📜
(२०) ५. ब्राह्मणवग्गो
१. सोणसुत्तं
१९१. ‘‘पञ्चिमे ¶ , भिक्खवे, पोराणा ब्राह्मणधम्मा एतरहि सुनखेसु सन्दिस्सन्ति, नो ब्राह्मणेसु. कतमे पञ्च? पुब्बे सुदं [पुब्बस्सुदं (क.)], भिक्खवे, ब्राह्मणा ब्राह्मणिंयेव गच्छन्ति, नो अब्राह्मणिं. एतरहि, भिक्खवे, ब्राह्मणा ब्राह्मणिम्पि गच्छन्ति, अब्राह्मणिम्पि गच्छन्ति. एतरहि, भिक्खवे, सुनखा सुनखिंयेव गच्छन्ति, नो असुनखिं. अयं, भिक्खवे, पठमो पोराणो ब्राह्मणधम्मो एतरहि सुनखेसु सन्दिस्सति, नो ब्राह्मणेसु.
‘‘पुब्बे सुदं, भिक्खवे, ब्राह्मणा ब्राह्मणिं उतुनिंयेव गच्छन्ति, नो अनुतुनिं. एतरहि, भिक्खवे, ब्राह्मणा ¶ ब्राह्मणिं उतुनिम्पि गच्छन्ति, अनुतुनिम्पि गच्छन्ति ¶ . एतरहि, भिक्खवे, सुनखा सुनखिं उतुनिंयेव गच्छन्ति, नो अनुतुनिं. अयं, भिक्खवे, दुतियो पोराणो ब्राह्मणधम्मो एतरहि सुनखेसु सन्दिस्सति, नो ब्राह्मणेसु.
‘‘पुब्बे सुदं, भिक्खवे, ब्राह्मणा ब्राह्मणिं नेव किणन्ति नो विक्किणन्ति, सम्पियेनेव संवासं संबन्धाय [संसग्गत्थाय (सी. पी.)] संपवत्तेन्ति. एतरहि, भिक्खवे, ब्राह्मणा ब्राह्मणिं किणन्तिपि विक्किणन्तिपि, सम्पियेनपि संवासं संबन्धाय संपवत्तेन्ति. एतरहि, भिक्खवे, सुनखा सुनखिं नेव किणन्ति नो विक्किणन्ति, सम्पियेनेव संवासं संबन्धाय संपवत्तेन्ति. अयं, भिक्खवे, ततियो पोराणो ब्राह्मणधम्मो एतरहि सुनखेसु सन्दिस्सति, नो ब्राह्मणेसु.
‘‘पुब्बे सुदं, भिक्खवे, ब्राह्मणा न सन्निधिं करोन्ति धनस्सपि ¶ धञ्ञस्सपि रजतस्सपि जातरूपस्सपि. एतरहि, भिक्खवे, ब्राह्मणा सन्निधिं करोन्ति धनस्सपि धञ्ञस्सपि रजतस्सपि जातरूपस्सपि. एतरहि, भिक्खवे, सुनखा न सन्निधिं करोन्ति धनस्सपि धञ्ञस्सपि रजतस्सपि जातरूपस्सपि. अयं, भिक्खवे, चतुत्थो पोराणो ब्राह्मणधम्मो एतरहि सुनखेसु सन्दिस्सति, नो ब्राह्मणेसु.
‘‘पुब्बे ¶ सुदं, भिक्खवे, ब्राह्मणा सायं सायमासाय पातो पातरासाय भिक्खं परियेसन्ति. एतरहि, भिक्खवे, ब्राह्मणा यावदत्थं उदरावदेहकं भुञ्जित्वा अवसेसं आदाय पक्कमन्ति. एतरहि, भिक्खवे, सुनखा सायं सायमासाय पातो पातरासाय भिक्खं परियेसन्ति. अयं, भिक्खवे, पञ्चमो पोराणो ब्राह्मणधम्मो एतरहि सुनखेसु सन्दिस्सति, नो ब्राह्मणेसु. इमे खो, भिक्खवे, पञ्च पोराणा ब्राह्मणधम्मा एतरहि सुनखेसु सन्दिस्सन्ति, नो ब्राह्मणेसू’’ति. पठमं.
२. दोणब्राह्मणसुत्तं
१९२. अथ ¶ खो दोणो ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो दोणो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच –
‘‘सुतं ¶ मेतं, भो गोतम – ‘न समणो गोतमो ब्राह्मणे जिण्णे वुड्ढे महल्लके अद्धगते वयोअनुप्पत्ते अभिवादेति वा पच्चुट्ठेति वा आसनेन वा निमन्तेती’ति. तयिदं, भो गोतम, तथेव. न हि भवं गोतमो ब्राह्मणे जिण्णे वुड्ढे महल्लके अद्धगते वयोअनुप्पत्ते अभिवादेति वा पच्चुट्ठेति वा ¶ आसनेन वा निमन्तेति. तयिदं, भो गोतम, न सम्पन्नमेवा’’ति. ‘‘त्वम्पि नो, दोण, ब्राह्मणो पटिजानासी’’ति? ‘‘यञ्हि तं, भो गोतम, सम्मा वदमानो वदेय्य – ‘ब्राह्मणो उभतो सुजातो – मातितो च पितितो च, संसुद्धगहणिको, याव सत्तमा पितामहयुगा अक्खितो अनुपक्कुट्ठो जातिवादेन, अज्झायको मन्तधरो, तिण्णं वेदानं पारगू सनिघण्डुकेटुभानं साक्खरप्पभेदानं इतिहासपञ्चमानं, पदको वेय्याकरणो लोकायतमहापुरिसलक्खणेसु अनवयो’ति, ममेव तं, भो गोतम, सम्मा वदमानो वदेय्य. अहञ्हि, भो गोतम, ब्राह्मणो उभतो सुजातो – मातितो च पितितो च, संसुद्धगहणिको, याव सत्तमा पितामहयुगा अक्खित्तो अनुपक्कुट्ठो जातिवादेन, अज्झायको मन्तधरो, तिण्णं वेदानं पारगू सनिघण्डुकेटुभानं साक्खरप्पभेदानं इतिहासपञ्चमानं, पदको वेय्याकरणो लोकायतमहापुरिसलक्खणेसु अनवयो’’ति.
‘‘ये खो, ते दोण, ब्राह्मणानं पुब्बका ¶ इसयो मन्तानं कत्तारो मन्तानं पवत्तारो, येसमिदं ¶ एतरहि ब्राह्मणा पोराणं मन्तपदं गीतं पवुत्तं समिहितं तदनुगायन्ति तदनुभासन्ति भासितमनुभासन्ति सज्झायितमनुसज्झायन्ति वाचितमनुवाचेन्ति, सेय्यथिदं – अट्ठको, वामको, वामदेवो, वेस्सामित्तो, यमदग्गि [यमतग्गि (सी.) दी. नि. १.२८४, ५२६, ५३६; म. नि. २.४२७; महाव. ३००; अ. नि. ५.१९२ पस्सितब्बं], अङ्गीरसो, भारद्वाजो, वासेट्ठो, कस्सपो, भगु; त्यास्सु’मे पञ्च ब्राह्मणे पञ्ञापेन्ति – ब्रह्मसमं, देवसमं, मरियादं, सम्भिन्नमरियादं, ब्राह्मणचण्डालंयेव पञ्चमं. तेसं त्वं दोण, कतमो’’ति?
‘‘न खो मयं, भो गोतम, पञ्च ब्राह्मणे जानाम, अथ खो मयं ब्राह्मणात्वेव ¶ जानाम. साधु मे भवं गोतमो तथा धम्मं देसेतु यथा अहं इमे पञ्च ब्राह्मणे जानेय्य’’न्ति. ‘‘तेन हि, ब्राह्मण, सुणोहि, साधुकं ¶ मनसि करोहि; भासिस्सामी’’ति. ‘‘एवं भो’’ति खो दोणो ब्राह्मणो भगवतो पच्चस्सोसि. भगवा एतदवोच –
‘‘कथञ्च, दोण, ब्राह्मणो ब्रह्मसमो होति? इध, दोण, ब्राह्मणो उभतो सुजातो होति – मातितो च पितितो च, संसुद्धगहणिको, याव सत्तमा पितामहयुगा अक्खित्तो अनुपक्कुट्ठो जातिवादेन. सो अट्ठचत्तालीसवस्सानि कोमारब्रह्मचरियं [कोधारं ब्रह्मचरियं (स्या. क.)] चरति मन्ते अधीयमानो. अट्ठचत्तालीसवस्सानि कोमारब्रह्मचरियं चरित्वा मन्ते अधीयित्वा आचरियस्स आचरियधनं परियेसति धम्मेनेव, नो अधम्मेन.
‘‘तत्थ च, दोण, को धम्मो? नेव ¶ कसिया न वणिज्जाय न गोरक्खेन न इस्सत्थेन [न इस्सत्तेन (क.)] न राजपोरिसेन न सिप्पञ्ञतरेन, केवलं भिक्खाचरियाय कपालं अनतिमञ्ञमानो. सो आचरियस्स आचरियधनं निय्यादेत्वा [नीय्यादेत्वा (सी.), नीयादेत्वा (पी.), निय्यातेत्वा (कत्थचि)] केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजति. सो एवं पब्बजितो समानो मेत्तासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं तथा ततियं तथा चतुत्थं [चतुत्थिं (सी.)], इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं मेत्तासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन [अब्यापज्झेन (क.) अब्याबज्झेन (?)] फरित्वा विहरति. करुणा…पे… मुदिता… उपेक्खासहगतेन चेतसा एकं दिसं फरित्वा विहरति, तथा दुतियं तथा ततियं तथा चतुत्थं ¶ , इति उद्धमधो तिरियं सब्बधि सब्बत्तताय सब्बावन्तं लोकं उपेक्खासहगतेन चेतसा विपुलेन महग्गतेन अप्पमाणेन अवेरेन अब्यापज्जेन फरित्वा विहरति. सो इमे चत्तारो ¶ ब्रह्मविहारे भावेत्वा कायस्स भेदा परं मरणा सुगतिं ब्रह्मलोकं उपपज्जति. एवं खो, दोण, ब्राह्मणो ब्रह्मसमो होति.
‘‘कथञ्च, दोण, ब्राह्मणो देवसमो होति? इध, दोण, ब्राह्मणो उभतो सुजातो होति – मातितो च पितितो च, संसुद्धगहणिको, याव सत्तमा पितामहयुगा अक्खित्तो अनुपक्कुट्ठो जातिवादेन ¶ . सो अट्ठचत्तालीसवस्सानि कोमारब्रह्मचरियं चरति मन्ते अधीयमानो. अट्ठचत्तालीसवस्सानि कोमारब्रह्मचरियं चरित्वा मन्ते अधीयित्वा आचरियस्स आचरियधनं परियेसति धम्मेनेव, नो अधम्मेन. तत्थ च, दोण, को धम्मो? नेव कसिया न वणिज्जाय न गोरक्खेन न इस्सत्थेन न राजपोरिसेन न सिप्पञ्ञतरेन, केवलं भिक्खाचरियाय कपालं ¶ अनतिमञ्ञमानो. सो आचरियस्स आचरियधनं निय्यादेत्वा दारं परियेसति धम्मेनेव, नो अधम्मेन.
‘‘तत्थ च, दोण, को धम्मो? नेव कयेन न विक्कयेन, ब्राह्मणिंयेव उदकूपस्सट्ठं. सो ब्राह्मणिंयेव गच्छति, न खत्तियिं न वेस्सिं न सुद्दिं न चण्डालिं न नेसादिं न वेनिं [न वेणिं (सी. स्या. कं. पी.)] न रथकारिं न पुक्कुसिं गच्छति, न गब्भिनिं गच्छति, न पायमानं गच्छति, न अनुतुनिं गच्छति. कस्मा च, दोण, ब्राह्मणो न गब्भिनिं गच्छति? सचे, दोण, ब्राह्मणो गब्भिनिं गच्छति, अतिमीळ्हजो नाम सो होति माणवको वा माणविका [माणवकी (क.)] वा ¶ . तस्मा, दोण, ब्राह्मणो न गब्भिनिं गच्छति. कस्मा च, दोण, ब्राह्मणो न पायमानं गच्छति? सचे, दोण, ब्राह्मणो पायमानं गच्छति, असुचिपटिपीळितो नाम सो होति माणवको वा माणविका वा. तस्मा, दोण, ब्राह्मणो न पायमानं गच्छति. तस्स सा होति ब्राह्मणी नेव कामत्था न दवत्था न रतत्था, पजत्थाव ब्राह्मणस्स ब्राह्मणी होति. सो मेथुनं उप्पादेत्वा केसमस्सुं ओहारेत्वा कासायानि वत्थानि अच्छादेत्वा अगारस्मा अनगारियं पब्बजति. सो एवं पब्बजितो समानो विविच्चेव कामेहि…पे… चतुत्थं झानं उपसम्पज्ज विहरति. सो इमे चत्तारो झाने ¶ भावेत्वा कायस्स भेदा ¶ परं मरणा सुगतिं सग्गं लोकं उपपज्जति. एवं खो, दोण, ब्राह्मणो देवसमो होति.
‘‘कथञ्च, दोण, ब्राह्मणो मरियादो होति? इध, दोण, ब्राह्मणो उभतो सुजातो होति – मातितो च पितितो च, संसुद्धगहणिको, याव सत्तमा पितामहयुगा अक्खित्तो अनुपक्कुट्ठो जातिवादेन. सो अट्ठचत्तालीसवस्सानि कोमारब्रह्मचरियं चरति मन्ते अधीयमानो. अट्ठचत्तालीसवस्सानि कोमारब्रह्मचरियं चरित्वा मन्ते अधीयित्वा आचरियस्स आचरियधनं परियेसति धम्मेनेव, नो अधम्मेन ¶ . तत्थ च, दोण, को धम्मो? नेव कसिया न वणिज्जाय न गोरक्खेन न इस्सत्थेन न राजपोरिसेन न सिप्पञ्ञतरेन, केवलं भिक्खाचरियाय कपालं अनतिमञ्ञमानो. सो आचरियस्स आचरियधनं निय्यादेत्वा दारं परियेसति धम्मेनेव, नो अधम्मेन.
‘‘तत्थ च, दोण ¶ , को धम्मो? नेव कयेन न विक्कयेन, ब्राह्मणिंयेव उदकूपस्सट्ठं. सो ब्राह्मणिंयेव गच्छति, न खत्तियिं न वेस्सिं न सुद्दिं न चण्डालिं न नेसादिं न वेनिं न रथकारिं न पुक्कुसिं गच्छति, न गब्भिनिं गच्छति, न पायमानं गच्छति, न अनुतुनिं गच्छति. कस्मा च, दोण, ब्राह्मणो न गब्भिनिं गच्छति? सचे, दोण, ब्राह्मणो गब्भिनिं गच्छति, अतिमीळ्हजो नाम सो होति माणवको वा माणविका वा. तस्मा, दोण, ब्राह्मणो न गब्भिनिं गच्छति. कस्मा च, दोण, ब्राह्मणो न पायमानं गच्छति? सचे, दोण, ब्राह्मणो पायमानं गच्छति, असुचिपटिपीळितो नाम सो होति माणवको वा माणविका वा. तस्मा, दोण, ब्राह्मणो न पायमानं गच्छति. तस्स सा होति ब्राह्मणी नेव कामत्था न दवत्था न रतत्था, पजत्थाव ब्राह्मणस्स ब्राह्मणी होति. सो मेथुनं उप्पादेत्वा तमेव पुत्तस्सादं निकामयमानो कुटुम्बं अज्झावसति, न अगारस्मा अनगारियं पब्बजति. याव पोराणानं ब्राह्मणानं मरियादो तत्थ तिट्ठति, तं न वीतिक्कमति. ‘याव पोराणानं ब्राह्मणानं मरियादो तत्थ ब्राह्मणो ठितो तं न वीतिक्कमती’ति, खो, दोण, तस्मा ब्राह्मणो मरियादोति वुच्चति. एवं खो, दोण, ब्राह्मणो मरियादो होति.
‘‘कथञ्च, दोण, ब्राह्मणो सम्भिन्नमरियादो होति? इध ¶ , दोण, ब्राह्मणो उभतो सुजातो होति – मातितो च पितितो च, संसुद्धगहणिको, याव सत्तमा पितामहयुगा अक्खित्तो ¶ अनुपक्कुट्ठो जातिवादेन ¶ . सो अट्ठचत्तालीसवस्सानि कोमारब्रह्मचरियं चरति मन्ते अधीयमानो. अट्ठचत्तालीसवस्सानि कोमारब्रह्मचरियं चरित्वा मन्ते अधीयित्वा आचरियस्स आचरियधनं परियेसति धम्मेनेव, नो अधम्मेन.
‘‘तत्थ च, दोण, को धम्मो? नेव कसिया न वणिज्जाय न गोरक्खेन न इस्सत्थेन न राजपोरिसेन न सिप्पञ्ञतरेन, केवलं भिक्खाचरियाय कपालं अनतिमञ्ञमानो. सो आचरियस्स आचरियधनं निय्यादेत्वा दारं ¶ परियेसति धम्मेनपि अधम्मेनपि कयेनपि विक्कयेनपि ब्राह्मणिम्पि उदकूपस्सट्ठं. सो ब्राह्मणिम्पि गच्छति खत्तियिम्पि गच्छति वेस्सिम्पि गच्छति सुद्दिम्पि गच्छति चण्डालिम्पि गच्छति नेसादिम्पि गच्छति वेनिम्पि गच्छति रथकारिम्पि गच्छति पुक्कुसिम्पि गच्छति गब्भिनिम्पि गच्छति पायमानम्पि गच्छति उतुनिम्पि गच्छति अनुतुनिम्पि गच्छति. तस्स सा होति ब्राह्मणी कामत्थापि दवत्थापि रतत्थापि पजत्थापि ब्राह्मणस्स ब्राह्मणी होति. याव पोराणानं ब्राह्मणानं मरियादो तत्थ न तिट्ठति, तं वीतिक्कमति. ‘याव पोराणानं ब्राह्मणानं मरियादो तत्थ ब्राह्मणो न ठितो तं वीतिक्कमती’ति खो, दोण, तस्मा ब्राह्मणो सम्भिन्नमरियादोति वुच्चति. एवं खो, दोण, ब्राह्मणो सम्भिन्नमरियादो होति.
‘‘कथञ्च, दोण, ब्राह्मणो ब्राह्मणचण्डालो होति? इध, दोण, ब्राह्मणो उभतो सुजातो होति – मातितो च पितितो च, संसुद्धगहणिको, याव सत्तमा पितामहयुगा अक्खित्तो ¶ अनुपक्कुट्ठो जातिवादेन. सो अट्ठचत्तालीसवस्सानि ¶ कोमारब्रह्मचरियं चरति मन्ते अधीयमानो. अट्ठचत्तालीसवस्सानि कोमारब्रह्मचरियं चरित्वा मन्ते अधीयित्वा आचरियस्स आचरियधनं परियेसति धम्मेनपि अधम्मेनपि कसियापि वणिज्जायपि गोरक्खेनपि इस्सत्थेनपि राजपोरिसेनपि सिप्पञ्ञतरेनपि, केवलम्पि भिक्खाचरियाय, कपालं अनतिमञ्ञमानो.
‘‘सो आचरियस्स आचरियधनं निय्यादेत्वा दारं परियेसति धम्मेनपि अधम्मेनपि कयेनपि विक्कयेनपि ब्राह्मणिम्पि उदकूपस्सट्ठं. सो ब्राह्मणिम्पि गच्छति खत्तियिम्पि गच्छति वेस्सिम्पि गच्छति सुद्दिम्पि गच्छति चण्डालिम्पि गच्छति नेसादिम्पि गच्छति वेनिम्पि गच्छति रथकारिम्पि गच्छति पुक्कुसिम्पि गच्छति गब्भिनिम्पि गच्छति पायमानम्पि गच्छति उतुनिम्पि गच्छति अनुतुनिम्पि गच्छति. तस्स सा होति ब्राह्मणी कामत्थापि दवत्थापि रतत्थापि पजत्थापि ब्राह्मणस्स ¶ ब्राह्मणी होति. सो सब्बकम्मेहि जीविकं [जीवितं (क.)] कप्पेति. तमेनं ब्राह्मणा एवमाहंसु – ‘कस्मा भवं ब्राह्मणो पटिजानमानो सब्बकम्मेहि जीविकं कप्पेती’ति? सो एवमाह – ‘सेय्यथापि, भो, अग्गि सुचिम्पि डहति असुचिम्पि डहति, न च तेन अग्गि उपलिप्पति [उपलिम्पति (क.)]; एवमेवं खो, भो, सब्बकम्मेहि चेपि ब्राह्मणो जीविकं कप्पेति, न च तेन ब्राह्मणो उपलिप्पति’. ‘सब्बकम्मेहि जीविकं कप्पेती’ति खो, दोण ¶ , तस्मा ब्राह्मणो ब्राह्मणचण्डालोति वुच्चति. एवं खो, दोण, ब्राह्मणो ब्राह्मणचण्डालो होति.
‘‘ये खो ते, दोण, ब्राह्मणानं पुब्बका ¶ इसयो मन्तानं कत्तारो मन्तानं पवत्तारो येसमिदं एतरहि ब्राह्मणा पोराणं मन्तपदं गीतं पवुत्तं समीहितं तदनुगायन्ति तदनुभासन्ति भासितमनुभासन्ति सज्झायितमनुसज्झायन्ति वाचिमनुवाचेन्ति, सेय्यथिदं – अट्ठको, वामको, वामदेवो, वेस्सामित्तो, यमदग्गि, अङ्गीरसो, भारद्वाजो, वासेट्ठो ¶ , कस्सपो, भगु; त्यास्सुमे पञ्च ब्राह्मणे पञ्ञापेन्ति – ब्रह्मसमं, देवसमं, मरियादं, सम्भिन्नमरियादं, ब्राह्मणचण्डालंयेव पञ्चमं. तेसं त्वं, दोण, कतमो’’ति?
‘‘एवं सन्ते मयं, भो गोतम, ब्राह्मणचण्डालम्पि न पूरेम. अभिक्कन्तं, भो गोतम…पे… उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. दुतियं.
३. सङ्गारवसुत्तं
१९३. अथ खो सङ्गारवो ब्राह्मणो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवता सद्धिं सम्मोदि. सम्मोदनीयं कथं सारणीयं वीतिसारेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो सङ्गारवो ब्राह्मणो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘को नु खो, भो गोतम, हेतु को पच्चयो, येन कदाचि दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता? को पन, भो गोतम, हेतु को पच्चयो, येन कदाचि दीघरत्तं असज्झायकतापि मन्ता पटिभन्ति, पगेव सज्झायकता’’ति?
‘‘यस्मिं, ब्राह्मण, समये कामरागपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति कामरागपरेतेन, उप्पन्नस्स च कामरागस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति ¶ , अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, परत्थम्पि तस्मिं ¶ समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता. सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो संसट्ठो लाखाय वा हलिद्दिया वा नीलिया वा मञ्जिट्ठाय वा. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं ¶ मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं नप्पजानेय्य ¶ न पस्सेय्य. एवमेवं खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये कामरागपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति कामरागपरेतेन, उप्पन्नस्स च कामरागस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता.
‘‘पुन चपरं, ब्राह्मण, यस्मिं समये ब्यापादपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति ब्यापादपरेतेन, उप्पन्नस्स च ब्यापादस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता. सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो अग्गिना सन्तत्तो उक्कुधितो [उक्कट्ठितो (सी. पी.), उक्कुट्ठितो (स्या. कं.)] उस्सदकजातो [उसुमकजातो (कत्थचि), उस्सुरकजातो (क.), उस्मुदकजातो (म. नि. ३ मज्झिमनिकाये)]. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं नप्पजानेय्य न पस्सेय्य. एवमेवं खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये ब्यापादपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति ब्यापादपरेतेन, उप्पन्नस्स च ब्यापादस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति ¶ , पगेव असज्झायकता.
‘‘पुन चपरं, ब्राह्मण, यस्मिं समये थिनमिद्धपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति थिनमिद्धपरेतेन, उप्पन्नस्स च थिनमिद्धस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं ¶ नप्पजानाति न पस्सति, दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता. सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो सेवालपणकपरियोनद्धो. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं नप्पजानेय्य न पस्सेय्य. एवमेवं खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये थिनमिद्धपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति थिनमिद्धपरेतेन, उप्पन्नस्स च थिनमिद्धस्स ¶ निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं ¶ समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता.
‘‘पुन चपरं, ब्राह्मण, यस्मिं समये उद्धच्चकुक्कुच्चपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति उद्धच्चकुक्कुच्चपरेतेन, उप्पन्नस्स च उद्धच्चकुक्कुच्चस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता. सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो वातेरितो चलितो भन्तो ऊमिजातो [उम्मिजातो (पी.)]. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं नप्पजानेय्य न पस्सेय्य. एवमेवं खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये उद्धच्चकुक्कुच्चपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति उद्धच्चकुक्कुच्चपरेतेन, उप्पन्नस्स च उद्धच्चकुक्कुच्चस्स निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, दीघरत्तं ¶ सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता.
‘‘पुन चपरं, ब्राह्मण, यस्मिं समये विचिकिच्छापरियुट्ठितेन चेतसा विहरति विचिकिच्छापरेतेन ¶ , उप्पन्नाय च विचिकिच्छाय निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता. सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो आविलो लुळितो कललीभूतो अन्धकारे निक्खित्तो. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं नप्पजानेय्य न पस्सेय्य. एवमेवं खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये विचिकिच्छापरियुट्ठितेन चेतसा विहरति विचिकिच्छापरेतेन, उप्पन्नाय च विचिकिच्छाय निस्सरणं यथाभूतं नप्पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं नप्पजानाति न पस्सति, दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता.
‘‘यस्मिञ्च ¶ ¶ खो, ब्राह्मण, समये न कामरागपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न कामरागपरेतेन, उप्पन्नस्स च कामरागस्स निस्सरणं यथाभूतं पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं पजानाति पस्सति, परत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं पजानाति पस्सति, उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं पजानाति पस्सति, दीघरत्तं असज्झायकतापि मन्ता पटिभन्ति, पगेव सज्झायकता. सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो असंसट्ठो लाखाय वा हलिद्दिया वा नीलिया वा मञ्जिट्ठाय ¶ वा. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं पजानेय्य पस्सेय्य. एवमेवं खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये न कामरागपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति…पे… ¶ .
‘‘पुन चपरं, ब्राह्मण, यस्मिं समये न ब्यापादपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति…पे… सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो अग्गिना असन्तत्तो अनुक्कुधितो अनुस्सदकजातो. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं पजानेय्य पस्सेय्य. एवमेवं खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये न ब्यापादपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति…पे….
‘‘पुन चपरं, ब्राह्मण, यस्मिं समये न थिनमिद्धपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति…पे… ¶ सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो न सेवालपणकपरियोनद्धो. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं पजानेय्य पस्सेय्य. एवमेवं खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये न थिनमिद्धपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति…पे….
‘‘पुन चपरं, ब्राह्मण ¶ , यस्मिं समये न उद्धच्चकुक्कुच्चपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति…पे… सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो न वातेरितो न चलितो न भन्तो न ऊमिजातो. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं पजानेय्य पस्सेय्य. एवमेवं खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये न उद्धच्चकुक्कुच्चपरियुट्ठितेन चेतसा विहरति ¶ …पे….
‘‘पुन चपरं, ब्राह्मण, यस्मिं समये न विचिकिच्छापरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न विचिकिच्छापरेतेन, उप्पन्नाय च विचिकिच्छाय निस्सरणं यथाभूतं पजानाति ¶ , अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं पजानाति पस्सति, परत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं पजानाति पस्सति, उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं पजानाति पस्सति, दीघरत्तं असज्झायकतापि ¶ मन्ता पटिभन्ति, पगेव सज्झायकता. सेय्यथापि, ब्राह्मण, उदपत्तो अच्छो विप्पसन्नो अनाविलो आलोके निक्खित्तो. तत्थ चक्खुमा पुरिसो सकं मुखनिमित्तं पच्चवेक्खमानो यथाभूतं पजानेय्य पस्सेय्य. एवमेवं खो, ब्राह्मण, यस्मिं समये न विचिकिच्छापरियुट्ठितेन चेतसा विहरति न विचिकिच्छापरेतेन, उप्पन्नाय च विचिकिच्छाय निस्सरणं यथाभूतं पजानाति, अत्तत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं पजानाति पस्सति, परत्थम्पि…पे… उभयत्थम्पि तस्मिं समये यथाभूतं पजानाति पस्सति, दीघरत्तं असज्झायकतापि मन्ता पटिभन्ति, पगेव सज्झायकता.
‘‘अयं खो, ब्राह्मण, हेतु अयं पच्चयो, येन कदाचि दीघरत्तं सज्झायकतापि मन्ता नप्पटिभन्ति, पगेव असज्झायकता ¶ . अयं पन, ब्राह्मण, हेतु अयं पच्चयो, येन कदाचि दीघरत्तं असज्झायकतापि मन्ता पटिभन्ति, पगेव सज्झायकता’’ति.
‘‘अभिक्कन्तं, भो गोतम…पे… उपासकं मं भवं गोतमो धारेतु अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. ततियं.
४. कारणपालीसुत्तं
१९४. एकं समयं भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायं. तेन खो पन समयेन कारणपाली [करणपाली (क.)] ब्राह्मणो लिच्छवीनं कम्मन्तं कारेति. अद्दसा खो कारणपाली ब्राह्मणो पिङ्गियानिं ब्राह्मणं दूरतोव ¶ आगच्छन्तं; दिस्वा पिङ्गियानिं ब्राह्मणं एतदवोच –
‘‘हन्द, कुतो नु भवं पिङ्गियानी आगच्छति दिवा दिवस्सा’’ति? ‘‘इतोहं [इधाहं (स्या. कं.), इतो हि खो अहं (म. नि. १.२८८)], भो, आगच्छामि समणस्स गोतमस्स सन्तिका’’ति. ‘‘तं किं मञ्ञति भवं, पिङ्गियानी, समणस्स ¶ गोतमस्स पञ्ञावेय्यत्तियं? पण्डितो मञ्ञे’’ति? ‘‘को चाहं, भो, को च समणस्स गोतमस्स पञ्ञावेय्यत्तियं जानिस्सामि! सोपि नूनस्स तादिसोव यो समणस्स गोतमस्स पञ्ञावेय्यत्तियं जानेय्या’’ति! ‘‘उळाराय खलु भवं, पिङ्गियानी, समणं गोतमं पसंसाय पसंसती’’ति. ‘‘को चाहं, भो, को च समणं ¶ गोतमं पसंसिस्सामि! पसत्थप्पसत्थोव [पसट्ठपसट्ठो च (स्या. कं. क.)] सो भवं गोतमो सेट्ठो देवमनुस्सान’’न्ति. ‘‘किं पन भवं, पिङ्गियानी, अत्थवसं सम्पस्समानो समणे गोतमे एवं अभिप्पसन्नो’’ति?
‘‘सेय्यथापि, भो, पुरिसो अग्गरसपरितित्तो न अञ्ञेसं हीनानं रसानं पिहेति; एवमेवं खो, भो, यतो यतो तस्स भोतो गोतमस्स ¶ धम्मं सुणाति – यदि सुत्तसो, यदि गेय्यसो, यदि वेय्याकरणसो, यदि अब्भुतधम्मसो – ततो ततो न अञ्ञेसं पुथुसमणब्राह्मणप्पवादानं पिहेति.
‘‘सेय्यथापि, भो, पुरिसो जिघच्छादुब्बल्यपरेतो मधुपिण्डिकं अधिगच्छेय्य. सो यतो यतो सायेथ, लभतेव [सायेय्य, लभेथेव (म. नि. १.२०५)] सादुरसं असेचनकं; एवमेवं खो, भो, यतो यतो तस्स भोतो गोतमस्स धम्मं सुणाति – यदि सुत्तसो, यदि गेय्यसो, यदि वेय्याकरणसो, यदि अब्भुतधम्मसो – ततो ततो लभतेव अत्तमनतं, लभति चेतसो पसादं.
‘‘सेय्यथापि, भो, पुरिसो चन्दनघटिकं अधिगच्छेय्य – हरिचन्दनस्स वा लोहितचन्दनस्स वा. सो यतो यतो घायेथ – यदि मूलतो, यदि मज्झतो, यदि अग्गतो – अधिगच्छतेव ¶ [अधिगच्छेथेव (?)] सुरभिगन्धं असेचनकं; एवमेवं खो, भो, यतो यतो तस्स भोतो गोतमस्स धम्मं सुणाति – यदि सुत्तसो, यदि गेय्यसो, यदि वेय्याकरणसो, यदि अब्भुतधम्मसो – ततो ततो अधिगच्छति पामोज्जं अधिगच्छति सोमनस्सं.
‘‘सेय्यथापि, भो, पुरिसो आबाधिको दुक्खितो बाळ्हगिलानो. तस्स कुसलो भिसक्को ठानसो आबाधं नीहरेय्य; एवमेवं खो, भो, यतो यतो तस्स भोतो गोतमस्स धम्मं सुणाति – यदि सुत्तसो, यदि गेय्यसो, यदि वेय्याकरणसो, यदि अब्भुतधम्मसो – ततो ततो सोकपरिदेवदुक्खदोमनस्सुपायासा अब्भत्थं गच्छन्ति.
‘‘सेय्यथापि ¶ ¶ , भो, पोक्खरणी अच्छोदका सातोदका सीतोदका सेतका सुपतित्था रमणीया. अथ पुरिसो आगच्छेय्य घम्माभितत्तो घम्मपरेतो किलन्तो तसितो पिपासितो ¶ . सो तं पोक्खरणिं ओगाहेत्वा न्हात्वा च पिवित्वा च सब्बदरथकिलमथपरिळाहं पटिप्पस्सम्भेय्य. एवमेवं खो, भो, यतो यतो तस्स भोतो गोतमस्स धम्मं सुणाति – यदि सुत्तसो, यदि गेय्यसो, यदि वेय्याकरणसो, यदि अब्भुतधम्मसो – ततो ततो सब्बदरथकिलमथपरिळाहा पटिप्पस्सम्भन्ती’’ति.
एवं वुत्ते कारणपाली ब्राह्मणो उट्ठायासना एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा दक्खिणं जाणुमण्डलं पथवियं निहन्त्वा येन भगवा तेनञ्जलिं पणामेत्वा तिक्खत्तुं उदानं उदानेसि –
‘‘नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स;
नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स;
नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्सा’’ति.
‘‘अभिक्कन्तं, भो पिङ्गियानि, अभिक्कन्तं, भो पिङ्गियानि! सेय्यथापि, भो पिङ्गियानि, निक्कुज्जितं [निकुज्जितं (क.)] वा उक्कुज्जेय्य पटिच्छन्नं वा विवरेय्य, मूळ्हस्स वा मग्गं आचिक्खेय्य अन्धकारे ¶ वा तेलपज्जोतं धारेय्य – चक्खुमन्तो रूपानि दक्खन्तीति; एवमेवं भोता पिङ्गियानिना अनेकपरियायेन धम्मो पकासितो. एसाहं, भो पिङ्गियानि, तं भवन्तं गोतमं सरणं गच्छामि धम्मञ्च भिक्खुसङ्घञ्च. उपासकं मं भवं पिङ्गियानी धारेतु, अज्जतग्गे पाणुपेतं सरणं गत’’न्ति. चतुत्थं.
५. पिङ्गियानीसुत्तं
१९५. एकं समयं भगवा वेसालियं विहरति महावने कूटागारसालायं. तेन खो पन समयेन पञ्चमत्तानि लिच्छविसतानि भगवन्तं पयिरुपासन्ति. अप्पेकच्चे लिच्छवी नीला होन्ति नीलवण्णा नीलवत्था नीलालङ्कारा, अप्पेकच्चे लिच्छवी पीता होन्ति पीतवण्णा पीतवत्था पीतालङ्कारा ¶ , अप्पेकच्चे लिच्छवी लोहितका होन्ति लोहितकवण्णा लोहितकवत्था लोहितकालङ्कारा, अप्पेकच्चे लिच्छवी ओदाता ¶ होन्ति ओदातवण्णा ओदातवत्था ओदातालङ्कारा. त्यस्सुदं भगवा अतिरोचति वण्णेन चेव यससा च.
अथ ¶ खो पिङ्गियानी ब्राह्मणो उट्ठायासना एकंसं उत्तरासङ्गं करित्वा येन भगवा तेनञ्जलिं पणामेत्वा भगवन्तं एतदवोच – ‘‘पटिभाति मं, भगवा, पटिभाति मं, सुगता’’ति. ‘‘पटिभातु तं पिङ्गियानी’’ति भगवा अवोच. अथ खो पिङ्गियानी ब्राह्मणो भगवतो सम्मुखा सारुप्पाय गाथाय अभित्थवि –
‘‘पद्मं [पदुमं (क.) सं. नि. १.१३२] यथा कोकनदं [कोकनुदं (स्या. कं.)] सुगन्धं,
पातो सिया फुल्लमवीतगन्धं;
अङ्गीरसं पस्स विरोचमानं,
तपन्तमादिच्चमिवन्तलिक्खे’’ति.
अथ खो ते लिच्छवी पञ्चहि उत्तरासङ्गसतेहि पिङ्गियानिं ब्राह्मणं अच्छादेसुं. अथ खो पिङ्गियानी ब्राह्मणो तेहि पञ्चहि उत्तरासङ्गसतेहि भगवन्तं अच्छादेसि ¶ .
अथ खो भगवा ते लिच्छवी एतदवोच – ‘‘पञ्चन्नं, लिच्छवी, रतनानं पातुभावो दुल्लभो लोकस्मिं. कतमेसं पञ्चन्नं? तथागतस्स अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पातुभावो दुल्लभो लोकस्मिं. तथागतप्पवेदितस्स धम्मविनयस्स देसेता पुग्गलो दुल्लभो लोकस्मिं. तथागतप्पवेदितस्स धम्मविनयस्स देसितस्स विञ्ञाता पुग्गलो दुल्लभो लोकस्मिं. तथागतप्पवेदितस्स धम्मविनयस्स देसितस्स विञ्ञाता ¶ धम्मानुधम्मप्पटिपन्नो पुग्गलो दुल्लभो लोकस्मिं. कतञ्ञू कतवेदी पुग्गलो दुल्लभो लोकस्मिं. इमेसं खो, लिच्छवी, पञ्चन्नं रतनानं पातुभावो दुल्लभो लोकस्मि’’न्ति [अ. नि. ५.१४३]. पञ्चमं.
६. महासुपिनसुत्तं
१९६. ‘‘तथागतस्स, भिक्खवे, अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो पञ्च महासुपिना पातुरहेसुं. कतमे पञ्च? तथागतस्स, भिक्खवे, अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो ¶ अयं महापथवी महासयनं अहोसि, हिमवा पब्बतराजा बिब्बोहनं [बिब्बोहनं (सी. स्या. कं. पी.), बिम्ब + ओहनं = इति पदविभागो] अहोसि, पुरत्थिमे समुद्दे वामो हत्थो ओहितो अहोसि, पच्छिमे समुद्दे दक्खिणो हत्थो ओहितो ¶ अहोसि, दक्खिणे समुद्दे उभो पादा ओहिता अहेसुं. तथागतस्स, भिक्खवे, अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो अयं पठमो महासुपिनो पातुरहोसि.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतस्स अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो तिरिया नाम तिणजाति नाभिया उग्गन्त्वा नभं आहच्च ठिता अहोसि. तथागतस्स, भिक्खवे ¶ , अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो अयं दुतियो महासुपिनो पातुरहोसि.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतस्स अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो सेता किमी कण्हसीसा पादेहि उस्सक्कित्वा ( ) [(अग्गनखतो) कत्थचि दिस्सति] याव जाणुमण्डला पटिच्छादेसुं. तथागतस्स, भिक्खवे, अरहतो ¶ सम्मासम्बुद्धस्स पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो अयं ततियो महासुपिनो पातुरहोसि.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतस्स अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो चत्तारो सकुणा नानावण्णा चतूहि दिसाहि आगन्त्वा पादमूले निपतित्वा सब्बसेता सम्पज्जिंसु. तथागतस्स, भिक्खवे, अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो अयं चतुत्थो महासुपिनो पातुरहोसि.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धो बोधिसत्तोव समानो महतो मीळ्हपब्बतस्स उपरूपरि चङ्कमति अलिप्पमानो मीळ्हेन. तथागतस्स, भिक्खवे, अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो अयं पञ्चमो महासुपिनो पातुरहोसि.
‘‘यम्पि ¶ , भिक्खवे, तथागतस्स अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो अयं महापथवी महासयनं अहोसि, हिमवा पब्बतराजा बिब्बोहनं अहोसि, पुरत्थिमे समुद्दे वामो हत्थो ओहितो अहोसि, पच्छिमे समुद्दे दक्खिणो हत्थो ओहितो अहोसि, दक्खिणे समुद्दे उभो पादा ओहिता अहेसुं; तथागतेन ¶ , भिक्खवे, अरहता सम्मासम्बुद्धेन अनुत्तरा सम्मासम्बोधि अभिसम्बुद्धा. तस्सा अभिसम्बोधाय अयं पठमो महासुपिनो पातुरहोसि.
‘‘यम्पि ¶ , भिक्खवे, तथागतस्स अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो तिरिया नाम ¶ तिणजाति नाभिया उग्गन्त्वा नभं आहच्च ठिता अहोसि; तथागतेन, भिक्खवे, अरहता सम्मासम्बुद्धेन अरियो अट्ठङ्गिको मग्गो अभिसम्बुज्झित्वा याव देवमनुस्सेहि सुप्पकासितो. तस्स अभिसम्बोधाय अयं दुतियो महासुपिनो पातुरहोसि.
‘‘यम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो सेता किमी कण्हसीसा पादेहि उस्सक्कित्वा याव जाणुमण्डला पटिच्छादेसुं; बहू, भिक्खवे, गिही ओदातवसना तथागतं पाणुपेता [पाणुपेतं (सी. स्या. कं. पी.)] सरणं गता. तस्स अभिसम्बोधाय अयं ततियो महासुपिनो पातुरहोसि.
‘‘यम्पि, भिक्खवे, तथागतस्स अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो चत्तारो सकुणा नानावण्णा चतूहि दिसाहि आगन्त्वा पादमूले निपतित्वा सब्बसेता सम्पज्जिंसु; चत्तारोमे, भिक्खवे, वण्णा खत्तिया ब्राह्मणा वेस्सा सुद्दा ते तथागतप्पवेदिते धम्मविनये अगारस्मा अनगारियं पब्बजित्वा अनुत्तरं विमुत्तिं सच्छिकरोन्ति. तस्स अभिसम्बोधाय अयं चतुत्थो महासुपिनो पातुरहोसि.
‘‘यम्पि, भिक्खवे, तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धो बोधिसत्तोव समानो महतो मीळ्हपब्बतस्स उपरूपरि चङ्कमति ¶ अलिप्पमानो मीळ्हेन; लाभी, भिक्खवे, तथागतो चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानप्पच्चयभेसज्जपरिक्खारानं, तं [तत्थ च (सी. स्या. कं. पी.)] तथागतो अगथितो [अगधितो (स्या. पी. क.)] अमुच्छितो अनज्झोसन्नो [अनज्झापन्नो (क.) अनज्झोपन्नो (सी. स्या.)] आदीनवदस्सावी निस्सरणपञ्ञो परिभुञ्जति. तस्स अभिसम्बोधाय अयं पञ्चमो महासुपिनो ¶ पातुरहोसि.
‘‘तथागतस्स, भिक्खवे, अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स पुब्बेव सम्बोधा अनभिसम्बुद्धस्स बोधिसत्तस्सेव सतो इमे पञ्च महासुपिना पातुरहेसु’’न्ति. छट्ठं.
७. वस्ससुत्तं
१९७. ‘‘पञ्चिमे ¶ ¶ , भिक्खवे, वस्सस्स अन्तराया, यं नेमित्ता [नेमित्तका (कत्थचि)] न जानन्ति, यत्थ नेमित्तानं चक्खु न कमति. कतमे पञ्च? उपरि, भिक्खवे, आकासे तेजोधातु पकुप्पति. तेन उप्पन्ना मेघा पटिविगच्छन्ति. अयं, भिक्खवे, पठमो वस्सस्स अन्तरायो, यं नेमित्ता न जानन्ति, यत्थ नेमित्तानं चक्खु न कमति.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, उपरि आकासे वायोधातु पकुप्पति. तेन उप्पन्ना मेघा पटिविगच्छन्ति. अयं, भिक्खवे, दुतियो वस्सस्स अन्तरायो, यं नेमित्ता न जानन्ति, यत्थ नेमित्तानं चक्खु न कमति.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, राहु असुरिन्दो पाणिना उदकं सम्पटिच्छित्वा महासमुद्दे छड्डेति. अयं, भिक्खवे, ततियो वस्सस्स अन्तरायो, यं नेमित्ता न जानन्ति, यत्थ नेमित्तानं चक्खु न कमति.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, वस्सवलाहका देवा पमत्ता होन्ति. अयं, भिक्खवे, चतुत्थो वस्सस्स अन्तरायो, यं नेमित्ता न जानन्ति, यत्थ नेमित्तानं चक्खु न कमति.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, मनुस्सा अधम्मिका होन्ति. अयं, भिक्खवे, पञ्चमो वस्सस्स अन्तरायो, यं नेमित्ता न जानन्ति, यत्थ नेमित्तानं चक्खु न कमति. इमे खो, भिक्खवे, पञ्च वस्सस्स अन्तराया, यं नेमित्ता न जानन्ति, यत्थ नेमित्तानं चक्खु न कमती’’ति. सत्तमं.
८. वाचासुत्तं
१९८. ‘‘पञ्चहि ¶ ¶ , भिक्खवे, अङ्गेहि समन्नागता वाचा सुभासिता होति, नो दुब्भासिता, अनवज्जा च अननुवज्जा च विञ्ञूनं [अननुवज्जा विञ्ञूनं (स्या. कं.)]. कतमेहि पञ्चहि? कालेन ¶ च भासिता होति, सच्चा च भासिता होति, सण्हा च भासिता होति, अत्थसंहिता च भासिता होति, मेत्तचित्तेन च भासिता होति. इमेहि खो, भिक्खवे, पञ्चहि अङ्गेहि समन्नागता ¶ वाचा सुभासिता होति, नो दुब्भासिता, अनवज्जा च अननुवज्जा च विञ्ञून’’न्ति. अट्ठमं.
९. कुलसुत्तं
१९९. ‘‘यं, भिक्खवे, सीलवन्तो पब्बजिता कुलं उपसङ्कमन्ति, तत्थ मनुस्सा पञ्चहि ठानेहि बहुं पुञ्ञं पसवन्ति. कतमेहि पञ्चहि? यस्मिं, भिक्खवे, समये सीलवन्ते पब्बजिते कुलं उपसङ्कमन्ते मनुस्सा दिस्वा चित्तानि पसादेन्ति [पसीदन्ति (स्या. कं. क.)], सग्गसंवत्तनिकं, भिक्खवे, तं कुलं तस्मिं समये पटिपदं पटिपन्नं होति.
‘‘यस्मिं, भिक्खवे, समये सीलवन्ते पब्बजिते कुलं उपसङ्कमन्ते मनुस्सा पच्चुट्ठेन्ति अभिवादेन्ति आसनं देन्ति, उच्चाकुलीनसंवत्तनिकं, भिक्खवे, तं कुलं तस्मिं समये पटिपदं पटिपन्नं होति.
‘‘यस्मिं, भिक्खवे, समये सीलवन्ते पब्बजिते कुलं उपसङ्कमन्ते मनुस्सा मच्छेरमलं पटिविनेन्ति [पटिविनोदेन्ति (सी. पी.)], महेसक्खसंवत्तनिकं, भिक्खवे, तं कुलं तस्मिं समये पटिपदं पटिपन्नं होति.
‘‘यस्मिं, भिक्खवे, समये सीलवन्ते पब्बजिते कुलं उपसङ्कमन्ते मनुस्सा यथासत्ति यथाबलं संविभजन्ति, महाभोगसंवत्तनिकं ¶ , भिक्खवे, तं कुलं तस्मिं समये पटिपदं पटिपन्नं होति.
‘‘यस्मिं, भिक्खवे, समये सीलवन्ते पब्बजिते कुलं उपसङ्कमन्ते मनुस्सा परिपुच्छन्ति परिपञ्हन्ति धम्मं सुणन्ति, महापञ्ञासंवत्तनिकं, भिक्खवे, तं कुलं तस्मिं समये पटिपदं पटिपन्नं होति. यं ¶ , भिक्खवे, सीलवन्तो पब्बजिता कुलं उपसङ्कमन्ति, तत्थ मनुस्सा इमेहि पञ्चहि ठानेहि बहुं पुञ्ञं पसवन्ती’’ति. नवमं.
१०. निस्सारणीयसुत्तं
२००. ‘‘पञ्चिमा ¶ , भिक्खवे, निस्सारणीया [निस्सरणीया (पी.), निस्सरणिया (दी. नि. ३.३२१)] धातुयो. कतमा पञ्च? इध, भिक्खवे, भिक्खुनो ¶ कामं [कामे (स्या. कं.) दी. नि. ३.३२१] मनसिकरोतो कामेसु चित्तं न पक्खन्दति नप्पसीदति न सन्तिट्ठति न विमुच्चति. नेक्खम्मं खो पनस्स मनसिकरोतो नेक्खम्मे चित्तं पक्खन्दति पसीदति सन्तिट्ठति विमुच्चति. तस्स तं चित्तं सुगतं [सुकतं (पी. क.)] सुभावितं सुवुट्ठितं सुविमुत्तं सुविसंयुत्तं [विसंयुत्तं (कत्थचि, दी. नि. ३.३२१)] कामेहि; ये च कामपच्चया उप्पज्जन्ति आसवा विघातपरिळाहा, मुत्तो सो तेहि, न सो तं वेदनं वेदियति. इदमक्खातं कामानं निस्सरणं.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो ब्यापादं मनसिकरोतो ब्यापादे चित्तं न पक्खन्दति नप्पसीदति न सन्तिट्ठति न विमुच्चति. अब्यापादं खो पनस्स मनसिकरोतो अब्यापादे चित्तं पक्खन्दति पसीदति सन्तिट्ठति विमुच्चति. तस्स तं चित्तं सुगतं सुभावितं सुवुट्ठितं सुविमुत्तं सुविसंयुत्तं ब्यापादेन; ये च ब्यापादपच्चया उप्पज्जन्ति आसवा विघातपरिळाहा, मुत्तो सो तेहि, न सो तं वेदनं वेदियति. इदमक्खातं ब्यापादस्स निस्सरणं.
‘‘पुन चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो विहेसं मनसिकरोतो ¶ विहेसाय चित्तं न पक्खन्दति नप्पसीदति न सन्तिट्ठति न विमुच्चति. अविहेसं खो पनस्स मनसिकरोतो अविहेसाय चित्तं पक्खन्दति पसीदति सन्तिट्ठति विमुच्चति. तस्स तं चित्तं सुगतं सुभावितं सुवुट्ठितं सुविमुत्तं सुविसंयुत्तं विहेसाय; ये च विहेसापच्चया उप्पज्जन्ति आसवा विघातपरिळाहा, मुत्तो सो तेहि, न सो तं वेदनं वेदियति. इदमक्खातं विहेसाय निस्सरणं.
‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो रूपं मनसिकरोतो रूपे चित्तं न पक्खन्दति नप्पसीदति न सन्तिट्ठति न विमुच्चति. अरूपं खो पनस्स मनसिकरोतो अरूपे चित्तं पक्खन्दति पसीदति सन्तिट्ठति विमुच्चति. तस्स तं चित्तं सुगतं सुभावितं सुवुट्ठितं सुविमुत्तं सुविसंयुत्तं रूपेहि; ये च रूपपच्चया उप्पज्जन्ति आसवा विघातपरिळाहा, मुत्तो सो तेहि, न सो तं वेदनं वेदियति. इदमक्खातं रूपानं निस्सरणं.
‘‘पुन ¶ चपरं, भिक्खवे, भिक्खुनो सक्कायं मनसिकरोतो सक्काये चित्तं न पक्खन्दति नप्पसीदति न सन्तिट्ठति न विमुच्चति. सक्कायनिरोधं खो पनस्स मनसिकरोतो ¶ सक्कायनिरोधे चित्तं पक्खन्दति पसीदति सन्तिट्ठति विमुच्चति. तस्स तं चित्तं सुगतं सुभावितं सुवुट्ठितं सुविमुत्तं सुविसंयुत्तं सक्कायेन; ये च सक्कायपच्चया उप्पज्जन्ति आसवा विघातपरिळाहा, मुत्तो सो तेहि, न सो तं वेदनं वेदियति. इदमक्खातं सक्कायस्स निस्सरणं.
‘‘तस्स कामनन्दीपि नानुसेति, ब्यापादनन्दीपि नानुसेति, विहेसानन्दीपि नानुसेति ¶ , रूपनन्दीपि नानुसेति, सक्कायनन्दीपि नानुसेति (सो) [( ) कत्थचि नत्थि] कामनन्दियापि अननुसया, ब्यापादनन्दियापि अननुसया, विहेसानन्दियापि अननुसया, रूपनन्दियापि अननुसया, सक्कायनन्दियापि अननुसया. अयं वुच्चति, भिक्खवे, भिक्खु निरनुसयो, अच्छेच्छि [अच्छेज्जि (स्या. कं. क.)] तण्हं, विवत्तयि [वावत्तयि (सी.)] संयोजनं, सम्मा मानाभिसमया अन्तमकासि दुक्खस्स. इमा खो, भिक्खवे, पञ्च निस्सारणीया धातुयो’’ति. दसमं.
ब्राह्मणवग्गो पञ्चमो.
तस्सुद्दानं –
सोणो ¶ दोणो सङ्गारवो, कारणपाली च पिङ्गियानी;
सुपिना च वस्सा वाचा, कुलं निस्सारणीयेन चाति.
चतुत्थंपण्णासकं समत्तो.
५. पञ्चमपण्णासकं