📜

2. රූපකණ්ඩො

උද්දෙසවණ්ණනා

ඉදානි රූපකණ්ඩං භාජෙත්වා දස්සෙතුං පුන කතමෙ ධම්මා අබ්යාකතාතිආදි ආරද්ධං. තත්ථ කිඤ්චාපි හෙට්ඨා චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ විපාකාබ්යාකතඤ්චෙව කිරියාබ්යාකතඤ්ච නිස්සෙසං කත්වා භාජිතං, රූපාබ්යාකතනිබ්බානාබ්යාකතානි පන අකථිතානි, තානි කථෙතුං චතුබ්බිධම්පි අබ්යාකතං සමොධානෙත්වා දස්සෙන්තො කුසලාකුසලානං ධම්මානං විපාකාතිආදිමාහ. තත්ථ කුසලාකුසලානන්ති චතුභූමකකුසලානඤ්චෙව අකුසලානඤ්ච. එවං තාව විපාකාබ්යාකතං කුසලවිපාකාකුසලවිපාකවසෙන ද්වීහි පදෙහි පරියාදියිත්වා දස්සිතං. යස්මා පන තං සබ්බම්පි කාමාවචරං වා හොති, රූපාවචරාදීසු වා අඤ්ඤතරං, තස්මා ‘කාමාවචරා’තිආදිනා නයෙන තදෙව විපාකාබ්යාකතං භූමන්තරවසෙන පරියාදියිත්වා දස්සිතං. යස්මා පන තං වෙදනාක්ඛන්ධොපි හොති…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධොපි, තස්මා පුන සම්පයුත්තචතුක්ඛන්ධවසෙන පරියාදියිත්වා දස්සිතං.

එවං විපාකාබ්යාකතං කුසලාකුසලවසෙන භූමන්තරවසෙන සම්පයුත්තක්ඛන්ධවසෙනාති තීහි නයෙහි පරියාදාය දස්සෙත්වා, පුන කිරියාබ්යාකතං දස්සෙන්තො යෙ ච ධම්මා කිරියාතිආදිමාහ. තත්ථ ‘කාමාවචරා රූපාවචරා අරූපාවචරා වෙදනාක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’ති වත්තබ්බං භවෙය්ය. හෙට්ඨා පන ගහිතමෙවාති නයං දස්සෙත්වා නිස්සජ්ජිතං. ඉදානි අවිභත්තං දස්සෙන්තො සබ්බඤ්ච රූපං අසඞ්ඛතා ච ධාතූති ආහ. තත්ථ ‘සබ්බඤ්ච රූප’න්ති පදෙන පඤ්චවීසති රූපානි ඡන්නවුතිරූපකොට්ඨාසා නිප්පදෙසතො ගහිතාති වෙදිතබ්බා. ‘අසඞ්ඛතා චධාතූ’ති පදෙන නිබ්බානං නිප්පදෙසතො ගහිතන්ති. එත්තාවතා ‘අබ්යාකතා ධම්මා’ති පදං නිට්ඨිතං හොති.

584. තත්ථ කතමං සබ්බං රූපන්ති ඉදං කස්මා ගහිතං? හෙට්ඨා රූපාබ්යාකතං සඞ්ඛෙපෙන කථිතං. ඉදානි තං එකකදුකතිකචතුක්ක…පෙ… එකාදසකවසෙන විත්ථාරතො භාජෙත්වා දස්සෙතුං ඉදං ගහිතං. තස්සත්ථො – යං වුත්තං ‘සබ්බඤ්ච රූපං, අසඞ්ඛතා ච ධාතූ’ති, තස්මිං පදද්වයෙ ‘කතමං සබ්බං රූපං නාම’? ඉදානි තං දස්සෙන්තො චත්තාරො ච මහාභූතාතිආදිමාහ . තත්ථ චත්තාරොති ගණනපරිච්ඡෙදො. තෙන තෙසං ඌනාධිකභාවං නිවාරෙති. ‘ච’-සද්දො සම්පිණ්ඩනත්ථො. තෙන න කෙවලං ‘චත්තාරො මහාභූතාව’ රූපං, අඤ්ඤම්පි අත්ථීති ‘උපාදාරූපං’ සම්පිණ්ඩෙති.

මහාභූතාති එත්ථ මහන්තපාතුභාවාදීහි කාරණෙහි මහාභූතතා වෙදිතබ්බා. එතානි හි මහන්තපාතුභාවතො, මහාභූතසාමඤ්ඤතො, මහාපරිහාරතො, මහාවිකාරතො, මහන්තභූතත්තා චාති ඉමෙහි කාරණෙහි මහාභූතානීති වුච්චන්ති. තත්ථ ‘මහන්තපාතුභාවතො’ති, එතානි හි අනුපාදින්නකසන්තානෙපි උපාදින්නකසන්තානෙපි මහන්තානි පාතුභූතානි. තෙසං අනුපාදින්නකසන්තානෙ එවං මහන්තපාතුභාවතා වෙදිතබ්බා – එකඤ්හි චක්කවාළං ආයාමතො ච විත්ථාරතො ච යොජනානං ද්වාදස සතසහස්සානි තීණි සහස්සානි චත්තාරි සතානි පඤ්ඤාසඤ්ච යොජනානි. පරික්ඛෙපතො –

සබ්බං සතසහස්සානි, ඡත්තිංස පරිමණ්ඩලං;

දස චෙව සහස්සානි, අඩ්ඪුඩ්ඪානි සතානි ච. (පාරා. අට්ඨ. 1.1; විසුද්ධි. 1.137);

තත්ථ –

දුවෙ සතසහස්සානි, චත්තාරි නහුතානි ච;

එත්තකං බහලත්තෙන, සඞ්ඛාතායං වසුන්ධරා. (පාරා. අට්ඨ. 1.1; විසුද්ධි. 1.137);

තස්සායෙව සන්ධාරකං –

චත්තාරි සතසහස්සානි, අට්ඨෙව නහුතානි ච;

එත්තකං බහලත්තෙන, ජලං වාතෙ පතිට්ඨිතං.

තස්සාපි සන්ධාරකො –

නවසතසහස්සානි, මාලුතො නභමුග්ගතො;

සට්ඨි චෙව සහස්සානි, එසා ලොකස්ස සණ්ඨිති.

එවං සණ්ඨිතෙ චෙත්ථ යොජනානං –

චතුරාසීතිසහස්සානි, අජ්ඣොගාළ්හො මහණ්ණවෙ;

අච්චුග්ගතො තාවදෙව, සිනෙරු පබ්බතුත්තමො.

තතො උපඩ්ඪුපඩ්ඪෙන, පමාණෙන යථාක්කමං;

අජ්ඣොගාළ්හුග්ගතා දිබ්බා, නානාරතනචිත්තිතා.

යුගන්ධරො ඊසධරො, කරවීකො සුදස්සනො;

නෙමින්ධරො විනතකො, අස්සකණ්ණො ගිරි බ්රහා.

එතෙ සත්ත මහාසෙලා, සිනෙරුස්ස සමන්තතො;

මහාරාජානමාවාසා දෙවයක්ඛනිසෙවිතා.

යොජනානං සතානුච්චො, හිමවා පඤ්ච පබ්බතො;

යොජනානං සහස්සානි, තීණි ආයතවිත්ථතො;

චතුරාසීතිසහස්සෙහි, කූටෙහි පටිමණ්ඩිතො.

තිපඤ්චයොජනක්ඛන්ධපරික්ඛෙපා නගව්හයා;

පඤ්ඤාසයොජනක්ඛන්ධසාඛායාමා සමන්තතො.

සතයොජනවිත්ථිණ්ණා , තාවදෙව ච උග්ගතා;

ජම්බූ යස්සානුභාවෙන, ජම්බුදීපො පකාසිතො. (පාරා. අට්ඨ. 1.1; විසුද්ධි. 1.137);

යඤ්චෙතං ජම්බුයා පමාණං තදෙව අසුරානං චිත්තපාටලියා, ගරුළානං සිම්බලිරුක්ඛස්ස, අපරගොයානෙ කදම්බරුක්ඛස්ස, උත්තරකුරුම්හි කප්පරුක්ඛස්ස, පුබ්බවිදෙහෙ සිරීසස්ස, තාවතිංසෙසු පාරිච්ඡත්තකස්සාති. තෙනාහු පොරාණා –

පාටලී සිම්බලී ජම්බූ, දෙවානං පාරිච්ඡත්තකො;

කදම්බො කප්පරුක්ඛො ච, සිරීසෙන භවති සත්තමන්ති.

ද්වෙඅසීතිසහස්සානි, අජ්ඣොගාළ්හො මහණ්ණවෙ;

උඅච්චුග්ගතො තාවදෙව, චක්කවාළසිලුච්චයො;

පරික්ඛිපිත්වා තං සබ්බං, ලොකධාතුමයං ඨිතොති.

උපාදින්නකසන්තානෙපි මච්ඡකච්ඡපදෙවදානවාදිසරීරවසෙන මහන්තානෙව පාතුභූතානි. වුත්තඤ්හෙතං භගවතා – ‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, මහාසමුද්දෙ යොජනසතිකාපි අත්තභාවාති’’ආදි.

‘මහාභූතසාමඤ්ඤතො’ති එතානි හි යථා මායාකාරො අමණිංයෙව උදකං මණිං කත්වා දස්සෙති, අසුවණ්ණංයෙව ලෙඩ්ඩුං සුවණ්ණං කත්වා දස්සෙති, යථා ච සයං නෙව යක්ඛො න පක්ඛී සමානො යක්ඛභාවම්පි පක්ඛිභාවම්පි දස්සෙති, එවමෙව සයං අනීලානෙව හුත්වා නීලං උපාදාරූපං දස්සෙන්ති, අපීතානි… අලොහිතානි… අනොදාතානෙව හුත්වා ඔදාතං උපාදාරූපං දස්සෙන්තීති මායාකාරමහාභූතසාමඤ්ඤතො මහාභූතානි. යථා ච යක්ඛාදීනි මහාභූතානි යං ගණ්හන්ති නෙව තෙසං තස්ස අන්තො න බහිඨානං උපලබ්භති, න ච තං නිස්සාය න තිට්ඨන්ති, එවමෙව එතානිපි නෙව අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අන්තො න බහි ඨිතානි හුත්වා උපලබ්භන්ති, න ච අඤ්ඤමඤ්ඤං නිස්සාය න තිට්ඨන්තීති. අචින්තෙය්යට්ඨානතාය යක්ඛාදිමහාභූතසාමඤ්ඤතොපි මහාභූතානි.

යථා ච යක්ඛිනීසඞ්ඛාතානි මහාභූතානි මනාපෙහි වණ්ණසණ්ඨානවික්ඛෙපෙහි අත්තනො භයානකභාවං පටිච්ඡාදෙත්වා සත්තෙ වඤ්චෙන්ති, එවමෙව එතානිපි ඉත්ථිපුරිසසරීරාදීසු මනාපෙන ඡවිවණ්ණෙන, මනාපෙන අඞ්ගපච්චඞ්ගසණ්ඨානෙන, මනාපෙන ච හත්ථපාදඞ්ගුලිභමුකවික්ඛෙපෙන අත්තනො කක්ඛළතාදිභෙදං සරසලක්ඛණං පටිච්ඡාදෙත්වා බාලජනං වඤ්චෙන්ති, අත්තනො සභාවං දට්ඨුං න දෙන්ති. ඉති වඤ්චකට්ඨෙන යක්ඛිනීමහාභූතසාමඤ්ඤතොපි මහාභූතානි.

‘මහාපරිහාරතො’ති මහන්තෙහි පච්චයෙහි පරිහරිතබ්බතො. එතානි හි දිවසෙ දිවසෙ උපනෙතබ්බත්තා මහන්තෙහි ඝාසච්ඡාදනාදීහි භූතානි පවත්තානීති මහාභූතානි. මහාපරිහාරානි වා භූතානීති මහාභූතානි.

‘මහාවිකාරතො’ති භූතානං මහාවිකාරතො. එතානි හි උපාදිණ්ණානිපි අනුපාදිණ්ණානිපි මහාවිකාරානි හොන්ති. තත්ථ අනුපාදිණ්ණානං කප්පවුට්ඨානෙ විකාරමහත්තං පාකටං හොති, උපාදිණ්ණානං ධාතුක්ඛොභකාලෙ. තථා හි –

භූමිතො වුට්ඨිතා යාව, බ්රහ්මලොකා විධාවති;

අච්චි අච්චිමතො ලොකෙ, දය්හමානම්හි තෙජසා.

කොටිසතසහස්සෙකං, චක්කවාළං විලීයති;

කුපිතෙන යදා ලොකො, සලිලෙන විනස්සති.

කොටිසතසහස්සෙකං , චක්කවාළං විකීරති;

වායොධාතුප්පකොපෙන, යදා ලොකො විනස්සති.

පත්ථද්ධො භවති කායො, දට්ඨො කට්ඨමුඛෙන වා;

පථවීධාතුප්පකොපෙන, හොති කට්ඨමුඛෙව සො.

පූතියො භවති කායො, දට්ඨො පූතිමුඛෙන වා;

ආපොධාතුප්පකොපෙන, හොති පූතිමුඛෙව සො.

සන්තත්තො භවති කායො, දට්ඨො අග්ගිමුඛෙන වා;

තෙජොධාතුප්පකොපෙන, හොති අග්ගිමුඛෙව සො.

සඤ්ඡින්නො භවති කායො, දට්ඨො සත්ථමුඛෙන වා;

වායොධාතුප්පකොපෙන, හොති සත්ථමුඛෙව සො. (සං. නි. අට්ඨ. 3.4.238);

ඉති මහාවිකාරානි භූතානීති මහාභූතානි.

‘මහන්තභූතත්තා චා’ති එතානි හි මහන්තානි මහතා වායාමෙන පරිග්ගහෙතබ්බත්තා, භූතානි විජ්ජමානත්තාති, මහන්තභූතත්තා ච මහාභූතානි. එවං මහන්තපාතුභාවාදීහි කාරණෙහි මහාභූතානි.

චතුන්නඤ්ච මහාභූතානං උපාදාය රූපන්ති උපයොගත්ථෙ සාමිවචනං. චත්තාරි මහාභූතානි උපාදාය, නිස්සාය, අමුඤ්චිත්වා පවත්තරූපන්ති අත්ථො. ඉදං වුච්චති සබ්බං රූපන්ති ඉදං චත්තාරි මහාභූතානි, පදපටිපාටියා නිද්දිට්ඨානි තෙවීසති උපාදාරූපානීති, සත්තවීසතිප්පභෙදං සබ්බං රූපං නාම.

එකවිධරූපසඞ්ගහො

ඉදානි තං විත්ථාරතො දස්සෙතුං එකවිධාදීහි එකාදසහි සඞ්ගහෙහි මාතිකං ඨපෙන්තො සබ්බං රූපං න හෙතූතිආදිමාහ.

තත්ථ ‘සබ්බං රූප’න්ති ඉදං පදං ‘සබ්බං රූපං න හෙතු’ ‘සබ්බං රූපං අහෙතුක’න්ති එවං සබ්බපදෙහි සද්ධිං යොජෙතබ්බං. සබ්බානෙව චෙතානි ‘න හෙතූ’තිආදීනි තෙචත්තාලීසපදානි උද්දිට්ඨානි. තෙසු පටිපාටියා චත්තාලීසපදානි මාතිකතො ගහෙත්වා ඨපිතානි, අවසානෙ තීණි මාතිකාමුත්තකානීති. එවං තාව පඨමෙ සඞ්ගහෙ පාළිවවත්ථානමෙව වෙදිතබ්බං. තථා දුතියසඞ්ගහාදීසු.

දුවිධරූපසඞ්ගහො

තත්රායං නයො – දුතියසඞ්ගහෙ තාව සතං චත්තාරො ච දුකා. තත්ථ අත්ථි රූපං උපාදා, අත්ථි රූපං නොඋපාදාතිආදයො ආදිම්හි චුද්දස දුකා අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධාභාවතො පකිණ්ණකදුකා නාම. තතො අත්ථි රූපං චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස වත්ථූතිආදයො පඤ්චවීසති දුකා වත්ථුඅවත්ථුඋපපරික්ඛණවසෙන පවත්තත්තා වත්ථුදුකා නාම. තතො අත්ථි රූපං චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස ආරම්මණන්තිආදයො පඤ්චවීසති ආරම්මණානාරම්මණඋපපරික්ඛණවසෙන පවත්තත්තා ආරම්මණදුකා නාම. තතො අත්ථි රූපං චක්ඛායතනන්ති ආදයො දස ආයතනානායතනඋපපරික්ඛණවසෙන පවත්තත්තා ආයතනදුකා නාම. තතො අත්ථි රූපං චක්ඛුධාතූතිආදයො දස ධාතුඅධාතුඋපපරික්ඛණවසෙන පවත්තත්තා ධාතුදුකා නාම. තතො අත්ථි රූපං චක්ඛුන්ද්රියන්තිආදයො අට්ඨ ඉන්ද්රියානින්ද්රියඋපපරික්ඛණවසෙන පවත්තත්තා ඉන්ද්රියදුකා නාම. තතො අත්ථි රූපං කායවිඤ්ඤත්තීතිආදයො ද්වාදස සුඛුමාසුඛුමරූපඋපපරික්ඛණවසෙන පවත්තත්තා සුඛුමරූපදුකා නාමාති. ඉදං දුතියසඞ්ගහෙ පාළිවවත්ථානං.

තිවිධරූපසඞ්ගහො

585. තතියසඞ්ගහෙ සතං තීණි ච තිකානි. තත්ථ දුතියසඞ්ගහෙ වුත්තෙසු චුද්දසසු පකිණ්ණකදුකෙසු එකං අජ්ඣත්තිකදුකං සෙසෙහි තෙරසහි යොජෙත්වා යං තං රූපං අජ්ඣත්තිකං තං උපාදා; යං තං රූපං බාහිරං තං අත්ථි උපාදා , අත්ථි නොඋපාදාතිආදිනා නයෙන ඨපිතා තෙරස පකිණ්ණකතිකා නාම. තතො තමෙව දුකං සෙසදුකෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා යං තං රූපං බාහිරං තං චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස න වත්ථු, යං තං රූපං අජ්ඣත්තිකං තං අත්ථි චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස වත්ථු, අත්ථි චක්ඛුසම්ඵස්සස්ස න වත්ථූතිආදිනා නයෙන සෙසතිකා ඨපිතා. තෙසං නාමඤ්ච ගණනා ච තෙසංයෙව වත්ථුදුකාදීනං වසෙන වෙදිතබ්බාති. ඉදං තතියසඞ්ගහෙ පාළිවවත්ථානං.

චතුබ්බිධාදිරූපසඞ්ගහා

586. චතුත්ථසඞ්ගහෙ ද්වාවීසති චතුක්කා. තත්ථ සබ්බපච්ඡිමො අත්ථි රූපං උපාදා අත්ථි රූපං නොඋපාදාති එවං ඉධ වුත්තං මාතිකං අනාමසිත්වා ඨපිතො . ඉතරෙ පන ආමසිත්වා ඨපිතා. කථං? යෙ තාව ඉධ දුවිධසඞ්ගහෙ පකිණ්ණකෙසු ආදිතො තයො දුකා, තෙසු එකෙකං ගහෙත්වා යං තං රූපං උපාදා තං අත්ථි උපාදිණ්ණං, අත්ථි අනුපාදිණ්ණන්තිආදිනා නයෙන පඤ්චහි පඤ්චහි දුකෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා දුකත්තයමූලකා ආදිම්හි පඤ්චදස චතුක්කා ඨපිතා.

ඉදානි යො යං චතුක්කො සනිදස්සනදුකො සො යස්මා යං තං රූපං සනිදස්සනං තං අත්ථි සප්පටිඝං, අත්ථි අප්පටිඝන්තිආදිනා නයෙන පරෙහි වා, අත්ථි උපාදා අත්ථි නොඋපාදාතිආදිනා නයෙන පුරිමෙහි වා, දුකෙහි සද්ධිං අත්ථාභාවතො කමාභාවතො විසෙසාභාවතො ච යොගං න ගච්ඡති. සනිදස්සනඤ්හි ‘අප්පටිඝං’ නාම, ‘නො උපාදා’ වා නත්ථීති අත්ථාභාවතො යොගං න ගච්ඡති. ‘උපාදිණ්ණං පන අනුපාදිණ්ණඤ්ච අත්ථි තං කමාභාවා යොගං න ගච්ඡති. සබ්බදුකා හි පච්ඡිමපච්ඡිමෙහෙව සද්ධිං යොජිතා. අයමෙත්ථ කමො. පුරිමෙහි පන සද්ධිං කමාභාවොති. ‘සති අත්ථෙ කමාභාවො අකාරණං. තස්මා උපාදිණ්ණපදාදීහි සද්ධිං යොජෙතබ්බො’ති චෙ – න, විසෙසාභාවා; උපාදිණ්ණපදාදීනි හි ඉමිනා සද්ධිං යොජිතානි. තත්ථ ‘උපාදිණ්ණං වා සනිදස්සනං, සනිදස්සනං වා උපාදිණ්ණ’න්ති වුත්තෙ විසෙසො නත්ථීති විසෙසාභාවාපි යොගං න ගච්ඡති. තස්මා තං චතුත්ථදුකං අනාමසිත්වා, තතො පරෙහි අත්ථි රූපං සප්පටිඝන්තිආදීහි තීහි දුකෙහි සද්ධිං ‘යං තං රූපං සප්පටිඝං තං අත්ථි ඉන්ද්රියං, අත්ථි න ඉන්ද්රියං, යං තං රූපං අප්පටිඝං තං අත්ථි ඉන්ද්රියං, අත්ථි න ඉන්ද්රිය’න්තිආදිනා නයෙන යුජ්ජමානෙ ද්වෙ ද්වෙ දුකෙ යොජෙත්වා ඡ චතුක්කා ඨපිතා.

යථා චායං චතුත්ථදුකො යොගං න ගච්ඡති, තථා තෙන සද්ධිං ආදිදුකොපි. කස්මා? අනුපාදාරූපස්ස එකන්තෙන අනිදස්සනත්තා. සො හි යං තං රූපං නොඋපාදා තං අත්ථි සනිදස්සනං, අත්ථි අනිදස්සනන්ති – එවං චතුත්ථෙන දුකෙන සද්ධිං යොජියමානො යොගං න ගච්ඡති. තස්මා තං අතික්කමිත්වා පඤ්චමෙන සහ යොජිතො. එවං යො යෙන සද්ධිං යොගං ගච්ඡති, යො ච න ගච්ඡති සො වෙදිතබ්බොති. ඉදං චතුත්ථසඞ්ගහෙ පාළිවවත්ථානං. ඉතො පරෙ පන පඤ්චවිධසඞ්ගහාදයො සත්ත සඞ්ගහා අසම්මිස්සා එව. එවං සකලායපි මාතිකාය පාළිවවත්ථානං වෙදිතබ්බං.

රූපවිභත්තිඑකකනිද්දෙසවණ්ණනා

594. ඉදානි තස්සා අත්ථං භාජෙත්වා දස්සෙතුං සබ්බං රූපං න හෙතුමෙවාතිආදි ආරද්ධං. කස්මා පනෙත්ථ ‘කතමං තං සබ්බං රූපං න හෙතූ’ති පුච්ඡා න කතාති? භෙදාභාවතො. යථා හි දුකාදීසු ‘උපාදාරූප’ම්පි අත්ථි ‘නොඋපාදාරූප’ම්පි, එවමිධ හෙතු න හෙතූතිපි සහෙතුකමහෙතුකන්තිපි භෙදො නත්ථි, තස්මා පුච්ඡං අකත්වාව විභත්තං. තත්ථ ‘සබ්බ’න්ති සකලං, නිරවසෙසං. ‘රූප’න්ති අයමස්ස සීතාදීහි රුප්පනභාවදීපනො සාමඤ්ඤලක්ඛණනිද්දෙසො. න හෙතුමෙවාති සාධාරණහෙතුපටික්ඛෙපනිද්දෙසො.

තත්ථ හෙතුහෙතු පච්චයහෙතු උත්තමහෙතු සාධාරණහෙතූති චතුබ්බිධො හෙතු. තෙසු ‘තයො කුසලහෙතූ, තයො අකුසලහෙතූ, තයො අබ්යාකතහෙතූ’ති (ධ. ස. 1059) අයං ‘හෙතුහෙතු’ නාම. ‘‘චත්තාරො ඛො, භික්ඛු, මහාභූතා හෙතු, චත්තාරො මහාභූතා පච්චයො රූපක්ඛන්ධස්ස පඤ්ඤාපනායා’’ති (ම. නි. 3.85; සං. නි. 3.82) අයං ‘පච්චයහෙතු’ නාම. ‘‘කුසලාකුසලං අත්තනො විපාකට්ඨානෙ, උත්තමං ඉට්ඨාරම්මණං කුසලවිපාකට්ඨානෙ, උත්තමං අනිට්ඨාරම්මණං අකුසලවිපාකට්ඨානෙ’’ති අයං ‘උත්තමහෙතු’ නාම. යථාහ – ‘අතීතානාගතපච්චුප්පන්නානං කම්මසමාදානානං ඨානසො හෙතුසො විපාකං යථාභූතං පජානාතී’ති (ම. නි. 1.148; විභ. 810; පාටි. ම. 2.44), ‘‘එසෙව හෙතු එස පච්චයො සඞ්ඛාරානං යදිදං අවිජ්ජා’’ති අවිජ්ජා සඞ්ඛාරානං සාධාරණහෙතු හුත්වා පච්චයට්ඨං ඵරතීති අයං ‘සාධාරණහෙතු’ නාම. යථා හි පථවීරසො ආපොරසො ච මධුරස්සාපි අමධුරස්සාපි පච්චයො, එවං අවිජ්ජා කුසලසඞ්ඛාරානම්පි අකුසලසඞ්ඛාරානම්පි සාධාරණපච්චයො හොති. ඉමස්මිං පනත්ථෙ ‘හෙතුහෙතු’ අධිප්පෙතො. ඉති ‘හෙතූ ධම්මා න හෙතූ ධම්මා’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 1) මාතිකාය ආගතං හෙතුභාවං රූපස්ස නියමෙත්වා පටික්ඛිපන්තො ‘න හෙතුමෙවා’ති ආහ. ඉමිනා නයෙන සබ්බපදෙසු පටික්ඛෙපනිද්දෙසො ච අප්පටික්ඛෙපනිද්දෙසො ච වෙදිතබ්බො. වචනත්ථො පන සබ්බපදානං මාතිකාවණ්ණනායං වුත්තොයෙව.

සප්පච්චයමෙවාති එත්ථ පන කම්මසමුට්ඨානං කම්මපච්චයමෙව හොති, ආහාරසමුට්ඨානාදීනි ආහාරාදිපච්චයානෙවාති එවං රූපස්සෙව වුත්තචතුපච්චයවසෙන අත්ථො වෙදිතබ්බො. රූපමෙවාති ‘රූපිනො ධම්මා අරූපිනො ධම්මා’ති මාතිකාය වුත්තං අරූපීභාවං පටික්ඛිපති. උප්පන්නං ඡහි විඤ්ඤාණෙහීති පච්චුප්පන්නරූපමෙව චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීහි ඡහි වෙදිතබ්බං. නියාමො පන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි සන්ධාය ගහිතො. න හි තානි අතීතානාගතං විජානන්ති. මනොවිඤ්ඤාණං පන අතීතම්පි අනාගතම්පි විජානාති. තං ඉමස්මිං පඤ්චවිඤ්ඤාණසොතෙ පතිතත්තා සොතපතිතමෙව හුත්වා ගතං. හුත්වා අභාවට්ඨෙන පන අනිච්චමෙව. ජරාය අභිභවිතබ්බධම්මකත්තා ජරාභිභූතමෙව. යස්මා වා රූපකායෙ ජරා පාකටා හොති, තස්මාපි ‘ජරාභිභූතමෙවා’ති වුත්තං.

එවං එකවිධෙන රූපසඞ්ගහොති එත්ථ ‘විධා’-සද්දො මානසණ්ඨානකොට්ඨාසෙසු දිස්සති. ‘‘සෙය්යොහමස්මීති විධා, සදිසොහමස්මීති විධා’’තිආදීසු (විභ. 962) හි මානො විධා නාම. ‘‘කථංවිධං සීලවන්තං වදන්ති, කථංවිධං පඤ්ඤවන්තං වදන්තී’’තිආදීසු (සං. නි. 1.95) සණ්ඨානං. ‘කථංවිධ’න්ති හි පදස්ස කථංසණ්ඨානන්ති අත්ථො. ‘‘එකවිධෙන ඤාණවත්ථුං දුවිධෙන ඤාණවත්ථූ’’තිආදීසු (විභ. 751-752) කොට්ඨාසො විධා නාම. ඉධාපි කොට්ඨාසොව අධිප්පෙතො.

සඞ්ගහසද්දොපි සජාතිසඤ්ජාතිකිරියාගණනවසෙන චතුබ්බිධො. තත්ථ ‘‘සබ්බෙ ඛත්තියා ආගච්ඡන්තු, සබ්බෙ බ්රාහ්මණා සබ්බෙ වෙස්සා සබ්බෙ සුද්දා ආගච්ඡන්තු’’, ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාවාචා, යො ච සම්මාකම්මන්තො, යො ච සම්මාආජීවො – ඉමෙ ධම්මා සීලක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) අයං ‘සජාතිසඞ්ගහො’ නාම. ‘එකජාතිකා ආගච්ඡන්තූ’ති වුත්තට්ඨානෙ විය හි ඉධ සබ්බෙ ජාතියා එකසඞ්ගහං ගතා. ‘‘සබ්බෙ කොසලකා ආගච්ඡන්තු, සබ්බෙ මාගධකා, සබ්බෙ භාරුකච්ඡකා ආගච්ඡන්තු’’, ‘‘යො චාවුසො විසාඛ, සම්මාවායාමො, යා ච සම්මාසති, යො ච සම්මාසමාධි – ඉමෙ ධම්මා සමාධික්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති අයං ‘සඤ්ජාතිසඞ්ගහො’ නාම. එකට්ඨානෙ ජාතා සංවුද්ධා ආගච්ඡන්තූති වුත්තට්ඨානෙ විය හි ඉධ සබ්බෙ සඤ්ජාතිට්ඨානෙන නිවුත්ථොකාසෙන එකසඞ්ගහං ගතා. ‘‘සබ්බෙ හත්ථාරොහා ආගච්ඡන්තු, සබ්බෙ අස්සාරොහා, සබ්බෙ රථිකා ආගච්ඡන්තු’’, ‘‘යා චාවුසො විසාඛ, සම්මාදිට්ඨි, යො ච සම්මාසඞ්කප්පො – ඉමෙ ධම්මා පඤ්ඤාක්ඛන්ධෙ සඞ්ගහිතා’’ති (ම. නි. 1.462) අයං ‘කිරියාසඞ්ගහො’ නාම. සබ්බෙව හෙතෙ අත්තනො කිරියාකරණෙන එකසඞ්ගහං ගතා. ‘‘චක්ඛායතනං කතමක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡති? චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡති. හඤ්චි චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධගණනං ගච්ඡති, තෙන වත රෙ වත්තබ්බෙ – චක්ඛායතනං රූපක්ඛන්ධෙන සඞ්ගහිත’’න්ති (කථා. 471), අයං ‘ගණනසඞ්ගහො’ නාම. අයමිධ අධිප්පෙතො. එකකොට්ඨාසෙන රූපගණනාති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. එස නයො සබ්බත්ථ.

දුකනිද්දෙසවණ්ණනා

උපාදාභාජනීයකථා

595. ඉදානි දුවිධසඞ්ගහාදීසු ‘අත්ථි රූපං උපාදා, අත්ථි රූපං නොඋපාදා’ති එවං භෙදසබ්භාවතො පුච්ඡාපුබ්බඞ්ගමං පදභාජනං දස්සෙන්තො කතමං තං රූපං උපාදාතිආදිමාහ. තත්ථ උපාදියතීති ‘උපාදා’; මහාභූතානි ගහෙත්වා, අමුඤ්චිත්වා, තානි නිස්සාය පවත්තතීති අත්ථො. ඉදානි තං පභෙදතො දස්සෙන්තො චක්ඛායතනන්තිආදිමාහ.

596. එවං තෙවීසතිවිධං උපාදාරූපං සඞ්ඛෙපතො උද්දිසිත්වා පුන තදෙව විත්ථාරතො නිද්දිසන්තො කතමං තං රූපං චක්ඛායතනන්තිආදිමාහ. තත්ථ දුවිධං චක්ඛු – මංසචක්ඛු පඤ්ඤාචක්ඛු ච. එතෙසු ‘බුද්ධචක්ඛු සමන්තචක්ඛු ඤාණචක්ඛු දිබ්බචක්ඛු ධම්මචක්ඛූ’ති පඤ්චවිධං පඤ්ඤාචක්ඛු. තත්ථ ‘‘අද්දසං ඛො අහං, භික්ඛවෙ, බුද්ධචක්ඛුනා ලොකං වොලොකෙන්තො සත්තෙ අප්පරජක්ඛෙ…පෙ… දුවිඤ්ඤාපයෙ’’ති (ම. නි. 1.283) ඉදං බුද්ධචක්ඛු නාම. ‘‘සමන්තචක්ඛු වුච්චති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණ’’න්ති ඉදං සමන්තචක්ඛු නාම. ‘‘චක්ඛුං උදපාදි ඤාණං උදපාදී’’ති (සං. නි. 5.1081; මහාව. 15) ඉදං ඤාණචක්ඛු නාම. ‘‘අද්දසං ඛො අහං, භික්ඛවෙ, දිබ්බෙන චක්ඛුනා විසුද්ධෙනා’’ති (ම. නි. 1.284) ඉදං දිබ්බචක්ඛු නාම. ‘‘තස්මිං යෙවාසනෙ විරජං වීතමලං ධම්මචක්ඛුං උදපාදී’’ති (ම. නි. 2.395) ඉදං හෙට්ඨිමමග්ගත්තයසඞ්ඛාතං ඤාණං ධම්මචක්ඛු නාම.

මංසචක්ඛුපි පසාදචක්ඛු සසම්භාරචක්ඛූති දුවිධං හොති. තත්ථ යොයං අක්ඛිකූපකෙ පතිට්ඨිතො හෙට්ඨා අක්ඛිකූපකට්ඨිකෙන, උපරි භමුකට්ඨිකෙන, උභතො අක්ඛිකූටෙහි, අන්තො මත්ථලුඞ්ගෙන, බහිද්ධා අක්ඛිලොමෙහි පරිච්ඡින්නො මංසපිණ්ඩො. සඞ්ඛෙපතො ‘චතස්සො ධාතුයො, වණ්ණො ගන්ධො රසො ඔජා, සම්භවො සණ්ඨානං, ජීවිතං භාවො කායපසාදො චක්ඛුපසාදො’ති චුද්දසසම්භාරො. විත්ථාරතො ‘චතස්සො ධාතුයො, තංසන්නිස්සිතවණ්ණගන්ධරසඔජාසණ්ඨානසම්භවා චා’ති ඉමානි දස චතුසමුට්ඨානිකත්තා චත්තාලීසං හොන්ති. ජීවිතං භාවො කායපසාදො චක්ඛුපසාදොති චත්තාරි එකන්තකම්මසමුට්ඨානානෙවාති ඉමෙසං චතුචත්තාලීසාය රූපානං වසෙන චතුචත්තාලීසසම්භාරො. යං ලොකො සෙතං චක්ඛුං පුථුලං විසටං විත්ථිණ්ණං ‘චක්ඛු’න්ති සඤ්ජානන්තො න චක්ඛුං සඤ්ජානාති, වත්ථුං චක්ඛුතො සඤ්ජානාති, සො මංසපිණ්ඩො අක්ඛිකූපෙ පතිට්ඨිතො, න්හාරුසුත්තකෙන මත්ථලුඞ්ගෙ ආබද්ධො, යත්ථ සෙතම්පි අත්ථි, කණ්හම්පි ලොහිතකම්පි, පථවීපි ආපොපි තෙජොපි වායොපි, යං සෙම්හූස්සදත්තා සෙතං, පිත්තුස්සදත්තා කණ්හං, රුහිරුස්සදත්තා ලොහිතකං, පථවුස්සදත්තා පත්ථිණ්ණං හොති, ආපුස්සදත්තා පග්ඝරති, තෙජුස්සදත්තා පරිදය්හති, වායුස්සදත්තා සම්භමති, ඉදං සසම්භාරචක්ඛු නාම.

යො පනෙත්ථ සිතො එත්ථ පටිබද්ධො චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො, ඉදං පසාදචක්ඛු නාම. තදෙතං තස්ස සසම්භාරචක්ඛුනො සෙතමණ්ඩලපරික්ඛිත්තස්ස කණ්හමණ්ඩලස්ස මජ්ඣෙ, අභිමුඛෙ ඨිතානං සරීරසණ්ඨානුප්පත්තිදෙසභූතෙ දිට්ඨිමණ්ඩලෙ, සත්තසු පිචුපටලෙසු ආසිත්තතෙලං පිචුපටලානි විය, සත්තක්ඛිපටලානි බ්යාපෙත්වා, ධාරණන්හාපනමණ්ඩනබීජනකිච්චාහි චතූහි ධාතීහි ඛත්තියකුමාරො විය, සන්ධාරණආබන්ධනපරිපාචනසමුදීරණකිච්චාහි චතූහි ධාතූහි කතූපකාරං, උතුචිත්තාහාරෙහි උපත්ථම්භියමානං, ආයුනා අනුපාලියමානං, වණ්ණගන්ධරසාදීහි පරිවුතං, පමාණතො ඌකාසිරමත්තං, චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානං තිට්ඨති. වුත්තම්පි චෙතං ධම්මසෙනාපතිනා –

‘‘යෙන චක්ඛුප්පසාදෙන, රූපානි මනුපස්සති;

පරිත්තං සුඛුමං එතං, ඌකාසිරසමූපම’’න්ති.

චක්ඛු ච තං ආයතනඤ්චාති චක්ඛායතනං. යං චක්ඛු චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදොති ඉධාපි උපයොගත්ථෙයෙව සාමිවචනං; චත්තාරි මහාභූතානි උපාදියිත්වා පවත්තප්පසාදොති අත්ථො. ඉමිනා පසාදචක්ඛුමෙව ගණ්හාති, සෙසචක්ඛුං පටික්ඛිපති. යං පන ඉන්ද්රියගොචරසුත්තෙ ‘‘එකං මහාභූතං උපාදාය පසාදො පථවීධාතුයා තීහි මහාභූතෙහි සඞ්ගහිතො ආපොධාතුයා ච තෙජොධාතුයා ච වායොධාතුයා ච,’’ චතුපරිවත්තසුත්තෙ ‘‘ද්වින්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො පථවීධාතුයා ච ආපොධාතුයා ච ද්වීහි මහාභූතෙහි සඞ්ගහිතො තෙජොධාතුයා ච වායොධාතුයා චා’’ති වුත්තං, තං පරියායෙන වුත්තං. අයඤ්හි සුත්තන්තිකකථා නාම පරියායදෙසනා . යො ච චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො සො තෙසු එකෙකස්සාපි දින්නං ද්වින්නම්පි පසාදොයෙවාති ඉමිනා පරියායෙන තත්ථ දෙසනා ආගතා. අභිධම්මො පන නිප්පරියායදෙසනා නාම. තස්මා ඉධ ‘චතුන්නං මහාභූතානං උපාදාය පසාදො’ති වුත්තං.

‘අයං මෙ අත්තා’ති බාලජනෙන පරිග්ගහිතත්තා අත්තභාවො වුච්චති සරීරම්පි ඛන්ධපඤ්චකම්පි. තස්මිං පරියාපන්නො තන්නිස්සිතොති අත්තභාවපරියාපන්නො චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන පස්සිතුං න සක්කාති අනිදස්සනො. පටිඝට්ටනානිඝංසො එත්ථ ජායතීති සප්පටිඝො.

යෙනාතිආදීසු අයං සඞ්ඛෙපත්ථො – යෙන කරණභූතෙන චක්ඛුනා අයං සත්තො ඉදං වුත්තප්පකාරං රූපං අතීතෙ පස්සි වා, වත්තමානෙ පස්සති වා, අනාගතෙ පස්සිස්සති වා, සචස්ස අපරිභින්නං චක්ඛු භවෙය්ය, අථානෙන ආපාථගතං රූපං පස්සෙ වා, අතීතං වා රූපං අතීතෙන චක්ඛුනා පස්සි, පච්චුප්පන්නං පච්චුප්පන්නෙන පස්සති, අනාගතං අනාගතෙන පස්සිස්සති, සචෙ තං රූපං චක්ඛුස්ස ආපාථං ආගච්ඡෙය්ය චක්ඛුනා තං රූපං පස්සෙය්යාති ඉදමෙත්ථ පරිකප්පවචනං. දස්සනපරිණායකට්ඨෙන චක්ඛුංපෙතං, සඤ්ජාතිසමොසරණට්ඨෙන චක්ඛායතනංපෙතං, සුඤ්ඤතභාවනිස්සත්තට්ඨෙන චක්ඛුධාතුපෙසා. දස්සනලක්ඛණෙ ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති චක්ඛුන්ද්රියංපෙතං. ලුජ්ජනපලුජ්ජනට්ඨෙන ලොකොපෙසො. වළඤ්ජනට්ඨෙන ද්වාරාපෙසා. අපූරණීයට්ඨෙන සමුද්දොපෙසො. පරිසුද්ධට්ඨෙන පණ්ඩරංපෙතං. ඵස්සාදීනං අභිජායනට්ඨෙන ඛෙත්තංපෙතං. තෙසංයෙව පතිට්ඨානට්ඨෙන වත්ථුංපෙතං. සමවිසමං දස්සෙන්තං අත්තභාවං නෙතීති නෙත්තංපෙතං. තෙනෙවට්ඨෙන නයනංපෙතං. සක්කායපරියාපන්නට්ඨෙන ඔරිමං තීරංපෙතං. බහුසාධාරණට්ඨෙන අස්සාමිකට්ඨෙන ච සුඤ්ඤො ගාමොපෙසොති.

එත්තාවතා ‘පස්සි වා’තිආදීහි චතූහි පදෙහි චක්ඛුංපෙතන්තිආදීනි චුද්දස නාමානි යොජෙත්වා චක්ඛායතනස්ස චත්තාරො වවත්ථාපනනයා වුත්තාති වෙදිතබ්බා. කථං? එත්ථ හි යෙන චක්ඛුනා අනිදස්සනෙන සප්පටිඝෙන රූපං සනිදස්සනං සප්පටිඝං පස්සි වා චක්ඛුංපෙතං…පෙ… සුඤ්ඤො ගාමොපෙසො, ඉදං තං රූපං චක්ඛායතනන්ති අයමෙකො නයො. එවං සෙසාපි වෙදිතබ්බා.

597. ඉදානි යස්මා විජ්ජුනිච්ඡරණාදිකාලෙසු අනොලොකෙතුකාමස්සාපි රූපං චක්ඛුපසාදං ඝට්ටෙති, තස්මා තං ආකාරං දස්සෙතුං දුතියො නිද්දෙසවාරො ආරද්ධො. තත්ථ යම්හි චක්ඛුම්හීති යම්හි අධිකරණභූතෙ චක්ඛුම්හි. රූපන්ති පච්චත්තවචනමෙතං. තත්ථ පටිහඤ්ඤි වාති අතීතත්ථො. පටිහඤ්ඤතිවාති පච්චුප්පන්නත්ථො. පටිහඤ්ඤිස්සති වාති අනාගතත්ථො. පටිහඤ්ඤෙ වාති විකප්පනත්ථො. අතීතඤ්හි රූපං අතීතෙ චක්ඛුස්මිං පටිහඤ්ඤි නාම. පච්චුප්පන්නං පච්චුප්පන්නෙ පටිහඤ්ඤති නාම. අනාගතං අනාගතෙ පටිහඤ්ඤිස්සති නාම. සචෙ තං රූපං චක්ඛුස්ස ආපාථං ආගච්ඡෙය්ය, චක්ඛුම්හි පටිහඤ්ඤෙය්ය තං රූපන්ති අයමෙත්ථ පරිකප්පො. අත්ථතො පන පසාදං ඝට්ටයමානමෙව රූපං පටිහඤ්ඤති නාම. ඉධාපි පුරිමනයෙනෙව චත්තාරො වවත්ථාපනනයා වෙදිතබ්බා.

598. ඉදානි යස්මා අත්තනො ඉච්ඡාය ඔලොකෙතුකාමස්ස රූපෙ චක්ඛුං උපසංහරතො චක්ඛු රූපස්මිං පටිහඤ්ඤති, තස්මා තං ආකාරං දස්සෙතුං තතියො නිද්දෙසවාරො ආරද්ධො. සො අත්ථතො පාකටොයෙව. එත්ථ පන චක්ඛු ආරම්මණං සම්පටිච්ඡමානමෙව රූපම්හි පටිහඤ්ඤති නාම. ඉධාපි පුරිමනයෙනෙව චත්තාරො වවත්ථාපනනයා වෙදිතබ්බා.

599. ඉතො පරං ඵස්සපඤ්චමකානං උප්පත්තිදස්සනවසෙන පඤ්ච, තෙසංයෙව ආරම්මණපටිබද්ධඋප්පත්තිදස්සනවසෙන පඤ්චාති, දස වාරා දස්සිතා. තත්ථ චක්ඛුං නිස්සායාති චක්ඛුං නිස්සාය, පච්චයං කත්වා. රූපං ආරබ්භාති රූපාරම්මණං ආගම්ම, සන්ධාය, පටිච්ච. ඉමිනා චක්ඛුපසාදවත්ථුකානං ඵස්සාදීනං පුරෙජාතපච්චයෙන චක්ඛුද්වාරජවනවීථිපරියාපන්නානං ආරම්මණාධිපතිආරම්මණූපනිස්සයපච්චයෙහි රූපස්ස පච්චයභාවො දස්සිතො. ඉතරෙසු පඤ්චසු වාරෙසු රූපං ආරම්මණමස්සාති රූපාරම්මණොති එවං ආරම්මණපච්චයමත්තෙනෙව පච්චයභාවො දස්සිතො. යථා පන පුරිමෙසු තීසු, එවං ඉමෙසුපි දසසු වාරෙසු චත්තාරො චත්තාරො වවත්ථාපනනයා වෙදිතබ්බා. එවං කතමං තං රූපං චක්ඛායතනන්ති පුච්ඡාය උද්ධටං චක්ඛුං ‘ඉදං ත’න්ති නානප්පකාරතො දස්සෙතුං, පුරිමා තයො, ඉමෙ දසාති, තෙරස නිද්දෙසවාරා දස්සිතා. එකෙකස්මිඤ්චෙත්ථ චතුන්නං චතුන්නං වවත්ථාපනනයානං ආගතත්තා ද්විපඤ්ඤාසාය නයෙහි පටිමණ්ඩෙත්වාව දස්සිතාති වෙදිතබ්බා.

600. ඉතො පරෙසු සොතායතනාදිනිද්දෙසෙසුපි එසෙව නයො. විසෙසමත්තං පනෙත්ථ එවං වෙදිතබ්බං – සුණාතීති සොතං. තං සසම්භාරසොතබිලස්ස අන්තො තනුතම්බලොමාචිතෙ අඞ්ගුලිවෙධකසණ්ඨානෙ පදෙසෙ වුත්තප්පකාරාහි ධාතූහි කතූපකාරං, උතුචිත්තාහාරෙහි උපත්ථම්භියමානං, ආයුනා අනුපාලියමානං, වණ්ණාදීහි පරිවුතං සොතවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානං තිට්ඨති.

ඝායතීති ඝානං. තං සසම්භාරඝානබිලස්ස අන්තො අජප්පදසණ්ඨානෙ පදෙසෙ යථාවුත්තප්පකාරඋපකාරුපත්ථම්භනානුපාලනපරිවාරං හුත්වා ඝානවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානං තිට්ඨති.

සායනට්ඨෙන ජිව්හා. සා සසම්භාරජිව්හාමජ්ඣස්ස උපරි උප්පලදලග්ගසණ්ඨානෙ පදෙසෙ යථාවුත්තප්පකාරඋපකාරුපත්ථම්භනානුපාලනපරිවාරා හුත්වා ජිව්හාවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානා තිට්ඨති.

යාවතා පන ඉමස්මිං කායෙ උපාදිණ්ණකරූපං නාම අත්ථි, සබ්බත්ථ කායායතනං, කප්පාසපටලෙ ස්නෙහො විය, යථාවුත්තප්පකාරඋපකාරුපත්ථම්භනානුපාලනපරිවාරමෙව හුත්වා කායවිඤ්ඤාණාදීනං යථාරහං වත්ථුද්වාරභාවං සාධයමානං තිට්ඨති. අයමෙත්ථ විසෙසො. සෙසො පාළිප්පභෙදො ච අත්ථො ච චක්ඛුනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. කෙවලඤ්හි ඉධ චක්ඛුපදස්ස ඨානෙ සොතපදාදීනි, රූපපදස්ස ඨානෙ සද්දපදාදීනි, පස්සීති ආදීනං ඨානෙ සුණීතිආදිපදානි ච ආගතානි. ‘නෙත්තංපෙතං , නයනංපෙත’න්ති ඉමස්ස ච පදද්වයස්ස අභාවා ද්වාදස ද්වාදස නාමානි හොන්ති. සෙසං සබ්බත්ථ වුත්තසදිසමෙව.

තත්ථ සියා – යදි යාවතා ඉමස්මිං කායෙ උපාදිණ්ණකරූපං නාම අත්ථි, සබ්බත්ථ කායායතනං, කප්පාසපටලෙ ස්නෙහො විය. ‘එවං සන්තෙ ලක්ඛණසම්මිස්සතා ආපජ්ජතී’ති. ‘නාපජ්ජතී’ති. ‘කස්මා’? ‘අඤ්ඤස්ස අඤ්ඤත්ථ අභාවතො’. ‘යදි එවං, න සබ්බත්ථ කායායතන’න්ති? ‘නෙව පරමත්ථතො සබ්බත්ථ. විනිබ්භුජිත්වා පනස්ස නානාකරණං පඤ්ඤාපෙතුං න සක්කා, තස්මා එවං වුත්තං. යථා හි රූපරසාදයො, වාලිකාචුණ්ණානි විය, විවෙචෙතුං අසක්කුණෙය්යතාය අඤ්ඤමඤ්ඤබ්යාපිනොති වුච්චන්ති, න ච පරමත්ථතො රූපෙ රසො අත්ථි. යදි සියා රූපග්ගහණෙනෙව රසග්ගහණං ගච්ඡෙය්ය. එවං කායායතනම්පි පරමත්ථතො නෙව සබ්බත්ථ අත්ථි, න ච සබ්බත්ථ නත්ථි, විවෙචෙතුං අසක්කුණෙය්යතායාති. එවමෙත්ථ න ලක්ඛණසම්මිස්සතා ආපජ්ජතීති වෙදිතබ්බා’.

අපිච ලක්ඛණාදිවවත්ථාපනතොපෙතෙසං අසම්මිස්සතා වෙදිතබ්බා – එතෙසු හි රූපාභිඝාතාරහභූතප්පසාදලක්ඛණං දට්ඨුකාමතානිදානකම්මසමුට්ඨානභූතප්පසාදලක්ඛණං වා චක්ඛු, රූපෙසු ආවිඤ්ඡනරසං, චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ආධාරභාවපච්චුපට්ඨානං, දට්ඨුකාමතානිදානකම්මජභූතපදට්ඨානං.

සද්දාභිඝාතාරහභූතප්පසාදලක්ඛණං සොතුකාමතානිදානකම්මසමුට්ඨානභූතප්පසාදලක්ඛණං වා සොතං, සද්දෙසු ආවිඤ්ඡනරසං, සොතවිඤ්ඤාණස්ස ආධාරභාවපච්චුපට්ඨානං, සොතුකාමතානිදානකම්මජභූතපදට්ඨානං.

ගන්ධාභිඝාතාරහභූතප්පසාදලක්ඛණං ඝායිතුකාමතානිදානකම්මසමුට්ඨානභූතප්පසාදලක්ඛණං වා ඝානං, ගන්ධෙසු ආවිඤ්ඡනරසං, ඝානවිඤ්ඤාණස්ස ආධාරභාවපච්චුපට්ඨානං ඝායිතුකාමතානිදානකම්මජභූතපදට්ඨානං.

රසාභිඝාතාරහභූතප්පසාදලක්ඛණා සායිතුකාමතානිදානකම්මසමුට්ඨානභූතප්පසාදලක්ඛණා වා ජිව්හා, රසෙසු ආවිඤ්ඡනරසා, ජිව්හාවිඤ්ඤාණස්ස ආධාරභාවපච්චුපට්ඨානා, සායිතුකාමතානිදානකම්මජභූතපදට්ඨානා.

ඵොට්ඨබ්බාභිඝාතාරහභූතප්පසාදලක්ඛණො ඵුසිතුකාමතානිදානකම්මසමුට්ඨානභූතප්පසාදලක්ඛණො වා කායො, ඵොට්ඨබ්බෙසු ආවිඤ්ඡනරසො, කායවිඤ්ඤාණස්ස ආධාරභාවපච්චුපට්ඨානො, ඵුසිතුකාමතානිදානකම්මජභූතපදට්ඨානො.

කෙචි පන ‘තෙජාධිකානං භූතානං පසාදො චක්ඛු, වායුපථවීආපාධිකානං භූතානං පසාදා සොතඝානජිව්හා, කායො සබ්බෙස’න්ති වදන්ති. අපරෙ ‘තෙජාධිකානං පසාදො චක්ඛු, විවරවායුආපපථවාධිකානං පසාදා සොතඝානජිව්හාකායා’ති වදන්ති. තෙ වත්තබ්බා – ‘සුත්තං ආහරථා’ති. අද්ධා සුත්තමෙව න දක්ඛිස්සන්ති. කෙචි පනෙත්ථ ‘තෙජාදීනං ගුණෙහි රූපාදීහි අනුග්ගය්හභාවතො’ති කාරණං වදන්ති. තෙ ච වත්තබ්බා – ‘කො පනෙවමාහ – රූපාදයො තෙජාදීනං ගුණා’ති? අවිනිබ්භොගෙසු හි රූපෙසු ‘අයං ඉමස්ස ගුණො, අයං ඉමස්ස ගුණො’ති න ලබ්භා වත්තුං. අථාපි වදෙය්යුං – ‘යථා තෙසු තෙසු සම්භාරෙසු තස්ස තස්ස භූතස්ස අධිකතාය පථවීආදීනං සන්ධාරණාදීනි කිච්චානි ඉච්ඡථ, එවං තෙජාදිඅධිකෙසු සම්භාරෙසු රූපාදීනං අධිකභාවදස්සනතො ඉච්ඡිතබ්බමෙතං රූපාදයො තෙසං ගුණා’ති. තෙ වත්තබ්බා – ඉච්ඡෙය්යාම , යදි ආපාධිකස්ස ආසවස්ස ගන්ධතො පථවීඅධිකෙ කප්පාසෙ ගන්ධො අධිකතරො සියා, තෙජාධිකස්ස ච උණ්හොදකස්ස වණ්ණතොපි සීතූදකස්ස වණ්ණො පරිහායෙථ. යස්මා පනෙතං උභයම්පි නත්ථි, තස්මා පහායෙථෙතං එතෙසං නිස්සයභූතානං විසෙසකප්පනං, යථා අවිසෙසෙපි එකකලාපෙ භූතානං රූපරසාදයො අඤ්ඤමඤ්ඤං විසදිසා හොන්ති, එවං චක්ඛුපසාදාදයො, අවිජ්ජමානෙපි අඤ්ඤස්මිං විසෙසකාරණෙති ගහෙතබ්බමෙතං.

කිං පන තං යං අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස අසාධාරණං? කම්මමෙව නෙසං විසෙසකාරණං. තස්මා කම්මවිසෙසතො එතෙසං විසෙසො, න භූතවිසෙසතො. භූතවිසෙසෙ හි සති පසාදොව නුප්පජ්ජති. සමානානඤ්හි පසාදො, න විසමානානන්ති පොරාණා. එවං කම්මෙවිසසතො විසෙසවන්තෙසු ච එතෙසු චක්ඛුසොතානි අසම්පත්තවිසයග්ගාහකානි අත්තනො නිස්සයං අනල්ලීනනිස්සයෙ එව විසයෙ විඤ්ඤාණහෙතුත්තා. ඝානජිව්හාකායා සම්පත්තවිසයග්ගාහකා, නිස්සයවසෙන චෙව සයඤ්ච අත්තනො නිස්සයං අල්ලීනෙයෙව විසයෙ විඤ්ඤාණහෙතුත්තා.

අට්ඨකථායං පන ‘‘ආපාථගතත්තාව ආරම්මණං සම්පත්තං නාම. චන්දමණ්ඩලසූරියමණ්ඩලානඤ්හි ද්වාචත්තාලීසයොජනසහස්සමත්ථකෙ ඨිතානං වණ්ණො චක්ඛුපසාදං ඝට්ටෙති. සො දූරෙ ඨත්වා පඤ්ඤායමානොපි සම්පත්තොයෙව නාම. තංගොචරත්තා චක්ඛු සම්පත්තගොචරමෙව නාම. දූරෙ රුක්ඛං ඡින්දන්තානම්පි, රජකානඤ්ච වත්ථං ධොවන්තානං දූරතොව කායවිකාරො පඤ්ඤායති. සද්දො පන ධාතුපරම්පරාය ආගන්ත්වා සොතං ඝට්ටෙත්වා සණිකං වවත්ථානං ගච්ඡතී’’ති වුත්තං.

තත්ථ කිඤ්චාපි ආපාථගතත්තා ආරම්මණං සම්පත්තන්ති වුත්තං, චන්දමණ්ඩලාදිවණ්ණො පන චක්ඛුං අසම්පත්තො දූරෙ ඨිතොව පඤ්ඤායති. සද්දොපි සචෙ සණිකං ආගච්ඡෙය්ය, දූරෙ උප්පන්නො චිරෙන සුය්යෙය්ය, පරම්පරඝට්ටනාය ච ආගන්ත්වා සොතං ඝට්ටෙන්තො අසුකදිසාය නාමාති න පඤ්ඤායෙය්ය. තස්මා අසම්පත්තගොචරානෙව තානි.

අහිආදිසමානානි චෙතානි. යථා හි අහි නාම බහි සිත්තසම්මට්ඨට්ඨානෙ නාභිරමති, සඞ්කාරට්ඨානතිණපණ්ණගහනවම්මිකානියෙව පන පවිසිත්වා නිපන්නකාලෙ අභිරමති, එකග්ගතං ආපජ්ජති, එවමෙව චක්ඛුපෙතං විසමජ්ඣාසයං මට්ඨෙසු සුවණ්ණභිත්තිආදීසු නාභිරමති, ඔලොකෙතුම්පි න ඉච්ඡති, රූපචිත්තපුප්ඵලතාදිචිත්තෙසුයෙව පන අභිරමති. තාදිසෙසු හි ඨානෙසු චක්ඛුම්හි අප්පහොන්තෙ මුඛම්පි විවරිත්වා ඔලොකෙතුකාමා හොන්ති.

සුසුමාරොපි බහි නික්ඛන්තො ගහෙතබ්බං න පස්සති, අක්ඛීනි නිම්මීලෙත්වාව චරති. යදා පන බ්යාමසතමත්තං උදකං ඔගාහිත්වා බිලං පවිසිත්වා නිපන්නො හොති, තදා තස්ස චිත්තං එකග්ගං හොති සුඛං සුපති, එවමෙව සොතං තම්පෙ බිලජ්ඣාසයං ආකාසසන්නිස්සිතං කණ්ණච්ඡිද්දකූපකෙයෙව අජ්ඣාසයං කරොති. කණ්ණච්ඡිද්දාකාසොයෙව තස්ස සද්දසවනෙ පච්චයො හොති. අජටාකාසොපි වට්ටතියෙව. අන්තොලෙණස්මිඤ්හි සජ්ඣායෙ කරියමානෙ න ලෙණච්ඡදනං භින්දිත්වා සද්දො බහි නික්ඛමති, ද්වාරවාතපානච්ඡිද්දෙහි පන නික්ඛමිත්වා ධාතුපරම්පරායෙව ඝට්ටෙන්තො ගන්ත්වා සොතපසාදං ඝට්ටෙති. අථ තස්මිං කාලෙ ‘අසුකො නාම සජ්ඣායතී’ති ලෙණපිට්ඨෙ නිසින්නා ජානන්ති.

එවං සන්තෙ සම්පත්තගොචරතා හොති. ‘කිං පනෙතං සම්පත්තගොචර’න්ති? ‘ආම, සම්පත්තගොචරං’. ‘යදි එවං, දූරෙ භෙරීආදීසු වජ්ජමානෙසු දූරෙ සද්දොති ජානනං න භවෙය්යා’ති? ‘නො න භවති. සොතපසාදස්මිඤ්හි ඝට්ටිතෙ දූරෙ සද්දො ආසන්නෙ සද්දො, පරතීරෙ ඔරිමතීරෙති තථා තථා ජානනාකාරො හොති. ධම්මතා එසා’ති. ‘කිං එතාය ධම්මතාය? යතො යතො ඡිද්දං තතො තතො සවනං හොති, චන්දිමසූරියාදීනං දස්සනං වියාති අසම්පත්තගොචරමෙවෙතං’.

පක්ඛීපි රුක්ඛෙ වා භූමියං වා න රමති. යදා පන එකං වා ද්වෙ වා ලෙඩ්ඩුපාතෙ අතික්කම්ම අජටාකාසං පක්ඛන්දො හොති, තදා එකග්ගචිත්තතං ආපජ්ජති, එවමෙව ඝානම්පි ආකාසජ්ඣාසයං වාතූපනිස්සයගන්ධගොචරං. තථා හි ගාවො නවවුට්ඨෙ දෙවෙ භූමියං ඝායිත්වා ඝායිත්වා ආකාසාභිමුඛා හුත්වා වාතං ආකඩ්ඪන්ති. අඞ්ගුලීහි ගන්ධපිණ්ඩං ගහෙත්වාපි ච උපසිඞ්ඝනකාලෙ වාතං අනාකඩ්ඪන්තො නෙව තස්ස ගන්ධං ජානාති.

කුක්කුරොපි බහි විචරන්තො ඛෙමට්ඨානං න පස්සති ලෙඩ්ඩුපහාරාදීහි උපද්දුතො හොති. අන්තොගාමං පවිසිත්වා උද්ධනට්ඨානෙ ඡාරිකං බ්යූහිත්වා නිපන්නස්ස පන ඵාසුකං හොති, එවමෙව ජිව්හාපි ගාමජ්ඣාසයා ආපොසන්නිස්සිතරසාරම්මණා. තථා හි තියාමරත්තිං සමණධම්මං කත්වාපි පාතොව පත්තචීවරමාදාය ගාමො පවිසිතබ්බො හොති. සුක්ඛඛාදනීයස්ස ච න සක්කා ඛෙළෙන අතෙමිතස්ස රසං ජානිතුං.

සිඞ්ගාලොපි බහි චරන්තො රතිං න වින්දති, ආමකසුසානෙ මනුස්සමංසං ඛාදිත්වා නිපන්නස්සෙව පනස්ස ඵාසුකං හොති, එවමෙව කායොපි උපාදිණ්ණකජ්ඣාසයො පථවීනිස්සිතඵොට්ඨබ්බාරම්මණො. තථා හි අඤ්ඤං උපාදිණ්ණකං අලභමානා සත්තා අත්තනොව හත්ථතලෙ සීසං කත්වා නිපජ්ජන්ති. අජ්ඣත්තිකබාහිරා චස්ස පථවී ආරම්මණග්ගහණෙ පච්චයො හොති. සුසන්ථතස්සපි හි සයනස්ස, හත්ථෙ ඨපිතානම්පි වා ඵලානං, න සක්කා අනිසීදන්තෙන වා අනිප්පීළෙන්තෙන වා ථද්ධමුදුභාවො ජානිතුන්ති. අජ්ඣත්තිකබාහිරාපථවී එතස්ස කායපසාදස්ස ඵොට්ඨබ්බජානනෙ පච්චයො හොති. එවං ලක්ඛණාදිවවත්ථානතොපෙතෙසං අසම්මිස්සතා වෙදිතබ්බා. අඤ්ඤෙයෙව හි චක්ඛුපසාදස්ස ලක්ඛණරසපච්චුපට්ඨානපදට්ඨානගොචරජ්ඣාසයනිස්සයා අඤ්ඤෙ සොතපසාදාදීනන්ති අසම්මිස්සානෙව චක්ඛායතනාදීනි.

අපිච නෙසං අසම්මිස්සතාය අයං උපමාපි වෙදිතබ්බා – යථා හි පඤ්චවණ්ණානං ධජානං උස්සාපිතානං කිඤ්චාපි ඡායා එකාබද්ධා විය හොති, තස්ස තස්ස පන අඤ්ඤමඤ්ඤං අසම්මිස්සාව යථා ච පඤ්චවණ්ණෙන කප්පාසෙන වට්ටිං කත්වා දීපෙ ජාලිතෙ කිඤ්චාපි ජාලා එකාබද්ධා විය හොති, තස්ස තස්ස පන අංසුනො පාටියෙක්කා පාටියෙක්කා ජාලා අසම්මිස්සා එව, එවමෙව කිඤ්චාපි ඉමානි පඤ්චායතනානි එකස්මිං අත්තභාවෙ සමොසටානි අඤ්ඤමඤ්ඤං පන අසම්මිස්සානෙව. න කෙවලඤ්ච ඉමානෙව පඤ්ච, සෙසරූපානිපි අසම්මිස්සානෙව. ඉමස්මිඤ්හි සරීරෙ හෙට්ඨිමකායො මජ්ඣිමකායො උපරිමකායොති තයො කොට්ඨාසා. තත්ථ නාභිතො පට්ඨාය හෙට්ඨා හෙට්ඨිමකායො නාම. තස්මිං කායදසකං, භාවදසකං, ආහාරසමුට්ඨානානි අට්ඨ, උතුසමුට්ඨානානි අට්ඨ, චිත්තසමුට්ඨානානි අට්ඨාති චතුචත්තාලීස රූපානි. නාභිතො උද්ධං යාව ගලවාටකා මජ්ඣිමකායො නාම. තත්ථ ච කායදසකං, භාවදසකං, වත්ථුදසකං, ආහාරසමුට්ඨානාදීනි තීණි අට්ඨකානීති චතුපඤ්ඤාස රූපානි. ගලවාටකතො උද්ධං උපරිමකායො නාම. තත්ථ චක්ඛුදසකං, සොතදසකං, ඝානදසකං, ජිව්හාදසකං, කායදසකං, භාවදසකං, ආහාරසමුට්ඨානාදීනි තීණි අට්ඨකානීති චතුරාසීති රූපානි.

තත්ථ චක්ඛුපසාදස්ස පච්චයානි චත්තාරි මහාභූතානි, වණ්ණො ගන්ධො රසො ඔජා, ජීවිතින්ද්රියං චක්ඛුපසාදොති ඉදං එකන්තතො අවිනිභුත්තානං දසන්නං නිප්ඵන්නරූපානං වසෙන චක්ඛුදසකං නාම. ඉමිනා නයෙන සෙසානිපි වෙදිතබ්බානි. තෙසු හෙට්ඨිමකායෙ රූපං මජ්ඣිමකායඋපරිමකායරූපෙහි සද්ධිං අසම්මිස්සං. සෙසකායද්වයෙපි රූපං ඉතරෙහි සද්ධිං අසම්මිස්සමෙව. යථා හි සායන්හසමයෙ පබ්බතච්ඡායා ච රුක්ඛච්ඡායා ච කිඤ්චාපි එකාබද්ධා විය හොන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤං පන අසම්මිස්සාව එවං ඉමෙසුපි කායෙසු චතුචත්තාලීස චතුපඤ්ඤාස චතුරාසීති රූපානි ච කිඤ්චාපි එකාබද්ධානි විය හොන්ති, අඤ්ඤමඤ්ඤං පන අසම්මිස්සානෙවාති.

616. රූපායතනනිද්දෙසෙ වණ්ණොව වණ්ණනිභා; නිභාතීති වා නිභා. චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස පාකටා හොතීති අත්ථො. වණ්ණොව නිභා වණ්ණනිභා. සද්ධිං නිදස්සනෙන සනිදස්සනං, චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන පස්සිතබ්බන්ති අත්ථො. සද්ධිං පටිඝෙන සප්පටිඝං, පටිඝට්ටනනිඝංසජනකන්ති අත්ථො. නීලාදීසු උමාපුප්ඵසමානං නීලං, කණිකාරපුප්ඵසමානං පීතකං, බන්ධුජීවකපුප්ඵසමානං ලොහිතකං, ඔසධිතාරකසමානං ඔදාතං. ඣාමඞ්ගාරසමානං කාළකං, මන්දරත්තං සින්දුවාරකරවීරමකුළසමානං මඤ්ජිට්ඨකං. ‘‘හරිත්තචහෙමවණ්ණකාමංසුමුඛපක්කමා’’ති (ජා. 1.15.133) එත්ථ පන කිඤ්චාපි ‘හරී’ති සුවණ්ණං වුත්තං, පරතො පනස්ස ජාතරූපග්ගහණෙන ගහිතත්තා ඉධ සාමං හරි නාම. ඉමානි සත්ත වත්ථුං අනාමසිත්වා සභාවෙනෙව දස්සිතානි.

හරිවණ්ණන්ති හරිතසද්දලවණ්ණං. අම්බඞ්කුරවණ්ණන්ති අම්බඞ්කුරෙන සමානවණ්ණං. ඉමානි ද්වෙ වත්ථුං ආමසිත්වා දස්සිතානි. දීඝාදීනි ද්වාදස වොහාරතො දස්සිතානි. සො ච නෙසං වොහාරො උපනිධායසිද්ධො චෙව සන්නිවෙසසිද්ධො ච. දීඝාදීනි හි අඤ්ඤමඤ්ඤං උපනිධායසිද්ධානි, වට්ටාදීනි සන්නිවෙසවිසෙසෙන. තත්ථ රස්සං උපනිධාය තතො උච්චතරං දීඝං, තං උපනිධාය තතො නීචතරං රස්සං. ථූලං උපනිධාය තතො ඛුද්දකතරං අණුං, තං උපනිධාය තතො මහන්තතරං ථූලං. චක්කසණ්ඨානං වට්ටං, කුක්කුටණ්ඩසණ්ඨානං පරිමණ්ඩලං. චතූහි අංසෙහි යුත්තං චතුරංසං. ඡළංසාදීසුපි එසෙව නයො. නින්නන්ති ඔනතං, ථලන්ති උන්නතං.

තත්ථ යස්මා දීඝාදීනි ඵුසිත්වා සක්කා ජානිතුං, නීලාදීනි පනෙවං න සක්කා, තස්මා න නිප්පරියායෙන දීඝං රූපායතනං; තථා රස්සාදීනි. තං තං නිස්සාය පන තථා තථා ඨිතං දීඝං රස්සන්ති තෙන තෙන වොහාරෙන රූපායතනමෙවෙත්ථ භාසිතන්ති වෙදිතබ්බං. ඡායා ආතපොති ඉදං අඤ්ඤමඤ්ඤපරිච්ඡින්නං; තථා ආලොකො අන්ධකාරො ච. අබ්භා මහිකාතිආදීනි චත්තාරි වත්ථුනාව දස්සිතානි. තත්ථ ‘අබ්භා’ති වලාහකො. ‘මහිකා’ති හිමං. ඉමෙහි චතූහි අබ්භාදීනං වණ්ණා දස්සිතා. චන්දමණ්ඩලස්ස වණ්ණනිභාතිආදීහි තෙසං තෙසං පභාවණ්ණා දස්සිතා.

තත්ථ චන්දමණ්ඩලාදීනං වත්ථූනං එවං විසෙසො වෙදිතබ්බො – මණිමයං රජතපටිච්ඡන්නං එකූනපඤ්ඤාසයොජනායාමවිත්ථාරං චන්දස්ස දෙවපුත්තස්ස විමානං චන්දමණ්ඩලං නාම. සොවණ්ණමයං ඵලිකපටිච්ඡන්නං සමපණ්ණාසයොජනායාමවිත්ථාරං සූරියස්ස දෙවපුත්තස්ස විමානං සූරියමණ්ඩලං නාම. සත්තරතනමයානි සත්තට්ඨදසද්වාදසයොජනායාමවිත්ථාරානි තෙසං තෙසං දෙවපුත්තානං විමානානි තාරකරූපානි නාම.

තත්ථ හෙට්ඨා චන්දො, සූරියො උපරි, උභින්නමන්තරං යොජනං හොති. චන්දස්ස හෙට්ඨිමන්තතො සූරියස්ස උපරිමන්තො යොජනසතං හොති. ද්වීසු පස්සෙසු නක්ඛත්තතාරකා ගච්ඡන්ති. එතෙසු පන තීසු චන්දො දන්ධගමනො, සූරියො සීඝගමනො, නක්ඛත්තතාරකා සබ්බසීඝගමනා. කාලෙන චන්දිමසූරියානං පුරතො හොන්ති කාලෙන පච්ඡා.

ආදාසමණ්ඩලන්ති කංසමයං. මණීති ඨපෙත්වා වෙළුරියං සෙසො ජොතිරසාදිඅනෙකප්පභෙදො. සඞ්ඛොති සාමුද්දිකො; මුත්තා සාමුද්දිකාපි, සෙසාපි. වෙළුරියොති වෙළුවණ්ණමණි. ජාතරූපං වුච්චති සත්ථුවණ්ණො. සත්ථා හි සුවණ්ණවණ්ණො, සුවණ්ණම්පි සත්ථුවණ්ණං. රජතං වුච්චති කහාපණො – ලොහමාසකො දාරුමාසකො ජතුමාසකො, යෙ ‘වොහාරං ගච්ඡන්තී’ති (පාරා. 584) වුත්තං තං සබ්බම්පි ඉධ ගහිතං.

යං වා පනඤ්ඤම්පීති ඉමිනා පාළිආගතං ඨපෙත්වා සෙසං තට්ටිකපිලොතිකකණ්ණිකවණ්ණාදිභෙදං රූපං ගහිතං. තඤ්හි සබ්බං යෙවාපනකෙසු පවිට්ඨං.

එවමෙතං නීලාදිනා භෙදෙන භින්නම්පි රූපං සබ්බං ලක්ඛණාදීහි අභින්නමෙව. සබ්බඤ්හෙතං චක්ඛුපටිහනනලක්ඛණං රූපං, චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස විසයභාවරසං, තස්සෙව ගොචරපච්චුපට්ඨානං, චතුමහාභූතපදට්ඨානං. යථා චෙතං තථා සබ්බානිපි උපාදාරූපානි. යත්ථ පන විසෙසො අත්ථි තත්ථ වක්ඛාම. සෙසමෙත්ථ චක්ඛායතනනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. කෙවලඤ්හි තත්ථ චක්ඛුපුබ්බඞ්ගමො නිද්දෙසො ඉධ රූපපුබ්බඞ්ගමො. තත්ථ ‘චක්ඛුං පෙත’න්තිආදීනි චුද්දස නාමානි, ඉධ ‘රූපංපෙත’න්තිආදීනි තීණි. සෙසං තාදිසමෙව. යථා හි චතූහි චතූහි නයෙහි පටිමණ්ඩෙත්වා චක්ඛුං වවත්ථාපෙතුං තෙරස වාරා වුත්තා, ඉධාපි තෙ තථෙව වුත්තාති.

620. සද්දායතනනිද්දෙසෙ භෙරිසද්දොති මහාභෙරීපහටභෙරීනං සද්දො. මුදිඞ්ගසඞ්ඛපණවසද්දාපි මුදිඞ්ගාදිපච්චයා සද්දා. ගීතසඞ්ඛාතො සද්දො ගීතසද්දො. වුත්තාවසෙසානං වීණාදීනං තන්තිබද්ධානං සද්දො වාදිතසද්දො. සම්මසද්දොති කංසතාලකට්ඨතාලසද්දො. පාණිසද්දොති පාණිප්පහාරසද්දො. සත්තානං නිග්ඝොසසද්දොති බහූනං සන්නිපතිතානං අපඤ්ඤායමානපදබ්යඤ්ජනනිග්ඝොසසද්දො. ධාතූනං සන්නිඝාතසද්දොති රුක්ඛානං අඤ්ඤමඤ්ඤනිඝංසනඝණ්ටිකාකොටනාදිසද්දො. වාතස්ස වායතො සද්දො වාතසද්දො. උදකස්ස සන්දමානස්ස වා පටිහතස්ස වා සද්දො උදකසද්දො. මනුස්සානං සල්ලාපාදිසද්දො මනුස්සසද්දො. තං ඨපෙත්වා සෙසො සබ්බොපි අමනුස්සසද්දො. ඉමිනා පදද්වයෙන සබ්බොපි සද්දො පරියාදින්නො. එවං සන්තෙපි වංසඵාලනපිලොතිකඵාලනාදීසු පවත්තො පාළියං අනාගතසද්දො යෙවාපනකට්ඨානං පවිට්ඨොති වෙදිතබ්බො.

එවමයං භෙරීසද්දාදිනා භෙදෙන භින්නොපි සද්දො ලක්ඛණාදීහි අභින්නොයෙව. සබ්බොපි හෙස සොතපටිහනනලක්ඛණො සද්දො සොතවිඤ්ඤාණස්ස විසයභාවරසො, තස්සෙව ගොචරපච්චුපට්ඨානො. සෙසං චක්ඛායතනනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඉධාපි හි චතූහි චතූහි නයෙහි පටිමණ්ඩිතා තෙරස වාරා වුත්තා. තෙසං අත්ථො සක්කා වුත්තනයෙනෙව ජානිතුන්ති න විත්ථාරිතො.

624. ගන්ධායතනනිද්දෙසෙ මූලගන්ධොති යං කිඤ්චි මූලං පටිච්ච නිබ්බත්තො ගන්ධො. සාරගන්ධාදීසුපි එසෙව නයො. අසිද්ධදුසිද්ධානං ඩාකාදීනං ගන්ධො ආමකගන්ධො. මච්ඡසකලිකාපූතිමංසසංකිලිට්ඨසප්පිආදීනං ගන්ධො විස්සගන්ධො. සුගන්ධොති ඉට්ඨගන්ධො. දුග්ගන්ධොති අනිට්ඨගන්ධො. ඉමිනා පදද්වයෙන සබ්බොපි ගන්ධො පරියාදින්නො. එවං සන්තෙපි කණ්ණකගන්ධපිලොතිකගන්ධාදයො පාළියං අනාගතා සබ්බෙපි ගන්ධා යෙවාපනකට්ඨානං පවිට්ඨාති වෙදිතබ්බා.

එවමයං මූලගන්ධාදිනා භෙදෙන භින්නොපි ගන්ධො ලක්ඛණාදීහි අභින්නොයෙව. සබ්බොපි හෙස ඝානපටිහනනලක්ඛණො ගන්ධො, ඝානවිඤ්ඤාණස්ස විසයභාවරසො, තස්සෙව ගොචරපච්චුපට්ඨානො. සෙසං චක්ඛායතනනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඉධාපි හි තථෙව ද්විපඤ්ඤාසනයපටිමණ්ඩිතා තෙරස වාරා වුත්තා. තෙ අත්ථතො පාකටායෙව.

628. රසායතනනිද්දෙසෙ මූලරසොති යංකිඤ්චි මූලං පටිච්ච නිබ්බත්තරසො. ඛන්ධරසාදීසුපි එසෙව නයො. අම්බිලන්ති තක්කම්බිලාදි. මධුරන්ති එකන්තතො ගොසප්පිආදි. මධු පන කසාවයුත්තං චිරනික්ඛිත්තං කසාවං හොති. ඵාණිතං ඛාරියුත්තං චිරනික්ඛිත්තං ඛාරියං හොති. සප්පි පන චිරනික්ඛිත්තං වණ්ණගන්ධෙ ජහන්තම්පි රසං න ජහතීති තදෙව එකන්තමධුරං. තිත්තකන්ති නිම්බපණ්ණාදි. කටුකන්ති සිඞ්ගිවෙරමරිචාදි. ලොණිකන්ති සාමුද්දිකලොණාදි. ඛාරිකන්ති වාතිඞ්ගණකළීරාදි. ලම්බිලන්ති බදරාමලකකපිට්ඨසාලවාදි. කසාවන්ති හරිතකාදි. ඉමෙ සබ්බෙපි රසා වත්ථුවසෙන වුත්තා. තංතංවත්ථුතො පනෙත්ථ රසොව අම්බිලාදීහි නාමෙහි වුත්තොති වෙදිතබ්බො. සාදූති ඉට්ඨරසො, අසාදූති අනිට්ඨරසො. ඉමිනා පදද්වයෙන සබ්බොපි රසො පරියාදින්නො. එවං සන්තෙපි ලෙඩ්ඩුරසභිත්තිරසපිලොතිකරසාදයො පාළියං අනාගතා සබ්බෙපි රසා යෙවාපනකට්ඨානං පවිට්ඨාති වෙදිතබ්බා.

එවමයං මූලරසාදිනාභෙදෙන භින්නොපි රසො ලක්ඛණාදීහි අභින්නොයෙව. සබ්බොපි හෙස ජිව්හාපටිහනනලක්ඛණො රසො, ජිව්හාවිඤ්ඤාණස්ස විසයභාවරසො, තස්සෙව ගොචරපච්චුපට්ඨානො. සෙසං චක්ඛායතනනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. ඉධාපි හි තථෙව ද්විපඤ්ඤාසනයපටිමණ්ඩිතා තෙරස වාරා වුත්තා.

632. ඉත්ථින්ද්රියනිද්දෙසෙ යන්ති කරණවචනං. යෙන කාරණෙන ඉත්ථියා ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි හොන්තීති අයමෙත්ථ අත්ථො. තත්ථ ‘ලිඞ්ග’න්ති සණ්ඨානං. ඉත්ථියා හි හත්ථපාදගීවාඋරාදීනං සණ්ඨානං න පුරිසස්ස විය හොති. ඉත්ථීනඤ්හි හෙට්ඨිමකායො විසදො හොති, උපරිමකායො අවිසදො. හත්ථපාදා ඛුද්දකා, මුඛං ඛුද්දකං. නිමිත්තන්ති සඤ්ජානනං. ඉත්ථීනඤ්හි උරමංසං අවිසදං හොති, මුඛං නිම්මස්සුදාඨිකං. කෙසබන්ධවත්ථග්ගහණම්පි න පුරිසානං විය හොති. කුත්තන්ති කිරියා. ඉත්ථියො හි දහරකාලෙ සුප්පකමුසලකෙහි කීළන්ති, චිත්තධීතලිකාය කීළන්ති, මත්තිකවාකෙන සුත්තකං නාම කන්තන්ති. ආකප්පොති ගමනාදිආකාරො. ඉත්ථියො හි ගච්ඡමානා අවිසදා ගච්ඡන්ති, තිට්ඨමානා නිපජ්ජමානා නිසීදමානා ඛාදමානා භුඤ්ජමානා අවිසදා භුඤ්ජන්ති. පුරිසම්පි හි අවිසදං දිස්වා මාතුගාමො විය ගච්ඡති තිට්ඨති නිපජ්ජති නිසීදති ඛාදති භුඤ්ජතීති වදන්ති.

ඉත්ථත්තං ඉත්ථිභාවොති උභයම්පි එකත්ථං; ඉත්ථිසභාවොති අත්ථො. අයං කම්මජො පටිසන්ධිසමුට්ඨිතො. ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි පන ඉත්ථින්ද්රියං පටිච්ච පවත්තෙ සමුට්ඨිතානි. යථා හි බීජෙ සති, බීජං පටිච්ච, බීජපච්චයා රුක්ඛො වඩ්ඪිත්වා සාඛාවිටපසම්පන්නො හුත්වා ආකාසං පූරෙත්වා තිට්ඨති, එවමෙව ඉත්ථිභාවසඞ්ඛාතෙ ඉත්ථින්ද්රියෙ සති ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි හොන්ති. බීජං විය හි ඉත්ථින්ද්රියං, බීජං පටිච්ච වඩ්ඪිත්වා ආකාසං පූරෙත්වා ඨිතරුක්ඛො විය ඉත්ථින්ද්රියං පටිච්ච ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි පවත්තෙ සමුට්ඨහන්ති. තත්ථ ඉත්ථින්ද්රියං න චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යං, මනොවිඤ්ඤෙය්යමෙව. ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනි චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යානිපි මනොවිඤ්ඤෙය්යානිපි.

ඉදං තං රූපං ඉත්ථින්ද්රියන්ති ඉදං තං රූපං, යථා චක්ඛුන්ද්රියාදීනි පුරිසස්සාපි හොන්ති, න එවං; නියමතො පන ඉත්ථියා එව ඉන්ද්රියං ‘ඉත්ථින්ද්රියං’.

633. පුරිසින්ද්රියෙපි එසෙව නයො. පුරිසලිඞ්ගාදීනි පන ඉත්ථිලිඞ්ගාදීනං පටිපක්ඛතො වෙදිතබ්බානි. පුරිසස්ස හි හත්ථපාදගීවාඋරාදීනං සණ්ඨානං න ඉත්ථියා විය හොති. පුරිසානඤ්හි උපරිමකායො විසදො හොති හෙට්ඨිමකායො අවිසදො, හත්ථපාදා මහන්තා, මුඛං මහන්තං, උරමංසං විසදං, මස්සුදාඨිකා උප්පජ්ජන්ති. කෙසබන්ධනවත්ථග්ගහණං න ඉත්ථීනං විය හොති. දහරකාලෙ රථනඞ්ගලාදීහි කීළන්ති, වාලිකපාළිං කත්වා වාපිං නාම ඛනන්ති, ගමනාදීනි විසදානි හොන්ති. ඉත්ථිම්පි ගමනාදීනි විසදානි කුරුමානං දිස්වා ‘පුරිසො විය ගච්ඡතී’තිආදීනි වදන්ති. සෙසං ඉත්ථින්ද්රියෙ වුත්තසදිසමෙව.

තත්ථ ඉත්ථිභාවලක්ඛණං ඉත්ථින්ද්රියං, ඉත්ථීති පකාසනරසං, ඉත්ථිලිඞ්ගනිමිත්තකුත්තාකප්පානං කාරණභාවපච්චුපට්ඨානං. පුරිසභාවලක්ඛණං පුරිසින්ද්රියං, පුරිසොති පකාසනරසං, පුරිසලිඞ්ගනිමිත්තකුත්තාකප්පානං කාරණභාවපච්චුපට්ඨානං. උභයම්පෙතං පඨමකප්පිකානං පවත්තෙ සමුට්ඨාති. අපරභාගෙ පටිසන්ධියං. පටිසන්ධිසමුට්ඨිතම්පි පවත්තෙ චලති පරිවත්තති.

යථාහ –

‘‘තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරස්ස භික්ඛුනො ඉත්ථිලිඞ්ගං පාතුභූතං හොති. තෙන ඛො පන සමයෙන අඤ්ඤතරිස්සා භික්ඛුනියා පුරිසලිඞ්ගං පාතුභූතං හොතී’’ති (පාරා. 69).

ඉමෙසු පන ද්වීසු පුරිසලිඞ්ගං උත්තමං, ඉත්ථිලිඞ්ගං හීනං. තස්මා පුරිසලිඞ්ගං බලවඅකුසලෙන අන්තරධායති, ඉත්ථිලිඞ්ගං දුබ්බලකුසලෙන පතිට්ඨාති. ඉත්ථිලිඞ්ගං පන අන්තරධායන්තං දුබ්බලඅකුසලෙන අන්තරධායති, පුරිසලිඞ්ගං බලවකුසලෙන පතිට්ඨාති. එවං උභයම්පි අකුසලෙන අන්තරධායති, කුසලෙන පතිට්ඨාතීති වෙදිතබ්බං.

උභතොබ්යඤ්ජනකස්ස පන කිං එකං ඉන්ද්රියං උදාහු ද්වෙති? එකං. තඤ්ච ඛො ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස ඉත්ථින්ද්රියං, පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස පුරිසින්ද්රියං. ‘එවං සන්තෙ දුතියබ්යඤ්ජනකස්ස අභාවො ආපජ්ජති. ඉන්ද්රියඤ්හි බ්යඤ්ජනකාරණං වුත්තං. තඤ්චස්ස නත්ථී’ති? ‘න තස්ස ඉන්ද්රියං බ්යඤ්ජනකාරණං’. ‘කස්මා’? ‘සදා අභාවතො. ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකස්ස හි යදා ඉත්ථියා රාගචිත්තං උප්පජ්ජති, තදාව පුරිසබ්යඤ්ජනං පාකටං හොති, ඉත්ථිබ්යඤ්ජනං පටිච්ඡන්නං ගුළ්හං හොති. තථා ඉතරස්ස ඉතරං.

යදි ච තෙසං ඉන්ද්රියං දුතියබ්යඤ්ජනකාරණං භවෙය්ය, සදාපි බ්යඤ්ජනද්වයං තිට්ඨෙය්ය. න පන තිට්ඨති. තස්මා වෙදිතබ්බමෙතං න තස්ස තං බ්යඤ්ජනකාරණං. කම්මසහායං පන රාගචිත්තමෙවෙත්ථ කාරණං. යස්මා චස්ස එකමෙව ඉන්ද්රියං හොති, තස්මා ඉත්ථිඋභතොබ්යඤ්ජනකො සයම්පි ගබ්භං ගණ්හාති, පරම්පි ගණ්හාපෙති. පුරිසඋභතොබ්යඤ්ජනකො පරං ගබ්භං ගණ්හාපෙති, සයං පන න ගණ්හාතීති.

634. ජීවිතින්ද්රියනිද්දෙසෙ යං වත්තබ්බං තං හෙට්ඨා අරූපජීවිතින්ද්රියෙ වුත්තමෙව. කෙවලඤ්හි තත්ථ යො තෙසං අරූපීනං ධම්මානන්ති වුත්තං, ඉධ රූපජීවිතින්ද්රියත්තා යො තෙසං රූපීනං ධම්මානන්ති අයමෙව විසෙසො. ලක්ඛණාදීනි පනස්ස එවං වෙදිතබ්බානි – සහජාතරූපානුපාලනලක්ඛණං ජීවිතින්ද්රියං, තෙසං පවත්තනරසං, තෙසං යෙව ඨපනපච්චුපට්ඨානං, යාපයිතබ්බභූතපදට්ඨානන්ති.

635. කායවිඤ්ඤත්තිනිද්දෙසෙ කායවිඤ්ඤත්තීති එත්ථ තාව කායෙන අත්තනො භාවං විඤ්ඤාපෙන්තානං තිරච්ඡානෙහිපි පුරිසානං, පුරිසෙහි වා තිරච්ඡානානම්පි කායගහණානුසාරෙන ගහිතාය එතාය භාවො විඤ්ඤායතීති ‘විඤ්ඤත්ති’. සයං කායගහණානුසාරෙන විඤ්ඤායතීතිපි ‘විඤ්ඤත්ති’. ‘‘කායෙන සංවරො සාධූ’’තිආදීසු (ධ. ප. 361) ආගතො චොපනසඞ්ඛාතො කායොව විඤ්ඤත්ති ‘කායවිඤ්ඤත්ති’. කායවිප්ඵන්දනෙන අධිප්පායවිඤ්ඤාපනහෙතුත්තා, සයඤ්ච තථා විඤ්ඤෙය්යත්තා කායෙන විඤ්ඤත්තීතිපි ‘කායවිඤ්ඤත්ති’.

කුසලචිත්තස්ස වාතිආදීසු අට්ඨහි කාමාවචරෙහි අභිඤ්ඤාචිත්තෙන චාති නවහි කුසලචිත්තෙහි කුසලචිත්තස්ස වා, ද්වාදසහිපි අකුසලචිත්තෙහි අකුසලචිත්තස්ස වා, අට්ඨහි මහාකිරියෙහි ද්වීහි අහෙතුකකිරියෙහි අභිඤ්ඤාප්පත්තෙන එකෙන රූපාවචරකිරියෙනාති එකාදසහි කිරියචිත්තෙහි අබ්යාකතචිත්තස්ස වා. ඉතො අඤ්ඤානි හි චිත්තානි විඤ්ඤත්තිං න ජනෙන්ති. සෙක්ඛාසෙක්ඛපුථුජ්ජනානං පන එත්තකෙහෙව චිත්තෙහි විඤ්ඤත්ති හොතීති එතෙසං කුසලාදීනං වසෙන තීහි පදෙහි ‘හෙතුතො’ දස්සිතා.

ඉදානි ඡහි පදෙහි ‘ඵලතො’ දස්සෙතුං අභික්කමන්තස්ස වාතිආදි වුත්තං. අභික්කමාදයො හි විඤ්ඤත්තිවසෙන පවත්තත්තා විඤ්ඤත්තිඵලං නාම. තත්ථ ‘අභික්කමන්තස්සා’ති පුරතො කායං අභිහරන්තස්ස. පටික්කමන්තස්සාති පච්ඡතො පච්චාහරන්තස්ස. ආලොකෙන්තස්සාති උජුකං පෙක්ඛන්තස්ස. විලොකෙන්තස්සාති ඉතො චිතො ච පෙක්ඛන්තස්ස. සමිඤ්ජෙන්තස්සාති සන්ධයො සඞ්කොචෙන්තස්ස. පසාරෙන්තස්සාති සන්ධයො පටිපණාමෙන්තස්ස.

ඉදානි ඡහි පදෙහි ‘සභාවතො’ දස්සෙතුං කායස්ස ථම්භනාති ආදි වුත්තං. තත්ථ ‘කායස්සා’ති සරීරස්ස. කායං ථම්භෙත්වා ථද්ධං කරොතීති ථම්භනා. තමෙව උපසග්ගෙන වඩ්ඪෙත්වා සන්ථම්භනාති ආහ. බලවතරා වා ථම්භනා ‘සන්ථම්භනා’. සන්ථම්භිතත්තන්ති සන්ථම්භිතභාවො. විඤ්ඤාපනවසෙන විඤ්ඤත්ති. විඤ්ඤාපනාති විඤ්ඤාපනාකාරො. විඤ්ඤාපිතභාවො විඤ්ඤාපිතත්තං. සෙසමෙත්ථ යං වත්තබ්බං තං හෙට්ඨා ද්වාරකථායං වුත්තමෙව. තථා වචීවිඤ්ඤත්තියං.

636. වචීවිඤ්ඤත්තීතිපදස්ස පන නිද්දෙසපදානඤ්ච අත්ථො තත්ථ න වුත්තො, සො එවං වෙදිතබ්බො – වාචාය අත්තනො භාවං විඤ්ඤාපෙන්තානං තිරච්ඡානෙහිපි පුරිසානං, පුරිසෙහි වා තිරච්ඡානානම්පි , වචීගහණානුසාරෙන ගහිතාය එතාය භාවො විඤ්ඤායතීති විඤ්ඤත්ති. සයඤ්ච වචීගහණානුසාරෙන විඤ්ඤායතීතිපි විඤ්ඤත්ති. ‘‘සාධු වාචාය සංවරො’’තිආදීසු (ධ. ප. 361) ආගතා චොපනසඞ්ඛාතා වචී එව විඤ්ඤත්ති ‘වචීවිඤ්ඤත්ති’. වචීඝොසෙන අධිප්පායවිඤ්ඤාපනහෙතුත්තා සයඤ්ච තථාවිඤ්ඤෙය්යත්තා වාචාය විඤ්ඤත්තීතිපි ‘වචීවිඤ්ඤත්ති’. වාචා ගිරාතිආදීසු වුච්චතීති ‘වාචා’. ගිරියතීති ‘ගිරා’. බ්යප්පථොති වාක්යභෙදො. වාක්යඤ්ච තං පථො ච අත්ථං ඤාතුකාමානං ඤාපෙතුකාමානඤ්චාතිපි ‘බ්යප්පථො’. උදීරියතීති උදීරණං. ඝුස්සතීති ඝොසො. කරියතීති කම්මං. ඝොසොව කම්මං ඝොසකම්මං. නානප්පකාරෙහි කතො ඝොසොති අත්ථො. වචියා භෙදො වචීභෙදො. සො පන ‘න භඞ්ගො, පභෙදගතා වාචා එවා’ති ඤාපනත්ථං වාචා වචීභෙදොති වුත්තං. ඉමෙහි සබ්බෙහිපි පදෙහි ‘සද්දවාචාව’ දස්සිතා. ඉදානි තාය වාචාය සද්ධිං යොජෙත්වා හෙට්ඨා වුත්තත්ථානං විඤ්ඤත්තිආදීනං පදානං වසෙන තීහාකාරෙහි සභාවතො තං දස්සෙතුං යා තාය වාචාය විඤ්ඤත්තීතිආදි වුත්තං. තං හෙට්ඨා වුත්තනයත්තා උත්තානත්ථමෙව.

ඉදානි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකචිත්තෙසු අසම්මොහත්ථං ද්වත්තිංස ඡබ්බීස එකූනවීසති සොළස පච්ඡිමානීති ඉදං පකිණ්ණකං වෙදිතබ්බං – ද්වත්තිංස චිත්තානි හි රූපං සමුට්ඨාපෙන්ති, ඉරියාපථම්පි උපත්ථම්භෙන්ති, දුවිධම්පි විඤ්ඤත්තිං ජනෙන්ති. ඡබ්බීසති විඤ්ඤත්තිමෙව න ජනෙන්ති, ඉතරද්වයං කරොන්ති. එකූනවීසති රූපමෙව සමුට්ඨාපෙන්ති, ඉතරද්වයං න කරොන්ති. සොළස ඉමෙසු තීසු එකම්පි න කරොන්ති.

තත්ථ ද්වත්තිංසාති හෙට්ඨා වුත්තානෙව කාමාවචරතො අට්ඨ කුසලානි, ද්වාදස අකුසලානි, කිරියතො දස චිත්තානි, සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං අභිඤ්ඤාචිත්තං, ඛීණාසවානං අභිඤ්ඤාචිත්තන්ති. ඡබ්බීසාති රූපාවචරතො පඤ්ච කුසලානි, පඤ්ච කිරියානි, අරූපාවචරතො චත්තාරි කුසලානි, චත්තාරි කිරියානි, චත්තාරි මග්ගචිත්තානි, චත්තාරි ඵලචිත්තානීති. එකූනවීසතීති කාමාවචරකුසලවිපාකතො එකාදස, අකුසලවිපාකතො ද්වෙ , කිරියතො කිරියමනොධාතු, රූපාවචරතො පඤ්ච විපාකචිත්තානීති. සොළසාති ද්වෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණානි, සබ්බසත්තානං පටිසන්ධිචිත්තං, ඛීණාසවානං චුතිචිත්තං, අරූපෙ චත්තාරි විපාකචිත්තානීති. ඉමානි සොළස රූපිරියාපථවිඤ්ඤත්තීසු එකම්පි න කරොන්ති. අඤ්ඤානිපි බහූනි අරූපෙ උප්පන්නානි අනොකාසගතත්තා රූපං න සමුට්ඨාපෙන්ති. න තානෙව, කායවචීවිඤ්ඤත්තියොපි.

637. ආකාසධාතුනිද්දෙසෙ න කස්සති, න නිකස්සති, කසිතුං වා ඡින්දිතුං වා භින්දිතුං වා න සක්කාති ආකාසො. ආකාසොව ආකාසගතං, ඛෙළගතාදි විය. ආකාසොති වා ගතන්ති ‘ආකාසගතං’. න හඤ්ඤතීති අඝං, අඝට්ටනීයන්ති අත්ථො. අඝමෙව අඝගතං. ඡිද්දට්ඨෙන විවරො. විවරොව විවරගතං. අසම්ඵුට්ඨං චතූහි මහාභූතෙහීති එතෙහි අසම්ඵුට්ඨං නිජ්ජටාකාසංව කථිතං. ලක්ඛණාදිතො පන රූපපරිච්ඡෙදලක්ඛණා ආකාසධාතු, රූපපරියන්තප්පකාසනරසා, රූපමරියාදපච්චුපට්ඨානා අසම්ඵුට්ඨභාවඡිද්දවිවරභාවපච්චුපට්ඨානා වා, පරිච්ඡින්නරූපපදට්ඨානා, යාය පරිච්ඡින්නෙසු රූපෙසු ‘ඉදමිතො උද්ධං අධො තිරිය’න්ති ච හොති.

638. ඉතො පරෙ රූපස්සලහුතාදීනං නිද්දෙසා චිත්තස්සලහුතාදීසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. ලක්ඛණාදිතො පනෙත්ථ අදන්ධතාලක්ඛණා රූපස්ස ලහුතා, රූපානං ගරුභාවවිනොදනරසා, ලහුපරිවත්තිතාපච්චුපට්ඨානා, ලහුරූපපදට්ඨානා. අථද්ධතාලක්ඛණා රූපස්ස මුදුතා, රූපානං ථද්ධභාවවිනොදනරසා, සබ්බකිරියාසු අවිරොධිතාපච්චුපට්ඨානා, මුදුරූපපදට්ඨානා. සරීරකිරියානුකූලකම්මඤ්ඤභාවලක්ඛණා රූපස්ස කම්මඤ්ඤතා, අකම්මඤ්ඤතාවිනොදනරසා, අදුබ්බලභාවපච්චුපට්ඨානා, කම්මඤ්ඤරූපපදට්ඨානා.

එතා පන තිස්සො න අඤ්ඤමඤ්ඤං විජහන්ති. එවං සන්තෙපි යො අරොගිනො විය රූපානං ලහුභාවො, අදන්ධතාලහුපරිවත්තිප්පකාරො, රූපදන්ධත්තකරධාතුක්ඛොභපටිපක්ඛපච්චයසමුට්ඨානො, සො රූපවිකාරො ‘රූපස්සලහුතා’. යො සුපරිමද්දිතචම්මස්සෙව රූපානං මුදුභාවො සබ්බකිරියාවිසෙසෙසු සරසවත්තනභාවො වසවත්තනභාවමද්දවප්පකාරො රූපථද්ධත්තකරධාතුක්ඛොභපටිපක්ඛපච්චයසමුට්ඨානො , සො රූපවිකාරො ‘රූපස්ස මුදුතා’. යො පන සුධන්තසුවණ්ණස්සෙව රූපානං කම්මඤ්ඤභාවො සරීරකිරියානුකූලභාවප්පකාරො සරීරකිරියානං අනනුකූලකරධාතුක්ඛොභපටිපක්ඛපච්චයසමුට්ඨානො, සො රූපවිකාරො ‘රූපස්ස කම්මඤ්ඤතා’ති. එවමෙතාසං විසෙසො වෙදිතබ්බො.

එතා පන තිස්සොපි කම්මං කාතුං න සක්කොති, ආහාරාදයොව කරොන්ති. තථා හි යොගිනො ‘අජ්ජ අම්හෙහි භොජනසප්පායං ලද්ධං, කායො නො ලහු මුදු කම්මඤ්ඤො’ති වදන්ති. ‘අජ්ජ උතුසප්පායං ලද්ධං, අජ්ජ අම්හාකං චිත්තං එකග්ගං, කායො නො ලහු මුදු කම්මඤ්ඤො’ති වදන්තීති.

641. උපචයසන්තතිනිද්දෙසෙසු ආයතනානන්ති අඩ්ඪෙකාදසන්නං රූපායතනානං. ආචයොති නිබ්බත්ති. සො රූපස්ස උපචයොති යො ආයතනානං ආචයො පුනප්පුනං නිබ්බත්තමානානං, සොව රූපස්ස උපචයො නාම හොති; වඩ්ඪීති අත්ථො. යො රූපස්ස උපචයො සා රූපස්ස සන්තතීති යා එවං උපචිතානං රූපානං වඩ්ඪි, තතො උත්තරිතරං පවත්තිකාලෙ සා රූපස්ස සන්තති නාම හොති; පවත්තීති අත්ථො. නදිතීරෙ ඛතකූපස්මිඤ්හි උදකුග්ගමනකාලො විය ආචයො, නිබ්බත්ති; පරිපුණ්ණකාලො විය උපචයො, වඩ්ඪි; අජ්ඣොත්ථරිත්වා ගමනකාලො විය සන්තති, පවත්තීති වෙදිතබ්බා.

එවං කිං කථිතං හොතීති? ආයතනෙන හි ආචයො කථිතො, ආචයෙන ආයතනං කථිතං. ආචයොව කථිතො ආයතනමෙව කථිතං. එවම්පි කිං කථිතං හොතීති? චතුසන්තතිරූපානං ආචයො උපචයො නිබ්බත්ති වඩ්ඪි කථිතා. අත්ථතො හි උභයම්පෙතං ජාතිරූපස්සෙව අධිවචනං. ආකාරනානත්තෙන පන වෙනෙය්යවසෙන ච උපචයො සන්තතීති උද්දෙසදෙසනං කත්වා යස්මා එත්ථ අත්ථතො නානත්තං නත්ථි, තස්මා නිද්දෙසෙ ‘‘යො ආයතනානං ආචයො සො රූපස්ස උපචයො, යො රූපස්ස උපචයො සා රූපස්ස සන්තතී’’ති වුත්තං.

යස්මා ච උභයම්පෙතං ජාතිරූපස්සෙව අධිවචනං තස්මා එත්ථ ආචයලක්ඛණො රූපස්ස උපචයො, පුබ්බන්තතො රූපානං උම්මුජ්ජාපනරසො, නිය්යාතනපච්චුපට්ඨානො පරිපුණ්ණභාවපච්චුපට්ඨානො වා, උපචිතරූපපදට්ඨානො. පවත්තිලක්ඛණා රූපස්ස සන්තති, අනුප්පබන්ධරසා, අනුපච්ඡෙදපච්චුපට්ඨානා, අනුප්පබන්ධරූපපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා.

643. ජරතානිද්දෙසෙ ජීරණකවසෙන ජරා; අයමෙත්ථ සභාවනිද්දෙසො . ජීරණාකාරො ජීරණතා. ඛණ්ඩිච්චන්ති ආදයො තයො කාලාතික්කමෙ කිච්චනිද්දෙසා. පච්ඡිමා ද්වෙ පකතිනිද්දෙසා. අයඤ්හි ‘ජරා’ති ඉමිනා පදෙන සභාවතො දීපිතා; තෙනස්සායං සභාවනිද්දෙසො. ‘ජීරණතා’ති ඉමිනා ආකාරතො; තෙනස්සායං ආකාරනිද්දෙසො. ඛණ්ඩිච්චන්ති ඉමිනා කාලාතික්කමෙ දන්තනඛානං ඛණ්ඩිතභාවකරණකිච්චතො. පාලිච්චන්ති ඉමිනා කෙසලොමානං පලිතභාවකරණකිච්චතො. වලිත්තචතාති ඉමිනා මංසං මිලාපෙත්වා තචෙ වලිභාවකරණකිච්චතො දීපිතා. තෙනස්සා ඉමෙ ‘ඛණ්ඩිච්ච’න්තිආදයො තයො කාලාතික්කමෙ කිච්චනිද්දෙසා. තෙහි ඉමෙසං විකාරානං දස්සනවසෙන පාකටීභූතා පාකටජරා දස්සිතා. යථෙව හි උදකස්ස වා අග්ගිනො වා තිණරුක්ඛාදීනං සංභග්ගපලිභග්ගතාය වා ඣාමතාය වා ගතමග්ගො පාකටො හොති, න ච සො ගතමග්ගො තානෙව උදකාදීනි, එවමෙව ජරාය දන්තාදීසු ඛණ්ඩිච්චාදිවසෙන ගතමග්ගො පාකටො, චක්ඛුං උම්මීලෙත්වාපි ගය්හති, න ච ඛණ්ඩිච්චාදීනෙව ජරා. න හි ජරා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා හොති.

ආයුනො සංහානි ඉන්ද්රියානං පරිපාකොති ඉමෙහි පන පදෙහි කාලාතික්කමෙයෙව අභිබ්යත්තාය ආයුක්ඛයචක්ඛාදිඉන්ද්රියපරිපාකසඤ්ඤිතාය පකතියා දීපිතා. තෙනස්සිමෙ පච්ඡිමා ද්වෙ පකතිනිද්දෙසාති වෙදිතබ්බා. තත්ථ යස්මා ජරං පත්තස්ස ආයු හායති, තස්මා ජරා ‘ආයුනො සංහානී’ති ඵලූපචාරෙන වුත්තා. යස්මා ච දහරකාලෙ සුප්පසන්නානි, සුඛුමම්පි අත්තනො විසයං සුඛෙනෙව ගණ්හනසමත්ථානි චක්ඛාදීනි ඉන්ද්රියානි ජරං පත්තස්ස පරිපක්කානි ආලුළිතානි අවිසදානි, ඔළාරිකම්පි අත්තනො විසයං ගහෙතුං අසමත්ථානි හොන්ති, තස්මා ‘ඉන්ද්රියානං පරිපාකො’තිපි ඵලූපචාරෙනෙව වුත්තා.

සා පනායං එවං නිද්දිට්ඨා සබ්බාපි ජරා පාකටා පටිච්ඡන්නාති දුවිධා හොති. තත්ථ දන්තාදීසු ඛණ්ඩභාවාදිදස්සනතො රූපධම්මෙසු ජරා පාකටජරා නාම . අරූපධම්මෙසු පන ජරා තාදිසස්ස විකාරස්ස අදස්සනතො පටිච්ඡන්නජරා නාම. පුන අවීචි සවීචීති එවම්පි දුවිධා හොති. තත්ථ මණිකනකරජතපවාළචන්දිමසූරියාදීනං විය, මන්දදසකාදීසු පාණීනං විය ච, පුප්ඵඵලපල්ලවාදීසු ච අපාණීනං විය, අන්තරන්තරා වණ්ණවිසෙසාදීනං දුවිඤ්ඤෙය්යත්තා ජරා අවීචිජරා නාම; නිරන්තරජරාති අත්ථො. තතො අඤ්ඤෙසු පන යථාවුත්තෙසු අන්තරන්තරා වණ්ණවිසෙසාදීනං සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා ජරා සවීචිජරා නාමාති වෙදිතබ්බා.

ලක්ඛණාදිතොපි රූපපරිපාකලක්ඛණා රූපස්ස ජරතා, උපනයනරසා, සභාවානපගමෙපි නවභාවාපගමපච්චුපට්ඨානා, වීහිපුරාණභාවො විය පරිපච්චමානරූපපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා.

644. අනිච්චතානිද්දෙසෙ ඛයගමනවසෙන ඛයො, වයගමනවසෙන වයො, භිජ්ජනවසෙන භෙදො. අථ වා, යස්මා තං පත්වා රූපං ඛීයති, වෙති, භිජ්ජති ච, තස්මා ඛීයති එතස්මින්ති ‘ඛයො’, වෙති එතස්මින්ති ‘වයො’, භිජ්ජති එතස්මින්ති ‘භෙදො’. උපසග්ගවසෙන පදං වඩ්ඪෙත්වා භෙදොව පරිභෙදො. හුත්වා අභාවට්ඨෙන, න නිච්චන්ති අනිච්චං. තස්ස භාවො අනිච්චතා. අන්තරධායති එත්ථාති අන්තරධානං. මරණඤ්හි පත්වා රූපං අන්තරධායති, අදස්සනං ගච්ඡති. න කෙවලඤ්ච රූපමෙව, සබ්බෙපි පඤ්චක්ඛන්ධා. තස්මා පඤ්චන්නම්පි ඛන්ධානං අනිච්චතාය ඉදමෙව ලක්ඛණන්ති වෙදිතබ්බං. ලක්ඛණාදිතො පන පරිභෙදලක්ඛණා රූපස්ස අනිච්චතා, සංසීදනරසා, ඛයවයපච්චුපට්ඨානා, පරිභිජ්ජමානරූපපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා.

හෙට්ඨා ජාති ගහිතා ජරා ගහිතා, ඉමස්මිං ඨානෙ මරණං ගහිතං. ඉමෙ තයො ධම්මා ඉමෙසං සත්තානං උක්ඛිත්තාසිකපච්චාමිත්තසදිසා. යථා හි පුරිසස්ස තයො පච්චාමිත්තා ඔතාරං ගවෙසමානා විචරෙය්යුං. තෙසු එකො එවං වදෙය්ය – ‘එතං නීහරිත්වා අටවිපවෙසනං මය්හං භාරො හොතූ’ති. දුතියො ‘අටවිගතකාලෙ පොථෙත්වා පථවියං පාතනං මය්හං භාරො’ති. තතියො ‘පථවිගතකාලතො පට්ඨාය අසිනා සීසච්ඡෙදනං මය්හං භාරො’ති. එවරූපා ඉමෙ ජාති ආදයො. නීහරිත්වා අටවිපවෙසනපච්චාමිත්තසදිසා හෙත්ථ ජාති, තස්මිං තස්මිං ඨානෙ නිබ්බත්තාපනතො. අටවිගතං පොථෙත්වා පථවියං පාතනපච්චාමිත්තසදිසා ජරා , නිබ්බත්තක්ඛන්ධානං දුබ්බලපරාධීනමඤ්චපරායණභාවකරණතො. පථවිගතස්ස අසිනා සීසච්ඡෙදකපච්චාමිත්තසදිසං මරණං, ජරාප්පත්තානං ඛන්ධානං ජීවිතක්ඛයපාපනතොති.

645. කබළීකාරාහාරනිද්දෙසෙ කබළං කරීයතීති කබළීකාරො. ආහරීයතීති ආහාරො. කබළං කත්වා අජ්ඣොහරීයතීති අත්ථො. රූපං වා ආහරතීතිපි ‘ආහාරො’. එවං වත්ථුවසෙන නාමං උද්ධරිත්වා පුන වත්ථුවසෙනෙවෙතං පභෙදතො දස්සෙතුං ඔදනො කුම්මාසොතිආදි වුත්තං. ඔදනාදීනි හි ඵාණිතපරියන්තානි ද්වාදස ඉධාධිප්පෙතස්ස ආහාරස්ස වත්ථූනි. පාළියං අනාගතානි මූලඵලාදීනි යෙවාපනකං පවිට්ඨානි.

ඉදානි තානි මූලඵලාදීනි කත්තබ්බතො දස්සෙතුං යම්හි යම්හි ජනපදෙතිආදිමාහ. තත්ථ මුඛෙන අසිතබ්බං භුඤ්ජිතබ්බන්ති මුඛාසියං. දන්තෙහි විඛාදිතබ්බන්ති දන්තවිඛාදනං. ගලෙන අජ්ඣොහරිතබ්බන්ති ගලජ්ඣොහරණීයං. ඉදානි තං කිච්චවසෙන දස්සෙතුං කුච්ඡිවිත්ථම්භනන්ති ආහ. තඤ්හි මූලඵලාදි ඔදනකුම්මාසාදි වා අජ්ඣොහටං කුච්ඡිං විත්ථම්භෙති. ඉදමස්ස කිච්චං. යාය ඔජාය සත්තා යාපෙන්තීති හෙට්ඨා සබ්බපදෙහි සවත්ථුකං ආහාරං දස්සෙත්වා ඉදානි නිබ්බට්ටිතඔජමෙව දස්සෙතුං ඉදං වුත්තං.

කිං පනෙත්ථ වත්ථුස්ස කිච්චං? කිං ඔජාය? පරිස්සයහරණපාලනානි. වත්ථුහි පරිස්සයං හරති පාලෙතුං න සක්කොති, ඔජා පාලෙති පරිස්සයං හරිතුං න සක්කොති. ද්වෙපි එකතො හුත්වා පාලෙතුම්පි සක්කොන්ති පරිස්සයම්පි හරිතුං. කො පනෙස පරිස්සයො නාම? කම්මජතෙජො. අන්තොකුච්ඡියඤ්හි ඔදනාදිවත්ථුස්මිං අසති, කම්මජතෙජො උට්ඨහිත්වා උදරපටලං ගණ්හාති, ‘ඡාතොම්හි, ආහාරං මෙ දෙථා’ති වදාපෙති. භුත්තකාලෙ උදරපටලං මුඤ්චිත්වා වත්ථුං ගණ්හාති. අථ සත්තො එකග්ගො හොති.

යථා හි ඡායාරක්ඛසො ඡායං පවිට්ඨං ගහෙත්වා දෙවසඞ්ඛලිකාය බන්ධිත්වා අත්තනො භවනෙ මොදන්තො ඡාතකාලෙ ආගන්ත්වා සීසෙ ඩංසති. සො ඩට්ඨත්තා විරවති. තං විරවං සුත්වා ‘දුක්ඛප්පත්තො එත්ථ අත්ථී’ති තතො තතො මනුස්සා ආගච්ඡන්ති. සො ආගතාගතෙ ගහෙත්වා ඛාදිත්වා භවනෙ මොදති. එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බං. ඡායාරක්ඛසො විය හි කම්මජතෙජො, දෙවසඞ්ඛලිකාය බන්ධිත්වා ඨපිතසත්තො විය උදරපටලං, පුන ආගතමනුස්සා විය ඔදනාදිවත්ථු, ඔතරිත්වා සීසෙ ඩංසනං විය කම්මජතෙජස්ස වත්ථුතො මුත්තස්ස උදරපටලග්ගහණං, ඩට්ඨස්ස විරවනකාලො විය ‘ආහාරං දෙථා’ති වචනකාලො, තාය සඤ්ඤාය ආගතාගතෙ ගහෙත්වා ඛාදිත්වා භවනෙ මොදනකාලො විය කම්මජතෙජෙන උදරපටලං මුඤ්චිත්වා වත්ථුස්මිං ගහිතෙ එකග්ගචිත්තතා.

තත්ථ ඔළාරිකෙ වත්ථුස්මිං ඔජා මන්දා හොති. සුඛුමෙ බලවතී. කුද්රූසකභත්තාදීනි හි භුඤ්ජිත්වා මුහුත්තෙනෙව ඡාතො හොති. සප්පිආදීනි පිවිත්වා ඨිතස්ස දිවසම්පි භත්තං න රුච්චති. එත්ථ ච උපාදායුපාදාය ඔළාරිකසුඛුමතා වෙදිතබ්බා. කුම්භීලානඤ්හි ආහාරං උපාදාය මොරානං ආහාරො සුඛුමො. කුම්භීලා කිර පාසාණෙ ගිලන්ති. තෙ ච නෙසං කුච්ඡිප්පත්තා විලීයන්ති. මොරා සප්පවිච්ඡිකාදිපාණෙ ඛාදන්ති. මොරානං පන ආහාරං උපාදාය තරච්ඡානං ආහාරො සුඛුමො. තෙ කිර තිවස්සඡඩ්ඩිතානි විසාණානි චෙව අට්ඨීනි ච ඛාදන්ති. තානි ච නෙසං ඛෙළෙන තෙමිතමත්තානෙව කන්දමූලං විය මුදුකානි හොන්ති. තරච්ඡානම්පි ආහාරමුපාදාය හත්ථීනං ආහාරො සුඛුමො. තෙ හි නානාරුක්ඛසාඛාදයො ඛාදන්ති. හත්ථීනං ආහාරතො ගවයගොකණ්ණමිගාදීනං ආහාරො සුඛුමො. තෙ කිර නිස්සාරානි නානාරුක්ඛපණ්ණාදීනි ඛාදන්ති. තෙසම්පි ආහාරතො ගුන්නං ආහාරො සුඛුමො. තෙ අල්ලසුක්ඛතිණානි ඛාදන්ති. තෙසම්පි ආහාරතො සසානං ආහාරො සුඛුමො. සසානං ආහාරතො සකුණානං ආහාරො සුඛුමො. සකුණානං ආහාරතො පච්චන්තවාසීනං ආහාරො සුඛුමො. පච්චන්තවාසීනං ආහාරතො ගාමභොජකානං ආහාරො සුඛුමො. ගාමභොජකානං ආහාරතො රාජරාජමහාමත්තානං ආහාරො සුඛුමො. තෙසම්පි ආහාරතො චක්කවත්තිනො ආහාරො සුඛුමො. චක්කවත්තිනො ආහාරතො භුම්මදෙවානං ආහාරො සුඛුමො. භුම්මදෙවානං ආහාරතො චාතුමහාරාජිකානං ආහාරො සුඛුමො. එවං යාව පරනිම්මිතවසවත්තීනං ආහාරො විත්ථාරෙතබ්බො. තෙසං පනාහාරො සුඛුමොත්වෙව නිට්ඨං පත්තො.

ලක්ඛණාදිතොපි ඔජාලක්ඛණො කබළීකාරො ආහාරො, රූපාහරණරසො, උපත්ථම්භනපච්චුපට්ඨානො, කබළං කත්වා ආහරිතබ්බවත්ථුපදට්ඨානොති වෙදිතබ්බො.

646. නොඋපාදානිද්දෙසෙ යථා උපාදාරූපං උපාදියතෙව, න අඤ්ඤෙන උපාදියති, එවමෙතං න උපාදියතෙවාති නොඋපාදා.

647. ඵුසිතබ්බන්ති ඵොට්ඨබ්බං. ඵුසිත්වා ජානිතබ්බන්ති අත්ථො. ඵොට්ඨබ්බඤ්ච තං ආයතනඤ්චාති ඵොට්ඨබ්බායතනං. ආපො ච තං නිස්සත්තසුඤ්ඤතසභාවට්ඨෙන ධාතු චාති ආපොධාතු. ඉදානි යස්මා තීණි රූපානි ඵුසිත්වා ජානිතබ්බානි තස්මා තානි භාජෙත්වා දස්සෙතුං කතමං තං රූපං ඵොට්ඨබ්බායතනං? පථවීධාතූතිආදිමාහ. තත්ථ කක්ඛළත්තලක්ඛණා පථවීධාතු, පතිට්ඨානරසා, සම්පටිච්ඡනපච්චුපට්ඨානා. තෙජොධාතු උණ්හත්තලක්ඛණා, පරිපාචනරසා, මද්දවානුප්පදානපච්චුපට්ඨානා. වායොධාතු විත්ථම්භනලක්ඛණා, සමුදීරණරසා, අභිනීහාරපච්චුපට්ඨානා. පුරිමා පන ‘ආපොධාතු’ පග්ඝරණලක්ඛණා, බ්රූහනරසා, සඞ්ගහපච්චුපට්ඨානා. එකෙකා චෙත්ථ සෙසත්තයපදට්ඨානාති වෙදිතබ්බා.

කක්ඛළන්ති ථද්ධං. මුදුකන්ති අථද්ධං. සණ්හන්ති මට්ඨං. ඵරුසන්ති ඛරං. සුඛසම්ඵස්සන්ති සුඛවෙදනාපච්චයං ඉට්ඨඵොට්ඨබ්බං. දුක්ඛසම්ඵස්සන්ති දුක්ඛවෙදනාපච්චයං අනිට්ඨඵොට්ඨබ්බං. ගරුකන්ති භාරියං. ලහුකන්ති අභාරියං, සල්ලහුකන්ති අත්ථො. එත්ථ ච ‘කක්ඛළං මුදුකං සණ්හං ඵරුසං ගරුකං ලහුක’න්ති පදෙහි පථවීධාතු එව භාජිතා. ‘‘යදායං කායො ආයුසහගතො ච හොති උස්මාසහගතො ච විඤ්ඤාණසහගතො ච තදා ලහුතරො ච හොති මුදුතරො ච කම්මඤ්ඤතරො චා’’ති (දී. නි. 2.424) සුත්තෙපි ලහුමුදුභූතං පථවීධාතුමෙව සන්ධාය වුත්තං.

‘සුඛසම්ඵස්සං දුක්ඛසම්ඵස්ස’න්ති පදද්වයෙන පන තීණිපි මහාභූතානි භාජිතානි. පථවීධාතු හි සුඛසම්ඵස්සාපි අත්ථි දුක්ඛසම්ඵස්සාපි. තථා තෙජොධාතුවායොධාතුයො. තත්ථ සුඛසම්ඵස්සා පථවීධාතු මුදුතලුණහත්ථෙ දහරෙ පාදෙ සම්බාහන්තෙ අස්සාදෙත්වා අස්සාදෙත්වා ‘සම්බාහ තාත, සම්බාහ තාතා’ති වදාපනාකාරං කරොති. සුඛසම්ඵස්සා තෙජොධාතු සීතසමයෙ අඞ්ගාරකපල්ලං ආහරිත්වා ගත්තං සෙදෙන්තෙ අස්සාදෙත්වා අස්සාදෙත්වා ‘සෙදෙහි තාත, සෙදෙහි තාතා’ති වදාපනාකාරං කරොති. සුඛසම්ඵස්සා වායොධාතු උණ්හසමයෙ වත්තසම්පන්නෙ දහරෙ බීජනෙන බීජන්තෙ අස්සාදෙත්වා අස්සාදෙත්වා ‘බීජ තාත, බීජ තාතා’ති වදාපනාකාරං කරොති. ථද්ධහත්ථෙ පන දහරෙ පාදෙ සම්බාහන්තෙ අට්ඨීනං භිජ්ජනකාලො විය හොති. සොපි ‘අපෙහී’ති වත්තබ්බතං ආපජ්ජති. උණ්හසමයෙ අඞ්ගාරකපල්ලෙ ආභතෙ ‘අපනෙහි න’න්ති වත්තබ්බං හොති. සීතසමයෙ බීජනෙන බීජන්තෙ ‘අපෙහි, මා බීජා’ති වත්තබ්බං හොති. එවමෙතාසං සුඛසම්ඵස්සතා දුක්ඛසම්ඵස්සතා ච වෙදිතබ්බා.

යං ඵොට්ඨබ්බං අනිදස්සනං සප්පටිඝන්තිආදිනා නයෙන වුත්තා පන චතූහි චතූහි නයෙහි පටිමණ්ඩිතා තෙරස වාරා හෙට්ඨා රූපායතනාදීසු වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා.

කිං පනෙතානි තීණි මහාභූතානි එකප්පහාරෙනෙව ආපාථං ආගච්ඡන්ති උදාහු නොති? ආගච්ඡන්ති. එවං ආගතානි කායපසාදං ඝට්ටෙන්ති න ඝට්ටෙන්තීති? ඝට්ටෙන්ති. එකප්පහාරෙනෙව තානි ආරම්මණං කත්වා කායවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති නුප්පජ්ජතීති? නුප්පජ්ජති. ආභුජිතවසෙන වා හි උස්සදවසෙන වා ආරම්මණකරණං හොති.

තත්ථ ආභුජිතවසෙන තාව, පත්තස්මිඤ්හි ඔදනෙන පූරෙත්වා ආභතෙ එකං සිත්ථං ගහෙත්වා ථද්ධං වා මුදුකං වාති වීමංසන්තො කිඤ්චාපි තත්ථ තෙජොපි අත්ථි වායොපි අත්ථි, පථවීධාතුමෙව පන ආභුජති. උණ්හොදකෙ හත්ථං ඔතාරෙත්වා වීමංසන්තො කිඤ්චාපි තත්ථ පථවීපි අත්ථි වායොපි අත්ථි, තෙජොධාතුමෙව පන ආභුජති. උණ්හසමයෙ වාතපානං විවරිත්වා වාතෙන සරීරං පහරාපෙන්තො ඨිතො මන්දමන්දෙ වාතෙ පහරන්තෙ කිඤ්චාපි තත්ථ පථවීපි අත්ථි තෙජොපි අත්ථි, වායොධාතුමෙව පන ආභුජති. එවං ආභුජිතවසෙන ආරම්මණං කරොති නාම.

යො පන උපක්ඛලති වා සීසෙන වා රුක්ඛං පහරති භුඤ්ජන්තො වා සක්ඛරං ඩංසති, සො කිඤ්චාපි තත්ථ තෙජොපි අත්ථි වායොපි අත්ථි, උස්සදවසෙන පන පථවීධාතුමෙව ආරම්මණං කරොති. අග්ගිං අක්කමන්තොපි කිඤ්චාපි තත්ථ පථවීපි අත්ථි වායොපි අත්ථි, උස්සදවසෙන පන තෙජොධාතුමෙව ආරම්මණං කරොති. බලවවාතෙ කණ්ණසක්ඛලිං පහරිත්වා බධිරභාවං කරොන්තෙ. කිඤ්චාපි තත්ථ පථවීපි අත්ථි තෙජොපි අත්ථි, උස්සදවසෙන පන වායොධාතුමෙව ආරම්මණං කරොති.

යංකිඤ්චි ධාතුං ආරම්මණං කරොන්තස්ස කායවිඤ්ඤාණම්පි එකප්පහාරෙන නුප්පජ්ජති. සූචිකලාපෙන විද්ධස්ස එකප්පහාරෙන කායො ඝට්ටියති. යස්මිං යස්මිං පන ඨානෙ කායපසාදො උස්සන්නො හොති, තත්ථ තත්ථ කායවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති. යත්ථ යත්ථාපි පටිඝට්ටනනිඝංසො බලවා හොති තත්ථ තත්ථ පඨමං උප්පජ්ජති. කුක්කුටපත්තෙන වණෙ ධොවියමානෙ අංසුඅංසු කායපසාදං ඝට්ටෙති. යත්ථ යත්ථ පන පසාදො උස්සන්නො හොති, තත්ථ තත්ථෙව කායවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති. එවං උස්සදවසෙන ආරම්මණං කරොති. උස්සදවසෙනෙව ච කායවිඤ්ඤාණං උප්පජ්ජති නාම.

කථං පන චිත්තස්ස ආරම්මණතො සඞ්කන්ති හොතීති? ද්වීහාකාරෙහි හොති – අජ්ඣාසයතො වා විසයාධිමත්තතො වා. විහාරපූජාදීසු හි ‘තානි තානි චෙතියානි චෙව පටිමායො ච වන්දිස්සාමි, පොත්ථකම්මචිත්තකම්මානි ච ඔලොකෙස්සාමී’ති අජ්ඣාසයෙන ගතො එකං වන්දිත්වා වා පස්සිත්වා වා ඉතරස්ස වන්දනත්ථාය වා දස්සනත්ථාය වා මනං කත්වා වන්දිතුම්පි පස්සිතුම්පි ගච්ඡතියෙව, එවං අජ්ඣාසයතො සඞ්කමති නාම.

කෙලාසකූටපටිභාගං පන මහාචෙතියං ඔලොකෙන්තො ඨිතොපි අපරභාගෙ සබ්බතූරියෙසු පග්ගහිතෙසු රූපාරම්මණං විස්සජ්ජෙත්වා සද්දාරම්මණං සඞ්කමති. මනුඤ්ඤගන්ධෙසු පුප්ඵෙසු වා ගන්ධෙසු වා ආභතෙසු සද්දාරම්මණං විස්සජ්ජෙත්වා ගන්ධාරම්මණං සඞ්කමති. එවං විසයාධිමත්තතො සඞ්කමති නාම.

651. ආපොධාතුනිද්දෙසෙ ආපොති සභාවනිද්දෙසො. ආපොව ආපොගතං. සිනෙහවසෙන සිනෙහො, සිනෙහොව සිනෙහගතං. බන්ධනත්තංරූපස්සාති පථවීධාතුආදිකස්ස භූතරූපස්ස බන්ධනභාවො. අයොපිණ්ඩිආදීනි හි ආපොධාතු ආබන්ධිත්වා බද්ධානි කරොති. තාය ආබද්ධත්තා තානි බද්ධානි නාම හොන්ති. පාසාණපබ්බතතාලට්ඨිහත්ථිදන්තගොසිඞ්ගාදීසුපි එසෙව නයො . සබ්බානි හෙතානි ආපොධාතු එව ආබන්ධිත්වා බද්ධානි කරොති. ආපොධාතුයා ආබද්ධත්තාව බද්ධානි හොන්ති.

කිං පන පථවීධාතු සෙසධාතූනං පතිට්ඨා හොති න හොතීති හොති ඵුසිත්වා හොති උදාහු අඵුසිත්වා? ආපොධාතු වා සෙසා ආබන්ධමානා ඵුසිත්වා ආබන්ධති උදාහු අඵුසිත්වාති? පථවීධාතු තාව ආපොධාතුයා අඵුසිත්වාව පතිට්ඨා හොති, තෙජොධාතුයා ච වායොධාතුයා ච ඵුසිත්වා. ආපොධාතු පන පථවීධාතුම්පි තෙජොවායොධාතුයොපි අඵුසිත්වාව ආබන්ධති. යදි ඵුසිත්වා ආබන්ධෙය්ය ඵොට්ඨබ්බායතනං නාම භවෙය්ය.

තෙජොධාතුවායොධාතූනම්පි සෙසධාතූසු සකසකකිච්චකරණෙ එසෙව නයො. තෙජොධාතු හි පථවීධාතුං ඵුසිත්වා ඣාපෙති. සා පන න උණ්හා හුත්වා ඣායති. යදි උණ්හා හුත්වා ඣායෙය්ය උණ්හත්තලක්ඛණා නාම භවෙය්ය. ආපොධාතුං පන අඵුසිත්වාව තාපෙති. සාපි තපමානා න උණ්හා හුත්වා තපති. යදි උණ්හා හුත්වා තපෙය්ය උණ්හත්තලක්ඛණා නාම භවෙය්ය. වායොධාතුං පන ඵුසිත්වාව තාපෙති. සාපි තපමානා න උණ්හා හුත්වා තපති. යදි උණ්හා හුත්වා තපෙය්ය උණ්හත්තලක්ඛණා නාම භවෙය්ය. වායොධාතු පථවීධාතුං ඵුසිත්වා විත්ථම්භෙති, තථා තෙජොධාතුං ආපොධාතුං පන අඵුසිත්වාව විත්ථම්භෙති.

උච්ඡුරසං පචිත්වා ඵාණිතපිණ්ඩෙ කරියමානෙ ආපොධාතු ථද්ධා හොති න හොතීති? න හොති. සා හි පග්ඝරණලක්ඛණා. පථවීධාතු කක්ඛළලක්ඛණා. ඔමත්තං පන ආපො අධිමත්තපථවීගතිකං ජාතං. සා හි රසාකාරෙන ඨිතභාවං විජහති, ලක්ඛණං න විජහති. ඵාණිතපිණ්ඩෙ විලීයමානෙපි පථවීධාතු න විලීයති. කක්ඛළලක්ඛණා හි පථවීධාතු පග්ඝරණලක්ඛණා ආපොධාතු. ඔමත්තා පන පථවී අධිමත්තආපගතිකා හොති. සා පිණ්ඩාකාරෙන ඨිතභාවං විජහති, ලක්ඛණං න විජහති. චතුන්නඤ්හි මහාභූතානං භාවඤ්ඤථත්තමෙව හොති, ලක්ඛණඤ්ඤථත්තං නාම නත්ථි. තස්ස අභාවො අට්ඨානපරිකප්පසුත්තෙන දීපිතො. වුත්තඤ්හෙතං –

‘‘සියා, ආනන්ද, චතුන්නං මහාභූතානං අඤ්ඤථත්තං, පථවීධාතුයා…පෙ… වායොධාතුයා ; න ත්වෙව බුද්ධෙ අවෙච්චප්පසාදෙන සමන්නාගතස්ස අරියසාවකස්ස සියා අඤ්ඤථත්ත’’න්ති (අ. නි. 3.76).

අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො – ආනන්ද, කක්ඛළත්තලක්ඛණා පථවීධාතු පරිවත්තිත්වා පග්ඝරණලක්ඛණා ආපොධාතු නාම භවෙය්ය, අරියසාවකස්ස පන අඤ්ඤථත්තං නාම නත්ථීති. එවමෙත්ථ අට්ඨානපරිකප්පො ආගතො.

652. ඉතො පරෙසු උපාදිණ්ණරූපාදිනිද්දෙසෙසු උපාදිණ්ණපදාදීනං අත්ථො මාතිකාකථායං වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. චක්ඛායතනාදීනි හෙට්ඨා විත්ථාරිතානෙව. තත්ථ තත්ථ පන විසෙසමත්තමෙව වක්ඛාම.

උපාදිණ්ණනිද්දෙසෙ තාව චක්ඛායතනාදීනි එකන්තඋපාදිණ්ණත්තා වුත්තානි. යස්මා පන රූපායතනාදීනි උපාදිණ්ණානිපි අත්ථි අනුපාදිණ්ණානිපි, තස්මා තානි යං වා පනාති සඞ්ඛෙපතො දස්සෙත්වා පුන කම්මස්ස කතත්තා රූපායතනන්තිආදිනා නයෙන විත්ථාරිතානි. ඉමිනා උපායෙන සබ්බයෙවාපනකෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො.

කස්මා පන ‘කම්මස්ස කතත්තා’ති ච ‘න කම්මස්ස කතත්තා’ති ච උභින්නම්පි නිද්දෙසෙ ‘ජරතා ච අනිච්චතා ච’ න ගහිතා, අනුපාදිණ්ණාදීනංයෙව නිද්දෙසෙසු ගහිතාති? න කම්මස්ස කතත්තාති එත්ථ තාව කම්මතො අඤ්ඤපච්චයසමුට්ඨානං සඞ්ගහිතං. ‘කම්මස්ස කතත්තා’ති එත්ථ කම්මසමුට්ඨානමෙව. ඉමානි ච ද්වෙ රූපානි නෙව කම්මතො න අඤ්ඤස්මා රූපජනකපච්චයා උප්පජ්ජන්ති, තස්මා න ගහිතානි. සා ච නෙසං අනුප්පත්ති පරතො ආවි භවිස්සති. අනුපාදිණ්ණන්තිආදීසු පන කෙවලං අනුපාදිණ්ණාදිග්ගහණෙන කම්මාදිසමුට්ඨානතා පටික්ඛිත්තා, නඅඤ්ඤපච්චයසමුට්ඨානතා අනුඤ්ඤාතා. තස්මා තත්ථ ගහිතානීති වෙදිතබ්බානි.

666. චිත්තසමුට්ඨානනිද්දෙසෙ කායවිඤ්ඤත්ති වචීවිඤ්ඤත්තීති ඉදං ද්වයං යස්මා එකන්තචිත්තසමුට්ඨානානි භූතානි උපාදාය පඤ්ඤායති, තස්මා වුත්තං. පරමත්ථතො පන තස්ස නිස්සයභූතානි භූතානෙව චිත්තසමුට්ඨානානි, තංනිස්සිතත්තා. යථා අනිච්චස්ස රූපස්ස ජරාමරණං අනිච්චං නාම හොති, එවමිදම්පි චිත්තසමුට්ඨානං නාම ජාතං.

668. චිත්තසහභුනිද්දෙසෙපි එසෙව නයො. යාව චිත්තං තාව පඤ්ඤායනතො ඉදමෙව ද්වයං වුත්තං. න පනෙතං චිත්තෙන සහ භූතානි විය, චෙතනාදයො විය ච උප්පජ්ජති.

670. චිත්තානුපරිවත්තිතායපි එසෙව නයො. යාව චිත්තං තාව පඤ්ඤායනතො එව හෙතං ද්වයං චිත්තානුපරිවත්තීති වුත්තං.

674. ඔළාරිකන්ති වත්ථාරම්මණභූතත්තා සංඞ්ඝට්ටනවසෙන ගහෙතබ්බතො ථූලං. වුත්තවිපල්ලාසතො සුඛුමං වෙදිතබ්බං.

676. දූරෙති ඝට්ටනවසෙන අග්ගහෙතබ්බත්තා දුබ්බිඤ්ඤෙය්යභාවෙන සමීපෙ ඨිතම්පි දූරෙ. ඉතරං පන ඝට්ටනවසෙන ගහෙතබ්බත්තා සුවිඤ්ඤෙය්යභාවෙන දූරෙ ඨිතම්පි සන්තිකෙ. චක්ඛායතනාදිනිද්දෙසා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව විත්ථාරතො වෙදිතබ්බා. ඉදං තාව දුවිධෙන රූපසඞ්ගහෙ විසෙසමත්තං. තිවිධසඞ්ගහො උත්තානත්ථොව.

චතුක්කනිද්දෙසවණ්ණනා

966. චතුබ්බිධසඞ්ගහාවසානෙ දිට්ඨාදීනං පච්ඡිමපදස්ස භෙදාභාවෙන ආදිතො පට්ඨාය පුච්ඡං අකත්වාව රූපායතනං දිට්ඨං සද්දායතනං සුතන්තිආදි වුත්තං. තත්ථ රූපායතනං චක්ඛුනා ඔලොකෙත්වා දක්ඛිතුං සක්කාති ‘දිට්ඨං’ නාම ජාතං. සද්දායතනං සොතෙන සුත්වා ජානිතුං සක්කාති ‘සුතං’ නාම ජාතං. ගන්ධායතනාදිත්තයං ඝානජිව්හාකායෙහි පත්වා ගහෙතබ්බතො මුනිත්වා ජානිතබ්බට්ඨෙන මුතං නාම ජාතං. ඵුසිත්වා විඤ්ඤාණුප්පත්තිකාරණතො ‘මුතං’ නාමාතිපි වුත්තං. සබ්බමෙව පන රූපං මනොවිඤ්ඤාණෙන ජානිතබ්බන්ති මනසා විඤ්ඤාතං නාම ජාතං.

පඤ්චකනිද්දෙසවණ්ණනා

967. පඤ්චවිධසඞ්ගහනිද්දෙසෙ කක්ඛළන්ති ථද්ධං. ඛරමෙව ඛරගතං, ඵරුසන්ති අත්ථො. ඉතරෙ ද්වෙපි සභාවනිද්දෙසා එව. අජ්ඣත්තන්ති නියකජ්ඣත්තං. බහිද්ධාති බාහිරං. උපාදිණ්ණන්ති න කම්මසමුට්ඨානමෙව. අවිසෙසෙන පන සරීරට්ඨකස්සෙතං ගහණං. සරීරට්ඨකඤ්හි උපාදිණ්ණං වා හොතු අනුපාදිණ්ණං වා, ආදින්නගහිතපරාමට්ඨවසෙන සබ්බං උපාදිණ්ණමෙව නාම.

969. තෙජොගතන්ති සබ්බතෙජෙසු ගතං උණ්හත්තලක්ඛණං, තෙජො එව වා තෙජොභාවං ගතන්ති ‘තෙජොගතං’. උස්මාති උස්මාකාරො. උස්මාගතන්ති උස්මාභාවං ගතං. උස්මාකාරස්සෙවෙතං නාමං. උසුමන්ති බලවඋස්මා. උසුමමෙව උසුමභාවං ගතන්ති උසුමගතං.

970. වායනකවසෙන වායො. වායොව වායොභාවං ගතත්තා වායොගතං. ථම්භිතත්තන්ති උප්පලනාළතචාදීනං විය වාතපුණ්ණානං ථම්භිතභාවො රූපස්ස.

ඡක්කාදිනිද්දෙසවණ්ණනා

972-4. ඡබ්බිධාදිසඞ්ගහානං තිණ්ණං ඔසානපදස්ස භෙදාභාවතො ආදිතො පට්ඨාය අපුච්ඡිත්වාව නිද්දෙසො කතො. තත්ථ චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන ජානිතුං සක්කාති චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යං…පෙ… මනොවිඤ්ඤාණෙන ජානිතුං සක්කාති මනොවිඤ්ඤෙය්යං. තිවිධාය මනොධාතුයා ජානිතුං සක්කාති මනොධාතුවිඤ්ඤෙය්යං සබ්බං රූපන්ති එත්ථ යස්මා එකං රූපම්පි මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා අජානිතබ්බං නාම නත්ථි, තස්මා ‘සබ්බං රූප’න්ති වුත්තං. සම්මාසම්බුද්ධෙන හි අභිධම්මං පත්වා නයං කාතුං යුත්තට්ඨානෙ නයො අකතො නාම නත්ථි. ඉදඤ්ච එකරූපස්සාපි මනොවිඤ්ඤාණධාතුයා අජානිතබ්බස්ස අභාවෙන නයං කාතුං යුත්තට්ඨානං නාම, තස්මා නයං කරොන්තො ‘සබ්බං රූප’න්ති ආහ.

974. සුඛසම්ඵස්සොති සුඛවෙදනාපටිලාභපච්චයො. දුක්ඛසම්ඵස්සොති දුක්ඛවෙදනාපටිලාභපච්චයො. ඉධාපි ඵොට්ඨබ්බාරම්මණස්ස සුඛදුක්ඛස්ස සබ්භාවතො අයං නයො දින්නො.

නවකාදිනිද්දෙසවණ්ණනා

975. නවකෙ පන ඉන්ද්රියරූපස්ස නාම අත්ථිතාය නයො දින්නො. තස්සෙව සප්පටිඝඅප්පටිඝතාය දසකෙ නයො දින්නො. එකාදසකෙ අඩ්ඪෙකාදස ආයතනානි විභත්තානි. තෙසං නිද්දෙසවාරා හෙට්ඨා වුත්තනයෙන විත්ථාරතො වෙදිතබ්බා. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙව.

පකිණ්ණකකථා

ඉමෙසු පන රූපෙසු අසම්මොහත්ථං සමොධානං සමුට්ඨානං පරිනිප්ඵන්නඤ්ච සඞ්ඛතන්ති ඉදං ‘පකිණ්ණකං’ වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ‘සමොධාන’න්ති සබ්බමෙව හිදං රූපං සමොධානතො චක්ඛායතනං…පෙ… කබළීකාරො ආහාරො, ඵොට්ඨබ්බායතනං ආපොධාතූති පඤ්චවීසතිසඞ්ඛ්යං හොති. තං වත්ථුරූපෙන සද්ධිං ඡබ්බීසතිසඞ්ඛ්යං වෙදිතබ්බං. ඉතො අඤ්ඤං රූපං නාම නත්ථි. කෙචි පන ‘මිද්ධරූපං නාම අත්ථී’ති වදන්ති. තෙ ‘‘අද්ධා මුනීසි සම්බුද්ධො, නත්ථි නීවරණා තවා’’තිආදීනි (සු. නි. 546) වත්වා මිද්ධරූපං නාම නත්ථීති පටිසෙධෙතබ්බා. අපරෙ බලරූපෙන සද්ධිං සත්තවීසති, සම්භවරූපෙන සද්ධිං අට්ඨවීසති, ජාතිරූපෙන සද්ධිං එකූනතිංසති, රොගරූපෙන සද්ධිං සමතිංසති රූපානීති වදන්ති. තෙපි තෙසං විසුං අභාවං දස්සෙත්වා පටික්ඛිපිතබ්බා. වායොධාතුයා හි ගහිතාය බලරූපං ගහිතමෙව, අඤ්ඤං බලරූපං නාම නත්ථි. ආපොධාතුයා සම්භවරූපං, උපචයසන්තතීහි ජාතිරූපං, ජරතාඅනිච්චතාහි ගහිතාහි රොගරූපං ගහිතමෙව. අඤ්ඤං රොගරූපං නාම නත්ථි. යොපි කණ්ණරොගාදි ආබාධො සො විසමපච්චයසමුට්ඨිතධාතුමත්තමෙව. න අඤ්ඤො තත්ථ රොගො නාම අත්ථීති සමොධානතො ඡබ්බීසතිමෙව රූපානි.

‘සමුට්ඨාන’න්ති කති රූපානි කතිසමුට්ඨානානි? දස එකසමුට්ඨානානි, එකං ද්විසමුට්ඨානං, තීණි තිසමුට්ඨානානි, නව චතුසමුට්ඨානානි, ද්වෙ න කෙනචි සමුට්ඨහන්ති.

තත්ථ චක්ඛුපසාදො…පෙ… ජීවිතින්ද්රියන්ති ඉමානි අට්ඨ එකන්තං කම්මතොව සමුට්ඨහන්ති. කායවිඤ්ඤත්තිවචීවිඤ්ඤත්තිද්වයං එකන්තෙන චිත්තතො සමුට්ඨාතීති දස‘එකසමුට්ඨානානි’ නාම. සද්දො උතුතො ච චිත්තතො ච සමුට්ඨාතීති එකො ‘ද්විසමුට්ඨානො’ නාම. තත්ථ අවිඤ්ඤාණකසද්දො උතුතො සමුට්ඨාති, සවිඤ්ඤාණකසද්දො චිත්තතො. ලහුතාදිත්තයං පන උතුචිත්තාහාරෙහි සමුට්ඨාතීති තීණි ‘තිසමුට්ඨානානි’ නාම. අවසෙසානි නව රූපානි තෙහි කම්මෙන චාති චතූහි සමුට්ඨහන්තීති නව ‘චතුසමුට්ඨානානි’ නාම. ජරතා අනිච්චතා පන එතෙසු එකතොපි න සමුට්ඨහන්තීති ද්වෙ ‘න කෙනචි සමුට්ඨහන්ති’ නාම. කස්මා? අජායනතො. න හි එතානි ජායන්ති. කස්මා? ජාතස්ස පාකභෙදත්තා. උප්පන්නඤ්හි රූපං ජීරති භිජ්ජතීති අවස්සං පනෙතං සම්පටිච්ඡිතබ්බං. න හි උප්පන්නං රූපං අරූපං වා අක්ඛයං නාම දිස්සති. යාව පන න භිජ්ජති තාවස්ස පරිපාකොති සිද්ධමෙතං. ‘ජාතස්ස පාකභෙදත්තා’ති යදි ච තානි ජායෙය්යුං තෙසම්පි පාකභෙදා භවෙය්යුං. න ච පාකො පච්චති, භෙදො වා භිජ්ජතීති ජාතස්ස පාකභෙදත්තා නෙතං ද්වයං ජායති.

තත්ථ සියා – යථා ‘කම්මස්ස කතත්තා’ති ආදිනිද්දෙසෙසු ‘රූපස්ස උපචයො රූපස්ස සන්තතී’ති වචනෙන ‘ජාති’ ජායතීති සම්පටිච්ඡිතං හොති, එවං ‘පාකො’පි පච්චතු ‘භෙදො’පි භිජ්ජතූති. ‘‘න තත්ථ ‘ජාති ජායතී’ති සම්පටිච්ඡිතං. යෙ පන ධම්මා කම්මාදීහි නිබ්බත්තන්ති තෙසං අභිනිබ්බත්තිභාවතො ජාතියා තප්පච්චයභාවවොහාරො අනුමතො. න පන පරමත්ථතො ජාති ජායති. ජායමානස්ස හි අභිනිබ්බත්තිමත්තං ජාතී’’ති.

තත්ථ සියා – ‘යථෙව ජාති යෙසං ධම්මානං අභිනිබ්බත්ති තප්පච්චයභාවවොහාරං අභිනිබ්බත්තිවොහාරඤ්ච ලභති, තථා පාකභෙදාපි යෙසං ධම්මානං පාකභෙදා තප්පච්චයභාවවොහාරං අභිනිබ්බත්තිවොහාරඤ්ච ලභන්තු. එවං ඉදම්පි ද්වයං කම්මාදිසමුට්ඨානමෙවාති වත්තබ්බං භවිස්සතී’ති. ‘න පාකභෙදා තං වොහාරං ලභන්ති. කස්මා? ජනකපච්චයානුභාවක්ඛණෙ අභාවතො. ජනකපච්චයානඤ්හි උප්පාදෙතබ්බධම්මස්ස උප්පාදක්ඛණෙයෙව ආනුභාවො, න තතො උත්තරි. තෙහි අභිනිබ්බත්තිතධම්මක්ඛණස්මිඤ්ච ජාති පඤ්ඤායමානා තප්පච්චයභාවවොහාරං අභිනිබ්බත්තිවොහාරඤ්ච ලභති, තස්මිං ඛණෙ සබ්භාවතො; න ඉතරද්වයං, තස්මිං ඛණෙ අභාවතොති නෙවෙතං ජායතී’ති වත්තබ්බං. ‘‘ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්න’’න්ති (සං. නි. 2.20) ආගතත්තා ඉදම්පි ද්වයං ජායතීති චෙ – ‘න, පරියායදෙසිතත්තා. තත්ථ හි පටිච්චසමුප්පන්නානං ධම්මානං ජරාමරණත්තා පරියායෙන තං පටිච්චසමුප්පන්න’න්ති වුත්තං.

‘යදි එවං, තයම්පෙතං අජාතත්තා සසවිසාණං විය නත්ථි; නිබ්බානං විය වා නිච්ච’න්ති චෙ – න, නිස්සයපටිබද්ධවුත්තිතො; පථවීආදීනඤ්හි නිස්සයානං භාවෙ ජාතිආදිත්තයං පඤ්ඤායති, තස්මා න නත්ථි. තෙසඤ්ච අභාවෙ න පඤ්ඤායති, තස්මා න නිච්චං. එතම්පි ච අභිනිවෙසං පටිසෙධෙතුං එව ඉදං වුත්තං – ‘‘ජරාමරණං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං සඞ්ඛතං පටිච්චසමුප්පන්න’’න්ති (සං. නි. 2.20). එවමාදීහි නයෙහි තානි ද්වෙ රූපානි න කෙහිචි සමුට්ඨහන්තීති වෙදිතබ්බං.

අපිච ‘සමුට්ඨාන’න්ති එත්ථ අයමඤ්ඤොපි අත්ථො. තස්සායං මාතිකා – ‘කම්මජං කම්මපච්චයං කම්මපච්චයඋතුසමුට්ඨානං, ආහාරසමුට්ඨානං ආහාරපච්චයං ආහාරපච්චයඋතුසමුට්ඨානං, උතුසමුට්ඨානං උතුපච්චයං උතුපච්චයඋතුසමුට්ඨානං, චිත්තසමුට්ඨානං චිත්තපච්චයං චිත්තපච්චයඋතුසමුට්ඨාන’න්ති.

තත්ථ චක්ඛුපසාදාදි අට්ඨවිධං රූපං සද්ධිං හදයවත්ථුනා ‘කම්මජං’ නාම. කෙසමස්සු හත්ථිදන්තා අස්සවාලා චමරවාලාති එවමාදි ‘කම්මපච්චයං’ නාම. චක්කරතනං දෙවතානං උය්යානවිමානාදීනීති එවමාදි ‘කම්මපච්චයඋතුසමුට්ඨානං’ නාම.

ආහාරතො සමුට්ඨිතං සුද්ධට්ඨකං ‘ආහාරසමුට්ඨානං’ නාම. කබළීකාරො ආහාරො ද්වින්නම්පි රූපසන්තතීනං පච්චයො හොති ආහාරසමුට්ඨානස්ස ච උපාදින්නස්ස ච. ආහාරසමුට්ඨානස්ස ජනකො හුත්වා පච්චයො හොති, කම්මජස්ස අනුපාලකො හුත්වාති ඉදං ආහාරානුපාලිතං කම්මජරූපං ‘ආහාරපච්චයං’ නාම. විසභාගාහාරං සෙවිත්වා ආතපෙ ගච්ඡන්තස්ස තිලකකාළකුට්ඨාදීනි උප්පජ්ජන්ති, ඉදං ‘ආහාරපච්චයඋතුසමුට්ඨානං’ නාම.

උතුතො සමුට්ඨිතං සුද්ධට්ඨකං ‘උතුසමුට්ඨානං’ නාම. තස්මිං උතු අඤ්ඤං අට්ඨකං සමුට්ඨාපෙති, ඉදං ‘උතුපච්චයං’ නාම. තස්මිම්පි උතු අඤ්ඤං අට්ඨකං සමුට්ඨාපෙති, ඉදං ‘උතුපච්චයඋතුසමුට්ඨානං’ නාම. එවං තිස්සොයෙව සන්තතියො ඝට්ටෙතුං සක්කොති. න තතො පරං. ඉමමත්ථං අනුපාදින්නකෙනාපි දීපෙතුං වට්ටති. උතුසමුට්ඨානො නාම වලාහකො. උතුපච්චයා නාම වුට්ඨිධාරා. දෙවෙ පන වුට්ඨෙ බීජානි විරූහන්ති, පථවී ගන්ධං මුඤ්චති, පබ්බතා නීලා ඛායන්ති, සමුද්දො වඩ්ඪති, එතං උතුපච්චයඋතුසමුට්ඨානං නාම.

චිත්තතො සමුට්ඨිතං සුද්ධට්ඨකං ‘චිත්තසමුට්ඨානං’ නාම. ‘‘පච්ඡාජාතා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා පුරෙජාතස්ස ඉමස්ස කායස්ස පච්ඡාජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.11) ඉදං ‘චිත්තපච්චයං’ නාම. ආකාසෙ අන්තලික්ඛෙ හත්ථිම්පි දස්සෙති, අස්සම්පි දස්සෙති, රථම්පි දස්සෙති , විවිධම්පි සෙනාබ්යූහං දස්සෙතිතී (පටි. ම. 3.18) ඉදං ‘චිත්තපච්චයඋතුසමුට්ඨානං’ නාම.

‘පරිනිප්ඵන්න’න්ති පන්නරස රූපානි පරිනිප්ඵන්නානි නාම, දස අපරිනිප්ඵන්නානි නාම. ‘යදි අපරිනිප්ඵන්නා, අසඞ්ඛතා නාම භවෙය්යුං’. ‘‘තෙසංයෙව පන රූපානං කායවිකාරො ‘කායවිඤ්ඤත්ති’ නාම, වචීවිකාරො ‘වචීවිඤ්ඤත්ති’ නාම, ඡිද්දං විවරං ‘ආකාසධාතු’ නාම, ලහුභාවො ‘ලහුතා’ නාම, මුදුභාවො ‘මුදුතා’ නාම, කම්මඤ්ඤභාවො ‘කම්මඤ්ඤතා’ නාම, නිබ්බත්ති ‘උපචයො’ නාම, පවත්ති ‘සන්තති’ නාම, ජීරණාකාරො ‘ජරතා’ නාම, හුත්වා අභාවාකාරො ‘අනිච්චතා’ නාමාති. සබ්බං පරිනිප්ඵන්නං සඞ්ඛතමෙව හොතී’’ති.

අට්ඨසාලිනියා ධම්මසඞ්ගහඅට්ඨකථාය

රූපකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.