📜
४. मेघियवग्गो
१. मेघियसुत्तं
३१. एवं ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा चालिकायं विहरति चालिके पब्बते. तेन ¶ खो पन समयेन आयस्मा मेघियो भगवतो उपट्ठाको होति. अथ खो आयस्मा मेघियो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं अट्ठासि. एकमन्तं ठितो खो आयस्मा मेघियो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इच्छामहं, भन्ते, जन्तुगामं पिण्डाय पविसितु’’न्ति. ‘‘यस्सदानि त्वं, मेघिय, कालं मञ्ञसी’’ति.
अथ खो आयस्मा मेघियो पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय जन्तुगामं पिण्डाय पाविसि. जन्तुगामे पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो येन किमिकाळाय नदिया तीरं तेनुपसङ्कमि. [उपसङ्कमित्वा (सब्बत्थ) अ. नि. ९.३ पस्सितब्बं] अद्दसा ¶ खो आयस्मा मेघियो [उपसङ्कमित्वा (सब्बत्थ) अ. नि. ९.३ पस्सितब्बं] किमिकाळाय नदिया तीरे जङ्घाविहारं [जङ्घविहारं (क.)] अनुचङ्कममानो अनुविचरमानो [अनुविचरमानो अद्दसा खो (सी. स्या. पी.), अनुविचरमानो अद्दस (क.)] अम्बवनं पासादिकं मनुञ्ञं रमणीयं. दिस्वानस्स एतदहोसि – ‘‘पासादिकं वतिदं अम्बवनं मनुञ्ञं [इदं पदं विदेसपोत्थकेसु नत्थि, अङ्गुत्तरेपि] रमणीयं. अलं वतिदं कुलपुत्तस्स पधानत्थिकस्स पधानाय. सचे मं भगवा अनुजानेय्य, आगच्छेय्याहं इमं अम्बवनं पधानाया’’ति.
अथ खो आयस्मा मेघियो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा ¶ भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा मेघियो भगवन्तं एतदवोच –
‘‘इधाहं, भन्ते, पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय जन्तुगामं पिण्डाय पाविसिं. जन्तुगामे पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो येन किमिकाळाय नदिया तीरं तेनुपसङ्कमिं [उपसङ्कमित्वा (सब्बत्थ)]. अद्दसं खो अहं, भन्ते [उपसङ्कमित्वा (सब्बत्थ)], किमिकाळाय नदिया तीरे जङ्घाविहारं अनुचङ्कममानो अनुविचरमानो [अनुविचरमानो अद्दसं (सब्बत्थ)] अम्बवनं पासादिकं मनुञ्ञं रमणीयं. दिस्वान मे एतदहोसि – ‘पासादिकं वतिदं अम्बवनं मनुञ्ञं रमणीयं. अलं वतिदं कुलपुत्तस्स पधानत्थिकस्स पधानाय. सचे मं भगवा अनुजानेय्य, आगच्छेय्याहं इमं अम्बवनं पधानाया’ति. सचे मं, भन्ते, भगवा अनुजानाति [अनुजानेय्य (अ. नि. ९.३)], गच्छेय्याहं तं ¶ अम्बवनं पधानाया’’ति.
एवं वुत्ते, भगवा आयस्मन्तं मेघियं एतदवोच – ‘‘आगमेहि ताव, मेघिय, एककम्हि [एककम्हा (सी. पी.), एककोम्हि (स्या.)] ताव, याव अञ्ञोपि कोचि भिक्खु आगच्छती’’ति.
दुतियम्पि खो आयस्मा मेघियो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘भगवतो, भन्ते, नत्थि किञ्चि ¶ उत्तरि [उत्तरिं (सी. स्या. कं. पी.)] करणीयं, नत्थि कतस्स वा पतिचयो. मय्हं खो पन, भन्ते, अत्थि उत्तरि करणीयं, अत्थि कतस्स पतिचयो. सचे मं भगवा अनुजानाति, गच्छेय्याहं तं अम्बवनं पधानाया’’ति. दुतियम्पि खो ¶ भगवा आयस्मन्तं मेघियं एतदवोच – ‘‘आगमेहि ताव, मेघिय, एककम्हि ताव, याव अञ्ञोपि कोचि भिक्खु आगच्छती’’ति.
ततियम्पि खो आयस्मा मेघियो भगवन्तं ¶ एतदवोच – ‘‘भगवतो, भन्ते, नत्थि किञ्चि उत्तरि करणीयं, नत्थि कतस्स वा पतिचयो. मय्हं खो पन, भन्ते, अत्थि उत्तरि करणीयं, अत्थि कतस्स पतिचयो. सचे मं भगवा अनुजानाति, गच्छेय्याहं तं अम्बवनं पधानाया’’ति. ‘‘पधानन्ति खो, मेघिय, वदमानं किन्ति वदेय्याम? यस्सदानि त्वं, मेघिय, कालं मञ्ञसी’’ति.
अथ खो आयस्मा मेघियो उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा येन तं अम्बवनं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा तं अम्बवनं अज्झोगाहेत्वा [अज्झोगहेत्वा (सी. स्या. पी.)] अञ्ञतरस्मिं रुक्खमूले दिवाविहारं निसीदि. अथ खो आयस्मतो मेघियस्स तस्मिं अम्बवने विहरन्तस्स येभुय्येन तयो पापका अकुसला वितक्का समुदाचरन्ति, सेय्यथिदं – कामवितक्को, ब्यापादवितक्को, विहिंसावितक्को [वितक्कोति (सी. पी. क.)].
अथ खो आयस्मतो मेघियस्स एतदहोसि – ‘‘अच्छरियं वत भो, अब्भुतं वत भो! सद्धाय च वतम्हा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता. अथ च पनिमेहि तीहि पापकेहि अकुसलेहि वितक्केहि अन्वासत्ता, सेय्यथिदं – कामवितक्केन, ब्यापादवितक्केन, विहिंसावितक्केन’’.
अथ खो आयस्मा मेघियो सायन्हसमयं पटिसल्लाना वुट्ठितो येन भगवा तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नो खो आयस्मा मेघियो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘इध मय्हं, भन्ते, तस्मिं अम्बवने विहरन्तस्स येभुय्येन तयो ¶ पापका अकुसला वितक्का समुदाचरन्ति, सेय्यथिदं – कामवितक्को, ब्यापादवितक्को, विहिंसावितक्को ¶ . तस्स मय्हं, भन्ते, एतदहोसि – ‘अच्छरियं वत, भो, अब्भुतं वत, भो! सद्धाय च वतम्हा अगारस्मा अनगारियं पब्बजिता. अथ च पनिमेहि तीहि पापकेहि अकुसलेहि ¶ वितक्केहि अन्वासत्ता, सेय्यथिदं – कामवितक्केन, ब्यापादवितक्केन, विहिंसावितक्केन’’’.
‘‘अपरिपक्काय ¶ , मेघिय, चेतोविमुत्तिया पञ्च धम्मा परिपाकाय संवत्तन्ति. कतमे पञ्च?
‘‘इध, मेघिय, भिक्खु कल्याणमित्तो होति कल्याणसहायो कल्याणसम्पवङ्को. अपरिपक्काय, मेघिय, चेतोविमुत्तिया अयं पठमो धम्मो परिपाकाय संवत्तति.
‘‘पुन चपरं, मेघिय, भिक्खु सीलवा होति, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरति आचारगोचरसम्पन्नो, अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खति सिक्खापदेसु. अपरिपक्काय, मेघिय, चेतोविमुत्तिया अयं दुतियो धम्मो परिपाकाय संवत्तति.
‘‘पुन चपरं, मेघिय, भिक्खु यायं कथा अभिसल्लेखिका चेतोविवरणसप्पाया एकन्तनिब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति, सेय्यथिदं – अप्पिच्छकथा, सन्तुट्ठिकथा, पविवेककथा, असंसग्गकथा, वीरियारम्भकथा, सीलकथा, समाधिकथा, पञ्ञाकथा, विमुत्तिकथा, विमुत्तिञाणदस्सनकथा; एवरूपाय कथाय निकामलाभी होति अकिच्छलाभी अकसिरलाभी. अपरिपाकाय, मेघिय, चेतोविमुत्तिया अयं ततियो धम्मो परिपाकाय संवत्तति.
‘‘पुन चपरं ¶ , मेघिय, भिक्खु आरद्धवीरियो विहरति, अकुसलानं धम्मानं पहानाय, कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय [उप्पादाय (स्या.)], थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु. अपरिपक्काय, मेघिय, चेतोविमुत्तिया अयं चतुत्थो धम्मो परिपाकाय संवत्तति.
‘‘पुन चपरं, मेघिय, भिक्खु पञ्ञवा होति उदयत्थगामिनिया पञ्ञाय समन्नागतो अरियाय निब्बेधिकाय सम्मा दुक्खक्खयगामिनिया. अपरिपक्काय, मेघिय, चेतोविमुत्तिया अयं पञ्चमो धम्मो परिपाकाय संवत्तति. अपरिपक्काय, मेघिय, चेतोविमुत्तिया इमे पञ्च धम्मा परिपाकाय संवत्तन्ति.
‘‘कल्याणमित्तस्सेतं ¶ , मेघिय, भिक्खुनो पाटिकङ्खं कल्याणसहायस्स कल्याणसम्पवङ्कस्स यं सीलवा भविस्सति, पातिमोक्खसंवरसंवुतो विहरिस्सति, आचारगोचरसम्पन्नो, अणुमत्तेसु वज्जेसु भयदस्सावी, समादाय सिक्खिस्सति सिक्खापदेसु.
‘‘कल्याणमित्तस्सेतं ¶ , मेघिय, भिक्खुनो पाटिकङ्खं कल्याणसहायस्स कल्याणसम्पवङ्कस्स यं ¶ यायं कथा अभिसल्लेखिका चेतोविवरणसप्पाया एकन्तनिब्बिदाय विरागाय निरोधाय उपसमाय अभिञ्ञाय सम्बोधाय निब्बानाय संवत्तति, सेय्यथिदं – अप्पिच्छकथा, सन्तुट्ठिकथा, पविवेककथा, असंसग्गकथा, वीरियारम्भकथा, सीलकथा, समाधिकथा, पञ्ञाकथा, विमुत्तिकथा, विमुत्तिञाणदस्सनकथा; एवरूपाय कथाय निकामलाभी भविस्सति अकिच्छलाभी अकसिरलाभी.
‘‘कल्याणमित्तस्सेतं, मेघिय, भिक्खुनो पाटिकङ्खं कल्याणसहायस्स कल्याणसम्पवङ्कस्स यं आरद्धवीरियो विहरिस्सति ¶ अकुसलानं धम्मानं पहानाय, कुसलानं धम्मानं उपसम्पदाय, थामवा दळ्हपरक्कमो अनिक्खित्तधुरो कुसलेसु धम्मेसु.
‘‘कल्याणमित्तस्सेतं, मेघिय, भिक्खुनो पाटिकङ्खं कल्याणसहायस्स कल्याणसम्पवङ्कस्स यं पञ्ञवा भविस्सति, उदयत्थगामिनिया पञ्ञाय समन्नागतो अरियाय निब्बेधिकाय सम्मा दुक्खक्खयगामिनिया.
‘‘तेन च पन, मेघिय, भिक्खुना इमेसु पञ्चसु धम्मेसु पतिट्ठाय चत्तारो धम्मा उत्तरि भावेतब्बा – असुभा भावेतब्बा रागस्स पहानाय, मेत्ता भावेतब्बा ब्यापादस्स पहानाय, आनापानस्सति भावेतब्बा वितक्कुपच्छेदाय, अनिच्चसञ्ञा भावेतब्बा अस्मिमानसमुग्घाताय. अनिच्चसञ्ञिनो हि, मेघिय, अनत्तसञ्ञा सण्ठाति, अनत्तसञ्ञी अस्मिमानसमुग्घातं पापुणाति दिट्ठेव धम्मे निब्बान’’न्ति.
अथ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि –
‘‘खुद्दा ¶ वितक्का सुखुमा वितक्का,
अनुगता [अनुग्गता (सी. क. अट्ठकथायं पाठन्तरं)] मनसो उप्पिलावा [उब्बिलापा (सी. स्या. पी.)];
एते अविद्वा मनसो वितक्के,
हुरा हुरं धावति भन्तचित्तो.
‘‘एते च विद्वा मनसो वितक्के,
आतापियो संवरती सतीमा;
असेसमेते पजहासि बुद्धो’’ति. पठमं;
२. उद्धतसुत्तं
३२. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा कुसिनारायं विहरति उपवत्तने मल्लानं सालवने. तेन खो पन समयेन सम्बहुला भिक्खू भगवतो अविदूरे अरञ्ञकुटिकायं विहरन्ति उद्धता उन्नळा चपला मुखरा विकिण्णवाचा मुट्ठस्सतिनो असम्पजाना असमाहिता विब्भन्तचित्ता पाकतिन्द्रिया.
अद्दसा खो भगवा ते सम्बहुले ¶ भिक्खू अविदूरे अरञ्ञकुटिकायं विहरन्ते उद्धते उन्नळे चपले मुखरे विकिण्णवाचे मुट्ठस्सतिनो असम्पजाने असमाहिते विब्भन्तचित्ते पाकतिन्द्रिये.
अथ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि –
‘‘अरक्खितेन कायेन [चित्तेन (नेत्तियं)], मिच्छादिट्ठिहतेन [मिच्छादिट्ठिगतेन (बहूसु)] च;
थिनमिद्धा [थीनमिद्धा (सी. स्या. कं. पी.)] भिभूतेन, वसं मारस्स गच्छति.
‘‘तस्मा रक्खितचित्तस्स, सम्मासङ्कप्पगोचरो;
सम्मादिट्ठिपुरेक्खारो, ञत्वान उदयब्बयं;
थीनमिद्धाभिभू भिक्खु, सब्बा दुग्गतियो जहे’’ति. दुतियं;
३. गोपालकसुत्तं
३३. एवं ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा कोसलेसु चारिकं चरति महता भिक्खुसङ्घेन सद्धिं. अथ खो भगवा मग्गा ओक्कम्म येन अञ्ञतरं रुक्खमूलं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि.
अथ खो अञ्ञतरो गोपालको येन भगवा तेनुपसङ्कमि ¶ ; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा ¶ एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो तं गोपालकं भगवा धम्मिया कथाय सन्दस्सेसि समादपेसि [समादापेसि (?)] समुत्तेजेसि सम्पहंसेसि.
अथ खो सो गोपालको भगवता धम्मिया कथाय सन्दस्सितो समादपितो [समादिपितो (?)] समुत्तेजितो सम्पहंसितो भगवन्तं एतदवोच – ‘‘अधिवासेतु मे, भन्ते, भगवा स्वातनाय भत्तं सद्धिं भिक्खुसङ्घेना’’ति. अधिवासेसि भगवा तुण्हीभावेन. अथ खो सो गोपालको भगवतो अधिवासनं विदित्वा उट्ठायासना भगवन्तं अभिवादेत्वा पदक्खिणं कत्वा पक्कामि.
अथ खो सो गोपालको तस्सा रत्तिया अच्चयेन सके निवेसने पहूतं अप्पोदकपायसं [अप्पोदकपायासं (सब्बत्थ)] पटियादापेत्वा नवञ्च सप्पिं भगवतो कालं आरोचेसि – ‘‘कालो, भन्ते, निट्ठितं भत्त’’न्ति. अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सद्धिं भिक्खुसङ्घेन येन तस्स गोपालकस्स निवेसनं तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा पञ्ञत्ते आसने निसीदि. अथ खो सो गोपालको बुद्धप्पमुखं भिक्खुसङ्घं अप्पोदकपायसेन [अप्पोदकपायासेन च (स्या. पी.)] नवेन च सप्पिना सहत्था सन्तप्पेसि सम्पवारेसि. अथ खो सो गोपालको भगवन्तं भुत्ताविं ओनीतपत्तपाणिं अञ्ञतरं नीचं ¶ आसनं गहेत्वा एकमन्तं निसीदि. एकमन्तं निसिन्नं खो तं गोपालकं भगवा धम्मिया कथाय सन्दस्सेत्वा समादपेत्वा समुत्तेजेत्वा सम्पहंसेत्वा उट्ठायासना पक्कामि. अथ खो अचिरपक्कन्तस्स भगवतो तं गोपालकं अञ्ञतरो ¶ पुरिसो सीमन्तरिकाय जीविता वोरोपेसि.
अथ ¶ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं – ‘‘येन, भन्ते, गोपालकेन अज्ज बुद्धप्पमुखो भिक्खुसङ्घो अप्पोदकपायसेन नवेन च सप्पिना सहत्था सन्तप्पितो सम्पवारितो सो किर, भन्ते, गोपालको अञ्ञतरेन पुरिसेन सीमन्तरिकाय जीविता वोरोपितो’’ति.
अथ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि –
‘‘दिसो दिसं यं तं कयिरा, वेरी वा पन वेरिनं;
मिच्छापणिहितं चित्तं, पापियो नं ततो करे’’ति. ततियं;
४. यक्खपहारसुत्तं
३४. एवं ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. तेन खो पन समयेन आयस्मा च सारिपुत्तो आयस्मा च महामोग्गल्लानो कपोतकन्दरायं विहरन्ति. तेन खो पन समयेन आयस्मा सारिपुत्तो जुण्हाय रत्तिया नवोरोपितेहि केसेहि अब्भोकासे निसिन्नो होति अञ्ञतरं समाधिं समापज्जित्वा.
तेन खो पन समयेन द्वे यक्खा सहायका उत्तराय दिसाय दक्खिणं दिसं गच्छन्ति केनचिदेव करणीयेन. अद्दसंसु खो ते यक्खा आयस्मन्तं सारिपुत्तं जुण्हाय रत्तिया नवोरोपितेहि केसेहि अब्भोकासे निसिन्नं. दिस्वान एको यक्खो दुतियं यक्खं एतदवोच ¶ – ‘‘पटिभाति मं, सम्म, इमस्स समणस्स सीसे पहारं दातु’’न्ति. एवं वुत्ते, सो यक्खो तं यक्खं एतदवोच – ‘‘अलं, सम्म, मा समणं आसादेसि. उळारो सो, सम्म, समणो महिद्धिको महानुभावो’’ति.
दुतियम्पि खो सो यक्खो तं यक्खं एतदवोच – ‘‘पटिभाति मं, सम्म, इमस्स समणस्स ¶ सीसे पहारं दातु’’न्ति. दुतियम्पि खो सो यक्खो तं यक्खं एतदवोच – ‘‘अलं, सम्म, मा समणं आसादेसि. उळारो सो, सम्म, समणो महिद्धिको महानुभावो’’ति. ततियम्पि खो सो यक्खो तं यक्खं एतदवोच – ‘‘पटिभाति मं, सम्म, इमस्स समणस्स सीसे पहारं ¶ दातु’’न्ति. ततियम्पि खो सो यक्खो तं यक्खं एतदवोच – ‘‘अलं, सम्म, मा समणं आसादेसि. उळारो सो, सम्म, समणो महिद्धिको महानुभावो’’ति.
अथ खो सो यक्खो तं यक्खं अनादियित्वा आयस्मतो सारिपुत्तत्थेरस्स सीसे पहारं अदासि. ताव महा पहारो अहोसि, अपि तेन पहारेन सत्तरतनं वा अड्ढट्ठमरतनं वा नागं ओसादेय्य, महन्तं वा पब्बतकूटं पदालेय्य. अथ च पन सो यक्खो ‘डय्हामि डय्हामी’ति वत्वा तत्थेव महानिरयं अपतासि [अवत्थासि (क. सी.)].
अद्दसा खो आयस्मा महामोग्गल्लानो दिब्बेन चक्खुना विसुद्धेन अतिक्कन्तमानुसकेन तेन यक्खेन आयस्मतो सारिपुत्तत्थेरस्स सीसे पहारं दीयमानं. दिस्वा येन आयस्मा सारिपुत्तो तेनुपसङ्कमि; उपसङ्कमित्वा आयस्मन्तं सारिपुत्तं एतदवोच – ‘‘कच्चि ¶ ते, आवुसो, खमनीयं, कच्चि यापनीयं, कच्चि न किञ्चि दुक्ख’’न्ति ¶ ? ‘‘खमनीयं मे, आवुसो मोग्गल्लान, यापनीयं मे, आवुसो मोग्गल्लान; अपि च मे सीसं थोकं दुक्ख’’न्ति.
‘‘अच्छरियं, आवुसो सारिपुत्त, अब्भुतं, आवुसो सारिपुत्त! याव [यं त्वं (सी. क.), यं (स्या.)] महिद्धिको आयस्मा सारिपुत्तो महानुभावो! इध ते, आवुसो सारिपुत्त, अञ्ञतरो यक्खो सीसे पहारं अदासि. ताव महा पहारो अहोसि, अपि तेन पहारेन सत्तरतनं वा अड्ढट्ठमरतनं वा नागं ओसादेय्य, महन्तं वा पब्बतकूटं पदालेय्य, अथ च पनायस्मा सारिपुत्तो एवमाह – ‘खमनीयं मे, आवुसो मोग्गल्लान, यापनीयं मे, आवुसो मोग्गल्लान; अपि च मे सीसं थोकं दुक्ख’’’न्ति.
‘‘अच्छरियं, आवुसो मोग्गल्लान, अब्भुतं, आवुसो मोग्गल्लान! याव [यं (स्या.)] महिद्धिको आयस्मा महामोग्गल्लानो महानुभावो यत्र हि नाम यक्खम्पि पस्सिस्सति! मयं पनेतरहि पंसुपिसाचकम्पि न पस्सामा’’ति.
अस्सोसि खो भगवा दिब्बाय सोतधातुया विसुद्धाय अतिक्कन्तमानुसिकाय तेसं उभिन्नं महानागानं इमं एवरूपं कथासल्लापं.
अथ ¶ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि –
‘‘यस्स ¶ सेलूपमं चित्तं, ठितं नानुपकम्पति;
विरत्तं रजनीयेसु, कोपनेय्ये न कुप्पति;
यस्सेवं भावितं चित्तं, कुतो तं दुक्खमेस्सती’’ति. चतुत्थं;
५. नागसुत्तं
३५. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा कोसम्बियं विहरति घोसितारामे ¶ . तेन खो पन समयेन भगवा आकिण्णो विहरति भिक्खूहि भिक्खूनीहि उपासकेहि उपासिकाहि राजूहि राजमहामत्तेहि तित्थियेहि तित्थियसावकेहि. आकिण्णो दुक्खं न फासु विहरति. अथ खो भगवतो एतदहोसि – ‘‘अहं खो एतरहि आकिण्णो विहरामि भिक्खूहि ¶ भिक्खूनीहि उपासकेहि उपासिकाहि राजूहि राजमहामत्तेहि तित्थियेहि तित्थियसावकेहि. आकिण्णो दुक्खं न फासु विहरामि. यंनूनाहं एको गणस्मा वूपकट्ठो विहरेय्य’’न्ति.
अथ खो भगवा पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय कोसम्बिं पिण्डाय पाविसि. कोसम्बियं पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्तो सामं सेनासनं संसामेत्वा पत्तचीवरमादाय अनामन्तेत्वा उपट्ठाकं अनपलोकेत्वा भिक्खुसङ्घं एको अदुतियो येन पालिलेय्यकं तेन चारिकं पक्कामि. अनुपुब्बेन चारिकं चरमानो येन पालिलेय्यकं तदवसरि. तत्र सुदं भगवा पालिलेय्यके विहरति रक्खितवनसण्डे भद्दसालमूले.
अञ्ञतरोपि खो हत्थिनागो आकिण्णो विहरति हत्थीहि हत्थिनीहि हत्थिकलभेहि हत्थिच्छापेहि. छिन्नग्गानि चेव तिणानि खादति, ओभग्गोभग्गञ्चस्स साखाभङ्गं खादन्ति, आविलानि च पानीयानि पिवति, ओगाहा चस्स उत्तिण्णस्स हत्थिनियो कायं उपनिघंसन्तियो गच्छन्ति. आकिण्णो दुक्खं न फासु विहरति. अथ खो तस्स हत्थिनागस्स एतदहोसि – ‘‘अहं खो एतरहि आकिण्णो विहरामि ¶ हत्थीहि हत्थिनीहि हत्थिकलभेहि हत्थिच्छापेहि, छिन्नग्गानि चेव तिणानि खादामि, ओभग्गोभग्गञ्च मे साखाभङ्गं खादन्ति, आविलानि च पानीयानि पिवामि, ओगाहा च मे उत्तिण्णस्स ¶ हत्थिनियो कायं उपनिघंसन्तियो गच्छन्ति, आकिण्णो दुक्खं न फासु विहरामि. यंनूनाहं एको गणस्मा वूपकट्ठो विहरेय्य’’न्ति.
अथ खो सो हत्थिनागो यूथा अपक्कम्म येन पालिलेय्यकं रक्खितवनसण्डो ¶ भद्दसालमूलं येन भगवा तेनुपसङ्कमि. तत्र सुदं [उपसङ्कमित्वा तत्र सुदं (स्या. पी. क.)] सो हत्थिनागो यस्मिं पदेसे भगवा विहरति तं पदेसं [अप्पहरितञ्च करोति, सोण्डाय (बहूसु)] अप्पहरितं करोति, सोण्डाय च [अप्पहरितञ्च करोति, सोण्डाय (बहूसु)] भगवतो पानीयं परिभोजनीयं उपट्ठापेति [उपट्ठपेति (सी. स्या. कं. पी.)].
अथ खो भगवतो रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘अहं खो पुब्बे आकिण्णो विहासिं भिक्खूहि भिक्खूनीहि उपासकेहि उपासिकाहि राजूहि राजमहामत्तेहि तित्थियेहि तित्थियसावकेहि, आकिण्णो दुक्खं न फासु विहासिं. सोम्हि एतरहि अनाकिण्णो विहरामि भिक्खूहि भिक्खुनीहि उपासकेहि उपासिकाहि राजूहि राजमहामत्तेहि तित्थियेहि तित्थियसावकेहि, अनाकिण्णो सुखं फासु विहरामी’’ति.
तस्सपि ¶ खो हत्थिनागस्स एवं चेतसो परिवितक्को उदपादि – ‘‘अहं खो पुब्बे आकिण्णो विहासिं हत्थीहि हत्थिनीहि हत्थिकलभेहि हत्थिच्छापेहि, छिन्नग्गानि चेव तिणानि खादिं, ओभग्गोभग्गञ्च मे साखाभङ्गं खादिंसु, आविलानि च पानीयानि अपायिं, ओगाहा ¶ च मे उत्तिण्णस्स हत्थिनियो कायं उपनिघंसन्तियो अगमंसु, आकिण्णो दुक्खं न फासु विहासिं. सोम्हि एतरहि अनाकिण्णो विहरामि हत्थीहि हत्थिनीहि हत्थिकलभेहि हत्थिच्छापेहि, अच्छिन्नग्गानि चेव तिणानि खादामि, ओभग्गोभग्गञ्च मे साखाभङ्गं न खादन्ति, अनाविलानि च पानीयानि पिवामि, ओगाहा च मे उत्तिण्णस्स हत्थिनियो न कायं उपनिघंसन्तियो गच्छन्ति, अनाकिण्णो सुखं फासु विहरामी’’ति.
अथ खो भगवा अत्तनो च पविवेकं विदित्वा तस्स च हत्थिनागस्स चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि –
‘‘एतं ¶ [एवं (क.)] नागस्स नागेन, ईसादन्तस्स हत्थिनो;
समेति चित्तं चित्तेन, यदेको रमती मनो’’ति. पञ्चमं;
६. पिण्डोलसुत्तं
३६. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तेन खो पन समयेन आयस्मा पिण्डोलभारद्वाजो भगवतो अविदूरे निसिन्नो होति पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय आरञ्ञिको पिण्डपातिको पंसुकूलिको तेचीवरिको अप्पिच्छो सन्तुट्ठो पविवित्तो असंसट्ठो आरद्धवीरियो [आरद्धविरियो (सी. स्या. कं. पी.)] धुतवादो अधिचित्तमनुयुत्तो.
अद्दसा खो भगवा आयस्मन्तं पिण्डोलभारद्वाजं ¶ अविदूरे निसिन्नं पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय आरञ्ञिकं पिण्डपातिकं पंसुकूलिकं तेचीवरिकं अप्पिच्छं सन्तुट्ठं पविवित्तं असंसट्ठं आरद्धवीरियं धुतवादं अधिचित्तमनुयुत्तं ¶ .
अथ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि –
‘‘अनूपवादो ¶ अनूपघातो [अनुपवादो अनुपघातो (स्या. पी. क.)], पातिमोक्खे च संवरो;
मत्तञ्ञुता च भत्तस्मिं, पन्तञ्च सयनासनं;
अधिचित्ते च आयोगो, एतं बुद्धान सासन’’न्ति. छट्ठं;
७. सारिपुत्तसुत्तं
३७. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तेन खो पन समयेन आयस्मा सारिपुत्तो भगवतो अविदूरे निसिन्नो होति पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय अप्पिच्छो सन्तुट्ठो पविवित्तो असंसट्ठो आरद्धवीरियो अधिचित्तमनुयुत्तो.
अद्दसा ¶ खो भगवा आयस्मन्तं सारिपुत्तं अविदूरे निसिन्नं पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय अप्पिच्छं सन्तुट्ठं पविवित्तं असंसट्ठं आरद्धवीरियं अधिचित्तमनुयुत्तं.
अथ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि –
‘‘अधिचेतसो अप्पमज्जतो,
मुनिनो मोनपथेसु सिक्खतो;
सोका न भवन्ति तादिनो,
उपसन्तस्स सदा सतीमतो’’ति. सत्तमं;
८. सुन्दरीसुत्तं
३८. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तेन खो पन समयेन भगवा सक्कतो होति गरुकतो मानितो पूजितो अपचितो लाभी चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारानं ¶ . भिक्खुसङ्घोपि सक्कतो होति गरुकतो मानितो पूजितो अपचितो लाभी चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारानं. अञ्ञतित्थिया पन परिब्बाजका असक्कता होन्ति अगरुकता अमानिता अपूजिता अनपचिता न लाभिनो चीवरपिण्डपातसेनासनगिलानपच्चयभेसज्जपरिक्खारानं.
अथ खो ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका भगवतो सक्कारं असहमाना भिक्खुसङ्घस्स च ¶ येन सुन्दरी परिब्बाजिका तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा ¶ सुन्दरिं परिब्बाजिकं एतदवोचुं – ‘‘उस्सहसि त्वं, भगिनि, ञातीनं अत्थं कातु’’न्ति? ‘‘क्याहं, अय्या, करोमि? किं मया न सक्का [किं मया सक्का (स्या. पी.)] कातुं? जीवितम्पि मे परिच्चत्तं ञातीनं अत्थाया’’ति.
‘‘तेन हि, भगिनि, अभिक्खणं जेतवनं गच्छाही’’ति. ‘‘एवं, अय्या’’ति खो सुन्दरी परिब्बाजिका तेसं अञ्ञतित्थियानं परिब्बाजकानं पटिस्सुत्वा अभिक्खणं जेतवनं अगमासि.
यदा ¶ ते अञ्ञिंसु अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका – ‘‘वोदिट्ठा खो सुन्दरी परिब्बाजिका बहुजनेन अभिक्खणं जेतवनं गच्छती’’ति [गच्छतीति (सी. स्या. कं. पी.)]. अथ नं जीविता वोरोपेत्वा तत्थेव जेतवनस्स परिखाकूपे निक्खिपित्वा [निखनित्वा (सी. स्या. पी.)] येन राजा पसेनदि कोसलो तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा राजानं पसेनदिं कोसलं एतदवोचुं – ‘‘या सा, महाराज, सुन्दरी परिब्बाजिका; सा नो न दिस्सती’’ति. ‘‘कत्थ पन तुम्हे आसङ्कथा’’ति ¶ ? ‘‘जेतवने, महाराजा’’ति. ‘‘तेन हि जेतवनं विचिनथा’’ति.
अथ खो ते अञ्ञतित्थिया परिब्बाजका जेतवनं विचिनित्वा यथानिक्खित्तं परिखाकूपा उद्धरित्वा मञ्चकं आरोपेत्वा सावत्थिं पवेसेत्वा रथियाय रथियं सिङ्घाटकेन सिङ्घाटकं उपसङ्कमित्वा मनुस्से उज्झापेसुं –
‘‘पस्सथाय्या समणानं सक्यपुत्तियानं कम्मं! अलज्जिनो इमे समणा सक्यपुत्तिया दुस्सीला पापधम्मा मुसावादिनो अब्रह्मचारिनो. इमे हि नाम धम्मचारिनो समचारिनो ब्रह्मचारिनो सच्चवादिनो सीलवन्तो कल्याणधम्मा पटिजानिस्सन्ति! नत्थि इमेसं सामञ्ञं, नत्थि इमेसं ब्रह्मञ्ञं. नट्ठं इमेसं सामञ्ञं, नट्ठं इमेसं ब्रह्मञ्ञं. कुतो इमेसं सामञ्ञं, कुतो इमेसं ब्रह्मञ्ञं? अपगता इमे सामञ्ञा, अपगता इमे ब्रह्मञ्ञा. कथञ्हि नाम पुरिसो पुरिसकिच्चं करित्वा इत्थिं जीविता वोरोपेस्सती’’ति!
तेन खो पन समयेन सावत्थियं मनुस्सा भिक्खू दिस्वा असब्भाहि फरुसाहि वाचाहि अक्कोसन्ति परिभासन्ति रोसन्ति विहेसन्ति –
‘‘अलज्जिनो इमे समणा सक्यपुत्तिया दुस्सीला पापधम्मा मुसावादिनो अब्रह्मचारिनो ¶ . इमे हि नाम धम्मचारिनो समचारिनो ब्रह्मचारिनो सच्चवादिनो सीलवन्तो कल्याणधम्मा पटिजानिस्सन्ति! नत्थि इमेसं सामञ्ञं, नत्थि इमेसं ब्रह्मञ्ञं. नट्ठं इमेसं सामञ्ञं, नट्ठं इमेसं ब्रह्मञ्ञं. कुतो इमेसं सामञ्ञं, कुतो इमेसं ब्रह्मञ्ञं? अपगता इमे सामञ्ञा, अपगता इमे ¶ ब्रह्मञ्ञा. कथञ्हि नाम पुरिसो पुरिसकिच्चं करित्वा इत्थिं जीविता वोरोपेस्सती’’ति!
अथ खो सम्बहुला भिक्खू पुब्बण्हसमयं निवासेत्वा पत्तचीवरमादाय सावत्थिं पिण्डाय पाविसिंसु. सावत्थियं ¶ पिण्डाय चरित्वा पच्छाभत्तं पिण्डपातपटिक्कन्ता ¶ येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवन्तं एतदवोचुं –
‘‘एतरहि, भन्ते, सावत्थियं मनुस्सा भिक्खू दिस्वा असब्भाहि फरुसाहि वाचाहि अक्कोसन्ति परिभासन्ति रोसन्ति विहेसन्ति – ‘अलज्जिनो इमे समणा सक्यपुत्तिया दुस्सीला पापधम्मा मुसावादिनो अब्रह्मचारिनो. इमे हि नाम धम्मचारिनो समचारिनो ब्रह्मचारिनो सच्चवादिनो सीलवन्तो कल्याणधम्मा पटिजानिस्सन्ति. नत्थि इमेसं सामञ्ञं, नत्थि इमेसं ब्रह्मञ्ञं. नट्ठं इमेसं सामञ्ञं, नट्ठं इमेसं ब्रह्मञ्ञं. कुतो इमेसं सामञ्ञं, कुतो इमेसं ब्रह्मञ्ञं? अपगता इमे सामञ्ञा, अपगता इमे ब्रह्मञ्ञा. कथञ्हि नाम पुरिसो पुरिसकिच्चं करित्वा इत्थिं जीविता वोरोपेस्सती’’’ति!
‘‘नेसो, भिक्खवे, सद्दो चिरं भविस्सति सत्ताहमेव भविस्सति. सत्ताहस्स अच्चयेन अन्तरधायिस्सति. तेन हि, भिक्खवे, ये मनुस्सा भिक्खू दिस्वा असब्भाहि फरुसाहि वाचाहि अक्कोसन्ति परिभासन्ति रोसन्ति विहेसन्ति, ते तुम्हे इमाय गाथाय पटिचोदेथ –
‘‘‘अभूतवादी ¶ निरयं उपेति,
यो वापि [यो चापि (सी. पी. क.)] कत्वा न करोमि चाह;
उभोपि ते पेच्च समा भवन्ति,
निहीनकम्मा मनुजा परत्था’’’ति.
अथ खो ते भिक्खू भगवतो सन्तिके इमं गाथं परियापुणित्वा ये मनुस्सा भिक्खू दिस्वा ¶ असब्भाहि फरुसाहि वाचाहि अक्कोसन्ति परिभासन्ति रोसन्ति विहेसन्ति ते इमाय गाथाय पटिचोदेन्ति –
‘‘अभूतवादी निरयं उपेति,
यो वापि कत्वा न करोमिचाह;
उभोपि ते पेच्च समा भवन्ति,
निहीनकम्मा मनुजा परत्था’’ति.
मनुस्सानं ¶ एतदहोसि – ‘‘अकारका इमे समणा सक्यपुत्तिया. नयिमेहि कतं. सपन्तिमे समणा सक्यपुत्तिया’’ति. नेव सो सद्दो चिरं अहोसि. सत्ताहमेव अहोसि. सत्ताहस्स अच्चयेन अन्तरधायि.
अथ खो सम्बहुला भिक्खू येन भगवा तेनुपसङ्कमिंसु; उपसङ्कमित्वा भगवन्तं अभिवादेत्वा एकमन्तं निसीदिंसु. एकमन्तं निसिन्ना खो ते भिक्खू भगवतो एतदवोचुं –
‘‘अच्छरियं, भन्ते, अब्भुतं, भन्ते! याव सुभासितं चिदं भन्ते भगवता – ‘नेसो, भिक्खवे, सद्दो चिरं भविस्सति. सत्ताहमेव भविस्सति. सत्ताहस्स अच्चयेन ¶ अन्तरधायिस्सती’ति. अन्तरहितो सो, भन्ते, सद्दो’’ति.
अथ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि –
‘‘तुदन्ति वाचाय जना असञ्ञता,
सरेहि सङ्गामगतंव कुञ्जरं;
सुत्वान वाक्यं फरुसं उदीरितं,
अधिवासये भिक्खु अदुट्ठचित्तो’’ति. अट्ठमं;
९. उपसेनसुत्तं
३९. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा राजगहे विहरति वेळुवने कलन्दकनिवापे. अथ खो आयस्मतो उपसेनस्स ¶ वङ्गन्तपुत्तस्स रहोगतस्स पटिसल्लीनस्स एवं चेतसो परिवितक्को ¶ उदपादि – ‘‘लाभा वत मे, सुलद्धं वत मे, सत्था च मे भगवा अरहं सम्मासम्बुद्धो; स्वाक्खाते चम्हि धम्मविनये अगारस्मा अनगारियं पब्बजितो; सब्रह्मचारिनो च मे सीलवन्तो कल्याणधम्मा; सीलेसु चम्हि परिपूरकारी; सुसमाहितो चम्हि एकग्गचित्तो; अरहा चम्हि खीणासवो; महिद्धिको चम्हि महानुभावो. भद्दकं मे जीवितं, भद्दकं मरण’’न्ति.
अथ खो भगवा आयस्मतो उपसेनस्स वङ्गन्तपुत्तस्स चेतसा चेतोपरिवितक्कमञ्ञाय तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि –
‘‘यं ¶ जीवितं न तपति, मरणन्ते न सोचति;
स वे दिट्ठपदो धीरो, सोकमज्झे न सोचति.
‘‘उच्छिन्नभवतण्हस्स ¶ , सन्तचित्तस्स भिक्खुनो;
विक्खीणो जातिसंसारो, नत्थि तस्स पुनब्भवो’’ति. नवमं;
१०. सारिपुत्तउपसमसुत्तं
४०. एवं मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तेन खो पन समयेन आयस्मा सारिपुत्तो भगवतो अविदूरे निसिन्नो होति पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय अत्तनो उपसमं पच्चवेक्खमानो.
अद्दसा खो भगवा आयस्मन्तं सारिपुत्तं अविदूरे निसिन्नं पल्लङ्कं आभुजित्वा उजुं कायं पणिधाय अत्तनो उपसमं पच्चवेक्खमानं.
अथ खो भगवा एतमत्थं विदित्वा तायं वेलायं इमं उदानं उदानेसि –
‘‘उपसन्तसन्तचित्तस्स, नेत्तिच्छिन्नस्स भिक्खुनो;
विक्खीणो जातिसंसारो, मुत्तो सो मारबन्धना’’ति. दसमं;
मेघियवग्गो चतुत्थो निट्ठितो.
तस्सुद्दानं ¶ –
मेघियो उद्धता गोपालो, यक्खो [जुण्हा (सी. स्या. पी.), जुण्हं (क.)] नागेन पञ्चमं;
पिण्डोलो सारिपुत्तो च, सुन्दरी भवति अट्ठमं;
उपसेनो वङ्गन्तपुत्तो, सारिपुत्तो च ते दसाति.