📜

७. सेखियकण्डं

१. परिमण्डलवग्गवण्णना

५७६. सेखियेसु यस्मा वत्तक्खन्धके (चूळव. ३५६ आदयो) वुत्तवत्तानिपि सिक्खितब्बत्ता सेखियानेव, तस्मा पाराजिकादीसु वियेत्थ पाळियं परिच्छेदो न कतो. चारित्तनयदस्सनत्थञ्च ‘‘यो पन भिक्खु ओलम्बेन्तो निवासेय्य, दुक्कट’’न्ति अवत्वा ‘‘सिक्खा करणीया’’ति सब्बत्थ पाळि आरोपिता. पदभाजने पन ‘‘आपत्ति दुक्कटस्सा’’ति वुत्तत्ता सब्बत्थ अनादरियकरणे दुक्कटं वेदितब्बं.

अट्ठङ्गुलमत्तन्ति मत्त-सद्देन ततो किञ्चि अधिकं, ऊनम्पि सङ्गण्हाति. तेनेव निसिन्नस्स चतुरङ्गुलमत्तम्पि वुत्तं. न हि निसिन्नस्स चतुरङ्गुलप्पमाणं, ठितस्स अट्ठङ्गुलमेवाति सक्का नियमेतुं ऊनाधिकत्तसम्भवतो. तस्मा यथा सारुप्पं होति एवं अट्ठङ्गुलानुसारेन निवासनञ्ञेव अधिप्पेतन्ति गहेतब्बं. तेनेव वक्खति ‘‘यो पन भिक्खु सुक्खजङ्घो वा’’तिआदि. कुरुन्दियं ‘‘अजानन्तस्स अनापत्ती’’ति आदरं कत्वा उग्गण्हन्तस्सापि अजाननं सन्धाय वुत्तं. तेनापि निरन्तरं निवासनपारुपनवत्तं सिक्खितब्बं, असिक्खितो अनादरियमेव. परिमण्डलग्गहणेन उक्खिपित्वा निवासनम्पि पटिक्खित्तन्ति आह ‘‘उक्खिपित्वा वा ओतारेत्वा वा’’ति.

सचित्तकन्ति वत्थुविजाननचित्तेन सचित्तकं. सारत्थदीपनियं पन उपतिस्सत्थेरवादनयेन लोकवज्जत्तं गहेत्वा ‘‘वत्थुविजाननचित्तेन, पण्णत्तिविजाननचित्तेन च सचित्तक’’न्ति (सारत्थ. टी. सेखियकण्ड ३.५७६) वुत्तं. तत्थ च वत्थुविजाननं विसुं न वत्तब्बं. पण्णत्तिविजाननेन तस्सापि अन्तोगधभावतो इदं वत्थुं एवं वीतिक्कमन्तस्स आपत्तीति विजानन्तो हि पण्णत्तिं विजानातीति वुच्चति. उपतिस्सत्थेरवादे चेत्थ पण्णत्तिं अजानित्वा अपरिमण्डलनिवासनादिवत्थुमेव जानन्तस्स पण्णत्तिवीतिक्कमानादरियाभावा सब्बसेखियेसु अनापत्ति एव अभिमता, तञ्च न युत्तं कोसम्बक्खन्धके (महाव. ४५१ आदयो) वच्चकुटियं उदकावसेसं ठपेन्तस्स पण्णत्तिविजाननाभावेपि आपत्तिया वुत्तत्ता. वुत्तञ्हि तत्थ ‘‘तेन खो पन समयेन अञ्ञतरो भिक्खु आपत्तिं आपन्नो होति …पे… सो अपरेन समयेन तस्सा आपत्तिया अनापत्तिदिट्ठि होती’’तिआदि (महाव. ४५१). अट्ठकथायञ्चस्स ‘‘त्वं एत्थ आपत्तिभावं न जानासीति, आम न जानामीति. होतु आवुसो, एत्थ आपत्तीति, सचे होति, देसेस्सामीति. सचे पन ते, आवुसो, असञ्चिच्च असतिया कतं, नत्थि आपत्तीति. सो तस्सा आपत्तिया अनापत्तिदिट्ठि अहोसी’’ति (महाव. अट्ठ. ४५१) वुत्तं, तथा ‘‘अधम्मवादीति उक्खित्तानुवत्तकेसु अञ्ञतरो’’ति (महाव. अट्ठ. ४५७-४५८) च वुत्तं. खन्धकवत्तानञ्हि सेखियत्ता तत्थ वुत्तो नयो इमेसं, इध वुत्तो च तेसं साधारणोव होतीति. तेनेव ‘‘असञ्चिच्च असतिया कतं, नत्थि आपत्ती’’ति एवं इध वुत्तो आपत्तिनयो तत्थापि दस्सितो. तस्मा फुस्सदेवत्थेरवादे एव ठत्वा वत्थुविजाननचित्तेनेव सब्बसेखियानि सचित्तकानि, न पण्णत्तिविजाननचित्तेन. भिय्योकम्यतायसूपब्यञ्जनपटिच्छादनउज्झानसञ्ञीति द्वे सिक्खापदानि लोकवज्जानि अकुसलचित्तानि, सेसानि पण्णत्तिवज्जानि, तिचित्तानि, तिवेदनानि चाति गहणमेव युत्ततरं दिस्सति. तेनेवेत्थ ‘‘असञ्चिच्चाति पुरतो वा पच्छतो वा ओलम्बेत्वा निवासेस्सामीति एवं असञ्चिच्चा’’तिआदिना वत्थुअजाननवसेनेव अनापत्तिवण्णना कता, न पण्णत्तिविजाननचित्तवसेन.

अपिच ‘‘यस्स सचित्तकपक्खे चित्तं अकुसलमेव होति, तं लोकवज्ज’’न्ति (कङ्खा. अट्ठ. पठमपाराजिकवण्णना) इमिना लक्खणवचनेनापि चेतं सिज्झति. वत्थुविजाननचित्तवसेनेव हेत्थ ‘‘सचित्तकपक्खे’’ति वुत्तं. इतरथा पण्णत्तिविजाननचित्तवसेन सब्बसिक्खापदानम्पि सचित्तकपक्खे चित्तस्स अकुसलत्तनियमेन लोकवज्जत्तप्पसङ्गतो पण्णत्तिवज्जमेव न सिया, इदञ्च वचनं निरत्थकं सिया इमिना वचनेन निवत्तेतब्बस्स सिक्खापदस्स अभावा. न च सेखियेसु वत्थुविजाननचित्तेन सचित्तकपक्खे चित्तं पाणातिपातादीसु विय अकुसलमेवाति नियमो अत्थि, येनेत्थ लोकवज्जता पसज्जेय्य, ‘‘अनादरियं पटिच्चा’’ति चेतं पाळिवचनं वत्थुं जानित्वा तीहि चित्तेहि वीतिक्कममेव अनादरियं कत्वा वुत्तं, न पण्णत्तिं जानित्वा अकुसलचित्तेनेव वीतिक्कमन्ति गहेतब्बं. अञ्ञथा खन्धकपाळिया, अट्ठकथायञ्च पुब्बापरञ्च विरुज्झनतोति अम्हाकं खन्ति. यथा वा न विरुज्झति, तथा एत्थ अधिप्पायो गवेसितब्बो. अनादरियं, अनापत्तिकारणाभावो , अपरिमण्डलनिवासनन्ति इमानेत्थ तीणि अङ्गानि. यथा चेत्थ, एवं सब्बत्थ. केवलं तत्थ तत्थ वुत्तपटिपक्खकरणवसेन ततियङ्गयोजनमेव विसेसो.

५७७. दुतियादीसु गिहिपारुतन्ति सेतपटपारुतादि. विहारेपीति सङ्घसन्निपातबुद्धुपट्ठानादिकालं सन्धाय वुत्तं.

५७८. गण्ठिकं पटिमुञ्चित्वातिआदि पटिच्छादनविधिदस्सनं. गीवं पटिच्छादेत्वातिआदिना वुत्तत्ता सञ्चिच्च गीवं, मणिबन्धनञ्च अप्पटिच्छादेन्तस्स आपत्ति. एत्थापि परिमण्डलसिक्खापदस्स साधारणत्ता जाणुमण्डलतो हेट्ठा चतुरङ्गुलमत्तं ओतारेत्वा अनोलम्बेत्वा परिमण्डलमेव पारुपितब्बं.

५७९. विवरित्वा निसीदतोति विहारे विय एकंसपारुपनं सन्धाय वुत्तं. ‘‘वासत्थाय उपगतस्सा’’ति वुत्तत्ता वासाधिप्पायं विना धम्मदेसनपरित्तभणनादिअत्थाय सुचिरम्पि निसीदन्तेन सब्बं अन्तरघरवत्तं पूरेन्तेनेव निसीदितब्बं. निसीदनपटिसंयुत्तेसु एव च सिक्खापदेसु ‘‘वासूपगतस्सा’’ति अनापत्तिया वुत्तत्ता वासत्थाय अन्तरघरं उपगच्छन्तेनापि सुप्पटिच्छन्नतादिसब्बं अकोपेन्तेनेव गन्तब्बं. ‘‘वासूपगतस्सा’’ति हि वुत्तं, न पन उपगच्छमानस्साति. केचि पन ‘‘एकेकस्मिं पठमं गन्त्वा वासपरिग्गहे कते ततो अञ्ञेहि यथासुखं गन्तुं वट्टती’’ति वदन्ति. अपरे पन ‘‘गेहस्सामिकेहि ‘याव तुम्हे निवसिस्सथ, ताव तुम्हाकं इमं गेहं देमी’ति दिन्ने अञ्ञेहि अवासाधिप्पायेहि अन्तरारामे विय यथासुखं गन्तुं, निसीदितुञ्च वट्टती’’ति वदन्ति, तं सब्बं न गहेतब्बं तथावचनाभावा, दानलक्खणाभावा, तावत्तकेन विहारसङ्ख्यानुपगमनतो च. ‘‘याव निसीदिस्सथ, ताव तुम्हाकं इमं गेहं देमी’’ति देन्तोपि हि तावकालिकमेव देति वत्थुपरिच्चागलक्खणत्ता दानस्स.

५८२. चतुहत्थप्पमाणन्ति वड्ढकीहत्थं सन्धाय वुत्तन्ति वदन्ति.

५८४. उक्खित्तचीवरोहुत्वाति कटितो उद्धं कायबन्धनादिदस्सनवसेनेवुक्खिपनं सन्धाय वुत्तं पिण्डाय चरतो पत्तग्गहणादिमत्तस्स अनुञ्ञातत्ता. तेनेव ‘‘निसिन्नकाले पन धमकरण’’न्तिआदि वुत्तं. निसिन्नकाले हि खन्धे लग्गपत्तत्थविकादितो धमकरणं नीहरन्तस्स कटितो उद्धम्पि दिस्सति, तथा अदस्सेत्वा नीहरितब्बन्ति अधिप्पायो. आसने निसीदन्तस्सापि च पारुपितचीवरं किञ्चि उक्खिपित्वा सङ्घाटिं जङ्घपिण्डेहि अनुक्खिपित्वाव निसीदितब्बं. इमस्मिञ्ञेव पन सिक्खापदे ‘‘वासूपगतस्सा’’ति वुत्तत्ता निसीदनपटिसंयुत्तेसु छट्ठअट्ठमेसु अवुत्तत्ता वासूपगतेनापि सुसंवुतेन ओक्खित्तचक्खुनाव निसीदितब्बं. तेनेव मातिकाट्ठकथायम्पि तेसं विसेसं अवत्वा इधेव ‘‘वासूपगतस्स पन अनापत्ती’’ति (कङ्खा. अट्ठ. उक्खित्तकसिक्खापदवण्णना) वुत्ता.

परिमण्डलवग्गवण्णना निट्ठिता.

२. उज्जग्घिकवग्गवण्णना

५८६. दुतियवग्गादिउज्जग्घिकअप्पसद्देसु निसीदनपटिसंयुत्तेसुपि वासूपगतस्स अनापत्ति न वुत्ता, कायप्पचालकादीसु एव पन वुत्ता. पाळिपोत्थकेसु पनेतं केसुचि पेय्यालेन ब्यामोहितत्ता न सुट्ठु विञ्ञायति. यत्थ च अन्तरघरे धम्मं वा देसेन्तस्स, पातिमोक्खं वा उद्दिसन्तस्स महासद्देन यावपरिससावनेपि अनापत्ति एवाति दट्ठब्बं तथा आनन्दत्थेरमहिन्दत्थेरादीहि आचरितत्ता.

उज्जग्घिकवग्गवण्णना निट्ठिता.

३. खम्भकतवग्गवण्णना

६०३. पत्ते गहणसञ्ञा अस्स अत्थीति पत्तसञ्ञीति इममत्थं दस्सेतुं ‘‘पत्ते सञ्ञं कत्वा’’ति वुत्तं.

६०४. ओलोणीति एका ब्यञ्जनविकति. कञ्जिकतक्कादिरसोति केचि. मंसरसादीनीति आदि-सद्देन अवसेसा सब्बापि ब्यञ्जनविकति सङ्गहिता.

६०५. समभरितन्ति रचितं. हेट्ठा ओरोहतीति समन्ता ओकाससम्भवतो हत्थेन समं करियमानं हेट्ठा भस्सति. पत्तमत्थके ठपितानि पूवानि एव वटंसकाकारेन ठपितत्ता ‘‘पूववटंसक’’न्ति वुत्तानि. केचि पन ‘‘पत्तं गहेत्वा थूपीकतं पिण्डपातं रचित्वा दिय्यमानमेव गण्हतो आपत्ति, हत्थगते एव पन पत्ते दिय्यमाने थूपीकतम्पि गहेतुं वट्टती’’ति वदन्ति, तं न गहेतब्बमेव ‘‘समतित्तिक’’न्ति भावनपुंसकवसेन सामञ्ञतो वुत्तत्ता.

खम्भकतवग्गवण्णना निट्ठिता.

४. सक्कच्चवग्गवण्णना

६०८. चतुत्थवग्गादीसु सपदानन्ति एत्थ दानं वुच्चति अवखण्डनं, अपेतं दानतो अपदानं, सह अपदानेन सपदानं, अवखण्डनविरहितं अनुपटिपाटियाति वुत्तं होति. तेनाह ‘‘तत्थ तत्थ ओधिं अकत्वा’’तिआदि.

६११. विञ्ञत्तियन्ति सूपोदनविञ्ञत्तिसिक्खापदं सन्धाय वदति. ‘‘वत्तब्बं नत्थी’’ति इमिना पाळियाव सब्बं विञ्ञायतीति दस्सेति. तत्थ पाळियं असञ्चिच्चातिआदीसु वत्थुमत्तं ञत्वा भुञ्जनेन आपत्तिं आपज्जन्तस्सेव पुन पण्णत्तिं ञत्वा मुखगतं छड्डेतुकामस्स यं अरुचिया पविट्ठं, तं असञ्चिच्च पविट्ठं नाम, तत्थ अनापत्ति. तदेव पुन अञ्ञविहितताय वा अविञ्ञत्तमिदन्तिसञ्ञाय वा भुञ्जने ‘‘असतिया’’ति वुच्चति.

६१३. ‘‘अञ्ञस्सत्थाया’’ति इदमस्स सिक्खापदस्स अत्तनो अत्थाय विञ्ञापेत्वा सयं भुञ्जने एव पञ्ञत्तत्ता इमिना सिक्खापदेन अनापत्तिं सन्धाय वुत्तं. पञ्चसहधम्मिकानं पन अत्थाय अञ्ञातकअप्पवारितट्ठाने विञ्ञापेन्तो विञ्ञत्तिक्खणे अट्ठकथासु सुत्तानुलोमतो वुत्तअकतविञ्ञत्तिदुक्कटतो न मुच्चति. सञ्चिच्च भुञ्जनक्खणे सयञ्च अञ्ञे च मिच्छाजीवतो न मुच्चन्तीति गहेतब्बं.

६१५. ‘‘कुक्कुटण्डं अतिखुद्दक’’न्ति इदं असारुप्पवसेन वुत्तं, अतिमहन्ते एव आपत्तीति दट्ठब्बं. भुञ्जन्तेन पन चोरादिभयं पटिच्च महन्तम्पि अपरिमण्डलम्पि कत्वा सीघं भुञ्जनवसेनेत्थ आपदा. एवमञ्ञेसुपि यथानुरूपं दट्ठब्बं.

सक्कच्चवग्गवण्णना निट्ठिता.

५. कबळवग्गवण्णना

६१७. अनाहटे कबळे मुखद्वारविवरणे पन पयोजनाभावा ‘‘आपदासू’’ति न वुत्तं. एवमञ्ञेसुपि ईदिसेसु.

६१८. सब्बं हत्थन्ति हत्थेकदेसा अङ्गुलियो वुत्ता ‘‘हत्थमुद्दा’’तिआदीसु विय, तस्मा एकङ्गुलिम्पि मुखे पक्खिपितुं न वट्टति.

कबळवग्गवण्णना निट्ठिता.

६. सुरुसुरुवग्गवण्णना

६२७. पाळियं सीतीकतोति सीतपीळितो. सिलकबुद्धोति परिहासवचनमेतं. सिलकञ्हि किञ्चि दिस्वा ‘‘बुद्धो अय’’न्ति वोहरन्ति.

६२८. ‘‘अङ्गुलियो मुखे पवेसेत्वा भुञ्जितुं वट्टती’’ति इमिना सब्बं हत्थं अन्तोमुखे पक्खिपनसिक्खापदस्सपि पविट्ठङ्गुलिनिल्लेहनेन इमस्सपि सिक्खापदस्स अनापत्तिं दस्सेति. एसेव नयोति घनयागुआदीसु पत्तं हत्थेन, ओट्ठञ्च जिव्हाय निल्लेहितुं वट्टतीति अतिदिसति. तस्माति यस्मा घनयागुआदिविरहितं निल्लेहितुं न वट्टति.

६३४. विलीवच्छत्तन्ति वेणुपेसिकाहि कतं. मण्डलबद्धानीति दीघसलाकासु तिरियं वलयाकारेन सलाकं ठपेत्वा सुत्तेहि बद्धानि दीघञ्च तिरियञ्च उजुकमेव सलाकायो ठपेत्वा दळ्हबद्धानि चेव तिरियं ठपेत्वा दीघदण्डकेहेव सङ्कोचारहं कत्वा सुत्तेहेव तिरियं बद्धानि. तत्थजातकदण्डकेन कतन्ति सह दण्डकेन छिन्नतालपण्णादीहि कतं. छत्तपादुकायाति यस्मिं छत्तदण्डकोटिं पवेसेत्वा छत्तं उजुकं ठपेत्वा हेट्ठा छायाय निसीदन्ति, तिट्ठन्ति वा, तादिसे छत्ताधारे.

६३७. चापोति मज्झे वङ्ककाजदण्डसदिसा धनुविकति. कोदण्डोति विद्धदण्डा धनुविकति.

सुरुसुरुवग्गवण्णना निट्ठिता.

७. पादुकवग्गवण्णना

६४७. सत्तमवग्गे रुक्खतो पतितोति एकं ओलम्बनसाखं गहेत्वा पतितो. पाळियाति अत्तनो आचारप्पकासकगन्थस्स. धीरत्थूति धी अत्थु, निन्दा होतूति अत्थो. विनिपातनहेतुनाति विनिपातनस्स हेतुभावेन. त्वन्ति उपयोगत्थे पच्चत्तवचनं, तं इच्चेव वा पाठो. अस्माति पासाणो.

६४९. न कथेतब्बन्ति थेरेन अत्तनो कङ्खाट्ठानस्स पुच्छितत्ता वुत्तं. दहरस्स अत्थकोसल्लं ञातुं पुच्छितेन उच्चासने निसिन्नस्स आचरियस्स अनुयोगदाननयेन वत्तुं वट्टति.

६५२. खेळेन चेत्थ सिङ्घाणिकापि सङ्गहिताति एत्थ उदकगण्डुसकं कत्वा उच्छुकचवरादिञ्च मुखेनेव हरितुं उदकेसु छड्डेतुं वट्टतीति दट्ठब्बं. सेसं सब्बत्थ उत्तानमेव.

पादुकवग्गवण्णना निट्ठिता.

सेखियवण्णनानयो निट्ठितो.

६५५. अधिकरणसमथेसु च इध वत्तब्बं नत्थि.

इति समन्तपासादिकाय विनयट्ठकथाय विमतिविनोदनियं

भिक्खुविभङ्गवण्णनानयो निट्ठितो.

नमो तस्स भगवतो अरहतो सम्मासम्बुद्धस्स