ตีกา > วินยปิฏก (ฏีกา) > ขุทฺทสิกฺขา-มูลสิกฺขา

เตน ภิกฺขุนา ‘‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน, ติสฺสาย ภิกฺขุนิยา, ติสฺสสฺส สามเณรสฺส ¶ , ติสฺสาย สามเณริยา, ติสฺสาย สิกฺขมานาย สนฺตกํ ปริภุฺช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ วตฺตพฺพํ.

ปรมฺมุขาวิกปฺปเน-กสฺสนฺติเกวมีรเย;

‘‘อิมํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺปนตฺถาย ทมฺมี’’ติ.

๒๒๗. เตน วตฺตพฺโพ ‘‘โก เต มิตฺโต วา สนฺทิฏฺโ วา’’ติ. อิตเรน เจวํ วตฺตพฺพํ ‘‘ติสฺโส ภิกฺขู’’ติ วา ¶ ‘‘ติสฺสา ภิกฺขุนี’’ติ วา ‘‘ติสฺโส สามเณโร’’ติ วา ‘‘ติสฺสา สามเณรี’’ติ วา ‘‘ติสฺสา สิกฺขมานา’’ติ วา.

ปุน เตน ‘‘อหํ ติสฺสสฺส ติสฺสาย วา ทมฺมี’’ติ วิกปฺเปตฺวา เตเนว ‘‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน, ติสฺสาย ภิกฺขุนิยา, ติสฺสสฺส สามเณรสฺส, ติสฺสาย สามเณริยา, ติสฺสาย สิกฺขมานาย สนฺตกํ ปริภุฺช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ ปจฺจุทฺธริตพฺพํ.

ทูรสนฺติกตฺเตกตฺตพหุภาวํ วิชานิย;

‘‘เอตํ อิม’’นฺติ ‘‘เอตานิ, อิมานี’’เตตฺถ โยชเย.

ทสาหํ มาสเมกํ วา, ปฺจ วา กถินตฺถเต;

ปาริปูรตฺถมูนสฺส, ปจฺจาสา สติ มาสกํ;

นุปฺปาทยติ นิสฺสคฺคึ, นาธิฏฺิตวิกปฺปิตนฺติ.

พฺยตฺตสฺส ปฺจวสฺสสฺส, นตฺถิ นิสฺสย การิยํ;

ยาวชีวมฺปิ อพฺยตฺโต, นิสฺสิโตเยว ชีวติ.

เอกํสํ ¶ จีวรํ กตฺวา, ปคฺคณฺหิตฺวาน อฺชลึ;

อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา, วเท ยาวตตียกํ;

อายสฺมโต นิสฺสาย วจฺฉามี’’ติ.

ปกฺกนฺเต ปกฺขสงฺกนฺเต, วิพฺภนฺเต วาปิ นิสฺสโย;

มรณาณตฺตุปชฺฌาย-สโมธาเนหิ สมฺมติ.

นิสฺสาย ¶ น วเสลชฺชึ, อปุพฺพํ านมาคโต;

อาคเม จตุปฺจาหํ, าตุํ ภิกฺขุสภาคตํ.

อทฺธิกสฺส คิลานสฺส, คิลานุปฏฺกสฺส จ;

ยาจิตสฺส อรฺเ วา, สลฺลกฺขนฺเตน ผาสุกํ;

สภาเค ทายเกสนฺเต, วสิตุํ ตาว ลพฺภตีติ.

อกายพนฺธโน คามํ, ทุกฺกฏํ ปวิเสยฺย เจ;

พนฺเธยฺย ยตฺถ สรติ, ตตฺเถวาสติยา คโต.

ปฏฺฏิกา สูกรนฺตนฺติ, ทุวิธํ กายพนฺธนํ;

ทุสฺสปฏฺโฏ จ รชฺชุ จ, เอกา ตทนุโลมิกา.

มจฺฉกณฺฏกขชฺชูรี-ปตฺตา มฏฺา จ ปฏฺฏิกา;

ลพฺภา ทสา จตสฺโสปิ, อนฺเต ทิคุณสุตฺตกํ.

มาลาทึ ¶ กกฺกฏจฺฉาทึ, ทสฺเสตฺวา คุณสุตฺตก;

โกฏฺฏิตา กุฺชรจฺฉาทึ, ปฏฺฏิกา น จ กปฺปติ.

ฆฏกํ มกรมุขาทึ, น กปฺปนฺติ ทสามุเข;

อุภนฺเต ฆฏกา เลขา, วิเธ อฺฺจ จิตฺตกํ.

เทฑฺฑุภกฺจ มุรชํ, มทฺทวีณํ กลาพุกํ;

น กปฺปนฺติ ทสาสุ ทฺเว, มชฺฌิมาเยว กปฺปเร.

เวฬุทนฺตวิสาณฏฺิกฏฺลาขาผลามยา;

สงฺขนาภิมยา สุตฺตนฬโลหมยาปิ จ;

วิธา กปฺปนฺติ กปฺปิยา, คณฺิโย จาปิ ตมฺมยาติ.

ชาตาชาตาติ ¶ ทุวิธา, สุทฺธมตฺติกปํสุกา;

ชาตาทฑฺฒา จ ปถวี, พหุมตฺติกปํสุกา;

จาตุมาสาธิโกวฏฺปํสุมตฺติกราสิ จ.

สุทฺธสกฺขรปาสาณมรุมฺพกถลวาลุกา;

ทฑฺฒา จ ภูมิ เยภุยฺยสกฺขราทิมหีปิ จ;

ทุติยา วุตฺตราสิ จ, จาตุมาโสมวฏฺโก.

ทฺเว ¶ ภาคา ตีสุ ภาเคสุ, มตฺติกา ยสฺส ภูมิยา;

เยภุยฺยมตฺติกา เอสา, เสเสสุปิ อยํ นโย.

ปาจิตฺติ ขณเน ชาเต, ชาตสฺิสฺส ทุกฺกฏํ;

ทฺเวฬฺหสฺสาชาตสฺิสฺส, นาปตฺตาณาปเน ตถา.

ปหาเร ปหาราปตฺติ, ขณมานสฺส อตฺตนา;

เอกายาณตฺติยา เอกา, นานาณตฺตีสุ วาจโส.

‘‘อิมํ านมิมํ กนฺทมิธ วาปึ ขเณตฺถ จ;

ชาเลหคฺคิ’’นฺติ วา วตฺตุํ, นิยเมตฺวา น วฏฺฏติ.

‘‘ถมฺภสฺสิมสฺสาวาฏํ วา, มตฺติกํ ชาน มาหร;

กโรหิ กปฺปิยฺเจ’’ติ, วจนํ วฏฺฏเตทิสํ.

อสมฺพทฺธํ ปถวิยา, สุกฺขกทฺทมอาทิกํ;

โกเปตุํ ตนุกํ ลพฺภมุสฺสิฺจนียกทฺทมํ.

คณฺฑุปฺปาทํ อุปจิกามตฺติกํ มูสิกุกฺกิรํ;

จาตุมาสาธิโกวฏฺํ, เลฑฺฑาทิฺจ น โกปเย.

ปติเต วาปิอาทีนํ, กูเล อุทกสนฺติเก;

ปาสาเณ จ รเช ลคฺเค, ปติเต นวโสณฺฑิยา.

วมฺมิเก ¶ มตฺติกากุฏฺเฏ, อพฺโภกาสุฏฺิเต ตถา;

เยภุยฺยกถลฏฺาเน, ติฏฺติฏฺกกุฏฺฏโก.

ถมฺภาทึ ¶ คณฺหิตุํ ภูมึ, สฺจาเลตฺวา วิโกปยํ;

ธาราย ภินฺทิตุํ ภูมึ, กาตุํ วา วิสมํ สมํ.

สมฺมุฺชนีหิ ฆํสิตุํ, กณฺฏกาทึ ปเวสิตุํ;

ทสฺเสสฺสามีติ ภินฺทนฺโต, ภูมึ จงฺกมิตุํ ปทํ.

ฆํสิตุํ องฺคปจฺจงฺคํ, กณฺฑุโรคี ตฏาทิสุ;

หตฺถํ วา โธวิตุํ ภูมึ, ฆํสิตุํ น จ กปฺปติ.

ถมฺภาทิอุชุกุทฺธาโร, ปาสาณาทิปวฏฺฏนํ;

สาขาทิกฑฺฒนํ รุกฺขลตาจฺเฉทนผาลนํ.

เสโก ปสฺสาวอาทีนํ, สุทฺธจิตฺตสฺส วฏฺฏติ;

อลฺลหตฺถํ เปตฺวาน, รชคฺคาโห จ ภูมิยา.

อคฺคิสฺส อนุปาทาเน, กปาเล อิฏฺกาย วา;

ปาเตตุํ ลพฺภเต อคฺคึ, ภูมิยํ วาวเส สตีติ.

ปฺจวณฺเณหิ สุตฺเตหิ, อนฺโต พหิ จ สิพฺพิตุํ;

คิริกูฏฑฺฒจนฺทาทึ, ฉตฺเต ปณฺเณ จ ฉินฺทิตุํ.

ฆฏกํ วาฬรูปํ วา, ทณฺเฑ เลขา น วฏฺฏติ;

วฏฺฏตี ทณฺฑพุนฺทมฺหิ, อหิจฺฉตฺตกสาทิสํ.

สิพฺพิตุํ ¶ เอกวณฺเณน, ปฺชรํ วา วินนฺธิตุํ;

ถิรตฺถํ วฏฺฏตี ฉตฺเต, ทณฺเฑ เลขาว พนฺธิตุํ.

อนฺเต ¶ ปฏฺฏมุเข วาปิ, เวณิ สงฺขลิกาปิ วา;

สูจิวิการมฺํ วา, จีวเร น จ กปฺปติ;

กปฺปพินฺทุวิการมฺปิ, ปาฬิกณฺณิกอาทิกํ.

คณฺิปาสกปฏฺฏาปิ, จตุกฺโกณาว อคฺฆิยํ;

มุคฺคโร กกฺกฏจฺฉาทิ-วิการํ เนตฺถ วฏฺฏติ.

โกณสุตฺตา จ ปีฬกา, ทุวิฺเยฺยาว กปฺปเร;

คนฺธํ เตลํ ว ลาขํ วา, รชเน น จ ปกฺขิเป.

รตฺตํ สงฺเขน มณินา, ฆฏฺเฏยฺยฺเน วา น จ;

ฆํเสยฺย โทณิยํ กตฺวา, ปหาเร น จ มุฏฺินา.

กณฺณโกณกสุตฺตานิ, รตฺเต ฉินฺเทยฺย จีวเร;

เลขา น วฏฺฏตี ธมฺม-กรเณ ฉตฺตวฏฺฏิยํ.

เลขํ เปตฺวา มณิกา, ปีฬกา กุฺจิกาย จ;

ปิปฺผเล จ ปริจฺเฉท-เลขา ทณฺฑมฺหิ วฏฺฏติ.

มาลาทฺยรณิยํ ปตฺต-มณฺฑเล ภิตฺติกมฺม จ;

เหฏฺา เลขาทฺวยํ อุทฺธํ, อหิจฺฉตฺตกสาทิสํ.

หิตฺวา กตฺตรยฏฺิมฺหิ, สูจิสณฺฑาสเกปิ จ;

ยํ กิฺจิ คิริกูฏาทิ-วณฺณมฏฺํ น วฏฺฏติ.

พิมฺโพหเน ¶ ภิสิมฺจ-ปีาทิสยนาสเน;

สมฺมุฺชนิมฺหิ สงฺการ-ฉฑฺฑเน รงฺคภาชเน.

ปานียภาชเน ปาท-ปีเ กถลิกาย จ;

ปตฺตาธารปิธาเนสุ, ตาลวณฺเฏ จ พีชเน;

ยํ กิฺจิ มาลากมฺมาทิ-วณฺณมฏฺมวาริตํ.

เสนาสเน ปน ทฺวารกวาฏาทิปฺปเภทเน;

โสวณฺณมยนุฺาตํ, วณฺณมฏฺมฺหิ กา กถา.

วิสาณนาฬิลาพฺวาทิปฺปเภเท ¶ เตลภาชเน;

ปุมิตฺถิรูปรหิตํ, วณฺณมฏฺมวาริตนฺติ.

ชนสฺส กาตุํ เภสชฺชํ, ทาตุํ วตฺตุํ น ลพฺภติ;

ภิกฺขาจริยวิฺตฺติ, สเกหิ สหธมฺมินํ.

ปิตูนํ ตทุปฏฺากภิกฺขุนิสฺสิตภณฺฑุนํ;

ลพฺภํ เภสชฺชกรณํ, เวยฺยาวจฺจกรสฺส จ.

มหาจูฬปิตามาตาภาตาภคินิอาทินํ;

เตสํ สเกนตฺตนิเย, ทาตพฺพํ ตาวกาลิกํ.

กุลทูสนวิฺตฺติ, เภสชฺชกรณาทิ หิ;

มาตาปิตูหิ สมฺพนฺธาตเกสุ น รูหติ.

ปิณฺฑปาโต ¶ อนามฏฺโ, มาตาทีนมวาริโต;

ฉนฺนํ ทามริกโจรสฺส, ทาตุมิสฺสริยสฺส จ.

เตสํ สุตฺโตทเกเหว, ปริตฺตํ กยิรา นตฺตโน;

ภณิตพฺพํ ภณาเปนฺเต, ปริตฺตํ สาสโนคธํ.

สีลํ ธมฺมํ ปริตฺตํ วา, อาคนฺตฺวา เทตุ ภาสตุ;

ทาตุํ วตฺตุฺจ ลพฺภติ, คนฺตฺวา เกนจิ เปสิโตติ.

กมฺมเจติยสงฺฆฺ-ปุคฺคลตฺถํ คณสฺส จ;

ทสเภทมฺปิ รตนํ, อุคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.

นิสฺสคฺคิ ¶ เตสุ อตฺตตฺถํ, ทฺวีสุ เสเสสุ ทุกฺกฏํ;

อนามสิตฺวา วุตฺเต ตุ, คณํ สงฺฆฺจ ปุคฺคลํ.

‘‘เจตฺยสฺส นวกมฺมสฺส, ทมฺมี’’ติ น ปฏิกฺขิเป;

วเท กปฺปิยการานํ, ‘‘วทนฺเตวมิเม’’ อิติ.

เขตฺตํ วตฺถุํ ตฬากํ วา, เทนฺเต ทาสปสฺวาทิกํ;

ปฏิกฺขิปิตฺวา คณฺเหยฺย, กปฺปิเยน กเมน จ;

เขตฺตาทีนิ วิหารสฺส, วุตฺเต ทมฺมีติ วฏฺฏติ.

มตฺติกุทฺธรณํ พนฺโธ, ถิรกาโร จ อาฬิยา.

ติเรกภาคคหณํ ¶ , เกทาเร อนเว นเว;

อปริจฺฉนฺนภาเค จ, สสฺเส ‘‘เทเถตฺตเก’’ อิติ;

กหาปณุฏฺาปนฺจ, สพฺเพสมฺปิ อกปฺปิยํ.

อวตฺวา กส วปฺปิจฺจาเทตฺติกาย จ ภูมิยา;

ปติฏฺาเปติ ภูมึ วา, ภาโค เทยฺโยติ เอตฺตโก.

ภูมิภาเค กตํ สสฺสํ, เอตฺตเก คณฺหเถตฺตกํ;

คณฺหนตฺถํ วทนฺเตวํ, ปมาณํ ทณฺฑรชฺชุภิ.

มินเน รกฺขเณ ตฺวา, ขเล ตํนีหราปเน;

โกฏฺาทิปฏิสามเน, ตสฺเสเวตมกปฺปิยํ.

ปฏิสาเมยฺย ปาจิตฺติ, ยํ กิฺจิ คิหิสนฺตกํ;

ภณฺฑาคาริกสีเสน, สเจปิ ปิตุสนฺตกํ.

ปิตูนํ กปฺปิยํ วตฺถุํ, อวสฺสํ ปฏิสามิยํ;

อตฺตโน สนฺตกํ กตฺวา, ลพฺภเต ปฏิสามิตุํ.

เทหีติ ปฏิสาเมตฺวา, วุตฺเต จาปิ ปฏิกฺขิเป;

ปาเตตฺวาน คเต ลพฺภํ, ปลิโพโธติ โคปิตุํ.

กมฺมํ ¶ กโรนฺโต อาราเม, สกํ วฑฺฒกิอาทโย;

ปริกฺขารฺจ สยน-ภณฺฑํ วา ราชวลฺลภา.

เทหีติ ปฏิสาเมตฺวา, วทนฺติ ยทิ ฉนฺทโต;

น กเรยฺย ภยา านํ, คุตฺตํ ทสฺเสตุ วฏฺฏติ.

พลกฺกาเรน ¶ ปาเตตฺวา, คเตสุ ปฏิสามิตุํ;

ภิกฺขุํ มนุสฺสา สงฺกนฺติ, นฏฺเ วตฺถุมฺหิ ตาทิเส.

วิหาราวสถสฺสนฺโต, รตนํ รตฺนสมฺมตํ;

นิกฺขิเปยฺย คเหตฺวาน, มคฺเครฺเปิ ตาทิเส;

สามิกานาคมํ ตฺวา, ปติรูปํ กรียตีติ.

ปุปฺผํ เวฬุํ ผลํ จุณฺณํ, ทนฺตกฏฺฺจ มตฺติกํ;

สงฺคหณตฺถํ ททโต, กุลทูสนทุกฺกฏํ.

ถุลฺลจฺจยํ ครุภณฺฑํ, อิสฺสเรเนตฺถ สงฺฆิกํ;

เทนฺตสฺส ทุกฺกฏาทีนิ, เถยฺยา สงฺฆฺ สนฺตกํ.

กุลสงฺคหา โรเปตุํ, โรปาเปตุฺจ สพฺพถา;

ผลปุปฺผูปคํ รุกฺขํ, ชคฺคิตุฺจ น วฏฺฏติ.

นิมิตฺโตภาสโต กปฺปโวหารปริยายโต;

อตฺตโน ปริโภคตฺถํ, โรปนาทีนิ ลพฺภเร.

วุตฺตาว เวชฺชิกา ชงฺฆเปสเน คิหิกมฺมสุ;

เปตฺวา ปิตโร ภณฺฑุํ, เวยฺยาวจฺจกรํ สกํ.

ทุกฺกฏํ ปทวาเรน, หรเณ ทูตสาสนํ;

สาสนํ อคฺคเหตฺวาปิ, ปมํ วทโต ปุน.

อุปฺปนฺนปจฺจยา ¶ ¶ เอวํ, ปฺจนฺนมฺปิ อกปฺปิยา;

อภูตาโรจนารูป-สํโวหารุคฺคหาทิสา.

หราเปตฺวา หริตฺวาปิ, ปิตูนํ เสสาตินํ;

ปตฺตานํ วตฺถุปูชตฺถํ, ทาตุํ ปุปฺผานิ ลพฺภติ;

มณฺฑนตฺถฺจ ลิงฺคาทิ-ปูชตฺถฺจ น ลพฺภติ.

ตถา ผลํ คิลานานํ, สมฺปตฺติสฺสริยสฺส จ;

ปริพฺพยวิหีนานํ, ทาตุํ สปรสนฺตกํ.

ภาเชนฺเต ผลปุปฺผมฺหิ, เทยฺยํ ปตฺตสฺส กสฺสจิ;

สมฺมเตนาปโลเกตฺวา, ทาตพฺพมิตเรน ตุ.

วิหาเร วา ปริจฺฉิชฺช, กตฺวาน กติกํ ตโต;

เทยฺยํ ยถาปริจฺเฉทํ, คิลานสฺเสตรสฺส วา;

ยาจมานสฺส กติกํ, วตฺวา รุกฺขาว ทสฺสิยา.

สิรีสกสวาทีนํ, จุณฺเณ เสเส จ นิจฺฉโย;

ยถาวุตฺตนโย เอว, ปณฺณมฺเปตฺถ ปเวสเยติ.

ปุริมิกา ปจฺฉิมิกา, ทุเว วสฺสูปนายิกา;

ตตฺถาลยปริคฺคาโห, วจีเภโท จ เอทิโส.

‘‘อิมสฺมึ ¶ วิหาเร อิมํ, เตมาสํ วสฺสํ อุเปมิ;

อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ, จิตฺตุปฺปาเทตฺถ อาลโย.

โนเปตุกาโม อาวาสํ, ตทหูติกฺกเมยฺย วา;

ภเวยฺย ทุกฺกฏาปตฺติ, ชานํ วานุปคจฺฉโต.

ทุติยํ ¶ อุปคจฺเฉยฺย, ฉินฺนวสฺโสนุปาคโต;

น ปกฺกเมยฺย เตมาสํ, อวสิตฺวาน จาริกํ.

มาตาปิตูนมตฺถาย, ปฺจนฺนํ สหธมฺมินํ;

คิลานตทุปฏฺาก-ภตฺตเมสิสฺสโมสธํ.

ปุจฺฉิสฺสามิ อุปฏฺิสฺสํ, คนฺตฺวานภิรตํ อหํ;

วูปกาสิสฺสํ กุกฺกุจฺจํ, ทิฏฺึ ครุกมาทิกํ.

กริสฺสํ วาปิ กาเรสฺสํ, วิโนทนํ วิเวจนํ;

วุฏฺานํ วาปิ อุสฺสุกฺกํ, คนฺตุมิจฺเจวมาทินา;

ลพฺภํ สตฺตาหกิจฺเจน, ปหิตาปหิเตปิ วา.

สงฺฆกมฺเม วเช ธมฺม-สฺสวนตฺถํ นิมนฺติโต;

ครูหิ ปหิโต วาปิ, ครูนํ วาปิ ปสฺสิตุํ.

น ภณฺฑโธวนุทฺเทส-าตุปฏฺากทสฺสเน;

ลพฺภํ น ปาปุเณยฺยชฺเช-วาคมิสฺสนฺตุทูรโค.

เสสาตีหิ ปหิเต, ภิกฺขุนิสฺสิตเกน จ;

อุปาสโกปาสิกาหิ, นิทฺทิสิตฺวาว เปสิเต.

วสฺสจฺเฉเท ¶ อนาปตฺติ, อนฺตราเย สตตฺตโน;

สงฺฆสามคฺคิยา วา โน, ฉินฺนวสฺโส ปวารเย.

อชฺโฌกาเส จ รุกฺขสฺส, สุสิเร วิฏเปปิ วา;

ฉวกุฏิฉตฺตจาฏี-สูปคนฺตุํ น วฏฺฏติ.

อเสนาสนิเกนาปิ, อุปคนฺตุํ น ลพฺภติ;

ปวาเรตุฺจ ลพฺภติ, นาวาสตฺถวชูปโคติ.

อารามารามวตฺถูนิ, วิหาโร ตสฺส วตฺถุ จ;

มฺโจ ปีํ ภิสิ พิพฺโพ-หนาทิสยนาสนํ.

วลฺลิ เวฬุ ติณํ ปณฺณํ, มุฺชปพฺพชมตฺติกา;

ทารุมตฺติกภณฺฑานิ, ปฺเจเต อวิภาชิยา.

ถุลฺลจฺจยํ ภาชยโต, ภาชิตาปิ อภาชิตา;

ครุภณฺฑานิ วุจฺจนฺติ, เอเตวิสฺสชฺชิยานิ จ.

วลฺลิฑฺฒพาหุมตฺตาปิ ¶ , เวฬุ อฏฺงฺคุลายโต;

ติณาทิ มุฏฺิมตฺตมฺปิ, ปณฺณํ เอกมฺปิ มตฺติกา.

ปากตา ปฺจวณฺณา วา, สุธากงฺคุฏฺ อาทิกา;

ตาลปกฺกปฺปมาณาปิ, ทินฺนา วา ตตฺถชาตกา.

รกฺขิตา สงฺฆิกา รชฺชุ-โยตฺตาทีปิ อภาชิยา;

นิฏฺิเต ภาชิยา กมฺเม, สงฺฆิเก เจติยสฺส วา.

ปตฺตาทิ ภิกฺขุสารุปฺปํ, ตถา วิปฺปกตากตํ;

ภาชิยํ โลหภณฺเฑสุ, วารกํ ปาทคณฺหกํ.

เวฬุมฺหิ ภาชิยา เตล-นาฬิ กตฺตรทณฺฑโก;

ฉตฺตทณฺฑสลากาโย, ตโถปาหนทณฺฑโก.

อนุฺาตวาสิทณฺโฑ, กรณฺโฑ ปาทคณฺหโก;

อรณฺชนิสิงฺคาทิ, ภิกฺขูปกรณํ ตถา.

ตจฺฉิตานิฏฺิตํ ทารุภณฺฑํ ทนฺตฺจ ภาชิยํ;

ภิกฺขูปกรเณ ปาทฆฏโก มตฺติกามโย.

ภาชิยํ กปฺปิยํ จมฺมํ, เอฬจมฺมมภาชิยํ;

ครุนา ครุภณฺฑฺจ, ถาวรํ ถาวเรน จ.

ถาวรํ ¶ ปริวตฺเตยฺย, ตถา กตฺวา จ ภุฺชตุ;

วลฺลาทึ ผาติกมฺเมน, คณฺเห เสสมภาชิยนฺติ.

สทฺวารพนฺธเน าเน, โสทุกฺขลกปาสเก;

สยนฺเตน ทิวา ทฺวารํ, พนฺเธยฺย ปริวฏฺฏกํ.

สนฺเต วิฺุมฺหิ ปุริเส, อาโภโค จาปิ กปฺปติ;

สวเส ตํ วินาการํ, สยนฺโต ทุกฺกฏํ ผุเส.

รตนานิตฺถิรูปานิ, ธฺมิตฺถิปสาธนํ;

ตูริยาวุธภณฺฑานิ, อามสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.

สิตฺถเตโลทเตเลหิ, ผณหตฺถผเณหิ วา;

โกจฺเฉนวาปิ โย เกเส, โอสณฺเยฺยสฺส ทุกฺกฏํ.

เนกปาวุรณา เอกตฺถรณา วา ตุวฏฺฏยุํ;

ตเถกมฺเจ ภุฺเชยฺยุํ, เอกสฺมึ วาปิ ภาชเน.

จตุรงฺคุลโต อูนมธิกฏฺงฺคุลํ ตถา;

ทนฺตกฏฺํ น ขาเทยฺย, ลสุณํ น อกลฺลโก.

หีนุกฺกฏฺเหิ อุกฺกฏฺํ, หีนํ วา ชาติอาทิหิ;

อุชุํ วาฺาปเทเสน, วเท ทุพฺภาสิตํ ทวา.

ทีเฆ นเข จ เกเส จ, นาสโลเม น ธารเย;

น ลพฺภํ วีสติมฏฺํ, สมฺพาเธ โลมหารณํ.

ยถาวุฑฺฒํ น พาเธยฺย, สงฺฆุทฺทิฏฺํว สงฺฆิกํ;

อโธตอลฺลปาเทหิ, นกฺกเม สยนาสนํ;

สุโธตปาทกํ วาปิ, ตเถว สอุปาหโน.

สงฺฆาฏิยา ¶ ¶ น ปลฺลตฺเถ, ภิตฺตาทึ น อปสฺสเย;

ปริกมฺมกตํ สนฺเต, อุทเก โน น อาจเม.

อกปฺปิยสมาทาเน, ทวา สิลาปวิชฺฌเน;

เทสนาย สภาคาย, อาวิกมฺเม จ ทุกฺกฏํ.

ปฏิสฺสววิสํวาเท, สุทฺธจิตฺตสฺส ทุกฺกฏํ;

ปฏิสฺสวกฺขเณ เอว, ปาจิตฺติ อิตรสฺส ตุ.

น รุกฺขมภิรูเหยฺย, สติ กิจฺเจว โปริสํ;

อาปทาสุ ยถากามํ, กปฺปตี อภิรูหิตุํ.

วินาทฺธานํ วชนฺตสฺส, ทุกฺกฏํ ปริสาวนํ;

ยาจมานสฺส อทฺธาเน, อททนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.

ถุลฺลจฺจยํ ผุเส องฺคชาตจฺเฉเทน ทุกฺกฏํ;

อาพาธปฺปจฺจยาฺตฺร, เสสงฺเค อตฺตฆาตเน.

จิตฺตโปตฺถกรูปานิ, น กเร น จ การเย;

น วุฏฺาเปยฺย ภุฺชนฺตํ, อารามารฺเคหสุ.

ยานานิ ปุมยุตฺตานิ, สิวิกํ หตฺถวฏฺฏกํ;

ปาฏงฺกิฺจ คิลานสฺส, กปฺปตี อภิรูหิตุํ.

พุทฺธํ ธมฺมฺจ สงฺฆฺจ, อารพฺภ กรเณ ทวํ;

ทุกฺกฏํ ปริสํ วาปิ, อฺสฺส อุปลาฬเน.

กายํ ¶ อูรุํ นิมิตฺตํ วา, ภิกฺขุนีนํ น ทสฺสเย;

วิวริตฺวา น สิฺเจยฺย, ตา กทฺทมุทกาทินา.

น คณฺหโต จ โอวาทํ, น ปจฺจาหรโตปิ จ;

พาลํ คิลานํ คมิยํ, วชฺชยิตฺวาน ทุกฺกฏํ.

โลกายตํ น วาเจยฺย, ปลิตํ น จ คาหเย;

เปฬายปิ น ภุฺเชยฺย, น กีเฬ กิฺจิ กีฬิตํ.

ปารุเป ¶ น นิวาเสยฺย, คิหิปารุตนิวาสนํ;

สํเวลฺลิยํ นิวาเสยฺย, ทายํ นาลิมฺปเยยฺย วา.

วฑฺฒึ ปโยชเย ยาเจ, โนฺาตกปฺปวาริเต;

อตฺตโน ปริโภคตฺถํ, ทินฺนมฺสฺส โน ทเท;

อคฺคํ คเหตฺวา ภุตฺวา วา, กติปาหํ ปุโน ทเท.

อุทฺทิสฺส ยาจเน รกฺขํ, ตฺวาตฺวา ว ทณฺฑินํ;

คีวาสฺส ทณฺฑิเต ทณฺโฑ, สยํ ทณฺฑาปเน ปน;

ทณฺฑสฺส อคฺฆเภเทน, เยฺยา ปาราชิกาทิกา.

หรนฺเตสุ ปริกฺขารํ, ‘‘โจโร โจโร’’ติ ภาสิเต;

อนตฺถาเยสํ คณฺหนฺเต, ทณฺฑํ คีวาสฺส ตตฺตกํ.

วิฆาสุจฺจารสงฺการ-มุตฺตํ ฉฑฺเฑยฺย ทุกฺกฏํ;

พหิ ปาการกุฏฺฏานํ, วฬฺเช นาวโลกิย;

หริเต วาปิ วีหาทิ-นาฬิเกราทิโรปิเม.

โยชาเปตุํ ¶ ปโยเชตุํ, ปยุตฺตานิ จ ปสฺสิตุํ;

น ลพฺภํ ธมฺมยุตฺตมฺปิ, นจฺจํ คีตฺจ วาทิตํ;

‘‘อุปหารํ กโรมา’’ติ, วุตฺเต วา สมฺปฏิจฺฉิตุํ.

ราชาคารํ โปกฺขรณึ, อุยฺยานํ จิตฺตคารกํ;

กีฬตฺถํ คจฺฉโต ทฏฺุํ, อารามํ ทุกฺกฏํ กตํ.

นเว น ปฏิพาเหยฺยา-สเนนุณฺเห น จีวรํ;

นิทเหยฺย ขมาเปยฺย, ครุนา จ ปณามิโต.

อกฺโกสเน ปรมฺมุขา, อาปตฺตีหิ จ สตฺตหิ;

ภิกฺขุํ อุปาสกํ วาปิ, อฺเเนว จ ทุกฺกฏํ.

น ลพฺภํ วินิปาเตตุํ, สทฺธาเทยฺยฺจ จีวรํ;

ลพฺภํ ปิตูนํ เสสานํ, าตีนมฺปิ น ลพฺภติ.

วสฺสํวุตฺโถฺโตฺตฺร ¶ , ภาคํ คณฺเหยฺย ทุกฺกฏํ;

ปฏิเทยฺย นฏฺเ ชิณฺเณ, คีวา โน เทยฺย โจทิโต;

ธุรนิกฺเขปโต เตสํ, โหติ ภณฺฑคฺฆการิโย.

น สนฺตรุตฺตโร คามํ, กลฺโล วา สอุปาหโน;

ปวิเสยฺย น ธาเรยฺย, จามรีมกสพีชนึ.

อคิลาโน น ฉินฺเทยฺย, เกเส กตฺตริยา พหิ;

อารามโต น ธาเรยฺย, ฉตฺตํ ลพฺภติ คุตฺติยา.

คาเหยฺย นุภโตกาชํ, เอกนฺตริกกาชกํ;

สีสกฺขนฺธกฏิภารา, หตฺโถลมฺโพ จ ลพฺภติ.

อาปตฺติยา ¶ อโนกาส-กตํ โจเทยฺย ทุกฺกฏํ;

สุทฺธสฺส จ อวตฺถุสฺมึ, ตถา โอกาสการเณ.

อฏฺงฺคุลาธิกํ มฺจปฏิปาทํ น ธารเย;

ปกตงฺคุเลน สตฺตานํ, มฺจํ วา อุจฺจปาทกํ.

มูคพฺพตาทึ คณฺเหยฺย, ทุกฺกฏํ ติตฺถิยพฺพตํ;

ขุรภณฺฑํ ปริหเร, ตถา นฺหาปิตปุพฺพโก.

ยํ กิฺจิ ยาจิตุํ หตฺถกมฺมํ ตทนุสารโต;

ลทฺธํ คเหตุํ นิกฺกมฺมมยาจิตฺวาปิ กปฺปติ;

กาเรตุมาหราเปตุํ, ยํ กิฺจิปรสนฺตกํ.

คิหีนํ โคปเก เทนฺเต, คเหตุํ เทติ ยตฺตกํ;

ลพฺภํ ยถาปริจฺเฉทํ, สงฺฆเจติยสนฺตเก.

ทฺวีหาปชฺเชยฺย อาปตฺตึ, กายวาจาหิ วา ฉหิ;

อลชฺชิฺาณกุกฺกุจฺจปกตตฺตา สติปฺลวา;

อกปฺปิเย วา กปฺปิเย, กปฺปากปฺปิยสฺิตา.

อลชฺชิฺาณตาปตฺตึ ¶ , กายวาจาหิ ฉาทเย;

ลิงฺเค สงฺเฆ คเณกสฺมึ, จตุธาปตฺติวุฏฺิติ.

ปริกโถภาสวิฺตฺติ, น ลพฺภา ปจฺจยทฺวเย;

วิฺตฺติเยว ตติเย, เสเส สพฺพมฺปิ ลพฺภติ.

น รูหตจฺจเย ทานํ, ปฺจนฺนํ สหธมฺมินํ;

สงฺฆสฺเสว จ ตํ โหติ, คิหีนํ ปน รูหติ.

ภิกฺขุ ¶ วา สามเณโร วา, กาลํ กยิราถูปสฺสเย;

ภิกฺขุสงฺโฆว ทายชฺโช, ตตฺถ เสเสปฺยยํนโย.

ปุริมสฺเสวิมํ ทินฺนํ, เทหิ เนตฺวาสุกสฺสติ;

ปจฺฉิมสฺเสว ทมฺมีติ, ทินฺนํ ตฺวา อิมํ วิธึ;

คณฺเห วิสฺสาสคาหํ วาธิฏฺเ มตกจีวรํ.

โลหภณฺเฑ ปหรณึ, ทารุภณฺเฑ จ ทารุชํ;

ปตฺตํ ปาทุกปลฺลงฺกํ, อาสนฺทึ มตฺติกามเย;

เปตฺวา กปฺปติ สพฺพํ, กตกํ กุมฺภการิกนฺติ.

จาโค โย ภิกฺขุภาวสฺส, สา ปาราชิกเทสนา;

ยถาวุตฺเตน วุฏฺานํ, ครุกาปตฺติเทสนา.

อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา, ปคฺคณฺหิตฺวาน อฺชลึ;

ถุลฺลจฺจยาทึ เทเสยฺย, เอวเมกสฺส สนฺติเก.

๓๘๔. ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ ถุลฺลจฺจยาปตฺตึ อาปชฺชึ, ตํ ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ วตฺวา เตน ‘‘ปสฺสสิ, อาวุโส, ตํ อาปตฺติ’’นฺติ วุตฺเต ‘‘อาม, ภนฺเต, ปสฺสามี’’ติ วตฺวา ปุน เตน ‘‘อายตึ, อาวุโส, สํวเรยฺยาสี’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ สุฏฺุ, ภนฺเต, สํวริสฺสามี’’ติ ¶ วตฺตพฺพํ. ‘‘อหํ, ภนฺเต, ทฺเว ถุลฺลจฺจยาปตฺติโย อาปชฺชึ, อหํ ภนฺเต สมฺพหุลา ถุลฺลจฺจยาปตฺติโย อาปชฺชึ, ตา ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ วตฺตพฺพํ.

นิสฺสคฺคิเยสุ ปน ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ทสาหาติกฺกนฺตํ นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ อายสฺมโต ¶ นิสฺสชฺชามี’’ติ. ‘‘อิมานิ เม, ภนฺเต, จีวรานิ…เป… เอตํ เม, ภนฺเต, จีวรํ…เป… เอตานิ เม, ภนฺเต, จีวรานิ ทสาหาติกฺกนฺตานิ นิสฺสคฺคิยานิ, เอตานาหํ อายสฺมโต นิสฺสชฺชามี’’ติ.

นิสฺสชฺชิตฺวาน เทเสยฺย, อาปตฺตึ เตน ภิกฺขุนา;

ปฏิคฺคเหตฺวา อาปตฺตึ, เทยฺยํ นิสฺสฏฺจีวรํ.

‘‘อิมํ, อิมานิ, เอตํ, เอตานิ จีวรานิ อายสฺมโต ทมฺมี’’ติ.

๓๘๖. (ก) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ รตฺติวิปฺปวุตฺถํ อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา นิสฺสคฺคิยํ.

(ข) อิทํ เม, ภนฺเต, อกาลจีวรํ มาสาติกฺกนฺตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ค) อิทํ เม, ภนฺเต, ปุราณจีวรํ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา โธวาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ฆ) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต ปฏิคฺคหิตํ อฺตฺร ปาริวตฺตกา นิสฺสคฺคิยํ.

(ง) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อฺาตกํ คหปติกํ อฺตฺร สมยา วิฺาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(จ) อิทํ ¶ เม, ภนฺเต, จีวรํ อฺาตกํ คหปติกํ ตตุตฺตริ วิฺาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ฉ) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ปุพฺเพ อปฺปวาริโต อฺาตกํ คหปติกํ อุปสงฺกมิตฺวา วิกปฺปํ อาปนฺนํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ช) อิทํ ¶ เม, ภนฺเต, จีวรํ ปุพฺเพ อปฺปวาริโต อฺาตเก คหปติเก อุปสงฺกมิตฺวา วิกปฺปํ อาปนฺนํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ฌ) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อติเรกติกฺขตฺตุํ โจทนาย อติเรกฉกฺขตฺตุํ าเนน อภินิปฺผาทิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

() อิทํ เม, ภนฺเต, โกสิยมิสฺสกํ สนฺถตํ การาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ฏ) อิทํ เม, ภนฺเต, สุทฺธกาฬกานํ เอฬกโลมานํ สนฺถตํ การาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

() อิทํ เม, ภนฺเต, สนฺถตํ อนาทิยิตฺวา ตุลํ โอทาตานํ ตุลํ โคจริยานํ การาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ฑ) อิทํ เม, ภนฺเต, สนฺถตํ อูนกฉพฺพสฺสานิ การาปิตํ อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา นิสฺสคฺคิยํ.

(ฒ) อิทํ เม, ภนฺเต, นิสีทนสนฺถตํ อนาทิยิตฺวา ปุราณสนฺถตสฺส สามนฺตา สุคตวิทตฺถึ การาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ณ) อิมานิ เม, ภนฺเต, เอฬกโลมานิ ติโยชนปรมํ อติกฺกามิตานิ นิสฺสคฺคิยานิ.

(ต) อิมานิ ¶ เม, ภนฺเต, เอฬกโลมานิ อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา โธวาปิตานิ นิสฺสคฺคิยานิ.

(ถ) อหํ, ภนฺเต, รูปิยํ ปฏิคฺคเหสึ, อิทํ เม, ภนฺเต, นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามิ.

(ท) อหํ ¶ , ภนฺเต, นานปฺปการกํ รูปิยสํโวหารํ สมาปชฺชึ, อิทํ เม, ภนฺเต, นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามีติ.

นิสฺสชฺชิตฺวาน อาปตฺตึ, เทเสยฺยาถ คิหึ วเท;

‘‘ชานาหิม’’นฺติ อิมินา, โส วเทยฺยาหรามิ กึ.

อวตฺวามนฺติ เตลาทึ, วเท ภิกฺขูน กปฺปิยํ;

ยํ อาหรติ โส เตน, ปริวตฺเตตฺวาน กปฺปิยํ.

ลพฺภํ เปตฺวา ทฺเวเปเต, เสเสหิ ปริภุฺชิตุํ;

ตโต อฺเน ลทฺโธปิ, ภาโค เตสํ น กปฺปติ.

รุกฺขจฺฉายาปฺยนฺตมโส, ตนฺนิพฺพตฺตา น กปฺปติ;

นิสฺสฏฺํ ปฏิลทฺธมฺปิ, อาทิโต สนฺถตตฺตยํ.

โน เจ ลเภถ เอวํ โส, อิมํ ฉฑฺเฑหิ สํสิโย;

เอวมฺปิ ภิกฺขุ ฉฑฺเฑยฺย, โน เจ ลเภถ สมฺมโต.

เอตานิ ทุติโย ปตฺโต, สงฺเฆ เสสานิ ลพฺภเร;

สงฺเฆกสฺมึ คเณ วตฺตุํ, ลพฺภํ ภาสนฺตเรนปิ.

๓๙๓. (ก) อหํ, ภนฺเต, นานปฺปการกํ กยวิกฺกยํ สมาปชฺชึ, อิทํ เม, ภนฺเต, นิสฺสคฺคิยํ.

(ข) อยํ ¶ เม, ภนฺเต, ปตฺโต ทสาหาติกฺกนฺโต นิสฺสคฺคิโย.

(ค) อยํ เม, ภนฺเต, ปตฺโต อูนปฺจพนฺธเนน ปตฺเตน เจตาปิโต นิสฺสคฺคิโย, อิมาหํ สงฺฆสฺส นิสฺสชฺชามีติ.

นิสฺสชฺชิตฺวาน ¶ เทเสยฺย, อาปตฺตึ ปตฺตคาหกํ;

สมฺมนฺนิตฺวาน สงฺฆสฺส, ปตฺตนฺตํ ตสฺส ทาปเย.

๓๙๕. (ก) อิทํ เม, ภนฺเต, เภสชฺชํ สตฺตาหาติกฺกนฺตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ข) อิทํ เม, ภนฺเต, วสฺสิกสาฏิกจีวรํ อติเรกมาเส เสเส คิมฺหาเน ปริยิฏฺํ, อติเรกฑฺฒมาเส เสเส คิมฺหาเน กตฺวา ปริทหิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ค) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ภิกฺขุสฺส สามํ ทตฺวา อจฺฉินฺนํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ฆ) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ สามํ สุตฺตํ วิฺาเปตฺวา ตนฺตวาเยหิ วายาปิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ง) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ ปุพฺเพ อปฺปวาริโต อฺาตกสฺส คหปติกสฺส ตนฺตวาเย อุปสงฺกมิตฺวา วิกปฺปํ อาปนฺนํ นิสฺสคฺคิยํ.

(จ) อิทํ เม, ภนฺเต, อจฺเจกจีวรํ จีวรกาลสมยํ อติกฺกามิตํ นิสฺสคฺคิยํ.

(ฉ) อิทํ เม, ภนฺเต, จีวรํ อติเรกฉารตฺตํ วิปฺปวุตฺถํ อฺตฺร ภิกฺขุสมฺมุติยา นิสฺสคฺคิยํ.

(ช) อิทํ เม, ภนฺเต, ชานํ สงฺฆิกํ ลาภํ ปริณตํ อตฺตโน ปริณามิตํ นิสฺสคฺคิยํ, อิมาหํ อายสฺมโต นิสฺสชฺชามีติ.

๓๙๖. เสสํ ¶ สพฺพํ ยถาโยคํ, อาทิมฺหิ วิย โยชเย.

๓๙๗. (ก) อหํ ¶ , ภนฺเต, เอกํ ปาจิตฺติยาปตฺตึ อาปชฺชึ. ทฺเว สมฺพหุลา ปาจิตฺติยาปตฺติโย อาปชฺชึ.

(ข) คารยฺหํ, ภนฺเต, ธมฺมํ อาปชฺชึ อสปฺปายํ ปาฏิเทสนียํ, ตํ ปฏิเทเสมีติ. เตน ‘‘ปสฺสสิ, อาวุโส, ตํ ธมฺม’’นฺติ วตฺตพฺพํ.

(ค) อหํ, ภนฺเต, เอกํ ทุกฺกฏาปตฺตึ อาปชฺชึ. ทฺเว สมฺพหุลา ทุกฺกฏาปตฺติโย อาปชฺชึ.

(ฆ) อหํ, ภนฺเต, เอกํ ทุพฺภาสิตาปตฺตึ อาปชฺชึ. ทฺเว สมฺพหุลา ทุพฺภาสิตาปตฺติโย อาปชฺชึ. ตา ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมีติ.

(ง) ‘‘อหํ, ภนฺเต, ทฺเว นานาวตฺถุกา ถุลฺลจฺจยาปตฺติโย อาปชฺชึ. สมฺพหุลา นานาวตฺถุกา ถุลฺลจฺจยาปตฺติโย อาปชฺชึ, ตา ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ วตฺวา เตน ‘‘ปสฺสสิ, อาวุโส, ตา อาปตฺติโย’’ติ วุตฺเต ‘‘อาม, ภนฺเต, ปสฺสามี’’ติ วตฺวา ปุน เตน ‘‘อายตึ, อาวุโส, สํวเรยฺยาสี’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ สุฏฺุ, ภนฺเต, สํวริสฺสามี’’ติ วตฺตพฺพํ.

อเทสนาคามินิยํ, อนาปตฺติฺจ เทสิตํ;

นานา สํวาสนิสฺสีมฏฺิตานํ จตุปฺจหิ;

มนสา ปกตตฺตานํ, นาเนกาติ น เทสเยติ.

เภรึ ฆณฺฏึ ปตาเฬตฺวา, กมฺมปฺปตฺเต สมาคเต;

สงฺเฆ หเรยฺย ฉนฺทํ วา, ปาริสุทฺธึ ปวารณํ.

เอกํ ¶ ¶ ภิกฺขุํ อุปคฺคมฺม, นิสีทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ;

อฺชลึ ปคฺคณฺหิตฺวาน, ทเท ฉนฺทํ วิจกฺขโณ.

๔๐๑. (ก) ‘‘ฉนฺทํ ทมฺมิ, ฉนฺทํ เม หร, ฉนฺทํ เม อาโรเจหี’’ติ วตฺตพฺพํ.

(ข) ปาริสุทฺธึ เทนฺเตน ‘‘ปาริสุทฺธึ ทมฺมิ, ปาริสุทฺธึ เม หร, ปาริสุทฺธึ เม อาโรเจหี’’ติ วตฺตพฺพํ.

ปาริสุทฺธิปฺปทาเนน, สมฺปาเทติ อุโปสถํ;

สงฺฆสฺส อตฺตโน จาปิ, เสสกมฺมํ วิพาธติ.

ฉนฺททาเนน สงฺฆสฺส, ทฺวยํ สาเธติ นตฺตโน;

ตสฺมา ฉนฺทํ ททนฺเตน, ทาตพฺพา ปาริสุทฺธิปิ.

หเรยฺเยโก พหูนมฺปิ, ปรมฺปรา น หารเย;

ปรมฺปราหฏา ฉนฺท-ปาริสุทฺธิ น คจฺฉติ.

๔๐๕. สพฺพูปจารํ กตฺวาน, เอวํ เทยฺยา ปวารณา. ‘‘ปวารณํ ทมฺมิ, ปวารณํ เม หร, ปวารณํ เม อาโรเจหิ, มมตฺถาย ปวาเรหี’’ติ.

๔๐๖. อาโรเจตฺวาถ โส สงฺฆํ, ปวาเรยฺเยวมาคโต. ‘‘อิตฺถนฺนาโม, ภนฺเต, สงฺฆํ ปวาเรติ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ ตํ สงฺโฆ อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสตี’’ติ.

คเหตฺวา ปาริสุทฺธึ วา, ฉนฺทํ วาปิ ปวารณํ;

หารโก สงฺฆมปฺปตฺวา, วิพฺภเมยฺย มเรยฺย วา.

สงฺฆปฺปตฺโต ¶ ปมตฺโต วา, สุตฺโต นาโรจเยยฺย วา;

อนาปตฺติว สฺจิจฺจ, นาโรเจนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ.

ทุเว อุโปสถา จาตุ-ทฺทโส ปนฺนรโส อิติ;

สุตฺตุทฺเทสมธิฏฺาน-ปาริสุทฺธิวสา ตโย.

สุตฺตุทฺเทโสว สงฺฆสฺส, อธิฏฺานอุโปสโถ;

ปุคฺคลสฺเสว เสสานํ, ปาริสุทฺธิอุโปสโถ.

ปุพฺพกิจฺเจ จ กรเณ, ปตฺตกลฺเล สมานิเต;

สุตฺตํ อุทฺทิสติ สงฺโฆ, ปฺจธา โส วิภาวิโต.

วินานฺตรายํ สงฺเขเป-นุทฺเทโส วินิวาริโต;

‘‘เถโรว อิสฺสโร ทฺวีสุ, อุทฺเทเสสฺเวตฺถ ตีสุ วา;

วิสเทสู’’ติ วุตฺตตฺตา, อวตฺตนฺเตปิ วฏฺฏติ.

อาคจฺเฉยฺยุํ ยทิ สมา, อุทฺทิสนฺเต ว โถกิกา;

อุทฺทิฏฺํ ยํ สุอุทฺทิฏฺํ, โสตพฺพมวเสสกํ.

อุทฺทิฏฺมตฺเต ¶ สกลา-เยกจฺจายุฏฺิตาย วา;

ปาริสุทฺธึ กเรยฺเยสํ, สนฺติเก พหุกาถ เจ;

กตฺวา สพฺพวิกปฺเปสุ, ปุพฺพกิจฺจํ ปุนุทฺทิเส.

ปนฺนรโสวาสิกานํ, อิตรานํ สเจตโร;

สมาเนตเรนุวตฺตนฺตุ, ปุริมานํ สเจธิกา;

ปุริมา อนุวตฺตนฺตุ, เตสํ เสเสปฺยยํ นโย.

ปาฏิปโทวาสิกานํ, อิตรานํ อุโปสโถ;

สมโถกานํ สามคฺคึ, มูลฏฺา เทนฺตุ กามโต.

พหิ คนฺตฺวาน กาตพฺโพ, โน เจ เทนฺติ อุโปสโถ;

เทยฺยานิจฺฉาย สามคฺคี, พหูสุ พหิ วา วเช.

ปาฏิปเทคนฺตุกานํ ¶ , เอวเมว อยํ นโย;

สาเวยฺย สุตฺตํ สฺจิจฺจ, อสฺสาเวนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.

สมฺมชฺชิตุํ ปทีเปตุํ, ปฺาเปตุํ ทกาสนํ;

น กเรยฺย ตถา กลฺโล, มหาเถเรน เปสิโต.

๔๒๑. สมฺมชฺชิตฺวา ปทีเปตฺวา, ปฏฺเปตฺวา ทกาสนํ. คณตฺตึ เปตฺเววํ, กตฺตพฺโพ ตีหุโปสโถ. ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, มยํ อฺมฺํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺยามา’’ติ.

๔๒๒. เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, นิสีทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ,. เถเรน อฺชลึ เตวํ, ปคฺคยฺห สมุทีริยา. ‘‘ปริสุทฺโธ ¶ อหํ อาวุโส, ปริสุทฺโธติ มํ ธาเรถา’’ติ, วเท ยาวตตียกํ.

๔๒๓. สมตฺตปุพฺพารมฺเภน, เต นเวเนวมีริยา. ‘‘ปริสุทฺโธ อหํ ภนฺเต, ปริสุทฺโธติ มํ ธาเรถา’’ติ, วเท ยาวตตียกํ.

๔๒๔. ทฺวีสุ เถเรน กตฺตพฺพํ, กตฺเววมีริโย นโว. ‘‘ปริสุทฺโธ อหํ อาวุโส, ปริสุทฺโธติ มํ ธาเรหี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺโพ.

นเวน เถโร ติกฺขตฺตุํ, เอวมสฺส อุทีริโย;

‘‘ปริสุทฺโธ อหํ ภนฺเต, ปริสุทฺโธติ มํ ธาเรถา’’ติ.

๔๒๖. ปุพฺพกิจฺจํ ¶ สมาเปตฺวา, อธิฏฺเยฺเยวเมกโก. ‘‘อชฺช เม อุโปสโถ ปนฺนรโสติ วา จาตุทฺทโสติ วา อธิฏฺามี’’ติ วตฺตพฺพํ, โน เจธิฏฺเยฺย ทุกฺกฏํ.

ยตฺถ วสนฺติ จตฺตาโร, ตโย วา ยทิ วา ทุเว;

ปาริสุทฺธึ หริตฺวาน, เอเกกสฺสิตรีตเร;

ตํ ตํ อุโปสถํ กยิรุํ, สิยา อาปตฺติ ทุกฺกฏํ.

วคฺเค สมคฺเค วคฺโคติ, สฺิโน วิมติสฺส วา;

ทุกฺกฏํ กโรโต เภทา-ธิปฺปาเยน ถุลฺลจฺจยํ;

วคฺเค สมคฺเคนาปตฺติ, สมคฺโค อิติ สฺิโน.

อุกฺขิตฺตสฺส ¶ คหฏฺสฺส, เสสานํ สหธมฺมินํ;

ปาราชิกสฺสาภพฺพสฺส, สิกฺขานิกฺขิตฺตกสฺส จ.

นิสินฺนปริสายฺจ, สภาคาปตฺติโก ตถา;

ฉนฺเทน ปริวุตฺเถน, ปาติโมกฺขํ น อุทฺทิเส.

อเทสยิตฺวานาปนฺนํ, นาวิกตฺวาน เวมตึ;

นุโปสเถปิ วา กาตุํ, โปสโถ น จ กปฺปติ.

อฏฺิโตโปสถาวาสา, น วเช ตทหู วินา;

อนฺตรายํ ว สงฺฆํ วา-ธิฏฺาตุํ สีมเมว วาติ.

ทฺวินฺนํ ติณฺณํ จตุนฺนฺจ, อฺมฺปฺปวารณา;

เอกสฺส จ อธิฏฺานํ, เสสา สงฺฆปฺปวารณา.

ปุพฺพกิจฺเจ จ กรเณ, ปตฺตกลฺเล สมานิเต;

เปตฺวา ตฺตึ สงฺเฆน, กตฺตพฺเพวํ ปวารณา.

‘‘สุณาตุ ¶ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ.

เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, นิสีทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ;

เถเรน อฺชลึ สงฺโฆ, ปคฺคยฺห สมุทีริโย.

๔๓๖. ‘‘สงฺฆํ, อาวุโส, ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต ¶ อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ, อาวุโส, สงฺฆํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.

ปวาเรนฺเตสุ เถเรสุ, นิสชฺชุกฺกุฏิกํ นโว;

ปวาเรติ สยํ ยาว, อุกฺกุฏิโกว อจฺฉตุ.

๔๓๘. ปุพฺพารมฺภํ สมาเปตฺวา, นโว สงฺฆมุทีรเย.

๔๓๙. ‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต, ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ, ภนฺเต, สงฺฆํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.

ทาเนน ธมฺมสากจฺฉา, กลเหหิ จ รตฺติยา;

เตวาจิกาย โอกาเส-สติ เขปิตภาวโต;

อนฺตราเย ทสวิเธ, ตฺตึ วตฺวานุรูปโต.

๔๔๑. ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, มนุสฺเสหิ ทานํ เทนฺเตหิ, ทฺวีหิ ภิกฺขูหิ ธมฺมํ สากจฺฉนฺเตหิ, กลหํ กโรนฺเตหิ เยภุยฺเยน รตฺติ เขปิตา. สเจ สงฺโฆ ¶ เตวาจิกํ ปวาเรสฺสติ, อปฺปวาริโตว สงฺโฆ ภวิสฺสติ, อถายํ รตฺติ วิภายิสฺสติ. อยํ ราชนฺตราโย, อยํ โจรนฺตราโย, อยํ อคฺยนฺตราโย, อยํ อุทกนฺตราโย, อยํ มนุสฺสนฺตราโย, อยํ อมนุสฺสนฺตราโย, อยํ วาฬนฺตราโย, อยํ สรีสปนฺตราโย, อยํ ชีวิตนฺตราโย, อยํ พฺรหฺมจริยนฺตราโย. สเจ สงฺโฆ เตวาจิกํ ปวาเรสฺสติ, อปฺปวาริโตว สงฺโฆ ภวิสฺสติ, อถายํ พฺรหฺมจริยนฺตราโย ภวิสฺสติ. ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ ทฺเววาจิกํ, เอกวาจิกํ, สมานวสฺสิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ.

ปวาเรยฺยานุรูเปน ¶ , ยถาปิตตฺติยา;

อาคจฺเฉยฺยุํ ยทิ สมา, อาทิกา เจตฺถ อาหเร.

๔๔๓. เอวํ ติจตุวคฺโค จ, ตฺตึ วตฺวา ปวารเย. ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, มยํ อฺมฺํ ปวาเรยฺยามา’’ติ.

เอกํสํ จีวรํ กตฺวา, นิสีทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ;

เถเรน อฺชลึ เตวํ, ปคฺคยฺห สมุทีริยา.

๔๔๕. ‘‘อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺตา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺตา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.

นเวนาปิ ¶ ‘‘อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺตา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺตา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.

๔๔๖. ทฺวีสุ เถเรน กตฺตพฺพํ, นโว กตฺเววมีริโย.

๔๔๗. ‘‘อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ มํ อายสฺมา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ มํ อายสฺมา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.

นเวนาปิ ¶ ‘‘อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ มํ อายสฺมา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามิ. ทุติยมฺปิ…เป… ตติยมฺปิ อหํ, ภนฺเต, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ มํ อายสฺมา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ.

๔๔๘. ปุพฺพกิจฺจํ สมาเปตฺวา, อธิฏฺเยฺเยวเมกโก. ‘‘อชฺช เม ปวารณา จาตุทฺทสีติ วา ปนฺนรสีติ วา อธิฏฺามี’’ติ วตฺตพฺพํ.

ยสฺมึ วสนฺติ วา ปฺจ, จตฺตาโร วา ตโย ทุเว;

ปวารณํ หริตฺวาน, เอเกกสฺสิตรีตเร.

ปวาริเตว สงฺฆมฺหิ, ปาริสุทฺธิอุโปสถํ;

กเรยฺย ฉินฺนวสฺโส วา, อวุตฺโถ วานุปคโต.

จาตุมาสินิยา จาปิ, กเต สงฺเฆนุโปสเถ;

วุตฺถวสฺสา ปวาเรยฺยุํ, สเจ อปฺปตรา สิยุนฺติ.

จกฺขุโสตาทิเภเทหิ, รูปสทฺทาทิโคจเร;

อภิชฺฌาโทมนสฺสาทิ-ปฺปวตฺตึ วินิวารเย.

นิคฺคณฺเหยฺย ¶ สกํ จิตฺตํ, กิฏฺาทึ วิย ทุปฺปสุํ;

สติมา สมฺปชาโน จ, จเร สพฺพิริยาปเถติ.

เทสนา สํวโร เอฏฺิปจฺจเวกฺขณ เภทโต;

สุทฺธี จตุพฺพิธา ปาติโมกฺขสํวรสมฺมตํ;

เทสนาย วิสุทฺธตฺตา, เทสนาสุทฺธิ วุจฺจติ.

‘‘น ปุเนวํ กริสฺส’’นฺติ, จิตฺตาธิฏฺานสํวรา;

วุตฺโต สํวรสุทฺธีติ, สุชฺฌตินฺทฺริยสํวโร.

ปหายาเนสนํ ธมฺเมนุปฺปาเทนฺตสฺส เอฏฺิยา;

สุทฺธตฺตา เอฏฺิสุทฺธีติ, วุตฺตมาชีวนิสฺสิตํ.

โยนิโส ¶ ปฏิสงฺขาย, จีวรํ ปฏิเสวติ;

เอวมาทิยถาวุตฺต-ปจฺจเวกฺขณสุชฺฌนา;

ปจฺจเวกฺขณสุทฺธีติ, วุตฺตํ ปจฺจยนิสฺสิตนฺติ.

อปฺเปน อนวชฺเชน, สนฺตุฏฺโ สุลเภน จ;

มตฺตฺู สุภโร หุตฺวา, จเร สทฺธมฺมคารโว.

อตีตํ ¶ นานุโสจนฺโต, นปฺปชปฺปมนาคตํ;

ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปนฺโต, สนฺตุฏฺโติ ปวุจฺจตีติ.

พุทฺธานุสฺสติ เมตฺตา จ, อสุภํ มรณสฺสติ;

อารกตฺตาทินารหํ, สมฺมา สามฺจ พุทฺธโต.

สมฺมาสมฺพุทฺธอิติ วานุสฺสติ ยา ปุนปฺปุนํ;

นวเภเท ภควโต, พุทฺธานุสฺสติ สา คุเณ.

สีมฏฺสงฺเฆ สีมฏฺเทวตาสุ จ อิสฺสเร;

ชเน โคจรคามมฺหิ, ตตฺถุปาทาย มานุเส.

สพฺพสตฺเตสุ สุขิตา, โหนฺตาเวราติอาทินา;

ปริจฺฉิชฺช ปริจฺฉิชฺช, ภาวนา เมตฺตภาวนา.

วณฺณสณฺานโอกาส-ทิสโต ปริจฺเฉทโต;

ววตฺถเปตฺวา เกสาทิ-โกฏฺาเส อนุปุพฺพโต.

นาติสีฆฺจ สณิกํ, วิกฺเขปํ ปฏิพาหยํ;

ปณฺณตฺตึ สมติกฺกมฺม, มุฺจนฺตสฺสานุปุพฺพโต.

วณฺณอาสยสณฺาน-คนฺโธกาเสหิ ¶ ภาวนา;

ปฏิกฺกูลาติ โกฏฺาเส, อุทฺธุมาตาทิวตฺถุสุ;

คเหตฺวา อสุภาการํ, ปวตฺตา ภาวนาสุภํ.

‘‘มรณํ ¶ เม ภวิสฺสติ, ชีวิตํ อุจฺฉิชฺชิสฺสติ;

มรณํ มรณํ วา’’ติ, ภาวยิตฺวาน โยนิโส.

วธกสฺเสวุปฏฺานา, สมฺปตฺตีนํ วิปตฺติโต;

อายุทุพฺพลโต กาลววตฺถานสฺสภาวโต;

อทฺธานสฺส ปริจฺเฉทา, ภาวนา มรณสฺสตีติ.

นามรูปํ ปริคฺคยฺห, ตโต ตสฺส จ ปจฺจยํ;

หุตฺวา อภาวโตนิจฺจา, อุทยพฺพยปีฬนา.

ทุกฺขา อวสวตฺติตฺตา, อนตฺตาติ ติลกฺขณํ;

อาโรเปตฺวาน สงฺขาเร, สมฺมสนฺโต ปุนปฺปุนํ;

ปาปุเณยฺยานุปุพฺเพน, สพฺพสํโยชนกฺขยนฺติ.

อธิสีลาธิจิตฺตานํ, อธิปฺาย สิกฺขนา;

ภิกฺขุกิจฺจมโต ขุทฺทสิกฺขายํ สมุทาหฏา.

มหโต กิตฺติสทฺทสฺส, ยสฺส โลกวิจาริโน;

ปริสฺสโม น สมฺโภติ, มาลุตสฺเสว นิจฺจโส.

เตน ¶ ¶ ธมฺมสิรีเกน, ตมฺพปณฺณิยเกตุนา;

เถเรน รจิตา ธมฺมวินยฺุปสํสิตา.

เอตฺตาวตายํ นิฏฺานํ, ขุทฺทสิกฺขา อุปาคตา;

ปฺจมตฺเตหิ คาถานํ, สเตหิ ปริมาณโตติ.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

โย ¶ ¶ จิรํ ทีฆมทฺธานํ, วิทิตฺวา ทุกฺขิตํ ชนํ;

ตถาปิ นาวพุชฺฌนฺตมนุกมฺปาย โจทิโต.

โพธาย ปณิธึ กตฺวา, ปตฺโต สมฺโพธิมุตฺตมํ;

ตสฺส ปาเท นมสฺสิตฺวา, ธมฺมํ สงฺฆฺจ สาธุกํ.

ปุพฺพาจริยปาเทสุ, เปตฺวา สีสมตฺตโน;

เถเรน ธมฺมสิรินา, ถิรสีเลน ยา กตา.

‘‘อาทิโต ¶ อุปสมฺปนฺนสิกฺขิตพฺพ’’นฺติอาทินา;

ขุทฺทสิกฺขา สมาเสน, ตสฺสา อตฺถวินิจฺฉยํ.

ลิขิสฺสามิ หิตตฺถาย, อาทิกมฺมิกภิกฺขุนํ;

ตตฺถ ยุตฺตํ คเหตพฺพมยุตฺตํ ตุชฺฌิตพฺพกนฺติ;

(ก) เอตฺถาห – กตมา ขุทฺทสิกฺขา, กถํ สิกฺขิตพฺพา, กสฺมา สิกฺขิตพฺพา, เก สิกฺขนฺติ, เก สิกฺขิตสิกฺขาติ? วุจฺจเต – อธิสีลอธิจิตฺตอธิปฺาวเสน ติสฺโส สิกฺขา, คนฺถวเสเนตฺถ สงฺขิปิตฺวา วุตฺตตฺตา ตทฺทีปโน คนฺโถ ‘‘ขุทฺทสิกฺขา’’ติ ¶ วุจฺจติ, อถ วา ‘‘ขุทฺทํ อเนลกํ มธุปฏล’’นฺติอาทีนิ วิย สิกฺขากามานํ มธุรตาย ขุทฺทา จ ตา สิกฺขา จาติ ขุทฺทสิกฺขา, อถ วา ‘‘ขุทฺทปุตฺตมฺหิ สมณ โปส ม’’นฺติอาทีสุ วิย พหุวิธตฺตาปิ ขุทฺทา จ ตา สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขา จาติ ขุทฺทสิกฺขา. อธิสีลสิกฺขา ปเนตฺถ จาริตฺตวาริตฺตวเสน ทุวิธมฺปิ สีลํ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเนน ตปฺปฏิปกฺเข กิเลเส ตทงฺคปฺปหานวเสน ปชหนฺเตน สิกฺขิตพฺพา, อธิจิตฺตสิกฺขา ปน ยถาวุตฺเตสุ อารมฺมเณสุ อภิโยคกรณวเสน ฌานปฺปฏิปกฺขานํ นีวรณคณานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ กุรุมาเนน สิกฺขิตพฺพา, อธิปฺาสิกฺขา ปน ยถานุรูปํ สมุจฺเฉทวเสน สานุสเย กิเลเส สมุจฺฉินฺทนฺเตน สิกฺขิตพฺพา.

ชาติอาทีหิ ทุกฺเขหิ, อเนเกหิ อุปทฺทุตํ;

ขนฺธโลกํ ชหิตฺวาน, ปตฺตุํ เขมํ ปุรํ สิวํ.

กลฺยาณปุถุชฺชเนน สห สตฺต เสกฺขา สิกฺขนฺติ. อรหนฺโต สิกฺขิตสิกฺขา.

อาทิโตติ เอตฺถ อาทิมฺหิเยวาติ อตฺโถ, อาทิโต ปฏฺายาติ วา. อุปสมฺปนฺเนน จ อุปสมฺปนฺนาย จ สิกฺขิตพฺพํ อุปสมฺปนฺนสิกฺขิตพฺพํ. สห มาติกาย สมาติกํ. ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการํ ขุทฺทสิกฺขํ ปวกฺขามิ อาทเรน, ปกาเรน วา วกฺขามิ รตนตฺตยํ วนฺทิตฺวาติ อตฺโถ. อปิจ เถโร อาทิโตติ วจเนน สทฺธาปพฺพชิตานํ กุลปุตฺตานํ อาลสิยโทเสน อปฺปฏิปชฺชนฺตานํ อฺาณโทเสน อฺถา ปฏิปชฺชนฺตานํ ¶ สํเวคํ ชเนติ. กถํ? อติทุลฺลภํ ขณสมวายํ ปฏิลภิตฺวา ตงฺขณํ น กุสีเตน วา นิรตฺถกกถาปสุเตน วา วีตินาเมตพฺพํ, กึ กาตพฺพํ? อาทิโต ปฏฺาย นิรนฺตรเมว ตีสุ สิกฺขาสุ อาทโร ชเนตพฺโพติ. เอตฺถาห – กึ ตํ รตนตฺตยํ นาม, ยํ วนฺทิตฺวา เถโร ขุทฺทสิกฺขํ ปวกฺขตีติ? วุจฺจเต – พุทฺธรตนํ ธมฺมรตนํ สงฺฆรตนนฺติ อิมานิ ตีณิ รตนานิ. ตานิ หิ รติชนนฏฺเน ‘‘รตนานี’’ติ วุจฺจนฺติ. อปิจ –

‘‘จิตฺตีกตํ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติ. (ที. นี. อฏฺ. ๒.๓๓; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๒๒๓; ขุ. ปา. อฏฺ. ๖.๓; สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๒๒๖; มหานิ. อฏฺ. ๕๐; อุทา. อฏฺ. ๔๕) –

อิมิสฺสา คาถาย วเสน รตนตฺโถ เวทิตพฺโพ.

(ข-ช) อิทานิ ‘‘สมาติก’’นฺติ วุตฺตตฺตา มาติกํ ตาว ทสฺเสตุํ ‘‘ปาราชิกา จ จตฺตาโร’’ติอาทิ อารทฺธํ. สพฺพสิกฺขานํ ปน มูลภูตตฺตา อธิสีลสิกฺขาว ปมํ วุตฺตา. ‘‘สีเล ปติฏฺายา’’ติ (สุํ. นิ. ๑.๑.๒๓, ๑๙๒; เปฏโก. ๒๒; มิ. ป. ๒.๑.๙) หิ ¶ วุตฺตํ. ตตฺราปิ มหาสาวชฺชตฺตา, มูลจฺเฉชฺชวเสน ปวตฺตนโต จ สพฺพปมํ ชานิตพฺพาติ ปาราชิกาว ปมํ วุตฺตาติ. อิทานิ ยถานิกฺขิตฺตานิ มาติกาปทานิ ปฏิปาฏิยา วิตฺถาเรตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ปาราชิกา จ จตฺตาโร’’ติ ปมปทํ อุทฺธฏํ, ตสฺสายมตฺโถ – ปาราชิกาติ ปราชิตา ปราชยมาปนฺนา, สิกฺขาปทํ อติกฺกมิตฺวา เตเนว อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา, ตาย วา ปราชยมาปาทิตานเมตํ อธิวจนํ, เต ปน จตฺตาโรติ วุตฺตํ โหติ.

๑-๒. อิทานิ ¶ เต ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคตฺตเย’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตานํ วเสน ติสฺโส อิตฺถิโย, ตโย อุภโตพฺยฺชนกา, ตโย ปณฺฑกา, ตโย ปุริสาติ ปาราชิกวตฺถุภูตานํ นิมิตฺตานํ นิสฺสยา ทฺวาทสมตฺตา โหนฺติ, เตสํ วจฺจมคฺคปฺปสฺสาวมคฺคมุขมคฺควเสน ตโย มคฺคา. ตตฺถ มนุสฺสิตฺถิยา ตโย, อมนุสฺสิตฺถิยา ตโย, ติรจฺฉานคติตฺถิยา ตโยติ นว, ตถา มนุสฺสอุภโตพฺยฺชนกาทีนํ. มนุสฺสปณฺฑกาทีนํ ปน วจฺจมคฺคมุขมคฺควเสน ทฺเว ทฺเว กตฺวา ฉ, ตถา มนุสฺสปุริสาทีนนฺติ สพฺเพสํ วเสน ตึส มคฺคา โหนฺติ. เต สพฺเพ ปริคฺคเหตฺวา อิธ ‘‘มคฺคตฺตเย’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมึ มคฺคตฺตเยติ อตฺโถ. อนิกฺขิตฺตสิกฺโขติ ภิกฺขุภาวโต จวิตุกามตาจิตฺเตน ยถาลกฺขณํ อปจฺจกฺขาตสิกฺโขติ อตฺโถ. สนฺถตสนฺถเตติ วตฺถาทีสุ เยน เกนจิ สนฺถเต วา อสนฺถเต วา. อลฺโลกาเสติ มคฺคตฺตยสฺส ปกติวาเตน อสมฺผุฏฺปฺปเทเส. นิมิตฺตนฺติ องฺคชาตํ. สํสนฺถตํ วา อสนฺถตํ วาติ อตฺตโน องฺคชาตํ วตฺถาทีนํ อฺตเรน ปฏิจฺฉนฺนํ วา อปฺปฏิจฺฉนฺนํ วา. อุปาทิณฺณนฺติ อนฏฺกายปฺปสาทํ. วุตฺตปฺปกาเร มคฺคตฺตเย ปเวสนฺโต จุโต ปาราชิโกติ สมฺพนฺโธ. นฏฺกายปฺปสาทํ ปน ปีฬกํ วา จมฺมขิลํ วา โลมํ วา ปเวสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, มนุสฺสานํ ปน ชีวมานกสรีเร อกฺขินาสากณฺณจฺฉิทฺทวตฺถิโกเสสุ สตฺถกาทีหิ กตวเณ วา เมถุนราเคน ติลพีชมตฺตมฺปิ องฺคชาตํ ปเวสนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ, อวเสสสรีเรสุ อุปกจฺฉกาทีสุ จ ทุกฺกฏํ. ติรจฺฉานคตานํ หตฺถิอสฺสโคณคทฺรภโอฏฺมหึสาทีนํ นาสาย ถุลฺลจฺจยํ, ตถา เตสํ วตฺถิโกเสสุ. สพฺเพสมฺปิ ติรจฺฉานคตานํ อกฺขิกณฺณวเณสุ ทุกฺกฏํ, ตถา เตสํ อวเสสสรีเรสุปิ.

อิทานิ ¶ ปเวสนํ นาม น เกวลํ อตฺตุปกฺกเมเนว โหติ, ภิกฺขุปจฺจตฺถิกาทีนํ ปน วเสน ¶ ปรูปกฺกเมนาปิ โหติ, ตตฺถาปิ เสวนจิตฺเต สติ ปาราชิโก โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – โย ภิกฺขุ ปเวสนปวิฏฺิตอุทฺธารณกฺขเณสุ สาทิยติ, ตสฺมึ ขเณ เสวนจิตฺตํ อุปฏฺเปติ, โสปิ ปาราชิโก โหติ. โย ปน ภิกฺขุ สพฺพโส อสาทิยนฺโต อาสีวิสมุขํ องฺคารกาสุฺจ ปวิฏฺํ วิย มฺติ, โส นิปฺปราโธ โหติ. เอตฺถ ิตํ นาม สุกฺกวิสฺสฏฺิสมยปฺปวตฺติ.

๓-๔. อิทานิ ทุติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติอาทิมาห. ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติอาทีนํ ปทานํ ‘‘อทินฺนํ เถยฺยจิตฺเตน ภเว ปาราชิโก’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. อาทิเยยฺยาติ อารามาทึ อภิยุฺชิตฺวา โย ภิกฺขุ คณฺเหยฺย, โส ภเว ปาราชิโกติ อตฺโถ. เอวํ เสเสสุปิ. หเรยฺยาติ เวตเนน วา มิตฺตภาเวน วา อฺสฺส ภณฺฑํ หรนฺโต ปุน เถยฺยจิตฺเต อุปฺปนฺเน ‘‘สีเส ภารํ เถยฺยจิตฺโต อามสตี’’ติอาทินา คณฺเหยฺยาติ อตฺโถ. อวหเรยฺยาติ ‘‘อุปนิกฺขิตฺตํ ภณฺฑํ ‘เทหิ เม ภณฺฑ’นฺติ วุจฺจมาโน ‘นาหํ คณฺหามี’’ติอาทินา อวหเรยฺย. อิริยาปถํ โกเปยฺยาติ ‘‘สหภณฺฑหารกํ เนสฺสามี’’ติ เตเนว ปุริเสน ตํ เนตุํ ตสฺส คมนปถํ วาเรตฺวา อฺเน มคฺเคน ตํ สนฺตชฺเชตฺวา เนติ, เอวํ เนนฺตสฺส ตสฺส ปุริสสฺส ปมปาเท ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยปาทุทฺธาเร ปาราชิกํ. ‘‘ถลฏฺํ ภณฺฑํ เถยฺยจิตฺโต อามสตี’’ติอาทินา านา จาเวยฺย. ปริกปฺปิตฏฺานํ วา สุงฺกฆาตํ วา อติกฺกาเมนฺโต สงฺเกตํ วีตินาเมยฺย. ยํ กิฺจิ ปรปริคฺคหิตํ สสฺสามิกํ ภณฺฑํ เตหิ สามิเกหิ กาเยน วา วาจาย วา น ทินฺนนฺติ อทินฺนํ.

อิทานิ ¶ น อิมินาว อากาเรน อวหารโก ปาราชิโก โหติ, อฺถาปิ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เถยฺยาวหารโก จ พลาวหารโก จ กุสาวหารโก จ ปฏิจฺฉนฺนาวหารโก จ ปริกปฺปาวหารโก จ ภเว ปาราชิโกติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ เถยฺยาวหาโร นาม สนฺธิจฺเฉทาทีหิ วา กํสกูฏมานกูฏตุลากูฏาทีหิ วา วฺเจตฺวา คหณํ. ปสยฺหาวหาโร พลาวหาโร. กุสสงฺกมนํ กตฺวา ปรโกฏฺาสคฺคหณํ กุสาวหาโร. ปรภณฺฑํ ปํสุอาทินา ปฏิจฺฉาเทตฺวา สามิเกสุ อปสฺสิตฺวา คเตสุ ปจฺจาคนฺตฺวา คหณํ ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร. ปริกปฺปาวหาโร ปน ทุวิโธ ภณฺโฑกาสวเสน. ตตฺถ ‘‘สาฏโก เจ, คณฺหิสฺสามิ, สุตฺตฺเจ, น คณฺหิสฺสามี’’ติ ภณฺฑํ ปริกปฺเปตฺวา อนฺธกาเร ปสิพฺพกํ คณฺหาติ. ตตฺถ เจ สาฏโก โหติ, อุทฺธาเรเยว ¶ ปาราชิกํ. สเจ สุตฺตํ โหติ, รกฺขติ, ปุน ‘‘สุตฺต’’นฺติ ตฺวาปิ ‘‘ยํ ลทฺธํ, ตํ คเหตพฺพ’’นฺติ อุคฺคณฺหนฺโต อุทฺธาเรเยว ปาราชิกํ, อยํ ภณฺฑปริกปฺโป. โอกาสปริกปฺโป คพฺภทฺวารปฺปมุขวิหาราทีนํ วเสน ปริจฺเฉทํ กโรติ ‘‘สเจ มํ เอตฺถนฺตเร ปสฺสนฺติ, ทสฺสามิ, โน เจ ปสฺสนฺติ, คณฺหิตฺวา คจฺฉามี’’ติ, ตสฺส ตํ ปริกปฺปิตปริจฺเฉทํ อติกฺกมนฺตสฺส ปทวาเรน ปาราชิกํ เวทิตพฺพํ, อยํ โอกาสปริกปฺโป.

อิทานิ อิมสฺมึ อทินฺนาทาเน วินิจฺฉยนยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภณฺฑกาลคฺฆเทเสหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถาติ อทินฺนาทาเน. นิจฺฉโยติ วินิจฺฉโย กาตพฺโพติ อตฺโถ. ตตฺถ เกนจิ ภิกฺขุนา ‘‘มยา อิทํ นาม ภณฺฑํ เถยฺยจิตฺเตน คหิต’’นฺติ วุตฺเต วินยธเรน สหสาว ตํ อาปตฺตึ อนาโรเปตฺวา ตสฺส ภณฺฑสฺส สามิกอสฺสามิกภาวํ อุปปริกฺขิตฺวา ยทิ สสฺสามิกํ, ตสฺส ภณฺฑสฺส อคฺฆวเสน อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ. สเจ นิราลยกาเล คหิตํ ¶ , ปาราชิเกน น กาเรตพฺโพ, อยํ ภณฺฑวเสน วินิจฺฉโย.

กาโลติ อวหารกาโล. ตเทว หิ ภณฺฑํ กทาจิ มหคฺฆํ โหติ, กทาจิ อปฺปคฺฆํ, ตสฺมา ยสฺมึ กาเล อวหฏํ, ตสฺมึ กาเล โย ตสฺส อคฺโฆ, เตน อคฺเฆน อาปตฺติยา กาเรตพฺโพ, อยํ กาลวเสน วินิจฺฉโย.

อคฺโฆติ ภณฺฑคฺโฆ. นวภณฺฑสฺส หิ โย อคฺโฆ, โส ปจฺฉา ปริหายติ, ตสฺมา สพฺพทา ภณฺฑํ ปกติอคฺฆวเสเนว น กาเรตพฺพํ, อยํ อคฺฆวเสน วินิจฺฉโย. เทโสติ อวหารเทโส. ภณฺฑุฏฺานเทเส หิ ภณฺฑํ อปฺปคฺฆํ โหติ, อฺตฺถ มหคฺฆํ, ตสฺมา ยสฺมึ เทเส ภณฺฑํ อวหฏํ, ตสฺมึเยว เทเส อคฺเฆน กาเรตพฺโพ, อยํ เทสวเสน วินิจฺฉโย.

ปริโภเคนปิ สาฏกาทิกสฺส ภณฺฑสฺส อคฺโฆ ปริหายติ, ตสฺมา ตสฺส ปริโภควเสน ปริหีนาปริหีนภาโว อุปปริกฺขิตพฺโพ, อยํ ปริโภควเสน วินิจฺฉโย.

๕. อิทานิ ตติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสวิคฺคห’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ มนุสฺสวิคฺคหนฺติ ปฏิสนฺธิวิฺาเณน ¶ สทฺธึ อุปฺปนฺนํ กลลรูปํ อาทึ กตฺวา ปกติยา วีสติวสฺสสตายุกสฺส สตฺตสฺส ยาว มรณกาลา เอตฺถนฺตเร อนุปุพฺเพน วุทฺธิปฺปตฺโต อตฺตภาโว, เอโส มนุสฺสวิคฺคโห นาม, เอวรูปํ มนุสฺสวิคฺคหนฺติ อตฺโถ. จิจฺจาติ วธกเจตนาวเสน สฺเจเตตฺวา ปกปฺเปตฺวา อภิวิตริตฺวา วีติกฺกโมติ อตฺโถ. ชีวิตา วา วิโยชเยติ วุตฺตปฺปการํ มนุสฺสวิคฺคหํ ¶ กลลกาเลปิ ตาปนมทฺทเนหิ วา เภสชฺชสมฺปทาเนน วา ตโต วา อุทฺธมฺปิ ตทนุรูเปน อุปกฺกเมน สนฺตติวิโกปนวเสน โย ชีวิตา วิโยเชยฺย, โส จุโต ภเวติ สมฺพนฺโธ. กิฺจ ภิยฺโย – ‘‘สตฺถหารกํ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ หรตีติ หารกํ, กึ หรติ? ชีวิตํ, หริตพฺพนฺติ วา หารกํ, อุปนิกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถ, สตฺถฺจ ตํ หารกฺจาติ สตฺถหารกํ. อสฺสาติ มนุสฺสวิคฺคหสฺส. ยถา มนุสฺสวิคฺคโห อิจฺฉิติจฺฉิตกฺขเณ ตํ อสิอาทิสตฺถํ ปฏิลภติ, ตถา สยํ มรณเจตโน มรณาธิปฺปาโย หุตฺวา อุปนิกฺขิเปยฺย. โสปิ จุโต ภเวติ อตฺโถ. เอเตน ถาวรปฺปโยคํ ทสฺเสติ.

๖-๗. อิทานิ ‘‘มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺยา’’ติอาทิวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘คาเหยฺย มรณูปายํ, วเทยฺย มรเณ คุณ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘สตฺถํ วา อาหร, วิสํ วา ขาท, รชฺชุยา วา อุพฺพนฺธิตฺวา กาลํ กโรหี’’ติอาทินา นเยน มรณตฺถาย อุปายํ คาเหยฺย. มรณสํวณฺณนา ปเนตฺถ พหุวิธา ‘‘กาเยน สํวณฺเณติ, วาจาย กายวาจาย ทูเตน เลขาย วา สํวณฺเณตี’’ติ วุตฺตตฺตา. ตตฺถ กาเยน สํวณฺเณติ นาม กาเยน วิฺาเปติ. ‘‘โย ปปาเต ปปตนาทีนิ กตฺวา มรติ, โส ธนํ วา ลภติ, ยสํ วา ลภติ, สคฺคํ วา คจฺฉตี’’ติอาทินา นเยน สํวณฺเณติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ตสฺส วจนํ สุตฺวา โกจิ ‘‘มริสฺสามี’’ติ ทุกฺขํ เวทนํ อุปฺปาเทติ, ถุลฺลจฺจยํ. มรติ เจ, ปาราชิกํ. เอวํ เสเสสุปิ. ทูเตน สํวณฺณนายํ ปน ทูตสฺส สาสนํ อาโรจาเปติ ‘‘เอวํ อาโรเจหี’’ติ, ‘‘โย เอวํ มรติ, โส ธนํ วา ลภตี’’ติ สพฺพํ ปุริมสทิสเมว. เลขาย สํวณฺเณติ นาม คิริปพฺพตปุราณาทิเลขํ ลิขติ, ‘‘โย เอวํ มรตี’’ติอาทิ วุตฺตนยเมว. เอตฺถาปิ โย มรณูปายํ วา คาเหยฺย, มรเณ วา คุณํ วเทยฺย, โส จุโต ภเวติ สมฺพนฺโธ.

อิทานิ ¶ ปน อิมสฺส มนุสฺสวิคฺคหสฺส ฉพฺพิเธ ปโยเค ทสฺเสตุํ ‘‘ปโยคา’’ติอาทิ อารทฺธํ. สาหตฺถิกนิสฺสคฺคิกอาณตฺติกถาวรอิทฺธิมยวิชฺชามยานํ วเสน ตสฺส มนุสฺสวิคฺคหสฺส ฉปฺปโยคาติ อธิปฺปาโย. ตตฺถ สาหตฺถิโกติ สยํ มาเรนฺตสฺส กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน ¶ วา ปหรณํ. นิสฺสคฺคิโกติ ทูเร ิตํ มาเรตุกามสฺส กายาทีหิ อุสุสตฺติยนฺตปาสาณาทีนํ นิสฺสชฺชนํ. อาณตฺติโกติ ‘‘อสุกํ นาม มาเรหี’’ติ อฺํ อาณาเปนฺตสฺส อาณาปนํ. ถาวโรติ โอปาตกฺขณนํ, อปสฺเสนสํวิธานํ, อสิอาทีนํ อุปนิกฺขิปนํ, ตฬากาทีสุ วิสสมฺปโยชนํ, รูปูปหาโรติ เอวมาทิ. กมฺมวิปากชาย อิทฺธิยา ปโยชนํ อิทฺธิปโยคํ. มารณตฺถาย วิชฺชานํ ปริชปฺปนํ วิชฺชามโยติ.

อิทานิ อิเมสุ ฉสุ ปโยเคสุ อาณตฺติยํ สงฺเกตวิสงฺเกตตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กาลวตฺถาวุธิริยาปถา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กาโลติ ปุพฺพณฺหสายนฺหาทิกาโล จ โยพฺพนถาวริยาทิกาโลปิ จ. อิเมสุ ยํ กิฺจิ กาลํ นิยเมตฺวา ‘‘อิมสฺมึ นาม กาเล มาเรหี’’ติ อาณตฺโต สเจ ตสฺมึเยว กาเล มาเรติ, อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิกํ. สเจ นิยมิตกาลโต ปุเร วา ปจฺฉา วา มาเรติ, อาณาปโก มุจฺจติ. วตฺถูติ มาเรตพฺโพ ปุคฺคโล. สเจ อาณตฺโต ตเมว มาเรติ, อาณาปกสฺส อาณตฺติกฺขเณเยว ปาราชิกํ. อถ อฺํ มาเรติ, อาณาปโก มุจฺจติ. เอวํ เสเสสุปิ วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. อาวุธนฺติ อสิอาทิ. อิริยาปโถติ มาเรตพฺพสฺส คมนํ วา นิสชฺชา วาติ เอวมาทิโก. กิริยาวิเสโสติ วิชฺฌนํ วา เฉทนํ วา เภทนํ วา สูลาโรปนํ วาติ เอวมาทิโก. โอกาโสติ คาโม วา วนํ วา เคหํ วาติ เอวมาทิโก. อิเมสุ ยถา ¶ ยถา วธโก อาณตฺโต, ตถา ตถา กเต อาณาปกสฺส อาปตฺติ, อฺถา กเต วิสงฺเกโต โหติ. อาณตฺติยํ ปน อยํ วิเสโส ‘‘อธิฏฺายาติ อธิฏฺหิตฺวา อาณาเปติ ‘เอวํ วิชฺฌ, เอวํ ปหร, เอวํ ฆาเตหี’’ติ วุตฺตาย ปาฬิยา ลพฺภตีติ าตพฺโพ.

๘-๙. อิทานิ จตุตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฌานาทิเภท’’นฺติอาทิมาห. ตสฺสตฺโถ – ‘‘ฌานํ วิโมกฺโข สมาธิ สมาปตฺติ าณทสฺสนํ มคฺคภาวนา ผลสจฺฉิกิริยา กิเลสปฺปหานํ วินีวรณตา จิตฺตสฺส สุฺาคาเร อภิรตี’’ติ เอวํ วุตฺตํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ อตฺตนิ นตฺถิตาย โนสนฺตํ ‘‘มยิ อตฺถี’’ติ อตฺตนิ วา ตํ ‘‘อหํ เอตฺถ สนฺทิสฺสามี’’ติ อตฺตานํ วา ตตฺถ อุปเนตฺวา ทีเปนฺโต จุโต ภเว. โกฏฺาสํ วาติ เอตฺถ ‘‘ฌานลาภี, วิโมกฺขลาภี, สมาธิลาภี, สมาปตฺติลาภีมฺหี’’ติ เอวมาทินา นเยน โกฏฺาสโต วาติ อตฺโถ. เอเกกํ วาติ ‘‘ปมสฺส ¶ ฌานสฺส ลาภี, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีมฺหี’’ติ เอวมาทินา นเยน เอเกกํ วาติ อตฺโถ. ‘‘อตีตภเว โสตาปนฺโนมฺหี’’ติ วทโต อตีตภวํ สนฺธาย กถิตตฺตา ปาราชิกํ นตฺถิ, ตสฺมา ‘‘ปจฺจุปฺปนฺนภวสฺสิต’’นฺติ วุตฺตํ, ตสฺส ปจฺจุปฺปนฺนภวนิสฺสิตํ กตฺวาติ อตฺโถ. อฺาปเทสรหิตนฺติ ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, โส ภิกฺขุ ปมสฺส ฌานสฺส ลาภี’’ติอาทินา นเยน อฺาปเทสํ วินาติ อตฺโถ. เอวํ ทีเปนฺโต หิ ถุลฺลจฺจยมาปชฺชติ. ทีเปนฺโตติ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปชฺชึ, สมาปชฺชามิ, สมาปนฺโน, ปมสฺส ฌานสฺส ลาภีมฺหิ, วสีมฺหิ, สจฺฉิกตํ อสฺสา’’ติ เอวมาทินา นเยน ทีเปนฺโตติ อตฺโถ. ‘‘อธิคโต’’ติ มาโน อธิมาโน, โส ยสฺส นตฺถิ, โส อนธิมานิโก. เกน เอวํ ทีเปนฺโตติ เจ? ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘กาเยน วาจา’’ติอาทิ วุตฺตํ ¶ , กาเยน วา วาจาย วา ตทุภเยน วาติ อตฺโถ. วิฺตฺติปเถติ ยตฺถ ิโต มนุสฺสชาติโก คหฏฺโ วา ปพฺพชิโต วา ตสฺส วจนํ ปกติโสเตน สุตฺวา สมนนฺตรเมว ‘‘อิมํ นาม เอส วทตี’’ติ ชานาติ, ตตฺถ ตฺวา ทีเปนฺโต จุโต ภเว, น เทวพฺรหฺมาทีสุ อฺตเรน าเตติ อตฺโถ.

๑๐. อิทานิ จตุนฺนมฺปิ สาธารณวินิจฺฉยํ วตฺตุํ ‘‘ปาราชิเกเต จตฺตาโร’’ติอาทิมาห. ตตฺถายํ สงฺเขโป – จตฺตาโรปิ เอเต ปาราชิกา ‘‘เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส สมสิกฺขตา’’ติ เอวํ วุตฺตสํวาสสฺส อภพฺพตาย อสํวาสา, ยถาปุเร ปุพฺเพ คิหิกาเล จ อนุปสมฺปนฺนกาเล จ อสํวาสิกา, เอวํ ปจฺฉา ปาราชิกํ อาปนฺนาปิ อสํวาสาติ. กิฺจ ภิยฺโย – อภพฺพา ภิกฺขุภาวาย ปุน เตน อตฺตภาเวน อุปสมฺปทาย อวตฺถุตาย อุปสมฺปนฺนา ภวิตุมฺปิ อภพฺพาติ อตฺโถ. กึ วิยาติ เจ? สีสจฺฉินฺโนว ชีวิตุํ, ยถาปิ สีสจฺฉินฺโน เตน อตฺตภาเวน ปุน ชีวิตุํ อภพฺโพ, เอวมิเม จตฺตาโรติ อธิปฺปาโย.

๑๑. อิทานิ อิเมสุ จตูสุ ปาราชิเกสุ เย ปริยายาณตฺตีหิ สมฺภวนฺติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘ปริยาโย จา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ปริยาโยติ มรณาธิปฺปายสฺส กายปโยโค วา วจีปโยโค วา. ตสฺมา ‘‘โย อีทิเส มุหุตฺเต สตฺถํ วา อาหริตฺวา วิสํ วา ขาทิตฺวา โสพฺภาทีสุ วา ปปติตฺวา มรติ, โส ธนํ วา ลภติ, ยสํ วา ลภตี’’ติอาทินา นเยน มรณํ อภินนฺทนฺโต ‘‘อิทํ สุตฺวา โย โกจิ มรตู’’ติ โย ปริยาเยน วทติ, ตํ สุตฺวา สเจ ¶ โกจิ ตถา มรติ, ปาราชิกํ. นิยมิเตน ปน ยํ สนฺธาย วุตฺตํ, ตสฺเสว มรเณ ปาราชิกํ. อาณตฺติ ¶ ปน วุตฺตตฺถาเยว. ตติเย มนุสฺสวิคฺคหปาราชิเก ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ. ทุติเย ปน อทินฺนาทาเน อาณตฺติ เอว ลพฺภติ, น ปริยาโยติ อตฺโถ. กสฺมา นํ ปริยาเยน นาปชฺชตีติ? ยถา มนุสฺสวิคฺคเห ‘‘มรณวณฺณํ วา สํวณฺเณยฺยา’’ติ วุตฺตํ, ตถา อิธ อทินฺนาทาเน ‘‘วณฺณํ วา สํวณฺเณยฺยา’’ติ อวุตฺตตฺตา. เสเสสูติ ปมจตุตฺเถสุ ปริยายาณตฺติทฺวยํ น ลพฺภตีติ อตฺโถ.

๑๒. อิทานิ จตูสุปิ ยถาสมฺภวํ องฺคเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘เสเวตุกามตาจิตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เมถุนธมฺมสฺสาติ เมถุนธมฺมปาราชิกสฺส. พุธาติ วินยธรา.

๑๓. มนุสฺสสนฺติ มนุสฺสสนฺตกตา. เอเตน เปตติรจฺฉานคตปริคฺคเหสุ อนาปตฺตีติ ทีปิตํ โหติ. ตถาสฺีติ มนุสฺสสนฺตกวเสน ปรปริคฺคหิตสฺีติ อตฺโถ. วตฺถุโน ครุตาติ ปฺจมาสกํ วา อติเรกปฺจมาสกํ วา ตทคฺฆนกํ ภณฺฑํ วา โหตีติ อตฺโถ. อวหาโร จาติ ปฺจวีสติยา อวหาเรสุ เยน เกนจิ อวหาโร โหตีติ อตฺโถ. อทินฺนาทานเหตุโยติ อทินฺนาทานปาราชิกสฺส เอตานิ ปฺจ องฺคานีติ อธิปฺปาโย.

๑๔. ปาโณ มานุสฺสโกติ มนุสฺสชาติกปาโณ. ตสฺมึ ปาเณ ปาณสฺิตา. ฆาตเจตนาติ วธกเจตนา. ปโยโคติ ตํสมุฏฺิโต สาหตฺถิกาทีนํ ฉนฺนํ ปโยคานํ อฺตรปโยโค. เตน ปโยเคน มรณํ. ปฺเจเต วธเหตุโยติ มนุสฺสวิคฺคหปาราชิกสฺส ปฺจ องฺคานีติ อตฺโถ.

๑๕. อสนฺตตาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อตฺตนิ อสนฺตตา จาติ อตฺโถ. ปาปมิจฺฉตายาโรจนาติ อิมินา โย เกวลํ ¶ ปาปมิจฺฉตํ วินา มนฺทตฺตา โมมูหตฺตา ภณติ, ตสฺส อนาปตฺตีติ ทีปิตํ โหติ. ตสฺสาติ ยสฺส อาโรเจติ, ตสฺส มนุสฺสชาติตา จ. ‘‘โย เต วิหาเร วสติ, โส ภิกฺขุ อรหา’’ติอาทินา (ปริ. ๑๖๐, ๓๓๖) นาฺาปเทโส จ. ตเทวาติ ตทา เอว ตงฺขเณเยว ชานนํ. อสนฺตทีปเนติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนปาราชิเกติ อตฺโถ.

๑๖. อิทานิ ¶ ‘‘ปาราชิกา จ จตฺตาโร’’ติ เอตฺถ จ-สทฺเทน สงฺคหิเตหิ สทฺธึ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘อสาธารณา จตฺตาโร’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา อฏฺวตฺถุกาติ อิเม จตฺตาโร ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูหิ อสาธารณา นาม. เอตาสุ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา นาม ยา กายสํสคฺคราเคน อวสฺสุตา เตเนว ราเคน อวสฺสุตสฺส มนุสฺสปุริสสฺส อกฺขกานํ อโธ, ชาณุมณฺฑลานํ กปฺปรานฺจ อุปริ เยน เกนจิ สรีราวยเวน อามสนาทึ สาทิยติ, ตสฺสา อธิวจนํ. ยา ปน ภิกฺขุนี อฺิสฺสา ภิกฺขุนิยา ปาราชิกสงฺขาตํ วชฺชํ ชานํ ปฏิจฺฉาเทติ, สา วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกา นาม. สมคฺเคน ปน สงฺเฆน อุกฺขิตฺตํ ภิกฺขุํ ยา ภิกฺขุนี ยํทิฏฺิโก โส โหติ, ตสฺสา ทิฏฺิยา คหณวเสน อนุวตฺตติ, สา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา นาม. ยา ปน กายสํสคฺคราเคน ตินฺตา ตถาวิธสฺเสว ปุริสสฺส หตฺถคฺคหณํ วา สงฺฆาฏิกณฺณคฺคหณํ วา สาทิยติ, กายสํสคฺคสงฺขาตสฺส อสทฺธมฺมสฺส ปฏิเสวนตฺถาย ปุริสสฺส หตฺถปาเส สนฺติฏฺติ วา, ตตฺถ ตฺวา สลฺลปติ วา, สงฺเกตํ วา คจฺฉติ, ปุริสสฺส อาคมนํ วา สาทิยติ, เกนจิ วา ปฏิจฺฉนฺโนกาสํ ปวิสติ, หตฺถปาเส ตฺวา กายํ อุปสํหรติ, อยํ อฏฺวตฺถุกา นามาติ เวทิตพฺพา.

อภพฺพกา ¶ เอกาทสาติ เอตฺถ ปณฺฑโก เถยฺยสํวาสโก ติตฺถิยปกฺกนฺตโก ติรจฺฉานคโต มาตุฆาตโก ปิตุฆาตโก อรหนฺตฆาตโก ภิกฺขุนิทูสโก สงฺฆเภทโก โลหิตุปฺปาทโก อุภโตพฺยฺชนโกติ อิเม เอกาทส อภพฺพปุคฺคลา นาม. วิพฺภนฺตา ภิกฺขุนีติ ยทา ภิกฺขุนี วิพฺภมิตุกามา หุตฺวา เสตวตฺถํ วา กาสายเมว วา คิหินิวาสนากาเรน นิวาเสติ, ตทา ปาราชิกมาปนฺนา นาม โหติ, ปุน อุปสมฺปทํ น ลภติ, สา จ ปาราชิกาติ อตฺโถ. มุทุปิฏฺิโก นาม กตปริกมฺมาย มุทุกาย ปิฏฺิยา สมนฺนาคโต. โส เอตฺตาวตา น ปาราชิโก, อถ โข ยทา อนภิรติยา ปีฬิโต อตฺตโน องฺคชาตํ อตฺตโน มุขมคฺควจฺจมคฺเคสุ อฺตรํ ปเวเสติ, ตทา ปาราชิโก โหติ.

๑๗-๑๘. ลมฺพีติ องฺคชาตสฺส ทีฆตฺตา เอวํ วุตฺโต. โสปิ ยทา อนภิรติยา ปีฬิโต อตฺตโน องฺคชาตํ อตฺตโน มุเข วา วจฺจมคฺเค วา ปเวเสติ, ตทา ปาราชิโก โหติ. มุเขน คณฺหนฺโตติ เอตฺถ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส สุตฺตสฺส วา ปมตฺตสฺส วา องฺคชาตํ อตฺตโน มุเขน คณฺหาติ, โส จาติ อตฺโถ. ตตฺเถวาติ ปรสฺส องฺคชาเตวาติ อตฺโถ ¶ . โย อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส องฺคชาตํ กมฺมนิยํ ทิสฺวา อตฺตโน วจฺจมคฺเคน ตสฺส อุปริ นิสีทติ, ตํ อตฺตโน วจฺจมคฺคํ ปเวเสติ, โส จาติ อตฺโถ. เอเต จตฺตาโร อนุโลมิกา เมถุนสฺสาติ สมฺพนฺโธ. กถมิติ เจ? มคฺเค มคฺคปฺปเวสนสทิสตาย, น อุภินฺนํ ราควเสน สทิสภาวูปคตานํ ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติสทิสตาย. อิธาคตา จตฺตาโรติ เมถุนธมฺมาทิวเสน ปาราชิกา จตฺตาโร จาติ เอวํ สโมธานโต จตุวีสติ ปาราชิกาติ อตฺโถ.

เอตฺถาห ¶ – มาตุฆาตกปิตุฆาตกอรหนฺตฆาตกา ตติยปาราชิกํ อาปนฺนา, ภิกฺขุนิทูสโก ลมฺพีอาทโย จตฺตาโร ปมปาราชิกํ อาปนฺนาเยวาติ กตฺวา กุโต จตุวีสตีติ? อธิปฺปาโย ปเนตฺถ อตฺถิ, มาตุฆาตกาทโย หิ จตฺตาโร อิธ อนุปสมฺปนฺนาเยว อธิปฺเปตา, ลมฺพีอาทโย จตฺตาโร กิฺจาปิ ปมปาราชิเกน สงฺคหิตา, ยสฺมา เอเกน ปริยาเยน เมถุนธมฺมํ อปฺปฏิเสวิโนปิ โหนฺติ, ตสฺมา วิสุํ วุตฺตาติ. ปาราชิกวินิจฺฉโย.

ปาราชิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๙. อิทานิ สงฺฆาทิเสสํ ปกาเสตุํ ‘‘ครุกา นวา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ครุกาติ สงฺฆาทิเสสา อิธ อธิปฺเปตา, อฺตฺถ ปน ปาราชิกาปิ สงฺคยฺหนฺติ. กสฺมา ‘‘เตรสา’’ติ อวตฺวา ‘‘นวา’’ติ วุตฺตนฺติ เจ? วีติกฺกมกฺขเณเยว อาปชฺชิตพฺพตฺตา ปมาปตฺติกา วุตฺตา, ยาวตติยกา ปน จตฺตาโร สงฺฆาทิเสสา สงฺฆายตฺตตฺตา จิเรน อาปชฺชนฺตีติ น วุตฺตา. ตตฺถ โมเจตุกามตาติ โมเจตุกามตายาติ อตฺโถ ‘‘อลชฺชิตา’’ติอาทีสุ วิย. อิมินา ปน นเยน โมจนสฺสาโท มุจฺจนสฺสาโท มุตฺตสฺสาโท เมถุนสฺสาโท ผสฺสสฺสาโท กณฺฑูวนสฺสาโท ทสฺสนสฺสาโท นิสชฺชนสฺสาโท วาจสฺสาโท เคหสิตเปมํ วนภงฺคิยนฺติ เอกาทส อสฺสาทา วุตฺตา, เตสุ เอกํเยว โมจนสฺสาทํ คเหตฺวา เสสา ปฏิกฺขิตฺตา โหนฺติ.

เตสํ อสฺสาทานํ วเสน เอวํ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ – โมเจตุํ อสฺสาโท โมจนสฺสาโท. โมจนสฺสาทเจตนาย ¶ นิมิตฺเต อุปกฺกมติ, มุจฺจติ, สงฺฆาทิเสโส. น มุจฺจติ ¶ เจ, ถุลฺลจฺจยํ. มุจฺจนสฺสาเท สเจ อตฺตโน ธมฺมตาย มุจฺจมานํ อสฺสาเทติ, น อุปกฺกมติ, อนาปตฺติ. สเจ มุจฺจมานํ อสฺสาเทนฺโต อุปกฺกมิตฺวา โมเจติ, สงฺฆาทิเสโสว. อตฺตโน ธมฺมตาย มุตฺเต อสฺสาโท มุตฺตสฺสาโท. เอตฺถาปิ อุปกฺกมสฺส นตฺถิตาย อนาปตฺติ. เอวํ สพฺพตฺถ. เมถุนสฺสาเทน อิตฺถึ คณฺหนฺตสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติ, อยํ เมถุนสฺสาโท. ผสฺสสฺสาโท ทุวิโธ อชฺฌตฺติโก พาหิโร จาติ. ตตฺถ อชฺฌตฺติเก ตาว อตฺตโน นิมิตฺตํ ‘‘ถทฺธํ มุทุกนฺติ ชานิสฺสามี’’ติ วา โลลภาเวน วา กีฬาปยโต สเจ มุจฺจติ, อนาปตฺติ. พาหิรผสฺสสฺสาเท กายสํสคฺคราเคน มาตุคามํ ผุสโต อาลิงฺคโต จ มุตฺเต อนาปตฺติ. กณฺฑูวนสฺสาเท ททฺทุกจฺฉาทีนํ วเสน ขชฺชมานํ นิมิตฺตํ กณฺฑูวนสฺสาเทน กณฺฑูวโต มุตฺเตปิ อนาปตฺติ. ทสฺสนสฺสาเท มาตุคามสฺส อโนกาสํ อุปนิชฺฌายโต มุตฺเตปิ อนาปตฺติ. นิสชฺชนสฺสาเท มาตุคาเมน สทฺธึ รโห นิสินฺนสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติ. วาจาย อสฺสาโท วาจสฺสาโท. เตน อสฺสาเทน มาตุคามํ เมถุนปฺปฏิสํยุตฺตาหิ วาจาหิ โอภาสนฺตสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติ. เคหสิตเปเม มาตาทีนํ มาตาทิเปเมน อาลิงฺคนาทึ กโรนฺตสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติ. วนภงฺเค จ สนฺถวกรณตฺถาย อิตฺถิยา เปสิตํ ปุปฺผาทิวนภงฺคสฺิตํ ปณฺณาการํ ‘‘อิตฺถนฺนามาย นาม อิทํ เม เปสิต’’นฺติ อสฺสาเทน อามสนฺตสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติ. เอเตสุ ปน โมจนสฺสาทวเสเนว อุปกฺกมนฺตสฺส อาปตฺติ, เสสานํ วเสน อนาปตฺตีติ เวทิตพฺพํ.

สุกฺกสฺสาติ ‘‘นีลํ ปีตกํ โลหิตกํ โอทาตํ ตกฺกวณฺณํ ทกวณฺณํ เตลวณฺณํ ขีรวณฺณํ ทธิวณฺณํ สปฺปิวณฺณ’’นฺติ (ปารา. ๒๓๗) เอวํ อาคเตสุ ทสสุ วณฺเณสุ ยสฺส กสฺสจิ สุกฺกสฺสาติ อธิปฺปาโย ¶ . อุปกฺกมฺมาติ ‘‘อชฺฌตฺตรูเป โมเจติ, พหิทฺธารูเป โมเจติ, อชฺฌตฺตพหิทฺธารูเป โมเจติ, อากาเส กฏึ กมฺเปนฺโต โมเจตี’’ติ (ปารา. ๒๓๗) เอวํ วุตฺเตสุ จตูสุ อุปาเยสุ อฺตเรน อุปาเยน ‘‘ราคูปตฺถมฺเภ โมเจติ, วจฺจูปตฺถมฺเภ โมเจติ, ปสฺสาวูปตฺถมฺเภ โมเจติ, วาตูปตฺถมฺเภ โมเจติ, อุจฺจาลิงฺคปาณกทฏฺูปตฺถมฺเภ โมเจตี’’ติ เอวํ วุตฺเตสุ ปฺจสุ กาเลสุ กิสฺมิฺจิ กาเล องฺคชาเต กมฺมนิยํ ปตฺเต ‘‘อาโรคฺยตฺถาย โมเจติ, สุขตฺถาย โมเจติ, เภสชฺชตฺถาย, ทานตฺถาย, ปุฺตฺถาย, ยฺตฺถาย, สคฺคตฺถาย, พีชตฺถาย, วีมํสตฺถาย, ทวตฺถาย โมเจตี’’ติ (ปารา. ๒๓๗) เอวํ วุตฺเตสุ ทสสุ อธิปฺปาเยสุ เยน เกนจิ อธิปฺปาเยน หตฺถาทีสุ เยน เกนจิ อุปกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. วิโมจยนฺติ อนฺตมโส ยํ เอกา ขุทฺทกมกฺขิกา ปิเวยฺย, ตตฺตกมฺปิ โมเจนฺโตติ อตฺโถ. อฺตฺร สุปินนฺเตนาติ ยา สุปินนฺเต ¶ สุกฺกวิสฺสฏฺิ โหติ, ตํ เปตฺวาติ อตฺโถ. สมโณติ โย โกจิ อุปสมฺปนฺโน. ครุกนฺติ สงฺฆาทิเสสํ. ผุเสติ อาปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ.

สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทํ ปมํ.

๒๐. อิทานิ กายสํสคฺคํ ทีเปตุํ ‘‘อิตฺถิสฺี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อิตฺถิสฺีติ ตทหุชาตายปิ มนุสฺสิตฺถิยา อิตฺถิสฺีเยว หุตฺวาติ อตฺโถ. สเจ ตตฺถ เวมติโก วา ปณฺฑกปุริสติรจฺฉานคตสฺี วา โหติ, ถุลฺลจฺจยํ, ตถา อิตฺถิยา กาเยน กายปฺปฏิพทฺธามสเน จ กายปฺปฏิพทฺเธน กายามสเน จ ยกฺขีเปตีปณฺฑกานํ กาเยน กายามสเน จ. ปุริสติรจฺฉานคติตฺถีนํ ปน กาเยน กายามสเนปิ ทุกฺกฏํ, ตถา ยกฺขีอาทีนํ กาเยน กายปฺปฏิพทฺธาทีสุ ¶ จ. มติตฺถิยา ปน ถุลฺลจฺจยํ. กายสํสคฺคราควาติ อิมินา มาตุเปมาทึ โมกฺขาธิปฺปายฺจ ปฏิกฺขิปติ. สมฺผุสนฺโตติ กายสํสคฺคราเคน อุปกฺกมฺม อนฺตมโส โลเมนปิ มนุสฺสิตฺถึ สมฺผุสนฺโตติ อตฺถสมฺพนฺโธ. อิมินา โย อิตฺถิยา อาลิงฺคโตปิ กาเยน น วายมติ, เกวลํ ผสฺสํเยว อนุภวติ, ตสฺส อนาปตฺตีติ ทีปิตํ โหติ.

๒๑. อิทานิ ทุฏฺุลฺลวาจํ ปกาเสตุํ ‘‘ตถา สุณนฺติ’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ตถาติ อิตฺถิสฺี. มนุสฺสิตฺถึ สุณนฺตินฺติ สมฺพนฺโธ. สุณนฺตินฺติ อิมินา ปฏิพลายปิ อิตฺถิยา อวิฺตฺติปเถ ิตาย ทูเตน วา ปณฺเณน วา อาโรเจนฺตสฺส ทุฏฺุลฺลวาจาปตฺติน โหตีติ ทีปิตํ โหติ. วิฺุฺจาติ อิมินา ยา มหลฺลิกาปิ พาลาปิ เอฬมูคาปิ อสทฺธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตํ กถํ น ชานาติ, สา อิธ นาธิปฺเปตาติ ทสฺเสติ. วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคานํ วเสน มคฺคํ วา เมถุนํ วา อารพฺภาติ สมฺพนฺโธ. ทุฏฺุลฺลวาจาย ราโค ทุฏฺุลฺลวาจาราโค, เตน ทุฏฺุลฺลวาจาราเคน. ตํ อสฺสาเทนฺโต โอภาเสตฺวา ทุรุตฺตวจนํ วตฺวา ครุกํ ผุเสติ อตฺโถ.

กถํ ทฺเว มคฺเค อารพฺภ ปสํสติ ครหติ? ตตฺถ ปสํสายปิ ตาว ‘‘อิตฺถิลกฺขเณน สุภลกฺขเณน สมนฺนาคตาสี’’ติ วทติ, น ตาวสีสํ เอติ. ‘‘ตว วจฺจมคฺโค จ ปสฺสาวมคฺโค จ สุโภ สุสณฺาโน ทสฺสนีโย, อีทิเสน นาม อิตฺถิลกฺขเณน สุภลกฺขเณน สมนฺนาคตาสี’’ติ ¶ วทติ, สีสํ เอติ, สงฺฆาทิเสโส โหตีติ อตฺโถ. ครหเณ ปน ‘‘สิขรณีสิ, สมฺภินฺนาสิ, อุภโตพฺยฺชนาสี’’ติ อิมานิ ตีณิ สุทฺธานิเยว สีสํ เอนฺติ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคานํ นิยตวจนตฺตา อจฺโจฬาริกตฺตา จ. อฺานิ ปน ‘‘อนิมิตฺตาสิ, นิมิตฺตมตฺตาสี’’ติอาทีนิ ¶ มคฺคานํ อนิยตวจนตฺตา เมถุเนน ฆเฏตฺวา วุตฺตานิ เอว สีสํ เอนฺติ. เมถุนปฺปฏิสํยุตฺเต ‘‘เทหิ เม, อรหสิ เม ทาตุ’’นฺติอาทีหิ ปน สีสํ น เอติ, ‘‘เมถุนธมฺมํ เทหี’’ติอาทินา เมถุนธมฺเม ฆฏิเตเยว สงฺฆาทิเสโส. อิตฺถิยา วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺเค เปตฺวา อธกฺขกํ อุพฺภชาณุมณฺฑลํ อาทิสฺส วณฺณาทิภณเน ถุลฺลจฺจยํ, ตถา ยกฺขีเปตีปณฺฑเกสุ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺเค เมถุเนปิ. อิเมสํ ปน ยกฺขีอาทีนํ อธกฺขกาทิเก วุตฺตปฺปกาเร ปเทเส ทุํกฺกฏํ, ตถา อิตฺถิยาทีนํ อุพฺภกฺขเก อโธชาณุมณฺฑเล กายปฺปฏิพทฺเธ จาติ.

ทุฏฺุลฺลวาจาสิกฺขาปทํ ตติยํ.

๒๒. อิทานิ อตฺตกามปาริจริยํ ทสฺเสตุํ ‘‘วตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ วตฺวาติ ทุฏฺุลฺโลภาสเน วุตฺตปฺปการํ อิตฺถึ อิตฺถิสฺีเยว หุตฺวา วตฺวาติ อตฺโถ. อตฺตกามุปฏฺานวณฺณนฺติ เอตฺถ เมถุนธมฺมสงฺขาเตน กาเมน อุปฏฺานํ กามุปฏฺานํ, อตฺตโน อตฺถาย กามุปฏฺานํ อตฺตกามุปฏฺานํ, อตฺตนา วา กามิตํ อิจฺฉิตนฺติ อตฺตกามํ, สยํ เมถุนราควเสน ปตฺถิตนฺติ อตฺโถ, อตฺตกามฺจ ตํ อุปฏฺานฺจาติ อตฺตกามุปฏฺานํ, ตสฺส วณฺโณ อตฺตกามุปฏฺานวณฺโณ, ตํ อตฺตกามุปฏฺานวณฺณํ. ‘‘เอตทคฺคํ, ภคินิ, ปาริจริยานํ ยา มาทิสํ สีลวนฺตํ กลฺยาณธมฺมํ พฺรหฺมจารึ เอเตน ธมฺเมน ปริจเรยฺยา’’ติ เอวํ วตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เมถุนราคิโนติ อิมินา คิลานปจฺจยาทีหิ อุปฏฺานสฺส วณฺณํ ภณโต อนาปตฺตีติ ทีปิตํ โหติ. วาจา เมถุนยุตฺเตนาติ เอตฺถ เมถุนยุตฺเตเนว วาจาย เมถุนยาจเน ครุกํ โหติ, น อฺถาติ อธิปฺปาโย.

อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทํ จตุตฺถํ.

๒๓. อิทานิ ¶ สฺจริตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ปฏิคฺคเหตฺวาติ อิตฺถิยา วา ปุริเสน วา อุภินฺนํ มาตาทีหิ วา ‘‘ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ อิตฺถึ วา ปุริสํ วา เอวํ ภณาหี’’ติ วุตฺโต เตสํ วจนํ ‘‘สาธู’’ติ วา ‘‘โหตู’’ติ วา ‘‘ภณามี’’ติ วา เยน เกนจิ อากาเรน วจีเภทํ กตฺวา, สีสกมฺปนาทีหิ วา สมฺปฏิจฺฉิตฺวาติ อตฺโถ. สนฺเทสนฺติ เอตฺถ ¶ ปน อิตฺถี ทสวิธา มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา มาตาปิตุรกฺขิตา ภาตุรกฺขิตา ภคินิรกฺขิตา าติรกฺขิตา โคตฺตรกฺขิตา ธมฺมรกฺขิตา สารกฺขา สปริทณฺฑาติ. ทส ภริยาโย ธนกฺกีตา ฉนฺทวาสินี โภควาสินี ปฏวาสินี โอทปตฺตกินี โอภฏจุมฺพฏกา ทาสี จ ภริยา จ กมฺมการี จ ภริยา จ ธชาหฏา มุหุตฺติกา จาติ.

ตาสุ มาตุรกฺขิตา ภิกฺขุํ ปหิณติ ‘‘คจฺฉ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ พฺรูหิ ‘โหมิ อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา ธนกฺกีตา…เป… มุหุตฺติกา จา’’ติ, อยํ อิตฺถิยา สนฺเทโส นาม. สเจ มาตุรกฺขิตาย มาตาปิตาภาตาภคินิอาทโย ภิกฺขุํ ปหิณนฺติ ‘‘คจฺฉ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ พฺรูหิ ‘โหตุ อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา ธนกฺกีตา…เป… มุหุตฺติกา จา’’ติ, อยมฺปิ อิตฺถิยา สนฺเทโสเยว นาม. เอวํ ปิตุรกฺขิตาทีสุปิ นโย เนตพฺโพ. ปุริโส ภิกฺขุํ ปหิณติ ‘‘คจฺฉ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ มาตุรกฺขิตํ พฺรูหิ…เป… สปริทณฺฑํ พฺรูหิ ‘โหตุ กิร อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา ธนกฺกีตา…เป… มุหุตฺติกา จา’’ติ, อยํ ปุริสสฺส สนฺเทโส นาม. สเจ ปุริสสฺส มาตาปิตาภาตาภคินิอาทโย ภิกฺขุํ ปหิณนฺติ ‘‘คจฺฉ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ มาตุรกฺขิตํ พฺรูหิ…เป… สปริทณฺฑํ พฺรูหิ ‘โหตุ อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา ธนกฺกีตา…เป… มุหุตฺติกา จา’’ติ, อยมฺปิ ปุริสสฺส สนฺเทโสเยว นาม, อาณาปนนฺติ อตฺโถ.

วีมํสิตฺวาติ ¶ เอตฺถ วุตฺตปฺปกาเรน สาสนํ คเหตฺวา ตสฺสา อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา เตสํ อวสฺสาโรจนกานํ มาตาปิตาภาตาภคินิอาทีนํ วา อาโรเจตฺวาติ อตฺโถ. หรนฺติ ยตฺถ ปหิโต, ตตฺถ คนฺตฺวา ตสฺสา อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา อาโรเจติ, สา อิตฺถี วา ปุริโส วา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉตุ วา, มา วา, ลชฺชาย วา ตุณฺหี โหตุ, ปุน อาคนฺตฺวา ตสฺสา อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา หรนฺโต ครุกํ ผุเสติ สมฺพนฺโธ. เอตฺตาวตา ‘‘ปฏิคฺคณฺหติ วีมํสติ ปจฺจาหรตี’’ติ วุตฺตํ องฺคตฺตยํ สมฺปาทิตํ โหติ. อิมาย ติวงฺคสมฺปตฺติยา สงฺฆาทิเสโส, อิโต เยหิ เกหิจิ ทฺวีหิ องฺเคหิ ถุลฺลจฺจยํ, เอเกน ทุกฺกฏํ. ยกฺขีเปตีปณฺฑเกสุ องฺคตฺตเยนปิ ถุลฺลจฺจยเมว, เอเกน วา ทฺวีหิ วา ทุกฺกฏนฺติ.

๒๔. อิทานิ กุฏิการสิกฺขาปทํ อาวิ กาตุํ ‘‘สํยาจิตปริกฺขาร’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺรายํ ¶ สงฺเขปตฺโถ – ‘‘วาสึ เทถ, ผรสุํ เทถา’’ติอาทินา สยํ ปวตฺติตยาจนาย คหิตปริกฺขารํ สํยาจิตปริกฺขารํ ปทภาชเน วุตฺตนเยน สงฺฆํ ติกฺขตฺตุํ ยาจิตฺวา ลทฺธภิกฺขูหิ วา สงฺเฆเนว วา ตตฺถ คนฺตฺวา สารมฺภานารมฺภสปริกฺกมนาปริกฺกมนภาวํ ตฺวา อเทสิตวตฺถุกํ ‘‘กุฏิ นาม อุลฺลิตฺตา วา โหติ อวลิตฺตา วา อุลฺลิตฺตาวลิตฺตา วา’’ติ (ปารา. ๓๔๙) เอวํ วุตฺตลกฺขณํ กุฏึ. ‘‘ตตฺริทํ ปมาณํ, ทีฆโส ทฺวาทส วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ สตฺตนฺตรา’’ติ (ปารา. ๓๔๘) เอวํ วุตฺตปมาณาติกฺกนฺตํ, ‘‘มยฺหํ วาสาคารํ เอสา’’ติ เอวํ อตฺตา อุทฺเทโส เอติสฺสาติ อตฺตุทฺเทสา, ตํ อตฺตุทฺเทสํ กตฺวา ครุํ สงฺฆาทิเสสํ ผุเสติ สมฺพนฺโธ. อยํ ปเนตฺถ วินิจฺฉโย – อเทสิตวตฺถุกํ ¶ ปมาณาติกฺกนฺตํ กุนฺถกิปิลฺลิกาทีนํ อาสเย กตตฺตา สารมฺภํ ทฺวีหิ พลีพทฺเทหิ ยุตฺเตน สกเฏน คนฺตุํ อสกฺกุเณยฺยตาย อปริกฺกมนํ อุลฺลิตฺตาทิเภทํ กุฏึ อตฺตโน วสนตฺถาย กโรนฺโต วา การาเปนฺโต วา ‘‘อิทานิ นิฏฺานํ คมิสฺสตี’’ติ ปมปิณฺฑทาเน ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยปิณฺฑทาเนน เลเป ฆฏิเต ทฺเว จ สงฺฆาทิเสเส ทฺเว จ ทุกฺกฏานิ, สเจ เทสิตวตฺถุกาเยว วา ปมาณาติกฺกนฺตาเยว วา โหติ, เอกํ สงฺฆาทิเสสํ ทฺเว จ ทุกฺกฏานิ อาปชฺชตีติ.

๒๕. อิทานิ วิหารการสิกฺขาปทํ ทสฺเสตุํ ‘‘มหลฺลก’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ มหลฺลกนฺติ สสฺสามิกภาเวน สํยาจิตกุฏิโต มหนฺตภาโว เอตสฺส อตฺถิ, ยสฺมา วา วตฺถุํ เทสาเปตฺวา ปมาณาติกฺกเมนาปิ กาตุํ วฏฺฏติ, ตสฺมา ปมาณมหนฺตตายปิ มหลฺลโก, ตํ มหลฺลกํ วิหารํ วา กตฺวาติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน อเทสิตวตฺถุกภาเวน เอโก สงฺฆาทิเสโส, เสสํ อนนฺตรสทิสเมว. อิธ จ ตตฺถ จ วาสาคารํ เปตฺวา อุโปสถาคารํ วา ชนฺตาฆรํ วา อคฺคิสาลํ วา ภวิสฺสตีติ เอวมาทินา นเยน กโรนฺตสฺส อนาปตฺติ.

๒๖. อิทานิ อมูลกสิกฺขาปทํ ปกาเสตุํ ‘‘อมูลเกนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อมูลเกนาติ ยํ โจทเกน จุทิตกมฺหิ ปุคฺคเล อทิฏฺํ อสุตํ อปริสงฺกิตํ, อิทํ เอเตสํ ทสฺสนสวนปริสงฺกาสงฺขาตานํ มูลานํ อภาวโต อมูลกํ, เตน อมูลเกน วตฺถุนาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ¶ อทิฏฺํ นาม อตฺตโน ปสาทจกฺขุนา วา ทิพฺพจกฺขุนา วา อทิฏฺํ. อสุตํ ¶ นาม ตเถว เกนจิ วุจฺจมานํ น สุตํ. อปริสงฺกิตํ นาม จิตฺเตน อปริสงฺกิตํ, ตํ ปน ทิฏฺสุตมุตวเสน ติวิธํ. ตตฺถ ภิกฺขุฺจ มาตุคามฺจ ตถารูเป าเน ทิสฺวา ‘‘อทฺธา อิเมหิ กต’’นฺติ วา ‘‘กริสฺสนฺตี’’ติ วา ปริสงฺกติ, อิทํ ทิฏฺปริสงฺกิตํ นาม. อนฺธกาเร ปฏิจฺฉนฺโนกาเส วา ภิกฺขุสฺส จ มาตุคามสฺส จ วจนํ สุตฺวา ทุติยสฺส อตฺถิภาวํ อชานนฺโต ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ปริสงฺกติ, อิทํ สุตปริสงฺกิตํ นาม. ธุตฺเตหิ อิตฺถีหิ สทฺธึ ปจฺจนฺตวิหาเรสุ ปุปฺผคนฺธสุราทีหิ อนุภวิตฺวา คตฏฺานํ ทิสฺวา ‘‘เกน นุ โข อิทํ กต’’นฺติ วีมํสนฺโต ตตฺร เกนจิ ภิกฺขุนา คนฺธาทีหิ ปูชา กตา โหติ, เภสชฺชตฺถาย อริฏฺํ วา ปีตํ, โส ตสฺส คนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘อยํ โส ภวิสฺสตี’’ติ ปริสงฺกติ, อิทํ มุตปริสงฺกิตํ นาม. เอวํ ติวิธาย ปริสงฺกาย อภาเวน อปริสงฺกิตนฺติ อตฺโถ.

โจเทนฺโตติ ‘‘ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปนฺโนสิ, อสฺสมโณสิ, อสกฺยปุตฺติโยสี’’ติอาทีหิ วจเนหิ สยํ โจเทนฺโตติ อตฺโถ. เอวํ โจเทนฺตสฺส วาจาย วาจาย สงฺฆาทิเสโส. โจทาเปนฺโต วาติ อตฺตนา ตสฺส สมีเป ตฺวา อฺํ ภิกฺขุํ อาณาเปตฺวา โจทาเปนฺโต ตสฺส อาณตฺตสฺส วาจาย วาจาย ครุํ ผุเสติ อตฺโถ. อถ โสปิ จาวนาธิปฺปาเยน ‘‘มยาปิ ทิฏฺํ อตฺถี’’ติอาทินา นเยน โจเทติ, ทฺวินฺนมฺปิ วาจาย อาปตฺติ. วตฺถุนา อนฺติเมน จาติ ภิกฺขุโน อนุรูเปสุ เอกูนวีสติยา ปาราชิเกสุ อฺตเรนาติ อตฺโถ. จาเวตุนฺติ พฺรหฺมจริยา จาเวตุํ, โย สุทฺธํ วา อสุทฺธํ วา กตูปสมฺปทํ ปุคฺคลํ สุทฺธทิฏฺิโก สมาโน จาวนาธิปฺปาเยน โจเทติ วา โจทาเปติ วา, ตสฺส สงฺฆาทิเสโสติ อธิปฺปาโย. สุณมานนฺติ อิมินา ปรมฺมุขา ทูเตน วา ปณฺเณน วา โจเทติ. โจเทนฺตสฺส ¶ น รุหตีติ ทีปิตํ โหติ. ปรมฺมุขา ปน สตฺตหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.

๒๗. อิทานิ อฺภาคิยสิกฺขาปทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฺสฺส กิริย’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อฺสฺส กิริยนฺติ อฺสฺส ขตฺติยาทิชาติกสฺส ปาราชิกสฺส วีติกฺกมสงฺขาตํ กิริยํ ทิสฺวาติ สมฺพนฺโธ. เตน เลเสนาติ ‘‘ทส เลสา ชาติเลโส นามเลโส โคตฺตเลโส ลิงฺคเลโส อาปตฺติเลโส ปตฺตเลโส จีวรเลโส อุปชฺฌายเลโส อาจริยเลโส เสนาสนเลโส’’ติ (ปารา. ๓๙๔) เอวํ ¶ วุตฺเตสุ ทสสุ เลเสสุ โย ตสฺมึ ปุคฺคเล ทิสฺสติ, เตน เลเสน ตทฺํ ปุคฺคลํ พฺรหฺมจริยา จาเวตุํ อนฺติมวตฺถุนา โจเทนฺโต ครุกํ ผุเสติ อตฺโถ. ตตฺถ อฺมฺปิ วตฺถุํ ลิสฺสติ สิลิสฺสติ โวหารมตฺเตเนว อีสกํ อลฺลียตีติ เลโส, ชาติเยว เลโส ชาติเลโส. เอส นโย เสสปเทสุปิ. เลเสน โจเทนฺโต กถํ โจเทติ? อฺโ ขตฺติยชาติโก อิมินา โจทเกน ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโ โหติ, โส อฺํ อตฺตโน เวรึ ขตฺติยชาติกํ ภิกฺขุํ ปสฺสิตฺวา ตํ ขตฺติยชาติเลสํ คเหตฺวา เอวํ โจเทติ ‘‘ขตฺติโย มยา ทิฏฺโ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปชฺชนฺโต, ตฺวมฺปิ ขตฺติโย ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปนฺโนสี’’ติ วา ‘‘โส ตฺวํ ขตฺติโย, นาฺโ, ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโนสี’’ติ วา โจเทติ. เอวํ นามเลสาทโยปิ เวทิตพฺพา.

๒๘. เอตฺตาวตา ¶ ‘‘ครุกา นวา’’ติ อุทฺทิฏฺเ วิตฺถารโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสุ อาปนฺเนสุ ปฏิปชฺชนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉาเทติ ชานมาปนฺน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสายํ ปิณฺฑตฺโถ – โย ภิกฺขุ ‘‘อยํ อิตฺถนฺนามา อาปตฺตี’’ติ อาปตฺติวเสน วา ‘‘อิทํ ภิกฺขูนํ น วฏฺฏตี’’ติ เอวํ วตฺถุวเสน วา ชานมาปนฺนํ อาปตฺตึ ยาว ฉาเทติ, ตาว เตน ภิกฺขุนา อกามา ปริวาโส วสิตพฺโพติ. จเรยฺยาติ มานตฺตํ สมาทาย วเสยฺย. กิตฺตกํ ทิวสนฺติ เจ? ฉ รตฺติโย. มานตฺตวาโส ปน สงฺเฆเยว, น คเณ, น ปุคฺคเล, เตน วุตฺตํ ‘‘สงฺเฆ’’ติ. ปริวุตฺโถติ ‘‘ตโย โข อุปาลิ ปาริวาสิกสฺส ภิกฺขุโน รตฺติจฺเฉทา สหวาโส วิปฺปวาโส อนาโรจนา’’ติ (จูฬว. ๘๓) เอวํ วุตฺตํ รตฺติจฺเฉทํ อกตฺวา ปริวุตฺโถติ อตฺโถ. ตตฺถ สหวาโสติ ปกตตฺเตน ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกจฺฉนฺเน อุทกปาตฏฺานพฺภนฺตเร วาโส. วิปฺปวาโส นาม อฺํ ปกตตฺตํ ภิกฺขุํ วินา วาโส. อนาโรจนาติ อาคนฺตุกาทีนํ อนาโรจนา. เอเตสุ ตีสุ เอเกนาปิ รตฺติจฺเฉโท โหติ เอว. เอตฺถ ปน อุปจารสีมคตานํ อาโรเจตพฺพํ, น พหิ ิตานํ, พหิ ิตานมฺปิ สเจ สทฺทํ สุณาติ, ปสฺสติ, ทูรํ วา คนฺตฺวา อาโรเจตพฺพเมว, อนาโรเจนฺตสฺส รตฺติจฺเฉโท เจว วตฺตเภเท ทุกฺกฏฺจ โหติ. อชานนฺตสฺเสว อุปจารสีมํ ปวิสิตฺวา คจฺฉนฺติ เจ, รตฺติจฺเฉโทว โหติ, น วตฺตเภโท.

จิณฺณมานตฺตนฺติ ‘‘จตฺตาโร โข, อุปาลิ, มานตฺตจาริกสฺส ภิกฺขุโน รตฺติจฺเฉทา สหวาโส ¶ วิปฺปวาโส อนาโรจนา อูเน คเณ จรณ’’นฺติ (จูฬว. ๙๒) เอวํ วุตฺตํ รตฺติจฺเฉทํ อกตฺวา จิณฺณมานตฺตํ ปรินิฏฺิตมานตฺตนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน สหวาสาทโย ปริวาเส วุตฺตปฺปการา เอว. ‘‘อูเน คเณ จรณ’’นฺติ เอตฺถ คโณ จตฺตาโร วา อติเรกา วา ภิกฺขู, ตสฺมา ¶ สเจปิ ตีหิ ภิกฺขูหิ สทฺธึ วสติ, รตฺติจฺเฉโท โหติเยว, ‘‘สเจ ปน เตน เตสํ อตฺถิภาวํ ทิสฺวา อาโรจิเต ปกฺกมนฺติ, อูเน คเณ จรณโทโส น โหตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๙๗) อฏฺกถาสุ วุตฺตํ กิร. อพฺเภยฺยาติ ตํ ภิกฺขุํ วีสติคโณ สงฺโฆ อพฺเภยฺย สมฺปฏิจฺเฉยฺย, อพฺภานกมฺมวเสน โอสาเรยฺยาติ อตฺโถ. สเจ เอเกนปิ อูโน วีสติคโณ ภิกฺขุสงฺโฆ ตํ ภิกฺขุํ อพฺเภยฺย, โส จ ภิกฺขุ น อพฺภิโต, เต จ ภิกฺขู คารยฺหา, ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺตีติ อตฺโถ.

๒๙. อิทานิ ยถา ฉาทิตา อาปตฺติ ฉนฺนา โหติ, ตํ ปการํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาปตฺตี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถายํ ปทโยชนา – อาปตฺติตา จ อนุกฺขิตฺตตา จ อนนฺตรายตา จ ปหุตฺตตา จ อาปตฺตินุกฺขิตฺตอนนฺตรายปหุตฺตตาโย, เอตาสุ จตูสุ ตถาสฺิตา จ ฉาเทตุกาโม หุตฺวา ฉาทนา จาติ เอวํ ทสหงฺเคหิ อรุณุคฺคมมฺหิ ฉนฺนา โหตีติ. เอตฺถ ปน อาปตฺติอาทีสุ จตูสุ อาปตฺติสฺิตา จ อนุกฺขิตฺตสฺิตา จ อนนฺตรายสฺิตา จ ปหุตฺตสฺิตา จาติ เอวํ สฺาวเสน โยเชตฺวา อฏฺงฺคานิ คเหตพฺพานิ, ฉาเทตุกาโมติ อิทเมกํ, ฉาทนาติ อิทเมกนฺติ เอวํ ทส.

เอเตสุ ปน อาทิโต ปฏฺาย อยํ วินิจฺฉโย – ‘‘อาปตฺติ จ โหติ อาปตฺติสฺี จา’’ติ เอตฺถ ยํ อาปนฺโน, สา เตรสนฺนํ อฺตรา โหติ, โสปิ จ ตตฺถ ครุกาปตฺติสฺีเยว หุตฺวา ชานนฺโต ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติ. สเจ ตตฺถ อนาปตฺติสฺี วา อฺาปตฺติสฺี วา เวมติโก วา โหติ, อจฺฉนฺนาว โหติ. ติวิธํ ปน อุกฺเขปนียกมฺมํ, เตน อกโต อนุกฺขิตฺโต. โส ¶ เจ ปกตตฺตสฺี หุตฺวา ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติ. สเจ อปกตตฺตสฺี ฉาเทติ, อจฺฉนฺนา โหติ. อปกตตฺเตน ปน ปกตตฺตสฺินาปิ อปกตตฺตสฺินาปิ ฉาทิตํ อจฺฉาทิตเมว โหตีติ. อนนฺตรายิโกติ ยสฺส ทสสุ ราชโจรอคฺคิอุทกมนุสฺสามนุสฺสวาฬสรีสปชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตราเยสุปิ เอโกปิ นตฺถิ, โส เจ อนนฺตรายิกสฺี หุตฺวา ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติ. สเจ โส อนฺธการภีรุโก อนนฺตราเย เอว วาฬาทิอนฺตรายสฺี หุตฺวา ฉาเทติ, อจฺฉนฺนาว โหติ. ปหูติ โย สกฺโกติ สภาคภิกฺขุโน สมีปํ คนฺตุฺเจว อาโรจิตุฺจ ¶ , โส เจ ปหุสฺี หุตฺวา ฉาเทติ, ฉนฺนา โหติ. โย ปน อปหุ หุตฺวา ปหุสฺี, ปหุ วา อปหุสฺี หุตฺวา ฉาเทติ, อจฺฉนฺนาว โหตีติ.

อรุณุคฺคมมฺหีติ เอตฺถ ปุเรภตฺตํ วา อาปตฺตึ อาปนฺโน โหติ ปจฺฉาภตฺตํ วา, ยาว อรุณํ น อุคฺคจฺฉติ, ตาว อาโรเจตพฺพา. สเจ ปน อรุณพฺภนฺตเร สตกฺขตฺตุมฺปิ ฉาเทตุกามตา อุปฺปชฺชติ, อจฺฉนฺนาว โหติ. อาโรเจนฺโต ปน สภาคสงฺฆาทิเสสํ อาปนฺนสฺส อาโรเจตุํ น วฏฺฏติ. สเจ อาโรเจติ, อาปตฺติ ปน อาวิกตา โหติ, อาโรจนปจฺจยา ปน อฺํ ทุกฺกฏํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ. อิมินา อฺมฺปิ วตฺถุสภาคาปตฺตึ อาโรเจตุํ น วฏฺฏตีติ ทีปิโต โหติ. อาโรเจนฺเตน ปน ‘‘อหํ ตว สนฺติเก เอกํ อาปตฺตึ อาวิ กโรมี’’ติ วา ‘‘อาจิกฺขามี’’ติ วา ‘‘อาโรเจมี’’ติ วา ‘‘เอกํ อาปตฺตึ อาปนฺนภาวํ ชานาหี’’ติ วา ‘‘เอกํ ครุกาปตฺตึ อาวิ กโรมี’’ติ วา อาทินา นเยน วตฺตพฺพํ, เอตฺตาวตา อจฺฉนฺนาว โหติ. สเจ ‘‘ลหุกาปตฺตึ อาโรเจมี’’ติ วทติ, ฉนฺนาว โหตีติ. สงฺฆาทิเสสวินิจฺฉโย.

สงฺฆาทิเสสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๐. เอวํ ¶ ครุเก สิกฺขิตพฺพาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ จีวเรสุ ทสฺเสตุํ ‘‘จีวร’’นฺติ อุทฺธฏํ. ตตฺถ ชาติโต ฉ จีวรานิ (มหาว. ๓๓๙; ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๒-๔๖๓; กงฺขา. อฏฺ. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา), ตานิ กานีติ เจ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โขมา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ โขมํ นาม โขมวากสุตฺเตหิ กตํ วตฺถํ. สาณํ นาม สาณวาเกหิ กตํ วตฺถํ. ภงฺคํ นาม โขมสุตฺตาทีหิ ปฺจหิ มิสฺเสตฺวา กตํ วตฺถํ. ปาเฏกฺกํ วากมยเมว วาติ วทนฺติ. กมฺพลํ นาม มนุสฺสโลมํ วาฬโลมํ เปตฺวา โลเมหิ วายิตฺวา กตํ วตฺถํ. ฉเฬตานีติ ฉ เอตานิ. สห อนุโลเมหีติ สานุโลมานิ. ชาติโต ปน กปฺปิยานิ ฉ จีวรานีติ วุตฺตํ โหติ.

๓๑. อิทานิ ¶ เตสํ อนุโลมานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุกูล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ (มหาว. อฏฺ. ๓๐๕) ทุกูลํ สาณสฺส อนุโลมํ วากมยตฺตา. ปฏฺฏุณฺณนฺติ ปฏฺฏุณฺณเทเส ปาณเกหิ สฺชาตวตฺถํ. โสมารเทเส, จีนเทเส ชาตํ โสมารจีนชํ ปฏนฺติ สมฺพนฺโธ. อิมานิ ตีณิปิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ ปาณเกหิ กตสุตฺตมยตฺตา. อิทฺธิชนฺติ เอหิภิกฺขูนํ ปุฺิทฺธิยา นิพฺพตฺตจีวรํ. ตํ ปน โขมาทีนํ อฺตรํ โหติ. กปฺปรุกฺเขหิ นิพฺพตฺตํ ชาลินิยา เทวกฺาย อนุรุทฺธตฺเถรสฺส ทินฺนวตฺถาทิกํ เทวทินฺนํ. ตมฺปิ โขมาทีหิ นิพฺพตฺตวตฺถสทิสตฺตา ฉนฺนมฺปิ อนุโลมํ โหติเยว กปฺปาสิกสฺส วา, อิทฺธิชมฺปิ ตเถว เวทิตพฺพํ. ตสฺส ตสฺสาติ โขมาทิกสฺส. อนุโลมิกนฺติ อนุรูปํ.

๓๒-๓๓. เอวํ ชาติโต สานุโลมานิ ฉ จีวรานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสุ อธิฏฺานาทิกํ วิธานํ ทสฺเสตุํ ‘‘ติจีวร’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ (กงฺขา. อฏฺ. กถินสิกขาปทวณฺณนา; มหาว. ๓๕๘) ธิฏฺานโต ปุพฺเพ ติจีวรํ นาม ¶ ปาเฏกฺกํ นตฺถิ สงฺฆาฏิอาทิปฺปโหนกสฺส ปจฺจตฺถรณาทิวเสนาปิ อธิฏฺาตุํ อนุฺาตตฺตา. ตสฺมา ‘‘ติจีวรํ อธิฏฺเยฺย น วิกปฺเปยฺยา’’ติ เอตฺถ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิ’’นฺติ เอวํ นาเม คหิเต ‘‘อธิฏฺาน’’มิจฺเจว วตฺตพฺพํ, ‘‘วิกปฺเปมี’’ติ ปน น วตฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. เอวํ เสเสสุปิ. มุขปุฺฉนฺจ นิสีทนฺจ มุขปุฺฉนนิสีทนํ. กณฺฑุจฺฉาทินฺติ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทึ อธิฏฺเยฺย, น วิกปฺเปยฺยาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ อิเมสุ นวสุ จีวเรสุ. ติจีวรนฺติ ติจีวราธิฏฺานนเยน อธิฏฺิตติจีวรํ. วินา อลทฺธสมฺมุติโก ภิกฺขุ อวิปฺปวาสสมฺมุติอลทฺธฏฺาเน เอกาหมฺปิ หตฺถปาสํ วิชหิตฺวา น วเสยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว จาตุมาสํ นิสีทเนน วิปฺปวสิตพฺพํ, โย วิปฺปวเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ ขุทฺทกกฺขนฺธเก (จูฬว. ๒๖๓) วุตฺตตฺตา จาตุมาสํ นิสีทนํ วินา น วเสยฺยาติ อตฺโถ.

๓๔. อิทานิ อธิฏฺานวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ มิจฺจธิฏฺเยติ อิติ อธิฏฺเย, ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ เอวํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺเยติ อตฺโถ. อหตฺถปาสเมตนฺติ ทูเร ิตํ ปน ปิโตกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา สเจ เอกํ, ‘‘เอต’’นฺติ, พหูนิ เจ, ‘‘เอตานี’’ติ วตฺวา อธิฏฺเยติ อตฺถสมฺพนฺโธ. เสเสสุปิ อยํ นโยติ ยถา ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ วุตฺตํ, เอวํ ‘‘อิมํ อุตฺตราสงฺคํ, อิมํ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทึ อธิฏฺามี’’ติ เอวํ อตฺตโน นาเมเนว วตฺวา สมฺมุขาปิ ปรมฺมุขาปิ วุตฺตนเยน อธิฏฺาตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ.

๓๕. อิทานิ ¶ สเจ ปุพฺเพ อธิฏฺิตํ ติจีวรํ นิสีทนํ วสฺสิกสาฏิกํ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทีติ อิเมสุ ฉสุ จีวเรสุ อฺตรํ จีวรํ อตฺถิ, ปุน ตถาวิธํ จีวรํ อธิฏฺหิตฺวา ปริหริตุํ อิจฺฉนฺเตน ‘‘ทฺเว ปน น วฏฺฏนฺตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙; กงฺขา. อฏฺ. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตตฺตา ปุพฺเพ อธิฏฺิตํ ปจฺจุทฺธริตฺวา ¶ อธิฏฺาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อธิฏฺหนฺโต’’ติอาทิ วุตฺตํ, ตํ อุตฺตานเมว. ปตฺตาธิฏฺหเน ตถาติ ‘‘อิมํ ปตฺตํ, เอตํ ปตฺต’’นฺติ เอวํ นามมตฺตเมว วิเสโส. เสสํ ตาทิสเมวาติ อตฺโถ.

๓๖. เอตํ อิมํ ว สงฺฆาฏึ สํเสติ เอตฺถ สเจ อนฺโตคพฺเภ วา สามนฺตวิหาเร วา โหติ, ปิตฏฺานํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอตํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ วาจา ภินฺทิตพฺพา, สเจ หตฺถปาเส โหติ, ‘‘อิมํ สงฺฆาฏิ’’นฺติ เตสํ เตสํ นามวเสน วาจา ภินฺทิตพฺพาติ อตฺโถ. ปจฺจุทฺธาเรปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ปน ‘‘ทฺเว จีวรสฺส อธิฏฺานา กาเยน วา อธิฏฺเติ, วาจาย วา อธิฏฺเตี’’ติ (ปริ. ๓๒๒) วุตฺตตฺตา สงฺฆาฏิอาทิกํ หตฺเถน คเหตฺวา ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติอาทินา นเยน จิตฺเตน อาโภคํ กตฺวา กายวิการํ กโรนฺเตน กาเยน อธิฏฺาตพฺพํ, เยน เกนจิ สรีราวยเวน อผุสนฺตสฺส น วฏฺฏติ. วาจาย อธิฏฺหนฺเตน วจีเภทํ กตฺวาว อธิฏฺาตพฺพํ. ตถา ปตฺเตปิ. วิทูติ ปณฺฑิโต.

๓๗-๘. อิทานิ เตสํ ปมาณปริจฺเฉทํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺฆาฏิ ปจฺฉิมนฺเตนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ทีฆโต มุฏฺิปฺจกโต (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙; กงฺขา. อฏฺ. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา) ปฏฺาย ‘‘ตตฺริทํ สุคตสฺส สุคตจีวรปฺปมาณํ, ทีฆโส นว วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิยา, ติริยํ ฉ วิทตฺถิโย’’ติ (ปาจิ. ๕๔๘) เอวํ วุตฺตสุคตจีวรูนาปิ วฏฺฏติ. ติริยํ ปน มุฏฺิตฺติกํ. จ-สทฺเทน อติเรกมฺปิ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. อุตฺตราสงฺคสฺสปิ เอตเทว ปมาณนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา เอกํสิกสฺสาปี’’ติ วุตฺตํ. อนฺตรวาสกสฺส ปน ‘‘ปารุปเนนปิ หิ สกฺกา นาภึ ปฏิจฺฉาเทตุ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙) อฏฺกถาวจนโต ‘‘ทฺวิหตฺโถ วา’’ติ วุตฺตํ.

๓๙. นิสีทนสฺส ¶ ทีเฆนาติ เอตฺถ (ปาจิ. ๕๓๑ อาทโย; ปาจิ. อฏฺ. ๕๓๑; กงฺขา. อฏฺ. นิสีทนสิกฺขาปทวณฺณนา) นิสีทนนฺติ สนฺถตสทิสํ สนฺถริตฺวา เอกสฺมึ อนฺเต วุตฺตปฺปมาเณน ทฺวีสุ าเนสุ ผาเลตฺวา กตาหิ ตีหิ ทสาหิ ยุตฺตสฺส ปริกฺขารสฺเสตํ นามํ.

๔๐. กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ ¶ (ปาจิ. ๕๓๘; มหาว. ๓๕๔; ปาจิ. อฏฺ. ๕๓๗; กงฺขา. อฏฺ. กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิสิกฺขาปทวณฺณนา) นาม ยสฺส อโธนาภิอุพฺภชาณุมณฺฑลํ กณฺฑุ วา ปิฬกา วา อสฺสาโว วา ถุลฺลกจฺฉุ วา อาพาโธ, ตสฺส ปฏิจฺฉาทนตฺถาย อนุฺาตํ จีวรํ. คาถาโย สุวิฺเยฺยาว.

๔๑. อฑฺฒเตยฺยาวาติ (ปาจิ. ๕๔๔) เอตฺถ ตโต อุทฺธํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ.

๔๒. เอตฺถาติ สงฺฆาฏิโต ปฏฺาย ยาว วสฺสิกสาฏิกา, ตาว ทสฺสิตจีวเรสูติ อตฺโถ. ตทุตฺตรินฺติ ตโต เตสํ จีวรานํ วุตฺตปฺปมาณโต อุตฺตรึ กโรนฺตสฺส เฉทนปาจิตฺติ โหตีติ ปาเสโส, ตํ อติเรกํ ฉินฺทิตฺวา ปุน ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพนฺติ อตฺโถ. ปจฺจตฺถรณมุขโจฬาติ เอตฺถ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยาว มหนฺตํ ปจฺจตฺถรณํ อากงฺขติ, ตาว มหนฺตํ ปจฺจตฺถรณํ กาตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๓) วุตฺตตฺตา ปจฺจตฺถรณสฺส ปมาณปริจฺเฉโท นตฺถิ,. มุขปุฺฉนโจฬสฺส ปน อุกฺกฏฺวเสน วา อนฺติมวเสน วา ปมาณปริจฺเฉโท น วุตฺโต, ตสฺมา ตมฺปิ อปฺปมาณิกํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อากงฺขิตปฺปมาณิกา’’ติ, อิจฺฉิตปฺปมาณิกาติ อตฺโถ. ยาว เอกํ โธวียติ, ตาว อฺํ ปริโภคตฺถาย อิจฺฉิตพฺพนฺติ ทฺเวปิ วฏฺฏนฺติ.

๔๓. น ¶ ทีปิตนฺติ กตฺถ น ทีปิตํ? อฏฺกถาสุ. กสฺมาติ เจ? ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขูนํ ปริปุณฺณํ โหติ ติจีวรํ, อตฺโถ จ โหติ ปริสฺสาวเนหิปิ ถวิกาหิปิ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปริกฺขารโจฬก’’นฺติ (มหาว. ๓๕๗) พหูนํ ปตฺตถวิกปริสฺสาวนาทีนํ สงฺคหวเสน วุตฺตตฺตา ปาเฏกฺกํ นิธานมุขนฺติ. ยสฺมา ปน ภควตา ‘‘ยํ ยํ ลพฺภติ, ตํ ตํ อิมินา วิธาเนน อธิฏฺหิตฺวา ปุน เยน เยน ปริสฺสาวนาทินา อตฺโถ โหติ, ตํ ตํ กตฺวา คณฺหนฺตู’’ติ อนุกมฺปาย อนุฺาตํ, ตสฺมา วิกปฺปนุปคปจฺฉิมจีวรปฺปมาณํ ถวิกมฺปิ ปฏปริสฺสาวนมฺปิ พหูนิปิ เอกโต กตฺวา ‘‘อิมานิ จีวรานิ ปริกฺขารโจฬานิ อธิฏฺามี’’ติ วตฺวา อธิฏฺาตุมฺปิ วฏฺฏติเยว. ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘ตถา วตฺวา’’ติ, ‘‘ปริกฺขารโจฬ’’นฺติ วตฺวาติ อตฺโถ. วิกปฺปิยนฺติ วิกปฺปนุปคํ.

๔๔. อหตกปฺปานนฺติ (มหาว. ๓๔๘) เอกวารํ โธวิตกานํ.

๔๕. อุตุทฺธฏานนฺติ ¶ อุตุโต ทีฆกาลโต อุทฺธฏานํ, กตวตฺถกิจฺจานํ ปิโลติกานนฺติ วุตฺตํ โหติ. เสสาติ อุตฺตราสงฺคอนฺตรวาสกา. ปํสุ วิย กุจฺฉิตภาวํ ปฏิกฺกูลภาวํ อุลติ คจฺฉตีติ ปํสุกูลํ, โจฬขณฺฑานเมตํ นามํ, ตสฺมึ ปํสุกูเล ยถารุจีติ อตฺโถ. กสฺมาติ เจ? ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อหตานํ ทุสฺสานํ อหตกปฺปานํ ทิคุณํ สงฺฆาฏึ เอกจฺจิยํ อุตฺตราสงฺคํ เอกจฺจิยํ อนฺตรวาสกํ, อุตุทฺธฏานํ ทุสฺสานํ จตุคฺคุณํ สงฺฆาฏึ ทิคุณํ อุตฺตราสงฺคํ ทิคุณํ อนฺตรวาสกํ, ปํสุกูเล ยาวทตฺถํ, ปาปณิเก อุสฺสาโห กรณีโย’’ติ วุตฺตตฺตา, ตสฺมา สุสานาทีสุ ปติตปํสุกูเล จ อนฺตราปเณ ปติตปิโลติกจีวเร จ ปฏปริจฺเฉโท นตฺถิ, ปฏสตมฺปิ วฏฺฏตีติ สิทฺธํ.

๔๖. อิทานิ ¶ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ฉินฺนกํ สงฺฆาฏึ ฉินฺนกํ อุตฺตราสงฺคํ ฉินฺนกํ อนฺตรวาสก’’นฺติ (มหาว. ๓๔๕) วตฺวา ปุน ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตรสฺส ภิกฺขุโน ติจีวเร กยิรมาเน สพฺพํ ฉินฺนกํ นปฺปโหติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺเว ฉินฺนกานิ เอกํ อจฺฉินฺนกนฺติ. ทฺเว ฉินฺนกานิ เอกํ อจฺฉินฺนกํ นปฺปโหติ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺเว อจฺฉินฺนกานิ เอกํ ฉินฺนกนฺติ. เอกํ ฉินฺนกํ นปฺปโหติ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อนฺวาธิกมฺปิ อาโรเปตุํ. น จ, ภิกฺขเว, สพฺพํ อจฺฉินฺนกํ ธาเรตพฺพํ, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๓๖๐) เอวํ วุตฺตวิธานํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตีสู’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตสฺส อตฺโถ – ตีสุ จีวเรสุ ยํ ฉินฺทิตฺวา สิพฺพิตุํ สพฺพปจฺฉิมปฺปมาณํ ปโหติ, ตํ ฉินฺทิตพฺพํ. สพฺเพสุ ปน อปฺปโหนฺเตสุ อนฺวาธิกํ อาทิเยยฺยาติ. ตตฺถ อนฺวาธิ นาม อนุวาตํ วิย สํหริตฺวา จีวรสฺส อุปริ สงฺฆาฏิอากาเรน อาโรเปตพฺพํ. อาคนฺตุกปตฺตนฺติปิ วทนฺติ. อิทํ ปน อปฺปโหนเก อนุฺาตํ. สเจ ปโหติ, น วฏฺฏนฺติ, ฉินฺทิตพฺพเมว. อนาทิณฺณนฺติ อนาโรปิตํ อนฺวาธิกํ. น ธาเรยฺยาติ ติจีวราธิฏฺานวเสน อธิฏฺหิตฺวา น ธาเรตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.

๔๗-๘. อิทานิ อุโทสิตสิกฺขาปทนยํ ทสฺเสตุํ ‘‘คาเม’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ ปน สเจ คาโม (ปารา. ๔๗๘; ปารา. อฏฺ. ๒.๔๗๗-๔๗๘; กงฺขา. อฏฺ. อุโทสิตสิกฺขาปทวณฺณนา) เอกสฺส รฺโ วา โภชกสฺส วา วเสน เอกกุลสฺส โหติ, ปาการาทินา ปริกฺขิตฺตตฺตา เอกูปจาโร จ, เอวรูเป คาเม จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา ตสฺมึ คาเม ยถารุจิตฏฺาเน ¶ วสิตุํ ลพฺภติ. สเจ โส คาโม อปริกฺขิตฺโต, ยสฺมึ ฆเร จีวรํ นิกฺขิตฺตํ โหติ, ตสฺมึ ฆเร วสิตพฺพํ, ตสฺส วา ฆรสฺส สมนฺตโต หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพํ.

สเจ ¶ โส คาโม เวสาลิกุสินาราทโย วิย นานาราชูนํ วา โภชกานํ วา โหติ, วุตฺตปฺปกาเรน ปริกฺขิตฺโต จ, เอวรูเป คาเม ยสฺมึ ฆเร จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺมึ ฆเร วา วตฺถพฺพํ. ยสฺสา วีถิยา ตํ ฆรํ โหติ, ตสฺสา วีถิยา ตสฺส ฆรสฺส สมฺมุขาฏฺาเน สภาเย วา นครทฺวาเร วา วตฺถพฺพํ, เตสํ สภายทฺวารานํ หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ. สเจ อปริกฺขิตฺโต, ยสฺมึ ฆเร นิกฺขิตฺตํ, ตตฺถ วา ตสฺส หตฺถปาเส วา วตฺถพฺพํ.

นิเวสนาทโย หมฺมิยปริโยสานา คามปริกฺเขปโต พหิ สนฺนิวิฏฺาติ เวทิตพฺพา. อิตรถา เตสํ คามคฺคหเณเนว คหิตตฺตา คามสฺส เอกกุลนานากุลเอกูปจารนานูปจารตาวเสเนว วินิจฺฉโย วตฺตพฺโพ สิยา. นิเวสนาทีนํ วเสเนว ปาฬิยํ (ปารา. ๔๗๘ อาทโย) อตฺโถ วิภตฺโต, น คามวเสน. อุโทสิตวินิจฺฉเย อยํ นโย วุตฺโตเยว.

นิเวสเนติ เอตฺถ สเจ เอกกุลสฺส นิเวสนํ โหติ ปริกฺขิตฺตฺจ, อนฺโตนิเวสเน จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา อนฺโตนิเวสเน วตฺถพฺพํ. อปริกฺขิตฺตฺเจ โหติ, ยสฺมึ คพฺเภ จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺมึ วตฺถพฺพํ, ตสฺส คพฺภสฺส หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ. สเจ นานากุลสฺส โหติ ปริกฺขิตฺตฺจ, ยสฺมึ คพฺเภ จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺมึ คพฺเภ วตฺถพฺพํ, สพฺเพสํ สาธารณทฺวารมูเล วา เตสํ คพฺภทฺวารมูเล วา เตสํ คพฺภทฺวารมูลานํ วา หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพํ. อปริกฺขิตฺตฺเจ โหติ, ยสฺมึ คพฺเภ จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺมึ คพฺเภ วตฺถพฺพํ, หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ.

อุโทสิโตติ ยานาทีนํ ภณฺฑานํ สาลา. ปาสาโทติ ทีฆปาสาโท. หมฺมิยนฺติ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโท. นาวา ¶ ปน ถลํ อาโรเปตฺวา นิกฺขิตฺตาปิ โหติ, สมุทฺเท ิตาปิ. สเจ เอกกุลสฺส นาวา โหติ, อนฺโตนาวาย จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา อนฺโตนาวาย วตฺถพฺพํ. นานากุลสฺส นาวา โหติ นานาคพฺภา นานาโอวรกา, ยสฺมึ โอวรเก จีวรํ นิกฺขิตฺตํ, ตสฺมึ วตฺถพฺพํ, จีวรสฺส หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ.

อฏฺโฏติ ¶ ปฏิราชาทีนํ ปฏิพาหนตฺถํ อิฏฺกาหิ กโต พหลภิตฺติโก จตุปฺจภูมิโก ปติสฺสยวิเสโส. มาโฬติ เอกกูฏสงฺคหิโต จตุรสฺสปาสาโท. อิเมสุ ปน อุโทสิตาทีสุ มาฬปริโยสาเนสุ นิเวสเน วุตฺตนเยเนว วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ. นิเวสนนฺติ ปน อุโทสิตาทีนํ วเสน อกตาย ปติสฺสยวิกติยา อธิวจนํ.

อาราโม นาม ปุปฺผารามผลารามาทิโก. สเจ เอกกุลสฺส อาราโม โหติ ปริกฺขิตฺโต จ, อนฺโตอาราเม จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา อนฺโตอาราเม วตฺถพฺพํ. สเจ อปริกฺขิตฺโต, จีวรสฺส หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพํ. สเจ นานากุลสฺส อาราโม โหติ ปริกฺขิตฺโต จ, ทฺวารมูเล วา วตฺถพฺพํ, ทฺวารมูลสฺส หตฺถปาสา วา น วิชหิตพฺพํ. อปริกฺขิตฺโต เจ, จีวรสฺส หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพํ.

สตฺโถ นาม ชงฺฆสตฺถสกฏสตฺถานมฺตโร. สเจ เอกกุลสฺส สตฺโถ โหติ, สตฺเถ จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา ปุรโต วา ปจฺฉโต วา สตฺตพฺภนฺตรา น วิชหิตพฺพา, ปสฺสโต อพฺภนฺตรํ น วิชหิตพฺพํ. อพฺภนฺตรํ นาม อฏฺวีสติหตฺถํ โหติ. สเจ คจฺฉนฺโต สตฺโถ สกเฏ วา ภคฺเค, โคเณ วา นฏฺเ อนฺตรา ฉิชฺชติ, ยสฺมึ โกฏฺาเส จีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ, ตตฺถ วสิตพฺพํ. สเจ นานากุลสฺส โหติ ¶ , สตฺเถ จีวรํ นิกฺขิปิตฺวา จีวรสฺส หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพํ.

เขตฺตขเลสุ อาราเม วุตฺตสทิโสว วินิจฺฉโย. ทุเมติ รุกฺขมูเล. สเจ เอกกุลสฺส รุกฺขมูลํ โหติ, ยํ มชฺฌนฺหิกกาเล สมนฺตา ฉายา ผรติ, ตสฺมึ าเน อวิรเฬ ปเทเส ตสฺส ฉายาย ผุฏฺโกาสสฺส อนฺโต เอว นิกฺขิปิตพฺพํ. สเจ วิรฬสาขสฺส ปน รุกฺขสฺส อาตเปน ผุฏฺโกาเส เปติ, อรุณุคฺคมเน สเจ โส ภิกฺขุ ตสฺส หตฺถปาเส น โหติ, อฺสฺมึ วา าเน ตสฺส ฉายายปิ โหติ, นิสฺสคฺคิยํ โหติเยว. นานากุลสฺส เจ โหติ, จีวรสฺส หตฺถปาสา น วิชหิตพฺพํ.

อชฺโฌกาเส ปน วิฺฌาฏวีอาทีสุ อรฺเสุปิ สมุทฺทมชฺเฌ มจฺฉพนฺธานํ อคมนปเถสุ ทีปเกสุปิ จีวรํ เปตฺวา ตโต สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตเร ปเทเส ยตฺถ กตฺถจิ วสิตพฺพํ. สเจ สตฺตพฺภนฺตรโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ อติกฺกมิตฺวา อรุณํ อุฏฺเปติ, นิสฺสคฺคิยํ โหติ.

เอตฺถ ¶ ปน ปาฬิยํ ‘‘คาโม เอกูปจาโร นานูปจาโร’’ติอาทินา (ปารา. ๔๗๗) อวิเสเสน มาติกํ นิกฺขิปิตฺวาปิ คามนิเวสนอุโทสิตเขตฺตธฺกรณอารามวิหารานํ เอกูปจารนานูปจารตา ‘‘คาโม เอกูปจาโร นาม เอกกุลสฺส คาโม โหติ ปริกฺขิตฺโต จ อปริกฺขิตฺโต จา’’ติอาทินา (ปารา. ๔๗๘) ปริกฺขิตฺตาปริกฺขิตฺตวเสน วิภตฺตา. อฏฺฏมาฬปาสาทหมฺมิยนาวาสตฺถรุกฺขมูลอชฺโฌกาสานมฺปิ เอวํ อวตฺวา ‘‘เอกกุลสฺส อฏฺโฏ โหติ, นานากุลสฺส อฏฺโฏ โหตี’’ติอาทินา (ปารา. ๔๘๔) นเยน เอกกุลนานากุลวเสน จ อนฺเต ‘‘อชฺโฌกาโส เอกูปจาโร นาม อคามเก อรฺเ สมนฺตา สตฺตพฺภนฺตรา เอกูปจาโร, ตโต ปรํ นานูปจาโร’’ติ (ปารา. ๔๙๔) จ เอวํ เอกูปจารนานูปจารตา วิภตฺตา. ตสฺมา คามาทีสุ ¶ ปริกฺขิตฺตํ เอกูปจารํ, อปริกฺขิตฺตํ นานูปจารนฺติ จ อฏฺฏาทีสุ ยํ เอกกุลสฺส, ตํ เอกูปจารํ นานากุลสฺส นานูปจารนฺติ จ คเหตพฺพํ. อชฺโฌกาสปเท วุตฺตนเยน คเหตพฺพํ.

ภิกฺขุสมฺมุติยาฺตฺราติ ยํ คิลานสฺส ภิกฺขุโน จีวรํ อาทาย ปกฺกมิตุํ อสกฺโกนฺตสฺส ตฺติทุติเยน กมฺเมน อวิปฺปวาสสมฺมุติ ทียติ, ตํ เปตฺวาติ อตฺโถ. ลทฺธสมฺมุติกสฺส ปน ยาว โรโค น วูปสมฺมติ, ตสฺมึ วูปสนฺเต อฺโ วา กุปฺปติ, อนาปตฺติเยว.

๔๙. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทึ ยาว อาพาธา อธิฏฺาตุํ, ตโต ปรํ วิกปฺเปตุํ. วสฺสิกสาฏิกํ วสฺสานํ จาตุมาสํ อธิฏฺาตุํ, ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘) วุตฺตตฺตา โรคปริยนฺตา กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ, วสฺสานปริยนฺตา วสฺสิกสาฏิกาติ อตฺโถ. เสสาติ ติจีวราทโย กาลวเสน อปริยนฺติกาติ อตฺโถ.

๕๐. ปจฺจตฺถรณาทิตฺตยํ สทสมฺปิ อทสมฺปิ รตฺตมฺปิ อรตฺตมฺปิ อาทิณฺณกปฺปมฺปิ อนาทิณฺณกปฺปมฺปิ ลพฺภตีติ อตฺโถ. นิสีทนนฺติ นิสีทนฺจ รตฺตํ อนาทิณฺณกปฺปฺจ ลพฺภตีติ อธิปฺปาโย. ปจฺจตฺถรณปริกฺขารมุขปุฺฉนโจฬานิ ปน นีลมฺปิ ปีตกมฺปิ โลหิตกมฺปิ ปุปฺผทสาทิกมฺปิ วฏฺฏนฺติ, ตสฺมา ‘‘สทสมฺปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอวรูปํ ปน นิวาเสตุํ วา ปารุปิตุํ วา น วฏฺฏติ, เกวลํ ปจฺจตฺถรณาทิวเสน อธิฏฺานมตฺตํ กาตุํ วฏฺฏติ.

๕๑. ติจีวรํ ¶ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ วสฺสิกสาฏิกาติ อิทํ ปน เสสจีวรปฺจกํ อทสํ รชิตํเยว กปฺปติ, ตฺจ อาทิณฺณกปฺปเมวาติ อตฺโถ. สทสํว นิสีทนนฺติ อิทํ ปน ปุพฺเพ ‘‘สทสมฺปี’’ติ เอตฺถ วุตฺตตฺตา อทสมฺปิ นิสีทนํ วฏฺฏตีติ สมฺโมหนิวารณตฺถํ วุตฺตนฺติ วทนฺติ.

๕๒. อนธิฏฺิตนฺติ ¶ ติจีวราทิวเสน อนธิฏฺิตํ. อนิสฺสฏฺํ นาม อฺเสํ อวิสฺสชฺชิตํ, ตํ ปน วิกปฺเปตฺวา ปริภุฺชิตพฺพนฺติ อตฺโถ.

อิทานิ วิกปฺปนุปคสฺส ปมาณํ เหฏฺิมปริจฺเฉเทน ทสฺเสตุํ ‘‘หตฺถทีฆ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อายาเมน อฏฺงฺคุลํ สุคตงฺคุเลน จตุรงฺคุลวิตฺถตํ ปจฺฉิมํ จีวรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘) วุตฺตตฺตา ทีฆโต เอกหตฺถํ ปุถุลโต อุปฑฺฒหตฺถํ วิกปฺเปตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย.

๕๓. ติจีวรสฺสาติ วินยติจีวรสฺส, น ธุตงฺคติจีวรสฺส. ตสฺส ปน อิเมสุ นวสุ จีวรตฺตยเมว ลพฺภติ, น อฺํ ลพฺภติ. สพฺพเมตนฺติ สพฺพํ อธิฏฺานวิธานฺจ ปริหรณวิธานฺจาติ อตฺโถ. ปริกฺขารโจฬิโย สพฺพนฺติ ติจีวราทิกํ นววิธมฺปิ จีวรํ. ตถา วตฺวาติ ‘‘ปริกฺขารโจฬ’’นฺติ วตฺวา. อธิฏฺตีติ อธิฏฺาติ. กึ ปน ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺาตุํ วฏฺฏตีติ? อาม วฏฺฏติ, ‘‘ปริกฺขารโจฬํ นาม ปาเฏกฺกํ นิธานมุขเมตนฺติ ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺหิตฺวา ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏติ. อุโทสิตสิกฺขาปเท ปน ติจีวรํ อธิฏฺหิตฺวา ปริหรนฺตสฺส ปริหาโร วุตฺโต’’ติ อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙) วุตฺตํ, ตสฺมา ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺหนฺเตน ปจฺจุทฺธริตฺวา ปุน อธิฏฺาตพฺพํ.

๕๔. อิทานิ เอเตสํ อธิฏฺานวิชหนาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘อจฺเฉทวิสฺสชฺชนคาหวิพฺภมา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อจฺเฉโทติ โจราทีหิ อจฺฉินฺทนํ. วิสฺสชฺชนนฺติ อฺเสํ ทานํ. กถํ ปน ทินฺนํ, กถํ คหิตํ สุทินฺนํ สุคฺคหิตฺจ โหตีติ? สเจ ‘‘อิทํ ตุยฺหํ เทมิ ททามิ ทชฺชามิ โอโณเชมิ ปริจฺจชามิ นิสฺสชฺชามิ วิสฺสชฺชามี’’ติ วา ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส เทมิ…เป… วิสฺสชฺชามี’’ติ ¶ วา วทติ, สมฺมุขาปิ ปรมฺมุขาปิ ทินฺนํเยว โหติ. ‘‘ตุยฺหํ คณฺหาหี’’ติ ¶ วุตฺเต ‘‘มยฺหํ คณฺหามี’’ติ วทติ, สุทินฺนํ สุคฺคหิตฺจ. ‘‘ตว สนฺตกํ กโรหิ, ตว สนฺตกํ โหตุ, ตว สนฺตกํ กริสฺสตี’’ติ วุตฺเต ‘‘มมสนฺตกํ กโรมิ, มม สนฺตกํ โหตุ, มม สนฺตกํ กริสฺสามี’’ติ วทติ, ทุทฺทินฺนํ ทุคฺคหิตฺจ. สเจ ปน ‘‘ตว สนฺตกํ กโรหี’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ, ภนฺเต, มยฺหํ คณฺหามี’’ติ คณฺหาติ, สุคฺคหิตํ.

คาโหติ วิสฺสาสคฺคาโห (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๓๑). โส ปน เอวํ เวทิตพฺโพ – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปฺจหงฺเคหิ สมนฺนาคตสฺส วิสฺสาสํ คเหตุํ. สนฺทิฏฺโ จ โหติ, สมฺภตฺโต จ, อาลปิโต จ, ชีวติ จ, ชานาติ จ ‘คหิเต เม อตฺตมโน ภวิสฺสตี’’’ติ (มหาว. ๓๕๖). ตตฺถ สนฺทิฏฺโติ ทิฏฺมตฺตกมิตฺโต. สมฺภตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโต. อาลปิโตติ ‘‘มม สนฺตกํ ยํ อิจฺฉสิ, ตํ คณฺเหยฺยาสิ, อาปุจฺฉิตฺวา คหเณ การณํ นตฺถี’’ติ วุตฺโต. ชีวตีติ อนุฏฺานเสยฺยาย สยิโตปิ ยาว ชีวิตินฺทฺริยุปจฺเฉทํ น ปาปุณาติ. คหิเต จ อตฺตมโนติ คหิเต จ ตุฏฺจิตฺโต. เอวรูปสฺส สนฺตกํ ‘‘คหิเต เม อตฺตมโน ภวิสฺสตี’’ติ ชานนฺเตน คเหตุํ วฏฺฏติ. อนวเสสปริยาทานวเสน เจตานิ ปฺจ องฺคานิ วุตฺตานิ, วิสฺสาสคฺคาโห ปน ตีหิ องฺเคหิ รุหติ. กถํ? สนฺทิฏฺโ ชีวติ คหิเต อตฺตมโน, สมฺภตฺโต ชีวติ คหิเต อตฺตมโน, อาลปิโต ชีวติ คหิเต อตฺตมโนติ เอวํ.

โย ปน ชีวติ, น จ คหิเต อตฺตมโน โหติ, ตสฺส สนฺตกํ วิสฺสาสภาเวน คหิตมฺปิ ปุน ทาตพฺพํ. ททนฺเตน มตกธนํ ตาว เย ตสฺส ธเน อิสฺสรา คหฏฺา วา ปพฺพชิตา วา, เตสํ ทาตพฺพํ. โย ปน ปมํเยว ‘‘สุฏฺุ ¶ กตํ ตยา มม สนฺตกํ คณฺหนฺเตนา’’ติ วจีเภเทน วา จิตฺตุปฺปาทมตฺเตน วา อนุโมทิตฺวา ปจฺฉา เกนจิ การเณน กุปิโต, โส ปจฺจาหราเปตุํ น ลภติ. โยปิ อทาตุกาโม, จิตฺเตน ปน อธิวาเสติ, น กิฺจิ วทติ, โสปิ ปุน ปจฺจาหราเปตุํ น ลภติ. โย ปน ‘‘มยา ตุมฺหากํ สนฺตกํ คหิต’’นฺติ วา ‘‘ปริภุตฺต’’นฺติ วา วุตฺเต นาธิวาเสติ, ‘‘ปฏิเทหี’’ติ ภณติ, โส ปจฺจาหราเปตุํ ลภติ.

วิพฺภมาติ อิมินา ภิกฺขุนิยาเยว อธิฏฺานวิชหนํ คหิตํ โหติ. สา ปน ยทา วิพฺภมติ, ตทา อสฺสมณี โหติ. ภิกฺขุ ปน วิพฺภมนฺโตปิ ยาว สิกฺขํ น ปจฺจกฺขาติ, ตาว ภิกฺขุเยวาติ อธิฏฺานํ น วิชหตีติ. ลิงฺคสิกฺขาติ ลิงฺคปริวตฺตนฺจ สิกฺขาปจฺจกฺขานฺจาติ ¶ อตฺโถ. สพฺเพสูติ นวสุ จีวเรสุ. อธิฏฺานวิโยคการณาติ อธิฏฺานวิชหนการณา, อิเมสุ อฺตเรน อธิฏฺานํ วิชหตีติ อตฺโถ.

กิฺจ ภิยฺโย (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙) – ติจีวรสฺส ปน วินิพฺพิทฺธฉิทฺทฺจ อธิฏฺานวิชหนํ กโรตีติ อตฺโถ. ตตฺถ สงฺฆาฏิอุตฺตราสงฺคานํ ทีฆนฺตโต วิทตฺถิปฺปมาณสฺส ติริยนฺตโต อฏฺงฺคุลปฺปมาณสฺส ปเทสสฺส โอรโต กนิฏฺงฺคุลินขปิฏฺิปฺปมาณกํ ฉิทฺทํ อธิฏฺานํ ภินฺทติ. อนฺตรวาสกสฺส ทีฆนฺตโต วิทตฺถิปฺปมาณสฺเสว ติริยนฺตโต จตุรงฺคุลปฺปมาณสฺส ปเทสสฺส โอรโต ฉิทฺทํ อธิฏฺานํ ภินฺทติ, ปรโต ปน น ภินฺทติ. ตสฺมา ฉิทฺเท ชาเต ติจีวรํ อติเรกจีวรํ โหติ, สูจิกมฺมํ กตฺวา ปุน อธิฏฺาตพฺพํ. อิตเรสํ ปน ฉิทฺเทน วิชหนํ นาม นตฺถิ. โย ปน ติจีวเรปิ ทุพฺพลฏฺาเน ปมํ อคฺคฬํ ทตฺวา ปจฺฉา ทุพฺพลฏฺานํ ฉินฺทิตฺวา อปเนติ, อธิฏฺานํ น ภิชฺชติ. มณฺฑลปริวตฺตเนปิ เอเสว นโย. โย ปน ¶ อุโภ โกฏิโย มชฺเฌ กโรนฺโต สเจ ปมํ ฉินฺทิตฺวา ปจฺฉา ฆเฏติ, อธิฏฺานํ วิชหติ, อถ ฆเฏตฺวา ฉินฺทติ, น วิชหติ. รชเกหิ โธวาเปตฺวา เสตกํ กโรนฺตสฺสาปิ น วิชหติ เอว.

๕๕. อิทานิ อกปฺปิยจีวรานิ ทสฺเสตุํ ‘‘กุสวากผลกานี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กุสจีรํ (มหาว. ๓๗๑; มหาว. อฏฺ. ) นาม กุเส คนฺเถตฺวา กตจีวรํ. วากจีรํ นาม ตาปสานํ วกฺกลํ. ผลกจีรํ นาม ผลกานิ สิพฺพิตฺวา กตจีวรํ. เกสกมฺพลนฺติ เกเสหิ ตนฺตํ วายิตฺวา กตกมฺพลํ. วาลกมฺพลนฺติ จมรวาเลหิ วายิตฺวา กตกมฺพลํ. อุลูกปกฺขนฺติ อุลูกสกุณสฺส ปกฺเขหิ กตนิวาสนํ. อชินกฺขิปนฺติ สโลมํ สขุรํ อชินมิคจมฺมํ. อิเมสุ สตฺตสุ วตฺเถสุ ยํ กิฺจิ ธารยโต ถุลฺลจฺจยนฺติ อตฺโถ. ยถา อิเมสุ ถุลฺลจฺจยํ, ตถา อกฺกนาฬํ นิวาเสนฺตสฺส. อกฺกนาฬํ นาม อกฺกทณฺเฑ วากาทีหิ คนฺเถตฺวา กตจีวรํ. ‘‘น ภิกฺขเว อกฺกนาฬํ นิวาเสตพฺพํ, โย นิวาเสยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. ๓๗๑) หิ วุตฺตํ.

๕๖. กทเลรกกฺกทุสฺเส โปตฺถเก จาปีติ เอตฺถ กทลิเอรกอกฺกมกจิวาเกหิ กตานิ วตฺถานิ เอวํ วุตฺตานีติ เวทิตพฺพานิ. เอเตสุ โปตฺถโกเยว ปาฬิยํ อาคโต, อิตรานิ ตคฺคติกตฺตา อฏฺกถาสุ ปฏิกฺขิตฺตานิ. อิเมสุ จตูสุปิ ทุกฺกฏเมว. ‘‘น ภิกฺขเว นคฺคิยํ ¶ ติตฺถิยสมาทานํ สมาทิยิตพฺพํ, โย สมาทิเยยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (มหาว. ๓๗๐) วุตฺตตฺตา นคฺคิยมฺปิ น กปฺปติ เอว. สพฺพเมว นีลกํ สพฺพนีลกํ. เอวํ เสเสสุปิ. เอตฺถ นีลํ อุมาปุปฺผวณฺณํ โหติ ¶ . มฺเชฏฺกํ มฺเชฏฺกวณฺณเมว. ปีตกํ กณิการปุปฺผวณฺณํ. โลหิตกํ ชยสุมนปุปฺผวณฺณํ. กณฺหกํ อทฺทาริฏฺกวณฺณํ.

๕๗. มหารงฺคํ นาม สตปทิปิฏฺิวณฺณํ. มหานามํ นาม รตฺตสมฺภินฺนวณฺณํ โหติ. ปทุมปุปฺผวณฺณนฺติปิ วุตฺตํ, มนฺทรตฺตนฺติ อตฺโถ. ติรีฏเกติ รุกฺขตเจ. อจฺฉินฺนทีฆทสเกติ สพฺพโส อจฺฉินฺนทสเก จ มชฺเฌ ฉินฺนทสเก จาติ อตฺโถ. อฺมฺํ สํสิพฺพิตฺวา กตทสํ ผลทสํ นาม. เกตกปุปฺผาทิปุปฺผสทิสาหิ ทสาหิ ยุตฺตํ ปุปฺผทสํ นาม. เอเตสุปิ ‘‘โปตฺถเก จาปี’’ติ เอตฺถ วุตฺตอปิ-สทฺเทน ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํ. ตถาติ ยถา เอเตสุ กทลิทุสฺสาทีสุ ปุปฺผทสาวสาเนสุ ทุกฺกฏํ, ตถา กฺจุกเวเนสุปิ ยํ กิฺจิ ธาเรนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ.

เอเตสุ ปน อยํ วินิจฺฉโย (มหาว. อฏฺ. ๓๗๒) – สพฺพนีลกาทีนิ รชนานิ วเมตฺวา ปุน รชิตฺวา ธาเรตพฺพานิ, น สกฺกา เจ วเมตุํ, ปจฺจตฺถรณาทีนิ วา กาเรตพฺพานิ, ติปฏฺฏจีวรสฺส มชฺเฌ วา ทาตพฺพานิ. อจฺฉินฺนทสกาทีนิ ทสา ฉินฺทิตฺวา ธาเรตพฺพานิ. กฺจุกํ วิชเฏตฺวา รชิตฺวา ปริภุฺชิตพฺพํ. เวเนปิ เอเสว นโย. ติรีฏกํ ปาทปุฺฉนํ กาตพฺพํ. สพฺพนฺติ อิมํ วุตฺตปฺปการํ กุสจีราทิกํ อกปฺปิยจีวรํ อจฺฉินฺนจีวโร ลภตีติ อตฺโถ. วุตฺตมฺปิ เจตํ ปริวาเร.

ปฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติ. (ปริ. ๔๘๑);

อยฺหิ ¶ ปฺโห อจฺฉินฺนจีวรภิกฺขุํ สนฺธาย วุตฺโต, ตสฺมา หิ ยํ กิฺจิ อกปฺปิยจีวรํ นิวาเสตฺวา วา ปารุปิตฺวา วา อจฺฉินฺนจีวรเกน อฺํ ปริเยสิตพฺพํ. เอตฺถ ปน ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, มนุสฺสา นิสฺสีมคตานํ ภิกฺขูนํ จีวรํ เทนฺติ ‘อิมํ จีวรํ อิตฺถนฺนามสฺส ¶ เทมา’ติ, อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สาทิตุํ, น ตาว ตํ คณนูปคํ, ยาว น หตฺถํ คจฺฉตี’’ติ (มหาว. ๒๕๙) วุตฺตตฺตา ยาว อาหริตฺวา ตํ น ทินฺนํ, ‘‘ตุมฺหากํ, ภนฺเต, จีวรํ อุปฺปนฺน’’นฺติ ปหิณิตฺวา วา นาโรจิตํ, ตาว คณนํ น อุเปติ, อนธิฏฺิตํ วฏฺฏติ. ปตฺเตปิ เอเสว นโย. อาเนตฺวา ทินฺเน วา อาโรจิเต วา ปริหาโร นตฺถิ, ทสาหํ อธิฏฺาตพฺพํ. จีวรวินิจฺฉโย.

๕๘. อิทานิ เตสํ จีวรานํ รชนวิธานํ ทสฺเสตุํ ‘‘รชนานิ จา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ฉ รชนานิ มูลรชนํ ขนฺธรชนํ ตจรชนํ ปตฺตรชนํ ปุปฺผรชนํ ผลรชน’’นฺติ (มหาว. ๓๔๔) เอวํ ภควตา อนุฺาตตฺตา ‘‘ฉปฺปการานิ อนุฺาตานิ สตฺถุนา’’ติ วุตฺตํ.

๕๙. ตตฺถ มูเลติ มูลรชเนติ อตฺโถ. หลิทฺทึ วิวชฺชิย สพฺพํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวํ เสเสสุปิ. ตุงฺคหารโก นาม เอโก สกณฺฏกรุกฺโข, ตสฺส หริตาลวณฺณํ ขนฺธรชนํ โหติ. คิหิปริภุตฺตํ ปน อลฺลิปตฺเตน เอกวารํ รชิตุํ วฏฺฏติ. ผลรชเน อกปฺปิยํ นาม นตฺถิ, สพฺพํ วฏฺฏตีติ. รชนวินิจฺฉโย.

๖๐. อิทานิ ¶ ¶ ภาชนวิกตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ปตฺโต จา’’ติ อุทฺธฏํ. เอตฺถ ปน ปมคาถา สุวิฺเยฺยา.

๖๑. ทุติเย ‘‘มคธนาฬิทฺวยตณฺฑุลสาธิต’’นฺติ วตฺตพฺเพ วิภตฺติโลปํ อกตฺวา คาถาพนฺธสุขตฺถํ ‘‘มคเธ นาฬิทฺวยตณฺฑุลสาธิต’’นฺติ วุตฺตํ, ปจิตนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ (ปารา. ๖๐๒; ปารา. อฏฺ. ๒.๖๐๒; กงฺขา. อฏฺ. ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา) มคธนาฬิ นาม อฑฺฒเตรสปลํ คณฺหาติ. โอทนนฺติ เอตฺถ สพฺพปฺปการสมฺปนฺนํ อวสฺสาวิโตทนํ คเหตพฺพํ. โอทนสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาณํ นาติฆนํ นาติตนุกํ หตฺถหาริยมุคฺคสูปฺจ อาโลปสฺส อาโลปสฺส อนุรูปํ ยาว จริมกาโลปปฺปโหนกํ มจฺฉมํสาทิพฺยฺชนฺจ โย ปตฺโต คณฺหาติ, โส อุกฺกฏฺโ นามาติ อตฺโถ. สปฺปิเตลตกฺกรสกฺชิกาทีนิ ปน คณนูปคานิ น โหนฺติ, ตานิ หิ โอทนคติกาเนว โหนฺติ, เนว หาเปตุํ, น วฑฺเฒตุํ สกฺโกนฺติ. เอวเมตํ สพฺพํ ปกฺขิตฺตํ สเจ ปตฺตสฺส เหฏฺิมราชิสมํ ติฏฺติ, สุตฺเตน วา หีเรน วา ฉินฺทนฺตสฺส สุตฺตสฺส วา หีรสฺส วา เหฏฺิมนฺตํ ผุสติ, อยํ อุกฺกฏฺโ นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ อติกฺกมิตฺวา ถูปีกตํ ติฏฺติ, อยํ อุกฺกฏฺโมโก นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ น สมฺปาปุณาติ, อนฺโตคตเมว โหติ, อยํ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ นาม ปตฺโต.

๖๒. ‘‘มชฺฌิโม นาม ปตฺโต นาฬิโกทนํ คณฺหาตี’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘มชฺฌิโม ตสฺสุปฑฺโฒ วา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถาปิ วุตฺตปฺปกาเรน มชฺฌิโม มชฺฌิโมมโก มชฺฌิมุกฺกฏฺโติ ปตฺตตฺติกํ เวทิตพฺพํ. ‘‘โอมโก นาม ปตฺโต ปตฺโถทนํ คณฺหาตี’’ติ (ปารา. ๖๐๒) วจนโต ‘‘ตโตปฑฺโฒ’’ติ วุตฺตํ. มคธนาฬิยา อุปฑฺฒนาฬิโกทนฺจ ตทูปิยํ สูปํ พฺยฺชนฺจ คณฺหาติ, โส ¶ โอมโก นาม. อิธาปิ โอมโก โอมโกมโก โอมกุกฺกฏฺโติ ปตฺตตฺติกํ เวทิตพฺพํ. อิเมสุ ปน นวสุ ปตฺเตสุ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ จ โอมโกมโก จ อปตฺโต. เอเตสุ อธิฏฺาตพฺพกิจฺจํ นตฺถิ, เสสา สตฺต ปตฺตา อธิฏฺาตพฺพา, วิกปฺเปตพฺพา จาติ อตฺโถ.

๖๓. อติเรกปตฺโตติ (ปารา. ๖๐๑) อนธิฏฺิโต อวิกปฺปิโต. สโกติ สสนฺตโก. กปฺโปติ กปฺปิโย. อยเมเวตฺถ สงฺเขโป – โย ปตฺโต กากณิกมตฺตสฺสาปิ มูลสฺส ทาตพฺพสฺส นตฺถิตาย ¶ สโก. อโยปตฺโต ปฺจหิ ปาเกหิ มตฺติกาปตฺโต ทฺวีหิ ปาเกหิ ปกฺกตฺตา กปฺโป. โส ทสาหปรมํ กาลํ อนธิฏฺิโต อวิกปฺปิโต ธาเรยฺโยติ.

๖๔. อจฺเฉทาทโย จีวเร วุตฺตปฺปเภทาเยว. ฉิทฺเทนาติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๐๘; กงฺขา. อฏฺ. ปตฺตสิกฺขาปทวณฺณนา) เอตฺถ ยสฺส ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิโต เหฏฺา ทฺวงฺคุลปฺปเทเส เยน ฉิทฺเทน กงฺคุสิตฺถํ นิกฺขมติ, ตตฺตเกน ฉิทฺเทน ภิชฺชติ. ตสฺมึ ปน อยจุณฺณาทีหิ ปฏิปากติเก กเต ทสาหพฺภนฺตเร ปุน อธิฏฺาตพฺพํ. ปตฺตาธิฏฺานมุชฺฌตีติ ปตฺโต อธิฏฺานํ อุชฺฌติ.

๖๕. อิทานิ ปริหรณวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ปตฺตํ น ปฏิสาเมยฺย โสทก’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. โสทกํ (จูฬว. ๒๕๔) ปตฺตํ น ปฏิสาเมยฺย, อาตเป จ โสทกํ ปตฺตํ น โอตเปติ อธิปฺปาโย. น นิทเหติ นิรุทกํ กตฺวาปิ อติกาลํ น นิทเหติ อธิปฺปาโย. ภุมฺยาติ ภูมิยํ. น เปติ ตฏฺฏิกาจมฺมขณฺฑาทีสุ เยน เกนจิ อนตฺถตาย ปํสุสกฺขรมิสฺสาย ภูมิยา น เปยฺยาติ อตฺโถ. โน จ ลคฺคเยติ เอตฺถปิ นาคทนฺตาทีสุ (จูฬว. ๒๕๔) ยตฺถ กตฺถจิ ลคฺคนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว.

๖๖. มิฑฺฒนฺเตติ (จูฬว. ๒๕๔; จูฬว. อฏฺ. ๒๕๔) ¶ มิฑฺฒปริยนฺเต. สเจ ปน ปริวตฺเตตฺวา ตตฺเถว ปติฏฺาติ, เอวรูปาย วิตฺถิณฺณาย มิฑฺฒิยา อพฺภนฺตรปริจฺเฉเท เปตุํ วฏฺฏติ, น ปริยนฺเต. ปริภณฺฑนฺเตติ พาหิรปสฺเส กตาย ตนุกมิฑฺฒิยา อนฺเตติ อตฺโถ. องฺเก วาติ (จูฬว. ๒๕๔) ทฺวินฺนํ อูรูนํ มชฺเฌ. เอตฺถ ปน อํสพทฺธเก อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา องฺเก เปตุํ วฏฺฏติ, น อิตรถา. อาตปตฺตเกติ ฉตฺเต. เอตฺถ ภตฺตปูโรปิ อํสกูเฏ ลคฺคิตปตฺโตปิ เปตุํ น วฏฺฏติ.

๖๗. อุจฺฉิฏฺโทกํ (จูฬว. ๒๕๕; จูฬว. อฏฺ. ๒๕๕) นาม มุขวิกฺขาลโนทกํ, ตํ ปตฺเต นิฏฺุภิตฺวา ปตฺเตน น นีหเรยฺยาติ อตฺโถ. จลกฺจ อฏฺิกฺจ จลกฏฺิกํ. เอเตสุ ยํ กิฺจิ ปตฺเตน นีหรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. ปตฺตํ ปฏิคฺคหํ กตฺวา หตฺถํ โธวิตุมฺปิ น ลภติ. หตฺถโธวิตวตฺถโธวิตอุทกมฺปิ ปตฺเต อากิริตฺวา นีหริตุํ น วฏฺฏติ. อนุจฺฉิฏฺปตฺตํ อุจฺฉิฏฺหตฺเถน คเหตุมฺปิ น วฏฺฏติ. หตฺถํ ปน พหิ โธวิตฺวา คเหตุํ วฏฺฏติ. มจฺฉมํสผลาผลาทีนิ ขาทนฺโต ยํ มุเขน ลุฺจิตฺวา ลุฺจิตฺวา ขาทติ, ตํ วา เตสํ อฏฺิอาทิกํ ¶ วา มุขโต นีหฏํ ปุน อขาทิตุกาโม ฉฑฺเฑตุกาโม ปตฺเต เปตุํ น ลภติ. สิงฺคิเวรนาฬิเกรขณฺฑาทีนิ ขาทนฺเตหิ ฑํสิตฺวา ฑํสิตฺวา ปุน เปตุํ ลภติ. ‘‘น ภิกฺขเว ปตฺตหตฺเถน กวาฏํ ปณาเมตพฺพํ, โย ปณาเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๕๕) วุตฺตตฺตา เยน เกนจิ สรีราวยเวน ปตฺตํ คเหตฺวา ิโต เยน เกนจิ สรีราวยเวน กวาฏํ ปณาเมตุํ น ลภติ, ตสฺมา ‘‘ปตฺตหตฺโถวา’’ติ วุตฺตํ. อํสกูเฏ ลคฺคิตฺวา ิตสฺส วฏฺฏติ.

๖๘. ภูมิอาธารเกติ เอตฺถ ทนฺตวลฺลิเวตฺตวากาทีหิ กเต วลยาธารเก. ทารุทณฺฑาธาเรติ เอกทารุนา กตอาธารเก ¶ จ พหูหิ ทณฺเฑหิ กตอาธารเก จาติ อตฺโถ. ติทณฺเฑ น วฏฺฏติ. เอเตสุ ปน สุสชฺชิเตสุ เอกํ ปตฺตํ เปตฺวาว ตสฺสุปริ เอกํ เปตุํ วฏฺฏติ, ตโย ปน น วฏฺฏนฺติ. เอกํ นิกฺกุชฺชิตฺวาว ภูมิยนฺติ เอตฺถ ภูมิยํ กฏสารกาทีสุ อฺตรํ ปตฺถริตฺวา ตสฺสุปริ นิกฺกุชฺชิตฺวา วา อุกฺกุชฺชิตฺวา วา เอกํ เปยฺย, ทฺเว เปตุํ น วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. ทฺเว ปน เปนฺเตน อุปริ ปิตปตฺตํ เอเกน ปสฺเสน ภูมิยํ ผุสาเปตฺวา เปตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ.

๖๙-๗๐. อิทานิ อกปฺปิยปตฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘ทารุรูปิยโสวณฺณา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ มณิเวฬุริยามยาติ (จูฬว. ๒๕๒; จูฬว. อฏฺ. ๒๕๒) มณีติ อินฺทนีลกพรกตาทิ. สเจ คหฏฺา ภตฺตคฺเค สุวณฺณรูปิยตฏฺฏกาทีสุ สูปพฺยฺชนํ กตฺวา อุปนาเมนฺติ, อามสิตุมฺปิ น วฏฺฏติ. ฆฏิกฏาหชา (จูฬว. ๒๕๕; จูฬว. อฏฺ. ๒๕๕) จ ตุมฺพกฏาหชา จ ฆฏิตุมฺพกฏาหชา. เอตฺถ ตุมฺพกฏาหชานาม อลาพุ. ปตฺตวินิจฺฉโย.

๗๑-๒. อิทานิ ถาลเกสุ กปฺปิยากปฺปิยวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ถาลกา จา’’ติ ปทํ อุทฺธฏํ. ตตฺถ ¶ อกปฺปาติ ทารุมยาทโย ถาลกา อกปฺปิยาติ อตฺโถ. ผลิกถาลกาทโย (จูฬว. อฏฺ. ๒๕๒) คิหิสนฺตกา วา สงฺฆสนฺตกา วา กปฺปิยา. ฆฏิตุมฺพกฏาหชา (จูฬว. ๒๕๕) ตาวกาลิกา, ตาสุ ภุฺชิตฺวา ฉฑฺเฑตพฺพา, น ปริหริตพฺพาติ อธิปฺปาโย. ถาลกวินิจฺฉโย.

๗๓. อิทานิ ¶ ปวารณาวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ปวารณา’’ติ (ปาจิ. ๒๓๘-๒๓๙; ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙; กงฺขา. อฏฺ. ปมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา) ปทํ อุทฺธฏํ. ตตฺถ อิริยาปเถนาติ านคมนสยนนิสชฺชานํ อฺตเรน อิริยาปเถนาติ อตฺโถ. ตโต อิริยาปถโต อฺเน อิริยาปเถน อนติริตฺตกํ ปริภุฺเชยฺย เจ, ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ. ปาจิตฺตินติริตฺตกนฺติ ปาจิตฺติ อนติริตฺตกํ.

๗๔. อิทานิ เยหิ องฺเคหิ ปวารณา โหติ, ตานิ องฺคานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อสน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อสนนฺติ เอเตน อวิปฺปกตโภชนตา วุตฺตา, ภุฺชมาโน จ โส ปุคฺคโล โหตีติ อตฺโถ. โภชนฺเจวาติ ยํ ภุฺชนฺโต ปวาเรติ, ตํ โอทโน กุมฺมาโส สตฺตุ มจฺโฉ มํสนฺติ อิเมสุ อฺตรํ โหตีติ อตฺโถ. อภิหาโรติ ทายโก ตสฺส ตํ ภตฺตํ กาเยน อภิหรตีติ อตฺโถ, วาจาภิหาโร ปน น คเหตพฺโพ. สมีปตาติ ทายโก ปวารณปฺปโหนกโภชนํ คเหตฺวา อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาเณ โอกาเส โหตีติ อตฺโถ. กายวาจาปฏิกฺเขโปติ หตฺถปาเส ิเตน อภิหฏํ ภิกฺขํ กาเยน วา วาจาย วา ปฏิกฺขิเปยฺยาติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน สเจ ภิกฺขุ นิสินฺโน โหติ, อานิสทสฺส ปาริมนฺตโต ปฏฺาย, สเจ ิโต, ปณฺหิอนฺตโต ปฏฺาย, สเจ นิปนฺโน, เยน ปสฺเสน นิปนฺโน, ตสฺส ปาริมนฺตโต ปฏฺาย ทายกสฺสาปิ ตถาวิธสฺส เปตฺวา ปสาริตหตฺถํ ยํ ตสฺส อาสนฺนตรํ องฺคํ, ตสฺส วเสน ปริจฺเฉโท กาตพฺโพ. ปฺจ องฺคา ปวารณาติ ‘‘อสนํ ปฺายติ, โภชนํ ปฺายติ, หตฺถปาเส ิโต อภิหรติ, ปฏิกฺเขโป ¶ ปฺายตี’’ติ (ปาจิ. ๒๓๙; ปริ. ๔๒๘) ¶ ปาฬิยํ วุตฺเตหิ อิเมหิ ปฺจหิ องฺเคหิ ปวารณา โหตีติ อตฺโถ.

๗๕. อิทานิ เอเตสุ ปฺจสุ โภชนํ ทสฺเสตุํ ‘‘โอทโน’’ติอาทิ วุตฺตํ. อิทานิ โอทนาทโย อิเมหิ นิพฺพตฺตาติ ทสฺเสตุํ ‘‘สาลี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เสตรตฺตกาฬเภทา สพฺพาปิ กงฺคุชาติโย กงฺคูติ คเหตพฺพา. กาฬเสตา กุทฺรูสวรกา. อิเมสํ สตฺตนฺนํ ธฺานํ โอทโน จ โภชฺชยาคุ จ โอทโน นามาติ อตฺโถ.

๗๖. สามากาทิติณํ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙) กุทฺรูสเก สงฺคหํ คตนฺติ อตฺโถ. วรกโจรโก วรเก สงฺคหํ คโต, สาลิยฺเจว นีวาโร สงฺคหํ คโต เสตตฺตาติ วทนฺติ. อิเมสํ วุตฺตปฺปการานํ สานุโลมานํ สตฺตนฺนํ ธฺานํ ตณฺฑุเล คเหตฺวา ‘‘ยาคุํ ปจิสฺสามา’’ติ วา ‘‘ภตฺตํ ปจิสฺสามา’’ติ วา ยํ กิฺจิ สนฺธาย ปจนฺติ, สเจ อุณฺหํ วา สีตลํ วา ภุฺชนฺตานํ โภชนกาเล คหิตคหิตฏฺาเน โอธิ ปฺายติ, อยํ โอทโน นาม, ปวารณํ ชเนติ. โยปิ ปายาโส วา อมฺพิลยาคุ วา อุทฺธนโต โอตาริตมตฺตา อพฺภุณฺหา อาวิชฺฌิตฺวา ปิวิตุํ สกฺกา, คหิโตกาเสปิ โอธึ น ทสฺเสติ, อยํ ปวารณํ น ชเนติ. อุสุมาย ปน วิคตาย ฆนภาวํ คจฺฉติ, โอธิ ปฺายติ, ปุน ปวารณํ ชเนติ, ปุพฺเพ ตนุกภาโว น รกฺขติ. ภตฺเต ปน อุทกกฺชิกขีราทีนิ อากิริตฺวา ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ วทนฺติ, กิฺจาปิ ตนุกา โหติ, ปวารณํ ชเนติเยว ตสฺมึ ยาคุยา นตฺถิภาวโต. สเจ ปน ปกฺกุถิเตสุ อุทกาทีสุ ปกฺขิปิตฺวา ปจิตฺวา เทนฺติ, ยาคุสงฺคหเมว คจฺฉติ.

๗๗. ภฏฺธฺมโยติ ¶ สตฺตวิธานิปิ ธฺานิ คเหตฺวา ขรปากภชฺชิตานํ เตสํ ตณฺฑุเล โกฏฺเฏตฺวา กตจุณฺณกุณฺฑกานิ สตฺตุ นาม. สมปากภชฺชิตานํ ปน อาตปสุกฺขานํ วา ตณฺฑุลานํ จุณฺณกุณฺฑกานิ สตฺตุสงฺขฺยํ น คจฺฉนฺติ. ยวสมฺภโวติ อฺเหิ ปน มุคฺคาทีหิ กตกุมฺมาโส น ปวาเรตีติ อธิปฺปาโย. อุทกสมฺภโวติ อิมินา กกฺกฏกสิปฺปิกสมฺพุกาทโยปิ สงฺคหํ คจฺฉนฺติ. สเจ ยาคุปานกาเล เอกสฺมึ ภาชเน เปตฺวา มจฺฉมํสํ วา ขาทนฺติ, เต เจ อขาทนฺโต อฺํ ปวารณปฺปโหนกํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรติ. ขาทิเตปิ สเจ มุเข อวสิฏฺํ นตฺถิ, ตทา ปฏิกฺขิปนฺโตปิ น ปวาเรติเยว. สเจ ¶ ปตฺเต อวสิฏฺํ อตฺถิ, มุเข นตฺถิ, ตฺเจ อขาทิตุกาโม โหติ, อฺตฺถ วา คนฺตฺวา ขาทิตุกาโม, ตสฺมึ ขเณ ปฏิกฺขิปนฺโตปิ น ปวาเรติเยว.

๗๘. โภชนนฺติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙) ปฺจสุ โภชเนสุ ยํ กิฺจิ โภชนํ. กปฺปิยํ วา อกปฺปิยํ วา ภุฺชนฺโตติ สมฺพนฺโธ. นิเสธยนฺติ กาเยนาภิหฏํ องฺคุลิจลนาทินา วา ภมุกวิกาเรน วา กุทฺธภาเวน โอโลเกน วา ปฏิกฺขิปนฺโต กาเยน วา ‘‘อล’’นฺติ วา ‘‘น คณฺหามี’’ติ วา ‘‘มา อากิรา’’ติ วา ‘‘อปคจฺฉา’’ติ วา อาทินา นเยน ปฏิกฺขิปนฺโต วาจาย วา นิเสธยนฺโตติ อตฺโถ. กปฺปนฺติ กปฺปิยโภชนเมว ปฏิกฺขิปนฺโต โส ปวาเรติ, อกปฺปิยมํสํ วา โภชนํ วา ปฏิกฺขิปนฺโต น ปวาเรติ. กสฺมา? ตสฺส ปฏิกฺขิปิตพฺพฏฺาเน ิตตฺตา. สเจ กปฺปิยโภชนํ ภุฺชมาโน อกปฺปิยํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรติ. กสฺมา? ตสฺส ปฏิกฺขิปิตพฺพโต. อิทานิ มิสฺสกนยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ตนฺนาเมนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ – ตนฺนาเมน วา อิมนฺติ วา อภิหฏํ ¶ กปฺปิยํ นิเสธยํ ปวาเรยฺยาติ. กึ วุตฺตํ โหติ? โย ปน มจฺฉมํสมิสฺสํ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา; ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙) ยาคุํ พฺยฺชนํ วา อาหริตฺวา ‘‘มจฺฉํ คณฺหถ, มํสํ คณฺหถา’’ติ วทติ, ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหติ. สเจ ‘‘ยาคุํ คณฺหถ, รสพฺยฺชนํ คณฺหถา’’ติ วทติ, ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา น โหติ. กสฺมา? ตสฺสาปิ อตฺถิตาย. สเจ ‘‘อิมํ คณฺหถา’’ติ สวตฺถุกํ กตฺวา เทติ, ตํ ปฏิกฺขิปโต ปวารณา โหติ. ภตฺตมิสฺสเกปิ เอเสว นโย. สเจ อฺสฺส อภิหฏํ ปฏิกฺขิปติ, ปวารณา นตฺถิเยว.

๗๙-๘๐. อิทานิ ปวารณํ อชเนนฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘ลาชา’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ ลาชา ตํสตฺตุภตฺตานีติ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปวารณาสิกฺขาปทวณฺณนา) ลาชา จ ลาเชหิ กตสตฺตุภตฺตานิ จาติ อตฺโถ. มจฺฉมํสปูเวสุ ปน ปวารณา โหติ, ตสฺมา ‘‘สุทฺธขชฺชโก’’ติ วุตฺตํ. ภฏฺปิฏฺนฺติ ปุพฺเพ อามกํ ปจฺฉา ภชฺชิตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. เวฬุอาทีนํ วุตฺตาวเสสานํ ภตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. รสยาคุ รโส ปกฺกยาคุ. มํสาทีหิ อมิสฺสิตา สุทฺธยาคุ. ปุถุกามยํ ปน ยํ กิฺจิ ปวารณํ น ชเนติ.

๘๑. วุฏฺายาติ (ปาจิ. อฏฺ. ๒๓๘-๒๓๙) อาสนา อุฏฺาย อติริตฺตํ น กาตพฺพนฺติ ¶ สมฺพนฺโธ. สเจ ปวาเรตฺวา อาสนา น วุฏฺาติ ภิกฺขุ, ตสฺสาปิ อติริตฺตํ กาตุํ ลภติ. อภุตฺเตน จ โภชนนฺติ เยน ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ โภชนํ อนฺตมโส กุสคฺเคนาปิ น ภุตฺตํ, เตนาปิ อติริตฺตํ น กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. เยน ปน อรุณุคฺคเมปิ ภุตฺตํ โหติ, โส เจ อปวาริโต อาสนา วุฏฺิโตปิ มชฺฌนฺหิกสมเยปิ ปุน กิฺจิ อภุตฺวาปิ กาตุํ ลภติ. เยน ยํ วา ¶ ปุเร กตนฺติ เยน ยํ วา ปุพฺเพ กตํ, เตน ตมฺปิ ปจฺฉา น กาตพฺพํ. อฺเน ปน ตํ กาตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ.

๘๒. ยํ ผลํ วา กนฺทมูลํ วา ปฺจหิ สมณกปฺเปหิ กตกปฺปิยํ อฺมฺปิ กปฺปิยโภชนํ วา กปฺปิยมํสํ วา, อิทํ กปฺปิยํ นาม, วุตฺตปฺปการวิปรีตํ อกปฺปิยํ นาม, ตสฺมึ อติริตฺตกรณํ น รุหติ, ยฺจ ปฏิคฺคเหตฺวา น คหิตํ, ตสฺมิมฺปิ น รุหติ, เตน วุตฺตํ ‘‘กปฺปิยํ คหิตฺเจวา’’ติ. อุจฺจาริตนฺติ กปฺปิยํ กาเรตุํ อาคเตน ภิกฺขุนา อีสกมฺปิ อุกฺขิตฺตํ วา อปนมิตํ วาติ อตฺโถ. หตฺถปาสโต พหิ ิตํ กาตุํ น วฏฺฏติ, เตน วุตฺตํ ‘‘หตฺถปาสค’’นฺติ. อติริตฺตํ กโรนฺเตวนฺติ อติริตฺตํ กโรนฺโต ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ วจีเภทํ กตฺวา เอวํ ภาสตูติ อตฺโถ. ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ, อยํ กิร อาจิณฺโณ. วินยธรา กิร ปน ‘‘สกึ เอว วตฺตพฺพ’’นฺติ วทนฺติ. อลเมตํ สพฺพนฺติ อิทมฺปิ โว อธิกํ, อิโต อฺํ น ลจฺฉสีติ อตฺโถ.

๘๓. อนุปสมฺปนฺนหตฺถคนฺติ กปฺปิยํ กโรนฺเตน ปน อนุปสมฺปนฺนสฺส หตฺเถ ิตํเยว น กาตพฺพํ, ตํ ปน อฺเน ภิกฺขุนา ปฏิคฺคหาเปตฺวา ตสฺส หตฺเถ ิตํ อติริตฺตํ กตฺวา อนุปสมฺปนฺนสฺส ทาตุํ วฏฺฏติ. อตฺตนา อาคนฺตฺวา อฺสฺส หตฺเถ จ เปสยิตฺวาปิ กาเรตุํ ลพฺภเตติ อตฺโถ. ตํ ปน อติริตฺตการกํ เปตฺวา อฺโ สพฺโพ ปวาริโตปิ อปฺปวาริโตปิ ภุฺชิตุํ ลภตีติ อตฺโถ. สเจ ปวาริโต ปริภุฺชติ, ยถา อกเตน มิสฺสํ น โหติ, ตถา มุขฺจ หตฺถฺจ สุทฺธํ กตฺวา ภุฺชิตพฺพํ. คิลานสฺส ภุตฺตาวเสสมฺปิ ตสฺส ‘‘อชฺช วา สฺเว วา ขาทิสฺสตี’’ติ อาหฏมฺปิ อนติริตฺตกตํ ภุฺชิตุํ วฏฺฏตีติ. ปวารณาวินิจฺฉโย.

ปวารณานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘๔. อิทานิ ¶ ¶ เย เต จตฺตาโร กาลิกา มุนินา วุตฺตา ‘‘ยาวกาลิกํ ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิก’’นฺติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘กาลิกา จา’’ติ ปทํ อุทฺธฏํ. ตตฺถ (ปาจิ. ๒๕๔-๒๕๖; ปาจิ. อฏฺ. ๒๕๓-๒๕๖) กตเม เต กาลิกาติ เจ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘ยาวกาลิก’’นฺติอาทิมาห. เตสุ อรุณุคฺคมนโต ยาว ิตมชฺฌนฺหิกา ภุฺชิตพฺพโต ยาวกาลิกํ. อรุณุคฺคมนโต ยาว ยามาวสานา ปิปาสาย สติ ปิปาสจฺเฉทนตฺถํ ปาตพฺพโต ยาโม กาโล อสฺสาติ ยามกาลิกํ. เตน อุปสเมตพฺเพ อาพาเธ สติ ยาว สตฺตาหา ปริภุฺชิตพฺพโต สตฺตาหกาลิกํ. อาพาเธ สติ ยาวชีวํ ปริหริตฺวา ภุฺชิตพฺพโต ยาวชีวิกํ.

๘๕. เตสุ ยาวกาลิกํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปิฏฺํ มูลํ ผลํ ขชฺช’’นฺติอาทิมาห. เอตฺถ (ปาจิ. ๒๔๘-๒๕๐; ปาจิ. อฏฺ. ๒๔๘-๒๔๙) ปิฏฺขาทนียํ นาม สตฺตนฺนํ ตาว ธฺานํ ธฺานุโลมานํ อปรณฺณานฺจ ปิฏฺํ ปนสปิฏฺํ ลพุชปิฏฺํ อมฺพาฏกปิฏฺํ สาลปิฏฺํ โธตกตาลปิฏฺํ ขีรวลฺลิปิฏฺฺจาติ เอวมาทีนิ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ ปกติอาหารวเสน มนุสฺสานํ ขาทนียตฺถฺจ โภชนียตฺถฺจ ผรณกานิ ปิฏฺานิ ยาวกาลิกานิ. อิมินาว ลกฺขเณน มูลขาทนียาทีสุปิ ยาวกาลิกลกฺขณํ เวทิตพฺพํ, อติวิตฺถารภเยน สํขิตฺตํ. โครโส นาม ขีรทธิตกฺกรโส. ธฺโภชนนฺติ สานุโลมานิ สตฺตธฺานิ จ ปฺจวิธโภชนฺจาติ อตฺโถ. ยาคุสูปปฺปภุตโยติ เอตฺถ ปภุติ-สทฺเทน กนฺทขาทนียํ มุฬาลขาทนียํ มตฺถกขาทนียํ ขนฺธขาทนียํ ตจขาทนียํ ปตฺตขาทนียํ ปุปฺผขาทนียํ อฏฺิขาทนียํ นิยฺยาสขาทนียนฺติ อิมานิ สงฺคหิตานีติ เวทิตพฺพานิ.

ตตฺริทํ ¶ มุขมตฺตนิทสฺสนํ – ภิสสงฺขาโต ปทุมปุณฺฑรีกกนฺโท ปิณฺฑาลุมสาลุกอาทโย วลฺลิกนฺโท อาลุวกนฺโท ตาลกนฺโทติ เอวมาทิ กนฺทขาทนียํ. ปทุมมุฬาลาทโย มุฬาลขาทนียํ. ตาลหินฺตาลกุนฺตาลเกตกนาฬิเกรปูครุกฺขขชฺชูรีอาทีนํ กฬีรสงฺขาตา มตฺถกา มตฺถกขาทนียํ. อุจฺฉุขนฺโธ นีลุปฺปลรตฺตุปฺปลกุมุทโสคนฺธิกานํ ปุปฺผทณฺฑกานีติ เอวมาทิ ขนฺธขาทนียํ. ตจขาทนียํ อุจฺฉุตโจ เอว เอโก ยาวกาลิโก, โสปิ สรโส. มูลกํ ขารโก จจฺจุ ตมฺพุโก ตณฺฑุเลยฺยโกติ เอวมาทิ ปตฺตขาทนียํ. มูลกปุปฺผํ ขารกปุปฺผํ ¶ จจฺจุปุปฺผํ ตมฺพุกปุปฺผนฺติ เอวมาทิ ปุปฺผขาทนียํ, อโสกปุปฺผํ ปน ยาวชีวิกํ. ลพุชปนสฏฺิอาทิ อฏฺิขาทนียํ. นิยฺยาสขาทนีเย ยาวกาลิกํ นตฺถิ. เอเต วุตฺตปฺปการา ยาวกาลิกา โหนฺตีติ อตฺโถ.

๘๖. อิทานิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อฏฺ ปานานิ อมฺพปานํ ชมฺพุปานํ โจจปานํ โมจปานํ มธุกปานํ มุทฺทิกปานํ สาลูกปานํ ผารุสกปาน’’นฺติ (มหาว. ๓๐๐) เอวํ วุตฺตํ อฏฺวิธํ ปานกํ ยามกาลิกํ นามาติ ทสฺเสตุํ ‘‘มธู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ (มหาว. อฏฺ. ๓๐๐) มธุชํ มุทฺทิกชํ สาลูกชํ โจจชํ โมจชํ อมฺพุชํ ชมฺพุชฺจาติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. เอตฺถ มธุชํ นาม มธุกานํ ชาติรเสน กตํ, ตํ ปน อุทกสมฺภินฺนเมว วฏฺฏติ, สุทฺธํ น วฏฺฏติ. มุทฺทิกปานํ นาม มุทฺทิกา อุทเก มทฺทิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา คหิตํ. สาลูกปานํ นาม รตฺตุปฺปลนีลุปฺปลาทีนํ กิฺชกฺขเรหิ กตํ. เสสานิ ปากฏาเนว. เอตฺถ ปน สเจ สยํ เอตานิ ยาวกาลิกวตฺถูนิ ปฏิคฺคเหตฺวา อุทเก มทฺทิตฺวา อาตเป อาทิจฺจปาเกน ปจิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา ปานกํ กโรติ, ตํ ปุเรภตฺตเมว กปฺปติ. สเจ อนุปสมฺปนฺเนน กตํ ลภติ, ตทหุปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตํ นิรามิสปริโภเคน ¶ ยาว อรุณุคฺคมนา วฏฺฏติ. อิมานิ อฏฺ ปานานิ สีตานิปิ อาทิจฺจปากานิปิ วฏฺฏนฺติ, อคฺคิปากานิ ปน น วฏฺฏนฺติ, ตสฺมา ‘‘นคฺคิสนฺตตฺต’’นฺติ วุตฺตํ.

๘๗. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ผลรสํ เปตฺวา ธฺผลรส’’นฺติ (มหาว. ๓๐๐) วุตฺตตฺตา ธฺผลรโส ปน น วฏฺฏติ, เตน วุตฺตํ ‘‘สานุโลมานิ ธฺานิ เปตฺวา’’ติ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปุปฺผรสํ เปตฺวา มธุกปุปฺผรส’’นฺติ วุตฺตตฺตา มธุกปุปฺผรโส อาทิจฺจปาโก วา โหตุ อคฺคิปาโก วา, ปจฺฉาภตฺตํ น วฏฺฏติ, เตน วุตฺตํ ‘‘มธุกปุปฺผมฺตฺรา’’ติ.

๘๘. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพํ ปตฺตรสํ เปตฺวา ฑากรส’’นฺติ วุตฺตตฺตา อุทเกน ปกฺกานมฺปิ ยาวกาลิกปตฺตานํ รโส ปุเรภตฺตเมว วฏฺฏติ, สีโตทเกน มทฺทิตานํ รโส ยามกาลิกํ. เตน วุตฺตํ ‘‘เปตฺวา ปกฺกฑากช’’นฺติ. ยาวชีวิกปณฺณสฺส อุทเกน ปกฺกสฺส รโส ยาวชีวิโก โหติ.

๘๙. อิทานิ ¶ สตฺตาหกาลิเก ทสฺเสตุํ ‘‘สปฺปี’’ติอาทิมาห. เอตฺถ (มหาว. ๒๖๐) ปน –

‘‘สปฺปิโนนีตเตลานิ, มธุผาณิตเมว จ;

สตฺตาหกาลิกา สปฺปิ, เยสํ มํสมวาริต’’นฺติ. –

ปาโ คเหตพฺโพ. เอวํ ปน คหิเต วสา เตลคฺคหเณน คหิตาว โหติ ‘‘เตลํ นาม ติลเตลํ สาสปเตลํ มธุกเตลํ เอรณฺฑเตลํ วสาเตล’’นฺติ (ปารา. ๖๒๓; ปาจิ. ๒๖๐) เอวํ ปาฬิยํ วิตฺถาริตตฺตา. เอวํ ปน อคฺคเหตฺวา วสา จ ‘‘มธุผาณิต’’นฺติ ปาเ คหิเต ยาวกาลิกภูตา วสา สตฺตาหกาลิกาติ อาปชฺเชยฺย, ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ คิลานานํ ¶ ภิกฺขูนํ ปฏิสายนียานิ เภสชฺชานิ, เสยฺยถิทํ – สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิต’’นฺติ (ปารา. ๖๒๒) เอวํ ปฺเจว ภควตา สตฺตาหกาลิกเภสชฺชานิ อนุฺาตานิ, ตโต อุตฺตริ ฉฏฺสฺส สตฺตาหกาลิกเภสชฺชสฺส อตฺถิตาปิ อาปชฺชติ, เภสชฺชกฺขนฺธเกปิ ภควตา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสานิ เภสชฺชานิ อจฺฉวสํ มจฺฉวสํ สุสุกาวสํ สูกรวสํ คทฺรภวสํ กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ กาเล สํสฏฺํ เตลปริโภเคน ปริภุฺชิตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒) เอวํ สตฺตาหกาลิกวเสน วสํ อนนุชานิตฺวา ตโต นิพฺพตฺตเตลเมว อนุฺาตํ, ตสฺมา ‘‘มธุผาณิตเมว จา’’ติ ปาเ อคฺคหิเต ปาฬิยา อฏฺกถาย จ วิรุชฺฌติ. เถเรน ปน อุตฺตรวิหารวาสีนํ ขุทฺทสิกฺขาย อาคตนเยน วุตฺตํ. เตสํ ปน –

‘‘สปฺปิ นวนีตํ เตลํ, มธุ ผาณิตปฺจมํ;

อจฺฉมจฺฉวสาทิ จ, โหนฺติ สตฺตาหกาลิกา’’ติ. –

เอวมาคตํ. อมฺหากํ ปน วิสุํ สตฺตาหกาลิเก อาคตฏฺานํ นตฺถีติ วทนฺติ, อุปปริกฺขิตพฺพํ.

อิทานิ เตสุ สปฺปึ ทสฺเสตุํ ‘‘เยสํ มํสปวาริต’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘สปฺปินาม โคสปฺปิ วา อชิกาสปฺปิ วา มหึ สสปฺปิ วา. เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปิ, นวนีตํ นาม เตสํเยว นวนีต’’นฺติ (ปารา. ๖๒๓; ปาจิ. ๒๖๐) ปาฬิยํ วุตฺตตฺตา นวนีตํ ปน คหิตนฺติ น วิตฺถาริตํ ¶ , สปฺปิ ปน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ตทหุ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปินิรามิสมฺปิ วฏฺฏติ. ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย สตฺตาหํ นิรามิสํ ปริภุฺชิตพฺพํ. สตฺตาหาติกฺกเม สเจ เอกภาชเน ปิตํ, เอกํ นิสฺสคฺคิยํ. สเจ พหูสุ, วตฺถุคณนาย นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยานิ. ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ สตฺตาหํ นิรามิสเมว วฏฺฏติ. สปฺปิ ตาเปนฺตสฺส สามํปาโก น โหติ, ‘‘นวนีตํ ปน ตาเปนฺตสฺส หิ สามํปาโก น โหติ, สามํปกฺเกน ปน ¶ เตน สทฺธึ อามิสํ น วฏฺฏตี’’ติ จ ‘‘สเจ อนุปสมฺปนฺโน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตนวนีเตน สปฺปึ กตฺวา เทติ, ปุเรภตฺตํ สามิสํ วฏฺฏติ. สเจ สยํ กโรติ, สตฺตาหํ นิรามิสเมว วฏฺฏตี’’ติ จ สมนฺตปาสาทิกายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๒) นวนีตมฺหิเยว สามํปากตา วุตฺตา, น สปฺปิมฺหิ. ยํ ปน กงฺขาวิตรณิยํ วุตฺตํ ‘‘นิพฺพตฺติตสปฺปิ วา นวนีตํ วา ปจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ, ‘‘ตํ ปน ตทหุ ปุเรภตฺตมฺปิ สามิสํ ปริภุฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (กงฺขา. อฏฺ. เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา) จ, ตตฺถ ยาวกาลิกวตฺถุนา อสมฺมิสฺสํ สุโธตํ นวนีตํ สนฺธาย ‘‘ปจิตุํ วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. สยํปจิตสตฺตาหกาลิเกน สทฺธึ ยทิ อามิสํ ภุฺชติ, ตํ อามิสํ สยํปกฺกสตฺตาหกาลิเกน มิสฺสิตํ อตฺตโน ยาวกาลิกภาวํ สตฺตาหกาลิเกน คณฺหาเปติ, ตถา จ สติ ยาวกาลิกํ อปกฺกมฺปิ สยํปกฺกภาวํ อุปคจฺฉตีติ ‘‘สามิสํ ปริภุฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ วุตฺตํ. ยถา สยํปกฺกสตฺตาหกาลิกวสาเตลํ สยํภชฺชิตสาสปาทิยาวชีวิกวตฺถูนํ เตลฺจ สามิสํ ตทหุ ปุเรภตฺตมฺปิ น วฏฺฏติ, ตถา นวนีตสปฺปีติ เวทิตพฺพํ. วกฺขติ จ อาจริโย –

‘‘ยาวกาลิกอาทีนิ, สํสฏฺานิ สหตฺตนา. คาหาปยนฺติ สพฺภาว’’นฺติ จ,

‘‘เตเหว ภิกฺขุนา ปกฺกํ, กปฺปเต ยาวชีวิกํ;

นิรามิสฺจ สตฺตาหํ, สามิเส สามปากตา’’ติ จ.

ยา ปน สมนฺตปาสาทิกายํ นวนีตมฺหิ สามํปากตา วุตฺตา, สา ตกฺกาทิสมฺมิสฺสํ อโธตนวนีตํ สนฺธาย วุตฺตา. ตสฺมา วิฺูนํ สมนฺตปาสาทิกาปิ กงฺขาวิตรณีปิ สเมนฺติ, ตํ นวนีตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ อาจริยา วทนฺติ. อิทเมว ยุตฺตํ. ยทิ สปฺปิมฺหิ สามํปากตา โหติ, อวสฺสํเยว สมนฺตปาสาทิกายํ ¶ วุจฺเจยฺย, ตตฺถ ปน ‘‘สปฺปิ ตาว ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ, ตทหุ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ นิรามิสมฺปิ ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏตี’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๒) หิ ¶ วุตฺตํ, น ปจนวิธานํ. มนุสฺสสปฺปินวนีตานํ, อฺเสมฺปิ หตฺถิอสฺสาทีนํ อกปฺปิยมํสสปฺปินวนีตานํ สตฺตาหาติกฺกเม ทุกฺกฏํ. กึ ปน ตํ ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏตีติ? อาม วฏฺฏติ. กสฺมา? ปฏิกฺเขปาภาวา จ สพฺพอฏฺกถาสุ อนุฺาตตฺตา จ. ‘‘เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปิ, นวนีต’’นฺติ (ปารา. ๖๒๓) อิทํ ปน นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ ทสฺเสตุํ วุตฺตํ, น อฺเสํ วารณตฺถาย.

๙๐. อิทานิ เตลํ ทสฺเสตุํ ‘‘เตลํ ติลวเสรณฺฑมธุสาสปสมฺภว’’นฺติอาทิมาห. เอตฺถ ติลาทีหิ สมฺภวํ นิพฺพตฺตํ เตลนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ (ปารา. อฏฺ. ๑.๑๐๐) ปน ปุเรภตฺตํ ติเล ปฏิคฺคเหตฺวา กตเตลํ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย สวตฺถุกปฺปฏิคฺคหิตตฺตา อนชฺโฌหรณียํ. ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา กตเตลํ อนชฺโฌหรณียํ, สีสมกฺขนาทีสุ อุปเนตพฺพํ. เอรณฺฑมธุกสาสปฏฺีนิ ปฏิคฺคเหตฺวา สเจ ตานิ ภชฺชิตฺวา เตลํ กโรติ, ตทหุ ปุเรภตฺตมฺปิ สามิสํ น วฏฺฏติ, สามํปากตา โหติ. สเจ อภชฺชิตฺวา กโรติ, ตทหุ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย นิรามิสเมว วฏฺฏติ, ปริภุฺชิตพฺพวตฺถูนํ ยาวชีวิกตฺตา สวตฺถุกปฺปฏิคฺคหเณ โทโส นตฺถีติ. เตลคฺคหณตฺถาย เอรณฺฑกฏฺิอาทีนิ ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ อติกฺกามยโต ทุกฺกฏํ. ตถา ปาฬิยํ อนาคตานิ อทสฺสิตานิ โกสมฺพกกุสุมฺภาทีนํ เตลานิ.

อิทานิ มธุวิกตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ขุทฺทาภมรมธุกริ-มกฺขิกาหิ กต’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓) ขุทฺทาติ ขุทฺทมกฺขิกา. ภมราติ มหาภมรมกฺขิกา ¶ . ทณฺฑเกสุ มธุกรา มธุกริมกฺขิกา นาม. เอตาหิ ตีหิ มกฺขิกาหิ กตํ มธุ นามาติ อตฺโถ. ‘‘มธุ นาม มกฺขิกามธู’’ติ ปาฬิยํ (ปารา. ๖๒๓; ปาจิ. ๒๖๐) วุตฺตตฺตา อฺเหิ ตุมฺพฏกาทีหิ กตํ สตฺตาหกาลิกํ น โหตีติ เวทิตพฺพํ.

อิทานิ ผาณิตํ ทสฺเสตุํ ‘‘รสาทิอุจฺฉุวิกติ, ปกฺกาปกฺกา จ ผาณิต’’นฺติ อาห. ปกฺกา จ อปกฺกา จ รสาทิอุจฺฉุวิกติ ผาณิตนฺติ อตฺโถ. มธุกปุปฺผผาณิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสํ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย สตฺตาหํ นิรามิสเมว วฏฺฏติ. ตสฺส สตฺตาหาติกฺกเม ทุกฺกฏํ. จิฺจผาณิตฺจ อมฺพผาณิตฺจ ยาวกาลิกเมว.

๙๑. อิทานิ ¶ เอเตสุ วสาเตลสฺส โอทิสฺส อนุฺาตตฺตา ตํ วิสุํ อุทฺธริตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘สวตฺถุปกฺกา สามํ วา’’ติอาทิมาห. สตฺตวิธฺหิ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓) โอทิสฺสํ นาม พฺยาโธทิสฺสํ ปุคฺคโลทิสฺสํ กาโลทิสฺสํ สมโยทิสฺสํ เทโสทิสฺสํ วโสทิสฺสํ เภสชฺโชทิสฺสนฺติ.

ตตฺถ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อมนุสฺสิกาพาเธ อามกมํสํ อามกโลหิต’’นฺติ (มหาว. ๒๖๔) วุตฺตํ, อิทํ พฺยาโธทิสฺสํ นาม. เอตฺถ ปน กาเลปิ วิกาเลปิ กปฺปิยากปฺปิยมํสโลหิตํ วฏฺฏติ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โรมนฺถกสฺส โรมนฺถน’’นฺติ (จูฬว. ๒๗๓) เอวํ อนุฺาตํ ปุคฺคโลทิสฺสํ นาม. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, จตฺตาริ มหาวิกฏานิ ทาตุํ คูถํ มุตฺตํ ฉาริกํ มตฺติก’’นฺติ (มหาว. ๒๖๘) เอวํ สปฺปทฏฺกาเล อปฺปฏิคฺคหิตกํ อนุฺาตํ กาโลทิสฺสํ นาม. คณโภชนาทิ สมโยทิสฺสํ นาม. คณงฺคณูปาหนานิ เทโสทิสฺสํ นาม. วโสทิสฺสํ นาม ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสานิ เภสชฺชานี’’ติ (มหาว. ๒๖๒) เอวํ ¶ วสานาเมน อนุฺาตํ. ตํ เปตฺวา มนุสฺสวสํ สพฺเพสํ กปฺปิยากปฺปิยวสานํ เตลํ ตํตทตฺถิกานํ เตลปริโภเคน ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏติ. เภสชฺโชทิสฺสํ นาม ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตานิ ปฺจ เภสชฺชานี’’ติ (มหาว. ๒๖๑) เอวํ เภสชฺชนาเมน วุตฺตานิ สปฺปิอาทีนิ ปฺจ.

ยถา ปน ขีรทธิอาทีหิ ปกฺกเตลํ ปจฺฉาภตฺตํ น วฏฺฏติ, น เอวมิทํ. อิทํ ปน เตลํ สวตฺถุกปกฺกมฺปิ วฏฺฏติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สวตฺถุปกฺกา สามํ วา’’ติ วุตฺตํ. วสํ โอโลเกตฺวา ‘‘สวตฺถุปกฺกา’’ติ วุตฺตํ. สามํ ปกฺกา วาติ อตฺโถ. ยถา สวตฺถุกปฺปฏิคฺคหิตตฺตา สามํปกฺกตฺตา ทธิอาทีหิ ปกฺกเตลํ อตฺตนา กตํ ปุเรภตฺตมฺปิ น วฏฺฏติ, น เอวมิทํ. อิทํ ปน อตฺตนา สวตฺถุกปกฺกมฺปิ ปุเรภตฺตมฺปิ ปจฺฉาภตฺตมฺปิ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน การณูปจาเรน วสาเตลํ ‘‘วสา’’ติ วุตฺตํ.

กาเลติ ปุเรภตฺตกาเล ปเรหิ วา อตฺตนา วา ปกฺกาติ อตฺโถ. ปจฺฉาภตฺตํ ปน ปจิตุํ น วฏฺฏติ ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ กาเล สํสฏฺ’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒) วุตฺตตฺตา. ตสฺมา ‘‘กาเล’’ติ วุตฺตํ. โย ปน วิกาเล ปฏิคฺคเหตฺวา วิกาเล ปจิตฺวา วิกาเล ปริสฺสาเวตฺวา ปริภุฺชติ, โส ตีณิ ทุกฺกฏานิ อาปชฺชติ.

อมานุสาติ ¶ เอตฺถ (มหาว. ๒๖๒) ปน อจฺฉวสาทีนํ อนุฺาตตฺตา เปตฺวา มนุสฺสวสํ สพฺเพสํ อกปฺปิยมํสานํ วสา อนุฺาตาติ เวทิตพฺพา. มํเสสุ หิ มนุสฺสหตฺถิมํสาทีนิ ทส มํสานิ ปฏิกฺขิตฺตานิ, วสา ปน เอกา มนุสฺสวสา เอว.

อนุปสมฺปนฺเนน (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓) กตนิพฺพฏฺฏิตวสาเตลํ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย สตฺตาหํ ¶ นิรามิสเมว วฏฺฏติ. ยํ ปเนตฺถ สุขุมรชสทิสํ มํสํ วา นฺหารุ วา อฏฺิ วา โลหิตํ วา, ตํ อพฺโพหาริกํ. สเจ สยํ กโรติ, ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปจิตฺวา ปริสฺสาเวตฺวา สตฺตาหํ นิรามิสเมว ปริภุฺชิตพฺพํ. นิรามิสปริโภคฺหิ สนฺธาย อิทํ วุตฺตํ ‘‘กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ กาเล สํสฏฺํ เตลปริโภเคน ปริภุฺชิตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒). อฺเสนฺติ สปฺปิอาทีนํ. วตฺถุนฺติ ยาวกาลิกภูตํ วตฺถุํ. ยาวกาลิกวตฺถูนํ วตฺถุํ น ปเจติ สมฺพนฺโธ.

๙๒. อิทานิ ยาวชีวิกวิกตึ ทสฺเสตุํ ‘‘หลิทฺที’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถายมนุตฺตานปทตฺโถ (มหาว. ๒๖๓; ปาจิ. อฏฺ. ๒๔๘-๒๔๙) – ปฺจมูลาทิกฺจาปีติ เอตฺถ ทฺวิปฺจมูเลน สทฺธึ อฺานิปิ ตคฺคติกานิ มูลเภสชฺชานิ คหิตานีติ าตพฺพํ.

๙๓-๕. พิฬงฺคาทีนิ ผลเภสชฺชานิ. ตตฺถ (มหาว. ๒๖๓) โคฏฺผลนฺติ มทนผลนฺติ วทนฺติ. กปฺปาสาทีนํ ปณฺณนฺติ สมฺพนฺโธ. อิเม ปน วุตฺตปฺปการา มูลเภสชฺชผลเภสชฺชปณฺณเภสชฺชวเสน วุตฺตา สพฺเพ กปฺปิยา. อิเมสํ ปุปฺผผลปณฺณมูลา สพฺเพปิ กปฺปิยา ยาวชีวิกาเยว. เปตฺวา อุจฺฉุนิยฺยาสํ สพฺโพ จ นิยฺยาโส สรสฺจ อุจฺฉุชํ ตจํ เปตฺวา สพฺโพ จ ตโจติ สมฺพนฺโธ.

๙๖. มธุนา (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๓) อมกฺขิตํ สุทฺธสิตฺถฺจ. มธุมกฺขิตํ ปน สตฺตาหกาลิกเมว. ยฺจ กิฺจีติ โอทนํ มํสํ อฏฺิอาทีนีติ อตฺโถ.

๙๗. ‘‘ยานิ วา ปนฺานิปิ อตฺถิ เนว ขาทนีเย ขาทนียตฺถํ ผรนฺติ, น โภชนีเย โภชนียตฺถํ ผรนฺติ, ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา ยาวชีวํ ปริหริตุํ, สติ ปจฺจเย ปริภุฺชิตุํ ¶ , อสติ ¶ ปจฺจเย ปริภุฺชนฺตสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๖๓) วุตฺตตฺตา ‘‘อาหารตฺถมสาเธนฺตํ, สพฺพํ ตํ ยาวชีวิก’’นฺติ วุตฺตํ.

๙๘. สพฺพสฺสาติ คิลานสฺสาปิ อคิลานสฺสปีติ อตฺโถ. กาลิกตฺตยนฺติ ยาวกาลิกํ วชฺเชตฺวา อวเสสํ สติ ปจฺจเย วิกาเล กปฺปตีติ อตฺโถ.

๙๙. ชนยนฺตุโภติ ชนยนฺติ อุโภ. กึ วุตฺตํ โหติ? ยาวกาลิกยามกาลิกสงฺขาตา อุโภ กาลิกา อตฺตโน กาลมติกฺกมิตฺวา ปริภุตฺตา ปาจิตฺตึ ชนยนฺตีติ อตฺโถ. กิฺจ ภิยฺโย (มหาว. ๒๗๔; มหาว. อฏฺ. ๒๗๔; กงฺขา. อฏฺ. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา) – อุโภปิ ปเนเต อกปฺปิยกุฏิยํ วุตฺตา อนฺโตวุตฺถํ ทุกฺกฏฺจ, ปุนทิวเส ปริภุฺชโต สนฺนิธึ ปาจิตฺติยฺจ ชนยนฺตีติ อตฺโถ.

๑๐๐. อนารุฬฺเหติ ปาฬิยํ อนาคเต มนุสฺสสปฺปิอาทิมฺหีติ อตฺโถ.

๑๐๑. นิสฺสฏฺลทฺธนฺติ (ปารา. ๖๒๔) วินยกมฺมํ กตฺวา ปุน ลทฺธนฺติ อตฺโถ. วิกปฺเปนฺตสฺส สตฺตาเหติ สตฺตาหพฺภนฺตเร สามเณรสฺส ‘‘อิทํ สปฺปึ เตล’’นฺติอาทินา นเยน นามํ คเหตฺวา ‘‘ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วา ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส วิกปฺเปมี’’ติ วา สมฺมุขาปิ วา ปรมฺมุขาปิ วา วิกปฺเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปาฬิยํ ปน ‘‘อนาปตฺติ อนฺโตสตฺตาเห อธิฏฺเติ, วิสฺสชฺเชติ, นสฺสติ, วินสฺสติ, ฑยฺหติ, อจฺฉินฺทิตฺวา คณฺหนฺติ, วิสฺสาสํ คณฺหนฺตี’’ติ (ปารา. ๖๒๕) เอตฺตกเมว วุตฺตํ, ‘‘วิกปฺเปมี’’ติ อิทํ ปน นตฺถิ. กิฺจาปิ นตฺถิ, อถ โข ‘‘อนธิฏฺิเต อธิฏฺิตสฺี นิสฺสคฺคิยํ ¶ ปาจิตฺติยํ, อวิกปฺปิเต วิกปฺปิตสฺี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ (ปารา. ๖๒๔) อาปตฺติวาเร อาคตตฺตา เถเรน ทสฺสิตํ. ตํ ทสฺเสนฺเตนาปิ สเจ อุปสมฺปนฺนสฺส วิกปฺเปติ, อตฺตโน เอว สนฺตกํ โหติ, ปฏิคฺคหณมฺปิ น วิชหติ, ตสฺมา อุปสมฺปนฺนวเสน อทสฺเสตฺวา อนุปสมฺปนฺนวเสน ทสฺสิตํ. ตสฺส หิ วิกปฺปิเต ปฏิคฺคหณมฺปิ วิชหติ, อาปตฺติปิ น โหตีติ. อธิฏฺโตติ อพฺภฺชนาทีนิ อธิฏฺหนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถ. สเจ ปน สตฺตาหพฺภนฺตเร นิรเปกฺโข หุตฺวา อนุปสมฺปนฺนสฺส ปริจฺจชติ, ปริจฺจตฺตตฺตา อนาปตฺติ, อิตรสฺส จ อปฺปฏิคฺคหิตตฺตา อุภินฺนมฺปิ กายิกปริโภโค วฏฺฏติ. อนิสฺสคฺคิยตฺตา ปน พาหิรปริโภเคน วฏฺฏติ. ‘‘ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา ¶ สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ปริภุฺชิตพฺพานี’’ติ (ปารา. ๖๒๓) เอวํ นิยเมตฺวา อนุฺาตตฺตา วุตฺตํ ‘‘อฺสฺส ททโตปิ จ อนาปตฺตี’’ติ.

๑๐๒. สพฺภาวนฺติ อตฺตโน สภาวํ. ยสฺมา คาหาปยนฺติ, ตสฺมา เอวมุทีริตนฺติ วุตฺตนฺติ อตฺโถ. อิทานิ วกฺขมานํ สนฺธาย ‘‘เอว’’นฺติ วุตฺตํ.

๑๐๓-๕. สตฺตาหํ ยาวชีวิกนฺติ (มหาว. ๓๐๕; มหาว. อฏฺ. กงฺขา. อฏฺ. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา) สตฺตาหกาลิกฺจ ยาวชีวิกฺจาติ อตฺโถ. กึ วุตฺตํ โหติ? สตฺตาหกาลิกยาวชีวิกทฺวยํ เสสกาลิกสมฺมิสฺสํ สมฺภินฺนรสํ กตฺวา ปริภุฺชโต สนฺนิธิปาจิตฺติ โหตีติ อุทีริตนฺติ. ตทหุ ปฏิคฺคหิตํ ตทเหวาติ อตฺโถ. เสสนฺติ สตฺตาหกาลิกยาวชีวิกทฺวยํ. อิตรนฺติ ยาวชีวิกํ. ปุเร ปฏิคฺคหิตํ วา โหตุ, ตทหุ วา ปฏิคฺคหิตํ, ยาวชีวิกํ สตฺตาหกาลิเกน สตฺตาหํ กปฺปตีติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ยาวกาลิเกน, ภิกฺขเว, ยามกาลิกํ, สตฺตาหกาลิกํ, ยาวชีวิกํ ตทหุ ปฏิคฺคหิตํ กาเล กปฺปติ, โน วิกาเล. ยามกาลิเกน, ภิกฺขเว, สตฺตาหกาลิกํ, ยาวชีวิกํ ¶ ตทหุ ปฏิคฺคหิตํ ยาเม กปฺปติ, ยามาติกฺกนฺเต น กปฺปติ. สตฺตาหกาลิเกน, ภิกฺขเว, ยาวชีวิกํ ปฏิคฺคหิตํ สตฺตาหํ กปฺปติ, สตฺตาหาติกฺกนฺเต น กปฺปตี’’ติ หิ เภสชฺชกฺขนฺธเก (มหาว. ๓๐๕) วุตฺตํ. เอตฺถ ปน ‘‘ตทหุ ปฏิคฺคหิต’’นฺติ วิเสสวจนสฺส นตฺถิตาย ปุเร ปฏิคฺคหิตมฺปิ วฏฺฏตีติ สิทฺธนฺติ. กาลิกวินิจฺฉโย.

กาลิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐๖. อิทานิ ‘‘ปฏิคฺคาโห’’ติ ปทํ วิตฺถาเรตุํ ‘‘ทาตุกามาภิหาโร จา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ทาตุกามสฺส อภิหาโร ทาตุกามาภิหาโร. เอเตน อฺสฺส ปตฺเต ปกฺขิปิตุํ อาลุเลนฺตสฺส ผุสิตานิ อุฏฺหิตฺวา อฺสฺส ปตฺเต สเจ ปตนฺติ, ปฏิคฺคหณํ น รุหตีติ ทีปิตํ ¶ โหติ. เอรณกฺขมนฺติ ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน อุกฺขิปนกฺขมํ, ตโต มหนฺเต ปฏิคฺคหณํ น รุหติ. ติธา เทนฺเตติ กายกายปฺปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ วเสน ติธา เทนฺเต. ตสฺส ภิกฺขุโน กายกายปฺปฏิพทฺเธหิ ทฺวิธา คาโหติ อตฺโถ. ปฺจงฺโค เอวํ ปฺจงฺเควํ. ทาตุกามาภิหาโร เอกํ, หตฺถปาโส เอกํ, เอรณกฺขมตา เอกํ, เทวมนุสฺสติรจฺฉานคเตสุ เอเกน ติธา ทานเมกํ, ทฺวิธา คาโห เอกนฺติ เอวํ ปฺจงฺคานิ โหนฺติ.

๑๐๗. อิทานิ เยน กายปฺปฏิพทฺเธน ปฏิคฺคหณํ น รุหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสํหาริเย’’ติอาทิมาห. ขาณุเก (ปาจิ. อฏฺ. ๒๖๕) พนฺธิตฺวา ¶ ปิตมฺจาทิมฺหิ วา ผลเก วา ปาสาเณ วา อสํหาริเย น รุหตีติ อตฺโถ. ตตฺถชาเต ปทุมินิปณฺเณ วา กึสุกปณฺณาทิมฺหิ วา น วฏฺฏติ, สุขุเม จิฺจอาทีนํ ปณฺเณ วา น รุหติ, ยฺจ มชฺฌิมปุริโส สนฺธาเรตุํ น สกฺโกติ, ตสฺมึ อสยฺหภาเร จ ปฏิคฺคโห น รุหตีติ อตฺโถ.

๑๐๘. อิทานิ ปฏิคฺคหณวิชหนํ ทสฺเสตุํ ‘‘สิกฺขามรณลิงฺเคหี’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถายํ ปิณฺฑตฺโถ – สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน จ มรเณน จ ลิงฺคปริวตฺตเนน จ ‘‘น ตํ ทานิ ปริภุฺชิสฺสามี’’ติ วา ‘‘น ปุน ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชิสฺสามี’’ติ วา เอวํ อนเปกฺขวิสฺสชฺชเนน จ โจราทีหิ วา อจฺเฉทา จ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทานา จ คาโห ปฏิคฺคาโห อุปสมฺมติ วิชหตีติ. ภิกฺขุนิยา ปน สิกฺขาปจฺจกฺขานสฺส อภาวา วิพฺภมเนน จ วิชหตีติ คเหตพฺพํ.

. อิทานิ ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชิตพฺพํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปฏิคฺคหิตํ สพฺพ’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ (กงฺขา. อฏฺ. ทนฺตโปนสิกฺขาปท) – จตุกาลิกปริยาปนฺนํ อนฺตมโส รชเรณุมฺปิ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา สพฺพํ ปริภุฺชโต ปาจิตฺติ. อิทานิ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชิตพฺพํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุทฺธฺจ นาติพหล’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ สุทฺธฺจาติ อฺเสํ รเสน อสมฺมิสฺสํ. หิโมทกสมุทฺโททกาทีสุ ปฏิคฺคหณกิจฺจํ นตฺถิ. โลณฺจ อสฺสุ จ โลณสฺสุ. เอตฺถ โลณํ นาม สรีเร อุฏฺิตํ. เอตานิ ปน สพฺพานิ อวิจฺฉินฺนาเนว กปฺปนฺติ, เนตรานิ.

๑๑๑. อิทานิ อนงฺคลคฺคานิปิ ทสฺเสตุํ ‘‘คูถมตฺติกมุตฺตานี’’ติอาทิมาห. ตถาวิเธติ ตถาวิเธ กาเล, สปฺปทฏฺกาเลติ อตฺโถ. อฺเสํ ปน อปฺปฏิคฺคหิตํ อนงฺคลคฺคํ น วฏฺฏติ. กสฺมา ¶ ? ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยํ กโรนฺโต ¶ ปฏิคฺคณฺหาติ, สฺเวว ปฏิคฺคโห กโต, น ปุน ปฏิคฺคเหตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๒๖๘) วุตฺตตฺตา.

๑๑๒. ทุรูปจิณฺเณติ ทุปฺปรามฏฺเ ผลิกรุกฺขวลฺลิอาทึ จาเลนฺตสฺส วา อามิสภริตภาชนํ อปฺปฏิคฺคหิตํ ปรามสนฺตสฺส วา ทุรูปจิณฺณทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ. รโชกิณฺเณติ ภิกฺขาย จรนฺตสฺส ปตฺเต ปติตรชํ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ปุน ภิกฺขํ คณฺหโต วินยทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ. อถุคฺคหปฺปฏิคฺคเหติ อถ อุคฺคหปฺปฏิคฺคเห, อตฺตนา เอว อุคฺคเหตฺวา คหิเตติ อตฺโถ. อกปฺปิยกุฏิยํ อนฺโตวุตฺเถ จ ยตฺถ กตฺถจิ ภิกฺขุนา สยํปกฺเก จ อตฺตนา วา ปเรน วา อกปฺปิยกุฏิยํ อนฺโตปกฺเก จาติ สพฺพตฺถ ทุกฺกฏนฺติ อธิปฺปาโย. ปฏิคฺคาหวินิจฺฉโย.

ปฏิคฺคาหนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๑๓. อิทานิ มํเสสุ ปฏิปชฺชิตพฺพาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘มํเสสุ จ อกปฺปิย’’นฺติ อุทฺธฏํ. อกปฺปิยมํสมฺหิ ทสฺสิเต กปฺปิยมํสํ ทสฺสิตเมว โหติ ปาริเสสนเยน. อุรคสฺส จาติ เอตฺถ สพฺโพปิ อุรโค น กปฺปติ.

๑๑๔. เอตฺตาวตา ชาติวเสน ทสวิธมฺปิ อกปฺปิยมํสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กปฺปิยมํเสสุปิ อกปฺปิยวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทฺทิสฺสกตมํสฺจ, ยฺจ อปฺปฏิเวกฺขิต’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ ยสฺส กสฺสจิ ยํ กิฺจิ อุทฺทิสฺส กตํ อุทฺทิสฺสกตํ นาม, ตํ ปน ชานิตฺวา ปริภุฺชิตุํ สพฺเพสมฺปิ น วฏฺฏติ, อชานนฺตานํ อนาปตฺติ. มจฺเฉสุปิ เอเสว นโย. อปฺปฏิเวกฺขิตนฺติ ¶ อนุปปริกฺขิตํ, อนาปุจฺฉิตนฺติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว อปฺปฏิเวกฺขิตฺวา มํสํ ปริภุฺชิตพฺพํ, โย ปริภุฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๘๑) ¶ วุตฺตํ. มจฺเฉสุ ปน อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิ อกปฺปิยมจฺฉานํ นตฺถิตายาติ วทนฺติ. อิทานิ เอเตสุ อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติอาทิมาห. ตํ สพฺพํ (กงฺขา. อฏฺ. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา) อุตฺตานเมว.

๑๑๕. อิทานิ น เกวลํ อิเมสํ มนุสฺสาทีนํ มํสเมว อกปฺปิยํ, อฏฺิอาทีนิปิ อกปฺปิยานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺีปี’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ (มหาว. อฏฺ ๒๘๑) โลมมฺเปสนฺติ โลมมฺปิ เอสํ อกปฺปิยมํสวตฺถูนนฺติ อตฺโถ. สจิตฺตกํ วาติ เอเตสุ ปน อุทฺทิสฺสกตเมว สจิตฺตกํ, เสสา อจิตฺตกาติ. อกปฺปิยมํสวินิจฺฉโย.

อกปฺปิยมํสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๑๖-๗. อิทานิ อจฺโจฬาริกานํ วเสน ทสฺเสตุํ ‘‘อรูปิย’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. อฺถาปิ ยุตฺติ ปริเยสิตพฺพา. ตตฺถายํ สงฺเขปตฺโถ (ปารา. ๕๙๑; ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๙; กงฺขา. อฏฺ. ชาตรุปสิกฺขาปทวณฺณนา) – โย รูปิเยน อรูปิยฺจ ปริวตฺเตยฺย, โย จ อิตเรน จ อรูปิเยน รูปิยํ ปริวตฺเตยฺย, ตสฺส นิสฺสคฺคิยํ โหตีติ.

อิทานิ รูปิยฺจ อรูปิยฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘อิธ รูปิย’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. เอตฺถ (ปารา. ๕๘๙; กงฺขา. อฏฺ. ชาตรุปสิกฺขาปทวณฺณนา) สชฺฌุ สิงฺคีติ สชฺฌูติ รชตํ. สิงฺคีติ สุวณฺณํ. ตมฺพโลหาทีหิ วา ทารูหิ วา ปณฺเณหิ วา ลาขาย วา รูปํ สมุฏฺาเปตฺวา วา อสมุฏฺาเปตฺวา วา กตํ จมฺมพีชมยมฺปิยํ ยํ ¶ เทเส โวหารํ คจฺฉติ, อิทํ โวหารูปคมาสกํ นาม. อิทมิธ รูปิยนฺติ อธิปฺเปตํ. วตฺถาทิ จ มุตฺตาทิ จ วตฺถมุตฺตาทิ. อิตรนฺติ อรูปิยํ กปฺปิยวตฺถุฺจ ทุกฺกฏวตฺถุฺจ. กึ วุตฺตํ โหติ? วตฺถํ สุตฺตํ ผาโล ปฏโก กปฺปาโส อเนกปฺปการํ อปรณฺณํ สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตาทิเภสชฺชฺจาติ อิทํ กปฺปิยวตฺถุ นาม. มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโขสิลา ปวาฬํ โลหิตงฺโค มสารคลฺลํ สตฺต ธฺานิ ทาสี ทาโส เขตฺตํ วตฺถุ ปุปฺผารามผลารามาทโยติ อิทํ ทุกฺกฏวตฺถุ นาม, ตทุภยํ อรูปิยํ นามาติ วุตฺตํ โหติ.

๑๑๘. เอตฺตาวตา รูปิยสํโวหารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กยวิกฺกยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อิมํ คเหตฺวา’’ติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ อิมนฺติ ตณฺฑุลาทิกํ กปฺปิยภณฺฑํ คเหตฺวา วา โอทนาทึ ภุตฺวา วา ‘‘อิมํ วตฺถาทิกํ กปฺปิยภณฺฑํ เทหิ, อิมํ รชนปจนาทิกํ กร, รชนกฏฺาทิมา นย, อิมํ วา ตว เทมิ, ตฺวํ ปน อิมฺจ อิมฺจ อาหร, กร, เทหี’’ติ เอวํ กยวิกฺกเย สมาปนฺเน นิสฺสคฺคีติ สมฺพนฺโธ.

๑๑๙. อิทานิ ปริณามวเสน อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺรายํ ปิณฺฑตฺโถ (ปารา. ๖๕๙; ปารา. อฏฺ. ๒.๖๕๘; กงฺขา. อฏฺ. ปริณตสิกฺขาปทวณฺณนา) – สงฺฆสฺส วา อฺสฺส วา นตํ ปริณตํ ลาภํ ลภิตพฺพํ จีวราทิปจฺจยํ อตฺตโน วา อฺสฺส วา ปริณาเมยฺย, นิสฺสคฺคิยอาทีนิ โหนฺตีติ. กถํ? โย ปน มาตุสนฺตกมฺปิ สงฺฆสฺส ปริณตํ อตฺตโน ปริณาเมติ, นิสฺสคฺคิยํ. อฺสฺส ปุคฺคลสฺส ปริณาเมติ, สุทฺธิกปาจิตฺติยํ. อฺสฺส สงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา ปริณาเมติ, ทุกฺกฏํ. โย ปน อฺปุคฺคลสฺส วา เจติยสฺส วา ปริณตํ อตฺตโน วา อฺปุคฺคลสฺส วา สงฺฆสฺส วา อฺเจติยสฺส วา ปริณาเมติ, ตสฺสาปิ ทุกฺกฏเมวาติ.

๑๒๐. โย ¶ ปน นิสฺสคฺคึ นิสฺสชฺชิตพฺพํ อนิสฺสชฺชิตฺวา วินยกมฺมํ อกตฺวา ปริภุฺเชยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ. โย วา ปเรน วินยกมฺมตฺถาย นิสฺสฏฺํ สกสฺาย น ทเทยฺย, ตสฺสาปิ ทุกฺกฏํ. อฺเถตรนฺติ เอตฺถ อฺถาติ เถยฺยสฺาย สเจ น ทเทยฺย, อิตรํ ตสฺส อคฺฆวเสน ปาราชิกฺจ ถุลฺลจฺจยฺจ ทุกฺกฏฺจ โหตีติ อตฺโถ. นิสฺสคฺคิยวินิจฺฉโย.

นิสฺสคฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๒๑. อิทานิ ปาจิตฺติยานิ ทสฺเสตุํ ‘‘ปาจิตฺตี’’ติ มาติกาปทํ อุทฺธริตฺวา ‘‘มุสาวาโทมสาวาเท, เปสุฺหรเณ’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ มุสาวาเท จ โอมสวาเท จ เปสุฺหรเณ จ ปาจิตฺติ วุตฺตาติ สมฺพนฺโธ. เอวํ เสเสสุปิ. เอตฺถ ปน ‘‘อทิฏฺํ, อสุตํ, อมุตํ ¶ , อวิฺาตํ, ทิฏฺํ, สุตํ, มุตํ, วิฺาต’’นฺติ (ปาจิ. ๓; ปาจิ. อฏฺ. ๓) ปุพฺเพปิ ‘‘มุสา ภณิสฺสามี’’ติ เจเตตฺวา วจนกฺขเณว ‘‘มุสา ภณามี’’ติ ชานิตฺวา ชานนฺตสฺเสว มุสาภณเน ปาจิตฺติ นาม อาปตฺติ โหตีติ อตฺโถ. ยสฺส ภณติ, โส ตํ น สุณาติ, อาปตฺติ น โหติ (กงฺขา. อฏฺ. มุสาวาทสิกฺขาปทวณฺณนา).

‘‘โอมสวาโท นาม ทสหิ อากาเรหิ โอมสติ ชาติยาปิ นาเมนปิ โคตฺเตนปิ กมฺเมนปิ สิปฺเปนปิ อาพาเธนปิ ลิงฺเคนปิ กิเลเสนปิ อาปตฺติยาปิ อกฺโกเสนปี’’ติ (ปาจิ. ๑๕) เอวํ วุตฺเตหิ ทสหิ อากาเรหิ อุปสมฺปนฺนํ โย ขุํเสติ วมฺเภติ, อยํ โอมสติ นาม, ตสฺส ปาจิตฺตีติ ¶ อตฺโถ. ปรมฺมุขา ภณนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตถา ปาฬิยํ อนาคเตหิ ‘‘โจโร’’ติ วา ‘‘คณฺิเภทโก’’ติ วา อาทีหิ ภณนฺตสฺส. ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ ขตฺติยา พฺราหฺมณา จณฺฑาลา’’ติอาทินา ปริยาเยน ภณนฺตสฺส จ อนุปสมฺปนฺนํ ภณนฺตสฺส จ สพฺพตฺถปิ ทุกฺกฏเมว.

ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วา อุปสมฺปนฺนํ ชาติอาทีหิ โอมสนฺตสฺส อุปสมฺปนฺนสฺส วจนํ สุตฺวา ตสฺส อุปสํหรณํ เปสุฺหรณํ นาม. เอตฺถาปิ ปริยายวจเนน จ อนุปสมฺปนฺนสฺส อุปสํหรเณน จ ทุกฺกฏเมว.

ปทโสธมฺโมติ เอตฺถ ‘‘ธมฺโม นาม พุทฺธภาสิโต สาวกภาสิโต อิสิภาสิโต เทวตาภาสิโต อตฺถูปสํหิโต ธมฺมูปสํหิโต’’ติ (ปาจิ. ๔๖) เอวํ วุตฺตํ สงฺคีติตฺตยมารุฬฺหํ ติปิฏกธมฺมํ ปทอนุปทอนฺวกฺขรอนุพฺยฺชนวเสน ภิกฺขุฺจ ภิกฺขุนิฺจ เปตฺวา อนุปสมฺปนฺนํ เอกโต วาเจนฺตสฺส ปาจิตฺติ โหตีติ อตฺโถ.

สาคาเรติ ยํ ปน สพฺพนฺติเมน ปริยาเยน ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพเธน ปาการาทินา ปริกฺขิตฺตตฺตา สพฺพปริจฺฉินฺนฺจ เยน เกนจิ วิตานาทินา อนฺตมโส วตฺเถนปิ ฉนฺนตฺตา สพฺพจฺฉนฺนฺจ เสนาสนํ, ตถารูเป เสนาสเน เอกูปจารฏฺาเน อนุปสมฺปนฺเนน สห วสนฺตสฺส จตุตฺถทิวสโต ปฏฺาย นิปชฺชนคณนาย จ อนุปสมฺปนฺนคณนาย จ เทวสิกํ ปาจิตฺติ โหตีติ อตฺโถ.

อุชฺฌาปนกขิยฺยเนติ เอตฺถ โย อุปสมฺปนฺนํ สงฺเฆน สมฺมตํ เสนาสนปฺาปกํ วา ภตฺตุทฺเทสกํ ¶ วา ยาคุภาชกํ วา ผลภาชกํ วา ขชฺชภาชกํ วา อปฺปมตฺตกวิสฺสชฺชกํ วา มงฺกุกตฺตุกาโม ฉนฺเทน ‘‘อิตฺถนฺนาโม เสนาสนํ ปฺาเปติ, ภตฺตานิ จ อุทฺทิสตี’’ติ วา วทนฺโต อฺํ ¶ อุปสมฺปนฺนํ อุชฺฌาเปติ เตน อวชานาเปติ, โย ปน ตเถว วทนฺโต อุปสมฺปนฺนสฺส สนฺติเก ตสฺส อยสํ ปกาเสนฺโต ขียติ, ตสฺมึ อุชฺฌาปนเก จ ขียนเก จ ปาจิตฺติทฺวยนฺติ เวทิตพฺพํ.

๑๒๒. ตลสตฺติอนาทร-กุกฺกุจฺจุปฺปาทเนสุ จาติ เอตฺถ โย ภิกฺขุ อุปสมฺปนฺนสฺส ปหรณาการํ ทสฺเสนฺโต กายํ วา กายปฺปฏิพทฺธํ วา อุจฺจาเรติ, ตสฺส ปาจิตฺติยํ. สเจ วิรทฺโธ ปหารํ เทติ, อปฺปหริตุกามตาย ทุกฺกฏํ, ตถา อนุปสมฺปนฺเนสุปิ ทุกฺกฏเมว.

อุปสมฺปนฺเนน ปฺตฺเตน วุจฺจมาโน ตํ อสิกฺขิตุกามตาย วา ตสฺส วจนํ อโสตุกามตาย วา โย อนาทริยํ กโรติ, ตสฺส อนาทรกรเณ ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ. อปฺตฺเตน วุจฺจมานสฺส จ อนุปสมฺปนฺเนน ปฺตฺเตน วา อปฺตฺเตน วา วุจฺจมานสฺส ทุกฺกฏํ.

อุปสมฺปนฺนสฺส ‘‘อูนวีสติวสฺโส มฺเ ตฺวํ อุปสมฺปนฺโน, วิกาเล มฺเ ตยา ภุตฺต’’นฺติอาทินา นเยน สฺจิจฺจ กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. อนุปสมฺปนฺนสฺส อุปฺปาทเน ทุกฺกฏํ.

คามปฺปเวสนาปุจฺฉาติ เอตฺถ ปน มชฺฌนฺหิกาติกฺกมนโต ปฏฺาย ยาว อรุณุคฺคมนา วิกาโล นาม, เอตฺถนฺตเร สเจ สมฺพหุลา เกนจิ กมฺเมน คามํ ปวิสนฺติ, ‘‘วิกาเล คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉามา’’ติ สพฺเพหิปิ อฺมฺํ อาปุจฺฉิตพฺพํ. สเจ อนาปุจฺฉา ปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ อติกฺกมนฺติ, ปมปาเท ทุกฺกฏํ, ทุติยปาทุทฺธาเร ปาจิตฺติยํ. อาปทาสุ อนาปตฺติ.

โภชเน จ ปรมฺปราติ ปรมฺปรโภชเน จ ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน ปฺจสุ โภชเนสุ อฺตรํ นามํ คเหตฺวา ¶ ‘‘โอทเนน วา สตฺตุนา วา กุมฺมาเสน วา มํเสน วา มจฺเฉน วา นิมนฺเตมี’’ติอาทินา นเยน, เยน เกนจิ เววจเนน วา อกปฺปิยนิมนฺตนาย นิมนฺติตสฺส ¶ เยน เยน ปมํ นิมนฺติโต, ตสฺส ตสฺส โภชนํ เปตฺวา อุปฺปฏิปาฏิยา, อวิกปฺเปตฺวา วา ปมนิมนฺตนํ ปรสฺส ปรสฺส กุลสฺส ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ ปริภุฺชนฺตสฺส ปรมฺปรโภชเน ปาจิตฺติ โหติ. คิลานจีวรทานจีวรกาลสมเยสุ อนาปตฺติ, ตถา ปฺจ โภชนานิ เปตฺวา สพฺพตฺถ.

๑๒๓. อนุทฺธริตฺวา คมเน เสยฺยนฺติ เอตฺถ ทสวิธา เสยฺยา ภิสิ จิมิลิกา อุตฺตรตฺถรณํ ภูมตฺถรณํ ตฏฺฏิกา จมฺมขณฺโฑ นิสีทนํ ปจฺจตฺถรณํ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโรติ. เอเตสุ ยํ กิฺจิ สงฺฆิเก วิหาเร คุตฺตเสนาสเน อตฺตโน วสฺสคฺเคน คหิตํ อตฺตนา วา สนฺถริตฺวา, อนุปสมฺปนฺเนน วา สนฺถราเปตฺวา ตํ ทิวสํ คมิกวเสน ปกฺกมนฺโต เนว สยํ อุทฺธเรยฺย น อฺํ อุทฺธราเปยฺย, ยถา อุปจิกาทีหิ น ขชฺเชยฺย, เอวํ น เปยฺย, อฺเน วา น อุทฺธราเปยฺย, ปติรูปํ ภิกฺขุํ วา สามเณรํ วา อารามิกเมว วา อนาปุจฺฉา วา คจฺเฉยฺย, ตสฺส ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. มณฺฑปรุกฺขมูลาทิอคุตฺตเสนาสเน สนฺถริตฺวา คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํ, ตถา มฺจปีภิสิโกจฺฉเกสุ, คุตฺตเสนาสเนปิ ทุกฺกฏเมว.

เสนาสนานิ วาติ เอตฺถ อนุทฺธริตฺวา คมเนติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ ปน มฺโจ ปีํ ภิสิ โกจฺฉกนฺติ จตุพฺพิธมฺปิ เสนาสนํ วสฺสานเหมนฺตานํ อฏฺสุ มาเสสุ อชฺโฌกาเส วา โอวสฺสกมณฺฑเป วา รุกฺขมูเล วา สยํ สนฺถริตฺวา วา อนุปสมฺปนฺเนน สนฺถราเปตฺวา วา ตํ อนุทฺธริตฺวา วา อนุทฺธราเปตฺวา วา ตสฺส เสนาสนสฺส ทฺวินฺนํ เลฑฺฑุปาตานํ อติกฺกมเน ปาจิตฺติยํ. สมฺมุฺชนียาทิ เสสปริกฺขาเรสุ ทุกฺกฏํ.

อิตฺถิยาทฺธานคมเนติ ¶ เอตฺถ มาตุคาเมน ‘‘คจฺฉาม ภคินิ, คจฺฉาม อยฺยา’’ติ เอวํ สํวิทหิตฺวา ‘‘อชฺช วา สฺเว วา ปรสุเว วา’’ติ นิยมิตกาลํ วิสงฺเกตํ อกตฺวา ทฺวารวิสงฺเกตํ มคฺควิสงฺเกตํ กตฺวาปิ คจฺฉโต คามนฺตเร คามนฺตเร ปาจิตฺติยํ. อคามเก อรฺเ อทฺธโยชเน อทฺธโยชเน อาปตฺติ.

เอเกกาย นิสีทเนติ เอตฺถ เอโก เอกาย อิตฺถิยา นิสีทเนติ อตฺโถ.

๑๒๔. ภึสาปเนติ ¶ เอตฺถ อุปสมฺปนฺโน อุปสมฺปนฺนํ ภึสาเปตุกาโม โจรกนฺตารวาฬกนฺตาราทีนิ อาจิกฺขติ, ภยานกํ วา รูปสทฺทาทึ ทสฺเสติ, โส ภายตุ วา มา วา, ตสฺส ปโยเค ปโยเค ปาจิตฺติยํ. อนุปสมฺปนฺเน ทุกฺกฏํ.

อาโกฏเนติ ปหารทาเน. อุปสมฺปนฺโน อุปสมฺปนฺนสฺส อนตฺตมโน หุตฺวา สเจ อุปฺปลปตฺเตนปิ ปหารํ เทติ, ปาจิตฺติยํ. อนุปสมฺปนฺนสฺส คหฏฺสฺส วา ปพฺพชิตสฺส วา อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา อนฺตมโส ติรจฺฉานคตสฺสาปิ ปหารํ เทติ, ทุกฺกฏเมว.

อนาจารํ อาจริตฺวา สงฺฆมชฺเฌ อาปตฺติยา วา วตฺถุนา วา อนุยุฺชิยมาโน ตํ อกเถตุกาโม ‘‘โก อาปนฺโน, กึ อาปนฺโน, กิสฺมึ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน อฺเหิ วจเนหิ ตํ วจนํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต โส อฺํ วทติ, อยํ อฺวาทโก, ตสฺมึ อฺวาทเก จ กฺจิ วีติกฺกมํ ทิสฺวา ‘‘อาวุโส, อิทํ นาม ตยา กต’’นฺติ วุตฺเต ตํ น กเถตุกาโม ตุณฺหีภูโตว สงฺฆํ วิเหสตีติ สงฺฆวิเหสโก, ตสฺมึ วิเหสเก จ ปาจิตฺติ โหตีติ อตฺโถ. อิธ ปน ตฺติทุติเยน กมฺเมน อฺวาทเก จ วิเหสเก ¶ จ อาโรปิเต ปุน อฺํ ภณนฺตสฺส, วิเหสนฺตสฺส ปาจิตฺติ. อนาโรปิเต ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํ.

ทุฏฺุลฺลปกาสฉาเทติ เอตฺถ กิฺจาปิ ‘‘ทุฏฺุลฺลา นาม อาปตฺติ จตฺตาริ จ ปาราชิกานิ เตรส จ สงฺฆาทิเสสา’’ติ (ปาจิ. ๓๙๙) วุตฺตา, ตถาปิ อิธ สงฺฆาทิเสสาว อธิปฺเปตา. ตสฺมา สงฺฆสมฺมุตึ วินา ภิกฺขุสฺส ทุฏฺุลฺลํ อาปตฺตึ ‘‘อยํ อสุจึ โมเจตฺวา สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน วตฺถุนา สทฺธึ อาปตฺตึ ฆเฏตฺวา ภิกฺขุฺจ ภิกฺขุนิฺจ เปตฺวา ยสฺส กสฺสจิ อนุปสมฺปนฺนสฺส อาโรเจนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. ถุลฺลจฺจยาทิอทุฏฺุลฺลาโรจเน ทุกฺกฏํ. ทุฏฺุลฺลจฺฉาทเนปิ สงฺฆาทิเสโสว อธิปฺเปโต. โย ปน ภิกฺขุ ภิกฺขุสฺส ทุฏฺุลฺลํ อาปตฺตึ สยํ วา ชานิตฺวา อฺเสํ วา สุตฺวา ‘‘อิมํ ชานิตฺวา โจเทสฺสนฺติ สาเรสฺสนฺติ มงฺกุํ กริสฺสนฺติ, นาโรจิสฺสามี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, ตสฺส ปาจิตฺติยํ. ธุรํ นิกฺขิปิตฺวา ปจฺฉา อาโรจิเตปิ น รกฺขติ เอว.

หาโสทเกติ องฺคุลิปโตทเกน หาโส จ อุทเก หาโส จาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ. อุปสมฺปนฺโน อุปสมฺปนฺนํ หสาธิปฺปาโย กาเยน กายํ อามสติ, อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺส, โก ปน วาโท ¶ อุปกจฺฉกาทีสุ ฆฏฺฏเน. อนุปสมฺปนฺเน ทุกฺกฏํ, ตถา ภิกฺขุสฺส กายปฺปฏิพทฺธามสเน จ นิสฺสคฺคิเยน กายปฺปฏิพทฺธามสเน จ. เอตฺถ ภิกฺขุนีปิ อนุปสมฺปนฺนฏฺาเน ิตา. อุทเก หสนธมฺโม นาม อุปริโคปฺผเก อุทเก กีฬาธิปฺปายสฺส นิมฺมุชฺชนอุมฺมุชฺชนปฺลวนาทิกํ. อิธ หาโส นาม กีฬา วุจฺจติ.

นิจฺฉุภเน วิหาราติ สงฺฆิกา วิหารา นิกฺกฑฺฒเนติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน โย กุทฺโธ หุตฺวา อุปสมฺปนฺนํ หตฺถาทีสุ คเหตฺวา วา ‘‘นิกฺขมา’’ติ วตฺวา วา ยตฺตกานิ ทฺวารานิ ¶ เอเกน ปโยเคน อติกฺกาเมติ, ตตฺถ ทฺวารคณนาย อาปตฺตึ อคฺคเหตฺวา ปโยคสฺส เอกตฺตา เอกา เอว คเหตพฺพา. สเจ นานาปโยเคหิ อติกฺกาเมติ, ตตฺถ ทฺวารคณนาย คเหตพฺพํ. ตสฺส ปริกฺขารนิกฺกฑฺฒเน ทุกฺกฏํ, ตถา อนุปสมฺปนฺเน, ตสฺส ปริกฺขารนิกฺกฑฺฒเน จ. อลชฺชิอาทีสุ ปน อนาปตฺติ.

อนุปขชฺช สยเนติ สงฺฆิเก วิหาเร ‘‘วุฑฺโฒ’’ติ วา ‘‘คิลาโน’’ติ วา ‘‘สงฺเฆน ทินฺโน’’ติ วา ชานิตฺวา มฺจสฺส วา ปีสฺส วา ปวิสนฺตสฺส วา นิกฺขมนฺตสฺส วา อุปจาเร เสยฺยํ สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา ‘‘ยสฺส สมฺพาโธ ภวิสฺสติ, โส ปกฺกมิสฺสตี’’ติ อธิปฺปาเยน อภินิสีทนฺตสฺส จ อภินิปชฺชนฺตสฺส จ ปโยคคณนาย ปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพํ. ปาจิตฺติยวินิจฺฉโย.

ปาจิตฺติยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๒๕. ภูตานํ ชาตานํ นิพฺพตฺตานํ คาโม ภูตคาโม (ปาจิ. ๙๑; ปาจิ. อฏฺ. ๙๑; กงฺขา. อฏฺ. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา). สมารมฺโภติ เฉทนผาลนปจนาทิ, ตสฺมึ ภูตคามสมารมฺเภ ภูตคามสมารมฺภเหตุ ปาจิตฺติ โหตีติ อตฺโถ. กตกปฺปิยํ (กงฺขา. อฏฺ. ภูตคามสิกฺขาปทวณฺณนา) ปน สมณกปฺปิยํ ภเวติ สมฺพนฺโธ. สมณานํ กปฺปิยํ สมณกปฺปิยํ ¶ . อิทานิ เยน กตํ กปฺปิยํ สมณกปฺปิยํ โหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘นเขน วา’’ติอาทิมาห. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุฺชิตุํ, อคฺคิปริชิตํ สตฺถปริชิตํ นขปริชิตํ อพีชํ นิพฺพฏฺฏพีชฺเว ปฺจม’’นฺติ (จูฬว. ๒๕๐) หิ วุตฺตํ.

๑๒๖. อิทานิ ¶ ตํ ภูตคามํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมูลา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ (ปาจิ. ๙๑; ปาจิ. อฏฺ. ๙๑) ส-อิติ โส ภูตคาโม นามาติ อตฺโถ, มูลพีชาทีหิ ปฺจหิ พีเชหิ ปภาวิโต โหตีติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ มูลพีชํ นาม หลิทฺทิสิงฺคิเวราทิ. ขนฺธพีชํ นาม อสฺสตฺโถ นิคฺโรโธติ เอวมาทิ. อคฺคพีชํ นาม อชฺชุกผณิชฺชกาทิ. ผฬุพีชํ นาม อุจฺฉุเวฬุนฬาทิ. ‘‘พีชพีชํ นาม ปุพฺพณฺณํ อปรณฺณํ, ยานิ วา ปนฺานิปิ อตฺถิ พีเช ชายนฺติ พีเช สฺชายนฺติ, เอตํ พีชพีชํ นามา’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ ‘‘พีชคามภูตคามสมารมฺภา ปฏิวิรโต โหตี’’ติ (ที. นิ. ๑.๑๐, ๑๙๕; ม. นิ. ๑.๒๙๓, ๔๑๑; ๒.๑๑; อ. นิ. ๑๐.๙๙; ปุ. ป. ๑๗๙) วุตฺตตฺตา ธมฺมานุโลเมน อาคตํ พีชคามสมารมฺภํ ทสฺเสตุํ ‘‘อารมฺเภ ทุกฺกฏ’’นฺติอาทิมาห. ตสฺมา เอตํ ปมํ ‘‘กปฺปิยํ กโรหี’’ติ ภูตคามปริโมจนํ กาเรตฺวา พีชคามปริโมจนตฺถํ ปุน กปฺปิยํ กาเรตพฺพํ.

๑๒๗. นิพฺพฏฺฏพีชํ (ปาจิ. อฏฺ. ๙๒; กงฺขา. อฏฺ. ภุตคามสิกฺขาปทวณฺณนา) นาม อมฺพปนสาทิ. โนพีชํ นาม ตรุณมฺพผลาทิ, เอตํ ปน สพฺพํ อกปฺปิยมฺปิ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. กฏาหพทฺธพีชานิ กปิตฺถผลาทีนิ. พหิทฺธา วาปิ การเยติ กปาเลปิ กาตุํ วฏฺฏติ, สเจ เอกาพทฺธานีติ อตฺโถ. กฏาหมุตฺตํ ปน ภินฺทิตฺวา กาเรตพฺพํ.

๑๒๘. ภาชเน วา ภูมิยํ วา เอกาพทฺเธสุ พีเชสุ เอกสฺมึ พีเช กปฺปิเย กเต สพฺเพสฺเวว กตํ ภเวติ อตฺโถ. ยถา จ พีเช, เอวํ รุกฺขสหสฺสํ วา อุจฺฉุสหสฺสํ วา ฉินฺทิตฺวา เอกาพทฺเธ กเตปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพ.

๑๒๙. กปฺปิยํ กตฺวา นิกฺขิตฺเต พีชคาเม ปุน มูลปณฺณานิ สเจ ชายรุํ, ปุน กปฺปิยํ กาเรยฺยาติ อตฺโถ. ตทาติ มูเล จ องฺกุเร จ ชาเตติ อตฺโถ.

๑๓๐. อุทกสมฺภโวติ ¶ ¶ อุทกชาโต. เจติยาทีสูติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน เคหปฺปมุขปาการเวทิกาทีสุ นิพฺพตฺตา คหิตา. นิพฺพตฺตทฺวตฺติปตฺตโก ภูตคาโมว, อนิพฺพตฺตโก อคฺคพีเช สงฺคหํ คจฺฉติ. พีชมฺปิ ยาว มูลํ วา ปณฺณํ วา น นิกฺขมติ, ตาว พีชคาโมว, มูเล จ นิกฺขนฺเต ปณฺเณ จ หริเต ชาเต ภูตคาโมว โหตีติ อตฺโถ.

๑๓๑. มกุฬนฺติ อผุลฺลํ. อหิฉตฺตกํ นาม รุกฺเข ชาตํ อหิฉตฺตกํ.

๑๓๒. อลฺลรุกฺเข คณฺหโตติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ อลฺลรุกฺเข ฉินฺทโต วาปีติ สมฺพนฺโธ.

๑๓๔. ‘‘อิมํ รุกฺขํ, อิมํ ลตํ, อิมํ กนฺทํ ฉินฺท, ภินฺทา’’ติอาทินา นเยน นิยเมตฺวา ภาสิตุํ น วฏฺฏติ. ‘‘อิทํ, เอต’’นฺติ อวตฺวา เกวลํ ‘‘รุกฺขํ ฉินฺทา’’ติอาทินา (ปาจิ. อฏฺ. ๙๒; กงฺขา. อฏฺ. ภูตคามหิกฺขาปทวณฺณนา) นเยน วตฺตุํ วฏฺฏตีติ. สมณกปฺปวินิจฺฉโย.

สมณกปฺปนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๓๖. อิทานิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, จตสฺโส กปฺปิยภูมิโย อุสฺสาวนนฺติกํ โคนิสาทิกํ คหปตึ สมฺมุติ’’นฺติ (มหาว. ๒๙๕) เอวํ วุตฺตา จตสฺโส กปฺปิยภูมิโย ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺมุตุสฺสาวนนฺตา จา’’ติอาทิมาห. ยาสูติ กปฺปิยภูมีสุ (กงฺขา. อฏฺ. สนฺนิธิการกสิกฺขาปทวณฺณนา).

๑๓๗. อิทานิ ¶ ยตฺถ กปฺปิยกุฏิ อิจฺฉิตพฺพา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วาสตฺถายา’’ติอาทิมาห. วาสตฺถายาติ อิมินา โกฏฺาคารภตฺตสาลาเจติยฆรสมฺมุฺชนีมาฬกาทิ ยํ ยํ อฺมฺปิ วาสตฺถาย ¶ กรียติ, ตตฺถ ตตฺถ กปฺปิยกุฏิกรณกิจฺจํ นตฺถีติ ทีปิตํ โหติ. โภชนสาลา ปน เสนาสนเมว, ตสฺมา ตตฺถ กาตพฺพา เอวาติ วทนฺติ. สงฺฆิเกเวกสนฺตเกติ เอตฺถ เอกสนฺตโก อุปสมฺปนฺนสนฺตโกว เวทิตพฺโพ.

๑๓๘. อิทานิ กตฺตพฺพาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘เคเห’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สงฺฆสฺส วา เอกสฺส วา เคเห วิหาเร กริยมาเน เอวํ อีรยํ ‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรม, กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ วา ‘‘กปฺปิยกุฏิ กปฺปิยกุฏี’’ติ วา วทนฺโต ปมิฏฺกตฺถมฺภาทึ เปยฺย, เอวํ กตา อุสฺสาวนนฺติกา นาม, เอวํ อุทาหริตวจนนฺติกาติ อตฺโถ.

๑๓๙. เยภุยฺเยน วา อปริกฺขิตฺโต, สกโลปิ วา อปริกฺขิตฺโต อาราโม ‘‘โคนิสาที’’ติ วุจฺจตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ ปน เสนาสเนสุ ปริกฺขิตฺเตสุปิ อาราเม อปริกฺขิตฺเต กปฺปิยกุฏิกรณกิจฺจํ นตฺถิ. สมฺมุตึ กโรนฺเตหิ กตํ ปริโยสิตํ ‘‘อิมํ วิหารํ อฑฺฒโยคํ ปาสาทํ หมฺมิยํ คุหํ ติณกุฏิกํ มณฺฑป’’นฺติ เตสํ นามํ คเหตฺวา ตสฺสา กุฏิยา หตฺถปาเส วา ตฺวา, ตสฺสา อนฺโต วา ปวิสิตฺวา วุตฺตนเยเนว ตฺติทุติยกมฺมวาจาย สมฺมนฺนิตพฺพํ.

๑๔๐. ‘‘ภิกฺขุํ เปตฺวา อฺเหี’’ติ วจนโต เสสสหธมฺมิเกหิปิ เทวมนุสฺเสหิปิ อฺเหิ กปฺปิยกุฏิยา อตฺถาย ทินฺโน วา เตสํ สนฺตโก วา เคโห ‘‘คหปตี’’ติ มโต าโตติ อตฺโถ, สงฺฆสนฺตกฺจ ภิกฺขุสนฺตกฺจ เปตฺวา สพฺเพสํ เคโห คหปตีติ อธิปฺปาโย.

๑๔๑. สปฺปิอาทีหิ ¶ มิสฺสิตนฺติ สปฺปิอาทีหิ ปฺจหิ จ หลิทฺทิสิงฺคิเวราทิยาวชีวิเกน จาติ อตฺโถ. วเชยฺย อนฺโตวุตฺถตฺตนฺติ เอตฺถ ยาวกาลิกยามกาลิกสงฺขาตํ ปุริมกาลิกทฺวยํ สงฺฆิกํ วา ภิกฺขุสฺส วา ภิกฺขุนิยา วา สนฺตกํ สยํ กปฺปิยกุฏิยา วุตฺถมฺปิ อิตเรหิ อกปฺปิยกุฏิยา วุตฺเถหิ มิสฺสิตํ อนฺโตวุตฺถภาวํ อาคจฺเฉยฺยาติ อตฺโถ.

๑๔๒. เตเหวาติ อกปฺปิยกุฏิยํ วุตฺถสปฺปิเตลาทีหิ. สามปากตนฺติ สามํปกฺกภาวํ คจฺฉตีติ อตฺโถ.

๑๔๓-๔. อิมา ¶ ปน กปฺปิยกุฏิโย ยทา ชหิตวตฺถุกา โหนฺติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุสฺสาวนนฺติกา’’ติอาทิมาห. สเจ ถมฺเภ วา ภิตฺติปาเท วา ปริวตฺเตนฺติ, โย โย ิโต, ตตฺถ ตตฺถ ปติฏฺาติ, เอเตนุปาเยน สพฺเพสุ ปริวตฺเตสุปิ น วิชหิตวตฺถุกาว โหตีติ อตฺโถ. ปริกฺขิตฺเต โคนิสาทิ วิชหิตวตฺถุกา. เสสา ฉทนวิพฺภมาติ ฉทนวินาสา ชหิตวตฺถุกา โหนฺตีติ อธิปฺปาโย. ภูมิวินิจฺฉโย.

๑๕. อุปชฺฌาจริยวตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

๑๔๕. อุปชฺฌาจริเยติ เอตฺถ (มหาว. ๖๔, ๖๗, ๗๔, ๗๘-๗๙; จูฬว. ๓๗๕, ๓๗๗; ๓๗๙-๓๘๒; มหาว. อฏฺ. ๖๔, ๖๗, ๗๕, ๗๖, ๗๗) อาจริโย นาม นิสฺสยาจริโย ปพฺพชฺชาจริโย อุปสมฺปทาจริโย ธมฺมาจริโยติ จตุพฺพิโธ. เอเตสุ หิ นิสฺสยนฺเตวาสิเกน ยาว อาจริยํ นิสฺสาย วสติ, ตาว สพฺพมาจริยวตฺตํ กาตพฺพํ. ปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาธมฺมนฺเตวาสิเกหิ ปน นิสฺสยมุตฺตเกหิปิ อาทิโต ¶ ปฏฺาย ยาว จีวรรชนํ, ตาว วตฺตํ กาตพฺพํ. อนาปุจฺฉิตฺวา ปตฺตทานาทิมฺหิ ปน เอเตสํ อนาปตฺติ. เอเตสุ จ ปพฺพชฺชนฺเตวาสิโก จ อุปสมฺปทนฺเตวาสิโก จ อาจริยสฺส ยาวชีวํ ภาโร, นิสฺสยนฺเตวาสิโก จ ธมฺมนฺเตวาสิโก จ ยาว สมีเป วสติ, ตาวเทว. สุฏฺุ ปิยสีโล สุเปสโล, สิกฺขากาโมติ อตฺโถ. ทนฺตกฏฺํ เทนฺเตน เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา มหนฺตํ มชฺฌิมํ ขุทฺทกนฺติ ตีณิ ทนฺตกฏฺานิ อุปเนตพฺพานิ. เตสุ ยํ ตีณิ ทิวสานิ คณฺหาติ, ตํ สลฺลกฺเขตฺวา จตุตฺถทิวสโต ปฏฺาย ตาทิสํเยว สมฺมา อุโภหิ หตฺเถหิ ทาตพฺพํ. สเจ ยํ วา ตํ วา คณฺหาติ, ยถาลทฺธํ อุปเนตพฺพํ. โตยนฺติ สีตฺจ อุณฺหฺจ อุทกํ อุปเนตฺวา ยํ ตีณิ ทิวสานิ วฬฺเชติ, จตุตฺถทิวสโต ปฏฺาย ตาทิสํ อุปเนตพฺพํ. สเจ ทฺเวปิ วฬฺเชติ, ทุวิธมฺปิ อุปเนตพฺพํ. สเจ ยาคุ โหติ, ภาชนํ โธวิตฺวา อุปเนตพฺพํ.

๑๔๖. ปตฺเต วตฺตํ จเรติ ‘‘ยาคุํ ปีตสฺส อุทกํ ทตฺวา ภาชนํ ปฏิคฺคเหตฺวา นีจํ กตฺวา ¶ สาธุกํ อปริฆํสนฺเตน โธวิตฺวา ปฏิสาเมตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) วุตฺตํ ปตฺเต วตฺตํ จเรติ อตฺโถ. คามปฺปเวเส วตฺตํ จเรติ เอวํ สพฺพตฺถ. ‘‘สเจ อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา คามํ ปวิสิตุกาโม โหติ, นิวาสนํ ทาตพฺพํ, ปฏินิวาสนํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, กายพนฺธนํ ทาตพฺพํ, สคุณํ กตฺวา สงฺฆาฏิโย ทาตพฺพา, โธวิตฺวา ปตฺโต โสทโก ทาตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) อิทํ คามปฺปเวสเน วตฺตํ นาม. ‘‘สเจ อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา ปจฺฉาสมณํ อากงฺขติ, ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา กายพนฺธนํ พนฺธิตฺวา สคุณํ กตฺวา สงฺฆาฏิโย ปารุปิตฺวา คณฺิกํ ปฏิมุฺจิตฺวา โธวิตฺวา ปตฺตํ คเหตฺวา อุปชฺฌายสฺส วา อาจริยสฺส วา ปจฺฉาสมเณน โหตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) ¶ นเยน วุตฺตํ คมเน วตฺตํ นาม. ‘‘นิวตฺตนฺเตน ปมตรํ อาคนฺตฺวา อาสนํ ปฺาเปตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) นเยน วุตฺตํ อาคเม วตฺตํ นาม. ‘‘อุปชฺฌายมฺหิ วุฏฺิเต อาสนํ อุทฺธริตพฺพํ, ปาโททกํ ปาทปีํ ปาทกถลิกํ ปฏิสาเมตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) เอวํ วุตฺตํ อาสนาทีสุ วตฺตํ นาม. อุปาหนาย วตฺตํ นาม ‘‘อุปาหนา ปุฺฉิตพฺพา, อุปาหนา ปุฺฉนฺเตน ปมํ สุกฺเขน โจฬเกน ปุฺฉิตพฺพา, ปจฺฉา อลฺเลนา’’ติอาทินา (จูฬว. ๓๕๗, ๓๕๙) วุตฺตํ. จีวเร วตฺตํ นาม ‘‘สเจ จีวรํ สินฺนํ โหติ, มุหุตฺตํ อุณฺเห โอตาเปตพฺพํ, น จ อุณฺเห จีวรํ นิทหิตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) วุตฺตํ.

๑๔๗. ปริโภชนียปานีย-วจฺจปฺปสฺสาวานิสูติ เอตฺถ สเจ ปานียํ น โหติ, ปานียํ อุปฏฺาเปตพฺพํ. สเจ ปริโภชนียํ น โหติ, ปริโภชนียํ อุปฏฺาเปตพฺพํ. สเจ วจฺจกุฏิ อุกฺลาปา โหติ, วจฺจกุฏิ สมฺมชฺชิตพฺพา. ตถา ปสฺสาวฏฺาเน เอวํ วตฺตํ จริตพฺพนฺติ อตฺโถ. ‘‘วิหารํ โสเธนฺเตน ปมํ ปตฺตจีวรํ นีหริตฺวา เอกมนฺตํ นิกฺขิปิตพฺพ’’นฺติอาทินา นเยน วุตฺตํ วิหารโสธเน วตฺตํ นาม. ‘‘ภูมตฺถรณํ โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อติหริตฺวา ยถาปฺตฺตํ ปฺาเปตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) วุตฺตํ ปุน ปฺาปเน วตฺตํ นาม.

๑๔๘. อิทานิ วิหารํ โสเธนฺเตน เอวํ โสเธตพฺพนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘น ปปฺโผเฏยฺยา’’ติอาทิมาห ¶ . ตสฺสตฺโถ – วิหารํ โสเธนฺโต ภิกฺขุ ภูมตฺถรณาทิสยนาสนํ ปฏิวาเต วา ปงฺคเณ วา ปานียสามนฺตา วา น ปปฺโผเฏยฺยาติ. ปงฺคเณติ พหูนํ สนฺนิปาเต าเน.

๑๔๙. นฺหาเนติ ¶ ‘‘สเจ อุปชฺฌาโย นหายิตุกาโม โหติ, นหานํ ปฏิยาเทตพฺพํ. สเจ สีเตน อตฺโถ โหติ, สีตํ ปฏิยาเทตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๖๖; จูฬว. ๓๗๖) วุตฺตํ นหาเน วตฺตํ นาม, ‘‘อุปชฺฌายสฺส คตฺตโต อุทกํ สมฺมชฺชิตพฺพํ, นิวาสนํ ทาตพฺพ’’นฺติอาทินา (มหาว. ๖๖; จูฬว. ๓๗๖) วุตฺตํ นหาตสฺส กาตพฺพํ นาม. รงฺคปาเกติ ‘‘สเจ อุปชฺฌายสฺส อาจริยสฺส รชนํ ปจิตพฺพํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน อนฺเตวาสิเกน ปจิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) วุตฺตํ. โธวเนติ ‘‘สเจ อุปชฺฌายสฺส อาจริยสฺส จีวรํ โธวิตพฺพํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน อนฺเตวาสิเกน โธวิตพฺพํ, อุสฺสุกฺกํ วา กาตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) วุตฺตํ. สิพฺพเนติ ‘‘สเจ อุปชฺฌาเยน อาจริเยน จีวรํ กาตพฺพํ โหติ, สทฺธิวิหาริเกน อนฺเตวาสิเกน กาตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) วุตฺตํ. จีวเร เถเว ิเต รชนฺโต น วเช น ปกฺกเมยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘จีวรํ รชนฺเตน สาธุกํ สมฺปริวตฺตกํ สมฺปริวตฺตกํ รชิตพฺพํ, น จ อจฺฉินฺเน เถเว ปกฺกมิตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๖๖, ๗๘; จูฬว. ๓๗๖, ๓๘๐) หิ วุตฺตํ.

๑๕๐. เอกจฺจสฺสาติ อาจริยุปชฺฌายานํ วิสภาคสฺส อนตฺถกามสฺส เวริปุคฺคลสฺส. อนาปุจฺฉาติ อาจริยุปชฺฌายานํ อนาโรเจตฺวา. กิฺจนนฺติ ยํ กิฺจิ.

๑๕๑-๒. ตสฺสาติ เอกจฺจสฺส. นินฺเนตุนฺติ นีหริตุํ. กิจฺจยํ ปริกมฺมํ วาติ เวยฺยาวจฺจํ วา ปิฏฺิปริกมฺมาทิปริกมฺมํ วา อตฺตนา ตสฺส กาตุํ วา เตน อตฺตโน การาเปตุํ วาติ เอวมตฺโถ เวทิตพฺโพ.

๑๕๓. สเจ อาจริยุปชฺฌายา อฺตฺถ คตา โหนฺติ, ปริเวณํ คนฺตฺวา อปสฺสนฺเตหิ คามํ ปวิสิตุํ วฏฺฏติ. คามํ ปวิสนฺโต สเจ ปสฺสติ, อาปุจฺฉิตพฺพเมวาติ วทนฺติ. ‘‘อุปชฺฌายํ ¶ อนาปุจฺฉา น ทิสา ปกฺกมิตพฺพา’’ติ (มหาว. ๖๖, จูฬว. ๓๗๖) หิ วุตฺตํ. อตฺตโน กิจฺจยํ นาม อนฺโตวิหาเรปิ อตฺตโน ปตฺตปจนจีวรกมฺมเกสจฺเฉทนาทิ.

๑๕๔. สงฺฆายตฺตกมฺมานิ ¶ นาม ปริวาสมานตฺตอพฺภานตชฺชนียนิยสฺสปพฺพาชนียปฏิสารณียอุกฺเขปนาทโย.

๑๕๕. วุฏฺานํ เนสมาคเมติ ‘‘สเจ อุปชฺฌาโย วา อาจริโย วา คิลาโน โหติ, ยาวชีวํ อุปฏฺาตพฺโพ, วุฏฺานมสฺส อาคเมตพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๖๖; จูฬว. ๓๗๖) หิ วุตฺตํ. อุปชฺฌาจริยวตฺตวินิจฺฉโย.

อุปชฺฌาจริยวตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๖. วจฺจปฺปสฺสาวฏฺานิกนิทฺเทสวณฺณนา

๑๕๖. ยถาวุฑฺฒํ น กเรยฺย วจฺจนฺติ สมฺพนฺโธ. ยถานุปุพฺพิยา ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ. อิเมสุ ปน ตีสุ าเนสุ โย โย ปมํ อาคจฺฉติ วุฑฺโฒ วา นโว วา, โส โส อาคตปฏิปาฏิยา กาตุฺจ นหายิตุฺจ ลพฺภตีติ อธิปฺปาโย.

๑๕๗. อุพฺภชิตฺวาติ (จูฬว. ๓๗๓, ๓๗๔) นิวาสนํ ทูรโตว อุกฺขิปิตฺวา โน ปวิเสยฺย. สหสา จ โน ปวิเสยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘พหิ ิเตน อุกฺกาสิตพฺพ’’นฺติ จ ‘‘สาธุกํ อตรมาเนน วจฺจกุฏิ ปวิสิตพฺพา’’ติ จ วุตฺตตฺตา อุกฺกาสิตฺวาว อตรมาโน ปวิเสยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘น อุพฺภชิตฺวา ปวิสิตพฺพา, วจฺจปาทุกาย ิเตน อุพฺภชิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๓๗๔) วจนโต ‘‘อุพฺภเชยฺย ปาทุกาสฺเวว สณฺิโต’’ติ วุตฺตํ.

๑๕๘. น ¶ กเรยฺย อุภยํ น กเรยฺยุภยํ.

๑๕๙. กูเปติ (จูฬว. ๓๗๔) วจฺจกูเป. กฏฺนฺติ อวเลขนกฏฺํ. ปสฺสาวโทณิยา เขฬํ น กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. นาวเลเขยฺย ผรุเสนาติ ผาลิตกฏฺเน วา ขเรน วา คณฺิเกน วา ¶ กณฺฏเกน วา สุสิเรน วา ปูตินา วา นาวเลขิตพฺพนฺติ อตฺโถ. อุหตฺจาปีติ คูถมกฺขิตมฺปิ โธวเย อตฺตนา วา ปเรน วา กตนฺติ อธิปฺปาโย.

๑๖๐. อุพฺภชิตฺวา น นิกฺขเมติ เอตฺถ ‘‘วจฺจปาทุกาย ิเตน ปฏิจฺฉาเทตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๓๗๔) หิ วุตฺตํ, ปุน ‘‘อาจมนปาทุกายํ ิเตน อุพฺภชิตพฺพ’’นฺติ (จูฬว. ๓๗๔) จ วุตฺตํ. ‘‘จปุ จปู’’ติ สทฺทํ กตฺวา นาจเมยฺยาติ อตฺโถ. วจฺจปฺปสฺสาวฏฺานิกวินิจฺฉโย.

วจฺจปฺปสฺสาวฏฺานิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๖๒. ตตฺถ ตตฺถ สนฺนิปติตานํ สพฺเพสํ วุฑฺโฒ วุฑฺฒตโร, ตสฺมึ วุฑฺฒตราคเม ปุน อาปุจฺฉนํ นตฺถิ. ภตฺตคฺเค จานุโมทโตติ เอตฺถ ทานปตินา ยาจิเตน ทหเรน วุฑฺเฒน อนาปุจฺฉิตฺวา กเถตุํ วฏฺฏตีติ วทนฺติ.

๑๖๓. เอกวิหารเกติ เอโกวรเก วุฑฺเฒน วสนฺโต อนาปุจฺฉา น สชฺฌาเยยฺยาติ อตฺโถ. อุทฺเทสํ ปริปุจฺฉฺจ โน ทเทติ อุทฺเทสํ วา ปริปุจฺฉํ วา โน ทเทยฺย.

๑๖๔. น ¶ วิวเรยฺย น ถเกยฺย จาติ สมฺพนฺโธ. ทฺวารํ นาม มหาวฬฺชํ, ตตฺถ อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถิ.

๑๖๕. วุฑฺเฒน จงฺกเม จงฺกมนฺโตปิ เยน วุฑฺโฒ, เตน ปริวตฺตเยติ สมฺพนฺโธ. อาปุจฺฉกรณวินิจฺฉโย.

อาปุจฺฉกรณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๖๖. ‘‘น ¶ ตฺเวว นคฺเคน อาคนฺตพฺพํ, โย อาคจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๕๑๗) วุตฺตตฺตา (จูฬว. ๒๖๑;) ‘‘นคฺโค มคฺคํ น วเช’’ติ วุตฺตํ.

๑๖๗. ปฏิจฺฉาทิสูติ ‘‘เตน โข ปน สมเยน ภิกฺขู ชนฺตาฆเรปิ อุทเกปิ ปริกมฺมํ กาตุํ กุกฺกุจฺจายนฺติ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติสฺโส ปฏิจฺฉาทิโย ชนฺตาฆรปฺปฏิจฺฉาทึ อุทกปฺปฏิจฺฉาทึ วตฺถปฺปฏิจฺฉาทิ’’นฺติ เอวํ วุตฺตาสุ ตีสุ ปฏิจฺฉาทีสูติ อตฺโถ. ทุเวติ เอตาสุ ตีสุ ปฏิจฺฉาทีสุ อุทกชนฺตาฆรปฺปฏิจฺฉาทิโย ปริกมฺเม กปฺปนฺตีติ อธิปฺปาโย. วตฺถจฺฉาทีติ วตฺถปฺปฏิจฺฉาทิ. สพฺพตฺถาติ ขาทนียสายนียาทีสุ สพฺพกมฺเมสุ กปฺปิยาติ อตฺโถ. นคฺควินิจฺฉโย.

๑๖๘. ปุรโตติ (จูฬว. ๓๗๒) เถรานํ ปุรโต อุปริ วา น จ นฺหาเยยฺยาติ อตฺโถ.

๑๖๙-๑๗๑. กุฏฺฏตฺถมฺภตรุฏฺฏาเนติ ¶ เอตฺถ (จูฬว. ๒๔๓; จูฬว. อฏฺ. ๒๔๓) กุฏฺเฏ วา ถมฺเภ วา ตรุมฺหิ วา อฏฺฏานผลเก วา กายํ น ฆํสเยติ อตฺโถ. คนฺธพฺพหตฺโถ นาม มกฺกฏหตฺถสทิโส ทารุอาทิมโย. กุรุวินฺทกสุตฺติยาติ กุรุวินฺทสุตฺติยา. มลฺลเกน วา อฺมฺํ วา. ‘‘น ภิกฺขเว วิคฺคยฺห ปริกมฺมํ การาเปตพฺพํ. โย การาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๔๓) เอวํ วุตฺตํ วิคฺคหปริกมฺมํ สนฺธาย ‘‘อฺมฺํ วา’’ติ วุตฺตํ.

อิทานิ กปฺปิยานิ ทสฺเสตุํ ‘‘กปาลิฏฺกขณฺฑานี’’ติอาทิมาห. สพฺเพสํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ ¶ . คิลานสฺสปิ (จูฬว. อฏฺ. ๒๔๓) อคิลานสฺสปิ อิมานิ กปาลิฏฺกขณฺฑาทีนิ กายฆํสเน วฏฺฏนฺติ. ปุถุปาณีติ (จูฬว. ๒๔๔) หตฺถปริกมฺมํ วุจฺจติ. ตสฺมา สพฺเพสํ หตฺเถน ปิฏฺิปริกมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ. อกตมลฺลกํ นาม เอกทาิมํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา กตํ. ปาสาณาทโย ปาทฆํสเน เอว กปฺปิยา. นฺหานกปฺปวินิจฺฉโย.

นฺหานกปฺปนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๗๒. ‘‘นานาสํวาสโก วุฑฺฒตโร อธมฺมวาที อวนฺทิโย’’ติ (จูฬว. ๓๑๒; ปริ. ๔๖๗) เอวํ วุตฺตตฺตา ลทฺธินานาสํวาสโก อิธ นานาสํวาสโก. ปาริวาสิยมูลายปฏิกสฺสนารหมานตฺตารหมานตฺตจาริอพฺภานารหา ครุกฏฺาติ อิธ คหิตา. อิเม ปน อฺมฺํ ยถาวุฑฺฒํ วนฺทนาทีนิ ลภนฺติ, ปกตตฺเตน อวนฺทนียาติ อธิปฺปาโย. อวนฺทนียวินิจฺฉโย.

อวนฺทิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๗๓. อิทานิ ¶ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ จมฺมานิ อตฺถรณานิ เอฬกจมฺมํ อชจมฺมํ มิคจมฺม’’นฺติ (มหาว. ๒๕๙) เอวํ วุตฺตจมฺมานิ ทสฺเสตุํ ‘‘มิคาเชฬกจมฺมานี’’ติอาทิมาห. ปริภุฺชิตุนฺติ (มหาว. อฏฺ. ๒๖๒) มฺจาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ อตฺถริตฺวา นิปชฺชิตุํ วา นิสีทิตุํ วา วฏฺฏนฺตีติ อตฺโถ. โรหิเตณีปสทา จ กุรุงฺคา จ จ-สทฺเทน อฺเปิ วาฬมิคา มิคมาตุกาทโยปิ มิคชาติกา เอวาติ อธิปฺปาโย.

๑๗๔. อนุฺาตตฺตยา อฺนฺติ –

‘‘มกฺกโฏ ¶ กาฬสีโห จ, สรโภ กทลีมิโค;

เย จ วาฬมิคา เกจิ, เตสํ จมฺมํ น วฏฺฏตี’’ติ. –

เอตฺถ วาฬมิคคฺคหเณน วุตฺตาวเสสา อนฺตมโส โคมหึสาทโย คหิตาติ เวทิตพฺพา. ถวิกาติ อุปาหนโกสกสตฺถโกสกกุฺจิกโกสกาติ เวทิตพฺพา, น ปตฺตตฺถวิกาทโย. จมฺมวินิจฺฉโย.

๑๗๕. คุณงฺคุณูปาหนาติ (มหาว. อฏฺ. ๒๔๕) จตุปฏลโต ปฏฺาย วุจฺจติ, น เอกทฺวิติปฏลโต ปฏฺาย ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เอกปลาสิกํ อุปาหนํ, น ภิกฺขเว ทิคุณา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น ติคุณา อุปาหนา ธาเรตพฺพา, น คุณงฺคุณูปาหนา ธาเรตพฺพา, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๔๕) วุตฺตตฺตา. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โอมุกฺกํ คุณงฺคุณูปาหนํ, น ¶ ภิกฺขเว นวา คุณงฺคุณูปาหนา ธาเรตพฺพา, โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๔๗) วุตฺตตฺตา ‘‘นวา’’ติ วุตฺตํ. สพฺพตฺถาปิ มชฺฌิมเทเส คิลาโนปิ นวํ คุณงฺคุณูปาหนํ น ลภติ, เอกวารมฺปิ อฺเหิ ปริภุตฺตํ โอมุกฺกอุปาหนสงฺขาตํ ลภติ, ปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ คิลาโน นวมฺปิ ลภตีติ เวทิตพฺพํ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สพฺพปจฺจนฺติเมสุ ชนปเทสุ คุณงฺคุณูปาหน’’นฺติ (มหาว. ๒๕๙) อวิเสเสน วุตฺตตฺตา.

สพฺพสฺสาติ คิลานสฺสาปิ อคิลานสฺสาปีติ อตฺโถ. มชฺฌิมเทเสปิ ปจฺจนฺติมเทเสปิ อาราเม อารามูปจาเร คิลานสฺสาปิ อคิลานสฺสาปิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อชฺฌาราเม อุปาหนํ ธาเรตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๔๙) วุตฺตตฺตา กปฺปิยนฺติ อตฺโถ. สพฺพตฺถาติ อาราเมปิ คาเมปิ. อกลฺลกสฺสาติ คิลานสฺส. เอตฺถ ปน มชฺฌิมเทเส คิลานสฺส คุณงฺคุณูปาหนา ปริภุตฺตาว อาราเมปิ คาเมปิ วฏฺฏติ, ปจฺจนฺติมเทเส อปริภุตฺตาปิ. มชฺฌิมเทเสปิ ปจฺจนฺติมเทเสปิ ภควตา คิลานสฺเสว อุปาหนา อนุฺาตา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยสฺส ปาทา วา ทุกฺขา, ปาทา วา ผลิตา, ปาทขิโล วา อาพาโธ, อุปาหนํ ธาเรตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๔๙) จ ¶ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลาเนน ภิกฺขุนา สอุปาหเนน คามํ ปวิสิตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๕๖) วุตฺตตฺตา จ. มชฺฌิมเทเส จ คิลาโน นวํ คุณงฺคุณูปาหนํ ธาเรตุํ ยทิ ลภติ, กถํ ปเทสปฺตฺติ โหตีติ? สพฺพตฺถ ปน ภควตา คิลานสฺเสว อุปาหนา อนุฺาตา, ตสฺมา มชฺฌิมเทเส คิลาโน นวํ คุณงฺคุณูปาหนํ ลภตีติ คเหตพฺพนฺติ วทนฺติ.

๑๗๖-๙. สพฺพาว นีลกา (มหาว. ๒๔๖; มหาว. อฏฺ. ๒๔๖) สพฺพนีลกา. เอส นโย สพฺพตฺถ โอทาตกาทีสุปิ. โอทาตํ ปน เนว ปาฬิยํ, น อฏฺกถายํ ¶ ปฏิกฺขิตฺตํ, อนุโลมวเสน ปน อิธ ปฏิกฺขิตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ. มหารงฺครตฺตา สตปทิปิฏฺิวณฺณา. มหานามรงฺครตฺตา มนฺทรตฺตา. มฺเชฏฺิกา กณเวรปุปฺผวณฺณา. ปุปฺผลตาทีหิ วิจิตฺตา จิตฺรา. นีลปีตาทิวทฺธิกาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน โอทาตโลหิตมฺเชฏฺิกมหารงฺคมหานามรงฺครตฺตาทิวเสน วทฺธิกา คหิตา. สีหพฺยคฺฆุทฺทาชินทีปีนํ จมฺเมหิ จาติ สมฺพนฺโธ. โกจีติ คิลาโนปิ อคิลาโนปิ.

๑๘๐. สกลํ วา เอกเทสกํ วา รชนํ โจเฬน (มหาว. อฏฺ. ๒๔๖) ปุฺฉิตฺวา วฬฺเชยฺยาติ อตฺโถ. ขลฺลกาทิกํ ปน สพฺพํ หาริตฺวา วฬฺเชตพฺพํ. อุปาหนวินิจฺฉโย.

อุปาหนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๘๑. อิตฺถิยาติ ตทหุชาตายปิ ทาริกาย. อาทาเส (จูฬว. ๒๔๗) วา อุทกปตฺเต วา อตฺตโน มุขํ อวโลเกยฺย, อสฺส ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาพาธปจฺจยา อาทาเส วา อุทกปตฺเต วา มุขนิมิตฺตํ โอโลเกตุ’’นฺติ (จูฬว. ๒๔๗) วุตฺตตฺตาวณาทีนิ วา ‘‘ชิณฺโณ นุ โขมฺหิ, โน วา’’ติ เอวํ อายุสงฺขารํ วา โอโลเกตุํ วฏฺฏติ. อโนโลกิยวินิจฺฉโย.

อโนโลกิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๘๒. วฏฺฏา ¶ ¶ วา อฏฺโสฬสํสา วา มฏฺา ปุปฺผลตาทีหิ อจิตฺตกา อฺชนี วฏฺฏตีติ อตฺโถ. ติสฺโสปิ วฏฺฏนฺติ, เอกาย วา ทฺวีสุ วา กถา เอว นตฺถีติ อธิปฺปาโย. เลขาติ วฏฺฏเลขา. พนฺธิตุนฺติ ปิธานกพนฺธนตฺถํ.

๑๘๓. รูปนฺติ สกุณรูปาทิ. ยทิ จ เอทิสํ อฺเหิ กตํ ลภติ, ฆํสิตฺวา วา ฉินฺทิตฺวา วา ยถา วา น ปฺายติ, ตถา สุตฺเตน เวเตฺวา วฬฺเชตพฺพํ.

๑๘๔. ถวิกาติ อฺชนิถวิกา. อฺชนิสลากาปิ ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ.

๑๘๕-๖. อฏฺีติ (มหาว. ๒๖๖; มหาว. อฏฺ. ๒๖๔) มนุสฺสฏฺึ เปตฺวา อวเสสฏฺิ. วิสาณทนฺเตสุ อกปฺปิยํ นาม นตฺถิ. อามลกกกฺกาทีหิ กตา ผลมยา. ตมฺมยาติ อิธ วุตฺเตเหว นิพฺพตฺตา. อฺชนีวินิจฺฉโย.

อฺชนีนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๘๗-๙. ‘‘อุจฺจโก อาสนฺทิโก อุปฺปนฺโน โหติ, อนุชานามิ ภิกฺขเว อุจฺจกมฺปิ อาสนฺทิก’’นฺติ (จูฬว. ๒๙๗) วจนโต มฺจสฺส อุปฑฺฒภาคปฺปมาเณน เอกโตภาเคน ทีฆมฺปิ สุคตงฺคุเลน อติเรกฏฺงฺคุลปาทกํ อิธ อาสนฺทีติ อธิปฺเปตํ, จตุรํสาสนฺทิโก ปน ปมาณาติกฺกนฺตโกปิ วฏฺฏติ. ตูลีติ ¶ ปกติตูลิกา. ปลฺลงฺโกนาม อาหริเมหิ วาเฬหิ กโตติ วุตฺโต. ตตฺเถว ‘‘สีหรูปาทึ ทสฺเสตฺวา กโต ปน วฏฺฏตี’’ติ วทนฺติ. ปฏิกนฺติ เสตตฺถรณํ. โคนจิตฺตกนฺติ เอตฺถ จตุรงฺคุลาธิกโลโม โกชโว ‘‘โคนโก’’ติ วุจฺจติ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, โกชว’’นฺติ (มหาว. ๓๓๗) จีวรกฺขนฺธเก วุตฺตตฺตา จตุรงฺคุลโลมกํ ปกติโกชวํ วฏฺฏติ. รตนจิตฺตํ จิตฺตกํ น วฏฺฏติ. ปฏลีติ ฆนปุปฺผรตฺตอตฺถรณํ ¶ . วิกตีติ สีหพฺยคฺฆาทิรูปวิจิตฺโต อุณฺณามยตฺถรณโก. อุทฺทโลมีติ เอกโตอุคฺคตปุปฺผํ. เอกนฺตโลมิกาติ อุภโตอุคฺคตปุปฺผํ.

กุตฺตนฺติ โสฬสนฺนํ นาฏกิตฺถีนํ ตฺวา นจฺจนโยคฺคํ อุณฺณามยตฺถรณํ. โกเสยฺยนฺติ รตนปริสิพฺพิตํ โกเสยฺยสุตฺตมยํ ปจฺจตฺถรณํ. กฏฺฏิสฺสนฺติ รตนปริสิพฺพิตํ โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยํ ปจฺจตฺถรณํ. โกเสยฺยฺจ กฏฺฏิสฺสฺจ รตนปริสิพฺพิตาเนว น วฏฺฏนฺติ, สุทฺธานิ วฏฺฏนฺติ. หตฺถิอสฺสรถตฺถรา เตสํ อุปริ อตฺถรณกอตฺถรณาว. อชินปฺปเวณีติ อชินจมฺเมหิ มฺจปฺปมาเณน สิพฺพิตฺวา กตา ปเวณี, เตน จ กทลีมิคจมฺมํ เสตวตฺถสฺส อุปริ ปตฺถริตฺวา สิพฺพิตฺวา กตํ ปวรปฺปจฺจตฺถรณํ กทลีมิคปฺปวรปฺปจฺจตฺถรณํ, เตน จ อตฺถตํ อชินปฺปเวณีกทลีมิคปฺปวรปฺปจฺจตฺถรณตฺถตํ.

เสตวิตานมฺปิ เหฏฺา อกปฺปิยปฺปจฺจตฺถรเณ สติ น วฏฺฏติ, กปฺปิยปฺปจฺจตฺถรเณ สติ วฏฺฏติ, รตฺตวิตานสฺส เหฏฺา กปฺปิยปฺปจฺจตฺถรเณ สติปิ น วฏฺฏติ เอว. สีสูปธานํ ปาทูปธานนฺติ มฺจสฺส อุภโตโลหิตกํ อุปธานํ น วฏฺฏติ. ยํ ปน เอกเมว อุปธานํ โหติ, อุโภสุ อนฺเตสุ รตฺตํ วา ปทุมวณฺณํ วา จิตฺตํ วา, สเจ ปมาณยุตฺตํ, วฏฺฏติ, มหาอุปธานํ ปน ปฏิกฺขิตฺตํ.

๑๙๐. อาสนฺทาทิตฺตยาติ ¶ อาสนฺที ตูลี ปลฺลงฺโกติ อิทํ ตยํ นามํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เปตฺวา ตีณิ อาสนฺทึ ปลฺลงฺกํ ตูลิกํ เสสกํ คิหิวิกฏํ อภินิสีทิตุํ, น ตฺเวว อภินิปชฺชิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๓๑๔) หิ วุตฺตํ. เสเส คิหิสนฺตเก นิสีทิตุํ ลพฺภตีติ อตฺโถ. ยทิ ธมฺมาสเน สงฺฆิกมฺปิ โคนกาทึ ภิกฺขูหิ อนาณตฺตา อารามิกาทโย สยเมว ปฺเปนฺติ เจว นีหรนฺติ จ, เอตํ คิหิวิกฏนีหารํ นาม, อิมินา คิหิวิกฏนีหาเรน วฏฺฏติ. ภตฺตคฺคํ นาม วิหาเร เอว ทานฏฺานํ.

๑๙๑. จตุนฺนํ ปาทานํ, ตีสุ ปสฺเสสุ อปสฺสยานฺจ วเสน สตฺตงฺโค. เอกปสฺเสน ยุตฺโต ปฺจงฺโค. อิเม ปน สตฺตงฺคปฺจงฺคา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อุจฺจกมฺปิ สตฺตงฺค’’นฺติ (จูฬว. ๒๙๔) วุตฺตตฺตา ปมาณาติกฺกนฺตาปิ วฏฺฏนฺติ. เตน วุตฺตํ ‘‘อุจฺจปาทกา’’ติ. ตูโลนทฺธา มฺจปีา ฆเรเยว นิสีทิตุํ กปฺปนฺตีติ สมฺพนฺโธ.

๑๙๒. จีวรจฺฉวิโยติ ¶ ฉนฺนํ จีวรานํ, ฉนฺนํ อนุโลมจีวรานฺจ อฺตรจีวรจฺฉวิโยติ อตฺโถ. สพฺพตฺถาติ มฺเจปิ ปีเปิ ภตฺตคฺเคปิ อนฺตรฆเรปีติ อตฺโถ. อิมาสํ ปน ภิสีนํ ปมาณปริจฺเฉโทปิ นตฺถิ, มฺจปีาทีนํ วเสน อนุรูปํ สลฺลกฺเขตฺวา ปมาณํ กาตพฺพํ.

๑๙๓. ‘‘ตูลิกา อุปฺปนฺนา โหติ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วิชเฏตฺวา พิมฺโพหนํ กาตุํ, ตีณิ ตูลานิ รุกฺขตูลํ ลตาตูลํ โปฏกิตูล’’นฺติ (จูฬว. ๒๙๗) วุตฺตตฺตา ตูลตฺตยฺจ (จูฬว. อฏฺ. ๒๙๗; กงฺขา. อฏฺ. ตูโลนนฺทสิกฺขาปทวณฺณนา) พิมฺโพหเน ¶ วฏฺฏติ. อิเมหิ ตีหิ ตูเลหิ สพฺเพสํ รุกฺขลตาติณานํ ตูลํ อนุฺาตนฺติ เวทิตพฺพํ. ภิสิยํ ปน กิฺจิ ตูลํ น วฏฺฏติเยว. ภิสิคพฺโภติ ภิสิยา วุตฺตํ โจฬาทิปฺจกํ พิมฺโพหเน อนุฺาตนฺติ สมฺพนฺโธ. มิคปกฺขินนฺติ สีหาทีนํ สพฺพจตุปฺปทานํ หํสโมราทีนํ สพฺพปกฺขีนํ โลมานิ กปฺปนฺติ. มสูรเก อนุฺาตนฺติ สมฺพนฺโธ.

๑๙๔. อิทานิ ภิสิยํ กปฺปิยากปฺปิยํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสโลม’’นฺติอาทิมาห. อุณฺณายนฺติ (จูฬว. ๒๙๗; จูฬว. อฏฺ. ๒๙๗) อุณฺณาภิสิยํ มนุสฺสโลมํ น ลพฺภตีติ อตฺโถ. อุณฺณาภิสิยมฺปิ มนุสฺสโลมํ เปตฺวา เยสํ เกสฺจิ ปกฺขิจตุปฺปทานํ โลมํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. ปณฺเณติ ปณฺณภิสิยฺจ ปุปฺผฺจ สุทฺธํ ตมาลปตฺตฺจ น ลพฺภํ, อวเสสํ ยํ กิฺจิ ปณฺณํ ลพฺภตีติ อตฺโถ. ตมาลปตฺตกมฺปิ อฺเหิ มิสฺสํ วฏฺฏตีติ. โจฬวากติเณสุ อกปฺปิยํ นาม นตฺถิ. อาสนฺเจว อปฺปฏิเวกฺขิตํ น ลพฺภนฺติ อาสนสามฺโต ปสงฺเคน วุตฺตํ. อกปฺปิยสยนวินิจฺฉโย.

อกปฺปิยสยนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๙๕. ติณฺณํ วสฺสานํ อนฺตรํ ติวสฺสนฺตรํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติวสฺสนฺตเรน สห ¶ นิสีทิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๓๒๐) หิ วุตฺตํ. โย ทฺวีหิ วสฺเสหิ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๐) วุฑฺโฒ วา นโว วา, โส ติวสฺสนฺตโร นาม.

๑๙๖. มุนีติ พุทฺธมุนิ. สพฺเพเหวาติ อนุปสมฺปนฺเนหิปิ.

๑๙๗. อนฺตนฺติ ¶ ปจฺฉิมํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ยํ ติณฺณํ ปโหติ, เอตฺตกํ ปจฺฉิมํ ทีฆาสน’’นฺติ (จูฬว. ๓๒๐) วุตฺตตฺตา ยํ ติณฺณํ ปโหติ, เอตํ สํหาริมํ วา โหตุ อสํหาริมํ วา, ตถารูเปสุ ผลกขณฺเฑสุปิ นิสีทิตุํ วฏฺฏติ. ทฺวินฺนนฺติ ทฺวินฺนํ สมานาสนิกานํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทุวคฺคสฺส มฺจํ ทุวคฺคสฺส ปี’’นฺติ (จุฬว. ๓๒๐) วุตฺตตฺตา ทฺเว สมานาสนิกา สห นิสีทิตุํ ลภนฺติ. อฺเหิ อสมานาสนิเกหิ, อนุปสมฺปนฺนาทีหิ วา ทฺเว หุตฺวาปิ นิสีทิตุํ น ลภนฺติ. สมานาสนิกวินิจฺฉโย.

สมานาสนิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๙๘. อุกฺขิตฺโตติ อาปตฺติยา อทสฺสเน, อปฺปฏิกมฺเม, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค วา อุกฺขิตฺตโกติ ติวิโธปิ อิธ อุกฺขิตฺโต คหิโต. อนุปสมฺปนฺโนติ อิมินา สิกฺขมานสามเณรสามเณรีสิกฺขาปจฺจกฺขาตกา คหิตาติ เวทิตพฺพา. ฉินฺนมูลโก นาม อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนโก. นานาสํวาโสติ ลทฺธินานาสํวาสโก. ‘‘นานาสีมาย ิตจตุตฺโถ กมฺมํ กเรยฺย, อิทฺธิยา เวหาเส ิตจตุตฺโถ กมฺมํ กเรยฺย, อกมฺมํ น จ กรณีย’’นฺติ หิ วุตฺตตฺตา อิเมปิ ‘‘อสํวาสิกา’’ติ วุตฺตา. เอเตสุ ปน อุกฺขิตฺตเกหิ สทฺธึ อุโปสถาทีนิ กโรนฺโต ปาจิตฺติยํ อาปชฺชติ. นิสฺสีมฏฺเวหาสฏฺเหิ กโรนฺตสฺส กมฺมํ กุปฺปติ, ทุกฺกฏฺจ โหติ, อิตเรหิ ทุกฺกฏํ. อสํวาสิกวินิจฺฉโย.

อสํวาสิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๙๙. อธมฺมกมฺมนฺติ ¶ ¶ เอตฺถ กถํ อธมฺมกมฺมํ โหตีติ เจ? วุตฺตฺเหตํ ภควตา ‘‘กตมฺจ, ภิกฺขเว, อธมฺมกมฺมํ? ตฺติทุติเย เจ, ภิกฺขเว, กมฺเม เอกาย ตฺติยา กมฺมํ กโรติ, น จ กมฺมวาจํ อนุสฺสาเวติ, อธมฺมกมฺมํ. ทฺวีหิ ตฺตีหิ กมฺมํ กโรติ, น จ กมฺมวาจํ อนุสฺสาเวติ, อธมฺมกมฺมํ. เอกาย กมฺมวาจาย กมฺมํ กโรติ, น จ ตฺตึ เปติ, อธมฺมกมฺมํ. ทฺวีหิ กมฺมวาจาหิ กมฺมํ กโรติ, น จ ตฺตึ เปติ, อธมฺมกมฺม’’นฺติ (มหาว. ๓๘๗). อิมินา นเยน เสสกมฺเมสุปิ วุตฺตปฺปกาเรน อกตฺวา อฺถา กรณํ อธมฺมกมฺมนฺติ เวทิตพฺพํ.

วคฺเคนาติ วคฺเคน สงฺเฆน. กถฺจ วคฺคํ โหตีติ เจ? ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา, เต อนาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อนาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา ปฏิกฺโกสนฺติ, วคฺคกมฺมนฺติ อิเมสุ เยน เกนจิ เอเกนปิ องฺเคน วคฺคํ โหติ.

สมคฺเคนาติ สมคฺเคน สงฺเฆน. กถํ สมคฺคํ โหตีติ เจ? ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา, เต อาคตา โหนฺติ, ฉนฺทารหานํ ฉนฺโท อาหโฏ โหติ, สมฺมุขีภูตา นปฺปฏิกฺโกสนฺติ, สมคฺคกมฺมนฺติ เอวํ.

จตุตฺถนฺติ สมคฺเคน ธมฺมิกํ. เอตฺตาวตา ‘‘จตฺตาริมานิ, ภิกฺขเว, กมฺมานิ, อธมฺเมน วคฺคกมฺมํ, อธมฺเมน สมคฺคกมฺมํ, ธมฺเมน วคฺคกมฺมํ, ธมฺเมน สมคฺคกมฺม’’นฺติ (มหาว. ๓๘๔) เอวํ วุตฺตานิ จตฺตาริ กมฺมานิ ปริคฺคหิตานิ โหนฺตีติ เวทิตพฺพานิ.

๒๐๐-๒๐๒. ทสวคฺคิโก (มหาว. ๓๘๘; กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา) วีสติวคฺคิโก จ ทสวีสติวคฺคิโก. อพฺภาโนปสมฺปทาปฺปวารณา เปตฺวา สพฺพกมฺเมสุ กมฺมปฺปตฺโตติ สมฺพนฺโธ. เอวํ เสเสสุปิ. อิตโรติ วีสติวคฺโค จ อติเรกวีสติวคฺโค จ.

๒๐๓. อิทานิ ¶ กมฺมปฺปตฺเต จ ฉนฺทารเห จ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุวคฺเคนา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ (ปริ. ๔๘๘, ๔๙๗; ปริ. ๔๘๗-๔๘๘) ปกตตฺตา นาม เย ปาราชิกอุกฺขิตฺตลทฺธินานาสํวาสกา ¶ น โหนฺติ. ปเรติ เอกสีมฏฺา ปกตตฺตา ภิกฺขู. ยทิ ปกตตฺตา ภิกฺขูปิ อฺตรํ คามสีมํ วา นทีสมุทฺทชาตสฺสรขณฺฑสีมาสุ วา อฺตรํ ปวิสิตฺวา ิตา โหนฺติ, เนว กมฺมปฺปตฺตา, น ฉนฺทารหา. น หิ เตสํ ฉนฺโท วา ปาริสุทฺธิ วา อาคจฺฉติ อฺสีมายํ ิตตฺตา. เสเสปีติ ปฺจวคฺคาทิกรณีเยปีติ อตฺโถ.

๒๐๔. อสํวาสคณปูรํ วา กตฺวา กตํ กมฺมํ กุปฺปฺจ โหติ, การกานฺจ ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. ‘‘ยสฺส สงฺโฆ กมฺมํ กโรติ, ตํจตุตฺโถ กมฺมํ กเรยฺย, อกมฺมํ น จ กรณีย’’นฺติ (มหาว. ๓๘๙) วุตฺตตฺตา ‘‘กมฺมารหคณปูรํ วา’’ติ วุตฺตํ. อิทานิ ปริวาสาทิกมฺมานํเยว ปริสโต วิปตฺตึ ทสฺเสตุํ ‘‘ครุกฏฺคณปูรํ วา’’ติ วุตฺตํ. ตมฺปิ อนิกฺขิตฺตวตฺตํ สนฺธาย วุตฺตํ. นิกฺขิตฺตวตฺโต ปน สพฺพตฺถ คณปูรโก โหติ เอว.

๒๐๕. วาเรยฺยาติ ปฏิกฺขิเปยฺย. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อธมฺมกมฺเม กยิรมาเน ปฏิกฺโกสิตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๕๔) หิ วุตฺตํ. อนฺตราเย สตีติ อตฺโถ. ‘‘อธมฺมกมฺมํ อิทํ, น เมตํ ขมตี’’ติ เอวํ ทฺเว ตโย อฺมฺํ ทิฏฺึ อาวิ กเรยฺยุนฺติ อตฺโถ. ยทิ เอโก โหติ, ‘‘น เมตํ ขมตี’’ติ เอวํ อธิฏฺานํ กเรยฺยาติ อตฺโถ. เอตฺตาวตา เอเต นิราปตฺติกา โหนฺติ, อนฺตรายา จ มุจฺจนฺติ, กมฺมํ ปน อธมฺมตฺตา กุปฺปเมว. วาเรนฺเตว ตโตธิกาติ เอตฺถ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, จตูหิ ปฺจหิ ปฏิกฺโกสิตุํ, ทฺวีหิ ตีหิ ทิฏฺึ อาวิ กาตุํ, เอเกน อธิฏฺาตุํ, ‘‘น เมตํ ขมตี’’ติ (มหาว. ๑๕๔) วุตฺตตฺตา จตฺตาโร วา ปฺจ วา วาเรนฺติ เอวาติ อตฺโถ.

๒๐๖. อิทานิ ¶ เยหิ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘กมฺมารหา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ขิตฺตจิตฺต-คฺคหเณน อุมฺมตฺตโกปิ คหิโตว. เอเตสนฺติ เย วุตฺตปฺปการา, เตสํ ปฏิกฺเขโป น รุหตีติ อตฺโถ.

๒๐๗. อิทานิ ยสฺส ปฏิกฺเขโป รุหติ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปกตตฺเตกสีมฏฺ-สมสํวาสภิกฺขุโน’’ติ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ (มหาว. ๓๙๔) – เอวรูปสฺส ภิกฺขุโน ปฏิกฺโกสนา อนฺตมโส อานนฺตรสฺสาปิ อาโรเจนฺตสฺส รุหตีติ. ‘‘ภิกฺขุสฺส, ภิกฺขเว ¶ , ปกตตฺตสฺส สมานสํวาสิกสฺส สมานสีมายํ ิตสฺส อนฺตมโส อานนฺตริกสฺสปิ ภิกฺขุโน วิฺาเปนฺตสฺส สงฺฆมชฺเฌ ปฏิกฺโกสนา รุหตี’’ติ (มหาว. ๓๙๔) วุตฺตํ.

๒๐๘. สมฺมุขา ยทิ ปฏิกฺโกเสยฺยาติ อตฺโถ. ติโรกฺขาติ ปรมฺมุขา. กายสามคฺคึ วา ฉนฺทํ วา โน ทเทยฺย, ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. กมฺมวินิจฺฉโย.

๒๙. มิจฺฉาชีววิวชฺชนานิทฺเทสวณฺณนา

๒๐๙. จุณฺณนฺติ สิรีสจุณฺณาทิกนฺติ อตฺโถ. มตฺติกาติ ปกติมตฺติกา วา ปฺจวณฺณา วา สุทฺธา กุงฺกุฏฺอาทิกา วา. กุลสงฺคหาติ เอเตหิ สงฺคหิตานํ สนฺติเก ลาภาสาย กุลสงฺคหตฺถนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน อิเมหิ สงฺคหิตานํ สนฺติเก ‘‘กิฺจิ ลภิสฺสามี’’ติ สงฺฆิกํ วา ปุคฺคลิกํ วา ทาตุํ น วฏฺฏติ เอว. อิมินา ปน นเยน ลทฺธํ ปฺจนฺนมฺปิ สหธมฺมิกานํ น วฏฺฏติ, มิจฺฉาชีวฺจ โหติ.

๒๑๐-๒๑๑. ลาภาสาย ¶ ทายกานํ ทารเก อุกฺขิปิตฺวา ปริภฏภาโว ปาริภฏกตา, ตาย ปาริภฏกตาย น ชีวเยติ สมฺพนฺโธ. เสเสสุปิ เอเสว นโย. เขตฺตาทีสุ เปสิตสฺส คมนํ ปเหณกมฺมํ. สาสนปฺปฏิสาสนหรณํ ทูตกมฺมํ. เปสิตสฺส เคหโต เคหคมนํ ชงฺฆเปสนิยํ. ลาภาสาย ลฺชทานมนุปฺปทานํ. อฺเน วาปีติ องฺควิชฺชาทินา.

๒๑๒. วิฺตฺตีติ (ปารา. ๕๑๕ อาทโย; ปารา. อฏฺ. ๒.๕๑๕ อาทโย) อฺาตกวิฺตฺติ. อเนสนาติ ปุพฺเพ วุตฺเตน ปุปฺผทานาทินา ปจฺจเยสนา. กุหนาทีหีติ (วิภ. ๘๖๑; วิภ. อฏฺ. ๘๖๑; มหานิ. ๘๗) กุหนา ลปนา เนมิตฺตกตา นิปฺเปสิกตา ¶ ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาติ อิเมหิ ปฺจหิ วตฺถูหีติ อตฺโถ. มิจฺฉาชีววินิจฺฉโย.

มิจฺฉาชีววิวชฺชนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๑๓. อิทานิ อาคนฺตุกวตฺตาทีนิ ทสฺเสตุํ ‘‘วตฺต’’นฺติ มาติกาปทํ อุทฺธฏํ. ปริกฺขิตฺตสฺส (จูฬว. ๓๕๖ อาทโย; จูฬว. อฏฺ. ๓๕๗ อาทโย) วิหารสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส ทฺวีหิ เลฑฺฑุปาเตหิ ปริจฺฉินฺนฏฺานํ ปตฺวา อุปาหนํ โอมุฺจิตฺวา นีจํ กตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อุปาหนํ ทณฺฑเกน คเหตฺวา ฉตฺตํ อปนาเมตฺวา สีสํ วิวริตฺวา สีเส จีวรํ ขนฺเธ กริตฺวา สาธุกํ อตรมาเนน อาราโม ปวิสิตพฺโพติ อตฺโถ.

๒๑๔. ปุจฺเฉยฺย ¶ สยนาสนนฺติ ‘‘กตมํ เม เสนาสนํ ปาปุณาติ, กึ อชฺฌาวุตฺถํ วา อนชฺฌาวุตฺถํ วา’’ติ เอวํ ปุจฺฉิตพฺพนฺติ อตฺโถ.

๒๑๕-๖. มฺจปีาทิทารุภณฺฑฺจ (จูฬว. ๓๖๐; จูฬว. อฏฺ. ๓๖๐) รชนภาชนาทิมตฺติกาภณฺฑฺจ. อาปุจฺฉาติ ภิกฺขุสฺส วา สามเณรสฺส วา อารามิกสฺส วา ‘‘อาวุโส อิมํ ชคฺคาหี’’ติ อาโรเจตฺวาติ อตฺโถ. อฺถาติ เอวํ อกตฺวาติ อตฺโถ.

๒๑๗-๘. วุฑฺฒาคนฺตุกสฺสาติ เอตฺถ (จูฬว. ๓๕๘ อาทโย; จูฬว. อฏฺ. ๓๕๙ อาทโย) ทูรโตว ทิสฺวา ยทิ ‘‘วุฑฺโฒ’’ติ ชานาติ, ตสฺมึ อนาคเต เอว อาสนปฺาปนาทิวตฺตํ กาตพฺพนฺติ อตฺโถ. ปาโททปฺปภุตินฺติ ปาโททกํ ปาทปีํ ปาทกถลิกํ อุปนิกฺขิปิตพฺพนฺติ อตฺโถ. ปานีเยน อาปุจฺฉนฺเตน สเจ สกึ อานีตํ ปานียํ สพฺพํ ปิวติ, ปุนปิ อาปุจฺฉิตพฺโพ เอว. ปฺเปติ ‘‘เอตํ ตุมฺหากํ เสนาสนํ ปาปุณาตี’’ติ เอวํ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ อตฺโถ.

๒๑๙-๒๐. ‘‘ภิกฺขาจารคาโม ¶ อิโต ทูเร’’ติ วา ‘‘สนฺติเก’’ติ วา ‘‘กาลสฺเสว ปิณฺฑาย จริตพฺพ’’นฺติ วา ‘‘อุปฏฺาเก จริตพฺพ’’นฺติ วา โคจโร อาจิกฺขิตพฺโพ. อโคจโรติ มิจฺฉาทิฏฺิกานํ วา คาโม, ปริจฺฉินฺนภิกฺขโก วา คาโม, ยตฺถ เอกสฺส วา ทฺวินฺนํ วา ภิกฺขา ทียติ, โส อาจิกฺขิตพฺโพติ อตฺโถ. กติกนฺติ สงฺฆสฺส กติกฏฺานํ. ‘‘อิมํ กาลํ ปวิสิตพฺพํ, อิมํ กาลํ นิกฺขมิตพฺพ’’นฺติ เอวํ ปเวสนนิกฺขมนกาลํ อาจิกฺขิตพฺพํ. เกสุจิ าเนสุ อมนุสฺสา วา วาฬา วา โหนฺติ, ตสฺมา เอวํ อาจิกฺขิตพฺพเมว. นิสินฺโนวาติ อิทํ อาปตฺติอภาวมตฺตทีปกํ, อุฏฺหิตฺวาปิ สพฺพํ กาตุํ วฏฺฏเตว. วตฺตวินิจฺฉโย.

๒๒๑. สมฺมุขายาติ ¶ (ปาจิ. ๓๗๔; ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙; กงฺขา. อฏฺ. วิกปฺปนสิกฺขาปทวณฺณนา) สมฺมุเข ิตสฺสาติ อตฺโถ. พฺยตฺตสฺสาติ วิกปฺปนวิธานํ ปจฺจุทฺธรณาทิวิธานฺจ ชานนฺตสฺส. อพฺยตฺโต ปน ‘‘อิมินา มยฺหํ ทินฺน’’นฺติ คเหตฺวาปิ คจฺเฉยฺยาติ อตฺโถ. เอกสฺสาติ เอกสฺส ภิกฺขุสฺส.

๒๒๒. นิเธตุํวาติ นิเธตุํ เอว, นิสฺสคฺคิยํ น โหตีติ อตฺโถ. ปริภุฺชิตุํ วา วิสฺสชฺเชตุํ วา อธิฏฺาตุํ วา น วฏฺฏตีติ อตฺโถ.

๒๒๔-๕. อปรา สมฺมุขา วาติ สมฺมุขา วิกปฺปนา เอวาติ อตฺโถ. อิมา ทฺเว วิกปฺปนา อตฺตนา เอว วิกปฺเปตฺวา ปเรน ปจฺจุทฺธราปิตตฺตา สมฺมุขา วิกปฺปนา เอวาติ วุตฺตา.

๒๒๗. มิตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโต. สนฺทิฏฺโติ ทิฏฺมตฺโต นาติทฬฺหมิตฺโต. ‘‘อิตเรน จ ปุพฺเพ วุตฺตนเยน ‘ติสฺโส ภิกฺขู’ติ วา ‘ติสฺสา ภิกฺขุนี’ติ วา วตฺตพฺพํ. ปุน เตน ‘อหํ ติสฺสสฺส ¶ ภิกฺขุโน, ติสฺสาย ภิกฺขุนิยา วา ทมฺมี’ติ วิกปฺเปตฺวา เตเนว ‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน, ติสฺสาย ภิกฺขุนิยา สนฺตกํ ปริภุฺช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’ติ ปจฺจุทฺธริตพฺพ’’นฺติ เอวํ ปาโ คเหตพฺโพ.

๒๒๘. ทูรสนฺติกตฺเตกตฺต-พหุภาวํ วิชานิยาติ เอตฺถ ทูรตฺตฺจ สนฺติกตฺตฺจ เอกตฺตฺจ พหุภาวฺจ วิชานิตฺวาติ อตฺโถ.

๒๒๙. ‘‘ทสาหปรมํ อติเรกจีวรํ ธาเรตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๔๖๒) วุตฺตตฺตา ‘‘ทสาหํ วา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘จีวรกาลสมโย นาม อนตฺถเต กถิเน วสฺสานสฺส ปจฺฉิโม มาโส, อตฺถเต กถิเน ¶ ปฺจ มาสา’’ติ (ปารา. ๖๔๙) วุตฺตตฺตา ‘‘มาสเมกํ วา ปฺจ วา’’ติ วุตฺตํ, มาสํ วา เอกํ ปฺจ วา มาเสติ อตฺโถ. ‘‘ภิกฺขุโน ปเนว อกาลจีวรํ อุปฺปชฺเชยฺย, อากงฺขมาเนน ภิกฺขุนา ปฏิคฺคเหตพฺพํ. ปฏิคฺคเหตฺวา ขิปฺปเมว กาเรตพฺพํ. โน จสฺส ปาริปูริ, มาสปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตํ จีวรํ นิกฺขิปิตพฺพํ อูนสฺส ปาริปูริยา สติยา ปจฺจาสายา’’ติ (ปารา. ๔๙๙) วุตฺตตฺตา ‘‘ปจฺจาสา สติ มาสก’’นฺติ วุตฺตํ. นุปฺปาทยตีติ อนธิฏฺิตํ อวิกปฺปิตํ นิสฺสคฺคึ น ชนยตีติ อตฺโถ. วิกปฺปนาวินิจฺฉโย.

วิกปฺปนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๓๐. พฺยตฺตสฺสาติ เอตฺถ กิตฺตาวตา พฺยตฺโต โหตีติ เจ? นิสฺสยมุจฺจนเกน ปน สพฺพนฺติเมน ธมฺมปริจฺเฉเทน อตฺถโต จ พฺยฺชนโต จ ทฺเว มาติกา ปคุณา วาจุคฺคตา กาตพฺพา, ปกฺขทิวเสสุ ธมฺมสฺสาวนตฺถาย สุตฺตนฺตโต จตฺตาโร ภาณวารา, สมฺปตฺตานํ ปริสานํ ปริกถนตฺถาย อนฺธกวินฺทมหาราหุโลวาทธมฺมกฺขนฺธสทิโส เอโก กถามคฺโค, สงฺฆภตฺตมงฺคลามงฺคเลสุ อนุโมทนตฺถาย ติสฺโส อนุโมทนา, อุโปสถปฺปวารณาทิวิชานนตฺถํ กมฺมากมฺมวินิจฺฉโย ¶ , สมณธมฺมกรณตฺถํ สมาธิวเสน วา วิปสฺสนาวเสน วา อรหตฺตปริโยสานํ เอกํ กมฺมฏฺานํ เอตฺตกํ อุคฺคเหตพฺพํ. เอตฺตาวตา พฺยตฺโต นาม โหติ จาตุทิโส, อิตรถา อพฺยตฺโต.

๒๓๑. อิทานิ นิสฺสยคฺคหณาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ (มหาว. ๑๐๓) อายสฺมโตติ อายสฺมนฺตํ.

๒๓๒. อิทานิ ¶ ปฏิปฺปสฺสทฺธิวิธานํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปกฺกนฺเต’’ติอาทิ วุตฺตํ, ‘‘ปฺจิมา, ภิกฺขเว, นิสฺสยปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิโย อุปชฺฌายมฺหา. อุปชฺฌาโย ปกฺกนฺโต วา โหติ วิพฺภนฺโต วา กาลกโต วา ปกฺขสงฺกนฺโต วา อาณตฺติเยว ปฺจมี’’ติ (มหาว. ๘๓), ‘‘ฉยิมา, ภิกฺขเว, นิสฺสยปฺปฏิปฺปสฺสทฺธิโย อาจริยมฺหา. อาจริโย ปกฺกนฺโต วา โหติ วิพฺภนฺโต วา กาลกโต วา ปกฺขสงฺกนฺโต วา อาณตฺติเยว ปฺจมี, อุปชฺฌาเยน วา สโมธานคโต โหตี’’ติ อิทํ ปน อุภยํ อิธ ทสฺสิตํ. สเจ อาจริยุปชฺฌายา สามนฺตวิหาเรสุปิ อปริกฺขิตฺเตสุ เลฑฺฑุปาตทฺวยพฺภนฺตเร วสนฺติ, นิสฺสโย น ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. ปริกฺขิตฺเตสุปิ น ปฏิปฺปสฺสมฺภตีติ เอเก. อาจริยา ปน น อิจฺฉนฺติ. กสฺมาติ เจ? นิสฺสยคฺคหณปฺปฏิปฺปสฺสทฺธีนํ อุปจารสีมาย ปริจฺฉินฺนตฺตา. เลฑฺฑุปาเตน อุปจารสีมาปริจฺเฉโท ปน อปริกฺขิตฺเตสุ เอว ลพฺภติ, น ปริกฺขิตฺเตสุ. ตสฺมา อาจริยานํ วินิจฺฉเยว าตพฺพํ.

ปกฺกนฺเตติ เอตฺถ (มหาว. อฏฺ. ๘๓) สเจ อาจริโย อนฺเตวาสิกํ อนามนฺเตตฺวาว อุปจารสีมํ อติกฺกมติ, นิสฺสโย ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. สเจ อุปจารสีมํ อนติกฺกมิตฺวาว นิวตฺตติ, น ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. อาจริยํ อนามนฺเตตฺวา อนฺเตวาสิกสฺส คมเนปิ เอเสว นโย. สเจ อาจริโย กตฺถจิ คนฺตุกาโม อนฺเตวาสิกํ อาปุจฺฉติ, อนฺเตวาสิโกปิ ‘‘สาธุ สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉติ, ตงฺขเณ เอว ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. เอวํ อาจริยํ อาปุจฺฉิตฺวา อนฺเตวาสิกสฺส คมเนปิ. ทฺวีสุปิ อนฺโตวิหาเรเยว ิเตสุ อาจริโย วา อนฺเตวาสิกํ, อนฺเตวาสิโก วา อาจริยํ อนาปุจฺฉิตฺวาว สเจ ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมติ, ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. ปกฺขสงฺกนฺเต วา วิพฺภนฺเต วา กาลกเต วา ตงฺขเณเยว ปฏิปฺปสฺสมฺภติ ¶ . อาณตฺติ นาม นิสฺสยปฺปณามนา. ทสฺสนสวนวเสน ทุวิธํ สโมธานํ.

เอทิโส วุจฺจติ อลชฺชิปุคฺคโล’’ติ. (ปริ. ๓๕๙) –

เอวํ วุตฺตํ. ‘‘น ภิกฺขเว อลชฺชินํ นิสฺสาย วตฺถพฺพํ. โย วเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๒๐) หิ วุตฺตํ.

๒๓๔. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อทฺธานมคฺคปฺปฏิปนฺเนน ภิกฺขุนา นิสฺสยํ อลภมาเนน อนิสฺสิเตน วตฺถุ’’นฺติ (มหาว. ๑๒๑) วุตฺตตฺตา ‘‘อทฺธิกสฺสา’’ติ วุตฺตํ. คิลานุปฏฺากสฺส จ ยาจิตสฺสาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานุปฏฺาเกน ภิกฺขุนา นิสฺสยํ อลภมาเนน ยาจิยมาเนน อนิสฺสิเตน วตฺถุ’’นฺติ (มหาว. ๑๒๑) หิ วุตฺตํ. สลฺลกฺเขนฺเตน ผาสุกนฺติ ผาสุวิหารํ สลฺลกฺเขนฺเตน. อิทํ ปน ปริหารํ (มหาว. อฏฺ. ๑๒๑) โสตาปนฺนาทิอริยสาวโก วา ถามคตสมถวิปสฺสนาลาภี วา พาลปุถุชฺชโน วา น ลภติ. ยสฺส โข ปน สมถวิปสฺสนา ตรุณา โหติ, น ถามคตา, อยํ ลภติ. อสนฺเต นิสฺสยทายเก ‘‘ยทา ปฏิรูโป นิสฺสยทายโก อาคจฺฉิสฺสติ, ตทา ตสฺส นิสฺสาย วสิสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา ยาว อาสาฬฺหีปุณฺณมา, ตาว วสิตุํ ลภติ. สเจ ปน อาสาฬฺหีมาเส นิสฺสยทายกํ น ลภติ, ยตฺถ อตฺถิ, ตตฺถ คนฺตพฺพํ. อนฺโตวสฺเส ปน อนิสฺสิเตน วตฺถุํ น วฏฺฏติ. สภาเค ¶ ทายเก อสนฺเต วสิตุํ ลพฺภตีติ สพฺพปเทสุ โยชนา กาตพฺพา. นิสฺสยวินิจฺฉโย.

นิสฺสยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๓๕. อกายพนฺธโนติ ¶ กายพนฺธนํ อพนฺธิตฺวาติ อตฺโถ. ตโต ปฏฺาย จีวรํ ปารุปิตพฺพํ, ตโต ปฏฺาย เอว กายพนฺธนํ พนฺธิตพฺพํ. ‘‘น ภิกฺขเว อกายพนฺธเนน คาโม ปวิสิตพฺโพ. โย ปวิเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๗๘) หิ วุตฺตํ. ตตฺเถวาสติยา คโตติ อสติยา คโต ยตฺถ สรติ, ตตฺเถว พนฺธิตพฺพํ. สริตฺวา ปน ยาว น พนฺธติ, ตาว ปิณฺฑาย จริตุํ น วฏฺฏติ. ยทิ อนฺโตคาเม สรติ, กายพนฺธเน สติ เอกมนฺเต ตฺวา พนฺธิตพฺพํ, อสติ เจ นิกฺขมิตฺวา พนฺธิตฺวา ปุน ปิณฺฑาย ปวิสิตพฺพนฺติ วทนฺติ.

๒๓๖. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺเว กายพนฺธนานิ ปฏฺฏิกํ สูกรนฺตก’’นฺติ (จูฬว. ๒๗๘) วุตฺตตฺตา ‘‘ทุวิธ’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ สูกรนฺตํ นาม กุฺจิกาโกสกา วิย อนฺเต สุสิรํ กตฺวา โกฏฺฏิตํ. รชฺชุ จ เอกาติ เอกวฏฺฏา รชฺชุ จ. ตทนุโลมิกาติ เตสํ ทฺวินฺนํ อนุโลมิกา.

๒๓๗. มจฺฉกณฺฑกขชฺชุรี-ปตฺตา มฏฺา จ ปฏฺฏิกาติ เอตฺถ (จูฬว. อฏฺ. ๒๗๘) เอเต มจฺฉกณฺฏกาทโย มฏฺา วิการรหิตา ปฏฺฏิกา จ ตทนฺโตคธาติ อธิปฺปาโย. ลพฺภา ทสา จตสฺโสติ เอกาย วา ทฺวีสุ วา ตีสุ วา กถา เอว นตฺถีติ อธิปฺปาโย, ตโต ปรํ น วฏฺฏติ. อนฺเตสูติ อุโภสุ อนฺเตสุ. คุณสุตฺตกนฺติ ทิคุณสุตฺตกํ.

๒๓๙. มกรมุขาทินฺติ ¶ อาทิ-สทฺเทน เทฑฺฑุภสีสํ คหิตํ. อุภนฺเตติ อุโภสุ อนฺเตสุ. กสฺสาติ? วิธสฺส. ฆฏกาติ ฆฏกโต. เลขาติ เลขาย. ฆฏกโต จ เลขาย จ อฺํ จิตฺตกํ น กปฺปตีติ อตฺโถ.

๒๔๐. เทฑฺฑุภกนฺติ (จูฬว. ๒๗๘; จูฬว. อฏฺ. ๒๗๘) อุทกสปฺปสิรสทิสํ. มุรชนฺติ พหุรชฺชุเก เอกโต สงฺกฑฺฒิตฺวา เอกาย รชฺชุยา ปลิเวเตฺวา กตรชฺชุ. มทฺทวีณนฺติ ปามงฺคสทิสํ. กลาพุกนฺติ อเนกวฏฺฏํ. เอตานิ ปน สพฺพานิ น กปฺปนฺติ. ทสาสุ ทฺเว มชฺฌิมาติ มุรชํ มทฺทวีณนฺติ ทฺเว มชฺฌิมา เอว. กปฺปเรติ กปฺปนฺตีติ อตฺโถ.

๒๔๑. คณฺิโย ¶ จาปีติ (จูฬว. ๒๗๙) จีวรคณฺิโยปิ. เวฬุอาทิมยา กปฺปนฺตีติ ปสงฺเคน วุตฺตํ. กายพนฺธนวินิจฺฉโย.

กายพนฺธนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๔๒. ชาตา (ปาจิ. ๘๖; ปาจิ. อฏฺ. ๘๖-๘๘; กงฺขา. อฏฺ. ปถวีขณนสิกฺขาปทวณฺณนา) อชาตาติ ทุวิธา ปถวีติ อตฺโถ. อิทานิ ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุทฺธมตฺติกปํสุกา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สุทฺธมตฺติกปํสุกา จ อทฑฺฒา จ พหุมตฺติกปํสุกา จ จาตุมาสาธิโกวฏฺปํสุมตฺติกราสิ จ ชาตปถวีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ ปน อทฑฺฒาติ อุทฺธนปจนกุมฺภการาวาปภาชนปจนาทิวเสน ตถา ตถา อทฑฺฒา. อยํ ปน วิสุํ นตฺถิ, สุทฺธปํสุอาทีสุ อฺตราว เวทิตพฺพา. สุทฺธปํสุ สุทฺธมตฺติกา ¶ เยภุยฺเยนปํสุ เยภุยฺเยนมตฺติกา อติเรกจาตุมาสาธิโกวฏฺมตฺติกาปํสุปุฺชา จ อทฑฺฒา จาติ อยํ สพฺพาปิ ชาตปถวีติ เวทิตพฺพา.

๒๔๓. ทุติยาติ อชาตปถวีติ อตฺโถ. วุตฺตราสีติ มตฺติกราสิ จ ปํสุราสิ จ จาตุมาโสมวฏฺโก อชาตปถวีติ อตฺโถ.

๒๔๔. อิทานิ เยภุยฺเยนมตฺติกา เยภุยฺเยนปํสุกา เยภุยฺเยนสกฺขราติ เอวํ วุตฺตาสุ กิตฺตาวตา เยภุยฺยตา โหตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺเว ภาคา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ตีสุ ภาเคสุ ทฺเว ภาคา มตฺติกา ยสฺสา ภูมิยา, เอสา เยภุยฺยมตฺติกาติ สมฺพนฺโธ. อุปฑฺฒปํสุอาทโยปิ กปฺปิยา เอว อกปฺปิยภาคสฺส อนติเรกโต. ‘‘เยภุยฺเยนมตฺติกา เยภุยฺเยนปํสุกา’’ติ (ปาจิ. ๘๖) หิ วุตฺตํ, น ‘‘อุปฑฺฒมตฺติกา, อุปฑฺฒปํสุกา’’ติ. เสเสสุปีติ เยภุยฺยปํสุกาทีสุปิ.

๒๔๕. ชาตสฺิสฺส ¶ ปาจิตฺตีติ สมฺพนฺโธ. ทฺเวฬฺหสฺส วิมติสฺส ทุกฺกฏํ. ชาเต อชาตสฺิสฺส อนาปตฺติ.

๒๔๖. เอกายาณตฺติยา เอกาติ สเจ สกึ อาณตฺโต ทิวสมฺปิ ขณติ, อาณาปกสฺส เอกา เอวาติ อตฺโถ. วาจโสติ วาจาย วาจายาติ อตฺโถ.

๒๔๗. เอตฺถ ‘‘ชาเลหิ อคฺคิ’’นฺติ วา วตฺตุํ น วฏฺฏติ. อนิยเมตฺวา ปน ‘‘โปกฺขรณึ ขณ, ปถวึ ขณ, วาปึ ขณ, อาวาฏํ ขณ, กนฺทํ ขณา’’ติ วตฺตุํ วฏฺฏติ.

๒๔๘. เอทิสนฺติ เอตฺถ อฺมฺปิ เอวรูปํ กปฺปิยโวหารวจนํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย.

๒๔๙. โกเปตุํ ¶ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ, ฆฏาทีหิ คเหตุํ สกฺกุเณยฺยกํ อุสฺสิฺจนียกทฺทมํ.

๒๕๑-๒. อุทกสนฺติเก ปติเตติ สมฺพนฺโธ. อุทเก ปติตํ ปน สพฺพกาลํ กปฺปิยเมว, ตสฺมา อกปฺปิยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุทกสนฺติเก’’ติ วุตฺตํ. ปาสาเณ ลคฺเค รเช จ นวโสณฺฑิยา ปติเต รเช จาติ สมฺพนฺโธ. อพฺโภกาสุฏฺิเต วมฺมิเก จ มตฺติกากุฏฺเฏ จาติ อตฺโถ, ตถา เอเตปิ สพฺเพ จาตุมาสาธิโกวฏฺา น โกเปตพฺพาติ อตฺโถ.

๒๕๓-๕. ภูมึ วิโกปยํ ถมฺภาทึ คณฺหิตุํ น จ กปฺปตีติ สมฺพนฺโธ. ธารายาติ ปสฺสาวธาราย. ปทํ ทสฺเสสฺสามีติ สมฺพนฺโธ.

๒๕๗. เสโกติ สิฺจนํ. ภูมิยา อลฺลหตฺถํ เปตฺวาติ สมฺพนฺโธ.

๒๕๘. อวเส สตีติ หตฺถทาหาทีสุ อาปทาสูติ อตฺโถ. ปถวีวินิจฺฉโย.

๒๕๙-๒๖๐. คิริกูฏนฺติ ¶ มกรทนฺตกํ. สิพฺพิตุฺจ ฉินฺทิตุฺจ น วฏฺฏตีติ สพฺพตฺถ โยชนา. ทณฺเฑติ ฉตฺตทณฺเฑ.

๒๖๑. สิพฺพิตุํ วา ปฺชรํ วินนฺธิตุํ วา ถิรตฺถํ ฉตฺเต พนฺธิตุํ ทณฺเฑ เลขา วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. สเจ วุตฺตปฺปการํ อกปฺปิยฉตฺตํ ¶ ลภติ, ฆฏกมฺปิ วาฬรูปมฺปิ ฉินฺทิตฺวา ธาเรตพฺพํ, เลขาปิ ฆํเสตฺวา อปเนตพฺพา, สุตฺตเกน วา ทณฺโฑ เวเตพฺโพ.

๒๖๒. อนุวาตํ สนฺธาย ‘‘อนฺเต วา’’ติ วุตฺตํ. ทฺวินฺนํ ปฏฺฏานํ สงฺฆฏิตฏฺานํ สนฺธาย ‘‘ปฏฺฏมุเข วาปี’’ติ วุตฺตํ. วรกสีสากาเรน สิพฺพนํ สนฺธาย ‘‘เวณิกา’’ติ จ สตปทากาเรน สิพฺพนํ สนฺธาย ‘‘สงฺขลิกาปิ วา’’ติ จ วุตฺตํ. สตปทิสทิสํ อฺํ วา สูจิวิการํ น กปฺปติ, ปกติสูจิกมฺมเมว วฏฺฏตีติ อตฺโถ. ปาฬิกณฺณิกอาทิกํ จีวเร น จ กปฺปตีติ สมฺพนฺโธ.

๒๖๓-๔. จตุโกณาว (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕) กปฺปเรติ สมฺพนฺโธ. อคฺฆิกนฺติ อคฺฆิยํ เจติยสทิสํ. เอตฺถาติ คณฺิปาสกปฏฺเฏ. โกณสุตฺตา จ ปีฬกาติ น เกวลํ จตุโกณา คณฺิกปาสกปฏฺฏาว กปฺปนฺติ, อถ โข ทุวิฺเยฺยา โกณสุตฺตปีฬกา จ กปฺปเรติ อตฺโถ. คนฺธํ เตลํ วาติ คนฺธํ วา เตลํ วา.

๒๖๕. รตฺตนฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕) รชิตํ. อฺเน วาติ มุคฺคราทินา วา. กตฺวาติ เปตฺวา. ปหาเร น จ มุฏฺินาติ มุฏฺินา น ปหาเรยฺยาติ อตฺโถ.

๒๖๖-๗. ฉตฺตวฏฺฏิยํ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕) เลขํ เปตฺวา ธมฺมกรเณ เลขา น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. กุฺจิกาย จ ปิปฺผเล จ มณิกา จ ปีฬกา จ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ มณิกาติ เอกา เอว วฏฺฏมณิกา. ปีฬกา มุตฺตราชิสทิสา พหู.

๒๖๘-๙. มาลาทฺยรณิยนฺติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕) อรณิยํ มาลาทิ วณฺณมฏฺํ น วฏฺฏตีติ ¶ สมฺพนฺโธ. เอวํ สพฺพตฺถ. ติปุสีสมเย ปตฺตมณฺฑเล ภิตฺติกมฺมฺจ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ. หิตฺวาติ เปตฺวา. สูจิสณฺฑาสโก (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕) ¶ นาม สูจึ ฑํสาเปตฺวา ฆํสิตุํ กโต ทารุมโย. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มกรทนฺตกํ ฉินฺทิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๒๕๓) วุตฺตตฺตา ปตฺตมณฺฑเล มกรทนฺตกํ วฏฺฏติ, อฺํ ภิตฺติกมฺมาทิวิการเมว น วฏฺฏติ, ตสฺมา คิริกูฏํ ปตฺตมณฺฑเล เปตฺวา อวเสเส น วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ.

๒๗๒. เสนาสเนติ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕) ปาสาทาทิเสนาสเนติ อตฺโถ.

๒๗๓. ปุมิตฺถิรูปรหิตนฺติ ปุริสรูปอิตฺถิรูปรหิตนฺติ อตฺโถ. ปริกฺขารวินิจฺฉโย.

ปริกฺขารนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๗๔-๕. สหธมฺมินํ ลพฺภํ เภสชฺชกรณนฺติ สมฺพนฺโธ. น เกวลํ ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํเยว ภิกฺขาจริยวิฺตฺติสเกหิ เภสชฺชกรณํ ลพฺภติ, อถ โข อปเรสมฺปิ ปฺจนฺนํ ลพฺภติ, เต ทสฺเสนฺโต ‘‘ปิตูน’’นฺติอาทิมาห. ปิตูนนฺติ มาตาปิตูนนฺติ อตฺโถ. เย มาตาปิตโร ชคฺคนฺติ อุปฏฺหนฺติ, เต ตทุปฏฺากา นาม. ภิกฺขุํ เอว นิสฺสาย ชีวนฺโต ภิกฺขุนิสฺสิตโก นาม. ปพฺพชฺชาเปกฺโข ‘‘ภณฺฑู’’ติ วุจฺจติ.

๒๗๖. อปเรสมฺปิ ทสนฺนํ กาตุํ วฏฺฏติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘มหาจูฬปิตา’’ติอาทิมาห. เอตฺถ (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๘๕-๑๘๗) ปน มหาปิตา จูฬปิตา มหามาตา จูฬมาตา มหาภาตา จูฬภาตา มหาภคินี จูฬภคินีติ อิเมหิ อฏฺหิ อาทิ-สทฺเทน ปิตุภคินิฺจ ¶ มาตุภาติกฺจ คเหตฺวา ทส. เอเตสํ ปน สเกน เภสชฺเชน กาตพฺพํ. อตฺตนิเย จ อสตีติ ปาเสโส.

๒๗๗. น เกวลฺจ เอเตสํ ทสนฺนํ, อิเมหิ สมฺพนฺธานํ ปุตฺตนตฺตาทีนํ ยาวสตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ¶ กาตุํ วฏฺฏตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘กุลทูสนา’’ติอาทิมาห. อฺโปิ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๘๕-๒๘๗) โย อาคนฺตุโก วา โจโร วา ยุทฺธปราชิโต วา อิสฺสโร าตเกหิ ปริจฺจตฺโต วา คมิยมนุสฺโส วา คิลาโน หุตฺวา วิหารํ ปวิสติ, สพฺเพสมฺปิ อปจฺจาสีสนฺเตน เภสชฺชํ กาตพฺพํ.

๒๗๘. มาตา (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๘๕-๑๘๗) ปิตา ตทุปฏฺาโก ภิกฺขุนิสฺสิตโก ปณฺฑุปลาโส เวยฺยาวจฺจกโรติ อิเมสํ ฉนฺนํ อนามฏฺปิณฺฑปาโต อวาริโตติ อตฺโถ. กิฺจ ภิยฺโย – ทามริกโจรสฺส จ อิสฺสริยสฺส จ ทาตุมวาริโตติ อตฺโถ.

๒๗๙. เตสนฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๘๕-๑๘๗) คหฏฺานํ. สาสโนคธนฺติ รตนปริตฺตอาฏานาฏิยปริตฺตาทิปริตฺตํ ภณิตพฺพนฺติ อตฺโถ.

๒๘๐. ‘‘อาคนฺตฺวา (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๘๕-๑๘๗) สีลํ เทตุ, ธมฺมฺจ ปริตฺตฺจ ภาสตู’’ติ เกนจิ เปสิโตติ สมฺพนฺโธ. ทาตุํ วตฺตุนฺติ สีลํ ทาตุํ, ธมฺมฺจ ปริตฺตฺจ วตฺตุํ ลพฺภตีติ อตฺโถ. เภสชฺชวินิจฺฉโย.

เภสชฺชนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๘๑. ทสเภทมฺปีติ ¶ สเจ เกนจิ เหฏฺา ทสฺสิตํ ทสวิธํ รตนํ อาเนตฺวา ‘‘อิทํ สงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา นวกมฺมสฺส วา อฺปุคฺคลสฺส วา สุตฺตนฺติกคณสฺส วา ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ.

๒๘๒-๓. เตสุ ทสวิเธสุ รตเนสูติ อตฺโถ. ทฺวีสูติ รชตชาตรูเปสุ. คณสงฺฆปุคฺคเล (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๓๘-๕๓๙) อนามสิตฺวา ‘‘อิทํ หิรฺสุวณฺณํ เจติยสฺส ทมฺมิ, นวกมฺมสฺส ¶ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต น ปฏิกฺขิเปติ อตฺโถ. กึ กาตพฺพนฺติ เจ? ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วเท’’ติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘อิเม เอวํ วทนฺตี’’ติ กปฺปิยการานํ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ อตฺโถ.

๒๘๔. น เกวลํ หิรฺสุวณฺณาทิกเมว, อฺมฺปิ เขตฺตวตฺถาทิกํ อกปฺปิยํ น สมฺปฏิจฺฉิตพฺพนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘เขตฺตํ วตฺถุ’’นฺติอาทิมาห. ทาสปสุอาทิกํ ทาสปสฺวาทิกํ. สเจ หิ โกจิ ‘‘มยฺหํ สสฺสสมฺปาทกํ มหาตฬากํ อตฺถิ, ตํ สงฺฆสฺส ทมฺมี’’ติ วทติ, ตฺเจ สงฺโฆ สมฺปฏิจฺฉติ. ปฏิคฺคหเณปิ ปริโภเคปิ อาปตฺติเยว. เอวํ เสเสสุปิ.

กปฺปิเยน กเมน คณฺเหยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘เขตฺตํ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อิโต จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภุฺชถา’’ติ วา ‘‘จตุปจฺจยปริโภคตฺถาย ทมฺมี’’ติ วา วทติ เจ, คเหตพฺพํ. วตฺถุมฺหิปิ เอเสว นโย. ‘‘ตฬากํ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภุฺชถา’’ติ วา ‘‘สงฺโฆ อุทกํ ปริภุฺชิสฺสติ, ภณฺฑกํ โธวิสฺสตี’’ติ วา อาทินา นเยน วุตฺเต สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. ‘‘ทาสํ ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘อารามิกํ, เวยฺยาวจฺจกรํ, กปฺปิยการกํ ทมฺมี’’ติ ¶ วุตฺเต สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. ‘‘โคมหึสอเชฬกาทโย ทมฺมี’’ติ วุตฺเต ปฏิกฺขิปิตฺวา ‘‘ปฺจโครสปริโภคตฺถายา’’ติ วุตฺเต สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. เอทิสํ คหณํ สนฺธาย ‘‘ปฏิกฺขิปิตฺวา คณฺเหยฺยา’’ติ วุตฺตํ.

๒๘๕-๖. นวมาติกเกทารตฬากกิริยา (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๓๘-๒๓๙) จ อนเว ปุพฺเพ กปฺปิยโวหาเรน ปฏิกฺขิปิตฺวา คหิตตฬาเก มตฺติกุทฺธรณฺจ ภินฺนฏฺาเน ปาฬิพนฺโธ จ ทุพฺพลฏฺาเน อาฬิยา ถิรกาโร จ อนเว เกทาเร ปุราณภาคโต อติเรกภาคคฺคหณฺจ นเว เกทาเร อปริจฺฉินฺนภาเค ‘‘สสฺเส เทถ เอตฺตเก’’ติ กหาปณุฏฺาปนฺจาปีติ อิทํ สพฺพํ ภิกฺขุสฺส กาตุํ น วฏฺฏติ. สเจ กโรติ, เอวมาทิกํ สพฺเพสมฺปิ อกปฺปิยนฺติ อตฺโถ.

๒๘๗-๙. อิทานิ ตํเยว อกปฺปิยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อวตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ (ปารา. อฏฺ. ๒.๒๓๘-๒๓๙) – โย ปน ‘‘กส, วปฺป’’ อิจฺจาทิกํ อวตฺวา ‘‘เอตฺติกาย ภูมิยา เอตฺตโก ภาโค เทยฺโย’’ติ ภูมึ วา ปติฏฺาเปติ, ‘‘เอตฺตเก ภูมิภาเค สสฺสํ กตํ, เอตฺตกํ คณฺหถา’’ติ กสฺสเก วทนฺเต ปมาณคณฺหนตฺถํ ทณฺฑรชฺชุภิ มินติ, ขเล ตฺวา รกฺขณาทีนิ กโรติ, ตสฺเสว อกปฺปิยนฺติ.

๒๙๐. ภณฺฑาคาริกสีเสน ¶ ปิตุสนฺตกมฺปิ สเจ ปฏิสาเมยฺย, ปาจิตฺติยนฺติ อตฺโถ.

๒๙๑-๒. ปิตูนนฺติ มาตาปิตูนํ. สาฏกาทิกปฺปิยํ วตฺถุํ. ‘‘ปฏิสาเมตฺวา เทหี’’ติ วุตฺเตติ สมฺพนฺโธ. ปาเตตฺวาน คเต ยสฺมา อชฺฌารามสิกฺขาปทวเสน (ปาจิ. ๕๐๕-๕๐๖) ปลิโพโธ, ตสฺมา โคปิตุํ ลพฺภนฺติ อตฺโถ.

๒๙๓-๔. สกํ ¶ วาสิอาทิปริกฺขารนฺติ อตฺโถ. อิทํ านํ คุตฺตนฺติ ทสฺเสตพฺพํ. ‘‘เอตฺถ เปถา’’ติ ปน น วตฺตพฺพํ.

๒๙๕. เอตฺถ ‘‘อฺโ โกจิ น ปวิสติ, ภิกฺขูหิ วา สามเณเรหิ วา คหิตํ ภวิสฺสตี’’ติ สงฺกนฺตีติ อตฺโถ. วตฺถุมฺหีติ อลงฺการาทิวตฺถุมฺหีติ อตฺโถ. ตาทิเสติ ยาทิเส วตฺถุมฺหิ นฏฺเ อาสงฺกา โหติ, ตาทิเส วตฺถุมฺหิ นฏฺเติ สมฺพนฺโธ.

๒๙๖. อิทานิ อสงฺกิตพฺพฏฺานํ ทสฺเสตุํ ‘‘วิหาราวสถสฺสนฺโต’’ติอาทิมาห. วิหารสฺส จ ฆรสฺส จาติ อตฺโถ. รตนนฺติ ทสวิธํ รตนํ. รตฺนสมฺมตนฺติ สาฏกเวนาทิกํ. คเหตฺวานาติ กปฺปิยการเก อสติ อตฺตนาปิ คเหตฺวาน นิกฺขิเปยฺยาติ อตฺโถ. มคฺเครฺเปีติ มคฺเคปิ อรฺเปิ. ตาทิเสติ ‘‘ภิกฺขูหิ คหิตํ ภวิสฺสตี’’ติ อาสงฺกิตพฺพฏฺาเน. ปติรูปํ กรียตีติ มคฺเค วา อรฺเ วา ตาทิสํ ภณฺฑํ ปสฺสิตฺวา มคฺคา โอกฺกมฺม นิสีทิตพฺพํ, สามิเกสุ อาคเตสุ ตํ านํ อาจิกฺขิตพฺพํ. สเจ สามิเก น ปสฺสติ, รตนสมฺมตํ ปํสุกูลํ คเหตพฺพํ. รตนฺเจ โหติ, ตุณฺหีภูเตน คนฺตพฺพนฺติ อตฺโถ. อยํ มคฺคารฺเกสุ ปฏิปตฺติ. วิหาราวสถานํ ปน อนฺโต ตาทิสํ ทิสฺวา ภณฺฑกํ มุฺจิตฺวา ‘‘เอตฺถ เอตฺตกา กหาปณา’’ติอาทินา นเยน รูเปน วา ลฺฉนาย วา ปิโลติกาย วา สฺาณํ กตฺวา นิกฺขิปิตพฺพํ, ตโต ปกฺกมนฺเตน ปติรูปานํ ภิกฺขูนํ อาจิกฺขิตพฺพํ. อุคฺคหวินิจฺฉโย.

อุคฺคหนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๙๗. ‘‘กุลานิ ¶ ¶ ทูเสติ ปุปฺเผน วา ผเลน วา จุณฺเณน วา มตฺติกาย วา ทนฺตกฏฺเน วา เวฬุยา วา เวชฺชิกาย วา ชงฺฆเปสนิเยน วา’’ติ (ปารา. ๔๓๗) วุตฺตตฺตา ตานิ อฏฺ วตฺถูนิ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุปฺผ’’นฺติอาทิมาห. อิมาย มิจฺฉาปฏิปตฺติยา กุลานํ อฺเสุ สีลวนฺเตสุ ปสาทํ ทูเสติ วินาเสตีติ กุลทูสนํ ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ. ตํ ปน อตฺตโน สนฺตเก จ ปรสนฺตเก จ เวทิตพฺพํ.

๒๙๘. อิทานิ อิเมสุ วตฺถูสุ น เกวลํ กุลทูสนทุกฺกฏเมว อาปชฺชติ, ถุลฺลจฺจยาทีนิปิ อาปชฺชตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ถุลฺลจฺจย’’นฺติอาทิมาห. สงฺฆิกํ ครุภณฺฑํ อิสฺสเรน เทนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ สมฺพนฺโธ. เสนาสนตฺถาย นิยมิตํ ปน ปุปฺผาทิ ครุภณฺฑํ โหติ. สงฺฆสฺส วา อฺสฺส วา สนฺตกํ เถยฺยจิตฺเตน เทนฺตสฺส ทุกฺกฏาทีนิ โหนฺตีติ ปาเสโส, ตสฺส ภณฺฑสฺส อคฺฆวเสน ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยปาราชิกานิ โหนฺตีติ อตฺโถ.

๒๙๙-๓๐๐. สพฺพถาติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๑) กปฺปิยโวหารอกปฺปิยโวหารปริยายโอภาสนิมิตฺตกมฺมาทีหิ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ. วติอาทีนิ กตฺวา ชคฺคิตุฺจ. อตฺตโน ปริโภคตฺถนฺติ ผลปริโภคตฺถํ. โรปนาทีนีติ โรปาปนาทีนิ. อาทิ-สทฺเทน สิฺจาปนโอจินาปนาทีนิ คหิตานิ. กุทฺทาลขณิตฺติวาสิผรสุอุทกภาชนาทีนิ อาหริตฺวา สมีเป ปนวเสน นิมิตฺตโต จ กุทฺทาลขณิตฺตาทีนิ จ มาลาวจฺเฉ จ คเหตฺวา ิเต ‘‘สามเณราทโย ทิสฺวา ‘เถโร การาเปตุกาโม’ติ อาคนฺตฺวา กโรนฺตี’’ติ สฺาย โอภาสโต จ ‘‘อิมํ รุกฺขํ ชาน, อิมํ อาวาฏํ ชานา’’ติอาทิกปฺปิยโวหารโต ¶ จ ‘‘ปณฺฑิเตน มาลาวจฺฉาทโย โรปาเปตพฺพา, น จิรสฺเสว อุปการาย สํวตฺตนฺตี’’ติอาทิปริยายโต จ โรปนาทีนิ ลพฺภเรติ สมฺพนฺโธ.

๓๐๑-๒. อิทานิ อฏฺสุ วตฺถูสุ อวเสสานิ ทฺเว วตฺถูนิ ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตาว เวชฺชิกา ชงฺฆเปสเน’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ เวชฺชิกา ปุพฺเพ วุตฺตาว, อิทานิ ชงฺฆเปสนาทิวินิจฺฉยํ วกฺขามีติ อตฺโถ. ปิตโรติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๖-๔๓๗) มาตาปิตโร. ภณฺฑุนฺติ ปพฺพชฺชาเปกฺขํ. ภิกฺขุสฺส สกํ เวยฺยาวจฺจกรฺจาติ เอเต เปตฺวา กสิวาณิชฺชาทิคิหิกมฺเมสุ ทูตสาสนํ หรเณ ¶ ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. ปมํ สาสนํ อคฺคเหตฺวา ปุน ตํ ทิสฺวา วา ตสฺส สนฺติกํ คนฺตฺวา วา วทโตปิ ทุกฺกฏเมวาติ อตฺโถ. สาสนํ อคฺคเหตฺวา อาคตานํ ปน ‘‘ภนฺเต, ตสฺมึ คาเม อิตฺถนฺนามสฺส กา ปวตฺตี’’ติ ปุจฺฉิยมาเน กเถตุํ วฏฺฏติ. ปุจฺฉิตปฺเห โทโส นตฺถิ.

๓๐๓. เอวํ กุลทูสเนน อุปฺปนฺนปจฺจยา. ‘‘ปฺจนฺนมฺปี’’ติ วุตฺตตฺตา อนุปสมฺปนฺเนน กตมฺปิ เอทิสํ น วฏฺฏติ เอว มิจฺฉาชีวตฺตา. อาตุมาวตฺถุ (มหาว. ๓๐๓) เจตฺถ นิทสฺสนํ. กึ วิยาติ เจ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อภูตาโรจนารูป-สพฺโยหารุคฺคหาทิสา’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อุคฺคหาทิสาติ เอเตหิ อุปฺปนฺนปจฺจยสทิสาติ อตฺโถ.

๓๐๔. อิทานิ ปุปฺผาทีนิ เกสํ ทาตุํ วฏฺฏนฺติ, เกสํ ทาตุํ น วฏฺฏนฺตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘หราเปตฺวา’’ติอาทิมาห. ปิตูนํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๖-๔๓๗) ทาตุํ ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ. เสสาตีนํ ปตฺตานํ เอว. ลิงฺคนฺติ สิวลิงฺคํ.

๓๐๕. ตถา ¶ ผลนฺติ ผลมฺปิ มาตาปิตูนํ หริตฺวาปิ หราเปตฺวาปิ ทาตุํ ลพฺภตีติ อตฺโถ. น เกวลํ มาตาปิตูนํเยว, อฺเสมฺปิ ทาตุํ ลพฺภตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘คิลานาน’’นฺติอาทิมาห. สปรสนฺตกนฺติ เอตฺถ ปโรติ อตฺตโน วิสฺสาสฺาตโก เอว อธิปฺเปโต.

๓๐๖. ภาเชนฺเตติ สงฺฆสฺส ผลปุปฺผมฺหิ ภาชิยมาเน สมฺมเตน เทยฺยนฺติ สมฺพนฺโธ. อิตเรน อสมฺมเตน อปโลเกตฺวา ทาตพฺพนฺติ อตฺโถ.

๓๐๗. ปริจฺฉิชฺชาติ อาคตานํ ทาตพฺพนฺติ ผลวเสน วา รุกฺขวเสน วา ปริจฺฉินฺทิตฺวาติ อตฺโถ. อิตรสฺสาติ อิสฺสราทิกสฺส. กติกํ วตฺวาติ ‘‘อิมสฺมึ รุกฺเข เอตฺตกานิ ผลานิ ลพฺภนฺตี’’ติ เอวํ วตฺวา.

๓๐๘. เสเสติ มตฺติกาทนฺตกฏฺเวฬุมฺหิ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๖-๔๓๗). ยถาวุตฺตนโย เอวาติ เอตฺถ อตฺตโน จ ปรสฺส จ สนฺตกํ กุลสงฺคหตฺถาย ททโต ทุกฺกฏนฺติอาทินา เหฏฺา วุตฺตนเยเนว ¶ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถ. ปณฺณมฺปีติ กิฺจาปิ ปาฬิยํ ปณฺณทานํ น วุตฺตํ, ตถาปิ กุลทูสเน ปเวสเยติ อตฺโถ. กุลทูสนวินิจฺฉโย.

กุลทูสนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๙. วสฺสูปนายิกนิทฺเทสวณฺณนา

๓๐๙-๓๑๐. อิทานิ วสฺสูปคมนํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุริมิกา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปุริมิกา ปจฺฉิมิกา (มหาว. ๑๘๔; มหาว. อฏฺ. ๑๘๕) เจติ ทฺเว วสฺสูปนายิกาติ อตฺโถ. อาลยปริคฺคาโห วา วจีเภโท วา ¶ วสฺสูปนายิกาติ ปาเสโส. อิทานิ วตฺตพฺพํ สนฺธาย ‘‘เอทิโส’’ติ วุตฺตํ. ‘‘อิธ วสฺสํ วสิสฺสามี’’ติ จิตฺตุปฺปาเทตฺถ อาลโย (มหาว. อฏฺ. ๒๐๓). อาลยปริคฺคาโห ปน วเช วา สตฺเถ วา นาวาย วา วสฺสํ อุปคนฺตุกามสฺส ตตฺถ เสนาสนํ อลภนฺตสฺส ลพฺภติ, สตฺถาทีสุ ปน วสฺสํ อุปคนฺตุํ น วฏฺฏตีติ กตฺวา. ยทิ สตฺถาทีสุ กวาฏพนฺธํ เสนาสนํ ลพฺภติ, ตตฺถ อุปคนฺตพฺพํ. อุปคจฺฉนฺเตน จ ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ. วิหาเร ปน วจีเภโท วา กาตพฺโพ. สเจ ‘‘อิธ วสฺสํ วสิสฺสามี’’ติ อาลโย อตฺถิ, อสติยา ปน วสฺสํ น อุเปติ, ฉินฺนวสฺโส น โหติ, ปวาเรตุฺจ ลภติ เอว.

๓๑๑. โนเปตุกาโม อาวาสํ, ตทหูติกฺกเมยฺย วาติ ปาเ (มหาว. ๑๘๖) อติกฺกมนฺตสฺส อาวาสํ ตทหุ วสฺสูปนายิกาติปิ อตฺโถ. อาวาสํ อติกฺกเมยฺย วาติ สมฺพนฺโธ. ชานํ วานุปคจฺฉโตติ เอตฺถ วิหาเร นิสีทิตฺวาปิ อนุปคจฺฉโต ทุกฺกฏาปตฺติ โหตีติ อธิปฺปาโย.

๓๑๒. ฉินฺนวสฺโส (วชิร. ฏี. มหาวคฺค ๒๐๘) วา เกนจิ อนฺตราเยน ปมํ อนุปคโต (มหาว. ๑๘๕-๑๘๖) วา ทุติยํ อุปคจฺเฉยฺยาติ สมฺพนฺโธ. เตมาสนฺติ ปุริมํ วา เตมาสํ ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ. ‘‘น ภิกฺขเว วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปุริมํ วา ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ ¶ อวสิตฺวา จาริกา ปกฺกมิตพฺพา. โย ปกฺกเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๘๕) หิ วุตฺตํ.

๓๑๓-๕. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สตฺตนฺนํ สตฺตาหกรณีเยน อปฺปหิเตปิ คนฺตุํ, ปเคว ปหิเต, ‘ภิกฺขุสฺส ภิกฺขุนิยา สิกฺขมานาย สามเณรสฺส สามเณริยา มาตุยา จ ปิตุสฺส จ, คิลานภตฺตํ วา ปริเยสิสฺสามิ, คิลานุปฏฺากภตฺตํ วา ปริเยสิสฺสามิ, คิลานเภสชฺชํ ¶ วา ปริเยสิสฺสามิ, ปุจฺฉิสฺสามิ วา อุปฏฺหิสฺสามิ วา’ติ สตฺตาหํ สนฺนิวตฺโต กาตพฺโพ’’ติ (มหาว. ๑๙๘) วุตฺตตฺตา ‘‘มาตาปิตูนมตฺถาย…เป… อุปฏฺิสฺส’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถายํ สงฺเขโป – ‘‘มาตาทีนํ คิลานภตฺตํ วา ตทุปฏฺากภตฺตํ วา คิลานานํ โอสธํ วา เอสิสฺสํ ปริเยสิสฺส’’นฺติ วา ‘‘เต คิลาเน คนฺตฺวา ปุจฺฉิสฺสามี’’ติ วา ‘‘อุปฏฺิสฺส’’นฺติ วา ปหิเตปิ อปฺปหิเตปิ สตฺตาหกิจฺเจน คนฺตุํ ลภติ.

อิทานิ สหธมฺมิเก เอว สนฺธาย ‘‘อนภิรต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ‘‘วิสภาครูปํ ทิสฺวา อนภิรติ, ตโต วูปกาสิสฺสํ, ตํ คเหตฺวา อฺตฺถ คมิสฺส’’นฺติ อธิปฺปาเยน คนฺตุมฺปิ ลพฺภตีติ อตฺโถ. กุกฺกุจฺจํ วิโนทนฺจ ทิฏฺึ วิเวจนฺจ อหํ วา กเรยฺยํ อฺเหิ วา กาเรยฺยนฺติ สมฺพนฺโธ. ปริวาสมานตฺตอาทีหิ วุฏฺานํ วา ครุกา. อาทิ-สทฺเทน สเจ สงฺเฆน กมฺมํ กตํ โหติ, ตสฺส ปฏิปฺปสฺสทฺธิยา อนุสฺสาวนกรณาทีสุ อุสฺสุกฺกํ กเรยฺยนฺติ คนฺตุํ ลพฺภตีติ อตฺโถ. สตฺตาหกิจฺเจนาติ สตฺตาหกรณีเยน.

๓๑๖. ธมฺมสวนตฺถํ นิมนฺติโต เอวํ วเชติ อตฺโถ. ครู นาม อาจริยุปชฺฌายา, เตหิ ภณฺฑโธวนกิจฺเจน ปหิตสฺส คนฺตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ.

๓๑๗. น ภณฺฑโธวน…เป… ทสฺสเนติ เอตฺถ (มหาว. อฏฺ. ๑๙๙) เอเตสุปิ น วเชติ สมฺพนฺโธ. ลพฺภนฺติ เอตฺถ ‘‘อชฺเชว อาคมิสฺส’’นฺติ อทูรโค ยทิ น ปาปุเณยฺย, ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. กึ วุตฺตํ โหติ? ‘‘อชฺเชว อาคมิสฺสามี’’ติ สามนฺตวิหารํ คนฺตฺวา ปุน อาคจฺฉนฺตสฺส อนฺตรามคฺเค สเจ อรุณุฏฺานํ โหติ, วสฺสจฺเฉโทปิ ¶ น โหติ, รตฺติจฺเฉเทน ทุกฺกฏมฺปิ นาปชฺชตีติ วุตฺตํ โหติ.

๓๑๘. เสสาติหีติ ¶ ภาตุภคินีอาทีหิ. ภิกฺขุนิสฺสิตเกน จ ปหิเตติ สมฺพนฺโธ. นิทฺทิสิตฺวาติ ‘‘อาคจฺฉนฺตุ ภทนฺตา, อิจฺฉามิ ทานฺจ ทาตุํ ธมฺมฺจ โสตุํ ภิกฺขุฺจ ปสฺสิตุ’’นฺติอาทินา ยํ กิฺจิ นิทฺทิสิตฺวาว เปสิเต คนฺตุํ วฏฺฏติ. เกวลํ ‘‘อาคจฺฉนฺตุ ภิกฺขู, อิจฺฉามิ ภิกฺขูนํ อาคมน’’นฺติ เอวํ อนิทฺทิสิตฺวา วุตฺเต คนฺตุํ น ลพฺภตีติ อตฺโถ.

๓๑๙. อจฺฉราเย สตตฺตโนติ ทสวิเธสุ อนฺตราเยสุ เอกสฺมิมฺปิ อนฺตราเย อตฺตโน สตีติ อตฺโถ. สงฺฆสามคฺคิยา วา วสฺสจฺเฉเท อนาปตฺตีติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘อิธ ปน, ภิกฺขเว, วสฺสูปคโต ภิกฺขุ ปสฺสติ สมฺพหุเล ภิกฺขู สงฺฆเภทาย ปรกฺกมนฺเต. ตตฺร เจ ภิกฺขุโน เอวํ โหติ, ‘ครุโก โข สงฺฆเภโท วุตฺโต ภควตา. มา มยิ สมฺมุขีภูเต สงฺโฆ ภิชฺชี’ติ ปกฺกมิตพฺพํ, อนาปตฺติ วสฺสจฺเฉทสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๐๒). เอวํ ฉินฺนวสฺโส โน ปวารเยติ อตฺโถ.

๓๒๐. รุกฺขสฺส สุสิเรติ เอตฺถ (มหาว. ๒๐๔; มหาว. อฏฺ. ๒๐๓) ปน สุทฺเธ รุกฺขสุสิเร เอว น วฏฺฏติ, มหนฺตสฺส ปน สุสิรสฺส อนฺโต ปทรจฺฉทนํ กุฏิกํ กตฺวา ปวิสนทฺวารํ โยเชตฺวา อุปคนฺตุํ วฏฺฏติ. รุกฺขสฺส วิฏเปติ เอตฺถาปิ สุทฺธวิฏปมตฺเต น วฏฺฏติ, มหาวิฏเป ปน อฏฺฏกํ พนฺธิตฺวา วุตฺตนเยน กุฏิกํ กตฺวา อุปคนฺตุํ วฏฺฏติ. ฉวกุฏิ นาม ปาสาณกุฏิกนฺติ วทนฺติ. ตีสุ ปสฺเสสุ ปาสาเณ อุสฺสาเปตฺวา อุปริ ปาสาเณน ปฏิจฺฉนฺนา.

๓๒๑. นาวาทีสุ ¶ ปน อุปคโต ปวาเรตุฺจ ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ. วสฺสูปนายิกวินิจฺฉโย.

วสฺสูปนายิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๒๒-๔. อารามารามวตฺถูนีติ ¶ เอตฺถ (จูฬว. ๓๒๑; จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) อาราโม นาม ปุปฺผาราโม วา ผลาราโม วา. มฺโจ ปีํ ภิสิ พิพฺโพหนาทิสยนาสนํ. โลหกุมฺภีอาทโย กาฬโลหตมฺพโลหาทิมยา. ภาณโก อุทกจาฏิ. ปฺเจเต อวิภาชิยาติ ภาเชตฺวา น คเหตพฺพา, คหิตาปิ สงฺฆสนฺตกา เอวาติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน อาราโม อารามวตฺถูติ ปมํ, วิหาโร วิหารวตฺถูติ ทุติยํ, มฺโจ ปีํ ภิสิ พิพฺโพหนนฺติ ตติยํ, โลหกุมฺภี…เป… นิขาทนนฺติ จตุตฺถํ, วลฺลิ…เป… ทารุภณฺฑํ มตฺติกภณฺฑนฺติ ปฺจมนฺติ เอวํ อิมานิ ราสิวเสน ปฺจ โหนฺติ, สรุปวเสน อเนกานิ โหนฺติ. โหนฺติ เจตฺถ –

‘‘ทฺวิสงฺคหานิ ทฺเว โหนฺติ, ตติยํ จตุสงฺคหํ;

จตุตฺถํ นวโกฏฺาสํ, ปฺจมํ อฏฺเภทน’’นฺติ. (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑);

๓๒๕. ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อวิสฺสชฺชิยานิ น วิสฺสชฺเชตพฺพานิ สงฺเฆน วา คเณน วา ปุคฺคเลน วา, วิสฺสชฺชิตานิปิ อวิสฺสชฺชิตานิ โหนฺติ. โย วิสฺสชฺเชยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (จูฬว. ๓๒๑) วุตฺตตฺตา ‘‘ภาชิตาปิ อภาชิตา’’ติ วุตฺตํ. เอเตติ วุตฺตปฺปการา ปฺจปิ ‘‘ครุภณฺฑานี’’ติ จ ‘‘อวิสฺสชฺชิยานี’’ติ จ จ-สทฺเทน ‘‘อเวภงฺคิยานี’’ติ จ วุจฺจนฺตีติ อตฺโถ.

๓๒๖-๘. อิทานิ ¶ ปุริเมสุ ตีสุ ราสีสุ สพฺพสฺส ครุภณฺฑตฺตา เต อนามสิตฺวา ปจฺฉิเมสุ ทฺวีสุ ราสีสุ เอกจฺจสฺส อครุภณฺฑสฺสาปิ อตฺถิตาย ตํ ทสฺเสตุํ อารภนฺโตปิ เตสุ ทฺวีสุ พหุวิสยํ ปมํ ทสฺเสตุํ ‘‘วลฺลิฑฺฒพาหุมตฺตาปี’’ติอาทิมาหาติ าตพฺพํ. ตสฺสายํ สงฺเขโป (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) – วลฺลิ อฑฺฒพาหุมตฺตาปิ เวฬุ อฏฺงฺคุลายโตปิ ติณาทิ มุฏฺิมตฺตมฺปีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน มุฺชปพฺพชํ สงฺคณฺหาติ, ปณฺณํ เอกมฺปิ มตฺติกา ปากตา วา ปฺจวณฺณา วา สุธากงฺคุฏฺอาทิกาติ อาทิ-สทฺเทน สชฺชุลสชาติหิงฺคุลกาทิ วา ตาลปกฺกปฺปมาณาปิ เยหิ เกหิจิ สงฺฆสฺส ทินฺนา วา สงฺฆิเก ติณเขตฺตาทิมฺหิ ชาตา วา รกฺขิตโคปิตภูมิภาเค อุปฺปนฺนา ตตฺถชาตกา วา สงฺฆิกา รกฺขิตา เอว อภาชิยาติ อตฺโถ.

อิทานิ ¶ เย เจตฺถ ภาชิตพฺพา, เต ทสฺเสตุํ ‘‘นิฏฺิเต’’ติอาทิมาห, สงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา กมฺเม นิฏฺิเต ภาชิยาติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ ปน ยํ กิฺจิ วลฺลิเวฬุติณปณฺณมตฺติกาทิ สงฺฆสฺส ทินฺนํ วา สงฺฆิเก ติณเขตฺตาทิมฺหิ ชาตกํ วา รกฺขิตโคปิตํ ครุภณฺฑํ, ตํ สงฺฆกมฺเม จ เจติยกมฺเม จ นิฏฺิเต อวเสสํ ปุคฺคลิกกมฺเมปิ ทาตุํ วฏฺฏติ, อครุภณฺฑตฺตา ภาชิตุมฺปิ ลพฺภติ. เสนาสนตฺถาย รกฺขิตโคปิตเมว ครุภณฺฑํ โหติ, น อิตรํ. สีหฬทีเป ตุมูลโสมวิหาเร สงฺฆสฺส ปากวตฺตมฺปิ ตาลปณฺณํ วิกฺกิณิตฺวา กรียติ. กสฺมา? น หิ ตตฺถ ปณฺเณน อตฺโถ อตฺถิ, สพฺเพปิ อิฏฺกจฺฉนฺนา ปาสาทาทโยติ. เอวํ อฺตฺถาปิ กรียติ เอวาติ วทนฺติ.

๓๒๙. อิทานิ โลหภณฺฑาทีสุ เอกนฺตภาเชตพฺพภณฺฑํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปตฺตาที’’ติอาทิมาห. เอตฺถ (จูฬว. อฏฺ. ๒๒๑) ปน อาทิ-สทฺเทน โลหถาลกตมฺพ ¶ กุณฺฑิกา กฏจฺฉุ สรก อฺชนิ อฺชนิสลากากณฺณมลหรณีสูจิสณฺฑาสกตฺตรยฏฺิอาทีนิ คหิตาเนว. ตถาติ ภาชิยเมวาติ อตฺโถ. วิปฺปกตฺจ อวิปฺปกตฺจ. ปาทคณฺหกนฺติ มคธนาฬิยา ปฺจนาฬิยา คณฺหนํ.

๓๓๑-๒. อนุฺาตวาสิ ยํ สกฺกา สิปาฏิกาย ปกฺขิปิตฺวา ปริหริตุนฺติ วุตฺตา. ตจฺฉิตานิฏฺิตนฺติ วิปฺปกตํ. ยทิ ตจฺฉิตํ, ครุภณฺฑเมว. ทนฺตํ ปน อตจฺฉิตฺจ อนิฏฺิตฺจ ภาชิยเมว. อนิฏฺิตํ มฺจปาทาทิกํ ครุภณฺฑํ. อิทานิ มตฺติกภณฺฑํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภิกฺขูปกรเณ’’ติอาทิมาห. ปตฺตถาลกกุณฺฑิกาทิภิกฺขูปกรเณ จ. ปาทฆฏโกติ ปาทคณฺหนโก ฆฏโก จ มตฺติกามโย ภาชิโย ภาเชตพฺโพติ อตฺโถ. สงฺขถาลกมฺปิ ภาชิยเมว.

๓๓๓-๔. มิคจมฺมาทิกํ กปฺปิยจมฺมํ ภาชิยํ, สีหจมฺมาทิกํ อกปฺปิยจมฺมํ ครุภณฺฑํ. ตํ ปน ภูมตฺถรณํ กาตุํ วฏฺฏติ. เอฬจมฺมํ ปน ปจฺจตฺถรณคติกตฺตา ครุภณฺฑํ โหติ. อิทานิ อิมานิ ปน ปฺจ จีวรปิณฺฑปาตเภสชฺชานํ อตฺถาย ปริวตฺเตตุํ น วฏฺฏติ, ครุภณฺเฑน ปน ครุภณฺฑฺจ ถาวรฺจ ถาวเรน ถาวรเมว ปริวตฺเตตฺวา ปริภุฺชิตพฺพานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘ครุนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) ครุนาติ ครุภณฺเฑน ครุภณฺฑฺจ ถาวรฺจ ปริวตฺเตยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ถาวเรน จ ถาวรเมว ปริวตฺเตยฺย, น ครุภณฺฑนฺติ อธิปฺปาโย. ปฺจสุ โกฏฺาเสสุ ปจฺฉิมตฺตยํ ครุภณฺฑํ, ปุริมทฺวยํ ถาวรนฺติ เวทิตพฺพํ ¶ . ตถา กตฺวา จ ภุฺชตูติ เอวํ ปริวตฺเตตฺวา ตโต อาภตํ กปฺปิยภณฺฑํ ปริภุฺชตูติ อตฺโถ. กถํ ายตีติ เจ? วุตฺตฺเหตํ ปริวาเร-

‘‘อวิสฺสชฺชิยํ ¶ อเวภงฺคิยํ, ปฺจ วุตฺตา มเหสินา;

วิสฺสชฺเชนฺตสฺส ปริภุฺชนฺตสฺส อนาปตฺติ,

ปฺหา เมสา กุสเลหิ จินฺติตา’’ติ. (ปริ. ๔๗๙);

เอตฺถ ปน ครุภณฺเฑน ครุภณฺฑฺจ ถาวรฺจ ถาวเรน ถาวรเมว ปริวตฺตนวิธึ สนฺธาย ‘‘วิสฺสชฺชนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ. ปุน ตโต นิพฺพตฺตฺจ จตุปจฺจยํ ปริภุฺชิตุํ ลพฺภตีติ ทีเปตุํ ‘‘ปริภุฺชนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ วุตฺตํ. อยํ อิมิสฺสา คาถาย อธิปฺปาโย. เสสนฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑) อารามาทิ อภาชิยนฺติ อตฺโถ. อเวภงฺคิยวินิจฺฉโย.

อเวภงฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๓๕-๖. สทฺวารพนฺธเน าเน…เป… สยนฺโต ทุกฺกฏํ ผุเสติ เอวรูเป าเน ทิวา สยนฺเตนาติ สมฺพนฺโธ. สทฺวารพนฺธเน (ปารา. ๗๗; ปารา. อฏฺ. ๑.๗๗) ปน าเน เยน เกนจิ ปริกฺขิตฺเต อพฺโภกาเสปิ รุกฺขมูเลปิ อนฺตมโส อิมินา ลกฺขเณน ยุตฺเต อากาสงฺคเณปิ สยนฺเตน ทฺวารํ พนฺธิตพฺพเมว. วิฺุมฺหิ ปุริเสติ ภิกฺขุมฺหิ วา สามเณเร วา อนฺตมโส อุปาสกอารามิเกสุปิ อฺตรสฺมึ สตีติ อตฺโถ. ‘‘เอส ชคฺคิสฺสตี’’ติ อาโภโค จาปิ กปฺปตีติ เกวลํ ภิกฺขุนึ วา มาตุคามํ วา อาปุจฺฉิตุํ น วฏฺฏติ. สวเสติ อตฺตโน วเส, อพหุสาธารณฏฺาเนติ อตฺโถ. ตํ วินาการนฺติ ตํ ปุพฺเพ วุตฺตปฺปการํ ทฺวารถกนอาโภคกรณสงฺขาตํ อาการํ วินาติ อตฺโถ. อจิตฺตกาปตฺติกิริยายํ สงฺเขโป.

๓๓๗. รตนานีติ ¶ มุตฺตาทิทสวิธรตนานิ. ธฺนฺติ สตฺตวิธํ ธฺํ.

๓๓๘. สิตฺถเตโลทเตเลหีติ ¶ เอตฺถ (จูฬว. ๒๔๖; จูฬว. อฏฺ. ๒๔๖) ปน โย มธุสิตฺถกเตเลน วา อุทกมิสฺสกเตเลน วา อฺเน เกนจิ วิกาเรน วา เกเส โอสณฺเติ, ทนฺตมยาทีสุ เยน เกนจิ ผเณน วา โกจฺเฉน วา หตฺเถน วา ผณกิจฺจํ กโรนฺโต องฺคุลีหิ วา โอสณฺเติ, ตสฺส ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ.

๓๓๙. เนกปาวุรณาติ (จูฬว. ๒๖๔) น เอกปาวุรณา. ตุวฏฺฏยุนฺติ นิปชฺเชยฺยุํ. กึ วุตฺตํ โหติ? ยทิ เอกปาวุรณา วา เอกตฺถรณา วา เอกมฺเจ วา ตุวฏฺเฏยฺยุํ, น วฏฺฏติ, ทุกฺกฏํ โหตีติ วุตฺตํ โหติ. เอกมฺหิ (จูฬว. อฏฺ. ๒๖๔) วา ภาชเน น ภุฺเชยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธ.

๓๔๐. จตุรงฺคุลโต (จูฬว. ๒๘๒; จูฬว. อฏฺ. ๒๘๒) อูนํ ทนฺตกฏฺํ น ขาเทยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อธิกฏฺงฺคุลนฺติ อฏฺงฺคุลโต อธิกํ. ตถาติ น ขาเทยฺยาติ อตฺโถ. อกลฺลโก (จูฬว. ๒๘๙) ลสุณํ น ขาเทยฺย.

๓๔๑. หีเนหิ (ปาจิ. ๓๑ อาทโย) วา อุกฺกฏฺเหิ วา ชาติอาทีหิ เอว อุกฺกฏฺํ วา หีนํ วา ‘‘จณฺฑาโลสี’’ติอาทินา นเยน อุชุํ วา ‘‘สนฺติ วา อิเธกจฺเจ จณฺฑาลา, เวนา, เนสาทา’’ติอาทินา นเยน อฺาปเทเสน วา อุปสมฺปนฺนํ วา อนุปสมฺปนฺนํ วา อกฺโกสาธิปฺปายํ วินา เกวลํ ทวาธิปฺปาเยน วเท, ทุพฺภาสิตนฺติ อตฺโถ.

๓๔๒. นเข ¶ วา เกเส วา นาสโลเม (จูฬว. ๒๗๕) วา ทีเฆ น ธารเยติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มํสปฺปมาเณน นเข ฉินฺทิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๒๗๔) จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทุมาสิกํ วา ทุวงฺคุลํ วา’’ติ (จูฬว. ๒๔๖) จ วุตฺตํ. น ลพฺภํ วีสติมฏฺนฺติ เอตฺถ เอกนขมฺปิ มฏฺํ กาตุํ น วฏฺฏติ เอว. ‘‘น ภิกฺขเว วีสติมฏฺํ การาเปตพฺพํ. โย การาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส (จูฬว. ๒๗๔). อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มลมตฺตํ อปกฑฺฒิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๒๗๔) หิ วุตฺตํ. ตสฺมา นขโต มลมตฺตํ อปกฑฺฒิตุํ วฏฺฏติ. สมฺพาเธ โลมหารณนฺติ เอตฺถ สมฺพาโธ นาม อุโภ อุปกจฺฉกา มุตฺตกรณฺจ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อาพาธปจฺจยา สมฺพาเธ โลมํ สํหราเปตุ’’นฺติ (จูฬว. ๒๗๕) หิ วุตฺตํ.

๓๔๓. ยถาวุฑฺฒนฺติ ¶ วุฑฺฒปฏิปาฏิยา ลทฺธพฺพํ. น พาเธยฺยาติ น วาเรยฺย. สงฺฆุทฺทิฏฺํวาติ อุปาสกาทีหิ ยถาวุฑฺฒํ ‘‘อยฺยา ปริภุฺชนฺตู’’ติ นิสฺสชฺชิตฺวาว ทินฺนํ เสนาสนาทิ. ‘‘น ภิกฺขเว อุทฺทิสฺสกตมฺปิ ยถาวุฑฺฒํ ปฏิพาหิตพฺพํ. โย ปฏิพาเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๓๑๓) หิ วุตฺตํ. อโธตปาเทหิ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๔) วา อลฺลปาเทหิ วา นกฺกเมติ สมฺพนฺโธ. สุโธตปาทกํ วาปีติ โธตปาเทเหว อกฺกมิตพฺพฏฺานํ. ตเถวาติ นกฺกเมยฺย สอุปาหโนติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว อโธเตหิ ปาเทหิ, อลฺเลหิ ปาเทหิ, สอุปาหเนน เสนาสนํ อกฺกมิตพฺพํ. โย อกฺกเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๓๒๔), หิ วุตฺตํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปจฺจตฺถริตฺวา นิปชฺชิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๓๒๔) วุตฺตตฺตา ปริภณฺฑกตํ ภูมึ วา ภูมตฺถรณเสนาสนํ วา สงฺฆิกํ มฺจปีํ วา อตฺตโน สนฺตเกน ปจฺจตฺถรเณน ปจฺจตฺถริตฺวาว นิปชฺชิตพฺพํ.

๓๔๔. สงฺฆาฏิยา ¶ น ปลฺลตฺเถติ อธิฏฺิตจีวเรน วิหาเร วา อนฺตรฆเร วา ปลฺลตฺถิกา น กาตพฺพาติ อตฺโถ. ปริกมฺมกตํ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๔) ภิตฺติอาทึ น อปสฺสเย. ‘‘น ภิกฺขเว ปริกมฺมกตา ภิตฺติ อปสฺเสตพฺพา. โย อปสฺเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๓๒๔) หิ วุตฺตํ. ตสฺมา เสตภิตฺติ วา จิตฺตกมฺมกตา วา ภิตฺติ น อปสฺสยิตพฺพา. น เกวลํ ภิตฺติเยว, ปริกมฺมกตา ทฺวารกวาฏวาตปานตฺถมฺภาทโยปิ น อปสฺสยิตพฺพา. เอตฺถปิ โลมคณนาย เอว อาปตฺติโย เวทิตพฺพา. สนฺเต อุทเก โน น อาจเมติ (จูฬว. ๓๗๓; จูฬว. อฏฺ. ๓๗๓) โน น อาจเมตุํ, อุทกสุทฺธึ อกาตุํ น วฏฺฏตีติ อตฺโถ. สนฺเตติ วจเนน อสนฺเต อนาปตฺตีติ ทีเปติ.

๓๔๕. อกปฺปิยสมาทาเนติ ภิกฺขุํ วา สามเณราทิเก เสสสหธมฺมิเก วา อกปฺปิเย นิโยเชนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว. ‘‘น, ภิกฺขเว, ปพฺพชิเตน อกปฺปิเย สมาทเปตพฺพํ. โย สมาทเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๓๐๓) หิ วุตฺตํ. สภาคาย (มหาว. อฏฺ. ๑๖๙) อาปตฺติยา เทสนายาติ อตฺโถ. วตฺถุสภาคตา อิธ อธิปฺเปตา, น อาปตฺติสภาคตา. ‘‘น ภิกฺขเว สภาคา อาปตฺติ เทเสตพฺพา. โย เทเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๖๙) จ ‘‘น ภิกฺขเว สภาคา อาปตฺติ ปฏิคฺคเหตพฺพา. โย ปฏิคฺคณฺเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๖๙) จ วุตฺตํ. วตฺถุสภาคํ อาปตฺตึ อาวิ กาตุมฺปิ น วฏฺฏติ, เตน วุตฺตํ ‘‘อาวิกมฺเม จ ทุกฺกฏ’’นฺติ. ‘‘อหํ, อาวุโส, อิตฺถนฺนามํ ¶ อาปตฺตึ อาปชฺชึ, ตํ อิโต วุฏฺหิตฺวา ปฏิกริสฺสามี’’ติ อฺสฺส วจนํ อาวิกมฺมํนาม.

๓๔๖. อิตรสฺส ¶ ตูติ อสุทฺธจิตฺตสฺส.

๓๔๗. โปริสนฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๘๔) ปุริสปฺปมาณํ อภิรุหิตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, สติ กรณีเย โปริสํ รุกฺขํ อภิรุหิตุํ, อาปทาสุ ยาวทตฺถ’’นฺติ (จูฬว. ๒๘๔) หิ วุตฺตํ.

๓๔๘. ปริสฺสาวนํ (จูฬว. ๒๕๙; จูฬว. อฏฺ. ๒๕๙) วินา อฑฺฒโยชนํ คจฺฉนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อทฺธานคมนสมโย นาม อฑฺฒโยชนํ คจฺฉิสฺสามีติ ภุฺชิตพฺพ’’นฺติ (ปาจิ. ๒๑๘) วุตฺตํ, ตสฺมา อฑฺฒโยชนเมว อนฺติมํ อทฺธานนฺติ เวทิตพฺพํ. ภิกฺขุนิยา จ มาตุคาเมน จ สํวิธานสิกฺขาปเท ‘‘เอกทฺธานมคฺคํ ปฏิปชฺเชยฺย, อนฺตมโส คามนฺตรมฺปี’’ติ (ปาจิ. ๑๘๒, ๔๑๓) เอวํ วิเสเสตฺวา วุตฺตตฺตา ‘‘กุกฺกุฏสมฺปาเต คาเม คามนฺตเร คามนฺตเร อาปตฺติ ปาจิตฺติยสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๑๘๓, ๔๑๔) วุตฺตํ, น อทฺธานลกฺขเณน. ยทิ คามนฺตรปริจฺเฉเทน อทฺธานํ วุจฺจติ, คณโภชนสิกฺขาปเทปิ ‘‘อทฺธานคมนสมโย นาม คามนฺตรมฺปิ คจฺฉิสฺสามีติ ภุฺชิตพฺพ’’นฺติ วเทยฺย, น จ วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘น ภิกฺขเว อปริสฺสาวนเกน อทฺธาโน ปฏิปชฺชิตพฺโพ. โย ปฏิปชฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. สเจ น โหติ ปริสฺสาวนํ วา ธมฺมกรโณ วา, สงฺฆาฏิกณฺโณปิ อธิฏฺาตพฺโพ อิมินา ปริสฺสาเวตฺวา ปิวิสฺสามี’’ติ วุตฺตฏฺาเนปิ อฑฺฒโยชนวเสเนว อทฺธานปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. อภยคิริวาสีนํ ปน ‘‘ทฺวิคาวุตวเสน อทฺธานปริจฺเฉโท’’ติ ปาฬิยํ เอว อตฺถิ. ยาจมานสฺสาติ ยาจนฺตสฺส. ‘‘น จ ภิกฺขเว อทฺธานปฺปฏิปนฺเนน ภิกฺขุนา ปริสฺสาวนํ ยาจิยมาเนน น ทาตพฺพํ. โย น ทเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํ.

๓๔๙. อฺตฺร ¶ อาพาธปฺปจฺจยา กณฺณนาสาทิเก เสสงฺเค ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. อาพาเธ สติ องฺคุลิอาทีนิ ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ. องฺคชาตํ วา พีชานิ วา ฉินฺทิตุํ น วฏฺฏติ เอว. อตฺตฆาตเน ¶ จ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. ‘‘น จ ภิกฺขเว อตฺตานํ ฆาเตตพฺพํ. โย ฆาเตยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํ.

๓๕๐. ‘‘น จ ภิกฺขเว ปฏิภานจิตฺตํ การาเปตพฺพํ อิตฺถิรูปกํ ปุริสรูปกํ. โย การาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มาลากมฺมํ ลตากมฺมํ มกรทนฺตกํ ปฺจปฏิก’’นฺติ (จูฬว. ๒๙๙) วุตฺตตฺตา ‘‘จิตฺตโปตฺถกรูปานิ, น กเร น จ การเย’’ติ วุตฺตํ. ภุฺชนฺตนฺติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๑๖) วิปฺปกตโภชนํ. ‘‘น ภิกฺขเว วิปฺปกตโภชโน ภิกฺขุ วุฏฺาเปตพฺโพ. โย วุฏฺาเปยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๓๑๖) หิ วุตฺตํ.

๓๕๑. ยานานีติ วยฺหํ รโถ สกฏํ สนฺทมานิกาทีนิ คิลานสฺส อภิรุหิตุํ กปฺปนฺติ, สิวิโก จ กปฺปติ. เอวํ สพฺพตฺถ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานสฺส ยานํ, ปุริสยุตฺตํ หตฺถวฏฺฏกํ, สิวิกํ ปาฏงฺกิ’’นฺติ (มหาว. ๒๕๓) หิ วุตฺตํ.

๓๕๒. ทวนฺติ เกฬึ. ‘‘น ภิกฺขเว พุทฺธํ วา ธมฺมํ วา สงฺฆํ วา อารพฺภ ทโว กาตพฺโพ. โย กเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๖๒๗) หิ วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘กึ พุทฺโธ สิลกพุทฺโธ, อุทาหุ ปฏิพุทฺโธ’’ติ วา ‘‘กึ ธมฺโม โคธมฺโม อชธมฺโม’’ติ วา ‘‘กึ สงฺโฆ อชสงฺโฆ มิคสงฺโฆ’’ติ วา เอวมาทินา นเยน โย ทวํ กโรติ, ตสฺส ทุกฺกฏนฺติ เวทิตพฺพํ. ‘‘ตุมฺหากํ ¶ จีวรํ ทสฺสาม, ปตฺตํ ทสฺสามา’’ติอาทินา นเยน สามเณรํ วา อุปสมฺปนฺนํ วา อฺสฺส อนฺตมโส ทุสฺสีลสฺสาปิ ปริสภูตํ อตฺตโน อุปฏฺากกรณตฺถํ อุปลาฬเน ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว อฺสฺส ปริสา อปลาเฬตพฺพา. โย อปลาเฬยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ หิ วุตฺตํ.

๓๕๓. กายํ (จูฬว. ๔๑๑) วา อูรุํ วา นิมิตฺตํ วา วิวริตฺวา ภิกฺขุนีนํ น ทสฺสเยติ สมฺพนฺโธ. กทฺทมุทกาทินา ตา ภิกฺขุนิโย น สิฺเจยฺยาติ อตฺโถ. น เกวลํ กทฺทมุทกาทิเกเนว, วิปฺปสนฺนอุทกรชนกทฺทมาทีสุปิ เยน เกนจิ โอสิฺจนฺตสฺส ทุกฺกฏเมว.

๓๕๔. พาลนฺติ เอตฺถ พาโล นาม โย โอวาทํ คเหตฺวา ปาติโมกฺขุทฺเทสกสฺส อาโรเจตฺวา ปาฏิปเท ¶ ปจฺจาหริตพฺพนฺติ น ชานาติ. คิลาโน นาม โย โอวาทํ คเหตฺวา อุโปสถคฺคํ คนฺตฺวา อาโรเจตุฺจ ปจฺจาหริตุฺจ น สกฺโกติ. คมิโย นาม โย ปฏิเทสํ คนฺตุกาโม.

‘‘น ภิกฺขเว โอวาโท น คเหตพฺโพ. โย น คณฺเหยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๔๑๔) จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เปตฺวา พาลํ, เปตฺวา คิลานํ, เปตฺวา คมิกํ, อวเสเสหิ โอวาทํ คเหตุ’’นฺติ (จูฬว. ๔๑๔) จ ‘‘น ภิกฺขเว โอวาโท น ปจฺจาหริตพฺโพ. โย น ปจฺจาหเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปาจิ. ๔๑๕) จ วุตฺตตฺตา ภิกฺขุนีหิ เตรสิยํ วา จาตุทฺทสิยํ วา อาคนฺตฺวา ‘‘อยํ อุโปสโถ จาตุทฺทโส’’ติ วา ‘‘ปนฺนรโส’’ติ วา ‘‘กทา อยฺย อุโปสโถ’’ติ วา ปุจฺฉิเต ‘‘จาตุทฺทโส’’ติ วา ‘‘ปนฺนรโส’’ติ วา ‘‘สฺเว ภคินิ อุโปสโถ’’ติ ¶ วา อาจิกฺขิตพฺพํ. ตาหิ ภิกฺขุนีหิ อุโปสถทิวเส อาคนฺตฺวา ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ อยฺย ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปาเท วนฺทติ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ยาจติ, ลภตุ กิร อยฺย ภิกฺขุนิสงฺโฆ โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ เอวํ ยาจิตพฺพํ, ตํ วจนํ ปฏิคฺคเหตฺวา อุโปสถคฺเค ปาติโมกฺขุทฺเทสกสฺส ‘‘ภิกฺขุนิสงฺโฆ, ภนฺเต, ภิกฺขุสงฺฆสฺส ปาเท วนฺทติ, โอวาทูปสงฺกมนฺจ ยาจติ, ลภตุ กิร, ภนฺเต, ภิกฺขุนิสงฺโฆ โอวาทูปสงฺกมน’’นฺติ อาจิกฺขิตพฺพํ. ปาติโมกฺขุทฺเทสเกนาปิ สเจ ตตฺถ ภิกฺขุโนวาทโก อตฺถิ, ‘‘อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมโต, ตํ ภิกฺขุนิสงฺโฆ อุปสงฺกมตู’’ติ วตฺตพฺพํ. สเจ นตฺถิ, ‘‘โก อายสฺมา อุสฺสหติ ภิกฺขุนิโย โอวทิตุ’’นฺติ ปุจฺฉิตฺวา สเจ อตฺถิ อฏฺหงฺเคหิ สมนฺนาคโต ภิกฺขุ, ตํ ตตฺเถว สมฺมนฺนิตฺวา วุตฺตนเยเนว โอวาทปฺปฏิคฺคาหกสฺส อาโรเจตพฺพํ. ยทิ นตฺถิ โกจิ ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมโต, ‘‘ปาสาทิเกน ภิกฺขุนิสงฺโฆ สมฺปาเทตู’’ติ วตฺตพฺพํ. เตน ภิกฺขุนา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตฺวา ปาฏิปเท ภิกฺขุนีนํ ‘‘นตฺถิ โกจิ ภิกฺขุ ภิกฺขุโนวาทโก สมฺมโต, ปาสาทิเกน ภิกฺขุนิสงฺโฆ สมฺปาเทตู’’ติ วตฺตพฺพํ. ตาหิปิ ‘‘สาธุ อยฺยา’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตพฺพํ. อิมินา นเยน คณปุคฺคเลสุปิ วจนเภโท เวทิตพฺโพ.

๓๕๕. โลกายตํ (จูฬว. ๒๘๖; จูฬว. อฏฺ. ๒๘๖) นาม วิตณฺฑสตฺถํ. ‘‘น ภิกฺขเว อาสิตฺตกูปธาเน ภุฺชิตพฺพํ. โย ภุฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๖๔) วุตฺตตฺตา ‘‘เปฬายปิ น ภุฺเชยฺยา’’ติ วุตฺตํ.

๓๕๖. คิหิปารุตํ ¶ น ปารุเปยฺย, คิหินิวาสนํ น นิวาเสยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว คิหินิวตฺถํ นิวาเสตพฺพํ หตฺถิโสณฺฑกํ ¶ มจฺฉวาฬกํ จตุกณฺณกํ ตาลวณฺฏกํ สตวลิกํ. โย นิวาเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๘๐) หิ วุตฺตํ. ปริมณฺฑลโต อฺถา ปารุปนํ, สพฺพเมตํ คิหิปารุตํ นาม. ตํ ปน น ปารุเปตพฺพนฺติ อตฺโถ. สํเวลฺลิยนฺติ เอตฺถ กจฺฉํ พนฺธิตฺวา น นิวาเสยฺยาติ อตฺโถ. ทายนฺติ (จูฬว. ๒๘๓; จูฬว. อฏฺ. ๒๘๓) อรฺํ. นาลิมฺปเยยฺยาติ สมฺพนฺโธ.

๓๕๗. วฑฺฒิฺจ น ปโยชเย, โนาตเก นปฺปวาริเต น ยาเจติ อตฺโถ. อฺสฺสาติ เอตฺถ (จูฬว. ๔๒๐; จูฬว. อฏฺ. ๔๒๐) ‘‘ตุมฺเห ปริภุฺชถา’’ติ นิยเมตฺวา ทินฺนํ สหธมฺมิกานมฺปิ ทาตุํ น วฏฺฏติ. อคฺคํ คเหตฺวา วา กติปาหํ ภุตฺวา วา ปุน ทเทยฺยาติ อตฺโถ.

๓๕๘. อุทฺทิสฺส ยาจเนติ เอตฺถ (ปาจิ. อฏฺ. ๖๗๙) ‘‘อมฺหากํ วิหาเร อิตฺถนฺนาเมน อิทฺจิทฺจ กต’’นฺติ วา ‘‘กริสฺสนฺตี’’ติ วา เอวํ อุทฺทิสฺส รกฺขํ ยาจเนติ อตฺโถ. ตฺวาตฺวา วาติ เอวํ ‘‘อมฺเหหิ ยาจิยมานา อิเมสํ ทณฺเฑสฺสนฺตี’’ติ เตสํ ทณฺฑินํ ตฺวา วา อตฺวา วาติ อตฺโถ. เตหิ ปน ทณฺฑิเต โส ทณฺโฑ อุทฺทิสฺส ยาจนฺตานํ คีวาว ภณฺฑเทยฺยํ โหติ เอวาติ อตฺโถ. ‘‘อิมินา จ อิมินา จ อิทฺจ อิทฺจ กตํ, เอตฺตกํ ทณฺฑํ คณฺหถา’’ติ สยํ ทณฺฑาปเน ปน อสฺส ทณฺฑสฺส อคฺฆเภเทน ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏา เยฺยาติ อตฺโถ.

๓๕๙. อนตฺถาย อสฺส โจรสฺส ภาสิเตติ สมฺพนฺโธ. ราชราชมหามตฺตาทีหิ ตสฺส โจรสฺส ทณฺฑํ คณฺหนฺเต อสฺส ภิกฺขุสฺส ตตฺตกํ คีวาติ อตฺโถ.

๓๖๐. วิฆาสํ ¶ (ปาจิ. ๘๒๕-๘๒๖) วา อุจฺจารํ วา สงฺการํ วา มุตฺตํ วา ปาการกุฏฺฏานํ พหิ ฉฑฺเฑยฺย, ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. วฬฺเช นาวโลกิยาติ อิมินาว อวฬฺชนกาเล นาวโลเกตฺวา ฉฑฺเฑตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. น เกวลํ ตตฺเถว, อถ โข หริเต วาปิ วีหาทินาฬิเกราทิโรปิเม ฉฑฺเฑนฺตสฺส ทุกฺกฏเมวาติ อตฺโถ.

๓๖๑. ‘‘อุปหารํ กโรมา’’ติ วุตฺเตติ ปุจฺฉิเตติ อธิปฺปาโย.

๓๖๒. กีฬตฺถํ (ปาจิ. ๙๗๙; ปาจิ. อฏฺ. ๙๗๘) ¶ กตํ ราชาคารํ วา โปกฺขรณึ วา อุยฺยานํ วา จิตฺตาคารํ วา อารามํ วา ทฏฺุํ คจฺฉโต ปเท ปเท ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ.

๓๖๓. อาสเนน (จูฬว. ๓๖๔) นเว น ปฏิพาเหยฺย, อุณฺเห (มหาว. ๖๗, ๗๘, ๗๙; จูฬว. ๓๗๖, ๓๗๘, ๓๘๐, ๓๘๒) จีวรํ น นิทเหยฺย. คุรุนาติ อาจริยาทินา ปณามิโต ขมาเปยฺยาติ สมฺพนฺโธ.

๓๖๔. อาปตฺตีหิ จ สตฺตหีติ (วชิร. ฏี. ปาจิตฺติย ๒๖) สตฺตหิ อาปตฺตีหิ ภิกฺขุํ ปรมฺมุขา อกฺโกสเนน จ ‘‘อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน พีชโภชี’’ติอาทินา อฺเเนว วา อกฺโกสเนน จ ทุกฺกฏนฺติ อธิปฺปาโย.

๓๖๕. สทฺธาเทยฺยํ (มหาว. อฏฺ. ๓๖๑) จีวรํ วา ปิณฺฑปาตํ วาติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว สทฺธาเทยฺยํ วินิปาเตตพฺพํ. โย วินิปาเตยฺย, อาปตฺติ ¶ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๓๖๑) หิ วุตฺตํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, มาตาปิตูนํ ทาตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๖๑) วุตฺตตฺตา ‘‘ลพฺภํ ปิตูน’’นฺติ วุตฺตํ.

๓๖๖. วสฺสํวุตฺโถ อฺตฺราติ สมฺพนฺโธ, อฺสฺมึ วิหาเรติ อตฺโถ. อฺโตติ อฺวิหารโต. ‘‘น ภิกฺขเว อฺตฺร วสฺสํวุตฺเถน อฺตฺร จีวรภาโค สาทิตพฺโพ. โย สาทิเยยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๓๖๔) หิ วุตฺตํ. เตสนฺติ ตสฺมึ วิหาเร ตํ จีวรํ ภาเชตฺวา คณฺหิตุํ ยุตฺตานํ ภิกฺขูนํ ธุรนิกฺเขปโต โหติ ภณฺฑคฺเฆน การิโยติ อตฺโถ.

๓๖๗. สห อนฺตเรน อุตฺตโรติ สนฺตรุตฺตโร, คามํ น ปวิเสยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว สนฺตรุตฺตเรน คาโม ปวิสิตพฺโพ. โย ปวิเสยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๓๖๒) หิ วุตฺตํ. กลฺโล วาติ อคิลาโน. สอุปาหโน คามํ น ปวิเสยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘น ภิกฺขเว จามริพีชนี ธาเรตพฺพา. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๖๙), ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติสฺโส พีชนิโย วากมยํ อุสีรมยํ โมรปิฺฉมย’’นฺติ (จูฬว. ๒๖๙) ¶ จ วุตฺตตฺตา ‘‘น ธาเรยฺย จามรีมกสพีชนิ’’นฺติ วุตฺตํ. มกสพีชนี ปน ทนฺตวิสาณทารุทณฺฑกาปิ วฏฺฏติ.

๓๖๘. อารามโต พหีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘น ภิกฺขเว ฉตฺตํ ธาเรตพฺพํ. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ, ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานสฺส ฉตฺต’’นฺติ จ วุตฺตตฺตา อคิลาโน อารามโต พหิ น ลภติ, จีวรคุตฺติยาทิอตฺถาย อคิลาโนปิ ลภตีติ อตฺโถ.

๓๖๙. คาเหยฺย นุภโตกาชนฺติ น คาเหยฺย อุภโตกาชํ. เอกนฺตริกกาชกนฺติ เอกโตกาชฺจ อนฺตรกาชฺจ ¶ . สีสภาโร จ ขนฺธภาโร จ กฏิภาโร จ สีสกฺขนฺธกฏิภารา. ‘‘น ภิกฺขเว อุภโตกาชํ หริตพฺพํ. โย หเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (จูฬว. ๒๘๑), ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เอกโตกาชํ อนฺตรกาชํ สีสภารํ ขนฺธภารํ กฏิภารํ โอลมฺพก’’นฺติ (จูฬว. ๒๘๑) จ วุตฺตตฺตา อุภโตกาชเมว น วฏฺฏติ, เสสานิ วฏฺฏนฺตีติ เวทิตพฺพา.

๓๗๐. อโนกาสกตนฺติ (มหาว. ๑๕๓) โย ปมเมว ‘‘กโรหิ เม อาวุโส โอกาสํ, อหํ ตํ วตฺตุกาโม’’ติ เอวํ อกโตกาสํ อาปตฺติยา โจเทยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ. ตถาติ ทุกฺกฏเมวาติ อตฺโถ.

๓๗๑. ปกตงฺคุเลน, น สุคตงฺคุเลนาติ อตฺโถ.

๓๗๒. มูคพฺพตาทึ (มหาว. ๒๐๙; มหาว. อฏฺ. ๒๐๙) ติตฺถิยพฺพตํ ยทิ คณฺเหยฺย, ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. อาทิ-สทฺเทน โควตกุกฺกุรวตาทโย สงฺคหิตา. ตถาติ (มหาว. ๓๐๓; มหาว. อฏฺ. ๓๐๓) นฺหาปิตปุพฺพโก ขุรภณฺฑํ ยทิ ปริหเรยฺย, ทุกฺกฏเมวาติ อตฺโถ.

๓๗๓. ยํ กิฺจีติ (กงฺขา. อฏฺ. กุฏิการสิกฺขาปทวณฺณนา) นฺหาปิตตุณฺณการกมฺมาทิ ยํ กิฺจิ หตฺถกมฺมนฺติ อตฺโถ. ตทนุสารโตติ หตฺถกมฺมยาจนานุสารโตติ อตฺโถ. สเจ เอวํ ยาจโต หตฺถกมฺมมูลเมว เทติ, ตํ อฺสฺส ทาเปตฺวา ¶ กาเรตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ. นิกฺกมฺมํ ปน หตฺถกมฺมวเสน อยาจิตฺวาปิ ‘‘เอหิ อิมํ กโรหี’’ติ กาเรตุํ กปฺปตีติ อตฺโถ. ยํ กิฺจิปรสนฺตกนฺติ ยํ กิฺจิ ทารุติณาทิกํ อปรสนฺตกํ อปริคฺคหิตํ อาหราเปตุํ กปฺปตีติ อธิปฺปาโย.

๓๗๔. คิหีนนฺติ ¶ คิหีนํ สนฺตกํ. โคปเกติ รกฺขเก. ยตฺตกํ เทติ, ตตฺตกํ คเหตุํ กปฺปตีติ อตฺโถ. ยถาปริจฺเฉทนฺติ ‘‘ทิวเส ทิวเส เอตฺตกํ อุจฺฉุนาฬิเกรํ อมฺพปกฺกํ ตุมฺเห ขาทถา’’ติ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ทินฺนเมว เตสุ เทนฺเตสุ ลพฺภตีติ อตฺโถ.

๓๗๕. ทฺวิหาปชฺเชยฺยาติ ทฺวีหิ อาปชฺเชยฺย. กตเมหิ ทฺวีหีติ เจ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘กายวาจาหี’’ติ วุตฺตํ, ‘‘ทฺวีหากาเรหิ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, กาเยน อาปชฺชติ, วาจาย อาปชฺชตี’’ติ (ปริ. ๓๒๒) หิ วุตฺตํ. กายวาจาหิ อาปตฺตึ อาปชฺชนฺโต จ ฉหิ อากาเรหิ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, ตานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อลชฺชิาณกุกฺกุจฺจปกตตฺตา’’ติอาทิมาห. เอตฺถ (ปริ. ๒๙๕) ปน อกปฺปิยภาวํ ชานนฺโต เอว วีติกฺกมํ กโรนฺโต อลชฺชิตาย อาปชฺชติ นาม. กปฺปิยากปฺปิยํ อชานิตฺวา อาปชฺชนฺโต อฺาณตาย. กปฺปิยํ นุ โข, โน นุ โข’’ติ สํสเย อุปฺปนฺเน ตมภิวิตริตฺวา วีติกฺกมํ กโรนฺโต กุกฺกุจฺจปกตตฺตา อาปชฺชติ. สหเสยฺยาทึ อาปชฺชนฺโต สติปฺลวา, สติสมฺโมสาติ อตฺโถ. อจฺฉมํสํ ‘‘สูกรมํส’’นฺติ วา สูกรมํสํ ‘‘อจฺฉมํส’’นฺติ วา ขาทนฺโต อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตาย จ กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตาย จ อาปชฺชตีติ เวทิตพฺโพ.

๓๗๖. อลชฺชิตาย วา อฺาณตาย วา อาปตฺตึ กายวาจาหิ ฉาทเยติ อตฺโถ. เอเก วา เอกสฺมึ วา. ลิงฺเคติ ลิงฺคปริวตฺตนโต. เอวํ จตุธา อาปตฺติวุฏฺานํ โหตีติ อตฺโถ. ติณวตฺถารกสมถอพฺภานาทีนํ วเสน สงฺเฆ อาปตฺติ วุฏฺาตีติ เวทิตพฺพํ นิสฺสชฺชนาทีสุ คเณ. เอกสฺส สนฺติเก วุฏฺานํ ปากฏเมว. ‘‘ยา อาปตฺติโย ¶ ภิกฺขูนํ ภิกฺขุนีหิ อสาธารณา, ตาหิ อาปตฺตีหิ อนาปตฺตี’’ติ (ปารา. ๖๙) วจนโต ลิงฺคปริวตฺตเน อาปตฺติวุฏฺานํ าตพฺพํ.

๓๗๗. ปจฺจยทฺวเยติ จีวเร จ ปิณฺฑปาเต จ. น เกวลฺจ อิเม เอว, นิมิตฺตกมฺมมฺปิ น ลพฺภเตว, คาถาพนฺธสุขตฺถํ ปน น วุตฺตํ. ตตฺถ นิมิตฺตกมฺมํ นาม ยํ กิฺจิ ¶ ปเรสํ ปจฺจยทานสํโยชนกํ กายวจีกมฺมํ. ขาทนียํ คเหตฺวา คจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘กึ ขาทนียํ ลภิตฺถา’’ติอาทินา นเยน ตสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพา. ปริกถา นาม ยถา ยถา ตํ ลภติ, ตถา ตถา ปริวตฺเตตฺวา กถนํ. ‘‘เอตรหิ ภิกฺขู ปิณฺฑปาเตน กิลมนฺตี’’ติอาทินา นเยน ตสฺส ปวตฺติ เวทิตพฺพา. โอภาโส นาม ปจฺจยปฺปฏิสํยุตฺตกถา. วิฺตฺติ ปน ปากฏา เอว. ตติเยติ เสนาสเน. เสนาสเน ปน นิมิตฺโตภาสปริกถา วฏฺฏนฺติ, วิฺตฺติ เอว เอกา น วฏฺฏติ. ตตฺถ นิมิตฺตกมฺมํ นาม อุปาสเก ทิสฺวา เสนาสนตฺถํ ภูมิปริกมฺมกรณาทิ. โอภาโส นาม ‘‘อุปาสกา, ตุมฺเห กุหึ วสถา’’ติ ‘‘ปาสาเท, ภนฺเต’’ติ วุตฺเต ‘‘กึ ภิกฺขูนํ ปาสาโท น วฏฺฏตี’’ติอาทิกํ วจนํ. ปริกถา นาม ‘‘ภิกฺขูนํ เสนาสนํ สมฺพาธ’’นฺติ วจนํ. เสเสติ คิลานปจฺจเย.

๓๗๘. น รุหตีติ น โหติ. อจฺจเย ทานนฺติ อจฺจยทานํ. ปฺจสุ สหธมฺมิเกสุ เยน เกนจิ กาลํ กโรนฺเตน ‘‘มมจฺจเยน มยฺหํ ปริกฺขาโร อุปชฺฌายสฺส โหตุ, อาจริยสฺส โหตุ, อฺสฺส วา กสฺสจิ โหตู’’ติ วุตฺเต เตสํ น โหติ, ตสฺมา วุตฺตํ ‘‘น รุหตี’’ติ. สงฺฆสฺเสว จ ตํ โหตีติ ยทิ ภิกฺขุสามเณเรหิ เอวํ วุตฺตํ, ตสฺมึ มเตปิ ภิกฺขุสงฺฆสฺเสว โหติ, ภิกฺขุนิสิกฺขมานสามเณรีหิ ¶ เจ วุตฺตํ, ตสฺมึ มเต ภิกฺขุนิสงฺฆสฺส ตํ โหตีติ อตฺโถ. คิหีนํ ปน รูหตีติ คิหีนํ ปน อจฺจยทานํ เอว สพฺเพสํ รุหตีติ วุตฺตํ โหติ.

๓๗๙. อุปสฺสเยติ ภิกฺขุนิวิหาเร. ทายชฺโชติ ตสฺส ปริกฺขารสฺส ทายชฺโช. เสเสปีติ สเจ ภิกฺขุนิสิกฺขมานสามเณริโย ภิกฺขุวิหาเร กาลํ กโรนฺติ, ตาสํ ปริกฺขารานํ ภิกฺขุสงฺโฆว ทายชฺโชติ อตฺโถ.

๓๘๐. ปุริมสฺเสวาติ เอตฺถ ‘‘อิมํ ปริกฺขารํ เนตฺวา อสุกสฺส เทหี’’ติ ทินฺนํ ปุริมสฺเสว โหตีติ อตฺโถ. ‘‘อสุกสฺส ทมฺมี’’ติ ทินฺนํ ปน ปจฺฉิมสฺเสว โหติ ปริจฺจชิตฺวา ทินฺนตฺตา. อิมํ วิธึ ตฺวาว วิสฺสาสคฺคาหํ วา คณฺเหยฺย, มตกจีวรํ วา อธิฏฺเติ สมฺพนฺโธ. มตกจีวรอธิฏฺานํ นาม ฆณฺฏึ ปหริตฺวา กาลํ โฆเสตฺวา โถกํ อาคเมตฺวา สเจ ภิกฺขู อาคจฺฉนฺติ, เตหิ สทฺธึ ภาเชตพฺพานิ, โน เจ อาคจฺฉนฺติ, ‘‘มยฺหิมานิ จีวรานิ ปาปุณนฺตี’’ติ อธิฏฺาตพฺพานิ. เอวํ อธิฏฺิเต สพฺพานิ ตสฺเสว โหนฺติ, ิติกา ปน น ติฏฺติ. สเจ เอเกกํ อุทฺธริตฺวา ‘‘อยํ ปมภาโค มยฺหํ ปาปุณาติ, อยํ ทุติยภาโค’’ติ ¶ เอวํ คณฺหาติ, คหิตานิ จ สุคหิตานิ โหนฺติ, ิติกา จ ติฏฺติ. เอวํ ปาเปตฺวา คณฺหนฺเตนาปิ อธิฏฺิตเมว โหติ.

๓๘๑. โลหภณฺเฑ ปหรณึ เปตฺวา สพฺพํ กปฺปติ, ทารุภณฺเฑ จ ทารุชํ ปตฺตฺจ ปาทุกฺจ, ปลฺลงฺกฺจ อาสนฺทิฺจ เปตฺวา สพฺพํ กปฺปติ, มตฺติกามเย กตกฺจ กุมฺภการิกฺจ เปตฺวา สพฺพํ กปฺปตีติ อตฺโถ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เปตฺวา ปหรณึ สพฺพํ โลหภณฺฑํ, เปตฺวา อาสนฺทึ ปลฺลงฺกํ ทารุปตฺตํ ทารุปาทุกํ สพฺพํ ทารุภณฺฑํ, เปตฺวา กตกฺจ ¶ กุมฺภการิกฺจ สพฺพํ มตฺติกาภณฺฑ’’นฺติ (จูฬว. ๒๙๓) หิ วุตฺตํ. เอตฺถ กตกนฺติ ปทุมกณฺณิกากาเรน กตมลฺลกนฺติ อธิปฺเปตํ. ธนิยสฺเสว สพฺพมตฺติกามยา กุฏิ กุมฺภการิกนฺติ. ปกิณฺณกวินิจฺฉโย.

ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๘๒. ภิกฺขุภาวสฺส (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๙๘) โย จาโค, สา ปาราชิกเทสนาติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ ‘‘วิสุทฺธาเปกฺโขติ คิหิ วา โหตุกาโม อุปาสโก วา โหตุกาโม อารามิโก วา โหตุกาโม สามเณโร วา โหตุกาโม’’ติ (ปารา. ๑๙๘). ตสฺมา คิหิภาวาทิกํเยว ปาราชิกํ อาปนฺนสฺส วิสุทฺธิ นาม, อฺตรสฺส วิสุทฺธิ เอว นตฺถิ. ‘‘ฉาเทติ ชานมาปนฺนํ, ปริวเสยฺย ตาวตา’’ติอาทินา นเยน เหฏฺา วุตฺตวิธึ สนฺธาย ‘‘ยถาวุตฺเตน วุฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ.

๓๘๓. อิทานิ วตฺตพฺพตํ สนฺธาย ‘‘เอว’’นฺติ วุตฺตํ.

๓๘๔. ปฏิเทเสมีติ อาโรเจมิ. เอตานิ อหํ เอตานาหํ.

๓๘๖. (ก) ยํ ¶ สงฺโฆ คิลานสฺส ติจีวเรน วิปฺปวาสสมฺมุตึ เทติ, ตํ อฺตฺราติ อตฺโถ.

(ข) อกาลจีวรํ (ปารา. ๕๐๐) ¶ นาม ‘‘อนตฺถเต กถิเน เอกาทสมาเส อุปฺปนฺนํ, อตฺถเต กถิเน สตฺตมาเส อุปฺปนฺนํ, กาเลปิ อาทิสฺส ทินฺนํ, เอตํ อกาลจีวรํ นามา’’ติ.

(ค) ปุราณจีวรํ (ปารา. ๕๐๕) นาม ‘‘สกึ นิวตฺถมฺปิ สกึ ปารุตมฺปี’’ติ วุตฺตํ. อฺาติกา นาม มาติโต วา ปิติโต วา ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา อสมฺพนฺธา. นิสีทนปจฺจตฺถรณโธวาปเน ทุกฺกฏํ.

(ฆ) อฺตฺร ปาริวตฺตกาติ (ปารา. ๕๑๒) เอตฺถ หรีตกีขณฺฑมฺปิ วฏฺฏติ. จีวรํ นาม อิธ วิกปฺปนูปคปจฺฉิมโต ปฏฺาย อธิปฺเปตํ.

(ง) อฺตฺร สมยาติ (ปารา. ๕๑๙) เอตฺถ ‘‘อจฺฉินฺนจีวโร วา โหติ ภิกฺขุ นฏฺจีวโร วา’’ติ เอวํ วุตฺตํ สมยนฺติ อตฺโถ.

(จ) ‘‘สนฺตรุตฺตรปรมํ เตน ภิกฺขุนา ตโต จีวรํ สาทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๕๒๔) วุตฺตตฺตา ‘‘ตตุตฺตรี’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ ปน ‘‘สเจ ตีณิ นฏฺานิ โหนฺติ, ทฺเว สาทิตพฺพานิ. ทฺเว นฏฺานิ, เอกํ สาทิตพฺพํ, เอกํ นฏฺํ, น กิฺจิ สาทิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๕๒๔) วุตฺตํ.

(ฉ-ช) ‘‘กีทิเสน เต (ปารา. ๕๒๙), ภนฺเต, จีวเรน อตฺโถ, กีทิสํ เต จีวรํ เจตาเปมี’’ติ เอวํ อปฺปวาริโตติ อตฺโถ. วิกปฺปนฺติ วิสิฏฺกปฺปํ อธิกวิธานํ อาปนฺนํ. อิธ ปุริมํ เอกสฺส, ทุติยํ พหูนํ วเสน วุตฺตํ, เอตฺตกํ นานตฺตํ.

(ฌ) อติเรกติกฺขตฺตุนฺติ เอตฺถ เกนจิ ยํ กิฺจิ อกปฺปิยวตฺถุํ อาเนตฺวา ‘‘อิทํ โข เม, ภนฺเต, อายสฺมนฺตํ อุทฺทิสฺส จีวรเจตาปนฺนํ อาภตํ, ปฏิคฺคณฺหตุ อายสฺมา จีวรเจตาปนฺน’’นฺติ วุตฺเต ‘‘น โข มยํ, อาวุโส, จีวรเจตาปนฺนํ ปฏิคฺคณฺหาม, จีวรฺจ โข มยํ ปฏิคฺคณฺหาม กาเลน กปฺปิย’’นฺติ วตฺตพฺพํ. เอวํ วุตฺเต สเจ โส ‘‘อตฺถิ โกจิ กปฺปิยการโก’’ติ ¶ ¶ วทติ, จีวรตฺถิเกน เปตฺวา ปฺจ สหธมฺมิเก โย โกจิ อุทฺทิสิตพฺโพ ‘‘เอโส โข, อาวุโส, ภิกฺขูนํ เวยฺยาวจฺจกโร’’ติ, เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ. เอวํ วุตฺเต สเจ ทายโก ตสฺส หตฺเถ อกปฺปิยวตฺถุํ ทตฺวา ‘‘เอโส อยฺยสฺส จีวรํ เจตาเปตฺวา ทสฺสตี’’ติ วตฺวา คจฺฉติ, ตํ อุปสงฺกมิตฺวา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ โจเทตพฺโพ สาเรตพฺโพ ‘‘อตฺโถ เม, อาวุโส, จีวเรนา’’ติ, เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ, ‘‘เทหิ เม จีวร’’นฺติอาทินา น วตฺตพฺพํ. เอวํ ติกฺขตฺตุํ โจทนาย ตํ จีวรํ ลภติ, อิจฺเจตํ กุสลํ. โน เจ ลภติ, ฉกฺขตฺตุปรมํ ตุณฺหีภูเตน าตพฺพํ, น อาสเน นิสีทิตพฺพํ, น อามิสํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, น ธมฺโม ภาสิตพฺโพ. ‘‘กึ การณา อาคโตสี’’ติ วุตฺเต ‘‘ชานาหิ, อาวุโส’’ติ เอตฺตกเมว วตฺตพฺพํ. สเจ นิสชฺชาทีนิ กโรติ, านํ ภฺชติ. วตฺตเภททุกฺกฏฺจ อาปชฺชตีติ วทนฺติ. เอวํ ปน อปฺปฏิปชฺชิตฺวา อติเรกติกฺขตฺตุํ โจทนาย อติเรกฉกฺขตฺตุํ าเนน สเจ นิปฺผาเทติ, นิสฺสคฺคิยนฺติ อตฺโถ.

() สนฺถตํ (ปารา. ๕๔๔) นาม สนฺถริตฺวา กตํ โหติ อวายิมํ. เอกโกสิยํสุนาปิ เจ มิสฺเสตฺวา กโรติ, นิสฺสคฺคิยํ.

(ฏ) สุทฺธกาฬกานนฺติ (ปารา. ๕๔๗-๕๔๙) อฺเหิ อมิสฺสิตานนฺติ อตฺโถ. ‘‘กาฬกํ นาม ทฺเว กาฬกานิ ชาติกาฬกํ วา รชนกาฬกํ วา’’ติ วุตฺตํ.

() อนาทิยิตฺวา…เป… ตุลนฺติ (ปารา. ๕๕๔) เอตฺถ ปน ยตฺตเกหิ เอฬกโลเมหิ กตฺตุกาโม โหติ, เตสุ ทฺเว โกฏฺาสา กาฬกานํ, เอโก โอทาตานํ, เอโก โคจริยานํ อาทาตพฺโพติ วินิจฺฉโย. เอกสฺสาปิ กาฬกโลมสฺส อติเรกภาเค สติ นิสฺสคฺคิยเมว.

(ฑ) อูนกฉพฺพสฺสานีติ ¶ (ปารา. ๕๖๒) ฉพฺพสฺสโต โอรภาเค.

(ฒ) นิสีทนสนฺถตํ (ปารา. ๕๖๗) ปน การาเปนฺเตน ปุราณสนฺถตสฺส เอกปสฺสโต วฏฺฏํ วา จตุรสฺสํ วา ฉินฺทิตฺวา คหิตฏฺานํ ยถา วิทตฺถิมตฺตํ โหติ, เอวํ คเหตฺวา เอกเทสํ วา สนฺถริตพฺพํ, วิชเฏตฺวา วา สนฺถริตพฺพํ.

(ต) น ¶ เกวลํ โธวาปเน (ปารา. ๕๗๘) เอว นิสฺสคฺคิยํ, รชเนปิ นิสฺสคฺคิยเมว.

(ท) รูปิยปฏิคฺคหณสฺเสว (ปารา. ๕๘๙) ปฏิกฺขิตฺตตฺตา ปฏิคฺคหิตปริวตฺตเน โทสํ อปสฺสนฺตา กตากตาทิวเสน อเนกวิธํ ชาตรูปปริวตฺตนํ กโรนฺติ, ตํ สนฺธาย ‘‘นานปฺปการก’’นฺติ วุตฺตํ.

๓๘๗-๙. อาปตฺตึ เทเสตฺวา ปจฺฉา กตฺตพฺพํ ทสฺเสตุํ ‘‘อถา’’ติ วุตฺตํ. คิหึ วเทติ สเจ ตตฺถ อาคจฺฉติ อารามิโก วา อุปาสโก วา, ตํ วเทยฺยาติ อตฺโถ. เอวํ วุตฺโต โส ‘‘อิมินา กึ อาหรามี’’ติ เจ วเทยฺยาติ อตฺโถ. อวตฺวามนฺติ ‘‘อิมํ วา อิมํ วา อาหรา’’ติ อวตฺวาติ อตฺโถ. วเทติ ‘‘กปฺปิยํ อาจิกฺขิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๕๘๔, ๕๘๙) วจนโต ‘‘ปพฺพชิตานํ สปฺปิ วา เตลํ วา มธุ วา ผาณิตํ วา วฏฺฏตี’’ติ เอวํ อาจิกฺขิตพฺพํ, ‘‘อิมํ นาม อาหรา’’ติ น วตฺตพฺพเมว. ทฺเวเปเตติ ทฺเวปิ เอเต รูปิยปฏิคฺคาหกฺจ รูปิยสพฺโยหาริกฺจาติ อตฺโถ. อฺเนาติ อนฺตมโส อารามิเกนาปิ ลทฺธภาโค น กปฺปติ เอว.

๓๙๐. อนฺตมโส (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๓-๔) ตนฺนิพฺพตฺตา รุกฺขจฺฉายาปิ น กปฺปตีติ. นิสฺสฏฺํ ปฏิลทฺธมฺปีติ เอตฺถ ยถา รูปิยสํโวหารํ กตฺวา ลทฺธวตฺถุโต ¶ อาภตํ น กปฺปติ, ตถา โกสิยมิสฺสกสนฺถตาทิตฺตยมฺปิ น กปฺปติ. น เกวลํ ตสฺเสว, อฺเสมฺปิ น กปฺปเตว ‘‘อฺเน กตํ ปฏิลภิตฺวา ปริภุฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (ปารา. ๕๔๕, ๕๕๐, ๕๕๕) วุตฺตตฺตา.

๓๙๑. เอวํ โน เจ ลเภถ, โส อารามิกาทิโก ‘‘อิมํ ฉฑฺเฑหี’’ติ สํสิโย วตฺตพฺโพติ อตฺโถ. เอวมฺปิ โน เจ ลเภยฺย, สมฺมโต ภิกฺขุ ฉฑฺเฑยฺยาติ อตฺโถ.

๓๙๒. ปฏิคฺคหิตรูปิยฺจ ปริวตฺติตรูปิยฺจ สนฺธาย ‘‘เอตานี’’ติ วุตฺตํ. ทุติยปตฺโต นาม ‘‘อูนปฺจพนฺธเนน ปตฺเตน อฺํ นวํ ปตฺตํ เจตาเปยฺย, นิสฺสคฺคิย’’นฺติ (ปารา. ๖๑๒) วุตฺตปตฺโต. โส จ เอตานิ จ สงฺเฆ นิสฺสฏฺุํ ลพฺภเรติ สมฺพนฺโธ. ‘‘สงฺฆมชฺเฌ นิสฺสชฺชิตพฺพํ, ภิกฺขุปริสาย นิสฺสชฺชิตพฺพ’’นฺติ (ปารา. ๕๘๔, ๕๘๙) จ วุตฺตตฺตา น คณปุคฺคลานํ ¶ นิสฺสชฺชิตุํ วฏฺฏติ. เสสานิ ปน ตีณิ จีวราทิวตฺถูนิ ‘‘นิสฺสชฺชิตพฺพํ สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา’’ติ วุตฺตตฺตา (ปารา. ๔๖๓) สงฺฆาทีนํ นิสฺสชฺชิตุํ วฏฺฏติ. ภาสนฺตเรนปีติ ปาฬิยา วตฺตุํ อสกฺโกนฺเตน ทมิฬภาสาทีสุ อฺตรายปิ นิสฺสชฺชิตุํ วฏฺฏตีติ อตฺโถ.

๓๙๓. (ก-ค) นานปฺปการกํ นาม ‘‘จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา, ‘‘อนฺตมโส จุณฺณปิณฺโฑปิ ทนฺตกฏฺมฺปิ ทสิกสุตฺตมฺปี’’ติ (ปารา. ๕๙๕) ปาฬิยํ วุตฺตํ. เจตาปิโตติ (ปารา. ๖๑๓) ยาจิตฺวา คหิโต.

๓๙๔. สมฺมนฺนิตฺวาน ปตฺตคาหกํ สงฺฆสฺส ปตฺตนฺตนฺติ (ปารา. ๖๑๔; กงฺขา. อฏฺ. อูนปฺจพทฺธนสิกฺขาปทวณฺณนา) ย อนฺติมํ ปตฺตํ, ตํ ตสฺส ทาปเยติ อตฺโถ.

๓๙๕. (ข) ปริทหิตํ ¶ นิสฺสคฺคิยนฺติ เอตฺถ (ปารา. ๖๒๖-๖๒๘; ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๘) ปน ตฺวา วสฺสิกสาฏิกาย ปริเยสนกฺเขตฺตํ กรณกฺเขตฺตํ นิวาสนกฺเขตฺตํ อธิฏฺานกฺเขตฺตนฺติ จตุพฺพิธํ เขตฺตฺจ กุจฺฉิสมโย ปิฏฺิสมโยติ ทุวิโธ สมโย จ เวทิตพฺโพ. กถํ? คิมฺหานมาเสสุ ปจฺฉิมมาสสฺส ปุริโม อฑฺฒมาโส ปริเยสนกฺเขตฺตํ, ปจฺฉิโม กรณกฺเขตฺตฺจ นิวาสนกฺเขตฺตฺจ, ปริเยสิตุมฺปิ วฏฺฏติ, อธิฏฺาตุํ ปน น วฏฺฏติ. วสฺสิกา ปน จตฺตาโร มาสา ปริเยสนาทีนํ จตุนฺนมฺปิ เขตฺตํ. เอเต เอว ปฺจ มาสา กุจฺฉิสมโย นาม. อิตเร สตฺต มาสา ปิฏฺิสมโย, ตตฺถ สตุปฺปาทกรณํ น วฏฺฏติ.

(ค) อจฺฉินฺนนฺติ เอตฺถ ‘‘โย ปน มม ปตฺตจีวราทีนิ วหนฺโต มยา สทฺธึ จริสฺสตี’’ติ สฺาย จีวรํ ทตฺวา ปุน สกสฺาย เอว อตฺตโน เวยฺยาวจฺจํ อกโรนฺตํ ทิสฺวา อจฺฉินฺทติ, โส อิมํ อาปตฺตึ อาปชฺชติ. เกวลํ ปริจฺจชิตฺวา ทินฺนํ คเหตุเมว น ลภติ.

(ฆ) สุตฺตํ วิฺาเปตฺวาติ เอตฺถ จีวรการสมยาทีสุ จีวรสิพฺพนาทีนมตฺถาย สุตฺตํ วิฺาเปตฺวาติ อตฺโถ. อฺถา สุตฺตํ วิฺาเปตุเมว น วฏฺฏติ. วิฺตฺติยา เอว ลทฺธตนฺตวาเยหีติ ¶ อตฺโถ. สุตฺตตนฺตวายานํ อกปฺปิยภาเว สติ ทีฆโต วิทตฺถิมตฺเต, ติริยนฺตโต หตฺถมตฺเต วีเต นิสฺสคฺคิยํ, เอกโต อกปฺปิยปกฺเข ทุกฺกฏํ.

(ง) วิกปฺปํ อาปนฺนนฺติ (ปารา. ๖๔๓) ‘‘อิทํ โข, อาวุโส, จีวรํ มํ อุทฺทิสฺส วิยฺยติ, อายตฺจ กโรถ วิตฺถตฺจา’’ติอาทินา อธิกํ วิธานํ อาปนฺนนฺติ อตฺโถ.

(จ) อจฺเจกจีวรํ (ปารา. ๖๔๙-๖๕๐) นาม เสนาย คนฺตุกามาทีหิ ทินฺนํ.

(ฉ) อติเรกฉารตฺตนฺติ (ปารา. ๖๕๔-๖๕๕) ¶ ฉทิวสโต อติเรกํ. ‘‘อตฺถตกถินานํ โว, ภิกฺขเว, ปฺจ กปฺปิสฺสนฺติ, อนามนฺตจาโร อสมาทานจาโร คณโภชนํ ยาวทตฺถจีวรํ โย จ ตตฺถ จีวรุปฺปาโท, โส เนสํ ภวิสฺสตี’’ติ (มหาว. ๓๐๖) วุตฺตอานิสํเสสุ จีวรมาเส อสมาทานจารํ เปตฺวา เสสานิสํสา ลพฺภนฺติ. ยทิ อสมาทานจาโร ลพฺเภยฺย, ปาเวยฺยกา ภิกฺขู วสฺสํวุตฺถา โอกปุณฺเณหิ จีวเรหิ น ภควนฺตํ อุปสงฺกเมยฺยุํ, ยสฺมา ตํ น ลภนฺติ, ตสฺมา จีวรมาเสปิ ติจีวรํ อาทาย เอว ภควนฺตํ อุปสงฺกมึสุ. ตสฺมา เวทิตพฺพํ อสมาทานจารปริหารํ อตฺถตกถินา เอว ลภนฺติ, น อิตเรติ วทนฺติ.

๓๙๗. (ข) ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ ปาฏิเทสนียาปตฺตึ, ทฺเว, สมฺพหุลา ปาฏิเทสนียาปตฺติโย อาปชฺชิ’’นฺติ อิมํ ปน เยสุ โปตฺถเกสุ ลิขิตํ, ตํ อภยคิริวาสีนํ ขุทฺทสิกฺขาวเสน ทสฺสิตํ กิร. ตตฺถ ‘‘อหํ, อายสฺมา, สมฺพหุลา ปาฏิเทสนียา อาปตฺติโย อาปนฺโน, ตาโย ปฏิเทเสมิ. อหํ, อายสฺมา, เอกํ ปาฏิเทสนียํ อาปตฺตึ อาปนฺโน, ตํ ปฏิเทเสมี’’ติ หิ วุตฺตํ. อมฺหากํ ปน เอวํ เทสนาวิธานํ นตฺถิ. ‘‘คารยฺหํ, อาวุโส, ธมฺมํ อาปชฺชึ อสปฺปายํ ปาฏิเทสนียํ, ตํ ปฏิเทเสมี’’ติ (ปาจิ. ๕๕๓) วุตฺตํ. สมนฺตปาสาทิกายํ (ปาจิ. ๕๕๓) ‘‘คารยฺหํ อาวุโส’ติอาทิ ปฏิเทเสตพฺพาการทสฺสน’’นฺติ วุตฺตํ. กงฺขาวิตรณิยมฺปิ (กงฺขา. อฏฺ. ปมปาฏิเทสนียสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘ตสฺสา เทเสตพฺพากาโร คารยฺหํ อาวุโส’ติอาทินา นเยน สิกฺขาปเท ทสฺสิโตเยวา’’ติ วุตฺตตฺตา ปาเ อาคตนเยเนว เทสนาวิธานํ เวทิตพฺพํ. สเจ ทฺเว โหนฺติ, ‘‘คารยฺเห, อาวุโส, ทฺเว ธมฺเม อาปชฺชึ อสปฺปาเย ปาฏิเทสนีเย, เต ปฏิเทเสมี’’ติ, ‘‘ปสฺสถ, ภนฺเต, เต ธมฺเม’’ติ ¶ จ ‘‘คารยฺเห ¶ , อาวุโส, สมฺพหุเล ธมฺเม อาปชฺชึ อสปฺปาเย ปาฏิเทสนีเย, เต ปฏิเทเสมี’’ติ, ‘‘ปสฺสถ, ภนฺเต, เต ธมฺเม’’ติ จ เอวํ ยถานุรูปํ เทสนาวิธานํ เวทิตพฺพํ. เสสํ วุตฺตปฺปการเมวาติ.

๓๙๘. อเทสนาคามินิยนฺติ (ปริ. ๔๒๔ อาทโย; ปริ. อฏฺ. ๔๒๕) ปาราชิกฺจ สงฺฆาทิเสสฺจ น เทสเยติ อตฺโถ. อนาปตฺติฺจาติ อนาปตฺตึ เอว ‘‘อาปตฺติ’’นฺติ น เทสเย. ลหุกาปตฺติมฺปิ ปุพฺเพ เทสิตํ ปุน น เทสเยติ สมฺพนฺโธ, นานาสํวาสนิสฺสีมฏฺิตานํ สนฺติเก น เทสเยติ อตฺโถ. จตุปฺจหีติ เอตฺถ สมานวสฺสิกปวารณายํ วิย จตูหิ วา ปฺจหิ วา เอกโต หุตฺวา เอกสฺส สนฺติเก น เทสเยติ อตฺโถ. ทฺวินฺนํ วา ติณฺณํ วา วฏฺฏติ. กถํ เทเสตพฺพนฺติ เจ? เอกสฺส สนฺติเก ตีหิปิ เอกโต นิสีทิตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, เอกํ ปาจิตฺติยาปตฺตึ อาปชฺชึ, ตํ ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ เอวํ อตฺตนา อาปนฺนอาปตฺติวเสน วุตฺเต เตน ‘‘ปสฺสสิ, อาวุโส, ตํ อาปตฺติ’’นฺติ เอวํ ติกฺขตฺตุํ วุตฺเต ‘‘อาม, ภนฺเต, ปสฺสามี’’ติ วา ‘‘อามาวุโส ปสฺสามี’’ติ วา วุตฺเต ปุน เตน ‘‘อายตึ สํวเรยฺยาถา’’ติ วา ‘‘สํวเรยฺยาสี’’ติ วา วุตฺเต ‘‘สาธุ สุฏฺุ สํวริสฺสามี’’ติ วตฺตพฺพํ, เอวํ เทเสตพฺพํ. มนสาติ วจีเภทํ อกตฺวา เกวลํ จิตฺเตเนว น เทสเยติ อตฺโถ. อปกตตฺตานนฺติ อนฺติมวตฺถุํ อชฺฌาปนฺนสฺส วา อุกฺขิตฺตกสฺส วา อุโปสโถ ปวารณา วา ปิตา โหนฺติ, ตสฺส สนฺติเก น เทสเยติ อตฺโถ. นาเนกาติ นานาปตฺติโย ‘‘เอกา’’ติ วตฺวา น เทสเยติ อตฺโถ. เอกา ปน ‘‘สมฺพหุลา’’ติ เทสิตา โหตีติ. เทสนาวินิจฺฉโย.

เทสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๙๙. กมฺมปฺปตฺเต ¶ สงฺเฆ สมาคเตติ สมฺพนฺโธ. เอเตน สงฺเฆ อสมาคเต ฉนฺททานํ น รุหตีติ ทีปิตํ โหตีติ วทนฺติ. เอตฺถายํ วิจารณา – ปฺจภิกฺขุเก วิหาเร เอกสฺส ฉนฺทปาริสุทฺธึ ¶ อาหริตฺวา เสสานํ อุโปสถาทิกรณํ อนุฺาตํ ปาฬิยํ (ปริ. ๔๙๖-๔๙๗) อฏฺกถายฺจ (ปริ. อฏฺ. ๔๘๗-๔๘๘). เตสุ เอโก ฉนฺททายโก, เอโก ฉนฺทหารโก, เต มุฺจิตฺวา น เอตฺถ สนฺนิปติโต สงฺโฆ ติณฺณํ สมูหภาวโต, ตสฺมา อสมาคเตปิ ทาตุํ วฏฺฏติ. อาโรเจนฺเตน ปน สมาคเต เอว อาโรเจตพฺพํ. อิธาปิ ‘‘หเรยฺยา’’ติ วุตฺตํ, น ‘‘เทเสยฺยา’’ติ. ตตฺถ ฉนฺทหารเกน สทฺธึ กมฺมปฺปตฺตานํ สนฺนิปาโต เวทิตพฺโพ.

๔๐๐. อิทานิ ฉนฺททานวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํ ภิกฺขุ’’นฺติอาทิมาห (กงฺขา. อฏฺ. นิทานวณฺณนา).

๔๐๑. (ก) ‘‘ฉนฺทํ ทมฺมี’’ติ เอตฺตกเมว อลํ, ‘‘หร, อาโรเจหี’’ติ อิเมหิ กึปโยชนนฺติ เจ? วุจฺจเต – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตทหุโปสเถ ปาริสุทฺธึ เทนฺเตน ฉนฺทมฺปิทาตุํ, สนฺติ สงฺฆสฺส กรณีย’’นฺติ (มหาว. ๑๖๕) วุตฺตตฺตา ภควโต อาณํ กโรนฺเตน ‘‘ฉนฺทํ ทมฺมี’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ฉนฺทหารโก เจ, ภิกฺขเว, ทินฺเน ฉนฺเท อนฺตรามคฺเค ปกฺกมติ, อนาหโฏว โหติ ฉนฺโท’’ติ (มหาว. ๑๖๕) วุตฺตตฺตา ฉนฺทหารกสฺส อฺสฺส อปกฺกมนตฺถาย ปาริสุทฺธึ เทนฺเตน ‘‘อิทํ กโรหิ เอวา’’ติ อาณาเปนฺเตน ‘‘ฉนฺทํ เม หรา’’ติ วุตฺตํ. ‘‘ฉนฺทหารโก เจ, ภิกฺขเว, ทินฺเน ฉนฺเท สงฺฆปฺปตฺโต สฺจิจฺจ นาโรเจติ, อาหโฏ โหติ ฉนฺโท, ฉนฺทหารกสฺส อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๖๕) วุตฺตตฺตา ‘‘ยทิตฺวํ สฺจิจฺจ นาโรเจสฺสสิ, อาปตฺตึ อาปชฺชิสฺสสิ ¶ , อาโรเจหิ เอวา’’ติ ตสฺส อาจิกฺขนฺโต ‘‘อาโรเจหี’’ติ อาหาติ เอวเมตฺถ อิเมสํ ปทานํ สปฺปโยชนตา เวทิตพฺพา. เอวํ ปาริสุทฺธิทาเนปีติ.

๔๐๒. เสสกมฺมนฺติ ยทิ สงฺโฆ อุโปสถคฺเค อฺํ อปโลกนาทิกมฺมํ กโรติ, ตํ กมฺมํ วิพาธติ, วิโกเปตีติ อตฺโถ.

๔๐๓. ทฺวยนฺติ อุโปสถฺจ เสสกมฺมฺจาติ อตฺโถ. นตฺตโนติ อตฺตโน อุโปสถํ น สมฺปาเทติ.

๔๐๕. ‘‘เอกํสํ ¶ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา’’ติอาทิกํ (มหาว. ๒๑๓) สพฺพูปจารํ กตฺวานาติ อตฺโถ.

๔๐๖. ‘‘อิตฺถนฺนาเมน ปวารณา ทินฺนา’’ติ อาโรเจตฺวา.

๔๐๘. ปฏิชาเนยฺย นาหฏาติ (มหาว. ๑๖๔-๑๖๕, ๒๑๓) ปาเ น อาหฏาติ นาหฏา, อาหฏา น โหตีติ อตฺโถ. ตถา เหยฺยาติ วิพฺภมนาทีนิ กเรยฺยาติ อตฺโถ.

๔๐๙. สุตฺโต วา นาโรจเยยฺย, อาหฏา โหตีติ สมฺพนฺโธ. อนาปตฺติวาติ อนาปตฺติ เอว. ฉนฺททานวินิจฺฉโย.

ฉนฺททานนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๑๑. สุตฺตุทฺเทโส สงฺฆสฺเสว. เสสานนฺติ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา.

๔๑๒. ปุพฺพกรเณ ¶ ปุพฺพกิจฺเจ, ปตฺตกลฺเล สมานิเตติ สพฺพปมํ กตฺตพฺพํ ปุพฺพกรณํ. ตทนนฺตรํ กตฺตพฺพํ ปุพฺพกิจฺจํ นาม. เอตฺถ –

‘‘สมฺมชฺชนี ปทีโป จ, อุทกํ อาสเนน จ;

อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกรณนฺติ วุจฺจติ.

‘‘ฉนฺทปาริสุทฺธิอุตุกฺขานํ, ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท;

อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกิจฺจนฺติ วุจฺจตี’’ติ –. (มหาว. อฏฺ. ๑๖๘);

เอวํ ¶ อฏฺกถายํ วุตฺตนเยน ปุพฺพกรณฺจ ปุพฺพกิจฺจฺจ เวทิตพฺพํ.

‘‘อุโปสโถ ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา,

วชฺชนียา จ ปุคฺคลา ตสฺมึ น โหนฺติ,

ปตฺตกลฺลนฺติ วุจฺจตี’’ติ –. (มหาว. อฏฺ. ๑๖๘);

วุตฺตวเสน ปตฺตกลฺเล สมานิเต, ปชฺชิเตติ อตฺโถ. ‘‘ปฺจิเม, ภิกฺขเว, ปาติโมกฺขุทฺเทสา. นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ ปโม ปาติโมกฺขุทฺเทโส. นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา จตฺตาริ ปาราชิกานิ อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ ทุติโย ปาติโมกฺขุทฺเทโส. นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา จตฺตาริ ปาราชิกานิ อุทฺทิสิตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ ตติโย ปาติโมกฺขุทฺเทโส. นิทานํ อุทฺทิสิตฺวา จตฺตาริ ปาราชิกานิ อุทฺทิสิตฺวา เตรส สงฺฆาทิเสเส อุทฺทิสิตฺวา ทฺเว อนิยเต อุทฺทิสิตฺวา อวเสสํ สุเตน สาเวตพฺพํ, อยํ จตุตฺโถ ปาติโมกฺขุทฺเทโส. วิตฺถาเรเนว ปฺจโม. อิเม โข ภิกฺขเว ปฺจ ปาติโมกฺขุทฺเทสา’’ติ (มหาว. ๑๕๐) วุตฺตตฺตา โส สุตฺตุทฺเทโส ปฺจธา วิภาวิโตติ อตฺโถ.

๔๑๓. วินานฺตรายนฺติ (มหาว. ๑๕๐) ¶ ราชนฺตรายาทิทสวิธํ อนฺตรายํ วินา สงฺเขเปนุทฺเทโส วินิวาริโต ปฏิกฺขิตฺโตติ อตฺโถ. เถโรวาติ สงฺฆตฺเถโรว. เอตฺถาติ ปฺจสุ อุทฺเทเสสุ. ‘‘ทฺวีสุ วา ตีสุ วา วิสเทสุ เถโรว อิสฺสโร’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา อวตฺตนฺเตปิ อนฺตราเย สํขิตฺเตน อุทฺทิสิตุํ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย. กตฺถ วุตฺตนฺติ เจ? ‘‘โย ตตฺถ ภิกฺขุ พฺยตฺโต ปฏิพโล, ตสฺสาเธยฺย’’นฺติ (มหาว. ๑๕๕) วุตฺตปาฬิยา อฏฺกถายํ ‘‘โย ตตฺถ ภิกฺขุ พฺยตฺโต ปฏิพโลติ เอตฺถ กิฺจาปิ ทหรสฺสาปิ พฺยตฺตสฺส ปาติโมกฺโข อนุฺาโต, อถ โข เอตฺถ อยมธิปฺปาโย – สเจ สงฺฆตฺเถรสฺส ปฺจ วา จตฺตาโร วา ตโย วา ปาติโมกฺขุทฺเทสา นาคจฺฉนฺติ, ทฺเว ปน อขณฺฑา สุวิสทา วาจุคฺคตา โหนฺติ, เถรายตฺโตว ปาติโมกฺโข. สเจ ปน เอตฺตกมฺปิ วิสทํ กาตุํ น สกฺโกติ, พฺยตฺตสฺส ภิกฺขุโน อายตฺโตว โหตี’’ติ อตฺโถ วุตฺโต. ปาฬิยมฺปิ วุตฺตเมว ‘‘เตหิ, ภิกฺขเว, ภิกฺขูหิ เอโก ภิกฺขุ สามนฺตา ¶ อาวาสา สชฺชุกํ ปาเหตพฺโพ ‘คจฺฉ, อาวุโส, สํขิตฺเตน วา วิตฺถาเรน วา ปาติโมกฺขํ ปริยาปุณิตฺวา อาคจฺฉา’’’ติ (มหาว. ๑๖๓).

๔๑๔. อุทฺทิสนฺเต วาติ (มหาว. ๑๗๒) ปาติโมกฺเข อุทฺทิสิยมาเน สมา วา โถกตรา วา ยทิ อาคจฺเฉยฺยุํ, อุทฺทิฏฺํ สุอุทฺทิฏฺํ, เตหิ สทฺธึ นิสีทิตฺวา อวเสสกํ โสตพฺพนฺติ อตฺโถ.

๔๑๕. อุทฺทิฏฺมตฺเต (มหาว. ๑๗๒) วา สกลาย วา เอกจฺจาย วา ปริสาย วุฏฺิตาย สมา วา โถกตรา วา ยทิ อาคจฺเฉยฺยุนฺติ สมฺพนฺโธ. ปาริสุทฺธินฺติ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ. กเรยฺเยสนฺติ กเรยฺย เอสํ, เอเตสํ สนฺติเกติ อตฺโถ. พหุกาถ เจติ อถ พหุกา เจ, ปุน อาคตา พหุกา เจติ อตฺโถ ¶ ,. ‘‘อุทฺทิสฺสมาเน, อุทฺทิฏฺมตฺเต เอกจฺจาย วุฏฺิตาย สกลาย วุฏฺิตายา’’ติ (มหาว. ๑๗๒) อาคเตสุ สพฺพวิกปฺเปสุ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวา ปุน อาทิโต ปฏฺาย ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสติ อตฺโถ.

๔๑๖. อิตรานนฺติ อาคนฺตุกานํ. สเจตโรติ สเจ จาตุทฺทสิโกติ อตฺโถ. สมาเนตเรนุวตฺตนฺตูติ สมา วา อูนา วา อิตเร อาคนฺตุกา ปุริมานํ อาวาสิกานํ อนุวตฺตนฺตูติ อตฺโถ. สเจธิกาติ อาคนฺตุกา สเจ อธิกา, ปุริมา อาวาสิกา อนุวตฺตนฺตูติ อตฺโถ. เสเสปฺยยํ นโยติ ‘‘อาคนฺตุกานํ ปนฺนรโส โหติ, อาวาสิกานํ จาตุทฺทโส’’ติ อิตเรปิ สมโถกา อาคนฺตุกา อาวาสิกานํ อนุวตฺตนฺตูติอาทินา นเยน วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ อตฺโถ.

๔๑๗. มูลฏฺาติ อาวาสิกา. สมโถกานํ อาคนฺตุกานํ. สามคฺคึ เทนฺตุ กามโตติ ยทิ อิจฺฉนฺติ, เทนฺตูติ อตฺโถ.

๔๑๘. โน เจ เทนฺติ, อาคนฺตุเกหิ พหิ คนฺตฺวาน อุโปสโถ กาตพฺโพติ อตฺโถ. อนิจฺฉาย สามคฺคี เทยฺยาติ สมฺพนฺโธ.

๔๑๙. ‘‘น ภิกฺขเว ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน สฺจิจฺจ น สาเวตพฺพํ. โย น สาเวยฺย, อาปตฺติ ¶ ทุกฺกฏสฺสา’’ติวุตฺตตฺตา (มหาว. ๑๕๔) ‘‘สาเวยฺย สุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปาติโมกฺขุทฺเทสเกน วายมิตุํ กถํ สาเวยฺยนฺติ, วายมนฺตสฺส อนาปตฺตี’’ติ (มหาว. ๑๕๔) วุตฺตตฺตา ‘‘สฺจิจฺจ อสฺสาเวนฺตสฺส ทุกฺกฏ’’นฺติ วุตฺตํ.

๔๒๐. ตถาติ ¶ ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. กลฺโลติ อคิลาโน. เปสิโตติ อาณตฺโต. ‘‘น ภิกฺขเว เถเรน อาณตฺเตน อคิลาเนน น สมฺมชฺชิตพฺพํ. โย น สมฺมชฺเชยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติอาทิ (มหาว. ๑๕๙) วุตฺตํ.

๔๒๑-๓. อิทานิ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺมชฺชิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตํ. อฺชลึ (มหาว. ๑๖๘) ปคฺคยฺหาติ สมฺพนฺโธ. เตติ อวเสสา ทฺเว เอวํ สมุทีริยา วตฺตพฺพาติ อตฺโถ. เอกํสํ อุตฺตราสงฺคาทิกรณวเสน สมตฺตปุพฺพารมฺเภน เต ทฺเว ภิกฺขู นเวน เอวมีริยา วตฺตพฺพาติ อตฺโถ.

๔๒๔-๕. อิทานิ ทฺวีหิ กตฺตพฺพํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทฺวีสุ เถเรนา’’ติ วุตฺตํ.

๔๒๖. เอตฺตาวตา ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, จตุนฺนํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๖๘) จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติณฺณํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กาตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๖๘) จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ทฺวินฺนํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กาตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๖๘) จ วุตฺตํ สงฺฆุโปสถฺจ ปาริสุทฺธิอุโปสถฺจ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ยตฺถ เอโก ภิกฺขุ วิหรติ, ตสฺส อนุฺาตํ อธิฏฺานุโปสถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ปุพฺพกิจฺจ’’นฺติอาทิมาห. เอตฺถ จ ปุพฺพกิจฺจํ นาม สมฺมชฺชนาทิกํเยว.

๔๒๗. สงฺฆุโปสถปาริสุทฺธิอุโปสถอธิฏฺานอุโปสถานํ วเสน ตํ ตํ อุโปสถํ ยทิ กยิรุนฺติ สมฺพนฺโธ.

๔๒๘. วคฺเค (มหาว. ๑๗๓) จ สมคฺเค จ ‘‘วคฺโค’’ติ สฺิโน จ ‘‘วคฺโค นุ โข, สมคฺโค นุ โข’’ติ เอวํ วิมติสฺส จ ทุกฺกฏํ, ‘‘นสฺสนฺเตเต วินสฺสนฺเตเต, โก เตหิ อตฺโถ’’ติ ¶ เอวํ ¶ อนาคตานํ ภิกฺขูนํ อตฺถิภาวํ ตฺวา เภทาธิปฺปาเยน อุโปสถํ กโรโต ถุลฺลจฺจยํ โหตีติ อตฺโถ. ตทุภเยปิ ‘‘สมคฺโค’’ติ สฺิโน อนาปตฺติ.

๔๒๙-๔๓๐. เสสสหธมฺมิกา นาม ภิกฺขุํ เปตฺวา อวเสสา จตฺตาโร. อภพฺพสฺสาติ เอตฺถ ปณฺฑกเถยฺยสํวาสก ติตฺถิยปกฺกนฺตก ติรจฺฉานคต มาตุฆาตก ปิตุฆาตก อรหนฺตฆาตก ภิกฺขุนิทูสก สงฺฆเภทก โลหิตุปฺปาทกอุภโตพฺยฺชนกา อภพฺพา คหิตา. เอตฺถ ปน นาคมาณวกาทโย ติรจฺฉานคตปกฺขิกาติ เวทิตพฺพา. เอเตสํ นิสินฺนปริสายฺจ ปาติโมกฺขํ น อุทฺทิเสติ สมฺพนฺโธ.

ตถาติ โย ปน สงฺโฆ สภาคาปตฺติโก, โสปิ น อุทฺทิเส, ปริวุตฺเถน ฉนฺเทนปิ น อุทฺทิเสติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน จตุพฺพิธํ ปาริวาสิยํ ปริสปาริวาสิยํ รตฺติปาริวาสิยํ ฉนฺทปาริวาสิยํ อชฺฌาสยปาริวาสิยนฺติ.

เอตฺถ ปน ภิกฺขู เกนจิเทว กรณีเยน สนฺนิปติตา เมฆาทีหิ อุปทฺทุตา ‘‘อโนกาสา มยํ, อฺตฺร คจฺฉามา’’ติ ฉนฺทํ อวิสฺสชฺเชตฺวาว อุฏฺหนฺติ. อิทํ ปริสปาริวาสิยํ. กิฺจาปิ ปริสปาริวาสิยํ, ฉนฺทสฺส ปน อวิสฺสฏฺตฺตา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ.

ปุนปิ ภิกฺขูนํ ‘‘อุโปสถาทีนิ กริสฺสามา’’ติ รตฺตึ สนฺนิปติตฺวา ธมฺมํ สุณนฺตานํเยว อรุโณ อุคฺคจฺฉติ. สเจ ‘‘จาตุทฺทสิกํ กริสฺสามา’’ติ นิสินฺนา, ‘‘ปนฺนรโส’’ติ กาตุํ วฏฺฏติ. สเจ ปนฺนรสิกํ กาตุํ นิสินฺนา, ปาฏิปเท อนุโปสเถ อุโปสถํ กาตุํ น วฏฺฏติ, อฺํ ปน สงฺฆกิจฺจํ กาตุํ วฏฺฏติ. อิทํ รตฺติปาริวาสิยํ นาม.

ปุน ¶ ภิกฺขู ‘‘ยํกิฺจิเทว อพฺภานาทิกมฺมํ กริสฺสามา’’ติ สนฺนิปติตา โหนฺติ, ตตฺเรโก นกฺขตฺตปาโก เอวํ วทติ ‘‘อชฺช นกฺขตฺตํ ทารุณ’’นฺติ, เต ตสฺส วจเนน ฉนฺทํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตตฺเถว นิสินฺนา โหนฺติ. อถฺโ อาคนฺตฺวา ‘‘กึ นกฺขตฺเตน, กโรถา’’ติ วทติ. อิทํ ฉนฺทปาริวาสิยฺเจว อชฺฌาสยปาริวาสิยฺจ. ตสฺมึ ปาริวาสิเย ปุน ฉนฺทปาริสุทฺธึ อนาเนตฺวา กมฺมํ กาตุํ น วฏฺฏติ. อิทํ สนฺธาย ‘‘ฉนฺเทน ปริวุตฺเถนา’’ติ วุตฺตํ.

๔๓๑. อาปนฺนมาปตฺตึ (มหาว. ๑๖๙; มหาว. อฏฺ. ๑๖๙) ¶ อเทสยิตฺวาน วา ‘‘อหํ, อาวุโส, อิตฺถนฺนามาย อาปตฺติยา เวมติโก, ยทา นิพฺเพมติโก ภวิสฺสามิ, ตํ อาปตฺตึ ปฏิกริสฺสามี’’ติ วตฺวา วิมตึ อนาวิกตฺวาน วา ‘‘น จ ภิกฺขเว อนุโปสเถ อุโปสโถ กาตพฺโพ อฺตฺร สงฺฆสามคฺคิยา’’ติ (มหาว. ๑๘๓) วุตฺตตฺตา อนุโปสเถปิ วา กาตุํ น จ กปฺปตีติ อตฺโถ.

๔๓๒. ‘‘น จ ภิกฺขเว ตทหุโปสเถ สภิกฺขุกา อาวาสา อภิกฺขุโก อาวาโส วา อนาวาโส วา คนฺตพฺโพ อฺตฺร สงฺเฆน อฺตฺร อนฺตรายา’’ติ (มหาว. ๑๘๑) วุตฺตตฺตา ‘‘อฏฺิโตโปสถาวาสา’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๘๑) วุตฺตํ. น วเช น คจฺเฉ. อธิฏฺาตุํ สีมเมว วาติ สเจ วิหาเร อุโปสถํ กโรนฺติ, อุโปสถาธิฏฺานตฺถํ สีมาปิ นทีปิ น คนฺตพฺพา. สเจ ปเนตฺถ โกจิ ภิกฺขุ โหติ, ตสฺส สนฺติกํ คนฺตุํ วฏฺฏติ. วิสฺสฏฺอุโปสถาปิ อาวาสา คนฺตุํ วฏฺฏติ, เอวํ คโต อธิฏฺาตุมฺปิ ลภตีติ. อุโปสถวินิจฺฉโย.

อุโปสถนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๓๓. ‘‘อนุชานามิ ¶ , ภิกฺขเว, ปฺจนฺนํ สงฺเฆ ปวาเรตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๑๕) วุตฺตตฺตา ‘‘เสสา สงฺฆปฺปวารณา’’ติ (มหาว. ๒๑๕ อาทโย) วุตฺตา.

๔๓๔. อชฺช ปวารณาติ เอตฺถ (มหาว. ๒๑๕ อาทโย) ปน จาตุทฺทสิกาย ปวารณาย ‘‘อชฺช ปวารณา จาตุทฺทสี’’ติ ปุพฺพกิจฺจํ กาตพฺพํ, ปนฺนรสิยํ ‘‘อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี’’ติ.

๔๓๗. เถเรสุ อุกฺกุฏิกํ นิสชฺช ปวาเรนฺเตสุ สยํ ปน นโว ยาว ปวาเรติ, ตาว อุกฺกุฏิโกว อจฺฉตูติ อตฺโถ. ‘‘น ภิกฺขเว เถเรสุ อุกฺกุฏิกํ นิสินฺเนสุ ปวารยมาเนสุ อาสเนสุ ¶ อจฺฉิตพฺพํ. โย อจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตทมนฺตรา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตุํ, ยาว ปวาเรติ, ปวาเรตฺวา อาสเน นิสีทิตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๑๑) หิ วุตฺตํ.

๔๔๐-๒. เอวํ เตวาจิกปฺปวารณํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ทฺเววาจิกเอกวาจิกสมานวสฺสิกปฺปวารณาสุ กตฺตพฺพํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทาเนนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ทาเนนาติ ทาเนน วา. ธมฺมสากจฺฉาติ อิมินา ธมฺมกถาสุตฺตสงฺคายนาวินยวินิจฺฉยาทโย คหิตา. ทาเนน วา ธมฺมสากจฺฉาย วา กลเหน วา รตฺติยา เขปิตภาวโต เตวาจิกาย โอกาเส อสติ ทสวิเธ วา อนฺตราเย อนุรูปโต อุตฺตึ เปตฺวา ปวาเรยฺยาติ สมฺพนฺโธ.

อิทานิ ยถานุรูปโต ตฺติ ปิตา, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุณาตุ เม’’ติอาทิมาห. ยถาปิตตฺติยาติ เอตฺถ สพฺพสงฺคาหิกาเจตฺติปิตา, เตวาจิกทฺเววาจิกเอกวาจิกานํ วเสน ปวาเรตพฺพํ, สมานวสฺสิกปฺปวารณาว เอกา น วฏฺฏติ. สเจ ‘‘สงฺโฆ เตวาจิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ ปิตา, เตวาจิกา ¶ เอว วฏฺฏติ, ทฺเววาจิกาทโย น วฏฺฏนฺติ. ‘‘ทฺเววาจิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ วุตฺเต ทฺเววาจิกฺจ เตวาจิกฺจ วฏฺฏติ, เอกวาจิกสมานวสฺสิกา น วฏฺฏนฺติ. ‘‘เอกวาจิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ วุตฺเต ปน สมานวสฺสิกํ เปตฺวา เสสา วฏฺฏนฺติ. ‘‘สมานวสฺสิก’’นฺติ ปน วุตฺเต สพฺพํ วฏฺฏตีติ. อาทิเก เจตฺถ อาหเรติ เอตฺถ ปวารณายปิ ปุพฺเพ อุโปสเถ วุตฺเต ‘‘ยทิ สมา อาคจฺเฉยฺยุ’’นฺติอาทิเก วาเร อาหเรติ อตฺโถ.

๔๔๓. อิทานิ วตฺตพฺพํ สนฺธาย ‘‘เอว’’นฺติ วุตฺตํ. ติวคฺโค จ จตุวคฺโค จ ติจตุวคฺโค.

๔๕๐. ‘‘น ภิกฺขเว สาปตฺติเกน ปวาเรตพฺพํ. โย ปวาเรยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๒๓๕) วุตฺตตฺตา สาปตฺติเกนปิ เวมติเกนปิ ปวาริยมาเน อาปตฺตึ สรนฺเตนปิ อุโปสเถ วุตฺตนเยน ปฏิปชฺชิตพฺพํ. ‘‘วคฺเค สมคฺเค วคฺโคติ-สฺิโน วิมติสฺส วา’’ติอาทิคาถาโต ปฏฺาย ยาว ‘‘อนฺตรายํ ว สงฺฆํ วา-ธิฏฺาตุํ สีมเมว วา’’ติ อวสานคาถา, ตาว เสสา อุโปสเถ วุตฺตา คาถาโยติ อธิปฺเปตา.

๔๕๑. ปวาริเต ¶ จาติ (มหาว. ๒๑๓ อาทโย) ปมปวารณาย สงฺฆมฺหิ ปวาริเตติ อธิปฺปาโย. เอตฺถ อวุตฺโถติ ปจฺฉิมิกาย อุปคโต อปรินิฏฺิตตฺตา ‘‘อวุตฺโถ’’ติ วุจฺจติ.

๔๕๒. จาตุมาสินีติ กตฺติกปุณฺณมี. เอตฺถ วุตฺถวสฺสา นาม ปจฺฉิมิกาย อุปคตา. ปวารณาวินิจฺฉโย.

ปวารณานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๕๓. จกฺขุโสตาทิเภเทหีติ (ที. นิ. ๑.๒๑๓, ๔๕๔; ม. นิ. ๑.๔๑๑; อ. นิ. ๔.๑๙๘; ธ. ส. ๑๓๕๒-๑๓๕๔; มหานิ. ๑๙๖) ¶ จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมนสงฺขาเตหิ ฉหิ อินฺทฺริเยหีติ อตฺโถ. รูปสทฺทาทิโคจเรติ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพธมฺมสงฺขาเตสุ ฉสุ โคจเรสูติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน หตฺถปาทหสิตกถิตวิโลกิตาทิเภทํ สุภาการํ คเหตฺวา อโยนิโส มนสิ กโรนฺตสฺส อภิชฺฌา อุปฺปชฺชติ. ‘‘อนตฺถํ เม อจริ, จรติ, จริสฺสตี’’ติอาทินา (ปริ. อฏฺ. ๓๒๙) นเยน ปฏิฆนิมิตฺตํ คเหตฺวา อโยนิโส มนสิ กโรนฺตสฺส พฺยาปาโท อุปฺปชฺชติ. เอตฺถ ปน อิตฺถิปุริสนิมิตฺตํ วา สุภนิมิตฺตาทิกํ กิเลสวตฺถุภูตํ นิมิตฺตํ อคฺคณฺหิตฺวา ทิฏฺเ ทิฏฺมตฺตาทินา ปฏิปชฺชิตฺวา อสุภนิมิตฺเต โยนิโส มนสิการํ พหุลีกโรนฺตสฺส อภิชฺฌาย ปหานํ โหติ. ‘‘อนตฺถํ เม อจริ, ตํ กุเตตฺถ ลพฺภา’’ติอาทินา วา เมตฺตาภาวนาทิวเสน วา โยนิโส มนสิ กโรนฺตสฺส พฺยาปาทปฺปหานํ โหติ. เอวมิทํ สงฺเขปโต รูปาทีสุ กิเลสานุพนฺธนิมิตฺตาทิคฺคาหปริวชฺชนลกฺขณํ อินฺทฺริยสํวรสีลนฺติ เวทิตพฺพํ.

‘‘ยานิ โสตานิ โลกสฺมึ; (อชิตาติ ภควา,)

ปฺาเยเต ปิธิยฺยเร’’ติ –. (สุ. นิ. ๑๐๔๑);

วุตฺตตฺตา ¶ ‘‘สติมา สมฺปชาโน วา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถ ปน จตุพฺพิธํ สมฺปชฺํ สาตฺถกสปฺปายโคจรอสมฺโมหวเสน. สํวรวินิจฺฉโย.

๔๕๕. เทสนา ¶ สํวโร เอฏฺิ, ปจฺจเวกฺขณ เภทโตติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๕๘๕; วิสุทฺธิ. ๑.๑๙) เทสนาสุทฺธิ สํวรสุทฺธิ ปริเยฏฺิสุทฺธิ ปจฺจเวกฺขณสุทฺธีติ เอวํ จตุพฺพิธา สุทฺธีติ อตฺโถ. อิทานิ ตาหิ สุทฺธีหิ วิสุชฺฌนเก ทสฺเสตุํ ‘‘ปาติโมกฺขสํวรสมฺมต’’นฺติอาทิมาห.

๔๕๖. ‘‘ปุน เอวํ น กริสฺส’’นฺติ จิตฺตาธิฏฺานสํวรา ยสฺมา สุชฺฌติ อินฺทฺริยสํวโร, ตสฺมา อินฺทฺริยสํวโร ‘‘สํวรสุทฺธี’’ติ วุตฺโตติ สมฺพนฺโธ.

๔๕๗. ปหายาเนสนนฺติ อเนสนํ ปหาย ธมฺเมน อุปฺปาเทนฺตสฺส ปจฺจเยติ ปาเสโส.

๔๕๘. ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส จีวรํ ปฏิเสวามิ…เป… อุปฺปนฺนานํ เวยฺยาพาธิกานํ…เป… ปรมตายา’’ติ (ม. นิ. ๑.๒๓; อ. นิ. ๖.๕๘) จ เอวํ จตูสุปิ ปจฺจเยสุ ยถาวุตฺตปจฺจเวกฺขณสุชฺฌนาติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน ทุวิธํ ปจฺจเวกฺขณํ ปฏิลาภกาเล จ ปริโภคกาเล จ. ปฏิลาภกาเล หิ ธาตุวเสน วา ปฏิกฺกูลวเสน วา ปจฺจเวกฺขิตฺวา ปิตจีวราทีนิ ตโต อุตฺตริ ปริภุฺชนฺตสฺส อนวชฺโชว ปริโภโค, ปริโภคกาเลปิ. สุทฺธิวินิจฺฉโย.

สุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๕๙. ‘‘จตฺตาริมานิ ¶ , ภิกฺขเว, อปฺปานิ เจว สุลภานิ จ, ตานิ จ อนวชฺชานิ. กตมานิ จตฺตาริ? ปํสุกูลํ, ภิกฺขเว, จีวรานํ อปฺปฺจ สุลภฺจ, ตฺจ อนวชฺชํ. ปิณฺฑิยาโลโป, ภิกฺขเว, โภชนานํ อปฺปฺจ สุลภฺจ, ตฺจ อนวชฺชํ. รุกฺขมูลํ ¶ , ภิกฺขเว, เสนาสนานํ อปฺปฺจ สุลภฺจ, ตฺจ อนวชฺชํ. ปูติมุตฺตเภสชฺชํ, ภิกฺขเว, เภสชฺชานํ อปฺปฺจ สุลภฺจ, ตฺจ อนวชฺชํ. อิมานิ โข, ภิกฺขเว, จตฺตาริ อปฺปานิ เจว สุลภานิ จ, ตานิ จ อนวชฺชานี’’ติ (อ. นิ. ๔.๒๗; อิติวุ. ๑๐๑) วจนโต ‘‘อปฺเปนา’’ติอาทิ วุตฺตํ.

สนฺตุฏฺโติ เอตฺถ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปสนฺโตสานํ วเสน เอเกกสฺมึ ปจฺจเย ตโย ตโย กตฺวา จตูสุ ปจฺจเยสุ ทฺวาทส สนฺโตสา โหนฺติ. มตฺตฺูติ เอตฺถ (ม. นิ. อฏฺ. ๑.๔๒๒; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๔.๒๓๙; อ. นิ. อฏฺ. ๒.๓.๑๖; อิติวุ. อฏฺ. ๒๘; ธ. ส. อฏฺ. ๑๒๔-๑๓๔) จตฺตาโร มตฺตา ปริเยสนมตฺตา ปฏิคฺคหณมตฺตา ปริโภคมตฺตา วิสฺสชฺชนมตฺตาติ. อิตรีตเรน ยาเปนฺโต สุภโร นาม. สนฺโตสวินิจฺฉโย.

สนฺโตสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๖๑-๒. อสุภนฺติ อสุภภาวนา. อิเม จตฺตาโร จตุรารกฺขา นามาติ อธิปฺปาโย. อิทานิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘อารกตฺตาทินา’’ติอาทิมาห. อารกตฺตาทินาติ เอตฺถ อารกตฺตา, อรีนํ อรานฺจ หตตฺตา, ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา, ปาปกรเณ รหาภาวาติ อิเมหิ ตาว จตูหิ การเณหิ โส ภควา อรหนฺติ อนุสฺสริตพฺโพติ อตฺโถ. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘อารกตฺตา ¶ หตตฺตา จ, กิเลสารีน โส มุนิ;

หตสํสารจกฺกาโร, ปจฺจยาทีน จารโห;

น รโห กโรติ ปาปานิ, อรหํ เตน วุจฺจตี’’ติ. (ปารา. อฏฺ. ๑.๑; วิสุทฺธิ. ๑.๑๓๐);

ภควา ¶ ปน สพฺพกิเลเสหิ สุวิทูรวิทูเร ิโต มคฺเคน สวาสนกิเลสานํ หตตฺตา, ตสฺมา ‘‘อารกตฺตา อรห’’นฺติ วุตฺโต. วุตฺตฺเหตํ –

นาโถ เตนารหํ มโต’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๕);

ภควตา ปน สพฺพกิเลสารโย หตา, ตสฺมา ‘‘อรีนํ หตตฺตาปิ อรห’’นฺติ วุตฺโต. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘ยสฺมา ราคาทิสงฺขาตา, สพฺเพปิ อรโย หตา;

ปฺาสตฺเถน นาเถน, ตสฺมาปิ อรหํ มโต’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๖);

ยํ ปเนตํ อวิชฺชาภวตณฺหามยนาภิปุฺาภิสงฺขารอปุฺาภิสงฺขารอาเนฺชาภิสงฺขารารํ ชรามรณเนมิ ‘‘อาสวสมุทยา อวิชฺชาสมุทโย’’ติ (ม. นิ. ๑.๑๐๓) วจนโต อาสวสมุทยมเยน อกฺเขน วิชฺฌิตฺวา ติภวรเถ โยชิตํ อนาทิกาลปฺปวตฺตํ สํสารจกฺกํ, ตสฺส ภควโต โพธิรุกฺขมูเล สมฺมปฺปธานวีริยปาเทหิ จตุปาริสุทฺธิสีลปถวิยํ ปติฏฺาย สทฺธาหตฺเถน กมฺมกฺขยกราณผรสุํ คเหตฺวา สพฺเพ อรา หตา. ตสฺมา ‘‘อรานํ หตตฺตา อรห’’นฺติ วุตฺโต. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘อรา สํสารจกฺกสฺส, หตา าณาสินา ยโต;

โลกนาเถน เตเนส, อรหนฺติ ปวุจฺจตี’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๘);

อคฺคทกฺขิเณยฺยตฺตา ¶ จีวราทีนํ ปจฺจยานํ อุตฺตมปูชาย จ ยุตฺโต ภควา, ตสฺมา ‘‘ปจฺจยาทีนํ อรหตฺตา จ อรห’’นฺติ วุจฺจติ. วุตฺตฺเหตํ –

ตสฺมา ชิโน อรหติ นามเมต’’นฺติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๙);

ยถา โลเก เกจิ ปณฺฑิตมานิโน อสิโลกภเยน รโห ปาปานิ กโรนฺติ, ตถา ภควา กทาจิปิ น กโรติ, ตสฺมา ‘‘ปาปกรเณ รหาภาวา จ อรห’’นฺติ วุจฺจติ. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘ยสฺมา นตฺถิ รโห นาม, ปาปกมฺเมสุ ตาทิโน;

รหาภาเวน เตเนส, อรหํ อิติ วิสฺสุโต’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๑๓๐) –

เอวํ อารกตฺตาทินา อรหนฺติ ภาเวตพฺพํ.

สมฺมา สามฺจ สพฺพธมฺมานํ พุทฺธตฺตา ปน สมฺมาสมฺพุทฺโธ. สมฺมาติ าเยเนว, อภิฺเยฺเย ธมฺเม อภิฺเยฺยโต ปริฺเยฺเย ธมฺเม ปริฺเยฺยโต ปหาตพฺเพ ธมฺเม ปหาตพฺพโต สจฺฉิกาตพฺเพ ธมฺเม สจฺฉิกาตพฺพโต ภาเวตพฺเพ ธมฺเม ภาเวตพฺพโต เอวาติ อตฺโถ. สามฺจาติ อตฺตนาว. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘อภิฺเยฺยํ อภิฺาตํ, ภาเวตพฺพฺจ ภาวิตํ;

ปหาตพฺพํ ปหีนํ เม, ตสฺมา พุทฺโธสฺมิ พฺราหฺมณา’’ติ. (ม. นิ. ๒.๓๙๙; สุ. นิ. ๕๖๓);

‘‘อิติปิ โส ภควา อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ วิชฺชาจรณสมฺปนฺโน สุคโต โลกวิทู อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ สตฺถาเทวมนุสฺสานํ พุทฺโธ ภควา’’ติ เอวํ วุตฺเต นวเภเท ภควโต คุเณ ยา ปุนปฺปุนํ อุปฺปชฺชนโต สติเยว อนุสฺสติ, ปวตฺติตพฺพฏฺานมฺหิเยว วา ปวตฺตตฺตา สทฺธาปพฺพชิตสฺส ¶ กุลปุตฺตสฺส อนุรูปา สตีติ อนุสฺสติ, พุทฺธํ อารพฺภ อุปฺปนฺนา อนุสฺสติ พุทฺธานุสฺสติ, ยา เอวํ นววิเธน ปวตฺตา สติ ¶ , สา พุทฺธานุสฺสติ นามาติ อตฺโถ. สพฺพากาเรน ปน อาจริเยน พุทฺธโฆเสน พุทฺธานุสฺสติ วิสุทฺธิมคฺเค (วิสุทฺธิ. ๑.๑๒๓ อาทโย) วุตฺตา, อตฺถิเกน ปน ตโต ปจฺจาสีสิตพฺพา.

๔๖๓-๔. จตุรารกฺขาย สายํปาตํ ภาเวตพฺพตฺตา เมตฺตาภาวนํ ทสฺเสนฺเตน เถเรน สพฺพตฺถกกมฺมฏฺานภาวนาวเสน ทสฺสิตาติ เวทิตพฺพา. อิตรถา ‘‘อตฺตานํ อุปมํ กตฺวา, น หเนยฺย น ฆาตเย’’ติ (ธ. ป. ๑๒๙-๑๓๐) วจนโต สพฺพปมํ ‘‘อหํ สุขิโต โหมิ, อเวโร’’ติอาทินา นเยน ภาเวตฺวาว อตฺตนิ จิตฺตํ นิปริพนฺธมานํ กตฺวา ปจฺฉา อาจริยุปชฺฌายาทีสุ กเมน ภาเวตพฺพา. อตฺตนิ ปน อปฺปนา น โหติ. โคจรคามมฺหิ อิสฺสเร ชเนติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๑๖๕) โคจรคาเม. สีมฏฺสงฺฆโต ปฏฺาย ปริจฺฉิชฺช ปริจฺฉิชฺชาติ อตฺโถ. เอวํ เมตฺตํ ภาเวนฺโต ภิกฺขุสงฺเฆ เมตฺตาย สหวาสีนํ มุทุจิตฺตํ ชเนติ, อถสฺส สุขสํวาสตา โหติ. สีมฏฺกเทวตาสุ เมตฺตาย มุทุกตจิตฺตาหิ เทวตาหิ ธมฺมิกาย รกฺขาย สุสํวิหิตรกฺโข โหติ. โคจรคามมฺหิ อิสฺสรชเน เมตฺตาย มุทุกตจิตฺตสนฺตาเนหิ อิสฺสเรหิ ธมฺมิกาย รกฺขาย สุรกฺขิตปริกฺขาโร โหติ. ตตฺถ มนุสฺเส เมตฺตาย ปสาทิตจิตฺเตหิ เตหิ อปริภูโต หุตฺวา วิจรติ. สพฺพสตฺเตสุ เมตฺตาย สพฺพตฺถ อปฺปฏิหตจาโร โหติ.

๔๖๕-๖. วณฺณโต จ สณฺานโต จ โอกาสโต จ ทิสโต จ ปริจฺเฉทโต จ เกสาทิโกฏฺาเส ววตฺถเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ วณฺณโตติ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๑๐) เกสาทีนํ วณฺณโต. สณฺานโตติ เตสํเยว สณฺานโต. โอกาสโตติ ‘‘อยํ โกฏฺาโส อิมสฺมึ นาม โอกาเส ปติฏฺิโต’’ติ เอวํ ตสฺส ตสฺส โอกาสโต. ทิสโตติ ¶ อิมสฺมึ สรีเร นาภิโต อุทฺธํ อุปริมา ทิสา, อโธ เหฏฺิมา ทิสา, ตสฺมา ‘‘อยํ โกฏฺาโส อิมิสฺสา นาม ทิสายา’’ติ ทิสา ววตฺถเปตพฺพา. ปริจฺเฉทโตติ สภาคปริจฺเฉทโต วิสภาคปริจฺเฉทโตติ ทฺเว ปริจฺเฉทา. ตตฺถ ‘‘อยํ โกฏฺาโส เหฏฺา จ อุปริ จ ติริยฺจ อิมินา นาม ปริจฺเฉโท’’ติ เอวํ สภาคปริจฺเฉโท เวทิตพฺโพ. ‘‘เกสา น โลมา, โลมา น เกสา’’ติ เอวํ อมิสฺสกวเสน วิสภาคปริจฺเฉโท.

เอวํ ¶ ปฺจหิ อากาเรหิ ววตฺถานาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ มนสิ กโรนฺเตน เอวํ มนสิ กาตพฺพนฺติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปุพฺพโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อนุปุพฺพโตติ สชฺฌายกรณกาลโต ปฏฺาย ‘‘เกสา นขา’’ติ เอวํ เอกนฺตริกาย วา ‘‘โลมา เกสา’’ติ เอวํ อุปฺปฏิปาฏิยา วา น มนสิ กาตพฺพํ, อถ โข ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทินา นเยน อนุปฏิปาฏิยา มนสิ กาตพฺพํ, อนุปฏิปาฏิยา มนสิ กโรนฺเตนาปิ นาติสีฆํ นาติสณิกํ มนสิ กาตพฺพํ, พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ เจตโส วิกฺเขโป ปฏิพาหิตพฺโพ. ‘‘ปณฺณตฺตึ สมติกฺกมฺม, มุฺจนฺตสฺสานุปุพฺพโต’’ติ ปาโ คเหตพฺโพ. เอวฺหิ สติ ภาวนากฺกเมน อตฺโถ สุวิฺเยฺโย โหติ. ‘‘เกสา โลมา’’ติอาทิปฺตฺตึ อมนสิกตฺวา ปฏิกฺกูลภาเวน เอวํ จิตฺตํ เปตพฺพํ. มุฺจนฺตสฺสานุปุพฺพโตติ โย โย โกฏฺาโส อาปาถํ นาคจฺฉติ, ตํ ตํ อนุปุพฺพโต มุฺจนฺตสฺสาติ อตฺโถ.

๔๖๗. อิทานิ ยถา ปฏิกฺกูลมนสิกาโร กาตพฺโพ, ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘วณฺณอาสยสณฺานา’’ติอาทิมาห. เอเตหิ วณฺณาทีหิ โกฏฺาเสหิ ปฏิกฺกูลาติ ภาวนาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ (วิภ. อฏฺ. ๓๕๖; วิสุทฺธิ. ๑.๑๗๘) เกสา ตาว วณฺณโตปิ ปฏิกฺกูลา. ตถา ¶ หิ ยาคุภตฺตาทีสุ เกสวณฺณํ กิฺจิ ทิสฺวา ชิคุจฺฉนฺติ. สณฺานโตปิ ปฏิกฺกูลา. ตถา หิ รตฺตึ ภุฺชนฺตา เกสสณฺานํ มกจิวากาทิกํ ฉุปิตฺวา ชิคุจฺฉนฺติ. เตลมกฺขนาทิวิรหิตานฺจ อคฺคิมฺหิ ปกฺขิตฺตานฺจ คนฺโธ อติวิย ปฏิกฺกูโลติ คนฺธโตปิ ปฏิกฺกูลา. อสุจิฏฺาเน ชาตสูเปยฺยปณฺณํ วิย ปุพฺพโลหิตมุตฺตกรีสปิตฺตเสมฺหาทินิสฺสนฺเทน ชาตตฺตา อาสยโตปิ ปฏิกฺกูลา. คูถราสิมฺหิ อุฏฺิตกณฺณิกํ วิย เอกตึสโกฏฺาสราสิมฺหิ ชาตตฺตา โอกาสโตปิ ปฏิกฺกูลา. อุทฺธุมาตกํ วินีลกํ วิปุพฺพกํ วิจฺฉิทฺทกํ วิกฺขายิตกํ วิกฺขิตฺตกํ หตวิกฺขิตฺตกํ โลหิตกํ ปุฬวกํ อฏฺิกนฺติ อิเมสุ อุทฺธุมาตกาทีสุ วตฺถูสุ อสุภาการํ คเหตฺวา ปวตฺตา ภาวนา วา อสุภํ นามาติ อตฺโถ.

๔๖๘. ยํ ปเนตํ อรหนฺตานํ วฏฺฏทุกฺขสมุจฺเฉทสงฺขาตํ สมุจฺเฉทมรณํ (วิสุทฺธิ. ๑.๑๖๗), สงฺขารานํ ขณภงฺคสงฺขาตํ ขณิกมรณํ, ‘‘รุกฺโข มโต, โลหํ มต’’นฺติอาทิ สมฺมุติมรณฺจ, น ตํ อิธ อธิปฺเปตํ. อิธ ปน มรณนฺติ เอกภวปริยาปนฺนสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส อุปจฺเฉโท อธิปฺเปโต. ตมฺปิ กาลมรณํ อกาลมรณนฺติ ทุวิธํ โหติ. ตตฺถ กาลมรณํ ปุฺกฺขเยน วา อายุกฺขเยน วา อุภยกฺขเยน วา โหติ, อกาลมรณํ อุปปีฬกอุปจฺเฉทกกมฺมวเสน ¶ . ‘‘มรณํ เม ภวิสฺสตี’’ติ วา ‘‘ชีวิตํ อุจฺฉิชฺชิสฺสตี’’ติ วา ‘‘มรณํ มรณ’’นฺติ วา โยนิโส ภาวยิตฺวานาติ สมฺพนฺโธ.

๔๖๙-๗๐. ยสฺส ปน เอตฺตาวตา อุปจารชฺฌานํ น อุปฺปชฺชติ, เตน วธกปจฺจุปฏฺานโต สมฺปตฺติวิปตฺติโต อุปสํหรณโต กายพหุสาธารณโต อายุทุพฺพลโต อนิมิตฺตโต อทฺธานปริจฺเฉทโต ขณปริตฺตโตติ อิเมหิ อฏฺหิ อากาเรหิ มรณํ อนุสฺสริตพฺพํ, อิทานิ ¶ เต ทสฺเสตุํ ‘‘วธกสฺเสวุปฏฺาน’’นฺติอาทิมาห. อสึ อุกฺขิปิตฺวา สีสํ ฉินฺทิตุํ ิตวธโก วิย มรณํ ปจฺจุปฏฺิตเมวาติ ภาวนา มรณสฺสติ นามาติ สมฺพนฺโธ. เอวํ สพฺพตฺถ. สพฺพํ อาโรคฺยํ พฺยาธิปริโยสานํ, สพฺพํ โยพฺพนํ ชราปริโยสานํ, สพฺพํ ชีวิตํ มรณปริโยสานํ, ตสฺมา ‘‘อยํ โยพฺพนาทิกายสมฺปตฺติ ตาวเทว โสภติ, ยาว มรณสงฺขาตา วิปตฺติ น ภวิสฺสตี’’ติ เอวมาทินา สมฺปตฺติวิปตฺติโต จ, สตฺตหากาเรหิ อุปสํหรณโต มรณํ อนุสฺสริตพฺพํ ยสมหตฺตโต ปุฺมหตฺตโต ถามมหตฺตโต อิทฺธิมหตฺตโต ปฺามหตฺตโต ปจฺเจกพุทฺธโต สมฺมาสมฺพุทฺธโตติ. ตตฺถ ‘‘อิทํ มรณํ นาม มหายสานํ มหาปริวารานํ มหาสมฺมตมนฺธาตาทีนมฺปิ อุปริ ปตติ, กิมงฺคํ ปน มยฺหํ อุปริ น ปติสฺสตี’’ติ เอวํ ยสมหตฺตโต,

‘‘วาสุเทโว พลเทโว, ภีมเสนาทโย มหา;

พลา มจฺจุวสํ ปตฺตา, มาทิเสสุ กถาว กา’’ติ. –

‘‘มหาโมคฺคลฺลานาทีนํ มหิทฺธิกานมฺปิ อุปริ ปตติ, มาทิเสสุ กถาว กา’’ติ เอวํ อิทฺธิมหตฺตโต, ‘‘สาริปุตฺตาทีนํ มหาปฺานมฺปิ อุปริ ปตติ, มาทิเสสุ กถาว กา’’ติ ¶ เอวํ ปฺามหตฺตโต. เอวํ อิตเรสมฺปิ ปจฺเจกพุทฺธสมฺมาสมฺพุทฺธานมฺปิ มหนฺตภาวํ จินฺเตตฺวา ‘‘เตสมฺปิ อุปริ มรณํ ปตติ, กิมงฺคํ ปน มยฺหํ อุปริ น ปติสฺสตี’’ติ เอวํ อุปสํหรณโต จ, ‘‘อยํ กาโย พหุสาธารโณ อชฺฌตฺติกานํเยว อเนกสตานํ โรคานํ พาหิรานํ อหิวิจฺฉิกาทีนฺจา’’ติ กายพหุสาธารณโต จ, ‘‘อสฺสาสปสฺสาสปฏิพทฺธํ ชีวิต’’นฺติอาทินา นเยน อายุทุพฺพลโต จ,

อนิมิตฺตา น นายเร’’ติ. (สํ. นิ. อฏฺ. ๑.๑.๒๐; ชา. อฏฺ. ๒.๒.๓๔) –

เอวํ กาลววตฺถานสฺส อภาวโต จ, ‘‘โย, ภิกฺขเว, จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ ชีวติ อปฺปํ วา ภิยฺโย’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๔๕) วุตฺตตฺตา เอวมาทินา นเยน อทฺธานสฺส ปริจฺเฉทาจ ภาวนา มรณสฺสติ นามาติ อตฺโถ. ขณปริตฺตโต จ มรณสฺสติ ภาเวตพฺพา.

ลหุ โส วตฺตเต ขโณ’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๑๗๖) –

หิ วุตฺตํ. จตุรารกฺขวินิจฺฉโย.

จตุรารกฺขนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๗๑-๒. นามรูปํ ¶ ¶ ปริคฺคยฺหาติ เอตฺถ (วิสุทฺธิ. ๒.๖๖๒ อาทโย) นามรูปปริคฺคหํ กาตุกาเมน ตาว เปตฺวา เนวสฺานาสฺายตนํ อวเสเสสุ ยํ กิฺจิ ฌานํ สมาปชฺชิตฺวา วุฏฺาย วิตกฺกาทีนิ ฌานงฺคานิ จ ตํสมฺปยุตฺเต จ ผสฺสาทโย ธมฺเม ลกฺขณรสปจฺจุปฏฺานปทฏฺานวเสน ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘สพฺพเมตํ อารมฺมณาภิมุขํ นมนโต นมนฏฺเน นาม’’นฺติ ววตฺถเปตพฺพํ. ตโต ตสฺส ปจฺจยํ ปริเยสนฺโต ‘‘หทยวตฺถุํ นิสฺสาย วตฺตตี’’ติ ปสฺสติ, ปุน วตฺถุสฺส ปจฺจยภูตานิ จ อุปาทารูปานิ จ ปสฺสิตฺวา ‘‘อิทํ สพฺพํ รุปฺปนโต วิการาปตฺติโต รูป’’นฺติ ปริคฺคณฺหาติ. ปุน ตทุภยํ ‘‘นมนลกฺขณํ นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูป’’นฺติ เอวํ สงฺเขปโต นามรูปํ ววตฺถเปติ. อิทํ สพฺพํ สมถยานิกวเสน วุตฺตํ. วิปสฺสนายานิโก ปน จตุธาตุววตฺถานมุเขน ภูตุปาทายรูปานิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ‘‘สพฺพเมตํ รุปฺปนโต รูป’’นฺติ ปสฺสติ. ตโต เอวํ ปริจฺฉินฺนรูปสฺส จกฺขาทีนิ นิสฺสาย ปวตฺตมานา อรูปธมฺมาปิ อาปาถมาคจฺฉนฺติ. ตโต สพฺเพปิ เต อรูปธมฺเม นมนลกฺขเณน เอกโต กตฺวา ‘‘เอตํ นาม’’นฺติ ปสฺสติ. โส ‘‘อิทํ นามํ, อิทํ รูป’’นฺติ ทฺเวธา ววตฺถเปติ. เอวํ ววตฺถเปตฺวา ‘‘นามรูปโต อุทฺธํ อฺโ สตฺโต วา ปุคฺคโล วา โปโส วา เทโว วา พฺรหฺมา วา นตฺถี’’ติ ปสฺสติ.

ยถาหิ องฺคสมฺภารา, โหติ สทฺโท รโถ อิติ;

เอวํ ขนฺเธสุ สนฺเตสุ, โหติ สตฺโตติ สมฺมุติ. (สํ. นิ. ๑.๑๗๑);

เอวเมว ปฺจสุ อุปาทานกฺขนฺเธสุ สติ สตฺโต, ปุคฺคโลติ วา โวหารมตฺโต โหตีติ เอวมาทินา นเยน นามรูปานํ ยาถาวทสฺสนสงฺขาเตน ทิฏฺิวิสุทฺธิภูเตน าเณน นามรูปํ ปริคฺคยฺหาติ อตฺโถ.

ตโต ¶ ตสฺส จ ปจฺจยนฺติ ปุน ตสฺส นามรูปสฺส ปจฺจยํ ปริคฺคยฺหาติ อตฺโถ. วุตฺตนเยน นามรูปํ ปริคฺคณฺหิตฺวา ‘‘โก นุ โข อิมสฺส เหตู’’ติ ปริเยสนฺโต อเหตุวาทวิสมเหตุวาเทสุ โทสํ ทิสฺวา โรคํ ทิสฺวา ตสฺส นิทานสมุฏฺานํ ปริเยสนฺโต เวชฺโช วิย ตสฺส เหตุฺจ ปจฺจยฺจ ปริเยสนฺโต อวิชฺชา ตณฺหา อุปาทานํ กมฺมนฺติ อิเม จตฺตาโร ธมฺเม นามรูปสฺส อุปฺปาทปจฺจยตฺตา ‘‘เหตู’’ติ จ อาหารํ อุปตฺถมฺภนสฺส ปจฺจยตฺตา ‘‘ปจฺจโย’’ติ ¶ จ ปสฺสติ. ‘‘อิมสฺส กายสฺส อวิชฺชาทโย ตโย ธมฺมา มาตา วิย ทารกสฺส อุปนิสฺสยา โหนฺติ, กมฺมํ ปิตา วิย ปุตฺตสฺส ชนกํ, อาหาโร ธาติ วิย ทารกสฺส สนฺธารโก’’ติ เอวํ รูปกายสฺส ปจฺจยปริคฺคหํ กตฺวา ปุน ‘‘จกฺขุฺจ ปฏิจฺจ รูเป จ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิฺาณ’’นฺติอาทินา (สํ. นิ. ๒.๔๓) นเยน นามกายสฺสปิ เหตุปจฺจยํ ปริคฺคณฺหาติ.

เอวํ ปริคฺคณฺหนฺโต ‘‘อตีตานาคตาปิ ธมฺมา เอวเมว ปวตฺตนฺตี’’ติ สนฺนิฏฺานํ กโรติ. ตสฺส ยา สา ปุพฺพนฺตํ อารพฺภ ‘‘อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธานํ, น นุ โข อโหสึ, กึ นุ โข, กถํ นุ โข, กึ หุตฺวา กึ อโหสึ นุ โข อหํ อตีตมทฺธาน’’นฺติ ปฺจวิธา วิจิกิจฺฉา วุตฺตา, ยาปิ อปรนฺตํ อารพฺภ ‘‘ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธานํ, น นุ โข, กึ นุ โข, กถํ นุ โข, กึ หุตฺวา กึ ภวิสฺสามิ นุ โข อหํ อนาคตมทฺธาน’’นฺติ ปฺจวิธา วุตฺตา, ยาปิ เอตรหิ วา ปน ปจฺจุปฺปนฺนํ อทฺธานํ อารพฺภ ‘‘อชฺฌตฺตํ กถํกถี โหติ, อหํ นุ โขสฺมิ, โน นุ โขสฺมิ, กึ นุ โขสฺมิ, กถํ นุ โขสฺมิ, อยํ นุ โข สตฺโต กุโต อาคโต, โส กุหึ คามี ภวิสฺสตี’’ติ ฉพฺพิธา วิจิกิจฺฉา วุตฺตา, ตา สพฺพาปิ ปหียนฺติ. เอวํ ปจฺจยปริคฺคหเณน ตีสุ อทฺธาสุ ¶ กงฺขํ วิตริตฺวา ิตํ าณํ ‘‘กงฺขาวิตรณวิสุทฺธี’’ติปิ ‘‘ธมฺมฏฺิติาณ’’นฺติปิ ‘‘สมฺมาทสฺสน’’นฺติปิ วุจฺจติ.

เอตฺถ ปน ติสฺโส โลกิยปริฺา าตปริฺา ตีรณปริฺา ปหานปริฺาติ. ตตฺถ ‘‘รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, เวทยิตลกฺขณา เวทนา’’ติ เอวํ เตสํ เตสํ ธมฺมานํ ปจฺจตฺตลกฺขณสลฺลกฺขณวเสน ปวตฺตา ปฺา าตปริฺานาม. ‘‘รูปํ อนิจฺจํ, เวทนา อนิจฺจา’’ติอาทินา เตสํเยว ธมฺมานํ สามฺลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนาปฺา ตีรณปริฺา นาม. เตสุ เอวํ ปน ธมฺเมสุ นิจฺจสฺาทิปชหนวเสน ปวตฺตา ลกฺขณารมฺมณิกวิปสฺสนา ปหานปริฺา นาม. ตตฺถ สงฺขารปริคฺคหโต ปฏฺาย ยาว ปจฺจยปริคฺคหา าตปริฺาย ภูมิ. กลาปสมฺมสนโต ปฏฺาย ยาว อุทยพฺพยานุปสฺสนา ตีรณปริฺาย ภูมิ. ภงฺคานุปสฺสนโต ปฏฺาย ปหานปริฺาย ภูมิ. ตโต ปฏฺาย หิ ‘‘อนิจฺจโต อนุปสฺสนฺโต นิจฺจสฺํ ปชหติ, ทุกฺขโต อนุปสฺสนฺโต สุขสฺํ, อนตฺตโต อนุปสฺสนฺโต อตฺตสฺํ, นิพฺพินฺทนฺโต นนฺทึ, วิรชฺชนฺโต ราคํ, นิโรเธนฺโต สมุทยํ, ปฏินิสฺสชฺชนฺโต ¶ อาทานํ ปชหตี’’ติ (ปฏิ. ม. ๑.๕๒) เอวํ ปชหนฺโต นิจฺจสฺาทิปหานสาธิกานํ สตฺตนฺนํ อนุปสฺสนานํ อาธิปจฺจํ โหติ. อิติ อิมาสุ ปริฺาสุ สงฺขารปริจฺเฉทสฺส เจว ปจฺจยปริคฺคหสฺส จ สาธิตตฺตา อิมินา โยคินา าตปริฺา อธิคตา โหติ.

ปุน ‘‘ยํ กิฺจิ รูปํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ รูปํ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจํ, อุทยพฺพยปฺปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขํ, อวสวตฺติตฺตา อนตฺตา. ยา กาจิ เวทนา, ยา กาจิ สฺา, เย เกจิ สงฺขารา, ยํ กิฺจิ วิฺาณํ อตีตานาคตปจฺจุปฺปนฺนํ ¶ อชฺฌตฺตํ วา พหิทฺธา วา โอฬาริกํ วา สุขุมํ วา หีนํ วา ปณีตํ วา ยํ ทูเร สนฺติเก วา, สพฺพํ วิฺาณํ หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจํ, อุทยพฺพยปฺปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขํ, อวสวตฺติตฺตา อนตฺตา’’ติ เอวมาทินา นเยน กลาปสมฺมสนํ กโรติ. อิทํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวาน สงฺขาเร สมฺมสนฺโต’’ติ.

เอวํ สงฺขาเรสุ อนิจฺจทุกฺขอนตฺตวเสน กลาปสมฺมสนํ กตฺวา ปุน สงฺขารานํ อุทยพฺพยเมว ปสฺสติ. กถํ? ‘‘อวิชฺชาสมุทยา (ปฏิ. ม. ๑.๕๐) รูปสมุทโย, ตณฺหากมฺมอาหารสมุทยา รูปสมุทโย’ติ เอวํ รูปกฺขนฺธสฺส ปจฺจยสมุทยทสฺสนฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสตี’’ติ เอวํ ปฺจหากาเรหิ รูปกฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. ‘‘อวิชฺชานิโรธา รูปนิโรโธ, ตณฺหากมฺมอาหารนิโรธา รูปนิโรโธ’ติ เอวํ รูปกฺขนฺธสฺส ปจฺจยนิโรธทสฺสนฏฺเน รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ, วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ รูปกฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสตี’’ติ เอวํ ปฺจหากาเรหิ วยํ ปสฺสติ. ตถา ‘‘อวิชฺชาสมุทยา เวทนาสมุทโย, ตณฺหากมฺมผสฺสสมุทยา เวทนาสมุทโย’’ติ เวทนากฺขนฺธสฺส, นิพฺพตฺติลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส อุทยํ ปสฺสติ. ‘‘อวิชฺชานิโรธา เวทนานิโรโธ, ตณฺหากมฺมผสฺสนิโรธา เวทนานิโรโธ’’ติ เวทนากฺขนฺธสฺส, วิปริณามลกฺขณํ ปสฺสนฺโตปิ เวทนากฺขนฺธสฺส วยํ ปสฺสติ. เอวํ สฺากฺขนฺธาทีสุปิ. อยํ ปน วิเสโส – วิฺาณกฺขนฺธสฺส ผสฺสฏฺาเน นามรูปสมุทยา, นามรูปนิโรธาติ โยเชตพฺพํ. เอวํ เอเกกสฺมึ ขนฺเธ ปจฺจยสมุทยวเสน จ นิพฺพตฺติลกฺขณวเสน จ ปจฺจยนิโรธวเสน จ วิปริณามลกฺขณวเสน จ อุทยพฺพยทสฺสเนน ทส ¶ ทส กตฺวา ปฺาส ลกฺขณานิ ¶ วุตฺตานิ. เตสํ วเสน เอวํ รูปสฺส อุทโย รูปสฺส วโยติ ปจฺจยโต เจว ลกฺขณโต จ วิตฺถาเรน มนสิการํ กโรติ.

ตสฺเสวํ กโรโต ‘‘อิติ กิร อิเม ธมฺมา อหุตฺวา สมฺโภนฺติ, หุตฺวา ปฏิเวนฺตี’’ติ าณํ วิสทํ โหติ. ‘‘เอวํ กิร อิเม ธมฺมา อนุปฺปนฺนา อุปฺปชฺชนฺติ, อุปฺปนฺนา นิรุชฺฌนฺตี’’ติ นิจฺจํ นวาว หุตฺวา สงฺขารา อุปฏฺหนฺติ. น เกวลฺจ นิจฺจํ นวา, สูริยุคฺคมเน อุสฺสาวพินฺทุ วิย, อุทกพุพฺพุโฬ วิย, อุทเก ทณฺฑราชิ วิย, อารคฺเค สาสโป วิย, วิชฺชุปฺปาโท วิย จ ปริตฺตฏฺายิโน. มายามรีจิสุปินอลาตจกฺกคนฺธพฺพนครเผณปิณฺฑกทลิอาทโย วิย นิสฺสารา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. เอตฺตาวตา จาเนน วยธมฺมเมว อุปฺปชฺชติ, อุปฺปนฺนฺจ วยํ อุเปตีติ อิมินา อากาเรน สมปฺาส ลกฺขณานิ ปฏิวิชฺฌิตฺวา ิตํ อุทยพฺพยานุปสฺสนํ นาม ปมํ ตรุณวิปสฺสนาาณํ อธิคตํ โหติ, ยสฺสาธิคมา อารทฺธวิปสฺสโกติ สงฺขฺยํ คจฺฉติ.

อถสฺส อารทฺธวิปสฺสกสฺส กุลปุตฺตสฺส โอภาโส าณํ ปีติ ปสฺสทฺธิ สุขํ อธิโมกฺโข ปคฺคโห อุปฏฺานํ อุเปกฺขา นิกนฺตีติ ทส วิปสฺสนุปกฺกิเลสา อุปฺปชฺชนฺติ. เอตฺถ โอภาโส นาม วิปสฺสนากฺขเณ าณสฺส พลวตฺตา โลหิตํ ปสีทติ, เตน ฉวิโต โอภาโส นิพฺพตฺตติ, ตํ ทิสฺวา อยํ โยคี ‘‘มคฺโค มยา ปตฺโต’’ติ ตเมว โอภาสํ อสฺสาเทติ. าณนฺติ วิปสฺสนาาณเมเวตํ, สงฺขาเร สมฺมสนฺตสฺส สูรํ ปสนฺนํ หุตฺวา ปวตฺตมานํ ทิสฺวา ปุพฺเพ วิย ‘‘มคฺโค’’ติ อสฺสาเทติ. ปีตีติ วิปสฺสนาปีติ เอว. ตสฺส หิ ตสฺมึ ขเณ ปฺจวิธา ปีติ อุปฺปชฺชติ. ปสฺสทฺธีติ วิปสฺสนาปสฺสทฺธิ. ตสฺมึ สมเย เนว กายจิตฺตานํ ทรโถ คารวตา กกฺขฬตา อกมฺมฺตา เคลฺตา วงฺกตา โหติ. สุขํ วิปสฺสนาสุขเมว. ตสฺส กิร ตสฺมึ ¶ สมเย สกลสรีรํ ปิตวฏฺฏิ วิย อภิสนฺทยมานํ อติปณีตํ สุขํ อุปฺปชฺชติ.

อธิโมกฺโข นาม วิปสฺสนากฺขเณ ปวตฺตา สทฺธา. ตสฺมึ ขเณ จิตฺตเจตสิกานํ อติวิย ปสาทภูตา พลวตี สทฺธา อุปฺปชฺชติ. ปคฺคโห นาม วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตํ วีริยํ. ตสฺมิฺหิ ขเณ อสิถิลมนจฺจารทฺธํ สุปคฺคหิตํ วีริยํ อุปฺปชฺชติ. อุปฏฺานนฺติ วิปสฺสนาสมฺปยุตฺตา สติ. ตสฺมิฺหิ ขเณ สุปฏฺิตา สติ อุปฺปชฺชติ. อุเปกฺขาติ ทุวิธา วิปสฺสนาวชฺชนวเสน ¶ . ตสฺมึ ขเณ สพฺพสงฺขารคฺคหเณ มชฺฌตฺตภูตวิปสฺสนุเปกฺขาสงฺขาตํ าณํ พลวนฺตํ หุตฺวา อุปฺปชฺชติ, มโนทฺวาเร อาวชฺชนุเปกฺขา จ, สาว ตํ ตํ านํ อาวชฺเชนฺตสฺส สูรา ติขิณา หุตฺวา วหติ. นิกนฺติ วิปสฺสนานิกนฺติ. โอภาสาทีสุ อาลยํ กุรุมานา สุขุมา สนฺตาการา นิกนฺติ อุปฺปชฺชติ. เอตฺถ โอภาสาทโย กิเลสวตฺถุภูตตาย ‘‘อุปกฺกิเลสา’’ติ วุตฺตา, น อกุสลตฺตา. นิกนฺติ ปน อุปกฺกิเลโส เจว กิเลสวตฺถุ จ. ปณฺฑิโต ปน ภิกฺขุ โอภาสาทีสุ อุปฺปนฺเนสุ วิกฺเขปํ อคจฺฉนฺโต ‘‘โอภาสาทโย ธมฺมา น มคฺโค, อุปกฺกิเลสวินิมุตฺตํ ปน วีถิปฺปฏิปนฺนํ วิปสฺสนาาณํ มคฺโค’’ติ มคฺคฺจ อมคฺคฺจ ววตฺถเปติ. ตสฺเสวํ ‘‘อยํ มคฺโค, อยํ น มคฺโค’’ติ ตฺวา ิตํ าณํ ‘‘มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธี’’ติ วุจฺจติ.

อิโต ปฏฺาย อฏฺวิธสฺส าณสฺส วเสน สิขาปฺปตฺตํ วิปสฺสนาาณํ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม โหติ. อุทยพฺพยานุปสฺสนาาณํ ภงฺคานุปสฺสนาาณํ ภยตุปฏฺานาณํ อาทีนวานุปสฺสนาาณํ นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ มุฺจิตุกมฺยตาาณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณํ สงฺขารุเปกฺขาาณนฺติ อิมานิ อฏฺ าณานิ นาม. เอตานิ นิพฺพตฺเตตุกาเมน ยสฺมา อุปกฺกิเลเสหิ อภิภูตํ หุตฺวา ลกฺขณปฺปฏิเวธํ กาตุํ อสมตฺถํ ¶ โหติ จิตฺตํ, ตสฺมา ปุนปิ อุทยพฺพยเมว ปสฺสิตพฺพํ. อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺตสฺส อนิจฺจลกฺขณํ ยถาภูตํ อุปฏฺาติ, อุทยพฺพยปฺปฏิปีฬิตตฺตา ทุกฺขลกฺขณฺจ ‘‘ทุกฺขเมว จ สมฺโภติ, ทุกฺขํ ติฏฺติ เวติ จา’’ติ (สํ. นิ. ๑.๑๗๑) ปสฺสโต อนตฺตลกฺขณฺจ.

เอตฺถ จ อนิจฺจํ อนิจฺจลกฺขณํ, ทุกฺขํ ทุกฺขลกฺขณํ, อนตฺตา อนตฺตลกฺขณนฺติ อยํ วิภาโค เวทิตพฺโพ. เอตฺถ อนิจฺจนฺติ ขนฺธปฺจกํ. กสฺมา? อุปฺปาทวยฺถตฺตภาวา หุตฺวา อภาวโต วา. อฺถตฺตํ นาม ชรา, อุปฺปาทวยฺถตฺตํ อนิจฺจลกฺขณํ, หุตฺวา อภาวสงฺขาโต วา เอโก อาการวิกาโร. ‘‘ยทนิจฺจํ ตํ ทุกฺข’’นฺติ (สํ. นิ. ๓.๑๕) วจนโต ตเทว ขนฺธปฺจกํ ทุกฺขํ. กสฺมา? อภิณฺหํ ปฏิปีฬิตตฺตา. อภิณฺหปฺปฏิปีฬนากาโร ทุกฺขลกฺขณํ. ‘‘ยํ ทุกฺขํ ตทนตฺตา’’ติ วจนโต ตเทว ขนฺธปฺจกํ อนตฺตา. กสฺมา? อวสวตฺตนโต. อวสวตฺตนากาโร อนตฺตลกฺขณํ. อิมานิปิ ตีณิ ลกฺขณานิ อุทยพฺพยํ ปสฺสนฺตสฺเสว อารมฺมณานิ โหนฺติ.

ปุนปิ ¶ โส รูปารูปธมฺเมสุ เอว ‘‘อนิจฺจา’’ติอาทินา วิปสฺสติ, ตสฺส สงฺขารา ลหุํ ลหุํ อาปาถํ คจฺฉนฺติ. ตโต อุปฺปาทํ วา ิตึ วา อารมฺมณํ อกตฺวา เตสํ ขยวยนิโรเธ เอว ปสฺสโต สติ สนฺติฏฺตีติ อิทํ ภงฺคานุปสฺสนาาณํ นาม. อิมสฺส อุปฺปาทโต ปฏฺาย อสฺส โยคิโน ‘‘ยถา อิเม สงฺขารา ปฺจกฺขนฺธา ภิชฺชนฺติ, เอวํ อตีเตปิ สงฺขารา ภิชฺชึสุ, อนาคเตปิ ภิชฺชิสฺสนฺตี’’ติ นิโรธเมว ปสฺสโต สติ สนฺติฏฺติ, ตสฺส ภงฺคานุปสฺสนาาณํ อาเสวนฺตสฺส พหุลีกโรนฺตสฺส สพฺพภวโยนิคติฏฺิติสตฺตาวาเสสุ สพฺเพ สงฺขารา ชลิตองฺคารกาสุอาทโย วิย มหาภยํ หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. เอตํ ภยตุปฏฺานาณํ นาม. ตสฺส ตํ ภยตุปฏฺานาณํ อาเสวนฺตสฺส ¶ สพฺเพ ภวาทโย อาทิตฺตองฺคารา วิย, สมุสฺสิตขคฺคา วิย ปจฺจตฺถิกา อปฺปฏิสรณา สาทีนวา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ. อิทํ อาทีนวานุปสฺสนาาณํ นาม. ตสฺส เอวํ สงฺขาเร อาทีนวโต ปสฺสนฺตสฺส ภวาทีสุ สงฺขารานํ อาทีนวตฺตา สพฺพสงฺขาเรสุ อุกฺกณฺนา อนภิรติ อุปฺปชฺชติ. อิทํ นิพฺพิทานุปสฺสนาาณํ นาม. สพฺพสงฺขาเรสุ นิพฺพินฺทนฺตสฺส อุกฺกณฺนฺตสฺส สพฺพสฺมา สงฺขารคตา มุฺจิตุกามตา นิสฺสริตุกามตาว โหติ. อิทํ มุฺจิตุกมฺยตาาณํ นาม. ปุน ตสฺมา สงฺขารคตา มุฺจิตุํ ปุน เต เอว สงฺขาเร ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาเณน ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา ตีรณํ ปฏิสงฺขานุปสฺสนาาณํ นาม, โย เอวํ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา สงฺขาเร ปริคฺคณฺหนฺโต เตสุ อนตฺตลกฺขณสฺส สุทิฏฺตฺตา ‘‘อตฺตา’’ติ วา ‘‘อตฺตนิย’’นฺติ วา อคฺคณฺหนฺโต สงฺขาเรสุ ภยฺจ นนฺทิฺจ ปหาย สงฺขาเรสุ อุทาสิโน โหติ มชฺฌตฺโต, ‘‘อห’’นฺติ วา ‘‘มม’’นฺติ วา น คณฺหาติ, สพฺพสงฺขาเรสุ อุทาสิโน มชฺฌตฺโต ตีสุ ภเวสุ อุเปกฺขโก, ตสฺส ตํ าณํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ นาม. ตํ ปเนตํ สพฺพสงฺขารปฺปวตฺตํ วิสฺสชฺเชตฺวา นิพฺพานนินฺนํ นิพฺพานปกฺขนฺทํ โหติ, โน เจ นิพฺพานํ สนฺตโต ปสฺสติ, ปุนปฺปุนํ ‘‘อนิจฺจ’’นฺติ วา ‘‘ทุกฺข’’นฺติ วา ‘‘อนตฺตา’’ติ วา ติวิธานุปสฺสนาวเสน สงฺขารารมฺมณเมว หุตฺวา ปวตฺตติ.

เอวํ ติฏฺมานฺจ เอตํ อนิมิตฺโต อปฺปณิหิโต สุฺโตติ ติณฺณํ วิโมกฺขานํ วเสน วิโมกฺขมุขภาวํ อาปชฺชิตฺวา ติฏฺติ. ติสฺโส หิ อนุปสฺสนา ตีณิ วิโมกฺขมุขานีติ วุจฺจนฺติ. เอตฺถ จ อนิจฺจโต มนสิ กโรนฺโต (ปฏิ. ม. ๑.๒๒๓-๒๒๔) อธิโมกฺขพหุโล อนิมิตฺตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ. ทุกฺขโต มนสิ กโรนฺโต ปสฺสทฺธิพหุโล อปฺปณิหิตํ วิโมกฺขํ ปฏิลภติ. อนตฺตโต มนสิ กโรนฺโต เวทพหุโล สุฺตวิโมกฺขํ ปฏิลภติ. เอตฺถ จ อนิมิตฺโต ¶ วิโมกฺโขติ อนิมิตฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต ¶ อริยมคฺโค. โส หิ อนิมิตฺตาย ธาตุยา อุปฺปนฺนตฺตา อนิมิตฺโต, กิเลเสหิ จ วิมุตฺตตฺตา วิโมกฺโข. เอเตเนว นเยน อปฺปณิหิตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต อปฺปณิหิโต, สุฺตากาเรน นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ปวตฺโต สุฺโตติ เวทิตพฺโพ. อธิคตสงฺขารุเปกฺขสฺส กุลปุตฺตสฺส วิปสฺสนา สิขาปฺปตฺตา โหติ. วุฏฺานคามินิวิปสฺสนาติ เอตเทว. เอตํ สงฺขารุเปกฺขาาณํ อาเสวนฺตสฺส ภาเวนฺตสฺส ติกฺขตรา สงฺขารุเปกฺขา อุปฺปชฺชติ.

ตสฺส อิทานิ มคฺโค อุปฺปชฺชิสฺสตีติ สงฺขารุเปกฺขา สงฺขาเร ‘‘อนิจฺจา’’ติ วา ‘‘ทุกฺขา’’ติ วา ‘‘อนตฺตา’’ติ วา สมฺมสิตฺวา ภวงฺคํ โอตรติ. ภวงฺคา วุฏฺาย สงฺขารุเปกฺขาย อาคตนเยเนว อนิจฺจาทิอากาเรน มนสิ กริตฺวา อุปฺปชฺชติ มโนทฺวาราวชฺชนํ, ตเทว มนสิ กโรโต ปมํ ชวนจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ยํ ‘‘ปริกมฺม’’นฺติ วุจฺจติ. ตทนนฺตรํ ตเถว ทุติยํ ชวนจิตฺตํ อุปฺปชฺชติ, ยํ ‘‘อุปจาร’’นฺติ วุจฺจติ. ตทนนฺตรมฺปิ ตเถว อุปฺปชฺชติ ชวนจิตฺตํ, ยํ ‘‘อนุโลม’’นฺติ วุจฺจติ. อิทํ เตสํ ปาฏิเยกฺกํ นามํ. อวิเสเสน ปน ติวิธเมตํ อาเสวนนฺติปิ ปริกมฺมนฺติปิ อุปจารนฺติปิ อนุโลมนฺติปิ วุจฺจติ. อิทํ ปน อนุโลมาณํ สงฺขารารมฺมณาย วุฏฺานคามินิยา วิปสฺสนาย ปริโยสานํ โหติ. นิปฺปริยาเยน ปน โคตฺรภุาณเมว วิปสฺสนาปริโยสานนฺติ วุจฺจติ. ตโต ปรํ นิโรธํ นิพฺพานํ อารมฺมณํ กุรุมานํ ปุถุชฺชนโคตฺตํ อติกฺกมมานํ นิพฺพานารมฺมเณ ปมสมนฺนาหารภูตํ อปุนราวฏฺฏกํ โคตฺรภุาณํ อุปฺปชฺชติ. อิทํ ปน าณํ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิฺจ าณทสฺสนวิสุทฺธิฺจ น ภชติ, อนฺตรา อพฺโพหาริกเมว โหติ, วิปสฺสนาโสเต ปติตตฺตา ปน วิปสฺสนาติ วา ¶ สงฺขฺยํ คจฺฉติ. นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา โคตฺรภุาเณ นิรุทฺเธ เตน ทินฺนสฺาย นิพฺพานํ อารมฺมณํ กตฺวา ทิฏฺิสํโยชนํ สีลพฺพตปรามาสสํโยชนํ วิจิกิจฺฉาสํโยชนนฺติ ตีณิ สํโยชนานิ สมุจฺเฉทวเสน วิทฺธํเสนฺโต โสตาปตฺติมคฺโค อุปฺปชฺชติ. ตทนนฺตรํ ตสฺเสว วิปากภูตานิ ทฺเว ตีณิ วา ผลจิตฺตานิ อุปฺปชฺชนฺติ อนนฺตรวิปากตฺตา โลกุตฺตรานํ. ผลปริโยสาเน ปนสฺส จิตฺตํ ภวงฺคํ โอตรติ.

ตโต ภวงฺคํ วิจฺฉินฺทิตฺวา ปจฺจเวกฺขณตฺถาย มโนทฺวาราวชฺชนํ อุปฺปชฺชติ. โส หิ ‘‘อิมินา วตาหํ มคฺเคน อาคโต’’ติ มคฺคํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อยํ เม อานิสํโส ลทฺโธ’’ติ ¶ ผลํ ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา ปหีนา’’ติ ปหีนกิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, ตโต ‘‘อิเม นาม เม กิเลสา อวสิฏฺา’’ติ อุปริมคฺคตฺตยวชฺเฌ กิเลเส ปจฺจเวกฺขติ, อวสาเน ‘‘อยํ เม ธมฺโม อารมฺมณโต ปฏิวิทฺโธ’’ติ อมตํ นิพฺพานํ ปจฺจเวกฺขติ. อิติ โสตาปนฺนสฺส อริยสาวกสฺส ปฺจ ปจฺจเวกฺขณานิ โหนฺติ. ตถา สกทาคามิอนาคามีนํ. อรหโต ปน อวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณํ นาม นตฺถิ. เอวํ สพฺพานิปิ เอกูนวีสติ โหนฺติ. อุกฺกฏฺปริจฺเฉโทว เจโส. ปหีนาวสิฏฺกิเลสปจฺจเวกฺขณฺหิ เสกฺขานํ โหติ วา, น วา. เอวํ ปจฺจเวกฺขิตฺวา โส โสตาปนฺโน อริยสาวโก ตสฺมึเยว วา อาสเน นิสินฺโน อปเรน วา สมเยน กามราคพฺยาปาทานํ ตนุภาวํ กโรนฺโต ทุติยมคฺคํ ปาปุณาติ, ตทนนฺตรํ วุตฺตนเยน ผลฺจ. ตโต วุตฺตนเยน กามราคพฺยาปาทานํ อนวเสสปฺปหานํ กโรนฺโต ตติยมคฺคํ ปาปุณาติ, วุตฺตนเยน ผลฺจ. ตโต ตสฺมึเยว วา อาสเน นิสินฺโน อปเรน วา สมเยน รูปราคอรูปราคมานอุทฺธจฺจอวิชฺชานํ อนวเสสปฺปหานํ กโรนฺโต จตุตฺถมคฺคํ ¶ ปาปุณาติ, วุตฺตนเยน ผลฺจ. เอตฺตาวตา เจส อรหา นาม อฏฺโม อริยปุคฺคโล โหติ มหาขีณาสโว. อิติ อิเมสุ จตูสุ มคฺเคสุ าณํ าณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม.

เอตฺตาวตา ปาติโมกฺขสํวรสีลาทีนํ วุตฺตตฺตา สีลวิสุทฺธิ จ เมตฺตาสุภาทีนํ วุตฺตตฺตา จิตฺตวิสุทฺธิ จ นามรูปปริคฺคหาทีนํ วเสน ทิฏฺิวิสุทฺธิกงฺขาวิตรณวิสุทฺธิมคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ าณทสฺสนวิสุทฺธิโย จาติ สตฺต วิสุทฺธิโย วุตฺตา โหนฺติ. อิทํ วุตฺตปฺปการํ ปฏิปทากฺกมํ สนฺธาย วุตฺตํ ‘‘ปาปุเณยฺยานุปุพฺเพน, สพฺพสํโยชนกฺขย’’นฺติ. เอตฺถ สกฺกายทิฏฺิ วิจิกิจฺฉา สีลพฺพตปรามาโส กามราโค ปฏิโฆ รูปราโค อรุปราโค มาโน อุทฺธจฺจํ อวิชฺชาติ อิเม ทส ธมฺมา สพฺพสํโยชนา นาม. เอเตสุ สกฺกายทิฏฺิวิจิกิจฺฉาสีลพฺพตปรามาสา โสตาปตฺติมคฺควชฺฌา, กามราคปฏิฆา ทุติยมคฺเคน ตนุภูตา หุตฺวา ตติเยน สมุคฺฆาตํ คจฺฉนฺติ, เสสานิ ปฺจ จตุตฺเถนาติ. เอวํ อนุปุพฺเพน สพฺพสํโยชนกฺขยสงฺขาตํ อรหตฺตํ ปาปุณาตีติ เวทิตพฺพํ.

วิปสฺสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๗๓-๕. อธิสีลอธิจิตฺตานํ ¶ อธิปฺาย จ สิกฺขนา อุตฺตริ ภิกฺขุกิจฺจํ นาม นตฺถิ ยสฺมา, อโต อยํ ขุทฺทสิกฺขา สมุทาหฏา.

เกนาติ เจ? ยสฺส เถรสฺส โลกวิจาริโน โลเก วิจรนฺตสฺส มหโต กิตฺติสทฺทสฺส ปริสฺสโม น สมฺโภติ น โหติ, กึ วิย? มาลุตสฺเสว นิจฺจโส, ยถา ¶ นิจฺจํ วิจรนฺตสฺส มาลุตสฺส ปริสฺสโม นตฺถิ, เอวํ วิจรนฺตสฺส กิตฺติสทฺทสฺส ปริสฺสโม นตฺถิ, เตน ธมฺมสิริเกน สมุทาหฏาติ สมฺพนฺโธ.

นิฏฺิโต ขุทฺทสิกฺขาย, สมาเสน วินิจฺฉโย;

วิตฺถาโร ปน เอติสฺสา, สพฺพมฺปิ ปิฏกตฺตยํ.

ตสฺมา วิตฺถารกาเมน, สกเล ปิฏกตฺตเย;

กตฺตพฺโพ สาทโร เอตฺถ, อิตเรน วิเสสโตติ.

ขุทฺทสิกฺขา-ปุราณฏีกา นิฏฺิตา.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

ติโลกติลกํ ¶ ¶ วนฺเท, สทฺธมฺมามตนิมฺมิตํ;

สํสุฏฺุกตสมฺภตฺตึ, ชินํ ชนมโนรมํ.

สาริปุตฺตํ มหาสามึ, เนกสตฺถวิสารทํ;

มหาคุณํ มหาปฺํ, นโม เม สิรสา ครุํ.

ขุทฺทสิกฺขาย ฏีกา ยา, ปุราตนา สมีริตา;

น ตาย สกฺกา สกฺกจฺจํ, อตฺโถ สพฺพตฺถ าตเว.

ตโตเนกคุณานํ ¶ โย, มฺชูสา รตนานว;

สุมงฺคลสนาเมน, เตน ปฺวตา สตา.

อชฺเฌสิโต ยตินฺเทน, สทารฺนิวาสินา;

สวินิจฺฉยเมติสฺสา, กริสฺสามตฺถวณฺณนํ.

(ก) เอตฺถาห – กิมตฺถมาทิโตวายํ คาถา นิกฺขิตฺตา, นนุ ยถาธิปฺเปตเมว ปกรณมารภนียนฺติ? วุจฺจเต – สปฺปโยชนตฺตา ¶ . สปฺปโยชนฺหิ ตํทสฺสนํ ตาย รตนตฺตยปฺปณามาภิเธยฺยกรณปฺปการปฺปโยชนาภิธานสนฺทสฺสนโต. ตานิ จ ปน สปฺปโยชนานิ อนนฺตราเยน คนฺถปริสมาปนาทิปฺปโยชนานมภินิปฺผาทนโต. ตถา หิ โสตูนมตฺตโน จ ยถาธิปฺเปตตฺถนิปฺผาทนํ รตนตฺตยปฺปณามกรณปฺปโยชนํ. วิทิตาภิเธยฺยสฺส คนฺถสฺส วิฺูนมาทรณียตา อภิเธยฺยกถนปฺปโยชนํ. โสตุชนสมุสฺสาหชนนํ กรณปฺปการปฺปโยชนกถนปฺปโยชนํ. โวหารสุขตา ปน อภิธานกถนปฺปโยชนํ.

ตตฺถ วนฺทิตฺวา รตนตฺตยนฺติ อิมินา รตนตฺตยปฺปณาโม ทสฺสิโต, ขุทฺทสิกฺขนฺติ อิมินา ขุทฺทภูตานํ สิกฺขานํ อิธ ปฏิปาเทตพฺพตาทีปเนน อภิเธยฺยํ, อภิเธยฺโย จ นาเมส สมุทิเตน สตฺเถน วจนียตฺโถติ. อภิธานฺจ ปน อิมินาว ทสฺสิตํ เตน อตฺถานุคตสมฺาปริทีปนโต. สมาติกนฺติ อิมินา กรณปฺปกาโร, ขุทฺทสิกฺขนฺติ อิมินา จ, เตน ขุทฺทภูตานํ สิกฺขานํ อิธ ทสฺเสตพฺพภาวปฺปกาสนโต. อาทิโต อุปสมฺปนฺน สิกฺขิตพฺพนฺติ อิมินา ปโยชนปโยชนํ ปน อิมินาว สามตฺถิยโต ทสฺสิตเมว, ตาสํ สิกฺขิตพฺพปฺปกาสเนน หิ สิกฺขเน สติ ตมฺมูลิกาย ทิฏฺธมฺมิกสมฺปรายิกตฺถนิปฺผตฺติยา สํสิชฺฌนโต. ปกรณปฺปโยชนานํ สาธนสาธิยลกฺขโณ สมฺพนฺโธ ตนฺนิสฺสยทสฺสเนเนว ทสฺสิโตเยวาติ อยเมตฺถ สมุทายตฺโถ.

อยํ ปเนตฺถาวยวตฺโถ – รตนตฺตยํ วนฺทิตฺวา ขุทฺทสิกฺขํ ปวกฺขามีติ สมฺพนฺโธ. รติชนนฏฺเน ¶ รตนานิ, พุทฺธธมฺมสงฺฆานเมตํ อธิวจนํ. อถ วา จิตฺตีกตาทินา การเณน รตนานิ, พุทฺธาทโยว รตนานิ. ตถา จ วุตฺตํ –

‘‘จิตฺตีกตํ ¶ มหคฺฆฺจ, อตุลํ ทุลฺลภทสฺสนํ;

อโนมสตฺตปริโภคํ, รตนํ เตน วุจฺจตี’’ติ. (ที. นิ. อฏฺ. ๒.๓๓; สํ. นิ. อฏฺ. ๓.๕.๒๒๓; ขุ. ปา. อฏฺ. ๓; สุ. นิ. อฏฺ. ๑.๒๒๖; อุทา. อฏฺ. ๔๕; มหานิ. อฏฺ. ๕๐);

ตโย อวยวา อสฺสาติ ตยํ, สมุทายาเปกฺขํ เอกวจนํ, อวยววินิมุตฺตสฺส ปน สมุทายสฺส อภาวโต ตีณิ เอว รตนานิ วุจฺจนฺติ. รตนานํ ตยํ รตนตฺตยํ. วนฺทิตฺวาติ ตีหิ ทฺวาเรหิ นมสฺสิตฺวา. ‘‘ติสฺโส อิมา, ภิกฺขเว, วนฺทนา กาเยน วนฺทติ, วจสา วนฺทติ, มนสา วนฺทตี’’ติ (อ. นิ. ๓.๑๕๕) หิ วุตฺตํ. ตตฺถ วิฺตฺตึ อนุปฺปาเทตฺวา เกวลํ รตนตฺตยคุณานุสฺสรณวเสน มโนทฺวาเร พหุลปฺปวตฺตา กุสลเจตนา มโนทฺวารวนฺทนา. ตํ ตํ วิฺตฺตึ อุปฺปาเทตฺวา ปน ปวตฺตา กายวจีทฺวารวนฺทนา. สิกฺขิตพฺพาติ สิกฺขา, อธิสีลอธิจิตฺตอธิปฺาวเสน ติสฺโส สิกฺขา. สิกฺขนฺเจตฺถ ยถากฺกมํ สีลาทิธมฺมานํ สํวรณวเสน, เอการมฺมเณ จิตฺตเจตสิกานํ สมาธานวเสน, อารมฺมณชานนลกฺขณปฺปฏิเวธมคฺคปาตุภาวปาปนวเสน จ อาเสวนํ ทฏฺพฺพํ. อฺตฺถ พหุวิธา สิกฺขา, อิธ ตุ สงฺเขปนยตฺตา อปฺปกาทิอเนกตฺถสมฺภเวปิ ขุทฺท-สทฺทสฺส อปฺปกตฺโถเวตฺถ ยุตฺตตโรติ ขุทฺทา อปฺปกา สิกฺขาติ ขุทฺทสิกฺขา. อิธ ปน ขุทฺทสิกฺขาปฺปกาสโก คนฺโถ ตพฺโพหารูปจารโต อิตฺถิลิงฺควเสน ‘‘ขุทฺทสิกฺขา’’ติ วุจฺจติ ยถา ‘‘วรุณานคร’’นฺติ. ตํ ขุทฺทสิกฺขํ. ปวกฺขามีติ กเถสฺสามิ.

กีทิสนฺติ อาห ‘‘อาทิโต อุปสมฺปนฺนสิกฺขิตพฺพ’’นฺติอาทิ. อาทิ-สทฺโทยมตฺถิ อวยววจโน ยถา ‘‘สพฺพาทีนิ สพฺพนามานี’’ติ. อตฺถิ อปาทานวจโน ยถา ‘‘ปพฺพตาทีนิ เขตฺตานี’’ติ. ตตฺถาวยววาจี กมฺมสาธโน ‘‘อาทิยตีตฺยาที’’ติ. อิตโร อปาทานสาธโน ‘‘อาทิยติ เอตสฺมาตฺยาที’’ติ ¶ . ตตฺถ โย อวยววจโน, ตสฺเสทํ คหณํ, ตสฺมา อุปสมฺปนฺนกฺขณมฺปิ อนฺโต กตฺวา อาทิภูตา อุปสมฺปนฺนกฺขณโตเยว ปฏฺายาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอว-สทฺโท ปเนตฺถ สพฺพวากฺยานํ อวธารณผลตฺตา ลพฺภติ. โต-ปจฺจโย อวธิมฺหิเยว ¶ , น อาธาเร. ตตฺถ หิ โตปจฺจเย อาธาเร วตฺตมาเน อาทิมฺหิเยว มชฺฌอนฺตานํ อวยวภูเต อุปสมฺปนฺนกฺขเณเยวาติ อตฺโถ ภเวยฺย, ตถา สติ อวธารณนิจฺฉโย นิยโมติ อตฺถนฺตรตฺตา อาทิกฺขณนิยเมน มชฺฌาทโย นิวตฺติเยยฺยุํ. อปาทานวจนสฺสาปิ คหเณ อวธิภูโต อุปสมฺปนฺนกฺขโณ นิวตฺติเยยฺย ‘‘ปพฺพตาทีนิ เขตฺตานี’’ติ เอตฺถ อาทิภูตปพฺพตปริจฺจาเคน เขตฺตคฺคหณํ วิยาติ ทฏฺพฺพํ. ฏีกายํ ปน อาธารตฺโถปิ วุตฺโต, โส ยถาวุตฺตโทสํ นาติคจฺฉติ. สพฺพตฺถ ‘‘ฏีกาย’’นฺติ จ วุตฺเต เอตฺเถว ปุราณฏีกายนฺติ คเหตพฺพํ. อาทิโตติ อิมินา อิทํ ทีเปติ – อติทุลฺลภํ ขณสมวายํ ลภิตฺวา อาลสิยโทเสน อปฺปฏิปชฺชนฺเตหิ จ อฺาณโทเสน อฺถา ปฏิปชฺชนฺเตหิ จ อหุตฺวา อาทิโต ปฏฺาย นิรนฺตรเมว ตีสุ สิกฺขาสุ สมฺมาปฏิปชฺชนวเสน อาทโร ชเนตพฺโพติ.

อุปสมฺปนฺเนน อุปสมฺปนฺนาย จ สิกฺขิตพฺพํ อาเสวิตพฺพนฺติ อุปสมฺปนฺนสิกฺขิตพฺพํ, เอกเสสนเยน อุปสมฺปนฺนตาสามฺเน วา อุปสมฺปนฺนายปิ เอตฺเถวาวิโรโธติ อุปสมฺปนฺเนน สิกฺขิตพฺพนฺติ สมาโส. นนุ อธิสีลาทโยว สิกฺขิตพฺพา, เอวํ สติ กถํ ปกรณํ สิกฺขิตพฺพตฺเตน วุตฺตนฺติ? นายํ โทโส, สิกฺขาย สิกฺขิตพฺพตฺเต สติ ตทฺทีปกคนฺถสฺสาปิ อาเสวิตพฺพตา อาปชฺชตีติ. สุขคฺคหณตฺถํ วตฺตพฺพวินิจฺฉยํ สกลมฺปิ สงฺคเหตฺวา มาติกาย ปนโต สห มาติกายาติ สมาติกํ. ตคฺคุณสํวิฺาโณยํ พหุพฺพีหิ ตสฺส ขุทฺทสิกฺขาสงฺขาตสฺส ¶ อฺปทตฺถสฺส โย คุโณ มาติกาสงฺขาตํ วิเสสนํ, ตสฺส อิธ วิฺายมานตฺตา. สุเขเนว หิ คหณํ สิยา มาติกานุสาเรน ตํ ตํ วินิจฺฉยํ โอโลเกนฺตานํ สํสยาปคมโต.

(ข-ช) อิทานิ ¶ ‘‘สมาติก’’นฺติ วุตฺตตฺตา มาติกาปทานิ ตาว อุทฺทิสิตุํ ‘‘ปาราชิกา จ จตฺตาโร’’ติอาทิ อารทฺธํ. เอตฺถาห – ตีสุ สิกฺขาสุ อธิสีลสิกฺขาว กสฺมา ปมํ วุตฺตาติ? สพฺพสิกฺขานํ มูลภูตตฺตา. ‘‘สีเล ปติฏฺาย นโร สปฺโ, จิตฺตํ ปฺฺจ ภาวย’’นฺติ (สํ. นิ. ๑.๒๓; เปฏโก. ๒๒; มิ. ป. ๒.๑.๙) หิ วุตฺตํ. ตตฺราปิ มหาสาวชฺชตฺตา มูลจฺเฉชฺชวเสน ปวตฺตนโต สพฺพปมํ ชานิตพฺพาติ ปาราชิกาว ปมํ วุตฺตาติ เวทิตพฺพํ. มาติกาปทานํ ปน อตฺโถ ตสฺส ตสฺส มาติกาปทสฺส นิทฺเทสวเสเนว วิฺายตีติ น อิธ วิสุํ ทสฺสยิสฺสาม. อวิฺายมานํ ปน ตตฺถ ตตฺเถว ปกาสยิสฺสาม.

อิทานิ อุทฺทิฏฺปทานุกฺกเมน นิทฺเทสํ อารภนฺโต ‘‘ปาราชิกา จ จตฺตาโร’’ติ ปมํ มาติกาปทํ อุทฺธริ. เอวมุปริปิ. อิทานิ ปาราชิกาโย อุทฺทิสิตฺวา อุทฺทิฏฺปทานุกฺกเมน นิทฺเทสํ อารภนฺโต ‘‘ครุกา นวา’’ติ ทุติยํ ปทํ อุทฺธรีติอาทินา ยถาโยคํ วตฺตพฺพํ. ตตฺถ สิกฺขาปทํ อติกฺกมิตฺวา อาปตฺตึ อาปนฺนา ปุคฺคลา ตาย ปราชยนฺตีติ ปราชิยา. เตเยว ปาราชิกา อุปสคฺคสฺส วุทฺธึ กตฺวา ย-การสฺส ก-การกรเณน. เต ปน คณนปริจฺเฉทวเสน จตฺตาโรติ อตฺโถ.

๑-๒. อิทานิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘มคฺคตฺตเย’’ติอาทิ อารทฺธํ. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ มคฺคตฺตเยติ เอตฺถ ¶ มคฺคา จ นาม ตึส มคฺคา. มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตวเสน หิ ติสฺโส อิตฺถิโย. ตตฺถ ติรจฺฉานคตาย อยํ ปริจฺเฉโท –

‘‘อปทานํ อหี มจฺฉา, ทฺวิปทานฺจ กุกฺกุฏี;

จตุปฺปทานํ มชฺชารี, วตฺถุ ปาราชิกสฺสิมา’’ติ. (ปารา. อฏฺ. ๑.๕๕);

ตาสํ วจฺจปสฺสาวมุขมคฺควเสน ตโย ตโย กตฺวา นว มคฺคา, ตถา อุภโตพฺยฺชนกานํ, ปุริสานํ ปน วจฺจมุขมคฺควเสน ทฺเว ทฺเว กตฺวา ฉ, ตถา ปณฺฑกานนฺติ ตึส. เตสํ ตเย. กีทิเสติ อาห ‘‘สนฺถตสนฺถเต’’ติ. สนฺถเต อสนฺถเตติ ปทจฺเฉโท. น สนฺถตํ อสนฺถตํ. ตสฺมึ อสนฺถเต. น-กาโร เอตฺถ ‘‘อพฺราหฺมโณ’’ติอาทีสุ วิย ปยิรุทาเส, ตํ กิริยายุตฺตสฺส ตาทิสสฺส อฺสฺส วตฺถุโน วิธาเนน สนฺถตสฺส วตฺถุโน ปยิรุทาสนํ ปริจฺจชนํ ปยิรุทาโสติ. น ปสชฺชปฺปฏิเสเธ, สนฺถตํ ปสชฺช ปตฺวา ตสฺส ‘‘พฺราหฺมโณ น ภวิสฺสตี’’ติอาทีสุ วิย น นิเสโธติ. วา-สทฺโท ปเนตฺถ วจนยุตฺติพเลเนว ลพฺภติ, ตสฺส ปลิเวเตฺวา, อนฺโต วา ปเวเสตฺวา วตฺถาทินา เกนจิ ปฏิจฺฉนฺเน วา อปฺปฏิจฺฉนฺเน วาติ อตฺโถ. ตถาภูเต อลฺโลกาเส ปกติวาเตน อสมฺผุฏฺเ ตินฺตปฺปเทเส. นิมิตฺตนฺติ องฺคชาตํ. สนฺติอาทิ ตพฺพิเสสนํ. สนฺติ อตฺตนิยํ. สํ-สทฺโท หิ อตฺตนิ อตฺตนิเย จ วตฺตติ. สนฺถตํ อสนฺถตนฺติ ยถาวุตฺตนเยน ปฏิจฺฉนฺนํ วา อปฺปฏิจฺฉนฺนํ วา. อุปาทิณฺณนฺติ อนฏฺกายปฺปสาทํ. กิตฺตกนฺติ อาห ‘‘ติลมตฺตมฺปี’’ติ. ติลสฺส มตฺตํ สากลฺลํ ยสฺส ตํ ติลมตฺตํ ¶ . ‘‘มตฺตํ สากลฺลํ นิจฺฉเย’’ติ หิ นิฆณฺฑุ. เอตฺถาปิ อวยเวน วิคฺคโห สมุทาโย สมาสตฺโถ, ติลพีชปฺปมาณมฺปีติ วุตฺตํ โหติ. กึ ตํ? นิมิตฺตํ, ปเวสนํ วา. อปิ-สทฺโท สมฺภาวเน, ‘‘ติลพีชมตฺตมฺปี’’ติ สมฺภาวียติ, อธิเก กา ¶ นาม กถาติ อิทเมตฺถ สมฺภาวนํ, เอวํภูตํ สํ องฺคชาตํ ยถาวุตฺเต มคฺคตฺตเย ติลมตฺตมฺปิ ปเวสนฺโต ภิกฺขุ จุโต ปริภฏฺโ, ปาราชิโก นาม โหติ สาสนโตติ วิฺายติ คมฺมมานตฺถสฺส สทฺทสฺส ปโยคํ ปติ กามาจารตฺตา. กีทิโสติ อาห ‘‘อนิกฺขิตฺตสิกฺโข’’ติ. นิกฺขิตฺตสิกฺโข ปน อภิกฺขุกตฺตา ปริจฺจตฺโต. ตตฺถ นิกฺขิตฺตา โอหิตา ปริจฺจตฺตา ปจฺจกฺขาตา สิกฺขา เอเตนาติ วิคฺคโห. ยถาลกฺขณํ น นิกฺขิตฺตสิกฺโข อนิกฺขิตฺตสิกฺโข. ตตฺถ จิตฺตเขตฺตกาลปฺปโยคปุคฺคลวิชานนวเสน สิกฺขาปจฺจกฺขานํ ตฺวา ตทภาเวน อปจฺจกฺขานํ เวทิตพฺพํ.

ตตฺถ อุปสมฺปนฺนภาวโต จวิตุกามตาจิตฺตํ จิตฺตํ นาม. ‘‘พุทฺธํ ปจฺจกฺขามี’’ติอาทีนิ ‘‘คิหีติ มํ ธาเรหิ, อุปาสโก, อารามิโก, สามเณโรติ มํ ธาเรหี’’ติ ‘‘อลํ เม พุทฺเธนา’’ติอาทีนิ ฉ เขตฺตปทานิ เขตฺตํ นาม. ‘‘ปจฺจกฺขามี’’ติอาทินา วุตฺโต วตฺตมานกาโลเยว กาโล นาม. ยาย กายจิ ภาสาย วเสน วาจสิกปฺปโยโคว ปโยโค นาม. อนุมฺมตฺตาทิโก ปจฺจกฺขาโต จ มนุสฺสชาติโก โสว ปุคฺคโล นาม. ปจฺจกฺขาตกสฺส วจนสมนนฺตรเมว ‘‘อยํ อุกฺกณฺิโต’’ติ วา ‘‘คิหิภาวํ ปตฺถยตี’’ติ วา โสตุโน ชานนํ วิชานนํ นามาติ เวทิตพฺพํ.

ตตฺถ นฏฺกายปฺปสาทํ ปน ปิฬกํ วา จมฺมขิลํ วา โลมํ วา ปเวสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. อกฺขินาสกณฺณจฺฉิทฺทวตฺถิโกเสสุ, สตฺถกาทีหิ กตวเณ วา เมถุนราเคน นิมิตฺตํ ปเวสนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยํ. อวเสสสรีเรสุ อุปกจฺฉกาทีสุ ทุกฺกฏํ. ติรจฺฉานคตานํ หตฺถิอสฺสโคคทฺรภโอฏฺมหึสาทีนํ นาสาย ถุลฺลจฺจยํ, วตฺถิโกเส ถุลฺลจฺจยเมว. สพฺเพสมฺปิ ติรจฺฉานคตานํ อกฺขิกณฺณวเณสุ ทุกฺกฏํ. ตถา อวเสสสรีเร ¶ กายสํสคฺคราเคน, เมถุนราเคน วา ชีวมานกปุริสสฺส วตฺถิโกสํ อปฺปเวสนฺโต นิมิตฺเตน นิมิตฺตํ ฉุปติ, ทุกฺกฏํ. พหิ นิกฺขนฺตทนฺเตสุ วายมนฺตสฺส ปน ถุลฺลจฺจยนฺติ อยเมตฺถ สวินิจฺฉโย อตฺถวณฺณนกฺกโม.

อิทานิ ปเวสนํ นาม น เกวลํ อตฺตุปกฺกเมเนว, ปรูปกฺกเมนาปิ โหติ, ตตฺราปิ สาทิยนฺโตว ¶ จุโต โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ อถ วาติ อยํ นิปาโต, นิปาตสมุทาโย วา ปกฺขนฺตรารมฺเภ. ปเวสนฺจ ิตฺจ อุทฺธาโร จ ปวิฏฺฺจ ปเวสน…เป… ปวิฏฺานิ, อิตรีตรโยคทฺวนฺโท. อิตรีตรโยโค นาม อฺมฺตฺโถปาทานตาติ ปเวสนาทีนิ ิตาทิอตฺถานิปิ โหนฺตีติ ปวิฏฺ-สทฺโทปิ ปเวสนาทิอตฺโถ โหติ, ตโตเยเวตฺถ ตสฺมา พหุวจนสมฺภโว. อฺถา ทฺวนฺเท อวยวตฺถปธานตฺตา เอกตฺถวาจกาปิ ปวิฏฺ-สทฺทา กถํ พหุวจนปฺปสงฺโค. สมาหาเร วา ทฺวนฺโท. ขโณติ กาลวิเสโส. โส จ โยควนฺตานํ ขณนฺตรวินิมุตฺโต นตฺถีติ ปเวสน…เป…ปวิฏฺานิเยว ขโณติ กมฺมธารโย, อเภเท เภทปริกปฺปนาย วา ปเวสน…เป… ปวิฏฺานํ ขโณติ ฉฏฺีตปฺปุริโส. ตสฺส สาทโก, ตสฺมึ วา สาทโก ปเวสน…เป… สาทโก. ขณ-สทฺโท ปเนตฺถ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ทฺวนฺทสมาสตฺตา, ปเวสนกาลํ ิตกาลํ อุทฺธารกาลํ ปวิฏฺกาลํ, ตสฺมึ วา สาทิยนฺโตติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. เอวํ เสวนจิตฺตปจฺจุปฏฺาเนน สาทโก ภิกฺขุ จุโตติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ยถาวุตฺตปฺปเทสสฺส อนฺโตกรณํ ปเวสนํ นาม. ยาว อุทฺธรณารมฺภา นิวตฺตํ ิตํ นาม. อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๑.๕๘) ปน มาตุคามสฺส สุกฺกวิสฺสฏฺึ ปตฺวา สพฺพถา วายมโต โอรมิตฺวา ิตกาลํ สนฺธาย ‘‘สุกฺกวิสฺสฏฺิสมเย’’ติ ¶ วุตฺตํ. ยาว อคฺคา นีหรณํ อุทฺธาโร นาม. ยาว ปเวสนารหฏฺานา อนฺโตกตํ ปวิฏฺํ นาม.

๓-๔. อิทานิ ทุติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อทินฺนํ เถยฺยจิตฺเตน อาทิเยยฺย…เป… สงฺเกตํ วีตินามเย, ปาราชิโก ภเวติ สมฺพนฺโธ. อทินฺนนฺติ มนุสฺสสามิเกหิ กายวาจาหิ น ทินฺนํ. เถยฺยจิตฺเตนาติ เถโนติ โจโร, ตสฺส ภาโว เถยฺยํ น-การสฺส ย-การํ กตฺวา ทฺวิตฺเตน. ภวนฺติ เอตสฺมา อภิธานพุทฺธีติ ภาโว, สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ ชาติคุณาทิ. อิธ ปน อวหรณจิตฺตสงฺขาตํ ทพฺพํ เถยฺยํ. เถยฺยฺจ ตํ จิตฺตฺจาติ เถยฺยจิตฺตํ, เตน. อาทิเยยฺยาติ อารามาทึ อภิยุฺชิตฺวา คณฺเหยฺย. หเรยฺยาติ หรนฺโต คณฺเหยฺย. อวหเรยฺยาติ อุปนิกฺขิตฺตํ ภณฺฑํ ‘‘เทหิ เม ภณฺฑ’’นฺติ วุจฺจมาโน ‘‘น มยา คหิต’’นฺติอาทีนิ วทนฺโต คณฺเหยฺย. อิริยาปถํ โกเปยฺยาติ ภณฺฑหารกสฺส คมนาทิอิริยาปถํ วิจฺฉินฺทิตฺวา คณฺเหยฺย. โกปํ กตฺวา คณฺหาตีติ หิ เอตสฺมึ อตฺเถ ‘‘โกปี’’ติ ¶ นามธาตุ. านา จาเวยฺยาติ ปิตฏฺานโต จาเวยฺย. สงฺเกตํ วีตินามเยติ ปริกปฺปิตฏฺานํ วา สุงฺกฆาตํ วา อติกฺกาเมยฺย.

เอตฺถ จ อารามาทิอภิยุฺชเน, สามิกสฺส วิมตุปฺปาทนธุรนิกฺเขเป, ภณฺฑหารกสฺส สีสภารามสนผนฺทาปนขนฺโธโรปเน, อุปนิกฺขิตฺเต ‘‘เทหิ เม ภณฺฑ’’นฺติ โจทิยมานสฺส ‘‘นาหํ คณฺหามี’’ติ ภณนวิมตุปฺปาทนธุรนิกฺเขเป, ถลฏฺสฺส เถยฺยจิตฺเตนามสนผนฺทาปนานาจาวเน จาติ จตูสุ ปจฺเจกํ ยถากฺกมํ ทุกฺกฏถุลฺลจฺจยปาราชิกาโย เวทิตพฺพา. ‘‘สหภณฺฑหารกํ เนสฺสามี’’ติ ¶ ปมทุติยปาทสงฺกามเน, ปริกปฺปิตสุงฺกฆาตฏฺานโต ปมทุติยปาทาติกฺกาเม จาติ ทฺวีสุ ปจฺเจกํ กเมน ถุลฺลจฺจยปาราชิกาโย เวทิตพฺพา. อยเมตฺถ สวิฺาณกาวิฺาณกมิสฺสกตฺตา นานาภณฺฑวเสน โยชนา. เอกภณฺฑวเสน ปน สสฺสามิกสฺส ทาสสฺส วา ติรจฺฉานคตสฺส วา ยถาวุตฺเตน อภิโยคาทินา นเยน อาทิยนหรณาทิวเสน โยชนา ทฏฺพฺพา.

อปิจ อิมานิ ฉ ปทานิ วณฺณยนฺเตน นานาภณฺฑเอกภณฺฑสาหตฺถิกปุพฺพปฺปโยคเถยฺยาวหารสงฺขาเต ปฺจปฺจเก สโมธาเนตฺวา ปฺจวีสติ อวหารา ทสฺเสตพฺพา ฉปฺปทนฺโตคธตฺตา สพฺเพสมฺปิ อวหารานํ. เต ปน อวหารา เยน เกนจิ อภิโยคาทิอาการนานตฺตมตฺเตน ภินฺนาติ ตํวเสน ปฺจปฺจกํ นาม ชาตํ. เอวํ สํวณฺณิตฺหิ อิทํ อทินฺนาทานปาราชิกํ สุวณฺณิตํ นาม โหตีติ ทฏฺพฺพํ. ตตฺถ ปุริมานิ ทฺเว ปฺจกานิ ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติอาทีนํ ปฺจนฺนํ ปทานํ วเสน ลพฺภนฺติ. ยํ ปเนตํ ‘‘สงฺเกตํ วีตินามเย’’ติ ฉฏฺํ ปทํ, ตํ ตติยปฺจเมสุ ปฺจเกสุ นิสฺสคฺคิยปริกปฺปาวหารวเสน โยเชตพฺพํ.

ตตฺถ สาหตฺถิก-สทฺเทน อุปจารโต ตํสหจริตปฺจกํ คเหตฺวา ‘‘สาหตฺถิกฺจ ตํ ปฺจกฺจา’’ติ วา ‘‘สาหตฺถิกาทิ ปฺจก’’นฺติ มชฺเฌปทโลปวเสน วา สาหตฺถิกปฺจกํ. เอวมุปริปิ. ตํ ปน สาหตฺถิโก อาณตฺติโก นิสฺสคฺคิโย อตฺถสาธโก ธุรนิกฺเขโป จาติ. ตตฺถ สโก หตฺโถ สหตฺโถ, สหตฺเถน นิพฺพตฺโต สาหตฺถิโก. เอวํ อาณตฺติโก. สุงฺกฆาตปริกปฺปิโตกาสานํ อนฺโต ตฺวา พหิ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, โส เอว นิสฺสคฺคิโย. กาลํ อนิยเมตฺวา อาณตฺตสฺส ภณฺฑคฺคหณโต ¶ จ ปรสฺส เตลกุมฺภิยา ปาทคฺฆนกํ เตลํ อวสฺสํ ปิวนกานํ อุปาหนาทีนํ นิกฺขิตฺตานํ เตลปาตนโต จ ปุเรตรเมว ปาราชิกสงฺขาตํ อตฺถํ ¶ สาเธตีติ อตฺถสาธโก. โส ปน อาณาปนปฺปโยโค, อุปาหนาทีนํ นิกฺเขปปฺปโยโค จ. อารามาภิโยเค จ อุปนิกฺขิตฺตภณฺเฑ จ ตาวกาลิกภณฺฑเทยฺยานมทาเน จ ธุรสฺส นิกฺเขโป ธุรนิกฺเขโป.

ปุพฺพปฺปโยคปฺจกํ นาม ปุพฺพปฺปโยโค สหปฺปโยโค สํวิธาวหาโร สงฺเกตกมฺมํ นิมิตฺตกมฺมนฺติ. ตตฺถ อาณาปนํ ภณฺฑคฺคหณโต ปุพฺพตฺตา ปุพฺพปฺปโยโค นาม. านาจาวนขิลสงฺกามนปฺปโยเคน สห วตฺตมาโน สหปฺปโยโค. สํวิธาย สมฺมนฺตยิตฺวา คเตสุ เอเกนาปิ ภณฺเฑ านา จาวิเต สพฺเพสํ อวหาโร สํวิธาวหาโร. สงฺเกตกมฺมนฺติ ปุพฺพณฺหาทิกาลปริจฺเฉทวเสน สฺชานนกรณํ. นิมิตฺตกมฺมํ นาม สฺุปฺปาทนตฺถํ อกฺขินิขณนาทิกรณํ.

เถยฺยาวหารปฺจกํ ปน สยเมว ทสฺเสตุํ ‘‘อถ วา’’ติอาทิมาห. นนุ จ ฉปฺปทนฺโตคธตฺตา ‘‘สพฺเพสมฺปิ อวหาราน’’นฺติ วุตฺตํ, เอวํ สติ ‘‘อถ วา’’ติ ปกฺขนฺตรวเสน วิสุํ วิย อิทํ ปฺจกํ กสฺมา วุตฺตนฺติ? นนุ อโวจุมฺหา ‘‘เยน เกนจิ อภิโยคาทิอาการนานตฺตมตฺเตน ภินฺนา’’ติ, เอตาทิสสฺส เภทสฺส สมฺภวโต ปกฺขนฺตรวเสนาปิ ยุชฺชตีติ เอวํ วุตฺตํ. อิมสฺส ปฺจกสฺส วิสุํ อุทฺธริตฺวา วจนํ ปน ปสิทฺธิวเสนาติ ทฏฺพฺพํ, กุส-สทฺเทน กุสสงฺกามนมธิปฺเปตํ อเภโทปจาเรน. เถยฺยฺจ พลฺจ กุโส จ ฉนฺนฺจ ปริกปฺโป จ เถยฺยา…เป… ปริกปฺปํ, ทีโฆ สนฺธิวเสน. เตน อวหารโก ปาราชิโก ภเวติ สมฺพนฺโธ. โย ปน ปฏิจฺฉนฺเนน อวหารโก, โส อตฺถโต ¶ ปฏิจฺฉนฺนสฺส อวหารโก โหตีติ ทฺวนฺทสมาสนฺโตคธตฺเตปิจสฺส วิโรธาภาโวภาวสาธโน จายํ ฉนฺน-สทฺโท ทฏฺพฺโพ. ตตฺถ สนฺธิจฺเฉทนาทีนิ กตฺวา วา ตุลากูฏมานกูฏกหาปณกูฏาทีหิ วฺเจตฺวา วา คณฺหนฺโต เถยฺยาวหารโก. พลกฺกาเรน ปรสนฺตกํ คณฺหนฺโต พลาวหารโก. กุสํ สงฺกาเมตฺวา คณฺหนฺโต กุสาวหารโก. ติณปณฺณาทีหิ ยํ กิฺจิ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปจฺฉา กสฺส ปฏิจฺฉนฺนสฺส อวหารโก ปฏิจฺฉนฺนาวหารโก. สาฏกาทิภณฺฑวเสน, คพฺภทฺวาราทิโอกาสวเสน วา ปริกปฺเปตฺวา คณฺหนฺโต ปริกปฺปาวหารโก. เอตฺถ ปน ปริกปฺปิตภณฺฑคฺคหเณ ปริกปฺปิตปริจฺเฉทาติกฺกเม จ ปาราชิกํ เวทิตพฺพํ.

อิทานิ ปเนตฺถ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภณฺฑกาลคฺฆเทเสหี’’ติอาทิ วุตฺตํ. เอตฺถ อทินฺนาทาเน ภณฺฑฺจ กาโล จ อคฺโฆ จ เทโส จ เตหิ จ ปริโภเคน จ วินิจฺฉโย กาตพฺโพติ อตฺโถ ¶ . ตตฺถ อวหฏภณฺฑสฺส สสฺสามิกสฺสามิกภาวํ สสฺสามิเกปิ สามิกานํ สาลยนิราลยภาวฺจ อุปปริกฺขิตฺวา สาลยกาเล เจ อวหฏํ, ภณฺฑํ อคฺฆาเปตฺวา กาตพฺโพ วินิจฺฉโย ภณฺเฑน วินิจฺฉโย. นิราลยกาเล เจ อวหฏํ, ปาราชิกํ นตฺถิ, สามิเกสุ ปุน อาหราเปนฺเตสุ ทาตพฺพํ. ตเทว หิ ภณฺฑํ กทาจิ มหคฺฆํ, กทาจิ อปฺปคฺฆํ, ตสฺมา ยสฺมึ กาเล ภณฺฑํ อวหฏํ, ตสฺมึเยว กาเล โย ตสฺส อคฺโฆ, เตน กาตพฺโพ วินิจฺฉโย กาเลน วินิจฺฉโย. นวภณฺฑสฺส โย อคฺโฆ, โส ปจฺฉา ปริหายติ, ตสฺมา สพฺพทา ปกติอคฺฆวเสน อกตฺวา กาตพฺโพ วินิจฺฉโย อคฺเฆน วินิจฺฉโย. ภณฺฑุฏฺานเทเส ภณฺฑํ อปฺปคฺฆํ โหติ, อฺตฺถ มหคฺฆํ, ตสฺมา ยสฺมึ เทเส ภณฺฑํ อวหฏํ, ตสฺมึเยว เทเส อคฺเฆน กาตพฺโพ วินิจฺฉโย เทเสน วินิจฺฉโย. ปริโภเคน ¶ สาฏกาทิโน ภณฺฑสฺส อคฺโฆ ปริหายติ, ตสฺมา ตสฺส ปริโภควเสน ปริหีนาปริหีนภาวํ อุปปริกฺขิตฺวา กาตพฺโพ วินิจฺฉโย ปริโภเคน วินิจฺฉโย.

๕-๗. อิทานิ ตติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสวิคฺคห’’นฺติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ มนุสฺสวิคฺคหํ กลลโต ปฏฺาย ชีวมานกมนุสฺสชาติกานํ สรีรํ. จิจฺจ ปาโณติ สฺาย สทฺธึเยว ‘‘วธามิ น’’นฺติ วธกเจตนาย เจเตตฺวา ปกปฺเปตฺวา. ชีวิตา วา วิโยชเยติ โย ภิกฺขุ ชาติอุณฺณํสุนา สมุทฺธฏเตลพินฺทุมตฺตํ กลลรูปกาเล ตาปนาทีหิ วา ตโต วา อุทฺธมปิ ตทนุรูเปน อุปกฺกเมน รูปชีวิตินฺทฺริโยปกฺกเม สติ ตทายตฺตวุตฺติโน อรูปชีวิตสฺสาปิ โวโรปนสมฺภวโต อุภยชีวิตา โวโรเปยฺย. วา-สทฺโท วิกปฺเป. มรณเจตโนติ มรเณ เจตนา ยสฺส โส มรณาธิปฺปาโย. สตฺถหารกนฺติ ชีวิตํ หรตีติ หารกํ, สตฺถฺจ ตํ หารกฺจาติ สตฺถหารกํ, ตํ. อสฺส มนุสฺสวิคฺคหสฺส. อุปนิกฺขิเปติ สมีเป นิกฺขิเปยฺย วา. เอเตน ถาวรปฺปโยคํ ทสฺเสติ. คาเหยฺย มรณูปายนฺติ ‘‘สตฺถํ วา อาหร, วิสํ วา ขาทา’’ติอาทินา นเยน มรณตฺถาย อุปายํ คาหาเปยฺย วา. เอเตน อาณตฺติปฺปโยโค ทสฺสิโต. วเทยฺย มรเณ คุณนฺติ กายวาจาทูตเลขาหิ ‘‘โย เอวํ มรติ, โส ธนํ วา ลภตี’’ติอาทินา นเยน มรเณ คุณํ ปกาเสยฺย วา. อุภยตฺถ อธิการวเสน วา-สทฺโท อาหริตพฺโพ. โส ภิกฺขุ จุโตติ สมฺพนฺโธ, สาสนโตติ วิฺายติ.

อิทานิ ปนสฺส ฉพฺพิเธ ปโยเคทสฺเสตุํ ‘‘ปโยคา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สาหตฺถิ…เป… อิทฺธิวิชฺชามยา ¶ ปโยคาติ อิเม ¶ ฉ ปโยคาติ สมฺพนฺโธ. ก-การโลเปน ปเนตฺถ ‘‘สาหตฺถี’’ติ วุตฺตํ. อถ วา อเนกตฺเถ อเนกตทฺธิตสมฺภเวน สหตฺถสฺสายํ ปโยโค สาหตฺถีติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. สาหตฺถิ จ นิสฺสคฺโค จ อาณตฺติ จ ถาวโร จาติ ทฺวนฺโท. อิทฺธิ จ วิชฺชา จ, ตาสมิเมติ อิทฺธิวิชฺชามยา, อิทฺธิมโย วิชฺชามโยติ วุตฺตํ โหติ. ปโยคาติ อิเม ฉปฺปโยคา นาม โหนฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถ สยํ มาเรนฺตสฺส กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา ปหรณํ สาหตฺถิโก ปโยโค. ทูเร ิตํ มาเรตุกามสฺส กายาทีหิ อุสุสตฺติอาทีนํ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค. ‘‘อสุกํ นาม มาเรหี’’ติอาทินา อาณาเปนฺตสฺส อาณาปนํ อาณตฺติ, โอปาตขณนํ อปสฺเสนสํวิธานํ อสิอาทีนํ อุปนิกฺขิปนาทิ ถาวโร. มารณตฺถํ กมฺมวิปากชาย อิทฺธิยา ปโยชนํ อิทฺธิมโย. กมฺมวิปากชิทฺธิ จ นาเมสา ราชาทีนํ ราชิทฺธิอาทโย. ตตฺถ ปิตุรฺโ สีหฬินฺทสฺส ทาาโกฏเนน จูฬสุมนกุฏุมฺพิยมารเณ ราชิทฺธิ ทฏฺพฺพา, ตทตฺถเมว อถพฺพณาทิวิชฺชาย ปริชปฺปนํ วิชฺชามโย ปโยโค.

เอวํ ฉปฺปโยเค ทสฺเสตฺวา เตสุ อาณตฺติปฺปโยคสฺส นิยามเก ทสฺเสตุํ ‘‘กาลา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ ยถาวุตฺตํ อาณตฺตึ นิยเมนฺติ สงฺเกตวิสงฺเกตตาวเสน ปริจฺฉินฺทนฺตีติ อาณตฺตินิยามกา. เต ปน กาโล จ วตฺถุ จ อาวุธฺจ อิริยาปโถ จาติ จตฺตาโร, ตถา กิริยาวิเสโส โอกาโสติ คณนปริจฺเฉทวเสน ฉ โหนฺตีติ อตฺโถ. ตตฺถ กาโล ปุพฺพณฺหาทิ โยพฺพนาทิ จ. วตฺถุ มาเรตพฺโพ สตฺโต. อาวุธํ อสิอาทิ. อิริยาปโถ มาเรตพฺพสฺส คมนาทิ. กิริยาวิเสโส วิชฺฌนาทิ. โอกาโส คามาทิ. โย หิ ‘‘อชฺช, สฺเว’’ติ อนิยเมตฺวา ‘‘ปุพฺพณฺเห มาเรหี’’ติ วุตฺโต ยทา กทาจิ ปุพฺพณฺเห มาเรติ, นตฺถิ วิสงฺเกโต. โย ปน ‘‘ปุพฺพณฺเห’’ติ ¶ วุตฺโต มชฺฌนฺหาทีสุ มาเรติ, วิสงฺเกโต โหติ, อาณาปกสฺส อนาปตฺติ. เอวํ กาลสฺส สงฺเกตวิสงฺเกตตาวเสน นิยามกตา เวทิตพฺพา. อิมินาว นเยน วตฺถุอาทีสุปิ วินิจฺฉโย เวทิตพฺโพติ.

๘-๙. อิทานิ จตุตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฌานาทิเภท’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อตฺตนิ โนสนฺตํ อตฺตุปนายิกฺจ ปจฺจุปฺปนฺนภวสฺสิตฺจ อฺาปเทสรหิตฺจ ฌานาทิเภทํ โกฏฺาสํ กตฺวา วา เอเกกํ กตฺวา วา กาเยน วา วาจาย วา วิฺตฺติปเถ ทีเปนฺโต นาธิมานิโก าเต จุโต ภเวติ ¶ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อตฺตนิ สกสนฺตาเน โนสนฺตํ อนุปฺปนฺนตฺตาเยว อวิชฺชมานํ, เอตฺถ โนสนฺโตติ อตฺเถ ตปฺปุริโส. ฌานาทิเภทนฺติ ฌานํ อาทิ ยสฺส ‘‘วิโมกฺขสมาธิ สมาปตฺติ าณทสฺสน มคฺคภาวนา ผลสจฺฉิ กิริยากิเลสปฺปหานวินีวรณตาจิตฺตสฺส สุฺาคาเร อภิรตี’’ติ (ปารา. ๑๙๘) วุตฺตสฺส โส ฌานาทิ, โสว เภโท วิเสโสติ สมาโส. ตํ ฌานาทิเภทํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ. อตฺตุปนายิกนฺติ ‘‘อยํ มยิ อตฺถี’’ติ อาโรจนวเสน อตฺตนิ อุปนียติ, ‘‘อหํ วา เอตฺถ สนฺทิสฺสามี’’ติ อตฺตา อุปนียติ เอตฺถ ธมฺเมติ วา อตฺตุปนายิโก, ฌานาทิเภโท, ตํ. ปจฺจุปฺปนฺนภวสฺสิตนฺติ ปจฺจุปฺปนฺนภโว นาม อิทานิ วตฺตมาโน อตฺตภาโว, ตนฺนิสฺสิโตติ สมาโส, โส จ ฌานาทิเภโทเยว, ตํ.

อฺาปเทสรหิตนฺติ ‘‘โย เต วิหาเร วสิ, โส ภิกฺขุ ปมํ ฌานํ สมาปชฺชี’’ติอาทินา (ปารา. ๒๒๐) นเยน อฺสฺส อปเทโส, เตน รหิโต จตฺโตติ ตปฺปุริสสมาโส, โส รหิโต เตนาติ วา พหุพฺพีหิ, ฌานาทิเภโทว ¶ , ตํ. โกฏฺาสํ กตฺวา วาติ ‘‘ปมํ ฌานํ ทุติยํ ฌานํ สมาปชฺชึ, ปมํ ฌานํ ตติยํ ฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทินา นเยน โกฏฺาสํ กตฺวา วา. เอเกกํ กตฺวา วาติ ‘‘ปมํ ฌานํ สมาปชฺชึ, ทุติยํ ฌานํ สมาปชฺชิ’’นฺติอาทินา นเยน เอเกกํ กตฺวา วา. เอตฺถ จ เอกนฺติ ิเต วิจฺฉายํ ทฺวิตฺตํ. เอตฺถ ปน กตฺวาติ กรณกิริยาย เอเกกวเสน ภินฺนสฺส ฌานาทิโน อตฺถสฺส สมฺพนฺธนิจฺฉา วิจฺฉาติ เวทิตพฺพา. ฏีกายํ ปน ‘‘โกฏฺาสํ วาติ เอตฺถ ‘ฌานลาภี, วิโมกฺขลาภี, สมาธิลาภี, สมาปตฺติลาภีมฺหี’ติ เอวมาทินา นเยน โกฏฺาสโต วาติ อตฺโถ’’ติ จ ‘‘เอเกกํ วาติ ‘ปมสฺส ฌานสฺส ลาภี, ทุติยสฺส ฌานสฺส ลาภีมฺหี’ติ เอวมาทินา นเยน เอเกกํ วาติ อตฺโถ’’ติ จ วุตฺตํ. โส ปาฬิยํ อฏฺกถายฺจ อวุตฺตกฺกโมติ เวทิตพฺโพ. กาเยน วาติ หตฺถมุทฺทาทิวเสน กาเยน วา. วาจาติ เอตฺถ ย-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ ‘‘อลชฺชิตา’’ติอาทีสุ วิย. วิฺตฺติปเถติ กายวจีวิฺตฺตีนํ คหณโยคฺเย ปเทเส ตฺวาติ อชฺฌาหริตพฺพํ. ทีเปนฺโตติ ‘‘อิมินา จ อิมินา จ การเณน อยํ ธมฺโม มยิ อตฺถี’’ติ ปกาเสนฺโต. นาธิมานิโกติ อปฺปตฺเต ปตฺตสฺิตาสงฺขาโต อธิโก มาโน, โส นตฺถิ เอตสฺสาติ นาธิมานิโก, ภิกฺขุ. าเตติ วิฺุนา มนุสฺสชาติเกน สิกฺขาปจฺจกฺขาเน วุตฺตนเยน วิฺาเต สติ จุโต ภเว สาสนโตติ วิฺายติ. อฺาปเทเสน ทีปยโต ปน ถุลฺลจฺจยํ. เอตฺถ จ –

ทุกฺกฏํ ¶ ปมสฺเสว, สามนฺตมิติ วณฺณิตํ;

เสสานํ ปน ติณฺณมฺปิ, ถุลฺลจฺจยมุทีริตนฺติ.

๑๐. อิทานิ ¶ จตุนฺนมฺปิ เจเตสมสํวาสตํ อภพฺพตฺจ ทีเปตุํ ‘‘ปาราชิเกเต’’ติอาทิ อารทฺธํ. เอเต จตฺตาโร ปาราชิกา ปุคฺคลา ยถา ปุเร ปุพฺเพ คิหิกาเล, อนุปสมฺปนฺนกาเล จ วิย อสํวาสาติ สมฺพนฺโธ. สห วสนฺติ ยสฺมา สพฺเพปิ ลชฺชิโน เอเตสุ กมฺมาทีสุ น เอโกปิ ตโต พหิทฺธา สนฺทิสฺสตีติ เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส สมสิกฺขตาติ อิเม ตโย สํวาสา นาม. ตตฺถ อปโลกนาทิกํ จตุพฺพิธมฺปิ สงฺฆกมฺมํ สีมาปริจฺฉินฺเนหิ ปกตตฺเตหิ ภิกฺขูหิ เอกโต กตฺตพฺพตา เอกกมฺมํ นาม. ตถา ปฺจวิโธปิ ปาติโมกฺขุทฺเทโส เอกโต อุทฺทิสิตพฺพตฺตา เอกุทฺเทโส นาม. ปฺตฺตํ ปน สิกฺขาปทํ สพฺเพหิปิ ลชฺชีปุคฺคเลหิ สมํ สิกฺขิตพฺพภาวโต สมสิกฺขตา นาม. นตฺถิ เต สํวาสา เอเตสนฺติ อสํวาสา. ‘‘อภพฺพา’’ติอาทีสุ ภิกฺขุภาวายาติ ตุมตฺเถ สมฺปทานวจนํ, ตสฺมา ยถา สีสจฺฉินฺโน ชีวิตุํ อภพฺโพ, เอวํ จตฺตาโรเม ปุคฺคลา ภิกฺขุภาวาย ภิกฺขู ภวิตุํ อภพฺพาติ อตฺโถ.

๑๑. อิทานิ ปริยายาณตฺตีหิ สมฺภวนฺเต ทสฺเสตุํ ‘‘ปริยาโย จา’’ติอาทิมาห. ปริยาโย จ อาณตฺติ จ ตติเย มนุสฺสวิคฺคเห ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ กายาทีหิ ยถาวุตฺเตหิ ‘‘โย เอวํ มรติ, โส ธนํ วา ลภตี’’ติ เอวมาทิวิฺาปโก พฺยฺชนภูโต กายวจีปโยโค ปริยาโย. อิมินา อิทํ ทีเปติ – ยถา อทินฺนาทาเน ‘‘อาทิเยยฺยา’’ติ (ปารา. ๙๒) วุตฺตตฺตา ปาริยายกถาย มุจฺจติ, น อิธ เอวํ. ‘‘สํวณฺเณยฺยา’’ติ (ปารา. ๑๗๒) ปริยายกยายปิ น มุจฺจตีติ. ‘‘ทุติเย ปนา’’ติอาทีสุ อตฺโถ ปากโฏเยว. เอวมุปริปิ ปากฏมุเปกฺขิสฺสาม.

๑๒. อิทานิ เมถุนธมฺมาทีนํ องฺคานิ ทสฺเสตุํ ‘‘เสเวตู’’ติอาทิมาห. เสเวตุกามตาจิตฺตนฺติ เมถุนํ เสเวตุํ ¶ กาเมตีติ เสเวตุกาโม, ตสฺส ภาโว นาม ตณฺหา, ตาย เสเวตุกามตาย สมฺปยุตฺตํ จิตฺตนฺติ ตปฺปุริโส. เมถุนธมฺมสฺสาติ มิถุนานํ อิตฺถิปุริสานํ อิทนฺติ เมถุนํ, ตเมว ธมฺโมติ เมถุนธมฺโม. อิธ ปน อุปจารวเสน ปาราชิกาปตฺติ เมถุนธมฺโม นาม. อถ ¶ วา เมถุเนน ชาโต ธมฺโม ปาราชิกาปตฺติ เมถุนธมฺโม, ตสฺส เมถุนธมฺมสฺส เมถุนธมฺมปาราชิกาปตฺติยา. องฺคทฺวยนฺติ องฺคานํ การณานํ ทฺวยํ. พุธาติ วินยธรา วิฺุโน.

๑๓. มนุสฺสสนฺติ มนุสฺสานํ สํ มนุสฺสสํ, ตทายตฺตวตฺถุกา จ. เอเตน เปตติรจฺฉานคตายตฺตํ นิวตฺเตติ. ตถาสฺีติ ตถา ตาทิสา สฺา ตถาสฺา, สา อสฺส อตฺถีติ ตถาสฺี. ปรายตฺตสฺิตา จาติ อตฺโถ. ภาวปฺปธานา อิเม นิทฺเทสา, ภาวปจฺจยโลโป วา ‘‘พุทฺเธ รตน’’นฺติอาทีสุ (ขุ. ปา. ๖.๓) วิย. เอวมุปริปิ อีทิเสสุ. เถยฺยจิตฺตนฺติ เถนภาวสงฺขาตํ จิตฺตฺจ. วตฺถุโน ครุตาติ ภณฺฑสฺส ปาทอติเรกปาทารหภาเวน ครุตา จ. อูนปฺจมาสเก วา อติเรกมาสเก วา ถุลฺลจฺจยํ. มาสเก วา อูนมาสเก วา ทุกฺกฏํ. อวหาโรติ ปฺจวีสติยา อวหารานํ อฺตเรน อวหรณฺจาติ อิเม ปฺจ อทินฺนาทานเหตุโย อทินฺนาทานปาราชิกาปตฺติยา องฺคานิ.

๑๔. ปาโณ มานุสฺสโกติ มนุสฺสชาติสมฺพนฺโธ ปาโณ จ, ปาโณติ หิ โวหารโต สตฺโต, ปรมตฺถโต ปน ชีวิตินฺทฺริยํ วุจฺจติ. ปาณสฺิตาติ ปาโณติ สฺิตา จ, ฆาตนํ ฆาโต, โส เอว เจตนา ฆาตเจตนา, ‘‘วธามิ น’’นฺติ เอวํ ปวตฺตา สา จ, ตํสมุฏฺิโต สาหตฺถิกาทีนํ ฉนฺนมฺตโร ปโยโค จ, เตน ปโยเคน มรณฺจาติ เอเต ยถาวุตฺตา ปฺจ วธเหตุโย ปาณฆาตาปชฺชิตพฺพอาปตฺติยา องฺคานีติ อตฺโถ.

๑๕. อตฺตนิ ¶ อสนฺตตาติ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส สนฺตาเน อวิชฺชมานตา จ. ปาปมิจฺฉตายาโรจนาติ ยา สา ‘‘อิเธกจฺโจ ทุสฺสีโล สมาโน ‘สีลวาติ มํ ชโน ชานาตู’’ติอาทินา (วิภ. ๘๕๑) นเยน วุตฺตา ปาปอิจฺฉตาย สมนฺนาคตา, ตาย อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อาโรจนา จ. ตสฺสาติ ยสฺส อาโรเจติ, ตสฺส. มนุสฺสชาติตาติ มนุสฺสานํ ชาติ ยสฺส, ตสฺส ภาโว มนุสฺสชาติตา, สา จ, นฺาปเทโสติ น อฺาปเทโส อฺาปเทสาภาโว จ, ตเทว ชานนนฺติ ตงฺขณํเยว วิชานนฺจาติ อิมานิ ปฺจ เอตฺถ อสนฺตทีปเน อสฺมึ สนฺตาเน อวิชฺชมานอุตฺตริมนุสฺสธมฺมปฺปกาสนนิมิตฺเต ปาราชิเก องฺคานิ เหตุโยติ อตฺโถ.

๑๖. เอวํ เตสมสํวาสตาภพฺพตาทีนิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ น เต จตฺตาโรว, อถ โข สนฺตฺเปีติ ¶ เต สพฺเพปิ สโมธาเนตฺวา ทสฺเสนฺโต ‘‘อสาธารณา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อสาธารณาติ ปาราชิกา ธมฺมา อธิปฺเปตา. เตเนว เจตฺถ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส. ตสฺมา ภิกฺขุนีนํ ภิกฺขูหิ อสาธารณา ปาราชิกา ธมฺมา จตฺตาโร จาติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อุปจารวเสน ตุ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกาทิกา ปาราชิกาปนฺนา ปริคฺคยฺหนฺติ. ตาสุ ยา อวสฺสุตา อวสฺสุตสฺส มนุสฺสปุริสสฺส อกฺขกานํ อโธ ชาณุมณฺฑลานํ กปฺปรานฺจ อุปริ กายสํสคฺคํ สาทิยติ, อยํ อุพฺภชาณุมณฺฑลิกา. ยา ปน อฺิสฺสา ภิกฺขุนิยา ปาราชิกํ ปฏิจฺฉาเทติ, สา วชฺชปฺปฏิจฺฉาทิกา. ยา อุกฺขิตฺตกํ ภิกฺขุํ ตสฺสา ทิฏฺิยา คหณวเสน อนุวตฺตติ, สา อุกฺขิตฺตานุวตฺติกา. กายสํสคฺคราเคน ตินฺตสฺส หตฺถคฺคหณํ สงฺฆาฏิกณฺณคฺคหณํ กายสํสคฺคตฺถาย ปุริสสฺส หตฺถปาเส านํ ตฺวา สลฺลปนํ สงฺเกตคมนํ ปุริสสฺสาคมนสาทิยนํ ¶ ปฏิจฺฉนฺโนกาสววิสนํ หตฺถปาเส ตฺวา กาโยปสํหรณนฺติ อิมานิ อฏฺ วตฺถูนิ ยสฺสา อวสฺสุตาย, สา อฏฺวตฺถุกา นาม.

อภพฺพกา เอกาทส จาติ เอตฺถ ปณฺฑโก เถยฺยสํวาสโก ติตฺถิยปกฺกนฺตโก ติรจฺฉานคโต มาตุฆาตโก ปิตุฆาตโก อรหนฺตฆาตโก ภิกฺขุนิทูสโก สงฺฆเภทโก โลหิตุปฺปาทโก อุภโตพฺยฺชนโกติ อิเม อภพฺพา เอกาทส จ. เตสุ ปณฺฑโกติ โอปกฺกมิกนปุํสกปณฺฑกา จ ปณฺฑกภาวปกฺเข ปกฺขปณฺฑโก จ อิธ อธิปฺเปตา. อาสิตฺตอุสูยปณฺฑกานํ ปน ปพฺพชฺชา จ อุปสมฺปทา จ น วาริตา. เถยฺยสํวาสโก ปน ลิงฺคตฺเถนกาทิวเสน ติวิโธ. ตตฺถ สยํ ปพฺพชิตตฺตา ลิงฺคมตฺตํ เถเนตีติ ลิงฺคตฺเถนโก. ภิกฺขุวสฺสคณนาทิกํ สํวาสํ เถเนตีติ สํวาสตฺเถนโก. สิกฺขํ ปจฺจกฺขาย เอวํ ปฏิปชฺชนฺเตปิ เอเสว นโย. ยถาวุตฺตมุภยํ เถเนตีติ อุภยตฺเถนโก. เปตฺวา ปน อิมํ ติวิธํ –

ราชทุพฺภิกฺขกนฺตาร-โรคเวริภเยน วา;

จีวราหรณตฺถํ วา, ลิงฺคํ อาทิยตีธ โย.

สํวาสํ นาธิวาเสติ, ยาว โส สุทฺธมานโส;

เถยฺยสํวาสโก นาม, ตาว เอส น วุจฺจตีติ. (มหาว. อฏฺ. ๑๑๐; กงฺขา. อฏฺ. ปมปาราชิกวณฺณนา);

ติตฺถิยปกฺกนฺตกาทโย ¶ ตุ ตํตํวจนตฺถานุสาเรน เวทิตพฺพา. ติรจฺฉานคโต ปน เปตฺวา มนุสฺสชาติกํ อวเสโส สพฺโพ เวทิตพฺโพ. อิเม เอกาทส ปุคฺคลา ภิกฺขุภาวาย อภพฺพตฺตา ปาราชิกาปนฺนสทิสตาย ‘‘ปาราชิกา’’ติ วุจฺจนฺติ. วิพฺภนฺตา ภิกฺขุนีติ คิหินิวาสนนิวตฺถา ภิกฺขุนี จ. สา หิ เอตฺตาวตา ปาราชิกา. มุทุกา ปิฏฺิ ยสฺส, โส จ. โส หิ อนภิรติยา ปีฬิโต ยทา อตฺตโน ¶ องฺคชาตํ อตฺตโน วจฺจมุขมคฺเคสุ ปเวเสติ, ตทา ปาราชิโก โหติ.

๑๗-๑๘. ลมฺพมานมงฺคชาตเมตสฺสาติ ลมฺพี. โส ยถาวุตฺเตสุ ปเวสิโต ปาราชิโก. มุเขน คณฺหนฺโต องฺคชาตํ ปรสฺส จาติ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ปรสฺส สุตฺตสฺส วา มตสฺส วา องฺคชาตํ มุเขน คณฺหาติ, โส ปรสฺส องฺคชาตํ มุเขน คณฺหนฺโต จ. ตตฺเถวาภินิสีทนฺโตติ โย อนภิรติยา ปีฬิโต ตตฺเถว ปรสฺส องฺคชาเต วจฺจมคฺเคน อภินิสีทติ, โส จาติ เอเต ทฺวยํทฺวยสมาปตฺติยา อภาเวปิ มคฺเค มคฺคปฺปเวสนเหตุ เมถุนสฺส อนุโลมิกา จตฺตาโร จ. อิธาคตา จตฺตาโรติ อิธ ขุทฺทสิกฺขายํ ยถาวุตฺตา เมถุนธมฺมา ปาราชิกาทโย จตฺตาโร จาติ สโมธานา ปิณฺฑีกรณวเสน จตุวีสติ ปาราชิกา ภวนฺตีติ เสโส. เอตฺถ จ คาถาพนฺธวเสน รสฺสํ กตฺวา ‘‘ปราชิกา’’ติ วุตฺตํ. เอตฺถาห – มาตุฆาตกาทโย ตติยํ ปาราชิกํ อาปนฺนา, ภิกฺขุนิทูสโก, มุทุปิฏฺิกาทโย จตฺตาโร จ ปมปาราชิกํ อาปนฺนา เอวาติ กุโต จตุวีสตีติ? วุจฺจเต – มาตุฆาตกาทโย หิ จตฺตาโร อิธ อนุปสมฺปนฺนา เอว อธิปฺเปตา. มุทุปิฏฺิกาทโย จตฺตาโร กิฺจาปิ ปมปาราชิเกน สงฺคหิตา, ยสฺมา ปน เอเกน ปริยาเยน เมถุนธมฺมํ อปฺปฏิเสวิโน โหนฺติ, ตสฺมา วิสุํ วุตฺตาติ.

ปาราชิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๙. วุฏฺานสฺส ครุกตฺตา ครุกาติ สงฺฆาทิเสสา วุจฺจนฺติ. นวาติ เตสํ คณนปริจฺเฉโท. นนุ ‘‘นวา’’ติ กสฺมา วุตฺตํ, ‘‘เตรสา’’ติ วตฺตพฺพนฺติ? นายํ โทโส, จิเรนาปชฺชิตพฺเพ ¶ ¶ จตฺตาโร ยาวตติยเก เปตฺวา วีติกฺกมกฺขเณเยว อาปชฺชิตพฺพา ปมาปตฺติกา วุจฺจนฺตีติ. อิทานิ เต ทสฺเสตุํ ‘‘โมเจตุกามตา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สุกฺกสฺสาติ อาสยธาตุนานตฺตโต นีลาทิวเสน ทสวิเธ สุกฺเก ยสฺส กสฺสจิ สุกฺกสฺส. โมเจตุกามตาติ โมเจตุกามตาย, ย-กาโร ลุตฺตนิทฺทิฏฺโ. อิมินา ปน วจเนน โมจนสฺสาท มุจฺจนสฺสาท มุตฺตสฺสาทเมถุนสฺสาท ผสฺสสฺสาท กณฺฑุวนสฺสาท ทสฺสนสฺสาท นิสชฺชนสฺสาท วาจสฺสาท เคหสิตเปม วนภงฺคิย สงฺขาเตสุ เอกาทสสฺสาเทสุ เอกํเยว โมจนสฺสาทํ ทสฺเสติ.

ตตฺถ โมจนาย อสฺสาโท สุขเวทนา โมจนสฺสาโท. มุจฺจเน อตฺตโน ธมฺมตาย มุจฺจเน อสฺสาโท มุจฺจนสฺสาโท. เอวํ สพฺพตฺถ สตฺตมีตปฺปุริเสน อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. อิเมหิ ปน นวหิ ปเทหิ สมฺปยุตฺตอสฺสาทสีเสน ราโค วุตฺโต. เคหนิสฺสิเตสุ มาตาทีสุ เปมํ เคเห สิตํ เปมนฺติ เคหสิตเปมํ, อิมินา สรูเปเนว ราโค วุตฺโต. สนฺถวกรณตฺถาย อิตฺถิยา เปสิตปุปฺผาทิ วนภงฺคิยํ, อิมินา จ วตฺถุวเสน ราโค วุตฺโต. เมถุนสฺสาโทปิ อิตฺถิยา คหณปฺปโยเคน เวทิตพฺโพ. สพฺพตฺเถว จ ปน เจตนานิมิตฺตุปกฺกมโมจเน สติ วิสงฺเกตาภาโว เวทิตพฺโพ. อุปกฺกมฺม หตฺถาทินา นิมิตฺเต อุปกฺกมิตฺวา. อฺตฺร สุปินนฺเตนาติ สุปิโนเยว สุปินนฺโต ‘‘กมฺมเมว กมฺมนฺโต’’ติอาทีสุ วิย อนฺต-สทฺทสฺส ตพฺภาววุตฺติตฺตา. ตํ สุปินนฺตํ วินา วิโมจยํ สุกฺกํ วิโมเจนฺโต สมโณ โย โกจิ ภิกฺขุ ครุกํ ครุกาปตฺติสงฺขาตํ สงฺฆาทิเสสํ ผุเส ผุเสยฺย, อาปชฺเชยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. เอตฺถ จ อชฺฌตฺตรูปพหิทฺธารูปอุภยรูปอากาเสกฏิกมฺปนสงฺขาเตสุ จตูสุ อุปาเยสุ สติ ราคูปตฺถมฺภาทีสุ ¶ จ กาเลสุ เยน เกนจิ องฺคชาเต กมฺมฺตํ ปตฺเต ‘‘อาโรคฺยตฺถายา’’ติอาทีสุ เยน เกนจิ อธิปฺปาเยน อธิปฺปายวตฺถุภูตํ ยํ กิฺจิ สุกฺกํ โมจนสฺสาทเจตนาย เอว นิมิตฺเต อุปกฺกมฺม โมเจนฺโต สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺชตีติ สพฺพถา อธิปฺปาโย ทฏฺพฺโพ.

๒๐. กายสํสคฺคราควาติ กาเย สํสคฺโค, ตสฺมึ ราโค, โส อสฺส อตฺถีติ วนฺตุ, กายสํสคฺคราคสมงฺคีติ อตฺโถ. สมโณ อิตฺถิสฺีติ สมฺพนฺโธ. อุปกฺกมฺมาติ กาเยน วายมิตฺวา. มนุสฺสิตฺถึ สมฺผุสนฺโตติ อนฺตมโส โลเมนปิ ปรามสนฺโต ครุกํ ผุเสติ โยชนา. มนุสฺสภูตา อมตา อิตฺถี มนุสฺสิตฺถี. ตตฺถ ‘‘กายสํสคฺคราควา’’ติ อิมินา มาตุเปมาทึ ¶ , อิตฺถิยา คหิตโมกฺขาธิปฺปายฺจ ปฏิกฺขิปติ. อิตฺถิยา เวมติกสฺส, ปณฺฑกปุริสติรจฺฉานคตสฺิสฺส จ ถุลฺลจฺจยํ. อิตฺถิยา ปน กาเยน กายปฺปฏิพทฺธามสเน, กายปฺปฏิพทฺเธน กายามสเน จ ยกฺขีเปตีปณฺฑกานํ กาเยน กายามสเน จ ปุริสติรจฺฉานคติตฺถีนํ กาเยน กายามสเนปิ ทุกฺกฏํ, ตถายกฺขีอาทีนํ กาเยน กายปฺปฏิพทฺธาทีสุ จ. มติตฺถิยา ปน ถุลฺลจฺจยํ. อิตฺถิยา ปน ผุสิยมาโน เสวนาธิปฺปาโยปิ สเจ กาเยน น วายมติ, อนาปตฺติ.

๒๑. ตถาติ อิตฺถิสฺี. สุณนฺตินฺติ วิฺตฺติปเถ ตฺวา อตฺตโน วจนํ สุณนฺติฺจ. วิฺุฺจาติ ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลสลฺลกฺขณสมตฺถฺจ มนุสฺสิตฺถึ. มคฺคํ วาติ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคานํ วเสน มคฺคํ วา เมถุนํ วา อารพฺภาติ สมฺพนฺโธ. ทุฏฺุลฺลวาจาราเคนาติ ¶ ทุฏฺา จ สา อสทฺธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตตาย ถูลา จ ลามกชนสาธารณตายาติ ทุฏฺุลฺลา. สาว ปุน วาจา ทุฏฺุลฺลวาจา. ตสฺสํ อสฺสาทสมฺปยุตฺโต ราโคติ สมาโส, เตน. โอภาสิตฺวาติ วณฺณาวณฺณยาจนาทิวเสน อสทฺธมฺมวจนํ วตฺวา. อสุณนฺติยา ปน ทูเตน วา ปณฺเณน วา อาโรจิเต อนาปตฺติ. ตตฺถ ทฺวินฺนํ มคฺคานํ วเสน วณฺณาวณฺเณหิ, เมถุนยาจนาทีหิ วา ‘‘สิขรณีสิ, สมฺภินฺนาสิ, อุภโตพฺยฺชนกาสี’’ติ อิเมสุ ตีสุ อฺตเรน อกฺโกสวจเนน วา โอภาสนฺตสฺส สงฺฆาทิเสโส, อธกฺขกอุพฺภชาณุมณฺฑลํ อาทิสฺส วณฺณาทิภณเน ถุลฺลจฺจยํ, ตถา ยกฺขีเปตีปณฺฑกานํ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺเค อาทิสฺส วณฺณาทิภณเน เมถุนยาจนาทีสุปิ. เตสํ ปน อธกฺขกาทิเก ทุกฺกฏํ, ตถา มนุสฺสิตฺถีนํ อุพฺภกฺขเก อโธชาณุมณฺฑเล กายปฺปฏิพทฺเธ จ.

๒๒. อตฺตกามุปฏฺานนฺติ เมถุนธมฺมสงฺขาเตน กาเมน อุปฏฺานํ กามุปฏฺานํ. อตฺตโน อตฺถาย กามุปฏฺานํ อตฺตกามุปฏฺานํ. อถ วา กามียตีติ กามํ, อตฺตโน กามํ อตฺตกามํ, สยํ เมถุนราควเสน ปตฺถิตนฺติ อตฺโถ. อตฺตกามฺจ ตํ อุปฏฺานฺจาติ อตฺตกามุปฏฺานํ. ตสฺส วณฺโณ คุโณ, ตํ. วตฺวาติ ‘‘ยทิทํ กามุปฏฺานํ นาม, เอตทคฺคํ อุปฏฺานาน’’นฺติ กามุปฏฺาเน วณฺณํ ¶ อนฺตมโส หตฺถมุทฺทายปิ อิตฺถีติ สฺี ปกาเสตฺวาติ อตฺโถ. วาจาติ วาจาย ยการโลปวเสน. เมถุนยุตฺเตนาติ เมถุนยุตฺตาย, ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ตาย ‘‘อรหสิ ตฺวํ มยฺหํ เมถุนํ ธมฺมํ ทาตุ’’นฺติอาทิกาย เมถุนธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตาย วาจาย เมถุนยาจเน เมถุนราคิโนติ สมฺพนฺโธ. เมถุเนราโค, โส อสฺส อตฺถีติ เมถุนราคี, ตสฺส. ครุ โหตีติ ครุกาปตฺติ โหตีติ อตฺโถ. ม-กาโร ปทสนฺธิกโร. เอตฺถ ¶ ปน ปณฺฑเก ปณฺฑกสฺิโน ถุลฺลจฺจยํ, ตสฺมึเยว อิตฺถิสฺิโน ทุกฺกฏํ.

๒๓. อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา สนฺเทสํ ปฏิคฺคเหตฺวาติ สมฺพนฺโธ. อิตฺถิยา วาติ ‘‘ทส อิตฺถิโย มาตุรกฺขิตา ปิตุรกฺขิตา’’ติอาทินา (ปารา. ๓๐๓) จ ‘‘ทส ภริยาโย ธนกฺกีตา ฉนฺทวาสินี’’ติอาทินา (ปารา. ๓๐๓) จ วุตฺตาย วีสติวิธาย อิตฺถิยา วา ปุริสสฺส วา ตํสมฺพนฺธวเสน เตสํ มาตาทีนํ วา. สนฺเทสนฺติ อิตฺถิยา วา ปุริเสน วา อุภินฺนํ มาตาทีหิ วา ‘‘เอหิ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ อิตฺถึ วา ปุริสํ วา เอวํ ภณาหี’’ติ วุตฺตํ ชายมฺปติภาวสนฺนิสฺสิตํ สนฺเทสวจนํ. ปฏิคฺคเหตฺวาติ ‘‘สาธู’’ติ กาเยน วา วาจาย วา สมฺปฏิจฺฉิตฺวา. วีมํสิตฺวาติ ยตฺถ เปสิโต, เตสํ อธิปฺปายํ อุปปริกฺขิตฺวา วา อุปปริกฺขาเปตฺวา วา. หรํ ปจฺจาติ อิตฺถี วา ปุริโส วา ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉตุ วา, มา วา, เยหิ เปสิโต, เตสํ ปจฺจาหรนฺโต วา หราเปนฺโต วา, ชายมฺปติภาโว โหตุ วา, มา วา, อการณเมตํ. อิมาย ติวงฺคสมฺปตฺติยา สงฺฆาทิเสโส จ, ทฺวีหิ องฺเคหิ ปณฺฑเก จ องฺคตฺตเยนาปิ ถุลฺลจฺจยํ, เอเกน ทุกฺกฏํ. เกจิ ปน ‘‘หรํ ปจฺฉา’’ติ วิปาํ ปริกปฺเปตฺวา ‘‘ปจฺฉา หร’’นฺติ โยเชนฺติ, ตํ น สุนฺทรํ ปจฺจาติ อุปสคฺคตฺตา. ปทสฺส อุปริ อตฺเถ สชฺเชนฺโต ปกาเสนฺโต คจฺฉตีติ หิ อุปสคฺโค นาม, ตสฺมา ‘‘ปติ อา’’ติ อุปสคฺคานํ ‘‘หร’’นฺติมสฺส ปทสฺส อุปริ ภวิตพฺพนฺติ.

๒๔. สํยาจิตปริกฺขารนฺติ สํ อตฺตนา ยาจิโต วาสิอาทิโก ปริกฺขาโร ยสฺสา, ตํ. อเทสิตวตฺถุกนฺติ อุตฺติทุติยกมฺเมน อเทสิตํ วตฺถุ กุฏิกรณปฺปเทโส ยสฺสาติ ¶ วิคฺคโห, ตํ. ปมาณาติกฺกนฺตนฺติ ¶ อิทานิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย สุคตวิทตฺถิ นาม, ตาย ‘‘ทีฆโส ทฺวาทส วิทตฺถิโย สุคตสฺส วิทตฺถิยา ติริยํ สตฺตนฺตรา’’ติ (ปารา. ๓๔๘) เอวํ วุตฺตปฺปมาณํ เอกโตภาเคนาปิ อติกฺกนฺตา ปมาณาติกฺกนฺตาติ ตํ ติริยํ จตุหตฺถสงฺขาตเหฏฺิมปฺปมาเณ สติ ทีฆโต วุตฺตปฺปมาณโต เกสคฺคมตฺตมฺปิ วฑฺเฒตุํ น วฏฺฏติ. ตโต อูนเก, ทีฆโต จ วฑฺฒิเต อยํ กุฏิสงฺขํ น คจฺฉตีติ. ‘‘มยฺหํ วาสาคารํ เอต’’นฺติ เอวํ อตฺตา อุทฺเทโส เอติสฺสาติ อตฺตุทฺเทสา. กุฏินฺติ อุลฺลิตฺตาทิกํ กุฏึ กตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อุลฺลิตฺตา นาม อนฺโต อุทฺธํมุขํ ลิตฺตา. อวลิตฺตา นาม พหิ อโธมุขํ ลิตฺตา. อุภยถา อุลฺลิตฺตาวลิตฺตา. กตฺวาติ อนฺโตภูตการิตตฺถวเสน การาเปตฺวา วา.

ตตฺถายํ วตฺถุเทสนกฺกโม – เตน กุฏิการเกน ภิกฺขุนา กุฏิวตฺถุํ โสเธตฺวา สงฺฆํ อุปสงฺกมิตฺวา เอกํสํ อุตฺตราสงฺคํ กริตฺวา วุฑฺฒานํ ภิกฺขูนํ ปาเท วนฺทิตฺวา อุกฺกุฏิกํ นิสีทิตฺวา อฺชลึ ปณาเมตฺวา ปทภาชเน (ปารา. ๓๔๙) วุตฺตนเยน สงฺฆํ ติกฺขตฺตุํ ยาจิตฺวา สพฺเพ วา สงฺฆปริยาปนฺนา, สงฺเฆน วา สมฺมตา ทฺเว ตโย ภิกฺขู ตตฺถ เนตพฺพา. เตหิ จ กิปิลฺลิกาทีหิ โสฬสหิ อุปทฺทเวหิ วิรหิตตฺตา อนารมฺภํ อนุปทฺทวํ ทฺวีหิ จตูหิ วา พลิพทฺเทหิ ยุตฺเตน สกเฏน เอกจกฺกํ นิพฺโพทกปตนฏฺาเน เอกํ พหิ กตฺวา อาวิฺฉิตุํ สกฺกุเณยฺยตาย ‘‘สปริกฺกมน’’นฺติ สลฺลกฺเขตฺวา สเจปิ สงฺฆปฺปโหนกา โหนฺติ, ตตฺเถว, โน เจ, สงฺฆมชฺฌํ คนฺตฺวา เตน ภิกฺขุนา ยาจิเตหิ ปทภาชเน (ปารา. ๕๐, ๕๑) วุตฺตาย ตฺติทุติยกมฺมวาจาย วตฺถุ เทเสตพฺพนฺติ. อเทสิตวตฺถุกํ ปมาณาติกฺกนฺตํ กุฏึ กริสฺสามีติ สพฺพปฺปโยเค ทุกฺกฏํ, อิทานิ ทฺวีหิ ปิณฺเฑหิ นิฏฺานํ คมิสฺสตีติ ปมปิณฺฑทาเน ¶ ถุลฺลจฺจยํ, ทุติยทาเนน เลเป สงฺฆฏิเต สเจ อเทสิตวตฺถุกา เอว วา โหติ, ปมาณาติกฺกนฺตา เอว วา, เอโก สงฺฆาทิเสโส, สารมฺภอปริกฺกมนตาย ทฺเว จ ทุกฺกฏานีติ สเจ อุภยวิปนฺนา, ทฺเว จ สงฺฆาทิเสสา ทฺเว จ ทุกฺกฏานีติ สพฺพํ เยฺยํ.

๒๕. มหลฺลกนฺติ สสฺสามิกภาเวน สํยาจิตกุฏิโต มหนฺตภาเวน, วตฺถุํ เทสาเปตฺวา ปมาณาติกฺกเมนาปิ กาตพฺพภาเวน จ มหนฺตตาย มหตฺตํ ลาติ อาททาตีติ มหลฺลโก. มหตฺตลก อิติ ิเต ตฺตสฺส โลโป ลสฺส จ ทฺวิตฺตํ, ตํ. วสนํ อตฺโถ ปโยชนํ วสนตฺโถ, ตาย ¶ . เอตฺถ ปน อเทสิตวตฺถุภาเว เอโก สงฺฆาทิเสโส. เสสํ อนนฺตรสทิสเมว. อิธ จ ตตฺถ จ เลณคุหาติณกุฏิปณฺณจฺฉทนเคเหสุ อฺตรํ กาเรนฺตสฺส จ กุฏิมฺปิ อฺสฺส วาสตฺถาย วาสาคารํ วา เปตฺวา อุโปสถาคาราทีสุ อฺตรตฺถาย กโรนฺตสฺส จ อนาปตฺติ.

๒๖. อมูลเกน อนฺติเมน วตฺถุนาติ สมฺพนฺโธ. อมูลเกนาติ ทสฺสนสงฺขาตสฺส, สวนสงฺขาตสฺส, ทิฏฺสุตมุตวเสน ปวตฺตปริสงฺกาสงฺขาตสฺส จ มูลสฺส อภาเวน นตฺถิ มูลเมตสฺสาติ อมูลกํ, เตน. ตํ ปน โส อาปนฺโน วา โหตุ, โน วา, เอตํ อิธ อปฺปมาณํ. ตตฺถ ภิกฺขุฺจ มาตุคามฺจ ตถารูเป าเน ทิสฺวา ปริสงฺกติ, อยํ ทิฏฺปริสงฺกา. อนฺธกาเร วา ปฏิจฺฉนฺเน วา ภิกฺขุสฺส จ มาตุคามสฺส จ วจนํ สุตฺวา อฺสฺส อตฺถิภาวํ อชานนฺโต ปริสงฺกติ, อยํ สุตปริสงฺกา. ธุตฺตานํ อิตฺถีหิ สทฺธึ ¶ ปจฺจนฺตวิหาเรสุ ปุปฺผคนฺธสุราทีหิ อนุภวิตฺวา คตฏฺานํ ทิสฺวา ‘‘เกน นุ โข อิทํ กต’’นฺติ วีมํสนฺโต ตตฺถ เกนจิ ภิกฺขุนา คนฺธาทีหิ ปูชา กตา โหติ, เภสชฺชตฺถาย อริฏฺํ วา ปีตํ, โส ตสฺส คนฺธํ ฆายิตฺวา ‘‘อยํ โส ภวิสฺสตี’’ติ ปริสงฺกติ. อยํ มุตปริสงฺกา นาม. อนฺติเมน จาติ ตโต ปรํ วชฺชาภาเวน อนฺเต ภวตฺตา อนฺติเมเนว. วตฺถุนาติ ภิกฺขุโน อนุรูเปสุ เอกูนวีสติยา ปาราชิเกสุ ธมฺเมสุ อฺตเรน ปาราชิเกน ธมฺเมน. จ-กาโร ปเนตฺถ อวธารเณ, เตน สงฺฆาทิเสสาทึ นิวตฺเตติ. อถ วา จ-กาโร อฏฺานปฺปยุตฺโต.

โจเทนฺโต วา โจทาเปนฺโตวาจาติ โยเชตพฺโพ. จาเวตุนฺติ พฺรหฺมจริยา จาวนตฺถาย. เอเตน เอกํ จาวนาธิปฺปายํ คเหตฺวา อวเสเส อกฺโกสาธิปฺปายวุฏฺาปนาธิปฺปายาทิเก สตฺตาธิปฺปาเย ปฏิกฺขิปติ. สุณมานนฺติ อิทํ ‘‘โจเทนฺโต’’ติอาทีนํ กมฺมปทํ, อิมินา ปรมฺมุขา โจทนํ ปฏิกฺขิปติ. ปรมฺมุขา ปน สตฺตหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. โจเทนฺโตติ ‘‘วตฺถุสนฺทสฺสนา อาปตฺติสนฺทสฺสนา สํวาสปฺปฏิกฺเขโป สามีจิปฺปฏิกฺเขโป’’ติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๓๘๕-๓๘๖) สงฺเขปโต วุตฺตานํ จตุนฺนํ โจทนานํ วเสน สยํ โจเทนฺโต วา. โจทาเปนฺโต วาติ ปเรน เยน เกนจิ โจทาเปนฺโต วา. ตสฺมา โย ภิกฺขุสฺส สมีเป ตฺวา ‘‘ตฺวํ เมถุนํ ธมฺมํ เสวิ, อสฺสมโณสี’’ติอาทินา วตฺถุสนฺทสฺสนวเสน วา ‘‘ตฺวํ เมถุนธมฺมาปตฺตึ อาปนฺโนสี’’ติอาทินา อาปตฺติสนฺทสฺสนวเสน วา ‘‘อสฺสมโณสิ, นตฺถิ ตยา สทฺธึ อุโปสโถ วา ¶ ปวารณา วา สงฺฆกมฺมํ วา, อสฺสมโณสี’’ติอาทินา สํวาสปฺปฏิกฺเขปวเสน วา อภิวาทนาทิสํวาเส ปฏิกฺขิตฺเต อสฺสมโณติ กสฺมาติ ปุฏฺสฺส ‘‘อสฺสมโณสี’’ติอาทิวจเนหิ สามีจิปฺปฏิกฺเขปวเสน วา อนฺตมโส ¶ หตฺถมุทฺทาย เอว วาปิ เอตมตฺถํ ทีปยโต ‘‘กโรตุ เม อายสฺมา โอกาสํ, อหํ ตํ วตฺตุกาโม’’ติ เอวํ โอกาเส อการิเต วาจาย สงฺฆาทิเสโส เจว ทุกฺกฏฺจ, โอกาสํ กาเรตฺวา โจเทนฺตสฺส ปน สงฺฆาทิเสโสว ทฏฺพฺโพ.

๒๗. อฺสฺสาติ ขตฺติยาทิชาติกสฺส ปรสฺส. กิริยนฺติ เมถุนวีติกฺกมสงฺขาตํ กิริยํ. เตนาติ อฺสฺส วีติกฺกมสงฺขาตสฺส เมถุนวีติกฺกมสนฺทสฺสเนน กรณภูเตน. เลเสนาติ ยสฺส ชาติอาทโย ตโต อฺมฺปิ วตฺถุํ ลิสฺสติ อุทฺทิฏฺเ วิตฺถารํ สิลิสฺสติ โวหารมตฺเตเนวาติ ชาติอาทโยว ‘‘เลสา’’ติ วุจฺจนฺติ, เตน ชาติเลสนามเลสาทินา เลเสน. อฺนฺติ โย วีติกฺกมนฺโต ทิฏฺโ, ตโต อปรมฺปิ ภิกฺขุํ จาเวตุํ อนฺติเมน วตฺถุนา โจทยนฺติ สมฺพนฺโธ. กถํ? โกจิ ขตฺติยชาติโย วีติกฺกมนฺโต ทิฏฺโ, ตโต อฺํ อตฺตโน เวรึ ขตฺติยชาติกํ ภิกฺขุํ ปสฺสิตฺวา ตํ ขตฺติยํ ชาติเลสํ คเหตฺวา ‘‘ขตฺติโย มยา ทิฏฺโ วีติกฺกมนฺโต, ตฺวํ ขตฺติโย ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปนฺโนสี’’ติ โจเทติ โจทาเปติ วา. เอวํ นามเลสาทโยปิ เวทิตพฺพา. เสสา วินิจฺฉยกถา อฏฺเม วุตฺตสทิสาเยว.

๒๘. เอตฺตาวตา ‘‘ครุกา นวา’’ติ อุทฺทิฏฺเ วิตฺถารโต ทสฺเสตฺวา อิทานิ เตสุ อาปนฺเนสุ ปฏิปชฺชิตพฺพาการํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฉาเทติ ชานมาปนฺน’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ อตฺตนา อาปนฺนํ สงฺฆาทิเสสาปตฺตึ อาปตฺติวเสน วา วตฺถุวเสน วา ชานํ ชานนฺโต ยาวตา ¶ ยตฺตกานิ อหานิ ฉาเทติ ปฏิจฺฉาเทติ, ตาวตา ตตฺตกานิ อหานิ ตสฺส ปริวาโส โหตีติ เอวํ ปทสนฺธิวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส สุทฺธนฺตปริวาโส สโมธานปริวาโสติ ติวิโธ ปริวาโส. เตสํ ปน อติสงฺเขปนเยน มุขมตฺเตปิ ทสฺสิเต วิตฺถารวินิจฺฉยปเวโสปายสมฺภโว สิยาติ มุขมตฺตํ ทสฺสยิสฺสาม.

ตตฺถ ¶ ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส นาม ยถาปฏิจฺฉนฺนาย อาปตฺติยา ทาตพฺโพ, ตสฺมา ปฏิจฺฉนฺนทิวเส จ อาปตฺติโย จ สลฺลกฺเขตฺวา สเจ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนา โหติ, ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปชฺชึ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติอาทินา ขนฺธเก (จูฬว. ๙๘-๙๙) อาคตนเยน ยาจาเปตฺวา ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ อิตฺถนฺนาโม ภิกฺขุ สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปชฺชิ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติอาทินา ขนฺธเก อาคตนเยเนว กมฺมวาจํ วตฺวา ปริวาโส ทาตพฺโพ. เอกํ อาปชฺชิตฺวา ‘‘สมฺพหุลา’’ติ วินยกมฺมํ กโรนฺตสฺสาปิ วุฏฺาตีติ ‘‘สมฺพหุลา’’ติ วุตฺตํ. นานาวตฺถุกาสุปิ เอเสว นโย. อถ ทฺวีหาทิปฺปฏิจฺฉนฺนา โหนฺติ, ปกฺขอติเรกปกฺขมาสอติเรกมาสสํวจฺฉรอติเรกสํวจฺฉรปฺปฏิจฺฉนฺนา วา, ‘‘ทฺวีหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย วา’’ติอาทินา วตฺวา โย โย อาปนฺโน โหติ, ตสฺส ตสฺส นามฺจ คเหตฺวา โยชนา กาตพฺพา.

กมฺมวาจาปริโยสาเน จ สเจ อปฺปภิกฺขุโก อาวาโส โหติ, สกฺกา รตฺติจฺเฉทํ อนาปชฺชนฺเตน วสิตุํ, ตตฺเถว ‘‘ปริวาสํ สมาทิยามิ, วตฺตํ สมาทิยามี’ติ วตฺตํ สมาทาย ตตฺเถว สงฺฆสฺส ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา สงฺฆาทิเสสา อาปตฺติโย อาปชฺชึ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาโย’’ติอาทินา อาโรเจตฺวา ปุน อาคตาคตานํ ภิกฺขูนํ ¶ อาโรเจนฺเตน ปกตตฺเตน ภิกฺขุนา สทฺธึ เอกจฺฉนฺเน สหวาโส, เตน จ วินาวาโส, อาคนฺตุกาทีนํ อุปจารคตานํ อนาโรจนาติ เอเตสุ เอเกนาปิ รตฺติจฺเฉทฺจ วตฺตเภทฺจ อกตฺวา ปริวตฺถพฺพํ.

สเจ น สกฺกา โหติ ปริวาสํ โสเธตุํ, นิกฺขิตฺตวตฺเตน วสิตุกาโม โหติ, ตตฺเถว สงฺฆมชฺเฌ วา เอกสฺส ปุคฺคลสฺส วา สนฺติเก ‘‘ปริวาสํ นิกฺขิปามิ, วตฺตํ นิกฺขิปามี’’ติ ปริวาโส นิกฺขิปิตพฺโพ. นิกฺขิตฺตกาลโต ปฏฺาย ปกตตฺตฏฺาเน ติฏฺติ. อถาเนน ปจฺจูสสมเย เอเกน ภิกฺขุนา สทฺธึ ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขปโต, อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺานโต ทฺเว เลฑฺฑุปาเต อติกฺกมิตฺวา มหามคฺคโต โอกฺกมฺม ปฏิจฺฉนฺนฏฺาเน นิสีทิตฺวา อนฺโตอรุเณเยว วตฺตํ สมาทิยิตฺวา อาโรเจตพฺพํ. สเจ พหิ ิตานมฺปิ สทฺทํ สุณาติ, ปสฺสติ วา, ทูรํ คนฺตฺวาปิ อาโรเจตพฺพํ, อนาโรเจนฺเต รตฺติจฺเฉโท เจว วตฺตเภททุกฺกฏฺจ. สเจ อชานนฺตสฺเสว อุปจารสีมํ ปวิสิตฺวา คจฺฉนฺติ, รตฺติจฺเฉโทว โหติ, น วตฺตเภโท. อรุเณ อุฏฺิเต ตสฺส สนฺติเก วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา วิหารํ คนฺตพฺพํ. เอวํ ยาว รตฺติโย ปูเรนฺติ, ตาว ปริวตฺถพฺพํ. อยํ ตาว ปฏิจฺฉนฺนปริวาโส.

สุทฺธนฺโต ¶ ทุวิโธ จูฬสุทฺธนฺโต มหาสุทฺธนฺโตติ. ตตฺถ โย ‘‘อุปสมฺปทโต ปฏฺาย ยตฺตกํ นาม กาลํ อหํ สุทฺโธ’’ติ ชานาติ, ตตฺตกํ อปเนตฺวา ตโต อวเสเส รตฺติปริจฺเฉเท เอกโต กตฺวา ทาตพฺพปริวาโส จูฬสุทฺธนฺโต. โย ปน สพฺพโส รตฺติปริยนฺตํ น ชานาติ นสฺสรติ, ตตฺถ จ เวมติโก, ตสฺส ทาตพฺโพ มหาสุทฺธนฺโต. อาปตฺติปริยนฺตํ ชานาตุ วา, มา วา, อการณเมตํ.

สโมธานปริวาโส ¶ นาม ติวิโธ โอธานสโมธาโน อคฺฆสโมธาโน มิสฺสกสโมธาโนติ. ตตฺถ โย นิฏฺิตปริวาโสปิ วา นิฏฺิตมานตฺโตปิ วา อนิกฺขิตฺตวตฺโต อฺํ อาปตฺตึ อาปชฺชิตฺวา ปุริมาปตฺติยา สมา วา อูนตรา วา รตฺติโย ปฏิจฺฉาเทติ, ตสฺส มูลาย ปฏิกสฺสเนน เต ปริวุตฺถทิวเส จ มานตฺตจิณฺณทิวเส จ โอธุนิตฺวา มกฺเขตฺวา ปุริมาย อาปตฺติยา มูลทิวสปริจฺเฉเท ปจฺฉา อาปนฺนํ อาปตฺตึ สโมทหิตฺวา ปุน อาทิโต ปฏฺาย ทาตพฺพปริวาโส โอธานสโมธาโน นาม. สเจ กสฺสจิ เอกาปตฺติ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนา, ทฺวีหปฺปฏิจฺฉนฺนา, เอวํ ยาว ทสาหปฺปฏิจฺฉนฺนา, ตาสํ อคฺเฆน สโมธาย ตาสํ ทสาหปฺปฏิจฺฉนฺนวเสน อวเสสานํ เอกาหปฺปฏิจฺฉนฺนาทีนมฺปิ ทาตพฺพปริวาโส อคฺฆสโมธาโน นาม. โย ปน นานาวตฺถุกา อาปตฺติโย เอกโต กตฺวา ทาตพฺพปริวาโส มิสฺสกสโมธาโน นาม. ทานวิธิ ปน สพฺพตฺถ ขนฺธเก (จูฬว. ๑๓๔ อาทโย) อาคตนเยเนว เวทิตพฺโพ.

เอวํ ปริวุตฺถปริวาโส ภิกฺขุ มานตฺตํ ภิกฺขูนํ มานนภาวํ ฉ รตฺติโย อขณฺฑํ กตฺวา จเรยฺย กเรยฺย, สมฺปาเทยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ สงฺเฆน คเณน ปุคฺคเลน กตํ เตน ภิกฺขุนา สงฺฆมชฺเฌ วตฺตํ สมาทาเปตฺวา ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา อาปตฺติโย อาปชฺชิ’’นฺติอาทินา ขนฺธเก วุตฺตนเยน ยาจาเปตฺวา ตตฺเถว วุตฺตนเยน มานตฺตทานาทโยปิ เวทิตพฺพา. อิมินาปิ วตฺตํ นิกฺขิปิตุกาเมน เจ วตฺตํ นิกฺขิปิตฺวา จตูหิ ปฺจหิ สทฺธึ ปริวาเส วุตฺตปฺปการํ ปเทสํ คนฺตฺวา ปุริมนเยเนว เหฏฺา วุตฺตํ สหวาสาทึ อนฺตมโส จตูหิ อูนตฺตา อูเน คเณ จรณโทสฺจ วชฺเชตฺวา ปฏิปชฺชิตพฺพํ. อปฺปฏิจฺฉนฺนาปตฺติกสฺส ปน ปริวาสํ อทตฺวา มานตฺตเมว ทาตพฺพํ. เอวํ จิณฺณํ กตํ ปรินิฏฺาปิตํ มานตฺตํ เยน ¶ , ตํ ภิกฺขุํ. วีสติ สงฺโฆ คโณ อสฺสาติ วีสตีคโณ ทีฆํ กตฺวา, โส สงฺโฆ อพฺเภยฺย สมฺปฏิจฺเฉยฺย, อพฺภานกมฺมวเสน โอสาเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติ, อวฺเหยฺยาติ วา อตฺโถ. เอตฺถาปิ สมาทานอาโรจนยาจนานิ, กมฺมวาจา จ ขนฺธเก วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา.

๒๙. เอวํ ¶ เตสุ ปฏิปชฺชิตพฺพาการํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ฉาทนสฺส องฺคานิ ทสฺเสตุํ ‘‘อาปตฺตี’’ติอาทิมาห. ตตฺถ น อุกฺขิตฺโต อนุกฺขิตฺโต, นตฺถิ อนฺตราโย อสฺสาติ อนนฺตราโย. สกตฺเถ ตฺตปจฺจยวเสน วา, ปหุโน ภาโว ปหุตฺตํ, ตํ อสฺสตฺถีติ สทฺธาทิวเสน วา ปหุตฺโต. อนุกฺขิตฺโต จ อนนฺตราโย จ ปหุตฺโต จาติ ทฺวนฺโท, เตสํ ภาโว อนุกฺขิตฺตาทิคุโณ อนุกฺขิตฺต…เป… ปหุตฺตตา. อาปตฺติ จ อนุกฺขิตฺต…เป… ปหุตฺตตา จ อาปตฺติ…เป… ปหุตฺตตาโย. ม-กาโร ปทสนฺธิโช. ตถา เตน ปกาเรน อาปตฺติอาทีสุ จตูสุ อาปตฺตาทิปกาเรน สฺี ตถสฺี รสฺสวเสน. ตสฺส ภาโว ตถสฺิตา, ยถาวุตฺตอาปตฺตาทิสฺิตาติ วุตฺตํ โหติ. จ-กาโร วุตฺตสมุจฺจยตฺโถ. กมนํ ปตฺถนํ กาโม, ฉาเทตุํ กาโม ฉาเทตุกาโม. อิติ ยถาวุตฺตา นว, อถ ฉาทนา จาติ เอวํ ทส จ ตานิ องฺคานิ จาติ, เตหิ. อรุณุคฺคมมฺหิ อรุณสงฺขาตสฺส ปมพาลสูริยรํสิโน อุคฺคมเน สติ ฉนฺนา โหติ, อาปตฺตีติ เสโส.

ตตฺถายมธิปฺปาโย – โย ภิกฺขุ ราชโจรอคฺคิอุทกมนุสฺสอมนุสฺสวาฬสรีสปชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตรายานํ ทสนฺนเมกสฺสาปิ นตฺถิตาย อนนฺตรายิโก สมาโน อนนฺตรายิกสฺี หุตฺวา ภิกฺขุโน สนฺติกํ คนฺตุฺเจว อาโรเจตุฺจ สกฺกุเณยฺยตาย ¶ ปหุ สมาโน ปหุสฺี หุตฺวา ติวิธอุกฺเขปนียกมฺมากรเณน อนุกฺขิตฺโต สมาโน อนุกฺขิตฺตสฺี หุตฺวา ครุกาปตฺตีติ สฺี ครุกํเยว อาปตฺตึ ฉาเทตุกาโม หุตฺวา ฉาเทติ, ตสฺสายํ อาปตฺติ จ ฉนฺนา โหตีติ. สเจ ปเนตฺถ อนาปตฺติสฺี วา โหติ อฺาปตฺติกฺขนฺธสฺี วา เวมติโก วา, อจฺฉนฺนา โหนฺติ. อาโรเจนฺเตน ปน ‘‘มม เอกาปตฺตึ อาปนฺนภาวํ ชานาหี’’ติอาทินา นเยน อาโรเจตพฺพํ. สเจ ปน วตฺถุสภาคาปตฺติกสฺส อาโรเจติ, ตาว ตปฺปจฺจยา ทุกฺกฏํ อาปชฺชติ.

สงฺฆาทิเสสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๐. ‘‘โขมฺจ ¶ โกเสยฺยฺจา’’ติอาทินา นปุํสกวิคฺคเหน ทฺวนฺเท กเต โขม…เป… ภงฺคานิ. ตตฺถ โขมนฺติ คจฺฉชาติ. อุปจารโต ปน โขเมน โขมสุตฺเตน วายิตนฺติ ตทฺธิเตน อุปจาเรน วา โขมํ โขมปฏจีวรํ, ตถา อวเสสานิ. สาณํ สาณวากสุตฺเตหิ วายิตํ จีวรํ. ภงฺคํ โขมสุตฺตาทีนิ สพฺพานิ เอกจฺจานิ วา โวมิสฺเสตฺวา วายิตจีวรํ. วากมยเมว วาติ เกจิ. กมฺพลนฺติ มนุสฺสโลมํ วาฬโลมฺจ เปตฺวา เสสโลเมหิ วายิตํ. เอตานีติ โขมาทีนิ ยถาวุตฺตานิ. สห อนุโลเมหีติ สานุโลมานิ. ชาติโต กปฺปิยานิ ฉ จีวรานิ ภวนฺติ.

๓๑. อิทานิ ‘‘ทุกูล’’นฺติอาทินา เตสํ อนุโลมานิ ทสฺเสติ. ตตฺถ ทุกูลนฺติ ทุกูลสงฺขาเตน เกนจิ วากวิเสเสน วายิตํ จีวรํ. เจวาติ สมุจฺจเย, โส อุปริ อากฑฺฒิตพฺโพ. ปฏฺฏุณฺณนฺติ ปฏฺฏุณฺเณสุ ชาตํ ปฏฺฏุณฺณํ. เทสวาจิโน ¶ พหุวจนนฺตาติ พหุวจเนน วิคฺคโห. ตถา โสมารา จ จีนา จ, เตสุ ชาตํ โสมารจีนชํ. อิมานิ ตีณิ ปาณเกหิ กตสุตฺตมยานิ. เอหิภิกฺขูนํ ปุฺิทฺธิยา ชาตํ อิทฺธิชํ, ตํ ปน โขมาทีนํ อฺตรํ. เทวทินฺนนฺติ เทเวหิ ทินฺนํ กปฺปรุกฺเข นิพฺพตฺตํ จีวรํ. ตเทตํ ทุกูลาทิ ตสฺส ตสฺส ยถาวุตฺตสฺส โขมาทิโน อนุโลมิกํ โหติ. ตตฺถ โลมานิ อนุคตํ อนุโลมํ, ยถา เสสโลมานิ อนุคตํ โลมํ ตทนุกูลตฺตา ‘‘อนุโลม’’นฺติ วุจฺจติ, ตถา ตํชาติยกํ เยสํ เกสฺจิ อนุกูลํ สพฺพมฺปิ รุฬฺหีวเสน ‘‘อนุโลม’’นฺติ วุจฺจติ. ตเมว อนุโลมิกํ, อนุกูลนฺติ อตฺโถ. กถํ? ทุกูลํ สาณสฺส อนุโลมํ, ปฏฺฏุณฺณาทีนิ ตีณิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ, อิทฺธิชํ เทวทินฺนฺจ โขมาทีนมนุโลมนฺติ.

๓๒-๓. เอวํ สานุโลมานิ จีวรานิ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อธิฏฺานาทิกํ ทสฺเสตุํ ‘‘ติจีวร’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อวุตฺเตปิ อวสฺสํ วตฺตพฺพตาย สพฺพตฺถ จ-สทฺโท อชฺฌาหริตพฺโพ, ติจีวรฺจ…เป… กณฺฑุจฺฉาทิฺจ อธิฏฺเยฺย น วิกปฺเปยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ติณฺณํ จีวรานํ สมาหาโร ติจีวรํ. ปริกฺขารฺจ ตํ โจฬฺจาติ ปริกฺขารโจฬํ. วสฺสสฺส โยคฺคา วสฺสิกา, สาว สาฏิกา วสฺสิกสาฏิกา. ปุฺฉติ อเนนาติ ปุฺฉนํ, มุขสฺส ปุฺฉนํ มุขปุฺฉนํ. นิสีทนฺติ เอตฺถาติ นิสีทนํ, มุขปุฺฉนฺจ นิสีทนฺจ มุขปุฺฉนนิสีทนํ ¶ . สยนสุขาทึ ปฏิจฺจ อตฺถรียตีติ ปจฺจตฺถรณํ, ตเทว ปจฺจตฺถรณกํ. กณฺฑุํ ฉาเทตีติ กณฺฑุจฺฉาทิ. อธิฏฺเหติ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติอาทินา นวนฺนํ นามํ คเหตฺวา อธิฏฺเยฺย. น วิกปฺเปยฺยาติ ตสฺส ตสฺส นามํ คเหตฺวา น วิกปฺเปยฺย, ตสฺส ตสฺส ปน นามํ อคฺคเหตฺวา ‘‘อิมํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วิกปฺเปยฺยาติ อธิปฺปาโย. เอตฺถาติ อิเมสุ นวสุ ¶ จีวเรสุ. ติจีวรนฺติ ติจีวรนาเมน อธิฏฺิตํ. ตถา หิ อธิฏฺานโต ปุพฺเพ วิสุํ ติจีวรํ นาม นตฺถิ สงฺฆาฏิอาทิปฺปโหนกสฺส ปจฺจตฺถรณาทิวเสนาปิ อธิฏฺาตุํ อนุฺาตตฺตา. ตํ วินา เอกาหํ เอกทิวสมฺปิ. น วเสยฺยาติ อลทฺธสมฺมุติโก ภิกฺขุ อวิปฺปวาสสีมโต อฺตฺถ วาสํ น กเรยฺยาติ อตฺโถ. เอวํ สติ ติจีวรฺจ นิสฺสชฺชิตพฺพํ โหติ, ปาจิตฺติยฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชตีติ ทีเปติ. นิสีทนํ วินา จาตุมาสํ น วเสยฺยาติ สมฺพนฺโธ. จตุนฺนํ มาสานํ สมาหาโร จตุมาสํ, ตเมว จาตุมาสํ. ตํ อจฺจนฺตสํโยควเสน.

๓๔. อิทานิ ‘‘อิม’’นฺติอาทินา ‘‘อธิฏฺเยฺยา’’ติ วุตฺตมธิฏฺานํ ทสฺเสติ. สงฺฆาฏึ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ อธิฏฺเหติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อธิฏฺเหติ หตฺถปาเส ิตํ เอวํ อธิฏฺเยฺย. อหตฺถปาสนฺติ หตฺถสฺส ปาโส สมีโป หตฺถปาโส, อฑฺฒเตยฺยหตฺถพฺภนฺตโร. ทฺวาทสหตฺถพฺภนฺตโรติปิ วทนฺติ. นตฺถิ หตฺถปาโส เอติสฺสาติ อหตฺถปาสา, ตํ เอตนฺติ อธิฏฺเหติ สมฺพนฺโธ. กึ วุตฺตํ โหติ? อนฺโตคพฺเภ วา อุปริปาสาเท วา ตทเหว คนฺตฺวา นิวตฺตนโยคฺเค ปเทเส วา ิตํ จีวรํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอตํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ อธิฏฺเยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. ตโต ทูเร ิตมฺปิ อธิฏฺาตพฺพนฺติปิ วทนฺติ. เสเสสุปีติ อุตฺตราสงฺคาทิกณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิปริยนฺเตสุปิ อวเสสจีวเรสุ. อยํ นโยติ อยเมว นโย. ยถา สงฺฆาฏิยา, เอวํ ‘‘อิมํ อุตฺตราสงฺคํ อธิฏฺามี’’ติอาทิ วุตฺตนโยวาติ วุตฺตํ โหติ. อธิฏฺหนฺเตน ปน หตฺเถน คเหตฺวา กายวิการํ กโรนฺเตน ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ จิตฺเตน อาโภคํ กตฺวา กาเยน วา อธิฏฺาตพฺพํ, วจีเภทมตฺตํ กตฺวา วาจาย วา. ปริกฺขารโจฬํ นาม ปาเฏกฺกํ นิธานมุขนฺติ ติจีวรํ ปริกฺขารโจฬมฺปิ อธิฏฺาตุํ วฏฺฏตีติ.

๓๕. อิทานิ ¶ เอวํ อธิฏฺหโต อฺํ ลทฺธา อธิฏฺาตุกาเมน ปจฺจุทฺธริตฺวา อธิฏฺาตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อธิฏฺหนฺโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สงฺฆาฏิ ปภุติ อาทิ ยสฺส ตํ สงฺฆาฏิปฺปภุติ. เอตํ ‘‘อธิฏฺหนฺโต’’ติ เอตฺถาปิ ‘‘อธิฏฺเยฺยา’’ติ เอตฺถาปิ กมฺมปทํ, ‘‘ปุพฺพจีวร’’นฺติ ¶ เอตฺถ ปน วิเสสนํ หุตฺวา ติฏฺติ. ปจฺจุทฺธริตฺวาติ ปริจฺจชิตฺวา. ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺหิตฺวา ปิตวตฺเถหิ สงฺฆาฏิอาทีนิ กโรติ, นิฏฺิเต รชเน จ กปฺเป จ อิมํ ปริกฺขารโจฬํ ปจฺจุทฺธริตฺวา ปุน อธิฏฺาตพฺพานิ. ปตฺตาธิฏฺหเนติ ปตฺตสฺส อธิฏฺาเน. ตถาติ จ ยถา จีวเร, ตถา ปตฺเตปิ อธิฏฺานาทิกํ สพฺพนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ ปน ‘‘อิมํ ปตฺตํ, เอตํ ปตฺต’’นฺติ วา วิเสโส.

๓๖. อิทานิ ปจฺจุทฺธารวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘เอต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อิมํ ว อิติ วา-สทฺโท รสฺสํ กตฺวา นิทฺทิฏฺโ, โส อิติ-สทฺทโต ปรํ โยเชตพฺโพ, ตสฺมา ‘‘เอตํ สงฺฆาฏึ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ วา ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ วา สํเสติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. สํเสติ วเทยฺย. เอวนฺติ ยถา นาเมน สงฺฆาฏิ ปจฺจุทฺธริตพฺพา, ตถา อุตฺตราสงฺคาทีนีติ อตฺโถ. วิทูติ ปจฺจุทฺธเรติมสฺส กตฺตุปทํ, ปฺวาติ อตฺโถ. สพฺพตฺถาปิ ทูราสนฺนตาที วุตฺตนเยน เวทิตพฺพา.

๓๗-๘. อิทานิ สงฺฆาฏิอาทีนํ ฉนฺนํ ปมาณปริจฺเฉทํ ทสฺเสติ ‘‘สงฺฆาฏี’’ติอาทินา. ปจฺฉิโม อนฺโต ปจฺฉิมนฺโต, เตน, ปจฺฉิมโกฏิยาติ อตฺโถ. ทีฆโสติ ทีฆโต. มุฏฺิยา สหิตํ ปฺจกํ ยสฺสา สา มุฏฺิปฺจกา, ลิงฺควิปลฺลาสวเสน ปน มุฏฺิปฺจโก. มุฏฺิ-สทฺเทเนตฺถ อุปจารวเสน กตมุฏฺิโก หตฺโถว วุตฺโต. สุคตสฺส จีวรโต อูนาติ สมาโส. อปีติ วุตฺตสมุจฺจเย, เตน ¶ ยถาวุตฺตปจฺฉิมปฺปมาณา จ อยฺจ อุตฺตมปฺปมาณาติ อตฺโถ. ‘‘ปจฺฉิมนฺเตนา’’ติ อิทํ มุฏฺิตฺติกฺจ ติริยนฺติ เอตฺถาปิ อนุวตฺเตตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. จ-สทฺโท ‘‘อุตฺตมนฺเตน สุคตจีวรูนาปิ วฏฺฏตี’’ติ อิทํ สมุจฺจิโนติ. ตตฺถ อิทานิ มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ติสฺโส วิทตฺถิโย เอกา สุคตวิทตฺถิ, ตาย วิทตฺถิยา นว วิทตฺถิโย ทีฆโต สุคตจีวรปฺปมาณํ, ติริยํ ฉ วิทตฺถิโย, ตํ ปน วฑฺฒกิหตฺเถน ทีฆโต เตรส หตฺถา เอกา จ วิทตฺถิ, ติริยโต นว หตฺถา โหนฺติ. ตํวเสน อุภยตฺถ อูนตา วิฺาตพฺพา.

อุตฺตราสงฺโคปิ ตตฺตโกวาติ ทสฺเสตุํ ‘‘ตถา เอกํสิกสฺสปี’’ติ อาห. เอโก อํโส เอกํโส, ตตฺถ กาตพฺพนฺติ ตทฺธิเต เอกํสิกํ. ‘‘อนฺตรวาสโก’’จฺจาทินา นิวาสนํ ทสฺเสติ. ตตฺถ อนฺตรํ มชฺฌปเทโส, อนฺตเร มชฺเฌ กฏิปฺปเทเส วาโส วตฺถํ อนฺตรวาโส, โสเยว อนฺตรวาสโก. จาปีติ สมุทาโย, เอโก วา สมุจฺจโย. อฑฺเฒน ตติโย ภาโค อฑฺฒเตยฺโย. เอตฺถ ทฺวินฺนํ หตฺถโกฏฺาสานํ สมฺปุณฺณานํ ตติยโกฏฺาสสํสิชฺฌเน กรณภูตา อฑฺฒ-สทฺทนิทฺทิฏฺา ยา วิทตฺถิ ¶ , สาว ตติโยติ นิทฺทิฏฺโติ อุปฑฺฒหตฺถสงฺขาโต ตติโย ภาโค อฑฺฒเตยฺโย. โส จ นานนฺตเรน ทฺวิหตฺถตติยตา ลพฺภตีติ ทฺเว หตฺถา, เอกา จ วิทตฺถิ อฑฺฒเตยฺโย. ตํสนฺนิโยเคน ปเนตฺถ อนฺตรวาสโกว อฑฺฒเตยฺโยติ เวทิตพฺโพ. ทฺเว หตฺถา ยสฺสาติ พาหิรตฺถสมาโส. ปารุปเนนาปิ สกฺกา นาภึ ปฏิจฺฉาเทตุนฺติ ‘‘ทฺวิหตฺโถ’’ติ วุตฺตํ. วา-สทฺโท อฑฺฒเตยฺยํ วิกปฺเปติ. ติริยสฺส อนฺโตติ ฉฏฺีตปฺปุริโส, ติริยเมว อนฺโตติ วา กมฺมธารโย ‘‘คามนฺโต’’ติอาทีสุ วิย.

๓๙. ‘‘นิสีทนสฺสา’’ติอาทินา ¶ นิสีทนจีวรํ ทสฺเสติ. เอตฺถ นิสีทนํ นาม สเม ภูมิภาเค เอฬกโลมานิ อุปรูปริ สนฺถริตฺวา กฺชิกาทีหิ สิฺจิตฺวา กโต ทฺวีสุ าเนสุ ผาลิตตฺตา ตีหิ ทสาหิ ยุตฺโต ปริกฺขารวิเสโส. วิทตฺถี ทฺเวติ ทฺเว วิทตฺถี. วิสาลโต ปุถุลโต.

๔๐. ‘‘กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาที’’ติอาทินา กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทึ ทสฺเสติ. ตตฺถ กณฺฑูติ หิ น อตฺถโต นานํ, ตคฺคหเณน ปเนตฺถ ปิฬกสฺสาวถุลฺลกจฺฉาพาธํ คยฺหติ. กณฺฑุํ ยถาวุตฺตํ ปิฬกาทึ ปฏิจฺฉาเทตีติ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ. ปฏิจฺฉทนํ วา ปฏิจฺฉาโท, ยถาวุตฺตกณฺฑุยา ปฏิจฺฉาโท กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาโท, โส อสฺส อตฺถีติ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาที, ตสฺส. ติริยนฺติ ติริยโต.

๔๑. ‘‘วสฺสิกา’’ติอาทินา วสฺสิกสาฏิกํ ทสฺเสติ, ตํ สุวิฺเยฺยํ.

๔๒. เอวํ ปมาณวนฺตานํ ปมาณํ ทสฺเสตฺวา วุตฺตปฺปมาณาติกฺกเม โทสํ, เกสฺจิ ปมาณาภาวคณนาภาวฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘เอตฺถา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ เอตฺถาติ วุตฺตปฺปมาณวนฺเตสุ จีวเรสุ. ตทุตฺตริ ตโต วุตฺตปฺปมาณโต อุตฺตริ นิปาเตน อุตฺตริ-สทฺเทน ตปฺปุริโส. กโรนฺตสฺส สมฺปาเทนฺตสฺส. เฉทนปาจิตฺตีติ เฉทเนน สหิตา ปาจิตฺติ, อติเรกํ ฉินฺทิตฺวา ปาจิตฺติยํ เทเสตพฺพนฺติ วุตฺตํ โหติ. วุตฺตปฺปมาณโต ปน อติเรกฺจ อูนกฺจ ‘‘ปริกฺขารโจฬ’’นฺติ อธิฏฺาตพฺพํ. เยน มุขํ ปุฺฉนฺติ, ตํ มุขสมฺพนฺธีติ มุขสฺส โจฬนฺติ สมาเส ทฺวนฺโท. อากงฺขิตํ อิจฺฉิตํ ปมาณนฺติ กมฺมธารโย. ตเมเตสมตฺถีติ อากงฺขิตปฺปมาณิกา. เอตฺถ จ ติจีวราทีสุ อวุตฺเตปิ คณนวิภาเค ปจฺจตฺถรณมุขปุฺฉนปริกฺขารโจเฬ เปตฺวา อาทิโต ปฏฺาย ¶ ¶ ฉกฺกเมเกกเมว วฏฺฏติ. มุขปุฺฉนโจฬานิ ปจฺจตฺถรณานิ จ พหูนิปีติ วิฺาตพฺพํ.

๔๓. คณนาติ เอตฺถ นปุํสกสฺส อิตฺถิวจเนน โยคาภาวา ‘‘น ทีปิตา’’ติ ลิงฺคํ วิปริณาเมตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ, อฏฺกถายํ น ปกาสิตาติ อตฺโถ. ติณฺณํ ปเนเตสํ อุกฺกฏฺปริจฺเฉทวเสเนว วุตฺตํ, วิกปฺปนูปคปจฺฉิเมน ปจฺฉิมปฺปมาณํ อตฺถิเยว. อิทานิ ยสฺมา ตตฺถ ตํ สพฺพํ น ทีปิตํ, ตสฺมา วิกปฺปนูปคถวิกาทิ สพฺพํ เอกํ ‘‘ปริกฺขารโจฬ’’นฺติ, พหูนิ เอกโต กตฺวา ‘‘ปริกฺขารโจฬานี’’ติปิ วตฺวา อธิฏฺาตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ตถา’’ติอาทิมาห. อิมินา ปริกฺขารโจฬํ นาม ปาเฏกฺกํ นิธานมุขนฺติ ทสฺเสติ. ถวิกาทึ ถวิกา อาทิ ยสฺส ปริสฺสาวนาทิโนติ สมาโส. วิกปฺปสฺส อุปคํ วิกปฺปิยํ, ตฺจ อุปริ วกฺขติ.

๔๔. อิทานิ ติณฺณํ จีวรานํ ปฏิภาคํ ทสฺเสตุํ ‘‘อหตา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อหเตน นเวน อโธเตน กปฺปํ สทิสํ อหตกปฺปํ, เอกวารโธตํ. อหตฺจ อหตกปฺปฺจ อหตาหตกปฺปานิ, วตฺถานิ, เตสํ. ทฺเว คุณา ปฏลานิ ยสฺส สาติ ทุคุณา. ‘‘คุโณ ปฏลราสีสู’’ติ หิ อภิธานปฺปทีปิกา. ทุคุณา ทุปฏฺฏา, อุตฺตรสฺมึ เทหภาเค อาสฺชียตีติ อุกฺกราสงฺโค. เอกจฺจํ เอกปฏฺฏํ อสฺส อตฺถีติ เอกจฺจี, เอกปฏฺโฏติ อตฺโถ. นิปาโต วา เอกจฺจีติ. ตถาติ สมุจฺจเย, อนฺตรวาสโก จาติ วุตฺตํ โหติ. อุปมายํ วา, ยถา อุตฺตราสงฺโค เอกจฺจิโย, เอวํ อนฺตรวาสโกติ อตฺโถ.

๔๕. ‘‘อุตู’’ติ อเนกอุตุ คหิตาติ อุตุโต ทีฆกาลโต อุทฺธฏา อุตุทฺธฏา, เตสํ ปิโลติกานนฺติ อตฺโถ. เสสาติ อุตฺตราสงฺคอนฺตรวาสกา. ปํสุ วิย กุจฺฉิตํ ¶ อุลติ ปวตฺตตีติ ปํสุกูลํ, รถิกาสุสานสงฺการกูฏาทีนํ ยตฺถ กตฺถจิ ิตํ โจฬขณฺฑํ, ตสฺมึ. ยา ยา รุจีติ อพฺยยีภาเว ยถารุจิ, ยาวทตฺถํ สตปฏฺฏมฺปิ วฏฺฏตีติ อธิปฺปาโย.

๔๖. อิทานิ ตีสุ ฉินฺทิตฺวา กาตุํ อปฺปโหนฺเตสุ กาตพฺพวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ตีสู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ติจีวรสมุทายโต เอกเทสภูตานํ ทฺวินฺนเมกสฺส จ สงฺขาคุเณน นิทฺธาริยมานตฺตา ตีสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ. เอกวจนสฺส พหฺวตฺเถน โยคาภาวโต ทฺวิจีวรสงฺขาตพหฺวตฺถวเสน ¶ วจนํ วิปริณาเมตฺวา ยานิ ปโหนฺติ, ตานิ ทฺเว วาปิ ฉินฺทิตพฺพานิ, ยํ ปโหติ, ตํ เอกํ วา ฉินฺทิตพฺพนฺติ โยเชตพฺพํ. ปโหนฺตีติ ปจฺฉิมจีวรปฺปมาณฉินฺนกานิ ปโหนฺติ. อปีติ สมฺภาวเน, ตีสุ กา กถาติ อตฺโถ. อนฺวาธินฺติ อาคนฺตุกปตฺตํ. อนุ ปจฺฉา อาธียตีติ อนฺวาธิ, ยํ จีวรสฺโสปริ สงฺฆาฏิอากาเรน อาโรเปตพฺพํ. อนาทิณฺณนฺติ อนาโรปิตํ อนฺวาธิกํ. น ธาเรยฺยาติ อิมินา ยทิ ธาเรยฺย, ทุกฺกฏนฺติ ทีเปติ.

๔๗-๘. อิทานิ ‘‘ติจีวรํ น วเสยฺย วิเนกาห’’นฺติ วุตฺตานํ ติณฺณํ อวิปฺปวาสลกฺขณํ ทสฺเสตุํ ‘‘คาเม’’ติอาทินา อุโทสิตสิกฺขาปเท (ปารา. ๔๗๑ อาทโย) วุตฺตปริหารมาห. ตตฺถ คาเม วา…เป… วิหาเร วา ติจีวรํ นิกฺขิปิตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ‘‘ปโฏ ทฑฺโฒ’’ติอาทีสุ วิย อวยเวปิ สมุทายโวหารวเสน ตีสุ เอกมฺปิ ‘‘ติจีวร’’นฺติ วุตฺตํ. ภิกฺขุสมฺมุติยฺตฺราติ สงฺเฆน คิลานสฺส ภิกฺขุโน ทียมานํ จีวเรน วิปฺปวาสสมฺมุตึ วินา. วิปฺปวตฺถุนฺติ เอกูปจารนานูปจารคามาทิโต พหิ, อถ วา นิเวสนาทีนํ, ตตฺถ จ คพฺโภวรกานํ จีวรสฺส วา หตฺถปาสํ อติกฺกมฺม จีวเรน วิปฺปยุตฺโต ¶ หุตฺวา วสิตุํ. เอตฺถ จ คามาทีนํ เอกูปจารนานูปจารตา เอกกุลนานากุลสนฺตกสฺส คามาทิโน ปริกฺเขปสฺส, ปริกฺเขโปกาสสฺส จ วเสน สตฺถอพฺโภกาสานํ สตฺตพฺภนฺตรวเสน จ เวทิตพฺพา. ตตฺถ เอโก อพฺภนฺตโร อฏฺวีสติหตฺโถ โหติ. เอตฺถ จ นิเวสนาทีนิ คามโต พหิ สนฺนิวิฏฺานีติ ทฏฺพฺพํ วิสุํ คามสฺส คหิตตฺตา, ตถา อุโทสิตาทีหิ อฺํ นิเวสนํ.

ตตฺถ อุโทสิโต นาม ยานาทีนํ ภณฺฑานํ สาลา. ปาสาโท ทีฆปาสาโท. หมฺมิยํ มุณฺฑจฺฉทนปาสาโท. นาวา จ อฏฺโฏ จ มาโฬ จ อาราโม จ นาวา…เป… อารามํ, ตสฺมึ. อฏฺโฏ นาม ปฏิราชาทีนํ ปฏิพาหนตฺถํ อิฏฺกาหิ กโต พหลภิตฺติโก จตุปฺจภูมิโก ปติสฺสยวิเสโส. มาโฬ เอกกูฏสงฺคหิโต จตุรสฺสปาสาโท. อาราโม ปุปฺผาราโม วา ผลาราโม วา. สตฺโถ จ เขตฺตฺจ ขลฺจาติ ทฺวนฺโท. สตฺโถ นาม ชงฺฆสตฺโถ วา สกฏสตฺโถ วา. ขลํ วุจฺจติ ธฺกรณํ. ทุโม นาม ทุมมูลํ ฉายาย ผุฏฺโกาโส อุปจารวเสน. อพฺโภกาโส ปน อคามเก อรฺเว อธิปฺเปโต.

๔๙. อิทานิ ‘‘เอตํ…เป… สงฺฆาฏิ’’นฺติอาทินา นวนฺนเมว ปจฺจุทฺธาโร วุตฺโต, น ปน เตสํ ¶ กาลปริจฺเฉโทติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘โรคา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ เทวทตฺโต ทตฺโตติ นาเมกเทเสนาปิ นามโวหารโต วสฺสิกสาฏิกาว ‘‘สาฏิกา’’ติ ปกรณวเสน คมฺมมานตฺถตฺตา วุตฺตา. กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิกา จ โรควสฺสานปริยนฺตา. โรคา จ วสฺสานา จ มาสา โรควสฺสานา, เต ตทติกฺกเมน ปจฺจุทฺธริตพฺพตาย ปริยนฺตา ยาสนฺติ วิคฺคโห.

กึ วุตฺตํ โหติ? วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเม กตฺติกปุณฺณมาย เอว ปจฺจุทฺธริตพฺพา. ตถา กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิกา ¶ อาพาเธสุ วูปสนฺเตสูติ วุตฺตํ โหติ. ‘‘ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปตพฺพา’’ติ หิ อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๖๙) วุตฺตํ. เอตฺถ ปน เกจิ อาจริยา ‘‘ปจฺจุทฺธริตฺวาติ วสฺสิกสาฏิกภาวโต อปเนตฺวา’’ติ วทึสุ, ตํ น ยุชฺชติ. ปจฺจุทฺธารวินยกมฺมวิสเยเยว ปจฺจุทฺธาร-สทฺทสฺส ทิฏฺตฺตา, ‘‘จาตุมาสํ อธิฏฺาตุํ ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘) ปาฬิวจนโต จ. ‘‘จาตุมาสํ อธิฏฺาตุ’’นฺติ จ จตุนฺนํ มาสานํ อธิฏฺาเนน สห อจฺจนฺตสํโยโค ทสฺสิโตติ น เตน อธิฏฺานเภโท วิฺายติ. เตเนว กุรุนฺทฏฺกถายมฺปิ ‘‘วสฺสานํ จาตุมาสํ อธิฏฺาตุํ, ตโต ปรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘) วจนโต กตฺติกปุณฺณมาย เอว ปจฺจุทฺธริตฺวา เหมนฺเต วิกปฺเปตพฺพาติ วุตฺตํ. ตสฺมา ‘‘วสฺสิกสาฏิกา วสฺสานมาสาติกฺกเมนาปิ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิ อาพาธวูปสเมนาปิ อธิฏฺานํ วิชหตี’’ติ (กงฺกา. อฏฺ. กถินสิกฺขาปทวณฺณนา) วุตฺตํ. มาติกาฏฺกถายมฺปิ ปจฺจุทฺธารวเสนาปิ อธิฏฺานํ วิชหตีติ เอวมตฺโถ คเหตพฺโพ. เอวฺหิ สติ สพฺพฏฺกถาโย สเมนฺติ, ยุตฺติ จ อวิรุทฺธา โหนฺตีติ. ตโต ปรนฺติ ปจฺจุทฺธารโต อุปริ. วิกปฺเปยฺยาติ กณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทึ ปจฺจุทฺธริตฺวา วิกปฺเปยฺย. วสฺสิกสาฏิกํ กตฺติกปุณฺณมายํ ปจฺจุทฺธริตฺวา เหมนฺตสฺส ปมทิวเส วิกปฺเปยฺย, เอวํ อสติ ทุกฺกฏนฺติ อธิปฺปาโย. เสสาติ อปเร สตฺต จีวรานิ เสสา. นตฺถิ ปริยนฺตํ วุตฺตสทิโส กาลปริจฺเฉโท เอเตสนฺติ อปริยนฺติกา.

๕๐. อิทานิ ปจฺจตฺถรณาทิกํ จีวรจตุกฺกํ สทสาทิกํ วฏฺฏติ, นาปรนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘ปจฺจตฺถรณา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปริกฺขาโร จ มุขปุฺฉนฺจาติ ทฺวนฺโท. ปริกฺขารมุขปุฺฉนเมว โจฬกนฺติ กมฺมธารโย. ทฺวนฺทสมาสนฺเต สุยฺยมานตฺตา ปน โจฬก-สทฺโท ปริกฺขาร-สทฺทโต จ ปรํ ทฏฺพฺโพ ¶ ‘‘ปริกฺขารโจฬก’’นฺติ. ตํ ปน สามฺโชตนาย วิเสเสปิ อวฏฺานโต เปตฺวา ปฺจ จีวรานิ ปริกฺขารโจฬนาเมนาธิฏฺิตานิ อวเสสํ ¶ ทฏฺพฺพํ. ปจฺจตฺถรณฺจ ปริกฺขารมุขปุฺฉนโจฬกฺจ ปจฺจตฺถรณ…เป… โจฬกฺจ นิสีทนฺจาติ เอตํ จีวรจตุกฺกํ สทสมฺปิ อรตฺตมฺปิ อนาทิณฺณกปฺปมฺปิ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. สทสนฺติ สห ยาหิ กาหิจิ ทสาหีติ สทสํ. สทสเก ลพฺภมาเน อทสมฺปิ ลพฺภเตวาติ สทสมฺปิ อทสมฺปิ ปุปฺผทสมฺปีติ เอตฺถ อตฺโถ. ปิ-สทฺโท วุตฺตาวุตฺตสมฺปิณฺฑนตฺโถ. อรตฺตนฺติ นีลปีตาทิรชเนน อรฺชิตมฺปิ. ปิ-สทฺเทน รฺชิตนีลปีตาทิกมฺปิ อนาทิณฺณกปฺปมฺปีติ. อาทิณฺโณ กปฺโป ยสฺส นตฺถีติ ตํ อนาทิณฺณกปฺปมฺปิ. ปิ-สทฺเทน อาทิณฺณกปฺปมฺปิ.

นนุ จ ‘‘น ภิกฺขเว สพฺพนีลกานิ จีวรานิ ธาเรตพฺพานี’’ติอาทินา (มหาว. ๓๗๒) สพฺพนีลกสพฺพปีตกสพฺพโลหิตกจีวรานิ สามฺเน ปฏิกฺขิตฺตานีติ กถมิทํ จีวรจตุกฺกํ สทสาทิกํ วฏฺฏติ, กถฺจ อนาทิณฺณกปฺปมฺปิ วฏฺฏตีติ? วุจฺจเต – ‘‘เตน โข ปน สมเยน อฺตโร ภิกฺขุ กุสจีรํ นิวาเสตฺวา’’ติอาทินา อุปฺปนฺนวตฺถูสุ (มหาว. ๓๗๑) ‘‘น ภิกฺขเว กุสจีรํ…เป… ติตฺถิยทฺธโช ธาเรตพฺโพ. โย ธาเรยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติอาทินา (มหาว. ๓๗๑) อุปฺปนฺนวตฺถุวเสเนว นิวาสนปารุปนสงฺขาตธารณสฺส ปฏิกฺขิตฺตตฺตา จ ตตฺเถว อฏฺกถายฺจ (มหาว. อฏฺ. ๓๗๒) ‘‘สพฺพนีลกาทีนิ รชนํ โธวิตฺวา ปุน รชิตฺวา ธาเรตพฺพานิ, น สกฺกา เจ โหนฺติ โธวิตุํ, ปจฺจตฺถรณานิ วา กาตพฺพานิ, ทุปฏฺฏจีวรสฺส วา มชฺเฌ ทาตพฺพานิ, อจฺฉินฺนทสทีฆทสานิ ทสา ฉินฺทิตฺวา ธาเรตพฺพานิ, กฺจุกํ ลภิตฺวา ผาเลตฺวา รชิตฺวา ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏติ, เวเนปิ เอเสว นโย’’ติ นิวาสนปารุปนวเสเนว ธารณปริโภคานํ ¶ วุตฺตตฺตา จ ทุพฺพณฺณกรณสิกฺขาปเท (ปาจิ. อฏฺ. ๓๖๘) ‘‘ยํ นิวาเสตุํ วา ปารุปิตุํ วา สกฺกา โหติ, ตเทว จีวรนฺติ เวทิตพฺพ’’นฺติ ปฺจนฺนํเยว กปฺปพินฺทุโน อนุฺาตตฺตา จ ติจีวรกณฺฑุปฺปฏิจฺฉาทิวสฺสิกสาฏิกสงฺขาตานิ ปฺจ จีวรานิ กายปริหาริยาเนว อทสานิ อสพฺพนีลกาทีนิ กปฺปิยรชนรชิตานิ อาทิณฺณกปฺปานิเยว โหนฺติ, น นิยเมน นิวตฺติตานิ ปรานิ จตฺตารีติ จีวรจตุกฺกเมว สทสาทิกํ อนาทิณฺณกปฺปมฺปิ วฏฺฏตีติ.

๕๑. เสสจีวรปฺจกํ อทสํเยว รชิตํเยว อาทิณฺณกปฺปํว กปฺปตีติ โยชนา. รชิตนฺติ กปฺปิยรชเนน รชิตํ. นิสีทนสฺส ยถาวุตฺเตนตฺเถน สพฺพตฺถ อทสตฺถํ นิเสเธตุํ ‘‘สทสํว นิสีทน’’นฺติ วุตฺตํ. สติ หิ สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนํ สาตฺถกํ โหติ.

๕๒. อิทานิ ¶ อนธิฏฺิเต อนิสฺสฏฺเ จ กา ปวตฺตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อนธิฏฺิต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อนธิฏฺิตนฺติ ติจีวราทิวเสน อนธิฏฺิตํ. อนิสฺสฏฺนฺติ ยสฺส กสฺสจิ ทานลกฺขเณน อทินฺนํ. วิกปฺเปตฺวา ปริภุฺชเยติ วกฺขมานนเยน เอกพหุภาวํ, สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวฺจ สลฺลกฺเขตฺวา วิกปฺเปตฺวา ปจฺจุทฺธริตฺวา ปริภุฺเชยฺย. วกฺขมานนเยน ปน วิฺายตีติ ‘‘ปจฺจุทฺธริตฺวา’’ติ น วุตฺตํ.

อิทานิ ‘‘วิกปฺเปตฺวา’’ติ วุตฺตํ กีทิสํ ตํ เหฏฺิมนฺเตน วิกปฺปิยนฺติ อาห ‘‘หตฺถา’’ติอาทิ. ตตฺถ หตฺโถ ทีเฆน ยสฺส ตํ หตฺถทีฆํ. ตโตติ ตสฺมา หตฺถโต. อุปฑฺโฒ หตฺถสฺส ทุติโย ภาโค วิทตฺถิสงฺขาโต วิตฺถาเรน ยสฺส ตํ อุปฑฺฒวิตฺถารํ.

๕๓. อิทานิ ยถาวุตฺตวิธานํ เตจีวริกสฺเสว วเสน, อปโร ปน อฺถา ปฏิปชฺชตีติ ตํ ทสฺเสตุํ ‘‘ติจีวรสฺสา’’ติอาทิมาห ¶ . ตตฺถ นาเมนาธิฏฺิตานิ ตีณิ จีวรานิ เอตสฺสาติ ติจีวโร. ตสฺส วินยเตจีวริกสฺสาติ อตฺโถ, น ปริกฺขารโจฬนาเมน อธิฏฺิตจีวรสฺส. วินยเตจีวริกสฺส ปน อุโทสิตสิกฺขาปเท วุตฺตปริหาโร นตฺถิ. ปริกฺขารโจฬิโยติ ปริกฺขารโจฬมสฺส อตฺถีติ ณิเกน ย-กาโร. สพฺพนฺติ สกลํ นววิธมฺปิ จีวรํ. ตถา วตฺวาติ เอกพหุภาวํ, สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวฺจ ตฺวา ‘‘อิมํ ปริกฺขารโจฬํ อธิฏฺามี’’ติอาทินา วตฺวา. อธิฏฺตีติ อธิฏฺาติ.

๕๔. อธิฏฺิตจีวรํ ปน ปริภุฺชโต กถํ อธิฏฺานํ วิชหตีติ ตํ ทสฺเสนฺโต ‘‘อจฺเฉทา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อจฺเฉโท จ วิสฺสชฺชนฺจ คาโห จ วิพฺภโม จาติ ทฺวนฺโท. อจฺเฉโท นาม โจราทีหิ อจฺฉินฺทิตฺวา คหณํ. วิสฺสชฺชนํ ปเรสํ ทานํ. คาโห วิสฺสาเสน คหณํ. วิพฺภโม สิกฺขํ อปฺปจฺจกฺขาย คิหิภาวูปคมนํ. ตทาปิ ตสฺส อฺสฺส ทาเน วิย จีวรสฺส นิราลยภาเวน ปน ปริจฺจาโคติ. ฏีกายํ ปน ภาทิโส ภิกฺขุเยวาติ อธิฏฺานํ น วิชหตีติ อตฺถํ วิกปฺเปตฺวา ภิกฺขุนิยา คิหิภาวูปคมนํ วุตฺตํ, ตํ น คเหตพฺพํ, การณํ ปเนตฺถ อมฺหากํ ครูหิเยว สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. ๒.๔๖๙) ‘‘ภิกฺขุนิยา ‘หีนายาวตฺตเนนา’ติ วิเสเสตฺวา อวุตฺตตฺตา ภิกฺขุนิยา หิ คิหิภาวูปคมเน อธิฏฺานวิชหนํ วิสุํ วตฺตพฺพํ นตฺถิ ตสฺสา วิพฺภมเนเนว อสฺสมณีภาวโต’’ติ วุตฺตํ. นนุ จ ภิกฺขุโน อปฺปจฺจกฺขาตสิกฺขสฺส คิหิภาวูปคมเนน อธิฏฺานวิชหเนน นิราลยภาโว การณภาเวน ¶ วุตฺโต, เอวํ สติ ปริวตฺตลิงฺคสฺส นตฺถิ นิราลยภาโวติ กถมสฺส อธิฏฺานํ วิชหตีติ? สจฺจเมตํ, ตถาปิ พุทฺธมตฺูหิ อฏฺกถาจริเยหิ อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๑.๖๙) ‘‘ยํ ปนสฺส ภิกฺขุภาเว ¶ อธิฏฺิตํ ติจีวรฺจ ปตฺโต จ, ตํ อธิฏฺานํ วิชหติ, ปุน อธิฏฺาตพฺพ’’นฺติ วุตฺตตฺตา นตฺเถตฺถ โทโสติ.

มารณลิงฺคสิกฺขาติ อุตฺตรปทโลเปน อุปจาเรน วา ลิงฺคปริวตฺตนํ สิกฺขาปจฺจกฺขานฺจ ‘‘ลิงฺคสิกฺขา’’ติ จ วุตฺตํ. อิติ เอเต อฏฺ สพฺเพสุ นวสุ จีวเรสุ อธิฏฺานสฺส วิโยโค วิปฺปวาโส, ตสฺส การณา โหนฺตีติ ปาเสโส. ติจีวรสฺส ปน น เกวลํ อิเมเยว อฏฺ, วินิวิทฺธฉิทฺทฺจ อธิฏฺานวิโยคการณนฺติ ลิงฺควจนฺจ ปริวตฺเตตฺวา โยเชตพฺพํ. ตตฺถ อพฺภนฺตเร เอกสฺสปิ ตนฺตุโน อภาเวน วินิวิทฺธํ วินิวิชฺฌิตฺวา คตฉิทฺทํกนิฏฺงฺคุลินขปิฏฺิปฺปมาณํ วินิวิทฺธฉิทฺทํ. ตตฺถ สงฺฆาฏิยา จ อุตฺตราสงฺคสฺส จ ทีฆนฺตโต วิทตฺถิปฺปมาณสฺส, ติริยนฺตโต อฏฺงฺคุลปฺปมาณสฺส, อนฺตรวาสกสฺส ปน ทีฆนฺตโต วิทตฺถิปฺปมาณสฺเสว ติริยนฺตโต จตุรงฺคุลปฺปมาณสฺส ปเทสสฺส โอรโต ฉิทฺทํ อธิฏฺานํ ภินฺทติ, สูจิกมฺมํ กตฺวา ปุน อธิฏฺาตพฺพํ. สูจิกมฺมํ กโรนฺเตน จ ฉินฺทิตฺวา ทุพฺพลฏฺานาปนยเนน ฉิทฺทํ อทสฺเสตฺวา กาตพฺพํ.

๕๕. อิทานิ อกปฺปิยานิ ทสฺเสตุํ ‘‘กุสา’’ติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ กุสา จ วากา จ ผลกานิ จ, เตสํ จีรานิ กุส…เป… จีรานิ. ตตฺถ กุเสน คนฺเถตฺวา กตํ กุสจีรํ. ตถา วาเกน คนฺเถตฺวา กตํ วากจีรํ, ตาปสานํ วกฺกลํ. ผลกสณฺานานิ ผลกานิ สิพฺพิตฺวา กตํ ผลกจีรํ. เกสวาลชนฺติ เกเสหิ จ วาเลหิ จ ชาตํ วายิตํ กมฺพลนฺติ สมฺพนฺโธ. อุลูกปกฺขาชินกฺขิเปติ อุลูกานํ โกสิยสกุณานํ ปกฺขํ ปกฺเขน กตํ นิวาสนฺจ อชินกฺขิปํ สโลมํ สขุรํ อชินมิคานํ จมฺมฺจ ธารยโต ถุลฺลจฺจยนฺติ สมฺพนฺโธ.

๕๖. กทเลรกกฺกทุสฺเสสูติ กทลิโย จ เอรโก จ อกฺโก จ, เตสํ ทุสฺสานิ วตฺถานิ, เตสุ เจว มกจิวาเกหิ ¶ กเต โปตฺถเก จาปิ ทุกฺกฏํ. นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ. กทลิทุสฺสาทิสทฺเทน ตํธารณมธิปฺเปตํ, ตสฺมา ตํธารณนิมิตฺตํ ทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ. เอวํ สพฺพตฺถ. ‘‘นีลโก จา’’ติอาทินา ทฺวนฺโท. สพฺพา นีลก…เป… กณฺหกาติ กมฺมธารโย. นีลาทิวณฺณโยเคน ¶ วตฺถํ นีลาทิ. นีลกํ อุมาปุปฺผวณฺณํ. มฺเชฏฺํ มฺเชฏฺิกวณฺณํ. ปีตํ กณิการปุปฺผวณฺณํ. โลหิตํ ชยสุมนปุปฺผวณฺณํ. กณฺหกํ อทฺทาริฏฺกวณฺณํ. สพฺพ-สทฺโท ปเนตฺถ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ.

๕๗. มหา…เป… รตฺเตติ มหารงฺโค จ มหานามรงฺโค จ, เตหิ รตฺเต. เอตฺถาปิ ปุน สุยฺยมานํ สพฺพสทฺทมนุวตฺติยํ, ‘‘สพฺพมหารงฺครตฺเต’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิมินา จ อสพฺพนีลกาทิ กปฺปิยรชนรชิตํ ปริภุฺชนฺตสฺส นตฺถิ โทโสติ ทีเปติ. ตตฺถ มหารงฺโค สตปทิปิฏฺิวณฺโณ. มหานามรงฺโค สมฺภินฺนวณฺโณ, โส ปน ปณฺฑุปลาสวณฺโณ โหติ, ปทุมวณฺโณติปิ วทนฺติ. ติรีฏเกติ ตํ นามก รุกฺขตเจ. อจฺฉินฺนทีฆทสเกติ สพฺพโส อจฺฉินฺนตฺตา อจฺฉินฺนา จ มชฺเฌ ฉินฺนตฺตา ทีฆา จ สา ทสา จ วตฺถโกฏิ ยสฺสาติ อฺปทตฺถสมาโส. ผลปุปฺผทเสติ อฺมฺํ สํสิพฺพิตฺวา กตา ผลสทิสา ทสา ‘‘ผลา’’ติ วุจฺจนฺติ, เกตกาทิ ปุปฺผสทิสานิ ‘‘ปุปฺผานี’’ติ จ, ผลา จ ปุปฺผา จ ทสา ยสฺส, ผลสทิเส ทเส, ปุปฺผสทิเส ทเส จาติ อตฺโถ. เวเนติ สีสเวเน. ตถาติ อิมินา สพฺพนีลกาทีสุ ทุกฺกฏํ อติทิสติ. สพฺพนฺติ กุสจีราทิกํ สกลํ. อจฺฉินฺนํ จีวรํ ยสฺส โส ลภตีติ สมฺพนฺโธ.

๕๘. มูลฺจ ¶ ขนฺโธ จ ตโจ จ ปตฺตฺจ ผลฺจ ปุปฺผฺจ, เตสํ ปเภโทติ ฉฏฺีตปฺปุริโส. อถ วา ปเภท-สทฺทสฺส กมฺมสาธนตฺเต ตานิเยว ปเภโทติ กมฺมธารโย, ตโต. รชนฺติ เอเตหีติ รชนานิ, มูลาทีนิ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ฉ รชนานิ มูลรชน’’นฺติอาทินา (มหาว. ๓๔๔) ภควตา อนุฺาตตฺตา วุตฺตํ ‘‘รชนา ฉปฺปการานิ, อนุฺาตานิ สตฺถุนา’’ติ.

๕๙. มูเลติ ¶ มูลรชเน หลิทฺทึ วิวชฺชิย สพฺพํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. เอวํ สพฺพตฺถ. มฺเชฏฺิ จ ตุงฺคหารโก จาติ ทฺวนฺโท. อลฺลิ-สทฺเทน นีลิ-สทฺเทน จ เตสํ คจฺฉชาตีนํ ปตฺตานิ คหิตานิ อุปจาเรน, ตถา โลทฺท-สทฺเทน กณฺฑุล-สทฺเทน จ ตโจ, กุสุมฺภ-สทฺเทน กึ สุก-สทฺเทน จ ปุปฺผานิ. เตเนว จ ตานิ นปุํสกานิ. ตุงฺคหารโก นาม เอโก กณฺฏกรุกฺโข, ตสฺส หริตาลวณฺณํ ขนฺธรชนํ โหติ. อลฺลิปตฺเตน เอกวารํ คิหิปริภุตฺตํ รชิตุํ วฏฺฏติ. ผลรชเน สพฺพมฺปิ วฏฺฏติ.

๖๐. อโยปตฺโต นาม อยสา กาฬโลเหน นิพฺพตฺโต ปตฺโต. ชาติยา อุกฺกฏฺาทีนํ สามฺวเสน. ปมาณโตติ ปริจฺเฉทโต. ตโย ปตฺตาติ ปาเสโส.

๖๑. ‘‘มคเธสู’’ติ วตฺตพฺเพ มคเธติ วจนวิปลฺลาเสน วา ‘‘ปจฺจาสา สตี’’ติอาทีสุ วิย สุ-สทฺทโลเปน วา ¶ วุตฺตํ. นาฬิทฺวยตณฺฑุลสาธิตนฺติ เอตฺถ มคธาเปกฺโขปิ นาฬิ-สทฺโท ทฺวย-สทฺเทน สมาโส โหติ คมฺมกตฺตาติ นาฬิยา ทฺวยํ นาฬิทฺวยํ. ตตฺถ มคธนาฬิ นาม อฑฺฒเตรสปลา โหติ. เอตฺถ จ อฑฺฒเตรสปลานิ มาสานนฺติ วทนฺติ. นาฬิทฺวเยน ปมิตา ตณฺฑุลา สุโกฏฺฏิตปริสุทฺธา อนุปหตปุราณสาลิตณฺฑุลา นาฬิทฺวยตณฺฑุลา, เตหิ สาธิตํ ปจิตนฺติ อตฺโถ. โอทนนฺติ สมฺมา สมฺปาทิตํ อวสฺสาวิโตทนํ. สูปนฺติ โอทนสฺส จตุตฺถภาคปฺปมาณํ นาติฆนํ นาติตนุกํ หตฺถหาริยํ สพฺพสมฺภารสงฺขตํ มุคฺคสุปํ. พฺยฺชนฺจ ตทูปิยนฺติ ตสฺส โอทนสฺส อุปิยํ อนุรูปํ ยาว จริมาโลปปฺปโหนกํ มจฺฉมํสาทิพฺยฺชนฺจ อุกฺกฏฺโ คณฺหาตีติ สมฺพนฺโธ.

๖๒. ตสฺสาติ ยถาวุตฺตโอทนาทิโน. อุปฑฺโฒติ อุปฑฺฒํ นาฬิโกทนาทิ อสฺส อตฺถีติ อุปฑฺโฒ. เอว-กาเรน อติเรกํ นิวตฺเตติ. ตโตติ ยถาวุตฺตนาฬิโกทนาทิโต. อุกฺกฏฺโต อุกฺกฏฺโ ¶ จ โอมโกมโก จ อปตฺโตติ โยชนา. โอมกโต โอมโก โอมโกมโก. อิมินา ปุน ปตฺตทฺวยทสฺสเนน ปมาณโต ตโยปิ ปตฺตา วิภาคโต นว โหนฺตีติ ทีเปติ. ตตฺถ ยสฺมึ มคธนาฬิทฺวยตณฺฑุโลทนาทิกํ สพฺพมฺปิ วฑฺฒนปกฺเข ิตํ ปกฺขิตฺตํ สเจ ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยา เหฏฺิมราชิสมํ ติฏฺติ, สุตฺเตน วา หีเรน วา ฉินฺทนฺตสฺส สุตฺตสฺส วา หีรสฺส วา เหฏฺิมนฺตํ ผุสติ, อยํ อุกฺกฏฺโ นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ อติกฺกมฺม ถูปีกตํ ติฏฺติ, อยํ อุกฺกฏฺโมโก นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ น สมฺปาปุณาติ อนฺโตคตเมว, อยํ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ นาม ปตฺโต. ‘‘เอกํ นาฬิโกทนาทิ สพฺพมฺปิ ปกฺขิตฺตํ วุตฺตนเยเนว เหฏฺิมราชิสมํ ติฏฺติ, อยํ มชฺฌิโม นาม ปตฺโต’’ติอาทินา มชฺฌิมมชฺฌิโมมกมชฺฌิมุกฺกฏฺา จ ‘‘ยตฺถ อุปฑฺฒนาฬิโกทนาทิ สพฺพมฺปิ ปกฺขิตฺตํ เหฏฺิมราชิสมํ ติฏฺติ ¶ , อยํ โอมโก นาม ปตฺโต’’ติอาทินา โอมกโอมโกมกโอมกุกฺกฏฺา จ ปตฺตา อุกฺกฏฺเ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพา. เตสุ ทฺเว อปตฺตา ภาชนปริโภเคน ปริภุฺชิตพฺพา, นาธิฏฺานูปคา, น วิกปฺปนูปคา.

๖๓. กปฺโป สโก อติเรกปตฺโต ทสาหปรมํ ธาเรยฺยาติ โยชนา. ตตฺถ กปฺโปติ กปฺปิโย. สโกติ อตฺตโน สนฺตโก. กปฺปิยตฺตา ปน อตฺตสนฺตกตฺตา จ สตฺตนฺนมฺปิ อธิฏฺานวิกปฺปนูปคตา เวทิตพฺพา. ตตฺถ อโยปตฺโต ปฺจหิ ปาเกหิ, มตฺติกาปตฺโต ทฺวีหิ ปาเกหิ ปกฺโก อธิฏฺานูปโค จ วิกปฺปนูปโค จ, ตถา อุโภปิ กากณิกมตฺตสฺสาปิ มูลสฺส อนวเสเสตฺวา ทินฺเน, สพฺพโส อตฺตสนฺตกตฺเต วิฺาเต จ อธิฏฺานวิกปฺปนูปคาติ ทฏฺพฺพํ. อติเรกปตฺโตติ อนธิฏฺิตาวิกปฺปิตตาย อติเรกปตฺโต. อธิฏฺานปจฺจุทฺธารา ปเนตฺถ จีวเร วุตฺตาว. วิกปฺเปนฺเตน ปน ปตฺตานํ เอกพหุภาวํ, สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวฺจ ตฺวา ‘‘อิมํ ปตฺต’’นฺติ วา ‘‘อิเม ปตฺเต’’ติ วา ‘‘เอตํ ปตฺต’’นฺติ วา ‘‘เอเต ปตฺเต’’ติ วา วตฺวา ‘‘ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วตฺตพฺพํ. สมฺมุขาทิเภโท ปเนตฺถ จีวเร วกฺขมานนเยน เวทิตพฺโพ. ทสาหปรมนฺติ ทส อหานิ ปรโม ปริจฺเฉโท อสฺสาติ ทหาหปรโม, กาโล, ตํ. อจฺจนฺตสํโยเค อุปโยควจนํ. ธาเรยฺโยติ ปริโภควเสน ธาเรตพฺโพ. ตสฺมึกาเล อตินามิเต ปตฺโต นิสฺสคฺคิโย โหตีติ โยชนา. อตินามิเตติ อติกฺกามิเต นิสฺสคฺคิโย โหติ, เอกาทเส อรุณุคฺคมเน สงฺฆสฺส วา คณสฺส วา ปุคฺคลสฺส วา ปทภาชนีเย (ปารา. ๖๐๒) วุตฺตนเยน ปตฺโต นิสฺสชฺชิตพฺโพ โหติ, ตถา สติ ปาจิตฺติยาปตฺติ จสฺส โหตีติ อธิปฺปาโย.

๖๔. ‘‘อจฺเฉทา’’ติอาทิ ¶ จีวเร วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว. อยํ ปน วิเสโส – มรณุทฺธฏาติ ¶ อุทฺธรณํ อุทฺธฬํ, ปจฺจุทฺธาโร. มรณฺจ อุทฺธฏฺจ มรณุทฺธฏา, ตสฺมา. ฉิทฺเทนาติ เยน กงฺคุสิตฺถํ นิกฺขมติ เจว ปวิสติ จ, เตน มุขวฏฺฏิโต เหฏฺา ทฺวงฺคุลฉิทฺเทน. ปตฺตาธิฏฺานมุชฺฌตีติ ปตฺโต อธิฏฺานํ อุชฺฌติ วิสฺสชฺชติ.

๖๕. อิทานิ ‘‘ปตฺต’’นฺติอาทินา อฺถา ปริหรเณ ทุกฺกฏํ ทสฺเสติ. ตตฺถ โสทกํ ปตฺตํ น ปฏิสาเมยฺยาติ โยชนา. น ปฏิสาเมยฺยาติ คุตฺตฏฺาเน น นิกฺขิเปยฺย, ‘‘โสทกํ ปตฺตํ อุณฺเห น จ โอตเป’’ติอาทินา จ โยชนียํ. น จ โอตเปติ เนว อีสกํ ตาเปยฺย. น นิทเหติ นิรุทกํ กตฺวาปิ ภุสํ น นิทเหยฺย, โวทกํ กตฺวา อีสกํ ตาเปยฺยาติปิ พฺยติเรกตฺโถ. ภูมฺยา น เปติ ขราย ภูมิยา น เปยฺย. ยตฺถ ปน วณฺโณ น ทุสฺสติ, เอวรูปาย มตฺติกาย ปริภณฺฑกตาย ภูมิยา วา ตถารูปาย เอว วาลิกาย วา นิกฺกุชฺชิตฺวา อุกฺกุชฺชิตฺวา เปตุํ วฏฺฏติ. โน จ ลคฺคเยติ ภิตฺติขิลาทีสุ น โอลมฺเพยฺย.

๖๖. ‘‘มิฑฺฒนฺเต วา’’ติอาทินา วตฺวา ปตฺตํ เปตุํ น จ กปฺปตีติ โยเชตพฺพํ. มิฑฺฒนฺเตติ อาฬินฺทกมิฑฺฒิกาทีนํ มิฑฺฒีนํ อนฺเต. สเจ ปน ปริวตฺเตตฺวา ตตฺเถว ปติฏฺาติ, เอวรูปาย วิตฺถิณฺณาย มิฑฺฒิยา เปตุํ วฏฺฏติ. ปริภณฺฑนฺเต วาติ พาหิรปสฺเส กตาย ตนุกาย มิฑฺฒิกาย อนฺเต วา. เอตฺถ วา-สทฺโท สมุจฺจเย, โส จ ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ. องฺเก ปน อํสพทฺธเกน อํสกูเฏ ลคฺเคตฺวา เปตุฺจ วฏฺฏติ. ฉตฺเตปิ ภณฺฑเกน สทฺธึ พนฺธิตฺวา วา อฏฺฏํ กตฺวา วา เปตุํ วฏฺฏติ. มฺเจปิ อฺเน สทฺธึ พนฺธิตฺวา เปตุํ, อฏนิยํ พนฺธิตฺวา โอลมฺเพตุํ วฏฺฏติ.

๖๗. ปตฺเตน อุจฺฉิฏฺโทกฺจ จลกฏฺิกฺจ น นีหเรยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อุจฺฉิฏฺโทกนฺติ มุขวิกฺขาลโนทกํ. จลกานิ จ ¶ จพฺเพตฺวา อปวิทฺธามิสานิ อฏฺิกานิ มจฺฉมํสอฏฺิกานิ จ จลกฏฺิกํ. ปตฺตํ ปฏิคฺคหํ กตฺวา หตฺถํ โธวิตุมฺปิ หตฺถโธตาทิ อุทกมฺปิ ปตฺเต อากิริตฺวา นีหริตุมฺปิ อนุจฺฉิฏฺํ สุทฺธปตฺตํ อุจฺฉิฏฺหตฺเถน คณฺหิตุมฺปิ น วฏฺฏติ. มจฺฉมํสผลาผลาทีนิ ขาทนฺโต ยํ ตตฺถ อฏฺึ วา จลกํ วา ฉฑฺเฑตุกาโม โหติ, ตํ ปตฺเต เปตุํ น ลภติ. มุขโต นีหฏํ ปน ยํ กิฺจิ ปุน อขาทิตุกาโม ปตฺเต เปตุํ น ลภติ. สิงฺคิเวราทีนิ ฑํสิตฺวา ปุน เปตุํ ลภติ. ปตฺตหตฺโถติ ปตฺโต หตฺเถ ยสฺสาติ วิคฺคโห. ‘‘ปตฺตหตฺโถ, กวาฏ’’นฺติ จ อุปลกฺขณเมตํ. ยตฺถ กตฺถจิ สรีราวยเว ปน ปตฺตสฺมึ ¶ สติ เยน เกนจิ สรีราวยเวน กวาฏํ ปณาเมตุํ, ฆฏิกํ วา อุกฺขิปิตุํ, สูจึ วา กุฺจิกาย อวาปุริตุํ น ลภติ. อํสกูเฏ ปน ปตฺตํ ลคฺเคตฺวา ยถาสุขํ อวาปุริตุํ ลภติ.

๖๘. ภูมิยา ภูมิสมฺพนฺธี อาธารโก, ตสฺมึ ทนฺตวลฺลิเวตฺตาทีหิ กเต วลยาธารเก จ เอกทารุนา กเต ทารุอาธารเก จ พหูหิ ทณฺเฑหิ กเต ทณฺฑาธารเก จ ยตฺถ ปิโต ปตฺโต ยถา ปริวตฺติตฺวา น ปริปตติ, ตถา สุฏฺุ สชฺชิเต ตสฺมึ ปตฺตสฺสุปริ ปตฺโตติ เอวรูเป ทุเว ปตฺเต เปยฺยาติ ปทตฺถโยชนา. ภมโกฏิสทิโส ปน ทารุอาธารโก ตีหิ ทณฺฑเกหิ พทฺโธ ทณฺฑาธารโก จ เอกสฺสปิ ปตฺตสฺส อโนกาโส, ตตฺถ เปตฺวาปิ หตฺเถน คเหตฺวา นิสีทิตพฺพํ. ภูมิยนฺติ กฏสารกาทินา อตฺถตาย ภูมิยา ปน นิกฺกุชฺชิตฺวา วา ปฏิกุชฺชิตฺวา วา เอกํ ปตฺตํ เปยฺยาติ โยชนา.

๖๙. อิทานิ อกปฺปิยปตฺเต ทสฺเสติ ‘‘ทารู’’ติอาทินา. ตตฺถ สุวณฺณเมว โสวณฺณํ. ทารุ จ รูปิยฺจ โสวณฺณฺจ มณิ จ เวฬุริยฺจ ทารุ…เป… เวฬุริยานิ, เตหิ นิพฺพตฺตา ทารุ…เป… มยา ¶ . ทีโฆ ปน ‘‘เวฬุริยามยา’’ติ คาถาพนฺธสุขตฺถํ กโต. เอวมุปริปิ ตาทิสํ วิฺเยฺยํ. ตตฺถ อินฺทนีลาทิ มณิ นาม. กํโส จ กาโจ จ ติปุ จ สีสฺจ ผลิกา จ ตมฺพโลโห จาติ ทฺวนฺโท, เตหิ ชาตา กํส…เป… ชา. ตตฺถ กํส-สทฺเทน วฏฺฏโลโหปิ สงฺคหิโต. เสตํ ติปุ, กณฺหํ สีสํ.

๗๐. ฉวสีสมโยติ ฉวสฺส มตมนุสฺสสฺส สีสํ สีสกปาลํ, เตน นิพฺพตฺโต ฉวสีสมโย. ฆฏิ จ ตุมฺพฺจ, เตสํ กฏาโห, เตหิ ชาตาติ ฆฏิตุมฺพกฏาหชา. ตตฺถ ฆฏีติ ฆโฏเยว. ตุมฺพํ อลาพุ. อิติ อิเม สพฺเพ ปตฺตา อกปฺปิยา วุตฺตา, ทุกฺกฏวตฺถุกา จ วุตฺตาติ โยชนา. ตตฺถ รูปิยาทีสุ จตูสุ สเจ คิหี ภตฺตคฺเคสุ สุวณฺณตฏฺฏกาทีสุ พฺยฺชนํ กตฺวา อุปนาเมนฺติ, อามสิตุํ น วฏฺฏติ. กํสกาจผลิกชานิ ปน ตฏฺฏกาทีนิ ภาชนานิ ปุคฺคลิกปริโภเคเนว น วฏฺฏนฺติ, สงฺฆิกปริโภเคน วา คิหิวิกฏานิ วา วฏฺฏนฺติ. ฆฏิตุมฺพกฏาหชา ปน ลภิตฺวา ปริหริตุํ น วฏฺฏนฺติ, ตาวกาลิกํ ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏนฺติ.

๗๑-๒. ทารุ ¶ …เป… เวฬุริยามยา อกปฺปิยา, ผลิกากาจกํสชา ถาลกา คิหิสนฺตกา สงฺฆิกา จ กปฺปิยา, ตุมฺพฆฏิชา ตาวกาลิกา กปฺปิยาติ สมฺพนฺโธ. กปฺปนฺติ ปริกปฺปนฺติ อวิโรธิภาเวเนวาติ กปฺปา, ตถา กปฺปิยา. น กปฺปา อกปฺปา. สงฺฆสฺส อิเม สงฺฆิกา. ตาว-สทฺโท อวธิมฺหิ. ตาว โภชนาวธิภูโต กาโล เอตาสนฺติ ตาวกาลิกา ¶ , ภุฺชิตฺวา ฉฑฺเฑตพฺพา, น ปริหริตพฺพาติ อธิปฺปาโย.

๗๓. เยน อิริยาปเถน อุปลกฺขิโต ปฺจนฺนํ โภชนานํ ยํ กิฺจิ โภชนํ ภุฺชมาโน อยํ ภิกฺขุ กปฺปิยานํ ปฺจนฺนํ โภชนานํ หตฺถปาโสปนีตานํ ปวาริโต, ตโต อิริยาปถโต อฺเน อิริยาปเถน อนติริตฺตกํ ยาวกาลิกํ ภุฺเชยฺย เจ, อิมสฺส ปาจิตฺติ โหตีติ ปทตฺถโยชนา. ภุฺชนตฺถาย ปฏิคฺคหเณ ปน ทุกฺกฏํ. ตตฺถ อิริยาย กายิกกิริยาย ปโถ ปวตฺตนูปาโย อิริยาปโถ, านคมนนิสชฺชนสยนานิ. ปวาเรติ ปฏิกฺขิปตีติ ปวาริโต, อถ วา ปวารณํ ปฏิกฺขิปนํ ปวาริตํ, ตมสฺส อตฺถีติ ปวาริโต, กตปฺปวารโณ กตปฺปฏิกฺเขโปติ อตฺโถ, อถ วา ปริเวสเกน วารียตีติ ปวาริโต ปฏิกฺเขปิโต. อนติริตฺตกนฺติ ยํ ปวาเรตฺวา อาสนา วุฏฺหนฺตสฺส ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ เอวํ อติริตฺตกรณาทีหิ สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ กปฺปิยํ กตํ, ตฺจ ‘‘อชฺช วา ยทา วา อิจฺฉติ, ตทา ขาทิสฺสตี’’ติ อาหฏํ, คิลานาติริตฺตฺจ อติริตฺตํ อธิกนฺติ วุจฺจติ, ตโต อฺํ อนติริตฺตกํ อนธิกนฺติ อตฺโถ. กุสลํ จิตฺตํ ปาเตตีติ ปาจิตฺติ, ตสฺมา อิตฺถิยํ ติมฺหิ ต-การสฺส จ-กาเร, ทฺวิตฺเต จ ปาจิตฺติ. ยามกาลิกํ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกํ อาหารตฺถาย ปฏิคฺคณฺหโต อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส, อชฺโฌหาเร อชฺโฌหาเร อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส.

๗๔. อิทานิ ¶ ¶ ยาย ปวาริตา, สา ปฺจงฺคสมฺปนฺนาเยว ปวารณา นาม โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อสน’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ อสนนฺติ ภุฺชมานสฺส ภุฺชนํ. อิมินา ยํ วิปฺปกตํ โภชนํ, ตํ ทสฺเสติ. โภชนฺเจวาติ ปวารณปฺปโหนกํ โภชนฺเจว โหตีติ. อภิหาโรติ ทายกสฺส กาเยน ปวารณปฺปโหนกสฺส อภิหรณํ, น วาจาย. สมีปตาติ อฑฺฒเตยฺยหตฺถปฺปมาณสงฺขาตา สมีปตา จ. เอตฺถ ปน สเจ ภิกฺขุ นิสินฺโน โหติ, อาสนสฺส ปจฺฉิมนฺตโต ปฏฺาย, สเจ ิโต, ปณฺหิอนฺตโต ปฏฺาย, สเจ นิปนฺโน, เยน ปสฺเสน นิปนฺโน, ตสฺส ปาริมนฺตโต ปฏฺาย ทายกสฺส ิตสฺส วา นิสินฺนสฺส วา นิปนฺนสฺส วา เปตฺวา ปสาริตหตฺถํ ยํ อาสนฺนตรํ องฺคํ, ตสฺส โอริมนฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวา อฑฺฒเตยฺยหตฺถปาโส เวทิตพฺโพ. กายวาจาปฏิกฺเขโปติ ตสฺส อภิหฏโภชนสฺส องฺคุลิจลนาทิกายวิกาเรน วา ‘‘อล’’นฺติอาทินา วจีวิกาเรน วา ปฏิกฺขิปนํ. อิติ อิเมหิ ปฺจหงฺเคหิ ปวารณา ปการยุตฺตวารณา ปฺจองฺคาติ สมฺพนฺโธ. ปฺจ องฺคานิ ยสฺสา สา ปฺจองฺคา.

๗๕. อิทานิ เอเตสุ โอทนาทิปฺจวิธํ โภชนํ ทสฺเสตฺวา ตานิ จ ปุน วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘โอทโน’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สาลีติ รตฺตสาลิอาทิกา สพฺพาปิ สาลิชาติ. วีหีติ สพฺพาปิ วีหินามิกา วีหิชาติ. กงฺคูติ เสตรตฺตกาฬเภทา สพฺพาปิ กงฺคุชาติ. กุทฺรูโส นาม กาฬโกทฺรโว. วรโก นาม เสตวณฺโณ โกทฺรโว. ยวโคธุเมสุ ปน เภโท นตฺถิ. เอวํ ยถาวุตฺตานํ สานุโลมานํ สตฺตนฺนํ ธฺานํ โภชฺชยาคุ จาติ สมฺพนฺโธ. โภชฺชยาคุ จาติ อุณฺหํ วา สีตลํ วา ภุฺชนฺตานํ โภชนกาเล คหิตฏฺาเน โอธิ ปฺายติ, สา โภชฺชยาคุ. จ-สทฺเทน โอทโน จาติ สมฺพนฺโธ ¶ , โอทโน นามาติ อตฺโถ. สเจ ปน ภตฺเต อุทกกฺชิกขีราทีนิ อากิริตฺวา ‘‘ยาคุํ คณฺหถา’’ติ เทนฺติ, กิฺจาปิ ตนุกา โหติ, ปวารณํ ชเนติ. สเจ ปน อุทกาทีสุ ปกฺขิปิตฺวา ปจิตฺวา เทนฺติ, ยาคุสงฺคหเมว คจฺฉติ. สเจ ปน ตนุกายปิ ยาคุยา สาสปมตฺตมฺปิ มจฺฉมํสขณฺฑํ วา นฺหารุ วา ปกฺขิตฺตํ โหติ, ปวารณํ ชเนติ.

๗๖. สามากาทิติณํ กุทฺรูสเก สงฺคหํ คตํ, วรกโจรโก วรเก สงฺคหํ คโต, นีวาโร เจว สาลิยํ สงฺคหํ คโตติ โยชนา. สามากาทิติณนฺติ สามาโก อาทิ ยสฺส, ตเมว ติณํ ติณธฺนฺติ สมาโส.

๗๗. ภฏฺธฺมโยติ ¶ ขรปากภชฺชิเตหิ สตฺตวิเธหิ ธฺเหิ โกฏฺเฏตฺวา กโต, อนฺตมโส จุณฺณมฺปิ กุณฺฑกมฺปิ สตฺตุ นามาติ อตฺโถ. สมปากภชฺชิตานํ ปน อาตปสุกฺขานํ วา ตณฺฑุลานํ สตฺตุ วา กุณฺฑกานิ เอว วา น ปวาเรนฺติ. ยเวน สมฺภโว อุปฺปตฺติ อสฺสาติ ยวสมฺภโว, กุมฺมาโส กุมฺมาโส นาม. มุคฺคาทีหิ กโต ปน ปวารณํ น ชเนติ. กปฺปิโย จาติ กปฺปิโยเยว มํโส ‘‘มํโส’’ติ วุตฺโตติ โยชนา. จาติ อวธารเณ. อกปฺปิโย ปน ปฏิกฺขิปิตพฺโพว. ปฏิกฺขิตฺโตปิ น ปวาเรติ. อุทเก สมฺภโว ยสฺส โส มจฺโฉ นาม. ทฺวีสุ ปเนเตสุ สเจ ยาคุํ ปิวนฺตสฺส ยาคุสิตฺถมตฺเตสุปิ มจฺฉขณฺเฑสุ วา มํสขณฺเฑสุ วา เอกํ ขาทิตํ เอกํ หตฺเถ วา ปตฺเต วา โหติ, โส เจ อฺํ ปฏิกฺขิปติ, ปวาเรติ. ทฺเวปิ ขาทิตานิ โหนฺติ, มุเข สาสปมตฺตมฺปิ อวสิฏฺํ นตฺถิ, สเจปิ อฺํ ปฏิกฺขิปติ, น ปวาเรติ.

๗๘. อิทานิ ‘‘กีทิสํ ภุฺชนฺโต กินฺติ วตฺวา อุปนีตํ กึ นาม นิเสเธนฺโต ปวาเรติ นามา’’ติ โจทนํ มนสิ นิธายาห ‘‘ภุฺชนฺโต’’ติอาทิ ¶ . ตตฺถ กปฺปํ วา อกปฺปํ วา ปฺจสุ โภชเนสุ ยํ กิฺจิ โภชนํ ภุฺชนฺโต ภิกฺขุ ตนฺนาเมน เตสํ ปวารณาชนกโภชนานํ นาเมน วา ‘‘อิม’’นฺติ สามฺเน วา วตฺวา อภิหฏํ หตฺถปาโสปนีตํ กปฺปํ กปฺปิยํ ยถาวุตฺตโภชนํ นิเสธยํ นิเสธยนฺโต ปวาเรยฺยาติ ปทตฺถสมฺพนฺโธ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – เยน เจ อกปฺปิยมํสฺจ กุลทูสนเวชฺชกมฺมอุตฺตริมนุสฺสธมฺมาโรจนสาทิตรูปิยาทีหิ นิพฺพตฺตํ อกปฺปิยโภชนฺจ ตถา อฺฺจ กปฺปิยํ วา อกปฺปิยํ วา เอกสิตฺถมตฺตมฺปิ อชฺโฌหฏํ โหติ, โส สเจ ปตฺตมุขหตฺเถสุ ยตฺถ กตฺถจิ โภชเน สติ สาเปกฺโขว อฺํ หตฺถปาเส ิเตน ‘‘โอทนํ คณฺหถา’’ติอาทินา ปวารณปฺปโหนกสฺเสว นาเมน วา ‘‘อิม’’นฺติ สามฺวเสเนว วา กาเยเนว อภิหฏํ วุตฺตลกฺขณํ กปฺปิยเมว โภชนํ เกวลํ วา มิสฺสํ วา กาเยน วา วาจาย วา ปฏิกฺขิปติ ปวาเรตีติ. ‘‘อากิร อากิร, โกฏฺเฏตฺวา โกฏฺเฏตฺวา ปูเรหี’’ติ ปน วตฺตุํ วฏฺฏติ.

๗๙-๘๐. อิทานิ เย ปวารณํ น ชเนนฺติ, เต ทสฺเสตุํ ‘‘ลาชา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ลาชา…เป… ผลาทีนิ ปวารณํ น ชเนนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ลาชาติ สาลิอาทีหิ กตา ลาชา. ตํสตฺตุภตฺตานีติ เตหิ ลาเชหิ กตา สตฺตุ เจว ภตฺตานิ จ. โครโสติ คุนฺนํ รโส ขีราทิ. สุทฺธขชฺชโกติ มจฺฉมํเสหิ อสมฺมิสฺสตาย สุทฺธขชฺชโก. สตฺตุโย ปิณฺเฑตฺวา กโต อปกฺโก สตฺตุคุโฬ ปน สตฺตุโมทกสงฺขาโต ปวาเรติ. ตณฺฑุลาติ สมปากภชฺชิตานํ สาลิอาทีนํ ¶ ตณฺฑุลา, ภชฺชิตตณฺฑุลา เอว วา. ภฏฺปิฏฺนฺติ สุทฺธํ ยํ กิฺจิ ภชฺชิตํ ปิฏฺํ. ปุถุกาติ สาลิอาทีนํ ปุถุกา. ปุถุกา หิ ตนฺติอาคมยุตฺติยา วิสุมฺปิ คยฺหติ, เอกโตปิ, ตสฺมา วุตฺตาวเสสานํ ปุถุกาเวฬุอาทีนํ ภตฺตนฺติ จ สมฺพนฺโธ. เวฬูติ เตสํ ¶ ตณฺฑุลา วุจฺจนฺติ. ปุถุกา จ เวฬุ จ, เต อาทโย เยสนฺติ สมาโส. จ-สทฺโท ปเนตฺถ สพฺพตฺถาปิ โยเชตพฺโพ. อาทิ-สทฺเทน กนฺทมูลผลานิปิ คยฺหนฺติ. วุตฺตาวเสสานนฺติ วุตฺเตหิ สตฺตวิเธหิ ธฺเหิ อวเสสานํ. รสยาคูติ รเสหิ ปกฺกมํสาทีหิ สมฺมิสฺสา ยาคุ. รโสปิ ตาทิโสว. สุทฺธยาคูติ มํสาทีหิ อมิสฺสา สุทฺธยาคุ. ผลาทีนีติ อาทิ-สทฺเทน กนฺทาทีนมฺปิ คหณํ. อปิ จาติ นิปาโต, นิปาตสมุทาโย วา สมุจฺจเย, โส ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ.

๘๑. อิทานิ ยสฺมา สตฺตหิ วินยกมฺมากาเรหิ ยํ อติริตฺตํ อกตํ, ตตฺถ ปาจิตฺติยํ วุตฺตํ, พฺยติเรกโต อติริตฺตกเต นตฺถิ, ตสฺมา อติริตฺตํ กโรนฺเตน เอวํ กาตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘ปวาริเตนา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปวาริเตน วุฏฺาย อติริตฺตํ น กาตพฺพํ, โภชนํ อภุตฺเตน จ อติริตฺตํ น กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. โภชนนฺติ ปวารณปฺปโหนกโภชนํ. อภุตฺเตนาติ เอกสิตฺถมตฺตมฺปิ อภุตฺตาวินา. เยน ยํวา ปุเร กตนฺติ เอตฺถ จ เอว-สทฺโท ทีฆํ กตฺวา นิทฺทิฏฺโ, โส จ อชฺฌาหเฏน ตํ-สทฺเทน สมฺพนฺธียติ, ตสฺมา เยน ภิกฺขุนา ยํ โภชนํ ปุเร ปุพฺเพ อติริตฺตํ กตํ, เตเนว ตเมว อติริตฺตํ น กาตพฺพนฺติ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตสฺมา กปฺปิยํ กาเรตฺวา ภุฺชนฺตสฺส อฺํ อามิสํ อากิรนฺติ, ตํ โส ปุน กาตุํ น ลภติ, ตสฺมึ โภชเน กริยมาเน ปมกเตน สทฺธึ กตํ โหตีติ. อฺสฺมึ ปน เตน วา อฺเน วา กาตุํ วฏฺฏติ.

๘๒. ‘‘กปฺปิย’’นฺติอาทีนิ ‘‘กโรนฺโต’’ติ เอตสฺส กมฺมปทานิ. กปฺปิยฺเจว คหิตฺเจว อุจฺจาริตฺเจว หตฺถปาสคฺเจว ยาวกาลิกํ อติริตฺตํ กโรนฺโต ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ เอวํ ภาสตูติ ¶ โยชนา. ตตฺถยํ ผลํ วา กนฺทมูลาทิ วา ปฺจหิ สมณกปฺเปหิ กปฺปิยํ กตํ, ยฺจ กปฺปิยมํสํ วา กปฺปิยโภชนํ วา, เอตํ กปฺปิยํ นาม. คหิตนฺติ ภิกฺขุนา ปฏิคฺคหิตํ. อุจฺจาริตนฺติ กปฺปิยํ กาเรตุํ อาคเตน ภิกฺขุนา อีสกมฺปิ อุกฺขิตฺตํ วา อปนามิตํ วา, ตํ ปน อติริตฺตการเกน ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ วุตฺเตน กาตพฺพํ. หตฺถปาสคนฺติ กปฺปิยํ กาเรตุํ อาคเตน หตฺถปาสํ คตํ. อติริตฺตํ กโรนฺโตติ อีทิสํ จตุพฺพิธาการสมฺปนฺนํ โภชนํ อติริตฺตํ กโรนฺโต ปวาเรตฺวา อาสนา อวุฏฺิโต วา อปฺปวาเรตฺวาปิ ¶ สพฺพถา ภุตฺโต วาติ เอวํ ทุวิธวินยกมฺมาการสมฺปนฺโน ภิกฺขุ. อลเมตํ สพฺพนฺติ เอวํ ภาสตูติ อลเมตํ สพฺพํ อิติ เอวํ ภาสตุ. เอวํ สตฺตวิธํ วินยกมฺมาการํ สมฺปาเทนฺโต วจีเภทํ กตฺวา สกิมฺปิ เอวํ วเทยฺยาติ อตฺโถ.

๘๓. กปฺปิยํ กโรนฺเตน ปน อนุปสมฺปนฺนสฺส หตฺเถ ิตํ น กาตพฺพํ. เตนาห ‘‘น กเร…เป… หตฺถค’’นฺติ. อุปสมฺปนฺนโต อฺโ อนุปสมฺปนฺโน, ตสฺส หตฺเถ คตํ อนุปสมฺปนฺนหตฺถคํ. เปสยิตฺวาปีติ สเจ ตตฺถ อฺโ พฺยตฺโต ภิกฺขุ นตฺถิ, ยตฺถ อตฺถิ, ตตฺถ เปสยิตฺวาปิ. ตํ อติริตฺตกตํ อการโก อติริตฺตการกโต อฺโ สพฺโพ ปวาริโตปิ อปฺปวาริโตปิ ภุฺชิตุํ ลพฺภเตติ สมฺพนฺธนียํ. ปวาริเตน ปน มุขฺจ หตฺถฺจ โสเธตฺวา ภุฺชิตพฺพํ.

ปวารณานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๘๔. กาลิกาติ มชฺฌนฺหิกปจฺฉิมยามสตฺตาหยาวชีวปฺปวตฺติสงฺขาโต กาโล เอเตสมตฺถีติ กาลิกา, สพฺเพปิ ¶ ขชฺชโภชฺชเลยฺยเปยฺยสงฺขาตา อตฺถา. เต ปน คณนปริจฺเฉทโต จตฺตาโร โหนฺติ. กึ เต อปฺปฏิคฺคหิตาปิ สภาเวเนว กาลิกโวหารํ ลภนฺติ, อุทาหุ อฺถาปีติ อาห ‘‘ปฏิคฺคหิตา’’ติ, ปฏิคฺคหิตาเยว เต ยาวกาลิกาทิ กาลิกโวหารลาภิโน, โน อฺถาติ อธิปฺปาโย. อิทานิ เต ทสฺเสติ ‘‘ยาวกาลิก’’นฺติอาทินา. ตตฺถ อรุณุคฺคมนโต ยาว ิตมชฺฌนฺหิโก, ตาว ปริภุฺชิตพฺพตฺตา ยาว มชฺฌนฺหิกสงฺขาโต กาโล อสฺสาติ ยาวกาลิกํ, ปิฏฺขาทนียาทิกํ วตฺถุ, ิตมชฺฌนฺหิกโต ปฏฺาย ตํ ปริภุฺชิตุํ น สกฺกา, กาลปริจฺเฉทชานนตฺถํ กาลตฺถมฺโภ วา โยเชตพฺโพ, กาลนฺตเร วา ภตฺตกิจฺจํ กาตพฺพํ. ยาว รตฺติยา ปจฺฉิมสงฺขาโต ยาโม, ตาว ปริภุฺชิตพฺพโต ยาโม กาโล อสฺสาติ ยามกาลิกํ. ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหํ นิเธตพฺพโต สตฺตาโห กาโล อสฺสาติ สตฺตาหกาลิกํ. เปตฺวา อุทกํ อวเสสํ สพฺพมฺปิ ปฏิคฺคหิตํ ยาวชีวํ ¶ ปริหริตฺวา สติ ปจฺจเย ปริภุฺชิตพฺพโต ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ ยาวชีวิกํ.

นนุ จ อฺตฺถ วิย ‘‘ยาวชีวิก’’นฺติ เอตฺถ กาลสุติยา อภาเว กถํ ‘‘จตฺตาโร กาลิกา’’ติ ยุชฺชตีติ? ยุชฺชติ, โสคตานํ ขนฺธวินิมุตฺตสฺเสว กาลสฺสาภาวโต ชีวสงฺขาตสฺส ชีวิตินฺทฺริยสฺส ขนฺธสงฺคหิตตฺตา โสปิ กาโลเยวาติ. นนุ เจตฺถ ‘‘ยาวกาลิก’’นฺติอาทินา นิทฺทิฏฺาเนว ‘‘กาลิกา’’ติ วุตฺตานิ, ‘‘กาลิกานี’’ติ วตฺตพฺพํ สิยาติ? เนทเมวํ วิฺเยฺยํ, ‘‘กาลิก’’นฺติอาทีนิ วตฺถุสมฺพนฺเธน วุตฺตานิ, ‘‘กาลิกา’’ติ ปน สามฺนฺตรวเสน อตฺถสทฺทสมฺพนฺเธน วุตฺตนฺติ นตฺถิ วิโรโธติ.

๘๕. อิทานิ เตสุ ‘‘ปิฏฺ’’นฺติอาทินา ยาวกาลิกํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ปิฏฺํ มูลํ ผลนฺติ ปิฏฺขาทนียํ มูลขาทนียํ ผลขาทนียฺจ ¶ . ตตฺถ สตฺตนฺนํ ตาว ธฺานํ ธฺานุโลมานํ อปรณฺณานฺจ ปิฏฺํ ปนสลพุชอมฺพาฏกโธตตาลปิฏฺาทิกฺเจติ เตสุ เตสุ ชนปเทสุ ปกติอาหารวเสน ๐๓ มนุสฺสานํ ขาทนียโภชนียกิจฺจสาธกํ ปิฏฺํ ปิฏฺขาทนียํ. ‘‘อโธตํ ตาลปิฏฺํ ขีรวลฺลิปิฏฺ’’นฺติอาทินา คณิยมานานํ คณนาย อนฺโต นตฺถิ, ขาทนียโภชนียกิจฺจสาธกภาโวเยว ปเนเตสํ ลกฺขณํ, สุพหุํ วตฺวาปิ อิมสฺมึเยว ลกฺขเณ าตพฺพนฺติ น วิตฺถารยาม. เอวํ สพฺพตฺถ. ตมฺพกตณฺฑุเลยฺยาทิมูลํ มูลขาทนียํ. ปนสลพุชนาฬิเกราทิผลํ ผลขาทนียํ. ขชฺชนฺติ สกฺขลิโมทกาทิปุพฺพณฺณาปรณฺณมยํ ขาทนียฺจ. โครโสติ ขีรทธิตกฺกสงฺขาโต คุนฺนํ รโส จ. ธฺโภชนนฺติ สานุโลมานํ ธฺานํ โอทนสตฺตุกุมฺมาสสงฺขาตโภชนฺจ. ฏีกายํ ปน ‘‘สานุโลมานิ สตฺตธฺานิ จ ปฺจวิธโภชนฺจา’’ติ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ, ธฺานํ วิสุํ คหเณ ปโยชนาภาวา, ปโยชนสมฺภเว จ ผลคฺคหเณเนว เตสํ คหณสมฺภวโต.

ยาคุสูปปฺปภุตโยติ ยาคุ จ สูปฺจ, ตํ ปภุติ เยสํ เตติ เอเต ยาวกาลิกา โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ จ ปภุติ-สทฺเทน มจฺฉมํสสงฺขาตํ ธฺโภชนโต อวสิฏฺํ โภชนฺจ ปิฏฺมูลผลขาทนียโต อวสิฏฺํ กนฺทขาทนียํ, มุฬาลขาทนียาทิฺจ สงฺคณฺหาติ. เตสุ ทีโฆ จ ภิสกนฺทาทิ วฏฺโฏ จ อุปฺปลกณฺฑาทิ กนฺทขาทนียํ, ปทุมมูลาทิ จ ตํสทิสํ เอรกมูลาทิ จ มุฬาลขาทนียํ, ตาลาทีนํ กฬีรสงฺขาตา มตฺถกา มตฺถกขาทนียํ, อุจฺฉุกฺขนฺธาทโย ¶ นีลุปฺปลาทีนํ ทณฺฑกฺขนฺธกาทิ ขนฺธขาทนียํ, ตมฺพกตณฺฑุเลยฺยาทีนํ ปณฺณํ ปตฺตขาทนียํ, อุจฺฉุตโจว เอโก สรโส ตจขาทนียํ, ตมฺพกสิคฺคุปุปฺผาทิ ปุปฺผขาทนียํ, ลพุชฏฺิปนสฏฺิอาทิกํ อฏฺิขาทนียํ.

๘๖. ‘‘มธู’’ติอาทินา ¶ ยามกาลิกํ ทสฺเสติ. มธุ จ มุทฺทิกา จ สาลูกฺจ โจจฺจ โมจฺจ อมฺพฺจ ชมฺพุ จาติ ทฺวนฺโท. มุทฺทิกา ผเลปิ อิตฺถิยํ, ผเล เสสา นปุํสเก, ‘‘ชมฺพุ’’ อิติ ผลวาจี นปุํสกสทฺทนฺตรํ, ตโต ชาตํ มธุปานาทิ มธุ…เป… ชมฺพุชํ, ตฺจ ผารุสฺจ ปานกนฺติ โยชนา. ตตฺถ มธุชํ ปานํ นาม มุทฺทิกานํ ชาติรสํ อุทกสมฺภินฺนํ กตฺวา กตปานํ. ตํ อตฺตนา กตํ ปุเรภตฺตเมว สามิสํ นิรามิสมฺปิ วฏฺฏติ. อนุปสมฺปนฺเนหิ กตํ ลภิตฺวา ปน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตํ ปน นิรามิสเมว วฏฺฏติ. เอส นโย สพฺพปาเนสุ. มุทฺทิกชํ ปานํ นาม มุทฺทิกานํ อุทเก มทฺทิตฺวา กตปานํ. ตถา เสสปานานิ ยถานุรูปํ เวทิตพฺพานิ, สาลูกํ รตฺตุปฺปลาทีนํ สาลูกํ. โจจํ อฏฺิกกทลิผลํ. โมจํ อนฏฺิกํ. อิมานิ อฏฺ ปานานิ สีตานิปิ อาทิจฺจปากานิปิ วฏฺฏนฺติ, อคฺคิปากานิ ปน น วฏฺฏนฺติ. เตนาห ‘‘นาคฺคิสนฺตตฺต’’นฺติ.

๘๗-๘. อวเสสานิ ปน เวตฺตตินฺติณิกมาตุลุงฺคกปิตฺถกรมนฺทาทิขุทฺทกผลปานานิ อฏฺปานคติกาเนว. เตนาห ‘‘สานุโลมานิ ธฺานิ, เปตฺวา ผลโช รโส’’ติ. เอกสฺส ปน วกฺขมานานฺจ ‘‘ปุปฺผรโส’’ติอาทีนํ ‘‘สีโตทมทฺทิตาทิจฺจปาโก วา ยามกาลิโก’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ตาลนาฬิเกรปนสลพุชอลาพุกุมฺภณฺฑปุสฺสผลติปุสเอฬาลุกผลานีติ นว มหาผลานิ, สพฺพฺจ อปรณฺณํ สตฺตธฺานิ อนุโลเมนฺตีติ สห อนุโลเมหีติ สานุโลมานิ. สานุโลมธฺานํ ปน รโส ยาวกาลิโก. ‘‘สานุโลมานิ ธฺานี’’ติ ผลานิ วิฺายนฺติ. ผลสุติยา ‘‘เสสผลโช’’ติ วตฺตพฺเพ คมฺยมานตฺตา น วุตฺตํ. มธุกปุปฺผมฺตฺราติ มธุกปุปฺผํ เปตฺวา. ปกฺกฑากชนฺติ ปกฺเกหิ ยาวกาลิเกหิ ฑาเกหิ ชาตํ รสํ. สีตมุทกํ สีโตทํ, ขีโรเท วิย สีโตเท ¶ มทฺทิโตติ ตปฺปุริโส. อาทิจฺจ-สทฺโท อาตเป วตฺตติ อุปจารโตติ อาทิจฺเจ ปาโก ยสฺสาติ สมาโส.

๘๙. สตฺตาหกาลิกํ ทสฺเสติ ‘‘สปฺปี’’ติอาทินา. ตตฺถ สตฺตาหกาลิกาติ ยถาวุตฺตานิ สปฺปิอาทีนิ สตฺตาหกาลิกานิ. อิทานิ สปฺปิอาทีนิ วิภชติ ‘‘สปฺปี’’ติอาทินา. ตตฺถ เยสํ ¶ โคมหึ สาทีนํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปิ สปฺปิ นามาติ ‘‘สปฺปี’’ติอาทินา สปฺปิลกฺขณมาห. อกปฺปิยมํสสปฺปิโนปิ กปฺปิยสมฺภเว ตตฺถ สตฺตาหาติกฺกเม ทุกฺกฏสฺส วกฺขมานตฺตา นิสฺสคฺคิยวตฺถุเมว เจตฺถ ทสฺเสตุํ ‘‘เยสํ มํสมวาริต’’นฺติ วุตฺตํ. ขีราทีสุ หิ เตสมกปฺปิยํ นาม นตฺถิ. นวนีตสฺส สปฺปิสทิสตาย นวนีตลกฺขณํ วิสุํ น วุตฺตํ. อุปริ สปฺปิปิณฺฑํ เปตฺวา สีตลปายาสํ เทนฺติ, ยํ ปายาเสน อสํสฏฺํ, ตํ สตฺตาหกาลิกํ, มิสฺสิตํ ปน อาทิจฺจปากํ กตฺวา ปริสฺสาวิตํ, ตถา ขีรํ ปกฺขิปิตฺวา ปกฺกเตลมฺปิ, เตสุ นวนีตํ นาม นวุทฺธฏํ. เตน กตํ ปน สปฺปิ.

๙๐. ติลา จ วสา จ เอรณฺฑานิ จ มธุกานิ จ สาสปา จาติ ทฺวนฺโท. เตหิ สมฺภโว ยสฺสาติ พาหิรตฺโถ, ตํ เตลํ นามาติ อตฺโถ. ขุทฺทา ขุทฺทมธุมกฺขิกา จ ภมรา จ ขุทฺทภมรํ, ขุทฺทชนฺตุกตฺตา นปุํสเกกวจนํ. มธุํ กโรนฺตีติ มธุกริโย, ตา เอว มกฺขิกา มธุกริมกฺขิกา, ขุทฺทภมรเมว มธุกริมกฺขิกาติ กมฺมธารโย. ตาหิ กตํ มธุ มธุ นามาติ อตฺโถ. ฏีกายํ ปน วิสุํ มธุกรี-สทฺทํ วิกปฺเปตฺวา ‘‘ทณฺฑเกสุ มธุกรา มธุกริมกฺขิกา นามา’’ติ วุตฺตํ. มธุปฏลํ วา มธุสิตฺถกํ วา สเจ มธุนา มกฺขิตํ, มธุคติกเมว. ตุมฺพลกานํ จีริกานฺจ นิยฺยาสสทิสํ มธุ ปน ¶ ยาวชีวิกํ. รโส นิกฺกสโฏ อาทิ ยสฺสา สา รสาทิ. อาทิ-สทฺเทน ผาณิตาทีนํ คหณํ, สา อุจฺฉุวิกติ. ปกฺกาติ อวตฺถุกปกฺกา วา, ผาณิตํ ผาณิตํ นามาติ อตฺโถ. สีตูทเกน กตมธุกปุปฺผผาณิตํ ปน ผาณิตคติกเมว. อมฺพผาณิตาทีนิ ยาวกาลิกานิ. เอตานิ ยถาวุตฺตานิ สปฺปิอาทีนิ ปุเรภตฺตํ สามิสปริโภเคนาปิ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย ปน ตานิ จ ปจฺฉาภตฺตํ ปฏิคฺคหิตานิ จ สตฺตาหํ นิทหิตฺวา นิรามิสปริโภเคน ปริภุฺชิตพฺพานิ.

๙๑. อิทานิ โอทิสฺส อนุฺาตวสาย ปากโต วิภาคํ ทสฺเสตฺวา ตโต สปฺปิอาทีนํ ทสฺเสตุํ ‘‘สวตฺถู’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ปุเรภตฺตํ สามํ วา อตฺตนา เอว. วา-สทฺเทน ปเรหิ วา. อมานุสา มนุสฺสวสารหิตา. วสา อจฺฉาทีนํ อกปฺปิยานํ, สูกราทีนํ กปฺปิยานฺจ สตฺตานํ วสา. สวตฺถุปกฺกา สตฺตาหกาลิกา โหตีติ เสโส. สวตฺถุปกฺกาติ สวตฺถุกํ กตฺวา ปกฺกา. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – สเจ ปน วสํ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคเหตฺวา ปจิตฺวา เตลํ ปริสฺสาวิตํ สตฺตาหานิ นิรามิสปริโภเคน ปริภุฺชิตพฺพํ. อถ ปเรหิ กตํ ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ, ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ ¶ วฏฺฏติ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย นิรามิสเมว, โน เจ, ทุกฺกฏํ โหตีติ. การิเย การโณปจาเรน ปเนตฺถ ‘‘วสา’’ติ เตลเมว วุตฺตํ, วสา ปน ยาวกาลิกาว.

ฏีกายํ ปน วสาย ‘‘สตฺตาหกาลิเก อาคตฏฺานํ นตฺถีติ วทนฺตี’’ติ วตฺวา ‘‘ตํ อุปปริกฺขิตพฺพ’’นฺติ วสาย สตฺตาหกาลิกตฺตมาสํกิยํ วุตฺตํ. กิเมตฺถ อุปปริกฺขิตพฺพํ? เภสชฺชํ อนุชานตา ภควตา ‘‘ยานิ โข ปน ตานิ คิลานานํ ภิกฺขูนํ ปฏิสายนียานิ เภสชฺชานิ, เสยฺยถิทํ – สปฺปิ นวนีตํ เตลํ มธุ ผาณิตํ, ตานิ ปฏิคฺคเหตฺวา ¶ สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ปริภุฺชิตพฺพานี’’ติ (ปารา. ๖๒๒) สปฺปิอาทีนเมว สตฺตาหกาลิกตฺตํ วุตฺตํ. เภสชฺชกฺขนฺธเกปิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ตานิ ปฺจ เภสชฺชานิ ปฏิคฺคเหตฺวา กาเลปิ วิกาเลปิ ปริภุฺชิตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๖๐) ตานิ ปฺเจว ‘‘เภสชฺชานี’’ติ วตฺวา เตลํ นิยมโต ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, วสานิ เภสชฺชานิ อจฺฉวสํ มจฺฉวสํ สุสุกาวสํ สูกรวสํ คทฺรภวสํ กาเล ปฏิคฺคหิตํ กาเล นิปฺปกฺกํ กาเล สํสฏฺํ เตลปริโภเคน ปริภุฺชิตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๖๒) วุตฺตํ. เภสชฺชสิกฺขาปทฏฺกถายฺจ (กงฺขา. อฏฺ. เภสชฺชสิกฺขาปทวณฺณนา) ‘‘เปตฺวา มนุสฺสวสํ อฺํ ยํ กิฺจิ วส’’นฺติอาทินา วสาเตลสฺส วิธานํ ทสฺเสตฺวา ‘‘อฺเสํ ยาวกาลิกวตฺถูนํ วตฺถุํ ปจิตุํ น วฏฺฏติเยวา’’ติ วทตา อฏฺกถาจริเยน ยาวกาลิเกสุ วสํ เปตฺวา อฺเสํ ยาวกาลิกวตฺถูนํ วตฺถุํ ปจิตุํ น วฏฺฏตีติ อยเมตฺถ อตฺโถ ทีปิโตติ วสา ‘‘ยาวกาลิกาเยวา’’ติ วิฺายตีติ โก เอตฺถ สุขุโม นโยติ.

อฺเสํ วสาเตลโต ปเรสํ ยาวกาลิกวตฺถูนํ เยสํ เตสํ ยาวกาลิกวตฺถูนํ สปฺปิอาทีนํ วตฺถุํ ยาวกาลิกสงฺขาตํ ขีราทิกํ น ปเจติ สมฺพนฺโธ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – ยถา สตฺตาหปริโภคตฺถาย วสํ กาเล ปฏิคฺคเหตฺวา กาเล ปจิตุํ วฏฺฏติ, น เอวํ สปฺปิอาทีนํ วตฺถุภูตํ ขีราทิยาวกาลิกํ, ตํ ปน สตฺตาหปริโภคตฺถาย กาเลปิ น วฏฺฏติ. ตานิ หิ ยทิ ตํ ปฏิคฺคเหตฺวา สยํ กตานิ, ปจฺฉาภตฺตโต ปฏฺาย น วฏฺฏนฺติ สวตฺถุกปฺปฏิคฺคหิตตฺตา, สามิสํ น วฏฺฏนฺติ สามํปกฺกตฺตา, ปุเรภตฺตมฺปิ น วฏฺฏนฺติ ยาวกาลิกวตฺถุโต วิเวจิตตฺตา. ปเรหิ กตานิ ปน ปุเรภตฺตํ สามิสมฺปิ ¶ วฏฺฏนฺติ อตฺตนา อปกฺกตฺตา. ยาวชีวิกานิ ตุ สาสปมธุกเอรณฺฑอฏฺีนิ เตลกรณตฺถํ ปฏิคฺคเหตฺวา ตทเหว กตํ เตลํ สตฺตาหกาลิกํ, ทุติยทิวเส กตํ ฉาหํ วฏฺฏติ, เอวํ ยาว สตฺตมทิวเส กตํ ตทเหว วฏฺฏติ, อุคฺคเต อรุเณ นิสฺสคฺคิยํ ¶ , อฏฺเม ทิวเส อนชฺโฌหรณียํ, อุคฺคหิเตน เยน เกนจิ วตฺถุนา กตสทิสํ โหติ. เตลตฺถาย ปฏิคฺคหิตสาสปาทีนํ สตฺตาหาติกฺกเมน ทุกฺกฏํ. นิพฺพตฺติตํ สปฺปิ วา นวนีตํ วา กาเลปิ วิกาเลปิ ปฏิคฺคเหตฺวา ปจิตุํ วฏฺฏติ. ตํ ปน ตทหุ ปุเรภตฺตมฺปิ สามิสํ น วฏฺฏติ, สํสคฺคโต ยาวกาลิกมฺปิ สามํปกฺกํ สิยาติ นิรามิสํ ปน สตฺตาหมฺปิ วฏฺฏติ.

๙๒. อิทานิ ‘‘หลิทฺทิ’’นฺติอาทินา ยาวชีวิกํ ทสฺเสติ. ตตฺถ ‘‘หลิทฺทิ นาม นิสา’’ติอาทินา วุจฺจมาเนปิ ปริยายวจเน สมฺโมโห สิยาติ น ตํวจเนน ภุสํ สมฺโมหยิสฺสาม, ตสฺมา ตานิ อุปเทสโตว เวทิตพฺพานิ. ตตฺถ ‘‘หลิทฺทิ’’นฺติ พินฺทุอาคเมน วุตฺตํ. อุปจาเรน ตุ มูลาทีนิ หลิทฺทาทิสทฺเทน วุตฺตานิ. ตา หลิทฺทาทโย เกจิ อิตฺถิลิงฺคาเยว. มูลผเล วจตฺตฺจ…เป… ภทฺทมุตฺตฺจ อติวิสาติ ปทจฺเฉโท. ปฺจมูล-สทฺเทน จูฬปฺจมูลมหาปฺจมูลานิ คหิตานิ. อาทิ-สทฺเทน วชกลิมูเล ชรฏฺนฺติ เอวมาทีนํ สงฺคโห.

๙๓-๕. โคฏฺผลนฺติ มทนผลนฺติ วทนฺตีติ. ตีณิ ผลานิ ยสฺสํ สงฺคหิตํ สา ติผลา. เอรณฺฑกาทีนนฺติ อาทิ-สทฺเทน ชาติรุกฺขาทีนํ คหณํ. สุลสาทีนํ ปณฺณนฺติ สมฺพนฺโธ. อาทิ-สทฺเทน อโสกาทีนํ คหณํ. สูเปยฺยปณฺณนฺติ ตมฺพกตณฺฑุเลยฺยาทิสูปโยคฺคปณฺณํ. อุจฺฉุนิยฺยาสํ เปตฺวา สพฺโพ ¶ นิยฺยาโส จ สรสํ อุจฺฉุชํ ตจฺจ เปตฺวา สพฺโพ ตโจ จาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ หิงฺคุกณิการนิยฺยาสาทิ สพฺโพ นิยฺยาโส นาม. นิรสอุจฺฉุตจาทิ สพฺโพ ตโจ นาม. โลณํ สามุทฺทาทิ. โลหํ อยตมฺพาทิ. สิลา กาฬสิลาทิ.

๙๖. สุทฺธสิตฺถนฺติ มธุนา อมกฺขิตํ. มธุมกฺขิตํ ปน สตฺตาหกาลิกํ. ยฺจ กิฺจิ สุฌาปิตนฺติ ทุชฺฌาปิตํ อกตฺวา สุชฺฌาปิตํ ยํ กิฺจิ จ. วิกฏาทิปฺปเภทนฺติ วิกฏํ คูถมตฺติกามุตฺตฉาริกาสงฺขาตํ อาทิ ยสฺส, โส ปเภโท ยสฺสาติ พาหิรตฺโถ, ตํ. ยํ กิฺจิ จาติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถ ปน อาทิ-สทฺเทน กนฺทขาทนีเย ขีรกาโกลาทโย, มุฬาลขาทนีเย หลิทฺทิสิงฺคิเวรมูลาทโย, มตฺถกขาทนีเย หลิทฺทิสิงฺคิเวรกฬีราทโย, ขนฺธขาทนีเย อุปฺปลปณฺณทณฺฑาทโย, ปุปฺผขาทนีเย จมฺปกปุปฺผาทโย, อฏฺิขาทนีเย มธุกฏฺิเอรณฺฑสาสปาทโย, ปิฏฺขาทนีเย อโธตตาลปิฏฺาทโย จ สงฺคหิตาติ ทฏฺพฺพา.

๙๗. อิทานิ ¶ สพฺพโส ยาวชีวิกํ ทสฺเสตุํ อสกฺกุเณยฺยตฺตา วุตฺตานิ จ อวุตฺตานิ จ เอกโต สมฺปิณฺเฑตฺวา ตตฺถ ลกฺขณํ เปนฺโต ‘‘มูล’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘สาโร’’ติ วตฺตพฺเพ ‘‘สาร’’นฺติ ลิงฺควิปลฺลาเสนาห. ‘‘สาโร พเล ถิรํเส จา’’ติ หิ นิฆณฺฑุ. อาหารฏฺนฺติ อาหาเรน ชาโต อตฺโถ ปโยชนํ อาหารตฺโถ, โสว อาหารฏฺโ, ตํ อาหารกิจฺจนฺติ วุตฺตํ โหติ.

๙๘. อิทานิ จตูสุ กปฺปิยากปฺปิยาทิวิภาคํ ทสฺเสติ ‘‘สพฺพา’’ติอาทินา. ตตฺถ สพฺเพ กาลิกา, เตสํ สมฺโภโค อนุภโวติ สมาโส. กาเลติ ปุพฺพณฺหกาเล. สพฺพสฺสาติ คิลานาคิลานสฺส. สติ ปจฺจเยติ ตีสุ ¶ ยามกาลิกํ ปิปาสาทิการเณ สติ, สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกฺจ เคลฺการเณ สตีติ อตฺโถ, กาลโต วิคโต วิกาโล, ตสฺมึ, ยามกาลิกํ วิกาเล อาหารตฺถาย อชฺโฌหรเณ, สตฺตาหกาลิกํ ปน ยาวชีวิกฺจ ตทตฺถาย ปฏิคฺคหณมตฺเตปิ ทุกฺกฏํ.

๙๙. อุโภติ ยาวกาลิกํ ยามกาลิกฺจ. ตตฺถ ยาวกาลิกํ อตฺตโน กาลาติกฺกนฺตํ วิกาลโภชนภิกฺขาปเทน ปาจิตฺติยํ ชนยติ, ยามกาลิกํ ยามาติกฺกนฺตํ สนฺนิธิสิกฺขาปเทน. เอเต อุโภปิ อนฺโตวุตฺถฺจ สนฺนิธิฺจ ชนยนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘อนฺโตวุตฺถํ สนฺนิธิ’’นฺติ ภาวปฺปธาโนยํ นิทฺเทโส, อนฺโตวุตฺถตฺตํ สนฺนิธิตฺตฺจาติ อตฺโถ.

๑๐๐. อตินามิเตติ อติกฺกามิเต. ปาจิตฺตีติ สตฺตาหาติกฺกนฺตํ เภสชฺชสิกฺขาปเทน นิสฺสคฺคิยปาจิตฺติยาปตฺติ จ โหตีติ อตฺโถ. สเจ ทฺวินฺนํ สนฺตกํ เอเกน ปฏิคฺคหิตํ อวิภตฺตํ โหติ, สตฺตาหาติกฺกเม ทฺวินฺนมฺปิ อนาปตฺติ, ปริภุฺชิตุํ ปน น วฏฺฏติ. ปาฬินารุฬฺเหติ ปาฬิยํ อนารุฬฺเห สปฺปิอาทิมฺหิ สตฺต อหานิ อตินามิเตติ สมฺพนฺโธ. สปฺปีติ มนุสฺสาทีนํ สปฺปิ. อาทิ-สทฺเทน เตสํเยว นวนีตํ, นาฬิเกราทิเตลํ, สีโตทเกน กตํ มธุกปุปฺผผาณิตฺจ สงฺคหิตํ.

๑๐๑. นิสฺสฏฺลทฺธนฺติ นิสฺสฏฺํ วินยกมฺมวเสน นิสฺสชฺชิตฺจ ตํ ลทฺธฺจ ปุน ตเถวาติ นิสฺสฏฺลทฺธํ. ตํ คเหตฺวาติ เสโส. นิสฺสชฺชนวิธานํ ปน วกฺขมานนเยน เวทิตพฺพํ. ‘‘นงฺค’’นฺติอาทิ อุปลกฺขณมตฺตํ. เตน มกฺขิตานิ กาสาวาทีนิ จ ปน อปริโภคานิเยว ¶ . อฺสฺส ปน กายิกปริโภโค วฏฺฏติ. วิกปฺเปนฺตสฺส สตฺตาเห สามเณรสฺสาติ เอตฺถ ¶ ฏีกายํ ‘‘อิทํ สปฺปึ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติอาทินา เตสํ เตสํ นามํ คเหตฺวา สมฺมุขาปรมฺมุขาวิกปฺปนวเสน อตฺถํ ทสฺเสตฺวา ตํ สาธยนฺเตหิ อวิกปฺปิเต วิกปฺปิตสฺี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติ อาปตฺติวาเร ปาฬิ อาหฏา. ‘‘สเจ อุปสมฺปนฺนสฺส วิกปฺเปติ, อตฺตโน เอว สนฺตกํ โหติ, ปฏิคฺคหณมฺปิ น วิชหตี’’ติ โทสํ วตฺวา อนุปสมฺปนฺนสฺส วิกปฺปเน อตฺตสนฺตกตฺตาภาโว, ปฏิคฺคหณวิชหนฺจ ปโยชนํ วุตฺตํ. ตตฺถ วทาม – อาปตฺติวาเร ‘‘อวิกปฺปิเต’’ติอาทิปาฬิเยว นตฺถิ, ‘‘อนธิฏฺิเต อธิฏฺิตสฺี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, อวิสฺสชฺชิเต วิสฺสชฺชิตสฺี นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติย’’นฺติอาทินา (ปารา. ๖๒๔) ปาฬิยา อาคตตฺตา ตทนุรูปเมว อนาปตฺติวาเร ‘‘อธิฏฺเติ, วิสฺสชฺเชตี’’ติอาทินาว ปาฬิ อาคตา. ยทิ ภเวยฺย, วณฺณนียฏฺานตาย อฏฺกถาย ภวิตพฺพํ, น เจตฺถ อฏฺกถายํ วิชฺชติ. อนุปสมฺปนฺนสฺส วิกปฺปเน จ กถํ ปฏิคฺคหณํ วิชหติ สิกฺขาปจฺจกฺขานาทีสุ ฉสุ ปฏิคฺคหณวิชหนการเณสุ วิกปฺปนสฺส อนนฺโตคธตฺตา, ตสฺมา นายเมตฺถ อตฺโถติ.

มยเมตฺถ เอวมตฺถํ ภณาม – วิกปฺเปนฺตสฺสาติ เอตฺถ วิกปฺปนํ สํวิทหนํ ‘‘จิตฺตสงฺกปฺโป’’ติอาทีสุ วิย, อุภยตฺถ ปน อุปสคฺเคหิ นานตฺตมตฺตํ, ตสฺมา อนฺโตสตฺตาเห สามเณรสฺส ยสฺส กสฺสจิ วิกปฺเปนฺตสฺส สํวิทหนฺตสฺส ปริจฺจาคสฺํ ปริจฺจาคเจตนํ ปริจฺจาคาธิปฺปายํ อุปฺปาเทนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อตฺโถ. อิทฺจ มหาสุมตฺเถรวาทโมลุพฺภ วุตฺตํ. วุตฺตฺหิ ‘‘เตน จิตฺเตนา’’ติอาทีสุ ปาฬิวจเนสุ อธิปฺปายํ ทสฺเสนฺเตน, ‘‘อิทํ กสฺมา วุตฺตํ. เอวฺหิ อนฺโตสตฺตาเห ทตฺวา ปจฺฉา ปฏิลภิตฺวา ปริภุฺชนฺตสฺส อนาปตฺติทสฺสนตฺถ’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๕). มหาปทุมตฺเถโร ปนาห ‘‘สตฺตาหาติกฺกนฺตสฺส ปน ¶ ปริโภเค อนาปตฺติทสฺสนตฺถมิทํ วุตฺต’’นฺติ (ปารา. อฏฺ. ๒.๖๒๕). อยเมว วาโท เตสุ สุนฺทรตโร. สตฺตาเห มกฺขนาทึ อธิฏฺโต จ อฺสฺส ททโตปิ จ อนาปตฺตีติ สมฺพนฺโธ. อาทิ-สทฺเทน อพฺภฺชนาทึ สงฺคณฺหาติ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – สปฺปิอาทึ อพฺภฺชนาทึ มธุํ อรุมกฺขนํ, ผาณิตํ ฆรธูปนํ อธิฏฺโต อนาปตฺตีติ. อฺสฺสาติ อุปสมฺปนฺนสฺส วา อนุปสมฺปนฺนสฺส วา.

๑๐๒. ยาวกาลิกอาทีนิ อตฺตนา สห สํสฏฺานิ สพฺภาวํ คาหาปยนฺตีติ สมฺพนฺโธ. สพฺภาวนฺติ สสฺส อตฺตโน ภาโว ทฺวิตฺเต สพฺภาโว, ตํ. ตสฺมาติ ยสฺมา เอวํ, ตสฺมา. เอวมุทีริตนฺติ ¶ เอวํ ‘‘วิกปฺเปนฺตสฺส สตฺตาเห’’ติอาทินา วุตฺตํ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – ยสฺมา อตฺตนา สํสฏฺานิ อตฺตโน ภาวํ คาหาปยนฺติ ยาวกาลิกาทีนิ, ตสฺมา สตฺตาหาติกฺกามิตานิ สตฺตาหกาลิกานิ ปาจิตฺติยชนกานิ สํสฏฺานิ อตฺตสํสฏฺานิปิ ปาจิตฺติยชนกานิ กโรนฺตีติ อวิกปฺปนาทิมฺหิ สติ พฺยติเรกโต ปาจิตฺติยาปตฺติปริทีปกํ ‘‘วิกปฺเปนฺตสฺสา’’ติอาทิกํ วากฺยตฺตยํ วุตฺตนฺติ. ฏีกายํ ปน ‘‘อิทานิ วกฺขมานํ สนฺธาย เอวนฺติ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตํ วกฺขมานสฺส อตีตอุทีริตตฺตาโยคโต กถํ ยุชฺชตีติ. เอวมุทีริตนฺติ วา ปาฬิยํ อฏฺกถายฺจ เอวเมว วุตฺตนฺติ อตฺโถ. เอว-สทฺโท อวธารเณ.

๑๐๓-๕. อิทานิ อตฺตสํสฏฺานํ ยาวกาลิกาทีนํ สพฺภาวคาหาปนํ สรูปโต ทสฺเสตุํ ‘‘ปุเร’’ติอาทิมาห. ตตฺถ สตฺตาหนฺติ สตฺต อหานิ ยสฺส ตํ สตฺตาหํ, สตฺตาหกาลิกํ. จ-สทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโต, โส สตฺตาหฺจ ยาวชีวิกฺจาติ โยเชตพฺโพ. เสสกาลิกสมฺมิสฺสนฺติ เสเสหิ ตทหุ ปฏิคฺคหิเตหิ กาลิเกหิ ยาวกาลิกยามกาลิกสงฺขาเตหิ สมฺมิสฺสํ. ปาจิตฺตีติ ¶ สนฺนิธิสิกฺขาปเทน ปาจิตฺติ. ตทหุ ปฏิคฺคหิตนฺติ ตสฺมึเยว ทิเน ปุเรภตฺตํ ปฏิคฺคหิตํ. ตทเหวาติ ตสฺมึเยว ทิเน ปุเรภตฺตเมว. เสสนฺติ สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกฺจ. เอวนฺติ ยาเม เอว ปริภุฺชเยติ วิชานียนฺติ สมฺพนฺโธ. อิตรนฺติ สตฺตาหกาลิกโต อฺํ ยาวชีวิกํ.

กาลิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐๖. ทาตุํ กาเมตีติ ทาตุกาโม, ตสฺส อภิหาโร อีสกมฺปิ โอณมนาทินาภิหรณนฺติ ตปฺปุริโส, หตฺถสฺส ปาโส หตฺถปาโส. รุฬฺหีวเสน ตุ อฑฺฒเตยฺยหตฺโถ หตฺถปาโส นาม. โส จ สเจ ภิกฺขุ นิสินฺโน โหติ, อาสนสฺส ปจฺฉิมนฺตโต ปฏฺาย, สเจ ิโต, ปณฺหิอนฺตโต ปฏฺาย, สเจ นิปนฺโน, เยน ปสฺเสน นิปนฺโน, ตสฺส ปาริมนฺตโต ปฏฺาย ทายกสฺส นิสินฺนสฺส ิตสฺส วา เปตฺวา ปสาริตหตฺถํ ยํ อาสนฺนตรํ องฺคํ, ตสฺส โอริมนฺเตน ปริจฺฉินฺทิตฺวา เวทิตพฺโพ. เอรณกฺขมนฺติ ถามมชฺฌิเมน ปุริเสน เอรณสฺส อุกฺขิปนสฺส ¶ ขมํ โยคฺคํ. วตฺถุสทฺทาเปกฺขํ นปุํสกตฺตํ. ติธา เทนฺเตติ กายกายปฺปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ วเสน ตีหิ ปกาเรหิ ทายเก ททมาเน. ตตฺถ เยน เกนจิ สรีราวยเวน อนฺตมโส ปาทงฺคุลิยาปิ ทียมานํ กาเยน ทินฺนํ นาม โหติ, กฏจฺฉุอาทีสุ เยน เกนจิ ทียมานํ กายปฺปฏิพทฺเธน, กายโต ปน กายปฺปฏิพทฺธโต วา โมเจตฺวา หตฺถปาเส ิตสฺส กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา ปาติยมานํ นิสฺสคฺคิเยน ปโยเคน ทินฺนํ นาม. ทฺวิธา คาโหติ กายกายปฺปฏิพทฺธานํ วเสน ทฺวีหิ ปกาเรหิ เยหิ เกหิจิ ¶ ทียมานสฺส คหณํ. เอวํ ปฏิคฺคโห ปฺจงฺโคติ โยชนา. ปฺจงฺโคติ ปฺจ องฺคานิ ยสฺสาติ พหุพฺพีหิ.

๑๐๗. อิทานิ อเนรณกฺขเม จ กิสฺมิฺจิ กายปฺปฏิพทฺเธ จ ปฏิคฺคหณาโรหนํ ทสฺเสตุํ ‘‘อสํหาริเย’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อสํหาริเยติ อาเนตุมสกฺกุเณยฺเย ผลกปาสาณาทิมฺหิ. ตตฺถชาเตติ เตสุเยว รุกฺขาทีสุ ชาเต กึสุกปทุมินิปณฺณาทิเก. จิฺจอาทีนํ สุขุเม ปณฺเณติ สมฺพนฺโธ. ตานิ หิ สนฺธาเรตุํ น สกฺโกนฺติ. เตสํ ปน สาขาสุ วฏฺฏติ. อาทิ-สทฺเทน ‘‘องฺค’’นฺติอาทิกํ สงฺคณฺหาติ. วา-สทฺโท สมุจฺจเย. อสยฺหภาเรติ ถามมชฺฌิมปุริเสน สหิตุํ สนฺธาเรตุํ อสกฺกุเณยฺเย ภาเร. สพฺเพสํ ปฏิคฺคโห ‘‘น รูหตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ.

๑๐๘. อิทานิ ปฏิคฺคหณวิชหนํ ทสฺเสติ ‘‘สิกฺขา’’ติอาทินา. ตตฺถ สิกฺขามรณลิงฺเคหีติ สิกฺขาปจฺจกฺขาเนน จ มรเณน จ ลิงฺคปริวตฺตเนน จ. อนเปกฺขวิสคฺคโตติ นตฺถิ อเปกฺโข เอตสฺสาติ อนเปกฺโข, โสว วิสคฺโค, ตโต จ. อจฺเฉทาติ โจราทีหิ อจฺฉินฺทิตฺวา คหเณน. อนุปสมฺปนฺนทานาติ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทาเนน. จ-สทฺโท สพฺพตฺถ อาเนตพฺโพ. คาโหติ ปฏิคฺคหณํ. อุปสมฺมตีติ วิชหติ.

๑๐๙-๑๐. อิทานิ อปฺปฏิคฺคหิตํ ปริโภเค โทสํ ทสฺเสตุํ ‘‘อปฺปฏิคฺคหิต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ สพฺพนฺติ จตุกาลิกปริยาปนฺนํ สกลมฺปิ. อิทานิ อปฺปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชิตพฺพํ ทสฺเสตุํ ‘‘สุทฺธ’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ สุทฺธํ นาติพหลํ อุทกฺจ ตถา องฺคลคฺคํ อวิจฺฉินฺนํ ทนฺต…เป… คูถกฺจ โลณ…เป… กรีสกฺจ กปฺปเตติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ สุทฺธนฺติ รชเรณูหิ อฺรเสน ¶ จ อสมฺมิสฺสตาย ปริสุทฺธํ. นาติพหลนฺติ ยํ กสิตฏฺาเน พหลมุทกํ วิย มุเข วา หตฺเถ วา น ลคฺคํ, ตํ. อวิจฺฉินฺนนฺติ องฺคโต วิจฺฉินฺทิตฺวา ¶ น คตํ. ทนฺตานิ จ อกฺขีนิ จ กณฺณฺจ ทนฺตกฺขิกณฺณํ ปาณฺยงฺคตฺตา, ตสฺส คูถกนฺติ ตปฺปุริโส. โลณํ สรีรุฏฺิตํ. สิงฺฆาณีติ สิงฺฆาณิกา. วิจฺฉินฺนํ น ปฏิคฺคเหตพฺพํ.

๑๑๑. อิทานิ ‘‘คูถา’’ติอาทินา กาโลทิสฺสํ ทสฺเสติ. ตถาวิเธติ สปฺปทฏฺกฺขณาทิเก ตถาวิเธ กาเล. ตถา ตาทิโส วิโธ กาโล เอตสฺสาติ พหุพฺพีหิ. เสเวยฺยาติ เสวนํ กเรยฺย, ปริภุฺเชยฺยาติ วุตฺตํ โหติ. อสนฺเต กปฺปการเกติ เอตฺถ ทุพฺพโจปิ อสมตฺโถปิ กปฺปิยการโก อสนฺตปกฺเขเยว ติฏฺตีติ เวทิตพฺโพ. กาโลทิสฺสตฺตา ปน ฉาริกาย อสติ อลฺลทารุํ รุกฺขโต ฉินฺทิตฺวา กาตุํ, มตฺติกาย อสติ ภูมึ ขณิตฺวาปิ มตฺติกํ คเหตุํ วฏฺฏติ.

๑๑๒. ทุรูปจิณฺเณติ ทุฏฺุํ อุปจิณฺณํ อามฏฺํ ทุรูปจิณฺณํ. สเจ ภิกฺขุ อปฺปฏิคฺคหิตํ สามิสํ ภาชนํ ิตฏฺานโต อปเนตฺวา อามสติ, ปิธานํ อามสติ, อุปริ ิตกจวราทึ ฉฑฺเฑติ, ตตฺถชาตกผลินิยา สาขาย วา วลฺลิยา วา คเหตฺวา วา จาเลติ, ทุรูปจิณฺณํ นาม โหติ. ตสฺมึ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. ผลรุกฺขํ ปน อปสฺสยิตุํ วา ตตฺถ กณฺฏกํ วา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ. อรฺเ ปติตอมฺพผลาทึ ‘‘สามเณรสฺส ทสฺสามี’’ติ อาหริตฺวา ทาตุํ วฏฺฏติ. รโชกิณฺเณติ รชสา โอกิณฺเณ, ตสฺมึ ปตฺตาทิเก ยํ กิฺจิ ปฏิคฺคณฺหโต วินยทุกฺกฏํ โหตีติ อตฺโถ. สเจ ปิณฺฑาย จรนฺตสฺส ปตฺเต รชํ ปตติ, ปฏิคฺคเหตฺวา ภิกฺขา คณฺหิตพฺพา ¶ . ‘‘ปฏิคฺคเหตฺวา เทถา’’ติ วุตฺเตปิ อากิรนฺติ, หตฺถโต อโมเจนฺเตเนว ปฏิคฺคาหาปกสฺส สนฺติกํ เนตฺวา ปฏิคฺคเหตพฺพํ. สเจ มหาวาโต ตโต ตโต รชํ ปาเตติ, น สกฺกา โหติ ภิกฺขํ คเหตุํ, ‘‘อนุปสมฺปนฺนสฺส ทสฺสามี’’ติ สุทฺธจิตฺเตน อาโภคํ กตฺวา คณฺหิตุํ วฏฺฏติ. ตํ ปน เตน ทินฺนํ วา วิสฺสาเสน วา ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏติ.

อถาติ วกฺขมานารมฺเภ. อุคฺคหปฺปฏิคฺคเหติ อุคฺคหิตฺถาติ อุคฺคโห, อุคฺคหิตํ, ตสฺส ปฏิคฺคโห, ตสฺมึ. อปฺปฏิคฺคหิตภาวํ ชานโต อตฺตนา เอว อุคฺคเหตฺวา คหเณติ อธิปฺปาโย. มาตาปิตูนํ อตฺถาย ปน อปฺปฏิคฺคเหตฺวา เตลาทีนิ, ฉายตฺถาย สาขาทีนิ วา คเหตฺวา ปจฺฉโต ภุฺชิตุกามตาย ปฏิคฺคเหตฺวา ปริภุฺชิตุํ วฏฺฏติ. อุจฺฉุอาทีสุ ผาลิเตสุ มลํ น ปฺายติ, มูลเภสชฺชาทีนิ ปิสนฺตานํ วา โกฏฺเฏนฺตานํ วา นิสทนิสทโปตกอุทุกฺขลมุสลานิ ขียนฺติ, ทนฺตนฺตเร ลคฺคํ สุขุมอามิสํ โหติ, รโส น ปฺายติ, อพฺโพหาริกํ. อนฺโตวุตฺเถติ ¶ อกปฺปิยกุฏิยา ฉทนพฺภนฺตเร วุตฺเถติ อตฺโถ. สยํปกฺเกติ อตฺตนา ยตฺถ กตฺถจิ ปกฺเก. สเจ วาสิอาทึ ตาเปตฺวา ตกฺกาทีสุ ปกฺขิปติ, เอตฺตาวตาปิ สามปากโต น มุจฺจติ. ปุริมกาลิกทฺวเย ปุนปากฺหิ เปตฺวา ยํ กิฺจิ อามิสํ ภิกฺขุโน ปจิตุํ น วฏฺฏติ. สเจปิสฺส อุณฺหยาคุยา สุลสิปณฺณาทีนิ วา สิงฺคิเวรํ วา ปกฺขิปนฺติ, จาเลตุํ น วฏฺฏติ. อุตฺตณฺฑุลํ ภตฺตํ ลภิตฺวา ปิทหิตุํ น วฏฺฏติ. อนฺโตปกฺเกติ อกปฺปิยกุฏิยา อนฺโต ปกฺเก. สพฺพตฺถ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ.

ปฏิคฺคาหนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๑๓-๔. มนุสฺสหตฺถิอสฺสานฺจ ¶ …เป… อุรคสฺส จ ยํ มํสฺจ, ยํ อุทฺทิสฺสกตมํสฺจ, อปฺปฏิเวกฺขิตํ ยฺจ มํสํ, เตสุ มํเสสูติ เอวํ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ สีสคีวาตรงฺเคน จรนฺตา อจฺฉวิเสสาว ตรจฺฉา. อุรคสฺสาติ อิมินา สพฺพาปิ ทีฆชาติ สงฺคหิตา. อุทฺทิสฺสกตมํสนฺติ ภิกฺขุํ อุทฺทิสิตฺวา กตํ อุทฺทิสฺสกตํ, ตฺจ ตํ มํสฺจ. เอตฺถ จ มํส-คฺคหเณน มจฺฉานมฺปิ คหณํ เวทิตพฺพํ อุปลกฺขณวเสน, จ-สทฺเทน วา. ปฺจสุปิ สหธมฺมิเกสุ ยํ กิฺจิ อุทฺทิสฺสกตํ สพฺเพสมฺปิ น กปฺปติ, ตมฺปิ อทิฏฺอสุตอปริสงฺกิตตาย ติโกฏิปริสุทฺธํ วฏฺฏติ. อปฺปฏิเวกฺขิตนฺติ อนุปปริกฺขิตํ, อนาปุจฺฉิตนฺติ อตฺโถ. อาปตฺติภีรุเกน หิ รูปํ สลฺลกฺเขนฺเตนาปิ ปุจฺฉิตฺวา ปฏิคฺคเหตพฺพํ ปริภุฺชิตพฺพฺจ. มนุสฺสานํ มํเสสุ ถุลฺลจฺจยนฺติ โยชนา. ถูโล อจฺจโย เอตฺถาติ รสฺเส, ทฺวิตฺเต จ ถุลฺลจฺจยํ. ปาราชิกสงฺฆาทิเสเสหิ เปตฺวา อิโต อธิกํ วชฺชํ นตฺถิ. เสเสสูติ อวเสเสสุ เอกาทสสุ.

๑๑๕. อิทานิ มนุสฺสาทีนํ อฏฺิอาทีนิปิ อกปฺปิยานีติ ทสฺเสตุํ ‘‘อฏฺิปี’’ติอาทิมาห. ปิ-สทฺโท ‘‘โลหิต’’นฺติอาทีสุปิ อนุวตฺเตตพฺโพ. เอสนฺติ มนุสฺสาทีนํ ทสนฺนํ. วสาสุ ปน เอกา มนุสฺสวสา น วฏฺฏติ. ขีราทีสุ อกปฺปิยํ นาม นตฺถิ. อุทฺทิสฺสกตํเยว ¶ สจิตฺตกนฺติ โยชนา. สจิตฺตกนฺติ อุทฺทิสฺสกตภาวชานนจิตฺเตน สห วตฺตตีติ สจิตฺตกํ. วตฺถุวีติกฺกมวิชานนจิตฺเตน หิ สจิตฺตกตฺตํ. เอตฺถ จ สจิตฺตกตฺตํ อาปตฺติยา เอว, น จ มํสสฺส, ตถาปิ มํสสีเสน อาปตฺติ เอว วุตฺตาติ วิฺาตพฺพนฺติ.

อกปฺปิยมํสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๑๖-๗. รูปิเยน ¶ อรูปิยํ รูปิยฺจ อิตเรน รูปิยฺจ ปริวตฺเตยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ รูปิเยนาติ รูปิยสงฺขาเตน นิสฺสคฺคิยวตฺถุนา. อรูปิยนฺติ อรูปิยสงฺขาตํ ทุกฺกฏวตฺถุํ กปฺปิยวตฺถุฺจ. อิตเรนาติ อรูปิเยน. นิสฺสคฺคีติ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺโค, ปุพฺพภาเค กตฺตพฺพสฺส วินยกมฺมสฺเสตํ นามํ. นิสฺสคฺโค อสฺส อตฺถีติ นิสฺสคฺคิ, กึ ตํ? ปาจิตฺติยํ. รูปิยสฺส มูลคฺคหเณ ปน รูปิยปฺปฏิคฺคหณสิกฺขาปเทน นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ.

อิทานิ รูปิยาทึ ทสฺเสตุํ ‘‘อิธา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ กหา…เป… มาสกํ อิธ รูปิยนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ กหาปโณ นาม สุวณฺณมโย วา รชตมโย วา เอตรหิ ปกติกหาปโณ วา. สชฺฌูติ รชตํ. สิงฺคีติ สุวณฺณเภโท, ตถาปิ เจตฺถ สามฺเน สุวณฺณมธิปฺเปตํ. โวหารูปคมาสกนฺติ โวหารํ กยวิกฺกยํ อุปคจฺฉตีติ โวหารูปคํ, ตฺจ ตํ มาสกฺจ. ตํ ปน สมุฏฺาปิตรูปฺจ อสมุฏฺาปิตรูปฺจ โลหทารุอาทิมยํ วุจฺจติ. อิธ รูปิยนฺติ อิมสฺมึ สิกฺขาปเท รูปิยํ นามาติ อตฺโถ. วตฺถมุตฺตาทิ กปฺปํ ทุกฺกฏวตฺถุฺจ อิตรนฺติ โยชนา. ตตฺถ วตฺถฺจ มุตฺตา จ อาทิ ยสฺสาติ สมาโส. อาทิ-สทฺโท ปจฺเจกํ โยเชตพฺโพ ‘‘วตฺถาทิ มุตฺตาที’’ติ. ตตฺถ ปเมน อาทิ-สทฺเทน กปฺปาสสุตฺตาปรณฺณาทิกํ ยํ กิฺจิ กปฺปิยวตฺถุํ, ทุติเยน มณิ สงฺโข สิลา ปวาฬํ โลหิตงฺโก มสารคลฺลํ สตฺตธฺานิ ทาสิทาสเขตฺตวตฺถุปุปฺผารามผลารามาทโยติ อิทํ ทุกฺกฏวตฺถุํ สงฺคณฺหาติ. วตฺถาทิกปฺปิยวตฺถุํ, มุตฺตาทิทุกฺกฏวตฺถุฺจ อิตรํ อฺํ อรูปิยํ นามาติ อตฺโถ.

๑๑๘. เอตฺตาวตา ¶ รูปิยสํโวหารํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ กปฺปิยภณฺเฑ กยวิกฺกยํ ทสฺเสตุมาห ‘‘อิม’’นฺติอาทิ. ตตฺถ ¶ ‘‘อิมํ คเหตฺวา อิมํ เทหิ, อิมํ กร, อิมํ อานยา’’ติ วา ‘‘อิมํ ภุตฺวา อิมํ เทหิ, อิมํ กร, อิมํ อานยา’’ติ วา ‘‘อิมํ เทมิ, อิมํ เทหิ, อิมํ กร, อิมํ อานยา’’ติ วา กยวิกฺกเย สมาปนฺเน นิสฺสคฺคีติ โยชนา. ตตฺถ อิมนฺติ ตณฺฑุลาทึ. ภุตฺวาติ โอทนาทึ ภุฺชิตฺวา. อิมํ เทหีติ เอตํ วตฺถาทิกํ เทหิ. อิมํ กราติ เอตํ รชนปจนาทึ กโรหิ. อิมํ อานยาติ เอตํ รชนกฏฺาทึ อาเนหิ. อิมํ เทมีติ เอตํ วตฺถาทิกํ ตว เทมิ. สมาปนฺเนติ กเต. ตสฺมา กปฺปิยํ ภณฺฑํ ปริวตฺเตนฺเตน อฺาตเกหิ สทฺธึ ‘‘อิมํ เทหี’’ติ วทโต วิฺตฺติ, ‘‘อิมํ คณฺหาหี’’ติ วทโต สทฺธาเทยฺยวินิปาตนํ, ‘‘อิมินา อิมํ เทหี’’ติ วทโต กยวิกฺกยนฺติ วุตฺตา ติสฺโส อาปตฺติโย. มาตาปิตูหิ ปน สทฺธึ กยวิกฺกยมตฺตํ โมเจนฺเตน ปริวตฺเตตพฺพํ. อยฺหิ กยวิกฺกโย เปตฺวา ปฺจสหธมฺมิเก อวเสเสหิ คิหิปพฺพชิเตหิ น วฏฺฏติ. สเจ ปน นวกมฺมานิ กาเรติ, อฏฺกถาปมาเณน ปาจิตฺติยมตฺตํ เทเสตพฺพํ.

๑๑๙-๑๒๐. อิทานิ ปริณามนวเสน อาปตฺติเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘อตฺตโน’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถายํ ปิณฺฑตฺโถ – สงฺฆสฺส นตํ ลาภํ อตฺตโน ปริณาเมยฺย, นิสฺสคฺคิ. อฺโต ปุคฺคลสฺส ปริณาเมยฺย, ปาจิตฺติ. อฺสฺส สงฺฆสฺส วา เจติยสฺส วา ปริณาเมยฺย, ทุกฺกฏํ. อฺสฺส ปุคฺคลสฺส วา เจติยสฺส วา นตํ ลาภํ อตฺตโน วา สงฺฆสฺส วา อฺปุคฺคลสฺส วา อฺเจติยสฺส วา ปริณาเมยฺย, ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. ตตฺถ นตนฺติ กาเยน วา วจสา วา นินฺนํ กตํ. ลาภนฺติ ลภิตพฺพํ จีวราทิ. อฺโต อฺสฺมึ ปุคฺคเล วา เจติเย วา, เจติเย ปน ทุกฺกฏํ. อฺสฺสาติ เจติยาทิโน อนฺตมโส สุนขสฺส. อฺโต วาติ เจติยาทิมฺหิ วา. สงฺฆสฺสาติ ปน อิทํ กากกฺขิโคฬกาเยน ‘‘นตํ ปริณาเมยฺยา’’ติ อุภยตฺถ ปริวตฺตติ. นิสฺสฏฺํ สกสฺาย น ¶ ทเทยฺย วา, ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. อฺถา อฺเน ปกาเรน, เถยฺยสฺาย น ทเทยฺย เจติ วุตฺตํ โหติ. อิตรนฺติ วตฺถุวเสน อฺํ ปาราชิกํ ถุลฺลจฺจยํ ทุกฺกฏฺจ โหตีติ อตฺโถ.

นิสฺสคฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๒๑. มุสา ¶ …เป… หรเณติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ, ตสฺส ‘‘ปาจิตฺติ วุตฺตา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. เอวํ สพฺพตฺถ. มุสาวาเทติ นิปาเตน สทฺธึ ตปฺปุริโส. ปุพฺเพปิ ชานิตฺวา วจนกฺขเณปิ ชานนฺตสฺส มุสาภณนนิมิตฺตนฺติ อตฺโถ. ภณนฺจ นาม อิธ อภูตสฺส วา ภูตตํ, ภูตสฺส วา อภูตตํ กตฺวา กาเยน วา วาจาย วา วิฺาปนปฺปโยโค. ปาราชิกสงฺฆาทิเสสาจารวิปตฺติโย อมูลิกาย โจเทนฺตสฺส ยถากฺกมํ สงฺฆาทิเสสปาจิตฺติยทุกฺกฏานิ. อนุปธาเรตฺวา สหสา ภณนฺตสฺส, ‘‘อฺํ ภณิสฺสามี’’ติ อฺํ ภณนฺตสฺส ยสฺส ภณติ, โส น สุณาติ, ตสฺส จ อนาปตฺติ.

โอมสติ อมนาปตาย กณฺเณสุ วิชฺฌติ วิย เอเตน, โอมสติ วาติ โอมโส, โส จายํ วาโทจ, ตสฺมึ. ทีโฆ ปน คาถาพนฺธวเสน. เอวํ สพฺพตฺถ. หีนุกฺกฏฺเสุ จ ชาตินามโคตฺตวยกมฺมสิปฺปอาพาธลิงฺคกิเลสอาปตฺติอกฺโกสสงฺขาเตสุ ทสสุ ภูเตน วา อภูเตน วา ‘‘ขตฺติโยสิ, จณฺฑาโลสี’’ติอาทินา กาเยน วา วาจาย วา อนฺาปเทเสน ภิกฺขุโน ขุํเสตุกามตาย อกฺโกสวจเนติ อตฺโถ. ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ จณฺฑาลา’’ติอาทินา อฺาปเทเสน วา ‘‘โจโรสิ, วิการีสิ, มาตุฆาตโกสี’’ติอาทีหิ ปาฬิมุตฺตปเทหิ วา ภิกฺขุสฺส, ยถา วา ¶ ตถา วา อนุปสมฺปนฺนํ, ปรมฺมุขา ปน สพฺพมฺปิ อกฺโกสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. เกวลํ ทวกมฺยตาย วทโต ปน สพฺพตฺถ ทุพฺภาสิตํ.

เปสุฺหรเณติ ปิสุณสฺส ภาโว เปสุฺํ. อตฺตโน ปิยกมฺยตาย วา ปรสฺส ปเรสุ เภทาธิปฺปาเยน วา ชาติอาทีหิ โอมสนฺตสฺส ภิกฺขุโน วจนํ สุตฺวา ภิกฺขุสฺส ตสฺส เปสุฺสฺส หรเณ. อนุปสมฺปนฺนสฺส หรเณ ทุกฺกฏํ. ปทํ ปทํ ปทโส, วิจฺฉายํ โส, โกฏฺาเสน โกฏฺาเสนาติ อตฺโถ. สงฺคีติตฺตยารุฬฺโห ติปิฏกธมฺโม, อนารุฬฺโห จ ราโชวาทาทิโก ธมฺโม นาม, เตน สห ปทโสติ นิปาตสฺส ตติยาตปฺปุริโส. ปทโสธมฺเมติ เอกกฺขราทินา โกฏฺาเสน โกฏฺาเสน อนุปสมฺปนฺเนน สทฺธึ ยถาวุตฺตธมฺมภณเนติ อตฺโถ. ปทโสธมฺมภณนฺหิ ปทโสธมฺม-สทฺเทน อุปจาเรน วุตฺตํ. อนุปสมฺปนฺเนน สทฺธึ เอกโต อุทฺเทสคฺคหเณ สชฺฌายกรเณ, ตํสนฺติเก อุทฺเทสคฺคหณาทิเก จ เตน สทฺธึ เอกโต เยภุยฺเยน ปคุณํ คนฺถํ ภณนฺตสฺส โอสาเรนฺตสฺส ขลิตฏฺาเน ‘‘เอวํ ภณาหี’’ติ เอกโต ภณนฺตสฺสปิ อนาปตฺติ.

อนฺตมโส ¶ วตฺถาทินา เยน เกนจิ สพฺพจฺฉนฺนํ ฉทนํ อนาหจฺจ ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพเธนาปิ สพฺพปริจฺฉินฺนํ เยภุยฺเยนฉนฺนํ เยภุยฺเยนปริจฺฉินฺนฺจ เสนาสนํ อคารนฺติ อธิปฺเปตํ. ตตฺรฏฺโ ปน ภิกฺขุํ เปตฺวา อนฺตมโส ปาราชิกวตฺถุภูโต ติรจฺฉานคโตปิ อนฺตมโส ตทหุชาตา อิตฺถีปิ อุปจารโต อคาร-สทฺเทน วุจฺจติ. สห อคาเรนาติ สาคาโร, ภิกฺขุ. อุปจาเรเนว จ ปน อนุปสมฺปนฺเนน, มาตุคาเมน จ สห เสยฺยกปฺปนํ สาคารภาโว นามาติ คเหตพฺพํ. สงฺฆสมฺมตํ เสนาสนปฺาปกาทิเภทํ อุปสมฺปนฺนํ อยสกามา หุตฺวา ภิกฺขูหิ เยน จ อุชฺฌาเปนฺติ อวชานาเปนฺติ อวฺาย โอโลกาเปนฺติ, ลามกโต ¶ วา จินฺตาเปนฺติ, ตํ วจนํ อุชฺฌาปนกํ. เยน ขียนฺติ สพฺพตฺถ ตสฺส อวณฺณํ ปกาเสนฺติ, ตํ ขียนํ.

๑๒๒. ตลนฺติ หตฺถตลมธิปฺเปตํ. ตคฺคหเณน ปน กาโยว ตลํ. สตฺตีติ กายปฺปฏิพทฺธา สตฺติ อาวุธวิเสโส, อุปลกฺขณตฺตา ปน สพฺพมฺปิ กายปฺปฏิพทฺธํ สตฺติ. ตลฺจ สตฺติ จ ตลสตฺติ. อิธ ปน โกเปน ภิกฺขุสฺส ตลสตฺติอุคฺคิรณํ ตลสตฺติ. สเจ ปน วิรทฺโธ ปหารํ เทติ, น ปหริตุกามตาย ทินฺนตฺตา ทุกฺกฏํ, ปหริตุกามตาย ปาจิตฺติยํ, อนุปสมฺปนฺเน ทุกฺกฏํ, โมกฺขาธิปฺปายสฺส อนาปตฺติ.

ปฺตฺเตน วทโต อุปสมฺปนฺนสฺส วา เตน วุจฺจมานธมฺมสฺส วา อนาทรกรณํ อนาทโร. อนุปสมฺปนฺนสฺส เตน วุจฺจมานสฺส วา อุปสมฺปนฺเนน, ปเรน วา อปฺตฺเตน วา วุจฺจมานสฺส อนาทเร ทุกฺกฏํ.

‘‘อูนวสฺโส ตฺวํ มฺเ’’ติอาทินา ภิกฺขุโน กุกฺกุจฺจสฺส อุปฺปาทนํ อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุกฺกฏํ.

อนาปุจฺฉา คามปฺปเวสเนติ ปกติวจเนน ปุจฺฉิตุมนุรูปํ อนฺโตอุปจารสีมาย ทสฺสนูปจาเร ภิกฺขุํ ทิสฺวา ‘‘วิกาเล คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉามี’’ติ อนาปุจฺฉิตฺวา วิกาเล คามปฺปเวสเน. ทีโฆ ปน สนฺธิวเสน. อาปทาสุ อนาปตฺติ.

ปรมฺปรโภชเนติ ปโร จ ปโร จ ปรมฺปรา ม-กาโร สนฺธิวเสน, ตสฺมา ปรมฺปรา อุปฺปตฺตวิสยอปาทานวจนํ, ปรโต ปรโต ลทฺธา ภุฺชเนติ อตฺโถ. อยเมตฺถ อธิปฺปาโย – ปฺจหิ ¶ โภชเนหิ นามํ คเหตฺวา นิมนฺติตสฺส เยน เยน ปมํ นิมนฺติโต, ตสฺส ตสฺส โภชนโต อุปฺปฏิปาฏิยา, ‘‘มยฺหํ ภตฺตปจฺจาสํ ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติ วา ‘‘วิกปฺเปมี’’ติ ¶ วา อาทินา สมฺมุขา วา ปรมฺมุขา วา อวิกปฺเปตฺวา วา อฺโต อฺโต ปฺจโภชนาทีนิ ลทฺธา ภุฺชมาเนติ. คิลานจีวรทานจีวรการสมเย อนาปตฺติ.

๑๒๓. เสยฺยํ เสนาสนานิ วา อนุทฺธริตฺวา คมเนติ สมฺพนฺโธ. วา-สทฺโท สมุจฺจเย. ตตฺถ ‘‘ภิสิ จิมิลิกา อุตฺตรตฺถรณํ ภูมตฺถรณํ ตฏฺฏิกา จมฺมกฺขณฺโฑ นิสีทนํ ปจฺจตฺถรณํ ติณสนฺถาโร ปณฺณสนฺถาโร’’ติ (ปาจิ. ๑๑๖) วุตฺตาสุ ทสสุ เสยฺยาสุ เอกมฺปิ อตฺตโน วสฺสคฺคเน คเหตฺวา สงฺฆิเก สพฺพปฺปฏิจฺฉนฺเน คุตฺเต เสนาสเน สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา ยถา ปิตํ อุปจิกาทีหิ น ขชฺชติ, ตถา ปนวเสน อนุทฺธริตฺวา ปริกฺขิตฺตสฺส อารามสฺส ปริกฺเขปํ, อปริกฺขิตฺตสฺส อุปจารํ อติกฺกมิตฺวา คมเน จ, ตถา มฺจปีติสิโกจฺฉสงฺขาตานิ เสนาสนานิ วสฺสกาเล อชฺโฌกาเส สนฺถริตฺวา วา สนฺถราเปตฺวา วา อนุปสมฺปนฺเนน อนุทฺธริตฺวา ถามมชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส เลฑฺฑุปาตํ อติกฺกมิตฺวา คมเน จาติ อตฺโถ. ยถาวุตฺตโต ปน อฺตฺถ ทุกฺกฏํ.

อิตฺถิยา อทฺธานคมเนติ ‘‘คจฺฉาม ภคินิ, คจฺฉาม อยฺยา’’ติ อฺมฺํ สํวิทหิตฺวา ‘‘อชฺช วา สฺเว วา’’ติอาทินา นิยมิตกาลวิสงฺเกตํ อกตฺวาปิ ทฺวารวิสงฺเกตํ มคฺควิสงฺเกตํ กตฺวาปิ อิตฺถิยา สทฺธึ อทฺธานมคฺคคมเนติ อตฺโถ.

เอเกกาย นิสีทเนติ เอเกน เอกาติ เอเกกา, ตสฺสา นิสชฺชายาติ อตฺโถ. เอเกน สห เอกิสฺสา นิสชฺชํ วินา เอกาย สห เอกสฺส นิสชฺชํ นาม นตฺถีติ เอกาย สห เอกสฺส นิสชฺชายํ สติ นิสินฺนสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยนฺติ อธิปฺปาโย. ‘‘เอกาเยกนิสีทเน’’ติ วา ปาโ.

๑๒๔. รูปาทีนํ ¶ อุปสํหาเรน, ภยานกกถากถเนน วา อุปสมฺปนฺนสฺส ภึสาปเน. อนุปสมฺปนฺนสฺส ทุกฺกฏํ.

อาโกฏเน ¶ อุปสมฺปนฺนสฺส อนฺตมโส อุปฺปลปตฺเตนาปิ ปหารทาเน. อนุปสมฺปนฺนสฺส อนฺตมโส ติรจฺฉานคตสฺสปิ ทุกฺกฏํ. โมกฺขาธิปฺปายสฺส อนาปตฺติ.

สงฺฆมชฺเฌ วินยธเรน อนุยุฺชิยมานสฺส ปุจฺฉิตโต อฺสฺส วาโท อฺเน อฺํ ปฏิจรณํ อฺวาโท. ตเถว ปุจฺฉิยมานสฺส อกเถตุกามตาย วิเหสนํ ตุณฺหีภาโว วิเหสา. อฺวาทกสฺส วิเหสกสฺส จ ตฺติทุติยกมฺเมน อฺวาทกวิเหสกกมฺเม กเต ปุน อฺวาเท วิเหสาย ปาจิตฺติยํ. อนาโรปิเต ปน กมฺเม ทุกฺกฏํ. กิฺจิ วีติกฺกมํ ทิสฺวา ‘‘อาวุโส, อิทํ นาม ตยา กต’’นฺติ วุตฺเต ตํ น กเถตุกาโม ตุณฺหีภูโต สงฺฆํ วิเหเสตีติ วิเหสโก. อนาจารํ อาจริตฺวา สงฺฆมชฺเฌ อาปตฺติยา, วตฺถุนา วา อนุยุฺชิยมาเน ตํ อกเถตุกาโม ‘‘โก อาปนฺโน, กิสฺมึ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน อฺเหิ วจเนหิ ตํ วจนํ ปฏิจฺฉาเทนฺโต โย อฺํ วทติ, อยํ อฺวาทโก นาม.

ทุฏฺุลฺลํ นาม ปาราชิกสงฺฆาทิเสสา, อิธ ปน สงฺฆาทิเสโสว. ปกาโส จ ฉาโท จ ปกาสฉาโท, ทุฏฺุลฺลสฺส ปกาสฉาโทติ ตปฺปุริโส. อภิณฺหาปตฺติกสฺส ภิกฺขุโน อายตึ สํวรตฺถาย อาปตฺติปริยนฺตํ กุลปริยนฺตฺจ กตฺวา วา อกตฺวา วา ติกฺขตฺตุํ อปโลเกตฺวา กาตพฺพํ. ภิกฺขุสมฺมุตึ เปตฺวา อนุปสมฺปนฺนสฺส ‘‘อยํ อสุจึ โมเจตฺวา สงฺฆาทิเสสํ อาปนฺโน’’ติอาทินา นเยน วตฺถุนา สทฺธึ อาปตฺตึ ฆเฏตฺวา ตสฺส ทุฏฺุลฺลสฺส ปกาสเน อาโรจเน จ, ตสฺเสว เยน เกนจิ อุปาเยน ตฺวา ฉาทเน จ, อทุฏฺุลฺลาโรจเน ฉาทเน ¶ จ, อนุปสมฺปนฺนสฺส ปน ปุริมปฺจมสิกฺขาปเท อิตรา ทุฏฺุลฺเลปิ ทุกฺกฏํ.

หาโสทเกติ เอตฺถ หาเส อุทเกติ ปทวิภาโค เวทิตพฺโพ. เยน เกนจิ สรีราวยเวน หสาธิปฺปายสฺส อุปกจฺฉกาทีสุ หาเส ผุสเน. หาสนิมิตฺตฺหิ ผุสนํ หาโส. อนุปสมฺปนฺเน ทุกฺกฏํ. อุทเก หาเสติ อุปริโคปฺผเก อุทเก หสาธิปฺปายสฺส อุมฺมุชฺชนนิมุชฺชเนน กีฬาย. กีฬา หิ อิธ หาโสติ วุตฺโต. นาวาย กีฬโต, หตฺถาทินา กฏฺาทินา วา อุทกํ หนโต อนฺตมโส ภาชนคตกฺชิกาทีนิปิ ขิปนกีฬาย กีฬโต ทุกฺกฏํ. อหสาธิปฺปายสฺส อนาปตฺติ.

นิจฺฉุภเน วิหาราติ สงฺฆิกวิหารโต ภิกฺขุโน นิกฺกฑฺฒนนิกฺกฑฺฒาปเน. เอตฺถ จ เอกปฺปโยเค ¶ เอกา, นานาปโยเค ทฺวารคณนาย อาปตฺติโย. ปุคฺคลิกนิกฺกฑฺฒเน, ตสฺส ปริกฺขารนิกฺกฑฺฒเน, อนุปสมฺปนฺนสฺส ปน ตสฺส ปริกฺขารสฺส วา นิกฺกฑฺฒเน ทุกฺกฏํ. น สมฺมาวตฺตนฺตานํ อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริกานํ วา นิกฺกฑฺฒเน, อตฺตโน วิสฺสาสิกสฺส วิหารา นิกฺกฑฺฒเน, ภณฺฑนการกสฺส ปน สกลสงฺฆารามโต นิกฺกฑฺฒเน อนาปตฺติ.

อนุปขชฺช สยเนติ ‘‘วุฑฺโฒ, คิลาโน, สงฺเฆน ทินฺโน’’ติ ชานิตฺวา มฺจปีานํ วา ตสฺส ภิกฺขุโน ปวิสนฺตสฺส วา นิกฺขมนฺตสฺส วา อุปจารํ อนุปขชฺช อนุปวิสิตฺวา สงฺฆิเก วิหาเร ‘‘ยสฺส สมฺพาโธ ภวิสฺสติ, โส ปกฺกมิสฺสตี’’ติ อธิปฺปาเยน นิสีทนนิสชฺชนวเสน สยเน. ปุคฺคลิเก ทุกฺกฏํ.

เอตฺถ จ ปาจิตฺตีติ อุทฺทิสิตฺวา กานิจิ ปสิทฺธานิ ทสฺสิตานิ. อวุตฺตานิ ปน ตาทิสานิ อิมินาว สามฺวจเนน สงฺคเหตฺวา ¶ เวทิตพฺพานิ. กถํ? อเจลกาทิอฺติตฺถิยานํ ยสฺส กสฺสจิ อามิสสฺส สหตฺถา ทาเน จ, สปฺปินวนีตเตลมธุผาณิตมจฺฉมํสขีรทธิสงฺขาตานํ ปณีตโภชนานํ อตฺตโน อตฺถาย วิฺาเปตฺวา ภุฺชเน, ราคปริยุฏฺิตอิตฺถิปุริสสฺส โยคฺเค กุเล อนุปวิสิตฺวา นิสชฺชนกปฺปเน, ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตเรน นิมนฺติโต ตสฺมึ ภุตฺเต วา อภุตฺเต วา สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉิตฺวา ปุเรภตฺตํ ปจฺฉาภตฺตํ วา ยสฺมึ กุเล นิมนฺติโต, ตโต คิลานจีวรทานการสมยํ เปตฺวา อฺสฺมึ อฺกุลปฺปเวสเน, เปตฺวา เอกทิวสํ อฺสฺมึ ทิเน อาวสถปิณฺฑสฺส อคิลาเนน หุตฺวา ภุฺชเน, รตฺติปริจฺเฉทํ วา เภสชฺชปริจฺเฉทํ วา กตฺวา ปวาริตโต อุตฺตริ อฺตฺร ปุน ปวารณาย อฺตฺร นิจฺจปฺปวารณาย วิฺาปเน, อฺตฺร ตถารูปปจฺจยา คามโต นิกฺขนฺตเสนาทสฺสนาย คมเน, ปจฺจเยนปิ คนฺตฺวา ติรตฺตโต อุตฺตริ เสนาย วาเส, ตสฺส จ วสนฺตสฺส ยุทฺธฏฺานพลคณฏฺานเสนานิเวสอนีกทสฺสนตฺถํ คมเน, ปิฏฺาทีหิ กตมชฺชสงฺขาตสุราย, ปุปฺผาทีหิ กตอาสวสงฺขาตเมรยสฺส จ ปาเน, ปทีปุชฺชลปตฺตปจนาทิการณํ วินา วิสิพฺพิตุกามตาย อคิลานสฺส อคฺคิโน ชาลนชาลาปเน, กปฺปพินฺทุํ อนาทาย นวจีวรปริโภเค, สามํ จีวรํ วิกปฺเปตฺวา อปจฺจุทฺธาย ปริโภเค, ภิกฺขุสนฺตกปตฺตาทิโน อนฺตมโส หสาธิปฺปาเยนปิ อปนิธาเน อปนิธาปเน, สฺจิจฺจ ติรจฺฉานคตสฺส ชีวิตโวโรปเน, สฺจิจฺจ ยถาธมฺมํ นิหตาธิกรณสฺส ปุนกมฺมาย อุกฺโกฏเน, สฺจิจฺจ เถยฺยสตฺเถน สทฺธึ สํวิธาย เอกทฺธานคมเน, ภิกฺขูหิ สิกฺขาปเทหิ วุจฺจมานสฺส อฺํ อวิจาเรตฺวา ¶ ‘‘น ตตฺถ สิกฺขิสฺสามี’’ติ ภณเน, สิกฺขาปทวิวณฺณเน, อิเมสํ ‘‘สุตฺวา โอรมิสฺสามี’’ติ อธิปฺปายํ วินา วิวาทาปนฺนานํ อุปสฺสุติฏฺาเน, ธมฺมิกานํ กมฺมานํ ฉนฺทํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนธมฺมาปชฺชเน, สงฺเฆ วินิจฺฉเย วตฺตมาเน ฉนฺทํ อทตฺวา ¶ ปกฺกมเน, สมคฺเคน สงฺเฆน จีวรํ ทตฺวา ปจฺฉา ขียนธมฺมาปชฺชเน, อฺตฺร อชฺฌารามา อชฺฌาวสถา วา รตนสฺส วา รตนสมฺมตสฺส วา อุคฺคณฺหนอุคฺคหาปเน ปาจิตฺติยนฺติ.

ปาจิตฺติยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๒๕. สมณกปฺปาติ สมณโวหารา. ภวนฺติ, อเหสุนฺติ วา ภูตา, วตฺตมาเน, ภูเต วา ตปฺปจฺจโย. วิรุฬฺหมูลาทิภาวํ อาปชฺชิตฺวา วฑฺฒมานกานํ, วฑฺฒิตฺวา มหนฺตภาวํ ปตฺตานฺจ รุกฺขลตาทิสงฺขาตานํ ภูตานํ คาโม, ภูตา เอว วา คาโม สมูโห ภูตคาโม. ตสฺส สมารมฺโภ เฉทนผาลนาทิ, ตสฺมึ. นิมิตฺตตฺเถ เจตํ ภุมฺมํ, ตํเหตุ ปาจิตฺติยํ โหตีติ อตฺโถ. กตกปฺปิยํ สมณกปฺปิยํ ภเวติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ กตํ กปฺปิยํ ยสฺสาติ พหุพฺพีหิ. เกนาติ อาห ‘‘นเขนา’’ติอาทิ.

๑๒๖. อิทานิ ยสฺส สมารมฺโภ, ตํ ภูตคามํ วิภชิตฺวา ทสฺเสตุํ ‘‘ส มูลา’’ติอาทิ อารทฺธํ. โสติ ภูตคาโม. ภวิตุํ อุปฺปชฺชิตุํ ปโยเชตีติ การิตนฺตา ตปฺปจฺจโย, ปภาวิโต อุปฺปาทิโตติ อตฺโถ. อถ วา ปภวนํ ปภโว, อุปฺปตฺติ, โสว ปภโว, ปภาวํ กโรตีติ นามธาตุโต กตฺตริ ตปฺปจฺจโย, ปภาวิโต อุปฺปนฺโนติ อตฺโถ. มูลฺจ ขนฺโธ จ พีชฺจ อคฺคฺจ ผฬุ จ มูล…เป… ผฬูนิ. ผฬุ นาม ปพฺพํ. ตานิเยว พีชานิ, เตหิ ปภาวิโต อุปฺปาทิโต, อถ วา เตหิ อวธิภูเตหิ, การณภูเตหิ วา ปภาวิโต อุปฺปนฺโนติ กเมน วิกปฺปทฺวเย สมาสทฺวยํ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ มูลพีชํ นาม หลิทฺทิสิงฺคิเวราทิ.

ขนฺธพีชํ ¶ นาม อสฺสตฺถนิคฺโรธาทิ. พีชพีชํ นาม ปุพฺพณฺณาปรณฺณาทิ. อคฺคพีชํ นาม ¶ หิริเวราทิ. ผฬุพีชํ นาม อุจฺฉุนฬาทิ. ตตฺถ มูลพีชาทีนิ ปฺจ พีชคาโม. ตนฺนิพฺพตฺโต รุกฺขลตาทิ ภูตคาโม.

อิทานิ เตสุ พีชคามสมารมฺเภ ทุกฺกฏํ ทสฺเสติ อปรทฺเธน. ภูตคามวิโยชิตํ พีชํ อารมฺเภ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. ภูตคามโต วิโยชิตนฺติ ตปฺปุริโส. พีชนฺติ ภูมิยํ โรปิตมโรปิตมฺปิ นิคฺคตวิทตฺถิมตฺตปตฺตวฏฺฏิปิ มูลพีชานิ. ‘‘อารมฺเภ’’ติ กิตกปจฺจยสฺส โยเค อวุตฺเต กมฺมนิ ฉฏฺุปฺปตฺติยํ วิกปฺเปน อุภยตฺถ ทุติยา. อารมฺเภติ สมารมฺเภ. ตสฺมา ‘‘อิมํ ปุปฺผํ ผลํ วา ชาน, อิมํ กปฺปิยํ กโรหี’’ติอาทินา กปฺปิยวจเนน ภูตคามโต วิโยชิตํ พีชชาตํ พีชคามปริโมจนตฺถํ ปุน กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปริภุฺชิภพฺพํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปฺจหิ สมณกปฺเปหิ ผลํ ปริภุฺชิตุํ อคฺคิปริชิตํ สตฺถปริชิตํ นขปริชิตํ อพีชํ นิพฺพตฺตพีชฺเว ปฺจม’’นฺติ (จูฬว. ๒๕๐) วุตฺเตสุ ปฺจสุ นขปริชิตาทีนิ ตีณิ ทสฺสิตานิ.

๑๒๗. อิทานิ อวสิฏฺานิ ทฺเว ทสฺเสตุํ ‘‘นิพฺพตฺตพีช’’นฺติอาทิกํ ปมทฺธํ อาห. ตตฺถ นิพฺพตฺตพีชนฺติ นิพฺพตฺตนิยนฺติ นิพฺพตฺตํ, นิปุพฺพ วตุ วตฺตเนติมสฺมา ตปฺปจฺจโย, นิพฺพตฺตํ พีชํ ยสฺส ตํ นิพฺพตฺตพีชํ, พีชํ นิพฺพตฺเตตฺวา วิสุํ กตฺวา ปริภุฺชิตพฺพํ อมฺพปนสาทิ. โนพีชํ นาม ตรุณมฺพผลาทิ. อิทานิ พีชคามภูตคาเมสุ กปฺปิยกรณปฺปการาทิวิเสสํ ทสฺเสนฺโต ‘‘กฏาหา’’ติอาทิมาห. ตตฺถ กฏาเหน พทฺธํ พีชํ เยสนฺติ พาหิรตฺโถ.

๑๒๘. ภาชเน ภูมิยมฺปิ วา เอกาพทฺเธสุ พีเชสุ เอกสฺมิฺจ กปฺปิเย กเตติ โยชนา. พีเชสูติ พีชคามภูตคาเมสุ ¶ . ภูตคาโมปิ หิ อิธ ‘‘พีช’’นฺติ รุฬฺหีวเสน วุจฺจติ.

๑๒๙. นิกฺขิตฺเตติ ปิเต. กปฺปิยํ ปุน กเรยฺยาติ ชาตมูลปณฺณภาวโต ภูตคามตฺตา ภูตคามโต ปริโมจิตํ พีชคามปริโมจนตฺถํ ปุน กปฺปิยํ กาเรยฺยาติ อตฺโถ. เตนาห ‘‘ภูตคาโม หิ โส ตทา’’ติ. หิ-สทฺโท เหตุมฺหิ. ตทาติ มูเล จ ปณฺเณ จ ชาตกาเล สเจ มูลมตฺตํ สฺชายติ, อุปริภาเค สเจ องฺกุโร ชายติ, เหฏฺาภาเค ฉินฺทิตุํ วฏฺฏติ. มูลมตฺเตสุ วา ¶ ปน ปณฺณมตฺเตสุ วา นิคฺคเตสุ สเจปิ รตนปฺปมาณาปิ สาขา นิกฺขมนฺติ, พีชคามสงฺคหิตา โหนฺติ.

๑๓๐. อุทกสมฺภโว เสวาโล จ เจติยาทีสุ เสวาโล จ ภูตคาโมวาติ สมฺพนฺโธ. อาทิ-สทฺเทน ปาการาทิคฺคหณํ. ยทิ ทฺเว ตีณิ ปณฺณานิ น ชายนฺติ, อคฺคพีชสงฺคหํ คจฺฉติ. สุกฺโข ปน สมฺมชฺชิตพฺโพ. มูลปณฺเณ วินิคฺคเต พีโชปิ ภูตคาโมวาติ สมฺพนฺโธ. ปณฺเณติ อิมินา องฺกุรมตฺตํ ปฏิกฺขิปติ.

๑๓๑. ฆฏาทิปิฏฺเ เสวาโล จ อหิฉตฺตกมกุฬฺจ ทุกฺกฏสฺเสว วตฺถูนีติ สมฺพนฺโธ. ปิฏฺเติ อิมินา อนฺโต อพฺโพหาริโกติ ทสฺเสติ. ผุลฺลนฺติ ผุลฺลิตํ อหิฉตฺตกํ. อพฺยวหาริกนฺติ อาปตฺติโวหารโยคฺคํ น โหตีติ อตฺโถ.

๑๓๒. อลฺลรุกฺเข ลาขานิยฺยาสฉตฺตานิ วิโกปิย คณฺหโต ตตฺถ อกฺขรํ ฉินฺทโต วาปิ ปาจิตฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถาติ อลฺลรุกฺเข. ‘‘วิโกปย’’นฺติ โปตฺถเกสุ ปาโ ทิสฺสติ, โส อปาโ ปมนฺตตาย การณาภาวโต. ‘‘วิโกปิยา’’ติ ปน ปาโ คเหตพฺโพ. วิโกปิยาติ ¶ อิมินา อวิโกเปตฺวา คหเณ อนาปตฺตีติ ทีเปติ.

๑๓๓. ทารุมกฺกฏกาทินาติ อาณึ โกฏฺเฏตฺวา ทารุยนฺตํ กตฺวา ตตฺถ กณฺฏกํ โอลมฺเพนฺติ, เอตํ ทารุมกฺกฏกํ นาม. อาทิ-สทฺเทน กณฺฏกพนฺธนาทีนํ คหณํ. ติณาทึ ฉินฺทิตุํ, คณฺิกํ กาตุฺจ น กปฺปตีติ โยชนา. ฉินฺทิตุนฺติ ฉินฺทนํ.

๑๓๔. ภูตคามํ วาติ ภูตคามํ วา. พีชํ วาติ พีชคามํ วา. ‘‘ฉินฺท วา’’ติอาทินา สพฺพตฺถ วา-สทฺโท โยเชตพฺโพ. ปจ วาติ ปจนํ กโรหีติ วา. ‘‘ปฏ’’ อิติ วา ปาโ, ตสฺส อุปฺปาเทหีติ อตฺโถ. ‘‘อิมํ รุกฺขํ ฉินฺทาหี’’ติอาทินา ปน อวตฺวา ‘‘รุกฺขํ ฉินฺทา’’ติอาทินา อนิยเมตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏติ.

๑๓๕. อิมนฺติ ¶ เอตํ รุกฺขาทึ. อิมํ โสเธหีติ เอตฺถ อิติ-สทฺทํ กตฺวา อตฺโถ วตฺตพฺโพติ.

สมณกปฺปนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๓๖. ยาสุ วุตฺถํ ปกฺกฺจ กปฺปติ, ตา กปฺปิยา ภูมิโย สมฺมุติ จ สมฺมุติกุฏิ จ…เป… คหปติ จ คหปติกุฏิ จาติ อิมา จตสฺโส โหนฺตีติ โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ เภสชฺชกฺขนฺธเก (มหาว. ๒๙๕) วุตฺตาย อุตฺติทุติยกมฺมวาจาย, อปโลกนกมฺมวเสน วา สาเวตฺวา สมฺมา อุตฺติสมฺปนฺนํ กรียตีติ สมฺมุติ, ถมฺภานํ ภิตฺติปาทานํ วา อุคฺคมนํ อุทฺธํ กตฺวา ปนํ, ‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ วาจาย สาวนฺจ ¶ อนฺตํ ยสฺสา สา อุสฺสาวนนฺตา. ตถา จ วุตฺตํ ‘‘ถมฺภปฺปติฏฺานฺจ วจนปริโยสานฺจ สมกาลํ วฏฺฏตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๒๙๕). นิสาทนํ ปวิสนํ สนฺนิเวสนํ นิสาโท, คุนฺนํ วิย นิสาโท เอติสฺสาติ โคนิสาทิ. ภิกฺขุํ เปตฺวา เสสสหธมฺมิกา สพฺเพ จ เทวมนุสฺสา อิธ คหปตีติ สามฺเน อธิปฺเปตา. เอตฺถ ปน คหปติสมฺพนฺธินี กุฏิ ทีเฆน คหปตี.

‘‘ยํ ปน อกปฺปิยภูมิยํ สหเสยฺยปฺปโหนเก เคเห วุตฺถ’’นฺติ (มหาว. อฏฺ. ๒๙๕) อฏฺกถาวจนโต ยํ สงฺโฆ อากงฺขติ วิหารํ วา อฑฺฒโยคํ วา ปาสาทํ วา หมฺมิยํ วา คุหํ วา เลณาทึ วา, เตสมฺปิ สามฺวจนํ วิฺายตีติ ตํตํลกฺขณปฺปตฺตา สหเสยฺยปฺปโหนกา เลณาทโย จตูสฺเวว กุฏีสุ อนฺโตคธาติ เวทิตพฺพํ. อิมาสุ จตูสุ สหเสยฺยปฺปโหนเก ปเทเส ยํ สงฺฆิกํ ปุคฺคลิกํ วา ภิกฺขุสนฺตกํ เอกรตฺตมฺปิ อนฺโตวุตฺถํ อนุปสมฺปนฺเนน ปกฺกฺจ ยาวกาลิกํ ยามกาลิกฺจ อนฺโตวุตฺถอนฺโตปกฺกสงฺขํ น คจฺฉติ, โก ปน วาโท อิตรทฺวเย. ตํ ปน อกปฺปิยภูมิยมฺปิ วุตฺถํ ปกฺกฺจ วฏฺฏติ. เตน วุตฺตํ ‘‘ยาสุ วุตฺถํ ปกฺกฺจ กปฺปตี’’ติ.

๑๓๗. วาสตฺถาย กเต สงฺฆิเก วา เอกสนฺตเก วา สหเสยฺยปฺปโหนเก เคเห กปฺปิยากุฏิ ¶ ลทฺธพฺพาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ วาสตฺถายาติ อิมินา อวาสตฺถาย กตํ นิวตฺเตติ. เอกสนฺตเกติ เอกสฺส ภิกฺขุโน สนฺตเก. กปฺปิยากุฏีติ ภาวปฺปธาโนยํ นิทฺเทโส, น หิ เคเห เคหํ ลทฺธุํ ยุชฺชตีติ กปฺปิยกุฏิตาติ อตฺโถ. ทีโฆ ปน คาถาวเสน, กปฺปิยา กุฏิตาติ วา วิเสสนวเสน ทฏฺพฺพํ. สหเสยฺยปฺปโหนเกติ เอตฺถ สหเสยฺยปฺปโหนกํ ¶ วาสาคารลกฺขเณ วุตฺตลกฺขณํ เสนาสนํ.

๑๓๘. อิทานิ ตา กุฏิโย กเมน ทสฺเสตฺวา ตตฺถ ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ, ตาสํ สพฺพถาปคมฺจ ทสฺเสตุํ ‘‘เคเห’’ติอาทิมาห. ตตฺถ ‘‘กปฺปิยกุฏึ กโรม, กปฺปิยกุฏึ กโรมา’’ติ เอวมีรยนฺติ สมฺพนฺโธ. อิฏฺกา จ ถมฺภา จ ‘‘อิฏฺกาถมฺภา’’ติ วตฺตพฺเพ รสฺโส. อิฏฺกถมฺภา อาทิ ยสฺส ภิตฺติปาสาทสฺสาติ พหุพฺพีหิ. ปจฺฉา ปมสทฺเทน กมฺมธารโย. ‘‘เปยฺย เจ, สา อุสฺสาวนนฺติกา’’ติ เอวํ เจ-สา-สทฺเท โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

๑๓๙. สกโล อปริกฺขิตฺโต อาราโมปิ วาติ สมฺพนฺโธ. เสนาสนํ ปริกฺขิตฺตํ วา โหตุ, อปริกฺขิตฺตํ วา, น ตํ ปมาณํ.

๑๔๐. อฺเหิ กปฺปิยกุฏิยา อตฺถาย ทินฺโน วา เตสํ สนฺตโก วาติ โยชนา.

๑๔๑. อวิโรธภาเวน กปฺปนียา กปฺปา, กปฺป สามตฺถิยมิจฺเจตสฺมา อิตฺถิยํ อาปจฺจเย รูปํ, น กปฺปา อกปฺปา, อกปฺปา จ สา กุฏิ เจติ อกปฺปกุฏิ, ตาย. สปฺปิอาทีติ อิมินา สตฺตาหกาลิกํ ยาวชีวิกฺจ คหิตํ.

๑๔๒. เตเหวาติ อกปฺปกุฏิยํ วุตฺถสปฺปิอาทีหิ เอว สทฺธึ สตฺตาหกาลิกสํสฏฺตาย ‘‘สตฺตาหํ กปฺปเต’’ติ วุตฺตํ. สามิเสติ อามิสสงฺขาเตน ปุริมทฺวเยน สหิเต. สามปากตาติ สามํ อตฺตนา ปาโก เอตสฺสาติ สามปากํ, สตฺตาหกาลิเกน สห ปกฺกํ สามิสํ ยาวชีวิกํ, ตสฺส ภาโว สามปากตา. สยํ ปกฺกํ ตํ อตฺตนา สํสฏฺตาย ตมฺปิ อามิสํ สามปากคติกํ กโรตีติ ตสฺส สามปากตา โหตีติ อธิปฺปาโย.

๑๔๓. อธิฏฺิตาติ ¶ ปติฏฺิตา. เอว-สทฺโท ติฏฺติสทฺทสฺส อนฺเต ทฏฺพฺโพ.

๑๔๔. สพฺเพสูติ ¶ ถมฺภาทีสุ สกเลสุ. ชหิตํ วตฺถุ กุฏิภูมิ ยสฺสา ชหิตวตฺถุกา. ปริกฺขิตฺเต ชหิตวตฺถุกาติ สมฺพนฺโธ. เสสาติ อิตรา ทฺเว กุฏิโย. ฉทนวิพฺภมาติ ฉทนสฺส วินาสา. เอตฺถาปิ ‘‘ชหิตวตฺถุกา’’ติ อาเนตพฺพนฺติ.

๑๕. อุปชฺฌาจริยวตฺตนิทฺเทสวณฺณนา

๑๔๕. ‘‘อิทํ ตยา ทุกฺกตํ, ทุพฺภาสิต’’นฺติอาทีนิ วตฺวา โจทนโต, อตฺตโน วชฺชํ อสฺสรนฺตสฺส สตุปฺปาทวเสน สารณโต, สมฺมา ปฏิปตฺติยํ สารณโต ปวตฺตาปนโต วา วชฺชาวชฺชํ อุปนิชฺฌายติ ภุสํ จินฺเตตีติ อุปชฺฌา. อุปชฺฌา เอว อุปชฺฌาโย. ‘‘เอวํ ตยา พุทฺธวจนํ สชฺฌายิตพฺพํ, เอวํ อติกฺกมิตพฺพํ, เอวํ ปฏิกฺกมิตพฺพ’’นฺติอาทินา อาจารสิกฺขาปเน อาจรติ ปวตฺตตีติ อาจริโย. โส จ นิสฺสยปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาธมฺมาจริยวเสน จตุพฺพิโธ. อุปชฺฌา จ อาจริโย จ อุปชฺฌาจริยา, เต. นิสฺสาย วสมาโนติ อิมินา นิสฺสยปพฺพชฺชาอุปสมฺปทาธมฺมนฺเตวาสิเกสุ โย นิสฺสาย วสติ, ตํ ทสฺเสติ. จตูสุ หิ เตสุ นิสฺสยนฺเตวาสิเกน ยาว อาจริยํ นิสฺสาย วสติ, ตาวสพฺพํ อาจริยวตฺตํ กาตพฺพํ, เนตเรหิ. อิตเรหิ, นิสฺสยมุตฺตเกหิปิ ยาว จีวรรชนํ, ตาว จ อรติวิโนทนาทิกฺจ วตฺตํ กาตพฺพํ. อนาปุจฺฉิตฺวา ปตฺตจีวรทานาทิมฺหิ ปน เอเตสํ อนาปตฺติ. สทฺธิวิหาริกสฺส ปน อุปชฺฌายานํ ยาว จีวรรชนํ, ตาว จ อรติวิโนทนาทิกฺจ อกโรนฺตสฺส นิสฺสยมุตฺตกสฺสาปิ อมุตฺตกสฺสาปิ อาปตฺติเยว. เอกจฺจสฺส ปตฺตทานาทิโต ¶ ปฏฺาย อมุตฺตนิสฺสยสฺเสว อาปตฺติ. เตสุ มชฺเฌ ทฺเว อาจริยสฺส ยาวชีวํ ภารา. อิตเร ปน ยาว สมีเป วสนฺติ, ตาวเทว, ตสฺมา อาจริเยนาปิ เตสุ สมฺมา วตฺติตพฺพํ, อุปชฺฌาเยน สทฺธิวิหาริเกสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. สุเปสโลติ ปิยํ สีลมสฺสาติ เปสโล, วุทฺธิ, ย-โลเปน อี-การสฺส อตฺตกรเณน, สุฏฺุ เปสโล สุเปสโล, สิกฺขากาโมติ อตฺโถ. ‘‘ทนฺตกฏฺ’’นฺติอาทิ ‘‘ทเท’’ติมสฺส กมฺมํ. ทเทติ สมฺมา อาทเรน ยถาธิปฺปายํ ทเทยฺยาติ อตฺโถ. กาเลติ ตทนุรูเป กาเล.

๑๔๖. ปตฺเต ¶ จ…เป… จีวเร จ วตฺตํ จเรติ สมฺพนฺโธ. จเรติ กเรยฺย. ตตฺถ นีจํ กตฺวา สาธุกํ อปริฆํสนฺเตน โธวนํ, มุหุตฺตํ อุณฺเห โอตาปนํ, ปนฏฺานํ อุปปริกฺขิตฺวา จมฺมาทินา เกนจิ อนฺตรหิตาย นิกฺขิปนํ ปตฺเต วตฺตํ. คามํ ปวิสนฺตานํ นิวาสนกายพนฺธนสงฺฆาฏิทานํ, โธวิตฺวา โสทกปตฺตสฺส ทานํ คามปฺปเวเส วตฺตํ. ยทิ อากงฺขนฺติ, ปริมณฺฑลํ นิวาเสตฺวา จ ปารุปิตฺวา จ นาติทูรนจฺจาสนฺเน คมนํ, ปตฺตปริยาปนฺนคฺคหณฺจ คมเน วตฺตํ. นิวตฺเตนฺเต ปน ปมตรํ อาคนฺตฺวา อาสนปฺาปนํ, ปาโททกาทิอุปนิกฺขิปนํ, ปตฺตจีวรปฺปฏิคฺคหณํ อาคเม อาคมเน วตฺตํ. ภณนฺตานํ อนฺตรา กถาอโนปาตนํ สพฺพตฺถ วตฺตํ. อาสนปฺาปนํ, อุฏฺิเตสุ อาสนอุทฺธรณํ, ปาทปีกถลานํ อุปนิกฺขิปนํ, ปฏิสามนฺจ อาสเน ปาทปีเ ปาทกถเล จ วตฺตํ. โธตปาทฏฺปนกํ ปาทปีํ. อฺํ กถลํ. อุปาหนา จ จีวรฺจาติ ทฺวนฺโท, ตสฺมึ. สุกฺขอลฺลโจเฬหิ ปุฺฉนํ อุปาหนาย วตฺตํ. สินฺนจีวรสฺส มุหุตฺตํ โอตาปนํ, จตุรงฺคุลํ กณฺณํ อุสฺสาเรตฺวา จีวรสํหรณฺจ จีวเร วตฺตํ.

๑๔๗. ปริโภชนีย…เป… ปสฺสาวฏฺานิสุ จ วิหารโสธเน จ ปุน ปฺาปเน จ วตฺตํ ตถาติ สมฺพนฺโธ. วจฺจฺจ ¶ ปสฺสาโว จ วจฺจปสฺสาวา. ติฏฺติ เอตฺถาติ านี, กุฏิ. วจฺจปสฺสาวานํ านีติ ตปฺปุริโส. อถ วา ติฏฺติ เอตฺถาติ านํ, โสเยว สมาโส, วจฺจปสฺสาวสฺส จ ปตนฏฺานํ, ตํ อสฺส อตฺถีติ อิฏฺเคหาทิ. ปริโภชนียฺจ ปานียฺจ วจฺจปสฺสาวฏฺานี จ ปริ…เป… ฏฺานี. ตาสุ เตสุ วา. ปาโททกอุณฺหสีตนหาโนทกปฺปฏิยาทาปนํ ปริโภชนีเย วตฺตํ. ปาตพฺพปานีเยน ปุจฺฉนํ อุปฏฺาปนฺจ ปานีเย วตฺตํ. สมฺมชฺชนปานียอุปฏฺาปนํ วจฺจปสฺสาวฏฺานีสุ วตฺตํ. ปมํ ปตฺตจีวราทีนิ หราเปตฺวา เอกมนฺเต นิกฺขิปนาทิ, อุลฺโลกโต ปฏฺาย มกฺกฏสนฺตานํ โอหาเรตฺวา สมฺมชฺชนฺจ วิหารโสธเน วตฺตํ. โอตาเปตฺวา โสเธตฺวา ปปฺโผเฏตฺวา อติหริตฺวา ยถาาเน ภูมตฺถรณาทิปฺาปนํ ปุน ปฺาปเน วตฺตํ. ตถาติ อิมินา ‘‘จเร’’ติ อิทํ อติทิสติ.

๑๔๘. วิหารํ โสเธนฺโต ภิกฺขุ ปฏิวาเต วา สงฺคเณ วา ปานียสามนฺตา วา สยนาสนํ น ปปฺโผเฏยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ปานีย-สทฺเทน ปริโภชนียฺจ สงฺคหิตํ. ปฏิวาเตติ อุปริวาเต. สงฺคเณติ พหูนํ สโมสรเณ วิวฏปฺปเทเส. สยนาสนํ นาม ภูมตฺถรณมฺจาทิ.

๑๔๙. นฺหาเน วตฺตํ จเร, นฺหาตสฺส กาตพฺเพ จเรติ สมฺพนฺธสฺส ปุริสาธีนตาย สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ ¶ . จีวรปฺปฏิคฺคหณคตฺตปริกมฺมกรณํ นหาเน วตฺตํ. กาตพฺเพ จเรติ คตฺตโต อุทกสมฺมชฺชนนิวาสนทานาทิกิจฺเจ ปวตฺเตยฺยาติ อตฺโถ. ‘‘วนปฺปคุมฺเพ’’ติอาทีสุ วิย สิสฺส เอ-การาเทสํ รูปํ, ตสฺมา กาตพฺพํ วตฺตํ จเรยฺยาติ โยเชตฺวา เวทิตพฺพํ. พุธา ปน ‘‘นฺหาเน นฺหาตสฺส กาตพฺเพ วตฺตํ จเร’’ติ โยเชตฺวา อตฺถํ วทนฺติ. เอวํ สติ กาตพฺพ-สทฺทสฺส กมฺมสาธนตฺตา วตฺตเมว กาตพฺพํ นามาติ ‘‘วตฺเต วตฺตํ จเร’’ติ วุตฺตํ ¶ วิย โหตีติ วิรุชฺฌติ. ‘‘นหาเตน นหาตสฺสา’’ติ วา ปาโ, อุทเก คตฺตปริกมฺเมน เถรํ ปมํ นหาเปตฺวา สยมฺปิ นหาเตนาติ อตฺโถ. ปาฬิยมฺปิ ‘‘นหาเตน ปมตรํ อุตฺตริตฺวา’’ติ (มหาว. ๖๗) อตฺถิ. อถ รงฺคปาเก โธวเน สิพฺพเน จ วตฺตํ จเรติ สมฺพนฺโธ, รชนปาเก จีวรโธวเน จีวรสิพฺพเน จาติ อตฺโถ. รชนฺโต จีวเร เถเว ิเต น วเชติ สมฺพนฺโธ. รชนฺโตติ จีวรํ รชนฺโต. เถเวติ รชนพินฺทุมฺหิ.

๑๕๐. เอกจฺจสฺสาติ อาจริยุปชฺฌายานํ เวริโน ปุคฺคลสฺส ปตฺตํ วา จีวรานิ วา กิฺจนํ ปริกฺขารํ วา น ทเทยฺย น คณฺเหยฺย วาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ น ทเทยฺย น คณฺเหยฺยาติ ปฏิสามนตฺถายปิ น ทเทยฺย, น คณฺเหยฺย วาติ อตฺโถ. ‘‘อากิฺจน’’นฺติอาทีสุ วิย กิฺจน-สทฺโท ทฏฺพฺโพ, ตสฺส กิฺจีติ อตฺโถ. กิฺจินนฺติ วา ปาโ, กิฺจิ นํ ปริกฺขารนฺติ โยชนา. ปทสิทฺธิวเสเนตฺถ นนฺติ ต-สทฺทปฺปโยโค กโต.

๑๕๑-๒. ปจฺฉโต กาตุนฺติ ปจฺฉาสมณํ กาตุํ. ตสฺสาติ เอกจฺจสฺส. ปจฺฉโตติ ปจฺฉาสมโณ หุตฺวา. นินฺเนตุนฺติ เอกจฺจสฺส นีหริตุํ. สพฺพตฺถ อนาปุจฺฉา น วฏฺฏตีติ โยเชตพฺพํ. กิจฺจยํ วาติ เวยฺยาวจฺจาทิ ยํ กิฺจิ กิจฺจํ วา. กิจฺจเมว กิจฺจยํ, กสฺส โย ‘‘เสนิโย’’ติอาทีสุ วิย. ปริกมฺมํ วาติ ปิฏฺิปริกมฺมาทิปริกมฺมํ. อตฺตโน การาเปตุํ วาติ เอกจฺเจน อตฺตโน การาเปตุํ วา. กาตุํ วาติ ตสฺส อตฺตนา กาตุํ วา.

๑๕๓. สีมโต นิคฺคตา พหิภูตา นิสฺสีมา, ตํ. อาจริยุปชฺฌาเยสุ อวตฺวา ทูรํ ภิกฺขาจารํ คเตสุปิ อปสฺสนฺเตน ¶ คาโม ปวิสิตพฺโพ. ทิฏฺฏฺานโต ปฏฺาย ปน อาปุจฺฉิตุํเยว วฏฺฏติ. อตฺตโน กิจฺจยํ วาปีติ อตฺตโน สีมายปิ ปตฺตปจนจีวรรชนาทิกํ สกํ กรณียํ วาปิ กาตุํ.

๑๕๔. อรตินฺติ ¶ สาสเน อนภิรตึ. สงฺฆายตฺเตสุ กมฺเมสูติ ปริวาสาทิตชฺชนียาทีสุ สงฺฆปฺปฏิพทฺเธสุ กมฺเมสุ. อุสฺสุกฺกํ วาปีติ อาจริยุปชฺฌาเยสุ ครุธมฺมํ อชฺฌาปนฺเนสุ, กมฺมารเหสุ จ ‘‘กินฺติ นุ โข สงฺโฆ ปริวาสํ ทเทยฺยา’’ติอาทินา อุสฺสาหํ วาปิ.

๑๕๕. คิลาเนสุ อุปฏฺเยฺยาติ ‘‘ปฺจหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคโต คิลานุปฏฺาโก อลํ คิลานํ อุปฏฺาตุํ, ปฏิพโล โหติ เภสชฺชํ สํวิธาตุํ, สปฺปายาสปฺปายํ ชานาติ, อสปฺปายํ อปนาเมติ, สปฺปายํ อุปนาเมติ, เมตฺตจิตฺโต คิลานํ อุปฏฺาติ โน อามิสนฺตโร, อเชคุจฺฉี โหติ อุจฺจารํ วา ปสฺสาวํ วา เขฬํ วา วนฺตํ วา นีหาตุํ, ปฏิพโล โหติ คิลานํ กาเลน กาลํ ธมฺมิยา กถาย สนฺทสฺเสตุํ สมาทเปตุํ สมุตฺเตเชตุํ สมฺปหํเสตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๖๖) เอวํ วุตฺตปฺจงฺคสมนฺนาคเตน หุตฺวา คิลาเนสุ อุปฏฺเหยฺยาติ อตฺโถ. อิมินา สพฺเพหิปิ อาจริตพฺพํ คิลานวตฺตํ อุปทิสติ. วุฏฺานนฺติ เคลฺา วุฏฺิตํ. อาคเมติ อาคเมยฺย, โอโลเกยฺยาติ อตฺโถ. อุปชฺฌาจริเยหิ จ สทฺธิวิหาริกอนฺเตวาสิเกสุ ยทิ เต คิลานา โหนฺติ, อาทิโต ปฏฺาย จีวเร รชนปริโยสานฺจ อรติวิโนทนาทิกฺจ วตฺตํ, อคิลาเนสุ ปน อุทฺเทสปริปุจฺฉา โอวาทานุสาสนิยา อนุคฺคโหปตฺตจีวราทิทานฺจาติ สพฺพํ กาตพฺพํ. เตเนว เหฏฺา วุตฺตํ ‘‘ตสฺมา อาจริเยนาปิ ¶ เตสุ สมฺมา วตฺติตพฺพํ, อุปชฺฌาเยน สทฺธิวิหาริเกสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถี’’ติ.

อุปชฺฌาจริยวตฺตนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๖. วจฺจปสฺสาวฏฺานิกนิทฺเทสวณฺณนา

๑๕๖. วจฺจปสฺสาวฏฺานิกนฺติ านมฺหิ าเน วา ภวํ วจฺจปสฺสาวฏฺานิกํ. ยถาวุฑฺฒํ วจฺจํ น กเรยฺยาติ สมฺพนฺโธ. เย เย วุฑฺฒา ยถาวุฑฺฒํ, อาคตปฺปฏิปาฏึ หิตฺวา วุฑฺฒปฺปฏิปาฏิยาติ อตฺโถ. วจฺจนฺติ อุปลกฺขณมตฺตํ, ปสฺสาวฺจ นหานฺจ น กเรยฺยาติ อธิปฺปาโย. ตเทว สมตฺเถติ ‘‘ยาตานุปุพฺพิยา’’ติอาทินา. ยาตานุปุพฺพิยาติ ยาตานํ คตานํ อนุปุพฺพิ ¶ อนุกฺกโม ยาตานุปุพฺพิ, ตาย. วจฺจ…เป… ติตฺถฺจาติ เอตํ ตยํ ลพฺภตีติ อตฺโถ, ภิกฺขุนาติ วิฺายติ.

๑๕๗. อุพฺภชิตฺวา จ สหสา จ โน ปวิเสยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อุพฺภชิตฺวาติ จีวรํ ทูรโตว อุกฺขิปิตฺวา. สหสาติ สีฆํ. อุกฺกาสิตฺวา ปวิเสยฺยาติ โยชนา.

๑๕๘. วจฺจปสฺสาวโทณีนํ พหีติ สมฺพนฺโธ. อุภยนฺติ วจฺจมฺปิ ปสฺสาวมฺปิ.

๑๕๙. กูเปติ วจฺจาวาเฏ. กฏฺนฺติ อวเลขนกฏฺํ. ผรุเสนาติ ขเรน อวเลขนกฏฺเน. อุหตฺจาปีติ อตฺตนา วา ปเรน วา อุหตฺจาปิ วจฺจมกฺขิตฺจาปีติ อตฺโถ. โธวเยติ สติ อุทเก, อุทเก อสติ กฏฺเนปิ โสเธยฺย.

๑๖๐. น นิกฺขเมติ น นิกฺขเมยฺย. จปุ จปูติ อนุกรณํ, วิจฺฉายํ ทฺวิตฺเต จปุ จปุ กตฺวาติ กิริยาวิเสสนํ. นาจเมยฺยาติ น โธเวยฺย. สติ ปน อุทเก อาจมิตพฺพํ, อสติ เยน ¶ เกนจิ ปุฺฉิตฺวา คนฺตพฺพํ, สพฺพสาธารณฏฺาเน จ อาจมนกุมฺภิยา อุทกํ น เสเสตพฺพํ. อุกฺลาปนฺติ กจวรํ. วิโสธเยติ วิหารโสธเน วิย วจฺจปสฺสาวกุฏิโย, ปริเวณโกฏฺเก จ สมฺมชฺเชยฺย. สพฺพตฺเถว จ ปน วตฺตเภเท ทุกฺกฏํ.

วจฺจปสฺสาวฏฺานิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๖๑. อาปุจฺฉกรณนฺติ อาปุจฺฉาย กรณํ. อนชฺฌิฏฺโวาติ อนาณตฺโตว, อยาจิโต เอว วา. น จ วิสฺสเชติ ปุจฺฉิตปฺหํ น วิสฺสชฺเชยฺย จ, อาปุจฺฉิตฺวา วา ยาจิโต วา ยถาวุตฺตเมตํ กาตุํ ลภตีติ อธิปฺปาโย.

๑๖๒. อาปุจฺฉิตฺวา ¶ กเถนฺตสฺสาติ อตฺตโน วุฑฺฒํ อาปุจฺฉิตฺวา ธมฺมาทิกํ ภาสนฺตสฺส. ปุน วุฑฺฒตราคเมติ ปุน อฺสฺส วุฑฺฒตรสฺส อาคมเน สตีติ อตฺโถ. ปุนอาปุจฺฉนํ นตฺถีติ ภาสิตพฺพํ เปตฺวา ปุน อาปุจฺฉนกิจฺจํ นตฺถีติ อตฺโถ. สงฺฆตฺเถเร อสติ อารทฺธมฺปิ อฏฺเปตฺวา กเถนฺตสฺสาปิ เอเสว นโย. ภตฺตคฺเค อนุโมทโต จ อาปุจฺฉนํ นตฺถีติ สมฺพนฺโธ. อนุโมทโตติ ทายเกหิ ยาจิตสฺส ตํตํปุฺานุโมทนวเสน ธมฺมกถํ กโรโต จ. อนุโมทนฺจ เถราเธยฺยํ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว เถเรน ภิกฺขุนา ภตฺตคฺเค อนุโมทิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๓๖๒) หิ วุตฺตํ. ‘‘สเจ มนุสฺสา อตฺตโน อภิรุจิเกน เอเกน อนุโมทนํ กาเรนฺติ, เนว ตสฺส อนุโมทโต อาปตฺติ, น มหาเถรสฺส ภาโร โหติ. อุปนิสินฺนกถายเมว หิ มนุสฺเสสุ ¶ กถาเปนฺเตสุ มหาเถโร อาปุจฺฉิตพฺโพ’’ติ อฏฺกถายํ (จุฬว. อฏฺ. ๓๖๒) วุตฺตํ.

๑๖๓. วุฑฺเฒน เอกวิหารเก วสนฺโต จาติ สมฺพนฺโธ. วุฑฺเฒนาติ วุฑฺเฒน สทฺธึ. เอกวิหารเกติ สวนูปจาเร ขุทฺทกวิหาเร, น มหาวิหาเร. กุจฺฉิตตฺเถ หิ กปฺปจฺจโย. น สชฺฌาเยยฺยาติ สชฺฌายนํ น กเรยฺย.

๑๖๔. ‘‘ธมฺมํ น ภาสเย’’ติอาทีสุ อนาปุจฺฉาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. น จ วิชฺฌเปติ น จ นิพฺพาเยยฺย. วาตปานฺจ อาโลกสนฺธิผลกํ กวาฏฺจ ทฺวารผลกํ วาตปานกวาฏํ วา น วิวเรยฺย น ถเกยฺย จาติ น-กาโร สพฺพตฺถ โยเชตพฺโพ.

๑๖๕. เอกจงฺกเม วุฑฺเฒน จงฺกมนฺโตปิ เยน วุฑฺโฒ, เตน ปริวตฺตเยติ โยชนา. เยน เตนาติ ภุมฺมตฺเถ กรณวจนํ, ยตฺถ วุฑฺโฒ, ตตฺถาติ อตฺโถ, วุฑฺฒํ โอหาย อฺโต น คนฺตพฺพนฺติ อธิปฺปาโย. โสติ นวโก. เอนนฺติ วุฑฺฒํ. สพฺพตฺถ ทุกฺกฏํ. อยฺหิ ขนฺธกธมฺมตา ยตฺถ น-กาเรน ปฏิเสโธ, ตตฺถ ทุกฺกฏนฺติ.

อาปุจฺฉกรณนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๖๖. ‘‘วเช’’ติอาทีสุ ¶ น-สทฺโท สมฺพนฺธิตพฺโพ. ตตฺถ ปน ยถานุรูปโภชนาทิกํ กมฺมวจนํ อชฺฌาหริตฺวา ‘‘โภชนํ น ภุฺเช’’ติอาทินา อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

๑๖๗. น ¶ กเรติ หตฺถกมฺมาทิกํ ปริกมฺมํ สยมฺปิ น กเรยฺยาติ อตฺโถ. ปฏิจฺฉาทีสูติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, ชนฺตาฆรุทกวตฺถปฺปฏิจฺฉาทีนํ มชฺเฌติ อตฺโถ. ปริกมฺเม ทุเว กปฺปิยาติ สมฺพนฺโธ. ปริกมฺเมติ ชนฺตาฆเร อุทเกปิ อุปชฺฌายาทีนํ กตฺตพฺพปริกมฺมวิสเย, น อภิวาทนาทีสุ. ทุเวติ ชนฺตาฆรอุทกปฺปฏิจฺฉาทโย. ฉาเทนฺติ เอตายาติ ฉาทิ, วตฺถสฺส ฉาทิ วตฺถจฺฉาทิ. สพฺพตฺถาติ สพฺพกมฺเมสูติ.

๑๖๘. กปฺปนํ กปฺปิยตา กปฺโป, นฺหาเน กปฺโป นฺหานกปฺโป. นวโก เถรานํ ปุรโต อุปริ วา น จ นฺหาเยยฺยาติ สมฺพนฺโธ. น จาติ นเยว. ปุรโตติ อภิมุเข. อุปรีติ นทิยา อุปริ.

๑๖๙-๑๗๑. กุฏฺฏตฺถมฺภตรุฏฺฏาเน กายํ น ฆํสเยติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ กุฏฺฏํ นาม อิฏฺกทารุสิลาภิตฺติ. ถมฺโภ นาม นหานติตฺเถ นิขนิตฺวา ปิโต. ตรูติ รุกฺโข. อฏฺฏานํ นาม ตจฺเฉตฺวา อฏฺปทากาเรน ราชิโย ฉินฺทิตฺวา นหานติตฺเถ นิขาตผลกํ. คนฺธพฺพหตฺเถน วา…เป… มลฺลเกน วา กายํ สรีเรน วา อฺมฺํ น ฆํสเยติ สมฺพนฺโธ. คนฺธพฺพหตฺเถนาติ ทารุมยหตฺเถน. กุรุวินฺทกสุตฺติยาติ กุรุวินฺทกปาสาณจุณฺณานิ ลาขาย พนฺธิตฺวา กตคุฬิกาวลิยา สุตฺเตน อาวุณิตสุตฺติยา. มลฺลเกนาติ มกรทนฺตเก ฉินฺทิตฺวา ปทุมกณฺณิกสณฺาเนน กตมลฺลเกน. สรีเรนาติ อตฺตโน กาเยน. อฺมฺสฺส อฺมฺํ กิริยากรณสงฺขาเต ¶ กิริยาพฺยภิหาเร ทฺวิตฺตํ. กปาล…เป… ปุถุปาณิ จ สพฺเพสํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. กปาลฺจ อิฏฺกา จ, ตาสํ ขณฺฑานิ. ปุถุปาณีติ ปุถุ นานา ¶ ปาณิ ปุถุปาณิ, หตฺถปริกมฺมํ รุฬฺหีวเสน. สพฺเพสนฺติ คิลานาคิลานานํ. คิลานสฺส อกตมลฺลกํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. อกตมลฺลกํ นาม กตมลฺลกวิปรีตํ. เผณํ นาม สมุทฺทเผณนฺติ.

นฺหานกปฺปนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๗๒. อุกฺขิตฺโตติ อาปตฺติยา อทสฺสเน อปฺปฏิกมฺเม จ อุกฺขิตฺตโก ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค อุกฺขิตฺตโกติ ติวิโธ อุกฺขิตฺตโก. นานาสํวาสโก นาม ลทฺธินานาสํวาสโกปิ กมฺมนานาสํวาสโกปิ. ครุกฏฺโ จาติ ปาริวาสิโก มูลายปฏิกสฺสนารโห มานตฺตารโห มานตฺตจารี อพฺภานารโห จ อิธ ครุกฏฺโติ อธิปฺเปโต. อิเมหิ ปน อฺมฺํ วนฺทิตุํ วฏฺฏตีติ.

อวนฺทิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๗๓. มิคา จ อชา จ เอฬกา จ, เตสํ จมฺมานีติ สมาโส. อโช ฉคลโก. เอฬโก เมณฺฑโก. มิเค ทสฺเสติ ‘‘โรหิเต’’ติอาทินา. โรหิตา-ทิคฺคหณํ อุปลกฺขณมตฺตํ, วาตมิคมิคมาตุกาทีปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหนฺติ.

๑๗๔. อนุฺาตตฺตยาติ ¶ อนุฺาตา ยถาวุตฺตจมฺมตฺตยโต. อมานุสํว สพฺพํ จมฺมํ ถวิโกปาหเน กปฺปตีติ สมฺพนฺโธ. ถวิกา สตฺถกโกสกาทีติ.

๑๗๕. นวา ¶ คุณงฺคุณูปาหนา มชฺฌเทเส น กปฺปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. นวาติ เอกวารมฺปิ อปฺปฏิมุกฺกา. ตตฺถ คุณงฺคุณูปาหนา จตุปฏลโต ปฏฺาย วุจฺจนฺติ. สมฺภเว พฺยภิจาเร จ วิเสสนํ สาตฺถกํ ภวตีติ ‘‘มชฺฌเทเส’’ติ วิเสสนํ อมชฺฌเทสํ พฺยภิจรตีติ อมชฺฌเทเส คุณงฺคุณูปาหนา กปฺปนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ตถา นวาติ อิมินา อนวา มชฺฌเทเสปิ. อิมินา ปน วากฺเยน มชฺฌเทเสปิ เอกวารมฺปิ ปฏิมุกฺกา, อฺตฺถ ตุ สพฺพาปิ คุณงฺคุณูปาหนา วฏฺฏนฺติ, น เสสาติ อาปนฺนํ, ตถาปิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เอกปลาสิกํ อุปาหน’’นฺติ (มหาว. ๒๔๕) วุตฺตตฺตา เอกปฏลิกาปิ วฏฺฏตีติ เวทิตพฺพํ. สพฺพสฺสาติ มชฺฌเทเส ปจฺจนฺติเมปิ คิลานาคิลานสฺส สพฺพสฺส. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อชฺฌาราเม อุปาหนํ ธาเรตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๔๙) หิ สามฺเน อนุฺาตํ. สพฺพตฺถาติ คาเม วา อรฺเ วา อารามโต อฺตฺร. อกลฺลกสฺส จาติ คิลานสฺเสว.

๑๗๖-๙. สพฺพ…เป… รตฺตา จ อุปาหนา สพฺพ…เป… วิจฺฉิกาฬิกา จ…เป… ทีปีนํ จมฺเมหิ จ มชฺชาร…เป… จมฺเมหิ จ ปริกฺขฏา จ อุปาหนา สงฺกมนียา ปาทุกา จ โกจิ ธาเรยฺย, ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. โอทาตาย ปาฬิยา อฏฺกถาย จ อภาเวปิ อนุโลมวเสเนตฺถ วุตฺตํ วิย ทิสฺสติ. นีลโก จ โอทาโต จาติอาทินา ทฺวนฺโท. สพฺเพว นีลก…เป… กณฺหกา ยาสนฺติ สมาโส. ‘‘มหารงฺคา’’ติอาทีสุ อปฺปยุตฺเตปิ สพฺพ-สทฺเท ปกรณวเสน โยเชตฺวา อตฺโถ เวทิตพฺโพ.

‘‘อตฺถา ¶ ปกรณา ลิงฺคา, โอจิตฺยา กาลเทสโต;

สทฺทตฺถา วิภชียนฺติ, น สทฺทาเยว เกวลา’’ติ. –

หิ ¶ วุตฺตํ. จิตฺราติ วิจิตฺรา. นีลปีตาที วทฺธาเยว ยาสนฺติ สมาโส. อาทิ-สทฺเทน โอทาตาทีนํ คหณํ. ติตฺติรปตฺตสทิโส วิจิตฺโต วณฺโณ ติตฺติรปตฺต-สทฺเทน คหิโต. ตเมเตสมตฺถีติ ติตฺติรปตฺติกา. เมณฺฑสฺส จ อชสฺส จ วิสาณสทิสา วทฺธา ยาสนฺติ พาหิรตฺโถ. ตา ปน กณฺณิกฏฺาเน เมณฺฑกอชวิสาณสณฺาเน วทฺเธ โยเชตฺวา กตา. เอส นโย วิจฺฉิกาฬิกาทีสุ. ปณฺหิปิธานตฺถํ ตเล ขลฺลํ พทฺธํ ยาสนฺติ วิคฺคโห. ชงฺฆโต สพฺพปาทปฺปฏิจฺฉาทนกํ ปุฏํ พทฺธํ ยาสนฺติ พหุพฺพีหิ. ตูลํ ปิจุ ปุณฺณํ ยาสนฺติ อฺปทตฺโถ. ปลิคุณฺเตีติ ปลิคุณฺโ, อุปริปาทตลมตฺตปฺปฏิจฺฉาทกพนฺโธ, เตน โยเชตฺวา กตา ปาลิคุณฺิมา, วิจิตฺรา หิ ตทฺธิตวุตฺติ. วิจฺฉิกานํ อฬสทิสํ นงฺคุฏฺสทิสํ พทฺธเมตาสนฺติ วิจฺฉิกาฬิกา. สีหพฺยคฺฆุทฺทาชินทีปีนํ จมฺเมหิ จาติ ปกรณโต อชินา นาม มิคา. อุลูกา ปกฺขิพิฬารา. สงฺกมนฺติ คจฺฉนฺติ เอตาหีติ สงฺกมนียา. ตา ปน ตาลปณฺณาทีหิ กตา สํหาริยา.

๑๘๐. สกลํ เอกเทสํ วา ปุฺฉิตฺวาวาติ โยชนา. ขลฺลกาทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน เมณฺฑวิสาณวทฺธิกาทิกํ สพฺพํ สงฺคณฺหาตีติ.

อุปาหนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๘๑. สารตฺโตติ สํรตฺโต, สฺชาตราคจิตฺโตติ อตฺโถ. อิตฺถิยาติ ตทหุชาตายปิ ปฏสตนิวตฺถาย อโนกาสุปนิชฺฌายเน อนฺตมโส ติรจฺฉานคตานมฺปิ ทุกฺกฏเมว. ภิกฺขาทายิยาติ อุปลกฺขณมตฺตํ, อิตฺถี วา โหตุ ปุริโส วา, ภิกฺขาทานสมเย อสารตฺเตนาปิ มุขํ ¶ น อุลฺโลเกตพฺพํ. อุชฺฌานํ ลามกโต สํจินฺตนํ, โกโป, ตตฺถ สฺา อสฺสาติ ¶ อุชฺฌานสฺี. อิธ ปน คิลาโนปิ น มุจฺจติ. อาทาเส อุทกปตฺเตติ อิมินา เสเสสุ กํสปตฺตาทีสุ กฺชิยาทีสุ จ มุขนิมิตฺตํ ปฺายติ, เตสํ สงฺคโห. ‘‘สฺฉวิ นุ โข เม วณฺโณ, โน, ชิณฺโณ นุ โขมฺหิ, โน’’ติ ปน โอโลเกตุํ วฏฺฏติ. อสฺสาติ ภิกฺขุโน.

อโนโลกิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๘๒. วฏฺฏา วา อฏฺโสฬสํสา วา มฏฺา อฺชนี วฏฺฏตีติ โยชนา. อฏฺ จ โสฬส จ อํสา โกณา ยสฺสา สาติ วิคฺคโห. โสฬสํสปเทสวิภตฺตาย อฏฺํสาสุติยา อฏฺํสปเทสวิภตฺตา จตุรํสาปิ สามตฺถิยา คยฺหตีติ าตพฺพํ. ‘‘อุชุกเมว ปน จตุรํสาวา’’ติ หิ อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๑.๘๕) วุตฺตํ. อฺชนีติ อฺชนนาฬิ. มูเล ติสฺโสปิ เลขา วฏฺฏนฺตีติ โยชนา. มูเลติ พุนฺเท, เหฏฺโตติ วุตฺตํ โหติ. เลขาติ วฏฺฏเลขา. พนฺธิตุํ คีวายํ เอกา เอว เลขา วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. พนฺธิตุนฺติ ปิธานพนฺธนตฺถํ.

๑๘๓. ยํ กิฺจิ รูปนฺติ อิตฺถิรูปาทิ ยํ กิฺจิ รูปํ. มาลาทิกมฺมนฺติ มาลากมฺมํ ลตากมฺมํ. อฑฺฒจนฺทาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อคฺฆิยาทิกํ คหิตํ. เอตฺถาติ อฺชนิยํ.

๑๘๔. ถวิกาติ อฺชนิถวิกา. สิปาฏีติ ขุรสิปาฏิกา. สลากาปิ อจิตฺตกา ลพฺภาติ สมฺพนฺโธ. สลากาติ อฺชนิสลากา. นตฺถิ จิตฺตเมติสฺสาติ อจิตฺตกา. ตาทิสํ ¶ ปน ลภิตฺวา อุปาหนาโย วิย นาเสตฺวา ปริภุฺชิตพฺพํ.

๑๘๕. อฏฺิ-สทฺเทน มนุสฺสฏฺึ เปตฺวา ยํ กิฺจิ อฏฺิ คหิตํ.

๑๘๖. ธูมเนตฺตาติ ธูมนาฬิกา, นิสฺส อา-การาเทสวเสน วุตฺตํ. สตฺถกทณฺฑานีติ สตฺถทณฺฑา ¶ . นตฺถุํ เทนฺติ เอตายาติ นตฺถุทานา. อนิยเมน หิ นทาทิโต วา อี. เตหิ สงฺขนาภิอาทีหิ นิพฺพตฺตา ตมฺมยา.

อฺชนีนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๘๗-๙. อกปฺปิยานิ สยนานีติ อุจฺจาสยนมหาสยนานิ. ปธานวเสน ปน ‘‘สยนานี’’ติ วุตฺตํ, ปีาทโยปิ เอตฺเถว สงฺคยฺหนฺติ อฺชนี-สทฺเทน อวเสสานิ วิย. อาสนฺทิ จ…เป… อุภโตรตฺตูปธานกฺเจติ เอตานิ อกปฺปิยานีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อาสนฺทีติ สุคตงฺคุเลน อติเรกฏฺงฺคุลปาทกานิ มฺจปีานิ. ตตฺถ ปีํ นาม มฺโจ วิย นาติทีฆํ วุจฺจติ. ติวิธํ ตูลเมติสฺสา อตฺถีติ ตูลี, ปกติตูลิกา. ‘‘ปลฺลงฺโกติ ปาเทสุ วาฬรูปานิ เปตฺวา กโต’’ติ ปนสฺส อฏฺกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๒๕๔) วุตฺตตฺตา ปนฺจ ยถากถฺจิ โหติ, ยุตฺติ จ โหตีติ, ‘‘ตตฺเถว สีหรูปาทึ ทสฺเสตฺวา กโต ปน วฏฺฏตีติ วทนฺตี’’ติ ยํ ฏีกายํ วุตฺตํ, ตํ ‘‘กิมิติ เอวํ วทนฺตี’’ติ วตฺวา ปฏิกฺขิปิตพฺพํ. ‘‘อกปฺปิยรูปกโต อกปฺปิยมฺโจ ปลฺลงฺโก นามา’’ติ หิ ¶ สารสมาเสปิ. อาสนฺที ปลฺลงฺโก อุจฺจาสยนํ, เสสา มหาสยนํ. ปฏิกา อุณฺณามโย เสตตฺถรโณ. โคโน จตุรงฺคุลาธิกโลโม มหาโกชโว. จิตฺตกํ วานวิจิตฺโร อุณฺณามยตฺถรโณ. อุณฺณา เอฬกโลมํ. ปฏลิกา ฆนปุปฺผิกา. วิกตีติ สีหพฺยคฺฆาทิรูปวิจิตฺโต. อุทฺทโลมีติ เอกโต อุคฺคตโลโม. เอกนฺตโลมิกาติ อุภโต อุคฺคตโลโม.

กุตฺตํ โสฬสนฺนํ นาฏกิตฺถีนํ ตฺวา นจฺจนโยคฺโค. โกเสยฺยํ รตนปริสิพฺพิตํ โกเสยฺยสุตฺตมยํ ปจฺจตฺถรณํ, กฏฺฏิสฺสํ รตนปริสิพฺพิตํ โกเสยฺยกฏฺฏิสฺสมยํ. หตฺถิโน จ อสฺสา จ รถา จาติ เสนงฺคานํ พหุตฺเต สมาหารทฺวนฺโท, หตฺถิอสฺสรเถ เตสํ ปิฏฺีสุ อตฺถราติ ตปฺปุริโส. อชินปฺปเวณีติ อชินานํ อชินมิคจมฺมานํ มฺจปฺปมาเณน ทุปฏฺฏติปฏฺฏานิ กตฺวา สิพฺพิตา ปเวณี. กทลิมิคานํ อิทํ กทลิมิคํ, กึ ตํ? จมฺมํ, ปวโร จ โส ปจฺจตฺถโร จาติ ¶ ปวรปจฺจตฺถโร, โส จ ตํ เสตวตฺถสฺส อุปริ อตฺถตฺจ, กทลิมิคฺจ ตํ ปวรปจฺจตฺถรฺจาติ สมาโส, ปวรปจฺจตฺถรณสงฺขาตํ เสตวตฺถสฺส อุปริ ปตฺถริตํ กทลิมิคปฺปวรปจฺจตฺถรณนฺติ อตฺโถ. ตํ กิร เอวํ กโรนฺติ. ฏีกายํ ปน ยถาวุตฺตทฺวเยน อตฺถตํ อฺเมว กิฺจิ วุตฺตํ, ตํ น ยุตฺตํ ‘‘อชินปฺปเวณี ธาเรตพฺพา’’ติอาทินา (มหาว. ๒๕๔) วิสุํ อตฺถรณานเมว วุตฺตตฺตา. เตสุ หิ วุตฺเตสุ ตทตฺถตํ วุตฺตเมว สิยา, ตถา จ วุตฺตํ เหฏฺา วิสุํ ปฏิกาทิกนฺติ.

สโลหิตวิตานนฺติ เอตํ ‘‘อุภโตรตฺตูปธานก’’นฺติมสฺส วิเสสนํ. โลหิตวิตาเนน สห วตฺตมานนฺติ สมาโส. เสตวิตานมฺปิ เหฏฺา อกปฺปิยปจฺจตฺถรเณ สติ น วฏฺฏติ. รตฺตํ อุปธานํ สีสูปธานํ ปาทูปธานฺจ รตฺตูปธานกํ, อุภโต มฺจสฺส สีสปาทนิกฺเขปนฏฺาเน รตฺตูปธานกนฺติ ¶ อโลปสมาโส. ยํ ปน เอกเมว อุปธานํ อุภยปสฺเสสุ รตฺตาทิวณฺณํ วิจิตฺรํ, ตํ ปมาณยุตฺตเมว วฏฺฏติ. ตตฺริทํ ปมาณํ – วิตฺถารโต ตีสุ กณฺเณสุ ทฺวินฺนํ กณฺณานํ อนฺตรํ วิทตฺถิจตุรงฺคุลํ, มชฺเฌ มุฏฺิรตนํ, ทีฆโต ปน ทิยฑฺฒรตนํ วา ทฺวิรตนํ วา. ปริภุฺชโตติ อิมินา กโรนฺตสฺส การาเปนฺตสฺส กตฺถจิ เฉทนกํ ปาจิตฺติยนฺติ ทีเปติ.

๑๙๐. ธมฺมาสเน จ ภตฺตคฺเค จ ฆเร จาปิ อาสนฺทาทิตฺตยา เสเส คิหิสนฺตเก คิหิวิกเฏ สติ นิสีทิตุํ ลพฺภตีติ อชฺฌาหาโร ปทสมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. คิหิสนฺตเกติ อิมินา สงฺฆิกมฺปิ อุปลกฺเขติ. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เปตฺวา ตีณิ อาสนฺทึ ปลฺลงฺกํ ตูลิกํ คิหิวิกฏ’’นฺติ (จูฬว. ๓๑๔) สามฺเน วุตฺตํ. สามฺโชตนาย ปน วิเสเสปิ อวฏฺานโต อาสนฺทาทิตฺตยาติ เอตฺถ ธมฺมาสเน อาสนฺทาทิตฺตยา เสเสติ โยเชตฺวา อตฺโถ คเหตพฺโพ. อฏฺกถายฺหิ ‘‘อาสนฺที ปลฺลงฺโก โคนโก’’ติอาทิปาฬิกฺกเม อาสนฺทาทิทฺวยมาทิโต หิตฺวา ‘‘โคนกาทีนิ สงฺฆิกวิหาเร วา ปุคฺคลิกวิหาเร วา มฺจปีเกสุ อตฺถริตฺวา ปริภุฺชิตุํ น วฏฺฏนฺติ, ธมฺมาสเน ปน คิหิวิกฏนีหาเรน ลพฺภนฺติ, ตตฺราปิ นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๐) วุตฺตํ. ภตฺตคฺคํ นาม วิหาเร ทานฏฺานํ. ธมฺมาสนํ ปน ยตฺถ กตฺถจิ. ฆเรติ อนฺตรฆเร. นิสีทิตุํ ลพฺภเตติ อิมินา นิปชฺชิตุํ น วฏฺฏตีติ ทีเปติ. สํขิปนํ อนฺโตกรณํ สงฺเขโป, ภูมตฺถรเณ สงฺเขโป อสฺส สยนสฺสาติ สมาโส. ตสฺมึ ภูมตฺถรเณ อนฺโตกรณภูมตฺถรโต ภูมตฺถรณเมวาติ ทฏฺพฺพํ. สยิตุฺจาติ อตฺตโน กปฺปิยปจฺจตฺถรณํ อตฺถริตฺวา สยิตุฺจ นิสีทิตุฺจ. ‘‘ปริภณฺฑกตํ ภูมึ วา ภูมตฺถรณเสนาสนํ ¶ วา สงฺฆิกมฺจปีํ วา อตฺตโน สนฺตเกน ปจฺจตฺถรเณน ปจฺจตฺถริตฺวาว ¶ นิปชฺชิตพฺพ’’นฺติ หิ อฏฺกถายํ (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๔) วุตฺตํ. อิทฺจ อาสนฺทาทีนมฺปิ อฺถตฺตกรเณ ปริโภเค ลกฺขณวจนํ. วุตฺตฺหิ ภควตา ‘‘อนุชานามิ ภิกฺขเว, อาสนฺทิยา ปาเท ฉินฺทิตฺวา ปริภุฺชิตุํ, ปลฺลงฺกสฺส วาเฬ ภินฺทิตฺวา ปริภุฺชิตุํ, ตูลิกํ วิชเฏตฺวา พิพฺโพหนํ กาตุํ, อวเสสํ ภูมตฺถรณํ กาตุ’’นฺติ (จูฬว. ๓๒๐).

๑๙๑. จตุรํสปีา จ…เป… ปฺจงฺคา จ อุจฺจปาทกา กปฺปนฺตีติ อตฺถโต วจนํ วิปลฺลาเสตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ, ‘‘กปฺปิยา’’ติ อิมินา วา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. ตตฺถ จตฺตาโร อํสา โกณา เยสํ, เต จ เต ปีา จาติ สมาโส. ติณฺณํ อปสฺสยานํ, จตุนฺนฺจ ปาทานํ วเสน สตฺต องฺคานิ เยสนฺติ สมาโส. เอกาปสฺสยสฺส วเสน ปฺจงฺคา. จตุรํสปีานํ วิสุํ กปฺปิยภาวสฺส วุตฺตตฺตา สตฺตงฺคาทโย ปน ทีฆาติ วิฺายนฺติ. ปาฬิยํ ภตฺตคฺคสฺส เอกโยคนิทฺทิฏฺตฺตา เอกโยคนิทฺทิฏฺานํ สห วา ปวตฺติ, สห วา นิวตฺตีติ ฆเรติ อิมินา ภตฺตคฺคสฺสปิ คหณํ. เอว-สทฺโท อฏฺานปฺปยุตฺโต, ตสฺมา ตูโลนทฺธา มฺจปีา ฆเร วา ภตฺตคฺเค วา นิสีทิตุเมว กปฺปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ตตฺรายํ ปาฬิ ‘‘เตน โข ปน สมเยน มนุสฺสา ภตฺตคฺเค อนฺตรฆเร ตูโลนทฺธํ มฺจมฺปิ ปีมฺปิ ปฺเปนฺติ. ภิกฺขู กุกฺกุจฺจายนฺตา นาภินิสีทนฺติ. ภควโต เอตมตฺถํ อาโรเจสุํ. อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิหิวิกฏํ อภินิสีทิตุํ, น ตฺเวว อภินิปชฺชิตุ’’นฺติ (จูฬว. ๓๑๔). เต ปน กโรนฺตสฺส วา การาเปนฺตสฺส วา อุทฺทาลนกํ ปาจิตฺติยํ.

๑๙๒. สานุโลมานํ ฉนฺนํ จีวรานํ อฺตรํ จีวรํ ฉวิ เอตาสนฺติ วิคฺคโห. ปฺจ ภิสีติ โจฬาทิตูลคณนาย ปฺจกา วุตฺตา. สพฺพตฺถาติ วิหารมฺจปีาทีสุ สพฺพตฺถ.

๑๙๓. ตูลตฺตยนฺติ ¶ สิมฺพลิรุกฺขาทีนํ ขีรวลฺลิอาทีนํ เอรกาทีนํ ติณานํ ตูลตฺตยํ. ภิสิคพฺโภ โจฬาทิโก ปฺจวิโธ ภิสิคพฺโภ. มิคปกฺขินํ โลมานีติ เอตํ สพฺพนฺติ เสโส. มิค-สทฺเทเนว สพฺเพปิ สีหาทโย จตุปฺปทา, ปกฺขิ-สทฺเทน สพฺเพปิ หํสโมราทโย คหิตา. นนุ จ ภิสิคพฺภสทฺทนฺโตคธาย อุณฺณาย มิคปกฺขิโลมานมฺปิ คหณสพฺภาเวปิ เตสํ วิสุํ คหเณ สติ ปุนรุตฺติโทโส อาปชฺชตีติ? นาปชฺชติ มนุสฺสโลมปริจฺจาควิภาวนปฺปโยชนสพฺภาวโต. นนุ จ เอวมฺปิ โทโสเยว, ‘‘มนุสฺสโลมมุณฺณาย’’นฺติอาทินา ¶ ภิสิคพฺภานํ อุปริ นียมานตฺตา คมฺยเต พิพฺโพหเนปิ อยเมว ภิสิคพฺโภติ? สจฺจํ, ตถาปิ น โทโส, คมฺยมานตฺถสฺส สทฺทสฺส ปโยคํ ปติ กามจาโรติ. มสูรเก ตูลวชฺชา อนุฺาตาติ วิปริณาเมตฺวา สมฺพนฺธิตพฺพํ. มสูรกํ นาม จมฺมฉวิกา ภิสีติ วทนฺติ.

๑๙๔. อุณฺณายํ มนุสฺสโลมฺจ ปณฺเณ สุทฺธํ ตมาลกฺจ ปุปฺผฺจ อปฺปฏิเวกฺขิตํ อาสนฺเจว น ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. มนุสฺสโลมนฺติ อิมินา น เกวลํ อิธ เอฬกโลมเมว อุณฺณา, อถ โข กปฺปิยากปฺปิยมํสชาตีนํ ปกฺขิจตุปฺปทานํ โลมมฺปีติ ทสฺเสติ. ปุปฺผนฺติ ปิยงฺคุพกุลปุปฺผาทิ. ตมาลกสทฺเทเนว อุปจารโต ปตฺตํ คเหตฺวา ‘‘ตมาลก’’นฺติ วุตฺตํ. อปฺปฏิเวกฺขิตนฺติ อนุปปริกฺขิตํ. กีทิสํ ปน ปฏิเวกฺขิตพฺพํ, กีทิสํ น ปฏิเวกฺขิตพฺพนฺติ? ยํ วินิจฺฉยโต วิฺาตํ, ตํ น ปฏิเวกฺขิตพฺพํ, อิตรํ หตฺเถน ปรามสนฺเตน ปฏิเวกฺขิตพฺพํ.

อกปฺปิยสยนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๙๕. ติวสฺสนฺตรเมกมาสนํ ¶ ภิกฺขูนํ อนุฺาตนฺติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ เอกสฺมึ อาสเน มฺจาทิเก ทฺวินฺนํ อาสนํ นิสีทนํ เอกมาสนํ. ม-กาโร สนฺธิโช. กีทิสนฺติ อาห ‘‘ติวสฺสนฺตร’’นฺติ. ติณฺณํ วสฺสานมนฺตรเมตสฺสาติ ติวสฺสนฺตโร, ทฺวีหิ วสฺเสหิ มหนฺตตโร วา ทหรตโร วา ภิกฺขุ, โส อสฺส อตฺถีติ ติวสฺสนฺตรํ, ติวสฺสนฺตรวนฺตนฺติ อตฺโถ. โย ปน เอเกน วสฺเสน มหนฺตตโร วา ทหรตโร วา เอกวสฺโสเยว วา, ตพฺพนฺตตาย วตฺตพฺพเมว นตฺถิ. อถ วา ติวสฺสนฺตรนฺติ กรณตฺเถ อุปโยควจนํ, ติวสฺสนฺตเรน สทฺธินฺติ อตฺโถ. ตเมว สมตฺเถติ ‘‘สตฺตวสฺเส’’จฺจาทินา.

๑๙๖. มุนิ ¶ อนุฺาสีติ สมฺพนฺโธ. สพฺเพเหวาติ สมานาสนิกอสมานาสนิเกหิ สพฺเพเหว สทฺธึ.

๑๙๗. ทีฆาสนํ ทสฺเสติ ‘‘อนฺต’’นฺติอาทินา. ยํ ติณฺณํ นิสีทิตุํ ปโหติ, ตํ อนฺตํ ทีฆาสนนฺติ สมฺพนฺโธ. อนฺตนฺติ ปจฺฉิมํ. อทีฆาสเน ปน สมานาสนิกา นิสีทิตุํ ลพฺภนฺตีติ ทสฺเสนฺโต ‘‘มฺจเก’’ติอาทิมาห. สพฺพตฺถ อยถากรณโต ทุกฺกฏนฺติ.

สมานาสนิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๙๘. อุกฺขิตฺโตติ กมฺมนานาสํวาสกสงฺขาโต อาปตฺติยา อทสฺสเน, อปฺปฏิกมฺเม, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค อุกฺขิตฺตโก. อนุปสมฺปนฺโนติ สิกฺขมานสามเณรสามเณริสิกฺขาปจฺจกฺขาตสงฺขาโต อนุปสมฺปนฺโน. ฉินฺนมูลโกติ ¶ อนฺติมวตฺถุอชฺฌาปนฺโน. อุกฺขิตฺตเกสุ ‘‘ธมฺมวาทิโน เอเต’’ติ อุปฺปนฺนาย ลทฺธิยา นานาภูโต สํวาโส เอตสฺสาติ นานาสํวาโส, อุกฺขิตฺตานุวตฺตกสงฺขาโต ลทฺธินานาสํวาสโก. สีมโต นิคฺคตา นิสฺสีมา, สีมนฺตริกา พหิสีมา จ, ตตฺถ หตฺถปาเส เจปิ ิโต, สีมานานาสํวาสโก นิสฺสีมฏฺิโต. เวหายเส อากาเส ิโต เวหายสณฺิโต พินฺทาคเมน. ตตฺถ ‘‘นานาสํวาโส จา’’ติอาทินา สมาหารทฺวนฺเทปิ กฺวจิ นปุํสกลิงฺคํ พฺยภิจรตีติ นปุํสกตฺตาภาโว ยถา ‘‘มคฺคามคฺโค’’ติ. เอกกมฺมํ เอกุทฺเทโส สมสิกฺขตาติ อยํ ติวิโธปิ สํวาโส นาม. โส เยสํ นตฺถิ, เต อสํวาสา. เอเต หตฺถปาสโต พหิกรณวเสน วชฺเชตพฺพา. เอเตสุ หิ ติวิเธ อุกฺขิตฺตเก สติ อุโปสถาทิกํ กมฺมํ กโรนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ, อิตเรสุ ทุกฺกฏนฺติ.

อสํวาสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๙๙. วคฺเคน ¶ อธมฺมกมฺมฺจ สมคฺเคน อธมฺมกมฺมฺจ วคฺเคน ธมฺมกมฺมฺจ สมคฺเคน ธมฺมกมฺมฺจาติ จตฺตาริ กมฺมานิ โหนฺตีติ เสโส. ตตฺถ วคฺเคน อธมฺมกมฺมนฺติ วคฺเคน สงฺเฆน กรณียํ อธมฺมกมฺมํ. เอส นโย สพฺพตฺถ. วคฺโคติ จ สมูโห วุจฺจติ, โส จ จตุวคฺคาทิกรณียาทีสุ ยาวติกานํ กมฺมปฺปตฺตานํ อสมฺมุขีภาเวน, ฉนฺทารหานํ ฉนฺทานาหรเณน, สมฺมุขีภูตานฺจ ปฏิกฺโกสเนน, เตสุ เอเกนาปิ วา อิธ อธิปฺเปโต. อธมฺมกมฺมนฺติ เอตฺถ ปน ธมฺโม นาม ‘‘อุตฺติทุติเย เจ, ภิกฺขเว, กมฺเม เอกาย อุตฺติยา กมฺมํ กโรติ, น จ กมฺมวาจํ อนุสฺสาเวติ, อธมฺมกมฺม’’นฺติอาทินา (มหาว. ๓๘๗) เอกาเยว ตฺติยา ¶ , ตถา ทฺวีหิ ตฺตีหิ เอกาเยว วา กมฺมวาจาย, ตถา ทฺวีหิ กมฺมวาจาหีติ อาคตาย จ ตถา หาปนอฺถากรณภาเวน ตฺติกมฺมํ เปตฺวา ตฺติจตุตฺเถ จ กมฺเม อาคตาย จ อกมฺมารหสฺส ตชฺชนียปพฺพาชนียปฏิสารณียนิยสฺสติวิธอุกฺเขปนียานํ สตฺตนฺนํ กมฺมานํ กรณวเสน, กมฺมารหสฺส จ วิราเธตฺวา กรณวเสน อาคตาย จ ปาฬิยา วิปรีตา จ ปาฬิ, อุปสมฺปทาทิกมฺมวเสน อาคตา จ ปาฬิ, สมฺมุขาวินยสติวินยอมูฬฺหวินยปฏิฺากรณเยภุยฺยสิกาตสฺสปาปิ- ยสิกาติณวตฺถารกสงฺขาตานํ สตฺตนฺนํ กมฺมานํ ยถาลาภกรณวเสน อาคตา จ ปาฬิ, เตน กรณียํ อปโลกนตฺติตฺติทุติยตฺติจตุตฺถสงฺขาตํ จตุพฺพิธํ กมฺมํ ธมฺมกมฺมํ, ตปฺปฏิปกฺขํ อธมฺมกมฺมํ. ตพฺพิปริยาเยน สมคฺโค ธมฺมกมฺมฺจ เวทิตพฺพํ. ธมฺโม ยถาวุตฺตา ปาฬิ อสฺส อตฺถิ, ธมฺเมน กตํ วาติ ธมฺมิกํ. ตพฺพิปรีตํ อธมฺมิกํ. จตุตฺถํเยวาติ เตสุ จตูสุ กมฺเมสุ จตุนฺนํ ปูรณํ สมคฺเคน ธมฺมิกํ. เสสกมฺมานํ ภาเวน ภิกฺขุนา ทุกฺกฏสฺส ภวนํ ลกฺขียตีติ เสสกมฺเมสูติ ภาวลกฺขเณ สตฺตมี. ทุกฺกฏนฺติ กุปฺปานํ อธมฺมกมฺมวคฺคกมฺมานํ กตตฺตา ทุกฺกฏํ.

๒๐๐. อิทานิ ยทิทํ สมคฺเคน ธมฺมิกํ นาม, ตํ เยหิ สงฺเฆหิ กาตพฺพํ, เตสํ ปเภทํ ทสฺเสตุํ ‘‘จตุวคฺโค’’ติอาทิมาห. จตฺวาทีนํ สงฺขฺเยยวุตฺติตฺตา จตุนฺนํ วคฺโคติอาทินา วิคฺคโห. ทสวีสติวคฺคิโกติ ทสนฺนํ วีสติยา จ วคฺคเภทวเสน ทสวีสตีนํ วคฺโคติ วิคฺคโห, ณิโก สกตฺเถ. วีสติยา วคฺโค, อติเรเกน สหิโต วีสติวคฺโคติ วิคฺคโห.

๒๐๑-๒. ปฺจนฺนํ กมฺมานํ นิยเมติ ‘‘จตู’’ติอาทินา. อพฺภานํ อุปสมฺปทํ ปวารณํ เปตฺวา ¶ จตุวคฺโค จาติอาทินา โยเชตฺวา ¶ สพฺพกมฺเมสุ กมฺมปฺปตฺโตติ ทีปิโตติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถ ตตฺถ จ-สทฺโท จตุวคฺคาทโย กมฺมปตฺติกิริยายํ สมุจฺจิโนติ. อิธ ปน สพฺพ-สทฺโท อพฺภานาทีนํ เกสฺจิ ปิตตฺตา ปเทสสพฺเพ คยฺหติ. กมฺมปตฺโตติ กมฺมสฺส ปตฺโต ยุตฺโต อนุรูโป. อิตโรติ วีสติวคฺโค อติเรกวีสติวคฺโค. สพฺพกมฺเมสูติ เอตฺถ ปน สพฺพ-สทฺโท สพฺพสพฺเพ. นนุ จ วีสติวคฺคสฺส กมฺมปฺปตฺตภาเวสติ อติเรกวีสติวคฺคสฺส ปเควาติ วิฺายติ. ตถา สติ โส กสฺมา วุตฺโตติ? สจฺจํ, ตถาปิ โส จตุวคฺคาทินา สงฺเฆน กตฺตพฺพกมฺมํ อูนกตเรน น วฏฺฏติ, อติเรเกน ปน วฏฺฏตีติ าปนตฺถํ วุตฺโต.

๒๐๓. อิทานิ จตุวคฺคาทิเกน ฉนฺทาหรเณน ปูเรตพฺโพติ ทสฺเสติ ‘‘จตู’’ติอาทินา. ปาราชิกาทิภาวมนาปนฺนตฺตา ปกติยา สภาเวเนว ิโต อตฺตา เยสํ, ปกโต วา ตโตเยว กมฺเมสุ อวิคโต อตฺตา เยสํ เตติ ปกตตฺตกา, ปาราชิกอุกฺขิตฺตกลทฺธินานาสํวาสเกหิ อฺเ. ปเรติ เอกสีมฏฺา ตาทิสาเยว อฺเ. เสเสปีติ อวเสเส ปฺจวคฺคาทิกรณีเยปิ.

๒๐๔. อิทานิ วตฺถุตฺติอนุสฺสาวนสีมาทิวิปตฺติโต, กมฺมวิปตฺตีสุ ปริสโต จ ปฏิกฺโกสโต จ กมฺมสฺส กุปฺปากุปฺปภาวํ ตตฺถ จ อาปตฺติอาทึ ทสฺเสตุํ ‘‘จตู’’ติอาทิ มาห. จตุวคฺคาทิกตฺตพฺพํ อสํวาสคณปูรํ วา กมฺมารหคณปูรํ วา กมฺมฺจ ครุกฏฺคณปูรํ วา ปริวาสาทิกมฺมฺจาติ โยชนา. เอตฺถ จ กมฺมารโห ครุกฏฺโต อฺโ, นิกฺขิตฺตวตฺโต ปน ครุกฏฺโ คณปูรโก โหติเยว. กตนฺติ จตุวคฺคาทินา กตํ.

๒๐๕. วาเรยฺยาติ อนฺตราเย อสติ อนฺตมโส เอโกปิ วาเรยฺยาติ อตฺโถ. อนฺตราเยติ ปาเปหิ กริยมาเน ¶ ชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตราเย สติ. อนนฺตรายิกา เจ น วาเรนฺติ, ทุกฺกฏํ. ทิฏฺาวินฺติ อตฺตโน อตฺตโน ทิฏฺึ ลทฺธึ ‘‘อธมฺมกมฺมํ อิทํ, น เมตํ ขมตี’’ติ อฺมฺํ อาวิ กเรยฺยุนฺติ เสโส. เอโกธิฏฺานนฺติ เอโก ภิกฺขุ ‘‘น เมตํ ขมตี’’ติ อธิฏฺานํ กเรยฺยาติ เสโส. ตโตธิกาติ ตีหิ อธิกา. เต ปน สงฺฆตฺตา ปโหนฺติ อตฺตโน กมฺมํ นิตฺถริตุํ.

๒๐๖. ขิตฺตจิตฺโต นาม อุมฺมตฺตโก. ทุขฏฺฏิโตติ เวทนฏฺโฏ. น รูหตีติ คยฺหตฺตํ น โรหตีติ อตฺโถ.

๒๐๗. อนฺตมโส ¶ อนนฺตรสฺสาปิ อาโรเจนฺตสฺส ปกต…เป… ภิกฺขุโนติ สมฺพนฺโธ. เอกสีมายํ ติฏฺตีติ เอกสีมฏฺโ. สโม สํวาโส อสฺสาติ สมสํวาโส. เอกสีมฏฺโ จ โส สมสํวาโส จ, ปกตตฺโต จ โส เอกสีมฏฺสมสํวาโส จ, โส จายํ ภิกฺขุ จาติ สพฺพตฺถ กมฺมธารโย, ตสฺส. เอตฺถ ปน อวิปนฺนสีโล ปกตตฺโตติ อธิปฺเปโต. อาโรเจนฺตสฺสาติ อตฺตโน ลทฺธึ ปกาเสนฺตสฺส. รูหตีติ ปฏิกฺเขโป รุหติ.

๒๐๘. ธมฺมิกํ กมฺมนฺติ ธมฺเมน กตฺตพฺพํ อปโลกนาทิกมฺมํ. ปฏิกฺโกเสยฺยาติ นิวาเรยฺย. ติโรกฺขา กายสามคฺคึ วา ฉนฺทํ วาติ วา-สทฺทํ เนตฺวา อตฺโถ เนตพฺโพ. ติโรกฺขาติ ปรมฺมุขา. โส สมฺมุขา-สทฺโท วิย นิปาโต, อถ วา อกฺขา อินฺทฺริยวิสยโต ติโร พหีติ อตฺโถติ.

๒๙. มิจฺฉาชีววิวชฺชนานิทฺเทสวณฺณนา

๒๐๙. อาคมฺม ชีวนฺติ เอเตนาติ อาชีโว, โก โส? ปจฺจยปริเยสนวายาโม. มิจฺฉาย อาชีโว, ตสฺส ¶ วิวชฺชนา มิจฺฉาชีววิวชฺชนา. สา ปนายํ อตฺถโต ‘‘อิธ ภิกฺขุ ปาติโมกฺขสํวรสํวุโต วิหรติ อาจารโคจรสมฺปนฺโน’’ติ (วิภ. ๕๐๘) เอวํ ปาติโมกฺขสํวรสมฺปตฺติยา ปฏิปตฺติทสฺสนวเสน อาคโต อาจาโร เจว ยถากฺกเมน ปาราชิกสงฺฆาทิเสสถุลฺลจฺจยปาจิตฺติยปาฏิเทสนียทุพฺภาสิตทุกฺกฏานํ การณภูตสฺส อาชีวเหตุปฺตฺตานํ อภูตาโรจนสฺจริตฺตอฺาปเทสภูตาโรจนปณีตโภชนวิฺตฺติ ภิกฺขุนิโภชนวิฺตฺติสูโปทนวิฺตฺติสิกฺขาปทานํ วีติกฺกมสฺส จ กุหนลปนเนมิตฺติกตา นิปฺเปสิกตา ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตาติ เอวมาทีนฺจ ปาปธมฺมานํ วเสน ปวตฺตํ มิจฺฉาชีววิรติสงฺขาตํ อาชีวปาริสุทฺธิสีลฺจ. ตสฺสา ปน กสฺสจิ อิธ ทสฺสนํ ยถา ทสฺเสตุมารทฺธํ ปาติโมกฺขสํวรสงฺขาตาย อธิสีลสิกฺขาย, จตุรารกฺขวิปสฺสนาวเสน อาคตานํ อธิจิตฺตอธิปฺาสงฺขาตานํ ทฺวินฺนํ สิกฺขานฺจ อุปการกธมฺมปริทีปนตฺถนฺติ ทฏฺพฺพํ, เอวมีทิสํ ¶ วิฺเยฺยํ, ตํ ทสฺเสติ ‘‘ทารุ’’นฺติอาทินา. ตตฺถ ‘‘ทารุ’’นฺติอาทีนิ ‘‘ทเท’’ติ เอตสฺส ปตฺติกมฺมํ. จุณฺณํ สิรีสจุณฺณาทินหานิยจุณฺณํ. นฺหานมุโขทกนฺติ นฺหานฺจ มุขฺจ, ตสฺส อุทกนฺติ สมาโส. อาทิ-สทฺเทน ปณฺณาทึ สงฺคณฺหาติ. กุลสงฺคหาติ กุลสงฺคหกรเณน.

๒๑๐. ปริภฏติ ปเรสํ ทารเก ปริหรตีติ ปริภโฏ, ปริภฏสฺส กมฺมํ ปาริภฏโก, สกตฺเถ ตเมว ปาริภฏกตา. อลงฺกรณาทินา กุลทารกปริหรณสฺเสตํ นามํ. มุคฺคสฺส สูโป มุคฺคสูโป, โสเยว มุคฺคสุปฺโป. ยถา มุคฺคสูเป ปจฺจมาเน โกจิเทว มุคฺโค น ปจฺจติ, อวเสสา ปจฺจนฺติ, เอวํ ยสฺส ปุคฺคลสฺส วจเน กิฺจิเทว สจฺจํ โหติ, เสสํ อลิกํ, อยํ ปุคฺคโล มุคฺคสูปสทิสตาย อุปจาเรน ‘‘มุคฺคสุปฺโป’’ติ วุจฺจติ, ตสฺส ภาโว มุคฺคสุปฺปตา ¶ . สจฺจาลิเกน ชีวิตกปฺปนสฺเสตํ อธิวจนํ. ฆรวตฺถุอาทิสมฺพนฺธินี วิชฺชา วตฺถุวิชฺชา. ปาริภฏกตา จาติอาทินา ทฺวนฺโท นปุํสกตฺตาภาเว ปาริ…เป… วิชฺชา, ตาย. รสฺโส ปน คาถาพนฺธวเสน, ตถา ทีโฆ. ปหิณานํ ตสฺมึ ตสฺมึ กมฺเม เตสํ เตสํ นิยุฺชนํ ปเหณํ. อาทเรน ทูเตน กาเรตพฺพํ ยํ กิฺจิ กมฺมํ ทูตกมฺมํ. ปิสนํ เปสนํ, ชงฺฆาย ปาเทน เปสนํ ชงฺฆเปสนํ, ตมสฺส อตฺถีติ ชงฺฆเปสนิยํ. เตสํ เตสํ คิหีนํ คามนฺตรเทสนฺตราทีสุ สาสนปฏิสาสนหรณสฺเสตมธิวจนํ.

๒๑๑. ลาภาสาย ลฺชทานํ อนุปฺปทานํ. สมฺพุทฺธปฺปฏิกุฏฺเน พุทฺธครหิเตน องฺควิชฺชานกฺขตฺตวิชฺชาสุปินวิชฺชาภูตวิชฺชาทินา อฺเน วา.

๒๑๒. อฺาตกานํ อปฺปวาริตานํ วิฺาปนํ วิฺตฺติ, ยาจนวเสน ปวตฺโต กายวจีปโยโค. พุทฺธปฺปฏิกุฏฺเน มิจฺฉาชีเวน ปจฺจยปริเยสนา อเนสนา. อภูตสฺส อตฺตนิ อวิชฺชมานสฺส อุตฺตริมนุสฺสธมฺมสฺส อุลฺลปนํ กถนํ อภูตุลฺลปนา. กุหนาทีหีติ กุหนาลปนาทีหิ. ตตฺถ ลาภสกฺการสิโลกสนฺนิสฺสิตสฺส ปจฺจยปฺปฏิเสวนสามนฺตชปฺปนอิริยาปถสณฺาปนวเสน ชนวิมฺหาปนา กุหนา. วิหารํ อาคเต มนุสฺเส ทิสฺวา ‘‘กิมตฺถาย โภนฺโต อาคตา, กึ ภิกฺขู นิมนฺเตตุ’’นฺติ วา ‘‘มยิ ราชา ปสนฺโน, อสุโก จ อสุโก จ ราชมหามตฺโต ปสนฺโน’’ติ วา อาทินา นเยน อาลปนา ลปนา. ขาทนียํ คเหตฺวา คจฺฉนฺเต ทิสฺวา ‘‘กึ ขาทนียํ ลภิตฺถา’’ติอาทินา นเยน นิมิตฺตกรณาทิ เนมิตฺตกตา. ‘‘อสฺสทฺโธ อปฺปสนฺโน’’ติอาทินา นเยน ครหณานิ จ ‘‘เอตํ เอตฺถ กเถถา’’ติอาทินา นเยน วาจาย ¶ ¶ อุกฺขิปนาทิ จ นิปฺเปสิกตา. อปฺเปน ลาเภน พหุกํ วฺเจตฺวา คเหตุํ อิจฺฉนํ ลาเภน ลาภํ นิชิคีสนตา. กุลทูสาทีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน รูปิยปฺปฏิคฺคหณรูปิยสํโวหารา สงฺคยฺหนฺตีติ.

มิจฺฉาชีววิวชฺชนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๑๓. สอุปาหโน…เป… จีวรํ สีเส กริตฺวา วา อาคนฺตุโก อารามํ น ปวิเสติ สมฺพนฺโธ. สฉตฺโตติ สีเส กตฉตฺเตน สฉตฺโต. โอคุณฺิโตติ สสีสํ ปารุปิโต. ‘‘ปริกฺขิตฺตสฺส วิหารสฺส ปริกฺเขโป, อปริกฺขิตฺตสฺส ปริกฺเขปารหฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ อุปจารสีมาสมีปํ ปตฺวา อุปาหนาโอมุฺจนาทิสพฺพํ กตฺวา อาราโม ปวิสิตพฺโพติ อยเมตฺถ พฺยติเรกลทฺโธ อตฺโถ.

๒๑๔. ปานีเยน ปาเท น โธเวยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ปฏิกฺกมนํ ปตฺวา เอกมนฺเต ปตฺตจีวรํ นิกฺขิปิตฺวา ปติรูเป นิสชฺช ปุจฺฉิตฺวา ปานียํ ปาตพฺพํ, ปริโภชนีเยน ยถาวุตฺตํ ปาทา โธวิตพฺพาติ อธิปฺปาโย. วุฑฺฒตเร อาวาสิเกปิ จ อภิวาเทยฺยาติ อิมินา วสฺสํ ปุจฺฉิตฺวา นวเกน อาวาสิเกน อภิวาทาเปตพฺพนฺติ ทีเปติ. ปุจฺเฉยฺย สยนาสนนฺติ ‘‘กตมํ เสนาสนํ ปาปุณาติ, อชฺฌาวุตฺถํ อนชฺฌาวุตฺถํ วา’’ติ เสนาสนํ ปุจฺเฉยฺย. อิทฺจ ปุจฺฉาย ลกฺขณวจนํ. ตสฺมา อาวาสิกวตฺเต วุตฺตมชฺฌาวุตฺถาทิกฺจ ปุจฺฉิตพฺพํ. สเจ ‘‘อนชฺฌาวุตฺถ’’นฺติ วทนฺติ, กวาฏํ อาโกเฏตฺวา มุหุตฺตํ อาคเมตฺวา ฆฏิกํ อุคฺฆาเฏตฺวา กวาฏํ ปณาเมตฺวา พหิ ิเตน อุลฺโลเกตฺวา ปวิสิตฺวา สพฺพํ เสนาสนวตฺตํ กาตพฺพํ. อาคนฺตุกวตฺตํ.

๒๑๕-๖. คมิโก ¶ ปกฺกเมยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปฏิสาเมตฺวา’’ติอาทีนิมสฺส ปุพฺพกิริยาปทานิ. ทารุมตฺติกภณฺฑกนฺติ เอตฺถ มฺจปีาทิทารุภณฺฑํ รชนภาชนาทิมตฺติกาภณฺฑํ. ปฏิสาเมตฺวาติ อตฺถิ เจ อโนวสฺสเก สณฺเปตฺวา. ถเกตฺวานาติ ทฺวารวาตปาเนหิ ปิธาย ¶ . สาธุกํ สงฺโคเปตฺวานาติ จตูสุ ปาสาเณสุ มฺจํ ปฺเปตฺวา มฺเจ มฺจสฺส, ปีเ ปีสฺส อาโรปเนน เสนาสนสฺส อุปรูปริ ปุฺชกรเณน สาธุกํ สงฺโคปนํ กตฺวา. น จาติ เนว. คมิกวตฺตํ.

๒๑๗-๘. อาวาสิโกติ อิทํ ‘‘ปฺเปยฺยา’’ติอาทีนํ กตฺตุปทํ. นวกมฺมกรณาทิภารนิตฺถรณตาย อาวาโส วิหาโร อสฺส อตฺถีติ อาวาสิโก. ยสฺส ปน เกวลํ วิหาเร นิวาสนมตฺตํ อตฺถิ, โส เนวาสิโก. อุโภปิ เต อิธ อาวาสิก-สทฺเทน สงฺคหิตา. ปาโททปฺปภุตินฺติ เอตฺถ ปภุติ-สทฺเทน ปาทปีปาทกถลิกานํ คหณํ. ปจฺจุคฺคนฺตฺวาน ปตฺตจีวรํ คณฺเหยฺยาติ โยชนา. ปฺเป สยนาสนนฺติ ‘‘เอตํ ตุมฺหากํ เสนาสนํ ปาปุณาตี’’ติ เอวํ สยนาสนํ ปฺเปยฺย, ปกาเสยฺยาติ วุตฺตํ โหติ.

๒๑๙. อชฺฌาวุตฺถนฺติ ปุพฺเพ ภิกฺขูหิ นิวุตฺถํ. โคจราโคจรํ วเทติ ‘‘ภิกฺขาจารคาโม ทูโร, อาสนฺโน’’ติ วา, ‘‘กาลสฺเสว ปิณฺฑาย จริตพฺพํ, ทิวา วา’’ติ เอวํ โคจรฺจ, ‘‘มิจฺฉาทิฏฺิกานํ วา คาโม, ปริจฺฉินฺนภิกฺโข วา’’ติอาทินา อโคจรฺจ วเทยฺยาติ อตฺโถ. วจฺจปสฺสาวฏฺานานีติอาทีนิปิ ‘‘วเท’’ติ อิมสฺเสว กมฺมวจนานิ. เสขสมฺมุตินฺติ ยสฺส สทฺธสฺส กุลสฺส สงฺโฆ เสขสมฺมุตึ เทติ, ตํ กุลฺจ.

๒๒๐. ปเวสนิกฺขเม กาลนฺติ ‘‘เกสุจิ าเนสุ วาฬมิคา วา อมนุสฺสา วา โหนฺติ, อิมํ กาลํ ปวิสิตพฺพํ นิกฺขมิตพฺพฺจา’’ติ ¶ เอวํ ปเวสนิกฺขเม จ กาลํ. เอตํ ปน อาสนปฺปนาทิกํ สพฺพํ วตฺตํ วุฑฺฒตเร อาคเต จีวรกมฺมาทึ วา นาติคิลานสฺส เภสชฺชํ วา เปตฺวาปิ กาตพฺพํ. มหาคิลานสฺส ปน เภสชฺชเมว กาตพฺพํ. เจติยงฺคณวตฺตํ กโรนฺเตนาปิ ตสฺส วตฺตํ กาตุํ อารภิตพฺพํ. ปณฺฑิโต หิ อาคนฺตุโก ‘‘กโรหิ ตาว เภสชฺชํ, เจติยงฺคณํ สมฺมชฺชาหี’’ติ จ วเทยฺย. อปิจ พีชเนน พีชิตพฺโพ, ปาทาปิสฺส โธวิตพฺพา, เตเลน มกฺขิตพฺพา. ปิฏฺิ เจ อาคิลายติ, สมฺพาเธตพฺพา. นวกสฺส ปน อาคนฺตุกสฺส ‘‘อิทมาสนํ, เอตฺถ นิสีทา’’ติอาทินา อาจิกฺขิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘นิสินฺโนเยวา’’ติอาทิมาห. นิสินฺโนเยวาติ อิมินา ‘‘ิโตเยวา’’ติอาทึ อุปลกฺเขติ. สมุทฺทิเสติ อาทเรน วเทยฺย. อาวาสิกวตฺตํ.

‘‘วตฺต’’นฺติ ¶ ปน สามฺเน นิทฺทิฏฺตฺตา น เถเร ภิกฺขู อติอลฺลียิตฺวา นิสีทิตพฺพํ, มหาเถรสฺส นิสินฺนาสนโต เอกํ ทฺเว อาสนานิ เปตฺวา ‘‘นิสีทา’’ติ วุตฺเต นิสีทิตพฺพํ, น นวาปิ ภิกฺขู อาสเนน ปฏิพาหิตพฺพา, น สงฺฆาฏึ โอตฺถริตฺวา นิสีทิตพฺพํ, สทฺทํ อกตฺวา อุทกกิจฺจํ กาตพฺพํ, ยถา สูปสฺส โอกาโส โหติ, เอวมตฺตาย โอทโน คณฺหิตพฺโพ, เถเรน ภิกฺขุนา ‘‘เปตฺวา อปฺปกํ โอทนาทิกํ สพฺพํ สพฺเพสํ สมกํ สมฺปาเทหี’’ติ วตฺตพฺพํ, น ตาว เถเรน ภุฺชิตพฺพํ, ภุตฺตาวินา น ตาว อุทกํ ปฏิคฺคเหตพฺพํ, ภตฺตคฺคโต นิวตฺตนฺเตหิ ยถานุรูปํ นิกฺขมิตฺวา วิรฬาย ปาฬิยา คนฺตพฺพนฺติ เอวมาทิกฺจ ตทนุรูปํ เสขิยวตฺตฺจ สมฺปาเทตพฺพนฺติ อิทํ ภตฺตคฺควตฺตฺจ สาธุกํ อตรมาเนน คาโม ปวิสิตพฺโพ, ‘‘อิมินา ปวิสิสฺสามิ, อิมินา นิกฺขมิสฺสามี’’ติ นิเวสนํ ปวิสนฺเตน สลฺลกฺเขตพฺพํ, นาติสหสา ปวิสิตพฺพํ, นาติสหสา นิกฺขมิตพฺพํ, นาติทูเร นจฺจาสนฺเน ¶ าตพฺพํ, นาติจิรํ าตพฺพํ, นาติลหุกํ นิวตฺติตพฺพํ, ทาตุกามตาการํ ตฺวา าตพฺพํ, โย ปมํ คามโต ปฏิกฺกมติ, เตน อาสนปฺปนาทิ สพฺพํ กาตพฺพํ, โย ปจฺฉา, เตน อาสนุทฺธรณาทิ สพฺพํ กาตพฺพนฺติ เอวมาทิกฺจ ตทนุรูปํ เสขิยวตฺตฺจ สมฺปาเทตพฺพนฺติ อิทํ ปิณฺฑจาริกวตฺตฺจ กาตพฺพํ.

เสนาสนฏฺาเน สพฺพํ วตฺตฺจ สมฺปาเทตฺวา ตโต นิกฺขมิตฺวา สาธุกํ นิวาเสตฺวา ปารุปิตฺวา จ อตรมาเนน คาโม ปวิสิตพฺโพติอาทิ สพฺพํ ปิณฺฑจาริกวตฺตํ กาตพฺพํ. ปานียปริโภชนียอคฺคิอรณิสหิตกตฺตรทณฺฑา อุปฏฺเปตพฺพา, นกฺขตฺตปทานิ สกลานิ วา เอกเทสานิ วา อุคฺคเหตพฺพานิ, ทิสากุสเลน ภวิตพฺพนฺติ อิทํ อารฺิกวตฺตฺจ อุทฺทิฏฺํเยว โหตีติ อวคนฺตพฺพนฺติ.

๒๒๑. สมฺมุขา ปรมฺมุขาติ สสฺส มุขํ, ปรสฺส มุขนฺติ วิคฺคโห, สมฺมุเขน ปรมฺมุเขนาติ อตฺโถ. สมฺมุขาวิกปฺปนา ปรมฺมุขาวิกปฺปนาติ เภทา ทุเว วิกปฺปนา วุตฺตาติ โยชนา ¶ . เภทาติ วิเสสโต. อถ วา สสฺส มุขํ มุขสมฺพนฺธิวจนํ อสฺสา วิกปฺปนายาติ สมาโส. ตถา ปรมฺมุขา. สมฺมุขา จ ปรมฺมุขา จ, ตสฺสา เภโท, ตโต. สมฺมุขาย สมฺมุขวิกปฺปนาย. พฺยตฺตสฺสาติ วิกปฺปนวิธานํ ปจฺจุทฺธารวิธานฺจ ชานนฺตสฺส.

๒๒๒. เตนาติ ยสฺส สนฺติเก วิกปฺเปติ, เตน ภิกฺขุนา. ปริโภคาทิกนฺติ ปริโภคํ วิสฺสชฺชนํ อธิฏฺานฺจ.

๒๒๔-๕. อปรา ¶ สมฺมุขาเวกาติ เอตฺถ วา-สทฺโท ปกฺขนฺตเร, อถ วาติ อตฺโถ, อปิ-สทฺทตฺโถ วา วา-สทฺโท, โส อปรา-สทฺทโต ปรํ ทฏฺพฺโพ, อปราปิ เอกา สมฺมุขาวิกปฺปนา อตฺถีติ อตฺโถ. กถนฺติ อาห ‘‘ภิกฺขุสฺสา’’ติอาทิ. ‘‘ปฺจนฺนํ สหธมฺมีน’’นฺติ วุตฺตตฺตา ‘‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน’’ติอาทีสุ ติสฺสาย ภิกฺขุนิยา ติสฺสาย สิกฺขมานาย ติสฺสาย สามเณริยา ติสฺสสฺส สามเณรสฺสาติปิ วิฺาตพฺพํ.

๒๒๖. ปรมฺมุขาวิกปฺปนาติ ปรมฺมุเขน วิกปฺปเนน, ปรมฺมุขาวิกปฺปนาติ วา คเหตพฺพํ, ปรมฺมุขาวิกปฺปนา กถนฺติ อตฺโถ.

๒๒๗. มิตฺโตติ ทฬฺหมิตฺโต. สนฺทิฏฺโติ ทิฏฺมตฺตมิตฺโต. เอตฺถ ปน ทฺวินฺนํ วิกปฺปนานํ กึ นานากรณนฺติ? สมฺมุขาวิกปฺปนาย ตาว สยํ วิกปฺเปตฺวา ปเรน ปจฺจุทฺธราเปติ, เตเนว สา สมฺมุขาวิกปฺปนา นาม ชาตา. ปรมฺมุขาวิกปฺปนาย ปเรเนว วิกปฺปาเปตฺวา ปเรเนว ปจฺจุทฺธราเปติ, เตเนว สา ปรมฺมุขาวิกปฺปนา นาม ชาตาติ อิทเมตฺถ นานากรณนฺติ.

๒๒๘. ทูรสนฺติกตฺเตกตฺตนฺติ เอตฺถ อาสนฺนทูรภาโว อธิฏฺาเน วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพ.

๒๒๙. ทสาหํ…เป… ปจฺจาสาย สติ มาสกํ นาธิฏฺิตวิกปฺปิตํ นิสฺสคฺคึ นุปฺปาทยตีติ สมฺพนฺโธ. ทส อหานิ สมาหฏานิ ทสาหํ. สพฺพตฺถ อจฺจนฺตสํโยเค ทุติยา. ตตฺถ ยํ ทิวสํ จีวรํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส โย อรุโณ, โส อุปฺปนฺนทิวสนิสฺสิโต, ตสฺมา จีวรุปฺปาททิวเสน สทฺธึ เอกาทเส อรุณุคฺคมเน นิสฺสคฺคิยํ โหตีติ อาห ‘‘ทสาห’’นฺติ. มาสเมกํ วาติ ‘‘อนตฺถเต กถิเน เอกํ ¶ ปจฺฉิมกตฺติกมาส’’นฺติ (ปารา. ๖๔๙ อตฺถโต สมานํ) วุตฺตตฺตา ¶ กถินตฺถเต ปฺจ มาเสติ ลพฺภติ. กถินํ อตฺถตํ ยสฺมึ วิหาเรติ สมาโส. ปาริปูรตฺถนฺติ ปาริปูริ อตฺโถ ยสฺสาติ วิคฺคโห. กิริยาวิเสสนํ, ปาริปูริปฺปโยชนํ กตฺวาติ อตฺโถ. อูนสฺสาติ ยตฺตเกน กยิรมานํ อธิฏฺานํ จีวรํ ปโหติ, ตตฺตกตาภาวโต อูนสฺส เอกาทสมาสสตฺตมาสสงฺขาเต ปิฏฺิสมเย อุปฺปนฺนสฺส มูลจีวรสฺส. ปจฺจาสา สตีติ ‘‘สงฺฆาทิโต ยโต กุโตจิ ลจฺฉามี’’ติ เอวํ สติยา ปจฺจาสายาติ อตฺโถ. อุภยมฺปิ ย-การโลเปน นิทฺทิฏฺํ. สตีติ วา นิปาโต, ลิงฺควิปลฺลาเสน วาห. เอตฺถ ปน พฺยติเรกวเสน ทสาหาติกฺกมนาทีสุ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ เวทิตพฺพนฺติ.

วิกปฺปนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๓๐. พฺยตฺตสฺสาติ ‘‘การิย’’นฺติ กิตกโยเค กตฺตริ ฉฏฺี. พฺยตฺโต จ นาม ‘‘ปฺจหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา อนิสฺสิเตน วตฺถพฺพํ, อาปตฺตึ ชานาติ, อนาปตฺตึ ชานาติ, ลหุกํ อาปตฺตึ ชานาติ, ครุกํ อาปตฺตึ ชานาติ, อุภยานิ โข ปนสฺส ปาติโมกฺขานิ วิตฺถาเรน สฺวาคตานิ โหนฺติ สุวิภตฺตานิ สุปฺปวตฺตีนิ สุวินิจฺฉิตานิ สุตฺตโส อนุพฺยฺชนโส. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจหิ องฺเคหิ สมนฺนาคเตน ภิกฺขุนา อนิสฺสิเตน วตฺถพฺพ’’นฺติ (มหาว. ๑๐๓) เอวํ วุตฺตพฺยตฺโต จ พหุสฺสุตพฺยตฺโต จ เวทิตพฺโพ.

ตตฺถ สุวิภตฺตานีติ สุฏฺุ วิภตฺตานิ ปทปจฺจาภฏฺสงฺกรโทสวิรหิตานิ. สุปฺปวตฺตีนีติ ปคุณานิ วาจุคฺคตานิ. สุวินิจฺฉิตานิ ¶ สุตฺตโสติ ขนฺธกปริวารโต อาหริตพฺพสุตฺตวเสน สุฏฺุ วินิจฺฉิตานิ. อนุพฺยฺชนโสติ อกฺขรปทปาริปูริยา สุวินิจฺฉิตานิ อกฺขณฺฑานิ อวิปรีตกฺขรานิ. เอเตน อฏฺกถา ทีปิตา. อฏฺกถาโต หิ เอส วินิจฺฉโย โหตีติ. พหุสฺสุตพฺยตฺโต ปน เยน สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน ทฺเว มาติกา ปคุณา วาจุคฺคตา, ปกฺขทิวเสสุ ธมฺมสวนตฺถาย สุตฺตนฺตโต จตฺตาโร ภาณวารา, สมฺปตฺตานํ ปริสานํ ปริกถนตฺถาย อนฺธกวินฺทมหาราหุโลวาทอมฺพฏฺสทิโส เอโก กถามคฺโค, สงฺฆภตฺตมงฺคลามงฺคเลสุ อนุโมทนตฺถาย ติสฺโส ¶ อนุโมทนา, อุโปสถปฺปวารณาทิชานนตฺถํ กมฺมากมฺมวินิจฺฉโย, สมณธมฺมกรณตฺถํ สมาธิวเสน วิปสฺสนาวเสน วา อรหตฺตมคฺคปริโยสานเมกํ กมฺมฏฺานํ เอตฺตกํ อุคฺคหิตํ, สฺวายํ วุจฺจติ. นตฺถิ นิสฺสาย การิยนฺติ อาจริยาทึ นิสฺสาย วาเสน กตฺตพฺพํ นตฺถิ. ‘‘นิสฺสยการิย’’นฺติ วา ปาโ, นิสฺสเยน การิยนฺติ สมาโส. ชีวสฺส ยตฺตโก ปริจฺเฉโท ยาวชีวํ.

๒๓๑. เตน นิสฺสาย วสนฺเตน เอวํ นิสฺสโย คเหตพฺโพติ ทสฺเสตุํ ‘‘เอกํส’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. เอกํสนฺติ เอโก อํโส อสฺส จีวรสฺสาติ วิคฺคโห. กิริยาวิเสสนํ วา ภุมฺมตฺเถ วา อุปโยควจนํ, เอกสฺมึ อํเสติ อตฺโถ. อฺชลิ กรปุโฏ. ยาวตติยกํ วเทติ อุปสมฺปทาย สฏฺิวสฺเสน สตฺตติวสฺเสน วาปิ พฺยตฺตสฺส นวกสฺส สนฺติเก ยาวตติยกํ วจนํ กเรยฺย. ยาวตติโย วาโร อสฺสาติ กิริยาวิเสสนสมาโส. อายสฺมโตติ อายสฺมนฺตํ. วจฺฉามีติ วสามิ. อุปชฺฌํ คณฺหนฺเตนาปิ ‘‘อุปชฺฌาโย เม, ภนฺเต, โหหี’’ติ คเหตพฺพํ. ตํ ปน ‘‘อาจริโย’’ติ เอตฺถ ‘‘อุปชฺฌาโย’’ติ วจนํ วิเสโสติ เอตฺถ วาจาเภทโต ¶ น วิสุํ วุตฺตํ. น เกวลเมตฺถ นิสฺสยุปชฺฌายคหเณ, คามปฺปเวสนาทีสุปิ เอวเมว กตฺวา ‘‘อหํ อาวุโส’’ติ วา ‘‘ภนฺเต’’ติ วา วตฺวา ‘‘คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉามี’’ติอาทินา วตฺตพฺพํ.

๒๓๒. นิสฺสยปฏิปฺปสฺสทฺธึ ทสฺเสติ ‘‘ปกฺกนฺเต’’ติอาทินา. ปกฺกนฺเตติ อุปชฺฌาเย อาจริเย สทฺธิวิหาริเก อนฺเตวาสิเก จ คามาทีสุ ยตฺถ กตฺถจิ อาปุจฺฉิตฺวา วา อนาปุจฺฉิตฺวา วา คเต. เตสุ เยน เกนจิ ‘‘อสุกํ นาม คามํ คจฺฉามี’’ติ วุตฺเต เตสุเยว เยน เกนจิ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิเตปิ ตํ ตํ นิยมํ อติกฺกมิตฺวา ปกฺกนฺเตปิ อนาปุจฺฉา ปน อุปจารสีมาติกฺกเมน ปกฺกนฺเตปิ นิสฺสโย สมฺมติ ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. ปกฺขสงฺกนฺเตติ ติตฺถิยปกฺขสงฺกนฺเต จาปิ วิพฺภนฺเต จาปิ มรเณน จ ตงฺขณฺเว ปฏิปฺปสฺสมฺภติ. อาณตฺติ นาม ‘‘ปณาเมมิ ต’’นฺติ วา ‘‘มา อิธ ปวิสา’’ติอาทิกา นิสฺสยปฺปณามนา. ตาย ปณามิเตน อาจริยุปชฺฌายา ขมาเปตพฺพา. อขมนฺเตสุ ทณฺฑกมฺมํ กตฺวา ตสฺมึ วิหาเร มหาเถเร คเหตฺวาปิ สามนฺตวิหาเร ภิกฺขู คเหตฺวาปิ ขมาเปตพฺพา. น ขมนฺติ เจ, อาจริยุปชฺฌายานํ สภาคานํ สนฺติเก วสิตพฺพํ. เยน เกนจิ การเณน น สกฺกา โหติ ตตฺร อาจริยุปชฺฌายานํ สภาคานํ สนฺติเก วสิตุํ, ตํเยว วิหารํ อาคนฺตฺวา อฺสฺส สนฺติเก นิสฺสยํ คเหตฺวา วสิตพฺพํ. ตตฺถ ‘‘ปฺจหิ, ภิกฺขเว, องฺเคหิ สมนฺนาคตํ สทฺธิวิหาริกํ ¶ อปฺปณาเมนฺโต อุปชฺฌาโย สาติสาโร โหติ, ปณาเมนฺโต อนติสาโร โหติ. อุปชฺฌายมฺหิ นาธิมตฺตํ เปมํ โหติ, นาธิมตฺโต ปสาโท โหติ, นาธิมตฺตา หิรี โหติ, นาธิมตฺโต คารโว โหติ, นาธิมตฺตา ภาวนา โหติ. อิเมหิ โข, ภิกฺขเว, ปฺจหงฺเคหิ…เป… โหติ (มหาว. ๖๘). ปฺจหิ, ภิกฺขเว ¶ , องฺเคหิ สมนฺนาคตํ อนฺเตวาสิกํ อปฺปณาเมนฺโต อาจริโย…เป… โหตี’’ติ (มหาว. ๘๑) วุตฺตตฺตา ปน อสมฺมาวตฺตนฺเต อนฺเตวาสิกสทฺธิวิหาริเก อปฺปณาเมนฺตา อาจริยุปชฺฌายา ทุกฺกฏํ อาปชฺชนฺตีติ เวทิตพฺพํ. ภาวนาติ เมตฺตาภาวนา. อุปชฺฌายสโมธานํ ปน ตสฺส ทสฺสนสวนวเสน เวทิตพฺพํ.

เอทิโส วุจฺจติ อลชฺชิปุคฺคโล’’ติ. (ปริ. ๓๕๙) –

เอวํ วุตฺตลกฺขณํ อลชฺชึ. นิสฺสยํ เทนฺเตนาปิ ลชฺชิโนเยว ทาตพฺพํ. ‘‘น ภิกฺขเว อลชฺชีนํ นิสฺสโย ทาตพฺโพ. โย ทเทยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ (มหาว. ๑๒๐) หิ วุตฺตํ. อทิฏฺปุพฺพสฺส กติปาหํ อาจารํ อุปปริกฺขิตฺวา ทาตพฺพํ. อปุพฺพนฺติ เอตฺถ สมฺพนฺธิสทฺทตฺตา ปุพฺพ-สทฺเทน ปุพฺพวาโส คหิโต, นตฺถิ ปุพฺโพ อสฺสาติ อปุพฺพํ, นวนฺติ วุตฺตํ โหติ. จตฺตาริ ปฺจ วา ปริมาณเมเตสนฺติ วิคฺคโห. เอตฺถ ปน ปริมาณ-สทฺทสนฺนิธาเนน สงฺขฺเยยฺยวาจิโนปิเต สงฺขฺยามตฺตวาจิโน โหนฺตีติ จตุปฺจสงฺขฺยาปริมาณเมว สงฺขฺเยยฺยมาห, ตสฺมา วิคฺคหปทตฺเถหิ ภินฺโน อฺปทตฺโถ สมฺภวตีติ สมาโส. วา-สทฺทสฺส โย วิกปฺปตฺโถ, ตตฺถ จายํ สมาโส, จตฺตาริ วา ปฺจ วา, จตุปฺจ อหานิ, เตสํ อหานํ สมาหาโร จตุปฺจาหํ. ภิกฺขุสภาคตนฺติ สมาโน ภาโค ลชฺชิตาสงฺขาโต โกฏฺาโส เยสํ, ภิกฺขูหิ สภาคา, เตสํ ภาโว ภิกฺขุสภาคตา, ตํ, เปสลภาวนฺติ อตฺโถ. ‘‘เถโร ลชฺชี’’ติ ชานนฺเตน ปน ปกติยา นิสฺสยทานฏฺานํ ¶ คเตน จ ตทเหว คเหตพฺโพ, เอกทิวสมฺปิ ปริหาโร นตฺถิ. สเจ ¶ ‘‘โอกาเส อลภนฺเต ปจฺจูสสมเย คเหสฺสามี’’ติ สยติ, อรุณํ อุคฺคตมฺปิ น ชานาติ, อนาปตฺติ. ลทฺธปริหาเรนาปิ วสิตุํ วฏฺฏตีติ.

๒๓๔. ‘‘ลพฺภตี’’ติ กมฺมนิ นิปฺผนฺนตฺตา อวุตฺตกตฺตาติ ‘‘อทฺธิกสฺสา’’ติอาทีสุ กตฺตริ สามิวจนํ, ‘‘อทฺธิเกนา’’ ติอาทิ วุตฺตํ โหติ. ‘‘สลฺลกฺเขนฺเตนา’’ติ ปน สรูเปเนว นิทฺทิฏฺํ. วสิตุนฺติ วุตฺตกมฺมํ. ภาเว หิ ตุํ-ปจฺจโย, วาโสติ อตฺโถ. ยาจิตสฺสาติ ‘‘คิลานุปฏฺากสฺส จา’’ติ เอตฺถ วิเสสนํ. สเจ ปน ‘‘ยาจาหิ ม’’นฺติ วุจฺจมาโนปิ คิลาโน มาเนน น ยาจติ, คนฺตพฺพํ. อรฺเ วา สลฺลกฺเขนฺเตน ผาสุกนฺติ ยตฺถ วสนฺตสฺส ปฏิลทฺธตรุณสมถวิปสฺสนาวิเสสภาคิตาวเสน ผาสุ โหติ, ตสฺมึ อรฺเ ตาทิสํ ผาสุวิหารํ สลฺลกฺเขนฺเตน อารฺเกน. ทายเก อสนฺเตติ ปทจฺเฉโท. ตาวาติ อวธิมฺหิ, อทฺธิกาทีหิ ยาว นิสฺสยทายโก ลพฺภติ, ตาว, อารฺเกน ปน ‘‘ปฏิรูเป นิสฺสยทายเก สติ นิสฺสาย วสิสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา ยาว อาสาฬฺหิปุณฺณมา, ตาวาติ อตฺโถ. ‘‘สเจ ปน อาสาฬฺหิมาเส อาจริโย นาคจฺฉติ, ยตฺถ นิสฺสโย ลพฺภติ, ตตฺถ คนฺตพฺพํ (มหาว. อฏฺ. ๑๒๑). อนฺโตวสฺเส ปน นิพทฺธวาสํ วสิตพฺพํ, นิสฺสโย จ คเหตพฺโพ’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๑๒๑) หิ อฏฺกถายํ วุตฺตํ.

อมฺหากํ ปน เกจิ อนฺเตวาสิกตฺเถรา ‘‘น ภิกฺขเว วสฺสํ น อุปคนฺตพฺพํ. โย น อุปคจฺเฉยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’ติ (มหาว. ๑๘๖) จ ‘น ภิกฺขเว ตทหุ วสฺสูปนายิกาย วสฺสํ อนุปคนฺตุกาเมน สฺจิจฺจ อาวาโส อติกฺกมิตพฺโพ. โย อติกฺกเมยฺย, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’ติ (มหาว. ๑๘๖) ปาฬิวจนโต เกนจิ การเณน ¶ นิสฺสยํ อลภมาเนนปิ น สกฺกา อนฺโตวสฺเส วสฺสํ อนุปคนฺตุํ. ‘อนฺโตวสฺเส ปนา’ติอาทีสุ ปน จ-สทฺโท อนฺวาจยตฺโถ, ตสฺมา เตนาปิ วสฺสํ อุปคนฺตพฺพเมวา’’ติ วทึสุ.

มยํ ปเนตฺถ เอวมโวจุมฺห ‘‘ภควตา อนุปคมเน ทุกฺกฏํ อนนฺตรายิกสฺเสว วุตฺตํ, เตเนว ‘เกนจิ อนฺตราเยน ปุริมิกํ อนุปคเตน ปจฺฉิมิกา อุปคนฺตพฺพา’ติ อฏฺกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๑๘๕) วุตฺตํ. อนฺตราโย จ นาม อนฺตรา เวมชฺเฌ เอตีติ อนฺตราโย, โย โกจิ พาธกปฺปจฺจยตาย อธิปฺเปโต วุจฺจติ ‘น ลภนฺติ ปติรูปํ อุปฏฺากํ, เอเสว อนฺตราโยติ ปกฺกมิตพฺพ’นฺติอาทีสุ (มหาว. ๒๐๑) วิย, ตสฺมา พาธกปฺปจฺจยตา อธิปฺเปตา ¶ . นิสฺสยาลาโภปิ อนฺตราโยตฺเวว วิฺายติ. สกฺกา หิ วตฺตุํ ‘อนฺตราโย วสฺสูปคโม สนฺนิสฺสยตฺตา ตรุณสมถวิปสฺสนาลาภีนํ กโตกาโส วิยา’ติ. ตรุณสมถวิปสฺสนาลาภีนมฺปิ หิ กโตกาเสปิ ‘สเจ ปน อาสาฬฺหิมาเส อาจริโย นาคจฺฉติ, ยตฺถ นิสฺสโย ลพฺภติ, ตตฺถ คนฺตพฺพ’นฺติ ทฬฺหํ กตฺวา อฏฺกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๑๒๑) วุตฺตํ. อมฺหากํ ครูหิ จ สารตฺถทีปนิยํ (สารตฺถ. ฏี. มหาวคฺค ๓.๑๒๑) ‘อาจริยํ อาคเมนฺตสฺเสว เจ วสฺสูปนายิกทิวโส โหติ, โหตุ, คนฺตพฺพํ ตตฺถ, ยตฺถ นิสฺสยทายกํ ลภตี’ติ วสฺสูปนายิกทิวเสปิ นิสฺสยตฺถาย คมนเมว วุตฺตํ. อถ จ ปน มหาการุณิโกปิ ภควา ‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, คิลานุปฏฺาเกน ภิกฺขุนา นิสฺสยํ อลภมาเนน ยาจิยมาเนน อนิสฺสิตเกน วตฺถุ’นฺติ (มหาว. ๑๒๑) คิลานวิสเยปิ นิสฺสยํ ครุกํ กตฺวา ปฏฺเปสิ. ยํ ปน อนิสฺสยํ, ตํ อนนฺตรายํ นิสฺสยมุตฺตกสฺส วสฺสูปคมนํ วิย. อปิจ นาวาย คจฺฉนฺตสฺส ปน วสฺสาเน อาคเตปิ นิสฺสยํ อลภนฺตสฺส อนาปตฺตีติ นาวาย ¶ คจฺฉโตเยว อาเวณิกา อนาปตฺติกตา วุตฺตา. ตสฺมา นิสฺสยาลาโภ พาธกปฺปจฺจโย วสฺสูปคมนสฺส, น วสฺสูปคมนํ นิสฺสยสฺสาติ อนฺตราโยเยว นิสฺสยาลาโภ. ตโตเยว ฏีกายํ ‘อนฺโตวสฺเส ปน อนิสฺสิเตน วตฺถุํ น วฏฺฏตี’ติ วุตฺตํ. ตสฺมาเยว จ ‘อนฺโตวสฺเส ปนา’ติอาทีสุ นิสฺสยทายเก สติ นิพทฺธวาสํ วสิตพฺพฺจ นิสฺสโย คเหตพฺโพ จ โหตีติ คมนกิริยาย ขียมานตาวเสน จ-สทฺโท สมุจฺจโย คเหตพฺโพ’’ติ.

นิสฺสยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๓๕. พนฺธียติ อเนนาติ พนฺธนํ, กายสฺส พนฺธนํ กายพนฺธนํ, นตฺถิ กายพนฺธนเมตสฺสาติ อกายพนฺธโน. ทุกฺกฏนฺติ สฺจิจฺจ วา อสฺจิจฺจ วา ปวิเสยฺย เจ, ทุกฺกฏํ. อสติยา คโต ยตฺถ สรติ, ตตฺเถว พนฺเธยฺยาติ สมฺพนฺโธ. คโตติ อนฺโตคามํ คโต. สริตฺวา ยาว น พนฺธติ, น ตาว ปิณฺฑาย จริตพฺพํ.

๒๓๖. ‘‘ปฏฺฏิกา’’ติอาทินา ¶ สพฺพสงฺคาหกํ กายพนฺธนํ นิทฺทิสติ. ปฏฺฏิกาติ ปกติวีตา วา มจฺฉกณฺฏกขชฺชูริปตฺตวายิมา วา. สูกรานํ อนฺตํ สูกรนฺตํ. อิธ ปน ตํสทิสํ วุจฺจติ. จตุรสฺสํ อกตฺวา สชฺชิตํ มุทฺทิกกายพนฺธนมฺปิ สงฺคเหตฺวา ‘‘เอกา รชฺชู’’ติ วุตฺตํ. ตํ ปน รชฺชุกํ พนฺธนฺเตน เอกคุณเมว กตฺวา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ, มชฺเฌ ภินฺทิตฺวา ทิคุณํ กตฺวา พนฺธิตุํ น วฏฺฏติ. ทิคุณํ ปน อกตฺวา สตวารมฺปิ ปุนปฺปุนํ อาวิชฺฌิตฺวา พนฺธิตุํ วฏฺฏติ, ปามงฺคสณฺานํ ปน เอกมฺปิ น วฏฺฏติ ¶ . พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา เอเกน นิรนฺตรํ เวเตฺวา กตํ ‘‘พหุรชฺชุก’’นฺติ น วตฺตพฺพํ, ตํ วฏฺฏติ. ตทนุโลมิกาติ เตสํ ปฏฺฏิกาสูกรนฺตานํ ทฺวินฺนํ ทฺเว อิเม ยถากฺกมมนุโลมิกา.

๒๓๗-๘. ปฏฺฏิกา กีทิสี วฏฺฏตีติ อาห ‘‘มจฺฉา’’ติอาทิ. ปฏฺฏิกา มจฺฉกณฺฏกขชฺชูริปตฺตา วา มฏฺา วา ลพฺภาติ สมฺพนฺโธ. กณฺฏก-สทฺเทน ปตฺต-สทฺเทน จ ตทากาโร วุจฺจติ, อุปจารโต หิ มจฺฉานํ กณฺฏกากาโร จ ขชฺชูรีนํ ปตฺตากาโร จ เอติสฺสาติ สมาโส. มฏฺาติ ปกติวีตา. ฏีกายํ ปน ‘‘เอเต มจฺฉกณฺฏกาทโย มฏฺา วิการรหิตา ปฏฺฏิกา จ ตทนฺโตคธาติ อธิปฺปาโย’’ติ วุตฺตํ. กถํ เตสมนฺโตคธตา? ยโต ตานิเยว ปฏฺฏิกา นามาติ. ตถา จ วุตฺตํ อฏฺกถายํ ‘‘ปกติวีตา วา มจฺฉกณฺฏกวายิมา วา ปฏฺฏิกา วฏฺฏตี’’ติ (จูฬว. อฏฺ. ๒๗๘). เอตฺถ ปน มจฺฉกณฺฏเกเยว ขชฺชูริปตฺตํ ปวิฏฺํ. จตสฺโสปิ ทสา ลพฺภาติ สมฺพนฺโธ. จตสฺโสติ อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน วุตฺตํ, ตสฺมา ตโต อูนาปิ วฏฺฏนฺติ. อนฺเตติ กายพนฺธนสฺส อุภยนฺเต ทิคุณสุตฺตกํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. คุโณ พนฺธนภูตํ สุตฺตกํ คุณสุตฺตกํ. ‘‘คุโณ ปฏลราสีสุ, อานิสํเส จ พนฺธเน’’ติ หิ อภิธานปฺปทีปิกา. ทฺวินฺนํ คุณสุตฺตกานํ สมาหาโร ทิคุณสุตฺตกํ. ตํ ทสามุขสฺส ถิรภาวาย โกฏฺเฏตุํ วฏฺฏติ, น โสภนตฺถํ. เตนาห ‘‘มาลาทิ’’นฺติอาทิ.

มาลาทึ กกฺกฏจฺฉาทึ กุฺชรจฺฉาทิฺจ ทสฺเสตฺวา คุณสุตฺตกโกฏฺฏิตา ปฏฺฏิกา น กปฺปตีติ สมฺพนฺโธ. ‘‘มาลาทิ’’นฺติอาทีสุ อาทิ-สทฺเทน ตาทิสํ ยํ กิฺจิ วิการรูปํ คยฺหติ. กกฺกฏานํ วิย อจฺฉีนิ, ตานิ อาทีนิ ยสฺสาติ สมาโส. ตถา กุฺชรจฺฉาทินฺติ.

๒๓๙. ฆฏกนฺติ ¶ ฆฏกาการวฏฺฏเลขารูปํ. มกรมุขาทินฺติ เอตฺถ มกรมุขํ นาม มกรมุขสณฺานํ ¶ . พินฺทุ ปน อาคมวเสน วุตฺโต. อาทิ-สทฺเทน เทฑฺฑุภสีสาทิวิการรูปํ ยํ กิฺจิ สงฺคยฺหติ. ทสามุเขติ ทสานํ มุขภูเต อนฺเต เอตานิ น กปฺปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. วิเธ อุภนฺเต ฆฏกา เลขา อฺํ จิตฺตกฺจ น กปฺปนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ฆฏกาติ ฆฏกโต. เลขาติ เลขาย. ปฺจมิยา โลโป. วิเธติ กายพนฺธนสฺส ปาสนฺเต ทสามูเล ตสฺส ถิรภาวตฺถํ กตฺตพฺเพ ทนฺตวิสาณาทิมเย วิเธ.

๒๔๐. เทฑฺฑุภกนฺติ อุทกสปฺปสีสสทิสํ. มุรชนฺติ นานาวณฺเณหิ สุตฺเตหิ มุรชวฏฺฏิสณฺานํ เวเตฺวา กตํ. ฏีกายํ ปน ‘‘มุรชนฺติ พหุรชฺชุเก เอกโต สงฺกฑฺฒิตฺวา เอกาย รชฺชุยา ปลิเวเตฺวา กตรชฺชู’’ติ วุตฺตํ, ตํ ‘‘พหุรชฺชุเก เอกโต กตฺวา’’ติอาทินา เหฏฺา วุตฺตอฏฺกถาวจเนน วิรุชฺฌติ. มทฺทวีณนฺติ ปามงฺคสณฺานํ. กลาพุกนฺติ พหุรชฺชุกํ. เตสํ ‘‘น กปฺปตี’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ. ทฺเว มชฺฌิมาติ มชฺเฌ ภวา มุรชมทฺทวีณสงฺขาตา ทฺเว.

๒๔๑. คณฺิโย จาปีติ จีวรสฺส คณฺิโย จาปิ. ตมฺมยาติ เตหิ เวฬุอาทีหิ นิพฺพตฺตา. ปสงฺเคน ปเนตํ วุตฺตนฺติ.

กายพนฺธนนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๔๒. ชาตาชาตาติ ¶ ทุวิธาติ ชาตา ปถวี อชาตา ปถวีติ ปถวี ทุวิธาติ อตฺโถ. อิมินา ชาตปถวิฺจ อชาตปถวิฺจ ทสฺเสติ. ตาสํ วิภาคํ ทสฺเสติ ‘‘สุทฺธา’’ติอาทินา. สุทฺธมตฺติกปํสุกา จ อทฑฺฒา จ พหุมตฺติกปํสุกา จ จาตุมาสาธิโกวฏฺปํสุมตฺติกราสิ จ ชาตา ปถวีติ สมฺพนฺโธ. มตฺติกา จ ปํสุ จาติ ทฺวนฺโท. สุทฺธา อปฺปสกฺขราทิตาย มตฺติกา ปํสโว ยสฺสาติ พาหิรตฺโถ. อทฑฺฒาติ อุทฺธนปจนาทิวเสน ตถา ตถา ¶ อทฑฺฒา. สา ปน วิสุํ นตฺถิ, สุทฺธมตฺติกาทีสุ อฺตราว เวทิตพฺพา. จตฺตาโร มาสา, เตหิ สหิโต อติเรโก กาโล, ตสฺมึ โอวฏฺโติ สมาโส. โอวฏฺโติ เยน เกนจิ อุทเกน โอวฏฺโ. พุธา ปน ‘‘อากาสโต วุฏฺอุทเกเนว, น อฺตฺถ ปหริตฺวา ปติตพินฺทุนา’’ติ วทนฺติ, ‘‘โอวฏฺโ’’ติ สามฺเน วุตฺตตฺตา จ ‘‘โปกฺขรณิยา ิตตนุกทฺทโม วฏฺฏติ, พหโล ตุ น วฏฺฏตี’’ติ (ปาจิ. อฏฺ. ๘๖) วุตฺตตฺตา จ ‘‘วินยวินิจฺฉเย สมฺปตฺเต ครุเก าตพฺพ’’นฺติ วินยลกฺขณโต จ น ตํ ยุชฺชตีติ อมฺหากํ ขนฺติ. ปํสุมตฺติกานํ ราสิ ปํสุมตฺติกราสิ. จตุ…เป… วฏฺโ ปํสุมตฺติกราสิ ยสฺสาติ อฺปทตฺโถ, กมฺมธารโย วา.

๒๔๓. วาลุกา จ ทฑฺฒา จ เยภุยฺยสกฺขราทิมหีปิ จ จาตุมาโสมวฏฺโก วุตฺตราสิ จ ทุติยา ภูมีติ สมฺพนฺโธ สกฺขรา จ ปาสาณา จ มรุมฺพา จ กถลา จ วาลุกา จาติ ทฺวนฺโท. สุทฺธา สกฺขร…เป… วาลุกา ยสฺสาติ วิคฺคโห. หตฺถมุฏฺินา คเหตพฺพปฺปมาณา สกฺขรา, ตโต อุปริ ปาสาณา, กฏสกฺขรา มรุมฺพา, กปาลขณฺฑานิ กถลาติ เวทิตพฺพา. ทุติยาติ อชาตา. วุตฺตราสีติ วุตฺโต มตฺติกปํสุสิรา.

๒๔๔. กีทิสี ¶ เยภุยุมตฺติกาทีติ อาห ‘‘ทฺเว ภาคา’’ติอาทิ. ยสฺส ภูมิยาติ ยสฺสา ภูมิยา. เสเสสุปีติ เยภุยฺยปํสุเยภุยฺยสกฺขรเยภุยฺยปาสาณาทีสุ.

๒๔๕. ‘‘ปาจิตฺตี’’ติอาทินา ตตฺถ วินิจฺฉยํ ทสฺเสติ. ชาเต ชาตสฺิสฺส ขณเน ปาจิตฺตีติ สมฺพนฺโธ. ชาเตติ ชาเต ภูมิภาเค, ลิงฺควิปลฺลาโส วา, ชาตายาติ วุตฺตํ โหติ. ชาเต ทฺเวฬฺหสฺส วิมติสฺส ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. ชาเต อชาตสฺิสฺส อนาปตฺติ. ตถา อาณาปเน อนาปตฺตีติ โยชนา. อชาตสฺิสฺสาติ อชาตาติ สฺา อชาตสฺา, สา อสฺส อตฺถีติ อชาตสฺี, ตสฺส.

๒๔๖. เอกายาณตฺติยา เอกาติ สเจ สกึ อาณตฺโต ทิวสมฺปิ ขณติ, อาณาปกสฺส เอกา เอว อาปตฺตีติ อตฺโถ. วาจโส อาปตฺตีติ สมฺพนฺโธ. วาจโสติ วิจฺฉายํ โส, วาจาย วาจายาติ อตฺโถ.

๒๔๗. ‘‘อิมํ านํ ขณ วา’’ติอาทินา โยเชตพฺพํ. ‘‘เอตฺถ อคฺคึ ชาเลหิ วา’’ติ โยชนา ¶ . ‘‘วตฺตุ’’นฺติ อิทํ ‘‘น วฏฺฏตี’’ติ อิมสฺส กตฺตุปทวจนนฺติ อตฺโถ. อถ วา ‘‘อิมํ านํ ขณา’’ติอาทิปฺปกาโร วจนาย น วฏฺฏตีติ อตฺโถ. นิยเมตฺวาติ อิมินา ‘‘อาวาฏํ ขณ, กนฺทํ ขณา’’ติอาทินา อนิยเมตฺวา วตฺตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ.

๒๔๘. ‘‘อิมสฺส ถมฺภสฺส อาวาฏํ ชาน วา, กปฺปิยํ กโรหิ วา’’ติ จ ‘‘มตฺติกํ ชาน วา, มตฺติกํ อาหร วา, มตฺติกํ กปฺปิยํ กโรหิ วา’’ติ จ เอทิสํ วจนํ วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. เอตํ วิย ทิสฺสตีติ เอทิสํ, กึ ตํ? ‘‘มตฺติกํ เทหี’’ติอาทิกํ อุปเมยฺยํ. ‘‘มตฺติกํ ชานา’’ติอาทิกํ ปน ¶ อุปมานํ, เตสํ อุปมาโนปเมยฺยานํ ยา กปฺปิยสงฺขาตา สมานธมฺมตา, สา อุปมา. ตถา จ วุตฺตํ อมฺเหหิ สุโพธาลงฺกาเร ‘‘อุปมาโนปเมยฺยานํ, สธมฺมตฺตํ สิโยปมา’’ติ. อฺถา อุปมานภูตอกฺขราวฬิสทิสีเยว, อกฺขราวฬิ อุปเมยฺยํ สิยา. วากฺเย วิย-สทฺโทเยว ปน อุปมานํ โชเตตีติ เวทิตพฺพํ.

๒๔๙. ปถวิยา อสมฺพทฺธํ สุกฺขกทฺทมอาทิกฺจ ตนุกํ อุสฺสิฺจนียกทฺทมฺจ โกเปตุํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. กทฺทมอาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน อุทเกน คตฏฺาเน อุทกปปฺปฏโก นาม โหติ, ยํ วาตปฺปหาเรน จลติ, ตํ สงฺคณฺหาติ. อุสฺสิฺจนียกทฺทมนฺติ ฆเฏหิ อุสฺสิฺจิตุํ สกฺกุเณยฺยกทฺทมํ.

๒๕๐. ‘‘จาตุมาสาธิโกวฏฺํ คณฺฑุปฺปาท’’นฺติอาทินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. คณฺฑํ ปถวิยา คณฺฑสทิสํ มตฺติกราสึ อุปฺปาเทนฺตีติ คณฺฑุปฺปาทา. อิธ ปน เตหิ อุฏฺาปิโต คูโถ ‘‘คณฺฑุปฺปาท’’นฺติ นิทฺทิฏฺโ. โปตฺถเกสุ ปน ‘‘คณฺฑุปฺปาโท’’ติ ปาโ ทิสฺสติ. ตํ ‘‘น โกปเย’’ติ เอตฺถ กมฺเมน ภวิตพฺพนฺติ น ยุชฺชติ. มูสิกุกฺกิรนฺติ มูสิกานํ อุกฺกิโร ขณิตฺวา พหิ กตํ ปํสุราสิ มูสิกุกฺกิโรติ. เลฑฺฑาทินฺติ เอตฺถ เลฑฺฑุนฺติ กสิตฏฺาเน นงฺคลจฺฉินฺนมตฺติกาปิณฺฑํ. อาทิ-สทฺเทน คาวีนํ ขุรจฺฉินฺนํ กทฺทมํ สงฺคณฺหาติ.

๒๕๑-๒. อุทกสนฺติเก ปติเต วาปิอาทีนํ กูเล จ ปาสาเณ ลคฺเค รเช จ นวโสณฺฑิยา ปติเต รเช จ อพฺโภกาสุฏฺิเต วมฺมิเก จ มตฺติกากุฏฺเฏ จ ตถาติ สมฺพนฺโธ. ตถาติ อิมินา กูลาทิเก จาตุมาสาธิโกวฏฺํ วา สพฺพํ น โกปเยติ อิทํ อติทิสติ. อิฏฺกกุฏฺฏโก วฏฺฏตีติ อาห ‘‘เยภุยฺยา’’ติอาทิ. เยภุยฺเยน กถลา เอตฺถาติ เยภุยฺยกถลา, ภูมิ ¶ , ติฏฺติ เอตฺถาติ านํ ¶ , เยภุยฺยกถลาย านํ, ตสฺมึ. อิฏฺกกุฏฺฏโก เยภุยฺยกถลา วิย โหตีติ อธิปฺปาโย. กุฏฺฏกํ โกเปนฺตสฺส อนาปตฺตีติ อธิปฺปาโย. อิฏฺกาย กโต กุฏฺฏโกติ สมาโส.

๒๕๓-๕. สฺจาเลตฺวา ภูมึ วิโกปยํ ถมฺภาทึ คณฺหิตุํ วาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ วิโกปยนฺติ กรณตฺเถ ปจฺจตฺตวจนํ, วิโกปยตาติ อตฺโถ. อฺถา กถเมตฺถ ปมาปสงฺโค. ปมา หิ ‘‘ภว’’นฺติ วุตฺเต สิยา, น จ ‘‘คณฺหิตุ’’นฺติอาทีสุ ตุํ-ปจฺจเยหิ วุตฺโต โกจิ อตฺถิ, ยทา ภาเว ตุํ-ปจฺจโย, ตทา น กิฺจิ วุตฺตํ โหตีติ, ‘‘น กปฺปตี’’ติ ปธานกิริยายปิ เหฏฺา วุตฺตนเยน กตฺตา อฺโเยวาติ เอวํ สพฺพตฺถ. ตติยตฺเถ ตุ สติ อิโต จิโต สฺจาเลตฺวา ภูมึ วิโกปยตา ถมฺภาทึ คณฺหิตุํ น กปฺปตีติ อตีว ยุชฺชติ. ธารายาติ ปสฺสาวธาราย. วิสมํ สมํ กาตุํ สมฺมุฺชนีหิ ฆํสิตุํ วาติ โยชนา. วิสมนฺติ วิสมฏฺานํ. ‘‘ปทํ ทสฺเสสฺสามี’’ติ ภูมึ ภินฺทนฺโต จงฺกมิตุํ วาติ สมฺพนฺโธ. ภินฺทนฺโตติ ภินฺทตา. กณฺฑุโรคี วา ตฏาทีสุ องฺคปจฺจงฺคํ ฆํสิตุนฺติ โยชนา. กณฺฑุโรคีติ กณฺฑุโรคินา. จ-สทฺโท อวธารเณ.

๒๕๖-๗. สุทฺธจิตฺตสฺสาติ ปถวิเภทาธิปฺปายวิรเหน ปริสุทฺธจิตฺตสฺส.

๒๕๘. อคฺคิสฺส อนุปาทาเน กปาเล วา อนุปาทานาย อิฏฺกาย วา อคฺคึ ปาเตตุํ วา อวเส สติ ภูมิยํ ปาเตตุํ วา ลพฺภเตติ สมฺพนฺโธ. อุปาทานํ อินฺธนํ, น อุปาทานํ อนุปาทานํ, ตสฺมึ. วโส ปภุตฺตํ. ‘‘วโส ปภุตฺเต อายตฺเต’’ติ หิ นิฆณฺฑุ. น วโส อวโส, ตสฺมึ อปภุตฺเตติ ¶ อตฺโถ. ปติตฏฺาเนเยว อุปาทานํ ทตฺวา อคฺคึ กาตุํ วฏฺฏติ. สุกฺขขาณุกสุกฺขรุกฺขาทีสุ จ อคฺคึ ทาตุํ น วฏฺฏติ. สเจ ปน ‘‘ปถวึ อปฺปตฺตเมว นิพฺพาเปตฺวา คมิสฺสามี’’ติ เทติ, วฏฺฏติ, ปจฺฉา นิพฺพาเปตุํ น สกฺโกติ, อวิสยตฺตา อนาปตฺติ. ‘‘ภูมิยํ ปาเตหี’’ติ เอวมฺปิ วตฺตุํ น วฏฺฏตีติ.

๒๕๙-๖๐. ฉตฺเต ¶ อนฺโต พหิ จ ปฺจวณฺเณหิ สุตฺเตหิ สิพฺพิตุฺจ ปณฺเณ คิริกูฏอฑฺฒจนฺทาทึ ฉินฺทิตุฺจ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. ฉตฺเตติ ตาลปณฺเณ ฉตฺเต. คิริกูฏํ นาม มกรทนฺตกํ, อาทิ-สทฺเทน ตาทิสํ อฺํ วิการรูปํ สงฺคหิตํ. ฆฏกนฺติ เคหตฺถมฺเภสุ วิย กยิรมานํ ฆฏกํ. ทณฺเฑติ ฉตฺตทณฺเฑ. เลขาติ ตหึ ตหึ ทินฺนา เลขา. สาทิสนฺติ ทีเฆน นิทฺทิฏฺํ. พุนฺทมฺหิ มูเล.

๒๖๑. ถิรตฺถํ ฉตฺเต เอกวณฺเณน สิพฺพิตุํ วา ปฺชรํ วินนฺธิตุํ วา วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. สิพฺพิตุนฺติ อนฺโต พหิ จ สิพฺพิตุํ. เอกวณฺเณนาติ นีลาทินา เอกวณฺเณน. ปฺชรนฺติ ฉตฺตทณฺฑคาหกสลากปฺชรํ. ถิรตฺถนฺติ อิมินา น วณฺณมฏฺตฺถายาติ ทสฺเสติ. พนฺธิตุํ ทณฺเฑ เลขา วฏฺฏตีติ สมฺพนฺโธ. พนฺธิตุนฺติ วาตปฺปหาเรน อจลนตฺถํ ฉตฺตมณฺฑลิกํ รชฺชุเกหิ คเหตฺวา พนฺธนตฺถาย. เลขาวาติ วลยมิว อุกฺกิริตฺวา กตา เลขา เอว. วฏฺฏตีติ ยทิปิ น พนฺธติ, รชฺชุเกหิ พนฺธิตุํ ยุตฺตฏฺานตฺตา วฏฺฏติ.

๒๖๒. จีวเร อนฺเต วาปิ ปฏฺฏมุเข วาปิ เวณิปิ วา สงฺขลิกาปิ วา อฺํ สูจิวิการํ วา ปาฬิกณฺณิกอาทิกํ กปฺปพินฺทุวิการมฺปิ ¶ วา น จ กปฺปตีติ สมฺพนฺโธ. อนฺเตติ จีวรปริยนฺเต, อนุวาเตติ วุตฺตํ โหติ. ปฏฺฏมุเขติ ปฏฺฏโกฏิยํ, ทฺวินฺนํ ปฏฺฏานํ สงฺฆฏิตฏฺานํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํ. เวณีติ วรกสีสากาเรน สิพฺพนํ. สงฺขลิกาติ พิฬาลพนฺธนากาเรน สิพฺพนํ. อฺํ สูจิวิการํ วาติ จีวรมณฺฑนตฺถาย กยิรมานํ อฺํ ยํ กิฺจิ สูจิกมฺมวิการํ วา. ฏีกายํ ปน ‘‘สตปทิสทิสํ อฺํ วา สูจิวิการํ น กปฺปตี’’ติ สามฺเน วุตฺตํ. ‘‘จีวรมณฺฑนตฺถาย นานาสุตฺตเกหิ สตปทิสทิสํ สิพฺพนฺตา อาคนฺตุกปฏฺฏํ เปนฺติ, อฺมฺปิ ยํ กิฺจิ สูจิกมฺมวิการํ กโรนฺติ, สพฺพํ น วฏฺฏตี’’ติ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา ปน นานาวณฺเณหิ วา โหตุ, เอกวณฺเณน วา โหตุ, จีวรมณฺฑนตฺถาย สํสิพฺพนฺตานํ สูจิกมฺมวิการํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ จีวเรสุ ผาลิตฏฺานสฺส ถิรภาวตฺถํ สตปทิสทิสมฺปิ สิพฺพิตุํ วฏฺฏตีติ อมฺหากํ ขนฺติ. ปาฬิ-สทฺเทน, กณฺณิก-สทฺเทน จ กปฺป-สทฺทโลเปน วา อุปจาเรน วา ปาฬิกปฺปาทโยว คหิตา. ปาฬิ จ กณฺณิกา จ ปาฬิกณฺณิกาโย, ตา อาทิ ยสฺส อฺสฺส ตาทิสสฺสาติ วิคฺคโห. ตตฺถ นีลาวฬิอาทิสณฺานาย ¶ พินฺทุปนฺติยา ยถา โสภติ, ตถา กยิรมาโน ปาฬิกปฺโป. ตเถว พินฺทุสมูเห กตฺถจิ ทสฺเสตฺวา กยิรมาโน กณฺณิกกปฺโป.

๒๖๓. คณฺิปาสกปฏฺฏาติ คณฺิโน จ ปาสกสฺส จ ปติฏฺานฏฺาเน เปตพฺพา ปฏฺฏา. วฏฺฏตีติ เอตฺถ ‘‘คณฺิปาสกา’’ติ กตฺวา ‘‘จตุโกณาว วฏฺฏนฺตี’’ติ อตฺถโต วจนํ วิปลฺลาเสตฺวา โยเชตพฺพํ. อคฺฆิยนฺติ เจติยสณฺาเนน สิพฺพนํ. มูเล จ อคฺเค จ เอกสทิสํ กตฺวา มุคฺครากาเรน สิพฺพนํ มุคฺคโร. วิการนฺติ วิกาโร, ลิงฺควิปลฺลาเสน วุตฺตํ. เอตฺถาติ คณฺิปาสกปฏฺเฏสุ.

๒๖๔. โกณสุตฺตาติ ¶ นปุํสกนิทฺเทโส, คณฺิปาสกปฏฺฏานํ โกเณหิ นีหฏสุตฺตโกฏิโย. ปีฬกาติ ตานิเยว นิวตฺเตตฺวา ปีฬกากาเรน กตานิ. ทุวิฺเยฺยาวาติ เตสํ อนฺเตสุ เอกวารํ คณฺิกรเณน วา ปุน นิวตฺเตตฺวา สิพฺพเนน วา ทุวิฺเยฺยา เอว. คนฺธํ เตลํ วาติ คนฺธํ วา เตลํ วา. กฺจิกปิฏฺขลิกอาทีนิปิ วฏฺฏนฺติ.

๒๖๕. มณินาติ มสารคลฺลาทิปาสาเณน. น จ ฆฏฺเฏยฺยาติ เนว ฆฏฺเฏยฺย. อฺเน วาติ มุคฺครมุสลาทินา. อํสพทฺธกกายพนฺธนานิ ปน ตถา กาตุํ วฏฺฏติ. โทณิยํ กตฺวา น จ ฆํเสยฺยาติ ปกฺกรชนากิรณโทณิยํ เปตฺวา ภูมิยํ ชณฺณุกานิ นิหนฺตฺวา อิโต จิโต จ อาวิชฺฌิตฺวา เนว ฆํเสยฺยาติ อตฺโถ.

๒๖๖-๗. กณฺณโกณกสุตฺตานีติ จีวรรชนกาเล ลคฺคนตฺถาย อนุวาเต จตูสุ โกเณสุ จ ปาสกํ กตฺวา พนฺธิตานิ สุตฺตานิ, ยานิ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, กณฺณสุตฺตก’’นฺติ (มหาว. ๓๔๔) เอวํ อนุฺาตานิ. กณฺณสงฺขาตา โกณา กณฺณโกณกา, เตสุ สุตฺตานิ. คณฺิกปาสกปฏฺเฏสุ ปน กณฺณโกณกสุตฺตานํ ทุวิฺเยฺยานเมว กปฺปิยตา เหฏฺา วุตฺตาติ จีวเร รตฺเตเยว เตสํ ฉินฺทิตพฺพตา นตฺถิ, กณฺณโกณกสุตฺตานํ ฉินฺทิตพฺพตาย วุตฺตตฺตา อนุวาเตหิ นิกฺขมิตสุตฺตานิปิ ฉินฺทิตพฺพานีติ เวทิตพฺพํ. ธมฺมกรเณ ฉตฺตวฏฺฏิยํ เลขํ เปตฺวา เลขา น วฏฺฏตีติ โยชนา. ฉตฺตวฏฺฏิยนฺติ ฉตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยํ. เลขาติ อุปริ วา เหฏฺา วา กุจฺฉิยํ วา อฺา เลขา. กุฺจิกาย จ ปิปฺผเล จ มณิกา จ ปีฬกา จ น วฏฺฏนฺตีติ ¶ สมฺพนฺโธ. มณิกาติ เอกา วฏฺฏมณิ. ปีฬกาติ สาสปมตฺติกา มุตฺตราชิสทิสา พหุวฏฺฏเลขา. ทณฺฑมฺหีติ ปิปฺผลทณฺฑเก.

๒๖๘-๙. อรณิยํ ¶ มาลาทิ จ ปตฺตมณฺฑเล ภิตฺติกมฺมฺจ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อรณิยนฺติ อุตฺตรารณิ อธรารณิ อรณิธนุกฺจ สามฺเน คหิตํ. ปตฺตมณฺฑเลติ ติปุสีสาทิมเย ปตฺตมณฺฑเล. เอตฺถ ปน มกรทณฺฑกํ วฏฺฏติ. เหฏฺาติ กตฺตรยฏฺิยา เหฏฺา. อุทฺธนฺติ ตสฺสาเยว อุปริ.

๒๗๐-๓. สมฺมุฺชนิมฺหีติ สมฺมุฺชนิยา ลิงฺควิปลฺลาโส. อวาริตนฺติ อิตฺถิรูปํ ปน วาริตํ. โสวณฺณมยมฺปีติ สุวณฺณมยมฺปิ. วิสาณนาฬิ นาม วิสาณมยา นาฬิ. เอตฺถ ปน อวุตฺตานิปิ ยานิ กานิจิ อารกณฺฑกทนฺตกฏฺเฉทนปานียฆฏปานียอุฬุงฺกจุณฺณภาชนาทีนิ วุตฺตานํ อนุโลมานีติ เวทิตพฺพานิ. โย ปเนตฺถ วินยฺู ตาทิสํ ปริกฺขารํ ทิสฺวา ฉินฺเทยฺย วา ฉินฺทาเปยฺย วา, อนุปวชฺโช โสติ เวทิตพฺพนฺติ.

ปริกฺขารนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๗๔-๕. ชนสฺส เภสชฺชํ กาตุํ ทาตุํ วตฺตุฺจ น ลพฺภตีติ สมฺพนฺธิยํ. ลพฺภตีติ เอตฺถ ‘‘ภิกฺขุนา’’ติ กตฺตา ‘‘เภสชฺช’’นฺติ วุตฺตกมฺมํ. นนุ จ กาตุนฺติ ภาวสาธนตฺตา ตสฺส อวุตฺตกมฺเมนาปิ ภวิตพฺพํ ภาเว วิหิตกิตกปฺปจฺจยานํ ปโยเค กมฺมการกสฺสาปิ อิจฺฉิตพฺพตฺตาติ? สจฺจํ, ตถาปิ ปธานภูตกมฺมสตฺติยา อภิธาเน สติ อปฺปธานกิตกกิริยาภิสมฺพนฺเธน คุณีภูตา กมฺมสตฺติ อภิหิตา วิย วิฺายติ. ตถา จ วุตฺตํ อมฺเหหิ โยควินิจฺฉเย ‘‘ปธานานุยายิตาย ชนโวหาราย ปธานสตฺยาภิธาเน คุณสตฺติ อภิหิตา วิย ปกาสตี’’ติ. ชนสฺสาติ อาคตาคตชนสฺส. สหธมฺมีนฺจ ปิตูนฺจ ตทุปฏฺากภิกฺขุนิสฺสิตภณฺฑูนฺจ เวยฺยาวจฺจกรสฺส จ ภิกฺขาจริยวิฺตฺติสเกหิ ¶ เภสชฺชกรณํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ ¶ . ตตฺถ สหธมฺมินนฺติ สห จริตพฺโพ ธมฺโม สีลสทฺธาปฺาสงฺขาโต สหธมฺโม, โส เอเตสมตฺถีติ สหธมฺมิโน, ภิกฺขุ ภิกฺขุนี สิกฺขมานา สามเณโร สามเณรีติ ปฺจ, เตสํ. ปิตา จ มาตา จ ปิตโร เอกเสสนเยน, อุภินฺนํ สามฺนิทฺเทโส วา, เตสํ. ภิกฺขุนิสฺสิโต นาม โย วิหาเร สพฺพกมฺมานิ กโรนฺโต ภิกฺขุํ นิสฺสาย วสติ. ภณฺฑุ นาม โย ปพฺพชฺชาเปกฺโข ยาว ปตฺตจีวรํ ปฏิยาทิยติ, ตาว วิหาเร วสติ, โส ปณฺฑุปลาโส. เวยฺยาวจฺจกรสฺสาติ อตฺตโน อุปฏฺากสฺส. เอเตสุ ปน มาตาปิตโร สเจ รชฺเชปิ ิตา ปจฺจาสีสนฺติ, อกาตุํ น วฏฺฏติ. มาตรํ อนามสนฺเตน สพฺพํ ปริกมฺมํ กาตพฺพํ. ปิตา ปน สหตฺเถน นหาปนสมฺพาหนาทีนิ กตฺวา อุปฏฺาตพฺโพ.

๒๗๖. ปิตา จ มาตา จ ภาตา จ ภคินี จาติ ทฺวนฺโท ปิตา…เป… ภคินิโย. มหนฺโต จ จูโฬ จ, มหาจูฬา จ เต ปิตา…เป… ภคินิโย จาติ กมฺมธารโย. ตา อาทิ เยสนฺเตติ อฺปทตฺโถ. มหาจูฬ-สทฺทา ปิตาทิ-สทฺเทหิ ปจฺเจกํ โยเชตพฺพา ‘‘มหาปิตุโน จูฬปิตุโน’’ติอาทินา. อาทิ-สทฺเทน ปเนตฺถ ปิตุจฺฉา มาตุโล, เตสํ ทสนฺนมฺปิ ยาว สตฺตมา กุลปริวฏฺฏา ปุตฺตปรมฺปรฺจ สงฺคณฺหาติ. เตสํ สเก เภสชฺชกรณํ ลพฺภนฺติ โยชนา. เตสํ มหาปิตาทีนํ สนฺตเก สติ เตน เภสชฺชกรณํ ลพฺภตีติ อตฺโถ. นาติ นตฺถิ เจ. อตฺตนิเยติ ภิกฺขุโน อตฺตโน สนฺตเก สตีติ อตฺโถ. ทาตพฺพํ ตาวกาลิกนฺติ ตาวกาลิกํ กตฺวา ทาตพฺพนฺติ อตฺโถ. เต ปน สเจ ปฏิเทนฺติ, คเหตพฺพํ, โน เจ เทนฺติ, น โจเทตพฺพา. ยาว ตสฺส ทานํ, ตาว กาโล อสฺสาติ ตาวกาลิกํ. ณิโก สมาสนฺเต.

๒๗๗. เภสชฺชกรณาทีติ ¶ อาทิ-สทฺเทน อนามฏฺปิณฺฑทานาทีนํ คหณํ, หิ-สทฺโท เหตุมฺหิ, หิ ยสฺมา เอเตสุ กุลทูสนาทโย น รุหนฺติ, ตสฺมา เตสํ เภสชฺชกรณํ ลพฺภํ, อตฺตนิเย จ สติ ทาตพฺพนฺติ เอวเมตฺถ อตฺโถ ทฏฺพฺโพ. น รูหตีติ น โรหติ นปฺปวตฺตติ น โหติ, อาปตฺตึ น ชเนตีติ อธิปฺปาโย. เตสํ อตฺถาย าติสามเณเรหิ วา เภสชฺชํ อาหราเปตพฺพํ, อตฺตโน อตฺถาย วา อาหราเปตฺวา ทาตพฺพํ. เตหิปิ ‘‘อุปชฺฌายาทีนํ อาหริสฺสามา’’ติ วตฺตสีเสน อาหริตพฺพํ. สเจ อฺเปิ เย คิลานา หุตฺวา วิหารํ ปวิสนฺติ, เตสํ สพฺเพสมฺปิ อปจฺจาสีสนฺเตน เภสชฺชํ กาตพฺพํ. สทฺธํ กุลํ โหติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส มาตาปิตุฏฺานียํ, ตตฺร เจ โกจิ คิลาโน โหติ, ตสฺสตฺถาย ‘‘ภนฺเต, อิตฺถนฺนามสฺส ¶ โรคสฺส กึ เภสชฺชํ กโรนฺตี’’ติ กปฺปิยํ กตฺวา ปุจฺฉนฺติ, อิทฺจิทฺจ คเหตฺวา กโรนฺตีติ วฏฺฏติ, ภิกฺขูหิ อฺมฺํ วา กถา กาตพฺพา.

๒๗๘. ฉนฺนํ มาตาทีนฺจ ทามริกโจรสฺส อิสฺสริยสฺส อนามฏฺโ ปิณฺฑปาโต ทาตุํ อวาริโตติ โยเชตพฺพํ. ฉนฺนนฺติ มาตาทีนํ ฉนฺนํ มชฺเฌ. มาตาทีนนฺติ ภิกฺขุนิสฺสิตํ เปตฺวา อวเสสานํ ปฺจนฺนํ มาตาทีนํ. ‘‘ฉนฺน’’นฺติ ปน โยชนาย อฏฺกถาย วิรุชฺฌติ. ตตฺถ หิ ‘‘มาตาปิตูน’’นฺติอาทินา ภิกฺขุนิสฺสิตํ โอหาย สตฺเตว วุตฺตา. อาจริยพุทฺธทตฺตตฺเถเรน จ ตเถว วุตฺตํ –

‘‘อนามฏฺโปิ ทาตพฺโพ, ปิณฺฑปาโต วิชานตา;

ทฺวินฺนํ มาตาปิตูนมฺปิ, ตทุปฏฺายกสฺส จ.

‘‘อิสฺสรสฺสาปิ ทาตพฺโพ, โจรทามริกสฺส จ;

ภณฺฑุกสฺสตฺตโน เจว, เวยฺยาวจฺจกรสฺสปี’’ติ. (วินย วิ. ๔๙๓-๔๙๕);

ทามริกโจรสฺสาติ ¶ รชฺชํ ปตฺถยมานสฺส ปากฏโจรสฺส. อนามฏฺโติ อปพฺพชิตสฺส หตฺถโต ลทฺธา อตฺตนา อฺเน วา ปพฺพชิเตน อคฺคหิตอคฺโค, อยํ อนามฏฺปิณฺฑปาโต. ปฏิสนฺถาโร ‘‘วิหารปฺปตฺตํ อาคนฺตุกํ วา ทลิทฺทาทึ วา ทิสฺวา ‘ปานียํ ปิวา’ติ ทาตพฺพํ, ปาทมกฺขนเตลํ ทาตพฺพํ, กาเล อาคตสฺส ยาคุภตฺตํ, วิกาเล อาคตสฺส สเจ ตณฺฑุลา อตฺถิ, ตณฺฑุลา ทาตพฺพา, สยนฏฺานํ ทาตพฺพํ, โจรานํ ปน สงฺฆิกมฺปิทาตพฺพ’’นฺติ วุตฺโต. อวเสสปฏิสนฺถาโร ปน อปจฺจาสีสนฺเตน กาตพฺโพ. ตถา ธมฺมปฏิสนฺถาโรปิ ยสฺส กสฺสจิ ทาตพฺโพว.

๒๗๙. เตสนฺติ อฺาตกาทีนํ คิหีนํ. กยิราติ ‘‘ภณถา’’ติ วุตฺเต กเรยฺย. ‘‘น กโรมา’’ติ วุตฺเต สเจ วิปฺปฏิสาริโน ภวิสฺสนฺติ, กาตพฺพํ. นตฺตโนติ อตฺตโน สุตฺโตทเกหิ น กยิราติ โยชนียํ. เอวํ สามฺเน ปริตฺเต ปฏิปชฺชนวิธึ ทสฺเสตฺวา อิทานิ อาฏานาฏิยปริตฺเต ปฏิปชฺชิตพฺพวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘ภณิตพฺพ’’นฺติอาทิมาห. ภณาเปนฺเตติ ‘‘ภณถา’’ติ ¶ อชฺเฌสนปุพฺพกํ ปโยเชนฺเต. ปริตฺตํ สาสโนคธนฺติ ปมเมว อาฏานาฏิยสุตฺตํ อภณิตฺวา สาสนปริยาปนฺนํ เมตฺตสุตฺตํ ธชคฺคสุตฺตํ รตนสุตฺตนฺติ อิมานิ สุตฺตานิ สตฺตาหํ ภณิตฺวา ยถาปริกมฺมํ ปริตฺตํ อาฏานาฏิยปริตฺตํ ภณิตพฺพนฺติ โยชนา.

๒๘๐. ‘‘อาคนฺตฺวา สีลํ เทตุ, ธมฺมํ ปริตฺตฺจ ภาสตู’’ติ เกนจิ เปสิโต คนฺตฺวา สีลํ วา ทาตุํ ธมฺมํ ปริตฺตํ วา วตฺตุํ ลพฺภตีติ สมฺพนฺโธ.

เภสชฺชนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๘๑. ปุคฺคล-สทฺทมตฺเต ¶ ปยุตฺเต อตฺตโนปิ คหณสมฺภโว สิยาติ พฺยภิจารตฺถํ อฺ-สทฺทปฺปโยโค. สติ สมฺภเว พฺยภิจาเร วิเสสนํ สาตฺถกํ โหตีติ. ทสเภทมฺปิ รตนนฺติ ‘‘มุตฺตา มณิ เวฬุริโย สงฺโข สิลา ปวาฬํ รชตํ ชาตรูปํ โลหิตงฺโก มสารคลฺล’’นฺติ (ปาจิ. ๕๐๖) เอวํ วุตฺตํ ทสเภทมฺปิ รตนํ. อุคฺคณฺหนฺตสฺสาติ คณฺหนฺตสฺส สมฺปฏิจฺฉนฺตสฺส.

๒๘๒-๓. เตสุ อตฺตตฺถํ อุคฺคณฺหนฺตสฺส ทฺวีสุ นิสฺสคฺคีติ สมฺพนฺโธ. เตสูติ เตสุ ทสสุ มชฺเฌ. ทฺวีสูติ รชตชาตรูปสงฺขาเตสุ ทฺวีสุ นิสฺสคฺคิยวตฺถูสุ. อตฺตตฺถนฺติ อิมินา นวกมฺมาทีนํ ปฺจนฺนํ อตฺถาย ทุกฺกฏนฺติ ทีเปติ. เสเสสุ ทุกฺกฏนฺติ อวเสเสสุ อฏฺสุ สพฺเพสมฺปิ อตฺถาย อุคฺคณฺหนฺตสฺส ทุกฺกฏนฺติ อตฺโถ. คณฺจ สงฺฆฺจ ปุคฺคลฺจ อนามสิตฺวา ‘‘เจตฺยสฺส นวกมฺมสฺส ทมฺมี’’ติ วุตฺเต จ น ปฏิกฺขิเปติ สมฺพนฺธนียํ. น ปฏิกฺขิเปติ อิมินา สงฺฆาทึ อามสิตฺวา วุตฺเต ปฏิกฺขิปนํ ทีเปติ. ปฏิกฺขิตฺเต ‘‘กปฺปิยการกานํ วา หตฺเถ ภวิสฺสติ, มม ปุริสานํ มยฺหเมว วา หตฺเถ ภวิสฺสติ, เกวลํ ตุมฺเห ปจฺจเย ปริภุฺชถา’’ติ วทติ, วฏฺฏติ. จตุปจฺจยตฺถาย จ ทินฺนํ เยน เยน อตฺโถ โหติ, ตทตฺถํ อุปเนตพฺพํ. เตสํ จีวรตฺถาย ทินฺนํ จีวเรเยว อุปเนตพฺพํ. สเจ จีวเรน ตาทิโส อตฺโถ นตฺถิ, ปิณฺฑปาตาทีหิ สงฺโฆ กิลมติ, สงฺฆสุฏฺุตาย อปโลเกตฺวา ตทตฺถายปิ อุปเนตพฺพํ. เอส นโย ปิณฺฑปาตคิลานปจฺจยตฺถาย ¶ ทินฺเนปิ. เสนาสนตฺถาย ทินฺนํ ปน ครุภณฺฑตฺตา ตตฺเถว อุปเนตพฺพํ, เสนาสเนสุ นสฺสนฺเตสุ ชคฺคนตฺถํ มูลจฺเฉชฺชํ อกตฺวา อวิสฺสชฺเชตฺวา ยาปนมตฺตํ ปริภุฺชิตพฺพํ.

๒๘๔. เขตฺตาทีนํ ¶ เกสฺจิ ทุกฺกฏวตฺถูนํ สมฺปฏิจฺฉนูปายํ ทสฺเสตุํ ‘‘เขตฺต’’นฺติอาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ เขตฺตนฺติ ปุพฺพณฺณวิรุหนฏฺานํ. วตฺถุนฺติ อปรณฺณอุจฺฉุผลาทีนํ วิรุหนฏฺานํ. ทาสปสฺวาทิกนฺติ ทาสปสุปุปฺผารามผลารามาทิกํ. ปฏิกฺขิปิตฺวา กปฺปิเยน กเมน จ คณฺเหยฺยาติ สมฺพนฺโธ. กปฺปิเยน กเมน จาติ เอตฺถ กม-สทฺโท โวหารปฺปฏิปาฏิวจโน, ตสฺมา ปเรสํ อตฺตโน จ กปฺปิยโวหารกฺกเมเนวาติ อตฺโถ.

โส จ เขตฺตวตฺถูสุ ตาว ‘‘จตฺตาโร ปจฺจเย ปริภุฺชถา’’ติ วา ‘‘กปฺปิยการกานํ หตฺเถ ภวิสฺสตี’’ติ วา ‘‘สงฺโฆ กปฺปิยภณฺฑํ ภุฺชตู’’ติ วา ‘‘สีมํ เทมา’’ติ วา ปเรหิ วุตฺโต, ‘‘สาธุ, อุปาสก มิคปกฺขิโน เอตฺถ นิพฺภยา สุเขน ชีวิสฺสนฺตี’’ติ อตฺตนา วา ตฬาเก ยถาวุตฺเตเนว ‘‘อุทกํ ปริภุฺชิสฺสนฺติ, ภณฺฑกํ โธวิสฺสนฺติ, มิคปกฺขิโน ปิวิสฺสนฺตี’’ติ ปเรหิ วา ‘‘สาธุ, อุปาสก, สงฺโฆ ปานียํ ปิวิสฺสตี’’ติอาทินา อตฺตนา วา ทาเส ‘‘อารามิกํ ทมฺมิ, เวยฺยาวจฺจกรํ ทมฺมิ, กปฺปิยการกํ ทมฺมี’’ติ วา ปสูสุ ‘‘ปฺจโครสปริโภคตฺถาย ทมฺมี’’ติ อาราเม ‘‘วนํ ทมฺมี’’ติ เอวมาทินา วุตฺโต เวทิตพฺโพ. สเจ ปน โกจิ อพฺยตฺโต อกปฺปิยโวหาเรน เขตฺตาทึ ปฏิคฺคณฺหาติ วา กาเรติ วา, ตํ ภิกฺขูหิ น ปริภุฺชิตพฺพํ, ตํ นิสฺสาย ลทฺธํ กปฺปิยภณฺฑมฺปิ อกปฺปิยเมว. อพฺยตฺเตน ปน ลชฺชีภิกฺขุนา การาปิเตสุ กิฺจาปิ ปฏิคฺคหณํ กปฺปิยํ, ภิกฺขุสฺส ปโยคปจฺจยา อุปฺปนฺเนน มิสฺสตฺตา วิสคตปิณฺฑปาโต วิย, อกปฺปิยมํสโภชนํ วิย จ ทุพฺพินิพฺโภคํ โหติ, สพฺเพสํ อกปฺปิยเมว.

๒๘๕-๖. นว…เป… กิริยา จ อนเว มตฺติกุทฺธารณฺจ พนฺโธ จ อาฬิยา ถิรกาโร จ อนเว เกทาเร อติเรกภาคคฺคหณฺจ นเว จ อปริจฺฉินฺนภาเค สสฺเส ‘‘เอตฺตเก ¶ เทถา’’ติ กหาปณุฏฺาปนฺจาติ สพฺเพสมฺปิ อกปฺปิยนฺติ สมฺพนฺโธ. มาติกา จ เกทาโร จ ตฬาโก จาติ ทฺวนฺโท มาติก…เป… ตฬากา. เตสํ กิริยาติ สมาโส. อนเวติ จตุปจฺจยวเสน ปฏิคฺคหิเต ปุราณตฬาเก. อุทกวเสน ปฏิคฺคหิเต ปน สุทฺธจิตฺตานํ วฏฺฏติ. พนฺโธติ ¶ ปาฬิยา พนฺโธ. โปราณเกทาเร นิยมิตปกติภาคตฺตา อาห ‘‘อนเว’’ติ. อปริจฺฉินฺนภาเคติ ‘‘เอตฺตเก ภูมิภาเค เอตฺตโก ภาโค ทาตพฺโพ’’ติ เอวํ อปริจฺฉินฺนภาเค.

๒๘๗-๙. ‘‘กส วปฺป’’ อิจฺจาทึ อวตฺวา จ ‘‘เอตฺตกาย ภูมิยา เอตฺตโก ภาโค เทยฺโย’’ติ ภูมึ วา ปติฏฺาเปติ, ตสฺเสเวตมกปฺปิยนฺติ สมฺพนฺโธ. จ-สทฺโท อวธารเณ. ปติฏฺาเปตีติ โย ภิกฺขุ ปติฏฺาเปติ. ตสฺเสวาติ ตสฺส ปติฏฺาปกภิกฺขุสฺเสว. เอตนฺติ ปติฏฺาปิตภูมิโต ลทฺธธฺํ ‘‘เอตฺตเก ภูมิภาเค สสฺสํ กตํ, เอตฺตกํ คณฺหถา’’ติ เอวํ วทนฺเต ปมาณคณฺหนตฺถํ ทณฺฑรชฺชุภิ มินเน วา ขเล ตฺวา รกฺขเณ วา ตํ นีหราปเน วา โกฏฺาคาราทิปฏิสามเน วา เอตํ ตสฺเสว อกปฺปิยนฺติ สมฺพนฺธนียํ. ปติฏฺาเปติ จาติ โส ภิกฺขุ ปติฏฺาเปติ จ. กตนฺติ อมฺเหหิ กตํ. วทนฺเตวนฺติ เอวํ กสฺสเก วทนฺเต. ปมาณนฺติ ภูมิปฺปมาณํ. นีหราปเนติ ขลโต เคหสฺส นีหราปเน. เอตนฺติ มิตลทฺธรกฺขิตาทิกํ. ตสฺเสวาติ มานกรกฺขกาทิโน เอว. อปุพฺพสฺส อนุปฺปาทิตตฺตา อฺเสํ กปฺปตีติ อาห ‘‘ตสฺเสเวตมกปฺปิย’’นฺติ.

๒๙๐. ปฏิสามนปฺปสงฺเคนาห ‘‘ปฏิสาเมยฺยา’’ติอาทิ. ปิตุสนฺตกมฺปิ คิหิสนฺตกํ ยํ กิฺจีติ สมฺพนฺโธ. ปิตุสนฺตกนฺติ ปิตา จ มาตา จ ปิตโร, เตสํ สนฺตกํ. คิหิสนฺตกนฺติ อิมินา ¶ ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ สนฺตกํ ยํ กิฺจิ ปริกฺขารํ ปฏิสาเมตุํ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ยํ กิฺจีติ กปฺปิยํ อกปฺปิยํ วา อนฺตมโส มาตุกณฺณปิฬนฺธนตาลปณฺณมฺปิ. ภณฺฑาคาริกสีเสนาติ สีสงฺคมิว ปธานํ ยํ กิฺจิ ‘‘สีส’’นฺติ อิธ อุปจารวเสน วุจฺจติ, ตถา ภณฺฑาคาริกสทฺโทปิ ภาวปฺปธาโน, ภณฺฑาคาริโก ภณฺฑาคาริกตฺตํ สีสํ ปธานนฺติ วิเสสนปรปเท กมฺมธารโย, เตน, ภณฺฑาคาริกตฺตสฺส ปธานกรเณนาติ อตฺโถ.

๒๙๑-๒. อวสฺสํ ปฏิสามิยนฺติ อวสฺสํ สงฺโคเปตพฺพํ. วุตฺเตปีติ มาตาปิตูหิ วุตฺเตปิ.

๒๙๓-๔. วฑฺฒกิอาทโย วา ราชวลฺลภา วา ‘‘สกํ ปริกฺขารํ วา สยนภณฺฑํ วา ปฏิสาเมตฺวา เทหี’’ติ ยทิ วทนฺติ, ฉนฺทโตปิ ภยาปิ น กเรยฺยาติ โยชนา. ปริกฺขารนฺติ วาสิผรสุอาทิอุปกรณภณฺฑํ. ฉนฺทโตปิ ภยาปีติ วฑฺฒกิอาทีสุ ฉนฺเทน, ราชวลฺลเภสุ ภเยน.

๒๙๕-๖. ปฏิสามิตุํ ¶ วฏฺฏตีติ โยเชตพฺพํ. สงฺกนฺตีติ ยาทิเส ปเทเส ‘‘ภิกฺขูหิ วา สามเณเรหิ วา คหิตํ ภวิสฺสตี’’ติ สงฺกํ อุปฺปาเทนฺติ, ตาทิเส วิหาราวสถสฺสนฺโตติ โยชนียํ. วิหาราวสถสฺสาติ วิหารสฺส จ อาวสถสฺส จ. รตนนฺติ ทสวิธํ รตนํ. รตฺนสมฺมตนฺติ วตฺถาทิกํ. นิกฺขิเปยฺยาติ สามิเก ทิฏฺเ นิยเมตฺวา ทาตุํ ‘‘เอตฺตกา กหาปณา’’ติอาทินานุรูเปน มตฺติกลฺฉนาทินิมิตฺเตน วา สฺาณํ กตฺวา นิกฺขิเปยฺย. คเหตฺวานาติ ตาทิเส อสติ อตฺตนาว คเหตฺวา. ตาทิเสติ รตเน วา รตนสมฺมเต วา สติ. สามิกานาคมํ ตฺวาติ ยทิ อตฺตนิ อาสงฺกนฺติ, มคฺคา โอกฺกมฺม นิสีทิย ปจฺฉา สามิกานํ อนาคมนํ ¶ วิฺาย. ปติรูปนฺติ รตนสมฺมเต ปํสุกูลคฺคหณํ รตเน นิรุสฺสุกฺกคมนนฺติ เอวรูปํ ภิกฺขูนํ อนุรูปนฺติ.

อุคฺคหนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๒๙๗. ททโตติ สสนฺตกํ ปรสนฺตกฺจ เทนฺตสฺส. กุลทูสนทุกฺกฏนฺติ อตฺตโน ทุปฺปฏิปตฺติยา กุลานํ ทูสนํ ปสาทวินาสนํ กุลทูสนํ, เตน ทุกฺกฏํ กุลทูสนทุกฺกฏํ.

๒๙๘. เอตฺถ สงฺฆิกํ ครุภณฺฑํ อิสฺสเรน เทนฺตสฺส ถุลฺลจฺจยนฺติ สมฺพนฺโธ. เอตฺถาติ เอเตสํ ปุปฺผาทีนํ มชฺเฌ. อิสฺสเรนาติ ตทฺธิตโลเปน วุตฺตํ, อิสฺสริเยน อิสฺสรวตายาติ อตฺโถ. เทนฺตสฺสาติ กุลสงฺคหตฺถาย อิสฺสรวตาย ททโต. ถุลฺลจฺจยนฺติ กุลสงฺคหตฺถาย ททโต ‘‘กุลทูสนทุกฺกฏ’’นฺติ สามฺวิหิตทุกฺกเฏน สทฺธึ ‘‘ปฺจิมานิ, ภิกฺขเว, อวิสฺสชฺชิยานิ, น วิสฺสชฺเชตพฺพานิ สงฺเฆน วา คเณน วา ปุคฺคเลน วา, วิสฺสชฺชิตานิปิ อวิสฺสชฺชิตานิ โหนฺติ. โย วิสฺสชฺเชยฺย, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺสา’’ติ (จูฬว. ๓๒๑) เอวํ วุตฺตถุลฺลจฺจยนฺติ อตฺโถ. อฺตฺถ ถุลฺลจฺจยเมว. เสนาสนตฺถาย นิยมิเตปิ เอเสว นโย. สงฺฆสฺส สนฺตกํ เถยฺยา เทนฺตสฺส ทุกฺกฏาทีนีติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. เทนฺตสฺสาติ วุตฺตนยเมว. ทุกฺกฏาทีนีติ กุลสงฺคหตฺถาย ททโต กุลทูสนทุกฺกเฏน สทฺธึ มาสเก วา อูนมาสเก วา ทุกฺกฏํ ¶ , อติเรกมาสเก วา อูนปฺจมาสเก วา ถุลฺลจฺจยํ, ปฺจมาสเก วา อติเรกปฺจมาสเก วา ปาราชิกนฺติ เอวํ ทุกฺกฏาทีนิ โหนฺตีติ อตฺโถ. อฺตฺถ ทุกฺกฏาทีเนว.

๒๙๙-๓๐๐. กุลสงฺคหตฺถํ ¶ ผลปุปฺผูปคํ รุกฺขํ สพฺพถา โรเปตุฺจ โรปาเปตุฺจ ชคฺคิตุฺจ น วฏฺฏตีติ สมฺพนฺธนียํ. จ-สทฺโท โอจินิตุํ โอจินาเปตุํ, คนฺถิตุํ คนฺถาเปตุนฺติ จ อวุตฺตานิ จ สมุจฺจิโนติ. ผลปุปฺผานิ สมฺปาทนวเสน อุปคจฺฉตีติ ผลปุปฺผูปคํ. สพฺพถาติ กปฺปิยโวหารอกปฺปิยโวหารปริยายโอภาสนิมิตฺตกมฺมวเสน สพฺพปฺปกาเรเนว. ตตฺถ กปฺปิยโวหาโร นาม ‘‘อิมํ รุกฺขํ ชาน, อิมํ อาวาฏํ ชาน, อิมํ มาลาวจฺฉํ ชาน, เอตฺถ อุทกํ ชานา’’ติ วจนํ, สุกฺขมาติกาย อุชุกรณฺจ. ตพฺพิปริยาเยน อกปฺปิยโวหาโร นาม. ปริยาโย นาม ‘‘ปณฺฑิเตน มาลาวจฺฉาทโย โรปาเปตพฺพา, น จิรสฺเสว อุปการาย สํวตฺตนฺตี’’ติอาทิวจนํ. โอภาโส นาม กุทฺทาลขณิตฺตาทีนิ จ มาลาวจฺเฉ จ คเหตฺวา านํ. นิมิตฺตกมฺมํ นาม กุทฺทาลอุทกภาชนาทีนํ อาหริตฺวา สมีเป ปนํ. ชคฺคิตุนฺติ วทนฺติ อุทกเสจนาทีนิ กตฺวา. คนฺถนคนฺถาปเนสุ ปน สพฺพาปิ ฉ ปุปฺผวิกติโย เวทิตพฺพา คนฺถิมํ โคปฺผิมํ เวธิมํ เวิมํ ปูริมํ วายิมนฺติ. นามวเสเนว ปเนเตสํ วิเสโส เวทิตพฺโพ. ตํ ปน กุลสงฺคหโต อฺตฺราปิ ภิกฺขุสฺส กาตุมฺปิ อกปฺปิยวจเนน การาเปตุมฺปิ น วฏฺฏติ. ‘‘เอวํ ชาน, เอวํ กเต โสเภยฺย, ยถา เอตานิ ปุปฺผานิ น วิกิริยนฺติ, ตถา กโรหี’’ติอาทินา ปน กปฺปิยวจเนน การาเปตุํ วินา กุลสงฺคหํ วฏฺฏติ. โรปนาทีนีติ อกปฺปิยปถวิยํ โรปาปนสิฺจาปนาทีนิ, อฺตฺถ โรปนาทีนิ.

๓๐๑-๒. อิทานิ ปุปฺผทานาทีสุ อฏฺสุ กุลสงฺคหวตฺถูสุ อวเสสานิ ทฺเว ทสฺเสตุํ ‘‘วุตฺตาวา’’ติอาทิมาห. วุตฺตาว มิจฺฉาชีววิวชฺชนายํ วุตฺตา เอว. ชงฺฆเปสเน วินิจฺฉโย วุจฺจตีติ ปาเสโส. ปิตโร ภณฺฑุํ สกํ เวยฺยาวจฺจกรํ เปตฺวา คิหิกมฺเมสุ ทูตสาสนํ หรเณ ปทวาเรน ¶ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. สหธมฺมิเกสุ วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ปิตาทโยว วุตฺตา. คิหิกมฺมสูติ วิสยสตฺตมี. ปทวาเรนาติ ปทกฺกเมน, ปเท ปเทติ อธิปฺปาโย. ปมํ สาสนํ อคฺคเหตฺวาปิ ปุน วทโต ทุกฺกฏนฺติ โยเชตพฺพํ. ปุนาติ ปจฺฉา. ‘‘อยํ ทานิ โส คาโม, หนฺท นํ สาสนํ อาโรเจมี’’ติ มคฺคา โอกฺกมนฺตสฺส จ ปเท ปเท วทโต จ ทุกฺกฏนฺติ อธิปฺปาโย. ตสฺส ปน สาสนํ ปฏิกฺขิปิตฺวา สยเมว การุฺเ ิเตน คนฺตฺวา อตฺตโน ปติรูปํ ¶ สาสนํ อาโรเจตุํ, ‘‘มม วจเนน ภควโต ปาเท วนฺทถา’’ติอาทิกํ คิหีนํ กปฺปิยสาสนํ หริตุฺจ วฏฺฏติ.

๓๐๓. อภูตาโรจนรูปิยสํโวหารุคฺคหาทิสาติ อภูตาโรจนาย รูปิยสํโวหาเร จ อุคฺคเห อุปฺปนฺนปจฺจเย อาทิสนฺติ กเถนฺติ ปกาเสนฺตีติ อภูตา…เป… หาทิสา, ตํสทิสาติ วุตฺตํ โหติ.

๓๐๔. ปิตูนํ หราเปตฺวา หริตฺวาปิ ปุปฺผานิ วตฺถุปูชตฺถํ ทาตุํ, เสสาตีนํ ปตฺตานํ วตฺถุปูชตฺถํ ทาตุนฺติ โยชนียํ. ‘‘หราเปตฺวา หริตฺวา’’ติ วุตฺเต ‘‘ปกฺโกสิตฺวา ปกฺโกสาเปตฺวา วา’’ติ วุตฺตเมว สิยาติ น วุตฺตํ. ปตฺตานนฺติ ปกฺโกสเกน ปตฺตาปิ คหิตา. วตฺถุปูชตฺถนฺติ รตนตฺตยปูชนตฺถํ. อุปาสกานมฺปิ ปน สมฺปตฺตานํ วตฺถุปูชตฺถํ ทาตุํ วฏฺฏติเยว. ลิงฺคาทิปูชตฺถนฺติ สิวลิงฺคคิณฺฑุพิมฺพาทิปูชนตฺถํ.

๓๐๕. ตถา ผลนฺติ อิมินา ปุปฺเผ วุตฺตํ สพฺพํ อปทิสติ. ปริพฺพยวิหีนานนฺติ ปริพฺพยํ ปาเถยฺยํ วิหีนํ นฏฺํ เยสํ อาคนฺตุกานนฺติ สมาโส. สปรนฺติ อตฺตโน วิสฺสาสิกา. อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๖-๔๓๗) ปน ‘‘อตฺตโน สนฺตกํเยวา’’ติ วจนํ ถุลฺลจฺจยาทิวิภาคโต โมเจตฺวา วุตฺตํ.

๓๐๖. สมฺมเตน ¶ เทยฺยนฺติ โยชนา. เทยฺยนฺติ จตุตฺถภาคํ ทาตพฺพํ. อิตเรน ตุ อปโลเกตฺวา ทาตพฺพนฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. อิตเรน ตุ อสมฺมเตน ปน.

๓๐๗. ปริจฺฉิชฺชาติ ‘‘เอตฺตกานิ ผลานิ ทาตพฺพานี’’ติ เอวํ ผลปริจฺเฉเทน วา ‘‘อิเมหิ รุกฺเขหิ ทาตพฺพานี’’ติ เอวํ รุกฺขปริจฺเฉเทน วา ปริจฺฉินฺทิตฺวา. ตโตติ ปริจฺฉินฺนผลโต รุกฺขโต วา. ยาจมานสฺส คิลานสฺเสตรสฺส วาติ สมฺพนฺธนียํ. รุกฺขาว ทสฺสิยาติ ‘‘อิธ ผลานิ สุนฺทรานิ, อิโต คณฺหถา’’ติ อวตฺวา ‘‘อิโต คเหตุํ ลพฺภตี’’ติ รุกฺขา วา ทสฺเสตพฺพา.

๓๐๘. อิทานิ อฏฺสุ ปุปฺผาทีนํ จตุนฺนํ วินิจฺฉยํ ทสฺเสตฺวา ยถาวุตฺตผลปุปฺผวินิจฺฉยํ อวเสเสสุ ¶ จตูสุ อปทิสนฺโต ‘‘สิรีสา’’ติอาทิมาห. สิรีสจุณฺณกสวาทิจุณฺเณติ กสาวํ ยํ กิฺจิ อาทิ ยสฺส, ตเมว จุณฺณํ, สิรีสจุณฺณฺจ กสาวาทิจุณฺณฺจาติ สมาโส. ‘‘สิรีสจุณฺณํ วา อฺํ วา กสาว’’นฺติ หิ อฏฺกถายํ (ปารา. อฏฺ. ๒.๔๓๖-๔๓๗) วุตฺตํ. ‘‘กสาวาที’’ติ วตฺตพฺเพ รสฺเสน วุตฺตํ. เสเสสูติ เวฬุอาทีสุ ตีสุ. ปาฬิยา อวุตฺตสฺสาปิ อฏฺกถายํ วุตฺตตฺตา อาห ‘‘ปณฺณมฺเปตฺถ ปเวสเย’’ติ. เอตฺถาติ ปุปฺผาทีสูติ.

๓๙. วสฺสูปนายิกนิทฺเทสวณฺณนา

๓๐๙-๓๑๐. ปุริมิกา ปจฺฉิมิกา อิติ วสฺสูปนายิกา ทุเวติ สมฺพนฺโธ. อาสาฬฺหิปุณฺณมาย อนนฺตเร ปาฏิปททิวเส อุปคนฺตพฺพา ปจฺฉิมิกาย ปุเร ภวาติ ปุริมา, สา เอว ปุริมิกา. ตโต ปจฺฉา ภวา อปราย ปุณฺณมาย อนนฺตเร ¶ ปาฏิปททิวเส อุปคนฺตพฺพา ปจฺฉิมิกา. อุปนยนํ ปาปุณนํ อุปคมนํ อุปนายิกา, วสฺสนฺติ วุฏฺิ, อิธ ปน วสฺสกาลํ ‘‘วสฺส’’นฺติ อุปจาเรน คเหตฺวา ตตฺถ วาโส อุปจาเรเนว ‘‘วสฺส’’นฺติ วุจฺจติ, วสฺสสฺส วสฺสาวาสสฺส อุปนายิกา วจีเภทวเสน วา อาลยกรณวเสน วา อุปคมนํ วสฺสูปนายิกา. ตตฺถ อาลยปริคฺคาโห จ วจีเภโท จาติ ปุริมิกา วสฺสูปนายิกา ทุเว, อาลยปริคฺคาโห จ วจีเภโท จาติ ปจฺฉิมิกา วสฺสูปนายิกา ทุเวภิ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ตตฺถาติ ตาสุ ทฺวีสุ. ตทุภยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เอทิโส’’ติอาทิ วุตฺตํ. โส อาลยปริคฺคาโห จ วจีเภโท จ ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร อิมํ เตมาสํ วสฺสํ อุเปมิ, อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ เอทิโส, เอตาทิโสติ อตฺโถ. เอตฺถ จ กมุปฺปตฺติอนาทรา วจีเภโท ปมํ วุตฺโต. อุภยถา วสฺสํ อุปคนฺตุํ วฏฺฏติ. เตเนว อฏฺกถายํ (วิ. สงฺค. อฏฺ. ๑๗๙; มหาว. อฏฺ. ๒๐๗) ‘‘สเจปิ ‘อิธ วสฺสํ วสิสฺสามี’ติ อาลโย อตฺถิ, อสติยา ปน วสฺสํ น อุเปติ, คหิตเสนาสนํ สุคฺคหิตํ, ฉินฺนวสฺโส น โหติ, ปวาเรตุํ ลภติเยว, วินาปิ หิ วจีเภทํ อาลยกรณมตฺเตนปิ วสฺสํ อุปคตเมว โหตี’’ติ วุตฺตํ. นาวาสตฺถวเชสุ ปน ปริเยสิตฺวา เสนาสนํ อลภนฺเตน อาลยกรณมตฺเตเนว อุปคนฺตพฺพํ. อุปคจฺฉนฺเตน จ วิหารํ ปฏิชคฺคิตฺวา ปานียํ ¶ ปริโภชนียํ อุปฏฺาเปตฺวา สพฺพํ เจติยวนฺทนาทิสามีจิกมฺมํ นิฏฺาเปตฺวา อุปคนฺตพฺพํ. อาลยปริคฺคเห อาลยํ ทสฺเสตุํ ‘‘จิตฺตุปฺปาเทตฺถ อาลโย’’ติ อาห. เอตฺถาติ ทฺวีสุ.

๓๑๑. ตทหูติ ตสฺมึ วสฺสูปนายิกทิวเส. ชานนฺติ ‘‘อชฺช วสฺสูปนายิกา’’ติ ชานนฺโต, อนุปคจฺฉโตติมสฺส วิเสสนํ.

๓๑๒. ทุติยนฺติ ¶ ปจฺฉิมิกํ. อนุปคโตติ เกนจิ อนฺตราเยน ปุริมิกํ อนุปคโต. เตมาสนฺติ ปุริมํ วา เตมาสํ ปจฺฉิมํ วา เตมาสํ. วสฺสํ อุปคนฺตฺวา ปน อรุณํ อนุฏฺาเปตฺวาปิ ตทเหว สตฺตาหกรณีเยน ปกฺกมนฺตสฺสาปิ อนฺโตสตฺตาเห นิวตฺเตนฺตสฺสาปิ อนาปตฺติ.

๓๑๓-๕. มาตาปิตูนํ ปฺจนฺนํ สหธมฺมิกานฺจ อตฺถาย คิลานตทุปฏฺากภตฺตํ โอสธฺจ เอสิสฺสํ วา ปุจฺฉิสฺสามิ วา อุปฏฺิสฺสํ วา คนฺตฺวา อหํ นาภิรตํ วูปกาเสสฺสํ วา กุกฺกุจฺจํ วิโนทนฺจ ทิฏฺึ วิเวจนฺจ ครุกาทิกํ วุฏฺานํ วาปิ อุสฺสุกฺกํ วาปิ กริสฺสํ วาปิ กาเรสฺสํ วาปีติ เอวมาทินา สตฺตาหกิจฺเจน ปหิเตปิ วา อปหิเตปิ วา คนฺตุํ ลพฺภนฺติ โยชนา.

เอตฺถ ปน ลพฺภมานกวเสน โยเชตฺวา วกฺขมานนเยน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. มาตาทิสุติยา เตเยว คิลาน-สทฺเทน คยฺหนฺติ, เตสํ อุปฏฺากา ตทุปฏฺากา, คิลานา จ ตทุปฏฺากา จ, เตสํ ภตฺตนฺติ สมาโส. โอสธนฺติ เตสํเยว คิลานานํ เภสชฺชํ. เอสิสฺสนฺติ ปริเยสิสฺสามิ. ปุจฺฉิสฺสามีติ เตเยว สตฺตชเน คิลาเน ปุจฺฉิสฺสํ. อุปฏฺิสฺสนฺติ เตเยว คิลาเน อุปฏฺหิสฺสามิ. อภิรมตีติ อภิรโต, วิสภาครูปาทิทสฺสเนน สาสเน น อภิรโต นาภิรโต. อภิรมณํ วา อภิรตํ, นตฺถิ อภิรตมสฺสาติ นาภิรโต, ตํ. สหธมฺมิเกสุ โย นาภิรโต, ตํ วูปกาเสสฺสํ วิกฺเขปหรณตฺถํ อฺตฺถ นยิสฺสามิ. กุกฺกุจฺจนฺติ ปฺจนฺนํเยว อุปฺปนฺนํ วินยกุกฺกุจฺจํ. กิตกโยเค วิกปฺเปน ทุติยา. ทิฏฺินฺติ เตสํเยว มิจฺฉาทิฏฺิยา. ครุกมาทิกนฺติ ครุกํ อาทิ ยสฺสาติ วิคฺคโห. อาทิ-สทฺเทน สามเณรานํ วสฺสปุจฺฉนํ, สิกฺขาสมาทยิตุกามตา, ตชฺชนียาทิกมฺมกรณํ สงฺคหิตํ. วุฏฺานนฺติ ¶ ภิกฺขุโน ครุกาปตฺติยา ปริวาสมานตฺตทานาทีหิ วุฏฺานํ. อุสฺสุกฺกนฺติ วสฺสปุจฺฉนาทิอุสฺสุกฺกํ. เอวมาทินาติ ¶ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ทิฏฺิคตาทีนํ ธมฺมกถากรณาทึ สงฺคณฺหาติ. คนฺตุํ ลพฺภนฺติ เอตฺถ คจฺฉนฺเตน อนฺโตอุปจารสีมายํ ิเตเนว ‘‘อนฺโตสตฺตาเห อาคจฺฉิสฺสามี’’ติ อาโภคํ กตฺวา คนฺตพฺพํ. สเจ อาโภคํ อกตฺวา อุปจารสีมํ อติกฺกมติ, ฉินฺนวสฺโส โหตีติ วทนฺติ. สตฺตาหกิจฺเจนาติ สตฺตาหสฺส ลพฺภมานกํ วุตฺตํ วกฺขมานฺจ สงฺฆกมฺมาทิ กิจฺจํ สตฺตาหกิจฺจํ. สตฺตมอรุณมตฺตสฺเสว วิหาเร อุฏฺาปนียตฺตา สตฺตาหสฺส สากลฺเลน คหณํ.

๓๑๖. สงฺฆกมฺเม วเชติ สงฺฆสฺส กิจฺเจ อุโปสถาคาราทีสุ เสนาสเนสุ วา เจติยฉตฺตเวทิกาทีสุ วา อนฺตมโส ปุคฺคลิกเสนาสเนสุ วาปิ กตฺตพฺพนิมิตฺเต วเชยฺยาติ อตฺโถ. ธมฺมสวนตฺถํ นิมนฺติโต วาปิ วเช, ครูหิ เปสิโต วาปิ วเช, ครูนํ ปสฺสิตุํ วาปิ วเชติ โยเชตพฺพํ. นิมนฺติโตติ เอตฺถ สเจ ปมํเยว กติกา กตา โหติ, ‘‘อสุกทิวสํ นาม สนฺนิปติตพฺพ’’นฺติ นิมนฺติโตเยว นาม โหติ. ครูหีติ อาจริยุปชฺฌาเยหิ. ปหิโตติ ภณฺฑโธวนาทิอตฺถาย เปสิโต. ปสฺสิตุนฺติ อคิลาเนปิ.

๓๑๗. ภณฺฑ…เป… ทสฺสเน น วเชติ โยชนียํ. เอตฺถาปิ นิมิตฺตตฺเถ สตฺตมี. ภณฺฑํ นาม จีวรํ. าตี มาตาปิตูหิ อฺเ. อุปฏฺากา อุปาสกา. ‘‘อชฺเชว อาคมิสฺส’’นฺติ อทูรโค น ปาปุเณยฺย, ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. ลพฺภนฺติ อิมสฺส อปาปุณนํ วุตฺตกมฺมํ. อชฺเชวาคมิสฺสนฺติ สามนฺตวิหารํ คนฺตฺวา ปุน อาคจฺฉนฺตสฺส อนฺตรามคฺเค สเจ อรุณุคฺคมนํ โหติ, วสฺสจฺเฉโทปิ น โหติ, รตฺติจฺเฉททุกฺกฏฺจ นตฺถีติ วทนฺติ.

๓๑๘. เสสาตีหีติ ¶ มาตาปิตูหิ อวเสสาตีหิ. นิทฺทิสิตฺวาวาติ ทานธมฺมสวนาทีนิ. ‘‘ปหิเต เปสิเต’’ติ เจตฺถ ‘‘ลพฺภ’’นฺติ อนุวตฺตนียํ.

๓๑๙. อตฺตโน อนฺตราเย สตีติ โจรสรีสปวาฬชีวิตพฺรหฺมจริยนฺตราเย, อนฺตมโส เภสชฺชาลาภปติรูปอุปฏฺากาลาเภปิ. ‘‘วสฺสจฺเฉทการณมฺปิ สตฺตาหกรณียํ สิยา’’ติ เกจิ โปราณา วทนฺติ, ตํ ยุตฺตํ วิย ทิสฺสติ, สพฺพถา วสฺสจฺเฉเทน พหิ วาสาย อนุฺาตการณํ สตฺตาหมตฺตํ พหิ วีตินาเมตฺวา อนฺโตวิหาเรเยว วาเสน วสฺสจฺเฉทาการณํ กถํ นาม น สิยาติ. ฉินฺนวสฺโส โน ปวารเยติ สมฺพนฺโธ.

๓๒๐. ‘‘อเสนาสนิเกนา’’ติ ¶ อิมินาว วิฺายมานตฺถตฺเตปิ ‘‘อชฺโฌกาเส จา’’ติ วจนํ ‘‘อหํ อพฺโภกาสิโก, กึ เม เสนาสเนนา’’ติ วาสานิวตฺตนตฺถํ วุตฺตํ. รุกฺขสฺส สุสิเรติ สุทฺเธ รุกฺขสุสิเร. มหนฺตสฺส ปน สุสิรสฺส อนฺโต ปทรจฺฉทนกุฏิกํ กตฺวา ปวิสนทฺวารํ โยเชตฺวา อุปคนฺตุํ วฏฺฏติ. ‘‘วิฏเปปิ อฏฺฏกํ พนฺธิตฺวา’’ติอาทิ วุตฺตนยเมว. ตถา ฉตฺตจาฏีสุปิ ตทนุรูเปน เวทิตพฺพํ. ฉวกุฏิ นาม ฏงฺกิตมฺจาทิเภทา กุฏิ. ตตฺถ ฏงฺกิตมฺโจ นาม ทีเฆ มฺจปาเท มชฺเฌ วิชฺฌิตฺวา อฏนิโย ปเวเสตฺวา กโต, จตุนฺนํ ปาสาณานํ อุปริ ปาสาณํ อตฺถริตฺวา กตมฺปิ ฏงฺกิตมฺโจ.

๓๒๑. อเสนาสนิเกนาติ ยสฺส ติณปณฺณอิฏฺกสิลาสุธาสงฺขาตานํ ปฺจนฺนํ ฉทนานํ อฺตเรน ฉนฺนํ โยชิตทฺวารพนฺธนํ เสนาสนํ นตฺถิ, เตน. อิทํ ปน วจีเภทํ กตฺวา อธิฏฺานํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ วทนฺติ, ตทยุตฺตํ, ตถา จ สติ นาวาทีสุ วิย วิสุํ วิธาเนน ภวิตพฺพนฺติ. นาวาสตฺถวชูปโคติ อิมินา อเสนาสนิเกน นาวาทีสุ วสฺสํ อุปคนฺตุํ ¶ วฏฺฏตีติ ทีเปติ. ตตฺถ จ กุฏิกํ ปริเยสิตฺวา ลภนฺเตน ตตฺถ ปวิสิตฺวา วิหาราภาวโต ‘‘วิหาเร’’ติ อวตฺวา ‘‘อิธ วสฺสํ อุเปมี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ, อลภนฺเตน อาลโย กาตพฺโพ. ปวาเรตุฺจาติ จ-สทฺเทน วสฺสจฺเฉทนิมิตฺตาย อาปตฺติยา อภาวํ สมฺปิณฺเฑติ. ‘‘วเช สตฺเถ นาวายนฺติ ตีสุ าเนสุ นตฺถิ วสฺสจฺเฉเท อาปตฺติ, ปวาเรตุฺจ ลพฺภตี’’ติ (มหาว. อฏฺ. ๒๐๓) อฏฺกถายํ วุตฺตํ. วสฺสจฺเฉเทติ จ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, เยน วโช เตน คนฺตุ’’นฺติ (มหาว. ๒๐๓) วุตฺตตฺตา, สตฺถสฺส นาวาย จ คมนสภาเวเนว ิตตฺตา จ วสฺสูปคตฏฺาเน อวสิตฺวา อฺตฺถ คมนมตฺตํ สนฺธาย วุตฺตนฺติ เวทิตพฺพํ.

วสฺสูปนายิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๒๒-๕. อารามา…เป… มตฺติกภณฺฑานีติ เอเต ปฺจ อวิภาชิยาติ สมฺพนฺธิตพฺพํ ¶ . ปฺจาติ ‘‘อารามารามวตฺถูนิ เอก’’นฺติอาทินา ราสิวเสน ปฺจ, สรูปวเสน ปเนตานิ ปณฺณํ ติเณ ปกฺขิปิตฺวา ปฺจวีสติวิธานิ โหนฺติ. ตถา จาห –

‘‘ทฺวิสงฺคหานิ ทฺเว โหนฺติ, ตติยํ จตุสงฺคหํ;

จตุตฺถํ นวโกฏฺาสํ, ปฺจมํ อฏฺเภทนํ.

‘‘อิติ ปฺจหิ ราสีหิ, ปฺจนิมฺมลโลจโน;

ปฺจวีสวิธํ นาโถ, ครุภณฺฑํ ปกาสยี’’ติ. (จูฬว. อฏฺ. ๓๒๑);

ตตฺถ อาราโม นาม ปุปฺผาราโม วา ผลาราโม วา. อารามวตฺถุ นาม เตสํเยว ปติฏฺาโนกาโส, วินฏฺเสุ วา เตสุ โปราณกภูมิภาโค. วิหาโร นาม ¶ ปาสาทาทิ ยํ กิฺจิ เสนาสนํ. โลหกุมฺภี นาม กาฬโลเหน วา ตมฺพโลเหน วา กตกุมฺภี. กฏาหาทีสุปิ เอเสว นโย. เอตฺถ ภาณกนฺติ อรฺชโร วุจฺจติ. วารโกติ ฆโฏ. ราสึ อเปกฺขิตฺวา เอเตติ ปุลฺลิงฺคนิทฺเทโส. อวิภาชิยาติ มูลจฺเฉชฺชวเสน อเวภงฺคิยา. ปริวตฺตนวเสน ปน ปริภุฺชนฺตสฺส วิสฺสชฺเชนฺตสฺส จ อนาปตฺติ. อวิสฺสชฺชิยานิ จาติ จ-สทฺเทน อเวภงฺคิยานิ จาติ อวุตฺตํ สมฺปิณฺเฑติ.

๓๒๖-๘. เอกนฺตครุภณฺฑตฺตา อาทิโต ตโย ราสี เปตฺวา จตุตฺถราสิโต ปฏฺาย ครุภณฺฑาครุภณฺเฑ วิภชิตุํ ‘‘วลฺลี’’ติอาทิ อารทฺธํ. อฑฺฒพาหุมตฺตาปิ วลฺลิ จ อฏฺงฺคุลายโต เวฬุ จ มุฏฺิมตฺตมฺปิ ติณาทิ จ เอกมฺปิ ปณฺณฺจ ปากตา วา ปฺจวณฺณา วา ตาลปกฺกปฺปมาณาปิ มตฺติกา จ ตาลปกฺกปฺปมาณาปิ สุธา จ ตาลปกฺกปฺปมาณาปิ กงฺคุฏฺอาทิกา จ ทินฺนา วา ตตฺถชาตกา วา สงฺฆิกา รกฺขิตา อภาชิยา, รชฺชุโยตฺตาทิ จ ทินฺนา สงฺฆิกา อภาชิยาติ โยชนา. เวฬุ ปริณาหโต ปณฺณสูจิทณฺฑมตฺโต คเหตพฺโพ. ติณํ มุฺชํ ปพฺพชฺจ อาทิสทฺทสงฺคหิตํ เปตฺวา อวเสสํ ยํ กิฺจิ ติณํ. ปณฺโณ อฏฺงฺคุลปฺปมาโณ ริตฺตโปตฺถโก ครุภณฺฑเมว. ปากตาติ ปกติยา ชาตา. ปฺจวณฺณาติ รตฺตเสตาทิปฺจวณฺณา. สุธากงฺคุฏฺาทโย มตฺติกคฺคหเณน คหิตา. กงฺคุฏฺอาทิกาติ อาทิ-สทฺเทน สชฺชุรสชาติหิงฺคุลกาทีนํ คหณํ. ทินฺนาติ สงฺฆสฺส ทินฺนา. ตตฺถชาตาติ สงฺฆิกภูมิยํ ชาตา. รชฺชุโยตฺตาทีติ สุตฺตมกจิวากนาฬิเกรหีรจมฺมมยา รชฺชุ จ โยตฺตาทิ จ. อาทิ-สทฺเทน ¶ มกจิวากาทิเก วฏฺเฏตฺวา กตา เอกวฏฺฏา คหิตา. พฺยติเรกวเสน ปเนตฺถ จตุตฺถราสิมฺหิ อิตเร ภาชิยาติ ¶ เวทิตพฺพา. สงฺฆิเก กมฺเม, เจติยสฺส วา กมฺเม นิฏฺิเต ภาชิยาติ โยชนียํ.

๓๒๙. โลหภณฺเฑสุ ภิกฺขุสารุปฺปํ ปตฺตาทิ วา ตถา วิปฺปกตากตํ โลหภณฺฑํ ตถา ปาทคณฺหกํ วารกํ ภาชิยนฺติ โยชนา. ปตฺตาทีติ อโยปตฺโต อยถาลกํ ตมฺพโลหถาลกํ อฺชนิสลากา กณฺณมลหรณี สูจิ ปณฺณสูจิ ขุทฺทโก ปิปฺผลโก ขุทฺทกํ อารกณฺฑกํ กุฺจิกา ตาฬาทิ. วิปฺปกตนฺติ อปรินิฏฺิตํ. อกตนฺติ สพฺพโส อกตํ. ปาทคณฺหกนฺติ สีหฬทีเป ปาทคณฺหนกํ. ปาโท นาม จตุตฺถํโส, มคธนาฬิยา ปฺจนาฬิมตฺตา. มคธนาฬิ จ นาเมสา อูนปฺจปสตา เวทิตพฺพา. ตถา ฆฏโก เตลภาชนฺจ. ยาย วาสิยา เปตฺวา ทนฺตกฏฺจฺเฉทนํ วา อุจฺฉุตจฺฉนํ วา อฺํ มหากมฺมํ กาตุํ น สกฺกา, อยํ ภาชิยา. สมฺมุฺชนิทณฺฑขณนกํ ปน อทณฺฑกํ ผลมตฺตเมว, ยํ สกฺกา สิปาฏิกาย ปกฺขิปิตฺวา ปริหริตุํ, อยํ ภาชนียา. ติปุโกฏฺฏกอุปกรเณสุ ติปุจฺเฉทนกสตฺถกํ สุวณฺณการูปกรเณสุ สุวณฺณจฺเฉทนกสตฺถกํ จมฺมการอุปกรเณสุ จมฺมฉินฺทนกํ ขุทฺทกสตฺถํ นหาปิตตุณฺณการอุปกรเณสุ เปตฺวา มหากตฺตรึ มหาสณฺฑาสฺจ มหาปิปฺผลกฺจ สพฺพานิ ภาชนียภณฺฑานิ. ตถา กุฺจิกา. วุตฺตวิปลฺลาเสน ปน โลหภณฺเฑ อภาชิยาติ เวทิตพฺพา.

๓๓๐. ‘‘เวฬุมฺหี’’ติอาทินา ทารุภณฺฑานิ ทสฺเสติ. ทารุภณฺเฑน ปน สงฺคเหตฺวา สพฺพาปิ ทารุเวฬุจมฺมุปาหนาทิวิกติ เวทิตพฺพา. ฉตฺตทณฺโฑ จ สลากา จาติ ทฺวนฺโท. อุปาหนาย ทณฺฑโก อุปาหนทณฺฑโก.

๓๓๑. อนุฺาตวาสิทณฺโฑติ อนุฺาตวาสิยา ทณฺโฑ. อรณฺชนิสิงฺคาทีติ อาทิ-สทฺเทน อฺชนิสลากา ฉตฺตํ ¶ มุฏฺิปณฺณํ อุปาหนา ธมฺมกรโณ ปาทคณฺหนกโต อนติริตฺตํ อามลกตุมฺพํ อามลกฆโฏ ลาพุกตุมฺพํ ลาพุกฆโฏ วิสาณตุมฺพนฺติ อิทํ สงฺคณฺหาติ.

๓๓๒. ยถาวุตฺตโต อฺํ ทารุภณฺเฑสุ ครุภณฺฑํ. มตฺติกามโย ปาทฆฏโก ภาชิโยติ โยชนา. ปาทฆฏโกติ ปาทสฺส ปโหนโก ฆฏโก. อิมินา มตฺติกาภณฺฑํ อุปลกฺเขติ, ตสฺมา ปตฺโต ถาลกํ กุณฺฑิกาติ อิมานิ ภาชนียานิ, วุตฺตาวเสสา อภาชิยา.

๓๓๓-๔. ครุนา ¶ ครุภณฺฑฺจ ถาวรฺจ ปริวตฺเตยฺย, ถาวเรน จ ถาวรมฺปิ ปริวตฺเตยฺยาติ โยเชตพฺพํ. ครุนา มฺจปีาทินา. ถาวรนฺติ อารามาทิ ปมราสิทฺวยํ. ตถา กตฺวา จ ภุฺชิตุนฺติ เอวฺจ ปริวตฺเตตฺวา ตโต อาภตํ กปฺปิยภณฺฑํ ปริภุฺเชยฺยาติ อตฺโถ, วิธิมฺหิ อยํ ตุํปจฺจโย. ผาติกมฺเมน วลฺลาทึ คณฺเหติ สมฺพนฺธนียํ. ผาติกมฺมํ นาม สมกํ วา อติเรกํ วา ตทคฺฆนกํ วา วฑฺฒิกมฺมํ. เสสนฺติ ปมราสิตฺติกนฺติ.

อเวภงฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๓๕. สทฺวารพนฺธเน โสทุกฺขลกปาสเก าเน ทิวา สยนฺเตน ปริวตฺตกํ ทฺวารํ พนฺเธยฺยาติ สมฺพนฺโธ. ทฺวารฺจ ทฺวารพนฺธนฺจ ทฺวารพนฺธนานิ มชฺเฌปทโลปวเสน, พนฺธน-สทฺเทเนว วา ทฺวารพาหา วุจฺจนฺติ, สห ทฺวารพนฺธเนหีติ สทฺวารพนฺธนํ, านํ. เหฏฺา อุทุกฺขลกฺจ อุปริ ปาสโก จ, สห อุทุกฺขลปาสเกหีติ สมาโส. ตาทิเส าเน ปาการาทิปริกฺเขเปน ภวิตพฺพนฺติ ปริกฺขิตฺเตติ วิฺายติ. โส จ อุจฺจโต สหเสยฺยปฺปโหนเก วุตฺตนโยติ วทนฺติ ¶ . สยนฺเตนาติ ปาเท ภูมิโต โมเจตฺวา นิปชฺชนฺเตน. ปริวตฺตกนฺติ สํวรณวิวรณวเสน อิโต จิโต จ ปริวตฺตนโยคฺคํ. ทฺวารนฺติ อนฺตมโส ทุสฺสสาณิทฺวารมฺปิ. พนฺเธยฺยาติ สพฺพนฺติเมน วิธินา ยาวตา สีสํ น ปวิสติ, ตาวตาปิ พนฺเธยฺย, สํวเรยฺยาติ วุตฺตํ โหติ.

๓๓๖. อาโภโค จาปีติ ‘‘เอส ชคฺคิสฺสตี’’ติ อาโภโค จาปิ. จ-สทฺเทน ‘‘ทฺวารํ ชคฺคาหี’’ติ วจนมฺปิ สมุจฺจิโนติ. สวเส ตํ อาการํ วินาติ สสฺส อตฺตโน วเส อายตฺเต าเน, ยตฺถ ปน พหูนํ สฺจรณตฺตา ทฺวารํ สํวุตมฺปิ สํวุตฏฺาเน น ติฏฺติ, ทฺวารํ อลภนฺตา ปาการํ อภิรุหิตฺวาปิ วิจรนฺติ, ตาทิเส ปริเวเณ สํวรณกิจฺจํ นตฺถิ. อถ วา สสฺส วโส อายตฺโต, น ยกฺขาทีนํ เตหิ คหิตกตฺตสฺส, พนฺธิตฺวา นิปชฺชาปิตตฺตสฺส จ อภาเวนาติ ¶ สวโส. ตสฺมึ สติ ปุพฺเพ วุตฺตทฺวารํ สํวรณอาโภคกรณวจนสงฺขาตํ อาการนฺติ อตฺโถ.

๓๓๗. รตนานีติ มุตฺตาทีนิ ทสวิธานิ. ตตฺถ ปน ชาติผลิกํ อุปาทาย สพฺโพปิ มณิ เวฬุริโยปิ โลหิตงฺโก มสารคลฺโล จ โธตาปิ อโธตวิทฺธาปิ อนามาสา, กาจมณิ จ ปานียสงฺโข โธโต อโธโตปิ อามาสา, สิลา โธตวิทฺธา สุวณฺเณน สทฺธึ ปจิตา มุคฺควณฺณา จ อนามาสา. เจติยฆรโคปกานํ สุวณฺณเจติเย กจวรเมว หริตุํ วฏฺฏติ. อารกูฏโลหมฺปิ ชาตรูปคติกเมว. อิตฺถิรูปานีติ อนฺตมโส ปิฏฺมยอิตฺถิรูปานิปิ. ธฺนฺติ อนฺตมโส ตตฺถชาตกมฺปิ มคฺเค ปสาริตมฺปิ สตฺตวิธํ ธฺํ. กีฬาวเสน อปรณฺณานิ ตาลผลาทีนิปิ อนามาสานิ, ปสาริตมฺปิ น มทฺทนฺเตน คนฺตพฺพํ, อสติ มคฺเค มคฺคํ อธิฏฺาย คนฺตพฺพํ. อิตฺถิปสาธนนฺติ อนฺตมโส ปิฬนฺธนตฺถาย ปิตํ นิวาสนตาลปณฺณมุทฺทิกมฺปิ.

๓๓๘. สิตฺถเตโลทเตเลหีติ ¶ มธุสิตฺถกนิยฺยาสาทีสุ เยน เกนจิ เตลมิสฺสกสิเลเสน จ อุทกมิสฺสกเตเลน จ. ผณหตฺถผเณหีติ ผณมิว ผณํ, องฺคุลีหิ ผณกิจฺจกรเณน หตฺโถเยว ผณํ หตฺถผณํ, ทนฺตมยาทิ ยํ กิฺจิ ผณฺเจว หตฺถผณฺจาติ ทฺวนฺโท. โอสณฺเยฺยาติ โอลิขิตฺวา สนฺนิสีทาเปยฺย.

๓๓๙. เอกปาวุรณา วา เอกตฺถรณา วา น ตุวฏฺฏยุํ, เอกมฺเจ น ตุวฏฺฏยุนฺติ โยชนา. เอกํ ปาวุรณํ เอกํ อตฺถรณํ เอเตสนฺติ วิคฺคโห. น ตุวฏฺฏยุนฺติ น นิปชฺเชยฺยุํ. เอกสฺมึ ภาชเน วาปิ น ภุฺเชยฺยุนฺติ โยเชตพฺพํ.

๓๔๐. มนุสฺสานํ ปมาณงฺคุเลน อฏฺ องฺคุลานิ ยสฺส, อธิเกน สหิตํ อฏฺงฺคุลนฺติ สมาโส. ลสุณํ มคเธสุ ชาตํ อามลกภณฺฑิกํ ลสุณํ น ขาเทยฺยาติ สมฺพนฺโธ. น อกลฺลโกติ อคิลาโน.

๓๔๑. หีนุกฺกฏฺเหิ ชาติอาทีหิ อุกฺกฏฺํ วา หีนํ วา อุชุํ วา อฺาปเทเสน วา ทวา วเท, ทุพฺภาสิตนฺติ สมฺพนฺโธ. ชาติอาทีหีติ ชาตินามโคตฺตกมฺมสิปฺปอาพาธลิงฺคกิเลสอาปตฺติอกฺโกเสหิ ¶ . อุกฺกฏฺนฺติ ชาตฺยาทีหิเยว อุกฺกฏฺํ อุปสมฺปนฺนํ อนุปสมฺปนฺนํ วา. ทวาติ เกฬิหสาธิปฺปายตาย. อุชุํ วาติ ‘‘จณฺฑาโลสี’’ติอาทินา นเยน. อฺาปเทเสน วาติ ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ จณฺฑาลา’’ติอาทินา นเยน.

๓๔๒. ทีเฆ นเขติ มํสปฺปมาณโต. ทีเฆ เกเสติ ทฺวงฺคุลโต. สเจปิ น ทีฆา, ทุมาสโต เอกทิวสมฺปิ อติกฺกาเมตุํ น ลภติ. ทีเฆ นาสโลเมติ นาสโต พหิ นิกฺขนฺเต. วีสติมฏฺนฺติ วีสติยา นขานํ มฏฺฺจ. สมฺพาเธติ อุโภสุ อุปกจฺฉเกสุ, มุตฺตกรเณ จ โลมหารณฺจ ¶ น ลพฺภาติ สมฺพนฺธนียํ. น ลพฺภาติ เอเต มฏฺาทโย น ลพฺภนฺตีติ อตฺโถ, นิปาโต วา ลพฺภาติ. อาพาธปฺปจฺจยา ปน สมฺพาเธ โลมํ สํหริตุํ วฏฺฏติ.

๓๔๓. สงฺฆุทฺทิฏฺํ วา สงฺฆิกํ วา สยนาสนํ ยถาวุฑฺฒํ น พาเธยฺยาติ โยชนา. สงฺฆสฺส อุทฺทิฏฺํ สงฺฆุทฺทิฏฺํ, สงฺฆํ อุทฺทิสฺส กตนฺติ อธิปฺปาโย. โย โย วุฑฺโฒ ยถาวุฑฺฒํ, วุฑฺฒปฺปฏิปาฏิยาติ อตฺโถ. น พาเธยฺยาติ น ปฏิพาเหยฺย. อลฺลปาทา นาม เยหิ อกฺกนฺตฏฺาเน อุทกํ ปฺายติ. สยนาสนนฺติ มฺจปีาทิ, อิมินา ปริภณฺฑกตา ภูมีติปิ อุปลกฺขิตา. สุโธตปาทกํ วาปิ สอุปาหโน ตเถวาติ สมฺพนฺโธ. สุโธตปาทกนฺติ โธตปาเทเหว อกฺกมิตพฺพฏฺานํ. โธตา ปาทา ยสฺส อกฺกมนสฺสาติ กิริยาวิเสสนสมาโส. ยทิ ปน ตตฺถ เนวาสิกา อโธตปาเทหิปิ วฬฺเชนฺติ, ตเถว วฬฺเชตุํ วฏฺฏติ. ตเถวาติ ปริภณฺฑกตํ ภูมึ เสนาสนํ วา นกฺกเมติ อตฺโถ.

๓๔๔. สงฺฆาฏิยาติ อธิฏฺิตสงฺฆาฏิยา. ปาเท ปริคฺคเหตฺวา อาสนํ ปลฺลตฺโถ, ปลฺลตฺถํ กโรตีติ ปลฺลตฺถาติธาตุสฺส ปลฺลตฺเถติ รูปํ. วิหาเรปิ อนฺตรฆเรปิ ปลฺลตฺถิกาย น นิสีเทยฺยาติ อธิปฺปาโย, ปริกมฺมกตํ ภิตฺตาทินฺติ โยชนา. ปริกมฺมกตนฺติ เสตวณฺเณน วา จิตฺตกมฺเมน วา กตปริกมฺมํ. อาทิ-สทฺโท ทฺวารวาตปานาทึ สงฺคณฺหาติ. น อปสฺสเยติ จีวราทินา อปฺปฏิจฺฉาเทตฺวา อปสฺสยนํ น กเรยฺย. โน น อาจเมติ เนว น อาจเม, อาจเมยฺยาติ อตฺโถ. ทฺเว ปฏิเสธา ปกติยตฺถํ คเมนฺตีติ. สนฺเตติ อิมินา อุทเก อสนฺเต อนาปตฺตีติ ทีเปติ.

๓๔๕. อกปฺปิยสมาทาเนติ ภิกฺขูนํ สามเณรานํ อกปฺปิเย สมาทาเน. ทวาติ นิปาโต ¶ , กีฬาธิปฺปาเยนาติ อตฺโถ. สิลาปวิชฺฌเนติ อนฺตมโส หตฺถยนฺเตนปิ สกฺขริกายปิ ¶ ขิปเน. สภาคาย เทสนาย อาวิกมฺเม จ ทุกฺกฏนฺติ โยเชตพฺพํ. สภาคายาติ วตฺถุวเสน สมาโน ภาโค เอติสฺสา อาปตฺติยาติ วิคฺคโห. จ-สทฺโท ตาทิสิยา ปฏิคฺคหณมตฺตํ สมุจฺจิโนติ.

๓๔๖. ปฏิสฺสโว นาม ‘‘อุโภปิ มยํ อิธ วสฺสํ วสิสฺสาม, เอกโต อุทฺทิสาเปมา’’ติอาทิปฏิชานนํ, ตสฺส วิสํวาโท ปจฺฉา อกรณํ ปฏิสฺสววิสํวาโท, ตสฺมึ, นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมํ. สุทฺธจิตฺตสฺสาติ กถนสมเย ‘‘กริสฺสามี’’ติ เอวํ ปวตฺตจิตฺตสฺส. อิตรสฺสาติ อฺสฺส อสุทฺธจิตฺตสฺส.

๓๔๗. กิจฺเจติ สุกฺขกฏฺาทิคฺคหณกิจฺเจ สติ เอว โปริสํ ปุริสปฺปมาณํ อภิรุเหยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อาปทาสูติ วาฬมิคทสฺสนาทีสุ.

๓๔๘. ปริสฺสาวนํ วินาติ สมฺพนฺโธ. อทฺธานนฺติ เหฏฺิมนฺเตน อทฺธโยชนสงฺขาตํ อทฺธานํ. สเจ น โหติ ปริสฺสาวนํ วา ธมฺมกรโณ วา, สงฺฆาฏิกณฺโณปิ อธิฏฺาตพฺโพ. ยาจมานสฺสาติ ปริสฺสาวนํ ยาจนฺตสฺส.

๓๔๙. อาพาธปฺปจฺจยา อฺตฺร เสสงฺเค จ อตฺตฆาตเน จ ทุกฺกฏนฺติ โยชนา. เสสงฺเคติ องฺคชาตโต กณฺณนาสาทิอวเสเส อวยวจฺเฉทเน. อตฺตฆาตเนติ อาหารุปจฺเฉทาทินา อตฺตโน มารเณ.

๓๕๐. ตูลิกาย กยิรมานํ อิตฺถิปุริสาทิกํ จิตฺตฺจ โปตฺถกฺจ กฏฺาทีสุ กยิรมานํ จิตฺตโปตฺถกานิ, ตานิเยว รูปานีติ สมาโส. ชาตกาทีนิ ปน ปเรหิ การาเปตุํ ลพฺภนฺติ. มาลากมฺมาทีนิ สยมฺปิ กาตุํ ลพฺภนฺติ. อารามารฺเคเหสุ ภุฺชนฺตํ น อุฏฺาเปยฺยาติ โยเชตพฺพํ. วิหารสงฺขาโต ¶ อาราโม จ อรฺฺจ อนฺตรฆรสงฺขาตํ เคหฺจาติ ทฺวนฺโท. ‘‘อาราม…เป… เคเหสู’’ติ วตฺตพฺเพ เอ-การสฺส อ-การกรเณน คาถาพนฺธวเสน วุตฺตํ. โอกาเส กเต ปน ‘‘ปวิสถา’’ติ วุตฺเต จ ปวิสิตพฺพํ อุปนิสีทิตพฺพฺจ.

๓๕๑. ปุมยุตฺตานิ ¶ ยานานิ จ สิวิกฺจ หตฺถวฏฺฏกฺจ ปาฏงฺกิฺจ อภิรุหิตุํ คิลานสฺส กปฺปเตติ สมฺพนฺโธ. ปุมยุตฺตานีติ อสฺสควาทิปุริสยุตฺตานิ, น เธนุยุตฺตานิ, สารถิ ปน อิตฺถี วา โหตุ ปุริโส วา, วฏฺฏติ. หตฺถวฏฺฏเกปิ เอเสว นโย, ยานานีติ รถสกฏาทีนิ, สิวิกนฺติ ปีกสิวิกํ, ปีกยานนฺติ อตฺโถ. ปาฏงฺกีติ อนฺโทลิกา. คิลานสฺสาติ เอตฺถ คิลาโน นาม น อปฺปเกนปิ สีสาพาธาทิมตฺเตน เวทิตพฺโพ, โย ปน น สกฺโกติ วินา ยาเนน คนฺตุํ, เอวรูโป เวทิตพฺโพ. ตถา หิ ยานํ อนุชานนฺเตน ภควตา โกสเลสุ ชนปเทสุ ภควนฺตํ ทสฺสนาย สาวตฺถึ คจฺฉนฺตํ อฺตรํ คิลานํ ภิกฺขุํ คนฺตุมสกฺกุเณยฺยตาย อฺตรสฺมึ รุกฺขมูเล นิสินฺนํ ทิสฺวา มนุสฺเสหิ ตํ ปวตฺตึ ตฺวา ‘‘เอหิ, ภนฺเต, คมิสฺสามา’’ติ วุตฺเต ‘‘นาหํ, อาวุโส, คมิสฺสามิ, คิลาโนมฺหี’’ติ วุตฺตวตฺถุสฺมึ (มหาว. ๒๕๓) อนุฺาตํ, ตถา วทนฺโต จ โส ภิกฺขุ คมนุปจฺเฉทสาธกเมว เคลฺํ สนฺธายาหาติ วิฺายติ อธิปฺเปตตฺถนิปฺผตฺติยา อุปจฺฉินฺนตฺตา, อปิจ ยาเนน เอกปริจฺเฉทาย อุปาหนาย ปริจฺเฉทํ เปนฺเตน อฏฺกถาจริเยน ‘‘คิลาเนน ภิกฺขุนา สอุปาหเนนาติ เอตฺถ คิลาโน นาม โย น สกฺโกติ อนุปาหเนน คามํ ปวิสิตุ’’นฺติ อฏฺกถายํ (มหาว. อฏฺ. ๒๕๖) วุตฺตํ, ตสฺมา ยถาวุตฺตคิลาโนว คิลาโนติ นิฏฺเมตฺถ คนฺตพฺพํ.

๓๕๒. ทวํ ¶ กรเณติ เกฬิยา กรเณ. อฺสฺสาติ อนฺตมโส ทุสฺสีลสฺสาปิ. อุปลาฬเนติ ‘‘ปตฺตํ ทสฺสามิ, จีวรํ ทสฺสามี’’ติอาทินา.

๓๕๓. วิวริตฺวา น ทสฺสเยติ สมฺพนฺธนียํ. ตา ภิกฺขุนิโย.

๓๕๔. โอวาทนฺติ ภิกฺขุนีหิ เตรสิยํ วา จาตุทฺทสิยํ วา อาคนฺตฺวา อุโปสถํ ปุจฺฉิตฺวา ‘‘จาตุทฺทโส’’ติอาทินา ภิกฺขุนา อาจิกฺขิเต ปุน ตาหิ อุโปสถทิวเส สมาคนฺตฺวา โอวาทูปสงฺกมนยาจนํ, ตํ ปาติโมกฺขุทฺเทสกสฺส อาโรเจตฺวา เตน กตสนฺนิฏฺานํ คเหตฺวา ปาฏิปเท ปจฺจาหริตพฺพนฺติ อชานนกํ พาลฺจ ตถา กาตุํ อสมตฺถํ คิลานฺจ ปาฏิปเท คนฺตุกามํ คมิยฺจ วชฺเชตฺวา อฺสฺส คหณปจฺจาหรณานิ อกาตุํ น วฏฺฏติ. เตน วุตฺตํ ‘‘น คณฺหโต’’ติอาทิ.

๓๕๕. โลกายตนฺติ ¶ นิรตฺถกการณปฺปฏิสํยุตฺตํ ติตฺถิยสตฺถํ. ติรจฺฉานวิชฺชา จ อิมินาว อุปลกฺขิตา. น วาเจยฺยาติ ปเรสํ น วาเจยฺย. อิมินาว อตฺตโน ปริยาปุณนมฺปิ ปฏิกฺขิตฺตํ โลกายตติรจฺฉานวิชฺชาติ จ ราคโทสโมหวฑฺฒานิ พุทฺธาทิครหิตา สคฺคโมกฺขานํ ติโร ติริยโต อฺจิตา คตา ปวตฺตา กพฺพนาฏกาทิกา สพฺพาปิ วิชฺชา อนุโลมวเสน วา วินยปริยายํ ปตฺวา ครุเก าตพฺพนฺติ วินยยุตฺติโตปิ สงฺคหิตาติ เวทิตพฺพา. เอวฺจ โน ครูนมุปเทโส. เปฬายปีติ ยตฺถ ปาตึ เปตฺวา สุขิโน ภุฺชนฺติ, ตมฺพโลเหน รชเตน วา กตาย ตาย อาสิตฺตกูปธานสงฺขาตาย เปฬาย เปตฺวา.

๓๕๖. ปารุตฺจ นิวาสนฺจ, คิหีนํ หตฺถิโสณฺฑาทิวเสน ปารุตนิวาสนํ ยสฺส ปารุปนสฺส นิวาสนสฺสาติ กิริยาวิเสสนสมาโส ¶ . คิหิปารุตนิวาสนํ น ปารุเป น นิวาเสยฺยาติ สมฺพนฺโธ. สํเวลฺลิยํ น นิวาเสยฺยาติ มลฺลกมฺมกราทโย วิย กจฺฉํ กตฺวา น นิวาเสยฺย. เอวํ นิวาเสตุํ คิลานสฺสาปิ มคฺคปฺปฏิปนฺนสฺสาปิ น วฏฺฏติ. ยมฺปิ มคฺคํ คจฺฉนฺตา เอกํ วา ทฺเว วา โกเณ อุกฺขิปิตฺวา อนฺตรวาสกสฺส อุปริ ลคฺคนฺติ, น วฏฺฏติ. เอวํ อปารุปิตฺวา อนิวาเสตฺวา จ นิพฺพิการํ ปริมณฺฑลํ ปารุปิตพฺพํ ติมณฺฑลํ ปฏิจฺฉาเทนฺเตน ปริมณฺฑลํ นิวาเสตพฺพฺจ, ตถา อปารุปิตฺวา อนิวาเสตฺวา จ อาราเม วา อนฺตรฆเร วา อนาทเรน ยํ กิฺจิ วิการํ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. ทายนฺติ วนํ. นาลิมฺปเยยฺยาติ ‘‘สพฺพูปการานิ วินสฺสนฺตู’’ติ วา ขิฑฺฑาธิปฺปาเยน วา นาลิมฺปเยยฺย.

๓๕๗. วฑฺฒึ โน ปโยชเย อฺาตกปฺปวาริเต โน ยาเจติ โยชนา. อฺสฺสาติ สหธมฺมิกสฺสาปิ. กติปาหํ ภุตฺวา วาติ โยชนียํ. ปุโนติ นิปาโต.

๓๕๘. ทณฺฑินํ ตฺวา วา อตฺวา วา อุทฺทิสฺส รกฺขํ ยาจเน ทณฺฑิเต ทณฺโฑ อสฺส คีวาติ โยชนา. ทณฺฑํ คณฺหตีติ ปจฺจยนฺตสฺส ทณฺฑินํ ทณฺฑคฺคหณนฺติ อตฺโถ. อุทฺทิสฺสาติ ‘‘อมฺหากํ วิหาเร อสุเกน จ อสุเกน จ อิทํ นาม กต’’นฺติ, ‘‘กริสฺส’’นฺติ วา เอวํ อตีตํ วา อนาคตํ วา อารพฺภ. ยาจเนติ โวหาริเกสุ ยาจเน สติ. ทณฺฑิเตติ เตหิ ทณฺเฑ คหิเต โส ทณฺโฑ อสฺส ยาจกสฺส ภิกฺขุโน คีวา, อิณํ โหตีติ อตฺโถ. โวหาริเกหิ ปน ‘‘เกนา’’ติ วุตฺเต ‘‘อสุเกนาติ วตฺตุํ อมฺหากํ น วฏฺฏติ, ตุมฺเหเยว ชานิสฺสถ, เกวลฺหิ มยํ รกฺขํ ยาจาม, ตํ โน เทถ, อวหฏภณฺฑฺจ มํ อาหราเปถา’’ติ วตฺตพฺพํ ¶ . เอวํ อโนทิสฺส อาจิกฺขณา โหติ, สา วฏฺฏติ. ปาราชิกาทิกาติ ปาราชิกถุลฺลจฺจยทุกฺกฏานิ.

ปาเหิ ภวิตพฺพํ. เอวฺหิ สติ ‘‘หรนฺเตสู’’ติ พหุวจเนน สห ฆฏเต. ปริกฺขารํ หรนฺเตสุ เอสํ อนตฺถาย ‘‘โจโร โจโร’’ติ ภาสิเต ทณฺฑํ คณฺหนฺเต ตตฺตกํ อสฺส คีวาติ โยเชตพฺพํ. หรนฺเตสูติ โจเรสุ คเหตฺวา คจฺฉนฺเตสุ. เอสนฺติ โจรานํ. คณฺหนฺเตติ โวหาริกชเน คณฺหนฺเต. ยตฺตกํ คหิตํ, ตตฺตกํ อสฺส ภิกฺขุโน คีวา, ภณฺฑเทยฺยํ โหตีติ อตฺโถ.

๓๖๐. ปาการกุฏฺฏานํ พหิ วฬฺเช วาปิ วีหาทินาฬิเกราทิโรปิเม หริเต วาปิ วิฆาสุจฺจารสงฺการมุตฺตํ นาวโลกิย ฉฑฺเฑยฺย, ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. วฬฺเช นาวโลกิยาติ จ อิมินา โอโลเกตฺวา วา อวฬฺเช วา วิฆาสาทีนิ ฉฑฺเฑนฺตสฺส อนาปตฺตีติ ทีเปติ. วีหิ อาทิ เยสํ สาลิอาทีนํ เต วีหาทโย, นาฬิเกโร อาทิ เยสํ อมฺพปนสาทีนํ เต นาฬิเกราทโย, วีหาทโย จ นาฬิเกราทโย จาติ ทฺวนฺโท, เตสํ โรโป, เตน นิพฺพตฺตํ วีหาทิ…เป… โรปิมํ. หริเตติ หริตฏฺาเน. วิฆาโส นาม อุจฺฉิฏฺโทกจลกาทิ.

๓๖๑. ธมฺมยุตฺตมฺปิ นจฺจฺจ คีตฺจ วาทิตฺจ โยชาเปตุฺจ ปโยเชตุฺจ ปยุตฺตานิ ปสฺสิตุฺจ ‘‘อุปหารํ กโรมา’’ติ วุตฺเต สมฺปฏิจฺฉิตุํ วา น ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. ธมฺมยุตฺตมฺปีติ รตนตฺตยคุณูปสํหิตตาย อนฺตมโส ธมฺเมน ปุฺเน สํยุตฺตมฺปิ. นจฺจนฺติ อนฺตมโส โมรสุกมกฺกฏาทีนํ นจฺจมฺปิ. คีตนฺติ อนฺตมโส คีตสฺส ปุพฺพภาเค กยิรมานํ ทนฺตคีตมฺปิ. วาทิตนฺติ อนฺตมโส อุทกเภริวาทิตมฺปิ. โยชาเปตุนฺติ อฺเหิ การาเปตุํ. ปโยเชตุนฺติ อตฺตนา กาตุํ. อายตเกน ¶ คีตสฺสเรน ธมฺมมฺปิ ภาสิตุํ น วฏฺฏติ. ปยุตฺตานีติ ปเรหิ เยหิ เกหิจิ กตานิ. ปสฺสิตุนฺติ อิมินา อโนโลจนทสฺสนมฺปิ คหิตนฺติ โสตุนฺติปิ อตฺโถ วิฺายติ. อนฺตราราเม ิตสฺส ปสฺสโต อนาปตฺติ. วีถิยํ ตฺวา คีวํ ปริวตฺเตตฺวา ปสฺสโตปิ อาปตฺติเยว. เยน เกนจิ กรณีเยน คตฏฺาเน ปสฺสติ, สุณาติ วา, อนาปตฺติ. สมฺปฏิจฺฉิตุนฺติ ¶ ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉิตุํ. ‘‘อุปหารกรณํ นาม สุนฺทร’’นฺติ วตฺตุํ วฏฺฏติ. วา-สทฺโท สมุจฺจเย.

๓๖๒. ‘‘กีฬตฺถํ กตํ ราชาคาร’’นฺติอาทินา สมฺพนฺธิตพฺพํ. จิตฺเตน วิจิตฺตกํ อาคารํ จิตฺตาคารกํ.

๓๖๓. อาสเนน นเว น ปฏิพาเหยฺยาติ โยชนา. อาสเนนาติ อาสนโต. น ปฏิพาเหยฺยาติ น อุฏฺาเปยฺย. อุณฺเห จีวรํ น นิทเหยฺยาติ โยชนียํ. น นิทเหยฺยาติ อธิกํ น นิทเหยฺย. ครุนาติ อาจริยุปชฺฌาเยน. ปณามิโตติ ‘‘มา อิธ ปวิสา’’ติอาทินา นิกฺกฑฺฒิโต.

๓๖๔. สตฺตหิ อาปตฺตีหิ จ ภิกฺขุํ วาปิ อฺเเนว จ อุปาสกํ วาปิ ปรมฺมุขา อกฺโกสเน ทุกฺกฏนฺติ โยเชตพฺพํ. อาปตฺตีหิ จาติ จ-สทฺโท อวธารเณ. อฺเเนว จาติ เอตฺถ เอว จาติ นิปาตสมุทาโย, เอโก เอว วา อวธารเณ, วุตฺตโต อฺเเนว ‘‘อสทฺโธ’’ติอาทินาติ อตฺโถ. ปรมฺมุขาติ นิปาโต, ตสฺส อสมฺมุเขติ อตฺโถ. สมฺมุขา วทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ. ปาปครหณวเสน ปน วทโต อนาปตฺติ.

๓๖๕. สทฺธาเทยฺยํ สทฺธาย ทาตพฺพํ จีวรฺจ จ-สทฺเทน อวเสสมฺปิ วินิปาเตตุํ นาเสตุํ น ลพฺภํ, ปิตูนํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. าตีนมฺปีติ ปิ-สทฺโท สมฺภาวเน.

๓๖๖. อฺตฺร ¶ วสฺสํวุตฺโถ อฺโต ภาคํ คณฺเหยฺย, ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. อฺตฺราติ อฺสฺมึ วิหาเร. อฺโตติ อฺวิหารโต. ปฏิเทยฺยาติ คหิตฏฺาเน ทเทยฺย. คหิเต ตสฺมึ วตฺถุสฺมึ นฏฺเ วา ชิณฺเณ วา ตสฺส คีวาโห ตีติ สมฺพนฺโธ. โจทิโต โน ทเทยฺย, เตสํ ธุรนิกฺเขปโต ภณฺฑคฺฆการิโย โหตีติ โยชนา. โจทิโตติ วตฺถุสามิเกหิ ‘‘เทหี’’ติ วุตฺโต. เตสนฺติ ตสฺมึ วิหาเร ลาภีนํ ภิกฺขูนํ.

๓๖๗. สนฺตรุตฺตโร วา กลฺโล สอุปาหโน วา คามํ น ปวิเสยฺย, จามรีมกสพีชนึ น ธาเรยฺยาติ โยชนียํ. อนฺตรฺจ อุตฺตรฺจ, สห อนฺตรุตฺตเรน สนฺตรุตฺตโร. อคฺคฬคุตฺเต วิหาเร ¶ สงฺฆาฏึ นิกฺขิปิตฺวา คนฺตุํ วฏฺฏติ. อารฺเกน ปน ภณฺฑุกฺขลิกาย ปกฺขิปิตฺวา ปาสาณรุกฺขสุสิราทีสุ ปฏิจฺฉนฺเนสุ เปตฺวา คนฺตพฺพํ. อนฺตรุตฺตรานํ นิกฺเขเป อยเมว นโย. กลฺโลติ อคิลาโน. มกสานํ พีชนี มกสพีชนี, จมรีนํ วาเฬหิ กตา มกสพีชนีติ สมาโส.

๓๖๘. อารามโต พหีติ สมฺพนฺธนียํ. อารามโตติ อารามูปจารโต. น ธาเรยฺยาติ อคิลาโน น ธาเรยฺย. ยสฺส ปน กายทาโห วา ปิตฺตโกโป วา โหติ, จกฺขุ วา ทุพฺพลํ, อฺโ วา โกจิ อาพาโธ วินา ฉตฺเตน อุปฺปชฺชติ, ตสฺส คาเม วา อรฺเ วา ฉตฺตํ วฏฺฏติ. คุตฺติยา ลพฺภตีติ วสฺเส จีวรคุตฺตตฺถํ, วาฬมิคโจรภเยสุ อตฺตคุตฺตตฺถมฺปิ ลพฺภตีติ อตฺโถ. เอกปณฺณฉตฺตํ ปน สพฺพตฺเถว วฏฺฏติ.

๓๖๙. อุภโตกาชํ น คาเหยฺยาติ สมฺพนฺโธ. อุภโต ทณฺฑสฺส อุภยโกฏิยํ ภารพนฺธกาชํ อุภโตกาชํ, อโลปตปฺปุริโส. เอกนฺตริกกาชกนฺติ อนฺตรเมว ¶ อนฺตริกํ, เอกฺจ อนฺตริกฺจาติ ทฺวนฺโท, เอกนฺตริเก ภารพนฺธกาชนฺติ ตปฺปุริโส เอกโตกาชกํ, อนฺตริกกาชกนฺติ วุตฺตํ โหติ. หตฺเถ โอลมฺโพ อสฺส ภารสฺสาติ สมาโส.

๓๗๐. อโนกาสกตนฺติ ‘‘กโรตุ เม อายสฺมา โอกาสํ, อหํ ตํ วตฺตุกาโม’’ติ เอวํ โจทเกน โอกาเส การาปิเต นตฺถิ โอกาโส กโต อเนน จุทิตเกนาติ พหุพฺพีหิ. โจเทยฺยาติ จาวนอกฺโกสกมฺมวุฏฺานาธิปฺปาเยน โจเทยฺย. อุโปสถปฺปวารณฏฺปนอนุวิชฺชธมฺมกถาธิปฺปาเยสุ โอกาสกมฺมํ นตฺถิ. สุทฺธสฺสาติ อนาปตฺติกตาย สุทฺธสฺส. อวตฺถุสฺมินฺติ อการเณ. ตถาติ ทุกฺกฏํ อติทิสติ. กโรนฺเตนาปิ ‘‘ภูตเมว นุ โข อาปตฺตึ วทติ, อภูต’’นฺติ เอวํ อุปปริกฺขิตฺวา กาตพฺพา. ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ปุคฺคลํ ตุลยิตฺวา โอกาสํ กาตุ’’นฺติ (มหาว. ๑๕๓) หิ วุตฺตํ.

๓๗๑. สตฺตานํ ปกตงฺคุเลน อฏฺงฺคุลาธิกํ มฺจปฺปฏิปาทํ วา อุจฺจปาทกํ มฺจํ วา น ธารเยติ โยชนา. ปกติยา องฺคุลํ ปกตงฺคุลํ. ตฺจ วฑฺฒกิองฺคุลํ เวทิตพฺพํ. อฏฺ จ ตานิ องฺคุลานิ จ, เตหิ ตมธิกํ ยสฺสาติ สมาโส. มฺจานํ ปฏิปาโท, ยตฺถ มฺจปาเท นิกฺขิปนฺติ. อฏฺงฺคุลโต อุจฺจา ปาทา ยสฺสาติ พหุพฺพีหิ.

๓๗๒. มูคพฺพตาทินฺติ ¶ มูคานมิว ตุณฺหีภาวสงฺขาตํ วตํ อาทิ ยสฺส โควตาทิโน ติตฺถิยวตสฺสาติ สมาโส. ขุรเมว ภณฺฑํ ขุรภณฺฑํ. ปุพฺเพ นฺหาปิโต นฺหาปิตปุพฺพโก, วิเสสนสฺส ปรนิปาโต.

๓๗๓. หตฺถกมฺมนฺติ หตฺเถน กาตพฺพํ วฑฺฒกิอาทีนํ กมฺมํ. อนุสฺสรณํ ‘‘กปฺปิยตฺตํ เม เยน ยาจิตํ, อมฺเหหิ อิมสฺส ¶ ทาตพฺพ’’นฺติ เอวํ จิตฺตปฺปวตฺติอนุสาโร, ตสฺสา ยาจนาย อนุสาโร ตทนุสาโร, ตโต ลทฺธํ ยํ กิฺจิ คเหตุนฺติ โยชนา. กมฺมโต นิคฺคโต นิกฺกมฺโม, วิฆาสาทาทิ. ตํ อยาจิตฺวาปิ กาเรตุนฺติ สมฺพนฺโธ. อาหราเปตุนฺติ อรฺโต อาเนตุํ. อปรสนฺตกนฺติ ทารุติณปลาลาทิกํ อปรปริคฺคหิตํ.

๓๗๔. คิหีนํ ยตฺตกํ เทติ, โคปเก เทนฺเต คเหตุํ ลพฺภํ, สงฺฆเจติยสนฺตเก ยถาปริจฺเฉทํ คเหตุํ ลพฺภนฺติ โยชนา. เทตีติ โคปโก ภิกฺขูนํ เทติ. คเหตุนฺติ ตตฺตกํ คเหตุํ. สงฺฆเจติยสนฺตเกติ เวตนโคปเกหิ ทียมาเน สงฺฆสฺส เจติยสฺส จ สนฺตเก. ยถาปริจฺเฉทนฺติ ยํ เตสํ สงฺเฆน อนุฺาตํ โหติ ‘‘ทิวเส ทิวเส เอตฺตกํ นาม ขาทถา’’ติ, ตํ ปริจฺเฉทํ อนติกฺกมฺม. สงฺฆิเก จ เจติยสนฺตเก จ เกณิยา คเหตฺวา อารกฺขนฺตสฺเสว หิ ทาเน ปริจฺเฉโท นตฺถิ.

๓๗๕. ‘‘กายวาจาหิ ทฺวีหิ อาปตฺตึ อาปชฺเชยฺยา’’ติ เยภุยฺยวเสน วุตฺตํ, เมถุนธมฺเม ปรูปกฺกเม สติ สาทิยนฺตสฺส อกิริยสมุฏฺานภาวสมฺภวโต. ฉหิ วาติ อาปตฺตุปฺปตฺติการณสงฺขาเตหิ ฉหิ สมุฏฺาเนหิ วา อาปตฺตึ อาปชฺเชยฺยาติ สมฺพนฺโธ. สพฺพาปตฺตีนฺหิ กาโย วาจา กายวาจา กายจิตฺตํ วาจาจิตฺตํ กายวาจาจิตฺตนฺติ ฉ สมุฏฺานานิ. ตตฺถ ปุริมานิ ตีณิ อจิตฺตกานิ, ปจฺฉิมานิ สจิตฺตกานิ.

ติธา เอกสมุฏฺานา, ปฺจธา ทฺวิสมุฏฺิตา;

ทฺวิธา ติจตุโร านา, เอกธา ฉสมุฏฺิตา.

ตตฺถ จตุตฺเถน ปฺจเมน ฉฏฺเน จ สมุฏฺานโต เอกสมุฏฺานา ติธา. ปมจตุตฺเถหิ จ ทุติยปฺจเมหิ จ ตติยฉฏฺเหิ จ จตุตฺถฉฏฺเหิ จ ปฺจมฉฏฺเหิ จ สมุฏฺานโต ¶ ทฺวิสมุฏฺิตา ปฺจธา ¶ . ปเมหิ จ ตีหิ ปจฺฉิเมหิ จ ตีหิ สมุฏฺานโต ติสมุฏฺานา ทฺวิธา. ปมตติยจตุตฺถฉฏฺเหิ จ ทุติยตติยปฺจมฉฏฺเหิ จ สมุฏฺานโต จตุสมุฏฺานา ทฺวิธา. ฉหิปิ สมุฏฺิโต ฉสมุฏฺานา เอกธา. อลชฺชิ…เป… สฺิตาย จาติ อิเมหิ ฉหิ วา อาปตฺตึ อาปชฺเชยฺยาติ สมฺพนฺโธ. โย สฺจิจฺจ อาปตฺตึ อาปชฺชติ, อาปตฺตึ ปริคูหติ, อคติคมนฺจ คจฺฉติ, เอทิโส วุจฺจติ อลชฺชี ปุคฺคโล. อลชฺชี จ อฺาโณ จ กุกฺกุจฺจปกโต จ กุกฺกุจฺเจน อภิภูโตติ ทฺวนฺโท. ภาเว ตฺตปฺปจฺจโย.

ตตฺถ โย อกปฺปิยภาวํ ชานนฺโตเยว มทฺทิตฺวา วีติกฺกมํ กโรติ, อยํ อลชฺชิตา อาปชฺชติ. มนฺโท โมมูโห กตฺตพฺพากตฺตพฺพํ อชานนฺโต อกตฺตพฺพํ กโรติ, กตฺตพฺพํ วิราเธติ, อยํ อฺาณตฺตา อาปชฺชติ. กปฺปิยากปฺปิยํ นิสฺสาย กุกฺกุจฺเจ อุปฺปนฺเน วินยธรํ อปุจฺฉิตฺวา มทฺทิตฺวา วีติกฺกมติ, อยํ กุกฺกุจฺจปกตตฺตา อาปชฺชติ. สติยา ปฺลโว สมฺโมโห สติปฺลโว, สหเสยฺยติจีวรวิปฺปวาสาทีนิ สติปฺลวา อาปชฺชติ. กปฺปฺจ อกปฺปิยฺจ กปฺปากปฺปิยํ, กปฺปากปฺปิเย สฺา, สา อสฺส อตฺถีติ กปฺปา…เป… สฺี, ตสฺส ภาโวติ ตา-ปจฺจโย. ย-โลเปน ปน ‘‘สฺิตา’’ติ วุตฺตํ, กรณตฺเถ วา ปจฺจตฺตวจนํ. เต จ ‘‘อกปฺปิเย’’ติอาทีนํ ยถากฺกเมน ยุชฺชนฺติ. ตตฺถ โย อจฺฉมํสํ ‘‘สูกรมํส’’นฺติ ขาทติ, วิกาเล กาลสฺิตาย ภุฺชติ, อยํ อกปฺปิเย กปฺปิยสฺิตาย อาปชฺชติ. โย ปน สูกรมํสํ ‘‘อจฺฉมํส’’นฺติ ขาทติ, กาเล วิกาลสฺาย ภุฺชติ, อยํ กปฺปิเย อกปฺปิยสฺิตาย อาปชฺชติ.

๓๗๖. อลชฺชิอฺาณตาย กายวาจาหิ อาปตฺตึ ฉาทเยติ โยชนา. ลิงฺเคติ ลิงฺคปริวตฺตนนิมิตฺตํ. ลิงฺเค สงฺเฆ ¶ จ คเณ จ เอกสฺมึ จาติ อาปตฺติวุฏฺิติ จตุธา โหตีติ เสโส.

๓๗๗. ปจฺจยทฺวเยติ จีวเร ปิณฺฑปาเต จ. ปริกโถภาสวิฺตฺตีติ อภิลาปมตฺตเมตํ. สหจริตสฺส ปน นิมิตฺตกมฺมสฺสาปิ เอตฺเถว สงฺคโห เวทิตพฺโพ. ตตฺถ ปริยาเยน กถนํ ปริกถา. อุชุกเมว อวตฺวา ยถา อธิปฺปาโย วิภูโต โหติ, เอวํ โอภาสนํ โอภาโส. ปจฺจเย อุทฺทิสฺส ยถา อธิปฺปาโย ายติ, เอวํ วิฺาปนํ วิฺตฺติ. นิมิตฺตกรณํ นิมิตฺตกมฺมํ. ตติเยติ เสนาสเน. เสเสติ คิลานปจฺจเย.

๓๗๘. ปฺจนฺนํ ¶ สหธมฺมิกานํ อจฺจเย ทานํ น รูหตีติ สมฺพนฺโธ. อจฺจเย ทานนฺติ ‘‘มมจฺจเยน มยฺหํ สนฺตกํ อุปชฺฌายสฺส โหตู’’ติอาทินา เอวํ อตฺตโน อปคเม ทานํ. ตนฺติ อจฺจเยน ทินฺนํ จีวราทิกํ สงฺฆสฺเสว จ โหติ, น ภิกฺขุโนติ อธิปฺปาโย. คิหีนํ ปนาติ คิหีนํ อจฺจเย ทานํ ปน. อิทเมตฺถ ทานคฺคหณลกฺขณํ – ‘‘อิทํ ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติอาทินา สมฺมุขา วา ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส เทมี’’ติอาทินา ปรมฺมุขาปิ ทินฺนํเยว โหติ. ‘‘ตุยฺหํ คณฺหาหี’’ติ วุตฺเต ‘‘มยฺหํ คณฺหามี’’ติ วทติ, สุทินฺนํ สุคฺคหิตฺจ. ‘‘ตว สนฺตกํ กโรหิ, ตว สนฺตกํ โหตุ, ตว สนฺตกํ การาเปหี’’ติ วุตฺเต ‘‘มม สนฺตกํ กโรมิ, มม สนฺตกํ โหตุ, มม สนฺตกํ กริสฺสามี’’ติ วทติ. ทุทฺทินฺนํ ทุคฺคหิตฺจ. สเจ ปน ‘‘ตว สนฺตกํ กโรหี’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ, ภนฺเต, มยฺหํ คณฺหามี’’ติ คณฺหาติ, สุคฺคหิตนฺติ.

๓๗๙. ภิกฺขุ วา สามเณโร วา อุปสฺสเย ภิกฺขุนีนํ วิหาเร กาลํ กยิราถ ยทิ กาลงฺกเรยฺย, ตตฺถ ตสฺมึ อุภินฺนํ สนฺตเก ภิกฺขุสงฺโฆ เอว ทายชฺโช สามี โหตีติ ¶ เสโส. เสเสปีติ อวเสเส ภิกฺขุนิสิกฺขมานสามเณริสนฺตเกปิ. อยํ นโยติ ยทิ เต ภิกฺขูนํ วิหาเร กาลํ กเรยฺยุํ, เตสํ สนฺตเก ภิกฺขุนิสงฺโฆ เอว ทายชฺโชติ อยเมว นโยติ อตฺโถ.

๓๘๐. ‘‘อิมํ เนตฺวา อสุกสฺส เทหี’’ติ ทินฺนํ ยาว ปรสฺส หตฺถํ น ปาปุณาติ, ตาว ปุริมสฺเสว, โย ปหิณติ, ตสฺเสวาติ อตฺโถ. ทมฺมีติ ‘‘อิตฺถนฺนามสฺส เทมี’’ติ ทินฺนํ ปน ปจฺฉิมสฺเสว, ยสฺส ปหิณติ, ตสฺเสว สนฺตกนฺติ อตฺโถ. อิมํ วิธึ ‘‘วุตฺตนเยน อิเม สามิโน โหนฺตี’’ติ เอตํ ปการํ ตฺวา วิสฺสาสคฺคาหํ วา คณฺเห, มตกจีวรํ วา อธิฏฺเติ โยชนา. วิสฺสาสคาหนฺติ สามีสุ ชีวนฺเตสุ วิสฺสาเสน คาหํ คเหตฺวา. มตกจีวรํ อธิฏฺเติ เตสุ มเตสุ อฺเ เจ ภิกฺขู น สนฺติ, ‘‘มยฺหํ ตํ ปาปุณาตี’’ติ มตกจีวรํ อธิฏฺเยฺย. อฺเสํ อทตฺวา ทูเร ปิตมตกปริกฺขารา ปน ตตฺถ ตตฺถ สงฺฆสฺเสว โหนฺติ. ภิกฺขุมฺหิ กาลกเต สงฺโฆ สามี ปตฺตจีวเร, อปิจ คิลานุปฏฺากา พหูปการา, สงฺเฆน ติจีวรฺจ ปตฺตฺจ คิลานุปฏฺากานํ ทาตพฺพํ. ยํ ตตฺถ ลหุภณฺฑํ ลหุปริกฺขารํ, ตํ สมฺมุขีภูเตน สงฺเฆน ภาเชตพฺพํ. ยํ ตตฺถ ครุภณฺฑํ ครุปริกฺขารํ, ตํ อาคตานาคตสฺส จาตุทฺทิสสฺส สงฺฆสฺส อวิสฺสชฺชิยํ อเวภงฺคิยํ. คิลานุปฏฺาโก นาม คิหี วา โหตุ ปพฺพชิโต วา, อนฺตมโส มาตุคาโมปิ, สพฺเพ ภาคํ ลภนฺติ. พหู เจ สพฺเพ สมคฺคา หุตฺวา อุปฏฺหนฺติ, สพฺเพสํ สมภาโค ทาตพฺโพ. โย ปเนตฺถ วิเสเสน อุปฏฺหติ, ตสฺส วิเสโส กาตพฺโพ.

๓๘๑. ‘‘โลหภณฺเฑ ¶ ปหรณึ เปตฺวา สพฺพํ กปฺปตี’’ติอาทินา โยเชตพฺพํ. ปหรณินฺติ อาวุธํ. ปาทุกา จ สงฺกมนีโย ปลฺลงฺโก จาติ ทฺวนฺโท. มตฺติกามเย กตกํ ¶ กุมฺภการิกฺจ เปตฺวา สพฺพํ กปฺปตีติ โยชนียํ, ธนิยสฺเสว สพฺพมตฺติกามยกุฏิ กุมฺภการิกาติ.

ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๘๒. อิทานิ เทสนานิทสฺสนพฺยาเสน เหฏฺา อวุตฺตานิ กานิจิ สิกฺขาปทานิ อุปทิสิตุํ ‘‘จาโค’’ติอาทิมาห. ภิกฺขุภาวสฺส โย จาโค, สา ปาราชิกเทสนาติ สมฺพนฺโธ. ภวติ อเนนาติ ภาโว, สทฺทปฺปวตฺตินิมิตฺตํ, ภิกฺขุโน ภาโว ภิกฺขุ-สทฺทสฺส ปวตฺตินิมิตฺตํ ภิกฺขุกิจฺจํ ภิกฺขุภาโว, ตสฺส. ทิสี อุจฺจารเณ, อุจฺจารณา ปกาสนา เทสนา. ‘‘ฉนฺนมติวสฺสติ, วิวฏฺฏํ นาติวสฺสตี’’ติ (อุทา. ๔๕) หิ วุตฺตํ. อิธ ปน ภิกฺขุภาวปริจฺจาโคเยว ปาราชิกาย ปกาสนา นาม ปาราชิกาย เทสนา. ‘‘โย’’ติ วุตฺตตฺตา ‘‘โส’’ติ วตฺตุํ ยุตฺตํ, ตถาปิ สพฺพาทีหิ วุตฺตสฺส วา ลิงฺคมาทิยฺยเต วกฺขมานสฺส วาติ วกฺขมานเทสนาเปกฺขาย ‘‘โส’’ติ วุตฺตํ. ยถา เยน ปกาเรน ‘‘ฉาเทติ ชานมาปนฺน’’นฺติอาทินา วุตฺตํ ยถาวุตฺตํ, เตน. วุตฺตมนติกฺกมฺมาติ อพฺยยีภาววเสน วา อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อิธาปิ ครุกาปตฺติยา วุฏฺานานติกฺกเมเนว ปกาสนา เทสนา สิยาติ ‘‘วุฏฺานํ ครุกาปตฺติเทสนา’’ติ วุจฺจติ.

๓๘๓. อิทานิ วตฺตพฺพํ สนฺธาย ‘‘เอว’’นฺติ วุตฺตํ. เอกสฺสาติ เอกสฺส ภิกฺขุโน.

๓๘๔. ตุมฺหมูเลติ ตุมฺหากํ มูเล สมีเป. ปฏิเทเสมีติ ปกาเสมิ. สํวเรยฺยาสีติ สํยเมยฺยาสิ, สํวเร ปติฏฺเยฺยาสีติ อตฺโถ.

๓๘๕. นิสฺสชฺชิตฺวานาติ ¶ เอกพหุภาวํ สนฺนิหิตาสนฺนิหิตภาวํ ตฺวา ‘‘อิทํ เม, ภนฺเต, จีวร’’นฺติอาทินา ¶ นิสฺสชฺชิตฺวา. เตนาติ ยสฺส จีวรํ นิสฺสฏฺํ, เตน. ‘‘อิมํ…เป… ทมฺมี’’ติ นิสฺสฏฺจีวรํ เทยฺยนฺติ สมฺพนฺธิตพฺพํ. ‘‘อิมํ จีวรํ ทสาหาติกฺกนฺต’’นฺติอาทินา โยเชตพฺพํ.

๓๘๖. (ก) จีวรนฺติ ติจีวราธิฏฺานนเยน อธิฏฺิเตสุ สงฺฆาฏิอาทีสุ ยํ กิฺจิ จีวรํ. วิปฺปวุตฺถนฺติ วิปฺปยุตฺเตน วุตฺถํ.

(ข) อกาลจีวรนฺติ อนตฺถเต กถิเน วสฺสานสฺส ปจฺฉิมมาสํ เปตฺวา เสเส เอกาทสมาเส, อตฺถเต กถิเน ตฺจ มาสํ เหมนฺติเก จตฺตาโร มาเส จ เปตฺวา เสเส สตฺตมาเส อุปฺปนฺนํ, กาเลปิ สงฺฆสฺส วา ‘‘อิทํ อกาลจีวร’’นฺติ เอกปุคฺคลสฺส วา ‘‘อิทํ ตุยฺหํ ทมฺมี’’ติ อุทฺทิสิตฺวา ทินฺนํ. อิตรํ ปน กาลจีวรํ. มาสาติกฺกนฺตนฺติ อกาลจีวเร อุปฺปนฺเน อูนสฺส ปาริปูริยา สงฺฆคณาทิโต สติยา ปจฺจาสาย มาสเมกํ ปริหาโร ลพฺภติ, ตํ มาสํ อติกฺกนฺตํ.

(ค) ปุราณจีวรนฺติ ยํ อนฺตมโส อุสฺสีสกํ กตฺวา นิปนฺโน. จีวรํ นาม ฉนฺนํ อฺตรํ วิกปฺปนูปคํ. เอเสว นโย สพฺเพสุ วกฺขมานจีวรปฺปฏิสํยุตฺตสิกฺขาปเทสุ.

(ฆ) อฺตฺร ปาริวตฺตกาติ อนฺตมโส หรีตกีขณฺเฑนปิ ปาริวตฺตกํ วินา.

(ง) คหปติกนฺติ ภิกฺขูสุ อปพฺพชิตกํ. อฺตฺร สมยาติ อจฺฉินฺนจีวรนฏฺจีวรสมยํ วินา, อจฺฉินฺนจีวเรหิ ปน สาขาปลาสํ อตฺตนา ภฺชิตฺวาปิ วากาทีนิ คณฺหิตฺวาปิ นิวาเสตุํ วฏฺฏติ, ปเคว วิฺตฺติ. จีวรํ วิฺาปิตนฺติ สมฺพนฺโธ. กนฺติ อาห ‘‘อฺาตก’’นฺติอาทิ.

(จ) ตทุตฺตรีติ ¶ ตโต วุตฺตปฺปมาณโต อุตฺตริ, อจฺฉินฺนจีวเรน ภิกฺขุนา กาเยน วา วาจาย วา อภิหริตฺวา ปวาริตจีวรโต ตีสุ นฏฺเสุ ทฺเว สาทิตพฺพานิ, ทฺวีสุ นฏฺเสุ เอกํ สาทิตพฺพํ. ปกติยา สนฺตรุตฺตเรน จรนฺเตน ทฺวีสุ นฏฺเสุ ทฺเวเยว สาทิตพฺพานิ, เอกสฺมึ นฏฺเ เอกํเยว สาทิตพฺพํ. ยสฺส เอกํเยว โหติ, ตสฺมึ นฏฺเ ทฺเว สาทิตพฺพานิ.

(ฉ) อปฺปวาริโตติ ¶ คหปตินา วา คหปตานิยา วา. วิกปฺปนฺติ ปมอธิปฺเปตโต มูลํ วฑฺฒาเปนฺโต สุนฺทรกามตาย ‘‘อายตํ วา’’ติอาทินา วิสิฏฺกปฺปํ อธิกวิธานํ.

(ช) อฺาตเก คหปติเกติ พหูนํ วเสน วุตฺตมตฺตเมว ปุริมโต วิเสโส.

(ฌ) โจทนายาติ ‘‘อตฺโถ เม, อาวุโส, จีวเรนา’’ติ โจทนาย. าเนนาติ กายโจทนมาห. ราชาทีหิ เปสิเตน หิ ทูเตน เวยฺยาวจฺจกรสฺส หตฺเถ จีวรเจตาปนฺเน นิกฺขิตฺเต ติสฺโส โจทนา อนุฺาตา, โจทนาย ทิคุณํ านํ, ตสฺมา สเจ โจเทติเยว, น ติฏฺติ, ฉ โจทนา ลพฺภนฺติ. สเจ ติฏฺติเยว, น โจเทติ, ทฺวาทส านานิ ลพฺภนฺติ. สเจ อุภยํ กโรติ, เอกาย โจทนาย ทฺเว านานิ หาเปตพฺพานิ.

(ฏ) สุทฺธานิ จ ตานิ กาฬกานิ จ ชาติยา รชเนน วา.

() ตุลนฺติ จตูหิ ตุลาหิ กาเรตุกามตํ สนฺธาย วุตฺตํ. อตฺถโต ปน ยตฺตเกหิ เอฬกโลเมหิ กาตุกาโม โหติ, เตสุ ทฺเว โกฏฺาสา กาฬกานํ, เอโก โอทาตานํ, เอโก โคจริยานํ คเหตพฺโพ. ตุลา นาม ปลสตํ. โคจริยา นาม กปิลวณฺณา. อิทํ เม สนฺถตํ การาปิตนฺติ โยชนา.

(ณ) ติโยชนปรมนฺติ ¶ คหิตฏฺานโต ตีณิ โยชนานิ ปรโม อสฺส อติกฺกมนสฺสาติ ภาวนปุํสกวเสน อตฺโถ เวทิตพฺโพ. อติกฺกามิตานีติ อนฺตมโส สุตฺตเกนปิ ภณฺฑกตภณฺฑหรณํ วินา อนฺตมโส วาตาพาธปฺปฏิการตฺถํ กณฺณจฺฉิทฺเท ปกฺขิตฺตานิ อติกฺกามิตานิ.

๓๘๗-๙. นิสฺสชฺชิตฺวานาติ วุตฺตนเยน วตฺถูนิ นิสฺสชฺชิตฺวา. อถาติ เทสิตานนฺตรํ. ‘‘อิมํ ชานาหี’’ติ คิหึ วเทติ โยชนา. โสติ อารามิกาทิโก คิหี. ‘‘อิมินา กึ อาหรามี’’ติ วเทยฺยาติ สมฺพนฺโธ. วเทยฺยาติ ยทิ วทติ. อิมนฺติ อวตฺวาติ ‘‘อิมํ อาหรา’’ติ อวตฺวา ภิกฺขูนํ กปฺปิยํ เตลาทินฺติ วเทติ สมฺพนฺโธ. อาทินฺติ สนฺธิวเสน นิคฺคหิตํ. เตน ปริวตฺเตตฺวาน โส ยํ กปฺปิยํ อาหรตีติ โยชนา. เตนาติ นิสฺสคฺคิยวตฺถุนา ¶ . ทฺเวเปเต เปตฺวาติ เอเต รูปิยปฺปฏิคฺคาหกรูปิยสํโวหารเก ทฺเว เปตฺวา เสเสหิ ปริภุฺชิตุํ ลพฺภนฺติ สมฺพนฺโธ. ปริภุฺชิตุนฺติ ตํ ภุฺชิตุํ. ตโตติ ปริวตฺติตกปฺปิยโต. อฺเนาติ อนฺตมโส อารามิเกนาปิ. เตสนฺติ วุตฺตานํ ทฺวินฺนํ.

๓๙๐. อนฺตมโส ตนฺนิพฺพตฺตา รุกฺขจฺฉายาปีติ สมฺพนฺโธ. ตนฺนิพฺพตฺตาติ นิสฺสฏฺวตฺถุนา กิณิตฺวา คหิตอาราเม รุกฺขจฺฉายา ตนฺนิพฺพตฺตา โหตีติ ตโต นิพฺพตฺตาติ สมาโส. อาทิโต สนฺถตตฺตยนฺติ อาทิมฺหิ โกสิยสุทฺธกาฬกทฺเวภาคสนฺถตตฺตยํ.

๓๙๑. เอวํ เจ โน ลเภถาติ เอวํ ปริวตฺเตตฺวา กปฺปิยการโก โน เจ ลเภยฺย, โส คิหี ‘‘อิมํ ฉฑฺเฑหี’’ติ สํสิโย วตฺตพฺโพ, เอวํ รูปิยฉฑฺฑโก คิหี โน เจ ลเภยฺย, สมฺมโต ภิกฺขุ ฉฑฺเฑยฺยาติ สมฺพนฺโธ. สมฺมโตติ ¶ ‘‘โย ฉนฺทาคตึ น คจฺเฉยฺยา’’ติอาทินา (ปารา. ๕๘๔) วุตฺตปฺจงฺคสมนฺนาคโต รูปิยฉฑฺฑกสมฺมุติยา สมฺมโต ภิกฺขุ.

๓๙๒. เอตานีติ ปฏิคฺคหิตรูปิยานิ. ทุติยํ ปตฺตนฺติ อูนปฺจพนฺธเน สติ วิฺาปิตปตฺตํ สงฺเฆ วตฺตุํ ลพฺภเรติ ปทสมฺพนฺโธ. วตฺตุนฺติ ‘‘อหํ ภนฺเต รูปิยํ ปฏิคฺคเหสิ’’นฺติอาทินา วตฺตุํ. เสสานิ อวเสสนิสฺสคฺคิยวตฺถูนิ สงฺเฆ เอกสฺมึ คเณ จ วตฺตุํ ลพฺภเรติ โยชนา. ภาสนฺตเรนปิ วตฺตุํ ลพฺภนฺติ น เกวลํ ปาฬิภาสายเมว, สีหฬาทิภาสายปิ นิสฺสชฺชิตุํ ลพฺภตีติ อตฺโถ.

๓๙๓. (ก) นานปฺปการนฺติ จีวราทีนํ กปฺปิยภณฺฑานํ วเสน อเนกวิธํ. กโย คหณํ, วิกฺกโย ทานํ. กโย จ วิกฺกโย จ กยวิกฺกยํ.

(ค) อูนปฺจพนฺธเนนาติ อูนานิ ปฺจ พนฺธนานิ ยสฺส, เตน, อิตฺถมฺภูตลกฺขเณ กรณวจนํ. ยถากถฺจิ ปน ปฺจพนฺธโน ปตฺโต, ปฺจพนฺธโนกาโส วา, โส อปตฺโต, อฺํ วิฺาเปตุํ วฏฺฏติ.

๓๙๔. สมฺมนฺนิตฺวานาติ ปทภาชนีเย วุตฺตตฺติทุติยกมฺเมน สมฺมนฺนิตฺวา. สงฺฆสฺส ปตฺตนฺตนฺติ อนฺต-สทฺเทน ปตฺตานํ อนฺเต ภโว ลามโก ปตฺโตเยว คหิโต, นิสฺสฏฺปตฺตสฺส วิชฺชมานคุณํ ¶ วตฺวา เถรํ, เถรสฺส ปตฺตํ ทุติยตฺเถรํ คาหาเปตฺวา เอเตเนว อุปาเยน ยาวสงฺฆนวกํ คาหาเปตฺวา โย ตตฺถ สนฺนิปติตสงฺฆสฺส ปตฺเตสุ ปริยนฺโต ปตฺโต, ตํ ปตฺตนฺติ. ตสฺสาติ กตนิสฺสชฺชนสฺส ภิกฺขุโน. ทาปเยติ สมฺมเตน ปตฺตคาหาปเกน ทาเปยฺย.

๓๙๕. (ก) เภสชฺชนฺติ ¶ เภสชฺชกิจฺจํ กโรตุ วา, มา วา, เอวํ ลทฺธโวหารํ สปฺปิอาทิกํ สตฺตาหกาลิกํ.

(ข) คิมฺหานสฺส ปจฺฉิมมาเส ปุริโม อทฺธมาโส ปริเยสนกรณานํ เขตฺตํ, ปจฺฉิมทฺธมาโส ปริเยสนกรณนิวาสนานํ เขตฺตํ, วสฺสิกมาสา จตฺตาโรปิ อธิฏฺาเนน สห จตุนฺนมฺปิ เขตฺตํ, อิเมเยว ปฺจมาสา กุจฺฉิสมโย, อิตรสตฺตมาสา ปิฏฺิสมโย. ปิฏฺิสมเย ปริเยสนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ, กุจฺฉิสมเย จ อติเรกทฺธมาเส กตฺวา ปริทหโต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อติเรกมาเส เสเส’’ติ.

(ค) สามํ ทตฺวาติ เวยฺยาวจฺจาทีนิ ปจฺจาสีสมาโน สยเมว ทตฺวา. อจฺฉินฺนนฺติ ตํ อกโรนฺตํ ทิสฺวา สกสฺาย อจฺฉินฺนํ. ภิกฺขุโนปิ จีวรํ เปตฺวา อฺํ ปริกฺขารํ, อนุปสมฺปนฺนสฺส จ ยํ กิฺจิ ปริกฺขารํ อจฺฉินฺทโต ทุกฺกฏํ. ปริจฺจชิตฺวา ทินฺนํ สกสฺํ วินา อจฺฉินฺทนฺโต ภณฺฑคฺเฆน กาเรตพฺโพ.

(ง) วิกปฺปนฺติ ‘‘อายตฺจ กโรหิ วิตฺถตฺจา’’ติอาทิกํ อธิกวิธานํ.

(จ) อจฺเจกจีวรนฺติ คมิกคิลานคพฺภินิอภินวุปฺปนฺนสทฺธานํ อฺตเรน ปวารณมาสสฺส ชุณฺหปกฺขปฺจมิโต ปฏฺาย ‘‘วสฺสาวาสิกํ ทสฺสามี’’ติ ทินฺนํ อจฺจายิกจีวรํ. อจฺเจกจีวรสฺส อนตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิโก มาโส, อตฺถเต กถิเน เอกาทสทิวสาธิกา ปฺจ มาสา จีวรกาลสมโย, ตํ อติกฺกาเมนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. เตน วุตฺตํ ‘‘จีวรกาลสมยํ อติกฺกามิต’’นฺติ. กาโล จ โส สมโย จ จีวรสฺส กาลสมโย, ตํ.

(ฉ) สปฺปฏิภเย อารฺกเสนาสเน วสฺสํ อุปคนฺตฺวา วิหรนฺเตน ภิกฺขุนา ติณฺณํ จีวรานํ ¶ อฺตรํ จีวรํ ปุริมิกาย ¶ อุปคนฺตฺวา มหาปวารณาย ปวาริตตา, กตฺติกมาสตา, ปฺจธนุสติกปจฺฉิ มปฺปมาณยุตฺตเสนาสนตา, สาสงฺกสปฺปฏิภยตาติ เอวํ วุตฺตจตุรงฺคสมฺปตฺติยาอนฺตรฆเร นิกฺขิปิตฺวา สติ ปจฺจเย ฉารตฺตปรมํ เตน จีวเรน วิปฺปวสิตพฺพํ. ตโต เจ อุตฺตริ วิปฺปวเสยฺย, นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ. เตน วุตฺตํ ‘‘อติเรกฉารตฺต’’นฺติอาทิ.

๓๙๖. อาทิมฺหิ วิยาติ ปมนิสฺสคฺคิเย วิย.

๓๙๗. (ข) อนฺตรฆรํ ปวิฏฺาย ภิกฺขุนิยา หตฺถโต ขาทนียาทิปฺปฏิคฺคหเณ จ ภิกฺขูสุ กุเลสุ ภุฺชนฺเตสุ ‘‘อิธ ปูวํ, สูปํ เทถา’’ติอาทินา นเยน โวสาสมานาย ภิกฺขุนิยา อนปสาทเนน จ เสขสมฺมเตสุ กุเลสุ ปุพฺเพ อนิมนฺติตสฺส ขาทนียาทีนํ ปฏิคฺคหเณ จ สปฺปฏิภเย อารฺกเสนาสเน วิหรนฺตสฺส ปุพฺเพ อปฺปฏิสํวิทิตขาทนียาทิปฺปฏิคฺคหเณ จ ปาฏิเทสนียํ นาม อาปตฺตินิกาโย วุตฺโต. เตน วุตฺตํ ‘‘คารยฺห’’นฺติอาทิ.

๓๙๘. ‘‘อเทสนาคามินิย’’นฺติอาทิ ‘‘น เทสเย’’ติ เอตฺถ กมฺมํ. ปาราชิกา สงฺฆาทิเสสา จ อเทสนาคามินิโย นาม. น อาปตฺติ อนาปตฺติ, ตํ. กตเทสนํ เทสิตํ. นานาสํวาสนิสฺสีมฏฺิตานํ น เทสเยติ สมฺพนฺโธ. เอวํ จตุปฺจหิ น เทสเย, มนสา น เทสเย, อปกตตฺตานํ น เทสเย, นานา ‘‘เอกา’’ติ น เทสเยติ. มนสาติ เกวลํ จิตฺเตเนว. นานาติ สมฺพหุลา อาปตฺติโย ‘‘เอกา’’ติ วตฺวา. เอกํ ปน อาปตฺตึ ‘‘สมฺพหุลา’’ติ เทเสตุํ วฏฺฏตีติ.

เทสนานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๙๙. กมฺมปฺปตฺเตติ ¶ ¶ อุโปสถาทิโน กมฺมสฺส ปตฺเต ยุตฺเต อนุรูเป. สงฺเฆ สมาคเตติ จตุวคฺคาทิเก สงฺเฆ เอกตฺถ สนฺนิปติเต. เอตฺถ จ ฉนฺทหารเกนาปิ สทฺธึ จตุวคฺคาทิโก เวทิตพฺโพ.

๔๐๐. ฉนฺททานาทิวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘เอก’’นฺติอาทิมาห. อุปาคมฺมาติ สนฺตึ อาปตฺตึ ปกาเสตฺวา ตโต ปจฺฉา อุปคนฺตฺวา. ฉนฺทํ ทเทติ วกฺขมาเนสุ ตีสุ เอเกนปิ พหิ อุโปสถํ กตฺวา อาคโต ฉนฺทํ ทเทยฺย, เกนจิ กรณีเยน สนฺนิปาตฏฺานํ คนฺตฺวา กายสามคฺคึ อเทนฺโต ปน ปาริสุทฺธึ เทนฺโต ฉนฺทํ ทเทยฺย.

๔๐๒. อุภินฺนํ ทาเน กึปโยชนนฺติ อาห ‘‘ปาริสุทฺธี’’ติอาทิ. ปาริสุทฺธิปฺปทาเนน สงฺฆสฺส อตฺตโน จาปิ อุโปสถํ สมฺปาเทตีติ สมฺพนฺโธ. ปริสุทฺธิ เอว ปาริสุทฺธิ, ตสฺส ปทานํ, เตน. นนุ จ ปาริสุทฺธิตาปทานมตฺตเมว อุโปสถกมฺมํ นามาติ ปาริสุทฺธิปฺปทานํ อตฺตโน อุโปสถํ สมฺปาเทตุ, กถํ สงฺฆสฺสาติ? วุจฺจเต – ปาริสุทฺธิทานสฺส ธมฺมกมฺมตาสมฺปาทเนน สงฺฆสฺสาปิ อุโปสถํ สมฺปาเทตีติ.

เอตฺถ ปน จตูสุ เอกสฺส ฉนฺทปาริสุทฺธึ อาหริตฺวา ตโย ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กโรนฺติ, ตีสุ วา เอกสฺส ฉนฺทปาริสุทฺธึ อาหริตฺวา ทฺเว ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ, อธมฺเมน วคฺคํ อุโปสถกมฺมํ. จตฺตาโร ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กโรนฺติ, ตโย วา ทฺเว วา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ, อธมฺเมน สมคฺคํ. จตูสุ เอกสฺส อาหริตฺวา ตโย ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ, ตีสุ วา เอกสฺส อาหริตฺวา ทฺเว ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กโรนฺติ, ธมฺเมน วคฺคํ. สเจ ปน จตฺตาโร สนฺนิปติตฺวา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสนฺติ, ตโย ปาริสุทฺธิอุโปสถํ, ทฺเว อฺมฺํ ¶ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กโรนฺติ, ธมฺเมน สมคฺคํ. ปวารณกมฺเมสุปิ ปฺจสุ เอกสฺส ปวารณํ อาหริตฺวา จตฺตาโร คณตฺตึ เปตฺวา ปวาเรนฺติ, จตูสุ ตีสุ วา เอกสฺส อาหริตฺวา ตโย ทฺเว วา สงฺฆตฺตึ เปตฺวา ปวาเรนฺติ, อธมฺเมน วคฺคํ ปวารณกมฺมนฺติอาทิ วุตฺตนยเมว. เสสกมฺมํ วิพาธตีติ อวเสสสงฺฆกิจฺจํ วิพาเธติ อลทฺธาธิปฺปายตฺตาติ อธิปฺปาโย.

๔๐๓. ทฺวยนฺติ ¶ อุโปสถกรณฺเจว อวเสสกิจฺจฺจ. อตฺตโน น สาเธตีติ สมฺพนฺธนียํ.

๔๐๔. หเรยฺยาติ ปุพฺเพ วุตฺตํ สุทฺธิกฉนฺทํ วา อิมํ วา ฉนฺทปาริสุทฺธึ หเรยฺย. ปรมฺปรา น หารเยติ ปรมฺปรา น อาหเรยฺย. กสฺมาติ อาห ‘‘ปรมฺปราหฏา’’ติอาทิ. เตนาติ ปมโต คหิตฉนฺทปาริสุทฺธิเกน. ปรมฺปราหฏาติ ยถา พิฬาลสงฺขลิกาย ปมํ วลยํ ทุติยํ ปาปุณาติ, ตติยํ น ปาปุณาติ, เอวํ ทุติยสฺส อาคจฺฉติ, ตติยสฺส น อาคจฺฉติ. ‘‘ปริมฺปราหฏา ฉนฺท-ปาริสุทฺธิ น คจฺฉตี’’ติ วา ปาโ.

๔๐๕. สพฺพูปจารนฺติ ‘‘เอกํสํ จีวรํ กตฺวา’’ ติอาทิ สพฺพํ อุปจารํ.

๔๐๖. โส อาคโต อาโรเจตฺวา สงฺฆํ ปวาเรยฺยาติ โยชนา. อถาติ อนนฺตรตฺเถ. อาคโตติ ปวารณํ คเหตฺวา อาคโต ภิกฺขุ. อาโรเจตฺวาติ ภิกฺขุสงฺฆสฺส อาโรเจตฺวา. เอวนฺติ วกฺขมานกฺกเมน.

๔๐๗-๘. คเหตฺวา หารโกติ สมฺพนฺโธ. นาหฏาติ อาหฏาว น โหตีติ อตฺโถ. หารโก สงฺฆํ ปตฺวา ตถา เหยฺย, อาหฏา โหตีติ โยชนา. ตถา เหยฺยาติ วิพฺภนฺตาทิโก ภเวยฺย.

๔๐๙. สงฺฆํ ¶ ปตฺโต ปมตฺโต วา สุตฺโต วา นาโรจเยยฺย อนาปตฺติ จาติ สมฺพนฺโธ. จ-สทฺโท ฉนฺทปาริสุทฺธิหรณํ สมฺปิณฺเฑตีติ.

ฉนฺททานนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๑๐. ทุเว อุโปสถาติ สุลภปฺปวตฺติวเสน วุตฺตํ. ตโย ปน ทิวสวเสเนว อุโปสถา จาตุทฺทสิโก ¶ ปนฺนรสิโก สามคฺคิโกติ. ตตฺถ เหมนฺตคิมฺหวสฺสานานํ ติณฺณํ อุตูนํ ตติยสตฺตมปกฺเขสุ ทฺเว ทฺเว กตฺวา ฉ จาตุทฺทสิกา, เสสา ปนฺนรสิกาติ เอวํ เอกสํวจฺฉเร จตุวีสติอุโปสถา. อิทํ ตาว โลกสฺส ปกติจาริตฺตํ. ‘‘อาคนฺตุเกหิ อาวาสิกานํ อนุวตฺติตพฺพ’’นฺติอาทิวจนโต (มหาว. ๑๗๘) ปน ตถารูปปจฺจเย สติ อฺสฺมิมฺปิ จาตุทฺทเส อุโปสถํ กาตุํ วฏฺฏติ.

๔๑๑. สุตฺตุทฺเทโส สงฺฆสฺเสวาติ โยชนา. อธิฏฺานฺจ ตํ อุโปสโถ จาติ กมฺมธารโย. เสสานนฺติ ทฺวินฺนํ ติณฺณํ วา. ‘‘ทุเว’’ติอาทินา จ จาตุทฺทโส ปนฺนรโส สามคฺคีติ ทิวสวเสน, สุตฺตุทฺเทโส อธิฏฺานํ ปาริสุทฺธีติ กรณปฺปกาเรน, สงฺฆุโปสโถ คณุโปสโถ ปุคฺคลุโปสโถติ ปุคฺคลวเสน จาติ นว อุโปสถา ทีปิตา โหนฺติ.

‘‘ฉนฺทปาริสุทฺธิอุตุกฺขานํ, ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท;

อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกิจฺจนฺติ วุจฺจตี’’ติ. (มหาว. อฏฺ. ๑๖๘) –

เอวํ ¶ อฏฺกถาจริเยหิ วุตฺเต ปุพฺพกรณานนฺตรํ กตฺตพฺเพ ปุพฺพกิจฺเจ.

‘‘สมฺมชฺชนี ปทีโป จ, อุทกํ อาสเนน จ;

อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกรณนฺติ วุจฺจตี’’ติ. (มหาว. อฏฺ. ๑๖๘) –

เอวํ อฏฺกถาจริเยเหว วุตฺเต สพฺพปมํ กตฺตพฺเพ ปุพฺพกรเณ. ปตฺตกลฺเลติ อุโปสถาทีนํ จตุนฺนํ องฺคานํ สมฺภเวน ปตฺโต กาโล อิมสฺสาติ ปตฺตกาลํ, ปตฺตกาลเมว ปตฺตกลฺลํ. กึ ตํ? อุโปสถาทิกมฺมํ. ตํ ปน จตูหิ องฺเคหิ สงฺคหิตํ. ยถาหุ อฏฺกถาจริยา –

‘‘อุโปสโถ ¶ ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา,

วชฺชนียา จ ปุคฺคลา ตสฺมึ น โหนฺติ,

ปตฺตกลฺลนฺติ วุจฺจตี’’ติ. (มหาว. อฏฺ. ๑๖๘);

สมานิเตติ สมฺมา อานีเต ปวตฺติเตติ อตฺโถ. โสติ สุตฺตุทฺเทโส. ปฺจธาติ นิทานุทฺเทโส ปาราชิกุทฺเทโส สงฺฆาทิเสสุทฺเทโส อนิยตุทฺเทโส วิตฺถารุทฺเทโสติ เอวํ ปฺจธา.

๔๑๓. วินานฺตรายนฺติ ราชนฺตราโย โจรนฺตราโย อคฺยนฺตราโย อุทกนฺตราโย มนุสฺสนฺตราโย อมนุสฺสนฺตราโย วาฬนฺตราโย สรีสปนฺตราโย ชีวิตนฺตราโย พฺรหฺมจริยนฺตราโยติ (มหาว. ๑๕๐) วุตฺเตสุ ทสสุ ยํ กิฺจิ อนฺตรายํ วินา. สงฺเขเปนาติ วินา วิตฺถารํ. ‘‘เอตฺถ ทฺวีสุ ตีสุ วา อุทฺเทเสสุ วิสเทสุ เถโรว อิสฺสโร’’ติ วุตฺตตฺตา อวตฺตนฺเตปิ วฏฺฏตีติ โยชนา. เอตฺถาติ ปฺจสุ อุทฺเทเสสุ. อวตฺตนฺเตติ เถรสฺส วิตฺถาเรน อวตฺตมาเน อปฺปคุเณ. วฏฺฏตีติ ¶ สํขิตฺเตน อุทฺทิสิตุมฺปิ วฏฺฏติ. อิมินาว ยสฺส กสฺสจิ อุทฺเทสกสฺส อวตฺตนฺเตปิ วฏฺฏตีติ วิฺายติ. ทฺวีสุ วตฺตมาเนสุ อิสฺสรตฺเต อธิเก วตฺตพฺพเมว นตฺถีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ตีสู’’ติ วุตฺตํ. ‘‘เถโรว อิสฺสโร’’ติอาทินา อิทํ ปริทีเปติ – ทฺเว อขณฺฑา สุวิสทา วาจุคฺคตา, เถราเธยฺยํ ปาติโมกฺขํ, สเจ ปน เอตฺตกมฺปิ วิสทํ กาตุํ น สกฺโกติ, พฺยตฺตสฺส ภิกฺขุโน อายตฺตํ โหติ, ตสฺมา สยํ อุทฺทิสิตพฺพํ, อฺา วา อชฺเฌสิตพฺโพติ.

๔๑๔. อุทฺทิสนฺเต สมา วา อถ โถกิกา วา ยทิ อาคจฺเฉยฺยุนฺติ สมฺพนฺธนียํ. อุทฺทิสนฺเต อาวาสิเกหิ ปาติโมกฺเข อุทฺทิสฺสมาเน. สมา วา โถกิกา วาติ อาวาสิเกหิ สมา วา โถกิกา วา อาคนฺตุกา ภิกฺขู. อวเสสกํ โสตพฺพนฺติ อิมินา เอตฺตาวตาปิ อุโปสโถ กโตเยว นามาติ ทีเปติ.

๔๑๕. อุทฺทิฏฺมตฺเตติ อุทฺทิฏฺํเยว อุทฺทิฏฺมตฺตํ. มตฺต-สทฺโท อวธารเณ. สกลาย เอกจฺจาย วา อุฏฺิตาย สมา วา โถกิกา วา ยทิ อาคจฺเฉยฺยุนฺติ โยชนา. สกลายาติ สพฺพาย ปริสาย. เอสํ สนฺติเก ปาริสุทฺธึ กเรยฺยุนฺติ เอสํ อาวาสิกานํ สมีเป เต อาคนฺตุกา ภิกฺขู ¶ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺยุนฺติ อตฺโถ. อถ พหุกา เจ, สพฺพวิกปฺเปสุ ปุพฺพกิจฺจํ กตฺวาติ โยชนียํ. วิกปฺปียนฺติ ปริกปฺปียนฺตีติ วิกปฺปา, อวเสสสวนปาริสุทฺธิอุโปสถวิธานา สพฺเพ จ เต วิกปฺปา เจติ สพฺพวิกปฺปา. เตสุ. ปุนุทฺทิเสติ ปุน ปาติโมกฺขํ อุทฺทิเสยฺย.

๔๑๖. อิตรานนฺติ อาคนฺตุกานํ. อิตโรติ จาตุทฺทโส. เอตฺถ ปน เยสํ ปนฺนรโส, เต อตีตํ อุโปสถํ จาตุทฺทสิกํ อกํสูติ เวทิตพฺพา. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ตาทิเส ปจฺจเย สติ จาตุทฺทสิกสฺส กตตฺตา เตสํ ยถาวุตฺตตติยสตฺตมปกฺขสงฺขาตจาตุทฺทสิเก ¶ สมฺปตฺเต เตรสีจาตุทฺทสีกตฺตพฺพตฺตา อนุโปสถตฺตา ปน ตตฺถ อุโปสโถ น กโตติ จาตุทฺทโสเยว ปนฺนรโส ชาโต. สมาเนตเรติ สมา อูนา อิตเรติ ปทจฺเฉโท. อิตเรติ อาคนฺตุกา. ปุริมานํ อนุวตฺตนฺตูติ อาวาสิเกหิ ‘‘อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส’’ติ ปุพฺพกิจฺเจ กยิรมาเน ปุริมานํ อาวาสิกานํ อนุวตฺตนฺตูติ อตฺโถ. สเจธิกาติ ยทิ อาคนฺตุกา พหุกา โหนฺติ. ปุริมาติ อาวาสิกา. เตสํ อนุวตฺตนฺตูติ เตสํ อาคนฺตุกานํ ‘‘อชฺชุโปสโถ จาตุทฺทโส’’ติ ปุพฺพกิจฺเจ กยิรมาเน อนุวตฺตนฺตุ. เสเสปีติ อาคนฺตุกานํ ปนฺนรสวาเรปิ. อยํ นโยติ ‘‘อาคนฺตุกานํ ปนฺนรโส อิตรานํ สเจตโร’’ติอาทิโก อยเมว นโย. เอตฺถ ปน เยสํ ปนฺนรโส, เต ติโรรฏฺโต วา อาคตา อตีตํ วา อุโปสถํ จาตุทฺทสิกํ อกํสูติ เวทิตพฺโพ.

๔๑๗. อตีตุโปสถสฺส จาตุทฺทสิยํ กตตฺตา จาตุทฺทสิยํ ปนฺนรสุโปสโถ กโตติ ปนฺนรสี อาวาสิกานํ ปาฏิปโท ชาโตติ อาห ‘‘อาวาสิกานํ ปาฏิปโท’’ติ. อิตรานนฺติ อาคนฺตุกานํ. อุโปสโถติ ปนฺนรโส อุโปสโถ. สมโถกานนฺติ อตฺตนา สมานํ วา โถกานํ วา อาคนฺตุกานํ. มูลฏฺาติ อาวาสิกา. กามโต เทนฺตูติ อตฺตโน อิจฺฉาย เทนฺตุ.

๔๑๘. โน เจ เทนฺตีติ ยทิ อาวาสิกา กายสามคฺคึ น เทนฺติ, เตสํ ปน อาวาสิกานํ หิยฺโย อุโปสถสฺส กตตฺตา อชฺช อุโปสถกรณํ นตฺถิ. พหูสุ อนิจฺฉาย กายสามคฺคึ ทเทยฺยาติ โยชนา. พหูสูติ อาคนฺตุเกสุ ¶ พหุเกสุ. พหิ วา วเชติ อาวาสิกภิกฺขุปริสา นิสฺสีมํ วา วเชยฺยาติ อตฺโถ.

๔๑๙. สาเวยฺย สุตฺตนฺติ ปาติโมกฺขสงฺขาตํ สุตฺตํ วายมิตฺวา สาเวยฺย.

๔๒๐. สมฺมชฺชิตุํ ¶ …เป… อุทกาสนํ ปฺเปตุฺจ มหาเถเรน เปสิโต กลฺโล น กเรยฺย ตถาติ สมฺพนฺโธ. กลฺโลติ อคิลาโน. ตถาติ ทุกฺกฏํ อติทิสติ. อาสเนสุ อสติ อนฺตมโส สาขาภงฺคมฺปิ กปฺปิยํ การาเปตฺวา ปฺเปตพฺพํ. เตเล อสติ กปลฺเล อคฺคิปิ ชาเลตพฺโพ.

๔๒๑-๓. ปฏฺเปตฺวา ทกาสนนฺติ ปริโภชนียปานีโยทกฺจ อาสนฺจ สนฺนิหิตํ กตฺวา. คณตฺตินฺติ อิทานิ วกฺขมานํ คเณน เปตพฺพํ ตฺตึ. เตติ อฺเ ทุเว ภิกฺขู. สมตฺตปุพฺพารมฺเภนาติ สมตฺโต นิฏฺิโต ปุพฺเพสุ อุตฺตราสงฺคเอกํสกรณาทีสุ อารมฺโภ ยสฺสาติ ติปทพหุพฺพีหิ. นเวน เต เอวมีริยาติ สมฺพนฺโธ. เตติ อิตเร ทฺเว.

๔๒๔. กตฺตพฺพํ กตฺวา ปุพฺพกิจฺจาทิกํ สมฺปาเทตฺวา นโว เอวํ อีริโยติ โยชนา.

๔๒๗. ยตฺถาติ ยสฺมึ วิหาเร เอเกกสฺส ปาริสุทฺธึ หริตฺวานาติ สมฺพนฺโธ. เอเกกสฺสาติ เอตฺถ วิจฺฉายํ ทฺวิตฺตํ. กิริยาย คุเณน ทพฺเพน วา ภินฺเน อตฺเถ พฺยาปิตุํ อิจฺฉา วิจฺฉา. เอตฺถ ปน ฉนฺทปาริสุทฺธิหรณสงฺขาตาย กิริยาย จตูสุ จ ตีสุ จ ทฺวีสุ จ ภินฺนเมเกกํ พฺยาปิตุํ สมฺพนฺธิตุํ อิจฺฉาติ วิจฺฉา. อิตรีตเรติ เอตฺถาปิ กรณกิริยาวเสน เวทิตพฺพํ. ตโย ทฺเว เอโก วา ตํ ตํ สงฺฆุโปสถํ คณุโปสถํ ปุคฺคลุโปสถํ วาติ วุตฺตํ โหติ. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – จตูสุ เอกสฺส อาหริตฺวา ตโย ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กโรนฺติ, ตีสุ วา เอกสฺส อาหริตฺวา ทฺเว สงฺฆุโปสถํ กโรนฺติ, อธมฺเมน วคฺคํ อุโปสถกมฺมํ. อถ ปน เอกสฺส อาหริตฺวา ตโย สงฺฆุโปสถํ กโรนฺติ, เอกสฺส อาหริตฺวา ทฺเว ปาริสุทฺธิอุโปสถํ ¶ กโรนฺติ, อธมฺเมน วคฺคํ นาม โหติ. ยทิ ปน จตฺตาโรปิ สนฺนิปติตฺวา ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กโรนฺติ, ตโย วา ทฺเว วา สงฺฆุโปสถํ กโรนฺติ, อธมฺเมน สมคฺคํ นาม โหตีติ. ตพฺพิปริยาเยน ธมฺเมน สมคฺคํ เวทิตพฺพํ.

๔๒๘. วคฺเค สมคฺเค วา ‘‘วคฺโค’’ติ สฺิโน วิมติสฺส วา กโรโต ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ. วคฺเคติ วคฺคสงฺเฆ. วิมติสฺสาติ ‘‘วคฺโค นุ โข, สมคฺโค’’ติ เอวํ เวมติกสฺส. อิมินาว กุกฺกุจฺจปกตวาโรปิ อุปลกฺขิโต. กโรโตติ อุโปสถํ กโรนฺตสฺส. เภทาธิปฺปาเยน กโรโตติ ¶ โยชนา. เอตฺถ ปน ปาปสฺส พลวตาย ถุลฺลจฺจยํ วุตฺตํ. สฺิโนติ สฺาสีเสน จิตฺตํ วุตฺตํ, จิตฺตวโตติ อตฺโถ.

๔๒๙-๓๐. ‘‘อุกฺขิตฺตสฺสา’’ติอาทินา วชฺชนียปุคฺคเล ทสฺเสติ. อุกฺขิตฺตสฺสาติ กตฺตุอตฺเถ สามิวจนํ. นิสินฺนสทฺทสฺส กมฺมสาธนตฺตา อุกฺขิตฺตาทีหิ กตฺตูหิ ภวิตพฺพนฺติ. ‘‘เสสาน’’นฺติ วิเสสนสฺส ภิกฺขูนํ พฺยภิจาเรน สาตฺถกตา. อภพฺพสฺส ปณฺฑกาทิเอกาทสวิธสฺส อภพฺพสฺส. นิสินฺนปริสายฺจ ปาติโมกฺขํ น อุทฺทิเสติ สมฺพนฺโธ. สภาคาปตฺติโก ตถา น อุทฺทิเสติ โยเชตพฺพํ. วิกาลโภชนาทิวตฺถุโต สมาโน ภาโค โกฏฺาโส เอติสฺสาติ สภาคา, สา อาปตฺติ อสฺสาติ พหุพฺพีหิ.

ฉนฺเทน ปริวุตฺเถนาติ เอตฺถ จตุพฺพิธํ ปาริวาสิยํ ปริสปาริวาสิยํ รตฺติปาริวาสิยํ ฉนฺทปาริวาสิยํ อชฺฌาสยปาริวาสิยนฺติ. ตตฺถ ภิกฺขู เกนจิเทว กรณีเยน สนฺนิปติตา ¶ โหนฺติ, อถ เมฆุฏฺานาทินา เกนจิเทว กรณีเยน อโนกาโส, อถ ‘‘อฺตฺถ คจฺฉามา’’ติ ฉนฺทํ อวิสฺสชฺชิตฺวาว อุฏฺหนฺติ, อิทํ ปริสปาริวาสิยํ นาม กิฺจาปิ ปริสปาริวาสิยํ, ฉนฺทสฺส ปน อวิสฺสฏฺตฺตา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ.

‘‘ยาว ปน สพฺเพ สนฺนิปตนฺติ, ตาว ธมฺมํ สุณิสฺสามา’’ติ เอกํ อชฺเฌสนฺติ, ตสฺมึ ธมฺมกถํ กเถนฺเตเยว อรุโณ อุคฺคจฺฉติ, สเจ จาตุทฺทสิกํ กาตุํ นิสินฺนา, ปนฺนรโสติ กาตุํ วฏฺฏติ, สเจ ปนฺนรสิกํ กาตุํ นิสินฺนา, ปาฏิปเท อนุโปสเถ อุโปสถํ กาตุํ น วฏฺฏติ, อฺํ ปน สงฺฆกิจฺจํ กาตุํ วฏฺฏติ, อิทํ รตฺติปาริวาสิยํ นาม.

เอวํ ปน นิสินฺเน โกจิ นกฺขตฺตปาโก ภิกฺขุ ‘‘อชฺช นกฺขตฺตํ ทารุณํ, อิมํ กมฺมํ มา กโรถา’’ติ วทติ, เต ตสฺส วจเนน ฉนฺทํ วิสฺสชฺเชตฺวา ตตฺเถว นิสินฺนา โหนฺติ, อถฺโ อาคนฺตฺวา ‘‘นกฺขตฺตํ ปฏิมาเนนฺตํ, อตฺโถ พาลํ อุปจฺจคา’’ติ (ชา. ๑.๑.๔๙) วตฺวา ‘‘กึ นกฺขตฺเตน, กโรถา’’ติ วทติ, อิทํ ฉนฺทปาริวาสิยฺเจว อชฺฌาสยปาริวาสิยฺจ. เอกสฺมึ ปาริวาสิเย ปุน ฉนฺทปาริสุทฺธึ อาเนตฺวา กมฺมํ กาตุํ วฏฺฏติ.

๔๓๑. อาปนฺนฺจ ¶ เวมติกฺจ อเทสยิตฺวา วา นาวิกตฺวา วา อุโปสถํ กาตุํ น จ กปฺปตีติ สมฺพนฺโธ. นาวิกตฺวาติ ครุกาปตฺตึ อนาวิกตฺวา. น จาติ เนว.

๔๓๒. อฏฺิโตโปสถาติ อฏฺิโต อวิสฺสฏฺโ อุโปสโถ ยสฺมินฺติ พหุพฺพีหิ. ตทหูติ ตสฺมึ อุโปสถทิวเส. อนฺตรายํ วา สงฺฆํ วา วินา อธิฏฺาตุํ สีมเมว วา ¶ น วเชติ โยชนา. อธิฏฺาตุนฺติ อิมินา คณุโปสถมฺปิ อุปลกฺเขติ. สีมนฺติ อิมินา นทิมฺปิ.

อุโปสถนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๓๓. ‘‘อฺมฺปฺปวารณา’’ตฺยาทีนํ อฺมฺเหิ กาตพฺพา ปวารณา. ตตฺถ ติณฺณํ จตุนฺนฺจ คณตฺตึ เปตฺวา อฺมฺปฺปวารณา, ทฺวินฺนํ ปน อฏฺเปตฺวาว. อธิฏฺานนฺติ อธิฏฺานปฺปวารณา, ยุปจฺจยนฺตานํ ภาเว นิยตนปุํสกตฺตา ‘‘อธิฏฺาน’’นฺติ วุตฺตํ. เสสา ปฺจาทีหิ กาตพฺพา อวเสสา สงฺฆปฺปวารณา สงฺฆวเสน ตฺตึ เปตฺวา กาตพฺพา. เอเตน นวสุ สงฺฆปฺปวารณาทโย ติสฺโส ทสฺสิตา. นว หิ ปวารณา จาตุทฺทสี ปนฺนรสี สามคฺคีติ ทิวสวเสน, เตวาจี ทฺเววาจี เอกวาจีติ กตฺตพฺพาการวเสน, สงฺเฆ ปวารณา, คเณ ปวารณา, ปุคฺคเล ปวารณาติ การกวเสน จ. ตตฺถ ปุริมวสฺสํวุตฺถานํ ปุพฺพกตฺติกปุณฺณมา วา เตสํเยว สเจ ภณฺฑนการเกหิ อุปทฺทุตา ปวารณํ ปจฺจุกฺกฑฺฒนฺติ, อถ กตฺติกมาสสฺส กาฬปกฺขจาตุทฺทโส วา ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมา วา ปจฺฉิมวสฺสํวุตฺถานฺจ ปจฺฉิมกตฺติกปุณฺณมา เอว วา ปวารณาทิวสา โหนฺติ. อิทํ ปน ปกติจาริตฺตํ. ตถารูปปฺปจฺจเย สติ ทฺวินฺนํ กตฺติกปุณฺณมานํ ปุริเมสุ จาตุทฺทเสสุปิ ปวารณํ กาตุํ วฏฺฏติ. ภินฺนสฺส ปน สงฺฆสฺส สามคฺคิยํ โย โกจิ ทิวโส ปวารณาทิวโส โหติ. อิมา ทิวสวเสน ติสฺโส ปวารณา. กตฺตพฺพาการวเสน ปน วกฺขมานนเยน วิฺาตพฺพา.

๔๓๔. ‘‘ปุพฺพกิจฺเจ’’ติอาทีสุ –

‘‘สมฺมชฺชนี ¶ ปทีโป จ, อุทกํ อาสเนน จ;

ปวารณาย เอตานิ, ปุพฺพกรณนฺติ วุจฺจติ.

‘‘ฉนฺทปฺปวารณา ¶ อุตุกฺขานํ, ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท;

ปวารณาย เอตานิ, ปุพฺพกิจฺจนฺติ วุจฺจติ.

‘‘ปวารณา ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา,

วชฺชนียา จ ปุคฺคลา ตสฺมึ น โหนฺติ,

เอวํ อฏฺกถายํ วุตฺตา ปุพฺพกิจฺจาทโย เวทิตพฺพา. ตฺตินฺติ อิทานิ วกฺขมานํ สามฺํ สงฺฆตฺตึ. เอวํ ปน ตฺติยา ปิตาย การเณ สติ เตวาจิกทฺเววาจิกเอกวาจิกสมานวสฺสิกวเสนปิ ปวาเรตุํ วฏฺฏติ. อยเมว ปน ตฺติ ‘‘สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ เอตฺถ ‘‘สงฺโฆ เตวาจิกํ ปวาเรยฺย, สงฺโฆ ทฺเววาจิกํ ปวาเรยฺย, สงฺโฆ เอกวาจิกํ ปวาเรยฺย, สงฺโฆ สมานวสฺสิกํ ปวาเรยฺยา’’ติปิ เปตุํ วฏฺฏติ. จาตุทฺทสิยํ ปน สามคฺคิยฺจ ‘‘จาตุทฺทสี สามคฺคี’’ติ วตฺตพฺพํ.

๔๓๗. เถเรสุ อุกฺกุฏิกํ นิสชฺช ปวาเรนฺเตสุ นโว ยาว สยํ ปวาเรติ, ตาว อุกฺกุฏิโก เอว อจฺฉตูติ โยชนา. อจฺฉตูติ นิสีเทยฺย.

๔๔๐-๒. ธมฺมสากจฺฉา จ กลโห จาติ ทฺวนฺโท. รตฺติยา เขปิตภาวโต เตวาจิกาย โอกาเส อสติ ทสวิเธ วา อนฺตราเย สติ ‘‘สุณาตุ เม…เป… สมานวสฺสิกํ ปวาเรยฺยา’’ติ อนุรูปโต ตฺตึ วตฺวา ยถาปิตตฺติยา อนุรูเปน ปวาเรยฺยาติ สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ. อนุรูปโตติ ‘‘สุณาตุ เม…เป… ทานํ เทนฺเตหิ รตฺติ เขปิตา, สเจ…เป… รตฺติ วิภายิสฺสติ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺล’’นฺติอาทินา เตน เขปิตรตฺติยา อนุรูเปน. ‘‘สุณาตุ เม ภนฺเต สงฺโฆ, อยํ ราชนฺตราโย, สเจ สงฺโฆ เตวาจิกํ…เป… สงฺโฆ ภวิสฺสติ, อถายํ ¶ ราชนฺตราโย ภวิสฺสติ, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺล’’นฺติอาทินา ราชนฺตรายาทีนํ ¶ อนุรูเปน วาติ อตฺโถ. ‘‘อถายํ พฺรหฺมจริยนฺตราโย ภวิสฺสตี’’ติ ปน เปยฺยาลวเสน อนฺเต วุตฺตํ พฺรหฺมจริยนฺตรายํ คเหตฺวา วุตฺตํ. ‘‘ทฺเววาจิก’’นฺติอาทิกํ ปน วิสุํ วิสุํ วตฺตพฺพมฺปิ ลงฺฆนกฺกเมน สมฺปิณฺเฑตฺวา วุตฺตํ. วจนสมเย ปน ‘‘ทฺเววาจิกํ ปวาเรยฺย’’อิจฺจาทินา วตฺตพฺพํ. อาคจฺเฉยฺยุํ ยทิ สมาอาทิกา จาติ ‘‘อาคจฺเฉยฺยุํ ยทิ สมา’’อิจฺจาทโย อุโปสเถ วุตฺตา คาถาโย จ. เอตฺถาติ เอติสฺสํ ปวารณายํ. อยเมว จ อาหรณกฺกโม –

อาคจฺเฉยฺยุํ ยทิ สมา, ปวาเรนฺเตว โถกิกา;

ปวาริตา เต สุปฺปวาริตา, อฺเหิ จ ปวาริยํ;

ปวาริเตสุ สกลา-เยกจฺจายุฏฺิตาย วา.

ปวาเรยฺยุฺจ เต เตสํ, สนฺติเก พหุกา สเจ;

กตฺวา สพฺพวิกปฺเปสุ, ปุพฺพกิจฺจํ ปุนุทฺทิเสติ.

‘‘อาวาสิกานํ ปนฺนรโส’’ติอาทิกา คาถาโย ปน เอตฺถาปิ สมานา.

๔๔๓. ตฺตึ วตฺวาติ วกฺขมานคณตฺตึ วตฺวา.

๔๔๔. สมุทีริยาติ อฺเ ทฺเว ตโย วา วกฺขมานกฺกเมน วตฺตพฺพา.

๔๔๖-๘. กตฺตพฺพํ กตฺวาติ โยเชตพฺพํ. กตฺตพฺพนฺติ ปุพฺพกิจฺจาทิกํ. นเวนปิ ‘‘อหํ ภนฺเต…เป… ปฏิกริสฺสามี’’ติ เถโร อีริโยติ โยเชตพฺพํ. เอวนฺติ อิทานิ วกฺขมานํ ปรามสติ.

๔๔๙. ‘‘ยสฺมิ’’นฺติอาทิ วุตฺตนยตฺตา อุตฺตานเมว.

๔๕๐. คาถาโยติ ¶ ‘‘วคฺเค สมคฺเค วคฺโคติ, สฺิโน’’ติอาทิกา เหฏฺา วุตฺตคาถาโย วา. อยํ ปเนตฺถ วิเสโส – กโรโตติ เอตฺถ ปวารณํ กโรโตติ อตฺโถ คเหตพฺโพ. ตติย คาถาย ¶ ‘‘ปาติโมกฺขํ น อุทฺทิเส’’ติ อปเนตฺวา ‘‘โน กเรยฺย ปวารณ’’นฺติ ปทํ ปกฺขิปิตพฺพํ. จตุตฺถคาถาย ‘‘อนุโปสเถ’’ติอาทิคาถาพนฺธํ อปเนตฺวา ‘‘เนว ปวารเณ กาตุํ, สา กปฺปติ ปวารณา’’ติ ปกฺขิปิตพฺพํ. ปฺจมคาถาย ‘‘อฏฺิโตโปสถาวาสา’’ติ อปเนตฺวา ‘‘ปวารณาิตาวาสา’’ติ ปกฺขิปิตพฺพํ.

๔๕๑. สงฺฆมฺหิ ปวาริเตวาติ ปุริมวสฺสูปคเต สงฺฆมฺหิ ปวาริเต เอว. ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺยาติ น เอกสฺมึ อุโปสถคฺเค ทฺเว ตฺติโย เปตพฺพาติ อธิปฺปาโย. ปจฺฉิมิกาย อุปคนฺตฺวา อปรินิฏฺิตวสฺโส อวุตฺโถ. อนุปาคโตติ วสฺสํ อนุปาคโต. อยเมตฺถาธิปฺปาโย – ปุริมิกาย วสฺสํ อุปคตา ปฺจ วา อติเรกา วา ปจฺฉิมิกาย อุปคตา เตหิ สมา วา อูนตรา วา ปุริมิกาย วา อุปคเตหิ ปจฺฉิมิกาย อุปคตา โถกตรา เจว โหนฺติ, สงฺฆปฺปวารณาย คณํ ปูเรนฺติ สงฺฆปฺปวารณาวเสน ตฺตึ เปตฺวา, อถ จ อุโภปิ เอกโต หุตฺวา สงฺฆํ น ปูเรนฺติ, คณํ ปน ปูเรนฺติ, คณตฺตึ เปตฺวา ปวาเรตพฺพํ, ปจฺฉา เตสํ สนฺติเก ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพ. ยทิ ปน ปุริมิกาย เอโก, ปจฺฉิมิกาย เอโก, เอเกน เอกสฺส สนฺติเก ปวาเรตพฺพํ, เอเกน ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพ. สเจ ปุริเมหิ วสฺสูปคเตหิ ปจฺฉา วสฺสูปคตา เอเกนปิ อธิกา สงฺฆํ ปูเรนฺติ, ปมํ ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตฺวา ปจฺฉา เตสํ สนฺติเก ปวาเรตพฺพนฺติ. คเณปิ เอเสว นโย. เอวมุปริปิ ยถาโยคํ จินฺตนียํ.

๔๕๒. จาตุมาสินิยาติ ¶ อปรกตฺติกปุณฺณมายํ. สงฺเฆนาติ ปมํ วสฺสูปคเตน สงฺเฆน. วุตฺถา วสฺสา เยหิ เต วุตฺถวสฺสา, ปจฺฉิมวสฺสูปคตา. สเจ อปฺปตรา สิยุนฺติ อิมินา ยทิ อธิกตรา วา สมสมา วา โหนฺติ, ปวารณาตฺตึ เปตฺวา ปจฺฉิมวสฺสูปคเตหิ ปมํ ปวาริเต ปจฺฉา อิตเรหิ ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพติ ทีเปตีติ.

ปวารณานิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๕๓. สํวรณํ จกฺขุทฺวาราทีนํ สติกวาเฏน ปิทหนํ สํวโร. ตตฺถ กิฺจาปิ จกฺขุนฺทฺริเย สํวโร นตฺถิ, น หิ จกฺขุปสาทํ นิสฺสาย สติ อุปฺปชฺชติ, เนว ภวงฺคสมเย อาวชฺชนาทีนํ ¶ อฺตรสมเย, ชวนกฺขเณ ปน อุปฺปชฺชตีติ ตทา สํวโร โหติ, เอวํ โหนฺเต ปน โส จกฺขุทฺวาราทีนํ สํวโรติ วุจฺจติ. จกฺขุโสตาทิเภเทหีติ จกฺขุ จ โสตฺจ, ตานิ อาทิ เยสํ, เตว เภทา จาติ สมาโส, เตหิ ทฺวาเรหิ. อภิชฺฌาทิปฺปวตฺติยา อจฺจนฺโตปการกตฺตา กรณตฺเถ เจตฺถ ตติยา. เอเตน จกฺขุโสตฆานชิวฺหากายมนสงฺขาตานิ ทฺวารานิ วุตฺตานิ. รูปสทฺทาทิโคจเรติ รูปสทฺทคนฺธรสโผฏฺพฺพธมฺมสงฺขาเต วิสเย. อภิชฺฌาโทมนสฺสาทิปฺปวตฺตินฺติ เอตฺถ ปรสมฺปตฺตึ อภิมุขํ ฌายตีติ อภิชฺฌา, พลวตณฺหา. อาทิ-สทฺเทน มิจฺฉาทิฏฺิอาทโย อเนเก อกุสลา ธมฺมา สงฺคหิตา.

๔๕๔. สกํ จิตฺตํ กิฏฺาทึ ทุปฺปสุํ วิย นิคฺคณฺเหยฺยาติ สมฺพนฺโธ. กิฏฺนฺติ กิฏฺฏฺาเน อุปฺปนฺนํ สสฺสํ คหิตํ. กิฏฺํ อทตีติ ¶ กิฏฺาทิ, ตํ. สมฺปชาโนติ สาตฺถกสปฺปายโคจรอสมฺโมหสงฺขาเตน จตุสมฺปชฺเน สมฺมา ปชาโน. อิมินา อินฺทฺริยสํวรสีลํ กถิตํ.

๔๕๕. เทสนา สํวโร เอฏฺิ ปจฺจเวกฺขณนฺติ เภทโต สุทฺธิ จตุพฺพิธาติ สมฺพนฺโธ. ‘‘ปจฺจเวกฺขณํ เภทโต’’ติ วตฺตพฺเพ นิคฺคหิตโลโป ทฏฺพฺโพ, เทสนาสุทฺธิ สํวรสุทฺธิ ปริเยฏฺิสุทฺธิ ปจฺจเวกฺขณสุทฺธีติ จตุพฺพิธาติ วุตฺตํ โหติ. ตตฺถ สุชฺฌตีติ สุทฺธิ, ยถาธมฺมํ เทสนาย สุทฺธิ เทสนาสุทฺธิ. วุฏฺานสฺสาปิ เจตฺถ เทสนาย เอว สงฺคโห ทฏฺพฺโพ. มูลาปตฺตีนํ ปน อภิกฺขุตาปฏิฺาว เทสนาติ เหฏฺา วุตฺตา, สาวสฺส ปาราชิกาปนฺนสฺส วิสุทฺธิ นาม โหติ. อยฺหิ ยสฺมา ปาราชิกํ อาปนฺโน, ตสฺมา ภิกฺขุภาเว ตฺวา อภพฺโพ ฌานาทีนิ อธิคนฺตุํ. ภิกฺขุภาโว หิสฺส สคฺคนฺตราโย เจว โหติ, มคฺคนฺตราโย จ. วุตฺตฺเหตํ –

‘‘สามฺํ ทุปฺปรามฏฺํ, นิรยายูปกฑฺฒตี’’ติ. (ธ. ป. ๓๑๑);

‘‘สิถิโล หิ ปริพฺพโช, ภิยฺโย อากิรเต รช’’นฺติ. (ธ. ป. ๓๑๓);

อิจฺจสฺส ภิกฺขุภาโว วิสุทฺธิ นาม น โหติ. ยสฺมา ปน คิหิอาทิโก หุตฺวา ทานสรณสีลสํวราทีหิ สคฺคมคฺคํ วา ฌานวิโมกฺขมคฺคํ วา อาราเธตุํ ภพฺโพ โหติ, ตสฺมาสฺส ¶ คิหิอาทิภาโว วิสุทฺธิ นาม โหติ. อธิฏฺานวิสิฏฺเน สํวเรน วิสุทฺธิ สํวรวิสุทฺธิ. ธมฺเมน สเมน ปจฺจยานํ เอฏฺิยา สุทฺธิ เอฏฺิสุทฺธิ. จตูสุ ปจฺจเยสุ ปจฺจเวกฺขเณน สุทฺธิ ปจฺจเวกฺขณสุทฺธิ. ‘‘จตุพฺพิธา ปาตี’’ติอาทีสุ ปาติโมกฺขสํวรสมฺมตนฺติ ‘‘ปาติโมกฺขสํวโร’’ติ สมฺมตํ สีลํ.

๔๕๖. จิตฺตาธิฏฺานสํวรา สุชฺฌตีติ อินฺทฺริยสํวโร สํวรสุทฺธีติ วุตฺโตติ โยชนา.

๔๕๗. อเนสนํ ปหาย ธมฺเมน อุปฺปาเทนฺตสฺส เอฏฺิยา สุทฺธตฺตา อาชีวนิสฺสิตํ เอฏฺิสุทฺธีติ วุตฺตนฺติ สมฺพนฺโธ. อุปฺปาเทนฺตสฺสาติ ปจฺจเย อุปฺปาเทนฺตสฺส.

๔๕๘. ปจฺจเวกฺขณสุชฺฌนาติ เหตุมฺหิ ปฺจมีติ.

สุทฺธินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๕๙. ปํสุกูลํ ปิณฺฑิยาโลโป รุกฺขมูลํ ปูติมุตฺตเภสชฺชนฺติ อิเม จตฺตาโร ปจฺจยา อปฺปคฺฆนกตาย อปฺปา เจว กสฺสจิปิ อาลยาภาเวน อนวชฺชา จ คตคตฏฺาเน ลพฺภมานตาย ¶ สุลภา จาติ วุจฺจนฺติ, เตนาห ‘‘อปฺเปนา’’ติอาทิ. มตฺตฺูติ ปริเยสนปฺปฏิคฺคหณปริโภควิสฺสชฺชเนสุ จตูสุ มตฺตฺุตาวเสน ปมาณฺู.

๔๖๐. กถํ สนฺตุฏฺโติ อาห ‘‘อตีต’’นฺติอาทิ. ปจฺจุปฺปนฺเนน ยาเปนฺโตติ ยถาลาภยถาพลยถาสารุปฺปวเสน ปจฺจุปฺปนฺเนน ยถาวุตฺตจตุพฺพิธปจฺจเยน ยาเปนฺโตติ.

สนฺโตสนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๖๑-๒. พุทฺธานุสฺสติ ¶ …เป… มรณสฺสตีติ อิมา จตุรารกฺขา นามาติ เสโส. อารกตฺตาทินาติ อารกภาโว อารกตฺตํ, ตํ อาทิ ยสฺส ‘‘อรีนํ หตตฺตา’’ติอาทิกสฺส ตํ อารกตฺตาทิ. เตน เตน มคฺเคน สวาสนานํ อรานํ หตตฺตา อารกา สพฺพกิเลเสหิ สุวิทูรวิทูเร ิโตติ อา-การสฺส รสฺสตฺตํ, ก-การสฺส ห-การํ สานุนาสิกํ กตฺวา ‘‘อรห’’นฺติ ปทสิทฺธิ เวทิตพฺพา. ‘‘อารกา’’ติ จ วุตฺเต สามฺโชตนาย วิเสเส อวฏฺานโต, วิเสสตฺถินา จ วิเสสสฺส อนุปฺปโยชิตพฺพตฺตา ‘‘กิเลเสหี’’ติ ลพฺภติ.

สมฺมาติ อวิปรีตํ. สามนฺติ สยเมว, อปรเนยฺโย หุตฺวาติ อตฺโถ. ‘‘สมฺพุทฺโธ’’ติ หิ เอตฺถ สํ-สทฺโท ‘‘สย’’นฺติ เอตสฺส อตฺถสฺส โพธโก ทฏฺพฺโพ. พุทฺธโตติ ภาวปฺปธาโนยํ นิทฺเทโส, พุทฺธตฺตาติ อตฺโถ. ‘‘อรหํ’’ อิติ วา ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ’’ อิติ วา ภควโต นวเภเท คุเณ ยา ปุนปฺปุนํ อนุสฺสติ, สา พุทฺธานุสฺสตีติ โยชนา. ‘‘สมฺมาสมฺพุทฺโธ อิตี’’ติ วตฺตพฺเพ อ-กาโร สนฺธิวเสน อาคโต. อิติ-สทฺโท ปเนตฺถ อาทิอตฺโถ, อิจฺจาทีติ อตฺโถ. นวเภเทติ ‘‘อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถี’’ติ เอกโต คเหตฺวา. เอตฺถ ปน อุปจาโร อุปฺปชฺชติ, น อปฺปนา, ตถา มรณสฺสติยํ. อิตเรสุ ปน อุภยมฺปิ อุปฺปชฺชตีติ เวทิตพฺพํ. พุทฺธานุสฺสติ.

๔๖๓-๔. ‘‘สีมฏฺา’’ติอาทินา เมตฺตาภาวนํ ทสฺเสติ. สีมฏฺสงฺเฆติ สีมายํ ติฏฺตีติ สีมฏฺโ ¶ , โสว สงฺโฆ. โคจรคามมฺหิ อิสฺสเร ชเนติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ มานุเส อุปาทาย สพฺพสตฺเตสูติ โยเชตพฺพํ. ตตฺถาติ ตสฺมึ คาเม. สุขิตา โหนฺตุ อเวราติ ปทจฺเฉโท. อาทินาติ ¶ ‘‘อพฺยาปชฺชา โหนฺตุ, อนีฆา โหนฺตุ, สุขี อตฺตานํ ปริหรนฺตู’’ติ อิมินา. ปริจฺฉิชฺช ปริจฺฉิชฺชาติ ‘‘อิมสฺมึ วิหาเร สพฺเพ ภิกฺขู’’ติอาทินา เอวมฺปิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา ปริจฺฉินฺทิตฺวา. เมตฺตาภาวนา.

๔๖๕-๖. อิทานิ อสุภํ นิทฺทิสนฺโต สพฺพปมํ สาเธตพฺพํ สตฺตวิธมุคฺคหโกสลฺลํ ‘‘วณฺเณ’’จฺจาทินา ทสฺเสติ. สตฺตวิธฺหิ ตํ นยโต อาคตํ วาจาสชฺฌายมนสาสชฺฌาเยหิ สทฺธึ. ตตฺถ ปมํ วาจาย สชฺฌายนฺเตน จตฺตาริ ตจปฺจกาทีนิ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนุโลมปฺปฏิโลมวเสน กาตพฺพํ. ยถา ปน วจสา, ตเถว มนสาปิ สชฺฌาโย กาตพฺโพ. วจสา สชฺฌาโย หิ มนสา สชฺฌายสฺส ปจฺจโย. โส ปน ลกฺขณปฺปฏิเวธสฺส ปจฺจโย. ตตฺถ วณฺโณ นาม เกสาทีนํ วณฺโณ. สณฺานํ เตสํเยว สณฺานํ. โอกาโส เตสํเยว ปติฏฺโกาโส. ทิสา นาภิโต อุทฺธํ อุปริมทิสา, อโธ เหฏฺิมา. ปริจฺเฉโท นาม ‘‘อยํ โกฏฺาโส เหฏฺา จ อุปริ จ ติริยฺจ อิมินา นาม ปริจฺฉินฺโน’’ติ เอวํ สภาคปริจฺเฉโท เจว ‘‘เกสา น โลมา, โลมา น เกสา’’ติ เอวํ อมิสฺสกตาวเสน วิสภาคปริจฺเฉโท จ. เกสาทิโกฏฺาเส ววตฺถเปตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ววตฺถเปตฺวาติ วุตฺตนเยน ววตฺถเปตฺวา.

เอวํ ววตฺถเปนฺเตน ยถาวุตฺตํ สตฺตวิธํ อุคฺคหโกสลฺลํ สมฺปาเทตฺวา อฏฺารสวิธํ มนสิการโกสลฺลํ สมฺปาเทตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘อนุปุพฺพโต’’ติอาทิมาห. ตตฺถ อปฺปนาโต ตโย จ สุตฺตนฺตาติ อิเม จตฺตาโรปิ นยโตวาคเต นาติสีฆาทีสุ ปกฺขิปิตฺวา ทสวิธตา เวทิตพฺพา. อนุปุพฺพโตติ สชฺฌายกรณโต ปฏฺาย อนุปฏิปาฏิยา. นาติสีฆํ นาติสณิกํ กตฺวาติ กิริยาวิเสสนํ. วิกฺเขปํ ¶ ปฏิพาหยนฺติ กมฺมฏฺานํ วิสฺสชฺเชตฺวา พหิทฺธา ปุถุตฺตารมฺมเณ เจตโส วิกฺเขปํ ปฏิพาหนฺโต. ปณฺณตฺตึ สมติกฺกมฺมาติ ยายํ ‘‘เกสา โลมา’’ติ ปณฺณตฺติ, ตํ อติกฺกมิตฺวา, ‘‘ปฏิกฺกูล’’นฺติ จิตฺตํ เปตฺวาติ อธิปฺปาโย. อนุปุพฺพโต มุฺจนฺตสฺสาติ โย โย โกฏฺาโส น อุปฏฺาติ, ตํ ตํ อนุกฺกเมน มุฺจโต, ตสฺส ‘‘ภาวนา’’ติ อิมินา สมฺพนฺโธ เวทิตพฺโพ.

๔๖๗. เอวํ อุภยโกสลฺลํ สมฺปาเทตฺวา สพฺพโกฏฺาเส วณฺณาทิวเสน ววตฺถเปตฺวา วณฺณาทิวเสเนว ¶ ปฺจธา ปฏิกฺกูลตา ววตฺถเปตพฺพาติ ทสฺเสตุํ ‘‘วณฺณา’’ติอาทิมาห. วณฺณ…เป… โอกาเสหิ โกฏฺาเส ปฏิกฺกูลาติ ภาวนา อสุภนฺติ โยชนา. ตตฺร เกสา ตาว ปกติวณฺเณน กาฬกา อทฺทาริฏฺกวณฺณา, สณฺานโต ทีฆวฏฺฏตุลาทณฺฑสณฺานา, ทิสโต อุปริมทิสาย ชาตา, โอกาสโต อุโภสุ ปสฺเสสุ กณฺณจูฬิกาหิ, ปุรโต นฬาฏนฺเตน, ปจฺฉโต คฬวาฏเกน ปริจฺฉินฺนา, สีสกฏาหเวนอลฺลจมฺมํ เกสานํ โอกาโส. ปริจฺเฉทโต เกสา สีสเวนจมฺเม วีหคฺคมตฺตํ ปวิสิตฺวา ปติฏฺิเตน เหฏฺา อตฺตโน มูลตเลน, อุปริ อากาเสน, ติริยํ อฺมฺเน ปริจฺฉินฺนา. ทฺเว เกสา เอกโต นตฺถีติ อยํ สภาคปริจฺเฉโท. ‘‘เกสา น โลมา, โลมา น เกสา’’ติ เอวํ อวเสสเอกตึ สโกฏฺาเสหิ อมิสฺสีกตา เกสา นาม ปาฏิเยกฺโก เอโก โกฏฺาโสติ อยํ วิสภาคปริจฺเฉโท. อิทํ เกสานํ วณฺณาทิโต นิจฺฉยนํ. อิทํ ปน เนสํ วณฺณาทิวเสน ปฺจธา ปฏิกฺกูลโต นิจฺฉยนํ – เกสา นาเมเต วณฺณโตปิ ปฏิกฺกูลา อาสยโตปิ สณฺานโตปิ คนฺธโตปิ โอกาสโตปิ ปฏิกฺกูลาติ เอวํ เสสโกฏฺาสานมฺปิ ยถาโยคํ เวทิตพฺพํ.

อุทฺธุมาตาทิวตฺถูสูติ ¶ อุทฺธุมาตกวินีลกวิปุพฺพกวิจฺฉิทฺทกวิกฺขายิตกวิกฺขิตฺตกหตวิ- กฺขิตฺตกโลหิตกปุฬวกอฏฺิกสงฺขาเตสุ ทเสสุ อวิฺาณกอสุภวตฺถูสุ อสุภาการํ คเหตฺวา ปวตฺตา ภาวนา วา อสุภนฺติ สมฺพนฺโธ. อสุภภาวนา.

๔๖๘. ‘‘มรณํ เม ภวิสฺสตี’’ติ วา ‘‘ชีวิตํ เม อุปรุชฺฌตี’’ติ วา ‘‘มรณํ มรณ’’นฺติ วา โยนิโส ภาวยิตฺวานาติ โยชนา. ชีวิตนฺติ รูปชีวิตินฺทฺริยฺจ อรูปชีวิตินฺทฺริยฺจ. โยนิโสติ อุปาเยน. เอวํ ปวตฺตยโตเยว หิ เอกจฺจสฺส นีวรณานิ วิกฺขมฺภนฺติ, มรณารมฺมณา สติ สณฺาติ, อุปจารปฺปตฺตเมว กมฺมฏฺานํ โหติ.

๔๖๙-๔๗๐. ยสฺส ปน เอตฺตาวตา น โหติ, เตน วธกปจฺจูปฏฺานาทีหิ อฏฺหากาเรหิ มรณํ อนุสฺสริตพฺพนฺติ ทสฺเสตุํ ‘‘วธกสฺเสวา’’ติอาทิมาห. วธกสฺส อิว อุปฏฺานาติ ‘‘อิมสฺส สีสํ ฉินฺทิสฺสามี’’ติ อสึ คเหตฺวา คีวาย สฺจารยมานสฺส วธกสฺส วิย มรณสฺส อุปฏฺานโต. สมฺปตฺตีนํ วิปตฺติโตติ โภคสมฺปตฺติยา ชีวิตสมฺปตฺติยา จ วินาสมรณสงฺขาตวิปตฺติโต. อุปสํหรโตติ ยสมหตฺตโต ปุฺมหตฺตโต ถามมหตฺตโต อิทฺธิมหตฺตโต ปฺามหตฺตโต ปจฺเจกพุทฺธโต สมฺมาสมฺพุทฺธโตติ อิเมหิ สตฺตหากาเรหิ อตฺตโน อุปสํหรณโต ¶ . กายพหุสาธารณาติ อสีติยา กิมิกุลานํ, อเนกสตานํ โรคานํ, พาหิรานฺจ อหิวิจฺฉิกาทีนํ มรณสฺส ปจฺจยานํ สาธารณโต. อายุทุพฺพลโตติ อสฺสาสปสฺสาสูปนิพทฺธตฺตอิริยาปถูปนิพทฺธตฺตาทินา อายุโน ทุพฺพลโต. กาลววตฺถานสฺส อภาวโตติ ‘‘อิมสฺมึเยว กาเล มริตพฺพํ, น อฺสฺมิ’’นฺติ เอวํ กาลววตฺถานสฺส อภาวโต. อทฺธานสฺส ปริจฺเฉทาติ ‘‘มนุสฺสานํ ชีวิตสฺส ปริจฺเฉโท นาม ¶ เอตรหิ ปริตฺโต, อทฺธา โย จิรํ ชีวติ, โส วสฺสสตํ ชีวตี’’ติ เอวํ อทฺธานสฺส กาลสฺส ปริจฺเฉทโต.

เอตฺถ ปน กมฺมฏฺานํ ภาเวตฺวา วิปสฺสนาย สห ปฏิสมฺภิทาหิ อรหตฺตํ ปตฺตุกาเมน พุทฺธปุตฺเตน ยํ กาตพฺพํ, ตํ อาทิกมฺมิกสฺส กุลปุตฺตสฺส วเสน อาทิโต ปฏฺาย สงฺเขเปโนปทิสฺสาม. จตุพฺพิธํ ตาว สีลํ โสเธตพฺพํ. ตตฺถ ติวิธา วิสุชฺฌนา อนาปชฺชนํ, อาปนฺนวุฏฺานํ, กิเลเสหิ จ อปฺปฏิปีฬนํ. เอวํ วิสุทฺธสีลสฺส หิ ภาวนา สมฺปชฺชติ. ยมฺปิทํ เจติยงฺคณวตฺตาทีนํ วเสน อาภิสมาจาริกสีลํ วุจฺจติ, ตมฺปิ สาธุกํ ปริปูเรตพฺพํ. ตโต –

‘‘อาวาโส จ กุลํ ลาโภ, คโณ กมฺมฺจ ปฺจมํ;

อทฺธานํ าติ อาพาโธ, คนฺโถ อิทฺธีติ เต ทสา’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๔๑) –

เอวํ วุตฺเตสุ ทสสุ ปลิโพเธสุ โย ปลิโพโธ, โย อุปจฺฉินฺทิตพฺโพ. เอวํ อุปจฺฉินฺนปลิโพเธน –

‘‘ปิโย ครุ ภาวนีโย, วตฺตา จ วจนกฺขโม;

คมฺภีรฺจ กถํ กตฺตา, โน จาฏฺาเน นิโยชโก’’ติ. (อ. นิ. ๗.๓๗) –

เอวํ วุตฺตลกฺขณํ อาจริยํ อุปสงฺกมิตฺวา กมฺมฏฺานํ อุคฺคเหตพฺพํ. ตํ ทุวิธํ โหติ สพฺพตฺถกกมฺมฏฺานฺจ ปาริหาริยกมฺมฏฺานฺจ. ตตฺถ สพฺพตฺถกกมฺมฏฺานํ นาม ภิกฺขุสงฺฆาทีสุ เมตฺตา, มรณสฺสติ จ, ‘‘อสุภสฺา’’ติปิ เอเก. เอตํ ปน ตยํ สพฺพตฺถ อตฺถยิตพฺพํ อิจฺฉิตพฺพนฺติ ¶ กตฺวา, อธิปฺเปตสฺส จ โยคานุโยคกมฺมสฺส ปทฏฺานตฺตา ‘‘สพฺพตฺถกกมฺมฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ. อฏฺตึสารมฺมเณสุ ปน ยํ ยสฺส จริตานุกูลํ, ตํ ตสฺส นิจฺจํ ปริหริตพฺพตฺตา ยถาวุตฺเตเนว นเยน ‘‘ปาริหาริยกมฺมฏฺาน’’นฺติ วุจฺจติ, ตโต –

‘‘มหาวาสํ ¶ นวาวาสํ, ชราวาสฺจ ปนฺถนึ;

โสณฺฑึ ปณฺณฺจ ปุปฺผฺจ, ผลํ ปตฺถิตเมว จ.

‘‘นครํ ทารุนา เขตฺตํ, วิสภาเคน ปฏฺฏนํ;

ปจฺจนฺตสีมาสปฺปายํ, ยตฺถ มิตฺโต น ลพฺภติ.

‘‘อฏฺารเสตานิ านานิ, อิติ วิฺาย ปณฺฑิโต;

อารกา ปริวชฺเชยฺย, มคฺคํ สปฺปฏิภยํ ยถา’’ติ. (วิสุทฺธิ. ๑.๕๒) –

วุตฺตอฏฺารสเสนาสนโทสวชฺชิตํ ‘‘อิธ, ภิกฺขเว, เสนาสนํ นาติทูรํ โหติ นจฺจาสนฺนํ คมนาคมนสมฺปนฺนํ ทิวา อปฺปากิณฺณํ รตฺตึ อปฺปสทฺทํ อปฺปนิคฺโฆสํ อปฺปฑํสมกสวาตาตปสรีสปสมฺผสฺสํ. ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน วิหรนฺตสฺส อปฺปกสิเรเนว อุปฺปชฺชนฺติ จีวรปิณฺฑปาตเสนาสนคิลานปจฺจยเภสชฺชปริกฺขารา. ตสฺมึ โข ปน เสนาสเน เถรา ภิกฺขู วิหรนฺติ พหุสฺสุตา อาคตาคมา ธมฺมวินยธรา มาติกาธรา. เต กาเลน กาลํ อุปสงฺกมิตฺวา ปริปุจฺฉติ ปริปฺหติ ‘อิทํ ภนฺเต กถํ, อิมสฺส โก อตฺโถ’ติ. ตสฺส เต อายสฺมนฺโต อวิวฏฺเจว วิวรนฺติ, อนุตฺตานีกตฺจ อุตฺตานึ กโรนฺติ, อเนกวิหิเตสุ จ กงฺขาานีเยสุ ธมฺเมสุ กงฺขํ ปฏิวิโนเทนฺติ. เอวํ โข, ภิกฺขเว, เสนาสนํ ปฺจงฺคสมนฺนาคตํ โหตี’’ติ (อ. นิ. ๑๐.๑๑) วุตฺตปฺจงฺคสมนฺนาคตํ เสนาสนํ อุปคมฺม ตตฺถ วสนฺเตน ‘‘ทีฆานิ เกสโลมนขานิ ฉินฺทิตพฺพานิ, ชิณฺณจีวเรสุ อคฺคฬอนุวาตปริภณฺฑทานาทินา ทฬฺหีกมฺมํ วา ตนฺตจฺเฉทาทีสุ ตุนฺนกมฺมํ วา กาตพฺพํ, กิลิฏฺานิ รชิตพฺพานิ, สเจ ปตฺเต มลํ โหติ, ปตฺโต ปจิตพฺโพ, มฺจปีาทีนิ โสเธตพฺพานี’’ติ เอวํ วุตฺตอุปจฺฉินฺนขุทฺทกปลิโพเธน กตภตฺตกิจฺเจน ภตฺตสมฺมทํ วิโนเทตฺวา รตนตฺตยคุณานุสฺสรเณน จิตฺตํ สมฺปหํเสตฺวา ¶ อาจริยุคฺคหโต เอกปทมฺปิ อสมฺมุยฺหนฺเตน มนสิ กาตพฺพนฺติ.

จตุรารกฺขนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๔๗๑-๒. นามรูปนฺติ ¶ จิตฺตเจตสิกสงฺขาตํ นามฺจ อฏฺวีสติวิธํ รูปฺจ. ‘‘นมนลกฺขณํ นามํ, รุปฺปนลกฺขณํ รูปํ, นามรูปโต น อฺโ อตฺตาทิโก โกจิ อตฺถี’’ติ เอวํ ฌานลาภี เจ, ฌานโต วุฏฺาย ฌานคตํ วา วิปสฺสนายานิโก เจ, ปกิณฺณกภูตํ นามรูปํ ปริคฺคเหตฺวา. ปาติโมกฺขสํวราทิ สีลวิสุทฺธิ, จตุรารกฺขวเสน ทีปิตา โสปจารสมาธิสงฺขาตา จิตฺตวิสุทฺธิ จ วุตฺตาว นามาติ อิมินา ทิฏฺิวิสุทฺธิ กถิตา. ตโต ตสฺส ปจฺจยฺจ ปริคฺคเหตฺวาติ สมฺพนฺโธ. ตสฺส ปจฺจยนฺติ ‘‘ปฏิสนฺธิกฺขเณ นามรูปทฺวยเมว อวิชฺชาตณฺหาอุปาทานกมฺเมหิ อุปฺปชฺชติ, น อิสฺสราทิการเณนา’’ติอาทินา ตสฺส การณํ, อิมินา กงฺขาวิตรณวิสุทฺธิ ทสฺสิตา.

หุตฺวา อภาวโต อนิจฺจาติ สพฺเพปิ นามรูปสงฺขารา อุปฺปชฺชิตฺวา อภาวาปชฺชนโต อนิจฺจา. อุทยพฺพยปีฬนา ทุกฺขาติ อุปฺปาทนิโรธวเสน ปีฬนโต ทุกฺขา. อวสวตฺติตฺตา อนตฺตาติ อตฺตโน วเส อวตฺตนโต อนตฺตาติ เอวํ สงฺขาเรหิ สทฺธึ ติลกฺขณํ อาโรเปตฺวา. ปุนปฺปุนํ สมฺมสนฺโตติ ยถาวุตฺตนเยน สมฺมสนฺโต สมถยานิโก วิปสฺสนายานิโก จ โยคาวจโร. อิมินา มคฺคามคฺคาณทสฺสนวิสุทฺธิ, ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ จ ทสฺสิตา. สงฺขารานเมว ¶ หิ อุทยพฺพยาทินานุปสฺสนโต อุทยพฺพยภงฺคภยอาทีนวนิพฺพิทามุฺจิตุกมฺยตาปฏิสงฺขานุปสฺสนาส- งฺขารุเปกฺขาาณสงฺขาตสฺส อฏฺวิธสฺส าณสฺส วเสน สิขาปฺปตฺตํ วิปสฺสนาาณํ ปฏิปทาาณทสฺสนวิสุทฺธิ นาม. อนุปุพฺเพน สพฺพสํโยชนกฺขยํ ปาปุเณยฺยาติ อิมินา าณทสฺสนวิสุทฺธิ ทสฺสิตา. สพฺพสํโยชนกฺขยนฺติ โอรมฺภาคิยานํ ปฺจนฺนํ สํโยชนานํ เหฏฺา มคฺคตฺตเยน เขปิตตฺตา, อิตเรสํ อุทฺธมฺภาคิยานํ สํโยชนานํ เขปิตตฺตา จ สพฺเพสํ สํโยชนานํ ขยนฺเต ชาตํ อรหตฺตมคฺคํ.

๔๗๓. ยสฺมา ¶ การณา ยา สิกฺขนา, อยํ ภิกฺขุกิจฺจํ, อโต ตสฺมา การณาติ อตฺโถ.

๔๗๔. นิจฺจโส โลกวิจาริโนติ นิจฺจํ โลเก วิจรโต. มาลุตสฺเสว ปริสฺสโม น สมฺโภตีติ โยชนา. มาลุตสฺเสวาติ วาตสฺส อิว. น สมฺโภตีติ น โหติ.

๔๗๕-๖. ตมฺพปณฺณิ เอว ตมฺพปณฺณิโย, เกตุ วิย เกตุ, ตมฺพปณฺณิเย เกตูติ ตปฺปุริโส. เตน รจิตา ธมฺมวินยฺุปสํสิตา อยํ ขุทฺทสิกฺขา ปริมาณโต คาถานํ ปฺจมตฺเตหิ สเตหิ เอตฺตาวตา นิฏฺานมุปาคตาติ สมฺพนฺโธ.

การาปิเตติรุจิเร ¶ ปวเร วิหาเร;

มานาธิการิปุรินา ครุนา คุเณน;

อากงฺขฏีก ชินสาสนสมฺปวุทฺธึ.

อตฺเถสุ ¶ อกฺขรปเทสุ วินิจฺฉเยสุ;

ปุพฺพาปเรสุ ลิขิตํ ขลิตํ ยทตฺถิ;

โอหาย ขนฺตุมรหนฺติ วทนฺตุ สนฺตา;

มนฺถาจโลลฺลสิตาณวเรน ลทฺธา;

สารามตาติสุขิตา สุขยนฺติ จฺเ;

ปรตฺถสมฺปาทนโต, ปุฺเนาธิคเตนหํ;

ปรตฺถสมฺปาทนโก, ภเวยฺยํ ชาติชาติยํ.

ปรมปฺปิจฺฉตาเนกสนฺโตโสปสเมสินํ;

สุจิสลฺเลขวุตฺตีนํ, สทารฺนิวาสินํ.

สาสนุชฺโชตการีนํ, อาเจรตฺตมุปาคตํ;

อุทุมฺพรคิริขฺยาตยตีนํ ยติปุงฺควํ.

เมธงฺกร ¶ อิติ ขฺยาตนามเธยฺยํ ตโปธนํ;

เถรํ ถิรทยาเมธานิธานํ สาธุปูชิตํ.

สิสฺสํ สหายมาคมฺม, กลฺยาณมิตฺตมตฺตโน;

โสเธตุํ สาสนํ สตฺถุ, ปรกฺกมมกาสิ โย.

สุสทฺทสิทฺธึ ¶ โย โยคนิจฺฉยํ สพฺภิ วณฺณิตํ;

อกา สุโพธาลงฺการํ, วุตฺโตทยมนากุลํ.

สงฺฆรกฺขิตนาเมน, มหาเถเรน ธีมตา;

นิวาสภูเตนาเนกคุณานปฺปิจฺฉตาทินํ.

เตเนว รจิตา สาธุ, สาสโนทยการินา;

ขุทฺทสิกฺขาย ฏีกาปิ, สุมงฺคลปฺปสาทนี.

ขุทฺทสิกฺขา-อภินวฏีกา สมตฺตา.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

นตฺวา ¶ ¶ นาถํ ปวกฺขามิ, มูลสิกฺขํ สมาสโต;

ภิกฺขุนา นวเกนาโท, มูลภาสาย สิกฺขิตุํ.

สํ นิมิตฺตํ ปเวสนฺโต, ภิกฺขุ มคฺคตฺตเย จุโต;

ปเวสนฏฺิตุทฺธาร-ปวิฏฺเ เจปิ สาทิยํ.

อทินฺนํ มานุสํ ภณฺฑํ, เถยฺยาเยเกน อาทิยํ;

ปฺจวีสาวหาเรสุ, ครุกํ เจ จุโต ภเว.

อาทิยนฺโต ¶ หรนฺโตว-หรนฺโตปิริยาปถํ;

วิโกเปนฺโต ตถา านา, จาเวนฺโตปิ ปราชิโก.

ตตฺถ นาเนกภณฺฑานํ, ปฺจกานํ วสา ปน;

อวหารา ทสฺเจติ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.

สาหตฺถาณตฺติโก เจว, นิสฺสคฺโค จาตฺถสาธโก;

ธุรนิกฺเขปนฺเจว, อิทํ สาหตฺถปฺจกํ.

ปุพฺพสหปฺปโยโค ¶ จ, สํวิธาหรณมฺปิ จ;

สงฺเกตกมฺมํ นิมิตฺตํ, ปุพฺพปฺปโยคปฺจกํ.

เถยฺยาปสยฺหปริกปฺป-ปฺปฏิจฺฉนฺนกุสาทิกา;

อวหารา อิเม ปฺจ, วิฺาตพฺพา วิภาวินา.

มนุสฺสปาณํ ปาโณติ, ชานํ วธกเจตสา;

ชีวิตา โย วิโยเชติ, สาสนา โส ปราชิโต.

โมเจตุกามจิตฺเตน, อุปกฺกมฺม วิโมจยํ;

สุกฺกมฺตฺร สุปินา, สมโณ ครุกํ ผุเส.

กายสํสคฺคราเคน ¶ , มนุสฺสิตฺถึ ปรามสํ;

อิตฺถิสฺี อุปกฺกมฺม, สมโณ ครุกํ ผุเส.

ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาเทน, มคฺคํ วารพฺภ เมถุนํ;

โอภาสนฺโต มนุสฺสิตฺถึ, สุณมานํ ครุํ ผุเส.

วณฺณํ วตฺวาตฺตโนกาม-ปาริจริยาย เมถุนํ;

อิตฺถึ เมถุนราเคน, ยาจมาโน ครุํ ผุเส.

สนฺเทสํ ปฏิคฺคณฺหิตฺวา, ปุริสสฺสิตฺถิยาปิ วา;

วีมํสิตฺวา หรํปจฺจา, สมโณ ครุกํ ผุเส.

จาเวตุกาโม โจเทนฺโต, อมูลนฺติมวตฺถุนา;

โจทาปยํ วา สมโณ, สุณมานํ ครุํ ผุเส.

เลสมตฺตํ อุปาทาย, อมูลนฺติมวตฺถุนา;

จาเวตุกาโม โจเทนฺโต, สุณมานํ ครุํ ผุเสติ.

วิกปฺปนมธิฏฺาน-มกตฺวา ¶ กาลจีวรํ;

ทสาหมติมาเปติ, ตสฺส นิสฺสคฺคิยํ สิยา.

ภิกฺขุสมฺมุติยาฺตฺร, ติจีวรมธิฏฺิตํ;

เอกาหมติมาเปติ, นิสฺสคฺคิ สมยํ วินา.

อฺาติกา ภิกฺขุนิยา, ปุราณจีวรํ ปน;

โธวาเปติ รชาเปติ, อาโกฏาเปติ ตํ สิยา.

อฺาติกา ¶ ภิกฺขุนิยา, หตฺถโต กิฺจิ มูลกํ;

อทตฺวา จีวราทาเน, นิสฺสคฺคิยมุทีริตํ.

อปฺปวาริตมฺาตึ, วิฺาเปนฺตสฺส จีวรํ;

อฺตฺร สมยา ตสฺส, นิสฺสคฺคิยมุทีริตํ.

รชตํ ชาตรูปํ วา, มาสกํ วา กหาปณํ;

คณฺเหยฺย วา คณฺหาเปยฺย, นิสฺสคฺคิ สาทิเยยฺย วา.

ปริวตฺเตยฺย นิสฺสคฺคิ, รชตาทิ จตุพฺพิธํ;

กปฺปิยํ กปฺปิเยนาปิ, เปตฺวา สหธมฺมิเก.

วิกปฺปนมธิฏฺาน-มกตฺวาน ปมาณิกํ;

ทสาหมติมาเปติ, ปตฺตํ นิสฺสคฺคิยํ สิยา.

ปฺจพนฺธนโต อูน-ปตฺเต สติ ปรํ ปน;

วิฺาเปติ นวํ ปตฺตํ, ตสฺส นิสฺสคฺคิยํ สิยา.

ปฏิคฺคเหตฺวา ภุฺชนฺโต, สปฺปิเตลาทิกํ ปน;

สตฺตาหมติมาเปติ, ตสฺส นิสฺสคฺคิยํ สิยา.

ภิกฺขุสฺส จีวรํ ทตฺวา, อจฺฉินฺทนฺตสฺส ตํ ปุน;

สกสฺาย นิสฺสคฺคิ, อจฺฉินฺทาปยโตปิ วา.

อปฺปวาริตมฺาตึ ¶ , สุตฺตํ ยาจิย จีวรํ;

วายาเปนฺตสฺส นิสฺสคฺคิ, วินา าติปฺปวาริเต.

ชานนฺโต ¶ ภิกฺขุ สงฺฆสฺส, ลาภํ ปริณตํ ปน;

อตฺตโน ปริณาเมติ, ตสฺส นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ.

สมฺปชานมุสาวาเท, ปาจิตฺติยมุทีริตํ;

ภิกฺขุฺจ โอมสนฺตสฺส, เปสุฺหรเณปิ จ.

เปตฺวา ภิกฺขุนึ ภิกฺขุํ, อฺเน ปิฏกตฺตยํ;

ปทโสธมฺมํ ภณนฺตสฺส, ปาจิตฺติยมุทีริตํ.

อนุปสมฺปนฺเนเนว, สยิตฺวาน ติรตฺติยํ;

ปาจิตฺติ สหเสยฺยาย, จตุตฺถตฺถงฺคเต ปุน.

อิตฺถิยา เอกรตฺตมฺปิ, เสยฺยํ กปฺปยโตปิ วา;

เทเสนฺตสฺส วินา วิฺุํ, ธมฺมฺจ ฉปฺปทุตฺตรึ.

ทุฏฺุลฺลํ ภิกฺขุโน วชฺชํ, ภิกฺขุสมฺมุติยา วินา;

อภิกฺขุโน วทนฺตสฺส, ปาจิตฺติยมุทีริตํ.

ขเณยฺย วา ขณาเปยฺย, ปถวิฺจ อกปฺปิยํ;

ภูตคามํ วิโกเปยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยา.

อชฺโฌกาเส ตุ มฺจาทึ, กตฺวา สนฺถรณาทิกํ;

สงฺฆิกํ ยาติ ปาจิตฺติ, อกตฺวาปุจฺฉนาทิกํ.

สงฺฆิกาวสเถ เสยฺยํ, กตฺวา สนฺถรณาทิกํ;

อกตฺวาปุจฺฉนาทึ โย, ยาติ ปาจิตฺติ ตสฺสปิ.

ชานํ สปฺปาณกํ โตยํ, ปาจิตฺติ ปริภุฺชโต;

อฺาติกา ภิกฺขุนิยา, เปตฺวา ปาริวตฺตกํ.

จีวรํ ¶ ¶ เทติ ปาจิตฺติ, จีวรํ สิพฺพโตปิ จ;

อติริตฺตํ อกาเรตฺวา, ปวาเรตฺวาน ภุฺชโต.

ภิกฺขุํ อาสาทนาเปกฺโข, ปวาเรติ ปวาริตํ;

อนติริตฺเตน ภุตฺเต ตุ, ปาจิตฺติยมุทีริตํ.

สนฺนิธิโภชนํ ภุฺเช, วิกาเล ยาวกาลิกํ;

ภุฺชโต วาปิ ปาจิตฺติ, อคิลาโน ปณีตกํ.

วิฺาเปตฺวาน ภุฺเชยฺย, สปฺปิภตฺตาทิกมฺปิ จ;

อปฺปฏิคฺคหิตํ ภุฺเช, ทนฺตกฏฺโทกํ วินา.

ติตฺถิยสฺส ทเท กิฺจิ, ภุฺชิตพฺพํ สหตฺถโต;

นิสชฺชํ วารโห กปฺเป, มาตุคาเมน เจกโต.

สุราเมรยปาเนปิ, ปาจิตฺติยมุทีริตํ;

องฺคุลิปโตทเก จาปิ, หสธมฺเมปิ โจทเก.

อนาทเรปิ ปาจิตฺติ, ภิกฺขุํ ภีสยโตปิ วา;

ภยานกํ กถํ กตฺวา, ทสฺเสตฺวา วา ภยานกํ.

เปตฺวา ปจฺจยํ กิฺจิ, อคิลาโน ชเลยฺย วา;

โชตึ ชลาปเยยฺยาปิ, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยา.

กปฺปพินฺทุมนาทาย, นวจีวรโภคิโน;

หสาเปกฺขสฺส ปาจิตฺติ, ภิกฺขุโน จีวราทิกํ.

อปเนตฺวา ¶ นิเธนฺตสฺส, นิธาเปนฺตสฺส วา ปน;

ชานํ ปาณํ มาเรนฺตสฺส, ติรจฺฉานคตมฺปิ จ.

ฉาเทตุกาโม ฉาเทติ, ทุฏฺุลฺลํ ภิกฺขุโนปิ จ;

คามนฺตรคตสฺสาปิ, สํวิธายิตฺถิยา สห.

ภิกฺขุํ ¶ ปหรโต วาปิ, ตลสตฺติกมุคฺคิเร;

โจเทติ วา โจทาเปติ, ครุกามูลเกนปิ.

กุกฺกุจฺจุปฺปาทเน จาปิ, ภณฺฑนตฺถายุปสฺสุตึ;

โสตุํ ภณฺฑนชาตานํ, ยาติ ปาจิตฺติยํ สิยา.

ปุจฺฉํ อกตฺวาปิ จ สนฺตภิกฺขุํ,

สงฺฆิกํ ครุภณฺฑํ โย, เทติ อฺสฺส อิสฺสโร;

ถุลฺลจฺจยํ ยถาวตฺถุํ, เถยฺยา ปาราชิกาทิปิ.

กุสาทิมยจีรานิ, กมฺพลํ เกสวาลชํ;

สมยํ วินา ธารยโต, ลูกปกฺขาชินกฺขิปํ.

สตฺถกมฺเม วตฺถิกมฺเม, สํ นิมิตฺตฺจ ฉินฺทโต;

ถุลฺลจฺจยํ มนุสฺสานํ, มํสาทิโภชเนปิ วา.

กทเลรกกฺกทุสฺสานิ ¶ , โปตฺถกํ สพฺพนีลกํ;

สพฺพปีตาทิกฺจาปิ, ธารยนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.

หตฺถิสฺสุรคโสณานํ, สีหพฺยคฺฆจฺฉทีปินํ;

ตรจฺฉสฺส จ มํสาทึ, อุทฺทิสฺสกตกมฺปิ จ.

อนาปุจฺฉิตมํสฺจ, ภุฺชโต ทุกฺกฏํ สิยา;

ยาตานุปุพฺพํ หิตฺวาน, ทกติตฺถาทิกํ วเช.

สหสา ¶ วุพฺภชิตฺวาน, ปวิเส นิกฺขเมยฺย วา;

วจฺจปสฺสาวกุฏิกํ, วินา อุกฺกาสิกํ วิเส.

นิตฺถุนนฺโต กเร วจฺจํ, ทนฺตกฏฺฺจ ขาทยํ;

วจฺจปสฺสาวโทณีนํ, พหิ วจฺจาทิกํ กเร.

ขเรน จาวเลเขยฺย, กฏฺํ ปาเตยฺย กูปเก;

อูหตฺจ น โธเวยฺย, อุกฺลาปฺจ น โสธเย.

ทกกิจฺจํ กโรนฺตสฺส, กตฺวา ‘‘จปุจปู’’ติ จ;

อนชฺฌิฏฺโว เถเรน, ปาติโมกฺขมฺปิ อุทฺทิเส.

อนาปุจฺฉาย ปฺหสฺส, กถเน วิสฺสชฺชเนปิ จ;

สชฺฌายกรเณ ทีป-ชาลเน วิชฺฌาปเนปิ จ.

วาตปานกวาฏานิ, วิวเรยฺย ถเกยฺย วา;

วนฺทนาทึ กเร นคฺโค, คมนํ โภชนาทิกํ.

ปริกมฺมํ ¶ กเร กาเร, ติปฏิจฺฉนฺนกํ วินา;

กายํ นหายํ ฆํเสยฺย, กุฏฺเฏ ถมฺเภ ตรุมฺหิ วา.

กุรุวินฺทกสุตฺเตน, อฺมฺสฺส กายโต;

อคิลาโน พหาราเม, จเรยฺย สอุปาหโน.

อุปาหนํ โย ธาเรติ, สพฺพนีลาทิกมฺปิ จ;

นิมิตฺตํ อิตฺถิยา รตฺโต, มุขํ วา ภิกฺขทายิยา.

อุชฺฌานสฺี อฺสฺส, ปตฺตํ วา อตฺตโน มุขํ;

อาทาสาทิมฺหิ ปสฺเสยฺย, อุจฺจาสนมหาสเน.

นิสชฺชาทึ กโรนฺตสฺส, ทุกฺกฏํ วนฺทเนปิ จ;

อุกฺขิตฺตานุปสมฺปนฺน-นานาสํวาสกาทินํ.

เอกโต ปณฺฑกิตฺถีหิ, อุภโตพฺยฺชเนน วา;

ทีฆาสเน นิสีเทยฺย, อทีเฆ อาสเน ปน.

อสมานาสนิเกน, มฺจปีเ สเยยฺย วา;

กุลสงฺคหตฺถํ ททโต, ผลปุปฺผาทิกมฺปิ จ.

คนฺถิมาทึ ¶ กเร กาเร, ชินวาริตปจฺจเย;

ปริภุฺเชยฺย อพฺยตฺโต, อนิสฺสาย วเสยฺย วา.

อนุฺาเตหิ อฺสฺส, เภสชฺชํ วา กเร วเท;

กเร สาปตฺติโก ภิกฺขุ, อุโปสถปฺปวารณํ.

ทฺวารพนฺธาทิเก ¶ าเน, ปริวตฺตกวาฏกํ;

อปิธาย วินาโภคํ, นิโยคํ วา สเย ทิวา.

ธฺิตฺถิรูปรตนํ, อาวุธิตฺถิปสาธนํ;

ตูริยภณฺฑํ ผลํ รุกฺเข, ปุพฺพณฺณาทิฺจ อามเส.

สสิตฺโถทกเตเลหิ, ผณหตฺถผเณหิ วา;

เกสโมสณฺเนกสฺมึ, ภาชเน โภชเนปิ จ.

เอกตฺถรณปาวุรณา, สเยยฺยุํ ทฺเวกมฺจเก;

ทนฺตกฏฺฺจ ขาเทยฺย, อธิกูนํ ปมาณโต.

โยเชติ วา โยชาเปติ, นจฺจํ คีตฺจ วาทิตํ;

ทสฺสนํ สวนํ เตสํ, กโรนฺตสฺส จ ทุกฺกฏํ.

วีหาทิโรปิเม จาปิ, พหิปาการกุฏฺฏเก;

วจฺจาทิฉฑฺฑนาทิมฺหิ, ทีฆเกสาทิธารเณ.

นขมฏฺกรณาทิมฺหิ, สมฺพาเธ โลมหารเณ;

ปริกมฺมกตํ ภูมึ, อกฺกเม สอุปาหโน.

อโธตอลฺลปาเทหิ, สงฺฆิกํ มฺจปีกํ;

ปริกมฺมกตํ ภิตฺตึ, อามสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ.

สงฺฆาฏิยาปิ ปลฺลตฺเถ, ทุปฺปริภุฺเชยฺย จีวรํ;

อกายพนฺธโน คามํ, วเช กตฺวาน วจฺจกํ.

นาจเมยฺย ¶ ทเก สนฺเต, สมาเทยฺย อกปฺปิเย;

เทสนาโรจนาทิมฺหิ, สภาคาปตฺติยาปิ จ.

น ¶ วเส วสฺสํ วิสํวาเท, สุทฺธจิตฺเต ปฏิสฺสวํ;

วสฺสํ วสิตฺวา คมเน, อนนุฺาตกิจฺจโต.

วินาปทํ ตรุสฺสุทฺธํ, โปริสมฺหาภิรูหเณ;

อปริสฺสาวโนทฺธานํ, วเช ตํ ยาจโต น เท.

อตฺตโน ฆาตเน อิตฺถิ-รูปาทึ การเยยฺย วา;

หิตฺวา มาลาทิกํ จิตฺตํ, ชาตกาทึ สยํ กเร.

ภุฺชนฺตมุฏฺเป ตสฺส, สาลาทีสุ นิสีทโต;

วุฑฺฒานํ ปน โอกาสํ, อทตฺวา วาปิ ทุกฺกฏํ.

ยานาทิมภิรูเหยฺย, กลฺลโก รตนตฺตยํ;

อารพฺภ วเท ทวฺ-ปริสาโยปลาลเน.

กายาทึ วิวริตฺวาน, ภิกฺขุนีนํ น ทสฺสเย;

วาเจ โลกายตํ ปลิตํ, คณฺเหยฺย คณฺหาเปยฺย วา.

ยตฺถ กตฺถจิ เปฬายํ, ภุฺชโต ปตฺตหตฺถโก;

วาตปานกวาฏํ วา, ปณาเม โสทกมฺปิ จ.

อุณฺเหยฺย ปฏิสาเมยฺย, อติอุณฺเหยฺย โวทกํ;

เปยฺย ภูมิยํ ปตฺตํ, องฺเก วา มฺจปีเก.

มิฑฺฒนฺเต ¶ ปริภณฺฑนฺเต, ปาเท ฉตฺเต เปติ วา;

จลกาทึ เป ปตฺตํ, ปตฺเต วา หตฺถโธวเน.

ปตฺเตน นีหรนฺตสฺส, อุจฺฉิฏฺมุทกมฺปิ จ;

อกปฺปิยมฺปิ ปตฺตํ วา, ปริภุฺเชยฺย ทุกฺกฏํ.

วเท ‘‘ชีวา’’ติ ขิปิเต, น สิกฺขติ อนาทโร;

ปริมณฺฑลกาทิมฺหิ, เสขิเย ทุกฺกฏํ สิยา.

วเทยฺย ทุพฺภาสิตมุตฺตมมฺปิ โยติ.

อุปชฺฌาจริยวตฺตฺจ, คมิกาคนฺตุกมฺปิ จ;

เสนาสนาทิวตฺตฺจ, กาตพฺพํ ปิยสีลินา.

หตฺถปาเส ิโต กิฺจิ, คหิตพฺพํ ทเท ติธา;

คเหตุกาโม คณฺเหยฺย, ทฺวิธายํ สมฺปฏิคฺคโห.

สงฺฆาฏิมุตฺตราสงฺคํ, ตถา อนฺตรวาสกํ;

‘‘เอตํ อิมํ อธิฏฺามิ’’, ตถา ‘‘ปจฺจุทฺธรามิ’’ติ.

‘‘อิมํ อิมานิ เอตานิ, เอตมฺปิ จีวร’’นฺติ วา;

‘‘ปริกฺขารโจฬานี’’ติ, ตถา ‘‘ปจฺจุทฺธรามิ’’ติ.

‘‘เอตํ ¶ อิมํ อธิฏฺามิ, ปตฺตํ ปจฺจุทฺธรามิ’’ติ;

เอวํ ปจฺจุทฺธเรธิฏฺเ, จีวราทึ ยถาวิธิ.

สฺจริตฺตํ วินา เสสา, สจิตฺตา ครุกนฺติมา;

อจฺฉินฺนํ ปริณตํ หิตฺวา, นิสฺสคฺคิยมจิตฺตกํ.

ปทโสธมฺมํ ทุเว เสยฺยา, อิตฺถิยา ธมฺมเทสนา;

ทุเว เสนาสนานีปิ, สิพฺพนํ จีวรสฺสปิ.

ปวาริตํ สุราปานํ, ปฺจสนฺนิธิอาทิกํ;

โชตินุชฺชาลนฺเจว, กปฺปพินฺทุมนาทิกํ;

คามปฺปเวสนนฺเตเต, ปาจิตฺตีสุ อจิตฺตกา.

ปกิณฺณเกสุ อุทฺทิสฺส-กตํ หิตฺวาฺมํสกํ;

เอกตฺถรณปาวุรณํ, เอกมฺเจ ตุวฏฺฏนํ;

เอกโต ภุฺชนฺจาปิ, นจฺจคีตาทิสตฺตปิ.

อกายพนฺธนฺจาปิ ¶ , ปตฺตหตฺถกวาฏกํ;

อจิตฺตกมิทํ สพฺพํ, เสสเมตฺถ สจิตฺตกํ.

วีติกฺกมนจิตฺเตน, สจิตฺตกมจิตฺตกํ;

ปฺตฺติชานเนนาปิ, วทนฺตาจริยา ตถา.

ปุพฺพกรณาทิกํ กตฺวา, อุโปสถปฺปวารณํ;

นวธา ทีปิตํ สพฺพํ, กาตพฺพํ ปิยสีลินา.

สมฺมชฺชนี ปทีโป จ, อุทกํ อาสเนน จ;

อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกรณนฺติ วุจฺจติ.

ฉนฺทปาริสุทฺธิอุตุกฺขานํ ¶ , ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท;

อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกิจฺจนฺติ วุจฺจติ.

อุโปสโถ ยาวติกา จ ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา,

วชฺชนียา จ ปุคฺคลา ตสฺมึ น โหนฺติ,

๑๑๑. ปุพฺพกรณปุพฺพกิจฺจานิ สมาเปตฺวา เทสิตาปตฺติกสฺส สมคฺคสฺส ภิกฺขุสงฺฆสฺส อนุมติยา ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิตุํ อาราธนํ กโรม.

ปาริสุทฺธิอธิฏฺาน-สุตฺตุทฺเทสวสา ติธา;

คณปุคฺคลสงฺฆา จ, ตํ กเรยฺยุํ ยถากฺกมํ.

จาตุทฺทโส ปนฺนรโส, สามคฺคี ทินโต ติธา;

ทินปุคฺคลกตฺตพฺพา-การโต เต นเวริตา.

ตโย ตโยติ กตฺวาน, ทินปุคฺคลเภทโต;

เตวาจีทฺเวกวาจีติ, นว วุตฺตา ปวารณา.

กตฺติกนฺติมปกฺขมฺหา, เหมํ ผคฺคุนปุณฺณมา;

ตสฺส อนฺติมปกฺขมฺหา, คิมฺหํ อาสาฬฺหิปุณฺณมา;

วสฺสกาลํ ตโต เสสํ, จตุวีสตุโปสถา.

จาตุทฺทสา ¶ ฉ เอเตสุ, ปกฺขา ตติยสตฺตมา;

เยฺยา ปนฺนรสา เสสา, อฏฺารส อุโปสถา.

๑๑๗. ‘‘ฉนฺทํ ทมฺมิ, ฉนฺทํ เม หร, ฉนฺทํ เม อาโรเจหี’’ติ ฉนฺทํ ทาตพฺพํ.

๑๑๘. ‘‘ปาริสุทฺธึ ¶ ทมฺมิ, ปาริสุทฺธึ เม หร, ปาริสุทฺธึ เม อาโรเจหี’’ติ ปาริสุทฺธิ ทาตพฺพา.

๑๑๙. ‘‘ปวารณํ ทมฺมิ, ปวารณํ เม หร, ปวารณํ เม อาโรเจหิ, มมตฺถาย ปวาเรหี’’ติ ปวารณา ทาตพฺพา.

๑๒๐. อาปตฺติเทสเกน ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลา นานาวตฺถุกา อาปตฺติโย อาปชฺชึ, ตา ตุมฺหมูเล ปฏิเทเสมี’’ติ วตฺวา ปฏิคฺคณฺหนฺเตน ‘‘ปสฺสสิ, อาวุโส, ตา อาปตฺติโย’’ติ วุตฺเต ‘‘อาม, ภนฺเต, ปสฺสามี’’ติ วตฺวา ปุน ปฏิคฺคณฺหนฺเตน ‘‘อายตึ, อาวุโส, สํวเรยฺยาสี’’ติ วุตฺเต ‘‘สาธุ, สุฏฺุ, ภนฺเต สํวริสฺสามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา เทเสตพฺพํ.

๑๒๑. เวมตึ อาโรเจนฺเตน ‘‘อหํ, ภนฺเต, สมฺพหุลาสุ นานาวตฺถุกาสุ อาปตฺตีสุ เวมติโก, ยทา นิพฺเพมติโก ภวิสฺสามิ, ตทา ตา อาปตฺติโย ปฏิกริสฺสามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา อาโรเจตพฺพํ.

๑๒๒. ‘‘อชฺช เม อุโปสโถ ‘ปนฺนรโส, จาตุทฺทโส’ติ วา อธิฏฺามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา ปุคฺคเลน อธิฏฺานุโปสโถ กาตพฺโพ.

๑๒๓. ทฺวีสุ ปน เถเรน ‘‘ปริสุทฺโธ อหํ อาวุโส, ‘ปริสุทฺโธ’ติ มํ ธาเรหี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺตพฺพํ. นวเกนปิ ตเถว วตฺตพฺพํ. ‘‘ภนฺเต, ธาเรถา’’ติ วจนํ วิเสโส.

๑๒๔. ตีสุ ¶ ปน ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อชฺชุโปสโถ ปนฺนรโส, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, มยํ อฺมฺํ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺยามา’’ติ ตฺตึ เปตฺวา ปฏิปาฏิยา วุตฺตนเยน ปาริสุทฺธิอุโปสโถ กาตพฺโพ.

๑๒๕. ‘‘อชฺช เม ปวารณา ‘จาตุทฺทสี, ปนฺนรสี’ติ วา อธิฏฺามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา เอเกน ปวาเรตพฺพํ.

๑๒๖. ทฺวีสุ ¶ ปน เถเรน ‘‘อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺตํ ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทตุ มํ อายสฺมา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา ปวาเรตพฺพํ. นวเกนาปิ ตเถว วตฺตพฺพํ. ‘‘ภนฺเต’’ติ วจนํ วิเสโส.

๑๒๗. ตีสุ วา จตูสุ วา ปน ‘‘สุณนฺตุ เม อายสฺมนฺตา, อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี, ยทายสฺมนฺตานํ ปตฺตกลฺลํ, มยํ อฺมฺํ ปวาเรยฺยามา’’ติ ตฺตึ เปตฺวา เถเรน ‘‘อหํ, อาวุโส, อายสฺมนฺเต ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺตา อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา ปวาเรตพฺพํ. นวเกหิปิ ตเถว ปฏิปาฏิยา ปวาเรตพฺพํ. ‘‘ภนฺเต’’ติวจนํ วิเสโส.

๑๒๘. จตูหิ อธิเกสุ ปน ‘‘สุณาตุ เม อาวุโส สงฺโฆ, อชฺช ปวารณา ปนฺนรสี, ยทิ สงฺฆสฺส ปตฺตกลฺลํ, สงฺโฆ ปวาเรยฺยา’’ติ ตฺตึ เปตฺวา วุฑฺฒตเรน ‘‘สงฺฆํ, อาวุโส, ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา ปวาเรตพฺพํ. นวเกหิปิ ตเถว ปฏิปาฏิยา ‘‘สงฺฆํ, ภนฺเต, ปวาเรมิ ทิฏฺเน วา สุเตน ¶ วา ปริสงฺกาย วา, วทนฺตุ มํ อายสฺมนฺโต อนุกมฺปํ อุปาทาย, ปสฺสนฺโต ปฏิกริสฺสามี’’ติ ติกฺขตฺตุํ วตฺวา ปวาเรตพฺพํ.

นโม ตสฺส ภควโต อรหโต สมฺมาสมฺพุทฺธสฺส

สพฺพกามททํ ¶ ¶ สพฺพรตเน รตนตฺตยํ;

อุตฺตมํ อุตฺตมตรํ, วนฺทิตฺวา วนฺทนารหํ.

จรเณ พฺรหฺมจารีนํ, อาจริยานํ สิรํ มม;

เปตฺวาน กริสฺสามิ, มูลสิกฺขตฺถวณฺณนํ.

ตตฺถาโท ตาว สพฺพสกฺกตสฺส สพฺพสตฺตุตฺตมสฺส สตฺถุโน ปณามํ ทสฺเสนฺโต อาห ‘‘นตฺวา นาถ’’นฺตฺยาทิ. นาถํ จตูหิ นาถงฺเคหิ สมนฺนาคตํ ภควนฺตํ นตฺวา วนฺทิตฺวา อาโท อาทิมฺหิ อุปสมฺปนฺนโต ปฏฺาย นวเกน ภิกฺขุนา อธุนา ปพฺพชิเตน อุปสมฺปนฺเนน มูลภาสาย มาคธภาสาย สิกฺขิตุํ สมาสโต สงฺเขเปน มูลสิกฺขํ อหํ ปวกฺขามีติ ปิณฺฑตฺโถ.

อยํ ¶ ปน อวยวตฺโถ – นตฺวาติ ตนฺนินฺนตปฺโปณตปฺปพฺภาโร หุตฺวา กายวจีมโนทฺวาเรหิ วนฺทิตฺวาติ อตฺโถ. นาถตีติ นาโถ, เวเนยฺยานํ หิตสุขํ เมตฺตายนวเสน อาสีสติ ปตฺเถตีติ อตฺโถ, อถ วา นาถติ เวเนยฺยคเต ¶ กิเลเส อุปตาเปตีติ อตฺโถ, นาถติ วา ยาจตีติ อตฺโถ. ภควา หิ ‘‘สาธุ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ กาเลน กาลํ อตฺตสมฺปตฺตึ ปจฺจเวกฺเขยฺยา’’ติอาทินา (อ. นิ. ๘.๗) สตฺตานํ ตํ ตํ หิตปฺปฏิปตฺตึ ยาจิตฺวาปิ กรุณาย สมุสฺสาหิโต เต ตตฺถ นิโยเชติ. ปรเมน วา จิตฺติสฺสริเยน สมนฺนาคโต สพฺพสตฺเต อีสติ อภิภวตีติ ปรมิสฺสโร ภควา ‘‘นาโถ’’ติ วุจฺจติ. สพฺโพ จายมตฺโถ สทฺทสตฺถานุสารโต เวทิตพฺโพ. ปวกฺขามีติ ปกาเรน กเถสฺสามิ. มูลสิกฺขาติ อธิสีลอธิจิตฺตอธิปฺาวเสน ติสฺโสปิ สิกฺขา, อุปสมฺปนฺนสฺส สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนฏฺเน มูลา จ สา สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขา จาติ มูลสิกฺขา. คนฺถวเสเนตฺถ สงฺขิปิตฺวา วุตฺตตฺตา ตทฺทีปโน คนฺโถ ‘‘มูลสิกฺขา’’ติ วุจฺจติ.

ตตฺถ กตมํ สีลํ, กตมํ อธิสีลํ, กตมํ จิตฺตํ, กตมํ อธิจิตฺตํ, กตมา ปฺา, กตมา อธิปฺาติ? วุจฺจเต – ปฺจงฺคอฏฺงฺคทสงฺคสีลํ ตาว สีลเมว. ปาติโมกฺขสํวรสีลํ ปน ‘‘อธิสีล’’นฺติ วุจฺจติ. ตฺหิ สูริโย วิย ปชฺโชตานํ, สิเนรุ วิย ปพฺพตานํ สพฺพโลกิยสีลานํ อธิกฺเจว อุตฺตมฺจ. ปาติโมกฺขสํวรโตปิ จ มคฺคผลสมฺปยุตฺตเมว สีลํ อธิสีลํ, ตํ ปน อิธ นาธิปฺเปตํ. น หิ ตํ สิกฺขนฺโต เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวติ. กามาวจรานิ ปน อฏฺ กุสลจิตฺตานิ, โลกิยอฏฺสมาปตฺติจิตฺตานิ จ เอกชฺฌํ กตฺวา จิตฺตเมว. วิปสฺสนาปาทกํ อฏฺสมาปตฺติจิตฺตํ ปน ‘‘อธิจิตฺต’’นฺติ วุจฺจติ. ตฺหิ สพฺพโลกิยจิตฺตานํ อธิกฺเจว อุตฺตมฺจ. ตโตปิ จ มคฺคผลจิตฺตเมว อธิจิตฺตํ, ตํ ปน อิธ นาธิปฺเปตํ. น หิ ตํ สิกฺขนฺโต เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวติ. ‘‘อตฺถิ ทินฺนํ, อตฺถิ ยิฏฺ’’นฺติอาทินยปฺปวตฺตํ กมฺมสฺสกตาาณํ ปฺา, ติลกฺขณาการปริจฺเฉทกํ ปน วิปสฺสนาาณํ ‘‘อธิปฺา’’ติ ¶ วุจฺจติ. สา หิ สพฺพโลกิยปฺานํ อธิกา เจว อุตฺตมา จ. ตโตปิ จ มคฺคผลปฺาว อธิปฺา, สา ปน อิธ นาธิปฺเปตา. น หิ ตํ สิกฺขนฺโต เมถุนํ ธมฺมํ ปฏิเสวติ.

ตาสุ ตีสุ อธิสีลสิกฺขา จาริตฺตวาริตฺตวเสน ทุวิธมฺปิ สีลํ ยถานุสิฏฺํ ปฏิปชฺชมาเนน, ตปฺปฏิปกฺเข กิเลเส ตทงฺคปฺปหานวเสน ปชหนฺเตน สิกฺขิตพฺพา. อธิจิตฺตสิกฺขา ¶ ยถาวุตฺเตสุ อารมฺมเณสุ อภิโยควเสน ฌานปฺปฏิปกฺขานํ นีวรณคณานํ วิกฺขมฺภนปฺปหานํ กุรุมาเนน สิกฺขิตพฺพา. อธิปฺาสิกฺขา ปน ยถานุรูปํ ตทงฺคปฺปหานสมุจฺเฉทวเสน สานุสเย กิเลเส สมุจฺฉินฺทนฺเตน สิกฺขิตพฺพา. ตสฺมา สุปฺปติฏฺิตภาวสาธนฏฺเน มูลา จ สา สิกฺขิตพฺพโต สิกฺขา จาติ มูลสิกฺขา, กมฺมวจนิจฺฉายํ ‘‘มูลสิกฺข’’นฺติ วุตฺตํ.

สมาสียเต สงฺขิปียเตติ สมาโส, ตโต สมาสโต. สมคฺเคน สงฺเฆน ตฺติจตุตฺเถน กมฺเมน อกุปฺเปน านารเหน อุปสมฺปนฺโนติ ภิกฺขุ. ตตฺถ สพฺพนฺติเมน ปริยาเยน ปฺจวคฺคกรณีเย กมฺเม ยาวติกา ภิกฺขู กมฺมปฺปตฺตา, เตสํ อาคตตฺตา, ฉนฺทารหานํ ฉนฺทสฺส อาหฏตฺตา, สมฺมุขีภูตานฺจ อปฺปฏิกฺโกสนโต เอกสฺมึ กมฺเม สมคฺคภาวํ อุปคเตน สงฺเฆน ตีหิ อนุสฺสาวนาหิ เอกาย ตฺติยา กาตพฺพกมฺมสงฺขาเตน ตฺติจตุตฺเถน ธมฺมิเกน วินยกมฺเมน วตฺถุตฺติอนุสฺสาวนสีมาปริสาสมฺปตฺติสมฺปนฺนตฺตา อโกเปตพฺพตํ, อปฺปฏิกฺโกสิตพฺพตํ อุปคเตน านารเหน การณารเหน สตฺถุสาสนารเหน อุปสมฺปนฺโน นาม, อุปริภาวํ สมาปนฺโน ปตฺโตติ อตฺโถ. ภิกฺขุภาโว หิ อุปริภาโว. ตฺเจส ยถาวุตฺเตน กมฺเมน สมาปนฺนตฺตา ‘‘อุปสมฺปนฺโน’’ติ วุจฺจติ, เตน ภิกฺขุนา. อูนปฺจวสฺสตาย นวโก, เตน นวเกน ¶ อธุนา ปพฺพชิเตน, อจิรปพฺพชิเตนาติ วุตฺตํ โหติ. อาโทติ อาทิมฺหิเยวาติ อตฺโถ, อาทิโต ปฏฺายาติ วา. อปิ จ เถโร ‘‘อาโท’’ติ วจเนน สทฺธาปพฺพชิตานํ กุลปุตฺตานํ อาลสิยโทเสน, อปฺปฏิปชฺชนฺตานํ อฺาณโทเสน จ อฺถา ปฏิปชฺชนฺตานํ สํเวคํ ชเนติ. กถํ? อติทุลฺลภํ ขณํ สมวายํ ปฏิลภิตฺวา ตงฺขณํ น กุสีเตน วา นิรตฺถกกถาปสุเตน วา วีตินาเมตพฺพํ, กึ กาตพฺพํ? อาทิโต ปฏฺาย นิรนฺตรเมว ตีสุ สิกฺขาสุ อาทโร ชเนตพฺโพติ.

‘‘สา มาคธี มูลภาสา, นรา ยายาทิกปฺปิกา;

พฺรหฺมาโน จสฺสุตาลาปา, สมฺพุทฺธา จาปิ ภาสเร’’ติ. –

วจนโต มูลภาสายาติ มาคธมูลาย ภาสาย, สภาวนิรุตฺติยา ภาสายาติ วุตฺตํ โหติ. สิกฺขิตุนฺติ อุคฺคณฺหิตุํ.

๑. อิทานิ ¶ สพฺพสิกฺขานํ ปน มูลภูตตฺตา อธิสีลสิกฺขาว ปมํ วุตฺตา, ตตฺราปิ มหาสาวชฺชตฺตา, มูลจฺเฉชฺชวเสน ปวตฺตนโต จ สพฺพปมํ ปาราชิกํ ชานิตพฺพนฺติ ทสฺเสนฺโต ‘‘สํ นิมิตฺต’’นฺตฺยาทิมาห. ตตฺถ มคฺคตฺตเย สํ นิมิตฺตํ ปเวสนฺโต ภิกฺขุ จุโตติ อตฺโถ. สํ นิมิตฺตนฺติ อตฺตโน องฺคชาตํ, สพฺพนฺติเมน ปริจฺเฉเทน เอกติลพีชมตฺตมฺปิ อตฺตโน องฺคชาตนฺติ วุตฺตํ โหติ. ภิกฺขูติ อนิกฺขิตฺตสิกฺโข. มคฺคตฺตเยติ เอตฺถ มนุสฺสามนุสฺสติรจฺฉานคตานํ วเสน ติสฺโส อิตฺถิโย, ตโย อุภโตพฺยฺชนกา, ตโย ปณฺฑกา, ตโย ปุริสาติ ปาราชิกวตฺถุภูตานํ นิมิตฺตานํ นิสฺสยา ทฺวาทส สตฺตา โหนฺติ. เตสํ วจฺจปสฺสาวมุขมคฺควเสน ตโย มคฺคา. ตตฺถ มนุสฺสิตฺถิยา ตโย, อมนุสฺสิตฺถิยา ตโย, ติรจฺฉานคติตฺถิยา ตโยติ นว ¶ , ตถา มนุสฺสุภโตพฺยฺชนกาทีนํ. มนุสฺสปณฺฑกาทีนํ ปน วจฺจมุขมคฺควเสน ทฺเว ทฺเวติ ฉ, ตถา มนุสฺสปุริสาทีนนฺติ สพฺเพสํ วเสน ตึส มคฺคา โหนฺติ. เต สพฺเพ ปริคฺคเหตฺวา อิธ ‘‘มคฺคตฺตเย’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมึ มคฺคตฺตเย, ทฺวาทสนฺนํ สตฺตานํ ตีสุ มคฺเคสุ ยตฺถ กตฺถจิ มคฺเคติ อตฺโถ. จุโตติ สกฺกตฺตา วา พฺรหฺมตฺตา วา จุตสตฺโต วิย สาสนโต จุโต โหติ, ปาราชิโก โหตีติ อตฺโถ.

อิทานิ ปเวสนํ นาม น เกวลํ อตฺตุปกฺกเมเนว โหติ, ปรูปกฺกเมนาปิ โหติ, ตตฺถาปิ เสวนจิตฺเต สติ ปาราชิโก โหตีติ ทสฺสนตฺถํ ‘‘ปเวสนา’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. ตสฺสตฺโถ – โย ภิกฺขุ ปเวสนฏฺิตอุทฺธรณปวิฏฺกฺขเณสุ อฺตรํ ขณํ เจปิ สาทิยํ สาทิยนฺโต สเจปิ ตสฺมึ ขเณ เสวนจิตฺตํ อุปฏฺาเปนฺโต, จุโต ปาราชิโก โหติ. โย ปน สพฺพโส อสาทิยนฺโต อาสีวิสมุขํ องฺคารกาสุํ ปวิฏฺํ วิย จ มฺติ, โส นิปฺปราโธ โหติ. เอตฺถ ปน ิตํ นาม สุกฺกวิสฺสฏฺิสมยปฺปตฺตํ. ปมปาราชิกํ.

๒-๗. อิทานิ ทุติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘อทินฺนํ มานุสํ ภณฺฑ’’นฺตฺยาทิมาห. ตตฺถ โย ภิกฺขุ อทินฺนํ มานุสํ ครุกํ ภณฺฑํ ปฺจวีสาวหาเรสุ เยน เกนจิ อวหาเรน อาทิยนฺโต จุโต ภเวติ สมฺพนฺโธ. อทินฺนนฺติ ยํ กิฺจิ ปรปริคฺคหิตํ สสฺสามิกํ ภณฺฑํ, ตํ เตหิ สามิเกหิ กาเยน วา วาจาย วา น ทินฺนนฺติ อทินฺนํ, อนิสฺสฏฺํ อปริจฺจตฺตํ รกฺขิตํ โคปิตํ มมายิตํ ปรปริคฺคหิตํ. มนุสฺสสฺส อิทนฺติ มานุสํ, มนุสฺสสนฺตกํ, ‘‘ภณฺฑ’’นฺติมินา ตุลฺยาธิกรณํ ¶ . เถยฺยาเยเกนาติ เถยฺยาย เอเกน, เอเกน อวหาเรนาติ อตฺโถ. ลิงฺคเภทํ กตฺวา วุตฺตํ. ‘‘เถยฺยา เกนจี’’ติ วา ปาโ. ตตฺถ เถโนติ โจโร, เถนสฺส ภาโว เถยฺยา, กรณตฺเถ เจตํ ปจฺจตฺตวจนํ, ตสฺมา เกนจิ เถยฺเยน ¶ อวหาเรนาติ อตฺโถ. อาทิยนฺติ อาทิยนฺโต คณฺหนฺโต. ปฺจวีสาวหาเรสูติ ปฺจปฺจเก สโมธาเนตฺวา ปฺจวีสติ อวหารา. ตตฺถ ปฺจปฺจกานิ นาม นานาภณฺฑปฺจกํ เอกภณฺฑปฺจกํ สาหตฺถิกปฺจกํ ปุพฺพปฺปโยคปฺจกํ เถยฺยาวหารปฺจกนฺติ.

ตตฺถ สวิฺาณกาวิฺาณกมิสฺสกภณฺฑวเสน นานาภณฺฑปฺจกํ, สวิฺาณกภณฺฑวเสน เอกภณฺฑปฺจกํ. ตตฺถ นานาภณฺฑวเสน ตาว เอวํ เวทิตพฺโพ – โย อารามํ อภิยุฺชติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. สามิกสฺส วิมตึ อุปฺปาเทติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. สามิโก ‘‘น มยฺหํ ภวิสฺสตี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. อฺสฺส ภณฺฑํ หรนฺโต สีเส ภารํ เถยฺยจิตฺโต อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. ขนฺธํ โอโรเปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. อุปนิกฺขิตฺตํ ภณฺฑํ ‘‘เทหิ เม ภณฺฑ’’นฺติ วุจฺจมาโน ‘‘นาหํ คณฺหามี’’ติ ภณติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. สามิกสฺส วิมตึ อุปฺปาเทติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. สามิโก ‘‘น มยฺหํ ทสฺสตี’’ติ ธุรํ นิกฺขิปติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. ‘‘สหภณฺฑหารกํ เนสฺสามี’’ติ ปมํ ปาทํ สงฺกาเมติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. ทุติยํ ปาทํ สงฺกาเมติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. ถลฏฺํ ภณฺฑํ เถยฺยจิตฺโต อามสติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺส. ผนฺทาเปติ, อาปตฺติ ถุลฺลจฺจยสฺส. านา จาเวติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. อยเมตฺถ นานาภณฺฑวเสน โยชนา. เอกภณฺฑวเสน ปน สสฺสามิกํ ทาสํ วา ติรจฺฉานํ วา ยถาวุตฺเตน อภิโยคาทินา นเยน อาทิยติ วา หรติ วา อวหรติ วา อิริยาปถํ โกเปติ วา านา จาเวติ วาติ. อยเมตฺถ เอกภณฺฑวเสน โยชนา.

ปฺจ อวหารา สาหตฺถิโก อาณตฺติโก นิสฺสคฺคิโย อตฺถสาธโก ธุรนิกฺเขโปติ. ตตฺถ สาหตฺถิโก นาม ¶ ปรสฺส ภณฺฑํ สหตฺถา อวหรติ. อาณตฺติโก นาม ‘‘อสุกสฺส ภณฺฑํ อวหรา’’ติ อฺํ อาณาเปติ. นิสฺสคฺคิโย นาม อนฺโตสุงฺกฆาเต ิโต พหิสุงฺกฆาตํ ปาเตติ, อาปตฺติ ปาราชิกสฺส. อตฺถสาธโก นาม ‘‘อสุกํ ภณฺฑํ ยทา สกฺโกสิ, ตทา อวหรา’’ติ อาณาเปติ. ตตฺถ สเจ ปโร อนนฺตรายิโก หุตฺวา ตํ อวหรติ, อาณาปโก อาณตฺติกฺขเณเยว ¶ ปาราชิโก โหติ, อวหารโก ปน อวหฏกาเล, อยํ อตฺถสาธโก. ธุรนิกฺเขโป ปน อุปนิกฺขิตฺตภณฺฑวเสน เวทิตพฺโพติ อิทํ สาหตฺถิกปฺจกํ.

อปเรปิ ปฺจ อวหารา ปุพฺพปฺปโยโค สหปฺปโยโค สํวิธาวหาโร สงฺเกตกมฺมํ นิมิตฺตกมฺมนฺติ. ตตฺถ อาณตฺติวเสน ปุพฺพปฺปโยโค เวทิตพฺโพ, านาจาวนวเสน สหปฺปโยโค. สํวิธาวหาโร นาม สมฺพหุลา ภิกฺขู ‘‘อมุกํ นาม เคหํ คนฺตฺวา, ฉทนํ วา ภินฺทิตฺวา, สนฺธึ วา ฉินฺทิตฺวา ภณฺฑํ หริสฺสามา’’ติ สํวิทหิตฺวา คจฺฉนฺติ, เตสุ เอโก ภณฺฑํ อวหรติ, ตสฺสุทฺธาเร สพฺเพสํ ปาราชิกํ. สงฺเกตกมฺมํ นาม สฺชานนกมฺมํ กาลปริจฺเฉทวเสน สฺากรณํ. เอตฺถ จ ‘‘ปุเรภตฺตํ อวหรา’’ติ วุตฺเต อชฺช วา ปุเรภตฺตํ อวหรตุ, สฺเว วา อนาคเต สํวจฺฉเร วา, นตฺถิ วิสงฺเกโต, สงฺเกตการกสฺส อาณตฺติกฺขเณ, อิตรสฺส านา จาวเนติ เอวํ อาปตฺติ อุภินฺนํ ปาราชิกสฺส. นิมิตฺตกมฺมํ นาม สฺุปฺปาทนตฺถํ กสฺสจิ นิมิตฺตสฺส กรณํ อกฺขินิขณนหตฺถาลงฺฆนปาณิปฺปหารองฺคุลิโผฏนคีวุนฺนามนอุกฺกาสนาทินา อเนกปฺปการํ. อวหารโก อาณาปเกน ยํ นิมิตฺตสฺํ กตฺวา วุตฺตํ, ตํ ‘‘เอต’’นฺติ มฺมาโน ตเมว อวหรติ, อุภินฺนํ ปาราชิกํ. ยํ ‘‘อวหรา’’ติ วุตฺตํ, ตํ ‘‘เอต’’นฺติ มฺมาโน อฺํ ตสฺมึเยว าเน ปิตํ อวหรติ, มูลฏฺสฺส อนาปตฺติ. อิทํ ปุพฺพปฺปโยคปฺจกํ.

อปเรปิ ¶ ปฺจ อวหารา เถยฺยาวหาโร ปสยฺหาวหาโร ปริกปฺปาวหาโร ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร กุสาวหาโรติ. ตตฺถ โย กูฏมานกูฏกหาปณาทีหิ วฺเจตฺวา คณฺหาติ, ตสฺเสวํ คณฺหโต อวหาโร เถยฺยาวหาโร. โย สนฺตชฺเชตฺวา สยํ ทสฺเสตฺวา เตสํ สนฺตกํ คณฺหาติ, โย วา อตฺตโน ปตฺตพลิโต จ อธิกํ พลกฺกาเรน คณฺหาติ ราชราชมหามตฺตาทโย วิย, ตสฺเสวํ คณฺหโต อวหาโร ปสยฺหาวหาโร. ปริกปฺเปตฺวา คณฺหโต ปนาวหาโร ปริกปฺปาวหาโร. โส ทุวิโธ ภณฺโฑกาสปริกปฺปวเสน. ตตฺร โย ‘‘สาฏโก เจ, คณฺหิสฺสามิ, สุตฺตํ เจ, น คณฺหิสฺสามี’’ติ ปริกปฺเปตฺวา อนฺธกาเร ปสิพฺพกํ คณฺหาติ, ตตฺร สาฏโก เจ, อุทฺธาเรเยว ปาราชิกํ, สุตฺตํ เจ โหติ, รกฺขติ. อยํ ภณฺฑปริกปฺโป นาม. โย านํ ปริกปฺเปตฺวา ภณฺฑํ คณฺหาติ, ตสฺส ตํ ปริกปฺปิตปริจฺเฉทํ อติกฺกนฺตมตฺเต ปาราชิกํ. อยํ โอกาสปริกปฺโป นาม. เอวมิเมสํ ทฺวินฺนํ ปริกปฺปานํ วเสน ปริกปฺเปตฺวา คณฺหโต อวหาโร ปริกปฺปาวหาโร. ปฏิจฺฉาเทตฺวา ปรสฺส ภณฺฑํ คณฺหโต อวหาโร ปฏิจฺฉนฺนาวหาโร นาม. กุสํ สงฺกาเมตฺวา ¶ อวหรณํ กุสาวหาโร. โย กุสํ ปาเตตฺวา จีวเร ภาชิยมาเน อตฺตโน โกฏฺาสสฺส สมีเป ิตํ อปฺปคฺฆตรํ วา มหคฺฆตรํ วา สมสมํ วา ปรสฺส โกฏฺาสํ ทิสฺวา สเจ ปมตรํ ปรโกฏฺาสโต กุสทณฺฑกํ อุทฺธรติ, อตฺตโน โกฏฺาเส ปาเตตุกามตาย อุทฺธาเร รกฺขติ, ปาตเนปิ รกฺขติ, อตฺตโน โกฏฺาสโต ปน กุสทณฺฑํ อุทฺธรติ, อุทฺธาเร รกฺขติ, ตํ อุทฺธริตฺวา ปรโกฏฺาเส ปาเตนฺตสฺส หตฺถโต มุตฺตมตฺเต ปาราชิกํ. อยํ กุสาวหาโร นามาติ อิเมสุ ปฺจวีสาวหาเรสุ เยน เกนจิ อวหาเรน คณฺหนฺโต ปาราชิโก ภเวติ อตฺโถ.

ครุกนฺติ ¶ ปฺจมาสกํ. วีสติมาสโก หิ กหาปโณ, กหาปณสฺส จตุตฺโถ ภาโค ปาโท นาม, ตสฺมา ปฺจมาสกํ วา ปาทํ วา ครุกนฺติ เวทิตพฺพํ. ตตฺถ ‘‘จตฺตาโร วีหโย คุฺชา, ทฺเว คุฺชา มาสโก ภเว’’ติ วจนโต วีหิวเสน จตฺตาลีส วีหโย ทส คุฺชา ปฺจมาสโกติ เวทิตพฺโพ. ยํ ปน สามเณรสิกฺขายํ ‘‘วีสติวีหี’’ติ วุตฺตํ, ตํ เนว ปาฬิยํ, น อฏฺกถายํ อตฺถิ, วีมํสิตพฺพเมตํ. ทุติยปาราชิกํ.

๘. อิทานิ ตติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘มนุสฺสปาณํ ปาโณ’’ตฺยาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ ‘‘มนุสฺสปาโณ’’ อิติ ชานนฺโต วธกจิตฺเตน มนุสฺสปาณํ ชีวิตา วิโยเชติ, โส ภิกฺขุ สาสนา ปาราชิโก โหตีติ สมุทายตฺโถ.

มนุสฺสปาณนฺติ มาตุกุจฺฉิสฺมึ ปฏิสนฺธิจิตฺเตน สหุปฺปนฺนํ อติปริตฺตํ กลลรูปํ อาทึ กตฺวา ปกติยา วีสวสฺสสตายุกสฺส สตฺตสฺส ยาว มรณกาลา เอตฺถนฺตเร อนุปุพฺเพน วุทฺธิปฺปตฺโต อตฺตภาโว, เอโส มนุสฺสปาโณ นาม, เอวรูปํ มนุสฺสปาณนฺติ อตฺโถ. ปาโณติ ชานนฺติ ‘‘ปาโณ’’ อิติ ชานนฺโต ‘‘ตํ ชีวิตา โวโรเปมี’’ติ ชานนฺโต. วธกเจตสาติ วธกจิตฺเตน, อิตฺถมฺภูเต กรณวจนํ, วธกจิตฺโต หุตฺวา มรณาธิปฺปาโย หุตฺวาติ วุตฺตํ โหติ. ชีวิตาติ ชีวิตินฺทฺริยโต. โยติ อนิยมวจนํ. โสติ เอเตน นิยมนํ เวทิตพฺพํ. วิโยเชตีติ วุตฺตปฺปการํ มนุสฺสวิคฺคหํ กลลกาเลปิ ตาปนมทฺทเนหิ วา เภสชฺชสมฺปทาเนน วา ตโต วา อุทฺธมฺปิ ตทนุรูเปน อุปกฺกเมน ชีวิตา วิโยเชตีติ อตฺโถ. สาสนาติ ปราปุพฺพชิธาตุปฺปโยเค นิสฺสกฺกวจนํ, เตน สตฺถุสาสนโตติ อตฺโถ. ปราชิโตติ ปราชยมาปนฺโน. โหตีติ ปาเสโส. ตติยปาราชิกํ.

๙. อิทานิ ¶ ¶ จตุตฺถํ ทสฺเสตุํ ‘‘ฌานาทิเภท’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ อฺาปเทสฺจ อธิมานฺจ วชฺเชตฺวา หทเย อสนฺตํ ฌานาทิเภทํ ธมฺมํ มนุสฺสชาติกสฺส สตฺตสฺส วเทยฺย, ตสฺมึ ขเณ าเต โส ตโต สาสนา ปาราชิโก เอว โหตีติ อตฺโถ.

ฌานาทิเภทนฺติ ‘‘ฌานํ วิโมกฺโข สมาธิ สมาปตฺติ าณทสฺสนํ มคฺคภาวนา ผลสจฺฉิกิริยา กิเลสปฺปหานํ วินีวรณตา จิตฺตสฺส สุฺาคาเร อภิรตี’’ติ (ปารา. ๑๙๘) เอวํ วุตฺตํ ฌานาทิเภทํ อุตฺตริมนุสฺสธมฺมํ. หทเยติ จิตฺเต. อสนฺตนฺติ อสํวิชฺชมานํ. อฺาปเทสนฺติ ‘‘โย เต วิหาเร วสิ, โส ภิกฺขุ ปมสฺส ฌานสฺส ลาภี’’ติอาทินา นเยน อฺาปเทสํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. วินาติ วชฺชนตฺเถ นิปาโต, ตสฺส วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. อธิมานนฺติ ‘‘อธิคตา มยา’’ติ เอวํ อุปฺปนฺนํ มานนฺติ อตฺโถ. อธิคโต มาโนติ วิคฺคโห, ตํ อธิมานํ วชฺเชตฺวาติ อตฺโถ. มนุสฺสชาติสฺสาติ มนุสฺสชาติกสฺส, น เทวพฺรหฺมาทีสุ อฺตรสฺสาติ อตฺโถ. วเทยฺยาติ อาโรเจยฺย. าตกฺขเณติ าเต ขเณติ เฉโท, ตสฺมึ เตนาโรจิตกฺขเณ มนุสฺสชาติเกน าเตติ อตฺโถ. เตนาติ นิสฺสกฺเก กรณวจนํ, ตโต สาสนโต ปาราชิโกติ อตฺโถ. จตุตฺถปาราชิกํ.

ปาราชิกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๐. อิทานิ สงฺฆาทิเสสํ ปกาเสตุํ ‘‘โมเจตุกามจิตฺเตนา’’ติอาทิมารทฺธํ. ตตฺถ โมเจตุํ กาเมตีติ โมเจตุกามํ, โมเจตุกามฺจ ตํ จิตฺตฺจาติ โมเจตุกามจิตฺตํ ¶ , เตน, โมจนสฺสาทจิตฺเตนาติ อตฺโถ. เอกาทสนฺนฺหิ ราคานํ เอเกน โมจนสฺสาเทน อาปตฺติ โหตีติ วุตฺตํ โหติ.

ตตฺริเม เอกาทส อสฺสาทา โมจนสฺสาโท มุจฺจนสฺสาโท มุตฺตสฺสาโท เมถุนสฺสาโท ผสฺสสฺสาโท กณฺฑูวนสฺสาโท ทสฺสนสฺสาโท นิสชฺชสฺสาโท วาจสฺสาโท เคหสิตเปมํ วนภงฺคิยนฺติ. ตตฺถ โมจนสฺสาทเจตนาย เจเตนฺโต เจว อสฺสาเทนฺโต จ อุปกฺกมติ, มุจฺจติ, สงฺฆาทิเสโส ¶ , น มุจฺจติ เจ, ถุลฺลจฺจยํ. สเจ ปน สยนกาเล ราคปริยุฏฺิโต หุตฺวา อูรุนา วา มุฏฺินา วา องฺคชาตํ คาฬฺหํ ปีเฬตฺวา โมจนตฺถาย สอุสฺสาโห สุปติ, สุปนฺตสฺส จสฺส อสุจิ มุจฺจติ, สงฺฆาทิเสโส. มุจฺจนสฺสาเท อตฺตโน ธมฺมตาย มุจฺจมานํ อสฺสาเทติ, น อุปกฺกมติ, มุจฺจติ, อนาปตฺติ. มุตฺตสฺสาเท อตฺตโน ธมฺมตาย มุตฺเต านา จุเต อสุจิมฺหิ ปจฺฉา อสฺสาเทนฺตสฺส วินา อุปกฺกเมน มุจฺจติ, อนาปตฺติ. เมถุนสฺสาเท เมถุนราเคน มาตุคามํ คณฺหาติ, เตน อสุจิ มุจฺจติ, อนาปตฺติ, ทุกฺกฏํ ปน อาปชฺชติ. ผสฺสสฺสาโท ทุวิโธ อชฺฌตฺติโก พาหิโร จาติ. ตตฺถ อตฺตโน นิมิตฺตํ ‘‘ถทฺธํ, มุทุกนฺติ ชานิสฺสามี’’ติ วา โลลภาเวน วา กีฬาปยโต อสุจิ มุจฺจติ, อนาปตฺติ. พาหิรผสฺสสฺสาเท ปน กายสํสคฺคราเคน อิตฺถึ ผุสโต, อาลิงฺคโต จ อสุจิ มุจฺจติ, อนาปตฺติ, กายสํสคฺคสงฺฆาทิเสสํ ปน อาปชฺชติ.

กณฺฑูวนสฺสาเท ททฺทุกจฺฉุปิฬกปาณกาทีนํ อฺตเรน ขชฺชมานํ นิมิตฺตํ กณฺฑูวนสฺสาเทน กณฺฑูวโต อสุจิ มุจฺจติ, อนาปตฺติ. ทสฺสนสฺสาเท อิตฺถิยา อโนกาสํ อุปนิชฺฌายโต อสุจิ มุจฺจติ, อนาปตฺติ, ทุกฺกฏํ ปน โหติ. นิสชฺชสฺสาเท มาตุคาเมน สทฺธึ รโห นิสินฺนสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติ ¶ , รโหนิสชฺชาปตฺติ ปน โหติ. วาจสฺสาเท มาตุคามํ เมถุนปฺปฏิสํยุตฺตาหิ วาจาหิ โอภาสนฺตสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติ, ทุฏฺุลฺลวาจาสงฺฆาทิเสสํ ปน อาปชฺชติ. เคหสิตเปเม มาตาทีนํ มาตาทิเปเมน อาลิงฺคนาทึ กโรนฺตสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺติ. วนภงฺคํ สนฺถวกรณตฺถาย อิตฺถิยา เปสิตปุปฺผาทิวนภงฺคสฺิตํ ปณฺณาการํ ‘‘อิตฺถนฺนามาย อิมํ เปสิต’’นฺติ อสฺสาเทน อามสนฺตสฺส มุตฺเตปิ อนาปตฺตีติ. เอวเมเตสุ โมจนสฺสาเทน อาปตฺติ โหตีติ ทสฺเสตุํ ‘‘โมเจตุ…เป… นา’’ติ วุตฺตํ. อถ วา โมเจตุกามํ จิตฺตํ ยสฺส โสยํ โมเจตุกามจิตฺโต, เตน, อิตฺถมฺภูเต กรณวจนํ, โมเจตุกามจิตฺโต หุตฺวาติ อตฺโถ.

อุปกฺกมฺมาติ หตฺถาทีสุ เยน เกนจิ นิมิตฺเต อุปกฺกมิตฺวาติ อตฺโถ. วิโมจยนฺติ ยํ อนฺตมโส เอกา ขุทฺทกมกฺขิกา ปิเวยฺย, ตตฺตกมฺปิ วิโมเจนฺโตติ อตฺโถ. สุกฺกนฺติ นีลปีตโลหิโตทาตตกฺกเตลทกขีรทธิสปฺปิวณฺณสงฺขาเตสุ ทสวิเธสุ สุกฺเกสุ ยํ กิฺจิ สุกฺกํ. อฺตฺร สุปินาติ ยา สุปินนฺเต สุกฺกวิสฺสฏฺิ โหติ, ตํ เปตฺวาติ อตฺโถ. สมโณติ โย โกจิ อุปสมฺปนฺโน. ครุกนฺติ สงฺฆาทิเสสํ. ผุเสติ อาปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ. เจตนา อุปกฺกโม มุจฺจนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานีติ. สุกฺกวิสฺสฏฺิสิกฺขาปทํ.

๑๑. อิทานิ ¶ กายสํสคฺคํ ทสฺเสตุํ ‘‘กายสํสคฺคราเคนา’’ติอาทิมารทฺธํ. ภิกฺขุ มนุสฺสิตฺถิยา มนุสฺสิตฺถิสฺี หุตฺวา กายสํสคฺคราเคน อุปกฺกมิตฺวา มนุสฺสิตฺถึ ปรามสนฺโต สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺเชยฺยาติ โยชนา. ตตฺถ กายสํสคฺคราเคนาติ หตฺถคฺคหณาทิกายสมฺผสฺเสน ราเคน กายมิสฺสราเคน. มนุสฺสิตฺถินฺติ ตทหุชาตมฺปิ ชีวมานกมนุสฺสิตฺถึ. ปรามสนฺติ ปรามสนฺโต, อิตฺถีติ สฺา อิตฺถิสฺา ¶ , สา อสฺส อตฺถีติ อิตฺถิสฺี, อิตฺถิสฺี หุตฺวาติ อตฺโถ. มนุสฺสิตฺถี, อิตฺถิสฺิตา, กายสํสคฺคราโค, เตน ราเคน วายาโม, หตฺถคฺคาหาทิสมาปชฺชนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. กายสํสคฺคสิกฺขาปทํ.

๑๒. อิทานิ ทุฏฺุลฺลํ ทสฺเสตุํ ‘‘ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาเทนา’’ติอาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาเทนาติ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคเมถุนธมฺมปฺปฏิสํยุตฺตวาจสฺสาทราเคน. มคฺคํ วารพฺภ เมถุนนฺติ วจฺจมคฺคปสฺสาวมคฺคานํ อฺตรํ มคฺคํ วา เมถุนํ วา อารพฺภาติ อตฺโถ. โอภาสนฺโตติ อวภาสนฺโต. มนุสฺสิตฺถินฺติ วิฺุํ ปฏิพลํ สุภาสิตทุพฺภาสิตํ ทุฏฺุลฺลาทุฏฺุลฺลํ สลฺลกฺขณสมตฺถํ มนุสฺสิตฺถึ. สุณมานนฺติ สุณนฺตึ. อิมินา ปฏิพลายปิ อิตฺถิยา อวิฺตฺติปเถ ิตาย ทูเตน วา ปณฺเณน วา อาโรเจนฺตสฺส ทุฏฺุลฺลวาจาปตฺติ น โหตีติ ทีปิตํ โหติ. มนุสฺสิตฺถี, อิตฺถิสฺิตา, ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาทราโค, เตน ราเคน โอภาสนํ, ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. ทุฏฺุลฺลวาจสฺสาทสิกฺขาปทํ.

๑๓. อิทานิ อตฺตกามปาริจริยํ ทสฺเสตุํ ‘‘วณฺณ’’นฺตฺยาทิ วุตฺตํ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ อตฺตโน กามปาริจริยาย วณฺณํ วตฺวา เมถุนราเคน อิตฺถึ เมถุนํ ยาจมาโน ครุํ ผุเสติ สมฺพนฺโธ. วณฺณํ วตฺวาติ คุณํ อานิสํสํ ปกาเสตฺวา. อตฺตโนกามปาริจริยายาติ เมถุนธมฺมสงฺขาเตน กาเมน ปาริจริยา กามปาริจริยา, อตฺตโน อตฺถาย กามปาริจริยา อตฺตโนกามปาริจริยา, อลุตฺตสมาโสยํ. อถ วา อตฺตโนติ กตฺวตฺเถ สามิวจนํ, อตฺตโน กามิตา อิจฺฉิตาติ อตฺตโนกามา, สยํ เมถุนราควเสน ปตฺถิตาติ อตฺโถ, อตฺตโนกามา จ สา ปาริจริยา จาติ อตฺตโนกามปาริจริยา ¶ , ตาย อตฺตโนกามปาริจริยาย, ‘‘เอตทคฺคํ, ภคินิ, ปาริจริยานํ, ยา มาทิสํ สีลวนฺตํ กลฺยาณธมฺมํ พฺรหฺมจารึ เอเตน ธมฺเมน ปริจเรยฺยา’’ติ เอวํ วณฺณํ วตฺวาติ อตฺโถ. ยาจธาตุโน ทฺวิกมฺมิกตฺตา ‘‘อิตฺถึ เมถุนํ ยาจมาโน’’ติ วุตฺตํ. ตตฺถ อิตฺถินฺติ ทุฏฺุลฺโลภาสเน วุตฺตปฺปการํ อิตฺถึ. มนุสฺสิตฺถี, อิตฺถิสฺิตา ¶ , อตฺตกามปาริจริยาย ราโค, เตน ราเคน วณฺณภณนํ, ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. อตฺตกามปาริจริยสิกฺขาปทํ.

๑๔. อิทานิ สฺจริตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘สนฺเทส’’นฺตฺยาทิมารทฺธํ. ตตฺถ ภิกฺขุ ปุริสสฺส วา สนฺเทสํ, อิตฺถิยา วา สนฺเทสํ ปฏิคฺคเหตฺวา วีมํสิตฺวา ปจฺจาหรนฺโต ครุกํ ผุเสติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ สนฺเทสนฺติ ‘‘คจฺฉ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ มาตุรกฺขิตํ พฺรูหิ ‘โหหิ กิร อิตฺถนฺนามสฺส ภริยา ธนกฺกีตา’’ติ (ปารา. ๓๐๕) เอวํ วุตฺตํ ปุริสสฺส สาสนํ, ‘‘คจฺฉ, ภนฺเต, อิตฺถนฺนามํ ปุริสํ พฺรูหิ ‘อหํ ตสฺส ภริยา ภวิสฺสามี’’ติ (ปารา. ๓๒๖-๓๒๗ โถกํ วิสทิสํ) เอวํ วุตฺตํ อิตฺถิยา สาสนํ. ปฏิคฺคณฺหิตฺวาติ ‘‘สาธุ อุปาสกา’’ติ วา ‘‘โหตู’’ติ วา ‘‘อาโรเจสฺสามี’’ติ วา เยน เกนจิ อากาเรน วจีเภทํ กตฺวา วา สีสกมฺปนาทีหิ วา ปฏิคฺคณฺหิตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตฺวาติ อตฺโถ. วีมํสิตฺวาติ วุตฺตปฺปกาเรน สาสนํ คเหตฺวา ปุริสสฺส วา อิตฺถิยา วา เตสํ อวสฺสาโรจนกานํ มาตาปิตาภาตาภคินิอาทีนํ วา อาโรเจตฺวาติ อตฺโถ. หรํปจฺจาติ เอตฺถ ‘‘ปจฺจาหร’’นฺติ วตฺตพฺเพ ฉนฺทหานิภยา หร-สทฺทํ ปุพฺพนิปาตํ กตฺวา วุตฺตนฺติ ทฏฺพฺพํ. ยตฺถ ปหิเตน ตตฺถ คนฺตฺวา เตน อาโรจิตา สา อิตฺถี ‘‘สาธู’’ติ สมฺปฏิจฺฉตุ วา ปฏิกฺขิปตุ วา ลชฺชาย วา ตุณฺหี โหตุ, ปุน อาคนฺตฺวา ตสฺส ปุริสสฺส หรนฺโต เอตฺตาวตา อิมาย ปฏิคฺคหณาโรจนปฺปจฺจาหรณสงฺขาตาย ติวงฺคสมฺปตฺติยา ¶ โส ภิกฺขุ สงฺฆาทิเสสํ อาปชฺเชยฺยาติ อตฺโถ. เตสํ มนุสฺสชาติกตา, อลํวจนียตา, ปฏิคฺคณฺหนวีมํสนปฺปจฺจาหรณานีติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. สฺจริตฺตสิกฺขาปทํ.

๑๕. อิทานิ อมูลกํ ปกาเสตุํ ‘‘จาเวตุกาโม’’ติอาทิมารทฺธํ. จาเวตุกาโม ภิกฺขุ อมูลนฺติมวตฺถุนา อฺํ สุณมานํ ภิกฺขุํ โจเทนฺโต วา โจทาเปนฺโต วา ครุํ ผุเสติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ จาเวตุกาโมติ พฺรหฺมจริยา จาเวตุกาโม. โจเทนฺโตติ ‘‘ตฺวํ ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปนฺโนสิ, อสฺสมโณสิ, อสกฺยปุตฺติโยสี’’ติอาทีหิ วจเนหิ สยํ โจเทนฺโตติ อตฺโถ. เอวํ โจเทนฺตสฺส วาจาย วาจาย สงฺฆาทิเสโส. อมูลนฺติมวตฺถุนาติ ยํ โจทเกน จุทิตกมฺหิ ปุคฺคเล อทิฏฺํ อสุตํ อปริสงฺกิตํ, อิทํ เอเตสํ ทสฺสนสวนปริสงฺกิตสงฺขาตานํ มูลานํ อภาวโต นาสฺส มูลนฺติ อมูลํ, อนฺติมํ วตฺถุ ยสฺส ปาราชิกสฺส ตทิทํ อนฺติมวตฺถุ, อมูลฺจ ตํ อนฺติมวตฺถุ เจติ อมูลนฺติมวตฺถุ, เตน อมูลนฺติมวตฺถุนา, ภิกฺขุโน อนุรูเปสุ เอกูนวีสติยา ปาราชิเกสุ อฺตเรนาติ อตฺโถ. โจทาปยนฺติ โจทาปยนฺโต, ตสฺส สมีเป ตฺวา ¶ อฺํ ภิกฺขุํ อาณาเปตฺวา โจทาเปนฺโต ตสฺส อาณตฺตสฺส วาจาย วาจาย ครุํ ผุเสติ อตฺโถ. สุณมานนฺติ อิมินา ปรมฺมุขา ทูเตน วา ปณฺเณน วา โจเทนฺตสฺส น รุหตีติ ทีปิตํ โหติ. ปรมฺมุขา ปน สตฺตหิ อาปตฺติกฺขนฺเธหิ วทนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. ยํ โจเทติ, ตสฺส อุปสมฺปนฺโนติ สงฺขฺยูปคมนํ, ตสฺมึ สุทฺธสฺิตา, เยน ปาราชิเกน โจเทติ, ตสฺส ทิฏฺาทิวเสน อมูลกตา, จาวนาธิปฺปาเยน สมฺมุขา โจทนา, ตสฺส ตงฺขณวิชานนนฺติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. อมูลกสิกฺขาปทํ.

๑๖. อิทานิ ¶ อฺภาคิยํ ทสฺเสตุํ ‘‘เลสมตฺต’’นฺติอาทิมาห. ตตฺถ เลสมตฺตมุปาทายาติ ชาตินามโคตฺตลิงฺคาปตฺติปตฺตจีวรูปชฺฌายาจริยเสนาสนเลสสงฺขาเตสุ ทสสุ เลเสสุ โย ตสฺมึ ปุคฺคเล ทิสฺสติ, ตํ เลสมตฺตํ อุปาทาย นิสฺสาย ภิกฺขุํ พฺรหฺมจริยา จาเวตุกาโม อมูลนฺติมวตฺถุนา สุณมานํ ภิกฺขุํ โจเทนฺโต ครุํ ผุเสติ อตฺโถ. กถํ? อฺโ ขตฺติยชาติโก อิมินา โจทเกน ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปชฺชนฺโต ทิฏฺโ โหติ, โส อฺํ อตฺตโน เวรึ ขตฺติยชาติกํ ภิกฺขุํ ปสฺสิตฺวา ตํ ขตฺติยชาติเลสํ คเหตฺวา เอวํ ‘‘ขตฺติโย มยา ทิฏฺโ ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปชฺชนฺโต, ตฺวํ ขตฺติโย ปาราชิกํ ธมฺมํ อาปนฺโนสี’’ติ วา ‘‘ตฺวํ โส ขตฺติโย, นาฺโ, ปาราชิกํ ธมฺมํ อชฺฌาปนฺโนสี’’ติ วา โจเทติ, เอวํ นามเลสาทโยปิ เวทิตพฺพา. องฺคานิ ปเนตฺถ อนนฺตรสทิสานิ. อฺภาคิยสิกฺขาปทํ.

ครุกาปตฺตินิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๑๗. อิทานิ จีวรวิธึ ทสฺเสตุํ ‘‘วิกปฺปน’’นฺตฺยาทิมุทฺธฏํ. โย ภิกฺขุ อกาลจีวรํ วิกปฺปนฺจ อธิฏฺานฺจ อกตฺวา ทสาหํ อติกฺกาเมติ, ตสฺส ภิกฺขุโน นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ ปิณฺฑตฺโถ. ตตฺถ อกาลจีวรนฺติ อกาเล จีวรํ, โขมํ กปฺปาสิกํ โกเสยฺยํ กมฺพลํ สาณํ ภงฺคนฺติ ชาติโต ฉ จีวรานิ, ทุกูลํ ปฏฺฏุณฺณํ โสมารปฏฺฏํ จีนปฏฺฏํ อิทฺธิชํ เทวทินฺนนฺติ อิมานิ ปน ฉ อนุโลมจีวรานิ. เตสุ ทุกูลํ สาณสฺส อนุโลมํ วากมยตฺตา. ปฏฺฏุณฺณาทีนิ ¶ ตีณิ โกเสยฺยสฺส อนุโลมานิ ปาณเกหิ กตสุตฺตมยตฺตา. อิทฺธิชาทีนิ ทฺวยานิ โขมาทีนํ อนุโลมานิ เตสมฺตรภาวโต ¶ . อิเมสํ ฉนฺนํ จีวรานํ อฺตรํ อกาลจีวรํ.

วิกปฺปนมธิฏฺานนฺติ เอตฺถ ปน วิกปฺปนูปคํ อธิฏฺานูปคฺจ เอวํ เวทิตพฺพํ. ตตฺรายํ ปาฬิ – ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, อายาเมน อฏฺงฺคุลํ สุคตงฺคุเลน จตุรงฺคุลวิตฺถตํ ปจฺฉิมจีวรํ วิกปฺเปตุ’’นฺติ (มหาว. ๓๕๘). มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ทีฆโส ทฺเว วิทตฺถิโย, ติริยํ วิทตฺถิ. ทฺเว วิกปฺปนา สมฺมุขาวิกปฺปนา จ ปรมฺมุขาวิกปฺปนา จ. กถํ? ‘‘อิมํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติ วตฺตพฺพํ, อยํ สมฺมุขาวิกปฺปนา. ‘‘มยฺหํ สนฺตกํ ปริภุฺช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ, เอกสฺส สนฺติเก ‘‘อิมํ จีวรํ ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน วิกปฺเปมี’’ติ วตฺตพฺพํ, อยํ อปราปิ สมฺมุขาวิกปฺปนา. เตน ภิกฺขุนา ‘‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน สนฺตกํ ปริภุฺช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ, ‘‘อิมํ จีวรํ ตุยฺหํ วิกปฺปนตฺถาย ทมฺมี’’ติ วตฺตพฺพํ, เตน วตฺตพฺโพ ‘‘โก เต มิตฺโต วา สนฺทิฏฺโ วา สมฺภตฺโต วา’’ติ, ตโต อิตเรน ‘‘ติสฺโส ภิกฺขู’’ติ วตฺตพฺพํ, ปุน เตน ‘‘อหํ ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน ทมฺมี’’ติ วตฺตพฺพํ, อยํ ปรมฺมุขาวิกปฺปนา. ‘‘ติสฺสสฺส ภิกฺขุโน สนฺตกํ ปริภุฺช วา วิสฺสชฺเชหิ วา ยถาปจฺจยํ วา กโรหี’’ติ วุตฺเต ปจฺจุทฺธาโร นาม โหติ. พหุเก ‘‘อิมานี’’ติ, อหตฺถปาเส ‘‘เอตํ, เอตานี’’ติ วา. เอวํ วิกปฺปนฺจ อกตฺวาติ อตฺโถ.

ติจีวรสฺส ปน ปมาณํ อุกฺกฏฺปริจฺเฉเทน สุคตจีวรโต อูนกํ วฏฺฏติ, ลามกปริจฺเฉเทน สงฺฆาฏิยา, อุตฺตราสงฺคสฺส จ ทีฆโต มุฏฺิปฺจกํ, ติริยํ มุฏฺิตฺติกํ, อนฺตรวาสโก ทีฆโต มุฏฺิปฺจโก, ติริยํ ทฺวิหตฺโถปิ อฑฺฒเตยฺโย วา วฏฺฏติ. วุตฺตปฺปมาณโต อธิกฺจ อูนกฺจ ‘‘ปริกฺขารโจฬ’’นฺติ อธิฏฺาตพฺพํ. ทฺเว จีวรสฺส อธิฏฺานา กาเยน วา อธิฏฺเติ, วาจาย วา อธิฏฺเติ. ติจีวรํ อธิฏฺหนฺเตน รชิตฺวา ¶ กปฺปพินฺทุํ ทตฺวา ปุราณสงฺฆาฏึ ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ ปจฺจุทฺธรามี’’ติ ปจฺจุทฺธริตฺวา นวํ สงฺฆาฏึ หตฺเถน คเหตฺวา ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ จิตฺเตน อาโภคํ กตฺวา กายวิการํ กโรนฺเตน กาเยน อธิฏฺาตพฺพา, อิทํ กาเยน อธิฏฺานํ. ตํ เยน เกนจิ สรีราวยเวน อผุสนฺตสฺส น วฏฺฏติ. วาจาย อธิฏฺานํ ปน วจีเภทํ กตฺวา วาจาย อธิฏฺาตพฺพํ, สเจ หตฺถปาเส ‘‘อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ, สเจ อหตฺถปาเส ปิตฏฺานํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอตํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ วาจา ภินฺทิตพฺพา ¶ . เอส นโย อุตฺตราสงฺเค, อนฺตรวาสเก จ. ติจีวราทีนิ สพฺพานิ เอกโต กตฺวา ‘‘อิมานิ จีวรานิ ปริกฺขารโจฬานิ อธิฏฺามี’’ติ อธิฏฺาตุมฺปิ วฏฺฏตีติ. เอวํ อธิฏฺานฺจ อกตฺวาติ อตฺโถ.

ทส อหานิ ทสาหํ. อติมาเปตีติ อติกฺกาเมติ. ตสฺสาติ ตสฺส ภิกฺขุโน. นิสฺสคฺคิยนฺติ นิสฺสชฺชนํ นิสฺสคฺคิยํ, ปุพฺพภาเค กตฺตพฺพสฺส วินยกมฺมสฺเสตํ นามํ, นิสฺสคฺคิยมสฺส อตฺถีติ นิสฺสคฺคิยํ, กึ ตํ? ปาจิตฺติยํ, ตํ อติกฺกามยโต สหนิสฺสคฺคิยวินยกมฺมํ ปาจิตฺติยํ สิยา, อยเมตฺถ อตฺโถ. ตํ ปเนตํ จีวรํ ยํ ทิวสํ อุปฺปนฺนํ, ตสฺส โย อรุโณ, โส อุปฺปนฺนทิวสนิสฺสิโต, ตสฺมา จีวรุปฺปาททิวเสน สทฺธึ เอกาทเส อรุณุคฺคมเน ทสาหาติกฺกมิตํ โหตีติ. จีวรสฺส อตฺตโน สนฺตกตา, ชาติปฺปมาณยุตฺตตา, ฉินฺนปลิโพธภาโว, อติเรกจีวรตา, ทสาหาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. ปมกถินสิกฺขาปทํ.

๑๘. อิทานิ ทุติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘ภิกฺขุสมฺมุติยา’’ตฺยาทิมารทฺธํ. โย ภิกฺขุสมฺมุตึ วชฺเชตฺวา กาลฺจ วินา อธิฏฺิตํ ติจีวรํ เอกาหํ อติกฺกมาเปติ, ตสฺส นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ภิกฺขุสมฺมุติยาฺตฺราติ ยํ สงฺโฆ คิลานสฺส ภิกฺขุโน ติจีวเรน วิปฺปวาสสมฺมุตึ เทติ ¶ , ตํ เปตฺวา. ติจีวรมธิฏฺิตนฺติ กรณตฺเถ อุปโยควจนํ, เตน ติจีวราธิฏฺานนเยน อธิฏฺิเตสุ สงฺฆาฏิอาทีสุ เยน เกนจิ จีวเรน. เอกาหนฺติ เอกรตฺตํ. อติมาเปตีติ วิปฺปวสติ, วิยุตฺโต วสตีติ อตฺโถ. ตสฺส อลทฺธสมฺมุติกสฺส ภิกฺขุโน เอกรตฺตมฺปิ จีวเรน วิปฺปวาสโต นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ สิยาติ อตฺโถ. สมยํ วินาติ จีวรกาลํ วชฺเชตฺวา. อธิฏฺิตจีวรตา, อนตฺถตกถินตา, อลทฺธสมฺมุติตา, รตฺติวิปฺปวาโสติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. ทุติยกถินสิกฺขาปทํ.

๑๙. อิทานิ ปุราณจีวรํ ทสฺเสตุํ ‘‘อฺาติกา’’ตฺยาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ อฺาติกาติ อฺาติกาย ‘‘ปฏิสงฺขา โยนิโส’’ติอาทีสุ วิย, อฺาติกาย เนว มาตุสมฺพนฺเธน น ปิตุสมฺพนฺเธน สมฺพทฺธายาติ วุตฺตํ โหติ. ภิกฺขุนิยาติ อฏฺวาจิกกมฺเมน อุปสมฺปนฺนาย. อาโกฏาเปตีติ ปหราเปติ. ตนฺติ นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ ภเวยฺยาติ อตฺโถ. ปุราณจีวรตา, อุปจาเร ¶ ตฺวา อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา อาณาปนํ, ตสฺสา โธวนาทีนิ จาติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. ปุราณจีวรสิกฺขาปทํ.

๒๐. กิฺจิ มูลกนฺติ กิฺจิ ปาภตํ. จีวราทาเนติ จีวรสฺส อาทาเน จีวรปฺปฏิคฺคหเณ. วิกปฺปนูปคจีวรตา, ปาริวตฺตกาภาโว, อฺาติกาย หตฺถโต คหณนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. จีวรปฺปฏิคฺคหณสิกฺขาปทํ.

๒๑. อปฺปวาริตนฺติ ‘‘วเทยฺยาถ, ภนฺเต, เยน อตฺโถ’’ติ อิจฺฉาปิตํ อิจฺฉํ รุจึ อุปฺปาทิตํ, น ปวาริตนฺติ อปฺปวาริตํ. วิฺาเปนฺตสฺสาติ ยาจนฺตสฺส. อฺตฺร สมยาติ นฏฺจีวรกาลํ เปตฺวา. วิกปฺปนูปคจีวรตา, สมยาภาโว, อฺาตกวิฺตฺติ, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. อฺาตกวิฺตฺติสิกฺขาปทํ.

๒๒. รชตนฺติ ¶ รูปิยํ. ชาตรูปนฺติ สุวณฺณํ. มาสกนฺติ ตโย มาสกา โลหมาสโก ทารุมาสโก ชตุมาสโกติ. ตตฺถ โลหมาสโกติ ตมฺพโลหาทีหิ กตมาสโก. ทารุมาสโกติ สารทารุนา วา เวฬุเปสิกาย วา อนฺตมโส ตาลปณฺเณนปิ รูปํ ฉินฺทิตฺวา กตมาสโก. ชตุมาสโกติ ลาขาย วา นิยฺยาเสน วา รูปํ สมุฏฺาเปตฺวา กตมาสโก. กหาปณนฺติ สุวณฺณมยํ วา รูปิยมยํ วา ปากติกํ วา. คณฺเหยฺยาติ อตฺตโน อตฺถาย ทียมานํ วา กตฺถจิ ิตํ วา นิปฺปริคฺคหํ ทิสฺวา สยํ คณฺเหยฺย. คณฺหาเปยฺยาติ ตเทว อฺเน คาหาเปยฺย. นิสฺสคฺคีติ คหณาทีสุ ยํ กิฺจิ กโรนฺตสฺส อฆนพทฺเธสุ วตฺถุคณนาย นิสฺสคฺคิ สิยาติ อตฺโถ. สาทิเยยฺย วาติ กายวาจาหิ อปฺปฏิกฺขิปิตฺวา จิตฺเตน อธิวาเสยฺย. ชาตรูปรชตภาโว, อตฺตุทฺเทสิกตา, คหณาทีสุ อฺตรภาโวติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. รูปิยปฺปฏิคฺคหณสิกฺขาปทํ.

๒๓. รชตาทิจตุพฺพิธํ อกปฺปิยํ กปฺปิเยนาปิ ปริวตฺเตยฺย สหธมฺมิเก เปตฺวา, นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อกปฺปิยนฺติ อกปฺปิยวตฺถุํ. กปฺปิเยนาติ กปฺปิยวตฺถุนา. สหธมฺมิเกติ ภิกฺขุภิกฺขุนิสามเณรสามเณริสิกฺขมานสงฺขาเต ปฺจ สหธมฺมิเก. รูปิยภาโว, ปริวตฺตนฺจาติ อิมาเนตฺถ ทฺเว องฺคานิ. รูปิยปริวตฺตนสิกฺขาปทํ.

๒๔. ‘‘อิมํ ¶ ปตฺตํ ตุยฺหํ วิกปฺเปมี’’ติอาทินา วิกปฺปนฺจ ‘‘อิมํ ปตฺตํ อธิฏฺามี’’ติอาทินา อธิฏฺานฺจ อกตฺวาติ อตฺโถ. ปมาณิกนฺติ เอตฺถายํ วินิจฺฉโย – อนุปหตปุราณสาลิตณฺฑุลานํ สุโกฏฺฏิตปริสุทฺธานํ ทฺเว มคธนาฬิโย คเหตฺวา เตหิ ตณฺฑุเลหิ อนุตฺตณฺฑุลมกิลินฺนมปิณฺฑิตํ สุวิสทํ กุนฺทมกุฬราสิสทิสํ อวสฺสาวิโตทนํ ปจิตฺวา นิรวเสสํ ปตฺเต ปกฺขิปิตฺวา ตสฺส โอทนสฺส ¶ จตุตฺถภาคปฺปมาโณ นาติฆโน นาติตนุโก หตฺถหาริโย สพฺพสมฺภารสงฺขโต มุคฺคสูโป ปกฺขิปิตพฺโพ, ตโต อาโลปสฺส อนุรูปํ ยาวจริมาโลปปฺปโหนกํ มจฺฉมํสาทิพฺยฺชนํ ปกฺขิปิตพฺพํ. สปฺปิเตลตกฺกรสกฺชิกาทีนิ ปน อคณนูปคานิ โหนฺติ. ตานิ หิ โอทนคติกานิ เนว หาเปตุํ, น วฑฺเฒตุํ สกฺโกนฺติ. เอวเมตํ สพฺพมฺปิ ปกฺขิตฺตํ สเจ ปน ปตฺตสฺส มุขวฏฺฏิยา เหฏฺิมราชิสมํ ติฏฺติ, สุตฺเตน วา หีเรน วา ฉินฺทนฺตสฺส สุตฺตสฺส วา หีรสฺส วา เหฏฺิมนฺตํ ผุสติ, อยํ อุกฺกฏฺโ นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ อติกฺกมฺม ถูปีกตํ ติฏฺติ, อยํ อุกฺกฏฺโมโก นาม ปตฺโต. สเจ ตํ ราชึ น สมฺปาปุณาติ, อนฺโตคตเมว โหติ, อยํ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ นาม. อุกฺกฏฺโต อุปฑฺฒปฺปมาโณ มชฺฌิโม. มชฺฌิมโต อุปฑฺฒปฺปมาโณ โอมโก. เตสมฺปิ วุตฺตนเยเนว ปเภโท เวทิตพฺโพ. อิจฺเจเตสุ อุกฺกฏฺุกฺกฏฺโ จ โอมโกมโก จาติ ทฺเว อปตฺตา, เสสา สตฺต ปตฺตา ปมาณยุตฺตา นามาติ เอวํ ปมาเณน ยุตฺโต ปมาณิโก, ตํ ปมาณิกํ. ปตฺตนฺติ สตฺตสุ ปตฺเตสุ อฺตรํ ปตฺตํ. ปตฺตสฺส อตฺตโน สนฺตกตา, ปมาณยุตฺตตา, อธิฏฺานูปคตา, อติเรกปตฺตตา, ทสาหาติกฺกโมติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. ปมปตฺตสิกฺขาปทํ.

๒๕. โย ภิกฺขุ ปฺจพนฺธนโต อูนปตฺเต สติ ปรํ ปน นวํ ปตฺตํ วิฺาเปติ, ตสฺสปิ ภิกฺขุโน นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ปรนฺติ อฺํ, ‘‘นวํ ปตฺต’’นฺติมินา ตุลฺยาธิกรณํ. อธิฏฺานูปคปตฺตสฺส อูนปฺจพนฺธนตา, อตฺตุทฺเทสิกตา, กตวิฺตฺติ, ตาย จ ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ จตฺตาริ องฺคานิ. อูนปฺจพนฺธนสิกฺขาปทํ.

๒๖. โย สปฺปิเตลาทิกํ ปน เภสชฺชํ ปฏิคฺคเหตฺวา สตฺตาหปรมํ สนฺนิธิการกํ ภุฺชนฺโต สตฺตาหํ อติกฺกาเมติ ¶ , ตสฺส นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ สปฺปิเตลาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท นวนีตมธุผาณิตํ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ สปฺปิ นาม ควาทีนํ สปฺปิ, เยสํ มํสํ กปฺปติ, เตสํ สปฺปิ, ตถา นวนีตํ. เตลํ นาม ติลสาสปมธุกเอรณฺฑวสาทีหิ นิพฺพตฺตํ. มธุ นาม ¶ มกฺขิกามธุเมว. อุจฺฉุรสํ อุปาทาย ปน อปกฺกา วา อวตฺถุกปกฺกา วา สพฺพาปิ อุจฺฉุวิกติ ผาณิตนฺติ เวทิตพฺพํ. เภสชฺชวิธานสิกฺขาปทํ.

๒๗. ภิกฺขุสฺส จีวรํ ทตฺวา ปุน ตํ จีวรํ สกสฺาย อจฺฉินฺทนฺตสฺส วา อจฺฉินฺทาปยโตปิ วา นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ โยชนา. ตตฺถ ทตฺวาติ เวยฺยาวจฺจาทีนิ ปจฺจาสีสมาโน ทตฺวา. อจฺฉินฺทนฺตสฺสาติ เวยฺยาวจฺจาทีนิ อกโรนฺตํ ทิสฺวา พลกฺกาเรน คณฺหนฺตสฺส, ตถา อจฺฉินฺทาปยโตติ. วิกปฺปนูปคจีวรตา, สามํทินฺนตา, สกสฺิตา, อุปสมฺปนฺนตา, โกธวเสน อจฺฉินฺทนํ วา อจฺฉินฺทาปนํ วาติ อิมาเนตฺถ ปฺจ องฺคานิ. อจฺฉินฺทนสิกฺขาปทํ.

๒๘. อปฺปวาริตํ อฺาตึ คหปตึ สุตฺตํ ยาจิตฺวา าติปฺปวาริเต วชฺเชตฺวา ตนฺตวาเยหิ จีวรํ วายาเปนฺตสฺส นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ ปิณฺฑตฺโถ. ตตฺถ สุตฺตนฺติ ฉพฺพิธํ โขมสุตฺตาทิกํ วา เตสํ อนุโลมํ วา. ยาจิยาติ จีวรตฺถาย ยาจิตฺวา. จีวรตฺถาย วิฺาปิตสุตฺตํ, อตฺตุทฺเทสิกตา, อกปฺปิยตนฺตวาเยน อกปฺปิยวิฺตฺติยา วายาปนนฺติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. สุตฺตวิฺตฺติสิกฺขาปทํ.

๒๙. โย ภิกฺขุ สงฺฆสฺส ปริณตํ ลาภํ ชานนฺโต อตฺตโน ปริณาเมติ, ตสฺส นิสฺสคฺคิยํ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ ชานนฺติ ชานนฺโต. ลาภนฺติ ลภิตพฺพํ จีวราทิวตฺถุํ. ปริณตนฺติ สงฺฆสฺส นินฺนํ สงฺฆสฺส โปณํ สงฺฆสฺส ปพฺภารํ หุตฺวา ¶ ิตํ. อตฺตโน ปริณาเมตีติ ‘‘มยฺหํ เทถา’’ติอาทีนิ วทนฺโต อตฺตนิ นินฺนํ กโรติ. สงฺเฆ ปริณตภาโว, ตํ ตฺวา อตฺตโน ปริณามนํ, ปฏิลาโภติ อิมาเนตฺถ ตีณิ องฺคานิ. ปริณามนสิกฺขาปทํ.

นิสฺสคฺคิยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๓๐. อิทานิ ¶ ปาจิตฺติยํ ทสฺเสตุํ ‘‘สมฺปชานมุสาวาเท’’ตฺยาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ สมฺปชานมุสาวาเทติ นิมิตฺตตฺเถ ภุมฺมวจนํ, ตสฺมา โย ภิกฺขุ สมฺปชานนฺโต มุสา วทติ, ตสฺส ตนฺนิมิตฺตํ ตํเหตุ ตปฺปจฺจยา ปาจิตฺติยํ อุทีริตนฺติ อตฺโถ. ภิกฺขุฺจ โอมสนฺตสฺสาติ ชาตินามโคตฺตกมฺมสิปฺปวยอาพาธลิงฺคกิเลสาปตฺติอกฺโกเสสุ ภูเตน วา อภูเตน วา เยน เกนจิ มุขสตฺตินา ภิกฺขุํ โอวิชฺฌนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยํ อุทีริตนฺติ อตฺโถ. เปสุฺหรเณปิ จาติ ภิกฺขุสฺส เปสุฺหรเณ, ชาติอาทีหิ อกฺโกสวตฺถูหิ ภิกฺขุํ อกฺโกสนฺตสฺส ภิกฺขุโน สุตฺวา ภิกฺขุโน ปิยกมฺยตาย วา เภทาธิปฺปาเยน วา โย อกฺกุทฺโธ, ตสฺส ภิกฺขุสฺส กาเยน วา วาจาย วา เปสุฺหรณวจเน ปาจิตฺติยํ อุทีริตนฺติ อตฺโถ.

๓๑. สงฺคีติตฺตยมารุฬฺหํ ปิฏกตฺตยํ ธมฺมํ ภิกฺขุฺจ ภิกฺขุนิฺจ เปตฺวา อฺเน ปุคฺคเลน สทฺธึ เอกโต ปทํ ปทํ ภณนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปทคณนาย ปาจิตฺติยํ อุทีริตนฺติ สมุทายตฺโถ.

๓๒. อนุปสมฺปนฺเนเนวาติ ภิกฺขุํ เปตฺวา อนฺตมโส ปาราชิกวตฺถุภูเตน ติรจฺฉานคเตนาปิ สห ติรตฺติยํ สยิตฺวา จตุตฺถทิวเส อตฺถงฺคเต สูริเย ปุน สหเสยฺยาย ¶ ปาจิตฺติ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ สหเสยฺยายาติ สพฺพจฺฉนฺนปริจฺฉินฺเน, เยภุยฺเยนจฺฉนฺนปริจฺฉินฺเน วา เสนาสเน ปุพฺพาปริเยน วา เอกกฺขเณ วา เอกโต นิสชฺชนาย. ตตฺถ ฉทนํ อนาหจฺจ ทิยฑฺฒหตฺถุพฺเพเธน ปาการาทินา ปริจฺฉินฺนมฺปิ สพฺพปริจฺฉินฺนมิจฺเจว เวทิตพฺพํ.

๓๓. เอกรตฺตมฺปิ อิตฺถิยา สทฺธึ เสยฺยํ กปฺปยโต ตสฺส ภิกฺขุโนปิ ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ อิตฺถิยาติ อนฺตมโส ตทหุชาตายปิ มนุสฺสิตฺถิยา. เทเสนฺตสฺส วินา วิฺุํ, ธมฺมฺจ ฉปฺปทุตฺตรินฺติ วิฺุํ ปุริสํ วินา อิตฺถิยา ฉปฺปทโต อุตฺตรึ ธมฺมํ เทเสนฺตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ ‘‘ฉปฺปทุตฺตริ’’นฺติ เอตฺถ เอโก คาถาปาโท เอกํ ปทนฺติ เอวํ สพฺพตฺถ ปทปฺปมาณํ เวทิตพฺพํ. ฉ ปทานิ ฉปฺปทํ, ฉปฺปทโต อุตฺตรึ ฉปฺปทุตฺตรึ.

๓๔. ภิกฺขุสมฺมุตึ ¶ เปตฺวา ภิกฺขุโน ทุฏฺุลฺลํ วชฺชํ อภิกฺขุโน วทนฺตสฺส ปาจิตฺติยํ อุทีริตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ ทุฏฺุลฺลนฺติ อิธ สงฺฆาทิเสสํ อธิปฺเปตํ. ภิกฺขุสมฺมุติยาติ ยํ สงฺโฆ อภิณฺหาปตฺติกสฺส ภิกฺขุโน อายตึ สํวรตฺถาย อาปตฺตีนฺจ กุลานฺจ ปริยนฺตํ กตฺวา วา อกตฺวา วา ติกฺขตฺตุํ อปโลเกตฺวา กติกํ กโรติ, ตํ เปตฺวา. อภิกฺขุโนติ อนุปสมฺปนฺนสฺส. วทนฺตสฺสาติ อาโรเจนฺตสฺส.

๓๕. โย อกปฺปิยํ ปถวึ ขเณยฺย วา ขณาเปยฺย วา, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยา. ตตฺถ อกปฺปิยนฺติ อุทฺธนปจนาทิวเสน วา ตถา ตถา อทฑฺฒา วา ชาตปถวี วุจฺจติ. สา ติวิธา สุทฺธมิสฺสปุฺชวเสน. ตตฺถ สุทฺธปถวี นาม ปกติยา สุทฺธปํสุ วา สุทฺธมตฺติกา วา. มิสฺสปถวี นาม ยตฺถ ปํสุโต วา มตฺติกโต วา ปาสาณสกฺขรกถลมรุมฺพวาลุกาสุ อฺตรสฺส ตติยภาโค โหติ. ปุฺชปถวี ¶ นาม อติเรกจาตุมาสํ โอวฏฺโ ปํสุปุฺโช วา มตฺติกาปุฺโช วา โหติ. วุตฺตลกฺขเณน ปน มิสฺสกปุฺโชปิ ปิฏฺิปาสาเณ ิตสุขุมรชมฺปิ จ เทเว ผุสยนฺเต สกึ เจ ตินฺตํ, จาตุมาสจฺจเยน ตินฺโตกาโส ปุฺชปถวีสงฺขเมว คจฺฉติ. โย ภิกฺขุ ภูตคามํ วิโกเปยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ภูตคามนฺติ ภวนฺติ, อภวุํ จาติ ภูตา, ชายนฺติ วฑฺฒนฺติ ชาตา วฑฺฒิตา จาติ อตฺโถ, คาโมติ ราสิ, ภูตานํ คาโม, ภูตา เอว วา คาโมติ ภูตคาโม, ปติฏฺิตหริตติณรุกฺขาทีนเมตํ อธิวจนํ. ตํ ภูตคามํ. วิโกเปยฺยาติ เฉทนเภทนาทีนิ กเรยฺย.

๓๖. โย ภิกฺขุ สงฺฆิกํ มฺจาทึ อชฺโฌกาเส สนฺถรณาทิกํ กตฺวา อาปุจฺฉนาทิกํ อกตฺวา ยาติ, ตสฺส ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ สงฺฆิกนฺติ สงฺฆสฺส สนฺตกํ. มฺจาทินฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน ปีภิสิโกจฺฉาทึ สงฺคณฺหาติ. สนฺถรณาทิกนฺติ สนฺถรณาทึ กตฺวา วา การาเปตฺวา วา. อาปุจฺฉนาทิกนฺติ อาปุจฺฉนํ วา อุทฺธรณํ วา อุทฺธราปนํ วาติ อตฺโถ. ยาตีติ คจฺฉติ.

๓๗. โย ภิกฺขุ สงฺฆิกาวสเถ เสยฺยํ สนฺถรณาทิกํ กตฺวา อาปุจฺฉนาทิกํ อกตฺวา ยาติ, ตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ สงฺฆิกาวสเถติ สงฺฆสฺส สนฺตเก อาวสเถ วิหาเร คพฺเภ วา อฺสฺมึ วา สพฺพปริจฺฉินฺเน คุตฺตเสนาสเน. เสยฺยนฺติ ภิสิ จิมิลิกา ปาวุรณํ อุตฺตรตฺถรณํ ภูมตฺถรณํ ตฏฺฏิกา จมฺมกฺขณฺฑํ นิสีทนํ ปจฺจตฺถรณํ ติณสนฺถาโร ¶ ปณฺณสนฺถาโรติ เอวมาทิกํ. สนฺถรณาทิกนฺติ เตสุ เยน เกนจิ อตฺถรณาทิกํ กตฺวา วา การาเปตฺวา วา.

๓๘-๙. โย ปน ภิกฺขุ ชานํ สปฺปาณกํ โตยํ ปริภุฺชเย, ตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ สิยาติ โยชนา. ตตฺถ ชานํ ¶ สปฺปาณกนฺติ ‘‘สปฺปาณกมิท’’นฺติ ทิสฺวา วา สุตฺวา วา เยน เกนจิ อากาเรน ชานนฺโต. โตยนฺติ อุทกํ. ปริภุฺชเยติ ปริภุฺเชยฺย. โย ภิกฺขุ ปาริวตฺตกํ เปตฺวา อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรํ เทติ, ตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ สิยา. จีวรปฺปฏิคฺคหณสิกฺขาปเท ภิกฺขุ ปฏิคฺคาหโก อิธ ภิกฺขุนี, อยํ วิเสโส. อฺาติกาย ภิกฺขุนิยา จีวรํ สิพฺพโตปิ ตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. จีวรนฺติ นิวาสนปารุปนูปคํ. สิพฺพโตติ สยํ สิพฺพนฺตสฺส สูจึ ปเวเสตฺวา นีหรเณ ปโยคคณนาย ปาจิตฺติ. สิพฺพาเปนฺตสฺส ปน ‘‘สิพฺพา’’ติ วุตฺโต สเจปิ สพฺพํ สูจิกมฺมํ นิฏฺาเปสิ, เอกเมว ปาจิตฺติ, อาณตฺตสฺส ปโยคคณนาย ปาจิตฺติ โหติ. ปวาเรตฺวาน อติริตฺตํ อกาเรตฺวา ภุฺชโต ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺรายํ วินิจฺฉโย – โอทโน สตฺตุ กุมฺมาโส มจฺโฉ มํสนฺติ ปฺจนฺนํ โภชนานํ อฺตรํ สาสปมตฺตมฺปิ อชฺโฌหริตฺวา โภชนํ ปฏิกฺเขปํ กตฺวา อฺเน อิริยาปเถน ‘‘อลเมตํ สพฺพ’’นฺติ อติริตฺตํ อกาเรตฺวา ปริภุฺชโต ปาจิตฺติ โหตีติ.

๔๐. โย ภิกฺขุ อาสาทนาเปกฺโข ภุตฺตาวึ ปวาริตํ ภิกฺขุํ ‘‘หนฺท, ภิกฺขุ, ขาท วา ภุฺช วา’’ติ อนติริตฺเตน ปวาเรติ, โภชเน ภุตฺเต ตสฺส ปาจิตฺติยํ อุทีริตนฺติ อตฺโถ. ตตฺถ อาสาทนาเปกฺโขติ อาสาทนํ โจทนํ มงฺกุกรณภาวํ อเปกฺขมาโน.

๔๑-๒. โย ภิกฺขุ สนฺนิธิโภชนํ ภุฺเชยฺย, ตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ สนฺนิธิโภชนนฺติ ปฏิคฺคเหตฺวา เอกรตฺตํ วีตินามิตโภชนํ. วิกาเล ยาวกาลิกํ ภุฺชโต วาปิ ปาจิตฺติ สิยาติ โยชนา. ตตฺถ วิกาเลติ วิคตกาเล, มชฺฌนฺหิกาติกฺกมโต ปฏฺาย ¶ ยาว อรุณุคฺคมนาติ อตฺโถ. ยาวกาลิกนฺติ วนมูลผลาทิกํ อามิสโภชนํ. อคิลาโน ภิกฺขุ ปณีตกํ สปฺปิภตฺตาทิกมฺปิ วิฺาเปตฺวาน ภุฺเชยฺย, ตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ สิยาติ โยชนา. ตตฺถ อคิลาโนติ กลฺลโก. ปณีตกนฺติ สปฺปิเตลมธุผาณิตมจฺฉมํสขีรทธิสงฺขาเตหิ สํสฏฺํ สตฺตธฺนิพฺพตฺตํ ปณีตโภชนํ ¶ . โย ภิกฺขุ ทนฺตกฏฺโทกํ วชฺเชตฺวา อปฺปฏิคฺคหิตกํ ภุฺเชยฺย, ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ อปฺปฏิคฺคหิตนฺติ กาเยน วา กายปฺปฏิพทฺเธน วา คณฺหนฺตสฺส หตฺถปาเส ตฺวา กายกายปฺปฏิพทฺธนิสฺสคฺคิยานํ อฺตเรน น ทินฺนํ อปฺปฏิคฺคหิตํ นาม.

๔๓. โย ภิกฺขุ ติตฺถิยสฺส สหตฺถโต กิฺจิ ภุฺชิตพฺพํ ทเทยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ติตฺถิยสฺสาติ อฺติตฺถิยสฺส. กิฺจิ ภุฺชิตพฺพนฺติ ยํ กิฺจิ โภชนียํ. สหตฺถโตติ สหตฺถา. โย ภิกฺขุ มาตุคาเมน เอกโต รโห นิสชฺชํ กปฺเปยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ รโหติ ปฏิจฺฉนฺเน. กปฺเปติ กปฺเปยฺย. เอกโตติ สทฺธึ.

๔๔. สุราเมรยปาเนปีติ เอตฺถ ปิฏฺาทีหิ กตํ มชฺชํ สุรา. ปุปฺผาทีหิ กโต อาสโว เมรยํ. โย ภิกฺขุ ตทุภยมฺปิ พีชโต ปฏฺาย กุสคฺเคนาปิ ปิวติ, ตสฺส ตปฺปานปจฺจยา ปาจิตฺติยํ อุทีริตนฺติ อตฺโถ. องฺคุลิปโตทเก จาปีติ องฺคุลีหิ อุปกจฺฉกาทีนํ ฆฏฺฏนปจฺจยา ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. หสธมฺเมปิ โจทเกติ อุปริโคปฺผเก อุทเก หสธมฺเม กีฬานิมิตฺตํ ตสฺส ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ.

๔๕. อนาทเรปิ ปาจิตฺตีติ ปุคฺคลสฺส วา ธมฺมสฺส วา อนาทรกรเณปิ ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. โย ภิกฺขุ อุปสมฺปนฺเนน ¶ ปฺตฺเตน วุจฺจมาโน ตสฺส วา วจนํ อกตฺตุกามตาย, ตํ วา ธมฺมํ อสิกฺขิตุกามตาย อนาทริยํ กโรติ, ตสฺส ตสฺมึ อนาทริเย ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. ภยานกํ กถํ กตฺวา วา ภยานกํ รูปํ ทสฺเสตฺวา วา ภิกฺขุํ ภีสยโตปิ ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ.

๔๖. โย ภิกฺขุ อคิลาโน กิฺจิ ปจฺจยํ เปตฺวา โชตึ ชเลยฺย วา ชลาเปยฺย วา, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ กิฺจิ ปจฺจยนฺติ ปทีปุชฺชลนํ วา ปตฺตปจนาทีสุ โชติกรณํ วาติ เอวรูปํ ปจฺจยํ เปตฺวา. โชตินฺติ อคฺคึ.

๔๗-๘. กปฺปพินฺทุํ อนาทาย นวจีวรโภคิโน นวํ จีวรํ ภุฺชนฺตสฺส ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. กปฺปพินฺทุนฺติ โมรกฺขิมณฺฑลมงฺคุลปิฏฺีนํ อฺตรปฺปมาณํ กปฺปพินฺทุํ. อนาทายาติ อนาทิยิตฺวา. ภิกฺขุโน จีวราทิกํ ปริกฺขารํ อปเนตฺวา นิเธนฺตสฺส วา นิธาเปนฺตสฺส ¶ วา หสาเปกฺขสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติ สิยาติ อตฺโถ. จีวราทิกนฺติ อาทิ-สทฺเทน ปตฺตนิสีทนสูจิฆรกายพนฺธนาทึ สงฺคณฺหาติ. นิเธนฺตสฺสาติ นิทหนฺตสฺส. หสาเปกฺขสฺสาติ หสาธิปฺปายสฺส. ชานํ ปาณํ หเน ภิกฺขุ, ติรจฺฉานคตมฺปิ จาติ โย ภิกฺขุ ‘‘ปาโณ’’ติ ชานนฺโต ติรจฺฉานคตํ ปาณํ ขุทฺทกมฺปิ มหนฺตมฺปิ หเนยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ อตฺโถ.

๔๙. ฉาเทตุกาโม ฉาเทติ, ทุฏฺุลฺลํ ภิกฺขุโนปิ จาติ โย ภิกฺขุ ภิกฺขุโน ทุฏฺุลฺลสงฺขาตํ สงฺฆาทิเสสํ ฉาเทตุกาโม หุตฺวา ฉาเทติ, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ อตฺโถ. อิตฺถิยา สห สํวิธาย คามนฺตรคตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา.

๕๐. ภิกฺขุํ ¶ วา ปหเรยฺยาถาติ โย ภิกฺขุ ภิกฺขุํ ปหเรยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ โยชนา. ตลสตฺติกมุคฺคิเรติ โย ภิกฺขุ ปหรณาการํ ทสฺเสนฺโต กายํ วา กายปฺปฏิพทฺธํ วา อุคฺคิเรยฺย, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ อตฺโถ. โจเทยฺย วา โจทาเปยฺย, ภิกฺขุํ อมูลเกน จาติ โย ภิกฺขุ ภิกฺขุํ อมูลเกน สงฺฆาทิเสเสน โจเทยฺย วา โจทาเปยฺย วา, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ อมูลเกนาติ ทิฏฺาทิมูลวิรหิเตน.

๕๑. กุกฺกุจฺจุปฺปาทเน จาปีติ ‘‘อูนวีสติวสฺโส ตฺวํ มฺเ’’ติอาทีนิ ภณนฺโต กุกฺกุจฺจํ อุปฺปาเทยฺย, ตสฺส กุกฺกุจฺจุปฺปาทนปจฺจยา ปาจิตฺติยํ โหติ. โย ภิกฺขุ ภณฺฑนตฺถาย ภณฺฑนชาตานํ วจนํ โสตุํ อุปสฺสุตึ ยาติ, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ภณฺฑนตฺถายาติ กลหตฺถาย. ภณฺฑนชาตานนฺติ กลหชาตานํ. อุปสฺสุตินฺติ สุติสมีปํ.

๕๒. โย ภิกฺขุ สงฺฆสฺส ปริณามิตํ ยํ ลาภํ, ตํ ปรปุคฺคลสฺส นาเมติ, ตสฺส ปาจิตฺติยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ นาเมตีติ ปริณาเมติ. ปุจฺฉํ อกตฺวาติ ‘‘วิกาเล คามปฺปเวสนํ อาปุจฺฉามี’’ติ วา ‘‘คามํ ปวิสิสฺสามี’’ติ วา อนาปุจฺฉิตฺวา. สนฺตภิกฺขุนฺติ อนฺโตอุปจารสีมาย ทสฺสนูปจาเร ภิกฺขุํ ทิสฺวา ยํ สกฺกา โหติ ปกติวจเนน อาปุจฺฉิตุํ, ตาทิสํ วิชฺชมานํ ภิกฺขุํ. คามสฺสาติ คามํ, กมฺมตฺเถ สามิวจนํ. คเตติ สมฺปทานตฺเถ ภุมฺมวจนํ, คตสฺสาติ อตฺโถ. สนฺตํ ภิกฺขุํ อนาปุจฺฉิตฺวา วิกาเล คามํ คตสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยํ สิยาติ อตฺโถ. เสสํ อุตฺตานเมวาติ.

ปาจิตฺติยนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๕๓. อิทานิ ¶ ¶ ปกิณฺณกํ ทสฺเสตุํ ‘‘สงฺฆิก’’นฺตฺยาทิ อารทฺธํ. ตตฺถ โย ภิกฺขุ อิสฺสโร หุตฺวา สงฺฆิกํ ครุภณฺฑํ อฺสฺส เทติ, ตสฺส ถุลฺลจฺจยํ สิยา. เถยฺยาย อฺสฺส เทติ, ยถาวตฺถุ ปาราชิกาทิ สิยา, ทุกฺกฏวตฺถุ ทุกฺกฏํ, ถุลฺลจฺจยวตฺถุ ถุลฺลจฺจยํ, ปาราชิกวตฺถุ ปาราชิกํ สิยาติ วุตฺตํ โหติ.

๕๔. กุสาทิมยจีรานีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท วากผลกํ สงฺคณฺหาติ, กุสมยจีรํ วากมยจีรํ ผลกมยจีรนฺติ. ตตฺถ กุเส คนฺเถตฺวา กตจีรํ กุสมยจีรํ. วากมยจีรํ นาม ตาปสานํ วกฺกลํ. ผลกมยจีรํ นาม ผลกสณฺานานิ ผลกานิ สิพฺเพตฺวา กตจีรํ. กมฺพลํ เกสวาลชนฺติ เกสชํ กมฺพลํ วาลชํ กมฺพลํ, เกสกมฺพลํ วาลกมฺพลนฺติ อตฺโถ. เกเสหิ ตนฺเต วายิตฺวา กตกมฺพลํ เกสกมฺพลํ. จมริวาเลหิ วายิตฺวา กตกมฺพลํ วาลกมฺพลํ. สมยํ วินาติ นฏฺจีวรกาลํ เปตฺวา. ธารยโต ธารยนฺตสฺส. ลูกปกฺขาชินกฺขิปนฺติ อุลูกปกฺขิอชินกฺขิปํ. ตตฺถ อุลูกปกฺขีติ อุลูกสกุณปกฺเขหิ กตนิวาสนํ. อชินกฺขิปนฺติ สโลมํ สขุรํ อชินมิคจมฺมํ. นฏฺจีวรกาลํ เปตฺวา อิเมสุ สตฺตสุ วตฺถูสุ ยํ กิฺจิ ธารยโต ถุลฺลจฺจยํ สิยาติ อตฺโถ.

๕๕. สตฺถเกน กตฺตพฺพํ กมฺมํ สตฺถกมฺมํ, ตสฺมึ สตฺถกมฺเม. วตฺถิมฺหิ กตฺตพฺพํ กมฺมํ วตฺถิกมฺมํ, ตสฺมึ วตฺถิกมฺเม. สํ นิมิตฺตนฺติ อตฺตโน องฺคชาตํ. ตํ ฉินฺทโต ถุลฺลจฺจยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. มํสาทิโภชเนติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท อฏฺิโลหิตจมฺมโลมานิ สงฺคณฺหาติ. ตสฺมา มนุสฺสานํ มํสอฏฺิโลหิตจมฺมโลมโภชนปจฺจยา ถุลฺลจฺจยํ สิยาติ อตฺโถ.

๕๖. กทเลรกกฺกทุสฺสานีติ ¶ เอตฺถ กทลิเอรกอกฺกวาเกหิ กตานิ วตฺถานิ ธารยนฺตสฺส ทุกฺกฏํ. โปตฺถกนฺติ มกจิวาเกหิ กตํ โปตฺถกทุสฺสํ. สพฺพปีตาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน สพฺพโลหิตกสพฺพกณฺหกสพฺพมฺเชฏฺิกํ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ สพฺพเมว นีลกํ สพฺพนีลกํ. เอวํ เสเสสุปิ. นีลํ อุมฺมารปุปฺผวณฺณํ. ปีตํ กณิการปุปฺผวณฺณํ. โลหิตํ ชยสุมนปุปฺผวณฺณํ. กณฺหกํ อทฺทาริฏฺกวณฺณํ. มฺเชฏฺิกํ ลาขารสวณฺณํ. อิเมสุ อฏฺสุ วตฺถูสุ ยํ กิฺจิ ธารยนฺตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ.

๕๗-๘. หตฺถิสฺสุรคโสณานนฺติ ¶ หตฺถิอสฺสอุรคโสณานํ มํสํ อฏฺิรุธิรจมฺมโลมานิ. สีหพฺยคฺฆจฺฉทีปินนฺติ สีหพฺยคฺฆอจฺฉทีปีนํ มํสาทีนิ. ตรจฺฉสฺส จ มํสาทึ อุทฺทิสฺสกตมํสฺจ อนาปุจฺฉิตมํสฺจ ภุฺชโต ทุกฺกฏํ สิยา. ทกติตฺถาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท วจฺจปสฺสาวกุฏิโย สงฺคณฺหาติ. เตน ยาตานุปุพฺพํ อาคตปฺปฏิปาฏึ หิตฺวาน วชฺเชตฺวา นหานติตฺถฺจ วจฺจกุฏิฺจ ปสฺสาวกุฏิฺจ วเช วเชยฺย คจฺเฉยฺย, ทุกฺกฏํ ตสฺส สิยาติ อตฺโถ.

๕๙. สหสาติ เวคสา เวเคน. วุพฺภชิตฺวานาติ อนฺตรวาสกํ ทูรโตว อุกฺขิปิตฺวา, ว-กาโร สนฺธิวเสนาคโต. ปวิเสติ ปวิเสยฺย. วจฺจปสฺสาวกุฏิกนฺติ วจฺจกุฏิกํ ปสฺสาวกุฏิกํ. วิเสติ ปวิเสยฺย. โย ภิกฺขุ วจฺจปสฺสาวกุฏิกํ สหสา ปวิเสยฺย วา นิกฺขเมยฺย วา, อุพฺภชิตฺวา วา ปวิเสยฺย วา นิกฺขเมยฺย วา, อุกฺกาสิกํ วชฺเชตฺวา ตํ ปวิเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนา.

๖๐. นิตฺถุนนฺโต วจฺจํ กเรยฺย ทนฺตกฏฺฺจ ขาทนฺโต, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. วจฺจปสฺสาวโทณีนํ พหิ วจฺจาทิกํ วจฺจปสฺสาวํ กเรยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา.

๖๑. ขเรน ¶ จาวเลเขยฺยาติ ผาลิตกฏฺเน วา ผรุเสน วา คณฺิเกน วา ปูติกฏฺเน วา สุสิเรน วา อวเลเขยฺยาติ อตฺโถ. กฏฺนฺติ อวเลขนกฏฺํ. กูปเกติ วจฺจกูปเก. อูหตฺจาติ คูถมกฺขิตฺจ. น โธเวยฺยาติ อตฺตนา วา น โธเวยฺย ปเรน วา น โธวาเปยฺย. อุกฺลาปฺจาติ กจวรฺจ. น โสธเยน สมฺมชฺเชยฺย.

๖๒. จปุจปูติ สทฺทํ กตฺวา อุทกกิจฺจํ กโรนฺตสฺส อาจมนฺตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. อนชฺฌิฏฺโวาติ อนาณตฺโตเยว. เถเรนาติ สงฺฆตฺเถเรน. ปาติโมกฺขนฺติ ปาติโมกฺขุทฺเทสํ. อุทฺทิเส อุทฺทิเสยฺย, ทุกฺกฏํ สิยา.

๖๓. อนาปุจฺฉาย ปฺหสฺส กถเน, อนาปุจฺฉาย ปฺหสฺส วิสฺสชฺชเน, อนาปุจฺฉาย สชฺฌายกรเณ, อนาปุจฺฉาย ปทีปชาลเน, อนาปุจฺฉาย ปทีปวิชฺฌาปเนติ อิเมสุ จตูสุ ปจฺจเยสุ ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา.

๖๔. อนาปุจฺฉา ¶ วาตปานกวาฏานิ วิวเรยฺย วา ถเกยฺย วา, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. วนฺทนาทินฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท วนฺทาปนํ สงฺคณฺหาติ. โย ภิกฺขุ นคฺโค วนฺทนํ กเรยฺย, วนฺทาปนํ กเรยฺย, คมนํ กเรยฺย, โภชนํ กเรยฺย, ปิวนํ กเรยฺย, ขาทนํ กเรยฺย, คหณํ กเรยฺย, ทานํ กเรยฺย, ตสฺส สพฺพตฺถ ทุกฺกฏนฺติ สมฺพนฺโธ.

๖๕. ติปฏิจฺฉนฺนกํ วินาติ ‘‘อนุชานามิ, ภิกฺขเว, ติสฺโส ปฏิจฺฉาทิโย ชนฺตาฆรปฺปฏิจฺฉาทึ อุทกปฺปฏิจฺฉาทึ วตฺถปฺปฏิจฺฉาทิ’’นฺติ (จูฬว. ๒๖๑) เอวํ วุตฺตา ติสฺโส ปฏิจฺฉาทิโย สมาหฏาติ ‘‘ติปฏิจฺฉาที’’ติ วุตฺตํ. ติปฏิจฺฉนฺนกํ เปตฺวา ปริกมฺมํ สยํ กเรยฺย, ปรํ การาเปยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ ¶ . โย ภิกฺขุ นหายํ นหายนฺโต กุฏฺเฏ วา ถมฺเภ วา ตรุมฺหิ วา กายํ อุปฆํเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา.

๖๖. โย ภิกฺขุ นหายนฺโต กุรุวินฺทกสุตฺเตน กายํ ฆํเสยฺย, กายโต กาเยน อฺมฺํ ฆํเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. โย อคิลาโน สอุปาหโน พหาราเม พหิอาราเม จเรยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ.

๖๗. สพฺพนีลาทิกมฺปิ จาติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท โลหิโตทาตปีตกณฺหมฺเชฏฺมหารงฺคมหานามรงฺครตฺตาทโย อุปาหนาโย สงฺคณฺหาติ. โย ภิกฺขุ สพฺพนีลสพฺพโลหิตาทิกํ อุปาหนํ ธาเรติ, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. โย ภิกฺขุ รตฺโต รตฺตจิตฺโต ตทหุชาตายปิ อิตฺถิยา นิมิตฺตํ ปสฺเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. โย ภิกฺขุ ภิกฺขทายิยา ภิกฺขทายิกาย อิตฺถิยา มุขํ ปสฺเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา.

๖๘-๙. โย ภิกฺขุ อุชฺฌานสฺี หุตฺวา อฺสฺส ภิกฺขุโน ปตฺตํ วา ปสฺเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. อาทาสาทิมฺหิ อุทกปตฺเต อตฺตโน มุขํ ปสฺเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. อุจฺจาสนมหาสเน นิสชฺชาทึ นิสีทนสยนาทึ กโรนฺตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ สิยา. อุกฺขิตฺตานุปสมฺปนฺนนานาสํวาสกาทีนํ วนฺทเนปิ ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ อุกฺขิตฺโตติ อาปตฺติยา อทสฺสเน อุกฺขิตฺตโก, อาปตฺติยา อปฺปฏิกมฺเม อุกฺขิตฺตโก, ปาปิกาย ทิฏฺิยา อปฺปฏินิสฺสคฺเค อุกฺขิตฺตโกติ ติวิโธปิ อิธาธิปฺเปโต. อนุปสมฺปนฺโนติ อิมินา ภิกฺขุนิสามเณรสามเณริสิกฺขมานปณฺฑกอิตฺถิสิกฺขาปจฺจกฺขาตกา ¶ คหิตา. นานาสํวาสกาติ ลทฺธินานาสํวาสกา คหิตา. อาทิ-สทฺเทน ฉินฺนมูลกา คหิตา.

๗๐-๗๑. โย ¶ ทีฆาสเน ปณฺฑกิตฺถีหิ ปณฺฑเกน วา อิตฺถิยา วา อุภโตพฺยฺชเนน วา เอกโต นิสีเทยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. อทีเฆ อาสเนติ รสฺเส อาสเน. โย ภิกฺขุ รสฺสาสเน มฺเจ วา ปีเ วา อสมานาสนิเกน เอกโต สเยยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. ผลปุปฺผาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน เวฬุจุณฺณทนฺตกฏฺมตฺติกาทโย สงฺคหิตา. กุลสงฺคหตฺถาย ผลปุปฺผาทิกํ ททโต ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ.

๗๒-๓. โย ภิกฺขุ คนฺถิมาทึ สยํ กเรยฺย, ปรํ การาเปยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. โย ภิกฺขุ ชิเนน วาริตปจฺจเย ปริภุฺเชยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. อพฺยตฺโต พาโล โย ภิกฺขุ อาจริยุปชฺฌาเย อนิสฺสาย นิสฺสยํ อคฺคเหตฺวา วเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. โย ภิกฺขุ อนุฺาเตหิ มาตาปิตุอาทีหิ ปุคฺคเลหิ อฺสฺส ปุคฺคลสฺส เภสชฺชํ กเรยฺย วา วเทยฺย วา, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. สาปตฺติโก โย ภิกฺขุ อุโปสถปฺปวารณํ กเรยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ชิเนน ภควตา วาริตา ชินวาริตา, ชินวาริตา จ เต ปจฺจยา เจติ ชินวาริตปจฺจยา, เต ชินวาริตปจฺจเย. ทฺเวมาติกาอปฺปคุณตาย อพฺยตฺโต.

๗๔. โย ภิกฺขุ อาโภคํ วา นิโยคํ วา วชฺเชตฺวา ทฺวารพนฺธาทิเก าเน ปริวตฺตกวาฏกํ อปิธาย ทิวา สเยยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ทฺวารพนฺธาทิเกติ เยน เกนจิ ปริกฺขิตฺเต อพฺโภกาเสปิ รุกฺขมูเลปิ อนฺตมโส อิมินา ลกฺขเณน ยุตฺตอากาสงฺคเณปิ. อปิธายาติ อปิทหิตฺวา. วินาโภคนฺติ ‘‘เอส ทฺวารํ ชคฺคิสฺสตี’’ติ อาโภคํ เปตฺวาติ อตฺโถ. นิโยคนฺติ อวสฏฺานํ, อตฺตโน อวสํ พหุสาธารณฏฺานํ เปตฺวา. ‘‘สวโส’’ติ ¶ วา ปาโ, สวโส หุตฺวาติ อตฺโถ. ทิวาติ ทิวากาเล.

๗๕. ธฺนฺติ สาลิ วีหิ ยโว โคธุโม กงฺคุ วรโก กุทฺรูสโกติ สตฺตวิธํ ธฺํ. อิตฺถิรูปนฺติ ทารุโลหมยาทิอิตฺถิรูปํ. รตนนฺติ มุตฺตาทิทสวิธํ รตนํ. อาวุธนฺติ สตฺติโตมราทิสพฺพาวุธภณฺฑํ. อิตฺถิปสาธนนฺติ อิตฺถิยา สีสาทิอลงฺการํ. ตูริยภณฺฑนฺติ ธมนสงฺขาทิสพฺพํ ตูริยภณฺฑํ. ผลรุกฺเขติ ผลิตรุกฺเข. ปุพฺพณฺณาทิกนฺติ มุคฺคมาสาทิกํ. อาทิ-สทฺเทน ¶ วากุรกุมินาทโย คหิตา. เอเตสุ ยํ กิฺจิ อามเสยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ.

๗๖. สสิตฺโถทกเตเลหีติ โย ปน มธุสิตฺถกเตเลน วา อุทกมิสฺสกเตเลน วา เยน เกนจิ จิกฺขลฺเลน วา. ผณหตฺถผเณหิ วาติ ทนฺตมยาทิผเณน วา ผณกิจฺจสาธเกหิ หตฺถงฺคุลีหิ วา โกจฺเฉน วา เกสโมสณฺเน ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. เอกสฺมึ ภาชเน โภชนนิมิตฺเต ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ.

๗๗. ทฺเว ภิกฺขู เอกตฺถรณา สเยยฺยูํ, ทฺเว ภิกฺขู เอกปาวุรณา สเยยฺยุํ, ทฺเว ภิกฺขู เอกมฺจเก สเยยฺยุํ, เตสํ ทุกฺกฏานิ โหนฺตีติ สมฺพนฺโธ. ปมาณโต อธิกํ วา อูนํ วา ทนฺตกฏฺํ ขาเทยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนา. ตตฺถ อธิกนฺติ อฏฺงฺคุลโต อธิกํ. อูนนฺติ จตุรงฺคุลโต อูนํ.

๗๘. โย ภิกฺขุ นจฺจฺจ คีตฺจ วาทิตฺจ โยเชติ วา โยชาเปติ วา, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. เตสํ นจฺจานํ ทสฺสนํ, เตสํ คีตานํ สวนํ, เตสํ วาทิตานํ สวนฺจ กโรนฺตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ.

๗๙. วีหาทิโรปิเมติ ¶ วีหิอาทีนํ รุหนฏฺาเน. พหิปาการกุฏฺฏเกติ ปาการกุฏฺฏานํ พหิ. วจฺจาทิฉฑฺฑนาทิมฺหีติ วจฺจปสฺสาวสงฺการจลกาทีนํ ฉฑฺฑนวิสฺสชฺชนปจฺจยา ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. ทีฆเกสาทิธารเณติ ทีฆเกสธารเณ ทีฆนขธารเณ ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ.

๘๐. นขมฏฺกรณาทิมฺหีติ เอตฺถ อาทิ-สทฺเทน รชนกรณํ คหิตํ. สมฺพาเธ โลมหารเณติ สมฺพาเธ อุปกจฺฉกมุตฺตกรณฏฺาเน โลมุทฺธรเณ. สอุปาหโน ภิกฺขุ ปริกมฺมกตํ ภูมึ อกฺกเมยฺยาติ สมฺพนฺโธ.

๘๑. อโธตอลฺลปาเทหีติ โย ภิกฺขุ อโธตปาเทหิ วา อลฺลปาเทหิ วา สงฺฆิกํ มฺจํ วา ปีํ วา อกฺกเมยฺย, ปริกมฺมกตํ ภิตฺตึ วา กายโต อามสนฺตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ.

๘๒-๓. สงฺฆาฏิยาปิ ¶ ปลฺลตฺเถติ อธิฏฺิตจีวเรน วิหาเร วา อนฺตรฆเร วา ปลฺลตฺถิกํ กเรยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ. ทุปฺปริภุฺเชยฺย จีวรนฺติ ติณฺณํ จีวรานํ อฺตรํ จีวรํ ทุปฺปริโภเคน ปริภุฺเชยฺย. อกายพนฺธโนติ กายพนฺธนวิรหิโต ภิกฺขุ คามํ วเชยฺย คจฺเฉยฺย. โย ภิกฺขุ วจฺจกํ อุจฺจารํ กตฺวาน อุทเก สนฺเต นาจเมยฺย อุทกสุทฺธึ น กเรยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. สมาเทยฺย อกปฺปิเยติ ภิกฺขุํ วา สามเณราทิเก เสสสหธมฺมิเก วา อกปฺปิเย นิโยเชยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. สภาคาปตฺติยา เทสนาโรจนปจฺจยา ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. สภาคาติ เอตฺถ วตฺถุสภาคตาว อิธาธิปฺเปตา, น อาปตฺติสภาคตา.

๘๔. น วเส วสฺสนฺติ โย ภิกฺขุ วสฺสํ น วเสยฺย น อุปคจฺเฉยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. วิสํวาเท สุทฺธจิตฺเตติ เอตฺถ ¶ สมฺปทานตฺเถ ภุมฺมวจนํ, ปฏิสฺสวํ วิสํวาเทนฺตสฺส สุทฺธจิตฺตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. วสฺสํ วสิตฺวา อนนุฺาตกิจฺจโต อนนุฺาตกิจฺเจน ภิกฺขุโน คมเน ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนา.

๘๕. อาปทํ วชฺเชตฺวา ตรุสฺส อุทฺธํ โปริสมฺหา อภิรุหเณ ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. อาปทนฺติ อนฺตรายํ. ตรุสฺสาติ รุกฺขสฺส. โปริสมฺหาติ เอกโปริสปฺปมาณา มชฺฌิมสฺส ปุริสสฺส ปฺจหตฺถา. อปริสฺสาวโน โย ภิกฺขุ อทฺธานํ คจฺเฉยฺย, โย จ ภิกฺขุ ตํ ปริสฺสาวนํ ยาจโต น ทเทยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนา. อทฺธานนฺติ อทฺธโยชนเมว อนฺติมมทฺธานํ.

๘๖. อตฺตโน ฆาตเน ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. โย ภิกฺขุ อิตฺถิรูปาทิรูปํ กเรยฺย วา การาเปยฺย วา, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. มาลาทิกํ วิจิตฺตํ เปตฺวา ชาตกาทิวตฺถุํ สยํ กเรยฺย, ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ.

๘๗. ภุฺชนฺตมุฏฺเปติ โย ภิกฺขุ ภุฺชนฺตํ อุฏฺาเปยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยา. ภตฺตสาลาทีสุ วุฑฺฒานํ โอกาสํ อทตฺวา นิสีทโต ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนา.

๘๘. ยานานีติ วยฺหํ รโถ สกฏํ สนฺทมานิกาทีนิ. กลฺลโกติ อคิลาโน. อคิลาโน ¶ โย ภิกฺขุ ยานานิ อภิรุเหยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. วเท ทวนฺติ เกฬึ วเทยฺย, รตนตฺตยํ อารพฺภ เกฬึ วเทยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. อฺปริสาย อุปลาลเน ทุกฺกฏํ โหติ.

๘๙. กายาทินฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท อูรุนิมิตฺตํ สงฺคณฺหาติ. กายํ วา อูรุํ วา นิมิตฺตํ วา วิวริตฺวา ภิกฺขุนีนํ น ทสฺสเย น ทสฺเสยฺยาติ อตฺโถ. โลกายตํ ติรจฺฉานาทิวิชฺชํ น จ ¶ สยํ วาเจยฺย, ปรฺจ น วาจาเปยฺย. ปลิตํ คณฺเหยฺย วา คณฺหาเปยฺย วา, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ โยชนา.

๙๐-๙๒. ยตฺถ กตฺถจิ เปฬายํ ปกฺขิปิตฺวา ภตฺตํ ภุฺชนฺตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ปตฺตหตฺถโก โย ภิกฺขุ วาตปานํ วา กวาฏํ วา ปณาเม ปณาเมยฺย, โสทกํ ปตฺตํ อุณฺเหยฺย อุณฺเห โอตาเปยฺย วา ปฏิสาเมยฺย วา, โวทกํ ปตฺตํ อติอุณฺเหยฺย อติเปยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. โย ภิกฺขุ ปตฺตํ ภูมิยํ วา องฺเก วา มฺเจ วา ปีเ วา มิฑฺฒนฺเต วา ปริภณฺฑนฺเต วา ปาเท วา ฉตฺเต วา เปยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ภูมิยนฺติ เยน เกนจิ อนตฺถตาย ปํสุสกฺขรมิสฺสาย. องฺเกติ ทฺวินฺนํ อูรูนํ มชฺเฌ. มิฑฺฒนฺเตติ มิฑฺฒปริยนฺเต. ปริภณฺฑนฺเตติ พาหิรปสฺเส กตาย ตนุกมิฑฺฒิยา อนฺเต. โย ภิกฺขุ จลกาทึ วา ปตฺเต เปยฺย, ปตฺเต วา หตฺถโธวเน หตฺถสฺส โธวนปฺปจฺจยา ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ.

๙๓. อุจฺฉิฏฺํ มุขโธวนํ อุทกมฺปิ ปตฺเตน นีหรนฺตสฺส ภิกฺขุโน ทุกฺกฏํ สิยา. โย ภิกฺขุ อกปฺปิยํ ปตฺตํ ปริภุฺเชยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. ตตฺถ อกปฺปิยํ ปตฺตนฺติ ทารุมยปตฺตาทึ.

๙๔. โย ภิกฺขุ ขิปิเต ‘‘ชีวา’’ติ วเท วเทยฺย, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ อตฺโถ. โย ภิกฺขุ ปริมณฺฑลกาทิมฺหิ ปฺจสตฺตติ เสขิเย อนาทโร หุตฺวา น สิกฺขติ, ตสฺส ทุกฺกฏํ สิยาติ สมฺพนฺโธ.

๙๕. โย ภิกฺขุ ภณฺฑาคาเร ปยุโต มาตุยา ปิตุโน จ ภณฺฑกํ โคเปยฺย, อสฺส ภิกฺขุโน ปาจิตฺติยํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ ปยุโตติ ภณฺฑาคาเร พฺยาปารวเสน ยุตฺตปฺปยุตฺโต. โคปเยติ ¶ โคเปยฺย. โย ภิกฺขุ ¶ ทวาย หีเนน ชาติอาทินา อุตฺตมมฺปิ วเทยฺย, ทุพฺภาสิตํ สิยาติ สมฺพนฺโธ. ตตฺถ หีเนหิ วา อุกฺกฏฺเหิ วา ชาติอาทีหิ เอวํ อุกฺกฏฺํ วา หีนํ วา ‘‘จณฺฑาโลสี’’ติอาทินา นเยน อุชุํ วา ‘‘สนฺติ อิเธกจฺเจ จณฺฑาลเวนเนสาทา’’ติอาทินา นเยน อฺาปเทเสน วา อุปสมฺปนฺนํ วา อนุปสมฺปนฺนํ วา อกฺโกสาธิปฺปายํ วินา เกวลํ กีฬาธิปฺปาเยน วเทยฺย, ทุพฺภาสิตํ สิยาติ.

ปกิณฺณกนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

๙๖. อิทานิ วตฺตํ ทสฺเสตุํ ‘‘อุปชฺฌาจริยวตฺต’’นฺติ วุตฺตํ. ตตฺถ อุปชฺฌายวตฺตฺจ อาจริยวตฺตฺจ คมิกวตฺตฺจ อาคนฺตุกวตฺตฺจ เสนาสนาทิวตฺตฺจ ปิยสีเลน ภิกฺขุนา กาตพฺพนฺติ สมฺพนฺโธ. คมิกาคนฺตุกนฺติ คมิกํ อาคนฺตุกนฺติ เฉโท, คมิกวตฺตํ อาคนฺตุกวตฺตฺจาติ อตฺโถ.

๙๗. ทาตุกาโม หตฺถปาเส ิโต กิฺจิ คหิตพฺพํ เอเกน ปุริเสน คหิตพฺพํ อุกฺขิปนกฺขมํ วตฺถุํ ติธา ตีสุ ปกาเรสุ เอเกนากาเรน ทเทยฺย, คเหตุกาโม ภิกฺขุ ทฺวิธา ทฺวีสุ เอเกน คณฺเหยฺย, อยํ ปฺจงฺโค ปฏิคฺคโหติ อตฺโถ.

๙๘-๑๐๐. ทูเร ิตํ จีวรํ ปิโตกาสํ สลฺลกฺเขตฺวา ‘‘เอต’’นฺติ วตฺตพฺพํ. หตฺถปาเส ิตํ หตฺเถน อามสิตฺวา ‘‘อิม’’นฺติ วตฺตพฺพํ. ‘‘เอตํ อธิฏฺามิ, อิมํ อธิฏฺามี’’ติ อิเมสํ ปทานํ มชฺเฌ สงฺฆาฏิอาทีสุ ปจฺเจกํ โยเชตฺวา ติจีวรํ อธิฏฺเยฺย. กถํ? ‘‘เอตํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามิ, อิมํ สงฺฆาฏึ อธิฏฺามี’’ติ อธิฏฺเยฺย. เอวํ เสเสสุ จ จีวเรสุ. ยถา จีวราทึ ¶ วิธานํ เอวํ ปตฺเตปิ อธิฏฺเยฺย ปจฺจุทฺธเรยฺยาติ อตฺโถ.

๑๐๑. สฺจริตฺตํ เปตฺวา เสสา ครุกา จ ปาราชิกา จ สจิตฺตกาติ สมฺพนฺโธ. อนฺติมาติ ¶ ปาราชิกา. อจฺฉินฺนสิกฺขาปทํ, ปริณตสิกฺขาปทฺจาติ อิมํ ทฺวยํ เปตฺวา เสสํ นิสฺสคฺคิยํ อจิตฺตกนฺติ อตฺโถ.

๑๐๒-๓. คามปฺปเวสนนฺเตเตติ คามปฺปเวสนํ อิติ เอเต. ปาจิตฺตีสุ เอเต ปทโสธมฺมาทโย คามปฺปเวสนนฺตา สตฺตรส สิกฺขาปทา อจิตฺตกา.

๑๐๔-๕. ปกิณฺณเกสุ อุทฺทิสฺสกตํ เปตฺวา อฺมํสกํ เสสมํสํ อจิตฺตกนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ ปกิณฺณเกสุ อฺมํสาทิกํ ปตฺตหตฺโถ กวาฏกนฺตํ เตรสวิธํ อิทํ สิกฺขาปทํ อจิตฺตกํ, เสสํ สพฺพํ สจิตฺตกนฺติ อตฺโถ.

๑๐๖. อาจริยา วีติกฺกมนจิตฺเตน สจิตฺตกํ อจิตฺตกนฺติ วทนฺติ, ปฺตฺติชานเนน จิตฺเตน ตถา สจิตฺตกํ อจิตฺตกนฺติ อาจริยา วทนฺตีติ อตฺโถ. ตถา-สทฺเทน ‘‘สจิตฺตกํ อจิตฺตก’’นฺติ อิทํ คหิตํ.

๑๐๗-๙. ปุพฺพกรณาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิ-สทฺโท ปุพฺพกิจฺจํ สงฺคณฺหาติ. ตตฺถ –

‘‘สมฺมชฺชนี ปทีโป จ, อุทกํ อาสเนน จ;

อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกรณนฺติ วุจฺจติ.

‘‘ฉนฺทปาริสุทฺธิอุตุกฺขานํ, ภิกฺขุคณนา จ โอวาโท;

อุโปสถสฺส เอตานิ, ปุพฺพกิจฺจนฺติ วุจฺจตี’’ติ. –

เอวํ ปุพฺพกรณาทิกํ นวธา ทีปิตํ สพฺพํ อุโปสถปฺปวารณํ ปิยสีลินา กาตพฺพนฺติ อตฺโถ.

๑๑๒. ยถากฺกมนฺติ ¶ เอตฺถายมธิปฺปาโย – คโณ ปาริสุทฺธิอุโปสถํ กเรยฺย, ปุคฺคโล อธิฏฺานอุโปสถํ กเรยฺย, สงฺโฆ สุตฺตุทฺเทสอุโปสถํ กเรยฺยาติ.

๑๑๓. จาตุทฺทโส ปนฺนรโส, สามคฺคี ทินโต ติธาติ จาตุทฺทโส อุโปสโถ ¶ , ปนฺนรโส อุโปสโถ, สามคฺคีอุโปสโถติ ทินโต ติธา โหนฺติ. ทินโต ปุคฺคลโต กตฺตพฺพาการโต เต อุโปสถา นว อิติ อีริตาติ อตฺโถ.

๑๑๔. เตวาจี ทฺเวกวาจีติ เตวาจิกา ปวารณา, ทฺเววาจิกา ปวารณา, เอกวาจิกา ปวารณา อิติ นว ปวารณา วุตฺตา.

๑๑๕. ตสฺสาติ ผคฺคุนมาสสฺส. ตโต เสสนฺติ อาสาฬฺหิอนฺติมปกฺขมฺหา ยาว กตฺติกปุณฺณมา วสฺสกาลนฺติ อตฺโถ. เอตฺถ หิ เอกสฺมึ สํวจฺฉเร จตุวีสติอุโปสถา โหนฺติ.

๑๑๖. เอเตสูติ เอเตสุ ตีสุ จตูสุ เอเกกสฺมึ อุตุมฺหิ ตติยปกฺขา สตฺตมปกฺขา. จาตุทฺทสาติ ฉ จาตุทฺทสาติ อตฺโถ. เสสานิ อุตฺตานตฺถาเนวาติ.

วตฺตาทิกณฺฑนิทฺเทสวณฺณนา นิฏฺิตา.

เอตฺตาวตา ¶ สมารทฺธา, มูลสิกฺขตฺถวณฺณนา;

นิฏฺิตา ยา สมาเสน, อฑฺฒมาสสฺส อจฺจเย.

อธุนูปสมฺปนฺนานํ, หิตตฺถาย สมาสโต;

อิมํ อตฺถํ วณฺณยตา, ยํ ปุฺํธิคตํ มยา.

เตน ปุฺเนยํ โลโก, สุขาย ปฏิปตฺติยา;

ปาปุณาตุ วิสุทฺธาย, นิพฺพานํ อชรํ ปทํ.

นานาตรุคณากิณฺเณ ¶ , นานากุสลกามิโน;

รมฺเม ยุทฺธานปติโน, วิหาเร วสตา สตา.

สาสเน สิทฺธิปตฺตสฺส, สิทฺธินา าณสิทฺธินา;

ปณฺฑิเตน กตา เอสา, มูลสิกฺขตฺถวณฺณนา.