मूल > सुत्तपिटक > संयुत्तनिकाय > महावग्गपाळि

१०७१. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ ¶ ¶ . ‘‘समाधिं, भिक्खवे, भावेथ. समाहितो, भिक्खवे, भिक्खु यथाभूतं पजानाति. किञ्च यथाभूतं पजानाति? ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति. समाधिं, भिक्खवे, भावेथ. समाहितो, भिक्खवे, भिक्खु यथाभूतं पजानाति’’.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति योगो करणीयो, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति योगो करणीयो, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. पठमं.

१०७२. ‘‘पटिसल्लाने, भिक्खवे, योगमापज्जथ. पटिसल्लीनो, भिक्खवे, भिक्खु यथाभूतं पजानाति. किञ्च यथाभूतं पजानाति? ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति. पटिसल्लाने ¶ , भिक्खवे, योगमापज्जथ. पटिसल्लीनो, भिक्खवे, भिक्खु यथाभूतं पजानाति.

‘‘तस्मातिह ¶ , भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति योगो ¶ करणीयो, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति योगो करणीयो, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. दुतियं.

१०७३. ‘‘ये ¶ हि केचि, भिक्खवे, अतीतमद्धानं कुलपुत्ता सम्मा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिंसु, सब्बे ते चतुन्नं अरियसच्चानं यथाभूतं अभिसमयाय. ये हि केचि, भिक्खवे, अनागतमद्धानं कुलपुत्ता सम्मा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिस्सन्ति, सब्बे ते चतुन्नं अरियसच्चानं यथाभूतं अभिसमयाय. ये हि केचि, भिक्खवे, एतरहि कुलपुत्ता सम्मा अगारस्मा अनगारियं पब्बजन्ति, सब्बे ते चतुन्नं अरियसच्चानं यथाभूतं अभिसमयाय.

‘‘कतमेसं चतुन्नं? दुक्खस्स अरियसच्चस्स दुक्खसमुदयस्स अरियसच्चस्स दुक्खनिरोधस्स अरियसच्चस्स दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अरियसच्चस्स. ये हि केचि, भिक्खवे, अतीतमद्धानं कुलपुत्ता सम्मा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिंसु…पे… पब्बजिस्सन्ति…पे… पब्बजन्ति, सब्बे ते इमेसंयेव चतुन्नं अरियसच्चानं यथाभूतं अभिसमयाय.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति योगो करणीयो, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति योगो करणीयो, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. ततियं.

१०७४. ‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, अतीतमद्धानं कुलपुत्ता सम्मा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता यथाभूतं अभिसमेसुं, सब्बे ते चत्तारि अरियसच्चानि यथाभूतं अभिसमेसुं. ये हि केचि, भिक्खवे, अनागतमद्धानं कुलपुत्ता सम्मा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता ¶ यथाभूतं ¶ ¶ अभिसमेस्सन्ति, सब्बे ते चत्तारि अरियसच्चानि यथाभूतं अभिसमेस्सन्ति. ये हि केचि, भिक्खवे, एतरहि कुलपुत्ता सम्मा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता यथाभूतं अभिसमेन्ति, सब्बे ते चत्तारि अरियसच्चानि यथाभूतं अभिसमेन्ति.

‘‘कतमानि चत्तारि? दुक्खं अरियसच्चं, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं. ये हि केचि, भिक्खवे, अतीतमद्धानं कुलपुत्ता सम्मा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता यथाभूतं अभिसमेसुं ¶ …पे… अभिसमेस्सन्ति…पे… अभिसमेन्ति, सब्बे ते इमानि चत्तारि अरियसच्चानि यथाभूतं अभिसमेन्ति.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. चतुत्थं.

१०७५. ‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, अतीतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा यथाभूतं अभिसम्बोज्झिंसु, सब्बे ते चत्तारि अरियसच्चानि यथाभूतं अभिसम्बोज्झिंसु. ये हि केचि, भिक्खवे, अनागतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा यथाभूतं अभिसम्बोज्झिस्सन्ति, सब्बे ते चत्तारि अरियसच्चानि यथाभूतं अभिसम्बोज्झिस्सन्ति. ये हि केचि, भिक्खवे, एतरहि समणा वा ब्राह्मणा वा यथाभूतं अभिसम्बोज्झन्ति, सब्बे ते चत्तारि अरियसच्चानि यथाभूतं अभिसम्बोज्झन्ति.

‘‘कतमानि चत्तारि? दुक्खं अरियसच्चं…पे… दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं. ये हि केचि, भिक्खवे, अतीतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा ¶ वा यथाभूतं अभिसम्बोज्झिंसु…पे… अभिसम्बोज्झिस्सन्ति…पे… अभिसम्बोज्झन्ति, सब्बे ते इमानि चत्तारि अरियसच्चानि ¶ यथाभूतं अभिसम्बोज्झन्ति.

‘‘तस्मातिह ¶ , भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. पञ्चमं.

१०७६. ‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, अतीतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा यथाभूतं अभिसम्बुद्धं पकासेसुं, सब्बे ते चत्तारि अरियसच्चानि यथाभूतं अभिसम्बुद्धं पकासेसुं. ये हि केचि, भिक्खवे, अनागतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा यथाभूतं अभिसम्बुद्धं पकासेस्सन्ति, सब्बे ते चत्तारि अरियसच्चानि यथाभूतं अभिसम्बुद्धं पकासेस्सन्ति. ये हि केचि, भिक्खवे, एतरहि समणा वा ब्राह्मणा वा यथाभूतं अभिसम्बुद्धं पकासेन्ति, सब्बे ते चत्तारि अरियसच्चानि यथाभूतं अभिसम्बुद्धं पकासेन्ति.

‘‘कतमानि ¶ चत्तारि? दुक्खं अरियसच्चं…पे… दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं. ये हि केचि, भिक्खवे, अतीतमद्धानं समणा वा ब्राह्मणा वा यथाभूतं अभिसम्बुद्धं पकासेसुं…पे… पकासेस्सन्ति…पे… पकासेन्ति, सब्बे ते इमानि चत्तारि अरियसच्चानि यथाभूतं अभिसम्बुद्धं पकासेन्ति.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. छट्ठं.

१०७७. ‘‘मा, भिक्खवे, पापके अकुसले वितक्के वितक्केय्याथ [वितक्केथ (सी. स्या. कं.)], सेय्यथिदं ¶ – कामवितक्कं, ब्यापादवितक्कं, विहिंसावितक्कं. तं किस्स हेतु? नेते, भिक्खवे, वितक्का अत्थसंहिता नादिब्रह्मचरियका ¶ न निब्बिदाय न विरागाय न निरोधाय न उपसमाय न अभिञ्ञाय न सम्बोधाय न निब्बानाय संवत्तन्ति.

‘‘वितक्केन्ता च खो तुम्हे, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति वितक्केय्याथ, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति ¶ वितक्केय्याथ, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति वितक्केय्याथ, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति वितक्केय्याथ. तं किस्स हेतु? एते, भिक्खवे, वितक्का अत्थसंहिता एते आदिब्रह्मचरियका एते निब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तन्ति.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. सत्तमं.

१०७८. ‘‘मा, भिक्खवे, पापकं अकुसलं चित्तं चिन्तेय्याथ [चिन्तेथ (सी. स्या. कं.)] – ‘सस्सतो लोको’ति वा ‘असस्सतो लोको’ति वा, ‘अन्तवा लोको’ति वा ‘अनन्तवा लोको’ति वा, ‘तं जीवं तं सरीर’न्ति वा ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’न्ति वा, ‘होति तथागतो परं मरणा’ति वा ‘न होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘होति च न च होति ¶ तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा. तं किस्स हेतु? नेसा, भिक्खवे, चिन्ता अत्थसंहिता नादिब्रह्मचरियका न निब्बिदाय न विरागाय न निरोधाय न उपसमाय ¶ न अभिञ्ञाय न सम्बोधाय न निब्बानाय संवत्तति.

‘‘चिन्तेन्ता च खो तुम्हे, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति चिन्तेय्याथ, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति चिन्तेय्याथ, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति चिन्तेय्याथ, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति चिन्तेय्याथ. तं किस्स हेतु? एसा, भिक्खवे, चिन्ता अत्थसंहिता, एसा आदिब्रह्मचरियका, एसा निब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय ¶ सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. अट्ठमं.

१०७९. ‘‘मा ¶ , भिक्खवे, विग्गाहिककथं कथेय्याथ [कथेथ (सी. स्या. कं.)] – ‘न त्वं इमं धम्मविनयं आजानासि, अहं इमं धम्मविनयं आजानामि. किं त्वं इमं धम्मविनयं आजानिस्ससि! मिच्छापटिपन्नो त्वमसि, अहमस्मि सम्मापटिपन्नो. सहितं मे, असहितं ते. पुरेवचनीयं पच्छा अवच, पच्छावचनीयं पुरे अवच. अधिचिण्णं [अचिण्णं (स्या. कं. पी.)] ते विपरावत्तं. आरोपितो ते वादो, चर वादप्पमोक्खाय. निग्गहितोसि, निब्बेठेहि वा सचे पहोसी’ति. तं किस्स हेतु? नेसा, भिक्खवे, कथा अत्थसंहिता नादिब्रह्मचरियका न निब्बिदाय न विरागाय न निरोधाय न उपसमाय न अभिञ्ञाय न सम्बोधाय न निब्बानाय संवत्तति.

‘‘कथेन्ता च खो तुम्हे, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति कथेय्याथ ¶ , ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति कथेय्याथ, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति कथेय्याथ, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति कथेय्याथ…पे… योगो करणीयो’’ति. नवमं.

१०८०. ‘‘मा ¶ , भिक्खवे, अनेकविहितं तिरच्छानकथं कथेय्याथ, सेय्यथिदं – राजकथं चोरकथं महामत्तकथं सेनाकथं, भयकथं युद्धकथं, अन्नकथं पानकथं वत्थकथं सयनकथं मालाकथं गन्धकथं, ञातिकथं यानकथं गामकथं निगमकथं नगरकथं जनपदकथं इत्थिकथं [इत्थिकथं पुरिसकथं (स्या. कं. पी. क.)] सूरकथं विसिखाकथं ¶ कुम्भट्ठानकथं, पुब्बपेतकथं नानत्तकथं, लोकक्खायिकं समुद्दक्खायिकं इतिभवाभवकथं इति वा. तं किस्स हेतु? नेसा, भिक्खवे, कथा अत्थसंहिता नादिब्रह्मचरियका न निब्बिदाय न विरागाय न निरोधाय न उपसमाय न अभिञ्ञाय न सम्बोधाय न निब्बानाय संवत्तति.

‘‘कथेन्ता च खो तुम्हे, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति कथेय्याथ, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति कथेय्याथ, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति कथेय्याथ, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति कथेय्याथ. तं किस्स हेतु? एसा, भिक्खवे, कथा अत्थसंहिता, एसा आदिब्रह्मचरियका, एसा निब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति.

‘‘तस्मातिह ¶ , भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. दसमं.

समाधि ¶ पटिसल्लाना, कुलपुत्ता अपरे दुवे;

समणब्राह्मणा वितक्कं, चिन्ता विग्गाहिका कथाति.

१०८१. एकं ¶ समयं भगवा बाराणसियं विहरति इसिपतने मिगदाये. तत्र ¶ खो भगवा पञ्चवग्गिये भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘द्वेमे, भिक्खवे, अन्ता पब्बजितेन ¶ न सेवितब्बा. कतमे द्वे? यो चायं कामेसु कामसुखल्लिकानुयोगो हीनो गम्मो पोथुज्जनिको अनरियो अनत्थसंहितो, यो चायं अत्तकिलमथानुयोगो दुक्खो अनरियो अनत्थसंहितो. एते खो, भिक्खवे, उभो अन्ते अनुपगम्म मज्झिमा पटिपदा तथागतेन अभिसम्बुद्धा चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति’’.

‘‘कतमा च सा, भिक्खवे, मज्झिमा पटिपदा तथागतेन अभिसम्बुद्धा चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि सम्मासङ्कप्पो सम्मावाचा सम्माकम्मन्तो सम्माआजीवो सम्मावायामो सम्मासति सम्मासमाधि. अयं खो सा, भिक्खवे, मज्झिमा पटिपदा तथागतेन अभिसम्बुद्धा चक्खुकरणी ञाणकरणी उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति.

‘‘इदं ¶ खो पन, भिक्खवे, दुक्खं अरियसच्चं – जातिपि दुक्खा, जरापि ¶ दुक्खा, ब्याधिपि दुक्खो, मरणम्पि दुक्खं, अप्पियेहि सम्पयोगो दुक्खो, पियेहि विप्पयोगो दुक्खो, यम्पिच्छं न लभति तम्पि दुक्खं – संखित्तेन पञ्चुपादानक्खन्धा [पञ्चुपादानक्खन्धापि (पी. क.)] दुक्खा. इदं खो पन, भिक्खवे, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं – यायं तण्हा पोनोब्भविका [पोनोभविका (सी. पी.)] नन्दिरागसहगता तत्रतत्राभिनन्दिनी, सेय्यथिदं [सेय्यथीदं (सी. स्या. कं. पी.)] – कामतण्हा, भवतण्हा, विभवतण्हा. इदं खो पन, भिक्खवे, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं – यो तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधो चागो पटिनिस्सग्गो मुत्ति अनालयो. इदं खो पन, भिक्खवे, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा ¶ अरियसच्चं – अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि.

‘‘‘इदं दुक्खं अरियसच्च’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि. ‘तं खो पनिदं दुक्खं अरियसच्चं परिञ्ञेय्य’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे…पे… उदपादि. ‘तं खो पनिदं दुक्खं अरियसच्चं परिञ्ञात’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि.

‘‘‘इदं ¶ दुक्खसमुदयं अरियसच्च’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि. ‘तं खो पनिदं दुक्खसमुदयं अरियसच्चं पहातब्ब’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे…पे… ¶ उदपादि. ‘तं खो पनिदं दुक्खसमुदयं अरियसच्चं पहीन’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि.

‘‘‘इदं दुक्खनिरोधं अरियसच्च’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि. ‘तं खो पनिदं दुक्खनिरोधं अरियसच्चं सच्छिकातब्ब’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे…पे… उदपादि. ‘तं खो पनिदं दुक्खनिरोधं अरियसच्चं सच्छिकत’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि.

‘‘‘इदं ¶ दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्च’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि. तं खो पनिदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं भावेतब्ब’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे…पे… उदपादि. ‘तं खो पनिदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं भावित’न्ति मे, भिक्खवे, पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि.

‘‘यावकीवञ्च मे, भिक्खवे, इमेसु चतूसु अरियसच्चेसु एवं तिपरिवट्टं द्वादसाकारं यथाभूतं ञाणदस्सनं न सुविसुद्धं अहोसि, नेव तावाहं, भिक्खवे ¶ , सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया ¶ पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति पच्चञ्ञासिं [अभिसम्बुद्धो पच्चञ्ञासिं (सी. स्या. कं.)].

‘‘यतो च खो मे, भिक्खवे, इमेसु चतूसु अरियसच्चेसु एवं तिपरिवट्टं द्वादसाकारं यथाभूतं ञाणदस्सनं सुविसुद्धं अहोसि, अथाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति पच्चञ्ञासिं. ञाणञ्च पन मे दस्सनं उदपादि – ‘अकुप्पा मे विमुत्ति ¶ [चेतोविमुत्ति (सी. पी.)], अयमन्तिमा जाति, नत्थिदानि पुनब्भवो’’’ति. इदमवोच भगवा. अत्तमना पञ्चवग्गिया भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति.

इमस्मिञ्च पन वेय्याकरणस्मिं भञ्ञमाने आयस्मतो कोण्डञ्ञस्स विरजं वीतमलं धम्मचक्खुं उदपादि – ‘‘यं किञ्चि समुदयधम्मं, सब्बं तं निरोधधम्म’’न्ति.

पवत्तिते च पन भगवता धम्मचक्के भुम्मा देवा सद्दमनुस्सावेसुं – ‘‘एतं भगवता बाराणसियं इसिपतने मिगदाये अनुत्तरं धम्मचक्कं पवत्तितं अप्पटिवत्तियं समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा केनचि वा लोकस्मि’’न्ति. भुम्मानं देवानं सद्दं सुत्वा चातुमहाराजिका देवा सद्दमनुस्सावेसुं – ‘‘एतं भगवता बाराणसियं इसिपतने मिगदाये अनुत्तरं धम्मचक्कं पवत्तितं, अप्पटिवत्तियं समणेन वा ब्राह्मणेन वा ¶ देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा केनचि वा लोकस्मि’’न्ति. चातुमहाराजिकानं देवानं सद्दं सुत्वा तावतिंसा ¶ देवा…पे… यामा देवा…पे… तुसिता देवा…पे… निम्मानरती देवा…पे… परनिम्मितवसवत्ती देवा…पे… ब्रह्मकायिका देवा सद्दमनुस्सावेसुं – ‘‘एतं भगवता बाराणसियं इसिपतने मिगदाये अनुत्तरं धम्मचक्कं पवत्तितं अप्पटिवत्तियं ¶ समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा केनचि वा लोकस्मि’’न्ति.

इतिह तेन खणेन (तेन लयेन) [( ) नत्थि (सी. स्या. कं.)] तेन मुहुत्तेन याव ब्रह्मलोका सद्दो अब्भुग्गच्छि. अयञ्च दससहस्सिलोकधातु सङ्कम्पि सम्पकम्पि सम्पवेधि, अप्पमाणो च उळारो ओभासो लोके पातुरहोसि अतिक्कम्म देवानं देवानुभावन्ति.

अथ खो भगवा इमं उदानं उदानेसि – ‘‘अञ्ञासि वत, भो, कोण्डञ्ञो, अञ्ञासि वत, भो, कोण्डञ्ञो’’ति! इति हिदं आयस्मतो कोण्डञ्ञस्स ‘अञ्ञासिकोण्डञ्ञो’ त्वेव नामं अहोसीति. पठमं.

१०८२. ‘‘‘इदं दुक्खं अरियसच्च’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि. ‘तं खो पनिदं दुक्खं अरियसच्चं परिञ्ञेय्य’न्ति ¶ भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे…पे… उदपादि. ‘तं खो पनिदं दुक्खं अरियसच्चं परिञ्ञात’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं ¶ उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि.

‘‘‘इदं दुक्खसमुदयं अरियसच्च’न्ति भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि. ‘तं खो पनिदं दुक्खसमुदयं अरियसच्चं पहातब्ब’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे…पे… उदपादि. ‘तं खो पनिदं दुक्खसमुदयं अरियसच्चं पहीन’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि.

‘‘‘इदं ¶ दुक्खनिरोधं अरियसच्च’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि. ‘तं खो पनिदं दुक्खनिरोधं अरियसच्चं सच्छिकातब्ब’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे…पे. ¶ … उदपादि. ‘तं खो पनिदं दुक्खनिरोधं अरियसच्चं सच्छिकत’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि.

‘‘‘इदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्च’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादि. ‘तं खो पनिदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं भावेतब्ब’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे…पे… उदपादि. ‘तं खो पनिदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं भावित’न्ति, भिक्खवे, तथागतानं पुब्बे ¶ अननुस्सुतेसु धम्मेसु चक्खुं उदपादि, ञाणं उदपादि, पञ्ञा उदपादि, विज्जा उदपादि, आलोको उदपादी’’ति. दुतियं.

१०८३. ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, अरियसच्चानि. कतमानि चत्तारि? दुक्खं अरियसच्चं, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं [दुक्खसमुदयो अरियसच्चं दुक्खनिरोधो अरियसच्चं (स्या.)] दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, दुक्खं अरियसच्चं? ‘पञ्चुपादानक्खन्धा’ तिस्स वचनीयं, सेय्यथिदं [कतमे पञ्च (सी. स्या. कं.)] – रूपुपादानक्खन्धो…पे… विञ्ञाणुपादानक्खन्धो. इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खं अरियसच्चं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं? यायं तण्हा पोनोब्भविका नन्दिरागसहगता तत्रतत्राभिनन्दिनी, सेय्यथिदं – कामतण्हा, भवतण्हा, विभवतण्हा. इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं? यो तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधो चागो पटिनिस्सग्गो मुत्ति अनालयो – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं. इमानि ¶ ¶ खो, भिक्खवे, चत्तारि अरियसच्चानि.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. ततियं.

१०८४. ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, अरियसच्चानि. कतमानि चत्तारि? दुक्खं अरियसच्चं, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खं अरियसच्चं? ‘छ अज्झत्तिकानि आयतनानी’ तिस्स वचनीयं. कतमानि छ? चक्खायतनं…पे… मनायतनं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खं अरियसच्चं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं? यायं तण्हा पोनोब्भविका नन्दिरागसहगता तत्रतत्राभिनन्दिनी, सेय्यथिदं – कामतण्हा, भवतण्हा, विभवतण्हा – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं? यो तस्सायेव तण्हाय असेसविरागनिरोधो ¶ चागो पटिनिस्सग्गो मुत्ति अनालयो – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं? अयमेव अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो, सेय्यथिदं – सम्मादिट्ठि…पे… सम्मासमाधि – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं. इमानि ¶ खो, भिक्खवे, चत्तारि अरियसच्चानि.

१०८५. ‘‘धारेथ नो तुम्हे, भिक्खवे, मया चत्तारि अरियसच्चानि देसितानी’’ति? एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच ¶ – ‘‘अहं खो, भन्ते, धारेमि भगवता चत्तारि अरियसच्चानि देसितानी’’ति. ‘‘यथा कथं पन त्वं, भिक्खु, धारेसि मया चत्तारि अरियसच्चानि देसितानी’’ति? ‘‘दुक्खं ख्वाहं, भन्ते, भगवता पठमं अरियसच्चं देसितं धारेमि; दुक्खसमुदयं ख्वाहं, भन्ते, भगवता दुतियं अरियसच्चं देसितं धारेमि; दुक्खनिरोधं ख्वाहं, भन्ते, भगवता ततियं अरियसच्चं देसितं धारेमि; दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं ख्वाहं, भन्ते, भगवता चतुत्थं अरियसच्चं देसितं धारेमि. एवं ख्वाहं, भन्ते, धारेमि भगवता चत्तारि अरियसच्चानि देसितानी’’ति.

‘‘साधु साधु, भिक्खु! साधु खो त्वं, भिक्खु, धारेसि मया चत्तारि अरियसच्चानि देसितानीति. दुक्खं खो, भिक्खु, मया पठमं अरियसच्चं देसितं, तथा नं धारेहि; दुक्खसमुदयं [दुक्खसमुदयो (स्या. कं.)] खो, भिक्खु, मया दुतियं अरियसच्चं देसितं, तथा नं धारेहि; दुक्खनिरोधं [दुक्खनिरोधो (स्या. कं.)] खो, भिक्खु, मया ततियं अरियसच्चं देसितं, तथा नं धारेहि; दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा [दुक्खनिरोधगामिनिपटिपदं (पी.), दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं (क.)] खो, भिक्खु, मया चतुत्थं अरियसच्चं देसितं, तथा नं धारेहि. एवं खो, भिक्खु, धारेहि मया चत्तारि अरियसच्चानि देसितानीति.

‘‘तस्मातिह ¶ ¶ ¶ , भिक्खु, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. पञ्चमं.

१०८६. ‘‘धारेथ नो तुम्हे, भिक्खवे, मया चत्तारि अरियसच्चानि देसितानी’’ति? एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अहं खो, भन्ते, धारेमि भगवता चत्तारि अरियसच्चानि देसितानी’’ति.

‘‘यथा कथं पन त्वं, भिक्खु, धारेसि मया चत्तारि अरियसच्चानि देसितानी’’ति? ‘‘दुक्खं ¶ ख्वाहं, भन्ते, भगवता पठमं अरियसच्चं देसितं धारेमि. यो हि कोचि, भन्ते, समणो वा ब्राह्मणो वा एवं वदेय्य – ‘नेतं दुक्खं पठमं अरियसच्चं यं समणेन गोतमेन देसितं. अहमेतं दुक्खं पठमं अरियसच्चं पच्चक्खाय अञ्ञं दुक्खं पठमं अरियसच्चं पञ्ञपेस्सामी’ति – नेतं ठानं विज्जति. दुक्खसमुदयं ख्वाहं, भन्ते, भगवता…पे… दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं ख्वाहं, भन्ते, भगवता चतुत्थं अरियसच्चं देसितं धारेमि. यो हि कोचि, भन्ते, समणो वा ब्राह्मणो वा एवं वदेय्य – ‘नेतं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा चतुत्थं अरियसच्चं यं समणेन गोतमेन देसितं. अहमेतं दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं चतुत्थं अरियसच्चं पच्चक्खाय अञ्ञं दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं चतुत्थं अरियसच्चं पञ्ञपेस्सामी’ति – नेतं ठानं विज्जति. एवं ख्वाहं, भन्ते, धारेमि भगवता चत्तारि अरियसच्चानि देसितानी’’ति.

‘‘साधु साधु, भिक्खु! साधु खो त्वं, भिक्खु, धारेसि मया चत्तारि ¶ अरियसच्चानि देसितानीति. दुक्खं खो, भिक्खु, मया पठमं अरियसच्चं देसितं, तथा नं धारेहि. यो हि कोचि, भिक्खु, समणो वा ब्राह्मणो वा एवं वदेय्य – ‘नेतं दुक्खं पठमं अरियसच्चं यं समणेन गोतमेन देसितं. अहमेतं दुक्खं पठमं अरियसच्चं पच्चक्खाय अञ्ञं दुक्खं पठमं अरियसच्चं पञ्ञपेस्सामी’ति – नेतं ठानं विज्जति. दुक्खसमुदयं खो, भिक्खु…पे… दुक्खनिरोधं खो, भिक्खु…पे… दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा खो, भिक्खु, मया चतुत्थं अरियसच्चं देसितं, तथा नं धारेहि. यो हि कोचि, भिक्खु, समणो वा ¶ ब्राह्मणो वा एवं वदेय्य ¶ – ‘नेतं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा चतुत्थं अरियसच्चं यं समणेन गोतमेन देसितं ¶ . अहमेतं दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं चतुत्थं अरियसच्चं पच्चक्खाय अञ्ञं दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं चतुत्थं अरियसच्चं पञ्ञपेस्सामी’ति – नेतं ठानं विज्जति. एवं खो त्वं, भिक्खु, धारेहि मया चत्तारि अरियसच्चानि देसितानीति.

‘‘तस्मातिह, भिक्खु, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. छट्ठं.

१०८७. एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘अविज्जा, अविज्जा’ति भन्ते, वुच्चति. कतमा नु खो, भन्ते, अविज्जा; कित्तावता च अविज्जागतो होती’’ति? ‘‘यं खो, भिक्खु, दुक्खे अञ्ञाणं, दुक्खसमुदये अञ्ञाणं, दुक्खनिरोधे अञ्ञाणं, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अञ्ञाणं – अयं वुच्चति, भिक्खु, अविज्जा; एत्तावता च ¶ अविज्जागतो होती’’ति.

‘‘तस्मातिह, भिक्खु, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. सत्तमं.

१०८८. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘‘विज्जा, विज्जा’ति, भन्ते, वुच्चति. कतमा नु खो, भन्ते, विज्जा; कित्तावता च विज्जागतो होती’’ति? ‘‘यं ¶ खो, भिक्खु, दुक्खे ञाणं, दुक्खसमुदये ञाणं, दुक्खनिरोधे ञाणं, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय ञाणं – अयं वुच्चति, भिक्खु, विज्जा; एत्तावता च विज्जागतो होती’’ति.

‘‘तस्मातिह ¶ , भिक्खु, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. अट्ठमं.

१०८९. ‘‘‘इदं दुक्खं अरियसच्च’न्ति भिक्खवे, मया पञ्ञत्तं. तत्थ अपरिमाणा वण्णा अपरिमाणा ब्यञ्जना अपरिमाणा सङ्कासना – ‘इतिपिदं दुक्खं अरियसच्च’न्ति ¶ ; इदं दुक्खसमुदयं…पे… इदं दुक्खनिरोधं…पे… ‘इदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्च’न्ति, भिक्खवे, मया पञ्ञत्तं. तत्थ अपरिमाणा वण्णा अपरिमाणा ब्यञ्जना अपरिमाणा सङ्कासना – ‘इतिपिदं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्च’न्ति.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. नवमं.

१०९०. ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि. कतमानि चत्तारि? ‘इदं दुक्ख’न्ति, भिक्खवे, तथमेतं अवितथमेतं अनञ्ञथमेतं ¶ ; ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति तथमेतं अवितथमेतं अनञ्ञथमेतं; ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति तथमेतं अवितथमेतं अनञ्ञथमेतं; ‘अयं ¶ दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति तथमेतं अवितथमेतं अनञ्ञथमेतं – इमानि खो, भिक्खवे, चत्तारि तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. दसमं.

धम्मचक्कप्पवत्तनवग्गो दुतियो.

धम्मचक्कं ¶ तथागतं, खन्धा आयतनेन च;

धारणा च द्वे अविज्जा, विज्जा सङ्कासना तथाति.

१०९१. एकं ¶ समयं भगवा वज्जीसु विहरति कोटिगामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘चतुन्नं, भिक्खवे, अरियसच्चानं अननुबोधा अप्पटिवेधा एवमिदं दीघमद्धानं सन्धावितं संसरितं ममञ्चेव तुम्हाकञ्च’’.

‘‘कतमेसं ¶ चतुन्नं? दुक्खस्स, भिक्खवे, अरियसच्चस्स अननुबोधा अप्पटिवेधा एवमिदं दीघमद्धानं सन्धावितं संसरितं ममञ्चेव तुम्हाकञ्च. दुक्खसमुदयस्स अरियसच्चस्स…पे… दुक्खनिरोधस्स अरियसच्चस्स…पे… दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अरियसच्चस्स अननुबोधा ¶ अप्पटिवेधा एवमिदं दीघमद्धानं सन्धावितं संसरितं ममञ्चेव तुम्हाकञ्च. तयिदं, भिक्खवे, दुक्खं अरियसच्चं अनुबुद्धं पटिविद्धं, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं अनुबुद्धं पटिविद्धं, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं अनुबुद्धं पटिविद्धं, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं अनुबुद्धं पटिविद्धं; उच्छिन्ना भवतण्हा, खीणा भवनेत्ति; नत्थिदानि पुनब्भवो’’ति.

इदमवोच भगवा. इदं वत्वान सुगतो अथापरं एतदवोच सत्था –

‘‘चतुन्नं अरियसच्चानं, यथाभूतं अदस्सना;

संसितं [संसरितं (स्या. कं. क.) दी. नि. २.१५५] दीघमद्धानं, तासु तास्वेव जातिसु.

‘‘तानि ¶ [यानि (स्या. कं. पी. क.)] एतानि दिट्ठानि, भवनेत्ति समूहता;

उच्छिन्नं मूलं दुक्खस्स, नत्थिदानि पुनब्भवो’’ति. पठमं;

१०९२. ‘‘ये ¶ हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं नप्पजानन्ति, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं नप्पजानन्ति, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं नप्पजानन्ति, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं नप्पजानन्ति, न मे ते, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु वा समणसम्मता ब्राह्मणेसु वा ब्राह्मणसम्मता, न च पनेते आयस्मन्तो सामञ्ञत्थं वा ब्रह्मञ्ञत्थं वा दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ति.

‘‘ये च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानन्ति, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं पजानन्ति, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं पजानन्ति, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानन्ति, ते खो मे, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा ¶ वा समणेसु चेव समणसम्मता ब्राह्मणेसु च ब्राह्मणसम्मता, ते ¶ च पनायस्मन्तो सामञ्ञत्थञ्च ब्रह्मञ्ञत्थञ्च दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति.

इदमवोच भगवा. इदं वत्वान सुगतो अथापरं एतदवोच सत्था –

‘‘ये दुक्खं नप्पजानन्ति, अथो दुक्खस्स सम्भवं;

यत्थ च सब्बसो दुक्खं, असेसं उपरुज्झति.

‘‘तञ्च मग्गं न जानन्ति, दुक्खूपसमगामिनं;

चेतोविमुत्तिहीना ¶ ते, अथो पञ्ञाविमुत्तिया;

अभब्बा ते अन्तकिरियाय, ते वे जातिजरूपगा.

‘‘ये ¶ च दुक्खं पजानन्ति, अथो दुक्खस्स सम्भवं;

यत्थ च सब्बसो दुक्खं, असेसं उपरुज्झति.

‘‘तञ्च मग्गं पजानन्ति, दुक्खूपसमगामिनं;

चेतोविमुत्तिसम्पन्ना, अथो पञ्ञाविमुत्तिया;

सब्बा ते अन्तकिरियाय, न ते जातिजरूपगा’’ति. दुतियं;

१०९३. सावत्थिनिदानं. चत्तारिमानि, भिक्खवे, अरियसच्चानि. कतमानि चत्तारि? दुक्खं अरियसच्चं…पे… दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं – इमानि खो, भिक्खवे, चत्तारि अरियसच्चानि. इमेसं खो, भिक्खवे, चतुन्नं अरियसच्चानं यथाभूतं अभिसम्बुद्धत्ता तथागतो ‘अरहं सम्मासम्बुद्धो’ति वुच्चति.

१०९४. सावत्थिनिदानं. ये हि केचि, भिक्खवे, अतीतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा यथाभूतं अभिसम्बुज्झिंसु, सब्बे ते चत्तारि अरियसच्चानि यथाभूतं ¶ अभिसम्बुज्झिंसु. ये ¶ हि [येपि हि (बहूसु)] केचि, भिक्खवे, अनागतमद्धानं अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा यथाभूतं अभिसम्बुज्झिस्सन्ति, सब्बे ते चत्तारि अरियसच्चानि यथाभूतं अभिसम्बुज्झिस्सन्ति. ये हि केचि, भिक्खवे, एतरहि अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा यथाभूतं अभिसम्बुज्झन्ति, सब्बे ¶ ते चत्तारि अरियसच्चानि यथाभूतं अभिसम्बुज्झन्ति.

‘‘कतमानि चत्तारि? दुक्खं अरियसच्चं, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं. ये हि, केचि, भिक्खवे, अतीतमद्धानं ¶ अरहन्तो सम्मासम्बुद्धा यथाभूतं अभिसम्बुज्झिंसु…पे… अभिसम्बुज्झिस्सन्ति…पे… अभिसम्बुज्झन्ति, सब्बे ते इमानि चत्तारि अरियसच्चानि यथाभूतं अभिसम्बुज्झन्ति.

१०९५. ‘‘जानतोहं, भिक्खवे, पस्सतो आसवानं खयं वदामि, नो अजानतो अपस्सतो. किञ्च, भिक्खवे, जानतो पस्सतो आसवानं खयो होति? ‘इदं दुक्ख’न्ति, भिक्खवे, जानतो पस्सतो आसवानं खयो होति, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति जानतो पस्सतो आसवानं खयो होति, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति जानतो पस्सतो आसवानं खयो होति, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति जानतो पस्सतो आसवानं खयो होति. एवं खो, भिक्खवे, जानतो एवं पस्सतो आसवानं खयो होति.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. पञ्चमं.

१०९६. ‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, अनुकम्पेय्याथ, ये च सोतब्बं मञ्ञेय्युं – मित्ता वा अमच्चा वा ञाती वा सालोहिता वा ¶ – ते वो, भिक्खवे, चतुन्नं अरियसच्चानं यथाभूतं अभिसमयाय समादपेतब्बा निवेसेतब्बा ¶ पतिट्ठापेतब्बा.

‘‘कतमेसं ¶ चतुन्नं? दुक्खस्स अरियसच्चस्स, दुक्खसमुदयस्स अरियसच्चस्स, दुक्खनिरोधस्स अरियसच्चस्स, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अरियसच्चस्स. ये हि केचि, भिक्खवे, अनुकम्पेय्याथ, ये च सोतब्बं मञ्ञेय्युं – मित्ता वा अमच्चा वा ञाती वा ¶ सालोहिता वा ते वो, भिक्खवे, इमेसं चतुन्नं अरियसच्चानं यथाभूतं अभिसमयाय समादपेतब्बा निवेसेतब्बा पतिट्ठापेतब्बा.

१०९७. ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, अरियसच्चानि. कतमानि चत्तारि? दुक्खं अरियसच्चं, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं – इमानि खो, भिक्खवे, चत्तारि अरियसच्चानि तथानि अवितथानि अनञ्ञथानि; तस्मा ‘अरियसच्चानी’ति वुच्चन्ति.

१०९८. ‘‘चत्तारिमानि, भिक्खवे, अरियसच्चानि. कतमानि चत्तारि? दुक्खं अरियसच्चं, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं. सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय तथागतो अरियो; तस्मा ‘अरियसच्चानी’ति वुच्चन्ति’’.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो ¶ करणीयो’’ति. अट्ठमं.

१०९९. ‘‘चत्तारिमानि ¶ ¶ , भिक्खवे, अरियसच्चानि. कतमानि चत्तारि? दुक्खं अरियसच्चं, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं – इमानि खो, भिक्खवे, चत्तारि अरियसच्चानि. इमेसं ¶ खो, भिक्खवे, चतुन्नं अरियसच्चानं अत्थि अरियसच्चं परिञ्ञेय्यं, अत्थि अरियसच्चं पहातब्बं, अत्थि अरियसच्चं सच्छिकातब्बं, अत्थि अरियसच्चं भावेतब्बं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, अरियसच्चं परिञ्ञेय्यं? दुक्खं, भिक्खवे, अरियसच्चं परिञ्ञेय्यं, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं पहातब्बं, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं सच्छिकातब्बं, दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा अरियसच्चं भावेतब्बं.

११००. एकं समयं सम्बहुला थेरा भिक्खू चेतेसु [चेतियेसु (स्या.)] विहरन्ति सहञ्चनिके [सहजनिये (सी. स्या. कं.)]. तेन खो पन समयेन सम्बहुलानं थेरानं भिक्खूनं पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तानं मण्डलमाळे सन्निसिन्नानं सन्निपतितानं अयमन्तराकथा उदपादि – ‘‘यो नु खो, आवुसो, दुक्खं पस्सति दुक्खसमुदयम्पि सो पस्सति, दुक्खनिरोधम्पि पस्सति, दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदम्पि पस्सती’’ति.

एवं वुत्ते आयस्मा गवम्पति थेरो [गवम्पतित्थेरो (स्या. कं.)] भिक्खू एतदवोच – ‘‘सम्मुखा ¶ मेतं, आवुसो, भगवतो सुतं, सम्मुखा पटिग्गहितं – ‘यो ¶ , भिक्खवे, दुक्खं पस्सति दुक्खसमुदयम्पि सो पस्सति, दुक्खनिरोधम्पि पस्सति, दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदम्पि पस्सति. यो दुक्खसमुदयं पस्सति दुक्खम्पि सो पस्सति, दुक्खनिरोधम्पि पस्सति, दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदम्पि पस्सति. यो दुक्खनिरोधं पस्सति दुक्खम्पि सो पस्सति, दुक्खसमुदयम्पि पस्सति, दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदम्पि ¶ पस्सति. यो दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं पस्सति दुक्खम्पि सो पस्सति, दुक्खसमुदयम्पि पस्सति, दुक्खनिरोधम्पि पस्सती’’’ति. दसमं.

द्वे वज्जी सम्मासम्बुद्धो, अरहं आसवक्खयो;

मित्तं तथा च लोको च, परिञ्ञेय्यं गवम्पतीति.

११०१. एकं ¶ ¶ समयं भगवा कोसम्बियं विहरति सीसपावने [सिंसपावने (सी. पी.)]. अथ खो भगवा परित्तानि सीसपापण्णानि पाणिना गहेत्वा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, कतमं नु खो बहुतरं – यानि वा मया परित्तानि सीसपापण्णानि पाणिना गहितानि यदिदं उपरि सीसपावने’’ति? ‘‘अप्पमत्तकानि ¶ , भन्ते, भगवता परित्तानि सीसपापण्णानि पाणिना गहितानि; अथ खो एतानेव बहुतरानि यदिदं उपरि सीसपावने’’ति. ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, एतदेव बहुतरं यं वो मया अभिञ्ञाय अनक्खातं. कस्मा चेतं, भिक्खवे, मया अनक्खातं? न हेतं, भिक्खवे, अत्थसंहितं नादिब्रह्मचरियकं न निब्बिदाय न विरागाय न निरोधाय न उपसमाय न अभिञ्ञाय न सम्बोधाय न निब्बानाय संवत्तति; तस्मा तं मया अनक्खातं’’.

‘‘किञ्च, भिक्खवे, मया अक्खातं? ‘इदं दुक्ख’न्ति, भिक्खवे, मया अक्खातं, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति मया अक्खातं, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति मया अक्खातं, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति मया अक्खातं’’.

‘‘कस्मा ¶ चेतं, भिक्खवे, मया अक्खातं? एतञ्हि, भिक्खवे, अत्थसंहितं एतं आदिब्रह्मचरियकं एतं निब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति; तस्मा तं मया अक्खातं ¶ .

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. पठमं.

११०२. ‘‘यो, भिक्खवे, एवं वदेय्य – ‘अहं दुक्खं अरियसच्चं यथाभूतं अनभिसमेच्च, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं यथाभूतं अनभिसमेच्च, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं यथाभूतं अनभिसमेच्च, दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं अरियसच्चं यथाभूतं अनभिसमेच्च सम्मा दुक्खस्सन्तं करिस्सामी’ति – नेतं ठानं विज्जति.

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, यो एवं वदेय्य – ‘अहं खदिरपत्तानं वा सरलपत्तानं [पलासपत्तानं (सी. स्या. कं. पी.)] वा आमलकपत्तानं वा पुटं ¶ करित्वा उदकं वा तालपत्तं वा आहरिस्सामी’ति – नेतं ठानं विज्जति; एवमेव खो, भिक्खवे, यो एवं वदेय्य – ‘अहं दुक्खं अरियसच्चं यथाभूतं अनभिसमेच्च…पे… दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं अरियसच्चं यथाभूतं अनभिसमेच्च सम्मा दुक्खस्सन्तं करिस्सामी’ति – नेतं ठानं विज्जति.

‘‘यो च खो, भिक्खवे, एवं वदेय्य – ‘अहं दुक्खं अरियसच्चं यथाभूतं अभिसमेच्च, दुक्खसमुदयं अरियसच्चं यथाभूतं अभिसमेच्च, दुक्खनिरोधं अरियसच्चं यथाभूतं अभिसमेच्च, दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं अरियसच्चं यथाभूतं अभिसमेच्च सम्मा दुक्खस्सन्तं करिस्सामी’ति – ठानमेतं विज्जति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, यो एवं वदेय्य – ‘अहं पदुमपत्तानं वा पलासपत्तानं वा मालुवपत्तानं वा पुटं करित्वा उदकं वा तालपत्तं वा आहरिस्सामी’ति – ठानमेतं विज्जति; एवमेव खो, भिक्खवे, यो एवं वदेय्य – ‘अहं दुक्खं अरियसच्चं यथाभूतं अभिसमेच्च ¶ …पे… दुक्खनिरोधगामिनिं ¶ पटिपदं अरियसच्चं यथाभूतं अभिसमेच्च सम्मा दुक्खस्सन्तं करिस्सामी’ति – ठानमेतं विज्जति.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. दुतियं.

११०३. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, दण्डो उपरिवेहासं खित्तो सकिम्पि मूलेन निपतति, सकिम्पि अग्गेन निपतति; एवमेव खो, भिक्खवे, अविज्जानीवरणा सत्ता तण्हासंयोजना सन्धावन्ता संसरन्ता [तण्हासंयोजनबन्धा सन्धावता (क.)] सकिम्पि अस्मा लोका परं लोकं गच्छन्ति, सकिम्पि परस्मा लोका इमं लोकं आगच्छन्ति. तं किस्स हेतु? अदिट्ठत्ता, भिक्खवे, चतुन्नं अरियसच्चानं. कतमेसं चतुन्नं? दुक्खस्स अरियसच्चस्स…पे… दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अरियसच्चस्स.

‘‘तस्मातिह ¶ , भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. ततियं.

११०४. ‘‘आदित्ते ¶ , भिक्खवे, चेले वा सीसे वा किमस्स करणीय’’न्ति? ‘‘आदित्ते, भन्ते, चेले वा सीसे वा, तस्सेव चेलस्स वा सीसस्स वा निब्बापनाय अधिमत्तो छन्दो च वायामो च उस्साहो च उस्सोळ्ही च अप्पटिवानी च सति च सम्पजञ्ञञ्च करणीय’’न्ति.

‘‘आदित्तं, भिक्खवे, चेलं वा सीसं वा अज्झुपेक्खित्वा अमनसिकरित्वा अनभिसमेतानं चतुन्नं अरियसच्चानं यथाभूतं अभिसमयाय अधिमत्तो छन्दो च वायामो च उस्साहो ¶ च उस्सोळ्ही च अप्पटिवानी च सति ¶ च सम्पजञ्ञञ्च करणीयं. कतमेसं चतुन्नं? दुक्खस्स अरियसच्चस्स…पे… दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अरियसच्चस्स.

११०५. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो वस्ससतायुको वस्ससतजीवी. तमेनं एवं वदेय्य – ‘एहम्भो पुरिस, पुब्बण्हसमयं तं सत्तिसतेन हनिस्सन्ति, मज्झन्हिकसमयं सत्तिसतेन हनिस्सन्ति, सायन्हसमयं सत्तिसतेन हनिस्सन्ति. सो खो त्वं, अम्भो पुरिस, दिवसे दिवसे तीहि तीहि सत्तिसतेहि हञ्ञमानो वस्ससतायुको वस्ससतजीवी वस्ससतस्स अच्चयेन अनभिसमेतानि चत्तारि अरियसच्चानि ¶ अभिसमेस्ससी’’’ति.

‘‘अत्थवसिकेन, भिक्खवे, कुलपुत्तेन अलं उपगन्तुं. तं किस्स हेतु? अनमतग्गोयं, भिक्खवे, संसारो; पुब्बा कोटि नप्पञ्ञायति सत्तिप्पहारानं असिप्पहारानं उसुप्पहारानं फरसुप्पहारानं [असिप्पहारानं फरसुप्पहारानं (क.)]. एवञ्चेतं, भिक्खवे, अस्स. न खो पनाहं, भिक्खवे, सह दुक्खेन, सह दोमनस्सेन चतुन्नं अरियसच्चानं अभिसमयं वदामि; अपि चाहं, भिक्खवे, सहाव सुखेन, सहाव सोमनस्सेन चतुन्नं अरियसच्चानं अभिसमयं वदामि. कतमेसं चतुन्नं? दुक्खस्स अरियसच्चस्स…पे… दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अरियसच्चस्स.

११०६. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो यं इमस्मिं जम्बुदीपे तिणकट्ठसाखापलासं ¶ तच्छेत्वा एकज्झं संहरेय्य; एकज्झं संहरित्वा सूलं करेय्य. सूलं करित्वा ये महासमुद्दे महन्तका ¶ पाणा ते महन्तकेसु सूलेसु आवुनेय्य, ये महासमुद्दे मज्झिमका पाणा ते मज्झिमकेसु सूलेसु आवुनेय्य, ये महासमुद्दे सुखुमका पाणा ते सुखुमकेसु सूलेसु आवुनेय्य. अपरियादिन्ना च, भिक्खवे, महासमुद्दे ओळारिका पाणा अस्सु.

‘‘अथ इमस्मिं जम्बुदीपे तिणकट्ठसाखापलासं परिक्खयं परियादानं गच्छेय्य. इतो बहुतरा खो, भिक्खवे, महासमुद्दे सुखुमका पाणा, ये न सुकरा सूलेसु आवुनितुं. तं किस्स हेतु? सुखुमत्ता ¶ , भिक्खवे, अत्तभावस्स. एवं महा खो, भिक्खवे, अपायो. एवं महन्तस्मा खो, भिक्खवे, अपायस्मा परिमुत्तो दिट्ठिसम्पन्नो पुग्गलो ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति.

११०७. ‘‘सूरियस्स [सुरियस्स (सी. स्या. कं. पी.)], भिक्खवे, उदयतो एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं, यदिदं – अरुणुग्गं. एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खुनो चतुन्नं अरियसच्चानं यथाभूतं अभिसमयाय एतं पुब्बङ्गमं एतं पुब्बनिमित्तं, यदिदं – सम्मादिट्ठि. तस्सेतं भिक्खवे, भिक्खुनो पाटिकङ्खं – ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानिस्सति…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानिस्सति.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति ¶ योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. सत्तमं.

११०८. ‘‘यावकीवञ्च ¶ , भिक्खवे, चन्दिमसूरिया लोके नुप्पज्जन्ति, नेव ताव महतो आलोकस्स पातुभावो होति महतो ओभासस्स. अन्धतमं तदा होति अन्धकारतिमिसा ¶ . नेव ताव रत्तिन्दिवा [रत्तिदिवा (क.)] पञ्ञायन्ति, न मासद्धमासा पञ्ञायन्ति, न उतुसंवच्छरा पञ्ञायन्ति.

‘‘यतो च खो, भिक्खवे, चन्दिमसूरिया लोके उप्पज्जन्ति, अथ महतो आलोकस्स पातुभावो होति महतो ओभासस्स. नेव ¶ अन्धकारतमं तदा होति न अन्धकारतिमिसा. अथ रत्तिन्दिवा पञ्ञायन्ति, मासद्धमासा पञ्ञायन्ति, उतुसंवच्छरा पञ्ञायन्ति. एवमेव खो, भिक्खवे, यावकीवञ्च तथागतो लोके नुप्पज्जति अरहं सम्मासम्बुद्धो, नेव ताव महतो आलोकस्स पातुभावो होति महतो ओभासस्स. अन्धतमं तदा होति अन्धकारतिमिसा. नेव ताव चतुन्नं अरियसच्चानं आचिक्खणा होति देसना पञ्ञापना पट्ठपना विवरणा विभजना उत्तानीकम्मं.

‘‘यतो च खो, भिक्खवे, तथागतो लोके उप्पज्जति अरहं सम्मासम्बुद्धो, अथ महतो आलोकस्स पातुभावो होति महतो ओभासस्स. नेव अन्धतमं तदा होति न अन्धकारतिमिसा. अथ खो चतुन्नं अरियसच्चानं आचिक्खणा होति देसना पञ्ञापना पट्ठपना विवरणा विभजना उत्तानीकम्मं. कतमेसं चतुन्नं? दुक्खस्स अरियसच्चस्स…पे… दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अरियसच्चस्स ¶ .

११०९. ‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं नप्पजानन्ति…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं नप्पजानन्ति, ते अञ्ञस्स समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा मुखं उल्लोकेन्ति [ओलोकेन्ति (सी. स्या.)] – ‘अयं नून भवं जानं जानाति, पस्सं पस्सती’’’ति.

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, तूलपिचु वा कप्पासपिचु वा लहुको वातूपादानो समे भूमिभागे ¶ निक्खित्तो. तमेनं पुरत्थिमो ¶ वातो पच्छिमेन संहरेय्य, पच्छिमो वातो पुरत्थिमेन संहरेय्य, उत्तरो वातो दक्खिणेन संहरेय्य, दक्खिणो वातो उत्तरेन संहरेय्य. तं किस्स हेतु? लहुकत्ता, भिक्खवे, कप्पासपिचुनो. एवमेव खो, भिक्खवे, ये हि केचि समणा वा ब्राह्मणा वा ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं नप्पजानन्ति…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं नप्पजानन्ति, ते अञ्ञस्स समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा मुखं उल्लोकेन्ति – ‘अयं नून भवं जानं जानाति, पस्सं पस्सती’ति. तं किस्स हेतु? अदिट्ठत्ता, भिक्खवे, चतुन्नं अरियसच्चानं.

‘‘ये च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानन्ति…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानन्ति, ते न अञ्ञस्स समणस्स वा ब्राह्मणस्स ¶ वा मुखं उल्लोकेन्ति – ‘अयं नून भवं जानं जानाति, पस्सं पस्सती’’’ति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, अयोखीलो वा इन्दखीलो वा गम्भीरनेमो सुनिखातो अचलो असम्पकम्पी. पुरत्थिमाय चेपि दिसाय आगच्छेय्य भुसा वातवुट्ठि, नेव सङ्कम्पेय्य [नेव नं सङ्कम्पेय्य (सी. पी.)] न सम्पकम्पेय्य न सम्पचालेय्य; पच्छिमाय चेपि दिसाय…पे… उत्तराय चेपि दिसाय…पे… दक्खिणाय चेपि दिसाय आगच्छेय्य भुसा वातवुट्ठि, नेव सङ्कम्पेय्य न सम्पकम्पेय्य न सम्पचालेय्य. तं किस्स हेतु? गम्भीरत्ता, भिक्खवे, नेमस्स सुनिखातत्ता इन्दखीलस्स. एवमेव खो, भिक्खवे, ये च खो केचि समणा वा ब्राह्मणा वा ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानन्ति…पे… अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानन्ति, ते न अञ्ञस्स समणस्स वा ब्राह्मणस्स वा मुखं उल्लोकेन्ति – ‘अयं नून भवं जानं जानाति, पस्सं पस्सती’ति. तं किस्स हेतु? सुदिट्ठत्ता, भिक्खवे, चतुन्नं अरियसच्चानं. कतमेसं चतुन्नं? दुक्खस्स ¶ अरियसच्चस्स…पे… दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अरियसच्चस्स.

१११०. ‘‘यो ¶ ¶ हि कोचि, भिक्खवे, भिक्खु ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति, पुरत्थिमाय चेपि दिसाय आगच्छेय्य समणो वा ब्राह्मणो वा वादत्थिको ¶ वादगवेसी – ‘वादमस्स आरोपेस्सामी’ति, तं वत सहधम्मेन सङ्कम्पेस्सति वा सम्पकम्पेस्सति वा सम्पचालेस्सति वाति – नेतं ठानं विज्जति. पच्छिमाय चेपि दिसाय…पे… उत्तराय चेपि दिसाय…पे… दक्खिणाय चेपि दिसाय आगच्छेय्य समणो वा ब्राह्मणो वा वादत्थिको वादगवेसी – ‘वादमस्स आरोपेस्सामी’ति, तं वत सहधम्मेन सङ्कम्पेस्सति वा सम्पकम्पेस्सति वा सम्पचालेस्सति वाति – नेतं ठानं विज्जति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, सिलायूपो सोळस कुक्कुको. तस्सस्सु अट्ठ कुक्कु हेट्ठा नेमङ्गमा, अट्ठ कुक्कु उपरिनेमस्स. पुरत्थिमाय चेपि दिसाय आगच्छेय्य भुसा वातवुट्ठि, नेव सङ्कम्पेय्य न सम्पकम्पेय्य न सम्पचालेय्य; पच्छिमाय चेपि दिसाय…पे… उत्तराय चेपि दिसाय…पे… दक्खिणाय चेपि दिसाय आगच्छेय्य भुसा वातवुट्ठि, नेव सङ्कम्पेय्य न सम्पकम्पेय्य न सम्पचालेय्य. तं किस्स हेतु? गम्भीरत्ता, भिक्खवे, नेमस्स सुनिखातत्ता सिलायूपस्स. एवमेव खो, भिक्खवे, यो हि कोचि भिक्खु ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति; पुरत्थिमाय ¶ चेपि दिसाय आगच्छेय्य समणो वा ब्राह्मणो वा वादत्थिको वादगवेसी ‘वादमस्स आरोपेस्सामी’ति, तं वत सहधम्मेन सङ्कम्पेस्सति वा सम्पकम्पेस्सति वा सम्पचालेस्सति वाति – नेतं ठानं विज्जति. पच्छिमाय चेपि दिसाय…पे… उत्तराय ¶ चेपि दिसाय…पे… दक्खिणाय चेपि दिसाय आगच्छेय्य समणो वा ब्राह्मणो वा वादत्थिको वादगवेसी – ‘वादमस्स आरोपेस्सामी’ति, तं वत सहधम्मेन सङ्कम्पेस्सति वा सम्पकम्पेस्सति वा सम्पचालेस्सति वाति – नेतं ठानं विज्जति. तं किस्स हेतु? सुदिट्ठत्ता, भिक्खवे, चतुन्नं अरियसच्चानं. कतमेसं चतुन्नं? दुक्खस्स अरियसच्चस्स…पे… दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अरियसच्चस्स.

सीसपा ¶ खदिरो दण्डो, चेला सत्तिसतेन च;

पाणा सुरियूपमा द्वेधा, इन्दखीलो च वादिनोति.

११११. एकं ¶ समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भूतपुब्बं, भिक्खवे, अञ्ञतरो पुरिसो राजगहा निक्खमित्वा ‘लोकचिन्तं ¶ चिन्तेस्सामी’ति येन सुमागधा पोक्खरणी तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा सुमागधाय पोक्खरणिया तीरे निसीदि लोकचिन्तं चिन्तेन्तो. अद्दसा खो, भिक्खवे, सो पुरिसो सुमागधाय पोक्खरणिया तीरे चतुरङ्गिनिं सेनं [चतुरङ्गिनिसेनं (क.)] भिसमुळालं [भिसमूलालं (पी. क.)] पविसन्तं. दिस्वानस्स एतदहोसि – ‘उम्मत्तोस्मि नामाहं, विचेतोस्मि नामाहं! यं लोके नत्थि तं मया दिट्ठ’’’न्ति.

‘‘अथ खो सो, भिक्खवे, पुरिसो नगरं पविसित्वा महाजनकायस्स आरोचेसि – ‘उम्मत्तोस्मि नामाहं, भन्ते, विचेतोस्मि नामाहं, भन्ते! यं लोके नत्थि तं मया दिट्ठ’’’न्ति. ‘‘कथं पन त्वं, अम्भो पुरिस, उम्मत्तो कथं विचेतो? किञ्च लोके नत्थि यं तया दिट्ठ’’न्ति? ‘‘इधाहं, भन्ते, राजगहा निक्खमित्वा ‘लोकचिन्तं चिन्तेस्सामी’ति येन सुमागधा पोक्खरणी तेनुपसङ्कमिं; उपसङ्कमित्वा सुमागधाय पोक्खरणिया तीरे निसीदिं लोकचिन्तं चिन्तेन्तो. अद्दसं ख्वाहं, भन्ते, सुमागधाय पोक्खरणिया तीरे चतुरङ्गिनिं सेनं भिसमुळालं ¶ पविसन्तं. एवं ख्वाहं, भन्ते, उम्मत्तो एवं विचेतो. इदञ्च लोके नत्थि यं मया ¶ दिट्ठ’’न्ति. ‘‘तग्घ त्वं, अम्भो पुरिस, उम्मत्तो तग्घ विचेतो. इदञ्च लोके नत्थि यं तया दिट्ठ’’न्ति.

‘‘तं खो पन, भिक्खवे, सो पुरिसो भूतंयेव अद्दस, नो अभूतं. भूतपुब्बं, भिक्खवे, देवासुरसङ्गामो समुपब्यूळ्हो अहोसि. तस्मिं खो पन, भिक्खवे, सङ्गामे देवा जिनिंसु, असुरा पराजिनिंसु. पराजिता ¶ च ¶ खो, भिक्खवे, असुरा भीता भिसमुळालेन असुरपुरं पविसिंसु देवानंयेव मोहयमाना.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, मा लोकचिन्तं चिन्तेथ – ‘सस्सतो लोको’ति वा ‘असस्सतो लोको’ति वा, ‘अन्तवा लोको’ति वा ‘अनन्तवा लोको’ति वा, ‘तं जीवं तं सरीर’न्ति वा ‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’न्ति वा, ‘होति तथागतो परं मरणा’ति वा ‘न होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘होति च न च होति तथागतो परं मरणा’ति वा, ‘नेव होति न न होति तथागतो परं मरणा’ति वा. तं किस्स हेतु? नेसा, भिक्खवे, चिन्ता अत्थसंहिता नादिब्रह्मचरियका न निब्बिदाय न विरागाय न निरोधाय न उपसमाय न अभिञ्ञाय न सम्बोधाय न निब्बानाय संवत्तति.

‘‘चिन्तेन्ता खो तुम्हे, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति चिन्तेय्याथ…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति चिन्तेय्याथ. तं किस्स हेतु? एसा, भिक्खवे, चिन्ता अत्थसंहिता एसा आदिब्रह्मचरियका एसा निब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय ¶ सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति.

१११२. एकं समयं भगवा राजगहे विहरति गिज्झकूटे पब्बते. अथ खो भगवा भिक्खू ¶ आमन्तेसि – ‘‘आयाम, भिक्खवे, येन पटिभानकूटो तेनुपसङ्कमिस्साम दिवाविहाराया’’ति. ‘‘एवं, भन्ते’’ति खो ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. अथ ¶ खो भगवा सम्बहुलेहि भिक्खूहि सद्धिं येन पटिभानकूटो तेनुपसङ्कमि. अद्दसा खो अञ्ञतरो भिक्खु पटिभानकूटे महन्तं पपातं. दिस्वान भगवन्तं एतदवोच – ‘‘महा वतायं, भन्ते, पपातो सुभयानको, भन्ते, पपातो. अत्थि नु खो, भन्ते, इमम्हा पपाता अञ्ञो पपातो महन्ततरो च भयानकतरो चा’’ति? ‘‘अत्थि खो, भिक्खु, इमम्हा पपाता अञ्ञो पपातो महन्ततरो च भयानकतरो चा’’ति.

‘‘कतमो ¶ पन, भन्ते, इमम्हा पपाता अञ्ञो पपातो महन्ततरो च भयानकतरो चा’’ति? ‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं नप्पजानन्ति, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं नप्पजानन्ति, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं नप्पजानन्ति, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं नप्पजानन्ति, ते जातिसंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु अभिरमन्ति, जरासंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु अभिरमन्ति ¶ , मरणसंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु अभिरमन्ति, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायाससंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु अभिरमन्ति. ते जातिसंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु अभिरता जरासंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु अभिरता मरणसंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु अभिरता सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायाससंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु अभिरता जातिसंवत्तनिकेपि सङ्खारे अभिसङ्खरोन्ति, जरासंवत्तनिकेपि सङ्खारे अभिसङ्खरोन्ति, मरणसंवत्तनिकेपि सङ्खारे अभिसङ्खरोन्ति, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायाससंवत्तनिकेपि सङ्खारे अभिसङ्खरोन्ति. ते जातिसंवत्तनिकेपि सङ्खारे अभिसङ्खरित्वा जरासंवत्तनिकेपि सङ्खारे अभिसङ्खरित्वा मरणसंवत्तनिकेपि सङ्खारे अभिसङ्खरित्वा सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायाससंवत्तनिकेपि सङ्खारे अभिसङ्खरित्वा जातिपपातम्पि पपतन्ति, जरापपातम्पि पपतन्ति, मरणपपातम्पि पपतन्ति, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासपपातम्पि ¶ पपतन्ति. ते न परिमुच्चन्ति जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि. ‘न परिमुच्चन्ति दुक्खस्मा’ति वदामि’’.

‘‘ये च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानन्ति…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानन्ति, ते जातिसंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु नाभिरमन्ति, जरासंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु नाभिरमन्ति, मरणसंवत्तनिकेसु ¶ सङ्खारेसु नाभिरमन्ति, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायाससंवत्तनिकेसु ¶ सङ्खारेसु नाभिरमन्ति. ते जातिसंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु अनभिरता, जरासंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु अनभिरता, मरणसंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु अनभिरता, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायाससंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु अनभिरता, जातिसंवत्तनिकेपि सङ्खारे नाभिसङ्खरोन्ति, जरासंवत्तनिकेपि सङ्खारे नाभिसङ्खरोन्ति, मरणसंवत्तनिकेपि सङ्खारे नाभिसङ्खरोन्ति, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायाससंवत्तनिकेपि ¶ सङ्खारे नाभिसङ्खरोन्ति. ते जातिसंवत्तनिकेपि सङ्खारे अनभिसङ्खरित्वा, जरासंवत्तनिकेपि सङ्खारे अनभिसङ्खरित्वा, मरणसंवत्तनिकेपि सङ्खारे अनभिसङ्खरित्वा, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायाससंवत्तनिकेपि सङ्खारे अनभिसङ्खरित्वा, जातिपपातम्पि नप्पपतन्ति, जरापपातम्पि नप्पपतन्ति, मरणपपातम्पि नप्पपतन्ति, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासपपातम्पि नप्पपतन्ति. ते परिमुच्चन्ति जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि. ‘परिमुच्चन्ति दुक्खस्मा’ति वदामि’’.

१११३. ‘‘अत्थि, भिक्खवे, महापरिळाहो नाम निरयो. तत्थ यं किञ्चि चक्खुना रूपं पस्सति, अनिट्ठरूपञ्ञेव पस्सति ¶ नो इट्ठरूपं; अकन्तरूपञ्ञेव पस्सति नो कन्तरूपं; अमनापरूपञ्ञेव पस्सति नो मनापरूपं. यं किञ्चि सोतेन सद्दं सुणाति…पे… यं ¶ किञ्चि कायेन फोट्ठब्बं फुसति…पे… यं किञ्चि मनसा धम्मं विजानाति, अनिट्ठरूपञ्ञेव विजानाति नो इट्ठरूपं; अकन्तरूपञ्ञेव विजानाति नो कन्तरूपं; अमनापरूपञ्ञेव विजानाति नो मनापरूप’’न्ति.

एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘महा वत सो, भन्ते, परिळाहो, सुमहा वत सो, भन्ते, परिळाहो! अत्थि नु खो, भन्ते, एतम्हा परिळाहा अञ्ञो परिळाहो ¶ महन्ततरो चेव भयानकतरो चा’’ति? ‘‘अत्थि खो, भिक्खु, एतम्हा परिळाहा अञ्ञो परिळाहो महन्ततरो च भयानकतरो चा’’ति.

‘‘कतमो पन, भन्ते, एतम्हा परिळाहा अञ्ञो परिळाहो महन्ततरो च भयानकतरो चा’’ति? ‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं नप्पजानन्ति…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं नप्पजानन्ति, ते जातिसंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु अभिरमन्ति…पे… अभिरता…पे… अभिसङ्खरोन्ति…पे… अभिसङ्खरित्वा जातिपरिळाहेनपि परिडय्हन्ति, जरापरिळाहेनपि परिडय्हन्ति, मरणपरिळाहेनपि परिडय्हन्ति, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासपरिळाहेनपि परिडय्हन्ति ¶ . ते न परिमुच्चन्ति जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि. ‘न परिमुच्चन्ति दुक्खस्मा’ति वदामि’’.

‘‘ये च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानन्ति…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति ¶ यथाभूतं पजानन्ति. ते जातिसंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु नाभिरमन्ति…पे… अनभिरता…पे… नाभिसङ्खरोन्ति…पे… अनभिसङ्खरित्वा जातिपरिळाहेनपि न परिडय्हन्ति, जरापरिळाहेनपि न परिडय्हन्ति, मरणपरिळाहेनपि न परिडय्हन्ति, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासपरिळाहेनपि न परिडय्हन्ति. ते परिमुच्चन्ति जातिया जराय ¶ मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि. ‘परिमुच्चन्ति दुक्खस्मा’ति वदामि’’.

१११४. ‘‘यो हि, भिक्खवे [यो च खो भिक्खवे (स्या. क.)], एवं वदेय्य – ‘अहं दुक्खं अरियसच्चं यथाभूतं अनभिसमेच्च…पे… दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं अरियसच्चं यथाभूतं अनभिसमेच्च सम्मा दुक्खस्सन्तं करिस्सामी’ति – नेतं ठानं विज्जति.

‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, यो एवं वदेय्य – ‘अहं कूटागारस्स हेट्ठिमं घरं अकरित्वा उपरिमं घरं आरोपेस्सामी’ति – नेतं ठानं विज्जति; एवमेव खो, भिक्खवे, यो एवं वदेय्य – ‘अहं दुक्खं अरियसच्चं यथाभूतं अनभिसमेच्च…पे… दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं अरियसच्चं यथाभूतं अनभिसमेच्च सम्मा दुक्खस्सन्तं करिस्सामी’ति – नेतं ठानं विज्जति.

‘‘यो च खो, भिक्खवे, एवं वदेय्य – ‘अहं दुक्खं अरियसच्चं यथाभूतं अभिसमेच्च…पे… दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं अरियसच्चं यथाभूतं अभिसमेच्च सम्मा दुक्खस्सन्तं करिस्सामी’ति – ठानमेतं विज्जति.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, यो एवं वदेय्य – ‘अहं कूटागारस्स हेट्ठिमं घरं ¶ करित्वा उपरिमं घरं आरोपेस्सामी’ति – ठानमेतं विज्जति; एवमेव खो ¶ , भिक्खवे, यो एवं वदेय्य – ‘अहं दुक्खं अरियसच्चं यथाभूतं अभिसमेच्च…पे… दुक्खनिरोधगामिनिं पटिपदं अरियसच्चं यथाभूतं अभिसमेच्च सम्मा दुक्खस्सन्तं करिस्सामी’ति – ठानमेतं विज्जति.

‘‘तस्मातिह ¶ , भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. चतुत्थं.

१११५. एकं समयं भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायं. अथ खो आयस्मा आनन्दो पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय वेसालिं पिण्डाय पाविसि. अद्दसा खो आयस्मा आनन्दो सम्बहुले लिच्छविकुमारके सन्थागारे उपासनं करोन्ते, दूरतोव सुखुमेन ताळच्छिग्गळेन असनं अतिपातेन्ते, पोङ्खानुपोङ्खं [पोखानुपोखं (स्या. कं.)] अविराधितं. दिस्वानस्स एतदहोसि – ‘‘सिक्खिता वतिमे लिच्छविकुमारका, सुसिक्खिता वतिमे लिच्छविकुमारका; यत्र हि नाम दूरतोव सुखुमेन ताळच्छिग्गळेन असनं अतिपातेस्सन्ति पोङ्खानुपोङ्खं अविराधित’’न्ति.

अथ ¶ खो आयस्मा आनन्दो वेसालिं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा आनन्दो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इधाहं, भन्ते, पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय वेसालिं पिण्डाय पाविसिं ¶ . अद्दसं ख्वाहं, भन्ते सम्बहुले लिच्छविकुमारके सन्थागारे उपासनं करोन्ते दूरतोव सुखुमेन ताळच्छिग्गळेन असनं अतिपातेन्ते पोङ्खानुपोङ्खं अविराधितं’. दिस्वान मे एतदहोसि – ‘‘सिक्खिता वतिमे लिच्छविकुमारका, सुसिक्खिता वतिमे लिच्छविकुमारका; यत्र हि नाम दूरतोव सुखुमेन ताळच्छिग्गळेन असनं अतिपातेस्सन्ति पोङ्खानुपोङ्खं अविराधित’’न्ति.

‘‘तं ¶ किं मञ्ञसि, आनन्द, कतमं नु खो दुक्करतरं वा दुरभिसम्भवतरं वा – यो दूरतोव सुखुमेन ताळच्छिग्गळेन असनं अतिपातेय्य पोङ्खानुपोङ्खं अविराधितं, यो वा सत्तधा भिन्नस्स वालस्स कोटिया कोटिं पटिविज्झेय्या’’ति? ‘‘एतदेव, भन्ते, दुक्करतरञ्चेव दुरभिसम्भवतरञ्च यो ¶ वा [यो (सी.)] सत्तधा भिन्नस्स वालस्स कोटिया कोटिं पटिविज्झेय्या’’ति. ‘‘अथ खो [अथ खो ते (स्या. कं.)], आनन्द, दुप्पटिविज्झतरं पटिविज्झन्ति, ये ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पटिविज्झन्ति…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पटिविज्झन्ति’’.

‘‘तस्मातिहानन्द, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. पञ्चमं.

१११६. ‘‘अत्थि, भिक्खवे, लोकन्तरिका अघा असंवुता अन्धकारा अन्धकारतिमिसा, यत्थमिमेसं चन्दिमसूरियानं एवंमहिद्धिकानं एवं महानुभावानं आभाय नानुभोन्ती’’ति.

एवं वुत्ते अञ्ञतरो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच – ‘‘महा वत सो, भन्ते, अन्धकारो, सुमहा वत सो, भन्ते, अन्धकारो! अत्थि ¶ नु खो, भन्ते, एतम्हा अन्धकारा अञ्ञो ¶ अन्धकारो महन्ततरो च भयानकतरो चा’’ति? ‘‘अत्थि खो, भिक्खु, एतम्हा अन्धकारा अञ्ञो अन्धकारो महन्ततरो च भयानकतरो चा’’ति.

‘‘कतमो पन, भन्ते, एतम्हा अन्धकारा अञ्ञो अन्धकारो महन्ततरो च भयानकतरो चा’’ति? ‘‘ये हि केचि, भिक्खु, समणा वा ब्राह्मणा वा ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं नप्पजानन्ति…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी ¶ पटिपदा’ति यथाभूतं नप्पजानन्ति, ते जातिसंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु अभिरमन्ति…पे… अभिरता…पे… अभिसङ्खरोन्ति…पे… अभिसङ्खरित्वा जातन्धकारम्पि पपतन्ति, जरन्धकारम्पि पपतन्ति, मरणन्धकारम्पि पपतन्ति, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासन्धकारम्पि पपतन्ति. ते न परिमुच्चन्ति जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि. ‘न परिमुच्चन्ति दुक्खस्मा’ति वदामि’’.

‘‘ये च खो केचि, भिक्खु, समणा वा ब्राह्मणा वा ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानन्ति…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानन्ति, ते जातिसंवत्तनिकेसु सङ्खारेसु नाभिरमन्ति…पे… अनभिरता…पे… नाभिसङ्खरोन्ति…पे… अनभिसङ्खरित्वा जातन्धकारम्पि नप्पपतन्ति ¶ , जरन्धकारम्पि नप्पपतन्ति, मरणन्धकारम्पि नप्पपतन्ति, सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासन्धकारम्पि नप्पपतन्ति. ते परिमुच्चन्ति जातिया जराय मरणेन सोकेहि परिदेवेहि ¶ दुक्खेहि दोमनस्सेहि उपायासेहि. ‘परिमुच्चन्ति दुक्खस्मा’ति वदामि’’.

१११७. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो महासमुद्दे एकच्छिग्गळं युगं पक्खिपेय्य. तत्रापिस्स काणो कच्छपो. सो वस्ससतस्स वस्ससतस्स अच्चयेन सकिं सकिं उम्मुज्जेय्य. तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, अपि नु खो काणो कच्छपो वस्ससतस्स वस्ससतस्स ¶ अच्चयेन सकिं सकिं उम्मुज्जन्तो अमुस्मिं एकच्छिग्गळे युगे गीवं पवेसेय्या’’ति? ‘‘यदि ¶ नून, भन्ते, कदाचि करहचि दीघस्स अद्धुनो अच्चयेना’’ति.

‘‘खिप्पतरं खो सो, भिक्खवे, काणो कच्छपो वस्ससतस्स वस्ससतस्स अच्चयेन सकिं सकिं उम्मुज्जन्तो अमुस्मिं एकच्छिग्गळे युगे गीवं पवेसेय्य, न त्वेवाहं, भिक्खवे, सकिं विनिपातगतेन बालेन [विनीतगतेन बहुलेन (क.)] मनुस्सत्तं वदामि’’.

तं किस्स हेतु? न हेत्थ, भिक्खवे, अत्थि धम्मचरिया, समचरिया, कुसलकिरिया, पुञ्ञकिरिया. अञ्ञमञ्ञखादिका एत्थ, भिक्खवे, वत्तति दुब्बलखादिका. तं किस्स हेतु? अदिट्ठत्ता, भिक्खवे, चतुन्नं अरियसच्चानं. कतमेसं चतुन्नं? दुक्खस्स अरियसच्चस्स…पे… दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अरियसच्चस्स.

१११८. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, अयं महापथवी एकोदका अस्स. तत्र ¶ पुरिसो एकच्छिग्गळं युगं पक्खिपेय्य. तमेनं पुरत्थिमो वातो पच्छिमेन संहरेय्य, पच्छिमो वातो पुरत्थिमेन संहरेय्य, उत्तरो वातो दक्खिणेन संहरेय्य, दक्खिणो वातो उत्तरेन संहरेय्य. तत्रस्स काणो कच्छपो. सो वस्ससतस्स वस्ससतस्स अच्चयेन सकिं सकिं उम्मुज्जेय्य. तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, अपि नु खो काणो कच्छपो वस्ससतस्स वस्ससतस्स अच्चयेन सकिं सकिं उम्मुज्जन्तो ¶ अमुस्मिं एकच्छिग्गळे युगे गीवं पवेसेय्या’’ति? ‘‘अधिच्चमिदं, भन्ते, यं सो काणो कच्छपो वस्ससतस्स वस्ससतस्स अच्चयेन सकिं सकिं उम्मुज्जन्तो अमुस्मिं एकच्छिग्गळे युगे गीवं पवेसेय्या’’ति.

‘‘एवं अधिच्चमिदं, भिक्खवे, यं मनुस्सत्तं लभति. एवं अधिच्चमिदं, भिक्खवे, यं तथागतो लोके उप्पज्जति अरहं सम्मासम्बुद्धो. एवं अधिच्चमिदं, भिक्खवे, यं तथागतप्पवेदितो ¶ धम्मविनयो लोके दिब्बति. तस्सिदं [तयिदं (?)], भिक्खवे, मनुस्सत्तं लद्धं, तथागतो लोके उप्पन्नो अरहं सम्मासम्बुद्धो, तथागतप्पवेदितो च धम्मविनयो लोके दिब्बति.

१११९. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पुरिसो सिनेरुस्स पब्बतराजस्स सत्त मुग्गमत्तियो पासाणसक्खरा उपनिक्खिपेय्य. तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे ¶ , कतमं नु खो बहुतरं – या वा [या च] सत्त मुग्गमत्तियो पासाणसक्खरा उपनिक्खित्ता, यो वा [यो च (स्या. कं. पी. क.) सं. नि. २.८४] सिनेरुपब्बतराजा’’ति? ‘‘एतदेव, भन्ते, बहुतरं, यदिदं – सिनेरुपब्बतराजा; अप्पमत्तिका सत्त मुग्गमत्तियो पासाणसक्खरा उपनिक्खित्ता. सङ्खम्पि न उपेन्ति, उपनिधम्पि न उपेन्ति, कलभागम्पि न उपेन्ति सिनेरुपब्बतराजानं उपनिधाय सत्त मुग्गमत्तियो पासाणसक्खरा उपनिक्खित्ता’’ति. ‘‘एवमेव ¶ खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स दिट्ठिसम्पन्नस्स पुग्गलस्स ¶ अभिसमेताविनो एतदेव बहुतरं दुक्खं यदिदं परिक्खीणं परियादिन्नं; अप्पमत्तकं अवसिट्ठं. सङ्खम्पि न उपेति, उपनिधम्पि न उपेति, कलभागम्पि न उपेति, पुरिमं दुक्खक्खन्धं परिक्खीणं परियादिन्नं उपनिधाय यदिदं सत्तक्खत्तुपरमता; यो ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति’’.

१०. दुतियसिनेरुपब्बतराजसुत्तं

११२०. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, सिनेरुपब्बतराजायं परिक्खयं परियादानं गच्छेय्य, ठपेत्वा सत्त मुग्गमत्तियो पासाणसक्खरा. तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, कतमं नु खो बहुतरं – यं वा सिनेरुस्स पब्बतराजस्स परिक्खीणं परियादिन्नं, या वा सत्त मुग्गमत्तियो पासाणसक्खरा ¶ अवसिट्ठा’’ति? ‘‘एतदेव, भन्ते, बहुतरं सिनेरुस्स पब्बतराजस्स यदिदं परिक्खीणं परियादिन्नं; अप्पमत्तिका सत्त ¶ मुग्गमत्तियो पासाणसक्खरा अवसिट्ठा. सङ्खम्पि न उपेन्ति, उपनिधम्पि न उपेन्ति, कलभागम्पि न उपेन्ति सिनेरुस्स पब्बतराजस्स परिक्खीणं परियादिन्नं उपनिधाय सत्त मुग्गमत्तियो पासाणसक्खरा अवसिट्ठा’’ति. ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स दिट्ठिसम्पन्नस्स पुग्गलस्स अभिसमेताविनो एतदेव बहुतरं दुक्खं ¶ यदिदं परिक्खीणं परियादिन्नं; अप्पमत्तकं अवसिट्ठं. सङ्खम्पि न उपेति, उपनिधम्पि न उपेति, कलभागम्पि न उपेति, पुरिमं दुक्खक्खन्धं परिक्खीणं परियादिन्नं उपनिधाय यदिदं सत्तक्खत्तुपरमता; यो ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति’’.

चिन्ता पपातो परिळाहो, कूटं वालन्धकारो च;

छिग्गळेन च द्वे वुत्ता, सिनेरु अपरे दुवेति.

११२१. अथ ¶ ¶ खो भगवा परित्तं नखसिखायं पंसुं आरोपेत्वा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, कतमं नु खो बहुतरं – यो वायं मया परित्तो नखसिखायं पंसु आरोपितो, अयं वा महापथवी’’ति? ‘‘एतदेव, भन्ते, बहुतरं यदिदं – महापथवी; अप्पमत्तकायं भगवता परित्तो नखसिखायं पंसु आरोपितो. सङ्खम्पि न उपेति, उपनिधम्पि न ¶ उपेति, कलभागम्पि न उपेति महापथविं उपनिधाय भगवता परित्तो नखसिखायं पंसु आरोपितो’’ति. ‘‘एवमेव ¶ खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स दिट्ठिसम्पन्नस्स पुग्गलस्स अभिसमेताविनो एतदेव बहुतरं दुक्खं यदिदं परिक्खीणं परियादिन्नं; अप्पमत्तकं अवसिट्ठं. सङ्खम्पि न उपेति, उपनिधम्पि न उपेति, कलभागम्पि न उपेति पुरिमं दुक्खक्खन्धं परिक्खीणं परियादिन्नं उपनिधाय यदिदं सत्तक्खत्तुपरमता; यो ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति’’.

११२२. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, पोक्खरणी पञ्ञासयोजनानि आयामेन, पञ्ञासयोजनानि वित्थारेन, पञ्ञासयोजनानि उब्बेधेन, पुण्णा उदकस्स समतित्तिका काकपेय्या. ततो पुरिसो कुसग्गेन ¶ उदकं उद्धरेय्य. तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, कतमं नु खो बहुतरं – यं वा कुसग्गेन उब्भतं, यं वा पोक्खरणिया उदक’’न्ति? ‘‘एतदेव, भन्ते, बहुतरं, यदिदं – पोक्खरणिया उदकं; अप्पमत्तकं कुसग्गेन उदकं उब्भतं. सङ्खम्पि न उपेति, उपनिधम्पि न उपेति, कलभागम्पि न उपेति पोक्खरणिया उदकं उपनिधाय कुसग्गेन उदकं उब्भत’’न्ति. ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स…पे… योगो करणीयो’’ति. दुतियं.

११२३. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, यत्थिमा महानदियो संसन्दन्ति समेन्ति, सेय्यथिदं – गङ्गा, यमुना, अचिरवती, सरभू, मही, ततो पुरिसो द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि उद्धरेय्य. तं ¶ किं मञ्ञथ, भिक्खवे कतमं नु खो बहुतरं – यानि द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि उब्भतानि, यं वा संभेज्जउदक’’न्ति? ‘‘एतदेव, भन्ते, बहुतरं, यदिदं – संभेज्जउदकं; अप्पमत्तकानि द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि उब्भतानि. सङ्खम्पि न उपेन्ति ¶ , उपनिधम्पि न उपेन्ति, कलभागम्पि न उपेन्ति संभेज्जउदकं उपनिधाय द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि उब्भतानी’’ति. ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स…पे… योगो करणीयो’’ति. ततियं.

११२४. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, यत्थिमा महानदियो संसन्दन्ति समेन्ति, सेय्यथिदं – गङ्गा, यमुना, अचिरवती, सरभू, मही, तं उदकं परिक्खयं परियादानं गच्छेय्य, ठपेत्वा द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि ¶ . तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, कतमं नु खो बहुतरं – यं वा संभेज्जउदकं परिक्खीणं परियादिन्नं, यानि द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि अवसिट्ठानी’’ति? ‘‘एतदेव, भन्ते, बहुतरं संभेज्जउदकं यदिदं परिक्खीणं परियादिन्नं; अप्पमत्तकानि द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि अवसिट्ठानि. सङ्खम्पि न उपेन्ति, उपनिधम्पि न उपेन्ति, कलभागम्पि न उपेन्ति संभेज्जउदकं परिक्खीणं परियादिन्नं उपनिधाय द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि अवसिट्ठानी’’ति. ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स…पे… योगो करणीयो’’ति. चतुत्थं.

११२५. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, पुरिसो महापथविया सत्त कोलट्ठिमत्तियो गुळिका उपनिक्खिपेय्य. तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, कतमं नु खो बहुतरं – या वा सत्त कोलट्ठिमत्तियो गुळिका उपनिक्खित्ता, अयं वा महापथवी’’ति? ‘‘एतदेव, भन्ते, बहुतरं, यदिदं – महापथवी; अप्पमत्तिका सत्त कोलट्ठिमत्तियो गुळिका उपनिक्खित्ता. सङ्खम्पि न उपेन्ति, उपनिधम्पि न उपेन्ति, कलभागम्पि न उपेन्ति महापथविं उपनिधाय सत्त कोलट्ठिमत्तियो गुळिका उपनिक्खित्ता’’ति. ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स…पे… योगो करणीयो’’ति. पञ्चमं.

११२६. ‘‘सेय्यथापि ¶ ¶ , भिक्खवे, महापथवी परिक्खयं परियादानं गच्छेय्य ठपेत्वा सत्त कोलट्ठिमत्तियो गुळिका. तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, कतमं नु खो बहुतरं – यं वा महापथविया परिक्खीणं परियादिन्नं ¶ , या वा सत्त कोलट्ठिमत्तियो गुळिका अवसिट्ठा’’ति? ‘‘एतदेव, भन्ते, बहुतरं महापथविया यदिदं परिक्खीणं परियादिन्नं; अप्पमत्तिका सत्त कोलट्ठिमत्तियो गुळिका अवसिट्ठा. सङ्खम्पि न उपेन्ति, उपनिधम्पि न उपेन्ति, कलभागम्पि न उपेन्ति महापथविया परिक्खीणं परियादिन्नं उपनिधाय सत्त कोलट्ठिमत्तियो गुळिका अवसिट्ठा’’ति. ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स…पे… योगो करणीयो’’ति. छट्ठं.

११२७. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, पुरिसो महासमुद्दतो द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि उद्धरेय्य. तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, कतमं नु खो बहुतरं – यानि द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि उब्भतानि, यं वा महासमुद्दे उदक’’न्ति? ‘‘एतदेव, भन्ते, बहुतरं, यदिदं – महासमुद्दे उदकं; अप्पमत्तकानि द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि उब्भतानि. सङ्खम्पि न उपेन्ति, उपनिधम्पि न उपेन्ति, कलभागम्पि न उपेन्ति महासमुद्दे उदकं उपनिधाय द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि उब्भतानी’’ति. ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स…पे… योगो करणीयो’’ति. सत्तमं.

११२८. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, महासमुद्दे उदकं परिक्खयं [महासमुद्दो परिक्खयं (सी. स्या. कं.) सं. नि. २.८१] परियादानं गच्छेय्य ठपेत्वा द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि. तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, कतमं नु खो बहुतरं – यं वा महासमुद्दे उदकं ¶ परिक्खीणं परियादिन्नं, यानि द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि अवसिट्ठानी’’ति? ‘‘एतदेव, भन्ते, बहुतरं महासमुद्दे उदकं यदिदं परिक्खीणं परियादिन्नं; अप्पमत्तकानि द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि अवसिट्ठानि. सङ्खम्पि ¶ न उपेन्ति, उपनिधम्पि न उपेन्ति, कलभागम्पि न उपेन्ति महासमुद्दे उदकं परिक्खीणं ¶ परियादिन्नं उपनिधाय द्वे वा तीणि वा उदकफुसितानि अवसिट्ठानी’’ति. ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स…पे… योगो करणीयो’’ति. अट्ठमं.

११२९. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, पुरिसो हिमवतो पब्बतराजस्स सत्त सासपमत्तियो पासाणसक्खरा उपनिक्खिपेय्य. तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, कतमं नु खो बहुतरं – या वा सत्त सासपमत्तियो पासाणसक्खरा उपनिक्खित्ता, अयं वा हिमवा पब्बतराजा’’ति? ‘‘एतदेव, भन्ते, बहुतरं, यदिदं – हिमवा पब्बतराजा; अप्पमत्तिका सत्त सासपमत्तियो पासाणसक्खरा उपनिक्खित्ता. सङ्खम्पि न उपेन्ति, उपनिधम्पि न उपेन्ति, कलभागम्पि न उपेन्ति हिमवन्तं पब्बतराजानं उपनिधाय सत्त सासपमत्तियो पासाणसक्खरा उपनिक्खित्ता’’ति. ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स…पे… योगो करणीयो’’ति. नवमं.

११३०. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, हिमवा पब्बतराजा परिक्खयं परियादानं गच्छेय्य, ठपेत्वा सत्त सासपमत्तियो पासाणसक्खरा. तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, कतमं नु खो बहुतरं – यं वा हिमवतो पब्बतराजस्स ¶ परिक्खीणं परियादिन्नं, या वा सत्त सासपमत्तियो पासाणसक्खरा अवसिट्ठा’’ति? ‘‘एतदेव, भन्ते, बहुतरं हिमवतो पब्बतराजस्स यदिदं परिक्खीणं परियादिन्नं; अप्पमत्तिका सत्त सासपमत्तियो पासाणसक्खरा अवसिट्ठा. सङ्खम्पि न उपेन्ति, उपनिधम्पि न उपेन्ति, कलभागम्पि न उपेन्ति हिमवतो पब्बतराजस्स परिक्खीणं परियादिन्नं उपनिधाय सत्त सासपमत्तियो पासाणसक्खरा अवसिट्ठा’’ति. ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स दिट्ठिसम्पन्नस्स पुग्गलस्स अभिसमेताविनो एतदेव बहुतरं दुक्खं ¶ यदिदं परिक्खीणं परियादिन्नं; अप्पमत्तकं अवसिट्ठं. सङ्खम्पि न उपेति, उपनिधम्पि न उपेति, कलभागम्पि न उपेति पुरिमं दुक्खक्खन्धं परिक्खीणं परियादिन्नं उपनिधाय ¶ यदिदं सत्तक्खत्तुपरमता; यो ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति’’.

नखसिखा पोक्खरणी, संभेज्ज अपरे दुवे;

पथवी द्वे समुद्दा द्वे, द्वेमा च पब्बतूपमाति.

११३१. अथ ¶ खो भगवा परित्तं नखसिखायं पंसुं आरोपेत्वा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, कतमं नु खो बहुतरं – यो वायं मया परित्तो नखसिखायं पंसु आरोपितो, अयं वा महापथवी’’ति? ‘‘एतदेव ¶ , भन्ते, बहुतरं, यदिदं – महापथवी; अप्पमत्तकायं भगवता परित्तो नखसिखायं पंसु आरोपितो. सङ्खम्पि न उपेति, उपनिधम्पि न उपेति, कलभागम्पि न उपेति महापथविं उपनिधाय भगवता परित्तो नखसिखायं पंसु आरोपितो’’ति.

‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पमत्तका ते सत्ता ये मनुस्सेसु पच्चाजायन्ति; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये अञ्ञत्र मनुस्सेहि [मनुस्सेसु (पी. क.)] पच्चाजायन्ति. तं किस्स हेतु? अदिट्ठत्ता, भिक्खवे, चतुन्नं अरियसच्चानं. कतमेसं चतुन्नं? दुक्खस्स अरियसच्चस्स…पे… दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अरियसच्चस्स’’.

‘‘तस्मातिह ¶ , भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. पठमं.

११३२. अथ खो भगवा परित्तं नखसिखायं पंसुं आरोपेत्वा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, कतमं नु खो बहुतरं – यो वायं ¶ मया परित्तो नखसिखायं पंसु आरोपितो, अयं वा महापथवी’’ति? ‘‘एतदेव, भन्ते, बहुतरं, यदिदं – महापथवी; अप्पमत्तकायं भगवता ¶ परित्तो नखसिखायं पंसु आरोपितो. सङ्खम्पि न उपेति, उपनिधम्पि न उपेति, कलभागम्पि न उपेति महापथविं उपनिधाय भगवता परित्तो नखसिखायं पंसु आरोपितो’’ति.

‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पमत्तका ते सत्ता ये मज्झिमेसु जनपदेसु पच्चाजायन्ति; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये पच्चन्तिमेसु जनपदेसु पच्चाजायन्ति अविञ्ञातारेसु मिलक्खेसु [मिलक्खूसु (स्या. कं. क.)] …पे…. दुतियं.

११३३. … ‘‘एवमेव ¶ खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये पन अरियेन पञ्ञाचक्खुना समन्नागता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये अविज्जागता सम्मुळ्हा…पे…. ततियं.

११३४. … ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये सुरामेरयमज्जप्पमादट्ठाना पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये सुरामेरयमज्जप्पमादट्ठाना अपटिविरता…पे…. चतुत्थं.

११३५. … ¶ ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये थलजा; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये उदकजा. तं किस्स हेतु…पे…. पञ्चमं.

११३६. … ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये मत्तेय्या; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये अमत्तेय्या…पे…. छट्ठं.

११३७. … ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये पेत्तेय्या; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये अपेत्तेय्या…पे…. सत्तमं.

११३८. … ‘‘एवमेव ¶ ¶ खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये सामञ्ञा; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये असामञ्ञा…पे…. अट्ठमं.

११३९. … ‘‘एवमेव ¶ खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये ब्रह्मञ्ञा; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये अब्रह्मञ्ञा…पे…. नवमं.

११४०. … ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये कुले ¶ जेट्ठापचायिनो; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये कुले अजेट्ठापचायिनोति [अकुले जेट्ठापचायिनोति (स्या. कं.)] …पे…. दसमं.

पठमआमकधञ्ञपेय्यालवग्गो सत्तमो.

अञ्ञत्र पच्चन्तं पञ्ञा, सुरामेरयओदका;

मत्तेय्य पेत्तेय्या चापि, सामञ्ञं ब्रह्मपचायिकन्ति.

११४१. …पे… ‘‘एवमेव ¶ खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये पाणातिपाता पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये पाणातिपाता अप्पटिविरता. तं किस्स हेतु? …पे…. पठमं.

११४२. …पे… ‘‘एवमेव ¶ ¶ खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये अदिन्नादाना ¶ पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये अदिन्नादाना अप्पटिविरता…पे…. दुतियं.

११४३. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये कामेसुमिच्छाचारा पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये कामेसुमिच्छाचारा अप्पटिविरता…पे…. ततियं.

११४४. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये मुसावादा पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये मुसावादा अप्पटिविरता…पे…. चतुत्थं.

११४५. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये पिसुणाय वाचाय पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये पिसुणाय वाचाय अप्पटिविरता…पे…. पञ्चमं.

११४६. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये फरुसाय वाचाय पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये फरुसाय वाचाय अप्पटिविरता…पे…. छट्ठं.

११४७. …पे… ‘‘एवमेव ¶ खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये सम्फप्पलापा ¶ पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये सम्फप्पलापा अप्पटिविरता…पे…. सत्तमं.

११४८. …पे… ‘‘एवमेव ¶ ¶ खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये बीजगामभूतगामसमारम्भा [बीजगामभूतगामसमारब्भा (क.)] पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये बीजगामभूतगामसमारम्भा अप्पटिविरता…पे…. अट्ठमं.

११४९. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये विकालभोजना पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये विकालभोजना अप्पटिविरता…पे…. नवमं.

११५०. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये मालागन्धविलेपनधारणमण्डनविभूसनट्ठाना पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये मालागन्धविलेपनधारणमण्डनविभूसनट्ठाना अप्पटिविरता…पे…. दसमं.

दुतियआमकधञ्ञपेय्यालवग्गो अट्ठमो.

पाणं अदिन्नं कामेसु, मुसावादञ्च पेसुञ्ञं;

फरुसं सम्फप्पलापं, बीजञ्च विकालं गन्धन्ति.

‘‘एवमेव ¶ खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये नच्चगीतवादितविसूकदस्सना पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा ¶ सत्ता ये नच्चगीतवादितविसूकदस्सना अप्पटिविरता. तं किस्स हेतु…पे…. पठमं.

११५२. …पे… ‘‘एवमेव ¶ खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये उच्चासयनमहासयना पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये उच्चासयनमहासयना अप्पटिविरता…पे…. दुतियं.

११५३. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये जातरूपरजतपटिग्गहणा पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये जातरूपरजतपटिग्गहणा अप्पटिविरता…पे…. ततियं.

११५४. …पे… ¶ ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये आमकधञ्ञपटिग्गहणा पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये आमकधञ्ञपटिग्गहणा अप्पटिविरता…पे…. चतुत्थं.

११५५. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये आमकमंसपटिग्गहणा पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये आमकमंसपटिग्गहणा अप्पटिविरता…पे…. पञ्चमं.

११५६. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये इत्थिकुमारिकपटिग्गहणा [इत्थिकुमारिकापटिग्गहणा (क.)] पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये इत्थिकुमारिकपटिग्गहणा अप्पटिविरता…पे…. छट्ठं.

११५७. …पे… ‘‘एवमेव ¶ ¶ खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये दासिदासपटिग्गहणा [दासीदासपटिग्गहणा (स्या. कं. पी.)] पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये दासिदासपटिग्गहणा अप्पटिविरता…पे…. सत्तमं.

११५८. …पे… ‘‘एवमेव ¶ खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये अजेळकपटिग्गहणा ¶ पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये अजेळकपटिग्गहणा अप्पटिविरता…पे…. अट्ठमं.

११५९. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये कुक्कुटसूकरपटिग्गहणा पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये कुक्कुटसूकरपटिग्गहणा अप्पटिविरता…पे…. नवमं.

११६०. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये हत्थिगवस्सवळवपटिग्गहणा [हत्थिगवस्सवळवापटिग्गहणा (स्या. कं. पी. क.)] पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये हत्थिगवस्सवळवपटिग्गहणा अप्पटिविरता…पे…. दसमं.

ततियआमकधञ्ञपेय्यालवग्गो नवमो.

नच्चं सयनं रजतं, धञ्ञं मंसं कुमारिका;

दासी अजेळकञ्चेव, कुक्कुटसूकरहत्थीति.

१०. चतुत्थआमकधञ्ञपेय्यालवग्गो

११६१. …पे… ¶ ‘‘एवमेव ¶ खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये खेत्तवत्थुपटिग्गहणा पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये खेत्तवत्थुपटिग्गहणा अप्पटिविरता…पे…. पठमं.

११६२. …पे… ‘‘एवमेव ¶ ¶ खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये कयविक्कया पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये कयविक्कया अप्पटिविरता…पे…. दुतियं.

११६३. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये दूतेय्यपहिनगमनानुयोगा पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये दूतेय्यपहिनगमनानुयोगा अप्पटिविरता…पे…. ततियं.

११६४. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये तुलाकूटकंसकूटमानकूटा पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये तुलाकूटकंसकूटमानकूटा अप्पटिविरता…पे…. चतुत्थं.

११६५. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये उक्कोटनवञ्चननिकतिसाचियोगा ¶ [उक्कोटनवञ्चननिकतिसावियोगा (स्या. कं. पी. क.)] पटिविरता; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये उक्कोटनवञ्चननिकतिसाचियोगा अप्पटिविरता…पे…. पञ्चमं.

११६६-११७१. …पे… एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये छेदनवधबन्धनविपरामोसआलोपसहसाकारा [साहसाकारा (क.)] पटिविरता ¶ ; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये छेदनवधबन्धनविपरामोसआलोपसहसाकारा अप्पटिविरता ¶ . तं किस्स हेतु? अदिट्ठत्ता भिक्खवे, चतुन्नं अरियसच्चानं. कतमेसं चतुन्नं? दुक्खस्स अरियसच्चस्स…पे… दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अरियसच्चस्स’’.

‘‘तस्मातिह, भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो…पे… ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. एकादसमं.

चतुत्थआमकधञ्ञपेय्यालवग्गो दसमो.

खेत्तं ¶ कायं दूतेय्यञ्च, तुलाकूटं उक्कोटनं;

छेदनं वधबन्धनं, विपरालोपं साहसन्ति.

११७२. अथ खो भगवा परित्तं नखसिखायं पंसुं आरोपेत्वा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘तं किं मञ्ञथ, भिक्खवे, कतमं नु खो बहुतरं – यो वायं मया परित्तो नखसिखायं पंसु आरोपितो, अयं वा महापथवी’’ति? ‘‘एतदेव, भन्ते, बहुतरं, यदिदं – महापथवी; अप्पमत्तकायं ¶ भगवता परित्तो नखसिखायं पंसु आरोपितो. सङ्खम्पि न उपेति, उपनिधम्पि न उपेति, कलभागम्पि न उपेति महापथविं उपनिधाय भगवता परित्तो नखसिखायं पंसु आरोपितो’’ति. एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये मनुस्सा चुता मनुस्सेसु पच्चाजायन्ति; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये मनुस्सा चुता निरये पच्चाजायन्ति…पे…. पठमं.

११७३. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये मनुस्सा चुता मनुस्सेसु पच्चाजायन्ति; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये मनुस्सा चुता तिरच्छानयोनिया पच्चाजायन्ति…पे…. दुतियं.

३. मनुस्सचुतिपेत्तिविसयसुत्तं

११७४. …पे… ‘‘एवमेव ¶ खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये मनुस्सा चुता मनुस्सेसु पच्चाजायन्ति; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये मनुस्सा चुता पेत्तिविसये पच्चाजायन्ति…पे…. ततियं.

४-५-६. मनुस्सचुतिदेवनिरयादिसुत्तं

११७५-११७७. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये मनुस्सा चुता देवेसु पच्चाजायन्ति; अथ खो एतेव ¶ बहुतरा सत्ता ये ¶ मनुस्सा चुता निरये पच्चाजायन्ति…पे… तिरच्छानयोनिया पच्चाजायन्ति…पे… पेत्तिविसये पच्चाजायन्ति…पे…. छट्ठं.

११७८-११८०. …पे… ¶ ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये देवा चुता देवेसु पच्चाजायन्ति; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये देवा चुता निरये पच्चाजायन्ति…पे… तिरच्छानयोनिया पच्चाजायन्ति…पे… पेत्तिविसये पच्चाजायन्ति…पे…. नवमं.

१०-१२. देवमनुस्सनिरयादिसुत्तं

११८१-११८३. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये देवा चुता मनुस्सेसु पच्चाजायन्ति; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये देवा चुता निरये पच्चाजायन्ति…पे… तिरच्छानयोनिया पच्चाजायन्ति…पे… पेत्तिविसये पच्चाजायन्ति…पे…. द्वादसमं.

१३-१५. निरयमनुस्सनिरयादिसुत्तं

११८४-११८६. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये निरया चुता मनुस्सेसु पच्चाजायन्ति; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये निरया चुता निरये पच्चाजायन्ति…पे… तिरच्छानयोनिया पच्चाजायन्ति…पे… पेत्तिविसये पच्चाजायन्ति…पे…. पन्नरसमं.

११८७-११८९. …पे… ‘‘एवमेव ¶ खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये निरया चुता देवेसु पच्चाजायन्ति; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये निरया चुता निरये पच्चाजायन्ति…पे… तिरच्छानयोनिया पच्चाजायन्ति…पे… पेत्तिविसये पच्चाजायन्ति…पे…. अट्ठारसमं.

१९-२१. तिरच्छानमनुस्सनिरयादिसुत्तं

११९०-११९२. …पे… ¶ ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये तिरच्छानयोनिया चुता मनुस्सेसु पच्चाजायन्ति; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ¶ ये तिरच्छानयोनिया चुता निरये पच्चाजायन्ति…पे… तिरच्छानयोनिया ¶ पच्चाजायन्ति…पे… पेत्तिविसये पच्चाजायन्ति…पे…. एकवीसतिमं.

२२-२४. तिरच्छानदेवनिरयादिसुत्तं

११९३-११९५. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये तिरच्छानयोनिया चुता देवेसु पच्चाजायन्ति; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये तिरच्छानयोनिया चुता निरये पच्चाजायन्ति…पे… तिरच्छानयोनिया पच्चाजायन्ति…पे… पेत्तिविसये पच्चाजायन्ति…पे…. चतुवीसतिमं.

२५-२७. पेत्तिमनुस्सनिरयादिसुत्तं

११९६-११९८. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये पेत्तिविसया चुता मनुस्सेसु पच्चाजायन्ति; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये पेत्तिविसया चुता निरये पच्चाजायन्ति…पे… तिरच्छानयोनिया पच्चाजायन्ति…पे… पेत्तिविसये पच्चाजायन्ति…पे…. सत्तवीसतिमं.

२८-२९. पेत्तिदेवनिरयादिसुत्तं

११९९-१२००. …पे… ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये पेत्तिविसया चुता देवेसु पच्चाजायन्ति; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये पेत्तिविसया चुता निरये पच्चाजायन्ति…पे… एवमेव ¶ खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये पेत्तिविसया चुता देवेसु पच्चाजायन्ति; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये पेत्तिविसया चुता तिरच्छानयोनिया पच्चाजायन्ति…पे…. एकूनतिंसतिमं.

३०. पेत्तिदेवपेत्तिविसयसुत्तं

१२०१. …पे… ¶ ‘‘एवमेव खो, भिक्खवे, अप्पका ते सत्ता ये पेत्तिविसया चुता देवेसु पच्चाजायन्ति; अथ खो एतेव बहुतरा सत्ता ये पेत्तिविसया चुता पेत्तिविसये पच्चाजायन्ति. तं किस्स हेतु? अदिट्ठत्ता भिक्खवे, चतुन्नं अरियसच्चानं. कतमेसं चतुन्नं ¶ ? दुक्खस्स अरियसच्चस्स, दुक्खसमुदयस्स अरियसच्चस्स, दुक्खनिरोधस्स अरियसच्चस्स, दुक्खनिरोधगामिनिया पटिपदाय अरियसच्चस्स’’.

‘‘तस्मातिह ¶ , भिक्खवे, ‘इदं दुक्ख’न्ति योगो करणीयो, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति योगो करणीयो, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति योगो करणीयो, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति योगो करणीयो’’ति. इदमवोच भगवा. अत्तमना ते भिक्खू भगवतो भासितं अभिनन्दुन्ति. तिंसतिमं.

पञ्चगतिपेय्यालवग्गो एकादसमो.

मनुस्सतो चुता छापि, देवा चुता निरयतो;

तिरच्छानपेत्तिविसया, तिंसमत्तो गतिवग्गोति.

मग्गबोज्झङ्गं ¶ सतिया, इन्द्रियं सम्मप्पधानं;

बलिद्धिपादानुरुद्धा, झानानापानसंयुतं;

सोतापत्ति सच्चञ्चाति, महावग्गोति वुच्चतीति.

महावग्गसंयुत्तपाळि निट्ठिता.