📜
९. कम्मट्ठानपरिच्छेदवण्णना
१. इतो ¶ पच्चयनिद्देसतो परं नीवरणानं समनट्ठेन समथसङ्खातानं, अनिच्चादिविविधाकारतो दस्सनट्ठेन विपस्सनासङ्खातानञ्च द्विन्नं भावनानं दुविधम्पि कम्मट्ठानं दुविधभावनाकम्मस्स पवत्तिट्ठानताय कम्मट्ठानभूतमारम्मणं उत्तरुत्तरयोगकम्मस्स पदट्ठानताय कम्मट्ठानभूतं भावनावीथिञ्च यथाक्कमं समथविपस्सनानुक्कमेन पवक्खामीति योजना.
समथकम्मट्ठानं
चरितभेदवण्णना
३. रागो व चरिता पकतीति रागचरिता. एवं दोसचरितादयोपि. चरितसङ्गहोति मूलचरितवसेन पुग्गलसङ्गहो, संसग्गवसेन पन तेसट्ठि चरिता होन्ति. वुत्तञ्हि –
‘‘रागादिके तिके सत्त, सत्त सद्धादिके तिके;
एकद्वितिकमूलम्हि, मिस्सतो सत्तसत्तक’’न्ति.
एत्थ हि रागचरिता दोसचरिता मोहचरिता रागदोसचरिता रागमोहचरिता दोसमोहचरिता रागदोसमोहचरिताति ¶ एवं रागादिके तिके सत्तकमेकं. तथा सद्धाचरिता बुद्धिचरिता वितक्कचरिता सद्धाबुद्धिचरिता सद्धाबुद्धिवितक्कचरिता बुद्धिवितक्कचरिता सद्धाबुद्धिवितक्कचरिताति सद्धादिकेपि तिके एकन्ति एवं द्वे तिके अमिस्सेत्वा चुद्दस चरिता होन्ति. रागादितिके पन एकद्वितिकमूलवसेन सद्धादितिकेन सह योजिते रागसद्धाचरिता रागबुद्धिचरिता रागवितक्कचरिता रागसद्धाबुद्धिचरिता रागसद्धावितक्कचरिता रागबुद्धिवितक्कचरिता रागसद्धाबुद्धिवितक्कचरिताति रागमूलनये एकं सत्तकं, तथा ‘‘दोससद्धाचरिता दोसबुद्धिचरिता दोसवितक्कचरिता’’त्यादिना दोसमूलनयेपि एकं, ‘‘मोहसद्धाचरिता’’त्यादिना मोहमूलनयेपि एकन्ति एवं एकमूलनये सत्तकत्तयं होति. यथा ¶ चेत्थ, एवं द्विमूलकनयेपि ‘‘रागदोससद्धाचरिता रागदोसबुद्धिचरिता रागदोसवितक्कचरिता’’त्यादिना सत्तकत्तयं. तिमूलकनये पन ‘‘रागदोसमोहसद्धाचरिता’’त्यादिना एकं सत्तकन्ति एवं मिस्सतो सत्तसत्तकवसेन एकूनपञ्ञास चरिता होन्ति. इति इमा एकूनपञ्ञास, पुरिमा च चुद्दसाति तेसट्ठि चरिता दट्ठब्बा. केचि पन दिट्ठिया सद्धिं ‘‘चतुसट्ठी’’ति वण्णेन्ति.
चरितभेदवण्णना निट्ठिता.
भावनाभेदवण्णना
४. भावनाय पटिसङ्खारकम्मभूता, आदिकम्मभूता वा पुब्बभागभावना परिकम्मभावना नाम. नीवरणविक्खम्भनतो पट्ठाय गोत्रभूपरियोसाना कामावचरभावना उपचारभावना नाम. अप्पनाय समीपचारित्ता गामूपचारादयो विय. महग्गतभावप्पत्ता अप्पनाभावना नाम अप्पनासङ्खातवितक्कपमुखत्ता ¶ . सम्पयुत्तधम्मेहि आरम्मणे अप्पेन्तो विय पवत्ततीति वितक्को अप्पना. तथा हि सो ‘‘अप्पना ब्यप्पना’’ति (ध. स. ७) निद्दिट्ठो. तप्पमुखतावसेन पन सब्बेपि महग्गतानुत्तरझानधम्मा ‘‘अप्पना’’ति वुच्चन्ति.
भावनाभेदवण्णना निट्ठिता.
निमित्तभेदवण्णना
५. परिकम्मस्स निमित्तं आरम्मणत्ताति परिकम्मनिमित्तं, कसिणमण्डलादि. तदेव चक्खुना दिट्ठं विय मनसा उग्गहेतब्बं निमित्तं, उग्गण्हन्तस्स वा निमित्तन्ति उग्गहनिमित्तं. तप्पटिभागं वण्णादिकसिणदोसरहितं निमित्तं उपचारप्पनानं आरम्मणत्ताति पटिभागनिमित्तं.
६. पथवीयेव ¶ कसिणं एकदेसे अट्ठत्वा अनन्तस्स फरितब्बताय सकलट्ठेनाति पथवीकसिणं, कसिणमण्डलं. पटिभागनिमित्तं, तदारम्मणञ्च झानं ‘पथवीकसिण’न्ति वुच्चति. तथा आपोकसिणादीसुपि. तत्थ पथवादीनि चत्तारि भूतकसिणानि. नीलादीनि चत्तारि वण्णकसिणानि, परिच्छिन्नाकासो आकासकसिणं, चन्दादिआलोको आलोककसिणन्ति दट्ठब्बं.
७. उद्धं धुमातं सूनं छवसरीरं उद्धुमातं, तदेव कुच्छितट्ठेनउद्धुमातकं. एवं सेसेसुपि. सेतरत्तादिना विमिस्सितं येभुय्येन नीलवण्णं छवसरीरं विनीलकं विसेसतो नीलकन्ति कत्वा. विस्सवन्तपुब्बकं विपुब्बकं. मज्झे द्विधा छिन्नं विच्छिद्दकं. सोणसिङ्गालादीहि विविधाकारेन खायितं ¶ विक्खायितकं. सोणसिङ्गालादीहि विविधेनाकारेन खण्डित्वा तत्थ तत्थ खित्तं विक्खित्तकं. काकपदादिआकारेन सत्थेन हनित्वा विविधं खित्तं हतविक्खित्तकं. लोहितपग्घरणकं लोहितकं. किमिकुलपग्घरणकं पुळवकं. अन्तमसो एकम्पि अट्ठि अट्ठिकं.
८. अनु अनु सरणं अनुस्सति, अरहतादिबुद्धगुणारम्मणा अनुस्सति बुद्धानुस्सति. स्वाक्खाततादिधम्मगुणारम्मणा अनुस्सति धम्मानुस्सति. सुप्पटिपन्नतादिसंघगुणारम्मणा अनुस्सति संघानुस्सति. अखण्डतादिना सुपरिसुद्धस्स अत्तनो सीलगुणस्स अनुस्सरणं सीलानुस्सति. विगतमलमच्छेरतादिवसेन अत्तनो चागानुस्सरणं चागानुस्सति. ‘‘येहि सद्धादीहि समन्नागता देवा देवत्तं गता, तादिसा गुणा मयि सन्ती’’ति एवं देवता सक्खिट्ठाने ठपेत्वा अत्तनो सद्धादिगुणानुस्सरणं देवतानुस्सति. सब्बदुक्खूपसमभूतस्स निब्बानस्स गुणानुस्सरणं उपसमानुस्सति. जीवितिन्द्रियुपच्छेदभूतस्स मरणस्स अनुस्सरणं मरणानुस्सति. केसादिकायकोट्ठासे गता पवत्ता सति कायगतासति. आनञ्च अपानञ्च आनापानं, अस्सासपस्सासा, तदारम्मणा सति आनापानस्सति.
९. मिज्जति सिनिय्हतीति मेत्ता, मित्तेसु भवाति वा मेत्ता, सा सत्तानं हितसुखूपसंहरणलक्खणा. परदुक्खापनयनकामतालक्खणा करुणा. परसम्पत्तिपमोदलक्खणा मुदिता. इट्ठानिट्ठेसु मज्झत्ताकारप्पवत्तिलक्खणा उपेक्खा. अप्पमाणसत्तारम्मणत्ता अप्पमञ्ञा. उत्तमविहारभावतो, उत्तमानं वा विहारभावतो ब्रह्मविहारो.
१०. गमनपरियेसनपरिभोगादिपच्चवेक्खणवसेन ¶ ¶ कबळीकाराहारे पटिकूलन्ति पवत्ता सञ्ञा आहारे पटिकूलसञ्ञा.
११. पथवीधातुआदीनं चतुन्नं धातूनं सलक्खणतो केसादिससम्भारादितो च ववत्थानं चतुधातुववत्थानं.
१२. अरूपे आरम्मणे पवत्ता आरुप्पा.
निमित्तभेदवण्णना निट्ठिता.
सप्पायभेदवण्णना
१३. इदानि तस्स तस्स पुग्गलस्स चरितानुकूलकम्मट्ठानं दस्सेतुं ‘‘चरितासु पना’’त्यादिमाह. रागो व चरितं पकति एतस्साति रागचरितो, रागबहुलो पुग्गलो, रागस्स उजुविपच्चनीकभावतो असुभकम्मट्ठानं तस्स सप्पायं. आनापानं मोहचरितस्स, वितक्कचरितस्स च सप्पायं बुद्धिविसयभावेन मोहप्पटिपक्खत्ता, वितक्कसन्धावनस्स निवारकत्ता च. छ बुद्धानुस्सतिआदयो सद्धाचरितस्स सप्पाया सद्धावुद्धिहेतुभावतो.
१७. मरणउपसमसञ्ञाववत्थानानि बुद्धिचरितस्स सप्पायानि गम्भीरभावतो बुद्धिया एव विसयत्ता.
१८. सेसानीति चतुब्बिधभूतकसिणआकासआलोककसिणआरुप्पचतुक्कवसेन दसविधानि. तत्थापीति तेसु दससु कम्मट्ठानेसु. पुथुलं मोहचरितस्स सप्पायं सम्बाधे ओकासे चित्तस्स भिय्योसोमत्ताय सम्मुय्हनतो. खुद्दकं वितक्कचरितस्स सप्पायं महन्तारम्मणस्स वितक्कसन्धावनपच्चयत्ता. उजुविपच्चनीकतो चेव अतिसप्पायताय ¶ चेतं वुत्तं. रागादीनं पन अविक्खम्भिका, सद्धादीनं वा अनुपकारिका कसिणादिभावना नाम नत्थि.
सप्पायभेदवण्णना निट्ठिता.
भावनाभेदवण्णना
१९. सब्बत्थापीति ¶ चत्तालीसकम्मट्ठानेसुपि नत्थि अप्पना, बुद्धगुणादीनं परमत्थभावतो, अनेकविधत्ता, एकस्सपि गम्भीरभावतो च. बुद्धानुस्सतिआदीसु दससु कम्मट्ठानेसु अप्पनावसेन समाधिस्स पतिट्ठातुं असक्कुणेय्यत्ता अप्पनाभावं अप्पत्वा समाधि उपचारभावेन पतिट्ठाति. लोकुत्तरसमाधि, पन दुतियचतुत्थारुप्पसमाधि च सभावधम्मेपि भावनाविसेसवसेन अप्पनं पापुणाति. विसुद्धिभावनानुक्कमवसेन हि लोकुत्तरो अप्पनं पापुणाति. आरम्मणसमतिक्कमभावनावसेन आरुप्पसमाधि. अप्पनाप्पत्तस्सेव हि चतुत्थज्झानसमाधिनो आरम्मणसमतिक्कमनमत्तं होति.
२१. पञ्चपि झानानि एतेसमत्थि, तत्थ नियुत्तानीति वा पञ्चकज्झानिकानि.
२२. असुभभावनाय पटिकूलारम्मणत्ता चण्डसोताय नदिया अरित्तबलेन नावा विय वितक्कबलेनेव तत्थ चित्तं पवत्ततीति असुभकम्मट्ठाने अवितक्कज्झानासम्भवतो ‘‘पठमज्झानिका’’ति वुत्तं.
२३. मेत्ताकरुणामुदितानं दोमनस्ससहगतब्यापादविहिंसानभिरतीनं पहायकत्ता दोमनस्सप्पटिपक्खेन सोमनस्सेनेव सहगतता युत्ताति ‘‘मेत्तादयो तयो चतुक्कज्झानिका’’ति वुत्ता.
२४. ‘‘सब्बे ¶ सत्ता सुखिता होन्तु, दुक्खा मुच्चन्तु, लद्धसुखसम्पत्तितो मा विगच्छन्तू’’ति मेत्तादिवसप्पवत्तब्यापारत्तयं पहाय कम्मस्सकतादस्सनेन सत्तेसु मज्झत्ताकारप्पवत्तभावनानिब्बत्ताय तत्रमज्झत्तुपेक्खाय बलवतरत्ता उपेक्खाब्रह्मविहारस्स सुखसहगतासम्भवतो ‘‘उपेक्खा पञ्चमज्झानिका’’ति वुत्ता.
भावनाभेदवण्णना निट्ठिता.
गोचरभेदवण्णना
२६. यथारहन्ति ¶ तंतंआरम्मणानुरूपतो. कस्सचि आरम्मणस्स अपरिब्यत्तताय ‘‘परियायेना’’ति वुत्तं.
२७. कसिणासुभकोट्ठासानापानस्सतीस्वेव हि परिब्यत्तनिमित्तसम्भवोति.
२८. पथवीमण्डलादीसु निमित्तं उग्गण्हन्तस्साति आदिम्हि ताव चतुपारिसुद्धिसीलं विसोधेत्वा दसविधं पलिबोधं उपच्छिन्दित्वा पियगरुभावनीयादिगुणसमन्नागतं कल्याणमित्तं उपसङ्कमित्वा अत्तनो चरियानुकूलं कम्मट्ठानं गहेत्वा अट्ठारसविधं अननुरूपविहारं पहाय पञ्चङ्गसमन्नागते अनुरूपविहारे विहरन्तस्स केसनखहरणादिखुद्दकपलिबोधुपच्छेदं कत्वा कसिणमण्डलादीनि पुरतो कत्वा आनापानकोट्ठासादीसु चित्तं ठपेत्वा निसीदित्वा ‘‘पथवी पथवी’’त्यादिना तंतंभावनानुक्कमेन पथवीकसिणादीसु तंतदारम्मणेसु निमित्तं उग्गण्हन्तस्स. अयमेत्थ सङ्खेपो. वित्थारतो पन भावना विसुद्धिमग्गतो (विसुद्धि. १.५४ आदयो) गहेतब्बा. दुविधम्पि हि भावनाविधानं इध आचरियेन ¶ अतिसङ्खेपतो वुत्तं, तदत्थदस्सनत्थञ्च वित्थारनये आहरियमाने अतिप्पपञ्चो सियाति मयम्पि तं न वित्थारेस्साम. यदा पन तं निमित्तं चित्तेन समुग्गहितन्ति एवं पवत्तानुपुब्बभावनावसेन यदा तं परिकम्मनिमित्तं चित्तेन सम्मा उग्गहितं होति. मनोद्वारस्स आपाथमागतन्ति चक्खुं निम्मीलेत्वा, अञ्ञत्थ गन्त्वा वा मनसि करोन्तस्स कसिणमण्डलसदिसमेव हुत्वा मनोद्वारिकजवनानं आपाथं आगतं होति.
२९. समाधियतीति विसेसतो चित्तेकग्गतापत्तिया समाहिता होति.
३०. चित्तसमाधानवसेन पुग्गलोपि समाहितोयेवाति वुत्तं ‘‘तथा समाहितस्सा’’ति. तप्पटिभागन्ति उग्गहनिमित्तसदिसं, ततोयेव हि तं ‘‘पटिभागनिमित्त’’न्ति वुच्चति. तं पन उग्गहनिमित्ततो अतिपरिसुद्धं होति. वत्थुधम्मविमुच्चितन्ति परमत्थधम्मतो विमुत्तं, वत्थुधम्मतो वा कसिणमण्डलगतकसिणदोसतो विनिमुत्तं. भावनाय निब्बत्तत्ता भावनामयं. समप्पितन्ति सुट्ठु अप्पितं.
३१. ततो पट्ठायाति पटिभागनिमित्तुप्पत्तितो पट्ठाय.
३३. पञ्चसु झानङ्गेसु एकेकारम्मणे उप्पन्नावज्जनानन्तरं चतुपञ्चजवनकतिपयभवङ्गतो ¶ परं अगन्त्वा अपरापरं झानङ्गावज्जनसमत्थता आवज्जनवसिता नाम. समापज्जितुकामतानन्तरं कतिपयभवङ्गतो परं अगन्त्वा उप्पन्नावज्जनानन्तरं समापज्जितुं समत्थता समापज्जनवसिता नाम. सेतु विय सीघसोताय नदिया ओघं भवङ्गवेगं उपच्छिन्दित्वा यथापरिच्छिन्नकालं झानं ठपेतुं समत्थता भवङ्गपाततो रक्खणयोग्यता अधिट्ठानवसिता नाम. यथा परिच्छिन्नकालं अनतिक्कमित्वा झानतो वुट्ठानसमत्थता वुट्ठानवसिता नाम. अथ वा यथापरिच्छिन्नकालतो उद्धं गन्तुं अदत्वा ठपनसमत्थता अधिट्ठानवसिता ¶ नाम. यथापरिच्छिन्नकालतो अन्तो अवुट्ठहित्वा यथाकालवसेनेव वुट्ठानसमत्थता वुट्ठानवसिता नामाति अलमतिप्पपञ्चेन. पच्चवेक्खणवसिता पन आवज्जनवसिताय एव सिद्धा. आवज्जनानन्तरजवनानेव हि पच्चवेक्खणजवनानि नाम. वितक्कादिओळारिकङ्गं पहानायाति दुतियज्झानादीहि वितक्कादिओळारिकङ्गानं झानक्खणे अनुप्पादाय. पदहतोति परिकम्मं करोन्तस्स. तस्स पन उपचारभावना निप्फन्ना नाम होति वितक्कादीसु निकन्तिविक्खम्भनतो पट्ठायाति दट्ठब्बं. यथारहन्ति तंतंझानिककसिणादिआरम्मणानुरूपं.
३६. आकासकसिणस्स उग्घाटेतुं असक्कुणेय्यत्ता वुत्तं ‘‘आकासवज्जितेसू’’ति. कसिणन्ति कसिणपटिभागनिमित्तं. उग्घाटेत्वाति अमनसिकारवसेन उद्धरित्वा. अनन्तवसेन परिकम्मं करोन्तस्साति ‘‘अनन्तं आकासं, अनन्तं आकास’’न्ति आकासं आरब्भ परिकम्मं करोन्तस्स, न पन केवलं ‘‘अनन्तं अनन्त’’न्ति. एवं विञ्ञाणञ्चायतनेपि. ‘‘अनन्त’’न्ति अवत्वापि ‘‘आकासो आकासो (विसुद्धि. १.२७६), विञ्ञाणं विञ्ञाण’’न्ति (विसुद्धि. १.२८१) मनसि कातुं वट्टतीति आचरिया.
३९. ‘‘सन्तमेतं, पणीतमेत’’न्ति परिकम्मं करोन्तस्साति अभावमत्तारम्मणताय ‘‘एतं सन्तं, एतं पणीत’’न्ति भावेन्तस्स.
४०. अवसेसेसु चाति कसिणादीहि सह अप्पनावहकम्मट्ठानतो अवसेसेसु बुद्धानुस्सतिआदीसु अट्ठसु ¶ , सञ्ञाववत्थानेसु चाति दससु कम्मट्ठानेसु. परिकम्मं कत्वाति ‘‘सो भगवा इतिपि अरहं, इतिपि सम्मासम्बुद्धो’’त्यादिना (विसुद्धि. १.१२४) वुत्तविधानेन परिकम्मं कत्वा. साधुकमुग्गहितेति बुद्धादिगुणनिन्नपोणपब्भारचित्ततावसेन सुट्ठु उग्गहिते. परिकम्मञ्च समाधियतीति परिकम्मभावना समाहिता निप्फज्जति. उपचारो च सम्पज्जतीति नीवरणानि विक्खम्भेन्तो उपचारसमाधि च उप्पज्जति.
४१. अभिञ्ञावसेन ¶ पवत्तमानन्ति अभिविसेसतो जाननट्ठेन अभिञ्ञासङ्खातं इद्धिविधादिपञ्चलोकियाभिञ्ञावसेन पवत्तमानं, अभिञ्ञापादकपञ्चमज्झाना वुट्ठहित्वाति कसिणानुलोमादीहि चुद्दसहाकारेहि (विसुद्धि. २.३६५) चित्तं परिदमेत्वा अभिनीहारक्खमं कत्वा उपेक्खेकग्गतायोगतो अनुरूपत्ता च रूपावचरपञ्चमज्झानमेव अभिञ्ञानं पादकं पतिट्ठाभूतं पथवादिकसिणारम्मणं पञ्चमज्झानं, तं समापज्जित्वा ततो वुट्ठाय. अधिट्ठेय्यादिकमावज्जेत्वाति इद्धिविधञाणस्स परिकम्मकाले अधिट्ठातब्बं विकुब्बनीयं सतादिकं कोमाररूपादिकं, दिब्बसोतस्स परिकम्मकाले थूलसुखुमभेदं सद्दं, चेतोपरियञाणस्स परिकम्मकाले परस्स हदयङ्गतवण्णदस्सनेन सरागादिभेदं चित्तं, पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स परिकम्मसमये पुरिमभवेसु चुतिचित्तादिभेदं पुब्बे निवुत्थक्खन्धं, दिब्बचक्खुस्स परिकम्मसमये ओभासफरितट्ठानगतं रूपं वा आवज्जेत्वा.
परिकम्मं करोन्तस्साति ‘‘सतं होमि, सहस्सं होमी’’त्यादिना परिकम्मं करोन्तस्स. रूपादीसूति परिकम्मविसयभूतेसु रूपपादकज्झानसद्दपरचित्तपुब्बेनिवुत्थक्खन्धादिभेदेसु आरम्मणेसु. एत्थ हि इद्धिविधञाणस्स ताव पादकज्झानं, कायो, रूपादिअधिट्ठाने रूपादीनि चाति छ आरम्मणानि ¶ . तत्थ पादकज्झानं अतीतमेव, कायो पच्चुप्पन्नो, इतरं पच्चुप्पन्नमनागतं वा. दिब्बसोतस्स पन सद्दोयेव, सो च खो पच्चुप्पन्नो. परचित्तविजाननाय पन अतीते सत्तदिवसेसु, अनागते सत्तदिवसेसु च पवत्तं परित्तादीसु यं किञ्चि तिकालिकं चित्तमेव आरम्मणं होतीति महाअट्ठकथाचरिया (विसुद्धि. २.४१६; ध. स. अट्ठ. १४३४).
सङ्गहकारा पन ‘‘चत्तारोपि खन्धा’’ति (ध. स. अट्ठ. १४३४) वदन्ति, कथं पनस्सा पच्चुप्पन्नचित्तारम्मणता, ननु च आवज्जनाय गहितमेव इद्धिचित्तस्स आरम्मणं होति, आवज्जनाय च पच्चुप्पन्नचित्तमारम्मणं कत्वा निरुज्झमानाय तंसमकालमेव परस्स चित्तम्पि निरुज्झतीति आवज्जनजवनानं कालवसेन एकारम्मणता न सिया, मग्गफलवीथितो अञ्ञत्थ आवज्जनजवनानं कथञ्च नानारम्मणता न अधिप्पेताति? अट्ठकथायं (विसुद्धि. २.४१६; ध. स. अट्ठ. १४३४) ताव सन्ततिअद्धापच्चुप्पन्नारम्मणता योजिता. आनन्दाचरियो (ध. स. मूलटी. १४३४ थोक विसदिसं) पन भणति ‘‘पादकज्झानतो वुट्ठाय पच्चुप्पन्नादिविभागं अकत्वा केवलं ‘इमस्स चित्तं ¶ जानामि’च्चेव परिकम्मं कत्वा पुनपि पादकज्झानं समापज्जित्वा वुट्ठाय अविसेसेनेव चित्तं आवज्जेत्वा तिण्णं, चतुन्नं वा परिकम्मानं अनन्तरं चेतोपरियञाणेन परस्स चित्तं पटिविज्झति रूपं विय दिब्बचक्खुना. पच्छा कामावचरचित्तेन सरागादिववत्थानम्पि करोति नीलादिववत्थानं विय. तानि च सब्बानि अभिमुखीभूतचित्तारम्मणानेव, अनिट्ठे च ठाने नानारम्मणतादोसो नत्थि अभिन्नाकारप्पवत्तितो’’ति. पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणस्स पुब्बे निवुत्थक्खन्धा, खन्धप्पटिबद्धानि च नामगोत्तानि, निब्बानञ्च आरम्मणं होति, दिब्बचक्खुस्स पन रूपमेव ¶ पच्चुप्पन्नन्ति अयमेतेसं आरम्मणविभागो. यथारहमप्पेतीति तंतंपरिकम्मानुरूपतो अप्पेति.
४२. इदानि आरम्मणानं भेदेन अभिञ्ञाभेदं दस्सेतुं ‘‘इद्धिविधा’’त्यादिमाह. अधिट्ठानादि इद्धिप्पभेदो एतिस्साति इद्धिविधा. दिब्बानं सोतसदिसताय, दिब्बविहारसन्निस्सितताय च दिब्बञ्च तं सोतञ्चाति दिब्बसोतं. परेसं चित्तं विञ्ञायति एतायाति परचित्तविजानना. अत्तनो सन्ताने निवुत्थवसेन चेव गोचरनिवासवसेन च पुब्बे अतीतभवेसु खन्धादीनं अनुस्सरणं पुब्बेनिवासानुस्सति. वुत्तनयेन दिब्बञ्च तं चक्खु चाति दिब्बचक्खु. ‘चुतूपपातञाण’न्ति पन दिब्बचक्खुमेव वुच्चति. यथाकम्मूपगञाणअनागतंसञाणानिपि दिब्बचक्खुवसेनेव इज्झन्ति. न हि तेसं विसुं परिकम्मं अत्थि. तत्थ अनागतंसञाणस्स ताव अनागते सत्तदिवसतो परं पवत्तनकं चित्तचेतसिकं दुतियदिवसतो पट्ठाय पवत्तनकञ्च यं किञ्चि आरम्मणं होति. तञ्हि सविसये सब्बञ्ञुतञ्ञाणगतिकन्ति. यथा कम्मूपगञाणस्स पन कुसलाकुसलसङ्खाता चेतना, चत्तारोपि वा खन्धा आरम्मणन्ति दट्ठब्बं.
गोचरवसेन भेदो गोचरभेदो.
गोचरभेदवण्णना निट्ठिता.
समथकम्मट्ठानवण्णना निट्ठिता.
विपस्सनाकम्मट्ठानं
विसुद्धिभेदवण्णना
४३. अनिच्चादिवसेन ¶ विविधाकारेन पस्सतीति विपस्सना, अनिच्चानुपस्सनादिका भावनापञ्ञा. तस्सा कम्मट्ठानं, सायेव वा कम्मट्ठानन्ति विपस्सनाकम्मट्ठानं. तस्मिं विपस्सनाकम्मट्ठाने सत्तविधेन विसुद्धिसङ्गहोति सम्बन्धो.
४४. अनिच्चतायेव ¶ लक्खणं लक्खितब्बं, लक्खीयति अनेनाति वा अनिच्चलक्खणं. उदयवयपटिपीळनसङ्खातदुक्खभावो व लक्खणन्ति दुक्खलक्खणं. परपरिकप्पितस्स अत्तनो अभावो अनत्तता, तदेव लक्खणन्ति अनत्तलक्खणं.
४५. तिण्णं लक्खणानं अनु अनु पस्सना अनिच्चानुपस्सनादिका.
४६. खन्धादीनं कलापतो सम्मसनवसप्पवत्तं ञाणं सम्मसनञाणं. उप्पादभङ्गानुपस्सनावसप्पवत्तञाणं उदयब्बयञाणं. उदयं मुच्चित्वा वये पवत्तं ञाणं भङ्गञाणं. सङ्खारानं भयतो अनुपस्सनावसेन पवत्तं ञाणं भयञाणं, दिट्ठभयानं आदीनवतो पेक्खणवसेन पवत्तं ञाणं आदीनवञाणं, दिट्ठादीनवेसु निब्बिन्दनवसप्पवत्तं ञाणं निब्बिदाञाणं. निब्बिन्दित्वा सङ्खारेहि मुच्चितुकम्यतावसेन पवत्तं ञाणं मुच्चितुकम्यताञाणं. मुच्चनस्स उपायसम्पटिपादनत्थं पुन सङ्खारानं परिग्गहवसप्पवत्तं ञाणं पटिसङ्खाञाणं. पटिसङ्खातधम्मेसु भयनन्दीविवज्जनवसेन अज्झुपेक्खित्वा पवत्तं ञाणं सङ्खारुपेक्खाञाणं. पुरिमानं नवन्नं किच्चनिप्फत्तिया, उपरि च सत्ततिंसाय बोधिपक्खियधम्मानं अनुकूलं ञाणं अनुलोमञाणं.
४७. अत्तसुञ्ञताय सुञ्ञतो. संयोजनादीहि विमुच्चनट्ठेन विमोक्खो. निच्चनिमित्तादिनो अभावतो अनिमित्तो. पणिहितस्स तण्हापणिधिस्स अभावतो अप्पणिहितो.
४९. यो ¶ नं पाति, तं मोक्खेति अपायादीहि दुक्खेहीति पातिमोक्खं, तदेव कायदुच्चरितादीहि संवरणतो संवरो, समाधानोपधारणट्ठेन सीलञ्चाति पातिमोक्खसंवरसीलं. मनच्छट्ठानं इन्द्रियानं रूपादीसु संवरणवसेन ¶ पवत्तं सीलं इन्द्रियसंवरसीलं. मिच्छाजीव विवज्जनेन आजीवस्स परिसुद्धिवसप्पवत्तं आजीवपारिसुद्धिसीलं. पच्चये सन्निस्सितं तेसं इदमत्थिकताय पच्चवेक्खणसीलं पच्चयसन्निस्सितसीलं. चतुब्बिधत्ता देसनासंवरपरियेट्ठिपच्चवेक्खणवसेन, परिसुद्धत्ता च चतुपारिसुद्धिसीलं नाम.
५०. चित्तविसुद्धि नाम चित्तस्स विनीवरणभावापादनवसेन विसोधनतो, चित्तसीसेन निद्दिट्ठत्ता, विसुद्धत्ता चाति वा कत्वा.
५१. ‘‘धम्मानं सामञ्ञसभावो लक्खणं, किच्चसम्पत्तियो रसो, उपट्ठानाकारो, फलञ्च पच्चुपट्ठान’’न्ति एवं वुत्तानं लक्खणादीनं ‘‘फुसनलक्खणो फस्सो, कक्खळलक्खणा पथवी’’त्यादिना वित्थारतो, ‘‘नमनलक्खणं नामं, रुप्पनलक्खणं रूप’’न्त्यादिना सङ्खेपतो च परिग्गहो पच्चत्तलक्खणादिवसेन परिच्छिज्ज गहणं दुक्खसच्चववत्थानं दिट्ठिविसुद्धि नाम ‘‘नामरूपतो अत्ता नत्थी’’ति दस्सनतो दिट्ठि च अत्तदिट्ठिमलविसोधनतो विसुद्धि चाति कत्वा.
५२. पच्चयपरिग्गहोति नामञ्च रूपञ्च पटिसन्धियं ताव अविज्जातण्हाउपादानकम्महेतुवसेन निब्बत्तति. पवत्तियञ्च रूपं कम्मचित्तउतुआहारपच्चयवसेन, नामञ्च चक्खुरूपादिनिस्सयारम्मणादिपच्चयवसेन, विसेसतो च योनिसोमनसिकारादिचतुचक्कसम्पत्तिया कुसलं, तब्बिपरियायेन अकुसलं, कुसलाकुसलवसेन विपाको भवङ्गादिवसेन आवज्जनं, खीणासवसन्तानवसेन किरियजवनं, आवज्जनञ्च उप्पज्जतीति एवं साधारणासाधारणवसेन तीसु अद्धासु नामरूपप्पवत्तिया पच्चक्खादिसिद्धस्स कम्मादिपच्चयस्स परिग्गण्हनं समुदयसच्चस्स ववत्थानं कङ्खावितरणविसुद्धि नाम ‘‘अहोसिं नु खो अहमतीतमद्धान’’न्त्यादिकाय ¶ (म. नि. १.१८; सं. नि. २.२०) सोळसविधाय, ‘‘सत्थरिकङ्खती’’त्यादिकाय (ध. स. ११२३; विभ. ९१५) अट्ठविधाय च कङ्खाय वितरणतो अतिक्कमनतो कङ्खावितरणा, अहेतुकविसमहेतुदिट्ठिमलविसोधनतो विसुद्धि चाति कत्वा.
५३. ततो ¶ पच्चयपरिग्गहतो परं तथापरिग्गहितेसु पच्चत्तलक्खणादिववत्थानवसेन, पच्चयववत्थानवसेन च परिग्गहितेसु लोकुत्तरवज्जेसु तिभूमिपरियापन्नेसु नामरूपेसु अतीतादिभेदभिन्नेसु खन्धादिनयमारब्भ पञ्चक्खन्धछद्वारछळारम्मणछद्वारप्पवत्तधम्मादिवसेन आगतं खन्धादिनयं आरब्भ कलापवसेन पिण्डवसेन सङ्खिपित्वा यं अतीते जातं रूपं, तं अतीतेव निरुद्धं. यं अनागते भावि रूपं, तम्पि तत्थेव निरुज्झिस्सति. यं पच्चुप्पन्नं, तं अनागतं अप्पत्वा एत्थेव निरुज्झति, तथा अज्झत्तबहिद्धसुखुमओळारिकहीनपणीतरूपादयो. तस्मा ‘‘अनिच्चं अत्तादिवसेन न इच्चं अनुपगन्तब्बं खयट्ठेन खयगमनतो, दुक्खं भयट्ठेन भयकरत्ता, अनत्ता असारकट्ठेन अत्तसारादिअभावेना’’ति च ‘‘चक्खुं अनिच्चं…पे… मनो. रूपं…पे… धम्मा. चक्खुविञ्ञाणं…पे… मनोविञ्ञाणं अनिच्चं दुक्खं अनत्ता’’त्यादिना (पटि. म. १.४८) अतीतादिअद्धावसेन, अतीतादिसन्तानवसेन, अतीतादिखणवसेन च सम्मसनञाणेन हुत्वाअभावउदयब्बयपटिपीळनअवसवत्तनाकारसङ्खातलक्खणत्तयसम्मसनवसप्पवत्तेन कलापसम्मसनञाणेन लक्खणत्तयं सम्मसन्तस्स परिमज्जन्तस्स.
सम्मसनञाणे पन उप्पन्ने पुन तेस्वेव सङ्खारेसु ‘‘अविज्जासमुदया रूपसमुदयो, तण्हाकम्मआहारसमुदया रूपसमुदयो, तथा अविज्जानिरोधा रूपनिरोधो, तण्हाकम्मआहारनिरोधा रूपनिरोधो’’ति ¶ (पटि. म. १.५०) एवं रूपक्खन्धे वेदनासञ्ञासङ्खारक्खन्धेसुपि आहारं अपनेत्वा ‘‘फस्ससमुदया फस्सनिरोधा’’ति च एवं फस्सं पक्खिपित्वा, विञ्ञाणक्खन्धे ‘‘नामरूपसमुदया नामरूपनिरोधा’’ति नामरूपं पक्खिपित्वा पच्चयसमुदयवसेन, पच्चयनिरोधवसेन च, पच्चये अनामसित्वा पच्चुप्पन्नक्खन्धेसु निब्बत्तिलक्खणमत्तस्स, विपरिणामलक्खणमत्तस्स च दस्सनेन खणवसेन चाति एकेकस्मिं खन्धे पच्चयवसेन चतुधा, खणवसेन एकधा चाति पञ्चधा उदयं, पञ्चधा वयन्ति दसदसउदयब्बयदस्सनवसेन समपञ्ञासाकारेहि उदयब्बयञाणेन उदयब्बयं समनुपस्सन्तस्स आरद्धविपस्सकस्स योगिनो विपस्सनाचित्तसमुट्ठानो सरीरतो निच्छरणकआलोकसङ्खातो ओभासो, विपस्सनाचित्तसहजाता खुद्दिकादिपञ्चविधा (ध. स. अट्ठ. १ धम्मुद्देसवार झानङ्गरासिवण्णना) पीति, तथा कायचित्तदरथवूपसमलक्खणा कायचित्तवसेन दुविधा पस्सद्धि, बलवसद्धिन्द्रियसङ्खातो अधिमोक्खो, सम्मप्पधानकिच्चसाधको वीरियसम्बोज्झङ्गसङ्खातो पग्गहो, अतिपणीतं सुखं, इन्दविस्सट्ठवजिरसदिसं तिलक्खणविपस्सनाभूतं ¶ ञाणं, सतिपट्ठानभूता चिरकतादिअनुस्सरणसमत्था उपट्ठानसङ्खाता सति, समप्पवत्तविपस्सनासहजाता उपेक्खासम्बोज्झङ्गभूता तत्रमज्झत्तुपेक्खा, मनोद्वारे आवज्झनुपेक्खा चाति दुविधापि उपेक्खा, ओभासादीसु उप्पन्नेसु ‘‘न वत मे इतो पुब्बे एवरूपो ओभासो उप्पन्नपुब्बो’’त्यादिना (विसुद्धि. २.७३३) नयेन तत्थ आलयं कुरुमाना सुखुमतण्हा रूपनिकन्तिचाति ओभासादीसु दससु विपस्सनुपक्किलेसेसु उप्पन्नेसु ‘‘न वत मे इतो पुब्बे एवरूपा ओभासादयो उप्पन्नपुब्बा अद्धा मग्गप्पत्तोस्मि, फलप्पत्तोस्मी’’ति (विसुद्धि. २.७३३) अग्गहेत्वा ‘‘इमे ओभासादयो ¶ तण्हादिट्ठिमानवत्थुताय न मग्गो, अथ खो विपस्सनुपक्किलेसा एव, तब्बिनिमुत्तं पन वीथिपटिपन्नं विपस्सनाञाणं मग्गो’’ति एवं मग्गामग्गलक्खणस्स ववत्थानं निच्छयनं मग्गामग्गस्स जाननतो, दस्सनतो, अमग्गे मग्गसञ्ञाय विसोधनतो च मग्गामग्गञाणदस्सनविसुद्धि नाम.
५४. यावानुलोमाति याव सच्चानुलोमञाणा. नव विपस्सनाञाणानीति (विसुद्धि. २.७३७ आदयो) खन्धानं उदयञ्च वयञ्च जाननकं उदयब्बयञाणं, उदयं मुञ्चित्वा भङ्गमत्तानुपेक्खकं भङ्गञाणं, भङ्गवसेन उपट्ठितानं सीहादीनं विय भायितब्बाकारानुपेक्खकं भयञाणं, तथानुपेक्खितानं आदित्तघरस्स विय आदीनवाकारानुपेक्खकं आदीनवञाणं, दिट्ठादीनवेसु निब्बिन्दनवसेन पवत्तं निब्बिदाञाणं, जालादितो मच्छादिका विय तेहि तेभूमकधम्मेहि मुच्चितुकामतावसेन पवत्तं मुच्चितुकम्यताञाणं, मुच्चनुपायसम्पादनत्थं दिट्ठादीनवेसुपि समुद्दसकुणी विय पुनप्पुनं सम्मसनवसप्पत्तं पटिसङ्खानुपस्सनाञाणं, चत्तभरियो पुरिसो विय दिट्ठादीनवेसु तेसु सङ्खारेसु उपेक्खनाकारप्पवत्तं सङ्खारुपेक्खाञाणं, अनिच्चादिलक्खणविपस्सनताय हेट्ठा पवत्तानं अट्ठन्नं विपस्सनाञाणानं, उद्धं मग्गक्खणे अधिगन्तब्बानं सत्ततिंसबोधिपक्खियधम्मानञ्च अनुलोमतो मग्गवीथियं गोत्रभुतो पुब्बे पवत्तं सच्चानुलोमिकञाणसङ्खातं नवमं अनुलोमञाणन्ति इमानि नव ञाणानि ञाणदस्सनविसुद्धिया पटिपदाभावतो तिलक्खणजाननट्ठेन, पच्चक्खतो दस्सनट्ठेन, पटिपक्खतो विसुद्धत्ता च पटिपदाञाणदस्सनविसुद्धि नाम.
५५. विपस्सनाय परिपाको विपस्सनापरिपाको, सङ्खारुपेक्खाञाणं. तं आगम्म पटिच्च. इदानि अप्पनाउप्पज्जिस्सतीति ¶ ‘‘इदानि अप्पनासङ्खातो लोकुत्तरमग्गो उप्पज्जिस्सती’’ति वत्तब्बक्खणे. यं किञ्चीति सङ्खारुपेक्खाय गहितेसु तीसु एकं यं किञ्चि.
५६. विपस्सनाय ¶ मत्थकप्पत्तिया सिखाप्पत्ता. अनुलोमञाणसहितताय सानुलोमा. सा एव सङ्खारेसु उदासीनत्ता सङ्खारुपेक्खा. यथानुरूपं अपायादितो, सङ्खारनिमित्ततो च वुट्ठहनतो वुट्ठानसङ्खातं मग्गं गच्छतीति वुट्ठानगामिनी.
५७. अभिसम्भोन्तन्ति पापुणन्तं.
५८. परिजानन्तोति ‘‘एत्तकं दुक्खं, न इतो ऊनाधिक’’न्ति परिच्छिज्ज जानन्तो. सच्छिकरोन्तोति आरम्मणकरणवसेन पच्चक्खं करोन्तो. मग्गसच्चं भावनावसेनाति मग्गसच्चसङ्खातस्स सम्पयुत्तमग्गसङ्खातस्स चतुत्थसच्चस्स सहजातादिपच्चयो हुत्वा वड्ढनवसेन. एकस्सेव ञाणस्स चतुकिच्चसाधनं पदीपादीनं वट्टिदाहादिचतुकिच्चदस्सनतो, ‘‘यो, भिक्खवे, दुक्खं पस्सती’’त्यादि (सं. नि. ५.११००; विसुद्धि. २.८३९) आगमतो च सम्पटिच्छितब्बं.
५९. द्वे तीणि फलचित्तानि पवत्तित्वाति मग्गुप्पत्तिया अनुरूपतो द्वे वा तीणि वा फलचित्तानि अपनीतग्गिम्हि ठाने उण्हत्तनिब्बापनत्थाय घटेहि अभिसिञ्चमानमुदकं विय समुच्छिन्नकिलेसेपि सन्ताने दरथपटिप्पस्सम्भकानि हुत्वा पवत्तित्वा, तेसं पवत्तियाति वुत्तं होति. पच्चवेक्खणञाणानीति मग्गफलादिविसयानि कामावचरञाणानि, यानि सन्धाय ‘‘विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होती’’ति (महाव. २३) वुत्तं.
६०. इदानि पच्चवेक्खणाय भूमिं दस्सेतुं ‘‘मग्गं फलञ्चा’’त्यादि वुत्तं. तत्थ ‘‘इमिनाव वताहं मग्गेन आगतो’’ति ¶ मग्गं पच्चवेक्खति. ततो ‘‘अयं नाम मे आनिसंसो लद्धो’’ति तस्स फलं, ततो ‘‘अयं नाम मे धम्मो आरम्मणतो सच्छिकतो’’ति निब्बानञ्च पण्डितो पच्चवेक्खति. ततो ‘‘इमे नाम मे किलेसा पहीना’’ति पहीने किलेसे, ‘‘इमे नाम अवसिट्ठा’’ति अवसिट्ठकिलेसे पच्चवेक्खति वा, न वा. कोचि सेक्खो पच्चवेक्खति, कोचि न पच्चवेक्खति. तत्थ कामचारोत्यधिप्पायो. तथा हि महानामो सक्को ‘‘को सु नाम मे धम्मो अज्झत्तं अप्पहीनो’’ति (म. नि. १.१७५; विसुद्धि. २.८१२) अप्पहीने किलेसे पुच्छि. अरहतो पन अवसिट्ठकिलेसपच्चवेक्खणं नत्थि सब्बकिलेसानं ¶ पहीनत्ता, तस्मा तिण्णं सेक्खानं पन्नरस अरहतो चत्तारीति एकूनवीसति पच्चवेक्खणञाणानीति दट्ठब्बं.
छब्बिसुद्धिकमेनाति (विसुद्धि. २.६६२ आदयो) सीलचित्तविसुद्धीनं वसेन मूलभूतानं द्विन्नं, दिट्ठिविसुद्धिआदीनं वसेन सरीरभूतानं चतुन्नन्ति एतासं छन्नं विसुद्धीनं कमेन. चतुन्नं सच्चानं जाननता, पच्चक्खकरणतो, किलेसमलेहि विसुद्धत्ता च ञाणदस्सनविसुद्धि नाम.
एत्थाति विपस्सनाकम्मट्ठाने.
विसुद्धिभेदवण्णना निट्ठिता.
विमोक्खभेदवण्णना
६१. तत्थ तस्मिं उद्देसे. सङ्खारेसु ‘‘यो अत्ताभिनिवेसो कम्मस्स कारको फलस्स च वेदको एसो मे अत्ता’’ति एवं अभिनिवेसो दळ्हग्गाहो, तं मुञ्चन्ती ¶ ‘‘अनत्ता’’ति पवत्ता अनुपस्सनाव अत्तसुञ्ञताकारानुपस्सनतो सुञ्ञतानुपस्सना नाम विमोक्खमुखं पटिपक्खतो विमुत्तिवसेन विमोक्खसङ्खातस्स लोकुत्तरं मग्गफलस्स द्वारं होति.
६२. सङ्खारेसु ‘‘अनिच्च’’न्ति पवत्ता अनुपस्सना अनिच्चे ‘‘निच्च’’न्ति (अ. नि. ४.४९; पटि. म. १.२३६; विभ. ९३९) पवत्तं सञ्ञाचित्तदिट्ठिविपल्लाससङ्खातं विपल्लासनिमित्तं मुञ्चन्ती पजहन्ती विपल्लासनिमित्तरहिताकारानुपस्सनतो अनिमित्तानुपस्सना नाम विमोक्खमुखं होतीति सम्बन्धो.
६३. ‘‘दुक्ख’’न्ति पवत्तानुपस्सना सङ्खारेसु ‘‘एतं मम, एतं सुख’’न्त्यादिना नयेन पवत्तं ¶ कामभवतण्हासङ्खातं तण्हापणिधिं तण्हापत्थनं मुञ्चन्ती दुक्खाकारदस्सनेन परिच्चजन्ती पणिधिरहिताकारानुपस्सनतो अप्पणिहितानुपस्सना नाम.
६४. तस्माति यस्मा एतासं तिस्सन्नं एतानि तीणि नामानि, तस्मा यदि वुट्ठानगामिनिविपस्सना अनत्ततो विपस्सति. मग्गो सुञ्ञतो नाम विमोक्खो होति आगमनवसेन लद्धनामत्ता.
६६. विपस्सनागमनवसेनाति विपस्सनासङ्खातागमनवसेन. आगच्छति एतेन मग्गो, फलञ्चाति विपस्सनामग्गो इध आगमनं नाम.
६७. यथावुत्तनयेनाति पुब्बे वुत्तअनत्तानुपस्सनादिवसेन. यथासकं फलमुप्पज्जमानम्पीति यथालद्धमग्गस्स फलभूतं अत्तनो अत्तनो फलं उप्पज्जमानम्पि मग्गागमनवसेन अलभित्वा विपस्सनागमनवसेनेव तीणि नामानि लभति ¶ फलसमापत्तिकाले तदा मग्गप्पवत्ताभावेन तस्स द्वारभावायोगतो. आरम्मणवसेनाति सब्बसङ्खारसुञ्ञतत्ता, सङ्खारनिमित्तरहितत्ता, तण्हापणिधिरहितत्ता च सुञ्ञतअनिमित्तअप्पणिहितनामवन्तं निब्बानं आरब्भ पवत्तत्ता तस्स वसेन. सरसवसेनाति रागादिसुञ्ञतत्ता, रूपनिमित्तादिआरम्मणरहितत्ता, किलेसपणिधिरहितत्ता अत्तनो गुणवसेन. सब्बत्थाति मग्गवीथियं, फलसमापत्तिवीथियञ्च. सब्बेसम्पीति मग्गस्स, फलस्सपि.
विमोक्खभेदवण्णना निट्ठिता.
पुग्गलभेदवण्णना
६८. सत्तक्खत्तुं सत्तसु वारेसु कामसुगतियं पटिसन्धिग्गहणं परमं एतस्साति सत्तक्खत्तुपरमो न पन अट्ठमादिकामभवगामीत्यधिप्पायो. यं सन्धाय वुत्तं ‘‘न ते भवं अट्ठममादियन्ती’’ति ¶ (खु. पा. ६.९; सु. नि. २३२; नेत्ति. ११५). रूपारूपसुगतिभवं पन सत्तवारतो परम्पि गच्छतीति आचरिया.
६९. रागदोसमोहानन्ति मोहग्गहणं रागदोसेकट्ठमोहं सन्धायाति दट्ठब्बं.
७०. खीणा चत्तारो आसवा एतस्साति खीणासवो. दक्खिणारहेसु अग्गत्ता अग्गदक्खिणेय्यो.
पुग्गलभेदवण्णना निट्ठिता.
समापत्तिभेदवण्णना
७२. सब्बेसम्पीति चतुन्नम्पि अरियपुग्गलानं.
७३. चित्तचेतसिकानं ¶ अप्पवत्तिसङ्खातस्स निरोधस्स समापत्ति निरोधसमापत्ति, दिट्ठेव धम्मे चित्तनिरोधं पत्वा विहरणं. अनागामीनञ्चाति कामरूपभवट्ठानं अट्ठसमापत्तिलाभीनमेव अनागामीनं, तथा खीणासवानञ्च. तत्थाति निरोधसमापत्तियं. याव आकिञ्चञ्ञायतनं गन्त्वाति एवं समथविपस्सनानं युगनद्धभावापादनवसेन याव आकिञ्चञ्ञायतनं, ताव गन्त्वा. अधिट्ठेय्यादिकन्ति कायपटिबद्धं ठपेत्वा विसुं विसुं ठपितचीवरादिपरिक्खारगेहादीनं अग्गिआदिना अविनासनाधिट्ठानं, संघपटिमाननसत्थुपक्कोसनानं पुरेतरं वुट्ठानं, सत्ताहब्भन्तरे आयुसङ्खारप्पवत्तिओलोकनन्ति चतुब्बिधं अधिट्ठानादिकं पुब्बकिच्चं कत्वा.
समापत्तिभेदवण्णना निट्ठिता.
विपस्सनाकम्मट्ठानवण्णना निट्ठिता.
उय्योजनवण्णना
७५. पटिपत्तिरसस्सादन्ति ¶ झानसुखफलसुखादिभेदं समथविपस्सनापटिपत्तिरसस्सादं.
इति अभिधम्मत्थविभाविनिया नाम अभिधम्मत्थसङ्गहवण्णनाय
कम्मट्ठानपरिच्छेदवण्णना निट्ठिता.
निगमनवण्णना
(क) चारित्तेन कुलाचारेन सोभिते विसालकुले उदयो निब्बत्ति यस्स, तेन, कम्मादिविसयाय सद्धाय अभिवुद्धो परिसुद्धो च दानसीलादिगुणानं उदयो यस्स, तेन, नम्पव्हयेन नम्पनामकेन, परानुकम्पं सासने सुखोतरणपरिपाचनलक्खणं परानुग्गहं, पणिधाय पत्थेत्वा यं पकरणं पत्थितं अभियाचितं, तं एत्तावता परिनिट्ठितन्ति योजना.
(ख) तेन ¶ पकरणप्पसुतेन विपुलेन पुञ्ञेन पञ्ञावदातेन अरियमग्गपञ्ञापरिसुद्धेन सीलादिगुणेन सोभिता. ततोयेव लज्जिनो भिक्खू, धञ्ञानं अधिवासभूतं, उदितोदितं अच्चन्तप्पसिद्धं, मूलसोमं नाम विहारं, पुञ्ञविभवस्स उदयसङ्खाताय मङ्गलत्थाय आयुकन्तं मञ्ञन्तु, तत्थ निवासिनो भिक्खू ईदिसा होन्तूत्यधिप्पायो.
निगमनवण्णना निट्ठिता.
निट्ठिता चायं अभिधम्मत्थविभाविनी नाम.
अभिधम्मत्थसङ्गहटीका.
निगमनकथा
१. रम्मे पुलत्थिनगरे नगराधिराजे,
रञ्ञा परक्कमभुजेन महाभुजेन;
कारापिते ¶ वसति जेतवने विहारे;
यो रम्महम्मियवरूपवनाभिरामे.
२. सम्पन्नसीलदमसंयमतोसितेहि,
सम्मानितो वसिगणेहि गुणाकरेहि;
पत्तो मुनिन्दवचनादिसु नेकगन्थ-
जातेसु चाचरियतं महितं विदूहि.
३. ञाणानुभावमिह यस्स च सूचयन्ती,
संवण्णना च विनयट्ठकथादिकानं;
सारत्थदीपनिमुखा मधुरत्थसार-
सन्दीपनेन सुजनं परितोसयन्ती.
४. तस्सानुकम्पमवलम्बिय ¶ सारिपुत्त-
त्थेरस्स थामगतसारगुणाकरस्स;
यो नेकगन्थविसयं पटुतं अलत्थं,
तस्सेस ञाणविभवो विभवेकहेतु.
५. सोहमेतस्स संसुद्ध-वायामस्सानुभावतो.
अद्धासासनदायादो, हेस्सं मेत्तेय्यसत्थुनो.
६. जोतयन्तं तदा तस्स, सासनं सुद्धमानसं.
पस्सेय्यं सक्करेय्यञ्च, गरुं मे सारिसम्भवं.
७. दिनेहि चतुवीसेहि, टीकायं निट्ठिता यथा.
तथा कल्याणसङ्कप्पा, सीघं सिज्झन्तु पाणिनन्ति.
इति भदन्तसारिपुत्तमहाथेरस्स सिस्सेन रचिता
अभिधम्मत्थविभाविनी नाम
अभिधम्मत्थसङ्गहटीका निट्ठिता.