📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

අභිධම්මපිටකෙ

අට්ඨසාලිනී නාම

ධම්මසඞ්ගණී-අට්ඨකථා

ගන්ථාරම්භකථා

කරුණා ¶ ¶ ¶ විය සත්තෙසු, පඤ්ඤා යස්ස මහෙසිනො;

ඤෙය්යධම්මෙසු සබ්බෙසු, පවත්තිත්ථ යථාරුචි.

දයාය ¶ තාය සත්තෙසු, සමුස්සාහිතමානසො;

පාටිහීරාවසානම්හි, වසන්තො තිදසාලයෙ.

පාරිච්ඡත්තකමූලම්හි, පණ්ඩුකම්බලනාමකෙ;

සිලාසනෙ සන්නිසින්නො, ආදිච්චොව යුගන්ධරෙ.

චක්කවාළසහස්සෙහි, දසහාගම්ම සබ්බසො;

සන්නිසින්නෙන දෙවානං, ගණෙන පරිවාරිතො.

මාතරං පමුඛං කත්වා, තස්සා පඤ්ඤාය තෙජසා;

අභිධම්මකථාමග්ගං, දෙවානං සම්පවත්තයි.

තස්ස පාදෙ නමස්සිත්වා, සම්බුද්ධස්ස සිරීමතො;

සද්ධම්මඤ්චස්ස පූජෙත්වා, කත්වා සඞ්ඝස්ස චඤ්ජලිං.

නිපච්චකාරස්සෙතස්ස, කතස්ස රතනත්තයෙ;

ආනුභාවෙන සොසෙත්වා, අන්තරායෙ අසෙසතො.

විසුද්ධාචාරසීලෙන, නිපුණාමලබුද්ධිනා;

භික්ඛුනා බුද්ධඝොසෙන, සක්කච්චං අභියාචිතො.

යං ¶ දෙවදෙවො දෙවානං, දෙසෙත්වා නයතො පුන;

ථෙරස්ස සාරිපුත්තස්ස, සමාචික්ඛි විනායකො.

අනොතත්තදහෙ කත්වා, උපට්ඨානං මහෙසිනො;

යඤ්ච සුත්වාන සො ථෙරො, ආහරිත්වා මහීතලං.

භික්ඛූනං ¶ පයිරුදාහාසි, ඉති භික්ඛූහි ධාරිතො;

සඞ්ගීතිකාලෙ සඞ්ගීතො, වෙදෙහමුනිනා පුන.

තස්ස ගම්භීරඤාණෙහි, ඔගාළ්හස්ස අභිණ්හසො;

නානානයවිචිත්තස්ස, අභිධම්මස්ස ආදිතො.

යා මහාකස්සපාදීහි, වසීහිට්ඨකථා පුරා;

සඞ්ගීතා අනුසඞ්ගීතා, පච්ඡාපි ච ඉසීහි යා.

ආභතා පන ථෙරෙන, මහින්දෙනෙතමුත්තමං;

යා දීපං දීපවාසීනං, භාසාය අභිසඞ්ඛතා.

අපනෙත්වා ¶ තතො භාසං, තම්බපණ්ණිනිවාසිනං;

ආරොපයිත්වා නිද්දොසං, භාසං තන්තිනයානුගං.

නිකායන්තරලද්ධීහි, අසම්මිස්සං අනාකුලං;

මහාවිහාරවාසීනං, දීපයන්තො විනිච්ඡයං.

අත්ථං පකාසයිස්සාමි, ආගමට්ඨකථාසුපි;

ගහෙතබ්බං ගහෙත්වාන, තොසයන්තො විචක්ඛණෙ.

කම්මට්ඨානානි සබ්බානි, චරියාභිඤ්ඤා විපස්සනා;

විසුද්ධිමග්ගෙ පනිදං, යස්මා සබ්බං පකාසිතං.

තස්මා තං අග්ගහෙත්වාන, සකලායපි තන්තියා;

පදානුක්කමතො එව, කරිස්සාමත්ථවණ්ණනං.

ඉති ¶ මෙ භාසමානස්ස, අභිධම්මකථං ඉමං;

අවික්ඛිත්තා නිසාමෙථ, දුල්ලභා හි අයං කථාති.

නිදානකථා

තත්ථ ¶ කෙනට්ඨෙන අභිධම්මො? ධම්මාතිරෙකධම්මවිසෙසට්ඨෙන. අතිරෙකවිසෙසත්ථදීපකො හෙත්ථ ‘අභි’-සද්දො. ‘‘බාළ්හා මෙ දුක්ඛා වෙදනා අභික්කමන්ති නො පටික්කමන්ති’’ (ම. නි. 3.384; සං. නි. 5.195) ‘‘අභික්කන්තවණ්ණා’’තිආදීසු (සං. නි. 1.1-2) විය. තස්මා යථා සමුස්සිතෙසු බහූසු ඡත්තෙසු චෙව ධජෙසු ච යං අතිරෙකප්පමාණං විසෙසවණ්ණසණ්ඨානඤ්ච ඡත්තං, තං ‘අතිච්ඡත්ත’න්ති වුච්චති, යො අතිරෙකප්පමාණො නානාවිරාගවණ්ණවිසෙසසම්පන්නො ච ධජො සො ‘අතිධජො’ති වුච්චති, යථා ච එකතො සන්නිපතිතෙසු බහූසු රාජකුමාරෙසු චෙව දෙවෙසු ච යො ජාතිභොගයසඉස්සරියාදිසම්පත්තීහි අතිරෙකතරො චෙව විසෙසවන්තතරො ච රාජකුමාරො සො ‘අතිරාජකුමාරො’ති වුච්චති, යො ආයුවණ්ණඉස්සරියයසසම්පත්තිආදීහි අතිරෙකතරො චෙව විසෙසවන්තතරො ච දෙවො සො ‘අතිදෙවො’ති වුච්චති, තථාරූපො බ්රහ්මාපි ‘අතිබ්රහ්මා’ති වුච්චති, එවමෙව අයම්පි ධම්මො ධම්මාතිරෙකධම්මවිසෙසට්ඨෙන ‘අභිධම්මො’ති වුච්චති.

සුත්තන්තඤ්හි පත්වා පඤ්චක්ඛන්ධා එකදෙසෙනෙව විභත්තා, න නිප්පදෙසෙන; අභිධම්මං පත්වා පන සුත්තන්තභාජනීයඅභිධම්මභාජනීයපඤ්හපුච්ඡකනයානං වසෙන නිප්පදෙසතො විභත්තා. තථා ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයො, චත්තාරි සච්චානි, බාවීසතින්ද්රියානි, ද්වාදසපදිකො පච්චයාකාරො. කෙවලඤ්හි ¶ ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ සුත්තන්තභාජනීයං නත්ථි, පච්චයාකාරෙ ච පඤ්හපුච්ඡකං නත්ථි. සුත්තන්තඤ්ච පත්වා චත්තාරො සතිපට්ඨානා එකදෙසෙනෙව විභත්තා, න නිප්පදෙසෙන; අභිධම්මං පත්වා පන තිණ්ණම්පි නයානං වසෙන නිප්පදෙසතොව විභත්තා. තථා චත්තාරි සම්මප්පධානානි, චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, චත්තාරි ඣානානි, චතස්සො අප්පමඤ්ඤායො, පඤ්ච සික්ඛාපදානි, චතස්සො පටිසම්භිදා. කෙවලඤ්හෙත්ථ සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ සුත්තන්තභාජනීයං නත්ථි. සුත්තන්තං පත්වා ච ඤාණං එකදෙසෙනෙව විභත්තං න නිප්පදෙසෙන; තථා කිලෙසා. අභිධම්මං පත්වා පන ‘‘එකවිධෙන ඤාණවත්ථූ’’තිආදිනා (විභ. 751) නයෙන මාතිකං ඨපෙත්වා නිප්පදෙසතොව ¶ විභත්තං. තථා එකකතො පට්ඨාය අනෙකෙහි නයෙහි කිලෙසා. සුත්තන්තං ¶ පත්වා ච භූමන්තරපරිච්ඡෙදො එකදෙසෙනෙව විභත්තො, න නිප්පදෙසෙන; අභිධම්මං පන පත්වා තිණ්ණම්පි නයානං වසෙන භූමන්තරපරිච්ඡෙදො නිප්පදෙසතොව විභත්තො. එවං ධම්මාතිරෙකධම්මවිසෙසට්ඨෙන අභිධම්මොති වෙදිතබ්බො.

පකරණපරිච්ඡෙදතො පනෙස ධම්මසඞ්ගණීවිභඞ්ගධාතුකථාපුග්ගලපඤ්ඤත්තිකථාවත්ථුයමකපට්ඨානානං සත්තන්නං පකරණානං වසෙන ඨිතො. අයමෙත්ථ ආචරියානං සමානකථා. විතණ්ඩවාදී පනාහ – ‘කථාවත්ථු කස්මා ගහිතං? නනු සම්මාසම්බුද්ධස්ස පරිනිබ්බානතො අට්ඨාරසවස්සාධිකානි ද්වෙ වස්සසතානි අතික්කමිත්වා මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරෙනෙතං ඨපිතං? තස්මා සාවකභාසිතත්තා ඡඩ්ඩෙථ න’න්ති. ‘කිං පන ඡප්පකරණානි අභිධම්මො’ති? ‘එවං න වදාමී’ති. ‘අථ කිං වදෙසී’ති. ‘සත්තප්පකරණානී’ති. ‘කතරං ගහෙත්වා සත්ත කරොසී’ති? ‘මහාධම්මහදයං නාම අත්ථි, එතෙන සහ සත්තා’ති. ‘මහාධම්මහදයෙ අපුබ්බං නත්ථි, කතිපයාව පඤ්හාවාරා අවසෙසා, කථාවත්ථුනාව සද්ධිං සත්තා’ති. ‘නො කථාවත්ථුනා, මහාධාතුකථා ¶ නාම අත්ථි, තාය සද්ධිං සත්තා’ති. ‘මහාධාතුකථායං අපුබ්බං නත්ථි, අප්පමත්තිකාව තන්ති අවසෙසා. කථාවත්ථුනාව සද්ධිං සත්තා’ති.

සම්මාසම්බුද්ධො හි සත්තප්පකරණානි දෙසෙන්තො කථාවත්ථුං පත්වා යා එසා පුග්ගලවාරෙ තාව චතූසු පඤ්හෙසු ද්වින්නං පඤ්චකානං වසෙන අට්ඨමුඛා වාදයුත්ති තං ආදිං කත්වා සබ්බකථාමග්ගෙසු අසම්පුණ්ණභාණවාරමත්තාය පාළියා මාතිකං ඨපෙසි. සා පනෙසා ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති. ආමන්තා. යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො තතො සො පුග්ගලො උපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති. නහෙවං වත්තබ්බෙ. ආජානාහි නිග්ගහං…පෙ… පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති. ආමන්තා. යො සච්චිකට්ඨො පරමත්ථො තතො සො පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනාති. නහෙවං වත්තබ්බෙ. ආජානාහි නිග්ගහං…පෙ…. සබ්බත්ථ පුග්ගලො උපලබ්භති සබ්බත්ථ පුග්ගලො නුපලබ්භති, සබ්බදා පුග්ගලො උපලබ්භති සබ්බදා පුග්ගලො නුපලබ්භති, සබ්බෙසු පුග්ගලො උපලබ්භති සබ්බෙසු පුග්ගලො නුපලබ්භති සච්චිකට්ඨපරමත්ථෙනා’’ති (කථා. 15-16) එවං පඨමං වාදං නිස්සාය ¶ පඨමං නිග්ගහං, දුතියං නිස්සාය දුතියං …පෙ… අට්ඨමං නිස්සාය අට්ඨමං නිග්ගහං දස්සෙන්තෙන සත්ථාරා ඨපිතා. ඉමිනා නයෙන සබ්බත්ථ මාතිකාඨපනං වෙදිතබ්බං. තං පනෙතං මාතිකං ඨපෙන්තො ඉමං දිස්වා ඨපෙසි – මම පරිනිබ්බානතො අට්ඨාරසවස්සාධිකානං ද්වින්නං වස්සසතානං මත්ථකෙ මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරො නාම භික්ඛු ¶ භික්ඛුසහස්සමජ්ඣෙ නිසින්නො සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානි පරවාදෙ පඤ්චාති සුත්තසහස්සං සමොධානෙත්වා දීඝනිකායප්පමාණං කථාවත්ථුප්පකරණං භාජෙස්සතීති.

මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරොපි ඉදං පකරණං දෙසෙන්තො න අත්තනො ඤාණෙන දෙසෙසි, සත්ථාරා පන දින්නනයෙන ඨපිතමාතිකාය දෙසෙසි. ඉති සත්ථාරා දින්නනයෙන ඨපිතමාතිකාය දෙසිතත්තා සකලම්පෙතං පකරණං බුද්ධභාසිතමෙව නාම ජාතං. යථා කිං? යථා මධුපිණ්ඩිකසුත්තන්තාදීනි ¶ . මධුපිණ්ඩිකසුත්තන්තස්මිඤ්හි භගවා ‘‘යතොනිදානං භික්ඛු පුරිසං පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛා සමුදාචරන්ති, එත්ථ චෙ නත්ථි අභිනන්දිතබ්බං අභිවදිතබ්බං අජ්ඣොසිතබ්බං, එසෙවන්තො රාගානුසයාන’’න්ති (ම. නි. 1.202) මාතිකං ඨපෙත්වා උට්ඨායාසනා විහාරං පාවිසි.

ධම්මප්පටිග්ගාහකා භික්ඛූ මහාකච්චානත්ථෙරං උපසඞ්කමිත්වා දසබලෙන ඨපිතමාතිකාය අත්ථං පුච්ඡිංසු. ථෙරො පුච්ඡිතමත්තකෙනෙව අකථෙත්වා දසබලස්ස අපචිතිදස්සනත්ථං ‘‘සෙය්යථාපි ආවුසො පුරිසො සාරත්ථිකො සාරගවෙසී’’ති (ම. නි. 1.203) සාරොපමං ආහරිත්වා සාරරුක්ඛො විය භගවා සාඛාපලාසසදිසා සාවකා, ‘‘සො හාවුසො භගවා ජානං ජානාති, පස්සං පස්සති චක්ඛුභූතො ඤාණභූතො ධම්මභූතො බ්රහ්මභූතො වත්තා පවත්තා අත්ථස්ස නින්නෙතා අමතස්ස දාතා ධම්මස්සාමී තථාගතො’’ති සත්ථාරං ථොමෙත්වා පුනප්පුනං ථෙරෙහි යාචිතො සත්ථාරා ඨපිතමාතිකාය අත්ථං විභජිත්වා ‘‘ආකඞ්ඛමානා ච පන තුම්හෙ ආයස්මන්තො භගවන්තංයෙව උපසඞ්කමිත්වා එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාථ සචෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන සද්ධිං සංසන්දියමානං සමෙති ගණ්හෙය්යාථ, නො චෙ මා ගණ්හිත්ථා’’ති ඉමිනා අධිප්පායෙන ‘‘යථා වො භගවා බ්යාකරොති තථා නං ධාරෙය්යාථා’’ති වත්වා උය්යොජෙසි.

තෙ ¶ සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිංසු. සත්ථා දුක්කථිතං කච්චානෙනාති අවත්වා සුවණ්ණාලිඞ්ගං උස්සාපෙන්තො විය ගීවං උන්නාමෙත්වා සුපුප්ඵිතසතපත්තසස්සිරිකං මහාමුඛං පූරෙන්තො බ්රහ්මස්සරං නිච්ඡාරෙත්වා සාධු සාධූති ථෙරස්ස සාධුකාරං දත්වා ‘‘පණ්ඩිතො, භික්ඛවෙ, මහාකච්චානො, මහාපඤ්ඤො භික්ඛවෙ මහාකච්චානො, මං චෙපි තුම්හෙ, භික්ඛවෙ, එතමත්ථං පටිපුච්ඡෙය්යාථ, අහම්පි තං එවමෙවං බ්යාකරෙය්යං යථා තං මහාකච්චානෙන බ්යාකත’’න්ති (ම. නි. 1.205) ආහ.

එවං සත්ථාරා අනුමොදිතකාලතො පට්ඨාය ච පන සකලං සුත්තං බුද්ධභාසිතං නාම ජාතං. ආනන්දත්ථෙරාදීහි ¶ විත්ථාරිතසුත්තෙසුපි එසෙව නයො. එවමෙව සම්මාසම්බුද්ධො සත්තප්පකරණානි දෙසෙන්තො කථාවත්ථුං පත්වා වුත්තනයෙන මාතිකං ඨපෙසි. ඨපෙන්තො ¶ ච පන ඉමං අද්දස –

මම පරිනිබ්බානතො අට්ඨාරසවස්සාධිකානං ද්වින්නං වස්සසතානං මත්ථකෙ මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරො නාම භික්ඛු භික්ඛුසහස්සමජ්ඣෙ නිසින්නො සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානි පරවාදෙ පඤ්චාති සුත්තසහස්සං සමොධානෙත්වා දීඝනිකායප්පමාණං කථාවත්ථුප්පකරණං භාජෙස්සතීති.

මොග්ගලිපුත්තතිස්සත්ථෙරොපි ඉමං පකරණං දෙසෙන්තො න අත්තනො ඤාණෙන දෙසෙසි, සත්ථාරා පන දින්නනයෙන ඨපිතමාතිකාය දෙසෙසි. ඉති සත්ථාරා දින්නනයෙන ඨපිතමාතිකාය දෙසිතත්තා සකලම්පෙතං පකරණං බුද්ධභාසිතමෙව ජාතං. එවං කථාවත්ථුනාව සද්ධිං සත්ත පකරණානි අභිධම්මො නාම.

තත්ථ ධම්මසඞ්ගණීපකරණෙ චතස්සො විභත්තියො – චිත්තවිභත්ති රූපවිභත්ති නික්ඛෙපරාසි අත්ථුද්ධාරොති. තත්ථ කාමාවචරකුසලතො අට්ඨ, අකුසලතො ද්වාදස, කුසලවිපාකතො සොළස, අකුසලවිපාකතො සත්ත, කිරියතො එකාදස; රූපාවචරකුසලතො පඤ්ච, විපාකතො පඤ්ච, කිරියතො පඤ්ච; අරූපාවචරකුසලතො චත්තාරි, විපාකතො චත්තාරි, කිරියතො චත්තාරි; ලොකුත්තරකුසලතො චත්තාරි, විපාකතො චත්තාරීති එකූනනවුති චිත්තානි චිත්තවිභත්ති නාම. චිත්තුප්පාදකණ්ඩන්තිපි එතස්සෙව නාමං. තං වාචනාමග්ගතො අතිරෙකඡභාණවාරං, විත්ථාරියමානං පන අනන්තමපරිමාණං හොති.

තදනන්තරං ¶ එකවිධෙන දුවිධෙනාතිආදිනා නයෙන මාතිකං ඨපෙත්වා විත්ථාරෙන විභජිත්වා දස්සිතා රූපවිභත්ති නාම. රූපකණ්ඩන්තිපි එතස්සෙව නාමං. තං වාචනාමග්ගතො අතිරෙකද්විභාණවාරං. විත්ථාරියමානං පන අනන්තමපරිමාණං හොති.

තදනන්තරං මූලතො ඛන්ධතො ද්වාරතො භූමිතො අත්ථතො ධම්මතො නාමතො ලිඞ්ගතොති එවං මූලාදීහි නික්ඛිපිත්වා දෙසිතො නික්ඛෙපරාසි නාම. සො –

මූලතො ¶ ඛන්ධතො චාපි, ද්වාරතො චාපි භූමිතො;

අත්ථතො ධම්මතො චාපි, නාමතො චාපි ලිඞ්ගතො;

නික්ඛිපිත්වා දෙසිතත්තා, නික්ඛෙපොති පවුච්චති.

නික්ඛෙපකණ්ඩන්තිපි තස්සෙව නාමං. තං වාචනාමග්ගතො තිමත්තභාණවාරං. විත්ථාරියමානං පන අනන්තමපරිමාණං හොති.

තදනන්තරං පන තෙපිටකස්ස බුද්ධවචනස්ස අත්ථුද්ධාරභූතං යාව සරණදුකා නික්ඛිත්තං අට්ඨකථාකණ්ඩං නාම. යතො ¶ මහාපකරණියා භික්ඛූ මහාපකරණෙ ගණනචාරං අසල්ලක්ඛෙන්තා ගණනචාරං සමානෙන්ති. තං වාචනාමග්ගතො ද්විමත්තභාණවාරං. විත්ථාරියමානං පන අනන්තමපරිමාණං හොති.

ඉති සකලම්පි ධම්මසඞ්ගණීපකරණං වාචනාමග්ගතො අතිරෙකතෙරසමත්තභාණවාරං. විත්ථාරියමානං පන අනන්තමපරිමාණං හොති. එවමෙතං –

චිත්තවිභත්ති රූපඤ්ච, නික්ඛෙපො අත්ථජොතනා;

ගම්භීරං නිපුණං ඨානං, තම්පි බුද්ධෙන දෙසිතං.

තදනන්තරං විභඞ්ගප්පකරණං නාම. තං ඛන්ධවිභඞ්ගො ආයතනවිභඞ්ගො ධාතුවිභඞ්ගො සච්චවිභඞ්ගො ඉද්රියවිභඞ්ගො පච්චයාකාරවිභඞ්ගො සතිපට්ඨානවිභඞ්ගො සම්මප්පධානවිභඞ්ගො ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගො බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගො මග්ගඞ්ගවිභඞ්ගො ඣානවිභඞ්ගො අප්පමඤ්ඤාවිභඞ්ගො සික්ඛාපදවිභඞ්ගො පටිසම්භිදාවිභඞ්ගො ඤාණවිභඞ්ගො ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගො ධම්මහදයවිභඞ්ගොති අට්ඨාරසවිධෙන විභත්තං.

තත්ථ ¶ ඛන්ධවිභඞ්ගො සුත්තන්තභාජනීයඅභිධම්මභාජනීයපඤ්හපුච්ඡකානං වසෙන තිධා විභත්තො. සො වාචනාමග්ගතො පඤ්චමත්තභාණවාරො, විත්ථාරියමානො පන අනන්තො අපරිමාණො හොති. තතො පරං ආයතනවිභඞ්ගාදයොපි එතෙහෙව තීහි නයෙහි විභත්තා. තෙසු ආයතනවිභඞ්ගො වාචනාමග්ගතො අතිරෙකභාණවාරො, ධාතුවිභඞ්ගො ද්විමත්තභාණවාරො. තථා සච්චවිභඞ්ගො. ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ ¶ සුත්තන්තභාජනීයං නත්ථි; වාචනාමග්ගතො පනෙස අතිරෙකභාණවාරමත්තො. පච්චයාකාරවිභඞ්ගො ඡමත්තභාණවාරො, පඤ්හපුච්ඡකං පනෙත්ථ නත්ථි. සතිපට්ඨානවිභඞ්ගො අතිරෙකභාණවාරමත්තො; තථා සම්මප්පධාන ඉද්ධිපාදබොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගවිභඞ්ගා. ඣානවිභඞ්ගො ද්විභාණවාරමත්තො, අප්පමඤ්ඤාවිභඞ්ගො අතිරෙකභාණවාරමත්තො. සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙපි සුත්තන්තභාජනීයං නත්ථි; වාචනාමග්ගතො පනෙස අතිරෙකභාණවාරමත්තො; තථා ¶ පටිසම්භිදාවිභඞ්ගො. ඤාණවිභඞ්ගො දසවිධෙන විභත්තො; වාචනාමග්ගතො පනෙස තිමත්තභාණවාරො. ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගොපි දසවිධෙන විභත්තො; වාචනාමග්ගතො පනෙස තිමත්තභාණවාරො. ධම්මහදයවිභඞ්ගො තිවිධෙන විභත්තො; වාචනාමග්ගතො පනෙස අතිරෙකද්විභාණවාරමත්තො. සබ්බෙපි විත්ථාරියමානා අනන්තා අපරිමාණා හොන්ති. එවමෙතං විභඞ්ගප්පකරණං වාචනාමග්ගතො පඤ්චතිංසමත්තභාණවාරං; විත්ථාරතො පන අනන්තමපරිමාණං හොති.

තදනන්තරං ධාතුකථාපකරණං නාම. තං සඞ්ගහො අසඞ්ගහො, සඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතං, අසඞ්ගහිතෙන සඞ්ගහිතං, සඞ්ගහිතෙන සඞ්ගහිතං, අසඞ්ගහිතෙන අසඞ්ගහිතං; සම්පයොගො විප්පයොගො, සම්පයුත්තෙන විප්පයුත්තං, විප්පයුත්තෙන සම්පයුත්තං, සම්පයුත්තෙන සම්පයුත්තං, විප්පයුත්තෙන විප්පයුත්තං; සඞ්ගහිතෙන සම්පයුත්තං විප්පයුත්තං; සම්පයුත්තෙන සඞ්ගහිතං අසඞ්ගහිතං, අසඞ්ගහිතෙන සම්පයුත්තං විප්පයුත්තං, විප්පයුත්තෙන සඞ්ගහිතං අසඞ්ගහිතන්ති චුද්දසවිධෙන විභත්තං. තං වාචනාමග්ගතො අතිරෙකඡභාණවාරමත්තං, විත්ථාරියමානං පන අනන්තමපරිමාණං හොති.

තදනන්තරං පුග්ගලපඤ්ඤත්ති නාම. සා ‘‘ඛන්ධපඤ්ඤත්ති ආයතනපඤ්ඤත්ති ධාතුපඤ්ඤත්ති සච්චපඤ්ඤත්ති ඉන්ද්රියපඤ්ඤත්ති පුග්ගලපඤ්ඤත්තී’’ති ඡබ්බිධෙන විභත්තා. සා වාචනාමග්ගතො අතිරෙකපඤ්චභාණවාරා; විත්ථාරියමානා පන අනන්තා අපරිමාණාව හොති.

තදනන්තරං ¶ කථාවත්ථුප්පකරණං නාම. තං සකවාදෙ පඤ්ච සුත්තසතානි පරවාදෙ පඤ්චාති සුත්තසහස්සං සමොධානෙත්වා විභත්තං. තං වාචනාමග්ගතො ඉදානි පොත්ථකෙ ලිඛිතං අග්ගහෙත්වා සඞ්ගීතිආරොපිතනයෙන දීඝනිකායප්පමාණං, විත්ථාරියමානං පන අනන්තමපරිමාණං හොති.

තදනන්තරං යමකං නාම. තං මූලයමකං ඛන්ධයමකං ආයතනයමකං ධාතුයමකං සච්චයමකං සඞ්ඛාරයමකං ¶ අනුසයයමකං චිත්තයමකං ධම්මයමකං ඉන්ද්රියයමකන්ති දසවිධෙන විභත්තං. තං ¶ වාචනාමග්ගතො වීසභාණවාරසතං, විත්ථාරතො පන අනන්තමපරිමාණං හොති.

තදනන්තරං මහාපකරණං නාම. පට්ඨානන්තිපි තස්සෙව නාමං. තං හෙතුපච්චයො ආරම්මණපච්චයො අධිපතිපච්චයො අනන්තරපච්චයො සමනන්තරපච්චයො සහජාතපච්චයො අඤ්ඤමඤ්ඤපච්චයො නිස්සයපච්චයො උපනිස්සයපච්චයො පුරෙජාතපච්චයො පච්ඡාජාතපච්චයො ආසෙවනපච්චයො කම්මපච්චයො විපාකපච්චයො ආහාරපච්චයො ඉන්ද්රියපච්චයො ඣානපච්චයො මග්ගපච්චයො සම්පයුත්තපච්චයො විප්පයුත්තපච්චයො අත්ථිපච්චයො නත්ථිපච්චයො විගතපච්චයො අවිගතපච්චයොති. පච්චයවසෙන තාව චතුවීසතිවිධෙන විභත්තං.

ඉමස්මිං පන ඨානෙ පට්ඨානං සමානෙතබ්බං. කුසලත්තිකාදයො හි ද්වාවීසති තිකා, නාම හෙතූ ධම්මා නහෙතූ ධම්මා…පෙ… සරණා ධම්මා අරණා ධම්මාති ඉමෙ සතං දුකා. අපරෙපි විජ්ජාභාගිනො ධම්මා අවිජ්ජාභාගිනො ධම්මා…පෙ… ඛයෙ ඤාණං, අනුප්පාදෙ ඤාණන්ති ද්වාචත්තාලීස සුත්තන්තිකදුකා නාම. තෙසු ද්වාවීසති තිකා සතං දුකාති අයං ආහච්චභාසිතා ජිනවචනභූතා සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන දෙසිතා සත්තන්නං පකරණානං මාතිකා නාම.

අථාපරෙ ද්වාචත්තාලීස සුත්තන්තිකදුකා කුතොපභවා කෙන ඨපිතා කෙන දෙසිතාති? ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරප්පභවා, තෙන ඨපිතා, තෙන දෙසිතාති. ඉමෙ ඨපෙන්තො පන ථෙරො න සාමුක්කංසිකෙන අත්තනො ඤාණෙන ඨපෙසි. එකුත්තරියං පන එකනිපාතදුකනිපාතසඞ්ගීති දසුත්තරසුත්තන්තෙහි සමොධානෙත්වා ආභිධම්මිකත්ථෙරානං සුත්තන්තං පත්වා අකිලමත්ථං ඨපිතා. තෙ පනෙතෙ එකස්මිං නික්ඛෙපකණ්ඩෙයෙව මත්ථකං ¶ පාපෙත්වා විභත්තා. සෙසට්ඨානෙසු යාව සරණදුකා අභිධම්මො විභත්තො.

සම්මාසම්බුද්ධෙන හි අනුලොමපට්ඨානෙ ද්වාවීසති තිකෙ නිස්සාය තිකපට්ඨානං නාම නිද්දිට්ඨං. සතං දුකෙ නිස්සාය දුකපට්ඨානං නාම නිද්දිට්ඨං. තතො පරං ද්වාවීසති තිකෙ ගහෙත්වා දුකසතෙ පක්ඛිපිත්වා දුකතිකපට්ඨානං නාම දස්සිතං. තතො පරං දුකසතං ගහෙත්වා ද්වාවීසතියා තිකෙසු පක්ඛිපිත්වා තිකදුකපට්ඨානං නාම දස්සිතං. තිකෙ ¶ පන තිකෙසුයෙව පක්ඛිපිත්වා තිකතිකපට්ඨානං ¶ නාම දස්සිතං. දුකෙ ච දුකෙසුයෙව පක්ඛිපිත්වා දුකදුකපට්ඨානං නාම දස්සිතං. එවං –

තිකඤ්ච පට්ඨානවරං දුකුත්තමං,

දුකතිකඤ්චෙව තිකදුකඤ්ච;

තිකතිකඤ්චෙව දුකදුකඤ්ච,

ඡ අනුලොමම්හි නයා සුගම්භීරාති. (පට්ඨා. 1.1.39);

පච්චනීයපට්ඨානෙපි ද්වාවීසතිතිකෙ නිස්සාය තිකපට්ඨානං නාම. දුකසතං නිස්සාය දුකපට්ඨානං නාම. ද්වාවීසතිතිකෙ දුකසතෙ පක්ඛිපිත්වා දුකතිකපට්ඨානං නාම. දුකසතං ද්වාවීසතියා තිකෙසු පක්ඛිපිත්වා තිකදුකපට්ඨානං නාම. තිකෙ තිකෙසුයෙව පක්ඛිපිත්වා තිකතිකපට්ඨානං නාම. දුකෙ දුකෙසුයෙව පක්ඛිපිත්වා දුකදුකපට්ඨානං නාමාති පච්චනීයෙපි ඡහි නයෙහි පට්ඨානං නිද්දිට්ඨං. තෙන වුත්තං –

තිකඤ්ච පට්ඨානවරං දුකුත්තමං,

දුකතිකඤ්චෙව තිකදුකඤ්ච;

තිකතිකඤ්චෙව දුකදුකඤ්ච,

ඡ පච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරාති. (පට්ඨා. 1.1.44);

තතො පරං අනුලොමපච්චනීයෙපි එතෙනෙව උපායෙන ඡ නයා දස්සිතා. තෙනාහ –

තිකඤ්ච පට්ඨානවරං දුකුත්තමං,

දුකතිකඤ්චෙව තිකදුකඤ්ච;

තිකතිකඤ්චෙව දුකදුකඤ්ච,

ඡ අනුලොමපච්චනීයම්හි නයා සුගම්භීරාති. (පට්ඨා. 1.1.48);

තදනන්තරං ¶ පච්චනීයානුලොමෙපි එතෙහෙව ඡහි නයෙහි නිද්දිට්ඨං. තෙනාහ –

තිකඤ්ච ¶ පට්ඨානවරං දුකුත්තමං,

දුකතිකඤ්චෙව තිකදුකඤ්ච;

තිකතිකඤ්චෙව දුකදුකඤ්ච,

ඡ පච්චනීයානුලොමම්හි නයා සුගම්භීරාති. (පට්ඨා. 1.1.52);

එවං අනුලොමෙ ඡ පට්ඨානානි, පටිලොමෙ ඡ, අනුලොමපච්චනීයෙ ඡ, පච්චනීයානුලොමෙ ඡ පට්ඨානානීති ඉදං චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානසමොධානං පට්ඨානං මහාපකරණං නාම.

ඉදානි ඉමස්ස අභිධම්මස්ස ගම්භීරභාවවිජානනත්ථං චත්තාරො සාගරා වෙදිතබ්බා – සංසාරසාගරො, ජලසාගරො, නයසාගරො, ඤාණසාගරොති. තත්ථ සංසාරසාගරො නාම –

ඛන්ධානඤ්ච පටිපාටි, ධාතුආයතනාන ච;

අබ්බොච්ඡින්නං වත්තමානා, සංසාරොති පවුච්චතීති.

එවං වුත්තං සංසාරවට්ටං. ස්වායං යස්මා ඉමෙසං සත්තානං උප්පත්තියා පුරිමා කොටි න පඤ්ඤායති එත්තකානඤ්හි වස්සසතානං වා වස්සසහස්සානං ¶ වා වස්සසතසහස්සානං වා, කප්පසතානං වා කප්පසහස්සානං වා කප්පසතසහස්සානං වා මත්ථකෙ සත්තා උප්පන්නා, තතො පුබ්බෙ නාහෙසුන්ති වා, අසුකස්ස නාම රඤ්ඤො කාලෙ උප්පන්නා, අසුකස්ස බුද්ධස්ස කාලෙ උප්පන්නා තතො පුබ්බෙ නාහෙසුන්ති වා, අයං පරිච්ඡෙදො නත්ථි; ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි න පඤ්ඤායති අවිජ්ජාය, ඉතො පුබ්බෙ අවිජ්ජා නාහොසි අථ පච්ඡා සමභවී’’ති (අ. නි. 10.61) ඉමිනා පන නයෙන සංසාරසාගරො අනමතග්ගොව.

මහාසමුද්දො පන ජලසාගරො නාමාති වෙදිතබ්බො. සො චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරො. තත්ථ උදකස්ස ආළ්හකසතෙහි වා ආළ්හකසහස්සෙහි වා ආළ්හකසතසහස්සෙහි වා පමාණං නාම නත්ථි ¶ . අථ ඛො අසඞ්ඛ්යෙය්යො අප්පමෙය්යො මහාඋදකක්ඛන්ධොත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. අයං ජලසාගරො නාම.

කතමො නයසාගරො? තෙපිටකං බුද්ධවචනං. ද්වෙපි හි තන්තියො පච්චවෙක්ඛන්තානං සද්ධාසම්පන්නානං ¶ පසාදබහුලානං ඤාණුත්තරානං කුලපුත්තානං අනන්තං පීතිසොමනස්සං උප්පජ්ජති. කතමා ද්වෙ? විනයඤ්ච අභිධම්මඤ්ච. විනයධරභික්ඛූනඤ්හි විනයතන්තිං පච්චවෙක්ඛන්තානං දොසානුරූපං සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනං නාම – ඉමස්මිං දොසෙ ඉමස්මිං වීතික්කමෙ ඉදං නාම හොතීති සික්ඛාපදපඤ්ඤාපනං – අඤ්ඤෙසං අවිසයො, බුද්ධානමෙව විසයොති. උත්තරිමනුස්සධම්මපෙය්යාලං පච්චවෙක්ඛන්තානං නීලපෙය්යාලං පච්චවෙක්ඛන්තානං සඤ්චරිත්තපෙය්යාලං පච්චවෙක්ඛන්තානං අනන්තං පීතිසොමනස්සං උප්පජ්ජති. ආභිධම්මිකභික්ඛූනම්පි ඛන්ධන්තරං ආයතනන්තරං ධාත්වන්තරං ඉන්ද්රියන්තරං බලබොජ්ඣඞ්ගකම්මවිපාකන්තරං රූපාරූපපරිච්ඡෙදං සණ්හසුඛුමධම්මං ගගනතලෙ තාරකරූපානි ගණ්හන්තො විය රූපාරූපධම්මෙ පබ්බං පබ්බං කොට්ඨාසං කොට්ඨාසං කත්වා විභජන්තො දස්සෙසි වත නො සත්ථාති අභිධම්මතන්තිං පච්චවෙක්ඛන්තානං අනන්තං පීතිසොමනස්සං උප්පජ්ජති.

එවං උප්පත්තියා පනස්ස ඉදං වත්ථුපි වෙදිතබ්බං – මහාගතිගමියතිස්සදත්තත්ථෙරො කිර ¶ නාම මහාබොධිං වන්දිස්සාමීති පරතීරං ගච්ඡන්තො නාවාය උපරිතලෙ නිසින්නො මහාසමුද්දං ඔලොකෙසි. අථස්ස තස්මිං සමයෙ නෙව පරතීරං පඤ්ඤායිත්ථ, න ඔරිමතීරං, ඌමිවෙගප්පභෙදසමුග්ගතජලචුණ්ණපරිකිණ්ණො පන පසාරිතරජතපට්ටසුමනපුප්ඵසන්ථරසදිසො මහාසමුද්දොව පඤ්ඤායිත්ථ. සො කිං නු ඛො මහාසමුද්දස්ස ඌමිවෙගො බලවා උදාහු චතුවීසතිප්පභෙදෙ සමන්තපට්ඨානෙ නයමුඛං බලවන්ති චින්තෙසි. අථස්ස මහාසමුද්දෙ පරිච්ඡෙදො පඤ්ඤායති – අයඤ්හි හෙට්ඨා මහාපථවියා පරිච්ඡින්නො, උපරි ආකාසෙන, එකතො චක්කවාළපබ්බතෙන, එකතො වෙලන්තෙන පරිච්ඡින්නො; සමන්තපට්ඨානස්ස පන පරිච්ඡෙදො න පඤ්ඤායතීති සණ්හසුඛුමධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස බලවපීති උප්පන්නා. සො පීතිං වික්ඛම්භෙත්වා විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා යථානිසින්නොව සබ්බකිලෙසෙ ඛෙපෙත්වා අග්ගඵලෙ අරහත්තෙ පතිට්ඨාය උදානං උදානෙසි –

අත්ථෙව ¶ ගම්භීරගතං සුදුබ්බුධං,

සයං අභිඤ්ඤාය සහෙතුසම්භවං;

යථානුපුබ්බං නිඛිලෙන දෙසිතං,

මහෙසිනා රූපගතංව පස්සතීති.

අයං නයසාගරො නාම.

කතමො ¶ ඤාණසාගරො? සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ඤාණසාගරො නාම. අයං සංසාරසාගරො නාම, අයං ජලසාගරො නාම, අයං නයසාගරො නාමාති හි අඤ්ඤෙන න සක්කා ජානිතුං, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙනෙව සක්කා ජානිතුන්ති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ඤාණසාගරො නාම. ඉමෙසු චතූසු සාගරෙසු ඉමස්මිං ඨානෙ නයසාගරො අධිප්පෙතො. ඉමඤ්හි සබ්බඤ්ඤුබුද්ධාව පටිවිජ්ඣන්ති.

අයම්පි භගවා බොධිමූලෙ නිසින්නො ‘ඉමං පටිවිජ්ඣිත්වා ඉමං වත මෙ ධම්මං එසන්තස්ස ගවෙසන්තස්ස කප්පසතසහස්සාධිකානි චත්තාරි අසඞ්ඛ්යෙය්යානි වීතිවත්තානි, අථ මෙ ඉමස්මිං පල්ලඞ්කෙ නිසින්නෙන දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සං ඛෙපෙත්වා අයං ධම්මො පටිවිද්ධො’ති පටිවිද්ධධම්මං පච්චවෙක්ඛන්තො සත්තාහං එකපල්ලඞ්කෙන නිසීදි. තතො තම්හා පල්ලඞ්කා වුට්ඨාය ‘ඉමස්මිං වත මෙ පල්ලඞ්කෙ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිද්ධ’න්ති අනිමිසෙහි චක්ඛූහි සත්තාහං පල්ලඞ්කං ඔලොකෙන්තො අට්ඨාසි. තතො දෙවතානං ‘අජ්ජාපි නූන සිද්ධත්ථස්ස ¶ කත්තබ්බකිච්චං අත්ථි, පල්ලඞ්කස්මිඤ්හි ආලයං න විජහතී’ති පරිවිතක්කො උදපාදි.

සත්ථා දෙවතානං විතක්කං ඤත්වා තාවදෙව තාසං විතක්කවූපසමනත්ථං වෙහාසං අබ්භුග්ගන්ත්වා යමකපාටිහාරියං දස්සෙසි. මහාබොධිපල්ලඞ්කස්මිඤ්හි කතපාටිහාරියඤ්ච, ඤාතිසමාගමෙ කතපාටිහාරියඤ්ච, පාටියපුත්තසමාගමෙ කතපාටිහාරියඤ්ච, සබ්බං කණ්ඩම්බරුක්ඛමූලෙ කතයමකපාටිහාරියසදිසමෙව අහොසි. එවං යමකපාටිහාරියං කත්වා පල්ලඞ්කස්ස ඨිතට්ඨානස්ස ච අන්තරෙ ආකාසතො ඔරුය්හ සත්තාහං චඞ්කමි. ඉමෙසු ච එකවීසතියා දිවසෙසු එකදිවසෙපි සත්ථු සරීරතො රස්මියො න නික්ඛන්තා.

චතුත්ථෙ පන සත්තාහෙ පච්ඡිමුත්තරාය දිසාය රතනඝරෙ නිසීදි – රතනඝරං නාම නෙව සත්තරතනමයං ගෙහං. සත්තන්නං පන පකරණානං සම්මසිතට්ඨානං ¶ රතනඝරන්ති වෙදිතබ්බං – තත්ථ ධම්මසඞ්ගණිං සම්මසන්තස්සාපි සරීරතො රස්මියො න නික්ඛන්තා. විභඞ්ගප්පකරණං ධාතුකථං පුග්ගලපඤ්ඤත්තිං කථාවත්ථුප්පකරණං යමකප්පකරණං සම්මසන්තස්සාපි සරීරතො රස්මියො න නික්ඛන්තා. යදා පන මහාපකරණං ඔරුය්හ ‘‘හෙතුපච්චයො ආරම්මණපච්චයො…පෙ… අවිගතපච්චයො’’ති සම්මසනං ආරභි, අථස්ස චතුවීසතිසමන්තපට්ඨානං සම්මසන්තස්ස එකන්තතො සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං මහාපකරණෙයෙව ඔකාසං ලභි. යථා හි තිමිරපිඞ්ගලමහාමච්ඡො චතුරාසීතියොජනසහස්සගම්භීරෙ ¶ මහාසමුද්දෙයෙව ඔකාසං ලභති, එවමෙව සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං එකන්තතො මහාපකරණෙයෙව ඔකාසං ලභි.

සත්ථු එවං ලද්ධොකාසෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන යථාසුඛං සණ්හසුඛුමධම්මං සම්මසන්තස්ස සරීරතො නීලපීතලොහිතොදාතමඤ්ජිට්ඨපභස්සරවසෙන ඡබ්බණ්ණරස්මියො නික්ඛමිංසු. කෙසමස්සූහි චෙව අක්ඛීනඤ්ච නීලට්ඨානෙහි නීලරස්මියො නික්ඛමිංසු, යාසං වසෙන ගගනතලං අඤ්ජනචුණ්ණසමොකිණ්ණං විය උමාපුප්ඵනීලුප්පලදලසඤ්ඡන්නං විය වීතිපතන්තමණිතාලවණ්ටං විය සම්පසාරිතමෙචකපටං විය ච අහොසි.

ඡවිතො චෙව අක්ඛීනඤ්ච පීතට්ඨානෙහි පීතරස්මියො ¶ නික්ඛමිංසු; යාසං වසෙන දිසාභාගා සුවණ්ණරසධාරාභිසිඤ්චමානා විය සුවණ්ණපටපසාරිතා විය කුඞ්කුමචුණ්ණකණිකාරපුප්ඵසම්පරිකිණ්ණා විය ච විරොචිංසු.

මංසලොහිතෙහි චෙව අක්ඛීනඤ්ච රත්තට්ඨානෙහි ලොහිතරස්මියො නික්ඛමිංසු යාසං වසෙන දිසාභාගා චීනපිට්ඨචුණ්ණරඤ්ජිතා විය සුපක්කලාඛාරසසිඤ්චමානා විය රත්තකම්බලපරික්ඛිත්තා විය ජයසුමනපාරිභද්දකබන්ධුජීවකකුසුමසම්පරිකිණ්ණා විය ච විරොචිංසු.

අට්ඨීහි චෙව දන්තෙහි ච අක්ඛීනඤ්ච සෙතට්ඨානෙහි ඔදාතරස්මියො නික්ඛමිංසු; යාසං වසෙන දිසාභාගා රජතඝටෙහි ආසිඤ්චමානඛීරධාරාසම්පරිකිණ්ණා විය සම්පසාරිතරජතපට්ටවිතානා විය, වීතිපතන්තරජතතාලවණ්ටා විය, කුන්දකුමුදසින්දුවාරසුමනමල්ලිකාදිකුසුමසඤ්ඡන්නා විය ච විරොචිංසු.

මඤ්ජිට්ඨපභස්සරා ¶ පන තම්හා තම්හා සරීරප්පදෙසා නික්ඛමිංසු. ඉති තා ඡබ්බණ්ණරස්මියො නික්ඛමිත්වා ඝනමහාපථවිං ගණ්හිංසු.

චතුනහුතාධිකද්වියොජනසතසහස්සබහලා මහාපථවී නිද්ධන්තසුවණ්ණපිණ්ඩි විය අහොසි. අථ මහාපථවිං භින්දිත්වා හෙට්ඨා උදකං ගණ්හිංසු. පථවිසන්ධාරකං අට්ඨනහුතාධිකචතුයොජනසතසහස්සබහලං උදකං සුවණ්ණකලසෙහි ආසිඤ්චමානවිලීනසුවණ්ණං විය අහොසි. උදකං විනිවිජ්ඣිත්වා ¶ වාතං අග්ගහෙසුං. ඡනහුතාධිකනවයොජනසතසහස්සබහලො වාතො සමුස්සිතසුවණ්ණක්ඛන්ධො විය අහොසි. වාතං විනිවිජ්ඣිත්වා හෙට්ඨා අජටාකාසං පක්ඛන්දිංසු.

උපරිභාගෙන උග්ගන්ත්වාපි චාතුමහාරාජිකෙ ගණ්හිංසු. තෙ විනිවිජ්ඣිත්වා තාවතිංසෙ තතො යාමෙ තතො තුසිතෙ තතො නිම්මානරතී තතො පරනිම්මිතවසවත්තී තතො නව බ්රහ්මලොකෙ තතො වෙහප්ඵලෙ තතො පඤ්ච සුද්ධාවාසෙ විනිවිජ්ඣිත්වා චත්තාරො ආරුප්පෙ ගණ්හිංසු. චත්තාරො ච ආරුප්පෙ විනිවිජ්ඣිත්වා අජටාකාසං පක්ඛන්දිංසු.

තිරියභාගෙහි අනන්තා ලොකධාතුයො පක්ඛන්දිංසු. එත්තකෙසු ඨානෙසු චන්දම්හි චන්දප්පභා නත්ථි, සූරියෙ සූරියප්පභා නත්ථි, තාරකරූපෙසු තාරකරූපප්පභා නත්ථි, දෙවතානං උය්යානවිමානකප්පරුක්ඛෙසු චෙව සරීරෙසු ච ආභරණෙසු චාති සබ්බත්ථ පභා නත්ථි. තිසහස්සිමහාසහස්සිලොකධාතුයා ආලොකඵරණසමත්ථො මහාබ්රහ්මාපි සූරියුග්ගමනෙ ¶ ඛජ්ජොපනකො විය අහොසි. චන්දසූරියතාරකරූපදෙවතුය්යානවිමානකප්පරුක්ඛානං පරිච්ඡෙදමත්තකමෙව පඤ්ඤායිත්ථ. එත්තකං ඨානං බුද්ධරස්මීහියෙව අජ්ඣොත්ථටං අහොසි. අයඤ්ච නෙව බුද්ධානං අධිට්ඨානිද්ධි, න භාවනාමයිද්ධි. සණ්හසුඛුමධම්මං පන සම්මසතො ලොකනාථස්ස ලොහිතං පසීදි, වත්ථුරූපං පසීදි, ඡවිවණ්ණො පසීදි. චිත්තසමුට්ඨානා වණ්ණධාතු සමන්තා අසීතිහත්ථමත්තෙ පදෙසෙ නිච්චලාව අට්ඨාසි. ඉමිනා නීහාරෙන සත්තාහං සම්මසි.

සත්ත රත්තින්දිවානි සම්මසිතධම්මො කිත්තකො අහොසීති? අනන්තො අපරිමාණො අහොසි. අයං තාව මනසාදෙසනා නාම. සත්ථා පන එවං සත්තාහං මනසා චින්තිතධම්මං වචීභෙදං කත්වා දෙසෙන්තො වස්සසතෙනපි ¶ වස්සසහස්සෙනපි වස්සසතසහස්සෙනපි මත්ථකං පාපෙත්වා දෙසෙතුං න සක්කොතීති න වත්තබ්බං. අපරභාගෙපි හි තථාගතො තාවතිංසභවනෙ පාරිච්ඡත්තකමූලෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං දසසහස්සචක්කවාළදෙවතානං මජ්ඣෙ නිසින්නො මාතරං කායසක්ඛිං කත්වා කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා, අබ්යාකතා ධම්මාති ධම්මං දෙසෙන්තො සතභාගෙන සහස්සභාගෙන සතසහස්සභාගෙන ධම්මන්තරා ධම්මන්තරං සඞ්කමිත්වා සඞ්කමිත්වාව දෙසෙසි. තයො මාසෙ නිරන්තරං පවත්තිතදෙසනා වෙගෙන පවත්තා ආකාසගඞ්ගා විය අධොමුඛඨපිතඋදකඝටා නික්ඛන්තඋදකධාරා විය ච හුත්වා අනන්තා අපරිමාණා අහොසි.

බුද්ධානඤ්හි ¶ භත්තානුමොදනකාලෙපි ථොකං වඩ්ඪෙත්වා අනුමොදෙන්තානං දෙසනා දීඝමජ්ඣිමනිකායප්පමාණා හොති. පච්ඡාභත්තං පන සම්පත්තපරිසාය ධම්මං දෙසෙන්තානං දෙසනා සංයුත්තඅඞ්ගුත්තරිකද්වෙමහානිකායප්පමාණාව හොති. කස්මා? බුද්ධානඤ්හි භවඞ්ගපරිවාසො ලහුකො දන්තාවරණං සුඵුසිතං මුඛාදානං සිලිට්ඨං ජිව්හා මුදුකා සරො මධුරො වචනං ලහුපරිවත්තං. තස්මා තං මුහුත්තං දෙසිතධම්මොපි එත්තකො හොති. තෙමාසං දෙසිතධම්මො පන අනන්තො අපරිමාණොයෙව.

ආනන්දත්ථෙරො හි බහුස්සුතො තිපිටකධරො පඤ්චදස ගාථාසහස්සානි සට්ඨි පදසහස්සානි ලතාපුප්ඵානි ආකඩ්ඪන්තො විය ඨිතපදෙනෙව ඨත්වා ගණ්හාති වා වාචෙති වා දෙසෙති වා. එත්තකො ථෙරස්ස එකො උද්දෙසමග්ගො නාම හොති. ථෙරස්ස හි අනුපදං උද්දෙසං දදමානො අඤ්ඤො දාතුං න සක්කොති, න සම්පාපුණාති. සම්මාසම්බුද්ධොව සම්පාපුණෙය්ය. එවං අධිමත්තසතිමා අධිමත්තගතිමා අධිමත්තධිතිමා ¶ සාවකො සත්ථාරා තෙමාසං ඉමිනා නීහාරෙන දෙසිතදෙසනං වස්සසතං වස්සසහස්සං උග්ගණ්හන්තොපි මත්ථකං පාපෙතුං න සක්කොති.

එවං තෙමාසං නිරන්තරං දෙසෙන්තස්ස පන තථාගතස්ස කබළීකාරාහාරප්පටිබද්ධං උපාදින්නකසරීරං කථං යාපෙසීති? පටිජග්ගනෙනෙව. බුද්ධානඤ්හි සො සො කාලො සුවවත්ථිතො සුපරිච්ඡින්නො සුපච්චක්ඛො. තස්මා භගවා ධම්මං දෙසෙන්තොව මනුස්සලොකෙ කාලං ඔලොකෙති. සො භික්ඛාචාරවෙලං ¶ සල්ලක්ඛෙත්වා නිම්මිතබුද්ධං මාපෙත්වා ‘ඉමස්ස චීවරග්ගහණං පත්තග්ගහණං සරකුත්ති ආකප්පො ච එවරූපො නාම හොතු, එත්තකං නාම ධම්මං දෙසෙතූ’ති අධිට්ඨාය පත්තචීවරමාදාය අනොතත්තදහං ගච්ඡති. දෙවතා නාගලතාදන්තකට්ඨං දෙන්ති. තං ඛාදිත්වා අනොතත්තදහෙ සරීරං පටිජග්ගිත්වා මනොසිලාතලෙ ඨිතො සුරත්තදුපට්ටං නිවාසෙත්වා චීවරං පාරුපිත්වා චාතුමහාරාජදත්තියං සෙලමයං පත්තං ආදාය උත්තරකුරුං ගච්ඡති. තතො පිණ්ඩපාතං ආහරිත්වා අනොතත්තදහතීරෙ නිසින්නො තං පරිභුඤ්ජිත්වා දිවාවිහාරාය චන්දනවනං ගච්ඡති.

ධම්මසෙනාපතිසාරිපුත්තත්ථෙරොපි තත්ථ ගන්ත්වා සම්මාසම්බුද්ධස්ස වත්තං කත්වා එකමන්තං නිසීදති. අථස්ස සත්ථා නයං දෙති. ‘සාරිපුත්ත, එත්තකො ධම්මො මයා දෙසිතො’ති ආචික්ඛති. එවං සම්මාසම්බුද්ධෙ නයං දෙන්තෙ පටිසම්භිදාප්පත්තස්ස අග්ගසාවකස්ස වෙලන්තෙ ඨත්වා හත්ථං පසාරෙත්වා දස්සිතසමුද්දසදිසං නයදානං හොති. ථෙරස්සාපි නයසතෙන නයසහස්සෙන නයසතසහස්සෙන භගවතා දෙසිතධම්මො උපට්ඨාතියෙව.

සත්ථා ¶ දිවාවිහාරං නිසීදිත්වා ධම්මං දෙසෙතුං කාය වෙලාය ගච්ඡතීති? සාවත්ථිවාසීනං කුලපුත්තානං සම්පත්තානං ධම්මදෙසනවෙලා නාම අත්ථි, තාය වෙලාය ගච්ඡති. ධම්මං දෙසෙත්වා ගච්ඡන්තං වා ආගච්ඡන්තං වා කෙ ජානන්ති කෙ න ජානන්තීති? මහෙසක්ඛා දෙවතා ජානන්ති, අප්පෙසක්ඛා දෙවතා න ජානන්ති. කස්මා න ජානන්තීති? සම්මාසම්බුද්ධස්ස වා නිම්මිතබුද්ධස්ස වා රස්මිආදීසු නානත්තාභාවා. උභින්නම්පි හි තෙසං රස්මීසු වා සරෙසු වා වචනෙසු වා නානත්තං නත්ථි.

සාරිපුත්තත්ථෙරොපි සත්ථාරා දෙසිතං දෙසිතං ධම්මං ආහරිත්වා අත්තනො සද්ධිවිහාරිකානං පඤ්චන්නං භික්ඛුසතානං දෙසෙසි. තෙසං අයං පුබ්බයොගො – තෙ ¶ කිර කස්සපදසබලස්ස කාලෙ ඛුද්දකවග්ගුලියොනියං නිබ්බත්තා පබ්භාරෙ ඔලම්බන්තා ද්වින්නං ආභිධම්මිකභික්ඛූනං අභිධම්මං සජ්ඣායන්තානං සරෙ නිමිත්තං ගහෙත්වා කණ්හපක්ඛසුක්කපක්ඛෙ අජානිත්වාපි සරෙ නිමිත්තග්ගාහමත්තකෙනෙව කාලං කත්වා දෙවලොකෙ නිබ්බත්තිංසු. එකං බුද්ධන්තරං දෙවලොකෙ වසිත්වා තස්මිං කාලෙ මනුස්සලොකෙ නිබ්බත්තා යමකපාටිහාරියෙ පසීදිත්වා ථෙරස්ස සන්තිකෙ පබ්බජිංසු. ථෙරො සත්ථාරා දෙසිතං දෙසිතං ධම්මං ආහරිත්වා තෙසං දෙසෙසි. සම්මාසම්බුද්ධස්ස අභිධම්මදෙසනාපරියොසානඤ්ච ¶ තෙසං භික්ඛූනං සත්තප්පකරණඋග්ගහණඤ්ච එකප්පහාරෙනෙව අහොසි.

අභිධම්මෙ වාචනාමග්ගො නාම සාරිපුත්තත්ථෙරප්පභවො. මහාපකරණෙ ගණනචාරොපි ථෙරෙනෙව ඨපිතො. ථෙරො හි ඉමිනා නීහාරෙන ධම්මන්තරං අමක්ඛෙත්වාව සුඛං ගහෙතුං ධාරෙතුං පරියාපුණිතුං වාචෙතුඤ්ච පහොතීති ගණනචාරං ඨපෙසි. එවං සන්තෙ ථෙරොව පඨමතරං ආභිධම්මිකො හොතීති? න හොති. සම්මාසම්බුද්ධොව පඨමතරං ආභිධම්මිකො. සො හි නං මහාබොධිපල්ලඞ්කෙ නිසීදිත්වා පටිවිජ්ඣි. බුද්ධො හුත්වා ච පන සත්තාහං එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නො උදානං උදානෙසි –

‘‘යදා හවෙ පාතුභවන්ති ධම්මා,

ආතාපිනො ඣායතො බ්රාහ්මණස්ස;

අථස්ස කඞ්ඛා වපයන්ති සබ්බා,

යතො ¶ පජානාති සහෙතුධම්මං.

‘‘යදා හවෙ පාතුභවන්ති ධම්මා,

ආතාපිනො ඣායතො බ්රාහ්මණස්ස;

අථස්ස කඞ්ඛා වපයන්ති සබ්බා,

යතො ඛයං පච්චයානං අවෙදි.

‘‘යදා හවෙ පාතුභවන්ති ධම්මා,

ආතාපිනො ඣායතො බ්රාහ්මණස්ස;

විධූපයං තිට්ඨති මාරසෙනං,

සූරියොව ඔභාසයමන්තලික්ඛ’’න්ති. (මහාව. 1-3; උදා. 1-3);

ඉදං පඨමබුද්ධවචනං නාම. ධම්මපදභාණකා ¶ පන –

‘‘අනෙකජාතිසංසාරං, සන්ධාවිස්සං අනිබ්බිසං;

ගහකාරං ගවෙසන්තො, දුක්ඛා ජාති පුනප්පුනං.

‘‘ගහකාරක දිට්ඨොසි, පුන ගෙහං න කාහසි;

සබ්බා තෙ ඵාසුකා භග්ගා, ගහකූටං විසඞ්ඛතං;

විසඞ්ඛාරගතං චිත්තං, තණ්හානං ඛයමජ්ඣගා’’ති. (ධ. ප. 153-154);

ඉදං පඨමබුද්ධවචනං නාමාති වදන්ති.

යමකසාලානමන්තරෙ ¶ නිපන්නෙන පරිනිබ්බානසමයෙ ‘‘හන්ද දානි, භික්ඛවෙ, ආමන්තයාමි වො, වයධම්මා සඞ්ඛාරා, අප්පමාදෙන සම්පාදෙථා’’ති (දී. නි. 2.218) වුත්තවචනං පච්ඡිමබුද්ධවචනං නාම.

උභින්නමන්තරෙ පඤ්චචත්තාලීස වස්සානි පුප්ඵදාමං ගන්ථෙන්තෙන විය, රතනාවලිං ආවුනන්තෙන විය, ච කථිතො අමතප්පකාසනො සද්ධම්මො මජ්ඣිමබුද්ධවචනං නාම.

තං ¶ සබ්බම්පි සඞ්ගය්හමානං පිටකතො තීණි පිටකානි හොන්ති, නිකායතො පඤ්ච නිකායා, අඞ්ගතො නවඞ්ගානි, ධම්මක්ඛන්ධතො චතුරාසීතිධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි. කථං? සබ්බම්පි හෙතං පිටකතො විනයපිටකං සුත්තන්තපිටකං අභිධම්මපිටකන්ති තිප්පභෙදමෙව හොති. තත්ථ උභයානි පාතිමොක්ඛානි ද්වෙ විභඞ්ගා ද්වාවීසති ඛන්ධකා සොළස පරිවාරාති ඉදං විනයපිටකං නාම. බ්රහ්මජාලාදිචතුත්තිංසසුත්තසඞ්ගහො දීඝනිකායො. මූලපරියායසුත්තාදිදියඩ්ඪසතද්වෙසුත්තසඞ්ගහො මජ්ඣිමනිකායො. ඔඝතරණසුත්තාදිසත්තසුත්තසහස්සසත්තසතද්වාසට්ඨිසුත්තසඞ්ගහො සංයුත්තනිකායො. චිත්තපරියාදානසුත්තාදිනවසුත්තසහස්සපඤ්චසතසත්තපඤ්ඤාසසුත්තසඞ්ගහො අඞ්ගුත්තරනිකායො. ඛුද්දකපාඨධම්මපදඋදානඉතිවුත්තකසුත්තනිපාතවිමානවත්ථුපෙතවත්ථුථෙරගාථාථෙරීගාථාජාතකනිද්දෙසපටිසම්භිදාඅපදානබුද්ධවංසචරියාපිටකවසෙන පන්නරසප්පභෙදො ඛුද්දකනිකායොති ඉදං සුත්තන්තපිටකං නාම. ධම්මසඞ්ගණීආදීනි සත්ත පකරණානි අභිධම්මපිටකං නාම. තත්ථ ¶ –

විවිධවිසෙසනයත්තා, විනයනතො චෙව කායවාචානං;

විනයත්ථවිදූහි අයං, විනයො විනයොති අක්ඛාතො.

විවිධා හි එත්ථ පඤ්චවිධපාතිමොක්ඛුද්දෙසපාරාජිකාදිසත්තආපත්තික්ඛන්ධමාතිකාවිභඞ්ගාදිප්පභෙදා නයා විසෙසභූතා ච දළ්හීකම්මසිථිලකරණප්පයොජනා අනුපඤ්ඤත්තිනයා. කායිකවාචසිකඅජ්ඣාචාරනිසෙධනතො චෙස කායං වාචඤ්ච විනෙති. තස්මා විවිධනයත්තා විසෙසනයත්තා කායවාචානඤ්ච විනයනතො අයං විනයො විනයොති අක්ඛාතො. තෙනෙතමෙතස්ස වචනත්ථකොසල්ලත්ථං වුත්තං –

‘‘විවිධවිසෙසනයත්තා ¶ , විනයනතො චෙව කායවාචානං;

විනයත්ථවිදූහි අයං, විනයො විනයොති අක්ඛාතො’’ති.

ඉතරං පන –

අත්ථානං සූචනතො, සුවුත්තතො සවනතොථ සූදනතො;

සුත්තාණා සුත්තසභාගතො ච ‘සුත්ත’න්ති අක්ඛාතං.

තඤ්හි ¶ අත්තත්ථපරත්ථාදිභෙදෙ අත්ථෙ සූචෙති. සුවුත්තා චෙත්ථ අත්ථා වෙනෙය්යජ්ඣාසයානුලොමෙන වුත්තත්තා. සවති චෙතං අත්ථෙ, සස්සමිව ඵලං, පසවතීති වුත්තං හොති. සූදති චෙතං, ධෙනු විය ඛීරං, පග්ඝරතීති වුත්තං හොති. සුට්ඨු ච නෙ තායති රක්ඛතීති වුත්තං හොති. සුත්තසභාගඤ්චෙතං. යථා හි තච්ඡකානං සුත්තං පමාණං හොති එවමෙතම්පි විඤ්ඤූනං. යථා ච සුත්තෙන සඞ්ගහිතානි පුප්ඵානි න විකිරියන්ති න විද්ධංසියන්ති එවමෙතෙන සඞ්ගහිතා අත්ථා. තෙනෙතමෙතස්ස වචනත්ථකොසල්ලත්ථං වුත්තං –

‘‘අත්ථානං සූචනතො, සුවුත්තතො සවනතොථ සූදනතො;

සුත්තාණා සුත්තසභාගතො ච සුත්තන්ති අක්ඛාත’’න්ති.

අභිධම්මස්ස වචනත්ථො වුත්තොයෙව. අපරො නයො –

යං එත්ථ වුඩ්ඪිමන්තො, සලක්ඛණා පූජිතා පරිච්ඡින්නා;

වුත්තාධිකා ච ධම්මා, අභිධම්මො තෙන අක්ඛාතො.

අයඤ්හි ¶ අභිසද්දො වුඩ්ඪිලක්ඛණපූජිතපරිච්ඡින්නාධිකෙසු දිස්සති. තථා හෙස ‘‘බාළ්හා මෙ දුක්ඛා වෙදනා අභික්කමන්ති, නො පටික්කමන්තී’’තිආදීසු (ම. නි. 3.384; සං. නි. 5.195) වුඩ්ඪියං ආගතො. ‘‘යා තා රත්තියො අභිඤ්ඤාතා අභිලක්ඛිතා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.49) ලක්ඛණෙ. ‘‘රාජාභිරාජා මනුජින්දො’’තිආදීසු (ම. නි. 2.399; සු. නි. 558) පූජිතෙ. ‘‘පටිබලො විනෙතුං අභිධම්මෙ අභිවිනයෙ’’තිආදීසු (මහාව. 85) පරිච්ඡින්නෙ; අඤ්ඤමඤ්ඤසඞ්කරවිරහිතෙ ධම්මෙ ච විනයෙ චාති වුත්තං හොති. ‘‘අභික්කන්තෙන වණ්ණෙනා’’තිආදීසු (වි. ව. 75) අධිකෙ.

එත්ථ ¶ ච ‘‘රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’තිආදිනා (ධ. ස. 163 ආදයො) නයෙන වුඩ්ඪිමන්තොපි ධම්මා වුත්තා. ‘‘රූපාරම්මණං වා සද්දාරම්මණං වා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1) නයෙන ආරම්මණාදීහි ලක්ඛණීයත්තා සලක්ඛණාපි. ‘‘සෙක්ඛා ධම්මා, අසෙක්ඛා ධම්මා, ලොකුත්තරා ධම්මා’’තිආදිනා (ධ. ස. තිකමාතිකා 11; දුකමාතිකා 12) නයෙන පූජිතාපි; පූජාරහාති අධිප්පායො. ‘‘ඵස්සො ¶ හොති, වෙදනා හොතී’’තිආදිනා (ධ. ස. 1) නයෙන සභාවපරිච්ඡින්නත්තා පරිච්ඡින්නාපි. ‘‘මහග්ගතා ධම්මා, අප්පමාණා ධම්මා, අනුත්තරා ධම්මා’’තිආදිනා (ධ. ස. තිකමාතිකා 12; දුකමාතිකා 99) නයෙන අධිකාපි ධම්මා වුත්තා. තෙනෙතමෙතස්ස වචනත්ථකොසල්ලත්ථං වුත්තං –

‘‘යං එත්ථ වුඩ්ඪිමන්තො, සලක්ඛණා පූජිතා පරිච්ඡින්නා;

වුත්තාධිකා ච ධම්මා, අභිධම්මො තෙන අක්ඛාතො’’ති.

යං පනෙත්ථ අවිසිට්ඨං, තං –

පිටකං පිටකත්ථවිදූ, පරියත්තිබ්භාජනත්ථතො ආහු;

තෙන සමොධානෙත්වා, තයොපි විනයාදයො ඤෙය්යා.

පරියත්තිපි හි ‘‘මා පිටකසම්පදානෙනා’’තිආදීසු (අ. නි. 3.66) පිටකන්ති වුච්චති. ‘‘අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය කුදාලපිටකංආදායා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.228; අ. නි. 3.70) යංකිඤ්චි භාජනම්පි. තස්මා පිටකං පිටකත්ථවිදූ පරියත්තිභාජනත්ථතො ආහු.

ඉදානි තෙන සමොධානෙත්වා තයොපි විනයාදයො ඤෙය්යාති. තෙන එවං දුවිධත්ථෙන පිටකසද්දෙන සහ සමාසං කත්වා විනයො ච සො පිටකඤ්ච පරියත්තිභාවතො, තස්ස තස්ස අත්ථස්ස භාජනතො චාති විනයපිටකං. යථාවුත්තෙනෙව නයෙන සුත්තන්තඤ්ච තං පිටකඤ්චාති සුත්තන්තපිටකං. අභිධම්මො ¶ ච සො පිටකඤ්චාති අභිධම්මපිටකන්ති එවමෙතෙ තයොපි විනයාදයො ඤෙය්යා.

එවං ඤත්වා ච පුනපි තෙස්වෙව පිටකෙසු නානප්පකාරකොසල්ලත්ථං –

දෙසනාසාසනකථාභෙදං තෙසු යථාරහං;

සික්ඛාපහානගම්භීරභාවඤ්ච පරිදීපයෙ.

පරියත්තිභෙදං ¶ සම්පත්තිං, විපත්තිඤ්චාපි යං යහිං;

පාපුණාති යථා භික්ඛු, තම්පි සබ්බං විභාවයෙ.

තත්රායං ¶ පරිදීපනා විභාවනා ච – එතානි හි තීණි පිටකානි යථාක්කමං ආණාවොහාරපරමත්ථදෙසනා, යථාපරාධයථානුලොමයථාධම්මසාසනානි, සංවරාසංවරදිට්ඨිවිනිවෙඨනනාමරූපපරිච්ඡෙදකථාති ච වුච්චන්ති.

එත්ථ හි විනයපිටකං ආණාරහෙන භගවතා ආණාබාහුල්ලතො දෙසිතත්තා ආණාදෙසනා; සුත්තන්තපිටකං වොහාරකුසලෙන භගවතා වොහාරබාහුල්ලතො දෙසිතත්තා වොහාරදෙසනා; අභිධම්මපිටකං පරමත්ථකුසලෙන භගවතා පරමත්ථබාහුල්ලතො දෙසිතත්තා පරමත්ථදෙසනාති වුච්චති.

තථා පඨමං යෙ තෙ පචුරාපරාධා සත්තා තෙ යථාපරාධං එත්ථ සාසිතාති යථාපරාධසාසනං; දුතියං අනෙකජ්ඣාසයානුසයචරියාධිමුත්තිකා සත්තා යථානුලොමං එත්ථ සාසිතාති යථානුලොමසාසනං; තතියං ධම්මපුඤ්ජමත්තෙ ‘අහං මමා’ති සඤ්ඤිනො සත්තා යථාධම්මං එත්ථ සාසිතාති යථාධම්මසාසනන්ති වුච්චති.

තථා පඨමං අජ්ඣාචාරපටිපක්ඛභූතො සංවරාසංවරො එත්ථ කථිතොති සංවරාසංවරකථා; සංවරාසංවරොති ඛුද්දකො චෙව මහන්තො ච සංවරාසංවරො, කම්මාකම්මං විය ච ඵලාඵලං විය ච; දුතියං ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිපටිපක්ඛභූතා දිට්ඨිවිනිවෙඨනා එත්ථ කථිතාති දිට්ඨිවිනිවෙඨනකථා; තතියං රාගාදිපටිපක්ඛභූතො නාමරූපපරිච්ඡෙදො එත්ථ කථිතොති නාමරූපපරිච්ඡෙදකථාති වුච්චති.

තීසුපි චෙතෙසු තිස්සො සික්ඛා තීණි පහානානි චතුබ්බිධො ච ගම්භීරභාවො වෙදිතබ්බො. තථා හි විනයපිටකෙ විසෙසෙන අධිසීලසික්ඛා වුත්තා, සුත්තන්තපිටකෙ අධිචිත්තසික්ඛා, අභිධම්මපිටකෙ අධිපඤ්ඤාසික්ඛා.

විනයපිටකෙ ච වීතික්කමප්පහානං ¶ , කිලෙසානං වීතික්කමපටිපක්ඛත්තා සීලස්ස; සුත්තන්තපිටකෙ පරියුට්ඨානප්පහානං, පරියුට්ඨානපටිපක්ඛත්තා සමාධිස්ස; අභිධම්මපිටකෙ අනුසයප්පහානං, අනුසයපටිපක්ඛත්තා පඤ්ඤාය.

පඨමෙ ¶ ¶ ච තදඞ්ගප්පහානං කිලෙසානං, ඉතරෙසු වික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදප්පහානානි. පඨමෙ ච දුච්චරිතසංකිලෙසස්ස පහානං, ඉතරෙසු තණ්හාදිට්ඨිසංකිලෙසානං පහානං.

එකමෙකස්මිඤ්චෙත්ථ චතුබ්බිධොපි ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධගම්භීරභාවො වෙදිතබ්බො – තත්ථ ධම්මොති තන්ති. අත්ථොති තස්සායෙවත්ථො. දෙසනාති තස්සා මනසා වවත්ථාපිතාය තන්තියා දෙසනා. පටිවෙධොති තන්තියා තන්තිඅත්ථස්ස ච යථාභූතාවබොධො. තීසුපි චෙතෙසු එතෙ ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධා. යස්මා සසාදීහි විය මහාසමුද්දො මන්දබුද්ධීහි දුක්ඛොගාහා අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨා ච තස්මා ගම්භීරා. එවං එකමෙකස්මිං එත්ථ චතුබ්බිධොපි ගම්භීරභාවො වෙදිතබ්බො.

අපරො නයො – ධම්මොති හෙතු. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 720). අත්ථොති හෙතුඵලං. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘හෙතුඵලෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 720). දෙසනාති පඤ්ඤත්ති, යථාධම්මං ධම්මාභිලාපොති අධිප්පායො; අනුලොමපටිලොමසඞ්ඛෙපවිත්ථාරාදිවසෙන වා කථනං. පටිවෙධොති අභිසමයො. සො ච ලොකියලොකුත්තරො. විසයතො ච අසම්මොහතො ච; අත්ථානුරූපං ධම්මෙසු, ධම්මානුරූපං අත්ථෙසු, පඤ්ඤත්තිපථානුරූපං පඤ්ඤත්තීසු අවබොධො. තෙසං තෙසං වා තත්ථ තත්ථ වුත්තධම්මානං පටිවිජ්ඣිතබ්බො සලක්ඛණසඞ්ඛාතො අවිපරීතසභාවො.

ඉදානි යස්මා එතෙසු පිටකෙසු යං යං ධම්මජාතං වා අත්ථජාතං වා යා චායං යථා යථා ඤාපෙතබ්බො අත්ථො සොතූනං ඤාණස්ස අභිමුඛො හොති තථා තථා තදත්ථජොතිකා දෙසනා, යො චෙත්ථ අවිපරීතාවබොධසඞ්ඛාතො පටිවෙධො තෙසං තෙසං වා ධම්මානං පටිවිජ්ඣිතබ්බො සලක්ඛණසඞ්ඛාතො අවිපරීතසභාවො – සබ්බම්පෙතං අනුපචිතකුසලසම්භාරෙහි දුප්පඤ්ඤෙහි, සසාදීහි විය මහාසමුද්දො, දුක්ඛොගාහං අලබ්භනෙය්යපතිට්ඨඤ්ච, තස්මා ගම්භීරං. එවම්පි එකමෙකස්මිං එත්ථ චතුබ්බිධොපි ගම්භීරභාවො වෙදිතබ්බො. එත්තාවතා ච –

දෙසනාසාසනකථාභෙදං ¶ තෙසු යථාරහං;

සික්ඛාපහානගම්භීරභාවඤ්ච පරිදීපයෙති –

අයං ගාථා වුත්තත්ථා හොති.

පරියත්තිභෙදං ¶ ¶ සම්පත්තිං, විපත්තිඤ්චාපි යං යහිං;

පාපුණාති යථා භික්ඛු, තම්පි සබ්බං විභාවයෙති.

එත්ථ පන තීසු පිටකෙසු තිවිධො පරියත්තිභෙදො දට්ඨබ්බො. තිස්සො හි පරියත්තියො – අලගද්දූපමා නිස්සරණත්ථා භණ්ඩාගාරිකපරියත්තීති.

තත්ථ යා දුග්ගහිතා උපාරම්භාදිහෙතු පරියාපුටා අයං අලගද්දූපමා. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, පුරිසො අලගද්දත්ථිකො අලගද්දගවෙසී අලගද්දපරියෙසනං චරමානො, සො පස්සෙය්ය මහන්තං අලගද්දං, තමෙනං භොගෙ වා නඞ්ගුට්ඨෙ වා ගණ්හෙය්ය, තස්ස සො අලගද්දො පටිපරිවත්තිත්වා හත්ථෙ වා බාහාය වා අඤ්ඤතරස්මිං වා අඞ්ගපච්චඞ්ගෙ ඩංසෙය්ය, සො තතො නිදානං මරණං වා නිගච්ඡෙය්ය මරණමත්තං වා දුක්ඛං. තං කිස්ස හෙතු? දුග්ගහිතත්තා, භික්ඛවෙ, අලගද්දස්ස. එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, ඉධෙකච්චෙ මොඝපුරිසා ධම්මං පරියාපුණන්ති සුත්තං…පෙ… වෙදල්ලං, තෙ තං ධම්මං පරියාපුණිත්වා තෙසං ධම්මානං පඤ්ඤාය අත්ථං න උපපරික්ඛන්ති, තෙසං තෙ ධම්මා පඤ්ඤාය අත්ථං අනුපපරික්ඛතං න නිජ්ඣානං ඛමන්ති, තෙ උපාරම්භානිසංසා චෙව ධම්මං පරියාපුණන්ති ඉතිවාදප්පමොක්ඛානිසංසා ච. යස්ස චත්ථාය ධම්මං පරියාපුණන්ති තඤ්චස්ස අත්ථං නානුභොන්ති. තෙසං තෙ ධම්මා දුග්ගහිතා දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති. තං කිස්ස හෙතු? දුග්ගහිතත්තා, භික්ඛවෙ, ධම්මාන’’න්ති (ම. නි. 1.238).

යා පන සුග්ගහිතා සීලක්ඛන්ධාදිපාරිපූරිංයෙව ආකඞ්ඛමානෙන පරියාපුටා න උපාරම්භාදිහෙතු, අයං නිස්සරණත්ථා. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘තෙසං තෙ ධම්මා සුග්ගහිතා දීඝරත්තං හිතාය සුඛාය සංවත්තන්ති. තං කිස්ස හෙතු? සුග්ගහිතත්තා, භික්ඛවෙ, ධම්මාන’’න්ති (ම. නි. 1.239).

යං පන පරිඤ්ඤාතක්ඛන්ධො පහීනකිලෙසො භාවිතමග්ගො පටිවිද්ධාකුප්පො ¶ සච්ඡිකතනිරොධො ඛීණාසවො කෙවලං පවෙණිපාලනත්ථාය වංසානුරක්ඛණත්ථාය පරියාපුණාති, අයං භණ්ඩාගාරිකපරියත්තීති.

විනයෙ පන සුප්පටිපන්නො භික්ඛු සීලසම්පදං නිස්සාය තිස්සො විජ්ජා පාපුණාති, තාසංයෙව ¶ ච තත්ථ පභෙදවචනතො. සුත්තෙ සුප්පටිපන්නො සමාධිසම්පදං නිස්සාය ඡළභිඤ්ඤා පාපුණාති, තාසංයෙව ච තත්ථ පභෙදවචනතො. අභිධම්මෙ සුප්පටිපන්නො පඤ්ඤාසම්පදං නිස්සාය චතස්සො පටිසම්භිදා ¶ පාපුණාති තාසඤ්ච තත්ථෙව පභෙදවචනතො. එවමෙතෙසු සුප්පටිපන්නො යථාක්කමෙන ඉමං විජ්ජාත්තයඡළභිඤ්ඤාචතුපටිසම්භිදාප්පභෙදං සම්පත්තිං පාපුණාති.

විනයෙ පන දුප්පටිපන්නො අනුඤ්ඤාතසුඛසම්ඵස්සඅත්ථරණපාවුරණාදිඵස්සසාමඤ්ඤතො පටික්ඛිත්තෙසු උපාදින්නකඵස්සාදීසු අනවජ්ජසඤ්ඤී හොති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘තථාහං භගවතා ධම්මං දෙසිතං ආජානාමි, යථා යෙමෙ අන්තරායිකා ධම්මා වුත්තා භගවතා තෙ පටිසෙවතො නාලං අන්තරායායා’’ති (පාචි. 417; ම. නි. 1.234). තතො දුස්සීලභාවං පාපුණාති. සුත්තෙ දුප්පටිපන්නො ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, පුග්ගලා සන්තො සංවිජ්ජමානා ලොකස්මි’’න්තිආදීසු (අ. නි. 4.5) අධිප්පායං අජානන්තො දුග්ගහිතං ගණ්හාති. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘අත්තනා දුග්ගහිතෙන අම්හෙ චෙව අබ්භාචික්ඛති අත්තානඤ්ච ඛනති බහුඤ්ච අපුඤ්ඤං පසවතී’’ති (පාචි. 417; ම. නි. 1.236). තතො මිච්ඡාදිට්ඨිතං පාපුණාති. අභිධම්මෙ දුප්පටිපන්නො ධම්මචින්තං අතිධාවන්තො අචින්තෙය්යානිපි චින්තෙති, තතො චිත්තක්ඛෙපං පාපුණාති. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, අචින්තෙය්යානි, න චින්තෙතබ්බානි, යානි චින්තෙන්තො උම්මාදස්ස විඝාතස්ස භාගී අස්සා’’ති (අ. නි. 4.77). එවමෙතෙසු දුප්පටිපන්නො යථාක්කමෙන ඉමං දුස්සීලභාවමිච්ඡාදිට්ඨිතාචිත්තක්ඛෙපප්පභෙදං විපත්තිං පාපුණාතීති. එත්තාවතා ච –

පරියත්තිභෙදං සම්පත්තිං, විපත්තිඤ්චාපි යං යහිං;

පාපුණාති යථා භික්ඛු, තම්පි සබ්බං විභාවයෙති.

අයම්පි ගාථා වුත්තත්ථා හොති. එවං නානප්පකාරතො පිටකානි ඤත්වා තෙසං වසෙන සබ්බම්පෙතං සඞ්ගය්හමානං තීණි පිටකානි හොන්ති.

කථං ¶ නිකායතො පඤ්ච නිකායාති? සබ්බමෙව හෙතං දීඝනිකායො මජ්ඣිමනිකායො සංයුත්තනිකායො අඞ්ගුත්තරනිකායො ඛුද්දකනිකායොති පඤ්චප්පභෙදං හොති. තත්ථ කතමො දීඝනිකායො? තිවග්ගසඞ්ගහානි බ්රහ්මජාලාදීනි චතුත්තිංස සුත්තානි.

චතුත්තිංසෙව ¶ සුත්තන්තා, තිවග්ගො යස්ස සඞ්ගහො;

එස දීඝනිකායොති, පඨමො අනුලොමිකො.

කස්මා ¶ පනෙස දීඝනිකායොති වුච්චති? දීඝප්පමාණානං සුත්තානං සමූහතො නිවාසතො ච. සමූහනිවාසා හි නිකායොති වුච්චන්ති. ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකනිකායම්පි සමනුපස්සාමි එවං චිත්තං යථයිදං, භික්ඛවෙ, තිරච්ඡානගතා පාණා (සං. නි. 3.100), පොණිකනිකායො, චික්ඛල්ලිකනිකායො’’ති. එවමාදීනි චෙත්ථ සාධකානි සාසනතො ලොකතො ච. එවං සෙසානම්පි නිකායභාවෙ වචනත්ථො වෙදිතබ්බො.

කතමො මජ්ඣිමනිකායො? මජ්ඣිමප්පමාණානි පඤ්චදසවග්ගසඞ්ගහානි මූලපරියායසුත්තාදීනි දියඩ්ඪසතං ද්වෙ ච සුත්තානි.

දියඩ්ඪසතසුත්තන්තා, ද්වෙ ච සුත්තානි යත්ථ සො;

නිකායො මජ්ඣිමො පඤ්ච, දසවග්ගපරිග්ගහො.

කතමො සංයුත්තනිකායො? දෙවතාසංයුත්තාදිවසෙන ඨිතානි ඔඝතරණාදීනි සත්ත සුත්තසහස්සානි සත්ත සුත්තසතානි ච ද්වාසට්ඨි ච සුත්තානි.

සත්ත සුත්තසහස්සානි, සත්ත සුත්තසතානි ච;

ද්වාසට්ඨි චෙව සුත්තන්තා, එසො සංයුත්තසඞ්ගහො.

කතමො අඞ්ගුත්තරනිකායො? එකෙකඅඞ්ගාතිරෙකවසෙන ඨිතානි චිත්තපරියාදානාදීනි නව සුත්තසහස්සානි පඤ්ච සුත්තසතානි සත්තපඤ්ඤාසඤ්ච සුත්තානි.

නව සුත්තසහස්සානි, පඤ්ච සුත්තසතානි ච;

සත්තපඤ්ඤාසසුත්තානි, සඞ්ඛ්යා අඞ්ගුත්තරෙ අයං.

කතමො ¶ ඛුද්දකනිකායො? සකලං විනයපිටකං, අභිධම්මපිටකං, ඛුද්දකපාඨ, ධම්මපදාදයො ¶ ච පුබ්බෙ දස්සිතා පඤ්චදසප්පභෙදා; ඨපෙත්වා චත්තාරො නිකායෙ අවසෙසං බුද්ධවචනන්ති.

ඨපෙත්වා චතුරොපෙතෙ, නිකායෙ දීඝආදිකෙ;

තදඤ්ඤං බුද්ධවචනං, නිකායො ඛුද්දකො මතොති.

එවං නිකායතො පඤ්ච නිකායා හොන්ති.

කථං ¶ ¶ අඞ්ගවසෙන නවඞ්ගානීති? සබ්බමෙව හිදං ‘සුත්තං ගෙය්යං වෙය්යාකරණං ගාථා උදානං ඉතිවුත්තකං ජාතකං අබ්භුතධම්මං වෙදල්ල’න්ති නවප්පභෙදං හොති. තත්ථ උභතොවිභඞ්ගනිද්දෙසඛන්ධකපරිවාරා සුත්තනිපාතෙ මඞ්ගලසුත්තරතනසුත්තනාලකසුත්තතුවට්ටකසුත්තානි අඤ්ඤම්පි ච සුත්තනාමකං තථාගතවචනං සුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සබ්බම්පි සගාථකං සුත්තං ගෙය්යන්ති වෙදිතබ්බං. විසෙසෙන සංයුත්තනිකායෙ සකලොපි සගාථාවග්ගො. සකලම්පි අභිධම්මපිටකං, නිග්ගාථකං සුත්තං, යඤ්ච අඤ්ඤම්පි අට්ඨහි අඞ්ගෙහි අසඞ්ගහිතං බුද්ධවචනං, තං වෙය්යාකරණන්ති වෙදිතබ්බං. ධම්මපදං ථෙරගාථා ථෙරීගාථා සුත්තනිපාතෙ නොසුත්තනාමිකා සුද්ධිකගාථා ච ගාථාති වෙදිතබ්බා. සොමනස්සඤාණමයිකගාථාප්පටිසංයුත්තා ද්වාසීති සුත්තන්තා උදානන්ති වෙදිතබ්බං. ‘වුත්තඤ්හෙතං භගවතා’තිආදිනයප්පවත්තා (ඉතිවු. 1) දසුත්තරසතසුත්තන්තා ඉතිවුත්තකන්ති වෙදිතබ්බං. අපණ්ණකජාතකාදීනි පඤ්ඤාසාධිකානි පඤ්ච ජාතකසතානි ජාතකන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, අච්ඡරියා අබ්භුතා ධම්මා ආනන්දෙ’’තිආදිනයපවත්තා (දී. නි. 2.209; අ. නි. 4.129) සබ්බෙපි අච්ඡරියඅබ්භුතධම්මප්පටිසංයුත්තා සුත්තන්තා අබ්භුතධම්මන්ති වෙදිතබ්බං.

චූළවෙදල්ලමහාවෙදල්ලසම්මාදිට්ඨිසක්කපඤ්හසඞ්ඛාරභාජනීයමහාපුණ්ණමසුත්තාදයො සබ්බෙපි වෙදඤ්ච තුට්ඨිඤ්ච ලද්ධා ලද්ධා පුච්ඡිතසුත්තන්තා වෙදල්ලන්ති වෙදිතබ්බං. එවමෙතං අඞ්ගතො නවඞ්ගානි.

කථං ධම්මක්ඛන්ධතො චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානීති? සබ්බමෙව හිදං බුද්ධවචනං.

‘‘ද්වාසීති ¶ බුද්ධතො ගණ්හිං, ද්වෙ සහස්සානි භික්ඛුතො;

චතුරාසීති සහස්සානි, යෙ මෙ ධම්මා පවත්තිනො’’ති. (ථෙරගා. 1027);

එවං පරිදීපිතධම්මක්ඛන්ධවසෙන චතුරාසීතිසහස්සප්පභෙදං හොති. තත්ථ එකානුසන්ධිකං සුත්තං එකො ධම්මක්ඛන්ධො. යං අනෙකානුසන්ධිකං තත්ථ අනුසන්ධිවසෙන ධම්මක්ඛන්ධගණනා. ගාථාබන්ධෙසු පඤ්හාපුච්ඡනං එකො ධම්මක්ඛන්ධො, විස්සජ්ජනං එකො. අභිධම්මෙ එකමෙකං තිකදුකභාජනං එකමෙකඤ්ච චිත්තවාරභාජනං එකො ධම්මක්ඛන්ධො. විනයෙ අත්ථි වත්ථු, අත්ථි මාතිකා, අත්ථි පදභාජනීයං, අත්ථි ආපත්ති, අත්ථි අනාපත්ති, අත්ථි ¶ අන්තරාපත්ති, අත්ථි තිකච්ඡෙදො. තත්ථ එකමෙකො කොට්ඨාසො එකමෙකො ධම්මක්ඛන්ධොති වෙදිතබ්බො. එවං ධම්මක්ඛන්ධතො චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි.

එවමෙතං සබ්බම්පි බුද්ධවචනං පඤ්චසතිකසඞ්ගීතිකාලෙ සඞ්ගායන්තෙන මහාකස්සපප්පමුඛෙන වසීගණෙන අයං ධම්මො අයං විනයො, ඉදං පඨමබුද්ධවචනං, ඉදං මජ්ඣිමබුද්ධවචනං, ඉදං පච්ඡිමබුද්ධවචනං, ඉදං විනයපිටකං, ඉදං සුත්තන්තපිටකං, ඉදං අභිධම්මපිටකං, අයං දීඝනිකායො…පෙ… අයං ඛුද්දකනිකායො, ඉමානි සුත්තාදීනි නවඞ්ගානි, ඉමානි චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානීති ඉමං පභෙදං වවත්ථපෙත්වාව සඞ්ගීතං. න කෙවලඤ්ච ඉමමෙව අඤ්ඤම්පි උද්දානසඞ්ගහවග්ගසඞ්ගහපෙය්යාලසඞ්ගහඑකනිපාතදුකනිපාතාදිනිපාතසඞ්ගහසංයුත්තසඞ්ගහ පණ්ණාසසඞ්ගහාදිඅනෙකවිධං, තීසු පිටකෙසු සන්දිස්සමානං සඞ්ගහප්පභෙදං වවත්ථපෙත්වාව සත්තහි මාසෙහි සඞ්ගීතං.

සඞ්ගීතිපරියොසානෙ චස්ස ඉදං මහාකස්සපත්ථෙරෙන දසබලස්ස සාසනං පඤ්චවස්සසහස්සපරිමාණකාලං පවත්තනසමත්ථං කතන්ති සඤ්ජාතප්පමොදා සාධුකාරං විය දදමානා අයං මහාපථවී උදකපරියන්තං කත්වා අනෙකප්පකාරං කම්පි සඞ්කම්පි සම්පකම්පි සම්පවෙධි. අනෙකානි ච අච්ඡරියානි පාතුරහෙසුං.

එවං සඞ්ගීතෙ පනෙත්ථ අයං අභිධම්මො පිටකතො අභිධම්මපිටකං, නිකායතො ඛුද්දකනිකායො, අඞ්ගතො ¶ වෙය්යාකරණං, ධම්මක්ඛන්ධතො කතිපයානි ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානි හොන්ති.

තං ¶ ධාරයන්තෙසු භික්ඛූසු පුබ්බෙ එකො භික්ඛු සබ්බසාමයිකපරිසාය නිසීදිත්වා අභිධම්මතො සුත්තං ආහරිත්වා ධම්මං කථෙන්තො ‘‘රූපක්ඛන්ධො අබ්යාකතො, චත්තාරො ඛන්ධා සියා කුසලා සියා අකුසලා සියා අබ්යාකතා; දසායතනා අබ්යාකතා, ද්වෙ ආයතනා සියා කුසලා සියා අකුසලා සියා අබ්යාකතා; සොළස ධාතුයො අබ්යාකතා, ද්වෙ ධාතුයො සියා කුසලා සියා අකුසලා සියා අබ්යාකතා; සමුදයසච්චං අකුසලං, මග්ගසච්චං කුසලං, නිරොධසච්චං අබ්යාකතං, දුක්ඛසච්චං සියා කුසලං සියා අකුසලං සියා අබ්යාකතං; දසින්ද්රියා අබ්යාකතා, දොමනස්සින්ද්රියං අකුසලං, අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං කුසලං, චත්තාරි ඉන්ද්රියානි සියා කුසලා සියා අබ්යාකතා, ඡ ¶ ඉන්ද්රියානි සියා කුසලා සියා අකුසලා සියා අබ්යාකතා’’ති ධම්මකථං කථෙසි.

තස්මිං ඨානෙ එකො භික්ඛු නිසින්නො ‘ධම්මකථික ත්වං සිනෙරුං පරික්ඛිපන්තො විය දීඝසුත්තං ආහරසි, කිං සුත්තං නාමෙත’න්ති ආහ. ‘අභිධම්මසුත්තං නාම, ආවුසො’ති. ‘අභිධම්මසුත්තං කස්මා ආහරසි? කිං අඤ්ඤං බුද්ධභාසිතං සුත්තං ආහරිතුං න වට්ටතී’ති? ‘අභිධම්මො කෙන භාසිතො’ති? ‘න එසො බුද්ධභාසිතො’ති. ‘කිං පන තෙ, ආවුසො, විනයපිටකං උග්ගහිත’න්ති? ‘න උග්ගහිතං, ආවුසො’ති. ‘අවිනයධාරිතාය මඤ්ඤෙ ත්වං අජානන්තො එවං වදෙසී’ති. ‘විනයමත්තමෙව, ආවුසො, උග්ගහිත’න්ති. ‘තම්පි තෙ දුග්ගහිතං, පරිසපරියන්තෙ නිසීදිත්වා නිද්දායන්තෙන උග්ගහිතං භවිස්සති; තුම්හාදිසෙ හි පබ්බාජෙන්තො වා උපසම්පාදෙන්තො වා සාතිසාරො හොති’. ‘කිං කාරණා’? විනයමත්තස්සපි දුග්ගහිතත්තා; වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘තත්ථ අනාපත්ති, න විවණ්ණෙතුකාමො ඉඞ්ඝ තාව, ආවුසො, සුත්තන්තං වා ගාථායො වා අභිධම්මං වා පරියාපුණස්සු, පච්ඡාපි විනයං පරියාපුණිස්සසී’’ති (පාචි. 442) භණති. ‘‘සුත්තන්තෙ ඔකාසං කාරාපෙත්වා අභිධම්මං වා විනයං වා පුච්ඡති, අභිධම්මෙ ඔකාසං කාරාපෙත්වා සුත්තන්තං වා විනයං වා පුච්ඡති, විනයෙ ඔකාසං කාරාපෙත්වා සුත්තන්තං වා අභිධම්මං වා පුච්ඡතී’’ති (පාචි. 1221). ‘ත්වං පන එත්තකම්පි න ජානාසී’ති එත්තකෙනපි පරවාදී නිග්ගහිතො හොති.

මහාගොසිඞ්ගසුත්තං පන ඉතොපි බලවතරං. තත්ර හි ධම්මසෙනාපති සාරිපුත්තත්ථෙරො අඤ්ඤමඤ්ඤං පුච්ඡිතපඤ්හඤ්ච විස්සජ්ජනඤ්ච ආරොචෙතුං සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස විස්සජ්ජනං ආරොචෙන්තො ‘‘ඉධාවුසො ¶ සාරිපුත්ත, ද්වෙ භික්ඛූ අභිධම්මකථං කථෙන්ති ¶ , තෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං පඤ්හං පුච්ඡන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පඤ්හං පුට්ඨා විස්සජ්ජෙන්ති, නො ච සංසාදෙන්ති, ධම්මී ච නෙසං කථාපවත්තිනී හොති, එවරූපෙන ඛො, ආවුසො, සාරිපුත්ත, භික්ඛුනා ගොසිඞ්ගසාලවනං සොභෙය්යා’’ති (ම. නි. 1.343) ආහ. සත්ථා ආභිධම්මිකා නාම මම සාසනෙ පරිබාහිරාති අවත්වා සුවණ්ණාලිඞ්ගසදිසං ගීවං උන්නාමෙත්වා පුණ්ණචන්දසස්සිරීකං මහාමුඛං පූරෙත්වා බ්රහ්මඝොසං නිච්ඡාරෙන්තො ‘‘සාධු සාධු ¶ සාරිපුත්තා’’ති මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස සාධුකාරං දත්වා ‘‘යථා තං මොග්ගල්ලානො ච සම්මා බ්යාකරමානො බ්යාකරෙය්ය, මොග්ගල්ලානො හි සාරිපුත්ත ධම්මකථිකො’’ති (ම. නි. 1.343) ආහ. ආභිධම්මිකභික්ඛූයෙව කිර ධම්මකථිකා නාම, අවසෙසා ධම්මකථං කථෙන්තාපි න ධම්මකථිකා. කස්මා? තෙ හි ධම්මකථං කථෙන්තා කම්මන්තරං විපාකන්තරං රූපාරූපපරිච්ඡෙදං ධම්මන්තරං ආලොළෙත්වා කථෙන්ති. ආභිධම්මිකා පන ධම්මන්තරං න ආලොළෙන්ති. තස්මා ආභිධම්මිකො භික්ඛු ධම්මං කථෙතු වා මා වා, පුච්ඡිතකාලෙ පන පඤ්හං කථෙස්සතීති. අයමෙව එකන්තධම්මකථිකො නාම හොති. ඉදං සන්ධාය සත්ථා සාධුකාරං දත්වා ‘සුකථිතං මොග්ගල්ලානෙනා’ති ආහ.

අභිධම්මං පටිබාහෙන්තො ඉමස්මිං ජිනචක්කෙ පහාරං දෙති, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිබාහති, සත්ථු වෙසාරජ්ජඤ්ඤාණං පටිනිවත්තෙති, සොතුකාමං පරිසං විසංවාදෙති, අරියමග්ගෙ ආවරණං බන්ධති, අට්ඨාරසසු භෙදකරවත්ථූසු එකස්මිං සන්දිස්සති උක්ඛෙපනීයකම්මතජ්ජනීයකම්මාරහො හොති. තං තං කම්මං කත්වා උය්යොජෙතබ්බො ‘ගච්ඡ විඝාසාදො හුත්වා ජීවිස්සසී’ති.

අථාපි එවං වදෙය්ය – ‘‘සචෙ අභිධම්මො බුද්ධභාසිතො, යථා අනෙකෙසු සුත්තසහස්සෙසු ‘එකං සමයං භගවා රාජගහෙ විහරතී’තිආදිනා නයෙන නිදානං සජ්ජිතං, එවමස්සාපි නිදානං සජ්ජිතං භවෙය්යා’’ති. සො ‘ජාතකසුත්තනිපාතධම්මපදාදීනං එවරූපං නිදානං නත්ථි, න චෙතානි න බුද්ධභාසිතානී’ති පටික්ඛිපිත්වා උත්තරිපි එවං වත්තබ්බො – ‘පණ්ඩිත, අභිධම්මො නාමෙස සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානංයෙව විසයො, න අඤ්ඤෙසං විසයො. බුද්ධානඤ්හි ඔක්කන්ති පාකටා, අභිජාති පාකටා, අභිසම්බොධි පාකටා, ධම්මචක්කප්පවත්තනං පාකටං. යමකපාටිහාරියං ¶ පාකටං, තිදිවක්කමො පාකටො, දෙවලොකෙ දෙසිතභාවො පාකටො, දෙවොරොහනං පාකටං. යථා නාම චක්කවත්තිරඤ්ඤො හත්ථිරතනං වා අස්සරතනං වා ථෙනෙත්වා යානකෙ යොජෙත්වා විචරණං නාම අට්ඨානං අකාරණං; චක්කරතනං වා පන ථෙනෙත්වා පලාලසකටෙ ඔලම්බිත්වා විචරණං නාම අට්ඨානං අකාරණං; යොජනප්පමාණං ඔභාසනසමත්ථං මණිරතනං වා පන කප්පාසපච්ඡියං පක්ඛිපිත්වා වළඤ්ජනං ¶ ¶ නාම අට්ඨානං අකාරණං. කස්මා? රාජාරහභණ්ඩතාය; එවමෙව අභිධම්මො නාම න අඤ්ඤෙසං විසයො, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානංයෙව විසයො. තෙසං වසෙන දෙසෙතබ්බදෙසනා. බුද්ධානඤ්හි ඔක්කන්ති පාකටා…පෙ… දෙවොරොහනං පාකටං. අභිධම්මස්ස නිදානකිච්චං නාම නත්ථි පණ්ඩිතා’ති. න හි සක්කා එවං වුත්තෙ පරවාදිනා සහධම්මිකං උදාහරණං උදාහරිතුං.

මණ්ඩලාරාමවාසී තිස්සභූතිත්ථෙරො පන මහාබොධිනිදානො එස අභිධම්මො නාමාති දස්සෙතුං ‘‘යෙන ස්වාහං, භික්ඛවෙ, විහාරෙන පඨමාභිසම්බුද්ධො විහරාමි තස්ස පදෙසෙන විහාසි’’න්ති (සං. නි. 5.11) ඉමං පදෙසවිහාරසුත්තන්තං ආහරිත්වා කථෙසි. දසවිධො හි පදෙසො නාම – ඛන්ධපදෙසො, ආයතනපදෙසො, ධාතුපදෙසො, සච්චපදෙසො, ඉන්ද්රියපදෙසො, පච්චයාකාරපදෙසො, සතිපට්ඨානපදෙසො, ඣානපදෙසො, නාමපදෙසො, ධම්මපදෙසොති. තෙසු සත්ථා මහාබොධිමණ්ඩෙ පඤ්චක්ඛන්ධෙ නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි, ඉමං තෙමාසං වෙදනාක්ඛන්ධවසෙනෙව විහාසි. ද්වාදසායතනානි අට්ඨාරස ධාතුයො නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි. ඉමං තෙමාසං ධම්මායතනෙ වෙදනාවසෙන ධම්මධාතුයඤ්ච වෙදනාවසෙනෙව විහාසි. චත්තාරි සච්චානි නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි, ඉමං තෙමාසං දුක්ඛසච්චෙ වෙදනාවසෙනෙව විහාසි. බාවීසතින්ද්රියානි නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි, ඉමං තෙමාසං වෙදනාපඤ්චකඉන්ද්රියවසෙන විහාසි. ද්වාදසපදිකං පච්චයාකාරවට්ටං නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි, ඉමං තෙමාසං ඵස්සපච්චයා වෙදනාවසෙනෙව විහාසි. චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි, ඉමං තෙමාසං වෙදනාසතිපට්ඨානවසෙනෙව විහාසි. චත්තාරි ¶ ඣානානි නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි, ඉමං තෙමාසං ඣානඞ්ගෙසු වෙදනාවසෙනෙව විහාසි. නාමං නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි, ඉමං තෙමාසං තත්ථ වෙදනාවසෙනෙව විහාසි. ධම්මෙ නිප්පදෙසෙන පටිවිජ්ඣි, ඉමං තෙමාසං වෙදනාත්තිකවසෙනෙව විහාසීති. එවං ථෙරො පදෙසවිහාරසුත්තන්තවසෙන අභිධම්මස්ස නිදානං කථෙසි.

ගාමවාසී සුමනදෙවත්ථෙරො පන හෙට්ඨාලොහපාසාදෙ ධම්මං පරිවත්තෙන්තො ‘අයං පරවාදී බාහා පග්ගය්හ අරඤ්ඤෙ කන්දන්තො විය, අසක්ඛිකං අඩ්ඩං කරොන්තො විය ච, අභිධම්මෙ නිදානස්ස අත්ථිභාවම්පි න ජානාතී’ති වත්වා නිදානං කථෙන්තො එවමාහ – එකං සමයං භගවා දෙවෙසු විහරති තාවතිංසෙසු පාරිච්ඡත්තකමූලෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං. තත්ර ඛො භගවා දෙවානං ¶ තාවතිංසානං අභිධම්මකථං කථෙසි – ‘‘කුසලා ධම්මා, අකුසලා ධම්මා, අබ්යාකතා ධම්මා’’ති.

අඤ්ඤෙසු පන සුත්තෙසු එකමෙව නිදානං. අභිධම්මෙ ද්වෙ නිදානානි – අධිගමනිදානඤ්ච දෙසනානිදානඤ්ච ¶ . තත්ථ අධිගමනිදානං දීපඞ්කරදසබලතො පට්ඨාය යාව මහාබොධිපල්ලඞ්කා වෙදිතබ්බං. දෙසනානිදානං යාව ධම්මචක්කප්පවත්තනා. එවං උභයනිදානසම්පන්නස්ස පනස්ස අභිධම්මස්ස නිදානකොසල්ලත්ථං ඉදං තාව පඤ්හාකම්මං වෙදිතබ්බං – අයං අභිධම්මො නාම කෙන පභාවිතො? කත්ථ පරිපාචිතො? කත්ථ අධිගතො? කදා අධිගතො? කෙන අධිගතො? කත්ථ විචිතො? කදා විචිතො? කෙන විචිතො? කත්ථ දෙසිතො? කස්සත්ථාය දෙසිතො? කිමත්ථං දෙසිතො? කෙහි පටිග්ගහිතො? කෙ සික්ඛන්ති? කෙ සික්ඛිතසික්ඛා? කෙ ධාරෙන්ති? කස්ස වචනං? කෙනාභතොති?

තත්රිදං විස්සජ්ජනං – කෙන පභාවිතොති බොධිඅභිනීහාරසද්ධාය පභාවිතො. කත්ථ පරිපාචිතොති අඩ්ඪඡක්කෙසු ජාතකසතෙසු. කත්ථ අධිගතොති බොධිමූලෙ. කදා අධිගතොති විසාඛාපුණ්ණමාසියං. කෙනාධිගතොති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන. කත්ථ විචිතොති බොධිමණ්ඩෙ. කදා ¶ විචිතොති රතනඝරසත්තාහෙ. කෙන විචිතොති සබ්බඤ්ඤුබුද්ධෙන. කත්ථ දෙසිතොති දෙවෙසු තාවතිංසෙසු. කස්සත්ථාය දෙසිතොති දෙවතානං. කිමත්ථං දෙසිතොති චතුරොඝනිද්ධරණත්ථං. කෙහි පටිග්ගහිතොති දෙවෙහි. කෙ සික්ඛන්තීති සෙක්ඛා ච පුථුජ්ජනකල්යාණා ච. කෙ සික්ඛිතසික්ඛාති අරහන්තො ඛීණාසවා. කෙ ධාරෙන්තීති යෙසං වත්තති තෙ ධාරෙන්ති. කස්ස වචනන්ති භගවතො වචනං, අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස. කෙනාභතොති ආචරියපරම්පරාය.

අයඤ්හි සාරිපුත්තත්ථෙරො භද්දජි සොභිතො පියජාලී පියපාලො පියදස්සී කොසියපුත්තො සිග්ගවො සන්දෙහො මොග්ගලිපුත්තො සුදත්තො ධම්මියො දාසකො සොණකො රෙවතොති එවමාදීහි යාව තතියසඞ්ගීතිකාලා ආභතො. තතො උද්ධං තෙසංයෙව සිස්සානුසිස්සෙහීති එවං තාව ජම්බුදීපතලෙ ආචරියපරම්පරාය ආභතො. ඉමං පන දීපං –

තතො ¶ මහින්දො ඉට්ටියො, උත්තියො සම්බලො තථා;

පණ්ඩිතො භද්දනාමො ච, එතෙ නාගා මහාපඤ්ඤා.

ජම්බුදීපා ඉධාගතාති (පරි. 3, 8).

ඉමෙහි ¶ මහානාගෙහි ආභතො. තතො උද්ධං තෙසංයෙව සිස්සානුසිස්සසඞ්ඛාතාය ආචරියපරම්පරාය යාවජ්ජතනකාලා ආභතො.

සුමෙධකථා

එවං ආභතස්ස පනස්ස යං තං දීපඞ්කරදසබලතො පට්ඨාය යාව මහාබොධිපල්ලඞ්කා අධිගමනිදානං, යාව ධම්මචක්කප්පවත්තනා දෙසනානිදානඤ්ච වුත්තං, තස්ස ආවිභාවත්ථං අයං අනුපුබ්බිකථා වෙදිතබ්බා –

ඉතො කිර කප්පසතසහස්සාධිකානං චතුන්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ අමරවතී නාම නගරං අහොසි. තත්ථ සුමෙධො නාම බ්රාහ්මණො පටිවසති උභතො සුජාතො, මාතිතො ච පිතිතො ච, සංසුද්ධගහණිකො, යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා අක්ඛිත්තො අනුපකුට්ඨො ජාතිවාදෙන, අභිරූපො දස්සනීයො පාසාදිකො පරමාය වණ්ණපොක්ඛරතාය සමන්නාගතො. සො අඤ්ඤං කම්මං අකත්වා බ්රාහ්මණසිප්පමෙව උග්ගණ්හි. තස්ස දහරකාලෙයෙව මාතාපිතරො කාලමකංසු. අථස්ස රාසිවඩ්ඪකො අමච්චො ආයපොත්ථකං ආහරිත්වා සුවණ්ණරජතමණිමුත්තාදිපූරිතෙ ගබ්භෙ විවරිත්වා ‘එත්තකං තෙ කුමාර මාතු සන්තකං, එත්තකං පිතු සන්තකං, එත්තකා අය්යකපය්යකානං සන්තකාති යාව සත්තමා කුලපරිවට්ටා ධනං ආචික්ඛිත්වා එතං පටිපජ්ජාහී’ති ආහ. සුමෙධපණ්ඩිතො චින්තෙසි – ‘ඉමං ධනං සංහරිත්වා මය්හං පිතුපිතාමහාදයො පරලොකං ගච්ඡන්තා එකකහාපණම්පි ගහෙත්වා න ගතා, මයා පන ගහෙත්වා ගමනකාරණං කාතුං වට්ටතී’ති සො රඤ්ඤො ආරොචෙත්වා නගරෙ භෙරිං චරාපෙත්වා මහාජනස්ස දානං දත්වා තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජි. ඉමස්මිං පන ඨානෙ සුමෙධකථා කථෙතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං බුද්ධවංසෙ (බු. වං. 2.1-33) –

කප්පෙ ච සතසහස්සෙ, චතුරො ච අසඞ්ඛියෙ;

අමරං නාම නගරං, දස්සනෙය්යං මනොරමං.

දසහි ¶ සද්දෙහි අවිවිත්තං, අන්නපානසමායුතං;

හත්ථිසද්දං අස්සසද්දං, භෙරිසඞ්ඛරථානි ච;

ඛාදථ පිවථ චෙව, අන්නපානෙන ඝොසිතං.

නගරං ¶ සබ්බඞ්ගසම්පන්නං, සබ්බකම්මමුපාගතං;

සත්තරතනසම්පන්නං, නානාජනසමාකුලං;

සමිද්ධං දෙවනගරංව, ආවාසං පුඤ්ඤකම්මිනං.

නගරෙ අමරවතියා, සුමෙධො නාම බ්රාහ්මණො;

අනෙකකොටිසන්නිචයො, පහූතධනධඤ්ඤවා.

අජ්ඣායකො මන්තධරො, තිණ්ණං වෙදාන පාරගූ;

ලක්ඛණෙ ඉතිහාසෙ ච, සධම්මෙ පාරමිං ගතො.

රහොගතො නිසීදිත්වා, එවං චින්තෙසහං තදා;

දුක්ඛො පුනබ්භවො නාම, සරීරස්ස ච භෙදනං.

ජාතිධම්මො ජරාධම්මො, බ්යාධිධම්මො සහං තදා;

අජරං අමතං ඛෙමං, පරියෙසිස්සාමි නිබ්බුතිං.

යංනූනිමං පූතිකායං, නානාකුණපපූරිතං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡෙය්යං, අනපෙක්ඛො අනත්ථිකො.

අත්ථි හෙහිති සො මග්ගො, න සො සක්කා න හෙතුයෙ;

පරියෙසිස්සාමි තං මග්ගං, භවතො පරිමුත්තියා.

යථාපි දුක්ඛෙ විජ්ජන්තෙ, සුඛං නාමපි විජ්ජති;

එවං භවෙ විජ්ජමානෙ, විභවොපි ඉච්ඡිතබ්බකො.

යථාපි උණ්හෙ විජ්ජන්තෙ, අපරං විජ්ජති සීතලං;

එවං තිවිධග්ගි විජ්ජන්තෙ, නිබ්බානං ඉච්ඡිතබ්බකං.

යථාපි පාපෙ විජ්ජන්තෙ, කල්යාණමපි විජ්ජති;

එවමෙව ජාති විජ්ජන්තෙ, අජාතිපිච්ඡිතබ්බකං.

යථා ¶ ¶ ගූථගතො පුරිසො, තළාකං දිස්වාන පූරිතං;

න ගවෙසති තං තළාකං, න දොසො තළාකස්ස සො.

එවං කිලෙසමලධොවෙ, විජ්ජන්තෙ අමතන්තළෙ;

න ගවෙසති තං තළාකං, න දොසො අමතන්තළෙ.

යථා අරීහි පරිරුද්ධො, විජ්ජන්තෙ ගමනම්පථෙ;

න පලායති සො පුරිසො, න දොසො අඤ්ජසස්ස සො.

එවං කිලෙසපරිරුද්ධො, විජ්ජමානෙ සිවෙ පථෙ;

න ගවෙසති තං මග්ගං, න දොසො සිවමඤ්ජසෙ.

යථාපි බ්යාධිතො පුරිසො, විජ්ජමානෙ තිකිච්ඡකෙ;

න තිකිච්ඡාපෙති තං බ්යාධිං, න දොසො සො තිකිච්ඡකෙ.

එවං කිලෙසබ්යාධීහි, දුක්ඛිතො පරිපීළිතො;

න ගවෙසති තං ආචරියං, න දොසො සො විනායකෙ.

යථාපි කුණපං පුරිසො, කණ්ඨෙ බද්ධං ජිගුච්ඡිය;

මොචයිත්වාන ගච්ඡෙය්ය, සුඛී සෙරී සයංවසී.

තථෙවිමං පූතිකායං, නානාකුණපසඤ්චයං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡෙය්යං, අනපෙක්ඛො අනත්ථිකො.

යථා උච්චාරට්ඨානම්හි, කරීසං නරනාරියො;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡන්ති, අනපෙක්ඛා අනත්ථිකා.

එවමෙවාහං ¶ ඉමං කායං, නානාකුණපපූරිතං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡිස්සං, වච්චං කත්වා යථා කුටිං.

යථාපි ජජ්ජරං නාවං, පලුග්ගං උදගාහිනිං;

සාමී ඡඩ්ඩෙත්වා ගච්ඡන්ති, අනපෙක්ඛා අනත්ථිකා.

එවමෙවාහං ඉමං කායං, නවච්ඡිද්දං ධුවස්සවං;

ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡිස්සං, ජිණ්ණනාවංව සාමිකා.

යථාපි පුරිසො චොරෙහි, ගච්ඡන්තො භණ්ඩමාදිය;

භණ්ඩච්ඡෙදභයං දිස්වා, ඡඩ්ඩයිත්වාන ගච්ඡති.

එවමෙව ¶ අයං කායො, මහාචොරසමො විය;

පහායිමං ගමිස්සාමි, කුසලච්ඡෙදනාභයා.

එවාහං චින්තයිත්වාන, නෙකකොටිසතං ධනං;

නාථානාථානං දත්වාන, හිමවන්තමුපාගමිං.

හිමවන්තස්සාවිදූරෙ, ධම්මිකො නාම පබ්බතො;

අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා.

චඞ්කමං තත්ථ මාපෙසිං, පඤ්චදොසවිවජ්ජිතං;

අට්ඨගුණසමුපෙතං, අභිඤ්ඤාබලමාහරිං.

සාටකං පජහිං තත්ථ, නවදොසමුපාගතං;

වාකචීරං නිවාසෙසිං, ද්වාදසගුණමුපාගතං.

අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං ¶ , පජහිං පණ්ණසාලකං;

උපාගමිං රුක්ඛමූලං, ගුණෙ දසහුපාගතං.

වාපිතං රොපිතං ධඤ්ඤං, පජහිං නිරවසෙසතො;

අනෙකගුණසම්පන්නං, පවත්තඵලමාදියිං.

තත්ථප්පධානං පදහිං, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අබ්භන්තරම්හි සත්තාහෙ, අභිඤ්ඤාබල පාපුණින්ති. (බු. වං. 2.1-33);

තත්ථ අස්සමො සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතාති ඉමිස්සා පාළියා සුමෙධපණ්ඩිතෙන අස්සමපණ්ණසාලාචඞ්කමා සහත්ථා මාපිතා විය වුත්තා. අයං පනෙත්ථ අත්ථො – මහාසත්තඤ්හි ‘‘හිමවන්තං අජ්ඣොගාහෙත්වා අජ්ජ ධම්මිකපබ්බතං පවිසිස්සාමී’’ති නික්ඛන්තං දිස්වා සක්කො දෙවානමින්දො විස්සකම්මදෙවපුත්තං ආමන්තෙසි – ‘‘ගච්ඡ, තාත, අයං සුමෙධපණ්ඩිතො ‘පබ්බජිස්සාමී’ති නික්ඛන්තො එතස්ස වසනට්ඨානං මාපෙහී’’ති. සො තස්ස වචනං සම්පටිච්ඡිත්වා රමණීයං අස්සමං සුගුත්තං පණ්ණසාලං, මනොරමං චඞ්කමඤ්ච මාපෙසි. භගවා පන තදා අත්තනො පුඤ්ඤානුභාවෙන නිප්ඵන්නං තං අස්සමපදං සන්ධාය ‘‘සාරිපුත්ත තස්මිං ධම්මිකපබ්බතෙ –

අස්සමො ¶ සුකතො මය්හං, පණ්ණසාලා සුමාපිතා;

චඞ්කමං තත්ථ මාපෙසිං, පඤ්චදොසවිවජ්ජිත’’න්ති. –

ආහ. තත්ථ අස්සමො සුකතො මය්හන්ති සුකතො මයා. පණ්ණසාලා සුමාපිතාති පණ්ණච්ඡන්නා සාලාපි මෙ සුමාපිතා අහොසි.

පඤ්චදොසවිවජ්ජිතන්ති පඤ්චිමෙ චඞ්කමදොසා නාම ථද්ධවිසමතා, අන්තොරුක්ඛතා, ගහනච්ඡන්නතා, අතිසම්බාධතා, අතිවිසාලතාති. ථද්ධවිසමභූමිභාගස්මිඤ්හි චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තස්ස පාදා රුජ්ජන්ති, ඵොටා උට්ඨහන්ති, චිත්තං එකග්ගතං න ලභති, කම්මට්ඨානං විපජ්ජති. මුදුසමතලෙ පන ඵාසුවිහාරං ආගම්ම කම්මට්ඨානං සම්පජ්ජති. තස්මා ථද්ධවිසමභූමිභාගතා එකො දොසොති වෙදිතබ්බො. චඞ්කමනස්ස අන්තො වා මජ්ඣෙ වා කොටියං වා ¶ රුක්ඛෙ සති පමාදමාගම්ම චඞ්කමන්තස්ස නලාටං වා සීසං වා පටිහඤ්ඤතීති අන්තොරුක්ඛතා දුතියො දොසො. තිණලතාදිගහනච්ඡන්නෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තො අන්ධකාරවෙලායං උරගාදිකෙ පාණෙ අක්කමිත්වා වා මාරෙති, තෙහි වා දට්ඨො දුක්ඛං ආපජ්ජතීති ගහනච්ඡන්නතා තතියො දොසො. අතිසම්බාධෙ චඞ්කමෙ විත්ථාරතො රතනිකෙ වා අඩ්ඪරතනිකෙ වා චඞ්කමන්තස්ස පරිච්ඡෙදෙ පක්ඛලිත්වා නඛාපි අඞ්ගුලියොපි භිජ්ජන්තීති අතිසම්බාධතා චතුත්ථො දොසො. අතිවිසාලෙ චඞ්කමෙ චඞ්කමන්තස්ස චිත්තං විධාවති, එකග්ගතං න ලභතීති අතිවිසාලතා පඤ්චමො දොසො. පුථුලතො පන දියඩ්ඪරතනං ද්වීසු පස්සෙසු රතනමත්තඅනුචඞ්කමං දීඝතො සට්ඨිහත්ථං මුදුතලං සමවිප්පකිණ්ණවාලුකං චඞ්කමං වට්ටති, චෙතියගිරිම්හි දීපප්පසාදකමහාමහින්දත්ථෙරස්ස චඞ්කමනං විය, තාදිසං තං අහොසි. තෙනාහ ‘‘චඞ්කමං තත්ථ මාපෙසිං, පඤ්චදොසවිවජ්ජිත’’න්ති.

අට්ඨගුණසමුපෙතන්ති අට්ඨහි සමණසුඛෙහි උපෙතං. අට්ඨිමානි සමණසුඛානි නාම ධනධඤ්ඤපරිග්ගහාභාවො අනවජ්ජපිණ්ඩපරියෙසනභාවො, නිබ්බුතපිණ්ඩභුඤ්ජනභාවො, රට්ඨං පීළෙත්වා ධනසාරං වා සීසකහාපණාදීනි වා ගණ්හන්තෙසු රාජකුලෙසු රට්ඨපීළනකිලෙසාභාවො, උපකරණෙසු නිච්ඡන්දරාගභාවො, චොරවිලොපෙ නිබ්භයභාවො, රාජරාජමහාමච්චෙහි අසංසට්ඨභාවො චතූසු දිසාසු අප්පටිහතභාවොති. ඉදං වුත්තං හොති ¶ ‘‘යථා තස්මිං අස්සමෙ වසන්තෙන සක්කා හොන්ති ඉමානි අට්ඨ සමණසුඛානි වින්දිතුං, එවං අට්ඨගුණසමුපෙතං තං අස්සමං මාපෙසි’’ න්ති.

අභිඤ්ඤාබලමාහරින්ති පච්ඡා තස්මිං අස්සමෙ වසන්තො කසිණපරිකම්මං කත්වා අභිඤ්ඤානඤ්ච සමාපත්තීනඤ්ච උප්පාදනත්ථාය අනිච්චතො දුක්ඛතො විපස්සනං ආරභිත්වා ථාමප්පත්තං විපස්සනාබලං ආහරිං. යථා තස්මිං වසන්තො තං බලං ආහරිතුං සක්කොමි, එවං තං අස්සමං තස්ස අභිඤ්ඤත්ථාය විපස්සනාබලස්ස අනුච්ඡවිකං කත්වා මාපෙසින්ති අත්ථො.

සාටකං පජහිං තත්ථ, නවදොසමුපාගතන්ති එත්ථායං අනුපුබ්බිකථා, තදා කිර කුටිලෙණචඞ්කමාදිපටිමණ්ඩිතං පුප්ඵූපගඵලූපගරුක්ඛසඤ්ඡන්නං රමණීයං මධුරසලිලාසයං අපගතවාළමිගභිංසනකසකුණං පවිවෙකක්ඛමං අස්සමං මාපෙත්වා අලඞ්කතචඞ්කමස්ස උභොසු අන්තෙසු ආලම්බනඵලකං සංවිධාය නිසීදනත්ථාය චඞ්කමවෙමජ්ඣෙ සමතලං මුග්ගවණ්ණසිලං මාපෙත්වා අන්තොපණ්ණසාලායං ජටාමණ්ඩලවාකචීරතිදණ්ඩකුණ්ඩිකාදිකෙ තාපසපරික්ඛාරෙ මණ්ඩපෙ පානීයඝටපානීයසඞ්ඛපානීයසරාවානි අග්ගිසාලායං අඞ්ගාරකපල්ලදාරුආදීනීති එවං යං යං පබ්බජිතානං ¶ උපකාරාය සංවත්තති, තං තං සබ්බං මාපෙත්වා පණ්ණසාලාය භිත්තියං ‘‘යෙ කෙචි පබ්බජිතුකාමා ඉමෙ පරික්ඛාරෙ ගහෙත්වා පබ්බජන්තූ’’ති අක්ඛරානි ඡින්දිත්වා දෙවලොකමෙව ගතෙ විස්සකම්මදෙවපුත්තෙ සුමෙධපණ්ඩිතො හිමවන්තපාදෙ ගිරිකන්දරානුසාරෙන අත්තනො නිවාසනානුරූපං ඵාසුකට්ඨානං ඔලොකෙන්තො නදීනිවත්තනෙ විස්සකම්මනිම්මිතං සක්කදත්තියං රමණීයං අස්සමං දිස්වා චඞ්කමකොටිං ගන්ත්වා පදවලඤ්ජං අපස්සන්තො ‘‘ධුවං පබ්බජිතා ධුරගාමෙ භික්ඛං පරියෙසිත්වා කිලන්තරූපා ආගන්ත්වා පණ්ණසාලං පවිසිත්වා නිසින්නා භවිස්සන්තී’’ති චින්තෙත්වා ථොකං ආගමෙත්වා ‘‘අතිවිය චිරායන්ති, ජානිස්සාමී’’ති පණ්ණසාලකුටිද්වාරං විවරිත්වා අන්තො පවිසිත්වා ඉතො චිතො ච ඔලොකෙන්තො මහාභිත්තියං අක්ඛරානි වාචෙත්වා ‘‘මය්හං කප්පියපරික්ඛාරා එතෙ, ඉමෙ ගහෙත්වා පබ්බජිස්සාමී’’ති අත්තනා නිවත්ථපාරුතං සාටකයුගං පජහි. තෙනාහ ‘‘සාටකං පජහිං තත්ථා’’ති. එවං පවිට්ඨො අහං සාරිපුත්ත තස්සං පණ්ණසාලායං සාටකං පජහිං.

නවදොසමුපාගතන්ති ¶ සාටකං පජහන්තො නව දොසෙ දිස්වා පජහින්ති දීපෙති. තාපසපබ්බජ්ජං පබ්බජිතානඤ්හි සාටකස්මිං නව දොසා උපට්ඨහන්ති. තෙසු තස්ස මහග්ඝභාවො එකො දොසො, පරපටිබද්ධතාය උප්පජ්ජනභාවො එකො, පරිභොගෙන ලහුං කිලිස්සනභාවො එකො, කිලිට්ඨො හි ධොවිතබ්බො ච රජිතබ්බො ච හොති, පරිභොගෙන ලහුකං ජීරණභාවො එකො ජිණ්ණස්ස හි තුන්නං වා අග්ගළදානං වා කාතබ්බං හොති. පුනපරියෙසනාය දුරභිසම්භවභාවො එකො, තාපසපබ්බජ්ජාය අසාරුප්පභාවො එකො, පච්චත්ථිකානං සාධාරණභාවො එකො, යථා හි නං පච්චත්ථිකා න ගණ්හන්ති, එවං ගොපෙතබ්බො හොති. පරිභුඤ්ජන්තස්ස විභූසනට්ඨානභාවො එකො, ගහෙත්වා චරන්තස්ස ඛන්ධභාරමහිච්ඡභාවො එකොති.

වාකචීරං නිවාසෙසින්ති තදා අහං සාරිපුත්ත ඉමෙ නව දොසෙ දිස්වා සාටකං පහාය වාකචීරං නිවාසෙසිං මුඤ්ජතිණං හීරං හීරං කත්වා ගන්ථෙත්වා කතං වාකචීරං නිවාසනපාරුපනත්ථාය ආදියින්ති අත්ථො.

ද්වාදසගුණමුපාගතන්ති ද්වාදසහි ආනිසංසෙහි සමන්නාගතං, වාකචීරස්මිඤ්හි ද්වාදසානිසංසා – අප්පග්ඝං සුන්දරං කප්පියන්ති අයං තාව එකො ආනිසංසො, සහත්ථා කාතුං සක්කාති අයං දුතියො, පරිභොගෙන සණිකං කිලිස්සති ධොවියමානෙපි පපඤ්චො නත්ථීති අයං තතියො, පරිභොගෙන ජිණ්ණෙපි සිබ්බිතබ්බාභාවො චතුත්ථො, පුන පරියෙසන්තස්ස සුඛෙන කරණභාවො ¶ පඤ්චමො, තාපසපබ්බජ්ජාය සාරුප්පභාවො ඡට්ඨො, පච්චත්ථිකානං නිරුපභොගභාවො සත්තමො, පරිභුඤ්ජන්තස්ස විභූසනට්ඨානාභාවො අට්ඨමො, ධාරණෙ සල්ලහුකභාවො නවමො, චීවරපච්චයෙ අප්පිච්ඡභාවො දසමො, වාකුප්පත්තියා ධම්මිකඅනවජ්ජභාවො එකාදසමො වාකචීරෙ නට්ඨෙපි අනපෙක්ඛභාවො ද්වාදසමොති.

අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං, පජහිං පණ්ණසාලකන්ති කථං පජහිං? සො කිර වරසාටකයුගං ඔමුඤ්චන්තො චීවරවංසෙ ලග්ගිතං අනොජපුප්ඵදාමසදිසං රත්තවාකචීරං ගහෙත්වා නිවාසෙත්වා තස්සුපරි අපරං සුවණ්ණවණ්ණං වාකචීරං පරිදහිත්වා පුන්නාගපුප්ඵසන්ථරසදිසං සඛුරං අජිනචම්මං එකංසං කත්වා ජටාමණ්ඩලං ¶ පටිමුඤ්චිත්වා චූළාය සද්ධිං නිච්චලභාවකරණත්ථං සාරසූචිං පවෙසෙත්වා මුත්තාජාලසදිසාය සික්කාය පවාළවණ්ණං කුණ්ඩිකං ඔදහිත්වා තීසු ඨානෙසු වඞ්කකාජං ආදාය එකිස්සා කාජකොටියා කුණ්ඩිකං, එකිස්සා අඞ්කුසකපච්ඡිතිදණ්ඩකාදීනි ඔලග්ගෙත්වා ඛාරිකාජං අංසෙ කත්වා දක්ඛිණෙන හත්ථෙන කත්තරදණ්ඩං ගහෙත්වා පණ්ණසාලතො නික්ඛමිත්වා සට්ඨිහත්ථෙ මහාචඞ්කමෙ අපරාපරං චඞ්කමන්තො අත්තනො වෙසං ඔලොකෙත්වා ‘‘මය්හං මනොරථො මත්ථකං පත්තො, සොභති වත මෙ පබ්බජ්ජා, බුද්ධපච්චෙකබුද්ධාදීහි සබ්බෙහිපි ධීරපුරිසෙහි වණ්ණිතා ථොමිතා අයං පබ්බජ්ජා නාම, පහීනං මෙ ගිහිබන්ධනං, නික්ඛන්තොස්මි නෙක්ඛම්මං, ලද්ධා මෙ උත්තමපබ්බජ්ජා, කරිස්සාමි සමණධම්මං, ලභිස්සාමි අග්ගඵලසුඛ’’න්ති උස්සාහජාතො ඛාරිකාජං ඔතාරෙත්වා චඞ්කමවෙමජ්ඣෙ මුග්ගවණ්ණසිලාපට්ටෙ සුවණ්ණපටිමා විය නිසින්නො දිවසභාගං වීතිනාමෙත්වා සායන්හසමයං පණ්ණසාලං පවිසිත්වා බිදලමඤ්චකපස්සෙ කට්ඨත්ථරිකාය නිපන්නො සරීරං උතුං ගාහාපෙත්වා බලවපච්චූසෙ පබුජ්ඣිත්වා අත්තනො ආගමනං ආවජ්ජෙසි ‘‘අහං ඝරාවාසෙ ආදීනවං දිස්වා අමිතභොගං අනන්තයසං පහාය අරඤ්ඤං පවිසිත්වා නෙක්ඛමගවෙසකො හුත්වා පබ්බජිතො, ඉතො දානි පට්ඨාය පමාදචාරං චරිතුං න වට්ටති, පවිවෙකඤ්හි පහාය විචරන්තං මිච්ඡාවිතක්කමක්ඛිකා ඛාදන්ති, ඉදානි මයා පවිවෙකමනුබ්රූහෙතුං වට්ටති, අහඤ්හි ඝරාවාසං පලිබොධතො දිස්වා නික්ඛන්තො, අයඤ්ච මනාපා පණ්ණසාලා, බෙලුවපක්කවණ්ණා පරිභණ්ඩකතා භූමි, රජතවණ්ණා සෙතභිත්තියො, කපොතපාදවණ්ණං පණ්ණච්ඡදනං, විචිත්තත්ථරණවණ්ණො බිදලමඤ්චකො, නිවාසඵාසුකං වසනට්ඨානං, න එත්තො අතිරෙකතරා විය මෙ ගෙහසම්පදා පඤ්ඤායතී’’ති පණ්ණසාලාය දොසෙ විචිනන්තො අට්ඨ දොසෙ පස්සි.

පණ්ණසාලාපරිභොගස්මිඤ්හි අට්ඨ ආදීනවා – මහාසමාරම්භෙන? දබ්බසම්භාරෙ සමොධානෙත්වා කරණපරියෙසනභාවො ¶ එකො ආදීනවො. තිණපණ්ණමත්තිකාසු පතිතාසු තාසං පුනප්පුනං ඨපෙතබ්බතාය නිබද්ධජග්ගනභාවො ¶ දුතියො, සෙනාසනං නාම මහල්ලකස්ස පාපුණාති, අවෙලාය වුට්ඨාපියමානස්ස චිත්තෙකග්ගතා න හොතීති උට්ඨාපනීයභාවො තතියො, සීතුණ්හපටිඝාතෙන කායස්ස සුඛුමාලකරණභාවො චතුත්ථො, ගෙහං පවිට්ඨෙන යංකිඤ්චි පාපං සක්කා කාතුන්ති ගරහපටිච්ඡාදනභාවො පඤ්චමො, ‘‘මය්හ’’න්ති පරිග්ගහකරණභාවො ඡට්ඨො, ගෙහස්ස අත්ථිභාවො නාමෙස දුතියකවාසො වියාති සත්තමො ඌකාමඞ්ගුලඝරගොළිකාදීනං සාධාරණතාය බහුසාධාරණභාවො අට්ඨමොති ඉමෙ අට්ඨ ආදීනවෙ දිස්වා මහාසත්තො පණ්ණසාලං පජහි. තෙනාහ ‘‘අට්ඨදොසසමාකිණ්ණං, පජහිං පණ්ණසාලක’’න්ති.

උපාගමිං රුක්ඛමූලං ගුණෙ දසහුපාගතන්ති ඡන්නං පටික්ඛිපිත්වා දසහි ගුණෙහි උපෙතං රුක්ඛමූලං උපාගතොස්මීති වදති.

තත්රිමෙ දස ගුණා – අප්පසමාරම්භතා එකො ගුණො උපගමනමත්තමෙව හි තත්ථ හොතීති. අප්පටිජග්ගනතා දුතියො තඤ්හි සම්මට්ඨම්පි අසම්මට්ඨම්පි පරිභොගඵාසුකං හොතියෙව. අනුට්ඨාපනීයභාවො තතියො, ගරහං නප්පටිච්ඡාදෙති, තත්ථ හි පාපං කරොන්තො ලජ්ජතීති ගරහාය අප්පටිච්ඡාදනභාවො චතුත්ථො, අබ්භොකාසාවාසො විය කායං න සන්ථම්භෙතීති කායස්ස අසන්ථම්භනභාවො පඤ්චමො. පරිග්ගහකරණාභාවො ඡට්ඨො, ගෙහාලයපටික්ඛෙපො සත්තමො, බහුසාධාරණගෙහෙ විය ‘‘පටිජග්ගිස්සාමි නං, නික්ඛමථා’’ති නීහරණාභාවො අට්ඨමො, වසන්තස්ස සප්පීතිකභාවො නවමො, රුක්ඛමූලසෙනාසනස්ස ගතගතට්ඨානෙ සුලභතාය අනපෙක්ඛභාවො දසමොති, ඉමෙ දස ගුණෙ දිස්වා රුක්ඛමූලං උපාගතොස්මීති වදති.

ඉමානි එත්තකානි කාරණානි සල්ලක්ඛෙත්වා මහාසත්තො පුනදිවසෙ භික්ඛාය ගාමං පාවිසි. අථස්ස සම්පත්තගාමෙ මනුස්සා මහන්තෙන උස්සාහෙන භික්ඛං අදංසු. සො භත්තකිච්චං නිට්ඨාපෙත්වා අස්සමං ආගම්ම නිසීදිත්වා චින්තෙසි ‘‘නාහං ‘ආහාරං න ලභාමී’ති පබ්බජිතො සිනිද්ධාහාරො නාමෙස මානමදපුරිසමදෙ වඩ්ඪෙති. ආහාරමූලකස්ස දුක්ඛස්ස අන්තො නත්ථි යංනූනාහං වාපිතං රොපිතං ධඤ්ඤනිබ්බත්තකං ආහාරං පජහිත්වා පවත්තඵලභොජනො භවෙය්ය’’න්ති. සො තතො පට්ඨාය තථා ¶ කත්වා ඝටෙන්තො වායමන්තො සත්තාහබ්භන්තරෙයෙව අට්ඨ සමාපත්තියො පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො නිබ්බත්තෙසි. තෙන වුත්තං –

‘‘වාපිතං ¶ රොපිතං ධඤ්ඤං, පජහිං නිරවසෙසතො;

අනෙකගුණසම්පන්නං, පවත්තඵලමාදියිං.

‘‘තත්ථප්පධානං පදහිං, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අබ්භන්තරම්හි සත්තාහෙ, අභිඤ්ඤාබල පාපුණි’’න්ති.

එවං මෙ සිද්ධිප්පත්තස්ස, වසීභූතස්ස සාසනෙ;

දීපඞ්කරො නාම ජිනො, උප්පජ්ජි ලොකනායකො.

උප්පජ්ජන්තෙ ච ජායන්තෙ, බුජ්ඣන්තෙ ධම්මදෙසනෙ;

චතුරො නිමිත්තෙ නාද්දසං, ඣානරතිසමප්පිතො.

පච්චන්තදෙසවිසයෙ, නිමන්තෙත්වා තථාගතං;

තස්ස ආගමනං මග්ගං, සොධෙන්ති තුට්ඨමානසා.

අහං තෙන සමයෙන, නික්ඛමිත්වා සකස්සමා;

ධුනන්තො වාකචීරානි, ගච්ඡාමි අම්බරෙ තදා.

වෙදජාතං ජනං දිස්වා, තුට්ඨහට්ඨං පමොදිතං;

ඔරොහිත්වාන ගගනා, මනුස්සෙ පුච්ඡි තාවදෙ.

‘‘තුට්ඨහට්ඨො පමුදිතො, වෙදජාතො මහාජනො;

කස්ස සොධීයති මග්ගො, අඤ්ජසං වටුමායනං’’.

තෙ මෙ පුට්ඨා වියාකංසු ‘‘බුද්ධො ලොකෙ අනුත්තරො;

දීපඞ්කරො නාම ජිනො, උප්පජ්ජි ලොකනායකො;

තස්ස සොධීයති මග්ගො, අඤ්ජසං වටුමායනං’’.

‘‘බුද්ධො’’ති වචනං සුත්වාන, පීති උප්පජ්ජි තාවදෙ;

‘‘බුද්ධො බුද්ධො’’ති කථයන්තො, සොමනස්සං පවෙදයිං.

තත්ථ ¶ ඨත්වා විචින්තෙසිං, තුට්ඨො සංවිග්ගමානසො;

‘‘ඉධ බීජානි රොපිස්සං, ඛණො වෙ මා උපච්චගා’’.

යදි බුද්ධස්ස සොධෙථ, එකොකාසං දදාථ මෙ;

අහම්පි සොධයිස්සාමි, අඤ්ජසං වටුමායනං.

අදංසු ¶ තෙ මමොකාසං, සොධෙතුං අඤ්ජසං තදා;

‘‘බුද්ධො බුද්ධො’’ති චින්තෙන්තො, මග්ගං සොධෙමහං තදා.

අනිට්ඨිතෙ පමොකාසෙ, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

චතූහි සතසහස්සෙහි, ඡළභිඤ්ඤෙහි තාදිහි;

ඛීණාසවෙහි විමලෙහි, පටිපජ්ජි අඤ්ජසං ජිනො.

පච්චුග්ගමනා වත්තන්ති, වජ්ජන්ති භෙරියො බහූ;

ආමොදිතා නරමරූ, සාධුකාරං පවත්තයුං.

දෙවා මනුස්සෙ පස්සන්ති, මනුස්සාපි ච දෙවතා;

උභොපි තෙ පඤ්ජලිකා, අනුයන්ති තථාගතං.

දෙවා දිබ්බෙහි තුරියෙහි, මනුස්සා මානුසෙහි ච;

උභොපි තෙ වජ්ජයන්තා, අනුයන්ති තථාගතං.

දිබ්බං මන්දාරවං පුප්ඵං, පදුමං පාරිඡත්තකං;

දිසොදිසං ඔකිරන්ති, ආකාසනභගතා මරූ.

දිබ්බං චන්දනචුණ්ණඤ්ච, වරගන්ධඤ්ච කෙවලං;

දිසොදිසං ඔකිරන්ති, ආකාසනභගතා මරූ.

චම්පකං ¶ සලලං නීපං, නාගපුන්නාගකෙතකං;

දිසොදිසං උක්ඛිපන්ති, භූමිතලගතා නරා.

කෙසෙ මුඤ්චිත්වාහං තත්ථ, වාකචීරඤ්ච චම්මකං;

කලලෙ පත්ථරිත්වාන, අවකුජ්ජො නිපජ්ජහං.

අක්කමිත්වාන මං බුද්ධො, සහ සිස්සෙහි ගච්ඡතු;

මා නං කලලෙ අක්කමිත්ථ, හිතාය මෙ භවිස්සති.

පථවියං නිපන්නස්ස, එවං මෙ ආසි චෙතසො;

‘‘ඉච්ඡමානො අහං අජ්ජ, කිලෙසෙ ඣාපයෙ මම.

‘‘කිං මෙ අඤ්ඤාතවෙසෙන, ධම්මං සච්ඡිකතෙනිධ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, බුද්ධො හෙස්සං සදෙවකෙ.

‘‘කිං ¶ මෙ එකෙන තිණ්ණෙන, පුරිසෙන ථාමදස්සිනා;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, සන්තාරෙස්සං සදෙවකං.

‘‘ඉමිනා මෙ අධිකාරෙන, කතෙන පුරිසුත්තමෙ;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, තාරෙමි ජනතං බහුං.

‘‘සංසාරසොතං ඡින්දිත්වා, විද්ධංසෙත්වා තයො භවෙ;

ධම්මනාවං සමාරුය්හ, සන්තාරෙස්සං සදෙවකං’’.

දීපඞ්කරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

උස්සීසකෙ මං ඨත්වාන, ඉදං වචනමබ්රවි.

‘‘පස්සථ ¶ ඉමං තාපසං, ජටිලං උග්ගතාපනං;

අපරිමෙය්යෙ ඉතො කප්පෙ, බුද්ධො ලොකෙ භවිස්සති.

‘‘අහු කපිලව්හයා රම්මා, නික්ඛමිත්වා තථාගතො;

පධානං පදහිත්වාන, කත්වා දුක්කරකාරිකං.

‘‘අජපාලරුක්ඛමූලෙ, නිසීදිත්වා තථාගතො;

තත්ථ පායාසං පග්ගය්හ, නෙරඤ්ජරමුපෙහිති.

‘‘නෙරඤ්ජරාය තීරම්හි, පායාසං අද සො ජිනො;

පටියත්තවරමග්ගෙන, බොධිමූලමුපෙහිති.

‘‘තතො පදක්ඛිණං කත්වා, බොධිමණ්ඩං අනුත්තරො;

අස්සත්ථරුක්ඛමූලම්හි, බුජ්ඣිස්සති මහායසො.

‘‘ඉමස්ස ජනිකා මාතා, මායා නාම භවිස්සති;

පිතා සුද්ධොදනො නාම, අයං හෙස්සති ගොතමො.

‘‘අනාසවා වීතරාගා, සන්තචිත්තා සමාහිතා;

කොලිතො උපතිස්සො ච, අග්ගා හෙස්සන්ති සාවකා;

ආනන්දො නාමුපට්ඨාකො, උපට්ඨිස්සතිමං ජිනං.

‘‘ඛෙමා උප්පලවණ්ණා ච, අග්ගා හෙස්සන්ති සාවිකා;

අනාසවා වීතරාගා, සන්තචිත්තා සමාහිතා.

‘‘බොධි ¶ තස්ස භගවතො, අස්සත්ථොති පවුච්චති;

චිත්තො ච හත්ථාළවකො, අග්ගා හෙස්සන්තුපට්ඨකා;

උත්තරා නන්දමාතා ච, අග්ගා හෙස්සන්තුපට්ඨිකා’’.

ඉදං ¶ සුත්වාන වචනං, අසමස්ස මහෙසිනො;

ආමොදිතා නරමරූ, බුද්ධබීජං කිර අයං.

උක්කුට්ඨිසද්දා වත්තන්ති, අප්ඵොටෙන්ති හසන්ති ච;

කතඤ්ජලී නමස්සන්ති, දසසහස්සී සදෙවකා.

යදිමස්ස ලොකනාථස්ස, විරජ්ඣිස්සාම සාසනං;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, හෙස්සාම සම්මුඛා ඉමං.

යථා මනුස්සා නදිං තරන්තා, පටිතිත්ථං විරජ්ඣිය;

හෙට්ඨා තිත්ථෙ ගහෙත්වාන, උත්තරන්ති මහානදිං.

එවමෙව මයං සබ්බෙ, යදි මුඤ්චාමිමං ජිනං;

අනාගතම්හි අද්ධානෙ, හෙස්සාම සම්මුඛා ඉමං.

දීපඞ්කරො ලොකවිදූ, ආහුතීනං පටිග්ගහො;

මම කම්මං පකිත්තෙත්වා, දක්ඛිණං පාදමුද්ධරි.

යෙ තත්ථාසුං ජිනපුත්තා, සබ්බෙ පදක්ඛිණමකංසු මං;

නරා නාගා ච ගන්ධබ්බා, අභිවාදෙත්වාන පක්කමුං.

දස්සනං මෙ අතික්කන්තෙ, සසඞ්ඝෙ ලොකනායකෙ;

හට්ඨතුට්ඨෙන චිත්තෙන, ආසනා වුට්ඨහිං තදා.

සුඛෙන සුඛිතො හොමි, පාමොජ්ජෙන පමොදිතො;

පීතියා ච අභිස්සන්නො, පල්ලඞ්කං ආභුජිං තදා.

පල්ලඞ්කෙන ¶ නිසීදිත්වා, එවං චින්තෙසහං තදා;

‘‘වසීභූතො අහං ඣානෙ, අභිඤ්ඤාපාරමිං ගතො.

‘‘දසසහස්සිලොකම්හි ¶ , ඉසයො නත්ථි මෙ සමා;

අසමො ඉද්ධිධම්මෙසු, අලභිං ඊදිසං සුඛං’’.

පල්ලඞ්කාභුජනෙ මය්හං, දසසහස්සාධිවාසිනො;

මහානාදං පවත්තෙසුං, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

යා පුබ්බෙ බොධිසත්තානං, පල්ලඞ්කවරමාභුජෙ;

නිමිත්තානි පදිස්සන්ති, තානි අජ්ජ පදිස්සරෙ.

සීතං බ්යපගතං හොති, උණ්හඤ්ච උපසම්මති;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

දසසහස්සී ලොකධාතූ, නිස්සද්දා හොන්ති නිරාකුලා;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

මහාවාතා න වායන්ති, න සන්දන්ති සවන්තියො;

තානි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

ථලජා දකජා පුප්ඵා, සබ්බෙ පුප්ඵන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ පුප්ඵිතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

ලතා වා යදි වා රුක්ඛා, ඵලභාරා හොන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ ඵලිතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

ආකාසට්ඨා ¶ ච භූමට්ඨා, රතනා ජොතන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ රතනා ජොතන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

මානුස්සකා ච දිබ්බා ච, තුරියා වජ්ජන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජුභො අභිරවන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

විචිත්තපුප්ඵා ගගනා, අභිවස්සන්ති තාවදෙ;

තෙපි අජ්ජ පවස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

මහාසමුද්දො ආභුජති, දසසහස්සී පකම්පති;

තෙපජ්ජුභො අභිරවන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

නිරයෙපි ¶ දසසහස්සෙ, අග්ගී නිබ්බන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ නිබ්බුතා අග්ගී, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

විමලො හොති සූරියො, සබ්බා දිස්සන්ති තාරකා;

තෙපි අජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

අනොවට්ඨෙන උදකං, මහියා උබ්භිජ්ජි තාවදෙ;

තම්පජ්ජුබ්භිජ්ජතෙ මහියා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

තාරාගණා විරොචන්ති, නක්ඛත්තා ගගනමණ්ඩලෙ;

විසාඛා චන්දිමායුත්තා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

බිලාසයා දරීසයා, නික්ඛමන්ති සකාසයා;

තෙපජ්ජ ආසයා ඡුද්ධා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

න ¶ හොති අරති සත්තානං, සන්තුට්ඨා හොන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ සන්තුට්ඨා, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

රොගා තදුපසම්මන්ති, ජිඝච්ඡා ච විනස්සති;

තානිපජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

රොගො තදා තනු හොති, දොසො මොහො විනස්සති;

තෙපජ්ජ විගතා සබ්බෙ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

භයං තදා න භවති, අජ්ජපෙතං පදිස්සති;

තෙන ලිඞ්ගෙන ජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

රජො නුද්ධංසති උද්ධං, අජ්ජපෙතං පදිස්සති;

තෙන ලිඞ්ගෙන ජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

අනිට්ඨගන්ධො පක්කමති, දිබ්බගන්ධො පවායති;

සොපජ්ජ වායති ගන්ධො, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

සබ්බෙ දෙවා පදිස්සන්ති, ඨපයිත්වා අරූපිනො;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ දිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

යාවතා නිරයා නාම, සබ්බෙ දිස්සන්ති තාවදෙ;

තෙපජ්ජ සබ්බෙ දිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

කුට්ටා ¶ කවාටා සෙලා ච, න හොන්තාවරණා තදා;

අකාසභූතා තෙපජ්ජ, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

චුතී ¶ ච උපපත්ති ච, ඛණෙ තස්මිං න විජ්ජති;

තානිපජ්ජ පදිස්සන්ති, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

දළ්හං පග්ගණ්හ වීරියං, මා නිවත්ත අභික්කම;

මයම්පෙතං විජානාම, ධුවං බුද්ධො භවිස්සසි.

බුද්ධස්ස වචනං සුත්වා, දසසහස්සීනචූභයං;

තුට්ඨහට්ඨො පමොදිතො, එවං චින්තෙසහං තදා.

අද්වෙජ්ඣවචනා බුද්ධා, අමොඝවචනා ජිනා;

විතථං නත්ථි බුද්ධානං, ධුවං බුද්ධො භවාමහං.

යථා ඛිත්තං නභෙ ලෙඩ්ඩු, ධුවං පතති භූමියං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

යථාපි සබ්බසත්තානං, මරණං ධුවසස්සතං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

යථා රත්තික්ඛයෙ පත්තෙ, සූරියුග්ගමනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

යථා නික්ඛන්තසයනස්ස, සීහස්ස නදනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

යථා ආපන්නසත්තානං, භාරමොරොපනං ධුවං;

තථෙව බුද්ධසෙට්ඨානං, වචනං ධුවසස්සතං.

හන්ද බුද්ධකරෙ ධම්මෙ, විචිනාමි ඉතො චිතො;

උද්ධං අධො දස දිසා, යාවතා ධම්මධාතුයා.

විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, පඨමං දානපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, අනුචිණ්ණං මහාපථං.

ඉමං ¶ ත්වං පඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

දානපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

යථාපි ¶ කුම්භො සම්පුණ්ණො, යස්ස කස්සචි අධොකතො;

වමතෙ වුදකං නිස්සෙසං, න තත්ථ පරිරක්ඛති.

තථෙව යාචකෙ දිස්වා, හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමෙ;

දදාහි දානං නිස්සෙසං, කුම්භො විය අධොකතො.

න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, දුතියං සීලපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ත්වං දුතියං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

සීලපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

යථාපි චමරී වාලං, කිස්මිඤ්චි පටිලග්ගිතං;

උපෙති මරණං තත්ථ, න විකොපෙති වාලධිං.

තථෙව චතූසු භූමීසු, සීලානි පරිපූරය;

පරිරක්ඛ සදා සීලං, චමරී විය වාලධිං.

න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො ¶ තදාදක්ඛිං, තතියං නෙක්ඛම්මපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ත්වං තතියං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

නෙක්ඛම්මපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

යථා අන්දුඝරෙ පුරිසො, චිරවුත්ථො දුඛට්ටිතො;

න තත්ථ රාගං ජනෙති, මුත්තිමෙව ගවෙසති.

තථෙව ත්වං සබ්බභවෙ, පස්ස අන්දුඝරං විය;

නෙක්ඛම්මාභිමුඛො හොති, භවතො පරිමුත්තියා.

න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො ¶ තදාදක්ඛිං, චතුත්ථං පඤ්ඤාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ත්වං චතුත්ථං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

පඤ්ඤාපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

යථාපි භික්ඛු භික්ඛන්තො, හීනමුක්කට්ඨමජ්ඣිමෙ;

කුලානි න විවජ්ජෙන්තො, එවං ලභති යාපනං.

තථෙව ත්වං සබ්බකාලං, පරිපුච්ඡං බුධං ජනං;

පඤ්ඤාපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

න ¶ හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, පඤ්චමං වීරියපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ත්වං පඤ්චමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

වීරියපාරමිතං ගච්ඡ, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

යථාපි සීහො මිගරාජා, නිසජ්ජට්ඨානචඞ්කමෙ;

අලීනවීරියො හොති, පග්ගහිතමනො සදා.

තථෙව ත්වං සබ්බභවෙ, පග්ගණ්හ වීරියං දළ්හං;

වීරියපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, ඡට්ඨමං ඛන්තිපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ත්වං ඡට්ඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ අද්වෙජ්ඣමානසො, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

යථාපි පථවී නාම, සුචිම්පි අසුචිම්පි ච;

සබ්බං සහති නික්ඛෙපං, න කරොති පටිඝං තයා.

තථෙව ¶ ¶ ත්වම්පි සබ්බෙසං, සම්මානාවමානක්ඛමො;

ඛන්තිපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, සත්තමං සච්චපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ත්වං සත්තමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ අද්වෙජ්ඣවචනො, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

යථාපි ඔසමී නාම, තුලාභූතා සදෙවකෙ;

සමයෙ උතුවස්සෙ වා, න වොක්කමති, වීථිතො.

තථෙව ත්වම්පි සච්චෙසු, මා වොක්කමසි වීථිතො;

සච්චපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, අට්ඨමං අධිට්ඨානපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ත්වං අට්ඨමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තත්ථ ත්වං අචලො හුත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

යථාපි ¶ පබ්බතො සෙලො, අචලො සුප්පතිට්ඨිතො;

න කම්පති භුසවාතෙහි, සකට්ඨානෙව තිට්ඨති.

තථෙව ත්වම්පි අධිට්ඨානෙ, සබ්බදා අචලො භව;

අධිට්ඨානපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, නවමං මෙත්තාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ¶ ත්වං නවමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

මෙත්තාය අසමො හොහි, යදි බොධිං පත්තුමිච්ඡසි.

යථාපි උදකං නාම, කල්යාණෙ පාපකෙ ජනෙ;

සමං ඵරති සීතෙන, පවාහෙති රජොමලං.

තථෙව ත්වම්පි හිතාහිතෙ, සමං මෙත්තාය භාවය;

මෙත්තාපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

න හෙතෙ එත්තකායෙව, බුද්ධධම්මා භවිස්සරෙ;

අඤ්ඤෙපි විචිනිස්සාමි, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා.

විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, දසමං උපෙක්ඛාපාරමිං;

පුබ්බකෙහි මහෙසීහි, ආසෙවිතනිසෙවිතං.

ඉමං ¶ ත්වං දසමං තාව, දළ්හං කත්වා සමාදිය;

තුලාභූතො දළ්හො හුත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

යථාපි පථවී නාම, නික්ඛිත්තං අසුචිං සුචිං;

උපෙක්ඛති උභොපෙතෙ, කොපානුනයවජ්ජිතා.

තථෙව ත්වම්පි සුඛදුක්ඛෙ, තුලාභූතො සදා භව;

උපෙක්ඛාපාරමිතං ගන්ත්වා, සම්බොධිං පාපුණිස්සසි.

එත්තකායෙව තෙ ලොකෙ, යෙ ධම්මා බොධිපාචනා;

තතුද්ධං නත්ථි අඤ්ඤත්ර, දළ්හං තත්ථ පතිට්ඨහ.

ඉමෙ ධම්මෙ සම්මසතො, සභාවරසලක්ඛණෙ;

ධම්මතෙජෙන වසුධා, දසසහස්සී පකම්පථ.

චලතා රවති පථවී, උච්ඡුයන්තංව පීළිතං;

තෙලයන්තෙ යථා චක්කං, එවං කම්පති මෙදිනී.

යාවතා පරිසා ආසි, බුද්ධස්ස පරිවෙසනෙ;

පවෙධමානා සා තත්ථ, මුච්ඡිතා සෙසි භූමියා.

ඝටානෙකසහස්සානි ¶ , කුම්භීනඤ්ච සතා බහූ;

සඤ්චුණ්ණමථිතා තත්ථ, අඤ්ඤමඤ්ඤං පඝට්ටිතා.

උබ්බිග්ගා තසිතා භීතා, භන්තා බ්යාථිතමානසා;

මහාජනා සමාගම්ම, දීපඞ්කරමුපාගමුං.

කිං ¶ භවිස්සති ලොකස්ස, කල්යාණමථ පාපකං;

සබ්බො උපද්දුතො ලොකො, තං විනොදෙහි චක්ඛුම.

තෙසං තදා සඤ්ඤාපෙසි, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

විස්සත්ථා හොථ මා භාථ, ඉමස්මිං පථවිකම්පනෙ.

යමහං අජ්ජ බ්යාකාසිං, බුද්ධො ලොකෙ භවිස්සති;

එසො සම්මසති ධම්මං, පුබ්බකං ජිනසෙවිතං.

තස්ස සම්මසතො ධම්මං, බුද්ධභූමිං අසෙසතො;

තෙනායං කම්පිතා පථවී, දසසහස්සී සදෙවකෙ.

බුද්ධස්ස වචනං සුත්වා, මනො නිබ්බායි තාවදෙ;

සබ්බෙ මං උපසඞ්කම්ම, පුනාපි අභිවන්දිසුං.

සමාදයිත්වා බුද්ධගුණං, දළ්හං කත්වාන මානසං;

දීපඞ්කරං නමස්සිත්වා, ආසනා වුට්ඨහිං තදා.

දිබ්බං මානුසකං පුප්ඵං, දෙවා මානුසකා උභො;

සමොකිරන්ති පුප්ඵෙහි, වුට්ඨහන්තස්ස ආසනා.

වෙදයන්ති ච තෙ සොත්ථිං, දෙවා මානුසකා උභො;

මහන්තං පත්ථිතං තුය්හං, තං ලභස්සු යථිච්ඡිතං.

සබ්බීතියො විවජ්ජන්තු, සොකො රොගො විනස්සතු;

මා තෙ භවන්ත්වන්තරායා, ඵුස ඛිප්පං බොධිමුත්තමං.

යථාපි ¶ සමයෙ පත්තෙ, පුප්ඵන්ති පුප්ඵිනො දුමා;

තථෙව ත්වං මහාවීර, බුද්ධඤාණෙන පුප්ඵසු.

යථා ¶ යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, පූරයුං දසපාරමී;

තථෙව ත්වං මහාවීර, පූරෙහි දසපාරමී.

යථා යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, බොධිමණ්ඩම්හි බුජ්ඣරෙ;

තථෙව ත්වං මහාවීර, බුජ්ඣස්සු ජිනබොධියං.

යථා යෙ කෙචි සම්බුද්ධා, ධම්මචක්කං පවත්තයුං;

තථෙව ත්වං මහාවීර, ධම්මචක්කං පවත්තය.

පුණ්ණමායෙ යථා චන්දො, පරිසුද්ධො විරොචති;

තථෙව ත්වං පුණ්ණමනො, විරොච දසසහස්සියං.

රාහුමුත්තො යථා සූරියො, තාපෙන අතිරොචති;

තථෙව ලොකා මුඤ්චිත්වා, විරොච සිරියා තුවං.

යථා යා කාචි නදියො, ඔසරන්ති මහොදධිං;

එවං සදෙවකා ලොකා, ඔසරන්තු තවන්තිකෙ.

තෙහි ථුතප්පසත්ථො සො, දස ධම්මෙ සමාදිය;

තෙ ධම්මෙ පරිපූරෙන්තො, පවනං පාවිසී තදා.

සුමෙධකථා නිට්ඨිතා.

තදා තෙ භොජයිත්වාන, සසඞ්ඝං ලොකනායකං;

උපගච්ඡුං සරණං තස්ස, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

සරණාගමනෙ ¶ කඤ්චි, නිවෙසෙසි තථාගතො;

කඤ්චි පඤ්චසු සීලෙසු, සීලෙ දසවිධෙ පරං.

කස්සචි දෙති සාමඤ්ඤං, චතුරො ඵලමුත්තමෙ;

කස්සචි අසමෙ ධම්මෙ, දෙති සො පටිසම්භිදා.

කස්සචි වරසමාපත්තියො, අට්ඨ දෙති නරාසභො;

තිස්සො කස්සචි විජ්ජායො, ඡළභිඤ්ඤා පවෙච්ඡති.

තෙන ¶ යොගෙන ජනකායං, ඔවදති මහාමුනි;

තෙන විත්ථාරිකං ආසි, ලොකනාථස්ස සාසනං.

මහාහනුසභක්ඛන්ධො, දීපඞ්කරසනාමකො;

බහූ ජනෙ තාරයති, පරිමොචෙති දුග්ගතිං.

බොධනෙය්යං ජනං දිස්වා, සතසහස්සෙපි යොජනෙ;

ඛණෙන උපගන්ත්වාන, බොධෙති තං මහාමුනි.

පඨමාභිසමයෙ බුද්ධො, කොටිසතමබොධයි;

දුතියාභිසමයෙ නාථො, නවුතිකොටිමබොධයි.

යදා ච දෙවභවනම්හි, බුද්ධො ධම්මදෙසයි;

නවුතිකොටිසහස්සානං, තතියාභිසමයො අහු.

සන්නිපාතා තයො ආසුං, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො;

කොටිසතසහස්සානං, පඨමො ආසි සමාගමො.

පුන ¶ නාරදකූටම්හි, පවිවෙකගතෙ ජිනෙ;

ඛීණාසවා වීතමලා, සමිංසු සතකොටියො.

යම්හි කාලෙ මහාවීරො, සුදස්සනසිලුච්චයෙ;

නවුතිකොටිසහස්සෙහි, පවාරෙසි මහාමුනි.

අහං තෙන සමයෙන, ජටිලො උග්ගතාපනො;

අන්තලික්ඛම්හි චරණො, පඤ්චාභිඤ්ඤාසු පාරගූ.

දසවීසසහස්සානං, ධම්මාභිසමයො අහු;

එකද්වින්නං අභිසමයා, ගණනාතො අසඞ්ඛියා.

විත්ථාරිකං බාහුජඤ්ඤං, ඉද්ධං ඵීතං අහු තදා;

දීපඞ්කරස්ස භගවතො, සාසනං සුවිසොධිතං.

චත්තාරි සතසහස්සානි, ඡළභිඤ්ඤා මහිද්ධිකා;

දීපඞ්කරං ලොකවිදුං, පරිවාරෙන්ති සබ්බදා.

යෙ ¶ කෙචි තෙන සමයෙන, ජහන්ති මානුසං භවං;

අප්පත්තමානසා සෙඛා, ගරහිතා භවන්ති තෙ.

සුපුප්ඵිතං පාවචනං, අරහන්තෙහි තාදිහි;

ඛීණාසවෙහි විමලෙහි, උපසොභති සදෙවකෙ.

නගරං රම්මවතී නාම, සුදෙවො නාම ඛත්තියො;

සුමෙධා නාම ජනිකා, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

සුමඞ්ගලො ¶ ච තිස්සො ච, අහෙසුං අග්ගසාවකා;

සාගතො නාමුපට්ඨාකො, දීපඞ්කරස්ස සත්ථුනො.

නන්දා චෙව සුනන්දා ච, අහෙසුං අග්ගසාවිකා;

බොධි තස්ස භගවතො, පිප්ඵලීති පවුච්චති.

අසීතිහත්ථමුබ්බෙධො, දීපඞ්කරො මහාමුනි;

සොභති දීපරුක්ඛොව, සාලරාජාව පුප්ඵිතො;

පභා විධාවති තස්ස, සමන්තා ද්වාදසයොජනෙ.

සතසහස්සවස්සානි, ආයු තස්ස මහෙසිනො;

තාවතා තිට්ඨමානො සො, තාරෙසි ජනතං බහුං.

ජොතයිත්වාන සද්ධම්මං, සන්තාරෙත්වා මහාජනං;

ජලිත්වා අග්ගික්ඛන්ධොව, නිබ්බුතො සො සසාවකො.

සා ච ඉද්ධි සො ච යසො, තානි ච පාදෙසු චක්කරතනානි;

සබ්බං තමන්තරහිතං, නනු රිත්තා සබ්බසඞ්ඛාරාති.

දීපඞ්කරස්ස භගවතො අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා කොණ්ඩඤ්ඤො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සං. දුතියෙ කොටිසහස්සං, තතියෙ නවුතිකොටියො.

තදා බොධිසත්තො විජිතාවී නාම චක්කවත්තී හුත්වා කොටිසතසහස්සසඞ්ඛස්ස බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදාසි. සත්ථා බොධිසත්තං ‘‘බුද්ධො භවිස්සතී’’ති බ්යාකරිත්වා ධම්මං දෙසෙසි. සො සත්ථු ¶ ධම්මකථං සුත්වා රජ්ජං නිය්යාතෙත්වා පබ්බජි. සො තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා අට්ඨ සමාපත්තියො, පඤ්ච ච අභිඤ්ඤායො උප්පාදෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති. කොණ්ඩඤ්ඤබුද්ධස්ස පන රම්මවතී නාම නගරං, සුනන්දො නාම ඛත්තියො පිතා, සුජාතා ¶ නාම මාතා, භද්දො ච සුභද්දො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අනුරුද්ධො නාම උපට්ඨාකො, තිස්සා ච උපතිස්සා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සාලකල්යාණී බොධි, අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං සරීරං, වස්සසතසහස්සං ආයුප්පමාණං අහොසි.

තස්ස අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා එකස්මිංයෙව කප්පෙ චත්තාරො බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු මඞ්ගලො සුමනො රෙවතො සොභිතොති. මඞ්ගලස්ස පන භගවතො තීසු සාවකසන්නිපාතෙසු පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං. දුතියෙ කොටිසහස්සං. තතියෙ නවුතිකොටියො. වෙමාතිකභාතා පනස්ස ආනන්දකුමාරො නාම නවුතිකොටිසඞ්ඛ්යාය පරිසාය සද්ධිං ධම්මසවනත්ථාය සත්ථු සන්තිකං අගමාසි, සත්ථා තස්ස අනුපුබ්බිකථං කථෙසි. සො සද්ධිං පරිසාය සහ පටිසම්භිදාහි අරහත්තං පාපුණි. සත්ථා තෙසං කුලපුත්තානං පුබ්බචරියකං ඔලොකෙන්තො ඉද්ධිමයපත්තචීවරස්ස උපනිස්සයං දිස්වා දක්ඛිණහත්ථං පසාරෙත්වා ‘‘එථ භික්ඛවො’’ති ආහ. සබ්බෙ තඞ්ඛණඤ්ඤෙව ඉද්ධිමයපත්තචීවරධරා සට්ඨිවස්සිකත්ථෙරා විය ආකප්පසම්පන්නා හුත්වා සත්ථාරං වන්දිත්වා පරිවාරයිංසු අයමස්ස තතියො සාවකසන්නිපාතො අහොසි.

යථා පන අඤ්ඤෙසං බුද්ධානං සමන්තා අසීතිහත්ථප්පමාණායෙව සරීරප්පභා හොති, න, එවං තස්ස. තස්ස පන භගවතො සරීරප්පභා නිච්චකාලං දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි. රුක්ඛපථවීපබ්බතසමුද්දාදයො අන්තමසො උක්ඛලියාදීනි උපාදාය සුවණ්ණපට පරියොනද්ධා විය අහෙසුං. ආයුප්පමාණං පනස්ස නවුතිවස්සසහස්සානි අහොසි. එත්තකං කාලං චන්දිමසූරියාදයො අත්තනො පභාය විරොචිතුං නාසක්ඛිංසු, රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදො න පඤ්ඤායිත්ථ. දිවා සූරියාලොකෙන විය සත්තා නිච්චං බුද්ධාලොකෙනෙව විචරිංසු. සායං පුප්ඵිතානං කුසුමානං, පාතො රවනකසකුණානඤ්ච වසෙන ලොකො රත්තින්දිවපරිච්ඡෙදං සල්ලක්ඛෙසි ¶ . කිං පන අඤ්ඤෙසං බුද්ධානං අයමානුභාවො නත්ථීති? නො නත්ථි, තෙපි හි ආකඞ්ඛමානා දසසහස්සිං වා ලොකධාතුං, තතො වා භිය්යො ආභාය ඵරෙය්යුං. මඞ්ගලස්ස පන භගවතො පුබ්බපත්ථනාවසෙන අඤ්ඤෙසං බ්යාමප්පභා විය සරීරප්පභා නිච්චමෙව දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි.

සො කිර බොධිසත්තචරියකාලෙ වෙස්සන්තරසදිසෙ අත්තභාවෙ ඨිතො සපුත්තදාරො වඞ්කපබ්බතසදිසෙ පබ්බතෙ වසි. අථෙකො ඛරදාඨිකො නාම යක්ඛො මහාපුරිසස්ස දානජ්ඣාසයතං සුත්වා බ්රාහ්මණවණ්ණෙන උපසඞ්කමිත්වා මහාසත්තං ද්වෙ දාරකෙ යාචි. මහාසත්තො ‘‘දදාමි ¶ බ්රාහ්මණස්ස පුත්තකෙ’’ති හට්ඨපහට්ඨො උදකපරියන්තං පථවිං කම්පෙන්තො ද්වෙපි දාරකෙ අදාසි. යක්ඛො චඞ්කමනකොටියං ආලම්බනඵලකං නිස්සාය ඨත්වා පස්සන්තස්සෙව මහාසත්තස්ස මුළාලකලාපං විය ද්වෙ දාරකෙ ඛාදි. මහාපුරිසස්ස යක්ඛං ඔලොකෙත්වා විවටමත්තෙ අග්ගිජාලං විය ලොහිතධාරං උග්ගිරමානං තස්ස මුඛං දිස්වාපි කෙසග්ගමත්තම්පි දොමනස්සං නුප්පජ්ජි, ‘‘සුදින්නං වත මෙ දාන’’න්ති චින්තයතො පනස්ස සරීරෙ මහන්තං පීතිසොමනස්සං උදපාදි. සො ‘‘ඉමස්ස මෙ නිස්සන්දෙන අනාගතෙ ඉමිනාව නීහාරෙන සරීරතො රස්මියො නික්ඛමන්තූ’’ති පත්ථනං අකාසි. තස්ස තං පත්ථනං නිස්සාය බුද්ධභූතස්ස සරීරතො රස්මියො නික්ඛමිත්වා එත්තකං ඨානං ඵරිංසු.

අපරම්පිස්ස පුබ්බචරිතං අත්ථි. සො කිර බොධිසත්තකාලෙ එකස්ස බුද්ධස්ස චෙතියං දිස්වා ‘‘ඉමස්ස බුද්ධස්ස මයා ජීවිතං පරිච්චජිතුං වට්ටතී’’ති දණ්ඩකදීපිකාවෙඨනනියාමෙන සකලසරීරං වෙඨාපෙත්වා රතනමත්තමකුලං සතසහස්සග්ඝනිකං සුවණ්ණපාතිං සප්පිස්ස පූරාපෙත්වා තත්ථ සහස්සවට්ටියො ජාලාපෙත්වා තං සීසෙනාදාය සකලසරීරං ජාලාපෙත්වා චෙතියං පදක්ඛිණං කරොන්තො සකලරත්තිං වීතිනාමෙසි. එවං යාව අරුණුග්ගමනා වායමන්තස්සාපිස්ස ලොමකූපමත්තම්පි උසුමං න ගණ්හි, පදුමගබ්භං පවිට්ඨකාලො විය අහොසි. ධම්මො හි නාමෙස අත්තානං රක්ඛන්තං රක්ඛති. තෙනාහ භගවා –

‘‘ධම්මො ¶ හවෙ රක්ඛති ධම්මචාරිං,

ධම්මො සුචිණ්ණො සුඛමාවහාති;

එසානිසංසො ධම්මෙ සුචිණ්ණෙ,

න දුග්ගතිං ගච්ඡති ධම්මචාරී’’ති. (ථෙරගා. 303; ජා. 1.10.102; 1.15.385);

ඉමස්සාපි කම්මස්ස නිස්සන්දෙන තස්ස භගවතො සරීරොභාසො දසසහස්සිලොකධාතුං ඵරිත්වා අට්ඨාසි.

තදා අම්හාකං බොධිසත්තො සුරුචි නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා ‘‘සත්ථාරං නිමන්තෙස්සාමී’’ති උපසඞ්කමිත්වා මධුරධම්මකථං සුත්වා ‘‘ස්වෙ මය්හං භික්ඛං ගණ්හථ භන්තෙ’’ති ආහ. බ්රාහ්මණ කිත්තකෙහි ¶ තෙ භික්ඛූහි අත්ථොති, කිත්තකා පන වො භන්තෙ පරිවාරා භික්ඛූති. තදා සත්ථු පඨමසන්නිපාතොයෙව හොති. තස්මා ‘‘කොටිසතසහස්ස’’න්ති ආහ. ‘‘භන්තෙ, සබ්බෙහිපි සද්ධිං මය්හං භික්ඛං ගණ්හථා’’ති ආහ. සත්ථා අධිවාසෙසි. බ්රාහ්මණො ස්වාතනාය නිමන්තෙත්වා ගෙහං ගච්ඡන්තො චින්තෙසි ‘‘අහං එත්තකානං භික්ඛූනං යාගුභත්තවත්ථාදීනි දාතුං නො න සක්කොමි, නිසීදනට්ඨානං පන කථං භවිස්සතී’’ති. තස්ස සා චින්තා චතුරාසීතියොජනසහස්සමත්ථකෙ ඨිතස්ස දෙවරඤ්ඤො පණ්ඩුකම්බලසිලාසනස්ස උණ්හභාවං ජනෙසි. සක්කො ‘‘කො නු ඛො මං ඉමස්මා ඨානා චාවෙතුකාමො’’ති දිබ්බචක්ඛුනා ඔලොකෙන්තො මහාපුරිසං දිස්වා ‘‘අයං සුරුචි බ්රාහ්මණො බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා නිසීදනට්ඨානත්ථාය චින්තෙසි, මයාපි තත්ථ ගන්ත්වා පුඤ්ඤකොට්ඨාසං ගහෙතුං වට්ටතී’’ති වඩ්ඪකිවණ්ණං නිම්මිනිත්වා වාසිඵරසුහත්ථො මහාපුරිසස්ස පුරතො පාතුරහොසි. ‘‘අත්ථි නු ඛො කස්සචි භතියා කත්තබ්බකිච්ච’’න්ති ආහ. මහාපුරිසො තං දිස්වා ‘‘කිං කම්මං කරිස්සසී’’ති ආහ. මම අජානනසිප්පං නාම නත්ථි, ගෙහං වා මණ්ඩපං වා යො යං කාරෙති, තස්ස තං කාතුං ජානාමීති. තෙන හි මය්හං කම්මං අත්ථීති. කිං, අය්යාති? ස්වාතනාය මෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ නිමන්තිතා, තෙසං නිසීදනමණ්ඩපං කරිස්සසීති. අහං නාම කරෙය්යං, සචෙ මෙ භතිං දාතුං සක්ඛිස්සථාති. සක්ඛිස්සාමි, තාතාති. ‘‘සාධු කරිස්සාමී’’ති ගන්ත්වා එකං පදෙසං ඔලොකෙසි.

ද්වාදසතෙරසයොජනප්පමාණො ¶ පදෙසො කසිණමණ්ඩලං විය සමතලො අහොසි. සො ‘‘එත්තකෙ ඨානෙ සත්තරතනමයො මණ්ඩපො උට්ඨහතූ’’ති චින්තෙත්වා ඔලොකෙසි. තාවදෙව පථවිං භින්දිත්වා මණ්ඩපො උට්ඨහි. තස්ස සුවණ්ණමයෙසු ථම්භෙසු රජතමයා ඝටකා අහෙසුං, රජතමයෙසු ථම්භෙසු සුවණ්ණමයා, මණිත්ථම්භෙසු පවාළමයා, පවාළත්ථම්භෙසු මණිමයා, සත්තරතනමයෙසු ථම්භෙසු සත්තරතනමයාව ඝටකා අහෙසුං. තතො ‘‘මණ්ඩපස්ස අන්තරන්තෙන කිඞ්කිණිකජාලං ඔලම්බතූ’’ති ඔලොකෙසි. සහ ඔලොකනෙනෙව කිඞ්කිණිකජාලං ඔලම්බි, යස්ස මන්දවාතෙරිතස්ස පඤ්චඞ්ගිකස්සෙව තූරියස්ස මධුරසද්දො නිග්ගච්ඡති. දිබ්බසඞ්ගීතිවත්තනකාලො විය අහොසි. ‘‘අන්තරන්තරා ගන්ධදාමමාලාදාමානි ඔලම්බන්තූ’’ති චින්තෙසි. තාවදෙව දාමානි ඔලම්බිංසු. ‘‘කොටිසතසහස්සසඞ්ඛ්යානං භික්ඛූනං ආසනානි ච ආධාරකානි ච පථවිං භින්දිත්වා උට්ඨහන්තූ’’ති චින්තෙසි. තාවදෙව උට්ඨහිංසු. ‘‘කොණෙ කොණෙ එකෙකා උදකචාටියො උට්ඨහන්තූ’’ති චින්තෙසි, තාවදෙව උදකචාටියො උට්ඨහිංසු එත්තකං මාපෙත්වා බ්රාහ්මණස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා ‘‘එහි අය්ය තව මණ්ඩපං ඔලොකෙත්වා මය්හං භතිං දෙහී’’ති ආහ. මහාපුරිසො ගන්ත්වා මණ්ඩපං ඔලොකෙසි ¶ . ඔලොකෙන්තස්සෙවස්ස සකලසරීරං පඤ්චවණ්ණාය පීතියා නිරන්තරං ඵුටං අහොසි. අථස්ස මණ්ඩපං ඔලොකෙත්වා එතදහොසි ‘‘නායං මණ්ඩපො මනුස්සභූතෙන කතො, මය්හං පන අජ්ඣාසයං මය්හං ගුණං ආගම්ම අද්ධා සක්කස්ස භවනං උණ්හං අහොසි. තතො සක්කෙන දෙවරඤ්ඤා අයං මණ්ඩපො කාරිතො භවිස්සතී’’ති. ‘‘න ඛො පන මෙ යුත්තං එවරූපෙ මණ්ඩපෙ එකදිවසංයෙව දානං දාතුං, සත්තාහං දස්සාමී’’ති චින්තෙසි.

බාහිරකදානඤ්හි තත්තකම්පි සමානං බොධිසත්තානං තුට්ඨිං කාතුං න සක්කොති. අලඞ්කතසීසං පන ඡින්දිත්වා අඤ්ජිතඅක්ඛීනි උප්පාටෙත්වා, හදයමංසං වා උප්පාටෙත්වා දින්නකාලෙ බොධිසත්තානං චාගං නිස්සාය තුට්ඨි නාම හොති. අම්හාකම්පි හි බොධිසත්තස්ස සිවිජාතකෙ දෙවසිකං පඤ්චසතසහස්සකහාපණානි විස්සජ්ජෙත්වා චතූසු නගරද්වාරෙසු, මජ්ඣෙ නගරෙ ච දානං දදන්තස්ස තං දානං තුට්ඨිං උප්පාදෙතුං නාසක්ඛි. යදා පනස්ස බ්රාහ්මණවණ්ණෙන ආගන්ත්වා සක්කො දෙවරාජා අක්ඛීනි යාචි, තදා තානි උප්පාටෙත්වා ¶ දදමානස්සෙව හාසො උප්පජ්ජි, කෙසග්ගමත්තම්පි චිත්තස්ස අඤ්ඤථත්තං නාහොසි. එවං දානං නිස්සාය බොධිසත්තානං තිත්ති නාම නත්ථි. තස්මා සොපි මහාපුරිසො ‘‘සත්තාහං මයා කොටිසතසහස්සසඞ්ඛ්යානං භික්ඛූනං දානං දාතුං වට්ටතී’’ති චින්තෙත්වා තස්මිං මණ්ඩපෙ බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිසීදාපෙත්වා සත්තාහං ගවපානං නාම අදාසි. ගවපානන්ති මහන්තෙ මහන්තෙ කොලම්බෙ ඛීරස්ස පූරෙත්වා උද්ධනෙසු ආරොපෙත්වා ඝනපාකපක්කෙ ඛීරෙ ථොකෙ තණ්ඩුලෙ පක්ඛිපිත්වා පක්කමධුසක්කරචුණ්ණසප්පීහි අභිසඞ්ඛතං භොජනං වුච්චති. මනුස්සායෙව පන පරිවිසිතුං නාසක්ඛිංසු, දෙවාපි එකන්තරිකා හුත්වා පරිවිසිංසු. ද්වාදසතෙරසයොජනප්පමාණං ඨානම්පි භික්ඛූ ගණ්හිතුං නප්පහොතියෙව. තෙ පන භික්ඛූ අත්තනො ආනුභාවෙන නිසීදිංසු. පරියොසානදිවසෙ සබ්බභික්ඛූනං පත්තානි ධොවාපෙත්වා භෙසජ්ජත්ථාය සප්පිනවනීතතෙලමධුඵාණිතානං පූරෙත්වා තිචීවරෙහි සද්ධිං අදාසි. සඞ්ඝනවකභික්ඛුනා ලද්ධතිචීවරසාටකා සතසහස්සග්ඝනිකා අහෙසුං. සත්ථා අනුමොදනං කරොන්තො ‘‘අයං පුරිසො එවරූපං මහාදානං අදාසි, කො නු ඛො භවිස්සතී’’ති උපධාරෙන්තො ‘‘අනාගතෙ කප්පසතසහස්සාධිකානං ද්වින්නං අසඞ්ඛ්යෙය්යානං මත්ථකෙ ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සතී’’ති දිස්වා මහාපුරිසං ආමන්තෙත්වා ‘‘ත්වං එත්තකං නාම කාලං අතික්කමිත්වා ගොතමො නාම බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

මහාපුරිසො බ්යාකරණං සුත්වා ‘‘අහං කිර බුද්ධො භවිස්සාමි, කො මෙ ඝරාවාසෙන අත්ථො ¶ , පබ්බජිස්සාමී’’ති චින්තෙත්වා තථාරූපං සම්පත්තිං ඛෙළපිණ්ඩං විය පහාය සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි. පබ්බජිත්වා ච බුද්ධවචනං උග්ගණ්හිත්වා අභිඤ්ඤා, සමාපත්තියො ච නිබ්බත්තෙත්වා ආයුපරියොසනෙ බ්රහ්මලොකෙ නිබ්බත්ති.

මඞ්ගලස්ස පන භගවතො උත්තරං නාම නගරං අහොසි. පිතාපි උත්තරො නාම ඛත්තියො, මාතාපි උත්තරා නාම, සුදෙවො ච ධම්මසෙනො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, පාලිතො නාම උපට්ඨාකො, සීවලී ච අසොකා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛො බොධි, අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි. නවුතිවස්සසහස්සානි ඨත්වා පරිනිබ්බුතෙ පන තස්මිං එකප්පහාරෙනෙව ¶ දසචක්කවාළසහස්සානි එකන්ධකාරානි අහෙසුං. සබ්බචක්කවාළෙසු මනුස්සානං මහන්තං ආරොදනපරිදෙවනං අහොසි.

එවං දසසහස්සිලොකධාතුං අන්ධකාරං කත්වා පරිනිබ්බුතස්ස තස්ස භගවතො අපරභාගෙ සුමනො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං. දුතියෙ කඤ්චනපබ්බතම්හි නවුතිකොටිසහස්සානි, තතියෙ අසීතිකොටිසහස්සානි. තදා මහාසත්තො අතුලො නාම නාගරාජා අහොසි මහිද්ධිකො මහානුභාවො, සො ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා ඤාතිසඞ්ඝපරිවුතො නාගභවනා නික්ඛමිත්වා කොටිසතසහස්සභික්ඛුපරිවාරස්ස තස්ස භගවතො දිබ්බතූරියෙහි උපහාරං කාරාපෙත්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා පච්චෙකං දුස්සයුගානි දත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො නගරං මෙඛලං නාම අහොසි, සුදත්තො නාම රාජා පිතා, සිරිමා නාම මාතා, සරණො ච භාවිතත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, උදෙනො නාම උපට්ඨාකො, සොණා ච උපසොණා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛොව බොධි, නවුතිහත්ථුබ්බෙධං සරීරං, නවුතියෙව වස්සසහස්සානි ආයුප්පමාණං අහොසීති.

තස්ස අපරභාගෙ රෙවතො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා අහෙසුං, පඨමසන්නිපාතෙ ගණනා නාම නත්ථි, දුතියෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, තථා තතියෙ. තදා බොධිසත්තො අතිදෙවො නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාය සිරස්මිං අඤ්ජලිං ¶ ඨපෙත්වා තස්ස සත්ථුනො කිලෙසප්පහානෙ වණ්ණං වත්වා උත්තරාසඞ්ගෙන පූජමකාසි. සොපි නං ‘‘බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස පන භගවතො නගරං සුධඤ්ඤවතී නාම අහොසි, පිතා විපුලො නාම ඛත්තියො, මාතාපි විපුලා නාම, වරුණො ච බ්රහ්මදෙවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සම්භවො නාම උපට්ඨාකො, භද්දා ච සුභද්දා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛොව බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, ආයු සට්ඨිවස්සසහස්සානීති.

තස්ස ¶ අපරභාගෙ සොභිතො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො අජිතො නාම බ්රාහ්මණො හුත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාය බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදාසි. සොපි නං ‘‘බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස පන භගවතො නගරං සුධම්මං නාම අහොසි, පිතා සුධම්මො නාම රාජා, මාතාපි සුධම්මා නාම, අසමො ච සුනෙත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අනොමො නාම උපට්ඨාකො, නකුලා ච සුජාතා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නාගරුක්ඛොව බොධි, අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි, නවුති වස්සසහස්සානි ආයුප්පමාණන්ති.

තස්ස අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා එකස්මිංයෙව කප්පෙ තයො බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු අනොමදස්සී, පදුමො, නාරදොති. අනොමදස්සිස්ස භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමෙ අට්ඨ භික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ සත්ත, තතියෙ ඡ තදා බොධිසත්තො එකො යක්ඛසෙනාපති අහොසි මහිද්ධිකො මහානුභාවො අනෙකකොටිසතසහස්සානං යක්ඛානං අධිපති. සො ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා ආගන්ත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං අදාසි. සත්ථාපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

අනොමදස්සිස්ස පන භගවතො චන්දවතී නාම නගරං අහොසි, යසවා නාම රාජා පිතා, යසොධරා නාම මාතා, නිසභො ච අනොමො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වරුණො නාම උපට්ඨාකො ¶ , සුන්දරී ච සුමනා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, අජ්ජුනරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ පදුමො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ තීණිසතසහස්සානි, තතියෙ අගාමකෙ අරඤ්ඤෙ මහාවනසණ්ඩවාසීනං භික්ඛූනං ද්වෙ සතසහස්සානි. තදා තථාගතෙ තස්මිංයෙව වනසණ්ඩෙ වසන්තෙ බොධිසත්තො සීහො හුත්වා සත්ථාරං නිරොධසමාපත්තිසමාපන්නං දිස්වා පසන්නචිත්තො වන්දිත්වා පදක්ඛිණං කත්වා ¶ පීතිසොමනස්සජාතො තික්ඛත්තුං සීහනාදං නදිත්වා සත්තාහං බුද්ධාරම්මණං පීතිංඅවිජහිත්වා පීතිසුඛෙනෙව ගොචරාය අපක්කමිත්වා ජීවිතපරිච්චාගං කත්වා පයිරුපාසමානො අට්ඨාසි. සත්ථා සත්තාහච්චයෙන නිරොධා වුට්ඨිතො සීහං ඔලොකෙත්වා ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝෙපි චිත්තං පසාදෙත්වා සඞ්ඝං වන්දිස්සතී’’ති ‘‘භික්ඛුසඞ්ඝො ආගච්ඡතූ’’ති චින්තෙසි. භික්ඛූ තාවදෙව ආගමිංසු. සීහො සඞ්ඝෙ චිත්තං පසාදෙති. සත්ථා තස්ස මානසං ඔලොකෙත්වා ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

පදුමස්ස පන භගවතො චම්පකං නගරං අහොසි අසමො නාම රාජා පිතා, මාතා අසමා නාම, සාලො ච උපසාලො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වරුණො නාම උපට්ඨාකො, රාමා ච සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සොණරුක්ඛො නාම බොධි අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං සරීරං අහොසි, ආයු වස්සසතසහස්සන්ති.

තස්ස අපරභාගෙ නාරදො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටිසහස්සානි, තතියෙ අසීතිකොටිසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා පඤ්චසු අභිඤ්ඤාසු, අට්ඨසු ච සමාපත්තීසු චිණ්ණවසී හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා ලොහිතචන්දනෙන පූජමකාසි, සොපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස පන භගවතො ධඤ්ඤවතී නාම නගරං අහොසි, සුදෙවො නාම ඛත්තියො පිතා, අනොමා නාම මාතා, භද්දසාලො ච ජිතමිත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, වාසිට්ඨො නාම උපට්ඨාකො, උත්තරා ¶ ච ඵග්ගුනී ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහාසොණරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, නවුති වස්සසහස්සානි ආයූති.

නාරදබුද්ධස්ස පන අපරභාගෙ එකං අසඞ්ඛ්යෙය්යං අතික්කමිත්වා ඉතො සතසහස්සකප්පමත්ථකෙ එකස්මිං කප්පෙ එකොව පදුමුත්තරො නාම බුද්ධො උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ වෙභාරපබ්බතෙ නවුතිකොටිසහස්සානි, තතියෙ අසීතිකොටිසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො ජටිලො නාම මහාරට්ඨියො හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සචීවරං දානං ¶ අදාසි. සොපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි. පදුමුත්තරස්ස පන භගවතො කාලෙ තිත්ථියා නාම නාහෙසුං සබ්බෙ දෙවමනුස්සා බුද්ධමෙව සරණමකංසු.

තස්ස නගරං හංසවතී නාම අහොසි, පිතා ආනන්දො නාම ඛත්තියො, මාතා සුජාතා නාම, දෙවලො ච සුජාතො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා සුමනො නාම උපට්ඨාකො, අමිතා ච අසමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සලලරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා සමන්තතො ද්වාදස යොජනානි ගණ්හි වස්සසතසහස්සං ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ සත්තතිකප්පසහස්සානි අතික්කමිත්වා ඉතො තිංසකප්පසහස්සමත්ථකෙ සුමෙධො ච සුජාතො චාති එකස්මිං කප්පෙ ද්වෙ බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු. සුමෙධස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමසන්නිපාතෙ සුදස්සනනගරෙ කොටිසතඛීණාසවා අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො උත්තරො නාම බ්රාහ්මණමාණවො හුත්වා නිදහිත්වා ඨපිතංයෙව අසීතිකොටිධනං විස්සජ්ජෙත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස මහාදානං දත්වා ධම්මං සුත්වා සරණෙසු පතිට්ඨාය නික්ඛමිත්වා පබ්බජි. සොපි නං ‘‘අනාගතෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

සුමෙධස්ස භගවතො සුදස්සනං නාම නගරං අහොසි, සුදත්තො නාම රාජා පිතා, මාතාපි සුදත්තා නාම, සරණො ච සබ්බකාමො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සාගරො නාම උපට්ඨාකො, රාමා ච සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහානීපරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨාසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, ආයු නවුති වස්සසහස්සානීති.

තස්ස ¶ අපරභාගෙ සුජාතො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමසන්නිපාතෙ සට්ඨිභික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං ¶ , දුතියෙ පඤ්ඤාසං, තතියෙ චත්තාලීසං. තදා බොධිසත්තො චක්කවත්තිරාජා හුත්වා ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා උපසඞ්කමිත්වා ධම්මං සුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සද්ධිං සත්තහි රතනෙහි චතුමහාදීපරජ්ජං දත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි. සකලරට්ඨවාසිනො රට්ඨුප්පාදං ගහෙත්වා ආරාමිකකිච්චං සාධෙන්තා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස නිච්චං මහාදානං අදංසු. සොපි නං සත්ථා බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො නගරං සුමඞ්ගලං නාම අහොසි, උග්ගතො නාම රාජා පිතා, පභාවතී නාම මාතා, සුදස්සනො ච සුදෙවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, නාරදො නාම උපට්ඨාකො, නාගා ච නාගසමාලා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, මහාවෙළුරුක්ඛො බොධි, සො කිර මන්දච්ඡිද්දො ඝනක්ඛන්ධො උපරිනිග්ගතාහි මහාසාඛාහි මොරපිඤ්ඡකලාපො විය විරොචිත්ථ. තස්ස භගවතො සරීරං පණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, ආයු නවුතිවස්සසහස්සානීති.

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො අට්ඨාරසකප්පසතමත්ථකෙ එකස්මිං කප්පෙ පියදස්සී, අත්ථදස්සී, ධම්මදස්සීති තයො බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු. පියදස්සිස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො කස්සපො නාම මාණවො තිණ්ණං වෙදානං පාරඞ්ගතො හුත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා කොටිසතසහස්සධනපරිච්චාගෙන සඞ්ඝාරාමං කාරෙත්වා සරණෙසු ච සීලෙසු ච පතිට්ඨාසි. අථ නං සත්ථා ‘‘අට්ඨාරසකප්පසතච්චයෙන බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො අනොමං නාම නගරං අහොසි, පිතා සුදින්නො නාම රාජා, මාතා චන්දා නාම, පාලිතො ච සබ්බදස්සී ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සොභිතො නාම උපට්ඨාකො, සුජාතා ච ධම්මදින්නා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, පියඞ්ගුරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, නවුතිවස්සසහස්සානි ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ අත්ථදස්සී නාම භගවා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමෙ අට්ඨනවුතිභික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ අට්ඨාසීතිසහස්සානි, තථා තතියෙ. තදා බොධිසත්තො ¶ සුසීමො ¶ නාම මහිද්ධිකො තාපසො හුත්වා දෙවලොකතො මන්දාරවපුප්ඵච්ඡත්තං ආහරිත්වා සත්ථාරං පූජෙසි. සොපි නං සත්ථා බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො සොභණං නාම නගරං අහොසි, සාගරො නාම රාජා පිතා, සුදස්සනා නාම මාතා, සන්තො ච උපසන්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අභයො නාම උපට්ඨාකො, ධම්මා ච සුධම්මා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, චම්පකරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා සමන්තතො සබ්බකාලං යොජනමත්තං ඵරිත්වා අට්ඨාසි, ආයු වස්සසතසහස්සන්ති.

තස්ස අපරභාගෙ ධම්මදස්සී නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො සක්කො දෙවරාජා හුත්වා දිබ්බගන්ධපුප්ඵෙහි ච දිබ්බතූරියෙහි ච පූජමකාසි. සොපි නං සත්ථා බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො සරණං නාම නගරං අහොසි, පිතා සරණො නාම රාජා, මාතා සුනන්දා නාම, පදුමො ච ඵුස්සදෙවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සුනෙත්තො නාම උපට්ඨාකො, ඛෙමා ච සබ්බනාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, රත්තඞ්කුරරුක්ඛො බොධි, ‘‘කකුධරුක්ඛො’’තිපි ‘‘බිම්බිජාලො’’තිපි වුච්චති සරීරං පනස්ස අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො චතුනවුතිකප්පමත්ථකෙ එකස්මිං කප්පෙ එකොව සිද්ධත්ථො නාම බුද්ධො උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ කොටිසතසහස්සභික්ඛූ අහෙසුං, දුතියෙ නවුතිකොටියො තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො උග්ගතෙජො අභිඤ්ඤාබලසම්පන්නො මඞ්ගලො නාම තාපසො හුත්වා මහාජම්බුඵලං ආහරිත්වා තථාගතස්ස අදාසි. සත්ථා තං ඵලං පරිභුඤ්ජිත්වා ‘‘චතුනවුතිකප්පමත්ථකෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බොධිසත්තං බ්යාකාසි.

තස්ස ¶ භගවතො නගරං වෙභාරං නාම අහොසි, පිතා ජයසෙනො නාම රාජා, මාතා සුඵස්සා නාම, සම්බලො ච සුමිත්තො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, රෙවතො නාම උපට්ඨාකො, සීවලා ච ¶ සුරාමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, කණිකාරරුක්ඛො බොධි, සරීරං සට්ඨිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො ද්වෙනවුතිකප්පමත්ථකෙ තිස්සො ඵුස්සොති එකස්මිං කප්පෙ ද්වෙ බුද්ධා නිබ්බත්තිංසු. තිස්සස්ස පන භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා. පඨමසන්නිපාතෙ භික්ඛූනං කොටිසතං අහොසි, දුතියෙ නවුතිකොටියො, තතියෙ අසීතිකොටියො. තදා බොධිසත්තො මහාභොගො මහායසො සුජාතො නාම ඛත්තියො හුත්වා ඉසිපබ්බජ්ජං පබ්බජිත්වා මහිද්ධිකභාවං පත්වා ‘‘බුද්ධො උප්පන්නො’’ති සුත්වා දිබ්බමන්දාරවපදුමපාරිච්ඡත්තකපුප්ඵානි ආදාය චතුපරිසමජ්ඣෙ ගච්ඡන්තං තථාගතං පූජෙසි, ආකාසෙ පුප්ඵවිතානං හුත්වා අට්ඨාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘ඉතො ද්වෙනවුතිකප්පමත්ථකෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො ඛෙමං නාම නගරං අහොසි, පිතා ජනසන්ධො නාම ඛත්තියො, මාතා පදුමා නාම, බ්රහ්මදෙවො ච උදයො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා සමඞ්ගො නාම උපට්ඨාකො, ඵුස්සා ච සුදත්තා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා අසනරුක්ඛො බොධි, සරීරං සට්ඨිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වස්සසතසහස්සං ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ ඵුස්සො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමසන්නිපාතෙ සට්ඨි භික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ පණ්ණාස, තතියෙ ද්වත්තිංස. තදා බොධිසත්තො විජිතාවී නාම ඛත්තියො හුත්වා මහාරජ්ජං පහාය සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා මහාජනස්ස ධම්මකථං කථෙසි. සීලපාරමිඤ්ච පූරෙසි. සොපි නං ‘‘බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො කාසි නාම නගරං අහොසි, ජයසෙනො නාම රාජා පිතා, සිරිමා නාම මාතා, සුරක්ඛිතො ච ධම්මසෙනො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සභියො නාම උපට්ඨාකො, චාලා ච උපචාලා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා ¶ , ආමලකරුක්ඛො බොධි, සරීරං අට්ඨපණ්ණාසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, නවුති වස්සසහස්සානි ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො එකනවුතිකප්පෙ විපස්සී නාම භගවා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා ¶ , පඨමසන්නිපාතෙ අට්ඨසට්ඨිභික්ඛුසතසහස්සානි අහෙසුං, දුතියෙ එකසතසහස්සං, තතියෙ අසීතිසහස්සානි. තදා බොධිසත්තො මහිද්ධිකො මහානුභාවො අතුලො නාම නාගරාජා හුත්වා සත්තරතනඛචිතං සොවණ්ණමයං මහාපීඨං භගවතො අදාසි. සොපි නං සත්ථා ‘‘ඉතො එකනවුතිකප්පෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො බන්ධුමතී නාම නගරං අහොසි, බන්ධුමා නාම රාජා පිතා. බන්ධුමතී නාම මාතා, ඛණ්ඩො ච තිස්සො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, අසොකො නාම උපට්ඨාකො, චන්දා ච චන්දමිත්තා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා පාටලිරුක්ඛො බොධි, සරීරං අසීතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා සදා සත්ත යොජනානි ඵරිත්වා අට්ඨාසි, අසීතිවස්සසහස්සානි ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ ඉතො එකතිංසකප්පෙ සිඛී, වෙස්සභූ චාති ද්වෙ බුද්ධා අහෙසුං. සිඛිස්සාපි භගවතො තයො සාවකසන්නිපාතා, පඨමසන්නිපාතෙ භික්ඛුසතසහස්සං අහොසි, දුතියෙ අසීතිසහස්සානි, තතියෙ සත්තති. තදා බොධිසත්තො අරින්දමො නාම රාජා හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සචීවරං මහාදානං පවත්තෙත්වා සත්තරතනපටිමණ්ඩිතං හත්ථිරතනං දත්වා හත්ථිප්පමාණං කත්වා කප්පියභණ්ඩං අදාසි. සොපි නං ‘‘ඉතො එකතිංසකප්පෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස පන භගවතො අරුණවතී නාම නගරං අහොසි, අරුණවා නාම ඛත්තියො පිතා, පභාවතී නාම මාතා, අභිභූ ච සම්භවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා ඛෙමඞ්කරො නාම උපට්ඨාකො, සඛිලා ච පදුමා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, පුණ්ඩරීකරුක්ඛො බොධි, සරීරං සත්තතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සරීරප්පභා යොජනත්තයං ඵරිත්වා අට්ඨාසි, සත්තහිවස්සසහස්සානි ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ වෙස්සභූ නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි තයො සාවකසන්නිපාතා පඨමසන්නිපාතෙ අසීතිභික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං දුතියෙ ¶ සත්තති, තතියෙ සට්ඨි. තදා බොධිසත්තො සුදස්සනො නාම රාජා හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සචීවරං මහාදානං දත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජිත්වා ආචාරගුණසම්පන්නො බුද්ධරතනෙ චිත්තීකාරපීතිබහුලො අහොසි. සොපි නං ‘‘ඉතො එකතිංසෙ කප්පෙ බුද්ධො භවිස්සසී’’ති බ්යාකාසි.

තස්ස ¶ පන භගවතො අනොමං නාම නගරං අහොසි, සුප්පතීතො නාම රාජා පිතා, යසවතී නාම මාතා, සොණො ච උත්තරො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා උපසන්තො නාම උපට්ඨාකො දාමා ච සමාලා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, සාලරුක්ඛො බොධි, සරීරං සට්ඨිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, සට්ඨිවස්සසහස්සානි ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ ඉමස්මිං කප්පෙ චත්තාරො බුද්ධා නිබ්බත්තා කකුසන්ධො, කොණාගමනො, කස්සපො, අම්හාකං භගවාති. කකුසන්ධස්ස භගවතො එකො සාවකසන්නිපාතො, තත්ථ චත්තාලීසභික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. තදා බොධිසත්තො ඛෙමො නාම රාජා හුත්වා බුද්ධප්පමුඛස්ස භික්ඛුසඞ්ඝස්ස සපත්තචීවරං මහාදානඤ්ච අඤ්ජනාදිභෙසජ්ජානි ච දත්වා සත්ථු ධම්මදෙසනං සුත්වා පබ්බජි. සොපි නං සත්ථා බ්යාකාසි.

කකුසන්ධස්ස පන භගවතො ඛෙමං නාම නගරං අහොසි, අග්ගිදත්තො නාම බ්රාහ්මණො පිතා, විසාඛා නාම බ්රාහ්මණී මාතා, විධුරො ච සඤ්ජීවො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, බුද්ධිජො නාම උපට්ඨාකො සාමා ච චම්පා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා මහාසිරීසරුක්ඛො බොධි සරීරං චත්තාලීසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, චත්තාලීසවස්සසහස්සානි ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ කොණාගමනො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි එකො සාවකසන්නිපාතො, තත්ථ තිංසභික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. තදා බොධිසත්තො පබ්බතො නාම රාජා හුත්වා අමච්චගණපරිවුතො සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා ධම්මදෙසනං සුත්වා බුද්ධප්පමුඛං භික්ඛුසඞ්ඝං නිමන්තෙත්වා මහාදානං පවත්තෙත්වා පත්තුණ්ණචීනපටකොසෙය්යකම්බලදුකුලානි චෙව සුවණ්ණපාදුකඤ්ච දත්වා සත්ථු සන්තිකෙ පබ්බජි. සොපි නං සත්ථා බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො සොභවතී නාම නගරං අහොසි, යඤ්ඤදත්තො නාම බ්රාහ්මණො පිතා, උත්තරා නාම බ්රාහ්මණී මාතා, භිය්යොසො ච උත්තරො ¶ ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සොත්ථිජො නාම උපට්ඨාකො, සමුද්දා ච උත්තරා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, උදුම්බරරුක්ඛො බොධි, සරීරං තිංසහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, තිංසවස්සසහස්සානි ආයූති.

තස්ස අපරභාගෙ කස්සපො නාම සත්ථා උදපාදි. තස්සාපි එකොව සාවකසන්නිපාතො, තත්ථ ¶ වීසතිභික්ඛුසහස්සානි අහෙසුං. තදා බොධිසත්තො ජොතිපාලො නාම මාණවො තිණ්ණං වෙදානං පාරගූ භූමියඤ්චෙව අන්තලික්ඛෙ ච පාකටො ඝටිකාරස්ස කුම්භකාරස්ස මිත්තො අහොසි, සො තෙන සද්ධිං සත්ථාරං උපසඞ්කමිත්වා ධම්මකථං සුත්වා පබ්බජිත්වා ආරද්ධවීරියො තීණි පිටකානි උග්ගහෙත්වා වත්තසම්පත්තියා බුද්ධසාසනං සොභෙසි. සොපි නං සත්ථා බ්යාකාසි.

තස්ස භගවතො ජාතනගරං බාරාණසී නාම අහොසි. බ්රහ්මදත්තො නාම බ්රාහ්මණො පිතා, ධනවතී නාම බ්රාහ්මණී මාතා, තිස්සො ච භාරද්වාජො ච ද්වෙ අග්ගසාවකා, සබ්බමිත්තො නාම උපට්ඨාකො අනුළා ච උරුවෙළා ච ද්වෙ අග්ගසාවිකා, නිග්රොධරුක්ඛො බොධි සරීරං වීසතිහත්ථුබ්බෙධං අහොසි, වීසතිවස්සසහස්සානි ආයූති.

තස්ස පන භගවතො ඔරභාගෙ ඨපෙත්වා ඉමං සම්මාසම්බුද්ධං අඤ්ඤො බුද්ධො නාම නත්ථි. ඉති දීපඞ්කරාදීනං චතුවීසතියා බුද්ධානං සන්තිකෙ ලද්ධබ්යාකරණො පන බොධිසත්තො යෙනෙන –

‘‘මනුස්සත්තං ලිඞ්ගසම්පත්ති, හෙතු සත්ථාරදස්සනං;

පබ්බජ්ජා ගුණසම්පත්ති, අධිකාරො ච ඡන්දතා;

අට්ඨධම්මසමොධානා, අභිනීහාරො සමිජ්ඣතී’’ති. (බු. වං. 2.59);

ඉමෙ අට්ඨ ධම්මෙ සමොධානෙත්වා දීපඞ්කරපාදමූලෙ කතාභිනීහාරෙන ‘‘හන්ද බුද්ධකරෙ ධම්මෙ විචිනාමි ඉතො චිතො’’ති උස්සාහං කත්වා ‘‘විචිනන්තො තදාදක්ඛිං, පඨමං දානපාරමි’’න්ති දානපාරමිතාදයො බුද්ධකරා ධම්මා දිට්ඨා, තෙ පූරෙන්තො යාව වෙස්සන්තරත්තභාවා ආගමි. ආගච්ඡන්තො ච යෙ තෙ කතාභිනීහාරානං බොධිසත්තානං ආනිසංසා සංවණ්ණිතා –

‘‘එවං ¶ සබ්බඞ්ගසම්පන්නා, බොධියා නියතා නරා;

සංසරං දීඝමද්ධානං, කප්පකොටිසතෙහිපි.

‘‘අවීචිම්හි නුප්පජ්ජන්ති, තථා ලොකන්තරෙසු ච;

නිජ්ඣාමතණ්හා ඛුප්පිපාසා, න හොන්ති කාලකඤ්ජිකා.

‘‘න ¶ හොන්ති ඛුද්දකා පාණා, උප්පජ්ජන්තාපි දුග්ගතිං;

ජායමානා මනුස්සෙසු, ජච්චන්ධා න භවන්ති තෙ.

‘‘සොතවෙකල්ලතා නත්ථි, න භවන්ති මූගපක්ඛිකා;

ඉත්ථිභාවං න ගච්ඡන්ති, උභතොබ්යඤ්ජනපණ්ඩකා.

‘‘න භවන්ති පරියාපන්නා, බොධියා නියතා නරා;

මුත්තා ආනන්තරිකෙහි, සබ්බත්ථ සුද්ධගොචරා.

‘‘මිච්ඡාදිට්ඨිං න සෙවන්ති, කම්මකිරියදස්සනා;

වසමානාපි සග්ගෙසු, අසඤ්ඤං නුපපජ්ජරෙ.

‘‘සුද්ධාවාසෙසු දෙවෙසු, හෙතු නාම න විජ්ජති;

නෙක්ඛම්මනින්නා සප්පුරිසා, විසංයුත්තා භවාභවෙ;

චරන්ති ලොකත්ථචරියායො, පූරෙන්ති සබ්බපාරමී’’ති.

තෙ ආනිසංසෙ අධිගන්ත්වාව ආගතො. පාරමියො පූරෙන්තස්ස ච තස්ස අකිත්තිබ්රාහ්මණකාලෙ සඞ්ඛබ්රාහ්මණකාලෙ ධනඤ්චයරාජකාලෙ මහාසුදස්සනරාජකාලෙ මහාගොවින්දකාලෙ නිමිමහාරාජකාලෙ චන්දකුමාරකාලෙ විසය්හසෙට්ඨිකාලෙ සිවිරාජකාලෙ වෙස්සන්තරරාජකාලෙති දානපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සසපණ්ඩිතජාතකාලෙ –

‘‘භික්ඛාය උපගතං දිස්වා, සකත්තානං පරිච්චජිං;

දානෙන මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ දානපාරමී’’ති. (චරියා. 1.143 තස්සුද්දාන –

එවං අත්තපරිච්චාගං කරොන්තස්ස දානපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

තථා ¶ සීලවනාගරාජකාලෙ චම්පෙය්යනාගරාජකාලෙ භූරිදත්තනාගරාජකාලෙ ඡද්දන්තනාගරාජකාලෙ ¶ ජයද්දිසරාජපුත්තකාලෙ අලීනසත්තුකුමාරකාලෙති සීලපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සඞ්ඛපාලජාතකාලෙ –

‘‘සූලෙහිපි විජ්ඣියන්තො, කොට්ටියන්තොපි සත්තිහි;

භොජපුත්තෙ න කුප්පාමි, එසා මෙ සීලපාරමී’’ති. (චරියා. 2.91) –

එවං අත්තපරිච්චාගං කරොන්තස්ස සීලපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

තථා සොමනස්සකුමාරකාලෙ හත්ථිපාලකුමාරකාලෙ අයොඝරපණ්ඩිතකාලෙති මහාරජ්ජං පහාය නෙක්ඛම්මපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස චූළසුතසොමජාතකාලෙ –

‘‘මහාරජ්ජං හත්ථගතං, ඛෙළපිණ්ඩංව ඡඩ්ඩයිං;

චජතො න හොති ලගනං, එසා මෙ නෙක්ඛම්මපාරමී’’ති. –

එවං නිස්සඞ්ගතාය රජ්ජං ඡඩ්ඩෙත්වා නික්ඛමන්තස්ස නෙක්ඛම්මපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

තථා විධුරපණ්ඩිතකාලෙ මහාගොවින්දපණ්ඩිතකාලෙ කුදාලපණ්ඩිතකාලෙ අරකපණ්ඩිතකාලෙ බොධිපරිබ්බාජකකාලෙ මහොසධපණ්ඩිතකාලෙති පඤ්ඤාපාරමිතාය පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස සත්තුභස්තජාතකෙ සෙනකපණ්ඩිතකාලෙ –

‘‘පඤ්ඤාය විචිනන්තොහං, බ්රාහ්මණං මොචයිං දුඛා;

පඤ්ඤාය මෙ සමො නත්ථි, එසා මෙ පඤ්ඤාපාරමී’’ති. –

අන්තොභස්තගතං සප්පං දස්සෙන්තස්ස පඤ්ඤාපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

තථා වීරියපාරමිතාදීනම්පි පූරිතත්තභාවානං පරිමාණං නාම නත්ථි. එකන්තෙන පනස්ස මහාජනකජාතකෙ –

‘‘අතීරදස්සී ජලමජ්ඣෙ, හතා සබ්බෙව මානුසා;

චිත්තස්ස අඤ්ඤථා නත්ථි, එසා මෙ වීරියපාරමී’’ති. –

එවං ¶ ¶ මහාසමුද්දං තරන්තස්ස වීරියපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

ඛන්තිවාදීජාතකෙ –

‘‘අචෙතනංව කොට්ටෙන්තෙ, තිණ්හෙන ඵරසුනා මමං;

කාසිරාජෙ න කුප්පාමි, එසා මෙ ඛන්තිපාරමී’’ති. –

එවං අචෙතනභාවෙන විය මහාදුක්ඛං අධිවාසෙන්තස්ස ඛන්තිපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

මහාසුතසොමජාතකෙ –

‘‘සච්චවාචං අනුරක්ඛන්තො, චජිත්වා මම ජීවිතං;

මොචෙසිං එකසතං ඛත්තියෙ, එසා මෙ සච්චපාරමී’’ති. –

එවං ජීවිතං චවිත්වා සච්චමනුරක්ඛන්තස්ස සච්චපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

මූගපක්ඛජාතකෙ –

‘‘මාතා පිතා න මෙ දෙස්සා, නපි දෙස්සං මහායසං;

සබ්බඤ්ඤුතං පියං මය්හං, තස්මා වතමධිට්ඨහි’’න්ති. –

එවං ජීවිතං චජිත්වා වතං අධිට්ඨහන්තස්ස අධිට්ඨානපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

එකරාජජාතකෙ –

‘‘න මං කොචි උත්තසති, නපිහං භායාමි කස්සචි;

මෙත්තාබලෙනුපත්ථද්ධො, රමාමි පවනෙ තදා’’ති. (චරියා. 3.113) –

එවං ¶ ජීවිතං අනපලොකෙත්වා මෙත්තායන්තස්ස මෙත්තාපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා.

ලොමහංසජාතකෙ ¶ –

‘‘සුසානෙ සෙය්යං කප්පෙමි, ඡවට්ඨිකං උපනිධායහං;

ගාමණ්ඩලා උපාගන්ත්වා, රූපං දස්සෙන්ති නප්පක’’න්ති. –

එවං ගාමදාරකෙසු නිට්ඨුභනාදීහි චෙව මාලාගන්ධූපහාරාදීහි ච සුඛදුක්ඛං උප්පාදෙන්තෙසුපි උපෙක්ඛනං අනතිවත්තෙන්තස්ස උපෙක්ඛාපාරමිතා පරමත්ථපාරමී නාම ජාතා. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො, විත්ථාරතො පනෙස අත්ථො චරියාපිටකතො ගහෙතබ්බො.

එවං පාරමියො පූරෙත්වා වෙස්සන්තරත්තභාවෙ ඨිතො –

‘‘අචෙතනායං පථවී, අවිඤ්ඤාය සුඛං දුඛං;

සාපි දානබලා මය්හං, සත්තක්ඛත්තුං පකම්පථා’’ති. (චරියා. 1.124);

එවං මහාපථවීකම්පනානි මහාපුඤ්ඤානි කත්වා ආයුපරියොසානෙ තතො චුතො තුසිතභවනෙ නිබ්බත්ති, තත්ථ අඤ්ඤෙ දෙවෙ දසහි ඨානෙහි අධිගණ්හිත්වා ‘‘යාවතායුකං දිබ්බසම්පත්තිං අනුභවන්තො මනුස්සගණනාය ¶ ඉදානි සත්තහි දිවසෙහි ආයුක්ඛයං පාපුණිස්සතී’’ති වත්ථානි කිලිස්සන්ති, මාලා මිලායන්ති, කච්ඡෙහි සෙදා මුච්චන්ති, කායෙ වෙවණ්ණියං ඔක්කමති, දෙවො දෙවාසනෙ න සණ්ඨහතීති ඉමෙසු පඤ්චසු පුබ්බනිමිත්තෙසු උප්පන්නෙසු තානි දිස්වා ‘‘සුඤ්ඤා වත භො සග්ගා භවිස්සන්තී’’ති සංවෙගජාතාහි දෙවතාහි මහාසත්තස්ස පූරිතපාරමිභාවං ඤත්වා ‘‘ඉමස්මිං ඉදානි අඤ්ඤං දෙවලොකං අනුපගන්ත්වා මනුස්සලොකෙ උප්පජ්ජිත්වා බුද්ධභාවං පත්තෙ පුඤ්ඤානි කත්වා චුතා චුතා මනුස්සා දෙවලොකං පරිපූරෙස්සන්තී’’ති චින්තෙත්වා –

‘‘යතොහං තුසිතෙ කායෙ, සන්තුසිතො නාමහං තදා;

දසසහස්සී සමාගන්ත්වා, යාචන්ති පඤ්ජලී මමං.

‘‘කාලො ¶ දෙව මහාවීර, උප්පජ්ජ මාතුකුච්ඡියං;

සදෙවකං තාරයන්තො, බුජ්ඣස්සු අමතං පද’’න්ති. (බු. වං. 1.66-67);

එවං ¶ බුද්ධභාවත්ථාය ආයාචිතො කාලං, දීපං, දෙසං, කුලං, ජනෙත්තියා ආයුප්පමාණන්ති ඉමානි පඤ්ච මහාවිලොකනානි විලොකෙත්වා කතසන්නිට්ඨානො තතො චුතො සක්යරාජකුලෙ පටිසන්ධිං ගහෙත්වා තත්ථ මහාසම්පත්තියා පරිහරියමානො අනුක්කමෙන භද්රයොබ්බනං අනුපාපුණි. ඉමස්මිං අන්තරෙ ‘‘සතො සම්පජානො ආනන්ද බොධිසත්තො තුසිතා කායා චවිත්වා මාතුකුච්ඡිං ඔක්කමී’’තිආදීනං (ම. නි. 3.200) සුත්තපදානඤ්චෙව තෙසං අට්ඨකථාය ච වසෙන විත්ථාරො වෙදිතබ්බො.

සො තිණ්ණං උතූනං අනුච්ඡවිකෙසු තීසු පාසාදෙසු දෙවලොකසිරිං විය රජ්ජසිරිං අනුභවමානො උය්යානකීළාය ගමනසමයෙ අනුක්කමෙන ජිණ්ණබ්යාධිමතසඞ්ඛාතෙ තයො දෙවදූතෙ දිස්වා සඤ්ජාතසංවෙගො නිවත්තිත්වා චතුත්ථවාරෙ පබ්බජිතං දිස්වා ‘සාධු පබ්බජ්ජා’ති පබ්බජ්ජාය රුචිං උප්පාදෙත්වා උය්යානං ගන්ත්වා තත්ථ දිවසභාගං ඛෙපෙත්වා මඞ්ගලපොක්ඛරණීතීරෙ නිසින්නො කප්පකවෙසං ගහෙත්වා ආගතෙන විස්සකම්මෙන දෙවපුත්තෙන අලඞ්කතපටියත්තො රාහුලභද්දස්ස ¶ ජාතසාසනං සුත්වා පුත්තසිනෙහස්ස බලවභාවං ඤත්වා ‘යාව ඉදං බන්ධනං න වඩ්ඪති තාවදෙව නං ඡින්දිස්සාමී’ති චින්තෙත්වා සායං නගරං පවිසන්තො –

‘‘නිබ්බුතා නූන සා මාතා, නිබ්බුතො නූන සො පිතා;

නිබ්බුතා නූන සා නාරී, යස්සායං ඊදිසො පතී’’ති. (බු. වං. අට්ඨ. 27 අවිදූරෙනිදානකථා; ධ. ප. අට්ඨ. 1.10 සාරිපුත්තත්ථෙරවත්ථු; අප. අට්ඨ. 1.අවිදූරෙනිදානකථා; ජා. අට්ඨ. 1.අවිදූරෙනිදානකථා);

කිසාගොතමියා නාම පිතුච්ඡාධීතාය භාසිතං ඉමං ගාථං සුත්වා, ‘අහං ඉමාය නිබ්බුතපදං සාවිතො’ති ගීවතො සතසහස්සග්ඝනිකං මුත්තාහාරං මුඤ්චිත්වා, තස්සා පෙසෙත්වා, අත්තනො භවනං පවිසිත්වා, සිරිසයනෙ නිසින්නො නිද්දාවසෙන නාටකානං විප්පකාරං දිස්වා, නිබ්බින්නහදයො ඡන්නං උට්ඨාපෙත්වා, කණ්ඩකං ආහරාපෙත්වා, කණ්ඩකං ආරුය්හ, ඡන්නසහායොව දසසහස්සිලොකධාතුදෙවතාහි කතපරිවාරො මහාභිනික්ඛමනං නික්ඛමිත්වා, තෙනෙව රත්තාවසෙසෙන තීණි ¶ මහාරජ්ජානි අතික්කම්ම අනොමානදීතීරෙ පබ්බජිත්වා, අනුක්කමෙන රාජගහං ගන්ත්වා, තත්ථ පිණ්ඩාය චරිත්වා, පණ්ඩවපබ්බතපබ්භාරෙ නිසින්නො මගධරාජෙන රජ්ජෙන නිමන්තියමානො තං පටික්ඛිපිත්වා, සබ්බඤ්ඤුතං පත්වා තස්ස විජිතං ආගමනත්ථාය තෙන ගහිතපටිඤ්ඤො ¶ , ආළාරඤ්ච උදකඤ්ච උපසඞ්කමිත්වා, තෙසං සන්තිකෙ අධිගතවිසෙසෙන අපරිතුට්ඨො ඡබ්බස්සානි මහාපධානං පදහිත්වා, විසාඛාපුණ්ණමදිවසෙ පාතොව සෙනානිගමෙ සුජාතාය දින්නං පායාසං පරිභුඤ්ජිත්වා, නෙරඤ්ජරාය නදියා සුවණ්ණපාතිං පවාහෙත්වා, නෙරඤ්ජරාය තීරෙ මහාවනසණ්ඩෙ නානාසමාපත්තීහි දිවසභාගං වීතිනාමෙත්වා, සායන්හසමයෙ සොත්ථියෙන දින්නං අට්ඨතිණමුට්ඨිං ගහෙත්වා, කාළෙන නාගරාජෙන අභිත්ථුතගුණො බොධිමණ්ඩං ආරුය්හ තිණානි සන්ථරිත්වා, ‘න තාවිමං පල්ලඞ්කං භින්දිස්සාමි යාව මෙ න අනුපාදාය ආසවෙහි චිත්තං විමුච්චිස්සතී’ති පටිඤ්ඤං කත්වා, පාචීනදිසාභිමුඛො නිසීදිත්වා, සූරියෙ අනත්ථඞ්ගමිතෙයෙව මාරබලං විධමිත්වා, පඨමයාමෙ පුබ්බෙනිවාසඤාණං, මජ්ඣිමයාමෙ චුතූපපාතඤාණං පත්වා, පච්ඡිමයාමාවසානෙ දසබලචතුවෙසාරජ්ජාදිසබ්බබුද්ධගුණපටිමණ්ඩිතං ¶ සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣන්තොයෙව ඉමං අභිධම්මනයසමුද්දං අධිගඤ්ඡි. එවමස්ස අධිගමනිදානං වෙදිතබ්බං.

එවං අධිගතාභිධම්මො එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නසත්තාහං අනිමිසසත්තාහං චඞ්කමනසත්තාහඤ්ච අතික්කමිත්වා, චතුත්ථෙ සත්තාහෙ සයම්භූඤාණාධිගමෙන අධිගතං අභිධම්මං විචිනිත්වා අපරානිපි අජපාලමුචලින්දරාජායතනෙසු තීණි සත්තාහානි වීතිනාමෙත්වා, අට්ඨමෙ සත්තාහෙ අජපාලනිග්රොධරුක්ඛමූලෙ නිසින්නො ධම්මගම්භීරතාපච්චවෙක්ඛණෙන අප්පොස්සුක්කතං ආපජ්ජමානො දසසහස්සිමහාබ්රහ්මපරිවාරෙන සහම්පතිබ්රහ්මුනා ආයාචිතධම්මදෙසනො බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං ඔලොකෙත්වා, බ්රහ්මුනො අජ්ඣෙසනං ආදාය ‘‘කස්ස නු ඛො අහං පඨමං ධම්මං දෙසෙය්ය’න්ති ඔලොකෙන්තො ආළාරුදකානං කාලඞ්කතභාවං ඤත්වා, පඤ්චවග්ගියානං භික්ඛූනං බහූපකාරතං අනුස්සරිත්වා, උට්ඨායාසනා කාසිපුරං ගච්ඡන්තො අන්තරාමග්ගෙ උපකෙන සද්ධිං මන්තෙත්වා, ආසාළ්හීපුණ්ණමදිවසෙ ඉසිපතනෙ මිගදායෙ පඤ්චවග්ගියානං භික්ඛූනං වසනට්ඨානං පත්වා,තෙ අනනුච්ඡවිකෙන සමුදාචාරෙන සමුදාචරන්තෙ සඤ්ඤාපෙත්වා, ධම්මචක්කං පවත්තෙන්තො අඤ්ඤාසිකොණ්ඩඤ්ඤත්ථෙරප්පමුඛා අට්ඨාරස බ්රහ්මකොටියො අමතපානං පායෙසි. එවං යාව ධම්මචක්කප්පවත්තනා දෙසනානිදානං ¶ වෙදිතබ්බං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන සාට්ඨකථානං අරියපරියෙසන(ම. නි. 1.274) පබ්බජ්ජසුත්තාදීනං (සු. නි. 407 ආදයො) වසෙන වෙදිතබ්බො.

එවං ¶ අධිගමනිදානදෙසනානිදානසම්පන්නස්ස පනස්ස අභිධම්මස්ස අපරානිපි දූරෙනිදානං, අවිදූරෙනිදානං, සන්තිකෙනිදානන්ති තීණි නිදානානි. තත්ථ දීපඞ්කරපාදමූලතො පට්ඨාය යාව තුසිතපුරා දූරෙනිදානං වෙදිතබ්බං. තුසිතපුරතො පට්ඨාය යාව බොධිමණ්ඩා අවිදූරෙනිදානං. ‘එකං සමයං භගවා දෙවෙසු විහරති තාවතිංසෙසු පාරිච්ඡත්තකමූලෙ පණ්ඩුකම්බලසිලායං, තත්ථ ඛො භගවා දෙවානං තාවතිංසානං අභිධම්මකථං කථෙසී’ති ඉදමස්ස සන්තිකෙනිදානං. අයං තාව නිදානකථා.

නිදානකථා නිට්ඨිතා.