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๖๖; จูฬว. ๓๗๖) วุตฺตํ นหาตสฺส กาตพฺพํ นาม. รงฺคปาเกติ ‘‘สเจ อุปชฺฌายสฺส อาจริยสฺส รชนํ ปจิตพฺพํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน อนฺเตวาสิเกน ปจิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) วุตฺตํ. โธวเนติ ‘‘สเจ อุปชฺฌายสฺส อาจริยสฺส จีวรํ โธวิตพฺพํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน อนฺเตวาสิเกน โธวิตพฺพํ, อุสฺสุกฺกํ วา กาตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) วุตฺตํ. สิพฺพเนติ ‘‘สเจ อุปชฺฌาเยน อาจริเยน จีวรํ กาตพฺพํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน อนฺเตวาสิเกน กาตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) วุตฺตํ. จีวเร เถเว ิเต รชนฺโต น วเช น ปกฺกเมยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘จีวรํ รชนฺเตน สาธุกํ สมฺปริวตฺตกํ สมฺปริวตฺตกํ รชิตพฺพํ, น จ อจฺฉินฺเน เถเว ปกฺกมิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) หิ วุตฺตํ.

๑๕๐. เอกจฺจสฺสาติ อาจริยุปชฺฌายานํ วิสภาคสฺส อนตฺถกามสฺส เวริปุคฺคลสฺส. อนาปุจฺฉาติ อาจริยุปชฺฌายานํ อนาโรเจตฺวา. กิฺจนนฺติ ยํ กิฺจิ.

๑๕๑-๒. ตสฺสาติ เอกจฺจสฺส. นินฺเนตุนฺติ นีหริตุํ. กิจฺจยํ ปริกมฺมํ วาติ เวยฺยาวจฺจํ วา ปิฏฺิปริกมฺมาทิปริกมฺมํ วา อตฺตนา ตสฺส กาตุํ วา เตน อตฺตโน การาเปตุํ วาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.

๑๕๓. สเจ อาจริยุปชฺฌายา อฺตฺถ คตา โหนฺติ, ปริเวณํ คนฺตฺวา อปสฺสนฺเตหิ คามํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติ. คามํ ปวิสนฺโต สเจ ปสฺสติ, อาปุจฺฉิตพฺพเมวาติ วทนฺติ. ‘‘อุปชฺฌายํ ¶ อนาปุจฺฉา น ทิสา ปกฺกมิตพฺพา’’ติ (มหาว. ๖๖, จูฬว. ๓๗๖) หิ วุตฺตํ. อตฺตโน กิจฺจยํ นาม อนฺโตวิหาเรปิ อตฺตโน ปตฺตปจนจีวรกมฺมเกสจฺเฉทนาทิ.

๑๕๔. สงฺฆายตฺตกมฺมานิ ¶ นาม ปริวาสมานตฺตอพฺภานตชฺชนียนิยสฺสปพฺพาชนียปฏิสารณียอุกฺเขปนาทโย.

๑๕๕. วุฏฺานํ เนสมาคเมติ ‘‘สเจ อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา คิลาโน โหติ, ยาวชีวํ อุปฏฺาตพฺโพ, วุฏฺานมสฺส อาคเมตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๖๖; จูฬว. ๓๗๖) หิ วุตฺตํ. อุปชฺฌาจริยวตฺตวินิจฺฉโย.

อุปชฺฌาจริยวตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๖. วจฺจปฺปสฺสาวฏฺานิกนิทฺเทสวณฺณนา

๑๕๖. ยถาวุฑฺฒํ น กเรยฺย วจฺจนฺติ สมฺพนฺโธ. ยถานุปุพฺพิยา ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ. อิเมสุ ปน ตีสุ าเนสุ โย โย ปมํ อาคจฺฉติ วุฑฺโฒ วา นโว วา, โส โส อาคตปฏิปาฏิยา กาตุฺจ นหายิตุฺจ ลพฺภตีติ อธิปฺปาโย.

๑๕๗. อุพฺภชิตฺวาติ (จูฬว. ๓๗๓, ๓๗๔) นิวาสนํ ทูรโตว อุกฺขิปิตฺวา โน ปวิเสยฺย. สหสา จ โน ปวิเสยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘พหิ ิเตน อุกฺกาสิตพฺพ’’นฺติ จ ‘‘สาธุกํ อตรมาเนน วจฺจกุฏิ ปวิสิตพฺพา’’ติ จ วุตฺตตฺตา อุกฺกาสิตฺวาว อตรมาโน ปวิเสยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘น อุพฺภชิตฺวา ปวิสิตพฺพา, วจฺจปาทุกาย ิเตน อุพฺภชิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๓๗๔) วจนโต ‘‘อุพฺภเชยฺย ปาทุกาสฺเวว สณฺิโต’’ติ วุตฺตํ.

๑๕๘. น ¶ กเรยฺย อุภยํ น กเรยฺยุภยํ.

๑๕๙. กูเปติ (จูฬว. ๓๗๔) วจฺจกูเป. กฏฺนฺติ อวเลขนกฏฺํ. ปสฺสาวโทณิยา เขฬํ น กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. นาวเลเขยฺย ผรุเสนาติ ผาลิตกฏฺเน วา ขเรน วา คณฺิเกน วา ¶ กณฺฏเกน วา สุสิเรน วา ปูตินา วา นาวเลขิตพฺพนฺติ อตฺโถ. อุหตฺจาปีติ คูถมกฺขิตมฺปิ โธวเย อตฺตนา วา ปเรน วา กตนฺติ อธิปฺปาโย.

๑๖๐. อุพฺภชิตฺวา น นิกฺขเมติ เอตฺถ ‘‘วจฺจปาทุกาย ิเตน ปฏิจฺฉาเทตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๓๗๔) หิ วุตฺตํ, ปุน ‘‘อาจมนปาทุกายํ ิเตน อุพฺภชิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๓๗๔) จ วุตฺตํ. ‘‘จปุ จปู’’ติ สทฺทํ กตฺวา นาจเมยฺยาติ อตฺโถ. วจฺจปฺปสฺสาวฏฺานิกวินิจฺฉโย.

วจฺจปฺปสฺสาวฏฺานิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๖๒. ตตฺถ ตตฺถ สนฺนิปติตานํ สพฺเพสํ วุฑฺโฒ วุฑฺฒตโร, ตสฺมึ วุฑฺฒตราคเม ปุน อาปุจฺฉนํ นตฺถิ. ภตฺตคฺเค จานุโมทโตติ เอตฺถ ทานปตินา ยาจิเตน ทหเรน วุฑฺเฒน อนาปุจฺฉิตฺวา กเถตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ.

๑๖๓. เอกวิหารเกติ เอโกวรเก วุฑฺเฒน วสนฺโต อนาปุจฺฉา น สชฺฌาเยยฺยาติ อตฺโถ. อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉฺจ โน ทเทติ อุทฺเทสํ วา ปริปุจฺฉํ วา โน ทเทยฺย.

๑๖๔. น ¶ วิวเรยฺย น ถเกยฺย จาติ สมฺพนฺโธ. ทฺวารํ นาม มหาวฬฺชํ, ตตฺถ อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิ.

๑๖๕. วุฑฺเฒน จงฺกเม จงฺกมนฺโตปิ เยน วุฑฺโฒ, เตน ปริวตฺตเยติ สมฺพนฺโธ. อาปุจฺฉกรณวินิจฺฉโย.

อาปุจฺฉกรณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๖๖. ‘‘น ¶ ตฺเวว นคฺเคน อาคนฺตพฺพํ, โย อาคจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๕๑๗) วุตฺตตฺตา (จูฬว. ๒๖๑;) ‘‘นคฺโค มคฺคํ น วเช’’ติ วุตฺตํ.

๑๖๗. ปฏิจฺฉาทิสูติ ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู ชนฺตาฆเรปิ อุทเกปิ ปริกมฺมํ กาตุํ กุกฺกุจฺจายนฺติ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติสฺโส ปฏิจฺฉาทิโย ชนฺตาฆรปฺปฏิจฺฉาทึ อุทกปฺปฏิจฺฉาทึ วตฺถปฺปฏิจฺฉาทิ’’นฺติ เอวํ วุตฺตาสุ ตีสุ ปฏิจฺฉาทีสูติ อตฺโถ. ทุเวติ เอตาสุ ตีสุ ปฏิจฺฉาทีสุ อุทกชนฺตาฆรปฺปฏิจฺฉาทิโย ปริกมฺเม กปฺปนฺตีติ อธิปฺปาโย. วตฺถจฺฉาทีติ วตฺถปฺปฏิจฺฉาทิ. สพฺพตฺถาติ ขาทนียสายนียาทีสุ สพฺพกมฺเมสุ กปฺปิยาติ อตฺโถ. นคฺควินิจฺฉโย.

๑๖๘. ปุรโตติ (จูฬว. ๓๗๒) เถรานํ ปุรโต อุปริ วา น จ นฺหาเยยฺยาติ อตฺโถ.

๑๖๙-๑๗๑. กุฏฺฏตฺถมฺภตรุฏฺฏาเนติ ¶ เอตฺถ (จูฬว. ๒๔๓; จูฬว. อฏฺ. ๒๔๓) กุฏฺเฏ วา ถมฺเภ วา ตรุมฺหิ วา อฏฺฏานผลเก วา กายํ น ฆํสเยติ อตฺโถ. คนฺธพฺพหตฺโถ นาม มกฺกฏหตฺถสทิโส ทารุอาทิมโย. กุรุวินฺทกสุตฺติยาติ กุรุวินฺทสุตฺติยา. มลฺลเกน วา อฺมฺํ วา. ‘‘น ภิกฺขเว วิคฺคยฺห ปริกมฺมํ การาเปตพฺพํ. โย การาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๔๓) เอวํ วุตฺตํ วิคฺคหปริกมฺมํ สนฺธาย ‘‘อฺมฺํ วา’’ติ วุตฺตํ.

อิทานิ กปฺปิยานิ ทสฺเสตุํ ‘‘กปาลิฏฺกขณฺฑานี’’ติอาทิมาห. สพฺเพสํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ ¶ . คิลานสฺสปิ (จูฬว. อฏฺ. ๒๔๓) อคิลานสฺสปิ อิมานิ กปาลิฏฺกขณฺฑาทีนิ กายฆํสเน วฏฺฏนฺติ. ปุถุปาณีติ (จูฬว. ๒๔๔) หตฺถปริกมฺมํ วุจฺจติ. ตสฺมา สพฺเพสํ หตฺเถน ปิฏฺิปริกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ. อกตมลฺลกํ นาม เอกทาิมํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา กตํ. ปาสาณาทโย ปาทฆํสเน เอว กปฺปิยา. นฺหานกปฺปวินิจฺฉโย.

นฺหานกปฺปนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๗๒. ‘‘นานาสํวาสโก วุฑฺฒตโร อธมฺมวาที อวนฺทิโย’’ติ (จูฬว. ๓๑๒; ปริ. ๔๖๗) เอวํ วุตฺตตฺตา ลทฺธินานาสํวาสโก อิธ นานาสํวาสโก. ปาริวาสิยมูลายปฏิกสฺสนารหมานตฺตารหมานตฺตจาริอพฺภานารหา ครุกฏฺาติ อิธ คหิตา. อิเม ปน อฺมฺํ ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนาทีนิ ลภนฺติ, ปกตตฺเตน อวนฺทนียาติ อธิปฺปาโย. อวนฺทนียวินิจฺฉโย.

อวนฺทิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๗๓. อิทานิ ¶ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ จมฺมานิ อตฺถรณานิ เอฬกจมฺมํ อชจมฺมํ มิคจมฺม’’นฺติ (มหาว. ๒๕๙) เอวํ วุตฺตจมฺมานิ ทสฺเสตุํ ‘‘มิคาเชฬกจมฺมานี’’ติอาทิมาห. ปริภุฺชิตุนฺติ (มหาว. อฏฺ. ๒๖๒) มฺจาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ อตฺถริตฺวา นิปชฺชิตุํ วา นิสีทิตุํ วา วฏฺฏนฺตีติ อตฺโถ. โรหิเตณีปสทา จ กุรุงฺคา จ จ-สทฺเทน อฺเปิ วาฬมิคา มิคมาตุกาทโยปิ มิคชาติกา เอวาติ อธิปฺปาโย.

๑๗๔. อนุฺาตตฺตยา อฺนฺติ –

‘‘มกฺกโฏ ¶ กาฬสีโห จ, สรโภ กทลีมิโค;

เย จ วาฬมิคา เกจิ, เตสํ จมฺมํ น วฏฺฏตี’’ติ. –

เอตฺถ วาฬมิคคฺคหเณน วุตฺตาวเสสา อนฺตมโส โคมหึสาทโย คหิตาติ เวทิตพฺพา. ถวิกาติ อุปาหนโกสกสตฺถโกสกกุฺจิกโกสกาติ เวทิตพฺพา, น ปตฺตตฺถวิกาทโย. จมฺมวินิจฺฉโย.

๑๗๕. คุณงฺคุณูปาหนาติ (มหาว. อฏฺ. ๒๔๕) จตุปฏลโต ปฏฺาย วุจฺจติ, น เอกทฺวิติปฏลโต ปฏฺาย ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เอกปลาสิกํ อุปาหนํ, น ภิกฺขเว ทิคุณา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น ติคุณา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น คุณงฺคุณูปาหนา ธาเรตพฺพา, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๔๕) วุตฺตตฺตา. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โอมุกฺกํ คุณงฺคุณูปาหนํ, น ¶ ภิกฺขเว นวา คุณงฺคุณูปาหนา ธาเรตพฺพา, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๔๗) วุตฺตตฺตา ‘‘นวา’’ติ วุตฺตํ. สพฺพตฺถาปิ มชฺฌิมเทเส คิลาโนปิ นวํ คุณงฺคุณูปาหนํ น ลภติ, เอกวารมฺปิ อฺเหิ ปริภุตฺตํ โอมุกฺกอุปาหนสงฺขาตํ ลภติ, ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ คิลาโน นวมฺปิ ลภตีติ เวทิตพฺพํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ คุณงฺคุณูปาหน’’นฺติ (มหาว. ๒๕๙) อวิเสเสน วุตฺตตฺตา.

สพฺพสฺสาติ คิลานสฺสาปิ อคิลานสฺสาปีติ อตฺโถ. มชฺฌิมเทเสปิ ปจฺจนฺติมเทเสปิ อาราเม อารามูปจาเร คิลานสฺสาปิ อคิลานสฺสาปิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อชฺฌาราเม อุปาหนํ ธาเรตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๔๙) วุตฺตตฺตา กปฺปิยนฺติ อตฺโถ. สพฺพตฺถาติ อาราเมปิ คาเมปิ. อกลฺลกสฺสาติ คิลานสฺส. เอตฺถ ปน มชฺฌิมเทเส คิลานสฺส คุณงฺคุณูปาหนา ปริภุตฺตาว อาราเมปิ คาเมปิ วฏฺฏติ, ปจฺจนฺติมเทเส อปริภุตฺตาปิ. มชฺฌิมเทเสปิ ปจฺจนฺติมเทเสปิ ภควตา คิลานสฺเสว อุปาหนา อนุฺาตา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยสฺส ปาทา วา ทุกฺขา, ปาทา วา ผลิตา, ปาทขิโล วา อาพาโธ, อุปาหนํ ธาเรตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๔๙) จ ¶ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลาเนน ภิกฺขุนา สอุปาหเนน คามํ ปวิสิตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๕๖) วุตฺตตฺตา จ. มชฺฌิมเทเส จ คิลาโน นวํ คุณงฺคุณูปาหนํ ธาเรตุํ ยทิ ลภติ, กถํ ปเทสปฺตฺติ โหตีติ? สพฺพตฺถ ปน ภควตา คิลานสฺเสว อุปาหนา อนุฺาตา, ตสฺมา มชฺฌิมเทเส คิลาโน นวํ คุณงฺคุณูปาหนํ ลภตีติ คเหตพฺพนฺติ วทนฺติ.

๑๗๖-๙. สพฺพาว นีลกา (มหาว. ๒๔๖; มหาว. อฏฺ. ๒๔๖) สพฺพนีลกา. เอส นโย สพฺพตฺถ โอทาตกาทีสุปิ. โอทาตํ ปน เนว ปาฬิยํ, น อฏฺกถายํ ¶ ปฏิกฺขิตฺตํ, อนุโลมวเสน ปน อิธ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. มหารงฺครตฺตา สตปทิปิฏฺิวณฺณา. มหานามรงฺครตฺตา มนฺทรตฺตา. มฺเชฏฺิกา กณเวรปุปฺผวณฺณา. ปุปฺผลตาทีหิ วิจิตฺตา จิตฺรา. นีลปีตาทิวทฺธิกาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน โอทาตโลหิตมฺเชฏฺิกมหารงฺคมหานามรงฺครตฺตาทิวเสน วทฺธิกา คหิตา. สีหพฺยคฺฆุทฺทาชินทีปีนํ จมฺเมหิ จาติ สมฺพนฺโธ. โกจีติ คิลาโนปิ อคิลาโนปิ.

๑๘๐. สกลํ วา เอกเทสกํ วา รชนํ โจเฬน (มหาว. อฏฺ. ๒๔๖) ปุฺฉิตฺวา วฬฺเชยฺยาติ อตฺโถ. ขลฺลกาทิกํ ปน สพฺพํ หาริตฺวา วฬฺเชตพฺพํ. อุปาหนวินิจฺฉโย.

อุปาหนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๘๑. อิตฺถิยาติ ตทหุชาตายปิ ทาริกาย. อาทาเส (จูฬว. ๒๔๗) วา อุทกปตฺเต วา อตฺตโน มุขํ อวโลเกยฺย, อสฺส ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาพาธปจฺจยา อาทาเส วา อุทกปตฺเต วา มุขนิมิตฺตํ โอโลเกตุ’’นฺติ (จูฬว. ๒๔๗) วุตฺตตฺตาวณาทีนิ วา ‘‘ชิณฺโณ นุ โขมฺหิ, โน วา’’ติ เอวํ อายุสงฺขารํ วา โอโลเกตุํ วฏฺฏติ. อโนโลกิยวินิจฺฉโย.

อโนโลกิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๘๒. วฏฺฏา ¶ ¶ วา อฏฺโสฬสํสา วา มฏฺา ปุปฺผลตาทีหิ อจิตฺตกา อฺชนี วฏฺฏตีติ อตฺโถ. ติสฺโสปิ วฏฺฏนฺติ, เอกาย วา ทฺวีสุ วา กถา เอว นตฺถีติ อธิปฺปาโย. เลขาติ วฏฺฏเลขา. พนฺธิตุนฺติ ปิธานกพนฺธนตฺถํ.

๑๘๓. รูปนฺติ สกุณรูปาทิ. ยทิ จ เอทิสํ อฺเหิ กตํ ลภติ, ฆํสิตฺวา วา ฉินฺทิตฺวา วา ยถา วา น ปฺายติ, ตถา สุตฺเตน เวเตฺวา วฬฺเชตพฺพํ.

๑๘๔. ถวิกาติ อฺชนิถวิกา. อฺชนิสลากาปิ ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ.

๑๘๕-๖. อฏฺีติ (มหาว. ๒๖๖; มหาว. อฏฺ. ๒๖๔) มนุสฺสฏฺึ เปตฺวา อวเสสฏฺิ. วิสาณทนฺเตสุ อกปฺปิยํ นาม นตฺถิ. อามลกกกฺกาทีหิ กตา ผลมยา. ตมฺมยาติ อิธ วุตฺเตเหว นิพฺพตฺตา. อฺชนีวินิจฺฉโย.

อฺชนีนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๘๗-๙. ‘‘อุจฺจโก อาสนฺทิโก อุปฺปนฺโน โหติ, อนุชานามิ ภิกฺขเว อุจฺจกมฺปิ อาสนฺทิก’’นฺติ (จูฬว. ๒๙๗) วจนโต มฺจสฺส อุปฑฺฒภาคปฺปมาเณน เอกโตภาเคน ทีฆมฺปิ สุคตงฺคุเลน อติเรกฏฺงฺคุลปาทกํ อิธ อาสนฺทีติ อธิปฺเปตํ, จตุรํสาสนฺทิโก ปน ปมาณาติกฺกนฺตโกปิ วฏฺฏติ. ตูลีติ ¶ ปกติตูลิกา. ปลฺลงฺโกนาม อาหริเมหิ วาเฬหิ กโตติ วุตฺโต. ตตฺเถว ‘‘สีหรูปาทึ ทสฺเสตฺวา กโต ปน วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. ปฏิกนฺติ เสตตฺถรณํ. โคนจิตฺตกนฺติ เอตฺถ จตุรงฺคุลาธิกโลโม โกชโว ‘‘โคนโก’’ติ วุจฺจติ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โกชว’’นฺติ (มหาว. ๓๓๗) จีวรกฺขนฺธเก วุตฺตตฺตา จตุรงฺคุลโลมกํ ปกติโกชวํ วฏฺฏติ. รตนจิตฺตํ จิตฺตกํ น วฏฺฏติ. ปฏลีติ ฆนปุปฺผรตฺตอตฺถรณํ ¶ . วิกตีติ สีหพฺยคฺฆาทิรูปวิจิตฺโต อุณฺณามยตฺถรณโก. อุทฺทโลมีติ เอกโตอุคฺคตปุปฺผํ. เอกนฺตโลมิกาติ อุภโตอุคฺคตปุปฺผํ.

กุตฺตนฺติ โสฬสนฺนํ นาฏกิตฺถีนํ ตฺวา นจฺจนโยคฺคํ อุณฺณามยตฺถรณํ. โกเสยฺยนฺติ รตนปริสิพฺพิตํ โกเสยฺยสุตฺตมยํ ปจฺจตฺถรณํ. กฏฺฏิสฺสนฺติ รตนปริสิพฺพิตํ โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยํ ปจฺจตฺถรณํ. โกเสยฺยฺจ กฏฺฏิสฺสฺจ รตนปริสิพฺพิตาเนว น วฏฺฏนฺติ, สุทฺธานิ วฏฺฏนฺติ. หตฺถิอสฺสรถตฺถรา เตสํ อุปริ อตฺถรณกอตฺถรณาว. อชินปฺปเวณีติ อชินจมฺเมหิ มฺจปฺปมาเณน สิพฺพิตฺวา กตา ปเวณี, เตน จ กทลีมิคจมฺมํ เสตวตฺถสฺส อุปริ ปตฺถริตฺวา สิพฺพิตฺวา กตํ ปวรปฺปจฺจตฺถรณํ กทลีมิคปฺปวรปฺปจฺจตฺถรณํ, เตน จ อตฺถตํ อชินปฺปเวณีกทลีมิคปฺปวรปฺปจฺจตฺถรณตฺถตํ.

เสตวิตานมฺปิ เหฏฺา อกปฺปิยปฺปจฺจตฺถรเณ สติ น วฏฺฏติ, กปฺปิยปฺปจฺจตฺถรเณ สติ วฏฺฏติ, รตฺตวิตานสฺส เหฏฺา กปฺปิยปฺปจฺจตฺถรเณ สติปิ น วฏฺฏติ เอว. สีสูปธานํ ปาทูปธานนฺติ มฺจสฺส อุภโตโลหิตกํ อุปธานํ น วฏฺฏติ. ยํ ปน เอกเมว อุปธานํ โหติ, อุโภสุ อนฺเตสุ รตฺตํ วา ปทุมวณฺณํ วา จิตฺตํ วา, สเจ ปมาณยุตฺตํ, วฏฺฏติ, มหาอุปธานํ ปน ปฏิกฺขิตฺตํ.

๑๙๐. อาสนฺทาทิตฺตยาติ ¶ อาสนฺที ตูลี ปลฺลงฺโกติ อิทํ ตยํ นามํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เปตฺวา ตีณิ อาสนฺทึ ปลฺลงฺกํ ตูลิกํ เสสกํ คิหิวิกฏํ อภินิสีทิตุํ, น ตฺเวว อภินิปชฺชิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๓๑๔) หิ วุตฺตํ. เสเส คิหิสนฺตเก นิสีทิตุํ ลพฺภตีติ อตฺโถ. ยทิ ธมฺมาสเน สงฺฆิกมฺปิ โคนกาทึ ภิกฺขูหิ อนาณตฺตา อารามิกาทโย สยเมว ปฺเปนฺติ เจว นีหรนฺติ จ, เอตํ คิหิวิกฏนีหารํ นาม, อิมินา คิหิวิกฏนีหาเรน วฏฺฏติ. ภตฺตคฺคํ นาม วิหาเร เอว ทานฏฺานํ.

๑๙๑. จตุนฺนํ ปาทานํ, ตีสุ ปสฺเสสุ อปสฺสยานฺจ วเสน สตฺตงฺโค. เอกปสฺเสน ยุตฺโต ปฺจงฺโค. อิเม ปน สตฺตงฺคปฺจงฺคา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อุจฺจกมฺปิ สตฺตงฺค’’นฺติ (จูฬว. ๒๙๔) วุตฺตตฺตา ปมาณาติกฺกนฺตาปิ วฏฺฏนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุจฺจปาทกา’’ติ. ตูโลนทฺธา มฺจปีา ฆเรเยว นิสีทิตุํ กปฺปนฺตีติ สมฺพนฺโธ.

๑๙๒. จีวรจฺฉวิโยติ ¶ ฉนฺนํ จีวรานํ, ฉนฺนํ อนุโลมจีวรานฺจ อฺตรจีวรจฺฉวิโยติ อตฺโถ. สพฺพตฺถาติ มฺเจปิ ปีเปิ ภตฺตคฺเคปิ อนฺตรฆเรปีติ อตฺโถ. อิมาสํ ปน ภิสีนํ ปมาณปริจฺเฉโทปิ นตฺถิ, มฺจปีาทีนํ วเสน อนุรูปํ สลฺลกฺเขตฺวา ปมาณํ กาตพฺพํ.

๑๙๓. ‘‘ตูลิกา อุปฺปนฺนา โหติ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วิชเฏตฺวา พิมฺโพหนํ กาตุํ, ตีณิ ตูลานิ รุกฺขตูลํ ลตาตูลํ โปฏกิตูล’’นฺติ (จูฬว. ๒๙๗) วุตฺตตฺตา ตูลตฺตยฺจ (จูฬว. อฏฺ. ๒๙๗; กงฺขา. อฏฺ. ตูโลนนฺทสิกฺขาปทวณฺณนา) พิมฺโพหเน ¶ วฏฺฏติ. อิเมหิ ตีหิ ตูเลหิ สพฺเพสํ รุกฺขลตาติณานํ ตูลํ อนุฺาตนฺติ เวทิตพฺพํ. ภิสิยํ ปน กิฺจิ ตูลํ น วฏฺฏติเยว. ภิสิคพฺโภติ ภิสิยา วุตฺตํ โจฬาทิปฺจกํ พิมฺโพหเน อนุฺาตนฺติ สมฺพนฺโธ. มิคปกฺขินนฺติ สีหาทีนํ สพฺพจตุปฺปทานํ หํสโมราทีนํ สพฺพปกฺขีนํ โลมานิ กปฺปนฺติ. มสูรเก อนุฺาตนฺติ สมฺพนฺโธ.

๑๙๔. อิทานิ ภิสิยํ กปฺปิยากปฺปิยํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสโลม’’นฺติอาทิมาห. อุณฺณายนฺติ (จูฬว. ๒๙๗; จูฬว. อฏฺ. ๒๙๗) อุณฺณาภิสิยํ มนุสฺสโลมํ น ลพฺภตีติ อตฺโถ. อุณฺณาภิสิยมฺปิ มนุสฺสโลมํ เปตฺวา เยสํ เกสฺจิ ปกฺขิจตุปฺปทานํ โลมํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. ปณฺเณติ ปณฺณภิสิยฺจ ปุปฺผฺจ สุทฺธํ ตมาลปตฺตฺจ น ลพฺภํ, อวเสสํ ยํ กิฺจิ ปณฺณํ ลพฺภตีติ อตฺโถ. ตมาลปตฺตกมฺปิ อฺเหิ มิสฺสํ วฏฺฏตีติ. โจฬวากติเณสุ อกปฺปิยํ นาม นตฺถิ. อาสนฺเจว อปฺปฏิเวกฺขิตํ น ลพฺภนฺติ อาสนสามฺโต ปสงฺเคน วุตฺตํ. อกปฺปิยสยนวินิจฺฉโย.

อกปฺปิยสยนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๙๕. ติณฺณํ วสฺสานํ อนฺตรํ ติวสฺสนฺตรํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติวสฺสนฺตเรน สห ¶ นิสีทิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๓๒๐) หิ วุตฺตํ. โย ทฺวีหิ วสฺเสหิ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๐) วุฑฺโฒ วา นโว วา, โส ติวสฺสนฺตโร นาม.

๑๙๖. มุนีติ พุทฺธมุนิ. สพฺเพเหวาติ อนุปสมฺปนฺเนหิปิ.

๑๙๗. อนฺตนฺติ ¶ ปจฺฉิมํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยํ ติณฺณํ ปโหติ, เอตฺตกํ ปจฺฉิมํ ทีฆาสน’’นฺติ (จูฬว. ๓๒๐) วุตฺตตฺตา ยํ ติณฺณํ ปโหติ, เอตํ สํหาริมํ วา โหตุ อสํหาริมํ วา, ตถารูเปสุ ผลกขณฺเฑสุปิ นิสีทิตุํ วฏฺฏติ. ทฺวินฺนนฺติ ทฺวินฺนํ สมานาสนิกานํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทุวคฺคสฺส มฺจํ ทุวคฺคสฺส ปี’’นฺติ (จุฬว. ๓๒๐) วุตฺตตฺตา ทฺเว สมานาสนิกา สห นิสีทิตุํ ลภนฺติ. อฺเหิ อสมานาสนิเกหิ, อนุปสมฺปนฺนาทีหิ วา ทฺเว หุตฺวาปิ นิสีทิตุํ น ลภนฺติ. สมานาสนิกวินิจฺฉโย.

สมานาสนิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๙๘. อุกฺขิตฺโตติ อาปตฺติยา อทสฺสเน, อปฺปฏิกมฺเม, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค วา อุกฺขิตฺตโกติ ติวิโธปิ อิธ อุกฺขิตฺโต คหิโต. อนุปสมฺปนฺโนติ อิมินา สิกฺขมานสามเณรสามเณรีสิกฺขาปจฺจกฺขาตกา คหิตาติ เวทิตพฺพา. ฉินฺนมูลโก นาม อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนโก. นานาสํวาโสติ ลทฺธินานาสํวาสโก. ‘‘นานาสีมาย ิตจตุตฺโถ กมฺมํ กเรยฺย, อิทฺธิยา เวหาเส ิตจตุตฺโถ กมฺมํ กเรยฺย, อกมฺมํ น จ กรณีย’’นฺติ หิ วุตฺตตฺตา อิเมปิ ‘‘อสํวาสิกา’’ติ วุตฺตา. เอเตสุ ปน อุกฺขิตฺตเกหิ สทฺธึ อุโปสถาทีนิ กโรนฺโต ปาจิตฺติยํ อาปชฺชติ. นิสฺสีมฏฺเวหาสฏฺเหิ กโรนฺตสฺส กมฺมํ กุปฺปติ, ทุกฺกฏฺจ โหติ, อิตเรหิ ทุกฺกฏํ. อสํวาสิกวินิจฺฉโย.

อสํวาสิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๙๙. อธมฺมกมฺมนฺติ ¶ ¶ เอตฺถ กถํ อธมฺมกมฺมํ โหตีติ เจ? วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อธมฺมกมฺมํ? ตฺติทุติเย เจ, ภิกฺขเว, กมฺเม เอกาย ตฺติยา กมฺมํ กโรติ, น จ กมฺมวาจํ อนุสฺสาเวติ, อธมฺมกมฺมํ. ทฺวีหิ ตฺตีหิ กมฺมํ กโรติ, น จ กมฺมวาจํ อนุสฺสาเวติ, อธมฺมกมฺมํ. เอกาย กมฺมวาจาย กมฺมํ กโรติ, น จ ตฺตึ เปติ, อธมฺมกมฺมํ. ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ กมฺมํ กโรติ, น จ ตฺตึ เปติ, อธมฺมกมฺม’’นฺติ (มหาว. ๓๘๗). อิมินา นเยน เสสกมฺเมสุปิ วุตฺตปฺปกาเรน อกตฺวา อฺถา กรณํ อธมฺมกมฺมนฺติ เวทิตพฺพํ.

วคฺเคนาติ วคฺเคน สงฺเฆน. กถฺจ วคฺคํ โหตีติ เจ? ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา, เต อนาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อนาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา ปฏิกฺโกสนฺติ, วคฺคกมฺมนฺติ อิเมสุ เยน เกนจิ เอเกนปิ องฺเคน วคฺคํ โหติ.

สมคฺเคนาติ สมคฺเคน สงฺเฆน. กถํ สมคฺคํ โหตีติ เจ? ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา, เต อาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา นปฺปฏิกฺโกสนฺติ, สมคฺคกมฺมนฺติ เอวํ.

จตุตฺถนฺติ สมคฺเคน ธมฺมิกํ. เอตฺตาวตา ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, กมฺมานิ, อธมฺเมน วคฺคกมฺมํ, อธมฺเมน สมคฺคกมฺมํ, ธมฺเมน วคฺคกมฺมํ, ธมฺเมน สมคฺคกมฺม’’นฺติ (มหาว. ๓๘๔) เอวํ วุตฺตานิ จตฺตาริ กมฺมานิ ปริคฺคหิตานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ.

๒๐๐-๒๐๒. ทสวคฺคิโก (มหาว. ๓๘๘; กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) วีสติวคฺคิโก จ ทสวีสติวคฺคิโก. อพฺภาโนปสมฺปทาปฺปวารณา เปตฺวา สพฺพกมฺเมสุ กมฺมปฺปตฺโตติ สมฺพนฺโธ. เอวํ เสเสสุปิ. อิตโรติ วีสติวคฺโค จ อติเรกวีสติวคฺโค จ.

๒๐๓. อิทานิ ¶ กมฺมปฺปตฺเต จ ฉนฺทารเห จ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุวคฺเคนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ (ปริ. ๔๘๘, ๔๙๗; ปริ. ๔๘๗-๔๘๘) ปกตตฺตา นาม เย ปาราชิกอุกฺขิตฺตลทฺธินานาสํวาสกา ¶ น โหนฺติ. ปเรติ เอกสีมฏฺา ปกตตฺตา ภิกฺขู. ยทิ ปกตตฺตา ภิกฺขูปิ อฺตรํ คามสีมํ วา นทีสมุทฺทชาตสฺสรขณฺฑสีมาสุ วา อฺตรํ ปวิสิตฺวา ิตา โหนฺติ, เนว กมฺมปฺปตฺตา, น ฉนฺทารหา. น หิ เตสํ ฉนฺโท วา ปาริสุทฺธิ วา อาคจฺฉติ อฺสีมายํ ิตตฺตา. เสเสปีติ ปฺจวคฺคาทิกรณีเยปีติ อตฺโถ.

๒๐๔. อสํวาสคณปูรํ วา กตฺวา กตํ กมฺมํ กุปฺปฺจ โหติ, การกานฺจ ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. ‘‘ยสฺส สงฺโฆ กมฺมํ กโรติ, ตํจตุตฺโถ กมฺมํ กเรยฺย, อกมฺมํ น จ กรณีย’’นฺติ (มหาว. ๓๘๙) วุตฺตตฺตา ‘‘กมฺมารหคณปูรํ วา’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ ปริวาสาทิกมฺมานํเยว ปริสโต วิปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ครุกฏฺคณปูรํ วา’’ติ วุตฺตํ. ตมฺปิ อนิกฺขิตฺตวตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. นิกฺขิตฺตวตฺโต ปน สพฺพตฺถ คณปูรโก โหติ เอว.

๒๐๕. วาเรยฺยาติ ปฏิกฺขิเปยฺย. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อธมฺมกมฺเม กยิรมาเน ปฏิกฺโกสิตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๕๔) หิ วุตฺตํ. อนฺตราเย สตีติ อตฺโถ. ‘‘อธมฺมกมฺมํ อิทํ, น เมตํ ขมตี’’ติ เอวํ ทฺเว ตโย อฺมฺํ ทิฏฺึ อาวิ กเรยฺยุนฺติ อตฺโถ. ยทิ เอโก โหติ, ‘‘น เมตํ ขมตี’’ติ เอวํ อธิฏฺานํ กเรยฺยาติ อตฺโถ. เอตฺตาวตา เอเต นิราปตฺติกา โหนฺติ, อนฺตรายา จ มุจฺจนฺติ, กมฺมํ ปน อธมฺมตฺตา กุปฺปเมว. วาเรนฺเตว ตโตธิกาติ เอตฺถ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, จตูหิ ปฺจหิ ปฏิกฺโกสิตุํ, ทฺวีหิ ตีหิ ทิฏฺึ อาวิ กาตุํ, เอเกน อธิฏฺาตุํ, ‘‘น เมตํ ขมตี’’ติ (มหาว. ๑๕๔) วุตฺตตฺตา จตฺตาโร วา ปฺจ วา วาเรนฺติ เอวาติ อตฺโถ.

๒๐๖. อิทานิ ¶ เยหิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมารหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ขิตฺตจิตฺต-คฺคหเณน อุมฺมตฺตโกปิ คหิโตว. เอเตสนฺติ เย วุตฺตปฺปการา, เตสํ ปฏิกฺเขโป น รุหตีติ อตฺโถ.

๒๐๗. อิทานิ ยสฺส ปฏิกฺเขโป รุหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปกตตฺเตกสีมฏฺ-สมสํวาสภิกฺขุโน’’ติ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ (มหาว. ๓๙๔) – เอวรูปสฺส ภิกฺขุโน ปฏิกฺโกสนา อนฺตมโส อานนฺตรสฺสาปิ อาโรเจนฺตสฺส รุหตีติ. ‘‘ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขเว ¶ , ปกตตฺตสฺส สมานสํวาสิกสฺส สมานสีมายํ ิตสฺส อนฺตมโส อานนฺตริกสฺสปิ ภิกฺขุโน วิฺาเปนฺตสฺส สงฺฆมชฺเฌ ปฏิกฺโกสนา รุหตี’’ติ (มหาว. ๓๙๔) วุตฺตํ.

๒๐๘. สมฺมุขา ยทิ ปฏิกฺโกเสยฺยาติ อตฺโถ. ติโรกฺขาติ ปรมฺมุขา. กายสามคฺคึ วา ฉนฺทํ วา โน ทเทยฺย, ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. กมฺมวินิจฺฉโย.

๒๙. มิจฺฉาชีววิวชฺชนานิทฺเทสวณฺณนา

๒๐๙. จุณฺณนฺติ สิรีสจุณฺณาทิกนฺติ อตฺโถ. มตฺติกาติ ปกติมตฺติกา วา ปฺจวณฺณา วา สุทฺธา กุงฺกุฏฺอาทิกา วา. กุลสงฺคหาติ เอเตหิ สงฺคหิตานํ สนฺติเก ลาภาสาย กุลสงฺคหตฺถนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน อิเมหิ สงฺคหิตานํ สนฺติเก ‘‘กิฺจิ ลภิสฺสามี’’ติ สงฺฆิกํ วา ปุคฺคลิกํ วา ทาตุํ น วฏฺฏติ เอว. อิมินา ปน นเยน ลทฺธํ ปฺจนฺนมฺปิ สหธมฺมิกานํ น วฏฺฏติ, มิจฺฉาชีวฺจ โหติ.

๒๑๐-๒๑๑. ลาภาสาย ¶ ทายกานํ ทารเก อุกฺขิปิตฺวา ปริภฏภาโว ปาริภฏกตา, ตาย ปาริภฏกตาย น ชีวเยติ สมฺพนฺโธ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เขตฺตาทีสุ เปสิตสฺส คมนํ ปเหณกมฺมํ. สาสนปฺปฏิสาสนหรณํ ทูตกมฺมํ. เปสิตสฺส เคหโต เคหคมนํ ชงฺฆเปสนิยํ. ลาภาสาย ลฺชทานมนุปฺปทานํ. อฺเน วาปีติ องฺควิชฺชาทินา.

๒๑๒. วิฺตฺตีติ (ปารา. ๕๑๕ อาทโย; ปารา. อฏฺ. ๒.๕๑๕ อาทโย) อฺาตกวิฺตฺติ. อเนสนาติ ปุพฺเพ วุตฺเตน ปุปฺผทานาทินา ปจฺจเยสนา. กุหนาทีหีติ (วิภ. ๘๖๑; วิภ. อฏฺ. ๘๖๑; มหานิ. ๘๗) กุหนา ลปนา เนมิตฺตกตา นิปฺเปสิกตา ¶ ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาติ อิเมหิ ปฺจหิ วตฺถูหีติ อตฺโถ. มิจฺฉาชีววินิจฺฉโย.

มิจฺฉาชีววิวชฺชนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๑๓. อิทานิ อาคนฺตุกวตฺตาทีนิ ทสฺเสตุํ ‘‘วตฺต’’นฺติ มาติกาปทํ อุทฺธฏํ. ปริกฺขิตฺตสฺส (จูฬว. ๓๕๖ อาทโย; จูฬว. อฏฺ. ๓๕๗ อาทโย) วิหารสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส ทฺวีหิ เลฑฺฑุปาเตหิ ปริจฺฉินฺนฏฺานํ ปตฺวา อุปาหนํ โอมุฺจิตฺวา นีจํ กตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อุปาหนํ ทณฺฑเกน คเหตฺวา ฉตฺตํ อปนาเมตฺวา สีสํ วิวริตฺวา สีเส จีวรํ ขนฺเธ กริตฺวา สาธุกํ อตรมาเนน อาราโม ปวิสิตพฺโพติ อตฺโถ.

๒๑๔. ปุจฺเฉยฺย ¶ สยนาสนนฺติ ‘‘กตมํ เม เสนาสนํ ปาปุณาติ, กึ อชฺฌาวุตฺถํ วา อนชฺฌาวุตฺถํ วา’’ติ เอวํ ปุจฺฉิตพฺพนฺติ อตฺโถ.

๒๑๕-๖. มฺจปีาทิทารุภณฺฑฺจ (จูฬว. ๓๖๐; จูฬว. อฏฺ. ๓๖๐) รชนภาชนาทิมตฺติกาภณฺฑฺจ. อาปุจฺฉาติ ภิกฺขุสฺส วา สามเณรสฺส วา อารามิกสฺส วา ‘‘อาวุโส อิมํ ชคฺคาหี’’ติ อาโรเจตฺวาติ อตฺโถ. อฺถาติ เอวํ อกตฺวาติ อตฺโถ.

๒๑๗-๘. วุฑฺฒาคนฺตุกสฺสาติ เอตฺถ (จูฬว. ๓๕๘ อาทโย; จูฬว. อฏฺ. ๓๕๙ อาทโย) ทูรโตว ทิสฺวา ยทิ ‘‘วุฑฺโฒ’’ติ ชานาติ, ตสฺมึ อนาคเต เอว อาสนปฺาปนาทิวตฺตํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. ปาโททปฺปภุตินฺติ ปาโททกํ ปาทปีํ ปาทกถลิกํ อุปนิกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ปานีเยน อาปุจฺฉนฺเตน สเจ สกึ อานีตํ ปานียํ สพฺพํ ปิวติ, ปุนปิ อาปุจฺฉิตพฺโพ เอว. ปฺเปติ ‘‘เอตํ ตุมฺหากํ เสนาสนํ ปาปุณาตี’’ติ เอวํ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ อตฺโถ.

๒๑๙-๒๐. ‘‘ภิกฺขาจารคาโม ¶ อิโต ทูเร’’ติ วา ‘‘สนฺติเก’’ติ วา ‘‘กาลสฺเสว ปิณฺฑาย จริตพฺพ’’นฺติ วา ‘‘อุปฏฺาเก จริตพฺพ’’นฺติ วา โคจโร อาจิกฺขิตพฺโพ. อโคจโรติ มิจฺฉาทิฏฺิกานํ วา คาโม, ปริจฺฉินฺนภิกฺขโก วา คาโม, ยตฺถ เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา ภิกฺขา ทียติ, โส อาจิกฺขิตพฺโพติ อตฺโถ. กติกนฺติ สงฺฆสฺส กติกฏฺานํ. ‘‘อิมํ กาลํ ปวิสิตพฺพํ, อิมํ กาลํ นิกฺขมิตพฺพ’’นฺติ เอวํ ปเวสนนิกฺขมนกาลํ อาจิกฺขิตพฺพํ. เกสุจิ าเนสุ อมนุสฺสา วา วาฬา วา โหนฺติ, ตสฺมา เอวํ อาจิกฺขิตพฺพเมว. นิสินฺโนวาติ อิทํ อาปตฺติอภาวมตฺตทีปกํ, อุฏฺหิตฺวาปิ สพฺพํ กาตุํ วฏฺฏเตว. วตฺตวินิจฺฉโย.

๒๒๑. สมฺมุขายาติ ¶ (ปาจิ. ๓๗๔; ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙; กงฺขา. อฏฺ. วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา) สมฺมุเข ิตสฺสาติ อตฺโถ. พฺยตฺตสฺสาติ วิกปฺปนวิธานํ ปจฺจุทฺธรณาทิวิธานฺจ ชานนฺตสฺส. อพฺยตฺโต ปน ‘‘อิมินา มยฺหํ ทินฺน’’นฺติ คเหตฺวาปิ คจฺเฉยฺยาติ อตฺโถ. เอกสฺสาติ เอกสฺส ภิกฺขุสฺส.

๒๒๒. นิเธตุํวาติ นิเธตุํ เอว, นิสฺสคฺคิยํ น โหตีติ อตฺโถ. ปริภุฺชิตุํ วา วิสฺสชฺเชตุํ วา อธิฏฺาตุํ วา น วฏฺฏตีติ อตฺโถ.

๒๒๔-๕. อปรา สมฺมุขา วาติ สมฺมุขา วิกปฺปนา เอวาติ อตฺโถ. อิมา ทฺเว วิกปฺปนา อตฺตนา เอว วิกปฺเปตฺวา ปเรน ปจฺจุทฺธราปิตตฺตา สมฺมุขา วิกปฺปนา เอวาติ วุตฺตา.

๒๒๗. มิตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโต. สนฺทิฏฺโติ ทิฏฺมตฺโต นาติทฬฺหมิตฺโต. ‘‘อิตเรน จ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ‘ติสฺโส ภิกฺขู’ติ วา ‘ติสฺสา ภิกฺขุนี’ติ วา วตฺตพฺพํ. ปุน เตน ‘อหํ ติสฺสสฺส ¶ ภิกฺขุโน, ติสฺสาย ภิกฺขุนิยา วา ทมฺมี’ติ วิกปฺเปตฺวา เตเนว ‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน, ติสฺสาย ภิกฺขุนิยา สนฺตกํ ปริภุฺช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’ติ ปจฺจุทฺธริตพฺพ’’นฺติ เอวํ ปาโ คเหตพฺโพ.

๒๒๘. ทูรสนฺติกตฺเตกตฺต-พหุภาวํ วิชานิยาติ เอตฺถ ทูรตฺตฺจ สนฺติกตฺตฺจ เอกตฺตฺจ พหุภาวฺจ วิชานิตฺวาติ อตฺโถ.

๒๒๙. ‘‘ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๔๖๒) วุตฺตตฺตา ‘‘ทสาหํ วา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘จีวรกาลสมโย นาม อนตฺถเต กถิเน วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส, อตฺถเต กถิเน ¶ ปฺจ มาสา’’ติ (ปารา. ๖๔๙) วุตฺตตฺตา ‘‘มาสเมกํ วา ปฺจ วา’’ติ วุตฺตํ, มาสํ วา เอกํ ปฺจ วา มาเสติ อตฺโถ. ‘‘ภิกฺขุโน ปเนว อกาลจีวรํ อุปฺปชฺเชยฺย, อากงฺขมาเนน ภิกฺขุนา ปฏิคฺคเหตพฺพํ. ปฏิคฺคเหตฺวา ขิปฺปเมว กาเรตพฺพํ. โน จสฺส ปาริปูริ, มาสปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตํ จีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ อูนสฺส ปาริปูริยา สติยา ปจฺจาสายา’’ติ (ปารา. ๔๙๙) วุตฺตตฺตา ‘‘ปจฺจาสา สติ มาสก’’นฺติ วุตฺตํ. นุปฺปาทยตีติ อนธิฏฺิตํ อวิกปฺปิตํ นิสฺสคฺคึ น ชนยตีติ อตฺโถ. วิกปฺปนาวินิจฺฉโย.

วิกปฺปนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๓๐. พฺยตฺตสฺสาติ เอตฺถ กิตฺตาวตา พฺยตฺโต โหตีติ เจ? นิสฺสยมุจฺจนเกน ปน สพฺพนฺติเมน ธมฺมปริจฺเฉเทน อตฺถโต จ พฺยฺชนโต จ ทฺเว มาติกา ปคุณา วาจุคฺคตา กาตพฺพา, ปกฺขทิวเสสุ ธมฺมสฺสาวนตฺถาย สุตฺตนฺตโต จตฺตาโร ภาณวารา, สมฺปตฺตานํ ปริสานํ ปริกถนตฺถาย อนฺธกวินฺทมหาราหุโลวาทธมฺมกฺขนฺธสทิโส เอโก กถามคฺโค, สงฺฆภตฺตมงฺคลามงฺคเลสุ อนุโมทนตฺถาย ติสฺโส อนุโมทนา, อุโปสถปฺปวารณาทิวิชานนตฺถํ กมฺมากมฺมวินิจฺฉโย ¶ , สมณธมฺมกรณตฺถํ สมาธิวเสน วา วิปสฺสนาวเสน วา อรหตฺตปริโยสานํ เอกํ กมฺมฏฺานํ เอตฺตกํ อุคฺคเหตพฺพํ. เอตฺตาวตา พฺยตฺโต นาม โหติ จาตุทิโส, อิตรถา อพฺยตฺโต.

๒๓๑. อิทานิ นิสฺสยคฺคหณาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ (มหาว. ๑๐๓) อายสฺมโตติ อายสฺมนฺตํ.

๒๓๒. อิทานิ ¶ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิธานํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปกฺกนฺเต’’ติอาทิ วุตฺตํ, ‘‘ปฺจิมา, ภิกฺขเว, นิสฺสยปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิโย อุปชฺฌายมฺหา. อุปชฺฌาโย ปกฺกนฺโต วา โหติ วิพฺภนฺโต วา กาลกโต วา ปกฺขสงฺกนฺโต วา อาณตฺติเยว ปฺจมี’’ติ (มหาว. ๘๓), ‘‘ฉยิมา, ภิกฺขเว, นิสฺสยปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิโย อาจริยมฺหา. อาจริโย ปกฺกนฺโต วา โหติ วิพฺภนฺโต วา กาลกโต วา ปกฺขสงฺกนฺโต วา อาณตฺติเยว ปฺจมี, อุปชฺฌาเยน วา สโมธานคโต โหตี’’ติ อิทํ ปน อุภยํ อิธ ทสฺสิตํ. สเจ อาจริยุปชฺฌายา สามนฺตวิหาเรสุปิ อปริกฺขิตฺเตสุ เลฑฺฑุปาตทฺวยพฺภนฺตเร วสนฺติ, นิสฺสโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. ปริกฺขิตฺเตสุปิ น ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ เอเก. อาจริยา ปน น อิจฺฉนฺติ. กสฺมาติ เจ? นิสฺสยคฺคหณปฺปฏิปฺปสฺสทฺธีนํ อุปจารสีมาย ปริจฺฉินฺนตฺตา. เลฑฺฑุปาเตน อุปจารสีมาปริจฺเฉโท ปน อปริกฺขิตฺเตสุ เอว ลพฺภติ, น ปริกฺขิตฺเตสุ. ตสฺมา อาจริยานํ วินิจฺฉเยว าตพฺพํ.

ปกฺกนฺเตติ เอตฺถ (มหาว. อฏฺ. ๘๓) สเจ อาจริโย อนฺเตวาสิกํ อนามนฺเตตฺวาว อุปจารสีมํ อติกฺกมติ, นิสฺสโย ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. สเจ อุปจารสีมํ อนติกฺกมิตฺวาว นิวตฺตติ, น ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. อาจริยํ อนามนฺเตตฺวา อนฺเตวาสิกสฺส คมเนปิ เอเสว นโย. สเจ อาจริโย กตฺถจิ คนฺตุกาโม อนฺเตวาสิกํ อาปุจฺฉติ, อนฺเตวาสิโกปิ ‘‘สาธุ สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉติ, ตงฺขเณ เอว ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. เอวํ อาจริยํ อาปุจฺฉิตฺวา อนฺเตวาสิกสฺส คมเนปิ. ทฺวีสุปิ อนฺโตวิหาเรเยว ิเตสุ อาจริโย วา อนฺเตวาสิกํ, อนฺเตวาสิโก วา อาจริยํ อนาปุจฺฉิตฺวาว สเจ ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมติ, ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. ปกฺขสงฺกนฺเต วา วิพฺภนฺเต วา กาลกเต วา ตงฺขเณเยว ปฏิปฺปสฺสมฺภติ ¶ . อาณตฺติ นาม นิสฺสยปฺปณามนา. ทสฺสนสวนวเสน ทุวิธํ สโมธานํ.

เอทิโส วุจฺจติ อลชฺชิปุคฺคโล’’ติ. (ปริ. ๓๕๙) –

เอวํ วุตฺตํ. ‘‘น ภิกฺขเว อลชฺชินํ นิสฺสาย วตฺถพฺพํ. โย วเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๒๐) หิ วุตฺตํ.

๒๓๔. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺเนน ภิกฺขุนา นิสฺสยํ อลภมาเนน อนิสฺสิเตน วตฺถุ’’นฺติ (มหาว. ๑๒๑) วุตฺตตฺตา ‘‘อทฺธิกสฺสา’’ติ วุตฺตํ. คิลานุปฏฺากสฺส จ ยาจิตสฺสาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานุปฏฺาเกน ภิกฺขุนา นิสฺสยํ อลภมาเนน ยาจิยมาเนน อนิสฺสิเตน วตฺถุ’’นฺติ (มหาว. ๑๒๑) หิ วุตฺตํ. สลฺลกฺเขนฺเตน ผาสุกนฺติ ผาสุวิหารํ สลฺลกฺเขนฺเตน. อิทํ ปน ปริหารํ (มหาว. อฏฺ. ๑๒๑) โสตาปนฺนาทิอริยสาวโก วา ถามคตสมถวิปสฺสนาลาภี วา พาลปุถุชฺชโน วา น ลภติ. ยสฺส โข ปน สมถวิปสฺสนา ตรุณา โหติ, น ถามคตา, อยํ ลภติ. อสนฺเต นิสฺสยทายเก ‘‘ยทา ปฏิรูโป นิสฺสยทายโก อาคจฺฉิสฺสติ, ตทา ตสฺส นิสฺสาย วสิสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา ยาว อาสาฬฺหีปุณฺณมา, ตาว วสิตุํ ลภติ. สเจ ปน อาสาฬฺหีมาเส นิสฺสยทายกํ น ลภติ, ยตฺถ อตฺถิ, ตตฺถ คนฺตพฺพํ. อนฺโตวสฺเส ปน อนิสฺสิเตน วตฺถุํ น วฏฺฏติ. สภาเค ¶ ทายเก อสนฺเต วสิตุํ ลพฺภตีติ สพฺพปเทสุ โยชนา กาตพฺพา. นิสฺสยวินิจฺฉโย.

นิสฺสยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๓๕. อกายพนฺธโนติ ¶ กายพนฺธนํ อพนฺธิตฺวาติ อตฺโถ. ตโต ปฏฺาย จีวรํ ปารุปิตพฺพํ, ตโต ปฏฺาย เอว กายพนฺธนํ พนฺธิตพฺพํ. ‘‘น ภิกฺขเว อกายพนฺธเนน คาโม ปวิสิตพฺโพ. โย ปวิเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๗๘) หิ วุตฺตํ. ตตฺเถวาสติยา คโตติ อสติยา คโต ยตฺถ สรติ, ตตฺเถว พนฺธิตพฺพํ. สริตฺวา ปน ยาว น พนฺธติ, ตาว ปิณฺฑาย จริตุํ น วฏฺฏติ. ยทิ อนฺโตคาเม สรติ, กายพนฺธเน สติ เอกมนฺเต ตฺวา พนฺธิตพฺพํ, อสติ เจ นิกฺขมิตฺวา พนฺธิตฺวา ปุน ปิณฺฑาย ปวิสิตพฺพนฺติ วทนฺติ.

๒๓๖. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺเว กายพนฺธนานิ ปฏฺฏิกํ สูกรนฺตก’’นฺติ (จูฬว. ๒๗๘) วุตฺตตฺตา ‘‘ทุวิธ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ สูกรนฺตํ นาม กุฺจิกาโกสกา วิย อนฺเต สุสิรํ กตฺวา โกฏฺฏิตํ. รชฺชุ จ เอกาติ เอกวฏฺฏา รชฺชุ จ. ตทนุโลมิกาติ เตสํ ทฺวินฺนํ อนุโลมิกา.

๒๓๗. มจฺฉกณฺฑกขชฺชุรี-ปตฺตา มฏฺา จ ปฏฺฏิกาติ เอตฺถ (จูฬว. อฏฺ. ๒๗๘) เอเต มจฺฉกณฺฏกาทโย มฏฺา วิการรหิตา ปฏฺฏิกา จ ตทนฺโตคธาติ อธิปฺปาโย. ลพฺภา ทสา จตสฺโสติ เอกาย วา ทฺวีสุ วา ตีสุ วา กถา เอว นตฺถีติ อธิปฺปาโย, ตโต ปรํ น วฏฺฏติ. อนฺเตสูติ อุโภสุ อนฺเตสุ. คุณสุตฺตกนฺติ ทิคุณสุตฺตกํ.

๒๓๙. มกรมุขาทินฺติ ¶ อาทิ-สทฺเทน เทฑฺฑุภสีสํ คหิตํ. อุภนฺเตติ อุโภสุ อนฺเตสุ. กสฺสาติ? วิธสฺส. ฆฏกาติ ฆฏกโต. เลขาติ เลขาย. ฆฏกโต จ เลขาย จ อฺํ จิตฺตกํ น กปฺปตีติ อตฺโถ.

๒๔๐. เทฑฺฑุภกนฺติ (จูฬว. ๒๗๘; จูฬว. อฏฺ. ๒๗๘) อุทกสปฺปสิรสทิสํ. มุรชนฺติ พหุรชฺชุเก เอกโต สงฺกฑฺฒิตฺวา เอกาย รชฺชุยา ปลิเวเตฺวา กตรชฺชุ. มทฺทวีณนฺติ ปามงฺคสทิสํ. กลาพุกนฺติ อเนกวฏฺฏํ. เอตานิ ปน สพฺพานิ น กปฺปนฺติ. ทสาสุ ทฺเว มชฺฌิมาติ มุรชํ มทฺทวีณนฺติ ทฺเว มชฺฌิมา เอว. กปฺปเรติ กปฺปนฺตีติ อตฺโถ.

๒๔๑. คณฺิโย ¶ จาปีติ (จูฬว. ๒๗๙) จีวรคณฺิโยปิ. เวฬุอาทิมยา กปฺปนฺตีติ ปสงฺเคน วุตฺตํ. กายพนฺธนวินิจฺฉโย.

กายพนฺธนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๔๒. ชาตา (ปาจิ. ๘๖; ปาจิ. อฏฺ. ๘๖-๘๘; กงฺขา. อฏฺ. ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา) อชาตาติ ทุวิธา ปถวีติ อตฺโถ. อิทานิ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุทฺธมตฺติกปํสุกา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สุทฺธมตฺติกปํสุกา จ อทฑฺฒา จ พหุมตฺติกปํสุกา จ จาตุมาสาธิโกวฏฺปํสุมตฺติกราสิ จ ชาตปถวีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ ปน อทฑฺฒาติ อุทฺธนปจนกุมฺภการาวาปภาชนปจนาทิวเสน ตถา ตถา อทฑฺฒา. อยํ ปน วิสุํ นตฺถิ, สุทฺธปํสุอาทีสุ อฺตราว เวทิตพฺพา. สุทฺธปํสุ สุทฺธมตฺติกา ¶ เยภุยฺเยนปํสุ เยภุยฺเยนมตฺติกา อติเรกจาตุมาสาธิโกวฏฺมตฺติกาปํสุปุฺชา จ อทฑฺฒา จาติ อยํ สพฺพาปิ ชาตปถวีติ เวทิตพฺพา.

๒๔๓. ทุติยาติ อชาตปถวีติ อตฺโถ. วุตฺตราสีติ มตฺติกราสิ จ ปํสุราสิ จ จาตุมาโสมวฏฺโก อชาตปถวีติ อตฺโถ.

๒๔๔. อิทานิ เยภุยฺเยนมตฺติกา เยภุยฺเยนปํสุกา เยภุยฺเยนสกฺขราติ เอวํ วุตฺตาสุ กิตฺตาวตา เยภุยฺยตา โหตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเว ภาคา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตีสุ ภาเคสุ ทฺเว ภาคา มตฺติกา ยสฺสา ภูมิยา, เอสา เยภุยฺยมตฺติกาติ สมฺพนฺโธ. อุปฑฺฒปํสุอาทโยปิ กปฺปิยา เอว อกปฺปิยภาคสฺส อนติเรกโต. ‘‘เยภุยฺเยนมตฺติกา เยภุยฺเยนปํสุกา’’ติ (ปาจิ. ๘๖) หิ วุตฺตํ, น ‘‘อุปฑฺฒมตฺติกา, อุปฑฺฒปํสุกา’’ติ. เสเสสุปีติ เยภุยฺยปํสุกาทีสุปิ.

๒๔๕. ชาตสฺิสฺส ¶ ปาจิตฺตีติ สมฺพนฺโธ. ทฺเวฬฺหสฺส วิมติสฺส ทุกฺกฏํ. ชาเต อชาตสฺิสฺส อนาปตฺติ.

๒๔๖. เอกายาณตฺติยา เอกาติ สเจ สกึ อาณตฺโต ทิวสมฺปิ ขณติ, อาณาปกสฺส เอกา เอวาติ อตฺโถ. วาจโสติ วาจาย วาจายาติ อตฺโถ.

๒๔๗. เอตฺถ ‘‘ชาเลหิ อคฺคิ’’นฺติ วา วตฺตุํ น วฏฺฏติ. อนิยเมตฺวา ปน ‘‘โปกฺขรณึ ขณ, ปถวึ ขณ, วาปึ ขณ, อาวาฏํ ขณ, กนฺทํ ขณา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ.

๒๔๘. เอทิสนฺติ เอตฺถ อฺมฺปิ เอวรูปํ กปฺปิยโวหารวจนํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย.

๒๔๙. โกเปตุํ ¶ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ, ฆฏาทีหิ คเหตุํ สกฺกุเณยฺยกํ อุสฺสิฺจนียกทฺทมํ.

๒๕๑-๒. อุทกสนฺติเก ปติเตติ สมฺพนฺโธ. อุทเก ปติตํ ปน สพฺพกาลํ กปฺปิยเมว, ตสฺมา อกปฺปิยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทกสนฺติเก’’ติ วุตฺตํ. ปาสาเณ ลคฺเค รเช จ นวโสณฺฑิยา ปติเต รเช จาติ สมฺพนฺโธ. อพฺโภกาสุฏฺิเต วมฺมิเก จ มตฺติกากุฏฺเฏ จาติ อตฺโถ, ตถา เอเตปิ สพฺเพ จาตุมาสาธิโกวฏฺา น โกเปตพฺพาติ อตฺโถ.

๒๕๓-๕. ภูมึ วิโกปยํ ถมฺภาทึ คณฺหิตุํ น จ กปฺปตีติ สมฺพนฺโธ. ธารายาติ ปสฺสาวธาราย. ปทํ ทสฺเสสฺสามีติ สมฺพนฺโธ.

๒๕๗. เสโกติ สิฺจนํ. ภูมิยา อลฺลหตฺถํ เปตฺวาติ สมฺพนฺโธ.

๒๕๘. อวเส สตีติ หตฺถทาหาทีสุ อาปทาสูติ อตฺโถ. ปถวีวินิจฺฉโย.

๒๕๙-๒๖๐. คิริกูฏนฺติ ¶ มกรทนฺตกํ. สิพฺพิตุฺจ ฉินฺทิตุฺจ น วฏฺฏตีติ สพฺพตฺถ โยชนา. ทณฺเฑติ ฉตฺตทณฺเฑ.

๒๖๑. สิพฺพิตุํ วา ปฺชรํ วินนฺธิตุํ วา ถิรตฺถํ ฉตฺเต พนฺธิตุํ ทณฺเฑ เลขา วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. สเจ วุตฺตปฺปการํ อกปฺปิยฉตฺตํ ¶ ลภติ, ฆฏกมฺปิ วาฬรูปมฺปิ ฉินฺทิตฺวา ธาเรตพฺพํ, เลขาปิ ฆํเสตฺวา อปเนตพฺพา, สุตฺตเกน วา ทณฺโฑ เวเตพฺโพ.

๒๖๒. อนุวาตํ สนฺธาย ‘‘อนฺเต วา’’ติ วุตฺตํ. ทฺวินฺนํ ปฏฺฏานํ สงฺฆฏิตฏฺานํ สนฺธาย ‘‘ปฏฺฏมุเข วาปี’’ติ วุตฺตํ. วรกสีสากาเรน สิพฺพนํ สนฺธาย ‘‘เวณิกา’’ติ จ สตปทากาเรน สิพฺพนํ สนฺธาย ‘‘สงฺขลิกาปิ วา’’ติ จ วุตฺตํ. สตปทิสทิสํ อฺํ วา สูจิวิการํ น กปฺปติ, ปกติสูจิกมฺมเมว วฏฺฏตีติ อตฺโถ. ปาฬิกณฺณิกอาทิกํ จีวเร น จ กปฺปตีติ สมฺพนฺโธ.

๒๖๓-๔. จตุโกณาว (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕) กปฺปเรติ สมฺพนฺโธ. อคฺฆิกนฺติ อคฺฆิยํ เจติยสทิสํ. เอตฺถาติ คณฺิปาสกปฏฺเฏ. โกณสุตฺตา จ ปีฬกาติ น เกวลํ จตุโกณา คณฺิกปาสกปฏฺฏาว กปฺปนฺติ, อถ โข ทุวิฺเยฺยา โกณสุตฺตปีฬกา จ กปฺปเรติ อตฺโถ. คนฺธํ เตลํ วาติ คนฺธํ วา เตลํ วา.

๒๖๕. รตฺตนฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕) รชิตํ. อฺเน วาติ มุคฺคราทินา วา. กตฺวาติ เปตฺวา. ปหาเร น จ มุฏฺินาติ มุฏฺินา น ปหาเรยฺยาติ อตฺโถ.

๒๖๖-๗. ฉตฺตวฏฺฏิยํ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕) เลขํ เปตฺวา ธมฺมกรเณ เลขา น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. กุฺจิกาย จ ปิปฺผเล จ มณิกา จ ปีฬกา จ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ มณิกาติ เอกา เอว วฏฺฏมณิกา. ปีฬกา มุตฺตราชิสทิสา พหู.

๒๖๘-๙. มาลาทฺยรณิยนฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕) อรณิยํ มาลาทิ วณฺณมฏฺํ น วฏฺฏตีติ ¶ สมฺพนฺโธ. เอวํ สพฺพตฺถ. ติปุสีสมเย ปตฺตมณฺฑเล ภิตฺติกมฺมฺจ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ. หิตฺวาติ เปตฺวา. สูจิสณฺฑาสโก (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕) ¶ นาม สูจึ ฑํสาเปตฺวา ฆํสิตุํ กโต ทารุมโย. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มกรทนฺตกํ ฉินฺทิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๒๕๓) วุตฺตตฺตา ปตฺตมณฺฑเล มกรทนฺตกํ วฏฺฏติ, อฺํ ภิตฺติกมฺมาทิวิการเมว น วฏฺฏติ, ตสฺมา คิริกูฏํ ปตฺตมณฺฑเล เปตฺวา อวเสเส น วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ.

๒๗๒. เสนาสเนติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕) ปาสาทาทิเสนาสเนติ อตฺโถ.

๒๗๓. ปุมิตฺถิรูปรหิตนฺติ ปุริสรูปอิตฺถิรูปรหิตนฺติ อตฺโถ. ปริกฺขารวินิจฺฉโย.

ปริกฺขารนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๗๔-๕. สหธมฺมินํ ลพฺภํ เภสชฺชกรณนฺติ สมฺพนฺโธ. น เกวลํ ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํเยว ภิกฺขาจริยวิฺตฺติสเกหิ เภสชฺชกรณํ ลพฺภติ, อถ โข อปเรสมฺปิ ปฺจนฺนํ ลพฺภติ, เต ทสฺเสนฺโต ‘‘ปิตูน’’นฺติอาทิมาห. ปิตูนนฺติ มาตาปิตูนนฺติ อตฺโถ. เย มาตาปิตโร ชคฺคนฺติ อุปฏฺหนฺติ, เต ตทุปฏฺากา นาม. ภิกฺขุํ เอว นิสฺสาย ชีวนฺโต ภิกฺขุนิสฺสิตโก นาม. ปพฺพชฺชาเปกฺโข ‘‘ภณฺฑู’’ติ วุจฺจติ.

๒๗๖. อปเรสมฺปิ ทสนฺนํ กาตุํ วฏฺฏติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘มหาจูฬปิตา’’ติอาทิมาห. เอตฺถ (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๘๕-๑๘๗) ปน มหาปิตา จูฬปิตา มหามาตา จูฬมาตา มหาภาตา จูฬภาตา มหาภคินี จูฬภคินีติ อิเมหิ อฏฺหิ อาทิ-สทฺเทน ปิตุภคินิฺจ ¶ มาตุภาติกฺจ คเหตฺวา ทส. เอเตสํ ปน สเกน เภสชฺเชน กาตพฺพํ. อตฺตนิเย จ อสตีติ ปาเสโส.

๒๗๗. น เกวลฺจ เอเตสํ ทสนฺนํ, อิเมหิ สมฺพนฺธานํ ปุตฺตนตฺตาทีนํ ยาวสตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ¶ กาตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘กุลทูสนา’’ติอาทิมาห. อฺโปิ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๘๕-๒๘๗) โย อาคนฺตุโก วา โจโร วา ยุทฺธปราชิโต วา อิสฺสโร าตเกหิ ปริจฺจตฺโต วา คมิยมนุสฺโส วา คิลาโน หุตฺวา วิหารํ ปวิสติ, สพฺเพสมฺปิ อปจฺจาสีสนฺเตน เภสชฺชํ กาตพฺพํ.

๒๗๘. มาตา (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๘๕-๑๘๗) ปิตา ตทุปฏฺาโก ภิกฺขุนิสฺสิตโก ปณฺฑุปลาโส เวยฺยาวจฺจกโรติ อิเมสํ ฉนฺนํ อนามฏฺปิณฺฑปาโต อวาริโตติ อตฺโถ. กิฺจ ภิยฺโย – ทามริกโจรสฺส จ อิสฺสริยสฺส จ ทาตุมวาริโตติ อตฺโถ.

๒๗๙. เตสนฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๘๕-๑๘๗) คหฏฺานํ. สาสโนคธนฺติ รตนปริตฺตอาฏานาฏิยปริตฺตาทิปริตฺตํ ภณิตพฺพนฺติ อตฺโถ.

๒๘๐. ‘‘อาคนฺตฺวา (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๘๕-๑๘๗) สีลํ เทตุ, ธมฺมฺจ ปริตฺตฺจ ภาสตู’’ติ เกนจิ เปสิโตติ สมฺพนฺโธ. ทาตุํ วตฺตุนฺติ สีลํ ทาตุํ, ธมฺมฺจ ปริตฺตฺจ วตฺตุํ ลพฺภตีติ อตฺโถ. เภสชฺชวินิจฺฉโย.

เภสชฺชนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๘๑. ทสเภทมฺปีติ ¶ สเจ เกนจิ เหฏฺา ทสฺสิตํ ทสวิธํ รตนํ อาเนตฺวา ‘‘อิทํ สงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา นวกมฺมสฺส วา อฺปุคฺคลสฺส วา สุตฺตนฺติกคณสฺส วา ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ.

๒๘๒-๓. เตสุ ทสวิเธสุ รตเนสูติ อตฺโถ. ทฺวีสูติ รชตชาตรูเปสุ. คณสงฺฆปุคฺคเล (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๓๘-๕๓๙) อนามสิตฺวา ‘‘อิทํ หิรฺสุวณฺณํ เจติยสฺส ทมฺมิ, นวกมฺมสฺส ¶ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต น ปฏิกฺขิเปติ อตฺโถ. กึ กาตพฺพนฺติ เจ? ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วเท’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อิเม เอวํ วทนฺตี’’ติ กปฺปิยการานํ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ อตฺโถ.

๒๘๔. น เกวลํ หิรฺสุวณฺณาทิกเมว, อฺมฺปิ เขตฺตวตฺถาทิกํ อกปฺปิยํ น สมฺปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เขตฺตํ วตฺถุ’’นฺติอาทิมาห. ทาสปสุอาทิกํ ทาสปสฺวาทิกํ. สเจ หิ โกจิ ‘‘มยฺหํ สสฺสสมฺปาทกํ มหาตฬากํ อตฺถิ, ตํ สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ วทติ, ตฺเจ สงฺโฆ สมฺปฏิจฺฉติ. ปฏิคฺคหเณปิ ปริโภเคปิ อาปตฺติเยว. เอวํ เสเสสุปิ.

กปฺปิเยน กเมน คณฺเหยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เขตฺตํ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อิโต จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภุฺชถา’’ติ วา ‘‘จตุปจฺจยปริโภคตฺถาย ทมฺมี’’ติ วา วทติ เจ, คเหตพฺพํ. วตฺถุมฺหิปิ เอเสว นโย. ‘‘ตฬากํ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภุฺชถา’’ติ วา ‘‘สงฺโฆ อุทกํ ปริภุฺชิสฺสติ, ภณฺฑกํ โธวิสฺสตี’’ติ วา อาทินา นเยน วุตฺเต สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. ‘‘ทาสํ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อารามิกํ, เวยฺยาวจฺจกรํ, กปฺปิยการกํ ทมฺมี’’ติ ¶ วุตฺเต สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. ‘‘โคมหึสอเชฬกาทโย ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘ปฺจโครสปริโภคตฺถายา’’ติ วุตฺเต สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. เอทิสํ คหณํ สนฺธาย ‘‘ปฏิกฺขิปิตฺวา คณฺเหยฺยา’’ติ วุตฺตํ.

๒๘๕-๖. นวมาติกเกทารตฬากกิริยา (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๓๘-๒๓๙) จ อนเว ปุพฺเพ กปฺปิยโวหาเรน ปฏิกฺขิปิตฺวา คหิตตฬาเก มตฺติกุทฺธรณฺจ ภินฺนฏฺาเน ปาฬิพนฺโธ จ ทุพฺพลฏฺาเน อาฬิยา ถิรกาโร จ อนเว เกทาเร ปุราณภาคโต อติเรกภาคคฺคหณฺจ นเว เกทาเร อปริจฺฉินฺนภาเค ‘‘สสฺเส เทถ เอตฺตเก’’ติ กหาปณุฏฺาปนฺจาปีติ อิทํ สพฺพํ ภิกฺขุสฺส กาตุํ น วฏฺฏติ. สเจ กโรติ, เอวมาทิกํ สพฺเพสมฺปิ อกปฺปิยนฺติ อตฺโถ.

๒๘๗-๙. อิทานิ ตํเยว อกปฺปิยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๓๘-๒๓๙) – โย ปน ‘‘กส, วปฺป’’ อิจฺจาทิกํ อวตฺวา ‘‘เอตฺติกาย ภูมิยา เอตฺตโก ภาโค เทยฺโย’’ติ ภูมึ วา ปติฏฺาเปติ, ‘‘เอตฺตเก ภูมิภาเค สสฺสํ กตํ, เอตฺตกํ คณฺหถา’’ติ กสฺสเก วทนฺเต ปมาณคณฺหนตฺถํ ทณฺฑรชฺชุภิ มินติ, ขเล ตฺวา รกฺขณาทีนิ กโรติ, ตสฺเสว อกปฺปิยนฺติ.

๒๙๐. ภณฺฑาคาริกสีเสน ¶ ปิตุสนฺตกมฺปิ สเจ ปฏิสาเมยฺย, ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ.

๒๙๑-๒. ปิตูนนฺติ มาตาปิตูนํ. สาฏกาทิกปฺปิยํ วตฺถุํ. ‘‘ปฏิสาเมตฺวา เทหี’’ติ วุตฺเตติ สมฺพนฺโธ. ปาเตตฺวาน คเต ยสฺมา อชฺฌารามสิกฺขาปทวเสน (ปาจิ. ๕๐๕-๕๐๖) ปลิโพโธ, ตสฺมา โคปิตุํ ลพฺภนฺติ อตฺโถ.

๒๙๓-๔. สกํ ¶ วาสิอาทิปริกฺขารนฺติ อตฺโถ. อิทํ านํ คุตฺตนฺติ ทสฺเสตพฺพํ. ‘‘เอตฺถ เปถา’’ติ ปน น วตฺตพฺพํ.

๒๙๕. เอตฺถ ‘‘อฺโ โกจิ น ปวิสติ, ภิกฺขูหิ วา สามเณเรหิ วา คหิตํ ภวิสฺสตี’’ติ สงฺกนฺตีติ อตฺโถ. วตฺถุมฺหีติ อลงฺการาทิวตฺถุมฺหีติ อตฺโถ. ตาทิเสติ ยาทิเส วตฺถุมฺหิ นฏฺเ อาสงฺกา โหติ, ตาทิเส วตฺถุมฺหิ นฏฺเติ สมฺพนฺโธ.

๒๙๖. อิทานิ อสงฺกิตพฺพฏฺานํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิหาราวสถสฺสนฺโต’’ติอาทิมาห. วิหารสฺส จ ฆรสฺส จาติ อตฺโถ. รตนนฺติ ทสวิธํ รตนํ. รตฺนสมฺมตนฺติ สาฏกเวนาทิกํ. คเหตฺวานาติ กปฺปิยการเก อสติ อตฺตนาปิ คเหตฺวาน นิกฺขิเปยฺยาติ อตฺโถ. มคฺเครฺเปีติ มคฺเคปิ อรฺเปิ. ตาทิเสติ ‘‘ภิกฺขูหิ คหิตํ ภวิสฺสตี’’ติ อาสงฺกิตพฺพฏฺาเน. ปติรูปํ กรียตีติ มคฺเค วา อรฺเ วา ตาทิสํ ภณฺฑํ ปสฺสิตฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม นิสีทิตพฺพํ, สามิเกสุ อาคเตสุ ตํ านํ อาจิกฺขิตพฺพํ. สเจ สามิเก น ปสฺสติ, รตนสมฺมตํ ปํสุกูลํ คเหตพฺพํ. รตนฺเจ โหติ, ตุณฺหีภูเตน คนฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. อยํ มคฺคารฺเกสุ ปฏิปตฺติ. วิหาราวสถานํ ปน อนฺโต ตาทิสํ ทิสฺวา ภณฺฑกํ มุฺจิตฺวา ‘‘เอตฺถ เอตฺตกา กหาปณา’’ติอาทินา นเยน รูเปน วา ลฺฉนาย วา ปิโลติกาย วา สฺาณํ กตฺวา นิกฺขิปิตพฺพํ, ตโต ปกฺกมนฺเตน ปติรูปานํ ภิกฺขูนํ อาจิกฺขิตพฺพํ. อุคฺคหวินิจฺฉโย.

อุคฺคหนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๙๗. ‘‘กุลานิ ¶ ¶ ทูเสติ ปุปฺเผน วา ผเลน วา จุณฺเณน วา มตฺติกาย วา ทนฺตกฏฺเน วา เวฬุยา วา เวชฺชิกาย วา ชงฺฆเปสนิเยน วา’’ติ (ปารา. ๔๓๗) วุตฺตตฺตา ตานิ อฏฺ วตฺถูนิ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุปฺผ’’นฺติอาทิมาห. อิมาย มิจฺฉาปฏิปตฺติยา กุลานํ อฺเสุ สีลวนฺเตสุ ปสาทํ ทูเสติ วินาเสตีติ กุลทูสนํ ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. ตํ ปน อตฺตโน สนฺตเก จ ปรสนฺตเก จ เวทิตพฺพํ.

๒๙๘. อิทานิ อิเมสุ วตฺถูสุ น เกวลํ กุลทูสนทุกฺกฏเมว อาปชฺชติ, ถุลฺลจฺจยาทีนิปิ อาปชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติอาทิมาห. สงฺฆิกํ ครุภณฺฑํ อิสฺสเรน เทนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ สมฺพนฺโธ. เสนาสนตฺถาย นิยมิตํ ปน ปุปฺผาทิ ครุภณฺฑํ โหติ. สงฺฆสฺส วา อฺสฺส วา สนฺตกํ เถยฺยจิตฺเตน เทนฺตสฺส ทุกฺกฏาทีนิ โหนฺตีติ ปาเสโส, ตสฺส ภณฺฑสฺส อคฺฆวเสน ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยปาราชิกานิ โหนฺตีติ อตฺโถ.

๒๙๙-๓๐๐. สพฺพถาติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑) กปฺปิยโวหารอกปฺปิยโวหารปริยายโอภาสนิมิตฺตกมฺมาทีหิ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ. วติอาทีนิ กตฺวา ชคฺคิตุฺจ. อตฺตโน ปริโภคตฺถนฺติ ผลปริโภคตฺถํ. โรปนาทีนีติ โรปาปนาทีนิ. อาทิ-สทฺเทน สิฺจาปนโอจินาปนาทีนิ คหิตานิ. กุทฺทาลขณิตฺติวาสิผรสุอุทกภาชนาทีนิ อาหริตฺวา สมีเป ปนวเสน นิมิตฺตโต จ กุทฺทาลขณิตฺตาทีนิ จ มาลาวจฺเฉ จ คเหตฺวา ิเต ‘‘สามเณราทโย ทิสฺวา ‘เถโร การาเปตุกาโม’ติ อาคนฺตฺวา กโรนฺตี’’ติ สฺาย โอภาสโต จ ‘‘อิมํ รุกฺขํ ชาน, อิมํ อาวาฏํ ชานา’’ติอาทิกปฺปิยโวหารโต ¶ จ ‘‘ปณฺฑิเตน มาลาวจฺฉาทโย โรปาเปตพฺพา, น จิรสฺเสว อุปการาย สํวตฺตนฺตี’’ติอาทิปริยายโต จ โรปนาทีนิ ลพฺภเรติ สมฺพนฺโธ.

๓๐๑-๒. อิทานิ อฏฺสุ วตฺถูสุ อวเสสานิ ทฺเว วตฺถูนิ ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตาว เวชฺชิกา ชงฺฆเปสเน’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ เวชฺชิกา ปุพฺเพ วุตฺตาว, อิทานิ ชงฺฆเปสนาทิวินิจฺฉยํ วกฺขามีติ อตฺโถ. ปิตโรติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๖-๔๓๗) มาตาปิตโร. ภณฺฑุนฺติ ปพฺพชฺชาเปกฺขํ. ภิกฺขุสฺส สกํ เวยฺยาวจฺจกรฺจาติ เอเต เปตฺวา กสิวาณิชฺชาทิคิหิกมฺเมสุ ทูตสาสนํ หรเณ ¶ ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. ปมํ สาสนํ อคฺคเหตฺวา ปุน ตํ ทิสฺวา วา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วา วทโตปิ ทุกฺกฏเมวาติ อตฺโถ. สาสนํ อคฺคเหตฺวา อาคตานํ ปน ‘‘ภนฺเต, ตสฺมึ คาเม อิตฺถนฺนามสฺส กา ปวตฺตี’’ติ ปุจฺฉิยมาเน กเถตุํ วฏฺฏติ. ปุจฺฉิตปฺเห โทโส นตฺถิ.

๓๐๓. เอวํ กุลทูสเนน อุปฺปนฺนปจฺจยา. ‘‘ปฺจนฺนมฺปี’’ติ วุตฺตตฺตา อนุปสมฺปนฺเนน กตมฺปิ เอทิสํ น วฏฺฏติ เอว มิจฺฉาชีวตฺตา. อาตุมาวตฺถุ (มหาว. ๓๐๓) เจตฺถ นิทสฺสนํ. กึ วิยาติ เจ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อภูตาโรจนารูป-สพฺโยหารุคฺคหาทิสา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อุคฺคหาทิสาติ เอเตหิ อุปฺปนฺนปจฺจยสทิสาติ อตฺโถ.

๓๐๔. อิทานิ ปุปฺผาทีนิ เกสํ ทาตุํ วฏฺฏนฺติ, เกสํ ทาตุํ น วฏฺฏนฺตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘หราเปตฺวา’’ติอาทิมาห. ปิตูนํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๖-๔๓๗) ทาตุํ ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ. เสสาตีนํ ปตฺตานํ เอว. ลิงฺคนฺติ สิวลิงฺคํ.

๓๐๕. ตถา ¶ ผลนฺติ ผลมฺปิ มาตาปิตูนํ หริตฺวาปิ หราเปตฺวาปิ ทาตุํ ลพฺภตีติ อตฺโถ. น เกวลํ มาตาปิตูนํเยว, อฺเสมฺปิ ทาตุํ ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘คิลานาน’’นฺติอาทิมาห. สปรสนฺตกนฺติ เอตฺถ ปโรติ อตฺตโน วิสฺสาสฺาตโก เอว อธิปฺเปโต.

๓๐๖. ภาเชนฺเตติ สงฺฆสฺส ผลปุปฺผมฺหิ ภาชิยมาเน สมฺมเตน เทยฺยนฺติ สมฺพนฺโธ. อิตเรน อสมฺมเตน อปโลเกตฺวา ทาตพฺพนฺติ อตฺโถ.

๓๐๗. ปริจฺฉิชฺชาติ อาคตานํ ทาตพฺพนฺติ ผลวเสน วา รุกฺขวเสน วา ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถ. อิตรสฺสาติ อิสฺสราทิกสฺส. กติกํ วตฺวาติ ‘‘อิมสฺมึ รุกฺเข เอตฺตกานิ ผลานิ ลพฺภนฺตี’’ติ เอวํ วตฺวา.

๓๐๘. เสเสติ มตฺติกาทนฺตกฏฺเวฬุมฺหิ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๖-๔๓๗). ยถาวุตฺตนโย เอวาติ เอตฺถ อตฺตโน จ ปรสฺส จ สนฺตกํ กุลสงฺคหตฺถาย ททโต ทุกฺกฏนฺติอาทินา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ¶ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถ. ปณฺณมฺปีติ กิฺจาปิ ปาฬิยํ ปณฺณทานํ น วุตฺตํ, ตถาปิ กุลทูสเน ปเวสเยติ อตฺโถ. กุลทูสนวินิจฺฉโย.

กุลทูสนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๙. วสฺสูปนายิกนิทฺเทสวณฺณนา

๓๐๙-๓๑๐. อิทานิ วสฺสูปคมนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุริมิกา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปุริมิกา ปจฺฉิมิกา (มหาว. ๑๘๔; มหาว. อฏฺ. ๑๘๕) เจติ ทฺเว วสฺสูปนายิกาติ อตฺโถ. อาลยปริคฺคาโห วา วจีเภโท วา ¶ วสฺสูปนายิกาติ ปาเสโส. อิทานิ วตฺตพฺพํ สนฺธาย ‘‘เอทิโส’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อิธ วสฺสํ วสิสฺสามี’’ติ จิตฺตุปฺปาเทตฺถ อาลโย (มหาว. อฏฺ. ๒๐๓). อาลยปริคฺคาโห ปน วเช วา สตฺเถ วา นาวาย วา วสฺสํ อุปคนฺตุกามสฺส ตตฺถ เสนาสนํ อลภนฺตสฺส ลพฺภติ, สตฺถาทีสุ ปน วสฺสํ อุปคนฺตุํ น วฏฺฏตีติ กตฺวา. ยทิ สตฺถาทีสุ กวาฏพนฺธํ เสนาสนํ ลพฺภติ, ตตฺถ อุปคนฺตพฺพํ. อุปคจฺฉนฺเตน จ ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ. วิหาเร ปน วจีเภโท วา กาตพฺโพ. สเจ ‘‘อิธ วสฺสํ วสิสฺสามี’’ติ อาลโย อตฺถิ, อสติยา ปน วสฺสํ น อุเปติ, ฉินฺนวสฺโส น โหติ, ปวาเรตุฺจ ลภติ เอว.

๓๑๑. โนเปตุกาโม อาวาสํ, ตทหูติกฺกเมยฺย วาติ ปาเ (มหาว. ๑๘๖) อติกฺกมนฺตสฺส อาวาสํ ตทหุ วสฺสูปนายิกาติปิ อตฺโถ. อาวาสํ อติกฺกเมยฺย วาติ สมฺพนฺโธ. ชานํ วานุปคจฺฉโตติ เอตฺถ วิหาเร นิสีทิตฺวาปิ อนุปคจฺฉโต ทุกฺกฏาปตฺติ โหตีติ อธิปฺปาโย.

๓๑๒. ฉินฺนวสฺโส (วชิร. ฏี. มหาวคฺค ๒๐๘) วา เกนจิ อนฺตราเยน ปมํ อนุปคโต (มหาว. ๑๘๕-๑๘๖) วา ทุติยํ อุปคจฺเฉยฺยาติ สมฺพนฺโธ. เตมาสนฺติ ปุริมํ วา เตมาสํ ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ. ‘‘น ภิกฺขเว วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปุริมํ วา ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ ¶ อวสิตฺวา จาริกา ปกฺกมิตพฺพา. โย ปกฺกเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๘๕) หิ วุตฺตํ.

๓๑๓-๕. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สตฺตนฺนํ สตฺตาหกรณีเยน อปฺปหิเตปิ คนฺตุํ, ปเคว ปหิเต, ‘ภิกฺขุสฺส ภิกฺขุนิยา สิกฺขมานาย สามเณรสฺส สามเณริยา มาตุยา จ ปิตุสฺส จ, คิลานภตฺตํ วา ปริเยสิสฺสามิ, คิลานุปฏฺากภตฺตํ วา ปริเยสิสฺสามิ, คิลานเภสชฺชํ ¶ วา ปริเยสิสฺสามิ, ปุจฺฉิสฺสามิ วา อุปฏฺหิสฺสามิ วา’ติ สตฺตาหํ สนฺนิวตฺโต กาตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๑๙๘) วุตฺตตฺตา ‘‘มาตาปิตูนมตฺถาย…เป… อุปฏฺิสฺส’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถายํ สงฺเขโป – ‘‘มาตาทีนํ คิลานภตฺตํ วา ตทุปฏฺากภตฺตํ วา คิลานานํ โอสธํ วา เอสิสฺสํ ปริเยสิสฺส’’นฺติ วา ‘‘เต คิลาเน คนฺตฺวา ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ วา ‘‘อุปฏฺิสฺส’’นฺติ วา ปหิเตปิ อปฺปหิเตปิ สตฺตาหกิจฺเจน คนฺตุํ ลภติ.

อิทานิ สหธมฺมิเก เอว สนฺธาย ‘‘อนภิรต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘วิสภาครูปํ ทิสฺวา อนภิรติ, ตโต วูปกาสิสฺสํ, ตํ คเหตฺวา อฺตฺถ คมิสฺส’’นฺติ อธิปฺปาเยน คนฺตุมฺปิ ลพฺภตีติ อตฺโถ. กุกฺกุจฺจํ วิโนทนฺจ ทิฏฺึ วิเวจนฺจ อหํ วา กเรยฺยํ อฺเหิ วา กาเรยฺยนฺติ สมฺพนฺโธ. ปริวาสมานตฺตอาทีหิ วุฏฺานํ วา ครุกา. อาทิ-สทฺเทน สเจ สงฺเฆน กมฺมํ กตํ โหติ, ตสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา อนุสฺสาวนกรณาทีสุ อุสฺสุกฺกํ กเรยฺยนฺติ คนฺตุํ ลพฺภตีติ อตฺโถ. สตฺตาหกิจฺเจนาติ สตฺตาหกรณีเยน.

๓๑๖. ธมฺมสวนตฺถํ นิมนฺติโต เอวํ วเชติ อตฺโถ. ครู นาม อาจริยุปชฺฌายา, เตหิ ภณฺฑโธวนกิจฺเจน ปหิตสฺส คนฺตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ.

๓๑๗. น ภณฺฑโธวน…เป… ทสฺสเนติ เอตฺถ (มหาว. อฏฺ. ๑๙๙) เอเตสุปิ น วเชติ สมฺพนฺโธ. ลพฺภนฺติ เอตฺถ ‘‘อชฺเชว อาคมิสฺส’’นฺติ อทูรโค ยทิ น ปาปุเณยฺย, ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. กึ วุตฺตํ โหติ? ‘‘อชฺเชว อาคมิสฺสามี’’ติ สามนฺตวิหารํ คนฺตฺวา ปุน อาคจฺฉนฺตสฺส อนฺตรามคฺเค สเจ อรุณุฏฺานํ โหติ, วสฺสจฺเฉโทปิ ¶ น โหติ, รตฺติจฺเฉเทน ทุกฺกฏมฺปิ นาปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ.

๓๑๘. เสสาติหีติ ¶ ภาตุภคินีอาทีหิ. ภิกฺขุนิสฺสิตเกน จ ปหิเตติ สมฺพนฺโธ. นิทฺทิสิตฺวาติ ‘‘อาคจฺฉนฺตุ ภทนฺตา, อิจฺฉามิ ทานฺจ ทาตุํ ธมฺมฺจ โสตุํ ภิกฺขุฺจ ปสฺสิตุ’’นฺติอาทินา ยํ กิฺจิ นิทฺทิสิตฺวาว เปสิเต คนฺตุํ วฏฺฏติ. เกวลํ ‘‘อาคจฺฉนฺตุ ภิกฺขู, อิจฺฉามิ ภิกฺขูนํ อาคมน’’นฺติ เอวํ อนิทฺทิสิตฺวา วุตฺเต คนฺตุํ น ลพฺภตีติ อตฺโถ.

๓๑๙. อจฺฉราเย สตตฺตโนติ ทสวิเธสุ อนฺตราเยสุ เอกสฺมิมฺปิ อนฺตราเย อตฺตโน สตีติ อตฺโถ. สงฺฆสามคฺคิยา วา วสฺสจฺเฉเท อนาปตฺตีติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, วสฺสูปคโต ภิกฺขุ ปสฺสติ สมฺพหุเล ภิกฺขู สงฺฆเภทาย ปรกฺกมนฺเต. ตตฺร เจ ภิกฺขุโน เอวํ โหติ, ‘ครุโก โข สงฺฆเภโท วุตฺโต ภควตา. มา มยิ สมฺมุขีภูเต สงฺโฆ ภิชฺชี’ติ ปกฺกมิตพฺพํ, อนาปตฺติ วสฺสจฺเฉทสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๐๒). เอวํ ฉินฺนวสฺโส โน ปวารเยติ อตฺโถ.

๓๒๐. รุกฺขสฺส สุสิเรติ เอตฺถ (มหาว. ๒๐๔; มหาว. อฏฺ. ๒๐๓) ปน สุทฺเธ รุกฺขสุสิเร เอว น วฏฺฏติ, มหนฺตสฺส ปน สุสิรสฺส อนฺโต ปทรจฺฉทนํ กุฏิกํ กตฺวา ปวิสนทฺวารํ โยเชตฺวา อุปคนฺตุํ วฏฺฏติ. รุกฺขสฺส วิฏเปติ เอตฺถาปิ สุทฺธวิฏปมตฺเต น วฏฺฏติ, มหาวิฏเป ปน อฏฺฏกํ พนฺธิตฺวา วุตฺตนเยน กุฏิกํ กตฺวา อุปคนฺตุํ วฏฺฏติ. ฉวกุฏิ นาม ปาสาณกุฏิกนฺติ วทนฺติ. ตีสุ ปสฺเสสุ ปาสาเณ อุสฺสาเปตฺวา อุปริ ปาสาเณน ปฏิจฺฉนฺนา.

๓๒๑. นาวาทีสุ ¶ ปน อุปคโต ปวาเรตุฺจ ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ. วสฺสูปนายิกวินิจฺฉโย.

วสฺสูปนายิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๒๒-๔. อารามารามวตฺถูนีติ ¶ เอตฺถ (จูฬว. ๓๒๑; จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) อาราโม นาม ปุปฺผาราโม วา ผลาราโม วา. มฺโจ ปีํ ภิสิ พิพฺโพหนาทิสยนาสนํ. โลหกุมฺภีอาทโย กาฬโลหตมฺพโลหาทิมยา. ภาณโก อุทกจาฏิ. ปฺเจเต อวิภาชิยาติ ภาเชตฺวา น คเหตพฺพา, คหิตาปิ สงฺฆสนฺตกา เอวาติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน อาราโม อารามวตฺถูติ ปมํ, วิหาโร วิหารวตฺถูติ ทุติยํ, มฺโจ ปีํ ภิสิ พิพฺโพหนนฺติ ตติยํ, โลหกุมฺภี…เป… นิขาทนนฺติ จตุตฺถํ, วลฺลิ…เป… ทารุภณฺฑํ มตฺติกภณฺฑนฺติ ปฺจมนฺติ เอวํ อิมานิ ราสิวเสน ปฺจ โหนฺติ, สรุปวเสน อเนกานิ โหนฺติ. โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘ทฺวิสงฺคหานิ ทฺเว โหนฺติ, ตติยํ จตุสงฺคหํ;

จตุตฺถํ นวโกฏฺาสํ, ปฺจมํ อฏฺเภทน’’นฺติ. (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑);

๓๒๕. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อวิสฺสชฺชิยานิ น วิสฺสชฺเชตพฺพานิ สงฺเฆน วา คเณน วา ปุคฺคเลน วา, วิสฺสชฺชิตานิปิ อวิสฺสชฺชิตานิ โหนฺติ. โย วิสฺสชฺเชยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (จูฬว. ๓๒๑) วุตฺตตฺตา ‘‘ภาชิตาปิ อภาชิตา’’ติ วุตฺตํ. เอเตติ วุตฺตปฺปการา ปฺจปิ ‘‘ครุภณฺฑานี’’ติ จ ‘‘อวิสฺสชฺชิยานี’’ติ จ จ-สทฺเทน ‘‘อเวภงฺคิยานี’’ติ จ วุจฺจนฺตีติ อตฺโถ.

๓๒๖-๘. อิทานิ ¶ ปุริเมสุ ตีสุ ราสีสุ สพฺพสฺส ครุภณฺฑตฺตา เต อนามสิตฺวา ปจฺฉิเมสุ ทฺวีสุ ราสีสุ เอกจฺจสฺส อครุภณฺฑสฺสาปิ อตฺถิตาย ตํ ทสฺเสตุํ อารภนฺโตปิ เตสุ ทฺวีสุ พหุวิสยํ ปมํ ทสฺเสตุํ ‘‘วลฺลิฑฺฒพาหุมตฺตาปี’’ติอาทิมาหาติ าตพฺพํ. ตสฺสายํ สงฺเขโป (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) – วลฺลิ อฑฺฒพาหุมตฺตาปิ เวฬุ อฏฺงฺคุลายโตปิ ติณาทิ มุฏฺิมตฺตมฺปีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน มุฺชปพฺพชํ สงฺคณฺหาติ, ปณฺณํ เอกมฺปิ มตฺติกา ปากตา วา ปฺจวณฺณา วา สุธากงฺคุฏฺอาทิกาติ อาทิ-สทฺเทน สชฺชุลสชาติหิงฺคุลกาทิ วา ตาลปกฺกปฺปมาณาปิ เยหิ เกหิจิ สงฺฆสฺส ทินฺนา วา สงฺฆิเก ติณเขตฺตาทิมฺหิ ชาตา วา รกฺขิตโคปิตภูมิภาเค อุปฺปนฺนา ตตฺถชาตกา วา สงฺฆิกา รกฺขิตา เอว อภาชิยาติ อตฺโถ.

อิทานิ ¶ เย เจตฺถ ภาชิตพฺพา, เต ทสฺเสตุํ ‘‘นิฏฺิเต’’ติอาทิมาห, สงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา กมฺเม นิฏฺิเต ภาชิยาติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ ปน ยํ กิฺจิ วลฺลิเวฬุติณปณฺณมตฺติกาทิ สงฺฆสฺส ทินฺนํ วา สงฺฆิเก ติณเขตฺตาทิมฺหิ ชาตกํ วา รกฺขิตโคปิตํ ครุภณฺฑํ, ตํ สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ นิฏฺิเต อวเสสํ ปุคฺคลิกกมฺเมปิ ทาตุํ วฏฺฏติ, อครุภณฺฑตฺตา ภาชิตุมฺปิ ลพฺภติ. เสนาสนตฺถาย รกฺขิตโคปิตเมว ครุภณฺฑํ โหติ, น อิตรํ. สีหฬทีเป ตุมูลโสมวิหาเร สงฺฆสฺส ปากวตฺตมฺปิ ตาลปณฺณํ วิกฺกิณิตฺวา กรียติ. กสฺมา? น หิ ตตฺถ ปณฺเณน อตฺโถ อตฺถิ, สพฺเพปิ อิฏฺกจฺฉนฺนา ปาสาทาทโยติ. เอวํ อฺตฺถาปิ กรียติ เอวาติ วทนฺติ.

๓๒๙. อิทานิ โลหภณฺฑาทีสุ เอกนฺตภาเชตพฺพภณฺฑํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปตฺตาที’’ติอาทิมาห. เอตฺถ (จูฬว. อฏฺ. ๒๒๑) ปน อาทิ-สทฺเทน โลหถาลกตมฺพ ¶ กุณฺฑิกา กฏจฺฉุ สรก อฺชนิ อฺชนิสลากากณฺณมลหรณีสูจิสณฺฑาสกตฺตรยฏฺิอาทีนิ คหิตาเนว. ตถาติ ภาชิยเมวาติ อตฺโถ. วิปฺปกตฺจ อวิปฺปกตฺจ. ปาทคณฺหกนฺติ มคธนาฬิยา ปฺจนาฬิยา คณฺหนํ.

๓๓๑-๒. อนุฺาตวาสิ ยํ สกฺกา สิปาฏิกาย ปกฺขิปิตฺวา ปริหริตุนฺติ วุตฺตา. ตจฺฉิตานิฏฺิตนฺติ วิปฺปกตํ. ยทิ ตจฺฉิตํ, ครุภณฺฑเมว. ทนฺตํ ปน อตจฺฉิตฺจ อนิฏฺิตฺจ ภาชิยเมว. อนิฏฺิตํ มฺจปาทาทิกํ ครุภณฺฑํ. อิทานิ มตฺติกภณฺฑํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภิกฺขูปกรเณ’’ติอาทิมาห. ปตฺตถาลกกุณฺฑิกาทิภิกฺขูปกรเณ จ. ปาทฆฏโกติ ปาทคณฺหนโก ฆฏโก จ มตฺติกามโย ภาชิโย ภาเชตพฺโพติ อตฺโถ. สงฺขถาลกมฺปิ ภาชิยเมว.

๓๓๓-๔. มิคจมฺมาทิกํ กปฺปิยจมฺมํ ภาชิยํ, สีหจมฺมาทิกํ อกปฺปิยจมฺมํ ครุภณฺฑํ. ตํ ปน ภูมตฺถรณํ กาตุํ วฏฺฏติ. เอฬจมฺมํ ปน ปจฺจตฺถรณคติกตฺตา ครุภณฺฑํ โหติ. อิทานิ อิมานิ ปน ปฺจ จีวรปิณฺฑปาตเภสชฺชานํ อตฺถาย ปริวตฺเตตุํ น วฏฺฏติ, ครุภณฺเฑน ปน ครุภณฺฑฺจ ถาวรฺจ ถาวเรน ถาวรเมว ปริวตฺเตตฺวา ปริภุฺชิตพฺพานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ครุนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) ครุนาติ ครุภณฺเฑน ครุภณฺฑฺจ ถาวรฺจ ปริวตฺเตยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ถาวเรน จ ถาวรเมว ปริวตฺเตยฺย, น ครุภณฺฑนฺติ อธิปฺปาโย. ปฺจสุ โกฏฺาเสสุ ปจฺฉิมตฺตยํ ครุภณฺฑํ, ปุริมทฺวยํ ถาวรนฺติ เวทิตพฺพํ ¶ . ตถา กตฺวา จ ภุฺชตูติ เอวํ ปริวตฺเตตฺวา ตโต อาภตํ กปฺปิยภณฺฑํ ปริภุฺชตูติ อตฺโถ. กถํ ายตีติ เจ? วุตฺตฺเหตํ ปริวาเร-

‘‘อวิสฺสชฺชิยํ ¶ อเวภงฺคิยํ, ปฺจ วุตฺตา มเหสินา;

วิสฺสชฺเชนฺตสฺส ปริภุฺชนฺตสฺส อนาปตฺติ,

ปฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติ. (ปริ. ๔๗๙);

เอตฺถ ปน ครุภณฺเฑน ครุภณฺฑฺจ ถาวรฺจ ถาวเรน ถาวรเมว ปริวตฺตนวิธึ สนฺธาย ‘‘วิสฺสชฺชนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ. ปุน ตโต นิพฺพตฺตฺจ จตุปจฺจยํ ปริภุฺชิตุํ ลพฺภตีติ ทีเปตุํ ‘‘ปริภุฺชนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ. อยํ อิมิสฺสา คาถาย อธิปฺปาโย. เสสนฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) อารามาทิ อภาชิยนฺติ อตฺโถ. อเวภงฺคิยวินิจฺฉโย.

อเวภงฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๓๕-๖. สทฺวารพนฺธเน าเน…เป… สยนฺโต ทุกฺกฏํ ผุเสติ เอวรูเป าเน ทิวา สยนฺเตนาติ สมฺพนฺโธ. สทฺวารพนฺธเน (ปารา. ๗๗; ปารา. อฏฺ. ๑.๗๗) ปน าเน เยน เกนจิ ปริกฺขิตฺเต อพฺโภกาเสปิ รุกฺขมูเลปิ อนฺตมโส อิมินา ลกฺขเณน ยุตฺเต อากาสงฺคเณปิ สยนฺเตน ทฺวารํ พนฺธิตพฺพเมว. วิฺุมฺหิ ปุริเสติ ภิกฺขุมฺหิ วา สามเณเร วา อนฺตมโส อุปาสกอารามิเกสุปิ อฺตรสฺมึ สตีติ อตฺโถ. ‘‘เอส ชคฺคิสฺสตี’’ติ อาโภโค จาปิ กปฺปตีติ เกวลํ ภิกฺขุนึ วา มาตุคามํ วา อาปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏติ. สวเสติ อตฺตโน วเส, อพหุสาธารณฏฺาเนติ อตฺโถ. ตํ วินาการนฺติ ตํ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการํ ทฺวารถกนอาโภคกรณสงฺขาตํ อาการํ วินาติ อตฺโถ. อจิตฺตกาปตฺติกิริยายํ สงฺเขโป.

๓๓๗. รตนานีติ ¶ มุตฺตาทิทสวิธรตนานิ. ธฺนฺติ สตฺตวิธํ ธฺํ.

๓๓๘. สิตฺถเตโลทเตเลหีติ ¶ เอตฺถ (จูฬว. ๒๔๖; จูฬว. อฏฺ. ๒๔๖) ปน โย มธุสิตฺถกเตเลน วา อุทกมิสฺสกเตเลน วา อฺเน เกนจิ วิกาเรน วา เกเส โอสณฺเติ, ทนฺตมยาทีสุ เยน เกนจิ ผเณน วา โกจฺเฉน วา หตฺเถน วา ผณกิจฺจํ กโรนฺโต องฺคุลีหิ วา โอสณฺเติ, ตสฺส ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ.

๓๓๙. เนกปาวุรณาติ (จูฬว. ๒๖๔) น เอกปาวุรณา. ตุวฏฺฏยุนฺติ นิปชฺเชยฺยุํ. กึ วุตฺตํ โหติ? ยทิ เอกปาวุรณา วา เอกตฺถรณา วา เอกมฺเจ วา ตุวฏฺเฏยฺยุํ, น วฏฺฏติ, ทุกฺกฏํ โหตีติ วุตฺตํ โหติ. เอกมฺหิ (จูฬว. อฏฺ. ๒๖๔) วา ภาชเน น ภุฺเชยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธ.

๓๔๐. จตุรงฺคุลโต (จูฬว. ๒๘๒; จูฬว. อฏฺ. ๒๘๒) อูนํ ทนฺตกฏฺํ น ขาเทยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อธิกฏฺงฺคุลนฺติ อฏฺงฺคุลโต อธิกํ. ตถาติ น ขาเทยฺยาติ อตฺโถ. อกลฺลโก (จูฬว. ๒๘๙) ลสุณํ น ขาเทยฺย.

๓๔๑. หีเนหิ (ปาจิ. ๓๑ อาทโย) วา อุกฺกฏฺเหิ วา ชาติอาทีหิ เอว อุกฺกฏฺํ วา หีนํ วา ‘‘จณฺฑาโลสี’’ติอาทินา นเยน อุชุํ วา ‘‘สนฺติ วา อิเธกจฺเจ จณฺฑาลา, เวนา, เนสาทา’’ติอาทินา นเยน อฺาปเทเสน วา อุปสมฺปนฺนํ วา อนุปสมฺปนฺนํ วา อกฺโกสาธิปฺปายํ วินา เกวลํ ทวาธิปฺปาเยน วเท, ทุพฺภาสิตนฺติ อตฺโถ.

๓๔๒. นเข ¶ วา เกเส วา นาสโลเม (จูฬว. ๒๗๕) วา ทีเฆ น ธารเยติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มํสปฺปมาเณน นเข ฉินฺทิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๒๗๔) จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทุมาสิกํ วา ทุวงฺคุลํ วา’’ติ (จูฬว. ๒๔๖) จ วุตฺตํ. น ลพฺภํ วีสติมฏฺนฺติ เอตฺถ เอกนขมฺปิ มฏฺํ กาตุํ น วฏฺฏติ เอว. ‘‘น ภิกฺขเว วีสติมฏฺํ การาเปตพฺพํ. โย การาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส (จูฬว. ๒๗๔). อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มลมตฺตํ อปกฑฺฒิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๒๗๔) หิ วุตฺตํ. ตสฺมา นขโต มลมตฺตํ อปกฑฺฒิตุํ วฏฺฏติ. สมฺพาเธ โลมหารณนฺติ เอตฺถ สมฺพาโธ นาม อุโภ อุปกจฺฉกา มุตฺตกรณฺจ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาพาธปจฺจยา สมฺพาเธ โลมํ สํหราเปตุ’’นฺติ (จูฬว. ๒๗๕) หิ วุตฺตํ.

๓๔๓. ยถาวุฑฺฒนฺติ ¶ วุฑฺฒปฏิปาฏิยา ลทฺธพฺพํ. น พาเธยฺยาติ น วาเรยฺย. สงฺฆุทฺทิฏฺํวาติ อุปาสกาทีหิ ยถาวุฑฺฒํ ‘‘อยฺยา ปริภุฺชนฺตู’’ติ นิสฺสชฺชิตฺวาว ทินฺนํ เสนาสนาทิ. ‘‘น ภิกฺขเว อุทฺทิสฺสกตมฺปิ ยถาวุฑฺฒํ ปฏิพาหิตพฺพํ. โย ปฏิพาเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๓๑๓) หิ วุตฺตํ. อโธตปาเทหิ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๔) วา อลฺลปาเทหิ วา นกฺกเมติ สมฺพนฺโธ. สุโธตปาทกํ วาปีติ โธตปาเทเหว อกฺกมิตพฺพฏฺานํ. ตเถวาติ นกฺกเมยฺย สอุปาหโนติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว อโธเตหิ ปาเทหิ, อลฺเลหิ ปาเทหิ, สอุปาหเนน เสนาสนํ อกฺกมิตพฺพํ. โย อกฺกเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๓๒๔), หิ วุตฺตํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปจฺจตฺถริตฺวา นิปชฺชิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๓๒๔) วุตฺตตฺตา ปริภณฺฑกตํ ภูมึ วา ภูมตฺถรณเสนาสนํ วา สงฺฆิกํ มฺจปีํ วา อตฺตโน สนฺตเกน ปจฺจตฺถรเณน ปจฺจตฺถริตฺวาว นิปชฺชิตพฺพํ.

๓๔๔. สงฺฆาฏิยา ¶ น ปลฺลตฺเถติ อธิฏฺิตจีวเรน วิหาเร วา อนฺตรฆเร วา ปลฺลตฺถิกา น กาตพฺพาติ อตฺโถ. ปริกมฺมกตํ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๔) ภิตฺติอาทึ น อปสฺสเย. ‘‘น ภิกฺขเว ปริกมฺมกตา ภิตฺติ อปสฺเสตพฺพา. โย อปสฺเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๓๒๔) หิ วุตฺตํ. ตสฺมา เสตภิตฺติ วา จิตฺตกมฺมกตา วา ภิตฺติ น อปสฺสยิตพฺพา. น เกวลํ ภิตฺติเยว, ปริกมฺมกตา ทฺวารกวาฏวาตปานตฺถมฺภาทโยปิ น อปสฺสยิตพฺพา. เอตฺถปิ โลมคณนาย เอว อาปตฺติโย เวทิตพฺพา. สนฺเต อุทเก โน น อาจเมติ (จูฬว. ๓๗๓; จูฬว. อฏฺ. ๓๗๓) โน น อาจเมตุํ, อุทกสุทฺธึ อกาตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ. สนฺเตติ วจเนน อสนฺเต อนาปตฺตีติ ทีเปติ.

๓๔๕. อกปฺปิยสมาทาเนติ ภิกฺขุํ วา สามเณราทิเก เสสสหธมฺมิเก วา อกปฺปิเย นิโยเชนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว. ‘‘น, ภิกฺขเว, ปพฺพชิเตน อกปฺปิเย สมาทเปตพฺพํ. โย สมาทเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๓๐๓) หิ วุตฺตํ. สภาคาย (มหาว. อฏฺ. ๑๖๙) อาปตฺติยา เทสนายาติ อตฺโถ. วตฺถุสภาคตา อิธ อธิปฺเปตา, น อาปตฺติสภาคตา. ‘‘น ภิกฺขเว สภาคา อาปตฺติ เทเสตพฺพา. โย เทเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๖๙) จ ‘‘น ภิกฺขเว สภาคา อาปตฺติ ปฏิคฺคเหตพฺพา. โย ปฏิคฺคณฺเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๖๙) จ วุตฺตํ. วตฺถุสภาคํ อาปตฺตึ อาวิ กาตุมฺปิ น วฏฺฏติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อาวิกมฺเม จ ทุกฺกฏ’’นฺติ. ‘‘อหํ, อาวุโส, อิตฺถนฺนามํ ¶ อาปตฺตึ อาปชฺชึ, ตํ อิโต วุฏฺหิตฺวา ปฏิกริสฺสามี’’ติ อฺสฺส วจนํ อาวิกมฺมํนาม.

๓๔๖. อิตรสฺส ¶ ตูติ อสุทฺธจิตฺตสฺส.

๓๔๗. โปริสนฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๘๔) ปุริสปฺปมาณํ อภิรุหิตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สติ กรณีเย โปริสํ รุกฺขํ อภิรุหิตุํ, อาปทาสุ ยาวทตฺถ’’นฺติ (จูฬว. ๒๘๔) หิ วุตฺตํ.

๓๔๘. ปริสฺสาวนํ (จูฬว. ๒๕๙; จูฬว. อฏฺ. ๒๕๙) วินา อฑฺฒโยชนํ คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อทฺธานคมนสมโย นาม อฑฺฒโยชนํ คจฺฉิสฺสามีติ ภุฺชิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. ๒๑๘) วุตฺตํ, ตสฺมา อฑฺฒโยชนเมว อนฺติมํ อทฺธานนฺติ เวทิตพฺพํ. ภิกฺขุนิยา จ มาตุคาเมน จ สํวิธานสิกฺขาปเท ‘‘เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺย, อนฺตมโส คามนฺตรมฺปี’’ติ (ปาจิ. ๑๘๒, ๔๑๓) เอวํ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘กุกฺกุฏสมฺปาเต คาเม คามนฺตเร คามนฺตเร อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๘๓, ๔๑๔) วุตฺตํ, น อทฺธานลกฺขเณน. ยทิ คามนฺตรปริจฺเฉเทน อทฺธานํ วุจฺจติ, คณโภชนสิกฺขาปเทปิ ‘‘อทฺธานคมนสมโย นาม คามนฺตรมฺปิ คจฺฉิสฺสามีติ ภุฺชิตพฺพ’’นฺติ วเทยฺย, น จ วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘น ภิกฺขเว อปริสฺสาวนเกน อทฺธาโน ปฏิปชฺชิตพฺโพ. โย ปฏิปชฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. สเจ น โหติ ปริสฺสาวนํ วา ธมฺมกรโณ วา, สงฺฆาฏิกณฺโณปิ อธิฏฺาตพฺโพ อิมินา ปริสฺสาเวตฺวา ปิวิสฺสามี’’ติ วุตฺตฏฺาเนปิ อฑฺฒโยชนวเสเนว อทฺธานปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. อภยคิริวาสีนํ ปน ‘‘ทฺวิคาวุตวเสน อทฺธานปริจฺเฉโท’’ติ ปาฬิยํ เอว อตฺถิ. ยาจมานสฺสาติ ยาจนฺตสฺส. ‘‘น จ ภิกฺขเว อทฺธานปฺปฏิปนฺเนน ภิกฺขุนา ปริสฺสาวนํ ยาจิยมาเนน น ทาตพฺพํ. โย น ทเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํ.

๓๔๙. อฺตฺร ¶ อาพาธปฺปจฺจยา กณฺณนาสาทิเก เสสงฺเค ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. อาพาเธ สติ องฺคุลิอาทีนิ ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ. องฺคชาตํ วา พีชานิ วา ฉินฺทิตุํ น วฏฺฏติ เอว. อตฺตฆาตเน ¶ จ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘น จ ภิกฺขเว อตฺตานํ ฆาเตตพฺพํ. โย ฆาเตยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํ.

๓๕๐. ‘‘น จ ภิกฺขเว ปฏิภานจิตฺตํ การาเปตพฺพํ อิตฺถิรูปกํ ปุริสรูปกํ. โย การาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มาลากมฺมํ ลตากมฺมํ มกรทนฺตกํ ปฺจปฏิก’’นฺติ (จูฬว. ๒๙๙) วุตฺตตฺตา ‘‘จิตฺตโปตฺถกรูปานิ, น กเร น จ การเย’’ติ วุตฺตํ. ภุฺชนฺตนฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๑๖) วิปฺปกตโภชนํ. ‘‘น ภิกฺขเว วิปฺปกตโภชโน ภิกฺขุ วุฏฺาเปตพฺโพ. โย วุฏฺาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๓๑๖) หิ วุตฺตํ.

๓๕๑. ยานานีติ วยฺหํ รโถ สกฏํ สนฺทมานิกาทีนิ คิลานสฺส อภิรุหิตุํ กปฺปนฺติ, สิวิโก จ กปฺปติ. เอวํ สพฺพตฺถ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานสฺส ยานํ, ปุริสยุตฺตํ หตฺถวฏฺฏกํ, สิวิกํ ปาฏงฺกิ’’นฺติ (มหาว. ๒๕๓) หิ วุตฺตํ.

๓๕๒. ทวนฺติ เกฬึ. ‘‘น ภิกฺขเว พุทฺธํ วา ธมฺมํ วา สงฺฆํ วา อารพฺภ ทโว กาตพฺโพ. โย กเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๖๒๗) หิ วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘กึ พุทฺโธ สิลกพุทฺโธ, อุทาหุ ปฏิพุทฺโธ’’ติ วา ‘‘กึ ธมฺโม โคธมฺโม อชธมฺโม’’ติ วา ‘‘กึ สงฺโฆ อชสงฺโฆ มิคสงฺโฆ’’ติ วา เอวมาทินา นเยน โย ทวํ กโรติ, ตสฺส ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ตุมฺหากํ ¶ จีวรํ ทสฺสาม, ปตฺตํ ทสฺสามา’’ติอาทินา นเยน สามเณรํ วา อุปสมฺปนฺนํ วา อฺสฺส อนฺตมโส ทุสฺสีลสฺสาปิ ปริสภูตํ อตฺตโน อุปฏฺากกรณตฺถํ อุปลาฬเน ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว อฺสฺส ปริสา อปลาเฬตพฺพา. โย อปลาเฬยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํ.

๓๕๓. กายํ (จูฬว. ๔๑๑) วา อูรุํ วา นิมิตฺตํ วา วิวริตฺวา ภิกฺขุนีนํ น ทสฺสเยติ สมฺพนฺโธ. กทฺทมุทกาทินา ตา ภิกฺขุนิโย น สิฺเจยฺยาติ อตฺโถ. น เกวลํ กทฺทมุทกาทิเกเนว, วิปฺปสนฺนอุทกรชนกทฺทมาทีสุปิ เยน เกนจิ โอสิฺจนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว.

๓๕๔. พาลนฺติ เอตฺถ พาโล นาม โย โอวาทํ คเหตฺวา ปาติโมกฺขุทฺเทสกสฺส อาโรเจตฺวา ปาฏิปเท ¶ ปจฺจาหริตพฺพนฺติ น ชานาติ. คิลาโน นาม โย โอวาทํ คเหตฺวา อุโปสถคฺคํ คนฺตฺวา อาโรเจตุฺจ ปจฺจาหริตุฺจ น สกฺโกติ. คมิโย นาม โย ปฏิเทสํ คนฺตุกาโม.

‘‘น ภิกฺขเว โอวาโท น คเหตพฺโพ. โย น คณฺเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๔๑๔) จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เปตฺวา พาลํ, เปตฺวา คิลานํ, เปตฺวา คมิกํ, อวเสเสหิ โอวาทํ คเหตุ’’นฺติ (จูฬว. ๔๑๔) จ ‘‘น ภิกฺขเว โอวาโท น ปจฺจาหริตพฺโพ. โย น ปจฺจาหเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๑๕) จ วุตฺตตฺตา ภิกฺขุนีหิ เตรสิยํ วา จาตุทฺทสิยํ วา อาคนฺตฺวา ‘‘อยํ อุโปสโถ จาตุทฺทโส’’ติ วา ‘‘ปนฺนรโส’’ติ วา ‘‘กทา อยฺย อุโปสโถ’’ติ วา ปุจฺฉิเต ‘‘จาตุทฺทโส’’ติ วา ‘‘ปนฺนรโส’’ติ วา ‘‘สฺเว ภคินิ อุโปสโถ’’ติ ¶ วา อาจิกฺขิตพฺพํ. ตาหิ ภิกฺขุนีหิ อุโปสถทิวเส อาคนฺตฺวา ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ อยฺย ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปาเท วนฺทติ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ยาจติ, ลภตุ กิร อยฺย ภิกฺขุนิสงฺโฆ โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ เอวํ ยาจิตพฺพํ, ตํ วจนํ ปฏิคฺคเหตฺวา อุโปสถคฺเค ปาติโมกฺขุทฺเทสกสฺส ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปาเท วนฺทติ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ยาจติ, ลภตุ กิร, ภนฺเต, ภิกฺขุนิสงฺโฆ โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ อาจิกฺขิตพฺพํ. ปาติโมกฺขุทฺเทสเกนาปิ สเจ ตตฺถ ภิกฺขุโนวาทโก อตฺถิ, ‘‘อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมโต, ตํ ภิกฺขุนิสงฺโฆ อุปสงฺกมตู’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ นตฺถิ, ‘‘โก อายสฺมา อุสฺสหติ ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา สเจ อตฺถิ อฏฺหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ, ตํ ตตฺเถว สมฺมนฺนิตฺวา วุตฺตนเยเนว โอวาทปฺปฏิคฺคาหกสฺส อาโรเจตพฺพํ. ยทิ นตฺถิ โกจิ ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมโต, ‘‘ปาสาทิเกน ภิกฺขุนิสงฺโฆ สมฺปาเทตู’’ติ วตฺตพฺพํ. เตน ภิกฺขุนา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปาฏิปเท ภิกฺขุนีนํ ‘‘นตฺถิ โกจิ ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมโต, ปาสาทิเกน ภิกฺขุนิสงฺโฆ สมฺปาเทตู’’ติ วตฺตพฺพํ. ตาหิปิ ‘‘สาธุ อยฺยา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. อิมินา นเยน คณปุคฺคเลสุปิ วจนเภโท เวทิตพฺโพ.

๓๕๕. โลกายตํ (จูฬว. ๒๘๖; จูฬว. อฏฺ. ๒๘๖) นาม วิตณฺฑสตฺถํ. ‘‘น ภิกฺขเว อาสิตฺตกูปธาเน ภุฺชิตพฺพํ. โย ภุฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๖๔) วุตฺตตฺตา ‘‘เปฬายปิ น ภุฺเชยฺยา’’ติ วุตฺตํ.

๓๕๖. คิหิปารุตํ ¶ น ปารุเปยฺย, คิหินิวาสนํ น นิวาเสยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว คิหินิวตฺถํ นิวาเสตพฺพํ หตฺถิโสณฺฑกํ ¶ มจฺฉวาฬกํ จตุกณฺณกํ ตาลวณฺฏกํ สตวลิกํ. โย นิวาเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๘๐) หิ วุตฺตํ. ปริมณฺฑลโต อฺถา ปารุปนํ, สพฺพเมตํ คิหิปารุตํ นาม. ตํ ปน น ปารุเปตพฺพนฺติ อตฺโถ. สํเวลฺลิยนฺติ เอตฺถ กจฺฉํ พนฺธิตฺวา น นิวาเสยฺยาติ อตฺโถ. ทายนฺติ (จูฬว. ๒๘๓; จูฬว. อฏฺ. ๒๘๓) อรฺํ. นาลิมฺปเยยฺยาติ สมฺพนฺโธ.

๓๕๗. วฑฺฒิฺจ น ปโยชเย, โนาตเก นปฺปวาริเต น ยาเจติ อตฺโถ. อฺสฺสาติ เอตฺถ (จูฬว. ๔๒๐; จูฬว. อฏฺ. ๔๒๐) ‘‘ตุมฺเห ปริภุฺชถา’’ติ นิยเมตฺวา ทินฺนํ สหธมฺมิกานมฺปิ ทาตุํ น วฏฺฏติ. อคฺคํ คเหตฺวา วา กติปาหํ ภุตฺวา วา ปุน ทเทยฺยาติ อตฺโถ.

๓๕๘. อุทฺทิสฺส ยาจเนติ เอตฺถ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๗๙) ‘‘อมฺหากํ วิหาเร อิตฺถนฺนาเมน อิทฺจิทฺจ กต’’นฺติ วา ‘‘กริสฺสนฺตี’’ติ วา เอวํ อุทฺทิสฺส รกฺขํ ยาจเนติ อตฺโถ. ตฺวาตฺวา วาติ เอวํ ‘‘อมฺเหหิ ยาจิยมานา อิเมสํ ทณฺเฑสฺสนฺตี’’ติ เตสํ ทณฺฑินํ ตฺวา วา อตฺวา วาติ อตฺโถ. เตหิ ปน ทณฺฑิเต โส ทณฺโฑ อุทฺทิสฺส ยาจนฺตานํ คีวาว ภณฺฑเทยฺยํ โหติ เอวาติ อตฺโถ. ‘‘อิมินา จ อิมินา จ อิทฺจ อิทฺจ กตํ, เอตฺตกํ ทณฺฑํ คณฺหถา’’ติ สยํ ทณฺฑาปเน ปน อสฺส ทณฺฑสฺส อคฺฆเภเทน ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏา เยฺยาติ อตฺโถ.

๓๕๙. อนตฺถาย อสฺส โจรสฺส ภาสิเตติ สมฺพนฺโธ. ราชราชมหามตฺตาทีหิ ตสฺส โจรสฺส ทณฺฑํ คณฺหนฺเต อสฺส ภิกฺขุสฺส ตตฺตกํ คีวาติ อตฺโถ.

๓๖๐. วิฆาสํ ¶ (ปาจิ. ๘๒๕-๘๒๖) วา อุจฺจารํ วา สงฺการํ วา มุตฺตํ วา ปาการกุฏฺฏานํ พหิ ฉฑฺเฑยฺย, ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. วฬฺเช นาวโลกิยาติ อิมินาว อวฬฺชนกาเล นาวโลเกตฺวา ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. น เกวลํ ตตฺเถว, อถ โข หริเต วาปิ วีหาทินาฬิเกราทิโรปิเม ฉฑฺเฑนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวาติ อตฺโถ.

๓๖๑. ‘‘อุปหารํ กโรมา’’ติ วุตฺเตติ ปุจฺฉิเตติ อธิปฺปาโย.

๓๖๒. กีฬตฺถํ (ปาจิ. ๙๗๙; ปาจิ. อฏฺ. ๙๗๘) ¶ กตํ ราชาคารํ วา โปกฺขรณึ วา อุยฺยานํ วา จิตฺตาคารํ วา อารามํ วา ทฏฺุํ คจฺฉโต ปเท ปเท ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ.

๓๖๓. อาสเนน (จูฬว. ๓๖๔) นเว น ปฏิพาเหยฺย, อุณฺเห (มหาว. ๖๗, ๗๘, ๗๙; จูฬว. ๓๗๖, ๓๗๘, ๓๘๐, ๓๘๒) จีวรํ น นิทเหยฺย. คุรุนาติ อาจริยาทินา ปณามิโต ขมาเปยฺยาติ สมฺพนฺโธ.

๓๖๔. อาปตฺตีหิ จ สตฺตหีติ (วชิร. ฏี. ปาจิตฺติย ๒๖) สตฺตหิ อาปตฺตีหิ ภิกฺขุํ ปรมฺมุขา อกฺโกสเนน จ ‘‘อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน พีชโภชี’’ติอาทินา อฺเเนว วา อกฺโกสเนน จ ทุกฺกฏนฺติ อธิปฺปาโย.

๓๖๕. สทฺธาเทยฺยํ (มหาว. อฏฺ. ๓๖๑) จีวรํ วา ปิณฺฑปาตํ วาติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตตพฺพํ. โย วินิปาเตยฺย, อาปตฺติ ¶ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๓๖๑) หิ วุตฺตํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มาตาปิตูนํ ทาตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๖๑) วุตฺตตฺตา ‘‘ลพฺภํ ปิตูน’’นฺติ วุตฺตํ.

๓๖๖. วสฺสํวุตฺโถ อฺตฺราติ สมฺพนฺโธ, อฺสฺมึ วิหาเรติ อตฺโถ. อฺโตติ อฺวิหารโต. ‘‘น ภิกฺขเว อฺตฺร วสฺสํวุตฺเถน อฺตฺร จีวรภาโค สาทิตพฺโพ. โย สาทิเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๓๖๔) หิ วุตฺตํ. เตสนฺติ ตสฺมึ วิหาเร ตํ จีวรํ ภาเชตฺวา คณฺหิตุํ ยุตฺตานํ ภิกฺขูนํ ธุรนิกฺเขปโต โหติ ภณฺฑคฺเฆน การิโยติ อตฺโถ.

๓๖๗. สห อนฺตเรน อุตฺตโรติ สนฺตรุตฺตโร, คามํ น ปวิเสยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว สนฺตรุตฺตเรน คาโม ปวิสิตพฺโพ. โย ปวิเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๓๖๒) หิ วุตฺตํ. กลฺโล วาติ อคิลาโน. สอุปาหโน คามํ น ปวิเสยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘น ภิกฺขเว จามริพีชนี ธาเรตพฺพา. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๖๙), ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติสฺโส พีชนิโย วากมยํ อุสีรมยํ โมรปิฺฉมย’’นฺติ (จูฬว. ๒๖๙) ¶ จ วุตฺตตฺตา ‘‘น ธาเรยฺย จามรีมกสพีชนิ’’นฺติ วุตฺตํ. มกสพีชนี ปน ทนฺตวิสาณทารุทณฺฑกาปิ วฏฺฏติ.

๓๖๘. อารามโต พหีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘น ภิกฺขเว ฉตฺตํ ธาเรตพฺพํ. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ, ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานสฺส ฉตฺต’’นฺติ จ วุตฺตตฺตา อคิลาโน อารามโต พหิ น ลภติ, จีวรคุตฺติยาทิอตฺถาย อคิลาโนปิ ลภตีติ อตฺโถ.

๓๖๙. คาเหยฺย นุภโตกาชนฺติ น คาเหยฺย อุภโตกาชํ. เอกนฺตริกกาชกนฺติ เอกโตกาชฺจ อนฺตรกาชฺจ ¶ . สีสภาโร จ ขนฺธภาโร จ กฏิภาโร จ สีสกฺขนฺธกฏิภารา. ‘‘น ภิกฺขเว อุภโตกาชํ หริตพฺพํ. โย หเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๘๑), ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เอกโตกาชํ อนฺตรกาชํ สีสภารํ ขนฺธภารํ กฏิภารํ โอลมฺพก’’นฺติ (จูฬว. ๒๘๑) จ วุตฺตตฺตา อุภโตกาชเมว น วฏฺฏติ, เสสานิ วฏฺฏนฺตีติ เวทิตพฺพา.

๓๗๐. อโนกาสกตนฺติ (มหาว. ๑๕๓) โย ปมเมว ‘‘กโรหิ เม อาวุโส โอกาสํ, อหํ ตํ วตฺตุกาโม’’ติ เอวํ อกโตกาสํ อาปตฺติยา โจเทยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ. ตถาติ ทุกฺกฏเมวาติ อตฺโถ.

๓๗๑. ปกตงฺคุเลน, น สุคตงฺคุเลนาติ อตฺโถ.

๓๗๒. มูคพฺพตาทึ (มหาว. ๒๐๙; มหาว. อฏฺ. ๒๐๙) ติตฺถิยพฺพตํ ยทิ คณฺเหยฺย, ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. อาทิ-สทฺเทน โควตกุกฺกุรวตาทโย สงฺคหิตา. ตถาติ (มหาว. ๓๐๓; มหาว. อฏฺ. ๓๐๓) นฺหาปิตปุพฺพโก ขุรภณฺฑํ ยทิ ปริหเรยฺย, ทุกฺกฏเมวาติ อตฺโถ.

๓๗๓. ยํ กิฺจีติ (กงฺขา. อฏฺ. กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา) นฺหาปิตตุณฺณการกมฺมาทิ ยํ กิฺจิ หตฺถกมฺมนฺติ อตฺโถ. ตทนุสารโตติ หตฺถกมฺมยาจนานุสารโตติ อตฺโถ. สเจ เอวํ ยาจโต หตฺถกมฺมมูลเมว เทติ, ตํ อฺสฺส ทาเปตฺวา ¶ กาเรตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. นิกฺกมฺมํ ปน หตฺถกมฺมวเสน อยาจิตฺวาปิ ‘‘เอหิ อิมํ กโรหี’’ติ กาเรตุํ กปฺปตีติ อตฺโถ. ยํ กิฺจิปรสนฺตกนฺติ ยํ กิฺจิ ทารุติณาทิกํ อปรสนฺตกํ อปริคฺคหิตํ อาหราเปตุํ กปฺปตีติ อธิปฺปาโย.

๓๗๔. คิหีนนฺติ ¶ คิหีนํ สนฺตกํ. โคปเกติ รกฺขเก. ยตฺตกํ เทติ, ตตฺตกํ คเหตุํ กปฺปตีติ อตฺโถ. ยถาปริจฺเฉทนฺติ ‘‘ทิวเส ทิวเส เอตฺตกํ อุจฺฉุนาฬิเกรํ อมฺพปกฺกํ ตุมฺเห ขาทถา’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทินฺนเมว เตสุ เทนฺเตสุ ลพฺภตีติ อตฺโถ.

๓๗๕. ทฺวิหาปชฺเชยฺยาติ ทฺวีหิ อาปชฺเชยฺย. กตเมหิ ทฺวีหีติ เจ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘กายวาจาหี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ทฺวีหากาเรหิ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, กาเยน อาปชฺชติ, วาจาย อาปชฺชตี’’ติ (ปริ. ๓๒๒) หิ วุตฺตํ. กายวาจาหิ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺโต จ ฉหิ อากาเรหิ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, ตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อลชฺชิาณกุกฺกุจฺจปกตตฺตา’’ติอาทิมาห. เอตฺถ (ปริ. ๒๙๕) ปน อกปฺปิยภาวํ ชานนฺโต เอว วีติกฺกมํ กโรนฺโต อลชฺชิตาย อาปชฺชติ นาม. กปฺปิยากปฺปิยํ อชานิตฺวา อาปชฺชนฺโต อฺาณตาย. กปฺปิยํ นุ โข, โน นุ โข’’ติ สํสเย อุปฺปนฺเน ตมภิวิตริตฺวา วีติกฺกมํ กโรนฺโต กุกฺกุจฺจปกตตฺตา อาปชฺชติ. สหเสยฺยาทึ อาปชฺชนฺโต สติปฺลวา, สติสมฺโมสาติ อตฺโถ. อจฺฉมํสํ ‘‘สูกรมํส’’นฺติ วา สูกรมํสํ ‘‘อจฺฉมํส’’นฺติ วา ขาทนฺโต อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตาย จ กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตาย จ อาปชฺชตีติ เวทิตพฺโพ.

๓๗๖. อลชฺชิตาย วา อฺาณตาย วา อาปตฺตึ กายวาจาหิ ฉาทเยติ อตฺโถ. เอเก วา เอกสฺมึ วา. ลิงฺเคติ ลิงฺคปริวตฺตนโต. เอวํ จตุธา อาปตฺติวุฏฺานํ โหตีติ อตฺโถ. ติณวตฺถารกสมถอพฺภานาทีนํ วเสน สงฺเฆ อาปตฺติ วุฏฺาตีติ เวทิตพฺพํ นิสฺสชฺชนาทีสุ คเณ. เอกสฺส สนฺติเก วุฏฺานํ ปากฏเมว. ‘‘ยา อาปตฺติโย ¶ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีหิ อสาธารณา, ตาหิ อาปตฺตีหิ อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. ๖๙) วจนโต ลิงฺคปริวตฺตเน อาปตฺติวุฏฺานํ าตพฺพํ.

๓๗๗. ปจฺจยทฺวเยติ จีวเร จ ปิณฺฑปาเต จ. น เกวลฺจ อิเม เอว, นิมิตฺตกมฺมมฺปิ น ลพฺภเตว, คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน น วุตฺตํ. ตตฺถ นิมิตฺตกมฺมํ นาม ยํ กิฺจิ ¶ ปเรสํ ปจฺจยทานสํโยชนกํ กายวจีกมฺมํ. ขาทนียํ คเหตฺวา คจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘กึ ขาทนียํ ลภิตฺถา’’ติอาทินา นเยน ตสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพา. ปริกถา นาม ยถา ยถา ตํ ลภติ, ตถา ตถา ปริวตฺเตตฺวา กถนํ. ‘‘เอตรหิ ภิกฺขู ปิณฺฑปาเตน กิลมนฺตี’’ติอาทินา นเยน ตสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพา. โอภาโส นาม ปจฺจยปฺปฏิสํยุตฺตกถา. วิฺตฺติ ปน ปากฏา เอว. ตติเยติ เสนาสเน. เสนาสเน ปน นิมิตฺโตภาสปริกถา วฏฺฏนฺติ, วิฺตฺติ เอว เอกา น วฏฺฏติ. ตตฺถ นิมิตฺตกมฺมํ นาม อุปาสเก ทิสฺวา เสนาสนตฺถํ ภูมิปริกมฺมกรณาทิ. โอภาโส นาม ‘‘อุปาสกา, ตุมฺเห กุหึ วสถา’’ติ ‘‘ปาสาเท, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กึ ภิกฺขูนํ ปาสาโท น วฏฺฏตี’’ติอาทิกํ วจนํ. ปริกถา นาม ‘‘ภิกฺขูนํ เสนาสนํ สมฺพาธ’’นฺติ วจนํ. เสเสติ คิลานปจฺจเย.

๓๗๘. น รุหตีติ น โหติ. อจฺจเย ทานนฺติ อจฺจยทานํ. ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ เยน เกนจิ กาลํ กโรนฺเตน ‘‘มมจฺจเยน มยฺหํ ปริกฺขาโร อุปชฺฌายสฺส โหตุ, อาจริยสฺส โหตุ, อฺสฺส วา กสฺสจิ โหตู’’ติ วุตฺเต เตสํ น โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘น รุหตี’’ติ. สงฺฆสฺเสว จ ตํ โหตีติ ยทิ ภิกฺขุสามเณเรหิ เอวํ วุตฺตํ, ตสฺมึ มเตปิ ภิกฺขุสงฺฆสฺเสว โหติ, ภิกฺขุนิสิกฺขมานสามเณรีหิ ¶ เจ วุตฺตํ, ตสฺมึ มเต ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส ตํ โหตีติ อตฺโถ. คิหีนํ ปน รูหตีติ คิหีนํ ปน อจฺจยทานํ เอว สพฺเพสํ รุหตีติ วุตฺตํ โหติ.

๓๗๙. อุปสฺสเยติ ภิกฺขุนิวิหาเร. ทายชฺโชติ ตสฺส ปริกฺขารสฺส ทายชฺโช. เสเสปีติ สเจ ภิกฺขุนิสิกฺขมานสามเณริโย ภิกฺขุวิหาเร กาลํ กโรนฺติ, ตาสํ ปริกฺขารานํ ภิกฺขุสงฺโฆว ทายชฺโชติ อตฺโถ.

๓๘๐. ปุริมสฺเสวาติ เอตฺถ ‘‘อิมํ ปริกฺขารํ เนตฺวา อสุกสฺส เทหี’’ติ ทินฺนํ ปุริมสฺเสว โหตีติ อตฺโถ. ‘‘อสุกสฺส ทมฺมี’’ติ ทินฺนํ ปน ปจฺฉิมสฺเสว โหติ ปริจฺจชิตฺวา ทินฺนตฺตา. อิมํ วิธึ ตฺวาว วิสฺสาสคฺคาหํ วา คณฺเหยฺย, มตกจีวรํ วา อธิฏฺเติ สมฺพนฺโธ. มตกจีวรอธิฏฺานํ นาม ฆณฺฏึ ปหริตฺวา กาลํ โฆเสตฺวา โถกํ อาคเมตฺวา สเจ ภิกฺขู อาคจฺฉนฺติ, เตหิ สทฺธึ ภาเชตพฺพานิ, โน เจ อาคจฺฉนฺติ, ‘‘มยฺหิมานิ จีวรานิ ปาปุณนฺตี’’ติ อธิฏฺาตพฺพานิ. เอวํ อธิฏฺิเต สพฺพานิ ตสฺเสว โหนฺติ, ิติกา ปน น ติฏฺติ. สเจ เอเกกํ อุทฺธริตฺวา ‘‘อยํ ปมภาโค มยฺหํ ปาปุณาติ, อยํ ทุติยภาโค’’ติ ¶ เอวํ คณฺหาติ, คหิตานิ จ สุคหิตานิ โหนฺติ, ิติกา จ ติฏฺติ. เอวํ ปาเปตฺวา คณฺหนฺเตนาปิ อธิฏฺิตเมว โหติ.

๓๘๑. โลหภณฺเฑ ปหรณึ เปตฺวา สพฺพํ กปฺปติ, ทารุภณฺเฑ จ ทารุชํ ปตฺตฺจ ปาทุกฺจ, ปลฺลงฺกฺจ อาสนฺทิฺจ เปตฺวา สพฺพํ กปฺปติ, มตฺติกามเย กตกฺจ กุมฺภการิกฺจ เปตฺวา สพฺพํ กปฺปตีติ อตฺโถ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เปตฺวา ปหรณึ สพฺพํ โลหภณฺฑํ, เปตฺวา อาสนฺทึ ปลฺลงฺกํ ทารุปตฺตํ ทารุปาทุกํ สพฺพํ ทารุภณฺฑํ, เปตฺวา กตกฺจ ¶ กุมฺภการิกฺจ สพฺพํ มตฺติกาภณฺฑ’’นฺติ (จูฬว. ๒๙๓) หิ วุตฺตํ. เอตฺถ กตกนฺติ ปทุมกณฺณิกากาเรน กตมลฺลกนฺติ อธิปฺเปตํ. ธนิยสฺเสว สพฺพมตฺติกามยา กุฏิ กุมฺภการิกนฺติ. ปกิณฺณกวินิจฺฉโย.

ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๘๒. ภิกฺขุภาวสฺส (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๙๘) โย จาโค, สา ปาราชิกเทสนาติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘วิสุทฺธาเปกฺโขติ คิหิ วา โหตุกาโม อุปาสโก วา โหตุกาโม อารามิโก วา โหตุกาโม สามเณโร วา โหตุกาโม’’ติ (ปารา. ๑๙๘). ตสฺมา คิหิภาวาทิกํเยว ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส วิสุทฺธิ นาม, อฺตรสฺส วิสุทฺธิ เอว นตฺถิ. ‘‘ฉาเทติ ชานมาปนฺนํ, ปริวเสยฺย ตาวตา’’ติอาทินา นเยน เหฏฺา วุตฺตวิธึ สนฺธาย ‘‘ยถาวุตฺเตน วุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ.

๓๘๓. อิทานิ วตฺตพฺพตํ สนฺธาย ‘‘เอว’’นฺติ วุตฺตํ.

๓๘๔. ปฏิเทเสมีติ อาโรเจมิ. เอตานิ อหํ เอตานาหํ.

๓๘๖. (ก) ยํ ¶ สงฺโฆ คิลานสฺส ติจีวเรน วิปฺปวาสสมฺมุตึ เทติ, ตํ อฺตฺราติ อตฺโถ.

(ข) อกาลจีวรํ (ปารา. ๕๐๐) ¶ นาม ‘‘อนตฺถเต กถิเน เอกาทสมาเส อุปฺปนฺนํ, อตฺถเต กถิเน สตฺตมาเส อุปฺปนฺนํ, กาเลปิ อาทิสฺส ทินฺนํ, เอตํ อกาลจีวรํ นามา’’ติ.

(ค) ปุราณจีวรํ (ปารา. ๕๐๕) นาม ‘‘สกึ นิวตฺถมฺปิ สกึ ปารุตมฺปี’’ติ วุตฺตํ. อฺาติกา นาม มาติโต วา ปิติโต วา ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา อสมฺพนฺธา. นิสีทนปจฺจตฺถรณโธวาปเน ทุกฺกฏํ.

(ฆ) อฺตฺร ปาริวตฺตกาติ (ปารา. ๕๑๒) เอตฺถ หรีตกีขณฺฑมฺปิ วฏฺฏติ. จีวรํ นาม อิธ วิกปฺปนูปคปจฺฉิมโต ปฏฺาย อธิปฺเปตํ.

(ง) อฺตฺร สมยาติ (ปารา. ๕๑๙) เอตฺถ ‘‘อจฺฉินฺนจีวโร วา โหติ ภิกฺขุ นฏฺจีวโร วา’’ติ เอวํ วุตฺตํ สมยนฺติ อตฺโถ.

(จ) ‘‘สนฺตรุตฺตรปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตโต จีวรํ สาทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๕๒๔) วุตฺตตฺตา ‘‘ตตุตฺตรี’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ ปน ‘‘สเจ ตีณิ นฏฺานิ โหนฺติ, ทฺเว สาทิตพฺพานิ. ทฺเว นฏฺานิ, เอกํ สาทิตพฺพํ, เอกํ นฏฺํ, น กิฺจิ สาทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๕๒๔) วุตฺตํ.

(ฉ-ช) ‘‘กีทิเสน เต (ปารา. ๕๒๙), ภนฺเต, จีวเรน อตฺโถ, กีทิสํ เต จีวรํ เจตาเปมี’’ติ เอวํ อปฺปวาริโตติ อตฺโถ. วิกปฺปนฺติ วิสิฏฺกปฺปํ อธิกวิธานํ อาปนฺนํ. อิธ ปุริมํ เอกสฺส, ทุติยํ พหูนํ วเสน วุตฺตํ, เอตฺตกํ นานตฺตํ.

(ฌ) อติเรกติกฺขตฺตุนฺติ เอตฺถ เกนจิ ยํ กิฺจิ อกปฺปิยวตฺถุํ อาเนตฺวา ‘‘อิทํ โข เม, ภนฺเต, อายสฺมนฺตํ อุทฺทิสฺส จีวรเจตาปนฺนํ อาภตํ, ปฏิคฺคณฺหตุ อายสฺมา จีวรเจตาปนฺน’’นฺติ วุตฺเต ‘‘น โข มยํ, อาวุโส, จีวรเจตาปนฺนํ ปฏิคฺคณฺหาม, จีวรฺจ โข มยํ ปฏิคฺคณฺหาม กาเลน กปฺปิย’’นฺติ วตฺตพฺพํ. เอวํ วุตฺเต สเจ โส ‘‘อตฺถิ โกจิ กปฺปิยการโก’’ติ ¶ ¶ วทติ, จีวรตฺถิเกน เปตฺวา ปฺจ สหธมฺมิเก โย โกจิ อุทฺทิสิตพฺโพ ‘‘เอโส โข, อาวุโส, ภิกฺขูนํ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ, เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ. เอวํ วุตฺเต สเจ ทายโก ตสฺส หตฺเถ อกปฺปิยวตฺถุํ ทตฺวา ‘‘เอโส อยฺยสฺส จีวรํ เจตาเปตฺวา ทสฺสตี’’ติ วตฺวา คจฺฉติ, ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โจเทตพฺโพ สาเรตพฺโพ ‘‘อตฺโถ เม, อาวุโส, จีวเรนา’’ติ, เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ, ‘‘เทหิ เม จีวร’’นฺติอาทินา น วตฺตพฺพํ. เอวํ ติกฺขตฺตุํ โจทนาย ตํ จีวรํ ลภติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ลภติ, ฉกฺขตฺตุปรมํ ตุณฺหีภูเตน าตพฺพํ, น อาสเน นิสีทิตพฺพํ, น อามิสํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, น ธมฺโม ภาสิตพฺโพ. ‘‘กึ การณา อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ชานาหิ, อาวุโส’’ติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ. สเจ นิสชฺชาทีนิ กโรติ, านํ ภฺชติ. วตฺตเภททุกฺกฏฺจ อาปชฺชตีติ วทนฺติ. เอวํ ปน อปฺปฏิปชฺชิตฺวา อติเรกติกฺขตฺตุํ โจทนาย อติเรกฉกฺขตฺตุํ าเนน สเจ นิปฺผาเทติ, นิสฺสคฺคิยนฺติ อตฺโถ.

() สนฺถตํ (ปารา. ๕๔๔) นาม สนฺถริตฺวา กตํ โหติ อวายิมํ. เอกโกสิยํสุนาปิ เจ มิสฺเสตฺวา กโรติ, นิสฺสคฺคิยํ.

(ฏ) สุทฺธกาฬกานนฺติ (ปารา. ๕๔๗-๕๔๙) อฺเหิ อมิสฺสิตานนฺติ อตฺโถ. ‘‘กาฬกํ นาม ทฺเว กาฬกานิ ชาติกาฬกํ วา รชนกาฬกํ วา’’ติ วุตฺตํ.

() อนาทิยิตฺวา…เป… ตุลนฺติ (ปารา. ๕๕๔) เอตฺถ ปน ยตฺตเกหิ เอฬกโลเมหิ กตฺตุกาโม โหติ, เตสุ ทฺเว โกฏฺาสา กาฬกานํ, เอโก โอทาตานํ, เอโก โคจริยานํ อาทาตพฺโพติ วินิจฺฉโย. เอกสฺสาปิ กาฬกโลมสฺส อติเรกภาเค สติ นิสฺสคฺคิยเมว.

(ฑ) อูนกฉพฺพสฺสานีติ ¶ (ปารา. ๕๖๒) ฉพฺพสฺสโต โอรภาเค.

(ฒ) นิสีทนสนฺถตํ (ปารา. ๕๖๗) ปน การาเปนฺเตน ปุราณสนฺถตสฺส เอกปสฺสโต วฏฺฏํ วา จตุรสฺสํ วา ฉินฺทิตฺวา คหิตฏฺานํ ยถา วิทตฺถิมตฺตํ โหติ, เอวํ คเหตฺวา เอกเทสํ วา สนฺถริตพฺพํ, วิชเฏตฺวา วา สนฺถริตพฺพํ.

(ต) น ¶ เกวลํ โธวาปเน (ปารา. ๕๗๘) เอว นิสฺสคฺคิยํ, รชเนปิ นิสฺสคฺคิยเมว.

(ท) รูปิยปฏิคฺคหณสฺเสว (ปารา. ๕๘๙) ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ปฏิคฺคหิตปริวตฺตเน โทสํ อปสฺสนฺตา กตากตาทิวเสน อเนกวิธํ ชาตรูปปริวตฺตนํ กโรนฺติ, ตํ สนฺธาย ‘‘นานปฺปการก’’นฺติ วุตฺตํ.

๓๘๗-๙. อาปตฺตึ เทเสตฺวา ปจฺฉา กตฺตพฺพํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถา’’ติ วุตฺตํ. คิหึ วเทติ สเจ ตตฺถ อาคจฺฉติ อารามิโก วา อุปาสโก วา, ตํ วเทยฺยาติ อตฺโถ. เอวํ วุตฺโต โส ‘‘อิมินา กึ อาหรามี’’ติ เจ วเทยฺยาติ อตฺโถ. อวตฺวามนฺติ ‘‘อิมํ วา อิมํ วา อาหรา’’ติ อวตฺวาติ อตฺโถ. วเทติ ‘‘กปฺปิยํ อาจิกฺขิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๕๘๔, ๕๘๙) วจนโต ‘‘ปพฺพชิตานํ สปฺปิ วา เตลํ วา มธุ วา ผาณิตํ วา วฏฺฏตี’’ติ เอวํ อาจิกฺขิตพฺพํ, ‘‘อิมํ นาม อาหรา’’ติ น วตฺตพฺพเมว. ทฺเวเปเตติ ทฺเวปิ เอเต รูปิยปฏิคฺคาหกฺจ รูปิยสพฺโยหาริกฺจาติ อตฺโถ. อฺเนาติ อนฺตมโส อารามิเกนาปิ ลทฺธภาโค น กปฺปติ เอว.

๓๙๐. อนฺตมโส (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๓-๔) ตนฺนิพฺพตฺตา รุกฺขจฺฉายาปิ น กปฺปตีติ. นิสฺสฏฺํ ปฏิลทฺธมฺปีติ เอตฺถ ยถา รูปิยสํโวหารํ กตฺวา ลทฺธวตฺถุโต ¶ อาภตํ น กปฺปติ, ตถา โกสิยมิสฺสกสนฺถตาทิตฺตยมฺปิ น กปฺปติ. น เกวลํ ตสฺเสว, อฺเสมฺปิ น กปฺปเตว ‘‘อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภุฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๕๔๕, ๕๕๐, ๕๕๕) วุตฺตตฺตา.

๓๙๑. เอวํ โน เจ ลเภถ, โส อารามิกาทิโก ‘‘อิมํ ฉฑฺเฑหี’’ติ สํสิโย วตฺตพฺโพติ อตฺโถ. เอวมฺปิ โน เจ ลเภยฺย, สมฺมโต ภิกฺขุ ฉฑฺเฑยฺยาติ อตฺโถ.

๓๙๒. ปฏิคฺคหิตรูปิยฺจ ปริวตฺติตรูปิยฺจ สนฺธาย ‘‘เอตานี’’ติ วุตฺตํ. ทุติยปตฺโต นาม ‘‘อูนปฺจพนฺธเนน ปตฺเตน อฺํ นวํ ปตฺตํ เจตาเปยฺย, นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๖๑๒) วุตฺตปตฺโต. โส จ เอตานิ จ สงฺเฆ นิสฺสฏฺุํ ลพฺภเรติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สงฺฆมชฺเฌ นิสฺสชฺชิตพฺพํ, ภิกฺขุปริสาย นิสฺสชฺชิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๕๘๔, ๕๘๙) จ วุตฺตตฺตา น คณปุคฺคลานํ ¶ นิสฺสชฺชิตุํ วฏฺฏติ. เสสานิ ปน ตีณิ จีวราทิวตฺถูนิ ‘‘นิสฺสชฺชิตพฺพํ สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา’’ติ วุตฺตตฺตา (ปารา. ๔๖๓) สงฺฆาทีนํ นิสฺสชฺชิตุํ วฏฺฏติ. ภาสนฺตเรนปีติ ปาฬิยา วตฺตุํ อสกฺโกนฺเตน ทมิฬภาสาทีสุ อฺตรายปิ นิสฺสชฺชิตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ.

๓๙๓. (ก-ค) นานปฺปการกํ นาม ‘‘จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, ‘‘อนฺตมโส จุณฺณปิณฺโฑปิ ทนฺตกฏฺมฺปิ ทสิกสุตฺตมฺปี’’ติ (ปารา. ๕๙๕) ปาฬิยํ วุตฺตํ. เจตาปิโตติ (ปารา. ๖๑๓) ยาจิตฺวา คหิโต.

๓๙๔. สมฺมนฺนิตฺวาน ปตฺตคาหกํ สงฺฆสฺส ปตฺตนฺตนฺติ (ปารา. ๖๑๔; กงฺขา. อฏฺ. อูนปฺจพทฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา) ย อนฺติมํ ปตฺตํ, ตํ ตสฺส ทาปเยติ อตฺโถ.

๓๙๕. (ข) ปริทหิตํ ¶ นิสฺสคฺคิยนฺติ เอตฺถ (ปารา. ๖๒๖-๖๒๘; ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๘) ปน ตฺวา วสฺสิกสาฏิกาย ปริเยสนกฺเขตฺตํ กรณกฺเขตฺตํ นิวาสนกฺเขตฺตํ อธิฏฺานกฺเขตฺตนฺติ จตุพฺพิธํ เขตฺตฺจ กุจฺฉิสมโย ปิฏฺิสมโยติ ทุวิโธ สมโย จ เวทิตพฺโพ. กถํ? คิมฺหานมาเสสุ ปจฺฉิมมาสสฺส ปุริโม อฑฺฒมาโส ปริเยสนกฺเขตฺตํ, ปจฺฉิโม กรณกฺเขตฺตฺจ นิวาสนกฺเขตฺตฺจ, ปริเยสิตุมฺปิ วฏฺฏติ, อธิฏฺาตุํ ปน น วฏฺฏติ. วสฺสิกา ปน จตฺตาโร มาสา ปริเยสนาทีนํ จตุนฺนมฺปิ เขตฺตํ. เอเต เอว ปฺจ มาสา กุจฺฉิสมโย นาม. อิตเร สตฺต มาสา ปิฏฺิสมโย, ตตฺถ สตุปฺปาทกรณํ น วฏฺฏติ.

(ค) อจฺฉินฺนนฺติ เอตฺถ ‘‘โย ปน มม ปตฺตจีวราทีนิ วหนฺโต มยา สทฺธึ จริสฺสตี’’ติ สฺาย จีวรํ ทตฺวา ปุน สกสฺาย เอว อตฺตโน เวยฺยาวจฺจํ อกโรนฺตํ ทิสฺวา อจฺฉินฺทติ, โส อิมํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ. เกวลํ ปริจฺจชิตฺวา ทินฺนํ คเหตุเมว น ลภติ.

(ฆ) สุตฺตํ วิฺาเปตฺวาติ เอตฺถ จีวรการสมยาทีสุ จีวรสิพฺพนาทีนมตฺถาย สุตฺตํ วิฺาเปตฺวาติ อตฺโถ. อฺถา สุตฺตํ วิฺาเปตุเมว น วฏฺฏติ. วิฺตฺติยา เอว ลทฺธตนฺตวาเยหีติ ¶ อตฺโถ. สุตฺตตนฺตวายานํ อกปฺปิยภาเว สติ ทีฆโต วิทตฺถิมตฺเต, ติริยนฺตโต หตฺถมตฺเต วีเต นิสฺสคฺคิยํ, เอกโต อกปฺปิยปกฺเข ทุกฺกฏํ.

(ง) วิกปฺปํ อาปนฺนนฺติ (ปารา. ๖๔๓) ‘‘อิทํ โข, อาวุโส, จีวรํ มํ อุทฺทิสฺส วิยฺยติ, อายตฺจ กโรถ วิตฺถตฺจา’’ติอาทินา อธิกํ วิธานํ อาปนฺนนฺติ อตฺโถ.

(จ) อจฺเจกจีวรํ (ปารา. ๖๔๙-๖๕๐) นาม เสนาย คนฺตุกามาทีหิ ทินฺนํ.

(ฉ) อติเรกฉารตฺตนฺติ (ปารา. ๖๕๔-๖๕๕) ¶ ฉทิวสโต อติเรกํ. ‘‘อตฺถตกถินานํ โว, ภิกฺขเว, ปฺจ กปฺปิสฺสนฺติ, อนามนฺตจาโร อสมาทานจาโร คณโภชนํ ยาวทตฺถจีวรํ โย จ ตตฺถ จีวรุปฺปาโท, โส เนสํ ภวิสฺสตี’’ติ (มหาว. ๓๐๖) วุตฺตอานิสํเสสุ จีวรมาเส อสมาทานจารํ เปตฺวา เสสานิสํสา ลพฺภนฺติ. ยทิ อสมาทานจาโร ลพฺเภยฺย, ปาเวยฺยกา ภิกฺขู วสฺสํวุตฺถา โอกปุณฺเณหิ จีวเรหิ น ภควนฺตํ อุปสงฺกเมยฺยุํ, ยสฺมา ตํ น ลภนฺติ, ตสฺมา จีวรมาเสปิ ติจีวรํ อาทาย เอว ภควนฺตํ อุปสงฺกมึสุ. ตสฺมา เวทิตพฺพํ อสมาทานจารปริหารํ อตฺถตกถินา เอว ลภนฺติ, น อิตเรติ วทนฺติ.

๓๙๗. (ข) ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ ปาฏิเทสนียาปตฺตึ, ทฺเว, สมฺพหุลา ปาฏิเทสนียาปตฺติโย อาปชฺชิ’’นฺติ อิมํ ปน เยสุ โปตฺถเกสุ ลิขิตํ, ตํ อภยคิริวาสีนํ ขุทฺทสิกฺขาวเสน ทสฺสิตํ กิร. ตตฺถ ‘‘อหํ, อายสฺมา, สมฺพหุลา ปาฏิเทสนียา อาปตฺติโย อาปนฺโน, ตาโย ปฏิเทเสมิ. อหํ, อายสฺมา, เอกํ ปาฏิเทสนียํ อาปตฺตึ อาปนฺโน, ตํ ปฏิเทเสมี’’ติ หิ วุตฺตํ. อมฺหากํ ปน เอวํ เทสนาวิธานํ นตฺถิ. ‘‘คารยฺหํ, อาวุโส, ธมฺมํ อาปชฺชึ อสปฺปายํ ปาฏิเทสนียํ, ตํ ปฏิเทเสมี’’ติ (ปาจิ. ๕๕๓) วุตฺตํ. สมนฺตปาสาทิกายํ (ปาจิ. ๕๕๓) ‘‘คารยฺหํ อาวุโส’ติอาทิ ปฏิเทเสตพฺพาการทสฺสน’’นฺติ วุตฺตํ. กงฺขาวิตรณิยมฺปิ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ตสฺสา เทเสตพฺพากาโร คารยฺหํ อาวุโส’ติอาทินา นเยน สิกฺขาปเท ทสฺสิโตเยวา’’ติ วุตฺตตฺตา ปาเ อาคตนเยเนว เทสนาวิธานํ เวทิตพฺพํ. สเจ ทฺเว โหนฺติ, ‘‘คารยฺเห, อาวุโส, ทฺเว ธมฺเม อาปชฺชึ อสปฺปาเย ปาฏิเทสนีเย, เต ปฏิเทเสมี’’ติ, ‘‘ปสฺสถ, ภนฺเต, เต ธมฺเม’’ติ ¶ จ ‘‘คารยฺเห ¶ , อาวุโส, สมฺพหุเล ธมฺเม อาปชฺชึ อสปฺปาเย ปาฏิเทสนีเย, เต ปฏิเทเสมี’’ติ, ‘‘ปสฺสถ, ภนฺเต, เต ธมฺเม’’ติ จ เอวํ ยถานุรูปํ เทสนาวิธานํ เวทิตพฺพํ. เสสํ วุตฺตปฺปการเมวาติ.

๓๙๘. อเทสนาคามินิยนฺติ (ปริ. ๔๒๔ อาทโย; ปริ. อฏฺ. ๔๒๕) ปาราชิกฺจ สงฺฆาทิเสสฺจ น เทสเยติ อตฺโถ. อนาปตฺติฺจาติ อนาปตฺตึ เอว ‘‘อาปตฺติ’’นฺติ น เทสเย. ลหุกาปตฺติมฺปิ ปุพฺเพ เทสิตํ ปุน น เทสเยติ สมฺพนฺโธ, นานาสํวาสนิสฺสีมฏฺิตานํ สนฺติเก น เทสเยติ อตฺโถ. จตุปฺจหีติ เอตฺถ สมานวสฺสิกปวารณายํ วิย จตูหิ วา ปฺจหิ วา เอกโต หุตฺวา เอกสฺส สนฺติเก น เทสเยติ อตฺโถ. ทฺวินฺนํ วา ติณฺณํ วา วฏฺฏติ. กถํ เทเสตพฺพนฺติ เจ? เอกสฺส สนฺติเก ตีหิปิ เอกโต นิสีทิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ ปาจิตฺติยาปตฺตึ อาปชฺชึ, ตํ ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ เอวํ อตฺตนา อาปนฺนอาปตฺติวเสน วุตฺเต เตน ‘‘ปสฺสสิ, อาวุโส, ตํ อาปตฺติ’’นฺติ เอวํ ติกฺขตฺตุํ วุตฺเต ‘‘อาม, ภนฺเต, ปสฺสามี’’ติ วา ‘‘อามาวุโส ปสฺสามี’’ติ วา วุตฺเต ปุน เตน ‘‘อายตึ สํวเรยฺยาถา’’ติ วา ‘‘สํวเรยฺยาสี’’ติ วา วุตฺเต ‘‘สาธุ สุฏฺุ สํวริสฺสามี’’ติ วตฺตพฺพํ, เอวํ เทเสตพฺพํ. มนสาติ วจีเภทํ อกตฺวา เกวลํ จิตฺเตเนว น เทสเยติ อตฺโถ. อปกตตฺตานนฺติ อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนสฺส วา อุกฺขิตฺตกสฺส วา อุโปสโถ ปวารณา วา ปิตา โหนฺติ, ตสฺส สนฺติเก น เทสเยติ อตฺโถ. นาเนกาติ นานาปตฺติโย ‘‘เอกา’’ติ วตฺวา น เทสเยติ อตฺโถ. เอกา ปน ‘‘สมฺพหุลา’’ติ เทสิตา โหตีติ. เทสนาวินิจฺฉโย.

เทสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๙๙. กมฺมปฺปตฺเต ¶ สงฺเฆ สมาคเตติ สมฺพนฺโธ. เอเตน สงฺเฆ อสมาคเต ฉนฺททานํ น รุหตีติ ทีปิตํ โหตีติ วทนฺติ. เอตฺถายํ วิจารณา – ปฺจภิกฺขุเก วิหาเร เอกสฺส ฉนฺทปาริสุทฺธึ ¶ อาหริตฺวา เสสานํ อุโปสถาทิกรณํ อนุฺาตํ ปาฬิยํ (ปริ. ๔๙๖-๔๙๗) อฏฺกถายฺจ (ปริ. อฏฺ. ๔๘๗-๔๘๘). เตสุ เอโก ฉนฺททายโก, เอโก ฉนฺทหารโก, เต มุฺจิตฺวา น เอตฺถ สนฺนิปติโต สงฺโฆ ติณฺณํ สมูหภาวโต, ตสฺมา อสมาคเตปิ ทาตุํ วฏฺฏติ. อาโรเจนฺเตน ปน สมาคเต เอว อาโรเจตพฺพํ. อิธาปิ ‘‘หเรยฺยา’’ติ วุตฺตํ, น ‘‘เทเสยฺยา’’ติ. ตตฺถ ฉนฺทหารเกน สทฺธึ กมฺมปฺปตฺตานํ สนฺนิปาโต เวทิตพฺโพ.

๔๐๐. อิทานิ ฉนฺททานวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํ ภิกฺขุ’’นฺติอาทิมาห (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา).

๔๐๑. (ก) ‘‘ฉนฺทํ ทมฺมี’’ติ เอตฺตกเมว อลํ, ‘‘หร, อาโรเจหี’’ติ อิเมหิ กึปโยชนนฺติ เจ? วุจฺจเต – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตทหุโปสเถ ปาริสุทฺธึ เทนฺเตน ฉนฺทมฺปิทาตุํ, สนฺติ สงฺฆสฺส กรณีย’’นฺติ (มหาว. ๑๖๕) วุตฺตตฺตา ภควโต อาณํ กโรนฺเตน ‘‘ฉนฺทํ ทมฺมี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ฉนฺทหารโก เจ, ภิกฺขเว, ทินฺเน ฉนฺเท อนฺตรามคฺเค ปกฺกมติ, อนาหโฏว โหติ ฉนฺโท’’ติ (มหาว. ๑๖๕) วุตฺตตฺตา ฉนฺทหารกสฺส อฺสฺส อปกฺกมนตฺถาย ปาริสุทฺธึ เทนฺเตน ‘‘อิทํ กโรหิ เอวา’’ติ อาณาเปนฺเตน ‘‘ฉนฺทํ เม หรา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ฉนฺทหารโก เจ, ภิกฺขเว, ทินฺเน ฉนฺเท สงฺฆปฺปตฺโต สฺจิจฺจ นาโรเจติ, อาหโฏ โหติ ฉนฺโท, ฉนฺทหารกสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๖๕) วุตฺตตฺตา ‘‘ยทิตฺวํ สฺจิจฺจ นาโรเจสฺสสิ, อาปตฺตึ อาปชฺชิสฺสสิ ¶ , อาโรเจหิ เอวา’’ติ ตสฺส อาจิกฺขนฺโต ‘‘อาโรเจหี’’ติ อาหาติ เอวเมตฺถ อิเมสํ ปทานํ สปฺปโยชนตา เวทิตพฺพา. เอวํ ปาริสุทฺธิทาเนปีติ.

๔๐๒. เสสกมฺมนฺติ ยทิ สงฺโฆ อุโปสถคฺเค อฺํ อปโลกนาทิกมฺมํ กโรติ, ตํ กมฺมํ วิพาธติ, วิโกเปตีติ อตฺโถ.

๔๐๓. ทฺวยนฺติ อุโปสถฺจ เสสกมฺมฺจาติ อตฺโถ. นตฺตโนติ อตฺตโน อุโปสถํ น สมฺปาเทติ.

๔๐๕. ‘‘เอกํสํ ¶ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา’’ติอาทิกํ (มหาว. ๒๑๓) สพฺพูปจารํ กตฺวานาติ อตฺโถ.

๔๐๖. ‘‘อิตฺถนฺนาเมน ปวารณา ทินฺนา’’ติ อาโรเจตฺวา.

๔๐๘. ปฏิชาเนยฺย นาหฏาติ (มหาว. ๑๖๔-๑๖๕, ๒๑๓) ปาเ น อาหฏาติ นาหฏา, อาหฏา น โหตีติ อตฺโถ. ตถา เหยฺยาติ วิพฺภมนาทีนิ กเรยฺยาติ อตฺโถ.

๔๐๙. สุตฺโต วา นาโรจเยยฺย, อาหฏา โหตีติ สมฺพนฺโธ. อนาปตฺติวาติ อนาปตฺติ เอว. ฉนฺททานวินิจฺฉโย.

ฉนฺททานนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๑๑. สุตฺตุทฺเทโส สงฺฆสฺเสว. เสสานนฺติ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา.

๔๑๒. ปุพฺพกรเณ ¶ ปุพฺพกิจฺเจ, ปตฺตกลฺเล สมานิเตติ สพฺพปมํ กตฺตพฺพํ ปุพฺพกรณํ. ตทนนฺตรํ กตฺตพฺพํ ปุพฺพกิจฺจํ นาม. เอตฺถ –

‘‘สมฺมชฺชนี ปทีโป จ, อุทกํ อาสเนน จ;

อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกรณนฺติ วุจฺจติ.

‘‘ฉนฺทปาริสุทฺธิอุตุกฺขานํ, ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท;

อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกิจฺจนฺติ วุจฺจตี’’ติ –. (มหาว. อฏฺ. ๑๖๘);

เอวํ ¶ อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน ปุพฺพกรณฺจ ปุพฺพกิจฺจฺจ เวทิตพฺพํ.

‘‘อุโปสโถ ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา,

วชฺชนียา จ ปุคฺคลา ตสฺมึ น โหนฺติ,

ปตฺตกลฺลนฺติ วุจฺจตี’’ติ –. (มหาว. อฏฺ. ๑๖๘);

วุตฺตวเสน ปตฺตกลฺเล สมานิเต, ปชฺชิเตติ อตฺโถ. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, ปาติโมกฺขุทฺเทสา. นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ ปโม ปาติโมกฺขุทฺเทโส. นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา จตฺตาริ ปาราชิกานิ อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ ทุติโย ปาติโมกฺขุทฺเทโส. นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา จตฺตาริ ปาราชิกานิ อุทฺทิสิตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ ตติโย ปาติโมกฺขุทฺเทโส. นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา จตฺตาริ ปาราชิกานิ อุทฺทิสิตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส อุทฺทิสิตฺวา ทฺเว อนิยเต อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ จตุตฺโถ ปาติโมกฺขุทฺเทโส. วิตฺถาเรเนว ปฺจโม. อิเม โข ภิกฺขเว ปฺจ ปาติโมกฺขุทฺเทสา’’ติ (มหาว. ๑๕๐) วุตฺตตฺตา โส สุตฺตุทฺเทโส ปฺจธา วิภาวิโตติ อตฺโถ.

๔๑๓. วินานฺตรายนฺติ (มหาว. ๑๕๐) ¶ ราชนฺตรายาทิทสวิธํ อนฺตรายํ วินา สงฺเขเปนุทฺเทโส วินิวาริโต ปฏิกฺขิตฺโตติ อตฺโถ. เถโรวาติ สงฺฆตฺเถโรว. เอตฺถาติ ปฺจสุ อุทฺเทเสสุ. ‘‘ทฺวีสุ วา ตีสุ วา วิสเทสุ เถโรว อิสฺสโร’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา อวตฺตนฺเตปิ อนฺตราเย สํขิตฺเตน อุทฺทิสิตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. กตฺถ วุตฺตนฺติ เจ? ‘‘โย ตตฺถ ภิกฺขุ พฺยตฺโต ปฏิพโล, ตสฺสาเธยฺย’’นฺติ (มหาว. ๑๕๕) วุตฺตปาฬิยา อฏฺกถายํ ‘‘โย ตตฺถ ภิกฺขุ พฺยตฺโต ปฏิพโลติ เอตฺถ กิฺจาปิ ทหรสฺสาปิ พฺยตฺตสฺส ปาติโมกฺโข อนุฺาโต, อถ โข เอตฺถ อยมธิปฺปาโย – สเจ สงฺฆตฺเถรสฺส ปฺจ วา จตฺตาโร วา ตโย วา ปาติโมกฺขุทฺเทสา นาคจฺฉนฺติ, ทฺเว ปน อขณฺฑา สุวิสทา วาจุคฺคตา โหนฺติ, เถรายตฺโตว ปาติโมกฺโข. สเจ ปน เอตฺตกมฺปิ วิสทํ กาตุํ น สกฺโกติ, พฺยตฺตสฺส ภิกฺขุโน อายตฺโตว โหตี’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. ปาฬิยมฺปิ วุตฺตเมว ‘‘เตหิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูหิ เอโก ภิกฺขุ สามนฺตา ¶ อาวาสา สชฺชุกํ ปาเหตพฺโพ ‘คจฺฉ, อาวุโส, สํขิตฺเตน วา วิตฺถาเรน วา ปาติโมกฺขํ ปริยาปุณิตฺวา อาคจฺฉา’’’ติ (มหาว. ๑๖๓).

๔๑๔. อุทฺทิสนฺเต วาติ (มหาว. ๑๗๒) ปาติโมกฺเข อุทฺทิสิยมาเน สมา วา โถกตรา วา ยทิ อาคจฺเฉยฺยุํ, อุทฺทิฏฺํ สุอุทฺทิฏฺํ, เตหิ สทฺธึ นิสีทิตฺวา อวเสสกํ โสตพฺพนฺติ อตฺโถ.

๔๑๕. อุทฺทิฏฺมตฺเต (มหาว. ๑๗๒) วา สกลาย วา เอกจฺจาย วา ปริสาย วุฏฺิตาย สมา วา โถกตรา วา ยทิ อาคจฺเฉยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธ. ปาริสุทฺธินฺติ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ. กเรยฺเยสนฺติ กเรยฺย เอสํ, เอเตสํ สนฺติเกติ อตฺโถ. พหุกาถ เจติ อถ พหุกา เจ, ปุน อาคตา พหุกา เจติ อตฺโถ ¶ ,. ‘‘อุทฺทิสฺสมาเน, อุทฺทิฏฺมตฺเต เอกจฺจาย วุฏฺิตาย สกลาย วุฏฺิตายา’’ติ (มหาว. ๑๗๒) อาคเตสุ สพฺพวิกปฺเปสุ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา ปุน อาทิโต ปฏฺาย ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสติ อตฺโถ.

๔๑๖. อิตรานนฺติ อาคนฺตุกานํ. สเจตโรติ สเจ จาตุทฺทสิโกติ อตฺโถ. สมาเนตเรนุวตฺตนฺตูติ สมา วา อูนา วา อิตเร อาคนฺตุกา ปุริมานํ อาวาสิกานํ อนุวตฺตนฺตูติ อตฺโถ. สเจธิกาติ อาคนฺตุกา สเจ อธิกา, ปุริมา อาวาสิกา อนุวตฺตนฺตูติ อตฺโถ. เสเสปฺยยํ นโยติ ‘‘อาคนฺตุกานํ ปนฺนรโส โหติ, อาวาสิกานํ จาตุทฺทโส’’ติ อิตเรปิ สมโถกา อาคนฺตุกา อาวาสิกานํ อนุวตฺตนฺตูติอาทินา นเยน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถ.

๔๑๗. มูลฏฺาติ อาวาสิกา. สมโถกานํ อาคนฺตุกานํ. สามคฺคึ เทนฺตุ กามโตติ ยทิ อิจฺฉนฺติ, เทนฺตูติ อตฺโถ.

๔๑๘. โน เจ เทนฺติ, อาคนฺตุเกหิ พหิ คนฺตฺวาน อุโปสโถ กาตพฺโพติ อตฺโถ. อนิจฺฉาย สามคฺคี เทยฺยาติ สมฺพนฺโธ.

๔๑๙. ‘‘น ภิกฺขเว ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน สฺจิจฺจ น สาเวตพฺพํ. โย น สาเวยฺย, อาปตฺติ ¶ ทุกฺกฏสฺสา’’ติวุตฺตตฺตา (มหาว. ๑๕๔) ‘‘สาเวยฺย สุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน วายมิตุํ กถํ สาเวยฺยนฺติ, วายมนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ (มหาว. ๑๕๔) วุตฺตตฺตา ‘‘สฺจิจฺจ อสฺสาเวนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตํ.

๔๒๐. ตถาติ ¶ ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. กลฺโลติ อคิลาโน. เปสิโตติ อาณตฺโต. ‘‘น ภิกฺขเว เถเรน อาณตฺเตน อคิลาเนน น สมฺมชฺชิตพฺพํ. โย น สมฺมชฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิ (มหาว. ๑๕๙) วุตฺตํ.

๔๒๑-๓. อิทานิ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺมชฺชิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฺชลึ (มหาว. ๑๖๘) ปคฺคยฺหาติ สมฺพนฺโธ. เตติ อวเสสา ทฺเว เอวํ สมุทีริยา วตฺตพฺพาติ อตฺโถ. เอกํสํ อุตฺตราสงฺคาทิกรณวเสน สมตฺตปุพฺพารมฺเภน เต ทฺเว ภิกฺขู นเวน เอวมีริยา วตฺตพฺพาติ อตฺโถ.

๔๒๔-๕. อิทานิ ทฺวีหิ กตฺตพฺพํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวีสุ เถเรนา’’ติ วุตฺตํ.

๔๒๖. เอตฺตาวตา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๖๘) จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติณฺณํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กาตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๖๘) จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กาตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๖๘) จ วุตฺตํ สงฺฆุโปสถฺจ ปาริสุทฺธิอุโปสถฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยตฺถ เอโก ภิกฺขุ วิหรติ, ตสฺส อนุฺาตํ อธิฏฺานุโปสถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพกิจฺจ’’นฺติอาทิมาห. เอตฺถ จ ปุพฺพกิจฺจํ นาม สมฺมชฺชนาทิกํเยว.

๔๒๗. สงฺฆุโปสถปาริสุทฺธิอุโปสถอธิฏฺานอุโปสถานํ วเสน ตํ ตํ อุโปสถํ ยทิ กยิรุนฺติ สมฺพนฺโธ.

๔๒๘. วคฺเค (มหาว. ๑๗๓) จ สมคฺเค จ ‘‘วคฺโค’’ติ สฺิโน จ ‘‘วคฺโค นุ โข, สมคฺโค นุ โข’’ติ เอวํ วิมติสฺส จ ทุกฺกฏํ, ‘‘นสฺสนฺเตเต วินสฺสนฺเตเต, โก เตหิ อตฺโถ’’ติ ¶ เอวํ ¶ อนาคตานํ ภิกฺขูนํ อตฺถิภาวํ ตฺวา เภทาธิปฺปาเยน อุโปสถํ กโรโต ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ อตฺโถ. ตทุภเยปิ ‘‘สมคฺโค’’ติ สฺิโน อนาปตฺติ.

๔๒๙-๔๓๐. เสสสหธมฺมิกา นาม ภิกฺขุํ เปตฺวา อวเสสา จตฺตาโร. อภพฺพสฺสาติ เอตฺถ ปณฺฑกเถยฺยสํวาสก ติตฺถิยปกฺกนฺตก ติรจฺฉานคต มาตุฆาตก ปิตุฆาตก อรหนฺตฆาตก ภิกฺขุนิทูสก สงฺฆเภทก โลหิตุปฺปาทกอุภโตพฺยฺชนกา อภพฺพา คหิตา. เอตฺถ ปน นาคมาณวกาทโย ติรจฺฉานคตปกฺขิกาติ เวทิตพฺพา. เอเตสํ นิสินฺนปริสายฺจ ปาติโมกฺขํ น อุทฺทิเสติ สมฺพนฺโธ.

ตถาติ โย ปน สงฺโฆ สภาคาปตฺติโก, โสปิ น อุทฺทิเส, ปริวุตฺเถน ฉนฺเทนปิ น อุทฺทิเสติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน จตุพฺพิธํ ปาริวาสิยํ ปริสปาริวาสิยํ รตฺติปาริวาสิยํ ฉนฺทปาริวาสิยํ อชฺฌาสยปาริวาสิยนฺติ.

เอตฺถ ปน ภิกฺขู เกนจิเทว กรณีเยน สนฺนิปติตา เมฆาทีหิ อุปทฺทุตา ‘‘อโนกาสา มยํ, อฺตฺร คจฺฉามา’’ติ ฉนฺทํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว อุฏฺหนฺติ. อิทํ ปริสปาริวาสิยํ. กิฺจาปิ ปริสปาริวาสิยํ, ฉนฺทสฺส ปน อวิสฺสฏฺตฺตา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ.

ปุนปิ ภิกฺขูนํ ‘‘อุโปสถาทีนิ กริสฺสามา’’ติ รตฺตึ สนฺนิปติตฺวา ธมฺมํ สุณนฺตานํเยว อรุโณ อุคฺคจฺฉติ. สเจ ‘‘จาตุทฺทสิกํ กริสฺสามา’’ติ นิสินฺนา, ‘‘ปนฺนรโส’’ติ กาตุํ วฏฺฏติ. สเจ ปนฺนรสิกํ กาตุํ นิสินฺนา, ปาฏิปเท อนุโปสเถ อุโปสถํ กาตุํ น วฏฺฏติ, อฺํ ปน สงฺฆกิจฺจํ กาตุํ วฏฺฏติ. อิทํ รตฺติปาริวาสิยํ นาม.

ปุน ¶ ภิกฺขู ‘‘ยํกิฺจิเทว อพฺภานาทิกมฺมํ กริสฺสามา’’ติ สนฺนิปติตา โหนฺติ, ตตฺเรโก นกฺขตฺตปาโก เอวํ วทติ ‘‘อชฺช นกฺขตฺตํ ทารุณ’’นฺติ, เต ตสฺส วจเนน ฉนฺทํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตตฺเถว นิสินฺนา โหนฺติ. อถฺโ อาคนฺตฺวา ‘‘กึ นกฺขตฺเตน, กโรถา’’ติ วทติ. อิทํ ฉนฺทปาริวาสิยฺเจว อชฺฌาสยปาริวาสิยฺจ. ตสฺมึ ปาริวาสิเย ปุน ฉนฺทปาริสุทฺธึ อนาเนตฺวา กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏติ. อิทํ สนฺธาย ‘‘ฉนฺเทน ปริวุตฺเถนา’’ติ วุตฺตํ.

๔๓๑. อาปนฺนมาปตฺตึ (มหาว. ๑๖๙; มหาว. อฏฺ. ๑๖๙) ¶ อเทสยิตฺวาน วา ‘‘อหํ, อาวุโส, อิตฺถนฺนามาย อาปตฺติยา เวมติโก, ยทา นิพฺเพมติโก ภวิสฺสามิ, ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริสฺสามี’’ติ วตฺวา วิมตึ อนาวิกตฺวาน วา ‘‘น จ ภิกฺขเว อนุโปสเถ อุโปสโถ กาตพฺโพ อฺตฺร สงฺฆสามคฺคิยา’’ติ (มหาว. ๑๘๓) วุตฺตตฺตา อนุโปสเถปิ วา กาตุํ น จ กปฺปตีติ อตฺโถ.

๔๓๒. ‘‘น จ ภิกฺขเว ตทหุโปสเถ สภิกฺขุกา อาวาสา อภิกฺขุโก อาวาโส วา อนาวาโส วา คนฺตพฺโพ อฺตฺร สงฺเฆน อฺตฺร อนฺตรายา’’ติ (มหาว. ๑๘๑) วุตฺตตฺตา ‘‘อฏฺิโตโปสถาวาสา’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๘๑) วุตฺตํ. น วเช น คจฺเฉ. อธิฏฺาตุํ สีมเมว วาติ สเจ วิหาเร อุโปสถํ กโรนฺติ, อุโปสถาธิฏฺานตฺถํ สีมาปิ นทีปิ น คนฺตพฺพา. สเจ ปเนตฺถ โกจิ ภิกฺขุ โหติ, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตุํ วฏฺฏติ. วิสฺสฏฺอุโปสถาปิ อาวาสา คนฺตุํ วฏฺฏติ, เอวํ คโต อธิฏฺาตุมฺปิ ลภตีติ. อุโปสถวินิจฺฉโย.

อุโปสถนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๓๓. ‘‘อนุชานามิ ¶ , ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ สงฺเฆ ปวาเรตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๑๕) วุตฺตตฺตา ‘‘เสสา สงฺฆปฺปวารณา’’ติ (มหาว. ๒๑๕ อาทโย) วุตฺตา.

๔๓๔. อชฺช ปวารณาติ เอตฺถ (มหาว. ๒๑๕ อาทโย) ปน จาตุทฺทสิกาย ปวารณาย ‘‘อชฺช ปวารณา จาตุทฺทสี’’ติ ปุพฺพกิจฺจํ กาตพฺพํ, ปนฺนรสิยํ ‘‘อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี’’ติ.

๔๓๗. เถเรสุ อุกฺกุฏิกํ นิสชฺช ปวาเรนฺเตสุ สยํ ปน นโว ยาว ปวาเรติ, ตาว อุกฺกุฏิโกว อจฺฉตูติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว เถเรสุ อุกฺกุฏิกํ นิสินฺเนสุ ปวารยมาเนสุ อาสเนสุ ¶ อจฺฉิตพฺพํ. โย อจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตทมนฺตรา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตุํ, ยาว ปวาเรติ, ปวาเรตฺวา อาสเน นิสีทิตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๑๑) หิ วุตฺตํ.

๔๔๐-๒. เอวํ เตวาจิกปฺปวารณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทฺเววาจิกเอกวาจิกสมานวสฺสิกปฺปวารณาสุ กตฺตพฺพํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทาเนนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ทาเนนาติ ทาเนน วา. ธมฺมสากจฺฉาติ อิมินา ธมฺมกถาสุตฺตสงฺคายนาวินยวินิจฺฉยาทโย คหิตา. ทาเนน วา ธมฺมสากจฺฉาย วา กลเหน วา รตฺติยา เขปิตภาวโต เตวาจิกาย โอกาเส อสติ ทสวิเธ วา อนฺตราเย อนุรูปโต อุตฺตึ เปตฺวา ปวาเรยฺยาติ สมฺพนฺโธ.

อิทานิ ยถานุรูปโต ตฺติ ปิตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุณาตุ เม’’ติอาทิมาห. ยถาปิตตฺติยาติ เอตฺถ สพฺพสงฺคาหิกาเจตฺติปิตา, เตวาจิกทฺเววาจิกเอกวาจิกานํ วเสน ปวาเรตพฺพํ, สมานวสฺสิกปฺปวารณาว เอกา น วฏฺฏติ. สเจ ‘‘สงฺโฆ เตวาจิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ ปิตา, เตวาจิกา ¶ เอว วฏฺฏติ, ทฺเววาจิกาทโย น วฏฺฏนฺติ. ‘‘ทฺเววาจิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ วุตฺเต ทฺเววาจิกฺจ เตวาจิกฺจ วฏฺฏติ, เอกวาจิกสมานวสฺสิกา น วฏฺฏนฺติ. ‘‘เอกวาจิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ วุตฺเต ปน สมานวสฺสิกํ เปตฺวา เสสา วฏฺฏนฺติ. ‘‘สมานวสฺสิก’’นฺติ ปน วุตฺเต สพฺพํ วฏฺฏตีติ. อาทิเก เจตฺถ อาหเรติ เอตฺถ ปวารณายปิ ปุพฺเพ อุโปสเถ วุตฺเต ‘‘ยทิ สมา อาคจฺเฉยฺยุ’’นฺติอาทิเก วาเร อาหเรติ อตฺโถ.

๔๔๓. อิทานิ วตฺตพฺพํ สนฺธาย ‘‘เอว’’นฺติ วุตฺตํ. ติวคฺโค จ จตุวคฺโค จ ติจตุวคฺโค.

๔๕๐. ‘‘น ภิกฺขเว สาปตฺติเกน ปวาเรตพฺพํ. โย ปวาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๓๕) วุตฺตตฺตา สาปตฺติเกนปิ เวมติเกนปิ ปวาริยมาเน อาปตฺตึ สรนฺเตนปิ อุโปสเถ วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชิตพฺพํ. ‘‘วคฺเค สมคฺเค วคฺโคติ-สฺิโน วิมติสฺส วา’’ติอาทิคาถาโต ปฏฺาย ยาว ‘‘อนฺตรายํ ว สงฺฆํ วา-ธิฏฺาตุํ สีมเมว วา’’ติ อวสานคาถา, ตาว เสสา อุโปสเถ วุตฺตา คาถาโยติ อธิปฺเปตา.

๔๕๑. ปวาริเต ¶ จาติ (มหาว. ๒๑๓ อาทโย) ปมปวารณาย สงฺฆมฺหิ ปวาริเตติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ อวุตฺโถติ ปจฺฉิมิกาย อุปคโต อปรินิฏฺิตตฺตา ‘‘อวุตฺโถ’’ติ วุจฺจติ.

๔๕๒. จาตุมาสินีติ กตฺติกปุณฺณมี. เอตฺถ วุตฺถวสฺสา นาม ปจฺฉิมิกาย อุปคตา. ปวารณาวินิจฺฉโย.

ปวารณานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๕๓. จกฺขุโสตาทิเภเทหีติ (ที. นิ. ๑.๒๑๓, ๔๕๔; ม. นิ. ๑.๔๑๑; อ. นิ. ๔.๑๙๘; ธ. ส. ๑๓๕๒-๑๓๕๔; มหานิ. ๑๙๖) ¶ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมนสงฺขาเตหิ ฉหิ อินฺทฺริเยหีติ อตฺโถ. รูปสทฺทาทิโคจเรติ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพธมฺมสงฺขาเตสุ ฉสุ โคจเรสูติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน หตฺถปาทหสิตกถิตวิโลกิตาทิเภทํ สุภาการํ คเหตฺวา อโยนิโส มนสิ กโรนฺตสฺส อภิชฺฌา อุปฺปชฺชติ. ‘‘อนตฺถํ เม อจริ, จรติ, จริสฺสตี’’ติอาทินา (ปริ. อฏฺ. ๓๒๙) นเยน ปฏิฆนิมิตฺตํ คเหตฺวา อโยนิโส มนสิ กโรนฺตสฺส พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ. เอตฺถ ปน อิตฺถิปุริสนิมิตฺตํ วา สุภนิมิตฺตาทิกํ กิเลสวตฺถุภูตํ นิมิตฺตํ อคฺคณฺหิตฺวา ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตาทินา ปฏิปชฺชิตฺวา อสุภนิมิตฺเต โยนิโส มนสิการํ พหุลีกโรนฺตสฺส อภิชฺฌาย ปหานํ โหติ. ‘‘อนตฺถํ เม อจริ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา’’ติอาทินา วา เมตฺตาภาวนาทิวเสน วา โยนิโส มนสิ กโรนฺตสฺส พฺยาปาทปฺปหานํ โหติ. เอวมิทํ สงฺเขปโต รูปาทีสุ กิเลสานุพนฺธนิมิตฺตาทิคฺคาหปริวชฺชนลกฺขณํ อินฺทฺริยสํวรสีลนฺติ เวทิตพฺพํ.

‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ; (อชิตาติ ภควา,)

ปฺาเยเต ปิธิยฺยเร’’ติ –. (สุ. นิ. ๑๐๔๑);

วุตฺตตฺตา ¶ ‘‘สติมา สมฺปชาโน วา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ ปน จตุพฺพิธํ สมฺปชฺํ สาตฺถกสปฺปายโคจรอสมฺโมหวเสน. สํวรวินิจฺฉโย.

๔๕๕. เทสนา ¶ สํวโร เอฏฺิ, ปจฺจเวกฺขณ เภทโตติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๕; วิสุทฺธิ. ๑.๑๙) เทสนาสุทฺธิ สํวรสุทฺธิ ปริเยฏฺิสุทฺธิ ปจฺจเวกฺขณสุทฺธีติ เอวํ จตุพฺพิธา สุทฺธีติ อตฺโถ. อิทานิ ตาหิ สุทฺธีหิ วิสุชฺฌนเก ทสฺเสตุํ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสมฺมต’’นฺติอาทิมาห.

๔๕๖. ‘‘ปุน เอวํ น กริสฺส’’นฺติ จิตฺตาธิฏฺานสํวรา ยสฺมา สุชฺฌติ อินฺทฺริยสํวโร, ตสฺมา อินฺทฺริยสํวโร ‘‘สํวรสุทฺธี’’ติ วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ.

๔๕๗. ปหายาเนสนนฺติ อเนสนํ ปหาย ธมฺเมน อุปฺปาเทนฺตสฺส ปจฺจเยติ ปาเสโส.

๔๕๘. ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวามิ…เป… อุปฺปนฺนานํ เวยฺยาพาธิกานํ…เป… ปรมตายา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๓; อ. นิ. ๖.๕๘) จ เอวํ จตูสุปิ ปจฺจเยสุ ยถาวุตฺตปจฺจเวกฺขณสุชฺฌนาติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน ทุวิธํ ปจฺจเวกฺขณํ ปฏิลาภกาเล จ ปริโภคกาเล จ. ปฏิลาภกาเล หิ ธาตุวเสน วา ปฏิกฺกูลวเสน วา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปิตจีวราทีนิ ตโต อุตฺตริ ปริภุฺชนฺตสฺส อนวชฺโชว ปริโภโค, ปริโภคกาเลปิ. สุทฺธิวินิจฺฉโย.

สุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๕๙. ‘‘จตฺตาริมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อปฺปานิ เจว สุลภานิ จ, ตานิ จ อนวชฺชานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ปํสุกูลํ, ภิกฺขเว, จีวรานํ อปฺปฺจ สุลภฺจ, ตฺจ อนวชฺชํ. ปิณฺฑิยาโลโป, ภิกฺขเว, โภชนานํ อปฺปฺจ สุลภฺจ, ตฺจ อนวชฺชํ. รุกฺขมูลํ ¶ , ภิกฺขเว, เสนาสนานํ อปฺปฺจ สุลภฺจ, ตฺจ อนวชฺชํ. ปูติมุตฺตเภสชฺชํ, ภิกฺขเว, เภสชฺชานํ อปฺปฺจ สุลภฺจ, ตฺจ อนวชฺชํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อปฺปานิ เจว สุลภานิ จ, ตานิ จ อนวชฺชานี’’ติ (อ. นิ. ๔.๒๗; อิติวุ. ๑๐๑) วจนโต ‘‘อปฺเปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

สนฺตุฏฺโติ เอตฺถ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตสานํ วเสน เอเกกสฺมึ ปจฺจเย ตโย ตโย กตฺวา จตูสุ ปจฺจเยสุ ทฺวาทส สนฺโตสา โหนฺติ. มตฺตฺูติ เอตฺถ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๔๒๒; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๔.๒๓๙; อ. นิ. อฏฺ. ๒.๓.๑๖; อิติวุ. อฏฺ. ๒๘; ธ. ส. อฏฺ. ๑๒๔-๑๓๔) จตฺตาโร มตฺตา ปริเยสนมตฺตา ปฏิคฺคหณมตฺตา ปริโภคมตฺตา วิสฺสชฺชนมตฺตาติ. อิตรีตเรน ยาเปนฺโต สุภโร นาม. สนฺโตสวินิจฺฉโย.

สนฺโตสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๖๑-๒. อสุภนฺติ อสุภภาวนา. อิเม จตฺตาโร จตุรารกฺขา นามาติ อธิปฺปาโย. อิทานิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘อารกตฺตาทินา’’ติอาทิมาห. อารกตฺตาทินาติ เอตฺถ อารกตฺตา, อรีนํ อรานฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ ตาว จตูหิ การเณหิ โส ภควา อรหนฺติ อนุสฺสริตพฺโพติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘อารกตฺตา ¶ หตตฺตา จ, กิเลสารีน โส มุนิ;

หตสํสารจกฺกาโร, ปจฺจยาทีน จารโห;

น รโห กโรติ ปาปานิ, อรหํ เตน วุจฺจตี’’ติ. (ปารา. อฏฺ. ๑.๑; วิสุทฺธิ. ๑.๑๓๐);

ภควา ¶ ปน สพฺพกิเลเสหิ สุวิทูรวิทูเร ิโต มคฺเคน สวาสนกิเลสานํ หตตฺตา, ตสฺมา ‘‘อารกตฺตา อรห’’นฺติ วุตฺโต. วุตฺตฺเหตํ –

นาโถ เตนารหํ มโต’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๕);

ภควตา ปน สพฺพกิเลสารโย หตา, ตสฺมา ‘‘อรีนํ หตตฺตาปิ อรห’’นฺติ วุตฺโต. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘ยสฺมา ราคาทิสงฺขาตา, สพฺเพปิ อรโย หตา;

ปฺาสตฺเถน นาเถน, ตสฺมาปิ อรหํ มโต’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๖);

ยํ ปเนตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภิปุฺาภิสงฺขารอปุฺาภิสงฺขารอาเนฺชาภิสงฺขารารํ ชรามรณเนมิ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๓) วจนโต อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา ติภวรเถ โยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ สํสารจกฺกํ, ตสฺส ภควโต โพธิรุกฺขมูเล สมฺมปฺปธานวีริยปาเทหิ จตุปาริสุทฺธิสีลปถวิยํ ปติฏฺาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกราณผรสุํ คเหตฺวา สพฺเพ อรา หตา. ตสฺมา ‘‘อรานํ หตตฺตา อรห’’นฺติ วุตฺโต. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘อรา สํสารจกฺกสฺส, หตา าณาสินา ยโต;

โลกนาเถน เตเนส, อรหนฺติ ปวุจฺจตี’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๘);

อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา ¶ จีวราทีนํ ปจฺจยานํ อุตฺตมปูชาย จ ยุตฺโต ภควา, ตสฺมา ‘‘ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา จ อรห’’นฺติ วุจฺจติ. วุตฺตฺเหตํ –

ตสฺมา ชิโน อรหติ นามเมต’’นฺติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๙);

ยถา โลเก เกจิ ปณฺฑิตมานิโน อสิโลกภเยน รโห ปาปานิ กโรนฺติ, ตถา ภควา กทาจิปิ น กโรติ, ตสฺมา ‘‘ปาปกรเณ รหาภาวา จ อรห’’นฺติ วุจฺจติ. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘ยสฺมา นตฺถิ รโห นาม, ปาปกมฺเมสุ ตาทิโน;

รหาภาเวน เตเนส, อรหํ อิติ วิสฺสุโต’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๑๓๐) –

เอวํ อารกตฺตาทินา อรหนฺติ ภาเวตพฺพํ.

สมฺมา สามฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ. สมฺมาติ าเยเนว, อภิฺเยฺเย ธมฺเม อภิฺเยฺยโต ปริฺเยฺเย ธมฺเม ปริฺเยฺยโต ปหาตพฺเพ ธมฺเม ปหาตพฺพโต สจฺฉิกาตพฺเพ ธมฺเม สจฺฉิกาตพฺพโต ภาเวตพฺเพ ธมฺเม ภาเวตพฺพโต เอวาติ อตฺโถ. สามฺจาติ อตฺตนาว. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ภาเวตพฺพฺจ ภาวิตํ;

ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา’’ติ. (ม. นิ. ๒.๓๙๙; สุ. นิ. ๕๖๓);

‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถาเทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’’ติ เอวํ วุตฺเต นวเภเท ภควโต คุเณ ยา ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต สติเยว อนุสฺสติ, ปวตฺติตพฺพฏฺานมฺหิเยว วา ปวตฺตตฺตา สทฺธาปพฺพชิตสฺส ¶ กุลปุตฺตสฺส อนุรูปา สตีติ อนุสฺสติ, พุทฺธํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติ, ยา เอวํ นววิเธน ปวตฺตา สติ ¶ , สา พุทฺธานุสฺสติ นามาติ อตฺโถ. สพฺพากาเรน ปน อาจริเยน พุทฺธโฆเสน พุทฺธานุสฺสติ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๓ อาทโย) วุตฺตา, อตฺถิเกน ปน ตโต ปจฺจาสีสิตพฺพา.

๔๖๓-๔. จตุรารกฺขาย สายํปาตํ ภาเวตพฺพตฺตา เมตฺตาภาวนํ ทสฺเสนฺเตน เถเรน สพฺพตฺถกกมฺมฏฺานภาวนาวเสน ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา. อิตรถา ‘‘อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา, น หเนยฺย น ฆาตเย’’ติ (ธ. ป. ๑๒๙-๑๓๐) วจนโต สพฺพปมํ ‘‘อหํ สุขิโต โหมิ, อเวโร’’ติอาทินา นเยน ภาเวตฺวาว อตฺตนิ จิตฺตํ นิปริพนฺธมานํ กตฺวา ปจฺฉา อาจริยุปชฺฌายาทีสุ กเมน ภาเวตพฺพา. อตฺตนิ ปน อปฺปนา น โหติ. โคจรคามมฺหิ อิสฺสเร ชเนติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๖๕) โคจรคาเม. สีมฏฺสงฺฆโต ปฏฺาย ปริจฺฉิชฺช ปริจฺฉิชฺชาติ อตฺโถ. เอวํ เมตฺตํ ภาเวนฺโต ภิกฺขุสงฺเฆ เมตฺตาย สหวาสีนํ มุทุจิตฺตํ ชเนติ, อถสฺส สุขสํวาสตา โหติ. สีมฏฺกเทวตาสุ เมตฺตาย มุทุกตจิตฺตาหิ เทวตาหิ ธมฺมิกาย รกฺขาย สุสํวิหิตรกฺโข โหติ. โคจรคามมฺหิ อิสฺสรชเน เมตฺตาย มุทุกตจิตฺตสนฺตาเนหิ อิสฺสเรหิ ธมฺมิกาย รกฺขาย สุรกฺขิตปริกฺขาโร โหติ. ตตฺถ มนุสฺเส เมตฺตาย ปสาทิตจิตฺเตหิ เตหิ อปริภูโต หุตฺวา วิจรติ. สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตาย สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตจาโร โหติ.

๔๖๕-๖. วณฺณโต จ สณฺานโต จ โอกาสโต จ ทิสโต จ ปริจฺเฉทโต จ เกสาทิโกฏฺาเส ววตฺถเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ วณฺณโตติ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๑๐) เกสาทีนํ วณฺณโต. สณฺานโตติ เตสํเยว สณฺานโต. โอกาสโตติ ‘‘อยํ โกฏฺาโส อิมสฺมึ นาม โอกาเส ปติฏฺิโต’’ติ เอวํ ตสฺส ตสฺส โอกาสโต. ทิสโตติ ¶ อิมสฺมึ สรีเร นาภิโต อุทฺธํ อุปริมา ทิสา, อโธ เหฏฺิมา ทิสา, ตสฺมา ‘‘อยํ โกฏฺาโส อิมิสฺสา นาม ทิสายา’’ติ ทิสา ววตฺถเปตพฺพา. ปริจฺเฉทโตติ สภาคปริจฺเฉทโต วิสภาคปริจฺเฉทโตติ ทฺเว ปริจฺเฉทา. ตตฺถ ‘‘อยํ โกฏฺาโส เหฏฺา จ อุปริ จ ติริยฺจ อิมินา นาม ปริจฺเฉโท’’ติ เอวํ สภาคปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. ‘‘เกสา น โลมา, โลมา น เกสา’’ติ เอวํ อมิสฺสกวเสน วิสภาคปริจฺเฉโท.

เอวํ ¶ ปฺจหิ อากาเรหิ ววตฺถานาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มนสิ กโรนฺเตน เอวํ มนสิ กาตพฺพนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปุพฺพโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อนุปุพฺพโตติ สชฺฌายกรณกาลโต ปฏฺาย ‘‘เกสา นขา’’ติ เอวํ เอกนฺตริกาย วา ‘‘โลมา เกสา’’ติ เอวํ อุปฺปฏิปาฏิยา วา น มนสิ กาตพฺพํ, อถ โข ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทินา นเยน อนุปฏิปาฏิยา มนสิ กาตพฺพํ, อนุปฏิปาฏิยา มนสิ กโรนฺเตนาปิ นาติสีฆํ นาติสณิกํ มนสิ กาตพฺพํ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ เจตโส วิกฺเขโป ปฏิพาหิตพฺโพ. ‘‘ปณฺณตฺตึ สมติกฺกมฺม, มุฺจนฺตสฺสานุปุพฺพโต’’ติ ปาโ คเหตพฺโพ. เอวฺหิ สติ ภาวนากฺกเมน อตฺโถ สุวิฺเยฺโย โหติ. ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทิปฺตฺตึ อมนสิกตฺวา ปฏิกฺกูลภาเวน เอวํ จิตฺตํ เปตพฺพํ. มุฺจนฺตสฺสานุปุพฺพโตติ โย โย โกฏฺาโส อาปาถํ นาคจฺฉติ, ตํ ตํ อนุปุพฺพโต มุฺจนฺตสฺสาติ อตฺโถ.

๔๖๗. อิทานิ ยถา ปฏิกฺกูลมนสิกาโร กาตพฺโพ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วณฺณอาสยสณฺานา’’ติอาทิมาห. เอเตหิ วณฺณาทีหิ โกฏฺาเสหิ ปฏิกฺกูลาติ ภาวนาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ (วิภ. อฏฺ. ๓๕๖; วิสุทฺธิ. ๑.๑๗๘) เกสา ตาว วณฺณโตปิ ปฏิกฺกูลา. ตถา ¶ หิ ยาคุภตฺตาทีสุ เกสวณฺณํ กิฺจิ ทิสฺวา ชิคุจฺฉนฺติ. สณฺานโตปิ ปฏิกฺกูลา. ตถา หิ รตฺตึ ภุฺชนฺตา เกสสณฺานํ มกจิวากาทิกํ ฉุปิตฺวา ชิคุจฺฉนฺติ. เตลมกฺขนาทิวิรหิตานฺจ อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตานฺจ คนฺโธ อติวิย ปฏิกฺกูโลติ คนฺธโตปิ ปฏิกฺกูลา. อสุจิฏฺาเน ชาตสูเปยฺยปณฺณํ วิย ปุพฺพโลหิตมุตฺตกรีสปิตฺตเสมฺหาทินิสฺสนฺเทน ชาตตฺตา อาสยโตปิ ปฏิกฺกูลา. คูถราสิมฺหิ อุฏฺิตกณฺณิกํ วิย เอกตึสโกฏฺาสราสิมฺหิ ชาตตฺตา โอกาสโตปิ ปฏิกฺกูลา. อุทฺธุมาตกํ วินีลกํ วิปุพฺพกํ วิจฺฉิทฺทกํ วิกฺขายิตกํ วิกฺขิตฺตกํ หตวิกฺขิตฺตกํ โลหิตกํ ปุฬวกํ อฏฺิกนฺติ อิเมสุ อุทฺธุมาตกาทีสุ วตฺถูสุ อสุภาการํ คเหตฺวา ปวตฺตา ภาวนา วา อสุภํ นามาติ อตฺโถ.

๔๖๘. ยํ ปเนตํ อรหนฺตานํ วฏฺฏทุกฺขสมุจฺเฉทสงฺขาตํ สมุจฺเฉทมรณํ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๖๗), สงฺขารานํ ขณภงฺคสงฺขาตํ ขณิกมรณํ, ‘‘รุกฺโข มโต, โลหํ มต’’นฺติอาทิ สมฺมุติมรณฺจ, น ตํ อิธ อธิปฺเปตํ. อิธ ปน มรณนฺติ เอกภวปริยาปนฺนสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท อธิปฺเปโต. ตมฺปิ กาลมรณํ อกาลมรณนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ กาลมรณํ ปุฺกฺขเยน วา อายุกฺขเยน วา อุภยกฺขเยน วา โหติ, อกาลมรณํ อุปปีฬกอุปจฺเฉทกกมฺมวเสน ¶ . ‘‘มรณํ เม ภวิสฺสตี’’ติ วา ‘‘ชีวิตํ อุจฺฉิชฺชิสฺสตี’’ติ วา ‘‘มรณํ มรณ’’นฺติ วา โยนิโส ภาวยิตฺวานาติ สมฺพนฺโธ.

๔๖๙-๗๐. ยสฺส ปน เอตฺตาวตา อุปจารชฺฌานํ น อุปฺปชฺชติ, เตน วธกปจฺจุปฏฺานโต สมฺปตฺติวิปตฺติโต อุปสํหรณโต กายพหุสาธารณโต อายุทุพฺพลโต อนิมิตฺตโต อทฺธานปริจฺเฉทโต ขณปริตฺตโตติ อิเมหิ อฏฺหิ อากาเรหิ มรณํ อนุสฺสริตพฺพํ, อิทานิ ¶ เต ทสฺเสตุํ ‘‘วธกสฺเสวุปฏฺาน’’นฺติอาทิมาห. อสึ อุกฺขิปิตฺวา สีสํ ฉินฺทิตุํ ิตวธโก วิย มรณํ ปจฺจุปฏฺิตเมวาติ ภาวนา มรณสฺสติ นามาติ สมฺพนฺโธ. เอวํ สพฺพตฺถ. สพฺพํ อาโรคฺยํ พฺยาธิปริโยสานํ, สพฺพํ โยพฺพนํ ชราปริโยสานํ, สพฺพํ ชีวิตํ มรณปริโยสานํ, ตสฺมา ‘‘อยํ โยพฺพนาทิกายสมฺปตฺติ ตาวเทว โสภติ, ยาว มรณสงฺขาตา วิปตฺติ น ภวิสฺสตี’’ติ เอวมาทินา สมฺปตฺติวิปตฺติโต จ, สตฺตหากาเรหิ อุปสํหรณโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํ ยสมหตฺตโต ปุฺมหตฺตโต ถามมหตฺตโต อิทฺธิมหตฺตโต ปฺามหตฺตโต ปจฺเจกพุทฺธโต สมฺมาสมฺพุทฺธโตติ. ตตฺถ ‘‘อิทํ มรณํ นาม มหายสานํ มหาปริวารานํ มหาสมฺมตมนฺธาตาทีนมฺปิ อุปริ ปตติ, กิมงฺคํ ปน มยฺหํ อุปริ น ปติสฺสตี’’ติ เอวํ ยสมหตฺตโต,

‘‘วาสุเทโว พลเทโว, ภีมเสนาทโย มหา;

พลา มจฺจุวสํ ปตฺตา, มาทิเสสุ กถาว กา’’ติ. –

‘‘มหาโมคฺคลฺลานาทีนํ มหิทฺธิกานมฺปิ อุปริ ปตติ, มาทิเสสุ กถาว กา’’ติ เอวํ อิทฺธิมหตฺตโต, ‘‘สาริปุตฺตาทีนํ มหาปฺานมฺปิ อุปริ ปตติ, มาทิเสสุ กถาว กา’’ติ ¶ เอวํ ปฺามหตฺตโต. เอวํ อิตเรสมฺปิ ปจฺเจกพุทฺธสมฺมาสมฺพุทฺธานมฺปิ มหนฺตภาวํ จินฺเตตฺวา ‘‘เตสมฺปิ อุปริ มรณํ ปตติ, กิมงฺคํ ปน มยฺหํ อุปริ น ปติสฺสตี’’ติ เอวํ อุปสํหรณโต จ, ‘‘อยํ กาโย พหุสาธารโณ อชฺฌตฺติกานํเยว อเนกสตานํ โรคานํ พาหิรานํ อหิวิจฺฉิกาทีนฺจา’’ติ กายพหุสาธารณโต จ, ‘‘อสฺสาสปสฺสาสปฏิพทฺธํ ชีวิต’’นฺติอาทินา นเยน อายุทุพฺพลโต จ,

อนิมิตฺตา น นายเร’’ติ. (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๐; ชา. อฏฺ. ๒.๒.๓๔) –

เอวํ กาลววตฺถานสฺส อภาวโต จ, ‘‘โย, ภิกฺขเว, จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ ชีวติ อปฺปํ วา ภิยฺโย’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๔๕) วุตฺตตฺตา เอวมาทินา นเยน อทฺธานสฺส ปริจฺเฉทาจ ภาวนา มรณสฺสติ นามาติ อตฺโถ. ขณปริตฺตโต จ มรณสฺสติ ภาเวตพฺพา.

ลหุ โส วตฺตเต ขโณ’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๑๗๖) –

หิ วุตฺตํ. จตุรารกฺขวินิจฺฉโย.

จตุรารกฺขนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๗๑-๒. นามรูปํ ¶ ¶ ปริคฺคยฺหาติ เอตฺถ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๖๒ อาทโย) นามรูปปริคฺคหํ กาตุกาเมน ตาว เปตฺวา เนวสฺานาสฺายตนํ อวเสเสสุ ยํ กิฺจิ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ จ ตํสมฺปยุตฺเต จ ผสฺสาทโย ธมฺเม ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘สพฺพเมตํ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต นมนฏฺเน นาม’’นฺติ ววตฺถเปตพฺพํ. ตโต ตสฺส ปจฺจยํ ปริเยสนฺโต ‘‘หทยวตฺถุํ นิสฺสาย วตฺตตี’’ติ ปสฺสติ, ปุน วตฺถุสฺส ปจฺจยภูตานิ จ อุปาทารูปานิ จ ปสฺสิตฺวา ‘‘อิทํ สพฺพํ รุปฺปนโต วิการาปตฺติโต รูป’’นฺติ ปริคฺคณฺหาติ. ปุน ตทุภยํ ‘‘นมนลกฺขณํ นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูป’’นฺติ เอวํ สงฺเขปโต นามรูปํ ววตฺถเปติ. อิทํ สพฺพํ สมถยานิกวเสน วุตฺตํ. วิปสฺสนายานิโก ปน จตุธาตุววตฺถานมุเขน ภูตุปาทายรูปานิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘สพฺพเมตํ รุปฺปนโต รูป’’นฺติ ปสฺสติ. ตโต เอวํ ปริจฺฉินฺนรูปสฺส จกฺขาทีนิ นิสฺสาย ปวตฺตมานา อรูปธมฺมาปิ อาปาถมาคจฺฉนฺติ. ตโต สพฺเพปิ เต อรูปธมฺเม นมนลกฺขเณน เอกโต กตฺวา ‘‘เอตํ นาม’’นฺติ ปสฺสติ. โส ‘‘อิทํ นามํ, อิทํ รูป’’นฺติ ทฺเวธา ววตฺถเปติ. เอวํ ววตฺถเปตฺวา ‘‘นามรูปโต อุทฺธํ อฺโ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา โปโส วา เทโว วา พฺรหฺมา วา นตฺถี’’ติ ปสฺสติ.

ยถาหิ องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;

เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ. (สํ. นิ. ๑.๑๗๑);

เอวเมว ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สติ สตฺโต, ปุคฺคโลติ วา โวหารมตฺโต โหตีติ เอวมาทินา นเยน นามรูปานํ ยาถาวทสฺสนสงฺขาเตน ทิฏฺิวิสุทฺธิภูเตน าเณน นามรูปํ ปริคฺคยฺหาติ อตฺโถ.

ตโต ¶ ตสฺส จ ปจฺจยนฺติ ปุน ตสฺส นามรูปสฺส ปจฺจยํ ปริคฺคยฺหาติ อตฺโถ. วุตฺตนเยน นามรูปํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ‘‘โก นุ โข อิมสฺส เหตู’’ติ ปริเยสนฺโต อเหตุวาทวิสมเหตุวาเทสุ โทสํ ทิสฺวา โรคํ ทิสฺวา ตสฺส นิทานสมุฏฺานํ ปริเยสนฺโต เวชฺโช วิย ตสฺส เหตุฺจ ปจฺจยฺจ ปริเยสนฺโต อวิชฺชา ตณฺหา อุปาทานํ กมฺมนฺติ อิเม จตฺตาโร ธมฺเม นามรูปสฺส อุปฺปาทปจฺจยตฺตา ‘‘เหตู’’ติ จ อาหารํ อุปตฺถมฺภนสฺส ปจฺจยตฺตา ‘‘ปจฺจโย’’ติ ¶ จ ปสฺสติ. ‘‘อิมสฺส กายสฺส อวิชฺชาทโย ตโย ธมฺมา มาตา วิย ทารกสฺส อุปนิสฺสยา โหนฺติ, กมฺมํ ปิตา วิย ปุตฺตสฺส ชนกํ, อาหาโร ธาติ วิย ทารกสฺส สนฺธารโก’’ติ เอวํ รูปกายสฺส ปจฺจยปริคฺคหํ กตฺวา ปุน ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๔๓) นเยน นามกายสฺสปิ เหตุปจฺจยํ ปริคฺคณฺหาติ.

เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ‘‘อตีตานาคตาปิ ธมฺมา เอวเมว ปวตฺตนฺตี’’ติ สนฺนิฏฺานํ กโรติ. ตสฺส ยา สา ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ ‘‘อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ, น นุ โข อโหสึ, กึ นุ โข, กถํ นุ โข, กึ หุตฺวา กึ อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ปฺจวิธา วิจิกิจฺฉา วุตฺตา, ยาปิ อปรนฺตํ อารพฺภ ‘‘ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, น นุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข, กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ปฺจวิธา วุตฺตา, ยาปิ เอตรหิ วา ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ ‘‘อชฺฌตฺตํ กถํกถี โหติ, อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กึ นุ โขสฺมิ, กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหึ คามี ภวิสฺสตี’’ติ ฉพฺพิธา วิจิกิจฺฉา วุตฺตา, ตา สพฺพาปิ ปหียนฺติ. เอวํ ปจฺจยปริคฺคหเณน ตีสุ อทฺธาสุ ¶ กงฺขํ วิตริตฺวา ิตํ าณํ ‘‘กงฺขาวิตรณวิสุทฺธี’’ติปิ ‘‘ธมฺมฏฺิติาณ’’นฺติปิ ‘‘สมฺมาทสฺสน’’นฺติปิ วุจฺจติ.

เอตฺถ ปน ติสฺโส โลกิยปริฺา าตปริฺา ตีรณปริฺา ปหานปริฺาติ. ตตฺถ ‘‘รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, เวทยิตลกฺขณา เวทนา’’ติ เอวํ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺตา ปฺา าตปริฺานาม. ‘‘รูปํ อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา’’ติอาทินา เตสํเยว ธมฺมานํ สามฺลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาปฺา ตีรณปริฺา นาม. เตสุ เอวํ ปน ธมฺเมสุ นิจฺจสฺาทิปชหนวเสน ปวตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนา ปหานปริฺา นาม. ตตฺถ สงฺขารปริคฺคหโต ปฏฺาย ยาว ปจฺจยปริคฺคหา าตปริฺาย ภูมิ. กลาปสมฺมสนโต ปฏฺาย ยาว อุทยพฺพยานุปสฺสนา ตีรณปริฺาย ภูมิ. ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺาย ปหานปริฺาย ภูมิ. ตโต ปฏฺาย หิ ‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสฺํ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสฺํ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ, วิรชฺชนฺโต ราคํ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต ¶ อาทานํ ปชหตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๒) เอวํ ปชหนฺโต นิจฺจสฺาทิปหานสาธิกานํ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ อาธิปจฺจํ โหติ. อิติ อิมาสุ ปริฺาสุ สงฺขารปริจฺเฉทสฺส เจว ปจฺจยปริคฺคหสฺส จ สาธิตตฺตา อิมินา โยคินา าตปริฺา อธิคตา โหติ.

ปุน ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจํ, อุทยพฺพยปฺปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขํ, อวสวตฺติตฺตา อนตฺตา. ยา กาจิ เวทนา, ยา กาจิ สฺา, เย เกจิ สงฺขารา, ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจํ, อุทยพฺพยปฺปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขํ, อวสวตฺติตฺตา อนตฺตา’’ติ เอวมาทินา นเยน กลาปสมฺมสนํ กโรติ. อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวาน สงฺขาเร สมฺมสนฺโต’’ติ.

เอวํ สงฺขาเรสุ อนิจฺจทุกฺขอนตฺตวเสน กลาปสมฺมสนํ กตฺวา ปุน สงฺขารานํ อุทยพฺพยเมว ปสฺสติ. กถํ? ‘‘อวิชฺชาสมุทยา (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) รูปสมุทโย, ตณฺหากมฺมอาหารสมุทยา รูปสมุทโย’ติ เอวํ รูปกฺขนฺธสฺส ปจฺจยสมุทยทสฺสนฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสตี’’ติ เอวํ ปฺจหากาเรหิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. ‘‘อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ, ตณฺหากมฺมอาหารนิโรธา รูปนิโรโธ’ติ เอวํ รูปกฺขนฺธสฺส ปจฺจยนิโรธทสฺสนฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสตี’’ติ เอวํ ปฺจหากาเรหิ วยํ ปสฺสติ. ตถา ‘‘อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย, ตณฺหากมฺมผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย’’ติ เวทนากฺขนฺธสฺส, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. ‘‘อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธ, ตณฺหากมฺมผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ’’ติ เวทนากฺขนฺธสฺส, วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. เอวํ สฺากฺขนฺธาทีสุปิ. อยํ ปน วิเสโส – วิฺาณกฺขนฺธสฺส ผสฺสฏฺาเน นามรูปสมุทยา, นามรูปนิโรธาติ โยเชตพฺพํ. เอวํ เอเกกสฺมึ ขนฺเธ ปจฺจยสมุทยวเสน จ นิพฺพตฺติลกฺขณวเสน จ ปจฺจยนิโรธวเสน จ วิปริณามลกฺขณวเสน จ อุทยพฺพยทสฺสเนน ทส ¶ ทส กตฺวา ปฺาส ลกฺขณานิ ¶ วุตฺตานิ. เตสํ วเสน เอวํ รูปสฺส อุทโย รูปสฺส วโยติ ปจฺจยโต เจว ลกฺขณโต จ วิตฺถาเรน มนสิการํ กโรติ.

ตสฺเสวํ กโรโต ‘‘อิติ กิร อิเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’’ติ าณํ วิสทํ โหติ. ‘‘เอวํ กิร อิเม ธมฺมา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ นิจฺจํ นวาว หุตฺวา สงฺขารา อุปฏฺหนฺติ. น เกวลฺจ นิจฺจํ นวา, สูริยุคฺคมเน อุสฺสาวพินฺทุ วิย, อุทกพุพฺพุโฬ วิย, อุทเก ทณฺฑราชิ วิย, อารคฺเค สาสโป วิย, วิชฺชุปฺปาโท วิย จ ปริตฺตฏฺายิโน. มายามรีจิสุปินอลาตจกฺกคนฺธพฺพนครเผณปิณฺฑกทลิอาทโย วิย นิสฺสารา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. เอตฺตาวตา จาเนน วยธมฺมเมว อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ วยํ อุเปตีติ อิมินา อากาเรน สมปฺาส ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิตํ อุทยพฺพยานุปสฺสนํ นาม ปมํ ตรุณวิปสฺสนาาณํ อธิคตํ โหติ, ยสฺสาธิคมา อารทฺธวิปสฺสโกติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ.

อถสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส กุลปุตฺตสฺส โอภาโส าณํ ปีติ ปสฺสทฺธิ สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุปฏฺานํ อุเปกฺขา นิกนฺตีติ ทส วิปสฺสนุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ. เอตฺถ โอภาโส นาม วิปสฺสนากฺขเณ าณสฺส พลวตฺตา โลหิตํ ปสีทติ, เตน ฉวิโต โอภาโส นิพฺพตฺตติ, ตํ ทิสฺวา อยํ โยคี ‘‘มคฺโค มยา ปตฺโต’’ติ ตเมว โอภาสํ อสฺสาเทติ. าณนฺติ วิปสฺสนาาณเมเวตํ, สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส สูรํ ปสนฺนํ หุตฺวา ปวตฺตมานํ ทิสฺวา ปุพฺเพ วิย ‘‘มคฺโค’’ติ อสฺสาเทติ. ปีตีติ วิปสฺสนาปีติ เอว. ตสฺส หิ ตสฺมึ ขเณ ปฺจวิธา ปีติ อุปฺปชฺชติ. ปสฺสทฺธีติ วิปสฺสนาปสฺสทฺธิ. ตสฺมึ สมเย เนว กายจิตฺตานํ ทรโถ คารวตา กกฺขฬตา อกมฺมฺตา เคลฺตา วงฺกตา โหติ. สุขํ วิปสฺสนาสุขเมว. ตสฺส กิร ตสฺมึ ¶ สมเย สกลสรีรํ ปิตวฏฺฏิ วิย อภิสนฺทยมานํ อติปณีตํ สุขํ อุปฺปชฺชติ.

อธิโมกฺโข นาม วิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตา สทฺธา. ตสฺมึ ขเณ จิตฺตเจตสิกานํ อติวิย ปสาทภูตา พลวตี สทฺธา อุปฺปชฺชติ. ปคฺคโห นาม วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตํ วีริยํ. ตสฺมิฺหิ ขเณ อสิถิลมนจฺจารทฺธํ สุปคฺคหิตํ วีริยํ อุปฺปชฺชติ. อุปฏฺานนฺติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ. ตสฺมิฺหิ ขเณ สุปฏฺิตา สติ อุปฺปชฺชติ. อุเปกฺขาติ ทุวิธา วิปสฺสนาวชฺชนวเสน ¶ . ตสฺมึ ขเณ สพฺพสงฺขารคฺคหเณ มชฺฌตฺตภูตวิปสฺสนุเปกฺขาสงฺขาตํ าณํ พลวนฺตํ หุตฺวา อุปฺปชฺชติ, มโนทฺวาเร อาวชฺชนุเปกฺขา จ, สาว ตํ ตํ านํ อาวชฺเชนฺตสฺส สูรา ติขิณา หุตฺวา วหติ. นิกนฺติ วิปสฺสนานิกนฺติ. โอภาสาทีสุ อาลยํ กุรุมานา สุขุมา สนฺตาการา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ. เอตฺถ โอภาสาทโย กิเลสวตฺถุภูตตาย ‘‘อุปกฺกิเลสา’’ติ วุตฺตา, น อกุสลตฺตา. นิกนฺติ ปน อุปกฺกิเลโส เจว กิเลสวตฺถุ จ. ปณฺฑิโต ปน ภิกฺขุ โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ วิกฺเขปํ อคจฺฉนฺโต ‘‘โอภาสาทโย ธมฺมา น มคฺโค, อุปกฺกิเลสวินิมุตฺตํ ปน วีถิปฺปฏิปนฺนํ วิปสฺสนาาณํ มคฺโค’’ติ มคฺคฺจ อมคฺคฺจ ววตฺถเปติ. ตสฺเสวํ ‘‘อยํ มคฺโค, อยํ น มคฺโค’’ติ ตฺวา ิตํ าณํ ‘‘มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธี’’ติ วุจฺจติ.

อิโต ปฏฺาย อฏฺวิธสฺส าณสฺส วเสน สิขาปฺปตฺตํ วิปสฺสนาาณํ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม โหติ. อุทยพฺพยานุปสฺสนาาณํ ภงฺคานุปสฺสนาาณํ ภยตุปฏฺานาณํ อาทีนวานุปสฺสนาาณํ นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ มุฺจิตุกมฺยตาาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณํ สงฺขารุเปกฺขาาณนฺติ อิมานิ อฏฺ าณานิ นาม. เอตานิ นิพฺพตฺเตตุกาเมน ยสฺมา อุปกฺกิเลเสหิ อภิภูตํ หุตฺวา ลกฺขณปฺปฏิเวธํ กาตุํ อสมตฺถํ ¶ โหติ จิตฺตํ, ตสฺมา ปุนปิ อุทยพฺพยเมว ปสฺสิตพฺพํ. อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺตสฺส อนิจฺจลกฺขณํ ยถาภูตํ อุปฏฺาติ, อุทยพฺพยปฺปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขลกฺขณฺจ ‘‘ทุกฺขเมว จ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺติ เวติ จา’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๗๑) ปสฺสโต อนตฺตลกฺขณฺจ.

เอตฺถ จ อนิจฺจํ อนิจฺจลกฺขณํ, ทุกฺขํ ทุกฺขลกฺขณํ, อนตฺตา อนตฺตลกฺขณนฺติ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพ. เอตฺถ อนิจฺจนฺติ ขนฺธปฺจกํ. กสฺมา? อุปฺปาทวยฺถตฺตภาวา หุตฺวา อภาวโต วา. อฺถตฺตํ นาม ชรา, อุปฺปาทวยฺถตฺตํ อนิจฺจลกฺขณํ, หุตฺวา อภาวสงฺขาโต วา เอโก อาการวิกาโร. ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๑๕) วจนโต ตเทว ขนฺธปฺจกํ ทุกฺขํ. กสฺมา? อภิณฺหํ ปฏิปีฬิตตฺตา. อภิณฺหปฺปฏิปีฬนากาโร ทุกฺขลกฺขณํ. ‘‘ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ วจนโต ตเทว ขนฺธปฺจกํ อนตฺตา. กสฺมา? อวสวตฺตนโต. อวสวตฺตนากาโร อนตฺตลกฺขณํ. อิมานิปิ ตีณิ ลกฺขณานิ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺตสฺเสว อารมฺมณานิ โหนฺติ.

ปุนปิ ¶ โส รูปารูปธมฺเมสุ เอว ‘‘อนิจฺจา’’ติอาทินา วิปสฺสติ, ตสฺส สงฺขารา ลหุํ ลหุํ อาปาถํ คจฺฉนฺติ. ตโต อุปฺปาทํ วา ิตึ วา อารมฺมณํ อกตฺวา เตสํ ขยวยนิโรเธ เอว ปสฺสโต สติ สนฺติฏฺตีติ อิทํ ภงฺคานุปสฺสนาาณํ นาม. อิมสฺส อุปฺปาทโต ปฏฺาย อสฺส โยคิโน ‘‘ยถา อิเม สงฺขารา ปฺจกฺขนฺธา ภิชฺชนฺติ, เอวํ อตีเตปิ สงฺขารา ภิชฺชึสุ, อนาคเตปิ ภิชฺชิสฺสนฺตี’’ติ นิโรธเมว ปสฺสโต สติ สนฺติฏฺติ, ตสฺส ภงฺคานุปสฺสนาาณํ อาเสวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส สพฺพภวโยนิคติฏฺิติสตฺตาวาเสสุ สพฺเพ สงฺขารา ชลิตองฺคารกาสุอาทโย วิย มหาภยํ หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. เอตํ ภยตุปฏฺานาณํ นาม. ตสฺส ตํ ภยตุปฏฺานาณํ อาเสวนฺตสฺส ¶ สพฺเพ ภวาทโย อาทิตฺตองฺคารา วิย, สมุสฺสิตขคฺคา วิย ปจฺจตฺถิกา อปฺปฏิสรณา สาทีนวา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. อิทํ อาทีนวานุปสฺสนาาณํ นาม. ตสฺส เอวํ สงฺขาเร อาทีนวโต ปสฺสนฺตสฺส ภวาทีสุ สงฺขารานํ อาทีนวตฺตา สพฺพสงฺขาเรสุ อุกฺกณฺนา อนภิรติ อุปฺปชฺชติ. อิทํ นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ นาม. สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนฺตสฺส อุกฺกณฺนฺตสฺส สพฺพสฺมา สงฺขารคตา มุฺจิตุกามตา นิสฺสริตุกามตาว โหติ. อิทํ มุฺจิตุกมฺยตาาณํ นาม. ปุน ตสฺมา สงฺขารคตา มุฺจิตุํ ปุน เต เอว สงฺขาเร ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาเณน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ตีรณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณํ นาม, โย เอวํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต เตสุ อนตฺตลกฺขณสฺส สุทิฏฺตฺตา ‘‘อตฺตา’’ติ วา ‘‘อตฺตนิย’’นฺติ วา อคฺคณฺหนฺโต สงฺขาเรสุ ภยฺจ นนฺทิฺจ ปหาย สงฺขาเรสุ อุทาสิโน โหติ มชฺฌตฺโต, ‘‘อห’’นฺติ วา ‘‘มม’’นฺติ วา น คณฺหาติ, สพฺพสงฺขาเรสุ อุทาสิโน มชฺฌตฺโต ตีสุ ภเวสุ อุเปกฺขโก, ตสฺส ตํ าณํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ นาม. ตํ ปเนตํ สพฺพสงฺขารปฺปวตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานปกฺขนฺทํ โหติ, โน เจ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสติ, ปุนปฺปุนํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วา ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วา ‘‘อนตฺตา’’ติ วา ติวิธานุปสฺสนาวเสน สงฺขารารมฺมณเมว หุตฺวา ปวตฺตติ.

เอวํ ติฏฺมานฺจ เอตํ อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโต สุฺโตติ ติณฺณํ วิโมกฺขานํ วเสน วิโมกฺขมุขภาวํ อาปชฺชิตฺวา ติฏฺติ. ติสฺโส หิ อนุปสฺสนา ตีณิ วิโมกฺขมุขานีติ วุจฺจนฺติ. เอตฺถ จ อนิจฺจโต มนสิ กโรนฺโต (ปฏิ. ม. ๑.๒๒๓-๒๒๔) อธิโมกฺขพหุโล อนิมิตฺตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ. ทุกฺขโต มนสิ กโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ. อนตฺตโต มนสิ กโรนฺโต เวทพหุโล สุฺตวิโมกฺขํ ปฏิลภติ. เอตฺถ จ อนิมิตฺโต ¶ วิโมกฺโขติ อนิมิตฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต ¶ อริยมคฺโค. โส หิ อนิมิตฺตาย ธาตุยา อุปฺปนฺนตฺตา อนิมิตฺโต, กิเลเสหิ จ วิมุตฺตตฺตา วิโมกฺโข. เอเตเนว นเยน อปฺปณิหิตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อปฺปณิหิโต, สุฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต สุฺโตติ เวทิตพฺโพ. อธิคตสงฺขารุเปกฺขสฺส กุลปุตฺตสฺส วิปสฺสนา สิขาปฺปตฺตา โหติ. วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาติ เอตเทว. เอตํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ อาเสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส ติกฺขตรา สงฺขารุเปกฺขา อุปฺปชฺชติ.

ตสฺส อิทานิ มคฺโค อุปฺปชฺชิสฺสตีติ สงฺขารุเปกฺขา สงฺขาเร ‘‘อนิจฺจา’’ติ วา ‘‘ทุกฺขา’’ติ วา ‘‘อนตฺตา’’ติ วา สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. ภวงฺคา วุฏฺาย สงฺขารุเปกฺขาย อาคตนเยเนว อนิจฺจาทิอากาเรน มนสิ กริตฺวา อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาราวชฺชนํ, ตเทว มนสิ กโรโต ปมํ ชวนจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ยํ ‘‘ปริกมฺม’’นฺติ วุจฺจติ. ตทนนฺตรํ ตเถว ทุติยํ ชวนจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ยํ ‘‘อุปจาร’’นฺติ วุจฺจติ. ตทนนฺตรมฺปิ ตเถว อุปฺปชฺชติ ชวนจิตฺตํ, ยํ ‘‘อนุโลม’’นฺติ วุจฺจติ. อิทํ เตสํ ปาฏิเยกฺกํ นามํ. อวิเสเสน ปน ติวิธเมตํ อาเสวนนฺติปิ ปริกมฺมนฺติปิ อุปจารนฺติปิ อนุโลมนฺติปิ วุจฺจติ. อิทํ ปน อนุโลมาณํ สงฺขารารมฺมณาย วุฏฺานคามินิยา วิปสฺสนาย ปริโยสานํ โหติ. นิปฺปริยาเยน ปน โคตฺรภุาณเมว วิปสฺสนาปริโยสานนฺติ วุจฺจติ. ตโต ปรํ นิโรธํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กุรุมานํ ปุถุชฺชนโคตฺตํ อติกฺกมมานํ นิพฺพานารมฺมเณ ปมสมนฺนาหารภูตํ อปุนราวฏฺฏกํ โคตฺรภุาณํ อุปฺปชฺชติ. อิทํ ปน าณํ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิฺจ าณทสฺสนวิสุทฺธิฺจ น ภชติ, อนฺตรา อพฺโพหาริกเมว โหติ, วิปสฺสนาโสเต ปติตตฺตา ปน วิปสฺสนาติ วา ¶ สงฺขฺยํ คจฺฉติ. นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา โคตฺรภุาเณ นิรุทฺเธ เตน ทินฺนสฺาย นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ทิฏฺิสํโยชนํ สีลพฺพตปรามาสสํโยชนํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนนฺติ ตีณิ สํโยชนานิ สมุจฺเฉทวเสน วิทฺธํเสนฺโต โสตาปตฺติมคฺโค อุปฺปชฺชติ. ตทนนฺตรํ ตสฺเสว วิปากภูตานิ ทฺเว ตีณิ วา ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ อนนฺตรวิปากตฺตา โลกุตฺตรานํ. ผลปริโยสาเน ปนสฺส จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตรติ.

ตโต ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปจฺจเวกฺขณตฺถาย มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ. โส หิ ‘‘อิมินา วตาหํ มคฺเคน อาคโต’’ติ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อยํ เม อานิสํโส ลทฺโธ’’ติ ¶ ผลํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา ปหีนา’’ติ ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา อวสิฏฺา’’ติ อุปริมคฺคตฺตยวชฺเฌ กิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, อวสาเน ‘‘อยํ เม ธมฺโม อารมฺมณโต ปฏิวิทฺโธ’’ติ อมตํ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติ. อิติ โสตาปนฺนสฺส อริยสาวกสฺส ปฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ โหนฺติ. ตถา สกทาคามิอนาคามีนํ. อรหโต ปน อวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถิ. เอวํ สพฺพานิปิ เอกูนวีสติ โหนฺติ. อุกฺกฏฺปริจฺเฉโทว เจโส. ปหีนาวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณฺหิ เสกฺขานํ โหติ วา, น วา. เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา โส โสตาปนฺโน อริยสาวโก ตสฺมึเยว วา อาสเน นิสินฺโน อปเรน วา สมเยน กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวํ กโรนฺโต ทุติยมคฺคํ ปาปุณาติ, ตทนนฺตรํ วุตฺตนเยน ผลฺจ. ตโต วุตฺตนเยน กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานํ กโรนฺโต ตติยมคฺคํ ปาปุณาติ, วุตฺตนเยน ผลฺจ. ตโต ตสฺมึเยว วา อาสเน นิสินฺโน อปเรน วา สมเยน รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชานํ อนวเสสปฺปหานํ กโรนฺโต จตุตฺถมคฺคํ ¶ ปาปุณาติ, วุตฺตนเยน ผลฺจ. เอตฺตาวตา เจส อรหา นาม อฏฺโม อริยปุคฺคโล โหติ มหาขีณาสโว. อิติ อิเมสุ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ าณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม.

เอตฺตาวตา ปาติโมกฺขสํวรสีลาทีนํ วุตฺตตฺตา สีลวิสุทฺธิ จ เมตฺตาสุภาทีนํ วุตฺตตฺตา จิตฺตวิสุทฺธิ จ นามรูปปริคฺคหาทีนํ วเสน ทิฏฺิวิสุทฺธิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิมคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ าณทสฺสนวิสุทฺธิโย จาติ สตฺต วิสุทฺธิโย วุตฺตา โหนฺติ. อิทํ วุตฺตปฺปการํ ปฏิปทากฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปาปุเณยฺยานุปุพฺเพน, สพฺพสํโยชนกฺขย’’นฺติ. เอตฺถ สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส กามราโค ปฏิโฆ รูปราโค อรุปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชาติ อิเม ทส ธมฺมา สพฺพสํโยชนา นาม. เอเตสุ สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา โสตาปตฺติมคฺควชฺฌา, กามราคปฏิฆา ทุติยมคฺเคน ตนุภูตา หุตฺวา ตติเยน สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ, เสสานิ ปฺจ จตุตฺเถนาติ. เอวํ อนุปุพฺเพน สพฺพสํโยชนกฺขยสงฺขาตํ อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ เวทิตพฺพํ.

วิปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๗๓-๕. อธิสีลอธิจิตฺตานํ ¶ อธิปฺาย จ สิกฺขนา อุตฺตริ ภิกฺขุกิจฺจํ นาม นตฺถิ ยสฺมา, อโต อยํ ขุทฺทสิกฺขา สมุทาหฏา.

เกนาติ เจ? ยสฺส เถรสฺส โลกวิจาริโน โลเก วิจรนฺตสฺส มหโต กิตฺติสทฺทสฺส ปริสฺสโม น สมฺโภติ น โหติ, กึ วิย? มาลุตสฺเสว นิจฺจโส, ยถา ¶ นิจฺจํ วิจรนฺตสฺส มาลุตสฺส ปริสฺสโม นตฺถิ, เอวํ วิจรนฺตสฺส กิตฺติสทฺทสฺส ปริสฺสโม นตฺถิ, เตน ธมฺมสิริเกน สมุทาหฏาติ สมฺพนฺโธ.

นิฏฺิโต ขุทฺทสิกฺขาย, สมาเสน วินิจฺฉโย;

วิตฺถาโร ปน เอติสฺสา, สพฺพมฺปิ ปิฏกตฺตยํ.

ตสฺมา วิตฺถารกาเมน, สกเล ปิฏกตฺตเย;

กตฺตพฺโพ สาทโร เอตฺถ, อิตเรน วิเสสโตติ.

ขุทฺทสิกฺขา-ปุราณฏีกา นิฏฺิตา.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

ติโลกติลกํ ¶ ¶ วนฺเท, สทฺธมฺมามตนิมฺมิตํ;

สํสุฏฺุกตสมฺภตฺตึ, ชินํ ชนมโนรมํ.

สาริปุตฺตํ มหาสามึ, เนกสตฺถวิสารทํ;

มหาคุณํ มหาปฺํ, นโม เม สิรสา ครุํ.

ขุทฺทสิกฺขาย ฏีกา ยา, ปุราตนา สมีริตา;

น ตาย สกฺกา สกฺกจฺจํ, อตฺโถ สพฺพตฺถ าตเว.

ตโตเนกคุณานํ ¶ โย, มฺชูสา รตนานว;

สุมงฺคลสนาเมน, เตน ปฺวตา สตา.

อชฺเฌสิโต ยตินฺเทน, สทารฺนิวาสินา;

สวินิจฺฉยเมติสฺสา, กริสฺสามตฺถวณฺณนํ.

(ก) เอตฺถาห – กิมตฺถมาทิโตวายํ คาถา นิกฺขิตฺตา, นนุ ยถาธิปฺเปตเมว ปกรณมารภนียนฺติ? วุจฺจเต – สปฺปโยชนตฺตา ¶ . สปฺปโยชนฺหิ ตํทสฺสนํ ตาย รตนตฺตยปฺปณามาภิเธยฺยกรณปฺปการปฺปโยชนาภิธานสนฺทสฺสนโต. ตานิ จ ปน สปฺปโยชนานิ อนนฺตราเยน คนฺถปริสมาปนาทิปฺปโยชนานมภินิปฺผาทนโต. ตถา หิ โสตูนมตฺตโน จ ยถาธิปฺเปตตฺถนิปฺผาทนํ รตนตฺตยปฺปณามกรณปฺปโยชนํ. วิทิตาภิเธยฺยสฺส คนฺถสฺส วิฺูนมาทรณียตา อภิเธยฺยกถนปฺปโยชนํ. โสตุชนสมุสฺสาหชนนํ กรณปฺปการปฺปโยชนกถนปฺปโยชนํ. โวหารสุขตา ปน อภิธานกถนปฺปโยชนํ.

ตตฺถ วนฺทิตฺวา รตนตฺตยนฺติ อิมินา รตนตฺตยปฺปณาโม ทสฺสิโต, ขุทฺทสิกฺขนฺติ อิมินา ขุทฺทภูตานํ สิกฺขานํ อิธ ปฏิปาเทตพฺพตาทีปเนน อภิเธยฺยํ, อภิเธยฺโย จ นาเมส สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถติ. อภิธานฺจ ปน อิมินาว ทสฺสิตํ เตน อตฺถานุคตสมฺาปริทีปนโต. สมาติกนฺติ อิมินา กรณปฺปกาโร, ขุทฺทสิกฺขนฺติ อิมินา จ, เตน ขุทฺทภูตานํ สิกฺขานํ อิธ ทสฺเสตพฺพภาวปฺปกาสนโต. อาทิโต อุปสมฺปนฺน สิกฺขิตพฺพนฺติ อิมินา ปโยชนปโยชนํ ปน อิมินาว สามตฺถิยโต ทสฺสิตเมว, ตาสํ สิกฺขิตพฺพปฺปกาสเนน หิ สิกฺขเน สติ ตมฺมูลิกาย ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺถนิปฺผตฺติยา สํสิชฺฌนโต. ปกรณปฺปโยชนานํ สาธนสาธิยลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ตนฺนิสฺสยทสฺสเนเนว ทสฺสิโตเยวาติ อยเมตฺถ สมุทายตฺโถ.

อยํ ปเนตฺถาวยวตฺโถ – รตนตฺตยํ วนฺทิตฺวา ขุทฺทสิกฺขํ ปวกฺขามีติ สมฺพนฺโธ. รติชนนฏฺเน ¶ รตนานิ, พุทฺธธมฺมสงฺฆานเมตํ อธิวจนํ. อถ วา จิตฺตีกตาทินา การเณน รตนานิ, พุทฺธาทโยว รตนานิ. ตถา จ วุตฺตํ –

‘‘จิตฺตีกตํ ¶ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๓; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๒๒๓; ขุ. ปา. อฏฺ. ๓; สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๒๒๖; อุทา. อฏฺ. ๔๕; มหานิ. อฏฺ. ๕๐);

ตโย อวยวา อสฺสาติ ตยํ, สมุทายาเปกฺขํ เอกวจนํ, อวยววินิมุตฺตสฺส ปน สมุทายสฺส อภาวโต ตีณิ เอว รตนานิ วุจฺจนฺติ. รตนานํ ตยํ รตนตฺตยํ. วนฺทิตฺวาติ ตีหิ ทฺวาเรหิ นมสฺสิตฺวา. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, วนฺทนา กาเยน วนฺทติ, วจสา วนฺทติ, มนสา วนฺทตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๑๕๕) หิ วุตฺตํ. ตตฺถ วิฺตฺตึ อนุปฺปาเทตฺวา เกวลํ รตนตฺตยคุณานุสฺสรณวเสน มโนทฺวาเร พหุลปฺปวตฺตา กุสลเจตนา มโนทฺวารวนฺทนา. ตํ ตํ วิฺตฺตึ อุปฺปาเทตฺวา ปน ปวตฺตา กายวจีทฺวารวนฺทนา. สิกฺขิตพฺพาติ สิกฺขา, อธิสีลอธิจิตฺตอธิปฺาวเสน ติสฺโส สิกฺขา. สิกฺขนฺเจตฺถ ยถากฺกมํ สีลาทิธมฺมานํ สํวรณวเสน, เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ สมาธานวเสน, อารมฺมณชานนลกฺขณปฺปฏิเวธมคฺคปาตุภาวปาปนวเสน จ อาเสวนํ ทฏฺพฺพํ. อฺตฺถ พหุวิธา สิกฺขา, อิธ ตุ สงฺเขปนยตฺตา อปฺปกาทิอเนกตฺถสมฺภเวปิ ขุทฺท-สทฺทสฺส อปฺปกตฺโถเวตฺถ ยุตฺตตโรติ ขุทฺทา อปฺปกา สิกฺขาติ ขุทฺทสิกฺขา. อิธ ปน ขุทฺทสิกฺขาปฺปกาสโก คนฺโถ ตพฺโพหารูปจารโต อิตฺถิลิงฺควเสน ‘‘ขุทฺทสิกฺขา’’ติ วุจฺจติ ยถา ‘‘วรุณานคร’’นฺติ. ตํ ขุทฺทสิกฺขํ. ปวกฺขามีติ กเถสฺสามิ.

กีทิสนฺติ อาห ‘‘อาทิโต อุปสมฺปนฺนสิกฺขิตพฺพ’’นฺติอาทิ. อาทิ-สทฺโทยมตฺถิ อวยววจโน ยถา ‘‘สพฺพาทีนิ สพฺพนามานี’’ติ. อตฺถิ อปาทานวจโน ยถา ‘‘ปพฺพตาทีนิ เขตฺตานี’’ติ. ตตฺถาวยววาจี กมฺมสาธโน ‘‘อาทิยตีตฺยาที’’ติ. อิตโร อปาทานสาธโน ‘‘อาทิยติ เอตสฺมาตฺยาที’’ติ ¶ . ตตฺถ โย อวยววจโน, ตสฺเสทํ คหณํ, ตสฺมา อุปสมฺปนฺนกฺขณมฺปิ อนฺโต กตฺวา อาทิภูตา อุปสมฺปนฺนกฺขณโตเยว ปฏฺายาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอว-สทฺโท ปเนตฺถ สพฺพวากฺยานํ อวธารณผลตฺตา ลพฺภติ. โต-ปจฺจโย อวธิมฺหิเยว ¶ , น อาธาเร. ตตฺถ หิ โตปจฺจเย อาธาเร วตฺตมาเน อาทิมฺหิเยว มชฺฌอนฺตานํ อวยวภูเต อุปสมฺปนฺนกฺขเณเยวาติ อตฺโถ ภเวยฺย, ตถา สติ อวธารณนิจฺฉโย นิยโมติ อตฺถนฺตรตฺตา อาทิกฺขณนิยเมน มชฺฌาทโย นิวตฺติเยยฺยุํ. อปาทานวจนสฺสาปิ คหเณ อวธิภูโต อุปสมฺปนฺนกฺขโณ นิวตฺติเยยฺย ‘‘ปพฺพตาทีนิ เขตฺตานี’’ติ เอตฺถ อาทิภูตปพฺพตปริจฺจาเคน เขตฺตคฺคหณํ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. ฏีกายํ ปน อาธารตฺโถปิ วุตฺโต, โส ยถาวุตฺตโทสํ นาติคจฺฉติ. สพฺพตฺถ ‘‘ฏีกาย’’นฺติ จ วุตฺเต เอตฺเถว ปุราณฏีกายนฺติ คเหตพฺพํ. อาทิโตติ อิมินา อิทํ ทีเปติ – อติทุลฺลภํ ขณสมวายํ ลภิตฺวา อาลสิยโทเสน อปฺปฏิปชฺชนฺเตหิ จ อฺาณโทเสน อฺถา ปฏิปชฺชนฺเตหิ จ อหุตฺวา อาทิโต ปฏฺาย นิรนฺตรเมว ตีสุ สิกฺขาสุ สมฺมาปฏิปชฺชนวเสน อาทโร ชเนตพฺโพติ.

อุปสมฺปนฺเนน อุปสมฺปนฺนาย จ สิกฺขิตพฺพํ อาเสวิตพฺพนฺติ อุปสมฺปนฺนสิกฺขิตพฺพํ, เอกเสสนเยน อุปสมฺปนฺนตาสามฺเน วา อุปสมฺปนฺนายปิ เอตฺเถวาวิโรโธติ อุปสมฺปนฺเนน สิกฺขิตพฺพนฺติ สมาโส. นนุ อธิสีลาทโยว สิกฺขิตพฺพา, เอวํ สติ กถํ ปกรณํ สิกฺขิตพฺพตฺเตน วุตฺตนฺติ? นายํ โทโส, สิกฺขาย สิกฺขิตพฺพตฺเต สติ ตทฺทีปกคนฺถสฺสาปิ อาเสวิตพฺพตา อาปชฺชตีติ. สุขคฺคหณตฺถํ วตฺตพฺพวินิจฺฉยํ สกลมฺปิ สงฺคเหตฺวา มาติกาย ปนโต สห มาติกายาติ สมาติกํ. ตคฺคุณสํวิฺาโณยํ พหุพฺพีหิ ตสฺส ขุทฺทสิกฺขาสงฺขาตสฺส ¶ อฺปทตฺถสฺส โย คุโณ มาติกาสงฺขาตํ วิเสสนํ, ตสฺส อิธ วิฺายมานตฺตา. สุเขเนว หิ คหณํ สิยา มาติกานุสาเรน ตํ ตํ วินิจฺฉยํ โอโลเกนฺตานํ สํสยาปคมโต.

(ข-ช) อิทานิ ¶ ‘‘สมาติก’’นฺติ วุตฺตตฺตา มาติกาปทานิ ตาว อุทฺทิสิตุํ ‘‘ปาราชิกา จ จตฺตาโร’’ติอาทิ อารทฺธํ. เอตฺถาห – ตีสุ สิกฺขาสุ อธิสีลสิกฺขาว กสฺมา ปมํ วุตฺตาติ? สพฺพสิกฺขานํ มูลภูตตฺตา. ‘‘สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโ, จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวย’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๓; เปฏโก. ๒๒; มิ. ป. ๒.๑.๙) หิ วุตฺตํ. ตตฺราปิ มหาสาวชฺชตฺตา มูลจฺเฉชฺชวเสน ปวตฺตนโต สพฺพปมํ ชานิตพฺพาติ ปาราชิกาว ปมํ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. มาติกาปทานํ ปน อตฺโถ ตสฺส ตสฺส มาติกาปทสฺส นิทฺเทสวเสเนว วิฺายตีติ น อิธ วิสุํ ทสฺสยิสฺสาม. อวิฺายมานํ ปน ตตฺถ ตตฺเถว ปกาสยิสฺสาม.

อิทานิ อุทฺทิฏฺปทานุกฺกเมน นิทฺเทสํ อารภนฺโต ‘‘ปาราชิกา จ จตฺตาโร’’ติ ปมํ มาติกาปทํ อุทฺธริ. เอวมุปริปิ. อิทานิ ปาราชิกาโย อุทฺทิสิตฺวา อุทฺทิฏฺปทานุกฺกเมน นิทฺเทสํ อารภนฺโต ‘‘ครุกา นวา’’ติ ทุติยํ ปทํ อุทฺธรีติอาทินา ยถาโยคํ วตฺตพฺพํ. ตตฺถ สิกฺขาปทํ อติกฺกมิตฺวา อาปตฺตึ อาปนฺนา ปุคฺคลา ตาย ปราชยนฺตีติ ปราชิยา. เตเยว ปาราชิกา อุปสคฺคสฺส วุทฺธึ กตฺวา ย-การสฺส ก-การกรเณน. เต ปน คณนปริจฺเฉทวเสน จตฺตาโรติ อตฺโถ.

๑-๒. อิทานิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคตฺตเย’’ติอาทิ อารทฺธํ. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ มคฺคตฺตเยติ เอตฺถ ¶ มคฺคา จ นาม ตึส มคฺคา. มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตวเสน หิ ติสฺโส อิตฺถิโย. ตตฺถ ติรจฺฉานคตาย อยํ ปริจฺเฉโท –

‘‘อปทานํ อหี มจฺฉา, ทฺวิปทานฺจ กุกฺกุฏี;

จตุปฺปทานํ มชฺชารี, วตฺถุ ปาราชิกสฺสิมา’’ติ. (ปารา. อฏฺ. ๑.๕๕);

ตาสํ วจฺจปสฺสาวมุขมคฺควเสน ตโย ตโย กตฺวา นว มคฺคา, ตถา อุภโตพฺยฺชนกานํ, ปุริสานํ ปน วจฺจมุขมคฺควเสน ทฺเว ทฺเว กตฺวา ฉ, ตถา ปณฺฑกานนฺติ ตึส. เตสํ ตเย. กีทิเสติ อาห ‘‘สนฺถตสนฺถเต’’ติ. สนฺถเต อสนฺถเตติ ปทจฺเฉโท. น สนฺถตํ อสนฺถตํ. ตสฺมึ อสนฺถเต. น-กาโร เอตฺถ ‘‘อพฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ วิย ปยิรุทาเส, ตํ กิริยายุตฺตสฺส ตาทิสสฺส อฺสฺส วตฺถุโน วิธาเนน สนฺถตสฺส วตฺถุโน ปยิรุทาสนํ ปริจฺจชนํ ปยิรุทาโสติ. น ปสชฺชปฺปฏิเสเธ, สนฺถตํ ปสชฺช ปตฺวา ตสฺส ‘‘พฺราหฺมโณ น ภวิสฺสตี’’ติอาทีสุ วิย น นิเสโธติ. วา-สทฺโท ปเนตฺถ วจนยุตฺติพเลเนว ลพฺภติ, ตสฺส ปลิเวเตฺวา, อนฺโต วา ปเวเสตฺวา วตฺถาทินา เกนจิ ปฏิจฺฉนฺเน วา อปฺปฏิจฺฉนฺเน วาติ อตฺโถ. ตถาภูเต อลฺโลกาเส ปกติวาเตน อสมฺผุฏฺเ ตินฺตปฺปเทเส. นิมิตฺตนฺติ องฺคชาตํ. สนฺติอาทิ ตพฺพิเสสนํ. สนฺติ อตฺตนิยํ. สํ-สทฺโท หิ อตฺตนิ อตฺตนิเย จ วตฺตติ. สนฺถตํ อสนฺถตนฺติ ยถาวุตฺตนเยน ปฏิจฺฉนฺนํ วา อปฺปฏิจฺฉนฺนํ วา. อุปาทิณฺณนฺติ อนฏฺกายปฺปสาทํ. กิตฺตกนฺติ อาห ‘‘ติลมตฺตมฺปี’’ติ. ติลสฺส มตฺตํ สากลฺลํ ยสฺส ตํ ติลมตฺตํ ¶ . ‘‘มตฺตํ สากลฺลํ นิจฺฉเย’’ติ หิ นิฆณฺฑุ. เอตฺถาปิ อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ, ติลพีชปฺปมาณมฺปีติ วุตฺตํ โหติ. กึ ตํ? นิมิตฺตํ, ปเวสนํ วา. อปิ-สทฺโท สมฺภาวเน, ‘‘ติลพีชมตฺตมฺปี’’ติ สมฺภาวียติ, อธิเก กา ¶ นาม กถาติ อิทเมตฺถ สมฺภาวนํ, เอวํภูตํ สํ องฺคชาตํ ยถาวุตฺเต มคฺคตฺตเย ติลมตฺตมฺปิ ปเวสนฺโต ภิกฺขุ จุโต ปริภฏฺโ, ปาราชิโก นาม โหติ สาสนโตติ วิฺายติ คมฺมมานตฺถสฺส สทฺทสฺส ปโยคํ ปติ กามาจารตฺตา. กีทิโสติ อาห ‘‘อนิกฺขิตฺตสิกฺโข’’ติ. นิกฺขิตฺตสิกฺโข ปน อภิกฺขุกตฺตา ปริจฺจตฺโต. ตตฺถ นิกฺขิตฺตา โอหิตา ปริจฺจตฺตา ปจฺจกฺขาตา สิกฺขา เอเตนาติ วิคฺคโห. ยถาลกฺขณํ น นิกฺขิตฺตสิกฺโข อนิกฺขิตฺตสิกฺโข. ตตฺถ จิตฺตเขตฺตกาลปฺปโยคปุคฺคลวิชานนวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ ตฺวา ตทภาเวน อปจฺจกฺขานํ เวทิตพฺพํ.

ตตฺถ อุปสมฺปนฺนภาวโต จวิตุกามตาจิตฺตํ จิตฺตํ นาม. ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทีนิ ‘‘คิหีติ มํ ธาเรหิ, อุปาสโก, อารามิโก, สามเณโรติ มํ ธาเรหี’’ติ ‘‘อลํ เม พุทฺเธนา’’ติอาทีนิ ฉ เขตฺตปทานิ เขตฺตํ นาม. ‘‘ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา วุตฺโต วตฺตมานกาโลเยว กาโล นาม. ยาย กายจิ ภาสาย วเสน วาจสิกปฺปโยโคว ปโยโค นาม. อนุมฺมตฺตาทิโก ปจฺจกฺขาโต จ มนุสฺสชาติโก โสว ปุคฺคโล นาม. ปจฺจกฺขาตกสฺส วจนสมนนฺตรเมว ‘‘อยํ อุกฺกณฺิโต’’ติ วา ‘‘คิหิภาวํ ปตฺถยตี’’ติ วา โสตุโน ชานนํ วิชานนํ นามาติ เวทิตพฺพํ.

ตตฺถ นฏฺกายปฺปสาทํ ปน ปิฬกํ วา จมฺมขิลํ วา โลมํ วา ปเวสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. อกฺขินาสกณฺณจฺฉิทฺทวตฺถิโกเสสุ, สตฺถกาทีหิ กตวเณ วา เมถุนราเคน นิมิตฺตํ ปเวสนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ. อวเสสสรีเรสุ อุปกจฺฉกาทีสุ ทุกฺกฏํ. ติรจฺฉานคตานํ หตฺถิอสฺสโคคทฺรภโอฏฺมหึสาทีนํ นาสาย ถุลฺลจฺจยํ, วตฺถิโกเส ถุลฺลจฺจยเมว. สพฺเพสมฺปิ ติรจฺฉานคตานํ อกฺขิกณฺณวเณสุ ทุกฺกฏํ. ตถา อวเสสสรีเร ¶ กายสํสคฺคราเคน, เมถุนราเคน วา ชีวมานกปุริสสฺส วตฺถิโกสํ อปฺปเวสนฺโต นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฉุปติ, ทุกฺกฏํ. พหิ นิกฺขนฺตทนฺเตสุ วายมนฺตสฺส ปน ถุลฺลจฺจยนฺติ อยเมตฺถ สวินิจฺฉโย อตฺถวณฺณนกฺกโม.

อิทานิ ปเวสนํ นาม น เกวลํ อตฺตุปกฺกเมเนว, ปรูปกฺกเมนาปิ โหติ, ตตฺราปิ สาทิยนฺโตว ¶ จุโต โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อถ วาติ อยํ นิปาโต, นิปาตสมุทาโย วา ปกฺขนฺตรารมฺเภ. ปเวสนฺจ ิตฺจ อุทฺธาโร จ ปวิฏฺฺจ ปเวสน…เป… ปวิฏฺานิ, อิตรีตรโยคทฺวนฺโท. อิตรีตรโยโค นาม อฺมฺตฺโถปาทานตาติ ปเวสนาทีนิ ิตาทิอตฺถานิปิ โหนฺตีติ ปวิฏฺ-สทฺโทปิ ปเวสนาทิอตฺโถ โหติ, ตโตเยเวตฺถ ตสฺมา พหุวจนสมฺภโว. อฺถา ทฺวนฺเท อวยวตฺถปธานตฺตา เอกตฺถวาจกาปิ ปวิฏฺ-สทฺทา กถํ พหุวจนปฺปสงฺโค. สมาหาเร วา ทฺวนฺโท. ขโณติ กาลวิเสโส. โส จ โยควนฺตานํ ขณนฺตรวินิมุตฺโต นตฺถีติ ปเวสน…เป…ปวิฏฺานิเยว ขโณติ กมฺมธารโย, อเภเท เภทปริกปฺปนาย วา ปเวสน…เป… ปวิฏฺานํ ขโณติ ฉฏฺีตปฺปุริโส. ตสฺส สาทโก, ตสฺมึ วา สาทโก ปเวสน…เป… สาทโก. ขณ-สทฺโท ปเนตฺถ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ทฺวนฺทสมาสตฺตา, ปเวสนกาลํ ิตกาลํ อุทฺธารกาลํ ปวิฏฺกาลํ, ตสฺมึ วา สาทิยนฺโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวํ เสวนจิตฺตปจฺจุปฏฺาเนน สาทโก ภิกฺขุ จุโตติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ยถาวุตฺตปฺปเทสสฺส อนฺโตกรณํ ปเวสนํ นาม. ยาว อุทฺธรณารมฺภา นิวตฺตํ ิตํ นาม. อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๑.๕๘) ปน มาตุคามสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺึ ปตฺวา สพฺพถา วายมโต โอรมิตฺวา ิตกาลํ สนฺธาย ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺิสมเย’’ติ ¶ วุตฺตํ. ยาว อคฺคา นีหรณํ อุทฺธาโร นาม. ยาว ปเวสนารหฏฺานา อนฺโตกตํ ปวิฏฺํ นาม.

๓-๔. อิทานิ ทุติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อทินฺนํ เถยฺยจิตฺเตน อาทิเยยฺย…เป… สงฺเกตํ วีตินามเย, ปาราชิโก ภเวติ สมฺพนฺโธ. อทินฺนนฺติ มนุสฺสสามิเกหิ กายวาจาหิ น ทินฺนํ. เถยฺยจิตฺเตนาติ เถโนติ โจโร, ตสฺส ภาโว เถยฺยํ น-การสฺส ย-การํ กตฺวา ทฺวิตฺเตน. ภวนฺติ เอตสฺมา อภิธานพุทฺธีติ ภาโว, สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ ชาติคุณาทิ. อิธ ปน อวหรณจิตฺตสงฺขาตํ ทพฺพํ เถยฺยํ. เถยฺยฺจ ตํ จิตฺตฺจาติ เถยฺยจิตฺตํ, เตน. อาทิเยยฺยาติ อารามาทึ อภิยุฺชิตฺวา คณฺเหยฺย. หเรยฺยาติ หรนฺโต คณฺเหยฺย. อวหเรยฺยาติ อุปนิกฺขิตฺตํ ภณฺฑํ ‘‘เทหิ เม ภณฺฑ’’นฺติ วุจฺจมาโน ‘‘น มยา คหิต’’นฺติอาทีนิ วทนฺโต คณฺเหยฺย. อิริยาปถํ โกเปยฺยาติ ภณฺฑหารกสฺส คมนาทิอิริยาปถํ วิจฺฉินฺทิตฺวา คณฺเหยฺย. โกปํ กตฺวา คณฺหาตีติ หิ เอตสฺมึ อตฺเถ ‘‘โกปี’’ติ ¶ นามธาตุ. านา จาเวยฺยาติ ปิตฏฺานโต จาเวยฺย. สงฺเกตํ วีตินามเยติ ปริกปฺปิตฏฺานํ วา สุงฺกฆาตํ วา อติกฺกาเมยฺย.

เอตฺถ จ อารามาทิอภิยุฺชเน, สามิกสฺส วิมตุปฺปาทนธุรนิกฺเขเป, ภณฺฑหารกสฺส สีสภารามสนผนฺทาปนขนฺโธโรปเน, อุปนิกฺขิตฺเต ‘‘เทหิ เม ภณฺฑ’’นฺติ โจทิยมานสฺส ‘‘นาหํ คณฺหามี’’ติ ภณนวิมตุปฺปาทนธุรนิกฺเขเป, ถลฏฺสฺส เถยฺยจิตฺเตนามสนผนฺทาปนานาจาวเน จาติ จตูสุ ปจฺเจกํ ยถากฺกมํ ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยปาราชิกาโย เวทิตพฺพา. ‘‘สหภณฺฑหารกํ เนสฺสามี’’ติ ¶ ปมทุติยปาทสงฺกามเน, ปริกปฺปิตสุงฺกฆาตฏฺานโต ปมทุติยปาทาติกฺกาเม จาติ ทฺวีสุ ปจฺเจกํ กเมน ถุลฺลจฺจยปาราชิกาโย เวทิตพฺพา. อยเมตฺถ สวิฺาณกาวิฺาณกมิสฺสกตฺตา นานาภณฺฑวเสน โยชนา. เอกภณฺฑวเสน ปน สสฺสามิกสฺส ทาสสฺส วา ติรจฺฉานคตสฺส วา ยถาวุตฺเตน อภิโยคาทินา นเยน อาทิยนหรณาทิวเสน โยชนา ทฏฺพฺพา.

อปิจ อิมานิ ฉ ปทานิ วณฺณยนฺเตน นานาภณฺฑเอกภณฺฑสาหตฺถิกปุพฺพปฺปโยคเถยฺยาวหารสงฺขาเต ปฺจปฺจเก สโมธาเนตฺวา ปฺจวีสติ อวหารา ทสฺเสตพฺพา ฉปฺปทนฺโตคธตฺตา สพฺเพสมฺปิ อวหารานํ. เต ปน อวหารา เยน เกนจิ อภิโยคาทิอาการนานตฺตมตฺเตน ภินฺนาติ ตํวเสน ปฺจปฺจกํ นาม ชาตํ. เอวํ สํวณฺณิตฺหิ อิทํ อทินฺนาทานปาราชิกํ สุวณฺณิตํ นาม โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ ปุริมานิ ทฺเว ปฺจกานิ ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติอาทีนํ ปฺจนฺนํ ปทานํ วเสน ลพฺภนฺติ. ยํ ปเนตํ ‘‘สงฺเกตํ วีตินามเย’’ติ ฉฏฺํ ปทํ, ตํ ตติยปฺจเมสุ ปฺจเกสุ นิสฺสคฺคิยปริกปฺปาวหารวเสน โยเชตพฺพํ.

ตตฺถ สาหตฺถิก-สทฺเทน อุปจารโต ตํสหจริตปฺจกํ คเหตฺวา ‘‘สาหตฺถิกฺจ ตํ ปฺจกฺจา’’ติ วา ‘‘สาหตฺถิกาทิ ปฺจก’’นฺติ มชฺเฌปทโลปวเสน วา สาหตฺถิกปฺจกํ. เอวมุปริปิ. ตํ ปน สาหตฺถิโก อาณตฺติโก นิสฺสคฺคิโย อตฺถสาธโก ธุรนิกฺเขโป จาติ. ตตฺถ สโก หตฺโถ สหตฺโถ, สหตฺเถน นิพฺพตฺโต สาหตฺถิโก. เอวํ อาณตฺติโก. สุงฺกฆาตปริกปฺปิโตกาสานํ อนฺโต ตฺวา พหิ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, โส เอว นิสฺสคฺคิโย. กาลํ อนิยเมตฺวา อาณตฺตสฺส ภณฺฑคฺคหณโต ¶ จ ปรสฺส เตลกุมฺภิยา ปาทคฺฆนกํ เตลํ อวสฺสํ ปิวนกานํ อุปาหนาทีนํ นิกฺขิตฺตานํ เตลปาตนโต จ ปุเรตรเมว ปาราชิกสงฺขาตํ อตฺถํ ¶ สาเธตีติ อตฺถสาธโก. โส ปน อาณาปนปฺปโยโค, อุปาหนาทีนํ นิกฺเขปปฺปโยโค จ. อารามาภิโยเค จ อุปนิกฺขิตฺตภณฺเฑ จ ตาวกาลิกภณฺฑเทยฺยานมทาเน จ ธุรสฺส นิกฺเขโป ธุรนิกฺเขโป.

ปุพฺพปฺปโยคปฺจกํ นาม ปุพฺพปฺปโยโค สหปฺปโยโค สํวิธาวหาโร สงฺเกตกมฺมํ นิมิตฺตกมฺมนฺติ. ตตฺถ อาณาปนํ ภณฺฑคฺคหณโต ปุพฺพตฺตา ปุพฺพปฺปโยโค นาม. านาจาวนขิลสงฺกามนปฺปโยเคน สห วตฺตมาโน สหปฺปโยโค. สํวิธาย สมฺมนฺตยิตฺวา คเตสุ เอเกนาปิ ภณฺเฑ านา จาวิเต สพฺเพสํ อวหาโร สํวิธาวหาโร. สงฺเกตกมฺมนฺติ ปุพฺพณฺหาทิกาลปริจฺเฉทวเสน สฺชานนกรณํ. นิมิตฺตกมฺมํ นาม สฺุปฺปาทนตฺถํ อกฺขินิขณนาทิกรณํ.

เถยฺยาวหารปฺจกํ ปน สยเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห. นนุ จ ฉปฺปทนฺโตคธตฺตา ‘‘สพฺเพสมฺปิ อวหาราน’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ สติ ‘‘อถ วา’’ติ ปกฺขนฺตรวเสน วิสุํ วิย อิทํ ปฺจกํ กสฺมา วุตฺตนฺติ? นนุ อโวจุมฺหา ‘‘เยน เกนจิ อภิโยคาทิอาการนานตฺตมตฺเตน ภินฺนา’’ติ, เอตาทิสสฺส เภทสฺส สมฺภวโต ปกฺขนฺตรวเสนาปิ ยุชฺชตีติ เอวํ วุตฺตํ. อิมสฺส ปฺจกสฺส วิสุํ อุทฺธริตฺวา วจนํ ปน ปสิทฺธิวเสนาติ ทฏฺพฺพํ, กุส-สทฺเทน กุสสงฺกามนมธิปฺเปตํ อเภโทปจาเรน. เถยฺยฺจ พลฺจ กุโส จ ฉนฺนฺจ ปริกปฺโป จ เถยฺยา…เป… ปริกปฺปํ, ทีโฆ สนฺธิวเสน. เตน อวหารโก ปาราชิโก ภเวติ สมฺพนฺโธ. โย ปน ปฏิจฺฉนฺเนน อวหารโก, โส อตฺถโต ¶ ปฏิจฺฉนฺนสฺส อวหารโก โหตีติ ทฺวนฺทสมาสนฺโตคธตฺเตปิจสฺส วิโรธาภาโวภาวสาธโน จายํ ฉนฺน-สทฺโท ทฏฺพฺโพ. ตตฺถ สนฺธิจฺเฉทนาทีนิ กตฺวา วา ตุลากูฏมานกูฏกหาปณกูฏาทีหิ วฺเจตฺวา วา คณฺหนฺโต เถยฺยาวหารโก. พลกฺกาเรน ปรสนฺตกํ คณฺหนฺโต พลาวหารโก. กุสํ สงฺกาเมตฺวา คณฺหนฺโต กุสาวหารโก. ติณปณฺณาทีหิ ยํ กิฺจิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปจฺฉา กสฺส ปฏิจฺฉนฺนสฺส อวหารโก ปฏิจฺฉนฺนาวหารโก. สาฏกาทิภณฺฑวเสน, คพฺภทฺวาราทิโอกาสวเสน วา ปริกปฺเปตฺวา คณฺหนฺโต ปริกปฺปาวหารโก. เอตฺถ ปน ปริกปฺปิตภณฺฑคฺคหเณ ปริกปฺปิตปริจฺเฉทาติกฺกเม จ ปาราชิกํ เวทิตพฺพํ.

อิทานิ ปเนตฺถ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภณฺฑกาลคฺฆเทเสหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ อทินฺนาทาเน ภณฺฑฺจ กาโล จ อคฺโฆ จ เทโส จ เตหิ จ ปริโภเคน จ วินิจฺฉโย กาตพฺโพติ อตฺโถ ¶ . ตตฺถ อวหฏภณฺฑสฺส สสฺสามิกสฺสามิกภาวํ สสฺสามิเกปิ สามิกานํ สาลยนิราลยภาวฺจ อุปปริกฺขิตฺวา สาลยกาเล เจ อวหฏํ, ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาตพฺโพ วินิจฺฉโย ภณฺเฑน วินิจฺฉโย. นิราลยกาเล เจ อวหฏํ, ปาราชิกํ นตฺถิ, สามิเกสุ ปุน อาหราเปนฺเตสุ ทาตพฺพํ. ตเทว หิ ภณฺฑํ กทาจิ มหคฺฆํ, กทาจิ อปฺปคฺฆํ, ตสฺมา ยสฺมึ กาเล ภณฺฑํ อวหฏํ, ตสฺมึเยว กาเล โย ตสฺส อคฺโฆ, เตน กาตพฺโพ วินิจฺฉโย กาเลน วินิจฺฉโย. นวภณฺฑสฺส โย อคฺโฆ, โส ปจฺฉา ปริหายติ, ตสฺมา สพฺพทา ปกติอคฺฆวเสน อกตฺวา กาตพฺโพ วินิจฺฉโย อคฺเฆน วินิจฺฉโย. ภณฺฑุฏฺานเทเส ภณฺฑํ อปฺปคฺฆํ โหติ, อฺตฺถ มหคฺฆํ, ตสฺมา ยสฺมึ เทเส ภณฺฑํ อวหฏํ, ตสฺมึเยว เทเส อคฺเฆน กาตพฺโพ วินิจฺฉโย เทเสน วินิจฺฉโย. ปริโภเคน ¶ สาฏกาทิโน ภณฺฑสฺส อคฺโฆ ปริหายติ, ตสฺมา ตสฺส ปริโภควเสน ปริหีนาปริหีนภาวํ อุปปริกฺขิตฺวา กาตพฺโพ วินิจฺฉโย ปริโภเคน วินิจฺฉโย.

๕-๗. อิทานิ ตติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสวิคฺคห’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ มนุสฺสวิคฺคหํ กลลโต ปฏฺาย ชีวมานกมนุสฺสชาติกานํ สรีรํ. จิจฺจ ปาโณติ สฺาย สทฺธึเยว ‘‘วธามิ น’’นฺติ วธกเจตนาย เจเตตฺวา ปกปฺเปตฺวา. ชีวิตา วา วิโยชเยติ โย ภิกฺขุ ชาติอุณฺณํสุนา สมุทฺธฏเตลพินฺทุมตฺตํ กลลรูปกาเล ตาปนาทีหิ วา ตโต วา อุทฺธมปิ ตทนุรูเปน อุปกฺกเมน รูปชีวิตินฺทฺริโยปกฺกเม สติ ตทายตฺตวุตฺติโน อรูปชีวิตสฺสาปิ โวโรปนสมฺภวโต อุภยชีวิตา โวโรเปยฺย. วา-สทฺโท วิกปฺเป. มรณเจตโนติ มรเณ เจตนา ยสฺส โส มรณาธิปฺปาโย. สตฺถหารกนฺติ ชีวิตํ หรตีติ หารกํ, สตฺถฺจ ตํ หารกฺจาติ สตฺถหารกํ, ตํ. อสฺส มนุสฺสวิคฺคหสฺส. อุปนิกฺขิเปติ สมีเป นิกฺขิเปยฺย วา. เอเตน ถาวรปฺปโยคํ ทสฺเสติ. คาเหยฺย มรณูปายนฺติ ‘‘สตฺถํ วา อาหร, วิสํ วา ขาทา’’ติอาทินา นเยน มรณตฺถาย อุปายํ คาหาเปยฺย วา. เอเตน อาณตฺติปฺปโยโค ทสฺสิโต. วเทยฺย มรเณ คุณนฺติ กายวาจาทูตเลขาหิ ‘‘โย เอวํ มรติ, โส ธนํ วา ลภตี’’ติอาทินา นเยน มรเณ คุณํ ปกาเสยฺย วา. อุภยตฺถ อธิการวเสน วา-สทฺโท อาหริตพฺโพ. โส ภิกฺขุ จุโตติ สมฺพนฺโธ, สาสนโตติ วิฺายติ.

อิทานิ ปนสฺส ฉพฺพิเธ ปโยเคทสฺเสตุํ ‘‘ปโยคา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สาหตฺถิ…เป… อิทฺธิวิชฺชามยา ¶ ปโยคาติ อิเม ¶ ฉ ปโยคาติ สมฺพนฺโธ. ก-การโลเปน ปเนตฺถ ‘‘สาหตฺถี’’ติ วุตฺตํ. อถ วา อเนกตฺเถ อเนกตทฺธิตสมฺภเวน สหตฺถสฺสายํ ปโยโค สาหตฺถีติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. สาหตฺถิ จ นิสฺสคฺโค จ อาณตฺติ จ ถาวโร จาติ ทฺวนฺโท. อิทฺธิ จ วิชฺชา จ, ตาสมิเมติ อิทฺธิวิชฺชามยา, อิทฺธิมโย วิชฺชามโยติ วุตฺตํ โหติ. ปโยคาติ อิเม ฉปฺปโยคา นาม โหนฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถ สยํ มาเรนฺตสฺส กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา ปหรณํ สาหตฺถิโก ปโยโค. ทูเร ิตํ มาเรตุกามสฺส กายาทีหิ อุสุสตฺติอาทีนํ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค. ‘‘อสุกํ นาม มาเรหี’’ติอาทินา อาณาเปนฺตสฺส อาณาปนํ อาณตฺติ, โอปาตขณนํ อปสฺเสนสํวิธานํ อสิอาทีนํ อุปนิกฺขิปนาทิ ถาวโร. มารณตฺถํ กมฺมวิปากชาย อิทฺธิยา ปโยชนํ อิทฺธิมโย. กมฺมวิปากชิทฺธิ จ นาเมสา ราชาทีนํ ราชิทฺธิอาทโย. ตตฺถ ปิตุรฺโ สีหฬินฺทสฺส ทาาโกฏเนน จูฬสุมนกุฏุมฺพิยมารเณ ราชิทฺธิ ทฏฺพฺพา, ตทตฺถเมว อถพฺพณาทิวิชฺชาย ปริชปฺปนํ วิชฺชามโย ปโยโค.

เอวํ ฉปฺปโยเค ทสฺเสตฺวา เตสุ อาณตฺติปฺปโยคสฺส นิยามเก ทสฺเสตุํ ‘‘กาลา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถาวุตฺตํ อาณตฺตึ นิยเมนฺติ สงฺเกตวิสงฺเกตตาวเสน ปริจฺฉินฺทนฺตีติ อาณตฺตินิยามกา. เต ปน กาโล จ วตฺถุ จ อาวุธฺจ อิริยาปโถ จาติ จตฺตาโร, ตถา กิริยาวิเสโส โอกาโสติ คณนปริจฺเฉทวเสน ฉ โหนฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถ กาโล ปุพฺพณฺหาทิ โยพฺพนาทิ จ. วตฺถุ มาเรตพฺโพ สตฺโต. อาวุธํ อสิอาทิ. อิริยาปโถ มาเรตพฺพสฺส คมนาทิ. กิริยาวิเสโส วิชฺฌนาทิ. โอกาโส คามาทิ. โย หิ ‘‘อชฺช, สฺเว’’ติ อนิยเมตฺวา ‘‘ปุพฺพณฺเห มาเรหี’’ติ วุตฺโต ยทา กทาจิ ปุพฺพณฺเห มาเรติ, นตฺถิ วิสงฺเกโต. โย ปน ‘‘ปุพฺพณฺเห’’ติ ¶ วุตฺโต มชฺฌนฺหาทีสุ มาเรติ, วิสงฺเกโต โหติ, อาณาปกสฺส อนาปตฺติ. เอวํ กาลสฺส สงฺเกตวิสงฺเกตตาวเสน นิยามกตา เวทิตพฺพา. อิมินาว นเยน วตฺถุอาทีสุปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ.

๘-๙. อิทานิ จตุตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฌานาทิเภท’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อตฺตนิ โนสนฺตํ อตฺตุปนายิกฺจ ปจฺจุปฺปนฺนภวสฺสิตฺจ อฺาปเทสรหิตฺจ ฌานาทิเภทํ โกฏฺาสํ กตฺวา วา เอเกกํ กตฺวา วา กาเยน วา วาจาย วา วิฺตฺติปเถ ทีเปนฺโต นาธิมานิโก าเต จุโต ภเวติ ¶ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อตฺตนิ สกสนฺตาเน โนสนฺตํ อนุปฺปนฺนตฺตาเยว อวิชฺชมานํ, เอตฺถ โนสนฺโตติ อตฺเถ ตปฺปุริโส. ฌานาทิเภทนฺติ ฌานํ อาทิ ยสฺส ‘‘วิโมกฺขสมาธิ สมาปตฺติ าณทสฺสน มคฺคภาวนา ผลสจฺฉิ กิริยากิเลสปฺปหานวินีวรณตาจิตฺตสฺส สุฺาคาเร อภิรตี’’ติ (ปารา. ๑๙๘) วุตฺตสฺส โส ฌานาทิ, โสว เภโท วิเสโสติ สมาโส. ตํ ฌานาทิเภทํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ. อตฺตุปนายิกนฺติ ‘‘อยํ มยิ อตฺถี’’ติ อาโรจนวเสน อตฺตนิ อุปนียติ, ‘‘อหํ วา เอตฺถ สนฺทิสฺสามี’’ติ อตฺตา อุปนียติ เอตฺถ ธมฺเมติ วา อตฺตุปนายิโก, ฌานาทิเภโท, ตํ. ปจฺจุปฺปนฺนภวสฺสิตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนภโว นาม อิทานิ วตฺตมาโน อตฺตภาโว, ตนฺนิสฺสิโตติ สมาโส, โส จ ฌานาทิเภโทเยว, ตํ.

อฺาปเทสรหิตนฺติ ‘‘โย เต วิหาเร วสิ, โส ภิกฺขุ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชี’’ติอาทินา (ปารา. ๒๒๐) นเยน อฺสฺส อปเทโส, เตน รหิโต จตฺโตติ ตปฺปุริสสมาโส, โส รหิโต เตนาติ วา พหุพฺพีหิ, ฌานาทิเภโทว ¶ , ตํ. โกฏฺาสํ กตฺวา วาติ ‘‘ปมํ ฌานํ ทุติยํ ฌานํ สมาปชฺชึ, ปมํ ฌานํ ตติยํ ฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทินา นเยน โกฏฺาสํ กตฺวา วา. เอเกกํ กตฺวา วาติ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปชฺชึ, ทุติยํ ฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทินา นเยน เอเกกํ กตฺวา วา. เอตฺถ จ เอกนฺติ ิเต วิจฺฉายํ ทฺวิตฺตํ. เอตฺถ ปน กตฺวาติ กรณกิริยาย เอเกกวเสน ภินฺนสฺส ฌานาทิโน อตฺถสฺส สมฺพนฺธนิจฺฉา วิจฺฉาติ เวทิตพฺพา. ฏีกายํ ปน ‘‘โกฏฺาสํ วาติ เอตฺถ ‘ฌานลาภี, วิโมกฺขลาภี, สมาธิลาภี, สมาปตฺติลาภีมฺหี’ติ เอวมาทินา นเยน โกฏฺาสโต วาติ อตฺโถ’’ติ จ ‘‘เอเกกํ วาติ ‘ปมสฺส ฌานสฺส ลาภี, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีมฺหี’ติ เอวมาทินา นเยน เอเกกํ วาติ อตฺโถ’’ติ จ วุตฺตํ. โส ปาฬิยํ อฏฺกถายฺจ อวุตฺตกฺกโมติ เวทิตพฺโพ. กาเยน วาติ หตฺถมุทฺทาทิวเสน กาเยน วา. วาจาติ เอตฺถ ย-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ ‘‘อลชฺชิตา’’ติอาทีสุ วิย. วิฺตฺติปเถติ กายวจีวิฺตฺตีนํ คหณโยคฺเย ปเทเส ตฺวาติ อชฺฌาหริตพฺพํ. ทีเปนฺโตติ ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณน อยํ ธมฺโม มยิ อตฺถี’’ติ ปกาเสนฺโต. นาธิมานิโกติ อปฺปตฺเต ปตฺตสฺิตาสงฺขาโต อธิโก มาโน, โส นตฺถิ เอตสฺสาติ นาธิมานิโก, ภิกฺขุ. าเตติ วิฺุนา มนุสฺสชาติเกน สิกฺขาปจฺจกฺขาเน วุตฺตนเยน วิฺาเต สติ จุโต ภเว สาสนโตติ วิฺายติ. อฺาปเทเสน ทีปยโต ปน ถุลฺลจฺจยํ. เอตฺถ จ –

ทุกฺกฏํ ¶ ปมสฺเสว, สามนฺตมิติ วณฺณิตํ;

เสสานํ ปน ติณฺณมฺปิ, ถุลฺลจฺจยมุทีริตนฺติ.

๑๐. อิทานิ ¶ จตุนฺนมฺปิ เจเตสมสํวาสตํ อภพฺพตฺจ ทีเปตุํ ‘‘ปาราชิเกเต’’ติอาทิ อารทฺธํ. เอเต จตฺตาโร ปาราชิกา ปุคฺคลา ยถา ปุเร ปุพฺเพ คิหิกาเล, อนุปสมฺปนฺนกาเล จ วิย อสํวาสาติ สมฺพนฺโธ. สห วสนฺติ ยสฺมา สพฺเพปิ ลชฺชิโน เอเตสุ กมฺมาทีสุ น เอโกปิ ตโต พหิทฺธา สนฺทิสฺสตีติ เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส สมสิกฺขตาติ อิเม ตโย สํวาสา นาม. ตตฺถ อปโลกนาทิกํ จตุพฺพิธมฺปิ สงฺฆกมฺมํ สีมาปริจฺฉินฺเนหิ ปกตตฺเตหิ ภิกฺขูหิ เอกโต กตฺตพฺพตา เอกกมฺมํ นาม. ตถา ปฺจวิโธปิ ปาติโมกฺขุทฺเทโส เอกโต อุทฺทิสิตพฺพตฺตา เอกุทฺเทโส นาม. ปฺตฺตํ ปน สิกฺขาปทํ สพฺเพหิปิ ลชฺชีปุคฺคเลหิ สมํ สิกฺขิตพฺพภาวโต สมสิกฺขตา นาม. นตฺถิ เต สํวาสา เอเตสนฺติ อสํวาสา. ‘‘อภพฺพา’’ติอาทีสุ ภิกฺขุภาวายาติ ตุมตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ตสฺมา ยถา สีสจฺฉินฺโน ชีวิตุํ อภพฺโพ, เอวํ จตฺตาโรเม ปุคฺคลา ภิกฺขุภาวาย ภิกฺขู ภวิตุํ อภพฺพาติ อตฺโถ.

๑๑. อิทานิ ปริยายาณตฺตีหิ สมฺภวนฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘ปริยาโย จา’’ติอาทิมาห. ปริยาโย จ อาณตฺติ จ ตติเย มนุสฺสวิคฺคเห ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ กายาทีหิ ยถาวุตฺเตหิ ‘‘โย เอวํ มรติ, โส ธนํ วา ลภตี’’ติ เอวมาทิวิฺาปโก พฺยฺชนภูโต กายวจีปโยโค ปริยาโย. อิมินา อิทํ ทีเปติ – ยถา อทินฺนาทาเน ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติ (ปารา. ๙๒) วุตฺตตฺตา ปาริยายกถาย มุจฺจติ, น อิธ เอวํ. ‘‘สํวณฺเณยฺยา’’ติ (ปารา. ๑๗๒) ปริยายกยายปิ น มุจฺจตีติ. ‘‘ทุติเย ปนา’’ติอาทีสุ อตฺโถ ปากโฏเยว. เอวมุปริปิ ปากฏมุเปกฺขิสฺสาม.

๑๒. อิทานิ เมถุนธมฺมาทีนํ องฺคานิ ทสฺเสตุํ ‘‘เสเวตู’’ติอาทิมาห. เสเวตุกามตาจิตฺตนฺติ เมถุนํ เสเวตุํ ¶ กาเมตีติ เสเวตุกาโม, ตสฺส ภาโว นาม ตณฺหา, ตาย เสเวตุกามตาย สมฺปยุตฺตํ จิตฺตนฺติ ตปฺปุริโส. เมถุนธมฺมสฺสาติ มิถุนานํ อิตฺถิปุริสานํ อิทนฺติ เมถุนํ, ตเมว ธมฺโมติ เมถุนธมฺโม. อิธ ปน อุปจารวเสน ปาราชิกาปตฺติ เมถุนธมฺโม นาม. อถ ¶ วา เมถุเนน ชาโต ธมฺโม ปาราชิกาปตฺติ เมถุนธมฺโม, ตสฺส เมถุนธมฺมสฺส เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺติยา. องฺคทฺวยนฺติ องฺคานํ การณานํ ทฺวยํ. พุธาติ วินยธรา วิฺุโน.

๑๓. มนุสฺสสนฺติ มนุสฺสานํ สํ มนุสฺสสํ, ตทายตฺตวตฺถุกา จ. เอเตน เปตติรจฺฉานคตายตฺตํ นิวตฺเตติ. ตถาสฺีติ ตถา ตาทิสา สฺา ตถาสฺา, สา อสฺส อตฺถีติ ตถาสฺี. ปรายตฺตสฺิตา จาติ อตฺโถ. ภาวปฺปธานา อิเม นิทฺเทสา, ภาวปจฺจยโลโป วา ‘‘พุทฺเธ รตน’’นฺติอาทีสุ (ขุ. ปา. ๖.๓) วิย. เอวมุปริปิ อีทิเสสุ. เถยฺยจิตฺตนฺติ เถนภาวสงฺขาตํ จิตฺตฺจ. วตฺถุโน ครุตาติ ภณฺฑสฺส ปาทอติเรกปาทารหภาเวน ครุตา จ. อูนปฺจมาสเก วา อติเรกมาสเก วา ถุลฺลจฺจยํ. มาสเก วา อูนมาสเก วา ทุกฺกฏํ. อวหาโรติ ปฺจวีสติยา อวหารานํ อฺตเรน อวหรณฺจาติ อิเม ปฺจ อทินฺนาทานเหตุโย อทินฺนาทานปาราชิกาปตฺติยา องฺคานิ.

๑๔. ปาโณ มานุสฺสโกติ มนุสฺสชาติสมฺพนฺโธ ปาโณ จ, ปาโณติ หิ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ปน ชีวิตินฺทฺริยํ วุจฺจติ. ปาณสฺิตาติ ปาโณติ สฺิตา จ, ฆาตนํ ฆาโต, โส เอว เจตนา ฆาตเจตนา, ‘‘วธามิ น’’นฺติ เอวํ ปวตฺตา สา จ, ตํสมุฏฺิโต สาหตฺถิกาทีนํ ฉนฺนมฺตโร ปโยโค จ, เตน ปโยเคน มรณฺจาติ เอเต ยถาวุตฺตา ปฺจ วธเหตุโย ปาณฆาตาปชฺชิตพฺพอาปตฺติยา องฺคานีติ อตฺโถ.

๑๕. อตฺตนิ ¶ อสนฺตตาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส สนฺตาเน อวิชฺชมานตา จ. ปาปมิจฺฉตายาโรจนาติ ยา สา ‘‘อิเธกจฺโจ ทุสฺสีโล สมาโน ‘สีลวาติ มํ ชโน ชานาตู’’ติอาทินา (วิภ. ๘๕๑) นเยน วุตฺตา ปาปอิจฺฉตาย สมนฺนาคตา, ตาย อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อาโรจนา จ. ตสฺสาติ ยสฺส อาโรเจติ, ตสฺส. มนุสฺสชาติตาติ มนุสฺสานํ ชาติ ยสฺส, ตสฺส ภาโว มนุสฺสชาติตา, สา จ, นฺาปเทโสติ น อฺาปเทโส อฺาปเทสาภาโว จ, ตเทว ชานนนฺติ ตงฺขณํเยว วิชานนฺจาติ อิมานิ ปฺจ เอตฺถ อสนฺตทีปเน อสฺมึ สนฺตาเน อวิชฺชมานอุตฺตริมนุสฺสธมฺมปฺปกาสนนิมิตฺเต ปาราชิเก องฺคานิ เหตุโยติ อตฺโถ.

๑๖. เอวํ เตสมสํวาสตาภพฺพตาทีนิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ น เต จตฺตาโรว, อถ โข สนฺตฺเปีติ ¶ เต สพฺเพปิ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อสาธารณา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อสาธารณาติ ปาราชิกา ธมฺมา อธิปฺเปตา. เตเนว เจตฺถ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส. ตสฺมา ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูหิ อสาธารณา ปาราชิกา ธมฺมา จตฺตาโร จาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อุปจารวเสน ตุ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกาทิกา ปาราชิกาปนฺนา ปริคฺคยฺหนฺติ. ตาสุ ยา อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส มนุสฺสปุริสสฺส อกฺขกานํ อโธ ชาณุมณฺฑลานํ กปฺปรานฺจ อุปริ กายสํสคฺคํ สาทิยติ, อยํ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา. ยา ปน อฺิสฺสา ภิกฺขุนิยา ปาราชิกํ ปฏิจฺฉาเทติ, สา วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกา. ยา อุกฺขิตฺตกํ ภิกฺขุํ ตสฺสา ทิฏฺิยา คหณวเสน อนุวตฺตติ, สา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา. กายสํสคฺคราเคน ตินฺตสฺส หตฺถคฺคหณํ สงฺฆาฏิกณฺณคฺคหณํ กายสํสคฺคตฺถาย ปุริสสฺส หตฺถปาเส านํ ตฺวา สลฺลปนํ สงฺเกตคมนํ ปุริสสฺสาคมนสาทิยนํ ¶ ปฏิจฺฉนฺโนกาสววิสนํ หตฺถปาเส ตฺวา กาโยปสํหรณนฺติ อิมานิ อฏฺ วตฺถูนิ ยสฺสา อวสฺสุตาย, สา อฏฺวตฺถุกา นาม.

อภพฺพกา เอกาทส จาติ เอตฺถ ปณฺฑโก เถยฺยสํวาสโก ติตฺถิยปกฺกนฺตโก ติรจฺฉานคโต มาตุฆาตโก ปิตุฆาตโก อรหนฺตฆาตโก ภิกฺขุนิทูสโก สงฺฆเภทโก โลหิตุปฺปาทโก อุภโตพฺยฺชนโกติ อิเม อภพฺพา เอกาทส จ. เตสุ ปณฺฑโกติ โอปกฺกมิกนปุํสกปณฺฑกา จ ปณฺฑกภาวปกฺเข ปกฺขปณฺฑโก จ อิธ อธิปฺเปตา. อาสิตฺตอุสูยปณฺฑกานํ ปน ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ น วาริตา. เถยฺยสํวาสโก ปน ลิงฺคตฺเถนกาทิวเสน ติวิโธ. ตตฺถ สยํ ปพฺพชิตตฺตา ลิงฺคมตฺตํ เถเนตีติ ลิงฺคตฺเถนโก. ภิกฺขุวสฺสคณนาทิกํ สํวาสํ เถเนตีติ สํวาสตฺเถนโก. สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย เอวํ ปฏิปชฺชนฺเตปิ เอเสว นโย. ยถาวุตฺตมุภยํ เถเนตีติ อุภยตฺเถนโก. เปตฺวา ปน อิมํ ติวิธํ –

ราชทุพฺภิกฺขกนฺตาร-โรคเวริภเยน วา;

จีวราหรณตฺถํ วา, ลิงฺคํ อาทิยตีธ โย.

สํวาสํ นาธิวาเสติ, ยาว โส สุทฺธมานโส;

เถยฺยสํวาสโก นาม, ตาว เอส น วุจฺจตีติ. (มหาว. อฏฺ. ๑๑๐; กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา);

ติตฺถิยปกฺกนฺตกาทโย ¶ ตุ ตํตํวจนตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพา. ติรจฺฉานคโต ปน เปตฺวา มนุสฺสชาติกํ อวเสโส สพฺโพ เวทิตพฺโพ. อิเม เอกาทส ปุคฺคลา ภิกฺขุภาวาย อภพฺพตฺตา ปาราชิกาปนฺนสทิสตาย ‘‘ปาราชิกา’’ติ วุจฺจนฺติ. วิพฺภนฺตา ภิกฺขุนีติ คิหินิวาสนนิวตฺถา ภิกฺขุนี จ. สา หิ เอตฺตาวตา ปาราชิกา. มุทุกา ปิฏฺิ ยสฺส, โส จ. โส หิ อนภิรติยา ปีฬิโต ยทา อตฺตโน ¶ องฺคชาตํ อตฺตโน วจฺจมุขมคฺเคสุ ปเวเสติ, ตทา ปาราชิโก โหติ.

๑๗-๑๘. ลมฺพมานมงฺคชาตเมตสฺสาติ ลมฺพี. โส ยถาวุตฺเตสุ ปเวสิโต ปาราชิโก. มุเขน คณฺหนฺโต องฺคชาตํ ปรสฺส จาติ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส สุตฺตสฺส วา มตสฺส วา องฺคชาตํ มุเขน คณฺหาติ, โส ปรสฺส องฺคชาตํ มุเขน คณฺหนฺโต จ. ตตฺเถวาภินิสีทนฺโตติ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ตตฺเถว ปรสฺส องฺคชาเต วจฺจมคฺเคน อภินิสีทติ, โส จาติ เอเต ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติยา อภาเวปิ มคฺเค มคฺคปฺปเวสนเหตุ เมถุนสฺส อนุโลมิกา จตฺตาโร จ. อิธาคตา จตฺตาโรติ อิธ ขุทฺทสิกฺขายํ ยถาวุตฺตา เมถุนธมฺมา ปาราชิกาทโย จตฺตาโร จาติ สโมธานา ปิณฺฑีกรณวเสน จตุวีสติ ปาราชิกา ภวนฺตีติ เสโส. เอตฺถ จ คาถาพนฺธวเสน รสฺสํ กตฺวา ‘‘ปราชิกา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถาห – มาตุฆาตกาทโย ตติยํ ปาราชิกํ อาปนฺนา, ภิกฺขุนิทูสโก, มุทุปิฏฺิกาทโย จตฺตาโร จ ปมปาราชิกํ อาปนฺนา เอวาติ กุโต จตุวีสตีติ? วุจฺจเต – มาตุฆาตกาทโย หิ จตฺตาโร อิธ อนุปสมฺปนฺนา เอว อธิปฺเปตา. มุทุปิฏฺิกาทโย จตฺตาโร กิฺจาปิ ปมปาราชิเกน สงฺคหิตา, ยสฺมา ปน เอเกน ปริยาเยน เมถุนธมฺมํ อปฺปฏิเสวิโน โหนฺติ, ตสฺมา วิสุํ วุตฺตาติ.

ปาราชิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๙. วุฏฺานสฺส ครุกตฺตา ครุกาติ สงฺฆาทิเสสา วุจฺจนฺติ. นวาติ เตสํ คณนปริจฺเฉโท. นนุ ‘‘นวา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, ‘‘เตรสา’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? นายํ โทโส, จิเรนาปชฺชิตพฺเพ ¶ ¶ จตฺตาโร ยาวตติยเก เปตฺวา วีติกฺกมกฺขเณเยว อาปชฺชิตพฺพา ปมาปตฺติกา วุจฺจนฺตีติ. อิทานิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘โมเจตุกามตา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สุกฺกสฺสาติ อาสยธาตุนานตฺตโต นีลาทิวเสน ทสวิเธ สุกฺเก ยสฺส กสฺสจิ สุกฺกสฺส. โมเจตุกามตาติ โมเจตุกามตาย, ย-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. อิมินา ปน วจเนน โมจนสฺสาท มุจฺจนสฺสาท มุตฺตสฺสาทเมถุนสฺสาท ผสฺสสฺสาท กณฺฑุวนสฺสาท ทสฺสนสฺสาท นิสชฺชนสฺสาท วาจสฺสาท เคหสิตเปม วนภงฺคิย สงฺขาเตสุ เอกาทสสฺสาเทสุ เอกํเยว โมจนสฺสาทํ ทสฺเสติ.

ตตฺถ โมจนาย อสฺสาโท สุขเวทนา โมจนสฺสาโท. มุจฺจเน อตฺตโน ธมฺมตาย มุจฺจเน อสฺสาโท มุจฺจนสฺสาโท. เอวํ สพฺพตฺถ สตฺตมีตปฺปุริเสน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิเมหิ ปน นวหิ ปเทหิ สมฺปยุตฺตอสฺสาทสีเสน ราโค วุตฺโต. เคหนิสฺสิเตสุ มาตาทีสุ เปมํ เคเห สิตํ เปมนฺติ เคหสิตเปมํ, อิมินา สรูเปเนว ราโค วุตฺโต. สนฺถวกรณตฺถาย อิตฺถิยา เปสิตปุปฺผาทิ วนภงฺคิยํ, อิมินา จ วตฺถุวเสน ราโค วุตฺโต. เมถุนสฺสาโทปิ อิตฺถิยา คหณปฺปโยเคน เวทิตพฺโพ. สพฺพตฺเถว จ ปน เจตนานิมิตฺตุปกฺกมโมจเน สติ วิสงฺเกตาภาโว เวทิตพฺโพ. อุปกฺกมฺม หตฺถาทินา นิมิตฺเต อุปกฺกมิตฺวา. อฺตฺร สุปินนฺเตนาติ สุปิโนเยว สุปินนฺโต ‘‘กมฺมเมว กมฺมนฺโต’’ติอาทีสุ วิย อนฺต-สทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติตฺตา. ตํ สุปินนฺตํ วินา วิโมจยํ สุกฺกํ วิโมเจนฺโต สมโณ โย โกจิ ภิกฺขุ ครุกํ ครุกาปตฺติสงฺขาตํ สงฺฆาทิเสสํ ผุเส ผุเสยฺย, อาปชฺเชยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ จ อชฺฌตฺตรูปพหิทฺธารูปอุภยรูปอากาเสกฏิกมฺปนสงฺขาเตสุ จตูสุ อุปาเยสุ สติ ราคูปตฺถมฺภาทีสุ ¶ จ กาเลสุ เยน เกนจิ องฺคชาเต กมฺมฺตํ ปตฺเต ‘‘อาโรคฺยตฺถายา’’ติอาทีสุ เยน เกนจิ อธิปฺปาเยน อธิปฺปายวตฺถุภูตํ ยํ กิฺจิ สุกฺกํ โมจนสฺสาทเจตนาย เอว นิมิตฺเต อุปกฺกมฺม โมเจนฺโต สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชตีติ สพฺพถา อธิปฺปาโย ทฏฺพฺโพ.

๒๐. กายสํสคฺคราควาติ กาเย สํสคฺโค, ตสฺมึ ราโค, โส อสฺส อตฺถีติ วนฺตุ, กายสํสคฺคราคสมงฺคีติ อตฺโถ. สมโณ อิตฺถิสฺีติ สมฺพนฺโธ. อุปกฺกมฺมาติ กาเยน วายมิตฺวา. มนุสฺสิตฺถึ สมฺผุสนฺโตติ อนฺตมโส โลเมนปิ ปรามสนฺโต ครุกํ ผุเสติ โยชนา. มนุสฺสภูตา อมตา อิตฺถี มนุสฺสิตฺถี. ตตฺถ ‘‘กายสํสคฺคราควา’’ติ อิมินา มาตุเปมาทึ ¶ , อิตฺถิยา คหิตโมกฺขาธิปฺปายฺจ ปฏิกฺขิปติ. อิตฺถิยา เวมติกสฺส, ปณฺฑกปุริสติรจฺฉานคตสฺิสฺส จ ถุลฺลจฺจยํ. อิตฺถิยา ปน กาเยน กายปฺปฏิพทฺธามสเน, กายปฺปฏิพทฺเธน กายามสเน จ ยกฺขีเปตีปณฺฑกานํ กาเยน กายามสเน จ ปุริสติรจฺฉานคติตฺถีนํ กาเยน กายามสเนปิ ทุกฺกฏํ, ตถายกฺขีอาทีนํ กาเยน กายปฺปฏิพทฺธาทีสุ จ. มติตฺถิยา ปน ถุลฺลจฺจยํ. อิตฺถิยา ปน ผุสิยมาโน เสวนาธิปฺปาโยปิ สเจ กาเยน น วายมติ, อนาปตฺติ.

๒๑. ตถาติ อิตฺถิสฺี. สุณนฺตินฺติ วิฺตฺติปเถ ตฺวา อตฺตโน วจนํ สุณนฺติฺจ. วิฺุฺจาติ ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลสลฺลกฺขณสมตฺถฺจ มนุสฺสิตฺถึ. มคฺคํ วาติ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคานํ วเสน มคฺคํ วา เมถุนํ วา อารพฺภาติ สมฺพนฺโธ. ทุฏฺุลฺลวาจาราเคนาติ ¶ ทุฏฺา จ สา อสทฺธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตตาย ถูลา จ ลามกชนสาธารณตายาติ ทุฏฺุลฺลา. สาว ปุน วาจา ทุฏฺุลฺลวาจา. ตสฺสํ อสฺสาทสมฺปยุตฺโต ราโคติ สมาโส, เตน. โอภาสิตฺวาติ วณฺณาวณฺณยาจนาทิวเสน อสทฺธมฺมวจนํ วตฺวา. อสุณนฺติยา ปน ทูเตน วา ปณฺเณน วา อาโรจิเต อนาปตฺติ. ตตฺถ ทฺวินฺนํ มคฺคานํ วเสน วณฺณาวณฺเณหิ, เมถุนยาจนาทีหิ วา ‘‘สิขรณีสิ, สมฺภินฺนาสิ, อุภโตพฺยฺชนกาสี’’ติ อิเมสุ ตีสุ อฺตเรน อกฺโกสวจเนน วา โอภาสนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโส, อธกฺขกอุพฺภชาณุมณฺฑลํ อาทิสฺส วณฺณาทิภณเน ถุลฺลจฺจยํ, ตถา ยกฺขีเปตีปณฺฑกานํ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺเค อาทิสฺส วณฺณาทิภณเน เมถุนยาจนาทีสุปิ. เตสํ ปน อธกฺขกาทิเก ทุกฺกฏํ, ตถา มนุสฺสิตฺถีนํ อุพฺภกฺขเก อโธชาณุมณฺฑเล กายปฺปฏิพทฺเธ จ.

๒๒. อตฺตกามุปฏฺานนฺติ เมถุนธมฺมสงฺขาเตน กาเมน อุปฏฺานํ กามุปฏฺานํ. อตฺตโน อตฺถาย กามุปฏฺานํ อตฺตกามุปฏฺานํ. อถ วา กามียตีติ กามํ, อตฺตโน กามํ อตฺตกามํ, สยํ เมถุนราควเสน ปตฺถิตนฺติ อตฺโถ. อตฺตกามฺจ ตํ อุปฏฺานฺจาติ อตฺตกามุปฏฺานํ. ตสฺส วณฺโณ คุโณ, ตํ. วตฺวาติ ‘‘ยทิทํ กามุปฏฺานํ นาม, เอตทคฺคํ อุปฏฺานาน’’นฺติ กามุปฏฺาเน วณฺณํ ¶ อนฺตมโส หตฺถมุทฺทายปิ อิตฺถีติ สฺี ปกาเสตฺวาติ อตฺโถ. วาจาติ วาจาย ยการโลปวเสน. เมถุนยุตฺเตนาติ เมถุนยุตฺตาย, ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ตาย ‘‘อรหสิ ตฺวํ มยฺหํ เมถุนํ ธมฺมํ ทาตุ’’นฺติอาทิกาย เมถุนธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตาย วาจาย เมถุนยาจเน เมถุนราคิโนติ สมฺพนฺโธ. เมถุเนราโค, โส อสฺส อตฺถีติ เมถุนราคี, ตสฺส. ครุ โหตีติ ครุกาปตฺติ โหตีติ อตฺโถ. ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. เอตฺถ ¶ ปน ปณฺฑเก ปณฺฑกสฺิโน ถุลฺลจฺจยํ, ตสฺมึเยว อิตฺถิสฺิโน ทุกฺกฏํ.

๒๓. อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา สนฺเทสํ ปฏิคฺคเหตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อิตฺถิยา วาติ ‘‘ทส อิตฺถิโย มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา’’ติอาทินา (ปารา. ๓๐๓) จ ‘‘ทส ภริยาโย ธนกฺกีตา ฉนฺทวาสินี’’ติอาทินา (ปารา. ๓๐๓) จ วุตฺตาย วีสติวิธาย อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา ตํสมฺพนฺธวเสน เตสํ มาตาทีนํ วา. สนฺเทสนฺติ อิตฺถิยา วา ปุริเสน วา อุภินฺนํ มาตาทีหิ วา ‘‘เอหิ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ อิตฺถึ วา ปุริสํ วา เอวํ ภณาหี’’ติ วุตฺตํ ชายมฺปติภาวสนฺนิสฺสิตํ สนฺเทสวจนํ. ปฏิคฺคเหตฺวาติ ‘‘สาธู’’ติ กาเยน วา วาจาย วา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา. วีมํสิตฺวาติ ยตฺถ เปสิโต, เตสํ อธิปฺปายํ อุปปริกฺขิตฺวา วา อุปปริกฺขาเปตฺวา วา. หรํ ปจฺจาติ อิตฺถี วา ปุริโส วา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉตุ วา, มา วา, เยหิ เปสิโต, เตสํ ปจฺจาหรนฺโต วา หราเปนฺโต วา, ชายมฺปติภาโว โหตุ วา, มา วา, อการณเมตํ. อิมาย ติวงฺคสมฺปตฺติยา สงฺฆาทิเสโส จ, ทฺวีหิ องฺเคหิ ปณฺฑเก จ องฺคตฺตเยนาปิ ถุลฺลจฺจยํ, เอเกน ทุกฺกฏํ. เกจิ ปน ‘‘หรํ ปจฺฉา’’ติ วิปาํ ปริกปฺเปตฺวา ‘‘ปจฺฉา หร’’นฺติ โยเชนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ ปจฺจาติ อุปสคฺคตฺตา. ปทสฺส อุปริ อตฺเถ สชฺเชนฺโต ปกาเสนฺโต คจฺฉตีติ หิ อุปสคฺโค นาม, ตสฺมา ‘‘ปติ อา’’ติ อุปสคฺคานํ ‘‘หร’’นฺติมสฺส ปทสฺส อุปริ ภวิตพฺพนฺติ.

๒๔. สํยาจิตปริกฺขารนฺติ สํ อตฺตนา ยาจิโต วาสิอาทิโก ปริกฺขาโร ยสฺสา, ตํ. อเทสิตวตฺถุกนฺติ อุตฺติทุติยกมฺเมน อเทสิตํ วตฺถุ กุฏิกรณปฺปเทโส ยสฺสาติ ¶ วิคฺคโห, ตํ. ปมาณาติกฺกนฺตนฺติ ¶ อิทานิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิ นาม, ตาย ‘‘ทีฆโส ทฺวาทส วิทตฺถิโย สุคตสฺส วิทตฺถิยา ติริยํ สตฺตนฺตรา’’ติ (ปารา. ๓๔๘) เอวํ วุตฺตปฺปมาณํ เอกโตภาเคนาปิ อติกฺกนฺตา ปมาณาติกฺกนฺตาติ ตํ ติริยํ จตุหตฺถสงฺขาตเหฏฺิมปฺปมาเณ สติ ทีฆโต วุตฺตปฺปมาณโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ วฑฺเฒตุํ น วฏฺฏติ. ตโต อูนเก, ทีฆโต จ วฑฺฒิเต อยํ กุฏิสงฺขํ น คจฺฉตีติ. ‘‘มยฺหํ วาสาคารํ เอต’’นฺติ เอวํ อตฺตา อุทฺเทโส เอติสฺสาติ อตฺตุทฺเทสา. กุฏินฺติ อุลฺลิตฺตาทิกํ กุฏึ กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อุลฺลิตฺตา นาม อนฺโต อุทฺธํมุขํ ลิตฺตา. อวลิตฺตา นาม พหิ อโธมุขํ ลิตฺตา. อุภยถา อุลฺลิตฺตาวลิตฺตา. กตฺวาติ อนฺโตภูตการิตตฺถวเสน การาเปตฺวา วา.

ตตฺถายํ วตฺถุเทสนกฺกโม – เตน กุฏิการเกน ภิกฺขุนา กุฏิวตฺถุํ โสเธตฺวา สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปณาเมตฺวา ปทภาชเน (ปารา. ๓๔๙) วุตฺตนเยน สงฺฆํ ติกฺขตฺตุํ ยาจิตฺวา สพฺเพ วา สงฺฆปริยาปนฺนา, สงฺเฆน วา สมฺมตา ทฺเว ตโย ภิกฺขู ตตฺถ เนตพฺพา. เตหิ จ กิปิลฺลิกาทีหิ โสฬสหิ อุปทฺทเวหิ วิรหิตตฺตา อนารมฺภํ อนุปทฺทวํ ทฺวีหิ จตูหิ วา พลิพทฺเทหิ ยุตฺเตน สกเฏน เอกจกฺกํ นิพฺโพทกปตนฏฺาเน เอกํ พหิ กตฺวา อาวิฺฉิตุํ สกฺกุเณยฺยตาย ‘‘สปริกฺกมน’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา สเจปิ สงฺฆปฺปโหนกา โหนฺติ, ตตฺเถว, โน เจ, สงฺฆมชฺฌํ คนฺตฺวา เตน ภิกฺขุนา ยาจิเตหิ ปทภาชเน (ปารา. ๕๐, ๕๑) วุตฺตาย ตฺติทุติยกมฺมวาจาย วตฺถุ เทเสตพฺพนฺติ. อเทสิตวตฺถุกํ ปมาณาติกฺกนฺตํ กุฏึ กริสฺสามีติ สพฺพปฺปโยเค ทุกฺกฏํ, อิทานิ ทฺวีหิ ปิณฺเฑหิ นิฏฺานํ คมิสฺสตีติ ปมปิณฺฑทาเน ¶ ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยทาเนน เลเป สงฺฆฏิเต สเจ อเทสิตวตฺถุกา เอว วา โหติ, ปมาณาติกฺกนฺตา เอว วา, เอโก สงฺฆาทิเสโส, สารมฺภอปริกฺกมนตาย ทฺเว จ ทุกฺกฏานีติ สเจ อุภยวิปนฺนา, ทฺเว จ สงฺฆาทิเสสา ทฺเว จ ทุกฺกฏานีติ สพฺพํ เยฺยํ.

๒๕. มหลฺลกนฺติ สสฺสามิกภาเวน สํยาจิตกุฏิโต มหนฺตภาเวน, วตฺถุํ เทสาเปตฺวา ปมาณาติกฺกเมนาปิ กาตพฺพภาเวน จ มหนฺตตาย มหตฺตํ ลาติ อาททาตีติ มหลฺลโก. มหตฺตลก อิติ ิเต ตฺตสฺส โลโป ลสฺส จ ทฺวิตฺตํ, ตํ. วสนํ อตฺโถ ปโยชนํ วสนตฺโถ, ตาย ¶ . เอตฺถ ปน อเทสิตวตฺถุภาเว เอโก สงฺฆาทิเสโส. เสสํ อนนฺตรสทิสเมว. อิธ จ ตตฺถ จ เลณคุหาติณกุฏิปณฺณจฺฉทนเคเหสุ อฺตรํ กาเรนฺตสฺส จ กุฏิมฺปิ อฺสฺส วาสตฺถาย วาสาคารํ วา เปตฺวา อุโปสถาคาราทีสุ อฺตรตฺถาย กโรนฺตสฺส จ อนาปตฺติ.

๒๖. อมูลเกน อนฺติเมน วตฺถุนาติ สมฺพนฺโธ. อมูลเกนาติ ทสฺสนสงฺขาตสฺส, สวนสงฺขาตสฺส, ทิฏฺสุตมุตวเสน ปวตฺตปริสงฺกาสงฺขาตสฺส จ มูลสฺส อภาเวน นตฺถิ มูลเมตสฺสาติ อมูลกํ, เตน. ตํ ปน โส อาปนฺโน วา โหตุ, โน วา, เอตํ อิธ อปฺปมาณํ. ตตฺถ ภิกฺขุฺจ มาตุคามฺจ ตถารูเป าเน ทิสฺวา ปริสงฺกติ, อยํ ทิฏฺปริสงฺกา. อนฺธกาเร วา ปฏิจฺฉนฺเน วา ภิกฺขุสฺส จ มาตุคามสฺส จ วจนํ สุตฺวา อฺสฺส อตฺถิภาวํ อชานนฺโต ปริสงฺกติ, อยํ สุตปริสงฺกา. ธุตฺตานํ อิตฺถีหิ สทฺธึ ¶ ปจฺจนฺตวิหาเรสุ ปุปฺผคนฺธสุราทีหิ อนุภวิตฺวา คตฏฺานํ ทิสฺวา ‘‘เกน นุ โข อิทํ กต’’นฺติ วีมํสนฺโต ตตฺถ เกนจิ ภิกฺขุนา คนฺธาทีหิ ปูชา กตา โหติ, เภสชฺชตฺถาย อริฏฺํ วา ปีตํ, โส ตสฺส คนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘อยํ โส ภวิสฺสตี’’ติ ปริสงฺกติ. อยํ มุตปริสงฺกา นาม. อนฺติเมน จาติ ตโต ปรํ วชฺชาภาเวน อนฺเต ภวตฺตา อนฺติเมเนว. วตฺถุนาติ ภิกฺขุโน อนุรูเปสุ เอกูนวีสติยา ปาราชิเกสุ ธมฺเมสุ อฺตเรน ปาราชิเกน ธมฺเมน. จ-กาโร ปเนตฺถ อวธารเณ, เตน สงฺฆาทิเสสาทึ นิวตฺเตติ. อถ วา จ-กาโร อฏฺานปฺปยุตฺโต.

โจเทนฺโต วา โจทาเปนฺโตวาจาติ โยเชตพฺโพ. จาเวตุนฺติ พฺรหฺมจริยา จาวนตฺถาย. เอเตน เอกํ จาวนาธิปฺปายํ คเหตฺวา อวเสเส อกฺโกสาธิปฺปายวุฏฺาปนาธิปฺปายาทิเก สตฺตาธิปฺปาเย ปฏิกฺขิปติ. สุณมานนฺติ อิทํ ‘‘โจเทนฺโต’’ติอาทีนํ กมฺมปทํ, อิมินา ปรมฺมุขา โจทนํ ปฏิกฺขิปติ. ปรมฺมุขา ปน สตฺตหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. โจเทนฺโตติ ‘‘วตฺถุสนฺทสฺสนา อาปตฺติสนฺทสฺสนา สํวาสปฺปฏิกฺเขโป สามีจิปฺปฏิกฺเขโป’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๘๕-๓๘๖) สงฺเขปโต วุตฺตานํ จตุนฺนํ โจทนานํ วเสน สยํ โจเทนฺโต วา. โจทาเปนฺโต วาติ ปเรน เยน เกนจิ โจทาเปนฺโต วา. ตสฺมา โย ภิกฺขุสฺส สมีเป ตฺวา ‘‘ตฺวํ เมถุนํ ธมฺมํ เสวิ, อสฺสมโณสี’’ติอาทินา วตฺถุสนฺทสฺสนวเสน วา ‘‘ตฺวํ เมถุนธมฺมาปตฺตึ อาปนฺโนสี’’ติอาทินา อาปตฺติสนฺทสฺสนวเสน วา ‘‘อสฺสมโณสิ, นตฺถิ ตยา สทฺธึ อุโปสโถ วา ¶ ปวารณา วา สงฺฆกมฺมํ วา, อสฺสมโณสี’’ติอาทินา สํวาสปฺปฏิกฺเขปวเสน วา อภิวาทนาทิสํวาเส ปฏิกฺขิตฺเต อสฺสมโณติ กสฺมาติ ปุฏฺสฺส ‘‘อสฺสมโณสี’’ติอาทิวจเนหิ สามีจิปฺปฏิกฺเขปวเสน วา อนฺตมโส ¶ หตฺถมุทฺทาย เอว วาปิ เอตมตฺถํ ทีปยโต ‘‘กโรตุ เม อายสฺมา โอกาสํ, อหํ ตํ วตฺตุกาโม’’ติ เอวํ โอกาเส อการิเต วาจาย สงฺฆาทิเสโส เจว ทุกฺกฏฺจ, โอกาสํ กาเรตฺวา โจเทนฺตสฺส ปน สงฺฆาทิเสโสว ทฏฺพฺโพ.

๒๗. อฺสฺสาติ ขตฺติยาทิชาติกสฺส ปรสฺส. กิริยนฺติ เมถุนวีติกฺกมสงฺขาตํ กิริยํ. เตนาติ อฺสฺส วีติกฺกมสงฺขาตสฺส เมถุนวีติกฺกมสนฺทสฺสเนน กรณภูเตน. เลเสนาติ ยสฺส ชาติอาทโย ตโต อฺมฺปิ วตฺถุํ ลิสฺสติ อุทฺทิฏฺเ วิตฺถารํ สิลิสฺสติ โวหารมตฺเตเนวาติ ชาติอาทโยว ‘‘เลสา’’ติ วุจฺจนฺติ, เตน ชาติเลสนามเลสาทินา เลเสน. อฺนฺติ โย วีติกฺกมนฺโต ทิฏฺโ, ตโต อปรมฺปิ ภิกฺขุํ จาเวตุํ อนฺติเมน วตฺถุนา โจทยนฺติ สมฺพนฺโธ. กถํ? โกจิ ขตฺติยชาติโย วีติกฺกมนฺโต ทิฏฺโ, ตโต อฺํ อตฺตโน เวรึ ขตฺติยชาติกํ ภิกฺขุํ ปสฺสิตฺวา ตํ ขตฺติยํ ชาติเลสํ คเหตฺวา ‘‘ขตฺติโย มยา ทิฏฺโ วีติกฺกมนฺโต, ตฺวํ ขตฺติโย ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปนฺโนสี’’ติ โจเทติ โจทาเปติ วา. เอวํ นามเลสาทโยปิ เวทิตพฺพา. เสสา วินิจฺฉยกถา อฏฺเม วุตฺตสทิสาเยว.

๒๘. เอตฺตาวตา ‘‘ครุกา นวา’’ติ อุทฺทิฏฺเ วิตฺถารโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสุ อาปนฺเนสุ ปฏิปชฺชิตพฺพาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉาเทติ ชานมาปนฺน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ อตฺตนา อาปนฺนํ สงฺฆาทิเสสาปตฺตึ อาปตฺติวเสน วา วตฺถุวเสน วา ชานํ ชานนฺโต ยาวตา ¶ ยตฺตกานิ อหานิ ฉาเทติ ปฏิจฺฉาเทติ, ตาวตา ตตฺตกานิ อหานิ ตสฺส ปริวาโส โหตีติ เอวํ ปทสนฺธิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส สุทฺธนฺตปริวาโส สโมธานปริวาโสติ ติวิโธ ปริวาโส. เตสํ ปน อติสงฺเขปนเยน มุขมตฺเตปิ ทสฺสิเต วิตฺถารวินิจฺฉยปเวโสปายสมฺภโว สิยาติ มุขมตฺตํ ทสฺสยิสฺสาม.

ตตฺถ ¶ ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส นาม ยถาปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ทาตพฺโพ, ตสฺมา ปฏิจฺฉนฺนทิวเส จ อาปตฺติโย จ สลฺลกฺเขตฺวา สเจ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนา โหติ, ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปชฺชึ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติอาทินา ขนฺธเก (จูฬว. ๙๘-๙๙) อาคตนเยน ยาจาเปตฺวา ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปชฺชิ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติอาทินา ขนฺธเก อาคตนเยเนว กมฺมวาจํ วตฺวา ปริวาโส ทาตพฺโพ. เอกํ อาปชฺชิตฺวา ‘‘สมฺพหุลา’’ติ วินยกมฺมํ กโรนฺตสฺสาปิ วุฏฺาตีติ ‘‘สมฺพหุลา’’ติ วุตฺตํ. นานาวตฺถุกาสุปิ เอเสว นโย. อถ ทฺวีหาทิปฺปฏิจฺฉนฺนา โหนฺติ, ปกฺขอติเรกปกฺขมาสอติเรกมาสสํวจฺฉรอติเรกสํวจฺฉรปฺปฏิจฺฉนฺนา วา, ‘‘ทฺวีหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย วา’’ติอาทินา �