📜
नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स
मज्झिमनिकायो
मूलपण्णासपाळि
१. मूलपरियायवग्गो
१. मूलपरियायसुत्तं
१. एवं ¶ ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा उक्कट्ठायं विहरति सुभगवने सालराजमूले. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच – ‘‘सब्बधम्ममूलपरियायं वो, भिक्खवे, देसेस्सामि. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ, भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –
२. ‘‘इध, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो ¶ अरियधम्मे अविनीतो, सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतो – पथविं [पठविं (सी. स्या. कं. पी.)] पथवितो सञ्जानाति; पथविं पथवितो सञ्ञत्वा पथविं मञ्ञति, पथविया मञ्ञति, पथवितो मञ्ञति, पथविं मेति मञ्ञति ¶ , पथविं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘आपं आपतो सञ्जानाति; आपं आपतो सञ्ञत्वा आपं मञ्ञति, आपस्मिं मञ्ञति, आपतो मञ्ञति, आपं मेति मञ्ञति, आपं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘तेजं ¶ तेजतो सञ्जानाति; तेजं तेजतो सञ्ञत्वा तेजं मञ्ञति, तेजस्मिं मञ्ञति, तेजतो मञ्ञति, तेजं मेति मञ्ञति, तेजं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘वायं वायतो सञ्जानाति; वायं वायतो सञ्ञत्वा वायं मञ्ञति, वायस्मिं मञ्ञति, वायतो मञ्ञति, वायं मेति मञ्ञति, वायं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति ¶ वदामि.
३. ‘‘भूते भूततो सञ्जानाति; भूते भूततो सञ्ञत्वा भूते मञ्ञति, भूतेसु मञ्ञति, भूततो मञ्ञति, भूते मेति मञ्ञति, भूते अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘देवे देवतो सञ्जानाति; देवे देवतो सञ्ञत्वा देवे मञ्ञति, देवेसु मञ्ञति, देवतो मञ्ञति, देवे मेति मञ्ञति, देवे अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘पजापतिं पजापतितो सञ्जानाति; पजापतिं पजापतितो सञ्ञत्वा पजापतिं मञ्ञति, पजापतिस्मिं मञ्ञति, पजापतितो मञ्ञति, पजापतिं मेति मञ्ञति, पजापतिं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘ब्रह्मं ¶ ब्रह्मतो सञ्जानाति; ब्रह्मं ब्रह्मतो सञ्ञत्वा ब्रह्मं मञ्ञति ¶ , ब्रह्मस्मिं मञ्ञति, ब्रह्मतो मञ्ञति, ब्रह्मं मेति मञ्ञति, ब्रह्मं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘आभस्सरे आभस्सरतो सञ्जानाति; आभस्सरे आभस्सरतो सञ्ञत्वा आभस्सरे मञ्ञति, आभस्सरेसु मञ्ञति, आभस्सरतो मञ्ञति, आभस्सरे मेति मञ्ञति, आभस्सरे अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘सुभकिण्हे सुभकिण्हतो सञ्जानाति; सुभकिण्हे सुभकिण्हतो सञ्ञत्वा सुभकिण्हे मञ्ञति, सुभकिण्हेसु मञ्ञति, सुभकिण्हतो मञ्ञति, सुभकिण्हे मेति मञ्ञति, सुभकिण्हे अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘वेहप्फले ¶ वेहप्फलतो सञ्जानाति; वेहप्फले वेहप्फलतो सञ्ञत्वा वेहप्फले मञ्ञति, वेहप्फलेसु मञ्ञति, वेहप्फलतो मञ्ञति, वेहप्फले मेति मञ्ञति, वेहप्फले अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘अभिभुं अभिभूतो सञ्जानाति; अभिभुं अभिभूतो सञ्ञत्वा अभिभुं मञ्ञति, अभिभुस्मिं मञ्ञति, अभिभूतो मञ्ञति, अभिभुं मेति मञ्ञति, अभिभुं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
४. ‘‘आकासानञ्चायतनं आकासानञ्चायतनतो सञ्जानाति; आकासानञ्चायतनं आकासानञ्चायतनतो सञ्ञत्वा आकासानञ्चायतनं मञ्ञति, आकासानञ्चायतनस्मिं मञ्ञति, आकासानञ्चायतनतो मञ्ञति, आकासानञ्चायतनं मेति मञ्ञति, आकासानञ्चायतनं अभिनन्दति. तं ¶ किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘विञ्ञाणञ्चायतनं विञ्ञाणञ्चायतनतो सञ्जानाति; विञ्ञाणञ्चायतनं विञ्ञाणञ्चायतनतो सञ्ञत्वा विञ्ञाणञ्चायतनं ¶ मञ्ञति, विञ्ञाणञ्चायतनस्मिं मञ्ञति, विञ्ञाणञ्चायतनतो ¶ मञ्ञति, विञ्ञाणञ्चायतनं मेति मञ्ञति, विञ्ञाणञ्चायतनं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘आकिञ्चञ्ञायतनं आकिञ्चञ्ञायतनतो सञ्जानाति; आकिञ्चञ्ञायतनं आकिञ्चञ्ञायतनतो सञ्ञत्वा आकिञ्चञ्ञायतनं मञ्ञति, आकिञ्चञ्ञायतनस्मिं मञ्ञति, आकिञ्चञ्ञायतनतो मञ्ञति, आकिञ्चञ्ञायतनं मेति मञ्ञति, आकिञ्चञ्ञायतनं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनतो सञ्जानाति; नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनतो सञ्ञत्वा नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं मञ्ञति, नेवसञ्ञानासञ्ञायतनस्मिं मञ्ञति, नेवसञ्ञानासञ्ञायतनतो मञ्ञति, नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं मेति मञ्ञति, नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
५. ‘‘दिट्ठं ¶ दिट्ठतो सञ्जानाति; दिट्ठं दिट्ठतो सञ्ञत्वा दिट्ठं मञ्ञति, दिट्ठस्मिं मञ्ञति, दिट्ठतो मञ्ञति, दिट्ठं मेति मञ्ञति, दिट्ठं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘सुतं सुततो सञ्जानाति; सुतं सुततो सञ्ञत्वा सुतं ¶ मञ्ञति, सुतस्मिं मञ्ञति, सुततो मञ्ञति, सुतं मेति मञ्ञति, सुतं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘मुतं मुततो सञ्जानाति; मुतं मुततो सञ्ञत्वा मुतं मञ्ञति, मुतस्मिं मञ्ञति, मुततो मञ्ञति, मुतं मेति मञ्ञति, मुतं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘विञ्ञातं विञ्ञाततो सञ्जानाति; विञ्ञातं विञ्ञाततो सञ्ञत्वा विञ्ञातं मञ्ञति, विञ्ञातस्मिं मञ्ञति, विञ्ञाततो मञ्ञति, विञ्ञातं मेति मञ्ञति, विञ्ञातं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
६. ‘‘एकत्तं ¶ एकत्ततो सञ्जानाति; एकत्तं एकत्ततो सञ्ञत्वा एकत्तं मञ्ञति, एकत्तस्मिं मञ्ञति, एकत्ततो मञ्ञति, एकत्तं मेति मञ्ञति, एकत्तं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘नानत्तं नानत्ततो सञ्जानाति; नानत्तं नानत्ततो सञ्ञत्वा नानत्तं मञ्ञति, नानत्तस्मिं मञ्ञति, नानत्ततो मञ्ञति, नानत्तं मेति मञ्ञति, नानत्तं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘सब्बं सब्बतो सञ्जानाति; सब्बं सब्बतो सञ्ञत्वा सब्बं मञ्ञति, सब्बस्मिं ¶ मञ्ञति, सब्बतो मञ्ञति, सब्बं मेति मञ्ञति, सब्बं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘निब्बानं निब्बानतो सञ्जानाति; निब्बानं निब्बानतो सञ्ञत्वा निब्बानं मञ्ञति, निब्बानस्मिं मञ्ञति ¶ , निब्बानतो मञ्ञति, निब्बानं मेति मञ्ञति, निब्बानं अभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘अपरिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
पुथुज्जनवसेन पठमनयभूमिपरिच्छेदो निट्ठितो.
७. ‘‘योपि ¶ सो, भिक्खवे, भिक्खु सेक्खो [सेखो (सी. स्या. कं. पी.)] अप्पत्तमानसो अनुत्तरं योगक्खेमं पत्थयमानो विहरति, सोपि पथविं पथवितो अभिजानाति; पथविं पथवितो अभिञ्ञाय [अभिञ्ञत्वा (क.)] पथविं मा मञ्ञि [वा मञ्ञति], पथविया मा मञ्ञि, पथवितो मा मञ्ञि, पथविं मेति मा मञ्ञि, पथविं माभिनन्दि [वा अभिनन्दति (सी.) टीका ओलोकेतब्बा]. तं किस्स हेतु? ‘परिञ्ञेय्यं तस्सा’ति वदामि.
‘‘आपं…पे… तेजं… वायं… भूते… देवे… पजापतिं… ब्रह्मं… आभस्सरे… सुभकिण्हे… वेहप्फले… अभिभुं… आकासानञ्चायतनं… विञ्ञाणञ्चायतनं… आकिञ्चञ्ञायतनं… नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं… दिट्ठं… सुतं… मुतं… विञ्ञातं… एकत्तं… नानत्तं… सब्बं… निब्बानं निब्बानतो अभिजानाति; निब्बानं निब्बानतो अभिञ्ञाय ¶ निब्बानं मा मञ्ञि, निब्बानस्मिं मा मञ्ञि, निब्बानतो मा मञ्ञि, निब्बानं मेति मा मञ्ञि, निब्बानं माभिनन्दि. तं किस्स हेतु? ‘परिञ्ञेय्यं तस्सा’ति वदामि.
सेक्खवसेन [सत्थारवसेन (सी.), सत्थुवसेन (स्या. क.)] दुतियनयभूमिपरिच्छेदो निट्ठितो.
८. ‘‘योपि सो, भिक्खवे, भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो, सोपि पथविं पथवितो अभिजानाति; पथविं पथवितो ¶ अभिञ्ञाय पथविं न मञ्ञति, पथविया न मञ्ञति, पथवितो न मञ्ञति, पथविं मेति न मञ्ञति, पथविं नाभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘परिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
‘‘आपं…पे… तेजं… वायं… भूते… देवे… पजापतिं… ब्रह्मं… आभस्सरे… सुभकिण्हे… वेहप्फले… अभिभुं… आकासानञ्चायतनं… विञ्ञाणञ्चायतनं… आकिञ्चञ्ञायतनं… नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं… दिट्ठं… सुतं… मुतं… विञ्ञातं… एकत्तं… नानत्तं… सब्बं… निब्बानं निब्बानतो अभिजानाति; निब्बानं निब्बानतो अभिञ्ञाय निब्बानं न मञ्ञति, निब्बानस्मिं न मञ्ञति, निब्बानतो न मञ्ञति, निब्बानं मेति न मञ्ञति, निब्बानं नाभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘परिञ्ञातं तस्सा’ति वदामि.
खीणासववसेन ततियनयभूमिपरिच्छेदो निट्ठितो.
९. ‘‘योपि ¶ सो, भिक्खवे, भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो, सोपि पथविं पथवितो ¶ अभिजानाति; पथविं पथवितो अभिञ्ञाय पथविं न मञ्ञति, पथविया न मञ्ञति, पथवितो न मञ्ञति, पथविं मेति न मञ्ञति, पथविं नाभिनन्दति. तं किस्स हेतु? खया रागस्स, वीतरागत्ता.
‘‘आपं…पे… तेजं… वायं… भूते… देवे… पजापतिं… ब्रह्मं… आभस्सरे… सुभकिण्हे… वेहप्फले… अभिभुं… आकासानञ्चायतनं… विञ्ञाणञ्चायतनं… आकिञ्चञ्ञायतनं ¶ … नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं ¶ … दिट्ठं… सुतं… मुतं… विञ्ञातं… एकत्तं… नानत्तं… सब्बं… निब्बानं निब्बानतो अभिजानाति; निब्बानं निब्बानतो अभिञ्ञाय निब्बानं न मञ्ञति, निब्बानस्मिं न मञ्ञति, निब्बानतो न मञ्ञति, निब्बानं मेति न मञ्ञति, निब्बानं नाभिनन्दति. तं किस्स हेतु? खया रागस्स, वीतरागत्ता.
खीणासववसेन चतुत्थनयभूमिपरिच्छेदो निट्ठितो.
१०. ‘‘योपि सो, भिक्खवे, भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो, सोपि पथविं पथवितो अभिजानाति; पथविं पथवितो अभिञ्ञाय पथविं न मञ्ञति, पथविया न मञ्ञति, पथवितो न मञ्ञति, पथविं मेति न मञ्ञति, पथविं नाभिनन्दति. तं किस्स हेतु? खया दोसस्स, वीतदोसत्ता.
‘‘आपं…पे… तेजं… वायं… भूते… देवे… पजापतिं… ब्रह्मं… आभस्सरे… सुभकिण्हे… वेहप्फले… अभिभुं… आकासानञ्चायतनं… विञ्ञाणञ्चायतनं… आकिञ्चञ्ञायतनं… नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं… दिट्ठं… सुतं… मुतं… विञ्ञातं… एकत्तं… नानत्तं… सब्बं… निब्बानं निब्बानतो अभिजानाति; निब्बानं निब्बानतो अभिञ्ञाय निब्बानं न मञ्ञति, निब्बानस्मिं न मञ्ञति, निब्बानतो न मञ्ञति, निब्बानं मेति न मञ्ञति, निब्बानं नाभिनन्दति. तं किस्स हेतु? खया दोसस्स, वीतदोसत्ता.
खीणासववसेन पञ्चमनयभूमिपरिच्छेदो निट्ठितो.
११. ‘‘योपि ¶ ¶ सो, भिक्खवे, भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो, सोपि पथविं पथवितो अभिजानाति; पथविं पथवितो अभिञ्ञाय पथविं न मञ्ञति, पथविया न मञ्ञति, पथवितो न मञ्ञति, पथविं मेति न मञ्ञति, पथविं नाभिनन्दति. तं किस्स हेतु? खया मोहस्स, वीतमोहत्ता.
‘‘आपं…पे… तेजं… वायं… भूते… देवे… पजापतिं… ब्रह्मं… आभस्सरे… सुभकिण्हे… वेहप्फले… अभिभुं… आकासानञ्चायतनं… विञ्ञाणञ्चायतनं… आकिञ्चञ्ञायतनं ¶ … नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं… दिट्ठं… सुतं… मुतं… विञ्ञातं… एकत्तं… नानत्तं… सब्बं… निब्बानं निब्बानतो अभिजानाति; निब्बानं निब्बानतो अभिञ्ञाय निब्बानं न मञ्ञति, निब्बानस्मिं न मञ्ञति, निब्बानतो न मञ्ञति, निब्बानं मेति न मञ्ञति, निब्बानं नाभिनन्दति. तं किस्स हेतु? खया मोहस्स, वीतमोहत्ता.
खीणासववसेन छट्ठनयभूमिपरिच्छेदो निट्ठितो.
१२. ‘‘तथागतोपि, भिक्खवे, अरहं सम्मासम्बुद्धो पथविं पथवितो अभिजानाति; पथविं पथवितो अभिञ्ञाय पथविं न मञ्ञति, पथविया न मञ्ञति, पथवितो न मञ्ञति, पथविं मेति न मञ्ञति, पथविं नाभिनन्दति ¶ . तं किस्स हेतु? ‘परिञ्ञातन्तं तथागतस्सा’ति वदामि.
‘‘आपं…पे… तेजं… वायं… भूते… देवे… पजापतिं… ब्रह्मं… आभस्सरे… सुभकिण्हे… वेहप्फले… अभिभुं… आकासानञ्चायतनं… विञ्ञाणञ्चायतनं ¶ … आकिञ्चञ्ञायतनं… नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं… दिट्ठं… सुतं… मुतं… विञ्ञातं… एकत्तं… नानत्तं… सब्बं… निब्बानं निब्बानतो अभिजानाति; निब्बानं निब्बानतो अभिञ्ञाय निब्बानं न मञ्ञति, निब्बानस्मिं न मञ्ञति, निब्बानतो न मञ्ञति, निब्बानं मेति न मञ्ञति, निब्बानं नाभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘परिञ्ञातन्तं तथागतस्सा’ति वदामि.
तथागतवसेन सत्तमनयभूमिपरिच्छेदो निट्ठितो.
१३. ‘‘तथागतोपि ¶ , भिक्खवे, अरहं सम्मासम्बुद्धो पथविं पथवितो अभिजानाति; पथविं पथवितो अभिञ्ञाय पथविं न मञ्ञति, पथविया न मञ्ञति, पथवितो न मञ्ञति, पथविं मेति न मञ्ञति, पथविं नाभिनन्दति. तं किस्स हेतु? ‘नन्दी [नन्दि (सी. स्या.)] दुक्खस्स मूल’न्ति – इति विदित्वा ‘भवा जाति भूतस्स जरामरण’न्ति. तस्मातिह, भिक्खवे, ‘तथागतो सब्बसो तण्हानं खया विरागा निरोधा चागा पटिनिस्सग्गा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति वदामि.
‘‘आपं ¶ …पे… तेजं… वायं… भूते… देवे… पजापतिं… ब्रह्मं… आभस्सरे… सुभकिण्हे… वेहप्फले… अभिभुं… आकासानञ्चायतनं… विञ्ञाणञ्चायतनं… आकिञ्चञ्ञायतनं… नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं… दिट्ठं… सुतं… मुतं… विञ्ञातं… एकत्तं… नानत्तं… सब्बं… निब्बानं निब्बानतो अभिजानाति; निब्बानं निब्बानतो अभिञ्ञाय निब्बानं न मञ्ञति, निब्बानस्मिं न मञ्ञति, निब्बानतो न मञ्ञति, निब्बानं मेति न मञ्ञति, निब्बानं नाभिनन्दति. तं ¶ किस्स हेतु? ‘नन्दी दुक्खस्स मूल’न्ति – इति विदित्वा ‘भवा जाति भूतस्स जरामरण’न्ति. तस्मातिह, भिक्खवे, ‘तथागतो सब्बसो तण्हानं खया विरागा निरोधा चागा पटिनिस्सग्गा अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति वदामी’’ति.
तथागतवसेन अट्ठमनयभूमिपरिच्छेदो निट्ठितो.
इदमवोच भगवा. न ते भिक्खू [न अत्तमना तेभिक्खू (स्या.), ते भिक्खू (पी. क.)] भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.
मूलपरियायसुत्तं निट्ठितं पठमं.
२. सब्बासवसुत्तं
१४. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच – ‘‘सब्बासवसंवरपरियायं वो, भिक्खवे, देसेस्सामि. तं सुणाथ ¶ ¶ , साधुकं मनसि करोथ, भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –
१५. ‘‘जानतो अहं, भिक्खवे, पस्सतो आसवानं खयं वदामि, नो अजानतो नो अपस्सतो. किञ्च, भिक्खवे, जानतो किञ्च पस्सतो आसवानं खयं वदामि? योनिसो च मनसिकारं अयोनिसो च मनसिकारं. अयोनिसो, भिक्खवे, मनसिकरोतो अनुप्पन्ना चेव आसवा उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना च आसवा पवड्ढन्ति; योनिसो च खो, भिक्खवे, मनसिकरोतो अनुप्पन्ना चेव आसवा न उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना च आसवा पहीयन्ति.
१६. ‘‘अत्थि, भिक्खवे, आसवा दस्सना पहातब्बा, अत्थि आसवा संवरा पहातब्बा, अत्थि आसवा पटिसेवना पहातब्बा, अत्थि आसवा अधिवासना पहातब्बा, अत्थि आसवा परिवज्जना पहातब्बा, अत्थि आसवा विनोदना पहातब्बा, अत्थि आसवा भावना पहातब्बा.
दस्सना पहातब्बासवा
१७. ‘‘कतमे च, भिक्खवे, आसवा दस्सना पहातब्बा? इध, भिक्खवे ¶ , अस्सुतवा पुथुज्जनो – अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो अरियधम्मे अविनीतो, सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतो – मनसिकरणीये धम्मे नप्पजानाति, अमनसिकरणीये धम्मे नप्पजानाति. सो मनसिकरणीये धम्मे अप्पजानन्तो अमनसिकरणीये धम्मे अप्पजानन्तो, ये धम्मा न मनसिकरणीया, ते धम्मे मनसि करोति, ये धम्मा मनसिकरणीया ते धम्मे न मनसि करोति.
‘‘कतमे ¶ च, भिक्खवे, धम्मा न मनसिकरणीया ये धम्मे मनसि करोति? यस्स, भिक्खवे, धम्मे मनसिकरोतो अनुप्पन्नो वा कामासवो उप्पज्जति, उप्पन्नो वा कामासवो पवड्ढति; अनुप्पन्नो वा भवासवो उप्पज्जति, उप्पन्नो वा भवासवो पवड्ढति; अनुप्पन्नो वा अविज्जासवो उप्पज्जति, उप्पन्नो वा अविज्जासवो पवड्ढति – इमे धम्मा न मनसिकरणीया ये धम्मे मनसि करोति.
‘‘कतमे ¶ च, भिक्खवे, धम्मा मनसिकरणीया ये धम्मे न मनसि करोति? यस्स, भिक्खवे, धम्मे मनसिकरोतो अनुप्पन्नो वा कामासवो न उप्पज्जति, उप्पन्नो वा कामासवो पहीयति; अनुप्पन्नो वा भवासवो न उप्पज्जति, उप्पन्नो वा भवासवो पहीयति; अनुप्पन्नो वा अविज्जासवो न उप्पज्जति, उप्पन्नो वा अविज्जासवो पहीयति – इमे धम्मा मनसिकरणीया ये धम्मे न मनसि करोति.
‘‘तस्स अमनसिकरणीयानं ¶ धम्मानं मनसिकारा मनसिकरणीयानं धम्मानं अमनसिकारा अनुप्पन्ना चेव आसवा उप्पज्जन्ति उप्पन्ना च आसवा ¶ पवड्ढन्ति.
१८. ‘‘सो एवं अयोनिसो मनसि करोति – ‘अहोसिं नु खो अहं अतीतमद्धानं? न नु खो अहोसिं अतीतमद्धानं? किं नु खो अहोसिं अतीतमद्धानं? कथं नु खो अहोसिं अतीतमद्धानं? किं हुत्वा किं अहोसिं नु खो अहं अतीतमद्धानं? भविस्सामि नु खो अहं अनागतमद्धानं? न नु खो भविस्सामि अनागतमद्धानं? किं नु खो भविस्सामि अनागतमद्धानं? कथं नु खो भविस्सामि अनागतमद्धानं? किं हुत्वा किं भविस्सामि नु खो अहं अनागतमद्धान’न्ति? एतरहि वा पच्चुप्पन्नमद्धानं [पच्चुप्पन्नमद्धानं आरब्भ (स्या.)] अज्झत्तं कथंकथी होति – ‘अहं नु खोस्मि? नो नु खोस्मि? किं नु खोस्मि? कथं नु खोस्मि? अयं नु खो सत्तो कुतो आगतो? सो कुहिं गामी भविस्सती’ति?
१९. ‘‘तस्स एवं अयोनिसो मनसिकरोतो छन्नं दिट्ठीनं अञ्ञतरा दिट्ठि उप्पज्जति. ‘अत्थि मे अत्ता’ति वा अस्स [वास्स (सी. स्या. पी.)] सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति; ‘नत्थि मे अत्ता’ति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति; ‘अत्तनाव अत्तानं सञ्जानामी’ति वा अस्स सच्चतो थेततो ¶ दिट्ठि उप्पज्जति; ‘अत्तनाव अनत्तानं सञ्जानामी’ति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति; ‘अनत्तनाव अत्तानं सञ्जानामी’ति वा अस्स सच्चतो थेततो दिट्ठि उप्पज्जति; अथ वा पनस्स एवं दिट्ठि होति – ‘यो मे अयं अत्ता वदो वेदेय्यो तत्र तत्र कल्याणपापकानं कम्मानं विपाकं पटिसंवेदेति सो खो पन मे अयं अत्ता निच्चो धुवो सस्सतो अविपरिणामधम्मो ¶ सस्सतिसमं तथेव ठस्सती’ति. इदं वुच्चति, भिक्खवे ¶ , दिट्ठिगतं दिट्ठिगहनं दिट्ठिकन्तारं दिट्ठिविसूकं दिट्ठिविप्फन्दितं दिट्ठिसंयोजनं. दिट्ठिसंयोजनसंयुत्तो, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो न परिमुच्चति जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि; ‘न परिमुच्चति दुक्खस्मा’ति वदामि.
२०. ‘‘सुतवा च खो, भिक्खवे, अरियसावको – अरियानं दस्सावी अरियधम्मस्स कोविदो अरियधम्मे सुविनीतो, सप्पुरिसानं दस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स कोविदो सप्पुरिसधम्मे सुविनीतो – मनसिकरणीये धम्मे पजानाति अमनसिकरणीये धम्मे पजानाति. सो मनसिकरणीये धम्मे पजानन्तो अमनसिकरणीये धम्मे पजानन्तो ये धम्मा न ¶ मनसिकरणीया ते धम्मे न मनसि करोति, ये धम्मा मनसिकरणीया ते धम्मे मनसि करोति.
‘‘कतमे च, भिक्खवे, धम्मा न मनसिकरणीया ये धम्मे न मनसि करोति? यस्स, भिक्खवे, धम्मे मनसिकरोतो अनुप्पन्नो वा कामासवो उप्पज्जति, उप्पन्नो वा कामासवो पवड्ढति; अनुप्पन्नो वा भवासवो उप्पज्जति, उप्पन्नो वा भवासवो पवड्ढति; अनुप्पन्नो वा अविज्जासवो उप्पज्जति, उप्पन्नो वा अविज्जासवो पवड्ढति – इमे धम्मा न मनसिकरणीया, ये धम्मे न मनसि करोति.
‘‘कतमे च, भिक्खवे, धम्मा मनसिकरणीया ये धम्मे मनसि करोति? यस्स, भिक्खवे, धम्मे मनसिकरोतो अनुप्पन्नो वा कामासवो न उप्पज्जति, उप्पन्नो वा कामासवो पहीयति; अनुप्पन्नो वा भवासवो न उप्पज्जति ¶ , उप्पन्नो वा भवासवो पहीयति; अनुप्पन्नो वा अविज्जासवो न उप्पज्जति, उप्पन्नो वा अविज्जासवो पहीयति – इमे धम्मा मनसिकरणीया ये धम्मे मनसि करोति.
‘‘तस्स अमनसिकरणीयानं धम्मानं अमनसिकारा मनसिकरणीयानं धम्मानं मनसिकारा अनुप्पन्ना चेव आसवा न उप्पज्जन्ति, उप्पन्ना च आसवा पहीयन्ति.
२१. ‘‘सो ¶ ‘इदं दुक्ख’न्ति योनिसो मनसि करोति, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति योनिसो मनसि करोति, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति योनिसो ¶ मनसि करोति, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योनिसो मनसि करोति. तस्स एवं योनिसो मनसिकरोतो तीणि संयोजनानि पहीयन्ति – सक्कायदिट्ठि, विचिकिच्छा, सीलब्बतपरामासो. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, आसवा दस्सना पहातब्बा.
संवरा पहातब्बासवा
२२. ‘‘कतमे च, भिक्खवे, आसवा संवरा पहातब्बा? इध, भिक्खवे, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो चक्खुन्द्रियसंवरसंवुतो विहरति. यञ्हिस्स, भिक्खवे, चक्खुन्द्रियसंवरं असंवुतस्स विहरतो उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, चक्खुन्द्रियसंवरं संवुतस्स विहरतो एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति. पटिसङ्खा योनिसो सोतिन्द्रियसंवरसंवुतो विहरति…पे… घानिन्द्रियसंवरसंवुतो विहरति…पे… जिव्हिन्द्रियसंवरसंवुतो विहरति…पे… कायिन्द्रियसंवरसंवुतो विहरति…पे… मनिन्द्रियसंवरसंवुतो विहरति. यञ्हिस्स, भिक्खवे ¶ , मनिन्द्रियसंवरं असंवुतस्स विहरतो उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, मनिन्द्रियसंवरं संवुतस्स विहरतो एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति.
‘‘यञ्हिस्स, भिक्खवे, संवरं असंवुतस्स विहरतो उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा ¶ , संवरं संवुतस्स विहरतो एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, आसवा संवरा पहातब्बा.
पटिसेवना पहातब्बासवा
२३. ‘‘कतमे च, भिक्खवे, आसवा पटिसेवना पहातब्बा? इध, भिक्खवे, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो चीवरं पटिसेवति – ‘यावदेव सीतस्स पटिघाताय, उण्हस्स पटिघाताय, डंसमकसवातातपसरींसप- [सिरिंसप (सी. स्या. पी.)] सम्फस्सानं पटिघाताय, यावदेव हिरिकोपीनप्पटिच्छादनत्थं’.
‘‘पटिसङ्खा योनिसो पिण्डपातं पटिसेवति – ‘नेव दवाय, न मदाय, न मण्डनाय, न ¶ विभूसनाय, यावदेव इमस्स कायस्स ठितिया यापनाय, विहिंसूपरतिया, ब्रह्मचरियानुग्गहाय, इति पुराणञ्च वेदनं पटिहङ्खामि नवञ्च ¶ वेदनं न उप्पादेस्सामि, यात्रा च मे भविस्सति अनवज्जता च फासुविहारो च’ [चाति (सी.)].
‘‘पटिसङ्खा योनिसो सेनासनं पटिसेवति – ‘यावदेव सीतस्स पटिघाताय, उण्हस्स पटिघाताय, डंसमकसवातातपसरींसपसम्फस्सानं पटिघाताय, यावदेव उतुपरिस्सयविनोदनपटिसल्लानारामत्थं’.
‘‘पटिसङ्खा योनिसो गिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारं पटिसेवति – ‘यावदेव उप्पन्नानं वेय्याबाधिकानं वेदनानं पटिघाताय, अब्याबज्झपरमताय’ [अब्यापज्झपरमताय (सी. स्या. पी.), अब्यापज्जपरमताय (क.)].
‘‘यञ्हिस्स, भिक्खवे, अप्पटिसेवतो उप्पज्जेय्युं आसवा ¶ विघातपरिळाहा, पटिसेवतो एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, आसवा पटिसेवना पहातब्बा.
अधिवासना पहातब्बासवा
२४. ‘‘कतमे च, भिक्खवे, आसवा अधिवासना पहातब्बा? इध, भिक्खवे, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो खमो होति सीतस्स उण्हस्स, जिघच्छाय पिपासाय. डंसमकसवातातपसरींसपसम्फस्सानं, दुरुत्तानं दुरागतानं वचनपथानं, उप्पन्नानं सारीरिकानं वेदनानं दुक्खानं तिब्बानं [तिप्पानं (सी. स्या. पी.)] खरानं कटुकानं असातानं अमनापानं पाणहरानं अधिवासकजातिको होति.
‘‘यञ्हिस्स, भिक्खवे, अनधिवासयतो उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, अधिवासयतो एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, आसवा अधिवासना पहातब्बा.
परिवज्जना पहातब्बासवा
२५. ‘‘कतमे च, भिक्खवे, आसवा परिवज्जना पहातब्बा? इध, भिक्खवे, भिक्खु ¶ पटिसङ्खा योनिसो चण्डं हत्थिं परिवज्जेति, चण्डं अस्सं परिवज्जेति, चण्डं गोणं परिवज्जेति, चण्डं कुक्कुरं परिवज्जेति, अहिं खाणुं कण्टकट्ठानं ¶ सोब्भं पपातं चन्दनिकं ओळिगल्लं. यथारूपे अनासने निसिन्नं ¶ यथारूपे अगोचरे चरन्तं यथारूपे पापके मित्ते भजन्तं विञ्ञू सब्रह्मचारी पापकेसु ठानेसु ओकप्पेय्युं, सो तञ्च अनासनं तञ्च अगोचरं ते च ¶ पापके मित्ते पटिसङ्खा योनिसो परिवज्जेति.
‘‘यञ्हिस्स, भिक्खवे, अपरिवज्जयतो उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, परिवज्जयतो एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, आसवा परिवज्जना पहातब्बा.
विनोदना पहातब्बासवा
२६. ‘‘कतमे च, भिक्खवे, आसवा विनोदना पहातब्बा? इध, भिक्खवे, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेति, उप्पन्नं ब्यापादवितक्कं…पे… उप्पन्नं विहिंसावितक्कं…पे… उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेति.
‘‘यञ्हिस्स, भिक्खवे, अविनोदयतो उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, विनोदयतो एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, आसवा विनोदना पहातब्बा.
भावना पहातब्बासवा
२७. ‘‘कतमे च, भिक्खवे, आसवा भावना पहातब्बा? इध, भिक्खवे, भिक्खु पटिसङ्खा योनिसो सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं; पटिसङ्खा योनिसो धम्मविचयसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… वीरियसम्बोज्झङ्गं भावेति… पीतिसम्बोज्झङ्गं भावेति… ¶ पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गं भावेति… समाधिसम्बोज्झङ्गं भावेति… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं.
‘‘यञ्हिस्स, भिक्खवे ¶ , अभावयतो उप्पज्जेय्युं आसवा विघातपरिळाहा, भावयतो एवंस ते आसवा विघातपरिळाहा न होन्ति. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, आसवा भावना पहातब्बा.
२८. ‘‘यतो खो, भिक्खवे, भिक्खुनो ये आसवा दस्सना पहातब्बा ते दस्सना पहीना होन्ति, ये आसवा संवरा पहातब्बा ¶ ते संवरा पहीना होन्ति, ये आसवा पटिसेवना पहातब्बा ते पटिसेवना पहीना होन्ति, ये आसवा अधिवासना पहातब्बा ते अधिवासना पहीना होन्ति, ये आसवा परिवज्जना पहातब्बा ¶ ते परिवज्जना पहीना होन्ति, ये आसवा विनोदना पहातब्बा ते विनोदना पहीना होन्ति, ये आसवा भावना पहातब्बा ते भावना पहीना होन्ति; अयं वुच्चति, भिक्खवे – ‘भिक्खु सब्बासवसंवरसंवुतो विहरति, अच्छेच्छि [अच्छेज्जि (क.)] तण्हं, विवत्तयि [वावत्तयि (सी. पी.)] संयोजनं, सम्मा मानाभिसमया अन्तमकासि दुक्खस्सा’’’ति.
इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.
सब्बासवसुत्तं निट्ठितं दुतियं.
३. धम्मदायादसुत्तं
२९. ¶ ¶ एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –
‘‘धम्मदायादा मे, भिक्खवे, भवथ, मा आमिसदायादा. अत्थि मे तुम्हेसु अनुकम्पा – ‘किन्ति मे सावका धम्मदायादा भवेय्युं, नो आमिसदायादा’ति. तुम्हे च मे, भिक्खवे, आमिसदायादा भवेय्याथ नो धम्मदायादा, तुम्हेपि तेन आदिया [आदिस्सा (सी. स्या. पी.)] भवेय्याथ – ‘आमिसदायादा सत्थुसावका विहरन्ति, नो धम्मदायादा’ति; अहम्पि तेन आदियो भवेय्यं – ‘आमिसदायादा सत्थुसावका विहरन्ति, नो धम्मदायादा’ति. तुम्हे च मे, भिक्खवे, धम्मदायादा भवेय्याथ, नो आमिसदायादा, तुम्हेपि तेन न आदिया भवेय्याथ – ‘धम्मदायादा सत्थुसावका विहरन्ति, नो आमिसदायादा’ति; अहम्पि तेन न आदियो भवेय्यं – ‘धम्मदायादा सत्थुसावका विहरन्ति, नो आमिसदायादा’ति. तस्मातिह मे, भिक्खवे, धम्मदायादा भवथ, मा आमिसदायादा. अत्थि मे ¶ तुम्हेसु अनुकम्पा – ‘किन्ति मे सावका धम्मदायादा भवेय्युं, नो आमिसदायादा’ति.
३०. ‘‘इधाहं, भिक्खवे, भुत्तावी अस्सं पवारितो परिपुण्णो परियोसितो ¶ सुहितो यावदत्थो; सिया च मे पिण्डपातो अतिरेकधम्मो छड्डनीयधम्मो [छड्डियधम्मो (सी. स्या. पी.)]. अथ द्वे भिक्खू आगच्छेय्युं जिघच्छादुब्बल्य- [जिघच्छादुब्बल्ल (सी. पी.)] परेता ¶ . त्याहं एवं वदेय्यं – ‘अहं खोम्हि, भिक्खवे, भुत्तावी पवारितो परिपुण्णो परियोसितो सुहितो यावदत्थो; अत्थि च मे अयं पिण्डपातो अतिरेकधम्मो छड्डनीयधम्मो. सचे आकङ्खथ, भुञ्जथ, नो चे तुम्हे भुञ्जिस्सथ [सचे तुम्हे न भुञ्जिस्सथ (सी. स्या. पी.)], इदानाहं अप्पहरिते वा छड्डेस्सामि, अप्पाणके वा उदके ओपिलापेस्सामी’ति. तत्रेकस्स भिक्खुनो एवमस्स – ‘भगवा खो भुत्तावी पवारितो परिपुण्णो परियोसितो सुहितो यावदत्थो; अत्थि चायं भगवतो पिण्डपातो अतिरेकधम्मो छड्डनीयधम्मो. सचे मयं न भुञ्जिस्साम, इदानि भगवा अप्पहरिते वा छड्डेस्सति, अप्पाणके वा उदके ओपिलापेस्सति’ ¶ . वुत्तं खो पनेतं भगवता – ‘धम्मदायादा मे, भिक्खवे, भवथ, मा आमिसदायादा’ति. आमिसञ्ञतरं खो पनेतं, यदिदं पिण्डपातो. यंनूनाहं इमं पिण्डपातं अभुञ्जित्वा इमिनाव जिघच्छादुब्बल्येन एवं इमं रत्तिन्दिवं [रत्तिदिवं (क.)] वीतिनामेय्य’’न्ति. सो तं पिण्डपातं अभुञ्जित्वा तेनेव जिघच्छादुब्बल्येन एवं तं रत्तिन्दिवं वीतिनामेय्य. अथ दुतियस्स भिक्खुनो एवमस्स – ‘भगवा खो भुत्तावी पवारितो परिपुण्णो परियोसितो सुहितो यावदत्थो; अत्थि चायं भगवतो पिण्डपातो अतिरेकधम्मो छड्डनीयधम्मो. सचे मयं न भुञ्जिस्साम, इदानि भगवा अप्पहरिते वा छड्डेस्सति, अप्पाणके ¶ वा उदके ओपिलापेस्सति. यंनूनाहं इमं पिण्डपातं भुञ्जित्वा जिघच्छादुब्बल्यं पटिविनोदेत्वा [पटिविनेत्वा (सी. स्या. पी.)] एवं इमं रत्तिन्दिवं वीतिनामेय्य’न्ति. सो तं पिण्डपातं भुञ्जित्वा जिघच्छादुब्बल्यं पटिविनोदेत्वा एवं तं रत्तिन्दिवं वीतिनामेय्य. किञ्चापि सो, भिक्खवे, भिक्खु तं पिण्डपातं भुञ्जित्वा जिघच्छादुब्बल्यं पटिविनोदेत्वा एवं तं रत्तिन्दिवं वीतिनामेय्य, अथ खो असुयेव मे पुरिमो भिक्खु पुज्जतरो च पासंसतरो च. तं किस्स हेतु? तञ्हि तस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो दीघरत्तं ¶ अप्पिच्छताय सन्तुट्ठिया सल्लेखाय सुभरताय वीरियारम्भाय संवत्तिस्सति. तस्मातिह मे, भिक्खवे, धम्मदायादा भवथ, मा आमिसदायादा. अत्थि मे तुम्हेसु अनुकम्पा – ‘किन्ति मे सावका धम्मदायादा भवेय्युं, नो आमिसदायादा’’’ति.
इदमवोच भगवा. इदं वत्वान [वत्वा (सी. पी.) एवमीदिसेसु ठानेसु] सुगतो उट्ठायासना विहारं पाविसि.
३१. तत्र खो आयस्मा सारिपुत्तो अचिरपक्कन्तस्स भगवतो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो भिक्खवे’’ति. ‘‘आवुसो’’ति खो ते ¶ भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा सारिपुत्तो एतदवोच –
‘‘कित्तावता नु खो, आवुसो, सत्थु पविवित्तस्स विहरतो सावका विवेकं नानुसिक्खन्ति, कित्तावता च पन सत्थु पविवित्तस्स विहरतो सावका विवेकमनुसिक्खन्ती’’ति? ‘‘दूरतोपि खो मयं, आवुसो, आगच्छाम ¶ आयस्मतो सारिपुत्तस्स सन्तिके एतस्स भासितस्स अत्थमञ्ञातुं. साधु वतायस्मन्तंयेव सारिपुत्तं पटिभातु एतस्स भासितस्स अत्थो; आयस्मतो सारिपुत्तस्स सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति. ‘‘तेन ¶ हावुसो, सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ, भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा सारिपुत्तो एतदवोच –
‘‘कित्तावता नु खो, आवुसो, सत्थु पविवित्तस्स विहरतो सावका विवेकं नानुसिक्खन्ति? इधावुसो, सत्थु पविवित्तस्स विहरतो सावका विवेकं नानुसिक्खन्ति, येसञ्च धम्मानं सत्था पहानमाह, ते च धम्मे नप्पजहन्ति, बाहुलिका [बाहुल्लिका (स्या.)] च होन्ति, साथलिका, ओक्कमने पुब्बङ्गमा, पविवेके निक्खित्तधुरा. तत्रावुसो, थेरा भिक्खू तीहि ठानेहि गारय्हा भवन्ति. ‘सत्थु पविवित्तस्स विहरतो सावका विवेकं नानुसिक्खन्ती’ति – इमिना पठमेन ठानेन थेरा भिक्खू गारय्हा भवन्ति. ‘येसञ्च धम्मानं सत्था पहानमाह ते च धम्मे नप्पजहन्ती’ति – इमिना दुतियेन ¶ ठानेन थेरा भिक्खू गारय्हा भवन्ति. ‘बाहुलिका च, साथलिका, ओक्कमने पुब्बङ्गमा, पविवेके निक्खित्तधुरा’ति – इमिना ततियेन ठानेन थेरा भिक्खू गारय्हा भवन्ति. थेरा, आवुसो, भिक्खू इमेहि तीहि ठानेहि गारय्हा भवन्ति. तत्रावुसो, मज्झिमा भिक्खू…पे… नवा भिक्खू तीहि ठानेहि गारय्हा भवन्ति. ‘सत्थु पविवित्तस्स विहरतो ¶ सावका विवेकं नानुसिक्खन्ती’ति – इमिना पठमेन ठानेन नवा भिक्खू गारय्हा भवन्ति. ‘येसञ्च धम्मानं सत्था पहानमाह ते च धम्मे नप्पजहन्ती’ति – इमिना दुतियेन ठानेन नवा भिक्खू गारय्हा भवन्ति. ‘बाहुलिका च होन्ति, साथलिका, ओक्कमने पुब्बङ्गमा, पविवेके निक्खित्तधुरा’ति – इमिना ततियेन ठानेन नवा भिक्खू गारय्हा भवन्ति. नवा, आवुसो, भिक्खू इमेहि तीहि ठानेहि गारय्हा भवन्ति. एत्तावता खो, आवुसो, सत्थु पविवित्तस्स विहरतो सावका विवेकं नानुसिक्खन्ति.
३२. ‘‘कित्तावता च, पनावुसो, सत्थु पविवित्तस्स विहरतो सावका विवेकमनुसिक्खन्ति ¶ ? इधावुसो, सत्थु पविवित्तस्स विहरतो सावका विवेकमनुसिक्खन्ति – येसञ्च धम्मानं सत्था पहानमाह ते च धम्मे पजहन्ति; न च बाहुलिका होन्ति, न साथलिका ओक्कमने निक्खित्तधुरा पविवेके पुब्बङ्गमा. तत्रावुसो, थेरा भिक्खू तीहि ठानेहि पासंसा भवन्ति. ‘सत्थु पविवित्तस्स विहरतो सावका विवेकमनुसिक्खन्ती’ति – इमिना पठमेन ठानेन थेरा भिक्खू पासंसा भवन्ति. ‘येसञ्च धम्मानं सत्था पहानमाह ते च धम्मे पजहन्ती’ति – इमिना दुतियेन ठानेन थेरा भिक्खू पासंसा ¶ भवन्ति. ‘न च बाहुलिका, न साथलिका ओक्कमने निक्खित्तधुरा पविवेके पुब्बङ्गमा’ति – इमिना ततियेन ठानेन थेरा भिक्खू पासंसा भवन्ति. थेरा, आवुसो, भिक्खू इमेहि तीहि ठानेहि पासंसा भवन्ति ¶ . तत्रावुसो, मज्झिमा भिक्खू…पे… नवा भिक्खू तीहि ठानेहि पासंसा भवन्ति. ‘सत्थु पविवित्तस्स विहरतो सावका विवेकमनुसिक्खन्ती’ति – इमिना पठमेन ठानेन नवा भिक्खू पासंसा भवन्ति. ‘येसञ्च धम्मानं सत्था पहानमाह ते च धम्मे पजहन्ती’ति – इमिना दुतियेन ठानेन नवा भिक्खू पासंसा भवन्ति. ‘न च बाहुलिका, न साथलिका ओक्कमने निक्खित्तधुरा पविवेके पुब्बङ्गमा’ति – इमिना ततियेन ठानेन नवा भिक्खू पासंसा भवन्ति. नवा, आवुसो, भिक्खू इमेहि ¶ तीहि ठानेहि पासंसा भवन्ति. एत्तावता खो, आवुसो, सत्थु पविवित्तस्स विहरतो सावका विवेकमनुसिक्खन्ति.
३३. ‘‘तत्रावुसो, लोभो च पापको दोसो च पापको. लोभस्स च पहानाय दोसस्स च पहानाय अत्थि मज्झिमा पटिपदा चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति. कतमा च सा, आवुसो, मज्झिमा पटिपदा चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं [सेय्यथीदं (सी. स्या. पी.)] – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो सा, आवुसो, मज्झिमा पटिपदा चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति.
‘‘तत्रावुसो, कोधो च पापको उपनाहो च ¶ पापको…पे… मक्खो च पापको पळासो च पापको, इस्सा च पापिका मच्छेरञ्च पापकं, माया च पापिका साठेय्यञ्च पापकं, थम्भो च पापको सारम्भो ¶ च पापको, मानो च पापको अतिमानो च पापको, मदो च पापको पमादो च पापको. मदस्स च पहानाय पमादस्स च पहानाय अत्थि मज्झिमा पटिपदा चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति. कतमा च सा, आवुसो, मज्झिमा पटिपदा चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो सा, आवुसो, मज्झिमा ¶ पटिपदा चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तती’’ति.
इदमवोचायस्मा सारिपुत्तो. अत्तमना ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स भासितं अभिनन्दुन्ति.
धम्मदायादसुत्तं निट्ठितं ततियं.
४. भयभेरवसुत्तं
३४. एवं ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो जाणुस्सोणि ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं [साराणीयं (सी. स्या. पी.)] वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो जाणुस्सोणि ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘येमे, भो गोतम, कुलपुत्ता भवन्तं गोतमं उद्दिस्स सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता, भवं तेसं गोतमो पुब्बङ्गमो, भवं तेसं गोतमो बहुकारो, भवं तेसं गोतमो समादपेता [समादापेता (?)]; भोतो च पन गोतमस्स सा जनता दिट्ठानुगतिं आपज्जती’’ति. ‘‘एवमेतं, ब्राह्मण, एवमेतं, ब्राह्मण! ये ते, ब्राह्मण, कुलपुत्ता ममं उद्दिस्स सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता, अहं तेसं पुब्बङ्गमो, अहं तेसं बहुकारो, अहं तेसं समादपेता; मम च पन सा जनता दिट्ठानुगतिं आपज्जती’’ति. ‘‘दुरभिसम्भवानि हि खो, भो गोतम, अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि, दुक्करं पविवेकं, दुरभिरमं एकत्ते, हरन्ति मञ्ञे मनो वनानि समाधिं अलभमानस्स भिक्खुनो’’ति ¶ . ‘‘एवमेतं, ब्राह्मण, एवमेतं, ब्राह्मण! दुरभिसम्भवानि हि खो, ब्राह्मण, अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि ¶ सेनासनानि, दुक्करं पविवेकं, दुरभिरमं एकत्ते, हरन्ति मञ्ञे मनो वनानि समाधिं अलभमानस्स भिक्खुनो’’ति.
३५. ‘‘मय्हम्पि खो, ब्राह्मण, पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो एतदहोसि – ‘दुरभिसम्भवानि हि खो अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि, दुक्करं पविवेकं, दुरभिरमं एकत्ते, हरन्ति मञ्ञे मनो वनानि समाधिं अलभमानस्स भिक्खुनो’ति. तस्स मय्हं ब्राह्मण, एतदहोसि – ‘ये खो केचि समणा वा ब्राह्मणा वा अपरिसुद्धकायकम्मन्ता अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, अपरिसुद्धकायकम्मन्तसन्दोसहेतु हवे ते भोन्तो समणब्राह्मणा अकुसलं भयभेरवं अव्हायन्ति. न खो पनाहं अपरिसुद्धकायकम्मन्तो अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवामि; परिसुद्धकायकम्मन्तोहमस्मि. ये हि वो अरिया परिसुद्धकायकम्मन्ता ¶ अरञ्ञवनपत्थानि ¶ पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति तेसमहं अञ्ञतरो’ति. एतमहं, ब्राह्मण, परिसुद्धकायकम्मतं अत्तनि सम्पस्समानो भिय्यो पल्लोममापादिं अरञ्ञे विहाराय.
३६. ‘‘तस्स मय्हं, ब्राह्मण, एतदहोसि – ‘ये खो केचि समणा वा ब्राह्मणा वा अपरिसुद्धवचीकम्मन्ता…पे… अपरिसुद्धमनोकम्मन्ता ¶ …पे… अपरिसुद्धाजीवा अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, अपरिसुद्धाजीवसन्दोसहेतु हवे ते भोन्तो समणब्राह्मणा अकुसलं भयभेरवं अव्हायन्ति. न खो पनाहं अपरिसुद्धाजीवो अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवामि; परिसुद्धाजीवोहमस्मि. ये हि वो अरिया परिसुद्धाजीवा अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति तेसमहं अञ्ञतरो’ति. एतमहं, ब्राह्मण, परिसुद्धाजीवतं अत्तनि सम्पस्समानो भिय्यो पल्लोममापादिं अरञ्ञे विहाराय.
३७. ‘‘तस्स मय्हं, ब्राह्मण, एतदहोसि – ‘ये खो केचि समणा वा ब्राह्मणा वा अभिज्झालू कामेसु तिब्बसारागा अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, अभिज्झालुकामेसुतिब्बसारागसन्दोसहेतु हवे ते भोन्तो समणब्राह्मणा अकुसलं भयभेरवं अव्हायन्ति. न खो पनाहं अभिज्झालु कामेसु तिब्बसारागो अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवामि; अनभिज्झालूहमस्मि. ये हि वो अरिया अनभिज्झालू अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति ¶ , तेसमहं अञ्ञतरो’ति. एतमहं, ब्राह्मण, अनभिज्झालुतं अत्तनि सम्पस्समानो भिय्यो पल्लोममापादिं अरञ्ञे विहाराय.
३८. ‘‘तस्स मय्हं, ब्राह्मण, एतदहोसि – ‘ये खो केचि समणा वा ब्राह्मणा वा ब्यापन्नचित्ता पदुट्ठमनसङ्कप्पा अरञ्ञवनपत्थानि ¶ पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, ब्यापन्नचित्तपदुट्ठमनसङ्कप्पसन्दोसहेतु हवे ते भोन्तो समणब्राह्मणा अकुसलं भयभेरवं अव्हायन्ति. न खो पनाहं ब्यापन्नचित्तो पदुट्ठमनसङ्कप्पो अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवामि; मेत्तचित्तोहमस्मि. ये हि वो अरिया मेत्तचित्ता अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति तेसमहं अञ्ञतरो’ति. एतमहं, ब्राह्मण, मेत्तचित्ततं अत्तनि सम्पस्समानो भिय्यो पल्लोममापादिं अरञ्ञे विहाराय.
३९. ‘‘तस्स ¶ ¶ मय्हं, ब्राह्मण, एतदहोसि – ‘ये खो केचि समणा वा ब्राह्मणा वा थीनमिद्धपरियुट्ठिता अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, थीनमिद्धपरियुट्ठानसन्दोसहेतु हवे ते भोन्तो समणब्राह्मणा अकुसलं भयभेरवं अव्हायन्ति. न खो पनाहं थीनमिद्धपरियुट्ठितो अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवामि; विगतथीनमिद्धोहमस्मि. ये हि वो अरिया विगतथीनमिद्धा अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति तेसमहं अञ्ञतरो’ति. एतमहं, ब्राह्मण, विगतथीनमिद्धतं अत्तनि सम्पस्समानो भिय्यो पल्लोममापादिं अरञ्ञे विहाराय.
४०. ‘‘तस्स मय्हं, ब्राह्मण, एतदहोसि – ‘ये खो केचि समणा वा ब्राह्मणा वा उद्धता अवूपसन्तचित्ता अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, उद्धतअवूपसन्तचित्तसन्दोसहेतु ¶ हवे ते भोन्तो समणब्राह्मणा अकुसलं भयभेरवं अव्हायन्ति. न खो पनाहं उद्धतो अवूपसन्तचित्तो अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवामि; वूपसन्तचित्तोहमस्मि. ये हि वो अरिया वूपसन्तचित्ता अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, तेसमहं अञ्ञतरो’ति. एतमहं, ब्राह्मण, वूपसन्तचित्ततं अत्तनि सम्पस्समानो भिय्यो पल्लोममापादिं अरञ्ञे विहाराय.
४१. ‘‘तस्स मय्हं, ब्राह्मण, एतदहोसि – ‘ये खो केचि समणा वा ब्राह्मणा वा कङ्खी विचिकिच्छी अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, कङ्खिविचिकिच्छिसन्दोसहेतु हवे ते भोन्तो समणब्राह्मणा अकुसलं भयभेरवं अव्हायन्ति. न खो पनाहं कङ्खी विचिकिच्छी अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवामि; तिण्णविचिकिच्छोहमस्मि. ये हि वो अरिया तिण्णविचिकिच्छा अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति तेसमहं अञ्ञतरो’ति. एतमहं, ब्राह्मण, तिण्णविचिकिच्छतं अत्तनि सम्पस्समानो ¶ भिय्यो पल्लोममापादिं अरञ्ञे विहाराय.
४२. ‘‘तस्स मय्हं, ब्राह्मण, एतदहोसि – ‘ये खो केचि समणा वा ब्राह्मणा वा अत्तुक्कंसका परवम्भी अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, अत्तुक्कंसनपरवम्भनसन्दोसहेतु हवे ते भोन्तो ¶ समणब्राह्मणा अकुसलं भयभेरवं अव्हायन्ति ¶ . न खो पनाहं अत्तुक्कंसको परवम्भी अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवामि ¶ ; अनत्तुक्कंसको अपरवम्भीहमस्मि. ये हि वो अरिया अनत्तुक्कंसका अपरवम्भी अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति तेसमहं अञ्ञतरो’ति. एतमहं, ब्राह्मण, अनत्तुक्कंसकतं अपरवम्भितं अत्तनि सम्पस्समानो भिय्यो पल्लोममापादिं अरञ्ञे विहाराय.
४३. ‘‘तस्स मय्हं, ब्राह्मण, एतदहोसि – ‘ये खो केचि समणा वा ब्राह्मणा वा छम्भी भीरुकजातिका अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, छम्भिभीरुकजातिकसन्दोसहेतु हवे ते भोन्तो समणब्राह्मणा अकुसलं भयभेरवं अव्हायन्ति. न खो पनाहं छम्भी भीरुकजातिको अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवामि; विगतलोमहंसोहमस्मि. ये हि वो अरिया विगतलोमहंसा अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति तेसमहं अञ्ञतरो’ति. एतमहं, ब्राह्मण, विगतलोमहंसतं अत्तनि सम्पस्समानो भिय्यो पल्लोममापादिं अरञ्ञे विहाराय.
४४. ‘‘तस्स मय्हं, ब्राह्मण, एतदहोसि – ‘ये खो केचि समणा वा ब्राह्मणा वा लाभसक्कारसिलोकं निकामयमाना अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, लाभसक्कारसिलोकनिकामन [निकामयमान (सी. स्या.)] सन्दोसहेतु हवे ते भोन्तो समणब्राह्मणा अकुसलं भयभेरवं अव्हायन्ति. न खो पनाहं लाभसक्कारसिलोकं निकामयमानो ¶ अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवामि; अप्पिच्छोहमस्मि. ये हि वो अरिया अप्पिच्छा अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति तेसमहं अञ्ञतरो’ति. एतमहं, ब्राह्मण, अप्पिच्छतं अत्तनि सम्पस्समानो भिय्यो पल्लोममापादिं अरञ्ञे विहाराय.
४५. ‘‘तस्स मय्हं, ब्राह्मण, एतदहोसि – ‘ये खो केचि समणा वा ब्राह्मणा वा कुसीता हीनवीरिया अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति ¶ , कुसीतहीनवीरियसन्दोसहेतु हवे ते भोन्तो समणब्राह्मणा अकुसलं भयभेरवं अव्हायन्ति. न खो पनाहं कुसीतो हीनवीरियो अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवामि; आरद्धवीरियोहमस्मि. ये हि वो अरिया आरद्धवीरिया अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति तेसमहं अञ्ञतरो’ति. एतमहं, ब्राह्मण, आरद्धवीरियतं अत्तनि सम्पस्समानो भिय्यो पल्लोममापादिं अरञ्ञे विहाराय.
४६. ‘‘तस्स ¶ मय्हं, ब्राह्मण, एतदहोसि – ‘ये ¶ खो केचि समणा वा ब्राह्मणा वा मुट्ठस्सती असम्पजाना अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, मुट्ठस्सतिअसम्पजानसन्दोसहेतु हवे ते भोन्तो समणब्राह्मणा अकुसलं भयभेरवं अव्हायन्ति. न खो पनाहं मुट्ठस्सति असम्पजानो अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवामि; उपट्ठितस्सतिहमस्मि. ये ¶ हि वो अरिया उपट्ठितस्सती अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति तेसमहं अञ्ञतरो’ति. एतमहं, ब्राह्मण, उपट्ठितस्सतितं अत्तनि सम्पस्समानो भिय्यो पल्लोममापादिं अरञ्ञे विहाराय.
४७. ‘‘तस्स मय्हं, ब्राह्मण, एतदहोसि – ‘ये खो केचि समणा वा ब्राह्मणा वा असमाहिता विब्भन्तचित्ता अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, असमाहितविब्भन्तचित्तसन्दोसहेतु हवे ते भोन्तो समणब्राह्मणा अकुसलं भयभेरवं अव्हायन्ति. न खो पनाहं असमाहितो विब्भन्तचित्तो अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवामि; समाधिसम्पन्नोहमस्मि. ये हि वो अरिया समाधिसम्पन्ना अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति तेसमहं अञ्ञतरो’ति. एतमहं, ब्राह्मण, समाधिसम्पदं अत्तनि सम्पस्समानो भिय्यो पल्लोममापादिं अरञ्ञे विहाराय.
४८. ‘‘तस्स मय्हं, ब्राह्मण, एतदहोसि – ‘ये खो केचि समणा वा ब्राह्मणा वा दुप्पञ्ञा एळमूगा अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति, दुप्पञ्ञएळमूगसन्दोसहेतु हवे ते भोन्तो समणब्राह्मणा अकुसलं भयभेरवं अव्हायन्ति. न खो पनाहं दुप्पञ्ञो एळमूगो ¶ अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवामि; पञ्ञासम्पन्नोहमस्मि. ये हि वो अरिया पञ्ञासम्पन्ना अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति तेसमहं ¶ अञ्ञतरो’ति. एतमहं, ब्राह्मण, पञ्ञासम्पदं अत्तनि सम्पस्समानो भिय्यो पल्लोममापादिं अरञ्ञे विहाराय.
सोळसपरियायं निट्ठितं.
४९. ‘‘तस्स ¶ मय्हं, ब्राह्मण, एतदहोसि – ‘यंनूनाहं या ता रत्तियो अभिञ्ञाता अभिलक्खिता – चातुद्दसी पञ्चदसी अट्ठमी च पक्खस्स – तथारूपासु रत्तीसु यानि तानि आरामचेतियानि वनचेतियानि रुक्खचेतियानि भिंसनकानि सलोमहंसानि तथारूपेसु सेनासनेसु विहरेय्यं अप्पेव नामाहं भयभेरवं पस्सेय्य’न्ति. सो खो अहं, ब्राह्मण, अपरेन समयेन या ता रत्तियो अभिञ्ञाता अभिलक्खिता – चातुद्दसी पञ्चदसी अट्ठमी च पक्खस्स – तथारूपासु रत्तीसु यानि तानि आरामचेतियानि वनचेतियानि रुक्खचेतियानि भिंसनकानि सलोमहंसानि तथारूपेसु सेनासनेसु विहरामि. तत्थ च मे, ब्राह्मण, विहरतो मगो वा आगच्छति, मोरो वा कट्ठं ¶ पातेति, वातो वा पण्णकसटं [पण्णसटं (सी. पी.)] एरेति; तस्स मय्हं ब्राह्मण एतदहोसि [तस्स मय्हं एवं होति (सी. स्या.)] – ‘एतं नून तं भयभेरवं आगच्छती’ति. तस्स मय्हं, ब्राह्मण, एतदहोसि – ‘किं नु खो अहं अञ्ञदत्थु भयपटिकङ्खी [भयपाटिकङ्खी (सी.)] विहरामि? यंनूनाहं यथाभूतं यथाभूतस्स [यथाभूतस्स यथाभूतस्स (सी. स्या.)] मे तं भयभेरवं आगच्छति, तथाभूतं तथाभूतोव [यथाभूतो यथाभूतोव (सी. स्या.)] तं भयभेरवं पटिविनेय्य’न्ति. तस्स मय्हं, ब्राह्मण, चङ्कमन्तस्स तं भयभेरवं आगच्छति. सो खो अहं, ब्राह्मण, नेव ताव तिट्ठामि ¶ न निसीदामि न निपज्जामि, याव चङ्कमन्तोव तं भयभेरवं पटिविनेमि. तस्स मय्हं, ब्राह्मण, ठितस्स तं भयभेरवं आगच्छति. सो खो अहं, ब्राह्मण, नेव ताव चङ्कमामि न निसीदामि न निपज्जामि. याव ठितोव तं भयभेरवं पटिविनेमि. तस्स मय्हं, ब्राह्मण, निसिन्नस्स तं भयभेरवं आगच्छति. सो खो अहं, ब्राह्मण, नेव ताव निपज्जामि न तिट्ठामि ¶ न चङ्कमामि, याव निसिन्नोव तं भयभेरवं पटिविनेमि. तस्स मय्हं, ब्राह्मण, निपन्नस्स तं भयभेरवं आगच्छति. सो खो अहं, ब्राह्मण, नेव ताव निसीदामि न तिट्ठामि न चङ्कमामि, याव निपन्नोव तं भयभेरवं पटिविनेमि.
५०. ‘‘सन्ति खो पन, ब्राह्मण, एके समणब्राह्मणा रत्तिंयेव समानं दिवाति सञ्जानन्ति, दिवायेव समानं रत्तीति सञ्जानन्ति. इदमहं तेसं समणब्राह्मणानं सम्मोहविहारस्मिं वदामि. अहं खो पन, ब्राह्मण, रत्तिंयेव समानं रत्तीति सञ्जानामि, दिवायेव समानं दिवाति सञ्जानामि. यं खो तं, ब्राह्मण, सम्मा वदमानो वदेय्य – ‘असम्मोहधम्मो सत्तो लोके उप्पन्नो बहुजनहिताय बहुजनसुखाय लोकानुकम्पाय अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सान’न्ति, ममेव तं सम्मा वदमानो वदेय्य – ‘असम्मोहधम्मो सत्तो लोके उप्पन्नो बहुजनहिताय बहुजनसुखाय लोकानुकम्पाय अत्थाय हिताय सुखाय देवमनुस्सान’न्ति.
५१. ‘‘आरद्धं ¶ ¶ खो पन मे, ब्राह्मण, वीरियं अहोसि असल्लीनं, उपट्ठिता सति असम्मुट्ठा [अप्पम्मुट्ठा (स्या.)], पस्सद्धो कायो असारद्धो, समाहितं चित्तं एकग्गं. सो खो अहं, ब्राह्मण, विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहासिं. वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं ¶ अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहासिं. पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहासिं, सतो च सम्पजानो सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेसिं; यं तं अरिया आचिक्खन्ति – ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहासिं. सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहासिं.
५२. ‘‘सो एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते पुब्बेनिवासानुस्सतिञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेसिं. सो अनेकविहितं पुब्बेनिवासं ¶ अनुस्सरामि, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो तिस्सोपि जातियो चतस्सोपि जातियो पञ्चपि जातियो दसपि जातियो वीसम्पि जातियो तिंसम्पि जातियो चत्तालीसम्पि जातियो पञ्ञासम्पि जातियो जातिसतम्पि जातिसहस्सम्पि जातिसतसहस्सम्पि अनेकेपि संवट्टकप्पे ¶ अनेकेपि विवट्टकप्पे अनेकेपि संवट्टविवट्टकप्पे – ‘अमुत्रासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, सो ततो चुतो अमुत्र उदपादिं; तत्रापासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, सो ततो चुतो इधूपपन्नो’ति. इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरामि. अयं खो मे, ब्राह्मण, रत्तिया पठमे यामे पठमा विज्जा अधिगता, अविज्जा विहता विज्जा उप्पन्ना, तमो विहतो आलोको उप्पन्नो, यथा तं अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो.
५३. ‘‘सो एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते सत्तानं चुतूपपातञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेसिं. सो दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सामि चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानामि – ‘इमे वत भोन्तो सत्ता कायदुच्चरितेन समन्नागता वचीदुच्चरितेन समन्नागता मनोदुच्चरितेन समन्नागता अरियानं ¶ उपवादका मिच्छादिट्ठिका मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना; ते कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना. इमे वा पन भोन्तो सत्ता कायसुचरितेन समन्नागता ¶ वचीसुचरितेन समन्नागता मनोसुचरितेन समन्नागता अरियानं अनुपवादका सम्मादिट्ठिका ¶ सम्मादिट्ठिकम्मसमादाना; ते कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्ना’ति. इति दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सामि चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानामि. अयं खो मे, ब्राह्मण, रत्तिया मज्झिमे यामे दुतिया विज्जा अधिगता, अविज्जा विहता विज्जा उप्पन्ना, तमो विहतो आलोको उप्पन्नो, यथा तं अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो.
५४. ‘‘सो ¶ एवं समाहिते चित्ते परिसुद्धे परियोदाते अनङ्गणे विगतूपक्किलेसे मुदुभूते कम्मनिये ठिते आनेञ्जप्पत्ते आसवानं खयञाणाय चित्तं अभिनिन्नामेसिं. सो ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं अब्भञ्ञासिं, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं अब्भञ्ञासिं, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं अब्भञ्ञासिं, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं अब्भञ्ञासिं. ‘इमे आसवा’ति यथाभूतं अब्भञ्ञासिं, ‘अयं आसवसमुदयो’ति यथाभूतं अब्भञ्ञासिं, ‘अयं आसवनिरोधो’ति यथाभूतं अब्भञ्ञासिं, ‘अयं आसवनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं अब्भञ्ञासिं. तस्स मे एवं जानतो एवं पस्सतो कामासवापि चित्तं विमुच्चित्थ, भवासवापि चित्तं विमुच्चित्थ, अविज्जासवापि चित्तं विमुच्चित्थ. विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं अहोसि. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति अब्भञ्ञासिं. अयं ¶ खो मे, ब्राह्मण, रत्तिया पच्छिमे यामे ततिया विज्जा अधिगता, अविज्जा विहता विज्जा उप्पन्ना, तमो विहतो आलोको उप्पन्नो, यथा तं अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो.
५५. ‘‘सिया खो पन ते, ब्राह्मण, एवमस्स – ‘अज्जापि नून समणो गोतमो अवीतरागो अवीतदोसो अवीतमोहो, तस्मा अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवती’ति. न खो पनेतं, ब्राह्मण, एवं दट्ठब्बं. द्वे खो अहं, ब्राह्मण, अत्थवसे सम्पस्समानो अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवामि – अत्तनो च दिट्ठधम्मसुखविहारं सम्पस्समानो, पच्छिमञ्च जनतं अनुकम्पमानो’’ति.
५६. ‘‘अनुकम्पितरूपा ¶ वतायं भोता गोतमेन पच्छिमा जनता ¶ , यथा तं अरहता सम्मासम्बुद्धेन. अभिक्कन्तं, भो गोतम! अभिक्कन्तं, भो गोतम! सेय्यथापि, भो गोतम, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य – ‘चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्ती’ति; एवमेवं भोता गोतमेन अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एसाहं भवन्तं गोतमं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च. उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति.
भयभेरवसुत्तं निट्ठितं चतुत्थं.
५. अनङ्गणसुत्तं
५७. एवं ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो आयस्मा सारिपुत्तो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो, भिक्खवे’’ति. ‘‘आवुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा सारिपुत्तो एतदवोच –
‘‘चत्तारोमे, आवुसो, पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं. कतमे चत्तारो? इधावुसो, एकच्चो पुग्गलो साङ्गणोव समानो ‘अत्थि मे अज्झत्तं अङ्गण’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति. इध पनावुसो, एकच्चो पुग्गलो साङ्गणोव समानो ‘अत्थि मे अज्झत्तं अङ्गण’न्ति यथाभूतं पजानाति. इधावुसो, एकच्चो पुग्गलो अनङ्गणोव समानो ‘नत्थि मे अज्झत्तं अङ्गण’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति. इध पनावुसो, एकच्चो पुग्गलो अनङ्गणोव समानो ‘नत्थि मे अज्झत्तं अङ्गण’न्ति यथाभूतं पजानाति. तत्रावुसो, य्वायं पुग्गलो साङ्गणोव समानो ‘अत्थि मे अज्झत्तं अङ्गण’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति, अयं इमेसं द्विन्नं पुग्गलानं साङ्गणानंयेव सतं हीनपुरिसो अक्खायति. तत्रावुसो, य्वायं पुग्गलो साङ्गणोव समानो ‘अत्थि मे अज्झत्तं अङ्गण’न्ति यथाभूतं पजानाति, अयं इमेसं द्विन्नं पुग्गलानं साङ्गणानंयेव सतं सेट्ठपुरिसो अक्खायति ¶ . तत्रावुसो, य्वायं पुग्गलो अनङ्गणोव ¶ समानो ‘नत्थि मे अज्झत्तं अङ्गण’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति, अयं इमेसं द्विन्नं पुग्गलानं अनङ्गणानंयेव सतं हीनपुरिसो अक्खायति. तत्रावुसो, य्वायं पुग्गलो अनङ्गणोव समानो ‘नत्थि मे अज्झत्तं अङ्गण’न्ति यथाभूतं पजानाति, अयं इमेसं द्विन्नं पुग्गलानं अनङ्गणानंयेव सतं सेट्ठपुरिसो अक्खायती’’ति.
५८. एवं वुत्ते, आयस्मा महामोग्गल्लानो आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच –
‘‘को नु खो, आवुसो सारिपुत्त, हेतु को पच्चयो येनिमेसं द्विन्नं पुग्गलानं साङ्गणानंयेव सतं एको हीनपुरिसो अक्खायति, एको सेट्ठपुरिसो अक्खायति? को पनावुसो ¶ सारिपुत्त, हेतु को ¶ पच्चयो येनिमेसं द्विन्नं पुग्गलानं अनङ्गणानंयेव सतं एको हीनपुरिसो अक्खायति, एको सेट्ठपुरिसो अक्खायती’’ति?
५९. ‘‘तत्रावुसो, य्वायं पुग्गलो साङ्गणोव समानो ‘अत्थि मे अज्झत्तं अङ्गण’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति, तस्सेतं पाटिकङ्खं – न छन्दं जनेस्सति न वायमिस्सति न वीरियं आरभिस्सति तस्सङ्गणस्स पहानाय; सो सरागो सदोसो समोहो साङ्गणो संकिलिट्ठचित्तो कालं करिस्सति. सेय्यथापि, आवुसो, कंसपाति आभता आपणा वा कम्मारकुला वा रजेन च मलेन च परियोनद्धा. तमेनं सामिका न चेव परिभुञ्जेय्युं न च परियोदपेय्युं [परियोदापेय्युं (?)], रजापथे च नं निक्खिपेय्युं. एवञ्हि सा, आवुसो, कंसपाति अपरेन समयेन संकिलिट्ठतरा ¶ अस्स मलग्गहिता’’ति? ‘‘एवमावुसो’’ति. ‘‘एवमेव खो, आवुसो, य्वायं पुग्गलो साङ्गणोव समानो ‘अत्थि मे अज्झत्तं अङ्गण’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति, तस्सेतं पाटिकङ्खं – न छन्दं जनेस्सति न वायमिस्सति न वीरियं आरभिस्सति तस्सङ्गणस्स पहानाय; सो सरागो सदोसो समोहो साङ्गणो संकिलिट्ठचित्तो कालं करिस्सति.
‘‘तत्रावुसो, य्वायं पुग्गलो साङ्गणोव समानो ‘अत्थि मे अज्झत्तं अङ्गण’न्ति यथाभूतं पजानाति, तस्सेतं पाटिकङ्खं – छन्दं जनेस्सति वायमिस्सति वीरियं आरभिस्सति तस्सङ्गणस्स पहानाय; सो अरागो अदोसो अमोहो अनङ्गणो असंकिलिट्ठचित्तो कालं करिस्सति. सेय्यथापि, आवुसो, कंसपाति आभता आपणा वा कम्मारकुला वा रजेन च मलेन च परियोनद्धा. तमेनं सामिका परिभुञ्जेय्युञ्चेव परियोदपेय्युञ्च, न च नं रजापथे निक्खिपेय्युं. एवञ्हि ¶ सा, आवुसो, कंसपाति अपरेन समयेन परिसुद्धतरा अस्स परियोदाता’’ति? ‘‘एवमावुसो’’ति. ‘‘एवमेव खो, आवुसो, य्वायं पुग्गलो साङ्गणोव समानो ‘अत्थि मे अज्झत्तं अङ्गण’न्ति यथाभूतं पजानाति, तस्सेतं पाटिकङ्खं – छन्दं जनेस्सति वायमिस्सति वीरियं आरभिस्सति तस्सङ्गणस्स पहानाय; सो अरागो अदोसो अमोहो अनङ्गणो असंकिलिट्ठचित्तो कालं करिस्सति.
‘‘तत्रावुसो ¶ , य्वायं पुग्गलो अनङ्गणोव समानो ‘नत्थि मे अज्झत्तं अङ्गण’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति, तस्सेतं पाटिकङ्खं ¶ – सुभनिमित्तं मनसि करिस्सति, तस्स सुभनिमित्तस्स मनसिकारा रागो चित्तं अनुद्धंसेस्सति; सो सरागो सदोसो समोहो साङ्गणो संकिलिट्ठचित्तो ¶ कालं करिस्सति. सेय्यथापि, आवुसो, कंसपाति आभता आपणा वा कम्मारकुला वा परिसुद्धा परियोदाता. तमेनं सामिका न चेव परिभुञ्जेय्युं न च परियोदपेय्युं, रजापथे च नं निक्खिपेय्युं. एवञ्हि सा, आवुसो, कंसपाति अपरेन समयेन संकिलिट्ठतरा अस्स मलग्गहिता’’ति? ‘‘एवमावुसो’’ति. ‘‘एवमेव खो, आवुसो, य्वायं पुग्गलो अनङ्गणोव समानो ‘नत्थि मे अज्झत्तं अङ्गण’न्ति यथाभूतं नप्पजानाति, तस्सेतं पाटिकङ्खं – सुभनिमित्तं मनसि करिस्सति, तस्स सुभनिमित्तस्स मनसिकारा रागो चित्तं अनुद्धंसेस्सति;सो सरागो सदोसो समोहो साङ्गणो संकिलिट्ठचित्तोकालंकरिस्सति.
‘‘तत्रावुसो, य्वायं पुग्गलो अनङ्गणोव समानो ‘नत्थि मे अज्झत्तं अङ्गण’न्ति यथाभूतं पजानाति, तस्सेतं पाटिकङ्खं – सुभनिमित्तं न मनसि करिस्सति, तस्स सुभनिमित्तस्स अमनसिकारा रागो चित्तं नानुद्धंसेस्सति; सो अरागो अदोसो अमोहो अनङ्गणो असंकिलिट्ठचित्तो कालं करिस्सति. सेय्यथापि, आवुसो, कंसपाति आभता आपणा वा कम्मारकुला वा परिसुद्धा परियोदाता. तमेनं सामिका परिभुञ्जेय्युञ्चेव परियोदपेय्युञ्च, न च नं रजापथे निक्खिपेय्युं. एवञ्हि सा, आवुसो, कंसपाति अपरेन समयेन परिसुद्धतरा अस्स परियोदाता’’ति? ‘‘एवमावुसो’’ति. ‘‘एवमेव ¶ खो, आवुसो, य्वायं पुग्गलो अनङ्गणोव समानो ‘नत्थि मे अज्झत्तं अङ्गण’न्ति यथाभूतं पजानाति, तस्सेतं पाटिकङ्खं – सुभनिमित्तं न मनसि करिस्सति, तस्स सुभनिमित्तस्स अमनसिकारा रागो चित्तं नानुद्धंसेस्सति; सो अरागो अदोसो अमोहो अनङ्गणो असंकिलिट्ठचित्तो कालं करिस्सति.
‘‘अयं खो, आवुसो मोग्गल्लान ¶ , हेतु अयं पच्चयो येनिमेसं द्विन्नं पुग्गलानं साङ्गणानंयेव सतं एको हीनपुरिसो अक्खायति, एको सेट्ठपुरिसो अक्खायति. अयं पनावुसो मोग्गल्लान, हेतु अयं ¶ पच्चयो येनिमेसं द्विन्नं पुग्गलानं अनङ्गणानंयेव सतं एको हीनपुरिसो अक्खायति, एको सेट्ठपुरिसो अक्खायती’’ति.
६०. ‘‘अङ्गणं अङ्गणन्ति, आवुसो, वुच्चति. किस्स नु खो एतं, आवुसो, अधिवचनं यदिदं अङ्गण’’न्ति? ‘‘पापकानं खो एतं, आवुसो, अकुसलानं इच्छावचरानं अधिवचनं, यदिदं अङ्गण’’न्ति.
‘‘ठानं ¶ खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं इधेकच्चस्स भिक्खुनो एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘आपत्तिञ्च वत आपन्नो अस्सं, न च मं भिक्खू जानेय्युं आपत्तिं आपन्नो’ति. ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं तं भिक्खुं भिक्खू जानेय्युं – ‘आपत्तिं आपन्नो’ति. ‘जानन्ति मं भिक्खू आपत्तिं आपन्नो’ति – इति सो कुपितो होति अप्पतीतो. यो चेव खो, आवुसो, कोपो यो च अप्पच्चयो – उभयमेतं अङ्गणं.
‘‘ठानं ¶ खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं इधेकच्चस्स भिक्खुनो एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘आपत्तिञ्च वत आपन्नो अस्सं, अनुरहो मं भिक्खू चोदेय्युं, नो सङ्घमज्झे’ति. ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं तं भिक्खुं भिक्खू सङ्घमज्झे चोदेय्युं, नो अनुरहो. ‘सङ्घमज्झे मं भिक्खू चोदेन्ति, नो अनुरहो’ति – इति सो कुपितो होति अप्पतीतो. यो चेव खो, आवुसो, कोपो यो च अप्पच्चयो – उभयमेतं अङ्गणं.
‘‘ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं इधेकच्चस्स भिक्खुनो एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘आपत्तिञ्च वत आपन्नो अस्सं, सप्पटिपुग्गलो मं चोदेय्य, नो अप्पटिपुग्गलो’ति. ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं तं भिक्खुं अप्पटिपुग्गलो चोदेय्य, नो सप्पटिपुग्गलो. ‘अप्पटिपुग्गलो मं चोदेति, नो सप्पटिपुग्गलो’ति – इति सो कुपितो होति अप्पतीतो. यो चेव खो, आवुसो, कोपो यो च अप्पच्चयो – उभयमेतं अङ्गणं.
‘‘ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं इधेकच्चस्स भिक्खुनो एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘अहो वत ममेव सत्था पटिपुच्छित्वा पटिपुच्छित्वा भिक्खूनं धम्मं देसेय्य, न अञ्ञं भिक्खुं सत्था पटिपुच्छित्वा पटिपुच्छित्वा भिक्खूनं धम्मं देसेय्या’ति. ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं अञ्ञं भिक्खुं सत्था पटिपुच्छित्वा ¶ पटिपुच्छित्वा भिक्खूनं धम्मं देसेय्य, न तं भिक्खुं ¶ सत्था ¶ पटिपुच्छित्वा पटिपुच्छित्वा भिक्खूनं धम्मं देसेय्य. ‘अञ्ञं भिक्खुं सत्था पटिपुच्छित्वा पटिपुच्छित्वा भिक्खूनं धम्मं देसेति, न मं सत्था पटिपुच्छित्वा पटिपुच्छित्वा भिक्खूनं धम्मं देसेती’ति – इति सो कुपितो होति अप्पतीतो. यो चेव खो, आवुसो, कोपो यो च अप्पच्चयो – उभयमेतं अङ्गणं.
‘‘ठानं ¶ खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं इधेकच्चस्स भिक्खुनो एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘अहो वत ममेव भिक्खू पुरक्खत्वा पुरक्खत्वा गामं भत्ताय पविसेय्युं, न अञ्ञं भिक्खुं भिक्खू पुरक्खत्वा पुरक्खत्वा गामं भत्ताय पविसेय्यु’न्ति. ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं अञ्ञं भिक्खुं भिक्खू पुरक्खत्वा पुरक्खत्वा गामं भत्ताय पविसेय्युं, न तं भिक्खुं भिक्खू पुरक्खत्वा पुरक्खत्वा गामं भत्ताय पविसेय्युं. ‘अञ्ञं भिक्खुं भिक्खू पुरक्खत्वा पुरक्खत्वा गामं भत्ताय पविसन्ति, न मं भिक्खू पुरक्खत्वा पुरक्खत्वा गामं भत्ताय पविसन्ती’ति – इति सो कुपितो होति अप्पतीतो. यो चेव खो, आवुसो, कोपो यो च अप्पच्चयो – उभयमेतं अङ्गणं.
‘‘ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं इधेकच्चस्स भिक्खुनो एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘अहो वत अहमेव लभेय्यं भत्तग्गे अग्गासनं अग्गोदकं अग्गपिण्डं, न अञ्ञो भिक्खु लभेय्य भत्तग्गे अग्गासनं अग्गोदकं अग्गपिण्ड’न्ति. ठानं खो ¶ पनेतं, आवुसो, विज्जति यं अञ्ञो भिक्खु लभेय्य भत्तग्गे अग्गासनं अग्गोदकं अग्गपिण्डं, न सो भिक्खु लभेय्य भत्तग्गे अग्गासनं अग्गोदकं अग्गपिण्डं. ‘अञ्ञो भिक्खु लभति भत्तग्गे अग्गासनं अग्गोदकं अग्गपिण्डं, नाहं लभामि भत्तग्गे अग्गासनं अग्गोदकं अग्गपिण्ड’न्ति – इति सो कुपितो होति अप्पतीतो. यो चेव खो, आवुसो, कोपो यो च अप्पच्चयो – उभयमेतं अङ्गणं.
‘‘ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं इधेकच्चस्स भिक्खुनो एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘अहो वत अहमेव भत्तग्गे भुत्तावी अनुमोदेय्यं, न अञ्ञो भिक्खु भत्तग्गे भुत्तावी अनुमोदेय्या’ति. ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं अञ्ञो भिक्खु भत्तग्गे भुत्तावी अनुमोदेय्य, न सो भिक्खु भत्तग्गे भुत्तावी अनुमोदेय्य. ‘अञ्ञो भिक्खु भत्तग्गे भुत्तावी ¶ अनुमोदति, नाहं भत्तग्गे भुत्तावी अनुमोदामी’ति – इति सो कुपितो होति अप्पतीतो. यो चेव खो, आवुसो, कोपो यो च अप्पच्चयो – उभयमेतं अङ्गणं.
‘‘ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं इधेकच्चस्स भिक्खुनो एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘अहो वत अहमेव आरामगतानं भिक्खूनं धम्मं देसेय्यं, न अञ्ञो भिक्खु आरामगतानं भिक्खूनं धम्मं देसेय्या’ति. ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं अञ्ञो भिक्खु ¶ आरामगतानं भिक्खूनं धम्मं देसेय्य, न सो भिक्खु आरामगतानं ¶ भिक्खूनं धम्मं देसेय्य. ‘अञ्ञो भिक्खु आरामगतानं भिक्खूनं धम्मं ¶ देसेति, नाहं आरामगतानं भिक्खूनं धम्मं देसेमी’ति – इति सो कुपितो होति अप्पतीतो. यो चेव खो, आवुसो, कोपो यो च अप्पच्चयो – उभयमेतं अङ्गणं.
‘‘ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं इधेकच्चस्स भिक्खुनो एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘अहो वत अहमेव आरामगतानं भिक्खुनीनं धम्मं देसेय्यं…पे… उपासकानं धम्मं देसेय्यं…पे… उपासिकानं धम्मं देसेय्यं, न अञ्ञो भिक्खु आरामगतानं उपासिकानं धम्मं देसेय्या’ति. ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं अञ्ञो भिक्खु आरामगतानं उपासिकानं धम्मं देसेय्य, न सो भिक्खु आरामगतानं उपासिकानं धम्मं देसेय्य. ‘अञ्ञो भिक्खु आरामगतानं उपासिकानं धम्मं देसेति, नाहं आरामगतानं उपासिकानं धम्मं देसेमी’ति – इति सो कुपितो होति अप्पतीतो. यो चेव खो, आवुसो, कोपो यो च अप्पच्चयो – उभयमेतं अङ्गणं.
‘‘ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं इधेकच्चस्स भिक्खुनो एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘अहो वत ममेव भिक्खू सक्करेय्युं गरुं करेय्युं [गरुकरेय्युं (सी. स्या. पी.)] मानेय्युं पूजेय्युं, न अञ्ञं भिक्खुं भिक्खू सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्यु’न्ति. ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं अञ्ञं भिक्खुं भिक्खू सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, न तं भिक्खुं भिक्खू सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं. ‘अञ्ञं भिक्खुं भिक्खू सक्करोन्ति गरुं ¶ करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति ¶ , न मं भिक्खू सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ती’ति – इति सो कुपितो होति अप्पतीतो. यो चेव खो, आवुसो, कोपो यो च अप्पच्चयो – उभयमेतं अङ्गणं.
‘‘ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं इधेकच्चस्स भिक्खुनो एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘अहो वत ममेव भिक्खुनियो…पे… उपासका…पे… उपासिका सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, न अञ्ञं भिक्खुं उपासिका सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्यु’न्ति. ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं अञ्ञं भिक्खुं उपासिका सक्करेय्युं गरुं करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं, न तं भिक्खुं उपासिका सक्करेय्युं गरुं ¶ करेय्युं मानेय्युं पूजेय्युं. ‘अञ्ञं भिक्खुं उपासिका सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति, न मं उपासिका सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ती’ति – इति सो कुपितो होति अप्पतीतो. यो चेव खो, आवुसो, कोपो यो च अप्पच्चयो – उभयमेतं अङ्गणं.
‘‘ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं इधेकच्चस्स भिक्खुनो एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘अहो वत अहमेव लाभी अस्सं पणीतानं चीवरानं, न अञ्ञो भिक्खु लाभी अस्स पणीतानं चीवरान’न्ति. ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं अञ्ञो ¶ भिक्खु लाभी अस्स पणीतानं चीवरानं, न सो भिक्खु लाभी अस्स पणीतानं चीवरानं. ‘अञ्ञो भिक्खु लाभी [लाभी अस्स (क.)] पणीतानं चीवरानं, नाहं लाभी ¶ [लाभी अस्सं (क.)] पणीतानं चीवरान’न्ति – इति सो कुपितो होति अप्पतीतो. यो चेव खो, आवुसो, कोपो यो च अप्पच्चयो – उभयमेतं अङ्गणं.
‘‘ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं इधेकच्चस्स भिक्खुनो एवं इच्छा उप्पज्जेय्य – ‘अहो वत अहमेव लाभी अस्सं पणीतानं पिण्डपातानं…पे… पणीतानं सेनासनानं…पे… पणीतानं गिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारानं, न अञ्ञो भिक्खु लाभी अस्स पणीतानं गिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारान’न्ति. ठानं खो पनेतं, आवुसो, विज्जति यं अञ्ञो भिक्खु लाभी अस्स पणीतानं गिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारानं, न सो भिक्खु लाभी अस्स पणीतानं गिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारानं. ‘अञ्ञो भिक्खु ¶ लाभी [लाभी अस्स (क.)] पणीतानं गिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारानं, नाहं लाभी [लाभी अस्सं (क.)] पणीतानं गिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारान’न्ति – इति सो कुपितो होति अप्पतीतो. यो चेव खो, आवुसो, कोपो यो च अप्पच्चयो – उभयमेतं अङ्गणं.
‘‘इमेसं खो एतं, आवुसो, पापकानं अकुसलानं इच्छावचरानं अधिवचनं, यदिदं अङ्गण’’न्ति.
६१. ‘‘यस्स कस्सचि, आवुसो, भिक्खुनो इमे पापका अकुसला इच्छावचरा अप्पहीना दिस्सन्ति चेव सूयन्ति च, किञ्चापि सो होति आरञ्ञिको पन्तसेनासनो पिण्डपातिको ¶ सपदानचारी पंसुकूलिको लूखचीवरधरो, अथ खो नं सब्रह्मचारी न चेव सक्करोन्ति न गरुं करोन्ति न मानेन्ति न पूजेन्ति. तं किस्स हेतु? ते हि तस्स ¶ आयस्मतो पापका अकुसला इच्छावचरा अप्पहीना दिस्सन्ति चेव सूयन्ति च. सेय्यथापि, आवुसो, कंसपाति आभता आपणा वा कम्मारकुला वा परिसुद्धा परियोदाता. तमेनं सामिका अहिकुणपं वा कुक्कुरकुणपं वा मनुस्सकुणपं वा रचयित्वा अञ्ञिस्सा कंसपातिया पटिकुज्जित्वा अन्तरापणं पटिपज्जेय्युं. तमेनं जनो दिस्वा एवं वदेय्य – ‘अम्भो, किमेविदं हरीयति जञ्ञजञ्ञं विया’ति? तमेनं उट्ठहित्वा अपापुरित्वा [अवापुरित्वा (सी.)] ओलोकेय्य. तस्स सहदस्सनेन अमनापता च सण्ठहेय्य, पाटिकुल्यता [पटिकूलता (क.), पाटिकूल्यता (स्या.)] च सण्ठहेय्य, जेगुच्छता च [जेगुच्छिता च (पी. क.)] सण्ठहेय्य; जिघच्छितानम्पि न भोत्तुकम्यता अस्स, पगेव सुहितानं. एवमेव खो, आवुसो, यस्स कस्सचि भिक्खुनो इमे पापका अकुसला इच्छावचरा अप्पहीना दिस्सन्ति चेव सूयन्ति च, किञ्चापि सो होति आरञ्ञिको पन्तसेनासनो पिण्डपातिको सपदानचारी पंसुकूलिको लूखचीवरधरो, अथ खो नं सब्रह्मचारी न चेव सक्करोन्ति न गरुं करोन्ति ¶ न मानेन्ति न पूजेन्ति. तं किस्स हेतु? ते हि तस्स आयस्मतो पापका अकुसला इच्छावचरा अप्पहीना दिस्सन्ति चेव सूयन्ति च.
६२. ‘‘यस्स कस्सचि, आवुसो, भिक्खुनो इमे पापका अकुसला इच्छावचरा पहीना दिस्सन्ति चेव सूयन्ति च, किञ्चापि सो होति गामन्तविहारी ¶ नेमन्तनिको गहपतिचीवरधरो, अथ खो नं सब्रह्मचारी सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति. तं किस्स हेतु ¶ ? ते हि तस्स आयस्मतो पापका अकुसला इच्छावचरा पहीना दिस्सन्ति चेव सूयन्ति च. सेय्यथापि, आवुसो, कंसपाति आभता आपणा वा कम्मारकुला वा परिसुद्धा परियोदाता. तमेनं सामिका सालीनं ओदनं विचितकाळकं [विचिनितकाळकं (क.)] अनेकसूपं अनेकब्यञ्जनं रचयित्वा अञ्ञिस्सा कंसपातिया पटिकुज्जित्वा अन्तरापणं पटिपज्जेय्युं. तमेनं जनो दिस्वा एवं वदेय्य – ‘अम्भो, किमेविदं हरीयति जञ्ञजञ्ञं विया’ति? तमेनं उट्ठहित्वा अपापुरित्वा ओलोकेय्य. तस्स सह दस्सनेन मनापता च सण्ठहेय्य, अप्पाटिकुल्यता च सण्ठहेय्य, अजेगुच्छता च सण्ठहेय्य; सुहितानम्पि भोत्तुकम्यता अस्स, पगेव जिघच्छितानं. एवमेव खो, आवुसो, यस्स कस्सचि भिक्खुनो इमे पापका अकुसला इच्छावचरा पहीना दिस्सन्ति चेव सूयन्ति च, किञ्चापि सो होति गामन्तविहारी नेमन्तनिको गहपतिचीवरधरो, अथ खो नं सब्रह्मचारी सक्करोन्ति गरुं करोन्ति मानेन्ति पूजेन्ति ¶ . तं किस्स हेतु? ते हि तस्स आयस्मतो पापका अकुसला इच्छावचरा पहीना दिस्सन्ति चेव सूयन्ति चा’’ति.
६३. एवं वुत्ते, आयस्मा महामोग्गल्लानो आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच – ‘‘उपमा मं, आवुसो सारिपुत्त, पटिभाती’’ति. ‘‘पटिभातु तं, आवुसो मोग्गल्लाना’’ति. ‘‘एकमिदाहं, आवुसो, समयं राजगहे विहरामि गिरिब्बजे. अथ ख्वाहं, आवुसो, पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा ¶ पत्तचीवरमादाय राजगहं पिण्डाय पाविसिं. तेन खो पन समयेन समीति यानकारपुत्तो रथस्स नेमिं तच्छति. तमेनं पण्डुपुत्तो आजीवको पुराणयानकारपुत्तो पच्चुपट्ठितो होति. अथ खो, आवुसो, पण्डुपुत्तस्स आजीवकस्स पुराणयानकारपुत्तस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘अहो वतायं समीति यानकारपुत्तो इमिस्सा नेमिया इमञ्च वङ्कं इमञ्च जिम्हं इमञ्च दोसं तच्छेय्य, एवायं नेमि अपगतवङ्का अपगतजिम्हा अपगतदोसा सुद्धा अस्स [सुद्धास्स (सी. पी.), सुद्धा (क.)] सारे पतिट्ठिता’ति ¶ . यथा यथा खो, आवुसो, पण्डुपुत्तस्स आजीवकस्स पुराणयानकारपुत्तस्स चेतसो परिवितक्को होति, तथा तथा ¶ समीति यानकारपुत्तो तस्सा नेमिया तञ्च वङ्कं तञ्च जिम्हं तञ्च दोसं तच्छति. अथ खो, आवुसो, पण्डुपुत्तो आजीवको पुराणयानकारपुत्तो अत्तमनो अत्तमनवाचं निच्छारेसि – ‘हदया हदयं मञ्ञे अञ्ञाय तच्छती’ति.
‘‘एवमेव खो, आवुसो, ये ते पुग्गला अस्सद्धा, जीविकत्था न सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता, सठा मायाविनो केतबिनो [केटुभिनो (बहूसु)] उद्धता उन्नळा चपला मुखरा विकिण्णवाचा, इन्द्रियेसु अगुत्तद्वारा, भोजने अमत्तञ्ञुनो, जागरियं अननुयुत्ता, सामञ्ञे अनपेक्खवन्तो, सिक्खाय न तिब्बगारवा, बाहुलिका साथलिका, ओक्कमने पुब्बङ्गमा, पविवेके निक्खित्तधुरा, कुसीता हीनवीरिया मुट्ठस्सती असम्पजाना असमाहिता ¶ विब्भन्तचित्ता दुप्पञ्ञा एळमूगा, तेसं आयस्मा सारिपुत्तो इमिना धम्मपरियायेन हदया हदयं मञ्ञे अञ्ञाय तच्छति.
‘‘ये पन ते कुलपुत्ता सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता, असठा अमायाविनो अकेतबिनो अनुद्धता अनुन्नळा अचपला अमुखरा अविकिण्णवाचा, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारा, भोजने मत्तञ्ञुनो, जागरियं अनुयुत्ता, सामञ्ञे अपेक्खवन्तो, सिक्खाय तिब्बगारवा, न बाहुलिका ¶ न साथलिका, ओक्कमने निक्खित्तधुरा, पविवेके पुब्बङ्गमा, आरद्धवीरिया पहितत्ता उपट्ठितस्सती सम्पजाना समाहिता एकग्गचित्ता पञ्ञवन्तो अनेळमूगा, ते आयस्मतो सारिपुत्तस्स इमं धम्मपरियायं सुत्वा पिवन्ति मञ्ञे, घसन्ति मञ्ञे वचसा चेव मनसा च – ‘साधु वत, भो, सब्रह्मचारी अकुसला वुट्ठापेत्वा कुसले पतिट्ठापेती’ति. सेय्यथापि, आवुसो, इत्थी वा पुरिसो वा दहरो युवा मण्डनकजातिको सीसंन्हातो उप्पलमालं वा वस्सिकमालं वा अतिमुत्तकमालं [अधिमुत्तकमालं (स्या.)] वा लभित्वा उभोहि हत्थेहि पटिग्गहेत्वा उत्तमङ्गे सिरस्मिं पतिट्ठपेय्य, एवमेव खो, आवुसो, ये ते कुलपुत्ता सद्धा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता, असठा अमायाविनो अकेतबिनो अनुद्धता अनुन्नळा अचपला अमुखरा अविकिण्णवाचा, इन्द्रियेसु गुत्तद्वारा, भोजने मत्तञ्ञुनो, जागरियं अनुयुत्ता, सामञ्ञे अपेक्खवन्तो, सिक्खाय तिब्बगारवा, न ¶ बाहुलिका न साथलिका, ओक्कमने निक्खित्तधुरा, पविवेके पुब्बङ्गमा, आरद्धवीरिया पहितत्ता उपट्ठितस्सती ¶ सम्पजाना समाहिता एकग्गचित्ता पञ्ञवन्तो अनेळमूगा, ते आयस्मतो सारिपुत्तस्स इमं धम्मपरियायं सुत्वा पिवन्ति मञ्ञे, घसन्ति मञ्ञे वचसा चेव मनसा च – ‘साधु वत, भो, सब्रह्मचारी अकुसला वुट्ठापेत्वा कुसले पतिट्ठापेती’ति. इतिह ते उभो महानागा अञ्ञमञ्ञस्स सुभासितं समनुमोदिंसू’’ति.
अनङ्गणसुत्तं निट्ठितं पञ्चमं.
६. आकङ्खेय्यसुत्तं
६४. एवं ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –
‘‘सम्पन्नसीला, भिक्खवे, विहरथ सम्पन्नपातिमोक्खा; पातिमोक्खसंवरसंवुता विहरथ आचारगोचरसम्पन्ना अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्साविनो; समादाय सिक्खथ सिक्खापदेसु.
६५. ‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु – ‘सब्रह्मचारीनं पियो च अस्सं मनापो च गरु च भावनीयो चा’ति [मनापो गरुभावनियो चाति (सी.)], सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो विपस्सनाय समन्नागतो ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.
‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु – ‘लाभी अस्सं चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारान’न्ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो विपस्सनाय समन्नागतो ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.
‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु – ‘येसाहं चीवरपिण्डपातसेनासन गिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारं परिभुञ्जामि तेसं ते कारा महप्फला अस्सु ¶ महानिसंसा’ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो विपस्सनाय समन्नागतो ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.
‘‘आकङ्खेय्य ¶ चे, भिक्खवे, भिक्खु – ‘ये मं [ये मे (सी. स्या.)] ञाती सालोहिता पेता कालङ्कता [कालकता (सी. स्या. पी.)] पसन्नचित्ता अनुस्सरन्ति तेसं तं महप्फलं अस्स महानिसंस’न्ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो विपस्सनाय समन्नागतो ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.
६६. ‘‘आकङ्खेय्य ¶ चे, भिक्खवे, भिक्खु – ‘अरतिरतिसहो अस्सं, न च मं अरति सहेय्य, उप्पन्नं अरतिं अभिभुय्य अभिभुय्य विहरेय्य’न्ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी…पे… ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.
‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु – ‘भयभेरवसहो अस्सं, न च मं भयभेरवं सहेय्य, उप्पन्नं भयभेरवं अभिभुय्य अभिभुय्य विहरेय्य’न्ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी…पे… ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.
‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु – ‘चतुन्नं झानानं आभिचेतसिकानं दिट्ठधम्मसुखविहारानं निकामलाभी अस्सं अकिच्छलाभी अकसिरलाभी’ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी…पे… ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.
‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु – ‘ये ते सन्ता विमोक्खा अतिक्कम्म रूपे आरुप्पा, ते कायेन फुसित्वा विहरेय्य’न्ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी…पे… ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.
६७. ‘‘आकङ्खेय्य ¶ चे, भिक्खवे, भिक्खु – ‘तिण्णं संयोजनानं परिक्खया सोतापन्नो अस्सं अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो’ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी…पे… ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.
‘‘आकङ्खेय्य ¶ चे, भिक्खवे, भिक्खु – ‘तिण्णं संयोजनानं परिक्खया रागदोसमोहानं तनुत्ता सकदागामी अस्सं सकिदेव इमं लोकं आगन्त्वा दुक्खस्सन्तं करेय्य’न्ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी…पे… ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.
‘‘आकङ्खेय्य ¶ चे, भिक्खवे, भिक्खु – ‘पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ओपपातिको अस्सं तत्थ परिनिब्बायी अनावत्तिधम्मो तस्मा लोका’ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी…पे… ¶ ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.
६८. ‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु – ‘अनेकविहितं इद्धिविधं पच्चनुभवेय्यं – एकोपि हुत्वा बहुधा अस्सं, बहुधापि हुत्वा एको अस्सं; आविभावं तिरोभावं; तिरोकुट्टं तिरोपाकारं तिरोपब्बतं असज्जमानो गच्छेय्यं, सेय्यथापि आकासे; पथवियापि उम्मुज्जनिमुज्जं करेय्यं, सेय्यथापि उदके; उदकेपि अभिज्जमाने गच्छेय्यं, सेय्यथापि पथवियं; आकासेपि पल्लङ्केन कमेय्यं, सेय्यथापि पक्खी सकुणो; इमेपि चन्दिमसूरिये एवंमहिद्धिके एवंमहानुभावे पाणिना परामसेय्यं परिमज्जेय्यं; याव ब्रह्मलोकापि कायेन वसं वत्तेय्य’न्ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी…पे… ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.
‘‘आकङ्खेय्य ¶ चे, भिक्खवे, भिक्खु – ‘दिब्बाय सोतधातुया विसुद्धाय अतिक्कन्तमानुसिकाय उभो सद्दे सुणेय्यं – दिब्बे च मानुसे च ये दूरे सन्तिके चा’ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी…पे… ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.
‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु – ‘परसत्तानं परपुग्गलानं चेतसा चेतो परिच्च पजानेय्यं – सरागं वा चित्तं सरागं चित्तन्ति पजानेय्यं, वीतरागं वा चित्तं वीतरागं चित्तन्ति पजानेय्यं; सदोसं वा चित्तं सदोसं चित्तन्ति पजानेय्यं, वीतदोसं वा चित्तं वीतदोसं चित्तन्ति पजानेय्यं; समोहं वा चित्तं समोहं चित्तन्ति पजानेय्यं, वीतमोहं वा चित्तं वीतमोहं चित्तन्ति पजानेय्यं; संखित्तं वा चित्तं संखित्तं चित्तन्ति पजानेय्यं, विक्खित्तं वा चित्तं विक्खित्तं चित्तन्ति पजानेय्यं; महग्गतं वा चित्तं महग्गतं चित्तन्ति पजानेय्यं, अमहग्गतं वा चित्तं अमहग्गतं चित्तन्ति पजानेय्यं; सउत्तरं वा चित्तं सउत्तरं चित्तन्ति पजानेय्यं, अनुत्तरं वा चित्तं अनुत्तरं चित्तन्ति पजानेय्यं; समाहितं वा चित्तं समाहितं ¶ चित्तन्ति पजानेय्यं, असमाहितं वा चित्तं असमाहितं चित्तन्ति पजानेय्यं; विमुत्तं वा चित्तं विमुत्तं चित्तन्ति पजानेय्यं, अविमुत्तं वा चित्तं अविमुत्तं चित्तन्ति ¶ पजानेय्य’न्ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी…पे… ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.
‘‘आकङ्खेय्य ¶ ¶ चे, भिक्खवे, भिक्खु – ‘अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरेय्यं, सेय्यथिदं – एकम्पि जातिं द्वेपि जातियो तिस्सोपि जातियो चतस्सोपि जातियो पञ्चपि जातियो दसपि जातियो वीसम्पि जातियो तिंसम्पि जातियो चत्तालीसम्पि जातियो पञ्ञासम्पि जातियो जातिसतम्पि जातिसहस्सम्पि जाति सतसहस्सम्पि अनेकेपि संवट्टकप्पे अनेकेपि विवट्टकप्पे अनेकेपि संवट्टविवट्टकप्पे – अमुत्रासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, सो ततो चुतो अमुत्र उदपादिं; तत्रापासिं एवंनामो एवंगोत्तो एवंवण्णो एवमाहारो एवंसुखदुक्खप्पटिसंवेदी एवमायुपरियन्तो, सो ततो चुतो इधूपपन्नोति. इति साकारं सउद्देसं अनेकविहितं पुब्बेनिवासं अनुस्सरेय्य’न्ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी…पे… ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.
‘‘आकङ्खेय्य चे, भिक्खवे, भिक्खु – ‘दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सेय्यं चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानेय्यं – इमे वत भोन्तो सत्ता कायदुच्चरितेन समन्नागता वचीदुच्चरितेन समन्नागता मनोदुच्चरितेन समन्नागता अरियानं उपवादका मिच्छादिट्ठिका मिच्छादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्ना; इमे वा पन भोन्तो ¶ सत्ता कायसुचरितेन समन्नागता वचीसुचरितेन समन्नागता मनोसुचरितेन समन्नागता अरियानं अनुपवादका सम्मादिट्ठिका सम्मादिट्ठिकम्मसमादाना, ते कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्नाति, इति दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन सत्ते पस्सेय्यं चवमाने उपपज्जमाने हीने पणीते सुवण्णे दुब्बण्णे सुगते दुग्गते यथाकम्मूपगे सत्ते पजानेय्य’न्ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो विपस्सनाय समन्नागतो ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.
६९. ‘‘आकङ्खेय्य ¶ चे, भिक्खवे, भिक्खु – ‘आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेवधम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा ¶ उपसम्पज्ज ¶ विहरेय्य’न्ति, सीलेस्वेवस्स परिपूरकारी अज्झत्तं चेतोसमथमनुयुत्तो अनिराकतज्झानो विपस्सनाय समन्नागतो ब्रूहेता सुञ्ञागारानं.
‘‘सम्पन्नसीला, भिक्खवे, विहरथ सम्पन्नपातिमोक्खा; पातिमोक्खसंवरसंवुता विहरथ आचारगोचरसम्पन्ना अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्साविनो; समादाय सिक्खथ सिक्खापदेसू’’ति – इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्त’’न्ति.
इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.
आकङ्खेय्यसुत्तं निट्ठितं छट्ठं.
७. वत्थसुत्तं
७०. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –
‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, वत्थं संकिलिट्ठं मलग्गहितं; तमेनं रजको यस्मिं यस्मिं रङ्गजाते उपसंहरेय्य – यदि नीलकाय यदि पीतकाय यदि लोहितकाय यदि मञ्जिट्ठकाय [मञ्जेट्ठकाय (सी. पी.), मञ्जेट्ठिकाय (स्या.)] दुरत्तवण्णमेवस्स अपरिसुद्धवण्णमेवस्स. तं किस्स हेतु? अपरिसुद्धत्ता, भिक्खवे, वत्थस्स. एवमेव खो, भिक्खवे, चित्ते संकिलिट्ठे, दुग्गति पाटिकङ्खा. सेय्यथापि, भिक्खवे, वत्थं परिसुद्धं परियोदातं; तमेनं रजको यस्मिं यस्मिं रङ्गजाते उपसंहरेय्य – यदि नीलकाय यदि पीतकाय यदि लोहितकाय यदि मञ्जिट्ठकाय – सुरत्तवण्णमेवस्स परिसुद्धवण्णमेवस्स. तं किस्स हेतु? परिसुद्धत्ता, भिक्खवे, वत्थस्स. एवमेव खो, भिक्खवे, चित्ते असंकिलिट्ठे, सुगति पाटिकङ्खा.
७१. ‘‘कतमे च, भिक्खवे, चित्तस्स उपक्किलेसा? अभिज्झाविसमलोभो चित्तस्स उपक्किलेसो, ब्यापादो चित्तस्स उपक्किलेसो, कोधो चित्तस्स उपक्किलेसो, उपनाहो चित्तस्स उपक्किलेसो, मक्खो ¶ चित्तस्स उपक्किलेसो, पळासो चित्तस्स उपक्किलेसो, इस्सा ¶ चित्तस्स उपक्किलेसो, मच्छरियं चित्तस्स उपक्किलेसो, माया चित्तस्स उपक्किलेसो, साठेय्यं चित्तस्स उपक्किलेसो, थम्भो चित्तस्स उपक्किलेसो, सारम्भो चित्तस्स उपक्किलेसो, मानो चित्तस्स उपक्किलेसो, अतिमानो चित्तस्स उपक्किलेसो, मदो चित्तस्स ¶ उपक्किलेसो, पमादो चित्तस्स उपक्किलेसो.
७२. ‘‘स खो सो, भिक्खवे, भिक्खु ‘अभिज्झाविसमलोभो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा अभिज्झाविसमलोभं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहति; ‘ब्यापादो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा ब्यापादं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहति ¶ ; ‘कोधो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा कोधं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहति; ‘उपनाहो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा उपनाहं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहति; ‘मक्खो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा मक्खं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहति; ‘पळासो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा पळासं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहति; ‘इस्सा चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा इस्सं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहति; ‘मच्छरियं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा मच्छरियं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहति; ‘माया चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा मायं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहति; ‘साठेय्यं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा साठेय्यं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहति; ‘थम्भो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा थम्भं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहति; ‘सारम्भो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति ¶ – इति विदित्वा सारम्भं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहति; ‘मानो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा मानं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहति; ‘अतिमानो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा अतिमानं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहति; ‘मदो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा मदं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहति; ‘पमादो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा पमादं चित्तस्स उपक्किलेसं पजहति.
७३. ‘‘यतो खो [यतो च खो (सी. स्या.)], भिक्खवे, भिक्खुनो ‘अभिज्झाविसमलोभो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा अभिज्झाविसमलोभो चित्तस्स उपक्किलेसो ¶ पहीनो होति, ‘ब्यापादो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा ब्यापादो चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो होति; ‘कोधो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा कोधो चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो होति; ‘उपनाहो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा उपनाहो चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो होति; ‘मक्खो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा मक्खो चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो होति; ‘पळासो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा पळासो चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो होति; ‘इस्सा चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा इस्सा चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो होति; ‘मच्छरियं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा मच्छरियं चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो होति; ‘माया चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा माया चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो होति; ‘साठेय्यं चित्तस्स उपक्किलेसो’ति ¶ – इति विदित्वा साठेय्यं चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो होति; ‘थम्भो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा थम्भो चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो होति; ‘सारम्भो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा सारम्भो चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो ¶ होति; ‘मानो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा मानो चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो होति; ‘अतिमानो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा अतिमानो चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो होति; ‘मदो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा मदो चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो होति; ‘पमादो चित्तस्स उपक्किलेसो’ति – इति विदित्वा पमादो चित्तस्स उपक्किलेसो पहीनो होति.
७४. ‘‘सो बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो होति – ‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति; धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो होति – ‘स्वाक्खातो भगवता धम्मो सन्दिट्ठिको अकालिको एहिपस्सिको ओपनेय्यिको पच्चत्तं वेदितब्बो विञ्ञूही’ति; सङ्घे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो होति – ‘सुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, उजुप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, ञायप्पटिपन्नो भगवतो सावकसङ्घो, सामीचिप्पटिपन्नो ¶ भगवतो सावकसङ्घो, यदिदं चत्तारि पुरिसयुगानि, अट्ठ पुरिसपुग्गला. एस भगवतो सावकसङ्घो आहुनेय्यो पाहुनेय्यो दक्खिणेय्यो अञ्जलिकरणीयो ¶ , अनुत्तरं पुञ्ञक्खेत्तं लोकस्सा’ति.
७५. ‘‘यथोधि [यतोधि (अट्ठकथायं पाठन्तरं)] खो पनस्स चत्तं होति वन्तं मुत्तं पहीनं पटिनिस्सट्ठं, सो ‘बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतोम्ही’ति लभति अत्थवेदं, लभति धम्मवेदं, लभति धम्मूपसंहितं पामोज्जं. पमुदितस्स पीति जायति, पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति, पस्सद्धकायो सुखं वेदेति, सुखिनो चित्तं समाधियति; ‘धम्मे…पे… सङ्घे ¶ अवेच्चप्पसादेन समन्नागतोम्ही’ति लभति अत्थवेदं, लभति धम्मवेदं, लभति धम्मूपसंहितं पामोज्जं; पमुदितस्स पीति जायति, पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति, पस्सद्धकायो सुखं वेदेति, सुखिनो चित्तं समाधियति. ‘यथोधि खो पन मे चत्तं वन्तं मुत्तं पहीनं पटिनिस्सट्ठ’न्ति लभति अत्थवेदं, लभति धम्मवेदं, लभति धम्मूपसंहितं पामोज्जं; पमुदितस्स पीति जायति, पीतिमनस्स कायो पस्सम्भति, पस्सद्धकायो सुखं वेदेति, सुखिनो चित्तं समाधियति.
७६. ‘‘स खो सो, भिक्खवे, भिक्खु एवंसीलो एवंधम्मो एवंपञ्ञो सालीनं चेपि पिण्डपातं भुञ्जति विचितकाळकं अनेकसूपं अनेकब्यञ्जनं, नेवस्स तं होति अन्तरायाय. सेय्यथापि, भिक्खवे, वत्थं संकिलिट्ठं मलग्गहितं अच्छोदकं आगम्म परिसुद्धं होति परियोदातं ¶ , उक्कामुखं वा पनागम्म जातरूपं परिसुद्धं होति परियोदातं, एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु एवंसीलो एवंधम्मो एवंपञ्ञो सालीनं चेपि पिण्डपातं भुञ्जति विचितकाळकं अनेकसूपं अनेकब्यञ्जनं ¶ , नेवस्स तं होति अन्तरायाय.
७७. ‘‘सो मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं [चतुत्थिं (सी. पी.)]. इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं मेत्तासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरति; करुणासहगतेन चेतसा…पे… मुदितासहगतेन चेतसा…पे… उपेक्खासहगतेन ¶ चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं, तथा ततियं, तथा चतुत्थं. इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं उपेक्खासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरति.
७८. ‘‘सो ‘अत्थि इदं, अत्थि हीनं, अत्थि पणीतं, अत्थि इमस्स सञ्ञागतस्स उत्तरिं निस्सरण’न्ति पजानाति. तस्स एवं जानतो एवं पस्सतो कामासवापि चित्तं विमुच्चति, भवासवापि चित्तं विमुच्चति, अविज्जासवापि चित्तं विमुच्चति. विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति ¶ . अयं वुच्चति, भिक्खवे – ‘भिक्खु सिनातो अन्तरेन सिनानेना’’’ति.
७९. तेन खो पन समयेन सुन्दरिकभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवतो अविदूरे निसिन्नो होति. अथ खो सुन्दरिकभारद्वाजो ब्राह्मणो ¶ भगवन्तं एतदवोच – ‘‘गच्छति पन भवं गोतमो बाहुकं नदिं सिनायितु’’न्ति? ‘‘किं, ब्राह्मण, बाहुकाय नदिया? किं बाहुका नदी करिस्सती’’ति? ‘‘लोक्खसम्मता [लोख्यसम्मता (सी.), मोक्खसम्मता (पी.)] हि, भो गोतम, बाहुका नदी बहुजनस्स, पुञ्ञसम्मता हि, भो गोतम, बाहुका नदी बहुजनस्स, बाहुकाय पन नदिया बहुजनो पापकम्मं कतं पवाहेती’’ति. अथ खो भगवा सुन्दरिकभारद्वाजं ब्राह्मणं गाथाहि अज्झभासि –
‘‘बाहुकं अधिकक्कञ्च, गयं सुन्दरिकं मपि [सुन्दरिकामपि (सी. स्या. पी.), सुन्दरिकं महिं (इतिपि)];
सरस्सतिं पयागञ्च, अथो बाहुमतिं नदिं;
निच्चम्पि बालो पक्खन्दो [पक्खन्नो (सी. स्या. पी.)], कण्हकम्मो न सुज्झति.
‘‘किं ¶ सुन्दरिका करिस्सति, किं पयागा [पयागो (सी. स्या. पी.)] किं बाहुका नदी;
वेरिं कतकिब्बिसं नरं, न हि नं सोधये पापकम्मिनं.
‘‘सुद्धस्स ¶ वे सदा फग्गु, सुद्धस्सुपोसथो सदा;
सुद्धस्स सुचिकम्मस्स, सदा सम्पज्जते वतं;
इधेव सिनाहि ब्राह्मण, सब्बभूतेसु करोहि खेमतं.
‘‘सचे मुसा न भणसि, सचे पाणं न हिंससि;
सचे अदिन्नं नादियसि, सद्दहानो अमच्छरी;
किं काहसि गयं गन्त्वा, उदपानोपि ते गया’’ति.
८०. एवं ¶ वुत्ते, सुन्दरिकभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम, अभिक्कन्तं, भो गोतम! सेय्यथापि, भो गोतम, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य – चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेवं भोता गोतमेन अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एसाहं भवन्तं गोतमं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च. लभेय्याहं भोतो गोतमस्स सन्तिके पब्बज्जं, लभेय्यं उपसम्पद’’न्ति. अलत्थ खो सुन्दरिकभारद्वाजो ब्राह्मणो भगवतो सन्तिके पब्बज्जं, अलत्थ उपसम्पदं. अचिरूपसम्पन्नो ¶ खो पनायस्मा भारद्वाजो एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरन्तो नचिरस्सेव – यस्सत्थाय कुलपुत्ता सम्मदेव अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति तदनुत्तरं – ब्रह्मचरियपरियोसानं दिट्ठेवधम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहासि. ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’’ति अब्भञ्ञासि. अञ्ञतरो खो पनायस्मा भारद्वाजो अरहतं अहोसीति.
वत्थसुत्तं निट्ठितं सत्तमं.
८. सल्लेखसुत्तं
८१. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो आयस्मा महाचुन्दो सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो ¶ आयस्मा महाचुन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘या इमा, भन्ते, अनेकविहिता दिट्ठियो लोके उप्पज्जन्ति – अत्तवादपटिसंयुत्ता वा लोकवादपटिसंयुत्ता वा – आदिमेव नु खो, भन्ते, भिक्खुनो मनसिकरोतो एवमेतासं दिट्ठीनं पहानं होति, एवमेतासं दिट्ठीनं पटिनिस्सग्गो होती’’ति?
८२. ‘‘या इमा, चुन्द, अनेकविहिता दिट्ठियो लोके उप्पज्जन्ति – अत्तवादपटिसंयुत्ता वा लोकवादपटिसंयुत्ता वा – यत्थ चेता दिट्ठियो उप्पज्जन्ति यत्थ च अनुसेन्ति यत्थ च समुदाचरन्ति तं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मे सो अत्ता’ति – एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञा पस्सतो एवमेतासं दिट्ठीनं पहानं होति, एवमेतासं दिट्ठीनं पटिनिस्सग्गो होति.
‘‘ठानं खो पनेतं, चुन्द, विज्जति यं इधेकच्चो भिक्खु विविच्चेव ¶ कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरेय्य. तस्स एवमस्स – ‘सल्लेखेन विहरामी’ति. न खो पनेते, चुन्द, अरियस्स विनये सल्लेखा वुच्चन्ति. दिट्ठधम्मसुखविहारा एते ¶ अरियस्स विनये वुच्चन्ति.
‘‘ठानं खो पनेतं, चुन्द, विज्जति यं इधेकच्चो भिक्खु वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरेय्य. तस्स एवमस्स – ‘सल्लेखेन विहरामी’ति. न खो पनेते, चुन्द, अरियस्स विनये सल्लेखा वुच्चन्ति. दिट्ठधम्मसुखविहारा एते अरियस्स विनये वुच्चन्ति.
‘‘ठानं ¶ खो पनेतं, चुन्द, विज्जति यं इधेकच्चो भिक्खु पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरेय्य, सतो च सम्पजानो सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेय्य, यं तं अरिया आचिक्खन्ति – ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरेय्य. तस्स एवमस्स – ‘सल्लेखेन विहरामी’ति. न खो पनेते, चुन्द, अरियस्स विनये सल्लेखा ¶ वुच्चन्ति. दिट्ठधम्मसुखविहारा एते अरियस्स विनये वुच्चन्ति.
‘‘ठानं खो पनेतं, चुन्द, विज्जति यं इधेकच्चो भिक्खु सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं ¶ चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरेय्य. तस्स एवमस्स – ‘सल्लेखेन विहरामी’ति. न खो पनेते, चुन्द, अरियस्स विनये सल्लेखा वुच्चन्ति. दिट्ठधम्मसुखविहारा एते अरियस्स विनये वुच्चन्ति.
‘‘ठानं खो पनेतं, चुन्द, विज्जति यं इधेकच्चो भिक्खु सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा, पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा, नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा, ‘अनन्तो आकासो’ति आकासानञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरेय्य. तस्स एवमस्स – ‘सल्लेखेन विहरामी’ति. न खो पनेते, चुन्द, अरियस्स विनये सल्लेखा वुच्चन्ति. सन्ता एते विहारा अरियस्स विनये वुच्चन्ति.
‘‘ठानं खो पनेतं, चुन्द, विज्जति यं इधेकच्चो भिक्खु सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘अनन्तं विञ्ञाण’न्ति विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरेय्य. तस्स एवमस्स – ‘सल्लेखेन विहरामी’ति. न खो पनेते, चुन्द, अरियस्स विनये सल्लेखा वुच्चन्ति. सन्ता एते विहारा अरियस्स विनये वुच्चन्ति.
‘‘ठानं खो पनेतं, चुन्द, विज्जति यं इधेकच्चो भिक्खु सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरेय्य. तस्स एवमस्स – ‘सल्लेखेन विहरामी’ति. न खो पनेते, चुन्द, अरियस्स विनये सल्लेखा ¶ वुच्चन्ति. सन्ता एते विहारा अरियस्स विनये वुच्चन्ति.
‘‘ठानं खो पनेतं, चुन्द, विज्जति यं इधेकच्चो भिक्खु सब्बसो आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्म नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरेय्य. तस्स एवमस्स – ‘सल्लेखेन विहरामी’ति ¶ . न ¶ खो पनेते, चुन्द, अरियस्स विनये सल्लेखा वुच्चन्ति. सन्ता एते विहारा अरियस्स विनये वुच्चन्ति.
८३. ‘‘इध खो पन वो, चुन्द, सल्लेखो करणीयो. ‘परे विहिंसका भविस्सन्ति, मयमेत्थ अविहिंसका भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे पाणातिपाती भविस्सन्ति, मयमेत्थ पाणातिपाता पटिविरता भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे अदिन्नादायी भविस्सन्ति, मयमेत्थ अदिन्नादाना पटिविरता भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे ¶ अब्रह्मचारी भविस्सन्ति, मयमेत्थ ब्रह्मचारी भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे मुसावादी भविस्सन्ति, मयमेत्थ मुसावादा पटिविरता भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे पिसुणवाचा [पिसुणा वाचा (सी. पी.)] भविस्सन्ति, मयमेत्थ पिसुणाय वाचाय पटिविरता भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे फरुसवाचा [फरुसा वाचा (सी. पी.)] भविस्सन्ति, मयमेत्थ फरुसाय वाचाय पटिविरता भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे सम्फप्पलापी भविस्सन्ति, मयमेत्थ सम्फप्पलापा पटिविरता भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे अभिज्झालू भविस्सन्ति, मयमेत्थ अनभिज्झालू भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे ब्यापन्नचित्ता भविस्सन्ति, मयमेत्थ अब्यापन्नचित्ता भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे मिच्छादिट्ठी भविस्सन्ति, मयमेत्थ सम्मादिट्ठी भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे मिच्छासङ्कप्पा ¶ भविस्सन्ति, मयमेत्थ सम्मासङ्कप्पा भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे मिच्छावाचा भविस्सन्ति, मयमेत्थ सम्मावाचा भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे मिच्छाकम्मन्ता भविस्सन्ति, मयमेत्थ सम्माकम्मन्ता भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे मिच्छाआजीवा भविस्सन्ति, मयमेत्थ सम्माआजीवा भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे मिच्छावायामा भविस्सन्ति, मयमेत्थ सम्मावायामा भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे मिच्छासती भविस्सन्ति, मयमेत्थ सम्मासती भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे मिच्छासमाधि भविस्सन्ति, मयमेत्थ सम्मासमाधी भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे मिच्छाञाणी भविस्सन्ति, मयमेत्थ सम्माञाणी भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे मिच्छाविमुत्ती भविस्सन्ति, मयमेत्थ सम्माविमुत्ती भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो.
‘‘‘परे थीनमिद्धपरियुट्ठिता भविस्सन्ति, मयमेत्थ विगतथीनमिद्धा भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो ¶ . ‘परे उद्धता भविस्सन्ति, मयमेत्थ अनुद्धता भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे विचिकिच्छी [वेचिकिच्छी (सी. पी. क.)] भविस्सन्ति, मयमेत्थ तिण्णविचिकिच्छा भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे कोधना भविस्सन्ति, मयमेत्थ अक्कोधना भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे उपनाही भविस्सन्ति, मयमेत्थ अनुपनाही भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे ¶ मक्खी भविस्सन्ति ¶ , मयमेत्थ अमक्खी भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे ¶ पळासी भविस्सन्ति, मयमेत्थ अपळासी भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे इस्सुकी भविस्सन्ति, मयमेत्थ अनिस्सुकी भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे मच्छरी भविस्सन्ति, मयमेत्थ अमच्छरी भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे सठा भविस्सन्ति, मयमेत्थ असठा भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे मायावी भविस्सन्ति, मयमेत्थ अमायावी भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे थद्धा भविस्सन्ति, मयमेत्थ अत्थद्धा भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे अतिमानी भविस्सन्ति, मयमेत्थ अनतिमानी भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे दुब्बचा भविस्सन्ति, मयमेत्थ सुवचा भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे पापमित्ता भविस्सन्ति, मयमेत्थ कल्याणमित्ता भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे पमत्ता भविस्सन्ति, मयमेत्थ अप्पमत्ता भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे अस्सद्धा भविस्सन्ति, मयमेत्थ सद्धा भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे अहिरिका भविस्सन्ति, मयमेत्थ हिरिमना भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे अनोत्तापी [अनोत्तप्पी (क.)] भविस्सन्ति, मयमेत्थ ओत्तापी भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे अप्पस्सुता भविस्सन्ति, मयमेत्थ बहुस्सुता भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे कुसीता भविस्सन्ति, मयमेत्थ आरद्धवीरिया भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे मुट्ठस्सती भविस्सन्ति, मयमेत्थ उपट्ठितस्सती भविस्सामा’ति ¶ सल्लेखो करणीयो. ‘परे दुप्पञ्ञा भविस्सन्ति, मयमेत्थ पञ्ञासम्पन्ना भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो. ‘परे सन्दिट्ठिपरामासी आधानग्गाही दुप्पटिनिस्सग्गी भविस्सन्ति, मयमेत्थ असन्दिट्ठिपरामासी अनाधानग्गाही सुप्पटिनिस्सग्गी भविस्सामा’ति सल्लेखो करणीयो.
८४. ‘‘चित्तुप्पादम्पि खो अहं, चुन्द, कुसलेसु धम्मेसु बहुकारं [बहूपकारं (क.)] वदामि, को पन वादो कायेन वाचाय अनुविधीयनासु! तस्मातिह, चुन्द, ‘परे विहिंसका भविस्सन्ति, मयमेत्थ अविहिंसका भविस्सामा’ति चित्तं उप्पादेतब्बं. ‘परे पाणातिपाती भविस्सन्ति, मयमेत्थ पाणातिपाता पटिविरता ¶ भविस्सामा’ति चित्तं उप्पादेतब्बं…‘परे सन्दिट्ठिपरामासी ¶ आधानग्गाही दुप्पटिनिस्सग्गी भविस्सन्ति, मयमेत्थ असन्दिट्ठिपरामासी अनाधानग्गाही सुप्पटिनिस्सग्गी भविस्सामा’ति चित्तं उप्पादेतब्बं.
८५. ‘‘सेय्यथापि, चुन्द, विसमो मग्गो अस्स, तस्स [मग्गो तस्सास्स (सी. स्या. पी.)] अञ्ञो समो मग्गो परिक्कमनाय; सेय्यथा वा पन, चुन्द, विसमं तित्थं अस्स, तस्स अञ्ञं समं तित्थं परिक्कमनाय; एवमेव ¶ खो, चुन्द, विहिंसकस्स पुरिसपुग्गलस्स अविहिंसा होति परिक्कमनाय, पाणातिपातिस्स पुरिसपुग्गलस्स पाणातिपाता वेरमणी होति परिक्कमनाय, अदिन्नादायिस्स पुरिसपुग्गलस्स अदिन्नादाना वेरमणी होति परिक्कमनाय, अब्रह्मचारिस्स पुरिसपुग्गलस्स अब्रह्मचरिया वेरमणी होति परिक्कमनाय ¶ , मुसावादिस्स पुरिसपुग्गलस्स मुसावादा वेरमणी होति परिक्कमनाय, पिसुणवाचस्स पुरिसपुग्गलस्स पिसुणाय वाचाय वेरमणी होति परिक्कमनाय, फरुसवाचस्स पुरिसपुग्गलस्स फरुसाय वाचाय वेरमणी होति परिक्कमनाय, सम्फप्पलापिस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्फप्पलापा वेरमणी होति परिक्कमनाय, अभिज्झालुस्स पुरिसपुग्गलस्स अनभिज्झा होति परिक्कमनाय, ब्यापन्नचित्तस्स पुरिसपुग्गलस्स अब्यापादो होति परिक्कमनाय, मिच्छादिट्ठिस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्मादिट्ठि होति परिक्कमनाय, मिच्छासङ्कप्पस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्मासङ्कप्पो होति परिक्कमनाय, मिच्छावाचस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्मावाचा होति परिक्कमनाय, मिच्छाकम्मन्तस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्माकम्मन्तो होति परिक्कमनाय, मिच्छाआजीवस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्माआजीवो होति परिक्कमनाय, मिच्छावायामस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्मावायामो होति परिक्कमनाय, मिच्छासतिस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्मासति होति परिक्कमनाय, मिच्छासमाधिस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्मासमाधि होति परिक्कमनाय, मिच्छाञाणिस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्माञाणं होति परिक्कमनाय, मिच्छाविमुत्तिस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्माविमुत्ति होति परिक्कमनाय.
‘‘थीनमिद्धपरियुट्ठितस्स पुरिसपुग्गलस्स विगतथिनमिद्धता होति परिक्कमनाय, उद्धतस्स पुरिसपुग्गलस्स अनुद्धच्चं ¶ होति परिक्कमनाय, विचिकिच्छिस्स पुरिसपुग्गलस्स तिण्णविचिकिच्छता होति परिक्कमनाय, कोधनस्स पुरिसपुग्गलस्स ¶ अक्कोधो होति परिक्कमनाय, उपनाहिस्स पुरिसपुग्गलस्स अनुपनाहो होति परिक्कमनाय, मक्खिस्स पुरिसपुग्गलस्स अमक्खो होति परिक्कमनाय, पळासिस्स पुरिसपुग्गलस्स अपळासो होति परिक्कमनाय ¶ , इस्सुकिस्स पुरिसपुग्गलस्स अनिस्सुकिता होति परिक्कमनाय, मच्छरिस्स पुरिसपुग्गलस्स अमच्छरियं होति परिक्कमनाय, सठस्स पुरिसपुग्गलस्स असाठेय्यं होति परिक्कमनाय, मायाविस्स पुरिसपुग्गलस्स अमाया [अमायाविता (क.)] होति परिक्कमनाय, थद्धस्स पुरिसपुग्गलस्स अत्थद्धियं होति परिक्कमनाय, अतिमानिस्स पुरिसपुग्गलस्स अनतिमानो होति परिक्कमनाय, दुब्बचस्स पुरिसपुग्गलस्स सोवचस्सता होति परिक्कमनाय, पापमित्तस्स पुरिसपुग्गलस्स कल्याणमित्तता होति परिक्कमनाय, पमत्तस्स पुरिसपुग्गलस्स अप्पमादो होति परिक्कमनाय, अस्सद्धस्स पुरिसपुग्गलस्स सद्धा होति परिक्कमनाय, अहिरिकस्स पुरिसपुग्गलस्स हिरी होति परिक्कमनाय, अनोत्तापिस्स पुरिसपुग्गलस्स ओत्तप्पं होति परिक्कमनाय, अप्पस्सुतस्स पुरिसपुग्गलस्स बाहुसच्चं होति परिक्कमनाय, कुसीतस्स पुरिसपुग्गलस्स वीरियारम्भो होति परिक्कमनाय, मुट्ठस्सतिस्स पुरिसपुग्गलस्स उपट्ठितस्सतिता होति परिक्कमनाय, दुप्पञ्ञस्स पुरिसपुग्गलस्स पञ्ञासम्पदा होति परिक्कमनाय ¶ , सन्दिट्ठिपरामासि-आधानग्गाहि-दुप्पटिनिस्सग्गिस्स पुरिसपुग्गलस्स असन्दिट्ठिपरामासिअनाधानग्गाहि-सुप्पटिनिस्सग्गिता होति परिक्कमनाय.
८६. ‘‘सेय्यथापि, चुन्द, ये केचि अकुसला धम्मा सब्बे ते अधोभागङ्गमनीया [अधोभावङ्गमनीया (सी. स्या. पी.)], ये केचि कुसला धम्मा सब्बे ते उपरिभागङ्गमनीया [उपरिभावङ्गमनीया (सी. स्या. पी.)], एवमेव खो, चुन्द, विहिंसकस्स पुरिसपुग्गलस्स अविहिंसा होति उपरिभागाय [उपरिभावाय (सी. स्या. क.)], पाणातिपातिस्स पुरिसपुग्गलस्स पाणातिपाता वेरमणी होति उपरिभागाय…पे… सन्दिट्ठिपरामासि-आधानग्गाहि-दुप्पटिनिस्सग्गिस्स ¶ पुरिसपुग्गलस्स असन्दिट्ठिपरामासि-अनाधानग्गाहि-सुप्पटिनिस्सग्गिता होति उपरिभागाय.
८७. ‘‘सो वत, चुन्द, अत्तना पलिपपलिपन्नो परं पलिपपलिपन्नं उद्धरिस्सतीति नेतं ठानं विज्जति. सो वत, चुन्द, अत्तना अपलिपपलिपन्नो परं ¶ पलिपपलिपन्नं उद्धरिस्सतीति ठानमेतं विज्जति. सो वत, चुन्द, अत्तना अदन्तो अविनीतो अपरिनिब्बुतो परं दमेस्सति विनेस्सति परिनिब्बापेस्सतीति नेतं ठानं विज्जति. सो वत ¶ , चुन्द, अत्तना दन्तो विनीतो परिनिब्बुतो परं दमेस्सति विनेस्सति परिनिब्बापेस्सतीति ठानमेतं विज्जति. एवमेव खो, चुन्द, विहिंसकस्स पुरिसपुग्गलस्स अविहिंसा होति परिनिब्बानाय, पाणातिपातिस्स पुरिसपुग्गलस्स पाणातिपाता वेरमणी होति परिनिब्बानाय. अदिन्नादायिस्स पुरिसपुग्गलस्स अदिन्नादाना वेरमणी ¶ होति परिनिब्बानाय. अब्रह्मचारिस्स पुरिसपुग्गलस्स अब्रह्मचरिया वेरमणी होति परिनिब्बानाय. मुसावादिस्स पुरिसपुग्गलस्स मुसावादा वेरमणी होति परिनिब्बानाय. पिसुणवाचस्स पुरिसपुग्गलस्स पिसुणाय वाचाय वेरमणी होति परिनिब्बानाय. फरुसवाचस्स पुरिसपुग्गलस्स फरुसाय वाचाय वेरमणी होति परिनिब्बानाय. सम्फप्पलापिस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्फप्पलापा वेरमणी होति परिनिब्बानाय. अभिज्झालुस्स पुरिसपुग्गलस्स अनभिज्झा होति परिनिब्बानाय. ब्यापन्नचित्तस्स पुरिसपुग्गलस्स अब्यापादो होति परिनिब्बानाय. मिच्छादिट्ठिस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्मादिट्ठि होति परिनिब्बानाय. मिच्छासङ्कप्पस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्मासङ्कप्पो होति परिनिब्बानाय. मिच्छावाचस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्मावाचा होति परिनिब्बानाय. मिच्छाकम्मन्तस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्माकम्मन्तो होति परिनिब्बानाय. मिच्छाआजीवस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्माआजीवो होति परिनिब्बानाय. मिच्छावायामस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्मावायामो होति परिनिब्बानाय. मिच्छासतिस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्मासति होति परिनिब्बानाय. मिच्छासमाधिस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्मासमाधि होति परिनिब्बानाय. मिच्छाञाणिस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्माञाणं होति परिनिब्बानाय. मिच्छाविमुत्तिस्स पुरिसपुग्गलस्स सम्माविमुत्ति होति परिनिब्बानाय.
‘‘थीनमिद्धपरियुट्ठितस्स ¶ पुरिसपुग्गलस्स विगतथिनमिद्धता होति परिनिब्बानाय. उद्धतस्स पुरिसपुग्गलस्स अनुद्धच्चं होति परिनिब्बानाय. विचिकिच्छिस्स पुरिसपुग्गलस्स तिण्णविचिकिच्छता होति परिनिब्बानाय. कोधनस्स पुरिसपुग्गलस्स अक्कोधो होति परिनिब्बानाय. उपनाहिस्स पुरिसपुग्गलस्स अनुपनाहो होति परिनिब्बानाय. मक्खिस्स पुरिसपुग्गलस्स अमक्खो होति परिनिब्बानाय. पळासिस्स पुरिसपुग्गलस्स अपळासो ¶ होति परिनिब्बानाय. इस्सुकिस्स पुरिसपुग्गलस्स अनिस्सुकिता होति परिनिब्बानाय. मच्छरिस्स पुरिसपुग्गलस्स अमच्छरियं होति परिनिब्बानाय. सठस्स पुरिसपुग्गलस्स असाठेय्यं होति परिनिब्बानाय. मायाविस्स पुरिसपुग्गलस्स अमाया होति परिनिब्बानाय. थद्धस्स पुरिसपुग्गलस्स अत्थद्धियं होति परिनिब्बानाय. अतिमानिस्स पुरिसपुग्गलस्स अनतिमानो होति परिनिब्बानाय. दुब्बचस्स पुरिसपुग्गलस्स सोवचस्सता होति परिनिब्बानाय. पापमित्तस्स पुरिसपुग्गलस्स कल्याणमित्तता होति परिनिब्बानाय. पमत्तस्स पुरिसपुग्गलस्स अप्पमादो ¶ होति परिनिब्बानाय. अस्सद्धस्स पुरिसपुग्गलस्स सद्धा होति परिनिब्बानाय. अहिरिकस्स पुरिसपुग्गलस्स हिरी होति परिनिब्बानाय. अनोत्तापिस्स पुरिसपुग्गलस्स ओत्तप्पं होति परिनिब्बानाय. अप्पस्सुतस्स पुरिसपुग्गलस्स बाहुसच्चं होति परिनिब्बानाय. कुसीतस्स पुरिसपुग्गलस्स वीरियारम्भो होति परिनिब्बानाय. मुट्ठस्सतिस्स पुरिसपुग्गलस्स ¶ उपट्ठितस्सतिता होति परिनिब्बानाय. दुप्पञ्ञस्स पुरिसपुग्गलस्स ¶ पञ्ञासम्पदा होति परिनिब्बानाय. सन्दिट्ठिपरामासि-आधानग्गाहि-दुप्पटिनिस्सग्गिस्स पुरिसपुग्गलस्स असन्दिट्ठिपरामासि-अनाधानग्गाहि-सुप्पटिनिस्सग्गिता होति परिनिब्बानाय.
८८. ‘‘इति खो, चुन्द, देसितो मया सल्लेखपरियायो, देसितो चित्तुप्पादपरियायो, देसितो परिक्कमनपरियायो, देसितो उपरिभागपरियायो, देसितो परिनिब्बानपरियायो. यं खो, चुन्द, सत्थारा करणीयं सावकानं हितेसिना अनुकम्पकेन अनुकम्पं उपादाय, कतं वो तं मया. ‘एतानि, चुन्द, रुक्खमूलानि, एतानि सुञ्ञागारानि, झायथ, चुन्द, मा पमादत्थ, मा पच्छाविप्पटिसारिनो अहुवत्थ’ – अयं खो अम्हाकं अनुसासनी’’ति.
इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा महाचुन्दो भगवतो भासितं अभिनन्दीति.
चतुत्तालीसपदा वुत्ता, सन्धयो पञ्च देसिता;
सल्लेखो नाम सुत्तन्तो, गम्भीरो सागरूपमोति.
सल्लेखसुत्तं निट्ठितं अट्ठमं.
९. सम्मादिट्ठिसुत्तं
८९. एवं ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो आयस्मा सारिपुत्तो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो भिक्खवे’’ति. ‘‘आवुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा सारिपुत्तो एतदवोच –
‘‘‘सम्मादिट्ठि [सम्मादिट्ठी (सी. स्या.)] सम्मादिट्ठी’ति, आवुसो, वुच्चति. कित्तावता नु खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति?
‘‘दूरतोपि खो मयं, आवुसो, आगच्छेय्याम आयस्मतो सारिपुत्तस्स सन्तिके एतस्स भासितस्स अत्थमञ्ञातुं. साधु वतायस्मन्तंयेव सारिपुत्तं पटिभातु एतस्स भासितस्स अत्थो. आयस्मतो सारिपुत्तस्स सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति. ‘‘तेन हि, आवुसो, सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ, भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा सारिपुत्तो एतदवोच –
‘‘यतो खो, आवुसो, अरियसावको अकुसलञ्च पजानाति, अकुसलमूलञ्च पजानाति, कुसलञ्च पजानाति, कुसलमूलञ्च पजानाति ¶ – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन ¶ समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्मं. कतमं पनावुसो, अकुसलं, कतमं अकुसलमूलं, कतमं कुसलं, कतमं कुसलमूलं? पाणातिपातो खो, आवुसो, अकुसलं, अदिन्नादानं अकुसलं, कामेसुमिच्छाचारो अकुसलं, मुसावादो अकुसलं, पिसुणा वाचा [पिसुणवाचा (क.)] अकुसलं, फरुसा वाचा [फरुसवाचा (क.)] अकुसलं, सम्फप्पलापो अकुसलं, अभिज्झा अकुसलं, ब्यापादो अकुसलं, मिच्छादिट्ठि अकुसलं – इदं वुच्चतावुसो अकुसलं. कतमञ्चावुसो, अकुसलमूलं? लोभो अकुसलमूलं, दोसो अकुसलमूलं, मोहो अकुसलमूलं – इदं वुच्चतावुसो, अकुसलमूलं.
‘‘कतमञ्चावुसो ¶ ¶ , कुसलं? पाणातिपाता वेरमणी कुसलं, अदिन्नादाना वेरमणी कुसलं, कामेसुमिच्छाचारा वेरमणी कुसलं, मुसावादा वेरमणी कुसलं, पिसुणाय वाचाय वेरमणी कुसलं, फरुसाय वाचाय वेरमणी कुसलं, सम्फप्पलापा वेरमणी कुसलं, अनभिज्झा कुसलं, अब्यापादो कुसलं, सम्मादिट्ठि कुसलं – इदं वुच्चतावुसो, कुसलं. कतमञ्चावुसो, कुसलमूलं? अलोभो कुसलमूलं, अदोसो कुसलमूलं, अमोहो कुसलमूलं – इदं वुच्चतावुसो, कुसलमूलं.
‘‘यतो खो, आवुसो, अरियसावको एवं अकुसलं पजानाति, एवं अकुसलमूलं पजानाति, एवं कुसलं पजानाति, एवं कुसलमूलं पजानाति, सो सब्बसो रागानुसयं पहाय, पटिघानुसयं पटिविनोदेत्वा, ‘अस्मी’ति दिट्ठिमानानुसयं समूहनित्वा, अविज्जं पहाय विज्जं उप्पादेत्वा, दिट्ठेवधम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन ¶ समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति.
९०. ‘‘साधावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा आयस्मन्तं सारिपुत्तं उत्तरि [उत्तरिं (सी. स्या. पी.)] पञ्हं अपुच्छुं [अपुच्छिंसु (स्या.)] – ‘‘सिया पनावुसो, अञ्ञोपि परियायो यथा अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति?
‘‘सिया, आवुसो. यतो खो, आवुसो, अरियसावको आहारञ्च पजानाति, आहारसमुदयञ्च पजानाति, आहारनिरोधञ्च पजानाति, आहारनिरोधगामिनिं पटिपदञ्च पजानाति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं ¶ सद्धम्मं. कतमो पनावुसो, आहारो, कतमो आहारसमुदयो, कतमो आहारनिरोधो, कतमा आहारनिरोधगामिनी पटिपदा? चत्तारोमे, आवुसो, आहारा भूतानं वा सत्तानं ठितिया, सम्भवेसीनं वा अनुग्गहाय. कतमे चत्तारो? कबळीकारो आहारो ओळारिको ¶ वा सुखुमो वा, फस्सो दुतियो, मनोसञ्चेतना ततिया, विञ्ञाणं चतुत्थं. तण्हासमुदया आहारसमुदयो, तण्हानिरोधा आहारनिरोधो, अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो आहारनिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि ¶ सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो ¶ , सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि’.
‘‘यतो खो, आवुसो, अरियसावको एवं आहारं पजानाति, एवं आहारसमुदयं पजानाति, एवं आहारनिरोधं पजानाति, एवं आहारनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो सब्बसो रागानुसयं पहाय, पटिघानुसयं पटिविनोदेत्वा, ‘अस्मी’ति दिट्ठिमानानुसयं समूहनित्वा, अविज्जं पहाय विज्जं उप्पादेत्वा, दिट्ठेवधम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति.
९१. ‘‘साधावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा आयस्मन्तं सारिपुत्तं उत्तरि पञ्हं अपुच्छुं – ‘‘सिया पनावुसो, अञ्ञोपि परियायो यथा अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति?
‘‘सिया, आवुसो. यतो खो, आवुसो, अरियसावको दुक्खञ्च पजानाति, दुक्खसमुदयञ्च पजानाति, दुक्खनिरोधञ्च पजानाति, दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदञ्च पजानाति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्मं. कतमं पनावुसो, दुक्खं, कतमो दुक्खसमुदयो, कतमो दुक्खनिरोधो, कतमा दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा? जातिपि दुक्खा, जरापि दुक्खा, मरणम्पि दुक्खं, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासापि दुक्खा, अप्पियेहि सम्पयोगोपि दुक्खो, पियेहि विप्पयोगोपि दुक्खो, यम्पिच्छं न ¶ लभति तम्पि दुक्खं, संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा [पञ्चुपादानक्खन्धापि (क.)] दुक्खा – इदं वुच्चतावुसो, दुक्खं. कतमो चावुसो, दुक्खसमुदयो? यायं तण्हा ¶ पोनोब्भविका नन्दीरागसहगता [पोनोभविका (सी. पी.)] तत्रतत्राभिनन्दिनी [नन्दिरागसहगता (सी. पी.)], सेय्यथिदं, कामतण्हा भवतण्हा ¶ विभवतण्हा – अयं वुच्चतावुसो, दुक्खसमुदयो. कतमो चावुसो, दुक्खनिरोधो? यो तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधो चागो पटिनिस्सग्गो मुत्ति अनालयो – अयं वुच्चतावुसो, दुक्खनिरोधो. कतमा चावुसो, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा? अयमेव ¶ अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं, सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि – अयं वुच्चतावुसो, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा.
‘‘यतो खो, आवुसो, अरियसावको एवं दुक्खं पजानाति, एवं दुक्खसमुदयं पजानाति, एवं दुक्खनिरोधं पजानाति, एवं दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो सब्बसो रागानुसयं पहाय, पटिघानुसयं पटिविनोदेत्वा, ‘अस्मी’ति दिट्ठिमानानुसयं समूहनित्वा, अविज्जं पहाय विज्जं उप्पादेत्वा, दिट्ठेवधम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति.
९२. ‘‘साधावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा आयस्मन्तं सारिपुत्तं उत्तरि पञ्हं अपुच्छुं – ‘‘सिया पनावुसो, अञ्ञोपि परियायो यथा अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन ¶ समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति?
‘‘सिया, आवुसो. यतो खो, आवुसो, अरियसावको जरामरणञ्च पजानाति, जरामरणसमुदयञ्च पजानाति, जरामरणनिरोधञ्च पजानाति, जरामरणनिरोधगामिनिं पटिपदञ्च पजानाति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्मं. कतमं पनावुसो, जरामरणं, कतमो जरामरणसमुदयो, कतमो जरामरणनिरोधो, कतमा जरामरणनिरोधगामिनी पटिपदा? या तेसं तेसं सत्तानं तम्हि तम्हि सत्तनिकाये जरा जीरणता खण्डिच्चं पालिच्चं वलित्तचता आयुनो संहानि इन्द्रियानं परिपाको – अयं वुच्चतावुसो, जरा. कतमञ्चावुसो, मरणं? या [यं (पी. क.), सतिपट्ठानसुत्तेपि] तेसं तेसं सत्तानं ¶ तम्हा तम्हा सत्तनिकाया चुति चवनता भेदो अन्तरधानं मच्चु मरणं कालंकिरिया खन्धानं भेदो, कळेवरस्स निक्खेपो, जीवितिन्द्रियस्सुपच्छेदो – इदं वुच्चतावुसो, मरणं. इति अयञ्च जरा इदञ्च मरणं – इदं वुच्चतावुसो, जरामरणं. जातिसमुदया जरामरणसमुदयो, जातिनिरोधा जरामरणनिरोधो, अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो जरामरणनिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि.
‘‘यतो ¶ खो, आवुसो, अरियसावको एवं जरामरणं पजानाति, एवं जरामरणसमुदं पजानाति, एवं जरामरणनिरोधं पजानाति, एवं ¶ जरामरणनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो सब्बसो रागानुसयं पहाय…पे… दुक्खस्सन्तकरो होति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति.
९३. ‘‘साधावुसो’’ति खो…पे… अपुच्छुं – सिया पनावुसो…पे… ¶ ‘‘सिया, आवुसो. यतो खो, आवुसो, अरियसावको जातिञ्च पजानाति, जातिसमुदयञ्च पजानाति, जातिनिरोधञ्च पजानाति, जातिनिरोधगामिनिं पटिपदञ्च पजानाति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्मं. कतमा पनावुसो, जाति, कतमो जातिसमुदयो, कतमो जातिनिरोधो, कतमा जातिनिरोधगामिनी पटिपदा? या तेसं तेसं सत्तानं तम्हि तम्हि सत्तनिकाये जाति सञ्जाति ओक्कन्ति अभिनिब्बत्ति खन्धानं पातुभावो, आयतनानं पटिलाभो – अयं वुच्चतावुसो, जाति. भवसमुदया जातिसमुदयो, भवनिरोधा जातिनिरोधो, अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो जातिनिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि.
‘‘यतो खो, आवुसो, अरियसावको एवं जातिं पजानाति, एवं जातिसमुदयं पजानाति, एवं जातिनिरोधं पजानाति, एवं जातिनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो सब्बसो रागानुसयं पहाय…पे… दुक्खस्सन्तकरो होति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि ¶ होति, उजुगतास्स ¶ दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति.
९४. ‘‘साधावुसो’’ति खो…पे… अपुच्छुं – सिया पनावुसो…पे… ‘‘सिया, आवुसो. यतो खो, आवुसो, अरियसावको भवञ्च पजानाति, भवसमुदयञ्च पजानाति, भवनिरोधञ्च पजानाति, भवनिरोधगामिनिं पटिपदञ्च पजानाति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं ¶ सद्धम्मं. कतमो पनावुसो, भवो, कतमो भवसमुदयो, कतमो भवनिरोधो, कतमा भवनिरोधगामिनी पटिपदा? तयोमे, आवुसो, भवा – कामभवो, रूपभवो, अरूपभवो. उपादानसमुदया भवसमुदयो, उपादाननिरोधा भवनिरोधो, अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भवनिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि.
‘‘यतो खो, आवुसो, अरियसावको एवं भवं पजानाति, एवं भवसमुदयं पजानाति, एवं भवनिरोधं पजानाति, एवं भवनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो सब्बसो रागानुसयं पहाय…पे… दुक्खस्सन्तकरो होति. एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति.
९५. ‘‘साधावुसो’’ति खो…पे… अपुच्छुं – सिया पनावुसो…पे… ‘‘सिया, आवुसो. यतो खो, आवुसो, अरियसावको उपादानञ्च पजानाति, उपादानसमुदयञ्च ¶ पजानाति, उपादाननिरोधञ्च पजानाति, उपादाननिरोधगामिनिं पटिपदञ्च पजानाति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्मं. कतमं पनावुसो, उपादानं, कतमो उपादानसमुदयो, कतमो उपादाननिरोधो, कतमा उपादाननिरोधगामिनी पटिपदा? चत्तारिमानि, आवुसो, उपादानानि ¶ – कामुपादानं, दिट्ठुपादानं, सीलब्बतुपादानं, अत्तवादुपादानं. तण्हासमुदया उपादानसमुदयो, तण्हानिरोधा उपादाननिरोधो, अयमेव अरियो ¶ अट्ठङ्गिको मग्गो उपादाननिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि.
‘‘यतो खो, आवुसो, अरियसावको एवं उपादानं पजानाति, एवं उपादानसमुदयं पजानाति, एवं उपादाननिरोधं पजानाति, एवं उपादाननिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो सब्बसो रागानुसयं पहाय…पे… दुक्खस्सन्तकरो होति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति.
९६. ‘‘साधावुसो’’ति ¶ खो…पे… अपुच्छुं – सिया पनावुसो…पे… ‘‘सिया, आवुसो. यतो खो, आवुसो, अरियसावको तण्हञ्च पजानाति, तण्हासमुदयञ्च पजानाति, तण्हानिरोधञ्च पजानाति, तण्हानिरोधगामिनिं पटिपदञ्च पजानाति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन ¶ समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्मं. कतमा पनावुसो, तण्हा, कतमो तण्हासमुदयो, कतमो तण्हानिरोधो, कतमा तण्हानिरोधगामिनी पटिपदा? छयिमे, आवुसो, तण्हाकाया – रूपतण्हा, सद्दतण्हा, गन्धतण्हा, रसतण्हा, फोट्ठब्बतण्हा, धम्मतण्हा. वेदनासमुदया तण्हासमुदयो, वेदनानिरोधा तण्हानिरोधो, अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो तण्हानिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि.
‘‘यतो खो, आवुसो, अरियसावको एवं तण्हं पजानाति, एवं तण्हासमुदयं पजानाति, एवं तण्हानिरोधं पजानाति, एवं तण्हानिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो सब्बसो रागानुसयं पहाय…पे… दुक्खस्सन्तकरो होति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति.
९७. ‘‘साधावुसो’’ति खो…पे… अपुच्छुं – सिया पनावुसो…पे… ‘‘सिया, आवुसो. यतो खो, आवुसो, अरियसावको वेदनञ्च पजानाति, वेदनासमुदयञ्च पजानाति, वेदनानिरोधञ्च पजानाति, वेदनानिरोधगामिनिं पटिपदञ्च पजानाति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको ¶ सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्मं. कतमा पनावुसो, वेदना, कतमो वेदनासमुदयो, कतमो वेदनानिरोधो, कतमा वेदनानिरोधगामिनी ¶ पटिपदा? छयिमे, आवुसो, वेदनाकाया – चक्खुसम्फस्सजा वेदना, सोतसम्फस्सजा वेदना, घानसम्फस्सजा वेदना, जिव्हासम्फस्सजा वेदना, कायसम्फस्सजा वेदना, मनोसम्फस्सजा वेदना. फस्ससमुदया वेदनासमुदयो, फस्सनिरोधा वेदनानिरोधो, अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो वेदनानिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि.
‘‘यतो ¶ ¶ खो, आवुसो, अरियसावको एवं वेदनं पजानाति, एवं वेदनासमुदयं पजानाति, एवं वेदनानिरोधं पजानाति, एवं वेदनानिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो सब्बसो रागानुसयं पहाय…पे… दुक्खस्सन्तकरो होति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति.
९८. ‘‘साधावुसो’’ति खो…पे… अपुच्छुं – सिया पनावुसो…पे… ‘‘सिया, आवुसो. यतो खो, आवुसो, अरियसावको फस्सञ्च पजानाति, फस्ससमुदयञ्च पजानाति, फस्सनिरोधञ्च पजानाति, फस्सनिरोधगामिनिं पटिपदञ्च पजानाति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्मं. कतमो पनावुसो, फस्सो, कतमो फस्ससमुदयो, कतमो फस्सनिरोधो, कतमा फस्सनिरोधगामिनी पटिपदा? छयिमे, आवुसो, फस्सकाया – चक्खुसम्फस्सो, सोतसम्फस्सो ¶ , घानसम्फस्सो, जिव्हासम्फस्सो, कायसम्फस्सो, मनोसम्फस्सो. सळायतनसमुदया फस्ससमुदयो, सळायतननिरोधा फस्सनिरोधो, अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो फस्सनिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि.
‘‘यतो खो, आवुसो, अरियसावको एवं फस्सं पजानाति, एवं फस्ससमुदयं पजानाति, एवं फस्सनिरोधं पजानाति, एवं फस्सनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो सब्बसो रागानुसयं पहाय…पे… दुक्खस्सन्तकरो ¶ होति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति.
९९. ‘‘साधावुसो’’ति खो…पे… अपुच्छुं – सिया पनावुसो…पे… ‘‘सिया, आवुसो. यतो खो, आवुसो, अरियसावको सळायतनञ्च पजानाति, सळायतनसमुदयञ्च पजानाति, सळायतननिरोधञ्च पजानाति, सळायतननिरोधगामिनिं पटिपदञ्च पजानाति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन ¶ समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्मं. कतमं पनावुसो, सळायतनं, कतमो सळायतनसमुदयो, कतमो सळायतननिरोधो, कतमा सळायतननिरोधगामिनी पटिपदा ¶ ? छयिमानि, आवुसो, आयतनानि – चक्खायतनं, सोतायतनं, घानायतनं, जिव्हायतनं, कायायतनं, मनायतनं. नामरूपसमुदया सळायतनसमुदयो, नामरूपनिरोधा सळायतननिरोधो, अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो सळायतननिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि.
‘‘यतो खो, आवुसो, अरियसावको एवं सळायतनं पजानाति, एवं सळायतनसमुदयं पजानाति, एवं सळायतननिरोधं पजानाति ¶ , एवं सळायतननिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो सब्बसो रागानुसयं पहाय…पे… दुक्खस्सन्तकरो होति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति.
१००. ‘‘साधावुसो’’ति खो…पे… अपुच्छुं – सिया पनावुसो…पे… ‘‘सिया, आवुसो. यतो खो, आवुसो, अरियसावको नामरूपञ्च पजानाति, नामरूपसमुदयञ्च पजानाति, नामरूपनिरोधञ्च पजानाति, नामरूपनिरोधगामिनिं पटिपदञ्च पजानाति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्मं. कतमं पनावुसो, नामरूपं, कतमो नामरूपसमुदयो, कतमो नामरूपनिरोधो, कतमा नामरूपनिरोधगामिनी पटिपदा? वेदना, सञ्ञा, चेतना, फस्सो, मनसिकारो ¶ – इदं वुच्चतावुसो, नामं; चत्तारि च महाभूतानि, चतुन्नञ्च महाभूतानं उपादायरूपं – इदं वुच्चतावुसो, रूपं. इति इदञ्च नामं इदञ्च रूपं – इदं वुच्चतावुसो, नामरूपं. विञ्ञाणसमुदया नामरूपसमुदयो, विञ्ञाणनिरोधा नामरूपनिरोधो, अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो नामरूपनिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि.
‘‘यतो खो, आवुसो, अरियसावको एवं ¶ नामरूपं पजानाति, एवं नामरूपसमुदयं पजानाति, एवं नामरूपनिरोधं पजानाति, एवं नामरूपनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो सब्बसो ¶ रागानुसयं पहाय…पे… दुक्खस्सन्तकरो होति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति.
१०१. ‘‘साधावुसो’’ति खो…पे… अपुच्छुं – सिया पनावुसो…पे… ‘‘सिया, आवुसो. यतो खो, आवुसो, अरियसावको विञ्ञाणञ्च पजानाति, विञ्ञाणसमुदयञ्च पजानाति, विञ्ञाणनिरोधञ्च पजानाति, विञ्ञाणनिरोधगामिनिं पटिपदञ्च पजानाति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्मं. कतमं पनावुसो, विञ्ञाणं, कतमो विञ्ञाणसमुदयो, कतमो विञ्ञाणनिरोधो, कतमा विञ्ञाणनिरोधगामिनी पटिपदा? छयिमे, आवुसो, विञ्ञाणकाया – चक्खुविञ्ञाणं, सोतविञ्ञाणं, घानविञ्ञाणं, जिव्हाविञ्ञाणं, कायविञ्ञाणं, मनोविञ्ञाणं. सङ्खारसमुदया विञ्ञाणसमुदयो, सङ्खारनिरोधा विञ्ञाणनिरोधो, अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो विञ्ञाणनिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि.
‘‘यतो खो, आवुसो, अरियसावको एवं विञ्ञाणं पजानाति, एवं विञ्ञाणसमुदयं पजानाति, एवं विञ्ञाणनिरोधं पजानाति, एवं विञ्ञाणनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति ¶ , सो सब्बसो ¶ रागानुसयं पहाय…पे… दुक्खस्सन्तकरो होति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति.
१०२. ‘‘साधावुसो’’ति ¶ खो…पे… अपुच्छुं – सिया पनावुसो…पे… ‘‘सिया, आवुसो. यतो खो, आवुसो, अरियसावको सङ्खारे च पजानाति, सङ्खारसमुदयञ्च पजानाति, सङ्खारनिरोधञ्च पजानाति, सङ्खारनिरोधगामिनिं पटिपदञ्च पजानाति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्मं. कतमे पनावुसो, सङ्खारा, कतमो सङ्खारसमुदयो, कतमो ¶ सङ्खारनिरोधो, कतमा सङ्खारनिरोधगामिनी पटिपदा? तयोमे, आवुसो, सङ्खारा – कायसङ्खारो, वचीसङ्खारो, चित्तसङ्खारो. अविज्जासमुदया सङ्खारसमुदयो, अविज्जानिरोधा सङ्खारनिरोधो, अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो सङ्खारनिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि.
‘‘यतो खो, आवुसो, अरियसावको एवं सङ्खारे पजानाति, एवं सङ्खारसमुदयं पजानाति, एवं सङ्खारनिरोधं पजानाति, एवं सङ्खारनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो सब्बसो रागानुसयं पहाय, पटिघानुसयं पटिविनोदेत्वा, ‘अस्मी’ति दिट्ठिमानानुसयं समूहनित्वा, अविज्जं पहाय विज्जं उप्पादेत्वा, दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स ¶ दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति.
१०३. ‘‘साधावुसो’’ति खो…पे… अपुच्छुं – सिया पनावुसो…पे… ‘‘सिया, आवुसो. यतो खो, आवुसो, अरियसावको अविज्जञ्च पजानाति, अविज्जासमुदयञ्च पजानाति, अविज्जानिरोधञ्च पजानाति, अविज्जानिरोधगामिनिं पटिपदञ्च पजानाति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्मं. कतमा पनावुसो, अविज्जा, कतमो अविज्जासमुदयो, कतमो अविज्जानिरोधो, कतमा अविज्जानिरोधगामिनी पटिपदा? यं खो, आवुसो, दुक्खे अञ्ञाणं, दुक्खसमुदये अञ्ञाणं, दुक्खनिरोधे अञ्ञाणं, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अञ्ञाणं – अयं वुच्चतावुसो, अविज्जा. आसवसमुदया अविज्जासमुदयो, आसवनिरोधा अविज्जानिरोधो, अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो अविज्जानिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि.
‘‘यतो ¶ खो, आवुसो, अरियसावको एवं अविज्जं पजानाति, एवं अविज्जासमुदयं पजानाति, एवं अविज्जानिरोधं पजानाति, एवं अविज्जानिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो सब्बसो रागानुसयं पहाय, पटिघानुसयं पटिविनोदेत्वा, ‘अस्मी’ति दिट्ठिमानानुसयं समूहनित्वा, अविज्जं पहाय विज्जं उप्पादेत्वा, दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको ¶ सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति.
१०४. ‘‘साधावुसो’’ति ¶ खो ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा आयस्मन्तं सारिपुत्तं उत्तरि पञ्हं अपुच्छुं – ‘‘सिया पनावुसो, अञ्ञोपि परियायो ¶ यथा अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति?
‘‘सिया, आवुसो. यतो खो, आवुसो, अरियसावको आसवञ्च पजानाति, आसवसमुदयञ्च पजानाति, आसवनिरोधञ्च पजानाति, आसवनिरोधगामिनिं पटिपदञ्च पजानाति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति, उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्मं. कतमो पनावुसो, आसवो, कतमो आसवसमुदयो, कतमो आसवनिरोधो, कतमा आसवनिरोधगामिनी पटिपदाति? तयोमे, आवुसो, आसवा – कामासवो, भवासवो, अविज्जासवो. अविज्जासमुदया आसवसमुदयो, अविज्जानिरोधा आसवनिरोधो, अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो आसवनिरोधगामिनी पटिपदा, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि.
‘‘यतो खो, आवुसो, अरियसावको एवं आसवं पजानाति, एवं आसवसमुदयं पजानाति, एवं आसवनिरोधं ¶ पजानाति, एवं आसवनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानाति, सो सब्बसो रागानुसयं पहाय, पटिघानुसयं पटिविनोदेत्वा, ‘अस्मी’ति दिट्ठिमानानुसयं समूहनित्वा, अविज्जं पहाय विज्जं उप्पादेत्वा, दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो होति – एत्तावतापि खो, आवुसो, अरियसावको सम्मादिट्ठि होति ¶ , उजुगतास्स दिट्ठि, धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो, आगतो इमं सद्धम्म’’न्ति.
इदमवोचायस्मा सारिपुत्तो. अत्तमना ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स भासितं अभिनन्दुन्ति.
सम्मादिट्ठिसुत्तं निट्ठितं नवमं. [इतो परं केसुचि पोत्थकेसु इमापि गाथायो§एवं दिस्सन्ति –§दुक्खं जरामरणं उपादानं, सळायतनं नामरूपं. विञ्ञाणं या सा परे, कतमा पनावुसो पदानं§किं जाति तण्हा च वेदना, अविज्जाय चतुक्कनयो. चत्तारि परे कतमा, पनावुसो पदानं केवलं§आहारो च भवो फस्सो, सङ्खारो आसवपञ्चमो. याव पञ्च परे कतमा, पनावुसो पदानं किं§कतमन्ति छब्बिधा वुत्तं, कतमानि चतुब्बिधानि. कतमो पञ्चविधो वुत्तो, सब्बेसं एकसङ्खानं पञ्चनयपदानि चाति ]
१०. महासतिपट्ठानसुत्तं
१०५. एवं ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा कुरूसु विहरति कम्मासधम्मं नाम कुरूनं निगमो. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –
उद्देसो
१०६. ‘‘एकायनो अयं, भिक्खवे, मग्गो सत्तानं विसुद्धिया, सोकपरिदेवानं ¶ [परिद्दवानं (सी. पी.)] समतिक्कमाय, दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय, ञायस्स अधिगमाय, निब्बानस्स सच्छिकिरियाय, यदिदं चत्तारो सतिपट्ठाना.
‘‘कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं.
उद्देसो निट्ठितो.
कायानुपस्सना आनापानपब्बं
१०७. ‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति? इध, भिक्खवे, भिक्खु अरञ्ञगतो वा रुक्खमूलगतो वा सुञ्ञागारगतो वा निसीदति, पल्लङ्कं आभुजित्वा, उजुं कायं पणिधाय, परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वा. सो सतोव अस्ससति, सतोव [सतो (सी. स्या.)] पस्ससति. दीघं ¶ वा अस्ससन्तो ‘दीघं अस्ससामी’ति पजानाति, दीघं वा पस्ससन्तो ‘दीघं पस्ससामी’ति पजानाति, रस्सं वा अस्ससन्तो ‘रस्सं अस्ससामी’ति पजानाति, रस्सं वा पस्ससन्तो ¶ ‘रस्सं पस्ससामी’ति पजानाति, ‘सब्बकायपटिसंवेदी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति, ‘सब्बकायपटिसंवेदी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति ¶ , ‘पस्सम्भयं कायसङ्खारं अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति, ‘पस्सम्भयं कायसङ्खारं पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति.
‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, दक्खो भमकारो वा भमकारन्तेवासी वा दीघं वा अञ्छन्तो ‘दीघं अञ्छामी’ति पजानाति, रस्सं वा अञ्छन्तो ‘रस्सं अञ्छामी’ति पजानाति; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु दीघं वा अस्ससन्तो ‘दीघं अस्ससामी’ति पजानाति, दीघं वा पस्ससन्तो ‘दीघं पस्ससामी’ति पजानाति, रस्सं वा अस्ससन्तो ‘रस्सं अस्ससामी’ति पजानाति, रस्सं वा पस्ससन्तो ‘रस्सं पस्ससामी’ति पजानाति; ‘सब्बकायपटिसंवेदी अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति, ‘सब्बकायपटिसंवेदी पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति; ‘पस्सम्भयं कायसङ्खारं अस्ससिस्सामी’ति सिक्खति, ‘पस्सम्भयं कायसङ्खारं पस्ससिस्सामी’ति सिक्खति. इति अज्झत्तं वा काये कायानुपस्सी विहरति, बहिद्धा वा काये कायानुपस्सी विहरति, अज्झत्तबहिद्धा वा काये कायानुपस्सी विहरति; समुदयधम्मानुपस्सी वा कायस्मिं विहरति, वयधम्मानुपस्सी वा कायस्मिं विहरति, समुदयवयधम्मानुपस्सी वा कायस्मिं विहरति. ‘अत्थि कायो’ति वा पनस्स सति पच्चुपट्ठिता होति. यावदेव ¶ ञाणमत्ताय पटिस्सतिमत्ताय अनिस्सितो च विहरति, न च किञ्चि लोके उपादियति. एवम्पि खो [एवम्पि (सी. स्या. पी.)], भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति.
आनापानपब्बं निट्ठितं.
कायानुपस्सना इरियापथपब्बं
१०८. ‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु गच्छन्तो वा ‘गच्छामी’ति पजानाति, ठितो वा ‘ठितोम्ही’ति पजानाति, निसिन्नो वा ‘निसिन्नोम्ही’ति ¶ पजानाति, सयानो वा ‘सयानोम्ही’ति पजानाति. यथा यथा वा पनस्स कायो पणिहितो होति तथा तथा नं पजानाति. इति अज्झत्तं वा काये कायानुपस्सी विहरति, बहिद्धा वा काये कायानुपस्सी विहरति, अज्झत्तबहिद्धा वा काये कायानुपस्सी विहरति; समुदयधम्मानुपस्सी वा कायस्मिं विहरति, वयधम्मानुपस्सी वा कायस्मिं विहरति, समुदयवयधम्मानुपस्सी वा कायस्मिं विहरति. ‘अत्थि ¶ ¶ कायो’ति वा पनस्स सति पच्चुपट्ठिता होति. यावदेव ञाणमत्ताय पटिस्सतिमत्ताय अनिस्सितो च विहरति, न च किञ्चि लोके उपादियति. एवम्पि खो, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति.
इरियापथपब्बं निट्ठितं.
कायानुपस्सना सम्पजानपब्बं
१०९. ‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु अभिक्कन्ते पटिक्कन्ते सम्पजानकारी होति, आलोकिते विलोकिते सम्पजानकारी होति, समिञ्जिते पसारिते सम्पजानकारी होति, सङ्घाटिपत्तचीवरधारणे सम्पजानकारी होति, असिते पीते खायिते सायिते सम्पजानकारी होति, उच्चारपस्सावकम्मे सम्पजानकारी होति, गते ठिते निसिन्ने सुत्ते जागरिते भासिते तुण्हीभावे सम्पजानकारी होति. इति अज्झत्तं वा काये कायानुपस्सी विहरति…पे… एवम्पि खो, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति.
सम्पजानपब्बं निट्ठितं.
कायानुपस्सना पटिकूलमनसिकारपब्बं
११०. ‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु इममेव कायं उद्धं पादतला, अधो केसमत्थका, तचपरियन्तं पूरं नानप्पकारस्स असुचिनो पच्चवेक्खति – ‘अत्थि इमस्मिं काये केसा लोमा नखा दन्ता तचो मंसं ¶ न्हारु [नहारु (सी. स्या. पी.)] अट्ठि अट्ठिमिञ्जं वक्कं हदयं यकनं किलोमकं पिहकं पप्फासं अन्तं अन्तगुणं उदरियं करीसं पित्तं सेम्हं पुब्बो लोहितं सेदो मेदो अस्सु वसा खेळो सिङ्घाणिका लसिका मुत्त’न्ति [मुत्तं मत्थलुङ्गन्ति (क.)].
‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, उभतोमुखा पुतोळि [मूतोळी (सी. स्या. पी.)] पूरा नानाविहितस्स धञ्ञस्स, सेय्यथिदं – सालीनं ¶ वीहीनं मुग्गानं मासानं तिलानं तण्डुलानं. तमेनं चक्खुमा पुरिसो मुञ्चित्वा पच्चवेक्खेय्य – ‘इमे साली इमे वीही इमे ¶ मुग्गा इमे मासा इमे तिला इमे तण्डुला’ति. एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु इममेव कायं उद्धं पादतला, अधो केसमत्थका, तचपरियन्तं पूरं नानप्पकारस्स असुचिनो पच्चवेक्खति – ‘अत्थि इमस्मिं काये केसा लोमा…पे… मुत्त’न्ति.
‘‘इति अज्झत्तं वा काये कायानुपस्सी विहरति…पे… एवम्पि खो, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति.
पटिकूलमनसिकारपब्बं निट्ठितं.
कायानुपस्सना धातुमनसिकारपब्बं
१११. ‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु इममेव कायं यथाठितं यथापणिहितं धातुसो पच्चवेक्खति – ‘अत्थि इमस्मिं काये पथवीधातु आपोधातु तेजोधातु वायोधातू’ति.
‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, दक्खो गोघातको वा गोघातकन्तेवासी वा गाविं वधित्वा चतुमहापथे [चातुम्महापथे (सी. स्या. पी.)] बिलसो विभजित्वा निसिन्नो अस्स. एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु इममेव कायं यथाठितं यथापणिहितं धातुसो पच्चवेक्खति – ‘अत्थि इमस्मिं काये पथवीधातु आपोधातु तेजोधातु वायोधातू’ति. इति अज्झत्तं वा काये कायानुपस्सी विहरति…पे… ¶ एवम्पि खो, भिक्खवे ¶ , भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति.
धातुमनसिकारपब्बं निट्ठितं.
कायानुपस्सना नवसिवथिकपब्बं
११२. ‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सेय्यथापि पस्सेय्य सरीरं सिवथिकाय छड्डितं एकाहमतं वा द्वीहमतं वा तीहमतं वा उद्धुमातकं विनीलकं विपुब्बकजातं. सो इममेव कायं उपसंहरति – ‘अयम्पि खो कायो एवंधम्मो एवंभावी एवंअनतीतो’ति [एतं अनतीतोति (सी. पी.)]. इति अज्झत्तं वा काये कायानुपस्सी विहरति…पे… एवम्पि खो, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति.
‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सेय्यथापि पस्सेय्य सरीरं सिवथिकाय छड्डितं काकेहि वा खज्जमानं कुललेहि वा खज्जमानं गिज्झेहि वा खज्जमानं कङ्केहि वा खज्जमानं सुनखेहि वा खज्जमानं ब्यग्घेहि वा खज्जमानं दीपीहि वा खज्जमानं सिङ्गालेहि वा [गिज्झेहि वा खज्जमानं, सुवानेहि वा खज्जमानं, सिगालेहि वा (स्या. पी.)] खज्जमानं विविधेहि वा पाणकजातेहि खज्जमानं. सो इममेव कायं उपसंहरति – ‘अयम्पि खो कायो एवंधम्मो एवंभावी एवंअनतीतो’ति. इति अज्झत्तं वा काये कायानुपस्सी विहरति…पे… एवम्पि खो, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सेय्यथापि पस्सेय्य सरीरं सिवथिकाय छड्डितं अट्ठिकसङ्खलिकं समंसलोहितं न्हारुसम्बन्धं…पे… अट्ठिकसङ्खलिकं निमंसलोहितमक्खितं न्हारुसम्बन्धं…पे… अट्ठिकसङ्खलिकं अपगतमंसलोहितं न्हारुसम्बन्धं…पे… अट्ठिकानि अपगतसम्बन्धानि ¶ [अपगतन्हारुसम्बन्धानि (स्या.)] दिसा विदिसा विक्खित्तानि, अञ्ञेन हत्थट्ठिकं अञ्ञेन पादट्ठिकं ¶ अञ्ञेन गोप्फकट्ठिकं [‘‘अञ्ञेन गोप्फकट्ठिक’’न्ति इदं सी. स्या. पी. पोत्थकेसु नत्थि] अञ्ञेन जङ्घट्ठिकं अञ्ञेन ऊरुट्ठिकं अञ्ञेन कटिट्ठिकं [अञ्ञेन कटट्ठिकं अञ्ञेन पिट्ठट्ठिकं अञ्ञेन कण्टकट्ठिकं अञ्ञेन फासुकट्ठिकं अञ्ञेन उरट्ठिकं अञ्ञेन अंसट्ठिकं अञ्ञेन बाहुट्ठिकं (स्या.)] अञ्ञेन फासुकट्ठिकं अञ्ञेन पिट्ठिट्ठिकं अञ्ञेन खन्धट्ठिकं [अञ्ञेन कटट्ठिकं अञ्ञेन पिट्ठट्ठिकं अञ्ञेन कण्टकट्ठिकं अञ्ञेन फासुकट्ठिकं अञ्ञेन उरट्ठिकं अञ्ञेन अंसट्ठिकं अञ्ञेन बाहुट्ठिकं (स्या.)] अञ्ञेन गीवट्ठिकं अञ्ञेन हनुकट्ठिकं अञ्ञेन दन्तट्ठिकं अञ्ञेन सीसकटाहं. सो इममेव कायं उपसंहरति – ‘अयम्पि खो कायो एवंधम्मो एवंभावी एवंअनतीतो’ति. इति अज्झत्तं वा काये कायानुपस्सी विहरति…पे… एवम्पि खो, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु सेय्यथापि पस्सेय्य सरीरं सिवथिकाय छड्डितं, अट्ठिकानि सेतानि सङ्खवण्णपटिभागानि [सङ्खवण्णूपनिभानि (सी. स्या. पी.)] …पे… अट्ठिकानि पुञ्जकितानि तेरोवस्सिकानि…पे… अट्ठिकानि पूतीनि चुण्णकजातानि ¶ . सो इममेव कायं उपसंहरति – ‘अयम्पि खो कायो एवंधम्मो एवंभावी एवंअनतीतो’ति. इति अज्झत्तं वा काये कायानुपस्सी ¶ विहरति, बहिद्धा वा काये कायानुपस्सी विहरति, अज्झत्तबहिद्धा वा काये कायानुपस्सी विहरति; समुदयधम्मानुपस्सी वा कायस्मिं विहरति, वयधम्मानुपस्सी वा कायस्मिं विहरति, समुदयवयधम्मानुपस्सी वा कायस्मिं विहरति. ‘अत्थि कायो’ति वा पनस्स सति पच्चुपट्ठिता होति. यावदेव ञाणमत्ताय पटिस्सतिमत्ताय अनिस्सितो च विहरति, न च किञ्चि लोके उपादियति. एवम्पि खो, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति.
नवसिवथिकपब्बं निट्ठितं.
चुद्दसकायानुपस्सना निट्ठिता.
वेदनानुपस्सना
११३. ‘‘कथञ्च ¶ ¶ पन, भिक्खवे, भिक्खु वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सुखं वा [सुखं, दुक्खं, अदुक्खमसुखं (सी. स्या. पी. क.)] वेदनं वेदयमानो ‘सुखं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति; दुक्खं वा [सुखं, दुक्खं अदुक्खमसुखं (सी. स्या. पी. क.)] वेदनं वेदयमानो ‘दुक्खं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति; अदुक्खमसुखं वा वेदनं वेदयमानो ‘अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति; सामिसं वा सुखं वेदनं वेदयमानो ‘सामिसं सुखं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति; निरामिसं वा सुखं वेदनं वेदयमानो ‘निरामिसं सुखं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति; सामिसं वा दुक्खं वेदनं वेदयमानो ‘सामिसं दुक्खं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति; निरामिसं वा दुक्खं वेदनं वेदयमानो ‘निरामिसं दुक्खं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति; सामिसं वा अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयमानो ‘सामिसं अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति; निरामिसं वा अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयमानो ‘निरामिसं अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति; इति अज्झत्तं वा वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति, बहिद्धा वा वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति, अज्झत्तबहिद्धा वा वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति; समुदयधम्मानुपस्सी वा वेदनासु विहरति, वयधम्मानुपस्सी वा वेदनासु विहरति, समुदयवयधम्मानुपस्सी वा वेदनासु विहरति. ‘अत्थि वेदना’ति वा पनस्स सति पच्चुपट्ठिता होति. यावदेव ञाणमत्ताय पटिस्सतिमत्ताय अनिस्सितो च विहरति ¶ , न च किञ्चि लोके उपादियति. एवम्पि खो, भिक्खवे, भिक्खु वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति.
वेदनानुपस्सना निट्ठिता.
चित्तानुपस्सना
११४. ‘‘कथञ्च ¶ पन, भिक्खवे, भिक्खु चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सरागं वा चित्तं ‘सरागं चित्त’न्ति पजानाति, वीतरागं वा चित्तं ‘वीतरागं चित्त’न्ति पजानाति; सदोसं वा चित्तं ‘सदोसं चित्त’न्ति पजानाति, वीतदोसं वा चित्तं ‘वीतदोसं चित्त’न्ति पजानाति; समोहं वा चित्तं ‘समोहं चित्त’न्ति पजानाति, वीतमोहं वा चित्तं ‘वीतमोहं चित्त’न्ति पजानाति; संखित्तं वा चित्तं ‘संखित्तं चित्त’न्ति पजानाति, विक्खित्तं वा चित्तं ‘विक्खित्तं चित्त’न्ति पजानाति; महग्गतं वा चित्तं ‘महग्गतं चित्त’न्ति पजानाति, अमहग्गतं वा चित्तं ‘अमहग्गतं चित्त’न्ति पजानाति; सउत्तरं ¶ वा चित्तं ‘सउत्तरं चित्त’न्ति पजानाति, अनुत्तरं वा चित्तं ‘अनुत्तरं चित्त’न्ति पजानाति; समाहितं वा चित्तं ‘समाहितं चित्त’न्ति पजानाति, असमाहितं वा चित्तं ‘असमाहितं चित्त’न्ति पजानाति; विमुत्तं वा चित्तं ‘विमुत्तं चित्त’न्ति पजानाति, अविमुत्तं वा चित्तं ‘अविमुत्तं चित्त’न्ति पजानाति. इति अज्झत्तं वा चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति, बहिद्धा वा चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति, अज्झत्तबहिद्धा वा चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति; समुदयधम्मानुपस्सी ¶ वा चित्तस्मिं विहरति, वयधम्मानुपस्सी वा चित्तस्मिं विहरति, समुदयवयधम्मानुपस्सी वा चित्तस्मिं विहरति. ‘अत्थि चित्त’न्ति वा पनस्स सति पच्चुपट्ठिता होति. यावदेव ञाणमत्ताय पटिस्सतिमत्ताय अनिस्सितो च विहरति, न च किञ्चि लोके उपादियति ¶ . एवम्पि खो, भिक्खवे, भिक्खु चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति.
चित्तानुपस्सना निट्ठिता.
धम्मानुपस्सना नीवरणपब्बं
११५. ‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति? इध, भिक्खवे, भिक्खु धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति पञ्चसु नीवरणेसु. कथञ्च पन, भिक्खवे, भिक्खु धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति पञ्चसु नीवरणेसु?
‘‘इध ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सन्तं वा अज्झत्तं कामच्छन्दं ‘अत्थि मे अज्झत्तं कामच्छन्दो’ति पजानाति, असन्तं वा अज्झत्तं कामच्छन्दं ‘नत्थि मे अज्झत्तं कामच्छन्दो’ति पजानाति; यथा च अनुप्पन्नस्स कामच्छन्दस्स उप्पादो होति तञ्च पजानाति, यथा च उप्पन्नस्स कामच्छन्दस्स पहानं होति तञ्च पजानाति, यथा च पहीनस्स कामच्छन्दस्स आयतिं अनुप्पादो होति तञ्च पजानाति.
‘‘सन्तं वा अज्झत्तं ब्यापादं ‘अत्थि मे अज्झत्तं ब्यापादो’ति पजानाति, असन्तं वा अज्झत्तं ब्यापादं ‘नत्थि मे अज्झत्तं ब्यापादो’ति पजानाति; यथा च अनुप्पन्नस्स ब्यापादस्स ¶ उप्पादो होति तञ्च पजानाति, यथा च उप्पन्नस्स ब्यापादस्स पहानं होति तञ्च पजानाति, यथा च पहीनस्स ब्यापादस्स आयतिं अनुप्पादो होति तञ्च पजानाति.
‘‘सन्तं वा अज्झत्तं थीनमिद्धं ‘अत्थि मे अज्झत्तं थीनमिद्ध’न्ति पजानाति, असन्तं वा अज्झत्तं थीनमिद्धं ‘नत्थि मे अज्झत्तं थीनमिद्ध’न्ति पजानाति, यथा च अनुप्पन्नस्स थीनमिद्धस्स उप्पादो होति तञ्च ¶ पजानाति, यथा च उप्पन्नस्स थीनमिद्धस्स पहानं होति तञ्च पजानाति, यथा च पहीनस्स थीनमिद्धस्स आयतिं अनुप्पादो होति तञ्च पजानाति.
‘‘सन्तं वा अज्झत्तं उद्धच्चकुक्कुच्चं ‘अत्थि मे अज्झत्तं उद्धच्चकुक्कुच्च’न्ति पजानाति, असन्तं वा अज्झत्तं उद्धच्चकुक्कुच्चं ‘नत्थि मे अज्झत्तं उद्धच्चकुक्कुच्च’न्ति पजानाति; यथा च अनुप्पन्नस्स उद्धच्चकुक्कुच्चस्स उप्पादो होति तञ्च पजानाति, यथा च उप्पन्नस्स उद्धच्चकुक्कुच्चस्स पहानं होति तञ्च पजानाति, यथा च पहीनस्स उद्धच्चकुक्कुच्चस्स आयतिं अनुप्पादो होति तञ्च पजानाति.
‘‘सन्तं वा अज्झत्तं विचिकिच्छं ‘अत्थि मे अज्झत्तं विचिकिच्छा’ति पजानाति, असन्तं वा अज्झत्तं विचिकिच्छं ‘नत्थि मे अज्झत्तं विचिकिच्छा’ति पजानाति; यथा च अनुप्पन्नाय विचिकिच्छाय उप्पादो होति तञ्च पजानाति, यथा च उप्पन्नाय विचिकिच्छाय पहानं होति तञ्च पजानाति, यथा च पहीनाय विचिकिच्छाय आयतिं अनुप्पादो होति तञ्च पजानाति.
‘‘इति अज्झत्तं वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति, बहिद्धा वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति, अज्झत्तबहिद्धा वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति; समुदयधम्मानुपस्सी वा धम्मेसु विहरति, वयधम्मानुपस्सी वा धम्मेसु विहरति ¶ , समुदयवयधम्मानुपस्सी वा धम्मेसु विहरति. ‘अत्थि धम्मा’ति वा पनस्स सति पच्चुपट्ठिता होति. यावदेव ञाणमत्ताय पटिस्सतिमत्ताय ¶ अनिस्सितो च विहरति, न च किञ्चि लोके उपादियति. एवम्पि खो, भिक्खवे, भिक्खु धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति पञ्चसु नीवरणेसु.
नीवरणपब्बं निट्ठितं.
धम्मानुपस्सना खन्धपब्बं
११६. ‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खु धम्मेसु धम्मानुपस्सी ¶ विहरति पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु. कथञ्च पन, भिक्खवे, भिक्खु धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु? इध, भिक्खवे, भिक्खु – ‘इति रूपं, इति रूपस्स समुदयो, इति रूपस्स अत्थङ्गमो; इति वेदना, इति वेदनाय समुदयो, इति वेदनाय अत्थङ्गमो; इति सञ्ञा, इति सञ्ञाय समुदयो, इति सञ्ञाय अत्थङ्गमो; इति सङ्खारा, इति सङ्खारानं समुदयो, इति सङ्खारानं अत्थङ्गमो; इति विञ्ञाणं, इति विञ्ञाणस्स समुदयो, इति विञ्ञाणस्स अत्थङ्गमो’ति; इति अज्झत्तं वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति, बहिद्धा वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति, अज्झत्तबहिद्धा वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति; समुदयधम्मानुपस्सी वा धम्मेसु विहरति, वयधम्मानुपस्सी वा धम्मेसु विहरति, समुदयवयधम्मानुपस्सी वा धम्मेसु विहरति. ‘अत्थि धम्मा’ति वा पनस्स सति पच्चुपट्ठिता होति. यावदेव ञाणमत्ताय पटिस्सतिमत्ताय अनिस्सितो च विहरति, न च किञ्चि लोके उपादियति. एवम्पि खो, भिक्खवे, भिक्खु धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति पञ्चसु उपादानक्खन्धेसु.
खन्धपब्बं निट्ठितं.
धम्मानुपस्सना आयतनपब्बं
११७. ‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति छसु अज्झत्तिकबाहिरेसु आयतनेसु. कथञ्च पन, भिक्खवे, भिक्खु धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति छसु ¶ अज्झत्तिकबाहिरेसु आयतनेसु?
‘‘इध ¶ , भिक्खवे, भिक्खु चक्खुञ्च पजानाति, रूपे च पजानाति, यञ्च तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति संयोजनं तञ्च पजानाति, यथा च अनुप्पन्नस्स संयोजनस्स उप्पादो होति तञ्च पजानाति, यथा च उप्पन्नस्स संयोजनस्स पहानं होति तञ्च पजानाति, यथा च पहीनस्स संयोजनस्स आयतिं अनुप्पादो होति तञ्च पजानाति.
‘‘सोतञ्च ¶ पजानाति, सद्दे च पजानाति, यञ्च तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति संयोजनं तञ्च पजानाति, यथा च अनुप्पन्नस्स संयोजनस्स उप्पादो होति तञ्च पजानाति, यथा च उप्पन्नस्स संयोजनस्स पहानं होति तञ्च पजानाति, यथा च पहीनस्स संयोजनस्स आयतिं अनुप्पादो होति तञ्च पजानाति.
‘‘घानञ्च पजानाति, गन्धे च पजानाति, यञ्च तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति संयोजनं तञ्च पजानाति, यथा च अनुप्पन्नस्स संयोजनस्स उप्पादो होति तञ्च पजानाति, यथा च उप्पन्नस्स संयोजनस्स पहानं होति तञ्च पजानाति, यथा च पहीनस्स संयोजनस्स आयतिं अनुप्पादो होति तञ्च पजानाति.
‘‘जिव्हञ्च पजानाति, रसे च पजानाति, यञ्च तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति संयोजनं तञ्च पजानाति, यथा च अनुप्पन्नस्स संयोजनस्स उप्पादो होति तञ्च पजानाति, यथा च उप्पन्नस्स संयोजनस्स पहानं होति तञ्च पजानाति, यथा च पहीनस्स संयोजनस्स आयतिं अनुप्पादो होति तञ्च पजानाति.
‘‘कायञ्च पजानाति, फोट्ठब्बे च पजानाति, यञ्च तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति संयोजनं तञ्च पजानाति, यथा च अनुप्पन्नस्स संयोजनस्स उप्पादो होति तञ्च पजानाति, यथा च उप्पन्नस्स संयोजनस्स पहानं होति तञ्च पजानाति, यथा च पहीनस्स संयोजनस्स आयतिं अनुप्पादो होति तञ्च पजानाति.
‘‘मनञ्च पजानाति, धम्मे च पजानाति, यञ्च तदुभयं पटिच्च उप्पज्जति संयोजनं तञ्च पजानाति, यथा च अनुप्पन्नस्स संयोजनस्स उप्पादो होति तञ्च पजानाति, यथा च उप्पन्नस्स संयोजनस्स पहानं होति तञ्च पजानाति, यथा च पहीनस्स संयोजनस्स आयतिं अनुप्पादो होति तञ्च पजानाति.
‘‘इति ¶ अज्झत्तं वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति, बहिद्धा वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति, अज्झत्तबहिद्धा वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति; समुदयधम्मानुपस्सी वा धम्मेसु विहरति, वयधम्मानुपस्सी वा धम्मेसु विहरति, समुदयवयधम्मानुपस्सी वा धम्मेसु विहरति. ‘अत्थि धम्मा’ति वा पनस्स सति पच्चुपट्ठिता होति. यावदेव ञाणमत्ताय ¶ पटिस्सतिमत्ताय अनिस्सितो ¶ च विहरति न च किञ्चि लोके उपादियति. एवम्पि खो, भिक्खवे, भिक्खु धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति छसु अज्झत्तिकबाहिरेसु आयतनेसु.
आयतनपब्बं निट्ठितं.
धम्मानुपस्सना बोज्झङ्गपब्बं
११८. ‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खु धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति सत्तसु बोज्झङ्गेसु. कथञ्च पन, भिक्खवे, भिक्खु धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति सत्तसु बोज्झङ्गेसु? इध, भिक्खवे, भिक्खु सन्तं वा अज्झत्तं सतिसम्बोज्झङ्गं ‘अत्थि मे अज्झत्तं सतिसम्बोज्झङ्गो’ति पजानाति, असन्तं वा अज्झत्तं सतिसम्बोज्झङ्गं ‘नत्थि मे ¶ अज्झत्तं सतिसम्बोज्झङ्गो’ति पजानाति, यथा च अनुप्पन्नस्स सतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादो होति तञ्च पजानाति, यथा च उप्पन्नस्स सतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरी होति तञ्च पजानाति.
‘‘सन्तं वा अज्झत्तं धम्मविचयसम्बोज्झङ्गं ‘अत्थि मे अज्झत्तं धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो’ति पजानाति, असन्तं वा अज्झत्तं धम्मविचयसम्बोज्झङ्गं ‘नत्थि मे अज्झत्तं धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो’ति पजानाति, यथा च अनुप्पन्नस्स धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादो होति तञ्च पजानाति, यथा च उप्पन्नस्स धम्मविचयसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरी होति तञ्च पजानाति.
‘‘सन्तं वा अज्झत्तं वीरियसम्बोज्झङ्गं ‘अत्थि मे अज्झत्तं वीरियसम्बोज्झङ्गो’ति पजानाति, असन्तं वा अज्झत्तं वीरियसम्बोज्झङ्गं ‘नत्थि मे अज्झत्तं वीरियसम्बोज्झङ्गो’ति पजानाति, यथा च अनुप्पन्नस्स वीरियसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादो होति तञ्च पजानाति, यथा च उप्पन्नस्स वीरियसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरी होति तञ्च पजानाति.
‘‘सन्तं ¶ वा अज्झत्तं पीतिसम्बोज्झङ्गं ‘अत्थि मे अज्झत्तं पीतिसम्बोज्झङ्गो’ति पजानाति, असन्तं वा अज्झत्तं पीतिसम्बोज्झङ्गं ‘नत्थि मे अज्झत्तं पीतिसम्बोज्झङ्गो’ति पजानाति ¶ , यथा च अनुप्पन्नस्स पीतिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादो होति तञ्च पजानाति, यथा च उप्पन्नस्स पीतिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरी होति तञ्च पजानाति.
‘‘सन्तं वा अज्झत्तं पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गं ‘अत्थि मे अज्झत्तं पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो’ति पजानाति, असन्तं वा अज्झत्तं पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गं ‘नत्थि मे अज्झत्तं पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो’ति पजानाति, यथा च अनुप्पन्नस्स पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादो होति तञ्च पजानाति, यथा च उप्पन्नस्स पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरी होति तञ्च पजानाति.
‘‘सन्तं वा अज्झत्तं समाधिसम्बोज्झङ्गं ‘अत्थि मे अज्झत्तं समाधिसम्बोज्झङ्गो’ति पजानाति, असन्तं वा अज्झत्तं समाधिसम्बोज्झङ्गं ‘नत्थि मे अज्झत्तं समाधिसम्बोज्झङ्गो’ति पजानाति, यथा च अनुप्पन्नस्स समाधिसम्बोज्झङ्गस्स उप्पादो होति तञ्च पजानाति, यथा च उप्पन्नस्स समाधिसम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरी होति तञ्च पजानाति.
‘‘सन्तं वा अज्झत्तं उपेक्खासम्बोज्झङ्गं ‘अत्थि मे अज्झत्तं उपेक्खासम्बोज्झङ्गो’ति पजानाति, असन्तं वा अज्झत्तं उपेक्खासम्बोज्झङ्गं ‘नत्थि मे अज्झत्तं उपेक्खासम्बोज्झङ्गो’ति पजानाति, यथा च अनुप्पन्नस्स उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स उप्पादो होति तञ्च पजानाति, यथा च उप्पन्नस्स उपेक्खासम्बोज्झङ्गस्स भावनाय पारिपूरी होति तञ्च पजानाति ¶ .
‘‘इति अज्झत्तं वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति, बहिद्धा वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति, अज्झत्तबहिद्धा वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति; समुदयधम्मानुपस्सी वा धम्मेसु विहरति, वयधम्मानुपस्सी वा धम्मेसु विहरति, समुदयवयधम्मानुपस्सी वा धम्मेसु विहरति. ‘अत्थि धम्मा’ति वा पनस्स सति पच्चुपट्ठिता होति. यावदेव ञाणमत्ताय पटिस्सतिमत्ताय अनिस्सितो च विहरति, न च किञ्चि लोके उपादियति. एवम्पि खो, भिक्खवे, भिक्खु धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति सत्तसु बोज्झङ्गेसु.
बोज्झङ्गपब्बं निट्ठितं [बोज्झङ्गपब्बं निट्ठितं. पठमभाणवारं (स्या.)].
धम्मानुपस्सना सच्चपब्बं
११९. ‘‘पुन ¶ ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खु धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति चतूसु अरियसच्चेसु. कथञ्च पन, भिक्खवे, भिक्खु धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति चतूसु अरियसच्चेसु? इध, भिक्खवे, भिक्खु ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति.
पठमभाणवारो निट्ठितो.
दुक्खसच्चनिद्देसो
१२०. ‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, दुक्खं अरियसच्चं? जातिपि दुक्खा, जरापि दुक्खा, मरणम्पि दुक्खं, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासापि दुक्खा, अप्पियेहि सम्पयोगोपि दुक्खो, पियेहि विप्पयोगोपि दुक्खो [‘‘अप्पियेहि…पे… विप्पयोगोपि दुक्खो’’ति पाठो चेव तंनिद्देसो च सी. पी. पोत्थकेसु न दिस्सति, सुमङ्गलविलासिनियंपि तंसंवण्णना नत्थि], यम्पिच्छं न लभति तम्पि दुक्खं, संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा [पञ्चुपादानक्खन्धापि (क.)] दुक्खा.
१२१. ‘‘कतमा च, भिक्खवे, जाति? या तेसं तेसं सत्तानं तम्हि तम्हि सत्तनिकाये जाति सञ्जाति ओक्कन्ति अभिनिब्बत्ति खन्धानं पातुभावो आयतनानं पटिलाभो, अयं वुच्चति, भिक्खवे, जाति.
१२२. ‘‘कतमा च, भिक्खवे, जरा? या तेसं तेसं सत्तानं तम्हि तम्हि सत्तनिकाये जरा जीरणता खण्डिच्चं पालिच्चं वलित्तचता आयुनो संहानि इन्द्रियानं परिपाको, अयं वुच्चति, भिक्खवे, जरा.
१२३. ‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, मरणं? यं [सुमङ्गलविलासिनी ओलोकेतब्बा] तेसं तेसं सत्तानं तम्हा तम्हा सत्तनिकाया चुति चवनता भेदो अन्तरधानं मच्चु मरणं कालङ्किरिया खन्धानं भेदो कळेवरस्स निक्खेपो जीवितिन्द्रियस्सुपच्छेदो, इदं वुच्चति, भिक्खवे, मरणं.
१२४. ‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, सोको? यो खो, भिक्खवे, अञ्ञतरञ्ञतरेन ब्यसनेन ¶ समन्नागतस्स अञ्ञतरञ्ञतरेन ¶ दुक्खधम्मेन फुट्ठस्स सोको सोचना सोचितत्तं अन्तोसोको अन्तोपरिसोको, अयं वुच्चति, भिक्खवे, सोको.
१२५. ‘‘कतमो च, भिक्खवे, परिदेवो? यो खो, भिक्खवे, अञ्ञतरञ्ञतरेन ब्यसनेन समन्नागतस्स अञ्ञतरञ्ञतरेन दुक्खधम्मेन फुट्ठस्स आदेवो परिदेवो आदेवना परिदेवना आदेवितत्तं परिदेवितत्तं, अयं वुच्चति, भिक्खवे, परिदेवो.
१२६. ‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खं? यं खो, भिक्खवे, कायिकं दुक्खं कायिकं असातं कायसम्फस्सजं दुक्खं असातं वेदयितं, इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खं.
१२७. ‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दोमनस्सं? यं खो, भिक्खवे, चेतसिकं दुक्खं चेतसिकं असातं मनोसम्फस्सजं दुक्खं असातं वेदयितं, इदं वुच्चति, भिक्खवे, दोमनस्सं.
१२८. ‘‘कतमो च, भिक्खवे, उपायासो? यो खो, भिक्खवे, अञ्ञतरञ्ञतरेन ब्यसनेन समन्नागतस्स अञ्ञतरञ्ञतरेन दुक्खधम्मेन फुट्ठस्स आयासो उपायासो आयासितत्तं उपायासितत्तं, अयं वुच्चति, भिक्खवे, उपायासो.
१२९. ‘‘कतमो च, भिक्खवे, अप्पियेहि सम्पयोगो दुक्खो? इध यस्स ते होन्ति अनिट्ठा अकन्ता अमनापा रूपा सद्दा गन्धा रसा फोट्ठब्बा धम्मा, ये वा पनस्स ते होन्ति अनत्थकामा अहितकामा अफासुककामा अयोगक्खेमकामा, या तेहि सद्धिं सङ्गति समागमो समोधानं मिस्सीभावो, अयं वुच्चति, भिक्खवे, अप्पियेहि सम्पयोगो दुक्खो.
१३०. ‘‘कतमो च, भिक्खवे, पियेहि विप्पयोगो दुक्खो? इध यस्स ते होन्ति इट्ठा कन्ता मनापा रूपा सद्दा गन्धा ¶ रसा फोट्ठब्बा धम्मा, ये वा पनस्स ते होन्ति अत्थकामा हितकामा फासुककामा योगक्खेमकामा माता वा पिता वा भाता वा भगिनी वा मित्ता वा अमच्चा वा ञातिसालोहिता वा, या तेहि सद्धिं असङ्गति असमागमो ¶ असमोधानं अमिस्सीभावो, अयं वुच्चति, भिक्खवे, पियेहि विप्पयोगो दुक्खो.
१३१. ‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, यम्पिच्छं न लभति तम्पि दुक्खं? जातिधम्मानं, भिक्खवे ¶ , सत्तानं एवं इच्छा उप्पज्जति – ‘अहो वत मयं न जातिधम्मा अस्साम, न च वत नो जाति आगच्छेय्या’ति. न खो पनेतं इच्छाय पत्तब्बं, इदम्पि यम्पिच्छं न लभति तम्पि दुक्खं. जराधम्मानं, भिक्खवे, सत्तानं एवं इच्छा उप्पज्जति – ‘अहो वत मयं न जराधम्मा अस्साम, न च वत नो जरा आगच्छेय्या’ति. न खो पनेतं इच्छाय पत्तब्बं, इदम्पि यम्पिच्छं न लभति तम्पि दुक्खं. ब्याधिधम्मानं, भिक्खवे, सत्तानं एवं इच्छा उप्पज्जति – ‘अहो वत मयं न ब्याधिधम्मा अस्साम, न च वत नो ब्याधि आगच्छेय्या’ति. न खो पनेतं इच्छाय पत्तब्बं, इदम्पि यम्पिच्छं न लभति तम्पि दुक्खं. मरणधम्मानं, भिक्खवे, सत्तानं एवं इच्छा उप्पज्जति – ‘अहो वत मयं न मरणधम्मा अस्साम, न च वत नो मरणं आगच्छेय्या’ति. न खो पनेतं इच्छाय पत्तब्बं, इदम्पि यम्पिच्छं न लभति तम्पि दुक्खं. सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासधम्मानं, भिक्खवे, सत्तानं एवं इच्छा उप्पज्जति – ‘अहो वत मयं न सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासधम्मा अस्साम, न च वत नो सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासधम्मा आगच्छेय्यु’न्ति. न खो पनेतं इच्छाय पत्तब्बं, इदम्पि यम्पिच्छं न लभति तम्पि दुक्खं.
१३२. ‘‘कतमे च, भिक्खवे, संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा दुक्खा? सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो, वेदनुपादानक्खन्धो, सञ्ञुपादानक्खन्धो, सङ्खारुपादानक्खन्धो, विञ्ञाणुपादानक्खन्धो. इमे वुच्चन्ति, भिक्खवे, संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा दुक्खा. इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खं अरियसच्चं.
समुदयसच्चनिद्देसो
१३३. ‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खसमुदयं [दुक्खसमुदयो (स्या.)] अरियसच्चं? यायं तण्हा ¶ पोनोब्भविका [पोनोभविका (सी. पी.)] नन्दीरागसहगता [नन्दिरागसहगता (सी. स्या. पी.)] तत्रतत्राभिनन्दिनी. सेय्यथिदं – कामतण्हा भवतण्हा विभवतण्हा.
‘‘सा ¶ खो पनेसा, भिक्खवे, तण्हा कत्थ उप्पज्जमाना उप्पज्जति, कत्थ निविसमाना निविसति? यं लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसति.
‘‘किञ्च लोके पियरूपं सातरूपं? चक्खु लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसति. सोतं लोके…पे… घानं लोके… जिव्हा ¶ लोके… कायो लोके… मनो लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसति.
‘‘रूपा लोके… सद्दा लोके… गन्धा लोके… रसा लोके… फोट्ठब्बा लोके… धम्मा लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसति.
‘‘चक्खुविञ्ञाणं लोके… सोतविञ्ञाणं लोके… घानविञ्ञाणं लोके… जिव्हाविञ्ञाणं लोके… कायविञ्ञाणं लोके… मनोविञ्ञाणं लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसति.
‘‘चक्खुसम्फस्सो लोके… सोतसम्फस्सो लोके… घानसम्फस्सो लोके… जिव्हासम्फस्सो लोके… कायसम्फस्सो लोके… मनोसम्फस्सो लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसति.
‘‘चक्खुसम्फस्सजा वेदना लोके… सोतसम्फस्सजा वेदना लोके… घानसम्फस्सजा वेदना लोके… जिव्हासम्फस्सजा वेदना लोके… कायसम्फस्सजा वेदना लोके… मनोसम्फस्सजा वेदना लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसति.
‘‘रूपसञ्ञा लोके… सद्दसञ्ञा ¶ लोके… गन्धसञ्ञा लोके… रससञ्ञा लोके… फोट्ठब्बसञ्ञा लोके… धम्मसञ्ञा लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसति.
‘‘रूपसञ्चेतना ¶ लोके… सद्दसञ्चेतना लोके… गन्धसञ्चेतना लोके… रससञ्चेतना लोके… फोट्ठब्बसञ्चेतना लोके… धम्मसञ्चेतना लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसति.
‘‘रूपतण्हा लोके… सद्दतण्हा लोके… गन्धतण्हा लोके… रसतण्हा लोके… फोट्ठब्बतण्हा ¶ लोके… धम्मतण्हा लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसति.
‘‘रूपवितक्को लोके… सद्दवितक्को लोके… गन्धवितक्को लोके… रसवितक्को लोके… फोट्ठब्बवितक्को लोके… धम्मवितक्को लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसति.
‘‘रूपविचारो लोके… सद्दविचारो लोके… गन्धविचारो लोके… रसविचारो लोके… फोट्ठब्बविचारो लोके… धम्मविचारो लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा उप्पज्जमाना उप्पज्जति, एत्थ निविसमाना निविसति. इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं.
निरोधसच्चनिद्देसो
१३४. ‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खनिरोधं [दुक्खनिरोधो (स्या.)] अरियसच्चं? यो तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधो चागो पटिनिस्सग्गो मुत्ति अनालयो.
‘‘सा खो पनेसा, भिक्खवे, तण्हा कत्थ पहीयमाना पहीयति, कत्थ निरुज्झमाना निरुज्झति? यं लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा पहीयमाना पहीयति, एत्थ निरुज्झमाना निरुज्झति.
‘‘किञ्च लोके पियरूपं सातरूपं? चक्खु लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा ¶ तण्हा पहीयमाना पहीयति, एत्थ निरुज्झमाना निरुज्झति. सोतं लोके…पे… घानं लोके… जिव्हा लोके… कायो लोके… मनो ¶ लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा पहीयमाना पहीयति, एत्थ निरुज्झमाना निरुज्झति.
‘‘रूपा लोके… सद्दा लोके… गन्धा लोके… रसा लोके… फोट्ठब्बा लोके… धम्मा लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा पहीयमाना पहीयति, एत्थ निरुज्झमाना निरुज्झति.
‘‘चक्खुविञ्ञाणं ¶ लोके… सोतविञ्ञाणं लोके… घानविञ्ञाणं लोके… जिव्हाविञ्ञाणं लोके… कायविञ्ञाणं लोके… मनोविञ्ञाणं लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा पहीयमाना पहीयति, एत्थ निरुज्झमाना निरुज्झति.
‘‘चक्खुसम्फस्सो लोके… सोतसम्फस्सो लोके… घानसम्फस्सो लोके… जिव्हासम्फस्सो लोके… कायसम्फस्सो लोके… मनोसम्फस्सो लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा पहीयमाना पहीयति, एत्थ निरुज्झमाना निरुज्झति.
‘‘चक्खुसम्फस्सजा वेदना लोके… सोतसम्फस्सजा वेदना लोके… घानसम्फस्सजा वेदना लोके… जिव्हासम्फस्सजा वेदना लोके… कायसम्फस्सजा वेदना लोके… मनोसम्फस्सजा वेदना लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा पहीयमाना पहीयति, एत्थ निरुज्झमाना निरुज्झति.
‘‘रूपसञ्ञा लोके… सद्दसञ्ञा लोके… गन्धसञ्ञा लोके… रससञ्ञा लोके… फोट्ठब्बसञ्ञा लोके… धम्मसञ्ञा लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा पहीयमाना पहीयति, एत्थ निरुज्झमाना निरुज्झति.
‘‘रूपसञ्चेतना लोके… सद्दसञ्चेतना लोके… गन्धसञ्चेतना लोके… रससञ्चेतना लोके… फोट्ठब्बसञ्चेतना लोके… धम्मसञ्चेतना लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा पहीयमाना पहीयति, एत्थ ¶ निरुज्झमाना निरुज्झति.
‘‘रूपतण्हा लोके… सद्दतण्हा लोके… गन्धतण्हा लोके… रसतण्हा लोके… फोट्ठब्बतण्हा लोके… धम्मतण्हा लोके पियरूपं ¶ सातरूपं, एत्थेसा तण्हा पहीयमाना पहीयति, एत्थ निरुज्झमाना निरुज्झति.
‘‘रूपवितक्को लोके… सद्दवितक्को लोके… गन्धवितक्को लोके… रसवितक्को लोके… फोट्ठब्बवितक्को लोके… धम्मवितक्को लोके पियरूपं सातरूपं, एत्थेसा तण्हा पहीयमाना पहीयति, एत्थ निरुज्झमाना निरुज्झति.
‘‘रूपविचारो लोके… सद्दविचारो लोके… गन्धविचारो लोके… रसविचारो लोके… फोट्ठब्बविचारो ¶ लोके… धम्मविचारो लोके पियरूपं सातरूपं. एत्थेसा तण्हा पहीयमाना पहीयति, एत्थ निरुज्झामाना निरुज्झति. इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं.
मग्गसच्चनिद्देसो
१३५. ‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि.
‘‘कतमा च, भिक्खवे, सम्मादिट्ठि? यं खो, भिक्खवे, दुक्खे ञाणं, दुक्खसमुदये ञाणं, दुक्खनिरोधे ञाणं, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं. अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मादिट्ठि.
‘‘कतमो च, भिक्खवे, सम्मासङ्कप्पो? नेक्खम्मसङ्कप्पो अब्यापादसङ्कप्पो अविहिंसासङ्कप्पो. अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मासङ्कप्पो.
‘‘कतमा च, भिक्खवे, सम्मावाचा? मुसावादा वेरमणी [वेरमणि (क.)], पिसुणाय वाचाय वेरमणी, फरुसाय वाचाय वेरमणी, सम्फप्पलापा वेरमणी ¶ . अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मावाचा.
‘‘कतमो च, भिक्खवे, सम्माकम्मन्तो? पाणातिपाता वेरमणी, अदिन्नादाना वेरमणी, कामेसुमिच्छाचारा वेरमणी. अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्माकम्मन्तो.
‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, सम्माआजीवो? इध, भिक्खवे, अरियसावको मिच्छाआजीवं पहाय सम्माआजीवेन जीवितं कप्पेति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्माआजीवो.
‘‘कतमो च, भिक्खवे, सम्मावायामो? इध, भिक्खवे, भिक्खु अनुप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं अनुप्पादाय छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति; उप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति; अनुप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं उप्पादाय छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति; उप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं ठितिया असम्मोसाय भिय्योभावाय वेपुल्लाय भावनाय पारिपूरिया छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मावायामो.
‘‘कतमा च, भिक्खवे, सम्मासति? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी ¶ सम्पजानो सतिमा विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो ¶ सतिमा विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मासति.
‘‘कतमो च, भिक्खवे, सम्मासमाधि? इध, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति, सतो च सम्पजानो, सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति, यं तं अरिया आचिक्खन्ति ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, सम्मासमाधि. इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं.
१३६. ‘‘इति ¶ अज्झत्तं वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति, बहिद्धा वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति, अज्झत्तबहिद्धा वा धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति; समुदयधम्मानुपस्सी वा धम्मेसु विहरति, वयधम्मानुपस्सी वा धम्मेसु विहरति, समुदयवयधम्मानुपस्सी वा धम्मेसु विहरति. ‘अत्थि धम्मा’ति वा पनस्स सति पच्चुपट्ठिता होति. यावदेव ञाणमत्ताय पटिस्सतिमत्ताय अनिस्सितो च विहरति, न च किञ्चि लोके उपादियति. एवम्पि खो, भिक्खवे, भिक्खु धम्मेसु ¶ धम्मानुपस्सी विहरति चतूसु अरियसच्चेसु.
सच्चपब्बं निट्ठितं.
धम्मानुपस्सना निट्ठिता.
१३७. ‘‘यो ¶ हि कोचि, भिक्खवे, इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं भावेय्य सत्त वस्सानि, तस्स द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा; सति वा उपादिसेसे अनागामिता.
‘‘तिट्ठन्तु, भिक्खवे, सत्त वस्सानि. यो हि कोचि ¶ , भिक्खवे, इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं भावेय्य छ वस्सानि…पे… पञ्च वस्सानि… चत्तारि वस्सानि… तीणि वस्सानि… द्वे वस्सानि… एकं वस्सं… तिट्ठतु, भिक्खवे, एकं वस्सं. यो हि कोचि, भिक्खवे, इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं भावेय्य सत्त मासानि, तस्स द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा; सति वा उपादिसेसे अनागामिता. तिट्ठन्तु, भिक्खवे, सत्त मासानि. यो हि कोचि, भिक्खवे, इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं भावेय्य छ मासानि…पे… पञ्च मासानि… चत्तारि मासानि… तीणि मासानि… द्वे मासानि… एकं मासं… अड्ढमासं… तिट्ठतु, भिक्खवे, अड्ढमासो. यो हि कोचि, भिक्खवे, इमे चत्तारो सतिपट्ठाने एवं भावेय्य सत्ताहं, तस्स द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा सति वा उपादिसेसे अनागामिता’’ति.
१३८. ‘‘‘एकायनो ¶ अयं, भिक्खवे, मग्गो सत्तानं विसुद्धिया सोकपरिदेवानं समतिक्कमाय दुक्खदोमनस्सानं अत्थङ्गमाय ञायस्स अधिगमाय ¶ निब्बानस्स सच्छिकिरियाय यदिदं चत्तारो सतिपट्ठाना’ति. इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्त’’न्ति.
इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.
महासतिपट्ठानसुत्तं निट्ठितं दसमं.
मूलपरियायवग्गो निट्ठितो पठमो.
तस्सुद्दानं – [इतो परं केसुचि पोत्थकेसु इमापि गाथायो एवं दिस्सन्ति –§अजरं अमतं अमताधिगमं, फलमग्गनिदस्सनं दुक्खनुदं. सहितत्तं महारसहस्सकरं, भूतमिति सारं विविधं सुणाथ.§तळाकं वसुपूरितं घम्मपथे, तिविधग्गिपिळेसितनिब्बापनं. ब्याधिपनुदनओसधयो, पच्छिमसुत्तपवरा ठपिता.§मधुमन्दवरसामदानं, खिड्डारति जननिमनुसङ्घातं. तथा सुत्ते वेय्याकरणा ठपिता, सक्यपुत्तानमभिदमनत्थाय.§पञ्ञासं च दियड्ढसतं, द्वे च वेय्याकरणं अपरे च. तेवनामगतं च अनुपुब्बं, एकमना निसामेथ मुदग्गं.]
मूलसुसंवरधम्मदायादा, भेरवानङ्गणाकङ्खेय्यवत्थं;
सल्लेखसम्मादिट्ठिसतिपट्ठं, वग्गवरो असमो सुसमत्तो.