📜
6. Chaṭṭho paricchedo
Rūpavibhāgo
Iti pañcapariccheda-paricchinnatthasaṅgahaṃ;
Nāmadhammamasesena, vibhāvetvā sabhāvato.
Sappabhedaṃ pavakkhāmi, rūpadhammamito paraṃ;
Bhūtopādāyabhedena, duvidhampi pakāsitaṃ.
Uddesalakkhaṇādīhi, vibhāgajanakā tathā;
Kalāpuppattito cāpi, yathānukkamato kathaṃ?
Ruppatīti ¶ bhave rūpavikārappaccayesati;
Rūparūpaṃ tathā rūpapariyāpannatoparaṃ.
Bhūtarūpaṃ tu pathavī, āpo tejo tathāparo;
Vāyo ca bhavatūpādārūpametthāti bhāsitaṃ.
Bhūtarūpamupādāya ¶ , pavattati na caññathā;
Iccupādāyarūpanti, rūpaṃ sesamudīritaṃ.
Cakkhu sotañca ghānañca, jivhā kāyoti pañcadhā;
Pasādarūpamakkhātaṃ, nopasādaṃ panetaraṃ.
Rūpasaddagandharasā, phoṭṭhabbamiti pañcadhā;
Rūpaṃ pasādavisayaṃ, pasādo gocaraṃparaṃ.
Itthattaṃ purisattañca, bhāvarūpamudīritaṃ;
Jīvitindriyarūpanti, upādinnapavattikaṃ.
Vatthurūpaṃ tu hadayaṃ, yaṃ dhātudvayanissayaṃ;
Kabaḷīkāramāhārarūpamiccāhu paṇḍitā.
Rūpadhammasabhāvattā, rūpanti paridīpitaṃ;
Iccevamaṭṭhārasadhā, rūparūpamudīritaṃ.
Anipphannasabhāvattā, rūpākāropalakkhitaṃ;
Anipphannaṃ nāma rūpaṃ, dasadhā paridīpitaṃ.
Rūpapparicchedaṃ rūpamiccākāso pakāsito;
Kāyabbacīviññattikaṃ, dvayaṃ viññattirūpakaṃ.
Lahutā mudutā kamma-ññatā viññattiyā saha;
Vikārarūpamiccāhu, pañcadhā ca vibhāvino.
Upacayo santati ca, jaratāniccatāti ca;
Catudhā lakkhaṇarūpaṃ, rūpakaṇḍe vibhāvitaṃ.
Iccevamaṭṭhavīsatividhānipi ¶ vicakkhaṇo;
Rūpāni lakkhaṇādīhi, vibhāveyya yathākkamaṃ.
Kharatā pathavīdhātu, sāyaṃ kakkhaḷalakkhaṇā;
Kalāpādhiṭṭhānarasā, paṭiggāhoti gayhati.
Ābandhanamāpodhātu, sā paggharaṇalakkhaṇā;
Kalāpābandhanarasā, saṅgahattena gayhati.
Tejanattaṃ ¶ tejodhātu, sāyamuṇhattalakkhaṇā;
Pācanarasā maddavā-nuppādananti gayhati.
Vāyodhātu vāyanattaṃ, sā vitthambhanalakkhaṇā;
Samīraṇarasābhini-hārabhāvena gayhati.
Sabbatthāvinibhuttāpi, asammissitalakkhaṇā;
Taṃtaṃbhāvasamussannasambhāresupalakkhitā.
Aññamaññenupatthaddhā, sesarūpassa nissayā;
Catuddhevaṃ kalāpesu, mahābhūtā pavattare.
Cakkhu sambhāracakkhumhi, sattakkhipaṭalocite;
Kaṇhamaṇḍalamajjhamhi, pasādoti pavuccati.
Yena cakkhupasādena, rūpāni anupassati;
Parittaṃ sukhumaṃ cetaṃ, ūkāsirasamūpamaṃ.
Sotaṃ sotabilassanto,
Tambalomācite tathā;
Aṅgulivedhanākāre,
Pasādoti pavuccati.
Anto ajapadaṭṭhāne, ghānaṃ ghānabile ṭhitaṃ;
Jivhā jivhāya majjhamhi, uppalākārasannibhe.
Iccevaṃ ¶ pana cattāro, taṃtaṃdesavavatthitā;
Kāyappasādo kāyamhi, upādinneti pañcadhā.
Kappāsapaṭalasneha-sannibhā bhūtanissitā;
Pasādā jīvitārakkhā, rūpādiparivāritā.
Dhītā rājakumārāva, kalāpantaravuttino;
Dvārabhūtāva paccekaṃ, pañcaviññāṇavīthiyā.
Rūpādābhighātārahabhūtānaṃ vā yathākkamaṃ;
Daṭṭhukāmanidānādikammabhūtānameva vā.
Pasādalakkhaṇā ¶ rūpā-dāviñjanarasā tathā;
Pañcaviññāṇayugaḷaṃ, dvārabhāvena gayhare.
Rūpaṃ nibhāso bhūtānaṃ, saddo nigghosanaṃ tathā;
Gandhova gandhanaṃ tattha, raso ca rasanīyatā.
Iccevaṃ pana cattāro, gocarā bhūtanissitā;
Bhūtattayañca phoṭṭhabbamāpodhātuvivajjitaṃ.
Saddo aniyato tattha, tadañño sahavuttino;
Taṃtaṃsabhāvabhedena, taṃtaṃdvāropalakkhito.
Pañceva pañcaviññāṇavīthiyā visayā matā;
Cakkhādipaṭihananalakkhaṇāva yathākkamaṃ.
Pañcaviññāṇayugaḷālambabhāvarasā tathā;
Pañcaviññāṇayugaḷaṃ, gocarattena gayhare.
Itthindriyaṃ panitthattamitthibhāvoti bhāsito;
Purisattaṃ tathā bhāvo, purisindriyanāmako.
Taṃ dvayaṃ panupādinnakāye sabbattha labbhati;
Kalāpantarabhinnañca, bhinnasantānavutti ca.
Vase ¶ vatteti liṅgāna-mitthipumbhāvalakkhaṇaṃ;
Itthīti ca purisoti, pakāsanarasaṃ tathā.
Itthīnaṃ purisānañca, liṅgassa ca yathākkamaṃ;
Nimittakuttākappānaṃ, kāraṇattena gayhati.
Sattā maranti nāsena, yassa pāṇanti vuttiyā;
Sajīvamatakāyānaṃ, bhedo yenopalakkhito.
Tadetaṃ kammajātāna-manupālanalakkhaṇaṃ;
Jīvitaṃ jīvanarasaṃ, āyubaddhoti gayhati.
Manodhātuyā ca tathā, manoviññāṇadhātuyā;
Nissayalakkhaṇaṃ vatthu-rūpaṃ hadayasammataṃ.
Samādhānarasaṃ ¶ tāsa-mubbāhattena gayhati;
Yasmiṃ kuppitakālamhi, vikkhittā honti pāṇino.
Kāyo yassānusārena, cittakkhepena khijjati;
Yasmiṃ niruddhe viññāṇa-sotopi ca nirujjhati.
Yaṃ nissāya patiṭṭhāti, paṭisandhi bhavantare;
Tadetaṃ kammasambhūtaṃ, pañcavokārabhūmiyaṃ.
Majjhe hadayakosamhi, aḍḍhapasatalohite;
Bhūtarūpamupādāya, cakkhādi viya vattati.
Kabaḷīkāro āhāro, rūpāharaṇalakkhaṇo;
Kāyānuyāpanaraso, upatthambhoti gayhati.
Ojāya yāya yāpenti, āhārasnehasattiyā;
Pāṇino kāmalokamhi, sāyamevaṃ pavuccati.
Ākāsadhātu rūpānaṃ, pariyosānalakkhaṇā;
Paricchedarasā rūpamariyādoti gayhati.
Salakkhaṇaparicchinnarūpadhammapariggahe ¶ ;
Yogīnamupakārāya, yaṃ desesi dayāparo.
Paricchinnasabhāvānaṃ, kalāpānaṃ yathārahaṃ;
Pariyantānamevesa, tadākāro pavuccati.
Gamanādivacīghosapavattamhi yathākkamaṃ;
Vāyopathavidhātūnaṃ, yo vikāro samatthatā.
Sahajopādinnakānaṃ, kriyāvācāpavattiyā;
Vipphandaghaṭṭanāhetu, cittānuparivattako.
Sa vikāravisesoyaṃ, viññattīti pakāsito;
Viññāpetīti kāyena, vācāya ca vicintitaṃ.
Vāyopathavādhikānaṃ, bhūtānamiti kecana;
Pavuttā tādinā kāya-pariggahasukhāya yā.
Kāyo ¶ yassānubhāvena,
Sahābhogova khāyati;
Yaṃ nirodhā parābhūto,
Seti niccetano yathā.
Loke papañcā vattanti, bahudhā yāya nimmitā;
Kappenti kāyamattānaṃ, bālā yāya ca vañcitā.
Sāyaṃ kāyavacīkamma-dvārabhāvena lakkhitā;
Byāpāraghaṭṭanāhetu-vikārākāralakkhaṇā.
Kāyavācāadhippāya-pakāsanarasā tathā;
Kāyavipphandaghaṭṭana-hetubhāvena gayhati.
Lahutā pana rūpānaṃ, adandhākāralakkhaṇā;
Avitthānarasā salla-hukavuttīti gayhati.
Mudutāpi ¶ ca rūpānaṃ, kakkhaḷābhāvalakkhaṇā;
Kiccāvirujjhanarasā, anukulyanti gayhati.
Kammaññatā ca rūpānaṃ, alaṃkiccassa lakkhaṇā;
Pavattisampattirasā, yoggabhāvoti gayhati.
Sappāyamutumāhāraṃ, laddhā cittamanāmayaṃ;
Lahū mudu ca kammaññaṃ, yadā rūpaṃ pavattati.
Tathā pavattarūpassa, pavattākārabheditaṃ;
Lahutādittayampetaṃ, sahavutti tadā bhave.
Sappāyapaṭivedhāya, paṭipattupakārikā;
Sākārā rūpasampatti, paññattevaṃ mahesinā.
Rūpassopacayo nāma, rūpassācayalakkhaṇo;
Rūpummujjāpanaraso, pāripūrīti gayhati.
Pavattilakkhaṇā rūpa-santatīti pakāsitā;
Anuppabandhanarasā, avicchedoti gayhati.
Rūpamācayarūpena ¶ , jāyaticcuparūpari;
Pekkhatopacāyākārā, jāti gayhati yoginā.
Anuppabandhākārena, jāyatīti samekkhato;
Tadāyaṃ santatākārā, samupaṭṭhāsi cetasi.
Evamābhogabhedena, jātirūpaṃ dvidhā kataṃ;
Atthūpaladdhibhāvena, jāyantaṃ vātha kevalaṃ.
Rūpavivittamokāsaṃ, purakkhattena cīyati;
Abhāvā pana bhāvāya, pavattamiti santati.
Evamākārabhedāpi, sabbākāravarākaro;
Jātirūpaṃ dvidhākāsi, jātirūpavirocano.
Jaratā ¶ kālaharaṇaṃ, rūpānaṃ pākalakkhaṇā;
Navatāpāyanarasā, purāṇattanti gayhati.
Antimakkhaṇasampatti, paribhijjanalakkhaṇā;
Aniccatā haraṇarasā, khayabhāvena gayhati.
Iti lakkhaṇarūpaṃ tu, tividhaṃ bhinnakālikaṃ;
Sabhāvarūpadhammesu, taṃtaṃkālopalakkhitaṃ.
Yena lakkhīyati rūpaṃ, bhinnākāraṃ khaṇe khaṇe;
Vipassanānayatthāya, tamiccāha tathāgato.
Iccevaṃ saparicchedā, savikārā salakkhaṇā;
Akicchā paṭivedhāya, dayāpannena tādinā.
Rūpadhammā sabhāvena, vijjamānāti bhāsitā;
Ajjhattikādibhedena, bahudhā bhijjare kathaṃ;
Dvārabhūtā pavattenti, cittamattāti kappitaṃ;
Rūpamajjhattikaṃ tasmā, pasādā bāhiraṃparaṃ.
Vaṇṇo ¶ gandho rasojā ca, bhūtarūpañca bhāsitaṃ;
Avinibbhogarūpaṃ tu, vinibbhogaṃ panetaraṃ.
Sattaviññāṇadhātūnaṃ, nissayattā yathārahaṃ;
Pasādā hadayañceva, vatthunā vatthu desitaṃ.
Pañcaviññāṇupādinna-liṅgādi ca pavattito;
Pasādā jīvitaṃ bhāvā, cendriyaṃ nendriyaṃparaṃ.
Pañcaviññāṇakammānaṃ, pavattimukhabhāvato;
Dvāraṃ pasādaviññatti-paramadvāramīritaṃ.
Paṭihaññantaññamaññaṃ, pasādavisayā pana;
Tasmā sappaṭighaṃ nāma, rūpamappaṭighaṃparaṃ.
Dvārālambaṇabhāvena ¶ , sabhāveneva pākaṭā;
Te evoḷārikaṃ tasmā, sesaṃ sukhumamīritaṃ.
Oḷārikasabhāvena, pariggahasukhā tahiṃ;
Te eva santikerūpaṃ, dūrerūpaṃ panetaraṃ.
Taṇhādiṭṭhīhupetena, kammunādinnabhāvato;
Kammajātamupādinnaṃ, anupādinnakaṃparaṃ.
Cakkhunā dissamānattā, sanidassananāmakaṃ;
Rūpameva tato sesa-manidassanamabravuṃ.
Sanidassanarūpañca, rūpaṃ sappaṭighaṃ tathā;
Anidassanamaññaṃ tu, thūlaṃ sappaṭighaṃ mataṃ.
Anidassanarūpañca, sesaṃ appaṭighaṃ tathā;
Rūpaṃ tividhamiccevaṃ, vibhajanti vicakkhaṇā.
Appattagocaraggāhirūpaṃ cakkhādikaṃ dvayaṃ;
Sampattaggāhi ghānādi-ttayamaggāhikaṃ rūpaṃ.
Diṭṭhaṃ rūpaṃ sutaṃ saddo, mutaṃ gandhādikattayaṃ;
Viññāṇeneva ñeyyattā, viññātamaparaṃ bhave.
Hadayaṃ ¶ vatthumevettha, dvāraṃ viññattikadvayaṃ;
Pasādā vatthu ca dvāraṃ, aññaṃ tubhayavajjitaṃ.
Bheditvā rūpamiccevaṃ, tasseva puna paṇḍito;
Samuṭṭhānajanakehi, vibhāveyya yathārahaṃ.
Kusalākusalaṃ kamma-matītaṃ kāmikaṃ tathā;
Rūpāvacaramiccevaṃ, pañcavīsatidhā ṭhitaṃ.
Paṭisandhimupādāya, sañjaneti khaṇe khaṇe;
Kāmarūpesu rūpāni, kammajāni yathārahaṃ.
Jāyantaṃ ¶ pañcaviññāṇa-pākāruppavivajjitaṃ;
Bhavaṅgādimupādāya, samuppādeti mānasaṃ.
Sītuṇhotusamaññātā,
Tejodhātu ṭhitikkhaṇe;
Tathevajjhohaṭāhāro,
Kāme kāyappatiṭṭhito.
Ajjhattaṃ pana cattāro, bāhiro tupalabbhati;
Sabbe kāmabhave rūpe, āhāro na samīrito.
Pavatte honti cattāro, kammamevopapattiyaṃ;
Jīvamānassa sabbepi, matassotu siyā na vā.
Kammaṃ cittotumāhāra-miccevaṃ pana paṇḍitā;
Rūpānaṃ janakattena, paccayāti pakāsayuṃ.
Hadayindriyarūpāni, kammajāneva cittajaṃ;
Viññattidvayamīrenti, saddo cittotujo mato.
Cittotukabaḷīkāra-sambhūtā lahutādayo;
Kammacittotukāhāra-jāni sesāni dīpaye.
Jāyamānādirūpānaṃ, sabhāvattā hi kevalaṃ;
Lakkhaṇāni na jāyanti, kehicīti pakāsitaṃ.
Yadijātādayo ¶ tesa-mavassaṃ taṃsabhāvatā;
Tesañca lakkhaṇānanti, anavatthā bhavissati.
Aṭṭhārasa pannarasa, terasa dvādasāti ca;
Kammacittotukāhāra-jāni honti yathākkamaṃ.
Kalāpāni yathāyogaṃ, tāni saṅgayha paṇḍitā;
Nava cha caturo dveti, ekavīsati bhāvayuṃ.
Jīvitañcāvinibbhoga-rūpañca ¶ , sahavuttito;
Saṅgayha cakkhudasakaṃ, cakkhumādāya bhāsitaṃ.
Tathā sotañca ghānañca, jivhaṃ kāyaṃ yathākkamaṃ;
Itthibhāvañca pumbhāvaṃ, vatthumādāya dīpaye.
Avinibbhogarūpena, jīvitanavakaṃ bhave;
Iccevaṃ kammajā nāma, kalāpā navadhā ṭhitā.
Avinibbhogarūpañca, suddhaṭṭhakamudīritaṃ;
Kāyaviññattiyā saddhiṃ, navakanti pavuccati.
Vacīviññattisaddehi, dasakaṃ bhāsitaṃ tathā;
Lahutādekādasakaṃ, lahutādīhi tīhipi.
Kāyaviññattilahutā-dīhi dvādasakaṃ mataṃ;
Vacīviññattilahutā-dīhi terasakaṃ tathā.
Gahetvākārabhedañca, taṃtaṃkālopalakkhitaṃ;
Iti cittasamuṭṭhānā, cha kalāpāti bhāsitā.
Suddhaṭṭhakaṃ tu paṭhamaṃ, saddena navakaṃ mataṃ;
Lahutādekādasakaṃ, lahutādisamāyutaṃ.
Saddena lahutādīhi, tathā dvādasakaṃ bhave;
Kalāpā utusambhūtā, catuddhevaṃ pakāsitā.
Suddhaṭṭhakañca lahutā-dekādasakamiccapi;
Kalāpāhārasambhūtā, duvidhāva vibhāvitā.
Kalāpānaṃ ¶ pariccheda-lakkhaṇattā vicakkhaṇā;
Na kalāpaṅgamiccāhu, ākāsaṃ lakkhaṇāni ca.
Iccevaṃ catusambhūtā, kalāpā ekavīsati;
Sabbe labbhanti ajjhattaṃ, bāhirotusamuṭṭhitā.
Aṭṭhakaṃ ¶ saddanavaka-miti dvedhāva bhāsitā;
Matakāyepi te eva, siyumiccāhu paṇḍitā.
Kāme sabbepi labbhanti, sabhāvānaṃ yathārahaṃ;
Sampuṇṇāyatanānaṃ tu, pavatte catusambhavā.
Dasakāneva sabbāni, kammajāneva jātiyaṃ;
Cakkhusotaghānabhāva-dasakāni na vā siyuṃ.
Vatthukāyadasakāni, sabhāvadasakāni vā;
Gabbhaseyyakasattānaṃ, tato sesāni sambhavā.
Kammaṃ rūpaṃ janetevaṃ,
Mānasaṃ sandhito paraṃ;
Tejodhātu ṭhitippattā,
Āhārajjhohaṭo tathā.
Iccevaṃ catusambhūtā, rūpasantati kāminaṃ;
Dīpajālāva sambandhā, yāvajīvaṃ pavattati.
Āyuno vātha kammassa, khayenobhinnameva vā;
Aññena vā marantāna-mupacchedakakammunā.
Sattarasacittakkhaṇamāyu rūpānamīritaṃ;
Sattarasamacittassa, cuticittoparī tato.
Ṭhitikālamupādāya, kammajaṃ na paraṃ bhave;
Tato bhijjatupādinnaṃ, cittajāhārajaṃ tato.
Iccevaṃ matasattānaṃ, punadeva bhavantare;
Paṭisandhimupādāya, tathā rūpaṃ pavattati.
Ghānajivhākāyabhāvadasakāhārajaṃ ¶ pana;
Rūpaṃ rūpabhave natthi, paṭisandhipavattiyaṃ.
Tattha ¶ gandharasojā ca, na labbhantīti kecana;
Kalāpā ca gaṇetabbā, tatthetaṃ rūpavajjitā.
Ṭhitikkhaṇañca cittassa, te eva paṭisedhayuṃ;
Cittabhaṅgakkhaṇe rūpa-samuppattiñca vārayuṃ.
Cakkhusotavatthusaddacittajampi asaññisu;
Arūpe pana rūpāni, sabbathāpi na labbhare.
Itthaṃ panettha vimalena vibhāvanatthaṃ,
Dhammaṃ sudhammamupagamma surādhivāsaṃ;
Rūpaṃ arūpasavibhāgasalakkhaṇaṃ taṃ,
Vuttaṃ pavuttamabhidhammanaye mayāpi.
Rūpavibhāgamimaṃ suvibhattaṃ, rūpayato pana cetasi niccaṃ;
Rūpasamiddhajineritadhamme, rūpavatī abhivaḍḍhati paññā.
Iti nāmarūpaparicchede rūpavibhāgo nāma
Chaṭṭho paricchedo.