📜

२. निद्देसवण्णना

१. पठमनयो सङ्गहासङ्गहपदवण्णना

१. खन्धपदवण्णना

६. इदानि ¶ पञ्चक्खन्धादिवसेन निक्खित्तमातिकं ‘सङ्गहो असङ्गहो’तिआदीहि नयमातिकापदेहि सद्धिं योजेत्वा दस्सेतुं रूपक्खन्धो कतिहि खन्धेहीतिआदिना ¶ नयेन निद्देसवारो आरद्धो. तत्थ यस्मा ‘‘सङ्गहो असङ्गहोतिआदिकाय नयमातिकाय ‘‘तीहि सङ्गहो, तीहि असङ्गहो’’ति नयमुखमातिका ठपिता, तस्मा रूपक्खन्धादीनं सङ्गहं दस्सेतुं कतिहि खन्धेहि कतिहायतनेहि कतिहि धातूहीति तीणि खन्धायतनधातुपदानेव उद्धटानि. ‘चत्तारि सच्चानी’तिआदीसु एकम्पि न परामट्ठं. यस्मा च ‘‘सभागो विसभागो’’ति एवं लक्खणमातिका ठपिता, तस्मा इमस्स पञ्हस्स विस्सज्जने रूपक्खन्धो एकेन खन्धेनातिआदि वुत्तं. सभागा हि तस्स एते खन्धादयोति. तत्थ एकेन खन्धेनाति रूपक्खन्धेनेव. यञ्हि किञ्चि रूपं रूपक्खन्धसभागत्ता रूपक्खन्धोत्वेव सङ्गहं गच्छतीति रूपक्खन्धेनेव गणितं, तं रूपक्खन्धेनेव परिच्छिन्नं. एकादसहायतनेहीति मनायतनवज्जेहि. सब्बोपि हि रूपक्खन्धो दसायतनानि धम्मायतनेकदेसो च होति, तस्मा एकादसहायतनेहि गणितो ¶ , परिच्छिन्नो. एकादसहि धातूहीति सत्तविञ्ञाणधातुवज्जाहि एकादसहि एतासु हि अपरियापन्नं रूपं नाम नत्थि.

असङ्गहनयनिद्देसे कतिहि असङ्गहितोति सङ्खेपेनेव पुच्छा कता. विस्सज्जने पनस्स यस्मा रूपक्खन्धस्स विसभागा चत्तारो अरूपक्खन्धा, एकं मनायतनं, सत्त विञ्ञाणधातुयो; तस्मा चतूहि खन्धेहीतिआदि वुत्तं. इमिना नयेन सब्बपदेसु सङ्गहासङ्गहो वेदितब्बो. इमस्मिं पन खन्धनिद्देसे – ‘‘रूपक्खन्धो कतिहि खन्धेही’’तिआदिम्हि ताव एकमूलके सङ्गहनये सरूपेनेव दस्सिता पञ्च पुच्छा, पञ्च विस्सज्जनानि. असङ्गहनये सङ्खेपेन दस्सिता पञ्च पुच्छा, पञ्च विस्सज्जनानि. इमिना उपायेन दुकमूलकादीसुपि पुच्छाविस्सज्जनानि ¶ वेदितब्बानि. रूपक्खन्धमूलकायेव चेत्थ दुकतिकचतुक्का दस्सिता. पञ्चके पन ‘‘रूपक्खन्धो ¶ च…पे… विञ्ञाणक्खन्धो चा’’ति एवं भेदतो च, ‘‘पञ्चक्खन्धा कतिहि खन्धेही’’ति एवं अभेदतो चाति द्विधा पुच्छाविस्सज्जनानि कतानि. एवं पाळिनयो वेदितब्बोति.

२. आयतनपदादिवण्णना

२२. आयतनपदनिद्देसादीसु आयतनपदनिद्देसे ताव चक्खायतनं एकेन खन्धेनाति एकेन रूपक्खन्धेनेव, एकेन चक्खायतनेनेव एकाय चक्खुधातुयाव सङ्गहितन्ति वेदितब्बं. सोतायतनादीसुपि इमिनाव नयेन सङ्गहासङ्गहो वेदितब्बो. असङ्खतं खन्धतो ठपेत्वाति एत्थ पन यस्मा असङ्खतं धम्मायतनं नाम निब्बानं, तञ्च खन्धसङ्गहं न गच्छति; तस्मा ‘खन्धतो ठपेत्वा’ति वुत्तं. चतूहि खन्धेहीति रूपवेदनासञ्ञासङ्खारक्खन्धेहि. निब्बानवज्जञ्हि धम्मायतनं एतेहि सङ्गहितं. विञ्ञाणक्खन्धेन पन ठपेत्वा धम्मायतनधम्मधातुयो सेसायतनधातूहि च तं न सङ्गय्हति. तेन वुत्तं – ‘‘एकेन खन्धेन, एकादसहायतनेहि, सत्तरसहि धातूहि असङ्गहित’’न्ति. यथा च ते हेट्ठा रूपक्खन्धमूलका, एवमिधापि चक्खायतनमूलकाव नया वेदितब्बा. दुकमत्तमेव पन पाळियं दस्सेत्वा ‘‘द्वादसायतनानी’’ति अभेदतोव पुच्छाविस्सज्जनं कतं. धातुनिद्देसेपि एसेव नयो.

४०. सच्चनिद्देसे ¶ – सब्बेपि दुकतिकचतुक्का पाळियं दस्सिता. यस्मा च दुकतिकेसु समुदयसच्चसदिसमेव मग्गसच्चेपि विस्सज्जनं, तस्मा तं समुदयानन्तरं वुत्तं.

५०. इन्द्रियनिद्देसे – जीवितिन्द्रियं द्वीहि खन्धेहीति रूपजीवितिन्द्रियं रूपक्खन्धेन, अरूपजीवितिन्द्रियं ¶ सङ्खारक्खन्धेन सङ्गहितं. सेसं वुत्तनयानुसारेनेव वेदितब्बं. पाळिववत्थानं पनेत्थ आयतनधातुनिद्देससदिसमेव.

६. पटिच्चसमुप्पादवण्णना

६१. पटिच्चसमुप्पादनिद्देसे – ‘‘अविज्जा कतिहि खन्धेही’’ति पुच्छं अनारभित्वा अविज्जा एकेन खन्धेनाति एवं विस्सज्जनमेव दस्सितं. तत्थ सङ्खारपच्चया विञ्ञाणन्ति पटिसन्धियं पवत्ते च सब्बम्पि विपाकविञ्ञाणं. तेनेवाह ¶ – ‘‘सत्तहि धातूहि सङ्गहित’’न्ति. नामरूपम्पि पटिसन्धिपवत्तिवसेनेव वेदितब्बं. तेनेवेत्थ सद्दायतनम्पि सङ्गहेत्वा एकादसहायतनेहि सङ्गहो दस्सितो. फस्सादीसु खन्धभेदो वेदितब्बो. अञ्ञेनेव हि एकेन खन्धेन फस्सो सङ्गहितो, अञ्ञेन वेदना, तण्हाउपादानकम्मभवा पन सङ्खारक्खन्धेनेव सङ्गहिता. भवपदञ्चेत्थ कम्मभवादीनं वसेन एकादसधा विभत्तं. तत्थ कम्मभवो फस्सादीहि सदिसविसज्जनत्ता तेहि सद्धिं एकतो दस्सितो. उपपत्तिभवकामभवसञ्ञाभवपञ्चवोकारभवा अञ्ञमञ्ञसदिसविस्सज्जनत्ता एकतो दस्सिता. यस्मा चेते उपादिन्नकधम्माव तस्मा ‘‘एकादसहायतनेहि सत्तरसहि धातूही’’ति वुत्तं. सद्दायतनञ्हि अनुपादिन्नं, तं एत्थ न गहितं.

६८. रूपभवनिद्देसे – पञ्चहायतनेहीति चक्खुसोतमनरूपधम्मायतनेहि. अट्ठहि धातूहीति चक्खुसोतचक्खुविञ्ञाणसोतविञ्ञाणरूपधम्ममनोधातुमनोविञ्ञाणधातूहि. अरूपभवादयोपि तयो सदिसविस्सज्जनत्ताव एकतो दस्सिता. तथा असञ्ञाभवएकवोकारभवा. तत्थ द्वीहायतनेहीति रूपायतनधम्मायतनेहि. धातूसुपि एसेव नयो. एकतलवासिकानञ्हि सेसब्रह्मानं चक्खुसब्भावतो तस्सारम्मणत्ता तत्थ रूपायतनं उद्धटं.

७१. जाति द्वीहि खन्धेहीति रूपजाति रूपक्खन्धेन, अरूपजाति सङ्खारक्खन्धेन. जरामरणेसुपि ¶ एसेव नयो. सोकादीसुपि ¶ एकेन खन्धेनाति सोकदुक्खदोमनस्सानि वेदनाक्खन्धेन, परिदेवो रूपक्खन्धेन, उपायासादयो सङ्खारक्खन्धेनाति एवं खन्धविसेसो वेदितब्बो.

७३. इद्धिपादो द्वीहीति सङ्खारविञ्ञाणक्खन्धेहि, मनायतनधम्मायतनेहि, धम्मधातुमनोविञ्ञाणधातूहि च. झानं द्वीहीति वेदनाक्खन्धसङ्खारक्खन्धेहि. अप्पमञ्ञादयो सदिसविस्सज्जनत्ता एकतो निद्दिट्ठा. चित्तं पन चेतनानन्तरं निक्खित्तम्पि असदिसविस्सज्जनत्ता पच्छा गहितं. तत्थ अप्पमञ्ञादीसु एकेन खन्धेनाति वेदना वेदनाक्खन्धेन, सञ्ञा सञ्ञाक्खन्धेन, सेसा सङ्खारक्खन्धेन सङ्गहिताति एवं खन्धविसेसो वेदितब्बो.

७. तिकपदवण्णना

७७. एवं ¶ अब्भन्तरमातिकाय सङ्गहं दस्सेत्वा इदानि बाहिरमातिकाय सङ्गहं दस्सेतुं कुसला धम्मातिआदि आरद्धं. तत्थ वेदनात्तिके तीहि धातूहीति कायविञ्ञाणमनोविञ्ञाणधम्मधातूहि. सत्तहि धातूहीति चक्खुसोतघानजिव्हाविञ्ञाणधातूहि चेव मनोधातुधम्मधातुमनोविञ्ञाणधातूहि च. विपाकत्तिके अट्ठहि धातूहीति कायविञ्ञाणधातुया सद्धिं ताहियेव. विपाकधम्मधम्मा पन संकिलिट्ठसंकिलेसिकेहि सद्धिं सदिसविस्सज्जनत्ता एकतो गहिता. यथा चेते, एवं सब्बतिकदुकपदेसु यं यं पदं येन येन पदेन सद्धिं सदिसविस्सज्जनं होति, तं तं उप्पटिपाटियापि तेन तेन सद्धिं गहेत्वा विस्सज्जितं. तत्थ वुत्तानुसारेनेव सङ्गहासङ्गहनयो वेदितब्बोति.

सङ्गहासङ्गहपदवण्णना.

२. दुतियनयो सङ्गहितेनअसङ्गहितपदवण्णना

१७१. इदानि ¶ सङ्गहितेन असङ्गहितपदं भाजेतुं चक्खायतनेनातिआदि आरद्धं. तत्रिदं ¶ लक्खणं – इमस्मिञ्हि वारे यं खन्धपदेन सङ्गहितं हुत्वा आयतनधातुपदेहि असङ्गहितं, खन्धायतनपदेहि वा सङ्गहितं हुत्वा धातुपदेन असङ्गहितं, तस्स खन्धादीहि असङ्गहं पुच्छित्वा विस्सज्जनं कतं. तं पन रूपक्खन्धादीसु न युज्जति. रूपक्खन्धेन हि रूपक्खन्धोव सङ्गहितो. सो च अड्ढेकादसहि आयतनधातूहि असङ्गहितो नाम नत्थि. वेदनाक्खन्धेन च वेदनाक्खन्धोव सङ्गहितो. सोपि धम्मायतनधम्मधातूहि असङ्गहितो नाम नत्थि. एवं असङ्गहितताय अभावतो एतानि अञ्ञानि च एवरूपानि मनायतनधम्मायतनादीनि पदानि इमस्मिं वारे न गहितानि. यानि पन पदानि रूपेकदेसं अरूपेन असम्मिस्सं, विञ्ञाणेकदेसञ्च अञ्ञेन असम्मिस्सं दीपेन्ति, तानि इध गहितानि. परियोसाने च –

‘‘दसायतना ¶ सत्तरस धातुयो,

सत्तिन्द्रिया असञ्ञाभवो एकवोकारभवो;

परिदेवो सनिदस्सनसप्पटिघं,

अनिदस्सनं पुनदेव सप्पटिघं उपादा’’ति.

एवं उद्दानगाथाय दस्सितानेव. तस्मा तेसं वसेनेव सङ्गहासङ्गहो वेदितब्बो. पञ्हवसेन हि इमस्मिं वारे आयतनधातुवसेनेव सदिसविस्सज्जने वीसति धम्मे समोधानेत्वा एको पञ्हो कतो, सत्त विञ्ञाणधातुयो समोधानेत्वा एको, सत्तिन्द्रियानि समोधानेत्वा एको, द्वे भवे समोधानेत्वा एको, परिदेवेन च सनिदस्सनसप्पटिघेहि च एको, अनिदस्सनसप्पटिघेहि एको, सनिदस्सनेहि एको, सप्पटिघेहि च उपादाधम्मेहि च एकोति अट्ठ पञ्हा कता. तेसु खन्धादिविभागो ¶ एवं वेदितब्बो सेय्यथिदं – पठमपञ्हे ताव चतूहि खन्धेहीति अरूपक्खन्धेहि, द्वीहायतनेहीति चक्खायतनादीसु एकेकेन सद्धिं मनायतनेन, अट्ठहि धातूहीति चक्खुधातुआदीसु एकेकाय सद्धिं सत्तहि विञ्ञाणधातूहि.

तत्रायं नयो – चक्खायतनेन हि खन्धसङ्गहेन रूपक्खन्धो सङ्गहितो. तस्मिं सङ्गहिते रूपक्खन्धे आयतनसङ्गहेन चक्खायतनमेवेकं सङ्गहितं. सेसानि दस आयतनानि असङ्गहितानि. धातुसङ्गहेनपि तेन चक्खुधातुयेवेका सङ्गहिता. सेसा दस धातुयो असङ्गहिता. इति यानि तेन असङ्गहितानि दसायतनानि, तानि चक्खायतनमनायतनेहि द्वीहि ¶ असङ्गहितानि. यापि तेन असङ्गहिता दस धातुयो, ता चक्खुधातुया चेव सत्तहि च विञ्ञाणधातूहि असङ्गहिताति. रूपायतनादीसुपि एसेव नयो.

१७२. दुतियपञ्हे – यस्मा याय कायचि विञ्ञाणधातुया सङ्गहितो विञ्ञाणक्खन्धो मनायतनेन असङ्गहितो नाम नत्थि, तस्मा आयतनसङ्गहेन सङ्गहिताति वुत्तं. एत्थ पन चतूहि खन्धेहीति रूपादीहि चतूहि. एकादसहायतनेहीति मनायतनवज्जेहि. द्वादसहि धातूहीति यथानुरूपा छ विञ्ञाणधातुयो अपनेत्वा सेसाहि द्वादसहि. चक्खुविञ्ञाणधातुया हि चक्खुविञ्ञाणधातुयेव सङ्गहिता, इतरा असङ्गहिता. सोतविञ्ञाणधातुआदीसुपि एसेव नयो.

१७३. ततियपञ्हे ¶ – चक्खुन्द्रियादीनं विस्सज्जनं चक्खायतनादिसदिसमेव. इत्थिन्द्रियपुरिसिन्द्रियेसु पन धम्मायतनेन सद्धिं द्वे आयतनानि, धम्मधातुया च सद्धिं अट्ठ धातुयो वेदितब्बा.

१७४. चतुत्थपञ्हे – तीहायतनेहीति रूपायतनधम्मायतनमनायतनेहि. तेसु हि भवेसु रूपायतनधम्मायतनवसेन द्वेव आयतनानि तेहि सङ्गहितानि ¶ . सेसानि नव रूपायतनानि तेहेव च द्वीहि, मनायतनेन चाति तीहि असङ्गहितानि नाम होन्ति. नवहि धातूहीति रूपधातुधम्मधातूहि सद्धिं सत्तहि विञ्ञाणधातूहि.

१७५. पञ्चमपञ्हे – द्वीहायतनेहीति पठमपदं सन्धाय सद्दायतनमनायतनेहि. दुतियपदं सन्धाय रूपायतनमनायतनेहि. धातुयोपि तेसंयेव एकेकेन सद्धिं सत्त विञ्ञाणधातुयो वेदितब्बा.

१७६. छट्ठपञ्हे – दसहायतनेहीति रूपायतनधम्मायतनवज्जेहि. सोळसहि धातूहीति रूपधातुधम्मधातुवज्जेहेव. कथं? अनिदस्सनसप्पटिघा हि धम्मा नाम नव ओळारिकायतनानि. तेहि खन्धसङ्गहेन सङ्गहिते रूपक्खन्धे, आयतनसङ्गहेन तानेव नवायतनानि सङ्गहितानि. रूपायतनधम्मायतनानि असङ्गहितानि. धातुसङ्गहेनपि ता एव नव धातुयो सङ्गहिता. रूपधातुधम्मधातुयो असङ्गहिता. इति यानि तेहि असङ्गहितानि द्वे आयतनानि ¶ , तानि रूपायतनवज्जेहि नवहि ओळारिकायतनेहि, मनायतनेन चाति दसहि असङ्गहितानि. यापि तेहि असङ्गहिता द्वे धातुयो, ता रूपधातुवज्जाहि नवहि ओळारिकधातूहि, सत्तहि च विञ्ञाणधातूहीति सोळसहि असङ्गहिताति वेदितब्बा.

१७७. सत्तमपञ्हे – द्वीहायतनेहीति रूपायतनमनायतनेहि. अट्ठहि धातूहीति रूपधातुया सद्धिं सत्तहि विञ्ञाणधातूहि.

१७८. अट्ठमपञ्हे – एकादसहायतनेहीति सप्पटिघधम्मे सन्धाय धम्मायतनवज्जेहि, उपादाधम्मे सन्धाय फोट्ठब्बायतनवज्जेहि. धातूसुपि एसेव नयो. अत्थयोजना पनेत्थ हेट्ठा वुत्तनयेनेव वेदितब्बाति.

सङ्गहितेनअसङ्गहितपदवण्णना.

३. ततियनयो असङ्गहितेनसङ्गहितपदवण्णना

१७९. इदानि ¶ ¶ असङ्गहितेनसङ्गहितपदं भाजेतुं वेदनाक्खन्धेनातिआदि आरद्धं. तत्रिदं लक्खणं – इमस्मिञ्हि वारे यं खन्धपदेन असङ्गहितं हुत्वा आयतनधातुपदेहि सङ्गहितं, तस्स खन्धादीहि सङ्गहं पुच्छित्वा विस्सज्जनं कतं. तं पन रूपक्खन्धविञ्ञाणक्खन्धचक्खायतनादीसु न युज्जति. रूपक्खन्धेन हि चत्तारो खन्धा खन्धसङ्गहेन असङ्गहिता. तेसु तेन एकधम्मोपि आयतनधातुसङ्गहेन सङ्गहितो नाम नत्थि. ननु च वेदनादयो धम्मायतनेन सङ्गहिताति? सङ्गहिता. न पन रूपक्खन्धोव धम्मायतनं, रूपक्खन्धतो हि सुखुमरूपमत्तं धम्मायतनं भजति. तस्मा ये धम्मायतनेन सङ्गहिता, न ते रूपक्खन्धेन सङ्गहिता नाम. विञ्ञाणक्खन्धेनपि इतरे चत्तारो खन्धा असङ्गहिता. तेसु तेन एकोपि आयतनधातुसङ्गहेन सङ्गहितो नाम नत्थि. एवं सङ्गहितताय अभावतो एतानि अञ्ञानि च एवरूपानि चक्खायतनादीनि पदानि इमस्मिं वारे न गहितानि. यानि पन पदानि ¶ विञ्ञाणेन वा ओळारिकरूपेन वा असम्मिस्सं धम्मायतनेकदेसं दीपेन्ति, तानि इध गहितानि. तेसं इदमुद्दानं –

‘‘तयो खन्धा तथा सच्चा, इन्द्रियानि च सोळस;

पदानि पच्चयाकारे, चुद्दसूपरि चुद्दस.

‘‘समतिंस पदा होन्ति, गोच्छकेसु दसस्वथ;

दुवे चूळन्तरदुका, अट्ठ होन्ति महन्तरा’’ति.

एतेसु पन पदेसु सदिसविस्सज्जनानि पदानि एकतो कत्वा सब्बेपि द्वादस पञ्हा वुत्ता. तेसु एवं खन्धविभागो वेदितब्बो. आयतनधातूसु पन भेदो नत्थि. तत्थ पठमपञ्हे ताव – तीहि खन्धेहीति रूपसञ्ञासङ्खारक्खन्धेहि. आयतनधातुयो पन धम्मायतनधम्मधातुवसेन वेदितब्बा.

तत्रायं नयो – वेदनाक्खन्धेन हि निब्बानञ्च सुखुमरूपसञ्ञासङ्खारा ¶ च खन्धसङ्गहेन असङ्गहिता हुत्वा आयतनधातुसङ्गहेन सङ्गहिता. तेसु निब्बानं खन्धसङ्गहं न गच्छति, सेसा रूपसञ्ञासङ्खारक्खन्धेहि सङ्गहं गच्छन्ति. आयतनधातुसङ्गहं पन निब्बानम्पि गच्छतेव. तेन वुत्तं ¶ – ‘‘असङ्खतं खन्धतो ठपेत्वा तीहि खन्धेहि, एकेनायतनेन, एकाय धातुया सङ्गहिता’’ति. सञ्ञाक्खन्धपक्खे पनेत्थ सञ्ञं अपनेत्वा वेदनाय सद्धिं तयो खन्धा सङ्खारादीसु सङ्खारक्खन्धं अपनेत्वा रूपवेदनासञ्ञावसेन तयो खन्धा वेदितब्बा.

१८०. दुतिये – चतूहि खन्धेहीति विञ्ञाणवज्जेहि. ते हि निरोधेन खन्धसङ्गहेन असङ्गहिता हुत्वा आयतनधातुसङ्गहेन सङ्गहिता.

१८१. ततिये – द्वीहीति वेदनासञ्ञाक्खन्धेहि. रूपारूपजीवितिन्द्रियेन हि वेदनासञ्ञाविञ्ञाणक्खन्धा च खन्धसङ्गहेन असङ्गहिता. तेसु पन वेदनासञ्ञाव आयतनधातुसङ्गहेन सङ्गहिता. तेन वुत्तं – ‘‘वेदनासञ्ञाक्खन्धेही’’ति. इमिना उपायेन सब्बत्थ खन्धभेदो वेदितब्बो. इतो परञ्हि खन्धानं नाममत्तमेव वक्खाम.

१८२. चतुत्थे ¶ – तीहि खन्धेहीति इत्थिन्द्रियपुरिसिन्द्रियेसु वेदनासञ्ञासङ्खारेहि, वेदनापञ्चके रूपसञ्ञासङ्खारेहि; सद्धिन्द्रियादीसु फस्सपरियोसानेसु रूपवेदनासञ्ञाक्खन्धेहि. वेदनाय वेदनाक्खन्धसदिसोव तण्हुपादानकम्मभवेसु सङ्खारक्खन्धसदिसोव विनिच्छयो.

१८३. पञ्चमे – जातिजरामरणेसु जीवितिन्द्रियसदिसोव. झानेन पन निब्बानं सुखुमरूपं सञ्ञा च खन्धसङ्गहेन असङ्गहिता हुत्वा आयतनधातुसङ्गहेन सङ्गहिता. तस्मा तं सन्धाय रूपक्खन्धसञ्ञाक्खन्धानं वसेन द्वे खन्धा वेदितब्बा.

१८४. छट्ठे – सोकादित्तये वेदनाय सदिसो. उपायासादीसु सङ्खारसदिसो. पुन वेदनाय वेदनाक्खन्धसदिसो, सञ्ञाय सञ्ञाक्खन्धसदिसो, चेतनादीसु सङ्खारक्खन्धसदिसो ¶ विनिच्छयो. इमिना उपायेन सत्तमपञ्हादीसुपि सङ्गहासङ्गहो वेदितब्बोति.

असङ्गहितेनसङ्गहितपदवण्णना.

४. चतुत्थनयो सङ्गहितेनसङ्गहितपदवण्णना

१९१. इदानि ¶ सङ्गहितेनसङ्गहितपदं भाजेतुं समुदयसच्चेनातिआदि आरद्धं. तत्थ यं खन्धादीहि सङ्गहितेन खन्धादिवसेन सङ्गहितं, पुन तस्सेव खन्धादीहि सङ्गहं पुच्छित्वा विस्सज्जनं कतं. तं खन्धायतनधातूसु एकम्पि सकलकोट्ठासं गहेत्वा ठितपदेसु न युज्जति. सकलेन हि खन्धादिपदेन अञ्ञं खन्धादिवसेन सङ्गहितं नाम नत्थि, यं अत्तनो सङ्गाहकं सङ्गण्हित्वा पुन तेनेव सङ्गहं गच्छेय्य. तस्मा तथारूपानि पदानि इमस्मिं वारे न गहितानि. यानि पन पदानि सङ्खारेकदेसं वा अञ्ञेन असम्मिस्सं दीपेन्ति – वेदनेकदेसं वा सुखुमरूपं वा सद्देकदेसं वा, तानि इध गहितानि. तेसं इदमुद्दानं –

‘‘द्वे सच्चा पन्नरसिन्द्रिया, एकादस पटिच्चपदा;

उद्धं पुन एकादस, गोच्छकपदमेत्थ तिंसविध’’न्ति.

पञ्हा ¶ पनेत्थ द्वेयेव होन्ति. तत्थ यं पुच्छाय उद्धटं पदं, तदेव येहि धम्मेहि खन्धादिवसेन सङ्गहितं, ते धम्मे सन्धाय सब्बत्थ एकेन खन्धेनातिआदि वुत्तं. तत्रायं नयो – समुदयसच्चेन हि तण्हावज्जा सेसा सङ्खारा खन्धादिसङ्गहेन सङ्गहिता. पुन तेहि तण्हाव सङ्गहिता. सा ¶ तण्हा पुन सङ्खारेहेव खन्धादिसङ्गहेन सङ्गहिताति. एसेव नयो सब्बत्थ. अरूपधम्मपुच्छासु पनेत्थ सङ्खारक्खन्धो वा वेदनाक्खन्धो वा एको खन्धो नाम. रूपधम्मपुच्छासु रूपक्खन्धो. परिदेवपुच्छाय सद्दायतनं एकं आयतनं नाम. सद्दधातु एका धातु नाम, सेसट्ठानेसु धम्मायतनधम्मधातुवसेनेव अत्थो वेदितब्बोति.

सङ्गहितेनसङ्गहितपदवण्णना.

५. पञ्चमनयो असङ्गहितेनअसङ्गहितपदवण्णना

१९३. इदानि असङ्गहितेन असङ्गहितपदं भाजेतुं रूपक्खन्धेनातिआदि आरद्धं. तत्थ यं खन्धादीहि असङ्गहितेन खन्धादिवसेन असङ्गहितं, पुन तस्सेव खन्धादीहि असङ्गहं पुच्छित्वा विस्सज्जनं कतं. तं पञ्चक्खन्धग्गाहकेसु दुक्खसच्चादीसु ¶ विञ्ञाणेन सद्धिं सुखुमरूपग्गाहकेसु अनिदस्सनअप्पटिघादीसु च पदेसु न युज्जति. तादिसेन हि पदेन निब्बानं खन्धसङ्गहमत्तं न गच्छेय्य. सेसा खन्धादीहि असङ्गहितधम्मा नाम नत्थि. तस्मा तथारूपानि पदानि इमस्मिं वारे न गहितानि. यानि पन पञ्चक्खन्धे विञ्ञाणञ्च सुखुमरूपेन सद्धिं एकतो न दीपेन्ति, तानि इध गहितानि. तेसं इदमुद्दानं –

‘‘सब्बे खन्धा तथायतनधातुयो सच्चतो तयो;

इन्द्रियानिपि सब्बानि, तेवीसति पटिच्चतो.

‘‘परतो सोळस पदा, तेचत्तालीसकं तिके;

गोच्छके सत्तति द्वे च, सत्त चूळन्तरे पदा.

‘‘महन्तरे ¶ पदा वुत्ता, अट्ठारस ततो परं;

अट्ठारसेव ञातब्बा, सेसा इध न भासिता’’ति.

पञ्हा पनेत्थ सदिसविस्सज्जनानं वसेन समोधानेत्वा कतिहि सद्धिं सब्बेपि चतुत्तिंस होन्ति. तत्थ यं ¶ पुच्छाय उद्धटं पदं, तदेव येहि खन्धादीहि असङ्गहितं, ते धम्मे सन्धाय एकेन खन्धेनातिआदि वुत्तं.

तत्रायं नयो – रूपक्खन्धेन हि चत्तारो खन्धा निब्बानञ्च खन्धसङ्गहेन असङ्गहिता. आयतनधातुसङ्गहेन पन ठपेत्वा विञ्ञाणं अवसेसा सङ्गहिताति विञ्ञाणमेव तीहिपि खन्धसङ्गहादीहि असङ्गहितं नाम. पुन तेन विञ्ञाणेन सद्धिं निब्बानेन चत्तारो खन्धा खन्धादिसङ्गहेन असङ्गहिता. ते सब्बेपि पुन विञ्ञाणेनेव खन्धादिसङ्गहेन असङ्गहिताति एकेन खन्धेन, एकेनायतनेन, सत्तहि धातूहि असङ्गहिता नाम होन्ति. अथ वा – यदेतं रूपक्खन्धेन विञ्ञाणमेव तीहि खन्धादिसङ्गहेहि असङ्गहितं, तेहिपि विञ्ञाणधम्मेहि ते रूपधम्माव तीहि सङ्गहेहि असङ्गहिता. पुन ते रूपधम्मा विञ्ञाणेनेव तीहि सङ्गहेहि असङ्गहिता. विञ्ञाणञ्च खन्धतो एको विञ्ञाणक्खन्धो होति, आयतनतो एकं मनायतनं, धातुतो सत्त विञ्ञाणधातुयो. तस्मा ‘‘एकेन खन्धेना’’तिआदि वुत्तं. इमिना उपायेन सब्बत्थ यं पुच्छाय उद्धटं पदं, तदेव येहि धम्मेहि खन्धादिवसेन असङ्गहितं, तेसं धम्मानं वसेन खन्धादयो वेदितब्बा. तत्थ दुतियपञ्हे ताव – रूपविञ्ञाणानं वसेन ¶ वेदितब्बा. वेदनादयो हि रूपविञ्ञाणेहेव खन्धादिसङ्गहेन असङ्गहिता. ते च द्वे खन्धा एकादसायतनानि सत्तरस धातुयो होन्ति.

१९५. ततियपञ्हे – विञ्ञाणं रूपादीहि चतूहि असङ्गहितन्ति तेसं वसेन खन्धादयो वेदितब्बा.

१९६. चतुत्थपञ्हे – चक्खायतनं वेदनादीहि चतूहीति इमिना नयेन सब्बत्थ खन्धादयो वेदितब्बा. परियोसाने – रूपञ्च धम्मायतनन्ति उद्दानगाथाय दस्सितधम्मायेव अञ्ञेनाकारेन सङ्खिपित्वा दस्सिताति.

असङ्गहितेनअसङ्गहितपदवण्णना.

६. छट्ठनयो सम्पयोगविप्पयोगपदवण्णना

२२८. इदानि ¶ ¶ सम्पयोगविप्पयोगपदं भाजेतुं रूपक्खन्धोतिआदि आरद्धं. तत्थ यं लब्भति यञ्च न लब्भति तं सब्बं पुच्छाय गहितं. विस्सज्जने पन यं न लब्भति, तं नत्थीति पटिक्खित्तं. चतूहि सम्पयोगो, चतूहि विप्पयोगो; सभागो विसभागोति हि वचनतो चतूहि अरूपक्खन्धेहेव सभागानं एकसन्तानस्मिं एकक्खणे उप्पन्नानं अरूपक्खन्धानंयेव अञ्ञमञ्ञं सम्पयोगो लब्भति. रूपधम्मानं पन रूपेन निब्बानेन वा, निब्बानस्स च रूपेन सद्धिं सम्पयोगो नाम नत्थि. तथा रूपनिब्बानानं अरूपक्खन्धेहि, विसभागा हि ते तेसं. यथा च अरूपक्खन्धानं रूपनिब्बानेहि, एवं भिन्नसन्तानेहि नानाक्खणिकेहि अरूपधम्मेहिपि सद्धिं नत्थियेव. तेपि हि तेसं सन्तानक्खणविसभागताय विसभागायेव. अयं पन विसभागता सङ्गहट्ठेन विरुज्झनतो सङ्गहनये नत्थि. गणनूपगमत्तञ्हि सङ्गहट्ठो. सम्पयोगनये पन अत्थि, एकुप्पादतादिलक्खणञ्हि सम्पयोगट्ठोति. एवमेत्थ यस्स एकधम्मेनपि सम्पयोगलक्खणं न युज्झति, तस्स पुच्छाय सङ्गहं कत्वापि नत्थीति पटिक्खेपो कतो. यस्स विप्पयोगलक्खणं युज्जति, तस्स विप्पयोगो दस्सितो. यानि पन पदानि सत्तसु विञ्ञाणधातूसु एकायपि अविप्पयुत्ते रूपेन निब्बानेन वा मिस्सकधम्मे दीपेन्ति, तानि सब्बथापि इध न युज्जन्तीति न गहितानि. तेसं इदमुद्दानं –

‘‘धम्मायतनं ¶ धम्मधातु, दुक्खसच्चञ्च जीवितं;

सळायतनं नामरूपं, चत्तारो च महाभवा.

‘‘जातिजरा च मरणं, तिकेस्वेकूनवीसति;

गोच्छकेसु च पञ्ञास, अट्ठ चूळन्तरे पदा.

‘‘महन्तरे पन्नरस, अट्ठारस ततो परे;

तेवीस पदसतं एतं, सम्पयोगे न लब्भती’’ति.

धम्मायतनञ्हि ¶ रूपनिब्बानमिस्सकत्ता तस्मिं अपरियापन्नेन विञ्ञाणेनपि न सक्का सम्पयुत्तन्ति ¶ वत्तुं. यस्मा पनेत्थ वेदनादयो विञ्ञाणेन सम्पयुत्ता, तस्मा विप्पयुत्तन्तिपि न सक्का वत्तुं. सेसेसुपि एसेव नयो. एवं सब्बत्थापि एतानि न युज्जन्तीति इध न गहितानि. सेसानि खन्धादीनि युज्जन्तीति तानि गहेत्वा एकेकवसेन च समोधानेन च पञ्हविस्सज्जनं कतं. तेसु पञ्हेसु, पठमे – एकेनायतनेनाति मनायतनेन. केहिचीति धम्मायतनधम्मधातुपरियापन्नेहि वेदनासञ्ञासङ्खारेहि.

२२९. दुतिये – तीहीति पुच्छितं पुच्छितं ठपेत्वा सेसेहि. केहिचि सम्पयुत्तोति वेदनाक्खन्धो सञ्ञासङ्खारेहि. इतरेपि अत्तानं ठपेत्वा इतरेहि. केहिचि विप्पयुत्तोति रूपनिब्बानेहि. एवं सब्बत्थ रूपस्स विप्पयोगे धम्मायतनधम्मधातूसु अरूपं, अरूपस्स विप्पयोगे रूपं दट्ठब्बं. ततियपञ्हो उत्तानत्थोव.

२३१. चतुत्थे – ‘कतिहि खन्धेही’तिआदिं अवत्वा सम्पयुत्तन्ति नत्थीति वुत्तं. तं पन खन्धादीनंयेव वसेन वेदितब्बं. परतोपि एवरूपेसु पञ्हेसु एसेव नयो. आदिपञ्हस्मिञ्हि सरूपतो दस्सेत्वा परतो पाळि संखित्ता. इमिना नयेन सब्बत्थ अत्थयोजना वेदितब्बा. यत्थ पन नातिपाकटा भविस्सति, तत्थ नं पाकटं कत्वाव गमिस्साम.

२३४. सोळसहि धातूहीति चक्खुविञ्ञाणधातु ताव अत्तानं ठपेत्वा छहि विञ्ञाणधातूहि, दसहि च रूपधातूहि. सेसासुपि एसेव नयो.

२३५. तीहि ¶ खन्धेहीति सङ्खारक्खन्धं ठपेत्वा सेसेहि. एकाय धातुयाति मनोविञ्ञाणधातुया. समुदयमग्गानञ्हि अञ्ञाय धातुया सम्पयोगो नत्थि. एकेन खन्धेनाति सङ्खारक्खन्धेन. एकेनायतनेनाति धम्मायतनेन. एकाय ¶ धातुयाति धम्मधातुया. एतेसु हि तं सच्चद्वयं केहिचि सम्पयुत्तं.

२३८. सुखिन्द्रियादिपञ्हे – तीहीति सञ्ञासङ्खारविञ्ञाणेहि. एकाय धातुयाति कायविञ्ञाणधातुया, मनोविञ्ञाणधातुया च. छहि धातूहीति कायविञ्ञाणधातुवज्जाहि.

२४५. रूपभवपञ्हे – सब्बेसम्पि अरूपक्खन्धानं अरूपायतनानञ्च अत्थिताय न केहिचीति ¶ वुत्तं. घानजिव्हाकायविञ्ञाणधातूनं पन नत्थिताय तीहि धातूहि विप्पयुत्तोति वुत्तं.

२५६. अधिमोक्खपञ्हे – द्वीहि धातूहीति मनोधातुमनोविञ्ञाणधातूहि. पन्नरसहीति सेसाहि दसहि रूपधातूहि, पञ्चहि च चक्खुविञ्ञाणादीहि.

२५७. कुसलपञ्हे – कुसलेहि चतुन्नम्पि खन्धानं गहितत्ता सम्पयोगो पटिक्खित्तो.

२५८. वेदनात्तिकपञ्हे – एकेन खन्धेनाति वेदनाक्खन्धेनेव. पन्नरसहीति चक्खुसोतघानजिव्हाविञ्ञाणधातुमनोधातूहि चेव रूपधातूहि च. एकादसहीति कायविञ्ञाणधातुया सद्धिं रूपधातूहि.

२६२. नेवविपाकनविपाकधम्मधम्मपञ्हे – पञ्चहीति चक्खुविञ्ञाणादीहि. अनुपादिन्नअनुपादानियपञ्हे – छहीति मनोविञ्ञाणधातुवज्जाहि. सवितक्कसविचारपञ्हे – पन्नरसहीति पञ्चहि विञ्ञाणेहि सद्धिं रूपधातूहि. अवितक्कविचारमत्तपञ्हे – एकेन खन्धेनातिआदि सङ्खारक्खन्धवसेनेव वेदितब्बं. दुतियज्झानविचारञ्हि ठपेत्वा सेसा अवितक्कविचारमत्ता नाम. पीतिं ठपेत्वा सेसा पीतिसहगता. तत्थ विचारो विचारेन, पीति च पीतिया न सम्पयुत्ताति सङ्खारक्खन्धधम्मायतनधम्मधातूसु केहिचि सम्पयुत्ता नाम. सोळसहीति धम्मधातुमनोविञ्ञाणधातुवज्जाहेव. अवितक्कअविचारपञ्हे ¶ ¶ – एकाय धातुयाति मनोधातुया. सुखसहगता उपेक्खासहगता च वेदनात्तिके वुत्ताव. दस्सनेनपहातब्बादयो कुसलसदिसाव.

२७१. परित्तारम्मणं विपाकधम्मसदिसं. एकाय धातुयाति धम्मधातुया. केहिचीति ये तत्थ परित्तारम्मणा न होन्ति, तेहि. धम्मधातु पन परित्तारम्मणानं छन्नं चित्तुप्पादानं वसेन चतूहि खन्धेहि सङ्गहितत्ता पठमपटिक्खेपमेव भजति. महग्गतारम्मणादयो कुसलसदिसाव.

२७३. अनुप्पन्नेसु – पञ्चहि धातूहीति चक्खुविञ्ञाणादीहि. तानि हि एकन्तेन उप्पादिधम्मभूतानेव, उप्पन्नकोट्ठासम्पि पन भजन्ति. पच्चुप्पन्नारम्मणादयो परित्तारम्मणसदिसाव ¶ . हेतुआदयो समुदयसदिसाव. सहेतुका चेव न च हेतूपि पीतिसहगतसदिसाव. तथा परामाससम्पयुत्ता. अनुपादिन्ना अनुप्पन्नसदिसाव. सेसं सब्बत्थ उत्तानत्थमेवाति.

सम्पयोगविप्पयोगपदवण्णना.

७. सत्तमनयो सम्पयुत्तेनविप्पयुत्तपदवण्णना

३०६. इदानि सम्पयुत्तेनविप्पयुत्तपदं भाजेतुं वेदनाक्खन्धेनातिआदि आरद्धं. तत्रिदं लक्खणं – इमस्मिञ्हि वारे पुच्छाय उद्धटपदेन ये धम्मा सम्पयुत्ता, तेहि ये धम्मा विप्पयुत्ता, तेसं खन्धादीहि विप्पयोगं पुच्छित्वा विस्सज्जनं कतं. तं पन रूपक्खन्धादीसु न युज्जति. रूपक्खन्धेन हि सम्पयुत्ता नाम नत्थि. तस्मा तञ्च अञ्ञानि च एवरूपानि पदानि इमस्मिं वारे न गहितानि. यानि पन पदानि धम्मधातुया ¶ सम्पयुत्ते धम्मे विञ्ञाणञ्च अञ्ञेन असम्मिस्सं दीपेन्ति, तानि इध गहितानि. तेसं इदमुद्दानं –

‘‘चत्तारो ¶ खन्धायतनञ्च एकं,

द्वे इन्द्रिया धातुपदानि सत्त;

तयो पटिच्चा अथ फस्ससत्तकं,

तिके तयो सत्त महन्तरे च.

‘‘एकं सवितक्कं, सविचारमेकं;

युत्तं उपेक्खाय च एकमेवा’’ति.

परियोसाने – खन्धा चतुरोतिआदिनापि अयमेवत्थो सङ्गहितो. तत्थ यानि पदानि सदिसविस्सज्जनानि, तानि उप्पटिपाटियापि समोधानेत्वा तत्थ वेदनाक्खन्धादिका पञ्हा कता. तेसु एवं खन्धादिविभागो वेदितब्बो. वेदनाक्खन्धादिपञ्हे ताव – एकेनाति मनायतनेन. सत्तहीति विञ्ञाणधातूहि. केहिचीति धम्मायतने वेदनादीहि. विञ्ञाणधातुपञ्हे ¶ – ते धम्मा न केहिचीति ते पुच्छाय उद्धटपदं विञ्ञाणधातुं ठपेत्वा सेसा छ विञ्ञाणधातुधम्मा, रूपं, निब्बानञ्च. तेहि सब्बेसं खन्धायतनानं सङ्गहितत्ता न केहिचि खन्धेहि आयतनेहि वा विप्पयुत्ता. एकाय धातुयाति या या पुच्छाय उद्धटा होति ताय ताय.

३०९. उपेक्खिन्द्रियपञ्हे – पञ्चहीति उपेक्खासम्पयुत्ताहि चक्खुविञ्ञाणधातुआदीहि. इमिना नयेन सब्बत्थ पुच्छाय उद्धटपदेनेव सद्धिं विप्पयुत्तानं वसेन अत्थो वेदितब्बोति.

सम्पयुत्तेनविप्पयुत्तपदवण्णना.

८. अट्ठमनयो विप्पयुत्तेनसम्पयुत्तपदवण्णना

३१७. इदानि विप्पयुत्तेनसम्पयुत्तपदं भाजेतुं रूपक्खन्धेनातिआदि आरद्धं. तत्थ सब्बापि पुच्छा मोघपुच्छाव ¶ . रूपक्खन्धेन हि विप्पयुत्ता नाम चत्तारो खन्धा, तेसं अञ्ञेहि सम्पयोगो नत्थि. वेदनाक्खन्धेन विप्पयुत्तं रूपं निब्बानञ्च, तस्स च केनचि सम्पयोगो नत्थि. एवं सब्बपदेसु. विप्पयुत्तानं पन सम्पयोगाभावो वेदितब्बो. इति पुच्छाय मोघत्ता सब्बविस्सज्जनेसु नत्थि नत्थिइच्चेव वुत्तन्ति.

विप्पयुत्तेनसम्पयुत्तपदवण्णना.

९. नवमनयो सम्पयुत्तेनसम्पयुत्तपदवण्णना

३१९. इदानि ¶ सम्पयुत्तेनसम्पयुत्तपदं भाजेतुं वेदनाक्खन्धेनातिआदि आरद्धं. तत्थ यं ¶ खन्धादिवसेन सम्पयुत्तं, पुन तस्सेव खन्धादीहि सम्पयोगं पुच्छित्वा विस्सज्जनं कतं. तं रूपेन वा रूपमिस्सकेहि वा सब्बरूपक्खन्धसङ्गाहकेहि वा पदेहि सद्धिं न युज्जति. रूपेन हि रूपमिस्सकेन वा अञ्ञेसं सम्पयोगो नत्थि. सब्बरूपक्खन्धसङ्गाहकेहि सब्बेसं सम्पयोगारहानं खन्धादीनं गहितत्ता अञ्ञंयेव नत्थि, यं तेन सह सम्पयोगं गच्छेय्य. तस्मा तथारूपानि पदानि इध न गहितानि. यानि पन पदानि रूपेन असम्मिस्सं अरूपेकदेसं दीपेन्ति, तानि इध गहितानि. तेसं इदमुद्दानं –

‘‘अरूपक्खन्धा चत्तारो, मनायतनमेव च;

विञ्ञाणधातुयो सत्त, द्वे सच्चा चुद्दसिन्द्रिया.

‘‘पच्चये द्वादस पदा, ततो उपरि सोळस;

तिकेसु अट्ठ गोच्छके, तेचत्तालीसमेव च.

‘‘महन्तरदुके सत्त, पदा पिट्ठिदुकेसु छ;

नवमस्स पदस्सेते, निद्देसे सङ्गहं गता’’ति.

सब्बपञ्हेसु पन ये धम्मा पुच्छाय उद्धटा, ते येहि सम्पयुत्ता होन्ति, तेसं वसेन खन्धादिभेदो वेदितब्बो ¶ . वेदनाक्खन्धेन हि इतरे तयो खन्धा सम्पयुत्ता, पुन तेहि वेदनाक्खन्धो सम्पयुत्तो. सो तेहि सञ्ञादीहि तीहि खन्धेहि, एकेन मनायतनेन, सत्तहि विञ्ञाणधातूहि, एकस्मिं धम्मायतने, धम्मधातुया च, केहिचि सञ्ञासङ्खारेहेव सम्पयुत्तो. एसेव नयो सब्बत्थाति.

सम्पयुत्तेनसम्पयुत्तपदवण्णना.

१०. दसमनयो विप्पयुत्तेनविप्पयुत्तपदवण्णना

३५३. इदानि ¶ विप्पयुत्तेनविप्पयुत्तपदं भाजेतुं रूपक्खन्धेनातिआदि आरद्धं. तत्थ ये सम्पयोगविप्पयोगपदनिद्देसे रूपक्खन्धादयो धम्मा उद्धटा, सब्बपुच्छासु तेयेव उद्धटा. सदिसविस्सज्जनानं पन एकतो गहितत्ता ¶ पदानि अञ्ञाय पटिपाटिया आगतानि. तत्थ यं पदं पुच्छाय उद्धटं, तं येहि धम्मेहि विप्पयुत्तं, तेसं वसेन खन्धादिविभागो वेदितब्बो. रूपक्खन्धेन हि वेदनादयो विप्पयुत्ता, तेहि च रूपक्खन्धो विप्पयुत्तो. निब्बानं पन सुखुमरूपगतिकमेव. सो रूपक्खन्धो चतूहि खन्धेहि, एकेन मनायतनेन सत्तहि विञ्ञाणधातूहि, धम्मायतनधम्मधातूसु, केहिचि वेदनादीहि धम्मेहेव विप्पयुत्तो. एसेव नयो सब्बत्थाति.

विप्पयुत्तेनविप्पयुत्तपदवण्णना.

११. एकादसमनयो सङ्गहितेनसम्पयुत्तविप्पयुत्तपदवण्णना

४०९. इदानि सङ्गहितेनसम्पयुत्तविप्पयुत्तपदं भाजेतुं समुदयसच्चेनातिआदि आरद्धं. तत्थ ये सङ्गहितेनसङ्गहितपदनिद्देसे समुदयसच्चादयोव धम्मा उद्धटा, सब्बपुच्छासु तेयेव उद्धटा. सदिसविस्सज्जनानं पन एकतो गहितत्ता पदानि अञ्ञाय पटिपाटिया आगतानि. तत्थ ये धम्मा पुच्छाय उद्धटपदेन खन्धादिसङ्गहेन सङ्गहिता, तेसं येहि सम्पयोगो वा विप्पयोगो वा होति, तेसं वसेन ¶ खन्धादिविभागो वेदितब्बो.

तत्रायं नयो – समुदयसच्चेन ताव सङ्खारक्खन्धपरियापन्ना धम्मा खन्धादिसङ्गहेन सङ्गहिता. ते च सेसेहि तीहि खन्धेहि, एकेन मनायतनेन, सत्तहि विञ्ञाणधातूहि, सङ्खारक्खन्धे धम्मायतनधम्मधातूसु च ठपेत्वा तण्हं सेसेहि सम्पयुत्तत्ता केहिचि सम्पयुत्ता नाम. एकेन पन रूपक्खन्धेन, दसहि रूपायतनेहि, रूपधातूहि च विप्पयुत्ता, एकस्मिं धम्मायतने ¶ धम्मधातुया च, रूपनिब्बानेहि विप्पयुत्तत्ता केहिचि विप्पयुत्ता नाम. इमिना उपायेन सब्बत्थ अत्थो वेदितब्बोति.

सङ्गहितेनसम्पयुत्तविप्पयुत्तपदवण्णना.

१२. द्वादसमनयो सम्पयुत्तेनसङ्गहितासङ्गहितपदवण्णना

४१७. इदानि ¶ सम्पयुत्तेनसङ्गहितासङ्गहितपदं भाजेतुं वेदनाक्खन्धेनातिआदि आरद्धं. तत्थ ये सम्पयुत्तेनसम्पयुत्तपदनिद्देसे वेदनाक्खन्धादयो धम्मा उद्धटा, सब्बपुच्छासु तेयेव उद्धटा. तत्थ ये धम्मा पुच्छाय उद्धटपदेन सम्पयुत्ता, तेसं येहि सङ्गहो वा असङ्गहो वा होति, तेसं वसेन खन्धादिभेदो वेदितब्बो.

तत्रायं नयो – वेदनाक्खन्धो हि सञ्ञादीहि सम्पयुत्तो. ते सञ्ञादयो तीहि सञ्ञादिक्खन्धेहि, द्वीहि धम्मायतनमनायतनेहि, धम्मधातुया चेव, सत्तहि च विञ्ञाणधातूहीति अट्ठहि धातूहि सङ्गहिता, सेसाहि खन्धायतनधातूहि असङ्गहिता. इमिना उपायेन सब्बत्थ अत्थो वेदितब्बोति.

सम्पयुत्तेनसङ्गहितासङ्गहितपदवण्णना.

१३. तेरसमनयो असङ्गहितेनसम्पयुत्तविप्पयुत्तपदवण्णना

४४८. इदानि असङ्गहितेनसम्पयुत्तविप्पयुत्तपदं ¶ भाजेतुं रूपक्खन्धेनातिआदि आरद्धं. तत्थ ये पञ्चमे असङ्गहितेनअसङ्गहितपदनिद्देसे रूपक्खन्धेन सदिसपञ्हा धम्मा, ये च अरूपभवेन सदिसा, तेयेव उद्धटा. सेसा पन न रुहन्तीति न उद्धटा. वेदनाक्खन्धेन हि ¶ खन्धादिवसेन पन रूपारूपधम्मा असङ्गहिता होन्ति. तेसञ्च सम्पयोगो नाम नत्थि. तस्मा यानि पदानि रुहन्ति, तानेव सदिसविस्सज्जनेहि सद्धिं समोधानेत्वा उद्धटानि. तत्थ ये धम्मा पुच्छाय उद्धटधम्मेहि खन्धादिवसेन असङ्गहिता, ते येहि सम्पयुत्ता च विप्पयुत्ता च, तेसं वसेन खन्धादिविभागो वेदितब्बो.

तत्रायं नयो – रूपक्खन्धेन ताव विञ्ञाणमेव तीहि सङ्गहेहि असङ्गहितं. तं वेदनादीहि तीहि खन्धेहि, धम्मायतनधम्मधातूसु च वेदनादीहेव सम्पयुत्तं. एकेन रूपक्खन्धेन, दसहि रूपायतनरूपधातूहि, धम्मायतनधम्मधातूसु ¶ च रूपनिब्बानधम्मेहि विप्पयुत्तं. तं सन्धाय ते धम्मा तीहि खन्धेहीतिआदि वुत्तं. इमिना नयेन सब्बत्थ अत्थो वेदितब्बोति.

असङ्गहितेनसम्पयुत्तविप्पयुत्तपदवण्णना.

१४. चुद्दसमनयो विप्पयुत्तेनसङ्गहितासङ्गहितपदवण्णना

४५६. इदानि विप्पयुत्तेनसङ्गहितासङ्गहितपदं भाजेतुं रूपक्खन्धेनातिआदि आरद्धं. तत्थ येसं पदानं विप्पयोगो न रुहति, तानि इमस्मिं वारे न गहितानि. कानि पन तानीति? धम्मायतनादीनि. धम्मायतनस्स हि खन्धादीसु एकेनापि विप्पयोगो न रुहति. धम्मधातुआदीसुपि एसेव नयो. तेसं इदमुद्दानं –

‘‘धम्मायतनं धम्मधातु, जीवितिन्द्रियमेव च;

नामरूपपदञ्चेव, सळायतनमेव च.

‘‘जातिआदित्तयं एकं, पदं वीसतिमे तिके;

तिकावसानिकं एकं, सत्त चूळन्तरे पदा.

‘‘दसेव ¶ गोच्छके होन्ति, महन्तरम्हि चुद्दस;

छ पदानि ततो उद्धं सब्बानिपि समासतो;

पदानि च न लब्भन्ति, चत्तालीसञ्च सत्त चा’’ति.

परियोसाने ¶ च – धम्मायतनं धम्मधातूति गाथापि इममेवत्थं दीपेतुं वुत्ता. इमानि पन ठपेत्वा सेसानि सब्बानिपि लब्भन्ति. तेसु खन्धादिविभागो वुत्तनयानुसारेनेव वेदितब्बोति.

विप्पयुत्तेनसङ्गहितासङ्गहितपदवण्णना.

निगमनकथा

एत्तावता ¶ च –

धातुप्पभेदकुसलो, यं धातुकथं तथागतो आह;

तस्सा नयमुखभेद-प्पकासनं निट्ठितं होति.

इमिना नयमुखभेद-प्पकासनेन हि विभाविना सक्का;

ञातुं सब्बेपि नया, सङ्खेपकथाव इति वुत्ता.

एकेकस्स पन सचे, पदस्स वित्थारमेव भासेय्यं;

वचनञ्च अतिविय बहुं, भवेय्य अत्थो च अविसेसो.

इति ऊनभाणवारद्वयाय, यं तन्तिया मया एतं;

कुरुना पत्तं पुञ्ञं, सुखाय तं होतु लोकस्साति.

धातुकथा-अट्ठकथा निट्ठिता.

नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स

अभिधम्मपिटके