📜

५. सळायतनवग्गो

१. अनाथपिण्डिकोवादसुत्तं

३८३. एवं ¶ ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तेन खो पन समयेन अनाथपिण्डिको गहपति आबाधिको होति दुक्खितो बाळ्हगिलानो. अथ खो अनाथपिण्डिको गहपति अञ्ञतरं पुरिसं आमन्तेसि – ‘‘एहि त्वं, अम्भो पुरिस, येन भगवा तेनुपसङ्कम; उपसङ्कमित्वा मम वचनेन भगवतो पादे सिरसा वन्दाहि [वन्दाहि एवञ्च वदेहि (सब्बत्थ) अञ्ञसुत्तेसु पन नत्थि] – ‘अनाथपिण्डिको, भन्ते, गहपति आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो. सो भगवतो पादे सिरसा वन्दती’ति. येन चायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कम; उपसङ्कमित्वा मम वचनेन आयस्मतो सारिपुत्तस्स पादे सिरसा वन्दाहि [वन्दाहि एवञ्च वदेहि (सब्बत्थ) अञ्ञसुत्तेसु पन नत्थि] – ‘अनाथपिण्डिको, भन्ते, गहपति आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो. सो आयस्मतो सारिपुत्तस्स पादे सिरसा वन्दती’ति. एवञ्च वदेहि – ‘साधु किर, भन्ते, आयस्मा सारिपुत्तो येन अनाथपिण्डिकस्स गहपतिस्स निवेसनं तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं उपादाया’’’ति.

‘‘एवं, भन्ते’’ति खो सो पुरिसो अनाथपिण्डिकस्स गहपतिस्स पटिस्सुत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सो पुरिसो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अनाथपिण्डिको, भन्ते, गहपति आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो. सो भगवतो पादे सिरसा वन्दती’’ति. येन चायस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं सारिपुत्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं ¶ निसिन्नो खो सो पुरिसो आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच – ‘‘अनाथपिण्डिको, भन्ते, गहपति आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो. सो आयस्मतो सारिपुत्तस्स पादे सिरसा वन्दति; एवञ्च वदेति – ‘साधु किर, भन्ते, आयस्मा सारिपुत्तो येन अनाथपिण्डिकस्स ¶ गहपतिस्स निवेसनं तेनुपसङ्कमतु अनुकम्पं ¶ उपादाया’’’ति. अधिवासेसि खो आयस्मा सारिपुत्तो तुण्हीभावेन.

३८४. अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय आयस्मता आनन्देन पच्छासमणेन येन अनाथपिण्डिकस्स गहपतिस्स निवेसनं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते ¶ आसने निसीदि. निसज्ज खो आयस्मा सारिपुत्तो अनाथपिण्डिकं गहपतिं एतदवोच – ‘‘कच्चि ते, गहपति, खमनीयं, कच्चि यापनीयं? कच्चि ते दुक्खा वेदना पटिक्कमन्ति, नो अभिक्कमन्ति; पटिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो अभिक्कमो’’ति?

‘‘न मे, भन्ते सारिपुत्त, खमनीयं न यापनीयं. बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमो. सेय्यथापि, भन्ते सारिपुत्त, बलवा पुरिसो तिण्हेन सिखरेन ¶ मुद्धनि [मुद्धानं (सी. स्या. कं. पी.)] अभिमत्थेय्य [अभिमन्थेय्य (सी. पी.)]; एवमेव खो मे, भन्ते सारिपुत्त, अधिमत्ता वाता मुद्धनि [ओहनन्ति (स्या. कं.)] ऊहनन्ति [अधिमत्ता वाता सीलं परिकन्तन्ति (सी. स्या. कं.)]. न मे, भन्ते सारिपुत्त, खमनीयं न यापनीयं. बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमो. सेय्यथापि, भन्ते सारिपुत्त, बलवा पुरिसो दळ्हेन वरत्तखण्डेन सीसे सीसवेठं ददेय्य; एवमेव खो मे, भन्ते सारिपुत्त, अधिमत्ता सीसे सीसवेदना. न मे, भन्ते सारिपुत्त, खमनीयं न यापनीयं. बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमो. सेय्यथापि, भन्ते सारिपुत्त, दक्खो गोघातको वा गोघातकन्तेवासी वा तिण्हेन गोविकन्तनेन कुच्छिं परिकन्तेय्य; एवमेव खो मे, भन्ते सारिपुत्त, अधिमत्ता वाता कुच्छिं परिकन्तन्ति. न मे, भन्ते सारिपुत्त, खमनीयं न यापनीयं. बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमो. सेय्यथापि, भन्ते सारिपुत्त, द्वे बलवन्तो पुरिसा दुब्बलतरं पुरिसं नानाबाहासु गहेत्वा अङ्गारकासुया सन्तापेय्युं, सम्परितापेय्युं; एवमेव खो मे, भन्ते सारिपुत्त, अधिमत्तो कायस्मिं डाहो. न मे, भन्ते सारिपुत्त, खमनीयं न यापनीयं. बाळ्हा मे दुक्खा वेदना ¶ अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं ¶ पञ्ञायति, नो पटिक्कमो’’ति.

३८५. ‘‘तस्मातिह ¶ ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न चक्खुं उपादियिस्सामि, न च मे चक्खुनिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं.

‘‘तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न सोतं उपादियिस्सामि, न च मे सोतनिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं. तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न घानं उपादियिस्सामि, न च मे घाननिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं. तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न जिव्हं उपादियिस्सामि, न च मे जिव्हानिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं. तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न कायं उपादियिस्सामि, न च मे कायनिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं. तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न मनं उपादियिस्सामि, न च मे मनोनिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं.

‘‘तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न रूपं उपादियिस्सामि, न च मे रूपनिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं. तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न सद्दं उपादियिस्सामि…पे… न गन्धं उपादियिस्सामि… न रसं उपादियिस्सामि… न फोट्ठब्बं उपादियिस्सामि… न धम्मं उपादियिस्सामि न ¶ च मे धम्मनिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं.

‘‘तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न चक्खुविञ्ञाणं उपादियिस्सामि, न च मे चक्खुविञ्ञाणनिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं. तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न सोतविञ्ञाणं उपादियिस्सामि… न घानविञ्ञाणं उपादियिस्सामि… न जिव्हाविञ्ञाणं उपादियिस्सामि… न कायविञ्ञाणं उपादियिस्सामि… न मनोविञ्ञाणं उपादियिस्सामि न च मे मनोविञ्ञाणनिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं.

‘‘तस्मातिह ¶ ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न चक्खुसम्फस्सं उपादियिस्सामि, न च ¶ मे चक्खुसम्फस्सनिस्सितं ¶ विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं. तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न सोतसम्फस्सं उपादियिस्सामि… न घानसम्फस्सं उपादियिस्सामि… न जिव्हासम्फस्सं उपादियिस्सामि… न कायसम्फस्सं उपादियिस्सामि… न मनोसम्फस्सं उपादियिस्सामि, न च मे मनोसम्फस्सनिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं.

‘‘तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न चक्खुसम्फस्सजं वेदनं उपादियिस्सामि, न च मे चक्खुसम्फस्सजावेदनानिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं. तस्मातिह ते ¶ , गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न सोतसम्फस्सजं वेदनं उपादियिस्सामि… न घानसम्फस्सजं वेदनं उपादियिस्सामि… न जिव्हासम्फस्सजं वेदनं उपादियिस्सामि… न कायसम्फस्सजं वेदनं उपादियिस्सामि… न मनोसम्फस्सजं वेदनं उपादियिस्सामि, न च मे मनोसम्फस्सजावेदनानिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं.

३८६. ‘‘तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न पथवीधातुं उपादियिस्सामि, न च मे पथवीधातुनिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं. तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न आपोधातुं उपादियिस्सामि… न तेजोधातुं उपादियिस्सामि… न वायोधातुं उपादियिस्सामि… न आकासधातुं उपादियिस्सामि… न विञ्ञाणधातुं उपादियिस्सामि, न च मे विञ्ञाणधातुनिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं.

‘‘तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न रूपं उपादियिस्सामि, न च मे रूपनिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं. तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न वेदनं उपादियिस्सामि… न सञ्ञं उपादियिस्सामि… न सङ्खारे उपादियिस्सामि… न विञ्ञाणं उपादियिस्सामि, न च मे विञ्ञाणनिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं.

‘‘तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न आकासानञ्चायतनं ¶ उपादियिस्सामि ¶ , न च मे आकासानञ्चायतननिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति ¶ . एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं. तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न विञ्ञाणञ्चायतनं उपादियिस्सामि… न आकिञ्चञ्ञायतनं ¶ उपादियिस्सामि… न नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं उपादियिस्सामि न च मे नेवसञ्ञानासञ्ञायतननिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं.

‘‘तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न इधलोकं उपादियिस्सामि, न च मे इधलोकनिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं. तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘न परलोकं उपादियिस्सामि, न च मे परलोकनिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्बं. तस्मातिह ते, गहपति, एवं सिक्खितब्बं – ‘यम्पि मे दिट्ठं सुतं मुतं विञ्ञातं पत्तं परियेसितं अनुपरियेसितं अनुचरितं मनसा तम्पि न उपादियिस्सामि, न च मे तंनिस्सितं विञ्ञाणं भविस्सती’ति. एवञ्हि ते, गहपति, सिक्खितब्ब’’न्ति.

३८७. एवं वुत्ते, अनाथपिण्डिको गहपति परोदि, अस्सूनि पवत्तेसि. अथ खो आयस्मा आनन्दो अनाथपिण्डिकं गहपतिं एतदवोच – ‘‘ओलीयसि खो त्वं, गहपति, संसीदसि खो त्वं, गहपती’’ति? ‘‘नाहं, भन्ते आनन्द, ओलीयामि, नपि संसीदामि; अपि च मे दीघरत्तं सत्था पयिरुपासितो मनोभावनीया च भिक्खू; न च मे एवरूपी धम्मी ¶ कथा सुतपुब्बा’’ति. ‘‘न खो, गहपति, गिहीनं ओदातवसनानं एवरूपी धम्मी कथा पटिभाति; पब्बजितानं खो, गहपति, एवरूपी धम्मी कथा पटिभाती’’ति. ‘‘तेन हि, भन्ते सारिपुत्त, गिहीनम्पि ओदातवसनानं एवरूपी धम्मी कथा पटिभातु. सन्ति हि, भन्ते, कुलपुत्ता अप्परजक्खजातिका, अस्सवनता धम्मस्स परिहायन्ति; भविस्सन्ति धम्मस्स अञ्ञातारो’’ति.

अथ खो आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च आनन्दो अनाथपिण्डिकं गहपतिं इमिना ओवादेन ओवदित्वा उट्ठायासना पक्कमिंसु. अथ खो अनाथपिण्डिको गहपति, अचिरपक्कन्ते आयस्मन्ते च सारिपुत्ते आयस्मन्ते च आनन्दे ¶ , कालमकासि तुसितं कायं उपपज्जि. अथ खो अनाथपिण्डिको देवपुत्तो अभिक्कन्ताय रत्तिया अभिक्कन्तवण्णो केवलकप्पं ¶ जेतवनं ओभासेत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ¶ ठितो खो अनाथपिण्डिको देवपुत्तो भगवन्तं गाथाहि अज्झभासि –

‘‘इदञ्हि तं जेतवनं, इसिसङ्घनिसेवितं;

आवुत्थं धम्मराजेन, पीतिसञ्जननं मम.

‘‘कम्मं विज्जा च धम्मो च, सीलं जीवितमुत्तमं;

एतेन मच्चा सुज्झन्ति, न गोत्तेन धनेन वा.

‘‘तस्मा हि पण्डितो पोसो, सम्पस्सं अत्थमत्तनो;

योनिसो विचिने धम्मं, एवं तत्थ विसुज्झति.

‘‘सारिपुत्तोव ¶ पञ्ञाय, सीलेन उपसमेन;

योपि पारङ्गतो भिक्खु, एतावपरमो सिया’’ति.

इदमवोच अनाथपिण्डिको देवपुत्तो. समनुञ्ञो सत्था अहोसि. अथ खो अनाथपिण्डिको देवपुत्तो – ‘‘समनुञ्ञो मे सत्था’’ति भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा तत्थेवन्तरधायि.

३८८. अथ खो भगवा तस्सा रत्तिया अच्चयेन भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘इमं, भिक्खवे, रत्तिं अञ्ञतरो देवपुत्तो अभिक्कन्ताय रत्तिया अभिक्कन्तवण्णो केवलकप्पं जेतवनं ओभासेत्वा येनाहं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा मं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितो खो सो देवपुत्तो मं गाथाहि अज्झभासि –

‘‘इदञ्हि तं जेतवनं, इसिसङ्घनिसेवितं;

आवुत्थं धम्मराजेन, पीतिसञ्जननं मम.

‘‘कम्मं विज्जा च धम्मो च, सीलं जीवितमुत्तमं;

एतेन मच्चा सुज्झन्ति, न गोत्तेन धनेन वा.

‘‘तस्मा ¶ हि पण्डितो पोसो, सम्पस्सं अत्थमत्तनो;

योनिसो विचिने धम्मं, एवं तत्थ विसुज्झति.

‘‘सारिपुत्तोव पञ्ञाय, सीलेन उपसमेन;

योपि पारङ्गतो भिक्खु, एतावपरमो सिया’’ति.

‘‘इदमवोच ¶ , भिक्खवे, सो देवपुत्तो. ‘समनुञ्ञो मे सत्था’ति मं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा तत्थेवन्तरधायी’’ति.

एवं ¶ ¶ वुत्ते, आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘सो हि नून सो, भन्ते, अनाथपिण्डिको देवपुत्तो भविस्सति. अनाथपिण्डिको, भन्ते, गहपति आयस्मन्ते सारिपुत्ते अभिप्पसन्नो अहोसी’’ति. ‘‘साधु, साधु, आनन्द! यावतकं खो, आनन्द, तक्काय पत्तब्बं, अनुप्पत्तं तं तया. अनाथपिण्डिको सो, आनन्द, देवपुत्तो’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा आनन्दो भगवतो भासितं अभिनन्दीति.

अनाथपिण्डिकोवादसुत्तं निट्ठितं पठमं.

२. छन्नोवादसुत्तं

३८९. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. तेन खो पन समयेन आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाचुन्दो आयस्मा च छन्नो गिज्झकूटे पब्बते विहरन्ति. तेन खो पन समयेन आयस्मा छन्नो आबाधिको होति दुक्खितो बाळ्हगिलानो. अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येनायस्मा महाचुन्दो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं महाचुन्दं एतदवोच – ‘‘आयामावुसो चुन्द, येनायस्मा छन्नो तेनुपसङ्कमिस्साम गिलानपुच्छका’’ति. ‘‘एवमावुसो’’ति खो आयस्मा महाचुन्दो आयस्मतो सारिपुत्तस्स पच्चस्सोसि.

अथ खो आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाचुन्दो येनायस्मा छन्नो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा आयस्मता छन्नेन सद्धिं सम्मोदिंसु. सम्मोदनीयं कथं ¶ सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सारिपुत्तो आयस्मन्तं छन्नं एतदवोच – ‘‘कच्चि ते, आवुसो छन्न, खमनीयं, कच्चि यापनीयं? कच्चि ते दुक्खा वेदना पटिक्कमन्ति, नो अभिक्कमन्ति; पटिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो अभिक्कमो’’ति?

‘‘न मे, आवुसो सारिपुत्त, खमनीयं न यापनीयं. बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमो. सेय्यथापि ¶ , आवुसो सारिपुत्त, बलवा पुरिसो ¶ तिण्हेन सिखरेन मुद्धनि अभिमत्थेय्य; एवमेव खो मे, आवुसो सारिपुत्त, अधिमत्ता वाता मुद्धनि ऊहनन्ति. न मे, आवुसो सारिपुत्त, खमनीयं न यापनीयं. बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति नो पटिक्कमो. सेय्यथापि, आवुसो सारिपुत्त, बलवा पुरिसो दळ्हेन वरत्तक्खण्डेन सीसे सीसवेठं ददेय्य; एवमेव खो मे, आवुसो सारिपुत्त, अधिमत्ता सीसे सीसवेदना. न मे, आवुसो सारिपुत्त, खमनीयं न यापनीयं. बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमो. सेय्यथापि, आवुसो ¶ सारिपुत्त, दक्खो गोघातको वा गोघातकन्तेवासी वा तिण्हेन गोविकन्तनेन कुच्छिं परिकन्तेय्य; एवमेव खो मे, आवुसो सारिपुत्त, अधिमत्ता वाता कुच्छिं परिकन्तन्ति. न मे, आवुसो सारिपुत्त, खमनीयं न यापनीयं. बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमो. सेय्यथापि, आवुसो सारिपुत्त, द्वे बलवन्तो पुरिसा दुब्बलतरं पुरिसं नानाबाहासु गहेत्वा अङ्गारकासुया सन्तापेय्युं सम्परितापेय्युं; एवमेव खो मे, आवुसो सारिपुत्त, अधिमत्तो ¶ कायस्मिं डाहो. न मे, आवुसो सारिपुत्त, खमनीयं न यापनीयं. बाळ्हा मे दुक्खा वेदना अभिक्कमन्ति, नो पटिक्कमन्ति; अभिक्कमोसानं पञ्ञायति, नो पटिक्कमो. सत्थं, आवुसो सारिपुत्त, आहरिस्सामि, नावकङ्खामि जीवित’’न्ति.

३९०. ‘‘मायस्मा छन्नो सत्थं आहरेसि. यापेतायस्मा छन्नो. यापेन्तं मयं आयस्मन्तं छन्नं इच्छाम. सचे आयस्मतो छन्नस्स नत्थि सप्पायानि भोजनानि, अहं आयस्मतो छन्नस्स सप्पायानि भोजनानि परियेसिस्सामि. सचे आयस्मतो छन्नस्स नत्थि सप्पायानि भेसज्जानि, अहं आयस्मतो छन्नस्स सप्पायानि भेसज्जानि परियेसिस्सामि. सचे आयस्मतो छन्नस्स नत्थि पतिरूपा उपट्ठाका, अहं आयस्मन्तं छन्नं उपट्ठहिस्सामि. मायस्मा छन्नो सत्थं आहरेसि. यापेतायस्मा छन्नो. यापेन्तं मयं आयस्मन्तं छन्नं इच्छामा’’ति.

‘‘नपि मे, आवुसो सारिपुत्त, नत्थि सप्पायानि भोजनानि; नपि मे नत्थि सप्पायानि भेसज्जानि; नपि मे नत्थि पतिरूपा उपट्ठाका; अपि चावुसो सारिपुत्त ¶ , परिचिण्णो मे सत्था दीघरत्तं मनापेनेव नो अमनापेन. एतञ्हि, आवुसो सारिपुत्त, सावकस्स पतिरूपं यं सत्थारं परिचरेय्य मनापेनेव नो अमनापेन. ‘अनुपवज्जं छन्नो भिक्खु सत्थं आहरिस्सती’ति एवमेतं [एवमेव खो त्वं (क.)], आवुसो सारिपुत्त, धारेही’’ति. ‘‘पुच्छेय्याम मयं आयस्मन्तं छन्नं कञ्चिदेव देसं, सचे आयस्मा ¶ छन्नो ओकासं करोति पञ्हस्स वेय्याकरणाया’’ति. ‘‘पुच्छावुसो सारिपुत्त, सुत्वा वेदिस्सामी’’ति.

३९१. ‘‘चक्खुं, आवुसो छन्न, चक्खुविञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो ¶ मे अत्ता’ति समनुपस्ससि? सोतं, आवुसो छन्न, सोतविञ्ञाणं…पे… घानं, आवुसो छन्न, घानविञ्ञाणं… जिव्हं, आवुसो छन्न, जिव्हाविञ्ञाणं ¶ … कायं, आवुसो छन्न, कायविञ्ञाणं… मनं, आवुसो छन्न, मनोविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘चक्खुं, आवुसो सारिपुत्त, चक्खुविञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामि. सोतं, आवुसो सारिपुत्त…पे… घानं, आवुसो सारिपुत्त… जिव्हं, आवुसो सारिपुत्त… कायं, आवुसो सारिपुत्त… मनं, आवुसो सारिपुत्त, मनोविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामी’’ति.

३९२. ‘‘चक्खुस्मिं, आवुसो छन्न, चक्खुविञ्ञाणे चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु किं दिस्वा किं अभिञ्ञाय चक्खुं चक्खुविञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्ससि? सोतस्मिं, आवुसो छन्न, सोतविञ्ञाणे ¶ … घानस्मिं, आवुसो छन्न, घानविञ्ञाणे… जिव्हाय, आवुसो छन्न, जिव्हाविञ्ञाणे… कायस्मिं, आवुसो छन्न, कायविञ्ञाणे… मनस्मिं, आवुसो छन्न, मनोविञ्ञाणे मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु किं दिस्वा किं अभिञ्ञाय मनं मनोविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्ससी’’ति?

‘‘चक्खुस्मिं ¶ , आवुसो सारिपुत्त, चक्खुविञ्ञाणे चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु धम्मेसु निरोधं दिस्वा निरोधं अभिञ्ञाय चक्खुं चक्खुविञ्ञाणं चक्खुविञ्ञाणविञ्ञातब्बे धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामि. सोतस्मिं, आवुसो सारिपुत्त, सोतविञ्ञाणे… घानस्मिं, आवुसो सारिपुत्त, घानविञ्ञाणे… जिव्हाय, आवुसो सारिपुत्त, जिव्हाविञ्ञाणे… कायस्मिं, आवुसो सारिपुत्त, कायविञ्ञाणे… मनस्मिं, आवुसो सारिपुत्त, मनोविञ्ञाणे मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बेसु ¶ धम्मेसु निरोधं दिस्वा निरोधं अभिञ्ञा मनं मनोविञ्ञाणं मनोविञ्ञाणविञ्ञातब्बे ¶ धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सामी’’ति.

३९३. एवं वुत्ते, आयस्मा महाचुन्दो आयस्मन्तं छन्नं एतदवोच – ‘‘तस्मातिह, आवुसो छन्न, इदम्पि तस्स भगवतो सासनं [वचनं (सी.)], निच्चकप्पं मनसि कातब्बं – ‘निस्सितस्स चलितं, अनिस्सितस्स चलितं ¶ नत्थि. चलिते असति पस्सद्धि, पस्सद्धिया सति नति न होति. नतिया असति आगतिगति न होति. आगतिगतिया असति चुतूपपातो न होति. चुतूपपाते असति नेविध न हुरं न उभयमन्तरेन. एसेवन्तो दुक्खस्सा’’’ति. अथ खो आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महाचुन्दो आयस्मन्तं छन्नं इमिना ओवादेन ओवदित्वा उट्ठायासना पक्कमिंसु.

३९४. अथ खो आयस्मा छन्नो अचिरपक्कन्ते आयस्मन्ते च सारिपुत्ते आयस्मन्ते च महाचुन्दे सत्थं आहरेसि. अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा सारिपुत्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘आयस्मता, भन्ते, छन्नेन सत्थं आहरितं. तस्स का गति, को अभिसम्परायो’’ति? ‘‘ननु ते, सारिपुत्त, छन्नेन भिक्खुना सम्मुखायेव अनुपवज्जता ब्याकता’’ति? ‘‘अत्थि, भन्ते, पुब्बजिरं [पप्पजितञ्हितं (क.), उपवज्जितं (क.), पुब्बविज्जनं, पुब्बविज्झनं, पुब्बविचिरं (संयुत्तके)] नाम वज्जिगामो. तत्थायस्मतो छन्नस्स मित्तकुलानि सुहज्जकुलानि उपवज्जकुलानी’’ति. ‘‘होन्ति [पोसन्ति (क.)] हेते, सारिपुत्त, छन्नस्स भिक्खुनो मित्तकुलानि सुहज्जकुलानि उपवज्जकुलानि. नाहं, सारिपुत्त, एत्तावता ¶ ‘सउपवज्जो’ति वदामि. यो खो, सारिपुत्त, इमञ्च कायं निक्खिपति अञ्ञञ्च कायं उपादियति तमहं ‘सउपवज्जो’ति वदामि. तं छन्नस्स भिक्खुनो नत्थि. ‘अनुपवज्जो छन्नो भिक्खु सत्थं आहरेसी’ति एवमेतं, सारिपुत्त, धारेही’’ति.

इदमवोच ¶ भगवा. अत्तमनो आयस्मा सारिपुत्तो भगवतो भासितं अभिनन्दीति.

छन्नोवादसुत्तं निट्ठितं दुतियं.

३. पुण्णोवादसुत्तं

३९५. एवं ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो आयस्मा पुण्णो सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा पुण्णो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘साधु मं, भन्ते, भगवा संखित्तेन ओवादेन ओवदतु, यमहं भगवतो धम्मं सुत्वा एको वूपकट्ठो अप्पमत्तो आतापी पहितत्तो विहरेय्य’’न्ति. ‘‘तेन हि, पुण्ण, सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा पुण्णो भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –

‘‘सन्ति खो, पुण्ण, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तं चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति नन्दी [नन्दि (स्या. कं.)]. ‘नन्दीसमुदया दुक्खसमुदयो, पुण्णा’ति वदामि.

‘‘सन्ति खो, पुण्ण, सोतविञ्ञेय्या सद्दा… घानविञ्ञेय्या गन्धा… जिव्हाविञ्ञेय्या रसा… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा… मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तं चे भिक्खु अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अभिनन्दतो अभिवदतो ¶ अज्झोसाय तिट्ठतो उप्पज्जति नन्दी. ‘नन्दीसमुदया दुक्खसमुदयो, पुण्णा’ति वदामि.

‘‘सन्ति ¶ च खो, पुण्ण, चक्खुविञ्ञेय्या रूपा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता रजनीया. तं चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो नन्दी निरुज्झति. ‘नन्दीनिरोधा दुक्खनिरोधो, पुण्णा’ति वदामि.

‘‘सन्ति ¶ च खो, पुण्ण, सोतविञ्ञेय्या सद्दा… घानविञ्ञेय्या गन्धा… जिव्हाविञ्ञेय्या रसा… कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा… मनोविञ्ञेय्या धम्मा इट्ठा कन्ता मनापा पियरूपा कामूपसंहिता ¶ रजनीया. तं चे भिक्खु नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स तं अनभिनन्दतो अनभिवदतो अनज्झोसाय तिट्ठतो नन्दी निरुज्झति. ‘नन्दीनिरोधा दुक्खनिरोधो, पुण्णा’ति वदामि.

‘‘इमिना च त्वं पुण्ण, मया संखित्तेन ओवादेन ओवदितो कतरस्मिं जनपदे विहरिस्ससी’’ति? ‘‘इमिनाहं, भन्ते, भगवता संखित्तेन ओवादेन ओवदितो, अत्थि सुनापरन्तो नाम जनपदो, तत्थाहं विहरिस्सामी’’ति.

३९६. ‘‘चण्डा खो, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा; फरुसा खो, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा. सचे तं, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा अक्कोसिस्सन्ति परिभासिस्सन्ति, तत्थ ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति? ‘‘सचे मं, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा अक्कोसिस्सन्ति परिभासिस्सन्ति, तत्थ मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका [भद्रका (क.)] वतिमे सुनापरन्तका ¶ मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मे नयिमे पाणिना पहारं देन्ती’ति. एवमेत्थ [एवम्मेत्थ (?)], भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति.

‘‘सचे पन ते, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा पाणिना पहारं दस्सन्ति, तत्थ पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति? ‘‘सचे मे, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा पाणिना पहारं दस्सन्ति, तत्थ मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मे नयिमे लेड्डुना पहारं देन्ती’ति. एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति.

‘‘सचे पन ते, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा लेड्डुना पहारं दस्सन्ति, तत्थ पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति? ‘‘सचे मे, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा ¶ लेड्डुना पहारं दस्सन्ति, तत्थ मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मे नयिमे दण्डेन पहारं देन्ती’ति. एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति.

‘‘सचे ¶ ¶ पन ते, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा दण्डेन पहारं दस्सन्ति, तत्थ पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति? ‘‘सचे मे, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा दण्डेन पहारं दस्सन्ति, तत्थ मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे ¶ सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मे नयिमे सत्थेन पहारं देन्ती’ति. एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति.

‘‘सचे पन ते, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा सत्थेन पहारं दस्सन्ति, तत्थ पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति? ‘‘सचे मे, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा सत्थेन पहारं दस्सन्ति, तत्थ मे एवं भविस्सति – ‘भद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, सुभद्दका वतिमे सुनापरन्तका मनुस्सा, यं मं [यं मे (सी. पी. क.)] नयिमे तिण्हेन सत्थेन जीविता वोरोपेन्ती’ति. एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति.

‘‘सचे पन तं, पुण्ण, सुनापरन्तका मनुस्सा तिण्हेन सत्थेन जीविता वोरोपेस्सन्ति, तत्थ पन ते, पुण्ण, किन्ति भविस्सती’’ति? ‘‘सचे मं, भन्ते, सुनापरन्तका मनुस्सा तिण्हेन सत्थेन जीविता वोरोपेस्सन्ति, तत्थ मे एवं भविस्सति – ‘सन्ति खो भगवतो सावका काये च जीविते च अट्टीयमाना हरायमाना जिगुच्छमाना सत्थहारकं परियेसन्ति. तं मे इदं अपरियिट्ठंयेव सत्थहारकं लद्ध’न्ति. एवमेत्थ, भगवा, भविस्सति; एवमेत्थ, सुगत, भविस्सती’’ति. ‘‘साधु, साधु, पुण्ण! सक्खिस्ससि खो त्वं, पुण्ण, इमिना दमूपसमेन समन्नागतो सुनापरन्तस्मिं जनपदे विहरितुं. यस्सदानि त्वं, पुण्ण, कालं मञ्ञसी’’ति.

३९७. अथ खो आयस्मा पुण्णो भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा ¶ पदक्खिणं कत्वा सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय येन सुनापरन्तो जनपदो तेन ¶ चारिकं पक्कामि. अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो येन सुनापरन्तो जनपदो तदवसरि. तत्र सुदं आयस्मा पुण्णो सुनापरन्तस्मिं जनपदे विहरति. अथ खो आयस्मा पुण्णो तेनेवन्तरवस्सेन पञ्चमत्तानि उपासकसतानि पटिवेदेसि [पटिपादेसि (सी. पी.), पटिदेसेसि (स्या. कं.)], तेनेवन्तरवस्सेन पञ्चमत्तानि उपासिकसतानि पटिवेदेसि, तेनेवन्तरवस्सेन तिस्सो विज्जा सच्छाकासि. अथ खो आयस्मा पुण्णो अपरेन समयेन परिनिब्बायि.

अथ ¶ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘यो सो, भन्ते, पुण्णो नाम ¶ कुलपुत्तो भगवता संखित्तेन ओवादेन ओवदितो सो कालङ्कतो. तस्स का गति, को अभिसम्परायो’’ति? ‘‘पण्डितो, भिक्खवे, पुण्णो कुलपुत्तो पच्चपादि [सच्चवादी धम्मवादी (क.)] धम्मस्सानुधम्मं, न च मं धम्माधिकरणं विहेठेसि. परिनिब्बुतो, भिक्खवे, पुण्णो कुलपुत्तो’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.

पुण्णोवादसुत्तं निट्ठितं ततियं.

४. नन्दकोवादसुत्तं

३९८. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो महापजापतिगोतमी पञ्चमत्तेहि भिक्खुनिसतेहि सद्धिं येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठिता खो महापजापतिगोतमी भगवन्तं एतदवोच – ‘‘ओवदतु, भन्ते, भगवा भिक्खुनियो; अनुसासतु, भन्ते, भगवा भिक्खुनियो; करोतु, भन्ते, भगवा भिक्खुनीनं धम्मिं कथ’’न्ति [धम्मिकथन्ति (स्या. कं. क.)].

तेन खो पन समयेन थेरा भिक्खू भिक्खुनियो ओवदन्ति परियायेन. आयस्मा नन्दको न इच्छति भिक्खुनियो ओवदितुं परियायेन. अथ ¶ खो भगवा आयस्मन्तं आनन्दं आमन्तेसि – ‘‘कस्स नु खो, आनन्द, अज्ज परियायो भिक्खुनियो ओवदितुं परियायेना’’ति? ‘‘सब्बेहेव, भन्ते, कतो [नन्दकस्स भन्ते (सी. पी.)] परियायो भिक्खुनियो ओवदितुं परियायेन. अयं, भन्ते, आयस्मा नन्दको न इच्छति भिक्खुनियो ओवदितुं परियायेना’’ति.

अथ खो भगवा आयस्मन्तं नन्दकं आमन्तेसि – ‘‘ओवद, नन्दक, भिक्खुनियो; अनुसास, नन्दक, भिक्खुनियो; करोहि त्वं, ब्राह्मण, भिक्खुनीनं धम्मिं कथ’’न्ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा ¶ नन्दको भगवतो पटिस्सुत्वा ¶ पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थिं पिण्डाय पाविसि. सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो अत्तदुतियो येन राजकारामो तेनुपसङ्कमि. अद्दसंसु खो ता भिक्खुनियो आयस्मन्तं नन्दकं दूरतोव आगच्छन्तं. दिस्वान आसनं पञ्ञापेसुं, उदकञ्च पादानं उपट्ठपेसुं. निसीदि खो आयस्मा नन्दको पञ्ञत्ते आसने. निसज्ज पादे पक्खालेसि. तापि खो भिक्खुनियो आयस्मन्तं नन्दकं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ता भिक्खुनियो आयस्मा नन्दको एतदवोच – ‘‘पटिपुच्छकथा खो, भगिनियो, भविस्सति. तत्थ आजानन्तीहि – ‘आजानामा’ तिस्स वचनीयं, न आजानन्तीहि – ‘न आजानामा’ तिस्स वचनीयं. यस्सा वा पनस्स कङ्खा वा विमति वा ¶ अहमेव तत्थ पटिपुच्छितब्बो – ‘इदं, भन्ते, कथं; इमस्स क्वत्थो’’’ति? ‘‘एत्तकेनपि मयं, भन्ते, अय्यस्स नन्दकस्स अत्तमना अभिरद्धा [अभिनन्दाम (स्या. कं.)] यं नो अय्यो नन्दको पवारेती’’ति.

३९९. ‘‘तं किं मञ्ञथ, भगिनियो, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं ¶ , भन्ते’’. ‘‘तं किं मञ्ञथ, भगिनियो, सोतं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते…पे… घानं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’… ‘‘जिव्हा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा, भन्ते’’… ‘‘कायो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति? ‘‘अनिच्चो, भन्ते’’… ‘‘मनो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति? ‘‘अनिच्चो, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं ¶ , कल्लं ¶ नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘पुब्बेव नो एतं, भन्ते, यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं – ‘इतिपिमे छ अज्झत्तिका आयतना अनिच्चा’’’ति. ‘‘साधु, साधु, भगिनियो! एवञ्हेतं, भगिनियो, होति अरियसावकस्स यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो’’.

४००. ‘‘तं किं मञ्ञथ, भगिनियो, रूपा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किं मञ्ञथ, भगिनियो, सद्दा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा, भन्ते…पे… गन्धा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा, भन्ते’’… ‘‘रसा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा, भन्ते’’… ‘‘फोट्ठब्बा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा ¶ , भन्ते’’… ‘‘धम्मा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘पुब्बेव नो एतं, भन्ते, यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं – ‘इतिपिमे छ बाहिरा आयतना अनिच्चा’’’ति ¶ . ‘‘साधु, साधु, भगिनियो! एवञ्हेतं, भगिनियो, होति अरियसावकस्स यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो’’.

४०१. ‘‘तं किं मञ्ञथ, भगिनियो, चक्खुविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं ¶ किं मञ्ञथ, भगिनियो, सोतविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते…पे… घानविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’… ‘‘जिव्हाविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’… ‘‘कायविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’… ‘‘मनोविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वाति’’? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो ¶ मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘पुब्बेव नो एतं, भन्ते, यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं – ‘इतिपिमे छ विञ्ञाणकाया अनिच्चा’’’ति. ‘‘साधु, साधु, भगिनियो! एवञ्हेतं, भगिनियो, होति अरियसावकस्स यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो’’.

४०२. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भगिनियो, तेलप्पदीपस्स झायतो तेलम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं, वट्टिपि अनिच्चा विपरिणामधम्मा, अच्चिपि अनिच्चा विपरिणामधम्मा, आभापि अनिच्चा विपरिणामधम्मा. यो नु खो, भगिनियो, एवं वदेय्य – ‘अमुस्स तेलप्पदीपस्स झायतो तेलम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं, वट्टिपि अनिच्चा विपरिणामधम्मा, अच्चिपि अनिच्चा विपरिणामधम्मा; या च ख्वास्स आभा सा निच्चा धुवा सस्सता अविपरिणामधम्मा’ति; सम्मा नु खो सो, भगिनियो, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘अमुस्स हि, भन्ते, तेलप्पदीपस्स झायतो तेलम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं, वट्टिपि अनिच्चा विपरिणामधम्मा, अच्चिपि अनिच्चा विपरिणामधम्मा; पगेवस्स आभा अनिच्चा विपरिणामधम्मा’’ति. ‘‘एवमेव खो, भगिनियो, यो नु खो एवं वदेय्य – ‘छ खोमे अज्झत्तिका आयतना अनिच्चा [अनिच्चा विपरिणामधम्मा (?)]; यञ्च खो छ अज्झत्तिके आयतने पटिच्च पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तं निच्चं धुवं सस्सतं अविपरिणामधम्म’न्ति; सम्मा ¶ नु खो सो, भगिनियो, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘तज्जं ¶ तज्जं, भन्ते, पच्चयं पटिच्च तज्जा तज्जा वेदना उप्पज्जन्ति. तज्जस्स ¶ तज्जस्स पच्चयस्स निरोधा तज्जा तज्जा वेदना निरुज्झन्ती’’ति. ‘‘साधु, साधु, भगिनियो! एवञ्हेतं, भगिनियो, होति अरियसावकस्स यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो’’.

४०३. ‘‘सेय्यथापि, भगिनियो, महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो मूलम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं, खन्धोपि अनिच्चो विपरिणामधम्मो, साखापलासम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं, छायापि अनिच्चा विपरिणामधम्मा. यो नु खो, भगिनियो, एवं वदेय्य – ‘अमुस्स महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो मूलम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं, खन्धोपि अनिच्चो विपरिणामधम्मो, साखापलासम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं, या च ख्वास्स छाया सा निच्चा धुवा सस्सता अविपरिणामधम्मा’ति; सम्मा नु खो सो, भगिनियो, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘अमुस्स हि, भन्ते, महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो मूलम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं, खन्धोपि अनिच्चो विपरिणामधम्मो, साखापलासम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं; पगेवस्स छाया अनिच्चा विपरिणामधम्मा’’ति. ‘‘एवमेव खो, भगिनियो, यो नु खो एवं वदेय्य – ‘छ खोमे बाहिरा आयतना ¶ अनिच्चा [अनिच्चा विपरिणामधम्मा (सी. पी.)]. यञ्च खो छ बाहिरे आयतने पटिच्च पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तं निच्चं धुवं सस्सतं अविपरिणामधम्म’न्ति; सम्मा नु खो सो, भगिनियो, वदमानो ¶ वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘तज्जं तज्जं, भन्ते, पच्चयं पटिच्च तज्जा तज्जा वेदना उप्पज्जन्ति. तज्जस्स तज्जस्स पच्चयस्स निरोधा तज्जा तज्जा वेदना निरुज्झन्ती’’ति. ‘‘साधु, साधु, भगिनियो! एवञ्हेतं, भगिनियो, होति अरियसावकस्स यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो’’.

४०४. ‘‘सेय्यथापि, भगिनियो, दक्खो गोघातको वा गोघातकन्तेवासी वा गाविं वधित्वा तिण्हेन गोविकन्तनेन गाविं सङ्कन्तेय्य अनुपहच्च अन्तरं मंसकायं अनुपहच्च बाहिरं चम्मकायं. यं यदेव तत्थ अन्तरा विलिमंसं [विलिमं (सी. पी. क.)] अन्तरा न्हारु अन्तरा बन्धनं तं तदेव तिण्हेन गोविकन्तनेन ¶ सञ्छिन्देय्य सङ्कन्तेय्य सम्पकन्तेय्य सम्परिकन्तेय्य. सञ्छिन्दित्वा सङ्कन्तित्वा सम्पकन्तित्वा सम्परिकन्तित्वा विधुनित्वा बाहिरं चम्मकायं तेनेव चम्मेन तं गाविं पटिच्छादेत्वा एवं वदेय्य – ‘तथेवायं गावी संयुत्ता इमिनाव चम्मेना’ति; सम्मा नु खो ¶ सो, भगिनियो, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘अमु हि, भन्ते, दक्खो गोघातको वा गोघातकन्तेवासी वा गाविं वधित्वा तिण्हेन गोविकन्तनेन गाविं सङ्कन्तेय्य अनुपहच्च अन्तरं मंसकायं अनुपहच्च बाहिरं चम्मकायं. यं यदेव तत्थ अन्तरा विलिमंसं अन्तरा न्हारु अन्तरा बन्धनं तं तदेव तिण्हेन गोविकन्तनेन सञ्छिन्देय्य सङ्कन्तेय्य सम्पकन्तेय्य सम्परिकन्तेय्य. सञ्छिन्दित्वा सङ्कन्तित्वा सम्पकन्तित्वा सम्परिकन्तित्वा विधुनित्वा बाहिरं चम्मकायं तेनेव ¶ चम्मेन तं गाविं पटिच्छादेत्वा किञ्चापि सो एवं वदेय्य – ‘तथेवायं गावी संयुत्ता इमिनाव चम्मेना’ति; अथ खो सा गावी विसंयुत्ता तेनेव चम्मेना’’ति.

‘‘उपमा खो मे अयं, भगिनियो, कता अत्थस्स विञ्ञापनाय. अयमेवेत्थ अत्थो; ‘अन्तरा मंसकायो’ति खो, भगिनियो, छन्नेतं अज्झत्तिकानं आयतनानं अधिवचनं; ‘बाहिरो चम्मकायो’ति खो भगिनियो, छन्नेतं बाहिरानं आयतनानं अधिवचनं; ‘अन्तरा विलिमंसं, अन्तरा न्हारु, अन्तरा बन्धन’न्ति खो, भगिनियो, नन्दीरागस्सेतं अधिवचनं; ‘तिण्हं ¶ गोविकन्तन’न्ति खो, भगिनियो, अरियायेतं पञ्ञाय अधिवचनं; यायं अरिया पञ्ञा अन्तरा किलेसं अन्तरा संयोजनं अन्तरा बन्धनं सञ्छिन्दति सङ्कन्तति सम्पकन्तति सम्परिकन्तति.

४०५. ‘‘सत्त खो पनिमे, भगिनियो, बोज्झङ्गा, येसं भावितत्ता बहुलीकतत्ता भिक्खु आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरति. कतमे सत्त? इध, भगिनियो, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं, धम्मविचयसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… वीरियसम्बोज्झङ्गं भावेति… पीतिसम्बोज्झङ्गं भावेति… पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गं भावेति… समाधिसम्बोज्झङ्गं भावेति… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं ¶ निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. इमे खो, भगिनियो, सत्त बोज्झङ्गा, येसं भावितत्ता बहुलीकतत्ता भिक्खु आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरती’’ति.

४०६. अथ ¶ ¶ खो आयस्मा नन्दको ता भिक्खुनियो इमिना ओवादेन ओवदित्वा उय्योजेसि – ‘‘गच्छथ, भगिनियो; कालो’’ति. अथ खो ता भिक्खुनियो आयस्मतो नन्दकस्स भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना आयस्मन्तं नन्दकं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठंसु. एकमन्तं ठिता खो ता भिक्खुनियो भगवा एतदवोच – ‘‘गच्छथ, भिक्खुनियो; कालो’’ति. अथ खो ता भिक्खुनियो भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कमिंसु. अथ खो भगवा अचिरपक्कन्तीसु तासु भिक्खुनीसु भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, तदहुपोसथे चातुद्दसे न होति बहुनोजनस्स कङ्खा वा विमति वा – ‘ऊनो नु खो चन्दो, पुण्णो नु खो चन्दो’ति, अथ खो ऊनो चन्दोत्वेव होति. एवमेव खो, भिक्खवे, ता भिक्खुनियो नन्दकस्स धम्मदेसनाय अत्तमना होन्ति नो च खो परिपुण्णसङ्कप्पा’’ति.

४०७. अथ खो भगवा आयस्मन्तं नन्दकं आमन्तेसि – ‘‘तेन हि त्वं, नन्दक, स्वेपि ता भिक्खुनियो तेनेवोवादेन ओवदेय्यासी’’ति. ‘‘एवं ¶ , भन्ते’’ति खो आयस्मा नन्दको ¶ भगवतो पच्चस्सोसि. अथ खो आयस्मा नन्दको तस्सा रत्तिया अच्चयेन पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थिं पिण्डाय पाविसि. सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो अत्तदुतियो येन राजकारामो तेनुपसङ्कमि. अद्दसंसु खो ता भिक्खुनियो आयस्मन्तं नन्दकं दूरतोव आगच्छन्तं. दिस्वान आसनं पञ्ञापेसुं, उदकञ्च पादानं उपट्ठपेसुं. निसीदि खो आयस्मा नन्दको पञ्ञत्ते आसने. निसज्ज पादे पक्खालेसि. तापि खो भिक्खुनियो आयस्मन्तं नन्दकं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ता भिक्खुनियो आयस्मा नन्दको एतदवोच – ‘‘पटिपुच्छकथा खो, भगिनियो, भविस्सति. तत्थ आजानन्तीहि ‘आजानामा’ तिस्स वचनीयं, न आजानन्तीहि ‘न आजानामा’ तिस्स वचनीयं. यस्सा वा पनस्स कङ्खा वा विमति वा, अहमेव तत्थ पटिपुच्छितब्बो ¶ – ‘इदं, भन्ते, कथं; इमस्स क्वत्थो’’’ति. ‘‘एत्तकेनपि मयं, भन्ते, अय्यस्स नन्दकस्स अत्तमना अभिरद्धा यं नो अय्यो नन्दको पवारेती’’ति.

४०८. ‘‘तं किं मञ्ञथ, भगिनियो, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे ¶ अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं ¶ , भन्ते’’. ‘‘तं किं मञ्ञथ, भगिनियो, सोतं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते…पे… घानं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते… जिव्हा… कायो… मनो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति? ‘‘अनिच्चो, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘पुब्बेव नो एतं, भन्ते, यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं – ‘इतिपिमे छ अज्झत्तिका आयतना अनिच्चा’’’ति. ‘‘साधु साधु, भगिनियो! एवञ्हेतं, भगिनियो, होति अरियसावकस्स यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो’’.

४०९. ‘‘तं किं मञ्ञथ, भगिनियो, रूपा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो ¶ मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किं मञ्ञथ, भगिनियो, सद्दा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा, भन्ते…पे… गन्धा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा, भन्ते… रसा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा, भन्ते… फोट्ठब्बा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति ¶ ? ‘‘अनिच्चा, भन्ते… धम्मा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘पुब्बेव नो एतं, भन्ते, यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय सुदिट्ठं – ‘इतिपिमे छ बाहिरा आयतना अनिच्चा’’’ति. ‘‘साधु साधु, भगिनियो! एवञ्हेतं, भगिनियो, होति अरियसावकस्स यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो’’.

४१०. ‘‘तं किं मञ्ञथ, भगिनियो, चक्खुविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते…पे… सोतविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते… घानविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते… जिव्हाविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते… कायविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते… मनोविञ्ञाणं निच्चं ¶ वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘पुब्बेव नो एतं, भन्ते, यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय ¶ सुदिट्ठं – ‘इतिपिमे छ विञ्ञाणकाया अनिच्चा’’’ति. ‘‘साधु साधु, भगिनियो! एवञ्हेतं, भगिनियो, होति अरियसावकस्स यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो’’.

४११. ‘‘सेय्यथापि, भगिनियो, तेलप्पदीपस्स झायतो तेलम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं, वट्टिपि अनिच्चा विपरिणामधम्मा, अच्चिपि अनिच्चा विपरिणामधम्मा, आभापि अनिच्चा विपरिणामधम्मा. यो नु खो, भगिनियो, एवं वदेय्य – ‘अमुस्स तेलप्पदीपस्स झायतो तेलम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं, वट्टिपि अनिच्चा विपरिणामधम्मा, अच्चिपि अनिच्चा विपरिणामधम्मा; या च ख्वास्स आभा सा निच्चा धुवा सस्सता अविपरिणामधम्मा’ति; सम्मा नु खो सो, भगिनियो, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘अमुस्स हि, भन्ते, तेलप्पदीपस्स झायतो तेलम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं, वट्टिपि अनिच्चा विपरिणामधम्मा, अच्चिपि अनिच्चा विपरिणामधम्मा ¶ ; पगेवस्स आभा अनिच्चा विपरिणामधम्मा’’ति. ‘‘एवमेव खो, भगिनियो, यो नु खो एवं वदेय्य – ‘छ खोमे अज्झत्तिका आयतना अनिच्चा. यञ्च खो छ अज्झत्तिके आयतने ¶ पटिच्च पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तं निच्चं धुवं सस्सतं अविपरिणामधम्म’न्ति; सम्मा नु खो सो, भगिनियो, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘तज्जं तज्जं, भन्ते, पच्चयं पटिच्च तज्जा तज्जा वेदना उप्पज्जन्ति. तज्जस्स तज्जस्स पच्चयस्स निरोधा तज्जा तज्जा वेदना निरुज्झन्ती’’ति. ‘‘साधु साधु, भगिनियो! एवञ्हेतं, भगिनियो, होति अरियसावकस्स यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो’’.

४१२. ‘‘सेय्यथापि, भगिनियो, महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो मूलम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं, खन्धोपि अनिच्चो विपरिणामधम्मो, साखापलासम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं, छायापि अनिच्चा विपरिणामधम्मा. यो नु खो, भगिनियो, एवं वदेय्य – ‘अमुस्स महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो मूलम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं, खन्धोपि अनिच्चो विपरिणामधम्मो, साखापलासम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं; या च ख्वास्स छाया सा निच्चा धुवा सस्सता अविपरिणामधम्मा’ति; सम्मा नु खो सो भगिनियो, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘अमुस्स हि, भन्ते, महतो रुक्खस्स तिट्ठतो सारवतो मूलम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं, खन्धोपि अनिच्चो विपरिणामधम्मो, साखापलासम्पि अनिच्चं विपरिणामधम्मं; पगेवस्स छाया अनिच्चा विपरिणामधम्मा’’ति. ‘‘एवमेव खो, भगिनियो, यो नु खो एवं वदेय्य – ‘छ खोमे ¶ बाहिरा आयतना अनिच्चा. यञ्च खो बाहिरे आयतने पटिच्च पटिसंवेदेति सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तं निच्चं धुवं ¶ सस्सतं अविपरिणामधम्म’न्ति; सम्मा नु खो सो, भगिनियो, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘तज्जं तज्जं, भन्ते, पच्चयं पटिच्च तज्जा तज्जा वेदना उप्पज्जन्ति. तज्जस्स तज्जस्स पच्चयस्स निरोधा तज्जा तज्जा वेदना निरुज्झन्ती’’ति. ‘‘साधु साधु, भगिनियो! एवञ्हेतं, भगिनियो, होति अरियसावकस्स यथाभूतं सम्मप्पञ्ञाय पस्सतो’’.

४१३. ‘‘सेय्यथापि, भगिनियो, दक्खो गोघातको वा गोघातकन्तेवासी वा गाविं वधित्वा तिण्हेन गोविकन्तनेन गाविं सङ्कन्तेय्य अनुपहच्च ¶ अन्तरं मंसकायं अनुपहच्च बाहिरं चम्मकायं. यं यदेव तत्थ अन्तरा विलिमंसं अन्तरा न्हारु अन्तरा बन्धनं तं तदेव तिण्हेन गोविकन्तनेन सञ्छिन्देय्य सङ्कन्तेय्य सम्पकन्तेय्य सम्परिकन्तेय्य. सञ्छिन्दित्वा सङ्कन्तित्वा सम्पकन्तित्वा सम्परिकन्तित्वा विधुनित्वा बाहिरं चम्मकायं तेनेव चम्मेन तं गाविं पटिच्छादेत्वा एवं वदेय्य – ‘तथेवायं गावी संयुत्ता इमिनाव चम्मेना’ति; सम्मा नु खो सो, भगिनियो, वदमानो वदेय्या’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किस्स हेतु’’? ‘‘अमु हि, भन्ते, दक्खो गोघातको वा गोघातकन्तेवासी वा गाविं वधित्वा तिण्हेन गोविकन्तनेन गाविं सङ्कन्तेय्य अनुपहच्च अन्तरं मंसकायं अनुपहच्च बाहिरं चम्मकायं. यं यदेव तत्थ अन्तरा विलिमंसं अन्तरा ¶ न्हारु अन्तरा बन्धनं तं तदेव तिण्हेन गोविकन्तनेन सञ्छिन्देय्य सङ्कन्तेय्य सम्पकन्तेय्य सम्परिकन्तेय्य. सञ्छिन्दित्वा सङ्कन्तित्वा सम्पकन्तित्वा सम्परिकन्तित्वा विधुनित्वा बाहिरं चम्मकायं तेनेव चम्मेन तं गाविं पटिच्छादेत्वा किञ्चापि सो एवं वदेय्य – ‘तथेवायं गावी संयुत्ता इमिनाव चम्मेना’ति; अथ खो सा गावी विसंयुत्ता तेनेव चम्मेना’’ति.

‘‘उपमा खो मे अयं, भगिनियो, कता अत्थस्स विञ्ञापनाय अयमेवेत्थ अत्थो. ‘अन्तरा मंसकायो’ति खो, भगिनियो, छन्नेतं अज्झत्तिकानं आयतनानं अधिवचनं; ‘बाहिरो चम्मकायो’ति खो, भगिनियो, छन्नेतं बाहिरानं आयतनानं अधिवचनं; ‘अन्तरा विलिमंसं अन्तरा न्हारु अन्तरा बन्धन’न्ति खो, भगिनियो, नन्दीरागस्सेतं अधिवचनं; ‘तिण्हं गोविकन्तन’न्ति खो, भगिनियो, अरियायेतं पञ्ञाय अधिवचनं; यायं अरिया पञ्ञा अन्तरा किलेसं अन्तरा संयोजनं अन्तरा बन्धनं सञ्छिन्दति सङ्कन्तति सम्पकन्तति सम्परिकन्तति.

४१४. ‘‘सत्त खो पनिमे, भगिनियो, बोज्झङ्गा, येसं भावितत्ता बहुलीकतत्ता भिक्खु आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज ¶ विहरति. कतमे सत्त? इध, भगिनियो, भिक्खु सतिसम्बोज्झङ्गं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. धम्मविचयसम्बोज्झङ्गं भावेति…पे… वीरियसम्बोज्झङ्गं भावेति… पीतिसम्बोज्झङ्गं भावेति… पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गं ¶ भावेति… समाधिसम्बोज्झङ्गं भावेति… उपेक्खासम्बोज्झङ्गं ¶ भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. इमे खो, भगिनियो, सत्त बोज्झङ्गा येसं भावितत्ता बहुलीकतत्ता भिक्खु आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरती’’ति.

४१५. अथ खो आयस्मा नन्दको ता भिक्खुनियो इमिना ओवादेन ओवदित्वा उय्योजेसि – ‘‘गच्छथ, भगिनियो; कालो’’ति. अथ खो ता भिक्खुनियो आयस्मतो नन्दकस्स भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना आयस्मन्तं नन्दकं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठंसु. एकमन्तं ठिता खो ता भिक्खुनियो भगवा एतदवोच –‘‘गच्छथ, भिक्खुनियो; कालो’’ति. अथ खो ता भिक्खुनियो भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कमिंसु. अथ खो भगवा अचिरपक्कन्तीसु तासु भिक्खुनीसु भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, तदहुपोसथे पन्नरसे न होति बहुनो जनस्स कङ्खा वा विमति वा – ‘ऊनो नु खो चन्दो, पुण्णो नु खो चन्दो’ति, अथ खो पुण्णो चन्दोत्वेव होति; एवमेव खो, भिक्खवे, ता भिक्खुनियो नन्दकस्स धम्मदेसनाय अत्तमना चेव परिपुण्णसङ्कप्पा च. तासं, भिक्खवे, पञ्चन्नं भिक्खुनिसतानं या ¶ पच्छिमिता भिक्खुनी सा [या पच्छिमा भिक्खुनी, सा (सी. स्या. कं. पी.), या पच्छिमिका, ता भिक्खुनियो (क.)] सोतापन्ना अविनिपातधम्मा नियता सम्बोधिपरायना’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.

नन्दकोवादसुत्तं निट्ठितं चतुत्थं.

५. चूळराहुलोवादसुत्तं

४१६. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. अथ खो भगवतो रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘परिपक्का खो ¶ राहुलस्स विमुत्तिपरिपाचनीया धम्मा. यंनूनाहं राहुलं उत्तरिं आसवानं खये विनेय्य’’न्ति. अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थिं पिण्डाय पाविसि. सावत्थियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो आयस्मन्तं राहुलं आमन्तेसि – ‘‘गण्हाहि, राहुल, निसीदनं; येन अन्धवनं तेनुपसङ्कमिस्साम दिवाविहाराया’’ति ¶ . ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा राहुलो भगवतो पटिस्सुत्वा निसीदनं आदाय भगवन्तं पिट्ठितो पिट्ठितो अनुबन्धि.

तेन खो पन समयेन अनेकानि देवतासहस्सानि भगवन्तं अनुबन्धानि होन्ति – ‘‘अज्ज भगवा आयस्मन्तं राहुलं उत्तरिं आसवानं खये विनेस्सती’’ति. अथ खो भगवा अन्धवनं अज्झोगाहेत्वा अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले पञ्ञत्ते आसने निसीदि. आयस्मापि खो राहुलो भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं राहुलं भगवा एतदवोच –

४१७. ‘‘तं किं मञ्ञसि, राहुल, चक्खु निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते ¶ ’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किं मञ्ञसि, राहुल, रूपा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं ¶ समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किं मञ्ञसि, राहुल, चक्खुविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किं मञ्ञसि, राहुल, चक्खुसम्फस्सो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति? ‘‘अनिच्चो, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं, दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो ¶ हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किं मञ्ञसि, राहुल, यमिदं [यम्पिदं (सी. क.)] चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति ¶ वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति ¶ ? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं, दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

४१८. ‘‘तं किं मञ्ञसि राहुल, सोतं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते…पे… घानं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते…पे… जिव्हा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा, भन्ते…पे… कायो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति? ‘‘अनिच्चो, भन्ते…पे… मनो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति? ‘‘अनिच्चो, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं, दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं –‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किं मञ्ञसि राहुल, धम्मा निच्चा वा अनिच्चा वा’’ति? ‘‘अनिच्चा, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं, दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं ¶ किं मञ्ञसि राहुल, मनोविञ्ञाणं निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं, दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किं मञ्ञसि राहुल, मनोसम्फस्सो निच्चो वा अनिच्चो वा’’ति? ‘‘अनिच्चो, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं, दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं, कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’. ‘‘तं किं मञ्ञसि, राहुल, यमिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं, तम्पि निच्चं वा अनिच्चं वा’’ति? ‘‘अनिच्चं, भन्ते’’. ‘‘यं पनानिच्चं, दुक्खं वा तं सुखं वा’’ति? ‘‘दुक्खं, भन्ते’’. ‘‘यं ¶ पनानिच्चं दुक्खं विपरिणामधम्मं कल्लं नु तं समनुपस्सितुं – ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’’’ति? ‘‘नो हेतं, भन्ते’’.

४१९. ‘‘एवं पस्सं, राहुल, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिं [चक्खुस्मिम्पि (स्या. कं.) एवमितरेसुपि] निब्बिन्दति, रूपेसु निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणे निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्से निब्बिन्दति, यमिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं तस्मिम्पि निब्बिन्दति. सोतस्मिं ¶ निब्बिन्दति, सद्देसु निब्बिन्दति…पे… ¶ , घानस्मिं निब्बिन्दति, गन्धेसु निब्बिन्दति… जिव्हाय निब्बिन्दति, रसेसु निब्बिन्दति… कायस्मिं निब्बिन्दति, फोट्ठब्बेसु निब्बिन्दति… मनस्मिं निब्बिन्दति, धम्मेसु निब्बिन्दति, मनोविञ्ञाणे निब्बिन्दति, मनोसम्फस्से निब्बिन्दति, यमिदं मनोसम्फस्सपच्चया ¶ उप्पज्जति वेदनागतं सञ्ञागतं सङ्खारगतं विञ्ञाणगतं तस्मिम्पि निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति, विरागा विमुच्चति. विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा राहुलो भगवतो भासितं अभिनन्दीति. इमस्मिञ्च पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने आयस्मतो राहुलस्स अनुपादाय आसवेहि चित्तं विमुच्चि. तासञ्च अनेकानं देवतासहस्सानं विरजं वीतमलं धम्मचक्खुं उदपादि – ‘यं किञ्चि समुदयधम्मं सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति.

चूळराहुलोवादसुत्तं निट्ठितं पञ्चमं.

६. छछक्कसुत्तं

४२०. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच – ‘‘धम्मं वो, भिक्खवे, देसेस्सामि आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं, केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेस्सामि, यदिदं – छ छक्कानि. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

‘‘छ अज्झत्तिकानि आयतनानि वेदितब्बानि, छ बाहिरानि आयतनानि वेदितब्बानि, छ विञ्ञाणकाया वेदितब्बा, छ फस्सकाया वेदितब्बा, छ वेदनाकाया वेदितब्बा, छ तण्हाकाया वेदितब्बा.

४२१. ‘‘‘छ अज्झत्तिकानि आयतनानि वेदितब्बानी’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? चक्खायतनं, सोतायतनं, घानायतनं, जिव्हायतनं ¶ , कायायतनं, मनायतनं. ‘छ अज्झत्तिकानि आयतनानि वेदितब्बानी’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं. इदं पठमं छक्कं.

‘‘‘छ ¶ बाहिरानि आयतनानि वेदितब्बानी’ति – इति खो पनेतं वुत्तं ¶ . किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? रूपायतनं, सद्दायतनं, गन्धायतनं, रसायतनं, फोट्ठब्बायतनं, धम्मायतनं. ‘छ बाहिरानि आयतनानि वेदितब्बानी’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं. इदं दुतियं छक्कं.

‘‘‘छ विञ्ञाणकाया वेदितब्बा’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं, सोतञ्च पटिच्च सद्दे च उप्पज्जति ¶ सोतविञ्ञाणं, घानञ्च पटिच्च गन्धे च उप्पज्जति घानविञ्ञाणं, जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं, कायञ्च पटिच्च फोट्ठब्बे च उप्पज्जति कायविञ्ञाणं, मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं. ‘छ विञ्ञाणकाया वेदितब्बा’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं. इदं ततियं छक्कं.

‘‘‘छ फस्सकाया वेदितब्बा’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो; सोतञ्च पटिच्च सद्दे च उप्पज्जति सोतविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो; घानञ्च पटिच्च गन्धे च उप्पज्जति घानविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो; जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो; कायञ्च पटिच्च फोट्ठब्बे च उप्पज्जति कायविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो; मनञ्च पटिच्च धम्मे च ¶ उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो. ‘छ फस्सकाया वेदितब्बा’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं. इदं चतुत्थं छक्कं.

‘‘‘छ वेदनाकाया वेदितब्बा’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो, फस्सपच्चया वेदना; सोतञ्च पटिच्च सद्दे च उप्पज्जति सोतविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो, फस्सपच्चया वेदना; घानञ्च पटिच्च गन्धे च उप्पज्जति घानविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो, फस्सपच्चया वेदना; जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो, फस्सपच्चया वेदना; कायञ्च पटिच्च फोट्ठब्बे च उप्पज्जति कायविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो, फस्सपच्चया ¶ वेदना; मनञ्च पटिच्च धम्मे ¶ च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो, फस्सपच्चया वेदना. ‘छ वेदनाकाया वेदितब्बा’ति – इति यं तं ¶ वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं. इदं पञ्चमं छक्कं.

‘‘‘छ तण्हाकाया वेदितब्बा’ति – इति खो पनेतं वुत्तं. किञ्चेतं पटिच्च वुत्तं? चक्खुञ्च पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो, फस्सपच्चया वेदना, वेदनापच्चया तण्हा; सोतञ्च पटिच्च सद्दे च उप्पज्जति सोतविञ्ञाणं…पे… घानञ्च पटिच्च गन्धे च उप्पज्जति घानविञ्ञाणं… जिव्हञ्च पटिच्च रसे च उप्पज्जति ¶ जिव्हाविञ्ञाणं… कायञ्च पटिच्च फोट्ठब्बे च उप्पज्जति कायविञ्ञाणं… मनञ्च पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो, फस्सपच्चया वेदना, वेदनापच्चया तण्हा. ‘छ तण्हाकाया वेदितब्बा’ति – इति यं तं वुत्तं, इदमेतं पटिच्च वुत्तं. इदं छट्ठं छक्कं.

४२२. ‘‘‘चक्खु अत्ता’ति यो वदेय्य तं न उपपज्जति. चक्खुस्स उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति. यस्स खो पन उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति, ‘अत्ता मे उप्पज्जति च वेति चा’ति इच्चस्स एवमागतं होति. तस्मा तं न उपपज्जति – ‘चक्खु अत्ता’ति यो वदेय्य. इति चक्खु अनत्ता.

‘‘‘रूपा अत्ता’ति यो वदेय्य तं न उपपज्जति. रूपानं उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति. यस्स खो पन उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति, ‘अत्ता मे उप्पज्जति च वेति चा’ति इच्चस्स एवमागतं होति. तस्मा तं न उपपज्जति – ‘रूपा अत्ता’ति यो वदेय्य. इति चक्खु अनत्ता, रूपा अनत्ता.

‘‘‘चक्खुविञ्ञाणं अत्ता’ति यो वदेय्य तं न उपपज्जति. चक्खुविञ्ञाणस्स उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति. यस्स खो पन उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति, ‘अत्ता मे उप्पज्जति च वेति चा’ति इच्चस्स एवमागतं होति. तस्मा तं न उपपज्जति – ‘चक्खुविञ्ञाणं अत्ता’ति यो वदेय्य. इति चक्खु अनत्ता, रूपा अनत्ता, चक्खुविञ्ञाणं अनत्ता.

‘‘‘चक्खुसम्फस्सो अत्ता’ति यो वदेय्य तं न उपपज्जति. चक्खुसम्फस्सस्स उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति ¶ . यस्स खो पन उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति, ‘अत्ता मे उप्पज्जति च वेति चा’ति इच्चस्स एवमागतं होति. तस्मा तं न उपपज्जति – ‘चक्खुसम्फस्सो अत्ता’ति यो ¶ वदेय्य. इति चक्खु अनत्ता, रूपा अनत्ता, चक्खुविञ्ञाणं अनत्ता, चक्खुसम्फस्सो अनत्ता.

‘‘‘वेदना ¶ अत्ता’ति यो वदेय्य तं ¶ न उपपज्जति. वेदनाय उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति. यस्स खो पन उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति, ‘अत्ता मे उप्पज्जति च वेति चा’ति इच्चस्स एवमागतं होति. तस्मा तं न उपपज्जति – ‘वेदना अत्ता’ति यो वदेय्य. इति चक्खु अनत्ता, रूपा अनत्ता, चक्खुविञ्ञाणं अनत्ता, चक्खुसम्फस्सो अनत्ता, वेदना अनत्ता.

‘‘‘तण्हा अत्ता’ति यो वदेय्य तं न उपपज्जति. तण्हाय उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति. यस्स खो पन उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति, ‘अत्ता मे उप्पज्जति च वेति चा’ति इच्चस्स एवमागतं होति. तस्मा तं न उपपज्जति – ‘तण्हा अत्ता’ति यो वदेय्य. इति चक्खु अनत्ता, रूपा अनत्ता, चक्खुविञ्ञाणं अनत्ता, चक्खुसम्फस्सो अनत्ता, वेदना अनत्ता, तण्हा अनत्ता.

४२३. ‘‘‘सोतं अत्ता’ति यो वदेय्य…पे… ‘घानं अत्ता’ति यो वदेय्य… ‘जिव्हा अत्ता’ति यो वदेय्य… ‘कायो अत्ता’ति यो वदेय्य… ‘मनो अत्ता’ति यो वदेय्य तं न उपपज्जति. मनस्स उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति. यस्स खो पन उप्पादोपि वयोपि ¶ पञ्ञायति, ‘अत्ता मे उप्पज्जति च वेति चा’ति इच्चस्स एवमागतं होति. तस्मा तं न उपपज्जति – ‘मनो अत्ता’ति यो वदेय्य. इति मनो अनत्ता.

‘‘‘धम्मा अत्ता’ति यो वदेय्य तं न उपपज्जति. धम्मानं उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति. यस्स खो पन उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति, ‘अत्ता मे उप्पज्जति च वेति चा’ति इच्चस्स एवमागतं होति. तस्मा तं न उपपज्जति – ‘धम्मा अत्ता’ति यो वदेय्य. इति मनो अनत्ता, धम्मा अनत्ता.

‘‘‘मनोविञ्ञाणं अत्ता’ति यो वदेय्य तं न उपपज्जति. मनोविञ्ञाणस्स उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति. यस्स खो पन उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति, ‘अत्ता मे उप्पज्जति च वेति चा’ति इच्चस्स एवमागतं होति. तस्मा तं न उपपज्जति – ‘मनोविञ्ञाणं अत्ता’ति ¶ यो वदेय्य. इति मनो अनत्ता, धम्मा अनत्ता, मनोविञ्ञाणं अनत्ता.

‘‘‘मनोसम्फस्सो ¶ अत्ता’ति यो वदेय्य तं न उपपज्जति. मनोसम्फस्सस्स उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति. यस्स खो पन उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति, ‘अत्ता मे उप्पज्जति च वेति चा’ति इच्चस्स एवमागतं होति. तस्मा तं न उपपज्जति – ‘मनोसम्फस्सो अत्ता’ति यो वदेय्य. इति मनो अनत्ता, धम्मा अनत्ता, मनोविञ्ञाणं अनत्ता, मनोसम्फस्सो अनत्ता.

‘‘‘वेदना अत्ता’ति यो वदेय्य तं न उपपज्जति. वेदनाय उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति. यस्स खो ¶ पन उप्पादोपि ¶ वयोपि पञ्ञायति, ‘अत्ता मे उप्पज्जति च वेति चा’ति इच्चस्स एवमागतं होति. तस्मा तं न उपपज्जति – ‘वेदना अत्ता’ति यो वदेय्य. इति मनो अनत्ता, धम्मा अनत्ता, मनोविञ्ञाणं अनत्ता, मनोसम्फस्सो अनत्ता, वेदना अनत्ता.

‘‘‘तण्हा अत्ता’ति यो वदेय्य तं न उपपज्जति. तण्हाय उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति. यस्स खो पन उप्पादोपि वयोपि पञ्ञायति, ‘अत्ता मे उप्पज्जति च वेति चा’ति इच्चस्स एवमागतं होति. तस्मा तं न उपपज्जति – ‘तण्हा अत्ता’ति यो वदेय्य. इति मनो अनत्ता, धम्मा अनत्ता, मनोविञ्ञाणं अनत्ता, मनोसम्फस्सो अनत्ता, वेदना अनत्ता, तण्हा अनत्ता.

४२४. ‘‘अयं खो पन, भिक्खवे, सक्कायसमुदयगामिनी पटिपदा – चक्खुं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सति; रूपे ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सति; चक्खुविञ्ञाणं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सति; चक्खुसम्फस्सं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सति; वेदनं ‘एतं मम ¶ , एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सति; तण्हं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सति; सोतं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सति…पे… घानं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सति…पे… जिव्हं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति ¶ समनुपस्सति…पे… कायं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सति…पे… मनं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सति, धम्मे ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सति, मनोविञ्ञाणं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सति, मनोसम्फस्सं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सति, वेदनं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सति, तण्हं ‘एतं मम, एसोहमस्मि, एसो मे अत्ता’ति समनुपस्सति.

‘‘अयं ¶ खो पन, भिक्खवे, सक्कायनिरोधगामिनी पटिपदा – चक्खुं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति. रूपे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति. चक्खुविञ्ञाणं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति. चक्खुसम्फस्सं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति. वेदनं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति. तण्हं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति. सोतं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति…पे… घानं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति… जिव्हं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति… कायं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति… मनं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति. धम्मे ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति. मनोविञ्ञाणं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति. मनोसम्फस्सं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति. वेदनं ‘नेतं ¶ मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति. तण्हं ‘नेतं मम, नेसोहमस्मि, न मेसो अत्ता’ति समनुपस्सति.

४२५. ‘‘चक्खुञ्च, भिक्खवे, पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति ¶ फस्सो, फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं ¶ वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा. सो सुखाय वेदनाय फुट्ठो समानो अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स रागानुसयो अनुसेति. दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो सोचति किलमति परिदेवति उरत्ताळिं ¶ कन्दति सम्मोहं आपज्जति. तस्स पटिघानुसयो अनुसेति. अदुक्खमसुखाय वेदनाय फुट्ठो समानो तस्सा वेदनाय समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानाति. तस्स अविज्जानुसयो अनुसेति. सो वत, भिक्खवे, सुखाय वेदनाय रागानुसयं अप्पहाय दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयं अप्पटिविनोदेत्वा अदुक्खमसुखाय वेदनाय अविज्जानुसयं असमूहनित्वा अविज्जं अप्पहाय विज्जं अनुप्पादेत्वा दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो भविस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति.

‘‘सोतञ्च, भिक्खवे, पटिच्च सद्दे च उप्पज्जति सोतविञ्ञाणं…पे… घानञ्च, भिक्खवे, पटिच्च गन्धे च उप्पज्जति घानविञ्ञाणं…पे… जिव्हञ्च, भिक्खवे, पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं…पे… कायञ्च, भिक्खवे, पटिच्च फोट्ठब्बे च उप्पज्जति कायविञ्ञाणं…पे… मनञ्च, भिक्खवे, पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो, फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा. सो सुखाय वेदनाय फुट्ठो समानो अभिनन्दति अभिवदति अज्झोसाय तिट्ठति. तस्स रागानुसयो अनुसेति. दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो सोचति किलमति परिदेवति उरत्ताळिं ¶ कन्दति सम्मोहं आपज्जति. तस्स पटिघानुसयो अनुसेति. अदुक्खमसुखाय वेदनाय फुट्ठो समानो तस्सा वेदनाय समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानाति. तस्स अविज्जानुसयो अनुसेति. सो वत, भिक्खवे, सुखाय वेदनाय रागानुसयं अप्पहाय दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयं अप्पटिविनोदेत्वा अदुक्खमसुखाय वेदनाय अविज्जानुसयं असमूहनित्वा अविज्जं अप्पहाय विज्जं अनुप्पादेत्वा दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो भविस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति.

४२६. ‘‘चक्खुञ्च ¶ , भिक्खवे, पटिच्च रूपे च उप्पज्जति चक्खुविञ्ञाणं, तिण्णं सङ्गति फस्सो, फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा. सो सुखाय वेदनाय फुट्ठो समानो नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स रागानुसयो नानुसेति. दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो न सोचति न किलमति परिदेवति न उरत्ताळिं कन्दति ¶ न सम्मोहं आपज्जति. तस्स पटिघानुसयो नानुसेति. अदुक्खमसुखाय वेदनाय फुट्ठो समानो तस्सा ¶ वेदनाय समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाति. तस्स अविज्जानुसयो नानुसेति. सो वत, भिक्खवे, सुखाय वेदनाय रागानुसयं पहाय दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयं पटिविनोदेत्वा अदुक्खमसुखाय वेदनाय अविज्जानुसयं समूहनित्वा अविज्जं पहाय विज्जं उप्पादेत्वा दिट्ठेव धम्मे ¶ दुक्खस्सन्तकरो भविस्सतीति – ठानमेतं विज्जति.

‘‘सोतञ्च, भिक्खवे, पटिच्च सद्दे च उप्पज्जति सोतविञ्ञाणं…पे….

‘‘घानञ्च, भिक्खवे, पटिच्च गन्धे च उप्पज्जति घानविञ्ञाणं…पे….

‘‘जिव्हञ्च, भिक्खवे, पटिच्च रसे च उप्पज्जति जिव्हाविञ्ञाणं…पे… ¶ .

‘‘कायञ्च, भिक्खवे, पटिच्च फोट्ठब्बे च उप्पज्जति कायविञ्ञाणं…पे….

‘‘मनञ्च, भिक्खवे, पटिच्च धम्मे च उप्पज्जति मनोविञ्ञाणं तिण्णं सङ्गति फस्सो, फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा. सो सुखाय वेदनाय फुट्ठो समानो नाभिनन्दति नाभिवदति नाज्झोसाय तिट्ठति. तस्स रागानुसयो नानुसेति. दुक्खाय वेदनाय फुट्ठो समानो न सोचति न किलमति न परिदेवति न उरत्ताळिं कन्दति न सम्मोहं आपज्जति. तस्स पटिघानुसयो नानुसेति. अदुक्खमसुखाय वेदनाय फुट्ठो समानो तस्सा वेदनाय समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाति. तस्स अविज्जानुसयो नानुसेति. सो वत, भिक्खवे, सुखाय वेदनाय रागानुसयं पहाय दुक्खाय वेदनाय पटिघानुसयं पटिविनोदेत्वा अदुक्खमसुखाय वेदनाय अविज्जानुसयं समूहनित्वा अविज्जं पहाय विज्जं उप्पादेत्वा दिट्ठेव धम्मे दुक्खस्सन्तकरो भविस्सतीति – ठानमेतं विज्जति.

४२७. ‘‘एवं पस्सं, भिक्खवे, सुतवा अरियसावको चक्खुस्मिं [चक्खुस्मिम्पि (स्या. कं.) एवमितरेसुपि] निब्बिन्दति, रूपेसु निब्बिन्दति, चक्खुविञ्ञाणे निब्बिन्दति, चक्खुसम्फस्से ¶ निब्बिन्दति, वेदनाय निब्बिन्दति, तण्हाय निब्बिन्दति. सोतस्मिं निब्बिन्दति, सद्देसु निब्बिन्दति…पे… ¶ घानस्मिं निब्बिन्दति, गन्धेसु निब्बिन्दति… जिव्हाय निब्बिन्दति, रसेसु निब्बिन्दति… कायस्मिं निब्बिन्दति, फोट्ठब्बेसु निब्बिन्दति… मनस्मिं निब्बिन्दति, धम्मेसु निब्बिन्दति, मनोविञ्ञाणे निब्बिन्दति, मनोसम्फस्से निब्बिन्दति, वेदनाय निब्बिन्दति, तण्हाय निब्बिन्दति. निब्बिन्दं विरज्जति ¶ , विरागा विमुच्चति. विमुत्तस्मिं विमुत्तमिति ञाणं ¶ होति. ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानाती’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति. इमस्मिं खो पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने सट्ठिमत्तानं भिक्खूनं अनुपादाय आसवेहि चित्तानि विमुच्चिंसूति.

छछक्कसुत्तं निट्ठितं छट्ठं.

७. महासळायतनिकसुत्तं

४२८. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच – ‘‘महासळायतनिकं वो, भिक्खवे, देसेस्सामि. तं सुणाथ, साधुकं मनसि करोथ; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –

४२९. ‘‘चक्खुं, भिक्खवे, अजानं अपस्सं यथाभूतं, रूपे अजानं अपस्सं यथाभूतं, चक्खुविञ्ञाणं अजानं अपस्सं यथाभूतं, चक्खुसम्फस्सं अजानं अपस्सं यथाभूतं, यमिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अजानं अपस्सं यथाभूतं, चक्खुस्मिं सारज्जति, रूपेसु सारज्जति, चक्खुविञ्ञाणे सारज्जति, चक्खुसम्फस्से सारज्जति, यमिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि सारज्जति.

‘‘तस्स सारत्तस्स संयुत्तस्स सम्मूळ्हस्स अस्सादानुपस्सिनो विहरतो आयतिं पञ्चुपादानक्खन्धा उपचयं गच्छन्ति. तण्हा चस्स पोनोब्भविका नन्दीरागसहगता तत्रतत्राभिनन्दिनी, सा चस्स पवड्ढति. तस्स कायिकापि दरथा पवड्ढन्ति, चेतसिकापि ¶ दरथा पवड्ढन्ति; कायिकापि सन्तापा पवड्ढन्ति ¶ , चेतसिकापि सन्तापा पवड्ढन्ति; कायिकापि परिळाहा पवड्ढन्ति, चेतसिकापि परिळाहा पवड्ढन्ति. सो कायदुक्खम्पि [कायिकदुक्खम्पि (स्या. कं.), कायिकं दुक्खम्पि (क.)] चेतोदुक्खम्पि पटिसंवेदेति.

‘‘सोतं ¶ , भिक्खवे, अजानं अपस्सं यथाभूतं…पे… घानं, भिक्खवे, अजानं अपस्सं यथाभूतं…पे… जिव्हं, भिक्खवे, अजानं अपस्सं यथाभूतं…पे… कायं, भिक्खवे, अजानं अपस्सं यथाभूतं…पे… मनं, भिक्खवे, अजानं अपस्सं यथाभूतं, धम्मे, भिक्खवे, अजानं अपस्सं यथाभूतं, मनोविञ्ञाणं, भिक्खवे, अजानं अपस्सं यथाभूतं ¶ , मनोसम्फस्सं, भिक्खवे, अजानं अपस्सं यथाभूतं, यमिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि अजानं अपस्सं यथाभूतं, मनस्मिं सारज्जति, धम्मेसु सारज्जति, मनोविञ्ञाणे सारज्जति, मनोसम्फस्से सारज्जति, यमिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि सारज्जति.

‘‘तस्स सारत्तस्स संयुत्तस्स सम्मूळ्हस्स अस्सादानुपस्सिनो विहरतो आयतिं पञ्चुपादानक्खन्धा उपचयं गच्छन्ति. तण्हा चस्स पोनोब्भविका नन्दीरागसहगता तत्रतत्राभिनन्दिनी, सा चस्स पवड्ढति. तस्स कायिकापि दरथा पवड्ढन्ति, चेतसिकापि दरथा पवड्ढन्ति; कायिकापि सन्तापा पवड्ढन्ति, चेतसिकापि सन्तापा पवड्ढन्ति; कायिकापि परिळाहा पवड्ढन्ति, चेतसिकापि परिळाहा पवड्ढन्ति. सो कायदुक्खम्पि चेतोदुक्खम्पि पटिसंवेदेति.

४३०. ‘‘चक्खुञ्च ¶ खो, भिक्खवे, जानं पस्सं यथाभूतं, रूपे जानं पस्सं यथाभूतं, चक्खुविञ्ञाणं जानं पस्सं यथाभूतं, चक्खुसम्फस्सं जानं पस्सं यथाभूतं, यमिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि जानं पस्सं यथाभूतं, चक्खुस्मिं न सारज्जति, रूपेसु न सारज्जति, चक्खुविञ्ञाणे न सारज्जति, चक्खुसम्फस्से न सारज्जति, यमिदं चक्खुसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि न सारज्जति.

‘‘तस्स असारत्तस्स असंयुत्तस्स असम्मूळ्हस्स आदीनवानुपस्सिनो विहरतो आयतिं पञ्चुपादानक्खन्धा अपचयं गच्छन्ति. तण्हा चस्स पोनोब्भविका नन्दीरागसहगता तत्रतत्राभिनन्दिनी, सा चस्स पहीयति. तस्स कायिकापि दरथा पहीयन्ति, चेतसिकापि दरथा पहीयन्ति; कायिकापि सन्तापा पहीयन्ति, चेतसिकापि सन्तापा पहीयन्ति; कायिकापि परिळाहा पहीयन्ति ¶ , चेतसिकापि परिळाहा पहीयन्ति. सो कायसुखम्पि चेतोसुखम्पि पटिसंवेदेति.

४३१. ‘‘या ¶ तथाभूतस्स [यथाभूतस्स (सी. पी.)] दिट्ठि सास्स होति सम्मादिट्ठि; यो तथाभूतस्स [यथाभूतस्स (सी. पी.)] सङ्कप्पो स्वास्स होति ¶ सम्मासङ्कप्पो; यो तथाभूतस्स [यथाभूतस्स (सी. पी.)] वायामो स्वास्स होति सम्मावायामो; या तथाभूतस्स [यथाभूतस्स (सी. पी.)] सति सास्स होति सम्मासति; यो तथाभूतस्स [यथाभूतस्स (सी. पी.)] समाधि स्वास्स होति सम्मासमाधि. पुब्बेव खो पनस्स कायकम्मं वचीकम्मं आजीवो सुपरिसुद्धो होति. एवमस्सायं अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावनापारिपूरिं गच्छति.

‘‘तस्स ¶ एवं इमं अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावयतो चत्तारोपि सतिपट्ठाना भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, चत्तारोपि सम्मप्पधाना भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, चत्तारोपि इद्धिपादा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, पञ्चपि इन्द्रियानि भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, पञ्चपि बलानि भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, सत्तपि बोज्झङ्गा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति.

‘‘तस्सिमे द्वे धम्मा युगनन्धा [युगनद्धा (सी. स्या. कं.)] वत्तन्ति – समथो च विपस्सना च. सो ये धम्मा अभिञ्ञा परिञ्ञेय्या ते धम्मे अभिञ्ञा परिजानाति. ये धम्मा अभिञ्ञा पहातब्बा ते धम्मे अभिञ्ञा पजहति. ये धम्मा अभिञ्ञा भावेतब्बा ते धम्मे अभिञ्ञा भावेति. ये धम्मा अभिञ्ञा सच्छिकातब्बा ते धम्मे अभिञ्ञा सच्छिकरोति.

‘‘कतमे च, भिक्खवे, धम्मा अभिञ्ञा परिञ्ञेय्या? ‘पञ्चुपादानक्खन्धा’ तिस्स वचनीयं, सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो, वेदनुपादानक्खन्धो, सञ्ञुपादानक्खन्धो, सङ्खारुपादानक्खन्धो, विञ्ञाणुपादानक्खन्धो. इमे धम्मा अभिञ्ञा परिञ्ञेय्या.

‘‘कतमे च, भिक्खवे, धम्मा अभिञ्ञा पहातब्बा? अविज्जा च भवतण्हा च – इमे धम्मा अभिञ्ञा पहातब्बा.

‘‘कतमे च, भिक्खवे, धम्मा अभिञ्ञा भावेतब्बा? समथो च विपस्सना च – इमे धम्मा अभिञ्ञा भावेतब्बा.

‘‘कतमे ¶ , भिक्खवे, धम्मा अभिञ्ञा सच्छिकातब्बा? विज्जा च विमुत्ति च – इमे धम्मा अभिञ्ञा सच्छिकातब्बा.

४३२. ‘‘सोतं ¶ ¶ , भिक्खवे, जानं पस्सं यथाभूतं…पे… घानं भिक्खवे, जानं ¶ पस्सं यथाभूतं…पे… जिव्हं, भिक्खवे, जानं पस्सं यथाभूतं… कायं, भिक्खवे, जानं पस्सं यथाभूतं… मनं, भिक्खवे, जानं पस्सं यथाभूतं, धम्मे जानं पस्सं यथाभूतं, मनोविञ्ञाणं जानं पस्सं यथाभूतं, मनोसम्फस्सं जानं पस्सं यथाभूतं, यमिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तम्पि जानं पस्सं यथाभूतं, मनस्मिं न सारज्जति, धम्मेसु न सारज्जति, मनोविञ्ञाणे न सारज्जति, मनोसम्फस्से न सारज्जति, यमिदं मनोसम्फस्सपच्चया उप्पज्जति वेदयितं सुखं वा दुक्खं वा अदुक्खमसुखं वा तस्मिम्पि न सारज्जति.

‘‘तस्स असारत्तस्स असंयुत्तस्स असम्मूळ्हस्स आदीनवानुपस्सिनो विहरतो आयतिं पञ्चुपादानक्खन्धा अपचयं गच्छन्ति. तण्हा चस्स पोनोब्भविका नन्दीरागसहगता तत्रतत्राभिनन्दिनी ¶ , सा चस्स पहीयति. तस्स कायिकापि दरथा पहीयन्ति, चेतसिकापि दरथा पहीयन्ति; कायिकापि सन्तापा पहीयन्ति, चेतसिकापि सन्तापा पहीयन्ति; कायिकापि परिळाहा पहीयन्ति, चेतसिकापि परिळाहा पहीयन्ति. सो कायसुखम्पि चेतोसुखम्पि पटिसंवेदेति.

४३३. ‘‘या तथाभूतस्स दिट्ठि सास्स होति सम्मादिट्ठि; यो तथाभूतस्स सङ्कप्पो स्वास्स होति सम्मासङ्कप्पो; यो तथाभूतस्स वायामो स्वास्स होति सम्मावायामो; या तथाभूतस्स सति सास्स होति सम्मासति; यो तथाभूतस्स समाधि स्वास्स होति सम्मासमाधि. पुब्बेव खो पनस्स कायकम्मं वचीकम्मं आजीवो सुपरिसुद्धो होति. एवमस्सायं ¶ अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो भावनापारिपूरिं गच्छति.

‘‘तस्स एवं इमं अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावयतो चत्तारोपि सतिपट्ठाना भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, चत्तारोपि सम्मप्पधाना भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, चत्तारोपि इद्धिपादा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, पञ्चपि इन्द्रियानि भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, पञ्चपि बलानि भावनापारिपूरिं गच्छन्ति, सत्तपि बोज्झङ्गा भावनापारिपूरिं गच्छन्ति.

‘‘तस्सिमे द्वे धम्मा युगनन्धा वत्तन्ति – समथो च विपस्सना च. सो ये धम्मा अभिञ्ञा परिञ्ञेय्या ते धम्मे अभिञ्ञा परिजानाति. ये ¶ धम्मा अभिञ्ञा पहातब्बा ते धम्मे अभिञ्ञा पजहति. ये धम्मा अभिञ्ञा भावेतब्बा ते धम्मे अभिञ्ञा भावेति. ये धम्मा अभिञ्ञा सच्छिकातब्बा ते धम्मे अभिञ्ञा सच्छिकरोति.

‘‘कतमे च, भिक्खवे, धम्मा अभिञ्ञा परिञ्ञेय्या? ‘पञ्चुपादानक्खन्धा’ तिस्स वचनीयं, सेय्यथिदं – रूपुपादानक्खन्धो, वेदनुपादानक्खन्धो, सञ्ञुपादानक्खन्धो, सङ्खारुपादानक्खन्धो, विञ्ञाणुपादानक्खन्धो. इमे धम्मा अभिञ्ञा परिञ्ञेय्या.

‘‘कतमे च, भिक्खवे, धम्मा अभिञ्ञा पहातब्बा? अविज्जा च भवतण्हा च – इमे धम्मा अभिञ्ञा पहातब्बा.

‘‘कतमे च, भिक्खवे, धम्मा अभिञ्ञा भावेतब्बा? समथो च विपस्सना च – इमे धम्मा अभिञ्ञा भावेतब्बा.

‘‘कतमे ¶ च, भिक्खवे, धम्मा अभिञ्ञा सच्छिकातब्बा? विज्जा च विमुत्ति च – इमे धम्मा अभिञ्ञा सच्छिकातब्बा’’ति.

इदमवोच ¶ भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.

महासळायतनिकसुत्तं निट्ठितं सत्तमं.

८. नगरविन्देय्यसुत्तं

४३४. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा कोसलेसु चारिकं चरमानो महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं येन नगरविन्दं नाम कोसलानं ब्राह्मणानं गामो तदवसरि. अस्सोसुं खो नगरविन्देय्यका [नगरविन्देय्या (क.)] ब्राह्मणगहपतिका – ‘‘समणो खलु, भो, गोतमो सक्यपुत्तो सक्यकुला पब्बजितो कोसलेसु चारिकं चरमानो महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं ¶ नगरविन्दं अनुप्पत्तो. तं खो पन भवन्तं गोतमं एवं कल्याणो कित्तिसद्दो अब्भुग्गतो – ‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति. सो ¶ इमं लोकं सदेवकं समारकं सब्रह्मकं सस्समणब्राह्मणिं पजं सदेवमनुस्सं सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा पवेदेति. सो धम्मं देसेति आदिकल्याणं मज्झेकल्याणं परियोसानकल्याणं सात्थं सब्यञ्जनं, केवलपरिपुण्णं परिसुद्धं ब्रह्मचरियं पकासेति. साधु खो पन तथारूपानं अरहतं दस्सनं होती’’ति.

अथ खो नगरविन्देय्यका ब्राह्मणगहपतिका येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा अप्पेकच्चे भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. अप्पेकच्चे भगवता सद्धिं सम्मोदिंसु; सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. अप्पेकच्चे येन भगवा तेनञ्जलिं पणामेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. अप्पेकच्चे भगवतो सन्तिके नामगोत्तं सावेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. अप्पेकच्चे तुण्हीभूता एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं ¶ निसिन्ने खो नगरविन्देय्यके ब्राह्मणगहपतिके भगवा एतदवोच –

४३५. ‘‘सचे वो, गहपतयो, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – ‘कथंभूता, गहपतयो, समणब्राह्मणा न सक्कातब्बा न गरुकातब्बा न मानेतब्बा न पूजेतब्बा’ति? एवं पुट्ठा तुम्हे, गहपतयो, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ – ‘ये ते समणब्राह्मणा चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु अवीतरागा अवीतदोसा अवीतमोहा, अज्झत्तं अवूपसन्तचित्ता, समविसमं चरन्ति कायेन वाचाय मनसा, एवरूपा समणब्राह्मणा न सक्कातब्बा न गरुकातब्बा न मानेतब्बा न पूजेतब्बा. तं किस्स हेतु? मयम्पि हि चक्खुविञ्ञेय्येसु ¶ रूपेसु अवीतरागा अवीतदोसा अवीतमोहा, अज्झत्तं अवूपसन्तचित्ता, समविसमं चराम कायेन वाचाय मनसा, तेसं नो समचरियम्पि हेतं उत्तरि अपस्सतं. तस्मा ते भोन्तो समणब्राह्मणा न सक्कातब्बा न गरुकातब्बा न मानेतब्बा न पूजेतब्बा. ये ते समणब्राह्मणा सोतविञ्ञेय्येसु सद्देसु… घानविञ्ञेय्येसु गन्धेसु… जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु… कायविञ्ञेय्येसु फोट्ठब्बेसु… मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु अवीतरागा अवीतदोसा अवीतमोहा, अज्झत्तं अवूपसन्तचित्ता, समविसमं चरन्ति कायेन वाचाय मनसा, एवरूपा समणब्राह्मणा न सक्कातब्बा न गरुकातब्बा न मानेतब्बा न पूजेतब्बा. तं किस्स हेतु? मयम्पि हि मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु ¶ अवीतरागा अवीतदोसा अवीतमोहा ¶ , अज्झत्तं ¶ अवूपसन्तचित्ता, समविसमं चराम कायेन वाचाय मनसा, तेसं नो समचरियम्पि हेतं उत्तरि अपस्सतं. तस्मा ते भोन्तो समणब्राह्मणा न सक्कातब्बा न गरुकातब्बा न मानेतब्बा न पूजेतब्बा’ति. एवं पुट्ठा तुम्हे, गहपतयो, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ.

४३६. ‘‘सचे पन वो, गहपतयो, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – ‘कथंभूता, गहपतयो, समणब्राह्मणा सक्कातब्बा गरुकातब्बा मानेतब्बा पूजेतब्बा’ति? एवं पुट्ठा तुम्हे, गहपतयो, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ – ‘ये ते समणब्राह्मणा चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु वीतरागा वीतदोसा वीतमोहा, अज्झत्तं वूपसन्तचित्ता, समचरियं चरन्ति कायेन वाचाय मनसा, एवरूपा समणब्राह्मणा सक्कातब्बा गरुकातब्बा मानेतब्बा पूजेतब्बा. तं किस्स हेतु? मयम्पि हि [मयं हि (?)] चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु अवीतरागा अवीतदोसा अवीतमोहा, अज्झत्तं अवूपसन्तचित्ता, समविसमं चराम कायेन वाचाय मनसा, तेसं नो समचरियम्पि हेतं उत्तरि पस्सतं. तस्मा ते भोन्तो समणब्राह्मणा सक्कातब्बा गरुकातब्बा मानेतब्बा पूजेतब्बा. ये ते समणब्राह्मणा सोतविञ्ञेय्येसु सद्देसु… घानविञ्ञेय्येसु गन्धेसु… जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु… कायविञ्ञेय्येसु फोट्ठब्बेसु… मनोविञ्ञेय्येसु ¶ धम्मेसु वीतरागा वीतदोसा वीतमोहा, अज्झत्तं वूपसन्तचित्ता, समचरियं चरन्ति कायेन वाचाय मनसा, एवरूपा समणब्राह्मणा सक्कातब्बा गरुकातब्बा मानेतब्बा पूजेतब्बा. तं किस्स हेतु? मयम्पि हि मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु अवीतरागा अवीतदोसा अवीतमोहा अज्झत्तं अवूपसन्तचित्ता, समविसमं चराम कायेन वाचाय मनसा, तेसं नो समचरियम्पि हेतं उत्तरि पस्सतं. तस्मा ते भोन्तो समणब्राह्मणा सक्कातब्बा गरुकातब्बा मानेतब्बा पूजेतब्बा’ति ¶ . एवं पुट्ठा तुम्हे, गहपतयो, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ.

४३७. ‘‘सचे पन वो [सचे ते (स्या. कं. पी. क.)], गहपतयो, अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका एवं पुच्छेय्युं – ‘के पनायस्मन्तानं आकारा, के अन्वया, येन तुम्हे आयस्मन्तो ¶ एवं वदेथ? अद्धा ते आयस्मन्तो वीतरागा ¶ वा रागविनयाय वा पटिपन्ना, वीतदोसा वा दोसविनयाय वा पटिपन्ना, वीतमोहा वा मोहविनयाय वा पटिपन्ना’ति? एवं पुट्ठा तुम्हे, गहपतयो, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथ – ‘तथा हि ते आयस्मन्तो अरञ्ञवनपत्थानि पन्तानि सेनासनानि पटिसेवन्ति. नत्थि खो पन तत्थ तथारूपा चक्खुविञ्ञेय्या रूपा ये दिस्वा दिस्वा अभिरमेय्युं, नत्थि खो पन तत्थ तथारूपा सोतविञ्ञेय्या सद्दा ये सुत्वा सुत्वा अभिरमेय्युं, नत्थि खो पन तत्थ तथारूपा घानविञ्ञेय्या गन्धा ये घायित्वा घायित्वा अभिरमेय्युं ¶ , नत्थि खो पन तत्थ तथारूपा जिव्हाविञ्ञेय्या रसा ये सायित्वा सायित्वा अभिरमेय्युं, नत्थि खो पन तत्थ तथारूपा कायविञ्ञेय्या फोट्ठब्बा ये फुसित्वा फुसित्वा अभिरमेय्युं. इमे खो नो, आवुसो, आकारा, इमे अन्वया, येन मयं [येन मयं आयस्मन्तो (सी. पी.), येन मयं आयस्मन्ते (स्या. कं.)] एवं वदेम – अद्धा ते आयस्मन्तो वीतरागा वा रागविनयाय वा पटिपन्ना, वीतदोसा वा दोसविनयाय वा पटिपन्ना, वीतमोहा वा मोहविनयाय वा पटिपन्ना’ति. एवं पुट्ठा तुम्हे, गहपतयो, तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं एवं ब्याकरेय्याथा’’ति.

एवं वुत्ते, नगरविन्देय्यका ब्राह्मणगहपतिका भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम, अभिक्कन्तं, भो गोतम! सेय्यथापि, भो गोतम, निक्कुज्जितं वा उक्कुज्जेय्य, पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य, अन्धकारे वा तेलपज्जोतं धारेय्य – ‘चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्ती’ति; एवमेवं भोता गोतमेन अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एते मयं भवन्तं गोतमं सरणं गच्छाम धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च. उपासके नो भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेते सरणं गते’’ति.

नगरविन्देय्यसुत्तं निट्ठितं अट्ठमं.

९. पिण्डपातपारिसुद्धिसुत्तं

४३८. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. अथ खो आयस्मा सारिपुत्तो सायन्हसमयं पटिसल्लाना ¶ वुट्ठितो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो आयस्मन्तं सारिपुत्तं भगवा एतदवोच –

‘‘विप्पसन्नानि ¶ खो ते, सारिपुत्त, इन्द्रियानि, परिसुद्धो छविवण्णो परियोदातो. कतमेन खो त्वं, सारिपुत्त, विहारेन एतरहि बहुलं विहरसी’’ति? ‘‘सुञ्ञताविहारेन खो अहं, भन्ते, एतरहि बहुलं विहरामी’’ति. ‘‘साधु, साधु, सारिपुत्त! महापुरिसविहारेन किर त्वं, सारिपुत्त, एतरहि बहुलं विहरसि. महापुरिसविहारो एसो [हेस (सी. स्या. कं. पी.)], सारिपुत्त, यदिदं – सुञ्ञता. तस्मातिह, सारिपुत्त, भिक्खु सचे आकङ्खेय्य – ‘सुञ्ञताविहारेन बहुलं [एतरहि बहुलं (सी. पी.)] विहरेय्य’न्ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना इति पटिसञ्चिक्खितब्बं – ‘येन चाहं मग्गेन गामं पिण्डाय पाविसिं, यस्मिञ्च पदेसे पिण्डाय अचरिं, येन च मग्गेन गामतो पिण्डाय पटिक्कमिं, अत्थि नु खो मे तत्थ चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु छन्दो वा रागो वा दोसो वा मोहो वा पटिघं वापि चेतसो’ति? सचे, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘येन चाहं मग्गेन गामं पिण्डाय पाविसिं, यस्मिञ्च पदेसे पिण्डाय अचरिं, येन च मग्गेन गामतो पिण्डाय पटिक्कमिं, अत्थि मे तत्थ चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु छन्दो वा रागो वा दोसो वा मोहो वा पटिघं वापि चेतसो’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना तेसंयेव पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय वायमितब्बं. सचे पन, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘येन चाहं मग्गेन गामं पिण्डाय पाविसिं, यस्मिञ्च पदेसे पिण्डाय अचरिं, येन ¶ च मग्गेन गामतो पिण्डाय पटिक्कमिं, नत्थि मे तत्थ चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु छन्दो वा रागो वा दोसो वा मोहो वा पटिघं वापि चेतसो’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना तेनेव पीतिपामोज्जेन विहातब्बं अहोरत्तानुसिक्खिना कुसलेसु धम्मेसु.

४३९. ‘‘पुन ¶ चपरं, सारिपुत्त, भिक्खुना इति पटिसञ्चिक्खितब्बं – ‘येन चाहं मग्गेन गामं पिण्डाय पाविसिं, यस्मिञ्च पदेसे पिण्डाय अचरिं, येन च मग्गेन गामतो पिण्डाय पटिक्कमिं, अत्थि नु खो मे तत्थ सोतविञ्ञेय्येसु सद्देसु…पे… घानविञ्ञेय्येसु गन्धेसु… जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु ¶ … कायविञ्ञेय्येसु फोट्ठब्बेसु… मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु छन्दो वा रागो वा दोसो वा मोहो वा पटिघं वापि चेतसो’ति? सचे ¶ , सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘येन चाहं मग्गेन गामं पिण्डाय पाविसिं, यस्मिञ्च पदेसे पिण्डाय अचरिं, येन च मग्गेन गामतो पिण्डाय पटिक्कमिं, अत्थि मे तत्थ मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु छन्दो वा रागो वा दोसो ¶ वा मोहो वा पटिघं वापि चेतसो’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना तेसंयेव पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय वायमितब्बं. सचे पन, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘येन चाहं मग्गेन गामं पिण्डाय पाविसिं, यस्मिञ्च पदेसे पिण्डाय अचरिं, येन च मग्गेन गामतो पिण्डाय पटिक्कमिं, नत्थि मे तत्थ मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु छन्दो वा रागो वा दोसो वा मोहो वा पटिघं वापि चेतसो’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना तेनेव पीतिपामोज्जेन विहातब्बं अहोरत्तानुसिक्खिना कुसलेसु धम्मेसु.

४४०. ‘‘पुन चपरं, सारिपुत्त, भिक्खुना इति पटिसञ्चिक्खितब्बं – ‘पहीना नु खो मे पञ्च कामगुणा’ति? सचे, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘अप्पहीना खो मे पञ्च कामगुणा’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना पञ्चन्नं कामगुणानं पहानाय वायमितब्बं. सचे पन, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘पहीना खो मे पञ्च कामगुणा’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना तेनेव पीतिपामोज्जेन विहातब्बं अहोरत्तानुसिक्खिना कुसलेसु धम्मेसु.

४४१. ‘‘पुन चपरं, सारिपुत्त, भिक्खुना इति पटिसञ्चिक्खितब्बं – ‘पहीना नु खो मे पञ्च नीवरणा’ति? सचे, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘अप्पहीना खो मे पञ्च नीवरणा’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना पञ्चन्नं नीवरणानं पहानाय वायमितब्बं. सचे पन, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘पहीना खो ¶ मे पञ्च नीवरणा’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना तेनेव पीतिपामोज्जेन विहातब्बं अहोरत्तानुसिक्खिना कुसलेसु धम्मेसु.

४४२. ‘‘पुन ¶ चपरं, सारिपुत्त, भिक्खुना इति पटिसञ्चिक्खितब्बं – ‘परिञ्ञाता नु खो मे पञ्चुपादानक्खन्धा’ति? सचे, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘अपरिञ्ञाता खो मे पञ्चुपादानक्खन्धा’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना ¶ पञ्चन्नं उपादानक्खन्धानं परिञ्ञाय वायमितब्बं. सचे पन, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो ¶ एवं जानाति – ‘परिञ्ञाता खो मे पञ्चुपादानक्खन्धा’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना तेनेव पीतिपामोज्जेन विहातब्बं अहोरत्तानुसिक्खिना कुसलेसु धम्मेसु.

४४३. ‘‘पुन चपरं, सारिपुत्त, भिक्खुना इति पटिसञ्चिक्खितब्बं – ‘भाविता नु खो मे चत्तारो सतिपट्ठाना’ति? सचे, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘अभाविता खो मे चत्तारो सतिपट्ठाना’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना चतुन्नं सतिपट्ठानानं भावनाय वायमितब्बं. सचे पन, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘भाविता खो मे चत्तारो सतिपट्ठाना’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना तेनेव पीतिपामोज्जेन विहातब्बं अहोरत्तानुसिक्खिना कुसलेसु धम्मेसु.

४४४. ‘‘पुन चपरं, सारिपुत्त, भिक्खुना इति पटिसञ्चिक्खितब्बं – ‘भाविता नु खो मे चत्तारो सम्मप्पधाना’ति? सचे, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘अभाविता खो मे चत्तारो सम्मप्पधाना’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना चतुन्नं सम्मप्पधानानं भावनाय वायमितब्बं. सचे पन, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘भाविता खो मे चत्तारो सम्मप्पधाना’ति ¶ , तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना तेनेव पीतिपामोज्जेन विहातब्बं अहोरत्तानुसिक्खिना कुसलेसु धम्मेसु.

४४५. ‘‘पुन चपरं, सारिपुत्त, भिक्खुना इति पटिसञ्चिक्खितब्बं – ‘भाविता नु खो मे चत्तारो इद्धिपादा’ति? सचे, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘अभाविता खो मे चत्तारो इद्धिपादा’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना चतुन्नं इद्धिपादानं भावनाय वायमितब्बं. सचे पन, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘भाविता खो मे चत्तारो इद्धिपादा’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना तेनेव पीतिपामोज्जेन विहातब्बं अहोरत्तानुसिक्खिना कुसलेसु धम्मेसु.

४४६. ‘‘पुन ¶ चपरं, सारिपुत्त, भिक्खुना इति पटिसञ्चिक्खितब्बं – ‘भावितानि नु खो मे पञ्चिन्द्रियानी’ति? सचे, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘अभावितानि खो मे पञ्चिन्द्रियानी’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना पञ्चन्नं इन्द्रियानं भावनाय वायमितब्बं. सचे पन, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो ¶ एवं जानाति – ‘भावितानि खो मे पञ्चिन्द्रियानी’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना तेनेव पीतिपामोज्जेन विहातब्बं अहोरत्तानुसिक्खिना कुसलेसु धम्मेसु.

४४७. ‘‘पुन ¶ चपरं, सारिपुत्त, भिक्खुना इति पटिसञ्चिक्खितब्बं – ‘भावितानि नु खो मे पञ्च बलानी’ति? सचे, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘अभावितानि खो मे पञ्च बलानी’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना पञ्चन्नं बलानं भावनाय वायमितब्बं. सचे पन, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘भावितानि खो मे पञ्च बलानी’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना तेनेव पीतिपामोज्जेन विहातब्बं अहोरत्तानुसिक्खिना कुसलेसु धम्मेसु.

४४८. ‘‘पुन चपरं, सारिपुत्त, भिक्खुना इति पटिसञ्चिक्खितब्बं – ‘भाविता नु खो मे सत्त बोज्झङ्गा’ति? सचे, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘अभाविता खो मे सत्त बोज्झङ्गा’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना सत्तन्नं बोज्झङ्गानं भावनाय वायमितब्बं. सचे पन, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘भाविता खो मे सत्त बोज्झङ्गा’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना तेनेव पीतिपामोज्जेन विहातब्बं अहोरत्तानुसिक्खिना कुसलेसु धम्मेसु.

४४९. ‘‘पुन चपरं, सारिपुत्त, भिक्खुना इति पटिसञ्चिक्खितब्बं – ‘भावितो नु खो मे अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो’ति? सचे, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘अभावितो खो मे अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना अरियस्स अट्ठङ्गिकस्स मग्गस्स भावनाय वायमितब्बं. सचे पन, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘भावितो खो मे अरियो अट्ठङ्गिको ¶ मग्गो’ति ¶ , तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना तेनेव पीतिपामोज्जेन विहातब्बं अहोरत्तानुसिक्खिना कुसलेसु धम्मेसु.

४५०. ‘‘पुन ¶ चपरं, सारिपुत्त, भिक्खुना इति पटिसञ्चिक्खितब्बं – ‘भाविता नु खो मे समथो च विपस्सना चा’ति? सचे, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘अभाविता खो मे समथो च विपस्सना चा’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना समथविपस्सनानं भावनाय वायमितब्बं. सचे पन, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘भाविता खो ¶ मे समथो च विपस्सना चा’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना तेनेव पीतिपामोज्जेन विहातब्बं अहोरत्तानुसिक्खिना कुसलेसु धम्मेसु.

४५१. ‘‘पुन चपरं, सारिपुत्त, भिक्खुना इति पटिसञ्चिक्खितब्बं – ‘सच्छिकता नु खो मे विज्जा च विमुत्ति चा’ति? सचे, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘असच्छिकता खो मे विज्जा च विमुत्ति चा’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना विज्जाय विमुत्तिया सच्छिकिरियाय वायमितब्बं. सचे पन, सारिपुत्त, भिक्खु पच्चवेक्खमानो एवं जानाति – ‘सच्छिकता खो मे विज्जा च विमुत्ति चा’ति, तेन, सारिपुत्त, भिक्खुना तेनेव पीतिपामोज्जेन विहातब्बं अहोरत्तानुसिक्खिना कुसलेसु धम्मेसु.

४५२. ‘‘ये हि केचि, सारिपुत्त, अतीतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा पिण्डपातं परिसोधेसुं, सब्बे ते एवमेव पच्चवेक्खित्वा ¶ पच्चवेक्खित्वा पिण्डपातं परिसोधेसुं. येपि हि केचि, सारिपुत्त, अनागतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा पिण्डपातं परिसोधेस्सन्ति, सब्बे ते एवमेव पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा पिण्डपातं परिसोधेस्सन्ति. येपि हि केचि, सारिपुत्त, एतरहि समणा वा ब्राह्मणा वा पिण्डपातं परिसोधेन्ति, सब्बे ते एवमेव पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा पिण्डपातं परिसोधेन्ति. तस्मातिह, सारिपुत्त [वो सारिपुत्त एवं सिक्खितब्बं (सी. पी.)], ‘पच्चवेक्खित्वा पच्चवेक्खित्वा पिण्डपातं परिसोधेस्सामा’ति – एवञ्हि वो, सारिपुत्त, सिक्खितब्ब’’न्ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा सारिपुत्तो भगवतो भासितं अभिनन्दीति.

पिण्डपातपारिसुद्धिसुत्तं निट्ठितं नवमं.

१०. इन्द्रियभावनासुत्तं

४५३. एवं ¶ ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा गजङ्गलायं [कजङ्गलायं (सी. पी.), कज्जङ्गलायं (स्या. कं.)] विहरति सुवेळुवने [वेळुवने (स्या. कं.), मुखेलुवने (सी. पी.)]. अथ खो उत्तरो माणवो पारासिवियन्तेवासी [पारासरियन्तेवासी (सी. पी.), पारासिरियन्तेवासी (स्या. कं.)] येन भगवा ¶ तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो उत्तरं माणवं पारासिवियन्तेवासिं भगवा एतदवोच – ‘‘देसेति, उत्तर, पारासिवियो ब्राह्मणो सावकानं इन्द्रियभावन’’न्ति? ‘‘देसेति, भो गोतम, पारासिवियो ब्राह्मणो सावकानं इन्द्रियभावन’’न्ति. ‘‘यथा कथं पन, उत्तर, देसेति पारासिवियो ब्राह्मणो सावकानं इन्द्रियभावन’’न्ति? ‘‘इध, भो गोतम, चक्खुना रूपं न पस्सति, सोतेन सद्दं न सुणाति – एवं खो, भो गोतम, देसेति पारासिवियो ब्राह्मणो सावकानं इन्द्रियभावन’’न्ति. ‘‘एवं सन्ते खो, उत्तर, अन्धो भावितिन्द्रियो भविस्सति, बधिरो भावितिन्द्रियो भविस्सति; यथा पारासिवियस्स ब्राह्मणस्स वचनं. अन्धो हि, उत्तर, चक्खुना रूपं न पस्सति, बधिरो सोतेन सद्दं न सुणाती’’ति. एवं वुत्ते, उत्तरो माणवो पारासिवियन्तेवासी तुण्हीभूतो मङ्कुभूतो पत्तक्खन्धो अधोमुखो पज्झायन्तो अप्पटिभानो निसीदि.

अथ खो भगवा उत्तरं माणवं पारासिवियन्तेवासिं तुण्हीभूतं ¶ मङ्कुभूतं पत्तक्खन्धं अधोमुखं पज्झायन्तं अप्पटिभानं विदित्वा आयस्मन्तं आनन्दं आमन्तेसि – ‘‘अञ्ञथा खो, आनन्द, देसेति पारासिवियो ब्राह्मणो सावकानं इन्द्रियभावनं, अञ्ञथा च पनानन्द, अरियस्स विनये अनुत्तरा इन्द्रियभावना होती’’ति. ‘‘एतस्स, भगवा, कालो; एतस्स, सुगत, कालो यं भगवा अरियस्स ¶ विनये अनुत्तरं इन्द्रियभावनं देसेय्य. भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति. ‘‘तेनहानन्द, सुणाहि, साधुकं मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो आयस्मा आनन्दो भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –

४५४. ‘‘कथञ्चानन्द, अरियस्स विनये अनुत्तरा इन्द्रियभावना होति? इधानन्द, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा उप्पज्जति मनापं, उप्पज्जति अमनापं, उप्पज्जति मनापामनापं. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्नं खो मे इदं मनापं, उप्पन्नं अमनापं, उप्पन्नं मनापामनापं ¶ . तञ्च खो सङ्खतं ओळारिकं पटिच्चसमुप्पन्नं. एतं सन्तं एतं पणीतं यदिदं – उपेक्खा’ति. तस्स तं उप्पन्नं मनापं उप्पन्नं अमनापं उप्पन्नं मनापामनापं निरुज्झति; उपेक्खा सण्ठाति. सेय्यथापि, आनन्द, चक्खुमा पुरिसो उम्मीलेत्वा वा निमीलेय्य, निमीलेत्वा वा उम्मीलेय्य; एवमेव खो, आनन्द, यस्स कस्सचि एवंसीघं एवंतुवटं ¶ एवंअप्पकसिरेन उप्पन्नं मनापं उप्पन्नं अमनापं उप्पन्नं मनापामनापं निरुज्झति, उपेक्खा सण्ठाति – अयं वुच्चतानन्द, अरियस्स ¶ विनये अनुत्तरा इन्द्रियभावना चक्खुविञ्ञेय्येसु रूपेसु.

४५५. ‘‘पुन चपरं, आनन्द, भिक्खुनो सोतेन सद्दं सुत्वा उप्पज्जति मनापं, उप्पज्जति अमनापं, उप्पज्जति मनापामनापं. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्नं खो मे इदं मनापं, उप्पन्नं अमनापं, उप्पन्नं मनापामनापं. तञ्च खो सङ्खतं ओळारिकं पटिच्चसमुप्पन्नं. एतं सन्तं एतं पणीतं यदिदं – उपेक्खा’ति. तस्स तं उप्पन्नं मनापं उप्पन्नं अमनापं उप्पन्नं मनापामनापं निरुज्झति; उपेक्खा सण्ठाति. सेय्यथापि, आनन्द, बलवा पुरिसो अप्पकसिरेनेव अच्छरं [अच्छरिकं (स्या. कं. पी. क.)] पहरेय्य; एवमेव खो, आनन्द, यस्स कस्सचि एवंसीघं एवंतुवटं एवंअप्पकसिरेन उप्पन्नं मनापं उप्पन्नं अमनापं उप्पन्नं मनापामनापं निरुज्झति, उपेक्खा सण्ठाति – अयं वुच्चतानन्द, अरियस्स विनये अनुत्तरा इन्द्रियभावना सोतविञ्ञेय्येसु सद्देसु.

४५६. ‘‘पुन चपरं, आनन्द, भिक्खुनो घानेन गन्धं घायित्वा उप्पज्जति मनापं, उप्पज्जति अमनापं, उप्पज्जति मनापामनापं. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्नं खो मे इदं मनापं, उप्पन्नं अमनापं, उप्पन्नं मनापामनापं. तञ्च खो सङ्खतं ओळारिकं पटिच्चसमुप्पन्नं. एतं सन्तं एतं पणीतं यदिदं – उपेक्खा’ति. तस्स तं उप्पन्नं मनापं उप्पन्नं अमनापं उप्पन्नं मनापामनापं निरुज्झति; उपेक्खा सण्ठाति. सेय्यथापि, आनन्द ¶ , ईसकंपोणे [ईसकपोणे (सी. स्या. कं. पी.), ईसकफणे (सी. अट्ठ.), ‘‘मज्झे उच्चं हुत्वा’’ति टीकाय संसन्दितब्बा] पदुमपलासे ¶ [पदुमिनिपत्ते (सी. स्या. कं. पी.)] उदकफुसितानि पवत्तन्ति, न सण्ठन्ति; एवमेव खो, आनन्द, यस्स कस्सचि एवंसीघं एवंतुवटं एवंअप्पकसिरेन उप्पन्नं मनापं उप्पन्नं अमनापं उप्पन्नं मनापामनापं निरुज्झति, उपेक्खा सण्ठाति – अयं वुच्चतानन्द, अरियस्स विनये अनुत्तरा इन्द्रियभावना घानविञ्ञेय्येसु गन्धेसु.

४५७. ‘‘पुन चपरं, आनन्द, भिक्खुनो जिव्हाय रसं सायित्वा उप्पज्जति मनापं, उप्पज्जति ¶ अमनापं, उप्पज्जति मनापामनापं. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्नं खो मे इदं मनापं, उप्पन्नं अमनापं, उप्पन्नं मनापामनापं. तञ्च खो सङ्खतं ओळारिकं पटिच्चसमुप्पन्नं. एतं सन्तं एतं पणीतं यदिदं – उपेक्खा’ति. तस्स तं उप्पन्नं मनापं उप्पन्नं अमनापं उप्पन्नं मनापामनापं निरुज्झति; उपेक्खा सण्ठाति ¶ . सेय्यथापि, आनन्द, बलवा पुरिसो जिव्हग्गे खेळपिण्डं संयूहित्वा अप्पकसिरेन वमेय्य [सन्धमेय्य (क.)]; एवमेव खो, आनन्द, यस्स कस्सचि एवंसीघं एवंतुवटं एवंअप्पकसिरेन उप्पन्नं मनापं उप्पन्नं अमनापं उप्पन्नं मनापामनापं निरुज्झति, उपेक्खा सण्ठाति – अयं वुच्चतानन्द, अरियस्स विनये अनुत्तरा इन्द्रियभावना जिव्हाविञ्ञेय्येसु रसेसु.

४५८. ‘‘पुन चपरं, आनन्द, भिक्खुनो कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा उप्पज्जति मनापं, उप्पज्जति अमनापं, उप्पज्जति मनापामनापं. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्नं खो मे इदं मनापं, उप्पन्नं अमनापं, उप्पन्नं ¶ मनापामनापं. तञ्च खो सङ्खतं ओळारिकं पटिच्चसमुप्पन्नं. एतं सन्तं एतं पणीतं यदिदं – उपेक्खा’ति. तस्स तं उप्पन्नं मनापं उप्पन्नं अमनापं उप्पन्नं मनापामनापं निरुज्झति; उपेक्खा सण्ठाति. सेय्यथापि, आनन्द, बलवा पुरिसो समिञ्जितं वा बाहं पसारेय्य, पसारितं वा बाहं समिञ्जेय्य; एवमेव खो, आनन्द, यस्स कस्सचि एवंसीघं एवंतुवटं एवंअप्पकसिरेन उप्पन्नं मनापं उप्पन्नं अमनापं उप्पन्नं मनापामनापं निरुज्झति, उपेक्खा सण्ठाति – अयं वुच्चतानन्द, अरियस्स विनये अनुत्तरा इन्द्रियभावना कायविञ्ञेय्येसु फोट्ठब्बेसु.

४५९. ‘‘पुन चपरं, आनन्द, भिक्खुनो मनसा धम्मं विञ्ञाय उप्पज्जति मनापं, उप्पज्जति अमनापं, उप्पज्जति मनापामनापं. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्नं खो मे इदं मनापं, उप्पन्नं अमनापं, उप्पन्नं मनापामनापं. तञ्च खो सङ्खतं ओळारिकं पटिच्चसमुप्पन्नं. एतं सन्तं एतं पणीतं यदिदं – उपेक्खा’ति. तस्स तं उप्पन्नं मनापं उप्पन्नं अमनापं उप्पन्नं मनापामनापं निरुज्झति; उपेक्खा सण्ठाति. सेय्यथापि, आनन्द, बलवा पुरिसो दिवसंसन्तत्ते [दिवससन्तेत्ते (सी.)] अयोकटाहे द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि निपातेय्य. दन्धो, आनन्द, उदकफुसितानं निपातो, अथ खो नं खिप्पमेव परिक्खयं परियादानं गच्छेय्य; एवमेव खो, आनन्द, यस्स कस्सचि एवंसीघं एवंतुवटं एवंअप्पकसिरेन उप्पन्नं मनापं उप्पन्नं ¶ अमनापं उप्पन्नं मनापामनापं निरुज्झति, उपेक्खा सण्ठाति – अयं वुच्चतानन्द, अरियस्स विनये अनुत्तरा इन्द्रियभावना मनोविञ्ञेय्येसु धम्मेसु. एवं खो, आनन्द, अरियस्स विनये अनुत्तरा इन्द्रियभावना होति.

४६०. ‘‘कथञ्चानन्द ¶ , सेखो होति पाटिपदो? इधानन्द, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा उप्पज्जति मनापं, उप्पज्जति अमनापं, उप्पज्जति मनापामनापं. सो ¶ तेन उप्पन्नेन मनापेन उप्पन्नेन अमनापेन उप्पन्नेन मनापामनापेन अट्टीयति हरायति जिगुच्छति. सोतेन सद्दं ¶ सुत्वा…पे… घानेन गन्धं घायित्वा…, जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय उप्पज्जति मनापं, उप्पज्जति अमनापं, उप्पज्जति मनापामनापं. सो तेन उप्पन्नेन मनापेन उप्पन्नेन अमनापेन उप्पन्नेन मनापामनापेन अट्टीयति हरायति जिगुच्छति. एवं खो, आनन्द, सेखो होति पाटिपदो.

४६१. ‘‘कथञ्चानन्द, अरियो होति भावितिन्द्रियो? इधानन्द, भिक्खुनो चक्खुना रूपं दिस्वा उप्पज्जति मनापं, उप्पज्जति अमनापं, उप्पज्जति मनापामनापं. सो सचे आकङ्खति – ‘पटिकूले [पटिक्कूले (सब्बत्थ)] अप्पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’न्ति, अप्पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति – ‘अप्पटिकूले पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’न्ति, पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति – ‘पटिकूले च अप्पटिकूले च अप्पटिकूलसञ्ञी ¶ विहरेय्य’न्ति, अप्पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति – ‘अप्पटिकूले च पटिकूले च पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’न्ति, पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति – ‘पटिकूलञ्च अप्पटिकूलञ्च तदुभयं अभिनिवज्जेत्वा उपेक्खको विहरेय्यं सतो सम्पजानो’ति, उपेक्खको तत्थ विहरति सतो सम्पजानो.

४६२. ‘‘पुन चपरं, आनन्द, भिक्खुनो सोतेन सद्दं सुत्वा…पे… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय उप्पज्जति मनापं, उप्पज्जति अमनापं, उप्पज्जति मनापामनापं. सो सचे आकङ्खति – ‘पटिकूले अप्पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’न्ति, अप्पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति – ‘अप्पटिकूले पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’न्ति, पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति – ‘पटिकूले च अप्पटिकूले च अप्पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’न्ति, अप्पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति – ‘अप्पटिकूले च पटिकूले च पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’न्ति, पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति – ‘पटिकूलञ्च अप्पटिकूलञ्च तदुभयम्पि ¶ अभिनिवज्जेत्वा उपेक्खको विहरेय्यं सतो सम्पजानो’ति, उपेक्खको तत्थ विहरति सतो सम्पजानो. एवं खो, आनन्द, अरियो होति भावितिन्द्रियो.

४६३. ‘‘इति ¶ ¶ खो, आनन्द, देसिता मया अरियस्स विनये अनुत्तरा इन्द्रियभावना, देसितो सेखो पाटिपदो, देसितो अरियो भावितिन्द्रियो ¶ . यं खो, आनन्द, सत्थारा करणीयं सावकानं हितेसिना अनुकम्पकेन अनुकम्पं उपादाय, कतं वो तं मया. एतानि, आनन्द, रुक्खमूलानि, एतानि सुञ्ञागारानि, झायथानन्द, मा पमादत्थ, मा पच्छा विप्पटिसारिनो अहुवत्थ. अयं वो अम्हाकं अनुसासनी’’ति.

इदमवोच भगवा. अत्तमनो आयस्मा आनन्दो भगवतो भासितं अभिनन्दीति.

इन्द्रियभावनासुत्तं निट्ठितं दसमं.

सळायतनवग्गो निट्ठितो पञ्चमो.

तस्सुद्दानं –

अनाथपिण्डिको छन्नो, पुण्णो नन्दकराहुला;

छछक्कं सळायतनिकं, नगरविन्देय्यसुद्धिका;

इन्द्रियभावना चापि, वग्गो ओवादपञ्चमोति.

इदं वग्गानमुद्दानं –

देवदहोनुपदो च, सुञ्ञतो च विभङ्गको;

सळायतनोति वग्गा, उपरिपण्णासके ठिताति.

उपरिपण्णासकं समत्तं.

तीहि पण्णासकेहि पटिमण्डितो सकलो

मज्झिमनिकायो समत्तो.