📜
ठायीभावनिद्देस
रतिठायीभाव
रम्मदेसकलाकाल-वेसादिपटिसेवना;
युवान’ञ्ञोञ्ञरत्तानं, पमोदोरति रुच्चते.
३५६. सिङ्गारादयो विभागतो दस्सेतुमाह ‘‘रम्मे’’च्चादि. तत्थ ‘‘रम्मदेस’’इच्चादिना उद्दीपनविभावा दस्सिता. ‘‘युवान’’न्ति इमिना आलम्बणविभावो. इत्थी हि पुरिसस्स, पुरिसो इत्थिया आलम्बणविभावो. पमोदोति अञ्ञमञ्ञाभिरमणवसेन आमोदरूपो.
३५६. इदानि सिङ्गारादिनामके तेरत्यादिके कमेन निद्दिसति ‘‘रम्म’’इच्चादिना. रम्मदेसकलाकालवेसादिपटिसेवना रमणीयनिरावरणसुचिपवित्तवासारहदेसो रम्मगीतिकादिकला ¶ रतिजनकवसन्तादिअनुरूपकालो मालागन्धादि उपसोभितकिरियादि मनुञ्ञवेसो, आदिसद्देन निद्दिट्ठभासितमिहितादिचेति इमेसं दिट्ठसुतमुतादीसु दिट्ठादिमत्तमकत्वा पञ्ञाय तेन तेनाकारेन पुनप्पुनानुभवनेन अञ्ञोञ्ञरत्तानं अञ्ञमञ्ञं निमित्तानुब्यञ्जनसङ्कप्पवसेनातिरत्तानं युवानं तरुणित्थि पुरिसानं पमोदो अभिरमणवसेन सन्तोसो पीति रति रुच्चते रुच्चनतो ‘‘रती’’ति वुच्चतीति. इमस्मिं पक्खे रकारो सन्धिजो. देसो च कला च कालो च वेसो चेति च, ते आदयो येसमिति च, रम्मा च ते देस…पे… वेसादयो चेति च, तेसं पटि पुनप्पुनं सेवनमिति च, अञ्ञो च अञ्ञो चेति च, तेसु रत्ताति च वाक्यं.
युत्या भावानुभावा ते,
निबन्धा पोसयन्ति नं;
सोप्या’योगविप्पयोग-
सम्भोगानं वसा तिधा.
३५७. ‘‘युत्या’’इच्चादि. ते यथावुत्ता भावानुभावा युत्या आलसियउग्गताजिगुच्छावज्जिता ये सङ्काउस्सुक्कादयो भावा तंब्यञ्जका तदनुरूपा अनुभावा च अयोगादिके सिङ्गारे यथा यथा युञ्जन्ति, तादिसियाव युत्तिया निबन्धा नं रतिं सम्पोसयन्ति, सोयेवमेवं पोसितो सिङ्गारो नाम रसो सम्पज्जते. सोपि तिधाति सम्बन्धो. तत्थ अयोगो नाम पुब्बे असङ्गतानं अनुरागेन सङ्गममिच्छन्तानं इत्थिपुरिसानमसङ्गमो. अतिसयविरुळ्हपेमानमुभिन्नम्पि सिलेसो विप्पयोगो. बलवकामावेसविसेसानं कामीनं दस्सनादिसमञ्जनं सम्भोगो.
३५७. इदानि ¶ रतिया पुट्ठकारणं पुट्ठपयोगञ्च दस्सेति ‘‘युत्या’’इच्चादिना. ते भावानुभावा निद्दिट्ठब्यभिचारीभावेसु रत्यानुरूपब्यभिचारीभावो तप्पकासको अनुभावो चेति इमे द्वे युत्या हेतुभूताय अयोगविप्पयोगसम्भोगसङ्खतानं तिण्णं सिङ्गारानं अनुकूलत्थेन रतिया विरुद्धत्ता आलसियउग्गजिगुच्छादिके परिवज्जेत्वा सङ्काउस्सुक्कादीनं रत्यानुकूलभावानं वसेन यथायोगं निबन्धा कवीहि बन्धा नं रतिं पोसयन्ति यथा तप्पकासनेन पूरेन्ति सज्जेन्ति, एवं सज्जितो रतिसिङ्गारो नाम रसो होति. सोपि सामञ्ञेन निद्दिट्ठसिङ्गाररसोपि अयोगविप्पयोगसम्भोगानं सिङ्गारानं वसा भेदेन तिधा भवतीति. तत्थ अयोगो नाम पुब्बे अञ्ञमञ्ञसङ्गमरहितानं अभिनवानुरागबलेन सङ्गमं पत्थेन्तानं थीपुमानं असङ्गमो. विप्पयोगो नाम सङ्गमातिसयेन विरुळ्हपेमानं थीपुमानं अञ्ञमञ्ञविसिलेसो. सम्भोगो नाम बलवकामतण्हाविसेसवसेन युत्तानं कामिनिकामुकानं अञ्ञमञ्ञं दस्सनादिअस्सादो. भावो च अनुभावो चेति च, अयोगो च विप्पयोगो च सम्भोगो चेति च वाक्यं.
इममलङ्कारं करोन्तेन आचरियसङ्घरक्खितमहासामिपादेन पन परममधुरसद्धम्मामतलुद्धसुद्धसन्तानानं तपोधनानं अञ्ञरसावबोधने पयोजनाभावेपि लोकियेसु तेसु तेसु वोहारेसु असम्मोहत्थं सिङ्गारादिनवविधरसानं लक्खणमत्तस्सेव दस्सितत्ता तदनुरूपलक्खियपरिग्गहे असति लक्खणावबोधस्स सुब्यत्ताभावतो वुत्तलक्खणावबोधत्थं तंतंलक्खणकथनानन्तरं तस्स तस्स लक्खियस्स मुखमत्तं दस्सेतब्बं होति. हेट्ठा ‘‘रागानतब्भुतसरोजमुखं धराया’’तिआदिना निद्दिट्ठसम्भोगसिङ्गाररसाभासेनेव हसाभासादीनं अट्ठन्नं ¶ रसाभासरूपस्स भावाभासस्स, विभावाभासस्स, अनुभावाभासस्स च ञातब्बत्ता सिङ्गाररसस्स लक्खियमेवं वेदितब्बं.
गीतस्सरेन उपकड्ढिय नेत्तरस्मि-
बन्धं करंव विवसञ्च करग्गहेन;
या तादिसेपि विनियोजयि दुक्करे मं,
सेरन्दती अधिगता विधिना मयज्जाति.
गीतस्सरेन हत्थीनं गीतिकाय पियत्ता गीतिकाधनिना उपकड्ढिय अत्तनो समीपं आकड्ढित्वा नेत्तरस्मिबन्धं नेत्तसङ्खातहत्थाचरियस्स रज्जुना बन्धं करग्गहेन हत्थग्गाहेन सोण्डग्गहणेन विवसञ्च अपगतइच्छाचारं परवसं करं इव हत्थं इव गीतस्सरेन अत्तनो लीलोपेतगीतिकाधनिना उपकड्ढिय अत्तनो समीपं नेत्वा नेत्तरस्मिबन्धं अत्तनो नयनकन्तिया पटिबन्धं करग्गहेन हत्थग्गाहेन विवसञ्च अपगतधितिं मूळ्हं मं या कन्ता तादिसेपि दुक्करे विनियोजयि, सा इरन्दती इरन्दती नाम नागमानविका मया अज्ज विधिना भाग्येन अधिगता लद्धाति.
एत्थ गीतस्सरनेत्तरस्मिकरग्गहसङ्खताहि इमाहि पदावलीहि उद्दीपनविभावो दस्सितो. थिया पुरिसो च, पुरिसस्स थी च आलम्बणं होतीति ‘‘सा इरन्दती मया’’ति इमिना आरम्मणविभावो दस्सितो. ‘‘उपकड्ढिय बन्धं विवस’’न्ति इमेहि कामेन उद्दीपितठायीभावसङ्खता रति दस्सिता. ‘‘तादिसेपि दुक्करे विनियोजयी’’ति इमेहि उस्साहादिका च ‘‘विधिना अधिगता मयज्जा’’ति इमेहि हरिसादिका च ब्यभिचारीभावा दस्सिता. रतिया विरुद्धे निब्बेदआलसियउग्गतजिगुच्छादिके ब्यभिचारीभावे वज्जेत्वा वुत्तप्पकारविभावादिके पकासन्तो ‘‘गीतस्सरेने’’च्चादिका रतिप्पतीतिया अनुरूपं पयुत्ता कविप्पयोगा इध अनुभावा नाम होन्ति. नाटकादिदस्सनीयसत्थे अभिनयो ¶ अनुभावो. रम्मदेसरम्मकालरम्मवेसादयो तदभावे रतिया अनुप्पज्जनतो सामत्थिया गम्या भवन्तीति एवं लक्खणानुगतलक्खियपरिग्गाहो सब्बत्थ कातब्बो. एवं सतिबन्धत्थावबोधकानं सब्भानं उप्पज्जमानायपीतिया कारणत्ता कारियोपचारेन एसो बन्धो रसो नाम होतीति. उपरिपि एवमेव.
हस्सठायीभाव
विकाराकतिआदीहि,
अत्तनो’थ परस्स वा;
हासो निद्दा समालस्य-
मुच्छादिब्यभिचारिभि;
परिपोसे सिया हस्सो,
भिय्यो’त्थिपभुतीन सो.
३५८. ‘‘विकारे’’च्चादि. विकाराकति देसवयादीनं विपरीतो केसबन्धनादि, सो आदि येसं अञ्ञाकत्यादिनच्चनादीनं, तेहि विभावेहि हासो चेतोविकासो, सोपि अत्तनो सम्बन्धी वा अथ परस्स सम्बन्धी वा, तत्थ यो विभावसामत्थियायेवाभिब्यत्तिं याति, सो अत्तट्ठो. यो पन विभावदस्सना उप्पन्नापि पुरिसस्स गम्भीरत्तादिना छादितो समानो पुरिसन्तरे हसत्याभिब्यत्तो, सो परट्ठो. सो हासो निद्दादीहि ब्यभिचारीहियेव, अनुभावपक्खे आदिसद्देन अक्खिफन्दनादयो गहिता. परिपोसे सति हस्सो नाम रसो सिया. सो हस्सो भिय्यो इत्थिपभुतीनं सियाति सम्बन्धो. एत्थ पभुतिसद्देन नीचपकतयो सङ्गण्हन्ति.
३५८. इदानि हस्सरसस्स पोसनाकारं दस्सेतुमाह ‘‘विकार’’इच्चादि. विकाराकतिआदीहि देसवयोलिङ्गानं ¶ विपरीतेहि केसबन्धगतिट्ठितिआदिकेहि, नच्चगीतआदिकेहि च दुविधेहि आकतिसङ्खतेहि हेतुभूतेहि अत्तनो वा अथ परस्स वा सम्बन्धी सो हासो चेतो विकासलक्खणो निद्दासमालस्यमुच्छादिब्यभिचारिभि निद्दासमआलस्यमुच्छाअक्खिफन्दनादीहि अनुभावेहि सुतसम्बन्धेन तेहेव निद्दासमालस्यमुच्छासङ्खतब्यभिचारीहि करणभूतेहि परिपोसे सति हस्सो हस्सो नाम रसो सिया, सो हस्सो भिय्यो इत्थिपभुतीनं, नीचपकतीनञ्च सियाति. विकारा च सा आकति चेति च, सो आदि येसन्ति च, निद्दा च समो च आलस्यञ्च मुच्छा चेति च, ते आदि येसं अक्खिफन्दनादीनं अनुभावानन्ति च, ते च ब्यभिचारिनो चेति च, इत्थी पभुति येसं नीचपकतीनन्ति च वाक्यं.
हस्सप्पभेद
सितमिह विकासिनयनं,
किञ्चा’लक्खियदिजन्तु तं हसितं;
मधुरस्सरं विहसितं,
संससिरोकम्पमुपहसितं.
अपहसितं सञ्जल’क्खि,
विक्खित्तङ्गं भवत्य’तिहसितं;
द्वे द्वे हस्सा कथिता चे’सं,
जेट्ठे मज्झे’धमेपि च कमसो.
३५९-३६०. हस्से भेदमाह ‘‘सित’’मिच्चादिना. इह हस्से विकासीनि नयनानि यस्स तं सितं, किञ्चि आलक्खिया दिजा दन्ता यस्स तं हसितं. एवं मधुरो सरो सद्दो यस्स तं विहसितं. अंससिरोकम्पेन सह वत्तमानं उपहसितं, सह जलेन अस्सुना वत्तमानानि अक्खीनि ¶ यस्स तं अपहसितं. विक्खित्तानि इतो ततो पसारितानि अङ्गानि यस्स तं अतिहसितं नाम. एसञ्च सितादीनं मज्झे द्वे द्वे हस्सा आदितो पट्ठाय कमसो यथाक्कमेन जेट्ठे मज्झे अधमेपि च कथिताति सम्बन्धो. पुरातनेहीति विञ्ञायति.
३५९-३६०. इदानि हस्सभेदं दस्सेति ‘‘सित’’मिच्चादिना. इह इमस्मिं हस्सविसये विकासिनयनं विवटनयनं सितं नाम. किञ्चि आलक्खियदिजं तु किञ्चि दिस्समानदन्तं, तं हसितं नाम. मधुरस्सरं मधुरनादं विहसितं नाम. संससिरोकम्पं अंससिरोकम्पसहितं उपहसितं नाम. सजलक्खि अस्सुविलोचनसहितं अपहसितं नाम. विक्खित्तङ्गं अट्ठाने पसारणवसेन विक्खित्तहत्थपादादिअवयववन्तं अतिहसितं नाम भवति. एसं छन्नं कमसो कमेन द्वे द्वे जेट्ठे मज्झे अधमेपि विसये कथिता पुरातनेहि भासिताति. विकासीनि नयनानि अस्सेति च, किञ्चि ईसकं आलक्खिया दिजा यस्सेति च, मधुरो सरो अस्सेति च, अंसो च सिरो चेति च, अंससिरसो कम्पोति च, तेन सह वत्ततीति च, सह जलेन वत्तमानानि अक्खीनि यस्सेति च, अनुस्वरागमो. विक्खित्तानि अङ्गानि यस्सेति च वाक्यं. सितहसितद्वयं उत्तमे, विहसितउपहसितद्वयं मज्झिमे, अपहसितअतिहसितद्वयं अधमे वत्तते. एवं सितादयो अनुरूपविभावादिना पयुत्ता इमे रसा’वत्थं पापुणन्तीति अधिप्पायो.
हस्सरसस्स एवमुदाहरणं ञातब्बं –
पूजेसि कण्ठमणिना अपि यो पसन्नो,
धम्मे पुरा’समधुरं विधुरं स हन्तुं;
गोपेन्तियापि वचनेन थिया सभावं;
भत्तिं अकासि फरुसे मयि नागराजाति.
यो ¶ पुरा पुब्बे धम्मे तस्स धम्मकथने पसन्नो कण्ठमणिना अपि अत्तनो अनग्घकण्ठमणिनापि तं पूजेसि, सो नागराजा सभावं अत्तनो अधिप्पायं गोपेन्तिया अपि थिया वचनेन इत्थिया वचनेन असमधुरं तुल्यरहितं विधुरं विधुरपण्डितं हन्तुं विनासनत्थं फरुसे चण्डे मयि भत्तिं अकासीति. इह एकस्मिंयेव वत्थुनि नागराजस्स पसादवधविधानादिविपरीतप्पवत्ति आलम्बणविभावो, पठमं अनग्घपियवत्थूहि पूजितभावो च बोधिसत्तस्स अतुल्यभावो च इत्थिवचनस्स सम्पटिच्छनभावो च तस्साधिप्पायस्स अञ्ञातभावो च पुण्णकस्स चण्डभावो चेति इमेहि सब्बवचनेहि उद्दीपनविभावो दस्सितो. इमेहि उद्दीपितठायीभावसङ्खतो हासो वाक्यसामत्थिया पकासितो हासविरोधिनिब्बेदादिवज्जिता समालसियसन्तोसअस्सुवेपथादिका ब्यभिचारीभावा सात्तिकाभावा च एवं सामत्थियेन दीपिता. तदनुरूपविभावादिपकासका यथावुत्तकविप्पयोगा अनुभावा नाम होन्ति. हस्सभेदेन मज्झिमे पुरिसे वत्तब्बापि हसितउपहसिता द्वे इमा दट्ठब्बा.
करुणाठायीभाव
सोकरूपो तु करुणो-
निट्ठपत्तिट्ठनासतो;
तत्था’नुभावा रुदित-
पलयत्थम्भकादयो;
विसादालस्यमरण-
चिन्तादी ब्यभिचारिनो.
३६१. ‘‘सोके’’च्चादि. अनिट्ठस्स पुत्तवियोगादिनो देसनिक्कड्ढनादिनो पत्ति च इट्ठस्स धम्मस्स, धनादिनो वा नासो च ततो विभावभूतेहि सम्पन्नो सोकरूपो ¶ सोकसभावो तु करुणो रसो नाम. तत्थ उत्तमानं सोको पुत्तवियोगादिअनिट्ठुप्पत्तितो, धम्मादिइट्ठनासतो च जायते. नीचानं तु देसनिक्कड्ढनादिअनिट्ठुप्पत्तितो, धनादिइट्ठनासतो च, परेसं धनादिनासतो तु उत्तमस्सेव महाकारुणिकत्ता, सेसं सुबोधं. अनुभावो पनेत्थ यथोचित्यं निरूपयितब्बो.
३६१. इदानि करुणारसपोसनक्कमं दस्सेति ‘‘सोक’’इच्चादिना. अनिट्ठप्पत्तिट्ठनासतो पुत्तवियोगादिनो, देसचागादिनो वा अनिट्ठस्स उप्पत्ति च सीलादिनो, धनादिनो वा इट्ठस्स कन्तिवत्थुनो विनासो चाति इमेहि आलम्बणविभावेहि करणभूतेहि उप्पन्नो सोकरूपो तु सोकसभावो पन करुणो करुणारसो नाम होति. तत्थ करुणारसे रुदितपलयत्थम्भकादयो रुदितो पलयो थम्भोतिआदयो अनुभावा नाम भवन्तीति. थम्भादीनं सरूपो हेट्ठा वुत्तोव. विसादआलस्यमरणचिन्तादयो ब्यभिचारिनो तस्मिंयेव ब्यभिचारिनो भवन्ति. इह पुत्तवियोगादिअनिट्ठप्पत्तिया च सीलधम्मादिइट्ठनासनेन च उत्तमानं सोको उप्पज्जति, देसचागादिअनिट्ठप्पत्तिया च धनादिइट्ठनासनेन च नीचानं. अञ्ञेसं धनादिविनासनेन पन महाकरुणिकत्ता उत्तमस्सेव उप्पज्जति. तस्मिं विसये सो सोको सेसानं नुप्पज्जति. तस्मा यथारहं पयोगो कातब्बो. सोकस्स रूपो सभावोति च, अनिट्ठस्स पत्तीति च, इट्ठस्स नासोति च, अनिट्ठप्पत्ति च इट्ठनासो चेति च, रुदितञ्च पलयो च थम्भको चेति च, ते आदि येसमिति च, विसादो च आलस्यञ्च मरणञ्च चिन्ता चेति च, ता आदि येसमिति च वाक्यं. इमस्स करुणारसस्स लक्खियमेवं दट्ठब्बं –
आकड्ढिते’कसतराजपुरक्खतो ¶ यो,
धम्मेन आसनमलंकुरुते जिनोव;
सो अस्सवालमवलम्बिय दानि नीतो,
यक्खेन लोकतिलको कुरुते किमेकोति.
यो एकसतराजपुरक्खतो राजूनं एकसतेन परिवारितो जिनो इव बुद्धो इव धम्मेन मधुरधम्मकथनेन आसनं धम्मासनं अलंकुरुते सज्जेति, लोकतिलको लोकस्स पियताय तिलकालङ्कारभूतो सो विधुरपण्डितो यक्खेन पुण्णकेन आकड्ढितो हुत्वा नीतो अस्सवालं अवलम्बिय इदानि एको किं कुरुतेति. इहानीतोति दस्सितपियवत्थुवियोगो सोकस्स आलम्बणविभावो होति. ‘‘आकड्ढितेकसतराजे’’च्चादिना सकलेन वाक्येन उद्दीपनविभावो दस्सितो, उद्दीपितसोकसङ्खातठायीभावो च विसादालस्यचिन्तादिको ब्यभिचारीभावो च रुदितपलयथम्भकादिका विभावादिबोधकअनुभावा च वाक्यसामत्थियेन दीपिता होन्ति.
रुद्दठायीभाव
कोधो मच्छरियादीहि, पोसे तासमदादिभि;
नयनारुणतादीहि, रुद्दो नाम रसो भवे.
३६२. ‘‘कोधो’’इच्चादि, सुबोधं. एत्थ पठमेन आदिसद्देन अविक्खेपउपहासादयो विभावा गहिता, दुतियेन उग्गसम्भमादयो ब्यभिचारिनो, ततियेन भूकुटिपुरणओट्ठनिप्पीळनादयो अनुभावा.
३६२. इदानि रुद्दरसस्स पोसनक्कमं दस्सेति ‘‘कोधो’’इच्चादिना. कोधो मच्छरियादीहि मच्छरियअविक्खेपउपहासादीहि आलम्बणादीहि विभावेहि च हेतुभूतेहि तासमदादीहि तासमदउग्गतसम्भमादीहि ब्यभिचारीभावेहि ¶ च नयनारुणतादीहि नेत्तरत्तसुभङ्गओट्ठपीळनादीहि अनुभावेहि च करणभूतेहि पोसे सति रुद्दो नाम रसो भवेति. मच्छरियं आदि येसन्ति च, तासो च मदो चेति च, ते आदि येसमिति च, नयनानि च तानि अरुणानि चाति च, तेसं भावोति च, सा आदि येसमिति च वाक्यं.
रुद्दरसस्स उदाहरणमेवं दट्ठब्बं –
यक्खेन भो अधिगतोसि मनुस्सभक्खे,
ना’स्सस्स वाल’मवलम्ब पुरं अवेक्ख;
वेरम्भवातमुखचुण्णितसब्बगत्तो,
मच्चो कथं पुनपि पस्सति जीवलोकन्ति.
भो मनुस्सभक्खेन यक्खेन अधिगतोसि गहितो असि, अस्सस्स वालमवलम्ब वालधिं गहेत्वा इदानेव पुरं अवेक्ख तुय्हं नगरं ओलोकेहि, तथेव हि वेरम्भवातमुखचुण्णितसब्बगत्तो वेरम्भवातस्स अभिमुखिचुण्णितसकलसरीरो मच्चो मनुस्सो जीवलोकं सत्तलोकं पुनपि कथं पस्सतीति. इह मच्छरियादिविभावा च कोधादिसङ्खातो ठायीभावो च वाक्यसामत्थिया दीपिता होन्ति, अपरद्धेन तासमदउग्गतादिब्यभिचारीभावा विभाविता होन्ति. समुदायेन नयनारुणतादयो अनुभावा सूचिता होन्ति.
वीरठायीभाव
पतापविक्कमादीहु-स्साहो विरोति सञ्ञितो;
रणदानदयायोगा, वीरो’यं तिविधो भवे;
तेवा’नुभावा धितिम-त्यादयो ब्यभिचारिनो.
३६३. ‘‘पतापि’’च्चादि. पतापो सत्तुसन्तापकारी तेजो, विक्कमो परमण्डलक्कमन्तं, ते आदयो येसं बलाविक्खेपादीनं ¶ पटिपुग्गलगतानं विभावानं, तेहि जातो उस्साहो रसत्तमापन्नो वीरो रसोति सञ्ञितो, अयं वीरो रणदानदयायोगा तिविधो भवे युद्धवीरो दानवीरो दयावीरोति, ते युद्धकरणादयो एव तत्थ अनुभावा भवन्ति. धितिमतिउग्गतादयो ब्यभिचारिनो भवन्तीति.
३६३. इदानि वीररसभेदं, पोसनक्कमञ्च दस्सेति ‘‘पताप’’इच्चादिना. पतापविक्कमादीहि अञ्ञराजूनं दण्डजतेजसङ्खतपतापो, तेसमेव परमण्डलक्कमनसङ्खातविक्कमो फलभेदो चेतिआदीहि उप्पन्नो उस्साहो वीरोति वीररसोति सञ्ञितो कवीहि ञातो, अयं वीररसो रणदानदयायोगा युद्धचागकरुणायोगेन हेतुभूतेन तिविधो भवे. ते एव रणदानदया एव इमा अनुभावा नाम होन्ति. धितिमत्यादयो धितिमतिउग्गतगब्बादयो ब्यभिचारिनो भावा होन्तीति. युद्धवीरदानवीरदयावीरवसेन वीररसो तिविधो होति. पतापो च विक्कमो चेति च, ते आदि येसमिति च, रणो च दानञ्च दया चेति च, ताहि योगोति च, तयो विधा पकारा अस्साति च, धिति च मति चेति च, ता आदि येसमिति च वाक्यं.
वीररसस्स उदाहरणमेवं दट्ठब्बं –
विञ्ञापेत्वा कुवेरं सुमहति-
मपि चे’कोवकुम्भण्डसेनं,
उत्तासेत्वा गहेत्वा मणिरतनवरं
लक्खमाधाय जूते;
जेत्वा कोरब्यराजं सचिवरतन-
मुद्धच्च रञ्ञं सतम्हा,
एत्थानेत्वा’दियिस्सं सुयुवतिरतनं
को ममे’त्थ’त्थि भारोति.
कुवेरं ¶ वेस्सवणमहाराजं विञ्ञापेत्वा बोधेत्वा सुमहतिमपि कुम्भण्डसेनं अतिमहन्तिं कुम्भण्डसेनं एकोव उत्तासेत्वा भयं जनेत्वा मणिरतनवरं गहेत्वा जूते अक्खकीळायं लक्खं आधाय ठपेत्वा कोरब्यराजं जेत्वा रञ्ञं सतम्हा राजसम्बन्धिना सतेन सचिवरतनं अमच्चरतनं उद्धच्च उद्धरित्वा एत्थानेत्वा सुयुवतिरतनं सोभनइत्थिरतनं आदियिस्सं गण्हिस्सामि, एत्थ यथावुत्तेसु मम को भारो अत्थीति. एत्थ ‘‘को ममेत्थत्थि भारो’’ति इमिना उस्साहसङ्खातो ठायीभावो पकासितो. एतस्स उप्पत्तिउद्दीपनेसु कारणभूतस्स इत्थिरतनस्स आदानख्यातनागराजगतपतापविक्कमादिविभावो च, तंतंरूपप्पकासककविवचनसङ्खातानुभावो च ‘‘विञ्ञापेत्वा’’इच्चादिना वाक्यसामत्थियेन पटिपादनीया होन्ति. ‘‘सुमहतिमपि कुम्भण्डसेनं एको’’ति च, ‘‘रञ्ञं सतम्हा सचिवरतनमुद्धच्चा’’ति च इमेहि धितिउग्गतगब्बादयो च, ‘‘विञ्ञापेत्वा कुवेर’’न्ति च, ‘‘उत्तासेत्वा कोरब्यराज’’न्ति च, ‘‘एत्थानेत्वा इच्चादयो’’ति च इमेहि मत्यादयो च ब्यभिचारिनो भावा विभाविता होन्ति. इमेहि विभावानुभावब्यभिचारीभावेहि युद्धवीररसो पोसितोति दट्ठब्बो. इमिनायेव नयेन दानवीरादयो विञ्ञातब्बा.
भयठायीभाव
विकारिसनसत्तादि-
भयुक्कंसो भयानको;
सेदादयो’नुभावे’त्थ,
तासादी ब्यभिचारिनो.
३६४. ‘‘विकारि’’च्चादि. विकारि असभावप्पवत्तो विरुद्धो सनो सद्दो सत्तो च, ते आदयो येसं सुञ्ञारञ्ञादीनं ¶ इत्थिनीचप्पकतिसम्भवन्तानं, विभावानं, गुरुआदीनं वा उत्तमानं, तेहि जातस्स भयस्स, कित्तिमस्स वा उक्कंसो भयानको नाम रसो. एत्थ सेदकम्पनपादचलनादयो अनुभावा, तासादयो ब्यभिचारिनो.
३६४. इदानि भयानकरसस्स पोसनक्कमं दस्सेति ‘‘विकारि’’च्चादिना. विकारिसनसत्तादिभयुक्कंसो पकतिविरहेन विकारवन्तेहि विरुद्धेहि असनिसद्दादिसद्देहि, रक्खसादिसत्तेहि वा विभावेहि हेतुभूतेहि सञ्जातो साभाविको, कित्तिमो वा भयपटिबन्धो उक्कंसो भयानकरसो नाम होति. एत्थ भयानकरसविसये सेदादयो दाहसरीरकम्पनादयो अनुभावा कायिकवाचसिकप्पयोगसङ्खता अनुभावा होन्ति. तासादी ब्यभिचारिनो ताससङ्कादयो इह ब्यभिचारीभावा होन्तीति. सनो च सत्तो चेति च, विकारो एतेसं अत्थीति च, विकारिनो च ते सनसत्ता चेति च, ते आदयो येसं सुञ्ञारञ्ञादीनमिति च, तेहि जातं भयमिति च, मज्झे पदलोपो, तस्स उक्कंसोति च, सेदो आदि येसं कम्पनादीनमिति च, तासो आदि येसं सङ्कादीनमिति च वाक्यं. इत्थिनीचप्पकतिकानं भयहेतु विकारिसनसत्तादि, उत्तमानं गुरुआदि.
एत्थ लक्खियमेवं वेदितब्बं –
यं दिट्ठिसत्थपतनेन परिप्फुरन्ती,
कुम्भण्डरक्खसचमू गमिता समन्ता;
आचक्कवाळनग’मस्सगतं पुरीव,
भोतो मुहुं मुहु’मपस्सि स पुण्णको’हन्ति.
दिट्ठिसत्थपतनेन दिट्ठिसल्लसम्पातनेन परिप्फुरन्ती कम्पमाना समन्ता परिसमन्ततो आचक्कवाळनगं चक्कवाळपब्बतावधि गमिता पलापिता कुम्भण्डरक्खसचमू कुम्भण्डरक्खसानं ¶ सेना यं अस्सगतं अस्सपिट्ठे निसिन्नकं भोतो भवतं तुम्हाकं पुरी इव पुरिया दस्सनमिव मुहुं मुहुं अपस्सि खणे खणे अपस्सित्थ, सो अहं पुण्णको नाम यक्खोति. एत्थ ‘‘दिट्ठिसत्थपतनेना’’ति दिट्ठिसत्थारोपनेन च ‘‘स पुण्णको अह’’न्ति इमिना च भयजननस्स हेतुभूतविरुद्धसत्तसङ्खाता विभावा निद्दिट्ठा, ‘‘मुहुं मुहु’मपस्सी’’ति रसावत्थसम्पत्तभयुक्कंससङ्खतो ठायीभावो विभावितो, ‘‘कुम्भण्डरक्खसचमू गमिता समन्ता आचक्कवाळनग’’न्ति ताससङ्कादिका ब्यभिचारिनो भावा जोतिता. ‘‘परिप्फुरन्ती’’ति सेदकम्पादयो अनुभावा दस्सिता होन्ति.
जिगुच्छाठायीभाव
जिगुच्छा रुधिरादीहि,
पूत्यादीहि विरागतो;
बीभच्छो खोभनु’ब्बेगी,
कमेन करुणायुतो;
नासाविकुननादीहि,
सङ्कादीहि’स्स पोसनं.
३६५. ‘‘जिगुच्छा’’इच्चादि. रुधिरन्तादीहि पूतिकिमिआदीहि विरागतो च जाता जिगुच्छा गरहा कमेन खोभनो उब्बेगी करुणायुतो च बीभच्छो भवति, नासाविकुननमुखच्छदनादीहि अनुभावेहि, सङ्कावेगादीहि ब्यभिचारीहि च अस्स पोसनं भवतीति.
३६५. इदानि बीभच्छरसस्स पोसनक्कमं दस्सेति ‘‘जिगुच्छा’’इच्चादिना. रुधिरादीहि रत्तन्तगुणादीहि च, पूत्यादीहि पूतिकिमिआदीहि च, विरागतो विरत्तभावेन चाति इमेहि तीहि विभावेहि हेतुभूतेहि उप्पज्जमाना जिगुच्छा कमेन रुधिरादीनं तिण्णं विभावानं पटिपाटिया खोभनो ¶ अनवट्ठानो असमाहितो उब्बेगी उब्बेगवा करुणायुतो सोकरूपेन सहितो चाति एवं बीभच्छो रसो नाम होति. नासाविकुननादीहि नाससङ्कोचनमुखपिदहनादीहि अनुभावेहि च सङ्कादीहि च सङ्काआवेगादीहि ब्यभिचारीभावेहि च करणभूतेहि अस्स बीभच्छरसस्स पोसनं होतीति. रुधिरादीसु तीसु पदेसु, खोभनादीसु तीसु च गम्यमानत्ता अवुत्तोपि चसद्दो योजेतब्बो, तस्मा खोभनादीहि तीहि युत्तोव बीभच्छरसो नामाति दट्ठब्बो. रुधिरं आदि येसं अन्तादीनमिति च, पूतिआदि येसं किमिआदीनमिति च, उब्बेगो अस्स बीभच्छस्स अत्थीति च, करुणेन आयुतोति च, नासाय विकुननं सङ्कोचनमिति च, तं आदि येसं मुखच्छादनादीनमिति च, सङ्का आदि येसं आवेगादीनमिति च वाक्यं.
इमस्स बीभच्छस्सोदाहरणमेवं वेदितब्बं –
यक्खा मच्चकरङ्ककङ्कनधरा ये निम्मिता पुण्णके-
नु’त्तंसीकतपाणिपल्लवधरा हारीकतन्तोरगा;
लित्ता लोहितकुङ्कुमेहि विधुरेने’ते पिवन्ता वसा-
मज्जं सीसकपालपातिहि पुरे धुत्ता वियो’पेक्खिताति.
पुण्णकेन यक्खेन निम्मिता मच्चकरङ्ककङ्कनधरा मनुस्सट्ठिसङ्खातकरभूसनधारिनो उत्तंसीकतपाणिपल्लवधरा मत्थकमालिकतहत्थतलसङ्खतपल्लवधारिनो हारीकतन्तोरगा मुत्ताहारीकतमनुस्सन्तसङ्खातउरगसम्पयुत्ता लोहितकुङ्कुमेहि रुधिरसङ्खातकुङ्कुमकक्केहि लित्ता सीसकपालपातिहि सीसकपालसङ्खातेहि सरावेहि वसामज्जं वसासङ्खातसुरं पुरे अभिमुखे पिवन्ता ये यक्खा सियुं, एते यक्खा विधुरेन पण्डितेन धुत्ता विय नगरे सुराधुत्ता विय उपेक्खिता होन्तीति. इह ‘‘लित्ता लोहितकुङ्कुमेही’’ति च ‘‘उत्तंसीकतपाणिपल्लवधरा’’ति च ¶ ‘‘हारीकतन्तोरगा’’ति च इमेहि चित्तक्खोभकारणभूतो रुधिरादिविभावो च, ‘‘मच्चकरङ्ककङ्कनरो’’ति च ‘‘सीसकपालपातिहि वसामज्जं पिवन्ता’’ति च इमेहि उब्बेगवन्तसभावस्स हेतुभूतो पूत्यादिविभावो च पकासितो. करुणायुतसभावस्स कारणभूतविरज्जनविभावो च नासाविकुननादिअनुभावो च सङ्कावेगादिब्यभिचारीभावो च बीभच्छसङ्खातठायीभावो चाति इमे सब्बे वाक्यसामत्थियेन गम्माति वेदितब्बा.
विम्हयठायीभाव
अतिलोकपदत्थेहि,
विम्हयो’यं रसो’ब्भुतो;
तस्सा’नुभावा सेदस्सु-
साधुवादादयो सियुं;
तासावेगधितिप्पञ्ञा,
होन्ते’त्थ ब्यभिचारिनो.
३६६. ‘‘अति’’च्चादि. अतिलोकेहि लोकातिवुत्तीहि मायादिब्बगेहारामादीहि पदत्थेहि जातो अयं विम्हयो चित्तविकारसङ्खातो ठायीभावो अब्भुतो रसो नाम. सेदअस्सुसाधुवादरोमञ्चादयो तस्स अनुभावा सियुं, तासादयो ब्यभिचारिनो होन्तीति.
३६६. इदानि विम्हयरसस्स पोसनक्कमं दस्सेति ‘‘अति’’इच्चादिना. अतिलोकपदत्थेहि लोकट्ठितिमतिक्कम्म पवत्तेहि मायादिब्बभवनआरामविमानादिपदत्थेहि हेतुभूतेहि उप्पज्जमानो अयं विम्हयो चित्तब्यापनसङ्खातो ठायीभावो अब्भुतो रसो अब्भुतरसो नाम भवे, सेदस्सुसाधुवादादयो तस्स अब्भुतरसस्स अनुभावा सियुं, तासावेगधितिप्पञ्ञा एत्थ ¶ अब्भुतरसविसये ब्यभिचारिनो भावा होन्तीति. अतिक्कन्ता लोकमिति च, ते च ते पदत्था चेति च, साधुइति वादोति च, सेदो च अस्सु च साधुवादो चेति च, ते आदि येसं रोमञ्चादीनमिति च, तासो च आवेगो च धिति च पञ्ञा चेति च वाक्यं.
इमस्स अब्भुतरसस्सोदाहरणमेवं दट्ठब्बं –
स पुण्णकेना’हटनेकभिंसने-
स्व’हो नटेनेव सुनिच्चलो’चला;
निपातितो तेन अवंसिरोपतं,
असन्तसं तं मिनि दिट्ठियट्ठियाति.
सो विधुरपण्डितो पुण्णकेन यक्खेन नटेन इव अनेकविकारदस्सनकेन नाटकेन विय आहटनेकभिंसनेसु भयत्तमानीतानेकविधभिंसनेसु वत्तमानेसु सुनिच्चलो तेन पुण्णकेन अचला सट्ठियोजनुब्बेधकाळागिरिपब्बतमत्थकतो निपातितो अवंसिरोपतं अधोसीसं पतन्तो असन्तसं एवं अप्पतिट्ठेपि अनुत्तसन्तो तं पब्बतं दिट्ठियट्ठिया मिनि पमाणमकासि, अहो अच्छरियन्ति. एत्थ भयहेतुम्हि सति भीतिया च तत्थ परिजाननाभावस्स च लोकसभावत्ता तमतिक्कम्म भयकरणे असन्तासस्स च दिट्ठिया पब्बतमिननस्स च पवत्तभावकथनेन लोकातिक्कन्तपदत्थसङ्खातो विभावो ‘‘असन्तसं तं मिनि दिट्ठियट्ठिया’’ति इमिना पकासितो. ‘‘अहो’’ति वचनेन, तस्स सामत्थियेन च साधुवादसेदअस्सुआदयो अनुभावा विभाविता. तासआवेगधितिच्चादिब्यभिचारीभावा, विम्हयसङ्खातठायीभावो च समुदितवाक्यसामत्थियेन जोतितो.
समठायीभाव
ठायीभावो ¶ समो मेत्ता-
दयामोदादिसम्भवो;
भावादीहि तदु’क्कंसो,
सन्तो सन्तनिसेवितो.
इति सङ्घरक्खितमहासामिपादविरचिते
सुबोधालङ्कारे
रसभावावबोधो नाम पञ्चमो परिच्छेदो.
सुबोधालङ्कारो समत्तो.
३६७. ‘‘ठायि’’च्चादि. मेत्तादिसम्भवो समो उपसमसङ्खातो ठायीभावो भवति, तदनुरूपेहि भावानुभावेहि तस्स उक्कंसो यस्स, सो सन्तो नाम रसो भवति, सो च सन्तनिसेवितोति.
इति सुबोधालङ्कारे महासामिनामिकायं टीकायं
रसभावावबोधो पञ्चमो परिच्छेदो.
३६७. इदानि सन्तरसस्स पोसनक्कमं दस्सेति ‘‘ठायि’’च्चादिना. मेत्तादयामोदादिसम्भवो मेत्ताकरुणापीतिआदिविभावेहि सम्भूतो समो कायचित्तोपसमो ठायीभावो नाम होति, भावादीहि ब्यभिचारीभावादीहि करणभूतेहि, अपिच तस्स समस्स अनुरूपेहि ब्यभिचारीभावानुभावेहि तदुक्कंसो तस्स ठायीभावस्स उक्कंसयुत्तो सन्तनिसेवितो साधूहि सेवितो सन्तो सन्तरसो नाम होतीति. मेत्ता च दया च मोदो चेति च, ते आदयो येसमिति च, तेहि सम्भवो यस्सेति च, तस्स उक्कंसो अस्स सन्तस्सेति च, सतं निसेवितोति च वाक्यं.
अस्स ¶ सन्तरसस्सोदाहरणमेवं दट्ठब्बं –
एन्तेसु केसरिकरीस्व’पि वेठयन्ते,
नागे नगं मदगजे विय वेळुगुम्बं;
यक्खे विचालयति नोचलि ईसकम्पि,
सन्तिं गतोव विधुरो मधुरापि भावोति.
केसरिकरीसु सीहहत्थीसु एन्तेसु अपि भिंसनाकारेन समीपमागच्छन्तेसुपि नागे वेठयन्तेपि नागेसु सरीरं वेठयन्तेसुपि. जात्यापेक्खायेकवचनं, वेळुगुम्बं मदगजे विय विचालयति मदगळितहत्थिम्हि चालेन्ते इव यक्खे पुण्णके नगं काळागिरिपब्बतं विचालयतिपि अनेकप्पकारे चालेन्तेपि विधुरो पण्डितो सन्तिं गतोव निब्बानं आलम्बणकरणवसेन सम्पत्तो विय फलसमापत्तिसमापन्नो इव अथ वा दिट्ठधम्मनिब्बानसङ्खतनिरोधसमापत्तिसमापन्नो विय ईसकम्पि अप्पकम्पि मधुरा भावा अपि मधुरसभावतोपि नो चलि, निसिन्नट्ठानतो पगेवाति अधिप्पायो. एत्थ धावनरोदनकम्पनादीनं करणभूतं सीहादीनमागमनं नागवेठनं पब्बतकम्पनन्तिआदीसु वत्तमानेसुपि निब्बिकारत्तेन सन्तिं गतोति इमिना सन्तरसस्स पकतिभूते उद्देसे दस्सितो नवमो ठायीभावो दस्सितो होति, एतस्स उप्पत्तिउद्दीपनानं कारणभूता मेत्तादयामोदादिविभावा सामत्थिया दस्सिता होन्तीति. धितिमतिसतिआदयो तदनुरूपब्यभिचारीभावा च तादिसानुभावा च ‘‘एन्तेसु वेठयन्ते विचालयती’’ति इमिना, सकलवाक्यसामत्थियेन च पकासिताति दट्ठब्बा.
इति सुबोधालङ्कारनिस्सये
रसभावावबोधो नाम पञ्चमो परिच्छेदो.
सुबोधालङ्कारटीका समत्ता.