📜

४. विभङ्गवग्गो

१. भद्देकरत्तसुत्तं

२७२. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच – ‘‘भद्देकरत्तस्स वो, भिक्खवे, उद्देसञ्च विभङ्गञ्च देसेस्सामि. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य, नप्पटिकङ्खे अनागतं;

यदतीतं पहीनं तं, अप्पत्तञ्च अनागतं.

‘‘पच्चुप्पन्नञ्च यो [यं (नेत्तिपाळि)] धम्मं, तत्थ तत्थ विपस्सति;

असंहीरं [असंहिरं (स्या. कं. क.)] असंकुप्पं, तं विद्वा मनुब्रूहये.

‘‘अज्जेव किच्चमातप्पं [किच्चं आतप्पं (सी. क.)], को जञ्ञा मरणं सुवे;

न हि नो सङ्गरं तेन, महासेनेन मच्चुना.

‘‘एवं विहारिं आतापिं, अहोरत्तमतन्दितं;

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनि’’ [मुनीति (सी. स्या. कं. पी.)].

२७३. ‘‘कथञ्च , भिक्खवे, अतीतं अन्वागमेति? ‘एवंरूपो अहोसिं अतीतमद्धान’न्ति तत्थ नन्दिं समन्वानेति, ‘एवंवेदनो अहोसिं अतीतमद्धान’न्ति तत्थ नन्दिं समन्वानेति, ‘एवंसञ्ञो अहोसिं अतीतमद्धान’न्ति तत्थ नन्दिं समन्वानेति, ‘एवंसङ्खारो अहोसिं अतीतमद्धान’न्ति तत्थ नन्दिं समन्वानेति, ‘एवंविञ्ञाणो अहोसिं अतीतमद्धान’न्ति तत्थ नन्दिं समन्वानेति – एवं खो, भिक्खवे, अतीतं अन्वागमेति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, अतीतं नान्वागमेति? ‘एवंरूपो अहोसिं अतीतमद्धान’न्ति तत्थ नन्दिं न समन्वानेति, ‘एवंवेदनो अहोसिं अतीतमद्धान’न्ति तत्थ नन्दिं न समन्वानेति, ‘एवंसञ्ञो अहोसिं अतीतमद्धान’न्ति तत्थ नन्दिं न समन्वानेति, ‘एवंसङ्खारो अहोसिं अतीतमद्धान’न्ति तत्थ नन्दिं न समन्वानेति, ‘एवंविञ्ञाणो अहोसिं अतीतमद्धान’न्ति तत्थ नन्दिं न समन्वानेति – एवं खो, भिक्खवे, अतीतं नान्वागमेति.

२७४. ‘‘कथञ्च, भिक्खवे, अनागतं पटिकङ्खति? ‘एवंरूपो सियं अनागतमद्धान’न्ति तत्थ नन्दिं समन्वानेति, एवंवेदनो सियं…पे… एवंसञ्ञो सियं… एवंसङ्खारो सियं… एवंविञ्ञाणो सियं अनागतमद्धानन्ति तत्थ नन्दिं समन्वानेति – एवं खो, भिक्खवे, अनागतं पटिकङ्खति.

‘‘कथञ्च, भिक्खवे, अनागतं नप्पटिकङ्खति? ‘एवंरूपो सियं अनागतमद्धान’न्ति तत्थ नन्दिं न समन्वानेति, एवंवेदनो सियं … एवंसञ्ञो सियं… एवंसङ्खारो सियं… ‘एवंविञ्ञाणो सियं अनागतमद्धान’न्ति तत्थ नन्दिं न समन्वानेति – एवं खो, भिक्खवे, अनागतं नप्पटिकङ्खति.

२७५. ‘‘कथञ्च, भिक्खवे, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु संहीरति? इध, भिक्खवे, अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो अरियधम्मे अविनीतो सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतो रूपं अत्ततो समनुपस्सति, रूपवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा रूपं, रूपस्मिं वा अत्तानं; वेदनं…पे… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं अत्तनि वा विञ्ञाणं, विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानं – एवं खो, भिक्खवे, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु संहीरति.

‘‘कथञ्च , भिक्खवे, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु न संहीरति? इध, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको अरियानं दस्सावी अरियधम्मस्स कोविदो अरियधम्मे सुविनीतो सप्पुरिसानं दस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स कोविदो सप्पुरिसधम्मे सुविनीतो न रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न रूपवन्तं वा अत्तानं, न अत्तनि वा रूपं, न रूपस्मिं वा अत्तानं; न वेदनं… न सञ्ञं… न सङ्खारे… न विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, न विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं, न अत्तनि वा विञ्ञाणं, न विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानं – एवं खो, भिक्खवे, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु न संहीरति.

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य, नप्पटिकङ्खे अनागतं;

यदतीतं पहीनं तं, अप्पत्तञ्च अनागतं.

‘‘पच्चुप्पन्नञ्च यो धम्मं, तत्थ तत्थ विपस्सति;

असंहीरं असंकुप्पं, तं विद्वा मनुब्रूहये.

‘‘अज्जेव किच्चमातप्पं, को जञ्ञा मरणं सुवे;

न हि नो सङ्गरं तेन, महासेनेन मच्चुना.

‘‘एवं विहारिं आतापिं, अहोरत्तमतन्दितं;

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनी’’ति.

‘‘‘भद्देकरत्तस्स वो, भिक्खवे, उद्देसञ्च विभङ्गञ्च देसेस्सामी’ति – इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्त’’न्ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.

भद्देकरत्तसुत्तं निट्ठितं पठमं.

२. आनन्दभद्देकरत्तसुत्तं

२७६. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तेन खो पन समयेन आयस्मा आनन्दो उपट्ठानसालायं भिक्खूनं धम्मिया कथाय सन्दस्सेति समादपेति समुत्तेजेति सम्पहंसेति, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च भासति.

अथ खो भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनुपट्ठानसाला तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. निसज्ज खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘को नु खो, भिक्खवे, उपट्ठानसालायं भिक्खूनं धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि समादपेसि समुत्तेजेसि सम्पहंसेसि, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च अभासी’’ति? ‘‘आयस्मा, भन्ते, आनन्दो उपट्ठानसालायं भिक्खूनं धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि समादपेसि समुत्तेजेसि सम्पहंसेसि, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च अभासी’’ति.

अथ खो भगवा आयस्मन्तं आनन्दं आमन्तेसि – ‘‘यथा कथं पन त्वं, आनन्द, भिक्खूनं धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि समादपेसि समुत्तेजेसि सम्पहंसेसि , भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च अभासी’’ति? ‘‘एवं खो अहं, भन्ते, भिक्खूनं धम्मिया कथाय सन्दस्सेसिं समादपेसिं समुत्तेजेसिं सम्पहंसेसिं, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च अभासिं –

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य, नप्पटिकङ्खे अनागतं;

यदतीतं पहीनं तं, अप्पत्तञ्च अनागतं.

‘‘पच्चुप्पन्नञ्च यो धम्मं, तत्थ तत्थ विपस्सति;

असंहीरं असंकुप्पं, तं विद्वा मनुब्रूहये.

‘‘अज्जेव किच्चमातप्पं, को जञ्ञा मरणं सुवे;

न हि नो सङ्गरं तेन, महासेनेन मच्चुना.

‘‘एवं विहारिं आतापिं, अहोरत्तमतन्दितं;

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनि’’.

२७७. ‘‘कथञ्च, आवुसो, अतीतं अन्वागमेति? एवंरूपो अहोसिं अतीतमद्धानन्ति तत्थ नन्दिं समन्वानेति, एवंवेदनो अहोसिं अतीतमद्धानन्ति तत्थ नन्दिं समन्वानेति, एवंसञ्ञो अहोसिं अतीतमद्धानन्ति तत्थ नन्दिं समन्वानेति, एवंसङ्खारो अहोसिं अतीतमद्धानन्ति तत्थ नन्दिं समन्वानेति, एवंविञ्ञाणो अहोसिं अतीतमद्धानन्ति तत्थ नन्दिं समन्वानेति – एवं खो, आवुसो, अतीतं अन्वागमेति.

‘‘कथञ्च, आवुसो, अतीतं नान्वागमेति? एवंरूपो अहोसिं अतीतमद्धानन्ति तत्थ नन्दिं न समन्वानेति, एवंवेदनो अहोसिं अतीतमद्धानन्ति तत्थ नन्दिं न समन्वानेति, एवंसञ्ञो अहोसिं अतीतमद्धानन्ति तत्थ नन्दिं न समन्वानेति, एवंसङ्खारो अहोसिं अतीतमद्धानन्ति तत्थ नन्दिं न समन्वानेति, एवंविञ्ञाणो अहोसिं अतीतमद्धानन्ति तत्थ नन्दिं न समन्वानेति – एवं खो, आवुसो, अतीतं नान्वागमेति.

‘‘कथञ्च, आवुसो, अनागतं पटिकङ्खति? एवंरूपो सियं अनागतमद्धानन्ति तत्थ नन्दिं समन्वानेति, एवंवेदनो सियं…पे… एवंसञ्ञो सियं… एवंसङ्खारो सियं… एवंविञ्ञाणो सियं अनागतमद्धानन्ति तत्थ नन्दिं समन्वानेति – एवं खो, आवुसो, अनागतं पटिकङ्खति.

‘‘कथञ्च, आवुसो, अनागतं नप्पटिकङ्खति? एवंरूपो सियं अनागतमद्धानन्ति तत्थ नन्दिं न समन्वानेति, एवंवेदनो सियं…पे… एवंसञ्ञो सियं… एवंसङ्खारो सियं… एवंविञ्ञाणो सियं अनागतमद्धानन्ति तत्थ नन्दिं न समन्वानेति – एवं खो, आवुसो, अनागतं नप्पटिकङ्खति.

‘‘कथञ्च, आवुसो, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु संहीरति? इध, आवुसो, अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो अरियधम्मे अविनीतो सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतो रूपं अत्ततो समनुपस्सति, रूपवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा रूपं, रूपस्मिं वा अत्तानं; वेदनं… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा विञ्ञाणं, विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानं – एवं खो, आवुसो, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु संहीरति.

‘‘कथञ्च , आवुसो, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु न संहीरति? इध, आवुसो, सुतवा अरियसावको अरियानं दस्सावी अरियधम्मस्स कोविदो अरियधम्मे सुविनीतो सप्पुरिसानं दस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स कोविदो सप्पुरिसधम्मे सुविनीतो न रूपं अत्ततो समनुपस्सति, न रूपवन्तं वा अत्तानं, न अत्तनि वा रूपं, न रूपस्मिं वा अत्तानं; न वेदनं… न सञ्ञं… न सङ्खारे… न विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति, न विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं, न अत्तनि वा विञ्ञाणं, न विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानं – एवं खो, आवुसो, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु न संहीरति.

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य, नप्पटिकङ्खे अनागतं;

यदतीतं पहीनं तं, अप्पत्तञ्च अनागतं.

‘‘पच्चुप्पन्नञ्च यो धम्मं, तत्थ तत्थ विपस्सति;

असंहीरं असंकुप्पं, तं विद्वा मनुब्रूहये.

‘‘अज्जेव किच्चमातप्पं, को जञ्ञा मरणं सुवे;

न हि नो सङ्गरं तेन, महासेनेन मच्चुना.

‘‘एवं विहारिं आतापिं, अहोरत्तमतन्दितं;

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनी’’ति.

‘‘एवं खो अहं, भन्ते, भिक्खूनं धम्मिया कथाय सन्दस्सेसिं समादपेसिं समुत्तेजेसिं सम्पहंसेसिं, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च अभासि’’न्ति.

२७८. ‘‘साधु , साधु, आनन्द! साधु खो त्वं, आनन्द, भिक्खूनं धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि समादपेसि समुत्तेजेसि सम्पहंसेसि, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च अभासि –

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य…पे…

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनी’’ति.

‘‘कथञ्च, आनन्द, अतीतं अन्वागमेति…पे… एवं खो, आनन्द, अतीतं अन्वागमेति. कथञ्च, आनन्द, अतीतं नान्वागमेति…पे… एवं खो, आनन्द, अतीतं नान्वागमेति. कथञ्च, आनन्द, अनागतं पटिकङ्खति…पे… एवं खो, आनन्द, अनागतं पटिकङ्खति. कथञ्च, आनन्द, अनागतं नप्पटिकङ्खति…पे… एवं खो, आनन्द, अनागतं नप्पटिकङ्खति. कथञ्च, आनन्द, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु संहीरति…पे… एवं खो, आनन्द, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु संहीरति. कथञ्च, आनन्द, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु न संहीरति…पे… एवं खो, आनन्द, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु न संहीरति.

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य…पे…

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनी’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा आनन्दो भगवतो भासितं अभिनन्दीति.

आनन्दभद्देकरत्तसुत्तं निट्ठितं दुतियं.

३. महाकच्चानभद्देकरत्तसुत्तं

२७९. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति तपोदारामे. अथ खो आयस्मा समिद्धि रत्तिया पच्चूससमयं पच्चुट्ठाय येन तपोदो [तपोदा (सी.)] तेनुपसङ्कमि गत्तानि परिसिञ्चितुं. तपोदे गत्तानि परिसिञ्चित्वा पच्चुत्तरित्वा एकचीवरो अट्ठासि गत्तानि पुब्बापयमानो [सुक्खापयमानो (क.)]. अथ खो अञ्ञतरा देवता अभिक्कन्ताय रत्तिया अभिक्कन्तवण्णा केवलकप्पं तपोदं ओभासेत्वा येनायस्मा समिद्धि तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठिता खो सा देवता आयस्मन्तं समिद्धिं एतदवोच – ‘‘धारेसि त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्चा’’ति? ‘‘न खो अहं, आवुसो, धारेमि भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च. त्वं पनावुसो, धारेसि भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्चा’’ति? ‘‘अहम्पि खो, भिक्खु, न धारेमि भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च. धारेसि पन त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तियो गाथा’’ति? ‘‘न खो अहं, आवुसो, धारेमि भद्देकरत्तियो गाथाति. त्वं पनावुसो, धारेसि भद्देकरत्तियो गाथा’’ति? ‘‘अहम्पि खो, भिक्खु न धारेमि भद्देकरत्तियो गाथाति. उग्गण्हाहि त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च; परियापुणाहि त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च; धारेहि त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च. अत्थसंहितो, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसो च विभङ्गो च आदिब्रह्मचरियको’’ति. इदमवोच सा देवता; इदं वत्वा तत्थेवन्तरधायि.

२८०. अथ खो आयस्मा समिद्धि तस्सा रत्तिया अच्चयेन येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा समिद्धि भगवन्तं एतदवोच –

‘‘इधाहं, भन्ते, रत्तिया पच्चूससमयं पच्चुट्ठाय येन तपोदो तेनुपसङ्कमिं गत्तानि परिसिञ्चितुं. तपोदे गत्तानि परिसिञ्चित्वा पच्चुत्तरित्वा एकचीवरो अट्ठासिं गत्तानि पुब्बापयमानो. अथ खो भन्ते, अञ्ञतरा देवता अभिक्कन्ताय रत्तिया अभिक्कन्तवण्णा केवलकप्पं तपोदं ओभासेत्वा येनाहं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठिता खो सा देवता मं एतदवोच – ‘धारेसि त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्चा’’’ति?

‘‘एवं वुत्ते अहं, भन्ते, तं देवतं एतदवोचं – ‘न खो अहं, आवुसो, धारेमि भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च. त्वं पनावुसो, धारेसि भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्चा’ति? ‘अहम्पि खो, भिक्खु, न धारेमि भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च. धारेसि पन त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तियो गाथा’ति? ‘न खो अहं, आवुसो, धारेमि भद्देकरत्तियो गाथाति. त्वं पनावुसो, धारेसि भद्देकरत्तियो गाथा’ति? ‘अहम्पि खो, भिक्खु, न धारेमि भद्देकरत्तियो गाथाति. उग्गण्हाहि त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च; परियापुणाहि त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च; धारेहि त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च. अत्थसंहितो, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसो च विभङ्गो च आदिब्रह्मचरियको’ति. इदमवोच, भन्ते, सा देवता; इदं वत्वा तत्थेवन्तरधायि. साधु मे, भन्ते, भगवा भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च देसेतू’’ति. ‘‘तेन हि, भिक्खु, सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा समिद्धि भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य, नप्पटिकङ्खे अनागतं;

यदतीतं पहीनं तं, अप्पत्तञ्च अनागतं.

‘‘पच्चुप्पन्नञ्च यो धम्मं, तत्थ तत्थ विपस्सति;

असंहीरं असंकुप्पं, तं विद्वा मनुब्रूहये.

‘‘अज्जेव किच्चमातप्पं, को जञ्ञा मरणं सुवे;

न हि नो सङ्गरं तेन, महासेनेन मच्चुना.

‘‘एवं विहारिं आतापिं, अहोरत्तमतन्दितं;

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनी’’ति.

इदमवोच भगवा; इदं वत्वान सुगतो उट्ठायासना विहारं पाविसि. अथ खो तेसं भिक्खूनं , अचिरपक्कन्तस्स भगवतो, एतदहोसि – ‘‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो –

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य, नप्पटिकङ्खे अनागतं;

यदतीतं पहीनं तं, अप्पत्तञ्च अनागतं.

‘‘पच्चुप्पन्नञ्च यो धम्मं, तत्थ तत्थ विपस्सति;

असंहीरं असंकुप्पं, तं विद्वा मनुब्रूहये.

‘‘अज्जेव किच्चमातप्पं, को जञ्ञा मरणं सुवे;

न हि नो सङ्गरं तेन, महासेनेन मच्चुना.

‘‘एवं विहारिं आतापिं, अहोरत्तमतन्दितं;

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनी’’ति.

‘‘को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’’ति?

अथ खो तेसं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘अयं खो आयस्मा महाकच्चानो सत्थु चेव संवण्णितो सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं; पहोति चायस्मा महाकच्चानो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाकच्चानं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’’ति.

२८१. अथ खो ते भिक्खू येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मता महाकच्चानेन सद्धिं सम्मोदिंसु. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू आयस्मन्तं महाकच्चानं एतदवोचुं – ‘‘इदं खो नो, आवुसो कच्चान, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो –

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य…पे…

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनी’’ति.

‘‘तेसं नो, आवुसो कच्चान, अम्हाकं, अचिरपक्कन्तस्स भगवतो, एतदहोसि – इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो –

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य…पे…

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनी’’ति.

‘‘को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्याति? तेसं नो , आवुसो कच्चान, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो आयस्मा महाकच्चानो सत्थु चेव संवण्णितो सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा महाकच्चानो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाकच्चानं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’ति. विभजतायस्मा महाकच्चानो’’ति.

‘‘सेय्यथापि, आवुसो, पुरिसो सारत्थिको सारगवेसी सारपरियेसनं चरमानो महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो अतिक्कम्मेव मूलं अतिक्कम्म खन्धं साखापलासे सारं परियेसितब्बं मञ्ञेय्य; एवं सम्पदमिदं आयस्मन्तानं सत्थरि सम्मुखीभूते तं भगवन्तं अतिसित्वा अम्हे एतमत्थं पटिपुच्छितब्बं मञ्ञथ [मञ्ञेथ (पी.)]. सो हावुसो, भगवा जानं जानाति, पस्सं पस्सति, चक्खुभूतो ञाणभूतो धम्मभूतो ब्रह्मभूतो वत्ता पवत्ता अत्थस्स निन्नेता अमतस्स दाता धम्मस्सामी तथागतो. सो चेव पनेतस्स कालो अहोसि यं भगवन्तंयेव एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ, यथा वो भगवा ब्याकरेय्य तथा नं धारेय्याथा’’ति.

‘‘अद्धावुसो कच्चान, भगवा जानं जानाति, पस्सं पस्सति, चक्खुभूतो ञाणभूतो धम्मभूतो ब्रह्मभूतो वत्ता पवत्ता अत्थस्स निन्नेता अमतस्स दाता धम्मस्सामी तथागतो. सो चेव पनेतस्स कालो अहोसि यं भगवन्तंयेव एतमत्थं पटिपुच्छेय्याम; यथा नो भगवा ब्याकरेय्य तथा नं धारेय्याम. अपि चायस्मा महाकच्चानो सत्थुचेव संवण्णितो सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं; पहोति चायस्मा महाकच्चानो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. विभजतायस्मा महाकच्चानो अगरुं करित्वा’’ति [अगरुकरित्वा (सी. स्या. कं. पी.)].

‘‘तेन हावुसो, सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो महाकच्चानस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा महाकच्चानो एतदवोच –

‘‘यं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो –

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य…पे…

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनी’’ति.

इमस्स खो अहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स एवं वित्थारेन अत्थं आजानामि –

२८२. ‘‘कथञ्च, आवुसो, अतीतं अन्वागमेति? इति मे चक्खु अहोसि अतीतमद्धानं इति रूपाति – तत्थ छन्दरागप्पटिबद्धं [छन्दरागप्पटिबन्धं (क.)] होति विञ्ञाणं, छन्दरागप्पटिबद्धत्ता विञ्ञाणस्स तदभिनन्दति, तदभिनन्दन्तो अतीतं अन्वागमेति. इति मे सोतं अहोसि अतीतमद्धानं इति सद्दाति…पे… इति मे घानं अहोसि अतीतमद्धानं इति गन्धाति… इति मे जिव्हा अहोसि अतीतमद्धानं इति रसाति… इति मे कायो अहोसि अतीतमद्धानं इति फोट्ठब्बाति… इति मे मनो अहोसि अतीतमद्धानं इति धम्माति – तत्थ छन्दरागप्पटिबद्धं होति विञ्ञाणं, छन्दरागप्पटिबद्धत्ता विञ्ञाणस्स तदभिनन्दति, तदभिनन्दन्तो अतीतं अन्वागमेति – एवं खो, आवुसो, अतीतं अन्वागमेति.

‘‘कथञ्च , आवुसो, अतीतं नान्वागमेति? इति मे चक्खु अहोसि अतीतमद्धानं इति रूपाति – तत्थ न छन्दरागप्पटिबद्धं होति विञ्ञाणं, न छन्दरागप्पटिबद्धत्ता विञ्ञाणस्स न तदभिनन्दति, न तदभिनन्दन्तो अतीतं नान्वागमेति. इति मे सोतं अहोसि अतीतमद्धानं इति सद्दाति…पे… इति मे घानं अहोसि अतीतमद्धानं इति गन्धाति… इति मे जिव्हा अहोसि अतीतमद्धानं इति रसाति… इति मे कायो अहोसि अतीतमद्धानं इति फोट्ठब्बाति… इति मे मनो अहोसि अतीतमद्धानं इति धम्माति – तत्थ न छन्दरागप्पटिबद्धं होति विञ्ञाणं, न छन्दरागप्पटिबद्धत्ता विञ्ञाणस्स, न तदभिनन्दति, न तदभिनन्दन्तो अतीतं नान्वागमेति – एवं खो, आवुसो, अतीतं नान्वागमेति.

२८३. ‘‘कथञ्च , आवुसो, अनागतं पटिकङ्खति? इति मे चक्खु सिया अनागतमद्धानं इति रूपाति – अप्पटिलद्धस्स पटिलाभाय चित्तं पणिदहति, चेतसो पणिधानपच्चया तदभिनन्दति, तदभिनन्दन्तो अनागतं पटिकङ्खति. इति मे सोतं सिया अनागतमद्धानं इति सद्दाति…पे… इति मे घानं सिया अनागतमद्धानं इति गन्धाति… इति मे जिव्हा सिया अनागतमद्धानं इति रसाति… इति मे कायो सिया अनागतमद्धानं इति फोट्ठब्बाति… इति मे मनो सिया अनागतमद्धानं इति धम्माति – अप्पटिलद्धस्स पटिलाभाय चित्तं पणिदहति, चेतसो पणिधानपच्चया तदभिनन्दति, तदभिनन्दन्तो अनागतं पटिकङ्खति – एवं खो, आवुसो, अनागतं पटिकङ्खति.

‘‘कथञ्च, आवुसो, अनागतं नप्पटिकङ्खति? इति मे चक्खु सिया अनागतमद्धानं इति रूपाति – अप्पटिलद्धस्स पटिलाभाय चित्तं नप्पणिदहति , चेतसो अप्पणिधानपच्चया न तदभिनन्दति, न तदभिनन्दन्तो अनागतं नप्पटिकङ्खति. इति मे सोतं सिया अनागतमद्धानं इति सद्दाति…पे… इति मे घानं सिया अनागतमद्धानं इति गन्धाति… इति मे जिव्हा सिया अनागतमद्धानं इति रसाति… इति मे कायो सिया अनागतमद्धानं इति फोट्ठब्बाति… इति मे मनो सिया अनागतमद्धानं इति धम्माति – अप्पटिलद्धस्स पटिलाभाय चित्तं नप्पणिदहति, चेतसो अप्पणिधानपच्चया न तदभिनन्दति, न तदभिनन्दन्तो अनागतं नप्पटिकङ्खति – एवं खो, आवुसो, अनागतं नप्पटिकङ्खति.

२८४. ‘‘कथञ्च, आवुसो, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु संहीरति? यञ्चावुसो, चक्खु ये च रूपा – उभयमेतं पच्चुप्पन्नं. तस्मिं चे पच्चुप्पन्ने छन्दरागप्पटिबद्धं होति विञ्ञाणं, छन्दरागप्पटिबद्धत्ता विञ्ञाणस्स तदभिनन्दति, तदभिनन्दन्तो पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु संहीरति. यञ्चावुसो, सोतं ये च सद्दा…पे… यञ्चावुसो, घानं ये च गन्धा… या चावुसो, जिव्हा ये च रसा… यो चावुसो, कायो ये च फोट्ठब्बा… यो चावुसो, मनो ये च धम्मा – उभयमेतं पच्चुप्पन्नं. तस्मिं चे पच्चुप्पन्ने छन्दरागप्पटिबद्धं होति विञ्ञाणं, छन्दरागप्पटिबद्धत्ता विञ्ञाणस्स तदभिनन्दति, तदभिनन्दन्तो पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु संहीरति – एवं खो, आवुसो, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु संहीरति.

‘‘कथञ्च , आवुसो, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु न संहीरति? यञ्चावुसो, चक्खु ये च रूपा – उभयमेतं पच्चुप्पन्नं. तस्मिं चे पच्चुप्पन्ने न छन्दरागप्पटिबद्धं होति विञ्ञाणं, न छन्दरागप्पटिबद्धत्ता विञ्ञाणस्स न तदभिनन्दति, न तदभिनन्दन्तो पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु न संहीरति. यञ्चावुसो, सोतं ये च सद्दा…पे… यञ्चावुसो, घानं ये च गन्धा… या चावुसो, जिव्हा ये च रसा… यो चावुसो, कायो ये च फोट्ठब्बा… यो चावुसो, मनो ये च धम्मा – उभयमेतं पच्चुप्पन्नं. तस्मिं चे पच्चुप्पन्ने न छन्दरागप्पटिबद्धं होति विञ्ञाणं, न छन्दरागप्पटिबद्धत्ता विञ्ञाणस्स न तदभिनन्दति, न तदभिनन्दन्तो पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु न संहीरति – एवं खो, आवुसो, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु न संहीरति.

२८५. ‘‘यं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो –

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य…पे…

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनी’’ति.

‘‘इमस्स खो अहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स एवं वित्थारेन अत्थं आजानामि. आकङ्खमाना च पन तुम्हे आयस्मन्तो भगवन्तंयेव उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ, यथा वो भगवा ब्याकरोति तथा नं धारेय्याथा’’ति.

अथ खो ते भिक्खू आयस्मतो महाकच्चानस्स भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘यं खो नो, भन्ते, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो –

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य…पे…

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनी’’ति.

तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं, अचिरपक्कन्तस्स भगवतो, एतदहोसि – ‘‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो –

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य, नप्पटिकङ्खे अनागतं;

यदतीतं पहीनं तं, अप्पत्तञ्च अनागतं.

‘‘पच्चुप्पन्नञ्च यो धम्मं, तत्थ तत्थ विपस्सति;

असंहीरं असंकुप्पं, तं विद्वा मनुब्रूहये.

‘‘अज्जेव किच्चमातप्पं, को जञ्ञा मरणं सुवे;

न हि नो सङ्गरं तेन, महासेनेन मच्चुना.

‘‘एवं विहारिं आतापिं, अहोरत्तमतन्दितं;

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनी’’ति.

‘‘‘को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’ति? तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो आयस्मा महाकच्चानो सत्थु चेव संवण्णितो सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा महाकच्चानो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाकच्चानं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’ति. अथ खो मयं, भन्ते, येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमिम्ह; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाकच्चानं एतमत्थं पटिपुच्छिम्ह. तेसं नो, भन्ते, आयस्मता महाकच्चानेन इमेहि आकारेहि इमेहि पदेहि इमेहि ब्यञ्जनेहि अत्थो विभत्तो’’ति.

‘‘पण्डितो, भिक्खवे, महाकच्चानो; महापञ्ञो, भिक्खवे महाकच्चानो. मं चेपि तुम्हे, भिक्खवे, एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ, अहम्पि तं एवमेवं ब्याकरेय्यं यथा तं महाकच्चानेन ब्याकतं. एसो, चेवेतस्स अत्थो. एवञ्च नं धारेथा’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.

महाकच्चानभद्देकरत्तसुत्तं निट्ठितं ततियं.

४. लोमसकङ्गियभद्देकरत्तसुत्तं

२८६. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तेन खो पन समयेन आयस्मा लोमसकङ्गियो [लोमसककङ्गियो (टीका)] सक्केसु विहरति कपिलवत्थुस्मिं निग्रोधारामे. अथ खो चन्दनो देवपुत्तो अभिक्कन्ताय रत्तिया अभिक्कन्तवण्णो केवलकप्पं निग्रोधारामं ओभासेत्वा येनायस्मा लोमसकङ्गियो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितो खो चन्दनो देवपुत्तो आयस्मन्तं लोमसकङ्गियं एतदवोच – ‘‘धारेसि त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्चा’’ति? ‘‘न खो अहं, आवुसो, धारेमि भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च. त्वं पनावुसो, धारेसि भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्चा’’ति? ‘‘अहम्पि खो, भिक्खु, न धारेमि भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च. धारेसि पन त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तियो गाथा’’ति? ‘‘न खो अहं, आवुसो, धारेमि भद्देकरत्तियो गाथा. त्वं पनावुसो, धारेसि भद्देकरत्तियो गाथा’’ति? ‘‘धारेमि खो अहं, भिक्खु, भद्देकरत्तियो गाथा’’ति. ‘‘यथा कथं पन त्वं, आवुसो, धारेसि भद्देकरत्तियो गाथा’’ति? ‘‘एकमिदं, भिक्खु, समयं भगवा देवेसु तावतिंसेसु विहरति पारिच्छत्तकमूले पण्डुकम्बलसिलायं. तत्र भगवा देवानं तावतिंसानं भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च अभासि –

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य, नप्पटिकङ्खे अनागतं;

यदतीतं पहीनं तं, अप्पत्तञ्च अनागतं.

‘‘पच्चुप्पन्नञ्च यो धम्मं, तत्थ तत्थ विपस्सति;

असंहीरं असंकुप्पं, तं विद्वा मनुब्रूहये.

‘‘अज्जेव किच्चमातप्पं, को जञ्ञा मरणं सुवे;

न हि नो सङ्गरं तेन, महासेनेन मच्चुना.

‘‘एवं विहारिं आतापिं, अहोरत्तमतन्दितं;

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनी’’ति.

‘‘एवं खो अहं, भिक्खु, धारेमि भद्देकरत्तियो गाथा. उग्गण्हाहि त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च; परियापुणाहि त्वं , भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च; धारेहि त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च. अत्थसंहितो, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसो च विभङ्गो च आदिब्रह्मचरियको’’ति. इदमवोच चन्दनो देवपुत्तो. इदं वत्वा तत्थेवन्तरधायि.

२८७. अथ खो आयस्मा लोमसकङ्गियो तस्सा रत्तिया अच्चयेन सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय येन सावत्थि तेन चारिकं पक्कामि. अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो येन सावत्थि जेतवनं अनाथपिण्डिकस्स आरामो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा लोमसकङ्गियो भगवन्तं एतदवोच –

‘‘एकमिदाहं, भन्ते, समयं सक्केसु विहरामि कपिलवत्थुस्मिं निग्रोधारामे. अथ खो, भन्ते, अञ्ञतरो देवपुत्तो अभिक्कन्ताय रत्तिया अभिक्कन्तवण्णो केवलकप्पं निग्रोधारामं ओभासेत्वा येनाहं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितो खो, भन्ते, सो देवपुत्तो मं एतदवोच – ‘धारेसि त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्चा’ति? एवं वुत्ते अहं, भन्ते, तं देवपुत्तं एतदवोचं – ‘न खो अहं, आवुसो, धारेमि भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च. त्वं पनावुसो, धारेसि भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्चा’ति? ‘अहम्पि खो, भिक्खु, न धारेमि भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च. धारेसि पन त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तियो गाथा’ति? ‘न खो अहं, आवुसो, धारेमि भद्देकरत्तियो गाथा. त्वं पनावुसो, धारेसि भद्देकरत्तियो गाथा’ति? ‘धारेमि खो अहं, भिक्खु, भद्देकरत्तियो गाथा’ति. ‘यथा कथं पन त्वं, आवुसो, धारेसि भद्देकरत्तियो गाथा’ति? एकमिदं, भिक्खु, समयं भगवा देवेसु तावतिंसेसु विहरति पारिच्छत्तकमूले पण्डुकम्बलसिलायं . तत्र खो भगवा देवानं तावतिंसानं भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च अभासि –

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य…पे…

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनी’’ति.

‘‘एवं खो अहं, भिक्खु, धारेमि भद्देकरत्तियो गाथा. उग्गण्हाहि त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च; परियापुणाहि त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च; धारेहि त्वं, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च. अत्थसंहितो, भिक्खु, भद्देकरत्तस्स उद्देसो च विभङ्गो च आदिब्रह्मचरियको’ति. इदमवोच, भन्ते, सो देवपुत्तो; इदं वत्वा तत्थेवन्तरधायि. साधु मे, भन्ते, भगवा भद्देकरत्तस्स उद्देसञ्च विभङ्गञ्च देसेतू’’ति.

२८८. ‘‘जानासि पन त्वं, भिक्खु, तं देवपुत्त’’न्ति? ‘‘न खो अहं, भन्ते, जानामि तं देवपुत्त’’न्ति. ‘‘चन्दनो नाम सो, भिक्खु, देवपुत्तो. चन्दनो, भिक्खु, देवपुत्तो अट्ठिं कत्वा [अट्ठिकत्वा (सी. स्या. कं. पी.)] मनसिकत्वा सब्बचेतसा [सब्बं चेतसो (सी. स्या. कं. पी.), सब्बं चेतसा (क.)] समन्नाहरित्वा ओहितसोतो धम्मं सुणाति. तेन हि, भिक्खु, सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा लोमसकङ्गियो भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य, नप्पटिकङ्खे अनागतं;

यदतीतं पहीनं तं, अप्पत्तञ्च अनागतं.

‘‘पच्चुप्पन्नञ्च यो धम्मं, तत्थ तत्थ विपस्सति;

असंहीरं असंकुप्पं, तं विद्वा मनुब्रूहये.

‘‘अज्जेव किच्चमातप्पं, को जञ्ञा मरणं सुवे;

हि नो सङ्गरं तेन, महासेनेन मच्चुना;

‘‘एवं विहारिं आतापिं, अहोरत्तमतन्दितं;

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनि’’.

‘‘कथञ्च, भिक्खु, अतीतं अन्वागमेति…पे… एवं खो, भिक्खु, अतीतं अन्वागमेति. कथञ्च , भिक्खु, अतीतं नान्वागमेति…पे… एवं खो, भिक्खु, अतीतं नान्वागमेति. कथञ्च, भिक्खु, अनागतं पटिकङ्खति…पे… एवं खो, भिक्खु, अनागतं पटिकङ्खति. कथञ्च, भिक्खु, अनागतं नप्पटिकङ्खति…पे… एवं खो, भिक्खु, अनागतं नप्पटिकङ्खति. कथञ्च, भिक्खु, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु संहीरति…पे… एवं खो, भिक्खु, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु संहीरति. कथञ्च, भिक्खु, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु न संहीरति…पे… एवं खो, भिक्खु, पच्चुप्पन्नेसु धम्मेसु न संहीरति.

‘‘अतीतं नान्वागमेय्य, नप्पटिकङ्खे अनागतं;

यदतीतं पहीनं तं, अप्पत्तञ्च अनागतं.

‘‘पच्चुप्पन्नञ्च यो धम्मं, तत्थ तत्थ विपस्सति;

असंहीरं असंकुप्पं, तं विद्वा मनुब्रूहये.

‘‘अज्जेव किच्चमातप्पं, को जञ्ञा मरणं सुवे;

न हि नो सङ्गरं तेन, महासेनेन मच्चुना.

‘‘एवं विहारिं आतापिं, अहोरत्तमतन्दितं;

तं वे भद्देकरत्तोति, सन्तो आचिक्खते मुनी’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा लोमसकङ्गियो भगवतो भासितं अभिनन्दीति.

लोमसकङ्गियभद्देकरत्तसुत्तं निट्ठितं चतुत्थं.

५. चूळकम्मविभङ्गसुत्तं [सुभसुत्तन्तिपि वुच्चति]

२८९. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने, अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो सुभो माणवो तोदेय्यपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सुभो माणवो तोदेय्यपुत्तो भगवन्तं एतदवोच –

‘‘को नु खो, भो गोतम, हेतु को पच्चयो येन मनुस्सानंयेव सतं मनुस्सभूतानं दिस्सन्ति हीनप्पणीतता? दिस्सन्ति हि, भो गोतम, मनुस्सा अप्पायुका, दिस्सन्ति दीघायुका; दिस्सन्ति बव्हाबाधा [बह्वाबाधा (स्या. कं. क.)], दिस्सन्ति अप्पाबाधा; दिस्सन्ति दुब्बण्णा, दिस्सन्ति वण्णवन्तो; दिस्सन्ति अप्पेसक्खा, दिस्सन्ति महेसक्खा; दिस्सन्ति अप्पभोगा, दिस्सन्ति महाभोगा; दिस्सन्ति नीचकुलीना, दिस्सन्ति उच्चाकुलीना; दिस्सन्ति दुप्पञ्ञा, दिस्सन्ति पञ्ञवन्तो [पञ्ञावन्तो (सी. पी.)]. को नु खो, भो गोतम, हेतु को पच्चयो येन मनुस्सानंयेव सतं मनुस्सभूतानं दिस्सन्ति हीनप्पणीतता’’ति?

‘‘कम्मस्सका , माणव, सत्ता कम्मदायादा कम्मयोनी कम्मबन्धू [कम्मयोनि कम्मबन्धु (सी.)] कम्मप्पटिसरणा. कम्मं सत्ते विभजति यदिदं – हीनप्पणीततायाति. न खो अहं इमस्स भोतो गोतमस्स संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं आजानामि. साधु मे भवं गोतमो तथा धम्मं देसेतु यथा अहं इमस्स भोतो गोतमस्स संखित्तेन भासितस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं आजानेय्य’’न्ति.

२९०. ‘‘तेन हि, माणव, सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भो’’ति खो सुभो माणवो तोदेय्यपुत्तो भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –

‘‘इध, माणव, एकच्चो इत्थी वा पुरिसो वा पाणातिपाती होति लुद्दो लोहितपाणि हतपहते निविट्ठो अदयापन्नो पाणभूतेसु [सब्बपाणभूतेसु (सी. क.)]. सो तेन कम्मेन एवं समत्तेन एवं समादिन्नेन [समादिण्णेन (पी. क.)] कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. नो चे कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति, सचे मनुस्सत्तं आगच्छति यत्थ यत्थ पच्चाजायति अप्पायुको होति. अप्पायुकसंवत्तनिका एसा, माणव, पटिपदा यदिदं – पाणातिपाती होति लुद्दो लोहितपाणि हतपहते निविट्ठो अदयापन्नो पाणभूतेसु.

‘‘इध पन, माणव, एकच्चो इत्थी वा पुरिसो वा पाणातिपातं पहाय पाणातिपाता पटिविरतो होति निहितदण्डो निहितसत्थो, लज्जी दयापन्नो सब्बपाणभूतहितानुकम्पी विहरति. सो तेन कम्मेन एवं समत्तेन एवं समादिन्नेन कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. नो चे कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति, सचे मनुस्सत्तं आगच्छति यत्थ यत्थ पच्चाजायति दीघायुको होति. दीघायुकसंवत्तनिका एसा, माणव, पटिपदा यदिदं – पाणातिपातं पहाय पाणातिपाता पटिविरतो होति निहितदण्डो निहितसत्थो, लज्जी दयापन्नो सब्बपाणभूतहितानुकम्पी विहरति.

२९१. ‘‘इध , माणव, एकच्चो इत्थी वा पुरिसो वा सत्तानं विहेठकजातिको होति, पाणिना वा लेड्डुना वा दण्डेन वा सत्थेन वा. सो तेन कम्मेन एवं समत्तेन एवं समादिन्नेन कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. नो चे कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति, सचे मनुस्सत्तं आगच्छति यत्थ यत्थ पच्चाजायति बव्हाबाधो होति. बव्हाबाधसंवत्तनिका एसा, माणव, पटिपदा यदिदं – सत्तानं विहेठकजातिको होति पाणिना वा लेड्डुना वा दण्डेन वा सत्थेन वा.

‘‘इध पन, माणव, एकच्चो इत्थी वा पुरिसो वा सत्तानं अविहेठकजातिको होति पाणिना वा लेड्डुना वा दण्डेन वा सत्थेन वा. सो तेन कम्मेन एवं समत्तेन एवं समादिन्नेन कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. नो चे कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति, सचे मनुस्सत्तं आगच्छति यत्थ यत्थ पच्चाजायति अप्पाबाधो होति. अप्पाबाधसंवत्तनिका एसा, माणव, पटिपदा यदिदं – सत्तानं अविहेठकजातिको होति पाणिना वा लेड्डुना वा दण्डेन वा सत्थेन वा.

२९२. ‘‘इध, माणव, एकच्चो इत्थी वा पुरिसो वा कोधनो होति उपायासबहुलो. अप्पम्पि वुत्तो समानो अभिसज्जति कुप्पति ब्यापज्जति पतिट्ठीयति कोपञ्च दोसञ्च अप्पच्चयञ्च पातुकरोति. सो तेन कम्मेन एवं समत्तेन एवं समादिन्नेन कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. नो चे कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति, सचे मनुस्सत्तं आगच्छति यत्थ यत्थ पच्चाजायति दुब्बण्णो होति. दुब्बण्णसंवत्तनिका एसा, माणव, पटिपदा यदिदं – कोधनो होति उपायासबहुलो; अप्पम्पि वुत्तो समानो अभिसज्जति कुप्पति ब्यापज्जति पतिट्ठीयति कोपञ्च दोसञ्च अप्पच्चयञ्च पातुकरोति.

‘‘इध पन, माणव, एकच्चो इत्थी वा पुरिसो वा अक्कोधनो होति अनुपायासबहुलो; बहुम्पि वुत्तो समानो नाभिसज्जति न कुप्पति न ब्यापज्जति न पतिट्ठीयति न कोपञ्च दोसञ्च अप्पच्चयञ्च पातुकरोति. सो तेन कम्मेन एवं समत्तेन एवं समादिन्नेन कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. नो चे कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति, सचे मनुस्सत्तं आगच्छति यत्थ यत्थ पच्चाजायति पासादिको होति. पासादिकसंवत्तनिका एसा, माणव, पटिपदा यदिदं – अक्कोधनो होति अनुपायासबहुलो; बहुम्पि वुत्तो समानो नाभिसज्जति न कुप्पति न ब्यापज्जति न पतिट्ठीयति न कोपञ्च दोसञ्च अप्पच्चयञ्च पातुकरोति.

२९३. ‘‘इध, माणव, एकच्चो इत्थी वा पुरिसो वा इस्सामनको होति; परलाभसक्कारगरुकारमाननवन्दनपूजनासु इस्सति उपदुस्सति इस्सं बन्धति. सो तेन कम्मेन एवं समत्तेन एवं समादिन्नेन कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. नो चे कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति, सचे मनुस्सत्तं आगच्छति यत्थ यत्थ पच्चाजायति अप्पेसक्खो होति. अप्पेसक्खसंवत्तनिका एसा, माणव, पटिपदा यदिदं – इस्सामनको होति; परलाभसक्कारगरुकारमाननवन्दनपूजनासु इस्सति उपदुस्सति इस्सं बन्धति.

‘‘इध पन, माणव, एकच्चो इत्थी वा पुरिसो वा अनिस्सामनको होति; परलाभसक्कारगरुकारमाननवन्दनपूजनासु न इस्सति न उपदुस्सति न इस्सं बन्धति. सो तेन कम्मेन एवं समत्तेन एवं समादिन्नेन कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. नो चे कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति, सचे मनुस्सत्तं आगच्छति यत्थ यत्थ पच्चाजायति महेसक्खो होति. महेसक्खसंवत्तनिका एसा, माणव , पटिपदा यदिदं – अनिस्सामनको होति; परलाभसक्कारगरुकारमाननवन्दनपूजनासु न इस्सति न उपदुस्सति न इस्सं बन्धति.

२९४. ‘‘इध, माणव, एकच्चो इत्थी वा पुरिसो वा न दाता होति समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा अन्नं पानं वत्थं यानं मालागन्धविलेपनं सेय्यावसथपदीपेय्यं. सो तेन कम्मेन एवं समत्तेन एवं समादिन्नेन कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. नो चे कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति, सचे मनुस्सत्तं आगच्छति यत्थ यत्थ पच्चाजायति अप्पभोगो होति. अप्पभोगसंवत्तनिका एसा, माणव, पटिपदा यदिदं – न दाता होति समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा अन्नं पानं वत्थं यानं मालागन्धविलेपनं सेय्यावसथपदीपेय्यं.

‘‘इध पन, माणव, एकच्चो इत्थी वा पुरिसो वा दाता होति समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा अन्नं पानं वत्थं यानं मालागन्धविलेपनं सेय्यावसथपदीपेय्यं. सो तेन कम्मेन एवं समत्तेन एवं समादिन्नेन कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. नो चे कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति, सचे मनुस्सत्तं आगच्छति यत्थ यत्थ पच्चाजायति महाभोगो होति. महाभोगसंवत्तनिका एसा, माणव, पटिपदा यदिदं – दाता होति समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा अन्नं पानं वत्थं यानं मालागन्धविलेपनं सेय्यावसथपदीपेय्यं.

२९५. ‘‘इध, माणव, एकच्चो इत्थी वा पुरिसो वा थद्धो होति अतिमानी – अभिवादेतब्बं न अभिवादेति, पच्चुट्ठातब्बं न पच्चुट्ठेति, आसनारहस्स न आसनं देति, मग्गारहस्स न मग्गं देति, सक्कातब्बं न सक्करोति, गरुकातब्बं न गरुकरोति, मानेतब्बं न मानेति, पूजेतब्बं न पूजेति. सो तेन कम्मेन एवं समत्तेन एवं समादिन्नेन कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. नो चे कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति, सचे मनुस्सत्तं आगच्छति यत्थ यत्थ पच्चाजायति नीचकुलीनो होति. नीचकुलीनसंवत्तनिका एसा, माणव, पटिपदा यदिदं – थद्धो होति अतिमानी; अभिवादेतब्बं न अभिवादेति, पच्चुट्ठातब्बं न पच्चुट्ठेति, आसनारहस्स न आसनं देति, मग्गारहस्स न मग्गं देति, सक्कातब्बं न सक्करोति, गरुकातब्बं न गरुकरोति, मानेतब्बं न मानेति, पूजेतब्बं न पूजेति.

‘‘इध पन, माणव, एकच्चो इत्थी वा पुरिसो वा अत्थद्धो होति अनतिमानी; अभिवादेतब्बं अभिवादेति, पच्चुट्ठातब्बं पच्चुट्ठेति, आसनारहस्स आसनं देति, मग्गारहस्स मग्गं देति, सक्कातब्बं सक्करोति, गरुकातब्बं गरुकरोति, मानेतब्बं मानेति, पूजेतब्बं पूजेति. सो तेन कम्मेन एवं समत्तेन एवं समादिन्नेन कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. नो चे कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति, सचे मनुस्सत्तं आगच्छति यत्थ यत्थ पच्चाजायति उच्चाकुलीनो होति. उच्चाकुलीनसंवत्तनिका एसा, माणव, पटिपदा यदिदं – अत्थद्धो होति अनतिमानी; अभिवादेतब्बं अभिवादेति, पच्चुट्ठातब्बं पच्चुट्ठेति, आसनारहस्स आसनं देति, मग्गारहस्स मग्गं देति, सक्कातब्बं सक्करोति, गरुकातब्बं गरुकरोति, मानेतब्बं मानेति, पूजेतब्बं पूजेति.

२९६. ‘‘इध, माणव, एकच्चो इत्थी वा पुरिसो वा समणं वा ब्राह्मणं वा उपसङ्कमित्वा न परिपुच्छिता होति – ‘किं, भन्ते, कुसलं, किं अकुसलं; किं सावज्जं, किं अनवज्जं; किं सेवितब्बं, किं न सेवितब्बं; किं मे करीयमानं दीघरत्तं अहिताय दुक्खाय होति, किं वा पन मे करीयमानं दीघरत्तं हिताय सुखाय होती’ति? सो तेन कम्मेन एवं समत्तेन एवं समादिन्नेन कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. नो चे कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति, सचे मनुस्सत्तं आगच्छति यत्थ यत्थ पच्चाजायति दुप्पञ्ञो होति. दुप्पञ्ञसंवत्तनिका एसा, माणव, पटिपदा यदिदं – समणं वा ब्राह्मणं वा उपसङ्कमित्वा न परिपुच्छिता होति – ‘किं, भन्ते, कुसलं, किं अकुसलं; किं सावज्जं, किं अनवज्जं; किं सेवितब्बं, किं न सेवितब्बं ; किं मे करीयमानं दीघरत्तं अहिताय दुक्खाय होति, किं वा पन मे करीयमानं दीघरत्तं हिताय सुखाय होती’’’ति?

‘‘इध पन, माणव, एकच्चो इत्थी वा पुरिसो वा समणं वा ब्राह्मणं वा उपसङ्कमित्वा परिपुच्छिता होति – ‘किं, भन्ते, कुसलं, किं अकुसलं; किं सावज्जं, किं अनवज्जं; किं सेवितब्बं, किं न सेवितब्बं; किं मे करीयमानं दीघरत्तं अहिताय दुक्खाय होति, किं वा पन मे करीयमानं दीघरत्तं हिताय सुखाय होती’ति? सो तेन कम्मेन एवं समत्तेन एवं समादिन्नेन कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. नो चे कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति, सचे मनुस्सत्तं आगच्छति यत्थ यत्थ पच्चाजायति महापञ्ञो होति. महापञ्ञसंवत्तनिका एसा, माणव, पटिपदा यदिदं – समणं वा ब्राह्मणं वा उपसङ्कमित्वा परिपुच्छिता होति – ‘किं, भन्ते, कुसलं, किं अकुसलं; किं सावज्जं, किं अनवज्जं; किं सेवितब्बं , किं न सेवितब्बं; किं मे करीयमानं दीघरत्तं अहिताय दुक्खाय होति, किं वा पन मे करीयमानं दीघरत्तं हिताय सुखाय होती’’’ति?

२९७. ‘‘इति खो, माणव, अप्पायुकसंवत्तनिका पटिपदा अप्पायुकत्तं उपनेति, दीघायुकसंवत्तनिका पटिपदा दीघायुकत्तं उपनेति; बव्हाबाधसंवत्तनिका पटिपदा बव्हाबाधत्तं उपनेति, अप्पाबाधसंवत्तनिका पटिपदा अप्पाबाधत्तं उपनेति; दुब्बण्णसंवत्तनिका पटिपदा दुब्बण्णत्तं उपनेति, पासादिकसंवत्तनिका पटिपदा पासादिकत्तं उपनेति; अप्पेसक्खसंवत्तनिका पटिपदा अप्पेसक्खत्तं उपनेति, महेसक्खसंवत्तनिका पटिपदा महेसक्खत्तं उपनेति; अप्पभोगसंवत्तनिका पटिपदा अप्पभोगत्तं उपनेति, महाभोगसंवत्तनिका पटिपदा महाभोगत्तं उपनेति; नीचकुलीनसंवत्तनिका पटिपदा नीचकुलीनत्तं उपनेति, उच्चाकुलीनसंवत्तनिका पटिपदा उच्चाकुलीनत्तं उपनेति; दुप्पञ्ञसंवत्तनिका पटिपदा दुप्पञ्ञत्तं उपनेति, महापञ्ञसंवत्तनिका पटिपदा महापञ्ञत्तं उपनेति. कम्मस्सका, माणव, सत्ता कम्मदायादा कम्मयोनी कम्मबन्धू कम्मप्पटिसरणा. कम्मं सत्ते विभजति यदिदं – हीनप्पणीतताया’’ति.

एवं वुत्ते, सुभो माणवो तोदेय्यपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम, अभिक्कन्तं, भो गोतम! सेय्यथापि, भो गोतम, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य – ‘चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्ती’ति; एवमेवं भोता गोतमेन अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एसाहं भवन्तं गोतमं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च. उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति.

चूळकम्मविभङ्गसुत्तं निट्ठितं पञ्चमं.

६. महाकम्मविभङ्गसुत्तं

२९८. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. तेन खो पन समयेन आयस्मा समिद्धि अरञ्ञकुटिकायं विहरति. अथ खो पोतलिपुत्तो परिब्बाजको जङ्घाविहारं अनुचङ्कममानो अनुविचरमानो येनायस्मा समिद्धि तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता समिद्धिना सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो पोतलिपुत्तो परिब्बाजको आयस्मन्तं समिद्धिं एतदवोच – ‘‘सम्मुखा मेतं, आवुसो समिद्धि, समणस्स गोतमस्स सुतं, सम्मुखा पटिग्गहितं – ‘मोघं कायकम्मं मोघं वचीकम्मं, मनोकम्ममेव सच्च’न्ति. अत्थि च सा [अत्थि चेसा (सी. क.)] समापत्ति यं समापत्तिं समापन्नो न किञ्चि वेदियती’’ति? ‘‘मा हेवं, आवुसो पोतलिपुत्त, अवच; (मा हेवं, आवुसो पोतलिपुत्त, अवच;) [( ) स्या. कं. पोत्थकेसु नत्थि] मा भगवन्तं अब्भाचिक्खि. न हि साधु भगवतो अब्भक्खानं. न हि भगवा एवं वदेय्य – ‘मोघं कायकम्मं मोघं वचीकम्मं, मनोकम्ममेव सच्च’न्ति. अत्थि च खो [अत्थि चेव खो (सी. क.)] सा, आवुसो, समापत्ति यं समापत्तिं समापन्नो न किञ्चि वेदियती’’ति. ‘‘कीवचिरं पब्बजितोसि, आवुसो समिद्धी’’ति? ‘‘न चिरं, आवुसो! तीणि वस्सानी’’ति. ‘‘एत्थ दानि मयं थेरे भिक्खू किं वक्खाम, यत्र हि नाम एवंनवो भिक्खु [नवकेन भिक्खुना (क.)] सत्थारं परिरक्खितब्बं मञ्ञिस्सति. सञ्चेतनिकं, आवुसो समिद्धि, कम्मं कत्वा कायेन वाचाय मनसा किं सो वेदियती’’ति? ‘‘सञ्चेतनिकं, आवुसो पोतलिपुत्त, कम्मं कत्वा कायेन वाचाय मनसा दुक्खं सो वेदियती’’ति. अथ खो पोतलिपुत्तो परिब्बाजको आयस्मतो समिद्धिस्स भासितं नेव अभिनन्दि नप्पटिक्कोसि; अनभिनन्दित्वा अप्पटिक्कोसित्वा उट्ठायासना पक्कामि.

२९९. अथ खो आयस्मा समिद्धि अचिरपक्कन्ते पोतलिपुत्ते परिब्बाजके येनायस्मा आनन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मता आनन्देन सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा समिद्धि यावतको अहोसि पोतलिपुत्तेन परिब्बाजकेन सद्धिं कथासल्लापो तं सब्बं आयस्मतो आनन्दस्स आरोचेसि.

एवं वुत्ते, आयस्मा आनन्दो आयस्मन्तं समिद्धिं एतदवोच – ‘‘अत्थि खो इदं, आवुसो समिद्धि, कथापाभतं भगवन्तं दस्सनाय. आयामावुसो समिद्धि, येन भगवा तेनुपसङ्कमिस्साम; उपसङ्कमित्वा एतमत्थं भगवतो आरोचेस्साम. यथा नो भगवा ब्याकरिस्सति तथा नं धारेस्सामा’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो आयस्मा समिद्धि आयस्मतो आनन्दस्स पच्चस्सोसि.

अथ खो आयस्मा च आनन्दो आयस्मा च समिद्धि येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो यावतको अहोसि आयस्मतो समिद्धिस्स पोतलिपुत्तेन परिब्बाजकेन सद्धिं कथासल्लापो तं सब्बं भगवतो आरोचेसि. एवं वुत्ते, भगवा आयस्मन्तं आनन्दं एतदवोच – ‘‘दस्सनम्पि खो अहं, आनन्द, पोतलिपुत्तस्स परिब्बाजकस्स नाभिजानामि, कुतो पनेवरूपं कथासल्लापं? इमिना च, आनन्द, समिद्धिना मोघपुरिसेन पोतलिपुत्तस्स परिब्बाजकस्स विभज्जब्याकरणीयो पञ्हो एकंसेन ब्याकतो’’ति. एवं वुत्ते, आयस्मा उदायी भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सचे पन [किं पन (क.)], भन्ते, आयस्मता समिद्धिना इदं सन्धाय भासितं – यं किञ्चि वेदयितं तं दुक्खस्मि’’न्ति.

३००. अथ खो [एवं वुत्ते (स्या. कं.)] भगवा आयस्मन्तं आनन्दं आमन्तेसि – ‘‘पस्ससि नो त्वं, आनन्द, इमस्स उदायिस्स मोघपुरिसस्स उम्मङ्गं [उम्मग्गं (सी. स्या. कं. पी.), उमङ्गं (क.)]? अञ्ञासिं खो अहं, आनन्द – ‘इदानेवायं उदायी मोघपुरिसो उम्मुज्जमानो अयोनिसो उम्मुज्जिस्सती’ति. आदिंयेव [आदिसोव (सी. पी.), आदियेव (क.)], आनन्द, पोतलिपुत्तेन परिब्बाजकेन तिस्सो वेदना पुच्छिता. सचायं, आनन्द, समिद्धि मोघपुरिसो पोतलिपुत्तस्स परिब्बाजकस्स एवं पुट्ठो एवं ब्याकरेय्य – ‘सञ्चेतनिकं, आवुसो पोतलिपुत्त, कम्मं कत्वा कायेन वाचाय मनसा सुखवेदनीयं सुखं सो वेदयति; सञ्चेतनिकं, आवुसो पोतलिपुत्त, कम्मं कत्वा कायेन वाचाय मनसा दुक्खवेदनीयं दुक्खं सो वेदयति; सञ्चेतनिकं, आवुसो पोतलिपुत्त, कम्मं कत्वा कायेन वाचाय मनसा अदुक्खमसुखवेदनीयं अदुक्खमसुखं सो वेदयती’ति. एवं ब्याकरमानो खो, आनन्द, समिद्धि मोघपुरिसो पोतलिपुत्तस्स परिब्बाजकस्स सम्मा (ब्याकरमानो) [( ) नत्थि (सी. स्या. कं. पी.)] ब्याकरेय्य. अपि च, आनन्द, के च [केचि (क.)] अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका बाला अब्यत्ता के च तथागतस्स महाकम्मविभङ्गं जानिस्सन्ति? सचे तुम्हे, आनन्द, सुणेय्याथ तथागतस्स महाकम्मविभङ्गं विभजन्तस्सा’’ति.

‘‘एतस्स, भगवा, कालो, एतस्स, सुगत, कालो यं भगवा महाकम्मविभङ्गं विभजेय्य . भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति. ‘‘तेन हानन्द, सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा आनन्दो भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –

‘‘चत्तारोमे, आनन्द, पुग्गला सन्तो संविज्जमाना लोकस्मिं. कतमे चत्तारो? इधानन्द, एकच्चो पुग्गलो इध पाणातिपाती होति, अदिन्नादायी होति, कामेसुमिच्छाचारी होति, मुसावादी होति, पिसुणवाचो होति, फरुसवाचो होति, सम्फप्पलापी होति, अभिज्झालु होति, ब्यापन्नचित्तो होति, मिच्छादिट्ठि होति. सो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति.

‘‘इध पनानन्द, एकच्चो पुग्गलो इध पाणातिपाती होति, अदिन्नादायी होति, कामेसुमिच्छाचारी होति, मुसावादी होति, पिसुणवाचो होति, फरुसवाचो होति, सम्फप्पलापी होति, अभिज्झालु होति, ब्यापन्नचित्तो होति, मिच्छादिट्ठि होति. सो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति.

‘‘इधानन्द, एकच्चो पुग्गलो इध पाणातिपाता पटिविरतो होति, अदिन्नादाना पटिविरतो होति, कामेसुमिच्छाचारा पटिविरतो होति, मुसावादा पटिविरतो होति, पिसुणाय वाचाय पटिविरतो होति, फरुसाय वाचाय पटिविरतो होति, सम्फप्पलापा पटिविरतो होति, अनभिज्झालु होति, अब्यापन्नचित्तो होति, सम्मादिट्ठि होति. सो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति.

‘‘इध पनानन्द, एकच्चो पुग्गलो इध पाणातिपाता पटिविरतो होति, अदिन्नादाना पटिविरतो होति, कामेसुमिच्छाचारा पटिविरतो होति, मुसावादा पटिविरतो होति, पिसुणाय वाचाय पटिविरतो होति, फरुसाय वाचाय पटिविरतो होति, सम्फप्पलापा पटिविरतो होति, अनभिज्झालु होति, अब्यापन्नचित्तो होति, सम्मादिट्ठि होति. सो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति.

३०१. ‘‘इधानन्द, एकच्चो समणो वा ब्राह्मणो वा आतप्पमन्वाय पधानमन्वाय अनुयोगमन्वाय अप्पमादमन्वाय सम्मामनसिकारमन्वाय तथारूपं चेतोसमाधिं फुसति यथासमाहिते चित्ते दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन अमुं पुग्गलं पस्सति – इध पाणातिपातिं अदिन्नादायिं कामेसुमिच्छाचारिं मुसावादिं पिसुणवाचं फरुसवाचं सम्फप्पलापिं अभिज्झालुं ब्यापन्नचित्तं मिच्छादिट्ठिं कायस्स भेदा परं मरणा पस्सति अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्नं. सो एवमाह – ‘अत्थि किर, भो, पापकानि कम्मानि, अत्थि दुच्चरितस्स विपाको. अमाहं [अपाहं (सी. पी. क.) अमुं + अहं = अमाहं-इति पदविभागो] पुग्गलं अद्दसं इध पाणातिपातिं अदिन्नादायिं…पे… मिच्छादिट्ठिं कायस्स भेदा परं मरणा पस्सामि अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्न’न्ति. सो एवमाह – ‘यो किर, भो, पाणातिपाती अदिन्नादायी…पे… मिच्छादिट्ठि, सब्बो सो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. ये एवं जानन्ति, ते सम्मा जानन्ति; ये अञ्ञथा जानन्ति, मिच्छा तेसं ञाण’न्ति [मिच्छा ते सञ्जानन्ति (क.)]. इति सो यदेव तस्स सामं ञातं सामं दिट्ठं सामं विदितं तदेव तत्थ थामसा परामासा [परामस्स (सी. पी.)] अभिनिविस्स वोहरति – ‘इदमेव सच्चं, मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘इध पनानन्द, एकच्चो समणो वा ब्राह्मणो वा आतप्पमन्वाय पधानमन्वाय अनुयोगमन्वाय अप्पमादमन्वाय सम्मामनसिकारमन्वाय तथारूपं चेतोसमाधिं फुसति यथासमाहिते चित्ते दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन अमुं पुग्गलं पस्सति – इध पाणातिपातिं अदिन्नादायिं…पे… मिच्छादिट्ठिं, कायस्स भेदा परं मरणा पस्सति सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्नं. सो एवमाह – ‘नत्थि किर, भो, पापकानि कम्मानि, नत्थि दुच्चरितस्स विपाको. अमाहं पुग्गलं अद्दसं – इध पाणातिपातिं अदिन्नादायिं…पे… मिच्छादिट्ठिं, कायस्स भेदा परं मरणा पस्सामि सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्न’न्ति. सो एवमाह – ‘यो किर, भो, पाणातिपाती अदिन्नादायी…पे… मिच्छादिट्ठि, सब्बो सो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. ये एवं जानन्ति ते सम्मा जानन्ति; ये अञ्ञथा जानन्ति, मिच्छा तेसं ञाण’न्ति. इति सो यदेव तस्स सामं ञातं सामं दिट्ठं सामं विदितं तदेव तत्थ थामसा परामासा अभिनिविस्स वोहरति – ‘इदमेव सच्चं, मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘इधानन्द, एकच्चो समणो वा ब्राह्मणो वा आतप्पमन्वाय पधानमन्वाय अनुयोगमन्वाय अप्पमादमन्वाय सम्मामनसिकारमन्वाय तथारूपं चेतोसमाधिं फुसति यथासमाहिते चित्ते दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन अमुं पुग्गलं पस्सति – इध पाणातिपाता पटिविरतं अदिन्नादाना पटिविरतं कामेसुमिच्छाचारा पटिविरतं मुसावादा पटिविरतं पिसुणाय वाचाय पटिविरतं फरुसाय वाचाय पटिविरतं सम्फप्पलापा पटिविरतं अनभिज्झालुं अब्यापन्नचित्तं सम्मादिट्ठिं, कायस्स भेदा परं मरणा पस्सति सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्नं. सो एवमाह – ‘अत्थि किर, भो, कल्याणानि कम्मानि, अत्थि सुचरितस्स विपाको. अमाहं पुग्गलं अद्दसं – इध पाणातिपाता पटिविरतं अदिन्नादाना पटिविरतं…पे… सम्मादिट्ठिं, कायस्स भेदा परं मरणा पस्सामि सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्न’न्ति. सो एवमाह – ‘यो किर, भो, पाणातिपाता पटिविरतो अदिन्नादाना पटिविरतो…पे… सम्मादिट्ठि सब्बो सो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. ये एवं जानन्ति ते सम्मा जानन्ति; ये अञ्ञथा जानन्ति, मिच्छा तेसं ञाण’न्ति. इति सो यदेव तस्स सामं ञातं सामं दिट्ठं सामं विदितं तदेव तत्थ थामसा परामासा अभिनिविस्स वोहरति – ‘इदमेव सच्चं, मोघमञ्ञ’’’न्ति.

‘‘इध पनानन्द, एकच्चो समणो वा ब्राह्मणो वा आतप्पमन्वाय पधानमन्वाय अनुयोगमन्वाय अप्पमादमन्वाय सम्मामनसिकारमन्वाय तथारूपं चेतोसमाधिं फुसति यथासमाहिते चित्ते दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन अमुं पुग्गलं पस्सति – इध पाणातिपाता पटिविरतं…पे… सम्मादिट्ठिं, कायस्स भेदा परं मरणा पस्सति अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्नं. सो एवमाह – ‘नत्थि किर, भो कल्याणानि कम्मानि, नत्थि सुचरितस्स विपाको. अमाहं पुग्गलं अद्दसं – इध पाणातिपाता पटिविरतं अदिन्नादाना पटिविरतं…पे… सम्मादिट्ठिं, कायस्स भेदा परं मरणा पस्सामि अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्न’न्ति. सो एवमाह – ‘यो किर, भो, पाणातिपाता पटिविरतो अदिन्नादाना पटिविरतो…पे… सम्मादिट्ठि, सब्बो सो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. ये एवं जानन्ति ते सम्मा जानन्ति; ये अञ्ञथा जानन्ति, मिच्छा तेसं ञाण’न्ति. इति सो यदेव तस्स सामं ञातं सामं दिट्ठं सामं विदितं तदेव तत्थ थामसा परामासा अभिनिविस्स वोहरति – ‘इदमेव सच्चं, मोघमञ्ञ’’’न्ति.

३०२. ‘‘तत्रानन्द, य्वायं समणो वा ब्राह्मणो वा एवमाह – ‘अत्थि किर, भो, पापकानि कम्मानि, अत्थि दुच्चरितस्स विपाको’ति इदमस्स अनुजानामि; यम्पि सो एवमाह – ‘अमाहं पुग्गलं अद्दसं – इध पाणातिपातिं अदिन्नादायिं…पे… मिच्छादिट्ठिं, कायस्स भेदा परं मरणा पस्सामि अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्न’न्ति इदम्पिस्स अनुजानामि; यञ्च खो सो एवमाह – ‘यो किर, भो, पाणातिपाती अदिन्नादायी…पे… मिच्छादिट्ठि, सब्बो सो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जती’ति इदमस्स नानुजानामि; यम्पि सो एवमाह – ‘ये एवं जानन्ति ते सम्मा जानन्ति; ये अञ्ञथा जानन्ति, मिच्छा तेसं ञाण’न्ति इदम्पिस्स नानुजानामि; यम्पि सो यदेव तस्स सामं ञातं सामं दिट्ठं सामं विदितं तदेव तत्थ थामसा परामासा अभिनिविस्स वोहरति – ‘इदमेव सच्चं, मोघमञ्ञ’न्ति इदम्पिस्स नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अञ्ञथा हि, आनन्द, तथागतस्स महाकम्मविभङ्गे ञाणं होति.

‘‘तत्रानन्द, य्वायं समणो वा ब्राह्मणो वा एवमाह – ‘नत्थि किर, भो, पापकानि कम्मानि, नत्थि दुच्चरितस्स विपाको’ति इदमस्स नानुजानामि; यञ्च खो सो एवमाह – ‘अमाहं पुग्गलं अद्दसं – इध पाणातिपातिं अदिन्नादायिं…पे… मिच्छादिट्ठिं कायस्स भेदा परं मरणा पस्सामि सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्न’न्ति इदमस्स अनुजानामि; यञ्च खो सो एवमाह – ‘यो किर, भो, पाणातिपाती अदिन्नादायी…पे… मिच्छादिट्ठि, सब्बो सो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जती’ति इदमस्स नानुजानामि; यम्पि सो एवमाह – ‘ये एवं जानन्ति ते सम्मा जानन्ति; ये अञ्ञथा जानन्ति, मिच्छा तेसं ञाण’न्ति इदम्पिस्स नानुजानामि; यम्पि सो यदेव तस्स सामं ञातं सामं दिट्ठं सामं विदितं तदेव तत्थ थामसा परामासा अभिनिविस्स वोहरति – ‘इदमेव सच्चं, मोघमञ्ञ’न्ति इदम्पिस्स नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अञ्ञथा हि, आनन्द, तथागतस्स महाकम्मविभङ्गे ञाणं होति.

‘‘तत्रानन्द, य्वायं समणो वा ब्राह्मणो वा एवमाह – ‘अत्थि किर, भो, कल्याणानि कम्मानि, अत्थि सुचरितस्स विपाको’ति इदमस्स अनुजानामि; यम्पि सो एवमाह – ‘अमाहं पुग्गलं अद्दसं – इध पाणातिपाता पटिविरतं अदिन्नादाना पटिविरतं…पे… सम्मादिट्ठिं, कायस्स भेदा परं मरणा पस्सामि सुगतिं सग्गं लोकं उपपन्न’न्ति इदम्पिस्स अनुजानामि; यञ्च खो सो एवमाह – ‘यो किर, भो, पाणातिपाता पटिविरतो अदिन्नादाना पटिविरतो…पे… सम्मादिट्ठि, सब्बो सो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जती’ति इदमस्स नानुजानामि; यम्पि सो एवमाह – ‘ये एवं जानन्ति ते सम्मा जानन्ति; ये अञ्ञथा जानन्ति, मिच्छा तेसं ञाण’न्ति इदम्पिस्स नानुजानामि; यम्पि सो यदेव तस्स सामं ञातं सामं दिट्ठं सामं विदितं तदेव तत्थ थामसा परामासा अभिनिविस्स वोहरति – ‘इदमेव सच्चं, मोघमञ्ञ’न्ति इदम्पिस्स नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अञ्ञथा हि, आनन्द, तथागतस्स महाकम्मविभङ्गे ञाणं होति.

‘‘तत्रानन्द, य्वायं समणो वा ब्राह्मणो वा एवमाह – ‘नत्थि किर, भो, कल्याणानि कम्मानि, नत्थि सुचरितस्स विपाको’ति इदमस्स नानुजानामि; यञ्च खो सो एवमाह – ‘अमाहं पुग्गलं अद्दसं – इध पाणातिपाता पटिविरतं अदिन्नादाना पटिविरतं…पे… सम्मादिट्ठिं, कायस्स भेदा परं मरणा पस्सामि अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपन्न’न्ति इदमस्स अनुजानामि; यञ्च खो सो एवमाह – ‘यो किर, भो, पाणातिपाता पटिविरतो अदिन्नादाना पटिविरतो…पे… सम्मादिट्ठि, सब्बो सो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जती’ति इदमस्स नानुजानामि; यञ्च खो सो एवमाह – ‘ये एवं जानन्ति ते सम्मा जानन्ति; ये अञ्ञथा जानन्ति, मिच्छा तेसं ञाण’न्ति इदम्पिस्स नानुजानामि; यम्पि सो यदेव तस्स सामं ञातं सामं दिट्ठं सामं विदितं तदेव तत्थ थामसा परामासा अभिनिविस्स वोहरति – ‘इदमेव सच्चं, मोघमञ्ञ’न्ति इदम्पिस्स नानुजानामि. तं किस्स हेतु? अञ्ञथा हि, आनन्द, तथागतस्स महाकम्मविभङ्गे ञाणं होति.

३०३. ‘‘तत्रानन्द, य्वायं पुग्गलो इध पाणातिपाती अदिन्नादायी…पे… मिच्छादिट्ठि, कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति, पुब्बे वास्स तं कतं होति पापकम्मं दुक्खवेदनीयं, पच्छा वास्स तं कतं होति पापकम्मं दुक्खवेदनीयं, मरणकाले वास्स होति मिच्छादिट्ठि समत्ता समादिन्ना. तेन सो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. यञ्च खो सो इध पाणातिपाती होति अदिन्नादायी होति…पे… मिच्छादिट्ठि होति तस्स दिट्ठेव धम्मे विपाकं पटिसंवेदेति उपपज्ज वा [उपपज्जं वा (सी. पी.), उपपज्ज वा (स्या. कं. क.) उपपज्जित्वाति संवण्णनाय संसन्देतब्बा] अपरे वा परियाये.

‘‘तत्रानन्द, य्वायं पुग्गलो इध पाणातिपाती अदिन्नादायी…पे… मिच्छादिट्ठि कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति, पुब्बे वास्स तं कतं होति कल्याणकम्मं सुखवेदनीयं, पच्छा वास्स तं कतं होति कल्याणकम्मं सुखवेदनीयं, मरणकाले वास्स होति सम्मादिट्ठि समत्ता समादिन्ना. तेन सो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. यञ्च खो सो इध पाणातिपाती होति अदिन्नादायी होति…पे… मिच्छादिट्ठि होति तस्स दिट्ठेव धम्मे विपाकं पटिसंवेदेति उपपज्ज वा अपरे वा परियाये.

‘‘तत्रानन्द , य्वायं पुग्गलो इध पाणातिपाता पटिविरतो अदिन्नादाना पटिविरतो…पे… सम्मादिट्ठि, कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति, पुब्बे वास्स तं कतं होति कल्याणकम्मं सुखवेदनीयं, पच्छा वास्स तं कतं होति कल्याणकम्मं सुखवेदनीयं, मरणकाले वास्स होति सम्मादिट्ठि समत्ता समादिन्ना. तेन सो कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. यञ्च खो सो इध पाणातिपाता पटिविरतो होति अदिन्नादाना पटिविरतो होति…पे… सम्मादिट्ठि होति, तस्स दिट्ठेव धम्मे विपाकं पटिसंवेदेति उपपज्ज वा अपरे वा परियाये.

‘‘तत्रानन्द , य्वायं पुग्गलो इध पाणातिपाता पटिविरतो अदिन्नादाना पटिविरतो…पे… सम्मादिट्ठि, कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति, पुब्बे वास्स तं कतं होति पापकम्मं दुक्खवेदनीयं, पच्छा वास्स तं कतं होति पापकम्मं दुक्खवेदनीयं, मरणकाले वास्स होति मिच्छादिट्ठि समत्ता समादिन्ना. तेन सो कायस्स भेदा परं मरणा अपायं दुग्गतिं विनिपातं निरयं उपपज्जति. यञ्च खो सो इध पाणातिपाता पटिविरतो होति, अदिन्नादाना पटिविरतो होति…पे… सम्मादिट्ठि होति, तस्स दिट्ठेव धम्मे विपाकं पटिसंवेदेति उपपज्ज वा अपरे वा परियाये.

‘‘इति खो, आनन्द, अत्थि कम्मं अभब्बं अभब्बाभासं, अत्थि कम्मं अभब्बं भब्बाभासं, अत्थि कम्मं भब्बञ्चेव भब्बाभासञ्च, अत्थि कम्मं भब्बं अभब्बाभास’’न्ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा आनन्दो भगवतो भासितं अभिनन्दीति.

महाकम्मविभङ्गसुत्तं निट्ठितं छट्ठं.

७. सळायतनविभङ्गसुत्तं

३०४. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच – ‘‘सळायतनविभङ्गं वो, भिक्खवे, देसेस्सामि. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘‘छ अज्झत्तिकानि आयतनानि वेदितब्बानि, छ बाहिरानि आयतनानि वेदितब्बानि, छ विञ्ञाणकाया वेदितब्बा, छ फस्सकाया वेदितब्बा, अट्ठारस मनोपविचारा वेदितब्बा, छत्तिंस सत्तपदा वेदितब्बा, तत्र इदं निस्साय इदं पजहथ, तयो सतिपट्ठाना यदरियो सेवति यदरियो सेवमानो सत्था गणमनुसासितुमरहति, सो वुच्चति योग्गाचरियानं [योगाचरियानं (क.)] अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथी’ति – अयमुद्देसो सळायतनविभङ्गस्स.

३०५. ‘‘‘छ अज्झत्तिकानि आयतनानि वेदितब्बानी’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? ‘चक्खायतनं सोतायतनं घानायतनं जिव्हायतनं कायायतनं मनायतनं – छ अज्झत्तिकानि आयतनानि वेदितब्बानी’ति – इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘छ बाहिरानि आयतनानि वेदितब्बानी’ति – इति खो पनेतं वुत्तं . किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? ‘रूपायतनं सद्दायतनं गन्धायतनं रसायतनं फोट्ठब्बायतनं धम्मायतनं – छ बाहिरानि आयतनानि वेदितब्बानी’ति – इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘छ विञ्ञाणकाया वेदितब्बा’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? ‘चक्खुविञ्ञाणं सोतविञ्ञाणं घानविञ्ञाणं जिव्हाविञ्ञाणं कायविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणं – छ विञ्ञाणकाया वेदितब्बा’ति – इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘छ फस्सकाया वेदितब्बा’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? ‘चक्खुसम्फस्सो सोतसम्फस्सो घानसम्फस्सो जिव्हासम्फस्सो कायसम्फस्सो मनोसम्फस्सो – छ फस्सकाया वेदितब्बा’ति – इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

‘‘‘अट्ठारस मनोपविचारा वेदितब्बा’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? ‘चक्खुना रूपं दिस्वा सोमनस्सट्ठानीयं रूपं उपविचरति, दोमनस्सट्ठानीयं रूपं उपविचरति, उपेक्खाट्ठानीयं रूपं उपविचरति. सोतेन सद्दं सुत्वा…पे… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय सोमनस्सट्ठानीयं धम्मं उपविचरति, दोमनस्सट्ठानीयं धम्मं उपविचरति, उपेक्खाट्ठानीयं धम्मं उपविचरति. इति छ सोमनस्सूपविचारा, छ दोमनस्सूपविचारा, छ उपेक्खूपविचारा, अट्ठारस मनोपविचारा वेदितब्बा’ति – इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३०६. ‘‘‘छत्तिंस सत्तपदा वेदितब्बा’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? छ गेहसितानि [गेहस्सितानि (?)] सोमनस्सानि, छ नेक्खम्मसितानि [नेक्खम्मस्सितानि (टीका)] सोमनस्सानि, छ गेहसितानि दोमनस्सानि, छ नेक्खम्मसितानि दोमनस्सानि, छ गेहसिता उपेक्खा, छ नेक्खम्मसिता उपेक्खा. तत्थ कतमानि छ गेहसितानि सोमनस्सानि? चक्खुविञ्ञेय्यानं रूपानं इट्ठानं कन्तानं मनापानं मनोरमानं लोकामिसपटिसंयुत्तानं पटिलाभं वा पटिलाभतो समनुपस्सतो पुब्बे वा पटिलद्धपुब्बं अतीतं निरुद्धं विपरिणतं समनुस्सरतो उप्पज्जति सोमनस्सं. यं एवरूपं सोमनस्सं इदं वुच्चति गेहसितं सोमनस्सं. सोतविञ्ञेय्यानं सद्दानं… घानविञ्ञेय्यानं गन्धानं… जिव्हाविञ्ञेय्यानं रसानं… कायविञ्ञेय्यानं फोट्ठब्बानं… मनोविञ्ञेय्यानं धम्मानं इट्ठानं कन्तानं मनापानं…पे… सोमनस्सं. यं एवरूपं सोमनस्सं इदं वुच्चति गेहसितं सोमनस्सं. इमानि छ गेहसितानि सोमनस्सानि.

‘‘तत्थ कतमानि छ नेक्खम्मसितानि सोमनस्सानि? रूपानंत्वेव अनिच्चतं विदित्वा विपरिणामविरागनिरोधं [विपरिणामं विरागं निरोधं (क.)], ‘पुब्बे चेव रूपा एतरहि च सब्बे ते रूपा अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो उप्पज्जति सोमनस्सं. यं एवरूपं सोमनस्सं इदं वुच्चति नेक्खम्मसितं सोमनस्सं. सद्दानंत्वेव… गन्धानंत्वेव… रसानंत्वेव… फोट्ठब्बानंत्वेव… धम्मानंत्वे अनिच्चतं विदित्वा विपरिणामविरागनिरोधं, ‘पुब्बे चेव धम्मा एतरहि च सब्बे ते धम्मा अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो उप्पज्जति सोमनस्सं. यं एवरूपं सोमनस्सं इदं वुच्चति नेक्खम्मसितं सोमनस्सं. इमानि छ नेक्खम्मसितानि सोमनस्सानि.

३०७. ‘‘तत्थ कतमानि छ गेहसितानि दोमनस्सानि? चक्खुविञ्ञेय्यानं रूपानं…पे… सोतविञ्ञेय्यानं सद्दानं… घानविञ्ञेय्यानं गन्धानं… जिव्हाविञ्ञेय्यानं रसानं… कायविञ्ञेय्यानं फोट्ठब्बानं… मनोविञ्ञेय्यानं धम्मानं इट्ठानं कन्तानं मनापानं मनोरमानं लोकामिसपटिसंयुत्तानं अप्पटिलाभं वा अप्पटिलाभतो समनुपस्सतो पुब्बे वा अप्पटिलद्धपुब्बं अतीतं निरुद्धं विपरिणतं समनुस्सरतो उप्पज्जति दोमनस्सं. यं एवरूपं दोमनस्सं इदं वुच्चति गेहसितं दोमनस्सं. इमानि छ गेहसितानि दोमनस्सानि.

‘‘तत्थ कतमानि छ नेक्खम्मसितानि दोमनस्सानि? रूपानंत्वेव अनिच्चतं विदित्वा विपरिणामविरागनिरोधं, ‘पुब्बे चेव रूपा एतरहि च सब्बे ते रूपा अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा अनुत्तरेसु विमोक्खेसु पिहं उपट्ठापेति – ‘कुदास्सु [कदास्सु (स्या. कं. पी.)] नामाहं तदायतनं उपसम्पज्ज विहरिस्सामि यदरिया एतरहि आयतनं उपसम्पज्ज विहरन्ती’ति इति अनुत्तरेसु विमोक्खेसु पिहं उपट्ठापयतो उप्पज्जति पिहपच्चया दोमनस्सं. यं एवरूपं दोमनस्सं इदं वुच्चति नेक्खम्मसितं दोमनस्सं. सद्दानंत्वेव…पे… गन्धानंत्वेव… रसानंत्वेव… फोट्ठब्बानंत्वेव… धम्मानंत्वेव अनिच्चतं विदित्वा विपरिणामविरागनिरोधं, ‘पुब्बे चेव धम्मा एतरहि च सब्बे ते धम्मा अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा अनुत्तरेसु विमोक्खेसु पिहं उपट्ठापेति – ‘कुदास्सु नामाहं तदायतनं उपसम्पज्ज विहरिस्सामि यदरिया एतरहि आयतनं उपसम्पज्ज विहरन्ती’ति इति अनुत्तरेसु विमोक्खेसु पिहं उपट्ठापयतो उप्पज्जति पिहपच्चया दोमनस्सं. यं एवरूपं दोमनस्सं इदं वुच्चति नेक्खम्मसितं दोमनस्सं. इमानि छ नेक्खम्मसितानि दोमनस्सानि.

३०८. ‘‘तत्थ कतमा छ गेहसिता उपेक्खा? चक्खुना रूपं दिस्वा उप्पज्जति उपेक्खा बालस्स मूळ्हस्स ( ) [(मन्दस्स) (क.)] पुथुज्जनस्स अनोधिजिनस्स अविपाकजिनस्स अनादीनवदस्साविनो अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स. या एवरूपा उपेक्खा, रूपं सा नातिवत्तति. तस्मा सा [सायं (क.)] उपेक्खा ‘गेहसिता’ति वुच्चति. सोतेन सद्दं सुत्वा… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय उप्पज्जति उपेक्खा बालस्स मूळ्हस्स पुथुज्जनस्स अनोधिजिनस्स अविपाकजिनस्स अनादीनवदस्साविनो अस्सुतवतो पुथुज्जनस्स. या एवरूपा उपेक्खा, धम्मं सा नातिवत्तति. तस्मा सा उपेक्खा ‘गेहसिता’ति वुच्चति. इमा छ गेहसिता उपेक्खा.

‘‘तत्थ कतमा छ नेक्खम्मसिता उपेक्खा? रूपानंत्वेव अनिच्चतं विदित्वा विपरिणामविरागनिरोधं, ‘पुब्बे चेव रूपा एतरहि च सब्बे ते रूपा अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो उप्पज्जति उपेक्खा. या एवरूपा उपेक्खा, रूपं सा अतिवत्तति. तस्मा सा उपेक्खा ‘नेक्खम्मसिता’ति वुच्चति. सद्दानंत्वेव… गन्धानंत्वेव… रसानंत्वेव… फोट्ठब्बानंत्वेव… धम्मानंत्वेव अनिच्चतं विदित्वा विपरिणामविरागनिरोधं, ‘पुब्बे चेव धम्मा एतरहि च सब्बे ते धम्मा अनिच्चा दुक्खा विपरिणामधम्मा’ति एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो उप्पज्जति उपेक्खा. या एवरूपा उपेक्खा, धम्मं सा अतिवत्तति. तस्मा सा उपेक्खा ‘नेक्खम्मसिता’ति वुच्चति. इमा छ नेक्खम्मसिता उपेक्खा. ‘छत्तिंस सत्तपदा वेदितब्बा’ति – इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३०९. ‘‘तत्र इदं निस्साय इदं पजहथा’’ति – इति खो पनेतं वुत्तं; किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? तत्र, भिक्खवे, यानि छ नेक्खम्मसितानि सोमनस्सानि तानि निस्साय तानि आगम्म यानि छ गेहसितानि सोमनस्सानि तानि पजहथ, तानि समतिक्कमथ. एवमेतेसं पहानं होति, एवमेतेसं समतिक्कमो होति.

‘‘तत्र, भिक्खवे, यानि छ नेक्खम्मसितानि दोमनस्सानि तानि निस्साय तानि आगम्म यानि छ गेहसितानि दोमनस्सानि तानि पजहथ, तानि समतिक्कमथ. एवमेतेसं पहानं होति, एवमेतेसं समतिक्कमो होति.

‘‘तत्र, भिक्खवे, या छ नेक्खम्मसिता उपेक्खा ता निस्साय ता आगम्म या छ गेहसिता उपेक्खा ता पजहथ, ता समतिक्कमथ. एवमेतासं पहानं होति, एवमेतासं समतिक्कमो होति.

‘‘तत्र, भिक्खवे, यानि छ नेक्खम्मसितानि सोमनस्सानि तानि निस्साय तानि आगम्म यानि छ नेक्खम्मसितानि दोमनस्सानि तानि पजहथ, तानि समतिक्कमथ. एवमेतेसं पहानं होति, एवमेतेसं समतिक्कमो होति.

‘‘तत्र, भिक्खवे, या छ नेक्खम्मसिता उपेक्खा ता निस्साय ता आगम्म यानि छ नेक्खम्मसितानि सोमनस्सानि तानि पजहथ, तानि समतिक्कमथ. एवमेतेसं पहानं होति, एवमेतेसं समतिक्कमो होति.

३१०. ‘‘अत्थि , भिक्खवे, उपेक्खा नानत्ता नानत्तसिता, अत्थि उपेक्खा एकत्ता एकत्तसिता. कतमा च, भिक्खवे, उपेक्खा नानत्ता नानत्तसिता? अत्थि, भिक्खवे, उपेक्खा रूपेसु, अत्थि सद्देसु , अत्थि गन्धेसु, अत्थि रसेसु, अत्थि फोट्ठब्बेसु – अयं, भिक्खवे, उपेक्खा नानत्ता नानत्तसिता. कतमा च, भिक्खवे, उपेक्खा एकत्ता एकत्तसिता? अत्थि, भिक्खवे, उपेक्खा आकासानञ्चायतननिस्सिता, अत्थि विञ्ञाणञ्चायतननिस्सिता, अत्थि आकिञ्चञ्ञायतननिस्सिता, अत्थि नेवसञ्ञानासञ्ञायतननिस्सिता – अयं, भिक्खवे, उपेक्खा एकत्ता एकत्तसिता.

‘‘तत्र, भिक्खवे, यायं उपेक्खा एकत्ता एकत्तसिता तं निस्साय तं आगम्म यायं उपेक्खा नानत्ता नानत्तसिता तं पजहथ, तं समतिक्कमथ. एवमेतिस्सा पहानं होति, एवमेतिस्सा समतिक्कमो होति.

‘‘अतम्मयतं, भिक्खवे, निस्साय अतम्मयतं आगम्म यायं उपेक्खा एकत्ता एकत्तसिता तं पजहथ, तं समतिक्कमथ. एवमेतिस्सा पहानं होति, एवमेतिस्सा समतिक्कमो होति. ‘तत्र इदं निस्साय इदं पजहथा’ति – इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३११. ‘‘‘तयो सतिपट्ठाना यदरियो सेवति, यदरियो सेवमानो सत्था गणमनुसासितुमरहती’ति – इति खो पनेतं वुत्तं; किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? इध, भिक्खवे, सत्था सावकानं धम्मं देसेति अनुकम्पको हितेसी अनुकम्पं उपादाय – ‘इदं वो हिताय, इदं वो सुखाया’ति. तस्स सावका न सुस्सूसन्ति, न सोतं ओदहन्ति, न अञ्ञा चित्तं उपट्ठपेन्ति , वोक्कम्म च सत्थुसासना वत्तन्ति. तत्र, भिक्खवे, तथागतो न चेव अनत्तमनो होति, न च अनत्तमनतं पटिसंवेदेति, अनवस्सुतो च विहरति सतो सम्पजानो. इदं, भिक्खवे, पठमं सतिपट्ठानं यदरियो सेवति, यदरियो सेवमानो सत्था गणमनुसासितुमरहति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, सत्था सावकानं धम्मं देसेति अनुकम्पको हितेसी अनुकम्पं उपादाय – ‘इदं वो हिताय, इदं वो सुखाया’ति. तस्स एकच्चे सावका न सुस्सूसन्ति, न सोतं ओदहन्ति, न अञ्ञा चित्तं उपट्ठपेन्ति, वोक्कम्म च सत्थुसासना वत्तन्ति; एकच्चे सावका सुस्सूसन्ति, सोतं ओदहन्ति, अञ्ञा चित्तं उपट्ठपेन्ति, न च वोक्कम्म सत्थुसासना वत्तन्ति . तत्र, भिक्खवे, तथागतो न चेव अनत्तमनो होति, न च अनत्तमनतं पटिसंवेदेति; न च अत्तमनो होति, न च अत्तमनतं पटिसंवेदेति. अनत्तमनता च अत्तमनता च – तदुभयं अभिनिवज्जेत्वा उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो. इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुतियं सतिपट्ठानं यदरियो सेवति, यदरियो सेवमानो सत्था गणमनुसासितुमरहति.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, सत्था सावकानं धम्मं देसेति अनुकम्पको हितेसी अनुकम्पं उपादाय – ‘इदं वो हिताय, इदं वो सुखाया’ति. तस्स सावका सुस्सूसन्ति, सोतं ओदहन्ति, अञ्ञाचित्तं उपट्ठपेन्ति, न च वोक्कम्म सत्थुसासना वत्तन्ति. तत्र, भिक्खवे, तथागतो अत्तमनो चेव होति, अत्तमनतञ्च पटिसंवेदेति, अनवस्सुतो च विहरति सतो सम्पजानो. इदं वुच्चति, भिक्खवे, ततियं सतिपट्ठानं यदरियो सेवति, यदरियो सेवमानो सत्था गणमनुसासितुमरहति. ‘तयो सतिपट्ठाना यदरियो सेवति, यदरियो सेवमानो सत्था गणमनुसासितुमरहती’ति – इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३१२. ‘‘‘सो वुच्चति योग्गाचरियानं अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथी’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? हत्थिदमकेन, भिक्खवे, हत्थिदम्मो सारितो एकंयेव दिसं धावति – पुरत्थिमं वा पच्छिमं वा उत्तरं वा दक्खिणं वा. अस्सदमकेन, भिक्खवे, अस्सदम्मो सारितो एकञ्ञेव दिसं धावति – पुरत्थिमं वा पच्छिमं वा उत्तरं वा दक्खिणं वा. गोदमकेन, भिक्खवे, गोदम्मो सारितो एकंयेव दिसं धावति – पुरत्थिमं वा पच्छिमं वा उत्तरं वा दक्खिणं वा. तथागतेन हि, भिक्खवे, अरहता सम्मासम्बुद्धेन पुरिसदम्मो सारितो अट्ठ दिसा विधावति. रूपी रूपानि पस्सति – अयं एका दिसा; अज्झत्तं अरूपसञ्ञी बहिद्धा रूपानि पस्सति – अयं दुतिया दिसा; सुभन्त्वेव अधिमुत्तो होति – अयं ततिया दिसा; सब्बसो रूपसञ्ञानं समतिक्कमा पटिघसञ्ञानं अत्थङ्गमा नानत्तसञ्ञानं अमनसिकारा ‘अनन्तो आकासो’ति आकासानञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति – अयं चतुत्थी दिसा; सब्बसो आकासानञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘अनन्तं विञ्ञाण’न्ति विञ्ञाणञ्चायतनं उपसम्पज्ज विहरति – अयं पञ्चमी दिसा; सब्बसो विञ्ञाणञ्चायतनं समतिक्कम्म ‘नत्थि किञ्ची’ति आकिञ्चञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति – अयं छट्ठी दिसा; सब्बसो आकिञ्चञ्ञायतनं समतिक्कम्म नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसम्पज्ज विहरति – अयं सत्तमी दिसा; सब्बसो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समतिक्कम्म सञ्ञावेदयितनिरोधं उपसम्पज्ज विहरति – अयं अट्ठमी दिसा. तथागतेन, भिक्खवे, अरहता सम्मासम्बुद्धेन पुरिसदम्मो सारितो इमा अट्ठ दिसा विधावति. ‘सो वुच्चति योग्गाचरियानं अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथी’ति – इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्त’’न्ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.

सळायतनविभङ्गसुत्तं निट्ठितं सत्तमं.

८. उद्देसविभङ्गसुत्तं

३१३. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच – ‘‘उद्देसविभङ्गं वो, भिक्खवे, देसेस्सामि. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘तथा तथा, भिक्खवे, भिक्खु उपपरिक्खेय्य यथा यथा [यथा यथास्स (सी. स्या. कं. पी.)] उपपरिक्खतो बहिद्धा चस्स विञ्ञाणं अविक्खित्तं अविसटं, अज्झत्तं असण्ठितं अनुपादाय न परितस्सेय्य. बहिद्धा, भिक्खवे, विञ्ञाणे अविक्खित्ते अविसटे सति अज्झत्तं असण्ठिते अनुपादाय अपरितस्सतो आयतिं जातिजरामरणदुक्खसमुदयसम्भवो न होती’’ति. इदमवोच भगवा. इदं वत्वान सुगतो उट्ठायासना विहारं पाविसि.

३१४. अथ खो तेसं भिक्खूनं, अचिरपक्कन्तस्स भगवतो, एतदहोसि – ‘‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तथा तथा, भिक्खवे , भिक्खु उपपरिक्खेय्य यथा यथा उपपरिक्खतो बहिद्धा चस्स विञ्ञाणं अविक्खित्तं अविसटं, अज्झत्तं असण्ठितं अनुपादाय न परितस्सेय्य. बहिद्धा , भिक्खवे, विञ्ञाणे अविक्खित्ते अविसटे सति अज्झत्तं असण्ठिते अनुपादाय अपरितस्सतो आयतिं जातिजरामरणदुक्खसमुदयसम्भवो न होती’ति. को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’’ति? अथ खो तेसं भिक्खूनं एतदहोसि – ‘‘अयं खो आयस्मा महाकच्चानो सत्थु चेव संवण्णितो सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं; पहोति चायस्मा महाकच्चानो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाकच्चानं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’’ति.

अथ खो ते भिक्खू येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मता महाकच्चानेन सद्धिं सम्मोदिंसु. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू आयस्मन्तं महाकच्चानं एतदवोचुं –

‘‘इदं खो नो, आवुसो कच्चान, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तथा तथा, भिक्खवे, भिक्खु उपपरिक्खेय्य यथा यथा उपपरिक्खतो बहिद्धा चस्स विञ्ञाणं अविक्खित्तं अविसटं, अज्झत्तं असण्ठितं अनुपादाय न परितस्सेय्य. बहिद्धा, भिक्खवे, विञ्ञाणे अविक्खित्ते अविसटे सति अज्झत्तं असण्ठिते अनुपादाय अपरितस्सतो आयतिं जातिजरामरणदुक्खसमुदयसम्भवो न होती’ति. तेसं नो, आवुसो कच्चान, अम्हाकं, अचिरपक्कन्तस्स भगवतो, एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – तथा तथा, भिक्खवे, भिक्खु उपपरिक्खेय्य, यथा यथा उपपरिक्खतो बहिद्धा चस्स विञ्ञाणं अविक्खित्तं अविसटं अज्झत्तं असण्ठितं अनुपादाय न परितस्सेय्य. बहिद्धा, भिक्खवे, विञ्ञाणे अविक्खित्ते अविसटे सति अज्झत्तं असण्ठिते अनुपादाय अपरितस्सतो आयतिं जातिजरामरणदुक्खसमुदयसम्भवो न होती’ति. को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’’ति. ‘‘तेसं नो, आवुसो कच्चान, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो आयस्मा महाकच्चानो सत्थु चेव संवण्णितो, सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा महाकच्चानो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाकच्चानं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’ति – विभजतायस्मा महाकच्चानो’’ति.

३१५. ‘‘‘सेय्यथापि, आवुसो, पुरिसो सारत्थिको सारगवेसी सारपरियेसनं चरमानो महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो अतिक्कम्मेव मूलं अतिक्कम्म खन्धं साखापलासे सारं परियेसितब्बं मञ्ञेय्य, एवं सम्पदमिदं आयस्मन्तानं सत्थरि सम्मुखीभूते तं भगवन्तं अतिसित्वा अम्हे एतमत्थं पटिपुच्छितब्बं मञ्ञथ. सो हावुसो, भगवा जानं जानाति, पस्सं पस्सति, चक्खुभूतो ञाणभूतो धम्मभूतो ब्रह्मभूतो वत्ता पवत्ता अत्थस्स निन्नेता अमतस्स दाता धम्मस्सामी तथागतो. सो चेव पनेतस्स कालो अहोसि यं भगवन्तंयेव एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ; यथा वो भगवा ब्याकरेय्य तथा नं धारेय्याथा’’’ति. ‘अद्धावुसो कच्चान, भगवा जानं जानाति, पस्सं पस्सति, चक्खुभूतो ञाणभूतो धम्मभूतो ब्रह्मभूतो वत्ता पवत्ता अत्थस्स निन्नेता अमतस्स दाता धम्मस्सामी तथागतो. सो चेव पनेतस्स कालो अहोसि यं भगवन्तंयेव एतमत्थं पटिपुच्छेय्याम; यथा नो भगवा ब्याकरेय्य तथा नं धारेय्याम. अपि चायस्मा महाकच्चानो सत्थु चेव संवण्णितो सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा महाकच्चानो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. विभजतायस्मा महाकच्चानो अगरुं करित्वा’ति. ‘तेन हावुसो, सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’ति. ‘एवमावुसो’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो महाकच्चानस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा महाकच्चानो एतदवोच –

‘यं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – तथा तथा, भिक्खवे, भिक्खु उपपरिक्खेय्य, यथा यथा उपपरिक्खतो बहिद्धा चस्स विञ्ञाणं अविक्खित्तं अविसटं अज्झत्तं असण्ठितं अनुपादाय न परितस्सेय्य, बहिद्धा, भिक्खवे, विञ्ञाणे अविक्खित्ते अविसटे सति अज्झत्तं असण्ठिते अनुपादाय अपरितस्सतो आयतिं जातिजरामरणदुक्खसमुदयसम्भवो न होती’ति. इमस्स खो अहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स एवं वित्थारेन अत्थं आजानामि.

३१६. ‘‘कथञ्चावुसो, बहिद्धा विञ्ञाणं विक्खित्तं विसटन्ति वुच्चति? इधावुसो, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा रूपनिमित्तानुसारि विञ्ञाणं होति रूपनिमित्तस्सादगधितं […गथितं (सी. पी.)] रूपनिमित्तस्सादविनिबन्धं […विनिबन्धं (सी. पी.)] रूपनिमित्तस्सादसंयोजनसंयुत्तं बहिद्धा विञ्ञाणं विक्खित्तं विसटन्ति वुच्चति. सोतेन सद्दं सुत्वा…पे… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय धम्मनिमित्तानुसारी विञ्ञाणं होति; धम्मनिमित्तस्सादगधितं धम्मनिमित्तस्सादविनिबन्धं धम्मनिमित्तस्सादसंयोजनसंयुत्तं बहिद्धा विञ्ञाणं विक्खित्तं विसटन्ति वुच्चति. एवं खो आवुसो, बहिद्धा विञ्ञाणं विक्खित्तं विसटन्ति वुच्चति.

३१७. ‘‘कथञ्चावुसो, बहिद्धा विञ्ञाणं अविक्खित्तं अविसटन्ति वुच्चति ? इधावुसो, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा न रूपनिमित्तानुसारि विञ्ञाणं होति रूपनिमित्तस्सादगधितं न रूपनिमित्तस्सादविनिबन्धं न रूपनिमित्तस्सादसंयोजनसंयुत्तं बहिद्धा विञ्ञाणं अविक्खित्तं अविसटन्ति वुच्चति . सोतेन सद्दं सुत्वा…पे… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय न धम्मनिमित्तानुसारी विञ्ञाणं होति न धम्मनिमित्तस्सादगधितं न धम्मनिमित्तस्सादविनिबन्धं न धम्मनिमित्तस्सादसंयोजनसंयुत्तं बहिद्धा विञ्ञाणं अविक्खित्तं अविसटन्ति वुच्चति. एवं खो, आवुसो, बहिद्धा विञ्ञाणं अविक्खित्तं अविसटन्ति वुच्चति.

३१८. ‘‘कथञ्चावुसो, अज्झत्तं [अज्झत्तं चित्तं (सी. स्या. कं. पी.)] सण्ठितन्ति वुच्चति? इधावुसो, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. तस्स विवेकजपीतिसुखानुसारि विञ्ञाणं होति विवेकजपीतिसुखस्सादगधितं विवेकजपीतिसुखस्सादविनिबन्धं विवेकजपीतिसुखस्सादसंयोजनसंयुत्तं अज्झत्तं चित्तं सण्ठितन्ति वुच्चति.

‘‘पुन चपरं, आवुसो, भिक्खु वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. तस्स समाधिजपीतिसुखानुसारि विञ्ञाणं होति समाधिजपीतिसुखस्सादगधितं समाधिजपीतिसुखस्सादविनिबन्धं समाधिजपीतिसुखस्सादसंयोजनसंयुत्तं अज्झत्तं चित्तं सण्ठितन्ति वुच्चति.

‘‘पुन चपरं, आवुसो, भिक्खु पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति, यं तं अरिया आचिक्खन्ति – ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. तस्स उपेक्खानुसारि विञ्ञाणं होति उपेक्खासुखस्सादगधितं उपेक्खासुखस्सादविनिबन्धं उपेक्खासुखस्सादसंयोजनसंयुत्तं अज्झत्तं चित्तं सण्ठितन्ति वुच्चति.

‘‘पुन चपरं, आवुसो, भिक्खु सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. तस्स अदुक्खमसुखानुसारि विञ्ञाणं होति अदुक्खमसुखस्सादगधितं अदुक्खमसुखस्सादविनिबन्धं अदुक्खमसुखस्सादसंयोजनसंयुत्तं अज्झत्तं चित्तं सण्ठितन्ति वुच्चति. एवं खो, आवुसो, अज्झत्तं [अज्झत्तं चित्तं (सी. स्या. कं. पी.)] सण्ठितन्ति वुच्चति.

३१९. ‘‘कथञ्चावुसो , अज्झत्तं [अज्झत्तं चित्तं (सी. स्या. कं. पी.)] असण्ठितन्ति वुच्चति? इधावुसो, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि…पे… पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. तस्स न विवेकजपीतिसुखानुसारि विञ्ञाणं होति न विवेकजपीतिसुखस्सादगधितं न विवेकजपीतिसुखस्सादविनिबन्धं न विवेकजपीतिसुखस्सादसंयोजनसंयुत्तं अज्झत्तं चित्तं असण्ठितन्ति वुच्चति.

‘‘पुन चपरं, आवुसो, भिक्खु वितक्कविचारानं वूपसमा…पे… दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. तस्स न समाधिजपीतिसुखानुसारि विञ्ञाणं होति न समाधिजपीतिसुखस्सादगधितं न समाधिजपीतिसुखस्सादविनिबन्धं न समाधिजपीतिसुखस्सादसंयोजनसंयुत्तं अज्झत्तं चित्तं असण्ठितन्ति वुच्चति .

‘‘पुन चपरं, आवुसो, भिक्खु पीतिया च विरागा…पे… ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. तस्स न उपेक्खानुसारि विञ्ञाणं होति न उपेक्खासुखस्सादगधितं न उपेक्खासुखस्सादविनिबन्धं न उपेक्खासुखस्सादसंयोजनसंयुत्तं अज्झत्तं चित्तं असण्ठितन्ति वुच्चति.

‘‘पुन चपरं, आवुसो, भिक्खु सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. तस्स न अदुक्खमसुखानुसारि विञ्ञाणं होति न अदुक्खमसुखस्सादगधितं न अदुक्खमसुखस्सादविनिबन्धं न अदुक्खमसुखस्सादसंयोजनसंयुत्तं अज्झत्तं चित्तं असण्ठितन्ति वुच्चति. एवं खो, आवुसो, अज्झत्तं [अज्झत्तं चित्तं (सी. स्या. कं. पी.)] असण्ठितन्ति वुच्चति.

३२०. ‘‘कथञ्चावुसो, अनुपादा परितस्सना होति? इधावुसो, अस्सुतवा पुथुज्जनो अरियानं अदस्सावी अरियधम्मस्स अकोविदो अरियधम्मे अविनीतो सप्पुरिसानं अदस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स अकोविदो सप्पुरिसधम्मे अविनीतो रूपं अत्ततो समनुपस्सति रूपवन्तं वा अत्तानं अत्तनि वा रूपं रूपस्मिं वा अत्तानं. तस्स तं रूपं विपरिणमति, अञ्ञथा होति. तस्स रूपविपरिणामञ्ञथाभावा रूपविपरिणामानुपरिवत्ति विञ्ञाणं होति. तस्स रूपविपरिणामानुपरिवत्तजा परितस्सना धम्मसमुप्पादा चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति. चेतसो परियादाना उत्तासवा च होति विघातवा च अपेक्खवा च अनुपादाय च परितस्सति. वेदनं …पे… सञ्ञं… सङ्खारे… विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं अत्तनि वा विञ्ञाणं विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानं. तस्स तं विञ्ञाणं विपरिणमति, अञ्ञथा होति. तस्स विञ्ञाणविपरिणामञ्ञथाभावा विञ्ञाणविपरिणामानुपरिवत्ति विञ्ञाणं होति. तस्स विञ्ञाणविपरिणामानुपरिवत्तजा परितस्सना धम्मसमुप्पादा चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति. चेतसो परियादाना उत्तासवा च होति विघातवा च अपेक्खवा च अनुपादाय च परितस्सति. एवं खो, आवुसो, अनुपादा परितस्सना होति.

३२१. ‘‘कथञ्चावुसो, अनुपादाना अपरितस्सना होति? इधावुसो, सुतवा अरियसावको अरियानं दस्सावी अरियधम्मस्स कोविदो अरियधम्मे सुविनीतो सप्पुरिसानं दस्सावी सप्पुरिसधम्मस्स कोविदो सप्पुरिसधम्मे सुविनीतो न रूपं अत्ततो समनुपस्सति न रूपवन्तं वा अत्तानं न अत्तनि वा रूपं न रूपस्मिं वा अत्तानं. तस्स तं रूपं विपरिणमति, अञ्ञथा होति. तस्स रूपविपरिणामञ्ञथाभावा न च रूपविपरिणामानुपरिवत्ति विञ्ञाणं होति. तस्स न रूपविपरिणामानुपरिवत्तजा परितस्सना धम्मसमुप्पादा चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति. चेतसो परियादाना न चेवुत्तासवा [न च उत्तासवा (सी.)] होति न च विघातवा न च अपेक्खवा अनुपादाय च न परितस्सति. न वेदनं… न सञ्ञं… न सङ्खारे… न विञ्ञाणं अत्ततो समनुपस्सति न विञ्ञाणवन्तं वा अत्तानं न अत्तनि वा विञ्ञाणं न विञ्ञाणस्मिं वा अत्तानं. तस्स तं विञ्ञाणं विपरिणमति, अञ्ञथा होति. तस्स विञ्ञाणविपरिणामञ्ञथाभावा न च विञ्ञाणविपरिणामानुपरिवत्ति विञ्ञाणं होति. तस्स न विञ्ञाणविपरिणामानुपरिवत्तजा परितस्सना धम्मसमुप्पादा चित्तं परियादाय तिट्ठन्ति. चेतसो परियादाना न चेवुत्तासवा होति न च विघातवा न च अपेक्खवा, अनुपादाय च न परितस्सति. एवं खो, आवुसो, अनुपादा अपरितस्सना होति.

‘‘यं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तथा तथा, भिक्खवे, भिक्खु उपपरिक्खेय्य यथा यथा उपपरिक्खतो बहिद्धा चस्स विञ्ञाणं अविक्खित्तं अविसटं, अज्झत्तं असण्ठितं अनुपादाय न परितस्सेय्य. बहिद्धा, भिक्खवे, विञ्ञाणे अविक्खित्ते अविसटे सति अज्झत्तं असण्ठिते अनुपादाय अपरितस्सतो आयतिं जातिजरामरणदुक्खसमुदयसम्भवो न होती’ति. इमस्स खो अहं, आवुसो, भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स एवं वित्थारेन अत्थं आजानामि. आकङ्खमाना च पन तुम्हे आयस्मन्तो भगवन्तंयेव उपसङ्कमित्वा एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ; यथा वो भगवा ब्याकरोति तथा नं धारेय्याथा’’ति.

३२२. अथ खो ते भिक्खू आयस्मतो महाकच्चानस्स भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –

‘‘यं खो नो, भन्ते, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – ‘तथा तथा, भिक्खवे, भिक्खु उपपरिक्खेय्य यथा यथा उपपरिक्खतो बहिद्धा चस्स विञ्ञाणं अविक्खित्तं अविसटं, अज्झत्तं असण्ठितं अनुपादाय न परितस्सेय्य. बहिद्धा, भिक्खवे, विञ्ञाणे अविक्खित्ते अविसटे सति अज्झत्तं असण्ठिते अनुपादाय अपरितस्सतो आयतिं जातिजरामरणदुक्खसमुदयसम्भवो न होती’’’ति.

‘‘तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं, अचिरपक्कन्तस्स भगवतो, एतदहोसि – ‘इदं खो नो, आवुसो, भगवा संखित्तेन उद्देसं उद्दिसित्वा वित्थारेन अत्थं अविभजित्वा उट्ठायासना विहारं पविट्ठो – तथा तथा, भिक्खवे, भिक्खु उपपरिक्खेय्य, यथा यथा उपपरिक्खतो बहिद्धा चस्स विञ्ञाणं अविक्खित्तं अविसटं, अज्झत्तं असण्ठितं अनुपादाय न परितस्सेय्य. बहिद्धा, भिक्खवे, विञ्ञाणे अविक्खित्ते अविसटे सति अज्झत्तं असण्ठिते अनुपादाय अपरितस्सतो आयतिं जातिजरामरणदुक्खसमुदयसम्भवो न होतीति. को नु खो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजेय्या’ति? तेसं नो, भन्ते, अम्हाकं एतदहोसि – ‘अयं खो आयस्मा महाकच्चानो सत्थु चेव संवण्णितो सम्भावितो च विञ्ञूनं सब्रह्मचारीनं. पहोति चायस्मा महाकच्चानो इमस्स भगवता संखित्तेन उद्देसस्स उद्दिट्ठस्स वित्थारेन अत्थं अविभत्तस्स वित्थारेन अत्थं विभजितुं. यंनून मयं येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमेय्याम; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाकच्चानं एतमत्थं पटिपुच्छेय्यामा’ति.

‘‘अथ खो मयं, भन्ते, येनायस्मा महाकच्चानो तेनुपसङ्कमिम्ह; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाकच्चानं एतमत्थं पटिपुच्छिम्ह. तेसं नो, भन्ते, आयस्मता महाकच्चानेन इमेहि आकारेहि इमेहि पदेहि इमेहि ब्यञ्जनेहि अत्थो विभत्तो’’ति.

‘‘पण्डितो, भिक्खवे, महाकच्चानो; महापञ्ञो, भिक्खवे, महाकच्चानो. मं चेपि तुम्हे, भिक्खवे, एतमत्थं पटिपुच्छेय्याथ, अहम्पि एवमेवं ब्याकरेय्यं यथा तं महाकच्चानेन ब्याकतं. एसो चेवेतस्स [एसो चेतस्स (सी. पी.), एसो चेव तस्स (स्या. कं.), एसोयेव तस्स (क.)] अत्थो. एवञ्च नं धारेय्याथा’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.

उद्देसविभङ्गसुत्तं निट्ठितं अट्ठमं.

९. अरणविभङ्गसुत्तं

३२३. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच – ‘‘अरणविभङ्गं वो, भिक्खवे, देसेस्सामि. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘न कामसुखमनुयुञ्जेय्य हीनं गम्मं पोथुज्जनिकं अनरियं अनत्थसंहितं, न च अत्तकिलमथानुयोगमनुयुञ्जेय्य दुक्खं अनरियं अनत्थसंहितं. एते खो, भिक्खवे [एते खो (सी.), एते ते (स्या. कं. पी.)], उभो अन्ते अनुपगम्म मज्झिमा पटिपदा तथागतेन अभिसम्बुद्धा, चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति. उस्सादनञ्च जञ्ञा, अपसादनञ्च जञ्ञा; उस्सादनञ्च ञत्वा अपसादनञ्च ञत्वा नेवुस्सादेय्य, न अपसादेय्य [नापसादेय्य (सी.)], धम्ममेव देसेय्य. सुखविनिच्छयं जञ्ञा; सुखविनिच्छयं ञत्वा अज्झत्तं सुखमनुयुञ्जेय्य. रहोवादं न भासेय्य, सम्मुखा न खीणं [नातिखीणं (स्या. कं. क.)] भणे. अतरमानोव भासेय्य, नो तरमानो. जनपदनिरुत्तिं नाभिनिवेसेय्य, समञ्ञं नातिधावेय्याति – अयमुद्देसो अरणविभङ्गस्स.

३२४. ‘‘‘न कामसुखमनुयुञ्जेय्य हीनं गम्मं पोथुज्जनिकं अनरियं अनत्थसंहितं, न च अत्तकिलमथानुयोगमनुयुञ्जेय्य दुक्खं अनरियं अनत्थसंहित’न्ति – इति खो पनेतं वुत्तं; किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? यो कामपटिसन्धिसुखिनो सोमनस्सानुयोगो हीनो गम्मो पोथुज्जनिको अनरियो अनत्थसंहितो, सदुक्खो एसो धम्मो सउपघातो सउपायासो सपरिळाहो; मिच्छापटिपदा. यो कामपटिसन्धिसुखिनो सोमनस्सानुयोगं अननुयोगो हीनं गम्मं पोथुज्जनिकं अनरियं अनत्थसंहितं, अदुक्खो एसो धम्मो अनुपघातो अनुपायासो अपरिळाहो; सम्मापटिपदा. यो अत्तकिलमथानुयोगो दुक्खो अनरियो अनत्थसंहितो, सदुक्खो एसो धम्मो सउपघातो सउपायासो सपरिळाहो; मिच्छापटिपदा. यो अत्तकिलमथानुयोगं अननुयोगो दुक्खं अनरियं अनत्थसंहितं, अदुक्खो एसो धम्मो अनुपघातो अनुपायासो अपरिळाहो; सम्मापटिपदा. ‘न कामसुखमनुयुञ्जेय्य हीनं गम्मं पोथुज्जनिकं अनरियं अनत्थसंहितं, न च अत्तकिलमथानुयोगं अनुयुञ्जेय्य दुक्खं अनरियं अनत्थसंहित’न्ति – इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३२५. ‘‘‘एते खो उभो अन्ते अनुपगम्म मज्झिमा पटिपदा तथागतेन अभिसम्बुद्धा, चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तती’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि , सम्मासङ्कप्पो, सम्मावाचा, सम्माकम्मन्तो, सम्माआजीवो, सम्मावायामो, सम्मासति, सम्मासमाधि. ‘एते खो उभो अन्ते अनुपगम्म मज्झिमा पटिपदा तथागतेन अभिसम्बुद्धा, चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तती’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३२६. ‘‘‘उस्सादनञ्च जञ्ञा, अपसादनञ्च जञ्ञा; उस्सादनञ्च ञत्वा अपसादनञ्च ञत्वा नेवुस्सादेय्य, न अपसादेय्य, धम्ममेव देसेय्या’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? कथञ्च, भिक्खवे, उस्सादना च होति अपसादना च, नो च धम्मदेसना? ‘ये कामपटिसन्धिसुखिनो सोमनस्सानुयोगं अनुयुत्ता हीनं गम्मं पोथुज्जनिकं अनरियं अनत्थसंहितं, सब्बे ते सदुक्खा सउपघाता सउपायासा सपरिळाहा मिच्छापटिपन्ना’ति – इति वदं [इति परं (क.)] इत्थेके अपसादेति.

‘‘‘ये कामपटिसन्धिसुखिनो सोमनस्सानुयोगं अननुयुत्ता हीनं गम्मं पोथुज्जनिकं अनरियं अनत्थसंहितं, सब्बे ते अदुक्खा अनुपघाता अनुपायासा अपरिळाहा सम्मापटिपन्ना’ति – इति वदं इत्थेके उस्सादेति.

‘‘‘ये अत्तकिलमथानुयोगं अनुयुत्ता दुक्खं अनरियं अनत्थसंहितं, सब्बे ते सदुक्खा सउपघाता सउपायासा सपरिळाहा मिच्छापटिपन्ना’ति – इति वदं इत्थेके अपसादेति.

‘‘‘ये अत्तकिलमथानुयोगं अननुयुत्ता दुक्खं अनरियं अनत्थसंहितं, सब्बे ते अदुक्खा अनुपघाता अनुपायासा अपरिळाहा सम्मापटिपन्ना’ति – इति वदं इत्थेके उस्सादेति.

‘‘‘येसं केसञ्चि भवसंयोजनं अप्पहीनं, सब्बे ते सदुक्खा सउपघाता सउपायासा सपरिळाहा मिच्छापटिपन्ना’ति – इति वदं इत्थेके अपसादेति.

‘‘‘येसं केसञ्चि भवसंयोजनं पहीनं, सब्बे ते अदुक्खा अनुपघाता अनुपायासा अपरिळाहा सम्मापटिपन्ना’ति – इति वदं इत्थेके उस्सादेति. एवं खो, भिक्खवे, उस्सादना च होति अपसादना च, नो च धम्मदेसना.

३२७. ‘‘कथञ्च, भिक्खवे, नेवुस्सादना होति न अपसादना, धम्मदेसना च [धम्मदेसनाव (स्या. कं.)]? ‘ये कामपटिसन्धिसुखिनो सोमनस्सानुयोगं अनुयुत्ता हीनं गम्मं पोथुज्जनिकं अनरियं अनत्थसंहितं, सब्बे ते सदुक्खा सउपघाता सउपायासा सपरिळाहा मिच्छापटिपन्ना’ति – न एवमाह. ‘अनुयोगो च खो, सदुक्खो एसो धम्मो सउपघातो सउपायासो सपरिळाहो; मिच्छापटिपदा’ति – इति वदं धम्ममेव देसेति.

‘‘‘ये कामपटिसन्धिसुखिनो सोमनस्सानुयोगं अननुयुत्ता हीनं गम्मं पोथुज्जनिकं अनरियं अनत्थसंहितं, सब्बे ते अदुक्खा अनुपघाता अनुपायासा अपरिळाहा सम्मापटिपन्ना’ति – न एवमाह. ‘अननुयोगो च खो, अदुक्खो एसो धम्मो अनुपघातो अनुपायासो अपरिळाहो; सम्मापटिपदा’ति – इति वदं धम्ममेव देसेति.

‘‘‘ये अत्तकिलमथानुयोगं अनुयुत्ता दुक्खं अनरियं अनत्थसंहितं, सब्बे ते सदुक्खा सउपघाता सउपायासा सपरिळाहा मिच्छापटिपन्ना’ति – न एवमाह. ‘अनुयोगो च खो , सदुक्खो एसो धम्मो सउपघातो सउपायासो सपरिळाहो; मिच्छापटिपदा’ति – इति वदं धम्ममेव देसेति.

‘‘‘ये अत्तकिलमथानुयोगं अननुयुत्ता दुक्खं अनरियं अनत्थसंहितं, सब्बे ते अदुक्खा अनुपघाता अनुपायासा अपरिळाहा सम्मापटिपन्ना’ति – न एवमाह. ‘अननुयोगो च खो, अदुक्खो एसो धम्मो अनुपघातो अनुपायासो अपरिळाहो; सम्मापटिपदा’ति – इति वदं धम्ममेव देसेति.

‘‘‘येसं केसञ्चि भवसंयोजनं अप्पहीनं, सब्बे ते सदुक्खा सउपघाता सउपायासा सपरिळाहा मिच्छापटिपन्ना’ति – न एवमाह . ‘भवसंयोजने च खो अप्पहीने भवोपि अप्पहीनो होती’ति – इति वदं धम्ममेव देसेति.

‘‘‘येसं केसञ्चि भवसंयोजनं पहीनं, सब्बे ते अदुक्खा अनुपघाता अनुपायासा अपरिळाहा सम्मापटिपन्ना’ति – न एवमाह. ‘भवसंयोजने च खो पहीने भवोपि पहीनो होती’ति – इति वदं धम्ममेव देसेति. एवं खो, भिक्खवे, नेवुस्सादना होति न अपसादना, धम्मदेसना च. ‘उस्सादनञ्च जञ्ञा, अपसादनञ्च जञ्ञा; उस्सादनञ्च ञत्वा अपसादनञ्च ञत्वा नेवुस्सादेय्य, न अपसादेय्य, धम्ममेव देसेय्या’ति – इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३२८. ‘‘‘सुखविनिच्छयं जञ्ञा; सुखविनिच्छयं ञत्वा अज्झत्तं सुखमनुयुञ्जेय्या’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? पञ्चिमे, भिक्खवे, कामगुणा. कतमे पञ्च? चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया, सोतविञ्ञेय्या सद्दा… घानविञ्ञेय्या गन्धा… जिव्हाविञ्ञेय्या रसा… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया – इमे खो, भिक्खवे, पञ्च कामगुणा. यं खो, भिक्खवे, इमे पञ्च कामगुणे पटिच्च उप्पज्जति सुखं सोमनस्सं इदं वुच्चति कामसुखं मीळ्हसुखं पुथुज्जनसुखं अनरियसुखं. ‘न आसेवितब्बं, न भावेतब्बं, न बहुलीकातब्बं, भायितब्बं एतस्स सुखस्सा’ति – वदामि. इध , भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति…पे… ततियं झानं… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. इदं वुच्चति नेक्खम्मसुखं पविवेकसुखं उपसमसुखं सम्बोधिसुखं. ‘आसेवितब्बं, भावेतब्बं, बहुलीकातब्बं, न भायितब्बं एतस्स सुखस्सा’ति – वदामि . ‘सुखविनिच्छयं जञ्ञा ; सुखविनिच्छयं ञत्वा अज्झत्तं सुखमनुयुञ्जेय्या’ति – इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३२९. ‘‘‘रहोवादं न भासेय्य, सम्मुखा न खीणं भणे’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? तत्र, भिक्खवे, यं जञ्ञा रहोवादं अभूतं अतच्छं अनत्थसंहितं ससक्कं [सम्पत्तं (क.)] तं रहोवादं न भासेय्य. यम्पि जञ्ञा रहोवादं भूतं तच्छं अनत्थसंहितं तस्सपि सिक्खेय्य अवचनाय. यञ्च खो जञ्ञा रहोवादं भूतं तच्छं अत्थसंहितं तत्र कालञ्ञू अस्स तस्स रहोवादस्स वचनाय. तत्र, भिक्खवे, यं जञ्ञा सम्मुखा खीणवादं अभूतं अतच्छं अनत्थसंहितं ससक्कं तं सम्मुखा खीणवादं न भासेय्य. यम्पि जञ्ञा सम्मुखा खीणवादं भूतं तच्छं अनत्थसंहितं तस्सपि सिक्खेय्य अवचनाय. यञ्च खो जञ्ञा सम्मुखा खीणवादं भूतं तच्छं अत्थसंहितं तत्र कालञ्ञू अस्स तस्स सम्मुखा खीणवादस्स वचनाय. ‘रहोवादं न भासेय्य, सम्मुखा न खीणं भणे’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३३०. ‘‘‘अतरमानोव भासेय्य नो तरमानो’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? तत्र, भिक्खवे, तरमानस्स भासतो कायोपि किलमति, चित्तम्पि उपहञ्ञति [ऊहञ्ञति (सी.)], सरोपि उपहञ्ञति [ऊहञ्ञति (सी.)], कण्ठोपि आतुरीयति, अविसट्ठम्पि होति अविञ्ञेय्यं तरमानस्स भासितं. तत्र, भिक्खवे, अतरमानस्स भासतो कायोपि न किलमति, चित्तम्पि न उपहञ्ञति, सरोपि न उपहञ्ञति, कण्ठोपि न आतुरीयति, विसट्ठम्पि होति विञ्ञेय्यं अतरमानस्स भासितं. ‘अतरमानोव भासेय्य, नो तरमानो’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३३१. ‘‘‘जनपदनिरुत्तिं नाभिनिवेसेय्य, समञ्ञं नातिधावेय्या’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? कथञ्च, भिक्खवे, जनपदनिरुत्तिया च अभिनिवेसो होति समञ्ञाय च अतिसारो? इध, भिक्खवे, तदेवेकच्चेसु जनपदेसु ‘पाती’ति सञ्जानन्ति, ‘पत्त’न्ति सञ्जानन्ति , ‘वित्त’न्ति [विट्ठन्ति (स्या. कं.)] सञ्जानन्ति, ‘सराव’न्ति सञ्जानन्ति ‘धारोप’न्ति [हरोसन्ति (स्या. कं.)] सञ्जानन्ति, ‘पोण’न्ति सञ्जानन्ति, ‘पिसीलव’न्ति [पिसीलन्ति (सी. पी.), पिपिलन्ति (स्या. कं.)] सञ्जानन्ति. इति यथा यथा नं तेसु तेसु जनपदेसु सञ्जानन्ति तथा तथा थामसा परामासा [परामस्स (सी.)] अभिनिविस्स वोहरति – ‘इदमेव सच्चं , मोघमञ्ञ’न्ति. एवं खो, भिक्खवे, जनपदनिरुत्तिया च अभिनिवेसो होति समञ्ञाय च अतिसारो.

३३२. ‘‘कथञ्च, भिक्खवे, जनपदनिरुत्तिया च अनभिनिवेसो होति समञ्ञाय च अनतिसारो? इध, भिक्खवे, तदेवेकच्चेसु जनपदेसु ‘पाती’ति सञ्जानन्ति, ‘पत्त’न्ति सञ्जानन्ति, ‘वित्त’न्ति सञ्जानन्ति, ‘सराव’न्ति सञ्जानन्ति, ‘धारोप’न्ति सञ्जानन्ति, ‘पोण’न्ति सञ्जानन्ति, ‘पिसीलव’न्ति सञ्जानन्ति. इति यथा यथा नं तेसु तेसु जनपदेसु सञ्जानन्ति ‘इदं किर मे [इदं किर ते च (क.)] आयस्मन्तो सन्धाय वोहरन्ती’ति तथा तथा वोहरति अपरामसं. एवं खो, भिक्खवे, जनपदनिरुत्तिया च अनभिनिवेसो होति, समञ्ञाय च अनतिसारो. ‘जनपदनिरुत्तिं नाभिनिवेसेय्य समञ्ञं नातिधावेय्या’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३३३. ‘‘तत्र, भिक्खवे, यो कामपटिसन्धिसुखिनो सोमनस्सानुयोगो हीनो गम्मो पोथुज्जनिको अनरियो अनत्थसंहितो, सदुक्खो एसो धम्मो सउपघातो सउपायासो सपरिळाहो; मिच्छापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो सरणो. तत्र, भिक्खवे, यो कामपटिसन्धिसुखिनो सोमनस्सानुयोगं अननुयोगो हीनं गम्मं पोथुज्जनिकं अनरियं अनत्थसंहितं, अदुक्खो एसो धम्मो अनुपघातो अनुपायासो अपरिळाहो; सम्मापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो अरणो.

३३४. ‘‘तत्र, भिक्खवे, यो अत्तकिलमथानुयोगो दुक्खो अनरियो अनत्थसंहितो, सदुक्खो एसो धम्मो सउपघातो सउपायासो सपरिळाहो; मिच्छापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो सरणो. तत्र, भिक्खवे, यो अत्तकिलमथानुयोगं अननुयोगो दुक्खं अनरियं अनत्थसंहितं, अदुक्खो एसो धम्मो अनुपघातो अनुपायासो अपरिळाहो; सम्मापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो अरणो.

३३५. ‘‘तत्र, भिक्खवे, यायं मज्झिमा पटिपदा तथागतेन अभिसम्बुद्धा, चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति, अदुक्खो एसो धम्मो अनुपघातो अनुपायासो अपरिळाहो; सम्मापटिपदा . तस्मा एसो धम्मो अरणो.

३३६. ‘‘तत्र , भिक्खवे, यायं उस्सादना च अपसादना च नो च धम्मदेसना, सदुक्खो एसो धम्मो सउपघातो सउपायासो सपरिळाहो; मिच्छापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो सरणो. तत्र, भिक्खवे, यायं नेवुस्सादना च न अपसादना च धम्मदेसना च, अदुक्खो एसो धम्मो अनुपघातो अनुपायासो अपरिळाहो; सम्मापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो अरणो.

३३७. ‘‘तत्र, भिक्खवे, यमिदं कामसुखं मीळ्हसुखं पोथुज्जनसुखं अनरियसुखं , सदुक्खो एसो धम्मो सउपघातो सउपायासो सपरिळाहो; मिच्छापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो सरणो. तत्र, भिक्खवे, यमिदं नेक्खम्मसुखं पविवेकसुखं उपसमसुखं सम्बोधिसुखं, अदुक्खो एसो धम्मो अनुपघातो अनुपायासो अपरिळाहो; सम्मापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो अरणो.

३३८. ‘‘तत्र, भिक्खवे, य्वायं रहोवादो अभूतो अतच्छो अनत्थसंहितो, सदुक्खो एसो धम्मो सउपघातो सउपायासो सपरिळाहो; मिच्छापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो सरणो. तत्र, भिक्खवे, य्वायं रहोवादो भूतो तच्छो अनत्थसंहितो, सदुक्खो एसो धम्मो सउपघातो सउपायासो सपरिळाहो; मिच्छापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो सरणो. तत्र, भिक्खवे, य्वायं रहोवादो भूतो तच्छो अत्थसंहितो, अदुक्खो एसो धम्मो अनुपघातो अनुपायासो अपरिळाहो; सम्मापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो अरणो.

३३९. ‘‘तत्र , भिक्खवे, य्वायं सम्मुखा खीणवादो अभूतो अतच्छो अनत्थसंहितो, सदुक्खो एसो धम्मो सउपघातो सउपायासो सपरिळाहो; मिच्छापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो सरणो. तत्र, भिक्खवे, य्वायं सम्मुखा खीणवादो भूतो तच्छो अनत्थसंहितो, सदुक्खो एसो धम्मो सउपघातो सउपायासो सपरिळाहो; मिच्छापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो सरणो. तत्र, भिक्खवे, य्वायं सम्मुखा खीणवादो भूतो तच्छो अत्थसंहितो, अदुक्खो एसो धम्मो अनुपघातो अनुपायासो अपरिळाहो; सम्मापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो अरणो.

३४०. ‘‘तत्र, भिक्खवे, यमिदं तरमानस्स भासितं, सदुक्खो एसो धम्मो सउपघातो सउपायासो सपरिळाहो; मिच्छापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो सरणो. तत्र, भिक्खवे , यमिदं अतरमानस्स भासितं, अदुक्खो एसो धम्मो अनुपघातो अनुपायासो अपरिळाहो; सम्मापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो अरणो.

३४१. ‘‘तत्र, भिक्खवे, य्वायं जनपदनिरुत्तिया च अभिनिवेसो समञ्ञाय च अतिसारो, सदुक्खो एसो धम्मो सउपघातो सउपायासो सपरिळाहो; मिच्छापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो सरणो. तत्र भिक्खवे, य्वायं जनपदनिरुत्तिया च अनभिनिवेसो समञ्ञाय च अनतिसारो, अदुक्खो एसो धम्मो अनुपघातो अनुपायासो अपरिळाहो; सम्मापटिपदा. तस्मा एसो धम्मो अरणो.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘सरणञ्च धम्मं जानिस्साम, अरणञ्च धम्मं जानिस्साम; सरणञ्च धम्मं ञत्वा अरणञ्च धम्मं ञत्वा अरणपटिपदं पटिपज्जिस्सामा’ति एवञ्हि वो, भिक्खवे, सिक्खितब्बं. सुभूति च पन, भिक्खवे, कुलपुत्तो अरणपटिपदं पटिपन्नो’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.

अरणविभङ्गसुत्तं निट्ठितं नवमं.

१०. धातुविभङ्गसुत्तं

३४२. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा मगधेसु चारिकं चरमानो येन राजगहं तदवसरि; येन भग्गवो कुम्भकारो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भग्गवं कुम्भकारं एतदवोच – ‘‘सचे ते, भग्गव, अगरु विहरेमु आवेसने [विहरामावेसने (सी. पी.), विहराम निवेसने (स्या. कं.), विहरेमु निवेसने (क.)] एकरत्त’’न्ति. ‘‘न खो मे, भन्ते, गरु. अत्थि चेत्थ पब्बजितो पठमं वासूपगतो. सचे सो अनुजानाति, विहरथ [विहर (सी. पी.)], भन्ते, यथासुख’’न्ति.

तेन खो पन समयेन पुक्कुसाति नाम कुलपुत्तो भगवन्तं उद्दिस्स सद्धाय अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो. सो तस्मिं कुम्भकारावेसने [कुम्भकारनिवेसने (स्या. कं. क.)] पठमं वासूपगतो होति. अथ खो भगवा येनायस्मा पुक्कुसाति तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं पुक्कुसातिं एतदवोच – ‘‘सचे ते, भिक्खु, अगरु विहरेमु आवेसने एकरत्त’’न्ति. ‘‘उरुन्दं, आवुसो [ऊरून्दं (सी. स्या. कं. पी.), उरूद्धं (क.) दी. नि. २ सक्कपञ्हसुत्तटीका ओलोकेतब्बा], कुम्भकारावेसनं. विहरतायस्मा यथासुख’’न्ति.

अथ खो भगवा कुम्भकारावेसनं पविसित्वा एकमन्तं तिणसन्थारकं [तिणसन्थरिकं (सी.), तिणसन्थरकं (स्या. कं.)] पञ्ञापेत्वा निसीदि पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय परिमुखं सतिं उपट्ठपेत्वा. अथ खो भगवा बहुदेव रत्तिं निसज्जाय वीतिनामेसि. आयस्मापि खो पुक्कुसाति बहुदेव रत्तिं निसज्जाय वीतिनामेसि.

अथ खो भगवतो एतदहोसि – ‘‘पासादिकं खो अयं कुलपुत्तो इरियति. यंनूनाहं पुच्छेय्य’’न्ति. अथ खो भगवा आयस्मन्तं पुक्कुसातिं एतदवोच – ‘‘कंसि त्वं, भिक्खु, उद्दिस्स पब्बजितो? को वा ते सत्था? कस्स वा त्वं धम्मं रोचेसी’’ति? ‘‘अत्थावुसो, समणो गोतमो सक्यपुत्तो सक्यकुला पब्बजितो. तं खो पन भगवन्तं गोतमं एवं कल्याणो कित्तिसद्दो अब्भुग्गतो – ‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति . ताहं भगवन्तं उद्दिस्स पब्बजितो. सो च मे भगवा सत्था. तस्स चाहं भगवतो धम्मं रोचेमी’’ति. ‘‘कहं पन, भिक्खु, एतरहि सो भगवा विहरति अरहं सम्मासम्बुद्धो’’ति. ‘‘अत्थावुसो, उत्तरेसु जनपदेसु सावत्थि नाम नगरं. तत्थ सो भगवा एतरहि विहरति अरहं सम्मासम्बुद्धो’’ति. ‘‘दिट्ठपुब्बो पन ते, भिक्खु, सो भगवा; दिस्वा च पन जानेय्यासी’’ति? ‘‘न खो मे, आवुसो, दिट्ठपुब्बो सो भगवा; दिस्वा चाहं न जानेय्य’’न्ति.

अथ खो भगवतो एतदहोसि – ‘‘ममञ्च ख्वायं [मं त्वायं (सी.), ममं ख्वायं (स्या. कं.), मं ख्वायं (पी.)] कुलपुत्तो उद्दिस्स पब्बजितो. यंनूनस्साहं धम्मं देसेय्य’’न्ति. अथ खो भगवा आयस्मन्तं पुक्कुसातिं आमन्तेसि – ‘‘धम्मं ते, भिक्खु, देसेस्सामि. तं सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो आयस्मा पुक्कुसाति भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –

३४३. ‘‘‘छधातुरो [छद्धातुरो (सी.)] अयं, भिक्खु, पुरिसो छफस्सायतनो अट्ठारसमनोपविचारो चतुराधिट्ठानो; यत्थ ठितं मञ्ञस्सवा नप्पवत्तन्ति, मञ्ञस्सवे खो पन नप्पवत्तमाने मुनि सन्तोति वुच्चति. पञ्ञं नप्पमज्जेय्य, सच्चमनुरक्खेय्य, चागमनुब्रूहेय्य, सन्तिमेव सो सिक्खेय्या’ति – अयमुद्देसो धातुविभङ्गस्स [छधातुविभङ्गस्स (सी. स्या. कं. पी.)].

३४४. ‘‘‘छधातुरो अयं, भिक्खु, पुरिसो’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? (छयिमा, भिक्खु, धातुयो) [( ) नत्थि सी. पी. पोत्थकेसु] – पथवीधातु, आपोधातु, तेजोधातु, वायोधातु, आकासधातु, विञ्ञाणधातु. ‘छधातुरो अयं, भिक्खु, पुरिसो’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३४५. ‘‘‘छफस्सायतनो अयं, भिक्खु, पुरिसो’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? चक्खुसम्फस्सायतनं, सोतसम्फस्सायतनं, घानसम्फस्सायतनं, जिव्हासम्फस्सायतनं, कायसम्फस्सायतनं, मनोसम्फस्सायतनं. ‘छफस्सायतनो अयं, भिक्खु, पुरिसो’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३४६. ‘‘‘अट्ठारसमनोपविचारो अयं, भिक्खु, पुरिसो’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? चक्खुना रूपं दिस्वा सोमनस्सट्ठानीयं रूपं उपविचरति, दोमनस्सट्ठानीयं रूपं उपविचरति, उपेक्खाट्ठानीयं रूपं उपविचरति; सोतेन सद्दं सुत्वा…पे… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय सोमनस्सट्ठानीयं धम्मं उपविचरति, दोमनस्सट्ठानीयं धम्मं उपविचरति , उपेक्खाट्ठानीयं धम्मं उपविचरति – इति छ सोमनस्सुपविचारा, छ दोमनस्सुपविचारा, छ उपेक्खुपविचारा. ‘अट्ठारसमनोपविचारो अयं, भिक्खु, पुरिसो’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३४७. ‘‘‘चतुराधिट्ठानो अयं, भिक्खु, पुरिसो’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? पञ्ञाधिट्ठानो, सच्चाधिट्ठानो, चागाधिट्ठानो, उपसमाधिट्ठानो. ‘चतुराधिट्ठानो अयं, भिक्खु, पुरिसो’ति – इति यं तं वुत्तं इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३४८. ‘‘‘पञ्ञं नप्पमज्जेय्य, सच्चमनुरक्खेय्य, चागमनुब्रूहेय्य, सन्तिमेव सो सिक्खेय्या’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? कथञ्च, भिक्खु, पञ्ञं नप्पमज्जति? छयिमा, भिक्खु, धातुयो – पथवीधातु, आपोधातु, तेजोधातु, वायोधातु, आकासधातु, विञ्ञाणधातु.

३४९. ‘‘कतमा च, भिक्खु, पथवीधातु? पथवीधातु सिया अज्झत्तिका सिया बाहिरा. कतमा च, भिक्खु, अज्झत्तिका पथवीधातु? यं अज्झत्तं पच्चत्तं कक्खळं खरिगतं उपादिन्नं [उपादिण्णं (पी. क.)], सेय्यथिदं – केसा लोमा नखा दन्ता तचो मंसं न्हारु अट्ठि अट्ठिमिञ्जं [अट्ठिमिञ्जा (सी. पी.)] वक्कं हदयं यकनं किलोमकं पिहकं पप्फासं अन्तं अन्तगुणं उदरियं करीसं, यं वा पनञ्ञम्पि किञ्चि अज्झत्तं पच्चत्तं कक्खळं खरिगतं उपादिन्नं – अयं वुच्चति, भिक्खु, अज्झत्तिका पथवीधातु. या चेव खो पन अज्झत्तिका पथवीधातु या च बाहिरा पथवीधातु पथवीधातुरेवेसा . ‘तं नेतं मम नेसोहमस्मि न मेसो अत्ता’ति – एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा पथवीधातुया निब्बिन्दति, पथवीधातुया चित्तं विराजेति.

३५०. ‘‘कतमा च, भिक्खु, आपोधातु? आपोधातु सिया अज्झत्तिका सिया बाहिरा. कतमा च, भिक्खु, अज्झत्तिका आपोधातु? यं अज्झत्तं पच्चत्तं आपो आपोगतं उपादिन्नं सेय्यथिदं – पित्तं सेम्हं पुब्बो लोहितं सेदो मेदो अस्सु वसा खेळो सिङ्घाणिका लसिका मुत्तं, यं वा पनञ्ञम्पि किञ्चि अज्झत्तं पच्चत्तं आपो आपोगतं उपादिन्नं – अयं वुच्चति, भिक्खु, अज्झत्तिका आपोधातु. या चेव खो पन अज्झत्तिका आपोधातु या च बाहिरा आपोधातु आपोधातुरेवेसा. ‘तं नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति – एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा आपोधातुया निब्बिन्दति, आपोधातुया चित्तं विराजेति.

३५१. ‘‘कतमा च, भिक्खु, तेजोधातु? तेजोधातु सिया अज्झत्तिका सिया बाहिरा. कतमा च, भिक्खु, अज्झत्तिका तेजोधातु? यं अज्झत्तं पच्चत्तं तेजो तेजोगतं उपादिन्नं, सेय्यथिदं – येन च सन्तप्पति, येन च जीरीयति, येन च परिडय्हति, येन च असितपीतखायितसायितं सम्मा परिणामं गच्छति, यं वा पनञ्ञम्पि किञ्चि अज्झत्तं पच्चत्तं तेजो तेजोगतं उपादिन्नं – अयं वुच्चति, भिक्खु, अज्झत्तिका तेजोधातु. या चेव खो पन अज्झत्तिका तेजोधातु या च बाहिरा तेजोधातु तेजोधातुरेवेसा. ‘तं नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति – एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा तेजोधातुया निब्बिन्दति, तेजोधातुया चित्तं विराजेति.

३५२. ‘‘कतमा च, भिक्खु, वायोधातु? वायोधातु सिया अज्झत्तिका सिया बाहिरा. कतमा च, भिक्खु, अज्झत्तिका वायोधातु? यं अज्झत्तं पच्चत्तं वायो वायोगतं उपादिन्नं, सेय्यथिदं – उद्धङ्गमा वाता अधोगमा वाता कुच्छिसया वाता कोट्ठासया [कोट्ठसया (सी. स्या. कं. पी.)] वाता अङ्गमङ्गानुसारिनो वाता अस्सासो पस्सासो इति, यं वा पनञ्ञम्पि किञ्चि अज्झत्तं पच्चत्तं वायो वायोगतं उपादिन्नं – अयं वुच्चति, भिक्खु, अज्झत्तिका वायोधातु. या चेव खो पन अज्झत्तिका वायोधातु या च बाहिरा वायोधातु वायोधातुरेवेसा. ‘तं नेतं मम , नेसोहमस्मि , न मेसो अत्ता’ति – एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा वायोधातुया निब्बिन्दति, वायोधातुया चित्तं विराजेति.

३५३. ‘‘कतमा च, भिक्खु, आकासधातु? आकासधातु सिया अज्झत्तिका सिया बाहिरा. कतमा च, भिक्खु, अज्झत्तिका आकासधातु ? यं अज्झत्तं पच्चत्तं आकासं आकासगतं उपादिन्नं, सेय्यथिदं – कण्णच्छिद्दं नासच्छिद्दं मुखद्वारं येन च असितपीतखायितसायितं अज्झोहरति, यत्थ च असितपीतखायितसायितं सन्तिट्ठति, येन च असितपीतखायितसायितं अधोभागं [अधोभागा (सी. स्या. कं. पी.) देवदूतसुत्तेन समेति] निक्खमति, यं वा पनञ्ञम्पि किञ्चि अज्झत्तं पच्चत्तं आकासं आकासगतं अघं अघगतं विवरं विवरगतं असम्फुट्ठं मंसलोहितेहि उपादिन्नं – अयं वुच्चति भिक्खु अज्झत्तिका आकासधातु. या चेव खो पन अज्झत्तिका आकासधातु या च बाहिरा आकासधातु आकासधातुरेवेसा. ‘तं नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति – एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दट्ठब्बं. एवमेतं यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय दिस्वा आकासधातुया निब्बिन्दति, आकासधातुया चित्तं विराजेति.

३५४. ‘‘अथापरं विञ्ञाणंयेव अवसिस्सति परिसुद्धं परियोदातं. तेन च विञ्ञाणेन किं [तेन विञ्ञाणेन किञ्च (सी.)] विजानाति? ‘सुख’न्तिपि विजानाति, ‘दुक्ख’न्तिपि विजानाति, ‘अदुक्खमसुख’न्तिपि विजानाति. सुखवेदनियं, भिक्खु, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना. सो सुखं वेदनं वेदयमानो ‘सुखं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति. ‘तस्सेव सुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा यं तज्जं वेदयितं सुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना सुखा वेदना सा निरुज्झति, सा वूपसम्मती’ति पजानाति.

३५५. ‘‘दुक्खवेदनियं, भिक्खु, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना. सो दुक्खं वेदनं वेदयमानो ‘दुक्खं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति. ‘तस्सेव दुक्खवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा यं तज्जं वेदयितं दुक्खवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना दुक्खा वेदना सा निरुज्झति, सा वूपसम्मती’ति पजानाति.

३५६. ‘‘अदुक्खमसुखवेदनियं, भिक्खु, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना. सो अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयमानो ‘अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति. ‘तस्सेव अदुक्खमसुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा यं तज्जं वेदयितं अदुक्खमसुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना अदुक्खमसुखा वेदना सा निरुज्झति, सा वूपसम्मती’ति पजानाति.

३५७. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खु, द्विन्नं कट्ठानं सङ्घट्टा [सम्फस्स (सी. पी.), सङ्घटा (स्या. कं.)] समोधाना उस्मा जायति, तेजो अभिनिब्बत्तति, तेसंयेव द्विन्नं कट्ठानं नानाभावा विक्खेपा या तज्जा उस्मा सा निरुज्झति, सा वूपसम्मति; एवमेव खो, भिक्खु, सुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखा वेदना. सो सुखं वेदनं वेदयमानो ‘सुखं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति. ‘तस्सेव सुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा यं तज्जं वेदयितं सुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना सुखा वेदना सा निरुज्झति, सा वूपसम्मती’ति पजानाति.

३५८. ‘‘दुक्खवेदनियं, भिक्खु, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खा वेदना. सो दुक्खं वेदनं वेदयमानो ‘दुक्खं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति. ‘तस्सेव दुक्खवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा यं तज्जं वेदयितं दुक्खवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना दुक्खा वेदना सा निरुज्झति, सा वूपसम्मती’ति पजानाति.

३५९. ‘‘अदुक्खमसुखवेदनियं , भिक्खु, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति अदुक्खमसुखा वेदना. सो अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयमानो ‘अदुक्खमसुखं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति. ‘तस्सेव अदुक्खमसुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा यं तज्जं वेदयितं अदुक्खमसुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्ना अदुक्खमसुखा वेदना सा निरुज्झति, सा वूपसम्मती’ति पजानाति.

३६०. ‘‘अथापरं उपेक्खायेव अवसिस्सति परिसुद्धा परियोदाता मुदु च कम्मञ्ञा च पभस्सरा च. सेय्यथापि, भिक्खु, दक्खो सुवण्णकारो वा सुवण्णकारन्तेवासी वा उक्कं बन्धेय्य, उक्कं बन्धित्वा उक्कामुखं आलिम्पेय्य, उक्कामुखं आलिम्पेत्वा सण्डासेन जातरूपं गहेत्वा उक्कामुखे पक्खिपेय्य, तमेनं कालेन कालं अभिधमेय्य, कालेन कालं उदकेन परिप्फोसेय्य, कालेन कालं अज्झुपेक्खेय्य, तं होति जातरूपं [जातरूपं धन्तं (सी. पी.)] सुधन्तं निद्धन्तं नीहटं [निहतं (स्या. कं. क.)] निन्नीतकसावं [निहतकसावं (क.)] मुदु च कम्मञ्ञञ्च पभस्सरञ्च, यस्सा यस्सा च पिळन्धनविकतिया आकङ्खति – यदि पट्टिकाय [पवट्टिकाय (सी. स्या.)] यदि कुण्डलाय यदि गीवेय्यकाय यदि सुवण्णमालाय तञ्चस्स अत्थं अनुभोति; एवमेव खो, भिक्खु, अथापरं उपेक्खायेव अवसिस्सति परिसुद्धा परियोदाता मुदु च कम्मञ्ञा च पभस्सरा च.

३६१. ‘‘सो एवं पजानाति – ‘इमञ्चे अहं उपेक्खं एवं परिसुद्धं एवं परियोदातं आकासानञ्चायतनं उपसंहरेय्यं, तदनुधम्मञ्च चित्तं भावेय्यं. एवं मे अयं उपेक्खा तंनिस्सिता तदुपादाना चिरं दीघमद्धानं तिट्ठेय्य. इमञ्चे अहं उपेक्खं एवं परिसुद्धं एवं परियोदातं विञ्ञाणञ्चायतनं उपसंहरेय्यं, तदनुधम्मञ्च चित्तं भावेय्यं. एवं मे अयं उपेक्खा तंनिस्सिता तदुपादाना चिरं दीघमद्धानं तिट्ठेय्य. इमञ्चे अहं उपेक्खं एवं परिसुद्धं एवं परियोदातं आकिञ्चञ्ञायतनं उपसंहरेय्यं, तदनुधम्मञ्च चित्तं भावेय्यं. एवं मे अयं उपेक्खा तंनिस्सिता तदुपादाना चिरं दीघमद्धानं तिट्ठेय्य. इमञ्चे अहं उपेक्खं एवं परिसुद्धं एवं परियोदातं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसंहरेय्यं, तदनुधम्मञ्च चित्तं भावेय्यं. एवं मे अयं उपेक्खा तंनिस्सिता तदुपादाना चिरं दीघमद्धानं तिट्ठेय्या’’’ति.

३६२. ‘‘सो एवं पजानाति – ‘इमञ्चे अहं उपेक्खं एवं परिसुद्धं एवं परियोदातं आकासानञ्चायतनं उपसंहरेय्यं, तदनुधम्मञ्च चित्तं भावेय्यं; सङ्खतमेतं. इमञ्चे अहं उपेक्खं एवं परिसुद्धं एवं परियोदातं विञ्ञाणञ्चायतनं उपसंहरेय्यं, तदनुधम्मञ्च चित्तं भावेय्यं; सङ्खतमेतं. इमञ्चे अहं उपेक्खं एवं परिसुद्धं एवं परियोदातं आकिञ्चञ्ञायतनं उपसंहरेय्यं, तदनुधम्मञ्च चित्तं भावेय्यं; सङ्खतमेतं. इमञ्चे अहं उपेक्खं एवं परिसुद्धं एवं परियोदातं नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपसंहरेय्यं, तदनुधम्मञ्च चित्तं भावेय्यं; सङ्खतमेत’’’न्ति.

‘‘सो नेव तं अभिसङ्खरोति, न अभिसञ्चेतयति भवाय वा विभवाय वा. सो अनभिसङ्खरोन्तो अनभिसञ्चेतयन्तो भवाय वा विभवाय वा न किञ्चि लोके उपादियति, अनुपादियं न परितस्सति, अपरितस्सं पच्चत्तंयेव परिनिब्बायति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाति.

३६३. ‘‘सो सुखञ्चे वेदनं वेदेति, ‘सा अनिच्चा’ति पजानाति, ‘अनज्झोसिता’ति पजानाति, ‘अनभिनन्दिता’ति पजानाति. दुक्खञ्चे वेदनं वेदेति , ‘सा अनिच्चा’ति पजानाति, ‘अनज्झोसिता’ति पजानाति, ‘अनभिनन्दिता’ति पजानाति. अदुक्खमसुखञ्चे वेदनं वेदेति, ‘सा अनिच्चा’ति पजानाति, ‘अनज्झोसिता’ति पजानाति, ‘अनभिनन्दिता’ति पजानाति.

३६४. ‘‘सो सुखञ्चे वेदनं वेदेति, विसंयुत्तो नं वेदेति; दुक्खञ्चे वेदनं वेदेति, विसंयुत्तो नं वेदेति; अदुक्खमसुखञ्चे वेदनं वेदेति, विसंयुत्तो नं वेदेति. सो कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति, जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति, ‘कायस्स भेदा परं मरणा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति पजानाति.

३६५. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खु, तेलञ्च पटिच्च वट्टिञ्च पटिच्च तेलप्पदीपो झायति; तस्सेव तेलस्स च वट्टिया च परियादाना अञ्ञस्स च अनुपहारा [अनुपाहारा (सी. पी.), अनुपादाना (क.)] अनाहारो निब्बायति; एवमेव खो, भिक्खु, कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘कायपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति, जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयमानो ‘जीवितपरियन्तिकं वेदनं वेदयामी’ति पजानाति, ‘कायस्स भेदा परं मरणा उद्धं जीवितपरियादाना इधेव सब्बवेदयितानि अनभिनन्दितानि सीतीभविस्सन्ती’ति पजानाति. तस्मा एवं समन्नागतो भिक्खु इमिना परमेन पञ्ञाधिट्ठानेन समन्नागतो होति. एसा हि, भिक्खु, परमा अरिया पञ्ञा यदिदं – सब्बदुक्खक्खये ञाणं.

३६६. ‘‘तस्स सा विमुत्ति सच्चे ठिता अकुप्पा होति. तञ्हि, भिक्खु, मुसा यं मोसधम्मं, तं सच्चं यं अमोसधम्मं निब्बानं. तस्मा एवं समन्नागतो भिक्खु इमिना परमेन सच्चाधिट्ठानेन समन्नागतो होति. एतञ्हि, भिक्खु, परमं अरियसच्चं यदिदं – अमोसधम्मं निब्बानं.

३६७. ‘‘तस्सेव खो पन पुब्बे अविद्दसुनो उपधी होन्ति समत्ता समादिन्ना. त्यास्स पहीना होन्ति उच्छिन्नमूला तालावत्थुकता अनभावंकता आयतिं अनुप्पादधम्मा. तस्मा एवं समन्नागतो भिक्खु इमिना परमेन चागाधिट्ठानेन समन्नागतो होति. एसो हि, भिक्खु, परमो अरियो चागो यदिदं – सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो.

३६८. ‘‘तस्सेव खो पन पुब्बे अविद्दसुनो अभिज्झा होति छन्दो सारागो. स्वास्स पहीनो होति उच्छिन्नमूलो तालावत्थुकतो अनभावंकतो आयतिं अनुप्पादधम्मो. तस्सेव खो पन पुब्बे अविद्दसुनो आघातो होति ब्यापादो सम्पदोसो. स्वास्स पहीनो होति उच्छिन्नमूलो तालावत्थुकतो अनभावंकतो आयतिं अनुप्पादधम्मो. तस्सेव खो पन पुब्बे अविद्दसुनो अविज्जा होति सम्मोहो. स्वास्स पहीनो होति उच्छिन्नमूलो तालावत्थुकतो अनभावंकतो आयतिं अनुप्पादधम्मो. तस्मा एवं समन्नागतो भिक्खु इमिना परमेन उपसमाधिट्ठानेन समन्नागतो होति. एसो हि, भिक्खु, परमो अरियो उपसमो यदिदं – रागदोसमोहानं उपसमो. ‘पञ्ञं नप्पमज्जेय्य, सच्चमनुरक्खेय्य, चागमनुब्रूहेय्य, सन्तिमेव सो सिक्खेय्या’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं.

३६९. ‘‘‘यत्थ ठितं मञ्ञस्सवा नप्पवत्तन्ति, मञ्ञस्सवे खो पन नप्पवत्तमाने मुनि सन्तोति वुच्चती’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? ‘अस्मी’ति, भिक्खु, मञ्ञितमेतं, ‘अयमहमस्मी’ति मञ्ञितमेतं, ‘भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘न भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘रूपी भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘अरूपी भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘सञ्ञी भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘असञ्ञी भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं, ‘नेवसञ्ञीनासञ्ञी भविस्स’न्ति मञ्ञितमेतं. मञ्ञितं, भिक्खु, रोगो मञ्ञितं गण्डो मञ्ञितं सल्लं. सब्बमञ्ञितानं त्वेव, भिक्खु, समतिक्कमा मुनि सन्तोति वुच्चति. मुनि खो पन, भिक्खु, सन्तो न जायति, न जीयति, न मीयति, न कुप्पति, न पिहेति. तञ्हिस्स, भिक्खु, नत्थि येन जायेथ, अजायमानो किं जीयिस्सति, अजीयमानो किं मीयिस्सति, अमीयमानो किं कुप्पिस्सति, अकुप्पमानो किस्स [किं (क.)] पिहेस्सति? ‘यत्थ ठितं मञ्ञस्सवा नप्पवत्तन्ति, मञ्ञस्सवे खो पन नप्पवत्तमाने मुनि सन्तोति वुच्चती’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं. इमं खो मे त्वं, भिक्खु, संखित्तेन छधातुविभङ्गं धारेही’’ति.

३७०. अथ खो आयस्मा पुक्कुसाति – ‘‘सत्था किर मे अनुप्पत्तो, सुगतो किर मे अनुप्पत्तो सम्मासम्बुद्धो किर मे अनुप्पत्तो’’ति उट्ठायासना एकंसं चीवरं कत्वा भगवतो पादेसु सिरसा निपतित्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अच्चयो मं, भन्ते, अच्चगमा यथाबालं यथामूळ्हं यथाअकुसलं, योहं भगवन्तं आवुसोवादेन समुदाचरितब्बं अमञ्ञिस्सं. तस्स मे, भन्ते, भगवा अच्चयं अच्चयतो पटिग्गण्हातु आयतिं संवराया’’ति. ‘‘तग्घ त्वं, भिक्खु, अच्चयो अच्चगमा यथाबालं यथामूळ्हं यथाअकुसलं , यं मं त्वं आवुसोवादेन समुदाचरितब्बं अमञ्ञित्थ. यतो च खो त्वं, भिक्खु, अच्चयं अच्चयतो दिस्वा यथाधम्मं पटिकरोसि, तं ते मयं पटिग्गण्हाम. वुद्धिहेसा, भिक्खु, अरियस्स विनये यो अच्चयं अच्चयतो दिस्वा यथाधम्मं पटिकरोति, आयतिं संवरं आपज्जती’’ति. ‘‘लभेय्याहं, भन्ते, भगवतो सन्तिके उपसम्पद’’न्ति. ‘‘परिपुण्णं पन ते, भिक्खु, पत्तचीवर’’न्ति? ‘‘न खो मे, भन्ते, परिपुण्णं पत्तचीवर’’न्ति. ‘‘न खो, भिक्खु, तथागता अपरिपुण्णपत्तचीवरं उपसम्पादेन्ती’’ति.

अथ खो आयस्मा पुक्कुसाति भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पत्तचीवरपरियेसनं पक्कामि. अथ खो आयस्मन्तं पुक्कुसातिं पत्तचीवरपरियेसनं चरन्तं विब्भन्ता गावी [भन्तगावी (सी. पी.), गावी (स्या. कं.)] जीविता वोरोपेसि. अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘यो सो, भन्ते, पुक्कुसाति नाम कुलपुत्तो भगवता संखित्तेन ओवादेन ओवदितो सो कालङ्कतो. तस्स का गति, को अभिसम्परायो’’ति? ‘‘पण्डितो, भिक्खवे, पुक्कुसाति कुलपुत्तो पच्चपादि धम्मस्सानुधम्मं, न च मं धम्माधिकरणं विहेसेसि [विहेठेसि (सी. स्या. कं.) विहेसेति (क.)]. पुक्कुसाति, भिक्खवे, कुलपुत्तो पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया ओपपातिको तत्थ परिनिब्बायी अनावत्तिधम्मो तस्मा लोका’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.

धातुविभङ्गसुत्तं निट्ठितं दसमं.

११. सच्चविभङ्गसुत्तं

३७१. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा बाराणसियं विहरति इसिपतने मिगदाये. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘तथागतेन, भिक्खवे, अरहता सम्मासम्बुद्धेन बाराणसियं इसिपतने मिगदाये अनुत्तरं धम्मचक्कं पवत्तितं अप्पटिवत्तियं समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा केनचि वा लोकस्मिं, यदिदं – चतुन्नं अरियसच्चानं आचिक्खना देसना पञ्ञापना पट्ठपना विवरणा विभजना उत्तानीकम्मं. कतमेसं चतुन्नं? दुक्खस्स अरियसच्चस्स आचिक्खना देसना पञ्ञापना पट्ठपना विवरणा विभजना उत्तानीकम्मं, दुक्खसमुदयस्स अरियसच्चस्स आचिक्खना देसना पञ्ञापना पट्ठपना विवरणा विभजना उत्तानीकम्मं, दुक्खनिरोधस्स अरियसच्चस्स आचिक्खना देसना पञ्ञापना पट्ठपना विवरणा विभजना उत्तानीकम्मं, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अरियसच्चस्स आचिक्खना देसना पञ्ञापना पट्ठपना विवरणा विभजना उत्तानीकम्मं. तथागतेन, भिक्खवे, अरहता सम्मासम्बुद्धेन बाराणसियं इसिपतने मिगदाये अनुत्तरं धम्मचक्कं पवत्तितं अप्पटिवत्तियं समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा केनचि वा लोकस्मिं , यदिदं – इमेसं चतुन्नं अरियसच्चानं आचिक्खना देसना पञ्ञापना पट्ठपना विवरणा विभजना उत्तानीकम्मं.

‘‘सेवथ, भिक्खवे, सारिपुत्तमोग्गल्लाने; भजथ, भिक्खवे, सारिपुत्तमोग्गल्लाने. पण्डिता भिक्खू अनुग्गाहका सब्रह्मचारीनं. सेय्यथापि, भिक्खवे, जनेता [जनेत्ति (सी. पी.)], एवं सारिपुत्तो; सेय्यथापि जातस्स आपादेता, एवं मोग्गल्लानो. सारिपुत्तो, भिक्खवे, सोतापत्तिफले विनेति, मोग्गल्लानो उत्तमत्थे. सारिपुत्तो, भिक्खवे, पहोति चत्तारि अरियसच्चानि वित्थारेन आचिक्खितुं देसेतुं पञ्ञापेतुं पट्ठपेतुं विवरितुं विभजितुं उत्तानीकातु’’न्ति. इदमवोच भगवा. इदं वत्वान सुगतो उट्ठायासना विहारं पाविसि.

३७२. तत्र खो आयस्मा सारिपुत्तो अचिरपक्कन्तस्स भगवतो भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘आवुसो, भिक्खवे’’ति. ‘‘आवुसो’’ति खो ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसुं. आयस्मा सारिपुत्तो एतदवोच –

‘‘तथागतेन, आवुसो, अरहता सम्मासम्बुद्धेन बाराणसियं इसिपतने मिगदाये अनुत्तरं धम्मचक्कं पवत्तितं अप्पटिवत्तियं समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा केनचि वा लोकस्मिं, यदिदं – चतुन्नं अरियसच्चानं आचिक्खना देसना पञ्ञापना पट्ठपना विवरणा विभजना उत्तानीकम्मं. कतमेसं चतुन्नं? दुक्खस्स अरियसच्चस्स आचिक्खना देसना पञ्ञापना पट्ठपना विवरणा विभजना उत्तानीकम्मं, दुक्खसमुदयस्स अरियसच्चस्स आचिक्खना देसना पञ्ञापना पट्ठपना विवरणा विभजना उत्तानीकम्मं, दुक्खनिरोधस्स अरियसच्चस्स आचिक्खना देसना पञ्ञापना पट्ठपना विवरणा विभजना उत्तानीकम्मं, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अरियसच्चस्स आचिक्खना देसना पञ्ञापना पट्ठपना विवरणा विभजना उत्तानीकम्मं.

३७३. ‘‘कतमञ्चावुसो, दुक्खं अरियसच्चं? जातिपि दुक्खा, जरापि दुक्खा, मरणम्पि दुक्खं, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासापि दुक्खा, यम्पिच्छं न लभति तम्पि दुक्खं; संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा दुक्खा.

‘‘कतमा चावुसो, जाति? या तेसं तेसं सत्तानं तम्हि तम्हि सत्तनिकाये जाति सञ्जाति ओक्कन्ति अभिनिब्बत्ति खन्धानं पातुभावो आयतनानं पटिलाभो, अयं वुच्चतावुसो – ‘जाति’’’.

‘‘कतमा चावुसो, जरा? या तेसं तेसं सत्तानं तम्हि तम्हि सत्तनिकाये जरा जीरणता खण्डिच्चं पालिच्चं वलित्तचता आयुनो संहानि इन्द्रियानं परिपाको, अयं वुच्चतावुसो – ‘जरा’’’.

‘‘कतमञ्चावुसो, मरणं? या तेसं तेसं सत्तानं तम्हा तम्हा सत्तनिकाया चुति चवनता भेदो अन्तरधानं मच्चु मरणं कालंकिरिया खन्धानं भेदो कळेवरस्स निक्खेपो जीवितिन्द्रियस्सुपच्छेदो, इदं वुच्चतावुसो – ‘मरणं’’’.

‘‘कतमो चावुसो, सोको? यो खो, आवुसो, अञ्ञतरञ्ञतरेन ब्यसनेन समन्नागतस्स अञ्ञतरञ्ञतरेन दुक्खधम्मेन फुट्ठस्स सोको सोचना सोचितत्तं अन्तोसोको अन्तोपरिसोको, अयं वुच्चतावुसो – ‘सोको’’’.

‘‘कतमो चावुसो, परिदेवो? यो खो, आवुसो, अञ्ञतरञ्ञतरेन ब्यसनेन समन्नागतस्स अञ्ञतरञ्ञतरेन दुक्खधम्मेन फुट्ठस्स आदेवो परिदेवो आदेवना परिदेवना आदेवितत्तं परिदेवितत्तं, अयं वुच्चतावुसो – ‘परिदेवो’’’.

‘‘कतमञ्चावुसो, दुक्खं? यं खो, आवुसो, कायिकं दुक्खं कायिकं असातं कायसम्फस्सजं दुक्खं असातं वेदयितं, इदं वुच्चतावुसो – ‘दुक्खं’’’.

‘‘कतमञ्चावुसो, दोमनस्सं? यं खो, आवुसो, चेतसिकं दुक्खं चेतसिकं असातं मनोसम्फस्सजं दुक्खं असातं वेदयितं, इदं वुच्चतावुसो – ‘दोमनस्सं’’’.

‘‘कतमो चावुसो, उपायासो? यो खो, आवुसो, अञ्ञतरञ्ञतरेन ब्यसनेन समन्नागतस्स अञ्ञतरञ्ञतरेन दुक्खधम्मेन फुट्ठस्स आयासो उपायासो आयासितत्तं उपायासितत्तं, अयं वुच्चतावुसो – ‘उपायासो’’’.

‘‘कतमञ्चावुसो, यम्पिच्छं न लभति तम्पि दुक्खं? जातिधम्मानं, आवुसो, सत्तानं एवं इच्छा उप्पज्जति – ‘अहो वत, मयं न जातिधम्मा अस्साम; न च, वत, नो जाति आगच्छेय्या’ति. न खो पनेतं इच्छाय पत्तब्बं. इदम्पि – ‘यम्पिच्छं न लभति तम्पि दुक्खं’. जराधम्मानं, आवुसो, सत्तानं…पे… ब्याधिधम्मानं, आवुसो, सत्तानं… मरणधम्मानं, आवुसो, सत्तानं… सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासधम्मानं, आवुसो, सत्तानं एवं इच्छा उप्पज्जति – ‘अहो वत, मयं न सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासधम्मा अस्साम ; न च, वत, नो सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा आगच्छेय्यु’न्ति . न खो पनेतं इच्छाय पत्तब्बं. इदम्पि – ‘यम्पिच्छं न लभति तम्पि दुक्खं’’’.

‘‘कतमे चावुसो, संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा दुक्खा? सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो, वेदनुपादानक्खन्धो, सञ्ञुपादानक्खन्धो, सङ्खारुपादानक्खन्धो, विञ्ञाणुपादानक्खन्धो. इमे वुच्चन्तावुसो – ‘संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा दुक्खा’. इदं वुच्चतावुसो – ‘दुक्खं अरियसच्चं’’’.

३७४. ‘‘कतमञ्चावुसो, दुक्खसमुदयं [दुक्खसमुदयो (स्या. कं.)] अरियसच्चं? यायं तण्हा पोनोब्भविका [पोनोभविका (सी. पी.)] नन्दीरागसहगता [नन्दिरागसहगता (सी. स्या. कं. पी.)] तत्रतत्राभिनन्दिनी, सेय्यथिदं – कामतण्हा भवतण्हा विभवतण्हा , इदं वुच्चतावुसो – ‘दुक्खसमुदयं [दुक्खसमुदयो (स्या. कं.)] अरियसच्चं’’’.

‘‘कतमञ्चावुसो, दुक्खनिरोधं [दुक्खनिरोधो (स्या. कं.)] अरियसच्चं? यो तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधो चागो पटिनिस्सग्गो मुत्ति अनालयो, इदं वुच्चतावुसो – ‘दुक्खनिरोधं [दुक्खनिरोधो (स्या. कं.)] अरियसच्चं’’’.

३७५. ‘‘कतमञ्चावुसो, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि, सम्मासङ्कप्पो, सम्मावाचा, सम्माकम्मन्तो, सम्माआजीवो, सम्मावायामो, सम्मासति, सम्मासमाधि.

‘‘कतमाचावुसो, सम्मादिट्ठि? यं खो, आवुसो, दुक्खे ञाणं, दुक्खसमुदये ञाणं, दुक्खनिरोधे ञाणं, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं, अयं वुच्चतावुसो – ‘सम्मादिट्ठि’’’.

‘‘कतमो चावुसो, सम्मासङ्कप्पो? नेक्खम्मसङ्कप्पो, अब्यापादसङ्कप्पो , अविहिंसासङ्कप्पो, अयं वुच्चतावुसो – ‘सम्मासङ्कप्पो’’’.

‘‘कतमा चावुसो, सम्मावाचा? मुसावादा वेरमणी, पिसुणाय वाचाय वेरमणी, फरुसाय वाचाय वेरमणी, सम्फप्पलापा वेरमणी, अयं वुच्चतावुसो – ‘सम्मावाचा’’’.

‘‘कतमो चावुसो, सम्माकम्मन्ती? पाणातिपाता वेरमणी, अदिन्नादाना वेरमणी, कामेसुमिच्छाचारा वेरमणी, अयं वुच्चतावुसो – ‘सम्माकम्मन्तो’’’.

‘‘कतमो चावुसो, सम्माआजीवो? इधावुसो, अरियसावको मिच्छाआजीवं पहाय सम्माआजीवेन जीविकं कप्पेति, अयं वुच्चतावुसो – ‘सम्माआजीवो’’’.

‘‘कतमो चावुसो, सम्मावायामो? इधावुसो, भिक्खु अनुप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं अनुप्पादाय छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति, उप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति, अनुप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं उप्पादाय छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति, उप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं ठितिया असम्मोसाय भिय्योभावाय वेपुल्लाय भावनाय पारिपूरिया छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति, अयं वुच्चतावुसो – ‘सम्मावायामो’’’.

‘‘कतमा चावुसो, सम्मासति? इधावुसो, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति…पे… चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं, अयं वुच्चतावुसो – ‘सम्मासति’’’.

‘‘कतमो चावुसो, सम्मासमाधि? इधावुसो, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति, वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति, पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति…पे… ततियं झानं… विहरति, अयं वुच्चतावुसो – ‘सम्मासमाधि’. इदं वुच्चतावुसो – ‘दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं’’’.

‘‘तथागतेनावुसो, अरहता सम्मासम्बुद्धेन बाराणसियं इसिपतने मिगदाये अनुत्तरं धम्मचक्कं पवत्तितं अप्पटिवत्तियं समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा केनचि वा लोकस्मिं, यदिदं – इमेसं चतुन्नं अरियसच्चानं आचिक्खना देसना पञ्ञापना पट्ठपना विवरणा विभजना उत्तानीकम्म’’न्ति.

इदमवोच आयस्मा सारिपुत्तो. अत्तमना ते भिक्खू आयस्मतो सारिपुत्तस्स भासितं अभिनन्दुन्ति.

सच्चविभङ्गसुत्तं निट्ठितं एकादसमं.

१२. दक्खिणाविभङ्गसुत्तं

३७६. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सक्केसु विहरति कपिलवत्थुस्मिं निग्रोधारामे. अथ खो महापजापति [महापजापती (सी. स्या. कं. पी.)] गोतमी नवं दुस्सयुगं आदाय येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्ना खो महापजापति गोतमी भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इदं मे, भन्ते, नवं दुस्सयुगं भगवन्तं उद्दिस्स सामं कन्तं सामं वायितं. तं मे, भन्ते, भगवा पटिग्गण्हातु अनुकम्पं उपादाया’’ति. एवं वुत्ते, भगवा महापजापतिं गोतमिं एतदवोच – ‘‘सङ्घे, गोतमि, देहि. सङ्घे ते दिन्ने अहञ्चेव पूजितो भविस्सामि सङ्घो चा’’ति. दुतियम्पि खो महापजापति गोतमी भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इदं मे, भन्ते, नवं दुस्सयुगं भगवन्तं उद्दिस्स सामं कन्तं सामं वायितं. तं मे, भन्ते, भगवा पटिग्गण्हातु अनुकम्पं उपादाया’’ति. दुतियम्पि खो भगवा महापजापतिं गोतमिं एतदवोच – ‘‘सङ्घे, गोतमि, देहि. सङ्घे ते दिन्ने अहञ्चेव पूजितो भविस्सामि सङ्घो चा’’ति. ततियम्पि खो महापजापति गोतमी भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इदं मे, भन्ते, नवं दुस्सयुगं भगवन्तं उद्दिस्स सामं कन्तं सामं वायितं. तं मे, भन्ते, भगवा पटिग्गण्हातु अनुकम्पं उपादाया’’ति. ततियम्पि खो भगवा महापजापतिं गोतमिं एतदवोच – ‘‘सङ्घे, गोतमि, देहि . सङ्घे ते दिन्ने अहञ्चेव पूजितो भविस्सामि सङ्घो चा’’ति.

३७७. एवं वुत्ते, आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘पटिग्गण्हातु, भन्ते, भगवा महापजापतिया गोतमिया नवं दुस्सयुगं. बहूपकारा [बहुकारा (स्या. कं.)], भन्ते, महापजापति गोतमी भगवतो मातुच्छा आपादिका पोसिका खीरस्स दायिका; भगवन्तं जनेत्तिया कालङ्कताय थञ्ञं पायेसि. भगवापि, भन्ते, बहूपकारो महापजापतिया गोतमिया. भगवन्तं, भन्ते, आगम्म महापजापति गोतमी बुद्धं सरणं गता, धम्मं सरणं गता, सङ्घं सरणं गता. भगवन्तं, भन्ते, आगम्म महापजापति गोतमी पाणातिपाता पटिविरता अदिन्नादाना पटिविरता कामेसुमिच्छाचारा पटिविरता मुसावादा पटिविरता सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना पटिविरता. भगवन्तं, भन्ते, आगम्म महापजापति गोतमी बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागता , धम्मे अवेच्चप्पसादेन समन्नागता, सङ्घे अवेच्चप्पसादेन समन्नागता अरियकन्तेहि सीलेहि समन्नागता. भगवन्तं, भन्ते, आगम्म महापजापति गोतमी दुक्खे निक्कङ्खा, दुक्खसमुदये निक्कङ्खा, दुक्खनिरोधे निक्कङ्खा, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय निक्कङ्खा. भगवापि, भन्ते, बहूपकारो महापजापतिया गोतमिया’’ति.

३७८. ‘‘एवमेतं , आनन्द. यं हानन्द, पुग्गलो पुग्गलं आगम्म बुद्धं सरणं गतो होति, धम्मं सरणं गतो होति, सङ्घं सरणं गतो होति, इमस्सानन्द, पुग्गलस्स इमिना पुग्गलेन न सुप्पतिकारं वदामि, यदिदं – अभिवादन-पच्चुट्ठान-अञ्जलिकम्म सामीचिकम्मचीवरपिण्डपातसेनासनगिला- नप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारानुप्पदानेन.

‘‘यं हानन्द, पुग्गलो पुग्गलं आगम्म पाणातिपाता पटिविरतो होति, अदिन्नादाना पटिविरतो होति, कामेसुमिच्छाचारा पटिविरतो होति, मुसावादा पटिविरतो होति, सुरामेरयमज्जपमादट्ठाना पटिविरतो होति, इमस्सानन्द, पुग्गलस्स इमिना पुग्गलेन न सुप्पतिकारं वदामि, यदिदं – अभिवादन-पच्चुट्ठान-अञ्जलिकम्म-सामीचिकम्मचीवरपिण्डपातसेनासनगिला- नप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारानुप्पदानेन.

‘‘यं हानन्द, पुग्गलो पुग्गलं आगम्म बुद्धे अवेच्चप्पसादेन समन्नागतो होति, धम्मे… सङ्घे… अरियकन्तेहि सीलेहि समन्नागतो होति, इमस्सानन्द, पुग्गलस्स इमिना पुग्गलेन न सुप्पतिकारं वदामि, यदिदं – अभिवादन-पच्चुट्ठान-अञ्जलिकम्म-सामीचिकम्मचीवरपिण्डपातसेनासनगिला- नप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारानुप्पदानेन.

‘‘यं हानन्द, पुग्गलो पुग्गलं आगम्म दुक्खे निक्कङ्खो होति, दुक्खसमुदये निक्कङ्खो होति, दुक्खनिरोधे निक्कङ्खो होति, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय निक्कङ्खो होति, इमस्सानन्द, पुग्गलस्स इमिना पुग्गलेन न सुप्पतिकारं वदामि, यदिदं – अभिवादन-पच्चुट्ठानअञ्जलिकम्म-सामीचिकम्म-चीवरपिण्डपातसेनासनगिला- नप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारानुप्पदानेन.

३७९. ‘‘चुद्दस खो पनिमानन्द, पाटिपुग्गलिका दक्खिणा. कतमा चुद्दस? तथागते अरहन्ते सम्मासम्बुद्धे दानं देति – अयं पठमा पाटिपुग्गलिका दक्खिणा. पच्चेकसम्बुद्धे [पच्चेकबुद्धे (सी. पी.)] दानं देति – अयं दुतिया पाटिपुग्गलिका दक्खिणा. तथागतसावके अरहन्ते दानं देति – अयं ततिया पाटिपुग्गलिका दक्खिणा. अरहत्तफलसच्छिकिरियाय पटिपन्ने दानं देति – अयं चतुत्थी पाटिपुग्गलिका दक्खिणा. अनागामिस्स दानं देति – अयं पञ्चमी पाटिपुग्गलिका दक्खिणा. अनागामिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्ने दानं देति – अयं छट्ठी पाटिपुग्गलिका दक्खिणा. सकदागामिस्स दानं देति – अयं सत्तमी पाटिपुग्गलिका दक्खिणा. सकदागामिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्ने दानं देति – अयं अट्ठमी पाटिपुग्गलिका दक्खिणा. सोतापन्ने दानं देति – अयं नवमी पाटिपुग्गलिका दक्खिणा. सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्ने दानं देति – अयं दसमी पाटिपुग्गलिका दक्खिणा. बाहिरके कामेसु वीतरागे दानं देति – अयं एकादसमी पाटिपुग्गलिका दक्खिणा. पुथुज्जनसीलवन्ते दानं देति – अयं द्वादसमी पाटिपुग्गलिका दक्खिणा. पुथुज्जनदुस्सीले दानं देति – अयं तेरसमी पाटिपुग्गलिका दक्खिणा. तिरच्छानगते दानं देति – अयं चुद्दसमी पाटिपुग्गलिका दक्खिणाति.

‘‘तत्रानन्द, तिरच्छानगते दानं दत्वा सतगुणा दक्खिणा पाटिकङ्खितब्बा, पुथुज्जनदुस्सीले दानं दत्वा सहस्सगुणा दक्खिणा पाटिकङ्खितब्बा, पुथुज्जनसीलवन्ते दानं दत्वा सतसहस्सगुणा दक्खिणा पाटिकङ्खितब्बा, बाहिरके कामेसु वीतरागे दानं दत्वा कोटिसतसहस्सगुणा दक्खिणा पाटिकङ्खितब्बा, सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्ने दानं दत्वा असङ्खेय्या अप्पमेय्या दक्खिणा पाटिकङ्खितब्बा, को पन वादो सोतापन्ने, को पन वादो सकदागामिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्ने, को पन वादो सकदागामिस्स, को पन वादो अनागामिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्ने, को पन वादो अनागामिस्स, को पन वादो अरहत्तफलसच्छिकिरियाय पटिपन्ने, को पन वादो अरहन्ते, को पन वादो पच्चेकसम्बुद्धे, को पन वादो तथागते अरहन्ते सम्मासम्बुद्धे!

३८०. ‘‘सत्त खो पनिमानन्द, सङ्घगता दक्खिणा. कतमा सत्त? बुद्धप्पमुखे उभतोसङ्घे दानं देति – अयं पठमा सङ्घगता दक्खिणा. तथागते परिनिब्बुते उभतोसङ्घे दानं देति – अयं दुतिया सङ्घगता दक्खिणा. भिक्खुसङ्घे दानं देति – अयं ततिया सङ्घगता दक्खिणा. भिक्खुनिसङ्घे दानं देति – अयं चतुत्थी सङ्घगता दक्खिणा. ‘एत्तका मे भिक्खू च भिक्खुनियो च सङ्घतो उद्दिस्सथा’ति दानं देति – अयं पञ्चमी सङ्घगता दक्खिणा. ‘एत्तका मे भिक्खू सङ्घतो उद्दिस्सथा’ति दानं देति – अयं छट्ठी सङ्घगता दक्खिणा. ‘एत्तका मे भिक्खुनियो सङ्घतो उद्दिस्सथा’ति दानं देति – अयं सत्तमी सङ्घगता दक्खिणा.

‘‘भविस्सन्ति खो पनानन्द, अनागतमद्धानं गोत्रभुनो कासावकण्ठा दुस्सीला पापधम्मा. तेसु दुस्सीलेसु सङ्घं उद्दिस्स दानं दस्सन्ति. तदापाहं, आनन्द, सङ्घगतं दक्खिणं असङ्खेय्यं अप्पमेय्यं वदामि. न त्वेवाहं, आनन्द, केनचि परियायेन सङ्घगताय दक्खिणाय पाटिपुग्गलिकं दानं महप्फलतरं वदामि.

३८१. ‘‘चतस्सो खो इमा, आनन्द, दक्खिणा विसुद्धियो. कतमा चतस्सो? अत्थानन्द, दक्खिणा दायकतो विसुज्झति नो पटिग्गाहकतो. अत्थानन्द, दक्खिणा पटिग्गाहकतो विसुज्झति नो दायकतो. अत्थानन्द, दक्खिणा नेव दायकतो विसुज्झति नो पटिग्गाहकतो. अत्थानन्द, दक्खिणा दायकतो चेव विसुज्झति पटिग्गाहकतो च.

‘‘कथञ्चानन्द, दक्खिणा दायकतो विसुज्झति नो पटिग्गाहकतो? इधानन्द, दायको होति सीलवा कल्याणधम्मो, पटिग्गाहका होन्ति दुस्सीला पापधम्मा – एवं खो, आनन्द, दक्खिणा दायकतो विसुज्झति नो पटिग्गाहकतो.

‘‘कथञ्चानन्द, दक्खिणा पटिग्गाहकतो विसुज्झति नो दायकतो? इधानन्द, दायको होति दुस्सीलो पापधम्मो, पटिग्गाहका होन्ति सीलवन्तो [सीलवन्ता (सी.)] कल्याणधम्मा – एवं खो, आनन्द, दक्खिणा पटिग्गाहकतो विसुज्झति नो दायकतो.

‘‘कथञ्चानन्द, दक्खिणा नेव दायकतो विसुज्झति नो पटिग्गाहकतो? इधानन्द, दायको च होति दुस्सीलो पापधम्मो, पटिग्गाहका च होन्ति दुस्सीला पापधम्मा – एवं खो, आनन्द, दक्खिणा नेव दायकतो विसुज्झति नो पटिग्गाहकतो.

‘‘कथञ्चानन्द, दक्खिणा दायकतो चेव विसुज्झति पटिग्गाहकतो च? इधानन्द, दायको च होति सीलवा कल्याणधम्मो, पटिग्गाहका च होन्ति सीलवन्तो कल्याणधम्मा – एवं खो, आनन्द, दक्खिणा दायकतो चेव विसुज्झति पटिग्गाहकतो च. इमा खो, आनन्द, चतस्सो दक्खिणा विसुद्धियो’’ति.

इदमवोच भगवा. इदं वत्वान सुगतो अथापरं एतदवोच सत्था –

३८२.

‘‘यो सीलवा दुस्सीलेसु ददाति दानं,

धम्मेन लद्धं [लद्धा (सी. पी.)] सुपसन्नचित्तो;

अभिसद्दहं कम्मफलं उळारं,

सा दक्खिणा दायकतो विसुज्झति.

‘‘यो दुस्सीलो सीलवन्तेसु ददाति दानं,

अधम्मेन लद्धं अप्पसन्नचित्तो;

अनभिसद्दहं कम्मफलं उळारं,

सा दक्खिणा पटिग्गाहकतो विसुज्झति.

‘‘यो दुस्सीलो दुस्सीलेसु ददाति दानं,

अधम्मेन लद्धं अप्पसन्नचित्तो;

अनभिसद्दहं कम्मफलं उळारं,

न तं दानं विपुलप्फलन्ति ब्रूमि.

‘‘यो सीलवा सीलवन्तेसु ददाति दानं,

धम्मेन लद्धं सुपसन्नचित्तो;

अभिसद्दहं कम्मफलं उळारं,

तं वे दानं विपुलप्फलन्ति ब्रूमि [सा दक्खिणा नेवुभतो विसुज्झति (सी. पी.)].

‘‘यो वीतरागो वीतरागेसु ददाति दानं,

धम्मेन लद्धं सुपसन्नचित्तो;

अभिसद्दहं कम्मफलं उळारं,

तं वे दानं आमिसदानानमग्ग’’ [तं वे दानं विपुलन्ति ब्रूमि (सी.)] न्ति.

दक्खिणाविभङ्गसुत्तं निट्ठितं द्वादसमं.

विभङ्गवग्गो निट्ठितो चतुत्थो.

तस्सुद्दानं –

भद्देकानन्दकच्चान, लोमसकङ्गियासुभो;

महाकम्मसळायतनविभङ्गा, उद्देसअरणा धातु सच्चं.

दक्खिणाविभङ्गसुत्तन्ति.