📜

කාමාවචරකුසලපදභාජනීයං

1. ඉදානි ¶ ¶ යථානික්ඛිත්තාය මාතිකාය සඞ්ගහිතෙ ධම්මෙ පභෙදතො දස්සෙතුං කතමෙ ධම්මා කුසලාති ඉදං පදභාජනීයං ආරද්ධං. තත්ථ යදෙතං යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොතීති පඨමං කාමාවචරකුසලං දස්සිතං, තස්ස තාව නිද්දෙසෙ ධම්මවවත්ථානවාරො ¶ සඞ්ගහවාරො සුඤ්ඤතවාරොති තයො මහාවාරා හොන්ති. තෙසු ධම්මවවත්ථානවාරො උද්දෙසනිද්දෙසවසෙන ද්විධා ඨිතො. තෙසු උද්දෙසවාරස්ස පුච්ඡා, සමයනිද්දෙසො, ධම්මුද්දෙසො, අප්පනාති චත්තාරො පරිච්ඡෙදා. තෙසු ‘කතමෙ ධම්මා කුසලා’ති අයං පුච්ඡා නාම. ‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං…පෙ… තස්මිං සමයෙ’ති අයං සමයනිද්දෙසො නාම. ‘ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොතී’ති අයං ධම්මුද්දෙසො නාම. ‘යෙ වා පන තස්මිං සමයෙ අඤ්ඤෙපි අත්ථි පටිච්චසමුප්පන්නා අරූපිනො ධම්මා ඉමෙ ධම්මා කුසලා’ති අයං අප්පනා නාම.

එවං චතූහි පරිච්ඡෙදෙහි ඨිතස්ස උද්දෙසවාරස්ස ය්වායං පඨමො පුච්ඡාපරිච්ඡෙදො, තත්ථ ‘කතමෙ ධම්මා කුසලා’ති අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා. පඤ්චවිධාහි පුච්ඡා – අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා, දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා, විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා, අනුමතිපුච්ඡා, කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති. තාසං ඉදං නානත්තං –

කතමා අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා? පකතියා ලක්ඛණං අඤ්ඤාතං හොති, අදිට්ඨං අතුලිතං අතීරිතං අවිභූතං අවිභාවිතං. තස්ස ඤාණාය දස්සනාය තුලනාය තීරණාය විභූතත්ථාය විභාවනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති. අයං අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා (මහානි. 150; චූළනි. පුණ්ණකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 12).

කතමා දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා? පකතියා ලක්ඛණං ඤාතං හොති, දිට්ඨං තුලිතං තීරිතං විභූතං විභාවිතං, සො අඤ්ඤෙහි පණ්ඩිතෙහි සද්ධිං සංසන්දනත්ථාය පඤ්හං පුච්ඡති. අයං දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා (මහානි. 150; චූළනි. පුණ්ණකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 12).

කතමා ¶ විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා? පකතියා සංසයපක්ඛන්දො හොති, විමතිපක්ඛන්දො ද්වෙළ්හකජාතො – ‘එවං නු ඛො, නනු ඛො, කිං නු ඛො, කථං නු ඛො’ති. සො විමතිච්ඡෙදනත්ථාය ¶ පඤ්හං පුච්ඡති. අයං විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා (මහානි. 150; චූළනි. පුණ්ණකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 12).

කතමා අනුමතිපුච්ඡා? භගවා භික්ඛූනං අනුමතියා පඤ්හං පුච්ඡති – ‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ, රූපං නිච්චං වා අනිච්චං වා’ති? ‘අනිච්චං, භන්තෙ’. ‘යං පනානිච්චං දුක්ඛං වා තං සුඛං වා’ති? ‘දුක්ඛං, භන්තෙ’ ¶ . ‘යං පනානිච්චං දුක්ඛං විපරිණාමධම්මං, කල්ලං නු තං සමනුපස්සිතුං එතං මම, එසොහමස්මි, එසො මෙ අත්තා’ති? ‘නොහෙතං, භන්තෙ’ති (සං. නි. 3.79; මහාව. 21). අයං අනුමතිපුච්ඡා.

කතමා කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා? භගවා භික්ඛූනං කථෙතුකම්යතාය පඤ්හං පුච්ඡති. ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, සතිපට්ඨානා. කතමෙ චත්තාරො’’ති (දී. නි. 2.373)? අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති.

තත්ථ බුද්ධානං පුරිමා තිස්සො පුච්ඡා නත්ථි. කස්මා? බුද්ධානඤ්හි තීසු අද්ධාසු කිඤ්චි සඞ්ඛතං, අද්ධාවිමුත්තං වා අසඞ්ඛතං, අදිට්ඨං අනඤ්ඤාතං අජොතිතං අතුලිතං අතීරිතං අවිභූතං අවිභාවිතං නාම නත්ථි. තෙන තෙසං අදිට්ඨජොතනාපුච්ඡා නත්ථි. යං පන භගවතා අත්තනො ඤාණෙන පටිවිද්ධං, තස්ස අඤ්ඤෙන සමණෙන වා බ්රාහ්මණෙන වා දෙවෙන වා මාරෙන වා බ්රහ්මුනා වා සද්ධිං සංසන්දනකිච්චං නත්ථි. තෙනස්ස දිට්ඨසංසන්දනාපුච්ඡා නත්ථි. යස්මා පනෙස අකථංකථී තිණ්ණවිචිකිච්ඡො සබ්බධම්මෙසු විහතසංසයො, තෙනස්ස විමතිච්ඡෙදනාපුච්ඡා නත්ථි. ඉතරා ද්වෙ පන පුච්ඡා භගවතො අත්ථි. තාසු අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡාති වෙදිතබ්බා.

තත්ථ ‘කතමෙ’තිපදෙන නිද්දිසිතබ්බධම්මෙ පුච්ඡති. ‘ධම්මා කුසලා’ති හි වචනමත්තෙන ‘කිං කතා කිං වා කරොන්තී’ති න සක්කා ඤාතුං. ‘කතමෙ’ති වුත්තෙ පන තෙසං පුට්ඨභාවො පඤ්ඤායති. තෙන වුත්තං ‘කතමෙතිපදෙන නිද්දිසිතබ්බධම්මෙ පුච්ඡතී’ති. ‘ධම්මා කුසලා’තිපදද්වයෙන පුච්ඡාය පුට්ඨධම්මෙ දස්සෙති. තෙසං අත්ථො හෙට්ඨා පකාසිතොව.

කස්මා පනෙත්ථ මාතිකායං විය ‘කුසලා ධම්මා’ති අවත්වා ‘ධම්මා කුසලා’ති පදානුක්කමො කතොති? පභෙදතො ධම්මානං දෙසනං දීපෙත්වා පභෙදවන්තදස්සනත්ථං. ඉමස්මිඤ්හි අභිධම්මෙ ¶ ධම්මාව දෙසෙතබ්බා. තෙ ච කුසලාදීහි පභෙදෙහි අනෙකප්පභෙදා. තස්මා ධම්මායෙව ඉධ දෙසෙතබ්බා ¶ . නායං වොහාරදෙසනා. තෙ ච අනෙකප්පභෙදතො දෙසෙතබ්බා, න ධම්මමත්තතො. පභෙදතො හි දෙසනා ඝනවිනිබ්භොගපටිසම්භිදාඤාණාවහා හොතීති ‘කුසලා ධම්මා’ති එවං පභෙදතො ධම්මානං දෙසනං දීපෙත්වා, ඉදානි යෙ තෙන පභෙදෙන දෙසෙතබ්බා ධම්මා තෙ ¶ දස්සෙතුං, අයං ‘කතමෙ ධම්මා කුසලා’ති පදානුක්කමො කතොති වෙදිතබ්බො. පභෙදවන්තෙසු හි දස්සිතෙසු පභෙදො දස්සියමානො යුජ්ජති සුවිඤ්ඤෙය්යො ච හොතීති.

ඉදානි යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තන්ති. එත්ථ –

සමයෙ නිද්දිසි චිත්තං, චිත්තෙන සමයං මුනි;

නියමෙත්වාන දීපෙතුං, ධම්මෙ තත්ථ පභෙදතො.

‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්ත’න්ති හි නිද්දිසන්තො භගවා සමයෙ චිත්තං නිද්දිසි. කිංකාරණා? තෙන සමයනියමිතෙන චිත්තෙන පරියොසානෙ ‘තස්මිං සමයෙ’ති එවං සමයං නියමෙත්වාන, අථ විජ්ජමානෙපි සමයනානත්තෙ යස්මිං සමයෙ චිත්තං තස්මිංයෙව සමයෙ ඵස්සො හොති, වෙදනා හොතීති එවං තස්මිං චිත්තනියමිතෙ සමයෙ එතෙ සන්තතිසමූහකිච්චාරම්මණඝනවසෙන දුරනුබොධප්පභෙදෙ ඵස්සවෙදනාදයො ධම්මෙ බොධෙතුන්ති අත්ථො.

ඉදානි ‘යස්මිං සමයෙ’තිආදීසු අයමනුපුබ්බපදවණ්ණනා. යස්මින්ති අනියමතො භුම්මනිද්දෙසො. සමයෙති අනියමනිද්දිට්ඨපරිදීපනං. එත්තාවතා අනියමතො සමයො නිද්දිට්ඨො හොති. තත්ථ සමයසද්දො –

සමවායෙ ඛණෙ කාලෙ, සමූහෙ හෙතු දිට්ඨිසු;

පටිලාභෙ පහානෙ ච, පටිවෙධෙ ච දිස්සති.

තථා හිස්ස ‘‘අප්පෙව නාම ස්වෙපි උපසඞ්කමෙය්යාම කාලඤ්ච සමයඤ්ච උපාදායා’’ති (දී. නි. 1.447) එවමාදීසු සමවායො අත්ථො. ‘‘එකොව ඛො, භික්ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’තිආදීසු (අ. නි. 8.29) ඛණො. ‘‘උණ්හසමයො පරිළාහසමයො’’තිආදීසු ¶ (පාචි. 358) කාලො. ‘‘මහාසමයො පවනස්මි’’න්තිආදීසු සමූහො. ‘‘සමයොපි ඛො තෙ, භද්දාලි, අප්පටිවිද්ධො අහොසි ¶ – භගවා ඛො සාවත්ථියං විහරති, භගවාපි මං ජානිස්සති ‘භද්දාලි නාම භික්ඛු සත්ථුසාසනෙ සික්ඛාය අපරිපූරකාරී’ති. අයම්පි ඛො තෙ, භද්දාලි, සමයො අප්පටිවිද්ධො අහොසී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.135) හෙතු. ‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන උග්ගාහමානො පරිබ්බාජකො සමණමුණ්ඩිකාපුත්තො ¶ සමයප්පවාදකෙ තින්දුකාචීරෙ එකසාලකෙ මල්ලිකාය ආරාමෙ පටිවසතී’’තිආදීසු (ම. නි. 2.260) දිට්ඨි.

‘‘දිට්ඨෙ ධම්මෙ ච යො අත්ථො, යො චත්ථො සම්පරායිකො;

අත්ථාභිසමයා ධීරො, පණ්ඩිතොති පවුච්චතී’’ති. (සං. නි. 1.129) –

ආදීසු පටිලාභො. ‘‘සම්මා මානාභිසමයා අන්තමකාසි දුක්ඛස්සා’’තිආදීසු (ම. නි. 1.28) පහානං. ‘‘දුක්ඛස්ස පීළනට්ඨො සඞ්ඛතට්ඨො සන්තාපට්ඨො විපරිණාමට්ඨො අභිසමයට්ඨො’’තිආදීසු (පටි. ම. 2.8) පටිවෙධො. එවමනෙකෙසු සමයෙසු –

සමවායො ඛණො කාලො, සමූහො හෙතුයෙව ච;

එතෙ පඤ්චපි විඤ්ඤෙය්යා, සමයා ඉධ විඤ්ඤුනා.

‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසල’න්ති ඉමස්මිඤ්හි කුසලාධිකාරෙ තෙසු නවසු සමයෙසු එතෙ සමවායාදයො පඤ්ච සමයා පණ්ඩිතෙන වෙදිතබ්බා.

තෙසු පච්චයසාමග්ගී, සමවායො ඛණො පන;

එකොව නවමො ඤෙය්යො, චක්කානි චතුරොපි වා.

යා හි එසා සාධාරණඵලනිප්ඵාදකත්තෙන සණ්ඨිතා පච්චයානං සාමග්ගී, සා ඉධ සමවායොති ඤාතබ්බා. ‘‘එකොව ඛො, භික්ඛවෙ, ඛණො ච සමයො ච බ්රහ්මචරියවාසායා’’ති (අ. නි. 8.29) එවං වුත්තො පන නවමොව ඛණො එකො ඛණොති වෙදිතබ්බො. යානි වා ¶ පනෙතානි ‘‘චත්තාරිමානි, භික්ඛවෙ, චක්කානි යෙහි සමන්නාගතානං දෙවමනුස්සානං චතුචක්කං වත්තතී’’ති – එත්ථ ‘පතිරූපදෙසවාසො, සප්පුරිසූපනිස්සයො, අත්තසම්මාපණිධි, පුබ්බෙ ච කතපුඤ්ඤතා’ති (අ. නි. 4.31) චත්තාරි චක්කානි වුත්තානි, එතානි ¶ වා එකජ්ඣං කත්වා ඔකාසට්ඨෙන ඛණොති වෙදිතබ්බානි. තානි හි කුසලුප්පත්තියා ඔකාසභූතානි.

එවං සමවායඤ්ච ඛණඤ්ච ඤත්වා ඉතරෙසු –

තං තං උපාදාය පඤ්ඤත්තො, කාලො වොහාරමත්තකො;

පුඤ්ජො ඵස්සාදිධම්මානං, සමූහොති විභාවිතො.

‘චිත්තකාලො රූපකාලො’තිආදිනා හි නයෙන ධම්මෙ වා, ‘අතීතො අනාගතො’තිආදිනා නයෙන ධම්මවුත්තිං වා, ‘බීජකාලො අඞ්කුරකාලො’ති ආදිනා නයෙන ධම්මපටිපාටිං වා, ‘උප්පාදකාලො ¶ ජරාකාලො’තිආදිනා නයෙන ධම්මලක්ඛණං වා, ‘වෙදියනකාලො සඤ්ජානනකාලො’තිආදිනා නයෙන ධම්මකිච්චං වා, ‘න්හානකාලො පානකාලො’තිආදිනා නයෙන සත්තකිච්චං වා, ‘ගමනකාලො ඨානකාලො’තිආදිනා නයෙන ඉරියාපථං වා, ‘පුබ්බණ්හො සායන්හො දිවා රත්තී’තිආදිනා නයෙන චන්දිමසූරියාදිපරිවත්තනං වා, ‘අඩ්ඪමාසො මාසො’තිආදිනා නයෙන අහොරත්තාදිසඞ්ඛාතං කාලසඤ්චයං වාති – එවං තං තං උපාදාය පඤ්ඤත්තො කාලො නාම. සො පනෙස සභාවතො අවිජ්ජමානත්තා පඤ්ඤත්තිමත්තකො එවාති වෙදිතබ්බො. යො පනෙස ඵස්සවෙදනාදීනං ධම්මානං පුඤ්ජො, සො ඉධ සමූහොති විභාවිතො. එවං කාලසමූහෙපි ඤත්වා ඉතරො පන –

හෙතූති පච්චයොවෙත්ථ, තස්ස ද්වාරවසෙන වා;

අනෙකභාවො විඤ්ඤෙය්යො, පච්චයානං වසෙන වා.

එත්ථ හි පච්චයොව හෙතු නාම, තස්ස ද්වාරානං වා පච්චයානං වා වසෙන අනෙකභාවො වෙදිතබ්බො. කථං? චක්ඛුද්වාරාදීසු හි උප්පජ්ජමානානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං චක්ඛුරූපආලොකමනසිකාරාදයො පච්චයා, මහාපකරණෙ ච ‘‘හෙතුපච්චයො ආරම්මණපච්චයො’’තිආදිනා නයෙන චතුවීසති පච්චයා වුත්තා. තෙසු ඨපෙත්වා විපාකපච්චයඤ්ච පච්ඡාජාතපච්චයඤ්ච, සෙසා කුසලධම්මානං පච්චයා හොන්තියෙව. තෙ සබ්බෙපි ඉධ හෙතූති අධිප්පෙතා. එවමස්ස ඉමිනා ද්වාරවසෙන ¶ වා පච්චයවසෙන වා අනෙකභාවො වෙදිතබ්බො ¶ . එවමෙතෙ සමවායාදයො පඤ්ච අත්ථා ඉධ සමයසද්දෙන පරිග්ගහිතාති වෙදිතබ්බා.

‘කස්මා පන එතෙසු යංකිඤ්චි එකං අපරිග්ගහෙත්වා සබ්බෙසං පරිග්ගහො කතො’ති? ‘තෙන තෙන තස්ස තස්ස අත්ථවිසෙසස්ස දීපනතො. එතෙසු හි සමවායසඞ්ඛාතො සමයො අනෙකහෙතුතො වුත්තිං දීපෙති. තෙන එකකාරණවාදො පටිසෙධිතො හොති. සමවායො ච නාම සාධාරණඵලනිප්ඵාදනෙ අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛො හොති. තස්මා ‘එකො කත්තා නාම නත්ථී’ති ඉමම්පි අත්ථං දීපෙති. සභාවෙන හි කාරණෙ සති කාරණන්තරාපෙක්ඛා අයුත්තාති. එවං එකස්ස කස්සචි කාරණස්ස අභාවදීපනෙන ‘‘සයංකතං සුඛදුක්ඛ’’න්තිආදි පටිසෙධිතං හොති.

තත්ථ සියා – ‘යං වුත්තං අනෙකහෙතුතො වුත්තිං දීපෙතී’ති, තං න යුත්තං. ‘කිංකාරණා’ ¶ ?‘අසාමග්ගියං අහෙතූනං සාමග්ගියම්පි අහෙතුභාවාපත්තිතො’. ‘න හි එකස්මිං අන්ධෙ දට්ඨුං අසක්කොන්තෙ අන්ධසතං පස්සතී’ති. ‘නො න යුත්තං; සාධාරණඵලනිප්ඵාදකත්තෙන හි ඨිතභාවො සාමග්ගී; න අනෙකෙසං සමොධානමත්තං. න ච අන්ධානං දස්සනං නාම සාධාරණඵලං’. ‘කස්මා’?‘අන්ධසතෙ සතිපි තස්ස අභාවතො. චක්ඛාදීනං පන තං සාධාරණඵලං, තෙසං භාවෙ භාවතො. අසාමග්ගියං අහෙතූනම්පි ච සාමග්ගියං හෙතුභාවො සිද්ධො. ස්වායං අසාමග්ගියං ඵලාභාවෙන, සාමග්ගියඤ්චස්ස භාවෙන, වෙදිතබ්බො. චක්ඛාදීනඤ්හි වෙකල්ලෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං අභාවො, අවෙකල්ලෙ ච භාවො, පච්චක්ඛසිද්ධො ලොකස්සා’ති. අයං තාව සමවායසඞ්ඛාතෙන සමයෙන අත්ථො දීපිතො.

යො පනෙස අට්ඨහි අක්ඛණෙහි පරිවජ්ජිතො නවමො ඛණො, පතිරූපදෙසවාසාදිකො ච චතුචක්කසඞ්ඛාතො ඔකාසට්ඨෙන ඛණො වුත්තො, සො මනුස්සත්තබුද්ධුප්පාදසද්ධම්මට්ඨිතිආදිකං ඛණසාමග්ගිං විනා නත්ථි. මනුස්සත්තාදීනඤ්ච කාණකච්ඡපොපමාදීහි (ම. නි. 3.252) දුල්ලභභාවො. ඉති ඛණස්ස දුල්ලභත්තා සුට්ඨුතරං ඛණායත්තං ලොකුත්තරධම්මානං උපකාරභූතං කුසලං දුල්ලභමෙව ¶ . එවමෙතෙසු ඛණසඞ්ඛාතො සමයො කුසලුප්පත්තියා දුල්ලභභාවං දීපෙති. එවං දීපෙන්තෙන අනෙන අධිගතඛණානං ඛණායත්තස්සෙව තස්ස කුසලස්ස අනනුට්ඨානෙන මොඝඛණං කුරුමානානං පමාදවිහාරො පටිසෙධිතො හොති. අයං ඛණසඞ්ඛාතෙන සමයෙන අත්ථො දීපිතො.

යො ¶ පනෙතස්ස කුසලචිත්තස්ස පවත්තිකාලො නාම හොති, සො අතිපරිත්තො. සා චස්ස අතිපරිත්තතා ‘‘යථා ච, භික්ඛවෙ, තස්ස පුරිසස්ස ජවො, යථා ච චන්දිමසූරියානං ජවො, යථා ච යා දෙවතා චන්දිමසූරියානං පුරතො ධාවන්ති තාසං දෙවතානං ජවො, තතො සීඝතරං ආයුසඞ්ඛාරා ඛීයන්තී’’ති (සං. නි. 2.228) – ඉමස්ස සුත්තස්ස අට්ඨකථාවසෙන වෙදිතබ්බා. තත්ර හි සො රූපජීවිතින්ද්රියස්ස තාව පරිත්තකො කාලො වුත්තො. යාව පටුප්පන්නං රූපං තිට්ඨති තාව සොළස චිත්තානි උප්පජ්ජිත්වා භිජ්ජන්ති. ඉති තෙසං කාලපරිත්තතාය උපමාපි ¶ නත්ථි. තෙනෙවාහ – ‘‘යාවඤ්චිදං, භික්ඛවෙ, උපමාපි න සුකරා යාව ලහුපරිවත්තං චිත්ත’’න්ති (අ. නි. 1.48). එවමෙතෙසු කාලසඞ්ඛාතො සමයො කුසලචිත්තප්පවත්තිකාලස්ස අතිපරිත්තතං දීපෙති. එවං දීපෙන්තෙන චානෙන අතිපරිත්තකාලතාය, විජ්ජුලතොභාසෙන මුත්තාවුණනං විය, දුප්පටිවිජ්ඣමිදං චිත්තං, තස්මා එතස්ස පටිවෙධෙ මහාඋස්සාහො ච ආදරො ච කත්තබ්බොති ඔවාදො දින්නො හොති. අයං කාලසඞ්ඛාතෙන සමයෙන අත්ථො දීපිතො.

සමූහසඞ්ඛාතො පන සමයො අනෙකෙසං සහුප්පත්තිං දීපෙති. ඵස්සාදීනඤ්හි ධම්මානං පුඤ්ජො සමූහොති වුත්තො. තස්මිඤ්ච උප්පජ්ජමානං චිත්තං සහ තෙහි ධම්මෙහි උප්පජ්ජතීති අනෙකෙසං සහුප්පත්ති දීපිතා. එවං දීපෙන්තෙන චානෙන එකස්සෙව ධම්මස්ස උප්පත්ති පටිසෙධිතා හොති. අයං සමූහසඞ්ඛාතෙන සමයෙන අත්ථො දීපිතො.

හෙතුසඞ්ඛාතො පන සමයො පරායත්තවුත්තිතං දීපෙති. ‘යස්මිං සමයෙ’ති හි පදස්ස යස්මා ‘යස්මිං හෙතුම්හි සති’ උප්පන්නං හොතීති අයමත්ථො, තස්මා ‘හෙතුම්හි සති’ පවත්තිතො පරායත්තවුත්තිතා දීපිතා. එවං ¶ දීපෙන්තෙන චානෙන ධම්මානං සවසවත්තිතාභිමානො පටිසෙධිතො හොති. අයං හෙතුසඞ්ඛාතෙන සමයෙන අත්ථො දීපිතො.

තත්ථ ‘යස්මිං සමයෙ’ති කාලසඞ්ඛාතස්ස සමයස්ස වසෙන ‘යස්මිං කාලෙ’ති අත්ථො; සමූහසඞ්ඛාතස්ස ‘යස්මිං සමූහෙ’ති. ඛණසමවායහෙතුසඞ්ඛාතානං ‘යස්මිං ඛණෙ සති, යාය සාමග්ගියා සති, යම්හි හෙතුම්හි සති’ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිංයෙව සති ‘ඵස්සාදයොපී’ති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. අධිකරණඤ්හි කාලසඞ්ඛාතො සමූහසඞ්ඛාතො ච සමයො. තත්ථ වුත්තධම්මානන්ති අධිකරණවසෙනෙත්ථ භුම්මං. ඛණසමවායහෙතුසඞ්ඛාතස්ස ච සමයස්ස භාවෙන තෙසං භාවො ලක්ඛීයතීති භාවෙනභාවලක්ඛණවසෙනෙත්ථ භුම්මං.

කාමාවචරන්ති ¶ ‘‘කතමෙ ධම්මා කාමාවචරා? හෙට්ඨතො අවීචිනිරයං උපරිතො පරනිම්මිතවසවත්තිං පරියන්තං කත්වා’’තිආදිනා (ධ. ස. 1287) නයෙන වුත්තෙසු කාමාවචරධම්මෙසු පරියාපන්නං. තත්රායං වචනත්ථො – උද්දානතො ¶ ද්වෙ කාමා, වත්ථුකාමො ච කිලෙසකාමො ච. තත්ථ කිලෙසකාමො අත්ථතො ඡන්දරාගොව වත්ථුකාමො තෙභූමකවට්ටං. කිලෙසකාමො චෙත්ථ කාමෙතීති කාමො; ඉතරො පන කාමියතීති කාමො. යස්මිං පන පදෙසෙ දුවිධොපෙසො කාමො පවත්තිවසෙන අවචරති, සො චතුන්නං අපායානං, මනුස්සානං, ඡන්නඤ්ච දෙවලොකානං වසෙන එකාදසවිධො පදෙසො. කාමො එත්ථ අවචරතීති කාමාවචරො, සසත්ථාවචරො විය. යථා හි යස්මිං පදෙසෙ සසත්ථා පුරිසා අවචරන්ති, සො විජ්ජමානෙසුපි අඤ්ඤෙසු ද්විපදචතුප්පදෙසු අවචරන්තෙසු, තෙසං අභිලක්ඛිතත්තා ‘සසත්ථාවචරො’ත්වෙව වුච්චති, එවං විජ්ජමානෙසුපි අඤ්ඤෙසු රූපාවචරාදීසු තත්ථ අවචරන්තෙසු, තෙසං අභිලක්ඛිතත්තා අයං පදෙසො ‘කාමාවචරො’ත්වෙව වුච්චති. ස්වායං යථා රූපභවො රූපං, එවං උත්තරපදලොපං කත්වා ‘කාමො’ත්වෙව වුච්චති. එවමිදං චිත්තං ඉමස්මිං එකාදසපදෙසසඞ්ඛාතෙ කාමෙ අවචරතීති කාමාවචරං.

කිඤ්චාපි හි එතං රූපාරූපභවෙසුපි අවචරති, යථා පන සඞ්ගාමෙ අවචරණතො සඞ්ගාමාවචරොති ලද්ධනාමකො නාගො නගරෙ චරන්තොපි ‘සඞ්ගාමාවචරො’ත්වෙව වුච්චති, ථලජලචරා ච පාණා අථලෙ ¶ අජලෙ ච ඨිතාපි ‘ථලචරා ජලචරා’ත්වෙව වුච්චන්ති, එවමිදං අඤ්ඤත්ථ අවචරන්තම්පි කාමාවචරමෙවාති වෙදිතබ්බං. ආරම්මණකරණවසෙන වා එත්ථ කාමො අවචරතීතිපි කාමාවචරං. කාමඤ්චෙස රූපාරූපාවචරෙසුපි අවචරති, යථා පන වදතීති ‘වච්ඡො’, මහියං සෙතීති ‘මහිංසො’ති වුත්තෙ, න සත්තා යත්තකා වදන්ති, මහියං වා සෙන්ති සබ්බෙසං තං නාමං හොති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. අපිච කාමභවසඞ්ඛාතෙ කාමෙ පටිසන්ධිං අවචාරෙතීතිපි කාමාවචරං.

කුසලන්ති කුච්ඡිතානං සලනාදීහි අත්ථෙහි කුසලං. අපිච ආරොග්යට්ඨෙන අනවජ්ජට්ඨෙන කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන ච කුසලං. යථෙව හි ‘කච්චි නු භොතො කුසල’න්ති (ජා. 1.15.146; 2.20.129) රූපකායෙ අනාතුරතාය අගෙලඤ්ඤෙන නිබ්යාධිතාය ආරොග්යට්ඨෙන කුසලං වුත්තං, එවං අරූපධම්මෙපි කිලෙසාතුරතාය කිලෙසගෙලඤ්ඤස්ස ච කිලෙසබ්යාධිනො ¶ අභාවෙන ආරොග්යට්ඨෙන කුසලං වෙදිතබ්බං. කිලෙසවජ්ජස්ස පන කිලෙසදොසස්ස කිලෙසදරථස්ස ච අභාවා අනවජ්ජට්ඨෙන ¶ කුසලං. කොසල්ලං වුච්චති පඤ්ඤා; කොසල්ලතො සම්භූතත්තා කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙන කුසලං.

‘ඤාණසම්පයුත්තං’ තාව එවං හොතු; ඤාණවිප්පයුත්තං කථන්ති. තම්පි රුළ්හීසද්දෙන කුසලමෙව. යථා හි තාලපණ්ණෙහි අකත්වා කිලඤ්ජාදීහි කතම්පි තංසරික්ඛත්තා රුළ්හීසද්දෙන තාලවණ්ටන්ත්වෙව වුච්චති, එවං ‘ඤාණවිප්පයුත්ත’ම්පි කුසලන්ත්වෙව වෙදිතබ්බං. නිප්පරියායෙන පන ‘ඤාණසම්පයුත්තං’ ආරොග්යට්ඨෙන අනවජ්ජට්ඨෙන කොසල්ලසම්භූතට්ඨෙනාති තිවිධෙනපි කුසලන්ති නාමං ලභති, ඤාණවිප්පයුත්තං දුවිධෙනෙව. ඉති යඤ්ච ජාතකපරියායෙන යඤ්ච බාහිතිකසුත්තපරියායෙන යඤ්ච අභිධම්මපරියායෙන කුසලං කථිතං සබ්බං තං තීහිපි අත්ථෙහි ඉමස්මිං චිත්තෙ ලබ්භති.

තදෙතං ලක්ඛණාදිවසෙන අනවජ්ජසුඛවිපාකලක්ඛණං, අකුසලවිද්ධංසනරසං, වොදානපච්චුපට්ඨානං, යොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානං. අවජ්ජපටිපක්ඛත්තා වා අනවජ්ජලක්ඛණමෙව කුසලං, වොදානභාවරසං, ඉට්ඨවිපාකපච්චුපට්ඨානං, යථාවුත්තපදට්ඨානමෙව. ලක්ඛණාදීසු හි තෙසං තෙසං ධම්මානං සභාවො වා සාමඤ්ඤං වා ලක්ඛණං නාම. කිච්චං වා සම්පත්ති වා රසො නාම. උපට්ඨානාකාරො වා ඵලං වා පච්චුපට්ඨානං නාම. ආසන්නකාරණං පදට්ඨානං නාම. ඉති යත්ථ යත්ථ ලක්ඛණාදීනි වක්ඛාම තත්ථ තත්ථ ඉමිනාව නයෙන තෙසං නානත්තං වෙදිතබ්බං.

චිත්තන්ති ¶ ආරම්මණං චින්තෙතීති චිත්තං; විජානාතීති අත්ථො. යස්මා වා ‘චිත්ත’න්ති සබ්බචිත්තසාධාරණො එස සද්දො, තස්මා යදෙත්ථ ලොකියකුසලාකුසලකිරියචිත්තං, තං ජවනවීථිවසෙන අත්තනො සන්තානං චිනොතීති චිත්තං. විපාකං කම්මකිලෙසෙහි චිතන්ති චිත්තං. අපිච සබ්බම්පි යථානුරූපතො චිත්තතාය චිත්තං. චිත්තකරණතාය චිත්තන්ති එවම්පෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ යස්මා අඤ්ඤදෙව සරාගං චිත්තං, අඤ්ඤං සදොසං ¶ , අඤ්ඤං සමොහං; අඤ්ඤං කාමාවචරං, අඤ්ඤං රූපාවචරාදිභෙදං; අඤ්ඤං රූපාරම්මණං, අඤ්ඤං සද්දාදිආරම්මණං; රූපාරම්මණෙසු චාපි අඤ්ඤං නීලාරම්මණං, අඤ්ඤං පීතාදිආරම්මණං; සද්දාදිආරම්මණෙසුපි එසෙව නයො; සබ්බෙසුපි චෙතෙසු අඤ්ඤං හීනං අඤ්ඤං මජ්ඣිමං අඤ්ඤං පණීතං; හීනාදීසුපි අඤ්ඤං ඡන්දාධිපතෙය්යං, අඤ්ඤං වීරියාධිපතෙය්යං අඤ්ඤං චිත්තාධිපතෙය්යං, අඤ්ඤං වීමංසාධිපතෙය්යං, තස්මා අස්ස ඉමෙසං සම්පයුත්තභූමිආරම්මණහීනමජ්ඣිමපණීතාධිපතීනං වසෙන චිත්තතා වෙදිතබ්බා. කාමඤ්චෙත්ථ ¶ එකමෙව එවං චිත්තං න හොති, චිත්තානං පන අන්තොගධත්තා එතෙසු යංකිඤ්චි එකම්පි චිත්තතාය චිත්තන්ති වත්තුං වට්ටති. එවං තාව චිත්තතාය චිත්තං.

කථං චිත්තකරණතායාති? ලොකස්මිඤ්හි චිත්තකම්මතො උත්තරි අඤ්ඤං චිත්තං නාම නත්ථි. තස්මිම්පි චරණං නාම චිත්තං අතිචිත්තමෙව හොති. තං කරොන්තානං චිත්තකාරානං ‘එවංවිධානි එත්ථ රූපානි කාතබ්බානී’ති චිත්තසඤ්ඤා උප්පජ්ජති. තාය චිත්තසඤ්ඤාය ලෙඛාගහනරඤ්ජනඋජ්ජොතනවත්තනාදිනිප්ඵාදිකා චිත්තකිරියා උප්පජ්ජන්ති, තතො චරණසඞ්ඛාතෙ චිත්තෙ අඤ්ඤතරං විචිත්තරූපං නිප්ඵජ්ජති. තතො ‘ඉමස්ස රූපස්ස උපරි ඉදං හොතු, හෙට්ඨා ඉදං, උභයපස්සෙ ඉද’න්ති චින්තෙත්වා යථාචින්තිතෙන කමෙන සෙසචිත්තරූපනිප්ඵාදනං හොති, එවං යංකිඤ්චි ලොකෙ විචිත්තං සිප්පජාතං සබ්බං තං චිත්තෙනෙව කරියති, එවං ඉමාය කරණවිචිත්තතාය තස්ස තස්ස චිත්තස්ස නිප්ඵාදකං චිත්තම්පි තථෙව චිත්තං හොති. යථාචින්තිතස්ස වා අනවසෙසස්ස අනිප්ඵජ්ජනතො තතොපි චිත්තමෙව චිත්තතරං. තෙනාහ භගවා –

‘‘දිට්ඨං වො, භික්ඛවෙ, චරණං නාම චිත්තන්ති? ‘එවං, භන්තෙ’. තම්පි ඛො, භික්ඛවෙ, චරණං නාම චිත්තං චිත්තෙනෙව චින්තිතං. තෙනපි ඛො, භික්ඛවෙ, චරණෙන චිත්තෙන චිත්තංයෙව චිත්තතර’’න්ති (සං. නි. 3.100).

තථා ¶ යදෙතං දෙවමනුස්සනිරයතිරච්ඡානභෙදාසු ගතීසු කම්මලිඞ්ගසඤ්ඤාවොහාරාදිභෙදං අජ්ඣත්තිකං චිත්තං තම්පි චිත්තකතමෙව. කායකම්මාදිභෙදඤ්හි දානසීලවිහිංසාසාඨෙය්යාදිනයප්පවත්තං කුසලාකුසලකම්මං චිත්තනිප්ඵාදිතං කම්මනානත්තං. කම්මනානත්තෙනෙව ච තාසු තාසු ගතීසු ¶ හත්ථපාදකණ්ණඋදරගීවාමුඛාදිසණ්ඨානභින්නං ලිඞ්ගනානත්තං. ලිඞ්ගනානත්තතො යථාගහිතසණ්ඨානවසෙන ‘අයං ඉත්ථී අයං පුරිසො’ති උප්පජ්ජමානාය සඤ්ඤාය සඤ්ඤානානත්තං. සඤ්ඤානානත්තතො සඤ්ඤානුරූපෙන ‘ඉත්ථී’ති වා ‘පුරිසො’ති වා වොහරන්තානං වොහාරනානත්තං. වොහාරනානත්තවසෙන පන යස්මා ‘ඉත්ථී භවිස්සාමි පුරිසො භවිස්සාමි, ඛත්තියො භවිස්සාමි බ්රාහ්මණො භවිස්සාමී’ති එවං තස්ස තස්ස අත්තභාවස්ස ජනකං කම්මං කරීයති, තස්මා වොහාරනානත්තතො කම්මනානත්තං. තං පනෙතං කම්මනානත්තං යථාපත්ථිතං භවං නිබ්බත්තෙන්තං යස්මා ගතිවසෙන නිබ්බත්තෙති තස්මා කම්මනානත්තතො ගතිනානත්තං. කම්මනානත්තෙනෙව ච තෙසං තෙසං සත්තානං තස්සා තස්සා ගතියා අපාදකද්විපාදකාදිතා, තස්සා තස්සා උපපත්තියා උච්චනීචාදිතා, තස්මිං ¶ තස්මිං අත්තභාවෙ සුවණ්ණදුබ්බණ්ණාදිතා, ලොකධම්මෙසු ලාභාලාභාදිතා ච පඤ්ඤායති. තස්මා සබ්බමෙතං දෙවමනුස්සනිරයතිරච්ඡානභෙදාසු ගතීසු කම්මලිඞ්ගසඤ්ඤාවොහාරාදිභෙදං අජ්ඣත්තිකං චිත්තං චිත්තෙනෙව කතන්ති වෙදිතබ්බං. ස්වායමත්ථො ඉමස්ස සඞ්ගීතිඅනාරුළ්හස්ස සුත්තස්ස වසෙන වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘කම්මනානත්තපුථුත්තප්පභෙදවවත්ථානවසෙන ලිඞ්ගනානත්තපුථුත්තප්පභෙදවවත්ථානං භවති, ලිඞ්ගනානත්තපුථුත්තප්පභෙදවවත්ථානවසෙන සඤ්ඤානානත්තපුථුත්තප්පභෙදවවත්ථානං භවති, සඤ්ඤානානත්තපුථුත්තප්පභෙදවවත්ථානවසෙන වොහාරනානත්තපුථුත්තප්පභෙදවවත්ථානං භවති, වොහාරනානත්තපුථුත්තප්පභෙදවවත්ථානවසෙන කම්මනානත්තපුථුත්තප්පභෙදවවත්ථානං භවති. කම්මනානාකරණං පටිච්ච සත්තානං ගතියා නානාකරණං පඤ්ඤායති – අපදා ද්විපදා චතුප්පදා බහුප්පදා, රූපිනො අරූපිනො, සඤ්ඤිනො අසඤ්ඤිනො නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤිනො. කම්මනානාකරණං පටිච්ච සත්තානං උපපත්තියා නානාකරණං පඤ්ඤායති – උච්චනීචතා හීනපණීතතා සුගතදුග්ගතතා. කම්මනානාකරණං ¶ පටිච්ච සත්තානං අත්තභාවෙ නානාකරණං පඤ්ඤායති – සුවණ්ණදුබ්බණ්ණතා සුජාතදුජ්ජාතතා සුසණ්ඨිතදුස්සණ්ඨිතතා. කම්මනානාකරණං පටිච්ච සත්තානං ලොකධම්මෙ නානාකරණං පඤ්ඤායති – ලාභාලාභෙ යසායසෙ නින්දාපසංසායං සුඛදුක්ඛෙ’’ති.

අපරම්පි වුත්තං –

කම්මතො ¶ ලිඞ්ගතො චෙව, ලිඞ්ගසඤ්ඤා පවත්තරෙ;

සඤ්ඤාතො භෙදං ගච්ඡන්ති, ඉත්ථායං පුරිසොති වා.

‘‘කම්මුනා වත්තතෙ ලොකො, කම්මුනා වත්තතෙ පජා;

කම්මනිබන්ධනා සත්තා, රථස්සාණීව යායතො’’. (ම. නි. 2.460; සු. නි. 659);

කම්මෙන කිත්තිං ලභතෙ පසංසං,

කම්මෙන ජානිඤ්ච වධඤ්ච බන්ධං;

තං ¶ කම්මනානාකරණං විදිත්වා,

කස්මා වදෙ නත්ථි කම්මන්ති ලොකෙ. (කථා. 785);

‘‘කම්මස්සකා මාණව සත්තා කම්මදායාදා කම්මයොනී කම්මබන්ධූ කම්මපටිසරණා; කම්මං සත්තෙ විභජති යදිදං හීනප්පණීතතායා’’ති (ම. නි. 3.289).

එවං ඉමාය කරණචිත්තතායපි චිත්තස්ස චිත්තතා වෙදිතබ්බා. සබ්බානිපි හි එතානි විචිත්රානි චිත්තෙනෙව කතානි. අලද්ධොකාසස්ස පන චිත්තස්ස යං වා පන අවසෙසපච්චයවිකලං තස්ස එකච්චචිත්තකරණාභාවතො යදෙතං චිත්තෙන කතං අජ්ඣත්තිකං චිත්තං වුත්තං, තතොපි චිත්තමෙව චිත්තතරං. තෙනාහ භගවා –

‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, අඤ්ඤං එකනිකායම්පි සමනුපස්සාමි එවං චිත්තං යථයිදං, භික්ඛවෙ, තිරච්ඡානගතා පාණා… තෙහිපි ඛො, භික්ඛවෙ, තිරච්ඡානගතෙහි පාණෙහි චිත්තංයෙව චිත්තතර’’න්ති (සං. නි. 3.100).

උප්පන්නං හොතීති එත්ථ වත්තමානභූතාපගතොකාසකතභූමිලද්ධවසෙන උප්පන්නං නාම අනෙකප්පභෙදං. තත්ථ සබ්බම්පි උප්පාදජරාභඞ්ගසමඞ්ගීසඞ්ඛාතං වත්තමානුප්පන්නං නාම. ආරම්මණරසං අනුභවිත්වා නිරුද්ධං, අනුභූතාපගතසඞ්ඛාතං කුසලාකුසලං ¶ , උප්පාදාදිත්තයං අනුප්පත්වා නිරුද්ධං, භූතාපගතසඞ්ඛාතං, සෙසසඞ්ඛතඤ්ච භූතාපගතුප්පන්නං නාම. ‘‘යානිස්ස තානි පුබ්බෙ කතානි කම්මානී’’ති (ම. නි. 3.248) එවමාදිනා නයෙන වුත්තං කම්මං අතීතම්පි සමානං, අඤ්ඤං විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකස්සොකාසං කත්වා ඨිතත්තා, තථා කතොකාසඤ්ච විපාකං අනුප්පන්නම්පි සමානං එවං කතෙ ඔකාසෙ එකන්තෙන උප්පජ්ජනතො ඔකාසකතුප්පන්නං නාම. තාසු ¶ තාසු භූමීසු අසමූහතං අකුසලං භූමිලද්ධුප්පන්නං නාම. එත්ථ ච භූමියා භූමිලද්ධස්ස ච නානත්තං වෙදිතබ්බං. භූමීති විපස්සනාය ආරම්මණභූතා තෙභූමකා පඤ්චක්ඛන්ධා. භූමිලද්ධං නාම තෙසු ඛන්ධෙසු උප්පත්තාරහං කිලෙසජාතං. තෙන හෙසා භූමි ලද්ධා නාම හොති, තස්මා භූමිලද්ධන්ති වුච්චති. එවමෙතෙසු චතූසු උප්පන්නෙසු ඉධ ‘වත්තමානුප්පන්නං’ අධිප්පෙතං.

තත්රායං වචනත්ථො – පුබ්බන්තතො උද්ධං උප්පාදාදිඅභිමුඛං පන්නන්ති උප්පන්නං. ‘උප්පන්න’-සද්දො පනෙස ¶ අතීතෙ පටිලද්ධෙ සමුට්ඨිතෙ අවික්ඛම්භිතෙ අසමුච්ඡින්නෙ ඛණත්තයගතෙති අනෙකෙසු අත්ථෙසු දිස්සති. අයඤ්හි ‘‘තෙන ඛො පන, භික්ඛවෙ, සමයෙන කකුසන්ධො භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධො ලොකෙ උප්පන්නො’’ති (සං. නි. 2.143) එත්ථ අතීතෙ ආගතො. ‘‘ආයස්මතො ආනන්දස්ස අතිරෙකචීවරං උප්පන්නං හොතී’’ති (පාරා. 461) එත්ථ පටිලද්ධෙ. ‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, උප්පන්නං මහාමෙඝං තමෙනං මහාවාතො අන්තරායෙව අන්තරධාපෙතී’’ති (සං. නි. 5.157) එත්ථ සමුට්ඨිතෙ. ‘‘උප්පන්නං ගමියචිත්තං දුප්පටිවිනොදනීයං (අ. නි. 5.160; පරි. 325); උප්පන්නුප්පන්නෙ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ ඨානසො අන්තරධාපෙතී’’ති (පාරා. 165) එත්ථ අවික්ඛම්භිතෙ. ‘‘අරියං අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං භාවෙන්තො බහුලීකරොන්තො උප්පන්නුප්පන්නෙ පාපකෙ අකුසලෙ ධම්මෙ ඨානසො අන්තරායෙව අන්තරධාපෙතී’’ති (සං. නි. 5.156-157) එත්ථ අසමුච්ඡින්නෙ. ‘‘උප්පජ්ජමානං උප්පන්නන්ති? ආමන්තා’’ති (යම. 2.චිත්තයමක.81) එත්ථ ඛණත්තයගතෙ. ස්වායමිධාපි ඛණත්තයගතෙව දට්ඨබ්බො. තස්මා ‘උප්පන්නං හොතී’ති එත්ථ ඛණත්තයගතං හොති, වත්තමානං හොති, පච්චුප්පන්නං හොතීති. අයං සඞ්ඛෙපත්ථො.

චිත්තං උප්පන්නං හොතීති චෙතං දෙසනාසීසමෙව. න පන චිත්තං එකකමෙව උප්පජ්ජති. තස්මා යථා රාජා ආගතොති වුත්තෙ න පරිසං පහාය එකකොව ආගතො, රාජපරිසාය පන සද්ධිංයෙව ආගතොති පඤ්ඤායති ¶ , එවමිදම්පි පරොපණ්ණාසකුසලධම්මෙහි සද්ධිංයෙව උප්පන්නන්ති වෙදිතබ්බං. පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන පන ‘‘චිත්තං උප්පන්නං හොති’’ච්චෙව වුත්තං.

ලොකියධම්මඤ්හි පත්වා චිත්තං ජෙට්ඨකං චිත්තං ධුරං චිත්තං පුබ්බඞ්ගමං හොති. ලොකුත්තරධම්මං ¶ පත්වා පඤ්ඤා ජෙට්ඨිකා පඤ්ඤා ධුරා පඤ්ඤා පුබ්බඞ්ගමා. තෙනෙව භගවා විනයපරියායං පත්වා පඤ්හං පුච්ඡන්තො ‘කිංඵස්සොසි, කිංවෙදනොසි, කිංසඤ්ඤොසි, කිංචෙතනොසී’ති අපුච්ඡිත්වා ‘‘කිංචිත්තො ත්වං භික්ඛූ’’ති චිත්තමෙව ධුරං කත්වා පුච්ඡති. ‘‘අථෙය්යචිත්තො අහං භගවා’’ති ච වුත්තෙ ‘අනාපත්ති අථෙය්යඵස්සස්සා’තිආදීනි අවත්වා ‘‘අනාපත්ති භික්ඛු අථෙය්යචිත්තස්සා’’ති වදති.

න කෙවලඤ්ච විනයපරියායං, අඤ්ඤම්පි ලොකියදෙසනං දෙසෙන්තො චිත්තමෙව ධුරං කත්වා දෙසෙති. යථාහ – ‘‘යෙ කෙචි, භික්ඛවෙ, ධම්මා අකුසලා අකුසලභාගියා අකුසලපක්ඛිකා සබ්බෙතෙ මනොපුබ්බඞ්ගමා. මනො තෙසං ධම්මානං පඨමං උප්පජ්ජති’’ (අ. නි. 1.56).

‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ¶ ධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා;

මනසා චෙ පදුට්ඨෙන, භාසති වා කරොති වා;

තතො නං දුක්ඛමන්වෙති, චක්කංව වහතො පදං.

‘‘මනොපුබ්බඞ්ගමා ධම්මා, මනොසෙට්ඨා මනොමයා;

මනසා චෙ පසන්නෙන, භාසති වා කරොති වා;

තතො නං සුඛමන්වෙති, ඡායාව අනපායිනී’’. (ධ. ප. 1,2);

‘‘චිත්තෙන නීයති ලොකො, චිත්තෙන පරිකස්සති;

චිත්තස්ස එකධම්මස්ස, සබ්බෙව වසමන්වගූ’’. (සං. නි. 1.62);

‘‘චිත්තසංකිලෙසා, භික්ඛවෙ, සත්තා සංකිලිස්සන්ති චිත්තවොදානා විසුජ්ඣන්ති’’ (සං. නි. 3.100);

‘‘පභස්සරමිදං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තඤ්ච ඛො ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨං’’ (අ. නි. 1.49);

‘‘චිත්තෙ ¶ , ගහපති, අරක්ඛිතෙ කායකම්මම්පි අරක්ඛිතං හොති, වචීකම්මම්පි අරක්ඛිතං හොති, මනොකම්මම්පි අරක්ඛිතං හොති; චිත්තෙ, ගහපති, රක්ඛිතෙ…පෙ… චිත්තෙ, ගහපති, බ්යාපන්නෙ…පෙ… චිත්තෙ, ගහපති, අබ්යාපන්නෙ…පෙ… චිත්තෙ, ගහපති, අවස්සුතෙ…පෙ… චිත්තෙ, ගහපති, අනවස්සුතෙ කායකම්මම්පි අනවස්සුතං හොති, වචීකම්මම්පි අනවස්සුතං හොති, මනොකම්මම්පි අනවස්සුතං හොතී’’ති (අ. නි. 3.110).

එවං ලොකියධම්මං පත්වා චිත්තං ජෙට්ඨකං හොති, චිත්තං ධුරං හොති, චිත්තං පුබ්බඞ්ගමං හොතීති වෙදිතබ්බං. ඉමෙසු ¶ පන සුත්තෙසු එකං වා ද්වෙ වා අග්ගහෙත්වා සුත්තානුරක්ඛණත්ථාය සබ්බානිපි ගහිතානීති වෙදිතබ්බානි.

ලොකුත්තරධම්මං පුච්ඡන්තො පන ‘කතරඵස්සං අධිගතොසි, කතරවෙදනං කතරසඤ්ඤං කතරචෙතනං ¶ කතරචිත්ත’න්ති අපුච්ඡිත්වා, ‘කතරපඤ්ඤං ත්වං භික්ඛු අධිගතො’සි, ‘කිං පඨමං මග්ගපඤ්ඤං, උදාහු දුතියං…පෙ… තතියං…පෙ… චතුත්ථං මග්ගපඤ්ඤං අධිගතො’ති පඤ්ඤං ජෙට්ඨිකං පඤ්ඤං ධුරං කත්වා පුච්ඡති. පඤ්ඤුත්තරා සබ්බෙ කුසලා ධම්මා න පරිහායන්ති. පඤ්ඤා පන කිමත්ථියා (ම. නි. 1.451)? ‘‘පඤ්ඤවතො, භික්ඛවෙ, අරියසාවකස්ස තදන්වයා සද්ධා සණ්ඨාති, තදන්වයං වීරියං සණ්ඨාති, තදන්වයා සති සණ්ඨාති, තදන්වයො සමාධි සණ්ඨාතී’’ති (සං. නි. 5.515) එවමාදීනි පනෙත්ථ සුත්තානි දට්ඨබ්බානි. ඉති ලොකුත්තරධම්මං පත්වා පඤ්ඤා ජෙට්ඨිකා හොති පඤ්ඤා ධුරා පඤ්ඤා පුබ්බඞ්ගමාති වෙදිතබ්බා. අයං පන ලොකියදෙසනා. තස්මා චිත්තං ධුරං කත්වා දෙසෙන්තො ‘‘චිත්තං උප්පන්නං හොතී’’ති ආහ.

සොමනස්සසහගතන්ති සාතමධුරවෙදයිතසඞ්ඛාතෙන සොමනස්සෙන සහ එකුප්පාදාදිභාවං ගතං. අයං පන ‘සහගත’-සද්දො තබ්භාවෙ වොකිණ්ණෙ නිස්සයෙ ආරම්මණෙ සංසට්ඨෙති ඉමෙසු අත්ථෙසු දිස්සති. තත්ථ ‘‘යායං තණ්හා පොනොබ්භවිකා නන්දිරාගසහගතා’’ති (විභ. 203) තබ්භාවෙ වෙදිතබ්බො; නන්දිරාගභූතාති අත්ථො. ‘‘යා, භික්ඛවෙ, වීමංසා කොසජ්ජසහගතා කොසජ්ජසම්පයුත්තා’’ති (සං. නි. 5.832) වොකිණ්ණෙ වෙදිතබ්බො; අන්තරන්තරා උප්පජ්ජමානෙන කොසජ්ජෙන වොකිණ්ණාති අයමෙත්ථ අත්ථො. ‘‘අට්ඨිකසඤ්ඤාසහගතං ¶ සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙතී’’ති (සං. නි. 5.238) නිස්සයෙ වෙදිතබ්බො; අට්ඨිකසඤ්ඤං නිස්සාය අට්ඨිකසඤ්ඤං භාවෙත්වා පටිලද්ධන්ති අත්ථො. ‘‘ලාභී හොති රූපසහගතානං වා සමාපත්තීනං අරූපසහගතානං වා’’ති (පු. ප. 3-5) ආරම්මණෙ; වෙදිතබ්බො රූපාරූපාරම්මණානන්ති අත්ථො. ‘‘ඉදං සුඛං ඉමාය පීතියා සහගතං හොති සහජාතං ¶ සංසට්ඨං සම්පයුත්ත’’න්ති (විභ. 578) සංසට්ඨෙ. ඉමස්මිම්පි පදෙ අයමෙවත්ථො අධිප්පෙතො. සොමනස්සසංසට්ඨඤ්හි ඉධ සොමනස්සසහගතන්ති වුත්තං.

‘සංසට්ඨ’-සද්දොපි චෙස සදිසෙ අවස්සුතෙ මිත්තසන්ථවෙ සහජාතෙති බහූසු අත්ථෙසු දිස්සති. අයඤ්හි ‘‘කිසෙ ථූලෙ විවජ්ජෙත්වා සංසට්ඨා යොජිතා හයා’’ති (ජා. 2.22.70) එත්ථ සදිසෙ ආගතො. ‘‘සංසට්ඨාව තුම්හෙ අය්යෙ විහරථා’’ති (පාචි. 727) අවස්සුතෙ. ‘‘ගිහි සංසට්ඨො විහරතී’’ති (සං. නි. 3.3) මිත්තසන්ථවෙ. ‘‘ඉදං සුඛං ඉමාය පීතියා සහගතං හොති සහජාතං සංසට්ඨං සම්පයුත්ත’’න්ති සහජාතෙ. ඉධාපි සහජාතෙ අධිප්පෙතො. තත්ථ ‘සහගතං’ අසහජාතං අසංසට්ඨං අසම්පයුත්තං නාම නත්ථි. සහජාතං පන සංසට්ඨං සම්පයුත්තං හොතිපි, න හොතිපි ¶ . රූපාරූපධම්මෙසු හි එකතො ජාතෙසු රූපං අරූපෙන සහජාතං හොති, න සංසට්ඨං, න සම්පයුත්තං; තථා අරූපං රූපෙන; රූපඤ්ච රූපෙන; අරූපං පන අරූපෙන සද්ධිං නියමතොව සහගතං සහජාතං සංසට්ඨං සම්පයුත්තමෙව හොතීති. තං සන්ධාය වුත්තං ‘සොමනස්සසහගත’න්ති.

ඤාණසම්පයුත්තන්ති ඤාණෙන සම්පයුත්තං, සමං එකුප්පාදාදිප්පකාරෙහි යුත්තන්ති අත්ථො. යං පනෙත්ථ වත්තබ්බං සියා තං මාතිකාවණ්ණනාය වෙදනාත්තිකෙ වුත්තනයමෙව. තස්මා එකුප්පාදා එකනිරොධා එකවත්ථුකා එකාරම්මණාති ඉමිනා ලක්ඛණෙනෙතං සම්පයුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. උක්කට්ඨනිද්දෙසො චෙස. අරූපෙ පන විනාපි එකවත්ථුකභාවං සම්පයොගො ලබ්භති.

එත්තාවතා කිං කථිතං? කාමාවචරකුසලෙසු සොමනස්සසහගතං තිහෙතුකං ඤාණසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකං මහාචිත්තං කථිතං. ‘‘කතමෙ ධම්මා කුසලා’’ති හි අනියමිතපුච්ඡාය චතුභූමකකුසලං ගහිතං. ‘කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොතී’ති වචනෙන පන තෙභූමකං කුසලං ¶ පරිච්චජිත්වා, අට්ඨවිධං කාමාවචරකුසලමෙව ගහිතං. ‘සොමනස්සසහගත’න්ති වචනෙන තතො චතුබ්බිධං උපෙක්ඛාසහගතං පරිච්චජිත්වා චතුබ්බිධං සොමනස්සසහගතමෙව ගහිතං. ‘ඤාණසම්පයුත්ත’න්ති වචනෙන තතො දුවිධං ඤාණවිප්පයුත්තං පරිච්චජිත්වා ද්වෙ ¶ ඤාණසම්පයුත්තානෙව ගහිතානි. අසඞ්ඛාරිකභාවො පන අනාභට්ඨතායෙව න ගහිතො. කිඤ්චාපි න ගහිතො, පරතො පන ‘සසඞ්ඛාරෙනා’ති වචනතො ඉධ ‘අසඞ්ඛාරෙනා’ති අවුත්තෙපි අසඞ්ඛාරිකභාවො වෙදිතබ්බො. සම්මාසම්බුද්ධො හි ආදිතොව ඉදං මහාචිත්තං භාජෙත්වා දස්සෙතුං නියමෙත්වාව ඉමං දෙසනං ආරභීති එවමෙත්ථ සන්නිට්ඨානං කතන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි තමෙව චිත්තං ආරම්මණතො දස්සෙතුං රූපාරම්මණං වාතිආදිමාහ. භගවා හි අරූපධම්මං දස්සෙන්තො වත්ථුනා වා දස්සෙති, ආරම්මණෙන වා, වත්ථාරම්මණෙහි වා, සරසභාවෙන වා. ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සො…පෙ… මනොසම්ඵස්සො; චක්ඛුසම්ඵස්සජා වෙදනා…පෙ… මනොසම්ඵස්සජා වෙදනා; චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදීසු හි වත්ථුනා අරූපධම්මා දස්සිතා. ‘‘රූපසඤ්ඤා…පෙ… ධම්මසඤ්ඤා, රූපසඤ්චෙතනා…පෙ… ධම්මසඤ්චෙතනා’’තිආදීසු ආරම්මණෙන. ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො…පෙ… මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණං, තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො’’තිආදීසු (සං. නි. 4.60) වත්ථාරම්මණෙහි. ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා ¶ , භික්ඛවෙ, සඞ්ඛාරා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණ’’න්තිආදීසු (සං. නි. 2.1) සරසභාවෙන අරූපධම්මා දස්සිතා. ඉමස්මිං පන ඨානෙ ආරම්මණෙන දස්සෙන්තො ‘රූපාරම්මණං’ වාතිආදිමාහ.

තත්ථ චතුසමුට්ඨානං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං රූපමෙව රූපාරම්මණං. ද්විසමුට්ඨානො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නො සද්දොව සද්දාරම්මණං. චතුසමුට්ඨානො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නො ගන්ධොව ගන්ධාරම්මණං. චතුසමුට්ඨානො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නො රසොව රසාරම්මණං. චතුසමුට්ඨානං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නං ඵොට්ඨබ්බමෙව ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං. එකසමුට්ඨානා ද්විසමුට්ඨානා තිසමුට්ඨානා චතුසමුට්ඨානා නකුතොචිසමුට්ඨානා අතීතානාගතපච්චුප්පන්නා චිත්තචෙතසිකා, තථා නවත්තබ්බා ච, වුත්තාවසෙසා චිත්තගොචරසඞ්ඛාතා ධම්මායෙව ධම්මාරම්මණං. යෙ ¶ පන අනාපාථගතා රූපාදයොපි ධම්මාරම්මණමිච්චෙව වදන්ති තෙ ඉමිනා සුත්තෙන පටික්ඛිපිතබ්බා. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘ඉමෙසං ¶ ඛො, ආවුසො, පඤ්චන්නං ඉන්ද්රියානං නානාවිසයානං නානාගොචරානං න අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස ගොචරවිසයං පච්චනුභොන්තානං මනො පටිසරණං මනො නෙසං ගොචරවිසයං පච්චනුභොතී’’ති (ම. නි. 1.455).

එතෙසඤ්හි රූපාරම්මණාදීනි ගොචරවිසයො නාම. තානි මනෙන පච්චනුභවියමානානිපි රූපාරම්මණාදීනියෙවාති අයමත්ථො සිද්ධො හොති. දිබ්බචක්ඛුඤාණාදීනඤ්ච රූපාදිආරම්මණත්තාපි අයමත්ථො සිද්ධොයෙව හොති. අනාපාථගතානෙව හි රූපාරම්මණාදීනි දිබ්බචක්ඛුආදීනං ආරම්මණානි, න ච තානි ධම්මාරම්මණානි භවන්තීති වුත්තනයෙනෙව ආරම්මණවවත්ථානං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ එකෙකං ආරම්මණං ද්වීසු ද්වීසු ද්වාරෙසු ආපාථමාගච්ඡති. රූපාරම්මණඤ්හි චක්ඛුපසාදං ඝට්ටෙත්වා තඞ්ඛණඤ්ඤෙව මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡති; භවඞ්ගචලනස්ස පච්චයො හොතීති අත්ථො. සද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බාරම්මණෙසුපි එසෙව නයො. යථා හි සකුණො ආකාසෙනාගන්ත්වා රුක්ඛග්ගෙ නිලීයමානොව රුක්ඛසාඛඤ්ච ඝට්ටෙති, ඡායා චස්ස පථවියං පටිහඤ්ඤති සාඛාඝට්ටනඡායාඵරණානි අපුබ්බං අචරිමං එකක්ඛණෙයෙව භවන්ති, එවං පච්චුප්පන්නරූපාදීනං චක්ඛුපසාදාදිඝට්ටනඤ්ච භවඞ්ගචලනසමත්ථතාය මනොද්වාරෙ ආපාථගමනඤ්ච අපුබ්බං අචරිමං එකක්ඛණෙයෙව ¶ හොති. තතො භවඞ්ගං විච්ඡින්දිත්වා චක්ඛුද්වාරාදීසු උප්පන්නානං ආවජ්ජනාදීනං වොට්ඨබ්බනපරියොසානානං අනන්තරා තෙසං ආරම්මණානං අඤ්ඤතරස්මිං ඉදං මහාචිත්තං උප්පජ්ජති.

සුද්ධමනොද්වාරෙ පන පසාදඝට්ටනකිච්චං නත්ථි. පකතියා දිට්ඨසුතඝායිතසායිතඵුට්ඨවසෙනෙව එතානි ආරම්මණානි ආපාථමාගච්ඡන්ති. කථං? ඉධෙකච්චො කතසුධාකම්මං හරිතාලමනොසිලාදිවණ්ණවිචිත්තං පග්ගහිතනානප්පකාරධජපටාකං මාලාදාමවිනද්ධං දීපමාලාපරික්ඛිත්තං අතිමනොරමාය සිරියා විරොචමානං අලඞ්කතපටියත්තං මහාචෙතියං පදක්ඛිණං කත්වා සොළසසු පාදපිට්ඨිකාසු පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දිත්වා අඤ්ජලිං පග්ගය්හ උල්ලොකෙන්තො බුද්ධාරම්මණං ¶ පීතිං ගහෙත්වා තිට්ඨති. තස්ස එවං චෙතියං පස්සිත්වා බුද්ධාරම්මණං පීතිං නිබ්බත්තෙත්වා අපරභාගෙ යත්ථ කත්ථචි ගතස්ස රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානෙසු ¶ නිසින්නස්ස ආවජ්ජමානස්ස අලඞ්කතපටියත්තං මහාචෙතියං චක්ඛුද්වාරෙ ආපාථමාගතසදිසමෙව හොති, පදක්ඛිණං කත්වා චෙතියවන්දනකාලො විය හොති. එවං තාව දිට්ඨවසෙන රූපාරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති.

මධුරෙන පන සරෙන ධම්මකථිකස්ස වා ධම්මං කථෙන්තස්ස, සරභාණකස්ස වා සරෙන භණන්තස්ස සද්දං සුත්වා අපරභාගෙ යත්ථ කත්ථචි නිසීදිත්වා ආවජ්ජමානස්ස ධම්මකථා වා සරභඤ්ඤං වා සොතද්වාරෙ ආපාථමාගතං විය හොති, සාධුකාරං දත්වා සුණනකාලො විය හොති. එවං සුතවසෙන සද්දාරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති.

සුගන්ධං පන ගන්ධං වා මාලං වා ලභිත්වා ආසනෙ වා චෙතියෙ වා ගන්ධාරම්මණෙන චිත්තෙන පූජං කත්වා අපරභාගෙ යත්ථ කත්ථචි නිසීදිත්වා ආවජ්ජමානස්ස තං ගන්ධාරම්මණං ඝානද්වාරෙ ආපාථමාගතං විය හොති, පූජාකරණකාලො විය හොති. එවං ඝායිතවසෙන ගන්ධාරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති.

පණීතං පන ඛාදනීයං වා භොජනීයං වා සබ්රහ්මචාරීහි සද්ධිං සංවිභජිත්වා පරිභුඤ්ජිත්වා අපරභාගෙ යත්ථ කත්ථචි කුද්රූසකාදිභොජනං ලභිත්වා ‘අසුකකාලෙ පණීතං භොජනං සබ්රහ්මචාරීහි සද්ධිං සංවිභජිත්වා පරිභුත්ත’න්ති ආවජ්ජමානස්ස තං රසාරම්මණං ජිව්හාද්වාරෙ ආපාථමාගතං විය හොති, පරිභුඤ්ජනකාලො විය හොති. එවං සායිතවසෙන රසාරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති.

මුදුකං ¶ පන සුඛසම්ඵස්සං මඤ්චං වා පීඨං වා අත්ථරණපාපුරණං වා පරිභුඤ්ජිත්වා අපරභාගෙ යත්ථ කත්ථචි දුක්ඛසෙය්යං කප්පෙත්වා ‘අසුකකාලෙ මෙ මුදුකං මඤ්චපීඨං අත්ථරණපාවුරණං පරිභුත්ත’න්ති ආවජ්ජමානස්ස තං ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං කායද්වාරෙ ආපාථමාගතං විය හොති. සුඛසම්ඵස්සං වෙදයිතකාලො විය හොති. එවං ඵුට්ඨවසෙන ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං ආපාථමාගච්ඡති. එවං සුද්ධමනොද්වාරෙ පසාදඝට්ටනකිච්චං නත්ථි. පකතියා දිට්ඨසුතඝායිතසායිතඵුට්ඨවසෙනෙව එතානි ආරම්මණානි ආපාථමාගච්ඡන්තීති වෙදිතබ්බානි.

ඉදානි ¶ පකතියා දිට්ඨාදීනං වසෙන ආපාථගමනෙ අයමපරොපි ¶ අට්ඨකථාමුත්තකො නයො හොති. දිට්ඨං සුතං උභයසම්බන්ධන්ති ඉමෙ තාව දිට්ඨාදයො වෙදිතබ්බා. තත්ථ ‘දිට්ඨං’ නාම පඤ්චද්වාරවසෙන ගහිතපුබ්බං. ‘සුත’න්ති පච්චක්ඛතො අදිස්වා අනුස්සවවසෙන ගහිතා රූපාදයොව. තෙහි ද්වීහිපි සම්බන්ධං ‘උභයසම්බන්ධං’ නාම. ඉති ඉමෙසම්පි දිට්ඨාදීනං වසෙන එතානි මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡන්තීති වෙදිතබ්බානි. තත්ථ දිට්ඨවසෙන තාව ආපාථගමනං හෙට්ඨා පඤ්චහි නයෙහි වුත්තමෙව.

එකච්චො පන සුණාති – ‘භගවතො පුඤ්ඤාතිසයනිබ්බත්තං එවරූපං නාම රූපං, අතිමධුරො සද්දො, කිස්මිඤ්චි පදෙසෙ කෙසඤ්චි පුප්ඵානං අතිමනුඤ්ඤො ගන්ධො, කෙසඤ්චි ඵලානං අතිමධුරො රසො, කෙසඤ්චි පාවුරණාදීනං අතිසුඛො සම්ඵස්සො’ති. තස්ස, චක්ඛුපසාදාදිඝට්ටනං විනා, සුතමත්තානෙව තානි මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡන්ති. අථස්ස තං චිත්තං තස්මිං රූපෙ වා සද්දෙ වා පසාදවසෙන ගන්ධාදීසු අරියානං දාතුකාමතාවසෙන අඤ්ඤෙහි දින්නෙසු අනුමොදනාවසෙන වා පවත්තති. එවං සුතවසෙන එතානි මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡන්ති.

අපරෙන පන යථාවුත්තානි රූපාදීනි දිට්ඨානි වා සුතානි වා හොන්ති. තස්ස ‘ඊදිසං රූපං ආයතිං උප්පජ්ජනකබුද්ධස්සාපි භවිස්සතී’තිආදිනා නයෙන චක්ඛුපසාදාදිඝට්ටනං විනා දිට්ඨසුතසම්බන්ධෙනෙව තානි මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡන්ති. අථස්ස හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව තෙසු අඤ්ඤතරාරම්මණං ඉදං මහාචිත්තං පවත්තති. එවං උභයසම්බන්ධවසෙන එතානි මනොද්වාරෙ ආපාථමාගච්ඡන්ති.

ඉදම්පි ච මුඛමත්තමෙව. සද්ධාරුචිආකාරපරිවිතක්කදිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්තිආදීනං පන වසෙන ¶ විත්ථාරතො එතෙසං මනොද්වාරෙ ආපාථගමනං වෙදිතබ්බමෙව. යස්මා පන එවං ආපාථං ආගච්ඡන්තානි භූතානිපි හොන්ති අභූතානිපි, තස්මා අයං නයො අට්ඨකථායං න ගහිතො. එවං එකෙකාරම්මණං ජවනං ද්වීසු ද්වීසු ද්වාරෙසු උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. රූපාරම්මණඤ්හි ජවනං චක්ඛුද්වාරෙපි උප්පජ්ජති මනොද්වාරෙපි. සද්දාදිආරම්මණෙසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ මනොද්වාරෙ උප්පජ්ජමානං රූපාරම්මණං ජවනං දානමයං සීලමයං භාවනාමයන්ති තිවිධං හොති ¶ . තෙසු එකෙකං කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මන්ති ¶ තිවිධමෙව හොති. සද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බධම්මාරම්මණෙසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ රූපං තාව ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජමානං එතං මහාකුසලචිත්තං නීලපීතලොහිතොදාතවණ්ණෙසු පුප්ඵවත්ථධාතූසු අඤ්ඤතරං සුභනිමිත්තසඞ්ඛාතං ඉට්ඨං කන්තං මනාපං රජනීයං වණ්ණං ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජති. නනු චෙතං ඉට්ඨාරම්මණං ලොභස්ස වත්ථු? කථං එතං චිත්තං කුසලං නාම ජාතන්ති? නියමිතවසෙන පරිණාමිතවසෙන සමුදාචාරවසෙන ආභුජිතවසෙනාති. යස්ස හි ‘කුසලමෙව මයා කත්තබ්බ’න්ති කුසලකරණෙ චිත්තං නියමිතං හොති, අකුසලප්පවත්තිතො නිවත්තෙත්වා කුසලකරණෙයෙව පරිණාමිතං, අභිණ්හකරණෙන කුසලසමුදාචාරෙනෙව සමුදාචරිතං, පතිරූපදෙසවාසසප්පුරිසූපනිස්සයසද්ධම්මසවනපුබ්බෙකතපුඤ්ඤතාදීහි ච උපනිස්සයෙහි යොනිසො ච ආභොගො පවත්තති, තස්ස ඉමිනා නියමිතවසෙන පරිණාමිතවසෙන සමුදාචාරවසෙන ආභුජිතවසෙන ච කුසලං නාම ජාතං හොති.

ආරම්මණවසෙන පනෙත්ථ සොමනස්සසහගතභාවො වෙදිතබ්බො. ඉට්ඨාරම්මණස්මිඤ්හි උප්පන්නත්තා එතං සොමනස්සසහගතං ජාතං. සද්ධාබහුලතාදීනිපෙත්ථ කාරණානියෙව. අස්සද්ධානඤ්හි මිච්ඡාදිට්ඨීනඤ්ච එකන්තඉට්ඨාරම්මණභූතං තථාගතරූපම්පි දිස්වා සොමනස්සං නුප්පජ්ජති. යෙ ච කුසලප්පවත්තියං ආනිසංසං න පස්සන්ති තෙසං පරෙහි උස්සාහිතානං කුසලං කරොන්තානම්පි සොමනස්සං නුප්පජ්ජති. තස්මා සද්ධාබහුලතා විසුද්ධදිට්ඨිතා ආනිසංසදස්සාවිතාති. එවම්පෙත්ථ සොමනස්සසහගතභාවො වෙදිතබ්බො. අපිච එකාදසධම්මා පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – බුද්ධානුස්සති ධම්මානුස්සති සඞ්ඝානුස්සති සීලානුස්සති චාගානුස්සති දෙවතානුස්සති උපසමානුස්සති ලූඛපුග්ගලපරිවජ්ජනතා සිනිද්ධපුග්ගලසෙවනතා පසාදනීයසුත්තන්තපච්චවෙක්ඛණතා තදධිමුත්තතාති ¶ . ඉමෙහිපි ¶ කාරණෙහෙත්ථ සොමනස්සසහගතභාවො වෙදිතබ්බො. ඉමෙසං පන විත්ථාරො බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගෙ (විභ. අට්ඨ. 367 බොජ්ඣඞ්ගපබ්බවණ්ණනා, 468-469) ආවි භවිස්සති.

කම්මතො, උපපත්තිතො, ඉන්ද්රියපරිපාකතො, කිලෙසදූරීභාවතොති ඉමෙහි පනෙත්ථ කාරණෙහි ඤාණසම්පයුත්තතා වෙදිතබ්බා. යො හි පරෙසං ¶ ධම්මං දෙසෙති අනවජ්ජානි සිප්පායතනකම්මායතනවිජ්ජාට්ඨානානි සික්ඛාපෙති ධම්මකථිකං සක්කාරං කත්වා ධම්මං කථාපෙති, ‘ආයතිං පඤ්ඤවා භවිස්සාමී’ති පත්ථනං පට්ඨපෙත්වා නානප්පකාරං දානං දෙති, තස්ස එවරූපං කම්මං උපනිස්සාය කුසලං උප්පජ්ජමානං ඤාණසම්පයුත්තං උප්පජ්ජති. අබ්යාපජ්ජෙ ලොකෙ උප්පන්නස්ස වාපි ‘‘තස්ස තත්ථ සුඛිනො ධම්මපදා පිලවන්ති… දන්ධො, භික්ඛවෙ, සතුප්පාදො, අථ සො සත්තො ඛිප්පංයෙව විසෙසගාමී හොතී’’ති (අ. නි. 4.191) ඉමිනා නයෙන උපපත්තිං නිස්සායපි උප්පජ්ජමානං කුසලං ඤාණසම්පයුත්තං උප්පජ්ජති. තථා ඉන්ද්රියපරිපාකං උපගතානං පඤ්ඤාදසකප්පත්තානං ඉන්ද්රියපරිපාකං නිස්සායපි කුසලං උප්පජ්ජමානං ඤාණසම්පයුත්තං උප්පජ්ජති. යෙහි පන කිලෙසා වික්ඛම්භිතා තෙසං කිලෙසදූරීභාවං නිස්සායපි උප්පජ්ජමානං කුසලං ඤාණසම්පයුත්තං උප්පජ්ජති. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘යොගා වෙ ජායතී භූරි, අයොගා භූරිසඞ්ඛයො’’ති (ධ. ප. 282).

එවං කම්මතො උපපත්තිතො ඉන්ද්රියපරිපාකතො කිලෙසදූරීභාවතොති ඉමෙහි කාරණෙහි ඤාණසම්පයුත්තතා වෙදිතබ්බා.

අපිච සත්ත ධම්මා ධම්මවිචයසම්බොජ්ඣඞ්ගස්ස උප්පාදාය සංවත්තන්ති – පරිපුච්ඡකතා, වත්ථුවිසදකිරියා, ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනා, දුප්පඤ්ඤපුග්ගලපරිවජ්ජනා, පඤ්ඤවන්තපුග්ගලසෙවනා, ගම්භීරඤාණචරියපච්චවෙක්ඛණා, තදධිමුත්තතාති. ඉමෙහිපි කාරණෙහි ඤාණසම්පයුත්තතා වෙදිතබ්බා. ඉමෙසං පන විත්ථාරො බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගෙ (විභ. අට්ඨ. 367 බොජ්ඣඞ්ගපබ්බවණ්ණනා) ආවි භවිස්සති.

එවං ඤාණසම්පයුත්තං හුත්වා උප්පන්නඤ්චෙතං අසඞ්ඛාරෙන ¶ අප්පයොගෙන අනුපායචින්තනාය උප්පන්නත්තා ¶ අසඞ්ඛාරං නාම ජාතං. තයිදං රජනීයවණ්ණාරම්මණං හුත්වා උප්පජ්ජමානමෙව තිවිධෙන නියමෙන උප්පජ්ජති – දානමයං වා හොති, සීලමයං වා, භාවනාමයං වා.

කථං? යදා හි නීලපීතලොහිතොදාතෙසු පුප්ඵාදීසු අඤ්ඤතරං ලභිත්වා වණ්ණවසෙන ආභුජිත්වා ‘වණ්ණදානං මය්හ’න්ති බුද්ධරතනාදීනි පූජෙති, තදා දානමයං හොති. තත්රිදං වත්ථු – භණ්ඩාගාරිකසඞ්ඝමිත්තො කිර එකං සුවණ්ණඛචිතං වත්ථං ලභිත්වා ඉදම්පි වත්ථං සුවණ්ණවණ්ණං, සම්මාසම්බුද්ධොපි සුවණ්ණවණ්ණො, සුවණ්ණවණ්ණං වත්ථං සුවණ්ණවණ්ණස්සෙව අනුච්ඡවිකං, අම්හාකඤ්ච වණ්ණදානං භවිස්සතීති මහාචෙතියෙ ආරොපෙසි. එවරූපෙ ¶ කාලෙ දානමයං හොතීති වෙදිතබ්බං. යදා පන තථාරූපමෙව දෙය්යධම්මං ලභිත්වා ‘මය්හං කුලවංසො, කුලතන්ති කුලප්පවෙණී එසා, කුලවත්තං එත’න්ති බුද්ධරතනාදීනි පූජෙති තදා සීලමයං හොති. යදා පන තාදිසෙනෙව වත්ථුනා රතනත්තයස්ස පූජං කත්වා ‘අයං වණ්ණො ඛයං ගච්ඡිස්සති, වයං ගච්ඡිස්සතී’ති ඛයවයං පට්ඨපෙති, තදා භාවනාමයං හොති.

දානමයං පන හුත්වා වත්තමානම්පි යදා තීණි රතනානි සහත්ථෙන පූජෙන්තස්ස පවත්තත්ති, තදා කායකම්මං හොති. යදා තීණි රතනානි පූජෙන්තො පුත්තදාරදාසකම්මකරපොරිසාදයොපි ආණාපෙත්වා පූජාපෙති තදා වචීකම්මං හොති. යදා තදෙව වුත්තප්පකාරං විජ්ජමානකවත්ථුං ආරබ්භ වණ්ණදානං දස්සාමීති චින්තෙති තදා මනොකම්මං හොති. විනයපරියායං පත්වා හි ‘දස්සාමි කරිස්සාමී’ති වාචා භින්නා හොතීති (පාරා. 659) ඉමිනා ලක්ඛණෙන දානං නාම හොති. අභිධම්මපරියායං පත්වා පන විජ්ජමානකවත්ථුං ආරබ්භ ‘දස්සාමී’ති මනසා චින්තිතකාලතො පට්ඨාය කුසලං හොති. අපරභාගෙ කායෙන වා වාචාය වා කත්තබ්බං කරිස්සතීති වුත්තං. එවං දානමයං කායවචීමනොකම්මවසෙනෙව තිවිධං හොති.

යදා පන තං වුත්තප්පකාරං වත්ථුං ලභිත්වා කුලවංසාදිවසෙන සහත්ථා රතනත්තයං පූජෙති තදා සීලමයං කායකම්මං හොති. යදා කුලවංසාදිවසෙනෙව පුත්තදාරාදයො ආණාපෙත්වා පූජාපෙති තදා වචීකම්මං හොති. යදා ¶ ‘මය්හං කුලවංසො, කුලතන්ති කුලප්පවෙණී එසා, කුලවත්තමෙත’න්ති විජ්ජමානකවත්ථුං ආරබ්භ ‘වණ්ණදානං දස්සාමී’ති චින්තෙති තදා මනොකම්මං හොති. එවං සීලමයං කායවචීමනොකම්මවසෙන තිවිධං හොති.

යදා ¶ පන තං වුත්තප්පකාරං වත්ථුං ලභිත්වා තීණි රතනානි පූජෙත්වා චඞ්කමන්තො ඛයවයං පට්ඨපෙති තදා භාවනාමයං කායකම්මං හොති. වාචාය සම්මසනං පට්ඨපෙන්තස්ස වචීකම්මං හොති, කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා මනසාව සම්මසනං පට්ඨපෙන්තස්ස මනොකම්මං හොති. එවං භාවනාමයං කායවචීමනොකම්මවසෙන තිවිධං හොති. එවමෙතං රූපාරම්මණං කුසලං තිවිධපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන නවහි කම්මද්වාරෙහි භාජෙත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා. සද්දාරම්මණාදීසුපි එසෙව නයො.

භෙරිසද්දාදීසු ¶ හි රජනීයසද්දං ආරම්මණං කත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව තීහි නියමෙහෙතං කුසලං උප්පජ්ජති. තත්ථ සද්දං කන්දමූලං විය උප්පාටෙත්වා නීලුප්පලහත්ථකං විය ච හත්ථෙ ඨපෙත්වා දාතුං නාම න සක්කා, සවත්ථුකං පන කත්වා දෙන්තො සද්දදානං දෙති නාම. තස්මා යදා ‘සද්දදානං දස්සාමී’ති භෙරිමුදිඞ්ගාදීසු අඤ්ඤතරතූරියෙන තිණ්ණං රතනානං උපහාරං කරොති, ‘සද්දදානං මෙ’ති භෙරිආදීනි ඨපාපෙති, ධම්මකථිකභික්ඛූනං සරභෙසජ්ජතෙලඵාණිතාදීනි දෙති, ධම්මසවනං ඝොසෙති, සරභඤ්ඤං භණති, ධම්මකථං කථෙති, උපනිසින්නකකථං අනුමොදනකථං කරොති, තදා දානමයංයෙව හොති. යදා එතදෙව විධානං කුලවංසාදිවසෙන වත්තවසෙන කරොති තදා සීලමයං හොති. යදා සබ්බම්පෙතං කත්වා අයං එත්තකො සද්දො බ්රහ්මලොකප්පමාණොපි හුත්වා ‘ඛයං ගමිස්සති, වයං ගමිස්සතී’ති සම්මසනං පට්ඨපෙති තදා භාවනාමයං හොති.

තත්ථ දානමයං තාව යදා භෙරිආදීනි ගහෙත්වා සහත්ථා උපහාරං කරොති, නිච්චුපහාරත්ථාය ඨපෙන්තොපි සහත්ථා ඨපෙති, ‘සද්දදානං මෙ’ති ධම්මසවනං ඝොසෙතුං ගච්ඡති, ධම්මකථං සරභඤ්ඤං කාතුං වා ගච්ඡති, තදා කායකම්මං හොති. යදා ‘ගච්ඡථ, තාතා, අම්හාකං සද්දදානං තිණ්ණං රතනානං ¶ උපහාරං කරොථා’ති ආණාපෙති, ‘සද්දදානං මෙ’ති චෙතියඞ්ගණෙසු ‘ඉමං භෙරිං, ඉමං මුදිඞ්ගං ඨපෙථා’ති ආණාපෙති, සයමෙව ධම්මසවනං ඝොසෙති, ධම්මකථං කථෙති, සරභඤ්ඤං භණති, තදා වචීකම්මං හොති. යදා කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා ‘සද්දදානං දස්සාමී’ති විජ්ජමානකවත්ථුං මනසා පරිච්චජති, තදා මනොකම්මං හොති.

සීලමයම්පි ‘සද්දදානං නාම මය්හං කුලවංසො කුලතන්ති කුලප්පවෙණී’ති භෙරිආදීහි සහත්ථා උපහාරං කරොන්තස්ස, භෙරිආදීනි සහත්ථා චෙතියඞ්ගණාදීසු ඨපෙන්තස්ස, ධම්මකථිකානං සරභෙසජ්ජං සහත්ථා දදන්තස්ස, වත්තසීසෙන ධම්මසවනඝොසනධම්මකථාකථනසරභඤ්ඤභණනත්ථාය ච ගච්ඡන්තස්ස කායකම්මං හොති. ‘සද්දදානං නාම අම්හාකං කුලවංසො කුලතන්ති කුලප්පවෙණී, ගච්ඡථ ¶ , තාතා, බුද්ධරතනාදීනං උපහාරං කරොථා’ති ආණාපෙන්තස්ස කුලවංසවසෙනෙව අත්තනා ධම්මකථං වා සරභඤ්ඤං වා කරොන්තස්ස ච වචීකම්මං හොති. ‘සද්දදානං නාම මය්හං කුලවංසො ¶ සද්දදානං දස්සාමී’ති කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා මනසාව විජ්ජමානකවත්ථුං පරිච්චජන්තස්ස මනොකම්මං හොති.

භාවනාමයම්පි යදා චඞ්කමන්තො සද්දෙ ඛයවයං පට්ඨපෙති තදා කායකම්මං හොති. කායඞ්ගං පන අචොපෙත්වා වාචාය සම්මසන්තස්ස වචීකම්මං හොති. කායඞ්ගවාචඞ්ගං අචොපෙත්වා මනසාව සද්දායතනං සම්මසන්තස්ස මනොකම්මං හොති. එවං සද්දාරම්මණම්පි කුසලං තිවිධපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන නවහි කම්මද්වාරෙහි භාජෙත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා.

මූලගන්ධාදීසුපි රජනීයගන්ධං ආරම්මණං කත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව තීහි නියමෙහෙතං කුසලං උප්පජ්ජති. තත්ථ යදා මූලගන්ධාදීසු යංකිඤ්චි ගන්ධං ලභිත්වා ගන්ධවසෙන ආභුජිත්වා ‘ගන්ධදානං මය්හ’න්ති බුද්ධරතනාදීනි පූජෙති, තදා දානමයං හොතීති සබ්බං වණ්ණදානෙ වුත්තනයෙනෙව විත්ථාරතො වෙදිතබ්බං. එවං ගන්ධාරම්මණම්පි කුසලං තිවිධපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන නවහි කම්මද්වාරෙහි භාජෙත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා.

මූලරසාදීසු පන රජනීයරසං ආරම්මණං කත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව තීහි නියමෙහෙතං කුසලං උප්පජ්ජති. තත්ථ යදා මූලරසාදීසු යංකිඤ්චි රජනීයං රසවත්ථුං ලභිත්වා ¶ රසවසෙන ආභුජිත්වා ‘රසදානං මය්හ’න්ති දෙති පරිච්චජති, තදා දානමයං හොතීති සබ්බං වණ්ණදානෙ වුත්තනයෙනෙව විත්ථාරතො වෙදිතබ්බං. සීලමයෙ පනෙත්ථ ‘සඞ්ඝස්ස අදත්වා පරිභුඤ්ජනං නාම අම්හාකං න ආචිණ්ණ’න්ති ද්වාදසන්නං භික්ඛුසහස්සානං දාපෙත්වා සාදුරසං පරිභුත්තස්ස දුට්ඨගාමණිඅභයරඤ්ඤො වත්ථුං ආදිං කත්වා මහාඅට්ඨකථායං වත්ථූනි ආගතානි. අයමෙව විසෙසො. එවං රසාරම්මණම්පි කුසලං තිවිධපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන නවහි කම්මද්වාරෙහි භාජෙත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා.

ඵොට්ඨබ්බාරම්මණෙපි පථවීධාතු තෙජොධාතු වායොධාතූති තීණි මහාභූතානි ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං නාම. ඉමස්මිං ඨානෙ එතෙසං වසෙන යොජනං අකත්වා මඤ්චපීඨාදිවසෙන කාතබ්බා. යදා හි මඤ්චපීඨාදීසු යංකිඤ්චි රජනීයං ඵොට්ඨබ්බවත්ථුං ලභිත්වා ඵොට්ඨබ්බවසෙන ආභුජිත්වා ‘ඵොට්ඨබ්බදානං ¶ මය්හ’න්ති දෙති පරිච්චජති, තදා දානමයං හොතීති සබ්බං වණ්ණදානෙ වුත්තනයෙනෙව විත්ථාරතො වෙදිතබ්බං. එවං ඵොට්ඨබ්බාරම්මණම්පි කුසලං තිවිධපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන නවහි කම්මද්වාරෙහි භාජෙත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා.

ධම්මාරම්මණෙ ¶ ඡ අජ්ඣත්තිකානි ආයතනානි, තීණි ලක්ඛණානි, තයො අරූපිනො ඛන්ධා, පන්නරස සුඛුමරූපානි, නිබ්බානපඤ්ඤත්තීති ඉමෙ ධම්මායතනෙ පරියාපන්නා ච, අපරියාපන්නා ච, ධම්මා ධම්මාරම්මණං නාම. ඉමස්මිං පන ඨානෙ එතෙසං වසෙන යොජනං අකත්වා ඔජදානපානදානජීවිතදානවසෙන කාතබ්බා. ඔජාදීසු හි රජනීයං ධම්මාරම්මණං ආරම්මණං කත්වා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව තීහි නියමෙහෙතං කුසලං උප්පජ්ජති.

තත්ථ යදා ‘ඔජදානං මය්හ’න්ති සප්පිනවනීතාදීනි දෙති, පානදානන්ති අට්ඨ පානානි දෙති, ජීවිතදානන්ති සලාකභත්තසඞ්ඝභත්තාදීනි දෙති, අඵාසුකානං භික්ඛූනං භෙසජ්ජං දෙති, වෙජ්ජං පච්චුපට්ඨාපෙති, ජාලං ඵාලාපෙති, කුමීනං විද්ධංසාපෙති, සකුණපඤ්ජරං විද්ධංසාපෙති, බන්ධනමොක්ඛං කාරාපෙති, මාඝාතභෙරිං චරාපෙති, අඤ්ඤානිපි ජීවිතපරිත්තාණත්ථං එවරූපානි කම්මානි කරොති තදා දානමයං හොති. යදා පන ‘ඔජදානපානදානජීවිතදානානි මය්හං කුලවංසො කුලතන්ති කුලප්පවෙණී’ති වත්තසීසෙන ඔජදානාදීනි පවත්තෙති තදා සීලමයං හොති. යදා ධම්මාරම්මණස්මිං ඛයවයං පට්ඨපෙති තදා ¶ භාවනාමයං හොති.

දානමයං පන හුත්වා පවත්තමානම්පි යදා ඔජදානපානදානජීවිතදානානි සහත්ථා දෙති, තදා කායකම්මං හොති. යදා පුත්තදාරාදයො ආණාපෙත්වා දාපෙති, තදා වචීකම්මං හොති. යදා කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා ඔජදානපානදානජීවිතදානවසෙන විජ්ජමානකවත්ථුං ‘දස්සාමී’ති මනසා චින්තෙති, තදා මනොකම්මං හොති.

යදා පන වුත්තප්පකාරං විජ්ජමානකවත්ථුං කුලවංසාදිවසෙන සහත්ථා දෙති, තදා සීලමයං කායකම්මං හොති. යදා කුලවංසාදිවසෙනෙව පුත්තදාරාදයො ආණාපෙත්වා දාපෙති, තදා වචීකම්මං හොති. යදා කුලවංසාදිවසෙනෙව වුත්තප්පකාරං විජ්ජමානකවත්ථුං ‘දස්සාමී’ති මනසාව චින්තෙති, තදා මනොකම්මං හොති.

චඞ්කමිත්වා ¶ ධම්මාරම්මණෙ ඛයවයං පට්ඨපෙන්තස්ස පන භාවනාමයං කායකම්මං හොති. කායඞ්ගං අචොපෙත්වා වාචාය ඛයවයං පට්ඨපෙන්තස්ස වචීකම්මං හොති. කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා මනසාව ධම්මාරම්මණෙ ඛයවයං ¶ පට්ඨපෙන්තස්ස මනොකම්මං හොති. එවං භාවනාමයං කායවචීමනොකම්මවසෙන තිවිධං හොති. එවමෙතං ධම්මාරම්මණම්පි කුසලං තිවිධපුඤ්ඤකිරියවත්ථුවසෙන නවහි කම්මද්වාරෙහි භාජෙත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා.

එවමිදං චිත්තං නානාවත්ථූසු නානාරම්මණවසෙන දීපිතං. ඉදං පන එකවත්ථුස්මිම්පි නානාරම්මණවසෙන ලබ්භතියෙව. කථං? චතූසු හි පච්චයෙසු චීවරෙ ඡ ආරම්මණානි ලබ්භන්ති – නවරත්තස්ස හි චීවරස්ස වණ්ණො මනාපො හොති දස්සනීයො, ඉදං වණ්ණාරම්මණං. පරිභොගකාලෙ පටපටසද්දං කරොති, ඉදං සද්දාරම්මණං. යො තත්ථ කාළකච්ඡකාදිගන්ධො, ඉදං ගන්ධාරම්මණං. රසාරම්මණං පන පරිභොගරසවසෙන කථිතං. යා තත්ථ සුඛසම්ඵස්සතා, ඉදං ඵොට්ඨබ්බාරම්මණං. චීවරං පටිච්ච උප්පන්නා සුඛා වෙදනා, ධම්මාරම්මණං. පිණ්ඩපාතෙ රසාරම්මණං නිප්පරියායෙනෙව ලබ්භති. එවං චතූසු පච්චයෙසු නානාරම්මණවසෙන යොජනං කත්වා දානමයාදිභෙදො වෙදිතබ්බො.

ඉමස්ස පන චිත්තස්ස ආරම්මණමෙව නිබද්ධං, විනා ආරම්මණෙන අනුප්පජ්ජනතො. ද්වාරං පන අනිබද්ධං. කස්මා? කම්මස්ස අනිබද්ධත්තා. කම්මස්මිඤ්හි අනිබද්ධෙ ද්වාරම්පි අනිබද්ධමෙව හොති.

කාමාවචරකුසලං ද්වාරකථා

කායකම්මද්වාරකථා

ඉමස්ස පනත්ථස්ස ¶ පකාසනත්ථං ඉමස්මිං ඨානෙ මහාඅට්ඨකථායං ද්වාරකථා කථිතා. තත්ථ තීණි කම්මානි, තීණි කම්මද්වාරානි, පඤ්ච විඤ්ඤාණානි, පඤ්ච විඤ්ඤාණද්වාරානි, ඡ ඵස්සා, ඡ ඵස්සද්වාරානි, අට්ඨ අසංවරා, අට්ඨ අසංවරද්වාරානි, අට්ඨ සංවරා, අට්ඨ සංවරද්වාරානි, දස කුසලකම්මපථා, දස අකුසලකම්මපථාති, ඉදං එත්තකං ද්වාරකථාය මාතිකාඨපනං නාම.

තත්ථ ¶ කිඤ්චාපි තීණි කම්මානි පඨමං වුත්තානි, තානි පන ඨපෙත්වා ආදිතො තාව තීණි කම්මද්වාරානි භාජෙත්වා දස්සිතානි. කතමානි තීණි? කායකම්මද්වාරං, වචීකම්මද්වාරං, මනොකම්මද්වාරන්ති.

තත්ථ ¶ චතුබ්බිධො කායො – උපාදින්නකො, ආහාරසමුට්ඨානො, උතුසමුට්ඨානො, චිත්තසමුට්ඨානොති. තත්ථ චක්ඛායතනාදීනි ජීවිතින්ද්රියපරියන්තානි අට්ඨ කම්මසමුට්ඨානරූපානිපි, කම්මසමුට්ඨානානෙව චතස්සො ධාතුයො වණ්ණො ගන්ධො රසො ඔජාති අට්ඨ උපාදින්නකකායො නාම. තානෙව අට්ඨ ආහාරජානි ආහාරසමුට්ඨානිකකායො නාම. අට්ඨ උතුජානි උතුසමුට්ඨානිකකායො නාම. අට්ඨ චිත්තජානි චිත්තසමුට්ඨානිකකායො නාම.

තෙසු කායකම්මද්වාරන්ති නෙව උපාදින්නකකායස්ස නාමං න ඉතරෙසං. චිත්තසමුට්ඨානෙසු පන අට්ඨසු රූපෙසු එකා විඤ්ඤත්ති අත්ථි, ඉදං කායකම්මද්වාරං නාම. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘කතමං තං රූපං කායවිඤ්ඤත්ති? යා කුසලචිත්තස්ස වා, අකුසලචිත්තස්ස වා, අබ්යාකතචිත්තස්ස වා, අභික්කමන්තස්ස වා පටික්කමන්තස්ස වා, ආලොකෙන්තස්ස වා විලොකෙන්තස්ස වා, සමිඤ්ජෙන්තස්ස වා පසාරෙන්තස්ස වා, කායස්ස ථම්භනා සන්ථම්භනා සන්ථම්භිතත්තං, විඤ්ඤත්ති විඤ්ඤාපනා විඤ්ඤාපිතත්තං, ඉදං තං රූපං කායවිඤ්ඤත්තී’’ති (ධ. ස. 720). ‘අභික්කමිස්සාමි පටික්කමිස්සාමී’ති හි චිත්තං උප්පජ්ජමානං රූපං සමුට්ඨාපෙති. තත්ථ යා පථවීධාතු ආපොධාතු තෙජොධාතු වායොධාතු තන්නිස්සිතො වණ්ණො ගන්ධො රසො ඔජාති ඉමෙසං අට්ඨන්නං රූපකලාපානං අබ්භන්තරෙ චිත්තසමුට්ඨානා වායොධාතු, සා අත්තනා සහජාතං රූපකායං සන්ථම්භෙති සන්ධාරෙති චාලෙති අභික්කමාපෙති පටික්කමාපෙති.

තත්ථ එකාවජ්ජනවීථියං සත්තසු ජවනෙසු පඨමචිත්තසමුට්ඨිතා වායොධාතු ¶ අත්තනා සහජාතං රූපකායං සන්ථම්භෙතුං සන්ධාරෙතුං සක්කොති, අපරාපරං පන චාලෙතුං න සක්කොති. දුතියාදීසුපි එසෙව නයො. සත්තමචිත්තෙන පන සමුට්ඨිතා වායොධාතු හෙට්ඨා ඡහි චිත්තෙහි සමුට්ඨිතං වායොධාතුං උපත්ථම්භනපච්චයං ලභිත්වා අත්තනා සහජාතං රූපකායං සන්ථම්භෙතුං සන්ධාරෙතුං චාලෙතුං අභික්කමාපෙතුං පටික්කමාපෙතුං ආලොකාපෙතුං විලොකාපෙතුං සම්මිඤ්ජාපෙතුං පසාරාපෙතුං සක්කොති. තෙන ගමනං නාම ජායති, ආගමනං නාම ජායති, ගමනාගමනං නාම ජායති. ‘යොජනං ගතො දසයොජනං ගතො’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජාපෙති.

යථා ¶ ¶ හි සත්තහි යුගෙහි ආකඩ්ඪිතබ්බෙ සකටෙ පඨමයුගෙ යුත්තගොණා යුගං තාව සන්ථම්භෙතුං සන්ධාරෙතුං සක්කොන්ති, චක්කං පන නපවට්ටෙන්ති; දුතියාදීසුපි එසෙව නයො; සත්තමයුගෙ පන ගොණෙ යොජෙත්වා යදා ඡෙකො සාරථි ධුරෙ නිසීදිත්වා යොත්තානි ආදාය සබ්බපුරිමතො පට්ඨාය පතොදලට්ඨියා ගොණෙ ආකොටෙති, තදා සබ්බෙව එකබලා හුත්වා ධුරඤ්ච සන්ධාරෙන්ති චක්කානි ච පවට්ටෙන්ති. ‘සකටං ගහෙත්වා දසයොජනං වීසතියොජනං ගතා’ති වත්තබ්බතං ආපාදෙන්ති – එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ යො චිත්තසමුට්ඨානිකකායො න සො විඤ්ඤත්ති, චිත්තසමුට්ඨානාය පන වායොධාතුයා සහජාතං රූපකායං සන්ථම්භෙතුං සන්ධාරෙතුං චාලෙතුං පච්චයො භවිතුං සමත්ථො එකො ආකාරවිකාරො අත්ථි, අයං විඤ්ඤත්ති නාම. සා අට්ඨ රූපානි විය න චිත්තසමුට්ඨානා. යථා පන අනිච්චාදිභෙදානං ධම්මානං ජරාමරණත්තා, ‘‘ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං සඞ්ඛත’’න්තිආදි (සං. නි. 2.20) වුත්තං, එවං චිත්තසමුට්ඨානානං රූපානං විඤ්ඤත්තිතාය සාපි චිත්තසමුට්ඨානා නාම හොති.

විඤ්ඤාපනත්තා පනෙසා විඤ්ඤත්තීති වුච්චති. කිං විඤ්ඤාපෙතීති? එකං කායිකකරණං. චක්ඛුපථස්මිඤ්හි ඨිතො හත්ථං වා පාදං වා උක්ඛිපති, සීසං වා භමුකං වා චාලෙති, අයං හත්ථාදීනං ආකාරො චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යො හොති. විඤ්ඤත්ති පන න චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා මනොවිඤ්ඤෙය්යා එව. චක්ඛුනා හි හත්ථවිකාරාදිවසෙන විප්ඵන්දමානං වණ්ණාරම්මණමෙව පස්සති. විඤ්ඤත්තිං පන මනොද්වාරිකචිත්තෙන චින්තෙත්වා ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච එස කාරෙති මඤ්ඤෙ’ති ජානාති.

යථා හි අරඤ්ඤෙ නිදාඝසමයෙ උදකට්ඨානෙ මනුස්සා ‘ඉමාය සඤ්ඤාය ඉධ උදකස්ස අත්ථිභාවං ජානිස්සන්තී’ති රුක්ඛග්ගෙ තාලපණ්ණාදීනි බන්ධාපෙන්ති, සුරාපානද්වාරෙ ධජං උස්සාපෙන්ති, උච්චං වා ¶ පන රුක්ඛං වාතො පහරිත්වා චාලෙති, අන්තොඋදකෙ මච්ඡෙ චලන්තෙ උපරි බුබ්බුළකානි උට්ඨහන්ති, මහොඝස්ස ගතමග්ගපරියන්තෙ තිණපණ්ණකසටං උස්සාරිතං හොති. තත්ථ තාලපණ්ණධජසාඛාචලනබුබ්බුළකතිණපණ්ණකසටෙ දිස්වා යථා චක්ඛුනා අදිට්ඨම්පි ‘එත්ථ උදකං භවිස්සති, සුරා භවිස්සති, අයං රුක්ඛො වාතෙන පහතො භවිස්සති, අන්තොඋදකෙ මච්ඡො භවිස්සති, එත්තකං ¶ ඨානං අජ්ඣොත්ථරිත්වා ඔඝො ගතො භවිස්සතී’ති මනොවිඤ්ඤාණෙන ජානාති, එවමෙව විඤ්ඤත්තිපි න චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා මනොවිඤ්ඤෙය්යාව. චක්ඛුනා හි හත්ථවිකාරාදිවසෙන ¶ විප්ඵන්දමානං වණ්ණාරම්මණමෙව පස්සති. විඤ්ඤත්තිං පන මනොද්වාරිකචිත්තෙන චින්තෙත්වා ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච එස කාරෙති මඤ්ඤෙ’ති ජානාති.

න කෙවලඤ්චෙසා විඤ්ඤාපනතොව විඤ්ඤත්ති නාම. විඤ්ඤෙය්යතොපි පන විඤ්ඤත්තියෙව නාම. අයඤ්හි පරෙසං අන්තමසො තිරච්ඡානගතානම්පි පාකටා හොති. තත්ථ තත්ථ සන්නිපතිතා හි සොණසිඞ්ගාලකාකගොණාදයො දණ්ඩං වා ලෙඩ්ඩුං වා ගහෙත්වා පහරණාකාරෙ දස්සිතෙ ‘අයං නො පහරිතුකාමො’ති ඤත්වා යෙන වා තෙන වා පලායන්ති. පාකාරකුට්ටාදිඅන්තරිකස්ස පන පරස්ස අපාකටකාලොපි අත්ථි. කිඤ්චාපි තස්මිං ඛණෙ අපාකටා සම්මුඛීභූතානං පන පාකටත්තා විඤ්ඤත්තියෙව නාම හොති.

චිත්තසමුට්ඨානිකෙ පන කායෙ චලන්තෙ තිසමුට්ඨානිකො චලති න චලතීති? සොපි තථෙව චලති. තංගතිකො තදනුවත්තකොව හොති. යථා හි උදකෙ ගච්ඡන්තෙ උදකෙ පතිතානි සුක්ඛදණ්ඩකතිණපණ්ණාදීනිපි උදකගතිකානෙව භවන්ති, තස්මිං ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්ති, තිට්ඨන්තෙ තිට්ඨන්ති – එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. එවමෙසා චිත්තසමුට්ඨානෙසු රූපෙසු විඤ්ඤත්ති කායකම්මද්වාරං නාමාති වෙදිතබ්බා.

යා පන තස්මිං ද්වාරෙ සිද්ධා චෙතනා යාය පාණං හනති, අදින්නං ආදියති, මිච්ඡාචාරං චරති, පාණාතිපාතාදීහි විරමති, ඉදං කායකම්මං නාම. එවං පරවාදිම්හි සති කායො ද්වාරං, තම්හි ද්වාරෙ සිද්ධා චෙතනා කායකම්මං ‘කුසලං වා අකුසලං වා’ති ඨපෙතබ්බං. පරවාදිම්හි පන අසති ‘අබ්යාකතං වා’ති තිකං පූරෙත්වාව ඨපෙතබ්බං. තත්ථ යථා නගරද්වාරං කතට්ඨානෙයෙව තිට්ඨති, අඞ්ගුලමත්තම්පි අපරාපරං න සඞ්කමති, තෙන තෙන පන ද්වාරෙන මහාජනො සඤ්චරති, එවමෙව ද්වාරෙ ද්වාරං න සඤ්චරති, කම්මං පන තස්මිං තස්මිං ද්වාරෙ උප්පජ්ජනතො චරති. තෙනාහු පොරාණා –

ද්වාරෙ චරන්ති කම්මානි, න ද්වාරා ද්වාරචාරිනො;

තස්මා ද්වාරෙහි කම්මානි, අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතාති.

තත්ථ ¶ ¶ කම්මෙනාපි ද්වාරං නාමං ලභති, ද්වාරෙනාපි කම්මං. යථා හි විඤ්ඤාණාදීනං උප්පජ්ජනට්ඨානානි ¶ විඤ්ඤාණද්වාරං ඵස්සද්වාරං අසංවරද්වාරං සංවරද්වාරන්ති නාමං ලභන්ති, එවං කායකම්මස්ස උප්පජ්ජනට්ඨානං කායකම්මද්වාරන්ති නාමං ලභති. වචීමනොකම්මද්වාරෙසුපි එසෙව නයො. යථා පන තස්මිං තස්මිං රුක්ඛෙ අධිවත්ථා දෙවතා සිම්බලිදෙවතා පලාසදෙවතා පුචිමන්දදෙවතා ඵන්දනදෙවතාති තෙන තෙන රුක්ඛෙන නාමං ලභති, එවමෙව කායද්වාරෙන කතං කම්මම්පි කායකම්මන්ති ද්වාරෙන නාමං ලභති. වචීකම්මමනොකම්මෙසුපි එසෙව නයො. තත්ථ අඤ්ඤො කායො, අඤ්ඤං කම්මං, කායෙන පන කතත්තා තං කායකම්මන්ති වුච්චති. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා –

කායෙන චෙ කතං කම්මං, කායකම්මන්ති වුච්චති;

කායො ච කායකම්මඤ්ච, අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතා.

සූචියා චෙ කතං කම්මං, සූචිකම්මන්ති වුච්චති;

සූචි ච සූචිකම්මඤ්ච, අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතා.

වාසියා චෙ කතං කම්මං, වාසිකම්මන්ති වුච්චති;

වාසි ච වාසිකම්මඤ්ච, අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතා.

පුරිසෙන චෙ කතං කම්මං, පුරිසකම්මන්ති වුච්චති;

පුරිසො ච පුරිසකම්මඤ්ච, අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතා.

එවමෙවං.

කායෙන චෙ කතං කම්මං, කායකම්මන්ති වුච්චති;

කායො ච කායකම්මඤ්ච, අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතාති.

එවං සන්තෙ නෙව ද්වාරවවත්ථානං යුජ්ජති, න කම්මවවත්ථානං. කථං? කායවිඤ්ඤත්තියඤ්හි ‘‘ද්වාරෙ චරන්ති කම්මානී’’ති වචනතො වචීකම්මම්පි පවත්තති, තෙනස්සා කායකම්මද්වාරන්ති වවත්ථානං න යුත්තං. කායකම්මඤ්ච වචීවිඤ්ඤත්තියම්පි පවත්තති, තෙනස්ස කායකම්මන්ති වවත්ථානං න යුජ්ජතී’ති. ‘නො න යුජ්ජති. කස්මා? යෙභුය්යවුත්තිතාය චෙව තබ්බහුලවුත්තිතාය ච. කායකම්මමෙව හි යෙභුය්යෙන කායවිඤ්ඤත්තියං පවත්තති න ඉතරානි, තස්මා කායකම්මස්ස යෙභුය්යෙන පවත්තිතො තස්සා කායකම්මද්වාරභාවො සිද්ධො. බ්රාහ්මණගාමඅම්බවනනාගවනාදීනං බ්රාහ්මණගාමාදිභාවො වියාති ද්වාරවවත්ථානං යුජ්ජති. කායකම්මං පන කායද්වාරම්හියෙව බහුලං පවත්තති ¶ අප්පං වචීද්වාරෙ ¶ . තස්මා කායද්වාරෙ බහුලං පවත්තිතො එතස්ස ¶ කායකම්මභාවො සිද්ධො, වනචරකථුල්ලකුමාරිකාදිගොචරානං වනචරකාදිභාවො වියාති. එවං කම්මවවත්ථානම්පි යුජ්ජතී’ති.

කායකම්මද්වාරකථා නිට්ඨිතා.

වචීකම්මද්වාරකථා

වචීකම්මද්වාරකථායං පන චෙතනාවිරතිසද්දවසෙන තිවිධා වාචා නාම. තත්ථ ‘‘චතූහි, භික්ඛවෙ, අඞ්ගෙහි සමන්නාගතා වාචා සුභාසිතා හොති නො දුබ්භාසිතා, අනවජ්ජා ච අනනුවජ්ජා ච විඤ්ඤූන’’න්ති (සං. නි. 1.213); අයං චෙතනාවාචා නාම. යා ‘‘චතූහි වචීදුච්චරිතෙහි ආරති විරති…පෙ… අයං වුච්චති සම්මාවාචා’’ති (විභ. 206), අයං විරතිවාචා නාම. ‘‘වාචා ගිරා බ්යප්පථො උදීරණං ඝොසො ඝොසකම්මං වාචා වචීභෙදො’’ති (ධ. ස. 850), අයං සද්දවාචා නාම. තාසු වචීකම්මද්වාරන්ති නෙව චෙතනාය නාමං න විරතියා. සහසද්දා පන එකා විඤ්ඤත්ති අත්ථි, ඉදං වචීකම්මද්වාරං නාම. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘කතමං තං රූපං වචීවිඤ්ඤත්ති? යා කුසලචිත්තස්ස වා අකුසලචිත්තස්ස වා අබ්යාකතචිත්තස්ස වා වාචා ගිරා බ්යප්පථො උදීරණං ඝොසො ඝොසකම්මං වාචා වචීභෙදො, අයං වුච්චති වාචා. යා තාය වාචාය විඤ්ඤත්ති විඤ්ඤාපනා විඤ්ඤාපිතත්තං, ඉදං තං රූපං වචීවිඤ්ඤත්තී’’ති (ධ. ස. 636).

‘ඉදං වක්ඛාමි එතං වක්ඛාමී’ති හි විතක්කයතො විතක්කවිප්ඵාරසද්දො නාම උප්පජ්ජති. අයං න සොතවිඤ්ඤෙය්යො මනොවිඤ්ඤෙය්යොති මහාඅට්ඨකථායං ආගතො. ආගමට්ඨකථාසු පන ‘විතක්කවිප්ඵාරසද්ද’න්ති විතක්කවිප්ඵාරවසෙන උප්පන්නං විප්පලපන්තානං සුත්තප්පමත්තාදීනං සද්දං; ‘සුත්වා’ති තං සුත්වා, යං විතක්කයතො තස්ස සො සද්දො උප්පන්නො; තස්ස වසෙන ‘එවම්පි තෙ මනො, ඉත්ථම්පි තෙ මනො’ති ආදිසතීති වත්වා වත්ථූනිපි කථිතානි. පට්ඨානෙපි ‘‘චිත්තසමුට්ඨානං සද්දායතනං සොතවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති ආගතං. තස්මා විනා විඤ්ඤත්තිඝට්ටනාය ¶ උප්පජ්ජමානො අසොතවිඤ්ඤෙය්යො විතක්කවිප්ඵාරසද්දො නාම නත්ථි. ‘ඉදං වක්ඛාමි ¶ එතං වක්ඛාමී’ති උප්පජ්ජමානං පන චිත්තං පථවීධාතු ආපොධාතු ¶ තෙජොධාතු වායොධාතු වණ්ණො ගන්ධො රසො ඔජාති අට්ඨ රූපානි සමුට්ඨාපෙති. තෙසං අබ්භන්තරෙ චිත්තසමුට්ඨානා පථවීධාතු උපාදින්නකං ඝට්ටයමානාව උප්පජ්ජති. තෙන ධාතුසඞ්ඝට්ටනෙන සහෙව සද්දො උප්පජ්ජතීති. අයං චිත්තසමුට්ඨානසද්දො නාම. අයං න විඤ්ඤත්ති. තස්සා පන චිත්තසමුට්ඨානාය පථවීධාතුයා උපාදින්නකඝට්ටනස්ස පච්චයභූතො එකො ආකාරවිකාරො අත්ථි, අයං වචීවිඤ්ඤත්ති නාම. ඉතො පරං සා අට්ඨ රූපානි විය න චිත්තසමුට්ඨානාතිආදි සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

ඉධාපි හි ‘තිස්ස, දත්ත, මිත්තා’ති පක්කොසන්තස්ස සද්දං සුත්වා විඤ්ඤත්තිං මනොද්වාරිකචිත්තෙන චින්තෙත්වා ‘ඉදඤ්චිදඤ්ච එස කාරෙති මඤ්ඤෙ’ති ජානාති. කායවිඤ්ඤත්ති විය ච අයම්පි තිරච්ඡානගතානම්පි පාකටා හොති. ‘එහි, යාහී’ති හි සද්දං සුත්වා තිරච්ඡානගතාපි ‘ඉදං නාමෙස කාරෙති මඤ්ඤෙ’ති ඤත්වා ආගච්ඡන්ති චෙව ගච්ඡන්ති ච. තිසමුට්ඨානිකකායං චාලෙති න චාලෙතීති, අයං පන වාරො ඉධ න ලබ්භති. පුරිමචිත්තසමුට්ඨානාය උපත්ථම්භනකිච්චම්පි නත්ථි. යා පන තස්මිං වචීද්වාරෙ සිද්ධා චෙතනා, යාය මුසා කථෙති, පෙසුඤ්ඤං කථෙති, ඵරුසං කථෙති, සම්ඵං පලපති, මුසාවාදාදීහි විරමති, ඉදං වචීකම්මං නාම. ඉතො පරං සබ්බං කම්මවවත්ථානඤ්ච ද්වාරවවත්ථානඤ්ච හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

වචීකම්මද්වාරකථා නිට්ඨිතා.

මනොකම්මද්වාරකථා

මනොකම්මද්වාරකථායං පන කාමාවචරාදිවසෙන චතුබ්බිධො මනො මනො නාම. තත්ථ කාමාවචරො චතුපඤ්ඤාසවිධො හොති, රූපාවචරො පන්නරසවිධො, අරූපාවචරො ද්වාදසවිධො, ලොකුත්තරො අට්ඨවිධොති සබ්බොපි එකූනනවුතිවිධො හොති. තත්ථ අයං නාම මනො මනොද්වාරං න හොතීති න වත්තබ්බො. යථා හි අයං නාම චෙතනා කම්මං න හොතීති න වත්තබ්බා, අන්තමසො පඤ්චවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තාපි ¶ හි චෙතනා මහාපකරණෙ කම්මන්ත්වෙව නිද්දිට්ඨා, එවමෙව අයං නාම මනො මනොද්වාරං න හොතීති න වත්තබ්බො.

එත්ථාහ ¶ – කම්මං නාමෙතං කිං කරොතීති? ආයූහති, අභිසඞ්ඛරොති, පිණ්ඩං කරොති, චෙතෙති, කප්පෙති, පකප්පෙතීති. එවං සන්තෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණචෙතනා කිං ආයූහති, අභිසඞ්ඛරොති, පිණ්ඩං ¶ කරොති, චෙතෙති, කප්පෙති, පකප්පෙතීති?. සහජාතධම්මෙ. සාපි හි සහජාතෙ සම්පයුත්තක්ඛන්ධෙ ආයූහති අභිසඞ්ඛරොති පිණ්ඩං කරොති චෙතෙති කප්පෙති පකප්පෙතීති. කිං වා ඉමිනා වාදෙන? සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන හෙතං වුත්තං. ඉදං පනෙත්ථ සන්නිට්ඨානං – තෙභූමකකුසලාකුසලො එකූනතිංසවිධො මනො මනොකම්මද්වාරං නාම. යා පන තස්මිං මනොද්වාරෙ සිද්ධා චෙතනා යාය අභිජ්ඣාබ්යාපාදමිච්ඡාදස්සනානි චෙව අනභිජ්ඣාඅබ්යාපාදසම්මාදස්සනානි ච ගණ්හාති, ඉදං මනොකම්මං නාම. ඉතො පරං සබ්බං කම්මවවත්ථානඤ්ච ද්වාරවවත්ථානඤ්ච හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති. ඉමානි තීණි කම්මද්වාරානි නාම.

මනොකම්මද්වාරකථා නිට්ඨිතා.

කම්මකථා

ඉදානි යානි තීණි කම්මානි ඨපෙත්වා ඉමානි කම්මද්වාරානි දස්සිතානි, තානි ආදිං කත්වා අවසෙසස්ස ද්වාරකථාය මාතිකාඨපනස්ස විත්ථාරකථා හොති. තීණි හි කම්මානි – කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මන්ති. කිං පනෙතං කම්මං නාමාති? චෙතනා චෙව, එකච්චෙ ච චෙතනාසම්පයුත්තකා ධම්මා. තත්ථ චෙතනාය කම්මභාවෙ ඉමානි සුත්තානි –

‘‘චෙතනාහං, භික්ඛවෙ, කම්මං වදාමි, චෙතයිත්වා කම්මං කරොති කායෙන වාචාය මනසා’’ (අ. නි. 6.63; කථා. 539). ‘‘කායෙ වා හි, ආනන්ද, සති කායසඤ්චෙතනාහෙතු උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං, වාචාය වා, ආනන්ද, සති වචීසඤ්චෙතනාහෙතු උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං; මනෙ වා, ආනන්ද, සති මනොසඤ්චෙතනාහෙතු ¶ උප්පජ්ජති අජ්ඣත්තං සුඛදුක්ඛං’’ (සං. නි. 2.25; අ. නි. 4.171). ‘‘තිවිධා, භික්ඛවෙ, කායසඤ්චෙතනා අකුසලං කායකම්මං දුක්ඛුද්රයං, දුක්ඛවිපාකං; චතුබ්බිධා, භික්ඛවෙ, වචීසඤ්චෙතනා…පෙ… තිවිධා, භික්ඛවෙ, මනොසඤ්චෙතනා අකුසලං මනොකම්මං දුක්ඛුද්රයං දුක්ඛවිපාකං තිවිධා ¶ , භික්ඛවෙ, කායසඤ්චෙතනා කුසලං කායකම්මං සුඛුද්රයං සුඛවිපාකං චතුබ්බිධා, භික්ඛවෙ, වචීසඤ්චෙතනා…පෙ… තිවිධා, භික්ඛවෙ, මනොසඤ්චෙතනා, කුසලං මනොකම්මං සුඛුද්රයං සුඛවිපාකං’’ (කථා. 539; අ. නි. 10.217 ථොකං විසදිසං). ‘‘සචායං, ආනන්ද, සමිද්ධි මොඝපුරිසො පාටලිපුත්තස්ස පරිබ්බාජකස්ස එවං පුට්ඨො එවං බ්යාකරෙය්ය – සඤ්චෙතනියං, ආවුසො පාටලිපුත්ත, කම්මං කත්වා කායෙන වාචාය මනසා, සුඛවෙදනීයං සුඛං සො වෙදයති…පෙ… අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයං අදුක්ඛමසුඛං සො වෙදයතීති; එවං බ්යාකරමානො ඛො, ආනන්ද, සමිද්ධි මොඝපුරිසො පාටලිපුත්තස්ස පරිබ්බාජකස්ස සම්මා බ්යාකරමානො බ්යාකරෙය්යා’’ති (ම. නි. 3.300; කථා. 539).

ඉමානි තාව චෙතනාය කම්මභාවෙ සුත්තානි. චෙතනාසම්පයුත්තධම්මානං පන කම්මභාවො කම්මචතුක්කෙන දීපිතො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘චත්තාරිමානි ¶ , භික්ඛවෙ, කම්මානි මයා සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදිතානි. කතමානි චත්තාරි? අත්ථි, භික්ඛවෙ, කම්මං කණ්හං කණ්හවිපාකං, අත්ථි, භික්ඛවෙ, කම්මං සුක්කං සුක්කවිපාකං, අත්ථි, භික්ඛවෙ, කම්මං කණ්හසුක්කං කණ්හසුක්කවිපාකං, අත්ථි, භික්ඛවෙ, කම්මං අකණ්හං අසුක්කං අකණ්හඅසුක්කවිපාකං කම්මක්ඛයාය සංවත්තති (අ. නි. 4.232-233).… කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, කම්මං අකණ්හං අසුක්කං අකණ්හඅසුක්කවිපාකං කම්මක්ඛයාය සංවත්තති? යදිදං සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා – සතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො…පෙ… උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගො, ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, කම්මං අකණ්හං අසුක්කං අකණ්හඅසුක්කවිපාකං කම්මක්ඛයාය සංවත්තති (අ. නි. 4.238).… කතමඤ්ච, භික්ඛවෙ, කම්මං අකණ්හං අසුක්කං අකණ්හඅසුක්කවිපාකං කම්මක්ඛයාය සංවත්තති? අයමෙව අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො – සෙය්යථිදං, සම්මාදිට්ඨි ¶ …පෙ… සම්මාසමාධි. ඉදං වුච්චති, භික්ඛවෙ, කම්මං අකණ්හං අසුක්කං අකණ්හඅසුක්කවිපාකං කම්මක්ඛයාය සංවත්තතී’’ති (අ. නි. 4.237).

එවං ඉමෙ බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගප්පභෙදතො පන්නරස ධම්මා කම්මචතුක්කෙන දීපිතා. අභිජ්ඣා, බ්යාපාදො, මිච්ඡාදිට්ඨි, අනභිජ්ඣා, අබ්යාපාදො, සම්මාදිට්ඨීති ඉමෙහි පන ඡහි සද්ධිං එකවීසති චෙතනාසම්පයුත්තකා ධම්මා වෙදිතබ්බා.

තත්ථ ¶ ලොකුත්තරමග්ගො භජාපියමානො කායකම්මාදීනි තීණි කම්මානි භජති. යඤ්හි කායෙන දුස්සීල්යං අජ්ඣාචරති, තම්හා සංවරො කායිකොති වෙදිතබ්බො. යං වාචාය දුස්සීල්යං අජ්ඣාචරති, තම්හා සංවරො වාචසිකොති වෙදිතබ්බො. ඉති සම්මාකම්මන්තො කායකම්මං, සම්මාවාචා වචීකම්මං. එතස්මිං ද්වයෙ ගහිතෙ සම්මාආජීවො තප්පක්ඛිකත්තා ගහිතොව හොති. යං පන මනෙන දුස්සීල්යං අජ්ඣාචරති, තම්හා සංවරො මානසිකොති වෙදිතබ්බො. සො දිට්ඨිසඞ්කප්පවායාමසතිසමාධිවසෙන පඤ්චවිධො හොති. අයං පඤ්චවිධොපි මනොකම්මං නාම. එවං ලොකුත්තරමග්ගො භජාපියමානො තීණි කම්මානි භජති.

ඉමස්මිං ඨානෙ ද්වාරසංසන්දනං නාම හොති. කායවචීද්වාරෙසු හි චොපනං පත්වා කම්මපථං අප්පත්තම්පි අත්ථි, මනොද්වාරෙ ච සමුදාචාරං පත්වා කම්මපථං අප්පත්තම්පි ¶ අත්ථි; තං ගහෙත්වා තංතංද්වාරපක්ඛිකමෙව අකංසු.

තත්රායං නයො – යො ‘මිගවං ගමිස්සාමී’ති ධනුං සජ්ජෙති, ජියං වට්ටෙති, සත්තිං නිසෙති, භත්තං භුඤ්ජති, වත්ථං පරිදහති, එත්තාවතා කායද්වාරෙ චොපනං පත්තං හොති. සො අරඤ්ඤෙ දිවසං චරිත්වා අන්තමසො සසබිළාරමත්තම්පි න ලභති, ඉදං අකුසලං කායකම්මං නාම හොති න හොතීති? න හොති. කස්මා? කම්මපථං අප්පත්තතාය. කෙවලං පන කායදුච්චරිතං නාම හොතීති වෙදිතබ්බං. මච්ඡග්ගහණාදී සුපයොගෙසුපි එසෙව නයො.

වචීද්වාරෙපි ‘මිගවං ගමිස්සාමි’ ‘වෙගෙන ධනුආදීනි සජ්ජෙථා’ති ආණාපෙත්වා පුරිමනයෙනෙව අරඤ්ඤෙ කිඤ්චි අලභන්තස්ස කිඤ්චාපි වචීද්වාරෙ චොපනං පත්තං, කම්මපථං අප්පත්තතාය පන කායකම්මං න හොති. කෙවලං වචීදුච්චරිතං නාම හොතීති වෙදිතබ්බං.

මනොද්වාරෙ ¶ පන වධකචෙතනාය උප්පන්නමත්තාය එව කම්මපථභෙදොව හොති. සො ච ඛො බ්යාපාදවසෙන න පාණාතිපාතවසෙන. අකුසලඤ්හි කායකම්මං කායවචීද්වාරෙසු සමුට්ඨාති, න මනොද්වාරෙ; තථා අකුසලං වචීකම්මං. අකුසලං මනොකම්මං පන තීසුපි ද්වාරෙසු සමුට්ඨාති; තථා කුසලානි කායවචීමනොකම්මානි.

කථං ¶ ? සහත්ථා හි පාණං හනන්තස්ස අදින්නං ආදියන්තස්ස මිච්ඡාචාරං චරන්තස්ස කම්මං කායකම්මමෙව හොති. ද්වාරම්පි කායද්වාරමෙව හොති. එවං තාව අකුසලං කායකම්මං කායද්වාරෙ සමුට්ඨාති. තෙහි පන චිත්තෙහි සහජාතා අභිජ්ඣාබ්යාපාදමිච්ඡාදිට්ඨියො චෙතනාපක්ඛිකා වා භවන්ති, අබ්බොහාරිකා වා. ‘ගච්ඡ ඉත්ථන්නාමං ජීවිතා වොරොපෙහි, ඉත්ථන්නාමං භණ්ඩං අවහරා’ති ආණාපෙන්තස්ස පන කම්මං කායකම්මං හොති, ද්වාරං පන වචීද්වාරං. එවං අකුසලං කායකම්මං වචීද්වාරෙ සමුට්ඨාති. තෙහි පන චිත්තෙහි සහජාතා අභිජ්ඣාබ්යාපාදමිච්ඡාදිට්ඨියො චෙතනාපක්ඛිකා වා භවන්ති අබ්බොහාරිකා වා. එත්තකා ආචරියානං සමානත්ථකථා නාම.

විතණ්ඩවාදී පනාහ – ‘අකුසලං කායකම්මං මනොද්වාරෙපි සමුට්ඨාතී’ති. සො ‘තයො සඞ්ගහෙ ආරුළ්හං සුත්තං ආහරාහී’ති වුත්තො ඉදං කුලුම්බසුත්තං නාම ආහරි –

‘‘පුන චපරං ¶ , භික්ඛවෙ, ඉධෙකච්චො සමණො වා බ්රාහ්මණො වා ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො අඤ්ඤිස්සා කුච්ඡිගතං ගබ්භං පාපකෙන මනසා අනුපෙක්ඛකො හොති – ‘අහො වතායං කුච්ඡිගතො ගබ්භො න සොත්ථිනා අභිනික්ඛමෙය්යා’ති. එවං, භික්ඛවෙ, කුලුම්බස්ස උපඝාතො හොතී’’ති.

ඉදං සුත්තං ආහරිත්වා ආහ – ‘එවං චින්තිතමත්තෙයෙව මනසා කුච්ඡිගතො ගබ්භො ඵෙණපිණ්ඩො විය විලීයති. එත්ථ කුතො කායඞ්ගචොපනං වා වාචඞ්ගචොපනං වා? මනොද්වාරස්මිංයෙව පන ඉදං අකුසලං කායකම්මං සමුට්ඨාතී’ති.

තමෙනං ‘තව සුත්තස්ස අත්ථං තුලයිස්සාමා’ති වත්වා එවං තුලයිංසු – ‘ත්වං ඉද්ධියා පරූපඝාතං වදෙසි. ඉද්ධි නාම චෙසා – අධිට්ඨානිද්ධි, විකුබ්බනිද්ධි, මනොමයිද්ධි, ඤාණවිප්ඵාරිද්ධි, සමාධිවිප්ඵාරිද්ධි, අරියිද්ධි, කම්මවිපාකජිද්ධි, පුඤ්ඤවතො ඉද්ධි, විජ්ජාමයිද්ධි ¶ , තත්ථ තත්ථ සම්මාපයොගපච්චයා ඉජ්ඣනට්ඨෙන ¶ ඉද්ධීති දසවිධා (පටි. ම. 3.10). තත්ථ කතරං ඉද්ධිං වදෙසී’ති? ‘භාවනාමය’න්ති. ‘කිං පන භාවනාමයිද්ධියා පරූපඝාතකම්මං හොතී’ති? ‘ආම, එකච්චෙ ආචරියා එකවාරං හොතී’ති; වදන්ති යථා හි පරං පහරිතුකාමෙන උදකභරිතෙ ඝටෙ ඛිත්තෙ ඝටොපි භිජ්ජති, උදකම්පි නස්සති, එවමෙව භාවනාමයිද්ධියා එකවාරං පරූපඝාතකම්මං හොති. තතො පට්ඨාය පන සා නස්සතීති. අථ නං ‘භාවනාමයිද්ධියා නෙව එකවාරං න ද්වෙ වාරෙ පරූපඝාතකම්මං හොතී’ති වත්වා තං සඤ්ඤත්තිං ආගච්ඡන්තං පුච්ඡිංසු – ‘භාවනාමයිද්ධි කිං කුසලා, අකුසලා, අබ්යාකතා? සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, දුක්ඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා, අදුක්ඛමසුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා? සවිතක්කසවිචාරා, අවිතක්කවිචාරමත්තා, අවිතක්කඅවිචාරා? කාමාවචරා, රූපාවචරා, අරූපාවචරා’ති?

ඉමං පන පඤ්හං යො ජානාති සො එවං වක්ඛති – ‘භාවනාමයිද්ධි කුසලා වා හොති, අබ්යාකතා වා; අදුක්ඛමසුඛවෙදනීයා එව, අවිතක්කඅවිචාරා එව, රූපාවචරා එවා’ති. සො වත්තබ්බො – ‘පාණාතිපාතචෙතනා කුසලාදීසු කතරං කොට්ඨාසං භජතී’ති? ජානන්තො වක්ඛති – ‘පාණාතිපාතචෙතනා අකුසලා එව, දුක්ඛවෙදනීයා එව, සවිතක්කසවිචාරා එව කාමාවචරා එවා’ති. ‘එවං සන්තෙ තව පඤ්හො නෙව කුසලත්තිකෙන සමෙති, න වෙදනාත්තිකෙන ¶ , න විතක්කත්තිකෙන, න භූමන්තරෙනා’ති.

‘කිං පන එවං මහන්තං සුත්තං නිරත්ථක’න්ති? ‘නො නිරත්ථකං; ත්වං පනස්ස අත්ථං න ජානාසි. ‘‘ඉද්ධිමා චෙතොවසිප්පත්තො’’ති එත්ථ හි නෙව භාවනාමයිද්ධි අධිප්පෙතා, ආථබ්බණිද්ධි පන අධිප්පෙතා. සා හි එත්ථ ලබ්භමානා ලබ්භති. සා පන කායවචීද්වාරානි මුඤ්චිත්වා කාතුං න සක්කා. ආථබ්බණිද්ධිකා හි සත්තාහං අලොණකං භුඤ්ජිත්වා දබ්බෙ අත්ථරිත්වා පථවියං සයමානා තපං චරිත්වා සත්තමෙ දිවසෙ සුසානභූමිං සජ්ජෙත්වා සත්තමෙ පදෙ ඨත්වා හත්ථං වට්ටෙත්වා වට්ටෙත්වා මුඛෙන විජ්ජං පරිජප්පන්ති. අථ නෙසං කම්මං සමිජ්ඣති. එවං අයම්පි ඉද්ධි කායවචීද්වාරානි මුඤ්චිත්වා කාතුං න සක්කාති. ‘න කායකම්මං මනොද්වාරෙ සමුට්ඨාතී’ති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

හත්ථමුද්දාය ¶ පන මුසාවාදාදීනි කථෙන්තස්ස කම්මං වචීකම්මං, ද්වාරං පන කායද්වාරං හොති ¶ . එවං අකුසලං වචීකම්මම්පි කායද්වාරෙ සමුට්ඨාති. තෙහි පන චිත්තෙහි සහජාතා අභිජ්ඣාබ්යාපාදමිච්ඡාදිට්ඨියො චෙතනාපක්ඛිකා වා භවන්ති, අබ්බොහාරිකා වා. වචීභෙදං පන කත්වා මුසාවාදාදීනි කථෙන්තස්ස කම්මම්පි වචීකම්මං ද්වාරම්පි වචීද්වාරමෙව. එවං අකුසලං වචීකම්මං වචීද්වාරෙ සමුට්ඨාති. තෙහි පන චිත්තෙහි සහජාතා අභිජ්ඣාබ්යාපාදමිච්ඡාදිට්ඨියො චෙතනාපක්ඛිකා වා භවන්ති අබ්බොහාරිකා වා. එත්තකා ආචරියානං සමානත්ථකථා නාම.

විතණ්ඩවාදී පනාහ – ‘අකුසලං වචීකම්මං මනොද්වාරෙපි සමුට්ඨාතී’ති. සො ‘තයො සඞ්ගහෙ ආරුළ්හං සුත්තං ආහරාහී’ති වුත්තො ඉදං උපොසථක්ඛන්ධකතො සුත්තං ආහරි –

‘‘යො පන භික්ඛු යාවතතියං අනුස්සාවියමානෙ සරමානො සන්තිං ආපත්තිං නාවිකරෙය්ය සම්පජානමුසාවාදස්ස හොතී’’ති (මහාව. 134).

ඉදං සුත්තං ආහරිත්වා ආහ – ‘එවං ආපත්තිං අනාවිකරොන්තො තුණ්හීභූතොව අඤ්ඤං ආපත්තිං ආපජ්ජති, එත්ථ කුතො කායඞ්ගචොපනං වා වාචඞ්ගචොපනං වා? මනොද්වාරස්මිංයෙව පන ඉදං අකුසලං වචීකම්මං සමුට්ඨාතී’ති.

සො වත්තබ්බො – ‘කිං පනෙතං සුත්තං නෙය්යත්ථං උදාහු නීතත්ථ’න්ති? ‘නීතත්ථමෙව මය්හං සුත්ත’න්ති. සො ‘මා එවං අවච, තුලයිස්සාමස්ස අත්ථ’න්ති වත්වා එවං පුච්ඡිතබ්බො – ‘සම්පජානමුසාවාදෙ කිං හොතී’ති? ජානන්තො ‘සම්පජානමුසාවාදෙ දුක්කටං හොතී’ති වක්ඛති. තතො වත්තබ්බො ‘විනයස්ස ද්වෙ ¶ මූලානි – කායො ච වාචා ච; සම්මාසම්බුද්ධෙන හි සබ්බාපත්තියො ඉමෙසුයෙව ද්වීසු ද්වාරෙසු පඤ්ඤත්තා, මනොද්වාරෙ ආපත්තිපඤ්ඤපනං නාම නත්ථි. ත්වං අතිවිය විනයෙ පකතඤ්ඤූ, යො සත්ථාරා අපඤ්ඤත්තෙ ඨානෙ ආපත්තිං පඤ්ඤපෙසි, සම්මාසම්බුද්ධං අබ්භාචික්ඛසි, ජිනචක්කං පහරසී’තිආදිවචනෙහි නිග්ගණ්හිත්වා උත්තරි පඤ්හං පුච්ඡිතබ්බො – ‘සම්පජානමුසාවාදො කිරියතො සමුට්ඨාති උදාහු අකිරියතො’ති? ජානන්තො ‘කිරියතො’ති වක්ඛති. තතො වත්තබ්බො – ‘අනාවිකරොන්තො කතරං කිරියං කරොතී’ති? අද්ධා හි කිරියං අපස්සන්තො විඝාතං ආපජ්ජිස්සති. තතො ඉමස්ස සුත්තස්ස ¶ අත්ථෙන සඤ්ඤාපෙතබ්බො. අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – ය්වායං ‘සම්පජානමුසාවාදො හොතී’ති වුත්තො, සො ආපත්තිතො කිං හොති? ‘කතරාපත්ති හොතී’ති ¶ අත්ථො. ‘දුක්කටාපත්ති හොති’. සා ච ඛො න මුසාවාදලක්ඛණෙන, භගවතො පන වචනෙන වචීද්වාරෙ අකිරියසමුට්ඨානා ආපත්ති හොතීති වෙදිතබ්බා. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘අනාලපන්තො මනුජෙන කෙනචි,

වාචාගිරං නො ච පරෙ භණෙය්ය;

ආපජ්ජෙය්ය වාචසිකං න කායිකං,

පඤ්හා මෙසා කුසලෙහි චින්තිතා’’ති. (පටි. 479);

එවං අකුසලං වචීකම්මං න මනොද්වාරෙ සමුට්ඨාතීති නිට්ඨමෙත්ථ ගන්තබ්බං.

යදා පන අභිජ්ඣාසහගතෙන චෙතසා කායඞ්ගං චොපෙන්තො හත්ථග්ගාහාදීනි කරොති, බ්යාපාදසහගතෙන චෙතසා දණ්ඩපරාමාසාදීනි, මිච්ඡාදිට්ඨිසහගතෙන චෙතසා ‘ඛන්දසිවාදයො සෙට්ඨා’ති තෙසං අභිවාදනඅඤ්ජලිකම්මභූතපීඨකපරිභණ්ඩාදීනි කරොති, තදා කම්මං මනොකම්මං හොති, ද්වාරං පන කායද්වාරං. එවං අකුසලං මනොකම්මං කායද්වාරෙ සමුට්ඨාති. චෙතනා පනෙත්ථ අබ්බොහාරිකා.

යදා පන අභිජ්ඣාසහගතෙන චෙතසා වාචඞ්ගං චොපෙන්තො ‘අහො වත යං පරස්ස, තං මමස්සා’ති පරවිත්තූපකරණං අභිජ්ඣායති, බ්යාපාදසහගතෙන චෙතසා ‘ඉමෙ සත්තා හඤ්ඤන්තු වා, බජ්ඣන්තු වා, උච්ඡිජ්ජන්තු වා, මා වා අහෙසු’න්ති වදති, මිච්ඡාදිට්ඨිසහගතෙන චෙතසා ‘නත්ථි දින්නං, නත්ථි යිට්ඨ’න්තිආදීනි වදති, තදා කම්මං මනොකම්මං හොති, ද්වාරං පන වචීද්වාරං. එවං අකුසලං මනොකම්මං වචීද්වාරෙ සමුට්ඨාති. චෙතනා පනෙත්ථ අබ්බොහාරිකා.

යදා පන කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා රහො නිසින්නො අභිජ්ඣාබ්යාපාදමිච්ඡාදිට්ඨිසහගතානි ¶ චිත්තානි උප්පාදෙති, තදා කම්මං මනොකම්මං, ද්වාරම්පි මනොද්වාරමෙව. එවං අකුසලං මනොකම්මං මනොද්වාරෙ සමුට්ඨාති. ඉමස්මිං පන ඨානෙ චෙතනාපි චෙතනාසම්පයුත්තකා ධම්මාපි මනොද්වාරෙයෙව සමුට්ඨහන්ති. එවං අකුසලං මනොකම්මං තීසුපි ද්වාරෙසු සමුට්ඨාතීති වෙදිතබ්බං.

යං ¶ පන වුත්තං ‘තථා කුසලානි කායවචීමනොකම්මානී’ති, තත්රායං නයො – යදා හි කෙනචි ¶ කාරණෙන වත්තුං අසක්කොන්තො ‘පාණාතිපාතා අදින්නාදානා කාමෙසුමිච්ඡාචාරා පටිවිරමාමී’ති ඉමානි සික්ඛාපදානි හත්ථමුද්දාය ගණ්හාති, තදා කම්මං කායකම්මං ද්වාරම්පි කායද්වාරමෙව. එවං කුසලං කායකම්මං කායද්වාරෙ සමුට්ඨාති. තෙහි චිත්තෙහි සහගතා අනභිජ්ඣාදයො චෙතනාපක්ඛිකා වා හොන්ති, අබ්බොහාරිකා වා.

යදා පන තානෙව සික්ඛාපදානි වචීභෙදං කත්වා ගණ්හාති, තදා කම්මං කායකම්මං, ද්වාරං පන වචීද්වාරං හොති. එවං කුසලං කායකම්මං වචීද්වාරෙ සමුට්ඨාති. තෙහි චිත්තෙහි සහගතා අනභිජ්ඣාදයො චෙතනාපක්ඛිකා වා හොන්ති, අබ්බොහාරිකා වා.

යදා පන තෙසු සික්ඛාපදෙසු දිය්යමානෙසු කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා මනසාව ‘පාණාතිපාතා අදින්නාදානා කාමෙසුමිච්ඡාචාරා පටිවිරමාමී’ති ගණ්හාති, තදා කම්මං කායකම්මං, ද්වාරං පන මනොද්වාරං හොති. එවං කුසලං කායකම්මං මනොද්වාරෙ සමුට්ඨාති. තෙහි චිත්තෙහි සහගතා අනභිජ්ඣාදයො චෙතනාපක්ඛිකා වා හොන්ති, අබ්බොහාරිකා වා.

‘මුසාවාදා වෙරමණී’ආදීනි පන චත්තාරි සික්ඛාපදානි වුත්තනයෙනෙව කායාදීහි ගණ්හන්තස්ස කුසලං වචීකම්මං තීසු ද්වාරෙසු සමුට්ඨාතීති වෙදිතබ්බං. ඉධාපි අනභිජ්ඣාදයො චෙතනාපක්ඛිකා වා හොන්ති, අබ්බොහාරිකා වා.

අනභිජ්ඣාදිසහගතෙහි පන චිත්තෙහි කායඞ්ගං චොපෙත්වා චෙතියඞ්ගණසම්මජ්ජනගන්ධමාලාදිපූජනචෙතියවන්දනාදීනි කරොන්තස්ස කම්මං මනොකම්මං හොති, ද්වාරං පන කායද්වාරං. එවං කුසලං මනොකම්මං කායද්වාරෙ සමුට්ඨාති. චෙතනා පනෙත්ථ අබ්බොහාරිකා. අනභිජ්ඣාසහගතෙන චිත්තෙන වාචඞ්ගං චොපෙත්වා ‘අහො වත යං පරස්ස විත්තූපකරණං න තං මමස්සා’ති අනභිජ්ඣායතො අබ්යාපාදසහගතෙන චිත්තෙන ‘සබ්බෙ සත්තා ¶ අවෙරා අබ්යාබජ්ඣා අනීඝා සුඛී අත්තානං පරිහරන්තූ’ති වදන්තස්ස සම්මාදිට්ඨිසහගතෙන චිත්තෙන ‘අත්ථි දින්න’න්තිආදීනි උදාහරන්තස්ස කම්මං මනොකම්මං හොති, ද්වාරං පන වචීද්වාරං. එවං කුසලං මනොකම්මං වචීද්වාරෙ සමුට්ඨාති. චෙතනා ¶ පනෙත්ථ අබ්බොහාරිකා. කායඞ්ගවාචඞ්ගානි පන අචොපෙත්වා රහො නිසින්නස්ස මනසාව අනභිජ්ඣාදිසහගතානි චිත්තානි උප්පාදෙන්තස්ස කම්මං මනොකම්මං, ද්වාරම්පි මනොද්වාරමෙව. එවං කුසලං ¶ මනොකම්මං මනොද්වාරෙ සමුට්ඨාති. ඉමස්මිං පන ඨානෙ චෙතනාපි චෙතනාසම්පයුත්තකා ධම්මාපි මනොද්වාරෙයෙව සමුට්ඨහන්ති.

තත්ථ ආණත්තිසමුට්ඨිතෙසු පාණාතිපාතඅදින්නාදානෙසු කම්මම්පි කායකම්මං ද්වාරම්පි කම්මවසෙනෙව කායද්වාරන්ති වදන්තො කම්මං රක්ඛති, ද්වාරං භින්දති නාම. හත්ථමුද්දාය සමුට්ඨිතෙසු මුසාවාදාදීසු ද්වාරම්පි කායද්වාරං, කම්මම්පි ද්වාරවසෙනෙව කායකම්මන්ති වදන්තො ද්වාරං රක්ඛති කම්මං භින්දති නාම. තස්මා ‘කම්මං රක්ඛාමී’ති ද්වාරං න භින්දිතබ්බං, ‘ද්වාරං රක්ඛාමී’ති කම්මං න භින්දිතබ්බං. යථාවුත්තෙනෙව පන නයෙන කම්මඤ්ච ද්වාරඤ්ච වෙදිතබ්බං. එවං කථෙන්තො හි නෙව කම්මං න ද්වාරං භින්දතීති.

කම්මකථා නිට්ඨිතා.

ඉදානි ‘පඤ්ච විඤ්ඤාණානි පඤ්චවිඤ්ඤාණද්වාරානී’තිආදීසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සොතවිඤ්ඤාණං ඝානවිඤ්ඤාණං ජිව්හාවිඤ්ඤාණං කායවිඤ්ඤාණන්ති ඉමානි පඤ්ච විඤ්ඤාණානි නාම. චක්ඛුවිඤ්ඤාණද්වාරං සොත… ඝාන… ජිව්හා… කායවිඤ්ඤාණද්වාරන්ති ඉමානි පඤ්ච විඤ්ඤාණද්වාරානි නාම. ඉමෙසං පඤ්චන්නං ද්වාරානං වසෙන උප්පන්නා චෙතනා නෙව කායකම්මං හොති, න වචීකම්මං, මනොකම්මමෙව හොතීති වෙදිතබ්බා. චක්ඛුසම්ඵස්සො සොත… ඝාන… ජිව්හා… කාය… මනොසම්ඵස්සොති ඉමෙ පන ඡ සම්ඵස්සා නාම. චක්ඛුසම්ඵස්සද්වාරං සොත… ඝාන… ජිව්හා… කාය… මනොසම්ඵස්සද්වාරන්ති ඉමානි ඡ සම්ඵස්සද්වාරානි නාම.

චක්ඛුඅසංවරො සොත… ඝාන… ජිව්හා… පසාදකාය… චොපනකායඅසංවරො වාචාඅසංවරො මනොඅසංවරොති – ඉමෙ අට්ඨ අසංවරා නාම. තෙ අත්ථතො ‘දුස්සීල්යං මුට්ඨස්සච්චං අඤ්ඤාණං අක්ඛන්ති කොසජ්ජ’න්ති ඉමෙ පඤ්ච ධම්මා හොන්ති. තෙසු එකධම්මොපි පඤ්චද්වාරෙ ¶ වොට්ඨබ්බනපරියොසානෙසු චිත්තෙසු නුප්පජ්ජති, ජවනක්ඛණෙයෙව උප්පජ්ජති. ජවනෙ උප්පන්නොපි පඤ්චද්වාරෙ අසංවරොති වුච්චති.

චක්ඛුවිඤ්ඤාණසහජාතො හි ඵස්සො චක්ඛුසම්ඵස්සො නාම, චෙතනා මනොකම්මං නාම, තං චිත්තං මනොකම්මද්වාරං නාම. එත්ථ පඤ්චවිධො අසංවරො නත්ථි ¶ . සම්පටිච්ඡනසහජාතො ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො ¶ නාම, චෙතනා මනොකම්මං නාම, තං චිත්තං මනොකම්මද්වාරං නාම. එත්ථාපි අසංවරො නත්ථි. සන්තීරණවොට්ඨබ්බනෙසුපි එසෙව නයො. ජවනසහජාතො පන ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො නාම, චෙතනා මනොකම්මං නාම, තං චිත්තං මනොකම්මද්වාරං නාම. එත්ථ අසංවරො චක්ඛුඅසංවරො නාම හොති. සොතඝානජිව්හාපසාදකායද්වාරෙසුපි එසෙව නයො. යදා පන රූපාදීසු අඤ්ඤතරාරම්මණං මනොද්වාරිකජවනං විනා වචීද්වාරෙන සුද්ධං කායද්වාරසඞ්ඛාතං චොපනං පාපයමානං උප්පජ්ජති, තදා තෙන චිත්තෙන සහජාතො ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො නාම, චෙතනා කායකම්මං නාම, තං පන චිත්තං අබ්බොහාරිකං, චොපනස්ස උප්පන්නත්තා මනොද්වාරන්ති සඞ්ඛ්යං න ගච්ඡති. එත්ථ අසංවරො චොපනකායඅසංවරො නාම. යදා තාදිසංයෙව ජවනං විනා කායද්වාරෙන සුද්ධං වචීද්වාරසඞ්ඛාතං චොපනං පාපයමානං උප්පජ්ජති, තදා තෙන චිත්තෙන සහජාතො ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො නාම, චෙතනා වචීකම්මං නාම, තං පන චිත්තං අබ්බොහාරිකං, චොපනස්ස උප්පන්නත්තා මනොද්වාරන්ති සඞ්ඛ්යං න ගච්ඡති. එත්ථ අසංවරො වාචාඅසංවරො නාම. යදා පන තාදිසං ජවනචිත්තං විනා කායවචීද්වාරෙහි සුද්ධං මනොද්වාරමෙව හුත්වා උප්පජ්ජති, තදා තෙන චිත්තෙන සහජාතො ඵස්සො මනොසම්ඵස්සො නාම, චෙතනා මනොකම්මං නාම, තං පන චිත්තං මනොකම්මද්වාරං නාම. එත්ථ අසංවරො මනොඅසංවරො නාම. ඉති ඉමෙසං අට්ඨන්නං අසංවරානං වසෙන චක්ඛුඅසංවරද්වාරං, සොත… ඝාන… ජිව්හා… පසාදකාය… චොපනකාය… වාචා… මනොඅසංවරද්වාරන්ති ඉමානි අට්ඨ අසංවරද්වාරානි වෙදිතබ්බානි.

චක්ඛුසංවරො සොත… ඝාන… ජිව්හා… පසාදකාය… චොපනකාය… වාචා… මනොසංවරොති ඉමෙ පන අට්ඨ සංවරා නාම. තෙ අත්ථතො ‘සීලං සති ඤාණං ඛන්ති වීරිය’න්ති ඉමෙ පඤ්ච ¶ ධම්මා හොන්ති. තෙසුපි එකධම්මොපි පඤ්චද්වාරෙ වොට්ඨබ්බනපරියොසානෙසු චිත්තෙසු නුප්පජ්ජති. ජවනක්ඛණෙයෙව උප්පජ්ජති. ජවනෙ උප්පන්නොපි පඤ්චද්වාරෙ සංවරොති වුච්චති. තස්ස සබ්බස්සාපි චක්ඛුවිඤ්ඤාණසහජාතො හි ඵස්සො චක්ඛුසම්ඵස්සොතිආදිනා අසංවරෙ වුත්තනයෙනෙව උප්පත්ති වෙදිතබ්බා. ඉති ඉමෙසං අට්ඨන්නං සංවරානං වසෙන චක්ඛුසංවරද්වාරං…පෙ… මනොසංවරද්වාරන්ති ඉමානි අට්ඨ සංවරද්වාරානි වෙදිතබ්බානි.

අකුසලකම්මපථකථා

පාණාතිපාතො ¶ ¶ , අදින්නාදානං, කාමෙසුමිච්ඡාචාරො, මුසාවාදො, පිසුණවාචා, ඵරුසවාචා, සම්ඵප්පලාපො, අභිජ්ඣා, බ්යාපාදො, මිච්ඡාදිට්ඨීති ඉමෙ පන දස අකුසලකම්මපථා නාම.

තත්ථ පාණස්ස අතිපාතො පාණාතිපාතො නාම; පාණවධො, පාණඝාතොති වුත්තං හොති. පාණොති චෙත්ථ වොහාරතො සත්තො, පරමත්ථතො ජීවිතින්ද්රියං. තස්මිං පන පාණෙ පාණසඤ්ඤිනො ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා කායවචීද්වාරානං අඤ්ඤතරද්වාරප්පවත්තා වධකචෙතනා පාණාතිපාතො. සො ගුණවිරහිතෙසු තිරච්ඡානගතාදීසු පාණෙසු ඛුද්දකෙ පාණෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාසරීරෙ මහාසාවජ්ජො. කස්මා? පයොගමහන්තතාය. පයොගසමත්තෙපි වත්ථුමහන්තතාය. ගුණවන්තෙසු මනුස්සාදීසු අප්පගුණෙ අප්පසාවජ්ජො, මහාගුණෙ මහාසාවජ්ජො. සරීරගුණානං පන සමභාවෙ සති කිලෙසානං උපක්කමානඤ්ච මුදුතාය අප්පසාවජ්ජො, තිබ්බතාය මහාසාවජ්ජොති වෙදිතබ්බො.

තස්ස පඤ්ච සම්භාරා හොන්ති – පාණො, පාණසඤ්ඤිතා, වධකචිත්තං, උපක්කමො, තෙන මරණන්ති. ඡ පයොගා – සාහත්ථිකො, ආණත්තිකො, නිස්සග්ගියො, ථාවරො, විජ්ජාමයො, ඉද්ධිමයොති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ විත්ථාරියමානෙ අතිපපඤ්චො හොති. තස්මා තං න විත්ථාරයාම. අඤ්ඤඤ්ච එවරූපං අත්ථිකෙහි පන සමන්තපාසාදිකං විනයට්ඨකථං (පාරා. අට්ඨ. 2.172) ඔලොකෙත්වා ගහෙතබ්බං.

අදින්නස්ස ආදානං ‘අදින්නාදානං’; පරස්සහරණං, ථෙය්යං, චොරිකාති වුත්තං හොති. තත්ථ අදින්නන්ති පරපරිග්ගහිතං, යත්ථ පරො යථාකාමකාරිතං ආපජ්ජන්තො අදණ්ඩාරහො අනුපවජ්ජො ච හොති. තස්මිං පරපරිග්ගහිතෙ පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිනො ¶ තදාදායකඋපක්කමසමුට්ඨාපිකා ථෙය්යචෙතනා අදින්නාදානං. තං හීනෙ පරසන්තකෙ අප්පසාවජ්ජං, පණීතෙ මහාසාවජ්ජං. කස්මා? වත්ථුපණීතතාය. වත්ථුසමත්තෙ සති ගුණාධිකානං සන්තකෙ වත්ථුස්මිං මහාසාවජ්ජං. තංතංගුණාධිකං උපාදාය තතො තතො හීනගුණස්ස සන්තකෙ වත්ථුස්මිං අප්පසාවජ්ජං.

තස්ස ¶ පඤ්ච සම්භාරා හොන්ති – පරපරිග්ගහිතං, පරපරිග්ගහිතසඤ්ඤිතා, ථෙය්යචිත්තං, උපක්කමො ¶ , තෙන හරණන්ති. ඡ පයොගා – සාහත්ථිකාදයොව. තෙ ච ඛො යථානුරූපං ථෙය්යාවහාරො, පසය්හාවහාරො, පටිච්ඡන්නාවහාරො, පරිකප්පාවහාරො, කුසාවහාරොති ඉමෙසං පඤ්චන්නං අවහාරානං වසෙන පවත්තන්ති. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන සමන්තපාසාදිකායං (පාරා. අට්ඨ. 1.138) වුත්තො.

‘කාමෙසු මිච්ඡාචාරො’ති එත්ථ පන ‘කාමෙසූ’ති මෙථුනසමාචාරෙසු; ‘මිච්ඡාචාරො’ති එකන්තනින්දිතො ලාමකාචාරො. ලක්ඛණතො පන අසද්ධම්මාධිප්පායෙන කායද්වාරප්පවත්තා අගමනීයට්ඨානවීතික්කමචෙතනා කාමෙසුමිච්ඡාචාරො.

තත්ථ අගමනීයට්ඨානං නාම – පුරිසානං තාව මාතුරක්ඛිතා, පිතුරක්ඛිතා, මාතාපිතුරක්ඛිතා, භාතුරක්ඛිතා, භගිනිරක්ඛිතා, ඤාතිරක්ඛිතා, ගොත්තරක්ඛිතා, ධම්මරක්ඛිතා, සාරක්ඛා, සපරිදණ්ඩාති මාතුරක්ඛිතාදයො දස; ධනක්කීතා, ඡන්දවාසිනී, භොගවාසිනී, පටවාසිනී, ඔදපත්තකිනී, ඔභටචුම්බටා, දාසී ච භරියා, කම්මකාරී ච භරියා, ධජාහටා, මුහුත්තිකාති එතා ධනක්කීතාදයො දසාති වීසති ඉත්ථියො. ඉත්ථීසු පන ද්වින්නං සාරක්ඛසපරිදණ්ඩානං, දසන්නඤ්ච ධනක්කීතාදීනන්ති ද්වාදසන්නං ඉත්ථීනං අඤ්ඤෙ පුරිසා ඉදං අගමනීයට්ඨානං නාම.

සො පනෙස මිච්ඡාචාරො සීලාදිගුණරහිතෙ අගමනීයට්ඨානෙ අප්පසාවජ්ජො, සීලාදිගුණසම්පන්නෙ මහාසාවජ්ජො. තස්ස චත්තාරො සම්භාරා – අගමනීයවත්ථු, තස්මිං සෙවනචිත්තං, සෙවනප්පයොගො, මග්ගෙනමග්ගප්පටිපත්තිඅධිවාසනන්ති. එකො පයොගො සාහත්ථිකො එව.

‘මුසා’ති විසංවාදනපුරෙක්ඛාරස්ස අත්ථභඤ්ජකො වචීපයොගො, කායපයොගො වා. විසංවාදනාධිප්පායෙන පනස්ස පරවිසංවාදකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා ¶ මුසාවාදො. අපරො නයො – ‘මුසා’ති අභූතං අතච්ඡං වත්ථු. ‘වාදො’ති තස්ස භූතතො තච්ඡතො විඤ්ඤාපනං. ලක්ඛණතො පන අතථං වත්ථුං තථතො පරං විඤ්ඤාපෙතුකාමස්ස තථාවිඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපිකා චෙතනා මුසාවාදො. සො යමත්ථං භඤ්ජති තස්ස අප්පතාය අප්පසාවජ්ජො, මහන්තතාය මහාසාවජ්ජො. අපිච ගහට්ඨානං ¶ අත්තනො සන්තකං අදාතුකාමතාය ‘නත්ථී’තිආදිනයප්පවත්තො අප්පසාවජ්ජො. සක්ඛිනා හුත්වා අත්ථභඤ්ජනත්ථං වුත්තො මහාසාවජ්ජො. පබ්බජිතානං අප්පකම්පි තෙලං වා සප්පිං වා ¶ ලභිත්වා හසාධිප්පායෙන ‘අජ්ජ ගාමෙ තෙලං නදී මඤ්ඤෙ සන්දතී’ති පූරණකථානයෙන පවත්තො අප්පසාවජ්ජො. අදිට්ඨංයෙව පන දිට්ඨන්තිආදිනා නයෙන වදන්තානං මහාසාවජ්ජො.

තස්ස චත්තාරො සම්භාරා හොන්ති – අතථං වත්ථු, විසංවාදනචිත්තං, තජ්ජො වායාමො, පරස්ස තදත්ථවිජානනන්ති. එකො පයොගො – සාහත්ථිකොව. සො ච කායෙන වා කායප්පටිබද්ධෙන වා වාචාය වා පරවිසංවාදකකිරියාකරණෙ දට්ඨබ්බො. තාය චෙ කිරියාය පරො තමත්ථං ජානාති, අයං කිරියසමුට්ඨාපිකචෙතනාක්ඛණෙයෙව මුසාවාදකම්මුනා බජ්ඣති. යස්මා පන යථා කායකායප්පටිබද්ධවාචාහි පරං විසංවාදෙති, තථා ඉමස්ස ‘ඉමං භණාහී’ති ආණාපෙන්තොපි, පණ්ණං ලිඛිත්වා පුරතො නිස්සජ්ජන්තොපි, ‘අයමත්ථො එවං දට්ඨබ්බො’ති කුට්ටාදීසු ලිඛිත්වා ඨපෙන්තොපි; තස්මා එත්ථ ආණත්තිකනිස්සග්ගියථාවරාපි පයොගා යුජ්ජන්ති. අට්ඨකථාසු පන අනාගතත්තා වීමංසිත්වා ගහෙතබ්බා.

‘පිසුණවාචා’තිආදීසු යාය වාචාය යස්ස තං වාචං භාසති තස්ස හදයෙ අත්තනො පියභාවං පරස්ස ච සුඤ්ඤභාවං කරොති, සා පිසුණවාචා. යාය පන අත්තානම්පි පරම්පි ඵරුසං කරොති, යා වාචා සයම්පි ඵරුසා නෙව කණ්ණසුඛා, න හදයඞ්ගමා, අයං ‘ඵරුසවාචා’. යෙන සම්ඵං පලපති, නිරත්ථකං, සො ‘සම්ඵප්පලාපො’. තෙසං මූලභූතා චෙතනාපි පිසුණවාචාදිනාමමෙව ලභති. සා එව ච ඉධ අධිප්පෙතාති.

තත්ථ සංකිලිට්ඨචිත්තස්ස පරෙසං වා භෙදාය අත්තනො පියකම්යතාය වා කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා චෙතනා පිසුණවාචා නාම. සා යස්ස ¶ භෙදං කරොති තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජා.

තස්සා චත්තාරො සම්භාරා – ‘භින්දිතබ්බො පරො’ ඉති ‘ඉමෙ නානා භවිස්ස’න්ති විනා භවිස්සන්තීති භෙදපුරෙක්ඛාරතා වා, ‘ඉති අහං පියො භවිස්සාමි විස්සාසිකො’ති පියකම්යතා වා, තජ්ජො වායාමො, තස්ස තදත්ථවිජානනන්ති ¶ . පරෙ පන අභින්නෙ කම්මපථභෙදො නත්ථි, භින්නෙ එව හොති.

පරස්ස මම්මච්ඡෙදකකායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා එකන්තඵරුසචෙතනා ‘ඵරුසවාචා’. තස්සා ආවිභාවත්ථමිදං ¶ වත්ථු – එකො කිර දාරකො මාතු වචනං අනාදියිත්වා අරඤ්ඤං ගච්ඡති. තං මාතා නිවත්තෙතුං අසක්කොන්තී ‘චණ්ඩා තං මහිංසී අනුබන්ධතූ’ති අක්කොසි. අථස්ස තථෙව අරඤ්ඤෙ මහිංසී උට්ඨාසි. දාරකො ‘යං මම මාතා මුඛෙන කථෙසි තං මා හොතු, යං චිත්තෙන චින්තෙසි තං හොතූ’ති සච්චකිරියං අකාසි. මහිංසී තත්ථෙව බද්ධා විය අට්ඨාසි. එවං මම්මච්ඡෙදකොපි පයොගො චිත්තසණ්හතාය ඵරුසවාචා න හොති. මාතාපිතරො හි කදාචි පුත්තකෙ එවම්පි වදන්ති – ‘චොරා වො ඛණ්ඩාඛණ්ඩිකං කරොන්තූ’ති, උප්පලපත්තම්පි ච නෙසං උපරි පතන්තං න ඉච්ඡන්ති. ආචරියුපජ්ඣායා ච කදාචි නිස්සිතකෙ එවං වදන්ති – ‘කිං ඉමෙ අහිරිකා අනොත්තප්පිනො චරන්ති, නිද්ධමථ නෙ’ති; අථ ච නෙසං ආගමාධිගමසම්පත්තිං ඉච්ඡන්ති. යථා ච චිත්තසණ්හතාය ඵරුසවාචා න හොති, එවං වචනසණ්හතාය අඵරුසවාචාපි න හොති. න හි මාරාපෙතුකාමස්ස ‘ඉමං සුඛං සයාපෙථා’ති වචනං අඵරුසවාචා හොති. චිත්තඵරුසතාය පනෙසා ඵරුසවාචාව. සා යං සන්ධාය පවත්තිතා තස්ස අප්පගුණතාය අප්පසාවජ්ජා, මහාගුණතාය මහාසාවජ්ජා. තස්සා තයො සම්භාරා – අක්කොසිතබ්බො පරො, කුපිතචිත්තං, අක්කොසනන්ති.

අනත්ථවිඤ්ඤාපිකා කායවචීපයොගසමුට්ඨාපිකා අකුසලචෙතනා ‘සම්ඵප්පලාපො’. සො ආසෙවනමන්දතාය අප්පසාවජ්ජො. ආසෙවනමහන්තතාය මහාසාවජ්ජො. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා – භාරතයුද්ධසීතාහරණාදිනිරත්ථකකථාපුරෙක්ඛාරතා, තථාරූපීකථාකථනඤ්චාති. පරෙ පන තං ¶ කථං අගණ්හන්තෙ කම්මපථභෙදො නත්ථි, පරෙන සම්ඵප්පලාපෙ ගහිතෙයෙව හොති.

අභිජ්ඣායතීති ‘අභිජ්ඣා’. පරභණ්ඩාභිමුඛී හුත්වා තන්නින්නතාය පවත්තතීති අත්ථො. සා ‘අහො තව ඉදං මමස්සා’ති එවං පරභණ්ඩාභිජ්ඣායනලක්ඛණා. අදින්නාදානං විය අප්පසාවජ්ජා මහාසාවජ්ජා ච. තස්සා ¶ ද්වෙ සම්භාරා – පරභණ්ඩං, අත්තනො පරිණාමනඤ්චාති. පරභණ්ඩවත්ථුකෙ හි ලොභෙ උප්පන්නෙපි න තාව කම්මපථභෙදො හොති යාව න ‘අහො වත ඉදං මමස්සා’ති අත්තනො පරිණාමෙති.

හිතසුඛං බ්යාපාදයතීති ‘බ්යාපාදො’. සො පරවිනාසාය මනොපදොසලක්ඛණො. ඵරුසවාචා විය අප්පසාවජ්ජො මහාසාවජ්ජො ච. තස්ස ද්වෙ සම්භාරා – පරසත්තො ච, තස්ස ච ¶ විනාසචින්තාති. පරසත්තවත්ථුකෙ හි කොධෙ උප්පන්නෙපි න තාව කම්මපථභෙදො හොති යාව ‘අහො වතායං උච්ඡිජ්ජෙය්ය විනස්සෙය්යා’ති තස්ස විනාසනං න චින්තෙසි.

යථාභුච්චගහණාභාවෙන මිච්ඡා පස්සතීති ‘මිච්ඡාදිට්ඨි’. සා ‘නත්ථි දින්න’න්තිආදිනා නයෙන විපරීතදස්සනලක්ඛණා. සම්ඵප්පලාපො විය අප්පසාවජ්ජා මහාසාවජ්ජා ච. අපිච අනියතා අප්පසාවජ්ජා, නියතා මහාසාවජ්ජා. තස්සා ද්වෙ සම්භාරා – වත්ථුනො ච ගහිතාකාරවිපරීතතා, යථා ච තං ගණ්හාති තථාභාවෙන තස්සුපට්ඨානන්ති. තත්ථ නත්ථිකාහෙතුකඅකිරියදිට්ඨීහි එව කම්මපථභෙදො හොති, න අඤ්ඤදිට්ඨීහි.

ඉමෙසං පන දසන්නං අකුසලකම්මපථානං ධම්මතො කොට්ඨාසතො ආරම්මණතො වෙදනාතො මූලතො චාති පඤ්චහාකාරෙහි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො –

තත්ථ ‘ධම්මතො’ති එතෙසු හි පටිපාටියා සත්ත චෙතනාධම්මාව හොන්ති, අභිජ්ඣාදයො තයො චෙතනාසම්පයුත්තා.

‘කොට්ඨාසතො’ති පටිපාටියා සත්ත, මිච්ඡාදිට්ඨි චාති ඉමෙ අට්ඨ කම්මපථා එව හොන්ති; නො මූලානි. අභිජ්ඣාබ්යාපාදා කම්මපථා චෙව මූලානි ච. අභිජ්ඣා හි මූලං පත්වා ‘ලොභො අකුසලමූලං’ හොති, බ්යාපාදො ‘දොසො අකුසලමූලං’.

‘ආරම්මණතො’ති පාණාතිපාතො ජීවිතින්ද්රියාරම්මණතො සඞ්ඛාරාරම්මණො හොති. අදින්නාදානං සත්තාරම්මණං වා හොති සඞ්ඛාරාරම්මණං වා. මිච්ඡාචාරො ඵොට්ඨබ්බවසෙන සඞ්ඛාරාරම්මණො හොති; සත්තාරම්මණොතිපි එකෙ. මුසාවාදො සත්තාරම්මණො වා, සඞ්ඛාරාරම්මණො වා. තථා පිසුණවාචා. ඵරුසවාචා ¶ සත්තාරම්මණාව. සම්ඵප්පලාපො දිට්ඨසුතමුතවිඤ්ඤාතවසෙන සත්තාරම්මණො වා සඞ්ඛාරාරම්මණො වා. තථා අභිජ්ඣා. බ්යාපාදො සත්තාරම්මණොව. මිච්ඡාදිට්ඨි තෙභූමකධම්මවසෙන සඞ්ඛාරාරම්මණාව.

‘වෙදනාතො’ති ¶ පාණාතිපාතො දුක්ඛවෙදනො හොති. කිඤ්චාපි හි රාජානො චොරං දිස්වා හසමානාපි ‘ගච්ඡථ නං ඝාතෙථා’ති වදන්ති, සන්නිට්ඨාපකචෙතනා පන නෙසං දුක්ඛසම්පයුත්තාව හොති ¶ . අදින්නාදානං තිවෙදනං. තඤ්හි පරභණ්ඩං දිස්වා හට්ඨතුට්ඨස්ස ගණ්හතො සුඛවෙදනං හොති, භීතතසිතස්ස ගණ්හතො දුක්ඛවෙදනං. තථා විපාකනිස්සන්දඵලානි පච්චවෙක්ඛන්තස්ස. ගහණකාලෙ මජ්ඣත්තභාවෙ ඨිතස්ස පන ගණ්හතො අදුක්ඛමසුඛවෙදනං හොතීති. මිච්ඡාචාරො සුඛමජ්ඣත්තවසෙන ද්විවෙදනො. සන්නිට්ඨාපකචිත්තෙ පන මජ්ඣත්තවෙදනො න හොති. මුසාවාදො අදින්නාදානෙ වුත්තනයෙනෙව තිවෙදනො; තථා පිසුණවාචා. ඵරුසවාචා දුක්ඛවෙදනා. සම්ඵප්පලාපො තිවෙදනො. පරෙසු හි සාධුකාරං දෙන්තෙසු චෙලුක්ඛෙපාදීනි ඛිපන්තෙසු හට්ඨතුට්ඨස්ස සීතාහරණභාරතයුද්ධාදීනි කථනකාලෙ සො සුඛවෙදනො හොති. පඨමං දින්නවෙතනෙන එකෙන පච්ඡා ආගන්ත්වා ‘ආදිතො පට්ඨාය කථෙහී’ති වුත්තෙ ‘අනනුසන්ධිකං පකිණ්ණකකථං කථෙස්සාමි නු ඛො නො’ති දොමනස්සිතස්ස කථනකාලෙ දුක්ඛවෙදනො හොති, මජ්ඣත්තස්ස කථයතො අදුක්ඛමසුඛවෙදනො හොති. අභිජ්ඣා සුඛමජ්ඣත්තවසෙන ද්විවෙදනා; තථා මිච්ඡාදිට්ඨි. බ්යාපාදො දුක්ඛවෙදනො.

‘මූලතො’ති පාණාතිපාතො දොසමොහවසෙන ද්විමූලකො හොති. අදින්නාදානං දොසමොහවසෙන වා ලොභමොහවසෙන වා. මිච්ඡාචාරො ලොභමොහවසෙන. මුසාවාදො දොසමොහවසෙන වා ලොභමොහවසෙන වා; තථා පිසුණවාචා සම්ඵප්පලාපො ච. ඵරුසවාචා දොසමොහවසෙන. අභිජ්ඣා මොහවසෙන එකමූලා; තථා බ්යාපාදො. මිච්ඡාදිට්ඨි ලොභමොහවසෙන ද්විමූලාති.

අකුසලකම්මපථකථා නිට්ඨිතා.

කුසලකම්මපථකථා

පාණාතිපාතාදීහි පන විරතියො අනභිජ්ඣාඅබ්යාපාදසම්මාදිට්ඨියො චාති ඉමෙ දස කුසලකම්මපථා නාම. තත්ථ පාණාතිපාතාදයො වුත්තත්ථා එව. පාණාතිපාතාදීහි එතාය විරමන්ති, සයං වා විරමති, විරමණමත්තමෙව ¶ වා එතන්ති විරති. යා පාණාතිපාතා විරමන්තස්ස ‘‘යා තස්මිං සමයෙ පාණාතිපාතා ආරති විරතී’’ති (ධ. ස. 299-301) එවං වුත්තා කුසලචිත්තසම්පයුත්තා විරති, සා පභෙදතො ¶ තිවිධා හොති – සම්පත්තවිරති, සමාදානවිරති, සමුච්ඡෙදවිරතීති.

තත්ථ ¶ අසමාදින්නසික්ඛාපදානං අත්තනො ජාතිවයබාහුසච්චාදීනි පච්චවෙක්ඛිත්වා ‘අයුත්තං අම්හාකං එවරූපං පාපං කාතු’න්ති සම්පත්තං වත්ථුං අවීතික්කමන්තානං උප්පජ්ජමානා විරති ‘සම්පත්තවිරතී’ති වෙදිතබ්බා – සීහළදීපෙ චක්කනඋපාසකස්ස විය. තස්ස කිර දහරකාලෙයෙව මාතුයා රොගො උප්පජ්ජි. වෙජ්ජෙන ච ‘අල්ලසසමංසං ලද්ධුං වට්ටතී’ති වුත්තං. තතො චක්කනස්ස භාතා ‘ගච්ඡ, තාත, ඛෙත්තං ආහිණ්ඩාහී’ති චක්කනං පෙසෙසි. සො තත්ථ ගතො. තස්මිඤ්ච සමයෙ එකො සසො තරුණසස්සං ඛාදිතුං ආගතො හොති. සො තං දිස්වාව වෙගෙන ධාවන්තො වල්ලියා බද්ධො ‘කිරි කිරී’ති සද්දමකාසි. චක්කනො තෙන සද්දෙන ගන්ත්වා තං ගහෙත්වා චින්තෙසි – ‘මාතු භෙසජ්ජං කරොමී’ති. පුන චින්තෙසි – ‘න මෙතං පතිරූපං ය්වාහං මාතු ජීවිතකාරණා පරං ජීවිතා වොරොපෙය්ය’න්ති. අථ නං ‘ගච්ඡ, අරඤ්ඤෙ සසෙහි සද්ධිං තිණොදකං පරිභුඤ්ජා’ති මුඤ්චි. භාතරා ච ‘කිං තාත සසො ලද්ධො’ති පුච්ඡිතො තං පවත්තිං ආචික්ඛි. තතො නං භාතා පරිභාසි. සො මාතුසන්තිකං ගන්ත්වා ‘යතො අහං ජාතො නාභිජානාමි සඤ්චිච්ච පාණං ජීවිතා වොරොපෙතා’ති සච්චං වත්වා අට්ඨාසි. තාවදෙවස්ස මාතා අරොගා අහොසි.

සමාදින්නසික්ඛාපදානං පන සික්ඛාපදසමාදානෙ ච තතුත්තරිඤ්ච අත්තනො ජීවිතම්පි පරිච්චජිත්වා වත්ථුං අවීතික්කමන්තානං උප්පජ්ජමානා විරති ‘සමාදානවිරතී’ති වෙදිතබ්බා. උත්තරවඩ්ඪමානපබ්බතවාසීඋපාසකස්ස විය. සො කිර අම්බරියවිහාරවාසිනො පිඞ්ගලබුද්ධරක්ඛිතත්ථෙරස්ස සන්තිකෙ සික්ඛාපදානි ගහෙත්වා ඛෙත්තං කසති. අථස්ස ගොණො නට්ඨො. සො තං ගවෙසන්තො උත්තරවඩ්ඪමානපබ්බතං ආරුහි. තත්ර නං මහාසප්පො අග්ගහෙසි. සො චින්තෙසි – ‘ඉමායස්ස තිඛිණවාසියා සීසං ඡින්දාමී’ති. පුන චින්තෙසි – ‘න මෙතං පතිරූපං ය්වාහං භාවනීයස්ස ගරුනො සන්තිකෙ සික්ඛාපදානි ගහෙත්වා භින්දෙය්ය’න්ති එවං යාවතතියං චින්තෙත්වා ¶ ‘ජීවිතං පරිච්චජාමි, න සික්ඛාපද’න්ති අංසෙ ඨපිතං තිඛිණදණ්ඩවාසිං අරඤ්ඤෙ ඡඩ්ඩෙසි. තාවදෙව නං මහාවාළො මුඤ්චිත්වා අගමාසීති.

අරියමග්ගසම්පයුත්තා ¶ පන විරති ‘සමුච්ඡෙදවිරතී’ති වෙදිතබ්බා, යස්සා උප්පත්තිතො පභුති ‘පාණං ඝාතෙස්සාමී’ති අරියපුග්ගලානං චිත්තම්පි නුප්පජ්ජතීති.

ඉදානි ¶ යථා අකුසලානං එවං ඉමෙසම්පි කුසලකම්මපථානං ධම්මතො කොට්ඨාසතො ආරම්මණතො වෙදනාතො මූලතොති පඤ්චහාකාරෙහි විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො –

තත්ථ ‘ධම්මතො’ති එතෙසු හි පටිපාටියා සත්ත චෙතනාපි වට්ටන්ති, විරතියොපි; අන්තෙ තයො චෙතනාසම්පයුත්තාව.

‘කොට්ඨාසතො’ති පටිපාටියා සත්ත කම්මපථා එව, නො මූලානි. අන්තෙ තයො කම්මපථා චෙව මූලානි ච. අනභිජ්ඣා හි මූලං පත්වා ‘අලොභො කුසලමූලං’ හොති. අබ්යාපාදො ‘අදොසො කුසලමූලං’, සම්මාදිට්ඨි ‘අමොහො කුසලමූලං’.

‘ආරම්මණතො’ති පාණාතිපාතාදීනං ආරම්මණානෙව එතෙසං ආරම්මණානි. වීතික්කමිතබ්බතොයෙව හි වෙරමණී නාම හොති. යථා පන නිබ්බානාරම්මණො අරියමග්ගො කිලෙසෙ පජහති, එවං ජීවිතින්ද්රියාදිආරම්මණාපෙතෙ කම්මපථා පාණාතිපාතාදීනි දුස්සීල්යානි පජහන්තීති වෙදිතබ්බා.

‘වෙදනාතො’ති සබ්බෙ සුඛවෙදනා වා හොන්ති මජ්ඣත්තවෙදනා වා. කුසලං පත්වා හි දුක්ඛවෙදනා නාම නත්ථි.

‘මූලතො’ති පටිපාටියා සත්ත කම්මපථා ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස අලොභඅදොසඅමොහවසෙන තිමූලා හොන්ති; ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස ද්විමූලා. අනභිජ්ඣා ඤාණසම්පයුත්තචිත්තෙන විරමන්තස්ස ද්විමූලා හොති; ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තෙන එකමූලා. අලොභො පන අත්තනාව අත්තනො මූලං න හොති. අබ්යාපාදෙපි එසෙව නයො. සම්මාදිට්ඨි අලොභාදොසවසෙන ද්විමූලාව හොති. ඉමෙ දස කුසලකම්මපථා නාම.

කම්මපථසංසන්දනකථා

ඉදානි ¶ ඉමස්මිං ඨානෙ කම්මපථසංසන්දනං නාම වෙදිතබ්බං. පඤ්චඵස්සද්වාරවසෙන හි උප්පන්නො අසංවරො අකුසලං මනොකම්මමෙව හොති. මනොඵස්සද්වාරවසෙන උප්පන්නො තීණිපි කම්මානි ¶ හොන්ති – සො හි කායද්වාරෙ චොපනප්පත්තො අකුසලං කායකම්මං හොති, වචීද්වාරෙ අකුසලං වචීකම්මං, උභයත්ථ චොපනං අප්පත්තො අකුසලං මනොකම්මං. පඤ්චඅසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නොපි අකුසලං මනොකම්මමෙව හොති. චොපනකායඅසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නො අකුසලං කායකම්මමෙව හොති, වාචාඅසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නො අකුසලං වචීකම්මමෙව හොති, මනොඅසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නො ¶ අකුසලං මනොකම්මමෙව හොති. තිවිධං කායදුච්චරිතං අකුසලං කායකම්මමෙව හොති, චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං අකුසලං වචීකම්මමෙව හොති, තිවිධං මනොදුච්චරිතං අකුසලං මනොකම්මමෙව හොති.

පඤ්චඵස්සද්වාරවසෙන උප්පන්නො සංවරොපි කුසලං මනොකම්මමෙව හොති. මනොඵස්සද්වාරවසෙන උප්පන්නො පන අයම්පි, අසංවරො විය, තීණිපි කම්මානි හොන්ති. පඤ්චසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නොපි කුසලං මනොකම්මමෙව හොති, චොපනකායසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නො කුසලං කායකම්මමෙව හොති, වාචාසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නො කුසලං වචීකම්මමෙව හොති, මනොසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නො කුසලං මනොකම්මමෙව හොති. තිවිධං කායසුචරිතං කුසලං කායකම්මමෙව හොති, චතුබ්බිධං වචීසුචරිතං කුසලං වචීකම්මමෙව හොති, තිවිධං මනොසුචරිතං කුසලං මනොකම්මමෙව හොති.

අකුසලං කායකම්මං පඤ්චඵස්සද්වාරවසෙන නුප්පජ්ජති; මනොඵස්සද්වාරවසෙනෙව උප්පජ්ජති. තථා අකුසලං වචීකම්මං. අකුසලං මනොකම්මං පන ඡඵස්සද්වාරවසෙන උප්පජ්ජති; තං කායවචීද්වාරෙසු චොපනං පත්තං අකුසලං කායවචීකම්මං හොති, චොපනං අප්පත්තං අකුසලං මනොකම්මමෙව. යථා ච පඤ්චඵස්සද්වාරවසෙන, එවං පඤ්චඅසංවරද්වාරවසෙනපි අකුසලං කායකම්මං නුප්පජ්ජති, චොපනකායඅසංවරද්වාරවසෙන පන වාචාඅසංවරද්වාරවසෙන ච උප්පජ්ජති; මනොඅසංවරද්වාරවසෙන නුප්පජ්ජති. අකුසලං වචීකම්මම්පි පඤ්චඅසංවරද්වාරවසෙන නුප්පජ්ජති, චොපනකායවාචාඅසංවරද්වාරවසෙන උප්පජ්ජති; මනොඅසංවරද්වාරවසෙන නුප්පජ්ජති. අකුසලං මනොකම්මං අට්ඨඅසංවරද්වාරවසෙනපි උප්පජ්ජතෙව. කුසලකායකම්මාදීසුපි එසෙව නයො.

අයං ¶ පන විසෙසො – යථා අකුසලකායකම්මවචීකම්මානි මනොඅසංවරද්වාරවසෙන නුප්පජ්ජන්ති, න තථා එතානි. එතානි පන කායඞ්ගවාචඞ්ගං අචොපෙත්වා සික්ඛාපදානි ගණ්හන්තස්ස මනොසංවරද්වාරෙපි උප්පජ්ජන්ති එව. තත්ථ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං තිවිධකම්මද්වාරවසෙන උප්පජ්ජති, පඤ්චවිඤ්ඤාණද්වාරවසෙන නුප්පජ්ජති; ‘යමිදං චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා ¶ උප්පජ්ජති වෙදයිතං, සුඛං වා දුක්ඛං වා අදුක්ඛමසුඛං වා’ති ඉමිනා පන නයෙන ඡඵස්සද්වාරවසෙන උප්පජ්ජති; අට්ඨඅසංවරද්වාරවසෙන නුප්පජ්ජති, අට්ඨසංවරද්වාරවසෙන උප්පජ්ජති; දසඅකුසලකම්මපථවසෙන ¶ නුප්පජ්ජති, දසකුසලකම්මපථවසෙන උප්පජ්ජති; තස්මා ඉදම්පි චිත්තං තිවිධකම්මද්වාරවසෙන වා උප්පන්නං හොතු, ඡඵස්සද්වාරවසෙන වා, අට්ඨසංවරද්වාරවසෙන වා දසකුසලකම්මපථවසෙන වා. ‘‘කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති…පෙ… රූපාරම්මණං වා…පෙ… ධම්මාරම්මණං වා’’ති වුත්තෙ සබ්බං වුත්තමෙව හොතීති.

ද්වාරකථා නිට්ඨිතා.

යං යං වා පනාරබ්භාති එත්ථ අයං යොජනා – හෙට්ඨා වුත්තෙසු රූපාරම්මණාදීසු රූපාරම්මණං වා ආරබ්භ, ආරම්මණං කත්වාති අත්ථො. සද්දාරම්මණං වා…පෙ… ධම්මාරම්මණං වා ආරබ්භ උප්පන්නං හොති. එත්තාවතා එතස්ස චිත්තස්ස එතෙසු ආරම්මණෙසු යංකිඤ්චි එකමෙව ආරම්මණං අනුඤ්ඤාතසදිසං හොති. ඉදඤ්ච එකස්මිං සමයෙ එකස්ස වා පුග්ගලස්ස රූපාරම්මණං ආරබ්භ උප්පන්නං පුන අඤ්ඤස්මිං සමයෙ අඤ්ඤස්ස වා පුග්ගලස්ස සද්දාදීසුපි අඤ්ඤතරං ආරම්මණං ආරබ්භ උප්පජ්ජති එව. එවං උප්පජ්ජමානස්ස චස්ස එකස්මිං භවෙ පඨමං රූපාරම්මණං ආරබ්භ පවත්ති හොති, පච්ඡා සද්දාරම්මණන්ති අයම්පි කමො නත්ථි. රූපාදීසු චාපි පඨමං නීලාරම්මණං පච්ඡා පීතාරම්මණන්ති අයම්පි නියමො නත්ථි. ඉති ඉමං සබ්බාරම්මණතඤ්චෙව, කමාභාවඤ්ච, කමාභාවෙපි ච නීලපීතාදීසු නියමාභාවං දස්සෙතුං ‘යං යං වා පනාරබ්භා’ති ආහ. ඉදං වුත්තං හොති – ඉමෙසු රූපාදීසු න යංකිඤ්චි එකමෙව, අථ ඛො යං යං වා පනාරබ්භ උප්පන්නං හොති. එවං උප්පජ්ජමානම්පි ච ‘පඨමං රූපාරම්මණං පච්ඡා සද්දාරම්මණං ආරබ්භා’ති එවම්පි අනුප්පජ්ජිත්වා යං යං වා පනාරබ්භ උප්පන්නං හොති; ‘පටිලොමතො වා අනුලොමතො වා, එකන්තරිකද්වන්තරිකාදිනයෙන වා, රූපාරම්මණාදීසු යං වා තං වා ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නං හොතී’ති අත්ථො. රූපාරම්මණෙසුපි ච ‘පඨමං ¶ නීලාරම්මණං පච්ඡා පීතාරම්මණ’න්ති ඉමිනාපි නියමෙන අනුප්පජ්ජිත්වා, යං යං වා පනාරබ්භ ‘නීලපීතකාදීසු රූපාරම්මණෙසු යං වා තං වා රූපාරම්මණං ආරබ්භ උප්පන්නං හොතී’ති අත්ථො. සද්දාරම්මණාදීසුපි එසෙව නයො. අයං තාව එකා යොජනා.

අයං පන අපරා – රූපං ආරම්මණං එතස්සාති රූපාරම්මණං…පෙ… ධම්මො ආරම්මණං එතස්සාති ¶ ධම්මාරම්මණං ¶ . ඉති රූපාරම්මණං වා…පෙ… ධම්මාරම්මණං වා චිත්තං උප්පන්නං හොතීති වත්වා පුන ‘යං යං වා පනාරබ්භා’ති ආහ. තස්සත්ථො – එතෙසු රූපාදීසු හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව යං වා තං වා පන ආරබ්භ උප්පන්නං හොතීති. මහාඅට්ඨකථායං පන යෙවාපනකෙ අභිනවං නත්ථි, හෙට්ඨා ගහිතමෙව ගහිත’න්ති වත්වා ‘රූපං වා ආරබ්භ…පෙ… ධම්මං වා ආරබ්භ, ඉදං වා ඉදං වා ආරබ්භාති කථෙතුං ඉදං වුත්ත’න්ති එත්තකමෙව ආගතං.

ධම්මුද්දෙසවාරො

ඵස්සපඤ්චමකරාසිවණ්ණනා

තස්මිං සමයෙති ඉදං අනියමනිද්දිට්ඨස්ස සමයස්ස නියමතො පටිනිද්දෙසවචනං. තස්මා ‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිංයෙව සමයෙ ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොතී’ති අයමත්ථො වෙදිතබ්බො. තත්ථ යථෙව චිත්තං එවං ඵස්සාදීසුපි ඵස්සො හොති. කිං හොති? ‘කාමාවචරො හොති, කුසලො හොති, උප්පන්නො හොති, සොමනස්සසහගතො හොතී’තිආදිනා නයෙන ලබ්භමානපදවසෙන යොජනා කාතබ්බා. වෙදනායඤ්හි ‘සොමනස්සසහගතා’ති පඤ්ඤින්ද්රියෙ ච ‘ඤාණසම්පයුත්ත’න්ති න ලබ්භති, තස්මා ‘ලබ්භමානපදවසෙනා’ති වුත්තං. ඉදං අට්ඨකථාමුත්තකං ආචරියානං මතං; න පනෙතං සාරතො දට්ඨබ්බං.

කස්මා පනෙත්ථ ඵස්සොව පඨමං වුත්තොති? චිත්තස්ස පඨමාභිනිපාතත්තා. ආරම්මණස්මිඤ්හි චිත්තස්ස පඨමාභිනිපාතො හුත්වා ඵස්සො ආරම්මණං ඵුසමානො උප්පජ්ජති, තස්මා පඨමං වුත්තො. ඵස්සෙන පන ඵුසිත්වා වෙදනාය වෙදයති, සඤ්ඤාය සඤ්ජානාති, චෙතනාය චෙතෙති. තෙන වුත්තං – ‘‘ඵුට්ඨො, භික්ඛවෙ, වෙදෙති, ඵුට්ඨො සඤ්ජානාති ඵුට්ඨො චෙතෙතී’’ති.

අපිච ¶ , අයං ඵස්සො නාම යථා පාසාදං පත්වා ථම්භො නාම සෙසදබ්බසම්භාරානං බලවපච්චයො, තුලාසඞ්ඝාටභිත්තිපාදකූටගොපානසීපක්ඛපාසකමුඛවට්ටියො ථම්භාබද්ධා ථම්භෙ පතිට්ඨිතා, එවමෙව සහජාතසම්පයුත්තධම්මානං බලවපච්චයො හොති. ථම්භසදිසො හි එස. අවසෙසා දබ්බසම්භාරසදිසාති. තස්මාපි පඨමං වුත්තො. ඉදං පන අකාරණං. එකචිත්තස්මිඤ්හි උප්පන්නධම්මානං ‘අයං පඨමං උප්පන්නො අයං පච්ඡා’ති ඉදං වත්තුං න ලබ්භා. බලවපච්චයභාවෙපි ඵස්සස්ස කාරණං න ¶ දිස්සති. දෙසනාවාරෙනෙව පන ¶ ඵස්සො පඨමං වුත්තො. වෙදනා හොති ඵස්සො හොති, සඤ්ඤා හොති ඵස්සො හොති, චෙතනා හොති ඵස්සො හොති, චිත්තං හොති ඵස්සො හොති, වෙදනා හොති සඤ්ඤා හොති, චෙතනා හොති විතක්කො හොතීති ආහරිතුම්පි හි වට්ටෙය්ය. දෙසනාවාරෙන පන ඵස්සොව පඨමං වුත්තොති වෙදිතබ්බො. යථා චෙත්ථ එවං සෙසධම්මෙසුපි පුබ්බාපරක්කමො නාම න පරියෙසිතබ්බො. වචනත්ථලක්ඛණරසාදීහි පන ධම්මා එව පරියෙසිතබ්බා.

සෙය්යථිදං – ඵුසතීති ඵස්සො. ස්වායං ඵුසනලක්ඛණො, සඞ්ඝට්ටනරසො, සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො, ආපාථගතවිසයපදට්ඨානො.

අයඤ්හි අරූපධම්මොපි සමානො ආරම්මණෙ ඵුසනාකාරෙනෙව පවත්තතීති ඵුසනලක්ඛණො. එකදෙසෙන ච අනල්ලීයමානොපි රූපං විය චක්ඛුං, සද්දො විය ච සොතං, චිත්තං ආරම්මණඤ්ච සඞ්ඝට්ටෙතීති සඞ්ඝට්ටනරසො. වත්ථාරම්මණසඞ්ඝට්ටනතො වා උප්පන්නත්තා සම්පත්තිඅත්ථෙනපි රසෙන සඞ්ඝට්ටනරසොති වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං අට්ඨකථායං – ‘‘චතුභූමකඵස්සො හි නොඵුසනලක්ඛණො නාම නත්ථි. සඞ්ඝට්ටනරසො පන පඤ්චද්වාරිකොව හොති. පඤ්චද්වාරිකස්ස හි ඵුසනලක්ඛණොතිපි සඞ්ඝට්ටනරසොතිපි නාමං; මනොද්වාරිකස්ස ඵුසනලක්ඛණොත්වෙව නාමං, න සඞ්ඝට්ටනරසො’’ති.

ඉදඤ්ච වත්වා ඉදං සුත්තං ආභතං – ‘‘යථා, මහාරාජ, ද්වෙ මෙණ්ඩා යුජ්ඣෙය්යුං, තෙසු යථා එකො මෙණ්ඩො එවං චක්ඛු දට්ඨබ්බං, යථා දුතියො මෙණ්ඩො එවං රූපං දට්ඨබ්බං; යථා තෙසං සන්නිපාතො එවං ඵස්සො දට්ඨබ්බො’’. එවං ඵුසනලක්ඛණො ච ඵස්සො, සඞ්ඝට්ටනරසො ච. ‘‘යථා, මහාරාජ, ද්වෙ ¶ සම්මා වජ්ජෙය්යුං…පෙ… ද්වෙ පාණී වජ්ජෙය්යුං, යථා එකො පාණි එවං චක්ඛු දට්ඨබ්බං, යථා දුතියො පාණි එවං රූපං දට්ඨබ්බං, යථා තෙසං සන්නිපාතො එවං ඵස්සො දට්ඨබ්බො. එවං ඵුසනලක්ඛණො ච ඵස්සො සඞ්ඝට්ටනරසො චා’’ති (මි. ප. 2.3.8) විත්ථාරො.

යථා වා ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා’’තිආදීසු (ධ. ස. 1352, 1354) චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි චක්ඛුආදිනාමෙන වුත්තානි, එවමිධාපි තානි චක්ඛුආදිනාමෙන වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි. තස්මා ‘එවං චක්ඛු දට්ඨබ්බ’න්තිආදීසු එවං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දට්ඨබ්බන්ති ඉමිනා නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. එවං සන්තෙ චිත්තාරම්මණසඞ්ඝට්ටනතො ¶ ඉමස්මිම්පි සුත්තෙ කිච්චට්ඨෙනෙව රසෙන සඞ්ඝට්ටනරසොති සිද්ධො හොති.

තිකසන්නිපාතසඞ්ඛාතස්ස ¶ පන අත්තනො කාරණස්ස වසෙන පවෙදිතත්තා සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානො. අයඤ්හි තත්ථ තත්ථ ‘‘තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො’’ති එවං කාරණස්ස වසෙන පවෙදිතොති. ඉමස්ස ච සුත්තපදස්ස තිණ්ණං සඞ්ගතියා ඵස්සොති අයමත්ථො; න සඞ්ගතිමත්තමෙව ඵස්සොති.

එවං පවෙදිතත්තා පන තෙනෙවාකාරෙන පච්චුපට්ඨාතීති සන්නිපාතපච්චුපට්ඨානොති වුත්තො. ඵලට්ඨෙන පන පච්චුපට්ඨානෙනෙස වෙදනාපච්චුපට්ඨානො නාම හොති. වෙදනඤ්හෙස පච්චුපට්ඨාපෙති උප්පාදෙතීති අත්ථො. උප්පාදයමානො ච යථා බහිද්ධා උණ්හපච්චයාපි ලාඛාසඞ්ඛාතධාතුනිස්සිතා උස්මා අත්තනො නිස්සයෙ මුදුභාවකාරී හොති, න අත්තනො පච්චයභූතෙපි බහිද්ධා වීතච්චිතඞ්ගාරසඞ්ඛාතෙ උණ්හභාවෙ, එවං වත්ථාරම්මණසඞ්ඛාතඅඤ්ඤපච්චයොපි සමානො, චිත්තනිස්සිතත්තා අත්තනො නිස්සයභූතෙ චිත්තෙ එව එස වෙදනුප්පාදකො හොති, න අත්තනො පච්චයභූතෙපි වත්ථුම්හි ආරම්මණෙ වාති වෙදිතබ්බො. තජ්ජාසමන්නාහාරෙන පන ඉන්ද්රියෙන ච පරික්ඛතෙ විසයෙ අනන්තරායෙන උප්පජ්ජනතො එස ආපාථගතවිසයපදට්ඨානොති වුච්චති.

වෙදයතීති වෙදනා. සා වෙදයිතලක්ඛණා, අනුභවනරසා ඉට්ඨාකාරසම්භොගරසා වා, චෙතසිකඅස්සාදපච්චුපට්ඨානා, පස්සද්ධිපදට්ඨානා.

‘චතුභූමිකවෙදනා ¶ හි නොවෙදයිතලක්ඛණා නාම නත්ථි. අනුභවනරසතා පන සුඛවෙදනායමෙව ලබ්භතී’ති වත්වා පුන තං වාදං පටික්ඛිපිත්වා ‘සුඛවෙදනා වා හොතු, දුක්ඛවෙදනා වා, අදුක්ඛමසුඛවෙදනා වා, සබ්බා අනුභවනරසා’ති වත්වා අයමත්ථො දීපිතො – ආරම්මණරසානුභවනට්ඨානං පත්වා සෙසසම්පයුත්තධම්මා එකදෙසමත්තකමෙව අනුභවන්ති. ඵස්සස්ස හි ඵුසනමත්තකමෙව හොති, සඤ්ඤාය සඤ්ජානනමත්තකමෙව, චෙතනාය චෙතනාමත්තකමෙව, විඤ්ඤාණස්ස විජානනමත්තකමෙව. එකංසතො පන ඉස්සරවතාය විස්සවිතාය සාමිභාවෙන වෙදනාව ආරම්මණරසං අනුභවති.

රාජා විය හි වෙදනා, සූදො විය සෙසධම්මා. යථා සූදො නානාරසභොජනං සම්පාදෙත්වා පෙළාය පක්ඛිපිත්වා ලඤ්ඡනං දත්වා රඤ්ඤො සන්තිකෙ ඔතාරෙත්වා ලඤ්ඡනං භින්දිත්වා පෙළං විවරිත්වා සබ්බසූපබ්යඤ්ජනෙහි අග්ගග්ගං ¶ ආදාය භාජනෙ පක්ඛිපිත්වා සදොසනිද්දොසභාවවීමංසනත්ථං අජ්ඣොහරති, තතො රඤ්ඤො නානග්ගරසභොජනං උපනාමෙති. රාජා ඉස්සරවතාය විස්සවිතාය ¶ සාමී හුත්වා ඉච්ඡිතිච්ඡිතං භුඤ්ජති. තත්ථ හි සූදස්ස භත්තවීමංසනමත්තමිව අවසෙසධම්මානං ආරම්මණරසස්ස එකදෙසානුභවනං. යථා හි සූදො භත්තෙකදෙසමත්තමෙව වීමංසති එවං සෙසධම්මාපි ආරම්මණරසෙකදෙසමෙව අනුභවන්ති. යථා පන රාජා ඉස්සරවතාය විස්සවිතාය සාමී හුත්වා යදිච්ඡකං භුඤ්ජති, එවං වෙදනාපි ඉස්සරවතාය විස්සවිතාය සාමිභාවෙන ආරම්මණරසං අනුභවති. තස්මා අනුභවනරසාති වුච්චති.

දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ අයං ඉධ අධිප්පෙතා වෙදනා යථා වා තථා වා ආරම්මණස්ස ඉට්ඨාකාරමෙව සම්භුඤ්ජතීති ඉට්ඨාකාරසම්භොගරසාති වුත්තා. චෙතසිකඅස්සාදතො පනෙසා අත්තනො සභාවෙනෙව උපට්ඨානං සන්ධාය චෙතසිකඅස්සාදපච්චුපට්ඨානාති වුත්තා. යස්මා පන ‘‘පස්සද්ධිකායො සුඛං වෙදෙති’’ තස්මා පස්සද්ධිපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා.

නීලාදිභෙදං ආරම්මණං සඤ්ජානාතීති සඤ්ඤා. සා සඤ්ජානනලක්ඛණා පච්චාභිඤ්ඤාණරසා. චතුභූමිකසඤ්ඤා හි නොසඤ්ජානනලක්ඛණා නාම නත්ථි ¶ . සබ්බා සඤ්ජානනලක්ඛණාව. යා පනෙත්ථ අභිඤ්ඤාණෙන සඤ්ජානාති සා පච්චාභිඤ්ඤාණරසා නාම හොති.

තස්සා, වඩ්ඪකිස්ස දාරුම්හි අභිඤ්ඤාණං කත්වා පුන තෙන අභිඤ්ඤාණෙන තං පච්චාභිජානනකාලෙ, පුරිසස්ස කාළතිලකාදිඅභිඤ්ඤාණං සල්ලක්ඛෙත්වා පුන තෙන අභිඤ්ඤාණෙන අසුකො නාම එසොති තස්ස පච්චාභිජානනකාලෙ, රඤ්ඤො පිළන්ධනගොපකභණ්ඩාගාරිකස්ස තස්මිං තස්මිං පිළන්ධනෙ නාමපණ්ණකං බන්ධිත්වා ‘අසුකං පිළන්ධනං නාම ආහරා’ති වුත්තෙ දීපං ජාලෙත්වා රතනගබ්භං පවිසිත්වා පණ්ණං වාචෙත්වා තස්ස තස්සෙව පිළන්ධනස්ස ආහරණකාලෙ ච පවත්ති වෙදිතබ්බා.

අපරො නයො – සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන හි සඤ්ජානනලක්ඛණා සඤ්ඤා. පුනසඤ්ජානනපච්චයනිමිත්තකරණරසා, දාරුආදීසු තච්ඡකාදයො විය. යථාගහිතනිමිත්තවසෙන අභිනිවෙසකරණපච්චුපට්ඨානා, හත්ථිදස්සකඅන්ධා විය. ආරම්මණෙ අනොගාළ්හවුත්තිතාය ¶ අචිරට්ඨානපච්චුපට්ඨානා වා, විජ්ජු විය. යථාඋපට්ඨිතවිසයපදට්ඨානා, තිණපුරිසකෙසු මිගපොතකානං ‘පුරිසා’ති උප්පන්නසඤ්ඤා විය. යා පනෙත්ථ ඤාණසම්පයුත්තා හොති සා සඤ්ඤා ඤාණමෙව අනුවත්තති. සසම්භාරපථවීආදීසු සෙසධම්මා පථවීආදීනි වියාති වෙදිතබ්බා.

චෙතයතීති ¶ චෙතනා සද්ධිං අත්තනා සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණෙ අභිසන්දහතීති අත්ථො. සා චෙතයිතලක්ඛණා, චෙතනාභාවලක්ඛණාති අත්ථො. ආයූහනරසා. චතුභූමිකචෙතනා හි නොචෙතයිතලක්ඛණා නාම නත්ථි. සබ්බා චෙතයිතලක්ඛණාව. ආයූහනරසතා පන කුසලාකුසලෙසු එව හොති. කුසලාකුසලකම්මායූහනට්ඨානඤ්හි පත්වා සෙසසම්පයුත්තධම්මානං එකදෙසමත්තකමෙව කිච්චං හොති. චෙතනා පන අතිරෙකඋස්සාහා අතිරෙකවායාමා, දිගුණුස්සාහා දිගුණවායාමා. තෙනාහු පොරාණා – ‘‘ථාවරියසභාවසණ්ඨිතා ච පනෙසා චෙතනා’’ති. ථාවරියොති ඛෙත්තසාමී වුච්චති. යථා ඛෙත්තසාමී පුරිසො පඤ්චපණ්ණාස බලිපුරිසෙ ගහෙත්වා ‘ලායිස්සාමී’ති එකතො ඛෙත්තං ඔතරති. තස්ස අතිරෙකො උස්සාහො අතිරෙකො වායාමො, දිගුණො උස්සාහො දිගුණො වායාමො හොති, ‘නිරන්තරං ගණ්හථා’තිආදීනි වදති, සීමං ආචික්ඛති, තෙසං සුරාභත්තගන්ධමාලාදීනි ජානාති, මග්ගං සමකං හරති. එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං ¶ . ඛෙත්තසාමිපුරිසො විය හි චෙතනා. පඤ්චපණ්ණාස බලිපුරිසා විය චිත්තඞ්ගවසෙන උප්පන්නා පඤ්චපණ්ණාස කුසලා ධම්මා. ඛෙත්තසාමිපුරිසස්ස දිගුණුස්සාහදිගුණවායාමකරණකාලො විය කුසලාකුසලකම්මායූහනට්ඨානං පත්වා චෙතනාය දිගුණුස්සාහො දිගුණවායාමො හොති. එවමස්සා ආයූහනරසතා වෙදිතබ්බා.

සා පනෙසා සංවිදහනපච්චුපට්ඨානා. සංවිදහමානා හි අයං උපට්ඨාති, සකිච්චපරකිච්චසාධකා, ජෙට්ඨසිස්සමහාවඩ්ඪකීආදයො විය. යථා හි ජෙට්ඨසිස්සො උපජ්ඣායං දූරතොව ආගච්ඡන්තං දිස්වා සයං අධීයමානො ඉතරෙපි දාරකෙ අත්තනො අත්තනො අජ්ඣයනකම්මෙ පවත්තයති, තස්මිඤ්හි අධීයිතුං ආරද්ධෙ තෙපි අධීයන්ති, තදනුවත්තිතාය. යථා ච මහාවඩ්ඪකී සයං තච්ඡන්තො ඉතරෙපි තච්ඡකෙ අත්තනො අත්තනො ¶ තච්ඡනකම්මෙ පවත්තයති, තස්මිඤ්හි තච්ඡිතුං ආරද්ධෙ තෙපි තච්ඡන්ති, තදනුවත්තිතාය. යථා ච යොධනායකො සයං යුජ්ඣමානො ඉතරෙපි යොධෙ සම්පහාරවුත්තියං පවත්තයති, තස්මිඤ්හි යුජ්ඣිතුං ආරද්ධෙ තෙපි අනිවත්තමානා යුජ්ඣන්ති, තදනුවත්තිතාය. එවමෙසාපි අත්තනො කිච්චෙන ආරම්මණෙ පවත්තමානා අඤ්ඤෙපි සම්පයුත්තධම්මෙ අත්තනො අත්තනො කිරියාය පවත්තෙති. තස්සා හි අත්තනො කිච්චං ආරද්ධාය, තංසම්පයුත්තාපි ආරභන්ති. තෙන වුත්තං – ‘සකිච්චපරකිච්චසාධකා, ජෙට්ඨසිස්සමහාවඩ්ඪකීආදයො වියා’ති. අච්චායිකකම්මානුස්සරණාදීසු ච පනායං සම්පයුත්තානං උස්සාහනභාවෙන පවත්තමානා පාකටා හොතීති වෙදිතබ්බා.

‘ආරම්මණං ¶ චින්තෙතී’ති චිත්තන්ති නයෙන චිත්තස්ස වචනත්ථො වුත්තො එව. ලක්ඛණාදිතො පන විජානනලක්ඛණං චිත්තං, පුබ්බඞ්ගමරසං, සන්දහනපච්චුපට්ඨානං, නාමරූපපදට්ඨානං. චතුභූමකචිත්තඤ්හි නොවිජානනලක්ඛණං නාම නත්ථි. සබ්බං විජානනලක්ඛණමෙව. ද්වාරං පන පත්වා ආරම්මණවිභාවනට්ඨානෙ චිත්තං පුබ්බඞ්ගමං පුරෙචාරිකං හොති. චක්ඛුනා හි දිට්ඨං රූපාරම්මණං චිත්තෙනෙව විජානාති…පෙ… මනෙන විඤ්ඤාතං ධම්මාරම්මණං චිත්තෙනෙව විජානාති. යථා හි නගරගුත්තිකො නාම නගරමජ්ඣෙ සිඞ්ඝාටකෙ නිසීදිත්වා ‘අයං නෙවාසිකො අයං ආගන්තුකො’ති ආගතාගතං ජනං උපධාරෙති වවත්ථපෙති – එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං. වුත්තම්පි චෙතං මහාථෙරෙන – ‘‘යථා, මහාරාජ ¶ , නගරගුත්තිකො නාම මජ්ඣෙ නගරස්ස සිඞ්ඝාටකෙ නිසින්නො පුරත්ථිමතො දිසතො පුරිසං ආගච්ඡන්තං පස්සෙය්ය… පච්ඡිමතො… දක්ඛිණතො… උත්තරතො දිසතො පුරිසං ආගච්ඡන්තං පස්සෙය්ය, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යං චක්ඛුනා රූපං පස්සති තං විඤ්ඤාණෙන විජානාති, යං සොතෙන සද්දං සුණාති, ඝානෙන ගන්ධං ඝායති, ජිව්හාය රසං සායති, කායෙන ඵොට්ඨබ්බං ඵුසති, මනසා ධම්මං විජානාති, තං විඤ්ඤාණෙන විජානාතී’’ති (මි. ප. 2.3.12). එවං ද්වාරං පත්වා ආරම්මණවිභාවනට්ඨානෙ චිත්තමෙව පුබ්බඞ්ගමං පුරෙචාරිකං. තස්මා පුබ්බඞ්ගමරසන්ති ¶ වුච්චති.

තදෙතං පච්ඡිමං පච්ඡිමං උප්පජ්ජමානං පුරිමං පුරිමං නිරන්තරං කත්වා සන්දහනමෙව උපට්ඨාතීති සන්දහනපච්චුපට්ඨානං. පඤ්චවොකාරභවෙ පනස්ස නියමතො නාමරූපං, චතුවොකාරභවෙ නාමමෙව පදට්ඨානං. තස්මා නාමරූපපදට්ඨානන්ති වුත්තං.

කිං පනෙතං චිත්තං පුරිමනිද්දිට්ඨචිත්තෙන සද්ධිං එකමෙව උදාහු අඤ්ඤන්ති? එකමෙව. අථ කස්මා පුරිමනිද්දිට්ඨං පුන වුත්තන්ති? අවිචාරිතං එතං අට්ඨකථායං. අයං පනෙත්ථ යුත්ති – යථා හි රූපාදීනි උපාදාය පඤ්ඤත්තා සූරියාදයො න අත්ථතො රූපාදීහි අඤ්ඤෙ හොන්ති, තෙනෙව යස්මිං සමයෙ සූරියො උදෙති තස්මිං සමයෙ තස්ස තෙජසඞ්ඛාතං රූපම්පීති. එවං වුච්චමානෙපි න රූපාදීහි අඤ්ඤො සූරියො නාම අත්ථි. න තථා චිත්තං; ඵස්සාදයො ධම්මෙ උපාදාය පඤ්ඤාපියති; අත්ථතො පනෙතං තෙහි අඤ්ඤමෙව. තෙන ‘යස්මිං සමයෙ චිත්තං උප්පන්නං හොති එකංසෙනෙව තස්මිං සමයෙ ඵස්සාදීහි අත්ථතො අඤ්ඤමෙව තං හොතී’ති ඉමස්සත්ථස්ස දීපනත්ථාය එතං පුන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

යථා ච ‘‘යස්මිං සමයෙ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙති…පෙ… පථවීකසිණං, තස්මිං සමයෙ ¶ ඵස්සො හොති වෙදනා හොතී’’තිආදීසු (ධ. ස. 160) පන භාවෙන්තෙන වවත්ථාපිතෙ සමයෙ යො භාවෙති න සො අත්ථතො උප්පජ්ජති නාම, තෙනෙව තත්ථ යථා ‘‘ඵස්සො හොති වෙදනා හොතී’’ති වුත්තං, න එවං ‘‘යො භාවෙති සො හොතී’’ති වුත්තං. ‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොතී’’තිආදීසු පන චිත්තෙන වවත්ථාපිතෙ සමයෙ සමයවවත්ථාපිතං චිත්තං න තථා අත්ථතො නුප්පජ්ජති ¶ . යථෙව පන තදා ‘ඵස්සො හොති වෙදනා හොති’, තථා ‘චිත්තම්පි හොතී’ති ඉමස්සපි අත්ථස්ස දීපනත්ථමිදං පුන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. ඉදං පනෙත්ථ සන්නිට්ඨානං – උද්දෙසවාරෙ සඞ්ගණ්හනත්ථං නිද්දෙසවාරෙ ච විභජනත්ථං පුරිමෙන හි ‘චිත්ත’-සද්දෙන කෙවලං සමයො වවත්ථාපිතො. තස්මිං පන චිත්තෙන වවත්ථාපිතසමයෙ යෙ ධම්මා හොන්ති තෙසං දස්සනත්ථං ‘‘ඵස්සො හොතී’’තිආදි ආරද්ධං. චිත්තඤ්චාපි තස්මිං සමයෙ හොතියෙව. තස්මා තස්සාපි සඞ්ගණ්හනත්ථමෙතං ¶ පුන වුත්තං. ඉමස්මිඤ්ච ඨානෙ එතස්මිං අවුච්චමානෙ ‘‘කතමං තස්මිං සමයෙ චිත්ත’’න්ති න සක්කා භවෙය්ය නිද්දෙසවාරෙ විභජිතුං. එවමස්ස විභජනංයෙව පරිහායෙථ. තස්මා තස්ස නිද්දෙසවාරෙ විභජනත්ථම්පි එතඤ්ච වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

යස්මා වා ‘‘උප්පන්නං හොතී’’ති එත්ථ චිත්තං උප්පන්නන්ති එතං දෙසනාසීසමෙව, ‘න පන චිත්තං එකමෙව උප්පජ්ජතී’ති අට්ඨකථායං විචාරිතං, තස්මා චිත්තං ‘‘උප්පන්න’’න්ති එත්ථාපි චිත්තමත්තමෙව අග්ගහෙත්වා පරොපණ්ණාසකුසලධම්මෙහි සද්ධිංයෙව චිත්තං ගහිතං. එවං තත්ථ සඞ්ඛෙපතො සබ්බෙපි චිත්තචෙතසිකධම්මෙ ගහෙත්වා ඉධ සරූපෙන පභෙදතො දස්සෙතුං ‘‘ඵස්සො හොතී’’තිආදි ආරද්ධං. ඉති ඵස්සාදයො විය චිත්තම්පි වුත්තමෙවාති වෙදිතබ්බං.

ධම්මුද්දෙසවාරො

ඣානඞ්ගරාසිවණ්ණනා

විතක්කෙතීති විතක්කො; විතක්කනං වා විතක්කො; ඌහනන්ති වුත්තං හොති. ස්වායං ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණො. සො හි ආරම්මණෙ චිත්තං ආරොපෙති. යථා හි කොචි රාජවල්ලභං ඤාතිං වා මිත්තං වා නිස්සාය රාජගෙහං ආරොහති, එවං විතක්කං නිස්සාය චිත්තං ආරම්මණං ආරොහති. තස්මා සො ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අභිනිරොපනලක්ඛණොති වුත්තො. නාගසෙනත්ථෙරො පනාහ – ආකොටනලක්ඛණො විතක්කො. ‘‘යථා, මහාරාජ, භෙරී ආකොටිතා අථ පච්ඡා ¶ අනුරවති අනුසද්දායති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යථා ආකොටනා එවං විතක්කො දට්ඨබ්බො. යථා පච්ඡා අනුරවනා අනුසද්දායනා එවං විචාරො දට්ඨබ්බො’’ති (මි. ප. 2.3.14 ථොකං විසදිසං). ස්වායං ආහනනපරියාහනනරසො. තථා හි තෙන යොගාවචරො ආරම්මණං විතක්කාහතං විතක්කපරියාහතං කරොතීති වුච්චති. ආරම්මණෙ චිත්තස්ස ආනයනපච්චුපට්ඨානො.

ආරම්මණෙ ¶ තෙන චිත්තං විචරතීති විචාරො; විචරණං වා විචාරො. අනුසඤ්චරණන්ති වුත්තං හොති. ස්වායං ආරම්මණානුමජ්ජනලක්ඛණො. තත්ථ සහජාතානුයොජනරසො. චිත්තස්ස අනුප්පබන්ධපච්චුපට්ඨානො. සන්තෙපි ච නෙසං කත්ථචි අවියොගෙ ඔළාරිකට්ඨෙන පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන ච ඝණ්ටාභිඝාතො විය අභිනිරොපනට්ඨෙන ච චෙතසො පඨමාභිනිපාතො විතක්කො ¶ . සුඛුමට්ඨෙන අනුමජ්ජනසභාවට්ඨෙන ච ඝණ්ටානුරවො විය අනුප්පබන්ධො විචාරො. විප්ඵාරවා චෙත්ථ විතක්කො, පඨමුප්පත්තිකාලෙ පරිප්ඵන්දභූතො චිත්තස්ස. ආකාසෙ උප්පතිතුකාමස්ස පක්ඛිනො පක්ඛවික්ඛෙපො විය. පදුමාභිමුඛපාතො විය ච ගන්ධානුබද්ධචෙතසො භමරස්ස. සන්තවුත්ති විචාරො නාතිපරිප්ඵන්දනභාවො චිත්තස්ස, ආකාසෙ උප්පතිතස්ස පක්ඛිනො පක්ඛප්පසාරණං විය, පරිබ්භමනං විය ච පදුමාභිමුඛපතිතස්ස භමරස්ස පදුමස්ස උපරිභාගෙ.

අට්ඨකථායං පන ‘‘ආකාසෙ ගච්ඡතො මහාසකුණස්ස උභොහි පක්ඛෙහි වාතං ගහෙත්වා පක්ඛෙ සන්නිසීදාපෙත්වා ගමනං විය ආරම්මණෙ චෙතසො අභිනිරොපනභාවෙන පවත්තො විතක්කො. සො හි එකග්ගො හුත්වා අප්පෙති වාතග්ගහණත්ථං පක්ඛෙ ඵන්දාපයමානස්ස ගමනං විය. අනුමජ්ජභාවෙන පවත්තො විචාරො. සො හි ආරම්මණං අනුමජ්ජතීති වුත්තං, තං අනුප්පබන්ධනෙන පවත්තියං අතිවිය යුජ්ජති. සො පන නෙසං විසෙසො පඨමදුතියජ්ඣානෙසු පාකටො හොති. අපිච මලග්ගහිතං කංසභාජනං එකෙන හත්ථෙන දළ්හං ගහෙත්වා ඉතරෙන හත්ථෙන චුණ්ණතෙලවාලණ්ඩුපකෙන පරිමජ්ජන්තස්ස දළ්හග්ගහණහත්ථො විය විතක්කො, පරිමජ්ජනහත්ථො විය විචාරො. තථා කුම්භකාරස්ස දණ්ඩප්පහාරෙන චක්කං භමයිත්වා භාජනං කරොන්තස්ස උප්පීළනහත්ථො විය විතක්කො, ඉතො චිතො ච සඤ්චරණහත්ථො විය විචාරො. තථා මණ්ඩලං කරොන්තස්ස මජ්ඣෙ සන්නිරුම්භිත්වා ඨිතකණ්ටකො විය අභිනිරොපනො විතක්කො, බහිපරිබ්භමනකණ්ටකො විය අනුමජ්ජමානො විචාරො.

පිණයතීති ¶ පීති. සා සම්පියායනලක්ඛණා. කායචිත්තපීණනරසා, ඵරණරසා වා. ඔදග්යපච්චුපට්ඨානා. සා පනෙසා ඛුද්දිකාපීති, ඛණිකාපීති, ඔක්කන්තිකාපීති, උබ්බෙගාපීති, ඵරණාපීතීති පඤ්චවිධා හොති.

තත්ථ ¶ ඛුද්දිකාපීති සරීරෙ ලොමහංසමත්තමෙව කාතුං සක්කොති. ඛණිකාපීති ඛණෙ ඛණෙ විජ්ජුප්පාදසදිසා හොති. ඔක්කන්තිකාපීති ¶ , සමුද්දතීරං වීචි විය, කායං ඔක්කමිත්වා ඔක්කමිත්වා භිජ්ජති. උබ්බෙගාපීති බලවතී හොති, කායං උද්ධග්ගං කත්වා ආකාසෙ ලඞ්ඝාපනප්පමාණප්පත්තා. තථා හි පුණ්ණවල්ලිකවාසී මහාතිස්සත්ථෙරො පුණ්ණමදිවසෙ සායං චෙතියඞ්ගණං ගන්ත්වා චන්දාලොකං දිස්වා මහාචෙතියාභිමුඛො හුත්වා ‘ඉමාය වත වෙලාය චතස්සො පරිසා මහාචෙතියං වන්දන්තී’ති පකතියා දිට්ඨාරම්මණවසෙන බුද්ධාරම්මණං උබ්බෙගං පීතිං උප්පාදෙත්වා සුධාතලෙ පහටචිත්රගෙණ්ඩුකො විය ආකාසෙ උප්පතිත්වා මහාචෙතියඞ්ගණෙයෙව අට්ඨාසි.

තථා ගිරිකණ්ඩකවිහාරස්ස උපනිස්සයෙ වත්තකාලකගාමෙ එකා කුලධීතාපි බලවබුද්ධාරම්මණාය උබ්බෙගාය පීතියා ආකාසෙ ලඞ්ඝෙසි. තස්සා කිර මාතාපිතරො සායං ධම්මසවනත්ථාය විහාරං ගච්ඡන්තා ‘අම්ම, ත්වං ගරුභාරා, අකාලෙ විචරිතුං න සක්කොසි, මයං තුය්හං පත්තිං කත්වා ධම්මං සොස්සාමා’ති අගමංසු. සා ගන්තුකාමාපි තෙසං වචනං පටිබාහිතුං අසක්කොන්තී ඝරෙ ඔහීයිත්වා ඝරද්වාරෙ ඨත්වා චන්දාලොකෙන ගිරිකණ්ඩකෙ ආකාසචෙතියඞ්ගණං ඔලොකෙන්තී චෙතියස්ස දීපපූජං අද්දස. චතස්සො ච පරිසා මාලාගන්ධාදීහි චෙතියපූජං කත්වා පදක්ඛිණං කරොන්තියො භික්ඛුසඞ්ඝස්ස ච ගණසජ්ඣායසද්දං අස්සොසි. අථස්සා ‘ධඤ්ඤා වතිමෙ මනුස්සා යෙ විහාරං ගන්ත්වා එවරූපෙ චෙතියඞ්ගණෙ අනුසඤ්චරිතුං එවරූපඤ්ච මධුරං ධම්මකථං සොතුං ලභන්තී’ති මුත්තරාසිසදිසං චෙතියං පස්සන්තියා එව උබ්බෙගාපීති උදපාදි. සා ආකාසෙ ලඞ්ඝිත්වා මාතාපිතූනං පුරිමතරංයෙව ආකාසතො චෙතියඞ්ගණෙ ඔරුය්හ චෙතියං වන්දිත්වා ධම්මං සුණමානා අට්ඨාසි. අථ නං මාතාපිතරො ආගන්ත්වා ‘අම්ම, ත්වං කතරෙන මග්ගෙන ආගතාසී’ති පුච්ඡිංසු. සා ‘ආකාසෙන ආගතාම්හි, න මග්ගෙනා’ති වත්වා ‘අම්ම, ආකාසෙන නාම ඛීණාසවා සඤ්චරන්ති, ත්වං කථං ආගතා’ති පුට්ඨා ආහ – ‘මය්හං චන්දාලොකෙන චෙතියං ඔලොකෙන්තියා ඨිතාය බුද්ධාරම්මණා බලවපීති උප්පජ්ජති, අථාහං නෙව අත්තනො ඨිතභාවං න නිසින්නභාවං අඤ්ඤාසිං, ගහිතනිමිත්තෙනෙව පන ආකාසං ¶ ලඞ්ඝිත්වා චෙතියඞ්ගණෙ පතිට්ඨිතාම්හී’ති. එවං උබ්බෙගාපීති ආකාසෙ ලඞ්ඝාපනප්පමාණා හොති.

ඵරණපීතියා ¶ ¶ පන උප්පන්නාය සකලසරීරං ධමිත්වා පූරිතවත්ථි විය, මහතා උදකොඝෙන පක්ඛන්දපබ්බතකුච්ඡි විය ච අනුපරිප්ඵුටං හොති. සා පනෙසා පඤ්චවිධා පීති ගබ්භං ගණ්හන්තී පරිපාකං ගච්ඡන්තී දුවිධං පස්සද්ධිං පරිපූරෙති – කායපස්සද්ධිඤ්ච චිත්තපස්සද්ධිඤ්ච. පස්සද්ධි ගබ්භං ගණ්හන්තී පරිපාකං ගච්ඡන්තී දුවිධං සුඛං පරිපූරෙති – කායිකං චෙතසිකඤ්ච. සුඛං ගබ්භං ගණ්හන්තං පරිපාකං ගච්ඡන්තං තිවිධං සමාධිං පරිපූරෙති – ඛණිකසමාධිං උපචාරසමාධිං අප්පනාසමාධින්ති. තාසු ඨපෙත්වා අප්පනාසමාධිපූරිකං ඉතරා ද්වෙපි ඉධ යුජ්ජන්ති.

සුඛයතීති සුඛං; යස්ස උප්පජ්ජති තං සුඛිතං කරොතීති අත්ථො. සුට්ඨු වා ඛාදති, ඛනති ච කායචිත්තාබාධන්ති සුඛං. සොමනස්සවෙදනායෙතං නාමං. තස්ස ලක්ඛණාදීනි වෙදනාපදෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

අපරො නයො – සාතලක්ඛණං සුඛං, සම්පයුත්තානං උපබ්රූහනරසං, අනුග්ගහණපච්චුපට්ඨානං. සතිපි ච නෙසං පීතිසුඛානං කත්ථචි අවිප්පයොගෙ, ඉට්ඨාරම්මණපටිලාභතුට්ඨි පීති; පටිලද්ධරසානුභවනං සුඛං. යත්ථ පීති තත්ථ සුඛං. යත්ථ සුඛං තත්ථ න නියමතො පීති. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධසඞ්ගහිතා පීති, වෙදනාක්ඛන්ධසඞ්ගහිතං සුඛං. කන්තාරඛින්නස්ස වනන්තොදකදස්සනසවනෙසු විය පීති. වනච්ඡායාපවෙසනඋදකපරිභොගෙසු විය සුඛං.

යථා හි පුරිසො මහාකන්තාරමග්ගං පටිපන්නො ඝම්මපරෙතො තසිතො පිපාසිතො පටිපථෙ පුරිසං දිස්වා ‘කත්ථ පානීයං අත්ථී’ති පුච්ඡෙය්ය. සො ‘අටවිං උත්තරිත්වා ජාතස්සරවනසණ්ඩො අත්ථි, තත්ථ ගන්ත්වා ලභිස්සසී’ති වදෙය්ය. සො තස්ස කථං සුත්වා හට්ඨපහට්ඨො භවෙය්ය. තතො ගච්ඡන්තො භූමියං පතිතානි උප්පලදලනාලපත්තාදීනි දිස්වා සුට්ඨුතරං හට්ඨපහට්ඨො හුත්වා ගච්ඡන්තො අල්ලවත්ථෙ අල්ලකෙසෙ පුරිසෙ පස්සෙය්ය, වනකුක්කුටමොරාදීනං සද්දං සුණෙය්ය, ජාතස්සරපරියන්තෙ ජාතං මණිජාලසදිසං නීලවනසණ්ඩං පස්සෙය්ය, සරෙ ජාතානි උප්පලපදුමකුමුදාදීනි පස්සෙය්ය, අච්ඡං විප්පසන්නං උදකං පස්සෙය්ය. සො භිය්යො ¶ භිය්යො හට්ඨපහට්ඨො හුත්වා ජාතස්සරං ¶ ඔතරිත්වා යථාරුචි න්හත්වා ච පිවිත්වා ච පටිප්පස්සද්ධදරථො භිසමුළාලපොක්ඛරාදීනි ඛාදිත්වා නීලුප්පලාදීනි පිළන්ධිත්වා මන්දාලකමූලානි ඛන්ධෙ කරිත්වා උත්තරිත්වා සාටකං නිවාසෙත්වා, උදකසාටකං ආතපෙ කත්වා, සීතච්ඡායාය මන්දමන්දෙ වාතෙ පහරන්තෙ නිපන්නො ‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’න්ති වදෙය්ය. එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

තස්ස ¶ හි පුරිසස්ස ජාතස්සරවනසණ්ඩසවනතො පට්ඨාය යාව උදකදස්සනා හට්ඨපහට්ඨකාලො විය පුබ්බභාගාරම්මණෙ හට්ඨපහට්ඨාකාරා පීති. න්හත්වා ච පිවිත්වා ච සීතච්ඡායාය මන්දමන්දෙ වාතෙ පහරන්තෙ ‘අහො සුඛං, අහො සුඛ’න්ති වදතො නිපන්නකාලො විය බලවප්පත්තං ආරම්මණරසානුභවනාකාරසණ්ඨිතං සුඛං. තස්මිං තස්මිං සමයෙ පාකටභාවතො චෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යත්ථ පන පීති සුඛම්පි තත්ථ අත්ථීති වුත්තමෙවෙතං.

චිත්තස්සෙකග්ගතාති චිත්තස්ස එකග්ගභාවො; සමාධිස්සෙතං නාමං. ලක්ඛණාදීසු පනස්ස අට්ඨකථායං තාව වුත්තං – ‘‘පාමොක්ඛලක්ඛණො ච සමාධි අවික්ඛෙපලක්ඛණො ච’’. යථා හි කූටාගාරකණ්ණිකා සෙසදබ්බසම්භාරානං ආබන්ධනතො පමුඛා හොති එවමෙව සබ්බකුසලධම්මානං සමාධිචිත්තෙන ඉජ්ඣනතො සබ්බෙසම්පි තෙසං ධම්මානං සමාධි පාමොක්ඛො හොති. තෙන වුත්තං –

‘‘යථා, මහාරාජ, කූටාගාරස්ස යා කාචි ගොපානසියො සබ්බා තා කූටඞ්ගමා හොන්ති, කූටනින්නා කූටසමොසරණා, කූටං තාසං අග්ගමක්ඛායති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, යෙ කෙචි කුසලා ධම්මා සබ්බෙ තෙ සමාධිනින්නා හොන්ති, සමාධිපොණා, සමාධිපබ්භාරා, සමාධි තෙසං අග්ගමක්ඛායතී’’ති (මි. ප. 2.1.14).

යථා ච සෙනඞ්ගං පත්වා රාජා නාම යත්ථ යත්ථ සෙනා ඔසීදති තං තං ඨානං ගච්ඡති, තස්ස ගතගතට්ඨානෙ සෙනා පරිපූරති, පරසෙනා භිජ්ජිත්වා රාජානමෙව අනුවත්තති, එවමෙව සහජාතධම්මානං වික්ඛිපිතුං විප්පකිරිතුං අප්පදානතො සමාධි අවික්ඛෙපලක්ඛණො නාම හොතීති.

අපරො ¶ පන නයො – අයං චිත්තස්සෙකග්ගතාසඞ්ඛාතො සමාධි නාම අවිසාරලක්ඛණො වා අවික්ඛෙපලක්ඛණො වා, සහජාතධම්මානං, සම්පිණ්ඩනරසො න්හානියචුණ්ණානං උදකං විය, උපසමපච්චුපට්ඨානො ඤාණපච්චුපට්ඨානො ¶ වා. ‘‘සමාහිතො යථාභූතං ජානාති පස්සතී’’ති හි වුත්තං. විසෙසතො සුඛපදට්ඨානො, නිවාතෙ දීපච්චීනං ඨිති විය චෙතසො ඨිතීති දට්ඨබ්බො.

ඉන්ද්රියරාසිවණ්ණනා

සද්දහන්ති එතාය, සයං වා සද්දහති, සද්දහනමත්තමෙව වා එසාති සද්ධා. සාව අස්සද්ධියස්ස ¶ අභිභවනතො අධිපතියට්ඨෙන ඉන්ද්රියං. අධිමොක්ඛලක්ඛණෙ වා ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. සද්ධාව ඉන්ද්රියං සද්ධින්ද්රියං. සා පනෙසා සම්පසාදනලක්ඛණා ච සද්ධා සම්පක්ඛන්දනලක්ඛණා ච.

යථා හි රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස උදකප්පසාදකො මණි උදකෙ පක්ඛිත්තො පඞ්කසෙවාලපණකකද්දමං සන්නිසීදාපෙති, උදකං අච්ඡං කරොති විප්පසන්නං අනාවිලං, එවමෙව සද්ධා උප්පජ්ජමානා නීවරණෙ වික්ඛම්භෙති, කිලෙසෙ සන්නිසීදාපෙති, චිත්තං පසාදෙති, අනාවිලං කරොති. පසන්නෙන චිත්තෙන යොගාවචරො කුලපුත්තො දානං දෙති, සීලං සමාදියති, උපොසථකම්මං කරොති, භාවනං ආරභති. එවං තාව සද්ධා සම්පසාදනලක්ඛණාති වෙදිතබ්බා. තෙනාහ ආයස්මා නාගසෙනො –

‘‘යථා, මහාරාජ, රාජා චක්කවත්ති චතුරඞ්ගිනියා සෙනාය සද්ධිං අද්ධානමග්ගප්පටිපන්නො පරිත්තං උදකං තරෙය්ය, තං උදකං හත්ථීහි ච අස්සෙහි ච රථෙහි ච පත්තීහි ච සඞ්ඛුභිතං භවෙය්ය ආවිලං ලුලිතං කලලීභූතං, උත්තිණ්ණො ච රාජා චක්කවත්ති මනුස්සෙ ආණාපෙය්ය ‘පානීයං භණෙ ආහරථ, තං පිවිස්සාමී’ති. රඤ්ඤො ච උදකප්පසාදකො මණි භවෙය්ය. ‘එවං දෙවා’ති ඛො තෙ මනුස්සා රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පටිස්සුත්වා තං උදකප්පසාදකං මණිං උදකෙ පක්ඛිපෙය්යුං. තස්මිං උදකෙ පක්ඛිත්තමත්තෙ පඞ්කසෙවාලපණකං විගච්ඡෙය්ය, කද්දමො ච සන්නිසීදෙය්ය, අච්ඡං භවෙය්ය උදකං විප්පසන්නං අනාවිලං, තතො රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පානීයං උපනාමෙය්යුං – ‘පිවතු දෙවො පානීය’න්ති.

‘‘යථා ¶ , මහාරාජ, උදකං එවං චිත්තං දට්ඨබ්බං. යථා තෙ මනුස්සා එවං යොගාවචරො දට්ඨබ්බො. යථා පඞ්කසෙවාලපණකං කද්දමො ච එවං කිලෙසා දට්ඨබ්බා. යථා උදකප්පසාදකො මණි එවං සද්ධා දට්ඨබ්බා. යථා උදකප්පසාදකෙ මණිම්හි පක්ඛිත්තමත්තෙ පඞ්කසෙවාලපණකං විගච්ඡති කද්දමො ච සන්නිසීදති, අච්ඡං භවති උදකං විප්පසන්නං අනාවිලං, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සද්ධා උප්පජ්ජමානා නීවරණෙ වික්ඛම්භෙති, විනීවරණං ¶ චිත්තං හොති අච්ඡං විප්පසන්නං අනාවිල’’න්ති (මි. ප. 2.1.10).

යථා පන කුම්භිලමකරගාහරක්ඛසාදිකිණ්ණං පූරං මහානදිං ආගම්ම භීරුකජනො උභොසු තීරෙසු ¶ තිට්ඨති. සඞ්ගාමසූරො පන මහායොධො ආගන්ත්වා ‘කස්මා ඨිතත්ථා’ති පුච්ඡිත්වා ‘සප්පටිභයභාවෙන ඔතරිතුං න විසහාමා’ති වුත්තෙ සුනිසිතං අසිං ගහෙත්වා ‘මම පච්ඡතො එථ, මා භායිත්ථා’ති වත්වා නදිං ඔතරිත්වා ආගතාගතෙ කුම්භිලාදයො පටිබාහිත්වා ඔරිමතීරතො මනුස්සානං සොත්ථිභාවං කරොන්තො පාරිමතීරං නෙති. පාරිමතීරතොපි සොත්ථිනා ඔරිමතීරං ආනෙති. එවමෙව දානං දදතො සීලං රක්ඛතො උපොසථකම්මං කරොතො භාවනං ආරභතො සද්ධා පුබ්බඞ්ගමා පුරෙචාරිකා හොති. තෙන වුත්තං ‘සම්පක්ඛන්දනලක්ඛණා ච සද්ධා’ති.

අපරො නයො – සද්දහනලක්ඛණා සද්ධා, ඔකප්පනලක්ඛණා වා. පසාදනරසා උදකප්පසාදකමණි විය, පක්ඛන්දනරසා වා ඔඝුත්තරණො විය. අකාලුසියපච්චුපට්ඨානා, අධිමුත්තිපච්චුපට්ඨානා වා. සද්ධෙය්යවත්ථුපදට්ඨානා සොතාපත්තියඞ්ගපදට්ඨානා වා, සා හත්ථවිත්තබීජානි විය දට්ඨබ්බා.

වීරස්ස භාවො වීරියං, වීරානං වා කම්මං වීරියං. විධිනා වා නයෙන උපායෙන ඊරයිතබ්බං පවත්තයිතබ්බන්ති වීරියං. තදෙව කොසජ්ජස්ස අභිභවනතො අධිපතියට්ඨෙන ඉන්ද්රියං. පග්ගහණලක්ඛණෙ වා ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. වීරියමෙව ඉන්ද්රියං වීරියින්ද්රියං. තං පනෙතං උපත්ථම්භනලක්ඛණඤ්ච වීරියං පග්ගහණලක්ඛණඤ්ච. යථා හි ජිණ්ණඝරං ආගන්තුකෙන ථූණුපත්ථම්භෙන තිට්ඨති, එවමෙව යොගාවචරො වීරියුපත්ථම්භෙන උපත්ථම්භිතො හුත්වා සබ්බකුසලධම්මෙහි න හායති, න පරිහායති. එවං තාවස්ස උපත්ථම්භනලක්ඛණතා වෙදිතබ්බා. තෙනාහ ථෙරො නාගසෙනො –

‘‘යථා ¶ , මහාරාජ, පුරිසො ගෙහෙ පතන්තෙ තමඤ්ඤෙන දාරුනා උපත්ථම්භෙය්ය, උපත්ථම්භිතං සන්තං එවං තං ගෙහං න පතෙය්ය, එවමෙව ඛො මහාරාජ උපත්ථම්භනලක්ඛණං ¶ වීරියං, වීරියුපත්ථම්භිතා සබ්බෙ කුසලා ධම්මා න හායන්ති න පරිහායන්තී’’ති (මි. ප. 2.1.12).

යථා වා පන ඛුද්දිකාය ච මහතිකාය ච සෙනාය සඞ්ගාමෙ පවත්තෙ ඛුද්දිකා සෙනා ඔලීයෙය්ය, තතො රඤ්ඤො ආරොචෙය්ය, රාජා බලවාහනං පෙසෙය්ය, තෙන පග්ගහිතා සකසෙනා පරසෙනං පරාජෙය්ය, එවමෙව වීරියං සහජාතසම්පයුත්තධම්මානං ඔලීයිතුං ඔසක්කිතුං න දෙති, උක්ඛිපති, පග්ගණ්හාති. තෙන වුත්තං ‘පග්ගහණලක්ඛණඤ්ච වීරිය’න්ති.

අපරො ¶ නයො – උස්සාහලක්ඛණං වීරියං, සහජාතානං උපත්ථම්භනරසං, අසංසීදනභාවපච්චුපට්ඨානං, ‘‘සංවිග්ගො යොනිසො පදහතී’’ති (අ. නි. 4.113) වචනතො සංවෙගපදට්ඨානං, වීරියාරම්භවත්ථුපදට්ඨානං වා. සම්මා ආරද්ධං සබ්බාසං සම්පත්තීනං මූලං හොතීති දට්ඨබ්බං.

සරන්ති එතාය, සයං වා සරති, සරණමත්තමෙව වා එසාති සති. සාව මුට්ඨස්සච්චස්ස අභිභවනතො අධිපතියට්ඨෙන ඉන්ද්රියං, උපට්ඨානලක්ඛණෙ වා ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. සති එව ඉන්ද්රියං සතින්ද්රියං. සා පනෙසා අපිලාපනලක්ඛණා ච සති උපග්ගණ්හනලක්ඛණා ච. යථා හි රඤ්ඤො භණ්ඩාගාරිකො දසවිධං රතනං ගොපයන්තො සායංපාතං රාජානං ඉස්සරියසම්පත්තිං සල්ලක්ඛාපෙති සාරෙති, එවමෙව සති කුසලං ධම්මං සල්ලක්ඛාපෙති සරාපෙති. තෙනාහ ථෙරො –

‘‘යථා, මහාරාජ, රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස භණ්ඩාගාරිකො රාජානං චක්කවත්තිං සායංපාතං යසං සරාපෙති – ‘එත්තකා, දෙව, හත්ථී, එත්තකා අස්සා, එත්තකා රථා, එත්තකා පත්තී, එත්තකං හිරඤ්ඤං, එත්තකං සුවණ්ණං, එත්තකං සබ්බං සාපතෙය්යං, තං දෙවො සරතූ’ති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සති කුසලෙ ධම්මෙ අපිලාපෙති – ඉමෙ චත්තාරො සතිපට්ඨානා, ඉමෙ චත්තාරො සම්මප්පධානා, ඉමෙ චත්තාරො ඉද්ධිපාදා, ඉමානි පඤ්චින්ද්රියානි, ඉමානි පඤ්ච බලානි, ඉමෙ සත්ත බොජ්ඣඞ්ගා, අයං අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො, අයං සමථො, අයං විපස්සනා, අයං විජ්ජා, අයං විමුත්ති, ඉමෙ ලොකුත්තරා ධම්මාති. එවං ඛො, මහාරාජ, අපිලාපනලක්ඛණා සතී’’ති (මි. ප. 2.1.13).

යථා ¶ පන රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පරිණායකරතනං රඤ්ඤො අහිතෙ ච හිතෙ ච ඤත්වා අහිතෙ අපයාපෙති, හිතෙ උපයාපෙති, එවමෙව සති හිතාහිතානං ධම්මානං ගතියො සමන්වෙසිත්වා ‘ඉමෙ කායදුච්චරිතාදයො ධම්මා අහිතා’ති අහිතෙ ධම්මෙ අපනුදෙති ¶ , ‘ඉමෙ කායසුචරිතාදයො ධම්මා හිතා’ති හිතෙ ධම්මෙ උපග්ගණ්හාති. තෙනාහ ථෙරො –

‘‘යථා, මහාරාජ, රඤ්ඤො චක්කවත්තිස්ස පරිණායකරතනං රඤ්ඤො හිතාහිතෙ ජානාති ‘ඉමෙ රඤ්ඤො හිතා ඉමෙ අහිතා, ඉමෙ උපකාරා ඉමෙ අනුපකාරා’ති, තතො අහිතෙ අපනුදෙති හිතෙ උපග්ගණ්හාති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, සති උප්පජ්ජමානා හිතාහිතානං ධම්මානං ගතියො සමන්වෙසති ‘ඉමෙ ධම්මා හිතා ඉමෙ ධම්මා අහිතා, ඉමෙ ධම්මා උපකාරා ඉමෙ ධම්මා අනුපකාරා’ති ¶ , තතො අහිතෙ ධම්මෙ අපනුදෙති හිතෙ ධම්මෙ උපග්ගණ්හාති. එවං ඛො, මහාරාජ, උපග්ගණ්හනලක්ඛණා සතී’’ති (මි. ප. 2.1.13).

අපරො නයො – අපිලාපනලක්ඛණා සති, අසම්මොසනරසා, ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා විසයාභිමුඛීභාවපච්චුපට්ඨානා වා, ථිරසඤ්ඤාපදට්ඨානා, කායාදිසතිපට්ඨානපදට්ඨානා වා, ආරම්මණෙ දළ්හං පතිට්ඨිතත්තා පන එසිකා විය, චක්ඛුද්වාරාදිරක්ඛණතො දොවාරිකො විය ච දට්ඨබ්බා.

ආරම්මණෙ චිත්තං සම්මා අධියති ඨපෙතීති සමාධි. සොව වික්ඛෙපස්ස අභිභවනතො අධිපතියට්ඨෙන ඉන්ද්රියං. අවික්ඛෙපලක්ඛණෙ වා ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. සමාධියෙව ඉන්ද්රියං සමාධින්ද්රියං. ලක්ඛණාදීනි පනස්ස හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

පජානාතීති පඤ්ඤා. කිං පජානාති? ‘ඉදං දුක්ඛ’න්තිආදිනා නයෙන අරියසච්චානි. අට්ඨකථායං පන ‘පඤ්ඤාපෙතීති පඤ්ඤා’ති වුත්තං. කින්ති පඤ්ඤාපෙතීති? අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තාති පඤ්ඤාපෙති. සාව අවිජ්ජාය අභිභවනතො අධිපතියට්ඨෙන ඉන්ද්රියං. දස්සනලක්ඛණෙ වා ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. පඤ්ඤාව ඉන්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං. සා පනෙසා ඔභාසනලක්ඛණා ච පඤ්ඤා පජානනලක්ඛණා ච. යථා හි චතුභිත්තිකෙ ගෙහෙ රත්තිභාගෙ දීපෙ ජලිතෙ අන්ධකාරො නිරුජ්ඣති ආලොකො පාතුභවති, එවමෙව ඔභාසනලක්ඛණා ¶ පඤ්ඤා. පඤ්ඤොභාසසමො ඔභාසො නාම නත්ථි. පඤ්ඤවතො හි එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නස්ස දසසහස්සිලොකධාතු එකාලොකා හොති. තෙනාහ ථෙරො –

‘‘යථා, මහාරාජ, පුරිසො අන්ධකාරෙ ගෙහෙ පදීපං පවෙසෙය්ය, පවිට්ඨො පදීපො අන්ධකාරං විද්ධංසෙති, ඔභාසං ජනෙති, ආලොකං ¶ විදංසෙති, පාකටානි ච රූපානි කරොති, එවමෙව ඛො, මහාරාජ, පඤ්ඤා උප්පජ්ජමානා අවිජ්ජන්ධකාරං විද්ධංසෙති, විජ්ජොභාසං ජනෙති, ඤාණාලොකං විදංසෙති, පාකටානි ච අරියසච්චානි කරොති. එවං ඛො, මහාරාජ, ඔභාසනලක්ඛණා පඤ්ඤා’’ති (මි. ප. 2.1.15).

යථා පන ඡෙකො භිසක්කො ආතුරානං සප්පායාසප්පායානි භොජනානි ජානාති, එවං පඤ්ඤා උප්පජ්ජමානා කුසලාකුසලෙ සෙවිතබ්බාසෙවිතබ්බෙ හීනප්පණීතකණ්හසුක්කසප්පටිභාගඅප්පටිභාගෙ ¶ ධම්මෙ පජානාති. වුත්තම්පි චෙතං ධම්මසෙනාපතිනා – ‘‘පජානාති පජානාතීති ඛො, ආවුසො, තස්මා පඤ්ඤවාති වුච්චති. කිඤ්ච පජානාති? ඉදං දුක්ඛන්ති පජානාතී’’ති (ම. නි. 1.449) විත්ථාරෙතබ්බං. එවමස්සා පජානනලක්ඛණතා වෙදිතබ්බා.

අපරො නයො – යථාසභාවපටිවෙධලක්ඛණා පඤ්ඤා; අක්ඛලිතපටිවෙධලක්ඛණා වා කුසලිස්සාසඛිත්තඋසුපටිවෙධො විය. විසයොභාසරසා පදීපො විය. අසම්මොහපච්චුපට්ඨානා අරඤ්ඤගතසුදෙසකො විය.

මනතීති මනො; විජානාතීති අත්ථො. අට්ඨකථාචරියා පනාහු – නාළියා මිනමානො විය, මහාතුලාය ධාරයමානො විය ච, ආරම්මණං මිනති පජානාතීති මනොති. තදෙව මනනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. මනොව ඉන්ද්රියං මනින්ද්රියං. හෙට්ඨා වුත්තචිත්තස්සෙවෙතං වෙවචනං.

පීතිසොමනස්සසම්පයොගතො සොභනං මනො අස්සාති සුමනො. සුමනස්ස භාවො සොමනස්සං. සාතලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. සොමනස්සමෙව ඉන්ද්රියං සොමනස්සින්ද්රියං. හෙට්ඨා වුත්තවෙදනායෙවෙතං වෙවචනං.

ජීවන්ති ¶ තෙන තංසම්පයුත්තකා ධම්මාති ජීවිතං. අනුපාලනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. ජීවිතමෙව ඉන්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං. තං පවත්තසන්තතාධිපතෙය්යං හොති. ලක්ඛණාදීහි පන අත්තනා අවිනිභුත්තානං ධම්මානං අනුපාලනලක්ඛණං ජීවිතින්ද්රියං, තෙසං පවත්තනරසං, තෙසංයෙව ඨපනපච්චුපට්ඨානං, යාපයිතබ්බධම්මපදට්ඨානං. සන්තෙපි ච අනුපාලනලක්ඛණාදිම්හි විධානෙ අත්ථික්ඛණෙයෙව ¶ තං තෙ ධම්මෙ අනුපාලෙති උදකං විය උප්පලාදීනි, යථාසකංපච්චයුප්පන්නෙපි ච ධම්මෙ පාලෙති ධාතී විය කුමාරං, සයංපවත්තිතධම්මසම්බන්ධෙනෙව ච පවත්තති නියාමකො විය, න භඞ්ගතො උද්ධං පවත්තයති අත්තනො ච පවත්තයිතබ්බානඤ්ච අභාවා, න භඞ්ගක්ඛණෙ ඨපෙති සයං භිජ්ජමානත්තා ඛීයමානො විය වට්ටිසිනෙහො දීපසිඛං. න ච අනුපාලනපවත්තනට්ඨපනානුභාවවිරහිතං යථාවුත්තක්ඛණෙ තස්ස තස්ස සාධනතොති දට්ඨබ්බං.

මග්ගඞ්ගරාසිවණ්ණනා

සම්මාදිට්ඨිආදීසු ¶ දස්සනට්ඨෙන සම්මාදිට්ඨි. අභිනිරොපනට්ඨෙන සම්මාසඞ්කප්පො, පග්ගහනට්ඨෙන සම්මාවායාමො, උපට්ඨානට්ඨෙන සම්මාසති, අවික්ඛෙපනට්ඨෙන සම්මාසමාධීති වෙදිතබ්බො. වචනත්ථතො පන සම්මා පස්සති, සම්මා වා තාය පස්සන්තීති සම්මාදිට්ඨි. සම්මා සඞ්කප්පෙති, සම්මා වා තෙන සඞ්කප්පෙන්තීති සම්මාසඞ්කප්පො. සම්මා වායාමෙති, සම්මා වා තෙන වායමන්තීති සම්මාවායාමො. සම්මා සරති, සම්මා වා තාය සරන්තීති සම්මාසති. සම්මා සමාධියති, සම්මා වා තෙන සමාධියන්තීති සම්මාසමාධි. අපිච, පසත්ථා සුන්දරා වා දිට්ඨි සම්මාදිට්ඨීති. ඉමිනාපි නයෙන තෙසං වචනත්ථො වෙදිතබ්බො. ලක්ඛණාදීනි පන හෙට්ඨා වුත්තානෙව.

බලරාසිවණ්ණනා

සද්ධාබලාදීසුපි සද්ධාදීනි වුත්තත්ථානෙව. අකම්පියට්ඨෙන පන බලන්ති වෙදිතබ්බං. එවමෙතෙසු අස්සද්ධියෙ න කම්පතීති සද්ධාබලං. කොසජ්ජෙ න කම්පතීති වීරියබලං. මුට්ඨස්සච්චෙ න කම්පතීති සතිබලං. උද්ධච්චෙ න කම්පතීති සමාධිබලං. අවිජ්ජාය න කම්පතීති පඤ්ඤාබලං. අහිරිකෙ න කම්පතීති හිරිබලං ¶ . අනොත්තප්පෙ න කම්පතීති ඔත්තප්පබලන්ති. අයං උභයපදවසෙන අත්ථවණ්ණනා හොති.

තත්ථ පුරිමානි පඤ්ච හෙට්ඨා ලක්ඛණාදීහි පකාසිතානෙව. පච්ඡිමද්වයෙ කායදුච්චරිතාදීහි හිරියතීති හිරී; ලජ්ජායෙතං අධිවචනං. තෙහි එව ඔත්තප්පතීති ඔත්තප්පං; පාපතො උබ්බෙගස්සෙතං අධිවචනං. තෙසං නානාකරණදීපනත්ථං ‘සමුට්ඨානං අධිපති ලජ්ජා භයලක්ඛණෙන චා’ති ඉමං මාතිකං ඨපෙත්වා අයං ¶ විත්ථාරකථා වුත්තා.

අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා හිරී නාම; බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං නාම. අත්තාධිපති හිරී නාම; ලොකාධිපති ඔත්තප්පං නාම. ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතා හිරී නාම; භයසභාවසණ්ඨිතං ඔත්තප්පං නාම. සප්පතිස්සවලක්ඛණා හිරී නාම; වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්පං නාම.

තත්ථ අජ්ඣත්තසමුට්ඨානං හිරිං චතූහි කාරණෙහි සමුට්ඨාපෙති – ජාතිං පච්චවෙක්ඛිත්වා, වයං පච්චවෙක්ඛිත්වා, සූරභාවං පච්චවෙක්ඛිත්වා, බාහුසච්චං පච්චවෙක්ඛිත්වා. කථං? ‘පාපකරණං නාමෙතං න ¶ ජාතිසම්පන්නානං කම්මං, හීනජච්චානං කෙවට්ටාදීනං ඉදං කම්මං. මාදිසස්ස ජාතිසම්පන්නස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’න්ති, එවං තාව ජාතිං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘පාපකරණං නාමෙතං දහරෙහි කත්තබ්බං කම්මං, මාදිසස්ස වයෙ ඨිතස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’න්ති, එවං වයං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘පාපකම්මං නාමෙතං දුබ්බලජාතිකානං කම්මං, න සූරභාවානං. මාදිසස්ස සූරභාවසම්පන්නස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’න්ති, එවං සූරභාවං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. තථා ‘පාපකම්මං නාමෙතං අන්ධබාලානං කම්මං, න පණ්ඩිතානං. මාදිසස්ස පණ්ඩිතස්ස බහුස්සුතස්ස ඉදං කම්මං කාතුං න යුත්ත’න්ති, එවං බාහුසච්චං පච්චවෙක්ඛිත්වා පාණාතිපාතාදිපාපං අකරොන්තො හිරිං සමුට්ඨාපෙති. එවං අජ්ඣත්තසමුට්ඨානහිරිං චතූහි කාරණෙහි සමුට්ඨාපෙති. සමුට්ඨාපෙත්වා ච පන අත්තනො චිත්තෙ හිරිං පවෙසෙත්වා පාපකම්මං න කරොති. එවං අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා හිරී නාම හොති.

කථං ¶ බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං නාම? සචෙ ත්වං පාපකම්මං කරිස්සසි චතූසු පරිසාසු ගරහප්පත්තො භවිස්සසි.

ගරහිස්සන්ති තං විඤ්ඤූ, අසුචිං නාගරිකො යථා;

වජ්ජිතො සීලවන්තෙහි, කථං භික්ඛු කරිස්සසීති.

එවං පච්චවෙක්ඛන්තො හි බහිද්ධාසමුට්ඨිතෙන ඔත්තප්පෙන පාපකම්මං න කරොති. එවං බහිද්ධාසමුට්ඨානං ඔත්තප්පං නාම හොති.

කථං අත්තාධිපති හිරී නාම? ඉධෙකච්චො කුලපුත්තො අත්තානං ¶ අධිපතිං ජෙට්ඨකං කත්වා ‘මාදිසස්ස සද්ධාපබ්බජිතස්ස බහුස්සුතස්ස ධුතඞ්ගධරස්ස න යුත්තං පාපකම්මං කාතු’න්ති පාපං න කරොති. එවං අත්තාධිපති හිරී නාම හොති. තෙනාහ භගවා – ‘‘සො අත්තානංයෙව අධිපතිං ජෙට්ඨකං කරිත්වා අකුසලං පජහති කුසලං භාවෙති, සාවජ්ජං පජහති අනවජ්ජං භාවෙති, සුද්ධමත්තානං පරිහරතී’’ති (අ. නි. 3.40).

කථං ලොකාධිපති ඔත්තප්පං නාම? ඉධෙකච්චො කුලපුත්තො ලොකං අධිපතිං ජෙට්ඨකං කත්වා පාපකම්මං ¶ න කරොති. යථාහ – ‘‘මහා ඛො පනායං ලොකසන්නිවාසො. මහන්තස්මිං ඛො පන ලොකසන්නිවාසෙ සන්ති සමණබ්රාහ්මණා ඉද්ධිමන්තො දිබ්බචක්ඛුකා පරචිත්තවිදුනො, තෙ දූරතොපි පස්සන්ති, ආසන්නාපි න දිස්සන්ති, චෙතසාපි චිත්තං පජානන්ති, තෙපිමං එවං ජානිස්සන්ති ‘පස්සථ භො ඉමං කුලපුත්තං, සද්ධා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො සමානො වොකිණ්ණො විහරති පාපකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති. සන්ති දෙවතා ඉද්ධිමන්තිනියො දිබ්බචක්ඛුකා පරචිත්තවිදුනියො. තා දූරතොපි පස්සන්ති, ආසන්නාපි න දිස්සන්ති, චෙතසාපි චිත්තං පජානන්ති, තාපි මං ජානිස්සන්ති ‘පස්සථ භො ඉමං කුලපුත්තං, සද්ධා අගාරස්මා අනගාරියං පබ්බජිතො සමානො වොකිණ්ණො විහරති පාපකෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති… සො ලොකංයෙව අධිපතිං ජෙට්ඨකං කත්වා අකුසලං පජහති කුසලං භාවෙති, සාවජ්ජං පජහති අනවජ්ජං භාවෙති, සුද්ධමත්තානං පරිහරතී’’ති (අ. නි. 3.146). එවං ලොකාධිපති ඔත්තප්පං නාම හොති.

ලජ්ජාසභාවසණ්ඨිතා ¶ හිරී, භයසභාවසණ්ඨිතං ඔත්තප්පන්ති. එත්ථ පන ලජ්ජාති ලජ්ජනාකාරො; තෙන සභාවෙන සණ්ඨිතා හිරී. භයන්ති අපායභයං; තෙන සභාවෙන සණ්ඨිතං ඔත්තප්පං. තදුභයම්පි පාපපරිවජ්ජනෙ පාකටං හොති. එකච්චො හි, යථා නාම එකො කුලපුත්තො උච්චාරපස්සාවාදීනි කරොන්තො ලජ්ජිතබ්බයුත්තකං එකං දිස්වා ලජ්ජනාකාරප්පත්තො භවෙය්ය හීළිතො, එවමෙව අජ්ඣත්තං ලජ්ජිධම්මං ඔක්කමිත්වා පාපකම්මං න කරොති. එකච්චො අපායභයභීතො හුත්වා පාපකම්මං න කරොති.

තත්රිදං ඔපම්මං – යථා හි ද්වීසු අයොගුළෙසු එකො සීතලො භවෙය්ය ගූථමක්ඛිතො, එකො උණ්හො ආදිත්තො. තත්ථ පණ්ඩිතො සීතලං ගූථමක්ඛිතත්තා ජිගුච්ඡන්තො න ගණ්හාති, ඉතරං ඩාහභයෙන. තත්ථ සීතලස්ස ගූථමක්ඛනජිගුච්ඡාය අගණ්හනං විය අජ්ඣත්තං ලජ්ජිධම්මං ඔක්කමිත්වා ¶ පාපස්ස අකරණං. උණ්හස්ස ඩාහභයෙන අගණ්හනං විය අපායභයෙන පාපස්ස අකරණං වෙදිතබ්බං.

සප්පතිස්සවලක්ඛණා හිරී, වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්පන්ති. ඉදම්පි ද්වයං පාපපරිවජ්ජනෙ එව පාකටං හොති. එකච්චො හි ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණා සත්ථුමහත්තපච්චවෙක්ඛණා දායජ්ජමහත්තපච්චවෙක්ඛණා සබ්රහ්මචාරීමහත්තපච්චවෙක්ඛණාති චතූහි කාරණෙහි ¶ සප්පතිස්සවලක්ඛණං හිරිං සමුට්ඨාපෙත්වා පාපං න කරොති. එකච්චො අත්තානුවාදභයං පරානුවාදභයං දණ්ඩභයං දුග්ගතිභයන්ති චතූහි කාරණෙහි වජ්ජභීරුකභයදස්සාවිලක්ඛණං ඔත්තප්පං සමුට්ඨාපෙත්වා පාපං න කරොති. තත්ථ ජාතිමහත්තපච්චවෙක්ඛණාදීනි චෙව අත්තානුවාදභයාදීනි ච විත්ථාරෙත්වා කථෙතබ්බානි.

මූලරාසිවණ්ණනා

න ලුබ්භන්ති එතෙන, සයං වා න ලුබ්භති, අලුබ්භනමත්තමෙව වා තන්ති අලොභො. අදොසාමොහෙසුපි එසෙව නයො. තෙසු අලොභො ආරම්මණෙ චිත්තස්ස අගෙධලක්ඛණො, අලග්ගභාවලක්ඛණො වා කමලදලෙ ජලබින්දු විය. අපරිග්ගහණරසො මුත්තභික්ඛු විය ¶ . අනල්ලීනභාවපච්චුපට්ඨානො අසුචිම්හි පතිතපුරිසො විය. අදොසො අචණ්ඩික්කලක්ඛණො, අවිරොධලක්ඛණො වා අනුකූලමිත්තො විය. ආඝාතවිනයරසො පරිළාහවිනයරසො වා චන්දනං විය. සොම්මභාවපච්චුපට්ඨානො පුණ්ණචන්දො විය. අමොහො ලක්ඛණාදීහි හෙට්ඨා පඤ්ඤින්ද්රියපදෙ විභාවිතො එව.

ඉමෙසු පන තීසු අලොභො මච්ඡෙරමලස්ස පටිපක්ඛො, අදොසො දුස්සීල්යමලස්ස, අමොහො කුසලෙසු ධම්මෙසු අභාවනාය පටිපක්ඛො. අලොභො චෙත්ථ දානහෙතු, අදොසො සීලහෙතු, අමොහො භාවනාහෙතු. තෙසු ච අලොභෙන අනධිකං ගණ්හාති, ලුද්ධස්ස අධිකග්ගහණතො. අදොසෙන අනූනං, දුට්ඨස්ස ඌනග්ගහණතො. අමොහෙන අවිපරීතං, මූළ්හස්ස විපරීතග්ගහණතො.

අලොභෙන චෙත්ථ විජ්ජමානං දොසං දොසතො ධාරෙන්තො දොසෙ පවත්තති; ලුද්ධො හි දොසං පටිච්ඡාදෙති. අදොසෙන විජ්ජමානං ගුණං ගුණතො ධාරෙන්තො ගුණෙ පවත්තති; දුට්ඨො හි ගුණං ¶ මක්ඛෙති. අමොහෙන යාථාවසභාවං යාථාවසභාවතො ධාරෙන්තො යාථාවසභාවෙ පවත්තති. මූළ්හො හි ‘තච්ඡං අතච්ඡන්ති අතච්ඡං ච තච්ඡ’න්ති ගණ්හාති. අලොභෙන ච පියවිප්පයොගදුක්ඛං න හොති, ලුද්ධස්ස පියසභාවතො පියවිප්පයොගාසහනතො ච. අදොසෙන අප්පියසම්පයොගදුක්ඛං න හොති, දුට්ඨස්ස හි අප්පියසභාවතො අප්පියසම්පයොගාසහනතො ච. අමොහෙන ඉච්ඡිතාලාභදුක්ඛං න හොති, අමූළ්හස්ස හි ‘තං කුතෙත්ථ ලබ්භා’තිඑවමාදිපච්චවෙක්ඛණසම්භවතො (දී. නි. 3.34; අ. නි. 9.30).

අලොභෙන ¶ චෙත්ථ ජාතිදුක්ඛං න හොති, අලොභස්ස තණ්හාපටිපක්ඛතො තණ්හාමූලකත්තා ච ජාතිදුක්ඛස්ස. අදොසෙන ජරාදුක්ඛං න හොති, තික්ඛදොසස්ස ඛිප්පං ජරාසම්භවතො. අමොහෙන මරණදුක්ඛං න හොති, සම්මොහමරණඤ්හි දුක්ඛං, න චෙතං අමූළ්හස්ස හොති. අලොභෙන ච ගහට්ඨානං, අමොහෙන පබ්බජිතානං, අදොසෙන පන සබ්බෙසම්පි සුඛසංවාසතා හොති.

විසෙසතො ¶ චෙත්ථ අලොභෙන පෙත්තිවිසයෙ උපපත්ති න හොති. යෙභුය්යෙන හි සත්තා තණ්හාය පෙත්තිවිසයං උපපජ්ජන්ති, තණ්හාය ච පටිපක්ඛො අලොභො. අදොසෙන නිරයෙ උපපත්ති න හොති. දොසෙන හි චණ්ඩජාතිතාය දොසසදිසං නිරයං උපපජ්ජන්ති. දොසස්ස ච පටිපක්ඛො අදොසො. අමොහෙන තිරච්ඡානයොනියං නිබ්බත්ති න හොති. මොහෙන හි නිච්චසම්මූළ්හං තිරච්ඡානයොනිං උපපජ්ජන්ති. මොහස්ස පටිපක්ඛො ච අමොහො. එතෙසු ච අලොභො රාගවසෙන උපගමනස්ස අභාවකරො, අදොසො දොසවසෙන අපගමනස්ස, අමොහො මොහවසෙන අමජ්ඣත්තභාවස්ස.

තීහිපි චෙතෙහි යථාපටිපාටියා නෙක්ඛම්මසඤ්ඤා අබ්යාපාදසඤ්ඤා අවිහිංසාසඤ්ඤාති ඉමා තිස්සො. අසුභසඤ්ඤා අප්පමාණසඤ්ඤා ධාතුසඤ්ඤාති ඉමා ච තිස්සො සඤ්ඤායො හොන්ති. අලොභෙන පන කාමසුඛල්ලිකානුයොගඅන්තස්ස, අදොසෙන අත්තකිලමථානුයොගඅන්තස්ස පරිවජ්ජනං හොති; අමොහෙන මජ්ඣිමාය පටිපත්තියා පටිපජ්ජනං. තථා අලොභෙන අභිජ්ඣාකායගන්ථස්ස පභෙදනං හොති, අදොසෙන බ්යාපාදකායගන්ථස්ස, අමොහෙන සෙසගන්ථද්වයස්ස. පුරිමානි ච ද්වෙ සතිපට්ඨානානි පුරිමානං ද්වින්නං ආනුභාවෙන, පච්ඡිමානි පච්ඡිමස්සෙව ආනුභාවෙන ඉජ්ඣන්ති.

අලොභො චෙත්ථ ආරොග්යස්ස පච්චයො හොති; අලුද්ධො හි ලොභනීයම්පි අසප්පායං න සෙවති, තෙන ඛො අරොගො හොති. අදොසො ¶ යොබ්බනස්ස; අදුට්ඨො හි වලිපලිතාවහෙන දොසග්ගිනා අඩය්හමානො දීඝරත්තං යුවා හොති. අමොහො දීඝායුකතාය; අමූළ්හො හි හිතාහිතං ඤත්වා අහිතං පරිවජ්ජන්තො හිතඤ්ච පටිසෙවමානො දීඝායුකො හොති.

අලොභො චෙත්ථ භොගසම්පත්තියා පච්චයො හොති, අලුද්ධස්ස හි චාගෙන භොගපටිලාභො. අදොසො මිත්තසම්පත්තියා, මෙත්තාය මිත්තානං පටිලාභතො චෙව අපරිහානතො ච. අමොහො අත්තසම්පත්තියා ¶ , අමූළ්හො හි අත්තනො හිතමෙව කරොන්තො අත්තානං සම්පාදෙති ¶ . අලොභො ච දිබ්බවිහාරස්ස පච්චයො හොති, අදොසො බ්රහ්මවිහාරස්ස, අමොහො අරියවිහාරස්ස.

අලොභෙන චෙත්ථ සකපක්ඛෙසු සත්තසඞ්ඛාරෙසු නිබ්බුතො හොති, තෙසං විනාසෙන අභිසඞ්ගහෙතුකස්ස දුක්ඛස්ස අභාවා; අදොසෙන පරපක්ඛෙසු, අදුට්ඨස්ස හි වෙරීසුපි වෙරිසඤ්ඤාය අභාවතො; අමොහෙන උදාසීනපක්ඛෙසු, අමූළ්හස්ස සබ්බාභිසඞ්ගතාය අභාවතො.

අලොභෙන ච අනිච්චදස්සනං හොති; ලුද්ධො හි උපභොගාසාය අනිච්චෙපි සඞ්ඛාරෙ අනිච්චතො න පස්සති. අදොසෙන දුක්ඛදස්සනං; අදොසජ්ඣාසයො හි පරිච්චත්තආඝාතවත්ථුපරිග්ගහො සඞ්ඛාරෙයෙව දුක්ඛතො පස්සති. අමොහෙන අනත්තදස්සනං; අමූළ්හො හි යාථාවගහණකුසලො අපරිණායකං ඛන්ධපඤ්චකං අපරිණායකතො බුජ්ඣති. යථා ච එතෙහි අනිච්චදස්සනාදීනි එවමෙතෙපි අනිච්චදස්සනාදීහි හොන්ති. අනිච්චදස්සනෙන හි අලොභො හොති, දුක්ඛදස්සනෙන අදොසො, අනත්තදස්සනෙන අමොහො හොති. කො හි නාම ‘අනිච්චමිද’න්ති සම්මා ඤත්වා තස්සත්ථාය පිහං උප්පාදෙය්ය, සඞ්ඛාරෙ වා ‘දුක්ඛ’න්ති ජානන්තො අපරම්පි අච්චන්තතිඛිණං කොධදුක්ඛං උප්පාදෙය්ය, අත්තසුඤ්ඤතඤ්ච බුජ්ඣිත්වා පුන සම්මොහමාපජ්ජෙය්යාති?

කම්මපථරාසිවණ්ණනා

නාභිජ්ඣායතීති අනභිජ්ඣා. කායිකචෙතසිකසුඛං ඉධලොකපරලොකහිතං ගුණානුභාවපටිලද්ධං කිත්තිසද්දඤ්ච න බ්යාපාදෙතීති අබ්යාපාදො. සම්මා පස්සති, සොභනා වා දිට්ඨීති සම්මාදිට්ඨි. අලොභාදීනංයෙව තානි නාමානි. හෙට්ඨා පනෙතෙ ධම්මා මූලවසෙන ගහිතා, ඉධ කම්මපථවසෙනාති වෙදිතබ්බා.

ලොකපාලදුකවණ්ණනා

හිරොත්තප්පානිපි හෙට්ඨා බලවසෙන ගහිතානි, ඉධ ලොකපාලවසෙන. ලොකඤ්හි ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා පාලයන්ති. යථාහ –

‘‘ද්වෙමෙ, භික්ඛවෙ, සුක්කා ධම්මා ලොකං පාලෙන්ති. කතමෙ ද්වෙ? හිරී ච ඔත්තප්පඤ්ච ¶ . ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, ද්වෙ ¶ සුක්කා ධම්මා ලොකං පාලෙන්ති ¶ . සචෙ, භික්ඛවෙ, ද්වෙ සුක්කා ධම්මා ලොකං න පාලෙය්යුං, නයිධ පඤ්ඤායෙථ මාතාති වා, මාතුච්ඡාති වා, මාතුලානීති වා, ආචරියභරියාති වා, ගරූනං දාරාති වා. සම්භෙදං ලොකො අගමිස්ස යථා අජෙළකා කුක්කුටසූකරා සොණසිඞ්ගාලා. යස්මා ච ඛො, භික්ඛවෙ, ඉමෙ ද්වෙ සුක්කා ධම්මා ලොකං පාලෙන්ති, තස්මා පඤ්ඤායති මාතාති වා මාතුච්ඡාති වා මාතුලානීති වා ආචරියභරියාති වා ගරූනං දාරාති වා’’ති (අ. නි. 2.9).

පස්සද්ධාදියුගලවණ්ණනා

කායස්ස පස්සම්භනං කායපස්සද්ධි. චිත්තස්ස පස්සම්භනං චිත්තපස්සද්ධි. කායොති චෙත්ථ වෙදනාදයො තයො ඛන්ධා. උභොපි පනෙතා එකතො කත්වා කායචිත්තදරථවූපසමලක්ඛණා කායචිත්තපස්සද්ධියො, කායචිත්තදරථනිම්මද්දනරසා, කායචිත්තානං අපරිප්ඵන්දසීතිභාවපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා. කායචිත්තානං අවූපසමකරඋද්ධච්චාදිකිලෙසපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා.

කායස්ස ලහුභාවො කායලහුතා. චිත්තස්ස ලහුභාවො චිත්තලහුතා. තා කායචිත්තගරුභාවවූපසමලක්ඛණා, කායචිත්තගරුභාවනිම්මද්දනරසා, කායචිත්තානං අදන්ධතාපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා. කායචිත්තානං ගරුභාවකරථිනමිද්ධාදිකිලෙසපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා.

කායස්ස මුදුභාවො කායමුදුතා. චිත්තස්ස මුදුභාවො චිත්තමුදුතා. තා කායචිත්තථද්ධභාවවූපසමලක්ඛණා, කායචිත්තථද්ධභාවනිම්මද්දනරසා, අප්පටිඝාතපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා. කායචිත්තානං ථද්ධභාවකරදිට්ඨිමානාදිකිලෙසපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා.

කායස්ස කම්මඤ්ඤභාවො කායකම්මඤ්ඤතා. චිත්තස්ස කම්මඤ්ඤභාවො චිත්තකම්මඤ්ඤතා. තා කායචිත්තඅකම්මඤ්ඤභාවවූපසමලක්ඛණා, කායචිත්තානං අකම්මඤ්ඤභාවනිම්මද්දනරසා, කායචිත්තානං ආරම්මණකරණසම්පත්තිපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා. කායචිත්තානං අකම්මඤ්ඤභාවකරාවසෙසනීවරණපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා. තා පසාදනීයවත්ථූසු පසාදාවහා, හිතකිරියාසු ¶ විනියොගක්ඛෙමභාවාවහා සුවණ්ණවිසුද්ධි වියාති දට්ඨබ්බා.

කායස්ස ¶ ¶ පාගුඤ්ඤභාවො කායපාගුඤ්ඤතා. චිත්තස්ස පාගුඤ්ඤභාවො චිත්තපාගුඤ්ඤතා. තා කායචිත්තානං අගෙලඤ්ඤභාවලක්ඛණා, කායචිත්තගෙලඤ්ඤනිම්මද්දනරසා, නිරාදීනවපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා. කායචිත්තගෙලඤ්ඤකරඅස්සද්ධියාදිකිලෙසපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා.

කායස්ස උජුකභාවො කායුජුකතා. චිත්තස්ස උජුකභාවො චිත්තුජුකතා. තා කායචිත්තානං අජ්ජවලක්ඛණා, කායචිත්තකුටිලභාවනිම්මද්දනරසා, අජිම්හතාපච්චුපට්ඨානා, කායචිත්තපදට්ඨානා. කායචිත්තානං කුටිලභාවකරමායාසාඨෙය්යාදිකිලෙසපටිපක්ඛභූතාති දට්ඨබ්බා.

සරතීති සති. සම්පජානාතීති සම්පජඤ්ඤං; සමන්තතො පකාරෙහි ජානාතීති අත්ථො. සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං සප්පායසම්පජඤ්ඤං ගොචරසම්පජඤ්ඤං අසම්මොහසම්පජඤ්ඤන්ති ඉමෙසං චතුන්නං පනස්ස වසෙන භෙදො වෙදිතබ්බො. ලක්ඛණාදීනි ච තෙසං සතින්ද්රියපඤ්ඤින්ද්රියෙසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. ඉති හෙට්ඨා වුත්තමෙවෙතං ධම්මද්වයං පුන ඉමස්මිං ඨානෙ උපකාරවසෙන ගහිතං.

කාමච්ඡන්දාදයො පච්චනීකධම්මෙ සමෙතීති සමථො. අනිච්චාදිවසෙන විවිධෙහි ආකාරෙහි ධම්මෙ පස්සතීති විපස්සනා. පඤ්ඤාවෙසා අත්ථතො. ඉමෙසම්පි ද්වින්නං ලක්ඛණාදීනි හෙට්ඨා වුත්තානෙව. ඉධ පනෙතෙ යුගනද්ධවසෙන ගහිතා.

සහජාතධම්මෙ පග්ගණ්හාතීති පග්ගාහො. උද්ධච්චසඞ්ඛාතස්ස වික්ඛෙපස්ස පටිපක්ඛභාවතො න වික්ඛෙපොති අවික්ඛෙපො. එතෙසම්පි ලක්ඛණාදීනි හෙට්ඨා වුත්තානෙව. ඉධ පනෙතං ද්වයං වීරියසමාධියොජනත්ථාය ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං.

යෙවාපනකවණ්ණනා

යෙ වා පන තස්මිං සමයෙ අඤ්ඤෙපි අත්ථි පටිච්චසමුප්පන්නා අරූපිනො ධම්මා, ඉමෙ ධම්මා කුසලාති ‘ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොතී’ති න කෙවලං පදපටිපාටියා උද්දිට්ඨා ඉමෙ පරොපණ්ණාසධම්මා එව, අථ ඛො යස්මිං ¶ සමයෙ කාමාවචරං තිහෙතුකං සොමනස්සසහගතං පඨමං අසඞ්ඛාරිකං මහාචිත්තං උප්පන්නං හොති, තස්මිං සමයෙ යෙ වා පන අඤ්ඤෙපි තෙහියෙව ඵස්සාදීහි සම්පයුත්තා ¶ හුත්වා පවත්තමානා අත්ථි, අත්තනො ¶ අත්තනො අනුරූපං පච්චයං පටිච්ච සමුප්පන්නා රූපාභාවෙන අරූපිනො, සභාවතො උපලබ්භමානා ධම්මා සබ්බෙපි ඉමෙ ධම්මා කුසලා.

එත්තාවතා චිත්තඞ්ගවසෙන පාළියං ආරුළ්හෙ පරොපණ්ණාසධම්මෙ දීපෙත්වා යෙවාපනකවසෙන අපරෙපි නව ධම්මෙ ධම්මරාජා දීපෙති. තෙසු තෙසු හි සුත්තපදෙසු ‘ඡන්දො අධිමොක්ඛො මනසිකාරො තත්රමජ්ඣත්තතා කරුණා මුදිතා කායදුච්චරිතවිරති වචීදුච්චරිතවිරති මිච්ඡාජීවවිරතී’ති ඉමෙ නව ධම්මා පඤ්ඤායන්ති. ඉමස්මිඤ්චාපි මහාචිත්තෙ කත්තුකම්යතාකුසලධම්මච්ඡන්දො අත්ථි, චිත්තඞ්ගවසෙන පන පාළියං න ආරුළ්හො. සො ඉධ යෙවාපනකවසෙන ගහිතො.

අධිමොක්ඛො අත්ථි, මනසිකාරො අත්ථි, තත්රමජ්ඣත්තතා අත්ථි. මෙත්තාපුබ්බභාගො අත්ථි; සො අදොසෙ ගහිතෙ ගහිතො එව හොති. කරුණාපුබ්බභාගො අත්ථි, මුදිතාපුබ්බභාගො අත්ථි. උපෙක්ඛාපුබ්බභාගො අත්ථි; සො පන තත්රමජ්ඣත්තතාය ගහිතාය ගහිතොව හොති. සම්මාවාචා අත්ථි, සම්මාකම්මන්තො අත්ථි. සම්මාආජීවො අත්ථි; චිත්තඞ්ගවසෙන පන පාළියං න ආරුළ්හො. සොපි ඉධ යෙවාපනකවසෙන ගහිතො.

ඉමෙසු පන නවසු ඡන්දො අධිමොක්ඛො මනසිකාරො තත්රමජ්ඣත්තතාති ඉමෙ චත්තාරොව එකක්ඛණෙ ලබ්භන්ති, සෙසා නානාක්ඛණෙ. යදා හි ඉමිනා චිත්තෙන මිච්ඡාවාචං පජහති, විරතිවසෙන සම්මාවාචං පූරෙති, තදා ඡන්දාදයො චත්තාරො, සම්මාවාචා චාති ඉමෙ පඤ්ච එකක්ඛණෙ ලබ්භන්ති. යදා මිච්ඡාකම්මන්තං පජහති, විරතිවසෙන සම්මාකම්මන්තං පූරෙති…පෙ… මිච්ඡාආජීවං පජහති, විරතිවසෙන සම්මාආජීවං පූරෙති…පෙ… යදා කරුණාය පරිකම්මං කරොති…පෙ… යදා මුදිතාය පරිකම්මං කරොති, තදා ඡන්දාදයො චත්තාරො, මුදිතාපුබ්බභාගො චාති ඉමෙ පඤ්ච එකක්ඛණෙ ලබ්භන්ති. ඉතො පන මුඤ්චිත්වා, දානං දෙන්තස්ස සීලං පූරෙන්තස්ස යොගෙ කම්මං කරොන්තස්ස චත්තාරි අපණ්ණකඞ්ගානෙව ලබ්භන්ති.

එවමෙතෙසු නවසු යෙවාපනකධම්මෙසු ‘ඡන්දො’ති කත්තුකම්යතායෙතං අධිවචනං. තස්මා සො කත්තුකම්යතාලක්ඛණො ඡන්දො, ආරම්මණපරියෙසනරසො, ආරම්මණෙන අත්ථිකතාපච්චුපට්ඨානො ¶ . තදෙවස්ස පදට්ඨානං ¶ . ආරම්මණස්ස ගහණෙ චායං චෙතසො හත්ථප්පසාරණං විය දට්ඨබ්බො.

අධිමුච්චනං ¶ ‘අධිමොක්ඛො’. සො සන්නිට්ඨානලක්ඛණො, අසංසප්පනරසො, නිච්ඡයපච්චුපට්ඨානො සන්නිට්ඨාතබ්බධම්මපදට්ඨානො. ආරම්මණෙ නිච්චලභාවෙන ඉන්දඛීලො විය දට්ඨබ්බො.

කිරියා කාරො, මනස්මිං කාරො ‘මනසිකාරො’. පුරිමමනතො විසදිසං මනං කරොතීතිපි මනසිකාරො. ස්වායං ආරම්මණපටිපාදකො වීථිපටිපාදකො ජවනපටිපාදකොති තිප්පකාරො. තත්ථ ආරම්මණපටිපාදකො මනස්මිං කාරොති මනසිකාරො. සො සාරණලක්ඛණො, සම්පයුත්තානං ආරම්මණෙ සම්පයොජනරසො, ආරම්මණාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානො, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නො. ආරම්මණපටිපාදකත්තෙන සම්පයුත්තානං සාරථි විය දට්ඨබ්බො. වීථිපටිපාදකොති පන පඤ්චද්වාරාවජ්ජනස්සෙතං අධිවචනං. ජවනපටිපාදකොති මනොද්වාරාවජ්ජනස්ස. න තෙ ඉධ අධිප්පෙතා.

තෙසු ධම්මෙසු මජ්ඣත්තතා ‘තත්රමජ්ඣත්තතා’. සා චිත්තචෙතසිකානං සමවාහිතලක්ඛණා, ඌනාධිකනිවාරණරසා, පක්ඛපාතුපච්ඡෙදනරසා වා; මජ්ඣත්තභාවපච්චුපට්ඨානා. චිත්තචෙතසිකානං අජ්ඣුපෙක්ඛනවසෙන සමප්පවත්තානං ආජානෙය්යානං අජ්ඣුපෙක්ඛනසාරථි විය දට්ඨබ්බා.

‘කරුණාමුදිතා’ බ්රහ්මවිහාරනිද්දෙසෙ ආවි භවිස්සන්ති. කෙවලඤ්හි තා අප්පනප්පත්තා රූපාවචරා, ඉධ කාමාවචරාති අයමෙව විසෙසො.

කායදුච්චරිතතො විරති ‘කායදුච්චරිතවිරති’. සෙසපදද්වයෙපි එසෙව නයො. ලක්ඛණාදිතො පනෙතා තිස්සොපි කායදුච්චරිතාදිවත්ථූනං අවීතික්කමලක්ඛණා; අමද්දනලක්ඛණාති වුත්තං හොති. කායදුච්චරිතාදිවත්ථුතො සඞ්කොචනරසා, අකිරියපච්චුපට්ඨානා, සද්ධාහිරොත්තප්පඅප්පිච්ඡතාදිගුණපදට්ඨානා. පාපකිරියතො චිත්තස්ස විමුඛීභාවභූතාති දට්ඨබ්බා.

ඉති ඵස්සාදීනි ඡප්පඤ්ඤාස යෙවාපනකවසෙන වුත්තානි නවාති සබ්බානිපි ඉමස්මිං ධම්මුද්දෙසවාරෙ පඤ්චසට්ඨි ධම්මපදානි භවන්ති. තෙසු එකක්ඛණෙ කදාචි එකසට්ඨි භවන්ති, කදාචි සමසට්ඨි. තානි හි සම්මාවාචාපූරණාදිවසෙන. උප්පත්තියං ¶ පඤ්චසු ඨානෙසු එකසට්ඨි භවන්ති. තෙහි මුත්තෙ එකස්මිං ඨානෙ සමසට්ඨි භවන්ති. ඨපෙත්වා ¶ පන යෙවාපනකෙ පාළියං යථාරුතවසෙන ගය්හමානානි ඡප්පඤ්ඤාසාව හොන්ති. අග්ගහිතග්ගහණෙන පනෙත්ථ ඵස්සපඤ්චකං, විතක්කො විචාරො පීති චිත්තෙකග්ගතා, පඤ්චින්ද්රියානි, හිරිබලං ඔත්තප්පබලන්ති ද්වෙ බලානි, අලොභො ¶ අදොසොති ද්වෙ මූලානි, කායපස්සද්ධිචිත්තපස්සද්ධිආදයො ද්වාදස ධම්මාති සමතිංස ධම්මා හොන්ති.

තෙසු සමතිංසාය ධම්මෙසු අට්ඨාරස ධම්මා අවිභත්තිකා හොන්ති, ද්වාදස සවිභත්තිකා. කතමෙ අට්ඨාරස? ඵස්සො සඤ්ඤා චෙතනා විචාරො පීති ජීවිතින්ද්රියං, කායපස්සද්ධිආදයො ද්වාදස ධම්මාති ඉමෙ අට්ඨාරස අවිභත්තිකා. වෙදනා චිත්තං විතක්කො චිත්තෙකග්ගතා, සද්ධින්ද්රියං වීරියින්ද්රියං සතින්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං, හිරිබලං ඔත්තප්පබලං, අලොභො අදොසොති ඉමෙ ද්වාදස ධම්මා සවිභත්තිකා. තෙසු සත්ත ධම්මා ද්වීසු ඨානෙසු විභත්තා, එකො තීසු, ද්වෙ චතූසු, එකො ඡසු, එකො සත්තසු ඨානෙසු විභත්තො.

කථං? චිත්තං විතක්කො සද්ධා හිරී ඔත්තප්පං අලොභො අදොසොති ඉමෙ සත්ත ද්වීසු ඨානෙසු විභත්තා.

එතෙසු හි චිත්තං තාව ඵස්සපඤ්චකං පත්වා චිත්තං හොතීති වුත්තං, ඉන්ද්රියානි පත්වා මනින්ද්රියන්ති. විතක්කො ඣානඞ්ගානි පත්වා විතක්කො හොතීති වුත්තො, මග්ගඞ්ගානි පත්වා සම්මාසඞ්කප්පොති. සද්ධා ඉන්ද්රියානි පත්වා සද්ධින්ද්රියං හොතීති වුත්තා, බලානි පත්වා සද්ධාබලන්ති. හිරී බලානි පත්වා හිරිබලං හොතීති වුත්තා, ලොකපාලදුකං පත්වා හිරීති. ඔත්තප්පෙපි එසෙව නයො. අලොභො මූලං පත්වා අලොභො හොතීති වුත්තො, කම්මපථං පත්වා අනභිජ්ඣාති. අදොසො මූලං පත්වා අදොසො හොතීති වුත්තො, කම්මපථං පත්වා අබ්යාපාදොති. ඉමෙ සත්ත ද්වීසු ඨානෙසු විභත්තා.

වෙදනා පන ඵස්සපඤ්චකං පත්වා වෙදනා හොතීති වුත්තා, ඣානඞ්ගානි පත්වා සුඛන්ති, ඉන්ද්රියානි පත්වා සොමනස්සින්ද්රියන්ති. එවං එකො ධම්මො තීසු ඨානෙසු විභත්තො.

වීරියං පන ඉන්ද්රියානි පත්වා වීරියින්ද්රියං හොතීති වුත්තං, මග්ගඞ්ගානි පත්වා සම්මාවායාමොති, බලානි පත්වා වීරියබලන්ති, පිට්ඨිදුකං පත්වා පග්ගාහොති. සතිපි ¶ ඉන්ද්රියානි පත්වා සතින්ද්රියං හොතීති වුත්තා, මග්ගඞ්ගානි පත්වා සම්මාසතීති, බලානි පත්වා සතිබලන්ති, පිට්ඨිදුකං ¶ පත්වා සති හොතීති වුත්තා. එවං ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා චතූසු ඨානෙසු විභත්තා.

සමාධි ¶ පන ඣානඞ්ගානි පත්වා චිත්තස්සෙකග්ගතා හොතීති වුත්තො, ඉන්ද්රියානි පත්වා සමාධින්ද්රියන්ති, මග්ගඞ්ගානි පත්වා සම්මාසමාධීති. බලානි පත්වා සමාධිබලන්ති, පිට්ඨිදුකං පත්වා සමථො අවික්ඛෙපොති. එවමයං එකො ධම්මො ඡසු ඨානෙසු විභත්තො.

පඤ්ඤා පන ඉන්ද්රියානි පත්වා පඤ්ඤින්ද්රියං හොතීති වුත්තා, මග්ගඞ්ගානි පත්වා සම්මාදිට්ඨීති, බලානි පත්වා පඤ්ඤාබලන්ති, මූලානි පත්වා අමොහොති, කම්මපථං පත්වා සම්මාදිට්ඨීති, පිට්ඨිදුකං පත්වා සම්පජඤ්ඤං විපස්සනාති. එවං එකො ධම්මො සත්තසු ඨානෙසු විභත්තො.

සචෙ පන කොචි වදෙය්ය – ‘එත්ථ අපුබ්බං නාම නත්ථි, හෙට්ඨා ගහිතමෙව ගණ්හිත්වා තස්මිං තස්මිං ඨානෙ පදං පූරිතං, අනනුසන්ධිකා කථා උප්පටිපාටියා චොරෙහි ආභතභණ්ඩසදිසා, ගොයූථෙන ගතමග්ගෙ ආලුලිතතිණසදිසා අජානිත්වා කථිතා’ති, සො ‘මාහෙව’න්ති පටිසෙධෙත්වා වත්තබ්බො – ‘බුද්ධානං දෙසනා අනනුසන්ධිකා නාම නත්ථි, සානුසන්ධිකා ව හොති. අජානිත්වා කථිතාපි නත්ථි, සබ්බා ජානිත්වා කථිතායෙව. සම්මාසම්බුද්ධො හි තෙසං තෙසං ධම්මානං කිච්චං ජානාති, තං ඤත්වා කිච්චවසෙන විභත්තිං ආරොපෙන්තො අට්ඨාරස ධම්මා එකෙකකිච්චාති ඤත්වා එකෙකස්මිං ඨානෙ විභත්තිං ආරොපෙසි. සත්ත ධම්මා ද්වෙද්වෙකිච්චාති ඤත්වා ද්වීසු ද්වීසු ඨානෙසු විභත්තිං ආරොපෙසි. වෙදනා තිකිච්චාති ඤත්වා තීසු ඨානෙසු විභත්තිං ආරොපෙසි. වීරියසතීනං චත්තාරි චත්තාරි කිච්චානීති ඤත්වා චතූසු චතූසු ඨානෙසු විභත්තිං ආරොපෙසි. සමාධි ඡකිච්චොති ඤත්වා ඡසු ඨානෙසු විභත්තිං ආරොපෙසි. පඤ්ඤා සත්තකිච්චාති ඤත්වා සත්තසු ඨානෙසු විභත්තිං ආරොපෙසි’.

තත්රිදං ඔපම්මං – එකො කිර පණ්ඩිතො රාජා රහොගතො චින්තෙසි – ‘ඉමං රාජකුලසන්තකං න යථා වා තථා වා ඛාදිතබ්බං, සිප්පානුච්ඡවිකං වෙතනං ¶ වඩ්ඪෙස්සාමී’ති. සො සබ්බෙ සිප්පිකෙ සන්නිපාතාපෙත්වා ‘එකෙකසිප්පජානනකෙ පක්කොසථා’ති ආහ. එවං පක්කොසියමානා අට්ඨාරස ජනා උට්ඨහිංසු. තෙසං එකෙකං පටිවීසං දාපෙත්වා විස්සජ්ජෙසි. ‘ද්වෙ ද්වෙ සිප්පානි ජානන්තා ආගච්ඡන්තූ’ති වුත්තෙ පන සත්ත ජනා ආගමංසු. තෙසං ද්වෙ ද්වෙ පටිවීසෙ දාපෙසි. ‘තීණි සිප්පානි ජානන්තා ආගච්ඡන්තූ’ති වුත්තෙ එකොව ආගච්ඡි. තස්ස තයො පටිවීසෙ දාපෙසි. ‘චත්තාරි සිප්පානි ජානන්තා ආගච්ඡන්තූ’ති වුත්තෙ ද්වෙ ජනා ආගමංසු. තෙසං චත්තාරි චත්තාරි පටිවීසෙ දාපෙසි. ‘පඤ්ච සිප්පානි ජානන්තා ආගච්ඡන්තූ’ති වුත්තෙ එකොපි නාගච්ඡි ¶ . ‘ඡ සිප්පානි ජානන්තා ආගච්ඡන්තූ’ති වුත්තෙ එකොව ආගච්ඡි. තස්ස ඡ පටිවීසෙ දාපෙසි. ‘සත්ත සිප්පානි ජානන්තා ¶ ආගච්ඡන්තූ’ති වුත්තෙ එකොව ආගච්ඡි. තස්ස සත්ත පටිවීසෙ දාපෙසි.

තත්ථ පණ්ඩිතො රාජා විය අනුත්තරො ධම්මරාජා. සිප්පජානනකා විය චිත්තචිත්තඞ්ගවසෙන උප්පන්නා ධම්මා. සිප්පානුච්ඡවිකවෙතනවඩ්ඪනං විය කිච්චවසෙන තෙසං තෙසං ධම්මානං විභත්තිආරොපනං.

සබ්බෙපි පනෙතෙ ධම්මා ඵස්සපඤ්චකවසෙන ඣානඞ්ගවසෙන ඉන්ද්රියවසෙන මග්ගවසෙන බලවසෙන මූලවසෙන කම්මපථවසෙන ලොකපාලවසෙන පස්සද්ධිවසෙන ලහුතාවසෙන මුදුතාවසෙන කම්මඤ්ඤතාවසෙන පාගුඤ්ඤතාවසෙන උජුකතාවසෙන සතිසම්පජඤ්ඤවසෙන සමථවිපස්සනාවසෙන පග්ගාහාවික්ඛෙපවසෙනාති සත්තරස රාසයො හොන්තීති.

ධම්මුද්දෙසවාරකථා නිට්ඨිතා.

කාමාවචරකුසලං නිද්දෙසවාරකථා

2. ඉදානි තානෙව ධම්මුද්දෙසවාරෙ පාළිආරුළ්හානි ඡප්පඤ්ඤාස පදානි විභජිත්වා දස්සෙතුං ‘කතමො තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොතී’තිආදිනා නයෙන නිද්දෙසවාරො ආරද්ධො.

තත්ථ පුච්ඡාය තාව අයමත්ථො – යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං සොමනස්සසහගතං තිහෙතුකං අසඞ්ඛාරිකං මහාචිත්තං උප්පජ්ජති, තස්මිං ¶ සමයෙ ඵස්සො හොතීති වුත්තො, කතමො සො ඵස්සොති ඉමිනා නයෙන සබ්බපුච්ඡාසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

යො තස්මිං සමයෙ ඵස්සොති තස්මිං සමයෙ යො ඵුසනකවසෙන උප්පන්නො ඵස්සො, සො ඵස්සොති. ඉදං ඵස්සස්ස සභාවදීපනතො සභාවපදං නාම. ඵුසනාති ඵුසනාකාරො. සම්ඵුසනාති ඵුසනාකාරොව උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪෙත්වා වුත්තො. සම්ඵුසිතත්තන්ති සම්ඵුසිතභාවො. අයං පනෙත්ථ යොජනා ¶ – යො තස්මිං සමයෙ ඵුසනකවසෙන ඵස්සො, යා තස්මිං සමයෙ ඵුසනා, යා තස්මිං සමයෙ සම්ඵුසනා, යං තස්මිං සමයෙ සම්ඵුසිතත්තං; අථ වා, යො තස්මිං සමයෙ ඵුසනවසෙන ඵස්සො, අඤ්ඤෙනාපි පරියායෙන ඵුසනා සම්ඵුසනා සම්ඵුසිතත්තන්ති වුච්චති, අයං තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොතීති. වෙදනාදීනම්පි නිද්දෙසෙසු ඉමිනාව නයෙන පදයොජනා වෙදිතබ්බා.

අයං පනෙත්ථ සබ්බසාධාරණො විභත්තිවිනිච්ඡයො. යානිමානි භගවතා පඨමං කාමාවචරං කුසලං ¶ මහාචිත්තං භාජෙත්වා දස්සෙන්තෙන අතිරෙකපණ්ණාසපදානි මාතිකාවසෙන ඨපෙත්වා පුන එකෙකපදං ගහෙත්වා විභත්තිං ආරොපිතානි, තානි විභත්තිං ගච්ඡන්තානි තීහි කාරණෙහි විභත්තිං ගච්ඡන්ති; නානා හොන්තානි චතූහි කාරණෙහි නානා භවන්ති. අපරදීපනා පනෙත්ථ ද්වෙ ඨානානි ගච්ඡති. කථං? එතානිහි බ්යඤ්ජනවසෙන උපසග්ගවසෙන අත්ථවසෙනාති ඉමෙහි තීහි කාරණෙහි විභත්තිං ගච්ඡන්ති. තත්ථ කොධො කුජ්ඣනා කුජ්ඣිතත්තං, දොසො දුස්සනා දුස්සිතත්තන්ති එවං බ්යඤ්ජනවසෙන විභත්තිගමනං වෙදිතබ්බං. එත්ථ හි එකොව කොධො බ්යඤ්ජනවසෙන එවං විභත්තිං ගතො. චාරො විචාරො අනුවිචාරො උපවිචාරොති එවං පන උපසග්ගවසෙන විභත්තිගමනං වෙදිතබ්බං. පණ්ඩිච්චං කොසල්ලං නෙපුඤ්ඤං වෙභබ්යා චින්තා උපපරික්ඛාති එවං අත්ථවසෙන විභත්තිගමනං වෙදිතබ්බං. තෙසු ඵස්සපදනිද්දෙසෙ තාව ඉමා තිස්සොපි විභත්තියො ලබ්භන්ති. ‘ඵස්සො ඵුසනා’ති හි බ්යඤ්ජනවසෙන විභත්තිගමනං හොති. ‘සම්ඵුසනා’ති උපසග්ගවසෙන. ‘සම්ඵුසිතත්ත’න්ති අත්ථවසෙන. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදනිද්දෙසෙසු විභත්තිගමනං වෙදිතබ්බං.

නානා හොන්තානිපි පන නාමනානත්තෙන ලක්ඛණනානත්තෙන කිච්චනානත්තෙන පටික්ඛෙපනානත්තෙනාති ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි නානා හොන්ති. තත්ථ කතමො තස්මිං සමයෙ බ්යාපාදො හොති? යො තස්මිං ¶ සමයෙ දොසො දුස්සනාති (ධ. ස. 419) එත්ථ බ්යාපාදොති වා, දොසොති වා, ද්වෙපි එතෙ කොධො එව, නාමෙන නානත්තං ගතාති. එවං ‘නාමනානත්තෙන’ නානත්තං වෙදිතබ්බං.

රාසට්ඨෙන ච පඤ්චපි ඛන්ධා එකොව ඛන්ධො හොති. එත්ථ පන රූපං රුප්පනලක්ඛණං, වෙදනා වෙදයිතලක්ඛණා, සඤ්ඤා සඤ්ජානනලක්ඛණා, චෙතනා චෙතයිතලක්ඛණා, විඤ්ඤාණං විජානනලක්ඛණන්ති ඉමිනා ලක්ඛණනානත්තෙන පඤ්චක්ඛන්ධා හොන්ති. එවං ‘ලක්ඛණනානත්තෙන’ නානත්තං වෙදිතබ්බං.

චත්තාරො ¶ සම්මප්පධානා – ‘‘ඉධ භික්ඛු අනුප්පන්නානං පාපකානං අකුසලානං ධම්මානං අනුප්පාදාය…පෙ… ¶ චිත්තං පග්ගණ්හාති පදහතී’’ති (විභ. 390; දී. නි. 2.402) එකමෙව වීරියං කිච්චනානත්තෙන චතූසු ඨානෙසු ආගතං. එවං ‘කිච්චනානත්තෙන’ නානත්තං වෙදිතබ්බං.

චත්තාරො අසද්ධම්මා – කොධගරුතා න සද්ධම්මගරුතා, මක්ඛගරුතා න සද්ධම්මගරුතා, ලාභගරුතා න සද්ධම්මගරුතා, සක්කාරගරුතා න සද්ධම්මගරුතාති, එවමාදීසු (අ. නි. 4.44) පන ‘පටික්ඛෙපනානත්තෙන’ නානත්තං වෙදිතබ්බං.

ඉමානි පන චත්තාරි නානත්තානි න ඵස්සෙයෙව ලබ්භන්ති, සබ්බෙසුපි ඵස්සපඤ්චකාදීසු ලබ්භන්ති. ඵස්සස්ස හි ඵස්සොති නාමං…පෙ… චිත්තස්ස චිත්තන්ති. ඵස්සො ච ඵුසනලක්ඛණො, වෙදනා වෙදයිතලක්ඛණා, සඤ්ඤා සඤ්ජානනලක්ඛණා, චෙතනා චෙතයිතලක්ඛණා, විඤ්ඤාණං විජානනලක්ඛණං. තථා ඵස්සො ඵුසනකිච්චො, වෙදනා අනුභවනකිච්චා, සඤ්ඤා සඤ්ජානනකිච්චා, චෙතනා චෙතයිතකිච්චා, විඤ්ඤාණං විජානනකිච්චන්ති. එවං කිච්චනානත්තෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං.

පටික්ඛෙපනානත්තං ඵස්සපඤ්චමකෙ නත්ථි. අලොභාදිනිද්දෙසෙ පන අලොභො අලුබ්භනා අලුබ්භිතත්තන්තිආදිනා නයෙන ලබ්භතීති එවං පටික්ඛෙපනානත්තෙන නානත්තං වෙදිතබ්බං. එවං සබ්බපදනිද්දෙසෙසු ලබ්භමානවසෙන චතුබ්බිධම්පි නානත්තං වෙදිතබ්බං.

අපරදීපනා පන පදත්ථුති වා හොති දළ්හීකම්මං වාති එවං ද්වෙ ඨානානි ගච්ඡති. යට්ඨිකොටියා උප්පීළෙන්තෙන විය හි සකිමෙව ඵස්සොති වුත්තෙ එතං පදං ඵුල්ලිතමණ්ඩිතවිභූසිතං නාම න හොති. පුනප්පුනං බ්යඤ්ජනවසෙන උපසග්ගවසෙන ¶ අත්ථවසෙන ‘ඵස්සො ඵුසනා සම්ඵුසනා සම්ඵුසිතත්ත’න්ති වුත්තෙ ඵුල්ලිතමණ්ඩිතවිභූසිතං නාම හොති. යථා හි දහරකුමාරං න්හාපෙත්වා, මනොරමං වත්ථං පරිදහාපෙත්වා පුප්ඵානි පිළන්ධාපෙත්වා අක්ඛීනි අඤ්ජෙත්වා අථස්ස නලාටෙ එකමෙව මනොසිලාබින්දුං කරෙය්යුං, තස්ස න එත්තාවතා චිත්තතිලකො නාම හොති. නානාවණ්ණෙහි පන පරිවාරෙත්වා බින්දූසු කතෙසු චිත්තතිලකො නාම හොති. එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. අයං ‘පදත්ථුති’ නාම.

බ්යඤ්ජනවසෙන ¶ උපසග්ගවසෙන අත්ථවසෙන ච පුනප්පුනං භණනමෙව දළ්හීකම්මං නාම. යථා හි ‘ආවුසො’ති වා ‘භන්තෙ’ති වා ‘යක්ඛො’ති වා ‘සප්පො’ති ¶ වා වුත්තෙ දළ්හීකම්මං නාම න හොති. ‘ආවුසො ආවුසො’‘භන්තෙ භන්තෙ’‘යක්ඛො යක්ඛො’‘සප්පො සප්පො’ති වුත්තෙ පන දළ්හීකම්මං නාම හොති. එවමෙව සකිදෙව යට්ඨිකොටියා උප්පීළෙන්තෙන විය ‘ඵස්සො’ති වුත්තෙ පදං දළ්හීකම්මං නාම න හොති. පුනප්පුනං බ්යඤ්ජනවසෙන උපසග්ගවසෙන අත්ථවසෙන ‘ඵස්සො ඵුසනා සම්ඵුසනා සම්ඵුසිතත්ත’න්ති වුත්තෙයෙව ‘දළ්හීකම්මං’ නාම හොතීති. එවං අපරදීපනා ද්වෙ ඨානානි ගච්ඡති. එතස්සාපි වසෙන ලබ්භමානකපදනිද්දෙසෙසු සබ්බත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො.

අයං තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොතීති යස්මිං සමයෙ පඨමං කාමාවචරං මහාකුසලචිත්තං උප්පජ්ජති, තස්මිං සමයෙ අයං ඵස්සො නාම හොතීති අත්ථො. අයං තාව ඵස්සපදනිද්දෙසස්ස වණ්ණනා. ඉතො පරෙසු පන වෙදනාදීනං පදානං නිද්දෙසෙසු විසෙසමත්තමෙව වණ්ණයිස්සාම. සෙසං ඉධ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

3. යං තස්මිං සමයෙති එත්ථ කිඤ්චාපි කතමා තස්මිං සමයෙ වෙදනා හොතීති ආරද්ධං, ‘සාතපදවසෙන පන ‘ය’න්ති වුත්තං. තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජන්ති එත්ථ ‘තජ්ජා’ වුච්චති තස්ස සාතසුඛස්ස අනුච්ඡවිකා සාරුප්පා. අනුච්ඡවිකත්ථොපි හි අයං ‘තජ්ජා’-සද්දො හොති. යථාහ – ‘‘තජ්ජං තස්සාරුප්පං කථං මන්තෙතී’’ති (ම. නි. 3.246). තෙහි වා රූපාදීහි ආරම්මණෙහි ඉමස්ස ච සුඛස්ස පච්චයෙහි ජාතාතිපි තජ්ජා. මනොවිඤ්ඤාණමෙව නිස්සත්තට්ඨෙන ධාතූති මනොවිඤ්ඤාණධාතු. සම්ඵස්සතො ජාතං, සම්ඵස්සෙ වා ජාතන්ති සම්ඵස්සජං. චිත්තනිස්සිතත්තා චෙතසිකං. මධුරට්ඨෙන ¶ සාතං. ඉදං වුත්තං හොති – යං තස්මිං සමයෙ යථාවුත්තෙන අත්ථෙන තජ්ජාය මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා සම්ඵස්සජං චෙතසිකං සාතං, අයං තස්මිං සමයෙ වෙදනා හොතීති. එවං සබ්බපදෙහි සද්ධිං යොජනා වෙදිතබ්බා.

ඉදානි චෙතසිකං සුඛන්තිආදීසු චෙතසිකපදෙන කායිකසුඛං පටික්ඛිපති, සුඛපදෙන චෙතසිකං දුක්ඛං. චෙතොසම්ඵස්සජන්ති චිත්තසම්ඵස්සෙ ජාතං. සාතං සුඛං වෙදයිතන්ති ¶ සාතං වෙදයිතං, න අසාතං වෙදයිතං; සුඛං වෙදයිතං, න දුක්ඛං වෙදයිතං. පරතො තීණි පදානි ඉත්ථිලිඞ්ගවසෙන වුත්තානි. සාතා වෙදනා, න අසාතා; සුඛා වෙදනා, න දුක්ඛාති. අයමෙව පනෙත්ථ අත්ථො.

4. සඤ්ඤානිද්දෙසෙ ¶ තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජාති තස්සාකුසලසඤ්ඤාය අනුච්ඡවිකාය මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා සම්ඵස්සම්හි ජාතා. සඤ්ඤාති සභාවනාමං. සඤ්ජානනාති සඤ්ජානනාකාරො. සඤ්ජානිතත්තන්ති සඤ්ජානිතභාවො.

5. චෙතනානිද්දෙසෙපි ඉමිනාව නයෙන වෙදිතබ්බො.

චිත්තනිද්දෙසෙ චිත්තවිචිත්තතාය චිත්තං. ආරම්මණං මිනමානං ජානාතීති මනො. මානසන්ති මනො එව. ‘‘අන්තලික්ඛචරො පාසො ය්වායං චරති මානසො’’ති (සං. නි. 1.151; මහාව. 33) හි එත්ථ පන සම්පයුත්තකධම්මො ‘මානසො’ති වුත්තො.

‘‘කථඤ්හි භගවා තුය්හං, සාවකො සාසනෙ රතො;

අප්පත්තමානසො සෙක්ඛො, කාලං කයිරා ජනෙ සුතා’’ති. (සං. නි. 1.159);

එත්ථ අරහත්තං ‘මානස’න්ති වුත්තං. ඉධ පන ‘මනොව’ මානසං. බ්යඤ්ජනවසෙන හෙතං පදං වඩ්ඪිතං.

හදයන්ති චිත්තං. ‘‘චිත්තං වා තෙ ඛිපිස්සාමි, හදයං වා තෙ ඵාලෙස්සාමී’’ති (සං. නි. 1.237; සු. නි. ආළවකසුත්ත) එත්ථ උරො හදයන්ති වුත්තං. ‘‘හදයා හදයං මඤ්ඤෙ අඤ්ඤාය තච්ඡතී’’ති (ම. නි. 1.63) එත්ථ චිත්තං. ‘‘වක්කං හදය’’න්ති (දී. නි. 2.377; ම. නි. 1.110) එත්ථ හදයවත්ථු. ඉධ ¶ පන චිත්තමෙව අබ්භන්තරට්ඨෙන ‘හදය’න්ති වුත්තං. තමෙව පරිසුද්ධට්ඨෙන පණ්ඩරං. භවඞ්ගං සන්ධායෙතං වුත්තං. යථාහ – ‘‘පභස්සරමිදං, භික්ඛවෙ, චිත්තං, තඤ්ච ඛො ආගන්තුකෙහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨ’’න්ති (අ. නි. 1.49). තතො නික්ඛන්තත්තා පන අකුසලම්පි, ගඞ්ගාය නික්ඛන්තා නදී ගඞ්ගා විය, ගොධාවරිතො නික්ඛන්තා ගොධාවරී විය ච, පණ්ඩරන්ත්වෙව වුත්තං.

මනො මනායතනන්ති ඉධ පන මනොග්ගහණං මනස්සෙව ආයතනභාවදීපනත්ථං. තෙනෙතං දීපෙති – ‘නයිදං දෙවායතනං විය මනස්ස ආයතනත්තා මනායතනං, අථ ඛො මනො එව ආයතනං ¶ මනායතන’න්ති. තත්ථ නිවාසඨානට්ඨෙන ආකරට්ඨෙන සමොසරණඨානට්ඨෙන ¶ සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන කාරණට්ඨෙන ච ආයතනං වෙදිතබ්බං. තථා හි ලොකෙ ‘ඉස්සරායතනං වාසුදෙවායතන’න්තිආදීසු නිවාසට්ඨානං ආයතනන්ති වුච්චති. ‘සුවණ්ණායතනං රජතායතන’න්තිආදීසු ආකරො. සාසනෙ පන ‘‘මනොරමෙ ආයතනෙ සෙවන්ති නං විහඞ්ගමා’’තිආදීසු (අ. නි. 5.38) සමොසරණට්ඨානං. ‘‘දක්ඛිණාපථො ගුන්නං ආයතන’’න්තිආදීසු සඤ්ජාතිදෙසො. ‘‘තත්ර තත්රෙව සක්ඛිභබ්බතං පාපුණාති සති සතිආයතනෙ’’තිආදීසු (ම. නි. 3.158) කාරණං. ඉධ පන සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන සමොසරණඨානට්ඨෙන කාරණට්ඨෙනාති තිධාපි වට්ටති.

ඵස්සාදයො හි ධම්මා එත්ථ සඤ්ජායන්තීති සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙනපි එතං ආයතනං. බහිද්ධා රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බා ආරම්මණභාවෙනෙත්ථ ඔසරන්තීති සමොසරණඨානට්ඨෙනපි ආයතනං. ඵස්සාදීනං පන සහජාතාදිපච්චයට්ඨෙන කාරණත්තා කාරණට්ඨෙනපි ආයතනන්ති වෙදිතබ්බං. මනින්ද්රියං වුත්තත්ථමෙව.

විජානාතීති විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණමෙව ඛන්ධො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො. තස්ස රාසිආදිවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. මහාඋදකක්ඛන්ධොත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡතීති (අ. නි. 4.51). එත්ථ හි රාසට්ඨෙන ඛන්ධො වුත්තො. ‘‘සීලක්ඛන්ධො සමාධික්ඛන්ධො’’තිආදීසු (දී. නි. 3.355) ගුණට්ඨෙන. ‘‘අද්දසා ඛො භගවා මහන්තං දාරුක්ඛන්ධ’’න්ති (සං. නි. 4.241) එත්ථ පණ්ණත්තිමත්තට්ඨෙන. ඉධ පන රුළ්හිතො ඛන්ධො වුත්තො. රාසට්ඨෙන හි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස ¶ එකදෙසො එකං විඤ්ඤාණං. තස්මා යථා රුක්ඛස්ස එකදෙසං ඡින්දන්තො රුක්ඛං ඡින්දතීති වුච්චති, එවමෙව විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස එකදෙසභූතං එකම්පි විඤ්ඤාණං රුළ්හිතො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොති වුත්තං.

තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතූති තෙසං ඵස්සාදීනං ධම්මානං අනුච්ඡවිකා මනොවිඤ්ඤාණධාතු. ඉමස්මිඤ්හි පදෙ එකමෙව චිත්තං මිනනට්ඨෙන මනො, විජානනට්ඨෙන විඤ්ඤාණං, සභාවට්ඨෙන නිස්සත්තට්ඨෙන වා ධාතූති තීහි නාමෙහි වුත්තං. ඉති ඉමස්මිං ඵස්සපඤ්චමකෙ ඵස්සො තාව යස්මා ඵස්සො එව, න තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජො, චිත්තඤ්ච යස්මා තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතු එව, තස්මා ඉමස්මිං පදද්වයෙ ¶ ‘තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජා’ති පඤ්ඤත්ති න ආරොපිතා. විතක්කපදාදීසු පන ලබ්භමානාපි ඉධ පච්ඡින්නත්තා න උද්ධටා.

ඉමෙසඤ්ච ¶ පන ඵස්සපඤ්චමකානං ධම්මානං පාටියෙක්කං පාටියෙක්කං විනිබ්භොගං කත්වා පඤ්ඤත්තිං උද්ධරමානෙන භගවතා දුක්කරං කතං. නානාඋදකානඤ්හි නානාතෙලානං වා එකභාජනෙ පක්ඛිපිත්වා දිවසං නිම්මථිතානං වණ්ණ ගන්ධරසානං නානතාය දිස්වා වා ඝායිත්වා වා සායිත්වා වා නානාකරණං සක්කා භවෙය්ය ඤාතුං. එවං සන්තෙපි තං දුක්කරන්ති වුත්තං. සම්මාසම්බුද්ධෙන පන ඉමෙසං අරූපීනං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං එකාරම්මණෙ පවත්තමානානං පාටියෙක්කං පාටියෙක්කං විනිබ්භොගං කත්වා පඤ්ඤත්තිං උද්ධරමානෙන අතිදුක්කරං කතං. තෙනාහ ආයස්මා නාගසෙනත්ථෙරො –

‘‘දුක්කරං, මහාරාජ, භගවතා කතන්ති. ‘කිං, භන්තෙ නාගසෙන, භගවතා දුක්කරං කත’න්ති. ‘දුක්කරං, මහාරාජ, භගවතා කතං, යං ඉමෙසං අරූපීනං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං එකාරම්මණෙ පවත්තමානානං වවත්ථානං අක්ඛාතං – අයං ඵස්සො, අයං වෙදනා, අයං සඤ්ඤා, අයං චෙතනා, ඉදං චිත්ත’න්ති. ‘ඔපම්මං, භන්තෙ, කරොහී’ති. ‘යථා, මහාරාජ, කොචිදෙව පුරිසො නාවාය සමුද්දං අජ්ඣොගාහෙත්වා හත්ථපුටෙන උදකං ගහෙත්වා ජිව්හාය සායිත්වා ජානෙය්ය නු ඛො, මහාරාජ, සො පුරිසො – ඉදං ගඞ්ගාය උදකං, ඉදං යමුනාය උදකං, ඉදං අචිරවතියා උදකං, ඉදං සරභුයා උදකං, ඉදං මහියා උදක’න්ති? ‘දුක්කරං, භන්තෙ, ජානිතු’න්ති. ‘තතො දුක්කරතරං ¶ ඛො, මහාරාජ, භගවතා කතං යං ඉමෙසං අරූපීනං චිත්තචෙතසිකානං ධම්මානං…පෙ… ඉදං චිත්ත’’’න්ති (මි. ප. 2.7.16).

7. විතක්කනිද්දෙසෙ තක්කනවසෙන තක්කො. තස්ස තිත්තකං තක්කෙසි කුම්භං තක්කෙසි සකටං තක්කෙසි යොජනං තක්කෙසි අද්ධයොජනං තක්කෙසීති එවං තක්කනවසෙන පවත්ති වෙදිතබ්බා. ඉදං තක්කස්ස සභාවපදං. විතක්කනවසෙන විතක්කො. බලවතරතක්කස්සෙතං නාමං. සුට්ඨු කප්පනවසෙන සඞ්කප්පො. එකග්ගං චිත්තං ආරම්මණෙ අප්පෙතීති අප්පනා. දුතියපදං උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතං ¶ . බලවතරා වා අප්පනා බ්යප්පනා. ආරම්මණෙ චිත්තං අභිනිරොපෙති පතිට්ඨාපෙතීති චෙතසො අභිනිරොපනා. යාථාවතාය නිය්යානිකතාය ච කුසලභාවප්පත්තො පසත්ථො සඞ්කප්පොති සම්මාසඞ්කප්පො.

8. විචාරනිද්දෙසෙ ආරම්මණෙ චරණකවසෙන චාරො. ඉදමස්ස සභාවපදං. විචරණවසෙන විචාරො ¶ . අනුගන්ත්වා විචරණවසෙන අනුවිචාරො. උපගන්ත්වා විචරණවසෙන උපවිචාරොති. උපසග්ගවසෙන වා පදානි වඩ්ඪිතානි. ආරම්මණෙ චිත්තං, සරං විය ජියාය, අනුසන්දහිත්වා ඨපනතො චිත්තස්ස අනුසන්ධානතා. ආරම්මණං අනුපෙක්ඛමානො විය තිට්ඨතීති අනුපෙක්ඛනතා. විචරණවසෙන වා උපෙක්ඛනතා අනුපෙක්ඛනතා.

9. පීතිනිද්දෙසෙ පීතීති සභාවපදං. පමුදිතස්ස භාවො පාමොජ්ජං. ආමොදනාකාරො ආමොදනා. පමොදනාකාරො පමොදනා. යථා වා භෙසජ්ජානං වා තෙලානං වා උණ්හොදකසීතොදකානං වා එකතොකරණං මොදනාති වුච්චති, එවමයම්පි පීති ධම්මානං එකතොකරණෙන මොදනා. උපසග්ගවසෙන පන මණ්ඩෙත්වා ආමොදනා පමොදනාති වුත්තා. හාසෙතීති හාසො. පහාසෙතීති පහාසො. හට්ඨපහට්ඨාකාරානමෙතං අධිවචනං. විත්තීති විත්තං; ධනස්සෙතං නාමං. අයං පන සොමනස්සපච්චයත්තා විත්තිසරික්ඛතාය විත්ති. යථා හි ධනිනො ධනං පටිච්ච සොමනස්සං උප්පජ්ජති, එවං පීතිමතොපි පීතිං පටිච්ච සොමනස්සං උප්පජ්ජති, තස්මා විත්තීති වුත්තා. තුට්ඨිසභාවසණ්ඨිතාය පීතියා එතං නාමං. පීතිමා පන පුග්ගලො කායචිත්තානං උග්ගතත්තා අබ්භුග්ගතත්තා උදග්ගොති වුච්චති ¶ . උදග්ගස්ස භාවො ඔදග්යං. අත්තනො මනතා අත්තමනතා. අනභිරද්ධස්ස හි මනො දුක්ඛපදට්ඨානත්තා අත්තනො මනො නාම න හොති, අභිරද්ධස්ස පන සුඛපදට්ඨානත්තා අත්තනො මනො නාම හොති. ඉති අත්තනො මනතා අත්තමනතා, සකමනතා. සකමනස්ස භාවොති අත්ථො. සා පන යස්මා න අඤ්ඤස්ස කස්සචි අත්තනො මනතා, චිත්තස්සෙව පනෙසො භාවො, චෙතසිකො ධම්මො, තස්මා අත්තමනතා චිත්තස්සාති වුත්තා.

11. එකග්ගතානිද්දෙසෙ අචලභාවෙන ආරම්මණෙ තිට්ඨතීති ඨිති. පරතො පදද්වයං උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතං. අපිච සම්පයුත්තධම්මෙ ආරම්මණම්හි සම්පිණ්ඩෙත්වා තිට්ඨතීති ¶ සණ්ඨිති. ආරම්මණං ඔගාහෙත්වා අනුපවිසිත්වා තිට්ඨතීති අවට්ඨිති. කුසලපක්ඛස්මිඤ්හි චත්තාරො ධම්මා ආරම්මණං ඔගාහන්ති – සද්ධා සති සමාධි පඤ්ඤාති. තෙනෙව සද්ධා ඔකප්පනාති වුත්තා, සති අපිලාපනතාති, සමාධි අවට්ඨිතීති, පඤ්ඤා පරියොගාහනාති. අකුසලපක්ඛෙ පන තයො ධම්මා ආරම්මණං ඔගාහන්ති – තණ්හා දිට්ඨි අවිජ්ජාති. තෙනෙව තෙ ඔඝාති වුත්තා. චිත්තෙකග්ගතා පනෙත්ථ න බලවතී හොති. යථා හි රජුට්ඨානට්ඨානෙ උදකෙන සිඤ්චිත්වා සම්මට්ඨෙ ථොකමෙව කාලං රජො සන්නිසීදති, සුක්ඛන්තෙ සුක්ඛන්තෙ පුන පකතිභාවෙන වුට්ඨාති, එවමෙව අකුසලපක්ඛෙ චිත්තෙකග්ගතා න බලවතී හොති. යථා පන තස්මිං ඨානෙ ඝටෙහි උදකං ආසිඤ්චිත්වා ¶ කුදාලෙන ඛනිත්වා ආකොටනමද්දනඝට්ටනානි කත්වා උපලිත්තෙ ආදාසෙ විය ඡායා පඤ්ඤායති, වස්සසතාතික්කමෙපි තංමුහුත්තකතං විය හොති, එවමෙව කුසලපක්ඛෙ චිත්තෙකග්ගතා බලවතී හොති.

උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාවසෙන පවත්තස්ස විසාහාරස්ස පටිපක්ඛතො අවිසාහාරො. උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාවසෙනෙව ගච්ඡන්තං චිත්තං වික්ඛිපති නාම. අයං පන තථාවිධො වික්ඛෙපො න හොතීති අවික්ඛෙපො. උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාවසෙනෙව ච චිත්තං විසාහටං නාම හොති, ඉතො චිතො ච හරීයති. අයං පන එවං අවිසාහටස්ස මානසස්ස භාවොති අවිසාහටමානසතා.

සමථොති තිවිධො සමථො – චිත්තසමථො, අධිකරණසමථො, සබ්බසඞ්ඛාරසමථොති. තත්ථ අට්ඨසු සමාපත්තීසු චිත්තෙකග්ගතා චිත්තසමථො ¶ නාම. තඤ්හි ආගම්ම චිත්තචලනං චිත්තවිප්ඵන්දිතං සම්මති වූපසම්මති, තස්මා සො චිත්තසමථොති වුච්චති. සම්මුඛාවිනයාදිසත්තවිධො සමථො අධිකරණසමථො නාම. තඤ්හි ආගම්ම තානි තානි අධිකරණානි සම්මන්ති වූපසම්මන්ති, තස්මා සො අධිකරණසමථොති වුච්චති. යස්මා පන සබ්බෙ සඞ්ඛාරා නිබ්බානං ආගම්ම සම්මන්ති වූපසම්මන්ති, තස්මා තං සබ්බසඞ්ඛාරසමථොති වුච්චති. ඉමස්මිං අත්ථෙ චිත්තසමථො අධිප්පෙතො. සමාධිලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සමාධින්ද්රියං. උද්ධච්චෙ න කම්පතීති සමාධිබලං. සම්මාසමාධීති යාථාවසමාධි නිය්යානිකසමාධි කුසලසමාධි.

12. සද්ධින්ද්රියනිද්දෙසෙ ¶ බුද්ධාදිගුණානං සද්දහනවසෙන සද්ධා. බුද්ධාදීනි වා රතනානි සද්දහති පත්තියායතීති සද්ධා. සද්දහනාති සද්දහනාකාරො. බුද්ධාදීනං ගුණෙ ඔගාහති, භින්දිත්වා විය අනුපවිසතීති ඔකප්පනා. බුද්ධාදීනං ගුණෙසු එතාය සත්තා අතිවිය පසීදන්ති, සයං වා අභිප්පසීදතීති අභිප්පසාදො. ඉදානි යස්මා සද්ධින්ද්රියාදීනං සමාසපදානං වසෙන අඤ්ඤස්මිං පරියායෙ ආරද්ධෙ ආදිපදං ගහෙත්වාව පදභාජනං කරීයති – අයං අභිධම්මෙ ධම්මතා – තස්මා පුන සද්ධාති වුත්තං. යථා වා ඉත්ථියා ඉන්ද්රියං ඉත්ථින්ද්රියං, න තථා ඉදං. ඉදං පන සද්ධාව ඉන්ද්රියං සද්ධින්ද්රියන්ති. එවං සමානාධිකරණභාවඤාපනත්ථම්පි පුන සද්ධාති වුත්තං. එවං සබ්බපදනිද්දෙසෙසු ආදිපදස්ස පුන වචනෙ පයොජනං වෙදිතබ්බං. අධිමොක්ඛලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති සද්ධින්ද්රියං. අසද්ධියෙ න කම්පතීති සද්ධාබලං.

13. වීරියින්ද්රියනිද්දෙසෙ ¶ චෙතසිකොති ඉදං වීරියස්ස නියමතො චෙතසිකභාවදීපනත්ථං වුත්තං. ඉදඤ්හි වීරියං ‘‘යදපි, භික්ඛවෙ, කායිකං වීරියං තදපි වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගො, යදපි චෙතසිකං වීරියං තදපි වීරියසම්බොජ්ඣඞ්ගොති. ඉතිහිදං උද්දෙසං ගච්ඡතී’’ති (සං. නි. 5.233) එවමාදීසු සුත්තෙසු චඞ්කමාදීනි කරොන්තස්ස උප්පන්නත්තා ‘කායික’න්ති වුච්චමානම්පි කායවිඤ්ඤාණං විය කායිකං නාම නත්ථි, චෙතසිකමෙව පනෙතන්ති දස්සෙතුං ‘චෙතසිකො’ති වුත්තං. වීරියාරම්භොති වීරියසඞ්ඛාතො ආරම්භො. ඉමිනා සෙසාරම්භෙ පටික්ඛිපති. අයඤ්හි ‘ආරම්භ’-සද්දො කම්මෙ ආපත්තියං කිරියායං වීරියෙ හිංසාය විකොපනෙති අනෙකෙසු අත්ථෙසු ආගතො.

‘‘යංකිඤ්චි ¶ දුක්ඛං සම්භොති, සබ්බං ආරම්භපච්චයා;

ආරම්භානං නිරොධෙන, නත්ථි දුක්ඛස්ස සම්භවො’’ති. (සු. නි. 749);

එත්ථ හි කම්මං ‘ආරම්භො’ති ආගතං. ‘‘ආරම්භති ච විප්පටිසාරී ච හොතී’’ති (අ. නි. 5.142; පු. ප. 191) එත්ථ ආපත්ති. ‘‘මහායඤ්ඤා මහාරම්භා න තෙ හොන්ති මහප්ඵලා’’ති (අ. නි. 4.39; සං. නි. 1.120) එත්ථ යූපුස්සාපනාදිකිරියා. ‘‘ආරම්භථ ¶ නික්කමථ යුඤ්ජථ බුද්ධසාසනෙ’’ති (සං. නි. 1.185) එත්ථ වීරියං. ‘‘සමණං ගොතමං උද්දිස්ස පාණං ආරභන්තී’’ති (ම. නි. 2.51-52) එත්ථ හිංසා. ‘‘බීජගාමභූතගාමසමාරම්භා පටිවිරතො හොතී’’ති (දී. නි. 1.10; ම. නි. 1.293) එත්ථ ඡෙදනභඤ්ජනාදිකං විකොපනං. ඉධ පන වීරියමෙව අධිප්පෙතං. තෙනාහ – ‘වීරියාරම්භොති වීරියසඞ්ඛාතො ආරම්භො’ති. වීරියඤ්හි ආරම්භනකවසෙන ආරම්භොති වුච්චති. ඉදමස්ස සභාවපදං. කොසජ්ජතො නික්ඛමනවසෙන නික්කමො. පරං පරං ඨානං අක්කමනවසෙන පරක්කමො. උග්ගන්ත්වා යමනවසෙන උය්යාමො. බ්යායමනවසෙන වායාමො. උස්සාහනවසෙන උස්සාහො. අධිමත්තුස්සාහනවසෙන උස්සොළ්හී. ථිරභාවට්ඨෙන ථාමො. චිත්තචෙතසිකානං ධාරණවසෙන අවිච්ඡෙදතො වා පවත්තනවසෙන කුසලසන්තානං ධාරෙතීති ධිති.

අපරො නයො – නික්කමො චෙසො කාමානං පනුදනාය, පරක්කමො චෙසො බන්ධනච්ඡෙදාය, උය්යාමො චෙසො ඔඝනිත්ථරණාය, වායාමො චෙසො පාරඞ්ගමනට්ඨෙන, උස්සාහො චෙසො පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන, උස්සොළ්හී ¶ චෙසො අධිමත්තට්ඨෙන, ථාමො චෙසො පලිඝුග්ඝාටනතාය, ධිති චෙසො අවට්ඨිතිකාරිතායාති.

‘‘කාමං තචො ච න්හාරු ච අට්ඨි ච අවසිස්සතූ’’ති (ම. නි. 2.184; සං. නි. 2.22, 237; අ. නි. 2.5; මහානි. 196; චූළනි. ඛග්ගවිසාණසුත්තනිද්දෙස 154) එවං පවත්තිකාලෙ අසිථිලපරක්කමවසෙන අසිථිලපරක්කමතා; ථිරපරක්කමො, දළ්හපරක්කමොති අත්ථො. යස්මා පනෙතං වීරියං කුසලකම්මකරණට්ඨානෙ ඡන්දං න නික්ඛිපති, ධුරං න නික්ඛිපති, න ඔතාරෙති, න විස්සජ්ජෙති, අනොසක්කිතමානසතං ආවහති, තස්මා අනික්ඛිත්තඡන්දතා අනික්ඛිත්තධුරතාති වුත්තං. යථා පන තජ්ජාතිකෙ උදකසම්භින්නට්ඨානෙ ධුරවාහගොණං ගණ්හථාති වදන්ති ¶ , සො ජණ්ණුනා භූමිං උප්පීළෙත්වාපි ධුරං වහති, භූමියං පතිතුං න දෙති, එවමෙව වීරියං කුසලකම්මකරණට්ඨානෙ ධුරං උක්ඛිපති පග්ගණ්හාති, තස්මා ධුරසම්පග්ගාහොති වුත්තං. පග්ගහලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති වීරියින්ද්රියං. කොසජ්ජෙ ¶ න කම්පතීති වීරියබලං. යාථාවනිය්යානිකකුසලවායාමතාය සම්මාවායාමො.

14. සතින්ද්රියනිද්දෙසෙ සරණකවසෙන සති. ඉදං සතියා සභාවපදං. පුනප්පුනං සරණතො අනුස්සරණවසෙන අනුස්සති. අභිමුඛං ගන්ත්වා විය සරණතො පටිසරණවසෙන පටිස්සති. උපසග්ගවසෙන වා වඩ්ඪිතමත්තමෙතං. සරණාකාරො සරණතා. යස්මා පන සරණතාති තිණ්ණං සරණානම්පි නාමං, තස්මා තං පටිසෙධෙතුං පුන සතිග්ගහණං කතං. සතිසඞ්ඛාතා සරණතාති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. සුතපරියත්තස්ස ධාරණභාවතො ධාරණතා. අනුපවිසනසඞ්ඛාතෙන ඔගාහනට්ඨෙන අපිලාපනභාවො අපිලාපනතා. යථා හි ලාබුකටාහාදීනි උදකෙ ප්ලවන්ති, න අනුපවිසන්ති, න තථා ආරම්මණෙ සති. ආරම්මණඤ්හෙසා අනුපවිසති, තස්මා අපිලාපනතාති වුත්තා. චිරකතචිරභාසිතානං අසම්මුස්සනභාවතො අසම්මුස්සනතා. උපට්ඨානලක්ඛණෙ ජොතනලක්ඛණෙ ච ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. සතිසඞ්ඛාතං ඉන්ද්රියං සතින්ද්රියං. පමාදෙ න කම්පතීති සතිබලං. යාථාවසති නිය්යානිකසති කුසලසතීති සම්මාසති.

16. පඤ්ඤින්ද්රියනිද්දෙසෙ තස්ස තස්ස අත්ථස්ස පාකටකරණසඞ්ඛාතෙන පඤ්ඤාපනට්ඨෙන පඤ්ඤා. තෙන තෙන වා අනිච්චාදිනා පකාරෙන ධම්මෙ ජානාතීතිපි පඤ්ඤා. ඉදමස්සා සභාවපදං. පජානනාකාරො පජානනා. අනිච්චාදීනි විචිනාතීති විචයො. පවිචයොති උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪිතං ¶ . චතුසච්චධම්මෙ විචිනාතීති ධම්මවිචයො. අනිච්චාදීනං සල්ලක්ඛණවසෙන සල්ලක්ඛණා. සායෙව පුන උපසග්ගනානත්තෙන උපලක්ඛණා පච්චුපලක්ඛණාති වුත්තා. පණ්ඩිතස්ස භාවො පණ්ඩිච්චං. කුසලස්ස භාවො කොසල්ලං. නිපුණස්ස භාවො නෙපුඤ්ඤං. අනිච්චාදීනං විභාවනවසෙන වෙභබ්යා. අනිච්චාදීනං චින්තනකවසෙන චින්තා. යස්ස වා උප්පජ්ජති තං අනිච්චාදීනි චින්තාපෙතීතිපි චින්තා. අනිච්චාදීනි උපපරික්ඛතීති උපපරික්ඛා. භූරීති පථවියා ¶ නාමං. අයම්පි සණ්හට්ඨෙන විත්ථටට්ඨෙන ච භූරී වියාති භූරී. තෙන වුත්තං – ‘‘භූරී වුච්චති පථවී ¶ . තාය පථවීසමාය විත්ථටාය විපුලාය පඤ්ඤාය සමන්නාගතොති භූරිපඤ්ඤොති (මහානි. 27). අපිච පඤ්ඤාය එතං අධිවචනං භූරී’’ති. භූතෙ අත්ථෙ රමතීතිපි භූරී. අසනි විය සිලුච්චයෙ කිලෙසෙ මෙධති හිංසතීති මෙධා. ඛිප්පං ගහණධාරණට්ඨෙන වා මෙධා. යස්ස උප්පජ්ජති තං අත්තහිතපටිපත්තියං සම්පයුත්තධම්මෙ ච යාථාවලක්ඛණපටිවෙධෙ පරිනෙතීති පරිණායිකා. අනිච්චාදිවසෙන ධම්මෙ විපස්සතීති විපස්සනා. සම්මා පකාරෙහි අනිච්චාදීනි ජානාතීති සම්පජඤ්ඤං. උප්පථපටිපන්නෙ සින්ධවෙ වීථිආරොපනත්ථං පතොදො විය උප්පථෙ ධාවනකං කූටචිත්තං වීථිආරොපනත්ථං විජ්ඣතීති පතොදො විය පතොදො. දස්සනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ඉන්ද්රියං. පඤ්ඤාසඞ්ඛාතං ඉන්ද්රියං පඤ්ඤින්ද්රියං. අවිජ්ජාය න කම්පතීති පඤ්ඤාබලං. කිලෙසච්ඡෙදනට්ඨෙන පඤ්ඤාව සත්ථං පඤ්ඤාසත්ථං. අච්චුග්ගතට්ඨෙන පඤ්ඤාව පාසාදො පඤ්ඤාපාසාදො.

ආලොකනට්ඨෙන පඤ්ඤාව ආලොකො පඤ්ඤාආලොකො. ඔභාසනට්ඨෙන පඤ්ඤාව ඔභාසො පඤ්ඤාඔභාසො. පජ්ජොතනට්ඨෙන පඤ්ඤාව පජ්ජොතො පඤ්ඤාපජ්ජොතො. පඤ්ඤවතො හි එකපල්ලඞ්කෙන නිසින්නස්ස දසසහස්සිලොකධාතු එකාලොකා එකොභාසා එකපජ්ජොතා හොති, තෙනෙතං වුත්තං. ඉමෙසු පන තීසු පදෙසු එකපදෙනපි එතස්මිං අත්ථෙ සිද්ධෙ, යානි පනෙතානි ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, ආලොකා. කතමෙ චත්තාරො? චන්දාලොකො සූරියාලොකො අග්යාලොකො පඤ්ඤාලොකො. ඉමෙ ඛො, භික්ඛවෙ, චත්තාරො ආලොකා. එතදග්ගං, භික්ඛවෙ, ඉමෙසං චතුන්නං ආලොකානං යදිදං පඤ්ඤාලොකො’’. තථා ‘‘චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, ඔභාසා…පෙ… චත්තාරොමෙ, භික්ඛවෙ, පජ්ජොතා’’ති (අ. නි. 4.144) සත්තානං අජ්ඣාසයවසෙන සුත්තානි දෙසිතානි, තදනුරූපෙනෙව ඉධාපි දෙසනා කතා. අත්ථො හි අනෙකෙහි ආකාරෙහි විභජ්ජමානො සුවිභත්තො හොති. අඤ්ඤථා ච අඤ්ඤො බුජ්ඣති, අඤ්ඤථා ච අඤ්ඤොති.

රතිකරණට්ඨෙන පන රතිදායකට්ඨෙන රතිජනකට්ඨෙන චිත්තීකතට්ඨෙන දුල්ලභපාතුභාවට්ඨෙන අතුලට්ඨෙන ¶ අනොමසත්තපරිභොගට්ඨෙන ච පඤ්ඤාව රතනං පඤ්ඤාරතනං. න තෙන සත්තා මුය්හන්ති, සයං වා ආරම්මණෙ න මුය්හතීති ¶ අමොහො. ධම්මවිචයපදං වුත්තත්ථමෙව. කස්මා පනෙතං පුන වුත්තන්ති? අමොහස්ස මොහපටිපක්ඛභාවදීපනත්ථං ¶ . තෙනෙතං දීපෙති – ය්වායං අමොහො සො න කෙවලං මොහතො අඤ්ඤො ධම්මො, මොහස්ස පන පටිපක්ඛො, ධම්මවිචයසඞ්ඛාතො අමොහො නාම ඉධ අධිප්පෙතොති. සම්මාදිට්ඨීති යාථාවනිය්යානිකකුසලදිට්ඨි.

19. ජීවිතින්ද්රියනිද්දෙසෙ යො තෙසං අරූපීනං ධම්මානං ආයූති තෙසං සම්පයුත්තකානං අරූපධම්මානං යො ආයාපනට්ඨෙන ආයු, තස්මිඤ්හි සති අරූපධම්මා අයන්ති ගච්ඡන්ති පවත්තන්ති, තස්මා ආයූති වුච්චති. ඉදමස්ස සභාවපදං. යස්මා පනෙතෙ ධම්මා ආයුස්මිංයෙව සති තිට්ඨන්ති යපෙන්ති යාපෙන්ති ඉරියන්ති වත්තන්ති පාලයන්ති, තස්මා ඨිතීතිආදීනි වුත්තානි. වචනත්ථො පනෙත්ථ – එතාය තිට්ඨන්තීති ඨිති. යපෙන්තීති යපනා. තථා යාපනා. එවං බුජ්ඣන්තානං පන වසෙන පුරිමපදෙ රස්සත්තං කතං. එතාය ඉරියන්තීති ඉරියනා. වත්තන්තීති වත්තනා. පාලයන්තීති පාලනා. ජීවන්ති එතෙනාති ජීවිතං. අනුපාලනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ජීවිතින්ද්රියං.

30. හිරිබලනිද්දෙසෙ යං තස්මිං සමයෙති යෙන ධම්මෙන තස්මිං සමයෙ. ලිඞ්ගවිපල්ලාසං වා කත්වා යො ධම්මො තස්මිං සමයෙතිපි අත්ථො වෙදිතබ්බො. හිරියිතබ්බෙනාති උපයොගත්ථෙ කරණවචනං. හිරියිතබ්බයුත්තකං කායදුච්චරිතාදිධම්මං හිරියති ජිගුච්ඡතීති අත්ථො. පාපකානන්ති ලාමකානං. අකුසලානං ධම්මානන්ති අකොසල්ලසම්භූතානං ධම්මානං. සමාපත්තියාති ඉදම්පි උපයොගත්ථෙ කරණවචනං. තෙසං ධම්මානං සමාපත්තිං පටිලාභං සමඞ්ගීභාවං හිරියති ජිගුච්ඡතීති අත්ථො.

31. ඔත්තප්පබලනිද්දෙසෙ ඔත්තප්පිතබ්බෙනාති හෙත්වත්ථෙ කරණවචනං. ඔත්තප්පිතබ්බයුත්තකෙන ඔත්තප්පස්ස හෙතුභූතෙන කායදුච්චරිතාදිනා වුත්තප්පකාරාය ච සමාපත්තියා ඔත්තප්පස්ස හෙතුභූතාය ඔත්තප්පති, භායතීති අත්ථො.

32. අලොභනිද්දෙසෙ අලුබ්භනකවසෙන අලොභො. න ලුබ්භතීතිපි අලොභො. ඉදමස්ස සභාවපදං. අලුබ්භනාති අලුබ්භනාකාරො. ලොභසමඞ්ගී පුග්ගලො ලුබ්භිතො නාම. න ලුබ්භිතො අලුබ්භිතො ¶ ¶ . අලුබ්භිතස්ස ¶ භාවො අලුබ්භිතත්තං. සාරාගපටිපක්ඛතො න සාරාගොති අසාරාගො. අසාරජ්ජනාති අසාරජ්ජනාකාරො. අසාරජ්ජිතස්ස භාවො අසාරජ්ජිතත්තං. න අභිජ්ඣායතීති අනභිජ්ඣා. අලොභො කුසලමූලන්ති අලොභසඞ්ඛාතං කුසලමූලං. අලොභො හි කුසලානං ධම්මානං මූලං පච්චයට්ඨෙනාති කුසලමූලං. කුසලඤ්ච තං පච්චයට්ඨෙන මූලඤ්චාතිපි කුසලමූලං.

33. අදොසනිද්දෙසෙ අදුස්සනකවසෙන අදොසො. න දුස්සතීතිපි අදොසො. ඉදමස්ස සභාවපදං. අදුස්සනාති අදුස්සනාකාරො. අදුස්සිතස්ස භාවො අදුස්සිතත්තං. බ්යාපාදපටිපක්ඛතො න බ්යාපාදොති අබ්යාපාදො. කොධදුක්ඛපටිපක්ඛතො න බ්යාපජ්ජොති අබ්යාපජ්ජො. අදොසසඞ්ඛාතං කුසලමූලං අදොසො කුසලමූලං. තං වුත්තත්ථමෙව.

40-41. කායපස්සද්ධිනිද්දෙසාදීසු යස්මා කායොති තයො ඛන්ධා අධිප්පෙතා, තස්මා වෙදනාක්ඛන්ධස්සාතිආදි වුත්තං. පස්සම්භන්ති එතාය තෙ ධම්මා, විගතදරථා භවන්ති, සමස්සාසප්පත්තාති පස්සද්ධි. දුතියපදං උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතං. පස්සම්භනාති පස්සම්භනාකාරො. දුතියපදං උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතං. පස්සද්ධිසමඞ්ගිතාය පටිප්පස්සම්භිතස්ස ඛන්ධත්තයස්ස භාවො පටිප්පස්සම්භිතත්තං. සබ්බපදෙහිපි තිණ්ණං ඛන්ධානං කිලෙසදරථපටිප්පස්සද්ධි එව කථිතා. දුතියනයෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස දරථපටිප්පස්සද්ධි කථිතා.

42-43. ලහුතාති ලහුතාකාරො. ලහුපරිණාමතාති ලහුපරිණාමො එතෙසං ධම්මානන්ති ලහුපරිණාමා; තෙසං භාවො ලහුපරිණාමතා; සීඝං සීඝං පරිවත්තනසමත්ථතාති වුත්තං හොති. අදන්ධනතාති ගරුභාවපටික්ඛෙපවචනමෙතං; අභාරියතාති අත්ථො. අවිත්ථනතාති මානාදිකිලෙසභාරස්ස අභාවෙන අථද්ධතා. එවං පඨමෙන තිණ්ණං ඛන්ධානං ලහුතාකාරො කථිතො. දුතියෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස ලහුතාකාරො කථිතො.

44-45. මුදුතාති ¶ මුදුභාවො. මද්දවතාති මද්දවං වුච්චති සිනිද්ධං, මට්ඨං; මද්දවස්ස භාවො මද්දවතා. අකක්ඛළතාති අකක්ඛළභාවො. අකථිනතාති අකථිනභාවො. ඉධාපි පුරිමනයෙන තිණ්ණං ඛන්ධානං, පච්ඡිමනයෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස මුදුතාකාරොව කථිතො.

46-47. කම්මඤ්ඤතාති ¶ ¶ කම්මනි සාධුතා; කුසලකිරියාය විනියොගක්ඛමතාති අත්ථො. සෙසපදද්වයං බ්යඤ්ජනවසෙන වඩ්ඪිතං. පදද්වයෙනාපි හි පුරිමනයෙන තිණ්ණං ඛන්ධානං, පච්ඡිමනයෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස කම්මනියාකාරොව කථිතො.

48-49. පගුණතාති පගුණභාවො, අනාතුරතා නිග්ගිලානතාති අත්ථො. සෙසපදද්වයං බ්යඤ්ජනවසෙන වඩ්ඪිතං. ඉධාපි පුරිමනයෙන තිණ්ණං ඛන්ධානං, පච්ඡිමනයෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස නිග්ගිලානාකාරොව කථිතො.

50-51. උජුකතාති උජුකභාවො, උජුකෙනාකාරෙන පවත්තනතාති අත්ථො. උජුකස්ස ඛන්ධත්තයස්ස විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්ස ච භාවො උජුකතා. අජිම්හතාති ගොමුත්තවඞ්කභාවපටික්ඛෙපො. අවඞ්කතාති චන්දලෙඛාවඞ්කභාවපටික්ඛෙපො. අකුටිලතාති නඞ්ගලකොටිවඞ්කභාවපටික්ඛෙපො.

යො හි පාපං කත්වාව ‘න කරොමී’ති භාසති, සො ගන්ත්වා පච්චොසක්කනතාය ‘ගොමුත්තවඞ්කො’ නාම හොති. යො පාපං කරොන්තොව ‘භායාමහං පාපස්සා’ති භාසති, සො යෙභුය්යෙන කුටිලතාය ‘චන්දලෙඛාවඞ්කො’ නාම හොති. යො පාපං කරොන්තොව ‘කො පාපස්ස න භායෙය්යා’ති භාසති, සො නාතිකුටිලතාය ‘නඞ්ගලකොටිවඞ්කො’ නාම හොති. යස්ස වා තීණිපි කම්මද්වාරානි අසුද්ධානි, සො ‘ගොමුත්තවඞ්කො’ නාම හොති. යස්ස යානි කානිචි ද්වෙ, සො ‘චන්දලෙඛාවඞ්කො’ නාම. යස්ස යංකිඤ්චි එකං, සො ‘නඞ්ගලකොටිවඞ්කො නාම.

දීඝභාණකා පනාහු – එකච්චො භික්ඛු සබ්බවයෙ එකවීසතියා අනෙසනාසු, ඡසු ච අගොචරෙසු චරති, අයං ‘ගොමුත්තවඞ්කො’ නාම. එකො පඨමවයෙ චතුපාරිසුද්ධිසීලං පරිපූරෙති, ලජ්ජී කුක්කුච්චකො සික්ඛාකාමො හොති, මජ්ඣිමවයපච්ඡිමවයෙසු පුරිමසදිසො, අයං ¶ ‘චන්දලෙඛාවඞ්කො’ නාම. එකො පඨමවයෙ මජ්ඣිමවයෙපි චතුපාරිසුද්ධිසීලං පූරෙති, ලජ්ජී කුක්කුච්චකො සික්ඛාකාමො හොති, පච්ඡිමවයෙ පුරිමසදිසො. අයං ‘නඞ්ගලකොටිවඞ්කො’ නාම.

තස්ස කිලෙසවසෙන එවං වඞ්කස්ස පුග්ගලස්ස භාවො ජිම්හතා වඞ්කතා කුටිලතාති වුච්චති. තාසං පටික්ඛෙපවසෙන අජිම්හතාදිකා වුත්තා. ඛන්ධාධිට්ඨානාව ¶ දෙසනා කතා. ඛන්ධානඤ්හි එතා අජිම්හතාදිකා, නො පුග්ගලස්සාති. එවං සබ්බෙහිපි ඉමෙහි පදෙහි පුරිමනයෙන ¶ තිණ්ණං ඛන්ධානං, පච්ඡිමනයෙන විඤ්ඤාණක්ඛන්ධස්සාති අරූපීනං ධම්මානං නික්කිලෙසතාය උජුතාකාරොව කථිතොති වෙදිතබ්බො.

ඉදානි ය්වායං යෙවාපනාති අප්පනාවාරො වුත්තො, තෙන ධම්මුද්දෙසවාරෙ දස්සිතානං ‘යෙවාපනකානං’යෙව සඞ්ඛෙපතො නිද්දෙසො කථිතො හොතීති.

නිද්දෙසවාරකථා නිට්ඨිතා.

එත්තාවතා පුච්ඡා සමයනිද්දෙසො ධම්මුද්දෙසො අප්පනාති උද්දෙසවාරෙ චතූහි පරිච්ඡෙදෙහි, පුච්ඡා සමයනිද්දෙසො ධම්මුද්දෙසො අප්පනාති නිද්දෙසවාරෙ චතූහි පරිච්ඡෙදෙහීති අට්ඨපරිච්ඡෙදපටිමණ්ඩිතො ධම්මවවත්ථානවාරො නිට්ඨිතොව හොති.

කොට්ඨාසවාරො

58-120. ඉදානි තස්මිං ඛො පන සමයෙ චත්තාරො ඛන්ධා හොන්තීති සඞ්ගහවාරො ආරද්ධො. සො උද්දෙසනිද්දෙසපටිනිද්දෙසානං වසෙන තිවිධො හොති. තත්ථ ‘තස්මිං ඛො පන සමයෙ චත්තාරො ඛන්ධා’ති එවමාදිකො උද්දෙසො. කතමෙ තස්මිං සමයෙ චත්තාරො ඛන්ධා’තිආදිකො නිද්දෙසො. කතමො තස්මිං සමයෙ වෙදනාක්ඛන්ධොතිආදිකො පටිනිද්දෙසොති වෙදිතබ්බො.

තත්ථ උද්දෙසවාරෙ චත්තාරො ඛන්ධාතිආදයො තෙවීසති කොට්ඨාසා හොන්ති. තෙසං එවමත්ථො වෙදිතබ්බො – යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං පඨමං මහාකුසලචිත්තං උප්පජ්ජති, යෙ තස්මිං සමයෙ චිත්තඞ්ගවසෙන උප්පන්නා, ඨපෙත්වා යෙවාපනකෙ, පාළිආරුළ්හා අතිරෙකපණ්ණාසධම්මා, තෙ සබ්බෙපි සඞ්ගය්හමානා රාසට්ඨෙන චත්තාරොව ඛන්ධා හොන්ති ¶ . හෙට්ඨා වුත්තෙන ආයතනට්ඨෙන ද්වෙ ආයතනානි හොන්ති. සභාවට්ඨෙන සුඤ්ඤතට්ඨෙන නිස්සත්තට්ඨෙන ද්වෙව ධාතුයො හොන්ති. පච්චයසඞ්ඛාතෙන ආහාරට්ඨෙන තයොවෙත්ථ ධම්මා ආහාරා හොන්ති. අවසෙසා නො ආහාරා.

‘කිං ¶ පනෙතෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං වා තංසමුට්ඨානරූපස්ස වා පච්චයා න හොන්තී’ති? ‘නො න හොන්ති. ඉමෙ පන තථා ච හොන්ති, අඤ්ඤථා චාති සමානෙපි පච්චයත්තෙ අතිරෙකපච්චයා හොන්ති, තස්මා ¶ ආහාරාති වුත්තා. කථං? එතෙසු හි ඵස්සාහාරො, යෙසං ධම්මානං අවසෙසා චිත්තචෙතසිකා පච්චයා හොන්ති, තෙසඤ්ච පච්චයො හොති, තිස්සො ච වෙදනා ආහරති. මනොසඤ්චෙතනාහාරො තෙසඤ්ච පච්චයො හොති තයො ච භවෙ ආහරති. විඤ්ඤාණාහාරො තෙසඤ්ච පච්චයො හොති පටිසන්ධිනාමරූපඤ්ච ආහරතී’ති. ‘නනු ච සො විපාකොව ඉදං පන කුසලවිඤ්ඤාණ’න්ති? ‘කිඤ්චාපි කුසලවිඤ්ඤාණං, තංසරික්ඛතාය පන විඤ්ඤාණාහාරො’ත්වෙව වුත්තං. උපත්ථම්භකට්ඨෙන වා ඉමෙ තයො ආහාරාති වුත්තා. ඉමෙ හි සම්පයුත්තධම්මානං, කබළීකාරාහාරො විය රූපකායස්ස, උපත්ථම්භකපච්චයා හොන්ති. තෙනෙව වුත්තං – ‘‘අරූපිනො ආහාරා සම්පයුත්තකානං ධම්මානං තංසමුට්ඨානානඤ්ච රූපානං ආහාරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.15).

අපරො නයො – අජ්ඣත්තිකසන්තතියා විසෙසපච්චයත්තා කබළීකාරාහාරො ච ඉමෙ ච තයො ධම්මා ආහාරාති වුත්තා. විසෙසපච්චයො හි කබළීකාරාහාරභක්ඛානං සත්තානං රූපකායස්ස කබළීකාරො ආහාරො; නාමකායෙ වෙදනාය ඵස්සො, විඤ්ඤාණස්ස මනොසඤ්චෙතනා, නාමරූපස්ස විඤ්ඤාණං. යථාහ –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, අයං කායො ආහාරට්ඨිතිකො, ආහාරං පටිච්ච තිට්ඨති, අනාහාරො නො තිට්ඨති’’ (සං. නි. 5.183). තථා ඵස්සපච්චයා වෙදනා, සඞ්ඛාරපච්චයා විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයා නාමරූපන්ති (සං. නි. 2.1).

අධිපතියට්ඨෙන පන අට්ඨෙව ධම්මා ඉන්ද්රියානි හොන්ති, න අවසෙසා. තෙන වුත්තං – අට්ඨින්ද්රියානි හොන්තීති. උපනිජ්ඣායනට්ඨෙන පඤ්චෙව ධම්මා ඣානඞ්ගානි හොන්ති. තෙන වුත්තං – පඤ්චඞ්ගිකං ඣානං හොතීති.

නිය්යානට්ඨෙන ¶ ච හෙත්වට්ඨෙන ච පඤ්චෙව ධම්මා මග්ගඞ්ගානි හොන්ති. තෙන වුත්තං – පඤ්චඞ්ගිකො මග්ගො හොතීති. කිඤ්චාපි හි අට්ඨඞ්ගිකො අරියමග්ගො, ලොකියචිත්තෙ ¶ පන එකක්ඛණෙ තිස්සො විරතියො න ලබ්භන්ති, තස්මා පඤ්චඞ්ගිකොති වුත්තො. ‘නනු ච ‘‘යථාගතමග්ගොති ඛො, භික්ඛු, අරියස්සෙතං අට්ඨඞ්ගිකස්ස මග්ගස්ස අධිවචන’’න්ති (සං. නි. 4.245) ඉමස්මිං සුත්තෙ ‘යථෙව ලොකුත්තරමග්ගො අට්ඨඞ්ගිකො, පුබ්බභාගවිපස්සනාමග්ගොපි තථෙව අට්ඨඞ්ගිකො’ති යථාගතවචනෙන ඉමස්සත්ථස්ස දීපිතත්තා, ලොකියමග්ගෙනාපි අට්ඨඞ්ගිකෙන භවිතබ්බන්ති? න භවිතබ්බං ¶ . අයඤ්හි සුත්තන්තිකදෙසනා නාම පරියායදෙසනා. තෙනාහ – ‘‘පුබ්බෙව ඛො පනස්ස කායකම්මං වචීකම්මං ආජීවො සුපරිසුද්ධො හොතී’’ති (ම. නි. 3.431). අයං පන නිප්පරියායදෙසනා. ලොකියචිත්තස්මිඤ්හි තිස්සො විරතියො එකක්ඛණෙ න ලබ්භන්ති, තස්මා ‘පඤ්චඞ්ගිකො’ව වුත්තොති.

අකම්පියට්ඨෙන පන සත්තෙව ධම්මා බලානි හොන්ති. මූලට්ඨෙන තයොව ධම්මා හෙතූ. ඵුසනට්ඨෙන එකොව ධම්මො ඵස්සො. වෙදයිතට්ඨෙන එකොව ධම්මො වෙදනා. සඤ්ජානනට්ඨෙන එකොව ධම්මො සඤ්ඤා. චෙතයනට්ඨෙන එකොව ධම්මො චෙතනා. චිත්තවිචිත්තට්ඨෙන එකොව ධම්මො චිත්තං. රාසට්ඨෙන චෙව වෙදයිතට්ඨෙන ච එකොව ධම්මො වෙදනාක්ඛන්ධො. රාසට්ඨෙන ච සඤ්ජානනට්ඨෙන ච එකොව ධම්මො සඤ්ඤාක්ඛන්ධො. රාසට්ඨෙන ච අභිසඞ්ඛරණට්ඨෙන ච එකොව ධම්මො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො. රාසට්ඨෙන ච චිත්තවිචිත්තට්ඨෙන ච එකොව ධම්මො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො. විජානනට්ඨෙන චෙව හෙට්ඨා වුත්තආයතනට්ඨෙන ච එකමෙව මනායතනං. විජානනට්ඨෙන ච අධිපතියට්ඨෙන ච එකමෙව මනින්ද්රියං. විජානනට්ඨෙන ච සභාවසුඤ්ඤතනිස්සත්තට්ඨෙන ච එකොව ධම්මො මනොවිඤ්ඤාණධාතු නාම හොති, න අවසෙසා. ඨපෙත්වා පන චිත්තං, යථාවුත්තෙන අත්ථෙන අවසෙසා සබ්බෙපි ධම්මා එකං ධම්මායතනමෙව, එකා ච ධම්මධාතුයෙව හොතීති.

යෙ වා පන තස්මිං සමයෙති ඉමිනා පන අප්පනාවාරෙන ඉධාපි හෙට්ඨා වුත්තා යෙවාපනකාව සඞ්ගහිතා. යථා ච ඉධ එවං සබ්බත්ථ ¶ . ඉතො පරඤ්හි එත්තකම්පි න විචාරයිස්සාම. නිද්දෙසපටිනිද්දෙසවාරෙසු හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

සඞ්ගහවාරො නිට්ඨිතො.

කොට්ඨාසවාරොතිපි එතස්සෙව නාමං.

සුඤ්ඤතවාරො

121-145. ඉදානි ¶ තස්මිං ඛො පන සමයෙ ධම්මා හොන්තීති සුඤ්ඤතවාරො ආරද්ධො. සො ¶ උද්දෙසනිද්දෙසවසෙන ද්විධා වවත්ථිතො. තත්ථ උද්දෙසවාරෙ ‘ධම්මා හොන්තී’ති ඉමිනා සද්ධිං චතුවීසති කොට්ඨාසා හොන්ති. සබ්බකොට්ඨාසෙසු ච ‘චත්තාරො ද්වෙ තයො’ති ගණනපරිච්ඡෙදො න වුත්තො. කස්මා? සඞ්ගහවාරෙ පරිච්ඡින්නත්තා. තත්ථ පරිච්ඡින්නධම්මායෙව හි ඉධාපි වුත්තා. න හෙත්ථ සත්තො වා භාවො වා අත්තා වා උපලබ්භති. ධම්මාව එතෙ ධම්මමත්තා අසාරා අපරිණායකාති ඉමිස්සා සුඤ්ඤතාය දීපනත්ථං වුත්තා. තස්මා එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො – යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං පඨමං මහාකුසලචිත්තං උප්පජ්ජති, තස්මිං සමයෙ චිත්තඞ්ගවසෙන උප්පන්නා අතිරෙකපණ්ණාසධම්මා සභාවට්ඨෙන ධම්මා එව හොන්ති. න අඤ්ඤො කොචි සත්තො වා භාවො වා පොසො වා පුග්ගලො වා හොතීති. තථා රාසට්ඨෙන ඛන්ධාව හොන්තීති. එවං පුරිමනයෙනෙව සබ්බපදෙසු අත්ථයොජනා වෙදිතබ්බා. යස්මා පන ඣානතො අඤ්ඤං ඣානඞ්ගං, මග්ගතො වා අඤ්ඤං මග්ගඞ්ගං නත්ථි, තස්මා ඉධ ‘ඣානං හොති, මග්ගො හොති’ ඉච්චෙව වුත්තං. උපනිජ්ඣායනට්ඨෙන හි ඣානමෙව හෙත්වට්ඨෙන මග්ගොව හොති. න අඤ්ඤො කොචි සත්තො වා භාවො වාති. එවං සබ්බපදෙසු අත්ථයොජනා කාතබ්බා. නිද්දෙසවාරො උත්තානත්ථොයෙවාති.

සුඤ්ඤතවාරො නිට්ඨිතො.

නිට්ඨිතා ච තීහි මහාවාරෙහි මණ්ඩෙත්වා නිද්දිට්ඨස්ස

පඨමචිත්තස්ස අත්ථවණ්ණනා.

දුතියචිත්තං

146. ඉදානි දුතියචිත්තාදීනි දස්සෙතුං පුන ‘‘කතමෙ ධම්මා’’තිආදි ආරද්ධං. තෙසු සබ්බෙසුපි පඨමචිත්තෙ වුත්තනයෙනෙව ¶ තයො තයො මහාවාරා වෙදිතබ්බා. න කෙවලඤ්ච මහාවාරා එව, පඨමචිත්තෙ වුත්තසදිසානං සබ්බපදානං අත්ථොපි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. ඉතො පරම්පි අපුබ්බපදවණ්ණනංයෙව කරිස්සාම. ඉමස්මිං තාව දුතියචිත්තනිද්දෙසෙ සසඞ්ඛාරෙනාති ඉදමෙව අපුබ්බං. තස්සත්ථො – සහ සඞ්ඛාරෙනාති සසඞ්ඛාරො. තෙන සසඞ්ඛාරෙන ¶ සප්පයොගෙන සඋපායෙන පච්චයගණෙනාති අත්ථො. යෙන හි ආරම්මණාදිනා පච්චයගණෙන පඨමං මහාචිත්තං උප්පජ්ජති, තෙනෙව සප්පයොගෙන සඋපායෙන ඉදං උප්පජ්ජති.

තස්සෙවං ¶ උප්පත්ති වෙදිතබ්බා – ඉධෙකච්චො භික්ඛු විහාරපච්චන්තෙ වසමානො චෙතියඞ්ගණසම්මජ්ජනවෙලාය වා ථෙරුපට්ඨානවෙලාය වා සම්පත්තාය, ධම්මසවනදිවසෙ වා සම්පත්තෙ ‘මය්හං ගන්ත්වා පච්චාගච්ඡතො අතිදූරං භවිස්සති, න ගමිස්සාමී’ති චින්තෙත්වා පුන චින්තෙති – ‘භික්ඛුස්ස නාම චෙතියඞ්ගණං වා ථෙරුපට්ඨානං වා ධම්මසවනං වා අගන්තුං අසාරුප්පං, ගමිස්සාමී’ති ගච්ඡති. තස්සෙවං අත්තනො පයොගෙන වා, පරෙන වා වත්තාදීනං අකරණෙ ච ආදීනවං කරණෙ ච ආනිසංසං දස්සෙත්වා ඔවදියමානස්ස, නිග්ගහවසෙනෙව වා ‘එහි, ඉදං කරොහී’ති කාරියමානස්ස උප්පන්නං කුසලචිත්තං සසඞ්ඛාරෙන පච්චයගණෙන උප්පන්නං නාම හොතීති.

දුතියචිත්තං.

තතියචිත්තං

147-148. තතියෙ ඤාණෙන විප්පයුත්තන්ති ඤාණවිප්පයුත්තං. ඉදම්පි හි ආරම්මණෙ හට්ඨපහට්ඨං හොති පරිච්ඡින්දකඤාණං පනෙත්ථ න හොති. තස්මා ඉදං දහරකුමාරකානං භික්ඛුං දිස්වා ‘අයං ථෙරො මය්හ’න්ති වන්දනකාලෙ, තෙනෙව නයෙන චෙතියවන්දනධම්මසවනකාලාදීසු ච උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. පාළියං පනෙත්ථ සත්තසු ඨානෙසු පඤ්ඤා පරිහායති. සෙසං පාකතිකමෙවාති.

තතියචිත්තං.

චතුත්ථචිත්තං

149. චතුත්ථචිත්තෙපි එසෙව නයො. ඉදං පන සසඞ්ඛාරෙනාති වචනතො යදා මාතාපිතරො දහරකුමාරකෙ සීසෙ ගහෙත්වා චෙතියාදීනි වන්දාපෙන්ති තෙ ච අනත්ථිකා සමානාපි හට්ඨපහට්ඨාව වන්දන්ති. එවරූපෙ කාලෙ ලබ්භතීති වෙදිතබ්බං.

චතුත්ථචිත්තං.

පඤ්චමචිත්තං

150. පඤ්චමෙ ¶ ¶ උපෙක්ඛාසහගතන්ති උපෙක්ඛාවෙදනාය සම්පයුත්තං ¶ . ඉදඤ්හි ආරම්මණෙ මජ්ඣත්තං හොති. පරිච්ඡින්දකඤාණං පනෙත්ථ හොතියෙව. පාළියං පනෙත්ථ ඣානචතුක්කෙ උපෙක්ඛා හොතීති ඉන්ද්රියට්ඨකෙ උපෙක්ඛින්ද්රියං හොතීති වත්වා සබ්බෙසම්පි වෙදනාදිපදානං නිද්දෙසෙ සාතාසාතසුඛදුක්ඛපටික්ඛෙපවසෙන දෙසනං කත්වා අදුක්ඛමසුඛවෙදනා කථිතා. තස්සා මජ්ඣත්තලක්ඛණෙ ඉන්දත්තකරණවසෙන උපෙක්ඛින්ද්රියභාවො වෙදිතබ්බො. පදපටිපාටියා ච එකස්මිං ඨානෙ පීති පරිහීනා. තස්මා චිත්තඞ්ගවසෙන පාළිආරුළ්හා පඤ්චපණ්ණාසෙව ධම්මා හොන්ති. තෙසං වසෙන සබ්බකොට්ඨාසෙසු සබ්බවාරෙසු ච විනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො.

පඤ්චමචිත්තං.

ඡට්ඨචිත්තාදි

156-9. ඡට්ඨසත්තමඅට්ඨමානි දුතියතතියචතුත්ථෙසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. කෙවලඤ්හි ඉමෙසු වෙදනාපරිවත්තනඤ්චෙව පීතිපරිහානඤ්ච හොති. සෙසං සද්ධිං උප්පත්තිනයෙන තාදිසමෙව. කරුණාමුදිතා පරිකම්මකාලෙපි හි ඉමෙසං උප්පත්ති මහාඅට්ඨකථායං අනුඤ්ඤාතා එව. ඉමානි අට්ඨ කාමාවචරකුසලචිත්තානි නාම.

පුඤ්ඤකිරියවත්ථාදිකථා

තානි සබ්බානිපි දසහි පුඤ්ඤකිරියවත්ථූහි දීපෙතබ්බානි. කථං? දානමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු, සීලමයං… භාවනාමයං… අපචිතිසහගතං… වෙය්යාවච්චසහගතං… පත්තානුප්පදානං… අබ්භනුමොදනං… දෙසනාමයං… සවනමයං… දිට්ඨිජුකම්මං පුඤ්ඤකිරියවත්ථූති ඉමානි දස පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි නාම. තත්ථ දානමෙව දානමයං. පුඤ්ඤකිරියා ච සා තෙසං තෙසං ආනිසංසානං වත්ථු චාති පුඤ්ඤකිරියවත්ථු. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ ¶ චීවරාදීසු චතූසු පච්චයෙසු, රූපාදීසු වා ඡසු ආරම්මණෙසු, අන්නාදීසු වා දසසු දානවත්ථූසු, තං තං දෙන්තස්ස තෙසං තෙසං උප්පාදනතො පට්ඨාය ¶ පුබ්බභාගෙ, පරිච්චාගකාලෙ, පච්ඡා සොමනස්සචිත්තෙන අනුස්සරණකාලෙ චාති තීසු කාලෙසු පවත්තා චෙතනා ‘දානමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම.

පඤ්චසීලං අට්ඨසීලං දසසීලං සමාදියන්තස්ස, ‘පබ්බජිස්සාමී’ති විහාරං ගච්ඡන්තස්ස, පබ්බජන්තස්ස, ‘මනොරථං මත්ථකං පාපෙත්වා පබ්බජිතො වත’ම්හි, ‘සාධු සාධූ’ති ආවජ්ජෙන්තස්ස, පාතිමොක්ඛං සංවරන්තස්ස, චීවරාදයො පච්චයෙ පච්චවෙක්ඛන්තස්ස, ආපාථගතෙසු රූපාදීසු චක්ඛුද්වාරාදීනි සංවරන්තස්ස ¶ , ආජීවං සොධෙන්තස්ස ච පවත්තා චෙතනා ‘සීලමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම.

පටිසම්භිදායං වුත්තෙන විපස්සනාමග්ගෙන චක්ඛුං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො භාවෙන්තස්ස…පෙ… මනං… රූපෙ…පෙ… ධම්මෙ… චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණං,… චක්ඛුසම්ඵස්සං…පෙ… මනොසම්ඵස්සං, චක්ඛුසම්ඵස්සජං වෙදනං…පෙ… මනොසම්ඵස්සජං වෙදනං, …පෙ… රූපසඤ්ඤං…පෙ… ජරාමරණං අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො භාවෙන්තස්ස පවත්තා චෙතනා, අට්ඨතිංසාය වා ආරම්මණෙසු අප්පනං අප්පත්තා සබ්බාපි චෙතනා ‘භාවනාමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම.

මහල්ලකං පන දිස්වා පච්චුග්ගමනපත්තචීවරපටිග්ගහණඅභිවාදනමග්ගසම්පදානාදිවසෙන ‘අපචිතිසහගතං’ වෙදිතබ්බං.

වුඩ්ඪතරානං වත්තප්පටිපත්තිකරණවසෙන ගාමං පිණ්ඩාය පවිට්ඨං භික්ඛුං දිස්වා පත්තං ගහෙත්වා ගාමෙ භික්ඛං සමාදපෙත්වා උපසංහරණවසෙන, ‘ගච්ඡ භික්ඛූනං පත්තං ආහරා’ති සුත්වා වෙගෙන ගන්ත්වා පත්තාහරණාදිවසෙන ච කායවෙය්යාවටිකකාලෙ ‘වෙය්යාවච්චසහගතං’ වෙදිතබ්බං.

දානං දත්වා ගන්ධාදීහි පූජං කත්වා ‘අසුකස්ස නාම පත්ති හොතූ’ති වා, ‘සබ්බසත්තානං හොතූ’ති වා පත්තිං දදතො ‘පත්තානුප්පදානං’ වෙදිතබ්බං. කිං පනෙවං පත්තිං දදතො පුඤ්ඤක්ඛයො හොතීති? න හොති. යථා පන එකං දීපං ජාලෙත්වා තතො දීපසහස්සං ජාලෙන්තස්ස පඨමදීපො ඛීණොති ¶ න වත්තබ්බො; පුරිමාලොකෙන පන සද්ධිං පච්ඡිමාලොකො එකතො හුත්වා අතිමහා හොති. එවමෙව පත්තිං දදතො පරිහානි නාම නත්ථි. වුඩ්ඪියෙව පන හොතීති වෙදිතබ්බො.

පරෙහි ¶ දින්නාය පත්තියා වා අඤ්ඤාය වා පුඤ්ඤකිරියාය ‘සාධු සාධූ’ති අනුමොදනවසෙන ‘අබ්භනුමොදනං’ වෙදිතබ්බං.

එකො ‘එවං මං ධම්මකථිකොති මං ජානිස්සන්තී’ති ඉච්ඡාය ඨත්වා ලාභගරුකො හුත්වා දෙසෙති, තං න මහප්ඵලං. එකො අත්තනො පගුණං ධම්මං අපච්චාසීසමානො විමුත්තායතනසීසෙන පරෙසං දෙසෙති, ඉදං ‘දෙසනාමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම.

එකො සුණන්තො ‘ඉති මං සද්ධොති ජානිස්සන්තී’ති සුණාති, තං න මහප්ඵලං. එකො ‘එවං මෙ මහප්ඵලං භවිස්සතී’ති හිතඵරණෙන මුදුචිත්තෙන ධම්මං සුණාති, ඉදං ‘සවනමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම.

දිට්ඨිං ¶ උජුං කරොන්තස්ස ‘දිට්ඨිජුකම්මං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම. දීඝභාණකා පනාහු – ‘දිට්ඨිජුකම්මං සබ්බෙසං නියමලක්ඛණං, යංකිඤ්චි පුඤ්ඤං කරොන්තස්ස හි දිට්ඨියා උජුකභාවෙනෙව මහප්ඵලං හොතී’ති.

එතෙසු පන පුඤ්ඤකිරියවත්ථූසු දානමයං තාව ‘දානං දස්සාමී’ති චින්තෙන්තස්ස උප්පජ්ජති, දානං දදතො උප්පජ්ජති, ‘දින්නං මෙ’ති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පජ්ජති. එවං පුබ්බචෙතනං මුඤ්චනචෙතනං අපරචෙතනන්ති තිස්සොපි චෙතනා එකතො කත්වා ‘දානමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම හොති. සීලමයම්පි ‘සීලං පූරෙස්සාමී’ති චින්තෙන්තස්ස උප්පජ්ජති, සීලපූරණකාලෙ උප්පජ්ජති, ‘පූරිතං මෙ’ති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පජ්ජති. තා සබ්බාපි එකතො කත්වා ‘සීලමයං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම හොති…පෙ… දිට්ඨිජුකම්මම්පි ‘දිට්ඨිං උජුකං කරිස්සාමී’ති චින්තෙන්තස්ස උප්පජ්ජති, දිට්ඨිං උජුං කරොන්තස්ස උප්පජ්ජති, ‘දිට්ඨි මෙ උජුකා කතා’ති පච්චවෙක්ඛන්තස්ස උප්පජ්ජති. තා සබ්බාපි එකතො කත්වා ‘දිට්ඨිජුකම්මං පුඤ්ඤකිරියවත්ථු’ නාම හොති.

සුත්තෙ ¶ පන තීණියෙව පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනි ආගතානි. තෙසු ඉතරෙසම්පි සඞ්ගහො වෙදිතබ්බො. අපචිතිවෙය්යාවච්චානි හි සීලමයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති. පත්තානුප්පදානඅබ්භනුමොදනානි දානමයෙ. දෙසනාසවනදිට්ඨිජුකම්මානි භාවනාමයෙ. යෙ පන ‘දිට්ඨිජුකම්මං සබ්බෙසං නියමලක්ඛණ’න්ති වදන්ති තෙසං තං තීසුපි සඞ්ගහං ගච්ඡති. එවමෙතානි සඞ්ඛෙපතො තීණි හුත්වා විත්ථාරතො දස හොන්ති.

තෙසු ¶ ‘දානං දස්සාමී’ති චින්තෙන්තො අට්ඨන්නං කාමාවචරකුසලචිත්තානං අඤ්ඤතරෙනෙව චින්තෙති; දදමානොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන දෙති; ‘දානං මෙ දින්න’න්ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති. ‘සීලං පූරෙස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන චින්තෙති; සීලං පූරෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පූරෙති, ‘සීලං මෙ පූරිත’න්ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති. ‘භාවනං භාවෙස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන චින්තෙති; භාවෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන භාවෙති; ‘භාවනා මෙ භාවිතා’ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති.

‘ජෙට්ඨාපචිතිකම්මං ¶ කරිස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන චින්තෙති, කරොන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන කරොති, ‘කතං මෙ’ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති. ‘කායවෙය්යාවටිකකම්මං කරිස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි, කරොන්තොපි, ‘කතං මෙ’ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති. ‘පත්තිං දස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි, දදන්තොපි, ‘දින්නං මෙ’ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි, ‘පත්තිං වා සෙසකුසලං වා අනුමොදිස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන චින්තෙති; අනුමොදන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන අනුමොදති, ‘අනුමොදිතං මෙ’ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති. ‘ධම්මං දෙසෙස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන චින්තෙති, දෙසෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන දෙසෙති, ‘දෙසිතො මෙ’ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති. ‘ධම්මං සොස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන චින්තෙති, සුණන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන සුණාති, ‘සුතො මෙ’ති පච්චවෙක්ඛන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති. ‘දිට්ඨිං උජුකං කරිස්සාමී’ති චින්තෙන්තොපි තෙසංයෙව අඤ්ඤතරෙන චින්තෙති, උජුං කරොන්තො පන චතුන්නං ඤාණසම්පයුත්තානං අඤ්ඤතරෙන කරොති, ‘දිට්ඨි මෙ උජුකා කතා’ති පච්චවෙක්ඛන්තො අට්ඨන්නං අඤ්ඤතරෙන පච්චවෙක්ඛති.

ඉමස්මිං ¶ ඨානෙ චත්තාරි අනන්තානි නාම ගහිතානි. චත්තාරි හි අනන්තානි – ආකාසො අනන්තො, චක්කවාළානි අනන්තානි, සත්තනිකායො අනන්තො, බුද්ධඤ්ඤාණං ¶ අනන්තං. ආකාසස්ස හි පුරත්ථිමාය දිසාය වා පච්ඡිමුත්තරදක්ඛිණාසු වා එත්තකානි වා යොජනසතානි එත්තකානි වා යොජනසහස්සානීති පරිච්ඡෙදො නත්ථි. සිනෙරුමත්තම්පි අයොකූටං පථවිං ද්විධා කත්වා හෙට්ඨා ඛිත්තං භස්සෙථෙව, නො පතිට්ඨං ලභෙථ, එවං ආකාසං අනන්තං නාම.

චක්කවාළානම්පි සතෙහි වා සහස්සෙහි වා පරිච්ඡෙදො නත්ථි. සචෙපි හි අකනිට්ඨභවනෙ නිබ්බත්තා, දළ්හථාමධනුග්ගහස්ස ලහුකෙන සරෙන තිරියං තාලච්ඡායං අතික්කමනමත්තෙන කාලෙන චක්කවාළසතසහස්සං අතික්කමනසමත්ථෙන ජවෙන සමන්නාගතා චත්තාරො මහාබ්රහ්මානො ¶ ‘චක්කවාළපරියන්තං පස්සිස්සාමා’ති තෙන ජවෙන ධාවෙය්යුං, චක්කවාළපරියන්තං අදිස්වාව පරිනිබ්බායෙය්යුං, එවං චක්කවාළානි අනන්තානි නාම.

එත්තකෙසු පන චක්කවාළෙසු උදකට්ඨකථලට්ඨකසත්තානං පමාණං නත්ථි. එවං සත්තනිකායො අනන්තො නාම. තතොපි බුද්ධඤාණං අනන්තමෙව.

එවං අපරිමාණෙසු චක්කවාළෙසු අපරිමාණානං සත්තානං කාමාවචරසොමනස්සසහගතඤාණසම්පයුත්තඅසඞ්ඛාරිකකුසලචිත්තානි එකස්ස බහූනි උප්පජ්ජන්ති. බහූනම්පි බහූනි උප්පජ්ජන්ති. තානි සබ්බානිපි කාමාවචරට්ඨෙන සොමනස්සසහගතට්ඨෙන ඤාණසම්පයුත්තට්ඨෙන අසඞ්ඛාරිකට්ඨෙන එකත්තං ගච්ඡන්ති. එකමෙව සොමනස්සසහගතං තිහෙතුකං අසඞ්ඛාරිකං මහාචිත්තං හොති. තථා සසඞ්ඛාරිකං මහාචිත්තං…පෙ… තථා උපෙක්ඛාසහගතං ඤාණවිප්පයුත්තං ද්විහෙතුකං සසඞ්ඛාරිකචිත්තන්ති. එවං සබ්බානිපි අපරිමාණෙසු චක්කවාළෙසු අපරිමාණානං සත්තානං උප්පජ්ජමානානි කාමාවචරකුසලචිත්තානි සම්මාසම්බුද්ධො මහාතුලාය තුලයමානො විය, තුම්බෙ පක්ඛිපිත්වා මිනමානො විය, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන පරිච්ඡින්දිත්වා ‘අට්ඨෙවෙතානී’ති සරික්ඛට්ඨෙන අට්ඨෙව කොට්ඨාසෙ කත්වා දස්සෙසි.

පුන ඉමස්මිං ඨානෙ ඡබ්බිධෙන පුඤ්ඤායූහනං නාම ගහිතං. පුඤ්ඤඤ්හි අත්ථි සයංකාරං අත්ථි පරංකාරං, අත්ථි සාහත්ථිකං අත්ථි ආණත්තිකං, අත්ථි සම්පජානකතං අත්ථි අසම්පජානකතන්ති.

තත්ථ ¶ අත්තනො ධම්මතාය කතං ‘සයංකාරං’ නාම. පරං කරොන්තං දිස්වා කතං ‘පරංකාරං’ නාම. සහත්ථෙන කතං ‘සාහත්ථිකං’ නාම. ආණාපෙත්වා කාරිතං ¶ ‘ආණත්තිකං’ නාම. කම්මඤ්ච ඵලඤ්ච සද්දහිත්වා කතං ‘සම්පජානකතං’ නාම. කම්මම්පි ඵලම්පි අජානිත්වා කතං ‘අසම්පජානකතං’ නාම. තෙසු සයංකාරං කරොන්තොපි ඉමෙසං අට්ඨන්නං කුසලචිත්තානං අඤ්ඤතරෙනෙව කරොති. පරංකාරං කරොන්තොපි, සහත්ථෙන කරොන්තොපි, ආණාපෙත්වා කරොන්තොපි ඉමෙසං අට්ඨන්නං කුසලචිත්තානං අඤ්ඤතරෙනෙව කරොති. සම්පජානකරණං පන චතූහි ඤාණසම්පයුත්තෙහි හොති. අසම්පජානකරණං චතූහි ඤාණවිප්පයුත්තෙහි.

අපරාපි ඉමස්මිං ඨානෙ චතස්සො දක්ඛිණාවිසුද්ධියො ගහිතා – පච්චයානං ධම්මිකතා, චෙතනාමහත්තං, වත්ථුසම්පත්ති, ගුණාතිරෙකතාති. තත්ථ ධම්මෙන සමෙන උප්පන්නා පච්චයා ‘ධම්මිකා’ නාම. සද්දහිත්වා ¶ ඔකප්පෙත්වා දදතො පන ‘චෙතනාමහත්තං’ නාම හොති. ඛීණාසවභාවො ‘වත්ථුසම්පත්ති’ නාම. ඛීණාසවස්සෙව නිරොධා වුට්ඨිතභාවො ‘ගුණාතිරෙකතා’ නාම. ඉමානි චත්තාරි සමොධානෙත්වා දාතුං සක්කොන්තස්ස කාමාවචරං කුසලං ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ විපාකං දෙති. පුණ්ණකසෙට්ඨිකාකවලියසුමනමාලාකාරාදීනං (ධ. ප. අට්ඨ. 2.225 පුණ්ණදාසීවත්ථු) (ධ. ප. අට්ඨ. 1.67 සුමනමාලාකාරවත්ථු) විය.

සඞ්ඛෙපතො පනෙතං සබ්බම්පි කාමාවචරකුසලචිත්තං ‘චිත්ත’න්ති කරිත්වා චිත්තවිචිත්තට්ඨෙන එකමෙව හොති. වෙදනාවසෙන සොමනස්සසහගතං උපෙක්ඛාසහගතන්ති දුවිධං හොති. ඤාණවිභත්තිදෙසනාවසෙන චතුබ්බිධං හොති. සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකං මහාචිත්තඤ්හි උපෙක්ඛාසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකං මහාචිත්තඤ්ච ඤාණසම්පයුත්තට්ඨෙන අසඞ්ඛාරිකට්ඨෙන ච එකමෙව හොති. තථා ඤාණසම්පයුත්තං සසඞ්ඛාරිකං, ඤාණවිප්පයුත්තං අසඞ්ඛාරිකං, ඤාණවිප්පයුත්තං සසඞ්ඛාරිකඤ්චාති. එවං ඤාණවිභත්තිදෙසනාවසෙන චතුබ්බිධෙ පනෙතස්මිං අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරවිභත්තිතො චත්තාරි අසඞ්ඛාරිකානි චත්තාරි සසඞ්ඛාරිකානීති අට්ඨෙව කුසලචිත්තානි හොන්ති. තානි යාථාවතො ඤත්වා භගවා සබ්බඤ්ඤූ ගණීවරො මුනිසෙට්ඨො ආචික්ඛති දෙසෙති පඤ්ඤපෙති පට්ඨපෙති විවරති විභජති උත්තානීකරොතීති.

අට්ඨසාලිනියා ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථාය

කාමාවචරකුසලනිද්දෙසො සමත්තො.

රූපාවචරකුසලවණ්ණනා

චතුක්කනයො පඨමජ්ඣානං

160. ඉදානි ¶ ¶ රූපාවචරකුසලං දස්සෙතුං කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙතීති රූපං වුච්චති රූපභවො. උපපත්තීති නිබ්බත්ති ජාති සඤ්ජාති. මග්ගොති උපායො. වචනත්ථො පනෙත්ථ – තං උපපත්තිං මග්ගති ගවෙසති ජනෙති නිප්ඵාදෙතීති මග්ගො. ඉදං වුත්තං හොති – යෙන මග්ගෙන රූපභවෙ උපපත්ති හොති නිබ්බත්ති ජාති සඤ්ජාති, තං මග්ගං භාවෙතීති. කිං පනෙතෙන නියමතො රූපභවෙ උපපත්ති හොතීති? න හොති. ‘‘සමාධිං, භික්ඛවෙ, භාවෙථ, සමාහිතො යථාභූතං පජානාති පස්සතී’’ති (සං. නි. 3.5; 4.99; 5.1071; නෙත්ති. 40; මි. ප. 2.1.15) එවං වුත්තෙන හි නිබ්බෙධභාගියෙන රූපභවාතික්කමොපි හොති. රූපූපපත්තියා පන ඉතො අඤ්ඤො මග්ගො නාම ¶ නත්ථි, තෙන වුත්තං ‘රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙතී’ති. අත්ථතො චායං මග්ගො නාම චෙතනාපි හොති, චෙතනාය සම්පයුත්තධම්මාපි, තදුභයම්පි. ‘‘නිරයඤ්චාහං, සාරිපුත්ත, පජානාමි නිරයගාමිඤ්ච මග්ග’’න්ති (ම. නි. 1.153) හි එත්ථ චෙතනා මග්ගො නාම.

‘‘සද්ධා හිරියං කුසලඤ්ච දානං, ධම්මා එතෙ සප්පුරිසානුයාතා;

එතඤ්හි මග්ගං දිවියං වදන්ති, එතෙන හි ගච්ඡති දෙවලොක’’න්ති. (අ. නි. 8.32);

එත්ථ චෙතනාසම්පයුත්තධම්මා මග්ගො නාම. ‘‘අයං, භික්ඛවෙ, මග්ගො, අයං පටිපදා’’ති සඞ්ඛාරුපපත්තිසුත්තාදීසු (ම. නි. 3.161 ආදයො) චෙතනාපි චෙතනාසම්පයුත්තධම්මාපි මග්ගො නාම. ඉමස්මිං පන ඨානෙ ‘ඣාන’න්ති වචනතො චෙතනාසම්පයුත්තා අධිප්පෙතා. යස්මා පන ඣානචෙතනා පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪති, තස්මා චෙතනාපි චෙතනාසම්පයුත්තධම්මාපි වට්ටන්තියෙව.

භාවෙතීති ජනෙති උප්පාදෙති වඩ්ඪෙති. අයං තාව ඉධ භාවනාය අත්ථො. අඤ්ඤත්ථ පන උපසග්ගවසෙන සම්භාවනා පරිභාවනා විභාවනාති එවං අඤ්ඤථාපි අත්ථො හොති. තත්ථ ‘‘ඉධුදායි මම සාවකා අධිසීලෙ සම්භාවෙන්ති – සීලවා සමණො ගොතමො, පරමෙන සීලක්ඛන්ධෙන සමන්නාගතො’’ති ¶ ¶ (ම. නි. 2.243) අයං සම්භාවනා නාම; ඔකප්පනාති අත්ථො. ‘‘සීලපරිභාවිතො සමාධි මහප්ඵලො හොති මහානිසංසො, සමාධිපරිභාවිතා පඤ්ඤා මහප්ඵලා හොති මහානිසංසා, පඤ්ඤාපරිභාවිතං චිත්තං සම්මදෙව ආසවෙහි විමුච්චතී’’ති (දී. නි. 2.186) අයං පරිභාවනා නාම; වාසනාති අත්ථො. ‘‘ඉඞ්ඝ රූපං විභාවෙහි, වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං විභාවෙහී’’ති අයං විභාවනා නාම; අන්තරධාපනාති අත්ථො. ‘‘පුන චපරං, උදායි, අක්ඛාතා මයා සාවකානං පටිපදා, යථාපටිපන්නා මෙ සාවකා චත්තාරො සතිපට්ඨානෙ භාවෙන්තී’’ති (ම. නි. 2.247), අයං පන උප්පාදනවඩ්ඪනට්ඨෙන භාවනා නාම. ඉමස්මිම්පි ඨානෙ අයමෙව අධිප්පෙතා. තෙන වුත්තං – ‘භාවෙතීති ජනෙති උප්පාදෙති වඩ්ඪෙතී’ති.

කස්මා පනෙත්ථ, යථා කාමාවචරකුසලනිද්දෙසෙ ධම්මපුබ්බඞ්ගමා දෙසනා කතා තථා අකත්වා, පුග්ගලපුබ්බඞ්ගමා ¶ කතාති? පටිපදාය සාධෙතබ්බතො. ඉදඤ්හි චතූසු පටිපදාසු අඤ්ඤතරාය සාධෙතබ්බං; න කාමාවචරං විය විනා පටිපදාය උප්පජ්ජති. පටිපදා ච නාමෙසා පටිපන්නකෙ සති හොතීති එතමත්ථං දස්සෙතුං පුග්ගලපුබ්බඞ්ගමං දෙසනං කරොන්තො ‘රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙතී’ති ආහ.

විවිච්චෙව කාමෙහීති කාමෙහි විවිච්චිත්වා, විනා හුත්වා, අපක්කමිත්වා. යො පනායමෙත්ථ ‘එව’-කාරො සො නියමත්ථොති වෙදිතබ්බො. යස්මා ච නියමත්ථො, තස්මා තස්මිං පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරණසමයෙ අවිජ්ජමානානම්පි කාමානං තස්ස පඨමජ්ඣානස්ස පටිපක්ඛභාවං, කාමපරිච්චාගෙනෙව චස්ස අධිගමං දීපෙති. කථං? ‘විවිච්චෙව කාමෙහී’ති එවඤ්හි නියමෙ කරියමානෙ ඉදං පඤ්ඤායති – නූනිමස්ස කාමා පටිපක්ඛභූතා යෙසු සති ඉදං න පවත්තති, අන්ධකාරෙ සති පදීපොභාසො විය? තෙසං පරිච්චාගෙනෙව චස්ස අධිගමො හොති ඔරිමතීරපරිච්චාගෙන පාරිමතීරස්සෙව. තස්මා නියමං කරොතීති.

තත්ථ සියා – ‘කස්මා පනෙස පුබ්බපදෙයෙව වුත්තො, න උත්තරපදෙ? කිං අකුසලෙහි ධම්මෙහි අවිවිච්චාපි ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරෙය්යා’ති? න ඛො පනෙතං එවං දට්ඨබ්බං. තංනිස්සරණතො හි පුබ්බපදෙ එස වුත්තො. කාමධාතුසමතික්කමනතො ¶ හි කාමරාගපටිපක්ඛතො ච ඉදං ඣානං කාමානමෙව නිස්සරණං. යථාහ – ‘‘කාමානමෙතං නිස්සරණං යදිදං නෙක්ඛම්ම’’න්ති (ඉතිවු. 72; දී. නි. 3.353). උත්තරපදෙපි පන, යථා ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො, ඉධ දුතියො සමණො’’ති ¶ (ම. නි. 1.139; අ. නි. 4.241) එත්ථ ‘එව’-කාරො ආනෙත්වා වුච්චති, එවං වත්තබ්බො. න හි සක්කා ඉතො අඤ්ඤෙහිපි නීවරණසඞ්ඛාතෙහි අකුසලෙහි ධම්මෙහි අවිවිච්ච ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරිතුං, තස්මා ‘විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්චෙව අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති එවං පදද්වයෙපි එස දට්ඨබ්බො. පදද්වයෙපි ච කිඤ්චාපි විවිච්චාති ඉමිනා සාධාරණවචනෙන තදඞ්ගවිවෙකාදයො කායවිවෙකාදයො ච සබ්බෙපි විවෙකා සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති, තථාපි කායවිවෙකො චිත්තවිවෙකො වික්ඛම්භනවිවෙකොති තයො එව ඉධ දට්ඨබ්බා.

කාමෙහීති ඉමිනා පන පදෙන යෙ ච නිද්දෙසෙ ‘‘කතමෙ වත්ථුකාමා? මනාපියා රූපා’’තිආදිනා (මහානි. 1) නයෙන වත්ථුකාමා වුත්තා, යෙ ච තත්ථෙව විභඞ්ගෙ ච ‘‘ඡන්දො කාමො, රාගො ¶ කාමො, ඡන්දරාගො කාමො; සඞ්කප්පො කාමො, රාගො කාමො, සඞ්කප්පරාගො කාමො; ඉමෙ වුච්චන්ති කාමා’’ති (මහානි. 1; විභ. 564) එවං කිලෙසකාමා වුත්තා, තෙ සබ්බෙපි සඞ්ගහිතාඉච්චෙව දට්ඨබ්බා. එවඤ්හි සති විවිච්චෙව කාමෙහීති වත්ථුකාමෙහිපි විවිච්චෙවාති අත්ථො යුජ්ජති. තෙන කායවිවෙකො වුත්තො හොති.

විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහීති කිලෙසකාමෙහි සබ්බාකුසලෙහි වා විවිච්චාති අත්ථො යුජ්ජති. තෙන චිත්තවිවෙකො වුත්තො හොති. පුරිමෙන චෙත්ථ වත්ථුකාමෙහි විවෙකවචනතො එව කාමසුඛපරිච්චාගො, දුතියෙන කිලෙසකාමෙහි විවෙකවචනතො නෙක්ඛම්මසුඛපරිග්ගහො විභාවිතො හොති. එවං වත්ථුකාමකිලෙසකාමවිවෙකවචනතොයෙව ච එතෙසං පඨමෙන සංකිලෙසවත්ථුප්පහානං, දුතියෙන සංකිලෙසප්පහානං; පඨමෙන ලොලභාවස්ස හෙතුපරිච්චාගො, දුතියෙන බාලභාවස්ස; පඨමෙන ච පයොගසුද්ධි, දුතියෙන ආසයපොසනං විභාවිතං හොතීති ඤාතබ්බං. එස තාව නයො ‘කාමෙහී’ති එත්ථ වුත්තකාමෙසු වත්ථුකාමපක්ඛෙ.

කිලෙසකාමපක්ඛෙ පන ‘ඡන්දොති ච රාගො’ති ච එවමාදීහි අනෙකභෙදො කාමච්ඡන්දොයෙව කාමොති අධිප්පෙතො. සො ච අකුසලපරියාපන්නොපි ¶ සමානො ‘‘තත්ථ කතමො කාමච්ඡන්දො කාමො’’තිආදිනා නයෙන විභඞ්ගෙ (විභ. 564) ඣානපටිපක්ඛතො විසුං වුත්තො. කිලෙසකාමත්තා වා පුරිමපදෙ වුත්තො, අකුසලපරියාපන්නත්තා දුතියපදෙ. අනෙකභෙදතො චස්ස ‘කාමතො’ති අවත්වා ‘කාමෙහී’ති වුත්තං. අඤ්ඤෙසම්පි ච ධම්මානං අකුසලභාවෙ විජ්ජමානෙ ‘‘තත්ථ කතමෙ අකුසලා ධම්මා? කාමච්ඡන්දො’’තිආදිනා නයෙන විභඞ්ගෙ උපරිඣානඞ්ගපච්චනීකපටිපක්ඛභාවදස්සනතො ¶ නීවරණානෙව වුත්තානි. නීවරණානි හි ඣානඞ්ගපච්චනීකානි. තෙසං ඣානඞ්ගානෙව පටිපක්ඛානි, විද්ධංසකානි, විඝාතකානීති වුත්තං හොති. තථා හි ‘‘සමාධි කාමච්ඡන්දස්ස පටිපක්ඛො, පීති බ්යාපාදස්ස, විතක්කො ථිනමිද්ධස්ස, සුඛං උද්ධච්චකුක්කුච්චස්ස, විචාරො විචිකිච්ඡායා’’ති පෙටකෙ වුත්තං.

එවමෙත්ථ ‘විවිච්චෙව කාමෙහී’ති ඉමිනා කාමච්ඡන්දස්ස වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො හොති. ‘විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති ඉමිනා පඤ්චන්නම්පි නීවරණානං. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන පඨමෙන කාමච්ඡන්දස්ස, දුතියෙන සෙසනීවරණානං; තථා පඨමෙන තීසු අකුසලමූලෙසු පඤ්චකාමගුණභෙදවිසයස්ස ලොභස්ස, දුතියෙන ආඝාතවත්ථුභෙදාදිවිසයානං ¶ දොසමොහානං. ඔඝාදීසු වා ධම්මෙසු පඨමෙන කාමොඝකාමයොගකාමාසවකාමුපාදානඅභිජ්ඣාකායගන්ථකාමරාගසංයොජනානං, දුතියෙන අවසෙසඔඝයොගාසවඋපාදානගන්ථසංයොජනානං. පඨමෙන ච තණ්හාය තංසම්පයුත්තකානඤ්ච, දුතියෙන අවිජ්ජාය තංසම්පයුත්තකානඤ්ච. අපිච පඨමෙන ලොභසම්පයුත්තඅට්ඨචිත්තුප්පාදානං, දුතියෙන සෙසානං චතුන්නං අකුසලචිත්තුප්පාදානං වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො හොතීති වෙදිතබ්බො. අයං තාව ‘විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහි ධම්මෙහී’ති එත්ථ අත්ථප්පකාසනා.

එත්තාවතා ච පඨමස්ස ඣානස්ස පහානඞ්ගං දස්සෙත්වා ඉදානි සම්පයොගඞ්ගං දස්සෙතුං සවිතක්කං සවිචාරන්තිආදි වුත්තං. තත්ථ හෙට්ඨා වුත්තලක්ඛණාදිවිභාගෙන අප්පනාසම්පයොගතො රූපාවචරභාවප්පත්තෙන විතක්කෙන චෙව විචාරෙන ච සහ වත්තති. රුක්ඛො විය පුප්ඵෙන ච ඵලෙන චාති ඉදං ඣානං සවිතක්කං සවිචාරන්ති වුච්චති. විභඞ්ගෙ පන ‘‘ඉමිනා ච විතක්කෙන ඉමිනා ච විචාරෙන ¶ උපෙතො හොති සමුපෙතො’’තිආදිනා (විභ. 565) නයෙන පුග්ගලාධිට්ඨානා දෙසනා කතා. අත්ථො පන තත්රපි එවමෙව දට්ඨබ්බො.

විවෙකජන්ති – එත්ථ විවිත්ති විවෙකො. නීවරණවිගමොති අත්ථො. විවිත්තොති වා විවෙකො, නීවරණවිවිත්තො ඣානසම්පයුත්තධම්මරාසීති අත්ථො. තස්මා විවෙකා, තස්මිං වා විවෙකෙ, ජාතන්ති විවෙකජං. පීතිසුඛන්ති – එත්ථ පීතිසුඛානි හෙට්ඨා පකාසිතානෙව. තෙසු පන වුත්තප්පකාරාය පඤ්චවිධාය පීතියා යා අප්පනාසමාධිස්ස මූලං හුත්වා වඩ්ඪමානා සමාධිසම්පයොගං ගතා ඵරණාපීති – අයං ඉමස්මිං අත්ථෙ අධිප්පෙතා පීතීති. අයඤ්ච පීති ඉදඤ්ච සුඛං අස්ස ¶ ඣානස්ස, අස්මිං වා ඣානෙ අත්ථීති ඉදං ඣානං පීතිසුඛන්ති වුච්චති. අථ වා පීති ච සුඛඤ්ච පීතිසුඛං, ධම්මවිනයාදයො විය. විවෙකජං පීතිසුඛමස්ස ඣානස්ස, අස්මිං වා ඣානෙ, අත්ථීති එවම්පි විවෙකජං පීතිසුඛං. යථෙව හි ඣානං එවං පීතිසුඛම්පෙත්ථ විවෙකජමෙව හොති. තඤ්චස්ස අත්ථි. තස්මා එකපදෙනෙව ‘විවෙකජං පීතිසුඛ’න්ති වත්තුං යුජ්ජති. විභඞ්ගෙ පන ‘‘ඉදං සුඛං ඉමාය පීතියා සහගත’’න්තිආදිනා නයෙන වුත්තං. අත්ථො පන තත්ථාපි එවමෙව දට්ඨබ්බො.

පඨමං ¶ ඣානන්ති – එත්ථ ගණනානුපුබ්බතා පඨමං. පඨමං උප්පන්නන්ති පඨමං. පඨමං සමාපජ්ජිතබ්බන්තිපි පඨමං. ඉදං පන න එකන්තලක්ඛණං. චිණ්ණවසීභාවො හි අට්ඨසමාපත්තිලාභී ආදිතො පට්ඨාය මත්ථකං පාපෙන්තොපි සමාපජ්ජිතුං සක්කොති. මත්ථකතො පට්ඨාය ආදිං පාපෙන්තොපි සමාපජ්ජිතුං සක්කොති. අන්තරන්තරා ඔක්කමන්තොපි සක්කොති. එවං පුබ්බුප්පත්තියට්ඨෙන පන පඨමං නාම හොති.

ඣානන්ති දුවිධං ඣානං – ආරම්මණූපනිජ්ඣානං ලක්ඛණූපනිජ්ඣානන්ති. තත්ථ අට්ඨ සමාපත්තියො පථවිකසිණාදිආරම්මණං උපනිජ්ඣායන්තීති ආරම්මණූපනිජ්ඣානන්ති සඞ්ඛ්යං ගතා. විපස්සනාමග්ගඵලානි පන ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං නාම. තත්ථ විපස්සනා අනිච්චාදිලක්ඛණස්ස උපනිජ්ඣානතො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං. විපස්සනාය කතකිච්චස්ස මග්ගෙන ඉජ්ඣනතො මග්ගො ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං. ඵලං පන නිරොධසච්චං තථලක්ඛණං උපනිජ්ඣායතීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං නාම. තෙසු ඉමස්මිං අත්ථෙ ආරම්මණූපනිජ්ඣානං අධිප්පෙතං. තස්මා ආරම්මණූපනිජ්ඣානතො පච්චනීකජ්ඣාපනතො වා ඣානන්ති වෙදිතබ්බං.

උපසම්පජ්ජාති ¶ උපගන්ත්වා, පාපුණිත්වාති වුත්තං හොති. උපසම්පාදයිත්වා වා නිප්ඵාදෙත්වාති වුත්තං හොති. විභඞ්ගෙ පන ‘‘උපසම්පජ්ජාති පඨමස්ස ඣානස්ස ලාභො පටිලාභො පත්ති සම්පත්ති ඵුසනා සච්ඡිකිරියා උපසම්පදා’’ති (විභ. 570) වුත්තං. තස්සාපි එවමෙවත්ථො දට්ඨබ්බො. විහරතීති තදනුරූපෙන ඉරියාපථවිහාරෙන ඉතිවුත්තප්පකාරජ්ඣානසමඞ්ගී හුත්වා අත්තභාවස්ස ඉරියනං වුත්තිං පාලනං යපනං යාපනං චාරං විහාරං අභිනිප්ඵාදෙති. වුත්තඤ්හෙතං විභඞ්ගෙ – ‘‘විහරතීති ඉරියති වත්තති පාලෙති යපෙති යාපෙති චරති විහරති, තෙන වුච්චති විහරතී’’ති (විභ. 512, 571).

පථවිකසිණන්ති ¶ එත්ථ පථවිමණ්ඩලම්පි සකලට්ඨෙන පථවිකසිණන්ති වුච්චති. තං නිස්සාය පටිලද්ධං නිමිත්තම්පි. පථවිකසිණනිමිත්තෙ පටිලද්ධජ්ඣානම්පි. තත්ථ ඉමස්මිං අත්ථෙ ඣානං පථවීකසිණන්ති වෙදිතබ්බං. පථවිකසිණසඞ්ඛාතං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතීති අයඤ්හෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො. ඉමස්මිං පන ¶ පථවිකසිණෙ පරිකම්මං කත්වා චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානානි නිබ්බත්තෙත්වා ඣානපදට්ඨානං විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං පත්තුකාමෙන කුලපුත්තෙන කිං කත්තබ්බන්ති? ආදිතො තාව පාතිමොක්ඛසංවරඉන්ද්රියසංවරආජීවපාරිසුද්ධිපච්චයසන්නිස්සිතසඞ්ඛාතානි චත්තාරි සීලානි විසොධෙත්වා සුපරිසුද්ධෙ සීලෙ පතිට්ඨිතෙන, ය්වාස්ස ආවාසාදීසු දසසු පලිබොධෙසු පලිබොධො අත්ථි, තං උපච්ඡින්දිත්වා කම්මට්ඨානදායකං කල්යාණමිත්තං උපසඞ්කමිත්වා පාළියා ආගතෙසු අට්ඨතිංසාය කම්මට්ඨානෙසු අත්තනො චරියානුකූලං කම්මට්ඨානං උපපරික්ඛන්තෙන සචස්ස ඉදං පථවිකසිණං අනුකූලං හොති, ඉදමෙව කම්මට්ඨානං ගහෙත්වා ඣානභාවනාය අනනුරූපං විහාරං පහාය අනුරූපෙ විහාරෙ විහරන්තෙන ඛුද්දකපලිබොධුපච්ඡෙදං කත්වා කසිණපරිකම්මනිමිත්තානුරක්ඛණසත්තඅසප්පායපරිවජ්ජනසත්තසප්පායසෙවනදසවිධඅප්පනාකොසල්ලප්පභෙදං සබ්බං භාවනාවිධානං අපරිහාපෙන්තෙන ඣානාධිගමත්ථාය පටිපජ්ජිතබ්බං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපො. විත්ථාරො පන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.51 ආදයො) වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. යථා චෙත්ථ එවං ඉතො පරෙසුපි. සබ්බකම්මට්ඨානානඤ්හි භාවනාවිධානං සබ්බං අට්ඨකථානයෙන ගහෙත්වා විසුද්ධිමග්ගෙ ¶ විත්ථාරිතං. කිං තෙන තත්ථ තත්ථ පුන වුත්තෙනාති න නං පුන විත්ථාරයාම. පාළියා පන හෙට්ඨා අනාගතං අත්ථං අපරිහාපෙන්තා නිරන්තරං අනුපදවණ්ණනමෙව කරිස්සාම.

තස්මිං සමයෙති තස්මිං පඨමජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරණසමයෙ. ඵස්සො හොති…පෙ… අවික්ඛෙපො හොතීති ඉමෙ කාමාවචරපඨමකුසලචිත්තෙ වුත්තප්පකාරාය පදපටිපාටියා ඡපණ්ණාස ධම්මා හොන්ති. කෙවලඤ්හි තෙ කාමාවචරා, ඉමෙ භූමන්තරවසෙන මහග්ගතා රූපාවචරාති අයමෙත්ථ විසෙසො. සෙසං තාදිසමෙව. යෙවාපනකා පනෙත්ථ ඡන්දාදයො චත්තාරොව ලබ්භන්ති. කොට්ඨාසවාරසුඤ්ඤතවාරා පාකතිකා එවාති.

පඨමං.

දුතියජ්ඣානං

161-162. දුතියජ්ඣානනිද්දෙසෙ ¶ විතක්කවිචාරානං වූපසමාති ¶ විතක්කස්ස ච විචාරස්ස චාති ඉමෙසං ද්වින්නං වූපසමා, සමතික්කමා; දුතියජ්ඣානක්ඛණෙ අපාතුභාවාති වුත්තං හොති. තත්ථ කිඤ්චාපි දුතියජ්ඣානෙ සබ්බෙපි පඨමජ්ඣානධම්මා න සන්ති, අඤ්ඤෙයෙව හි පඨමජ්ඣානෙ ඵස්සාදයො අඤ්ඤෙ ඉධ, ඔළාරිකස්ස පන ඔළාරිකස්ස අඞ්ගස්ස සමතික්කමා පඨමජ්ඣානතො පරෙසං දුතියජ්ඣානාදීනං අධිගමො හොතීති දීපනත්ථං විතක්කවිචාරානං වූපසමාති එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අජ්ඣත්තන්ති ඉධ – නියකජ්ඣත්තං අධිප්පෙතං. විභඞ්ගෙ පන ‘‘අජ්ඣත්තං පච්චත්ත’’න්ති (විභ. 573) එත්තකමෙව වුත්තං. යස්මා නියකජ්ඣත්තං අධිප්පෙතං, තස්මා අත්තනි ජාතං, අත්තනො සන්තානෙ නිබ්බත්තන්ති අයමෙත්ථ අත්ථො.

සම්පසාදනන්ති සම්පසාදනං වුච්චති සද්ධා. සම්පසාදනයොගතො ඣානම්පි සම්පසාදනං, නීලවණ්ණයොගතො නීලවත්ථං විය. යස්මා වා තං ඣානං සම්පසාදනසමන්නාගතත්තා විතක්කවිචාරක්ඛොභවූපසමනෙන ච චෙතො සම්පසාදයති, තස්මාපි සම්පසාදනන්ති වුත්තං. ඉමස්මිඤ්ච අත්ථවිකප්පෙ ‘සම්පසාදනං චෙතසො’ති එවං පදසම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. පුරිමස්මිං පන අත්ථවිකප්පෙ ‘චෙතසො’ති එතං එකොදිභාවෙන සද්ධිං යොජෙතබ්බං.

තත්රායං අත්ථයොජනා – එකො උදෙතීති එකොදි, විතක්කවිචාරෙහි අනජ්ඣාරුළ්හත්තා අග්ගො සෙට්ඨො හුත්වා උදෙතීති අත්ථො. සෙට්ඨොපි ¶ හි ලොකෙ එකොති වුච්චති. විතක්කවිචාරවිරහතො වා එකො අසහායො හුත්වාතිපි වත්තුං වට්ටති. අථ වා සම්පයුත්තධම්මෙ උදායතීති උදි. උට්ඨාපෙතීති අත්ථො. සෙට්ඨට්ඨෙන එකො ච සො උදි චාති එකොදි. සමාධිස්සෙතං අධිවචනං. ඉති ඉමං එකොදිං භාවෙති වඩ්ඪෙතීති ඉදං දුතියජ්ඣානං එකොදිභාවං. සො පනායං එකොදි යස්මා චෙතසො, න සත්තස්ස, න ජීවස්ස, තස්මා එතං ‘චෙතසො එකොදිභාව’න්ති වුත්තං.

‘නනු චායං සද්ධා පඨමජ්ඣානෙපි අත්ථි, අයඤ්ච එකොදිනාමකො සමාධි, අථ කස්මා ඉදමෙව සම්පසාදනං චෙතසො එකොදිභාවඤ්චාති වුත්තන්ති? වුච්චතෙ – ‘අදුඤ්හි පඨමජ්ඣානං විතක්කවිචාරක්ඛොභෙන වීචිතරඞ්ගසමාකුලමිව ජලං න සුප්පසන්නං හොති, තස්මා සතියාපි සද්ධාය ¶ සම්පසාදන’න්ති ¶ න වුත්තං. න සුප්පසන්නත්තා එව චෙත්ථ සමාධිපි න සුට්ඨු පාකටො. තස්මා එකොදිභාවන්තිපි න වුත්තං. ඉමස්මිං පන ඣානෙ විතක්කවිචාරපලිබොධාභාවෙන ලද්ධොකාසා බලවතී සද්ධා, බලවසද්ධාසහායපටිලාභෙනෙව සමාධිපි පාකටො. තස්මා ඉදමෙව එවං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. විභඞ්ගෙ පන ‘‘සම්පසාදනන්ති යා සද්ධා සද්දහනා ඔකප්පනා අභිප්පසාදො; චෙතසො එකොදිභාවන්ති යා චිත්තස්ස ඨිති…පෙ… සම්මාසමාධී’’ති (විභ. 574-575) එත්තකමෙව වුත්තං. එවං වුත්තෙන පනෙතෙන සද්ධිං අයං අත්ථවණ්ණනා යථා න විරුජ්ඣති අඤ්ඤදත්ථු සංසන්දති චෙව සමෙති ච, එවං වෙදිතබ්බා.

අවිතක්කං අවිචාරන්ති භාවනාය පහීනත්තා එතස්මිං එතස්ස වා විතක්කො නත්ථීති අවිතක්කං. ඉමිනාව නයෙන අවිචාරං. විභඞ්ගෙපි වුත්තං – ‘‘ඉති අයඤ්ච විතක්කො අයඤ්ච විචාරො සන්තා හොන්ති සමිතා වූපසන්තා අත්ථඞ්ගතා අබ්භත්ථඞ්ගතා අප්පිතා බ්යප්පිතා සොසිතා විසොසිතා බ්යන්තීකතා, තෙන වුච්චති අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති.

එත්ථාහ – නනු ච විතක්කවිචාරානං වූපසමාති ඉමිනාපි අයමත්ථො සිද්ධො? අථ කස්මා පුන ‘වුත්තං අවිතක්කං අවිචාර’න්ති? වුච්චතෙ – එවමෙතං, සිද්ධොවායමත්ථො, න පනෙතං තදත්ථදීපකං. නනු අවොචුම්හ – ‘ඔළාරිකස්ස පන ඔළාරිකස්ස අඞ්ගස්ස සමතික්කමා පඨමජ්ඣානතො පරෙසං දුතියජ්ඣානාදීනං ¶ සමධිගමො හොතීති දීපනත්ථං විතක්කවිචාරානං වූපසමාති එවං වුත්ත’න්ති.

අපිච විතක්කවිචාරානං වූපසමා ඉදං සම්පසාදනං, න කිලෙසකාලුසියස්ස; විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමා එකොදිභාවං, න උපචාරජ්ඣානමිව නීවරණප්පහානා; න පඨමජ්ඣානමිව ච අඞ්ගපාතුභාවාති එවං සම්පසාදනඑකොදිභාවානං හෙතුපරිදීපකමිදං වචනං. තථා විතක්කවිචාරානං වූපසමා ඉදං අවිතක්කං අවිචාරං, න තතියචතුත්ථජ්ඣානානි විය, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි විය ච, අභාවාති එවං අවිතක්කඅවිචාරභාවස්ස හෙතුපරිදීපකඤ්ච, න විතක්කවිචාරාභාවමත්තපරිදීපකං. විතක්කවිචාරාභාවමත්තපරිදීපකමෙව පන අවිතක්කං අවිචාරන්ති ඉදං වචනං, තස්මා පුරිමං වත්වාපි පුන වත්තබ්බමෙවාති.

සමාධිජන්ති පඨමජ්ඣානසමාධිතො සම්පයුත්තසමාධිතො වා ජාතන්ති අත්ථො. තත්ථ කිඤ්චාපි ¶ ¶ පඨමම්පි සම්පයුත්තසමාධිතො ජාතං, අථ ඛො අයමෙව සමාධි ‘සමාධී’ති වත්තබ්බතං අරහති, විතක්කවිචාරක්ඛොභවිරහෙන අතිවිය අචලත්තා සුප්පසන්නත්තා ච. තස්මා ඉමස්ස වණ්ණභණනත්ථං ඉදමෙව සමාධිජන්ති වුත්තං. පීතිසුඛන්ති ඉදං වුත්තනයමෙව.

දුතියන්ති ගණනානුපුබ්බතා දුතියං. ඉදං දුතියං සමාපජ්ජතීතිපි දුතියං. තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොතීතිආදීසු ඣානපඤ්චකෙ විතක්කවිචාරපදානි මග්ගපඤ්චකෙ ච සම්මාසඞ්කප්පපදං පරිහීනං. තෙසං වසෙන සවිභත්තිකාවිභත්තිකපදවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. කොට්ඨාසවාරෙපි තිවඞ්ගිකං ඣානං හොති, චතුරඞ්ගිකො මග්ගො හොතීති ආගතං. සෙසං පඨමජ්ඣානසදිසමෙවාති.

දුතියං.

තතියජ්ඣානං

163. තතියජ්ඣානනිද්දෙසෙ පීතියා ච විරාගාති විරාගො නාම වුත්තප්පකාරාය පීතියා ජිගුච්ඡනං වා සමතික්කමො වා. උභින්නං පන අන්තරා ‘ච’-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. සො වූපසමං වා සම්පිණ්ඩෙති විතක්කවිචාරවූපසමං වා. තත්ථ යදා වූපසමමෙව සම්පිණ්ඩෙති තදා පීතියා විරාගා ච, කිඤ්ච භිය්යො ‘වූපසමා’ චාති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. ඉමිස්සා ච යොජනාය විරාගො ජිගුච්ඡනත්ථො හොති. තස්මා පීතියා ජිගුච්ඡනා ච වූපසමා ¶ චාති අයමත්ථො දට්ඨබ්බො. යදා පන විතක්කවිචාරානං වූපසමං සම්පිණ්ඩෙති තදා පීතියා ච විරාගා කිඤ්ච භිය්යො ‘විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමා’ති එවං යොජනා වෙදිතබ්බා. ඉමිස්සා ච යොජනාය විරාගො සමතික්කමනත්ථො හොති, තස්මා පීතියා ච සමතික්කමා විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමාති අයමත්ථො දට්ඨබ්බො.

කාමඤ්චෙතෙ විතක්කවිචාරා දුතියජ්ඣානෙයෙව වූපසන්තා, ඉමස්ස පන ඣානස්ස මග්ගපරිදීපනත්ථං වණ්ණභණනත්ථඤ්චෙතං වුත්තං. විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමාති හි වුත්තෙ ඉදං පඤ්ඤායති – නූන විතක්කවිචාරවූපසමො මග්ගො ඉමස්ස ඣානස්සාති? යථා ච තතියෙ අරියමග්ගෙ ¶ අප්පහීනානම්පි සක්කායදිට්ඨාදීනං ‘‘පඤ්චන්නං ඔරම්භාගියානං ¶ සංයොජනානං පහානා’’ති (ම. නි. 2.132) එවං පහානං වුච්චමානං වණ්ණභණනං හොති, තදධිගමාය උස්සුක්කානං උස්සාහජනකං, එවමෙව ඉධ අවූපසන්තානම්පි විතක්කවිචාරානං වූපසමො වුච්චමානො වණ්ණභණනං හොති. තෙනායමත්ථො වුත්තො – ‘පීතියා ච සමතික්කමා විතක්කවිචාරානඤ්ච වූපසමා’ති.

උපෙක්ඛකො ච විහරතීති – එත්ථ උපපත්තිතො ඉක්ඛතීති උපෙක්ඛා. සමං පස්සති, අපක්ඛපතිතා හුත්වා පස්සතීති අත්ථො. තාය විසදාය විපුලාය ථාමගතාය සමන්නාගතත්තා තතියජ්ඣානසමඞ්ගී උපෙක්ඛකොති වුච්චති.

උපෙක්ඛා පන දසවිධා හොති – ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා වීරියුපෙක්ඛා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා වෙදනුපෙක්ඛා විපස්සනුපෙක්ඛා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා ඣානුපෙක්ඛා පාරිසුද්ධුපෙක්ඛාති.

තත්ථ යා ‘‘ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු චක්ඛුනා රූපං දිස්වා නෙව සුමනො හොති, න දුම්මනො, උපෙක්ඛකො ච විහරති සතො සම්පජානො’’ති (අ. නි. 5.1; මහානි. 90; චූළනි. මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 18; පටි. ම. 3.17) එවමාගතා ඛීණාසවස්ස ඡසු ද්වාරෙසු ඉට්ඨානිට්ඨඡළාරම්මණාපාථෙ පරිසුද්ධපකතිභාවාවිජහනාකාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං ‘ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා’ නාම.

යා ¶ පන ‘‘උපෙක්ඛාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං ඵරිත්වා විහරතී’’ති (දී. නි. 1.556; ම. නි. 1.77) එවමාගතා සත්තෙසු මජ්ඣත්තාකාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං ‘බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා’ නාම.

යා ‘‘උපෙක්ඛාසම්බොජ්ඣඞ්ගං භාවෙති විවෙකනිස්සිත’’න්ති (ම. නි. 1.27; 3.247) එවමාගතා සහජාතධම්මානං මජ්ඣත්තාකාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං ‘බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා’ නාම.

යා ¶ පන ‘‘කාලෙන කාලං උපෙක්ඛානිමිත්තං මනසි කරොතී’’ති (අ. නි. 3.103) එවමාගතා අනච්චාරද්ධනාතිසිථිලවීරියසඞ්ඛාතා උපෙක්ඛා, අයං ‘වීරියුපෙක්ඛා’ නාම.

යා ‘‘කති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති, කති සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති? අට්ඨ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සමථවසෙන උප්පජ්ජන්ති, දස සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්තී’’ති (පටි. ම. 1.57) එවමාගතා නීවරණාදිපටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනාගහණෙ මජ්ඣත්තභූතා උපෙක්ඛා, අයං ‘සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා’ නාම.

යා පන ‘‘යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති උපෙක්ඛාසහගත’’න්ති (ධ. ස. 150) එවමාගතා අදුක්ඛමසුඛසඞ්ඛාතා උපෙක්ඛා අයං ‘වෙදනුපෙක්ඛා’ නාම.

යා ‘‘යදත්ථි, යං භූතං, තං පජහති, උපෙක්ඛං පටිලභතී’’ති ¶ (ම. නි. 3.71; අ. නි. 7.55) එවමාගතා විචිනනෙ මජ්ඣත්තභූතා උපෙක්ඛා, අයං ‘විපස්සනුපෙක්ඛා’ නාම.

යා පන ඡන්දාදීසු යෙවාපනකෙසු ආගතා සහජාතානං සමවාහිතභූතා උපෙක්ඛා අයං, ‘තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා’ නාම.

යා ‘‘උපෙක්ඛකො ච විහරතී’’ති (ධ. ස. 163; දී. නි. 1.230) එවමාගතා අග්ගසුඛෙපි තස්මිං අපක්ඛපාතජනනී උපෙක්ඛා, අයං ‘ඣානුපෙක්ඛා’ නාම.

යා ‘‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධිං චතුත්ථං ඣාන’’න්ති එවමාගතා සබ්බපච්චනීකපරිසුද්ධා පච්චනීකවූපසමනෙපි අබ්යාපාරභූතා උපෙක්ඛා, අයං ‘පාරිසුද්ධුපෙක්ඛා’ නාම.

තත්ථ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා ච බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා ච බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා ච තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛා ච ඣානුපෙක්ඛා ච පාරිසුද්ධුපෙක්ඛා ච අත්ථතො එකා තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාව හොති. තෙන තෙන අවත්ථාභෙදෙන පනස්සා අයං භෙදො ¶ . එකස්සාපි සතො සත්තස්ස කුමාරයුවථෙර සෙනාපතිරාජාදිවසෙන භෙදො විය. තස්මා තාසු යත්ථ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛා න තත්ථ බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛාදයො, යත්ථ වා පන බොජ්ඣඞ්ගුපෙක්ඛා න තත්ථ ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාදයො හොන්තීති වෙදිතබ්බා.

යථා ¶ චෙතාසං අත්ථතො එකීභාවො, එවං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාවිපස්සනුපෙක්ඛානම්පි. පඤ්ඤා එව හි එසා කිච්චවසෙන ද්විධා භින්නා. යථා හි පුරිසස්ස සායං ගෙහං පවිට්ඨං සප්පං අජපදදණ්ඩං ගහෙත්වා පරියෙසමානස්ස තං ථුසකොට්ඨකෙ නිපන්නං දිස්වා ‘සප්පො නු ඛො නො’ති අවලොකෙන්තස්ස සොවත්ථිකත්තයං දිස්වා නිබ්බෙමතිකස්ස ‘සප්පො, න සප්පො’ති විචිනනෙ මජ්ඣත්තතා හොති; එවමෙව යා ආරද්ධවිපස්සකස්ස විපස්සනාඤාණෙන ලක්ඛණත්තයෙ දිට්ඨෙ සඞ්ඛාරානං අනිච්චභාවාදිවිචිනනෙ මජ්ඣත්තතා උප්පජ්ජති, අයං ‘විපස්සනුපෙක්ඛා’. යථා පන තස්ස පුරිසස්ස අජපදදණ්ඩකෙන ගාළ්හං සප්පං ගහෙත්වා ‘කින්තාහං ඉමං සප්පං අවිහෙඨෙන්තො අත්තානඤ්ච ඉමිනා අඩංසාපෙන්තො මුඤ්චෙය්ය’න්ති මුඤ්චනාකාරමෙව පරියෙසතො ගහණෙ මජ්ඣත්තතා හොති; එවමෙව යා ලක්ඛණත්තයස්ස දිට්ඨත්තා, ආදිත්තෙ විය තයො භවෙ පස්සතො, සඞ්ඛාරග්ගහණෙ මජ්ඣත්තතා, අයං ‘සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා’. ඉති විපස්සනුපෙක්ඛාය සිද්ධාය සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාපි සිද්ධාව හොති. ඉමිනා පනෙසා විචිනනග්ගහණෙසු මජ්ඣත්තසඞ්ඛාතෙන කිච්චෙන ද්විධා භින්නාති. විරියුපෙක්ඛා පන වෙදනුපෙක්ඛා ච අඤ්ඤමඤ්ඤඤ්ච අවසෙසාහි ¶ ච අත්ථතො භින්නායෙවාති.

ඉමාසු දසසු උපෙක්ඛාසු ‘ඣානුපෙක්ඛා’ ඉධ අධිප්පෙතා. සා මජ්ඣත්තලක්ඛණා අනාභොගරසා අබ්යාපාරපච්චුපට්ඨානා පීතිවිරාගපදට්ඨානාති. එත්ථාහ – නනු චායං අත්ථතො තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාව හොති? සා ච පඨමදුතියජ්ඣානෙසුපි අත්ථි, තස්මා තත්රාපි ‘උපෙක්ඛකො ච විහරතී’ති එවමයං වත්තබ්බා සියා. සා කස්මා න වුත්තාති? අපරිබ්යත්තකිච්චතො. අපරිබ්යත්තඤ්හි තස්සා තත්ථ කිච්චං, විතක්කාදීහි අභිභූතත්තා. ඉධ පනායං විතක්කවිචාරපීතීහි අනභිභූතත්තා උක්ඛිත්තසිරා විය හුත්වා පරිබ්යත්තකිච්චා ජාතා, තස්මා වුත්තාති.

නිට්ඨිතා උපෙක්ඛකො ච විහරතීති එතස්ස

සබ්බසො අත්ථවණ්ණනා.

ඉදානි ¶ සතො ච සම්පජානොති එත්ථ සරතීති සතො. සම්පජානාතීති සම්පජානො. ඉති පුග්ගලෙන සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච වුත්තං. තත්ථ සරණලක්ඛණා සති, අසම්මුස්සනරසා, ආරක්ඛපච්චුපට්ඨානා. අසම්මොහලක්ඛණං සම්පජඤ්ඤං, තීරණරසං, පවිචයපච්චුපට්ඨානං.

තත්ථ කිඤ්චාපි ඉදං සතිසම්පජඤ්ඤං පුරිමජ්ඣානෙසුපි අත්ථි – මුට්ඨස්සතිස්ස හි අසම්පජානස්ස ¶ උපචාරමත්තම්පි න සම්පජ්ජති, පගෙව අප්පනා – ඔළාරිකත්තා පන තෙසං ඣානානං, භූමියං විය පුරිසස්ස, චිත්තස්ස ගති සුඛා හොති, අබ්යත්තං තත්ථ සතිසම්පජඤ්ඤකිච්චං. ඔළාරිකඞ්ගප්පහානෙන පන සුඛුමත්තා ඉමස්ස ඣානස්ස, පුරිසස්ස ඛුරධාරායං විය, සතිසම්පජඤ්ඤකිච්චපරිග්ගහිතා එව චිත්තස්ස ගති ඉච්ඡිතබ්බාති ඉධෙව වුත්තං. කිඤ්ච භිය්යො? යථා ධෙනුපගො වච්ඡො ධෙනුතො අපනීතො අරක්ඛියමානො පුනදෙව ධෙනුං උපගච්ඡති, එවමිදං තතියජ්ඣානසුඛං පීතිතො අපනීතම්පි සතිසම්පජඤ්ඤාරක්ඛෙන අරක්ඛියමානං පුනදෙව පීතිං උපගච්ඡෙය්ය, පීතිසම්පයුත්තමෙව සියා. සුඛෙ වාපි සත්තා සාරජ්ජන්ති, ඉදඤ්ච අතිමධුරං සුඛං, තතො පරං සුඛාභාවා. සතිසම්පජඤ්ඤානුභාවෙන පනෙත්ථ සුඛෙ අසාරජ්ජනා හොති, නො අඤ්ඤථාති ඉමම්පි අත්ථවිසෙසං දස්සෙතුං ඉදමිධෙව වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතීති එත්ථ ¶ කිඤ්චාපි තතියජ්ඣානසමඞ්ගිනො සුඛපටිසංවෙදනාභොගො නත්ථි, එවං සන්තෙපි යස්මා තස්ස නාමකායෙන සම්පයුත්තං සුඛං, යං වා තං නාමකායසම්පයුත්තං සුඛං, තංසමුට්ඨානෙනස්ස යස්මා අතිපණීතෙන රූපෙන රූපකායො ඵුටො, යස්ස ඵුටත්තා ඣානා වුට්ඨිතොපි සුඛං පටිසංවෙදෙය්ය, තස්මා එතමත්ථං දස්සෙන්තො ‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙතී’ති ආහ.

ඉදානි යං තං අරියා ආචික්ඛන්ති උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරීති එත්ථ යංඣානහෙතු යංඣානකාරණා තං තතියජ්ඣානසමඞ්ගීපුග්ගලං බුද්ධාදයො අරියා ‘‘ආචික්ඛන්ති දෙසෙන්ති පඤ්ඤාපෙන්ති පට්ඨපෙන්ති විවරන්ති විභජන්ති උත්තානීකරොන්ති පකාසෙ’’න්ති පසංසන්තීති අධිප්පායො – කින්ති? ‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’ති – තං තතියජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතීති එවමෙත්ථ යොජනා වෙදිතබ්බා.

කස්මා ¶ පන තං තෙ එවං පසංසන්තීති? පසංසාරහතො. අයඤ්හි යස්මා අතිමධුරසුඛෙ සුඛපාරමිප්පත්තෙපි තතියජ්ඣානෙ උපෙක්ඛකො, න තත්ථ සුඛාභිසඞ්ගෙන ආකඩ්ඪීයති, ‘යථා ච පීති න උප්පජ්ජති’ එවං උපට්ඨිතසතිතාය සතිමා, යස්මා ච අරියකන්තං අරියජනසෙවිතමෙව අසංකිලිට්ඨං සුඛං නාමකායෙන පටිසංවෙදෙති තස්මා පසංසාරහො; ඉති පසංසාරහතො නං අරියා තෙ එවං පසංසාහෙතුභූතෙ ගුණෙ පකාසෙන්තා ‘උපෙක්ඛකො සතිමා සුඛවිහාරී’ති එවං පසංසන්තීති වෙදිතබ්බං.

තතියන්ති ¶ ගණනානුපුබ්බතා තතියං. ඉදං තතියං සමාපජ්ජතීතිපි තතියං. තස්මිං සමයෙ ඵස්සො හොතීතිආදීසු ඣානපඤ්චකෙ පීතිපදම්පි පරිහීනං. තස්සාපි වසෙන සවිභත්තිකාවිභත්තිකපදවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. කොට්ඨාසවාරෙපි දුවඞ්ගිකං ඣානං හොතීති ආගතං. සෙසං දුතියජ්ඣානසදිසමෙවාති.

තතියං.

චතුත්ථජ්ඣානං

165. චතුත්ථජ්ඣානනිද්දෙසෙ සුඛස්ස ච පහානා දුක්ඛස්ස ච පහානාති කායිකසුඛස්ස ච කායිකදුක්ඛස්ස ච පහානා. පුබ්බෙවාති තඤ්ච ඛො පුබ්බෙව න චතුත්ථජ්ඣානක්ඛණෙ. සොමනස්සදොමනස්සානං අත්ථඞ්ගමාති චෙතසිකසුඛස්ස ච චෙතසිකදුක්ඛස්ස චාති ඉමෙසම්පි ¶ ද්වින්නං පුබ්බෙව අත්ථඞ්ගමා; පහානා ඉච්චෙව වුත්තං හොති. කදා පන නෙසං පහානං හොති? චතුන්නං ඣානානං උපචාරක්ඛණෙ. සොමනස්සඤ්හි චතුත්ථජ්ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙයෙව පහීයති. දුක්ඛදොමනස්සසුඛානි පඨමදුතියතතියජ්ඣානානං උපචාරක්ඛණෙසු. එවමෙතෙසං පහානක්කමෙන අවුත්තානං ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ පන ඉන්ද්රියානං උද්දෙසක්කමෙනෙව ඉධාපි වුත්තානං සුඛදුක්ඛසොමනස්සදොමනස්සානං පහානං වෙදිතබ්බං.

යදි පනෙතානි තස්ස තස්ස ඣානස්ස උපචාරක්ඛණෙයෙව පහීයන්ති, අථ කස්මා ‘‘කත්ථ චුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු විවිච්චෙව ¶ කාමෙහි…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, එත්ථුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති. කත්ථ චුප්පන්නං දොමනස්සින්ද්රියං… සුඛින්ද්රියං… සොමනස්සින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣති? ඉධ, භික්ඛවෙ, භික්ඛු සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති. එත්ථුප්පන්නං සොමනස්සින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’’ති (සං. නි. 5.510) එවං ඣානෙස්වෙව නිරොධො වුත්තොති? අතිසයනිරොධත්තා. අතිසයනිරොධො හි තෙසං පඨමජ්ඣානාදීසු, න නිරොධොයෙව. නිරොධොයෙව පන උපචාරක්ඛණෙ, නාතිසයනිරොධො. තථා හි නානාවජ්ජනෙ පඨමජ්ඣානුපචාරෙ ¶ නිරුද්ධස්සාපි දුක්ඛින්ද්රියස්ස ඩංසමකසාදිසම්ඵස්සෙන වා, විසමාසනුපතාපෙන වා සියා උප්පත්ති, නත්වෙව අන්තොඅප්පනායං. උපචාරෙ වා නිරුද්ධම්පෙතං න සුට්ඨු නිරුද්ධං හොති, පටිපක්ඛෙන අවිහතත්තා. අන්තොඅප්පනායං පන පීතිඵරණෙන සබ්බො කායො සුඛොක්කන්තො හොති. සුඛොක්කන්තකායස්ස ච සුට්ඨු නිරුද්ධං හොති දුක්ඛින්ද්රියං, පටිපක්ඛෙන විහතත්තා. නානාවජ්ජනෙයෙව ච දුතියජ්ඣානුපචාරෙ පහීනස්ස දොමනස්සින්ද්රියස්ස යස්මා එතං විතක්කවිචාරපච්චයෙපි කායකිලමථෙ චිත්තුපඝාතෙ ච සති උප්පජ්ජති, විතක්කවිචාරාභාවෙ නෙව උප්පජ්ජති; යත්ථ පන උප්පජ්ජති තත්ථ විතක්කවිචාරභාවෙ; අප්පහීනා එව ච දුතියජ්ඣානුපචාරෙ විතක්කවිචාරාති තත්ථස්ස සියා උප්පත්ති, නත්වෙව දුතියජ්ඣානෙ, පහීනපච්චයත්තා. තථා තතියජ්ඣානුපචාරෙ පහීනස්සාපි සුඛින්ද්රියස්ස පීතිසමුට්ඨානපණීතරූපඵුටකායස්ස සියා උප්පත්ති, නත්වෙව තතියජ්ඣානෙ. තතියජ්ඣානෙ හි සුඛස්ස පච්චයභූතා පීති සබ්බසො නිරුද්ධාති. තථා ¶ චතුත්ථජ්ඣානුපචාරෙ පහීනස්සාපි සොමනස්සින්ද්රියස්ස ආසන්නත්තා, අප්පනාප්පත්තාය උපෙක්ඛාය අභාවෙන සම්මා අනතික්කන්තත්තා ච, සියා උප්පත්ති, නත්වෙව චතුත්ථජ්ඣානෙ. තස්මා එව ච ‘එත්ථුප්පන්නං දුක්ඛින්ද්රියං අපරිසෙසං නිරුජ්ඣතී’ති තත්ථ තත්ථ අපරිසෙසග්ගහණං කතන්ති.

එත්ථාහ – ‘අථෙවං තස්ස තස්ස ඣානස්සුපචාරෙ පහීනාපි එතා වෙදනා ඉධ කස්මා සමාහටා’ති? ‘සුඛග්ගහණත්ථං’. යා හි අයං ‘අදුක්ඛමසුඛ’න්ති එත්ථ අදුක්ඛමසුඛා වෙදනා වුත්තා, සා සුඛුමා, දුබ්බිඤ්ඤෙය්යා, න සක්කා සුඛෙන ගහෙතුං. තස්මා යථා නාම දුට්ඨස්ස යථා තථා වා උපසඞ්කමිත්වා ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යස්ස ගොණස්ස ගහණත්ථං ගොපො එකස්මිං වජෙ සබ්බා ගාවො සමාහරති, අථෙකෙකං නීහරන්තො පටිපාටියා ආගතං ‘අයං ¶ සො, ගණ්හථ න’න්ති තම්පි ගාහාපයති; එවමෙව භගවා සුඛගහණත්ථං සබ්බාපි එතා සමාහරීති. එවඤ්හි සමාහටා එතා දස්සෙත්වා යං නෙව සුඛං න දුක්ඛං, න සොමනස්සං න දොමනස්සං, අයං අදුක්ඛමසුඛාවෙදනාති සක්කා හොති එසා ගාහයිතුං.

අපිච අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා පච්චයදස්සනත්ථඤ්චාපි එතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. සුඛදුක්ඛප්පහානාදයො හි තස්සා පච්චයා. යථාහ – ‘‘චත්තාරො ඛො, ආවුසො, පච්චයා අදුක්ඛමසුඛාය චෙතොවිමුත්තියා සමාපත්තියා. ඉධාවුසො භික්ඛු, සුඛස්ස ච පහානා…පෙ… චතුත්ථං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, ඉමෙ ඛො, ආවුසො, චත්තාරො පච්චයා අදුක්ඛමසුඛාය ¶ චෙතොවිමුත්තියා සමාපත්තියා’’ති (ම. නි. 1.458). යථා වා අඤ්ඤත්ථ පහීනාපි සක්කායදිට්ඨිආදයො තතියමග්ගස්ස වණ්ණභණනත්ථං තත්ථ පහීනාති වුත්තා, එවං වණ්ණභණනත්ථම්පෙතස්ස ඣානස්සෙතා ඉධ වුත්තාති වෙදිතබ්බා. පච්චයඝාතෙන වා එත්ථ රාගදොසානං අතිදූරභාවං දස්සෙතුම්පෙතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. එතාසු හි සුඛං සොමනස්සස්ස පච්චයො, සොමනස්සං රාගස්ස; දුක්ඛං දොමනස්සස්ස, දොමනස්සං දොසස්ස. සුඛාදිඝාතෙන ච සප්පච්චයා රාගදොසා හතාති අතිදූරෙ හොන්තීති.

අදුක්ඛමසුඛන්ති දුක්ඛාභාවෙන අදුක්ඛං, සුඛාභාවෙන අසුඛං. එතෙනෙත්ථ දුක්ඛසුඛප්පටිපක්ඛභූතං තතියවෙදනං දීපෙති, න දුක්ඛසුඛාභාවමත්තං. තතියවෙදනා නාම අදුක්ඛමසුඛා. උපෙක්ඛාතිපි වුච්චති. සා ¶ ඉට්ඨානිට්ඨවිපරීතානුභවනලක්ඛණා, මජ්ඣත්තරසා, අවිභූතපච්චුපට්ඨානා, සුඛනිරොධපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා.

උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධින්ති උපෙක්ඛාය ජනිතසතිපාරිසුද්ධිං. ඉමස්මිඤ්හි ඣානෙ සුපරිසුද්ධා සති. යා ච තස්සා සතියා පාරිසුද්ධි සා උපෙක්ඛාය කතා, න අඤ්ඤෙන. තස්මා එතං උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධීති වුච්චති. විභඞ්ගෙපි වුත්තං – ‘‘අයං සති ඉමාය උපෙක්ඛාය විසදා හොති පරිසුද්ධා පරියොදාතා, තෙන වුච්චති උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධී’’ති (විභ. 597). යාය ච උපෙක්ඛාය එත්ථ සති පාරිසුද්ධි හොති සා අත්ථතො තත්රමජ්ඣත්තතාති වෙදිතබ්බා. න කෙවලඤ්චෙත්ථ තාය සතියෙව පරිසුද්ධා අපිච ඛො සබ්බෙපි සම්පයුත්තධම්මා. සතිසීසෙන පන දෙසනා වුත්තා.

තත්ථ ¶ කිඤ්චාපි අයං උපෙක්ඛා හෙට්ඨාපි තීසු ඣානෙසු විජ්ජති – යථා පන දිවා සූරියප්පභාභිභවා සොම්මභාවෙන ච අත්තනො උපකාරකත්තෙන වා සභාගාය රත්තියා අලාභා දිවා විජ්ජමානාපි චන්දලෙඛා අපරිසුද්ධා හොති අපරියොදාතා – එවමයම්පි තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාචන්දලෙඛා විතක්කාදිපච්චනීකධම්මතෙජාභිභවා සභාගාය ච උපෙක්ඛාවෙදනාරත්තියා අප්පටිලාභා විජ්ජමානාපි පඨමාදිජ්ඣානභෙදෙසු අපරිසුද්ධා හොති. තස්සා ච අපරිසුද්ධාය දිවා අපරිසුද්ධචන්දලෙඛාය පභා විය සහජාතාපි සතිආදයො අපරිසුද්ධාව හොන්ති. තස්මා තෙසු එකම්පි ‘උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධී’ති න වුත්තං. ඉධ පන විතක්කාදිපච්චනීකධම්මතෙජාභිභවාභාවා සභාගාය ච උපෙක්ඛා වෙදනාරත්තියා පටිලාභා අයං තත්රමජ්ඣත්තුපෙක්ඛාචන්දලෙඛා ¶ අතිවිය පරිසුද්ධා. තස්සා පරිසුද්ධත්තා පරිසුද්ධචන්දලෙඛාය පභා විය සහජාතාපි සතිආදයො පරිසුද්ධා හොන්ති පරියොදාතා. තස්මා ඉදමෙව උපෙක්ඛාසතිපාරිසුද්ධීති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

චතුත්ථන්ති ගණනානුපුබ්බතා චතුත්ථං. ඉදං චතුත්ථං සමාපජ්ජතීතිපි චතුත්ථං. ඵස්සො හොතීතිආදීසු ඵස්සපඤ්චකෙ තාව වෙදනාති උපෙක්ඛාවෙදනා වෙදිතබ්බා. ඣානපඤ්චකඉන්ද්රියඅට්ඨකෙසු පන උපෙක්ඛා හොති උපෙක්ඛින්ද්රියං ¶ හොතීති (ධ. ස. 165) වුත්තමෙව. සෙසානි තතියෙ පරිහීනපදානි ඉධාපි පරිහීනානෙව. කොට්ඨාසවාරෙපි දුවඞ්ගිකං ඣානන්ති උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාවසෙනෙව වෙදිතබ්බං. සෙසං සබ්බං තතියසදිසමෙවාති.

චතුක්කනයො නිට්ඨිතො.

පඤ්චකනයො

167. ඉදානි කතමෙ ධම්මා කුසලාති පඤ්චකනයො ආරද්ධො. කස්මාති චෙ, පුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන චෙව දෙසනාවිලාසෙන ච. සන්නිසින්නදෙවපරිසාය කිර එකච්චානං දෙවානං විතක්කො එව ඔළාරිකතො උපට්ඨාසි, විචාරපීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතා සන්තතො. තෙසං සප්පායවසෙන සත්ථා චතුරඞ්ගිකං අවිතක්කං විචාරමත්තං දුතියජ්ඣානං නාම භාජෙසි. එකච්චානං ¶ විචාරො ඔළාරිකතො උපට්ඨාසි, පීතිසුඛචිත්තෙකග්ගතා සන්තතො. තෙසං සප්පායවසෙන තිවඞ්ගිකං තතියජ්ඣානං නාම භාජෙසි. එකච්චානං පීති ඔළාරිකතො උපට්ඨාසි, සුඛචිත්තෙකග්ගතා සන්තතො. තෙසං සප්පායවසෙන දුවඞ්ගිකං චතුත්ථජ්ඣානං නාම භාජෙසි. එකච්චානං සුඛං ඔළාරිකතො උපට්ඨාසි, උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතා සන්තතො. තෙසං සප්පායවසෙන දුවඞ්ගිකං පඤ්චමජ්ඣානං නාම භාජෙසි. අයං තාව ‘පුග්ගලජ්ඣාසයො’.

යස්සා පන ධම්මධාතුයා සුප්පටිවිද්ධත්තා දෙසනාවිලාසප්පත්තො නාම හොති – සා තථාගතස්ස සුට්ඨු පටිවිද්ධා – තස්මා ඤාණමහත්තතාය දෙසනාවිධානෙසු කුසලො දෙසනාවිලාසප්පත්තො සත්ථා යං යං ¶ අඞ්ගං ලබ්භති තස්ස තස්ස වසෙන යථා යථා ඉච්ඡති තථා තථා දෙසනං නියාමෙතීති සො ඉධ පඤ්චඞ්ගිකං පඨමජ්ඣානං භාජෙසි, චතුරඞ්ගිකං අවිතක්කං විචාරමත්තං දුතියජ්ඣානං, භාජෙසි තිවඞ්ගිකං තතියජ්ඣානං, භාජෙසි දුවඞ්ගිකං චතුත්ථජ්ඣානං, දුවඞ්ගිකමෙව පඤ්චමජ්ඣානං භාජෙසි. අයං ‘දෙසනාවිලාසො’ නාම.

අපිච යෙ භගවතා ‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, සමාධී – සවිතක්කසවිචාරො සමාධි, අවිතක්කවිචාරමත්තො සමාධි, අවිතක්කඅවිචාරො සමාධී’’ති (දී. නි. 3.305) සුත්තන්තෙ තයො සමාධී දෙසිතා, තෙසු හෙට්ඨා සවිතක්කසවිචාරො සමාධි අවිතක්කඅවිචාරො ¶ සමාධි ච භාජෙත්වා දස්සිතො, අවිතක්කවිචාරමත්තො න දස්සිතො. තං දස්සෙතුම්පි අයං පඤ්චකනයො ආරද්ධොති වෙදිතබ්බො.

තත්ථ දුතියජ්ඣානනිද්දෙසෙ ඵස්සාදීසු විතක්කමත්තං පරිහායති, කොට්ඨාසවාරෙ ‘‘චතුරඞ්ගිකං ඣානං හොති චතුරඞ්ගිකො මග්ගො හොතී’’ති අයමෙව විසෙසො. සෙසං සබ්බං පඨමජ්ඣානසදිසමෙව. යානි ච චතුක්කනයෙ දුතියතතියචතුත්ථානි තානෙව ඉධ තතියචතුත්ථපඤ්චමානි. තෙසං අධිගමපටිපාටිදීපනත්ථං අයං නයො වෙදිතබ්බො –

එකො කිර අමච්චපුත්තො රාජානං උපට්ඨාතුං ජනපදතො නගරං ආගතො. සො එකදිවසමෙව රාජානං දිස්වා පානබ්යසනෙන සබ්බං විභවජාතං නාසෙසි. තං එකදිවසං සුරාමදමත්තං නිච්චොළං කත්වා ජිණ්ණකටසාරකමත්තෙන ¶ පටිච්ඡාදෙත්වා පානාගාරතො නීහරිංසු. තමෙනං සඞ්කාරකූටෙ නිපජ්ජිත්වා නිද්දායන්තං එකො අඞ්ගවිජ්ජාපාඨකො දිස්වා ‘අයං පුරිසො මහාජනස්ස අවස්සයො භවිස්සති, පටිජග්ගිතබ්බො එසො’ති සන්නිට්ඨානං කත්වා මත්තිකාය න්හාපෙත්වා ථූලසාටකයුගං නිවාසාපෙත්වා පුන ගන්ධොදකෙන න්හාපෙත්වා සුඛුමෙන දුකූලයුගළෙන අච්ඡාදෙත්වා පාසාදං ආරොපෙත්වා සුභොජනං භොජෙත්වා ‘එවං නං පරිචාරෙය්යාථා’ති පරිචාරකෙ පටිපාදෙත්වා පක්කාමි. අථ නං තෙ සයනං ආරොපෙසුං. පානාගාරගමනපටිබාහනත්ථඤ්ච නං චත්තාරො තාව ජනා චතූසු හත්ථපාදෙසු උප්පීළෙත්වා අට්ඨංසු. එකො පාදෙ පරිමජ්ජි. එකො තාලවණ්ටං ගහෙත්වා බීජි. එකො වීණං වාදයමානො ගායන්තො නිසීදි.

සො සයනුපගමනෙන විගතකිලමථො ථොකං නිද්දායිත්වා වුට්ඨිතො හත්ථපාදනිප්පීළනං අසහමානො ¶ ‘කො මෙ හත්ථපාදෙ උප්පීළෙති? අපගච්ඡථා’ති තජ්ජෙසි. තෙ එකවචනෙනෙව අපගච්ඡිංසු. තතො පුන ථොකං නිද්දායිත්වා වුට්ඨිතො පාදපරිමජ්ජනං අසහමානො ‘කො මෙ පාදෙ පරිමජ්ජති? අපගච්ඡා’ති ආහ. සොපි එකවචනෙනෙව අපගච්ඡි. පුන ථොකං නිද්දායිත්වා වුට්ඨිතො වාතවුට්ඨි විය තාලවණ්ටවාතං අසහන්තො ‘කො එස? අපගච්ඡතූ’ති ආහ. සොපි එකවචනෙනෙව අපගච්ඡි. පුන ථොකං නිද්දායිත්වා වුට්ඨිතො කණ්ණසූලං විය ගීතවාදිතසද්දං අසහමානො වීණාවාදකං තජ්ජෙසි. සොපි එකවචනෙනෙව අපගච්ඡි. අථෙවං ¶ අනුක්කමෙන පහීනකිලමථුප්පීළනපරිමජ්ජනවාතප්පහාරගීතවාදිතසද්දුපද්දවො සුඛං සයිත්වා වුට්ඨාය රඤ්ඤො සන්තිකං අගමාසි. රාජාපිස්ස මහන්තං ඉස්සරියමදාසි. සො මහාජනස්ස අවස්සයො ජාතො.

තත්ථ පානබ්යසනෙන පාරිජුඤ්ඤප්පත්තො සො අමච්චපුත්තො විය අනෙකබ්යසනපාරිජුඤ්ඤප්පත්තො ඝරාවාසගතො කුලපුත්තො දට්ඨබ්බො. අඞ්ගවිජ්ජාපාඨකො පුරිසො විය තථාගතො. තස්ස පුරිසස්ස ‘අයං මහාජනස්ස අවස්සයො භවිස්සති, පටිජග්ගනං අරහතී’ති සන්නිට්ඨානං විය තථාගතස්ස ‘අයං මහාජනස්ස අවස්සයො භවිස්සති, පබ්බජ්ජං අරහති කුලපුත්තො’ති සන්නිට්ඨානකරණං.

අථස්ස ¶ අමච්චපුත්තස්ස මත්තිකාමත්තෙන න්හාපනං විය කුලපුත්තස්සාපි පබ්බජ්ජාපටිලාභො. අථස්ස ථූලසාටකනිවාසනං විය ඉමස්සාපි දසසික්ඛාපදසඞ්ඛාතසීලවත්ථනිවාසනං. පුන තස්ස ගන්ධොදකන්හාපනං විය ඉමස්සාපි පාතිමොක්ඛසංවරාදිසීලගන්ධොදකන්හාපනං. පුන තස්ස සුඛුමදුකූලයුගළච්ඡාදනං විය ඉමස්සාපි යථාවුත්තසීලවිසුද්ධිසම්පදාසඞ්ඛාතදුකූලච්ඡාදනං.

දුකූලච්ඡාදිතස්ස පනස්ස පාසාදාරොපනං විය ඉමස්සාපි සීලවිසුද්ධිදුකූලච්ඡාදිතස්ස සමාධිභාවනාපාසාදාරොහනං. තතො තස්ස සුභොජනභුඤ්ජනං විය ඉමස්සාපි සමාධිඋපකාරකසතිසම්පජඤ්ඤාදිධම්මාමතපරිභුඤ්ජනං.

භුත්තභොජනස්ස පන තස්ස පරිචාරකෙහි සයනාරොපනං විය ඉමස්සාපි විතක්කාදීහි උපචාරජ්ඣානාරොපනං. පුන තස්ස පානාගාරගමනපටිබාහනත්ථං හත්ථපාදුප්පීළනකපුරිසචතුක්කං විය ඉමස්සාපි කාමසඤ්ඤාභිමුඛගමනපටිබාහනත්ථං ආරම්මණෙ චිත්තුප්පීළනකො නෙක්ඛම්මවිතක්කො. තස්ස ¶ පාදපරිමජ්ජකපුරිසො විය ඉමස්සාපි ආරම්මණෙ චිත්තානුමජ්ජනකො විචාරො. තස්ස තාලවණ්ටවාතදායකො විය ඉමස්සාපි චෙතසො සීතලභාවදායිකා පීති.

තස්ස සොතානුග්ගහකරො ගන්ධබ්බපුරිසො විය ඉමස්සාපි චිත්තානුග්ගාහකං සොමනස්සං. තස්ස සයනුපගමනෙන විගතකිලමථස්ස ථොකං නිද්දුපගමනං විය ඉමස්සාපි උපචාරජ්ඣානසන්නිස්සයෙන විගතනීවරණකිලමථස්ස පඨමජ්ඣානුපගමනං.

අථස්ස නිද්දායිත්වා වුට්ඨිතස්ස හත්ථපාදුප්පීළනාසහනෙන හත්ථපාදුප්පීළකානං සන්තජ්ජනං තෙසඤ්ච අපගමනෙන පුන ථොකං නිද්දුපගමනං විය ඉමස්සාපි පඨමජ්ඣානතො වුට්ඨිතස්ස ¶ චිත්තුප්පීළකවිතක්කාසහනෙන විතක්කදොසදස්සනං, විතක්කප්පහානා ච පුන අවිතක්කවිචාරමත්තදුතියජ්ඣානුපගමනං.

තතො තස්ස පුනප්පුනං නිද්දායිත්වා වුට්ඨිතස්ස යථාවුත්තෙන කමෙන පාදපරිමජ්ජනාදීනං අසහනෙන පටිපාටියා පාදපරිමජ්ජකාදීනං සන්තජ්ජනං, තෙසං තෙසඤ්ච අපගමනෙන පුනප්පුනං ථොකං නිද්දුපගමනං විය ඉමස්සාපි පුනප්පුනං දුතියාදීහි ඣානෙහි වුට්ඨිතස්ස යථාවුත්තදොසානං විචාරාදීනං අසහනෙන ¶ පටිපාටියා විචාරාදිදොසදස්සනං. තෙසං තෙසඤ්ච පහානා පුනප්පුනං අවිතක්කඅවිචාරනිප්පීතික පහීනසොමනස්සජ්ඣානුපගමනං.

තස්ස පන සයනා වුට්ඨාය රඤ්ඤො සන්තිකං ගතස්ස ඉස්සරියප්පත්ති විය ඉමස්සාපි පඤ්චමජ්ඣානතො වුට්ඨිතස්ස විපස්සනා මග්ගං උපගතස්ස අරහත්තප්පත්ති.

තස්ස පත්තිස්සරියස්ස බහූනං ජනානං අවස්සයභාවො විය ඉමස්සාපි අරහත්තප්පත්තස්ස බහූනං අවස්සයභාවො වෙදිතබ්බො. එත්තාවතා හි එස අනුත්තරං පුඤ්ඤක්ඛෙත්තං නාම හොතීති.

පඤ්චකනයො නිට්ඨිතො.

එත්තාවතා චතුක්කපඤ්චකනයද්වයභෙදො සුද්ධිකනවකො නාම පකාසිතො හොති. අත්ථතො පනෙස පඤ්චකනයෙ චතුක්කනයස්ස පවිට්ඨත්තා ඣානපඤ්චකො එවාති වෙදිතබ්බො.

පටිපදාචතුක්කං

176-180. ඉදානි ¶ යස්මා එතං ඣානං නාම පටිපදාකමෙන සිජ්ඣති, තස්මා තස්ස පටිපදාභෙදං දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ දුක්ඛා පටිපදා අස්සාති දුක්ඛපටිපදං. දන්ධා අභිඤ්ඤා අස්සාති දන්ධාභිඤ්ඤං. ඉති දුක්ඛපටිපදන්ති වා දන්ධාභිඤ්ඤන්ති වා පථවීකසිණන්ති වා තීණිපි ඣානස්සෙව නාමානි. දුක්ඛපටිපදං ඛිප්පාභිඤ්ඤන්තිආදීසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ පඨමසමන්නාහාරතො පට්ඨාය යාව තස්ස තස්ස ඣානස්ස උපචාරං උප්පජ්ජති තාව පවත්තා ඣානභාවනා ‘පටිපදා’ති වුච්චති. උපචාරතො පන පට්ඨාය යාව අප්පනා තාව පවත්තා පඤ්ඤා ‘අභිඤ්ඤා’ති වුච්චති. සා පනෙසා පටිපදා එකච්චස්ස දුක්ඛා හොති. නීවරණාදිපච්චනීකධම්මසමුදාචාරගහනතාය ¶ කිච්ඡා අසුඛසෙවනාති අත්ථො. එකච්චස්ස තදභාවෙන සුඛා. අභිඤ්ඤාපි එකච්චස්ස දන්ධා හොති, මන්දා, අසීඝප්පවත්ති. එකච්චස්ස ඛිප්පා අමන්දා සීඝප්පවත්ති. තස්මා යො ආදිතො කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙන්තො දුක්ඛෙන සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන කිලමන්තො වික්ඛම්භෙති ¶ , තස්ස දුක්ඛා පටිපදා නාම හොති. යො පන වික්ඛම්භිතකිලෙසො අප්පනාපරිවාසං වසන්තො චිරෙන අඞ්ගපාතුභාවං පාපුණාති, තස්ස දන්ධාභිඤ්ඤා නාම හොති. යො ඛිප්පං අඞ්ගපාතුභාවං පාපුණාති තස්ස ඛිප්පාභිඤ්ඤා නාම හොති. යො කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙන්තො සුඛෙන අකිලමන්තො වික්ඛම්භෙති, තස්ස සුඛා පටිපදා නාම හොති.

තත්ථ යානි සප්පායාසප්පායානි ච පලිබොධුපච්ඡෙදාදීනි පුබ්බකිච්චානි ච අප්පනාකොසල්ලානි ච විසුද්ධිමග්ගෙ චිත්තභාවනානිද්දෙසෙ නිද්දිට්ඨානි, තෙසු යො අසප්පායසෙවී හොති, තස්ස දුක්ඛා පටිපදා දන්ධා ච අභිඤ්ඤා හොති. සප්පායසෙවිනො සුඛා පටිපදා ඛිප්පා ච අභිඤ්ඤා. යො පන පුබ්බභාගෙ අසප්පායං සෙවිත්වා අපරභාගෙ සප්පායසෙවී හොති, පුබ්බභාගෙ වා සප්පායං සෙවිත්වා අපරභාගෙ අසප්පායසෙවී, තස්ස වොමිස්සකතා වෙදිතබ්බා. තථා පලිබොධුපච්ඡෙදාදිකං පුබ්බකිච්චං අසම්පාදෙත්වා භාවනං අනුයුත්තස්ස දුක්ඛා පටිපදා හොති, විපරියායෙන සුඛා. අප්පනාකොසල්ලානි පන අසම්පාදෙන්තස්ස දන්ධා අභිඤ්ඤා හොති, සම්පාදෙන්තස්ස ඛිප්පා.

අපිච ¶ තණ්හාඅවිජ්ජාවසෙන සමථවිපස්සනාකතාධිකාරවසෙන චාපි එතාසං පභෙදො වෙදිතබ්බො. තණ්හාභිභූතස්ස හි දුක්ඛා පටිපදා හොති, අනභිභූතස්ස සුඛා. අවිජ්ජාභිභූතස්ස ච දන්ධා අභිඤ්ඤා හොති, අනභිභූතස්ස ඛිප්පා. යො ච සමථෙ අකතාධිකාරො තස්ස දුක්ඛා පටිපදා හොති, කතාධිකාරස්ස සුඛා. යො පන විපස්සනාය අකතාධිකාරො හොති, තස්ස දන්ධා අභිඤ්ඤා හොති, කතාධිකාරස්ස ඛිප්පා.

කිලෙසින්ද්රියවසෙන චාපි එතාසං පභෙදො වෙදිතබ්බො. තිබ්බකිලෙසස්ස හි මුදින්ද්රියස්ස දුක්ඛා පටිපදා හොති දන්ධා ච අභිඤ්ඤා, තික්ඛින්ද්රියස්ස පන ඛිප්පා අභිඤ්ඤා. මන්දකිලෙසස්ස ච මුදින්ද්රියස්ස සුඛා පටිපදා හොති දන්ධා ච අභිඤ්ඤා, තික්ඛින්ද්රියස්ස පන ඛිප්පා අභිඤ්ඤාති.

ඉති ඉමාසු පටිපදාඅභිඤ්ඤාසු යො පුග්ගලො දුක්ඛාය පටිපදාය ¶ දන්ධාය අභිඤ්ඤාය ඣානං පාපුණාති, තස්ස තං ඣානං දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤන්ති වුච්චති. සෙසෙසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ ¶ ‘තදනුධම්මතා සති සන්තිට්ඨති ඨිතිභාගිනී පඤ්ඤා’ති (විභ. 799) එවං වුත්තසතියා වා තංතංඣානනිකන්තියා වා වික්ඛම්භනෙ පටිපදා, තංතංඣානුපචාරප්පත්තස්ස අප්පනාය පරිවාසෙ අභිඤ්ඤා ච වෙදිතබ්බා. ආගමනවසෙනාපි ච පටිපදා අභිඤ්ඤා හොන්තියෙව. දුක්ඛපටිපදඤ්හි දන්ධාභිඤ්ඤං පඨමජ්ඣානං පත්වා පවත්තං දුතියම්පි තාදිසමෙව හොති. තතියචතුත්ථෙසුපි එසෙව නයො. යථා ච චතුක්කනයෙ එවං පඤ්චකනයෙපි පටිපදාවසෙන චතුධා භෙදො වෙදිතබ්බො. ඉති පටිපදාවසෙනපි චත්තාරො නවකා වුත්තා හොන්ති. තෙසු පාඨතො ඡත්තිංස චිත්තානි, අත්ථතො පන පඤ්චකනයෙ චතුක්කනයස්ස පවිට්ඨත්තා වීසතිමෙව භවන්තීති.

පටිපදාචතුක්කං.

ආරම්මණචතුක්කං

181. ඉදානි ¶ යස්මා එතං ඣානං නාම යථා පටිපදාභෙදෙන එවං ආරම්මණභෙදෙනාපි චතුබ්බිධං හොති. තස්මාස්ස තං පභෙදං දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පරිත්තං පරිත්තාරම්මණන්තිආදීසු යං අප්පගුණං හොති, උපරිජ්ඣානස්ස පච්චයො භවිතුං න සක්කොති, ඉදං පරිත්තං නාම. යං පන අවඩ්ඪිතෙ සුප්පමත්තෙ වා සරාවමත්තෙ වා ආරම්මණෙ පවත්තං, තං පරිත්තං ආරම්මණං අස්සාති පරිත්තාරම්මණං. යං පගුණං සුභාවිතං උපරිජ්ඣානස්ස පච්චයො භවිතුං සක්කොති, ඉදං අප්පමාණං නාම. යං විපුලෙ ආරම්මණෙ පවත්තං තං වුඩ්ඪිප්පමාණත්තා අප්පමාණං ආරම්මණං අස්සාති අප්පමාණාරම්මණං. වුත්තලක්ඛණවොමිස්සකතාය පන වොමිස්සකනයො වෙදිතබ්බො. ඉති ආරම්මණවසෙනපි චත්තාරො නවකා වුත්තා හොන්ති. චිත්තගණනාපෙත්ථ පුරිමසදිසා එවාති.

ආරම්මණචතුක්කං.

ආරම්මණපටිපදාමිස්සකං

186. ඉදානි ආරම්මණපටිපදාමිස්සකං සොළසක්ඛත්තුකනයං ¶ දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පඨමනයෙ වුත්තජ්ඣානං ¶ දුක්ඛපටිපදත්තා දන්ධාභිඤ්ඤත්තා පරිත්තත්තා පරිත්තාරම්මණත්තාති චතූහි කාරණෙහි හීනං, සොළසමනයෙ වුත්තජ්ඣානං සුඛපටිපදත්තා ඛිප්පාභිඤ්ඤත්තා අප්පමාණත්තා අප්පමාණාරම්මණත්තාති චතූහි කාරණෙහි පණීතං. සෙසෙසු චුද්දසසු එකෙන ද්වීහි තීහි ච කාරණෙහි හීනප්පණීතතා වෙදිතබ්බා.

කස්මා පනායං නයො දෙසිතොති? ඣානුප්පත්තිකාරණත්තා. සම්මාසම්බුද්ධෙන හි පථවීකසිණෙ සුද්ධිකජ්ඣානං චතුක්කනයවසෙන පඤ්චකනයවසෙන ච දස්සිතං; තථා සුද්ධිකපටිපදා, තථා සුද්ධිකාරම්මණං. තත්ථ යා දෙවතා පථවීකසිණෙ සුද්ධිකජ්ඣානං චතුක්කනයවසෙන දෙසියමානං බුජ්ඣිතුං සක්කොන්ති, තාසං සප්පායවසෙන සුද්ධිකජ්ඣානෙ චතුක්කනයො දෙසිතො. යා පඤ්චකනයවසෙන දෙසියමානං බුජ්ඣිතුං සක්කොන්ති, තාසං සප්පායවසෙන පඤ්චකනයො. යා සුද්ධිකපටිපදාය ¶ , සුද්ධිකාරම්මණෙ චතුක්කනයවසෙන දෙසියමානං බුජ්ඣිතුං සක්කොන්ති, තාසං සප්පායවසෙන සුද්ධිකපටිපදාය සුද්ධිකාරම්මණෙ චතුක්කනයො දෙසිතො. යා පඤ්චකනයවසෙන දෙසියමානං බුජ්ඣිතුං සක්කොන්ති තාසං සප්පායවසෙන පඤ්චකනයො. ඉති හෙට්ඨා පුග්ගලජ්ඣාසයවසෙන දෙසනා කතා.

දෙසනාවිලාසප්පත්තො චෙස පභින්නපටිසම්භිදො දසබලචතුවෙසාරජ්ජවිසදඤාණො ධම්මානං යාථාවසරසලක්ඛණස්ස සුප්පටිවිද්ධත්තා ධම්මපඤ්ඤත්තිකුසලතාය යො යො නයො ලබ්භති තස්ස තස්ස වසෙන දෙසනං නියමෙතුං සක්කොති, තස්මා ඉමාය දෙසනාවිලාසප්පත්තියාපි තෙන එසා පථවීකසිණෙ සුද්ධිකචතුක්කනයාදිවසෙන දෙසනා කතා.

යස්මා පන යෙ කෙචි ඣානං උප්පාදෙන්ති නාම න තෙ ආරම්මණපටිපදාහි විනා උප්පාදෙතුං සක්කොන්ති, තස්මා නියමතො ඣානුප්පත්තිකාරණත්තා අයං සොළසක්ඛත්තුකනයො කථිතො.

එත්තාවතා සුද්ධිකනවකො, චත්තාරො පටිපදානවකා, චත්තාරො ආරම්මණනවකා, ඉමෙ ච සොළස නවකාති පඤ්චවීසති නවකා කථිතා හොන්ති. තත්ථ එකෙකස්මිං නවකෙ චතුක්කපඤ්චකවසෙන ද්වෙ ද්වෙ නයාති පඤ්ඤාස නයා. තත්ථ ‘‘පඤ්චවීසතියා චතුක්කනයෙසු ¶ සතං, පඤ්චකනයෙසු පඤ්චවීසසත’’න්ති පාඨතො පඤ්චවීසාධිකානි ද්වෙ ඣානචිත්තසතානි හොන්ති. පඤ්චකනයෙ පන චතුක්කනයස්ස පවිට්ඨත්තා අත්ථතො පඤ්චවීසාධිකමෙව චිත්තසතං ¶ හොති. යානි චෙතානි පාඨෙ පඤ්චවීසාධිකානි ද්වෙ චිත්තසතානි තෙසු එකෙකස්ස නිද්දෙසෙ ධම්මවවත්ථානාදයො තයො තයො මහාවාරා හොන්ති. තෙ පන තත්ථ තත්ථ නයමත්තමෙව දස්සෙත්වා සංඛිත්තාති.

පථවීකසිණං.

203. ඉදානි යස්මා ආපොකසිණාදීසුපි එතානි ඣානානි උප්පජ්ජන්ති, තස්මා තෙසං දස්සනත්ථං පුන කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං. තෙසු සබ්බො පාළිනයො ච අත්ථවිභාවනා ච චිත්තගණනා ච වාරසඞ්ඛෙපො ච පථවීකසිණෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. භාවනානයො පන කසිණපරිකම්මං ආදිං කත්වා සබ්බො විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි 1.91 ආදයො) පකාසිතොයෙව. මහාසකුලුදායිසුත්තෙ පන දසකසිණානි (ම. නි. 2.250) වුත්තානි. තෙසු විඤ්ඤාණකසිණං ආකාසෙ ¶ පවත්තිතමහග්ගතවිඤ්ඤාණම්පි තත්ථ පරිකම්මං කත්වා නිබ්බත්තා විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිපි හොතීති සබ්බප්පකාරෙන ආරුප්පදෙසනමෙව භජති, තස්මා ඉමස්මිං ඨානෙ න කථිතං.

ආකාසකසිණන්ති පන කසිණුග්ඝාටිමමාකාසම්පි, තං ආරම්මණං කත්වා පවත්තක්ඛන්ධාපි, භිත්තිච්ඡිද්දාදීසු අඤ්ඤතරස්මිං ගහෙතබ්බනිමිත්තපරිච්ඡෙදාකාසම්පි, තං ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නං චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානම්පි වුච්චති. තත්ථ පුරිමනයො ආරුප්පදෙසනං භජති, පච්ඡිමනයො රූපාවචරදෙසනං. ඉති මිස්සකත්තා ඉමං රූපාවචරදෙසනං න ආරුළ්හං. පරිච්ඡෙදාකාසෙ නිබ්බත්තජ්ඣානං පන රූපූපපත්තියා මග්ගො හොති තස්මා තං ගහෙතබ්බං. තස්මිං පන චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානමෙව උප්පජ්ජති, අරූපජ්ඣානං නුප්පජ්ජති. කස්මා? කසිණුග්ඝාටනස්ස අලාභතො. තඤ්හි පුනප්පුනං උග්ඝාටියමානම්පි ආකාසමෙව හොතීති න තත්ථ කසිණුග්ඝාටනං ලබ්භති, තස්මා තත්ථුප්පන්නං ඣානං දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරාය සංවත්තති, අභිඤ්ඤාපාදකං හොති, විපස්සනාපාදකං හොති, නිරොධපාදකං න හොති. අනුපුබ්බනිරොධො පනෙත්ථ යාව ¶ පඤ්චමජ්ඣානා ලබ්භති වට්ටපාදකං හොතියෙව. යථා චෙතං එවං පුරිමකසිණෙසු උප්පන්නං ඣානම්පි. නිරොධපාදකභාවො පනෙත්ථ විසෙසො. සෙසමෙත්ථ ආකාසකසිණෙ යං වත්තබ්බං සියා තං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.98-99) වුත්තමෙව.

‘එකොපි ¶ හුත්වා බහුධා හොතී’තිආදිනයං (දී. නි. 1.239; පටි. ම. 1.102) පන විකුබ්බනං ඉච්ඡන්තෙන පුරිමෙසු අට්ඨසු කසිණෙසු අට්ඨ සමාපත්තියො නිබ්බත්තෙත්වා කසිණානුලොමතො කසිණපටිලොමතො, කසිණානුලොමපටිලොමතො; ඣානානුලොමතො, ඣානපටිලොමතො, ඣානානුලොමපටිලොමතො; ඣානුක්කන්තිකතො, කසිණුක්කන්තිකතො, ඣානකසිණුක්කන්තිකතො; අඞ්ගසඞ්කන්තිකතො, ආරම්මණසඞ්කන්තිකතො, අඞ්ගාරම්මණසඞ්කන්තිකතො; අඞ්ගවවත්ථානතො, ආරම්මණවවත්ථානතොති ඉමෙහි චුද්දසහාකාරෙහි චිත්තං පරිදමෙතබ්බං. තෙසං විත්ථාරකථා විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.365-366) වුත්තායෙව.

එවං පන චුද්දසහාකාරෙහි චිත්තං අපරිදමෙත්වා, පුබ්බෙ අභාවිතභාවනො ආදිකම්මිකො යොගාවචරො ඉද්ධිවිකුබ්බනං සම්පාදෙස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. ආදිකම්මිකස්ස හි කසිණපරිකම්මම්පි භාරො; සතෙසු සහස්සෙසු වා එකොව සක්කොති. කතකසිණපරිකම්මස්ස නිමිත්තුප්පාදනං භාරො; සතෙසු සහස්සෙසු වා එකොව සක්කොති. උප්පන්නෙ නිමිත්තෙ තං වඩ්ඪෙත්වා අප්පනාධිගමො ¶ භාරො, සතෙසු සහස්සෙසු වා එකොව සක්කොති. අධිගතප්පනස්ස චුද්දසහාකාරෙහි චිත්තපරිදමනං භාරො; සතෙසු සහස්සෙසු වා එකොව සක්කොති. චුද්දසහාකාරෙහි පරිදමිතචිත්තස්සාපි ඉද්ධිවිකුබ්බනං නාම භාරො, සතෙසු සහස්සෙසු වා එකොව සක්කොති. විකුබ්බනප්පත්තස්සාපි ඛිප්පනිසන්තිභාවො නාම භාරො; සතෙසු සහස්සෙසු වා එකොව ඛිප්පනිසන්ති හොති. ථෙරම්බත්ථලෙ මහාරොහනගුත්තත්ථෙරස්ස ගිලානුපට්ඨානං ආගතෙසු තිංසමත්තෙසු ඉද්ධිමන්තසහස්සෙසු උපසම්පදාය අට්ඨවස්සිකො රක්ඛිතත්ථෙරො විය. සබ්බං වත්ථු විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 2.367) විත්ථාරිතමෙවාති.

කසිණකථා.

අභිභායතනකථා

204. එවං අට්ඨසු කසිණෙසු රූපාවචරකුසලං නිද්දිසිත්වා, ඉදානි යස්මා සමානෙපි ආරම්මණෙ භාවනාය අසමානං ඉමෙසු අට්ඨසු කසිණෙසු අඤ්ඤම්පි අභිභායතනසඞ්ඛාතං රූපාවචරකුසලං ¶ පවත්තති, තස්මා ¶ තං දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤීති අලාභිතාය වා අනත්ථිකතාය වා අජ්ඣත්තරූපෙ පරිකම්මසඤ්ඤාවිරහිතො. බහිද්ධා රූපානි පස්සතීති බහිද්ධා අට්ඨසු කසිණෙසු කතපරිකම්මතාය පරිකම්මවසෙන චෙව අප්පනාවසෙන ච තානි බහිද්ධා අට්ඨසු කසිණෙසු රූපානි පස්සති. පරිත්තානීති අවඩ්ඪිතානි. තානි අභිභුය්යාති යථා නාම සම්පන්නගහණිකො කටච්ඡුමත්තං භත්තං ලභිත්වා ‘කිං එත්ථ භුඤ්ජිතබ්බං අත්ථී’ති සඞ්කඩ්ඪිත්වා එකකබළමෙව කරොති, එවමෙව ඤාණුත්තරිකො පුග්ගලො විසදඤාණො ‘කිමෙත්ථ පරිත්තකෙ ආරම්මණෙ සමාපජ්ජිතබ්බං අත්ථි, නායං මම භාරො’ති තානි රූපානි අභිභවිත්වා සමාපජ්ජති. සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවෙත්ථ අප්පනං නිබ්බත්තෙතීති අත්ථො. ජානාමි පස්සාමීති ඉමිනා පනස්ස පුබ්බභාගො කථිතො. ආගමට්ඨකථාසු පන වුත්තං – ඉමිනාස්ස පන ආභොගො කථිතො. සො ච ඛො සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස, න අන්තොසමාපත්තියන්ති (අ. නි. අට්ඨ. 3.8.65).

අප්පමාණානීති ¶ වඩ්ඪිතප්පමාණානි. අභිභුය්යාති එත්ථ පන යථා මහග්ඝසො පුරිසො එකං භත්තවඩ්ඪිතකං ලභිත්වා ‘අඤ්ඤාපි හොතු ‘කිමෙසා මය්හං කරිස්සතී’ති තං න මහන්තතො පස්සති, එවමෙව ඤාණුත්තරො පුග්ගලො විසදඤ්ඤාණො ‘කිමෙත්ථ සමාපජ්ජිතබ්බං, න ඉදං අප්පමාණං, න මය්හං චිත්තෙකග්ගතාකරණෙ භාරො අත්ථී’ති තානි අභිභවිත්වා සමාපජ්ජති. සහ නිමිත්තුප්පාදෙනෙවෙත්ථ අප්පනං නිබ්බත්තෙතීති අත්ථො.

පරිත්තං පරිත්තාරම්මණං අප්පමාණං පරිත්තාරම්මණන්ති ඉධ පරිත්තානීති ආගතත්තා අප්පමාණාරම්මණතා න ගහිතා, පරතො අප්පමාණානීති ආගතත්තා පරිත්තාරම්මණතා. අට්ඨකථායං පන වුත්තං – ‘ඉමස්මිං ඨානෙ චත්තාරි චත්තාරි ආරම්මණානි අග්ගහෙත්වා ද්වෙ ද්වෙව ගහිතානි ¶ . කිං කාරණා? චතූසු හි ගහිතෙසු දෙසනා සොළසක්ඛත්තුකා හොති, සත්ථාරා ච හෙට්ඨා සොළසක්ඛත්තුකා දෙසනා කිලඤ්ජම්හි තිලෙ පත්ථරන්තෙන විය විත්ථාරතො කථිතා. තස්ස ඉමස්මිං ඨානෙ අට්ඨක්ඛත්තුකං දෙසනං කාතුං අජ්ඣාසයො. තස්මා ද්වෙ ද්වෙයෙව ගහිතානීති වෙදිතබ්බානීති.

සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානීති ¶ පරිසුද්ධාපරිසුද්ධවණ්ණානි. පරිසුද්ධානි හි නීලාදීනි සුවණ්ණානි, අපරිසුද්ධානි ච දුබ්බණ්ණානීති ඉධ අධිප්පෙතානි. ආගමට්ඨකථාසු පන ‘සුවණ්ණානි වා හොන්තු දුබ්බණ්ණානි වා, පරිත්තඅප්පමාණවසෙනෙව ඉමානි අභිභායතනානි දෙසිතානී’ති (අ. නි. අට්ඨ. 3.8.65) වුත්තං. ඉමෙසු පන චතූසු පරිත්තං විතක්කචරිතවසෙන ආගතං, අප්පමාණං මොහචරිතවසෙන, සුවණ්ණං දොසචරිතවසෙන, දුබ්බණ්ණං රාගචරිතවසෙන. එතෙසඤ්හි එතානි සප්පායානි. සා ච තෙසං සප්පායතා විත්ථාරතො විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.43) චරියනිද්දෙසෙ වුත්තා.

කස්මා පන, යථා සුත්තන්තෙ ‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානී’’තිආදි (දී. නි. 2.173; ම. නි. 2.249; අ. නි. 8.65) වුත්තං, එවං අවත්වා ඉධ චතූසුපි අභිභායතනෙසු අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤිතාව වුත්තාති? අජ්ඣත්තරූපානං අනභිභවනීයතො. තත්ථ වා හි ඉධ වා බහිද්ධාරූපානෙව අභිභවිතබ්බානි, තස්මා තානි නියමතො වත්තබ්බානීති තත්රපි ඉධපි වුත්තානි. අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤීති ඉදං පන සත්ථු දෙසනාවිලාසමත්තමෙව. අයං තාව චතූසු අභිභායතනෙසු අපුබ්බපදවණ්ණනා. සුද්ධිකනයපටිපදාභෙදො පනෙත්ථ පථවීකසිණෙ වුත්තනයෙනෙව එකෙකස්මිං අභිභායතනෙ වෙදිතබ්බො. කෙවලඤ්චෙත්ථ ¶ ආරම්මණචතුක්කං ආරම්මණදුකං හොති, සොළසක්ඛත්තුකඤ්ච අට්ඨක්ඛත්තුකං. සෙසං තාදිසමෙව. එවමෙත්ථ එකෙකස්මිං අභිභායතනෙ එකො සුද්ධිකනවකො, චත්තාරො පටිපදානවකා, ද්වෙ ආරම්මණනවකා, ආරම්මණපටිපදාමිස්සකෙ අට්ඨ නවකාති පන්නරස නවකාති චතූසුපි අභිභායතනෙසු සමසට්ඨි නවකා වෙදිතබ්බා.

246. පඤ්චමඅභිභායතනාදීසු ¶ නීලානීති සබ්බසඞ්ගාහිකවසෙන වුත්තං. නීලවණ්ණානීති වණ්ණවසෙන, නීලනිදස්සනානීති නිදස්සනවසෙන, අපඤ්ඤායමානවිවරානි, අසම්භින්නවණ්ණානි, එකනීලානෙව හුත්වා දිස්සන්තීති වුත්තං හොති. නීලනිභාසානීති ඉදං පන ඔභාසනවසෙන වුත්තං; නීලොභාසානි නීලප්පභායුත්තානීති අත්ථො. එතෙන නෙසං සුවිසුද්ධතං දස්සෙති. සුවිසුද්ධවණ්ණවසෙන හි ඉමානි චත්තාරි අභිභායතනානි වුත්තානි. පීතානීතිආදීසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. නීලකසිණං උග්ගණ්හන්තො නීලස්මිං නිමිත්තං ගණ්හාති. පුප්ඵස්මිං වා වත්ථස්මිං වා වණ්ණධාතුයා වාතිආදිකං ¶ පනෙත්ථ කසිණකරණඤ්ච පරිකම්මඤ්ච අප්පනාවිධානඤ්ච සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.93 ආදයො) විත්ථාරතො වුත්තමෙව. යථා ච පථවීකසිණෙ එවමෙත්ථ එකෙකස්මිං අභිභායතනෙ පඤ්චවීසති පඤ්චවීසති නවකා වෙදිතබ්බා.

අභිභායතනකථා.

විමොක්ඛකථා

248. ඉදානි යස්මා ඉදං රූපාවචරකුසලං නාම න කෙවලං ආරම්මණසඞ්ඛාතානං ආයතනානං අභිභවනතො අභිභායතනවසෙනෙව උප්පජ්ජති, අථ ඛො විමොක්ඛවසෙනපි උප්පජ්ජති, තස්මා තම්පි නයං දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං.

කෙනට්ඨෙන පන විමොක්ඛො වෙදිතබ්බොති? අධිමුච්චනට්ඨෙන. කො අයං අධිමුච්චනට්ඨො නාම? පච්චනීකධම්මෙහි ච සුට්ඨු විමුච්චනට්ඨො, ආරම්මණෙ ච අභිරතිවසෙන සුට්ඨු විමුච්චනට්ඨො ¶ . පිතුඅඞ්කෙ විස්සට්ඨඅඞ්ගපච්චඞ්ගස්ස දාරකස්ස සයනං විය අනිග්ගහිතභාවෙන නිරාසඞ්කතාය ආරම්මණෙ පවත්තීති වුත්තං හොති. එවංලක්ඛණඤ්හි විමොක්ඛභාවප්පත්තං රූපාවචරකුසලං දස්සෙතුං අයං නයො ආරද්ධො.

තත්ථ රූපීති අජ්ඣත්තං කෙසාදීසු උප්පාදිතං රූපජ්ඣානං රූපං, තදස්සත්ථීති රූපී. අජ්ඣත්තඤ්හි නීලපරිකම්මං කරොන්තො කෙසෙ වා පිත්තෙ වා අක්ඛිතාරකාය වා කරොති. පීතපරිකම්මං කරොන්තො මෙදෙ වා ඡවියා වා අක්ඛීනං ¶ පීතට්ඨානෙ වා කරොති. ලොහිතපරිකම්මං කරොන්තො මංසෙ වා ලොහිතෙ වා ජිව්හාය වා හත්ථතලපාදතලෙසු වා අක්ඛීනං රත්තට්ඨානෙ වා කරොති. ඔදාතපරිකම්මං කරොන්තො අට්ඨිම්හි වා දන්තෙ වා නඛෙ වා අක්ඛීනං සෙතට්ඨානෙ වා කරොති. එවං පරිකම්මං කත්වා උප්පන්නජ්ඣානසමඞ්ගිනං සන්ධායෙතං වුත්තං. රූපානි පස්සතීති බහිද්ධාපි නීලකසිණාදිරූපානි ඣානචක්ඛුනා පස්සති. ඉමිනා අජ්ඣත්තබහිද්ධාවත්ථුකෙසු කසිණෙසු ඣානපටිලාභො දස්සිතො.

අජ්ඣත්තං ¶ අරූපසඤ්ඤීති අජ්ඣත්තං න රූපසඤ්ඤී. අත්තනො කෙසාදීසු අනුප්පාදිතරූපාවචරජ්ඣානොති අත්ථො. ඉමිනා බහිද්ධා පරිකම්මං කත්වා බහිද්ධාව පටිලද්ධජ්ඣානතා දස්සිතා.

සුභන්ති ඉමිනා සුවිසුද්ධෙසු නීලාදීසු වණ්ණකසිණෙසු ඣානානි දස්සිතානි. තත්ථ කිඤ්චාපි අන්තොඅප්පනාය ‘සුභ’න්ති ආභොගො නත්ථි, යො පන සුවිසුද්ධං සුභකසිණං ආරම්මණං කත්වා විහරති, සො යස්මා ‘සුභ’න්ති…පෙ… පඨමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරති, තථා දුතියාදීනි, තස්මා එවං දෙසනා කතා. පටිසම්භිදාමග්ගෙ පන ‘‘කථං සුභන්ත්වෙව අධිමුත්තො හොතීති විමොක්ඛො? ඉධ භික්ඛු මෙත්තාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං…පෙ… විහරති, මෙත්තාය භාවිතත්තා සත්තා අප්පටිකූලා හොන්ති; කරුණා… මුදිතා… උපෙක්ඛාසහගතෙන චෙතසා එකං දිසං…පෙ… විහරති, උපෙක්ඛාය භාවිතත්තා සත්තා අප්පටිකූලා හොන්ති, එවං සුභන්ත්වෙව අධිමුත්තො හොතී’’ති විමොක්ඛොති (පටි. ම. 1.212) වුත්තං. ඉධ පන උපරි පාළියංයෙව බ්රහ්මවිහාරානං ආගතත්තා තං නයං පටික්ඛිපිත්වා සුනීලකසුපීතකසුලොහිතකසුඔදාතකපරිසුද්ධනීලකපරිසුද්ධපීතකපරිසුද්ධලොහිතකපරිසුද්ධඔදාතකවසෙනෙව සුභවිමොක්ඛො අනුඤ්ඤාතො. ඉති කසිණන්ති වා අභිභායතනන්ති වා විමොක්ඛොති වා රූපාවචරජ්ඣානමෙව ¶ . තඤ්හි ආරම්මණස්ස සකලට්ඨෙන කසිණං නාම, ආරම්මණං අභිභවනට්ඨෙන අභිභායතනං නාම, ආරම්මණෙ අධිමුච්චනට්ඨෙන පච්චනීකධම්මෙහි ච විමුච්චනට්ඨෙන ¶ විමොක්ඛො නාමාති වුත්තං. තත්ථ කසිණදෙසනා අභිධම්මවසෙන, ඉතරා පන සුත්තන්තදෙසනාවසෙන වුත්තාති වෙදිතබ්බා. අයමෙත්ථ අපුබ්බපදවණ්ණනා. එකෙකස්මිං පන විමොක්ඛෙ පථවීකසිණෙ විය පඤ්චවීසති පඤ්චවීසතීති කත්වා පඤ්චසත්තති නවකා වෙදිතබ්බා.

විමොක්ඛකථා.

බ්රහ්මවිහාරකථා

251. ඉදානි මෙත්තාදිබ්රහ්මවිහාරවසෙන පවත්තමානං රූපාවචරකුසලං දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ මෙත්තාසහගතන්ති ¶ මෙත්තාය සමන්නාගතං. පරතො කරුණාසහගතාදීසුපි එසෙව නයො. යෙන පනෙස විධානෙන පටිපන්නො මෙත්තාදිසහගතානි ඣානානි උපසම්පජ්ජ විහරති, තං මෙත්තාදීනං භාවනාවිධානං සබ්බං විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.240) විත්ථාරිතමෙව. අවසෙසාය පාළියා අත්ථො පථවීකසිණෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

කෙවලඤ්හි පථවීකසිණෙ පඤ්චවීසති නවකා, ඉධ පුරිමාසු තීසු තිකචතුක්කජ්ඣානිකවසෙන පඤ්චවීසති සත්තකා, උපෙක්ඛාය චතුත්ථජ්ඣානවසෙන පඤ්චවීසති එකකා, කරුණාමුදිතාසු ච ඡන්දාදීහි චතූහි සද්ධිං කරුණාමුදිතාති ඉමෙපි යෙවාපනකා ලබ්භන්ති. දුක්ඛපටිපදාදිභාවො චෙත්ථ මෙත්තාය තාව බ්යාපාදවික්ඛම්භනවසෙන, කරුණාය විහිංසාවික්ඛම්භනවසෙන, මුදිතාය අරතිවික්ඛම්භනවසෙන, උපෙක්ඛාය රාගපටිඝවික්ඛම්භනවසෙන වෙදිතබ්බො. පරිත්තාරම්මණතා පන නබහුසත්තාරම්මණවසෙන; අප්පමාණාරම්මණතා බහුසත්තාරම්මණවසෙන හොතීති අයං විසෙසො. සෙසං තාදිසමෙව.

එවං තාව පාළිවසෙනෙව –

බ්රහ්මුත්තමෙන ¶ කථිතෙ, බ්රහ්මවිහාරෙ ඉමෙ ඉති විදිත්වා;

භිය්යො එතෙසු අයං, පකිණ්ණකකථාපි විඤ්ඤෙය්යා.

එතාසු හි මෙත්තාකරුණාමුදිතාඋපෙක්ඛාසු අත්ථතො තාව මෙජ්ජතීති මෙත්තා, සිනිය්හතීති අත්ථො. මිත්තෙ වා භවා, මිත්තස්ස වා එසා පවත්තතීපි මෙත්තා. පරදුක්ඛෙ සති සාධූනං හදයකම්පනං කරොතීති කරුණා. කිණාති වා පරදුක්ඛං හිංසති විනාසෙතීති කරුණා ¶ . කිරීයති වා දුක්ඛිතෙසු ඵරණවසෙන පසාරියතීති කරුණා. මොදන්ති තාය තංසමඞ්ගිනො, සයං වා මොදති, මොදනමත්තමෙව වා තන්ති මුදිතා. ‘අවෙරා හොන්තූ’තිආදිබ්යාපාරප්පහානෙන මජ්ඣත්තභාවූපගමනෙන ච උපෙක්ඛතීති උපෙක්ඛා.

ලක්ඛණාදිතො පනෙත්ථ හිතාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා ‘මෙත්තා’, හිතූපසංහාරරසා, ආඝාතවිනයපච්චුපට්ඨානා, සත්තානං මනාපභාවදස්සනපදට්ඨානා. බ්යාපාදූපසමො එතිස්සා සම්පත්ති, සිනෙහසම්භවො විපත්ති. දුක්ඛාපනයනාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා ‘කරුණා’, පරදුක්ඛාසහනරසා, අවිහිංසාපච්චුපට්ඨානා ¶ , දුක්ඛාභිභූතානං අනාථභාවදස්සනපදට්ඨානා. විහිංසූපසමො තස්සා සම්පත්ති, සොකසම්භවො විපත්ති. සත්තෙසු පමොදනලක්ඛණා ‘මුදිතා’, අනිස්සායනරසා, අරතිවිඝාතපච්චුපට්ඨානා, සත්තානං සම්පත්තිදස්සනපදට්ඨානා. අරතිවූපසමො තස්සා සම්පත්ති, පහාසසම්භවො විපත්ති. සත්තෙසු මජ්ඣත්තාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා ‘උපෙක්ඛා’, සත්තෙසු සමභාවදස්සනරසා, පටිඝානුනයවූපසමපච්චුපට්ඨානා, ‘‘කම්මස්සකා සත්තා, තෙ කස්ස රුචියා සුඛිතා වා භවිස්සන්ති, දුක්ඛතො වා මුච්චිස්සන්ති, පත්තසම්පත්තිතො වා න පරිහායිස්සන්තී’’ති? එවං පවත්තකම්මස්සකතාදස්සනපදට්ඨානා. පටිඝානුනයවූපසමො තස්සා සම්පත්ති, ගෙහස්සිතාය අඤ්ඤාණුපෙක්ඛාය සම්භවො විපත්ති.

චතුන්නම්පි පනෙතෙසං බ්රහ්මවිහාරානං විපස්සනාසුඛඤ්චෙව භවසම්පත්ති ච සාධාරණප්පයොජනං, බ්යාපාදාදිපටිඝාතො ආවෙණිකං. බ්යාපාදපටිඝාතප්පයොජනා හෙත්ථ මෙත්තා, විහිංසාඅරතිරාගපටිඝාතප්පයොජනා ඉතරා. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘නිස්සරණඤ්හෙතං, ආවුසො, බ්යාපාදස්ස යදිදං මෙත්තාචෙතොවිමුත්ති, නිස්සරණඤ්හෙතං, ආවුසො, විහෙසාය යදිදං කරුණාචෙතොවිමුත්ති; නිස්සරණඤ්හෙතං, ආවුසො, අරතියා යදිදං ¶ මුදිතාචෙතොවිමුත්ති, නිස්සරණඤ්හෙතං, ආවුසො, රාගස්ස යදිදං උපෙක්ඛාචෙතොවිමුත්තී’’ති (දී. නි. 3.326; අ. නි. 6.13).

එකමෙකස්ස චෙත්ථ ආසන්නදූරවසෙන ද්වෙ ද්වෙ පච්චත්ථිකා. මෙත්තාබ්රහ්මවිහාරස්ස හි, සමීපචාරො විය පුරිසස්ස සපත්තො, ගුණදස්සනසභාගතාය රාගො ආසන්නපච්චත්ථිකො. සො ලහුං ඔතාරං ලභති. තස්මා තතො සුට්ඨු මෙත්තා රක්ඛිතබ්බා. පබ්බතාදිගහනනිස්සිතො විය පුරිසස්ස සපත්තො සභාවවිසභාගතාය බ්යාපාදො දූරපච්චත්ථිකො. තස්මා තතො ¶ නිබ්භයෙන මෙත්තායිතබ්බං. මෙත්තායිස්සති ච නාම කොපඤ්ච කරිස්සතීති අට්ඨානමෙතං.

කරුණාබ්රහ්මවිහාරස්ස ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානං රූපානං ඉට්ඨානං කන්තානං මනාපානං මනොරමානං ලොකාමිසපටිසංයුත්තානං අප්පටිලාභං වා අප්පටිලාභතො සමනුපස්සතො පුබ්බෙ වා පටිලද්ධපුබ්බං අතීතං නිරුද්ධං විපරිණතං සමනුස්සරතො ¶ උප්පජ්ජති දොමනස්සං. යං එවරූපං දොමනස්සං ඉදං වුච්චති ගෙහස්සිතං දොමනස්ස’’න්තිආදිනා නයෙන ආගතං ගෙහස්සිතං දොමනස්සං විපත්තිදස්සනසභාගතාය ආසන්නපච්චත්ථිකං. සභාවවිසභාගතාය විහෙසා දූරපච්චත්ථිකා. තස්මා තතො නිබ්භයෙන කරුණායිතබ්බං. කරුණඤ්ච නාම කරිස්සති පාණිආදීහි ච විහෙසිස්සතීති අට්ඨානමෙතං.

මුදිතාබ්රහ්මවිහාරස්ස ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානං රූපානං ඉට්ඨානං කන්තානං මනාපානං මනොරමානං ලොකාමිසපටිසංයුත්තානං පටිලාභං වා පටිලාභතො සමනුපස්සතො පුබ්බෙ වා පටිලද්ධපුබ්බං අතීතං නිරුද්ධං විපරිණතං සමනුස්සරතො උප්පජ්ජති සොමනස්සං. යං එවරූපං සොමනස්සං ඉදං වුච්චති ගෙහස්සිතං සොමනස්ස’’න්තිආදිනා (ම. නි. 3.306) නයෙන ආගතං ගෙහස්සිතං සොමනස්සං සම්පත්තිදස්සනසභාගතාය ආසන්නපච්චත්ථිකං. සභාවවිසභාගතාය අරති දූරපච්චත්ථිකා. තස්මා තතො නිබ්භයෙන මුදිතා භාවෙතබ්බා. පමුදිතො ච නාම භවිස්සති පන්තසෙනාසනෙසු ච අධිකුසලධම්මෙසු ච උක්කණ්ඨිස්සතීති අට්ඨානමෙතං.

උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරස්ස පන ‘‘චක්ඛුනා රූපං දිස්වා උප්පජ්ජති උපෙක්ඛා බාලස්ස මූළ්හස්ස පුථුජ්ජනස්ස අනොධිජිනස්ස අවිපාකජිනස්ස අනාදීනවදස්සාවිනො අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස. යා එවරූපා උපෙක්ඛා රූපං සා නාතිවත්තති. තස්මා සා උපෙක්ඛා ගෙහස්සිතාති වුච්චතී’’තිආදිනා ¶ (ම. නි. 3.308) නයෙන ආගතා ගෙහස්සිතා අඤ්ඤාණුපෙක්ඛා දොසගුණානං අවිචාරණවසෙන සභාගත්තා ආසන්නපච්චත්ථිකා. සභාවවිසභාගතාය රාගපටිඝා දූරපච්චත්ථිකා. තස්මා තතො නිබ්භයෙන උපෙක්ඛිතබ්බං. උපෙක්ඛිස්සති ච නාම රජ්ජිස්සති ච පටිහඤ්ඤිස්සති චාති අට්ඨානමෙතං.

සබ්බෙසම්පි ච එතෙසං කත්තුකාමතාඡන්දො ආදි, නීවරණාදිවික්ඛම්භනං මජ්ඣං, අප්පනා පරියොසානං, පඤ්ඤත්තිධම්මවසෙන ¶ එකො වා සත්තො අනෙකා වා සත්තා ආරම්මණං, උපචාරෙ වා අප්පනාය වා පත්තාය ආරම්මණවඩ්ඪනං.

තත්රායං වඩ්ඪනක්කමො – යථා හි කුසලො කස්සකො කසිතබ්බට්ඨානං පරිච්ඡින්දිත්වා කසති, එවං පඨමමෙව එකං ආවාසං පරිච්ඡින්දිත්වා තත්ථ සත්තෙසු ‘ඉමස්මිං ආවාසෙ සත්තා අවෙරා හොන්තූ’තිආදිනා නයෙන මෙත්තා භාවෙතබ්බා. තත්ථ චිත්තං මුදුං කම්මනියං කත්වා ද්වෙ ආවාසා පරිච්ඡින්දිතබ්බා ¶ . තතො අනුක්කමෙන තයො චත්තාරො පඤ්ච ඡ සත්ත අට්ඨ නව දස, එකා රච්ඡා, උපඩ්ඪගාමො, ගාමො, ජනපදො, රජ්ජං, එකා දිසාති එවං යාව එකං චක්කවාළං, තතො වා පන භිය්යො තත්ථ තත්ථ සත්තෙසු මෙත්තා භාවෙතබ්බා. තථා කරුණාදයොති. අයමෙත්ථ ආරම්මණවඩ්ඪනක්කමො.

යථා පන කසිණානං නිස්සන්දො ආරුප්පා, සමාධීනං නිස්සන්දො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං, විපස්සනානං නිස්සන්දො ඵලසමාපත්ති, සමථවිපස්සනානං නිස්සන්දො නිරොධසමාපත්ති, එවං පුරිමබ්රහ්මවිහාරත්තයස්ස නිස්සන්දො එත්ථ උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරො. යථා හි ථම්භෙ අනුස්සාපෙත්වා තුලාසඞ්ඝාටං අනාරොපෙත්වා න සක්කා ආකාසෙ කූටගොපානසියො ඨපෙතුං, එවං පුරිමෙසු තතියජ්ඣානං විනා න සක්කා චතුත්ථං භාවෙතුං. කසිණෙසු පන උප්පන්නතතියජ්ඣානස්සපෙසා නුප්පජ්ජති විසභාගාරම්මණත්තාති.

එත්ථ සියා – ‘කස්මා පනෙතා මෙත්තා කරුණා මුදිතා උපෙක්ඛා බ්රහ්මවිහාරාති වුච්චන්ති? කස්මා ච, චතස්සොව? කො ච එතාසං කමො? විභඞ්ගෙ ච කස්මා අප්පමඤ්ඤාති වුත්තා’ති? වුච්චතෙ – සෙට්ඨට්ඨෙන තාව නිද්දොසභාවෙන චෙත්ථ බ්රහ්මවිහාරතා වෙදිතබ්බා. සත්තෙසු සම්මාපටිපත්තිභාවෙන හි සෙට්ඨා එතෙ විහාරා. යථා ච බ්රහ්මානො නිද්දොසචිත්තා විහරන්ති, එවං එතෙහි ¶ සම්පයුත්තා යොගිනො බ්රහ්මසමාව හුත්වා විහරන්තීති සෙට්ඨට්ඨෙන නිද්දොසභාවෙන ච බ්රහ්මවිහාරාති වුච්චන්ති.

කස්මා ච චතස්සොතිආදිපඤ්හස්ස පන ඉදං විස්සජ්ජනං –

විසුද්ධිමග්ගාදිවසා චතස්සො,

හිතාදිආකාරවසා පනාසං;

කමො පවත්තන්ති ච අප්පමාණෙ,

තා ගොචරෙ යෙන තදප්පමඤ්ඤා.

එතාසු හි යස්මා මෙත්තා බ්යාපාදබහුලස්ස, කරුණා විහිංසාබහුලස්ස, මුදිතා අරතිබහුලස්ස, උපෙක්ඛා රාගබහුලස්ස විසුද්ධිමග්ගො; යස්මා ච හිතූපසංහාරඅහිතාපනයනසම්පත්තිමොදනඅනාභොගවසෙන ¶ චතුබ්බිධොයෙව සත්තෙසු මනසිකාරො; යස්මා ච යථා මාතා දහරගිලානයොබ්බනප්පත්තසකිච්චපසුතෙසු ¶ චතූසු පුත්තෙසු දහරස්ස අභිවුඩ්ඪිකාමා හොති, ගිලානස්ස ගෙලඤ්ඤාපනයනකාමා, යොබ්බනප්පත්තස්ස යොබ්බනසම්පත්තියා චිරට්ඨිතිකාමා, සකිච්චපසුතස්ස කිස්මිඤ්චිපි පරියායෙ අබ්යාවටා හොති, තථා අප්පමඤ්ඤාවිහාරිකෙනාපි සබ්බසත්තෙසු මෙත්තාදිවසෙන භවිතබ්බං, තස්මා ඉතො විසුද්ධිමග්ගාදිවසා චතස්සොව අප්පමඤ්ඤා.

යස්මා පන චතස්සොපෙතා භාවෙතුකාමෙන පඨමං හිතාකාරප්පවත්තිවසෙන සත්තෙසු පටිපජ්ජිතබ්බං, හිතාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා ච මෙත්තා; තතො එවං පත්ථිතහිතානං සත්තානං දුක්ඛාභිභවං දිස්වා වා සුත්වා වා සම්භාවෙත්වා වා දුක්ඛාපනයනාකාරප්පවත්තිවසෙන, දුක්ඛාපනයනාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා ච කරුණා; අථෙවං පත්ථිතහිතානං පත්ථිතදුක්ඛාපගමානඤ්ච නෙසං සම්පත්තිං දිස්වා සම්පත්තිප්පමොදනවසෙන, පමොදනලක්ඛණා ච මුදිතා; තතො පරං පන කත්තබ්බාභාවතො අජ්ඣුපෙක්ඛකතාසඞ්ඛාතෙන මජ්ඣත්තාකාරෙන පටිපජ්ජිතබ්බං, මජ්ඣත්තාකාරප්පවත්තිලක්ඛණා ච උපෙක්ඛා; තස්මා ඉතො හිතාදිආකාරවසා පනාසං පඨමං මෙත්තා වුත්තා. අථ කරුණා මුදිතා උපෙක්ඛාති අයං කමො වෙදිතබ්බො.

යස්මා පන සබ්බාපෙතා අප්පමාණෙ ගොචරෙ පවත්තන්ති, තස්මා අප්පමඤ්ඤාති වුච්චන්ති. අප්පමාණා ¶ හි සත්තා එතාසං ගොචරභූතා, ‘එකසත්තස්සාපි ච එත්තකෙ පදෙසෙ මෙත්තාදයො භාවෙතබ්බා’ති එවං පමාණං අග්ගහෙත්වා සකලඵරණවසෙනෙව පවත්තාති, තෙන වුත්තං –

විසුද්ධිමග්ගාදිවසා චතස්සො,

හිතාදිආකාරවසා පනාසං;

කමො පවත්තන්ති ච අප්පමාණෙ,

තා ගොචරෙ යෙන තදප්පමඤ්ඤාති.

එවං අප්පමාණගොචරතාය එකලක්ඛණාසු චාපි එතාසු පුරිමා තිස්සො තිකචතුක්කජ්ඣානිකාව හොන්ති. කස්මා? සොමනස්සාවිප්පයොගතො. කස්මා පනාසං සොමනස්සෙන අවිප්පයොගොති? දොමනස්සසමුට්ඨිතානං ¶ බ්යාපාදාදීනං නිස්සරණත්තා. පච්ඡිමා පන අවසෙසෙකජ්ඣානිකාව. කස්මා? උපෙක්ඛාවෙදනාසම්පයොගතො. න හි සත්තෙසු මජ්ඣත්තාකාරප්පවත්තා ¶ බ්රහ්මවිහාරුපෙක්ඛා උපෙක්ඛාවෙදනං විනා වත්තතීති.

බ්රහ්මවිහාරකථා.

අසුභකථා

263. ඉදානි රාගචරිතසත්තානං එකන්තහිතං නානාරම්මණෙසු එකෙකජ්ඣානවසෙනෙව පවත්තමානං රූපාවචරකුසලං දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං.

තත්ථ උද්ධුමාතකසඤ්ඤාසහගතන්තිආදීසු, භස්තා විය වායුනා, උද්ධං ජීවිතපරියාදානා යථානුක්කමං සමුග්ගතෙන සූනභාවෙන ධුමාතත්තා උද්ධුමාතං. උද්ධුමාතමෙව උද්ධුමාතකං. පටිකූලත්තා වා කුච්ඡිතං උද්ධුමාතන්ති උද්ධුමාතකං. තථාරූපස්ස ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං. විනීලං වුච්චති විපරිභින්නනීලවණ්ණං. විනීලමෙව විනීලකං. පටිකූලත්තා වා කුච්ඡිතං විනීලන්ති විනීලකං. මංසුස්සදට්ඨානෙසු රත්තවණ්ණස්ස, පුබ්බසන්නිචයට්ඨානෙසු සෙතවණ්ණස්ස, යෙභුය්යෙන ච නීලවණ්ණස්ස ¶ , නීලට්ඨානෙ නීලසාටකපාරුතස්සෙව ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං. පරිභින්නට්ඨානෙසු විස්සන්දමානං පුබ්බං විපුබ්බං. විපුබ්බමෙව විපුබ්බකං. පටිකූලත්තා වා කුච්ඡිතං විපුබ්බන්ති විපුබ්බකං. තථාරූපස්ස ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං. විච්ඡිද්දං වුච්චති ද්විධා ඡින්දනෙන අපධාරිතං, විච්ඡිද්දමෙව විච්ඡිද්දකං. පටිකූලත්තා වා කුච්ඡිතං විච්ඡිද්දන්ති විච්ඡිද්දකං. වෙමජ්ඣෙ ඡින්නස්ස ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං. ඉතො ච එත්තො ච විවිධාකාරෙන සොණසිඞ්ගාලාදීහි ඛායිතං වික්ඛායිතං. වික්ඛායිතමෙව වික්ඛායිතකං. පටිකූලත්තා වා කුච්ඡිතං වික්ඛායිතන්ති වික්ඛායිතකං. තථාරූපස්ස ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං. විවිධා ඛිත්තං වික්ඛිත්තං. වික්ඛිත්තමෙව වික්ඛිත්තකං. පටිකූලත්තා වා කුච්ඡිතං වික්ඛිත්තන්ති වික්ඛිත්තකං. ‘අඤ්ඤෙන හත්ථං අඤ්ඤෙන පාදං අඤ්ඤෙන සීස’න්ති එවං තතො තතො ඛිත්තස්ස ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං. හතඤ්ච තං පුරිමනයෙනෙව වික්ඛිත්තකඤ්චාති හතවික්ඛිත්තකං. කාකපදාකාරෙන අඞ්ගපච්චඞ්ගෙසු සත්ථෙන හනිත්වා ¶ වුත්තනයෙන වික්ඛිත්තකස්ස ඡවසරීරස්සෙතං ¶ අධිවචනං. ලොහිතං කිරති, වික්ඛිපති, ඉතො චිතො ච පග්ඝරතීති ලොහිතකං. පග්ඝරිතලොහිතමක්ඛිතස්ස ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං. පුළවා වුච්චන්ති කිමයො. පුළවෙ විකිරතීති පුළවකං. කිමිපරිපුණ්ණස්ස ඡවසරීරස්සෙතං අධිවචනං. අට්ඨියෙව අට්ඨිකං. පටිකූලත්තා වා කුච්ඡිතං අට්ඨීති අට්ඨිකං. අට්ඨිසඞ්ඛලිකායපි එකට්ඨිකස්සපි එතං අධිවචනං. ඉමානි ච පන උද්ධුමාතකාදීනි නිස්සාය උප්පන්නනිමිත්තානම්පි නිමිත්තෙසු පටිලද්ධජ්ඣානානම්පි එතානෙව නාමානි.

තත්ථ උද්ධුමාතකනිමිත්තෙ අප්පනාවසෙන උප්පන්නා සඤ්ඤා උද්ධුමාතකසඤ්ඤා. තාය උද්ධුමාතකසඤ්ඤාය සම්පයොගට්ඨෙන සහගතං උද්ධුමාතකසඤ්ඤාසහගතං. විනීලකසඤ්ඤාසහගතාදීසුපි එසෙව නයො. යං පනෙත්ථ භාවනාවිධානං වත්තබ්බං භවෙය්ය, තං සබ්බාකාරෙන විසුද්ධිමග්ගෙ (විසුද්ධි. 1.103 ආදයො) වුත්තමෙව. අවසෙසා පාළිවණ්ණනා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. කෙවලඤ්හි ඉධ, චතුත්ථජ්ඣානවසෙන උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරෙ විය, පඨමජ්ඣානවසෙන එකෙකස්මිං පඤ්චවීසති එකකා හොන්ති. අසුභාරම්මණස්ස ච අවඩ්ඪනීයත්තා, පරිත්තෙ උද්ධුමාතකට්ඨානෙ උප්පන්නනිමිත්තාරම්මණං පරිත්තාරම්මණං, මහන්තෙ අප්පමාණාරම්මණං වෙදිතබ්බං. සෙසෙසුපි එසෙව නයොති.

ඉති ¶ අසුභානි සුභගුණො,

දසසතලොචනෙන ථුතකිත්ති;

යානි අවොච දසබලො,

එකෙකජ්ඣානහෙතූනි.

එවං පාළිනයෙනෙව, තාව සබ්බානි තානි ජානිත්වා;

තෙස්වෙව අයං භිය්යො, පකිණ්ණකකථාපි විඤ්ඤෙය්යා. (විසුද්ධි. 1.120);

එතෙසු හි යත්ථ කත්ථචි අධිගතජ්ඣානො සුවික්ඛම්භිතරාගත්තා වීතරාගො විය නිල්ලොලුප්පචාරො හොති. එවං සන්තෙපි ය්වායං අසුභභෙදො වුත්තො, සො සරීරසභාවප්පත්තිවසෙන ච රාගචරිතභෙදවසෙන චාති වෙදිතබ්බො.

ඡවසරීරඤ්හි පටිකූලභාවං ආපජ්ජමානං උද්ධුමාතකසභාවප්පත්තං වා සියා, විනීලකාදීනං වා අඤ්ඤතරසභාවප්පත්තං. ඉති යාදිසං යාදිසං සක්කා ¶ හොති ලද්ධුං තාදිසෙ ¶ තාදිසෙ උද්ධුමාතකපටිකූලං විනීලකපටිකූලන්ති එවං නිමිත්තං ගණ්හිතබ්බමෙවාති සරීරසභාවප්පත්තිවසෙන දසධා අසුභප්පභෙදො වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

විසෙසතො චෙත්ථ උද්ධුමාතකං සරීරසණ්ඨානවිපත්තිප්පකාසනතො සරීරසණ්ඨානරාගිනො සප්පායං. විනීලකං ඡවිරාගවිපත්තිප්පකාසනතො සරීරවණ්ණරාගිනො සප්පායං. විපුබ්බකං කායවණපටිබද්ධස්ස දුග්ගන්ධභාවස්ස පකාසනතො මාලාගන්ධාදිවසෙන සමුට්ඨාපිතසරීරගන්ධරාගිනො සප්පායං. විච්ඡිද්දකං අන්තොසුසිරභාවප්පකාසනතො සරීරෙ ඝනභාවරාගිනො සප්පායං. වික්ඛායිතකං මංසූපචයසම්පත්තිවිනාසප්පකාසනතො ථනාදීසු සරීරප්පදෙසෙසු මංසූපචයරාගිනො සප්පායං. වික්ඛිත්තකං අඞ්ගපච්චඞ්ගානං වික්ඛෙපප්පකාසනතො අඞ්ගපච්චඞ්ගලීලාරාගිනො සප්පායං. හතවික්ඛිත්තකං සරීරසඞ්ඝාටභෙදවිකාරප්පකාසනතො සරීරසඞ්ඝාටසම්පත්තිරාගිනො සප්පායං. ලොහිතකං ලොහිතමක්ඛිතපටිකූලභාවප්පකාසනතො අලඞ්කාරජනිතසොභරාගිනො සප්පායං. පුළවකං කායස්ස අනෙකකිමිකුලසාධාරණභාවප්පකාසනතො කායෙ මමත්තරාගිනො සප්පායං. අට්ඨිකං සරීරට්ඨීනං පටිකූලභාවප්පකාසනතො දන්තසම්පත්තිරාගිනො සප්පායන්ති. එවං රාගචරිතවසෙනාපි දසධා අසුභප්පභෙදො වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

යස්මා ¶ පන දසවිධෙපි එතස්මිං අසුභෙ සෙය්යථාපි නාම අපරිසණ්ඨිතජලාය සීඝසොතාය නදියා අරිත්තබලෙනෙව නාවා තිට්ඨති, විනා අරිත්තෙන න සක්කා ඨපෙතුං, එවමෙව දුබ්බලත්තා ආරම්මණස්ස විතක්කබලෙනෙව චිත්තං එකග්ගං හුත්වා තිට්ඨති, විනා විතක්කෙන න සක්කා ඨපෙතුං, තස්මා පඨමජ්ඣානමෙවෙත්ථ හොති, න දුතියාදීනි. පටිකූලෙපි චෙතස්මිං ආරම්මණෙ ‘අද්ධා ඉමාය පටිපදාය ජරාමරණම්හා පරිමුච්චිස්සාමී’ති එවං ආනිසංසදස්සාවිතාය චෙව නීවරණසන්තාපප්පහානෙන ච පීතිසොමනස්සං ¶ උප්පජ්ජති, ‘බහුං දානි වෙතනං ලභිස්සාමී’ති ආනිසංසදස්සාවිනො පුප්ඵඡඩ්ඩකස්ස ගූථරාසිම්හි විය, උස්සන්නබ්යාධිදුක්ඛස්ස රොගිනො වමනවිරෙචනප්පවත්තියං විය ච.

දසවිධම්පි චෙතං අසුභං ලක්ඛණතො එකමෙව හොති. දසවිධස්සපි හි එතස්ස අසුචිදුග්ගන්ධජෙගුච්ඡපටිකූලභාවො එව ලක්ඛණං. තදෙතං ඉමිනා ¶ ලක්ඛණෙන න කෙවලං මතසරීරෙයෙව දන්තට්ඨිකදස්සාවිනො පන චෙතියපබ්බතවාසිනො මහාතිස්සත්ථෙරස්ස විය, හත්ථික්ඛන්ධගතං රාජානං උල්ලොකෙන්තස්ස සඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරුපට්ඨාකසාමණෙරස්ස විය ච, ජීවමානකසරීරෙපි උපට්ඨාති. යථෙව හි මතසරීරං එවං ජීවමානකම්පි අසුභමෙව. අසුභලක්ඛණං පනෙත්ථ ආගන්තුකෙන අලඞ්කාරෙන පටිච්ඡන්නත්තා න පඤ්ඤායතීති.

අසුභකථා.

කිං පන පථවීකසිණං ආදිං කත්වා අට්ඨිකසඤ්ඤාපරියොසානාවෙසා රූපාවචරප්පනා, උදාහු අඤ්ඤාපි අත්ථීති? අත්ථි; ආනාපානජ්ඣානඤ්හි කායගතාසතිභාවනා ච ඉධ න කථිතා. කිඤ්චාපි න කථිතා වායොකසිණෙ පන ගහිතෙ ආනාපානජ්ඣානං ගහිතමෙව; වණ්ණකසිණෙසු ච ගහිතෙසු කෙසාදීසු චතුක්කපඤ්චකජ්ඣානවසෙන උප්පන්නා කායගතාසති, දසසු අසුභෙසු ගහිතෙසු ද්වත්තිංසාකාරෙ පටිකූලමනසිකාරජ්ඣානවසෙන චෙව නවසිවථිකාවණ්ණජ්ඣානවසෙන ච පවත්තා කායගතාසති ගහිතාවාති. සබ්බාපි රූපාවචරප්පනා ඉධ කථිතාව හොතීති.

රූපාවචරකුසලකථා නිට්ඨිතා.

අරූපාවචරකුසලවණ්ණනා

ආකාසානඤ්චායතනං

265. ඉදානි ¶ අරූපාවචරකුසලං දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ අරූපූපපත්තියාති අරූපභවො අරූපං, අරූපෙ උපපත්ති අරූපූපපත්ති, තස්සා අරූපූපපත්තියා. මග්ගං භාවෙතීති උපායං හෙතුං කාරණං උප්පාදෙති වඩ්ඪෙති. සබ්බසොති සබ්බාකාරෙන. සබ්බාසං වා අනවසෙසානන්ති අත්ථො. රූපසඤ්ඤානන්ති සඤ්ඤාසීසෙන වුත්තරූපාවචරජ්ඣානානඤ්චෙව ¶ තදාරම්මණානඤ්ච. රූපාවචරජ්ඣානම්පි හි රූපන්ති වුච්චති ‘රූපී රූපානි පස්සතී’තිආදීසු (ධ. ස. 248; දී. නි. 2.129). තස්ස ආරම්මණම්පි ‘‘බහිද්ධා රූපානි පස්සති සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’තිආදීසු (ධ. ස. 244-246; දී. නි. 2.173); තස්මා ඉධ රූපෙ සඤ්ඤා රූපසඤ්ඤාති එවං සඤ්ඤාසීසෙන ¶ වුත්තරූපාවචරජ්ඣානස්සෙතං අධිවචනං. රූපං සඤ්ඤා අස්සාති රූපසඤ්ඤං, රූපමස්ස නාමන්ති වුත්තං හොති. එවං පථවීකසිණාදිභෙදස්ස තදාරම්මණස්ස චෙතං අධිවචනන්ති වෙදිතබ්බං.

සමතික්කමාති විරාගා නිරොධා ච. කිං වුත්තං හොති? එතාසං කුසලවිපාකකිරියවසෙන පඤ්චදසන්නං ඣානසඞ්ඛාතානං රූපසඤ්ඤානං, එතෙසඤ්ච පථවීකසිණාදිවසෙන අට්ඨන්නං ආරම්මණසඞ්ඛාතානං රූපසඤ්ඤානං, සබ්බාකාරෙන අනවසෙසානං වා විරාගා ච නිරොධා ච විරාගහෙතු චෙව නිරොධහෙතු ච ආකාසානඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහරති. න හි සක්කා සබ්බසො අනතික්කන්තරූපසඤ්ඤෙන එතං උපසම්පජ්ජ විහරිතුන්ති.

තත්ථ යස්මා ආරම්මණෙ අවිරත්තස්ස සඤ්ඤාසමතික්කමො න හොති, සමතික්කන්තාසු ච සඤ්ඤාසු ආරම්මණං සමතික්කන්තමෙව හොති, තස්මා ආරම්මණසමතික්කමං අවත්වා ‘‘තත්ථ කතමා රූපසඤ්ඤා? රූපාවචරසමාපත්තිං සමාපන්නස්ස වා උපපන්නස්ස වා දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා සඤ්ඤා සඤ්ජානනා සඤ්ජානිතත්තං, ඉමා වුච්චන්ති රූපසඤ්ඤායො. ඉමා රූපසඤ්ඤායො අතික්කන්තො හොති, වීතික්කන්තො, සමතික්කන්තො, තෙන වුච්චති සබ්බසො රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා’’ති (විභ. 602) එවං විභඞ්ගෙ සඤ්ඤානංයෙව සමතික්කමො වුත්තො. යස්මා පන ආරම්මණසමතික්කමෙන ¶ පත්තබ්බා එතා සමාපත්තියො, න එකස්මිංයෙව ආරම්මණෙ පඨමජ්ඣානාදීනි විය, තස්මා අයං ආරම්මණසමතික්කමවසෙනාපි අත්ථවණ්ණනා කතාති වෙදිතබ්බා.

පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමාති චක්ඛාදීනං වත්ථූනං රූපාදීනං ආරම්මණානඤ්ච පටිඝාතෙන සමුප්පන්නා සඤ්ඤා පටිඝසඤ්ඤා. රූපසඤ්ඤාදීනං එතං අධිවචනං. යථාහ – ‘‘තත්ථ කතමා පටිඝසඤ්ඤා? රූපසඤ්ඤා සද්දසඤ්ඤා ගන්ධසඤ්ඤා රසසඤ්ඤා ඵොට්ඨබ්බසඤ්ඤා, ඉමා වුච්චන්ති පටිඝසඤ්ඤායො’’ති (විභ. 603). තාසං කුසලවිපාකානං පඤ්චන්නං අකුසලවිපාකානං පඤ්චන්නන්ති සබ්බසො ¶ දසන්නම්පි පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා පහානා අසමුප්පාදා අප්පවත්තිං කත්වාති වුත්තං හොති.

කාමඤ්චෙතා පඨමජ්ඣානාදීනි සමාපන්නස්සාපි න සන්ති – න හි තස්මිං සමයෙ පඤ්චද්වාරවසෙන චිත්තං පවත්තති – එවං සන්තෙපි, අඤ්ඤත්ථ පහීනානං සුඛදුක්ඛානං ¶ චතුත්ථජ්ඣානෙ විය, සක්කායදිට්ඨාදීනං තතියමග්ගෙ විය ච, ඉමස්මිං ඣානෙ උස්සාහජනනත්ථං ඉමස්ස ඣානස්ස පසංසාවසෙන එතාසං එත්ථ වචනං වෙදිතබ්බං. අථ වා කිඤ්චාපි තා රූපාවචරං සමාපන්නස්ස න සන්ති, අථ ඛො න පහීනත්තා න සන්ති. න හි රූපවිරාගාය රූපාවචරභාවනා සංවත්තති, රූපායත්තා ච එතාසං පවත්ති. අයං පන භාවනා රූපවිරාගාය සංවත්තති. තස්මා තා එත්ථ පහීනාති වත්තුං වට්ටති. න කෙවලඤ්ච වත්තුං, එකංසෙනෙව එවං ධාරෙතුම්පි වට්ටති. තාසඤ්හි ඉතො පුබ්බෙ අප්පහීනත්තායෙව පඨමජ්ඣානං සමාපන්නස්ස ‘‘සද්දො කණ්ටකො’’ති (අ. නි. 10.72) වුත්තො භගවතා. ඉධ ච පහීනත්තායෙව අරූපසමාපත්තීනං ආනෙඤ්ජතා සන්තවිමොක්ඛතා ච වුත්තා. ආළාරො ච කාළාමො ආරුප්පසමාපන්නො පඤ්චමත්තානි සකටසතානි නිස්සාය නිස්සාය අතික්කන්තානි නෙව අද්දස, න පන සද්දං අස්සොසීති (දී. නි. 2.192).

නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරාති නානත්තෙ ගොචරෙ පවත්තානං සඤ්ඤානං නානත්තානං වා සඤ්ඤානං. යස්මා හි එතා ‘‘තත්ථ කතමා නානත්තසඤ්ඤා? අසමාපන්නස්ස මනොධාතුසමඞ්ගිස්ස වා මනොවිඤ්ඤාණධාතුසමඞ්ගිස්ස වා සඤ්ඤා සඤ්ජානනා සඤ්ජානිතත්තං, ඉමා වුච්චන්ති නානත්තසඤ්ඤායො’’ති (විභ. 604) එවං විභඞ්ගෙ විභජිත්වා වුත්තා ඉධ අධිප්පෙතා; අසමාපන්නස්ස මනොධාතුමනොවිඤ්ඤාණධාතුසඞ්ගහිතා සඤ්ඤා රූපසද්දාදිභෙදෙ නානත්තෙ නානාසභාවෙ ගොචරෙ පවත්තන්ති; යස්මා චෙතා අට්ඨ කාමාවචරකුසලසඤ්ඤා, ද්වාදස අකුසලසඤ්ඤා, එකාදස කාමාවචරකුසලවිපාකසඤ්ඤා ¶ , ද්වෙ අකුසලවිපාකසඤ්ඤා, එකාදස කාමාවචරකිරියසඤ්ඤාති එවං චතුචත්තාලීසම්පි සඤ්ඤා නානත්තා නානාසභාවා අඤ්ඤමඤ්ඤං අසදිසා, තස්මා නානත්තසඤ්ඤාති වුත්තා. තාසං සබ්බසො නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා අනාවජ්ජනා අසමන්නාහාරා අපච්චවෙක්ඛණා. යස්මා තා නාවජ්ජති, න මනසිකරොති, න පච්චවෙක්ඛති, තස්මාති ¶ වුත්තං හොති.

යස්මා චෙත්ථ පුරිමා රූපසඤ්ඤා පටිඝසඤ්ඤා ච ඉමිනා ඣානෙන නිබ්බත්තෙ භවෙපි න විජ්ජන්ති, පගෙව තස්මිං භවෙ ඉමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරණකාලෙ, තස්මා තාසං ‘සමතික්කමා අත්ථඞ්ගමා’ති ද්වෙධාපි අභාවොයෙව වුත්තො. නානත්තසඤ්ඤාසු පන යස්මා අට්ඨ කාමාවචරකුසලසඤ්ඤා, නව ¶ කිරියාසඤ්ඤා, දස අකුසලසඤ්ඤාති ඉමා සත්තවීසති සඤ්ඤා ඉමිනා ඣානෙන නිබ්බත්තෙ භවෙ විජ්ජන්ති, තස්මා තාසං අමනසිකාරාති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. තත්රාපි හි ඉමං ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරන්තො තාසං අමනසිකාරායෙව උපසම්පජ්ජ විහරති. තා පන මනසිකරොන්තො අසමාපන්නො හොතීති. සඞ්ඛෙපතො චෙත්ථ ‘රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමා’ති ඉමිනා සබ්බරූපාවචරධම්මානං පහානං වුත්තං. ‘පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමා නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා’ති ඉමිනා සබ්බෙසං කාමාවචරචිත්තචෙතසිකානඤ්ච පහානං අමනසිකාරො ච වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

ඉති භගවා ‘පන්නරසන්නං රූපසඤ්ඤානං සමතික්කමෙන, දසන්නං පටිඝසඤ්ඤානං අත්ථඞ්ගමෙන, චතුචත්තාලීසාය නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරෙනා’ති තීහි පදෙහි ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා වණ්ණං කථෙසි. කිං කාරණාති චෙ සොතූනං උස්සාහජනනත්ථඤ්චෙව පලොභනත්ථඤ්ච. සචෙ හි කෙචි අපණ්ඩිතා වදෙය්යුං ‘සත්ථා ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං නිබ්බත්තෙථාති වදති, කො නු ඛො එතාය නිබ්බත්තිතාය අත්ථො? කො ආනිසංසො’ති තෙ එවං වත්තුං මා ලභන්තූති ඉමෙහි ආකාරෙහි සමාපත්තියා වණ්ණං කථෙසි. තඤ්හි නෙසං සුත්වා එවං භවිස්සති – ‘එවංසන්තා කිර අයං සමාපත්ති, එවංපණීතා, නිබ්බත්තෙස්සාම න’න්ති. අථස්ස නිබ්බත්තනත්ථාය උස්සාහං කරිස්සන්තීති.

පලොභනත්ථඤ්චාපි නෙසං එතිස්සා වණ්ණං කථෙසි, විසකණ්ටකවාණිජො විය. විසකණ්ටකවාණිජො නාම ගුළවාණිජො වුච්චති. සො කිර ගුළඵාණිතඛණ්ඩසක්කරාදීනි සකටෙනාදාය ¶ පච්චන්තගාමං ගන්ත්වා ‘විසකණ්ටකං ගණ්හථ විසකණ්ටකං ගණ්හථා’ති උග්ඝොසෙසි. තං සුත්වා ගාමිකා ‘විසං නාම කක්ඛළං, යො නං ඛාදති සො මරති, කණ්ටකොපි විජ්ඣිත්වා මාරෙති. උභොපෙතෙ කක්ඛළා, කො එත්ථ ආනිසංසො’ති ගෙහද්වාරානි ථකෙසුං, දාරකෙ ච පලාපෙසුං. තං දිස්වා වාණිජො ‘අවොහාරකුසලා ඉමෙ ¶ ගාමිකා, හන්ද නෙ උපායෙන ගණ්හාපෙමී’ති ‘අතිමධුරං ගණ්හථ අතිසාදුං ගණ්හථ, ගුළං ඵාණිතං සක්කරං සමග්ඝං ලබ්භති, කූටමාසකකූටකහාපණාදීහිපි ලබ්භතී’ති උග්ඝොසෙසි. තං සුත්වා ගාමිකා හට්ඨපහට්ඨා නිග්ගන්ත්වා බහුම්පි මූලං දත්වා ගහෙසුං.

තත්ථ වාණිජස්ස ‘විසකණ්ටකං ගණ්හථා’ති උග්ඝොසනං විය භගවතො ‘ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තිං නිබ්බත්තෙථා’ති වචනං. ‘උභොපෙතෙ කක්ඛළා ¶ , කො එත්ථ ආනිසංසො’ති? ගාමිකානං චින්තනං විය ‘භගවා ආකාසානඤ්චායතනං නිබ්බත්තෙථාති ආහ, කො එත්ථ ආනිසංසො? නාස්ස ගුණං ජානාමා’ති සොතූනං චින්තනං. අථස්ස වාණිජස්ස ‘අතිමධුරං ගණ්හථා’තිආදිවචනං විය භගවතො රූපසඤ්ඤාසමතික්කමනාදිකං ආනිසංසප්පකාසනං. ඉදඤ්හි සුත්වා තෙ බහුම්පි මූලං දත්වා, ගාමිකා විය ගුළං, ඉමිනා ආනිසංසෙන පලොභිතචිත්තා මහන්තම්පි උස්සාහං කත්වා ඉමං සමාපත්තිං නිබ්බත්තෙස්සන්තීති උස්සාහජනනත්ථං පලොභනත්ථඤ්ච කථෙසි.

ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතන්ති එත්ථ නාස්ස අන්තොති අනන්තං. ආකාසං අනන්තං ආකාසානන්තං. ආකාසානන්තමෙව ආකාසානඤ්චං. තං ආකාසානඤ්චං අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනමස්ස සසම්පයුත්තධම්මස්ස ඣානස්ස, දෙවානං දෙවායතනමිවාති ආකාසානඤ්චායතනං. ඉති ආකාසානඤ්චං ච තං ආයතනඤ්චාතිපි ආකාසානඤ්චායතනං. කසිණුග්ඝාටිමාකාසස්සෙතං අධිවචනං. තස්මිං ආකාසානඤ්චායතනෙ අප්පනාප්පත්තාය සඤ්ඤාය සහගතං ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතං.

යථා පන අඤ්ඤත්ථ ‘අනන්තො ආකාසො’ති (විභ. 508; දී. නි. 2.129) වුත්තං, එවමිධ අනන්තන්ති වා පරිත්තන්ති වා න ගහිතං. කස්මා? අනන්තෙ හි ගහිතෙ පරිත්තං න ගය්හති, පරිත්තෙ ගහිතෙ අනන්තං න ගය්හති. එවං සන්තෙ ආරම්මණචතුක්කං න පූරති, දෙසනා සොළසක්ඛත්තුකා න හොති. සම්මාසම්බුද්ධස්ස ච ඉමස්මිං ඨානෙ දෙසනං සොළසක්ඛත්තුකං කාතුං ¶ අජ්ඣාසයො, තස්මා අනන්තන්ති වා පරිත්තන්ති වා අවත්වා ‘ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගත’න්ති ආහ. එවඤ්හි සති උභයම්පි ගහිතමෙව හොති. ආරම්මණචතුක්කං පූරති, දෙසනා සොළසක්ඛත්තුකා සම්පජ්ජති. අවසෙසො පාළිඅත්ථො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානනිකන්තිපරියාදානදුක්ඛතාය ¶ චෙත්ථ දුක්ඛා පටිපදා, පරියාදින්නනිකන්තිකස්ස අප්පනාපරිවාසදන්ධතාය දන්ධාභිඤ්ඤා හොති. විපරියායෙන සුඛා පටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා ච වෙදිතබ්බා. පරිත්තකසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ පන පවත්තං ඣානං පරිත්තාරම්මණං විපුලකසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ පවත්තං අප්පමාණාරම්මණන්ති වෙදිතබ්බං. උපෙක්ඛාබ්රහ්මවිහාරෙ විය ච ඉධාපි චතුත්ථජ්ඣානවසෙන පඤ්චවීසති එකකා හොන්ති ¶ . යථා චෙත්ථ එවං ඉතො පරෙසුපි. විසෙසමත්තමෙව පන තෙසු වණ්ණයිස්සාම.

විඤ්ඤාණඤ්චායතනං

266. ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්මාති, එත්ථ තාව පුබ්බෙ වුත්තනයෙන ආකාසානඤ්චං ආයතනමස්ස අධිට්ඨානට්ඨෙනාති ඣානම්පි ආකාසානඤ්චායතනං. වුත්තනයෙනෙව ආරම්මණම්පි. එවමෙතං ඣානඤ්ච ආරම්මණඤ්චාති උභයම්පි අප්පවත්තිකරණෙන ච අමනසිකරණෙන ච සමතික්කමිත්වාව යස්මා ඉදං විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජ විහාතබ්බං, තස්මා උභයම්පෙතං එකජ්ඣං කත්වා ‘ආකාසානඤ්චායතනං සමතික්කම්මා’ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතන්ති, එත්ථ පන අනන්තන්ති මනසිකාතබ්බවසෙන නාස්ස අන්තොති අනන්තං. අනන්තමෙව ආනඤ්චං. විඤ්ඤාණං ආනඤ්චං විඤ්ඤාණානඤ්චන්ති අවත්වා විඤ්ඤාණඤ්චන්ති වුත්තං. අයඤ්හෙත්ථ රූළ්හීසද්දො. තදෙව විඤ්ඤාණඤ්චං අධිට්ඨානට්ඨෙන ඉමාය සඤ්ඤාය ආයතනන්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං. තස්මිං විඤ්ඤාණඤ්චායතනෙ පවත්තාය සඤ්ඤාය සහගතන්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනසඤ්ඤාසහගතං. ආකාසෙ පවත්තවිඤ්ඤාණාරම්මණස්ස ඣානස්සෙතං අධිවචනං. ඉධ ආකාසානඤ්චායතනසමාපත්තියා නිකන්තිපරියාදානදුක්ඛතාය දුක්ඛා පටිපදා, පරියාදින්නනිකන්තිකස්ස අප්පනාපරිවාසදන්ධතාය දන්ධාභිඤ්ඤා. විපරියායෙන සුඛා පටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා ච. පරිත්තකසිණුග්ඝාටිමාකාසාරම්මණං සමාපත්තිං ආරබ්භ පවත්තියා පරිත්තාරම්මණතා, විපරියායෙන අප්පමාණාරම්මණතා වෙදිතබ්බා. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.

ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං

267. විඤ්ඤාණඤ්චායතනං ¶ සමතික්කම්මාති එත්ථාපි පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව විඤ්ඤාණඤ්ච ආයතනමස්ස අධිට්ඨානට්ඨෙනාති ඣානම්පි විඤ්ඤාණඤ්චායතනං. වුත්තනයෙනෙව ච ආරම්මණම්පි. එවමෙතං ඣානඤ්ච ආරම්මණඤ්චාති ¶ උභයම්පි අප්පවත්තිකරණෙන ච අමනසිකරණෙන ච සමතික්කමිත්වාව යස්මා ඉදං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහාතබ්බං, තස්මා උභයම්පෙතං එකජ්ඣං කත්වා ‘විඤ්ඤාණඤ්චායතනං සමතික්කම්මා’ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතන්ති ¶ එත්ථ පන නාස්ස කිඤ්චනන්ති අකිඤ්චනං; අන්තමසො භඞ්ගමත්තම්පි අස්ස අවසිට්ඨං නත්ථීති වුත්තං හොති. අකිඤ්චනස්ස භාවො ආකිඤ්චඤ්ඤං. ආකාසානඤ්චායතනවිඤ්ඤාණාපගමස්සෙතං අධිවචනං. තං ආකිඤ්චඤ්ඤං අධිට්ඨානට්ඨෙන ඉමිස්සා සඤ්ඤාය ආයතනන්ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං. තස්මිං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනෙ පවත්තාය සඤ්ඤාය සහගතන්ති ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතං. ආකාසෙ පවත්තිතවිඤ්ඤාණාපගමාරම්මණස්ස ඣානස්සෙතං අධිවචනං. ඉධ විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තියා නිකන්තිපරියාදානදුක්ඛතාය දුක්ඛා පටිපදා, පරියාදින්නනිකන්තිකස්ස අප්පනා පරිවාසදන්ධතාය දන්ධාභිඤ්ඤා. විපරියායෙන සුඛා පටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා ච. පරිත්තකසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ පවත්තිතවිඤ්ඤාණාපගමාරම්මණතාය පරිත්තාරම්මණතා, විපරියායෙන අප්පමාණාරම්මණතා වෙදිතබ්බා. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.

නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං

ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්මාති එත්ථාපි පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව ආකිඤ්චඤ්ඤං ආයතනමස්ස අධිට්ඨානට්ඨෙනාති ඣානම්පි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං. වුත්තනයෙනෙව ආරම්මණම්පි. එවමෙතං ඣානඤ්ච ආරම්මණඤ්චාති උභයම්පි අප්පවත්තිකරණෙන ච අමනසිකරණෙ ච සමතික්කමිත්වාව යස්මා ඉදං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං උපසම්පජ්ජ විහාතබ්බං, තස්මා උභයම්පෙතං එකජ්ඣං කත්වා ‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සමතික්කම්මා’ති ඉදං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතන්ති එත්ථ පන යාය සඤ්ඤාය භාවතො තං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති වුච්චති, යථා පටිපන්නස්ස සා සඤ්ඤා හොති, තං තාව දස්සෙතුං විභඞ්ගෙ ‘‘නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී’’ති උද්ධරිත්වා ‘‘තඤ්ඤෙව ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං සන්තතො මනසිකරොති ¶ ¶ සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්තිං භාවෙති, තෙන වුච්චති නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී’’ති (විභ. 619) වුත්තං. තත්ථ ‘සන්තතො මනසිකරොතී’ති ‘සන්තා වතායං සමාපත්ති, යත්ර හි නාම නත්ථිභාවම්පි ආරම්මණං කරිත්වා ඨස්සතී’ති එවං සන්තාරම්මණතාය නං ‘සන්තා’ති මනසිකරොති. සන්තතො චෙ මනසිකරොති, කථං සමතික්කමො හොතීති? අනාවජ්ජිතුකාමතාය. සො හි කිඤ්චාපි නං සන්තතො ¶ මනසිකරොති, අථ ඛ්වස්ස ‘අහමෙතං ආවජ්ජිස්සාමි සමාපජ්ජිස්සාමි අධිට්ඨහිස්සාමි වුට්ඨහිස්සාමි පච්චවෙක්ඛිස්සාමී’ති එස ආභොගො සමන්නාහාරො මනසිකාරො න හොති. කස්මා? ආකිඤ්චඤ්ඤායතනතො නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනස්ස සන්තතරපණීතතරතාය.

යථා හි රාජා මහච්චරාජානුභාවෙන හත්ථික්ඛන්ධගතො නගරවීථියං විචරන්තො දන්තකාරාදයො සිප්පිකෙ එකං වත්ථං දළ්හං නිවාසෙත්වා එකෙන සීසං වෙඨෙත්වා දන්තචුණ්ණාදීහි සමොකිණ්ණගත්තෙ අනෙකානි දන්තවිකතිආදීනි කරොන්තෙ දිස්වා ‘අහො වත රෙ ඡෙකා ආචරියා, ඊදිසානිපි නාම සිප්පානි කරිස්සන්තී’ති, එවං තෙසං ඡෙකතාය තුස්සති, න චස්ස එවං හොති – ‘අහො වතාහං රජ්ජං පහාය එවරූපො සිප්පිකො භවෙය්ය’න්ති. තං කිස්ස හෙතු? රජ්ජසිරියා මහානිසංසතාය. සො සිප්පිකෙ සමතික්කමිත්වාව ගච්ඡති. එවමෙවෙස කිඤ්චාපි තං සමාපත්තිං සන්තතො මනසිකරොති, අථ ඛ්වස්ස ‘අහමෙතං සමාපත්තිං ආවජ්ජිස්සාමි සමාපජ්ජිස්සාමි අධිට්ඨහිස්සාමි වුට්ඨහිස්සාමි පච්චවෙක්ඛිස්සාමී’ති නෙව එස ආභොගො සමන්නාහාරො මනසිකාරො හොති. සො තං සන්තතො මනසි කරොන්තො තං පරමසුඛුමං අප්පනාප්පත්තං සඤ්ඤං පාපුණාති, යාය ‘නෙවසඤ්ඤීනාසඤ්ඤී නාම හොති, සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්තිං භාවෙතී’ති වුච්චති. ‘සඞ්ඛාරාවසෙසසමාපත්ති’න්ති අච්චන්තසුඛුමභාවප්පත්තසඞ්ඛාරං චතුත්ථාරුප්පසමාපත්තිං.

ඉදානි යං තං එවං අධිගතාය සඤ්ඤාය වසෙන නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති වුච්චති, තං අත්ථතො දස්සෙතුං ‘‘නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සමාපන්නස්ස වා, උපපන්නස්ස වා, දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරිස්ස වා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා’’ති (විභ. 620) වුත්තං. තෙසු ඉධ සමාපන්නස්ස චිත්තචෙතසිකා ධම්මා අධිප්පෙතා.

වචනත්ථො පනෙත්ථ – ඔළාරිකාය සඤ්ඤාය අභාවතො, සුඛුමාය ච භාවතො, නෙවස්ස සසම්පයුත්තධම්මස්ස ඣානස්ස සඤ්ඤා, නාසඤ්ඤාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤං. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤඤ්ච තං මනායතනධම්මායතනපරියාපන්නත්තා ¶ ආයතනඤ්චාති ¶ නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං. අථ වා යායමෙත්ථ සඤ්ඤා, සා පටුසඤ්ඤාකිච්චං කාතුං අසමත්ථතාය නෙවසඤ්ඤා ¶ , සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවෙන විජ්ජමානත්තා නාසඤ්ඤාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤා ච සා සෙසධම්මානං අධිට්ඨානට්ඨෙන ආයතනඤ්චාති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං.

න කෙවලඤ්චෙත්ථ සඤ්ඤාව එදිසී, අථ ඛො වෙදනාපි නෙවවෙදනා නාවෙදනා, චිත්තම්පි නෙවචිත්තං නාචිත්තං, ඵස්සොපි නෙවඵස්සො නාඵස්සොති. එස නයො සෙසසම්පයුත්තධම්මෙසු. සඤ්ඤාසීසෙන පනායං දෙසනා කතාති වෙදිතබ්බා. පත්තමක්ඛනතෙලප්පභුතීහි ච උපමාහි එසමත්ථො විභාවෙතබ්බො – සාමණෙරො කිර තෙලෙන පත්තං මක්ඛෙත්වා ඨපෙසි. තං යාගුපානකාලෙ ථෙරො ‘පත්තමාහරා’ති ආහ. සො ‘පත්තෙ තෙලමත්ථි, භන්තෙ’ති ආහ. තතො ‘ආහර, සාමණෙර, තෙලං නාළිං පූරෙස්සාමී’ති වුත්තෙ ‘නත්ථි, භන්තෙ, තෙල’න්ති ආහ. තත්ථ යථා අන්තොවුත්ථත්තා යාගුයා සද්ධිං අකප්පියට්ඨෙන තෙලං අත්ථීති හොති, නාළිපූරණාදීනං අභාවවසෙන නත්ථීති හොති, එවං සාපි සඤ්ඤා පටුසඤ්ඤාකිච්චං කාතුං අසමත්ථතාය නෙවසඤ්ඤා, සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවෙන විජ්ජමානත්තා නාසඤ්ඤා හොති.

කිම්පනෙත්ථ සඤ්ඤාකිච්චන්ති? ආරම්මණසඤ්ජානනඤ්චෙව විපස්සනාය ච විසයභාවං උපගන්ත්වා නිබ්බිදාජනනං. දහනකිච්චමිව හි සුඛොදකෙ තෙජොධාතු, සඤ්ජානනකිච්චම්පෙසා පටුං කාතුං න සක්කොති. සෙසසමාපත්තීසු සඤ්ඤා විය විපස්සනාය විසයභාවං උපගන්ත්වා නිබ්බිදාජනනම්පි කාතුං න සක්කොති. අඤ්ඤෙසු හි ඛන්ධෙසු අකතාභිනිවෙසො භික්ඛු නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනක්ඛන්ධෙ සම්මසිත්වා නිබ්බිදං පත්තුං සමත්ථො නාම නත්ථි. අපිච ආයස්මා සාරිපුත්තො, පකතිවිපස්සකො පන මහාපඤ්ඤො සාරිපුත්තසදිසොව සක්කුණෙය්ය. සොපි ‘‘එවං කිරිමෙ ධම්මා අහුත්වා සම්භොන්ති, හුත්වා පටිවෙන්තී’’ති (ම. නි. 3.95) එවං කලාපසම්මසනවසෙනෙව, නො අනුපදධම්මවිපස්සනාවසෙන. එවං සුඛුමත්තං ගතා එසා සමාපත්ති.

යථා ච පත්තමක්ඛනතෙලූපමාය එවං මග්ගුදකූපමායපි අයමත්ථො විභාවෙතබ්බො. මග්ගපටිපන්නස්ස ¶ කිර ථෙරස්ස පුරතො ගච්ඡන්තො සාමණෙරො ථොකමුදකං දිස්වා ‘උදකං, භන්තෙ, උපාහනා ඔමුඤ්චථා’ති ආහ. තතො ථෙරෙන ‘සචෙ උදකමත්ථි, ආහර න්හානසාටකං, න්හායිස්සාමී’ති ¶ වුත්තෙ ‘නත්ථි, භන්තෙ’ති ආහ. තත්ථ යථා උපාහනතෙමනමත්තට්ඨෙන උදකං අත්ථීති හොති ¶ , න්හානට්ඨෙන නත්ථීති හොති, එවම්පි සා පටුසඤ්ඤාකිච්චං කාතුං අසමත්ථතාය නෙව සඤ්ඤා, සඞ්ඛාරාවසෙසසුඛුමභාවෙන විජ්ජමානත්තා නාසඤ්ඤා හොති. න කෙවලඤ්ච එතාහෙව, අඤ්ඤාහිපි අනුරූපාහි උපමාහි එස අත්ථො විභාවෙතබ්බො. ඉති ඉමාය නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනෙ පවත්තාය සඤ්ඤාය නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනභූතාය වා සඤ්ඤාය සහගතන්ති නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසඤ්ඤාසහගතං. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තිආරම්මණස්ස ඣානස්සෙතං අධිවචනං.

ඉධ ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසමාපත්තියා නිකන්තිපරියාදානදුක්ඛතාය දුක්ඛා පටිපදා, පරියාදින්නනිකන්තිකස්ස අප්පනාපරිවාසදන්ධතාය දන්ධාභිඤ්ඤා. විපරියායෙන සුඛා පටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා ච. පරිත්තකසිණුග්ඝාටිමාකාසෙ පවත්තිතවිඤ්ඤාණාපගමාරම්මණං සමාපත්තිං ආරබ්භ පවත්තිතාය පරිත්තාරම්මණතා, විපරියායෙන අප්පමාණාරම්මණතා වෙදිතබ්බා. සෙසං පුරිමසදිසමෙව.

අසදිසරූපො නාථො, ආරුප්පං යං චතුබ්බිධං ආහ;

තං ඉති ඤත්වා තස්මිං, පකිණ්ණකකථාපි විඤ්ඤෙය්යා.

අරූපසමාපත්තියො හි –

ආරම්මණාතික්කමතො, චතස්සොපි භවන්තිමා;

අඞ්ගාතික්කමමෙතාසං, න ඉච්ඡන්ති විභාවිනො.

එතාසු හි රූපනිමිත්තාතික්කමතො පඨමා, ආකාසාතික්කමතො දුතියා, ආකාසෙ පවත්තිතවිඤ්ඤාණාතික්කමතො තතියා, ආකාසෙ පවත්තිතවිඤ්ඤාණස්ස අපගමාතික්කමතො චතුත්ථාති සබ්බථා ‘ආරම්මණාතික්කමතො චතස්සොපි භවන්තිමා’ අරූපසමාපත්තියොති වෙදිතබ්බා. අඞ්ගාතික්කමං පන එතාසං න ඉච්ඡන්ති පණ්ඩිතා. න හි රූපාවචරසමාපත්තීසු විය එතාසු අඞ්ගාතික්කමො අත්ථි. සබ්බාසුපි හි එතාසු උපෙක්ඛා චිත්තෙකග්ගතාති ද්වෙ එව ඣානඞ්ගානි හොන්ති. එවං සන්තෙපි –

සුපණීතතරා හොන්ති, පච්ඡිමා පච්ඡිමා ඉධ;

උපමා තත්ථ විඤ්ඤෙය්යා, පාසාදතලසාටිකා.

යථා ¶ ¶ ¶ හි චතුභූමකපාසාදස්ස හෙට්ඨිමතලෙ දිබ්බනච්චගීතවාදිතසුරභිගන්ධමාලාසාදුරසපානභොජනසයනච්ඡාදනාදිවසෙන පණීතා පඤ්ච කාමගුණා පච්චුපට්ඨිතා අස්සු, දුතියෙ තතො පණීතතරා, තතියෙ තතො පණීතතමා, චතුත්ථෙ සබ්බපණීතා; තත්ථ කිඤ්චාපි තානි චත්තාරිපි පාසාදතලානෙව, නත්ථි නෙසං පාසාදතලභාවෙන විසෙසො, පඤ්චකාමගුණසමිද්ධිවිසෙසෙන පන හෙට්ඨිමතො හෙට්ඨිමතො උපරිමං උපරිමං පණීතතරං හොති.

යථා ච එකාය ඉත්ථියා කන්තිතථූලසණ්හසණ්හතරසණ්හතමසුත්තානං චතුපලතිපලද්විපලඑකපලසාටිකා අස්සු, ආයාමෙන විත්ථාරෙන ච සමප්පමාණා; තත්ථ කිඤ්චාපි තා සාටිකා චතස්සොපි ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච සමප්පමාණා, නත්ථි තාසං පමාණතො විසෙසො, සුඛසම්ඵස්සසුඛුමභාවමහග්ඝභාවෙහි පන පුරිමාය පුරිමාය පච්ඡිමා පච්ඡිමා පණීතතරා හොන්ති, එවමෙව කිඤ්චාපි චතූසුපි එතාසු උපෙක්ඛා චිත්තෙකග්ගතාති එතානි ද්වෙයෙව අඞ්ගානි හොන්ති, අථ ඛො භාවනාවිසෙසෙන තෙසං අඞ්ගානං පණීතපණීතතරභාවෙන සුපණීතතරා හොන්ති පච්ඡිමා පච්ඡිමා ඉධාති වෙදිතබ්බා. එවං අනුපුබ්බෙන පණීතපණීතා චෙතා –

අසුචිම්හි මණ්ඩපෙ ලග්ගො, එකො තං නිස්සිතො පරො;

අඤ්ඤො බහි අනිස්සාය, තං තං නිස්සාය චාපරො.

ඨිතො චතූහි එතෙහි, පුරිසෙහි යථාක්කමං;

සමානතාය ඤාතබ්බා, චතස්සොපි විභාවිනා. (විසුද්ධි. 1.291);

තත්රායමත්ථයොජනා – අසුචිම්හි කිර දෙසෙ එකො මණ්ඩපො. අථෙකො පුරිසො ආගන්ත්වා තං අසුචිං ජිගුච්ඡමානො තං මණ්ඩපං හත්ථෙහි ආලම්බිත්වා තත්ථ ලග්ගො, ලග්ගිතො විය අට්ඨාසි. අථාපරො ආගන්ත්වා තං මණ්ඩපලග්ගං පුරිසං නිස්සිතො. අථඤ්ඤො ආගන්ත්වා චින්තෙසි – ‘යො එස මණ්ඩපෙ ලග්ගො, යො ච තං නිස්සිතො, උභොපෙතෙ දුට්ඨිතා; ධුවො ච නෙසං මණ්ඩපපපාතෙ පාතො, හන්දාහං බහියෙව තිට්ඨාමී’ති සො තන්නිස්සිතං අනිස්සාය බහියෙව අට්ඨාසි. අථාපරො ආගන්ත්වා මණ්ඩපලග්ගස්ස ¶ තන්නිස්සිතස්ස ච අඛෙමභාවං චින්තෙත්වා බහිඨිතඤ්ච සුට්ඨිතොති මන්ත්වා තං නිස්සාය අට්ඨාසි.

තත්ථ ¶ අසුචිම්හි දෙසෙ මණ්ඩපො විය කසිණුග්ඝාටිමාකාසං දට්ඨබ්බං. අසුචිජිගුච්ඡාය මණ්ඩපලග්ගො පුරිසො විය රූපනිමිත්තජිගුච්ඡාය ආකාසාරම්මණං ආකාසානඤ්චායතනං ¶ . මණ්ඩපලග්ගං පුරිසං නිස්සිතො විය ආකාසාරම්මණං ආකාසානඤ්චායතනං ආරබ්භ පවත්තං විඤ්ඤාණඤ්චායතනං. තෙසං ද්වින්නම්පි අඛෙමභාවං චින්තෙත්වා අනිස්සාය තං මණ්ඩපලග්ගං, බහිඨිතො විය, ආකාසානඤ්චායතනං ආරම්මණං අකත්වා තදභාවාරම්මණං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං. මණ්ඩපලග්ගස්ස තන්නිස්සිතස්ස ච අඛෙමතං චින්තෙත්වා බහිඨිතඤ්ච ‘සුට්ඨිතො’ති මන්ත්වා තං නිස්සාය ඨිතො විය විඤ්ඤාණාභාවසඞ්ඛාතෙ බහිපදෙසෙ ඨිතං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං ආරබ්භ පවත්තං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං දට්ඨබ්බං. එවං පවත්තමානඤ්ච –

ආරම්මණං කරොතෙව, අඤ්ඤාභාවෙන තං ඉදං;

දිට්ඨදොසම්පි රාජානං, වුත්තිහෙතු යථා ජනො. (විසුද්ධි. 1.292);

ඉදඤ්හි නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං ‘ආසන්නවිඤ්ඤාණඤ්චායතනපච්චත්ථිකා අයං සමාපත්තී’ති එවං දිට්ඨදොසම්පි තං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං අඤ්ඤස්ස ආරම්මණස්ස අභාවා ආරම්මණං කරොතෙව. යථා කිං? ‘දිට්ඨදොසම්පි රාජානං වුත්තිහෙතු යථා ජනො’. යථා හි අසංයතං ඵරුසකායවචීමනොසමාචාරං කඤ්චි සබ්බදිසම්පතිං රාජානං ‘ඵරුසසමාචාරො අය’න්ති එවං දිට්ඨදොසම්පි අඤ්ඤත්ථ වුත්තිං අලභමානො ජනො වුත්තිහෙතු නිස්සාය වත්තති, එවං දිට්ඨදොසම්පි තං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං අඤ්ඤං ආරම්මණං අලභමානමිදං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං ආරම්මණං කරොතෙව. එවං කුරුමානඤ්ච –

ආරුළ්හො දීඝනිස්සෙණිං, යථා නිස්සෙණිබාහුකං;

පබ්බතග්ගඤ්ච ආරුළ්හො, යථා පබ්බතමත්ථකං.

යථා වා ගිරිමාරුළ්හො, අත්තනොයෙව ජණ්ණුකං;

ඔලුබ්භති තථෙවෙතං, ඣානමොලුබ්භ වත්තතීති. (විසුද්ධි. 1.293);

අරූපාවචරකුසලකථා නිට්ඨිතා.

තෙභූමකකුසලවණ්ණනා

269. ඉදානි ¶ ¶ යස්මා සබ්බානිපෙතානි තෙභූමකකුසලානි හීනාදිනා පභෙදෙන වත්තන්ති, තස්මා තෙසං තං පභෙදං දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ හීනන්ති ලාමකං. තං ආයූහනවසෙන වෙදිතබ්බං. හීනුත්තමානං ¶ මජ්ඣෙ භවං මජ්ඣිමං. පධානභාවං නීතං පණීතං, උත්තමන්ති අත්ථො. තානිපි ආයූහනවසෙනෙව වෙදිතබ්බානි. යස්ස හි ආයූහනක්ඛණෙ ඡන්දො වා හීනො හොති, වීරියං වා, චිත්තං වා, වීමංසා වා, තං හීනං නාම. යස්ස තෙ ධම්මා මජ්ඣිමා චෙව පණීතා, ච තං මජ්ඣිමඤ්චෙව පණීතඤ්ච. යං පන කත්තුකාමතාසඞ්ඛාතං ඡන්දං ධුරං ඡන්දං ජෙට්ඨකං ඡන්දං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා ආයූහිතං, තං ඡන්දාධිපතිතො ආගතත්තා ඡන්දාධිපතෙය්යං නාම. වීරියාධිපතෙය්යාදීසුපි එසෙව නයො.

ඉමස්මිං පන ඨානෙ ඨත්වා නයා ගණෙතබ්බා. සබ්බපඨමං විභත්තො හි එකො නයො, හීනන්ති එකො, මජ්ඣිමන්ති එකො, පණීතන්ති එකො, ඡන්දාධිපතෙය්යන්ති එකො. ඉමෙ තාව ඡන්දාධිපතෙය්යෙ පඤ්ච නයා. එවං වීරියාධිපතෙය්යාදීසුපීති චත්තාරො පඤ්චකා වීසති හොන්ති. පුරිමො වා එකො සුද්ධිකනයො, හීනන්තිආදයො තයො, ඡන්දාධිපතෙය්යන්තිආදයො චත්තාරො, ඡන්දාධිපතෙය්යං හීනන්තිආදයො ද්වාදසාති එවම්පි වීසති නයා හොන්ති.

ඉමෙ වීසති මහානයා කත්ථ විභත්තාති? මහාපකරණෙ (පට්ඨා. 2.14.1) හීනත්තිකෙ විභත්තා. ඉමස්මිං පන ඨානෙ හීනත්තිකතො මජ්ඣිමරාසිං ගහෙත්වා හීනමජ්ඣිමපණීතවසෙන තයො කොට්ඨාසා කාතබ්බා. තතොපි මජ්ඣිමරාසිං ඨපෙත්වා හීනපණීතෙ ගහෙත්වා නව නව කොට්ඨාසා කාතබ්බා. හීනස්මිංයෙව හි හීනං අත්ථි මජ්ඣිමං අත්ථි පණීතං අත්ථි. පණීතස්මිම්පි හීනං අත්ථි මජ්ඣිමං අත්ථි පණීතං අත්ථි. තථා හීනහීනස්මිං හීනං, හීනහීනස්මිං මජ්ඣිමං, හීනහීනස්මිං පණීතං. හීනමජ්ඣිමස්මිං හීනං, හීනමජ්ඣිමස්මිං මජ්ඣිමං, හීනමජ්ඣිමස්මිං පණීතං. හීනපණීතස්මිං හීනං, හීනපණීතස්මිං මජ්ඣිමං, හීනපණීතස්මිං පණීතන්ති අයමෙකො නවකො. පණීතහීනස්මිම්පි හීනං නාම අත්ථි, පණීතහීනස්මිං මජ්ඣිමං, පණීතහීනස්මිං පණීතං. තථා පණීතමජ්ඣිමස්මිං හීනං, පණීතමජ්ඣිමස්මිං මජ්ඣිමං, පණීතමජ්ඣිමස්මිං පණීතං. පණීතපණීතස්මිං හීනං, පණීතපණීතස්මිං මජ්ඣිමං, පණීතපණීතස්මිං පණීතන්ති. අයං දුතියො නවකොති ද්වෙ නවකා අට්ඨාරස. ඉමානි අට්ඨාරස කම්මද්වාරානි ¶ නාම ¶ . ඉමෙහි පභාවිතත්තා ¶ , ඉමෙසං වසෙන, අට්ඨාරස ඛත්තියා, අට්ඨාරස බ්රාහ්මණා, අට්ඨාරස වෙස්සා, අට්ඨාරස සුද්දා, අට්ඨචත්තාලීස ගොත්තචරණානි වෙදිතබ්බානි.

ඉමෙසු ච පන තෙභූමකෙසු කුසලෙසු කාමාවචරකුසලං තිහෙතුකම්පි දුහෙතුකම්පි හොති ඤාණසම්පයුත්තවිප්පයුත්තවසෙන. රූපාවචරාරූපාවචරං පන තිහෙතුකමෙව ඤාණසම්පයුත්තමෙව. කාමාවචරම්පෙත්ථ අධිපතිනා සහාපි උප්පජ්ජති විනාපි. රූපාවචරාරූපාවචරං අධිපතිසම්පන්නමෙව හොති. කාමාවචරකුසලෙ චෙත්ථ ආරම්මණාධිපති සහජාතාධිපතීති ද්වෙපි අධිපතයො ලබ්භන්ති. රූපාවචරාරූපාවචරෙසු ආරම්මණාධිපති න ලබ්භති, සහජාතාධිපතියෙව ලබ්භති. තත්ථ චිත්තස්ස චිත්තාධිපතෙය්යභාවො සම්පයුත්තධම්මානං වසෙන වුත්තො. ද්වින්නං පන චිත්තානං එකතො අභාවෙන සම්පයුත්තචිත්තස්ස චිත්තාධිපති නාම නත්ථි. තථා ඡන්දාදීනං ඡන්දාධිපතිආදයො. කෙචි පන ‘සචෙ චිත්තවතො කුසලං හොති, මය්හං භවිස්සතීති එවං යං චිත්තං ධුරං කත්වා ජෙට්ඨකං කත්වා අපරං කුසලචිත්තං ආයූහිතං, තස්ස තං පුරිමචිත්තං චිත්තාධිපති නාම හොති, තතො ආගතත්තා ඉදං චිත්තාධිපතෙය්යං නාමා’ති එවං ආගමනවසෙනාපි අධිපතිං නාම ඉච්ඡන්ති. අයං පන නයො නෙව පාළියං න අට්ඨකථායං දිස්සති. තස්මා වුත්තනයෙනෙව අධිපතිභාවො වෙදිතබ්බො. ඉමෙසු ච එකූනවීසතියා මහානයෙසු පුරිමෙ සුද්ධිකනයෙ වුත්තපරිමාණානෙව චිත්තානි ච නවකා ච පාඨවාරා ච හොන්ති. තස්මා ඤාණසම්පයුත්තෙසු වුත්තපරිමාණතො වීසතිගුණො චිත්තනවකවාරභෙදො වෙදිතබ්බො, චතූසු ඤාණවිප්පයුත්තෙසු සොළසගුණොති, අයං තෙභූමකකුසලෙ පකිණ්ණකකථා නාමාති.

තෙභූමකකුසලං.

ලොකුත්තරකුසලවණ්ණනා

277. එවං භවත්තයසම්පත්තිනිබ්බත්තකං කුසලං දස්සෙත්වා ඉදානි සබ්බභවසමතික්කමනාය ලොකුත්තරකුසලං දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ලොකුත්තරන්ති කෙනට්ඨෙන ලොකුත්තරං? ලොකං ¶ ¶ තරතීති, ලොකුත්තරං ලොකං උත්තරතීති ලොකුත්තරං; ලොකං ¶ සමතික්කම්ම අභිභුය්ය තිට්ඨතීති ලොකුත්තරං (පටි. ම. 2.43). ඣානං භාවෙතීති එකචිත්තක්ඛණිකං අප්පනාඣානං භාවෙති ජනෙති වඩ්ඪෙති.

ලොකතො නිය්යාති වට්ටතො නිය්යාතීති නිය්යානිකං. නිය්යාති වා එතෙනාති නිය්යානිකං. තංසමඞ්ගී හි පුග්ගලො දුක්ඛං පරිජානන්තො නිය්යාති, සමුදයං පජහන්තො නිය්යාති, නිරොධං සච්ඡිකරොන්තො නිය්යාති, මග්ගං භාවෙන්තො නිය්යාති. යථා ච පන තෙභූමකකුසලං වට්ටස්මිං චුතිපටිසන්ධියො ආචිනාති වඩ්ඪෙතීති ආචයගාමී නාම හොති, න තථා ඉදං. ඉදං පන යථා එකස්මිං පුරිසෙ අට්ඨාරසහත්ථං පාකාරං චිනන්තෙ අපරො මහාමුග්ගරං ගහෙත්වා තෙන චිතචිතට්ඨානං අපචිනන්තො විද්ධංසෙන්තො එව ගච්ඡෙය්ය, එවමෙව තෙභූමකකුසලෙන චිතා චුතිපටිසන්ධියො පච්චයවෙකල්ලකරණෙන අපචිනන්තං විද්ධංසෙන්තං ගච්ඡතීති අපචයගාමි.

දිට්ඨිගතානං පහානායාති, එත්ථ දිට්ඨියො එව දිට්ඨිගතානි, ගූථගතං මුත්තගතන්තිආදීනි (අ. නි. 9.11) විය. ද්වාසට්ඨියා වා දිට්ඨීනං අන්තොගධත්තා දිට්ඨීසු ගතානීතිපි දිට්ඨිගතානි. දිට්ඨියා වා ගතං එතෙසන්තිපි දිට්ඨිගතානි. දිට්ඨිසදිසගමනානි දිට්ඨිසදිසප්පවත්තානීති අත්ථො. කානි පන තානීති? සසම්පයුත්තානි සක්කායදිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසඅපායගමනීයරාගදොසමොහාකුසලානි. තානි හි යාව පඨමමග්ගභාවනා තාව පවත්තිසබ්භාවතො දිට්ඨිසදිසගමනානීති වුච්චන්ති. ඉති දිට්ඨියො ච දිට්ඨිගතානි ච දිට්ඨිගතානි. තෙසං දිට්ඨිගතානං. පහානායාති සමුච්ඡෙදවසෙනෙව පජහනත්ථාය. පඨමායාති ගණනවසෙනපි පඨමුප්පත්තිවසෙනපි පඨමාය. භූමියාති ‘‘අනන්තරහිතාය භූමියා’’තිආදීසු (පාරා. 27; ම. නි. 2.296) තාව අයං මහාපථවී භූමීති වුච්චති. ‘‘සුඛභූමියං කාමාවචරෙ’’තිආදීසු (ධ. ස. 988) චිත්තුප්පාදො. ඉධ පන සාමඤ්ඤඵලං අධිප්පෙතං. තඤ්හි සම්පයුත්තානං නිස්සයභාවතො තෙ ධම්මා භවන්ති එත්ථාති භූමි. යස්මා වා සමානෙපි ලොකුත්තරභාවෙ සයම්පි භවති උප්පජ්ජති, න නිබ්බානං විය අපාතුභාවං, තස්මාපි භූමීති වුච්චති; තස්සා පඨමාය භූමියා. පත්තියාති සොතාපත්තිඵලසඞ්ඛාතස්ස ¶ පඨමස්ස සාමඤ්ඤඵලස්ස ¶ පත්තත්ථාය පටිලාභත්ථායාති එවමෙත්ථ අත්ථො වෙදිතබ්බො. විවිච්චාති සමුච්ඡෙදවිවෙකවසෙන විවිච්චිත්වා, විනා හුත්වා.

ඉදානි කිඤ්චාපි ලොකියජ්ඣානම්පි න විනා පටිපදාය ඉජ්ඣති, එවං සන්තෙපි ඉධ සුද්ධිකනයං ¶ පහාය ලොකුත්තරජ්ඣානං පටිපදාය සද්ධිංයෙව ගරුං කත්වා දෙසෙතුකාමතාය දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤන්තිආදිමාහ.

තත්ථ යො ආදිතොව කිලෙසෙ වික්ඛම්භෙන්තො දුක්ඛෙන සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන කිලමන්තො වික්ඛම්භෙති තස්ස දුක්ඛා පටිපදා හොති; යො පන වික්ඛම්භිත කිලෙසො විපස්සනාපරිවාසං වසන්තො චිරෙන මග්ගපාතුභාවං පාපුණාති තස්ස දන්ධාභිඤ්ඤා හොති. ඉති යො කොචි වාරො දුක්ඛපටිපදදන්ධාභිඤ්ඤො නාම කතො.

කතමං පන වාරං රොචෙසුන්ති? යත්ථ සකිං වික්ඛම්භිතා කිලෙසා සමුදාචරිත්වා දුතියම්පි වික්ඛම්භිතා පුන සමුදාචරන්ති, තතියං වික්ඛම්භිතෙ පන තථාවික්ඛම්භිතෙව කත්වා මග්ගෙන සමුග්ඝාතං පාපෙති, ඉමං වාරං රොචෙසුං. ඉමස්ස වාරස්ස දුක්ඛාපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤාති නාමං කතං. එත්තකෙන පන න පාකටං හොති. තස්මා එවමෙත්ථ ආදිතො පට්ඨාය විභාවනා වෙදිතබ්බා – යො හි චත්තාරි මහාභූතානි පරිග්ගහෙත්වා උපාදාරූපං පරිග්ගණ්හාති, අරූපං පරිග්ගණ්හාති, ‘රූපාරූපං’ පන පරිග්ගණ්හන්තො දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලමන්තො පරිග්ගහෙතුං සක්කොති, තස්ස දුක්ඛා පටිපදා නාම හොති. පරිග්ගහිතරූපාරූපස්ස පන විපස්සනාපරිවාසෙ මග්ගපාතුභාවදන්ධතාය දන්ධාභිඤ්ඤා නාම හොති.

යොපි රූපාරූපං පරිග්ගහෙත්වා ‘නාමරූපං’ වවත්ථපෙන්තො දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලමන්තො වවත්ථපෙති, වවත්ථාපිතෙ ච නාමරූපෙ විපස්සනාපරිවාසං වසන්තො චිරෙන මග්ගං උප්පාදෙතුං සක්කොති, තස්සාපි දුක්ඛා පටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා නාම හොති.

අපරො නාමරූපම්පි වවත්ථපෙත්වා ‘පච්චයෙ’ පරිග්ගණ්හන්තො දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලමන්තො පරිග්ගණ්හාති, පච්චයෙ ච පරිග්ගහෙත්වා විපස්සනාපරිවාසං වසන්තො චිරෙන මග්ගං ¶ උප්පාදෙති, එවම්පි දුක්ඛා පටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා නාම හොති.

අපරො ¶ පච්චයෙපි පරිග්ගහෙත්වා ‘ලක්ඛණානි’ පටිවිජ්ඣන්තො දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලමන්තො පටිවිජ්ඣති, පටිවිද්ධලක්ඛණො ච විපස්සනාපරිවාසං වසන්තො චිරෙන මග්ගං උප්පාදෙති, එවම්පි දුක්ඛා පටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා නාම හොති.

අපරො ¶ ලක්ඛණානිපි පටිවිජ්ඣිත්වා විපස්සනාඤාණෙ තික්ඛෙ සූරෙ පසන්නෙ වහන්තෙ උප්පන්නං ‘විපස්සනානිකන්තිං’ පරියාදියමානො දුක්ඛෙන කසිරෙන කිලමන්තො පරියාදියති, නිකන්තිඤ්ච පරියාදියිත්වා විපස්සනාපරිවාසං වසන්තො චිරෙන මග්ගං උප්පාදෙති, එවම්පි දුක්ඛා පටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා නාම හොති. ඉමං වාරං රොචෙසුං. ඉමස්ස වාරස්ස එතං නාමං කතං. ඉමිනාව උපායෙන පරතො තිස්සො පටිපදා වෙදිතබ්බා.

ඵස්සො හොතීතිආදීසු අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං, සම්මාවාචා, සම්මාකම්මන්තො, සම්මාආජීවොති චත්තාරි පදානි අධිකානි. නිද්දෙසවාරෙ ච විතක්කාදිනිද්දෙසෙසු ‘මග්ගඞ්ග’න්තිආදීනි පදානි අධිකානි. සෙසං සබ්බං හෙට්ඨා වුත්තසදිසමෙව. භූමන්තරවසෙන පන ලොකුත්තරතාව ඉධ විසෙසො.

තත්ථ අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියන්ති ‘අනමතග්ගෙ සංසාරවට්ටෙ අනඤ්ඤාතං අමතං පදං චතුසච්චධම්මමෙව වා ජානිස්සාමී’ති පටිපන්නස්ස ඉමිනා පුබ්බාභොගෙන උප්පන්නං ඉන්ද්රියං. ලක්ඛණාදීනි පනස්ස හෙට්ඨා පඤ්ඤින්ද්රියෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

සුන්දරා පසත්ථා වා වාචා සම්මාවාචා. වචීදුච්චරිතසමුග්ඝාටිකාය මිච්ඡාවාචාවිරතියා එතං අධිවචනං. සා පරිග්ගහලක්ඛණා විරමණරසා මිච්ඡාවාචප්පහානපච්චුපට්ඨානා. සුන්දරො පසත්ථො වා කම්මන්තො සම්මාකම්මන්තො. මිච්ඡාකම්මන්තසමුච්ඡෙදිකාය පාණාතිපාතාදිවිරතියා එතං නාමං. සො සමුට්ඨානලක්ඛණො විරමණරසො මිච්ඡාකම්මන්තප්පහානපච්චුපට්ඨානො. සුන්දරො පසත්ථො වා ආජීවො සම්මාආජීවො. මිච්ඡාජීවවිරතියා එතං අධිවචනං. සො වොදානලක්ඛණො ඤායාජීවප්පවත්තිරසො ¶ මිච්ඡාජීවප්පහානපච්චුපට්ඨානො.

අපිච හෙට්ඨා විරතිත්තයෙ වුත්තවසෙනපෙත්ථ ලක්ඛණාදීනි වෙදිතබ්බානි. ඉති ඉමෙසං තිණ්ණං ධම්මානං වසෙන හෙට්ඨා වුත්තං මග්ගපඤ්චකං ඉධ මග්ගට්ඨකං වෙදිතබ්බං. යෙවාපනකෙසු ච ඉමෙසං අභාවො. තථා කරුණාමුදිතානං. ඉමෙ ¶ හි තයො ධම්මා ඉධ පාළියං ආගතත්තාව යෙවාපනකෙසු න ගහිතා. කරුණාමුදිතා පන සත්තාරම්මණා, ඉමෙ ධම්මා නිබ්බානාරම්මණාති තාපෙත්ථ න ගහිතා. අයං තාව උද්දෙසවාරෙ විසෙසත්ථො.

283. නිද්දෙසවාරෙ ¶ පන මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්නන්ති එත්ථ තාව මග්ගස්ස අඞ්ගන්ති මග්ගඞ්ගං; මග්ගකොට්ඨාසොති අත්ථො. යථා පන අරඤ්ඤෙ පරියාපන්නං අරඤ්ඤපරියාපන්නං නාම හොති, එවං මග්ගෙ පරියාපන්නන්ති මග්ගපරියාපන්නං. මග්ගසන්නිස්සිතන්ති අත්ථො.

285. පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගොති එත්ථ පීති එව සම්බොජ්ඣඞ්ගොති පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගො. තත්ථ බොධියා බොධිස්ස වා අඞ්ගොති බොජ්ඣඞ්ගො. ඉදං වුත්තං හොති – යා අයං ධම්මසාමග්ගී යාය ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානාය ලීනුද්ධච්චපතිට්ඨානායූහනකාමසුඛත්තකිලමථානුයොගඋච්ඡෙදසස්සතාභිනිවෙසාදීනං අනෙකෙසං උපද්දවානං පටිපක්ඛභූතාය සතිධම්මවිචයවීරියපීතිපස්සද්ධිසමාධිඋපෙක්ඛාසඞ්ඛාතාය ධම්මසාමග්ගියා අරියසාවකො බුජ්ඣතීති කත්වා බොධීති වුච්චති. බුජ්ඣතීති කිලෙසසන්තානනිද්දාය උට්ඨහති, චත්තාරි වා අරියසච්චානි පටිවිජ්ඣති, නිබ්බානමෙව වා සච්ඡිකරොති. තස්සා ධම්මසාමග්ගීසඞ්ඛාතාය බොධියා අඞ්ගොතිපි බොජ්ඣඞ්ගො, ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගාදීනි විය. යොපෙස යථාවුත්තප්පකාරාය එතාය ධම්මසාමග්ගියා බුජ්ඣතීති කත්වා අරියසාවකො බොධීති වුච්චති, තස්ස බොධිස්ස අඞ්ගොතිපි බොජ්ඣඞ්ගො; සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො විය. තෙනාහු අට්ඨකථාචරියා – ‘‘බුජ්ඣනකස්ස පුග්ගලස්ස අඞ්ගාති වා බොජ්ඣඞ්ගා’’ති (විභ. අට්ඨ. 466; සං. නි. අට්ඨ. 3.5.182).

අපිච ‘‘බොජ්ඣඞ්ගාති කෙනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගා? බොධාය සංවත්තන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, අනුබුජ්ඣන්තීති ¶ බොජ්ඣඞ්ගා, පටිබුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා, සම්බුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා’’ති (පටි. ම. 2.17) ඉමිනා පටිසම්භිදානයෙනාපි බොජ්ඣඞ්ගත්ථො වෙදිතබ්බො. පසත්ථො සුන්දරො වා බොජ්ඣඞ්ගොති සම්බොජ්ඣඞ්ගො. එවං පීති එව සම්බොජ්ඣඞ්ගො පීතිසම්බොජ්ඣඞ්ගොති. චිත්තෙකග්ගතානිද්දෙසාදීසුපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො.

296. තෙසං ධම්මානන්ති යෙ තස්මිං සමයෙ පටිවෙධං ගච්ඡන්ති චතුසච්චධම්මා, තෙසං ධම්මානං. අනඤ්ඤාතානන්ති කිඤ්චාපි පඨමමග්ගෙන තෙ ධම්මා ඤාතා ¶ නාම හොන්ති, යථා පන පකතියා අනාගතපුබ්බං විහාරං ආගන්ත්වා විහාරමජ්ඣෙ ඨිතොපි පුග්ගලො පකතියා අනාගතභාවං උපාදාය ‘අනාගතපුබ්බං ඨානං ආගතොම්හී’ති වදති, යථා ච පකතියා අපිළන්ධපුබ්බං මාලං පිළන්ධිත්වා, අනිවත්ථපුබ්බං වත්ථං නිවාසෙත්වා, අභුත්තපුබ්බං භොජනං භුඤ්ජිත්වා, පකතියා අභුත්තභාවං උපාදාය අභුත්තපුබ්බං භොජනං භුත්තොම්හීති වදති, එවමිධාපි ¶ යස්මා පකතියා ඉමිනා පුග්ගලෙන ඉමෙ ධම්මා න ඤාතපුබ්බා තස්මා අනඤ්ඤාතානන්ති වුත්තං. අදිට්ඨාදීසුපි එසෙව නයො. තත්ථ අදිට්ඨානන්ති ඉතො පුබ්බෙ පඤ්ඤාචක්ඛුනා අදිට්ඨානං. අප්පත්තානන්ති අධිගමනවසෙන අප්පත්තානං. අවිදිතානන්ති ඤාණෙන අපාකටකතානං. අසච්ඡිකතානන්ති අපච්චක්ඛකතානං. සච්ඡිකිරියායාති පච්චක්ඛකරණත්ථං. යථා ච ඉමිනා පදෙන, එවං සෙසෙහිපි සද්ධිං අනඤ්ඤාතානං ඤාණාය, අදිට්ඨානං දස්සනාය, අප්පත්තානං පත්තියා, අවිදිතානං වෙදායාති යොජනා කාතබ්බා.

299. චතූහි වචීදුච්චරිතෙහීතිආදීසු වචීති වචීවිඤ්ඤත්ති වෙදිතබ්බා. තිණ්ණං දොසානං යෙන කෙනචි දුට්ඨානි චරිතානීති දුච්චරිතානි. වචීතො පවත්තානි දුච්චරිතානි වචීදුච්චරිතානි, වචියා වා නිප්ඵාදිතානි දුච්චරිතානි වචීදුච්චරිතානි. තෙහි වචීදුච්චරිතෙහි. ආරකා රමතීති ආරති. විනා තෙහි රමතීති විරති. තතො තතො පටිනිවත්තාව හුත්වා තෙහි විනා රමතීති පටිවිරති. උපසග්ගවසෙන වා පදං වඩ්ඪිතං. සබ්බමිදං ඔරමණභාවස්සෙවාධිවචනං. වෙරං මණති, විනාසෙතීති වෙරමණී. ඉදම්පි ඔරමණස්සෙව වෙවචනං. යාය ¶ පන චෙතනාය මුසාවාදාදීනි භාසමානො කරොති නාම, අයං ලොකුත්තරමග්ගවිරති. උප්පජ්ජිත්වා තං කිරියං කාතුං න දෙති, කිරියාපථං පච්ඡින්දතීති අකිරියා. තථා තං කරණං කාතුං න දෙති, කරණපථං පච්ඡින්දතීති අකරණං. යාය ච චෙතනාය චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං භාසමානො අජ්ඣාපජ්ජති නාම, අයං උප්පජ්ජිත්වා තථා අජ්ඣාපජ්ජිතුං න දෙතීති අනජ්ඣාපත්ති.

වෙලාඅනතික්කමොති එත්ථ ‘‘තාය වෙලායා’’තිආදීසු (දී. නි. 2.154; මහාව. 1-3; උදා. 1 ආදයො) තාව කාලො වෙලාති ආගතො. ‘‘උරුවෙලායං විහරතී’’ති (මහාව. 1; සං. නි. 1.137) එත්ථ රාසි. ‘‘ඨිතධම්මො වෙලං නාතිවත්තතී’’ති (චූළව. 384; අ. නි. 8.19; උදා. 45) එත්ථ සීමා. ඉධාපි සීමාව. අනතික්කමනීයට්ඨෙන ¶ හි චත්තාරි වචීසුචරිතානි වෙලාති අධිප්පෙතානි. ඉති යාය චෙතනාය චත්තාරි වචීදුච්චරිතානි භාසමානො වෙලං අතික්කමති නාම, අයං උප්පජ්ජිත්වා තං වෙලං අතික්කමිතුං න දෙතීති වෙලාඅනතික්කමොති වුත්තා. වෙලායතීති වා වෙලා, චලයති විද්ධංසෙතීති අත්ථො. කිං වෙලායති? චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං. ඉති වෙලායනතො ‘වෙලා’. පුරිසස්ස ¶ පන හිතසුඛං අනතික්කමිත්වා වත්තතීති ‘අනතික්කමො’. එවමෙත්ථ පදද්වයවසෙනාපි අත්ථො වෙදිතබ්බො.

සෙතුං හනතීති සෙතුඝාතො; චතුන්නං වචීදුච්චරිතානං පදඝාතො පච්චයඝාතොති අත්ථො. පච්චයො හි ඉධ සෙතූති අධිප්පෙතො. තත්රායං වචනත්ථො – රාගාදිකො චතුන්නං වචීදුච්චරිතානං පච්චයො වට්ටස්මිං පුග්ගලං සිනොති බන්ධතීති සෙතු. සෙතුස්ස ඝාතො සෙතුඝාතො. වචීදුච්චරිතපච්චයසමුග්ඝාටිකාය විරතියා එතං අධිවචනං. අයං පන සම්මාවාචාසඞ්ඛාතා විරති පුබ්බභාගෙ නානාචිත්තෙසු ලබ්භති. අඤ්ඤෙනෙව හි චිත්තෙන මුසාවාදා විරමති, අඤ්ඤෙන පෙසුඤ්ඤාදීහි. ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ පන එකචිත්තස්මිංයෙව ලබ්භති. චතුබ්බිධාය හි වචීදුච්චරිතචෙතනාය පදපච්ඡෙදං කුරුමානා මග්ගඞ්ගං පූරයමානා එකාව විරති උප්පජ්ජති.

300. කායදුච්චරිතෙහීති කායතො පවත්තෙහි කායෙන වා නිප්ඵාදිතෙහි පාණාතිපාතාදීහි දුච්චරිතෙහි. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අයම්පි සම්මාකම්මන්තසඞ්ඛාතා විරති පුබ්බභාගෙ නානාචිත්තෙසු ලබ්භති. අඤ්ඤෙනෙව හි චිත්තෙන පාණාතිපාතා ¶ විරමති, අඤ්ඤෙන අදින්නාදානමිච්ඡාචාරෙහි. ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ පන එකචිත්තස්මිංයෙව ලබ්භති. තිවිධාය හි කායදුච්චරිතචෙතනාය පදපච්ඡෙදං කුරුමානා මග්ගඞ්ගං පූරයමානා එකාව විරති උප්පජ්ජති.

301. සම්මාආජීවනිද්දෙසෙ අකිරියාතිආදීසු යාය චෙතනාය මිච්ඡාජීවං ආජීවමානො කිරියං කරොති නාම, අයං උප්පජ්ජිත්වා තං කිරියං කාතුං න දෙතීති අකිරියාති. ඉමිනා නයෙන යොජනා වෙදිතබ්බා. ආජීවො ච නාමෙස පාටියෙක්කො නත්ථි, වාචාකම්මන්තෙසු ගහිතෙසු ගහිතොව හොති, තප්පක්ඛිකත්තා. ධුවපටිසෙවනවසෙන පනායං තතො නීහරිත්වා දස්සිතොති. එවං සන්තෙ සම්මාආජීවො සකිච්චකො න හොති ¶ , අට්ඨ මග්ගඞ්ගානි න පරිපූරෙන්ති, තස්මා සම්මාආජීවො සකිච්චකො කාතබ්බො, අට්ඨ මග්ගඞ්ගානි පරිපූරෙතබ්බානීති. තත්රායං නයො – ආජීවො නාම භිජ්ජමානො කායවචීද්වාරෙසුයෙව භිජ්ජති. මනොද්වාරෙ ආජීවභෙදො නාම නත්ථි. පූරයමානොපි තස්මිංයෙව ද්වාරද්වයෙ පූරති. මනොද්වාරෙ ආජීවපූරණං නාම නත්ථි. කායද්වාරෙ පන වීතික්කමො ආජීවහෙතුකොපි අත්ථි නආජීවහෙතුකොපි. තථා වචීද්වාරෙ.

තත්ථ ¶ යං රාජරාජමහාමත්තා ඛිඩ්ඩාපසුතා සූරභාවං දස්සෙන්තා මිගවධං වා පන්ථදුහනං වා පරදාරවීතික්කමං වා කරොන්ති, ඉදං අකුසලං කායකම්මං නාම. තතො විරතිපි ‘සම්මාකම්මන්තො’ නාම. යං පන නආජීවහෙතුකං චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං භාසන්ති, ඉදං අකුසලං වචීකම්මං නාම. තතො විරතිපි ‘සම්මාවාචා’ නාම.

යං පන ආජීවහෙතු නෙසාදමච්ඡබන්ධාදයො පාණං හනන්ති, අදින්නං ආදියන්ති, මිච්ඡාචාරං චරන්ති, අයං මිච්ඡාජීවො නාම. තතො විරති ‘සම්මාආජීවො’ නාම. යම්පි ලඤ්ජං ගහෙත්වා මුසා භණන්ති, පෙසුඤ්ඤඵරුසසම්ඵප්පලාපෙ පවත්තෙන්ති, අයම්පි මිච්ඡාජීවො නාම. තතො විරති සම්මාආජීවො නාම.

මහාසීවත්ථෙරො පනාහ – ‘කායවචීද්වාරෙසුපි වීතික්කමො ආජීවහෙතුකො ¶ වා හොතු නො වා ආජීවහෙතුකො, අකුසලං කායකම්මං වචීකම්මන්ත්වෙව සඞ්ඛ්යං ගච්ඡති. තතො විරතිපි සම්මාකම්මන්තො සම්මාවාචාත්වෙව වුච්චතී’ති. ‘ආජීවො කුහි’න්ති වුත්තෙ පන ‘තීණි කුහනවත්ථූනි නිස්සාය චත්තාරො පච්චයෙ උප්පාදෙත්වා තෙසං පරිභොගො’ති ආහ. අයං පන කොටිප්පත්තො මිච්ඡාජීවො. තතො විරති සම්මාආජීවො නාම.

අයම්පි සම්මාආජීවො පුබ්බභාගෙ නානාචිත්තෙසු ලබ්භති, අඤ්ඤෙනෙව හි චිත්තෙන කායද්වාරවීතික්කමා විරමති, අඤ්ඤෙන වචීද්වාරවීතික්කමා. ලොකුත්තරමග්ගක්ඛණෙ පන එකචිත්තස්මිංයෙව ලබ්භති. කායවචීද්වාරෙසු හි සත්තකම්මපථවසෙන උප්පන්නාය මිච්ඡාජීවසඞ්ඛාතාය දුස්සීල්යචෙතනාය පදපච්ඡෙදං කුරුමානා මග්ගඞ්ගං පූරයමානා එකාව විරති උප්පජ්ජතීති. අයං නිද්දෙසවාරෙ විසෙසො.

යං ¶ පනෙතං ඉන්ද්රියෙසු අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං වඩ්ඪිතං, මග්ගඞ්ගෙසු ච සම්මාවාචාදීනි, තෙසං වසෙන සඞ්ගහවාරෙ ‘‘නවින්ද්රියානි, අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො’’ති වුත්තං. සුඤ්ඤතවාරො පාකතිකොයෙවාති. අයං තාව සුද්ධිකපටිපදාය විසෙසො.

343. ඉතො පරං සුද්ධිකසුඤ්ඤතා සුඤ්ඤතපටිපදා සුද්ධිකඅප්පණිහිතා අප්පණිහිතපටිපදාති අයං දෙසනාභෙදො හොති. තත්ථ සුඤ්ඤතන්ති ලොකුත්තරමග්ගස්ස නාමං. සො හි ¶ ආගමනතො සගුණතො ආරම්මණතොති තීහි කාරණෙහි නාමං ලභති. කථං? ඉධ භික්ඛු අනත්තතො අභිනිවිසිත්වා අනත්තතො සඞ්ඛාරෙ පස්සති. යස්මා පන අනත්තතො දිට්ඨමත්තෙනෙව මග්ගවුට්ඨානං නාම න හොති, අනිච්චතොපි දුක්ඛතොපි දට්ඨුමෙව වට්ටති, තස්මා ‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’ති තිවිධං අනුපස්සනං ආරොපෙත්වා සම්මසන්තො චරති. වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා පනස්ස තෙභූමකෙපි සඞ්ඛාරෙ සුඤ්ඤතොව පස්සති. අයං විපස්සනා සුඤ්ඤතා නාම හොති. සා ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො මග්ගස්ස ‘සුඤ්ඤත’න්ති නාමං දෙති. එවං මග්ගො ‘ආගමනතො’ සුඤ්ඤතනාමං ලභති. යස්මා පන සො රාගාදීහි සුඤ්ඤො තස්මා ‘සගුණෙනෙව’ සුඤ්ඤතනාමං ලභති. නිබ්බානම්පි රාගාදීහි සුඤ්ඤත්තා සුඤ්ඤතන්ති වුච්චති. තං ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නත්තා මග්ගො ‘ආරම්මණතො’ සුඤ්ඤතනාමං ලභති.

තත්ථ සුත්තන්තිකපරියායෙන ¶ සගුණතොපි ආරම්මණතොපි නාමං ලභති. පරියායදෙසනා හෙසා. අභිධම්මකථා පන නිප්පරියායදෙසනා. තස්මා ඉධ සගුණතො වා ආරම්මණතො වා නාමං න ලභති, ආගමනතොව ලභති. ආගමනමෙව හි ධුරං. තං දුවිධං හොති – විපස්සනාගමනං මග්ගාගමනන්ති. තත්ථ මග්ගස්ස ආගතට්ඨානෙ විපස්සනාගමනං ධුරං, ඵලස්ස ආගතට්ඨානෙ මග්ගාගමනං ධුරං. ඉධ මග්ගස්ස ආගතත්තා විපස්සනාගමනමෙව ධුරං ජාතං.

350. අප්පණිහිතන්ති, එත්ථාපි අප්පණිහිතන්ති මග්ගස්සෙව නාමං. ඉදම්පි නාමං මග්ගො තීහෙව කාරණෙහි ලභති. කථං? ඉධ භික්ඛු ආදිතොව දුක්ඛතො අභිනිවිසිත්වා දුක්ඛතොව සඞ්ඛාරෙ පස්සති. යස්මා පන දුක්ඛතො දිට්ඨමත්තෙනෙව මග්ගවුට්ඨානං නාම න හොති, අනිච්චතොපි අනත්තතොපි දට්ඨුමෙව වට්ටති, තස්මා අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’ති තිවිධං අනුපස්සනං ආරොපෙත්වා ¶ සම්මසන්තො චරති. වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනා පනස්ස තෙභූමකසඞ්ඛාරෙසු පණිධිං සොසෙත්වා පරියාදියිත්වා විස්සජ්ජෙති. අයං විපස්සනා අප්පණිහිතා නාම හොති. සා ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො මග්ගස්ස ‘අප්පණිහිත’න්ති නාමං දෙති. එවං මග්ගො ‘ආගමනතො’ අප්පණිහිතනාමං ලභති. යස්මා පන තත්ථ රාගදොසමොහපණිධයො නත්ථි, තස්මා ‘සගුණෙනෙව’ අප්පණිහිතනාමං ලභති. නිබ්බානම්පි තෙසං පණිධීනං අභාවා අප්පණිහිතන්ති වුච්චති. තං ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නත්තා මග්ගො අප්පණිහිතනාමං ලභති.

තත්ථ සුත්තන්තිකපරියායෙන සගුණතොපි ආරම්මණතොපි නාමං ලභති. පරියායදෙසනා හෙසා ¶ . අභිධම්මකථා පන නිප්පරියායදෙසනා. තස්මා ඉධ සගුණතො වා ආරම්මණතො වා නාමං න ලභති, ආගමනතොව ලභති. ආගමනමෙව හි ධුරං. තං දුවිධං හොති – විපස්සනාගමනං මග්ගාගමනන්ති. තත්ථ මග්ගස්ස ආගතට්ඨානෙ විපස්සනාගමනං ධුරං, ඵලස්ස ආගතට්ඨානෙ ¶ මග්ගාගමනං ධුරං. ඉධ මග්ගස්ස ආගතත්තා විපස්සනාගමනමෙව ධුරං ජාතං.

නනු ච සුඤ්ඤතො අනිමිත්තො අප්පණිහිතොති තීණි මග්ගස්ස නාමානි? යථාහ – ‘‘තයොමෙ, භික්ඛවෙ, විමොක්ඛා – සුඤ්ඤතො විමොක්ඛො, අනිමිත්තො විමොක්ඛො, අප්පණිහිතො විමොක්ඛො’’ති (පටි. ම. 1.209). තෙසු ඉධ ද්වෙ මග්ගෙ ගහෙත්වා අනිමිත්තො කස්මා න ගහිතොති? ආගමනාභාවතො. අනිමිත්තවිපස්සනා හි සයං ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො මග්ගස්ස නාමං දාතුං න සක්කොති. සම්මාසම්බුද්ධො පන අත්තනො පුත්තස්ස රාහුලත්ථෙරස්ස.

‘‘අනිමිත්තඤ්ච භාවෙහි, මානානුසයමුජ්ජහ;

තතො මානාභිසමයා, උපසන්තො චරිස්සසී’’ති. (සු. නි. 344);

අනිමිත්තවිපස්සනං කථෙසි. විපස්සනා හි නිච්චනිමිත්තං ධුවනිමිත්තං සුඛනිමිත්තං අත්තනිමිත්තඤ්ච උග්ඝාටෙති. තස්මා අනිමිත්තාති කථිතා. සා ච කිඤ්චාපි තං නිමිත්තං උග්ඝාටෙති, සයං පන නිමිත්තධම්මෙසු චරතීති සනිමිත්තාව හොති. තස්මා සයං ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො මග්ගස්ස නාමං දාතුං න සක්කොති.

අපරො ¶ නයො – අභිධම්මො නාම පරමත්ථදෙසනා. අනිමිත්තමග්ගස්ස ච පරමත්ථතො හෙතුවෙකල්ලමෙව හොති. කථං? අනිච්චානුපස්සනාය හි වසෙන අනිමිත්තවිමොක්ඛො කථිතො. තෙන ච විමොක්ඛෙන සද්ධින්ද්රියං අධිමත්තං හොති. තං අරියමග්ගෙ එකඞ්ගම්පි න හොති, අමග්ගඞ්ගත්තා අත්තනො මග්ගස්ස පරමත්ථතො නාමං දාතුං න සක්කොති. ඉතරෙසු පන ද්වීසු අනත්තානුපස්සනාය තාව වසෙන සුඤ්ඤතවිමොක්ඛො, දුක්ඛානුපස්සනාය වසෙන අප්පණිහිතවිමොක්ඛො කථිතො. තෙසු සුඤ්ඤතවිමොක්ඛෙන පඤ්ඤින්ද්රියං අධිමත්තං හොති, අප්පණිහිතවිමොක්ඛෙන සමාධින්ද්රියං. තානි අරියමග්ගස්ස අඞ්ගත්තා අත්තනො මග්ගස්ස පරමත්ථතො නාමං දාතුං සක්කොන්ති. මග්ගාරම්මණත්තිකෙපි හි මග්ගාධිපතිධම්මවිභජනෙ ඡන්දචිත්තානං අධිපතිකාලෙ ¶ තෙසං ධම්මානං අමග්ගඞ්ගත්තාව මග්ගාධිපතිභාවො න වුත්තො. එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බන්ති. අයමෙත්ථ අට්ඨකථාමුත්තකො එකස්ස ආචරියස්ස මතිවිනිච්ඡයො.

එවං ¶ සබ්බථාපි අනිමිත්තවිපස්සනා සයං ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො මග්ගස්ස නාමං දාතුං න සක්කොතීති අනිමිත්තමග්ගො න ගහිතො. කෙචි පන ‘අනිමිත්තමග්ගො ආගමනතො නාමං අලභන්තොපි සුත්තන්තපරියායෙන සගුණතො ච ආරම්මණතො ච නාමං ලභතී’ති ආහංසු. තෙ ඉදං වත්වා පටික්ඛිත්තා – අනිමිත්තමග්ගෙ සගුණතො ච ආරම්මණතො ච නාමං ලභන්තෙ සුඤ්ඤතඅප්පණිහිතමග්ගාපි සගුණතොයෙව ආරම්මණතොයෙව ච ඉධ නාමං ලභෙය්යුං. න පන ලභන්ති. කිං කාරණා? අයඤ්හි මග්ගො නාම ද්වීහි කාරණෙහි නාමං ලභති – සරසතො ච පච්චනීකතො ච; සභාවතො ච පටිපක්ඛතො චාති අත්ථො. තත්ථ සුඤ්ඤතඅප්පණිහිතමග්ගා සරසතොපි පච්චනීකතොපි නාමං ලභන්ති. සුඤ්ඤතඅප්පණිහිතමග්ගා හි රාගාදීහි සුඤ්ඤා, රාගපණිධිආදීහි ච අප්පණිහිතාති එවං ‘සරසතො’ නාමං ලභන්ති. සුඤ්ඤතො ච අත්තාභිනිවෙසස්ස පටිපක්ඛො, අප්පණිහිතො පණිධිස්සාති එවං ‘පච්චනීකතො’ නාමං ලභන්ති. අනිමිත්තමග්ගො පන රාගාදිනිමිත්තානං නිච්චනිමිත්තාදීනඤ්ච අභාවෙන සරසතොව නාමං ලභති, නො පච්චනීකතො. න හි සො සඞ්ඛාරනිමිත්තාරම්මණාය අනිච්චානුපස්සනාය පටිපක්ඛො. අනිච්චානුපස්සනා පනස්ස අනුලොමභාවෙ ඨිතාති. සබ්බථාපි අභිධම්මපරියායෙන අනිමිත්තමග්ගො නාම නත්ථීති.

සුත්තන්තිකපරියායෙන ¶ පනෙස එවං ආහරිත්වා දීපිතො – යස්මිඤ්හි වාරෙ මග්ගවුට්ඨානං හොති, තීණි ලක්ඛණානි එකාවජ්ජනෙන විය ආපාථමාගච්ඡන්ති, තිණ්ණඤ්ච එකතො ආපාථගමනං නාම නත්ථි. කම්මට්ඨානස්ස පන විභූතභාවදීපනත්ථං එවං වුත්තං. ආදිතො හි යත්ථ කත්ථචි අභිනිවෙසො හොතු, වුට්ඨානගාමිනී පන විපස්සනා යං යං සම්මසිත්වා වුට්ඨාති තස්ස තස්සෙව වසෙන ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො මග්ගස්ස නාමං දෙති. කථං? අනිච්චාදීසු හි යත්ථ කත්ථචි අභිනිවිසිත්වා ඉතරම්පි ලක්ඛණද්වයං දට්ඨුං වට්ටති එව. එකලක්ඛණදස්සනමත්තෙනෙව හි මග්ගවුට්ඨානං නාම න හොති, තස්මා අනිච්චතො අභිනිවිට්ඨො භික්ඛු ¶ න කෙවලං අනිච්චතොව වුට්ඨාති, දුක්ඛතොපි අනත්තතොපි වුට්ඨාතියෙව. දුක්ඛතො අනත්තතො අභිනිවිට්ඨෙපි එසෙව නයො. ඉති ආදිතො යත්ථ කත්ථචි අභිනිවෙසො හොතු, වුට්ඨානගාමිනී පන විපස්සනා යං යං සම්මසිත්වා වුට්ඨාති තස්ස තස්සෙව වසෙන ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා ¶ අත්තනො මග්ගස්ස නාමං දෙති. තත්ථ අනිච්චතො වුට්ඨහන්තස්ස මග්ගො අනිමිත්තො නාම හොති, දුක්ඛතො වුට්ඨහන්තස්ස අප්පණිහිතො, අනත්තතො වුට්ඨහන්තස්ස සුඤ්ඤතොති. එවං සුත්තන්තපරියායෙන ආහරිත්වා දීපිතො.

වුට්ඨානගාමිනී පන විපස්සනා කිමාරම්මණාති? ලක්ඛණාරම්මණාති. ලක්ඛණං නාම පඤ්ඤත්තිගතිකං න වත්තබ්බධම්මභූතං. යො පන අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාති තීණි ලක්ඛණානි සල්ලක්ඛෙති, තස්ස පඤ්චක්ඛන්ධා කණ්ඨෙ බද්ධකුණපං විය හොන්ති. සඞ්ඛාරාරම්මණමෙව ඤාණං සඞ්ඛාරතො වුට්ඨාති. යථා හි එකො භික්ඛු පත්තං කිණිතුකාමො පත්තවාණිජෙන පත්තං ආභතං දිස්වා හට්ඨපහට්ඨො ගණ්හිස්සාමීති චින්තෙත්වා වීමංසමානො තීණි ඡිද්දානි පස්සෙය්ය, සො න ඡිද්දෙසු නිරාලයො හොති, පත්තෙ පන නිරාලයො හොති; එවමෙව තීණි ලක්ඛණානි සල්ලක්ඛෙත්වා සඞ්ඛාරෙසු නිරාලයො හොති. සඞ්ඛාරාරම්මණෙනෙව ඤාණෙන සඞ්ඛාරතො වුට්ඨාතීති වෙදිතබ්බං. දුස්සොපමායපි එසෙව නයො.

ඉති භගවා ලොකුත්තරං ඣානං භාජෙන්තො සුද්ධිකපටිපදාය චතුක්කනයං පඤ්චකනයන්ති ද්වෙපි නයෙ ආහරි. තථා සුද්ධිකසුඤ්ඤතාය සුඤ්ඤතපටිපදාය සුද්ධිකඅප්පණිහිතාය අප්පණිහිතපටිපදායාති. කස්මා එවං ආහරීති? පුග්ගලජ්ඣාසයෙන චෙව දෙසනාවිලාසෙන ච. තදුභයම්පි හෙට්ඨා ¶ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. එවං ලොකුත්තරං ඣානං භාවෙතීති එත්ථ සුද්ධිකපටිපදාය චතුක්කපඤ්චකවසෙන ද්වෙ නයා, තථා සෙසෙසූති සබ්බෙසුපි පඤ්චසු කොට්ඨාසෙසු දස නයා භාජිතා.

ලොකුත්තරකුසලං පකිණ්ණකකථා

තත්රිදං පකිණ්ණකං –

අජ්ඣත්තඤ්ච බහිද්ධා ච, රූපාරූපෙසු පඤ්චසු;

සත්තට්ඨඞ්ගපරිණාමං, නිමිත්තං පටිපදාපතීති.

ලොකුත්තරමග්ගො හි අජ්ඣත්තං අභිනිවිසිත්වා අජ්ඣත්තං වුට්ඨාති ¶ , අජ්ඣත්තං අභිනිවිසිත්වා බහිද්ධා වුට්ඨාති, බහිද්ධා අභිනිවිසිත්වා ¶ බහිද්ධා වුට්ඨාති, බහිද්ධා අභිනිවිසිත්වා අජ්ඣත්තං වුට්ඨාති. රූපෙ අභිනිවිසිත්වා රූපා වුට්ඨාති, රූපෙ අභිනිවිසිත්වා අරූපා වුට්ඨාති. අරූපෙ අභිනිවිසිත්වා අරූපා වුට්ඨාති, අරූපෙ අභිනිවිසිත්වා රූපා වුට්ඨාති, එකප්පහාරෙනෙව පඤ්චහි ඛන්ධෙහි වුට්ඨාති.

‘සත්තට්ඨඞ්ගපරිණාම’න්ති සො පනෙස මග්ගො අට්ඨඞ්ගිකොපි හොති සත්තඞ්ගිකොපි. බොජ්ඣඞ්ගාපි සත්ත වා හොන්ති ඡ වා. ඣානං පන පඤ්චඞ්ගිකං වා හොති චතුරඞ්ගිකං වා; තිවඞ්ගිකං වා දුවඞ්ගිකං වා. එවං සත්තඅට්ඨාදීනං අඞ්ගානං පරිණාමො වෙදිතබ්බොති අත්ථො.

‘නිමිත්තං පටිපදාපතී’ති නිමිත්තන්ති යතො වුට්ඨානං හොති; ‘පටිපදාපතී’ති පටිපදාය ච අධිපතිනො ච චලනාචලනං වෙදිතබ්බං.

තත්ථ අජ්ඣත්තං අභිනිවිසිත්වා අජ්ඣත්තං වුට්ඨාතීතිආදීසු තාව ඉධෙකච්චො ආදිතොව අජ්ඣත්තං පඤ්චසු ඛන්ධෙසු අභිනිවිසති, අභිනිවිසිත්වා තෙ අනිච්චාදිතො පස්සති, යස්මා පන න සුද්ධඅජ්ඣත්තදස්සනමත්තෙනෙව මග්ගවුට්ඨානං හොති, බහිද්ධාපි දට්ඨබ්බමෙව, තස්මා පරස්ස ඛන්ධෙපි අනුපාදින්නසඞ්ඛාරෙපි අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාති පස්සති. සො කාලෙන අජ්ඣත්තං සම්මසති කාලෙන බහිද්ධාති. තස්සෙවං සම්මසතො අජ්ඣත්තං සම්මසනකාලෙ විපස්සනා මග්ගෙන සද්ධිං ඝටියති. එවං අජ්ඣත්තං අභිනිවිසිත්වා අජ්ඣත්තං වුට්ඨාති නාම. සචෙ පනස්ස බහිද්ධා සම්මසනකාලෙ විපස්සනා මග්ගෙන ¶ සද්ධිං ඝටියති, එවං අජ්ඣත්තං අභිනිවිසිත්වා බහිද්ධා වුට්ඨාති නාම. එසෙව නයො බහිද්ධා අභිනිවිසිත්වා බහිද්ධා ච අජ්ඣත්තඤ්ච වුට්ඨානෙපි.

අපරො ආදිතොව රූපෙ අභිනිවිසති අභිනිවිසිත්වා භූතරූපඤ්ච උපාදාරූපඤ්ච පරිච්ඡින්දිත්වා අනිච්චාදිතො පස්සති, යස්මා පන න සුද්ධරූපදස්සනමත්තෙනෙව වුට්ඨානං හොති අරූපම්පි දට්ඨබ්බමෙව, තස්මා තං රූපං ආරම්මණං කත්වා ¶ උප්පන්නං වෙදනං සඤ්ඤං සඞ්ඛාරෙ විඤ්ඤාණඤ්ච ඉදං අරූපන්ති පරිච්ඡින්දිත්වා අනිච්චාදිතො පස්සති. සො කාලෙන රූපං සම්මසති කාලෙන අරූපං. තස්සෙවං සම්මසතො රූපසම්මසනකාලෙ විපස්සනා මග්ගෙන සද්ධිං ඝටියති. එවං රූපෙ අභිනිවිසිත්වා රූපා වුට්ඨාති නාම. සචෙ පනස්ස අරූපසම්මසනකාලෙ විපස්සනා ¶ මග්ගෙන සද්ධිං ඝටියති, එවං රූපෙ අභිනිවිසිත්වා අරූපා වුට්ඨාති නාම. එස නයො අරූපෙ අභිනිවිසිත්වා අරූපා ච රූපා ච වුට්ඨානෙපි.

‘‘යංකිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති (මහාව. 16; දී. නි. 1.298) එවං අභිනිවිසිත්වා එවමෙව වුට්ඨානකාලෙ පන එකප්පහාරෙන පඤ්චහි ඛන්ධෙහි වුට්ඨාති නාමාති. අයං තික්ඛවිපස්සකස්ස මහාපඤ්ඤස්ස භික්ඛුනො විපස්සනා.

යථා හි ඡාතජ්ඣත්තස්ස පුරිසස්ස මජ්ඣෙ ගූථපිණ්ඩං ඨපෙත්වා නානග්ගරසභොජනපුණ්ණං පාතිං උපනෙය්යුං, සො බ්යඤ්ජනං හත්ථෙන වියූහන්තො තං ගූථපිණ්ඩං දිස්වා ‘කිමිද’න්ති පුච්ඡිත්වා ගූථපිණ්ඩොති වුත්තෙ ‘ධි ධි, අපනෙථා’ති භත්තෙපි පාතියම්පි නිරාලයො හොති. එවංසම්පදමිදං දට්ඨබ්බං.

භොජනපාතිදස්සනස්මිඤ්හි තස්ස අත්තමනකාලො විය ඉමස්ස භික්ඛුනො බාලපුථුජ්ජනකාලෙ පඤ්චක්ඛන්ධෙ ‘අහං මමා’ති ගහිතකාලො. ගූථපිණ්ඩස්ස දිට්ඨකාලො විය තිණ්ණං ලක්ඛණානං සල්ලක්ඛිතකාලො. භත්තෙපි පාතියම්පි නිරාලයකාලො විය තික්ඛවිපස්සකස්ස මහාපඤ්ඤස්ස භික්ඛුනො ‘‘යංකිඤ්චි සමුදයධම්මං සබ්බං තං නිරොධධම්ම’’න්ති පඤ්චහි ඛන්ධෙහි එකප්පහාරෙන වුට්ඨිතකාලො වෙදිතබ්බො.

‘සත්තට්ඨඞ්ගපරිණාම’න්ති එත්ථ අයං වුත්තප්පභෙදො අඞ්ගපරිණාමො යථා හොති තථා වෙදිතබ්බො. සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණමෙව හි අරියමග්ගස්ස බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගඣානඞ්ගවිසෙසං ¶ නියමෙති. කෙචි පන ථෙරා ‘බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගඣානඞ්ගවිසෙසං පාදකජ්ඣානං නියමෙතී’ති වදන්ති. කෙචි ‘විපස්සනාය ආරම්මණභූතා ඛන්ධා නියමෙන්තී’ති වදන්ති. කෙචි ‘පුග්ගලජ්ඣාසයො නියමෙතී’ති වදන්ති. තෙසම්පි වාදෙසු අයං සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසඞ්ඛාතා පුබ්බභාගා වුට්ඨානගාමිනිවිපස්සනාව නියමෙතීති වෙදිතබ්බා.

තත්රායං අනුපුබ්බීකථා – විපස්සනානියමෙන හි සුක්ඛවිපස්සකස්ස ¶ උප්පන්නමග්ගොපි සමාපත්තිලාභිනො ඣානං පාදකං අකත්වා උප්පන්නමග්ගොපි පඨමජ්ඣානං පාදකං කත්වා පකිණ්ණකසඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා උප්පාදිතමග්ගොපි පඨමජ්ඣානිකොව හොති. සබ්බෙසු සත්ත බොජ්ඣඞ්ගානි අට්ඨ මග්ගඞ්ගානි පඤ්ච ඣානඞ්ගානි හොන්ති. තෙසඤ්හි පුබ්බභාගවිපස්සනා සොමනස්සසහගතාපි ¶ උපෙක්ඛාසහගතාපි හුත්වා වුට්ඨානකාලෙ සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාභාවං පත්තා සොමනස්සසහගතාව හොති.

පඤ්චකනයෙ දුතියතතියචතුත්ථජ්ඣානානි පාදකානි කත්වා උප්පාදිතමග්ගෙසු යථාක්කමෙනෙව ඣානං චතුරඞ්ගිකං තිවඞ්ගිකං දුවඞ්ගිකඤ්ච හොති. සබ්බෙසු පන සත්ත මග්ගඞ්ගානි හොන්ති, චතුත්ථෙ ඡ බොජ්ඣඞ්ගානි. අයං විසෙසො පාදකජ්ඣානනියමෙන චෙව විපස්සනානියමෙන ච හොති. තෙසම්පි හි පුබ්බභාගවිපස්සනා සොමනස්සසහගතාපි උපෙක්ඛාසහගතාපි හොති. වුට්ඨානගාමිනී සොමනස්සසහගතාව.

පඤ්චමජ්ඣානං පාදකං කත්වා නිබ්බත්තිතමග්ගෙ පන උපෙක්ඛාචිත්තෙකග්ගතාවසෙන ද්වෙ ඣානඞ්ගානි බොජ්ඣඞ්ගමග්ගඞ්ගානි ඡ සත්ත චෙව. අයම්පි විසෙසො උභයනියමවසෙන හොති. ඉමස්මිඤ්හි නයෙ පුබ්බභාගවිපස්සනා සොමනස්සසහගතා වා උපෙක්ඛාසහගතා වා හොති, වුට්ඨානගාමිනී උපෙක්ඛාසහගතාව. අරූපජ්ඣානානි පාදකානි කත්වා උප්පාදිතමග්ගෙපි එසෙව නයො. එවං පාදකජ්ඣානතො වුට්ඨාය යෙ කෙචි සඞ්ඛාරෙ සම්මසිත්වා නිබ්බත්තිතමග්ගස්ස ආසන්නපදෙසෙ වුට්ඨිතා සමාපත්ති අත්තනා සදිසභාවං කරොති, භූමිවණ්ණො විය ගොධාවණ්ණස්ස.

දුතියත්ථෙරවාදෙ පන යතො යතො සමාපත්තිතො වුට්ඨාය යෙ යෙ සමාපත්තිධම්මෙ සම්මසිත්වා මග්ගො නිබ්බත්තිතො හොති තංතංසමාපත්තිසදිසොව හොති, සම්මසිතසමාපත්තිසදිසොති අත්ථො. සචෙ ¶ පන කාමාවචරධම්මෙ සම්මසති පඨමජ්ඣානිකොව හොති. තත්රාපි විපස්සනානියමො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

තතියත්ථෙරවාදෙ ¶ ‘අහො වතාහං සත්තඞ්ගිකං මග්ගං පාපුණෙය්යං, අට්ඨඞ්ගිකං මග්ගං පාපුණෙය්ය’න්ති අත්තනො අජ්ඣාසයානුරූපෙන යං යං ඣානං පාදකං කත්වා යෙ වා යෙ වා ඣානධම්මෙ සම්මසිත්වා මග්ගො නිබ්බත්තිතො තංතංඣානසදිසොව හොති. පාදකජ්ඣානං පන සම්මසිතජ්ඣානං වා විනා, අජ්ඣාසයමත්තෙනෙව තං න ඉජ්ඣති. ස්වායමත්ථො නන්දකොවාදසුත්තෙන දීපෙතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සෙය්යථාපි, භික්ඛවෙ, තදහුපොසථෙ පන්නරසෙ න හොති බහුනො ජනස්ස කඞ්ඛා වා විමති ¶ වා ‘ඌනො නු ඛො චන්දො පුණ්ණො නු ඛො චන්දො’ති, අථ ඛො පුණ්ණො චන්දොත්වෙව හොති, එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, තා භික්ඛුනියො නන්දකස්ස ධම්මදෙසනාය අත්තමනා චෙව පරිපුණ්ණසඞ්කප්පා ච. තාසං, භික්ඛවෙ, පඤ්චන්නං භික්ඛුනිසතානං යා පච්ඡිමිකා භික්ඛුනී සා සොතාපන්නා අවිනිපාතධම්මා නියතා සම්බොධිපරායණා’’ති (ම. නි. 3.415).

තාසු හි යස්සා භික්ඛුනියා සොතාපත්තිඵලස්ස උපනිස්සයො, සා සොතාපත්තිඵලෙනෙව පරිපුණ්ණසඞ්කප්පා අහොසි…පෙ… යස්සා අරහත්තස්ස උපනිස්සයො සා අරහත්තෙනෙව. එවමෙව අත්තනො අජ්ඣාසයානුරූපෙන යං යං ඣානං පාදකං කත්වා යෙ වා යෙ වා ඣානධම්මෙ සම්මසිත්වා මග්ගො නිබ්බත්තිතො තංතංඣානසදිසොව සො හොති. පාදකජ්ඣානං පන සම්මසිතජ්ඣානං වා විනා, අජ්ඣාසයමත්තෙනෙව තං න ඉජ්ඣතීති. එත්ථාපි ච විපස්සනානියමො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

තත්ථ ‘පාදකජ්ඣානමෙව නියමෙතී’ති එවංවාදිං තිපිටකචූළනාගත්ථෙරං අන්තෙවාසිකා ආහංසු – ‘භන්තෙ, යත්ථ තාව පාදකජ්ඣානං අත්ථි තත්ථ තං නියමෙතු; යස්මිං පන පාදකජ්ඣානං නත්ථි, තස්මිං අරූපභවෙ කිං නියමෙතී’ති? ‘ආවුසො, තත්ථපි පාදකජ්ඣානමෙව නියමෙති. යො හි භික්ඛු අට්ඨසමාපත්තිලාභී පඨමජ්ඣානං පාදකං කත්වා සොතාපත්තිමග්ගඵලානි නිබ්බත්තෙත්වා අපරිහීනජ්ඣානො කාලං කත්වා අරූපභවෙ නිබ්බත්තො, පඨමජ්ඣානිකාය සොතාපත්තිඵලසමාපත්තියා වුට්ඨාය විපස්සනං පට්ඨපෙත්වා උපරි ¶ තීණි මග්ගඵලානි නිබ්බත්තෙති, තස්ස තානි පඨමජ්ඣානිකානෙව හොන්ති. දුතියජ්ඣානිකාදීසුපි එසෙව නයො. අරූපෙ ¶ තිකචතුක්කජ්ඣානං උප්පජ්ජති, තඤ්ච ඛො ලොකුත්තරං න ලොකියං. එවං තත්ථාපි පාදකජ්ඣානමෙව නියමෙති ආවුසො’ති. ‘සුකථිතො, භන්තෙ, පඤ්හො’ති.

‘විපස්සනාය ආරම්මණභූතා ඛන්ධා නියමෙන්ති; යං යං හි පඤ්චක්ඛන්ධං සම්මසිත්වා වුට්ඨාති තංතංසදිසොව මග්ගො හොතී’ති වාදිං මොරවාපිවාසිමහාදත්තත්ථෙරම්පි අන්තෙවාසිකා ආහංසු ‘භන්තෙ, තුම්හාකං වාදෙ දොසො පඤ්ඤායති – රූපං සම්මසිත්වා වුට්ඨිතභික්ඛුනො හි රූපසදිසෙන අබ්යාකතෙන මග්ගෙන භවිතබ්බං, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං නයතො පරිග්ගහෙත්වා වුට්ඨිතස්ස තංසදිසෙනෙව නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤාභාවප්පත්තෙන මග්ගෙන භවිතබ්බ’න්ති. ‘න, ආවුසො, එවං හොති. ලොකුත්තරමග්ගො හි අප්පනං අප්පත්තො නාම නත්ථි, තස්මා රූපං සම්මසිත්වා වුට්ඨිතස්ස අට්ඨඞ්ගිකො සොමනස්සසහගතමග්ගො ¶ හොති, නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං සම්මසිත්වා වුට්ඨිතස්සපි න සබ්බාකාරෙන තාදිසො හොති, සත්තඞ්ගිකො පන උපෙක්ඛාසහගතමග්ගො හොතී’ති.

‘පුග්ගලජ්ඣාසයො නියමෙතී’තිවාදිනො චූළාභයත්ථෙරස්සාපි වාදං ආහරිත්වා තිපිටකචූළනාගත්ථෙරස්ස කථයිංසු. සො ආහ – ‘යස්ස තාව පාදකජ්ඣානං අත්ථි තස්ස පුග්ගලජ්ඣාසයො නියමෙතු, යස්ස තං නත්ථි තස්ස කතරජ්ඣාසයො නියමෙස්සති නිද්ධනස්ස වුඩ්ඪිගවෙසනකාලො විය හොතී’ති.

තං කථං ආහරිත්වා තිපිටකචූළාභයත්ථෙරස්ස පුන කථයිංසු. සො ‘පාදකජ්ඣානවතො ඉදං කථිතං ආවුසො’ති ආහ. යථා පන පාදකජ්ඣානවතො, සම්මසිතජ්ඣානවතොපි තථෙව වෙදිතබ්බං. පඤ්චමජ්ඣානතො වුට්ඨාය හි පඨමාදීනි සම්මසතො උප්පන්නමග්ගො පඨමත්ථෙරවාදෙන පඤ්චමජ්ඣානිකො. දුතියවාදෙන පඨමාදිජ්ඣානිකො ආපජ්ජතීති ද්වෙපි වාදා විරුජ්ඣන්ති. තතියවාදෙන පනෙත්ථ ‘යං ඉච්ඡති තජ්ඣානිකො හොතී’ති තෙ ච වාදා න විරුජ්ඣන්ති, අජ්ඣාසයො ච සාත්ථකො හොතීති. එවං තයොපි ථෙරා පණ්ඩිතා බ්යත්තා බුද්ධිසම්පන්නාව ¶ . තෙන තෙසං වාදං තන්තිං කත්වා ඨපයිංසු. ඉධ පන අත්ථමෙව උද්ධරිත්වා තයොපෙතෙ වාදෙ විපස්සනාව නියමෙතීති දස්සිතං.

ඉදානි ¶ ‘නිමිත්තං පටිපදාපතී’ති එත්ථ එවං අඞ්ගපරිණාමවතො මග්ගස්ස උප්පාදකාලෙ ගොත්රභු කුතො වුට්ඨාති? මග්ගො කුතොති? ගොත්රභු තාව නිමිත්තතො වුට්ඨාති, පවත්තං ඡෙත්තුං න සක්කොති, එකතොවුට්ඨානො හෙස. මග්ගො නිමිත්තතො වුට්ඨාති, පවත්තම්පි ඡින්දති උභතොවුට්ඨානො හෙස. තෙසං අයං උප්පත්තිනයො – යස්මිඤ්හි වාරෙ මග්ගවුට්ඨානං හොති, තස්මිං අනුලොමං නෙව එකං හොති, න පඤ්චමං. එකඤ්හි ආසෙවනං න ලභති, පඤ්චමං භවඞ්ගස්ස ආසන්නත්තා පවෙධති. තදා හි ජවනං පතිතං නාම හොති. තස්මා නෙව එකං හොති න පඤ්චමං. මහාපඤ්ඤස්ස පන ද්වෙ අනුලොමානි හොන්ති, තතියං ගොත්රභු, චතුත්ථං මග්ගචිත්තං, තීණි ඵලානි, තතො භවඞ්ගොතරණං. මජ්ඣිමපඤ්ඤස්ස තීණි අනුලොමානි හොන්ති, චතුත්ථං ගොත්රභු, පඤ්චමං මග්ගචිත්තං, ද්වෙ ඵලානි, තතො භවඞ්ගොතරණං. මන්දපඤ්ඤස්ස චත්තාරි අනුලොමානි, හොන්ති පඤ්චමං ගොත්රභු, ඡට්ඨං මග්ගචිත්තං, සත්තමං ඵලං, තතො භවඞ්ගොතරණං. තත්ර මහාපඤ්ඤමන්දපඤ්ඤානං වසෙන අකථෙත්වා මජ්ඣිමපඤ්ඤස්ස වසෙන කථෙතබ්බං.

යස්මිඤ්හි ¶ වාරෙ මග්ගවුට්ඨානං හොති, තස්මිං කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු උපෙක්ඛාසහගතා මනොද්වාරාවජ්ජනං හුත්වා විපස්සනාගොචරෙ ඛන්ධෙ ආරම්මණං කත්වා භවඞ්ගං ආවට්ටෙති. තදනන්තරං තෙනෙව ආවජ්ජනෙන ගහිතක්ඛන්ධෙ ගහෙත්වා උප්පජ්ජති පඨමං ජවනං අනුලොමඤාණං. තං තෙසු ඛන්ධෙසු අනිච්චාති වා දුක්ඛාති වා අනත්තාති ¶ වා පවත්තිත්වා ඔළාරිකං ඔළාරිකං සච්චපටිච්ඡාදකතමං විනොදෙත්වා තීණි ලක්ඛණානි භිය්යො භිය්යො පාකටානි කත්වා නිරුජ්ඣති. තදනන්තරං උප්පජ්ජති දුතියානුලොමං. තෙසු පුරිමං අනාසෙවනං. දුතියස්ස පුරිමං ආසෙවනං හොති. තම්පි ලද්ධාසෙවනත්තා තික්ඛං සූරං පසන්නං හුත්වා තස්මිංයෙවාරම්මණෙ තෙනෙවාකාරෙන පවත්තිත්වා මජ්ඣිමප්පමාණං සච්චපටිච්ඡාදකතමං විනොදෙත්වා තීණි ලක්ඛණානි භිය්යො භිය්යො පාකටානි කත්වා නිරුජ්ඣති. තදනන්තරං උප්පජ්ජති තතියානුලොමං. තස්ස දුතියං ආසෙවනං හොති. තම්පි ලද්ධාසෙවනත්තා තික්ඛං සූරං පසන්නං හුත්වා තස්මිංයෙවාරම්මණෙ තෙනෙවාකාරෙන පවත්තිත්වා තදවසෙසං අණුසහගතං සච්චපටිච්ඡාදකතමං විනොදෙත්වා නිරවසෙසං කත්වා තීණි ලක්ඛණානි භිය්යො භිය්යො පාකටානි ¶ කත්වා නිරුජ්ඣති. එවං තීහි අනුලොමෙහි සච්චපටිච්ඡාදකතමෙ විනොදිතෙ තදනන්තරං උප්පජ්ජති ගොත්රභුඤ්ඤාණං නිබ්බානං ආරම්මණං කුරුමානං.

තත්රායං උපමා – එකො කිර චක්ඛුමා පුරිසො නක්ඛත්තයොගං ජානිස්සාමීති රත්තිභාගෙ නික්ඛමිත්වා චන්දං පස්සිතුං උද්ධං උල්ලොකෙසි. තස්ස වලාහකෙහි පටිච්ඡන්නත්තා චන්දො න පඤ්ඤායිත්ථ. අථෙකො වාතො උට්ඨහිත්වා ථූලථූලෙ වලාහකෙ විද්ධංසෙසි. අපරො මජ්ඣිමෙ. අපරො සුඛුමෙ. තතො සො පුරිසො විගතවලාහකෙ නභෙ චන්දං දිස්වා නක්ඛත්තයොගං අඤ්ඤාසි.

තත්ථ තයො වලාහකා විය සච්චපටිච්ඡාදකථූලමජ්ඣිමසුඛුමකිලෙසන්ධකාරා. තයො වාතා විය තීණි අනුලොමචිත්තානි. චක්ඛුමා පුරිසො විය ගොත්රභුඤ්ඤාණං. චන්දො විය නිබ්බානං. එකෙකස්ස වාතස්ස යථාක්කමෙන වලාහකත්තයවිද්ධංසනං විය එකෙකස්ස අනුලොමචිත්තස්ස සච්චපටිච්ඡාදකතමවිනොදනං. විගතවලාහකෙ නභෙ තස්ස පුරිසස්ස විසුද්ධචන්දදස්සනං විය විගතෙ සච්චපටිච්ඡාදකෙ ¶ තමෙ ගොත්රභුඤ්ඤාණස්ස සුවිසුද්ධනිබ්බානාරම්මණකරණං.

යථෙව හි තයො වාතා චන්දපටිච්ඡාදකෙ වලාහකෙයෙව විද්ධංසෙතුං සක්කොන්ති, න චන්දං දට්ඨුං, එවං අනුලොමානි සච්චපටිච්ඡාදකතමෙයෙව විනොදෙතුං සක්කොන්ති, න නිබ්බානං ආරම්මණං කාතුං ¶ . යථා සො පුරිසො චන්දමෙව දට්ඨුං සක්කොති න වලාහකෙ විද්ධංසෙතුං, එවං ගොත්රභුඤ්ඤාණං නිබ්බානමෙව ආරම්මණං කාතුං සක්කොති න කිලෙසතමං විනොදෙතුං. එවං අනුලොමං සඞ්ඛාරාරම්මණං හොති, ගොත්රභු නිබ්බානාරම්මණං.

යදි හි ගොත්රභු අනුලොමෙන ගහිතාරම්මණං ගණ්හෙය්ය පුන අනුලොමං තං අනුබන්ධෙය්යාති මග්ගවුට්ඨානමෙව න භවෙය්ය. ගොත්රභුඤ්ඤාණං පන අනුලොමස්ස ආරම්මණං අග්ගහෙත්වා තං අපච්ඡතොපවත්තිකං කත්වා සයං අනාවජ්ජනම්පි සමානං ආවජ්ජනට්ඨානෙ ඨත්වා එවං නිබ්බත්තාහීති මග්ගස්ස සඤ්ඤං දත්වා විය නිරුජ්ඣති. මග්ගොපි තෙන දින්නසඤ්ඤං අමුඤ්චිත්වාව අවීචිසන්තතිවසෙන තං ඤාණං අනුබන්ධමානො අනිබ්බිද්ධපුබ්බං අපදාලිතපුබ්බං ලොභක්ඛන්ධං දොසක්ඛන්ධං මොහක්ඛන්ධං නිබ්බිජ්ඣමානොව පදාලයමානොව නිබ්බත්තති.

තත්රායං ¶ උපමා – එකො කිර ඉස්සාසො ධනුසතමත්ථකෙ ඵලකසතං ඨපාපෙත්වා වත්ථෙන මුඛං වෙඨෙත්වා සරං සන්නය්හිත්වා චක්කයන්තෙ අට්ඨාසි. අඤ්ඤො පුරිසො චක්කයන්තං ආවඤ්ඡිත්වා යදා ඉස්සාසස්ස ඵලකසතං අභිමුඛං හොති තදා තත්ථ දණ්ඩකෙන සඤ්ඤං දෙති, ඉස්සාසො දණ්ඩකසඤ්ඤං අමුඤ්චිත්වාව සරං ඛිපිත්වා ඵලකසතං නිබ්බිජ්ඣති. තත්ථ දණ්ඩකසඤ්ඤා විය ගොත්රභුඤ්ඤාණං. ඉස්සාසො විය මග්ගඤාණං. ඉස්සාසස්ස දණ්ඩකසඤ්ඤං අමුඤ්චිත්වාව ඵලකසතනිබ්බිජ්ඣනං විය මග්ගඤාණස්ස ගොත්රභුඤ්ඤාණෙන දින්නසඤ්ඤං අමුඤ්චිත්වාව නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා අනිබ්බිද්ධපුබ්බඅපදාලිතපුබ්බානං ලොභක්ඛන්ධාදීනං නිබ්බිජ්ඣනපදාලනං. භූමිලද්ධවට්ටසෙතුසමුග්ඝාතකරණන්තිපි ¶ එතදෙව. මග්ගස්ස හි එකමෙව කිච්චං අනුසයප්පජහනං. ඉති සො අනුසයෙ පජහන්තො නිමිත්තා වුට්ඨාති නාම, පවත්තං ඡින්දති නාම. ‘නිමිත්ත’න්ති රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණනිමිත්තං. ‘පවත්ත’ම්පි රූපවෙදනාසඤ්ඤාසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණපවත්තමෙව. තං දුවිධං හොති – උපාදින්නකං අනුපාදින්නකන්ති. තෙසු මග්ගස්ස අනුපාදින්නකතො වුට්ඨානච්ඡායා දිස්සතීති වත්වා අනුපාදින්නකතො වුට්ඨාතීති වදිංසු.

සොතාපත්තිමග්ගෙන හි චත්තාරි දිට්ඨිගතසම්පයුත්තානි විචිකිච්ඡාසහගතන්ති පඤ්ච චිත්තානි පහීයන්ති. තානි රූපං සමුට්ඨාපෙන්ති. තං අනුපාදින්නකරූපක්ඛන්ධො. තානි චිත්තානි විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො. තංසම්පයුත්තා වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා තයො අරූපක්ඛන්ධා. තත්ථ සචෙ සොතාපන්නස්ස සොතාපත්තිමග්ගො අභාවිතො අභවිස්ස තානි පඤ්ච චිත්තානි ඡසු ආරම්මණෙසු පරියුට්ඨානං ¶ පාපුණෙය්යුං. සොතාපත්තිමග්ගො පන තෙසං පරියුට්ඨානෙනප්පත්තිං වාරයමානො සෙතුසමුග්ඝාතං අභබ්බුප්පත්තිකභාවං කුරුමානො අනුපාදින්නකතො වුට්ඨාති නාම.

සකදාගාමිමග්ගෙන චත්තාරි දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තානි ද්වෙ දොමනස්සසහගතානීති ඔළාරිකකාමරාගබ්යාපාදවසෙන ඡ චිත්තානි පහීයන්ති. අනාගාමිමග්ගෙන අණුසහගතකාමරාගබ්යාපාදවසෙන තානි එව ඡ චිත්තානි පහීයන්ති. අරහත්තමග්ගෙන චත්තාරි දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තානි උද්ධච්චසහගතඤ්චාති පඤ්ච අකුසලචිත්තානි පහීයන්ති. තත්ථ සචෙ තෙසං අරියානං තෙ මග්ගා අභාවිතා අස්සු, තානි චිත්තානි ඡසු ආරම්මණෙසු පරියුට්ඨානං පාපුණෙය්යුං. තෙ පන තෙසං මග්ගා පරියුට්ඨානප්පත්තිං වාරයමානා සෙතුසමුග්ඝාතං ¶ අභබ්බුප්පත්තිකභාවං කුරුමානා අනුපාදින්නකතො වුට්ඨහන්ති නාම.

උපාදින්නකතො වුට්ඨානච්ඡායා දිස්සතීති වත්වා උපාදින්නකතො ¶ වුට්ඨාතීතිපි වදිංසු. සචෙ හි සොතාපන්නස්ස සොතාපත්තිමග්ගො අභාවිතො අභවිස්ස, ඨපෙත්වා සත්ත භවෙ අනමතග්ගෙ සංසාරවට්ටෙ උපාදින්නකප්පවත්තං පවත්තෙය්ය. කස්මා? තස්ස පවත්තියා හෙතූනං අත්ථිතාය. තීණි සංයොජනානි දිට්ඨානුසයො විචිකිච්ඡානුසයොති ඉමෙ පන පඤ්ච කිලෙසෙ සොතාපත්තිමග්ගො උප්පජ්ජමානොව සමුග්ඝාතෙති. ඉදානි කුතො සොතාපන්නස්ස සත්ත භවෙ ඨපෙත්වා අනමතග්ගෙ සංසාරවට්ටෙ උපාදින්නකප්පවත්තං පවත්තිස්සති? එවං සොතාපත්තිමග්ගො උපාදින්නකප්පවත්තං අප්පවත්තං කුරුමානො උපාදින්නකතො වුට්ඨාති නාම.

සචෙ සකදාගාමිස්ස සකදාගාමිමග්ගො අභාවිතො අභවිස්ස, ඨපෙත්වා ද්වෙ භවෙ පඤ්චසු භවෙසු උපාදින්නකපවත්තං පවත්තෙය්ය. කස්මා? තස්ස පවත්තියා හෙතූනං අත්ථිතාය. ඔළාරිකානි කාමරාගපටිඝසංයොජනානි ඔළාරිකො කාමරාගානුසයො පටිඝානුසයොති ඉමෙ පන චත්තාරො කිලෙසෙ සො මග්ගො උප්පජ්ජමානොව සමුග්ඝාතෙති. ඉදානි කුතො සකදාගාමිස්ස ද්වෙ භවෙ ඨපෙත්වා පඤ්චසු භවෙසු උපාදින්නකප්පවත්තං පවත්තිස්සති? එවං සකදාගාමිමග්ගො උපාදින්නකප්පවත්තං අප්පවත්තං කුරුමානො උපාදින්නකතො වුට්ඨාති නාම.

සචෙ අනාගාමිස්ස අනාගාමිමග්ගො අභාවිතො අභවිස්ස, ඨපෙත්වා එකං භවං දුතියභවෙ උපාදින්නකප්පවත්තං පවත්තෙය්ය. කස්මා? තස්ස පවත්තියා හෙතූනං අත්ථිතාය. අණුසහගතානි ¶ කාමරාගපටිඝසංයොජනානි අණුසහගතො කාමරාගානුසයො පටිඝානුසයොති ඉමෙ පන චත්තාරො කිලෙසෙ සො මග්ගො උප්පජ්ජමානොව සමුග්ඝාතෙති. ඉදානි කුතො අනාගාමිස්ස එකං භවං ඨපෙත්වා දුතියභවෙ උපාදින්නකප්පවත්තං පවත්තිස්සති? එවං අනාගාමිමග්ගො උපාදින්නකප්පවත්තං අප්පවත්තං කුරුමානො උපාදින්නකතො වුට්ඨාති නාම.

සචෙ අරහතො අරහත්තමග්ගො අභාවිතො අභවිස්ස, රූපාරූපභවෙසු උපාදින්නකප්පවත්තං පවත්තෙය්ය. කස්මා? තස්ස පවත්තියා හෙතූනං අත්ථිතාය ¶ . රූපරාගො අරූපරාගො මානො උද්ධච්චං අවිජ්ජා මානානුසයො භවරාගානුසයො අවිජ්ජානුසයොති ඉමෙ පන අට්ඨ කිලෙසෙ සො මග්ගො උප්පජ්ජමානොව සමුග්ඝාතෙති. ඉදානි කුතො ඛීණාසවස්ස පුනබ්භවෙ උපාදින්නකප්පවත්තං පවත්තිස්සති? එවං අරහත්තමග්ගො ¶ උපාදින්නකප්පවත්තං අප්පවත්තං කුරුමානො උපාදින්නකතො වුට්ඨාති නාම.

සොතාපත්තිමග්ගො චෙත්ථ අපායභවතො වුට්ඨාති, සකදාගාමිමග්ගො සුගතිකාමභවෙකදෙසතො, අනාගාමිමග්ගො කාමභවතො, අරහත්තමග්ගො රූපාරූපභවතො සබ්බභවෙහිපි වුට්ඨාති එවාති වදන්ති.

ඉමස්ස පනත්ථස්ස විභාවනත්ථං අයං පාළි – ‘‘සොතාපත්තිමග්ගඤාණෙන අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධෙන සත්ත භවෙ ඨපෙත්වා අනමතග්ගෙ සංසාරවට්ටෙ යෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, නාමඤ්ච රූපඤ්ච එත්ථෙතෙ නිරුජ්ඣන්ති වූපසමන්ති අත්ථං ගච්ඡන්ති පටිප්පස්සම්භන්ති.

‘සකදාගාමිමග්ගඤාණෙන අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධෙන ද්වෙ භවෙ ඨපෙත්වා පඤ්චසු භවෙසු යෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, නාමඤ්ච රූපඤ්ච එත්ථෙතෙ නිරුජ්ඣන්ති වූපසමන්ති අත්ථං ගච්ඡන්ති පටිප්පස්සම්භන්ති.

‘අනාගාමිමග්ගඤාණෙන අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධෙන එකං භවං ඨපෙත්වා කාමධාතුයා ද්වීසු භවෙසු යෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, නාමඤ්ච රූපඤ්ච එත්ථෙතෙ නිරුජ්ඣන්ති වූපසමන්ති අත්ථං ගච්ඡන්ති පටිප්පස්සම්භන්ති.

‘අරහත්තමග්ගඤාණෙන අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධෙන රූපධාතුයා වා අරූපධාතුයා වා යෙ උප්පජ්ජෙය්යුං ¶ , නාමඤ්ච රූපඤ්ච එත්ථෙතෙ නිරුජ්ඣන්ති වූපසමන්ති අත්ථං ගච්ඡන්ති පටිප්පස්සම්භන්ති. අරහතො අනුපාදිසෙසාය නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායන්තස්ස චරිමවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධෙන පඤ්ඤා ච සති ච නාමඤ්ච රූපඤ්ච එත්ථෙතෙ නිරුජ්ඣන්ති වූපසමන්ති අත්ථං ගච්ඡන්ති පටිප්පස්සම්භන්තී’’ති (චූළනි. අජිතමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 6). අයං තාව නිමිත්තෙ විනිච්ඡයො.

‘පටිපදාපතී’ති – එත්ථ පන පටිපදා චලති න චලතීති? චලති. තථාගතස්ස හි සාරිපුත්තත්ථෙරස්ස ච චත්තාරොපි මග්ගා සුඛපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා අහෙසුං. මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරස්ස පඨමමග්ගො සුඛපටිපදො ඛිප්පාභිඤ්ඤො, උපරි තයො මග්ගා දුක්ඛපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා. කස්මා? නිද්දාභිභූතත්තා. සම්මාසම්බුද්ධො ¶ කිර සත්තාහං දහරකුමාරකං විය ථෙරං පරිහරි. ථෙරොපි එකදිවසං නිද්දායමානො නිසීදි. අථ නං සත්ථා ආහ – ‘‘පචලායසි නො ත්වං, මොග්ගල්ලාන, පචලායසි නො ත්වං මොග්ගල්ලානා’’ති (අ. නි. 7.61). එවරූපස්සපි මහාභිඤ්ඤප්පත්තස්ස සාවකස්ස පටිපදා ¶ චලති, සෙසානං කිං න චලිස්සති? එකච්චස්ස හි භික්ඛුනො චත්තාරොපි මග්ගා දුක්ඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා හොන්ති, එකච්චස්ස දුක්ඛපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා, එකච්චස්ස සුඛපටිපදා දන්ධාභිඤ්ඤා, එකච්චස්ස සුඛපටිපදා ඛිප්පාභිඤ්ඤා. එකච්චස්ස පඨමමග්ගො දුක්ඛපටිපදො දන්ධාභිඤ්ඤො හොති, දුතියමග්ගො දුක්ඛපටිපදො ඛිප්පාභිඤ්ඤො, තතියමග්ගො සුඛපටිපදො දන්ධාභිඤ්ඤො, චතුත්ථමග්ගො සුඛපටිපදො ඛිප්පාභිඤ්ඤොති.

යථා ච පටිපදා එවං අධිපතිපි චලති එව. එකච්චස්ස හි භික්ඛුනො චත්තාරොපි මග්ගා ඡන්දාධිපතෙය්යා හොන්ති, එකච්චස්ස වීරියාධිපතෙය්යා, එකච්චස්ස චිත්තාධිපතෙය්යා, එකච්චස්ස වීමංසාධිපතෙය්යා. එකච්චස්ස පන පඨමමග්ගො ඡන්දාධිපතෙය්යො හොති, දුතියො වීරියාධිපතෙය්යො, තතියො චිත්තාධිපතෙය්යො, චතුත්ථො වීමංසාධිපතෙය්යොති.

පකිණ්ණකකථා නිට්ඨිතා.

පඨමමග්ගවීසතිමහානයො

357. ඉදානි ¶ යස්මා ලොකුත්තරකුසලං භාවෙන්තො න කෙවලං උපනිජ්ඣායනට්ඨෙන ඣානංයෙව භාවෙති, නිය්යානට්ඨෙන පන මග්ගම්පි භාවෙති, උපට්ඨානට්ඨෙන සතිපට්ඨානම්පි, පදහනට්ඨෙන සම්මප්පධානම්පි, ඉජ්ඣනට්ඨෙන ඉද්ධිපාදම්පි, අධිපතියට්ඨෙන ඉන්ද්රියම්පි, අකම්පියට්ඨෙන බලම්පි, බුජ්ඣනට්ඨෙන බොජ්ඣඞ්ගම්පි, තථට්ඨෙන සච්චම්පි, අවික්ඛෙපට්ඨෙන සමථම්පි, සුඤ්ඤතට්ඨෙන ධම්මම්පි, රාසට්ඨෙන ඛන්ධම්පි, ආයතනට්ඨෙන ආයතනම්පි, සුඤ්ඤසභාවනිස්සත්තට්ඨෙන ධාතුම්පි, පච්චයට්ඨෙන ආහාරම්පි, ඵුසනට්ඨෙන ඵස්සම්පි, වෙදයිතට්ඨෙන වෙදනම්පි, සඤ්ජානනට්ඨෙන සඤ්ඤම්පි, චෙතයිතට්ඨෙන චෙතනම්පි, විජානනට්ඨෙන චිත්තම්පි භාවෙති, තස්මා එතෙසං එකූනවීසතියා පදානං දස්සනත්ථං පුන කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි වුත්තං. එවං ‘ඉදම්පි භාවෙති, ඉදම්පි භාවෙතී’ති පුග්ගලජ්ඣාසයෙන චෙව දෙසනාවිලාසෙන ච වීසති නයා දෙසිතා හොන්ති ¶ . ධම්මං සොතුං නිසින්නදෙවපරිසාය හි යෙ උපනිජ්ඣායනට්ඨෙන ලොකුත්තරං ¶ ‘ඣාන’න්ති කථිතෙ බුජ්ඣන්ති, තෙසං සප්පායවසෙන ඣානන්ති කථිතං…පෙ… යෙ විජානනට්ඨෙන ‘චිත්ත’න්ති වුත්තෙ බුජ්ඣන්ති, තෙසං සප්පායවසෙන චිත්තන්ති කථිතං. අයමෙත්ථ ‘පුග්ගලජ්ඣාසයො’.

සම්මාසම්බුද්ධො පන අත්තනො බුද්ධසුබොධිතාය දසබලචතුවෙසාරජ්ජචතුපටිසම්භිදතාය ඡඅසාධාරණඤාණයොගෙන ච දෙසනං යදිච්ඡකං නියමෙත්වා දස්සෙති. ඉච්ඡන්තො උපනිජ්ඣායනට්ඨෙන ලොකුත්තරං ඣානන්ති දස්සෙති, ඉච්ඡන්තො නිය්යානට්ඨෙන…පෙ… විජානනට්ඨෙන ලොකුත්තරං චිත්තන්ති. අයං ‘දෙසනාවිලාසො’ නාම. තත්ථ යථෙව ලොකුත්තරං ඣානන්ති වුත්තට්ඨානෙ දස නයා විභත්තා, එවං මග්ගාදීසුපි තෙයෙව වෙදිතබ්බා. ඉති වීසතියා ඨානෙසු දස දස කත්වා ද්වෙ නයසතානි විභත්තානි හොන්ති.

358. ඉදානි අධිපතිභෙදං දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ඡන්දං ධුරං ජෙට්ඨකං පුබ්බඞ්ගමං කත්වා නිබ්බත්තිතං ලොකුත්තරං ඣානං ඡන්දාධිපතෙය්යං නාම. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. ඉති පුරිමස්මිං සුද්ධිකෙ ද්වෙනයසතානි ඡන්දාධිපතෙය්යාදීසුපි ද්වෙ ද්වෙති නයසහස්සෙන භාජෙත්වා පඨමමග්ගං දස්සෙසි ධම්මරාජා.

පඨමමග්ගො නිට්ඨිතො.

දුතියමග්ගො

361. ඉදානි ¶ දුතියමග්ගාදීනං දස්සනත්ථං පුන කතමෙ ධම්මා කුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ කාමරාගබ්යාපාදානං තනුභාවායාති එතෙසං කිලෙසානං තනුභාවත්ථාය. තත්ථ ද්වීහි කාරණෙහි තනුභාවො වෙදිතබ්බො – අධිච්චුප්පත්තියා ච පරියුට්ඨානමන්දතාය ච. සකදාගාමිස්ස හි, වට්ටානුසාරිමහාජනස්සෙව, කිලෙසා අභිණ්හං නුප්පජ්ජන්ති, කදාචි කදාචි උප්පජ්ජන්ති; උප්පජ්ජන්තාපි විරළාකාරා හුත්වා උප්පජ්ජන්ති, විරළවාපිතඛෙත්තෙ අඞ්කුරා විය. උප්පජ්ජමානාපි, ච වට්ටානුසාරිමහාජනස්සෙව, මද්දන්තා ඵරන්තා ඡාදෙන්තා අන්ධකාරං ¶ කරොන්තා නුප්පජ්ජන්ති. ද්වීහි පන මග්ගෙහි පහීනත්තා මන්දා මන්දා ¶ උප්පජ්ජන්ති. තනුකාකාරා හුත්වා උප්පජ්ජන්ති, අබ්භපටලං විය මක්ඛිකාපත්තං විය ච.

තත්ථ කෙචි ථෙරා වදන්ති – ‘සකදාගාමිස්ස කිලෙසා කිඤ්චාපි චිරෙන උප්පජ්ජන්ති, බහලාව පන හුත්වා උප්පජ්ජන්ති, තථා හිස්ස පුත්තා ච ධීතරො ච දිස්සන්තී’ති. එතං පන අප්පමාණං. පුත්තධීතරො හි අඞ්ගපච්චඞ්ගපරාමසනමත්තෙනපි හොන්ති. ද්වීහි පන මග්ගෙහි පහීනත්තා නත්ථි කිලෙසානං බහලතාති. ද්වීහි එව කාරණෙහිස්ස කිලෙසානං තනුභාවො වෙදිතබ්බො – අධිච්චුප්පත්තියා ච පරියුට්ඨානමන්දතාය චාති.

දුතියායාති ගණනවසෙනාපි දුතියුප්පත්තිවසෙනාපි දුතියාය. භූමියා පත්තියාති සාමඤ්ඤඵලස්ස පටිලාභත්ථාය. තතියචතුත්ථෙසුපි එසෙව නයො. විසෙසමත්තංයෙව පන වක්ඛාම.

අඤ්ඤින්ද්රියන්ති ආජානනකං ඉන්ද්රියං. පඨමමග්ගෙන ඤාතමරියාදං අනතික්කමිත්වා තෙසංයෙව තෙන මග්ගෙන ඤාතානං චතුසච්චධම්මානං ජානනකං ඉන්ද්රියන්ති වුත්තං හොති. නිද්දෙසවාරෙපිස්ස ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. කොට්ඨාසවාරෙපි ඉමිනාව සද්ධිං නවින්ද්රියානි හොන්ති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

දුතියමග්ගො නිට්ඨිතො.

තතියචතුත්ථමග්ගා

362. තතියෙ ¶ අනවසෙසප්පහානායාති තෙසංයෙව සකදාගාමිමග්ගෙන තනුභූතානං සංයොජනානං නිස්සෙසපජහනත්ථාය.

චතුත්ථෙ රූපරාගඅරූපරාගමානඋද්ධච්චඅවිජ්ජාය අනවසෙසප්පහානායාති එතෙසං පඤ්චන්නං උද්ධම්භාගියසංයොජනානං නිස්සෙසපජහනත්ථාය. තත්ථ රූපරාගොති රූපභවෙ ඡන්දරාගො. අරූපරාගොති අරූපභවෙ ඡන්දරාගො. මානොති අරහත්තමග්ගවජ්ඣකො මානො එව. තථා ¶ උද්ධච්චාවිජ්ජා. ඉමෙසුපි ද්වීසු මග්ගෙසු නවමං අඤ්ඤින්ද්රියමෙව හොති.

චතුමග්ගනයසහස්සං

සබ්බමග්ගෙසු ¶ පදපටිපාටියා සමසට්ඨිපදානි, චතූහි අපණ්ණකඞ්ගෙහි සද්ධිං චතුසට්ඨි හොන්ති. අසම්භින්නතො පන තෙත්තිංස. කොට්ඨාසවාරසුඤ්ඤතවාරා පාකතිකා එව. යථා ච පන පඨමමග්ගෙ එවං දුතියාදීසුපි නයසහස්සමෙවාති චත්තාරො මග්ගෙ චතූහි නයසහස්සෙහි භාජෙත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා.

සච්චවිභඞ්ගෙ පන සට්ඨි නයසහස්සානි ලොකුත්තරානි ඉමෙසං එව වසෙන නික්ඛිත්තානි. සතිපට්ඨානවිභඞ්ගෙ වීසති නයසහස්සානි ලොකුත්තරානි, සම්මප්පධානවිභඞ්ගෙ වීසති, ඉද්ධිපාදවිභඞ්ගෙ ද්වත්තිංස, බොජ්ඣඞ්ගවිභඞ්ගෙ ද්වත්තිංස, මග්ගඞ්ගවිභඞ්ගෙ අට්ඨවීසති නයසහස්සානි ලොකුත්තරානි ඉමෙසං එව වසෙන නික්ඛිත්තානි.

ඉධ පන චතූසු මග්ගෙසු චත්තාරියෙව නයසහස්සානි. තෙසු පඨමජ්ඣානිකෙ පඨමමග්ගෙ අට්ඨඞ්ගානි භාජිතානි; තථා දුතියාදීසු. තත්ථ පඨමමග්ගෙ සම්මාදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨිං පජහතීති සම්මාදිට්ඨි. සම්මාසඞ්කප්පාදයොපි මිච්ඡාසඞ්කප්පාදීනං පජහනට්ඨෙනෙව වෙදිතබ්බා. එවං සන්තෙ ‘පඨමමග්ගෙනෙව ද්වාසට්ඨියා දිට්ඨිගතානං පහීනත්තා උපරිමග්ගත්තයෙන පහාතබ්බා දිට්ඨි නාම නත්ථි. තත්ථ සම්මාදිට්ඨීති නාමං කථං හොතී’ති? ‘යථා විසං අත්ථි වා, හොතු මා වා, අගදො අගදො ත්වෙව වුච්චති, එවං මිච්ඡාදිට්ඨි අත්ථි වා, හොතු මා වා, අයං සම්මාදිට්ඨි එව නාම’.

‘යදි ¶ එවං නාමමත්තමෙවෙතං හොති, උපරිමග්ගත්තයෙ පන සම්මාදිට්ඨියා කිච්චාභාවො ආපජ්ජති, මග්ගඞ්ගානි න පරිපූරෙන්ති, තස්මා සම්මාදිට්ඨි සකිච්චකා කාතබ්බා මග්ගඞ්ගානි පූරෙතබ්බානී’ති. සකිච්චකා චෙත්ථ සම්මාදිට්ඨි යථාලාභනියමෙන දීපෙතබ්බා. උපරිමග්ගත්තයවජ්ඣො හි එකො මානො අත්ථි, සො දිට්ඨිට්ඨානෙ තිට්ඨති. සා තං මානං පජහතීති සම්මාදිට්ඨි. සොතාපත්තිමග්ගස්මිඤ්හි සම්මාදිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨිං පජහති. සොතාපන්නස්ස පන සකදාගාමිමග්ගවජ්ඣො මානො අත්ථි, සො දිට්ඨිට්ඨානෙ තිට්ඨති සා තං මානං පජහතීති සම්මාදිට්ඨි. තස්සෙව සත්තඅකුසලචිත්තසහජාතො සඞ්කප්පො අත්ථි. තෙහෙව චිත්තෙහි වාචඞ්ගචොපනං අත්ථි, කායඞ්ගචොපනං අත්ථි ¶ , පච්චයපරිභොගො අත්ථි, සහජාතවායාමො ¶ අත්ථි, අසතිභාවො අත්ථි, සහජාතචිත්තෙකග්ගතා අත්ථි. එතෙ මිච්ඡාසඞ්කප්පාදයො නාම සකදාගාමිමග්ගෙ සම්මාසඞ්කප්පාදයො. තෙසං පහානෙන සම්මාසඞ්කප්පාදයොති වෙදිතබ්බා. එවං සකදාගාමිමග්ගෙ අට්ඨඞ්ගානි සකිච්චකානි කත්වා ආගතානි. සකදාගාමිස්ස අනාගාමිමග්ගවජ්ඣො මානො අත්ථි. සො දිට්ඨිට්ඨානෙ තිට්ඨති. තස්සෙව සත්තහි චිත්තෙහි සහජාතා සඞ්කප්පාදයො. තෙසං පහානෙන අනාගාමිමග්ගෙ අට්ඨන්නං අඞ්ගානං සකිච්චකතා වෙදිතබ්බා. අනාගාමිස්ස අරහත්තමග්ගවජ්ඣො මානො අත්ථි. සො දිට්ඨිට්ඨානෙ තිට්ඨති. යානි පනස්ස පඤ්ච අකුසලචිත්තානි, තෙහි සහජාතා සඞ්කප්පාදයො. තෙසං පහානෙන අරහත්තමග්ගෙ අට්ඨන්නං අඞ්ගානං සකිච්චකතා වෙදිතබ්බා.

ඉමෙසු චතූසු මග්ගෙසු පඨමමග්ගෙන චත්තාරි සච්චානි දිට්ඨානි. ‘උපරිමග්ගත්තයං දිට්ඨකමෙව පස්සති, අදිට්ඨකං පස්සතී’ති දිට්ඨකමෙව පස්සතීති අයං ආචරියානං සමානත්ථකථා. විතණ්ඩවාදී පනාහ ‘අදිට්ඨං පස්සතී’ති. සො වත්තබ්බො – ‘පඨමමග්ගෙ කතමං ඉන්ද්රියං භාජෙසී’ති? ජානමානො ‘අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රිය’න්ති වක්ඛති. ‘උපරිමග්ගෙසු කතර’න්ති? වුත්තෙපි ‘අඤ්ඤින්ද්රිය’න්ති වක්ඛති. සො වත්තබ්බො – ‘අදිට්ඨසච්චදස්සනෙ සති උපරිමග්ගෙසුපි අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියමෙව භාජෙහි. එවං තෙ පඤ්හො සමෙස්සතී’ති. ‘කිලෙසෙ පන අඤ්ඤෙ අඤ්ඤො පජහති; පහීනෙ එව පජහතී’ති? ‘අඤ්ඤෙ අඤ්ඤො පජහතී’ති. ‘යදි අඤ්ඤෙ අඤ්ඤො, අප්පහීනෙ කිලෙසෙ පජහති. සච්චානිපි අදිට්ඨානෙව පස්සතී’ති එවංවාදී පුග්ගලො පුච්ඡිතබ්බො – ‘සච්චානි නාම කතී’ති? ජානන්තො ‘චත්තාරී’ති වක්ඛති. සො වත්තබ්බො – ‘තව වාදෙ සොළස සච්චානි ආපජ්ජන්ති. ත්වං බුද්ධෙහිපි අදිට්ඨං පස්සසි. බහුසච්චකො නාම ත්වං. එවං මා ගණ්හ. සච්චදස්සනං නාම අපුබ්බං නත්ථි, කිලෙසෙ පන අප්පහීනෙ පජහතී’ති.

තත්ථ ¶ ¶ සච්චදස්සනස්ස අපුබ්බාභාවෙ පෙළොපමං නාම ගහිතං – එකස්ස කිර චත්තාරො රතනපෙළා සාරගබ්භෙ ඨපිතා. සො රත්තිභාගෙ පෙළාසු උප්පන්නකිච්චො ද්වාරං විවරිත්වා, දීපං ජාලෙත්වා, දීපෙන විහතෙ අන්ධකාරෙ, පෙළාසු පාකටභාවං ගතාසු, තාසු කිච්චං කත්වා ද්වාරං පිදහිත්වා ගතො. පුන අන්ධකාරං අවත්ථරි. දුතියවාරෙපි තතියවාරෙපි තථෙව අකාසි. චතුත්ථවාරෙ ද්වාරෙ විවටෙ අන්ධකාරෙ පෙළා න පඤ්ඤායන්තීති වීමංසන්තස්සෙව ¶ සූරියො උග්ගඤ්ඡි, සූරියොභාසෙන විහතෙ අන්ධකාරෙ පෙළාසු කිච්චං කත්වා පක්කාමි.

තත්ථ චත්තාරො පෙළා විය චත්තාරි සච්චානි. තාසු කිච්චෙ උප්පන්නෙ ද්වාරවිවරණකාලො විය සොතාපත්තිමග්ගස්ස විපස්සනාභිනීහරණකාලො. අන්ධකාරං විය සච්චපටිච්ඡාදකතමං. දීපො භාසො විය සොතාපත්තිමග්ගොභාසො. විහතෙ අන්ධකාරෙ තස්ස පුරිසස්ස පෙළානං පාකටභාවො විය මග්ගඤාණස්ස සච්චානං පාකටභාවො. මග්ගඤාණස්ස පාකටානි පන මග්ගසමඞ්ගිස්ස පුග්ගලස්ස පාකටානෙව හොන්ති. පෙළාසු කිච්චං කත්වා ගතකාලො විය සොතාපත්තිමග්ගස්ස අත්තනා පහාතබ්බකිලෙසෙ පජහිත්වා නිරුද්ධකාලො. පුන අන්ධකාරාවත්ථරණං විය උපරිමග්ගත්තයවජ්ඣසච්චපටිච්ඡාදකතමං.

දුතියවාරෙ ද්වාරවිවරණකාලො විය සකදාගාමිමග්ගස්ස විපස්සනාභිනීහරණකාලො. දීපොභාසො විය සකදාගාමිමග්ගොභාසො. පෙළාසු කිච්චං කත්වා ගතකාලො විය සකදාගාමිමග්ගස්ස අත්තනා පහාතබ්බකිලෙසෙ පජහිත්වා නිරුද්ධකාලො. පුන අන්ධකාරාවත්ථරණං විය උපරිමග්ගද්වයවජ්ඣසච්චපටිච්ඡාදකතමං.

තතියවාරෙ ද්වාරවිවරණකාලො විය අනාගාමිමග්ගස්ස විපස්සනාභිනීහරණකාලො. දීපොභාසො විය අනාගාමිමග්ගොභාසො. පෙළාසු කිච්චං කත්වා ගතකාලො විය අනාගාමිමග්ගස්ස අත්තනා පහාතබ්බකිලෙසෙ පජහිත්වා නිරුද්ධකාලො. පුන අන්ධකාරාවත්ථරණං විය උපරිඅරහත්තමග්ගවජ්ඣසච්චපටිච්ඡාදකතමං.

චතුත්ථවාරෙ ද්වාරවිවරණකාලො විය අරහත්තමග්ගස්ස විපස්සනාභිනීහරණකාලො. සූරියුග්ගමනං විය අරහත්තමග්ගුප්පාදො. අන්ධකාරවිධමනං විය අරහත්තමග්ගස්ස සච්චපටිච්ඡාදකතමවිනොදනං ¶ . විහතෙ අන්ධකාරෙ තස්ස පෙළානං පාකටභාවො විය අරහත්තමග්ගඤාණස්ස චතුන්නං ¶ සච්චානං පාකටභාවො. ඤාණස්ස පාකටානි පන පුග්ගලස්ස පාකටානෙව හොන්ති. පෙළාසු කිච්චං කත්වා ගතකාලො විය අරහත්තමග්ගස්ස සබ්බකිලෙසඛෙපනං. සූරියුග්ගමනතො පට්ඨාය ආලොකස්සෙව පවත්තිකාලො විය අරහත්තමග්ගස්ස උප්පන්නකාලතො පට්ඨාය පුන සච්චපටිච්ඡාදකතමාභාවො ¶ . ඉදං තාව සච්චදස්සනස්ස අපුබ්බාභාවෙ ඔපම්මං.

දිට්ඨකමෙව හි පස්සති. ‘කිලෙසෙ පන අඤ්ඤෙ අඤ්ඤො පජහතී’ති එත්ථ ඛාරොපමං නාම ගහිතං. එකො පුරිසො කිලිට්ඨං වත්ථං රජකස්ස අදාසි. රජකො ඌසඛාරං ඡාරිකඛාරං ගොමයඛාරන්ති තයො ඛාරෙ දත්වා ඛාරෙහි ඛාදිතභාවං ඤත්වා උදකෙ වික්ඛාලෙත්වා ඔළාරිකොළාරිකං මලං පවාහෙසි. තතො න තාව පරිසුද්ධන්ති දුතියම්පි තථෙව ඛාරෙ දත්වා, උදකෙ වික්ඛාලෙත්වා, තතො නාතිසණ්හතරං මලං පවාහෙසි. තතො න තාව පරිසුද්ධන්ති තතියම්පි තෙ ඛාරෙ දත්වා උදකෙ වික්ඛාලෙත්වා තතො සණ්හතරං මලං පවාහෙසි. තතො න තාව පරිසුද්ධන්ති චතුත්ථම්පි තෙ ඛාරෙ දත්වා, උදකෙ වික්ඛාලෙත්වා අංසුඅබ්භන්තරගතම්පි නිස්සෙසං මලං පවාහෙත්වා සාමිකස්ස අදාසි. සො ගන්ධකරණ්ඩකෙ පක්ඛිපිත්වා ඉච්ඡිතිච්ඡිතකාලෙ පරිදහති.

තත්ථ කිලිට්ඨවත්ථං විය කිලෙසානුගතං චිත්තං. තිවිධඛාරදානකාලො විය තීසු අනුපස්සනාසු කම්මස්ස පවත්තනකාලො. උදකෙ වික්ඛාලෙත්වා ඔළාරිකොළාරිකමලප්පවාහනං විය සොතාපත්තිමග්ගෙන පඤ්චකිලෙසඛෙපනං. දුතියම්පි තෙසං ඛාරානං අනුප්පදානං විය ‘න තාව පරිසුද්ධං ඉදං චිත්ත’න්ති තාසුයෙව තීසු අනුපස්සනාසු කම්මප්පවත්තනං. තතො නාතිසණ්හතරමලප්පවාහනං විය සකදාගාමිමග්ගෙන ඔළාරිකසංයොජනද්වයඛෙපනං. තතො ‘න තාව පරිසුද්ධං වත්ථ’න්ති පුන ඛාරත්තයදානං විය ‘න තාව පරිසුද්ධං ¶ ඉදං චිත්ත’න්ති තාසුයෙව තීසු අනුපස්සනාසු කම්මප්පවත්තනං. තතො සණ්හතරමලප්පවාහනං විය අනාගාමිමග්ගෙන අණුසහගතසංයොජනද්වයඛෙපනං. ‘න තාව පරිසුද්ධං වත්ථ’න්ති පුන ඛාරත්තයදානං විය ‘න තාව පරිසුද්ධං ඉදං චිත්ත’න්ති තාසුයෙව තීසු අනුපස්සනාසු කම්මප්පවත්තනං. තතො වික්ඛාලනෙන අංසුඅබ්භන්තරගතෙ මලෙ පවාහෙත්වා පරිසුද්ධස්ස රජතපට්ටසදිසස්ස ගන්ධකරණ්ඩකෙ නික්ඛිත්තස්ස වත්ථස්ස ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ පරිදහනං විය අරහත්තමග්ගෙන අට්ඨන්නං කිලෙසානං ඛෙපිතත්තා පරිසුද්ධස්ස ඛීණාසවචිත්තස්ස ඉච්ඡිතිච්ඡිතක්ඛණෙ ඵලසමාපත්තිවිහාරෙන වීතිනාමනං. ඉදං ‘අඤ්ඤෙ අඤ්ඤො කිලෙසෙ පජහතී’ති එත්ථ ඔපම්මං. වුත්තම්පි චෙතං –

‘‘සෙය්යථාපි ¶ , ආවුසො, වත්ථං සංකිලිට්ඨං මලග්ගහිතං, තමෙනං සාමිකා රජකස්ස අනුපදජ්ජෙය්යුං. තමෙනං රජකො ඌසෙ වා ¶ ඛාරෙ වා ගොමයෙ වා සම්මද්දිත්වා අච්ඡෙ උදකෙ වික්ඛාලෙති. කිඤ්චාපි තං හොති වත්ථං පරිසුද්ධං පරියොදාතං, අථ ඛ්වස්ස හොතියෙව ‘අණුසහගතො ඌසගන්ධො වා ඛාරගන්ධො වා ගොමයගන්ධො වා අසමූහතො’. තමෙනං රජකො සාමිකානං දෙති. තමෙනං සාමිකා ගන්ධපරිභාවිතෙ කරණ්ඩකෙ නික්ඛිපන්ති. යොපිස්ස හොති අණුසහගතො ඌසගන්ධො වා ඛාරගන්ධො වා ගොමයගන්ධො වා අසමූහතො, සොපි සමුග්ඝාතං ගච්ඡති. එවමෙව ඛො, ආවුසො, කිඤ්චාපි අරියසාවකස්ස පඤ්චොරම්භාගියානි සංයොජනානි පහීනානි භවන්ති, අථ ඛ්වස්ස හොතියෙව පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු අණුසහගතො ‘අස්මී’ති මානො, ‘අස්මී’ති ඡන්දො, ‘අස්මී’ති අනුසයො අසමූහතො, සො අපරෙන සමයෙන පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු උදයබ්බයානුපස්සී විහරති – ‘ඉති රූපං, ඉති රූපස්ස සමුදයො, ඉති රූපස්ස අත්ථඞ්ගමො; ඉති වෙදනා ඉති සඤ්ඤා ඉති සඞ්ඛාරා ඉති විඤ්ඤාණං, ඉති විඤ්ඤාණස්ස සමුදයො, ඉති විඤ්ඤාණස්ස අත්ථඞ්ගමො’ති. තස්සිමෙසු පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු උදයබ්බයානුපස්සිනො විහරතො යොපිස්ස හොති පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු අණුසහගතො ‘අස්මී’ති මානො, ‘අස්මී’ති ඡන්දො, ‘අස්මී’ති අනුසයො අසමූහතො, සොපි සමුග්ඝාතං ගච්ඡතී’’ති (සං. නි. 3.89).

තත්ථ ¶ සොතාපත්තිමග්ගෙන පඤ්ච අකුසලචිත්තානි පහීයන්ති සද්ධිං චිත්තඞ්ගවසෙන උප්පජ්ජනකපාපධම්මෙහි. සකදාගාමිමග්ගෙන ද්වෙ දොමනස්සසහගතචිත්තානි තනුකානි භවන්ති සද්ධිං චිත්තඞ්ගවසෙන උප්පජ්ජනකපාපධම්මෙහි. අනාගාමිමග්ගෙන තානියෙව පහීයන්ති සද්ධිං සම්පයුත්තධම්මෙහි. අරහත්තමග්ගෙන පඤ්ච අකුසලචිත්තානි පහීයන්ති සද්ධිං චිත්තඞ්ගවසෙන උප්පජ්ජනකපාපධම්මෙහි. ඉමෙසං ද්වාදසන්නං අකුසලචිත්තානං පහීනකාලතො පට්ඨාය ඛීණාසවස්ස චිත්තඞ්ගවසෙන පුන පච්ඡතොපවත්තනකකිලෙසො නාම න හොති.

තත්රිදං ඔපම්මං – එකො කිර මහාරාජා පච්චන්තෙ ආරක්ඛං දත්වා මහානගරෙ ඉස්සරියං අනුභවන්තො වසති. අථස්ස පච්චන්තො කුප්පි. තස්මිං සමයෙ ද්වාදස චොරජෙට්ඨකා අනෙකෙහි පුරිසසහස්සෙහි සද්ධිං ¶ රට්ඨං විලුම්පන්ති. පච්චන්තවාසිනො මහාමත්තා ‘පච්චන්තො කුපිතො’ති රඤ්ඤො පහිණිංසු. රාජා ‘විස්සට්ඨා ගණ්හථ, අහං තුම්හාකං කත්තබ්බං කරිස්සාමී’ති සාසනං පහිණි ¶ . තෙ පඨමසම්පහාරෙනෙව අනෙකෙහි පුරිසසහස්සෙහි සද්ධිං පඤ්ච චොරජෙට්ඨකෙ ඝාතයිංසු. සෙසා සත්ත ජනා අත්තනො අත්තනො පරිවාරෙ ගහෙත්වා පබ්බතං පවිසිංසු. අමච්චා තං පවත්තිං රඤ්ඤො පෙසයිංසු.

රාජා ‘තුම්හාකං කත්තබ්බයුත්තං අහං ජානිස්සාමි, තෙපි ගණ්හථා’ති ධනං පහිණි. තෙ දුතියසම්පහාරෙන ද්වෙ චොරජෙට්ඨකෙ පහරිංසු, පරිවාරෙපි තෙසං දුබ්බලෙ අකංසු. තෙ සබ්බෙපි පලායිත්වා පබ්බතං පවිසිංසු. තම්පි පවත්තිං අමච්චා රඤ්ඤො පෙසයිංසු.

පුන රාජා ‘විස්සට්ඨා ගණ්හන්තූ’ති ධනං පහිණි. තෙ තතියසම්පහාරෙන සද්ධිං සහායපුරිසෙහි ද්වෙ චොරජෙට්ඨකෙ ඝාතයිත්වා තං පවත්තිං රඤ්ඤො පෙසයිංසු.

පුන රාජා ‘අවසෙසෙ විස්සට්ඨා ගණ්හන්තූ’ති ධනං පහිණි. තෙ චතුත්ථසම්පහාරෙන සපරිවාරෙ පඤ්ච චොරජෙට්ඨකෙ ඝාතයිංසු. ද්වාදසන්නං චොරජෙට්ඨකානං ඝාතිතකාලතො පට්ඨාය කොචි චොරො නාම නත්ථි. ඛෙමා ජනපදා උරෙ පුත්තෙ නච්චෙන්තා මඤ්ඤෙ විහරන්ති. රාජා විජිතසඞ්ගාමෙහි යොධෙහි පරිවුතො ¶ වරපාසාදගතො මහාසම්පත්තිං අනුභවි.

තත්ථ මහන්තො රාජා විය ධම්මරාජා. පච්චන්තවාසිනො අමච්චා විය යොගාවචරා කුලපුත්තා. ද්වාදස චොරජෙට්ඨකා විය ද්වාදස අකුසලචිත්තානි. තෙසං සහායා අනෙකසහස්සපුරිසා විය චිත්තඞ්ගවසෙන උප්පජ්ජනකපාපධම්මා. රඤ්ඤො පච්චන්තො කුපිතොති පහිතකාලො විය ආරම්මණෙ කිලෙසෙසු උප්පන්නෙසු ‘භන්තෙ, කිලෙසො මෙ උප්පන්නො’ති සත්ථු ආරොචනකාලො. ‘විස්සට්ඨා ගණ්හන්තූ’ති ධනදානං විය ‘කිලෙසෙ නිග්ගණ්හ භික්ඛූ’ති ධම්මරඤ්ඤො කම්මට්ඨානාචික්ඛනං. සපරිවාරානං පඤ්චන්නං චොරජෙට්ඨකානං ඝාතිතකාලො විය සොතාපත්තිමග්ගෙන සම්පයුත්තානං පඤ්චන්නං අකුසලචිත්තානං පහානං.

පුන ¶ රඤ්ඤො පවත්තිපෙසනං විය සම්මාසම්බුද්ධස්ස පටිලද්ධගුණාරොචනං. ‘සෙසකෙ ච ගණ්හන්තූ’ති පුන ධනදානං විය භගවතො සකදාගාමිමග්ගස්ස විපස්සනාචික්ඛනං. දුතියසම්පහාරෙන සපරිවාරානං ද්වින්නං චොරජෙට්ඨකානං දුබ්බලීකරණං විය සකදාගාමිමග්ගෙන සසම්පයුත්තානං ද්වින්නං දොමනස්සචිත්තානං තනුභාවකරණං.

පුන ¶ රඤ්ඤො පවත්තිපෙසනං විය සත්ථු පටිලද්ධගුණාරොචනං. ‘විස්සට්ඨා ගණ්හන්තූ’ති පුන ධනදානං විය භගවතො අනාගාමිමග්ගස්ස විපස්සනාචික්ඛනං. තතියසම්පහාරෙන සපරිවාරානං ද්වින්නං චොරජෙට්ඨකානං ඝාතනං විය අනාගාමිමග්ගෙන සසම්පයුත්තානං ද්වින්නං දොමනස්සචිත්තානං පහානං.

පුන රඤ්ඤො පවත්තිපෙසනං විය තථාගතස්ස පටිලද්ධගුණාරොචනං. ‘විස්සට්ඨා ගණ්හන්තූ’ති පුන ධනදානං විය භගවතො අරහත්තමග්ගස්ස විපස්සනාචික්ඛනං. චතුත්ථසම්පහාරෙන සපරිවාරානං පඤ්චන්නං චොරජෙට්ඨකානං ඝාතිතකාලතො පට්ඨාය ජනපදස්ස ඛෙමකාලො විය අරහත්තමග්ගෙන සසම්පයුත්තෙසු පඤ්චසු අකුසලචිත්තෙසු පහීනෙසු ද්වාදසන්නං අකුසලචිත්තානං පහීනකාලතො පට්ඨාය පුන චිත්තඞ්ගවසෙන උප්පජ්ජනකස්ස අකුසලධම්මස්ස අභාවො. රඤ්ඤො විජිතසඞ්ගාමස්ස අමච්චගණපරිවුතස්ස වරපාසාදෙ මහාසම්පත්තිඅනුභවනං විය ඛීණාසවපරිවුතස්ස ධම්මරඤ්ඤො සුඤ්ඤතඅනිමිත්තඅප්පණිහිතභෙදෙසු සමාපත්තිසුඛෙසු ¶ ඉච්ඡිතිච්ඡිතඵලසමාපත්තිසුඛානුභවනං වෙදිතබ්බන්ති.

කුසලා ධම්මාතිපදස්ස වණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අකුසලපදං

ධම්මුද්දෙසවාරකථා

පඨමචිත්තං

365. ඉදානි අකුසලධම්මපදං භාජෙත්වා දස්සෙතුං කතමෙ ධම්මා අකුසලාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ ධම්මවවත්ථානාදිවාරප්පභෙදො ච හෙට්ඨා ආගතානං පදානං අත්ථවිනිච්ඡයො ච හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. තත්ථ තත්ථ පන විසෙසමත්තමෙව වණ්ණයිස්සාම. තත්ථ සමයවවත්ථානෙ තාව යස්මා, කුසලස්ස විය, අකුසලස්ස භූමිභෙදො නත්ථි, තස්මා එකන්තං කාමාවචරම්පි සමානං එතං ‘කාමාවචර’න්ති න වුත්තං. දිට්ඨිගතසම්පයුත්තන්ති එත්ථ දිට්ඨි ¶ එව දිට්ඨිගතං ‘ගූථගතං ¶ මුත්තගත’න්තිආදීනි (අ. නි. 9.11) විය. ගන්තබ්බාභාවතො වා දිට්ඨියා ගතමත්තමෙවෙතන්තිපි දිට්ඨිගතං. තෙන සම්පයුත්තං දිට්ඨිගතසම්පයුත්තං.

තත්ථ අසද්ධම්මසවනං, අකල්යාණමිත්තතා, අරියානං අදස්සනකාමතාදීනි අයොනිසො මනසිකාරොති එවමාදීහි කාරණෙහි ඉමස්ස දිට්ඨිගතසඞ්ඛාතස්ස මිච්ඡාදස්සනස්ස උප්පත්ති වෙදිතබ්බා. යෙ හි එතෙ දිට්ඨිවාදපටිසංයුත්තා අසද්ධම්මා තෙසං බහුමානපුබ්බඞ්ගමෙන අතික්කන්තමජ්ඣත්තෙන උපපරික්ඛාරහිතෙන සවනෙන, යෙ ච දිට්ඨිවිපන්නා අකල්යාණමිත්තා තංසම්පවඞ්කතාසඞ්ඛාතාය අකල්යාණමිත්තතාය, බුද්ධාදීනං අරියානඤ්චෙව සප්පුරිසානඤ්ච අදස්සනකාමතාය චතුසතිපට්ඨානාදිභෙදෙ අරියධම්මෙ අකොවිදත්තෙන පාතිමොක්ඛසංවරඉන්ද්රියසංවරසතිසංවරඤාණසංවරපහානසංවරප්පභෙදෙ අරියධම්මෙ චෙව සප්පුරිසධම්මෙ ච සංවරභෙදසඞ්ඛාතෙන අවිනයෙන තෙහෙව කාරණෙහි පරිභාවිතෙන අයොනිසො මනසිකාරෙන කොතූහලමඞ්ගලාදිපසුතතාය ච එතං උප්පජ්ජතීති වෙදිතබ්බං. අසඞ්ඛාරභාවො පනස්ස චිත්තස්ස හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

ධම්මුද්දෙසවාරෙ ¶ ඵස්සොති අකුසලචිත්තසහජාතො ඵස්සො. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො. ඉති අකුසලමත්තමෙව එතෙසං පුරිමෙහි විසෙසො.

චිත්තස්සෙකග්ගතා හොතීති පාණාතිපාතාදීසුපි අවික්ඛිත්තභාවෙන චිත්තස්ස එකග්ගතා හොති. මනුස්සා හි චිත්තං සමාදහිත්වා අවික්ඛිත්තා හුත්වා අවිරජ්ඣමානානි සත්ථානි පාණසරීරෙසු නිපාතෙන්ති, සුසමාහිතා පරෙසං සන්තකං හරන්ති, එකරසෙන චිත්තෙන මිච්ඡාචාරං ආපජ්ජන්ති. එවං අකුසලප්පවත්තියම්පි චිත්තස්ස එකග්ගතා හොති.

මිච්ඡාදිට්ඨීති අයාථාවදිට්ඨි, විරජ්ඣිත්වා ගහණතො වා විතථා දිට්ඨි මිච්ඡාදිට්ඨි. අනත්ථාවහත්තා පණ්ඩිතෙහි ජිගුච්ඡිතා දිට්ඨීතිපි මිච්ඡාදිට්ඨි. මිච්ඡාසඞ්කප්පාදීසුපි එසෙව නයො. අපිච මිච්ඡා පස්සන්ති තාය, සයං වා මිච්ඡා පස්සති, මිච්ඡාදස්සනමත්තමෙව වා එසාති මිච්ඡාදිට්ඨි. සා අයොනිසො අභිනිවෙසලක්ඛණා, පරාමාසරසා, මිච්ඡාභිනිවෙසපච්චුපට්ඨානා, අරියානං අදස්සනකාමතාදිපදට්ඨානා; පරමං වජ්ජන්ති දට්ඨබ්බා. මිච්ඡාසඞ්කප්පාදීසු ¶ ‘මිච්ඡා’ති පදමත්තමෙව විසෙසො. සෙසං කුසලාධිකාරෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

අහිරිකබලං ¶ අනොත්තප්පබලන්ති එත්ථ බලත්ථො නිද්දෙසවාරෙ ආවි භවිස්සති. ඉතරෙසු පන – න හිරියතීති අහිරිකො. අහිරිකස්ස භාවො අහිරිකං. න ඔත්තප්පං අනොත්තප්පං. තෙසු අහිරිකං කායදුච්චරිතාදීහි අජිගුච්ඡනලක්ඛණං, අලජ්ජාලක්ඛණං වා. අනොත්තප්පං තෙහෙව අසාරජ්ජනලක්ඛණං අනුත්තාසනලක්ඛණං වා. අහිරිකමෙව බලං අහිරිකබලං. අනොත්තප්පමෙව බලං අනොත්තප්පබලං. අයමෙත්ථ සඞ්ඛෙපත්ථො. විත්ථාරො පන හෙට්ඨා වුත්තපටිපක්ඛවසෙන වෙදිතබ්බො.

ලුබ්භන්ති තෙන, සයං වා ලුබ්භති, ලුබ්භනමත්තමෙව ¶ වා තන්ති ලොභො. මුය්හන්ති තෙන, සයං වා මුය්හති, මුය්හනමත්තමෙව වා තන්ති මොහො. තෙසු ලොභො ආරම්මණග්ගහණලක්ඛණො මක්කටාලෙපො විය, අභිසඞ්ගරසො තත්තකපාලෙ ඛිත්තමංසපෙසි විය, අපරිච්චාගපච්චුපට්ඨානො තෙලඤ්ජනරාගො විය, සංයොජනියධම්මෙසු අස්සාදදස්සනපදට්ඨානො. සො තණ්හානදීභාවෙන වඩ්ඪමානො, සීඝසොතා නදී විය මහාසමුද්දං, අපායමෙව ගහෙත්වා ගච්ඡතීති දට්ඨබ්බො.

මොහො චිත්තස්ස අන්ධභාවලක්ඛණො අඤ්ඤාණලක්ඛණො වා, අසම්පටිවෙධරසො ආරම්මණසභාවච්ඡාදනරසො වා, අසම්මාපටිපත්තිපච්චුපට්ඨානො අන්ධකාරපච්චුපට්ඨානො වා, අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානො. සබ්බාකුසලානං මූලන්ති දට්ඨබ්බො.

අභිජ්ඣායන්ති තාය, සයං වා අභිජ්ඣායති, අභිජ්ඣායනමත්තමෙව වා එසාති අභිජ්ඣා. සා පරසම්පත්තීනං සකකරණඉච්ඡාලක්ඛණා, තෙනාකාරෙන එසනභාවරසා, පරසම්පත්ති-අභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානා, පරසම්පත්තීසු අභිරතිපදට්ඨානා. පරසම්පත්තිඅභිමුඛා එව හි සා උපට්ඨහති. තාසු ච අභිරතියා සති පවත්තති, පරසම්පත්තීසු චෙතසො හත්ථප්පසාරොවියාති දට්ඨබ්බා.

සමථො හොතීතිආදීසු අඤ්ඤෙසු කිච්චෙසු වික්ඛෙපසමනතො සමථො. අකුසලප්පවත්තියං චිත්තං පග්ගණ්හාතීති පග්ගාහො. න වික්ඛිපතීති අවික්ඛෙපො.

ඉමස්මිං ¶ චිත්තෙ සද්ධා, සති, පඤ්ඤා, ඡ යුගළකානීති ඉමෙ ධම්මා න ගහිතා. කස්මා? අස්සද්ධියචිත්තෙ පසාදො නාම නත්ථි. තස්මා තාව සද්ධා න ගහිතා. කිං පන දිට්ඨිගතිකා ¶ අත්තනො අත්තනො සත්ථාරානං න සද්දහන්තීති? සද්දහන්ති. සා පන සද්ධා නාම න හොති, වචනසම්පටිච්ඡනමත්තමෙවෙතං. අත්ථතො අනුපපරික්ඛා වා ¶ හොති, දිට්ඨි වා. අසතියචිත්තෙ පන සති නත්ථීති න ගහිතා. කිං දිට්ඨිගතිකා අත්තනා කතකම්මං න සරන්තීති? සරන්ති. සා පන සති නාම න හොති. කෙවලං තෙනාකාරෙන අකුසලචිත්තප්පවත්ති. තස්මා සති න ගහිතා. අථ කස්මා ‘‘මිච්ඡාසතී’’ති (දී. නි. 3.333; සං. නි. 5.1) සුත්තන්තෙ වුත්තා? සා පන අකුසලක්ඛන්ධානං සතිවිරහිතත්තා සතිපටිපක්ඛත්තා ච මිච්ඡාමග්ගමිච්ඡත්තානං පූරණත්ථං තත්ථ පරියායෙන දෙසනා කතා. නිප්පරියායෙන පනෙසා නත්ථි. තස්මා න ගහිතා. අන්ධබාලචිත්තෙ පන පඤ්ඤා නත්ථීති න ගහිතා. කිං දිට්ඨිගතිකානං වඤ්චනාපඤ්ඤා නත්ථීති? අත්ථි. න පනෙසා පඤ්ඤා, මායා නාමෙසා හොති. සා අත්ථතො තණ්හාව. ඉදං පන චිත්තං සදරථං ගරුකං භාරියං කක්ඛළං ථද්ධං අකම්මඤ්ඤං ගිලානං වඞ්කං කුටිලං. තස්මා පස්සද්ධාදීනි ඡ යුගළකානි න ගහිතානි.

එත්තාවතා පදපටිපාටියා චිත්තඞ්ගවසෙන පාළිආරුළ්හානි ද්වත්තිංස පදානි දස්සෙත්වා ඉදානි යෙවාපනකධම්මෙ දස්සෙතුං යෙ වා පන තස්මිං සමයෙතිආදිමාහ. තත්ථ සබ්බෙසුපි අකුසලචිත්තෙසු ඡන්දො අධිමොක්ඛො මනසිකාරො මානො ඉස්සා මච්ඡරියං ථිනං මිද්ධං උද්ධච්චං කුක්කුච්චන්ති ඉමෙ දසෙව යෙවාපනකා හොන්ති ධම්මා, සුත්තාගතා, සුත්තපදෙසු දිස්සරෙති වුත්තා. ඉමස්මිං පන චිත්තෙ ඡන්දො අධිමොක්ඛො මනසිකාරො උද්ධච්චන්ති ඉමෙ අපණ්ණකඞ්ගසඞ්ඛාතා චත්තාරොව යෙවාපනකා හොන්ති.

තත්ථ ඡන්දාදයො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. කෙවලඤ්හි තෙ කුසලා, ඉමෙ අකුසලා. ඉතරං පන උද්ධතස්ස භාවො ‘උද්ධච්චං’. තං චෙතසො අවූපසමලක්ඛණං වාතාභිඝාතචලජලං විය, අනවට්ඨානරසං වාතාභිඝාතචලධජපටාකා විය, භන්තත්තපච්චුපට්ඨානං පාසාණාභිඝාතසමුද්ධතභස්මා විය, චෙතසො අවූපසමෙ අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානං. චිත්තවික්ඛෙපොති දට්ඨබ්බං.

ඉති ඵස්සාදීනි ද්වත්තිංස, යෙවාපනකවසෙන වුත්තානි චත්තාරීති සබ්බානිපි ¶ ඉමස්මිං ධම්මුද්දෙසවාරෙ ඡත්තිංස ධම්මපදානි භවන්ති. චත්තාරි අපණ්ණකඞ්ගානි හාපෙත්වා ¶ පාළියං ආගතානි ද්වත්තිංසමෙව. අග්ගහිතග්ගහණෙන පනෙත්ථ ඵස්සපඤ්චකං, විතක්කො විචාරො පීති චිත්තස්සෙකග්ගතා ¶ වීරියින්ද්රියං ජීවිතින්ද්රියං මිච්ඡාදිට්ඨි අහිරිකං අනොත්තප්පං ලොභො මොහොති සොළස ධම්මා හොන්ති.

තෙසු සොළසසු සත්ත ධම්මා අවිභත්තිකා නව සවිභත්තිකා හොන්ති. කතමෙ සත්ත? ඵස්සො සඤ්ඤා චෙතනා විචාරො පීති ජීවිතින්ද්රියං මොහොති ඉමෙ සත්ත අවිභත්තිකා. වෙදනා චිත්තං විතක්කො චිත්තස්සෙකග්ගතා වීරියින්ද්රියං මිච්ඡාදිට්ඨි අහිරිකං අනොත්තප්පං ලොභොති ඉමෙ නව සවිභත්තිකා.

තෙසු ඡ ධම්මා ද්වීසු ඨානෙසු විභත්තා, එකො තීසු, එකො චතූසු, එකො ඡසු. කථං? චිත්තං විතක්කො මිච්ඡාදිට්ඨි අහිරිකං අනොත්තප්පං ලොභොති ඉමෙ ඡ ද්වීසු ඨානෙසු විභත්තා. තෙසු හි චිත්තං තාව ඵස්සපඤ්චකං පත්වා චිත්තං හොතීති වුත්තං, ඉන්ද්රියානි පත්වා මනින්ද්රියන්ති. විතක්කො ඣානඞ්ගානි පත්වා විතක්කො හොතීති වුත්තො, මග්ගඞ්ගානි පත්වා මිච්ඡාසඞ්කප්පොති. මිච්ඡාදිට්ඨි මග්ගඞ්ගෙසුපි කම්මපථෙසුපි මිච්ඡාදිට්ඨියෙව. අහිරිකං බලානි පත්වා අහිරිකබලං හොතීති වුත්තං, ලොකනාසකදුකං පත්වා අහිරිකන්ති. අනොත්තප්පෙපි එසෙව නයො. ලොභො මූලං පත්වා ලොභො හොතීති වුත්තො. කම්මපථං පත්වා අභිජ්ඣාති. ඉමෙ ඡ ද්වීසු ඨානෙසු විභත්තා.

වෙදනා පන ඵස්සපඤ්චකං පත්වා වෙදනා හොතීති වුත්තා, ඣානඞ්ගානි පත්වා සුඛන්ති, ඉන්ද්රියානි පත්වා සොමනස්සින්ද්රියන්ති. එවං එකොව ධම්මො තීසු ඨානෙසු විභත්තො.

වීරියං පන ඉන්ද්රියානි පත්වා වීරියින්ද්රියං හොතීති වුත්තං, මග්ගඞ්ගානි පත්වා මිච්ඡාවායාමො හොතීති, බලානි පත්වා වීරියබලන්ති, පිට්ඨිදුකං පත්වා පග්ගාහො හොතීති. එවං අයං එකො ධම්මො චතූසු ඨානෙසු විභත්තො.

සමාධි පන ඣානඞ්ගානි පත්වා චිත්තස්සෙකග්ගතා හොතීති වුත්තො, ඉන්ද්රියානි පත්වා සමාධින්ද්රියන්ති, මග්ගඞ්ගානි පත්වා මිච්ඡාසමාධීති, බලානි පත්වා සමාධිබලන්ති, පිට්ඨිදුකං පත්වා දුතියදුකෙ ¶ එකකවසෙනෙව සමථොති ¶ , තතියෙ අවික්ඛෙපොති. එවමයං එකො ධම්මො ඡසු ඨානෙසු විභත්තො.

සබ්බෙපි ¶ පනෙතෙ ධම්මා ඵස්සපඤ්චකවසෙන ඣානඞ්ගවසෙන ඉන්ද්රියවසෙන මග්ගඞ්ගවසෙන බලවසෙන මූලවසෙන කම්මපථවසෙන ලොකනාසකවසෙන පිට්ඨිදුකවසෙනාති නව රාසයො හොන්ති. තත්ථ යං වත්තබ්බං තං පඨමකුසලචිත්තනිද්දෙසෙ වුත්තමෙවාති.

ධම්මුද්දෙසවාරකථා නිට්ඨිතා.

නිද්දෙසවාරකථා

375. නිද්දෙසවාරෙ චිත්තස්සෙකග්ගතානිද්දෙසෙ තාව සණ්ඨිති අවට්ඨිතීති. ඉදං ද්වයං ඨිතිවෙවචනමෙව. යං පන කුසලනිද්දෙසෙ ‘ආරම්මණං ඔගාහෙත්වා අනුපවිසිත්වා තිට්ඨතීති අවට්ඨිතී’ති වුත්තං, තං ඉධ න ලබ්භති. අකුසලස්මිඤ්හි දුබ්බලා චිත්තස්සෙකග්ගතාති හෙට්ඨා දීපිතමෙව.

384. උද්ධච්චවිචිකිච්ඡාවසෙන පවත්තස්ස විසාහාරස්ස පටිපක්ඛතො අවිසාහාරොති එවරූපොපි අත්ථො ඉධ න ලබ්භති. සහජාතධම්මෙ පන න විසාහරතීති අවිසාහාරො. න වික්ඛිපතීති අවික්ඛෙපො. අකුසලචිත්තෙකග්ගතාවසෙන අවිසාහටස්ස මානසස්ස භාවො අවිසාහටමානසතා. සහජාතධම්මෙසු න කම්පතීති සමාධිබලං. අයාථාවසමාධානතො මිච්ඡාසමාධීති එවමිධ අත්ථො දට්ඨබ්බො.

385. වීරියින්ද්රියනිද්දෙසෙ යො හෙට්ඨා ‘නික්කමො චෙසො කාමානං පනුදනායා’තිආදි නයො වුත්තො, සො ඉධ න ලබ්භති. සහජාතධම්මෙසු අකම්පනට්ඨෙනෙව වීරියබලං වෙදිතබ්බං.

386. මිච්ඡාදිට්ඨිනිද්දෙසෙ අයාථාවදස්සනට්ඨෙන මිච්ඡාදිට්ඨි. දිට්ඨීසු ගතං ඉදං දස්සනං, ද්වාසට්ඨිදිට්ඨිඅන්තොගතත්තාති දිට්ඨිගතං. හෙට්ඨාපිස්ස අත්ථො වුත්තොයෙව. දිට්ඨියෙව දුරතික්කමනට්ඨෙන දිට්ඨිගහනං, තිණගහනවනගහනපබ්බතගහනානි විය. දිට්ඨියෙව සාසඞ්කසප්පටිභයට්ඨෙන දිට්ඨිකන්තාරො ¶ , චොරකන්තාරවාළකන්තාරමරුකන්තාරනිරුදකකන්තාරදුබ්භික්ඛකන්තාරා ¶ විය. සම්මාදිට්ඨියා ¶ විනිවිජ්ඣනට්ඨෙන විලොමනට්ඨෙන ච දිට්ඨිවිසූකායිකං. මිච්ඡාදස්සනඤ්හි උප්පජ්ජමානං සම්මාදස්සනං විනිවිජ්ඣති චෙව විලොමෙති ච. කදාචි සස්සතස්ස කදාචි උච්ඡෙදස්ස ගහණතො දිට්ඨියා විරූපං ඵන්දිතන්ති දිට්ඨිවිප්ඵන්දිතං. දිට්ඨිගතිකො හි එකස්මිං පතිට්ඨාතුං න සක්කොති, කදාචි සස්සතං අනුපතති කදාචි උච්ඡෙදං. දිට්ඨියෙව බන්ධනට්ඨෙන සංයොජනන්ති දිට්ඨිසංයොජනං.

සුසුමාරාදයො විය පුරිසං, ආරම්මණං දළ්හං ගණ්හාතීති ගාහො. පතිට්ඨහනතො පතිට්ඨාහො. අයඤ්හි බලවප්පවත්තිභාවෙන පතිට්ඨහිත්වා ගණ්හාති. නිච්චාදිවසෙන අභිනිවිසතීති අභිනිවෙසො. ධම්මසභාවං අතික්කමිත්වා නිච්චාදිවසෙන පරතො ආමසතීති පරාමාසො. අනත්ථාවහත්තා කුච්ඡිතො මග්ගො, කුච්ඡිතානං වා අපායානං මග්ගොති කුම්මග්ගො. අයාථාවපථතො මිච්ඡාපථො. යථා හි දිසාමූළ්හෙන අයං අසුකගාමස්ස නාම පථොති ගහිතොපි තං ගාමං න සම්පාපෙති, එවං දිට්ඨිගතිකෙන සුගතිපථොති ගහිතාපි දිට්ඨි සුගතිං න පාපෙතීති අයාථාවපථතො, මිච්ඡාපථො. මිච්ඡාසභාවතො මිච්ඡත්තං. තත්ථෙව පරිබ්භමනතො තරන්ති එත්ථ බාලාති තිත්ථං. තිත්ථඤ්ච තං අනත්ථානඤ්ච ආයතනන්ති තිත්ථායතනං. තිත්ථියානං වා සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන නිවාසඨානට්ඨෙන ච ආයතනන්තිපි තිත්ථායතනං. විපරියෙසභූතො ගාහො, විපරියෙසතො වා ගාහොති විපරියෙසග්ගාහො; විපල්ලත්ථ ගාහොති අත්ථො.

387-388. අහිරිකානොත්තප්පනිද්දෙසෙසු හිරොත්තප්පනිද්දෙසවිපරියායෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. සහජාතධම්මෙසු පන අකම්පනට්ඨෙනෙව අහිරිකබලං අනොත්තප්පබලඤ්ච වෙදිතබ්බං.

389. ලොභමොහනිද්දෙසෙසු ලුබ්භතීති ලොභො. ලුබ්භනාති ලුබ්භනාකාරො. ලොභසම්පයුත්තචිත්තං, පුග්ගලො වා ලුබ්භිතො; ලුබ්භිතස්ස භාවො ලුබ්භිතත්තං. සාරජ්ජතීති සාරාගො. සාරජ්ජනාකාරො සාරජ්ජනා. සාරජ්ජිතස්ස භාවො සාරජ්ජිතත්තං. අභිජ්ඣායනට්ඨෙන අභිජ්ඣා ¶ . පුන ‘ලොභ’-වචනෙ කාරණං ¶ වුත්තමෙව. අකුසලඤ්ච තං මූලඤ්ච අකුසලානං වා මූලන්ති අකුසලමූලං.

390. ඤාණදස්සනපටිපක්ඛතො අඤ්ඤාණං අදස්සනං. අභිමුඛො හුත්වා ධම්මෙන න සමෙති, න සමාගච්ඡතීති අනභිසමයො. අනුරූපතො ධම්මෙ බුජ්ඣතීති අනුබොධො. තප්පටිපක්ඛතාය ¶ අනනුබොධො. අනිච්චාදීහි සද්ධිං යොජෙත්වා න බුජ්ඣතීති අසම්බොධො. අසන්තං අසමඤ්ච බුජ්ඣතීතිපි අසම්බොධො. චතුසච්චධම්මං නප්පටිවිජ්ඣතීති අප්පටිවෙධො. රූපාදීසු එකධම්මම්පි අනිච්චාදිසාමඤ්ඤතො න සඞ්ගණ්හාතීති අසංගාහනා. තමෙව ධම්මං න පරියොගාහතීති අපරියොගාහනා. න සමං පෙක්ඛතීති අසමපෙක්ඛණා. ධම්මානං සභාවං පති න අපෙක්ඛතීති අපච්චවෙක්ඛණා.

කුසලාකුසලකම්මෙසු විපරීතවුත්තියා සභාවග්ගහණාභාවෙන වා එකම්පි කම්මං එතස්ස පච්චක්ඛං නත්ථි, සයං වා කස්සචි කම්මස්ස පච්චක්ඛකරණං නාම න හොතීති අප්පච්චක්ඛකම්මං. යං එතස්මිං අනුප්පජ්ජමානෙ චිත්තසන්තානං මෙජ්ඣං භවෙය්ය, සුචි, වොදානං, තං දුට්ඨං මෙජ්ඣං ඉමිනාති දුම්මෙජ්ඣං. බාලානං භාවොති බාල්යං. මුය්හතීති මොහො. බලවතරො මොහො පමොහො. සමන්තතො මුය්හතීති සම්මොහො. විජ්ජාය පටිපක්ඛභාවතො න විජ්ජාති අවිජ්ජා. ඔඝයොගත්ථො වුත්තොයෙව. ථාමගතට්ඨෙන අනුසෙතීති අනුසයො. චිත්තං පරියුට්ඨාති, අභිභවතීති පරියුට්ඨානං. හිතග්ගහණාභාවෙන හිතාභිමුඛං ගන්තුං න සක්කොති, අඤ්ඤදත්ථු ලඞ්ගතියෙවාති ලඞ්ගී; ඛඤ්ජතීති අත්ථො. දුරුග්ඝාටනට්ඨෙන වා ලඞ්ගී. යථා හි මහාපලිඝසඞ්ඛාතා ලඞ්ගී දුරුග්ඝාටා හොති, එවමයම්පි ලඞ්ගී වියාති ලඞ්ගී. සෙසං උත්තානත්ථමෙව. සඞ්ගහවාරසුඤ්ඤතවාරාපි ¶ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව අත්ථතො වෙදිතබ්බාති.

දුතියචිත්තං

399. දුතියචිත්තෙ සසඞ්ඛාරෙනාති පදං විසෙසං. තම්පි හෙට්ඨා වුත්තත්ථමෙව. ඉදං පන චිත්තං කිඤ්චාපි ඡසු ආරම්මණෙසු සොමනස්සිතස්ස ලොභං උප්පාදෙත්වා ‘සත්තො සත්තො’තිආදිනා නයෙන පරාමසන්තස්ස උප්පජ්ජති, තථාපි සසඞ්ඛාරිකත්තා සප්පයොගෙන සඋපායෙන උප්පජ්ජනතො – යදා ¶ කුලපුත්තො මිච්ඡාදිට්ඨිකස්ස කුලස්ස කුමාරිකං පත්ථෙති. තෙ ච ‘අඤ්ඤදිට්ඨිකා තුම්හෙ’ති කුමාරිකං න දෙන්ති. අථඤ්ඤෙ ඤාතකා ‘යං තුම්හෙ කරොථ තමෙවායං කරිස්සතී’ති දාපෙන්ති. සො තෙහි සද්ධිං තිත්ථියෙ උපසඞ්කමති. ආදිතොව වෙමතිකො හොති. ගච්ඡන්තෙ ගච්ඡන්තෙ කාලෙ එතෙසං කිරියා මනාපාති ලද්ධිං රොචෙති, දිට්ඨිං ගණ්හාති – එවරූපෙ කාලෙ ඉදං ලබ්භතීති වෙදිතබ්බං.

යෙවාපනකෙසු ¶ පනෙත්ථ ථිනමිද්ධං අධිකං. තත්ථ ථිනනතා ‘ථිනං’. මිද්ධනතා ‘මිද්ධං’; අනුස්සාහසංහනනතා අසත්තිවිඝාතො චාති අත්ථො. ථිනඤ්ච මිද්ධඤ්ච ථිනමිද්ධං. තත්ථ ථිනං අනුස්සාහලක්ඛණං, වීරියවිනොදනරසං, සංසීදනපච්චුපට්ඨානං. මිද්ධං අකම්මඤ්ඤතාලක්ඛණං, ඔනහනරසං, ලීනභාවපච්චුපට්ඨානං පචලායිකානිද්දාපච්චුපට්ඨානං වා. උභයම්පි අරතිතන්දීවිජම්භිතාදීසු අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානන්ති.

තතියචිත්තං

400. තතියං ඡසු ආරම්මණෙසු සොමනස්සිතස්ස ලොභං උප්පාදෙත්වා ‘සත්තො සත්තො’තිආදිනා නයෙන අපරාමසන්තස්ස නාරායණවිරාජනමල්ලයුද්ධනටසමජ්ජාදීනි පස්සතො මනාපියසද්දසවනාදිපසුතස්ස ¶ වා උප්පජ්ජති. ඉධ මානෙන සද්ධිං පඤ්ච අපණ්ණකඞ්ගානි හොන්ති. තත්ථ මඤ්ඤතීති ‘මානො’. සො උන්නතිලක්ඛණො, සම්පග්ගහරසො, කෙතුකම්යතාපච්චුපට්ඨානො, දිට්ඨිවිප්පයුත්තලොභපදට්ඨානො, උම්මාදො විය දට්ඨබ්බොති.

චතුත්ථචිත්තං

402. චතුත්ථං වුත්තප්පකාරෙසු එව ඨානෙසු යදා සීසෙ ඛෙළං ඛිපන්ති, පාදපංසුං ඔකිරන්ති, තදා තස්ස පරිහරණත්ථං සඋස්සාහෙන අන්තරන්තරා ඔලොකෙන්තානං රාජනාටකෙසු නික්ඛන්තෙසු උස්සාරණාය වත්තමානාය තෙන තෙන ඡිද්දෙන ඔලොකෙන්තානඤ්චාති එවමාදීසු ඨානෙසු උප්පජ්ජති. ඉධ ¶ පන ථිනමිද්ධෙහි සද්ධිං සත්ත යෙවාපනකා හොන්ති. උභයත්ථාපි මිච්ඡාදිට්ඨි පරිහායති. තං ඨපෙත්වා සෙසානං වසෙන ධම්මගණනා වෙදිතබ්බාති.

පඤ්චමචිත්තං

403. පඤ්චමං ඡසු ආරම්මණෙසු වෙදනාවසෙන මජ්ඣත්තස්ස ලොභං උප්පාදෙත්වා ‘සත්තො සත්තො’තිආදිනා නයෙන පරාමසන්තස්ස උප්පජ්ජති. සොමනස්සට්ඨානෙ පනෙත්ථ උපෙක්ඛාවෙදනා හොති, පීතිපදං පරිහායති. සෙසං සබ්බං පඨමචිත්තසදිසමෙව.

ඡට්ඨචිත්තාදි

409-412. ඡට්ඨසත්තමට්ඨමානිපි ¶ වෙදනං පරිවත්තෙත්වා පීතිපදඤ්ච හාපෙත්වා දුතියතතියචතුත්ථෙසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි. ඉමෙසු අට්ඨසු ලොභසහගතචිත්තෙසු සහජාතාධිපති ආරම්මණාධිපතීති ද්වෙපි අධිපතයො ලබ්භන්ති.

නවමචිත්තං

413. නවමං ඡසු ආරම්මණෙසු දොමනස්සිතස්ස පටිඝං උප්පාදයතො උප්පජ්ජති. තස්ස සමයවවත්ථානවාරෙ තාව දුට්ඨු මනො, හීනවෙදනත්තා වා කුච්ඡිතං මනොති දුම්මනො; දුම්මනස්ස භාවො දොමනස්සං. තෙන සහගතන්ති දොමනස්සසහගතං. අසම්පියායනභාවෙන ආරම්මණස්මිං පටිහඤ්ඤතීති පටිඝං. තෙන සම්පයුත්තන්ති පටිඝසම්පයුත්තං.

ධම්මුද්දෙසෙ ¶ තීසුපි ඨානෙසු දොමනස්සවෙදනාව ආගතා. තත්ථ වෙදනාපදං වුත්තමෙව. තථා දුක්ඛදොමනස්සපදානි ලක්ඛණාදිතො පන අනිට්ඨාරම්මණානුභවනලක්ඛණං දොමනස්සං, යථාතථා වා අනිට්ඨාකාරසම්භොගරසං, චෙතසිකාබාධපච්චුපට්ඨානං, එකන්තෙනෙව හදයවත්ථුපදට්ඨානං.

මූලකම්මපථෙසු යථා පුරිමචිත්තෙසු ලොභො හොති, අභිජ්ඣා හොතීති ආගතං, එවං දොසො හොති, බ්යාපාදො හොතීති වුත්තං. තත්ථ දුස්සන්ති තෙන, සයං වා දුස්සති, දුස්සනමත්තමෙව වා තන්ති දොසො ¶ සො චණ්ඩික්කලක්ඛණො පහටාසිවිසො විය, විසප්පනරසො විසනිපාතො විය, අත්තනො නිස්සයදහනරසො වා දාවග්ගි විය, දුස්සනපච්චුපට්ඨානො ලද්ධොකාසො විය සපත්තො, ආඝාතවත්ථුපදට්ඨානො විසසංසට්ඨපූතිමුත්තං විය දට්ඨබ්බො.

බ්යාපජ්ජති තෙන චිත්තං, පූතිභාවං උපගච්ඡති, බ්යාපාදයති වා විනයාචාරරූපසම්පත්තිහිතසුඛාදීනීති බ්යාපාදො. අත්ථතො පනෙස දොසොයෙව. ඉධ පදපටිපාටියා එකූනතිංස පදානි හොන්ති. අග්ගහිතග්ගහණෙන චුද්දස. තෙසං වසෙන සවිභත්තිකාවිභත්තිකරාසිභෙදො වෙදිතබ්බො.

යෙවාපනකෙසු ඡන්දාධිමොක්ඛමනසිකාරඋද්ධච්චානි නියතානි. ඉස්සාමච්ඡරියකුක්කුච්චෙසු පන ¶ අඤ්ඤතරෙන සද්ධිං පඤ්ච පඤ්ච හුත්වාපි උප්පජ්ජන්ති. එවමෙපි තයො ධම්මා අනියතයෙවාපනකා නාම. තෙසු ඉස්සතීති ‘ඉස්සා’. සා පරසම්පත්තීනං උසූයනලක්ඛණා, තත්ථෙව අනභිරතිරසා, තතො විමුඛභාවපච්චුපට්ඨානා, පරසම්පත්තිපදට්ඨානා. සංයොජනන්ති දට්ඨබ්බා. මච්ඡෙරභාවො ‘මච්ඡරියං’. තං ලද්ධානං වා ලභිතබ්බානං වා අත්තනො සම්පත්තීනං නිගූහනලක්ඛණං, තාසංයෙව පරෙහි සාධාරණභාවඅක්ඛමනරසං, සඞ්කොචනපච්චුපට්ඨානං ¶ කටුකඤ්චුකතාපච්චුපට්ඨානං වා, අත්තසම්පත්තිපදට්ඨානං. චෙතසො විරූපභාවොති දට්ඨබ්බං. කුච්ඡිතං කතං කුකතං. තස්ස භාවො ‘කුක්කුච්චං’. තං පච්ඡානුතාපලක්ඛණං, කතාකතානුසොචනරසං, විප්පටිසාරපච්චුපට්ඨානං, කතාකතපදට්ඨානං. දාසබ්යං විය දට්ඨබ්බං. අයං තාව උද්දෙසවාරෙ විසෙසො.

415. නිද්දෙසවාරෙ වෙදනානිද්දෙසෙ අසාතං සාතපටිපක්ඛවසෙන වෙදිතබ්බං.

418. දොසනිද්දෙසෙ දුස්සතීති දොසො. දුස්සනාති දුස්සනාකාරො. දුස්සිතත්තන්ති දුස්සිතභාවො. පකතිභාවවිජහනට්ඨෙන බ්යාපජ්ජනං බ්යාපත්ති. බ්යාපජ්ජනාති බ්යාපජ්ජනාකාරො. විරුජ්ඣතීති විරොධො. පුනප්පුනං විරුජ්ඣතීති පටිවිරොධො. විරුද්ධාකාරපටිවිරුද්ධාකාරවසෙන වා ඉදං වුත්තං. චණ්ඩිකො වුච්චති චණ්ඩො, ථද්ධපුග්ගලො; තස්ස භාවො චණ්ඩික්කං. න එතෙන සුරොපිතං වචනං හොති, දුරුත්තං අපරිපුණ්ණමෙව හොතීති අසුරොපො. කුද්ධකාලෙ හි පරිපුණ්ණවචනං නාම නත්ථි. සචෙපි කස්සචි හොති තං අප්පමාණං. අපරෙ ¶ පන අස්සුජනනට්ඨෙන අස්සුරොපනතො අස්සුරොපොති වදන්ති. තං අකාරණං, සොමනස්සස්සාපි අස්සුජනනතො. හෙට්ඨා වුත්තඅත්තමනතාපටිපක්ඛතො න අත්තමනතාති අනත්තමනතා. සා පන යස්මා චිත්තස්සෙව, න සත්තස්ස, තස්මා චිත්තස්සාති වුත්තං. සෙසමෙත්ථ සඞ්ගහසුඤ්ඤතවාරෙසු ච හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

දසමචිත්තං

421. දසමං සසඞ්ඛාරත්තා පරෙහි උස්සාහිතස්ස වා, පරෙසං වා අපරාධං සාරිතස්ස, සයමෙව වා පරෙසං අපරාධං අනුස්සරිත්වා කුජ්ඣමානස්ස උප්පජ්ජති.

ඉධාපි පදපටිපාටියා එකූනතිංස, අග්ගහිතග්ගහණෙන ච චුද්දසෙව පදානි හොන්ති. යෙවාපනකෙසු ¶ පන ථිනමිද්ධම්පි ලබ්භති. තස්මා එත්ථ විනා ඉස්සාමච්ඡරියකුක්කුච්චෙහි චත්තාරි අපණ්ණකඞ්ගානි ථිනමිද්ධන්ති ඉමෙ ඡ ඉස්සාදීනං උප්පත්තිකාලෙ තෙසු අඤ්ඤතරෙන සද්ධිං සත්ත යෙවාපනකා එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජන්ති. සෙසං සබ්බං සබ්බවාරෙසු නවමසදිසමෙව. ඉමෙසු පන ද්වීසු දොමනස්සචිත්තෙසු සහජාතාධිපතියෙව ¶ ලබ්භති, න ආරම්මණාධිපති. න හි කුද්ධො කිඤ්චි ගරුං කරොතීති.

එකාදසමචිත්තං

422. එකාදසමං ඡසු ආරම්මණෙසු වෙදනාවසෙන මජ්ඣත්තස්ස කඞ්ඛාපවත්තිකාලෙ උප්පජ්ජති. තස්ස සමයවවත්ථානෙ විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තන්ති පදං අපුබ්බං. තස්සත්ථො – විචිකිච්ඡාය සම්පයුත්තන්ති විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තං. ධම්මුද්දෙසෙ ‘විචිකිච්ඡා හොතී’ති පදමෙව විසෙසො. තත්ථ විගතා චිකිච්ඡාති විචිකිච්ඡා. සභාවං වා විචිනන්තො එතාය කිච්ඡති කිලමතීති විචිකිච්ඡා. සා සංසයලක්ඛණා, කම්පනරසා, අනිච්ඡයපච්චුපට්ඨානා අනෙකංසගාහපච්චුපට්ඨානා වා, අයොනිසොමනසිකාරපදට්ඨානා. පටිපත්තිඅන්තරායකරාති දට්ඨබ්බා.

ඉධ පදපටිපාටියා තෙවීසති පදානි හොන්ති. අග්ගහිතග්ගහණෙන චුද්දස. තෙසං වසෙන සවිභත්තිකාවිභත්තිකරාසිවිනිච්ඡයො වෙදිතබ්බො. මනසිකාරො උද්ධච්චන්ති ද්වෙයෙව යෙවාපනකා.

424. නිද්දෙසවාරස්ස ¶ චිත්තස්සෙකග්ගතානිද්දෙසෙ යස්මා ඉදං දුබ්බලං චිත්තං පවත්තිට්ඨිතිමත්තකමෙවෙත්ථ හොති, තස්මා ‘සණ්ඨිතී’තිආදීනි අවත්වා චිත්තස්ස ‘ඨිතී’ති එකමෙව පදං වුත්තං. තෙනෙව ච කාරණෙන උද්දෙසවාරෙපි ‘සමාධින්ද්රිය’න්තිආදි න වුත්තං.

425. විචිකිච්ඡානිද්දෙසෙ කඞ්ඛනවසෙන කඞ්ඛා. කඞ්ඛාය ආයනාති කඞ්ඛායනා. පුරිමකඞ්ඛා හි උත්තරකඞ්ඛං ආනෙති නාම. ආකාරවසෙන වා එතං වුත්තං. කඞ්ඛාසමඞ්ගිචිත්තං කඞ්ඛාය ආයිතත්තා කඞ්ඛායිතං නාම. තස්ස භාවො කඞ්ඛායිතත්තං. විමතීති නමති. විචිකිච්ඡා වුත්තත්ථා එව. කම්පනට්ඨෙන ද්විධා එළයතීති ද්වෙළ්හකං. පටිපත්තිනිවාරණෙන ද්විධාපථො වියාති ද්වෙධාපථො. ‘නිච්චං නු ඛො ඉදං, අනිච්චං නු ඛො’තිආදිපවත්තියා එකස්මිං ආකාරෙ සණ්ඨාතුං අසමත්ථතාය සමන්තතො ¶ සෙතීති සංසයො. එකංසං ගහෙතුං අසමත්ථතාය න එකංසග්ගාහොති අනෙකංසග්ගාහො ¶ . නිච්ඡෙතුං අසක්කොන්තී ආරම්මණතො ඔසක්කතීති ආසප්පනා. ඔගාහිතුං අසක්කොන්තී පරිසමන්තතො සප්පතීති පරිසප්පනා. පරියොගාහිතුං අසමත්ථතාය අපරියොගාහනා. නිච්ඡයවසෙන ආරම්මණෙ පවත්තිතුං අසමත්ථතාය ථම්භිතත්තං; චිත්තස්ස ථද්ධභාවොති අත්ථො. විචිකිච්ඡා හි උප්පජ්ජිත්වා චිත්තං ථද්ධං කරොති. යස්මා පනෙසා උප්පජ්ජමානා ආරම්මණං ගහෙත්වා මනං විලිඛන්තී විය, තස්මා මනොවිලෙඛොති වුත්තා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

ද්වාදසමචිත්තං

427. ද්වාදසමස්ස සමයවවත්ථානෙ උද්ධච්චෙන සම්පයුත්තන්ති උද්ධච්චසම්පයුත්තං. ඉදඤ්හි චිත්තං ඡසු ආරම්මණෙසු වෙදනාවසෙන මජ්ඣත්තං හුත්වා උද්ධතං හොති. ඉධ ධම්මුද්දෙසෙ ‘විචිකිච්ඡා’-ඨානෙ ‘උද්ධච්චං හොතී’ති ආගතං. පදපටිපාටියා අට්ඨවීසති පදානි හොන්ති. අග්ගහිතග්ගහණෙන චුද්දස. තෙසං වසෙන සවිභත්තිකාවිභත්තිකරාසිවිධානං වෙදිතබ්බං. අධිමොක්ඛො මනසිකාරොති ද්වෙයෙව යෙවාපනකා.

429. නිද්දෙසවාරස්ස උද්ධච්චනිද්දෙසෙ චිත්තස්සාති න සත්තස්ස, න පොසස්ස. උද්ධච්චන්ති උද්ධතාකාරො. න වූපසමොති අවූපසමො. චෙතො වික්ඛිපතීති ¶ චෙතසොවික්ඛෙපො. භන්තත්තං චිත්තස්සාති චිත්තස්ස භන්තභාවො, භන්තයානභන්තගොණාදීනි විය. ඉමිනා එකාරම්මණස්මිංයෙව විප්ඵන්දනං කථිතං. උද්ධච්චඤ්හි එකාරම්මණෙ විප්ඵන්දති, විචිකිච්ඡා නානාරම්මණෙ. සෙසං සබ්බවාරෙසු හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

ඉදානි ඉමස්මිං චිත්තද්වයෙ පකිණ්ණකවිනිච්ඡයො හොති. ‘ආරම්මණෙ පවට්ටනකචිත්තානි නාම කතී’ති? හි වුත්තෙ ‘ඉමානෙව ද්වෙ’ති වත්තබ්බං. තත්ථ විචිකිච්ඡාසහගතං ¶ එකන්තෙන පවට්ටති, උද්ධච්චසහගතං පන ලද්ධාධිමොක්ඛත්තා ලද්ධපතිට්ඨං පවට්ටති. යථා හි වට්ටචතුරස්සෙසු ද්වීසු මණීසු පබ්භාරට්ඨානෙ පවට්ටෙත්වා විස්සට්ඨෙසු වට්ටමණි එකන්තෙනෙව පවට්ටති, චතුරස්සො පතිට්ඨාය පතිට්ඨාය පවට්ටති, එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. සබ්බෙසුපි හීනාදිභෙදො න උද්ධටො, සබ්බෙසං එකන්තහීනත්තා. සහජාතාධිපති ලබ්භමානොපි න උද්ධටො, හෙට්ඨා දස්සිතනයත්තා. ඤාණාභාවතො පනෙත්ථ වීමංසාධිපති නාම නත්ථි. පච්ඡිමද්වයෙ සෙසොපි නත්ථි එව. කස්මා? කඤ්චි ධම්මං ධුරං කත්වා අනුප්පජ්ජනතො, පට්ඨානෙ ච පටිසිද්ධතො.

ඉමෙහි ¶ පන ද්වාදසහිපි අකුසලචිත්තෙහි කම්මෙ ආයූහිතෙ, ඨපෙත්වා උද්ධච්චසහගතං, සෙසානි එකාදසෙව පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪන්ති. විචිකිච්ඡාසහගතෙ අලද්ධාධිමොක්ඛෙ දුබ්බලෙපි පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪමානෙ උද්ධච්චසහගතං ලද්ධාධිමොක්ඛං බලවං කස්මා නාකඩ්ඪතීති? දස්සනෙන පහාතබ්බාභාවතො. යදි හි ආකඩ්ඪෙය්ය ‘දස්සනෙනපහාතබ්බ’-පදවිභඞ්ගෙ ආගච්ඡෙය්ය, තස්මා, ඨපෙත්වා තං, සෙසානි එකාදස ආකඩ්ඪන්ති. තෙසු හි යෙන කෙනචි කම්මෙ ආයූහිතෙ තාය චෙතනාය චතූසු අපායෙසු පටිසන්ධි හොති. අකුසලවිපාකෙසු අහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුඋපෙක්ඛාසහගතාය පටිසන්ධිං ගණ්හාති. ඉතරස්සාපි එත්ථෙව පටිසන්ධිදානං භවෙය්ය. යස්මා පනෙතං නත්ථි, තස්මා ‘දස්සනෙනපහාතබ්බ’-පදවිභඞ්ගෙ නාගතන්ති.

අකුසලා ධම්මාතිපදස්ස වණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අබ්යාකතපදං

අහෙතුකකුසලවිපාකො

431. ඉදානි ¶ අබ්යාකතපදං භාජෙත්වා දස්සෙතුං කතමෙ ධම්මා අබ්යාකතාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ චතුබ්බිධං අබ්යාකතං – විපාකං කිරියං රූපං නිබ්බානන්ති. තෙසු විපාකාබ්යාකතං. විපාකාබ්යාකතෙපි කුසලවිපාකං. තස්මිම්පි පරිත්තවිපාකං. තස්මිම්පි අහෙතුකං. තස්මිම්පි පඤ්චවිඤ්ඤාණං. තස්මිම්පි ද්වාරපටිපාටියා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං ¶ . තස්සාපි, ඨපෙත්වා ද්වාරාරම්මණාදිසාධාරණපච්චයං, අසාධාරණකම්මපච්චයවසෙනෙව උප්පත්තිං දීපෙතුං කාමාවචරස්ස කුසලස්ස කම්මස්ස කතත්තාතිආදි වුත්තං. තත්ථ කතත්තාති කතකාරණා. උපචිතත්තාති ආචිතත්තා, වඩ්ඪිතකාරණා. චක්ඛුවිඤ්ඤාණන්ති කාරණභූතස්ස චක්ඛුස්ස විඤ්ඤාණං, චක්ඛුතො වා පවත්තං, චක්ඛුස්මිං වා නිස්සිතං විඤ්ඤාණන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. පරතො සොතවිඤ්ඤාණාදීසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ චක්ඛුසන්නිස්සිතරූපවිජානනලක්ඛණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, රූපමත්තාරම්මණරසං, රූපාභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානං ¶ , රූපාරම්මණාය කිරියමනොධාතුයා අපගමපදට්ඨානං. පරතො ආගතානි සොතාදිසන්නිස්සිතසද්දාදිවිජානනලක්ඛණානි සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණානි සද්දාදිමත්තාරම්මණරසානි, සද්දාදිඅභිමුඛභාවපච්චුපට්ඨානානි, සද්දාදිආරම්මණානං කිරියමනොධාතූනං අපගමපදට්ඨානානි.

ඉධ පදපටිපාටියා දස පදානි හොන්ති. අග්ගහිතග්ගහණෙන සත්ත. තෙසු පඤ්ච අවිභත්තිකානි, ද්වෙ සවිභත්තිකානි. තෙසු චිත්තං ඵස්සපඤ්චකවසෙන චෙව ඉන්ද්රියවසෙන ච ද්වීසු ඨානෙසු විභත්තිං ගච්ඡති, වෙදනා ඵස්සපඤ්චකඣානඞ්ගඉන්ද්රියවසෙන තීසුයෙව. රාසයොපි ඉමෙව තයො හොන්ති. යෙවාපනකො එකො මනසිකාරො එව.

436. නිද්දෙසවාරෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං පණ්ඩරන්ති වත්ථුතො වුත්තං. කුසලඤ්හි අත්තනො පරිසුද්ධතාය පණ්ඩරං නාම, අකුසලං භවඞ්ගනිස්සන්දෙන, විපාකං වත්ථුපණ්ඩරත්තා.

439. චිත්තස්සෙකග්ගතානිද්දෙසෙ චිත්තස්ස ඨිතීති එකමෙව පදං වුත්තං. ඉදම්පි හි දුබ්බලං චිත්තං පවත්තිට්ඨිතිමත්තමෙවෙත්ථ ලබ්භති, ‘සණ්ඨිතිඅවට්ඨිති’-භාවං ¶ පාපුණිතුං න සක්කොති. සඞ්ගහවාරෙ ඣානඞ්ගමග්ගඞ්ගානි න උද්ධටානි. කස්මා? විතක්කපච්ඡිමකඤ්හි ඣානං නාම, හෙතුපච්ඡිමකො මග්ගො නාම. පකතියා අවිතක්කචිත්තෙ ඣානඞ්ගං න ලබ්භති, අහෙතුකචිත්තෙ ච මග්ගඞ්ගානි. තස්මා ඉධ උභයම්පි ¶ න උද්ධටං. සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොපෙත්ථ චතුරඞ්ගිකොයෙව භාජිතො. සුඤ්ඤතවාරො පාකතිකොයෙව. සොතවිඤ්ඤාණාදිනිද්දෙසාපි ඉමිනාව නයෙන වෙදිතබ්බා.

කෙවලඤ්හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු ‘උපෙක්ඛා’ භාජිතා, කායවිඤ්ඤාණෙ ‘සුඛ’න්ති, අයමෙත්ථ විසෙසො. සොපි ච ඝට්ටනවසෙන හොතීති වෙදිතබ්බො. චක්ඛුද්වාරාදීසු හි චතූසු උපාදාරූපමෙව උපාදාරූපං ඝට්ටෙති, උපාදාරූපෙයෙව උපාදාරූපං ඝට්ටෙන්තෙ පටිඝට්ටනානිඝංසො බලවා න හොති. චතුන්නං අධිකරණීනං උපරි චත්තාරො කප්පාසපිචුපිණ්ඩෙ ඨපෙත්වා පිචුපිණ්ඩෙහෙව පහතකාලො විය ඵුට්ඨමත්තමෙව හොති. වෙදනා මජ්ඣත්තට්ඨානෙ තිට්ඨති. කායද්වාරෙ පන බහිද්ධා මහාභූතාරම්මණං අජ්ඣත්තිකකායපසාදං ඝට්ටෙත්වා පසාදපච්චයෙසු මහාභූතෙසු පටිහඤ්ඤති. යථා අධිකරණීමත්ථකෙ කප්පාසපිචුපිණ්ඩං ඨපෙත්වා කූටෙන පහරන්තස්ස කප්පාසපිචුපිණ්ඩං ඡින්දිත්වා කූටං ¶ අධිකරණිං ගණ්හතීති, නිඝංසො බලවා හොති, එවමෙව පටිඝට්ටනානිඝංසො බලවා හොති. ඉට්ඨෙ ආරම්මණෙ සුඛසහගතං කායවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති, අනිට්ඨෙ දුක්ඛසහගතං.

ඉමෙසං පන පඤ්චන්නං චිත්තානං වත්ථුද්වාරාරම්මණානි නිබද්ධානෙව හොන්ති, වත්ථාදිසඞ්කමනං නාමෙත්ථ නත්ථි. කුසලවිපාකචක්ඛුවිඤ්ඤාණඤ්හි චක්ඛුපසාදං වත්ථුං කත්වා ඉට්ඨෙ ච ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ ච චතුසමුට්ඨානිකරූපාරම්මණෙ දස්සනකිච්චං සාධයමානං චක්ඛුද්වාරෙ ඨත්වා විපච්චති. සොතවිඤ්ඤාණාදීනි සොතපසාදාදීනි වත්ථුං කත්වා ඉට්ඨඉට්ඨමජ්ඣත්තෙසු සද්දාදීසු සවනඝායනසායනඵුසනකිච්චානි සාධයමානානි සොතද්වාරාදීසු ඨත්වා විපච්චන්ති. සද්දො පනෙත්ථ ද්විසමුට්ඨානිකොයෙව හොති.

455. මනොධාතුනිද්දෙසෙ සභාවසුඤ්ඤතනිස්සත්තට්ඨෙන මනොයෙව ධාතු මනොධාතු. සා චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං අනන්තරං රූපාදිවිජානනලක්ඛණා, රූපාදීනං සම්පටිච්ඡනරසා, තථාභාවපච්චුපට්ඨානා, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිඅපගමපදට්ඨානා ¶ . ඉධ ධම්මුද්දෙසෙ ද්වාදස පදානි හොන්ති. අග්ගහිතග්ගහණෙන ¶ නව. තෙසු සත්ත අවිභත්තිකානි ද්වෙ සවිභත්තිකානි. අධිමොක්ඛො මනසිකාරොති ද්වෙ යෙවාපනකා. විතක්කනිද්දෙසො අභිනිරොපනං පාපෙත්වා ඨපිතො. යස්මා පනෙතං චිත්තං නෙව කුසලං නාකුසලං, තස්මා සම්මාසඞ්කප්පොති වා මිච්ඡාසඞ්කප්පොති වා න වුත්තං. සඞ්ගහවාරෙ ලබ්භමානම්පි ඣානඞ්ගං පඤ්චවිඤ්ඤාණසොතෙ පතිත්වා ගතන්ති. මග්ගඞ්ගං පන න ලබ්භතියෙවාති න උද්ධටං. සුඤ්ඤතවාරො පාකතිකොයෙව. ඉමස්ස චිත්තස්ස වත්ථු නිබද්ධං හදයවත්ථුමෙව හොති. ද්වාරාරම්මණානි අනිබද්ධානි. තත්ථ කිඤ්චාපි ද්වාරාරම්මණානි සඞ්කමන්ති, ඨානං පන එකං. සම්පටිච්ඡනකිච්චමෙව හෙතං හොති. ඉදඤ්හි පඤ්චද්වාරෙ පඤ්චසු ආරම්මණෙසු සම්පටිච්ඡනං හුත්වා විපච්චති. කුසලවිපාකෙසු චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු නිරුද්ධෙසු තංසමනන්තරා තානෙව ඨානප්පත්තානි රූපාරම්මණාදීනි සම්පටිච්ඡති.

469. මනොවිඤ්ඤාණධාතුනිද්දෙසෙසු පඨමමනොවිඤ්ඤාණධාතුයං ‘පීති’පදං අධිකං. වෙදනාපි ‘සොමනස්ස’-වෙදනා හොති. අයඤ්හි ඉට්ඨාරම්මණස්මිංයෙව පවත්තති. දුතියමනොවිඤ්ඤාණධාතු ඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණෙ. තස්මා තත්ථ ‘උපෙක්ඛා’ වෙදනා හොතීති. පදානි මනොධාතුනිද්දෙසසදිසානෙව. උභයත්ථාපි පඤ්චවිඤ්ඤාණසොතෙ පතිත්වා ගතත්තායෙව ඣානඞ්ගානි න උද්ධටානි. මග්ගඞ්ගානි අලාභතොයෙව. සෙසං සබ්බත්ථ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ලක්ඛණාදිතො පනෙසා දුවිධාපි මනොවිඤ්ඤාණධාතු ¶ අහෙතුකවිපාකා, ඡළාරම්මණවිජානනලක්ඛණා, සන්තීරණාදිරසා, තථාභාවපච්චුපට්ඨානා, හදයවත්ථුපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා.

තත්ථ පඨමා ද්වීසු ඨානෙසු විපච්චති. සා හි පඤ්චද්වාරෙ කුසලවිපාකචක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිඅනන්තරං, විපාකමනොධාතුයා තං ආරම්මණං සම්පටිච්ඡිත්වා නිරුද්ධාය, තස්මිං යෙවාරම්මණෙ සන්තීරණකිච්චං සාධයමානා පඤ්චසු ද්වාරෙසු ඨත්වා විපච්චති. ඡසු ද්වාරෙසු පන බලවාරම්මණෙ ¶ තදාරම්මණා හුත්වා විපච්චති. කථං? යථා හි චණ්ඩසොතෙ, තිරියං නාවාය ගච්ඡන්තියා, උදකං ඡිජ්ජිත්වා ථොකං ඨානං නාවං අනුබන්ධිත්වා යථාසොතමෙව ගච්ඡති, එවමෙව ඡසු ද්වාරෙසු බලවාරම්මණෙ පලොභයමානෙ ආපාථගතෙ ජවනං ජවති. තස්මිං ජවිතෙ භවඞ්ගස්ස වාරො. ඉදං පන චිත්තං භවඞ්ගස්ස වාරං අදත්වා ජවනෙන ගහිතාරම්මණං ගහෙත්වා එකං ද්වෙ චිත්තවාරෙ පවත්තිත්වා භවඞ්ගමෙව ¶ ඔතරති. ගවක්ඛන්ධෙ නදිං තරන්තෙපි එවමෙව උපමා විත්ථාරෙතබ්බා. එවමෙසා යං ජවනෙන ගහිතාරම්මණං තස්සෙව ගහිතත්තා තදාරම්මණං නාම හුත්වා විපච්චති.

දුතියා පන පඤ්චසු ඨානෙසු විපච්චති. කථං? මනුස්සලොකෙ තාව ජච්චන්ධජච්චබධිරජච්චඑළජච්චුම්මත්තකඋභතොබ්යඤ්ජනකනපුංසකානං පටිසන්ධිග්ගහණකාලෙ පටිසන්ධි හුත්වා විපච්චති. පටිසන්ධියා වීතිවත්තාය යාවතායුකං භවඞ්ගං හුත්වා විපච්චති. ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ පඤ්චාරම්මණවීථියා සන්තීරණං හුත්වා, බලවාරම්මණෙ ඡසු ද්වාරෙසු තදාරම්මණං හුත්වා, මරණකාලෙ චුති හුත්වාති ඉමෙසු පඤ්චසු ඨානෙසු විපච්චතීති.

මනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයං නිට්ඨිතං.

අට්ඨමහාවිපාකචිත්තවණ්ණනා

498. ඉදානි අට්ඨමහාවිපාකචිත්තානි දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා අබ්යාකතාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ පාළියං නයමත්තං දස්සෙත්වා සබ්බවාරා සංඛිත්තා. තෙසං අත්ථො හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. යො පනෙත්ථ විසෙසො තං දස්සෙතුං අලොභො අබ්යාකතමූලන්තිආදි වුත්තං. යම්පි න වුත්තං ¶ තං එවං වෙදිතබ්බං – යො හි කාමාවචරකුසලෙසු කම්මද්වාරකම්මපථපුඤ්ඤකිරියවත්ථුභෙදො වුත්තො සො ඉධ නත්ථි. කස්මා? අවිඤ්ඤත්තිජනකතො අවිපාකධම්මතො තථා අප්පවත්තිතො ච. යාපි තා යෙවාපනකෙසු ¶ කරුණාමුදිතා වුත්තා, තා සත්තාරම්මණත්තා විපාකෙසු න සන්ති. එකන්තපරිත්තාරම්මණානි හි කාමාවචරවිපාකානි. න කෙවලඤ්ච කරුණාමුදිතා, විරතියොපෙත්ථ න සන්ති. ‘පඤ්ච සික්ඛාපදානි කුසලානෙවා’ති (විභ. 715) හි වුත්තං.

අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරවිධානඤ්චෙත්ථ කුසලතො චෙව පච්චයභෙදතො ච වෙදිතබ්බං. අසඞ්ඛාරිකස්ස හි කුසලස්ස අසඞ්ඛාරිකමෙව විපාකං, සසඞ්ඛාරිකස්ස සසඞ්ඛාරිකං. බලවපච්චයෙහි ච උප්පන්නං අසඞ්ඛාරිකං, ඉතරෙහි ඉතරං. හීනාදිභෙදෙපි ඉමානි හීනමජ්ඣිමපණීතෙහි ඡන්දාදීහි අනිප්ඵාදිතත්තා හීනමජ්ඣිමපණීතානි නාම න හොන්ති. හීනස්ස පන කුසලස්ස විපාකං හීනං, මජ්ඣිමස්ස ¶ මජ්ඣිමං, පණීතස්ස පණීතං. අධිපතිනො පෙත්ථ න සන්ති. කස්මා? ඡන්දාදීනි ධුරං කත්වා අනුප්පාදෙතබ්බතො. සෙසං සබ්බං අට්ඨසු කුසලෙසු වුත්තසදිසමෙව.

ඉදානි ඉමෙසං අට්ඨන්නං මහාවිපාකචිත්තානං විපච්චනට්ඨානං වෙදිතබ්බං. එතානි හි චතූසු ඨානෙසු විපච්චන්ති – පටිසන්ධියං, භවඞ්ගෙ, චුතියං, තදාරම්මණෙති. කථං? මනුස්සෙසු තාව කාමාවචරදෙවෙසු ච පුඤ්ඤවන්තානං දුහෙතුකතිහෙතුකානං පටිසන්ධිග්ගහණකාලෙ පටිසන්ධි හුත්වා විපච්චන්ති. පටිසන්ධියා වීතිවත්තාය පවත්තෙ සට්ඨිපි අසීතිපි වස්සානි අසඞ්ඛ්යෙය්යම්පි ආයුකාලං භවඞ්ගං හුත්වා, බලවාරම්මණෙ ඡසු ද්වාරෙසු තදාරම්මණං හුත්වා, මරණකාලෙ චුති හුත්වාති. එවං චතූසු ඨානෙසු විපච්චන්ති.

තත්ථ සබ්බෙපි සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තා පච්ඡිමපටිසන්ධිග්ගහණෙ පඨමෙන සොමනස්සසහගතතිහෙතුකඅසඞ්ඛාරිකමහාවිපාකචිත්තෙන පටිසන්ධිං ගණ්හන්ති. තං පන මෙත්තාපුබ්බභාගචිත්තස්ස විපාකං හොති. තෙන දින්නාය පටිසන්ධියා අසඞ්ඛ්යෙය්යං ආයු. කාලවසෙන පන පරිණමති. මහාසීවත්ථෙරො පනාහ – ‘සොමනස්සසහගතතො උපෙක්ඛාසහගතං බලවතරං. තෙන පටිසන්ධිං ගණ්හන්ති. තෙන ගහිතපටිසන්ධිකා හි මහජ්ඣාසයා හොන්ති. දිබ්බෙසුපි ආරම්මණෙසු උප්පිලාවිනො න හොන්ති, තිපිටකචූළනාගත්ථෙරාදයො වියා’ති ¶ . අට්ඨකථායං පන – ‘අයං ථෙරස්ස මනොරථො,’‘නත්ථි එත’න්ති පටික්ඛිපිත්වා ‘සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තානං හිතූපචාරො බලවා හොති ¶ , තස්මා මෙත්තාපුබ්බභාගකාමාවචරකුසලවිපාකසොමනස්සසහගතතිහෙතුකඅසඞ්ඛාරිකචිත්තෙන පටිසන්ධිං ගණ්හන්තී’ති වුත්තං.

විපාකුද්ධාරකථා

ඉදානි විපාකුද්ධාරකථාය මාතිකා ඨපෙතබ්බා – තිපිටකචූළනාගත්ථෙරො තාව ආහ – එකාය කුසලචෙතනාය සොළස විපාකචිත්තානි උප්පජ්ජන්ති. එත්ථෙව ද්වාදසකමග්ගොපි අහෙතුකට්ඨකම්පීති. මොරවාපිවාසී මහාදත්තත්ථෙරො පනාහ – එකාය කුසලචෙතනාය ද්වාදස විපාකචිත්තානි උප්පජ්ජන්ති. එත්ථෙව දසකමග්ගොපි අහෙතුකට්ඨකම්පීති. තිපිටකමහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරො ආහ – එකාය කුසලචෙතනාය දස විපාකචිත්තානි උප්පජ්ජන්ති, එත්ථෙව අහෙතුකට්ඨකන්ති.

ඉමස්මිං ¶ ඨානෙ සාකෙතපඤ්හං නාම ගණ්හිංසු. සාකෙතෙ කිර උපාසකා සාලායං නිසීදිත්වා ‘කිං නු ඛො එකාය චෙතනාය කම්මෙ ආයූහිතෙ එකා පටිසන්ධි හොති උදාහු නානා’ති? පඤ්හං නාම සමුට්ඨාපෙත්වා නිච්ඡෙතුං අසක්කොන්තා ආභිධම්මිකත්ථෙරෙ උපසඞ්කමිත්වා පුච්ඡිංසු. ථෙරා ‘යථා එකස්මා අම්බබීජා එකොව අඞ්කුරො නික්ඛමති, එවං එකාව පටිසන්ධි හොතී’ති සඤ්ඤාපෙසුං. අථෙකදිවසං ‘කිං නු ඛො නානාචෙතනාහි කම්මෙ ආයූහිතෙ පටිසන්ධියො නානා හොන්ති උදාහු එකා’ති? පඤ්හං සමුට්ඨාපෙත්වා නිච්ඡෙතුං අසක්කොන්තා ථෙරෙ පුච්ඡිංසු. ථෙරා ‘යථා බහූසු අම්බබීජෙසු රොපිතෙසු බහූ අඞ්කුරා නික්ඛමන්ති, එවං බහුකාව පටිසන්ධියො හොන්තී’ති සඤ්ඤාපෙසුං.

අපරම්පි ඉමස්මිං ඨානෙ උස්සදකිත්තනං නාම ගහිතං. ඉමෙසඤ්හි සත්තානං ලොභොපි උස්සන්නො හොති, දොසොපි මොහොපි; අලොභොපි අදොසොපි අමොහොපි. තං නෙසං උස්සන්නභාවං කො නියාමෙතීති? පුබ්බහෙතු නියාමෙති. කම්මායූහනක්ඛණෙයෙව නානත්තං හොති. කථං? ‘‘යස්ස හි කම්මායූහනක්ඛණෙ ලොභො බලවා හොති අලොභො මන්දො, අදොසාමොහා බලවන්තො දොසමොහා මන්දා, තස්ස මන්දො අලොභො ලොභං පරියාදාතුං න සක්කොති, අදොසාමොහා පන බලවන්තො දොසමොහෙ ¶ පරියාදාතුං සක්කොන්ති. තස්මා සො තෙන කම්මෙන දින්නපටිසන්ධිවසෙන නිබ්බත්තො ලුද්ධො හොති, සුඛසීලො අක්කොධනො, පඤ්ඤවා පන හොති වජිරූපමඤාණො’’ති.

‘යස්ස ¶ පන කම්මායූහනක්ඛණෙ ලොභදොසා බලවන්තො හොන්ති අලොභාදොසා මන්දා, අමොහො බලවා මොහො මන්දො, සො පුරිමනයෙනෙව ලුද්ධො චෙව හොති දුට්ඨො ච, පඤ්ඤවා පන හොති වජිරූපමඤාණො දත්තාභයත්ථෙරො විය.

‘යස්ස පන කම්මායූහනක්ඛණෙ ලොභාදොසමොහා බලවන්තො හොන්ති ඉතරෙ මන්දා, සො පුරිමනයෙනෙව ලුද්ධො චෙව හොති දන්ධො ච, සුඛසීලකො පන හොති අක්කොධනො.

‘තථා යස්ස කම්මායූහනක්ඛණෙ තයොපි ලොභදොසමොහා බලවන්තො හොන්ති අලොභාදයො මන්දා, සො පුරිමනයෙනෙව ලුද්ධො චෙව හොති දුට්ඨො ච මූළ්හො ච.

‘යස්ස ¶ පන කම්මායූහනක්ඛණෙ අලොභදොසමොහා බලවන්තො හොන්ති ඉතරෙ මන්දා, සො පුරිමනයෙනෙව අප්පකිලෙසො හොති, දිබ්බාරම්මණම්පි දිස්වා නිච්චලො, දුට්ඨො පන හොති දන්ධපඤ්ඤො චාති.

‘යස්ස පන කම්මායූහනක්ඛණෙ අලොභාදොසමොහා බලවන්තො හොන්ති ඉතරෙ මන්දා, සො පුරිමනයෙනෙව අලුද්ධො චෙව හොති, සුඛසීලකො ච, දන්ධො පන හොති.

‘තථා යස්ස කම්මායූහනක්ඛණෙ අලොභදොසාමොහා බලවන්තො හොන්ති ඉතරෙ මන්දා, සො පුරිමනයෙනෙව අලුද්ධො චෙව හොති පඤ්ඤවා ච, දුට්ඨො ච පන හොති කොධනො.

‘යස්ස පන කම්මායූහනක්ඛණෙ තයොපි අලොභාදයො බලවන්තො හොන්ති ලොභාදයො මන්දා, සො මහාසඞ්ඝරක්ඛිතත්ථෙරො විය අලුද්ධො අදුට්ඨො පඤ්ඤවා ච හොතී’ති.

අපරම්පි ඉමස්මිං ඨානෙ හෙතුකිත්තනං නාම ගහිතං. තිහෙතුකකම්මඤ්හි තිහෙතුකම්පි දුහෙතුකම්පි අහෙතුකම්පි විපාකං දෙති. දුහෙතුකකම්මං තිහෙතුකවිපාකං න දෙති, ඉතරං දෙති. තිහෙතුකකම්මෙන පටිසන්ධි තිහෙතුකාපි හොති, දුහෙතුකාපි; අහෙතුකා න හොති. දුහෙතුකෙන දුහෙතුකාපි හොති අහෙතුකාපි; තිහෙතුකා න හොති. අසඞ්ඛාරිකං කුසලං අසඞ්ඛාරිකම්පි සසඞ්ඛාරිකම්පි ¶ විපාකං දෙති. සසඞ්ඛාරිකං ¶ සසඞ්ඛාරිකම්පි අසඞ්ඛාරිකම්පි විපාකං දෙති. ආරම්මණෙන වෙදනා පරිවත්තෙතබ්බා. ජවනෙන තදාරම්මණං නියාමෙතබ්බං.

ඉදානි තස්ස තස්ස ථෙරස්ස වාදෙ සොළසමග්ගාදයො වෙදිතබ්බා. පඨමකාමාවචරකුසලසදිසෙන හි පඨමමහාවිපාකචිත්තෙන ගහිතපටිසන්ධිකස්ස ගබ්භාවාසතො නික්ඛමිත්වා සංවරාසංවරෙ පට්ඨපෙතුං සමත්ථභාවං උපගතස්ස චක්ඛුද්වාරස්මිං ‘ඉට්ඨාරම්මණෙ’ ආපාථමාගතෙ කිරියමනොධාතුයා භවඞ්ගෙ අනාවට්ටිතෙයෙව අතික්කමනආරම්මණානං පමාණං නත්ථි. කස්මා එවං හොති? ආරම්මණදුබ්බලතාය. අයං තාව එකො මොඝවාරො.

සචෙ පන භවඞ්ගං ආවට්ටෙති, කිරියමනොධාතුයා භවඞ්ගෙ ආවට්ටිතෙ, වොට්ඨබ්බනං අපාපෙත්වාව අන්තරා, චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙ වා සම්පටිච්ඡනෙ වා සන්තීරණෙ ¶ වා ඨත්වා නිවත්තිස්සතීති නෙතං ඨානං විජ්ජති. වොට්ඨබ්බනවසෙන පන ඨත්වා එකං වා ද්වෙ වා චිත්තානි පවත්තන්ති. තතො ආසෙවනං ලභිත්වා ජවනට්ඨානෙ ඨත්වා පුන භවඞ්ගං ඔතරති ඉදම්පි ආරම්මණදුබ්බලතාය එව හොති. අයං පන වාරො ‘දිට්ඨං විය මෙ, සුතං විය මෙ’තිආදීනි වදනකාලෙ ලබ්භති. අයම්පි දුතියො මොඝවාරො.

අපරස්ස කිරියමනොධාතුයා භවඞ්ගෙ ආවට්ටිතෙ වීථිචිත්තානි උප්පජ්ජන්ති, ජවනං ජවති. ජවනපරියොසානෙ පන තදාරම්මණස්ස වාරො. තස්මිං අනුප්පන්නෙයෙව භවඞ්ගං ඔතරති. තත්රායං උපමා – යථා හි නදියා ආවරණං බන්ධිත්වා මහාමාතිකාභිමුඛෙ උදකෙ කතෙ උදකං ගන්ත්වා උභොසු තීරෙසු කෙදාරෙ පූරෙත්වා අතිරෙකං කක්කටකමග්ගාදීහි පලායිත්වා පුන නදිංයෙව ඔතරති, එවමෙතං දට්ඨබ්බං. එත්ථ හි නදියං උදකප්පවත්තනකාලො විය භවඞ්ගවීථිප්පවත්තනකාලො ¶ . ආවරණබන්ධනකාලො විය කිරියමනොධාතුයා භවඞ්ගස්ස ආවට්ටනකාලො. මහාමාතිකාය උදකප්පවත්තනකාලො විය වීථිචිත්තප්පවත්ති. උභොසු තීරෙසු කෙදාරපූරණං විය ජවනං. කක්කටකමග්ගාදීහි පලායිත්වා පුන උදකස්ස නදීඔතරණං විය ජවනං ජවිත්වා තදාරම්මණෙ අනුප්පන්නෙයෙව පුන භවඞ්ගොතරණං. එවං භවඞ්ගං ඔතරණචිත්තානම්පි ගණනපථො නත්ථි. ඉදඤ්චාපි ආරම්මණදුබ්බලතාය එව හොති. අයං තතියො මොඝවාරො.

සචෙ පන බලවාරම්මණං ආපාථගතං හොති කිරියමනොධාතුයා භවඞ්ගෙ ආවට්ටිතෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි ¶ උප්පජ්ජන්ති. ජවනට්ඨානෙ පන පඨමකාමාවචරකුසලචිත්තං ජවනං හුත්වා ඡසත්තවාරෙ ජවිත්වා තදාරම්මණස්ස වාරං දෙති. තදාරම්මණං පතිට්ඨහමානං තංසදිසමෙව මහාවිපාකචිත්තං පතිට්ඨාති. ඉදං ද්වෙ නාමානි ලභති – පටිසන්ධිචිත්තසදිසත්තා ‘මූලභවඞ්ග’න්ති ච, යං ජවනෙන ගහිතං ආරම්මණං තස්ස ගහිතත්තා ‘තදාරම්මණ’න්ති ච. ඉමස්මිං ඨානෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සම්පටිච්ඡනං සන්තීරණං තදාරම්මණන්ති චත්තාරි විපාකචිත්තානි ගණනූපගානි හොන්ති.

යදා පන දුතියකුසලචිත්තං ජවනං හොති, තදා තංසදිසං දුතියවිපාකචිත්තමෙව තදාරම්මණං හුත්වා පතිට්ඨාති. ඉදඤ්ච ද්වෙ නාමානි ලභති ¶ . පටිසන්ධිචිත්තෙන අසදිසත්තා ‘ආගන්තුකභවඞ්ග’න්ති ච පුරිමනයෙනෙව ‘තදාරම්මණ’න්ති ච. ඉමිනා සද්ධිං පුරිමානි චත්තාරි පඤ්ච හොන්ති.

යදා පන තතියකුසලචිත්තං ජවනං හොති, තදා තංසදිසං තතියවිපාකචිත්තං තදාරම්මණං හුත්වා පතිට්ඨාති. ඉදම්පි වුත්තනයෙනෙව ‘ආගන්තුකභවඞ්ගං’‘තදාරම්මණ’න්ති ච ද්වෙ නාමානි ලභති. ඉමිනා සද්ධිං පුරිමානි පඤ්ච ඡ හොන්ති.

යදා පන චතුත්ථකුසලචිත්තං ජවනං හොති, තදා තංසදිසං චතුත්ථවිපාකචිත්තං තදාරම්මණං හුත්වා පතිට්ඨාති. ඉදම්පි වුත්තනයෙනෙව ‘ආගන්තුකභවඞ්ගං’‘තදාරම්මණ’න්ති ¶ ච ද්වෙ නාමානි ලභති. ඉමිනා සද්ධිං පුරිමානි ඡ සත්ත හොන්ති.

යදා පන තස්මිං ද්වාරෙ ‘ඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණං’ ආපාථමාගච්ඡති, තත්රාපි වුත්තනයෙනෙව තයො මොඝවාරා ලබ්භන්ති. යස්මා පන ආරම්මණෙන වෙදනා පරිවත්තති තස්මා තත්ථ උපෙක්ඛාසහගතසන්තීරණං. චතුන්නඤ්ච උපෙක්ඛාසහගතමහාකුසලජවනානං පරියොසානෙ චත්තාරි උපෙක්ඛාසහගතමහාවිපාකචිත්තානෙව තදාරම්මණභාවෙන පතිට්ඨහන්ති. තානිපි වුත්තනයෙනෙව ‘ආගන්තුකභවඞ්ගං’‘තදාරම්මණ’න්ති ච ද්වෙ නාමානි ලභන්ති. ‘පිට්ඨිභවඞ්ගානී’තිපි වුච්චන්ති එව. ඉති ඉමානි පඤ්ච පුරිමෙහි සත්තහි සද්ධිං ද්වාදස හොන්ති. එවං චක්ඛුද්වාරෙ ද්වාදස, සොතද්වාරාදීසු ද්වාදස ද්වාදසාති, සමසට්ඨි හොන්ති. එවං එකාය චෙතනාය කම්මෙ ආයූහිතෙ සමසට්ඨි ¶ විපාකචිත්තානි උප්පජ්ජන්ති. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන චක්ඛුද්වාරෙ ද්වාදස, සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණානි චත්තාරීති සොළස හොන්ති.

ඉමස්මිං ඨානෙ අම්බොපමං නාම ගණ්හිංසු – එකො කිර පුරිසො ඵලිතම්බරුක්ඛමූලෙ සසීසං පාරුපිත්වා නිපන්නො නිද්දායති. අථෙකං අම්බපක්කං වණ්ටතො මුච්චිත්වා තස්ස කණ්ණසක්ඛලිං පුඤ්ඡමානං විය ‘ථ’න්ති භූමියං පති. සො තස්ස සද්දෙන පබුජ්ඣිත්වා උම්මීලෙත්වා ඔලොකෙසි. තතො හත්ථං පසාරෙත්වා ඵලං ගහෙත්වා මද්දිත්වා උපසිඞ්ඝිත්වා පරිභුඤ්ජි.

තත්ථ, තස්ස පුරිසස්ස අම්බරුක්ඛමූලෙ නිද්දායනකාලො විය භවඞ්ගසමඞ්ගිකාලො. අම්බපක්කස්ස වණ්ටතො මුච්චිත්වා කණ්ණසක්ඛලිං පුඤ්ඡමානස්ස පතනකාලො විය ආරම්මණස්ස පසාදඝට්ටනකාලො. තෙන සද්දෙන පබුද්ධකාලො ¶ විය කිරියමනොධාතුයා භවඞ්ගස්ස ආවට්ටිතකාලො. උම්මීලෙත්වා ඔලොකිතකාලො විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස දස්සනකිච්චසාධනකාලො. හත්ථං පසාරෙත්වා ගහිතකාලො විය විපාකමනොධාතුයා ආරම්මණස්ස සම්පටිච්ඡිතකාලො. ගහෙත්වා මද්දිතකාලො විය විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණස්ස සන්තීරණකාලො. උපසිඞ්ඝිතකාලො විය කිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණස්ස වවත්ථාපිතකාලො ¶ . පරිභුත්තකාලො විය ජවනස්ස ආරම්මණරසං අනුභවිතකාලො. අයං උපමා කිං දීපෙති? ආරම්මණස්ස පසාදඝට්ටනමෙව කිච්චං. තෙන පසාදෙ ඝට්ටිතෙ කිරියමනොධාතුයා භවඞ්ගාවට්ටනමෙව, චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස දස්සනමත්තකමෙව, විපාකමනොධාතුයා ආරම්මණසම්පටිච්ඡනමත්තකමෙව, විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණසන්තීරණමත්තකමෙව, කිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණවවත්ථාපනමත්තකමෙව කිච්චං. එකන්තෙන පන ආරම්මණරසං ජවනමෙව අනුභවතීති දීපෙති.

එත්ථ ච ‘ත්වං භවඞ්ගං නාම හොහි, ත්වං ආවජ්ජනං නාම, ත්වං දස්සනං නාම, ත්වං සම්පටිච්ඡනං නාම, ත්වං සන්තීරණං නාම, ත්වං වොට්ඨබ්බනං නාම, ත්වං ජවනං නාම, හොහී’ති කොචි කත්තා වා කාරෙතා වා නත්ථි.

ඉමස්මිං පන ඨානෙ පඤ්චවිධං නියාමං නාම ගණ්හිංසු – බීජනියාමං උතුනියාමං කම්මනියාමං ධම්මනියාමං චිත්තනියාමන්ති. තත්ථ කුලත්ථගච්ඡස්ස උත්තරග්ගභාවො, දක්ඛිණවල්ලියා දක්ඛිණතො ¶ රුක්ඛපරිහරණං, සූරියාවට්ටපුප්ඵානං සූරියාභිමුඛභාවො, මාලුවලතාය රුක්ඛාභිමුඛගමනමෙව, නාළිකෙරස්ස මත්ථකෙ ඡිද්දසබ්භාවොති තෙසං තෙසං බීජානං තංතංසදිසඵලදානං බීජනියාමො නාම. තස්මිං තස්මිං සමයෙ තෙසං තෙසං රුක්ඛානං එකප්පහාරෙනෙව පුප්ඵඵලපල්ලවග්ගහණං උතුනියාමො නාම. තිහෙතුකකම්මං තිහෙතුකදුහෙතුකාහෙතුකවිපාකං දෙති. දුහෙතුකකම්මං දුහෙතුකාහෙතුකවිපාකං දෙති, තිහෙතුකං න දෙතීති, එවං තස්ස තස්ස කම්මස්ස තංතංසදිසවිපාකදානමෙව කම්මනියාමො නාම.

අපරොපි කම්මසරික්ඛකවිපාකවසෙනෙව කම්මනියාමො හොති. තස්ස දීපනත්ථමිදං වත්ථුං කථෙන්ති – සම්මාසම්බුද්ධකාලෙ සාවත්ථියා ද්වාරගාමො ඣායි ¶ . තතො පජ්ජලිතං තිණකරළං උට්ඨහිත්වා ආකාසෙන ගච්ඡතො කාකස්ස ගීවාය පටිමුඤ්චි. සො විරවන්තො භූමියං පතිත්වා කාලමකාසි. මහාසමුද්දෙපි ¶ එකා නාවා නිච්චලා අට්ඨාසි. හෙට්ඨා කෙනචි නිරුද්ධභාවං අපස්සන්තා කාළකණ්ණිසලාකං විචාරෙසුං. සා නාවිකස්සෙව උපාසිකාය හත්ථෙ පති. තතො එකිස්සා කාරණා මා සබ්බෙ නස්සන්තු, උදකෙ නං ඛිපාමාති ආහංසු. නාවිකො ‘න සක්ඛිස්සාමි එතං උදකෙ උප්පිලවමානං පස්සිතු’න්ති වාලිකාඝටං ගීවායං බන්ධාපෙත්වා ඛිපාපෙසි. තඞ්ඛණඤ්ඤෙව නාවා ඛිත්තසරො විය පක්ඛන්දි. එකො භික්ඛු ලෙණෙ වසති. මහන්තං පබ්බතකූටං පතිත්වා ද්වාරං පිදහි. තං සත්තමෙ දිවසෙ සයමෙව අපගතං. සම්මාසම්බුද්ධස්ස ජෙතවනෙ නිසීදිත්වා ධම්මං කථෙන්තස්ස ඉමානි තීණි වත්ථූනි එකප්පහාරෙනෙව ආරොචෙසුං. සත්ථා ‘න එතං අඤ්ඤෙහි කතං, තෙහි කතකම්මමෙව ත’න්ති අතීතං ආහරිත්වා දස්සෙන්තො ආහ –

කාකො පුරිමත්තභාවෙ මනුස්සො හුත්වා එකං දුට්ඨගොණං දමෙතුං අසක්කොන්තො ගීවාය පලාලවෙණිං බන්ධිත්වා අග්ගිං අදාසි. ගොණො තෙනෙව මතො. ඉදානි තං කම්මං එතස්ස ආකාසෙන ගච්ඡතොපි න මුච්චිතුං අදාසි. සාපි ඉත්ථී පුරිමත්තභාවෙ එකා ඉත්ථීයෙව. එකො කුක්කුරො තාය පරිචිතො හුත්වා අරඤ්ඤං ගච්ඡන්තියා සද්ධිං ගච්ඡති, සද්ධිමෙවාගච්ඡති. මනුස්සා ‘නික්ඛන්තො ඉදානි අම්හාකං සුනඛලුද්දකො’ති උප්පණ්ඩෙන්ති. සා තෙන අට්ටීයමානා කුක්කුරං නිවාරෙතුං අසක්කොන්තී වාලිකාඝටං ගීවාය බන්ධිත්වා උදකෙ ඛිපි. තං කම්මං තස්සා සමුද්දමජ්ඣෙ මුච්චිතුං නාදාසි. සොපි භික්ඛු පුරිමත්තභාවෙ ගොපාලකො හුත්වා බිලං පවිට්ඨාය ගොධාය සාඛාභඞ්ගමුට්ඨියා ද්වාරං ථකෙසි. තතො සත්තමෙ දිවසෙ සයං ආගන්ත්වා විවරි. ගොධා කම්පමානා ¶ නික්ඛමි. කරුණාය තං න මාරෙසි. තං කම්මං තස්ස පබ්බතන්තරං පවිසිත්වා නිසින්නස්ස මුච්චිතුං නාදාසීති. ඉමානි තීණි වත්ථූනි සමොධානෙත්වා ඉමං ගාථමාහ –

‘‘න අන්තලික්ඛෙ න සමුද්දමජ්ඣෙ,

න ¶ පබ්බතානං විවරං පවිස්ස;

න විජ්ජතෙ සො ජගතිප්පදෙසො,

යත්ථට්ඨිතො මුච්චෙය්ය පාපකම්මා’’ති. (ධ. ප. 127);

අයම්පි ¶ කම්මනියාමොයෙව නාම. අඤ්ඤානිපි එවරූපානි වත්ථූනි කථෙතබ්බානි.

බොධිසත්තානං පන පටිසන්ධිග්ගහණෙ, මාතුකුච්ඡිතො නික්ඛමනෙ, අභිසම්බොධියං තථාගතස්ස ධම්මචක්කප්පවත්තනෙ, ආයුසඞ්ඛාරස්ස ඔස්සජ්ජනෙ, පරිනිබ්බානෙ ච දසසහස්සචක්කවාළකම්පනං ධම්මනියාමො නාම.

ආරම්මණෙන පන පසාදෙ ඝට්ටිතෙ ‘ත්වං ආවජ්ජනං නාම හොහි…පෙ… ත්වං ජවනං නාම හොහී’ති කොචි කත්තා වා කාරෙතා වා නත්ථි, අත්තනො අත්තනො පන ධම්මතාය එව ආරම්මණෙන පසාදස්ස ඝට්ටිතකාලතො පට්ඨාය කිරියමනොධාතුචිත්තං භවඞ්ගං ආවට්ටෙති, චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දස්සනකිච්චං සාධෙති, විපාකමනොධාතු සම්පටිච්ඡනකිච්චං සාධෙති, විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු සන්තීරණකිච්චං සාධෙති, කිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතු වොට්ඨබ්බනකිච්චං සාධෙති, ජවනං ආරම්මණරසං අනුභවතීති අයං චිත්තනියාමො නාම. අයං ඉධ අධිප්පෙතො.

සසඞ්ඛාරිකතිහෙතුකකුසලෙනාපි උපෙක්ඛාසහගතෙහි අසඞ්ඛාරිකසසඞ්ඛාරිකකුසලචිත්තෙහිපි කම්මෙ ආයූහිතෙ තංසදිසවිපාකචිත්තෙහි ආදින්නාය පටිසන්ධියා එසෙව නයො. උපෙක්ඛාසහගතද්වයෙ පන පඨමං ‘ඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණවසෙන’ පවත්තිං දස්සෙත්වා පච්ඡා ‘ඉට්ඨාරම්මණවසෙන’ දස්සෙතබ්බා.

එවම්පි එකෙකස්මිං ද්වාරෙ ද්වාදස ද්වාදස හුත්වා සමසට්ඨි හොන්ති. අග්ගහිතග්ගහණෙන සොළස විපාකචිත්තානි උප්පජ්ජන්ති.

ඉමස්මිං ¶ ඨානෙ පඤ්චඋච්ඡුනාළියන්තොපමං නාම ගණ්හිංසු. උච්ඡුපීළනසමයෙ කිර එකස්මා ගාමා එකාදස යන්තවාහා නික්ඛමිත්වා එකං උච්ඡුවාටං දිස්වා තස්ස පරිපක්කභාවං ඤත්වා උච්ඡුසාමිකං උපසඞ්කමිත්වා ‘යන්තවාහා ¶ මය’න්ති ආරොචෙසුං. සො ‘අහං තුම්හෙයෙව පරියෙසාමී’ති උච්ඡුසාලං තෙ ගහෙත්වා අගමාසි. තෙ තත්ථ නාළියන්තං සජ්ජෙත්වා ‘මයං එකාදස ජනා, අපරම්පි එකං ලද්ධුං වට්ටති, වෙතනෙන ගණ්හථා’ති ආහංසු. උච්ඡුසාමිකො ‘අහමෙව සහායො භවිස්සාමී’ති උච්ඡූනං සාලං පූරාපෙත්වා තෙසං සහායො අහොසි. තෙ අත්තනො අත්තනො කිච්චානි කත්වා, ඵාණිතපාචකෙන ¶ උච්ඡුරසෙ පක්කෙ, ගුළබන්ධකෙන බද්ධෙ, උච්ඡුසාමිකෙන තුලයිත්වා භාගෙසු දින්නෙසු, අත්තනො අත්තනො භාගං ආදාය උච්ඡුසාලං සාමිකස්ස පටිච්ඡාපෙත්වා, එතෙනෙව උපායෙන අපරාසුපි චතූසු සාලාසු කම්මං කත්වා පක්කමිංසු.

තත්ථ පඤ්ච යන්තසාලා විය පඤ්ච පසාදා දට්ඨබ්බා. පඤ්ච උච්ඡුවාටා විය පඤ්ච ආරම්මණානි. එකාදස විචරණකයන්තවාහා විය එකාදස විපාකචිත්තානි. පඤ්ච උච්ඡුසාලාසාමිනො විය පඤ්චවිඤ්ඤාණානි. පඨමකසාලායං සාමිකෙන සද්ධිං ද්වාදසන්නං ජනානං එකතොව හුත්වා කතකම්මානං භාගග්ගහණකාලො විය එකාදසන්නං විපාකචිත්තානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන සද්ධිං එකතො හුත්වා චක්ඛුද්වාරෙ රූපාරම්මණෙ සකසකකිච්චකරණකාලො. සාලාසාමිකස්ස සාලාය සම්පටිච්ඡනකාලො විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ද්වාරසඞ්කන්තිඅකරණං. දුතිය තතිය චතුත්ථ පඤ්චමසාලාය ද්වාදසන්නං එකතො හුත්වා කතකම්මානං භාගග්ගහණකාලො විය එකාදසන්නං විපාකචිත්තානං කායවිඤ්ඤාණෙන සද්ධිං එකතො හුත්වා කායද්වාරෙ ඵොට්ඨබ්බාරම්මණෙ සකසකකිච්චකරණකාලො. සාලාසාමිකස්ස සාලාය සම්පටිච්ඡනකාලො විය කායවිඤ්ඤාණස්ස ද්වාරසඞ්කන්තිඅකරණං වෙදිතබ්බං. එත්තාවතා තිහෙතුකකම්මෙන පටිසන්ධි තිහෙතුකා හොතීති වාරො කථිතො. යා පන තෙන දුහෙතුකපටිසන්ධි හොති, සා පටිච්ඡන්නාව හුත්වා ගතා.

ඉදානි දුහෙතුකකම්මෙන දුහෙතුකා පටිසන්ධි හොතීති වාරො කථෙතබ්බො. දුහෙතුකෙන හි සොමනස්සසහගතඅසඞ්ඛාරිකචිත්තෙන කම්මෙ ආයූහිතෙ තංසදිසෙනෙව දුහෙතුකවිපාකචිත්තෙන ගහිතපටිසන්ධිකස්ස වුත්තනයෙනෙව චක්ඛුද්වාරෙ ¶ ‘ඉට්ඨාරම්මණෙ’ ආපාථමාගතෙ තයො මොඝවාරා. දුහෙතුකසොමනස්සසහගතඅසඞ්ඛාරිකජවනාවසානෙ තංසදිසමෙව මූලභවඞ්ගසඞ්ඛාතං තදාරම්මණං. සසඞ්ඛාරිකජවනාවසානෙ තංසදිසමෙව ආගන්තුකභවඞ්ගසඞ්ඛාතං තදාරම්මණං. ‘ඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණෙ’ ද්වින්නං උපෙක්ඛාසහගතජවනානං අවසානෙ තාදිසානෙව ද්වෙ තදාරම්මණානි උප්පජ්ජන්ති. ඉධ එකෙකස්මිං ¶ ද්වාරෙ අට්ඨ අට්ඨ කත්වා සමචත්තාලීස චිත්තානි. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන චක්ඛුද්වාරෙ අට්ඨ, සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණානි චත්තාරීති ද්වාදස හොන්ති. එවං එකාය චෙතනාය කම්මෙ ආයූහිතෙ ද්වාදස ¶ විපාකචිත්තානි උප්පජ්ජන්ති. අම්බොපමපඤ්චනියාමකථා පාකතිකා එව. දුහෙතුකසෙසචිත්තත්තයසදිසවිපාකෙන ගහිතපටිසන්ධිකෙපි එසෙව නයො. යන්තවාහොපමාය පනෙත්ථ සත්ත යන්තවාහා. තෙහි තත්ථ යන්තෙ නාම සජ්ජිතෙ සාලාසාමිකං අට්ඨමං කත්වා වුත්තනයානුසාරෙන යොජනා වෙදිතබ්බා. එත්තාවතා දුහෙතුකකම්මෙන දුහෙතුකපටිසන්ධි හොතීති වාරො කථිතො.

ඉදානි අහෙතුකපටිසන්ධිකථා හොති – චතුන්නඤ්හි දුහෙතුකකුසලචිත්තානං අඤ්ඤතරෙන කම්මෙ ආයූහිතෙ කුසලවිපාකඋපෙක්ඛාසහගතාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුචිත්තෙන ගහිතපටිසන්ධිකස්ස පටිසන්ධි කම්මසදිසාති න වත්තබ්බා. කම්මඤ්හි දුහෙතුකං පටිසන්ධි අහෙතුකා. තස්ස වුඩ්ඪිප්පත්තස්ස චක්ඛුද්වාරෙ ‘ඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණෙ’ ආපාථමාගතෙ පුරිමනයෙනෙව තයො මොඝවාරා වෙදිතබ්බා. චතුන්නං පන දුහෙතුකකුසලචිත්තානං අඤ්ඤතරජවනස්ස පරියොසානෙ අහෙතුකචිත්තං තදාරම්මණභාවෙන පතිට්ඨාති. තං ‘මූලභවඞ්ගං’‘තදාරම්මණ’න්ති ද්වෙ නාමානි ලභති. එවමෙත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සම්පටිච්ඡනං උපෙක්ඛාසහගතසන්තීරණං තදාරම්මණම්පි උපෙක්ඛාසහගතමෙවාති තෙසු එකං ගහෙත්වා ගණනූපගානි තීණෙව හොන්ති.

‘ඉට්ඨාරම්මණෙ’ පන සන්තීරණම්පි තදාරම්මණම්පි සොමනස්සසහගතමෙව. තෙසු එකං ගහෙත්වා පුරිමානි තීණි චත්තාරි හොන්ති. එවං පඤ්චසු ද්වාරෙසු චත්තාරි චත්තාරි කත්වා එකාය චෙතනාය කම්මෙ ආයූහිතෙ වීසති විපාකචිත්තානි උප්පජ්ජන්තීති ¶ වෙදිතබ්බානි. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන චක්ඛුද්වාරෙ චත්තාරි සොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණානි චත්තාරීති අට්ඨ හොන්ති. ඉදං ‘අහෙතුකට්ඨකං’ නාම. ඉදං මනුස්සලොකෙන ගහිතං.

චතූසු පන අපායෙසු පවත්තෙ ලබ්භති. යදා හි මහාමොග්ගල්ලානත්ථෙරො නිරයෙ පදුමං මාපෙත්වා පදුමකණ්ණිකාය නිසින්නො නෙරයිකානං ධම්මකථං කථෙසි, තදා තෙසං ථෙරං පස්සන්තානං කුසලවිපාකං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති. සද්දං සුණන්තානං සොතවිඤ්ඤාණං, චන්දනවනෙ දිවාවිහාරං නිසීදිත්වා ගතස්ස චීවරගන්ධඝායනකාලෙ ඝානවිඤ්ඤාණං, නිරයග්ගිං නිබ්බාපෙතුං දෙවං වස්සාපෙත්වා පානීයදානකාලෙ ජිව්හාවිඤ්ඤාණං, මන්දමන්දවාතසමුට්ඨාපනකාලෙ කායවිඤ්ඤාණන්ති එවං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි පඤ්ච ¶ , එකං සම්පටිච්ඡනං, ද්වෙ සන්තීරණානීති අහෙතුකට්ඨකං ලබ්භති ¶ . නාගසුපණ්ණවෙමානිකපෙතානම්පි අකුසලෙන පටිසන්ධි හොති. පවත්තෙ කුසලං විපච්චති. තථා චක්කවත්තිනො මඞ්ගලහත්ථිඅස්සාදීනං. අයං තාව ‘ඉට්ඨඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණෙසු’ කුසලජවනවසෙන කථාමග්ගො.

‘ඉට්ඨාරම්මණෙ’ පන චතූසු සොමනස්සසහගතාකුසලචිත්තෙසු ජවිතෙසු කුසලවිපාකං සොමනස්සසහගතාහෙතුකචිත්තං තදාරම්මණං හොති. ‘ඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණෙ’ චතූසු උපෙක්ඛාසහගතලොභසම්පයුත්තෙසු ජවිතෙසු කුසලවිපාකං උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුකචිත්තං තදාරම්මණං හොති. යං පන ‘ජවනෙන තදාරම්මණං නියමෙතබ්බ’න්ති වුත්තං තං කුසලං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. දොමනස්සසහගතජවනානන්තරං තදාරම්මණං උප්පජ්ජමානං කිං උප්පජ්ජතීති? අකුසලවිපාකාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුචිත්තං උප්පජ්ජති.

ඉදං පන ජවනං කුසලත්ථාය වා අකුසලත්ථාය වා කො නියාමෙතීති? ආවජ්ජනඤ්චෙව වොට්ඨබ්බනඤ්ච. ආවජ්ජනෙන හි යොනිසො ආවට්ටිතෙ වොට්ඨබ්බනෙන යොනිසො වවත්ථාපිතෙ ජවනං අකුසලං භවිස්සතීති අට්ඨානමෙතං. ආවජ්ජනෙන ¶ අයොනිසො ආවට්ටිතෙ වොට්ඨබ්බනෙන අයොනිසො වවත්ථාපිතෙ ජවනං කුසලං භවිස්සතීතිපි අට්ඨානමෙතං. උභයෙන පන යොනිසො ආවට්ටිතෙ වවත්ථාපිතෙ ච ජවනං කුසලං හොති, අයොනිසො අකුසලන්ති වෙදිතබ්බං.

‘ඉට්ඨාරම්මණෙ’ පන කඞ්ඛතො උද්ධතස්ස ච තදාරම්මණං කිං හොතීති? ඉට්ඨාරම්මණස්මිං කඞ්ඛතු වා මා වා, උද්ධතො වා හොතු මා වා, කුසලවිපාකාහෙතුකසොමනස්සචිත්තමෙව තදාරම්මණං හොති, ‘ඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණෙ’ ‘කුසලවිපාකාහෙතුකඋපෙක්ඛාසහගත’න්ති, අයං පනෙත්ථ සඞ්ඛෙපතො අත්ථදීපනො මහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරවාදො නාම. සොමනස්සසහගතස්මිඤ්හි ජවනෙ ජවිතෙ පඤ්ච තදාරම්මණානි ගවෙසිතබ්බානීති. උපෙක්ඛාසහගතස්මිං ජවනෙ ජවිතෙ ඡ ගවෙසිතබ්බානීති.

අථ යදා සොමනස්සසහගතපටිසන්ධිකස්ස පවත්තෙ ඣානං නිබ්බත්තෙත්වා පමාදෙන පරිහීනජ්ඣානස්ස ‘පණීතධම්මො මෙ නට්ඨො’ති පච්චවෙක්ඛතො විප්පටිසාරවසෙන ¶ දොමනස්සං උප්පජ්ජති, තදා කිං උප්පජ්ජති? ‘සොමනස්සානන්තරඤ්හි දොමනස්සං දොමනස්සානන්තරඤ්ච සොමනස්සං’ පට්ඨානෙ පටිසිද්ධං. මහග්ගතධම්මං ආරබ්භ ජවනෙ ජවිතෙ තදාරම්මණම්පි තත්ථෙව පටිසිද්ධන්ති? කුසලවිපාකා වා අකුසලවිපාකා වා උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු උප්පජ්ජති ¶ , කිමස්සා ආවජ්ජනන්ති? ‘භවඞ්ගාවජ්ජනානං විය නත්ථස්සා ආවජ්ජනකිච්ච’න්ති. ‘එතානි තාව අත්තනො නින්නත්තා ච චිණ්ණත්තා ච සමුදාචාරත්තා ච උප්පජ්ජන්තු, අයං කථං උප්පජ්ජතී’ති? ‘යථා නිරොධස්ස අනන්තරපච්චයං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං, නිරොධා වුට්ඨහන්තස්ස ඵලසමාපත්තිචිත්තං, අරියමග්ගචිත්තං, මග්ගානන්තරානි ඵලචිත්තානි, එවං අසන්තෙපි ආවජ්ජනෙ, නින්නචිණ්ණසමුදාචාරභාවෙන උප්පජ්ජති. විනා හි ආවජ්ජනෙන චිත්තං උප්පජ්ජති, ආරම්මණෙන පන විනා නුප්පජ්ජතී’ති. ‘අථ කිමස්සාරම්මණ’න්ති? ‘රූපාදීසු පරිත්තධම්මෙසු අඤ්ඤතරං. එතෙසු හි යදෙව තස්මිං සමයෙ ආපාථමාගතං හොති, තං ආරබ්භ එතං චිත්තං උප්පජ්ජතී’ති වෙදිතබ්බං.

ඉදානි සබ්බෙසම්පි ¶ එතෙසං චිත්තානං පාකටභාවත්ථං අයං පකිණ්ණකනයො වුත්තො –

සුත්තං දොවාරිකො ච, ගාමිල්ලො අම්බො කොලියකෙන ච;

ජච්චන්ධො පීඨසප්පී ච, විසයග්ගාහො ච උපනිස්සයමත්ථසොති.

තත්ථ ‘සුත්ත’න්ති, එකො පන්ථමක්කටකො පඤ්චසු දිසාසු සුත්තං පසාරෙත්වා ජාලං කත්වා මජ්ඣෙ නිපජ්ජති. පඨමදිසාය පසාරිතසුත්තෙ පාණකෙන වා පටඞ්ගෙන වා මක්ඛිකාය වා පහටෙ නිපන්නට්ඨානතො චලිත්වා නික්ඛමිත්වා සුත්තානුසාරෙන ගන්ත්වා තස්ස යූසං පිවිත්වා පුනආගන්ත්වා තත්ථෙව නිපජ්ජති. දුතියදිසාදීසු පහටකාලෙපි එවමෙව කරොති.

තත්ථ පඤ්චසු දිසාසු පසාරිතසුත්තං විය පඤ්චපසාදා. මජ්ඣෙ නිපන්නමක්කටකො විය චිත්තං. පාණකාදීහි සුත්තඝට්ටනකාලො විය ආරම්මණෙන පසාදස්ස ඝට්ටිතකාලො. මජ්ඣෙ නිපන්නමක්කටකස්ස චලනං විය පසාදඝට්ටනකං ආරම්මණං ගහෙත්වා කිරියමනොධාතුයා භවඞ්ගස්ස ආවට්ටිතකාලො. සුත්තානුසාරෙන ගමනකාලො විය වීථිචිත්තප්පවත්ති. සීසෙ විජ්ඣිත්වා ¶ යූසපිවනං විය ජවනස්ස ආරම්මණෙ ජවිතකාලො. පුනආගන්ත්වා මජ්ඣෙ නිපජ්ජනං විය චිත්තස්ස හදයවත්ථුමෙව නිස්සාය පවත්තනං.

ඉදං ඔපම්මං කිං දීපෙති? ආරම්මණෙන පසාදෙ ඝට්ටිතෙ පසාදවත්ථුකචිත්තතො හදයරූපවත්ථුකචිත්තං පඨමතරං උප්පජ්ජතීති දීපෙති. එකෙකං ආරම්මණං ද්වීසු ද්වීසු ද්වාරෙසු ආපාථමාගච්ඡතීතිපි.

‘දොවාරිකො’ති ¶ , එකො රාජා සයනගතො නිද්දායති. තස්ස පරිචාරකො පාදෙ පරිමජ්ජන්තො නිසීදි. බධිරදොවාරිකො ද්වාරෙ ඨිතො. තයො පටිහාරා පටිපාටියා ඨිතා. අථෙකො පච්චන්තවාසී මනුස්සො පණ්ණාකාරං ආදාය ආගන්ත්වා ද්වාරං ආකොටෙසි. බධිරදොවාරිකො සද්දං න සුණාති. පාදපරිමජ්ජකො සඤ්ඤං අදාසි. තාය සඤ්ඤාය ද්වාරං විවරිත්වා පස්සි. පඨමපටිහාරො පණ්ණාකාරං ගහෙත්වා දුතියස්ස අදාසි, දුතියො තතියස්ස, තතියො රඤ්ඤො. රාජා පරිභුඤ්ජි.

තත්ථ ¶ සො රාජා විය ජවනං දට්ඨබ්බං. පාදපරිමජ්ජකො විය ආවජ්ජනං. බධිරදොවාරිකො විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. තයො පටිහාරා විය සම්පටිච්ඡනාදීනි තීණි වීථිචිත්තානි. පච්චන්තවාසිනො පණ්ණාකාරං ආදාය ආගන්ත්වා ද්වාරාකොටනං විය ආරම්මණස්ස පසාදඝට්ටනං. පාදපරිමජ්ජකෙන සඤ්ඤාය දින්නකාලො විය කිරියමනොධාතුයා භවඞ්ගස්ස ආවට්ටිතකාලො. තෙන දින්නසඤ්ඤාය බධිරදොවාරිකස්ස ද්වාරවිවරණකාලො විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණෙ දස්සනකිච්චසාධනකාලො. පඨමපටිහාරෙන පණ්ණාකාරස්ස ගහිතකාලො විය විපාකමනොධාතුයා ආරම්මණස්ස සම්පටිච්ඡිතකාලො. පඨමෙන දුතියස්ස දින්නකාලො විය විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණස්ස සන්තීරණකාලො. දුතියෙන තතියස්ස දින්නකාලො විය කිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණස්ස වවත්ථාපිතකාලො. තතියෙන රඤ්ඤො දින්නකාලො විය වොට්ඨබ්බනෙන ජවනස්ස නිය්යාදිතකාලො. රඤ්ඤො පරිභොගකාලො විය ජවනස්ස ආරම්මණරසානුභවනකාලො.

ඉදං ඔපම්මං කිං දීපෙති? ආරම්මණස්ස පසාදඝට්ටමත්තනමෙව කිච්චං, කිරියමනොධාතුයා භවඞ්ගාවට්ටනමත්තමෙව, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං දස්සනසම්පටිච්ඡනසන්තීරණවවත්ථාපනමත්තානෙව කිච්චානි. එකන්තෙන පන ජවනමෙව ආරම්මණරසං අනුභොතීති දීපෙති.

‘ගාමිල්ලො’ති ¶ , සම්බහුලා ගාමදාරකා අන්තරවීථියං පංසුකීළං කීළන්ති. තත්ථෙකස්ස හත්ථෙ කහාපණො පටිහඤ්ඤි. සො ‘මය්හං හත්ථෙ පටිහතං, කිං නු ඛො එත’න්ති ආහ. අථෙකො ‘පණ්ඩරං එත’න්ති ආහ. අපරො සහ පංසුනා ගාළ්හං ගණ්හි. අඤ්ඤො ‘පුථුලං චතුරස්සං එත’න්ති ආහ. අපරො ‘කහාපණො එසො’ති ආහ. අථ නං ආහරිත්වා මාතු අදාසි. සා කම්මෙ උපනෙසි.

තත්ථ ¶ සම්බහුලානං දාරකානං අන්තරවීථියං කීළන්තානං නිසින්නකාලො විය භවඞ්ගචිත්තප්පවත්ති දට්ඨබ්බා. කහාපණස්ස හත්ථෙ පටිහතකාලො විය ආරම්මණෙන පසාදස්ස ඝට්ටිතකාලො. ‘කිං නු ඛො එත’න්ති වුත්තකාලො විය තං ආරම්මණං ගහෙත්වා කිරියමනොධාතුයා භවඞ්ගස්ස ආවට්ටිතකාලො. ‘පණ්ඩරං එත’න්ති වුත්තකාලො විය චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන දස්සනකිච්චස්ස සාධිතකාලො. සහ පංසුනා ගාළ්හං ගහිතකාලො විය විපාකමනොධාතුයා ¶ ආරම්මණස්ස සම්පටිච්ඡිතකාලො. ‘පුථුලං චතුරස්සං එත’න්ති වුත්තකාලො විය විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණස්ස සන්තීරණකාලො. ‘එසො කහාපණො’ති වුත්තකාලො විය කිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා ආරම්මණස්ස වවත්ථාපිතකාලො. මාතරා කම්මෙ උපනීතකාලො විය ජවනස්ස ආරම්මණරසානුභවනං වෙදිතබ්බං.

ඉදං ඔපම්මං කිං දීපෙති? කිරියමනොධාතු අදිස්වාව භවඞ්ගං ආවට්ටෙති, විපාකමනොධාතු අදිස්වාව සම්පටිච්ඡති, විපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු අදිස්වාව සන්තීරෙති, කිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතු අදිස්වාව වවත්ථාපෙති, ජවනං අදිස්වාව ආරම්මණරසං අනුභොති. එකන්තෙන පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණමෙව දස්සනකිච්චං සාධෙතීති දීපෙති.

‘අම්බො කොලියකෙන චා’ති, ඉදං හෙට්ඨා වුත්තං අම්බොපමඤ්ච උච්ඡුසාලාසාමිකොපමඤ්ච සන්ධාය වුත්තං.

‘ජච්චන්ධො පීඨසප්පී චා’ති, උභොපි කිර තෙ නගරද්වාරෙ සාලායං නිසීදිංසු. තත්ථ පීඨසප්පී ආහ – ‘භො අන්ධක, කස්මා ත්වං ඉධ සුස්සමානො විචරසි, අසුකො පදෙසො සුභික්ඛො බහ්වන්නපානො, කිං තත්ථ ගන්ත්වා සුඛෙන ජීවිතුං න වට්ටතී’ති? ‘මය්හං තාව තයා ආචික්ඛිතං, තුය්හං පන තත්ථ ගන්ත්වා සුඛෙන ජීවිතුං කිං න වට්ටතී’ති? ‘මය්හං ගන්තුං පාදා නත්ථී’ති. ‘මය්හම්පි පස්සිතුං චක්ඛූනි නත්ථී’ති. ‘යදි එවං, තව පාදා හොන්තු, මම චක්ඛූනී’ති උභොපි ‘සාධූ’ති ¶ සම්පටිච්ඡිත්වා ජච්චන්ධො පීඨසප්පිං ඛන්ධං ආරොපෙසි. සො තස්ස ඛන්ධෙ නිසීදිත්වා වාමහත්ථෙනස්ස සීසං පරික්ඛිපිත්වා දක්ඛිණහත්ථෙන ‘ඉමස්මිං ඨානෙ මූලං ආවරිත්වා ඨිතං, ඉමස්මිං පාසාණො, වාමං මුඤ්ච දක්ඛිණං ගණ්හ, දක්ඛිණං මුඤ්ච වාමං ගණ්හා’ති මග්ගං නියමෙත්වා ආචික්ඛති. එවං ජච්චන්ධස්ස පාදා පීඨසප්පිස්ස චක්ඛූනීති උභොපි සම්පයොගෙන ඉච්ඡිතට්ඨානං ගන්ත්වා සුඛෙන ජීවිංසු.

තත්ථ ¶ ජච්චන්ධො විය රූපකායො, පීඨසප්පී විය අරූපකායො. පීඨසප්පිනා විනා ජච්චන්ධස්ස දිසං ගන්තුං ගමනාභිසඞ්ඛාරස්ස අනිබ්බත්තිතකාලො ¶ විය රූපස්ස අරූපෙන විනා ආදානගහණචොපනං පාපෙතුං අසමත්ථතා. ජච්චන්ධෙන විනා පීඨසප්පිස්ස දිසං ගන්තුං ගමනාභිසඞ්ඛාරස්ස අප්පවත්තනං විය පඤ්චවොකාරෙ රූපං, විනා අරූපස්ස අප්පවත්ති. ද්වින්නම්පි සම්පයොගෙන ඉච්ඡිතට්ඨානං ගන්ත්වා සුඛෙන ජීවිතකාලො විය රූපාරූපධම්මානං අඤ්ඤමඤ්ඤයොගෙන සබ්බකිච්චෙසු පවත්තිසම්භාවොති. අයං පඤ්හො පඤ්චවොකාරභවවසෙන කථිතො.

‘විසයග්ගාහො’ චාති, චක්ඛු රූපවිසයං ගණ්හාති. සොතාදීනි සද්දාදිවිසයෙ.

‘උපනිස්සයමත්ථසො’ති, ‘උපනිස්සයතො’ ච ‘අත්ථතො’ ච. තත්ථ අසම්භින්නත්තා චක්ඛුස්ස, ආපාථගතත්තා රූපානං, ආලොකසන්නිස්සිතං, මනසිකාරහෙතුකං චතූහි පච්චයෙහි උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං, සද්ධිං සම්පයුත්තධම්මෙහි. තත්ථ මතස්සාපි චක්ඛු සම්භින්නං හොති. ජීවතො නිරුද්ධම්පි, පිත්තෙන වා සෙම්හෙන වා රුහිරෙන වා පලිබුද්ධම්පි, චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයො භවිතුං අසක්කොන්තං ‘සම්භින්නං’ නාම හොති. සක්කොන්තං අසම්භින්නං නාම. සොතාදීසුපි එසෙව නයො. චක්ඛුස්මිං පන අසම්භින්නෙපි බහිද්ධා රූපාරම්මණෙ ආපාථං අනාගච්ඡන්තෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණං නුප්පජ්ජති. තස්මිං පන ආපාථං ආගච්ඡන්තෙපි ආලොකසන්නිස්සයෙ අසති නුප්පජ්ජති. තස්මිං සන්තෙපි කිරියමනොධාතුයා භවඞ්ගෙ අනාවට්ටිතෙ නුප්පජ්ජති. ආවට්ටිතෙයෙව උප්පජ්ජති. එවං උප්පජ්ජමානං සම්පයුත්තධම්මෙහි සද්ධිංයෙව උප්පජ්ජති. ඉති ඉමෙ චත්තාරො පච්චයෙ ලභිත්වා උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං (ම. නි. 1.306 ථොකං විසදිසං).

අසම්භින්නත්තා ¶ සොතස්ස, ආපාථගතත්තා සද්දානං, ආකාසසන්නිස්සිතං, මනසිකාරහෙතුකං චතූහි පච්චයෙහි උප්පජ්ජති සොතවිඤ්ඤාණං, සද්ධිං සම්පයුත්තධම්මෙහි. තත්ථ ‘ආකාසසන්නිස්සිත’න්ති ආකාසසන්නිස්සයං ලද්ධාව උප්පජ්ජති, න විනා තෙන. න හි පිහිතකණ්ණච්ඡිද්දස්ස සොතවිඤ්ඤාණං පවත්තති. සෙසං පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. යථා චෙත්ථ එවං ඉතො පරෙසුපි. විසෙසමත්තං පන වක්ඛාම.

අසම්භින්නත්තා ඝානස්ස, ආපාථගතත්තා ගන්ධානං, වායොසන්නිස්සිතං, මනසිකාරහෙතුකං චතූහි පච්චයෙහි ¶ උප්පජ්ජති ඝානවිඤ්ඤාණං ¶ , සද්ධිං සම්පයුත්තධම්මෙහි. තත්ථ ‘වායොසන්නිස්සිත’න්ති ඝානබිලං වායුම්හි පවිසන්තෙයෙව උප්පජ්ජති, තස්මිං අසති නුප්පජ්ජතීති අත්ථො.

අසම්භින්නත්තා ජිව්හාය, ආපාථගතත්තා රසානං, ආපොසන්නිස්සිතං, මනසිකාරහෙතුකං චතූහි පච්චයෙහි උප්පජ්ජති ජිව්හාවිඤ්ඤාණං, සද්ධිං සම්පයුත්තධම්මෙහි. තත්ථ ‘ආපොසන්නිස්සිත’න්ති ජිව්හාතෙමනං ආපං ලද්ධාව උප්පජ්ජති, න විනා තෙන. සුක්ඛජිව්හානඤ්හි සුක්ඛඛාදනීයෙ ජිව්හාය ඨපිතෙපි ජිව්හාවිඤ්ඤාණං නුප්පජ්ජතෙව.

අසම්භින්නත්තා කායස්ස, ආපාථගතත්තා ඵොට්ඨබ්බානං, පථවිසන්නිස්සිතං, මනසිකාරහෙතුකං චතූහි පච්චයෙහි උප්පජ්ජති කායවිඤ්ඤාණං, සද්ධිං සම්පයුත්තධම්මෙහි. තත්ථ ‘පථවිසන්නිස්සිත’න්ති කායපසාදපච්චයං පථවිසන්නිස්සයං ලද්ධාව උප්පජ්ජති, න තෙන විනා. කායද්වාරස්මිඤ්හි බහිද්ධාමහාභූතාරම්මණං අජ්ඣත්තිකං කායපසාදං ඝට්ටෙත්වා පසාදපච්චයෙසු මහාභූතෙසු පටිහඤ්ඤති.

අසම්භින්නත්තා මනස්ස, ආපාථගතත්තා ධම්මානං, වත්ථුසන්නිස්සිතං, මනසිකාරහෙතුකං චතූහි පච්චයෙහි උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණං, සද්ධිං සම්පයුත්තධම්මෙහි. තත්ථ ‘මනො’ති භවඞ්ගචිත්තං. තං නිරුද්ධම්පි, ආවජ්ජනචිත්තස්ස පච්චයො භවිතුං අසමත්ථං මන්දථාමගතමෙව පවත්තමානම්පි, සම්භින්නං නාම හොති. ආවජ්ජනස්ස පන පච්චයො භවිතුං සමත්ථං අසම්භින්නං නාම. ‘ආපාථගතත්තා ධම්මාන’න්ති ධම්මාරම්මණෙ ආපාථගතෙ. ‘වත්ථුසන්නිස්සිත’න්ති හදයවත්ථුසන්නිස්සයං ලද්ධාව උප්පජ්ජති, න තෙන විනා. අයම්පි පඤ්හො පඤ්චවොකාරභවං ¶ සන්ධාය කථිතො. ‘මනසිකාරහෙතුක’න්ති කිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා භවඞ්ගෙ ආවට්ටිතෙයෙව උප්පජ්ජතීති අත්ථො. අයං තාව ‘උපනිස්සයමත්ථසො’ති එත්ථ උපනිස්සයවණ්ණනා.

‘අත්ථතො’ පන චක්ඛු දස්සනත්ථං, සොතං සවනත්ථං, ඝානං ඝායනත්ථං, ජිව්හා සායනත්ථා, කායො ඵුසනත්ථො ¶ , මනො විජානනත්ථො. තත්ථ දස්සනං අත්ථො අස්ස. තඤ්හි තෙන නිප්ඵාදෙතබ්බන්ති දස්සනත්ථං. සෙසෙසුපි එසෙව නයො. එත්තාවතා තිපිටකචූළනාගත්ථෙරවාදෙ සොළසකමග්ගො නිට්ඨිතො, සද්ධිං ද්වාදසකමග්ගෙන චෙව අහෙතුකට්ඨකෙන චාති.

ඉදානි මොරවාපීවාසීමහාදත්තත්ථෙරවාදෙ ද්වාදසකමග්ගකථා හොති. තත්ථ සාකෙතපඤ්හඋස්සදකිත්තනහෙතුකිත්තනානි ¶ පාකතිකානෙව. අයං පන ථෙරො අසඞ්ඛාරිකසසඞ්ඛාරිකෙසු දොසං දිස්වා ‘අසඞ්ඛාරිකං අසඞ්ඛාරිකමෙව විපාකං දෙති, නො සසඞ්ඛාරිකං; සසඞ්ඛාරිකම්පි සසඞ්ඛාරිකමෙව නො අසඞ්ඛාරික’න්ති ආහ. ජවනෙන චෙස චිත්තනියාමං න කථෙති. ආරම්මණෙන පන වෙදනානියාමං කථෙති. තෙනස්ස විපාකුද්ධාරෙ ද්වාදසකමග්ගො නාම ජාතො. දසකමග්ගොපි, අහෙතුකට්ඨකම්පි එත්ථෙව පවිට්ඨං.

තත්රායං නයො – සොමනස්සසහගතතිහෙතුකඅසඞ්ඛාරිකචිත්තෙන හි කම්මෙ ආයූහිතෙ තාදිසෙනෙව විපාකචිත්තෙන ගහිතපටිසන්ධිකස්ස වුඩ්ඪිප්පත්තස්ස චක්ඛුද්වාරෙ ‘ඉට්ඨාරම්මණෙ’ ආපාථගතෙ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව තයො මොඝවාරා හොන්ති. තස්ස කුසලතො චත්තාරි සොමනස්සසහගතානි, අකුසලතො චත්තාරි, කිරියතො පඤ්චාති ඉමෙසං තෙරසන්නං චිත්තානං අඤ්ඤතරෙන ජවිතපරියොසානෙ තදාරම්මණං පතිට්ඨහමානං සොමනස්සසහගතඅසඞ්ඛාරිකතිහෙතුකචිත්තම්පි දුහෙතුකචිත්තම්පි පතිට්ඨාති. එවමස්ස චක්ඛුද්වාරෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි තීණි, තදාරම්මණානි ද්වෙති, පඤ්ච ගණනූපගචිත්තානි හොන්ති.

ආරම්මණෙන පන වෙදනං පරිවත්තෙත්වා කුසලතො චතුන්නං, අකුසලතො චතුන්නං, කිරියතො චතුන්නන්ති, ද්වාදසන්නං උපෙක්ඛාසහගතචිත්තානං අඤ්ඤතරෙන ජවිතාවසානෙ උපෙක්ඛාසහගතතිහෙතුකඅසඞ්ඛාරිකවිපාකම්පි දුහෙතුකඅසඞ්ඛාරිකවිපාකම්පි තදාරම්මණං හුත්වා උප්පජ්ජති. එවමස්ස චක්ඛුද්වාරෙ උපෙක්ඛාසහගතසන්තීරණං, ඉමානි ද්වෙ තදාරම්මණානීති, තීණි ගණනූපගචිත්තානි ¶ හොන්ති. තානි පුරිමෙහි පඤ්චහි සද්ධිං ¶ අට්ඨ. සොතද්වාරාදීසුපි අට්ඨ අට්ඨාති එකාය චෙතනාය කම්මෙ ආයූහිතෙ සමචත්තාලීස චිත්තානි උප්පජ්ජන්ති. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන චක්ඛුද්වාරෙ අට්ඨ, සොතවිඤ්ඤාණාදීනි චත්තාරීති, ද්වාදස හොන්ති. තත්ථ ‘මූලභවඞ්ගතා’‘ආගන්තුකභවඞ්ගතා’‘අම්බොපමනියාමකථා’ ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

සොමනස්සසහගතතිහෙතුකසසඞ්ඛාරිකකුසලචිත්තෙන කම්මෙ ආයූහිතෙපි උපෙක්ඛාසහගතතිහෙතුකඅසඞ්ඛාරිකසසඞ්ඛාරිකෙහි කම්මෙ ආයූහිතෙපි එසෙව නයො. තත්ථ යන්තොපමාපි එත්ථ පාකතිකා එව. එත්තාවතා තිහෙතුකකම්මෙන තිහෙතුකපටිසන්ධි හොතීති වාරො කථිතො. තිහෙතුකකම්මෙන දුහෙතුකපටිසන්ධි හොතීති වාරො පන පටිච්ඡන්නො හුත්වා ගතො.

ඉදානි ¶ දුහෙතුකකම්මෙන දුහෙතුකපටිසන්ධිකථා හොති. සොමනස්සසහගතදුහෙතුකඅසඞ්ඛාරිකචිත්තෙන හි කම්මෙ ආයූහිතෙ තාදිසෙනෙව විපාකචිත්තෙන ගහිතපටිසන්ධිකස්ස වුඩ්ඪිප්පත්තස්ස චක්ඛුද්වාරෙ ඉට්ඨාරම්මණෙ ආපාථගතෙ හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව තයො මොඝවාරා හොන්ති. දුහෙතුකස්ස පන ජවනකිරියා නත්ථි. තස්මා කුසලතො චත්තාරි සොමනස්සසහගතානි, අකුසලතො චත්තාරීති ඉමෙසං අට්ඨන්නං අඤ්ඤතරෙන ජවිතපරියොසානෙ දුහෙතුකමෙව සොමනස්සසහගතඅසඞ්ඛාරිකං තදාරම්මණං හොති. එවමස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි තීණි, ඉදඤ්ච තදාරම්මණන්ති, චත්තාරි ගණනූපගචිත්තානි හොන්ති. ‘ඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණෙ’ පන කුසලතො උපෙක්ඛාසහගතානං චතුන්නං, අකුසලතො චතුන්නන්ති, අට්ඨන්නං අඤ්ඤතරෙන ජවිතපරියොසානෙ දුහෙතුකමෙව උපෙක්ඛාසහගතං අසඞ්ඛාරිකං තදාරම්මණං හොති. එවමස්ස උපෙක්ඛාසහගතසන්තීරණං, ඉදඤ්ච තදාරම්මණන්ති, ද්වෙ ගණනූපගචිත්තානි හොන්ති. තානි පුරිමෙහි චතූහි සද්ධිං ඡ. සොතද්වාරාදීසුපි ඡ ඡාති එකාය චෙතනාය කම්මෙ ආයූහිතෙ සමතිංස චිත්තානි උප්පජ්ජන්ති. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන චක්ඛුද්වාරෙ ඡ, සොතවිඤ්ඤාණාදීනි චත්තාරීති දස හොන්ති. අම්බොපමනියාමකථා පාකතිකා එව. යන්තොපමා ඉධ න ලබ්භතීති වුත්තං.

සොමනස්සසහගතදුහෙතුකසසඞ්ඛාරිකකුසලචිත්තෙන ¶ ¶ කම්මෙ ආයූහිතෙපි උපෙක්ඛාසහගතදුහෙතුකඅසඞ්ඛාරිකසසඞ්ඛාරිකෙහි කම්මෙ ආයූහිතෙපි එසෙව නයො. එත්තාවතා දුහෙතුකකම්මෙන දුහෙතුකපටිසන්ධි හොතීති වාරො කථිතො.

අහෙතුකපටිසන්ධි හොතීති වාරො පන එවං වෙදිතබ්බො – කුසලතො චතූහි ඤාණවිප්පයුත්තෙහි කම්මෙ ආයූහිතෙ, කුසලවිපාකාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුයා උපෙක්ඛාසහගතාය පටිසන්ධියා ගහිතාය, කම්මසදිසා පටිසන්ධීති න වත්තබ්බා. ඉතො පට්ඨාය හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව කථෙත්වා ඉට්ඨෙපි ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙපි චිත්තප්පවත්ති වෙදිතබ්බා. ඉමස්ස හි ථෙරස්ස වාදෙ පිණ්ඩජවනං ජවති. සෙසා ඉදං පන ජවනං කුසලත්ථාය වා අකුසලත්ථාය වා කො නියාමෙතීතිආදිකථා සබ්බා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බාති. එත්තාවතා මොරවාපීවාසීමහාදත්තත්ථෙරවාදෙ ද්වාදසකමග්ගො නිට්ඨිතො සද්ධිං දසකමග්ගෙන චෙව අහෙතුකට්ඨකෙන ච.

ඉදානි මහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරවාදෙ දසකමග්ගකථා හොති. තත්ථ සාකෙතපඤ්හඋස්සදකිත්තනානි පාකතිකානෙව. හෙතුකිත්තනෙ පන අයං විසෙසො. තිහෙතුකකම්මං තිහෙතුකවිපාකම්පි දුහෙතුකවිපාකම්පි ¶ අහෙතුකවිපාකම්පි දෙති. දුහෙතුකකම්මං තිහෙතුකමෙව න දෙති, ඉතරං දෙති. තිහෙතුකකම්මෙන පටිසන්ධි තිහෙතුකාව හොති; දුහෙතුකාහෙතුකා න හොති. දුහෙතුකකම්මෙන දුහෙතුකාහෙතුකා හොති, තිහෙතුකා න හොති. අසඞ්ඛාරිකකම්මං විපාකං අසඞ්ඛාරිකමෙව දෙති, නො සසඞ්ඛාරිකං. සසඞ්ඛාරිකම්පි සසඞ්ඛාරිකමෙව දෙති, නො අසඞ්ඛාරිකං. ආරම්මණෙන වෙදනා පරිවත්තෙතබ්බා. ජවනං පිණ්ඩජවනමෙව ජවති. ආදිතො පට්ඨාය චිත්තානි කථෙතබ්බානි.

තත්රායං කථා – එකො පඨමකුසලචිත්තෙන කම්මං ආයූහති, පඨමවිපාකචිත්තෙනෙව පටිසන්ධිං ගණ්හාති. අයං කම්මසදිසා පටිසන්ධි. තස්ස වුඩ්ඪිප්පත්තස්ස චක්ඛුද්වාරෙ ‘ඉට්ඨාරම්මණෙ’ ආපාථගතෙ වුත්තනයෙනෙව තයො මොඝවාරා හොන්ති. අථස්ස හෙට්ඨා වුත්තානං තෙරසන්නං සොමනස්සසහගතජවනානං ¶ අඤ්ඤතරෙන ජවිතපරියොසානෙ පඨමවිපාකචිත්තමෙව තදාරම්මණං ¶ හොති. තං ‘මූලභවඞ්ගං’ ‘තදාරම්මණ’න්ති ද්වෙ නාමානි ලභති. එවමස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි තීණි, ඉදඤ්ච තදාරම්මණන්ති, චත්තාරි ගණනූපගචිත්තානි හොන්ති. ‘ඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණෙ’ හෙට්ඨා වුත්තානංයෙව ද්වාදසන්නං උපෙක්ඛාසහගතජවනානං අඤ්ඤතරෙන ජවිතපරියොසානෙ උපෙක්ඛාසහගතං තිහෙතුකං අසඞ්ඛාරිකචිත්තං තදාරම්මණතාය පවත්තති. තං ‘ආගන්තුකභවඞ්ගං’‘තදාරම්මණ’න්ති ද්වෙ නාමානි ලභති. එවමස්ස උපෙක්ඛාසහගතසන්තීරණං ඉදඤ්ච තදාරම්මණන්ති ද්වෙ ගණනූපගචිත්තානි. තානි පුරිමෙහි චතූහි සද්ධිං ඡ හොන්ති. එවං එකාය චෙතනාය කම්මෙ ආයූහිතෙ පඤ්චසු ද්වාරෙසු සමතිංස චිත්තානි උප්පජ්ජන්ති. අග්ගහිතග්ගහණෙන පන චක්ඛුද්වාරෙ ඡ, සොතවිඤ්ඤාණාදීනි චත්තාරීති දස හොන්ති. අම්බොපමනියාමකථා පාකතිකායෙව.

දුතියතතියචතුත්ථකුසලචිත්තෙහි කම්මෙ ආයූහිතෙපි එත්තකානෙව විපාකචිත්තානි හොන්ති. චතූහි උපෙක්ඛාසහගතචිත්තෙහි ආයූහිතෙපි එසෙව නයො. ඉධ පන පඨමං ඉට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණං දස්සෙතබ්බං. පච්ඡා ඉට්ඨාරම්මණෙන වෙදනා පරිවත්තෙතබ්බා. අම්බොපමනියාමකථා පාකතිකා එව. යන්තොපමා න ලබ්භති. ‘කුසලතො පන චතුන්නං ඤාණවිප්පයුත්තානං අඤ්ඤතරෙන කම්මෙ ආයූහිතෙ’ති ඉතො පට්ඨාය සබ්බං විත්ථාරෙත්වා අහෙතුකට්ඨකං කථෙතබ්බං. එත්තාවතා මහාධම්මරක්ඛිතත්ථෙරවාදෙ දසකමග්ගො නිට්ඨිතො හොති, සද්ධිං අහෙතුකට්ඨකෙනාති.

ඉමෙසං පන තිණ්ණං ථෙරානං කතරස්ස වාදො ගහෙතබ්බොති? න කස්සචි එකංසෙන. සබ්බෙසං පන වාදෙසු යුත්තං ගහෙතබ්බං. පඨමවාදස්මිඤ්හි සසඞ්ඛාරාසඞ්ඛාරවිධානං පච්චයභෙදතො අධිප්පෙතං. තෙනෙත්ථ ¶ , අසඞ්ඛාරිකකුසලස්ස දුබ්බලපච්චයෙහි උප්පන්නං සසඞ්ඛාරිකවිපාකං, සසඞ්ඛාරිකකුසලස්ස බලවපච්චයෙහි උප්පන්නං අසඞ්ඛාරිකවිපාකඤ්ච ගහෙත්වා, ලබ්භමානානිපි කිරියජවනානි පහාය, කුසලජවනෙන තදාරම්මණං ආරම්මණෙන ච වෙදනං ¶ නියාමෙත්වා, සෙක්ඛපුථුජ්ජනවසෙන සොළසකමග්ගො කථිතො. යං පනෙත්ථ අකුසලජවනාවසානෙ අහෙතුකවිපාකමෙව තදාරම්මණං දස්සිතං, තං ඉතරෙසු න දස්සිතමෙව. තස්මා තං තත්ථ තෙසු වුත්තං සහෙතුකවිපාකඤ්ච, එත්ථාපි සබ්බමිදං ලබ්භතෙව. තත්රායං නයො – යදා හි කුසලජවනානං අන්තරන්තරා අකුසලං ජවති, තදා කුසලාවසානෙ ආචිණ්ණසදිසමෙව, අකුසලාවසානෙ ¶ සහෙතුකං තදාරම්මණං යුත්තං. යදා නිරන්තරං අකුසලමෙව තදා අහෙතුකං. එවං තාව පඨමවාදෙ යුත්තං ගහෙතබ්බං.

දුතියවාදෙ පන කුසලතො සසඞ්ඛාරාසඞ්ඛාරවිධානං අධිප්පෙතං. තෙනෙත්ථ අසඞ්ඛාරිකකුසලස්ස අසඞ්ඛාරිකමෙව විපාකං, සසඞ්ඛාරිකකුසලස්ස ච සසඞ්ඛාරිකමෙව ගහෙත්වා, ජවනෙන තදාරම්මණනියාමං අකත්වා, සබ්බෙසම්පි සෙක්ඛාසෙක්ඛපුථුජ්ජනානං උප්පත්තිරහො පිණ්ඩජවනවසෙනෙව ද්වාදසකමග්ගො කථිතො. තිහෙතුකජවනාවසානෙ පනෙත්ථ තිහෙතුකං තදාරම්මණං යුත්තං. දුහෙතුකජවනාවසානෙ දුහෙතුකං, අහෙතුකජවනාවසානෙ අහෙතුකං භාජෙත්වා පන න වුත්තං. එවං දුතියවාදෙ යුත්තං ගහෙතබ්බං.

තතියවාදෙපි කුසලතොව අසඞ්ඛාරසසඞ්ඛාරවිධානං අධිප්පෙතං. ‘තිහෙතුකකම්මං තිහෙතුකවිපාකම්පි දුහෙතුකවිපාකම්පි අහෙතුකවිපාකම්පි දෙතී’ති පන වචනතො අසඞ්ඛාරිකතිහෙතුකපටිසන්ධිකස්ස අසඞ්ඛාරිකදුහෙතුකෙනපි තදාරම්මණෙන භවිතබ්බං. තං අදස්සෙත්වා හෙතුසදිසමෙව තදාරම්මණං දස්සිතං. තං පුරිමාය හෙතුකිත්තනලද්ධියා න යුජ්ජති. කෙවලං දසකමග්ගවිභාවනත්ථමෙව වුත්තං. ඉතරම්පි පන ලබ්භතෙව. එවං තතියවාදෙපි යුත්තං ගහෙතබ්බං. අයඤ්ච සබ්බාපි පටිසන්ධිජනකස්සෙව කම්මස්ස විපාකං සන්ධාය තදාරම්මණකථා. ‘සහෙතුකං භවඞ්ගං අහෙතුකස්ස භවඞ්ගස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’ති (පට්ඨා. 3.1.102) වචනතො පන නානාකම්මෙන අහෙතුකපටිසන්ධිකස්සාපි සහෙතුකවිපාකං තදාරම්මණං උප්පජ්ජති. තස්ස උප්පත්තිවිධානං මහාපකරණෙ ආවි භවිස්සතීති.

කාමාවචරකුසලවිපාකකථා නිට්ඨිතා.

රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකකථා

499. ඉදානි ¶ ¶ රූපාවචරාදිවිපාකං දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා අබ්යාකතාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ යස්මා කාමාවචරවිපාකං අත්තනො කුසලෙන සදිසම්පි හොති, අසදිසම්පි, තස්මා න තං කුසලානුගතිකං කත්වා භාජිතං. රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකං පන යථා හත්ථිඅස්සපබ්බතාදීනං ඡායා හත්ථිආදිසදිසාව හොන්ති, තථා අත්තනො කුසලසදිසමෙව හොතීති කුසලානුගතිකං කත්වා භාජිතං. කාමාවචරකම්මඤ්ච යදා කදාචි ¶ විපාකං දෙති, රූපාවචරාරූපාවචරං පන අනන්තරායෙන, දුතියස්මිංයෙව අත්තභාවෙ, විපාකං දෙතීතිපි කුසලානුගතිකමෙව කත්වා භාජිතං. සෙසං කුසලෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. අයං පන විසෙසො – පටිපදාදිභෙදො ච හීනපණීතමජ්ඣිමභාවො ච එතෙසු ඣානාගමනතො වෙදිතබ්බො. ඡන්දාදීනං පන අඤ්ඤතරං ධුරං කත්වා අනුප්පාදනීයත්තා නිරධිපතිකානෙව එතානීති.

රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකකථා නිට්ඨිතා.

ලොකුත්තරවිපාකකථා

505. ලොකුත්තරවිපාකම්පි කුසලසදිසත්තා කුසලානුගතිකමෙව කත්වා භාජිතං. යස්මා පන තෙභූමකකුසලං චුතිපටිසන්ධිවසෙන වට්ටං ආචිනාති වඩ්ඪෙති, තස්මා තත්ථ කතත්තා උපචිතත්තාති වුත්තං. ලොකුත්තරං පන තෙන ආචිතම්පි අපචිනාති, සයම්පි චුතිපටිසන්ධිවසෙන න ආචිනාති, තෙනෙත්ථ ‘කතත්තා උපචිතත්තා’ති අවත්වා කතත්තා භාවිතත්තාති වුත්තං.

සුඤ්ඤතන්තිආදීසු ‘මග්ගො’ තාව ‘ආගමනතො සගුණතො ආරම්මණතොති තීහි කාරණෙහි නාමං ලභතී’ති, ඉදං හෙට්ඨා කුසලාධිකාරෙ විත්ථාරිතං. තත්ථ සුත්තන්තිකපරියායෙන සගුණතොපි ආරම්මණතොපි නාමං ලභති. පරියායදෙසනා හෙසා. අභිධම්මකථා පන නිප්පරියායදෙසනා. තස්මා ඉධ සගුණතො වා ආරම්මණතො වා නාමං න ලභති, ආගමනතොව ලභති. ආගමනමෙව හි ධුරං. තං දුවිධං හොති – විපස්සනාගමනං මග්ගාගමනන්ති.

තත්ථ ¶ මග්ගස්ස ආගතට්ඨානෙ විපස්සනාගමනං ධුරං, ඵලස්ස ¶ ආගතට්ඨානෙ මග්ගාගමනං ධුරන්ති, ඉදම්පි හෙට්ඨා වුත්තමෙව. තෙසු ඉදං ඵලස්ස ආගතට්ඨානං, තස්මා ඉධ මග්ගාගමනං ධුරන්ති වෙදිතබ්බං. සො පනෙස මග්ගො ආගමනතො ‘සුඤ්ඤත’න්ති නාමං ලභිත්වා සගුණතො ච ආරම්මණතො ච ‘අනිමිත්තො’‘අප්පණිහිතො’තිපි වුච්චති. තස්මා සයං ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො ඵලස්ස තීණි නාමානි දෙති. කථං? අයඤ්හි සුද්ධාගමනවසෙනෙව ලද්ධනාමො ‘සුඤ්ඤතමග්ගො’ සයං ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො ඵලස්ස නාමං දදමානො ‘සුඤ්ඤත’න්ති නාමං අකාසි. ‘සුඤ්ඤතඅනිමිත්තමග්ගො’ සයං ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො ඵලස්ස නාමං දදමානො ‘අනිමිත්ත’න්ති නාමං අකාසි. ‘සුඤ්ඤතඅප්පණිහිතමග්ගො’ සයං ආගමනීයට්ඨානෙ ¶ ඨත්වා අත්තනො ඵලස්ස නාමං දදමානො ‘අප්පණිහිත’න්ති නාමං අකාසි. ඉමානි පන තීණි නාමානි මග්ගානන්තරෙ ඵලචිත්තස්මිංයෙව ඉමිනා නයෙන ලබ්භන්ති, නො අපරභාගෙ වළඤ්ජනකඵලසමාපත්තියා. අපරභාගෙ පන අනිච්චතාදීහි තීහි විපස්සනාහි විපස්සිතුං සක්කොති. අථස්ස වුට්ඨිතවුට්ඨිතවිපස්සනාවසෙන අනිමිත්තඅප්පණිහිතසුඤ්ඤතසඞ්ඛාතානි තීණි ඵලානි උප්පජ්ජන්ති. තෙසං තානෙව සඞ්ඛාරාරම්මණානි. අනිච්චානුපස්සනාදීනි ඤාණානි අනුලොමඤාණානි නාම හොන්ති.

යො චායං සුඤ්ඤතමග්ගෙ වුත්තො. අප්පණිහිතමග්ගෙපි එසෙව නයො. අයම්පි හි සුද්ධාගමනවසෙන ලද්ධනාමො ‘අප්පණිහිතමග්ගො’ සයං ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො ඵලස්ස නාමං දදමානො ‘අප්පණිහිත’න්ති නාමං අකාසි. ‘අප්පණිහිතඅනිමිත්තමග්ගො’ සයං ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො ඵලස්ස නාමං දදමානො ‘අනිමිත්ත’න්ති නාමං අකාසි. ‘අප්පණිහිතසුඤ්ඤතමග්ගො’ සයං ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො ඵලස්ස නාමං දදමානො ‘සුඤ්ඤත’න්ති නාමං ¶ අකාසි. ඉමානිපි තීණි නාමානි මග්ගානන්තරෙ ඵලචිත්තස්මිංයෙව ඉමිනා නයෙන ලබ්භන්ති, න අපරභාගෙ වළඤ්ජනකඵලසමාපත්තියාති. එවං ඉමස්මිං විපාකනිද්දෙසෙ කුසලචිත්තෙහි තිගුණානි විපාකචිත්තානි වෙදිතබ්බානි.

යථා පන තෙභූමකකුසලානි අත්තනො විපාකං අධිපතිං ලභාපෙතුං න සක්කොන්ති, න එවං ලොකුත්තරකුසලානි. කස්මා? තෙභූමකකුසලානඤ්හි අඤ්ඤො ආයූහනකාලො අඤ්ඤො විපච්චනකාලො. තෙන තානි අත්තනො විපාකං අධිපතිං ලභාපෙතුං න සක්කොන්ති. ලොකුත්තරානි පන තාය සද්ධාය, තස්මිං වීරියෙ, තාය සතියා, තස්මිං සමාධිම්හි, තාය පඤ්ඤාය අවූපසන්තාය ¶ , අපණ්ණකං අවිරද්ධං මග්ගානන්තරමෙව විපාකං පටිලභන්ති, තෙන අත්තනො විපාකං අධිපතිං ලභාපෙතුං සක්කොන්ති.

යථා හි පරිත්තකස්ස අග්ගිනො ගතට්ඨානෙ අග්ගිස්මිං නිබ්බුතමත්තෙයෙව උණ්හාකාරො නිබ්බායිත්වා කිඤ්චි න හොති, මහන්තං පන ආදිත්තං අග්ගික්ඛන්ධං නිබ්බාපෙත්වා ¶ ගොමයපරිභණ්ඩෙ කතෙපි උණ්හාකාරො අවූපසන්තොව හොති, එවමෙව තෙභූමකකුසලෙ අඤ්ඤො කම්මක්ඛණො අඤ්ඤො විපාකක්ඛණො පරිත්තඅග්ගිට්ඨානෙ උණ්හභාවනිබ්බුතකාලො විය හොති. තස්මා තං අත්තනො විපාකං අධිපතිං ලභාපෙතුං න සක්කොති. ලොකුත්තරෙ පන තාය සද්ධාය…පෙ… තාය පඤ්ඤාය අවූපසන්තාය, මග්ගානන්තරමෙව ඵලං උප්පජ්ජති, තස්මා තං අත්තනො විපාකං අධිපතිං ලභාපෙතීති වෙදිතබ්බං. තෙනාහු පොරාණා – ‘විපාකෙ අධිපති නත්ථි ඨපෙත්වා ලොකුත්තර’න්ති.

555. චතුත්ථඵලනිද්දෙසෙ අඤ්ඤාතාවින්ද්රියන්ති අඤ්ඤාතාවිනො චතූසු සච්චෙසු නිට්ඨිතඤාණකිච්චස්ස ඉන්ද්රියං, අඤ්ඤාතාවීනං වා චතූසු සච්චෙසු නිට්ඨිතකිච්චානං චත්තාරි සච්චානි ඤත්වා පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතානං ධම්මානං අබ්භන්තරෙ ¶ ඉන්දට්ඨසාධනෙන ඉන්ද්රියං. නිද්දෙසවාරෙපිස්ස අඤ්ඤාතාවීනන්ති ආජානිත්වා ඨිතානං. ධම්මානන්ති සම්පයුත්තධම්මානං අබ්භන්තරෙ. අඤ්ඤාති ආජානනා, පඤ්ඤා පජානනාතිආදීනි වුත්තත්ථානෙව. මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්නන්ති ඵලමග්ගස්ස අඞ්ගං, ඵලමග්ගෙ ච පරියාපන්නන්ති අත්ථො.

අපිචෙත්ථ ඉදං පකිණ්ණකං – එකං ඉන්ද්රියං එකං ඨානං ගච්ඡති, එකං ඡ ඨානානි ගච්ඡති, එකං එකං ඨානං ගච්ඡති. එකඤ්හි ‘අනඤ්ඤාතඤ්ඤස්සාමීතින්ද්රියං’ එකං ඨානං ගච්ඡති සොතාපත්තිමග්ගං. එකං ‘අඤ්ඤින්ද්රියං’ හෙට්ඨා තීණි ඵලානි, උපරි තයො මග්ගෙති ඡ ඨානානි ගච්ඡති. එකං ‘අඤ්ඤාතාවින්ද්රියං’ එකං ඨානං ගච්ඡති අරහත්තඵලං. සබ්බෙසුපි මග්ගඵලෙසු අත්ථතො අට්ඨ අට්ඨ ඉන්ද්රියානීති චතුසට්ඨි ලොකුත්තරින්ද්රියානි කථිතානි. පාළිතො පන නව නව කත්වා ද්වාසත්තති හොන්ති. මග්ගෙ මග්ගඞ්ගන්ති වුත්තං. ඵලෙපි මග්ගඞ්ගං. මග්ගෙ බොජ්ඣඞ්ගොති වුත්තො ඵලෙපි බොජ්ඣඞ්ගො. මග්ගක්ඛණෙ ආරති විරතීති වුත්තා ඵලක්ඛණෙපි ආරති විරතීති. තත්ථ මග්ගො මග්ගභාවෙනෙව මග්ගො, ඵලං පන මග්ගං උපාදාය මග්ගො නාම; ඵලඞ්ගං ඵලපරියාපන්නන්ති වත්තුම්පි වට්ටති. මග්ගෙ බුජ්ඣනකස්ස අඞ්ගොති සම්බොජ්ඣඞ්ගො, ඵලෙ බුද්ධස්ස ¶ අඞ්ගොති සම්බොජ්ඣඞ්ගො. මග්ගෙ ආරමණවිරමණවසෙනෙව ආරති විරති. ඵලෙ පන ආරතිවිරතිවසෙනාති.

ලොකුත්තරවිපාකකථා නිට්ඨිතා.

අකුසලවිපාකකථා

556. ඉතො ¶ පරානි අකුසලවිපාකානි – පඤ්ච චක්ඛුසොතඝානජිව්හාකායවිඤ්ඤාණානි, එකා මනොධාතු, එකා මනොවිඤ්ඤාණධාතූති ඉමානි සත්ත චිත්තානි – පාළිතො ච අත්ථතො ච හෙට්ඨා වුත්තෙහි තාදිසෙහෙව කුසලවිපාකචිත්තෙහි සදිසානි.

කෙවලඤ්හි තානි කුසලකම්මපච්චයානි ඉමානි අකුසලකම්මපච්චයානි. තානි ච ඉට්ඨඉට්ඨමජ්ඣත්තෙසු ආරම්මණෙසු වත්තන්ති, ඉමානි අනිට්ඨඅනිට්ඨමජ්ඣත්තෙසු. තත්ථ ච සුඛසහගතං කායවිඤ්ඤාණං, ඉධ දුක්ඛසහගතං ¶ . තත්ථ ච උපෙක්ඛාසහගතා මනොවිඤ්ඤාණධාතු මනුස්සෙසු ජච්චන්ධාදීනං පටිසන්ධිං ආදිං කත්වා පඤ්චසු ඨානෙසු විපච්චති. ඉධ පන එකාදසවිධෙනාපි අකුසලචිත්තෙන කම්මෙ ආයූහිතෙ කම්මකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තෙසු අඤ්ඤතරං ආරම්මණං කත්වා චතූසු අපායෙසු පටිසන්ධි හුත්වා විපච්චති; දුතියවාරතො පට්ඨාය යාවතායුකං භවඞ්ගං හුත්වා, අනිට්ඨඅනිට්ඨමජ්ඣත්තාරම්මණාය පඤ්චවිඤ්ඤාණවීථියා සන්තීරණං හුත්වා, බලවාරම්මණෙ ඡසු ද්වාරෙසු තදාරම්මණං හුත්වා, මරණකාලෙ චුති හුත්වාති, එවං පඤ්චසු එව ඨානෙසු විපච්චතීති.

අකුසලවිපාකකථා නිට්ඨිතා.

කිරියාබ්යාකතවණ්ණනා

මනොධාතුචිත්තං

566. ඉදානි ¶ කිරියාබ්යාකතං භාජෙත්වා දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා අබ්යාකතාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ කිරියාති කරණමත්තං. සබ්බෙසුයෙව හි කිරියචිත්තෙසු යං ජවනභාවං අප්පත්තං තං වාතපුප්ඵං විය. යං ජවනභාවප්පත්තං තං ඡින්නමූලකරුක්ඛපුප්ඵං විය අඵලං හොති, තංතං කිච්චසාධනවසෙන පවත්තත්තා පන කරණමත්තමෙව හොති. තස්මා කිරියාති වුත්තං. නෙවකුසලානාකුසලාතිආදීසු කුසලමූලසඞ්ඛාතස්ස කුසලහෙතුනො අභාවා ‘නෙවකුසලා’; අකුසලමූලසඞ්ඛාතස්ස අකුසලහෙතුනො අභාවා ‘නෙවඅකුසලා’; යොනිසොමනසිකාරඅයොනිසොමනසිකාරසඞ්ඛාතානම්පි ¶ කුසලාකුසලපච්චයානං අභාවා ‘නෙවකුසලානාකුසලා’. කුසලාකුසලසඞ්ඛාතස්ස ජනකහෙතුනො අභාවා නෙවකම්මවිපාකා.

ඉධාපි චිත්තස්සෙකග්ගතානිද්දෙසෙ පවත්තිට්ඨිතිමත්තමෙව ලබ්භති. ද්වෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණානි, තිස්සො මනොධාතුයො, තිස්සො මනොවිඤ්ඤාණධාතුයො, විචිකිච්ඡාසහගතන්ති ඉමෙසු සත්තරසසු චිත්තෙසු දුබ්බලත්තා සණ්ඨිති අවට්ඨිතිආදීනි න ලබ්භන්ති. සෙසං සබ්බං විපාකමනොධාතුනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව ¶ වෙදිතබ්බං, අඤ්ඤත්ර උප්පත්තිට්ඨානා. තඤ්හි චිත්තං පඤ්චවිඤ්ඤාණානන්තරං උප්පජ්ජති. ඉදං පන පඤ්චද්වාරෙ වළඤ්ජනකප්පවත්තිකාලෙ සබ්බෙසං පුරෙ උප්පජ්ජති. කථං? චක්ඛුද්වාරෙ තාව ඉට්ඨඉට්ඨමජ්ඣත්තඅනිට්ඨඅනිට්ඨමජ්ඣත්තෙසු රූපාරම්මණෙසු යෙන කෙනචි පසාදෙ ඝට්ටිතෙ තං ආරම්මණං ගහෙත්වා ආවජ්ජනවසෙන පුරෙචාරිකං හුත්වා භවඞ්ගං ආවට්ටයමානං උප්පජ්ජති. සොතද්වාරාදීසුපි එසෙව නයොති.

කිරියමනොධාතුචිත්තං නිට්ඨිතං.

කිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතුචිත්තානි

568. මනොවිඤ්ඤාණධාතු ¶ උප්පන්නා හොති…පෙ… සොමනස්සසහගතාති, ඉදං චිත්තං අඤ්ඤෙසං අසාධාරණං. ඛීණාසවස්සෙව පාටිපුග්ගලිකං. ඡසු ද්වාරෙසු ලබ්භති. චක්ඛුද්වාරෙ හි පධානසාරුප්පං ඨානං දිස්වා ඛීණාසවො ඉමිනා චිත්තෙන සොමනස්සිතො හොති. සොතද්වාරෙ භණ්ඩභාජනීයට්ඨානං පත්වා මහාසද්දං කත්වා ලුද්ධලුද්ධෙසු ගණ්හන්තෙසු ‘එවරූපා නාම මෙ ලොලුප්පතණ්හා පහීනා’ති ඉමිනා චිත්තෙන සොමනස්සිතො හොති. ඝානද්වාරෙ ගන්ධෙහි වා පුප්ඵෙහි වා චෙතියං පූජෙන්තො ඉමිනා චිත්තෙන සොමනස්සිතො හොති. ජිව්හාද්වාරෙ රසසම්පන්නං පිණ්ඩපාතං ලද්ධා භාජෙත්වා පරිභුඤ්ජන්තො ‘සාරණීයධම්මො වත මෙ පූරිතො’ති ඉමිනා චිත්තෙන සොමනස්සිතො හොති. කායද්වාරෙ අභිසමාචාරිකවත්තං කරොන්තො ‘කායද්වාරෙ මෙ වත්තං පූරිත’න්ති ඉමිනා චිත්තෙන සොමනස්සිතො හොති. එවං තාව පඤ්චද්වාරෙ ලබ්භති.

මනොද්වාරෙ ¶ පන අතීතානාගතමාරබ්භ උප්පජ්ජති. ජොතිපාලමාණව(ම. නි. 2.282 ආදයො) මග්ඝදෙවරාජ(ම. නි. 2.308 ආදයො) කණ්හතාපසාදිකාලස්මිඤ්හි (ජා. 1.10.11 ආදයො) කතං කාරණං ආවජ්ජෙත්වා තථාගතො සිතං පාත්වාකාසි. තං පන පුබ්බෙනිවාසඤාණසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානං කිච්චං. තෙසං පන ද්වින්නං ඤාණානං චිණ්ණපරියන්තෙ ඉදං චිත්තං හාසයමානං උප්පජ්ජති. අනාගතෙ ‘තන්තිස්සරො මුදිඞ්ගස්සරො ¶ පච්චෙකබුද්ධො භවිස්සතී’ති සිතං පාත්වාකාසි. තම්පි අනාගතංසඤාණසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණානං කිච්චං. තෙසං පන ද්වින්න ඤාණානං චිණ්ණපරියන්තෙ ඉදං චිත්තං හාසයමානං උප්පජ්ජති.

නිද්දෙසවාරෙ පනස්ස සෙසඅහෙතුකචිත්තෙහි බලවතරතාය චිත්තෙකග්ගතා සමාධිබලං පාපෙත්වා ඨපිතා. වීරියම්පි වීරියබලං පාපෙත්වා. උද්දෙසවාරෙ පන ‘සමාධිබලං හොති වීරියබලං හොතී’ති අනාගතත්තා පරිපුණ්ණෙන බලට්ඨෙනෙතං ද්වයං බලං නාම න හොති. යස්මා පන ‘නෙව කුසලං නාකුසලං’ තස්මා බලන්ති වත්වාන ඨපිතං. යස්මා ච න නිප්පරියායෙන බලං, තස්මා සඞ්ගහවාරෙපි ‘ද්වෙ බලානි හොන්තී’ති න වුත්තං. සෙසං සබ්බං සොමනස්සසහගතාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

574. උපෙක්ඛාසහගතාති ඉදං චිත්තං තීසු භවෙසු සබ්බෙසං සචිත්තකසත්තානං සාධාරණං, න ¶ කස්සචි සචිත්තකස්ස නුප්පජ්ජති නාම. උප්පජ්ජමානං පන පඤ්චද්වාරෙ වොට්ඨබ්බනං හොති, මනොද්වාරෙ ආවජ්ජනං. ඡ අසාධාරණඤාණානිපි ඉමිනා ගහිතාරම්මණමෙව ගණ්හන්ති. මහාගජං නාමෙතං චිත්තං; ඉමස්ස අනාරම්මණං නාම නත්ථි. ‘අසබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණගතිකං නාම කතම’න්ති වුත්තෙ ‘ඉද’න්ති වත්තබ්බං. සෙසමෙත්ථ පුරිමචිත්තෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. කෙවලඤ්හි තත්ථ සප්පීතිකත්තා නවඞ්ගිකො සඞ්ඛාරක්ඛන්ධො විභත්තො. ඉධ නිප්පීතිකත්තා අට්ඨඞ්ගිකො.

ඉදානි ¶ යානි කුසලතො අට්ඨ මහාචිත්තානෙව ඛීණාසවස්ස උප්පජ්ජනතාය කිරියානි ජාතානි, තස්මා තානි කුසලනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

ඉධ ඨත්වා හසනකචිත්තානි සමොධානෙතබ්බානි. කති පනෙතානි හොන්තීති? වුච්චතෙ තෙරස. පුථුජ්ජනා හි කුසලතො චතූහි සොමනස්සසහගතෙහි, අකුසලතො චතූහීති, අට්ඨහි චිත්තෙහි හසන්ති. සෙක්ඛා කුසලතො චතූහි සොමනස්සසහගතෙහි, අකුසලතො ද්වීහි දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තෙහි සොමනස්සසහගතෙහීති, ඡහි චිත්තෙහි හසන්ති. ඛීණාසවා කිරියතො පඤ්චහි සොමනස්සසහගතෙහි හසන්තීති.

රූපාවචරාරූපාවචරකිරියං

577. රූපාවචරාරූපාවචරකිරියනිද්දෙසෙසු ¶ දිට්ඨධම්මසුඛවිහාරන්ති දිට්ඨධම්මෙ, ඉමස්මිංයෙව අත්තභාවෙ, සුඛවිහාරමත්තං. තත්ථ ඛීණාසවස්ස පුථුජ්ජනකාලෙ නිබ්බත්තිතා සමාපත්ති යාව න නං සමාපජ්ජති තාව කුසලාව සමාපන්නකාලෙ කිරියා හොති. ඛීණාසවකාලෙ පනස්ස නිබ්බත්තිතා සමාපත්ති කිරියාව හොති. සෙසං සබ්බං තංසදිසත්තා කුසලනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බන්ති.

අට්ඨසාලිනියා ධම්මසඞ්ගහඅට්ඨකථාය

චිත්තුප්පාදකණ්ඩකථා නිට්ඨිතා.

අබ්යාකතපදං පන නෙව තාව නිට්ඨිතන්ති.

චිත්තුප්පාදකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.