📜

८. सुत्तवेभङ्गियं

११८. पुब्बा कोटि न पञ्ञायति अविज्जाय च भवतण्हाय च. तत्थ अविज्जानीवरणानं तण्हासंयोजनानं सत्तानं पुब्बकोटि न पञ्ञायति. तत्थ ये सत्ता तण्हासंयोजना, ते अज्झोसानबहुला मन्दविपस्सका. ये पन उस्सन्नदिट्ठिका सत्ता, ते विपस्सनाबहुला मन्दज्झोसाना.

तत्थ तण्हाचरिता सत्ता सत्तसञ्ञाभिनिविट्ठा अनुप्पादवयदस्सिनो. ते पञ्चसु खन्धेसु अत्तानं समनुपस्सन्ति ‘‘रूपवन्तं वा अत्तानं, अत्तनि वा रूपं, रूपस्मिं वा अत्तान’’न्ति. एवं पञ्चक्खन्धा. अञ्ञेहि खन्धेहि अत्तानं समनुपस्सन्ति तस्स उस्सन्नदिट्ठिका सत्ता विपस्समाना खन्धे उजुं अत्ततो समनुपस्सन्ति. ते रूपं अत्तको समनुपस्सन्ति. यं रूपं, सो अत्ता. यो अहं, तं रूपं. सो रूपविनासं पस्सति, अयं उच्छेदवादी . इति पञ्चन्नं खन्धानं पठमाभिनिपाता सक्कायदिट्ठियो पञ्च उच्छेदं भजन्ति ‘‘तं जीवं तं सरीर’’न्ति. एकमेकम्हि खन्धे तीहि पदेहि पच्छिमकेहि सस्सतं भजति ‘‘अञ्ञं जीवं अञ्ञं सरीर’’न्ति. इतो बहिद्धाते पब्बजिता तण्हाचरिता कामसुखल्लिकानुयोगमनुयुत्ता विहरन्ति. तेन ये च निस्सन्देन दिट्ठिचरिता अत्तकिलमथानुयोगमनुयुत्ता विहरन्ति. तेन येव दिट्ठिसुखेन एत्तावता बाहिरको पयोगो.

तत्थ दिट्ठिचरिता सत्ता ये अरियधम्मविनयं ओतरन्ति, ते धम्मानुसारिनो होन्ति. ये तण्हाचरिता सत्ता अरियं धम्मविनयं ओतरन्ति, ते सद्धानुसारिनो होन्ति.

तत्थ ये दिट्ठिचरिता सत्ता, ते कामेसु दोसदिट्ठी, न च ये कामेसु अनुसया समूहता, ते अत्तकिलमथानुयोगमनुयुत्ता विहरन्ति. तेसं सत्था धम्मं देसेति. अञ्ञो वा सावको कामेहि नत्थि अत्थोति ते च पुब्बेयेव कामेहि अनत्थिका इति कामे अप्पकसिरेन पटिनिस्सज्जन्ति. ते चेतसिकेन दुक्खेन अनज्झोसिता. तेन वुच्चति ‘‘सुखा पटिपदा’’ति . ये पन तण्हाचरिता सत्ता, ते कामेसु अज्झोसिता, तेसं सत्था वा धम्मं देसेति. अञ्ञतरो वा भिक्खु कामेहि नत्थि अत्थोति, ते पियरूपं दुक्खेन पटिनिस्सज्जन्ति. तेन वुच्चति ‘‘दुक्खा पटिपदा’’ति. इति इमे सब्बसत्ता द्वीसु पटिपदासु समोसरणं गच्छन्ति दुक्खायञ्च सुखायञ्च.

तत्थ ये दिट्ठिचरिता सत्ता, ते द्विधा मुदिन्द्रिया च तिक्खिन्द्रिया च. तत्थ ये दिट्ठिचरिता सत्ता तिक्खिन्द्रिया सुखेन पटिनिस्सज्जन्ति, खिप्पञ्च अभिसमेन्ति, तेन वुच्चति ‘‘खिप्पाभिञ्ञा सुखा पटिपदा’’ति. तत्थ ये दिट्ठिचरिता सत्ता मुदिन्द्रिया पठमं तिक्खिन्द्रियं उपादाय दन्धतरं अभिसमेन्ति, ते सुखेन पटिनिस्सज्जन्ति, दन्धञ्च अभिसमेन्ति. तेन वुच्चति ‘‘सुखा पटिपदा दन्धाभिञ्ञा’’ति. तत्थ तण्हाचरिता सत्ता द्विधा तिक्खिन्द्रिया च मुदिन्द्रिया च. तत्थ ये तण्हाचरिता सत्ता तिक्खिन्द्रिया दुक्खेन पटिनिस्सज्जन्ति, खिप्पञ्च अभिसमेन्ति. तेन वुच्चति ‘‘दुक्खा पटिपदा खिप्पाभिञ्ञा’’ति. तत्थ ये तण्हाचरिता सत्ता मुदिन्द्रिया पठमं तिक्खिन्द्रियं उपादाय दन्धतरं अभिसमेन्ति, ते दुक्खेन पटिनिस्सज्जन्ति, दन्धञ्च अभिसमेन्ति. तेन वुच्चति ‘‘दुक्खा पटिपदा दन्धाभिञ्ञा’’ति. इमा चतस्सो पटिपदायो अपञ्चमा अछट्ठा. ये हि केचि निब्बुता निब्बायिस्सन्ति वा इमाहि चतूहि पटिपदाहि अनञ्ञाहि अयं पटिपदाचतुक्केन किलेसे निद्दिसति. या चतुक्कमग्गेन अरियधम्मेसु निद्दिसितब्बा, अयं वुच्चति सीहविक्कीळितो नाम नयो.

११९. तत्रिमे चत्तारो आहारा. चत्तारो विपल्लासा उपादाना योगा गन्था आसवा ओघा सल्ला विञ्ञाणट्ठितियो अगतिगमनाति, एवं इमानि सब्बानि दस पदानि. अयं सुत्तस्स संसन्दना.

चत्तारो आहारा. तत्थ यो च कबळीकारो आहारो यो च फस्सो आहारो, इमे तण्हाचरितेन पहातब्बा. तत्थ यो च मनोसञ्चेतनाहारो यो च विञ्ञाणाहारो, इमे दिट्ठिचरितेन पहातब्बा.

पठमो आहारो पठमो विपल्लासो, दुतियो आहारो दुतियो विपल्लासो, ततियो आहारो ततियो विपल्लासो, चतुत्थो आहारो चतुत्थो विपल्लासो. इमे चत्तारो विपल्लासा अपञ्चमा अछट्ठा. इदञ्च पमाणा चत्तारो आहारा.

तत्थ पठमे विपल्लासे ठितो कामे उपादियति, इदं कामुपादानं. दुतिये विपल्लासे ठितो अनागतं भवं उपादियति, इदं सीलब्बतुपादानं. ततिये विपल्लासे ठितो विपरीतो दिट्ठिं उपादियति, इदं दिट्ठुपादानं. चतुत्थे विपल्लासे ठितो खन्धे अत्ततो उपादियति, इदं अत्तवादुपादानं.

तत्थ कामुपादाने ठितो कामे अभिज्झायति गन्थति, अयं अभिज्झाकायगन्थो. सीलब्बतुपादाने ठितो ब्यापादं गन्थति, अयं ब्यापादकायगन्थो. दिट्ठुपादाने ठितो परामासं गन्थति, अयं परामासकायगन्थो. अत्तवादुपादाने ठितो पपञ्चन्तो गन्थति, अयं इदंसच्चाभिनिवेसो कायगन्थो.

तस्स गन्थिता किलेसा आसवन्ति. किञ्चि पन वुच्चति विप्पटिसारो. ये विप्पटिसारा [यो विप्पटिसारो (पी. क.)] ते अनुसया. तत्थ अभिज्झाकायगन्थेन कामासवो, ब्यापादकायगन्थेन भवासवो, परामासकायगन्थेन दिट्ठासवो, इदं सच्चाभिनिवेसकायगन्थेन अविज्जासवो.

ते चत्तारो आसवा वेपुल्लभावं गता ओघा होन्ति, तेन वुच्चन्ति ‘‘ओघा’’ति. तत्थ कामासवो कामोघो, भवासवो भवोघो, अविज्जासवो अविज्जोघो, दिट्ठासवो दिट्ठोघो.

ते चत्तारो ओघा आसयमनुपविट्ठा अनुसयसहगता वुच्चन्ति. सल्लाति हदयमाहच्च तिट्ठन्ता. तत्थ कामोघो रागसल्लं, भवोघो दोससल्लं, अविज्जोघो मोहसल्लं, दिट्ठोघो दिट्ठिसल्लं.

इमेहि चतूहि सल्लेहि परियादिन्नं विञ्ञाणं चतूसु धम्मेसु तिट्ठति रूपे वेदनाय सञ्ञाय सङ्खारेसु. इमा चतस्सो विञ्ञाणट्ठितियो. तत्थ रागसल्लेन नन्दूपसेचनं रूपूपगं विञ्ञाणं तिट्ठति. दोससल्लेन वेदनूपगं मोहसल्लेन सञ्ञूपगं दिट्ठिसल्लेन नन्दूपसेचनं सङ्खारूपगं विञ्ञाणं तिट्ठति.

चतूहि विञ्ञाणट्ठितीहि चतुब्बिधं अगतिं गच्छन्ति छन्दा दोसा भया मोहा. रागेन छन्दा अगतिं गच्छति, दोसेन दोसा अगतिं गच्छति, मोहेन मोहा अगतिं गच्छति, दिट्ठिया भया अगतिं गच्छति. इति इदञ्च कम्मं इमे च किलेसा. अयं संसारस्स हेतु.

१२०. तत्थिमा चतस्सो दिसा कबळीकाराहारो ‘‘असुभे सुभ’’न्ति विपल्लासो कामुपादानं कामयोगो अभिज्झाकायगन्थो कामासवो कामोघो रागसल्लं रूपूपगा विञ्ञाणट्ठिति छन्दा अगतिगमनं. अयं पठमा दिसा.

फस्सो आहारो ‘‘दुक्खे सुख’’न्ति विपल्लासो सीलब्बतुपादानं भवयोगोब्यापादो कायगन्थो भवासवो भवोघो दोससल्लं वेदनूपगा विञ्ञाणट्ठिति दोसा अगतिगमनं, अयं दुतिया दिसा.

मनोसञ्चेतनाहारो ‘‘अनत्तनि अत्ता’’ति विपल्लासो दिट्ठुपादानं दिट्ठियोगो परामासकायगन्थो दिट्ठासवो दिट्ठोघो दिट्ठिसल्लं सञ्ञूपगा विञ्ञाणट्ठिति भया अगतिगमनं. अयं ततिया दिसा.

विञ्ञाणाहारो ‘‘अनिच्चे निच्च’’न्ति विपल्लासो अत्तवादुपादानं अविज्जायोगो इदंसच्चाभिनिवेसो कायगन्थो अविज्जासवो अविज्जोघो मोहसल्लं सङ्खारूपगा विञ्ञाणट्ठिति मोहा अगतिगमनं, अयं चतुत्थी दिसा. इति इमेसं दसन्नं सुत्तानं पठमेन पदेन पठमाय दिसाय आलोकनं. अयं वुच्चति दिसालोकना.

चतूहि विपल्लासेहि अकुसलपक्खे दिसाविलोकना किलेसं संयोजेत्वा अयं अकुसलपक्खे दिसाविलोकनाय भूमि पञ्चन्नं दसन्नं सुत्तानं यानि पठमानि पदानि इमेसं धम्मानं को अत्थो? एको अत्थो, ब्यञ्जनमेव नानं. एवं दुतिया एवं ततिया एवं चतुत्थी. अयं पठमा संसन्दना.

इमिना पेय्यालेन सब्बे किलेसा चतूसु पदेसु पक्खिपितब्बा. ततो कुसलपक्खे चतस्सो पटिपदा चत्तारि झानानि चत्तारो सतिपट्ठाना चत्तारो विहारा दिब्बो ब्रह्मा अरियो आनेञ्जो चत्तारो सम्मप्पधाना चत्तारो अच्छरिया अब्भुतधम्मा चत्तारो अधिट्ठाना चत्तारो समाधयो छन्दसमाधि वीरियसमाधि चित्तसमाधि वीमंसासमाधि. चत्तारो धम्मा सुखभागिया नाञ्ञत्र बोज्झङ्गा नाञ्ञत्र तपसा नाञ्ञतिन्द्रियसंवरा नाञ्ञत्र सब्बनिस्सग्गा चत्तारि अप्पमाणानि.

तत्थ दुक्खा पटिपदा दन्धाभिञ्ञा भावियमाना बहुलीकरियमाना पठमं झानं परिपूरेति, पठमं झानं परिपुण्णं पठमं सतिपट्ठानं परिपूरेति , पठमं सतिपट्ठानं परिपुण्णं पठमं विहारं परिपूरेति, पठमो विहारो परिपुण्णो पठमं सम्मप्पधानं परिपूरेति, पठमं सम्मप्पधानं परिपुण्णं पठमं अच्छरियं अब्भुतधम्मं परिपूरेति, पठमो अच्छरियो अब्भुतो धम्मो परिपुण्णो पठमं अधिट्ठानं परिपूरेति, पठमं अधिट्ठानं परिपुण्णं छन्दसमाधिं परिपूरेति, छन्दसमाधि परिपुण्णो इन्द्रियसंवरं परिपूरेति, इन्द्रियसंवरो परिपुण्णो पठमं मेत्ताअप्पमाणं परिपूरेति. एवं याव सब्बनिस्सग्गो चतुत्थं अप्पमाणं परिपूरेति.

तत्थ पठमा च पटिपदा पठमञ्च झानं पठमञ्च सतिपट्ठानं पठमो च विहारो पठमञ्च सम्मप्पधानं पठमो च अच्छरियो अब्भुतो धम्मो सच्चाधिट्ठानञ्च छन्दसमाधि च इन्द्रियसंवरो च मेत्ता च अप्पमाणं. अयं पठमा दिसा.

दुक्खा च [दुतिया च (क.)] पटिपदा खिप्पाभिञ्ञा दुतियं झानं दुतियञ्च सतिपट्ठानं दुतियो च विहारो दुतियञ्च सम्मप्पधानं दुतियो च अच्छरियो अब्भुतो धम्मो चागाधिट्ठानं चित्तसमाधि चत्तारो इद्धिपादा करुणा च अप्पमाणं, अयं दुतिया दिसा.

सुखा च [ततिया च (क.)] पटिपदा दन्धाभिञ्ञा ततियञ्च झानं ततियञ्च सतिपट्ठानं ततियो च विहारो ततियञ्च सम्मप्पधानं ततियो च अच्छरियो अब्भुतो धम्मो पञ्ञाधिट्ठानञ्च वीरियसमाधि च बोज्झङ्गा च मुदिता च अप्पमाणं. अयं ततिया दिसा.

सुखा च [चतुत्थी च (क.)] पटिपदा खिप्पाभिञ्ञा चतुत्थं झानं चतुत्थञ्च सतिपट्ठानं चतुत्थो च विहारो चतुत्थञ्च सम्मप्पधानं चतुत्थो च अच्छरियो अब्भुतो धम्मो उपसमाधिट्ठानञ्च वीमंसासमाधि च सब्बनिस्सग्गो च उपेक्खा अप्पमाणञ्च. अयं चतुत्थी दिसा. इमासं चतस्सन्नं दिसानं आलोकना. अयं वुच्चति दिसालोकनो नाम नयो.

तत्थायं योजना. चत्तारो च आहारा चतस्सो च पटिपदा, चत्तारो च विपल्लासा चत्तारो च सतिपट्ठाना, चत्तारि च उपादानानि चत्तारि च झानानि चत्तारो च योगा विहारा च, गन्था च सम्मप्पधाना च, आसवा च अच्छरिया अब्भुतधम्मा च, ओघा च अधिट्ठानानि च, सल्ला च समाधयो, विञ्ञाणट्ठितियो चत्तारो च सुखभागिया धम्मा, चत्तारि च अगतिगमनानि चत्तारि च अप्पमाणानि इति कुसलाकुसलानं पटिपक्खवसेन योजना, अयं वुच्चति दिसालोकनो नयो.

तस्स चत्तारि सामञ्ञफलानि परियोसानं, यो च धम्मो कुसलाकुसलनिद्देसे पठमो दिसानिद्देसो, इमस्स सोतापत्तिफलं परियोसानं दुतियं सकदागामिफलं, ततियं अनागामिफलं, चतुत्थं अरहत्तफलं.

तत्थ कतमो तिपुक्खलो नयो? ये च दुक्खाय पटिपदाय दन्धाभिञ्ञाय खिप्पाभिञ्ञाय च निय्यन्ति द्वे पुग्गला, ये च सुखाय पटिपदाय दन्धाभिञ्ञाय खिप्पाभिञ्ञाय च निय्यन्ति द्वे पुग्गला.

इमेसं चतुन्नं पुग्गलानं यो पुग्गलो सुखाय पटिपदाय दन्धाभिञ्ञाय निय्याति, यो च पुग्गलो दुक्खाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्ञाय निय्याति. इमे द्वे पुग्गला भवन्ति. तत्थ यो सुखाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्ञाय निय्याति , अयं उग्घटितञ्ञू. यो पच्छिमो पुग्गलो साधारणो, अयं विपञ्चितञ्ञू. यो पुग्गलो दन्धाभिञ्ञाय दुक्खाय पटिपदाय निय्याति, अयं नेय्यो. इमे चत्तारो भवित्वा तीणि होन्ति, तत्थ उग्घटितञ्ञुस्स समथपुब्बङ्गमा विपस्सना, नेय्यस्स विपस्सनापुब्बङ्गमो समथो, विपञ्चितञ्ञुस्स समथविपस्सना युगनद्धा. उग्घटितञ्ञुस्स मुदुका देसना, नेय्यस्स तिक्खा देसना, विपञ्चितञ्ञुस्स तिक्खमुदुका देसना.

उग्घटितञ्ञुस्स अधिपञ्ञासिक्खा, नेय्यस्स अधिचित्तसिक्खा, विपञ्चितञ्ञुस्स अधिसीलसिक्खा. इति इमेसं पुग्गलानं चतूहि पटिपदाहि निय्यानं.

तत्थ अयं संकिलेसो, तीणि अकुसलमूलानि तयो फस्सा तिस्सो वेदना तयो उपविचारा तयो संकिलेसा तयो वितक्का तयो परिळाहा तीणि सङ्खतलक्खणानि तिस्सो दुक्खताति.

तीणि अकुसलमूलानीति लोभो अकुसलमूलं, दोसो अकुसलमूलं, मोहो अकुसलमूलं. तयो फस्साति सुखवेदनीयो फस्सो, दुक्खवेदनीयो फस्सो, अदुक्खमसुखवेदनीयो फस्सो. तिस्सो वेदनाति सुखा वेदना दुक्खा वेदना अदुक्खमसुखा वेदना. तयो उपविचाराति सोमनस्सोपविचारो दोमनस्सोपविचारो उपेक्खोपविचारो. तयो संकिलेसाति रागो दोसो मोहो. तयो वितक्काति कामवितक्को ब्यापादवितक्को विहिंसावितक्को. तयो परिळाहाति रागजो दोसजो मोहजो. तीणि सङ्खतलक्खणानीति उप्पादो ठिति वयो. तिस्सो दुक्खताति दुक्खदुक्खता विपरिणामदुक्खता सङ्खतदुक्खता.

तत्थ लोभो अकुसलमूलं कुतो समुट्ठितं? तिविधं आरम्मणं मनापिकं अमनापिकं उपेक्खाठानियञ्च. तत्थ मनापिकेन आरम्मणेन लोभो अकुसलमूलं समुट्ठहति. इति मनापिका आरम्मणा सुखवेदनीयो फस्सो, सुखवेदनीयं फस्सं पटिच्च उप्पज्जते सुखवेदना, सुखवेदनं पटिच्च उप्पज्जते सोमनस्सूपविचारो, सोमनस्सूपविचारं पटिच्च उप्पज्जते रागो, रागं पटिच्च उप्पज्जते कामवितक्को, कामवितक्कं पटिच्च उप्पज्जते रागजो परिळाहो रागजं परिळाहं पटिच्च उप्पज्जते उप्पादो सङ्खतलक्खणो, उप्पादं सङ्खतलक्खणं पटिच्च उप्पज्जते विपरिणामदुक्खता.

दोसो अकुसलमूलं कुतो समुट्ठितं? अमनापिकेन आरम्मणेन दोसो अकुसलमूलं समुट्ठितं. इति अमनापिका आरम्मणा दुक्खवेदनीयो फस्सो, दुक्खवेदनीयं फस्सं पटिच्च उप्पज्जते दुक्खवेदना, दुक्खवेदनं पटिच्च उप्पज्जते दोमनस्सूपविचारो, दोमनस्सूपविचारं पटिच्च उप्पज्जते दोसो, दोसं पटिच्च उप्पज्जते ब्यापादवितक्को, ब्यापादवितक्कं पटिच्च उप्पज्जते दोसजो परिळाहो, दोसजं परिळाहं पटिच्च उप्पज्जते ठितस्स अञ्ञथत्तं सङ्खतलक्खणं, ठितस्स अञ्ञथत्तं सङ्खतलक्खणं पटिच्च उप्पज्जते दुक्खदुक्खता वेदना.

मोहो अकुसलमूलं कुतो समुट्ठितं? उपेक्खाठानियेन आरम्मणेन मोहो अकुसलमूलं समुट्ठितं. इति उपेक्खाठानिया आरम्मणा अदुक्खमसुखवेदनीयो फस्सो, अदुक्खमसुखवेदनीयं फस्सं पटिच्च उप्पज्जते अदुक्खमसुखा वेदना, अदुक्खमसुखवेदनं पटिच्च उप्पज्जते उपेक्खूपविचारो, उपेक्खूपविचारं पटिच्च उप्पज्जते मोहो, मोहं पटिच्च उप्पज्जते विहिंसावितक्को, विहिंसावितक्कं पटिच्च उप्पज्जते मोहजो परिळाहो, मोहजं परिळाहं पटिच्च उप्पज्जते वयो सङ्खतलक्खणं, वयं सङ्खतलक्खणं पटिच्च उप्पज्जते सङ्खतदुक्खता, इति अयं तिण्णं किलेसानं निद्देसो, अयं वुच्चते कुसलपक्खे तिपुक्खलो नयो.

इति तीणि अकुसलमूलानि न चतुत्थानि न पञ्चमानि, तयो फस्साति तिस्सो वेदना याव सङ्खतदुक्खताति, यो कोचि अकुसलपक्खो, सब्बो सो तीसु अकुसलमूलेसु समोसरति.

तत्थ कतमो कुसलपक्खो? तीणि कुसलमूलानि, तिस्सो पञ्ञा सुतमयी पञ्ञा चिन्तामयी पञ्ञा भावनामयी पञ्ञा. तयो समाधी सवितक्कसविचारो…पे… तिस्सो सिक्खा अधिसीलसिक्खा…पे… सिक्खा. तीणि निमित्तानि समथनिमित्तं पग्गहनिमित्तं उपेक्खानिमित्तं. तयो वितक्का नेक्खम्मवितक्को…पे… अविहिंसावितक्को. तीणि इन्द्रियानि अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियन्ति वित्थारो. तयो उपविचारा नेक्खम्मूपविचारो अब्यापादूपविचारो अविहिंसूपविचारो. तिस्सो एसना कामेसना भवेसना ब्रह्मचरियेसना. तयो खन्धा सीलक्खन्धो समाधिक्खन्धो पञ्ञाक्खन्धो.

तत्थ यं अलोभो कुसलमूलं, तं सुतमयिपञ्ञं परिपूरेति, सुतमयी पञ्ञा परिपुण्णा सवितक्कं सविचारं समाधिं परिपूरेति, सवितक्को सविचारो समाधि परिपुण्णो अधिचित्तसिक्खं परिपूरेति, अधिचित्तसिक्खा परिपुण्णा समथनिमित्तं परिपूरेति, समथनिमित्तं परिपुण्णं नेक्खम्मवितक्कं परिपूरेति, नेक्खम्मवितक्को परिपुण्णो अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं परिपूरेति, अनञ्ञातञ्ञस्सामीतिन्द्रियं परिपुण्णं नेक्खम्मूपविचारं परिपूरेति, नेक्खम्मूपविचारो परिपुण्णो कामेसनं पजहति, कामेसनप्पहानं समाधिक्खन्धं परिपूरेति.

अदोसो कुसलमूलं चिन्तामयिपञ्ञं परिपूरेति, चिन्तामयी पञ्ञा परिपुण्णा अवितक्कविचारमत्तं समाधिं परिपूरेति . अवितक्कविचारमत्तो समाधि परिपुण्णो अधिसीलसिक्खं परिपूरेति, अधिसीलसिक्खा परिपुण्णा उपेक्खानिमित्तं परिपूरेति, उपेक्खानिमित्तं परिपुण्णं अब्यापादवितक्कं परिपूरेति, अब्यापादवितक्को परिपुण्णो अञ्ञिन्द्रियं परिपूरेति, अञ्ञिन्द्रियं परिपुण्णं अब्यापादूपविचारं परिपूरेति, अब्यापादूपविचारो परिपुण्णो भवेसनं पजहति, भवेसनप्पहानं सीलक्खन्धं परिपूरेति.

अमोहो कुसलमूलं भावनामयिपञ्ञं परिपूरेति, भावनामयीपञ्ञा परिपुण्णा अवितक्कअविचारं समाधिं परिपूरेति, अवितक्को अविचारो समाधि परिपुण्णो अधिपञ्ञासिक्खं परिपूरेति, अधिपञ्ञासिक्खा परिपुण्णा पग्गहनिमित्तं परिपूरेति, पग्गहनिमित्तं परिपुण्णं अञ्ञाताविनो इन्द्रियं परिपूरेति, अञ्ञाताविनो इन्द्रियं परिपुण्णं अविहिंसूपविचारं परिपूरेति, अविहिंसूपविचारो परिपुण्णो ब्रह्मचरियेसनं परिपूरेति, ब्रह्मचरियेसना परिपुण्णा पञ्ञाक्खन्धं परिपूरेति.

इति इमे तयो धम्मा कुसलपक्खिका सब्बे कुसला धम्मा तीहि तिकनिद्देसेहि निद्दिसियन्ति तीणि विमोक्खमुखानि तस्स परियोसानं. तत्थ पठमेन अप्पणिहितं, दुतियेन सुञ्ञतं, ततियेन अनिमित्तं. अयं वुच्चति दुतियो तिपुक्खलो नाम नयो.

तत्थ ये इमे तयो पुग्गला उग्घटितञ्ञू विपञ्चितञ्ञू नेय्योति. इमेसं तिण्णं पुग्गलानं ये च पुग्गला सुखाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्ञाय, सुखाय पटिपदाय दन्धाभिञ्ञाय च निय्यन्ति, ते द्वे पुग्गला. ये च द्वे पुग्गला दुक्खाय पटिपदाय खिप्पाभिञ्ञाय, दुक्खाय पटिपदाय दन्धाभिञ्ञाय च निय्यन्ति , इमे चत्तारो तेन विसेसेन द्वे भवन्ति दिट्ठिचरितो च तण्हाचरितो च. इमे चत्तारो भवित्वा तयो भवन्ति, तयो भवित्वा द्वे भवन्ति. इमेसं द्विन्नं पुग्गलानं अयं संकिलेसो, अविज्जा च तण्हा च, अहिरिकञ्च अनोत्तप्पञ्च, अस्सति च असम्पजञ्ञञ्च, नीवरणानि च संयोजनानि च, अज्झोसानञ्च अभिनिवेसो च, अहंकारो च ममंकारो च, अस्सद्धियञ्च दोवचस्सञ्च, कोसज्जञ्च अयोनिसो च मनसिकारो, विचिकिच्छा च अभिज्झा च, असद्धम्मस्सवनञ्च असमापत्ति च.

तत्थ अविज्जा च अहिरिकञ्च अस्सति च नीवरणानि च अज्झोसानञ्च अहंकारो च अस्सद्धियञ्च कोसज्जञ्च विचिकिच्छा च असद्धम्मस्सवनञ्च, अयं एका दिसा.

तण्हा च अनोत्तप्पञ्च असम्पजञ्ञञ्च संयोजनानि च अभिनिवेसो च ममंकारो च दोवचस्सता च अयोनिसो मनसिकारो च अभिज्झा च असमापत्ति च, अयं दुतिया दिसा. दसन्नं दुकानं दस पदानि पठमानि कातब्बानि. संखित्तेन अत्थं ञापेन्ति पटिपक्खे कण्हपक्खस्स सब्बेसं दुकानं दस पदानि दुतियकानि, अयं दुतिया दिसा.

इति अकुसलानं धम्मानं दुक्खनिद्देसो, अयं समुदयो. यं तं धम्मं अज्झावसति नामञ्च रूपञ्च इदं दुक्खं इति अयञ्च समुदयो, इदञ्च दुक्खं, इमानि द्वे सच्चानि दुक्खञ्च समुदयो च नन्दियावट्टस्स नयस्स पठमनिद्देसो.

तत्थ कतमो कुसलपक्खो? समथो च विपस्सना च, विज्जा च चरणञ्च, सति च सम्पजञ्ञञ्च, हिरी च ओत्तप्पञ्च, अहंकारप्पहानञ्च ममंकारप्पहानञ्च, सम्मावायामो च योनिसो च मनसिकारो, सम्मासति च सम्मासमाधि च, पञ्ञा च निब्बिदा च, समापत्ति च सद्धम्मस्सवनञ्च, सोमनस्सञ्च धम्मानुधम्मप्पटिपत्ति च.

तत्थ समथो च विज्जा च सति च हिरी च अहंकारप्पहानञ्च सम्मावायामो च सम्मासति च पञ्ञा च समापत्ति च सोमनस्सञ्च, इमे धम्मा एका दिसा. विपस्सना च चरणञ्च सम्पजञ्ञञ्च ओत्तप्पञ्च ममंकारप्पहानञ्च योनिसो मनसिकारो च सम्मासमाधि च निब्बिदा च सद्धम्मस्सवनञ्च धम्मानुधम्मप्पटिपत्ति च, अयं दुतिया दिसा. इति कुसलपक्खे च अकुसलपक्खे च नन्दियावट्टस्स पन नयस्स चतस्सो दिसा.

तासु यानि अकुसलपक्खस्स पठमानि पदानि अकुसलानि कुसलेहि पहानं गच्छन्ति, तानि कुसलपक्खे दुतियेहि पदेहि पहानं गच्छन्ति. तेसं पहाना रागविरागा चेतोविमुत्ति यानि अकुसलपक्खस्स दुतियानि अकुसलपदानि पहानं गच्छन्ति, तानि कुसलपक्खस्स पठमेहि पदेहि पहानं गच्छन्ति. तेसं पहाना अविज्जाविरागा पञ्ञाविमुत्ति परियोसानं. इमेसं तिण्णं नयानं पठमो नयो सीहविक्कीळितो नाम. अट्ठ पदानि चत्तारि च कुसलानि चत्तारि च अकुसलानि इमानि अट्ठ पदानि मूलपदानि, अत्थनयेन दुतियो तिपुक्खलो. सो छहि धम्मेहि नेति कुसलमूलानि च नेति अकुसलमूलानि च, इति इमानि छ पदानि पुरिमकानि च अट्ठ मूलपदानि इमानि चुद्दस पदानि अट्ठारसन्नं मूलपदानं. तत्थ यो पच्छिमको नयो नन्दियावट्टो, सो चतूहि धम्मेहि नेति. अविज्जाय च तण्हाय च समथेन च विपस्सनाय च, इमे चत्तारो धम्मा इमानि अट्ठारस मूलपदानि तीसु नयेसु निद्दिट्ठानि.

तत्थ यानि नव पदानि कुसलानि, तत्थ सब्बं कुसलं समोसरति. तेसञ्च नवन्नं मूलानं चत्तारि पदानि सीहविक्कीळितनये तीणि तिपुक्खले द्वे नन्दियावट्टे, इच्चेते कुसलस्स पक्खा. तत्थ यानि नव पदानि कुसलानि, तत्थ सब्बं कुसलं युज्जति. तत्थ सीहविक्कीळिते नये चत्तारि पदानि तीणि तिपुक्खले द्वे नन्दियावट्टे इमानि नव पदानि कुसलानि निद्दिट्ठानि.

तत्थ यानि नन्दियावट्टे नये चत्तारि पदानि, तत्थ अट्ठारस मूलपदानि समोसरन्ति. यथा कथं, समथो च अलोभो च अदोसो च असुभसञ्ञा च दुक्खसञ्ञा च इमानि कुसलपक्खे पञ्च पदानि समथं भजन्ति. विपस्सना च अमोहो च अनिच्चसञ्ञा च अनत्तसञ्ञा च इमानि चत्तारि पदानि विपस्सनं भजन्ति. इमानि नव पदानि कुसलानि द्वीसु पदेसु योजितानि, तत्थ अकुसलपक्खे नवन्नं अकुसलमूलपदानं या च तण्हा यो च लोभो यो च दोसो या च सुभसञ्ञा या च सुखसञ्ञा, इमानि पञ्च पदानि तण्हं भजन्ति . या च अविज्जा यो च मोहो या च निच्चसञ्ञा या च अत्तसञ्ञा, इमानि चत्तारि पदानि अविज्जं भजन्ति. एतानि नव पदानि अकुसलानि सुसंखित्तानि. इति तयो नया एकं नयं न पविट्ठा. एवं अट्ठारस मूलपदानि नन्दियावट्टनये निद्दिसितब्बानि.

कथं अट्ठारस मूलपदानि, तिपुक्खले नये युज्जन्ति? नवन्नं पदानं कुसलानं, विपस्सना च अमोहो च अनिच्चसञ्ञा च अनत्तसञ्ञा च, इमानि चत्तारि पदानि; अमोहो च समथो च अलोभो च असुभसञ्ञा च, इमानि चत्तारि पदानि; लोभो च दोसो च, एवं इमानि नव पदानि तीसु कुसलेसु योजेतब्बानि. तत्थ नवन्नं पदानं अकुसलानं तण्हा च लोभो च सुभसञ्ञा च सुखसञ्ञा च, इमानि चत्तारि पदानि लोभो अकुसलमूलं; अविज्जा च मोहो च निच्चसञ्ञा च अत्तसञ्ञा च अयं मोहो अयं दोसो, ये च इमानि नव पदानि तीसु अकुसलेसु योजितानि. एवं अट्ठारस मूलपदानि कुसलमूलेसु च योजेत्वा तिपुक्खलेन नयेन निद्दिसितब्बानि.

कथं अट्ठारस मूलपदानि सीहविक्कीळिते नये युज्जन्ति? तण्हा च सुभसञ्ञा च, अयं पठमो विपल्लासो. लोभो च सुखसञ्ञा च, अयं दुतियो विपल्लासो. अविज्जा च निच्चसञ्ञा च, अयं ततियो विपल्लासो. मोहो च अत्तसञ्ञा च, अयं चतुत्थो विपल्लासो. इति नव पदानि अकुसलमूलानि चतूसु पदेसु योजितानि. तत्थ नवन्नं मूलपदानं कुसलानं समथो च असुभसञ्ञा च, इदं पठमं सतिपट्ठानं. अलोभो च दुक्खसञ्ञा च, इदं दुतियं सतिपट्ठानं. विपस्सना च अनिच्चसञ्ञा च, इदं ततियं सतिपट्ठानं. अमोहो च अनत्तसञ्ञा च, इदं चतुत्थं सतिपट्ठानं. इमानि अट्ठारस मूलपदानि सीहविक्कीळितनयं अनुपविट्ठानि. इमेसं तिण्णं नयानं या भूमि च यो रागो च यो दोसो च एकं नयं पविसति. एकस्स नयस्स अकुसले वा धम्मे कुसले वा धम्मे विञ्ञाते पटिपक्खो अन्वेसितब्बो, पटिपक्खे अन्वेसित्वा सो नयो निद्दिसितब्बो, तम्हि नये निद्दिट्ठो. यथा एकम्हि नये सब्बे नया पविट्ठा तथा निद्दिसितब्बा. एकम्हि च नये अट्ठारस मूलपदानि पविट्ठानि, तम्हि धम्मे विञ्ञाते सब्बे धम्मा विञ्ञाता होन्ति. इमेसं तिण्णं नयानं सीहविक्कीळितनयस्स चत्तारि फलानि परियोसानं. पठमाय दिसाय पठमं फलं, दुतियाय दिसाय दुतियं फलं, ततियाय दिसाय ततियं फलं, चतुत्थाय दिसाय चतुत्थं फलं. तिपुक्खलस्स नयस्स तीणि विमोक्खमुखानि परियोसानं. पठमाय दिसाय अप्पणिहितं, दुतियाय दिसाय सुञ्ञतं, ततियाय दिसाय अनिमित्तं. नन्दियावट्टस्स नयस्स रागविरागा चेतोविमुत्ति अविज्जाविरागा च पञ्ञाविमुत्ति परियोसानं . पठमाय दिसाय रागविरागा चेतोविमुत्ति, दुतियाय दिसाय अविज्जाविरागा पञ्ञाविमुत्ति. इमे तयो नया इमेसं तिण्णं नयानं अट्ठारसन्नं मूलपदानं आलोकना, अयं वुच्चति दिसालोकनो [दिसालोचनो (क.)] नयो. आलोकेत्वान जानाति ‘‘अयं धम्मो इमं धम्मं भजती’’ति सम्मा योजना. कुसलपक्खे अकुसलपक्खे च अयं नयो अङ्कुसो नाम. इमे पञ्च नया.

तत्थिमा उद्दानगाथा

तण्हा च अविज्जापि च, लोभो दोसो तथेव मोहो च;

चत्तारो च विपल्लासा, किलेसभूमी नव पदानि.

ये च सतिपट्ठाना, समथो च विपस्सना कुसलमूला;

एतं सब्बं कुसलं, इन्द्रियभूमी नव पदानि.

सब्बकुसलं नवहि पदेहि युज्जति, नवहि चेव अकुसलं;

एते ते मूलपदा, उभतो अट्ठारस पदानि.

तण्हा चेव अविज्जा च, समथो च विपस्सना;

यो नेति सब्बेसु योगयुत्तो, अयं नयो नन्दियावट्टो.

यं कुसलमूलेहि, नयति कुसलअकुसलमूलेहि;

भूतं तथं अवितथं, तिपुक्खलं तं नयं आहु.

सो नेति विपल्लासेहि, किलेसइन्द्रियेहि च;

धम्मे तं नयं विनयमाहु, सीहविक्कीळितं नाम.

वेय्याकरणे वुत्ते, कुसलताहि अकुसलताहि च;

तयो आलोकयति, अयं नयो दिसालोचनो नाम.

ओलोकेत्वा दिसालोचनेन, उक्खिपिय यं समानेति;

सब्बे कुसलाकुसले, अयं नयो अङ्कुसो नाम.

नयसमुट्ठानं.

पेटकोपदेसे महाकच्चायनस्स थेरस्स सुत्तविभङ्गस्स

[वेभङ्गिस्स (पी. क.)] दस्सनं समत्तं.

यानि चतुक्कानि अकुसलानि कुसलानि च सीहविक्कीळिते नये निद्दिट्ठानि, तिकानि कुसलानि च अकुसलानि च तिपुक्खले नये निद्दिट्ठानि, दुकानि कुसलानि च अकुसलानि च नन्दियावट्टे नये निद्दिट्ठानि. येसु द्वीसु धम्मेसु [विसुद्धीसु (क.)] कुसलेसु सो अत्थो तिकेसु विभज्जमानस्स भवभूमि, अथ च सब्बो [पुब्बो (क.)] च अत्थो तीहि ब्यञ्जनेहि निद्दिसति. तत्तकानि वुच्चति. यो अत्थो चतूहि पदेहि अट्ठवीसतिभागेहि नत्थिभूमि निद्दिसितुं, अवचरन्तोव चतूहि पदेहि निद्दिसति. इति यं यथानिद्दिट्ठस्स अविकोसना इदं पमाणं. यथा सब्बे समाधयो तीसु समाधीसु परियेसितब्बा, सवितक्कसविचारे अवितक्कविचारमत्ते अवितक्कअविचारे इदं पमाणं, नत्थि चतुत्थो समाधि. तथा तिस्सो पञ्ञा चिन्तामयी सुतमयी भावनामयी सब्बासु पञ्ञासु निद्दिसति, नत्थि चतुत्थी पञ्ञा न चिन्तामयी न सुतमयी न भावनामयी, पञ्ञा नास्स अत्थि इमेसं धम्मानं या अविक्खेपना, इदं वुच्चति पमाणन्ति.

थेरस्स महाकच्चायनस्स जम्बुवनवासिनो पेटकोपदेसो

समत्तो.

पेटकोपदेसपकरणं निट्ठितं.