📜
४. वीथिपरिच्छेदवण्णना
१. इच्चेवं ¶ यथावुत्तनयेन चित्तुप्पादानं चतुन्नं खन्धानं उत्तरं वेदनासङ्गहादिविभागतो उत्तमं पभेदसङ्गहं कत्वा पुन कामावचरादीनं तिण्णं भूमीनं, द्विहेतुकादिपुग्गलानञ्च भेदेन लक्खितं ‘‘इदं एत्तकेहि परं, इमस्स अनन्तरं एत्तकानि चित्तानी’’ति एवं पुब्बापरचित्तेहि नियामितं पटिसन्धिपवत्तीसु चित्तुप्पादानं पवत्तिसङ्गहं नाम तन्नामकं सङ्गहं यथासम्भवतो समासेन पवक्खामीति योजना.
२. वत्थुद्वारारम्मणसङ्गहा हेट्ठा कथितापि परिपुण्णं कत्वा पवत्तिसङ्गहं दस्सेतुं पुन निक्खित्ता.
३. विसयानं द्वारेसु, विसयेसु च चित्तानं पवत्ति विसयप्पवत्ति.
वीथिछक्कवण्णना
६. ‘‘चक्खुद्वारे ¶ पवत्ता वीथि चित्तपरम्परा चक्खुद्वारवीथी’’त्यादिना द्वारवसेन, ‘‘चक्खुविञ्ञाणसम्बन्धिनी वीथि तेन सह एकारम्मणएकद्वारिकताय सहचरणभावतो चक्खुविञ्ञाणवीथी’’त्यादिना विञ्ञाणवसेन वा वीथीनं नाम योजना कातब्बाति दस्सेतुं ‘‘चक्खुद्वारवीथी’’त्यादि वुत्तं.
वीथिछक्कवण्णना निट्ठिता.
वीथिभेदवण्णना
७. ‘‘अतिमहन्त’’न्त्यादीसु ¶ एकचित्तक्खणातीतं हुत्वा आपाथागतं सोळसचित्तक्खणायुकं अतिमहन्तं नाम. द्वितिचित्तक्खणातीतं हुत्वा पन्नरसचुद्दसचित्तक्खणायुकं महन्तं नाम. चतुचित्तक्खणतो पट्ठाय याव नवचित्तक्खणातीतं हुत्वा तेरसचित्तक्खणतो पट्ठाय याव अट्ठचित्तक्खणायुतं परित्तं नाम. दसचित्तक्खणतो पट्ठाय याव पन्नरसचित्तक्खणातीतं हुत्वा सत्तचित्तक्खणतो पट्ठाय याव द्विचित्तक्खणायुकं अतिपरित्तं नाम. एवञ्च कत्वा वक्खति ‘‘एकचित्तक्खणातीतानी’’त्यादि. विभूतं पाकटं. अविभूतं अपाकटं.
वीथिभेदवण्णना निट्ठिता.
पञ्चद्वारवीथिवण्णना
८. कथन्ति केन पकारेन अतिमहन्तादिवसेन विसयववत्थानन्ति पुच्छित्वा चित्तक्खणवसेन तं पकासेतुं ‘‘उप्पादठिती’’त्यादि आरद्धं. उप्पज्जनं उप्पादो, अत्तपटिलाभो. भञ्जनं भङ्गो, सरूपविनासो. उभिन्नं वेमज्झे भङ्गाभिमुखप्पवत्ति ठिति नाम. केचि पन चित्तस्स ठितिक्खणं पटिसेधेन्ति. अयञ्हि नेसं अधिप्पायो – चित्तयमके (विभ. मूलटी. २० पकिण्णककथावण्णना; यम. २.चित्तयमक.८१, १०२) ‘‘उप्पन्नं उप्पज्जमान’’न्ति एवमादिपदानं विभङ्गे ‘‘भङ्गक्खणे उप्पन्नं ¶ , नो च उप्पज्जमानं, उप्पादक्खणे उप्पन्नञ्चेव उप्पज्जमानञ्चा’’त्यादिना (यम. २.चित्तयमक.८१, १०२) भङ्गुप्पादाव कथिता, न ठितिक्खणो. यदि च चित्तस्स ठितिक्खणोपि अत्थि, ‘‘ठितिक्खणे भङ्गक्खणे चा’’ति वत्तब्बं सिया. अथ मतं ‘‘उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायतीति (अ. नि. ३.४७) सुत्तन्तपाठतो ठितिक्खणो अत्थी’’ति, तत्थपि एकस्मिं धम्मे अञ्ञथत्तस्स अनुप्पज्जनतो, पञ्ञाणवचनतो च पबन्धठितियेव अधिप्पेता, न च खणठिति, न च अभिधम्मे लब्भमानस्स अवचने कारणं अत्थि, तस्मा यथाधम्मसासने अवचनम्पि अभावमेव दीपेतीति. तत्थ वुच्चते यथेव हि एकधम्माधारभावेपि उप्पादभङ्गानं अञ्ञो उप्पादक्खणो, अञ्ञो भङ्गक्खणोति उप्पादावत्थाय भिन्ना भङ्गावत्था इच्छिता. इतरथा हि ‘‘अञ्ञोयेव धम्मो उप्पज्जति, अञ्ञो निरुज्झती’’ति आपज्जेय्य, एवमेव उप्पादभङ्गावत्थाहि भिन्ना ¶ भङ्गाभिमुखावत्थापि इच्छितब्बा, सा ठिति नाम. पाळियं पन वेनेय्यज्झासयानुरोधतो नयदस्सनवसेन सा न वुत्ता. अभिधम्मदेसनापि हि कदाचि वेनेय्यज्झासयानुरोधेन पवत्तति, यथा रूपस्स उप्पादो उपचयो सन्ततीति द्विधा भिन्दित्वा देसितो, सुत्ते च ‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, सङ्खतस्स सङ्खतलक्खणानि. कतमानि तीणि? उप्पादो पञ्ञायति, वयो पञ्ञायति, ठितस्स अञ्ञथत्तं पञ्ञायती’’ति एवं सङ्खतधम्मस्सेव लक्खणदस्सनत्थं उप्पादादीनं वुत्तत्ता न सक्का पबन्धस्स पञ्ञत्तिसभावस्स असङ्खतस्स ठिति तत्थ वुत्ताति विञ्ञातुं. उपसग्गस्स च धात्वत्थेयेव पवत्तनतो ‘‘पञ्ञायती’’ति एतस्स विञ्ञायतीति अत्थो. तस्मा न एत्तावता चित्तस्स ठितिक्खणो पटिबाहितुं युत्तोति सुवुत्तमेतं ‘‘उप्पादठितिभङ्गवसेना’’ति. एवञ्च कत्वा वुत्तं अट्ठकथायम्पि ‘‘एकेकस्स ¶ उप्पादठितिभङ्गवसेन तयो तयो खणा’’ति (विभ. अट्ठ. २६ पकिण्णककथा).
९. अरूपं लहुपरिणामं, रूपं गरुपरिणामं गाहकगाहेतब्बभावस्स तंतंखणवसेन उप्पज्जनतोति आह ‘‘तानी’’त्यादि. तानीति तादिसानि. सत्तरसन्नं चित्तानं खणानि विय खणानि सत्तरसचित्तक्खणानि, तानि चित्तक्खणानि सत्तरसाति वा सम्बन्धो. विसुं विसुं पन एकपञ्ञास चित्तक्खणानि होन्ति. रूपधम्मानन्ति विञ्ञत्तिलक्खणरूपवज्जानं रूपधम्मानं. विञ्ञत्तिद्वयञ्हि एकचित्तक्खणायुकं. तथा हि तं चित्तानुपरिवत्तिधम्मेसु वुत्तं. लक्खणरूपेसु च जाति चेव अनिच्चता च चित्तस्स उप्पादभङ्गक्खणेहि समानायुका, जरता पन एकूनपञ्ञासचित्तक्खणायुका. एवञ्च कत्वा वदन्ति –
‘‘तं सत्तरसचित्तायु, विना विञ्ञत्तिलक्खण’’न्ति (स. स. ६०);
केचि (विभ. मूलटी. २०) पन ‘‘पटिच्चसमुप्पादट्ठकथायं ‘एत्तावता एकादस चित्तक्खणा अतीता होन्ति, अथावसेसपञ्चचित्तक्खणायुके’ति (विसुद्धि. २.६२३; विभ. अट्ठ. २२७) वचनतो सोळसचित्तक्खणानि रूपधम्मानमायू. उप्पज्जमानमेव हि रूपं भवङ्गचलनस्स पच्चयो होती’’ति वदन्ति, तयिदमसारं ‘‘पटिसन्धिचित्तेन सहुप्पन्नं कम्मजरूपं ततो पट्ठाय सत्तरसमेन सद्धिं निरुज्झति, पटिसन्धिचित्तस्स ठितिक्खणे उप्पन्नं अट्ठारसमस्स उप्पादक्खणे निरुज्झती’’त्यादिना (विभ. अट्ठ. २६ पकिण्णककथा) अट्ठकथायमेव सत्तरसचित्तक्खणस्स आगतत्ता. यत्थ पन सोळसचित्तक्खणानेव पञ्ञायन्ति, तत्थ चित्तप्पवत्तिया ¶ पच्चयभावयोग्यक्खणवसेन नयो नीतो. हेट्ठिमकोटिया हि एकचित्तक्खणम्पि ¶ अतिक्कन्तस्सेव रूपस्स आपाथागमनसामत्थियन्ति अलमतिवित्थारेन.
१०. एकचित्तस्स खणं विय खणं एकचित्तक्खणं, तं अतीतं एतेसं, एतानि वा तं अतीतानीति एकचित्तक्खणातीतानि. आपाथमागच्छन्तीति रूपसद्दारम्मणानि सकसकट्ठाने ठत्वाव गोचरभावं गच्छन्तीति आभोगानुरूपं अनेककलापगतानि आपाथं आगच्छन्ति, सेसानि पन घानादिनिस्सयेसु अल्लीनानेव विञ्ञाणुप्पत्तिकारणानीति एकेककलापगतानिपि. एकेककलापगतापि हि पसादा विञ्ञाणस्स आधारभावं गच्छन्ति, ते पन भवङ्गचलनस्स अनन्तरपच्चयभूतेन भवङ्गेन सद्धिं उप्पन्ना. ‘‘आवज्जनेन सद्धिं उप्पन्ना’’ति अपरे.
द्विक्खत्तुं भवङ्गे चलितेति विसदिसविञ्ञाणुप्पत्तिहेतुभावसङ्खातभवङ्गचलनवसेन पुरिमग्गहितारम्मणस्मिंयेव द्विक्खत्तुं भवङ्गे पवत्ते. पञ्चसु हि पसादेसु योग्यदेसावत्थानवसेन आरम्मणे घट्टिते पसादघट्टनानुभावेन भवङ्गसन्तति वोच्छिज्जमाना सहसा अनोच्छिज्जित्वा यथा वेगेन धावन्तो ठातुकामोपि पुरिसो एकद्विपदवारे अतिक्कमित्वाव तिट्ठति, एवं द्विक्खत्तुं उप्पज्जित्वाव ओच्छिज्जति. तत्थ पठमचित्तं भवङ्गसन्ततिं चालेन्तं विय उप्पज्जतीति भवङ्गचलनं, दुतियं तस्स ओच्छिज्जनाकारेन उप्पज्जनतो भवङ्गुपच्छेदोति वोहरन्ति. इध पन अविसेसेन वुत्तं ‘‘द्विक्खत्तुं भवङ्गे चलिते’’ति.
ननु च रूपादिना पसादे घट्टिते तन्निस्सितस्सेव चलनं युत्तं, कथं पन हदयवत्थुनिस्सितस्स भवङ्गस्साति? सन्ततिवसेन एकाबद्धत्ता. यथा हि भेरिया एकस्मिं तले ठितसक्खराय मक्खिकाय निसिन्नाय अपरस्मिं तले दण्डादिना पहटे अनुक्कमेन भेरिचम्मवरत्तादीनं चलनेन सक्खराय ¶ चलिताय मक्खिकाय उप्पतित्वा गमनं होति, एवमेव रूपादिना पसादे घट्टिते तन्निस्सयेसु महाभूतेसु चलितेसु अनुक्कमेन तंसम्बन्धानं सेसरूपानम्पि चलनेन हदयवत्थुम्हि चलिते तन्निस्सितस्स भवङ्गस्स चलनाकारेन पवत्ति होति. वुत्तञ्च –
‘‘घट्टिते ¶ अञ्ञवत्थुम्हि, अञ्ञनिस्सितकम्पनं;
एकाबद्धेन होतीति, सक्खरोपमया वदे’’ति. (स. स. १७६);
भवङ्गसोतन्ति भवङ्गप्पवाहं. आवज्जन्तन्ति ‘‘किं नामेत’’न्ति वदन्तं विय आभोगं कुरुमानं. पस्सन्तन्ति पच्चक्खतो पेक्खन्तं. ननु च ‘‘चक्खुना रूपं दिस्वा’’ति (दी. नि. १.२१३; अ. नि. ३.६२; विभ. ५१७) वचनतो चक्खुन्द्रियमेव दस्सनकिच्चं सादेति, न विञ्ञाणन्ति? नयिदमेवं, रूपस्स अन्धभावेन रूपदस्सने असमत्थभावतो. यदि च तं रूपं पस्सति, तथा सति अञ्ञविञ्ञाणसमङ्गिनोपि रूपदस्सनप्पसङ्गो सिया. यदि एवं विञ्ञाणस्स तं किच्चं साधेति, विञ्ञाणस्स अप्पटिबन्धत्ता अन्तरितरूपस्सपि दस्सनं सिया. होतु अन्तरितस्सपि दस्सनं, यस्स फलिकादितिरोहितस्स आलोकपटिबन्धो नत्थि, यस्स पन कुट्टादिअन्तरितस्स अलोकपटिबन्धो अत्थि. तत्थ पच्चयाभावतो विञ्ञाणं नुप्पज्जतीति न तस्स चक्खुविञ्ञाणेन गहणं होति. ‘‘चक्खुना’’ति पनेत्थ तेन द्वारेन करणभूतेनाति अधिप्पायो. अथ वा निस्सितकिरिया निस्सयप्पटिबद्धा वुत्ता यथा ‘‘मञ्चा उक्कुट्ठिं करोन्ती’’ति.
सम्पटिच्छन्तन्ति तमेव रूपं पटिग्गण्हन्तं विय. सन्तीरयमानन्ति तमेव रूपं वीमंसन्तं विय. ववत्थपेन्तन्ति तमेव रूपं सुट्ठु सल्लक्खेन्तं विय. योनिसोमनसिकारादिवसेन लद्धो पच्चयो एतेनाति लद्धपच्चयं. यं किञ्चि जवनन्ति सम्बन्धो. मुच्छामरणासन्नकालेसु च छप्पञ्चपि जवनानि पवत्तन्तीति आह ¶ ‘‘येभुय्येना’’ति. जवनानुबन्धानीति पटिसोतगामिनावं नदीसोतो विय किञ्चि कालं जवनं अनुगतानि. तस्स जवनस्स आरम्मणं आरम्मणमेतेसन्ति तदारम्मणानि ‘‘ब्रह्मस्सरो’’त्यादीसु विय मज्झेपदलोपवसेन, तदारम्मणानि च तानि पाकानि चाति तदारम्मणपाकानि. यथारहन्ति आरम्मणजवनसत्तानुरूपं. तथा पवत्तिं पन सयमेव पकासयिस्सति, भवङ्गपातोति वीथिचित्तवसेन अप्पवत्तित्वा चित्तस्स भवङ्गपातो विय, भवङ्गवसेन उप्पत्तीति वुत्तं होति. एत्थ च वीथिचित्तप्पवत्तिया सुखग्गहणत्थं अम्बोपमादिकं आहरन्ति, तत्रिदं अम्बोपमामत्तं (ध. स. अट्ठ. ४९८ विपाकुद्धारकथा) – एको किर पुरिसो फलितम्बरुक्खमूले ससीसं पारुपित्वा निद्दायन्तो आसन्ने पतितस्स एकस्स अम्बफलस्स सद्देन पबुज्झित्वा सीसतो वत्थं अपनेत्वा चक्खुं उम्मीलेत्वा दिस्वा च तं गहेत्वा मद्दित्वा उपसिङ्घित्वा पक्कभावं ञत्वा ¶ परिभुञ्जित्वा मुखगतं सह सेम्हेन अज्झोहरित्वा पुन तत्थेव निद्दायति. तत्थ पुरिसस्स निद्दायनकालो विय भवङ्गकालो, फलस्स पतितकालो विय आरम्मणस्स पसादघट्टनकालो, तस्स सद्देन पबुद्धकालो विय आवज्जनकालो, उम्मीलेत्वा ओलोकितकालो विय चक्खुविञ्ञाणप्पवत्तिकालो, गहितकालो विय सम्पटिच्छनकालो, मद्दनकालो विय सन्तीरणकालो, उपसिङ्घनकालो विय वोट्ठब्बनकालो, परिभोगकालो विय जवनकालो, मुखगतं सह सेम्हेन अज्झोहरणकालो विय तदारम्मणकालो, पुन निद्दायनकालो विय पुन भवङ्गकालो.
इमाय च उपमाय किं दीपितं होति? आरम्मणस्स पसादघट्टनमेव किच्चं, आवज्जनस्स विसयाभुजनमेव, चक्खुविञ्ञाणस्स दस्सनमत्तमेव, सम्पटिच्छनादीनञ्च पटिग्गण्हनादिमत्तमेव ¶ , जवनस्सेव पन आरम्मणरसानुभवनं, तदारम्मणस्स च तेन अनुभूतस्सेव अनुभवनन्ति एवं किच्चवसेन धम्मानं अञ्ञमञ्ञं असंकिण्णता दीपिता होति. एवं पवत्तमानं पन चित्तं ‘‘आवज्जनं नाम हुत्वा भवङ्गानन्तरं होति, त्वं दस्सनादीसु अञ्ञतरं हुत्वा आवज्जनानन्तर’’न्त्यादिना नियुञ्जके कारके असतिपि उतुबीजनियामादि (ध. स. अट्ठ. ४९८ विपाकुद्धारकथा) विय चित्तनियामवसेनेव पवत्ततीति वेदितब्बं.
११. एत्तावता सत्तरस चित्तक्खणानि परिपूरेन्तीति सम्बन्धो.
१२. अप्पहोन्तातीतकन्ति अप्पहोन्तं हुत्वा अतीतं. नत्थि तदारम्मणुप्पादोति चुद्दसचित्तक्खणायुके ताव आरम्मणस्स निरुद्धत्ताव तदारम्मणं नुप्पज्जति. न हि एकवीथियं केसुचि पच्चुप्पन्नारम्मणेसु कानिचि अतीतारम्मणानि होन्ति. पन्नरसचित्तक्खणायुकेसुपि जवनुप्पत्तितो परं एकमेव चित्तक्खणं अवसिट्ठन्ति द्विक्खत्तुं तदारम्मणुप्पत्तिया अप्पहोनकभावतो नत्थि दुतियतदारम्मणस्स उप्पत्तीति पठमम्पि नुप्पज्जति. द्विक्खत्तुमेव हि तदारम्मणुप्पत्ति पाळियं नियमिता चित्तप्पवत्तिगणनायं सब्बवारेसु ‘‘तदारम्मणानि द्वे’’ति (विभ. अट्ठ. २२७) द्विन्नमेव चित्तवारानं आगतत्ता. यं पन परमत्थविनिच्छये वुत्तं –
‘‘सकिं ¶ द्वे वा तदालम्बं, सकिमावज्जनादयो’’ति (परम. वि. ११६), तं मज्झिमभाणकमतानुसारेन वुत्तन्ति दट्ठब्बं. यस्मा पन मज्झिमभाणकानं वादो हेट्ठा वुत्तपाळिया असंसन्दनतो सम्मोहविनोदनीयं (विभ. अट्ठ. २२७) पटिक्खित्तोव, तस्मा आचरियेनपि अत्तना अनधिप्पेतत्तायेव इध चेव नामरूपपरिच्छेदे च सकिं तदारम्मणुप्पत्ति न वुत्ता.
१३. वोट्ठब्बनुप्पादतो ¶ परं छचित्तक्खणावसिट्ठायुकम्पि आरम्मणं अप्पायुकभावेन परिदुब्बलत्ता जवनुप्पत्तिया पच्चयो न होति. जवनञ्हि उप्पज्जमानं नियमेन सत्तचित्तक्खणायुकेयेव उप्पज्जतीति अधिप्पायेनाह ‘‘जवनम्पि अनुप्पज्जित्वा’’ति. हेतुम्हि चायं त्वापच्चयो, जवनस्सपि अनुप्पत्तियाति अत्थो. इतरथा हि अपरकालकिरियाय समानकत्तुकता न लब्भतीति. द्वत्तिक्खत्तुन्ति द्विक्खत्तुं वा तिक्खत्तुं वा. केचि पन ‘‘तिक्खत्तु’न्ति इदं वचनसिलिट्ठतामत्तप्पयोजन’’न्ति वदन्ति, तं पन तेसं अभिनिवेसमत्तं. न हि ‘‘द्विक्खत्तुं वोट्ठब्बनमेव परिवत्तती’’ति वुत्तेपि वचनस्स असिलिट्ठभावो अत्थि, न च तिक्खत्तुं पवत्तिया बाधकं किञ्चि वचनं अट्ठकथादीसु अत्थि. एवञ्च कत्वा तत्थ तत्थ सीहळसंवण्णनाकारापि ‘‘द्विक्खत्तुं वा तिक्खत्तुं वा’’इच्चेव वण्णेन्ति. वोट्ठब्बनमेव परिवत्ततीति वोट्ठब्बनमेव पुनप्पुनं उप्पज्जति. तं पन अप्पत्वा अन्तरा चक्खुविञ्ञाणादीसु ठत्वा चित्तप्पवत्तिया निवत्तनं नत्थि.
आनन्दाचरियो पनेत्थ (ध. स. मूलटी. ४९८ विपाकुद्धारकथावण्णना) ‘‘आवज्जना कुसलाकुसलानं खन्धानं अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’ति (पट्ठा. १.१.४१७) आवज्जनाय कुसलाकुसलानं अनन्तरपच्चयभावस्स वुत्तत्ता वोट्ठब्बनावज्जनानञ्च अत्थन्तराभावतो सति उप्पत्तियं वोट्ठब्बनं कामावचरकुसलाकुसलकिरियजवनानं एकन्ततो अनन्तरपच्चयभावेनेव पवत्तेय्य, नो अञ्ञथाति मुच्छाकालादीसु मन्दीभूतवेगताय जवनपारिपूरिया परित्तारम्मणं नियमितब्बं, न वोट्ठब्बनस्स द्वत्तिक्खत्तुं पवत्तियाति दीपेति. किञ्चापि एवं दीपेति, तिहेतुकविपाकानि पन अनन्तरपच्चयभावेन वुत्तानेव. खीणासवानं चुतिवसेन पवत्तानि न कस्सचि अनन्तरपच्चयभावं गच्छन्तीति तानि विय वोट्ठब्बनम्पि पच्चयवेकल्लतो कुसलाकुसलादीनं अनन्तरपच्चयो ¶ न होतीति न न सक्का वत्तुं, तस्मा अट्ठकथासु आगतनयेनेवेत्थ परित्तारम्मणं नियमितन्ति.
१४. नत्थि ¶ वीथिचित्तुप्पादो उपरिमकोटिया सत्तचित्तक्खणायुकस्सपि द्वत्तिक्खत्तुं वोट्ठब्बनुप्पत्तिया अप्पहोनकभावतो वीथिचित्तानं उप्पादो नत्थि, भवङ्गपातोव होतीति अधिप्पायो. भवङ्गचलनमेवाति अवधारणफलं दस्सेतुं ‘‘नत्थि वीथिचित्तुप्पादो’’ति वुत्तं. अपरे पन ‘‘नत्थि भवङ्गुपच्छेदो’’ति अवधारणफलं दस्सेन्ति, तं पन वीथिचित्तुप्पादाभाववचनेनेव सिद्धं. सति हि वीथिचित्तुप्पादे भवङ्गं उपच्छिज्जति. भवङ्गुपच्छेदनामेन पन हेट्ठापि विसुं अवुत्तत्ता इध अविसेसेन वुत्तं.
१५. सब्बसो वीथिचित्तुप्पत्तिया अभावतो पच्छिमवारोविधमोघवारवसेन वुत्तो, अञ्ञत्थ (ध. स. अट्ठ. ४९८ विपाकुद्धारकथा) पन दुतियततियवारापि तदारम्मणजवनेहि सुञ्ञत्ता ‘‘मोघवारा’’ति वुत्ता. आरम्मणभूताति विसयभूता, पच्चयभूता च. पच्चयोपि हि ‘‘आरम्मण’’न्ति वुच्चति ‘‘न लच्छति मारो ओतारं, न लच्छति मारो आरम्मण’’न्त्यादीसु (दी. नि. ३.८०) विय. तेनेवेत्थ मोघवारस्सपि आरम्मणभूता विसयप्पवत्तीति सिद्धं. अतिपरित्तारम्मणञ्हि मोघवारपञ्ञापनस्स पच्चयो होति. इतरथा हि भवङ्गचलनस्स सकसकगोचरेयेव पवत्तनतो पच्छिमवारस्स अतिपरित्तारम्मणे पवत्ति नत्थीति ‘‘चतुन्नं वारानं आरम्मणभूता’’ति वचनं दुरुपपादनं सियाति.
१६. पञ्चद्वारे यथारहं तंतंद्वारानुरूपं, तंतंपच्चयानुरूपं, तंतंआरम्मणादिअनुरूपञ्च उप्पज्जमानानि वीथिचित्तानि आवज्जनदस्सनादिसम्पटिच्छनसन्तीरणवोट्ठब्बनजवनतदारम्मणवसेन अविसेसतो सत्तेव होन्ति. चित्तुप्पादा चित्तानं ¶ विसुं विसुं उप्पत्तिवसेन उप्पज्जमानचित्तानियेव वा चतुद्दस आवज्जनादिपञ्चकसत्तजवनतदारम्मणद्वयवसेन. वित्थारा पन चतुपञ्ञास सब्बेसमेव कामावचरानं यथासम्भवं तत्थ उप्पज्जनतो,
एत्थाति विसयप्पवत्तिसङ्गहे.
पञ्चद्वारवीथिवण्णना निट्ठिता.
मनोद्वारवीथि
परित्तजवनवारवण्णना
१७. मनोद्वारिकचित्तानं ¶ अतीतानागतम्पि आरम्मणं होतीति तेसं अतिमहन्तादिवसेन विसयववत्थानं कातुं न सक्काति विभूताविभूतवसेनेवेतं नियमेतुं ‘‘यदि विभूतमारम्मण’’न्त्यादि वुत्तं.
१९. एत्थाति मनोद्वारे. एकचत्तालीस पञ्चद्वारावेणिकानं द्विपञ्चविञ्ञाणमनोधातुत्तयवसेन तेरसचित्तानं तत्थ अप्पवत्तनतो.
परित्तजवनवारवण्णना निट्ठिता.
अप्पनाजवनवारवण्णना
२०. विभूताविभूतभेदो नत्थि आरम्मणस्स विभूतकालेयेव अप्पनासम्भवतो.
२१. तत्थ हि छब्बीसतिमहग्गतलोकुत्तरजवनेसु यं किञ्चि जवनं अप्पनावीथिमोतरतीति सम्बन्धो. परिकम्मोपचारानुलोमगोत्रभुनामेन यथाक्कमं उप्पज्जित्वा निरुद्देति ¶ योजना. पठमचित्तञ्हि अप्पनाय परिकम्मत्ता पटिसङ्खारकभूतत्ता परिकम्मं. दुतियं समीपचारित्ता उपचारं. नाच्चासन्नोपि हि नातिदूरप्पवत्ति समीपचारी नाम होति, अप्पनं उपेच्च चरतीति वा उपचारं. ततियं पुब्बभागे परिकम्मानं, उपरिअप्पनाय च अनुकूलत्ता अनुलोमं. चतुत्थं परित्तगोत्तस्स, पुथुज्जनगोत्तस्स च अभिभवनतो, महग्गतगोत्तस्स, लोकुत्तरगोत्तस्स च भावनतो वड्ढनतो गोत्रभु, इमानि चत्तारि नामानि चतुक्खत्तुं पवत्तियं अनवसेसतो लब्भन्ति, तिक्खत्तुं पवत्तियं पन उपचारानुलोमगोत्रभुनामेनेव लब्भन्ति. अट्ठकथायं (विसुद्धि. २.८०४) पन पुरिमानं तिण्णं ¶ , द्विन्नं वा अविसेसेनपि परिकम्मादिनामं वुत्तं, चतुक्खत्तुं, तिक्खत्तुमेव वा पञ्चमं, चतुत्थं वा उप्पज्जितब्बअप्पनानुरूपतोति अधिप्पायो. परिकम्मादिनामानं अनवसेसतो लब्भमानवारदस्सनत्थं ‘‘चतुक्खत्तु’’न्ति आदितो वुत्तं, गणनपटिपाटिवसेन पन ‘‘पञ्चमं वा’’ति ओसाने वुत्तं.
यथारहन्ति खिप्पाभिञ्ञदन्धाभिञ्ञानुरूपं. खिप्पाभिञ्ञस्स हि तिक्खत्तुं पवत्तकामावचरजवनानन्तरं चतुत्थं अप्पनाचित्तमुप्पज्जति. दन्धाभिञ्ञस्स चतुक्खत्तुं पवत्तजवनानन्तरं पञ्चमं अप्पना उप्पज्जति, यस्मा पन अलद्धासेवनं अनुलोमं गोत्रभुं उप्पादेतुं न सक्कोति, लद्धासेवनम्पि च छट्ठं सत्तमं भवङ्गस्स आसन्नभावेन पपातासन्नपुरिसो विय अप्पनावसेन पतिट्ठातुं न सक्कोति, तस्मा चतुत्थतो ओरं, पञ्चमतो परं वा अप्पना न होतीति दट्ठब्बं. यथाभिनीहारवसेनाति रूपारूपलोकुत्तरमग्गफलानुरूपसमथविपस्सनाभावनाचित्ताभिनीहरणानुरूपतो, अप्पनाय वीथि अप्पनावीथि. ‘‘ततो परं भवङ्गपातोव होती’’ति एत्तकेयेव वुत्ते चतुत्थं, पञ्चमं वा ओतिण्णअप्पनातो ¶ परं भवङ्गपातोव होति, न मग्गानन्तरं फलचित्तं, समापत्तिवीथियञ्च झानफलचित्तानि पुनप्पुनन्ति गण्हेय्युन्ति पुन ‘‘अप्पनावसाने’’ति वुत्तं. निकायन्तरिया किर लोकियप्पनासु पठमकप्पनातो परं सत्तमजवनपूरणत्थं द्वत्तिक्खत्तुं कामावचरजवनानम्पि पवत्तिं वण्णेन्तीति तेसं मतिनिसेधनत्थं ‘‘भवङ्गपातोवा’’ति सावधारणं वुत्तं.
२२. तत्थाति तेसु अट्ठञाणसम्पयुत्तकामावचरजवनेसु, तेसु च छब्बीसतिमहग्गतलोकुत्तरजवनेसु. तत्थाति वा तस्मिं अप्पनावारे. सोमनस्ससहगतजवनानन्तरन्ति सोमनस्ससहगतानं चतुन्नं कुसलकिरियजवनानं अनन्तरं. सोमनस्ससहगतावाति चतुक्कज्झानस्स, सुक्खविपस्सकादीनं मग्गफलस्स च वसेन सोमनस्ससहगताव, न पन उपेक्खासहगता भिन्नवेदनानं अञ्ञमञ्ञं आसेवनपच्चयभावस्स अनुद्धटत्ता. पाटिकङ्खितब्बाति पसंसितब्बा, इच्छितब्बाति वुत्तं होति. तत्थापीति तस्मिं एकवेदनजवनवारेपि. कुसलजवनानन्तरन्ति चतुब्बिधञाणसम्पयुत्तकुसलजवनानन्तरं कुसलजवनमप्पेति, न किरियजवनं भिन्नसन्ताने निब्बत्तनतो. हेट्ठिमञ्च फलत्तयमप्पेति समापत्तिवीथियन्त्यधिप्पायो.
२३. सुखपुञ्ञम्हा ¶ सोमनस्ससहगततिहेतुककुसलद्वयतो परं अग्गफलविपाककिरियवज्जितलोकियलोकुत्तरचतुक्कज्झानजवनवसेन द्वत्तिंस, उपेक्खका तिहेतुककुसलद्वयतो परं तथेव पञ्चमज्झानानि द्वादस, सुखितक्रियतो तिहेतुकद्वयतो परं किरियज्झानचतुक्कस्स, अग्गफलचतुक्कस्स च वसेन अट्ठ, उपेक्खका तिहेतुकद्वयतो परं उपेक्खासहगतरूपारूपकिरियपञ्चकस्स, अग्गफलस्स च वसेन छ अप्पना सम्भोन्ति.
अप्पनाजवनवारवण्णना निट्ठिता.
मनोद्वारवीथिवण्णना निट्ठिता.
अप्पनाजवनवारवण्णना निट्ठिता.
तदारम्मणनियमवण्णना
२५. सब्बत्थापीति ¶ पञ्चद्वारमनोद्वारेपि.
२६. इट्ठेति इट्ठमज्झत्ते. अतिइट्ठारम्मणञ्हि विसुं वक्खति. कुसलविपाकानि पञ्चविञ्ञाणसम्पटिच्छनसन्तीरणतदारम्मणानीति सम्बन्धो. इट्ठमज्झत्ते सन्तीरणतदारम्मणानि उपेक्खासहगतानेवाति आह ‘‘अतिइट्ठे पन सोमनस्ससहगतानेवा’’ति. विपाकस्स हि कम्मानुभावतो पवत्तमानस्स आदासे मुखनिमित्तं विय निब्बिकप्पताय पकप्पेत्वा गहणाभावतो यथारम्मणमेव वेदनायोगो होति, कुसलाकुसलानं पन अप्पहीनविपल्लासेसु सन्तानेसु पवत्तिया अतिइट्ठेपि इट्ठमज्झत्तअनिट्ठाकारतो, अनिट्ठेपि इट्ठइट्ठमज्झत्ताकारतो गहणं होति. तथा हि अस्सद्धादीनं बुद्धादीसु अतिइट्ठारम्मणेसुपि उपेक्खाजवनं होति, तित्थियादीनञ्च दोमनस्सजवनं, गम्भीरपकतिकादीनञ्च पटिक्कूलारम्मणे उपेक्खाजवनं, सुनखादीनञ्च तत्थ सोमनस्सजवनं, पुरिमपच्छाभागप्पवत्तानि पन विपाकानि यथावत्थुकानेव ¶ . अपिच असुचिदस्सने सुमनायमानानं सुनखादीनन्ति. चक्खुविञ्ञाणादीनं पन अतिइट्ठानिट्ठेसु पवत्तमानानम्पि उपेक्खासहगतभावे कारणं हेट्ठा कथितमेव.
२७. तत्थापीति तदारम्मणेसुपि. सोमनस्ससहगतकिरियजवनावसानेति सहेतुकाहेतुकसुखसहगतकिरियपञ्चकावसाने. खीणासवानं चित्तविपल्लासाभावेन किरियजवनानिपि यथारम्मणमेव पवत्तन्तीति वुत्तं ‘‘सोमनस्ससहगतकिरियजवनावसाने’’त्यादि. केचि पन आचरिया ‘‘पट्ठाने (ध. स. मूलटी. ४९८ विपाकुद्धारकथावण्णना) ‘कुसलाकुसले निरुद्धे विपाको ¶ तदारम्मणता उप्पज्जती’ति (पट्ठा. ३.१.९८) कुसलाकुसलानमेवानन्तरं तदारम्मणं वुत्तन्ति नत्थि किरियजवनानन्तरं तदारम्मणुप्पादो’’ति वदन्ति. तत्थ वुच्चते – यदि अब्याकतानन्तरम्पि तदारम्मणं वुच्चेय्य. परित्तारम्मणे वोट्ठब्बनानन्तरम्पि तस्स पवत्तिं मञ्ञेय्युन्ति किरियजवनानन्तरं तदारम्मणं न वुत्तं, न पन अलब्भनतो. लब्भमानस्सपि हि केनचि अधिप्पायेन कत्थचि अवचनं दिस्सति, यथा तं धम्मसङ्गहे लब्भमानम्पि हदयवत्थु देसनाभेदपरिहारत्थं न वुत्तन्ति.
२८. दोमनस्स…पे… उपेक्खासहगतानेव भवन्ति, न सोमनस्ससहगतानि अञ्ञमञ्ञं विरुद्धसभावत्ता. तेनेव हि पट्ठाने दोमनस्सानन्तरं सोमनस्सं, तदनन्तरञ्च दोमनस्सं अनुद्धटं. तथा हि ‘‘सुखाय वेदनाय सम्पयुत्तो धम्मो सुखाय वेदनाय सम्पयुत्तस्स धम्मस्स अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’त्यादिना (पट्ठा. १.२.४५) सुखदुक्खवेदनाय सम्पयुत्ता धम्मा अत्तनो अत्तनो समानवेदनासम्पयुत्तानं अदुक्खमसुखवेदनाय सम्पयुत्तकानञ्च अनन्तरपच्चयभावेन द्वीसु द्वीसु वारेसु वुत्ता, अदुक्खमसुखवेदनाय सम्पयुत्तका पन समानवेदनासम्पयुत्तानं, इतरवेदनाद्वयसम्पयुत्तानञ्च धम्मानं अनन्तरपच्चयभावेन तीसु वारेसूति एवं वेदनात्तिके सत्तेव अनन्तरपच्चयवारा वुत्ता. यदि च दोमनस्सानन्तरं सोमनस्सं, सोमनस्सानन्तरं वा दोमनस्सं उप्पज्जेय्य, सुखदुक्खवेदनासम्पयुत्तानम्पि अञ्ञमञ्ञं अनन्तरपच्चयवसेन द्वे वारे वड्ढेत्वा नव वारा वत्तब्बा सियुं, न पनेवं वुत्ता. तस्मा न तेसं तदनन्तरं उप्पत्ति अत्थि. एत्थ च ‘‘सोमनस्ससहगतकिरियजवनावसाने’’त्यादिना अयम्पि नियमो अनुञ्ञातो –
‘‘परित्तकुसलादोस-पापसातक्रियाजवा ¶ ;
पञ्चस्वेकं तदालम्बं, सुखितेसु यथारहं.
‘‘पापाकामसुभा ¶ चेव, सोपेक्खा च क्रियाजवा;
सोपेक्खेसु तदालम्बं, छस्वेकमनुरूपतो’’ति.
अयञ्हि जवनेन तदारम्मणनियमो अब्यभिचारी. ‘‘ञाणसम्पयुत्तजवनतो ञाणसम्पयुत्ततदारम्मण’’न्त्यादिनयप्पवत्तो पन अनेकन्तिको. येभुय्येन हि अकुसलजवनेसु परिचितस्स कदाचि कुसलजवनेसु जवितेसु, कुसलजवनेसु वा परिचितस्स कदाचि अकुसलजवनेसु जवितेसु अकुसलानन्तरं पवत्तपरिचयेन तिहेतुकजवनतोपि परं अहेतुकतदारम्मणं होति, तथा कुसलानन्तरं पवत्तपरिचयेन अकुसलजवनतो परं तिहेतुकतदारम्मणम्पि, पटिसन्धिनिब्बत्तककम्मतो पन अञ्ञकम्मेन तदारम्मणप्पवत्तियं वत्तब्बमेव नत्थि. तथा च वुत्तं पट्ठाने ‘‘अहेतुके खन्धे अनिच्चतो दुक्खतो अनत्ततो विपस्सन्ति, कुसलाकुसले निरुद्धे अहेतुको विपाको तदारम्मणता उप्पज्जति, कुसलाकुसले निरुद्धे सहेतुको विपाको तदारम्मणता उप्पज्जती’’ति (पट्ठा. ३.१.९८).
तस्माति यस्मा दोमनस्सजवनावसाने उपेक्खासहगतानेव होन्ति. तस्मा दोमनस्ससहगतजवनावसाने उपेक्खासहगतसन्तीरणं उप्पज्जतीति सम्बन्धो. ‘सोमनस्सपटिसन्धिकस्सा’ति इमिनाव भवङ्गपाताभावो दीपितोव होति दोमनस्सानन्तरं सोमनस्साभावतोति तं अवत्वा तदारम्मणाभावमेव परिकप्पेन्तो आह ‘‘यदि तदारम्मणसम्भवो नत्थी’’ति. सोमनस्सपटिसन्धिकस्स तित्थियादिनो बुद्धादिअतिइट्ठारम्मणे पि पटिहतचित्तस्स दोमनस्सजवने जविते वुत्तनयेन सोमनस्सतदारम्मणस्स अतिइट्ठारम्मणे च उपेक्खासहगततदारम्मणस्स अनुप्पज्जनतो, केनचि वा असप्पायेन परिहीनलोकियज्झानं आरब्भ ‘‘पणीतधम्मो मे नट्ठो’’ति विप्पटिसारं ¶ जनेन्तस्स दोमनस्सजवने सति अकामावचरारम्मणे तदारम्मणाभावतो यदि तदारम्मणस्स उप्पत्तिसम्भवो नत्थीति अधिप्पायो.
परिचितपुब्बन्ति पुब्बे परिचितं, तस्मिं भवे येभुय्येन गहितपुब्बं. उपेक्खासहगतसन्तीरणं ¶ उप्पज्जति निरावज्जनम्पि. यथा तं निरोधा वुट्ठहन्तस्स फलचित्तन्त्यधिप्पायो. यथाहु –
‘‘निरावज्जं कथं चित्तं, होति नेतञ्हि सम्मतं;
नियमो न विनावज्जं, निरोधा फलदस्सना’’ति.
केन पन किच्चेन इदं चित्तं पवत्ततीति? तदारम्मणकिच्चेन ताव न पवत्तति जवनारम्मणस्स अग्गहणतो, नापि सन्तीरणकिच्चेन यथासम्पटिच्छितस्स सन्तीरणवसेन अप्पवत्तनतो, पटिसन्धिचुतीसु वत्तब्बमेव नत्थि, पारिसेसतो पन भवस्स अङ्गभावतो भवङ्गकिच्चेनाति युत्तं सिया. आचरियधम्मपालत्थेरेनपि (ध. स. अनुटी. ४९८ विपाकुद्धारकथावण्णना) हि अयमत्थो दस्सितोव. यं पन पटिसन्धिभवङ्गानं धम्मतो, आरम्मणतो च समानतं वक्खति, तं येभुय्यतोति दट्ठब्बं. न हि इदमेकं ठानं वज्जेत्वा पटिसन्धिभवङ्गानं विसदिसता अत्थि. तमनन्तरित्वाति तं अत्तनो अनन्तरं अब्यवहितं कत्वा, तदनन्तरन्त्यत्थो.
२९. कामावचर…पे… इच्छन्तीति एत्थ कामावचरजवनावसानेयेव तदारम्मणं इच्छन्ति कामतण्हानिदानकम्मनिब्बत्तत्ता. न हि तं कामतण्हाहेतुकेन कम्मुना जनितं अतंसभावस्स रूपारूपावचरलोकुत्तरजवनस्स अनन्तरं उप्पज्जति. किंकारणा? अजनकत्ता, जनकसमानत्ताभावतो च. यथा हि गेहतो बहि निक्खमितुकामो बालको जनकं, तंसदिसं वा अङ्गुलियं गहेत्वा निक्खमति, नाञ्ञं राजपुरिसादिं, एवं भवङ्गविसयतो ¶ अञ्ञत्थ पवत्तमानं तदारम्मणं जनकं कामावचरकुसलाकुसलं, तंसदिसं वा कामावचरकिरियजवनं अनुबन्धति, न पन तस्स विसदिसानि महग्गतलोकुत्तरजवनानि. तथा कामावचरसत्तानमेव तदारम्मणं इच्छन्ति, न ब्रह्मानं तदारम्मणूपनिस्सयस्स कामावचरपटिसन्धिबीजस्साभावतो. तथा कामावचरधम्मेस्वेव आरम्मणभूतेसु इच्छन्ति. न इतरेसु अपरिचितत्ता. यथा हि सो बालको जनकं, तंसदिसं वा अनुगच्छन्तोपि अरञ्ञादिअपरिचितट्ठानं गच्छन्तं अननुबन्धित्वा पमुखङ्गणादिम्हि परिचितट्ठानेयेव अनुबन्धति, एवमिदम्पि रूपावचरादिअपरिचितारम्मणं आरब्भ पवत्तन्तं नानुबन्धति. अपिच कामतण्हायत्तकम्मजनितत्तापि एतं कामतण्हारम्मणेसु परित्तधम्मेस्वेव पवत्ततीति वुत्तोवायमत्थो. होन्ति चेत्थ –
‘‘जनकं ¶ तंसमानं वा, जवनं अनुबन्धति;
न तु अञ्ञं तदालम्बं, बालदारकलीलया.
‘‘बीजस्साभावतो नत्थि, ब्रह्मानम्पि इमस्स हि;
पटिसन्धिमनो बीजं, कामावचरसञ्ञितं.
‘‘ठाने परिचितेयेव, तं इदं बालको विय;
अनुयातीति नाञ्ञत्थ, होति तण्हावसेन वा’’ति.
ननु च ‘‘कामावचरपटिसन्धिबीजाभावतो’’ति वुत्तं, तथा च चक्खुविञ्ञाणादीनम्पि अभावो आपज्जतीति? नापज्जति इन्द्रियप्पवत्तिआनुभावतो, द्वारवीथिभेदे चित्तनियमतो च.
तदारम्मणनियमवण्णना निट्ठिता.
जवननियमवण्णना
३२. मन्दप्पवत्तियन्ति ¶ मरणासन्नकाले वत्थुदुब्बलताय मन्दीभूतवेगत्ता मन्दं हुत्वा पवत्तियं. मरणकालादीसूति आदि-सद्देन मुच्छाकालं सङ्गण्हाति.
३३. भगवतो…पे… वदन्तीति भगवतो यमकपाटिहारियकालादीसु उदकक्खन्धअग्गिक्खन्धप्पवत्तनादिअत्थं विसुं विसुं पादकज्झानं समापज्जित्वा ततो वुट्ठाय झानधम्मे विसुं विसुं आवज्जेन्तस्स आवज्जनवसिताय मत्थकप्पत्तिया आवज्जनतप्परोव चित्ताभिनीहारो होतीति यथावज्जितझानङ्गारम्मणानि चत्तारि, पञ्चवा पच्चवेक्खणजवनचित्तानि पवत्तन्तीति वदन्ति (विसुद्धि. १.७८) अट्ठकथाचरिया. ‘‘भगवतो’’ति च इदं निदस्सनमत्तं अञ्ञेसम्पि धम्मसेनापतिआदीनं एवरूपे अच्चायिककाले अपरिपुण्णजवनानं पवत्तनतो. तथा च वुत्तं अट्ठकथायं ‘‘अयञ्च मत्थकप्पत्ता वसिता भगवतो यमकपाटिहारियकाले ¶ अञ्ञेसं वा एवरूपे काले’’ति (विसुद्धि. १.७८). ‘‘चत्तारि पञ्च वा’’ति च पनेतं तिक्खिन्द्रियमुदिन्द्रियवसेन गहेतब्बन्ति आचरियधम्मपालत्थेरेन (विसुद्धि. महा. १.७८) वुत्तं, तस्मा भगवतो चत्तारि, अञ्ञेसं पञ्चपीति युत्तं विय दिस्सति.
३४. आदिकम्मिकस्साति आदितो कतयोगकम्मस्स. पठमं निब्बत्ता अप्पना पठमकप्पना. अभिञ्ञाजवनानम्पि ‘‘पठमकप्पनाया’’ति अधिकारो सियाति आह ‘‘सब्बदापी’’ति, पठमुप्पत्तिकाले, चिण्णवसीकाले च पञ्चाभिञ्ञाजवनानि एकवारमेव जवन्तीत्यत्थो.
३५. मग्गायेव उप्पज्जनतो मग्गुप्पादा. यथारहन्ति पञ्चमं वा चतुत्थं वा उप्पन्नमग्गानुरूपं. सत्तजवनपरमत्ता हि एकावज्जनवीथिया ¶ चतुत्थं उप्पन्नमग्गतो परं तीति फलचित्तानि, पञ्चमं उप्पन्नमग्गतो परं द्वे वा होन्ति.
३६. निरोधसमापत्तिकालेति निरोधस्स पुब्बभागे. चतुत्थारुप्पजवनन्ति कुसलकिरियानं अञ्ञतरं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनजवनं. अनागामिखीणासवायेव निरोधसमापत्तिं समापज्जन्ति, न सोतापन्नसकदामिनोति वुत्तं ‘‘अनागामिफलं वा अरहत्तफलं वा’’ति. विभत्तिविपल्लासो चेत्थ दट्ठब्बो ‘‘अनागामिफले वा अरहत्तफले वा’’ति. तेनाह ‘‘निरुद्धे’’ति. यथारहन्ति तंतंपुग्गलानुरूपं.
३८. सब्बत्थापि समापत्तिवीथियन्ति सकलायपि झानसमापत्तिवीथियं, फलसमापत्तिवीथियञ्च.
३९. परित्तानि जवनानि सत्तक्खत्तुं मतानि उक्कंसकोटिया. मग्गाभिञ्ञा पन सकिं एकवारमेव मता. अवसेसानि अभिञ्ञामग्गवज्जितानि महग्गतलोकुत्तरजवनानि बहूनिपि लब्भन्ति समापत्तिवीथियं अहोरत्तम्पि पवत्तनतो. अपि-सद्देन लोकियज्झानानि पठमकप्पनायं, अन्तिमफलद्वयञ्च निरोधानन्तरं एकवारं, फलचित्तानि मग्गानन्तरं द्वत्तिक्खत्तुम्पीति सम्पिण्डेति.
जवननियमवण्णना निट्ठिता.
पुग्गलभेदवण्णना
४०. इदानि ¶ दुहेतुकाहेतुकापायिकाहेतुकतिहेतुकवसेन चतुब्बिधानं पुथुज्जनानं, मग्गट्ठफलट्ठवसेन अट्ठविधानं अरियानन्ति द्वादसन्नं पुग्गलानं उप्पज्जनकवीथिचित्तपरिच्छेददस्सनत्थं पठमं ताव तेसं वज्जितब्बचित्तानि दस्सेतुमाह ‘‘दुहेतुकानमहेतुकानञ्चा’’त्यादि. पटिसन्धिविञ्ञाणसहगतालोभादोसवसेन द्वे हेतू ¶ इमेसन्ति द्विहेतुका. तादिसानं हेतूनं अभावतो अहेतुका. म-कारो पदसन्धिकरो. अप्पनाजवनानि न लब्भन्ति विपाकावरणसब्भावतो. द्विहेतुकाहेतुकपटिसन्धि हि ‘‘विपाकावरण’’न्ति वुच्चति. अप्पनाजवनाभावतोयेव अरहत्तं नत्थीति किरियजवनानि न लब्भन्ति.
४१. ‘‘सहेतुकं (पट्ठा. ३.१.१०२) भवङ्गं अहेतुकस्स भवङ्गस्स अनन्तरपच्चयेन पच्चयो’’ति पाठतो अहेतुकानम्पि नानाकम्मेन द्विहेतुकतदारम्मणं सम्भवति, द्विहेतुकानं वत्तब्बमेव नत्थि. मूलसन्धिया पन जळभावतो उभिन्नम्पि नत्थि तिहेतुकतदारम्मणन्ति आह ‘‘तथा ञाणसम्पयुत्तविपाकानि चा’’ति. आचरियजोतिपालत्थेरेन पन ‘‘सहेतुकं भवङ्ग’’न्ति अविसेसेन वुत्तत्ता अहेतुकानम्पि तिहेतुकतदारम्मणं वत्वा इध ञाणसम्पयुत्तविपाकाभाववचनस्स परिहासवसेन ‘‘सो एव पुच्छितब्बो, यो तस्स कत्ता’’ति वुत्तं, तं पन परिहासवसेन वुत्तम्पि आचरियं पुच्छित्वाव विजाननत्थं वुत्तवचनं विय ठितं. तथा हि आचरियेनेवेत्थ कारणं परमत्थविनिच्छये वुत्तं –
‘‘ञाणपाका न वत्तन्ति, जळत्ता मूलसन्धिया’’ति; (परम. वि. २७१);
अपरे पन ‘‘यथा अहेतुकानं सहेतुकतदारम्मणं होति, एवं द्विहेतुकानं तिहेतुकतदारम्मणम्पी’’ति वण्णेन्ति, तेसं मतानुरोधेन च इधापि ञाणसम्पयुत्तविपाकपटिक्खेपो अहेतुकेयेव सन्धायाति वदन्ति. तत्थ पन पमाणपाठाभावतो आचरियेन उभिन्नम्पि साधारणवसेन ञाणसम्पयुत्तविपाकाभावे कारणं वत्वा समकमेव चित्तपरिच्छेदस्स दस्सितत्ता तेसं वचनं वीमंसित्वा सम्पटिच्छितब्बं. अहेतुकापेक्खाय चेत्थ ¶ ‘‘सुगतिय’’न्ति वचनं, तं पन अत्थतो अनुञ्ञातद्विहेतुकविपाकानं तत्थेव सम्भवदस्सनपरं. तेनाह ‘‘दुग्गतियं पना’’त्यादि.
४३. तिहेतुकेसूति ¶ पटिसन्धिविञ्ञाणसहगतालोभादोसामोहवसेन तिहेतुकेसु पुथुज्जादीसू नवविधपुग्गलेसु.
४५. दिट्ठी…पे… सेक्खानन्ति सिक्खाय अपरिपूरकारिताय सिक्खनसीलताय ‘‘सेक्खा’’ति लद्धनामानं सोतापन्नसकदागामीनं पुग्गलानं पठममग्गेनेव सक्कायदिट्ठिविचिकिच्छानं पहीनत्ता तंसहगतजवनानि चेव च-सद्देन आकड्ढितानि खीणासवावेणिकानि किरियजवनानि च न लब्भन्ति.
४६. पटिघजवनानि चाति दोमनस्सजवनानि चेव दिट्ठिसम्पयुत्तविचिकिच्छासहगतकिरियजवनानि च.
४७. लोकुत्तर…पे… समुप्पज्जन्तीति चतुन्नं मग्गानं एकचित्तक्खणिकभावेन पुग्गलन्तरेसु असम्भवतो, हेट्ठिमहेट्ठिमानञ्च उपरूपरिसमापत्तिया अनधिगतत्ता, उपरूपरिपुग्गलानञ्च असमुग्घाटितकम्मकिलेसनिरोधेन पुथुज्जनेहि विय सोतापन्नानं सोतापन्नादीहि पुग्गलन्तरभावूपगमनेन पटिप्पस्सद्धत्ता च अट्ठपि लोकुत्तरजवनानि यथासकं मग्गफलट्ठानं अरियानमेव समुप्पज्जन्ति.
४८. इदानि तेसं तेसं पुग्गलानं यथापटिक्खित्तजवनानि वज्जेत्वा पारिसेसतो लब्भमानजवनानि सम्पिण्डेत्वा दस्सेतुं ‘‘असेक्खान’’न्त्यादि वुत्तं. तिविधसिक्खाय परिपूरकारिभावतो असेक्खानं खीणासवानं तेत्तिंसविधकुसलाकुसलस्स, हेट्ठिमफलत्तयस्स, वीथिमुत्तानञ्च नवमहग्गतविपाकानं वसेन पञ्चचत्तालीसवज्जितानि सेसानि ¶ तेवीसतिकआमावचरविपाकवीसतिकिरियअरहत्तफलवसेन चतुचत्तालीस वीथिचित्तानि सम्भवा यथालाभं कामभवे ठितानं वसेन उद्दिसे.
सेक्खानं अट्ठारसकिरियजवनदिट्ठिविचिकिच्छासहगतपञ्चकअग्गफलमहग्गतविपाकवसेन तेत्तिंस वज्जेत्वा तेवीसतिकामावचरविपाकआवज्जनद्वयएकवीसतिकुसलसत्ताकुसलहेट्ठिमफलत्तयवसेन छप्पञ्ञास वीथिचित्तानि यथासम्भवं उद्दिसे अविसेसतो. विसेसतो पन सोतापन्नसकदागामीनं एकपञ्ञास, अनागामीनं एकूनपञ्ञास, अवसेसानं चतुन्नं पुथुज्जनानं ¶ अट्ठारसकिरियजवनसब्बलोकुत्तरमहग्गतविपाकवसेन पञ्चतिंस वज्जेत्वा अवसेसानि कामावचरविपाकआवज्जनद्वयलोकियकुसलाकुसलवसेन चतुपञ्ञास वीथिचित्तानि यथासम्भवतो उद्दिसे अविसेसतो. विसेसतो पन तिहेतुकानं चतुपञ्ञासेव लब्भन्ति, द्विहेतुकाहेतुकानं ञाणसम्पयुत्तविपाकअप्पनाजवनवज्जितानि एकचत्तालीस, आपायिकानं तानेव द्विहेतुकविपाकवज्जितानि सत्ततिंस वीथिचित्तानीति दट्ठब्बं.
पुग्गलानं वसेन चित्तप्पवत्तिभेदो पुग्गलभेदो.
पुग्गलभेदवण्णना निट्ठिता.
भूमिविभागवण्णना
४९. सब्बानिपि वीथिचित्तानि उपलब्भन्ति छन्नं द्वारानं, सब्बेसञ्च पुग्गलानं तत्थ सम्भवतो. यथारहन्ति तंतंभवानुरूपं, तंतंपुग्गलानुरूपञ्च.
५२. त्यादिना ¶ घानविञ्ञाणादीनम्पि पटिक्खेपो हेस्सतीति रूपावचरभूमियं पटिघजवनतदारम्मणानेव पटिक्खित्तानि. सब्बत्थापीति कामभवे, रूपभवे, अरूपभवे च.
५४. कामभवे यथारहं वीथिमुत्तवज्जानि असीति वीथिचित्तानि, रूपभवे पटिघद्वयअट्ठतदारम्मणघानादिविञ्ञाणछक्कवीथिमुत्तकवसेन पञ्चवीसति वज्जेत्वा सेसानि आवज्जनद्वयनवअहेतुकविपाकतेपञ्ञासजवनवसेन चतुसट्ठि, अरूपे भवे तेवीसतिकामावचरविपाकपठममग्गपञ्चदसरूपावचरपटिघद्वयआरुप्पविपाककिरियमनोधातुहसनवसेन सत्तचत्तालीस वज्जेत्वा सेसानि छब्बीसति परित्तजवनअट्ठआरुप्पजवनसत्तलोकुत्तरजवनमनोद्वारावज्जनवसेन द्वेचत्तालीस चित्तानि लब्भरे उपलब्भन्ति.
केचि ¶ पन ‘‘रूपभवे अनिट्ठारम्मणाभावतो इधागतानंयेव ब्रह्मानं अकुसलविपाकसम्भवोति तानि परिहापेत्वा पञ्चपरित्तविपाकेहि सद्धिं रूपभवे सट्ठियेव वीथिचित्तानी’’ति वदन्ति. इध पन तत्थ ठत्वापि इमं लोकं पस्सन्तानं अनिट्ठारम्मणस्स असम्भवो न सक्का वत्तुन्ति तेहि सद्धिंयेव तत्थ चतुसट्ठि वुत्तानि. एवञ्च कत्वा वुत्तं धम्मानुसारणियं ‘‘यदा ब्रह्मानो कामावचरं अनिट्ठारम्मणं आलम्बन्ति, तदा तं सुगतियम्पि अकुसलविपाकचक्खुसोतविञ्ञाणमनोधातुसन्तीरणानं उप्पत्ति सम्भवती’’ति.
भूमिवसेन विभागो भूमिविभागो.
भूमिविभागवण्णना निट्ठिता.
५५. यथासम्भवन्ति तंतंद्वारेसु, तंतंभवेसु वा सम्भवानुरूपतो. यावतायुकन्ति पटिसन्धितो परं भवनिकन्तिवसेन पवत्तमनोद्वारिकचित्तवीथितो पट्ठाय चुतिचित्तावसानं ¶ , ततो पुब्बे पवत्तभवङ्गावसानं वा अब्बोच्छिन्ना असति निरोधसमापत्तियन्ति अधिप्पायो.
इति अभिधम्मत्थविभाविनिया नाम अभिधम्मत्थसङ्गहवण्णनाय
वीथिपरिच्छेदवण्णना निट्ठिता.