📜
३. पञ्ञावग्गो
१. महापञ्ञाकथा
१. अनिच्चानुपस्सना ¶ ¶ ¶ भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? दुक्खानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? अनत्तानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति…पे… ¶ पटिनिस्सग्गानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति?
अनिच्चानुपस्सना भाविता बहुलीकता जवनपञ्ञं परिपूरेति. दुक्खानुपस्सना भाविता बहुलीकता निब्बेधिकपञ्ञं परिपूरेति. अनत्तानुपस्सना भाविता बहुलीकता महापञ्ञं परिपूरेति. निब्बिदानुपस्सना भाविता बहुलीकता तिक्खपञ्ञं परिपूरेति. विरागानुपस्सना भाविता बहुलीकता विपुलपञ्ञं परिपूरेति. निरोधानुपस्सना भाविता बहुलीकता गम्भीरपञ्ञं परिपूरेति. पटिनिस्सग्गानुपस्सना भाविता बहुलीकता असामन्तपञ्ञं [अस्सामन्तपञ्ञं (स्या.)] परिपूरेति. इमा सत्त पञ्ञा भाविता बहुलीकता पण्डिच्चं परिपूरेन्ति. इमा अट्ठ पञ्ञा भाविता बहुलीकता पुथुपञ्ञं परिपूरेन्ति. इमा नव पञ्ञा भाविता बहुलीकता हासपञ्ञं परिपूरेन्ति.
हासपञ्ञा पटिभानपटिसम्भिदा. तस्सा अत्थववत्थानतो अत्थपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय. धम्मववत्थानतो धम्मपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय. निरुत्तिववत्थानतो निरुत्तिपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता ¶ फस्सिता पञ्ञाय. पटिभानववत्थानतो पटिभानपटिसम्भिदा अधिगता ¶ होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय. तस्सिमा चतस्सो पटिसम्भिदायो अधिगता होन्ति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय.
रूपे ¶ अनिच्चानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति…पे… रूपे पटिनिस्सग्गानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? रूपे अनिच्चानुपस्सना भाविता बहुलीकता जवनपञ्ञं परिपूरेति…पे… रूपे पटिनिस्सग्गानुपस्सना भाविता बहुलीकता असामन्तपञ्ञं परिपूरेति. इमा सत्त पञ्ञा भाविता बहुलीकता पण्डिच्चं परिपूरेन्ति. इमा अट्ठ पञ्ञा ¶ भाविता बहुलीकता पुथुपञ्ञं परिपूरेन्ति. इमा नव पञ्ञा भाविता बहुलीकता हासपञ्ञं परिपूरेन्ति.
हासपञ्ञा पटिभानपटिसम्भिदा. तस्सा अत्थववत्थानतो अत्थपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय. धम्मववत्थानतो धम्मपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय. निरुत्तिववत्थानतो निरुत्तिपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय. पटिभानववत्थानतो पटिभानपटिसम्भिदा अधिगता होति, सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय. तस्सिमा चतस्सो पटिसम्भिदायो अधिगता होन्ति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय.
वेदनाय…पे… सञ्ञाय… सङ्खारेसु… विञ्ञाणे… चक्खुस्मिं…पे… जरामरणे अनिच्चानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति…पे… जरामरणे पटिनिस्सग्गानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? जरामरणे अनिच्चानुपस्सना भाविता बहुलीकता जवनपञ्ञं परिपूरेति…पे… जरामरणे पटिनिस्सग्गानुपस्सना भाविता बहुलीकता ¶ असामन्तपञ्ञं परिपूरेति. इमा सत्त पञ्ञा भाविता बहुलीकता पण्डिच्चं परिपूरेन्ति. इमा अट्ठ पञ्ञा भाविता बहुलीकता पुथुपञ्ञं परिपूरेन्ति. इमा नव पञ्ञा भाविता बहुलीकता हासपञ्ञं परिपूरेन्ति.
हासपञ्ञा पटिभानपटिसम्भिदा. तस्सा अत्थववत्थानतो अत्थपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय ¶ . धम्मववत्थानतो धम्मपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय. निरुत्तिववत्थानतो निरुत्तिपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय. पटिभानववत्थानतो पटिभानपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता ¶ फस्सिता पञ्ञाय. तस्सिमा चतस्सो पटिसम्भिदायो अधिगता होन्ति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय.
२. रूपे अनिच्चानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? अतीतानागतपच्चुप्पन्ने रूपे अनिच्चानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? रूपे दुक्खानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? अतीतानागतपच्चुप्पन्ने रूपे दुक्खानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? रूपे अनत्तानुपस्सना ¶ भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? अतीतानागतपच्चुप्पन्ने रूपे अनत्तानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? रूपे निब्बिदानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? अतीतानागतपच्चुप्पन्ने रूपे निब्बिदानुपस्सना ¶ भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? रूपे विरागानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? अतीतानागतपच्चुप्पन्ने रूपे विरागानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? रूपे निरोधानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? अतीतानागतपच्चुप्पन्ने रूपे निरोधानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? रूपे पटिनिस्सग्गानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? अतीतानागतपच्चुप्पन्ने रूपे पटिनिस्सग्गानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति?
रूपे अनिच्चानुपस्सना भाविता बहुलीकता जवनपञ्ञं परिपूरेति. अतीतानागतपच्चुप्पन्ने रूपे अनिच्चानुपस्सना भाविता बहुलीकता जवनपञ्ञं परिपूरेति. रूपे दुक्खानुपस्सना भाविता बहुलीकता निब्बेधिकपञ्ञं परिपूरेति. अतीतानागतपच्चुप्पन्ने रूपे दुक्खानुपस्सना भाविता बहुलीकता जवनपञ्ञं परिपूरेति. रूपे अनत्तानुपस्सना भाविता बहुलीकता महापञ्ञं परिपूरेति. अतीतानागतपच्चुप्पन्ने रूपे अनत्तानुपस्सना भाविता बहुलीकता जवनपञ्ञं परिपूरेति. रूपे निब्बिदानुपस्सना ¶ भाविता बहुलीकता तिक्खपञ्ञं परिपूरेति. अतीतानागतपच्चुप्पन्ने रूपे निब्बिदानुपस्सना भाविता बहुलीकता जवनपञ्ञं परिपूरेति. रूपे विरागानुपस्सना भाविता बहुलीकता विपुलपञ्ञं परिपूरेति. अतीतानागतपच्चुप्पन्ने रूपे विरागानुपस्सना भाविता बहुलीकता जवनपञ्ञं ¶ परिपूरेति. रूपे निरोधानुपस्सना भाविता बहुलीकता गम्भीरपञ्ञं परिपूरेति. अतीतानागतपच्चुप्पन्ने रूपे निरोधानुपस्सना भाविता बहुलीकता जवनपञ्ञं परिपूरेति. रूपे पटिनिस्सग्गानुपस्सना भाविता बहुलीकता असामन्तपञ्ञं परिपूरेति. अतीतानागतपच्चुप्पन्ने रूपे पटिनिस्सग्गानुपस्सना ¶ भाविता बहुलीकता जवनपञ्ञं परिपूरेति. इमा सत्त पञ्ञा भाविता बहुलीकता पण्डिच्चं परिपूरेन्ति. इमा अट्ठ पञ्ञा भाविता बहुलीकता पुथुपञ्ञं परिपूरेन्ति. इमा नव पञ्ञा भाविता बहुलीकता हासपञ्ञं परिपूरेन्ति.
हासपञ्ञा ¶ पटिभानपटिसम्भिदा. तस्सा अत्थववत्थानतो अत्थपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय. धम्मववत्थानतो धम्मपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय. निरुत्तिववत्थानतो निरुत्तिपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय. पटिभानववत्थानतो पटिभानपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय. तस्सिमा चतस्सो पटिसम्भिदायो अधिगता होन्ति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय.
वेदनाय…पे… सञ्ञाय… सङ्खारेसु… विञ्ञाणे… चक्खुस्मिं…पे… जरामरणे अनिच्चानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? अतीतानागतपच्चुप्पन्ने जरामरणे अनिच्चानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति…पे… जरामरणे पटिनिस्सग्गानुपस्सना ¶ भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? अतीतानागतपच्चुप्पन्ने जरामरणे पटिनिस्सग्गानुपस्सना भाविता बहुलीकता कतमं पञ्ञं परिपूरेति? जरामरणे अनिच्चानुपस्सना भाविता बहुलीकता जवनपञ्ञं परिपूरेति. अतीतानागतपच्चुप्पन्ने जरामरणे अनिच्चानुपस्सना भाविता बहुलीकता जवनपञ्ञं परिपूरेति…पे… तस्सिमा चतस्सो पटिसम्भिदायो अधिगता होन्ति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय.
३. ‘‘चत्तारोमे ¶ , भिक्खवे [सं. नि. ५.१८५१], धम्मा भाविता बहुलीकता सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तन्ति. कतमे चत्तारो? सप्पुरिससंसेवो, सद्धम्मस्सवनं, योनिसोमनसिकारो, धम्मानुधम्मपटिपत्ति – इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो धम्मा भाविता बहुलीकता सोतापत्तिफलसच्छिकिरियाय संवत्तन्ति.
‘‘चत्तारोमे, भिक्खवे, धम्मा भाविता बहुलीकता सकदागामिफलसच्छिकिरियाय संवत्तन्ति…पे… अनागामिफलसच्छिकिरियाय संवत्तन्ति…पे… अरहत्तफलसच्छिकिरियाय संवत्तन्ति. कतमे चत्तारो? सप्पुरिससंसेवो, सद्धम्मस्सवनं, योनिसोमनसिकारो, धम्मानुधम्मपटिपत्ति – इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो धम्मा भाविता बहुलीकता अरहत्तमग्गफलसच्छिकिरियाय संवत्तन्ति.
‘‘चत्तारोमे ¶ ¶ , भिक्खवे, धम्मा भाविता बहुलीकता पञ्ञापटिलाभाय ¶ संवत्तन्ति…पे… पञ्ञाबुद्धिया संवत्तन्ति, पञ्ञावेपुल्लाय संवत्तन्ति, महापञ्ञताय संवत्तन्ति, पुथुपञ्ञताय संवत्तन्ति, विपुलपञ्ञताय संवत्तन्ति, गम्भीरपञ्ञताय संवत्तन्ति, असामन्तपञ्ञताय [अस्सामन्तपञ्ञताय (स्या.) सं. नि. ३ पस्सितब्बा] संवत्तन्ति, भूरिपञ्ञताय संवत्तन्ति, पञ्ञाबाहुल्लाय संवत्तन्ति, सीघपञ्ञताय संवत्तन्ति, लहुपञ्ञताय संवत्तन्ति, हासपञ्ञताय संवत्तन्ति, जवनपञ्ञताय संवत्तन्ति, तिक्खपञ्ञताय संवत्तन्ति, निब्बेधिकपञ्ञताय संवत्तन्ति. कतमे चत्तारो? सप्पुरिससंसेवो, सद्धम्मस्सवनं, योनिसोमनसिकारो, धम्मानुधम्मपटिपत्ति – इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो धम्मा भाविता बहुलीकता पञ्ञापटिलाभाय संवत्तन्ति, पञ्ञाबुद्धिया संवत्तन्ति…पे… निब्बेधिकपञ्ञताय संवत्तन्ति’’.
१. सोळसपञ्ञानिद्देसो
४. पञ्ञापटिलाभाय संवत्तन्तीति कतमो पञ्ञापटिलाभो? चतुन्नं मग्गञाणानं, चतुन्नं फलञाणानं, चतुन्नं पटिसम्भिदाञाणानं, छन्नं अभिञ्ञाञाणानं, तेसत्ततीनं ञाणानं, सत्तसत्ततीनं ञाणानं लाभो पटिलाभो पत्ति सम्पत्ति फस्सना [फुसना (क.)] सच्छिकिरिया उपसम्पदा. पञ्ञापटिलाभाय संवत्तन्तीति – अयं पञ्ञा पटिलाभो.
पञ्ञाबुद्धिया ¶ संवत्तन्तीति कतमा पञ्ञाबुद्धि? सत्तन्नञ्च सेक्खानं पुथुज्जनकल्याणकस्स च पञ्ञा वड्ढति, अरहतो पञ्ञा वड्ढति. वड्ढितवड्ढना पञ्ञाबुद्धिया संवत्तन्तीति – अयं ¶ पञ्ञाबुद्धि.
पञ्ञावेपुल्लाय संवत्तन्तीति कतमं पञ्ञावेपुल्लं? सत्तन्नं सेक्खानं पुथुज्जनकल्याणकस्स च पञ्ञावेपुल्लं गच्छति. अरहतो पञ्ञा वेपुल्लगता पञ्ञावेपुल्लाय संवत्तन्तीति – इदं पञ्ञावेपुल्लं.
महापञ्ञताय संवत्तन्तीति कतमा महापञ्ञा? महन्ते अत्थे परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्ते धम्मे परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्ता निरुत्तियो परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्तानि पटिभानानि परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्ते सीलक्खन्धे परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्ते समाधिक्खन्धे परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्ते पञ्ञाक्खन्धे परिग्गण्हातीति ¶ – महापञ्ञा. महन्ते विमुत्तिक्खन्धे परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा ¶ . महन्ते विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धे परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्तानि ठानाट्ठानानि परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्ता विहारसमापत्तियो परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्तानि अरियसच्चानि परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्ते सतिपट्ठाने परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्ते सम्मप्पधाने परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्ते इद्धिपादे परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्तानि इन्द्रियानि परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्तानि बलानि परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्ते बोज्झङ्गे परिग्गण्हातीति ¶ – महापञ्ञा. महन्तं अरियमग्गं [महन्ते अरियमग्गे (क.)] परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्तानि सामञ्ञफलानि परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्ता अभिञ्ञायो [महाभिञ्ञायो (क.)] परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महन्तं परमत्थं ¶ निब्बानं परिग्गण्हातीति – महापञ्ञा. महापञ्ञताय संवत्तन्तीति – अयं महापञ्ञा.
पुथुपञ्ञताय संवत्तन्तीति कतमा पुथुपञ्ञा? पुथुनानाखन्धेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानाधातूसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानाआयतनेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानापटिच्चसमुप्पादेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानासुञ्ञतमनुपलब्भेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानाअत्थेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानाधम्मेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानानिरुत्तीसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानापटिभानेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानासीलक्खन्धेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानासमाधिक्खन्धेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानापञ्ञाक्खन्धेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानाविमुत्तिक्खन्धेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानाविमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानाठानाट्ठानेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानाविहारसमापत्तीसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानाअरियसच्चेसु ञाणं पवत्ततीति ¶ – पुथुपञ्ञा. पुथुनानासतिपट्ठानेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानासम्मप्पधानेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानाइद्धिपादेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानाइन्द्रियेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानाबलेसु ञाणं पवत्ततीति ¶ – पुथुपञ्ञा. पुथुनानाबोज्झङ्गेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानाअरियमग्गेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानासामञ्ञफलेसु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुनानाअभिञ्ञासु ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुज्जनसाधारणे धम्मे अतिक्कम्म [समतिक्कम्म (स्या.)] परमत्थे निब्बाने ञाणं पवत्ततीति – पुथुपञ्ञा. पुथुपञ्ञताय संवत्तन्तीति – अयं पुथुपञ्ञा.
विपुलपञ्ञताय ¶ संवत्तन्तीति कतमा विपुलपञ्ञा? विपुले ¶ अत्थे परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुले धम्मे परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुला निरुत्तियो परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुलानि पटिभानानि परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुले सीलक्खन्धे परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुले समाधिक्खन्धे परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुले पञ्ञाक्खन्धे परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुले विमुत्तिक्खन्धे परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुले विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धे परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुलानि ठानाट्ठानानि परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुला विहारसमापत्तियो परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुलानि अरियसच्चानि ¶ परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुले सतिपट्ठाने परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुले सम्मप्पधाने परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुले इद्धिपादे परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुलानि इन्द्रियानि परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुलानि बलानि परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुले बोज्झङ्गे परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुले अरियमग्गे परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुलानि सामञ्ञफलानि परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुला अभिञ्ञायो परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुलं परमत्थं निब्बानं परिग्गण्हातीति – विपुलपञ्ञा. विपुलपञ्ञताय संवत्तन्तीति – अयं विपुलपञ्ञा.
गम्भीरपञ्ञताय संवत्तन्तीति कतमा गम्भीरपञ्ञा? गम्भीरेसु खन्धेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरासु धातूसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु आयतनेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु पटिच्चसमुप्पादेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु सुञ्ञतमनुपलब्भेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु अत्थेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु धम्मेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरासु निरुत्तीसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु पटिभानेसु ञाणं पवत्ततीति ¶ – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु सीलक्खन्धेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु समाधिक्खन्धेसु ञाणं ¶ पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा ¶ . गम्भीरेसु पञ्ञाक्खन्धेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु विमुत्तिक्खन्धेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु ठानाट्ठानेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरासु विहारसमापत्तीसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु अरियसच्चेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु सतिपट्ठानेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु सम्मप्पधानेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु इद्धिपादेसु ञाणं पवत्ततीति ¶ – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु इन्द्रियेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु बलेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु बोज्झङ्गेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु अरियमग्गेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरेसु सामञ्ञफलेसु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरासु अभिञ्ञासु ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरे परमत्थे निब्बाने ञाणं पवत्ततीति – गम्भीरपञ्ञा. गम्भीरपञ्ञताय संवत्तन्तीति – अयं गम्भीरपञ्ञा.
असामन्तपञ्ञताय संवत्तन्तीति कतमा असामन्तपञ्ञा? यस्स पुग्गलस्स अत्थववत्थानतो अत्थपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय, धम्मववत्थानतो धम्मपटिसम्भिदा ¶ अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय, निरुत्तिववत्थानतो निरुत्तिपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय, पटिभानववत्थानतो पटिभानपटिसम्भिदा अधिगता होति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञाय, तस्स अत्थे च धम्मे च निरुत्तिया च पटिभाने च न अञ्ञो कोचि सक्कोति अभिसम्भवितुं. अनभिसम्भवनीयो च सो अञ्ञेहीति – असामन्तपञ्ञो.
पुथुज्जनकल्याणकस्स पञ्ञा अट्ठमकस्स पञ्ञाय दूरे विदूरे सुविदूरे न सन्तिके न सामन्ता. पुथुज्जनकल्याणकं उपादाय अट्ठमको असामन्तपञ्ञो. अट्ठमकस्स पञ्ञा सोतापन्नस्स पञ्ञाय दूरे विदूरे सुविदूरे न सन्तिके ¶ न सामन्ता. अट्ठमकं उपादाय सोतापन्नो असामन्तपञ्ञो. सोतापन्नस्स पञ्ञा सकदागामिस्स पञ्ञाय दूरे विदूरे सुविदूरे न सन्तिके न सामन्ता. सोतापन्नं उपादाय सकदागामि असामन्तपञ्ञो. सकदागामिस्स पञ्ञा अनागामिस्स पञ्ञाय दूरे ¶ विदूरे सुविदूरे न सन्तिके न सामन्ता. सकदागामिं उपादाय अनागामी असामन्तपञ्ञो. अनागामिस्स पञ्ञा अरहतो पञ्ञाय दूरे विदूरे सुविदूरे न सन्तिके न सामन्ता. अनागामिं उपादाय अरहा असामन्तपञ्ञो. अरहतो पञ्ञा पच्चेकसम्बुद्धस्स [पच्चेकबुद्धस्स (स्या. क.) अट्ठकथा ओलोकेतब्बा] पञ्ञाय दूरे विदूरे सुविदूरे न सन्तिके न सामन्ता. अरहन्तं उपादाय पच्चेकबुद्धो असामन्तपञ्ञो. पच्चेकबुद्धञ्च सदेवकञ्च लोकं उपादाय तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो अग्गो ¶ असामन्तपञ्ञो.
५. पञ्ञापभेदकुसलो पभिन्नञाणो अधिगतप्पटिसम्भिदो चतुवेसारज्जप्पत्तो दसबलधारी पुरिसासभो पुरिससीहो पुरिसनागो पुरिसाजञ्ञो पुरिसधोरय्हो अनन्तञाणो अनन्ततेजो अनन्तयसो अड्ढो महद्धनो धनवा नेता विनेता अनुनेता पञ्ञापेता निज्झापेता पेक्खेता ¶ पसादेता. सो हि भगवा अनुप्पन्नस्स मग्गस्स उप्पादेता, असञ्जातस्स मग्गस्स सञ्जनेता [सञ्जानेता (स्या.)], अनक्खातस्स मग्गस्स अक्खाता, मग्गञ्ञू मग्गविदू मग्गकोविदो मग्गानुगामी [मग्गानुगा (स्या.) महानि. ६९ पस्सितब्बो] च पनस्स एतरहि सावका विहरन्ति पच्छा समन्नागता.
सो हि भगवा जानं जानाति, पस्सं पस्सति, चक्खुभूतो ञाणभूतो धम्मभूतो ब्रह्मभूतो वत्ता पवत्ता अत्थस्स निन्नेता अमतस्स दाता धम्मस्सामी तथागतो. नत्थि तस्स भगवतो अञ्ञातं अदिट्ठं अविदितं असच्छिकतं अफस्सितं पञ्ञाय. अतीतं अनागतं पच्चुप्पन्नं [अतीतानागतपच्चुप्पन्नं (स्या.) महानि. ६९] उपादाय सब्बे धम्मा सब्बाकारेन बुद्धस्स भगवतो ञाणमुखे आपाथं आगच्छन्ति. यं किञ्चि नेय्यं नाम अत्थि तं सब्बं जानितब्बं [सब्बं धम्मं जानितब्बं (क.)]. अत्तत्थो वा परत्थो वा उभयत्थो वा दिट्ठधम्मिको वा अत्थो सम्परायिको वा अत्थो उत्तानो वा अत्थो गम्भीरो ¶ वा अत्थो गूळ्हो वा अत्थो पटिच्छन्नो वा अत्थो नेय्यो वा अत्थो नीतो वा अत्थो अनवज्जो वा अत्थो निक्किलेसो वा अत्थो वोदानो वा अत्थो परमत्थो वा अत्थो, सब्बं तं अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तति.
सब्बं ¶ कायकम्मं बुद्धस्स भगवतो ञाणानुपरिवत्ति ¶ . सब्बं वचीकम्मं बुद्धस्स भगवतो ञाणानुपरिवत्ति. सब्बं मनोकम्मं बुद्धस्स भगवतो ञाणानुपरिवत्ति. अतीते बुद्धस्स भगवतो अप्पटिहतं ञाणं. अनागते बुद्धस्स भगवतो अप्पटिहतं ञाणं. पच्चुप्पन्ने बुद्धस्स भगवतो अप्पटिहतं ञाणं. यावतकं नेय्यं तावतकं ञाणं, यावतकं ञाणं तावतकं नेय्यं. नेय्यपरियन्तिकं ञाणं, ञाणपरियन्तिकं नेय्यं. नेय्यं अतिक्कमित्वा ञाणं नप्पवत्तति. ञाणं अतिक्कमित्वा नेय्यपथो नत्थि. अञ्ञमञ्ञपरियन्तट्ठायिनो ते धम्मा. यथा द्विन्नं समुग्गपटलानं सम्मा फुसितानं [सुफुस्सितानं (स्या. क.)] हेट्ठिमं समुग्गपटलं उपरिमं नातिवत्तति, उपरिमं समुग्गपटलं हेट्ठिमं नातिवत्तति, अञ्ञमञ्ञपरियन्तट्ठायिनो; एवमेव बुद्धस्स भगवतो नेय्यञ्च ञाणञ्च अञ्ञमञ्ञपरियन्तट्ठायिनो. यावतकं नेय्यं तावतकं ञाणं, यावतकं ञाणं तावतकं नेय्यं. नेय्यपरियन्तिकं ञाणं, ञाणपरियन्तिकं नेय्यं. नेय्यं अतिक्कमित्वा ञाणं नप्पवत्तति. ञाणं अतिक्कमित्वा नेय्यपथो नत्थि. अञ्ञमञ्ञपरियन्तट्ठायिनो ते धम्मा. सब्बधम्मेसु बुद्धस्स भगवतो ञाणं पवत्तति.
सब्बे धम्मा बुद्धस्स भगवतो आवज्जनप्पटिबद्धा आकङ्खप्पटिबद्धा मनसिकारप्पटिबद्धा चित्तुप्पादप्पटिबद्धा. सब्बसत्तेसु बुद्धस्स भगवतो ञाणं पवत्तति. सब्बेसं सत्तानं बुद्धो आसयं जानाति, अनुसयं जानाति, चरितं [चरियं (स्या.) महानि. ६९ पस्सितब्बा] जानाति, अधिमुत्तिं जानाति ¶ . अप्परजक्खे महारजक्खे तिक्खिन्द्रिये मुदिन्द्रिये स्वाकारे ¶ द्वाकारे सुविञ्ञापये दुविञ्ञापये भब्बाभब्बे सत्ते पजानाति. सदेवको लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तति.
यथा ये केचि मच्छकच्छपा, अन्तमसो ¶ तिमितिमिङ्गलं उपादाय, अन्तोमहासमुद्दे परिवत्तन्ति, एवमेवं सदेवको लोको समारको सब्रह्मको सस्समणब्राह्मणी पजा सदेवमनुस्सा अन्तोबुद्धञाणे परिवत्तति. यथा ये केचि पक्खिनो, अन्तमसो गरुळं वेनतेय्यं उपादाय, आकासस्स पदेसे परिवत्तन्ति; एवमेव येपि ते सारिपुत्तसमा पञ्ञाय तेपि बुद्धञाणस्स पदेसे परिवत्तन्ति. बुद्धञाणं देवमनुस्सानं ¶ पञ्ञं फरित्वा अतिघंसित्वा तिट्ठति. येपि ते खत्तियपण्डिता ब्राह्मणपण्डिता गहपतिपण्डिता समणपण्डिता निपुणा कतपरप्पवादा वालवेधिरूपा वोभिन्दन्ता [ते भिन्दन्ता (स्या. क.)] मञ्ञे चरन्ति पञ्ञागतेन दिट्ठिगतानि, ते पञ्हं अभिसङ्खरित्वा अभिसङ्खरित्वा तथागतं उपसङ्कमित्वा पुच्छन्ति गूळ्हानि च पटिच्छन्नानि च, कथिता विसज्जिता च ते पञ्हा भगवता होन्ति निद्दिट्ठकारणा [निद्दिट्ठिकारणा (स्या.)]. उपक्खित्तका च ते भगवतो सम्पज्जन्ति. अथ खो भगवा तत्थ अतिरोचति यदिदं पञ्ञायाति. अग्गो असामन्तपञ्ञो, असामन्तपञ्ञताय संवत्तन्तीति – अयं असामन्तपञ्ञा.
६. भूरिपञ्ञताय ¶ संवत्तन्तीति कतमा भूरिपञ्ञा? रागं अभिभुय्यतीति – भूरिपञ्ञा. अभिभविताति – भूरिपञ्ञा. दोसं अभिभुय्यतीति – भूरिपञ्ञा. अभिभविताति – भूरिपञ्ञा. मोहं अभिभुय्यतीति – भूरिपञ्ञा. अभिभविताति – भूरिपञ्ञा. कोधं…पे… उपनाहं ¶ … मक्खं… पळासं… इस्सं… मच्छरियं… मायं… साठेय्यं… थम्भं… सारम्भं… मानं… अतिमानं… मदं… पमादं… सब्बे किलेसे… सब्बे दुच्चरिते… सब्बे अभिसङ्खारे…पे… सब्बे भवगामिकम्मे अभिभुय्यतीति – भूरिपञ्ञा. अभिभविताति – भूरिपञ्ञा. रागो अरि. तं अरिं मद्दनिपञ्ञाति – भूरिपञ्ञा. दोसो अरि. तं अरिं मद्दनिपञ्ञाति – भूरिपञ्ञा. मोहो अरि. तं अरिं मद्दनिपञ्ञाति – भूरिपञ्ञा. कोधो…पे… उपनाहो… मक्खो… पळासो… इस्सा… मच्छरियं… माया… साठेय्यं… थम्भो… सारम्भो… मानो… अतिमानो… मदो… पमादो… सब्बे किलेसा… सब्बे दुच्चरिता… सब्बे अभिसङ्खारा…पे… सब्बे भवगामिकम्मा अरि. तं अरिं मद्दनिपञ्ञाति – भूरिपञ्ञा. भूरि वुच्चति पथवी [पठवी (स्या.)]. ताय पथविसमाय वित्थताय विपुलाय पञ्ञाय समन्नागतोति – भूरिपञ्ञा. अपि च, पञ्ञाय मेतं अधिवचनं. भूरि मेधा परिणायिकाति – भूरिपञ्ञा. भूरिपञ्ञताय संवत्तन्तीति – अयं भूरिपञ्ञा.
पञ्ञाबाहुल्लाय ¶ संवत्तन्तीति कतमं पञ्ञाबाहुल्लं? इधेकच्चो ¶ पञ्ञागरुको होति पञ्ञाचरितो पञ्ञासयो पञ्ञाधिमुत्तो पञ्ञाधजो पञ्ञाकेतु पञ्ञाधिपतेय्यो विचयबहुलो पविचयबहुलो ओक्खायनबहुलो समोक्खायनबहुलो [सम्पेक्खायनबहुलो (स्या. क.) महानि. २०४ पस्सितब्बा] सम्पेक्खायनधम्मो विभूतविहारी तच्चरितो तग्गरुको तब्बहुलो तन्निन्नो तप्पोणो ¶ तप्पब्भारो तदधिमुत्तो तदधिपतेय्यो. यथा गणगरुको वुच्चति ‘‘गणबाहुलिको’’ति, चीवरगरुको वुच्चति ‘‘चीवरबाहुलिको’’ति, पत्तगरुको वुच्चति ‘‘पत्तबाहुलिको’’ति, सेनासनगरुको वुच्चति ‘‘सेनासनबाहुलिको’’ति; एवमेवं इधेकच्चो पञ्ञा गरुको ¶ होति पञ्ञाचरितो पञ्ञासयो पञ्ञाधिमुत्तो पञ्ञाधजो पञ्ञाकेतु पञ्ञाधिपतेय्यो विचयबहुलो पविचयबहुलो ओक्खायनबहुलो समोक्खायनबहुलो सम्पेक्खायनधम्मो विभूतविहारी तच्चरितो तग्गरुको तब्बहुलो तन्निन्नो तप्पोणो तप्पब्भारो तदधिमुत्तो तदधिपतेय्यो. पञ्ञाबाहुल्लाय संवत्तन्तीति – इदं पञ्ञाबाहुल्लं.
सीघपञ्ञताय संवत्तन्तीति कतमा सीघपञ्ञा? सीघं सीघं सीलानि परिपूरेतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं इन्द्रियसंवरं परिपूरेतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं भोजने मत्तञ्ञुतं परिपूरेतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं जागरियानुयोगं परिपूरेतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं सीलक्खन्धं परिपूरेतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं समाधिक्खन्धं परिपूरेतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं पञ्ञाक्खन्धं परिपूरेतीति – सीघपञ्ञा ¶ . सीघं सीघं विमुत्तिक्खन्धं परिपूरेतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धं परिपूरेतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं ठानाट्ठानानि पटिविज्झतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं विहारसमापत्तियो परिपूरेतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं अरियसच्चानि पटिविज्झतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं सतिपट्ठाने भावेतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं सम्मप्पधाने भावेतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं इद्धिपादे भावेतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं इन्द्रियानि भावेतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं बलानि भावेतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं बोज्झङ्गे भावेतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं अरियमग्गं भावेतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं सामञ्ञफलानि सच्छिकरोतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं अभिञ्ञायो पटिविज्झतीति – सीघपञ्ञा. सीघं सीघं परमत्थं निब्बानं सच्छिकरोतीति – सीघपञ्ञा. सीघपञ्ञताय संवत्तन्तीति – अयं सीघपञ्ञा.
लहुपञ्ञताय संवत्तन्तीति कतमा लहुपञ्ञा? लहुं लहुं सीलानि परिपूरेतीति – लहुपञ्ञा. लहुं लहुं इन्द्रियसंवरं परिपूरेतीति – लहुपञ्ञा. लहुं लहुं ¶ भोजने मत्तञ्ञुतं परिपूरेतीति – लहुपञ्ञा. लहुं लहुं जागरियानुयोगं परिपूरेतीति – लहुपञ्ञा. लहुं लहुं सीलक्खन्धं ¶ …पे… समाधिक्खन्धं ¶ … पञ्ञाक्खन्धं… विमुत्तिक्खन्धं… विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धं परिपूरेतीति – लहुपञ्ञा. लहुं लहुं ठानाट्ठानानि पटिविज्झतीति – लहुपञ्ञा. लहुं लहुं विहारसमापत्तियो परिपूरेतीति ¶ – लहुपञ्ञा. लहुं लहुं अरियसच्चानि पटिविज्झतीति – लहुपञ्ञा. लहुं लहुं सतिपट्ठाने भावेतीति – लहुपञ्ञा. लहुं लहुं सम्मप्पधाने भावेतीति – लहुपञ्ञा. लहुं लहुं इद्धिपादे भावेतीति – लहुपञ्ञा. लहुं लहुं इन्द्रियानि भावेतीति – लहुपञ्ञा. लहुं लहुं बलानि भावेतीति – लहुपञ्ञा. लहुं लहुं बोज्झङ्गे भावेतीति – लहुपञ्ञा. लहुं लहुं अरियमग्गं भावेतीति – लहुपञ्ञा. लहुं लहुं सामञ्ञफलानि सच्छिकरोतीति – लहुपञ्ञा. लहुं लहुं अभिञ्ञायो पटिविज्झतीति – लहुपञ्ञा. लहुं लहुं परमत्थं निब्बानं सच्छिकरोतीति – लहुपञ्ञा. लहुपञ्ञताय संवत्तन्तीति – अयं लहुपञ्ञा.
हासपञ्ञताय संवत्तन्तीति कतमा हासपञ्ञा? इधेकच्चो हासबहुलो वेदबहुलो तुट्ठिबहुलो पामोज्जबहुलो सीलानि परिपूरेतीति – हासपञ्ञा. हासबहुलो वेदबहुलो तुट्ठिबहुलो पामोज्जबहुलो इन्द्रियसंवरं परिपूरेतीति – हासपञ्ञा. हासबहुलो वेदबहुलो तुट्ठिबहुलो पामोज्जबहुलो भोजने मत्तञ्ञुतं परिपूरेतीति – हासपञ्ञा. हासबहुलो वेदबहुलो तुट्ठिबहुलो पामोज्जबहुलो जागरियानुयोगं परिपूरेतीति – हासपञ्ञा. हासबहुलो वेदबहुलो तुट्ठिबहुलो पामोज्जबहुलो सीलक्खन्धं…पे… समाधिक्खन्धं… पञ्ञाक्खन्धं… विमुत्तिक्खन्धं… विमुत्तिञाणदस्सनक्खन्धं परिपूरेतीति…पे… ठानाट्ठानानि पटिविज्झतीति… विहारसमापत्तियो परिपूरेतीति ¶ … अरियसच्चानि पटिविज्झतीति… सतिपट्ठाने भावेतीति… सम्मप्पधाने भावेतीति… इद्धिपादे भावेतीति… इन्द्रियानि भावेतीति… बलानि भावेतीति… बोज्झङ्गे भावेतीति ¶ … अरियमग्गं भावेतीति…पे… सामञ्ञफलानि सच्छिकरोतीति – हासपञ्ञा. हासबहुलो वेदबहुलो तुट्ठिबहुलो पामोज्जबहुलो अभिञ्ञायो पटिविज्झतीति – हासपञ्ञा. हासबहुलो वेदबहुलो तुट्ठिबहुलो पामोज्जबहुलो परमत्थं निब्बानं सच्छिकरोतीति – हासपञ्ञा. हासपञ्ञताय संवत्तन्तीति – अयं हासपञ्ञा.
७. जवनपञ्ञताय संवत्तन्तीति कतमा जवनपञ्ञा? यं किञ्चि रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं ¶ वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं रूपं अनिच्चतो खिप्पं जवतीति – जवनपञ्ञा. दुक्खतो खिप्पं जवतीति – जवनपञ्ञा. अनत्ततो खिप्पं जवतीति – जवनपञ्ञा. या काचि ¶ वेदना…पे… या काचि सञ्ञा… ये केचि सङ्खारा… यं किञ्चि विञ्ञाणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अज्झत्तं वा बहिद्धा वा ओळारिकं वा सुखुमं वा हीनं वा पणीतं वा यं दूरे सन्तिके वा, सब्बं विञ्ञाणं अनिच्चतो खिप्पं जवतीति – जवनपञ्ञा. दुक्खतो खिप्पं जवतीति – जवनपञ्ञा. अनत्ततो खिप्पं जवतीति – जवनपञ्ञा. चक्खु…पे… जरामरणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चतो खिप्पं जवतीति – जवनपञ्ञा. दुक्खतो खिप्पं जवतीति – जवनपञ्ञा ¶ . अनत्ततो खिप्पं जवतीति – जवनपञ्ञा.
रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चं खयट्ठेन दुक्खं भयट्ठेन अनत्ता असारकट्ठेनाति तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा रूपनिरोधे निब्बाने खिप्पं जवतीति – जवनपञ्ञा. वेदना…पे… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं… चक्खु…पे… जरामरणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चं खयट्ठेन दुक्खं भयट्ठेन अनत्ता असारकट्ठेनाति तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा जरामरणनिरोधे [जरामरणं रूपनिरोधे (स्या.)] निब्बाने खिप्पं जवतीति – जवनपञ्ञा.
रूपं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चं सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं खयधम्मं वयधम्मं विरागधम्मं निरोधधम्मन्ति तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा रूपनिरोधे निब्बाने खिप्पं जवतीति – जवनपञ्ञा. वेदना…पे… सञ्ञा… सङ्खारा… विञ्ञाणं… चक्खु…पे… जरामरणं अतीतानागतपच्चुप्पन्नं अनिच्चं सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं खयधम्मं वयधम्मं विरागधम्मं निरोधधम्मन्ति तुलयित्वा तीरयित्वा विभावयित्वा विभूतं कत्वा जरामरणनिरोधे निब्बाने खिप्पं जवतीति – जवनपञ्ञा. जवनपञ्ञताय संवत्तन्तीति – अयं जवनपञ्ञा.
तिक्खपञ्ञताय संवत्तन्तीति कतमा तिक्खपञ्ञा? खिप्पं ¶ किलेसे छिन्दतीति – तिक्खपञ्ञा. उप्पन्नं कामवितक्कं नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति [ब्यन्तिं करोति (क.)] अनभावं गमेतीति – तिक्खपञ्ञा. उप्पन्नं ब्यापादवितक्कं नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति ¶ अनभावं गमेतीति – तिक्खपञ्ञा. उप्पन्नं विहिंसावितक्कं नाधिवासेति…पे… उप्पन्नुप्पन्ने पापके अकुसले धम्मे नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं ¶ गमेतीति – तिक्खपञ्ञा. उप्पन्नं रागं नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेतीति – तिक्खपञ्ञा. उप्पन्नं दोसं…पे… उप्पन्नं मोहं ¶ … उप्पन्नं कोधं… उप्पन्नं उपनाहं… मक्खं… पळासं… इस्सं… मच्छरियं… मायं… साठेय्यं… थम्भं… सारम्भं… मानं… अतिमानं… मदं… पमादं… सब्बे किलेसे… सब्बे दुच्चरिते… सब्बे अभिसङ्खारे…पे… सब्बे भवगामिकम्मे नाधिवासेति पजहति विनोदेति ब्यन्तीकरोति अनभावं गमेतीति – तिक्खपञ्ञा. एकस्मिं आसने चत्तारो च अरियमग्गा चत्तारि च सामञ्ञफलानि चतस्सो पटिसम्भिदायो छ अभिञ्ञायो अधिगता होन्ति सच्छिकता फस्सिता पञ्ञायाति – तिक्खपञ्ञा. तिक्खपञ्ञताय संवत्तन्तीति – अयं तिक्खपञ्ञा.
निब्बेधिकपञ्ञताय संवत्तन्तीति कतमा निब्बेधिकपञ्ञा? इधेकच्चो सब्बसङ्खारेसु उब्बेगबहुलो होति उत्तासबहुलो उक्कण्ठनबहुलो अरतिबहुलो अनभिरतिबहुलो. बहिमुखो न रमति सब्बसङ्खारेसु. अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं लोभक्खन्धं निब्बिज्झति पदालेतीति – निब्बेधिकपञ्ञा. अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं दोसक्खन्धं निब्बिज्झति पदालेतीति – निब्बेधिकपञ्ञा. अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं मोहक्खन्धं ¶ निब्बिज्झति पदालेतीति – निब्बेधिकपञ्ञा ¶ . अनिब्बिद्धपुब्बं अप्पदालितपुब्बं कोधं…पे… उपनाहं… मक्खं… पळासं… इस्सं… मच्छरियं… मायं… साठेय्यं… थम्भं… सारम्भं… मानं… अतिमानं… मदं… पमादं… सब्बे किलेसे… सब्बे दुच्चरिते… सब्बे अभिसङ्खारे…पे… सब्बे भवगामिकम्मे निब्बिज्झति पदालेतीति – निब्बेधिकपञ्ञा. निब्बेधिकपञ्ञताय संवत्तन्तीति – अयं निब्बेधिकपञ्ञा.
इमा सोळस पञ्ञायो. इमाहि सोळसहि पञ्ञाहि समन्नागतो पुग्गलो पटिसम्भिदप्पत्तो.
२. पुग्गलविसेसनिद्देसो
८. द्वे पुग्गला पटिसम्भिदप्पत्ता – एको पुब्बयोगसम्पन्नो, एको न पुब्बयोगसम्पन्नो. यो पुब्बयोगसम्पन्नो सो तेन अतिरेको होति, अधिको होति, विसेसो होति. तस्स ञाणं पभिज्जति.
द्वे पुग्गला पटिसम्भिदप्पत्ता, द्वेपि पुब्बयोगसम्पन्ना – एको बहुस्सुतो, एको न बहुस्सुतो ¶ . यो बहुस्सुतो, सो तेन अतिरेको ¶ होति, अधिको होति, विसेसो होति. तस्स ञाणं पभिज्जति.
द्वे पुग्गला पटिसम्भिदप्पत्ता, द्वेपि पुब्बयोगसम्पन्ना, द्वेपि बहुस्सुता – एको देसनाबहुलो, एको न देसनाबहुलो. यो देसनाबहुलो, सो तेन अतिरेको होति, अधिको होति, विसेसो होति. तस्स ञाणं पभिज्जति.
द्वे पुग्गला पटिसम्भिदप्पत्ता, द्वेपि पुब्बयोगसम्पन्ना, द्वेपि बहुस्सुता, द्वेपि देसनाबहुला – एको गरूपनिस्सितो, एको न गरूपनिस्सितो ¶ . यो गरूपनिस्सितो, सो तेन अतिरेको होति, अधिको होति, विसेसो होति. तस्स ञाणं पभिज्जति.
द्वे पुग्गला पटिसम्भिदप्पत्ता, द्वेपि पुब्बयोगसम्पन्ना, द्वेपि बहुस्सुता, द्वेपि देसनाबहुला, द्वेपि गरूपनिस्सिता – एको विहारबहुलो, एको न विहारबहुलो. यो विहारबहुलो, सो तेन अतिरेको होति, अधिको होति, विसेसो होति. तस्स ञाणं पभिज्जति.
द्वे पुग्गला पटिसम्भिदप्पत्ता, द्वेपि पुब्बयोगसम्पन्ना, द्वेपि बहुस्सुता, द्वेपि देसनाबहुला, द्वेपि गरूपनिस्सिता, द्वेपि विहारबहुला – एको पच्चवेक्खणाबहुलो ¶ , एको न पच्चवेक्खणाबहुलो. यो पच्चवेक्खणाबहुलो, सो तेन अतिरेको होति, अधिको होति, विसेसो होति. तस्स ञाणं पभिज्जति.
द्वे पुग्गला पटिसम्भिदप्पत्ता, द्वेपि पुब्बयोगसम्पन्ना, द्वेपि बहुस्सुता, द्वेपि देसनाबहुला, द्वेपि गरूपनिस्सिता, द्वेपि विहारबहुला, द्वेपि पच्चवेक्खणाबहुला – एको सेखपटिसम्भिदप्पत्तो, एको असेखपटिसम्भिदप्पत्तो. यो असेखपटिसम्भिदप्पत्तो, सो तेन अतिरेको होति, अधिको होति, विसेसो होति. तस्स ञाणं पभिज्जति.
द्वे पुग्गला पटिसम्भिदप्पत्ता, द्वेपि पुब्बयोगसम्पन्ना, द्वेपि बहुस्सुता, द्वेपि देसनाबहुला, द्वेपि गरूपनिस्सिता, द्वेपि विहारबहुला, द्वेपि पच्चवेक्खणाबहुला, द्वेपि असेखपटिसम्भिदप्पत्ता – एको सावकपारमिप्पत्तो, एको न ¶ सावकपारमिप्पत्तो. यो सावकपारमिप्पत्तो ¶ , सो ¶ तेन अतिरेको होति, अधिको होति, विसेसो होति. तस्स ञाणं पभिज्जति.
द्वे पुग्गला पटिसम्भिदप्पत्ता, द्वेपि पुब्बयोगसम्पन्ना, द्वेपि बहुस्सुता, द्वेपि देसनाबहुला, द्वेपि गरूपनिस्सिता, द्वेपि विहारबहुला, द्वेपि पच्चवेक्खणाबहुला, द्वेपि असेखपटिसम्भिदप्पत्ता – एको सावकपारमिप्पत्तो, एको पच्चेकसम्बुद्धो. यो पच्चेकसम्बुद्धो, सो तेन अतिरेको होति, अधिको होति, विसेसो होति. तस्स ञाणं पभिज्जति.
पच्चेकबुद्धञ्च सदेवकञ्च लोकं उपादाय तथागतो अरहं सम्मासम्बुद्धो अग्गो पटिसम्भिदप्पत्तो पञ्ञापभेदकुसलो पभिन्नञाणो अधिगतपटिसम्भिदो चतुवेसारज्जप्पत्तो दसबलधारी पुरिसासभो पुरिससीहो…पे… येपि ते खत्तियपण्डिता ब्राह्मणपण्डिता गहपतिपण्डिता समणपण्डिता निपुणा कतपरप्पवादा वालवेधिरूपा वोभिन्दन्ता मञ्ञे चरन्ति पञ्ञागतेन दिट्ठिगतानि, ते पञ्हं अभिसङ्खरित्वा अभिसङ्खरित्वा तथागतं उपसङ्कमित्वा पुच्छन्ति गूळ्हानि च ¶ पटिच्छन्नानि च. कथिता विसज्जिता च ते पञ्हा भगवता होन्ति निद्दिट्ठकारणा, उपक्खित्तका च ते भगवतो सम्पज्जन्ति. अथ खो भगवा तत्थ अतिरोचति, यदिदं पञ्ञायाति अग्गो पटिसम्भिदप्पत्तोति.
महापञ्ञाकथा निट्ठिता.
२. इद्धिकथा
९. का ¶ ¶ ¶ इद्धि? कति इद्धियो? इद्धिया कति भूमियो, कति पादा, कति पदानि, कति मूलानि? का इद्धीति? इज्झनट्ठेन इद्धि. कति इद्धियोति? दस इद्धियो. इद्धिया कति भूमियोति? इद्धिया चतस्सो भूमियो, चत्तारो पादा, अट्ठ पदानि, सोळस मूलानि.
१०. कतमा दस इद्धियो? अधिट्ठाना इद्धि, विकुब्बना इद्धि, मनोमया इद्धि, ञाणविप्फारा इद्धि, समाधिविप्फारा इद्धि, अरिया इद्धि, कम्मविपाकजा इद्धि, पुञ्ञवतो ¶ इद्धि, विज्जामया इद्धि, तत्थ तत्थ सम्मा पयोगपच्चया [सम्मप्पयोगपच्चया (स्या. क.)] इज्झनट्ठेन इद्धि.
इद्धिया कतमा चतस्सो भूमियो? विवेकजाभूमि पठमं झानं, पीतिसुखभूमि दुतियं झानं, उपेक्खासुखभूमि ततियं झानं, अदुक्खमसुखाभूमि चतुत्थं झानं. इद्धिया इमा चतस्सो भूमियो इद्धिलाभाय इद्धिपटिलाभाय इद्धिविकुब्बनताय इद्धिविसविताय इद्धिवसीभावाय इद्धिवेसारज्जाय संवत्तन्तीति.
इद्धिया कतमे चत्तारो पादा? इध भिक्खु छन्दसमाधिपधानसङ्खारसमन्नागतं इद्धिपादं भावेति, चित्तसमाधिपधानसङ्खारसमन्नागतं इद्धिपादं भावेति, वीरियसमाधिपधानसङ्खारसमन्नागतं इद्धिपादं भावेति, वीमंसासमाधिपधानसङ्खारसमन्नागतं इद्धिपादं भावेति. इद्धिया इमे चत्तारो पादा इद्धिलाभाय इद्धिपटिलाभाय ¶ इद्धिविकुब्बनताय इद्धिविसविताय इद्धिवसीभावाय इद्धिवेसारज्जाय संवत्तन्तीति.
इद्धिया कतमानि अट्ठ पदानि? छन्दं चे भिक्खु ¶ निस्साय लभति समाधिं, लभति चित्तस्स ¶ एकग्गतं. छन्दो न समाधि, समाधि न छन्दो. अञ्ञो छन्दो, अञ्ञो समाधि. वीरियं चे भिक्खु निस्साय लभति समाधिं, लभति चित्तस्स एकग्गतं. वीरियं न समाधि, समाधि न वीरियं. अञ्ञं वीरियं, अञ्ञो समाधि. चित्तं चे भिक्खु निस्साय लभति समाधिं, लभति चित्तस्स एकग्गतं. चित्तं न समाधि, समाधि न चित्तं. अञ्ञं चित्तं, अञ्ञो समाधि. वीमंसं चे भिक्खु निस्साय लभति समाधिं, लभति चित्तस्स एकग्गतं. वीमंसा न समाधि, समाधि न वीमंसा. अञ्ञा वीमंसा, अञ्ञो समाधि. इद्धिया इमानि अट्ठ पदानि इद्धिलाभाय इद्धिपटिलाभाय इद्धिविकुब्बनताय इद्धिविसविताय इद्धिवसीभावाय इद्धिवेसारज्जाय संवत्तन्तीति.
इद्धिया कतमानि सोळस मूलानि? अनोनतं [अनोणतं (क.)] चित्तं कोसज्जे न इञ्जतीति – आनेञ्जं. अनुन्नतं [(अनुण्णतं (क.)] चित्तं उद्धच्चे न इञ्जतीति – आनेञ्जं. अनभिनतं चित्तं रागे न इञ्जतीति – आनेञ्जं. अनपनतं चित्तं ब्यापादे न इञ्जतीति – आनेञ्जं. अनिस्सितं चित्तं दिट्ठिया न इञ्जतीति – आनेञ्जं. अप्पटिबद्धं चित्तं छन्दरागे न इञ्जतीति – आनेञ्जं. विप्पमुत्तं चित्तं कामरागे न इञ्जतीति – आनेञ्जं ¶ . विसञ्ञुत्तं चित्तं किलेसे न इञ्जतीति – आनेञ्जं. विमरियादिकतं चित्तं किलेसमरियादे ¶ न इञ्जतीति – आनेञ्जं. एकत्तगतं [एकग्गतं (स्या.)] चित्तं नानत्तकिलेसेहि [नानत्तकिलेसे (स्या.)] न इञ्जतीति – आनेञ्जं. सद्धाय परिग्गहितं चित्तं अस्सद्धिये न इञ्जतीति – आनेञ्जं. वीरियेन परिग्गहितं चित्तं कोसज्जे न इञ्जतीति – आनेञ्जं. सतिया परिग्गहितं चित्तं पमादे न इञ्जतीति – आनेञ्जं. समाधिना परिग्गहितं चित्तं उद्धच्चे न इञ्जतीति – आनेञ्जं. पञ्ञाय परिग्गहितं चित्तं अविज्जाय न इञ्जतीति – आनेञ्जं. ओभासगतं चित्तं अविज्जन्धकारे न इञ्जतीति – आनेञ्जं. इद्धिया इमानि सोळस मूलानि इद्धिलाभाय इद्धिपटिलाभाय इद्धिविकुब्बनताय इद्धिविसविताय इद्धिवसीभावाय इद्धिवेसारज्जाय संवत्तन्तीति.
दसइद्धिनिद्देसो
१०. कतमा ¶ अधिट्ठाना इद्धि? इध भिक्खु अनेकविहितं इद्धिविधं पच्चनुभोति – एकोपि हुत्वा बहुधा होति, बहुधापि हुत्वा एको होति; आविभावं तिरोभावं; तिरोकुट्टं तिरोपाकारं तिरोपब्बतं असज्जमानो गच्छति, सेय्यथापि आकासे. पथवियापि उम्मुज्जनिमुज्जं करोति, सेय्यथापि उदके. उदकेपि अभिज्जमाने [अभिज्जमानो (क.) दी. नि. १.२३८ पस्सितब्बा] गच्छति, सेय्यथापि पथवियं. आकासेपि पल्लङ्केन कमति, सेय्यथापि पक्खी सकुणो. इमेपि चन्दिमसूरिये एवंमहिद्धिके ¶ एवंमहानुभावे पाणिना परामसति परिमज्जति. याव ब्रह्मलोकापि कायेन वसं वत्तेतीति.
इधाति ¶ इमिस्सा दिट्ठिया इमिस्सा खन्तिया इमिस्सा रुचिया इमस्मिं आदाये इमस्मिं धम्मे इमस्मिं विनये इमस्मिं धम्मविनये इमस्मिं पावचने इमस्मिं ब्रह्मचरिये इमस्मिं सत्थुसासने. तेन वुच्चति – ‘‘इधा’’ति. भिक्खूति पुथुज्जनकल्याणको वा होति भिक्खु सेखो वा अरहा वा अकुप्पधम्मो. अनेकविहितं इद्धिविधं पच्चनुभोतीति नानप्पकारं इद्धिविधं पच्चनुभोति. एकोपि हुत्वा बहुधा होतीति पकतिया एको बहुकं आवज्जति, सतं वा सहस्सं वा सतसहस्सं वा आवज्जति. आवज्जित्वा ञाणेन अधिट्ठाति – ‘‘बहुलो होमी’’ति [होतूति (क.)]. बहुलो होति. यथायस्मा चूळपन्थको [चुल्लपन्थको (स्या.)] एकोपि हुत्वा बहुधा होति, एवमेवं सो ¶ इद्धिमा चेतोवसिप्पत्तो एकोपि हुत्वा बहुधा होति. बहुधापि हुत्वा एको होतीति पकतिया बहुको एकं आवज्जति; आवज्जित्वा ञाणेन अधिट्ठाति – ‘‘एको होमी’’ति. एको होति. यथायस्मा चूळपन्थको बहुधापि हुत्वा एको होति, एवमेवं सो इद्धिमा चेतोवसिप्पत्तो बहुधापि हुत्वा एको होति.
११. आविभावन्ति केनचि अनावटं होति अप्पटिच्छन्नं विवटं पाकटं. तिरोभावन्ति केनचि आवटं होति पटिच्छन्नं पिहितं पटिकुज्जितं. तिरोकुट्टं ¶ तिरोपाकारं तिरोपब्बतं असज्जमानो गच्छति, सेय्यथापि ¶ आकासेति पकतिया आकासकसिणसमापत्तिया लाभी होति. तिरोकुट्टं तिरोपाकारं तिरोपब्बतं आवज्जति. आवज्जित्वा ञाणेन अधिट्ठाति – ‘‘आकासो होतू’’ति. आकासो होति. तिरोकुट्टं तिरोपाकारं तिरोपब्बतं असज्जमानो गच्छति. यथा मनुस्सा पकतिया अनिद्धिमन्तो केनचि अनावटे अपरिक्खित्ते असज्जमाना गच्छन्ति, एवमेवं सो इद्धिमा चेतोवसिप्पत्तो तिरोकुट्टं तिरोपाकारं तिरोपब्बतं असज्जमानो गच्छति, सेय्यथापि आकासे.
पथवियापि उम्मुज्जनिमुज्जं करोति, सेय्यथापि उदकेति पकतिया आपोकसिणसमापत्तिया लाभी होति. पथविं आवज्जति. आवज्जित्वा ञाणेन अधिट्ठाति – ‘‘उदकं होतू’’ति. उदकं होति. सो पथविया उम्मुज्जनिमुज्जं करोति. यथा मनुस्सा पकतिया अनिद्धिमन्तो उदके उम्मुज्जनिमुज्जं करोन्ति, एवमेवं सो इद्धिमा चेतोवसिप्पत्तो पथविया उम्मुज्जनिमुज्जं करोति, सेय्यथापि उदके.
उदकेपि ¶ अभिज्जमाने गच्छति, सेय्यथापि पथवियन्ति पकतिया पथवीकसिणसमापत्तिया लाभी होति. उदकं आवज्जति. आवज्जित्वा ञाणेन अधिट्ठाति – ‘‘पथवी होतू’’ति. पथवी होति. सो अभिज्जमाने उदके गच्छति. यथा मनुस्सा पकतिया अनिद्धिमन्तो अभिज्जमानाय पथविया गच्छन्ति, एवमेवं सो इद्धिमा चेतोवसिप्पत्तो अभिज्जमाने ¶ उदके गच्छति, सेय्यथापि पथवियं.
आकासेपि पल्लङ्केन कमति, सेय्यथापि पक्खी सकुणोति पकतिया पथवीकसिणसमापत्तिया लाभी होति. आकासं आवज्जति ¶ . आवज्जित्वा ञाणेन अधिट्ठाति – ‘‘पथवी होतू’’ति. पथवी होति. सो आकासे अन्तलिक्खे चङ्कमतिपि तिट्ठतिपि निसीदतिपि सेय्यम्पि कप्पेति. यथा मनुस्सा पकतिया अनिद्धिमन्तो पथविया चङ्कमन्तिपि तिट्ठन्तिपि निसीदन्तिपि सेय्यम्पि कप्पेन्ति, एवमेवं सो इद्धिमा चेतोवसिप्पत्तो आकासे अन्तलिक्खे चङ्कमतिपि तिट्ठतिपि निसीदतिपि सेय्यम्पि कप्पेति, सेय्यथापि पक्खी सकुणो.
१२. इमेपि चन्दिमसूरिये एवंमहिद्धिके एवंमहानुभावे पाणिना परामसति परिमज्जतीति इध सो इद्धिमा चेतोवसिप्पत्तो ¶ निसिन्नको वा निपन्नको वा चन्दिमसूरिये आवज्जति. आवज्जित्वा ञाणेन अधिट्ठाति – ‘‘हत्थपासे होतू’’ति. हत्थपासे होति. सो निसिन्नको वा निपन्नको वा चन्दिमसूरिये पाणिना आमसति परामसति परिमज्जति. यथा मनुस्सा पकतिया अनिद्धिमन्तो किञ्चिदेव रूपगतं हत्थपासे आमसन्ति परामसन्ति परिमज्जन्ति, एवमेवं सो इद्धिमा चेतोवसिप्पत्तो निसिन्नको वा निपन्नको वा चन्दिमसूरिये पाणिना आमसति परामसति परिमज्जति.
याव ब्रह्मलोकापि कायेन वसं वत्तेतीति सचे सो इद्धिमा चेतोवसिप्पत्तो ब्रह्मलोकं गन्तुकामो होति, दूरेपि सन्तिके अधिट्ठाति ¶ – ‘‘सन्तिके होतू’’ति. सन्तिके होति. सन्तिकेपि दूरे अधिट्ठाति – ‘‘दूरे होतू’’ति. दूरे होति. बहुकम्पि थोकं अधिट्ठाति – ‘‘थोकं होतू’’ति. थोकं होति. थोकम्पि बहुकं अधिट्ठाति – ‘‘बहुकं होतू’’ति. बहुकं होति. दिब्बेन चक्खुना तस्स ब्रह्मुनो रूपं पस्सति. दिब्बाय सोतधातुया तस्स ब्रह्मुनो सद्दं सुणाति. चेतोपरियञाणेन तस्स ब्रह्मुनो चित्तं पजानाति. सचे सो इद्धिमा चेतोवसिप्पत्तो दिस्समानेन कायेन ब्रह्मलोकं गन्तुकामो होति, कायवसेन चित्तं परिणामेति, कायवसेन चित्तं अधिट्ठाति. कायवसेन चित्तं परिणामेत्वा, कायवसेन चित्तं अधिट्ठहित्वा, सुखसञ्ञञ्च ¶ लहुसञ्ञञ्च ओक्कमित्वा दिस्समानेन कायेन ब्रह्मलोकं गच्छति. सचे सो इद्धिमा चेतोवसिप्पत्तो अदिस्समानेन कायेन ब्रह्मलोकं गन्तुकामो होति, चित्तवसेन कायं परिणामेति, चित्तवसेन कायं अधिट्ठाति. चित्तवसेन कायं परिणामेत्वा, चित्तवसेन कायं अधिट्ठहित्वा सुखसञ्ञञ्च लहुसञ्ञञ्च ओक्कमित्वा ¶ अदिस्समानेन कायेन ब्रह्मलोकं गच्छति. सो तस्स ब्रह्मुनो पुरतो रूपिं [रूपं (स्या. क.) दी. नि. १.२३६ पस्सितब्बा] अभिनिम्मिनाति मनोमयं सब्बङ्गपच्चङ्गिं [सब्बङ्गपच्चङ्गं (स्या. क.)] अहीनिन्द्रियं. सचे सो इद्धिमा चङ्कमति, निम्मितोपि तत्थ चङ्कमति. सचे सो इद्धिमा तिट्ठति, निम्मितोपि तत्थ तिट्ठति. सचे सो इद्धिमा निसीदति, निम्मितोपि तत्थ निसीदति. सचे सो इद्धिमा सेय्यं कप्पेति, निम्मितोपि तत्थ ¶ सेय्यं कप्पेति. सचे ¶ सो इद्धिमा धूमायति, निम्मितोपि तत्थ धूमायति. सचे सो इद्धिमा पज्जलति, निम्मितोपि तत्थ पज्जलति. सचे सो इद्धिमा धम्मं भासति, निम्मितोपि तत्थ धम्मं भासति. सचे सो इद्धिमा पञ्हं पुच्छति, निम्मितोपि तत्थ पञ्हं पुच्छति. सचे सो इद्धिमा पञ्हं पुट्ठो विसज्जेति, निम्मितोपि तत्थ पञ्हं पुट्ठो विसज्जेति. सचे सो इद्धिमा तेन ब्रह्मुना सद्धिं सन्तिट्ठति सल्लपति साकच्छं समापज्जति, निम्मितोपि तत्थ तेन ब्रह्मुना सद्धिं सन्तिट्ठति सल्लपति साकच्छं समापज्जति. यञ्ञदेव सो इद्धिमा करोति, तं तदेव हि सो निम्मितो करोतीति – अयं अधिट्ठाना इद्धि.
१३. कतमा विकुब्बना इद्धि? सिखिस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स अभिभू नाम सावको ब्रह्मलोके ठितो सहस्सिलोकधातुं [सहस्सीलोकधातुं (स्या.) वत्थु सं. नि. १.१८५] सरेन विञ्ञापेसि. सो दिस्समानेनपि कायेन धम्मं देसेसि; अदिस्समानेनपि कायेन धम्मं देसेसि; दिस्समानेनपि हेट्ठिमेन उपड्ढकायेन अदिस्समानेनपि उपरिमेन उपड्ढकायेन धम्मं देसेसि. दिस्समानेनपि उपरिमेन उपड्ढकायेन, अदिस्समानेनपि हेट्ठिमेन उपड्ढकायेन धम्मं देसेसि. सो पकतिवण्णं विजहित्वा कुमारकवण्णं वा दस्सेति, नागवण्णं वा दस्सेति, सुपण्णवण्णं वा दस्सेति, यक्खवण्णं वा दस्सेति, इन्दवण्णं वा [असुरवण्णं वा दस्सेति, इन्दवण्णं वा (स्या.)] दस्सेति, देववण्णं वा दस्सेति ¶ , ब्रह्मवण्णं वा दस्सेति, समुद्दवण्णं वा दस्सेति, पब्बतवण्णं वा दस्सेति, वनवण्णं वा दस्सेति, सीहवण्णं वा दस्सेति, ब्यग्घवण्णं वा दस्सेति, दीपिवण्णं वा दस्सेति, हत्थिम्पि दस्सेति, अस्सम्पि दस्सेति, रथम्पि दस्सेति, पत्तिम्पि दस्सेति, विविधम्पि सेनाब्यूहं दस्सेतीति – अयं विकुब्बना इद्धि.
१४. कतमा ¶ मनोमया इद्धि? इध भिक्खु इमम्हा काया अञ्ञं कायं अभिनिम्मिनाति रूपिं मनोमयं सब्बङ्गपच्चङ्गिं ¶ अहीनिन्द्रियं. सेय्यथापि पुरिसो मुञ्जम्हा ईसिकं ¶ पवाहेय्य. तस्स एवमस्स – ‘‘अयं मुञ्जो, अयं ईसिका. अञ्ञो मुञ्जो, अञ्ञा ईसिका. मुञ्जम्हा त्वेव ईसिका पवाळ्हा’’ति. सेय्यथा वा पन पुरिसो असिं कोसिया पवाहेय्य. तस्स एवमस्स – ‘‘अयं असि, अयं कोसि. अञ्ञो असि, अञ्ञा कोसि. कोसिया त्वेव असि पवाळ्हो’’ति. सेय्यथा वा पन पुरिसो अहिं करण्डा उद्धरेय्य. तस्स एवमस्स – ‘‘अयं अहि, अयं करण्डो. अञ्ञो अहि, अञ्ञो करण्डो. करण्डा त्वेव अहि उब्भतो’’ति. एवमेवं भिक्खु इमम्हा काया अञ्ञं कायं अभिनिम्मिनाति रूपिं मनोमयं सब्बङ्गपच्चङ्गिं अहीनिन्द्रियं. अयं मनोमया इद्धि.
१५. कतमा ञाणविप्फारा इद्धि? अनिच्चानुपस्सना निच्चसञ्ञाय पहानट्ठो इज्झतीति – ञाणविप्फारा इद्धि. दुक्खानुपस्सना सुखसञ्ञाय… अनत्तानुपस्सना अत्तसञ्ञाय… निब्बिदानुपस्सनाय ¶ नन्दिया… विरागानुपस्सनाय रागस्स… निरोधानुपस्सनाय समुदयस्स… पटिनिस्सग्गानुपस्सनाय आदानस्स पहानट्ठो इज्झतीति – ञाणविप्फारा इद्धि. आयस्मतो बाकुलस्स ञाणविप्फारा इद्धि, आयस्मतो संकिच्चस्स ञाणविप्फारा इद्धि, आयस्मतो भूतपालस्स ञाणविप्फारा इद्धि. अयं ञाणविप्फारा इद्धि.
१६. कतमा समाधिविप्फारा इद्धि? पठमेन झानेन नीवरणानं पहानट्ठो इज्झतीति – समाधिविप्फारा इद्धि. दुतियेन झानेन वितक्कविचारानं पहानट्ठो इज्झतीति – समाधिविप्फारा इद्धि. ततियेन झानेन पीतिया पहानट्ठो इज्झतीति…पे… चतुत्थेन झानेन सुखदुक्खानं पहानट्ठो इज्झतीति…पे… आकासानञ्चायतनसमापत्तिया रूपसञ्ञाय पटिघसञ्ञाय नानत्तसञ्ञाय पहानट्ठो इज्झतीति…पे… विञ्ञाणञ्चायतनसमापत्तिया आकासानञ्चायतनसञ्ञाय पहानट्ठो इज्झतीति…पे… आकिञ्चञ्ञायतनसमापत्तिया विञ्ञाणञ्चायतनसञ्ञाय ¶ पहानट्ठो इज्झतीति…पे… नेवसञ्ञानासञ्ञायतनसमापत्तिया आकिञ्चञ्ञायतनसञ्ञाय पहानट्ठो इज्झतीति – समाधिविप्फारा इद्धि. आयस्मतो सारिपुत्तस्स समाधिविप्फारा इद्धि, आयस्मतो सञ्जीवस्स समाधिविप्फारा इद्धि ¶ , आयस्मतो खाणुकोण्डञ्ञस्स समाधिविप्फारा इद्धि, उत्तराय उपासिकाय समाधिविप्फारा इद्धि, सामावतिया उपासिकाय ¶ समाधिविप्फारा इद्धि. अयं समाधिविप्फारा इद्धि.
१७. कतमा अरिया इद्धि? इध भिक्खु [म. नि. ३.४६२ पस्सितब्बा] सचे आकङ्खति – ‘‘पटिकूले अप्पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’’न्ति, अप्पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति – ‘‘अप्पटिकूले पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’’न्ति, पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति – ‘‘पटिकूले च अप्पटिकूले च अप्पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’’न्ति, अप्पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति – ‘‘अप्पटिकूले च पटिकूले ¶ च पटिकूलसञ्ञी विहरेय्य’’न्ति, पटिकूलसञ्ञी तत्थ विहरति. सचे आकङ्खति – ‘‘पटिकूले च अप्पटिकूले च तदुभयं अभिनिवज्जेत्वा उपेक्खको विहरेय्यं सतो सम्पजानो’’ति, उपेक्खको तत्थ विहरति सतो सम्पजानो.
कथं पटिकूले अप्पटिकूलसञ्ञी विहरति? अनिट्ठस्मिं वत्थुस्मिं मेत्ताय वा फरति, धातुतो वा उपसंहरति. एवं पटिकूले अप्पटिकूलसञ्ञी विहरति.
कथं अप्पटिकूले पटिकूलसञ्ञी विहरति? इट्ठस्मिं वत्थुस्मिं असुभाय वा फरति, अनिच्चतो वा उपसंहरति. एवं अप्पटिकूले पटिकूलसञ्ञी विहरति.
कथं पटिकूले च अप्पटिकूले च अप्पटिकूलसञ्ञी विहरति? अनिट्ठस्मिञ्च इट्ठस्मिञ्च वत्थुस्मिं मेत्ताय वा फरति, धातुतो वा उपसंहरति. एवं पटिकूले च अप्पटिकूले च अप्पटिकूलसञ्ञी विहरति ¶ .
कथं अप्पटिकूले च पटिकूले च पटिकूलसञ्ञी विहरति? इट्ठस्मिञ्च अनिट्ठस्मिञ्च वत्थुस्मिं असुभाय वा फरति, अनिच्चतो वा उपसंहरति. एवं अप्पटिकूले च पटिकूले च पटिकूलसञ्ञी विहरति.
कथं पटिकूले च अप्पटिकूले च तदुभयं अभिनिवज्जेत्वा ¶ उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो? इध भिक्खु चक्खुना रूपं दिस्वा नेव सुमनो होति न दुम्मनो, उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो. सोतेन सद्दं सुत्वा…पे… घानेन गन्धं घायित्वा… जिव्हाय रसं सायित्वा… कायेन ¶ फोट्ठब्बं फुसित्वा… मनसा धम्मं विञ्ञाय नेव सुमनो होति न दुम्मनो, उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो. एवं पटिकूले च अप्पटिकूले च तदुभयं अभिनिवज्जेत्वा उपेक्खको विहरति सतो सम्पजानो. अयं अरिया इद्धि.
१८. कतमा कम्मविपाकजा इद्धि? सब्बेसं पक्खीनं, सब्बेसं देवानं, एकच्चानं मनुस्सानं, एकच्चानं विनिपातिकानं. अयं कम्मविपाकजा इद्धि.
कतमा ¶ पुञ्ञवतो इद्धि? राजा चक्कवत्ती [चक्कवत्ति (स्या.)] वेहासं गच्छति सद्धिं चतुरङ्गिनिया सेनाय, अन्तमसो अस्सबन्धगोपुरिसे [अस्सबन्धगोपके पुरिसे (स्या.)] उपादाय. जोतिकस्स गहपतिस्स पुञ्ञवतो इद्धि, जटिलस्स गहपतिस्स पुञ्ञवतो इद्धि, मेण्डकस्स गहपतिस्स पुञ्ञवतो ¶ इद्धि, घोसितस्स गहपतिस्स पुञ्ञवतो इद्धि, पञ्चन्नं महापुञ्ञानं पुञ्ञवतो इद्धि. अयं पुञ्ञवतो इद्धि.
कतमा विज्जामया इद्धि? विज्जाधरा विज्जं परिजप्पेत्वा वेहासं गच्छन्ति, आकासे अन्तलिक्खे हत्थिम्पि दस्सेन्ति, अस्सम्पि दस्सेन्ति, रथम्पि दस्सेन्ति, पत्तिम्पि दस्सेन्ति, विविधम्पि सेनाब्यूहं दस्सेन्ति. अयं विज्जामया इद्धि.
कथं तत्थ तत्थ सम्मा पयोगपच्चया इज्झनट्ठेन इद्धि? नेक्खम्मेन कामच्छन्दस्स पहानट्ठो इज्झतीति – तत्थ तत्थ सम्मा पयोगपच्चया इज्झनट्ठेन ¶ इद्धि. अब्यापादेन ब्यापादस्स पहानट्ठो इज्झतीति – तत्थ तत्थ सम्मा पयोगपच्चया इज्झनट्ठेन इद्धि…पे… अरहत्तमग्गेन सब्बकिलेसानं पहानट्ठो इज्झतीति – तत्थ तत्थ सम्मा पयोगपच्चया इज्झनट्ठेन इद्धि. एवं तत्थ तत्थ सम्मा पयोगपच्चया इज्झनट्ठेन इद्धि. इमा दस इद्धियो.
इद्धिकथा निट्ठिता.
३. अभिसमयकथा
१९. अभिसमयोति ¶ ¶ . केन अभिसमेति? चित्तेन अभिसमेति.
हञ्चि चित्तेन अभिसमेति, तेन हि अञ्ञाणी अभिसमेति? न अञ्ञाणी अभिसमेति. ञाणेन अभिसमेति.
हञ्चि ¶ ¶ ञाणेन अभिसमेति, तेन हि अचित्तेन च ञाणेन च अचित्तको [तेन हि अचित्तको (स्या.)] अभिसमेति? न अचित्तको अभिसमेति. चित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति.
हञ्चि चित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति, तेन हि कामावचरचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति? न कामावचरचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति.
तेन हि रूपावचरचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति? न रूपावचरचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति.
तेन हि अरूपावचरचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति? न अरूपावचरचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति.
तेन हि कम्मस्सकतचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति? न कम्मस्सकतचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति.
तेन ¶ हि सच्चानुलोमिकचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति? न सच्चानुलोमिकचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति.
तेन हि अतीतचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति? न अतीतचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति.
तेन हि अनागतचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति? न अनागतचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति.
तेन हि पच्चुप्पन्नलोकियचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति? न पच्चुप्पन्नलोकियचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति. लोकुत्तरमग्गक्खणे पच्चुप्पन्नचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति.
कथं लोकुत्तरमग्गक्खणे पच्चुप्पन्नचित्तेन च ञाणेन ¶ च अभिसमेति? लोकुत्तरमग्गक्खणे उप्पादाधिपतेय्यं चित्तं ञाणस्स हेतु पच्चयो च. तंसम्पयुत्तं ¶ निरोधगोचरं दस्सनाधिपतेय्यं ञाणं चित्तस्स हेतु पच्चयो च. तंसम्पयुत्तं ञाणं निरोधगोचरं. एवं लोकुत्तरमग्गक्खणे पच्चुप्पन्नचित्तेन च ञाणेन च अभिसमेति.
२०. किं ¶ नु एत्तकोयेव अभिसमयोति? न हि.लोकुत्तरमग्गक्खणे दस्सनाभिसमयो सम्मादिट्ठि, अभिनिरोपनाभिसमयो सम्मासङ्कप्पो, परिग्गहाभिसमयो सम्मावाचा, समुट्ठानाभिसमयो सम्माकम्मन्तो, वोदानाभिसमयो सम्माआजीवो, पग्गहाभिसमयो सम्मावायामो, उपट्ठानाभिसमयो सम्मासति, अविक्खेपाभिसमयो सम्मासमाधि; उपट्ठानाभिसमयो सतिसम्बोज्झङ्गो, पविचयाभिसमयो धम्मविचयसम्बोज्झङ्गो, पग्गहाभिसमयो वीरियसम्बोज्झङ्गो, फरणाभिसमयो पीतिसम्बोज्झङ्गो, उपसमाभिसमयो पस्सद्धिसम्बोज्झङ्गो, अविक्खेपाभिसमयो समाधिसम्बोज्झङ्गो, पटिसङ्खानाभिसमयो उपेक्खासम्बोज्झङ्गो; अस्सद्धिये अकम्पियाभिसमयो सद्धाबलं, कोसज्जे अकम्पियाभिसमयो वीरियबलं, पमादे अकम्पियाभिसमयो सतिबलं, उद्धच्चे अकम्पियाभिसमयो समाधिबलं, अविज्जाय अकम्पियाभिसमयो पञ्ञाबलं; अधिमोक्खाभिसमयो सद्धिन्द्रियं, पग्गहाभिसमयो वीरियिन्द्रियं, उपट्ठानाभिसमयो सतिन्द्रियं, अविक्खेपाभिसमयो समाधिन्द्रियं, दस्सनाभिसमयो पञ्ञिन्द्रियं. आधिपतेय्यट्ठेन इन्द्रियाभिसमयो, अकम्पियट्ठेन बलाभिसमयो, निय्यानट्ठेन ¶ बोज्झङ्गाभिसमयो, हेतुट्ठेन मग्गाभिसमयो, उपट्ठानट्ठेन सतिपट्ठानाभिसमयो, पदहट्ठेन सम्मप्पधानाभिसमयो ¶ , इज्झनट्ठेन इद्धिपादाभिसमयो, तथट्ठेन सच्चाभिसमयो, अविक्खेपट्ठेन समथाभिसमयो, अनुपस्सनट्ठेन विपस्सनाभिसमयो, एकरसट्ठेन समथविपस्सनाभिसमयो, अनतिवत्तनट्ठेन युगनद्धाभिसमयो, संवरट्ठेन सीलविसुद्धिअभिसमयो, अविक्खेपट्ठेन विसुद्धिअभिसमयो, दस्सनट्ठेन दिट्ठिविसुद्धिअभिसमयो, मुत्तट्ठेन विमोक्खाभिसमयो, पटिवेधट्ठेन विज्जाभिसमयो, परिच्चागट्ठेन विमुत्तिअभिसमयो, समुच्छेदट्ठेन खये ञाणं अभिसमयो. छन्दो मूलट्ठेन अभिसमयो, मनसिकारो समुट्ठानट्ठेन अभिसमयो, फस्सो समोधानट्ठेन अभिसमयो, वेदना समोसरणट्ठेन अभिसमयो, समाधि पमुखट्ठेन अभिसमयो ¶ , सति आधिपतेय्यट्ठेन अभिसमयो, पञ्ञा ततुत्तरट्ठेन अभिसमयो, विमुत्ति सारट्ठेन अभिसमयो, अमतोगधं निब्बानं परियोसानट्ठेन अभिसमयो.
२१. किं ¶ नु एत्तकोयेव अभिसमयोति? न हि. सोतापत्तिमग्गक्खणे दस्सनाभिसमयो सम्मादिट्ठि…पे… अमतोगधं निब्बानं परियोसानट्ठेन अभिसमयो.
किं नु एत्तकोयेव अभिसमयोति? न हि. सोतापत्तिफलक्खणे दस्सनाभिसमयो सम्मादिट्ठि…पे… पटिप्पस्सद्धट्ठेन अनुप्पादे ञाणं अभिसमयो. छन्दो मूलट्ठेन अभिसमयो…पे… अमतोगधं ¶ ५ निब्बानं परियोसानट्ठेन अभिसमयो.
किं नु एत्तकोयेव अभिसमयोति?
न हि. सकदागामिमग्गक्खणे…पे… सकदागामिफलक्खणे… अनागामिमग्गक्खणे… अनागामिफलक्खणे… अरहत्तमग्गक्खणे…पे… अरहत्तफलक्खणे दस्सनाभिसमयो सम्मादिट्ठि, अभिनिरोपनाभिसमयो सम्मासङ्कप्पो…पे… पटिप्पस्सद्धट्ठेन अनुप्पादे ञाणं अभिसमयो. छन्दो मूलट्ठेन अभिसमयो…पे… अमतोगधं निब्बानं परियोसानट्ठेन अभिसमयो.
य्वायं [स्यायं (स्या. पी.)] किलेसे पजहति, अतीते किलेसे पजहति…पे… अनागते किलेसे पजहति, पच्चुप्पन्ने किलेसे पजहति, अतीते किलेसे पजहतीति. हञ्चि अतीते किलेसे पजहति, तेन हि खीणं खेपेति, निरुद्धं निरोधेति, विगतं विगमेति, अत्थङ्गतं अत्थङ्गमेति, अतीतं यं न अत्थि तं पजहतीति? न अतीते किलेसे पजहतीति. अनागते किलेसे पजहतीति. हञ्चि ¶ अनागते किलेसे पजहति, तेन हि अजातं पजहति, अनिब्बत्तं पजहति, अनुप्पन्नं पजहति, अपातुभूतं पजहति, अनागतं यं न अत्थि तं पजहतीति? न अनागते किलेसे पजहतीति. पच्चुप्पन्ने किलेसे पजहतीति. हञ्चि पच्चुप्पन्ने किलेसे पजहति, तेन हि रत्तो रागं पजहति, दुट्ठो दोसं पजहति, मूळ्हो मोहं पजहति, विनिबद्धो मानं पजहति, परामट्ठो दिट्ठिं पजहति ¶ ,
विक्खेपगतो उद्धच्चं पजहति, अनिट्ठङ्गतो विचिकिच्छं पजहति, थामगतो अनुसयं पजहति, कण्हसुक्कधम्मा युगनद्धा ¶ सममेव वत्तन्ति, संकिलेसिका [तंसंकिलेसिका (स्या. क.)] मग्गभावना होति?
न हि अतीते किलेसे पजहति, न अनागते किलेसे पजहति, न पच्चुप्पन्ने किलेसे पजहतीति. हञ्चि न अतीते किलेसे पजहति, न ¶ अनागते…पे… न पच्चुप्पन्ने किलेसे पजहति, तेन हि नत्थि मग्गभावना, नत्थि फलसच्छिकिरिया, नत्थि किलेसप्पहानं, नत्थि धम्माभिसमयोति? अत्थि मग्गभावना, अत्थि फलसच्छिकिरिया, अत्थि किलेसप्पहानं, अत्थि धम्माभिसमयो. यथा कथं विय? सेय्यथापि तरुणो रुक्खो अजातफलो. तमेनं पुरिसो मूलं छिन्देय्य. ये तस्स रुक्खस्स अजातफला, ते अजातायेव न जायन्ति, अनिब्बत्तायेव न निब्बत्तन्ति, अनुप्पन्नायेव न उप्पज्जन्ति, अपातुभूतायेव न पातुभवन्ति. एवमेवं उप्पादो हेतु, उप्पादो पच्चयो किलेसानं निब्बत्तियाति. उप्पादे आदीनवं दिस्वा अनुप्पादे चित्तं पक्खन्दति. अनुप्पादे चित्तस्स पक्खन्दत्ता ये उप्पादपच्चया किलेसा निब्बत्तेय्युं, ते अजातायेव न जायन्ति, अनिब्बत्तायेव न निब्बत्तन्ति, अनुप्पन्नायेव न उप्पज्जन्ति, अपातुभूतायेव न पातुभवन्ति. एवं हेतुनिरोधा दुक्खनिरोधो. पवत्तं हेतु, निमित्तं हेतु, आयूहना हेतु. आयूहना पच्चयो किलेसानं निब्बत्तियाति. आयूहने आदीनवं दिस्वा अनायूहने चित्तं पक्खन्दति. अनायूहने ¶ चित्तस्स पक्खन्दत्ता, ये आयूहनपच्चया किलेसा निब्बत्तेय्युं, ते अजातायेव न जायन्ति, अनिब्बत्तायेव न निब्बत्तन्ति, अनुप्पन्नायेव न उप्पज्जन्ति, अपातुभूतायेव न पातुभवन्ति. एवं हेतुनिरोधा दुक्खनिरोधो. एवं अत्थि मग्गभावना, अत्थि फलसच्छिकिरिया, अत्थि किलेसप्पहानं, अत्थि धम्माभिसमयोति.
अभिसमयकथा निट्ठिता.
४. विवेककथा
२२. सावत्थिनिदानं ¶ [सं नि. ३.५.१४९ पस्सितब्बा]. ‘‘सेय्यथापि ¶ , भिक्खवे, ये केचि बलकरणीया कम्मन्ता करीयन्ति, सब्बे ते पथविं निस्साय पथवियं पतिट्ठाय एवमेते बलकरणीया कम्मन्ता करीयन्ति, एवमेवं, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति.
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति? इध, भिक्खवे, भिक्खु ¶ सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं ¶ निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. सम्मासङ्कप्पं…पे… सम्मावाचं… सम्माकम्मन्तं… सम्माआजीवं… सम्मावायामं… सम्मासतिं… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेति, अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोति.
२३. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि [येपिमे (स्या.) सं. नि. ५.१५० पस्सितब्बा] बीजगामभूतगामा वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जन्ति, सब्बे ते पथविं निस्साय पथवियं पतिट्ठाय एवमेते बीजगामभूतगामा वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जन्ति; एवमेवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं ¶ अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं पापुणाति धम्मेसु.
‘‘कथञ्च, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं पापुणाति धम्मेसु? इध ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सम्मादिट्ठिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. सम्मासङ्कप्पं भावेति…पे… सम्मावाचं भावेति… सम्माकम्मन्तं भावेति… सम्माआजीवं भावेति… सम्मावायामं भावेति… सम्मासतिं भावेति… सम्मासमाधिं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं भावेन्तो अरियं अट्ठङ्गिकं मग्गं बहुलीकरोन्तो वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं पापुणाति धम्मेसू’’ति.
१. मग्गङ्गनिद्देसो
२४. सम्मादिट्ठिया ¶ पञ्च विवेका, पञ्च विरागा, पञ्च निरोधा, पञ्च वोस्सग्गा, द्वादस निस्सया. सम्मासङ्कप्पस्स…पे… सम्मावाचाय… सम्माकम्मन्तस्स… सम्माआजीवस्स… सम्मावायामस्स… सम्मासतिया… सम्मासमाधिस्स पञ्च विवेका, पञ्च विरागा, पञ्च निरोधा, पञ्च वोस्सग्गा, द्वादस निस्सया.
सम्मादिट्ठिया ¶ कतमे पञ्च विवेका? विक्खम्भनविवेको, तदङ्गविवेको समुच्छेदविवेको, पटिप्पस्सद्धिविवेको, निस्सरणविवेको. विक्खम्भनविवेको च नीवरणानं पठमज्झानं भावयतो ¶ , तदङ्गविवेको च दिट्ठिगतानं निब्बेधभागियं समाधिं भावयतो, समुच्छेदविवेको च लोकुत्तरं खयगामिमग्गं भावयतो, पटिप्पस्सद्धिविवेको च फलक्खणे, निस्सरणविवेको च निरोधो निब्बानं. सम्मादिट्ठिया इमे पञ्च विवेका. इमेसु पञ्चसु विवेकेसु छन्दजातो होति सद्धाधिमुत्तो, चित्तञ्चस्स स्वाधिट्ठितं.
सम्मादिट्ठिया कतमे पञ्च विरागा? विक्खम्भनविरागो, तदङ्गविरागो, समुच्छेदविरागो, पटिप्पस्सद्धिविरागो, निस्सरणविरागो. विक्खम्भनविरागो च नीवरणानं पठमज्झानं भावयतो, तदङ्गविरागो च दिट्ठिगतानं निब्बेधभागियं समाधिं भावयतो, समुच्छेदविरागो च लोकुत्तरं खयगामिमग्गं भावयतो, पटिप्पस्सद्धिविरागो च फलक्खणे, निस्सरणविरागो च निरोधो निब्बानं. सम्मादिट्ठिया इमे पञ्च विरागा. इमेसु पञ्चसु विरागेसु छन्दजातो होति ¶ सद्धाधिमुत्तो, चित्तञ्चस्स स्वाधिट्ठितं.
सम्मादिट्ठिया ¶ कतमे पञ्च निरोधा? विक्खम्भननिरोधो, तदङ्गनिरोधो, समुच्छेदनिरोधो, पटिप्पस्सद्धिनिरोधो, निस्सरणनिरोधो. विक्खम्भननिरोधो च नीवरणानं पठमज्झानं भावयतो, तदङ्गनिरोधो च दिट्ठिगतानं निब्बेधभागियं समाधिं भावयतो, समुच्छेदनिरोधो च लोकुत्तरं खयगामिमग्गं भावयतो, पटिप्पस्सद्धिनिरोधो च फलक्खणे, निस्सरणनिरोधो च अमता धातु. सम्मादिट्ठिया इमे पञ्च निरोधा. इमेसु पञ्चसु निरोधेसु छन्दजातो होति सद्धाधिमुत्तो, चित्तञ्चस्स स्वाधिट्ठितं.
सम्मादिट्ठिया कतमे पञ्च वोस्सग्गा? विक्खम्भनवोस्सग्गो, तदङ्गवोस्सग्गो, समुच्छेदवोस्सग्गो, पटिप्पस्सद्धिवोस्सग्गो, निस्सरणवोस्सग्गो. विक्खम्भनवोस्सग्गो च नीवरणानं पठमज्झानं भावयतो, तदङ्गवोस्सग्गो च दिट्ठिगतानं निब्बेधभागियं समाधिं भावयतो, समुच्छेदवोस्सग्गो च लोकुत्तरं खयगामिमग्गं भावयतो, पटिप्पस्सद्धिवोस्सग्गो च फलक्खणे, निस्सरणवोस्सग्गो च निरोधो निब्बानं. सम्मादिट्ठिया इमे पञ्च वोस्सग्गा. इमेसु पञ्चसु वोस्सग्गेसु छन्दजातो होति ¶ सद्धाधिमुत्तो, चित्तञ्चस्स स्वाधिट्ठितं. सम्मादिट्ठिया इमे पञ्च विवेका, पञ्च विरागा, पञ्च निरोधा, पञ्च वोस्सग्गा, द्वादस निस्सया.
२५. सम्मासङ्कप्पस्स ¶ …पे… सम्मावाचाय… सम्माकम्मन्तस्स… सम्माआजीवस्स… सम्मावायामस्स… सम्मासतिया… सम्मासमाधिस्स कतमे पञ्च विवेका? विक्खम्भनविवेको, तदङ्गविवेको, समुच्छेदविवेको, पटिप्पस्सद्धिविवेको, निस्सरणविवेको. विक्खम्भनविवेको च नीवरणानं पठमज्झानं भावयतो, तदङ्गविवेको च दिट्ठिगतानं निब्बेधभागियं समाधिं भावयतो, समुच्छेदविवेको च लोकुत्तरं खयगामिमग्गं भावयतो, पटिप्पस्सद्धिविवेको च फलक्खणे निस्सरणविवेको च निरोधो निब्बानं. सम्मासमाधिस्स ¶ इमे पञ्च विवेका. इमेसु पञ्चसु विवेकेसु छन्दजातो होति सद्धाधिमुत्तो, चित्तञ्चस्स स्वाधिट्ठितं.
सम्मासमाधिस्स कतमे पञ्च विरागा? विक्खम्भनविरागो, तदङ्गविरागो, समुच्छेदविरागो ¶ , पटिप्पस्सद्धिविरागो, निस्सरणविरागो. विक्खम्भनविरागो च नीवरणानं पठमज्झानं भावयतो, तदङ्गविरागो च दिट्ठिगतानं निब्बेधभागियं समाधिं भावयतो, समुच्छेदविरागो च लोकुत्तरं खयगामिमग्गं भावयतो, पटिप्पस्सद्धिविरागो च फलक्खणे, निस्सरणविरागो च निरोधो निब्बानं. सम्मासमाधिस्स इमे पञ्च विरागा. इमेसु पञ्चसु विरागेसु छन्दजातो होति सद्धाधिमुत्तो, चित्तञ्चस्स स्वाधिट्ठितं.
सम्मासमाधिस्स कतमे पञ्च निरोधा? विक्खम्भननिरोधो ¶ , तदङ्गनिरोधो, समुच्छेदनिरोधो, पटिप्पस्सद्धिनिरोधो, निस्सरणनिरोधो. विक्खम्भननिरोधो च नीवरणानं पठमज्झानं भावयतो, तदङ्गनिरोधो च दिट्ठिगतानं निब्बेधभागियं समाधिं भावयतो, समुच्छेदनिरोधो च लोकुत्तरं खयगामिमग्गं भावयतो, पटिप्पस्सद्धिनिरोधो च फलक्खणे, निस्सरणनिरोधो च अमता धातु. सम्मासमाधिस्स इमे पञ्च निरोधा. इमेसु पञ्चसु निरोधेसु छन्दजातो होति सद्धाधिमुत्तो, चित्तञ्चस्स स्वाधिट्ठितं.
सम्मासमाधिस्स कतमे पञ्च वोस्सग्गा? विक्खम्भनवोस्सग्गो, तदङ्गवोस्सग्गो, समुच्छेदवोस्सग्गो, पटिप्पस्सद्धिवोस्सग्गो, निस्सरणवोस्सग्गो. विक्खम्भनवोस्सग्गो च नीवरणानं पठमज्झानं भावयतो, तदङ्गवोस्सग्गो च दिट्ठिगतानं निब्बेधभागियं समाधिं भावयतो, समुच्छेदवोस्सग्गो च लोकुत्तरं ¶ खयगामिमग्गं भावयतो, पटिप्पस्सद्धिवोस्सग्गो च फलक्खणे, निस्सरणवोस्सग्गो च निरोधो निब्बानं. सम्मासमाधिस्स इमे पञ्च वोस्सग्गा. इमेसु पञ्चसु वोस्सग्गेसु छन्दजातो होति सद्धाधिमुत्तो, चित्तञ्चस्स स्वाधिट्ठितं. सम्मासमाधिस्स इमे पञ्च विवेका, पञ्च विरागा, पञ्च निरोधा, पञ्च वोस्सग्गा, द्वादस निस्सया.
२६. ‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि बलकरणीया कम्मन्ता करीयन्ति ¶ , सब्बे ते पथविं निस्साय पथवियं पतिट्ठाय एवमेते बलकरणीया कम्मन्ता करीयन्ति; एवमेवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय ¶ सत्त बोज्झङ्गे भावेति, सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोति…पे… सत्त बोज्झङ्गे भावेन्तो सत्त बोज्झङ्गे बहुलीकरोन्तो वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं पापुणाति धम्मेसु…पे… पञ्च बलानि भावेति, पञ्च बलानि बहुलीकरोति…पे… पञ्च बलानि भावेन्तो पञ्च बलानि बहुलीकरोन्तो वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं पापुणाति धम्मेसु…पे… पञ्चिन्द्रियानि भावेति, पञ्चिन्द्रियानि बहुलीकरोति…पे….
‘‘सेय्यथापि, भिक्खवे, ये केचि बीजगामभूतगामा वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जन्ति, सब्बे ते पथविं निस्साय पथवियं पतिट्ठाय एवमेते बीजगामभूतगामा वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं आपज्जन्ति, एवमेवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय पञ्चिन्द्रियानि भावेन्तो पञ्चिन्द्रियानि बहुलीकरोन्तो वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं पापुणाति धम्मेसु.
‘‘कथञ्च ¶ , भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय सीले पतिट्ठाय पञ्चिन्द्रियानि भावेन्तो पञ्चिन्द्रियानि बहुलीकरोन्तो वुद्धिं विरूळ्हिं वेपुल्लं पापुणाति धम्मेसु? इध, भिक्खवे, भिक्खु सद्धिन्द्रियं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. वीरियिन्द्रियं भावेति…पे… सतिन्द्रियं भावेति…पे… समाधिन्द्रियं ¶ भावेति…पे… पञ्ञिन्द्रियं भावेति विवेकनिस्सितं विरागनिस्सितं निरोधनिस्सितं वोस्सग्गपरिणामिं. एवं खो, भिक्खवे, भिक्खु सीलं निस्साय…पे… पापुणाति धम्मेसू’’ति.
२. इन्द्रियनिद्देसो
२७. सद्धिन्द्रियस्स पञ्च विवेका, पञ्च विरागा, पञ्च निरोधा, पञ्च वोस्सग्गा, द्वादस निस्सया. वीरियिन्द्रियस्स…पे… सतिन्द्रियस्स… समाधिन्द्रियस्स… पञ्ञिन्द्रियस्स ¶ पञ्च विवेका, पञ्च विरागा, पञ्च निरोधा, पञ्च वोस्सग्गा, द्वादस निस्सया.
सद्धिन्द्रियस्स कतमे पञ्च विवेका? विक्खम्भनविवेको, तदङ्गविवेको, समुच्छेदविवेको, पटिप्पस्सद्धिविवेको, निस्सरणविवेको. विक्खम्भनविवेको च नीवरणानं पठमज्झानं भावयतो, तदङ्गविवेको च दिट्ठिगतानं निब्बेधभागियं समाधिं भावयतो, समुच्छेदविवेको च लोकुत्तरं खयगामिमग्गं भावयतो, पटिप्पस्सद्धिविवेको च फलक्खणे, निस्सरणविवेको च निरोधो निब्बानं. सद्धिन्द्रियस्स इमे पञ्च विवेका. इमेसु ¶ पञ्चसु विवेकेसु छन्दजातो होति सद्धाधिमुत्तो, चित्तञ्चस्स स्वाधिट्ठितं…पे… सद्धिन्द्रियस्स इमे पञ्च विवेका, पञ्च विरागा, पञ्च निरोधा, पञ्च वोस्सग्गा, द्वादस निस्सया.
वीरियिन्द्रियस्स…पे… सतिन्द्रियस्स…पे… समाधिन्द्रियस्स… पञ्ञिन्द्रियस्स कतमे पञ्च विवेका? विक्खम्भनविवेको, तदङ्गविवेको, समुच्छेदविवेको, पटिप्पस्सद्धिविवेको, निस्सरणविवेको…पे… पञ्ञिन्द्रियस्स इमे पञ्च विवेका, पञ्च विरागा, पञ्च निरोधा ¶ , पञ्च वोस्सग्गा, द्वादस निस्सयाति.
विवेककथा निट्ठिता.
५. चरियाकथा
२८. चरियाति ¶ ¶ , अट्ठ चरियायो – इरियापथचरिया, आयतनचरिया, सतिचरिया, समाधिचरिया, ञाणचरिया, मग्गचरिया, पत्तिचरिया, लोकत्थचरियाति.
इरियापथचरियाति चतूसु इरियापथेसु. आयतनचरियाति छसु अज्झत्तिकबाहिरेसु आयतनेसु. सतिचरियाति चतूसु सतिपट्ठानेसु. समाधिचरियाति चतूसु झानेसु. ञाणचरियाति चतूसु अरियसच्चेसु. मग्गचरियाति चतूसु अरियमग्गेसु. पत्तिचरियाति चतूसु सामञ्ञफलेसु. लोकत्थचरियाति तथागतेसु अरहन्तेसु सम्मासम्बुद्धेसु पदेसे [पदेसो (स्या.)] पच्चेकबुद्धेसु पदेसे सावकेसु.
इरियापथचरिया ¶ च पणिधिसम्पन्नानं. आयतनचरिया च इन्द्रियेसु गुत्तद्वारानं. सतिचरिया च अप्पमादविहारीनं. समाधिचरिया च अधिचित्तमनुयुत्तानं. ञाणचरिया च बुद्धिसम्पन्नानं. मग्गचरिया च सम्मापटिपन्नानं. पत्तिचरिया च अधिगतफलानं. लोकत्थचरिया च तथागतानं अरहन्तानं सम्मासम्बुद्धानं पदेसे पच्चेकबुद्धानं पदेसे सावकानं. इमा अट्ठ चरियायो.
२९. अपरापि ¶ अट्ठ चरियायो. अधिमुच्चन्तो सद्धाय चरति, पग्गण्हन्तो वीरियेन चरति, उपट्ठापेन्तो सतिया चरति, अविक्खेपं करोन्तो समाधिना चरति, पजानन्तो पञ्ञाय चरति, विजानन्तो विञ्ञाणचरियाय चरति, एवं पटिपन्नस्स ¶ कुसला धम्मा आयापेन्तीति आयतनचरियाय चरति, एवं पटिपन्नो विसेसमधिगच्छतीति विसेसचरियाय चरति. इमा अट्ठ चरियायो.
अपरापि ¶ अट्ठ चरियायो. दस्सनचरिया च सम्मादिट्ठिया, अभिनिरोपनचरिया च सम्मासङ्कप्पस्स, परिग्गहचरिया च सम्मावाचाय, समुट्ठानचरिया च सम्माकम्मन्तस्स, वोदानचरिया च सम्माआजीवस्स, पग्गहचरिया च सम्मावायामस्स, उपट्ठानचरिया च सम्मासतिया, अविक्खेपचरिया च सम्मासमाधिस्स. इमा अट्ठ चरियायोति.
चरियाकथा निट्ठिता.
६. पाटिहारियकथा
३०. ‘‘तीणिमानि ¶ ¶ , भिक्खवे [अ. नि. ३.६१ पस्सितब्बा], पाटिहारियानि. कतमानि तीणि? इद्धिपाटिहारियं, आदेसनापाटिहारियं, अनुसासनीपाटिहारियं.
‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, इद्धिपाटिहारियं? इध, भिक्खवे, एकच्चो अनेकविहितं इद्धिविधं पच्चनुभोति – एकोपि हुत्वा बहुधा होति ¶ , बहुधापि हुत्वा एको होति; आविभावं तिरोभावं…पे… याव ब्रह्मलोकापि कायेन वसं वत्तेति. इदं वुच्चति, भिक्खवे, इद्धिपाटिहारियं.
‘‘कतमञ्च ¶ , भिक्खवे, आदेसनापाटिहारियं? इध, भिक्खवे, एकच्चो निमित्तेन आदिसति – ‘एवम्पि ते मनो, इत्थम्पि ते मनो, इतिपि ते चित्त’न्ति. सो बहुं चेपि आदिसति, तथेव तं होति, नो अञ्ञथा. इध पन, भिक्खवे, एकच्चो न हेव खो निमित्तेन आदिसति, अपि च खो मनुस्सानं वा अमनुस्सानं वा देवतानं वा सद्दं सुत्वा आदिसति – ‘एवम्पि ते मनो, इत्थम्पि ते मनो, इतिपि ते चित्त’न्ति. सो बहुं चेपि आदिसति, तथेव तं होति, नो अञ्ञथा. इध पन, भिक्खवे, एकच्चो न हेव खो निमित्तेन आदिसति, नपि मनुस्सानं वा अमनुस्सानं वा देवतानं वा सद्दं सुत्वा आदिसति, अपि च खो वितक्कयतो विचारयतो वितक्कविप्फारसद्दं सुत्वा आदिसति – ‘एवम्पि ते मनो, इत्थम्पि ते मनो, इतिपि ते चित्त’न्ति. सो बहुं चेपि आदिसति, तथेव तं होति, नो अञ्ञथा. इध पन, भिक्खवे, एकच्चो न हेव खो निमित्तेन आदिसति, नपि मनुस्सानं वा अमनुस्सानं वा देवतानं वा सद्दं सुत्वा आदिसति, नपि वितक्कयतो विचारयतो वितक्कविप्फारसद्दं ¶ सुत्वा आदिसति, अपि च खो अवितक्कं अविचारं समाधिं समापन्नस्स चेतसा चेतो परिच्च पजानाति – ‘यथा इमस्स भोतो मनोसङ्खारा ¶ पणिहिता इमस्स [तथा इमस्स (स्या.), यथा इमस्स (क.) अ. नि. ३.६१ पस्सितब्बा] चित्तस्स अनन्तरा अमुकं नाम वितक्कं वितक्कयिस्सती’ति ¶ [वितक्केस्सतीति (स्या.) अ. नि. ३.६१]. सो बहुं चेपि आदिसति, तथेव तं होति, नो अञ्ञथा. इदं वुच्चति, भिक्खवे, आदेसनापाटिहारियं.
‘‘कतमञ्च, भिक्खवे, अनुसासनीपाटिहारियं? इध, भिक्खवे, एकच्चो एवमनुसासति – ‘एवं वितक्केथ, मा एवं वितक्कयित्थ. एवं मनसि करोथ, मा एवं मनसि करित्थ. इदं पजहथ, इदं उपसम्पज्ज विहरथा’ति. इदं वुच्चति, भिक्खवे, अनुसासनीपाटिहारियं. इमानि खो, भिक्खवे, तीणि पाटिहारियानि’’.
३१. नेक्खम्मं इज्झतीति – इद्धि. कामच्छन्दं पटिहरतीति – पाटिहारियं. ये तेन नेक्खम्मेन समन्नागता, सब्बे ते विसुद्धचित्ता अनाविलसङ्कप्पाति – आदेसनापाटिहारियं. ‘‘तं खो पन नेक्खम्मं एवं आसेवितब्बं, एवं भावेतब्बं ¶ , एवं बहुलीकातब्बं, एवं तदनुधम्मता सति उपट्ठापेतब्बा’’ति – अनुसासनीपाटिहारियं.
अब्यापादो इज्झतीति – इद्धि. ब्यापादं पटिहरतीति – पाटिहारियं. ये तेन अब्यापादेन समन्नागता, सब्बे ते विसुद्धचित्ता अनाविलसङ्कप्पाति – आदेसनापाटिहारियं. ‘‘सो खो पन अब्यापादो एवं आसेवितब्बो, एवं भावेतब्बो, एवं बहुलीकातब्बो, एवं तदनुधम्मता सति उपट्ठापेतब्बा’’ति – अनुसासनीपाटिहारियं.
आलोकसञ्ञा इज्झतीति – इद्धि. थिनमिद्धं पटिहरतीति – पाटिहारियं. ये ताय आलोकसञ्ञाय समन्नागता, सब्बे ते विसुद्धचित्ता अनाविलसङ्कप्पाति ¶ – आदेसनापाटिहारियं. ‘‘सा खो पन आलोकसञ्ञा एवं आसेवितब्बा, एवं भावेतब्बा, एवं बहुलीकातब्बा, एवं तदनुधम्मता सति उपट्ठापेतब्बा’’ति – अनुसासनीपाटिहारियं.
अविक्खेपो इज्झतीति – इद्धि. उद्धच्चं पटिहरतीति – पाटिहारियं. ये तेन अविक्खेपेन समन्नागता, सब्बे ते विसुद्धचित्ता ¶ अनाविलसङ्कप्पाति – आदेसनापाटिहारियं. ‘‘सो खो पन अविक्खेपो एवं आसेवितब्बो, एवं भावेतब्बो, एवं बहुलीकातब्बो, एवं तदनुधम्मता सति उपट्ठापेतब्बा’’ति – अनुसासनीपाटिहारियं.
धम्मववत्थानं इज्झतीति – इद्धि. विचिकिच्छं पटिहरतीति – पाटिहारियं. ये तेन धम्मववत्थानेन समन्नागता, सब्बे ते विसुद्धचित्ता अनाविलसङ्कप्पाति – आदेसनापाटिहारियं. ‘‘तं ¶ खो पन धम्मववत्थानं एवं आसेवितब्बं, एवं भावेतब्बं, एवं बहुलीकातब्बं, एवं तदनुधम्मता, सति उपट्ठापेतब्बा’’ति – अनुसासनीपाटिहारियं.
ञाणं इज्झतीति – इद्धि. अविज्जं पटिहरतीति – पाटिहारियं. ये तेन ञाणेन समन्नागता, सब्बे ते विसुद्धचित्ता अनाविलसङ्कप्पाति – आदेसनापाटिहारियं. ‘‘तं खो पन ञाणं एवं आसेवितब्बं, एवं भावेतब्बं, एवं बहुलीकातब्बं, एवं तदनुधम्मता सति उपट्ठापेतब्बा’’ति – अनुसासनीपाटिहारियं.
पामोज्जं इज्झतीति – इद्धि. अरतिं पटिहरतीति – पाटिहारियं. ये तेन पामोज्जेन समन्नागता, सब्बे ते विसुद्धचित्ता अनाविलसङ्कप्पाति – आदेसनापाटिहारियं. ‘‘तं खो पन पामोज्जं एवं आसेवितब्बं, एवं भावेतब्बं ¶ , एवं बहुलीकातब्बं, एवं तदनुधम्मता सति उपट्ठापेतब्बा’’ति – अनुसासनीपाटिहारियं…पे….
पठमं झानं इज्झतीति – इद्धि. नीवरणे पटिहरतीति – पाटिहारियं. ये तेन पठमेन झानेन समन्नागता, सब्बे ते विसुद्धचित्ता अनाविलसङ्कप्पाति – आदेसनापाटिहारियं. ‘‘तं खो पन पठमं झानं एवं आसेवितब्बं, एवं भावेतब्बं, एवं बहुलीकातब्बं, एवं तदनुधम्मता सति उपट्ठापेतब्बा’’ति – अनुसासनीपाटिहारियं…पे….
अरहत्तमग्गो इज्झतीति – इद्धि. सब्बकिलेसे पटिहरतीति – पाटिहारियं. ये तेन अरहत्तमग्गेन समन्नागता, सब्बे ते विसुद्धचित्ता अनाविलसङ्कप्पाति – आदेसनापाटिहारियं. ‘‘सो खो पन अरहत्तमग्गो एवं आसेवितब्बो, एवं भावेतब्बो, एवं बहुलीकातब्बो, एवं तदनुधम्मता सति उपट्ठापेतब्बा’’ति – अनुसासनीपाटिहारियं.
३२. नेक्खम्मं इज्झतीति – इद्धि. कामच्छन्दं पटिहरतीति – पाटिहारियं. या च इद्धि यञ्च पाटिहारियं, इदं वुच्चति इद्धिपाटिहारियं. अब्यापादो इज्झतीति – इद्धि. ब्यापादं पटिहरतीति – पाटिहारियं. या च इद्धि यञ्च पाटिहारियं, इदं वुच्चति इद्धिपाटिहारियं. आलोकसञ्ञा इज्झतीति – इद्धि. थिनमिद्धं पटिहरतीति – पाटिहारियं…पे… अरहत्तमग्गो इज्झतीति – इद्धि. सब्बकिलेसे पटिहरतीति – पाटिहारियं. या च इद्धि यञ्च पाटिहारियं, इदं वुच्चति इद्धिपाटिहारियन्ति ¶ .
पाटिहारियकथा निट्ठिता.
७. समसीसकथा
३३. सब्बधम्मानं ¶ ¶ [सब्बेसं धम्मानं (क.) पटि. म. १.८७ पस्सितब्बा] सम्मासमुच्छेदे निरोधे च अनुपट्ठानता पञ्ञा समसीसट्ठे ञाणं.
सब्बधम्मानन्ति पञ्चक्खन्धा, द्वादसायतनानि, अट्ठारस धातुयो, कुसला धम्मा, अकुसला धम्मा, अब्याकता धम्मा, कामावचरा धम्मा, रूपावचरा धम्मा, अरूपावचरा धम्मा, अपरियापन्ना धम्मा. सम्मा समुच्छेदेति नेक्खम्मेन ¶ कामच्छन्दं सम्मा समुच्छिन्दति, अब्यापादेन ब्यापादं सम्मा समुच्छिन्दति, आलोकसञ्ञाय थिनमिद्धं सम्मा समुच्छिन्दति, अविक्खेपेन उद्धच्चं सम्मा समुच्छिन्दति, धम्मववत्थानेन विचिकिच्छं सम्मा समुच्छिन्दति, ञाणेन अविज्जं सम्मा समुच्छिन्दति, पामोज्जेन अरतिं सम्मा समुच्छिन्दति, पठमेन झानेन नीवरणे सम्मा समुच्छिन्दति…पे… अरहत्तमग्गेन सब्बकिलेसे सम्मा समुच्छिन्दति.
निरोधेति नेक्खम्मेन कामच्छन्दं निरोधेति, अब्यापादेन ब्यापादं निरोधेति, आलोकसञ्ञाय थिनमिद्धं निरोधेति, अविक्खेपेन ¶ उद्धच्चं निरोधेति, धम्मववत्थानेन विचिकिच्छं निरोधेति, ञाणेन अविज्जं निरोधेति, पामोज्जेन अरतिं निरोधेति, पठमेन झानेन नीवरणे निरोधेति…पे… अरहत्तमग्गेन सब्बकिलेसे निरोधेति.
अनुपट्ठानताति नेक्खम्मं पटिलद्धस्स कामच्छन्दो न उपट्ठाति, अब्यापादं पटिलद्धस्स ब्यापादो न उपट्ठाति, आलोकसञ्ञं पटिलद्धस्स थिनमिद्धं न उपट्ठाति, अविक्खेपं पटिलद्धस्स उद्धच्चं न उपट्ठाति, धम्मववत्थानं पटिलद्धस्स विचिकिच्छा न उपट्ठाति, ञाणं पटिलद्धस्स अविज्जा न उपट्ठाति, पामोज्जं पटिलद्धस्स अरति न उपट्ठाति, पठमं झानं पटिलद्धस्स ¶ ¶ नीवरणा न उपट्ठन्ति…पे… अरहत्तमग्गं पटिलद्धस्स सब्बकिलेसा न उपट्ठन्ति.
समन्ति कामच्छन्दस्स पहीनत्ता नेक्खम्मं समं, ब्यापादस्स पहीनत्ता अब्यापादो समं, थिनमिद्धस्स पहीनत्ता आलोकसञ्ञा समं, उद्धच्चस्स पहीनत्ता अविक्खेपो समं, विचिकिच्छाय पहीनत्ता धम्मववत्थानं समं, अविज्जाय पहीनत्ता ञाणं समं, अरतिया पहीनत्ता पामोज्जं समं, नीवरणानं पहीनत्ता पठमं झानं समं…पे… सब्बकिलेसानं पहीनत्ता अरहत्तमग्गो समं.
सीसन्ति तेरस सीसानि – पलिबोधसीसञ्च तण्हा, विनिबन्धनसीसञ्च मानो ¶ , परामाससीसञ्च दिट्ठि, विक्खेपसीसञ्च उद्धच्चं, संकिलेससीसञ्च अविज्जा, अधिमोक्खसीसञ्च सद्धा, पग्गहसीसञ्च वीरियं, उपट्ठानसीसञ्च सति, अविक्खेपसीसञ्च समाधि, दस्सनसीसञ्च पञ्ञा, पवत्तसीसञ्च जीवितिन्द्रियं, गोचरसीसञ्च विमोक्खो, सङ्खारसीसञ्च निरोधोति.
समसीसकथा निट्ठिता.
८. सतिपट्ठानकथा
३४. सावत्थिनिदानं ¶ ¶ . ‘‘चत्तारोमे ¶ , भिक्खवे, सतिपट्ठाना. कतमे चत्तारो? इध, भिक्खवे, भिक्खु काये कायानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. वेदनासु…पे… चित्ते… धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति आतापी सम्पजानो सतिमा, विनेय्य लोके अभिज्झादोमनस्सं. इमे खो, भिक्खवे, चत्तारो सतिपट्ठाना’’ति.
३५. [क] कथं काये कायानुपस्सी विहरति? इधेकच्चो पथवीकायं अनिच्चतो अनुपस्सति, नो निच्चतो; दुक्खतो अनुपस्सति, नो सुखतो; अनत्ततो अनुपस्सति, नो अत्ततो; निब्बिन्दति, नो नन्दति; विरज्जति, नो रज्जति; निरोधेति, नो समुदेति, पटिनिस्सज्जति, नो आदियति ¶ . अनिच्चतो अनुपस्सन्तो निच्चसञ्ञं पजहति, दुक्खतो अनुपस्सन्तो सुखसञ्ञं पजहति, अनत्ततो अनुपस्सन्तो अत्तसञ्ञं पजहति, निब्बिन्दन्तो नन्दिं पजहति, विरज्जन्तो रागं पजहति, निरोधेन्तो समुदयं पजहति, पटिनिस्सज्जन्तो आदानं पजहति. इमेहि सत्तहि आकारेहि कायं अनुपस्सति. कायो उपट्ठानं, नो सति. सति उपट्ठानञ्चेव सति च. ताय सतिया तेन ञाणेन तं कायं अनुपस्सति. तेन वुच्चति – ‘‘काये कायानुपस्सनासतिपट्ठाना’’.
भावनाति चतस्सो भावना – तत्थ जातानं धम्मानं अनतिवत्तनट्ठेन भावना, इन्द्रियानं एकरसट्ठेन भावना, तदुपगवीरियवाहनट्ठेन भावना, आसेवनट्ठेन भावना.
इधेकच्चो आपोकायं…पे… तेजोकायं… वायोकायं… केसकायं… लोमकायं… छविकायं… चम्मकायं… मंसकायं… रुधिरकायं… न्हारुकायं [नहारुकायं (स्या.)] … अट्ठिकायं… अट्ठिमिञ्जकायं ¶ अनिच्चतो अनुपस्सति, नो निच्चतो; दुक्खतो अनुपस्सति, नो सुखतो ¶ ; अनत्ततो अनुपस्सति, नो अत्ततो; निब्बिन्दति, नो नन्दति; विरज्जति, नो रज्जति, निरोधेति, नो समुदेति; पटिनिस्सज्जति, नो आदियति. अनिच्चतो अनुपस्सन्तो निच्चसञ्ञं पजहति, दुक्खतो अनुपस्सन्तो सुखसञ्ञं पजहति, अनत्ततो अनुपस्सन्तो अत्तसञ्ञं पजहति, निब्बिन्दन्तो ¶ नन्दिं पजहति, विरज्जन्तो रागं पजहति, निरोधेन्तो समुदयं पजहति, पटिनिस्सज्जन्तो आदानं पजहति ¶ . इमेहि सत्तहि आकारेहि कायं अनुपस्सति. कायो उपट्ठानं, नो सति. सति उपट्ठानञ्चेव सति च. ताय सतिया तेन ञाणेन तं कायं अनुपस्सति. तेन वुच्चति – ‘‘काये कायानुपस्सनासतिपट्ठाना’’.
भावनाति चतस्सो भावना – तत्थ जातानं धम्मानं अनतिवत्तनट्ठेन भावना, इन्द्रियानं एकरसट्ठेन भावना, तदुपगवीरियवाहनट्ठेन भावना, आसेवनट्ठेन भावना. एवं काये कायानुपस्सी विहरति.
[ख] कथं वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति? इधेकच्चो सुखं वेदनं अनिच्चतो अनुपस्सति, नो निच्चतो…पे… पटिनिस्सज्जति, नो आदियति. अनिच्चतो अनुपस्सन्तो निच्चसञ्ञं पजहति…पे… पटिनिस्सज्जन्तो आदानं पजहति. इमेहि सत्तहि आकारेहि वेदनं अनुपस्सति. वेदना उपट्ठानं, नो सति. सति उपट्ठानञ्चेव सति च. ताय सतिया तेन ञाणेन तं वेदनं अनुपस्सति. तेन वुच्चति – ‘‘वेदनासु वेदनानुपस्सनासतिपट्ठाना’’.
भावनाति चतस्सो भावना…पे… आसेवनट्ठेन भावना…पे… इधेकच्चो दुक्खं वेदनं…पे… अदुक्खमसुखं वेदनं… सामिसं सुखं वेदनं… निरामिसं सुखं वेदनं… सामिसं दुक्खं वेदनं… निरामिसं दुक्खं वेदनं… सामिसं अदुक्खमसुखं वेदनं… निरामिसं अदुक्खमसुखं वेदनं… चक्खुसम्फस्सजं वेदनं… सोतसम्फस्सजं वेदनं… घानसम्फस्सजं वेदनं… जिव्हासम्फस्सजं वेदनं… कायसम्फस्सजं वेदनं… मनोसम्फस्सजं वेदनं अनिच्चतो अनुपस्सति, नो निच्चतो…पे… पटिनिस्सज्जति, नो आदियति. अनिच्चतो अनुपस्सन्तो निच्चसञ्ञं पजहति…पे… पटिनिस्सज्जन्तो आदानं पजहति. इमेहि सत्तहि आकारेहि वेदनं अनुपस्सति. वेदना उपट्ठानं, नो सति. सति उपट्ठानञ्चेव सति च. ताय सतिया तेन ञाणेन तं वेदनं अनुपस्सति. तेन वुच्चति – ‘‘वेदनासु वेदनानुपस्सनासतिपट्ठाना’’.
भावनाति ¶ चतस्सो भावना…पे… एवं वेदनासु वेदनानुपस्सी विहरति.
[ग] कथं ¶ ¶ चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति? इधेकच्चो सरागं चित्तं अनिच्चतो अनुपस्सति, नो निच्चतो…पे… पटिनिस्सज्जति, नो आदियति. अनिच्चतो अनुपस्सन्तो निच्चसञ्ञं पजहति…पे… पटिनिस्सज्जन्तो आदानं पजहति ¶ . इमेहि सत्तहि आकारेहि चित्तं अनुपस्सति. चित्तं उपट्ठानं, नो सति. सति उपट्ठानञ्चेव सति च. ताय सतिया तेन ञाणेन तं चित्तं अनुपस्सति. तेन वुच्चति – ‘‘चित्ते चित्तानुपस्सनासतिपट्ठाना’’.
भावनाति चतस्सो भावना…पे… आसेवनट्ठेन भावना.
इधेकच्चो वीतरागं चित्तं…पे… सदोसं चित्तं… वीतदोसं चित्तं… समोहं चित्तं… वीतमोहं चित्तं… संखित्तं चित्तं… विक्खित्तं चित्तं… महग्गतं चित्तं… अमहग्गतं चित्तं… सउत्तरं चित्तं… अनुत्तरं चित्तं… समाहितं चित्तं… असमाहितं चित्तं… विमुत्तं चित्तं… अविमुत्तं चित्तं… चक्खुविञ्ञाणं… सोतविञ्ञाणं… घानविञ्ञाणं… जिव्हाविञ्ञाणं… कायविञ्ञाणं… मनोविञ्ञाणं अनिच्चतो अनुपस्सति, नो निच्चतो…पे… पटिनिस्सज्जति, नो आदियति. अनिच्चतो अनुपस्सन्तो निच्चसञ्ञं पजहति…पे… पटिनिस्सज्जन्तो आदानं पजहति. इमेहि सत्तहि आकारेहि चित्तं अनुपस्सति. चित्तं उपट्ठानं, नो सति. सति उपट्ठानञ्चेव सति च. ताय सतिया तेन ¶ ञाणेन तं चित्तं अनुपस्सति. तेन वुच्चति – ‘‘चित्ते चित्तानुपस्सनासतिपट्ठाना’’.
भावनाति चतस्सो भावना…पे… आसेवनट्ठेन भावना. एवं चित्ते चित्तानुपस्सी विहरति.
[घ] कथं धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरति? इधेकच्चो ठपेत्वा कायं ठपेत्वा वेदनं ठपेत्वा चित्तं तदवसेसे धम्मे अनिच्चतो अनुपस्सति, नो निच्चतो; दुक्खतो अनुपस्सति, नो सुखतो; अनत्ततो अनुपस्सति, नो अत्ततो; निब्बिन्दति, नो नन्दति; विरज्जति, नो रज्जति; निरोधेति, नो समुदेति; पटिनिस्सज्जति, नो आदियति. अनिच्चतो अनुपस्सन्तो निच्चसञ्ञं पजहति, दुक्खतो अनुपस्सन्तो सुखसञ्ञं पजहति, अनत्ततो अनुपस्सन्तो अत्तसञ्ञं पजहति, निब्बिन्दन्तो नन्दिं पजहति, विरज्जन्तो रागं पजहति, निरोधेन्तो समुदयं पजहति, पटिनिस्सज्जन्तो आदानं पजहति. इमेहि सत्तहि आकारेहि ते धम्मे अनुपस्सति. धम्मा उपट्ठानं, नो सति. सति उपट्ठानञ्चेव सति च. ताय सतिया तेन ञाणेन ते ¶ धम्मे अनुपस्सति. तेन वुच्चति – ‘‘धम्मेसु धम्मानुपस्सनासतिपट्ठाना’’.
भावनाति ¶ ¶ चतस्सो भावना – तत्थ जातानं धम्मानं अनतिवत्तनट्ठेन भावना, इन्द्रियानं एकरसट्ठेन भावना, तदुपगवीरियवाहनट्ठेन भावना, आसेवनट्ठेन भावना. एवं ¶ धम्मेसु धम्मानुपस्सी विहरतीति.
सतिपट्ठानकथा निट्ठिता.
९. विपस्सनाकथा
३६. एवं ¶ ¶ मे सुतं – एकं समयं भगवा सावत्थियं विहरति जेतवने अनाथपिण्डिकस्स आरामे. तत्र खो भगवा भिक्खू आमन्तेसि – ‘‘भिक्खवो’’ति. ‘‘भदन्ते’’ति ते भिक्खू भगवतो पच्चस्सोसुं. भगवा एतदवोच –
‘‘सो वत, भिक्खवे, भिक्खु कञ्चि [किञ्चि (क.) अ. नि. ६.९९-१०० पस्सितब्बा] सङ्खारं निच्चतो समनुपस्सन्तो अनुलोमिकाय खन्तिया समन्नागतो भविस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति; अनुलोमिकाय खन्तिया असमन्नागतो सम्मत्तनियामं ओक्कमिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति; सम्मत्तनियामं अनोक्कममानो सोतापत्तिफलं वा सकदागामिफलं वा अनागामिफलं वा अरहत्तं वा [अरहत्तफलं वा (स्या. क.) अ. नि. ६.९८ पस्सितब्बा] सच्छिकरिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति.
‘‘सो वत, भिक्खवे, भिक्खु सब्बसङ्खारे अनिच्चतो समनुपस्सन्तो अनुलोमिकाय खन्तिया समन्नागतो भविस्सतीति – ठानमेतं विज्जति; अनुलोमिकाय खन्तिया समन्नागतो सम्मत्तनियामं ओक्कमिस्सतीति – ठानमेतं विज्जति, सम्मत्तनियामं ओक्कममानो सोतापत्तिफलं वा सकदागामिफलं वा अनागामिफलं वा अरहत्तं वा सच्छिकरिस्सतीति – ठानमेतं विज्जति.
‘‘सो वत, भिक्खवे, भिक्खु कञ्चि सङ्खारं सुखतो समनुपस्सन्तो अनुलोमिकाय खन्तिया समन्नागतो भविस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति; अनुलोमिकाय खन्तिया असमन्नागतो सम्मत्तनियामं ओक्कमिस्सतीति ¶ – नेतं ¶ ठानं विज्जति; सम्मत्तनियामं अनोक्कममानो सोतापत्तिफलं वा सकदागामिफलं वा अनागामिफलं वा अरहत्तं वा सच्छिकरिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति ¶ .
‘‘सो ¶ वत, भिक्खवे, भिक्खु सब्बसङ्खारे दुक्खतो समनुपस्सन्तो अनुलोमिकाय खन्तिया समन्नागतो भविस्सतीति – ठानमेतं विज्जति; अनुलोमिकाय खन्तिया समन्नागतो सम्मत्तनियामं ओक्कमिस्सतीति – ठानमेतं विज्जति; सम्मत्तनियामं ओक्कममानो सोतापत्तिफलं वा सकदागामिफलं वा अनागामिफलं वा अरहत्तं वा सच्छिकरिस्सतीति – ठानमेतं विज्जति.
‘‘सो वत, भिक्खवे, भिक्खु कञ्चि धम्मं अत्ततो समनुपस्सन्तो अनुलोमिकाय खन्तिया समन्नागतो भविस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति; अनुलोमिकाय खन्तिया असमन्नागतो सम्मत्तनियामं ओक्कमिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति; सम्मत्तनियामं अनोक्कममानो सोतापत्तिफलं वा सकदागामिफलं वा अनागामिफलं वा अरहत्तं वा सच्छिकरिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति.
‘‘सो वत, भिक्खवे, भिक्खु सब्बधम्मे [कञ्चि धम्मं (स्या.), किञ्चि धम्मं (क.) अ. नि. ६.१०० पस्सितब्बा] अनत्ततो समनुपस्सन्तो अनुलोमिकाय खन्तिया समन्नागतो भविस्सतीति – ठानमेतं विज्जति; अनुलोमिकाय खन्तिया समन्नागतो सम्मत्तनियामं ओक्कमिस्सतीति – ठानमेतं विज्जति; सम्मत्तनियामं ओक्कममानो सोतापत्तिफलं वा सकदागामिफलं वा अनागामिफलं वा अरहत्तं वा सच्छिकरिस्सतीति – ठानमेतं विज्जति.
‘‘सो वत, भिक्खवे, भिक्खु निब्बानं दुक्खतो समनुपस्सन्तो ¶ अनुलोमिकाय खन्तिया समन्नागतो भविस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति; अनुलोमिकाय खन्तिया असमन्नागतो सम्मत्तनियामं ओक्कमिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति; सम्मत्तनियामं अनोक्कममानो सोतापत्तिफलं वा सकदागामिफलं वा अनागामिफलं वा अरहत्तं वा सच्छिकरिस्सतीति – नेतं ठानं विज्जति.
‘‘सो वत, भिक्खवे, भिक्खु निब्बानं सुखतो समनुपस्सन्तो अनुलोमिकाय खन्तिया समन्नागतो भविस्सतीति – ठानमेतं विज्जति; अनुलोमिकाय ¶ खन्तिया समन्नागतो सम्मत्तनियामं ओक्कमिस्सतीति – ठानमेतं विज्जति; सम्मत्तनियामं ओक्कममानो सोतापत्तिफलं वा सकदागामिफलं वा अनागामिफलं वा अरहत्तं वा सच्छिकरिस्सतीति – ठानमेतं विज्जति’’.
३७. कतिहाकारेहि ¶ ¶ अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति, कतिहाकारेहि सम्मत्तनियामं ओक्कमति? चत्तारीसाय आकारेहि अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति, चत्तारीसाय आकारेहि सम्मत्तनियामं ओक्कमति.
कतमेहि चत्तारीसाय आकारेहि अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति, कतमहि चत्तारीसाय आकारेहि सम्मत्तनियामं ओक्कमति? पञ्चक्खन्धे अनिच्चतो दुक्खतो रोगतो गण्डतो सल्लतो अघतो आबाधतो परतो पलोकतो ईतितो उपद्दवतो भयतो उपसग्गतो चलतो पभङ्गुतो [पभङ्गतो (स्या.)] अद्धुवतो अताणतो [अत्ताणतो (स्या.)] अलेणतो असरणतो रित्ततो ¶ तुच्छतो सुञ्ञतो अनत्ततो आदीनवतो विपरिणामधम्मतो असारकतो अघमूलतो वधकतो विभवतो सासवतो सङ्खततो मारामिसतो जातिधम्मतो जराधम्मतो ब्याधिधम्मतो मरणधम्मतो सोकधम्मतो परिदेवधम्मतो उपायासधम्मतो संकिलेसिकधम्मतो.
३८. पञ्चक्खन्धे अनिच्चतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो निच्चं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे दुक्खतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो सुखं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे रोगतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो आरोग्यं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे गण्डतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अगण्डं [निगण्डो (स्या.)] निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे सल्लतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो विसल्लं [निस्सल्लं (स्या.)] निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति.
पञ्चक्खन्धे ¶ अघतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अनघो निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे आबाधतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अनाबाधो निब्बानन्ति ¶ ¶ पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे परतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अपरप्पच्चयं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे पलोकतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अपलोकधम्मो निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे ईतितो पस्सन्तो ¶ अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अनीतिकं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति.
पञ्चक्खन्धे उपद्दवतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अनुपद्दवं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे भयतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अभयं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे उपसग्गतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अनुपसग्गं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे चलतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अचलं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे पभङ्गुतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अपभङ्गु [अप्पभङ्गं (स्या.)] निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति.
पञ्चक्खन्धे अद्धुवतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं ¶ निरोधो धुवं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे अताणतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो ताणं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे अलेणतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो लेणं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे असरणतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो सरणं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे ¶ रित्ततो पस्सन्तो अनुलोमिकं ¶ खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अरित्तं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति.
पञ्चक्खन्धे तुच्छतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अतुच्छं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे सुञ्ञतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो परमसुञ्ञं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे अनत्ततो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो परमत्थं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे आदीनवतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अनादीनवं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे विपरिणामधम्मतो ¶ पस्सन्तो अनुलोमिकं ¶ खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अविपरिणामधम्मं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति.
पञ्चक्खन्धे असारकतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो सारं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे अघमूलतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अनघमूलं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे वधकतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अवधकं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे विभवतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अविभवं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे सासवतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अनासवं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति.
पञ्चक्खन्धे सङ्खततो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो असङ्खतं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ¶ ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे मारामिसतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो निरामिसं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे जातिधम्मतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अजातं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ¶ ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे जराधम्मतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं ¶ निरोधो अजरं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे ब्याधिधम्मतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अब्याधि [अब्याधिधम्मं (स्या.)] निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति.
पञ्चक्खन्धे मरणधम्मतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अमतं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे सोकधम्मतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो असोकं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे परिदेवधम्मतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अपरिदेवं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे उपायासधम्मतो पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो अनुपायासं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति. पञ्चक्खन्धे संकिलेसिकधम्मतो ¶ पस्सन्तो अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. पञ्चन्नं खन्धानं निरोधो असंकिलिट्ठं निब्बानन्ति पस्सन्तो सम्मत्तनियामं ओक्कमति.
३९. अनिच्चतोति, अनिच्चानुपस्सना. दुक्खतोति, दुक्खानुपस्सना. रोगतोति ¶ , दुक्खानुपस्सना. गण्डतोति, दुक्खानुपस्सना. सल्लतोति, दुक्खानुपस्सना. अघतोति, दुक्खानुपस्सना. आबाधतोति, दुक्खानुपस्सना. परतोति, अनत्तानुपस्सना. पलोकतोति, अनिच्चानुपस्सना. ईतितोति, दुक्खानुपस्सना.
उपद्दवतोति, दुक्खानुपस्सना. भयतोति, दुक्खानुपस्सना ¶ . उपसग्गतोति, दुक्खानुपस्सना. चलतोति, अनिच्चानुपस्सना. पभङ्गुतोति, अनिच्चानुपस्सना. अद्धुवतोति, अनिच्चानुपस्सना. अताणतोति, दुक्खानुपस्सना. अलेणतोति, दुक्खानुपस्सना. असरणतोति, दुक्खानुपस्सना. रित्ततोति, अनत्तानुपस्सना.
तुच्छतोति, अनत्तानुपस्सना. सुञ्ञतोति, अनत्तानुपस्सना. अनत्ततोति ¶ , अनत्तानुपस्सना. आदीनवतोति, दुक्खानुपस्सना. विपरिणामधम्मतोति, अनिच्चानुपस्सना. असारकतोति, अनत्तानुपस्सना. अघमूलतोति ¶ , दुक्खानुपस्सना. वधकतोति, दुक्खानुपस्सना. विभवतोति, अनिच्चानुपस्सना. सासवतोति, दुक्खानुपस्सना.
सङ्खततोति, अनिच्चानुपस्सना. मारामिसतोति, दुक्खानुपस्सना. जातिधम्मतोति, दुक्खानुपस्सना. जराधम्मतोति, दुक्खानुपस्सना. ब्याधिधम्मतोति, दुक्खानुपस्सना. मरणधम्मतोति, अनिच्चानुपस्सना. सोकधम्मतोति, दुक्खानुपस्सना. परिदेवधम्मतोति, दुक्खानुपस्सना. उपायासधम्मतोति, दुक्खानुपस्सना. संकिलेसिकधम्मतोति, दुक्खानुपस्सना.
इमेहि चत्तालीसाय आकारेहि अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभति. इमेहि चत्तालीसाय आकारेहि सम्मत्तनियामं ओक्कमति.
इमेहि ¶ चत्तालीसाय आकारेहि अनुलोमिकं खन्तिं पटिलभन्तस्स, इमेहि चत्तालीसाय आकारेहि सम्मत्तनियामं ओक्कमन्तस्स कति अनिच्चानुपस्सना, कति दुक्खानुपस्सना, कति अनत्तानुपस्सना?
पञ्चवीसति ¶ अनत्तानुपस्सना, पञ्ञास अनिच्चानुपस्सना;
सतं पञ्चवीसति चेव, यानि दुक्खे पवुच्चरेति.
विपस्सनाकथा निट्ठिता.
१०. मातिकाकथा
४०. निच्छातो ¶ ¶ [निच्छातो मुच्चतीति (स्या.)], मोक्खो विमोक्खो, विज्जाविमुत्ति, अधिसीलं, अधिचित्तं, अधिपञ्ञा, पस्सद्धि, ञाणं, दस्सनं विसुद्धि [सुद्धि (स्या.)] नेक्खम्मं, निस्सरणं पविवेको, वोस्सग्गो, चरिया, झानविमोक्खो, भावना, अधिट्ठानं, जीवितं.
४१. निच्छातोति ¶ नेक्खम्मेन कामच्छन्दतो निच्छातो, अब्यापादेन ब्यापादतो निच्छातो…पे… पठमेन झानेन नीवरणेहि निच्छातो…पे… अरहत्तमग्गेन सब्बकिलेसेहि निच्छातो.
मोक्खो विमोक्खोति नेक्खम्मेन कामच्छन्दतो मुच्चतीति – मोक्खो विमोक्खो. अब्यापादेन ब्यापादतो मुच्चतीति – मोक्खो विमोक्खो…पे… पठमेन झानेन नीवरणेहि मुच्चतीति – मोक्खो विमोक्खो…पे… अरहत्तमग्गेन सब्बकिलेसेहि ¶ मुच्चतीति – मोक्खो विमोक्खो.
विज्जाविमुत्तीति नेक्खम्मं विज्जतीति विज्जा, कामच्छन्दतो मुच्चतीति विमुत्ति. विज्जन्तो मुच्चति, मुच्चन्तो विज्जतीति – विज्जाविमुत्ति. अब्यापादो [अब्यापादं (स्या.)] विज्जतीति विज्जा, ब्यापादतो विमुच्चतीति विमुत्ति. विज्जन्तो मुच्चति, मुच्चन्तो विज्जतीति – विज्जाविमुत्ति…पे… अरहत्तमग्गो विज्जतीति विज्जा, सब्बकिलेसेहि मुच्चतीति विमुत्ति. विज्जन्तो मुच्चति, मुच्चन्तो विज्जतीति – विज्जाविमुत्ति.
अधिसीलं अधिचित्तं अधिपञ्ञाति नेक्खम्मेन कामच्छन्दं, संवरट्ठेन सीलविसुद्धि, अविक्खेपट्ठेन चित्तविसुद्धि, दस्सनट्ठेन दिट्ठिविसुद्धि. यो तत्थ संवरट्ठो, अयं अधिसीलसिक्खा ¶ . यो तत्थ अविक्खेपट्ठो, अयं अधिचित्तसिक्खा. यो तत्थ दस्सनट्ठो, अयं ¶ अधिपञ्ञासिक्खा. अब्यापादेन ब्यापादं संवरट्ठेन सीलविसुद्धि…पे… अरहत्तमग्गेन सब्बकिलेसे संवरट्ठेन सीलविसुद्धि, अविक्खेपट्ठेन चित्तविसुद्धि. दस्सनट्ठेन दिट्ठिविसुद्धि. यो तत्थ संवरट्ठो, अयं अधिसीलसिक्खा. यो तत्थ अविक्खेपट्ठो, अयं अधिचित्तसिक्खा. यो तत्थ दस्सनट्ठो, अयं अधिपञ्ञासिक्खा.
पस्सद्धीति नेक्खम्मेन कामच्छन्दं पटिप्पस्सम्भेति, अब्यापादेन ब्यापादं पटिप्पस्सम्भेति…पे… अरहत्तमग्गेन सब्बकिलेसे पटिप्पस्सम्भेति.
ञाणन्ति कामच्छन्दस्स पहीनत्ता नेक्खम्मं ञातट्ठेन ञाणं ¶ ; ब्यापादस्स पहीनत्ता अब्यापादो ञातट्ठेन ञाणं…पे… सब्बकिलेसानं पहीनत्ता अरहत्तमग्गो ञातट्ठेन ञाणं.
दस्सनन्ति कामच्छन्दस्स पहीनत्ता नेक्खम्मं दिट्ठत्ता दस्सनं. ब्यापादस्स पहीनत्ता अब्यापादो दिट्ठत्ता दस्सनं…पे… सब्बकिलेसानं पहीनत्ता अरहत्तमग्गो दिट्ठत्ता दस्सनं.
विसुद्धीति ¶ कामच्छन्दं पजहन्तो नेक्खम्मेन विसुज्झति. ब्यापादं पजहन्तो अब्यापादेन विसुज्झति…पे… सब्बकिलेसे पजहन्तो अरहत्तमग्गेन विसुज्झति.
नेक्खम्मन्ति कामानमेतं निस्सरणं, यदिदं नेक्खम्मं. रूपानमेतं निस्सरणं, यदिदं आरुप्पं. यं खो पन किञ्चि भूतं सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं, निरोधो तस्स नेक्खम्मं. ब्यापादस्स अब्यापादो नेक्खम्मं. थिनमिद्धस्स आलोकसञ्ञा नेक्खम्मं…पे… सब्बकिलेसानं अरहत्तमग्गो नेक्खम्मं.
निस्सरणन्ति कामानमेतं निस्सरणं, यदिदं नेक्खम्मं. रूपानमेतं निस्सरणं, यदिदं आरुप्पं. यं खो पन किञ्चि भूतं सङ्खतं पटिच्चसमुप्पन्नं, निरोधो तस्स निस्सरणं. कामच्छन्दस्स नेक्खम्मं निस्सरणं. ब्यापादस्स अब्यापादो निस्सरणं…पे… सब्बकिलेसानं अरहत्तमग्गो निस्सरणं.
पविवेकोति कामच्छन्दस्स नेक्खम्मं पविवेको ¶ …पे… सब्बकिलेसानं अरहत्तमग्गो पविवेको ¶ .
वोस्सग्गोति ¶ नेक्खम्मेन कामच्छन्दं वोस्सज्जतीति – वोस्सग्गो. अब्यापादेन ब्यापादं वोस्सज्जतीति – वोस्सग्गो…पे… अरहत्तमग्गेन सब्बकिलेसे वोस्सज्जतीति – वोस्सग्गो.
चरियाति कामच्छन्दं पजहन्तो नेक्खम्मेन चरति. ब्यापादं पजहन्तो अब्यापादेन चरति…पे… सब्बकिलेसे पजहन्तो अरहत्तमग्गेन चरति.
झानविमोक्खोति नेक्खम्मं झायतीति – झानं. कामच्छन्दं झापेतीति – झानं. झायन्तो मुच्चतीति – झानविमोक्खो. झापेन्तो मुच्चतीति – झानविमोक्खो. झायन्तीति धम्मा. झापेन्तीति किलेसे. झाते च झापे च जानातीति – झानझायी [झानविमोक्खो (स्या.) अट्ठकथा ओलोकेतब्बा]. अब्यापादो झायतीति झानं. ब्यापादं झापेतीति – झानं…पे… आलोकसञ्ञा झायतीति – झानं. थिनमिद्धं झापेतीति – झानं…पे… अरहत्तमग्गो ¶ झायतीति – झानं. सब्बकिलेसे झापेतीति – झानं. झायन्तो मुच्चतीति – झानविमोक्खो. झापेन्तो मुच्चतीति – झानविमोक्खो. झायन्तीति – धम्मा. झापेन्तीति – किलेसे. झाते च झापे च जानातीति – झानझायी.
४२. भावना अधिट्ठानं जीवितन्ति कामच्छन्दं पजहन्तो नेक्खम्मं भावेतीति – भावनासम्पन्नो. नेक्खम्मवसेन चित्तं अधिट्ठातीति – अधिट्ठानसम्पन्नो. स्वायं एवं भावनासम्पन्नो अधिट्ठानसम्पन्नो ¶ समं जीवति, नो विसमं; सम्मा जीवति, नो मिच्छा; विसुद्धं जीवति, नो किलिट्ठन्ति – आजीवसम्पन्नो. स्वायं एवं भावनासम्पन्नो अधिट्ठानसम्पन्नो आजीवसम्पन्नो यञ्ञदेव परिसं उपसङ्कमति – यदि खत्तियपरिसं यदि ब्राह्मणपरिसं यदि गहपतिपरिसं यदि समणपरिसं – विसारदो उपसङ्कमति अमङ्कुभूतो. तं किस्स हेतु? तथा हि सो भावनासम्पन्नो अधिट्ठानसम्पन्नो आजीवसम्पन्नो.
ब्यापादं पजहन्तो अब्यापादं भावेतीति – भावनासम्पन्नो…पे… थिनमिद्धं पजहन्तो आलोकसञ्ञं भावेतीति – भावनासम्पन्नो…पे… उद्धच्चं पजहन्तो अविक्खेपं भावेतीति – भावनासम्पन्नो…पे… विचिकिच्छं पजहन्तो धम्मववत्थानं भावेतीति – भावनासम्पन्नो…पे… अविज्जं पजहन्तो विज्जं भावेतीति ¶ – भावनासम्पन्नो…पे… अरतिं पजहन्तो पामोज्जं भावेतीति – भावनासम्पन्नो…पे… नीवरणे पजहन्तो पठमं झानं भावेतीति – भावनासम्पन्नो…पे… सब्बकिलेसे पजहन्तो अरहत्तमग्गं भावेतीति – भावनासम्पन्नो. अरहत्तमग्गवसेन चित्तं अधिट्ठातीति – अधिट्ठानसम्पन्नो. स्वायं एवं भावनासम्पन्नो ¶ अधिट्ठानसम्पन्नो समं जीवति, नो विसमं; सम्मा जीवति, नो मिच्छा; विसुद्धं जीवति, नो किलिट्ठन्ति – आजीवसम्पन्नो. स्वायं एवं भावनासम्पन्नो अधिट्ठानसम्पन्नो आजीवसम्पन्नो यञ्ञदेव परिसं उपसङ्कमति – यदि खत्तियपरिसं यदि ब्राह्मणपरिसं यदि गहपतिपरिसं यदि समणपरिसं – विसारदो उपसङ्कमति अमङ्कुभूतो. तं किस्स हेतु? तथा ¶ हि सो भावनासम्पन्नो अधिट्ठानसम्पन्नो आजीवसम्पन्नोति.
मातिकाकथा निट्ठिता.
पञ्ञावग्गो ततियो.
तस्सुद्दानं –
पञ्ञा ¶ इद्धि अभिसमयो, विवेको चरियपञ्चमो;
पाटिहारि समसीसि, सतिपट्ठाना विपस्सना;
ततिये पञ्ञावग्गम्हि, मातिकाय च ते दसाति.
महावग्गो युगनद्धो, पञ्ञावग्गो च नामतो;
तयोव वग्गा इमम्हि [तिवग्गो यस्स विक्खेपो (स्या. क.)], पटिसम्भिदापकरणे.
अनन्तनयमग्गेसु, गम्भीरो सागरूपमो;
नभञ्च तारकाकिण्णं, थूलो जातस्सरो यथा;
कथिकानं विसालाय, योगीनं ञाणजोतनन्ति.
पटिसम्भिदामग्गपाळि निट्ठिता.