मूल > सुत्तपिटक > संयुत्तनिकाय > महावग्गपाळि

४७१. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ ¶ ¶ . ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’’ति. पठमं.

४७२. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं. यतो खो, भिक्खवे, अरियसावको इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं अस्सादञ्च [समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च (स्या. कं. पी. क.) सं. नि. २.१७५] आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियसावको सोतापन्नो अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो’’ति. दुतियं.

४७३. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं. यतो खो, भिक्खवे, अरियसावको इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च ¶ निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाति ¶ – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियसावको सोतापन्नो अविनिपातधम्मो ¶ नियतो सम्बोधिपरायणो’’ति. ततियं.

४७४. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं. यतो खो, भिक्खवे, अरियसावको इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं अस्सादञ्च [समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च (स्या. कं. पी. क.) सं. नि. २.१७५] आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा ¶ अनुपादाविमुत्तो होति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो’’ति. चतुत्थं.

४७५. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं. यतो खो, भिक्खवे, भिक्खु इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा अनुपादाविमुत्तो होति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो’’ति. पञ्चमं.

४७६. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं. ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानन्ति, न मे ते, भिक्खवे, समणा वा ¶ ब्राह्मणा वा समणेसु वा समणसम्मता ब्राह्मणेसु वा ब्राह्मणसम्मता, न च पनेते ¶ आयस्मन्तो सामञ्ञत्थं वा ब्रह्मञ्ञत्थं वा दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ति.

‘‘ये ¶ च खो केचि [ये च खो ते (स्या. कं. क.) सं. नि. २.१७४], भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानन्ति, ते खो मे, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु चेव समणसम्मता ब्राह्मणेसु च ब्राह्मणसम्मता; ते च पनायस्मन्तो सामञ्ञत्थञ्च ब्रह्मञ्ञत्थञ्च दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. छट्ठं.

४७७. ‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा सद्धिन्द्रियं नप्पजानन्ति, सद्धिन्द्रियसमुदयं नप्पजानन्ति, सद्धिन्द्रियनिरोधं नप्पजानन्ति, सद्धिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं नप्पजानन्ति; वीरियिन्द्रियं नप्पजानन्ति…पे… सतिन्द्रियं नप्पजानन्ति ¶ …पे… समाधिन्द्रियं नप्पजानन्ति…पे… पञ्ञिन्द्रियं नप्पजानन्ति, पञ्ञिन्द्रियसमुदयं नप्पजानन्ति, पञ्ञिन्द्रियनिरोधं नप्पजानन्ति, पञ्ञिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं नप्पजानन्ति, न मे ते, भिक्खवे समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु वा समणसम्मता ब्राह्मणेसु वा ब्राह्मणसम्मता, न च पनेते आयस्मन्तो सामञ्ञत्थं वा ब्रह्मञ्ञत्थं ¶ वा दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ति.

‘‘ये च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा सद्धिन्द्रियं पजानन्ति, सद्धिन्द्रियसमुदयं पजानन्ति, सद्धिन्द्रियनिरोधं पजानन्ति, सद्धिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानन्ति; वीरियिन्द्रियं पजानन्ति, वीरियिन्द्रियसमुदयं पजानन्ति, वीरियिन्द्रियनिरोधं पजानन्ति, वीरियिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानन्ति; सतिन्द्रियं पजानन्ति…पे… समाधिन्द्रियं पजानन्ति…पे… पञ्ञिन्द्रियं ¶ पजानन्ति, पञ्ञिन्द्रियसमुदयं पजानन्ति, पञ्ञिन्द्रियनिरोधं पजानन्ति, पञ्ञिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानन्ति ¶ , ते खो मे, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु चेव समणसम्मता ब्राह्मणेसु च ब्राह्मणसम्मता, ते च पनायस्मन्तो सामञ्ञत्थञ्च ब्रह्मञ्ञत्थञ्च दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. सत्तमं.

४७८. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं. कत्थ च, भिक्खवे, सद्धिन्द्रियं दट्ठब्बं? चतूसु सोतापत्तियङ्गेसु – एत्थ सद्धिन्द्रियं दट्ठब्बं. कत्थ च, भिक्खवे, वीरियिन्द्रियं दट्ठब्बं? चतूसु सम्मप्पधानेसु – एत्थ वीरियिन्द्रियं दट्ठब्बं. कत्थ ¶ च, भिक्खवे, सतिन्द्रियं दट्ठब्बं? चतूसु सतिपट्ठानेसु – एत्थ सतिन्द्रियं दट्ठब्बं. कत्थ च, भिक्खवे, समाधिन्द्रियं दट्ठब्बं? चतूसु झानेसु – एत्थ समाधिन्द्रियं दट्ठब्बं. कत्थ च, भिक्खवे, पञ्ञिन्द्रियं दट्ठब्बं? चतूसु अरियसच्चेसु – एत्थ पञ्ञिन्द्रियं दट्ठब्बं. इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’’ति. अट्ठमं.

४७९. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं. कतमञ्च, भिक्खवे, सद्धिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको सद्धो होति, सद्दहति तथागतस्स बोधिं ¶ – ‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो ¶ सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सद्धिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, वीरियिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको आरद्धवीरियो विहरति अकुसलानं धम्मानं पहानाय, कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय, थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु – इदं वुच्चति, भिक्खवे, वीरियिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, सतिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको सतिमा होति परमेन ¶ सतिनेपक्केन समन्नागतो चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता ¶ अनुस्सरिता – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सतिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, समाधिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको वोस्सग्गारम्मणं करित्वा लभति समाधिं, लभति चित्तस्स एकग्गतं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, समाधिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, पञ्ञिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको पञ्ञवा होति उदयत्थगामिनिया पञ्ञाय समन्नागतो अरियाय निब्बेधिकाय, सम्मा दुक्खक्खयगामिनिया – इदं वुच्चति, भिक्खवे, पञ्ञिन्द्रियं. इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’’ति. नवमं.

४८०. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं. कतमञ्च, भिक्खवे, सद्धिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको सद्धो होति, सद्दहति तथागतस्स बोधिं – ‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सद्धिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, वीरियिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको आरद्धवीरियो विहरति अकुसलानं धम्मानं पहानाय, कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय, थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु. सो अनुप्पन्नानं पापकानं अकुसलानं धम्मानं अनुप्पादाय छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति; उप्पन्नानं ¶ पापकानं अकुसलानं धम्मानं पहानाय छन्दं जनेति वायमति वीरियं ¶ आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति; अनुप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं उप्पादाय छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति; उप्पन्नानं कुसलानं धम्मानं ठितिया [समापत्तिया (स्या. कं. क.)] असम्मोसाय भिय्योभावाय वेपुल्लाय भावनाय पारिपूरिया छन्दं जनेति वायमति वीरियं आरभति चित्तं पग्गण्हाति पदहति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, वीरियिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, सतिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको सतिमा होति परमेन सतिनेपक्केन समन्नागतो, चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता अनुस्सरिता. सो काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं; वेदनासु…पे… चित्ते…पे… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सतिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, समाधिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको वोस्सग्गारम्मणं करित्वा लभति समाधिं, लभति चित्तस्स एकग्गतं. सो विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति. वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति ¶ यं तं अरिया आचिक्खन्ति ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति. सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, समाधिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, पञ्ञिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको पञ्ञवा होति उदयत्थगामिनिया पञ्ञाय समन्नागतो अरियाय निब्बेधिकाय, सम्मा दुक्खक्खयगामिनिया. सो ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं ¶ पजानाति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, पञ्ञिन्द्रियं. इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’’ति. दसमं.

सुद्धिकञ्चेव ¶ द्वे सोता, अरहन्ता अपरे दुवे;

समणब्राह्मणा दट्ठब्बं, विभङ्गा अपरे दुवेति.

४८१. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं…पे…. कतमञ्च, भिक्खवे, सद्धिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको सद्धो होति, सद्दहति तथागतस्स बोधिं – ‘इतिपि सो भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो विज्जाचरणसम्पन्नो सुगतो लोकविदू अनुत्तरो पुरिसदम्मसारथि सत्था देवमनुस्सानं बुद्धो भगवा’ति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सद्धिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, वीरियिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, चत्तारो सम्मप्पधाने आरब्भ वीरियं पटिलभति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, वीरियिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, सतिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, चत्तारो सतिपट्ठाने आरब्भ सतिं पटिलभति – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सतिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, पञ्ञिन्द्रियं? इध, भिक्खवे, अरियसावको पञ्ञवा होति उदयत्थगामिनिया ¶ पञ्ञाय समन्नागतो अरियाय ¶ निब्बेधिकाय सम्मा दुक्खक्खयगामिनिया – इदं वुच्चति, भिक्खवे, पञ्ञिन्द्रियं. इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’’ति. पठमं.

४८२. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं समत्ता परिपूरत्ता अरहं होति, ततो मुदुतरेहि अनागामी होति, ततो मुदुतरेहि सकदागामी होति, ततो मुदुतरेहि सोतापन्नो होति, ततो मुदुतरेहि धम्मानुसारी होति, ततो मुदुतरेहि सद्धानुसारी होती’’ति. दुतियं.

४८३. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं समत्ता परिपूरत्ता अरहं होति, ततो मुदुतरेहि अनागामी होति, ततो मुदुतरेहि सकदागामी होति, ततो मुदुतरेहि सोतापन्नो होति, ततो मुदुतरेहि धम्मानुसारी होति, ततो मुदुतरेहि सद्धानुसारी होति. इति खो, भिक्खवे, इन्द्रियवेमत्तता फलवेमत्तता होति, फलवेमत्तता पुग्गलवेमत्तता’’ति. ततियं.

४८४. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं समत्ता परिपूरत्ता अरहं होति, ततो मुदुतरेहि अनागामी होति, ततो मुदुतरेहि सकदागामी ¶ होति, ततो मुदुतरेहि सोतापन्नो होति, ततो मुदुतरेहि धम्मानुसारी होति, ततो मुदुतरेहि सद्धानुसारी होति. इति खो, भिक्खवे, परिपूरं परिपूरकारी आराधेति, पदेसं ¶ पदेसकारी आराधेति. ‘अवञ्झानि त्वेवाहं, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’ति वदामी’’ति. चतुत्थं.

४८५. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं समत्ता ¶ परिपूरत्ता अरहं होति, ततो मुदुतरेहि अन्तरापरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि उपहच्चपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि असङ्खारपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि ससङ्खारपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि उद्धंसोतो होति अकनिट्ठगामी, ततो मुदुतरेहि सकदागामी होति, ततो मुदुतरेहि सोतापन्नो होति, ततो मुदुतरेहि धम्मानुसारी होति, ततो मुदुतरेहि सद्धानुसारी होती’’ति. पञ्चमं.

४८६. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं समत्ता परिपूरत्ता अरहं होति, ततो मुदुतरेहि अन्तरापरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि उपहच्चपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि असङ्खारपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि ससङ्खारपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि उद्धंसोतो होति अकनिट्ठगामी, ततो मुदुतरेहि सकदागामी होति ¶ , ततो मुदुतरेहि सोतापन्नो होति, ततो मुदुतरेहि धम्मानुसारी होति, ततो मुदुतरेहि सद्धानुसारी होति. इति खो, भिक्खवे, इन्द्रियवेमत्तता फलवेमत्तता होति, फलवेमत्तता पुग्गलवेमत्तता होती’’ति. छट्ठं.

४८७. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं ¶ समत्ता परिपूरत्ता अरहं होति, ततो मुदुतरेहि अन्तरापरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि उपहच्चपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि असङ्खारपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि ससङ्खारपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि उद्धंसोतो होति अकनिट्ठगामी, ततो मुदुतरेहि सकदागामी होति, ततो मुदुतरेहि सोतापन्नो होति, ततो मुदुतरेहि धम्मानुसारी होति, ततो मुदुतरेहि सद्धानुसारी होति. इति खो, भिक्खवे, परिपूरं ¶ परिपूरकारी आराधेति, पदेसं पदेसकारी आराधेति. ‘अवञ्झानि त्वेवाहं, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’ति वदामी’’ति. सत्तमं.

४८८. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं समत्ता परिपूरत्ता अरहं होति, ततो मुदुतरेहि अरहत्तफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नो होति, ततो मुदुतरेहि अनागामी होति, ततो मुदुतरेहि अनागामिफलसच्छिकिरियाय ¶ पटिपन्नो होति, ततो मुदुतरेहि सकदागामी होति, ततो मुदुतरेहि सकदागामिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नो होति, ततो मुदुतरेहि सोतापन्नो होति, ततो मुदुतरेहि सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाय पटिपन्नो होति. यस्स खो, भिक्खवे, इमानि पञ्चिन्द्रियानि सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं नत्थि, तमहं ‘बाहिरो पुथुज्जनपक्खे ठितो’ति वदामी’’ति. अट्ठमं.

४८९. अथ खो अञ्ञतरो भिक्खु येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सो भिक्खु भगवन्तं एतदवोच –

‘‘‘इन्द्रियसम्पन्नो, इन्द्रियसम्पन्नो’ति, भन्ते, वुच्चति. कित्तावता नु खो, भन्ते, इन्द्रियसम्पन्नो होती’’ति? ‘‘इध ¶ , भिक्खु, भिक्खु सद्धिन्द्रियं भावेति उपसमगामिं सम्बोधगामिं, वीरियिन्द्रियं भावेति उपसमगामिं सम्बोधगामिं, सतिन्द्रियं भावेति उपसमगामिं सम्बोधगामिं ¶ , समाधिन्द्रियं भावेति उपसमगामिं सम्बोधगामिं, पञ्ञिन्द्रियं भावेति उपसमगामिं सम्बोधगामिं. एत्तावता खो, भिक्खु, भिक्खु इन्द्रियसम्पन्नो होती’’ति. नवमं.

४९०. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं भावितत्ता ¶ बहुलीकतत्ता भिक्खु आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव ¶ धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरती’’ति. दसमं.

पटिलाभो तयो संखित्ता, वित्थारा अपरे तयो;

पटिपन्नो च सम्पन्नो [पटिपन्नो चूपसमो (स्या. कं. पी. क.)], दसमं आसवक्खयन्ति.

४९१. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं. यावकीवञ्चाहं, भिक्खवे, इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नाब्भञ्ञासिं, नेव ¶ तावाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति पच्चञ्ञासिं [अभिसम्बुद्धो पच्चञ्ञासिं (सी. स्या. कं.)]. यतो च ख्वाहं, भिक्खवे, इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं अब्भञ्ञासिं, अथाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ¶ ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति पच्चञ्ञासिं. ञाणञ्च पन मे दस्सनं उदपादि – ‘अकुप्पा मे विमुत्ति [चेतोविमुत्ति (सी. पी. क.)], अयमन्तिमा जाति, नत्थिदानि पुनब्भवो’’’ति. पठमं.

४९२. ‘‘तीणिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि तीणि? इत्थिन्द्रियं, पुरिसिन्द्रियं, जीवितिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, तीणि इन्द्रियानी’’ति. दुतियं.

४९३. ‘‘तीणिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि तीणि? अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं ¶ , अञ्ञिन्द्रियं, अञ्ञाताविन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, तीणि इन्द्रियानी’’ति. ततियं.

४९४. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं समत्ता परिपूरत्ता अरहं होति, ततो मुदुतरेहि अन्तरापरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि उपहच्चपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि असङ्खारपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि ¶ ससङ्खारपरिनिब्बायी होति, ततो मुदुतरेहि उद्धंसोतो होति अकनिट्ठगामी, ततो मुदुतरेहि सकदागामी होति, ततो मुदुतरेहि एकबीजी [एकबीजि (क.)] होति, ततो मुदुतरेहि कोलंकोलो होति, ततो मुदुतरेहि सत्तक्खत्तुपरमो होति, ततो मुदुतरेहि धम्मानुसारी होति, ततो मुदुतरेहि सद्धानुसारी होती’’ति. चतुत्थं.

४९५. ‘‘छयिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि छ? चक्खुन्द्रियं, सोतिन्द्रियं, घानिन्द्रियं ¶ , जिव्हिन्द्रियं, कायिन्द्रियं, मनिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, छ इन्द्रियानी’’ति. पञ्चमं.

४९६. ‘‘छयिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि छ? चक्खुन्द्रियं…पे… मनिन्द्रियं. यतो खो, भिक्खवे, अरियसावको इमेसं छन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं ¶ पजानाति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियसावको सोतापन्नो अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो’’ति. छट्ठं.

४९७. ‘‘छयिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि छ? चक्खुन्द्रियं, सोतिन्द्रियं, घानिन्द्रियं, जिव्हिन्द्रियं, कायिन्द्रियं, मनिन्द्रियं. यतो खो, भिक्खवे, भिक्खु इमेसं छन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा अनुपादाविमुत्तो होति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो’’’ति. सत्तमं.

४९८. ‘‘छयिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि छ? चक्खुन्द्रियं, सोतिन्द्रियं, घानिन्द्रियं, जिव्हिन्द्रियं, कायिन्द्रियं, मनिन्द्रियं. यावकीवञ्चाहं ¶ , भिक्खवे, इमेसं छन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नाब्भञ्ञासिं, नेव तावाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्स मणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति पच्चञ्ञासिं. यतो च ख्वाहं, भिक्खवे, इमेसं छन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च ¶ यथाभूतं अब्भञ्ञासिं, अथाहं, भिक्खवे, सदेवके लोके समारके सब्रह्मके सस्समणब्राह्मणिया पजाय सदेवमनुस्साय ‘अनुत्तरं सम्मासम्बोधिं अभिसम्बुद्धो’ति ¶ पच्चञ्ञासिं. ञाणञ्च पन मे दस्सनं उदपादि – ‘अकुप्पा मे विमुत्ति, अयमन्तिमा जाति, नत्थिदानि पुनब्भवो’’’ति. अट्ठमं.

४९९. ‘‘छयिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि छ? चक्खुन्द्रियं, सोतिन्द्रियं, घानिन्द्रियं, जिव्हिन्द्रियं, कायिन्द्रियं, मनिन्द्रियं. ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमेसं छन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानन्ति, न मे ते, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु वा समणसम्मता ब्राह्मणेसु वा ब्राह्मणसम्मता, न च पनेते आयस्मन्तो सामञ्ञत्थं वा ब्रह्मञ्ञत्थं वा ¶ दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ति’’. ‘‘ये च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमेसं छन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानन्ति, ते खो मे, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु चेव समणसम्मता ब्राह्मणेसु च ब्राह्मणसम्मता, ते च पनायस्मन्तो सामञ्ञत्थञ्च ब्रह्मञ्ञत्थञ्च दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. नवमं.

५००. ‘‘ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा चक्खुन्द्रियं नप्पजानन्ति, चक्खुन्द्रियसमुदयं नप्पजानन्ति, चक्खुन्द्रियनिरोधं नप्पजानन्ति, चक्खुन्द्रियनिरोधगामिनिं ¶ पटिपदं नप्पजानन्ति; सोतिन्द्रियं…पे… घानिन्द्रियं…पे… जिव्हिन्द्रियं…पे… कायिन्द्रियं…पे… मनिन्द्रियं नप्पजानन्ति, मनिन्द्रियसमुदयं नप्पजानन्ति ¶ , मनिन्द्रियनिरोधं नप्पजानन्ति, मनिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं नप्पजानन्ति. न मे ते, भिक्खवे…पे… सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ति.

‘‘ये ¶ च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा चक्खुन्द्रियं पजानन्ति, चक्खुन्द्रियसमुदयं पजानन्ति, चक्खुन्द्रियनिरोधं पजानन्ति, चक्खुन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानन्ति, सोतिन्द्रियं…पे… घानिन्द्रियं…पे… जिव्हिन्द्रियं…पे… कायिन्द्रियं…पे… मनिन्द्रियं पजानन्ति, मनिन्द्रियसमुदयं पजानन्ति, मनिन्द्रियनिरोधं पजानन्ति, मनिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानन्ति, ते खो मे, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु चेव समणसम्मता ब्राह्मणेसु च ब्राह्मणसम्मता, ते च पनायस्मन्तो सामञ्ञत्थञ्च ब्रह्मञ्ञत्थञ्च दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. दसमं.

पुनब्भवो जीवितञ्ञाय, एकबीजी च सुद्धकं;

सोतो अरहसम्बुद्धो, द्वे च समणब्राह्मणाति.

५०१. ‘‘पञ्चिमानि ¶ ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’’ति. पठमं.

५०२. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं. यतो खो, भिक्खवे, अरियसावको इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानाति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, अरियसावको सोतापन्नो अविनिपातधम्मो नियतो सम्बोधिपरायणो’’ति. दुतियं.

५०३. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं. यतो खो, भिक्खवे, भिक्खु इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं विदित्वा अनुपादाविमुत्तो होति – अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु अरहं खीणासवो वुसितवा कतकरणीयो ओहितभारो अनुप्पत्तसदत्थो परिक्खीणभवसंयोजनो सम्मदञ्ञा विमुत्तो’’ति. ततियं.

५०४. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं. ये ¶ हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं नप्पजानन्ति, न मे ते, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु वा समणसम्मता ब्राह्मणेसु वा ब्राह्मणसम्मता, न च पनेते आयस्मन्तो सामञ्ञत्थं वा ब्रह्मञ्ञत्थं वा दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ति.

‘‘ये ¶ च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा इमेसं पञ्चन्नं इन्द्रियानं समुदयञ्च अत्थङ्गमञ्च अस्सादञ्च आदीनवञ्च निस्सरणञ्च यथाभूतं पजानन्ति, ते खो मे ¶ , भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु चेव समणसम्मता ब्राह्मणेसु च ब्राह्मणसम्मता, ते च पनायस्मन्तो सामञ्ञत्थञ्च ब्रह्मञ्ञत्थञ्च दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. चतुत्थं.

५०५. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं. ये हि केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा सुखिन्द्रियं नप्पजानन्ति, सुखिन्द्रियसमुदयं नप्पजानन्ति, सुखिन्द्रियनिरोधं नप्पजानन्ति, सुखिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं नप्पजानन्ति; दुक्खिन्द्रियं नप्पजानन्ति…पे… सोमनस्सिन्द्रियं नप्पजानन्ति…पे… दोमनस्सिन्द्रियं नप्पजानन्ति ¶ …पे… उपेक्खिन्द्रियं नप्पजानन्ति, उपेक्खिन्द्रियसमुदयं नप्पजानन्ति, उपेक्खिन्द्रियनिरोधं नप्पजानन्ति, उपेक्खिन्द्रियनिरोधगामिनिं ¶ पटिपदं नप्पजानन्ति; न मे ते, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु वा समणसम्मता ब्राह्मणेसु वा ब्राह्मणसम्मता, न च पनेते आयस्मन्तो सामञ्ञत्थं वा ब्रह्मञ्ञत्थं वा दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ति.

‘‘ये च खो केचि, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा सुखिन्द्रियं पजानन्ति, सुखिन्द्रियसमुदयं पजानन्ति, सुखिन्द्रियनिरोधं पजानन्ति, सुखिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानन्ति; दुक्खिन्द्रियं पजानन्ति…पे… सोमनस्सिन्द्रियं पजानन्ति… दोमनस्सिन्द्रियं पजानन्ति… उपेक्खिन्द्रियं पजानन्ति, उपेक्खिन्द्रियसमुदयं पजानन्ति, उपेक्खिन्द्रियनिरोधं पजानन्ति, उपेक्खिन्द्रियनिरोधगामिनिं पटिपदं पजानन्ति, ते च खो मे, भिक्खवे, समणा वा ब्राह्मणा वा समणेसु चेव समणसम्मता ब्राह्मणेसु च ब्राह्मणसम्मता, ते च पनायस्मन्तो सामञ्ञत्थञ्च ब्रह्मञ्ञत्थञ्च दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरन्ती’’ति. पञ्चमं.

५०६. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, सुखिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, कायिकं सुखं ¶ , कायिकं सातं, कायसम्फस्सजं सुखं सातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सुखिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, कायिकं दुक्खं, कायिकं असातं, कायसम्फस्सजं दुक्खं असातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, सोमनस्सिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, चेतसिकं सुखं, चेतसिकं सातं, मनोसम्फस्सजं सुखं सातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सोमनस्सिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दोमनस्सिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, चेतसिकं दुक्खं, चेतसिकं असातं, मनोसम्फस्सजं दुक्खं असातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दोमनस्सिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, उपेक्खिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, कायिकं वा चेतसिकं वा नेवसातं नासातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, उपेक्खिन्द्रियं. इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’’ति. छट्ठं.

५०७. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च ¶ ¶ , भिक्खवे, सुखिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, कायिकं सुखं, कायिकं सातं, कायसम्फस्सजं सुखं सातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, सुखिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, दुक्खिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, कायिकं दुक्खं ¶ , कायिकं असातं, कायसम्फस्सजं दुक्खं असातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दुक्खिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, दोमनस्सिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, चेतसिकं दुक्खं, चेतसिकं असातं, मनोसम्फस्सजं दुक्खं असातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, दोमनस्सिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, उपेक्खिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, कायिकं वा चेतसिकं वा नेवसातं नासातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, उपेक्खिन्द्रियं.

‘‘तत्र, भिक्खवे, यञ्च सुखिन्द्रियं यञ्च सोमनस्सिन्द्रियं, सुखा सा वेदना दट्ठब्बा. तत्र, भिक्खवे, यञ्च दुक्खिन्द्रियं यञ्च दोमनस्सिन्द्रियं, दुक्खा सा वेदना दट्ठब्बा. तत्र, भिक्खवे, यदिदं उपेक्खिन्द्रियं, अदुक्खमसुखा सा वेदना दट्ठब्बा. इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानी’’ति. सत्तमं.

५०८. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं.

‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, उपेक्खिन्द्रियं? यं खो, भिक्खवे, कायिकं वा चेतसिकं वा नेव सातं नासातं वेदयितं – इदं वुच्चति, भिक्खवे, उपेक्खिन्द्रियं.

‘‘तत्र, भिक्खवे, यञ्च सुखिन्द्रियं यञ्च सोमनस्सिन्द्रियं, सुखा सा वेदना दट्ठब्बा. तत्र, भिक्खवे, यञ्च दुक्खिन्द्रियं यञ्च दोमनस्सिन्द्रियं, दुक्खा सा वेदना दट्ठब्बा. तत्र, भिक्खवे, यदिदं उपेक्खिन्द्रियं, अदुक्खमसुखा सा वेदना दट्ठब्बा ¶ . इति खो, भिक्खवे, इमानि पञ्चिन्द्रियानि पञ्च हुत्वा ¶ तीणि होन्ति, तीणि हुत्वा पञ्च होन्ति परियायेना’’ति. अट्ठमं.

५०९. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सुखिन्द्रियं, दुक्खिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, दोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं. सुखवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखिन्द्रियं. सो सुखितोव समानो ‘सुखितोस्मी’ति पजानाति. तस्सेव सुखवेदनियस्स ¶ फस्सस्स निरोधा ‘यं तज्जं वेदयितं सुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्नं सुखिन्द्रियं तं निरुज्झति, तं वूपसम्मती’ति पजानाति’’.

‘‘दुक्खवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दुक्खिन्द्रियं. सो दुक्खितोव समानो ‘दुक्खितोस्मी’ति पजानाति. तस्सेव दुक्खवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा ‘यं तज्जं वेदयितं दुक्खवेदनियं फस्सं ¶ पटिच्च उप्पन्नं दुक्खिन्द्रियं तं निरुज्झति, तं वूपसम्मती’ति पजानाति’’.

‘‘सोमनस्सवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सोमनस्सिन्द्रियं. सो सुमनोव समानो ‘सुमनोस्मी’ति पजानाति. तस्सेव सोमनस्सवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा ‘यं तज्जं वेदयितं सोमनस्सवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्नं सोमनस्सिन्द्रियं तं निरुज्झति, तं वूपसम्मती’ति पजानाति’’.

‘‘दोमनस्सवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति दोमनस्सिन्द्रियं. सो दुम्मनोव समानो ‘दुम्मनोस्मी’ति पजानाति. तस्सेव दोमनस्सवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा ‘यं तज्जं वेदयितं दोमनस्सवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्नं दोमनस्सिन्द्रियं तं निरुज्झति, तं ¶ वूपसम्मती’ति पजानाति’’.

‘‘उपेक्खावेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति उपेक्खिन्द्रियं. सो उपेक्खकोव समानो ‘उपेक्खकोस्मी’ति पजानाति. तस्सेव उपेक्खावेदनियस्स फस्सस्स निरोधा ‘यं तज्जं वेदयितं उपेक्खावेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पन्नं उपेक्खिन्द्रियं तं निरुज्झति, तं वूपसम्मती’ति पजानाति’’.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, द्विन्नं कट्ठानं सङ्घट्टनसमोधाना [संघट्टनासमोधाना (पी. क.), संघटनसमोधाना (स्या. कं.)] उस्मा जायति, तेजो अभिनिब्बत्तति; तेसंयेव कट्ठानं नानाभावाविनिक्खेपा या ¶ [नानाभावनिक्खेपा (स्या. कं. पी. क.)] तज्जा उस्मा सा निरुज्झति सा वूपसम्मति; एवमेव खो, भिक्खवे, सुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखिन्द्रियं. सो सुखितोव समानो ‘सुखितोस्मी’ति पजानाति. तस्सेव सुखवेदनियस्स फस्सस्स निरोधा ‘यं तज्जं ¶ वेदयितं सुखवेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पज्जति सुखिन्द्रियं तं निरुज्झति ¶ , तं वूपसम्मती’ति पजानाति’’.

‘‘दुक्खवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च…पे… सोमनस्सवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च…पे… दोमनस्सवेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च…पे… उपेक्खावेदनियं, भिक्खवे, फस्सं पटिच्च उप्पज्जति उपेक्खिन्द्रियं. सो उपेक्खकोव समानो ‘उपेक्खकोस्मी’ति पजानाति. तस्सेव उपेक्खावेदनियस्स फस्सस्स निरोधा ‘यं तज्जं वेदयितं उपेक्खावेदनियं फस्सं पटिच्च उप्पज्जति उपेक्खिन्द्रियं तं निरुज्झति, तं वूपसम्मती’ति पजानाति’’. नवमं.

५१०. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? दुक्खिन्द्रियं ¶ , दोमनस्सिन्द्रियं, सुखिन्द्रियं, सोमनस्सिन्द्रियं, उपेक्खिन्द्रियं. इध, भिक्खवे, भिक्खुनो अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति दुक्खिन्द्रियं. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्नं खो मे इदं दुक्खिन्द्रियं, तञ्च खो सनिमित्तं सनिदानं ससङ्खारं सप्पच्चयं. तञ्च अनिमित्तं अनिदानं असङ्खारं अप्पच्चयं दुक्खिन्द्रियं उप्पज्जिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति’. सो दुक्खिन्द्रियञ्च पजानाति, दुक्खिन्द्रियसमुदयञ्च पजानाति, दुक्खिन्द्रियनिरोधञ्च पजानाति, यत्थ चुप्पन्नं दुक्खिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति तञ्च पजानाति. कत्थ चुप्पन्नं दुक्खिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति? इध, भिक्खवे, भिक्खु विविच्चेव कामेहि विविच्च अकुसलेहि धम्मेहि सवितक्कं सविचारं विवेकजं पीतिसुखं पठमं झानं उपसम्पज्ज विहरति, एत्थ चुप्पन्नं दुक्खिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अञ्ञासि दुक्खिन्द्रियस्स निरोधं, तदत्थाय चित्तं उपसंहरति’’’.

‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खुनो अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति दोमनस्सिन्द्रियं. सो ¶ एवं पजानाति – ‘उप्पन्नं खो मे इदं दोमनस्सिन्द्रियं, तञ्च खो सनिमित्तं सनिदानं ससङ्खारं सप्पच्चयं. तञ्च अनिमित्तं अनिदानं असङ्खारं अप्पच्चयं दोमनस्सिन्द्रियं उप्पज्जिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति’ ¶ . सो दोमनस्सिन्द्रियञ्च पजानाति, दोमनस्सिन्द्रियसमुदयञ्च पजानाति, दोमनस्सिन्द्रियनिरोधञ्च पजानाति, यत्थ चुप्पन्नं ¶ दोमनस्सिन्द्रियं अपरिसेसं ¶ निरुज्झति तञ्च पजानाति. कत्थ चुप्पन्नं दोमनस्सिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति? इध, भिक्खवे, भिक्खु वितक्कविचारानं वूपसमा अज्झत्तं सम्पसादनं चेतसो एकोदिभावं अवितक्कं अविचारं समाधिजं पीतिसुखं दुतियं झानं उपसम्पज्ज विहरति, एत्थ चुप्पन्नं दोमनस्सिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अञ्ञासि दोमनस्सिन्द्रियस्स निरोधं, तदत्थाय चित्तं उपसंहरति’’’.

‘‘इध पन, भिक्खवे, भिक्खुनो अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति सुखिन्द्रियं. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्नं खो मे इदं सुखिन्द्रियं, तञ्च खो सनिमित्तं सनिदानं ससङ्खारं सप्पच्चयं. तञ्च अनिमित्तं अनिदानं असङ्खारं अप्पच्चयं सुखिन्द्रियं उप्पज्जिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति’. सो सुखिन्द्रियञ्च पजानाति, सुखिन्द्रियसमुदयञ्च पजानाति, सुखिन्द्रियनिरोधञ्च पजानाति, यत्थ चुप्पन्नं सुखिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति तञ्च पजानाति. कत्थ चुप्पन्नं सुखिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति? इध, भिक्खवे, भिक्खु पीतिया च विरागा उपेक्खको च विहरति सतो च सम्पजानो सुखञ्च कायेन पटिसंवेदेति यं तं अरिया आचिक्खन्ति ‘उपेक्खको सतिमा सुखविहारी’ति ततियं झानं उपसम्पज्ज विहरति, एत्थ ¶ चुप्पन्नं सुखिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अञ्ञासि सुखिन्द्रियस्स निरोधं, तदत्थाय चित्तं उपसंहरति’’’.

‘‘इध ¶ पन, भिक्खवे, भिक्खुनो अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति सोमनस्सिन्द्रियं. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्नं खो मे इदं सोमनस्सिन्द्रियं, तञ्च खो सनिमित्तं सनिदानं ससङ्खारं सप्पच्चयं. तञ्च अनिमित्तं अनिदानं असङ्खारं अप्पच्चयं सोमनस्सिन्द्रियं उप्पज्जिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति’. सो सोमनस्सिन्द्रियञ्च पजानाति, सोमनस्सिन्द्रियसमुदयञ्च पजानाति, सोमनस्सिन्द्रियनिरोधञ्च पजानाति, यत्थ चुप्पन्नं सोमनस्सिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति तञ्च पजानाति. कत्थ चुप्पन्नं सोमनस्सिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सुखस्स च पहाना दुक्खस्स च पहाना पुब्बेव सोमनस्सदोमनस्सानं अत्थङ्गमा अदुक्खमसुखं उपेक्खासतिपारिसुद्धिं चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति, एत्थ चुप्पन्नं सोमनस्सिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अञ्ञासि सोमनस्सिन्द्रियस्स निरोधं, तदत्थाय चित्तं उपसंहरति’’’.

‘‘इध ¶ ¶ पन, भिक्खवे, भिक्खुनो अप्पमत्तस्स आतापिनो पहितत्तस्स विहरतो उप्पज्जति उपेक्खिन्द्रियं. सो एवं पजानाति – ‘उप्पन्नं खो मे इदं उपेक्खिन्द्रियं, तञ्च खो सनिमित्तं सनिदानं ससङ्खारं ¶ सप्पच्चयं. तञ्च अनिमित्तं अनिदानं असङ्खारं अप्पच्चयं उपेक्खिन्द्रियं उप्पज्जिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति’. सो उपेक्खिन्द्रियञ्च पजानाति, उपेक्खिन्द्रियसमुदयञ्च पजानाति, उपेक्खिन्द्रियनिरोधञ्च पजानाति, यत्थ चुप्पन्नं उपेक्खिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति तञ्च पजानाति. कत्थ चुप्पन्नं उपेक्खिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति? इध, भिक्खवे, भिक्खु सब्बसो नेवसञ्ञानासञ्ञायतनं समतिक्कम्म सञ्ञावेदयितनिरोधं उपसम्पज्ज विहरति, एत्थ चुप्पन्नं उपेक्खिन्द्रियं अपरिसेसं निरुज्झति. अयं वुच्चति, भिक्खवे, ‘भिक्खु अञ्ञासि ¶ उपेक्खिन्द्रियस्स निरोधं, तदत्थाय चित्तं उपसंहरती’’’ति. दसमं.

सुद्धिकञ्च सोतो अरहा, दुवे समणब्राह्मणा;

विभङ्गेन तयो वुत्ता, कट्ठो उप्पटिपाटिकन्ति.

५११. एवं ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति पुब्बारामे मिगारमातुपासादे. तेन खो पन समयेन भगवा सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो पच्छातपे निसिन्नो होति पिट्ठिं ओतापयमानो.

अथ खो आयस्मा आनन्दो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा भगवतो गत्तानि पाणिना अनोमज्जन्तो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अच्छरियं, भन्ते ¶ , अब्भुतं, भन्ते! न चेवं दानि, भन्ते, भगवतो ताव परिसुद्धो छविवण्णो परियोदातो, सिथिलानि च गत्तानि सब्बानि वलियजातानि, पुरतो पब्भारो ¶ च कायो, दिस्सति च इन्द्रियानं अञ्ञथत्तं – चक्खुन्द्रियस्स सोतिन्द्रियस्स घानिन्द्रियस्स जिव्हिन्द्रियस्स कायिन्द्रियस्सा’’ति.

‘‘एवञ्हेतं ¶ , आनन्द, होति – जराधम्मो योब्बञ्ञे, ब्याधिधम्मो आरोग्ये, मरणधम्मो जीविते. न चेव ताव परिसुद्धो होति छविवण्णो परियोदातो, सिथिलानि च होन्ति गत्तानि सब्बानि वलियजातानि, पुरतो पब्भारो च कायो, दिस्सति च इन्द्रियानं अञ्ञथत्तं – चक्खुन्द्रियस्स सोतिन्द्रियस्स घानिन्द्रियस्स जिव्हिन्द्रियस्स कायिन्द्रियस्सा’’ति.

‘‘इदमवोच भगवा. इदं वत्वा च सुगतो ¶ अथापरं एतदवोच सत्था –

‘‘धी तं जम्मि जरे अत्थु, दुब्बण्णकरणी जरे;

ताव मनोरमं बिम्बं, जराय अभिमद्दितं.

‘‘योपि वस्ससतं जीवे, सोपि मच्चुपरायणो [सब्बे मच्चुपरायना (स्या. कं. क.)];

न किञ्चि परिवज्जेति, सब्बमेवाभिमद्दती’’ति. पठमं;

५१२. सावत्थिनिदानं. अथ खो उण्णाभो ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो उण्णाभो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच –

‘‘पञ्चिमानि, भो गोतम, इन्द्रियानि नानाविसयानि नानागोचरानि, न अञ्ञमञ्ञस्स गोचरविसयं पच्चनुभोन्ति. कतमानि पञ्च? चक्खुन्द्रियं, सोतिन्द्रियं, घानिन्द्रियं, जिव्हिन्द्रियं, कायिन्द्रियं ¶ . इमेसं नु खो, भो गोतम, पञ्चन्नं इन्द्रियानं नानाविसयानं ¶ नानागोचरानं न अञ्ञमञ्ञस्स गोचरविसयं पच्चनुभोन्तानं किं पटिसरणं, को च नेसं गोचरविसयं पच्चनुभोती’’ति?

‘‘पञ्चिमानि, ब्राह्मण, इन्द्रियानि नानाविसयानि नानागोचरानि न अञ्ञमञ्ञस्स गोचरविसयं पच्चनुभोन्ति. कतमानि पञ्च? चक्खुन्द्रियं, सोतिन्द्रियं ¶ , घानिन्द्रियं, जिव्हिन्द्रियं, कायिन्द्रियं. इमेसं खो, ब्राह्मण, पञ्चन्नं इन्द्रियानं नानाविसयानं नानागोचरानं ¶ न अञ्ञमञ्ञस्स गोचरविसयं पच्चनुभोन्तानं मनो पटिसरणं, मनोव नेसं गोचरविसयं पच्चनुभोती’’ति.

‘‘मनस्स पन, भो गोतम, किं पटिसरण’’न्ति? ‘‘मनस्स खो, ब्राह्मण, सति पटिसरण’’न्ति. ‘‘सतिया पन, भो गोतम, किं पटिसरण’’न्ति? ‘‘सतिया खो, ब्राह्मण, विमुत्ति पटिसरण’’न्ति. ‘‘विमुत्तिया पन, भो गोतम, किं पटिसरण’’न्ति? ‘‘विमुत्तिया खो, ब्राह्मण, निब्बानं पटिसरण’’न्ति. ‘‘निब्बानस्स पन, भो गोतम, किं पटिसरण’’न्ति? ‘‘अच्चयासि [अच्चसरा (सी. स्या. कं.), अज्झपरं (पी. क.)], ब्राह्मण, पञ्हं, नासक्खि पञ्हस्स परियन्तं गहेतुं. निब्बानोगधञ्हि, ब्राह्मण, ब्रह्मचरियं वुस्सति निब्बानपरायणं निब्बानपरियोसान’’न्ति.

अथ खो उण्णाभो ब्राह्मणो भगवतो भासितं अभिनन्दित्वा अनुमोदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि.

अथ खो भगवा अचिरपक्कन्ते उण्णाभे ब्राह्मणे भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, कूटागारे वा कूटागारसालायं वा [रस्मियो (स्या. क.)] पाचीनवातपाना सूरिये उग्गच्छन्ते वातपानेन रस्मि [कूटागारं वा कूटागारसालं वा उत्तराय (क. सी.)] पविसित्वा क्वास्स [काय (स्या. क.)] पतिट्ठिता’’ति? ‘‘पच्छिमायं, भन्ते, भित्तिय’’न्ति. ‘‘एवमेव ¶ खो, भिक्खवे, उण्णाभस्स ब्राह्मणस्स तथागते सद्धा ¶ निविट्ठा मूलजाता पतिट्ठिता दळ्हा असंहारिया समणेन वा ब्राह्मणेन वा देवेन वा मारेन वा ब्रह्मुना वा केनचि वा लोकस्मिं. इमम्हि चे, भिक्खवे, समये उण्णाभो ब्राह्मणो कालङ्करेय्य, नत्थि संयोजनं येन संयोजनेन संयुत्तो उण्णाभो ब्राह्मणो पुन इमं लोकं आगच्छेय्या’’ति. दुतियं.

५१३. एवं ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा साकेते विहरति अञ्जनवने मिगदाये. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘अत्थि नु खो, भिक्खवे ¶ , परियायो यं परियायं आगम्म यानि पञ्चिन्द्रियानि तानि पञ्च बलानि होन्ति, यानि पञ्च बलानि तानि पञ्चिन्द्रियानि होन्ती’’ति?

‘‘भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा भगवंनेत्तिका भगवंपटिसरणा. साधु वत, भन्ते, भगवन्तंयेव पटिभातु एतस्स भासितस्स अत्थो. भगवतो सुत्वा भिक्खू धारेस्सन्ती’’ति. ‘‘अत्थि, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म यानि पञ्चिन्द्रियानि तानि पञ्च बलानि होन्ति, यानि पञ्च बलानि तानि पञ्चिन्द्रियानि होन्ति’’.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म यानि पञ्चिन्द्रियानि तानि पञ्च बलानि होन्ति, यानि पञ्च बलानि तानि पञ्चिन्द्रियानि होन्ति? यं, भिक्खवे, सद्धिन्द्रियं तं सद्धाबलं, यं सद्धाबलं तं सद्धिन्द्रियं; यं वीरियिन्द्रियं तं वीरियबलं, यं वीरियबलं तं वीरियिन्द्रियं; यं सतिन्द्रियं तं सतिबलं, यं सतिबलं तं सतिन्द्रियं; यं समाधिन्द्रियं तं ¶ समाधिबलं, यं समाधिबलं तं समाधिन्द्रियं; यं पञ्ञिन्द्रियं तं पञ्ञाबलं, यं पञ्ञाबलं तं पञ्ञिन्द्रियं. सेय्यथापि, भिक्खवे, नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा, तस्स मज्झे दीपो. अत्थि, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म तस्सा नदिया एको सोतो त्वेव सङ्ख्यं गच्छति [सङ्खं (सी. स्या. कं.)]. अत्थि पन, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म तस्सा नदिया द्वे सोतानि त्वेव सङ्ख्यं गच्छन्ति.

‘‘कतमो ¶ च, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म तस्सा नदिया एको सोतो त्वेव सङ्ख्यं गच्छति? यञ्च, भिक्खवे, तस्स दीपस्स पुरिमन्ते [पुरत्थिमन्ते (सी. स्या. कं. पी.)] उदकं, यञ्च पच्छिमन्ते उदकं – अयं खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म तस्सा नदिया एको सोतो त्वेव सङ्ख्यं गच्छति.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म तस्सा नदिया द्वे सोतानि त्वेव ¶ सङ्ख्यं गच्छन्ति? यञ्च, भिक्खवे, तस्स दीपस्स उत्तरन्ते उदकं, यञ्च दक्खिणन्ते उदकं – अयं खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म तस्सा नदिया द्वे सोतानि त्वेव सङ्ख्यं गच्छन्ति. एवमेव खो, भिक्खवे, यं सद्धिन्द्रियं तं सद्धाबलं, यं सद्धाबलं तं सद्धिन्द्रियं; यं वीरियिन्द्रियं तं वीरियबलं, यं वीरियबलं तं वीरियिन्द्रियं; यं सतिन्द्रियं तं सतिबलं ¶ , यं सतिबलं तं सतिन्द्रियं; यं ¶ समाधिन्द्रियं तं समाधिबलं, यं समाधिबलं तं समाधिन्द्रियं; यं पञ्ञिन्द्रियं तं पञ्ञाबलं, यं पञ्ञाबलं तं पञ्ञिन्द्रियं. पञ्चन्नं, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता भिक्खु आसवानं खया अनासवं चेतोविमुत्तिं पञ्ञाविमुत्तिं दिट्ठेव धम्मे सयं अभिञ्ञा सच्छिकत्वा उपसम्पज्ज विहरती’’ति. ततियं.

५१४. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति पुब्बकोट्ठके. तत्र खो भगवा आयस्मन्तं सारिपुत्तं आमन्तेसि – ‘‘सद्दहसि [सद्दहासि (सी. पी.)] त्वं, सारिपुत्त – सद्धिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसान’’न्ति?

‘‘न ¶ ख्वाहं एत्थ, भन्ते, भगवतो सद्धाय गच्छामि – सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं. येसञ्हेतं, भन्ते, अञ्ञातं अस्स अदिट्ठं अविदितं असच्छिकतं अफस्सितं [अपस्सितं (सी. स्या. कं. क.), अफुसितं (पी.)] पञ्ञाय, ते तत्थ परेसं सद्धाय गच्छेय्युं – सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं. येसञ्च खो एतं, भन्ते, ञातं दिट्ठं विदितं सच्छिकतं फस्सितं पञ्ञाय, निक्कङ्खा ते तत्थ निब्बिचिकिच्छा – सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं. मय्हञ्च खो एतं, भन्ते, ञातं दिट्ठं विदितं सच्छिकतं फस्सितं पञ्ञाय. निक्कङ्खवाहं ¶ तत्थ निब्बिचिकिच्छो सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसान’’न्ति.

‘‘साधु साधु, सारिपुत्त! येसञ्हेतं, सारिपुत्त, अञ्ञातं अस्स अदिट्ठं अविदितं असच्छिकतं ¶ अफस्सितं पञ्ञाय, ते तत्थ परेसं सद्धाय गच्छेय्युं – सद्धिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं. येसञ्च खो एतं, सारिपुत्त, ञातं दिट्ठं विदितं सच्छिकतं फस्सितं पञ्ञाय, निक्कङ्खा ते तत्थ निब्बिचिकिच्छा ¶ – सद्धिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं ¶ अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसान’’न्ति. चतुत्थं.

५१५. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति पुब्बारामे मिगारमातुपासादे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘कतिनं नु खो, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति?

भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे… ‘‘एकस्स खो, भिक्खवे, इन्द्रियस्स भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामीति. कतमस्स एकस्स पञ्ञिन्द्रियस्स पञ्ञवतो ¶ , भिक्खवे, अरियसावकस्स तदन्वया सद्धा सण्ठाति, तदन्वयं वीरियं सण्ठाति, तदन्वया सति सण्ठाति, तदन्वयो समाधि सण्ठाति. इमस्स खो, भिक्खवे, एकस्स इन्द्रियस्स भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति. पञ्चमं.

५१६. तंयेव निदानं. ‘‘कतिनं नु खो, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति? भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे… ‘‘द्विन्नं ¶ खो, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति ¶ – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामीति. कतमेसं द्विन्नं? अरियाय च पञ्ञाय, अरियाय च विमुत्तिया. या हिस्स, भिक्खवे, अरिया पञ्ञा तदस्स पञ्ञिन्द्रियं. या हिस्स, भिक्खवे, अरिया विमुत्ति तदस्स समाधिन्द्रियं. इमेसं खो, भिक्खवे, द्विन्नं इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ¶ ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति. छट्ठं.

५१७. तंयेव निदानं. ‘‘कतिनं नु खो, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता ¶ बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति? भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे… ‘‘चतुन्नं खो, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामीति. कतमेसं चतुन्नं? वीरियिन्द्रियस्स, सतिन्द्रियस्स, समाधिन्द्रियस्स, पञ्ञिन्द्रियस्स – इमेसं खो, भिक्खवे, चतुन्नं इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति. सत्तमं.

५१८. तंयेव निदानं. ‘‘कतिनं नु खो, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति? भगवंमूलका नो, भन्ते, धम्मा…पे… ‘‘पञ्चन्नं खो, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामीति. कतमेसं पञ्चन्नं? सद्धिन्द्रियस्स ¶ , वीरियिन्द्रियस्स, सतिन्द्रियस्स, समाधिन्द्रियस्स, पञ्ञिन्द्रियस्स – इमेसं ¶ खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता ¶ खीणासवो भिक्खु अञ्ञं ब्याकरोति – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति. अट्ठमं.

५१९. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा कोसम्बियं विहरति घोसितारामे. तेन खो पन समयेन आयस्मता पिण्डोलभारद्वाजेन अञ्ञा ब्याकता होति – ‘‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं ¶ , नापरं इत्थत्तायाति पजानामी’’ति. अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –

‘‘आयस्मता, भन्ते, पिण्डोलभारद्वाजेन अञ्ञा ब्याकता – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामीति. किं नु खो, भन्ते, अत्थवसं सम्पस्समानेन आयस्मता पिण्डोलभारद्वाजेन अञ्ञा ब्याकता – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति?

‘‘तिण्णन्नं खो, भिक्खवे, इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता पिण्डोलभारद्वाजेन भिक्खुना अञ्ञा ब्याकता – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामीति. कतमेसं तिण्णन्नं? सतिन्द्रियस्स, समाधिन्द्रियस्स, पञ्ञिन्द्रियस्स – इमेसं ¶ खो, भिक्खवे, तिण्णन्नं इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता पिण्डोलभारद्वाजेन भिक्खुना अञ्ञा ब्याकता – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामीति. इमानि च, भिक्खवे, तीणिन्द्रियानि किमन्तानि? खयन्तानि. किस्स खयन्तानि? जातिजरामरणस्स. ‘जातिजरामरणं खय’न्ति खो, भिक्खवे, सम्पस्समानेन पिण्डोलभारद्वाजेन ¶ भिक्खुना अञ्ञा ब्याकता – ‘खीणा जाति, वुसितं ब्रह्मचरियं, कतं करणीयं, नापरं इत्थत्ताया’ति पजानामी’’ति. नवमं.

५२०. एवं ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा अङ्गेसु विहरति आपणं नाम अङ्गानं निगमो. तत्र खो भगवा आयस्मन्तं सारिपुत्तं आमन्तेसि – ‘‘यो सो, सारिपुत्त, अरियसावको तथागते एकन्तगतो [एकन्तिगतो (सी.)] अभिप्पसन्नो, न सो तथागते वा तथागतसासने वा कङ्खेय्य वा विचिकिच्छेय्य वा’’ति?

‘‘यो सो, भन्ते, अरियसावको तथागते एकन्तगतो अभिप्पसन्नो, न सो तथागते वा तथागतसासने वा कङ्खेय्य वा विचिकिच्छेय्य वा. सद्धस्स हि, भन्ते, अरियसावकस्स एवं पाटिकङ्खं यं ¶ आरद्धवीरियो विहरिस्सति – अकुसलानं धम्मानं पहानाय, कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय, थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु. यं हिस्स, भन्ते, वीरियं तदस्स वीरियिन्द्रियं.

‘‘सद्धस्स हि ¶ , भन्ते, अरियसावकस्स आरद्धवीरियस्स एतं पाटिकङ्खं यं सतिमा भविस्सति, परमेन सतिनेपक्केन समन्नागतो, चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता अनुस्सरिता. या हिस्स, भन्ते, सति तदस्स सतिन्द्रियं.

‘‘सद्धस्स हि, भन्ते, अरियसावकस्स आरद्धवीरियस्स उपट्ठितस्सतिनो एतं पाटिकङ्खं यं वोस्सग्गारम्मणं करित्वा लभिस्सति समाधिं, लभिस्सति चित्तस्स एकग्गतं. यो हिस्स, भन्ते, समाधि तदस्स समाधिन्द्रियं.

‘‘सद्धस्स हि, भन्ते, अरियसावकस्स आरद्धवीरियस्स उपट्ठितस्सतिनो ¶ समाहितचित्तस्स एतं पाटिकङ्खं यं एवं पजानिस्सति – अनमतग्गो खो संसारो. पुब्बा कोटि न पञ्ञायति अविज्जानीवरणानं सत्तानं तण्हासंयोजनानं सन्धावतं संसरतं. अविज्जाय त्वेव तमोकायस्स असेसविरागनिरोधो सन्तमेतं पदं पणीतमेतं पदं, यदिदं – सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हाक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं [निब्बानन्ति (?)]. या हिस्स, भन्ते, पञ्ञा तदस्स पञ्ञिन्द्रियं.

‘‘सद्धो ¶ सो [स खो सो (सी. स्या. कं.)], भन्ते, अरियसावको एवं पदहित्वा पदहित्वा एवं सरित्वा सरित्वा एवं समादहित्वा समादहित्वा एवं पजानित्वा पजानित्वा एवं अभिसद्दहति – ‘इमे खो ते धम्मा ये मे पुब्बे सुतवा अहेसुं. तेनाहं ¶ एतरहि कायेन च फुसित्वा विहरामि, पञ्ञाय च अतिविज्झ [पटिविज्झ (सी. क.) तदट्ठकथासु पन अतिविज्झित्वाति वण्णितं] पस्सामी’ति. या हिस्स, भन्ते, सद्धा तदस्स सद्धिन्द्रिय’’न्ति.

‘‘साधु साधु, सारिपुत्त! यो सो, सारिपुत्त, अरियसावको तथागते एकन्तगतो अभिप्पसन्नो, न सो तथागते वा तथागतसासने वा कङ्खेय्य वा विचिकिच्छेय्य वा. सद्धस्स हि, सारिपुत्त, अरियसावकस्स एतं पाटिकङ्खं यं आरद्धवीरियो विहरिस्सति – अकुसलानं ¶ धम्मानं पहानाय, कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय, थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु. यं हिस्स, सारिपुत्त, वीरियं तदस्स वीरियिन्द्रियं.

‘‘सद्धस्स हि, सारिपुत्त, अरियसावकस्स आरद्धवीरियस्स एतं पाटिकङ्खं यं सतिमा भविस्सति, परमेन सतिनेपक्केन समन्नागतो, चिरकतम्पि चिरभासितम्पि सरिता अनुस्सरिता. या हिस्स, सारिपुत्त, सति तदस्स सतिन्द्रियं.

‘‘सद्धस्स हि, सारिपुत्त, अरियसावकस्स आरद्धवीरियस्स उपट्ठितस्सतिनो एतं पाटिकङ्खं यं वोस्सग्गारम्मणं करित्वा लभिस्सति समाधिं, लभिस्सति चित्तस्स एकग्गतं. यो हिस्स, सारिपुत्त, समाधि तदस्स समाधिन्द्रियं.

‘‘सद्धस्स हि, सारिपुत्त, अरियसावकस्स आरद्धवीरियस्स उपट्ठितस्सतिनो समाहितचित्तस्स ¶ एतं पाटिकङ्खं यं एवं पजानिस्सति – अनमतग्गो खो संसारो. पुब्बा कोटि न पञ्ञायति अविज्जानीवरणानं सत्तानं तण्हासंयोजनानं सन्धावतं संसरतं. अविज्जाय त्वेव तमोकायस्स असेसविरागनिरोधो सन्तमेतं पदं पणीतमेतं पदं, यदिदं – सब्बसङ्खारसमथो सब्बूपधिपटिनिस्सग्गो तण्हाक्खयो विरागो निरोधो निब्बानं. या हिस्स, सारिपुत्त, पञ्ञा तदस्स पञ्ञिन्द्रियं.

‘‘सद्धो सो [स खो सो (सी. स्या. कं. पी.)], सारिपुत्त, अरियसावको एवं पदहित्वा पदहित्वा एवं सरित्वा सरित्वा एवं समादहित्वा समादहित्वा एवं पजानित्वा पजानित्वा एवं अभिसद्दहति – ‘इमे खो ते ¶ धम्मा ये मे पुब्बे सुतवा अहेसुं. तेनाहं एतरहि ¶ कायेन च फुसित्वा विहरामि, पञ्ञाय च अतिविज्झ [पटिविज्झ (क. सी. क.)] पस्सामी’ति. या हिस्स, सारिपुत्त, सद्धा तदस्स सद्धिन्द्रिय’’न्ति. दसमं.

जरा उण्णाभो ब्राह्मणो, साकेतो पुब्बकोट्ठको;

पुब्बारामे च चत्तारि, पिण्डोलो आपणेन चाति [सद्धेन ते दसाति (स्या. कं. क.)].

५२१. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा कोसलेसु विहरति सालाय ब्राह्मणगामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि तिरच्छानगता पाणा, सीहो मिगराजा तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – थामेन जवेन सूरेन [सूरियेन (सी. स्या. कं.)]; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि बोधिपक्खिया धम्मा, पञ्ञिन्द्रियं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – बोधाय’’.

‘‘कतमे च, भिक्खवे, बोधिपक्खिया धम्मा? सद्धिन्द्रियं, भिक्खवे, बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति; वीरियिन्द्रियं बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति; सतिन्द्रियं बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति; समाधिन्द्रियं बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति; पञ्ञिन्द्रियं बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति. सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, ये केचि तिरच्छानगता पाणा, सीहो मिगराजा तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – थामेन जवेन सूरेन; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि बोधिपक्खिया धम्मा, पञ्ञिन्द्रियं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – बोधाया’’ति. पठमं.

५२२. एवं ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा मल्लेसु [मल्लकेसु (सी. स्या. कं.), मल्लिकेसु (क.)] विहरति उरुवेलकप्पं ¶ नाम मल्लानं निगमो. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘यावकीवञ्च, भिक्खवे, अरियसावकस्स अरियञाणं न उप्पन्नं होति नेव ताव चतुन्नं इन्द्रियानं सण्ठिति होति, नेव ताव चतुन्नं इन्द्रियानं अवट्ठिति होति. यतो च खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स अरियञाणं उप्पन्नं होति, अथ चतुन्नं इन्द्रियानं सण्ठिति होति, अथ चतुन्नं इन्द्रियानं अवट्ठिति होति’’.

‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, यावकीवञ्च कूटागारस्स कूटं न उस्सितं होति, नेव ताव गोपानसीनं सण्ठिति होति, नेव ताव गोपानसीनं अवट्ठिति होति. यतो च खो, भिक्खवे, कूटागारस्स कूटं उस्सितं ¶ होति, अथ गोपानसीनं सण्ठिति होति, अथ गोपानसीनं अवट्ठिति होति. एवमेव खो, भिक्खवे, यावकीवञ्च अरियसावकस्स अरियञाणं न उप्पन्नं होति, नेव ताव चतुन्नं इन्द्रियानं सण्ठिति होति, नेव ताव चतुन्नं इन्द्रियानं अवट्ठिति होति. यतो च खो, भिक्खवे, अरियसावकस्स अरियञाणं उप्पन्नं होति, अथ चतुन्नं इन्द्रियानं…पे… अवट्ठिति होति.

‘‘कतमेसं चतुन्नं? सद्धिन्द्रियस्स ¶ , वीरियिन्द्रियस्स, सतिन्द्रियस्स, समाधिन्द्रियस्स. पञ्ञवतो, भिक्खवे, अरियसावकस्स तदन्वया सद्धा सण्ठाति, तदन्वयं वीरियं सण्ठाति, तदन्वया सति सण्ठाति, तदन्वयो समाधि सण्ठाती’’ति. दुतियं.

५२३. एवं ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा कोसम्बियं विहरति घोसितारामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘अत्थि नु खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म सेखो भिक्खु सेखभूमियं ठितो ‘सेखोस्मी’ति पजानेय्य, असेखो भिक्खु असेखभूमियं ठितो ‘असेखोस्मी’ति पजानेय्या’’ति?

भगवंमूलका ¶ नो, भन्ते, धम्मा…पे… ‘‘अत्थि, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म सेखो भिक्खु सेखभूमियं ठितो ‘सेखोस्मी’ति पजानेय्य, असेखो भिक्खु असेखभूमियं ठितो ‘असेखोस्मी’ति पजानेय्य’’.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म सेखो भिक्खु सेखभूमियं ठितो ‘सेखोस्मी’ति पजानाति? इध, भिक्खवे, सेखो भिक्खु ‘इदं दुक्ख’न्ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खसमुदयो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधो’ति यथाभूतं पजानाति, ‘अयं दुक्खनिरोधगामिनी पटिपदा’ति यथाभूतं पजानाति – अयम्पि खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म सेखो भिक्खु सेखभूमियं ठितो ‘सेखोस्मी’ति पजानाति’’.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, सेखो भिक्खु इति पटिसञ्चिक्खति – ‘अत्थि नु खो इतो बहिद्धा अञ्ञो समणो वा ब्राह्मणो वा यो एवं भूतं तच्छं तथं धम्मं ¶ देसेति ¶ यथा भगवा’ति? सो एवं पजानाति – ‘नत्थि खो इतो बहिद्धा अञ्ञो समणो वा ¶ ब्राह्मणो वा यो एवं भूतं तच्छं तथं धम्मं देसेति यथा भगवा’ति. अयम्पि खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म सेखो भिक्खु सेखभूमियं ठितो ‘सेखोस्मी’ति पजानाति’’.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, सेखो भिक्खु पञ्चिन्द्रियानि पजानाति – सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं – यंगतिकानि यंपरमानि यंफलानि यंपरियोसानानि. न हेव खो कायेन फुसित्वा विहरति; पञ्ञाय च अतिविज्झ पस्सति. अयम्पि खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म सेखो भिक्खु सेखभूमियं ठितो ‘सेखोस्मी’ति पजानाति’’.

‘‘कतमो च, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म असेखो भिक्खु असेखभूमियं ठितो ‘असेखोस्मी’ति पजानाति? इध, भिक्खवे, असेखो भिक्खु पञ्चिन्द्रियानि पजानाति – सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं – यंगतिकानि यंपरमानि यंफलानि यंपरियोसानानि. कायेन च फुसित्वा विहरति; पञ्ञाय च अतिविज्झ ¶ पस्सति. अयम्पि खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म असेखो भिक्खु असेखभूमियं ठितो ‘असेखोस्मी’ति पजानाति’’.

‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, असेखो भिक्खु छ इन्द्रियानि पजानाति. ‘चक्खुन्द्रियं, सोतिन्द्रियं, घानिन्द्रियं, जिव्हिन्द्रियं, कायिन्द्रियं, मनिन्द्रियं – इमानि खो छ इन्द्रियानि सब्बेन सब्बं सब्बथा सब्बं ¶ अपरिसेसं निरुज्झिस्सन्ति, अञ्ञानि च छ इन्द्रियानि न कुहिञ्चि किस्मिञ्चि उप्पज्जिस्सन्ती’ति पजानाति. अयम्पि खो, भिक्खवे, परियायो यं परियायं आगम्म असेखो भिक्खु असेखभूमियं ठितो ‘असेखोस्मी’ति पजानाती’’ति. ततियं.

५२४. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, यानि कानिचि जङ्गलानं [जङ्गमानं (सी. पी.)] पाणानं पदजातानि सब्बानि तानि हत्थिपदे समोधानं गच्छन्ति, हत्थिपदं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – महन्तत्तेन; एवमेव खो, भिक्खवे, यानि कानिचि पदानि बोधाय संवत्तन्ति ¶ , पञ्ञिन्द्रियं पदं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – बोधाय. कतमानि च, भिक्खवे, पदानि बोधाय संवत्तन्ति? सद्धिन्द्रियं, भिक्खवे, पदं, तं बोधाय संवत्तति; वीरियिन्द्रियं पदं, तं बोधाय संवत्तति; सतिन्द्रियं पदं, तं बोधाय संवत्तति; समाधिन्द्रियं पदं, तं बोधाय संवत्तति; पञ्ञिन्द्रियं पदं, तं बोधाय संवत्तति. सेय्यथापि, भिक्खवे, यानि कानिचि जङ्गलानं पाणानं पदजातानि सब्बानि तानि हत्थिपदे समोधानं गच्छन्ति, हत्थिपदं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – महन्तत्तेन; एवमेव खो, भिक्खवे, यानि कानिचि पदानि बोधाय संवत्तन्ति, पञ्ञिन्द्रियं पदं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – बोधाया’’ति. चतुत्थं.

५२५. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि सारगन्धा, लोहितचन्दनं तेसं अग्गमक्खायति; एवमेव खो भिक्खवे, ये केचि बोधिपक्खिया धम्मा ¶ , पञ्ञिन्द्रियं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – बोधाय. कतमे च, भिक्खवे, बोधिपक्खिया धम्मा? सद्धिन्द्रियं, भिक्खवे, बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति. वीरियिन्द्रियं…पे… सतिन्द्रियं ¶ …पे… समाधिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति. सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि सारगन्धा, लोहितचन्दनं तेसं अग्गमक्खायति; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि बोधिपक्खिया धम्मा, पञ्ञिन्द्रियं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – बोधाया’’ति. पञ्चमं.

५२६. ‘‘एकधम्मे ¶ पतिट्ठितस्स, भिक्खवे, भिक्खुनो पञ्चिन्द्रियानि भावितानि होन्ति सुभावितानि. कतमस्मिं एकधम्मे? अप्पमादे. कतमो च भिक्खवे, अप्पमादो? इध, भिक्खवे, भिक्खु चित्तं रक्खति आसवेसु च सासवेसु च धम्मेसु. तस्स चित्तं रक्खतो आसवेसु च सासवेसु च धम्मेसु सद्धिन्द्रियम्पि भावनापारिपूरिं गच्छति. वीरियिन्द्रियम्पि भावनापारिपूरिं गच्छति. सतिन्द्रियम्पि भावनापारिपूरिं गच्छति. समाधिन्द्रियम्पि भावनापारिपूरिं गच्छति. पञ्ञिन्द्रियम्पि भावनापारिपूरिं गच्छति. एवम्पि खो, भिक्खवे, एकधम्मे पतिट्ठितस्स भिक्खुनो पञ्चिन्द्रियानि भावितानि होन्ति सुभावितानी’’ति. छट्ठं.

५२७. एकं ¶ समयं भगवा उरुवेलायं विहरति नज्जा नेरञ्जराय तीरे अजपालनिग्रोधे पठमाभिसम्बुद्धो. अथ खो ¶ भगवतो रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘पञ्चिन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि अमतोगधानि होन्ति अमतपरायणानि अमतपरियोसानानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं. वीरियिन्द्रियं…पे… सतिन्द्रियं…पे… समाधिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं. इमानि पञ्चिन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि अमतोगधानि होन्ति अमतपरायणानि अमतपरियोसानानी’’ति.

अथ खो ब्रह्मा सहम्पति भगवतो चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय – सेय्यथापि नाम बलवा ¶ पुरिसो समिञ्जितं वा बाहं पसारेय्य, पसारितं वा बाहं समिञ्जेय्य; एवमेव ब्रह्मलोके अन्तरहितो भगवतो पुरतो पातुरहोसि. अथ ¶ खो ब्रह्मा सहम्पति एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा येन भगवा तेनञ्जलिं पणामेत्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘एवमेतं, भगवा, एवमेतं सुगत! पञ्चिन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि अमतोगधानि होन्ति अमतपरायणानि अमतपरियोसानानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावितं बहुलीकतं अमतोगधं होति अमतपरायणं अमतपरियोसानं. इमानि पञ्चिन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि अमतोगधानि होन्ति अमतपरायणानि अमतपरियोसानानि’’.

‘‘भूतपुब्बाहं ¶ , भन्ते, कस्सपे सम्मासम्बुद्धे ब्रह्मचरियं अचरिं. तत्रपि मं एवं जानन्ति – ‘सहको भिक्खु, सहको भिक्खू’ति. सो ख्वाहं, भन्ते, इमेसंयेव पञ्चन्नं इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता कामेसु कामच्छन्दं विराजेत्वा कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं ब्रह्मलोकं उपपन्नो. तत्रपि मं एवं जानन्ति – ‘ब्रह्मा सहम्पति, ब्रह्मा सहम्पती’’’ति. ‘‘एवमेतं, भगवा, एवमेतं सुगत! अहमेतं जानामि, अहमेतं पस्सामि यथा इमानि पञ्चिन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि अमतोगधानि होन्ति अमतपरायणानि अमतपरियोसानानी’’ति. सत्तमं.

५२८. एकं ¶ समयं भगवा राजगहे विहरति गिज्झकूटे पब्बते सूकरखतायं. तत्र खो भगवा आयस्मन्तं सारिपुत्तं आमन्तेसि – ‘‘किं नु खो, सारिपुत्त, अत्थवसं सम्पस्समानो खीणासवो भिक्खु तथागते वा तथागतसासने वा परमनिपच्चकारं पवत्तमानो पवत्तती’’ति [पवत्तेतीति (सी.)]? ‘‘अनुत्तरञ्हि ¶ , भन्ते, योगक्खेमं सम्पस्समानो खीणासवो भिक्खु तथागते वा तथागतसासने वा परमनिपच्चकारं पवत्तमानो पवत्तती’’ति. ‘‘साधु साधु, सारिपुत्त! अनुत्तरञ्हि, सारिपुत्त, योगक्खेमं सम्पस्समानो खीणासवो भिक्खु तथागते वा तथागतसासने वा परमनिपच्चकारं पवत्तमानो पवत्तती’’ति.

‘‘कतमो च, सारिपुत्त, अनुत्तरो योगक्खेमो यं सम्पस्समानो ¶ खीणासवो भिक्खु तथागते ¶ वा तथागतसासने वा परमनिपच्चकारं पवत्तमानो पवत्तती’’ति? ‘‘इध, भन्ते, खीणासवो भिक्खु सद्धिन्द्रियं भावेति उपसमगामिं सम्बोधगामिं, वीरियिन्द्रियं भावेति…पे… सतिन्द्रियं भावेति…पे… समाधिन्द्रियं भावेति…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावेति उपसमगामिं सम्बोधगामिं. अयं खो, भन्ते, अनुत्तरो योगक्खेमो यं सम्पस्समानो खीणासवो भिक्खु तथागते वा तथागतसासने वा परमनिपच्चकारं पवत्तमानो पवत्तती’’ति. ‘‘साधु साधु, सारिपुत्त! एसो हि, सारिपुत्त, अनुत्तरो योगक्खेमो यं सम्पस्समानो खीणासवो भिक्खु तथागते वा तथागतसासने वा परमनिपच्चकारं पवत्तमानो पवत्तती’’ति.

‘‘कतमो च, सारिपुत्त, परमनिपच्चकारो यं खीणासवो भिक्खु तथागते वा तथागतसासने वा परमनिपच्चकारं पवत्तमानो पवत्तती’’ति? ‘‘इध, भन्ते, खीणासवो भिक्खु सत्थरि सगारवो विहरति सप्पतिस्सो [सप्पटिस्सो (स्या. कं. क.)], धम्मे सगारवो विहरति सप्पतिस्सो, सङ्घे सगारवो विहरति सप्पतिस्सो, सिक्खाय सगारवो विहरति सप्पतिस्सो, समाधिस्मिं सगारवो विहरति सप्पतिस्सो. अयं खो, भन्ते, परमनिपच्चकारो यं खीणासवो भिक्खु तथागते वा तथागतसासने वा परमनिपच्चकारं पवत्तमानो पवत्तती’’ति. ‘‘साधु ¶ ¶ साधु, सारिपुत्त! एसो हि ¶ , सारिपुत्त, परमनिपच्चकारो यं खीणासवो भिक्खु तथागते वा तथागतसासने वा परमनिपच्चकारं पवत्तमानो पवत्तती’’ति. अट्ठमं.

५२९. सावत्थिनिदानं. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि अनुप्पन्नानि उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र तथागतस्स पातुभावा अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि अनुप्पन्नानि उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र तथागतस्स पातुभावा अरहतो सम्मासम्बुद्धस्सा’’ति. नवमं.

५३०. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि अनुप्पन्नानि उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं, वीरियिन्द्रियं, सतिन्द्रियं, समाधिन्द्रियं, पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि अनुप्पन्नानि उप्पज्जन्ति, नाञ्ञत्र सुगतविनया’’ति. दसमं.

सालं मल्लिकं सेखो च, पदं सारं पतिट्ठितं;

ब्रह्मसूकरखतायो, उप्पादा अपरे दुवेति.

५३१. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ . ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि संयोजनप्पहानाय [संयोजनानं पहानाय (स्या. क.)] संवत्तन्ति. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि संयोजनप्पहानाय संवत्तन्ती’’ति. पठमं.

५३२. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि अनुसयसमुग्घाताय संवत्तन्ति. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो ¶ , भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि अनुसयसमुग्घाताय संवत्तन्ती’’ति. दुतियं.

५३३. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि अद्धानपरिञ्ञाय संवत्तन्ति. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि अद्धानपरिञ्ञाय संवत्तन्ती’’ति. ततियं.

५३४. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि आसवानं खयाय संवत्तन्ति. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि आसवानं खयाय संवत्तन्ती’’ति.

‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि संयोजनप्पहानाय संवत्तन्ति, अनुसयसमुग्घाताय संवत्तन्ति, अद्धानपरिञ्ञाय ¶ संवत्तन्ति, आसवानं खयाय संवत्तन्ति. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि भावितानि बहुलीकतानि संयोजनप्पहानाय संवत्तन्ति, अनुसयसमुग्घाताय संवत्तन्ति, अद्धानपरिञ्ञाय संवत्तन्ति, आसवानं खयाय संवत्तन्ती’’ति. चतुत्थं.

५३५. ‘‘पञ्चिमानि, भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता द्विन्नं फलानं अञ्ञतरं फलं पाटिकङ्खं – दिट्ठेव धम्मे अञ्ञा, सति वा उपादिसेसे अनागामिता’’ति. पञ्चमं.

५३६. ‘‘पञ्चिमानि ¶ ¶ ¶ , भिक्खवे, इन्द्रियानि. कतमानि पञ्च? सद्धिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चिन्द्रियानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता सत्त फला सत्तानिसंसा पाटिकङ्खा. कतमे सत्त फला सत्तानिसंसा? दिट्ठेव धम्मे पटिकच्च अञ्ञं आराधेति, नो चे दिट्ठेव धम्मे पटिकच्च अञ्ञं आराधेति, अथ मरणकाले अञ्ञं आराधेति. नो चे दिट्ठेव धम्मे अञ्ञं आराधेति, नो चे मरणकाले अञ्ञं आराधेति, अथ पञ्चन्नं ओरम्भागियानं संयोजनानं परिक्खया अन्तरापरिनिब्बायी होति, उपहच्चपरिनिब्बायी होति, असङ्खारपरिनिब्बायी होति, ससङ्खारपरिनिब्बायी ¶ होति, उद्धंसोतो होति अकनिट्ठगामी. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं इन्द्रियानं भावितत्ता बहुलीकतत्ता इमे सत्त फला सत्तानिसंसा पाटिकङ्खा’’ति. छट्ठं.

५३७. ‘‘सेय्यथापि भिक्खवे, ये केचि जम्बुदीपका रुक्खा, जम्बू तेसं अग्गमक्खायति; एवमेव खो भिक्खवे, ये केचि बोधिपक्खिया धम्मा, पञ्ञिन्द्रियं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – बोधाय. कतमे च, भिक्खवे, बोधिपक्खिया धम्मा? सद्धिन्द्रियं, भिक्खवे, बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति. वीरियिन्द्रियं…पे… सतिन्द्रियं…पे… समाधिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति. सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि जम्बुदीपका रुक्खा, जम्बू तेसं अग्गमक्खायति; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि बोधिपक्खिया धम्मा, पञ्ञिन्द्रियं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – बोधाया’’ति. सत्तमं.

५३८. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, ये केचि देवानं तावतिंसानं रुक्खा, पारिछत्तको तेसं अग्गमक्खायति; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि बोधिपक्खिया धम्मा, पञ्ञिन्द्रियं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – बोधाय. कतमे च, भिक्खवे, बोधिपक्खिया धम्मा? सद्धिन्द्रियं ¶ , भिक्खवे, बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति. वीरियिन्द्रियं…पे… सतिन्द्रियं…पे… ¶ समाधिन्द्रियं…पे… पञ्ञिन्द्रियं बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति. सेय्यथापि, भिक्खवे ¶ , ये केचि देवानं तावतिंसानं रुक्खा, पारिछत्तको तेसं अग्गमक्खायति; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि बोधिपक्खिया धम्मा, पञ्ञिन्द्रियं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – बोधाया’’ति. अट्ठमं.

५३९. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि असुरानं रुक्खा, चित्तपाटलि तेसं अग्गमक्खायति; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि बोधिपक्खिया धम्मा, पञ्ञिन्द्रियं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – बोधाय. कतमे च, भिक्खवे, बोधिपक्खिया धम्मा? सद्धिन्द्रियं, भिक्खवे, बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति…पे… पञ्ञिन्द्रियं बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति. सेय्यथापि भिक्खवे, ये केचि असुरानं रुक्खा, चित्तपाटलि तेसं अग्गमक्खायति; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि बोधिपक्खिया धम्मा, पञ्ञिन्द्रियं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – बोधाया’’ति. नवमं.

५४०. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि सुपण्णानं रुक्खा, कूटसिम्बली [कोटसिम्बलि (स्या. कं.)] तेसं अग्गमक्खायति; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि बोधिपक्खिया धम्मा, पञ्ञिन्द्रियं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – बोधाय. कतमे ¶ च, भिक्खवे, बोधिपक्खिया धम्मा? सद्धिन्द्रियं, भिक्खवे, बोधिपक्खियो धम्मो, तं बोधाय संवत्तति…पे… पञ्ञिन्द्रियं बोधिपक्खियो ¶ धम्मो, तं बोधाय संवत्तति. सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि सुपण्णानं रुक्खा, कूटसिम्बली तेसं अग्गमक्खायति; एवमेव खो, भिक्खवे, ये केचि बोधिपक्खिया धम्मा, पञ्ञिन्द्रियं तेसं अग्गमक्खायति, यदिदं – बोधाया’’ति. दसमं.

संयोजना ¶ अनुसया, परिञ्ञा आसवक्खया;

द्वे फला चतुरो रुक्खा, वग्गो तेन पवुच्चतीति.

५४१-५५२. ‘‘सेय्यथापि ¶ ¶ , भिक्खवे, गङ्गा नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चिन्द्रियानि भावेन्तो पञ्चिन्द्रियानि बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चिन्द्रियानि भावेन्तो पञ्चिन्द्रियानि बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सद्धिन्द्रियं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं, वीरियिन्द्रियं…पे… सतिन्द्रियं… समाधिन्द्रियं… पञ्ञिन्द्रियं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चिन्द्रियानि भावेन्तो पञ्चिन्द्रियानि बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. द्वादसमं.

छ ¶ पाचीनतो निन्ना, छ निन्ना च समुद्दतो;

द्वेते छ द्वादस होन्ति, वग्गो तेन पवुच्चतीति.

अप्पमादवग्गो ¶ वित्थारेतब्बो.

तथागतं पदं कूटं, मूलं सारेन वस्सिकं;

राजा चन्दिमसूरिया, वत्थेन दसमं पदन्ति.

बलं बीजञ्च नागो च, रुक्खो कुम्भेन सूकिया;

आकासेन च द्वे मेघा, नावा आगन्तुका नदीति.

एसना ¶ विधा आसवो, भवो च दुक्खता तिस्सो;

खिलं मलञ्च नीघो च, वेदना तण्हा तसिना चाति.

५८७-५९६. ‘‘पञ्चिमानि ¶ ¶ , भिक्खवे, उद्धम्भागियानि संयोजनानि. कतमानि पञ्च? रूपरागो, अरूपरागो, मानो, उद्धच्चं, अविज्जा – इमानि खो, भिक्खवे, पञ्चुद्धम्भागियानि संयोजनानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं उद्धम्भागियानं संयोजनानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय पञ्चिन्द्रियानि भावेतब्बानि. कतमानि पञ्च? इध, भिक्खवे, भिक्खु सद्धिन्द्रियं भावेति ¶ विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं उद्धम्भागियानं संयोजनानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय इमानि पञ्चिन्द्रियानि भावेतब्बानी’’ति. दसमं. (यथा मग्गसंयुत्तं, तथा वित्थारेतब्बं.)

ओघो योगो उपादानं, गन्था अनुसयेन च;

कामगुणा नीवरणा, खन्धा ओरुद्धम्भागियाति.

५९७-६०८. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, गङ्गा नदी पाचीननिन्ना पाचीनपोणा पाचीनपब्भारा; एवमेव खो, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चिन्द्रियानि भावेन्तो पञ्चिन्द्रियानि बहुलीकरोन्तो ¶ निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो. कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चिन्द्रियानि भावेन्तो पञ्चिन्द्रियानि बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु सद्धिन्द्रियं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु पञ्चिन्द्रियानि भावेन्तो पञ्चिन्द्रियानि बहुलीकरोन्तो निब्बाननिन्नो होति निब्बानपोणो निब्बानपब्भारो’’ति. द्वादसमं.

छ ¶ पाचीनतो निन्ना, छ निन्ना च समुद्दतो;

द्वेते छ द्वादस होन्ति, वग्गो तेन पवुच्चतीति.

अप्पमादवग्ग-बलकरणीयवग्ग-एसनावग्गा वित्थारेतब्बा.

६४१-६५०. ‘‘पञ्चिमानि ¶ , भिक्खवे, उद्धम्भागियानि संयोजनानि. कतमानि पञ्च? रूपरागो, अरूपरागो, मानो, उद्धच्चं, अविज्जा – इमानि ¶ खो, भिक्खवे, पञ्चुद्धम्भागियानि संयोजनानि. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं उद्धम्भागियानं संयोजनानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय पञ्चिन्द्रियानि भावेतब्बानि. कतमानि पञ्च? इध, भिक्खवे, भिक्खु सद्धिन्द्रियं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं. वीरियिन्द्रियं ¶ …पे… सतिन्द्रियं… समाधिन्द्रियं ¶ … पञ्ञिन्द्रियं भावेति रागविनयपरियोसानं दोसविनयपरियोसानं मोहविनयपरियोसानं. इमेसं खो, भिक्खवे, पञ्चन्नं उद्धम्भागियानं संयोजनानं अभिञ्ञाय परिञ्ञाय परिक्खयाय पहानाय इमानि पञ्चिन्द्रियानि भावेतब्बानी’’ति.

ओघो योगो उपादानं, गन्था अनुसयेन च;

कामगुणा नीवरणा, खन्धा ओरुद्धम्भागियाति.