📜

७. सेखियकण्डं

१. परिमण्डलवग्गवण्णना

सेखियेसु सिक्खितसिक्खेनाति चतूहि मग्गेहि तिस्सो सिक्खा सिक्खित्वा ठितेन, सब्बसो परिनिट्ठितकिच्चेनाति वुत्तं होति. तादिनाति अट्ठहि लोकधम्मेहि अकम्पियट्ठेन तादिना.

५७६. सिक्खा करणीयाति ‘‘एवं निवासेस्सामी’’ति आरामेपि अन्तरघरेपि सब्बत्थ सिक्खा कत्तब्बा. एत्थ च यस्मा वत्तक्खन्धके वुत्तवत्तानिपि सिक्खितब्बत्ता सेखियानेव होन्ति, तस्मा पाराजिकादीसु विय परिच्छेदो न कतो, चारित्तनयदस्सनत्थञ्च ‘‘यो पन भिक्खु ओलम्बेन्तो निवासेय्य, दुक्कट’’न्ति एवं आपत्तिनामेन अवत्वा ‘‘सिक्खा करणीया’’ति एवं सब्बसिक्खापदेसु पाळि आरोपिता. पदभाजने पन ‘‘आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वुत्तत्ता सब्बत्थ अनादरियकरणे दुक्कटं वेदितब्बं. वुत्तन्ति महाअट्ठकथायं वुत्तं. यस्मा अट्ठङ्गुलमत्तं ओतारेत्वा निवत्थमेव निसिन्नस्स चतुरङ्गुलमत्तं होति, तस्मा उभोपेते अट्ठकथावादा एकपरिच्छेदा. ते सब्बेति निवासनदोसा.

तं पनाति तं अनादरियं. किञ्चापि कुरुन्दिवादं पच्छा वदन्तेन ‘‘परिमण्डलं निवासेतुं अजानन्तस्स अनापत्ती’’ति अयमत्थो पतिट्ठापितो, तथापि निवासनवत्तं साधुकं उग्गहेतब्बमेव. सञ्चिच्च अनुग्गण्हन्तस्स अनादरियं सिया. तेनेव मातिकाट्ठकथायं (कङ्खा. अट्ठ. परिमण्डलसिक्खापदवण्णना) वुत्तं ‘‘अजानन्तस्साति परिमण्डलं निवासेतुं अजानन्तस्स अनापत्ति, अपिच निवासनवत्तं उग्गहेतब्ब’’न्ति.

सचित्तकन्ति वत्थुविजाननचित्तेन पण्णत्तिविजाननचित्तेन च सचित्तकं ‘‘अनादरियं पटिच्चा’’ति वुत्तत्ता. ‘‘पाणातिपातादि विय निवासनदोसो लोकगरहितो न होतीति पण्णत्तिवज्ज’’न्ति फुस्सदेवत्थेरो आह. उपतिस्सत्थेरो पन ‘‘यस्मा अनादरियवसेनेव आपज्जितब्बत्ता केवलं अकुसलमेव, तञ्च पकतिया वज्जं, सञ्चिच्च वीतिक्कमनञ्च दोमनस्सितस्सेव होति, तस्मा लोकवज्जं अकुसलचित्तं दुक्खवेदन’’न्ति आह. अनादरियं, अनापत्तिकारणाभावो, अपरिमण्डलनिवासनन्ति इमानि पनेत्थ तीणि अङ्गानि. यथा चेत्थ, एवं सब्बत्थ पुरिमानि द्वे तत्थ तत्थ वुत्तपटिपक्खकरणञ्चाति तीणियेव होन्ति.

५७७. दुतियादीसु अनेकप्पकारं गिहिपारुतन्ति सेतपटपारुतं परिब्बाजकपारुतं एकसाटकपारुतन्तिआदि अनेकप्पभेदं गिहिपारुतं. तस्सत्थो खन्धकेयेव आवि भविस्सति. विहारेपीति बुद्धुपट्ठानादिकालं सन्धाय वुत्तं.

५७८. ‘‘सुप्पटिच्छन्नो’’ति वुत्तत्ता ‘‘ससीसं पारुतो सब्बथा सुप्पटिच्छन्नत्ता सुप्पटिच्छन्नो नाम होती’’ति यस्स सिया, तं सन्धायाह ‘‘न ससीसं पारुतेना’’तिआदि.

५८२. एकस्मिं पन ठाने ठत्वाति एत्थ ‘‘गच्छन्तोपि परिस्सयाभावं ओलोकेतुं लभतियेव, तथा गामे पूज’’न्ति तीसुपि गण्ठिपदेसु वुत्तं.

परिमण्डलवग्गवण्णना निट्ठिता.

२. उज्जग्घिकवग्गवण्णना

५८६. दुतियवग्गे हसनीयस्मिं वत्थुस्मिन्ति हासजनके कारणे.

उज्जग्घिकवग्गवण्णना निट्ठिता.

३. खम्भकतवग्गवण्णना

६०३. ततियवग्गे पत्ते सञ्ञा पत्तसञ्ञा, सा अस्स अत्थीति पत्तसञ्ञी, अत्तनो भाजने उपनिबन्धसञ्ञी हुत्वाति अत्थो. ब्यञ्जनं पन अनादियित्वा अत्थमत्तमेव दस्सेतुं ‘‘पत्ते सञ्ञं कत्वा’’ति वुत्तं.

६०४. ओलोणीति एका ब्यञ्जनविकति. ‘‘यो कोचि सुद्धो कञ्जिकतक्कादिरसओ’’ति केचि. साकसूपेय्य-ग्गहणेन या काचि सूपेय्यसाकेहि कता ब्यञ्जनविकति वुत्ता. मंसरसादीनीति आदि-सद्देन अवसेसा सब्बापि ब्यञ्जनविकति सङ्गहिताति दट्ठब्बं. तेनेव मातिकाट्ठकथायं (कङ्खा. अट्ठ. समसूपकपटिग्गहणसिक्खापदवण्णना) वुत्तं ‘‘ठपेत्वा पन सूपं अवसेसा सब्बापि सूपेय्या ब्यञ्जनविकति रसरसो नाम होती’’ति.

६०५. समपुण्णन्ति अधिट्ठानुपगस्स पत्तस्स अन्तोमुखवट्टिलेखं अनतिक्कामेत्वा रचितं. समभरितन्ति तस्सेव वेवचनं. फलाफलादीति आदि-सद्देन ओदनादिम्पि सङ्गण्हाति. हेट्ठा ओरोहतीति समन्ता ओकाससब्भावतो चालियमानं हेट्ठा भस्सति. मत्थके थूपीकतं पूवमेव वटंसकसदिसत्ता ‘‘पूववटंसक’’न्ति वुत्तं. पुप्फवटंसकादीसुपि एसेव नयो.

यस्मा ‘‘समतित्तिको पिण्डपातो पटिग्गहेतब्बो’’ति वचनं पिण्डपातो सम्पुण्णो पटिग्गहेतब्बोति दीपेति, तस्मा अत्तनो हत्थगते पत्ते पिण्डपातो दिय्यमानो थूपीकतोपि चे होति, वट्टतीति दीपेति. ‘‘थूपीकतं पिण्डपातं पटिग्गण्हाति, आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति हि वचनं पठमं थूपीकतं पिण्डपातं पच्छा पटिग्गण्हतो आपत्तीति दीपेति. ‘‘पत्ते पटिग्गण्हतो च थूपीकतं होति, वट्टति अथूपीकतस्स पटिग्गहितत्ता, पयोगो पन नत्थि अञ्ञत्र पुब्बदेसा’’ति केनचि वुत्तं, तं न सारतो पच्चेतब्बं. ‘‘न थूपीकतं पिण्डपातं पटिग्गण्हाती’’ति वचनं पठमं थूपीकतस्सेव पच्छा पटिग्गण्हनं दीपेति. न हि हत्थगतेपि पत्ते दिय्यमानं थूपीकतं गण्हन्तो थूपीकतं पिण्डपातं पटिग्गण्हन्तो नाम न होति, न च तेन समतित्तिको पिण्डपातो पटिग्गहितोति सक्का विञ्ञातुं. ‘‘थूपीकत’’न्ति च भावनपुंसकनिद्देसे गय्हमाने अयमत्थो सुट्ठुतरं पाकटोयेवाति.

खम्भकतवग्गवण्णना निट्ठिता.

४. सक्कच्चवग्गवण्णना

६०८. चतुत्थवग्गे सपदानन्ति एत्थ दानं वुच्चति अवखण्डनं, अपेतं दानतो अपदानं, अनवखण्डनन्ति अत्थो. सह अपदानेन सपदानं, अवखण्डनविरहितं , अनुपटिपाटियाति वुत्तं होति. तेनाह ‘‘तत्थ तत्थ ओधिं अकत्वा अनुपटिपाटिया’’ति.

६११. यस्मिं समये ‘‘पाणो न हन्तब्बो’’ति राजानो भेरिं चरापेन्ति, अयं माघातसमयो नाम. इध अनापत्तियं गिलानो न आगतो, तस्मा गिलानस्सपि आपत्ति. सूपोदनविञ्ञत्तिसिक्खापदे असञ्चिच्च अस्सतियाति एत्थ ‘‘मुखे पक्खिपित्वा पुन विप्पटिसारी हुत्वा छड्डेन्तस्स अरुचिया पविसन्ते ‘असञ्चिच्चा’ति वुच्चति, विञ्ञत्तिम्पि अविञ्ञत्तिम्पि एतस्मिं ठाने ठितं सहसा गहेत्वा भुञ्जन्ते ‘अस्सतिया’ति वुच्चती’’ति तीसुपि गण्ठिपदेसु वुत्तं.

६१४-६१५. उज्झाने सञ्ञा उज्झानसञ्ञा, सा अस्स अत्थीति उज्झानसञ्ञी. ‘‘मयूरण्डं अतिमहन्त’’न्ति वचनतो मयूरण्डप्पमाणो कबळो न वट्टति. केचि पन ‘‘मयूरण्डतो महन्तो न वट्टती’’ति वदन्ति, तं न गहेतब्बं, ‘‘नातिमहन्त’’न्ति च अतिमहन्तस्सेव पटिक्खित्तत्ता खुद्दके आपत्ति न दिस्सति. ‘‘मयूरण्डं अतिमहन्तं, कुक्कुटण्डं अतिखुद्दकं, तेसं वेमज्झप्पमाणो’’ति इमिना पन सारुप्पवसेन खुद्दकम्पि पटिक्खिपित्वा परिच्छेदो न दस्सितोति वेदितब्बं.

सक्कच्चवग्गवण्णना निट्ठिता.

५. कबळवग्गवण्णना

६१८. पञ्चमवग्गे सब्बं हत्थन्ति एत्थ हत्थ-सद्दो तदेकदेसेसु अङ्गुलीसु दट्ठब्बो ‘‘हत्थमुद्दा’’तिआदीसु विय, समुदाये पवत्तवोहारस्स अवयवेपि वत्तनतो एकङ्गुलिम्पि मुखे पक्खिपितुं न वट्टति.

कबळवग्गवण्णना निट्ठिता.

६. सुरुसुरुवग्गवण्णना

६२७. छट्ठवग्गे सीतीकतोति सीतट्टो, सीतपीळितोति वुत्तं होति. सिलकबुद्धोति परिहासवचनमेतं. सिलकञ्हि कञ्चि दिस्वा ‘‘बुद्धो अय’’न्ति वोहरन्ति.

६३४. विलीवच्छत्तन्ति वेणुविलीवेहि कतं छत्तं. तत्थजातकदण्डकेन कतन्ति तालपण्णं सह दण्डकेन छिन्दित्वा तमेव छत्तदण्डं करोन्ति गोपालकादयो विय, तं सन्धायेतं वुत्तं. छत्तपादुकाय वा ठितं होतीति एत्थ छत्तपादुका वुच्चति छत्ताधारो. यस्मिं छत्तं अपतमानं कत्वा ठपेन्ति, तादिसिकाय छत्तपादुकाय ठितं छत्तं ‘‘छत्त’’न्ति अज्झाहरितब्बं. ‘‘छत्तं छत्तपादुकाय ठित’’न्तिपि पठन्ति, तत्थापि अयमेवत्थो.

६३७. चापोति मज्झे वङ्का काचदण्डसदिसा धनुविकति. कोदण्डोति वट्टलदण्डा धनुविकति. पटिमुक्कन्ति पवेसितं लग्गितं.

सुरुसुरुवग्गवण्णना निट्ठिता.

७. पादुकवग्गवण्णना

६४७. सत्तमवग्गे पटिच्छन्नो हुत्वाति सो किर रत्तिभागे उय्यानं गन्त्वा अम्बं अभिरुहित्वा साखाय साखं अम्बं ओलोकेन्तो विचरि. तस्स तथा करोन्तस्सेव रत्ति विभायि. सो चिन्तेसि ‘‘सचे इदानि ओतरित्वा गमिस्सामि, दिस्वा मं चोरोति गहेस्सन्ति, रत्तिभागे गमिस्सामी’’ति. अथेकं विटपं अभिरुहित्वा निलीनो अच्छि. तं सन्धायेतं वुत्तं. सो रुक्खतो ओतरन्तो एकं ओलम्बिनिसाखं गहेत्वा तेसं उभिन्नम्पि अन्तरे पतिट्ठासि. तं सन्धाय वुत्तं ‘‘तेसं द्विन्नम्पि अन्तरा रुक्खतो पतितो’’ति. पाळिया अत्थं न जानन्तीति अत्तनो गहणस्स अत्थं न जानन्ति.

जातकपाळियं (जा. १.४.३३) पन अयं गाथा –

‘‘सब्बमिदं चरिमं कतं, उभो धम्मं न पस्सरे;

उभो पकतिया चुता, यो चायं मन्तेज्झापेति;

यो च मन्तं अधीयती’’ति. –

एवमागता. तस्सायमत्थो (जा. अट्ठ. ३.४.३३) – सब्बमिदं चरिमं कतन्ति यं अम्हेहि तीहि जनेहि कतं, सब्बमिदं किच्चं लामकं निम्मरियादं अधम्मिकं. एवं अत्तनो चोरभावं तेसञ्च मन्तेसु अगारवं गरहित्वा पुन इतरे द्वेयेव गरहन्तो ‘‘उभो धम्मं न पस्सरे’’तिआदिमाह. तत्थ उभोति इमे द्वेपि जना गरुकारारहं पोराणकधम्मं न पस्सन्ति, ततोव धम्मपकतितो चुता. धम्मो हि पठमुप्पत्तिवसेन पकति नाम. वुत्तम्पि चेतं –

‘‘धम्मो हवे पातुरहोसि पुब्बे,

पच्छा अधम्मो उदपादि लोके’’ति. (जा. १.११.२८);

यो चायन्ति यो च अयं नीचे निसीदित्वा मन्ते अज्झापेति, यो च उच्चे निसीदित्वा अधीयतीति.

सालीनन्ति अयं गाथापि –

‘‘सालीनं ओदनं भुञ्जे, सुचिं मंसूपसेचनं;

तस्मा एतं न सेवामि, धम्मं इसीहि सेवित’’न्ति. (जा. १.४.३४) –

एवं जातके आगता. तत्थ सुचिन्ति पण्डरं परिसुद्धं. मंसूपसेचनन्ति नानप्पकाराय मंसविकतिया सित्तं भुञ्जे, भुञ्जामीति अत्थो. सेसं पाकटमेव.

धिरत्थूति धि अत्थु, निन्दा भवतूति अत्थो, गरहाम तं मयन्ति वुत्तं होति. लद्धलाभोति धनलाभं यसलाभञ्च सन्धाय वदति. विनिपातनहेतुनाति विनिपातनस्स हेतुभावेन. वुत्ति नाम होतीति यथावुत्तो दुविधोपि लाभो अपायसंवत्तनिकताय सम्पराये विनिपातनहेतुभावेन पवत्तनतो सम्पति अधम्मचरणेन पवत्तनतो च वुत्ति नाम होतीति अत्थो. एवरूपा या वुत्तीति एवरूपा धनलाभयसलाभसङ्खाता या वुत्ति. अधम्मचरणेन वाति वा-सद्दो सम्पिण्डनत्थो. त्वन्ति उपयोगत्थे पच्चत्तवचनं, तं इच्चेव वा पाठो. अस्माति पासाणाधिवचनमेतं.

पादुकवग्गवण्णना निट्ठिता.

सेसं उत्तानमेव.

सेखियकण्डं निट्ठितं.

अधिकरणसमथेसु यं वत्तब्बं, तं अट्ठकथायं आगतट्ठानेयेव दस्सयिस्साम.

इति समन्तपासादिकाय विनयट्ठकथाय सारत्थदीपनियं

भिक्खुविभङ्गवण्णना निट्ठिता.

महाविभङ्गो निट्ठितो.

नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स

भिक्खुनीविभङ्गवण्णना