📜

3. නික්ඛෙපකණ්ඩො

තිකනික්ඛෙපකථා

985. එත්තාවතා ¶ ¶ කුසලත්තිකො සබ්බෙසං කුසලාදිධම්මානං පදභාජනනයෙන විත්ථාරිතො හොති. යස්මා පන ය්වායං කුසලත්තිකස්ස විභජනනයො වුත්තො, සෙසතිකදුකානම්පි එසෙව විභජනනයො හොති – යථා හි එත්ථ, එවං ‘කතමෙ ධම්මා සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා? යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති සොමනස්සසහගතං ඤාණසම්පයුත්තං රූපාරම්මණං වා…පෙ… ¶ යෙ වා පන තස්මිං සමයෙ අඤ්ඤෙපි අත්ථි පටිච්චසමුප්පන්නා අරූපිනො ධම්මා ඨපෙත්වා වෙදනාඛන්ධං, ඉමෙ ධම්මා සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා’තිආදිනා අනුක්කමෙන සබ්බතිකදුකෙසු සක්කා පණ්ඩිතෙහි විභාජනනයං සල්ලක්ඛෙතුං – තස්මා තං විත්ථාරදෙසනං නික්ඛිපිත්වා, අඤ්ඤෙන නාතිසඞ්ඛෙපනාතිවිත්ථාරනයෙන සබ්බතිකදුකධම්මවිභාගං දස්සෙතුං කතමෙ ධම්මා කුසලාති නික්ඛෙපකණ්ඩං ආරද්ධං. චිත්තුප්පාදකණ්ඩඤ්හි විත්ථාරදෙසනා, අට්ඨකථාකණ්ඩං සඞ්ඛෙපදෙසනා. ඉදං පන නික්ඛෙපකණ්ඩං චිත්තුප්පාදකණ්ඩං උපාදාය සඞ්ඛෙපො, අට්ඨකථාකණ්ඩං උපාදාය විත්ථාරොති සඞ්ඛිත්තවිත්ථාරධාතුකං හොති. තයිදං, විත්ථාරදෙසනං නික්ඛිපිත්වා දෙසිතත්තාපි, හෙට්ඨා වුත්තකාරණවසෙනාපි, නික්ඛෙපකණ්ඩං නාමාති වෙදිතබ්බං. වුත්තඤ්හෙතං –

මූලතො ඛන්ධතො චාපි, ද්වාරතො චාපි භූමිතො;

අත්ථතො ධම්මතො චාපි, නාමතො චාපි ලිඞ්ගතො;

නික්ඛිපිත්වා දෙසිතත්තා, නික්ඛෙපොති පවුච්චතීති.

ඉදඤ්හි තීණි කුසලමූලානීතිආදිනා නයෙන මූලතො නික්ඛිපිත්වා දෙසිතං. තංසම්පයුත්තො වෙදනාක්ඛන්ධොති ¶ ඛන්ධතො. තංසමුට්ඨානං කායකම්මන්ති ද්වාරතො. කායද්වාරප්පවත්තඤ්හි කම්මං කායකම්මන්ති වුච්චති. සුඛභූමියං, කාමාවචරෙති භූමිතො නික්ඛිපිත්වා දෙසිතං. තත්ථ තත්ථ අත්ථධම්මනාමලිඞ්ගානං වසෙන දෙසිතත්තා අත්ථාදීහි නික්ඛිපිත්වා දෙසිතං නාමාති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ ¶ කුසලපදනිද්දෙසෙ තාව තීණීති ගණනපරිච්ඡෙදො. කුසලානි ච තානි මූලානි ච, කුසලානං වා ධම්මානං හෙතුපච්චයපභවජනකසමුට්ඨානනිබ්බත්තකට්ඨෙන මූලානීති කුසලමූලානි. එවං අත්ථවසෙන දස්සෙත්වා ඉදානි නාමවසෙන දස්සෙතුං අලොභො අදොසො අමොහොති ආහ. එත්තාවතා යස්මා මූලෙන මුත්තං කුසලං නාම නත්ථි, තස්මා චතුභූමකකුසලං තීහි මූලෙහි පරියාදියිත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා. තංසම්පයුත්තොති ¶ තෙහි අලොභාදීහි සම්පයුත්තො. තත්ථ අලොභෙන සම්පයුත්තෙ සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ, අදොසාමොහාපි අලොභෙන සම්පයුත්තසඞ්ඛාරක්ඛන්ධගණනංයෙව ගච්ඡන්ති. සෙසද්වයවසෙන සම්පයොගෙපි එසෙව නයො. ඉති චතුභූමකකුසලං පුන තංසම්පයුත්තකචතුක්ඛන්ධවසෙන පරියාදියිත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා. තංසමුට්ඨානන්ති තෙහි අලොභාදීහි සමුට්ඨිතං. ඉමිනාපි නයෙන තදෙව චතුභූමිකකුසලං තිණ්ණං කම්මද්වාරානං වසෙන පරියාදියිත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා. එවං තාව කුසලං තීසු ඨානෙසු පරියාදියිත්වා දස්සිතං.

986. අකුසලෙපි එසෙව නයො. ද්වාදසන්නඤ්හි අකුසලචිත්තානං එකම්පි මූලෙන මුත්තං නාම නත්ථීති මූලෙන පරියාදියිත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා. තංසම්පයුත්තචතුක්ඛන්ධතො ච උද්ධං අකුසලං නාම නත්ථීති තානෙව ද්වාදස අකුසලචිත්තානි චතුක්ඛන්ධවසෙන පරියාදියිත්වා දස්සෙසි. ධම්මරාජා කායකම්මාදිවසෙන පන නෙසං පවත්තිසබ්භාවතො කම්මද්වාරවසෙන පරියාදියිත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා. යං පනෙත්ථ තදෙකට්ඨා ච කිලෙසාතිආදි වුත්තං, තත්ථ එකස්මිං චිත්තෙ පුග්ගලෙ වා ඨිතන්ති ‘එකට්ඨං’. තත්ථ එකස්මිං චිත්තෙ ඨිතං සහජෙකට්ඨං නාම හොති. එකස්මිං පුග්ගලෙ ඨිතං පහානෙකට්ඨං නාම. තෙන ලොභාදිනා අඤ්ඤෙන වා තත්ථ තත්ථ නිද්දිට්ඨෙන සහ එකස්මිං ඨිතන්ති තදෙකට්ඨං. තත්ථ ‘කතමෙ ධම්මා සංකිලිට්ඨසංකිලෙසිකා? තීණි අකුසලමූලානි – ලොභො දොසො මොහො, තදෙකට්ඨා ච කිලෙසා’ති සංකිලිට්ඨත්තිකෙ; ‘කතමෙ ධම්මා හීනා? තීණි අකුසලමූලානි – ලොභො දොසො මොහො, තදෙකට්ඨා ච කිලෙසා’ති හීනත්තිකෙ ‘කතමෙ ධම්මා අකුසලා? තීණි අකුසලමූලානි – ලොභො දොසො මොහො, තදෙකට්ඨා ච කිලෙසා’ති ඉමස්මිං ¶ කුසලත්තිකෙ; ‘කතමෙ ¶ ධම්මා සංකිලිට්ඨා? තීණි අකුසලමූලානි – ලොභො දොසො මොහො, තදෙකට්ඨා ච කිලෙසා’ති කිලෙසගොච්ඡකෙ ‘කතමෙ ධම්මා සරණා? තීණි අකුසලමූලානි ¶ – ලොභො දොසො මොහො, තදෙකට්ඨා ච කිලෙසාති සරණදුකෙ’ති – ඉමෙසු එත්තකෙසු ඨානෙසු ‘සහජෙකට්ඨං’ ආගතං.

දස්සනෙනපහාතබ්බත්තිකෙ පන ‘ඉමානි තීණි සංයොජනානි, තදෙකට්ඨා ච කිලෙසා’ති, දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකත්තිකෙපි ‘ඉමානි තීණි සංයොජනානි, තදෙකට්ඨා ච කිලෙසා’ති, පුන තත්ථෙව තීණි සංයොජනානි – සක්කායදිට්ඨි විචිකිච්ඡා සීලබ්බතපරාමාසො, ඉමෙ ධම්මා දස්සනෙනපහාතබ්බා; තදෙකට්ඨො ලොභො දොසො මොහො, ඉමෙ ධම්මා දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතූ; තදෙකට්ඨා ච කිලෙසා තංසම්පයුත්තො වෙදනාඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො, තංසමුට්ඨානං කායකම්මං වචීකම්මං මනොකම්මං, ඉමෙ ධම්මා දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකාති; සම්මප්පධානවිභඞ්ගෙ ‘‘තත්ථ කතමෙ පාපකා අකුසලා ධම්මා? තීණි අකුසලමූලානි – ලොභො දොසො මොහො, තදෙකට්ඨා ච කිලෙසා’’ති (විභ. 391) – ඉමෙසු පන එත්තකෙසු ඨානෙසු ‘පහානෙකට්ඨං’ ආගතන්ති වෙදිතබ්බං.

987. අබ්යාකතපදනිද්දෙසො උත්තානත්ථොයෙවාති. ඉමස්මිං තිකෙ තීණි ලක්ඛණානි තිස්සො පඤ්ඤත්තියො කසිණුග්ඝාටිමාකාසං අජටාකාසං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනස්ස ආරම්මණං නිරොධසමාපත්ති ච න ලබ්භතීති වුත්තං.

988. වෙදනාත්තිකනිද්දෙසෙ සුඛභූමියන්ති එත්ථ යථා තම්බභූමි කණ්හභූමීති තම්බකණ්හභූමියොව වුච්චන්ති, එවං සුඛම්පි සුඛභූමි නාම. යථා උච්ඡුභූමි සාලිභූමීති උච්ඡුසාලීනං උප්පජ්ජනට්ඨානානි වුච්චන්ති, එවං සුඛස්ස උප්පජ්ජනට්ඨානං චිත්තම්පි සුඛභූමි නාම. තං ඉධ අධිප්පෙතං. යස්මා පන සා කාමාවචරෙ වා හොති, රූපාවචරාදීසු වා, තස්මාස්සා ¶ තං පභෙදං දස්සෙතුං කාමාවචරෙතිආදි වුත්තං. සුඛවෙදනං ඨපෙත්වාති යා සා සුඛභූමියං සුඛවෙදනා, තං ඨපෙත්වා. තංසම්පයුත්තොති තාය ඨපිතාය සුඛවෙදනාය සම්පයුත්තො. සෙසපදද්වයෙපි ඉමිනාව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බොති.

ඉමස්මිං ¶ තිකෙ තිස්සො වෙදනා, සබ්බං රූපං, නිබ්බානන්ති ඉදම්පි න ලබ්භති. අයඤ්හි තිකො කුසලත්තිකෙ ච අලබ්භමානෙහි ඉමෙහි ච තීහි කොට්ඨාසෙහි මුත්තකො නාම. ඉතො පරෙසු පන තිකදුකෙසු පාළිතො ච අත්ථතො ච යං වත්තබ්බං සියා තං සබ්බං පදානුක්කමෙන මාතිකාකථායඤ්චෙව කුසලාදීනං නිද්දෙසෙ ච වුත්තමෙව. යං පන යත්ථ විසෙසමත්තං තදෙව වක්ඛාම.

991. තත්ථ ¶ විපාකත්තිකෙ තාව කිඤ්චාපි අරූපධම්මා විය රූපධම්මාපි කම්මසමුට්ඨානා අත්ථි, අනාරම්මණත්තා පන තෙ කම්මසරික්ඛකා න හොන්තීති සාරම්මණා අරූපධම්මාව කම්මසරික්ඛකත්තා විපාකාති වුත්තා, බීජසරික්ඛකං ඵලං විය. සාලිබීජස්මිඤ්හි වපිතෙ අඞ්කුරපත්තාදීසු නික්ඛන්තෙසුපි සාලිඵලන්ති න වුච්චති. යදා පන සාලිසීසං පක්කං හොති පරිණතං, තදා බීජසරික්ඛකො සාලි එව සාලිඵලන්ති වුච්චති. අඞ්කුරපත්තාදීනි පන බීජජාතානි බීජතො නිබ්බත්තානීති වුච්චන්ති, එවමෙව රූපම්පි කම්මජන්ති වා උපාදිණ්ණන්ති වා වත්තුං වට්ටති.

994. උපාදිණ්ණත්තිකෙ කිඤ්චාපි ඛීණාසවස්ස ඛන්ධා ‘අම්හාකං මාතුලත්ථෙරො අම්හාකං චූළපිතුත්ථෙරො’ති වදන්තානං පරෙසං උපාදානස්ස පච්චයා හොන්ති, මග්ගඵලනිබ්බානානි පන අග්ගහිතානි අපරාමට්ඨානි අනුපාදිණ්ණානෙව. තානි හි, යථා දිවසං සන්තත්තො අයොගුළො මක්ඛිකානං අභිනිසීදනස්ස පච්චයො න හොති, එවමෙව තෙජුස්සදත්තා තණ්හාමානදිට්ඨිවසෙන ගහණස්ස පච්චයා න හොන්ති. තෙන වුත්තං – ඉමෙ ධම්මා අනුපාදිණ්ණඅනුපාදානියාති.

998. අසංකිලිට්ඨඅසංකිලෙසිකෙසුපි එසෙව නයො.

1000. විතක්කත්තිකෙ විතක්කසහජාතෙන විචාරෙන සද්ධිං කුසලත්තිකෙ අලබ්භමානාව න ලබ්භන්ති.

1003. පීතිසහගතත්තිකෙ ¶ පීතිආදයො අත්තනා සහජාතධම්මානං පීතිසහගතාදිභාවං දත්වා සයං පිට්ඨිවට්ටකා ජාතා. ඉමස්මිඤ්හි තිකෙ ද්වෙ දොමනස්සසහගතචිත්තුප්පාදා ¶ දුක්ඛසහගතං කායවිඤ්ඤාණං උපෙක්ඛාවෙදනා රූපං නිබ්බානන්ති – ඉදම්පි න ලබ්භති. අයඤ්හි තිකො කුසලත්තිකෙ ච අලබ්භමානෙහි ඉමෙහි ච පඤ්චහි කොට්ඨාසෙහි මුත්තකො නාම.

1006. දස්සනෙනපහාතබ්බත්තිකෙ සඤ්ඤොජනානීති බන්ධනානි. සක්කායදිට්ඨීති විජ්ජමානට්ඨෙන සති ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතෙ කායෙ; සයං වා සතී තස්මිං කායෙ දිට්ඨීති ‘සක්කායදිට්ඨි’. සීලෙන සුජ්ඣිතුං සක්කා, වතෙන සුජ්ඣිතුං සක්කා, සීලවතෙහි සුජ්ඣිතුං සක්කාති ගහිතසමාදානං පන සීලබ්බතපරාමාසො නාම.

1007. ඉධාති ¶ දෙසාපදෙසෙ නිපාතො. ස්වායං කත්ථචි ලොකං උපාදාය වුච්චති. යථාහ – ‘‘ඉධ තථාගතො ලොකෙ උප්පජ්ජතී’’ති (දී. නි. 1.189). කත්ථචි සාසනං. යථාහ – ‘‘ඉධෙව, භික්ඛවෙ, සමණො ඉධ දුතියො සමණො’’ති (ම. නි. 1.139; අ. නි. 4.241). කත්ථචි ඔකාසං. යථාහ –

‘‘ඉධෙව තිට්ඨමානස්ස, දෙවභූතස්ස මෙ සතො;

පුනරායු ච මෙ ලද්ධො, එවං ජානාහි මාරිසා’’ති. (දී. නි. 2.369);

කත්ථචි පදපූරණමත්තමෙව. යථාහ – ‘‘ඉධාහං, භික්ඛවෙ, භුත්තාවී අස්සං පවාරිතො’’ති (ම. නි. 1.30). ඉධ පන ලොකං උපාදාය වුත්තොති වෙදිතබ්බො.

අස්සුතවා පුථුජ්ජනොති එත්ථ පන ‘ආගමාධිගමාභාවා ඤෙය්යො අස්සුතවා ඉති’. යස්ස හි ඛන්ධධාතුආයතනපච්චයාකාරසතිපට්ඨානාදීසු උග්ගහපරිපුච්ඡාවිනිච්ඡයරහිතත්තා දිට්ඨිපටිසෙධකො නෙව ‘ආගමො’, පටිපත්තියා අධිගන්තබ්බස්ස අනධිගතත්තා නෙව ‘අධිගමො’ අත්ථි, සො ‘ආගමාධිගමාභාවා ඤෙය්යො අස්සුතවා ඉති’. ස්වායං –

පුථූනං ජනනාදීහි, කාරණෙහි පුථුජ්ජනො;

පුථුජ්ජනන්තොගධත්තා, පුථුවායං ජනො ඉති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.7; ම. නි. අට්ඨ. 1.2; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.51; පටි. ම. අට්ඨ. 2.1.130; චූළනි. අට්ඨ. 88; නෙත්ති. අට්ඨ. 56);

සො ¶ හි පුථූනං නානප්පකාරානං කිලෙසාදීනං ජනනාදීහි කාරණෙහි පුථුජ්ජනො. යථාහ – ‘‘පුථු කිලෙසෙ ජනෙන්තීති පුථුජ්ජනා. පුථු අවිහතසක්කායදිට්ඨිකාති පුථුජ්ජනා. පුථු සත්ථාරානං මුඛුල්ලොකිකාති පුථුජ්ජනා. පුථු සබ්බගතීහි අවුට්ඨිතාති පුථුජ්ජනා. පුථු නානාභිසඞ්ඛාරෙ අභිසඞ්ඛරොන්තීති ¶ පුථුජ්ජනා. පුථු නානාඔඝෙහි වුය්හන්තීති පුථුජ්ජනා. පුථු නානාසන්තාපෙහි සන්තප්පන්තීති පුථුජ්ජනා. පුථු නානාපරිළාහෙහි පරිඩය්හන්තීති පුථුජ්ජනා. පුථු පඤ්චසු කාමගුණෙසු රත්තා ගිද්ධා ගධිතා මුච්ඡිතා අජ්ඣොසන්නා ලග්ගා ලග්ගිතා පලිබුද්ධාති පුථුජ්ජනා. පුථු ¶ පඤ්චහි නීවරණෙහි ආවුතා නිවුතා ඔවුතා පිහිතා පටිච්ඡන්නා පටිකුජ්ජිතාති පුථුජ්ජනා’’ති (මහානි. 94). පුථූනං වා ගණනපථමතීතානං අරියධම්මපරම්මුඛානං නීචධම්මසමාචාරානං ජනානං අන්තොගධත්තාපි පුථුජ්ජනා. පුථු වා අයං – විසුංයෙව සඞ්ඛ්යං ගතො, විසංසට්ඨො සීලසුතාදිගුණයුත්තෙහි අරියෙහි – ජනොතිපි පුථුජ්ජනො. එවමෙතෙහි ‘අස්සුතවා පුථුජ්ජනො’ති ද්වීහි පදෙහි යෙ තෙ –

‘‘දුවෙ පුථුජ්ජනා වුත්තා, බුද්ධෙනාදිච්චබන්ධුනා;

අන්ධො පුථුජ්ජනො එකො, කල්යාණෙකො පුථුජ්ජනො’’ති. (දී. නි. අට්ඨ. 1.7; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.51; පටි. ම. අට්ඨ. 2.1.130; චූළනි. අට්ඨ. 88);

ද්වෙ පුථුජ්ජනා වුත්තා, තෙසු අන්ධපුථුජ්ජනො වුත්තො හොතීති වෙදිතබ්බො.

අරියානං අදස්සාවීතිආදීසු අරියාති ආරකත්තා කිලෙසෙහි, අනයෙ න ඉරියනතො, අයෙ ඉරියනතො, සදෙවකෙන ලොකෙන ච අරණීයතො බුද්ධා ච පච්චෙකබුද්ධා ච බුද්ධසාවකා ච වුච්චන්ති. බුද්ධා එව වා ඉධ අරියා. යථාහ – ‘‘සදෙවකෙ, භික්ඛවෙ, ලොකෙ…පෙ… තථාගතො අරියොති වුච්චතී’’ති (සං. නි. 5.1098).

සප්පුරිසාති එත්ථ පන පච්චෙකබුද්ධා තථාගතසාවකා ච සප්පුරිසාති වෙදිතබ්බා. තෙ හි ලොකුත්තරගුණයොගෙන සොභනා පුරිසාති සප්පුරිසා. සබ්බෙව ¶ වා එතෙ ද්වෙධාපි වුත්තා. බුද්ධාපි හි අරියා ච සප්පුරිසා ච පච්චෙකබුද්ධා බුද්ධසාවකාපි. යථාහ –

‘‘යො වෙ කතඤ්ඤූ කතවෙදි ධීරො,

කල්යාණමිත්තො දළ්හභත්ති ච හොති;

දුඛිතස්ස සක්කච්ච කරොති කිච්චං,

තථාවිධං සප්පුරිසං වදන්තී’’ති. (ජා. 2.17.78);

‘කල්යාණමිත්තො ¶ දළ්හභත්ති ච හොතී’ති එත්තාවතා හි බුද්ධසාවකො වුත්තො. කතඤ්ඤුතාදීහි ¶ පච්චෙකබුද්ධා බුද්ධාති. ඉදානි යො තෙසං අරියානං අදස්සනසීලො, න ච දස්සනෙ සාධුකාරී, සො අරියානං අදස්සාවීති වෙදිතබ්බො. සො චක්ඛුනා අදස්සාවී ඤාණෙන අදස්සාවීති දුවිධො. තෙසු ඤාණෙන අදස්සාවී ඉධ අධිප්පෙතො. මංසචක්ඛුනා හි දිබ්බචක්ඛුනා වා අරියා දිට්ඨාපි අදිට්ඨාව හොන්ති, තෙසං චක්ඛූනං වණ්ණමත්තග්ගහණතො, න අරියභාවගොචරතො. සොණසිඞ්ගාලාදයොපි චක්ඛුනා අරියෙ පස්සන්ති, න ච තෙ අරියානං දස්සාවිනො.

තත්රිදං වත්ථු – චිත්තලපබ්බතවාසිනො කිර ඛීණාසවත්ථෙරස්ස උපට්ඨාකො වුඩ්ඪපබ්බජිතො එකදිවසං ථෙරෙන සද්ධිං පිණ්ඩාය චරිත්වා ථෙරස්ස පත්තචීවරං ගහෙත්වා පිට්ඨිතො ආගච්ඡන්තො ථෙරං පුච්ඡි – ‘අරියා නාම භන්තෙ කීදිසා’ති? ථෙරො ආහ – ‘ඉධෙකච්චො මහල්ලකො අරියානං පත්තචීවරං ගහෙත්වා වත්තපටිපත්තිං කත්වා සහ චරන්තොපි නෙව අරියෙ ජානාති, එවංදුජ්ජානාවුසො, අරියා’ති. එවං වුත්තෙපි සො නෙව අඤ්ඤාසි. තස්මා න චක්ඛුනා දස්සනං ‘දස්සනං’, ඤාණදස්සනමෙව ‘දස්සනං’. යථාහ – ‘‘කිං තෙ වක්කලි ඉමිනා පූතිකායෙන දිට්ඨෙන? යො ඛො, වක්කලි, ධම්මං පස්සති, සො මං පස්සතී’’ති (සං. නි. 3.87). තස්මා චක්ඛුනා පස්සන්තොපි, ඤාණෙන අරියෙහි දිට්ඨං අනිච්චාදිලක්ඛණං අපස්සන්තො, අරියාධිගතඤ්ච ධම්මං අනධිගච්ඡන්තො, අරියකරධම්මානං අරියභාවස්ස ච අදිට්ඨත්තා, ‘අරියානං අදස්සාවී’ති වෙදිතබ්බො.

අරියධම්මස්ස ¶ අකොවිදොති සතිපට්ඨානාදිභෙදෙ අරියධම්මෙ අකුසලො. අරියධම්මෙ අවිනීතොති, එත්ථ පන

දුවිධො විනයො නාම, එකමෙකෙත්ථ පඤ්චධා;

අභාවතො තස්ස අයං, අවිනීතොති වුච්චති.

අයඤ්හි සංවරවිනයො පහානවිනයොති දුවිධො විනයො. එත්ථ ච දුවිධෙපි විනයෙ එකමෙකො විනයො පඤ්චධා භිජ්ජති. සංවරවිනයොපි හි සීලසංවරො සතිසංවරො ඤාණසංවරො ඛන්තිසංවරො වීරියසංවරොති පඤ්චවිධො. පහානවිනයොපි තදඞ්ගපහානං වික්ඛම්භනපහානං සමුච්ඡෙදපහානං පටිප්පස්සද්ධිපහානං නිස්සරණපහානන්ති පඤ්චවිධො.

තත්ථ ¶ ¶ ‘‘ඉමිනා පාතිමොක්ඛසංවරෙන උපෙතො හොති සමුපෙතො’’ති (විභ. 511) අයං සීලසංවරො. ‘‘රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං, චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජතී’’ති (දී. නි. 1.213; ම. නි. 1.295; සං. නි. 4.239; අ. නි. 3.16) අයං සතිසංවරො.

‘‘යානි සොතානි ලොකස්මිං, (අජිතාති භගවා)

සති තෙසං නිවාරණං;

සොතානං සංවරං බ්රූමි,

පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති. (සු. නි. 1041) –

අයං ඤාණසංවරො නාම. ‘‘ඛමො හොති සීතස්ස උණ්හස්සා’’ති (ම. නි. 1.24; අ. නි. 4.114; 6.58) අයං ඛන්තිසංවරො. ‘‘උප්පන්නං කාමවිතක්කං නාධිවාසෙතී’’ති (ම. නි. 1.26; අ. නි. 4.114; 6.58) අයං වීරියසංවරො. සබ්බොපි චායං සංවරො යථාසකං සංවරිතබ්බානං විනෙතබ්බානඤ්ච කායදුච්චරිතාදීනං සංවරණතො සංවරො, විනයනතො විනයොති වුච්චති. එවං තාව ‘සංවරවිනයො’ පඤ්චධා භිජ්ජතීති වෙදිතබ්බො.

තථා යං නාමරූපපරිච්ඡෙදාදීසු විපස්සනාඤාණෙසු පටිපක්ඛභාවතො, දීපාලොකෙනෙව තමස්ස, තෙන තෙන විපස්සනාඤාණෙන තස්ස තස්ස අනත්ථස්ස පහානං, සෙය්යථිදං – නාමරූපවවත්ථානෙන සක්කායදිට්ඨියා, පච්චයපරිග්ගහෙන ¶ අහෙතුවිසමහෙතුදිට්ඨීනං, තස්සෙව අපරභාගෙන කඞ්ඛාවිතරණෙන කථංකථිභාවස්ස, කලාපසම්මසනෙන ‘අහං මමා’ති ගාහස්ස, මග්ගාමග්ගවවත්ථානෙන අමග්ගෙ මග්ගසඤ්ඤාය, උදයදස්සනෙන උච්ඡෙදදිට්ඨියා, වයදස්සනෙන සස්සතදිට්ඨියා, භයදස්සනෙන සභයෙ අභයසඤ්ඤාය, ආදීනවදස්සනෙන අස්සාදසඤ්ඤාය, නිබ්බිදානුපස්සනාය අභිරතිසඤ්ඤාය, මුච්චිතුකම්යතාඤාණෙන අමුච්චිතුකාමතාය, උපෙක්ඛාඤාණෙන අනුපෙක්ඛාය, අනුලොමෙන ධම්මට්ඨිතියං නිබ්බානෙ ච පටිලොමභාවස්ස, ගොත්රභුනා සඞ්ඛාරනිමිත්තග්ගාහස්ස පහානං, එතං ‘තදඞ්ගපහානං’ නාම.

යං පන උපචාරප්පනාභෙදෙන සමාධිනා පවත්තිභාවනිවාරණතො, ඝටප්පහාරෙනෙව උදකපිට්ඨෙ සෙවාලස්ස, තෙසං තෙසං නීවරණාදිධම්මානං පහානං, එතං ‘වික්ඛම්භනපහානං’ නාම. ‘‘යං චතුන්නං අරියමග්ගානං භාවිතත්තා තංතංමග්ගවතො ¶ අත්තනො අත්තනො සන්තානෙ දිට්ඨිගතානං පහානායා’’තිආදිනා ¶ (ධ. ස. 277) නයෙන වුත්තස්ස සමුදයපක්ඛිකස්ස කිලෙසගණස්ස අච්චන්තං අප්පවත්තිභාවෙන පහානං, ඉදං ‘සමුච්ඡෙදපහානං’ නාම. යං පන ඵලක්ඛණෙ පටිප්පස්සද්ධත්තං කිලෙසානං, එතං ‘පටිප්පස්සද්ධිපහානං’ නාම. යං සබ්බසඞ්ඛතනිස්සටත්තා පහීනසබ්බසඞ්ඛතං නිබ්බානං, එතං ‘නිස්සරණපහානං’ නාම. සබ්බම්පි චෙතං පහානං යස්මා චාගට්ඨෙන පහානං, විනයනට්ඨෙන විනයො, තස්මා ‘පහානවිනයො’ති වුච්චති. තංතංපහානවතො වා තස්ස තස්ස විනයස්ස සම්භවතොපෙතං පහානවිනයොති වුච්චති. එවං පහානවිනයොපි පඤ්චධා භිජ්ජතීති වෙදිතබ්බො.

එවමයං සඞ්ඛෙපතො දුවිධො, භෙදතො ච දසවිධො විනයො, භින්නසංවරත්තා, පහාතබ්බස්ස ච අප්පහීනත්තා, යස්මා එතස්ස අස්සුතවතො පුථුජ්ජනස්ස නත්ථි, තස්මා අභාවතො තස්ස, අයං ‘අවිනීතො’ති වුච්චතීති. එස ¶ නයො සප්පුරිසානං අදස්සාවී සප්පුරිසධම්මස්ස අකොවිදො සප්පුරිසධම්මෙ අවිනීතොති එත්ථාපි. නින්නානාකරණඤ්හෙතං අත්ථතො. යථාහ – ‘‘යෙව තෙ අරියා තෙව තෙ සප්පුරිසා, යෙව තෙ සප්පුරිසා තෙව තෙ අරියා. යො එව සො අරියානං ධම්මො සො එව සො සප්පුරිසානං ධම්මො, යො එව සො සප්පුරිසානං ධම්මො සො එව සො අරියානං ධම්මො. යෙව තෙ අරියවිනයා තෙව තෙ සප්පුරිසවිනයා, යෙව තෙ සප්පුරිසවිනයා තෙව තෙ අරියවිනයා. අරියෙති වා සප්පුරිසෙති වා, අරියධම්මෙති වා සප්පුරිසධම්මෙති වා, අරියවිනයෙති වා සප්පුරිසවිනයෙති වා, එසෙසෙ එකෙ එකට්ඨෙ සමෙ සමභාගෙ තජ්ජාතෙ තඤ්ඤෙවා’’ති.

රූපං අත්තතො සමනුපස්සතීති ඉධෙකච්චො රූපං අත්තතො සමනුපස්සති – ‘යං රූපං සො අහං, යො අහං තං රූප’න්ති රූපඤ්ච අත්තානඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති. ‘‘සෙය්යථාපි නාම තෙලප්පදීපස්ස ඣායතො යා අච්චි සො වණ්ණො, යො වණ්ණො සා අච්චීති අච්චිඤ්ච වණ්ණඤ්ච අද්වයං සමනුපස්සති,’’ එවමෙව ඉධෙකච්චො රූපං අත්තතො සමනුපස්සතීති එවං රූපං අත්තාති දිට්ඨිපස්සනාය පස්සති. රූපවන්තං වා අත්තානන්ති ‘අරූපං අත්තා’ති ගහෙත්වා, ඡායාවන්තං රුක්ඛං විය, තං රූපවන්තං සමනුපස්සති. අත්තනි වා රූපන්ති ‘අරූපමෙව අත්තා’ති ගහෙත්වා, පුප්ඵම්හි ගන්ධං විය, අත්තනි රූපං සමනුපස්සති. රූපස්මිං ¶ වා අත්තානන්ති ‘අරූපමෙව අත්තා’ති ගහෙත්වා, කරණ්ඩකෙ මණිං විය, අත්තානං රූපස්මිං සමනුපස්සති. වෙදනාදීසුපි එසෙව නයො.

තත්ථ ¶ ‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සතී’ති සුද්ධරූපමෙව අත්තාති කථිතං. ‘රූපවන්තං වා අත්තානං, අත්තනි වා රූපං, රූපස්මිං වා අත්තානං; වෙදනං අත්තතො සමනුපස්සති… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සතී’ති ඉමෙසු සත්තසු ඨානෙසු ‘අරූපං අත්තා’ති කථිතං. වෙදනාවන්තං ¶ වා අත්තානං, අත්තනි වා වෙදනං, වෙදනාය වා අත්තානන්ති එවං චතූසු ඛන්ධෙසු තිණ්ණං තිණ්ණං වසෙන ද්වාදසසු ඨානෙසු ‘රූපාරූපමිස්සකො අත්තා’ කථිතො. තත්ථ ‘රූපං අත්තතො සමනුපස්සති වෙදනං… සඤ්ඤං… සඞ්ඛාරෙ… විඤ්ඤාණං අත්තතො සමනුපස්සතී’ති ඉමෙසු පඤ්චසු ඨානෙසු උච්ඡෙදදිට්ඨි කථිතා. අවසෙසෙසු සස්සතදිට්ඨි. එවමෙත්ථ පන්නරස භවදිට්ඨියො පඤ්ච විභවදිට්ඨියො හොන්ති. තා සබ්බාපි මග්ගාවරණා, න සග්ගාවරණා, පඨමමග්ගවජ්ඣාති වෙදිතබ්බා.

1008. සත්ථරි කඞ්ඛතීති සත්ථු සරීරෙ වා ගුණෙ වා උභයත්ථ වා කඞ්ඛති. සරීරෙ කඞ්ඛමානො ‘ද්වත්තිංසවරලක්ඛණපටිමණ්ඩිතං නාම සරීරං අත්ථි නු ඛො නත්ථී’ති කඞ්ඛති. ගුණෙ කඞ්ඛමානො ‘අතීතානාගතපච්චුප්පන්නජානනසමත්ථං සබ්බඤ්ඤුතඤාණං අත්ථි නු ඛො නත්ථී’ති කඞ්ඛති. උභයත්ථ කඞ්ඛමානො ‘අසීතිඅනුබ්යඤ්ජනබ්යාමප්පභානුරඤ්ජිතාය සරීරනිප්ඵත්තියා සමන්නාගතො සබ්බඤෙය්යජානනසමත්ථං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං පටිවිජ්ඣිත්වා ඨිතො ලොකතාරකො බුද්ධො නාම අත්ථි නු ඛො නත්ථී’ති කඞ්ඛති. අයඤ්හිස්ස අත්තභාවෙ ගුණෙ වා කඞ්ඛනතො උභයත්ථ කඞ්ඛති නාම. විචිකිච්ඡතීති ආරම්මණං නිච්ඡෙතුං අසක්කොන්තො කිච්ඡති කිලමති. නාධිමුච්චතීති තත්ථෙව අධිමොක්ඛං න ලභති. න සම්පසීදතීති චිත්තං අනාවිලං කත්වා පසීදිතුං න සක්කොති, ගුණෙසු නප්පසීදති.

ධම්මෙ කඞ්ඛතීතිආදීසු පන ‘කිලෙසෙ පජහන්තා චත්තාරො අරියමග්ගා, පටිප්පස්සද්ධකිලෙසානි චත්තාරි සාමඤ්ඤඵලානි, මග්ගඵලානං ආරම්මණපච්චයභූතං අමතං මහානිබ්බානං නාම අත්ථි නු ඛො නත්ථී’ති කඞ්ඛන්තොපි ‘අයං ධම්මො නිය්යානිකො නු ඛො අනිය්යානිකො’ති කඞ්ඛන්තොපි ධම්මෙ කඞ්ඛති ¶ නාම. ‘චත්තාරො ¶ මග්ගට්ඨකා චත්තාරො ඵලට්ඨකාති ඉදං සඞ්ඝරතනං අත්ථි නු ඛො නත්ථී’ති කඞ්ඛන්තොපි, ‘අයං සඞ්ඝො සුප්පටිපන්නො නු ඛො දුප්පටිපන්නො’ති කඞ්ඛන්තොපි, ‘එතස්මිං සඞ්ඝරතනෙ දින්නස්ස විපාකඵලං අත්ථි නු ඛො නත්ථී’ති කඞ්ඛන්තොපි සඞ්ඝෙ කඞ්ඛති නාම. ‘තිස්සො පන සික්ඛා අත්ථි නු ඛො නත්ථී’ති කඞ්ඛන්තොපි, ‘තිස්සො සික්ඛා සික්ඛිතපච්චයෙන ආනිසංසො අත්ථි නු ඛො නත්ථී’ති කඞ්ඛන්තොපි සික්ඛාය කඞ්ඛති නාම.

පුබ්බන්තො ¶ වුච්චති අතීතානි ඛන්ධධාතායතනානි. අපරන්තො අනාගතානි. තත්ථ අතීතෙසු ඛන්ධාදීසු ‘අතීතානි නු ඛො, න නු ඛො’ති කඞ්ඛන්තො පුබ්බන්තෙ කඞ්ඛති නාම. අනාගතෙසු ‘අනාගතානි නු ඛො, න නු ඛො’ති කඞ්ඛන්තො අපරන්තෙ කඞ්ඛති නාම. උභයත්ථ කඞ්ඛන්තො පුබ්බන්තාපරන්තෙ කඞ්ඛති නාම. ‘ද්වාදසපදිකං පච්චයවට්ටං අත්ථි නු ඛො නත්ථී’ති කඞ්ඛන්තො ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු කඞ්ඛති නාම. තත්රායං වචනත්ථො – ඉමෙසං ජරාමරණාදීනං පච්චයා ‘ඉදප්පච්චයා’. ඉදප්පච්චයානං භාවො ‘ඉදප්පච්චයතා’. ඉදප්පච්චයා එව වා ‘ඉදප්පච්චයතා’; ජාතිආදීනමෙතං අධිවචනං. ජාතිආදීසු තං තං පටිච්ච ආගම්ම සමුප්පන්නාති ‘පටිච්චසමුප්පන්නා’. ඉදං වුත්තං හොති – ඉදප්පච්චයතාය ච පටිච්චසමුප්පන්නෙසු ච ධම්මෙසු කඞ්ඛතීති.

1009. සීලෙනාති ගොසීලාදිනා. වතෙනාති ගොවතාදිනාව. සීලබ්බතෙනාති තදුභයෙන. සුද්ධීති කිලෙසසුද්ධි; පරමත්ථසුද්ධිභූතං වා නිබ්බානමෙව. තදෙකට්ඨාති ඉධ පහානෙකට්ඨං ධුරං. ඉමිස්සා ච පාළියා දිට්ඨිකිලෙසො විචිකිච්ඡාකිලෙසොති ද්වෙයෙව ආගතා. ලොභො දොසො මොහො මානො ථිනං උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති ඉමෙ පන අට්ඨ අනාගතා. ආහරිත්වා පන දීපෙතබ්බා. එත්ථ හි දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසු පහීයමානාසු අපායගමනීයො ලොභො දොසො මොහො මානො ථිනං උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති සබ්බෙපිමෙ පහානෙකට්ඨා හුත්වා පහීයන්ති. සහජෙකට්ඨං පන ආහරිත්වා දීපෙතබ්බං. සොතාපත්තිමග්ගෙන හි ¶ චත්තාරි දිට්ඨිසහගතානි විචිකිච්ඡාසහගතඤ්චාති පඤ්ච චිත්තානි පහීයන්ති. තත්ථ ද්වීසු අසඞ්ඛාරිකදිට්ඨිචිත්තෙසු පහීයන්තෙසු තෙහි සහජාතො ලොභො මොහො උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති ඉමෙ කිලෙසා සහජෙකට්ඨවසෙන පහීයන්ති. සෙසදිට්ඨිකිලෙසො ච විචිකිච්ඡාකිලෙසො ච පහානෙකට්ඨවසෙන පහීයන්ති. දිට්ඨිගතසම්පයුත්තසසඞ්ඛාරිකචිත්තෙසුපි පහීයන්තෙසු තෙහි සහජාතො ලොභො මොහො ¶ ථිනං උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති ඉමෙ කිලෙසා සහජෙකට්ඨවසෙන පහීයන්ති. සෙසදිට්ඨිකිලෙසො ච විචිකිච්ඡාකිලෙසො ච පහානෙකට්ඨවසෙන පහීයන්ති. එවං පහානෙකට්ඨස්මිංයෙව සහජෙකට්ඨං ලබ්භතීති ඉදං සහජෙකට්ඨං ආහරිත්වා දීපයිංසු.

තංසම්පයුත්තොති තෙහි තදෙකට්ඨෙහි අට්ඨහි කිලෙසෙහි සම්පයුත්තො. විනිබ්භොගං වා කත්වා තෙන ලොභෙන තෙන දොසෙනාති එවං එකෙකෙන සම්පයුත්තතා දීපෙතබ්බා. තත්ථ ලොභෙ ගහිතෙ, මොහො මානො ථිනං උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති අයං සඞ්ඛාරක්ඛන්ධෙ කිලෙසගණො ලොභසම්පයුත්තො නාම. දොසෙ ¶ ගහිතෙ, මොහො ථිනං උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති අයං කිලෙසගණො දොසසම්පයුත්තො නාම. මොහෙ ගහිතෙ, ලොභො දොසො මානො ථිනං උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති අයං කිලෙසගණො මොහසම්පයුත්තො නාම. මානෙ ගහිතෙ, තෙන සහුප්පන්නො ලොභො මොහො ථිනං උද්ධච්චං අහිරිකං අනොත්තප්පන්ති අයං කිලෙසගණො මානසම්පයුත්තො නාම. ඉමිනා උපායෙන තෙන ථිනෙන තෙන උද්ධච්චෙන තෙන අහිරිකෙන තෙන අනොත්තප්පෙන සම්පයුත්තො තංසම්පයුත්තොති යොජනා කාතබ්බා. තංසමුට්ඨානන්ති තෙන ලොභෙන…පෙ… තෙන අනොත්තප්පෙන සමුට්ඨිතන්ති අත්ථො.

ඉමෙ ධම්මා දස්සනෙන පහාතබ්බාති එත්ථ දස්සනං නාම සොතාපත්තිමග්ගො; තෙන පහාතබ්බාති අත්ථො. ‘කස්මා පන සොතාපත්තිමග්ගො දස්සනං නාම ජාතො’ති? ‘පඨමං නිබ්බානදස්සනතො’. ‘නනු ගොත්රභු පඨමතරං පස්සතී’ති ¶ ? ‘නො න පස්සති; දිස්වාපි කත්තබ්බකිච්චං පන න කරොති, සංයොජනානං අප්පහානතො. තස්මා පස්සතී’ති න වත්තබ්බො. යත්ථ කත්ථචි රාජානං දිස්වාපි පණ්ණාකාරං දත්වා කිච්චනිප්ඵත්තියා අදිට්ඨත්තා ‘අජ්ජාපි රාජානං න පස්සාමී’ති වදන්තො චෙත්ථ ජානපදපුරිසො නිදස්සනං.

1011. අවසෙසො ලොභොති දස්සනෙන පහීනාවසෙසො. ලොභො දොසමොහෙසුපි එසෙව නයො. දස්සනෙන හි අපායගමනීයාව පහීනා. තෙහි පන අඤ්ඤෙ දස්සෙතුං ඉදං වුත්තං. ‘තදෙකට්ඨා’ති තෙහි පාළියං ආගතෙහි තීහි කිලෙසෙහි සම්පයොගතොපි පහානතොපි එකට්ඨා පඤ්ච කිලෙසා. නෙව දස්සනෙන න භාවනායාති ඉදං සංයොජනාදීනං විය ¶ තෙහි මග්ගෙහි අප්පහාතබ්බතං සන්ධාය වුත්තං. යං පන ‘‘සොතාපත්තිමග්ගඤාණෙන අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධෙන සත්ත භවෙ ඨපෙත්වා අනමතග්ගෙ සංසාරවට්ටෙ යෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, නාමඤ්ච රූපඤ්ච එත්ථෙතෙ නිරුජ්ඣන්තී’’තිආදිනා නයෙන කුසලාදීනම්පි පහානං අනුඤ්ඤාතං, තං තෙසං මග්ගානං අභාවිතත්තා යෙ උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙ උපනිස්සයපච්චයානං කිලෙසානං පහීනත්තා පහීනාති ඉමං පරියායං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

1013. දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකත්තිකෙ ඉමෙ ධම්මා දස්සනෙන පහාතබ්බහෙතුකාති නිට්ඨපෙත්වා, පුන ‘තීණි සංයොජනානී’තිආදි පහාතබ්බෙ දස්සෙත්වා, තදෙකට්ඨභාවෙන හෙතූ චෙව සහෙතුකෙ ච දස්සෙතුං වුත්තං. තත්ථ ‘කිඤ්චාපි දස්සනෙන පහාතබ්බෙසු හෙතූසු ලොභසහගතො මොහො ලොභෙන සහෙතුකො හොති, දොසසහගතො මොහො දොසෙන, ලොභදොසා ච මොහෙනාති පහාතබ්බහෙතුකපදෙපෙතෙ සඞ්ගහං ¶ ගච්ඡන්ති, විචිකිච්ඡාසහගතො පන මොහො අඤ්ඤස්ස සම්පයුත්තහෙතුනො අභාවෙන හෙතුයෙව, න සහෙතුකොති තස්ස පහානං දස්සෙතුං ඉමෙ ධම්මා දස්සනෙන පහාතබ්බහෙතූ’ති වුත්තං.

1018. දුතියපදෙ ¶ උද්ධච්චසහගතස්ස මොහස්ස පහානං දස්සෙතුං ඉමෙ ධම්මා භාවනාය පහාතබ්බහෙතූති වුත්තං. සො හි අත්තනා සම්පයුත්තධම්මෙ සහෙතුකෙ කත්වා පිට්ඨිවට්ටකො ජාතො, විචිකිච්ඡාසහගතො විය අඤ්ඤස්ස සම්පයුත්තහෙතුනො අභාවා පහාතබ්බහෙතුකපදං න භජති. තතියපදෙ අවසෙසා අකුසලාති පුන අකුසලග්ගහණං විචිකිච්ඡුද්ධච්චසහගතානං මොහානං සඞ්ගහත්ථං කතං. තෙ හි සම්පයුත්තහෙතුනො අභාවා පහාතබ්බහෙතුකා නාම න හොන්ති.

1029. පරිත්තාරම්මණත්තිකෙ ආරබ්භාති ආරම්මණං කත්වා. සයඤ්හි පරිත්තා වා හොන්තු මහග්ගතා වා, පරිත්තධම්මෙ ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නා පරිත්තාරම්මණා, මහග්ගතෙ ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නා මහග්ගතාරම්මණා, අප්පමාණෙ ආරම්මණං කත්වා උප්පන්නා අප්පමාණාරම්මණා. තෙ පන පරිත්තාපි හොන්ති මහග්ගතාපි අප්පමාණාපි.

1035. මිච්ඡත්තත්තිකෙ ¶ ආනන්තරිකානීති අනන්තරායෙන ඵලදායකානි; මාතුඝාතකකම්මාදීනමෙතං අධිවචනං. තෙසු හි එකස්මිම්පි කම්මෙ කතෙ තං පටිබාහිත්වා අඤ්ඤං කම්මං අත්තනො විපාකස්ස ඔකාසං කාතුං න සක්කොති. සිනෙරුප්පමාණෙපි හි සුවණ්ණථූපෙ කත්වා චක්කවාළමත්තං වා රතනමයපාකාරං විහාරං කාරෙත්වා තං පූරෙත්වා නිසින්නස්ස බුද්ධප්පමුඛස්ස සඞ්ඝස්ස යාවජීවං චත්තාරො පච්චයෙ දදතොපි තං කම්මං එතෙසං කම්මානං විපාකං පටිබාහෙතුං න සක්කොති එව. යා ච මිච්ඡාදිට්ඨි නියතාති අහෙතුකවාදඅකිරියවාදනත්ථිකවාදෙසු අඤ්ඤතරා. තඤ්හි ගහෙත්වා ඨිතං පුග්ගලං බුද්ධසතම්පි බුද්ධසහස්සම්පි බොධෙතුං න සක්කොති.

1038. මග්ගාරම්මණත්තිකෙ අරියමග්ගං ආරබ්භාති ලොකුත්තරමග්ගං ආරම්මණං කත්වා. තෙ පන පරිත්තාපි හොන්ති මහග්ගතාපි.

1039. මග්ගහෙතුකනිද්දෙසෙ ¶ පඨමනයෙන පච්චයට්ඨෙන හෙතුනා මග්ගසම්පයුත්තානං ඛන්ධානං සහෙතුකභාවො දස්සිතො. දුතියනයෙන මග්ගභූතෙන සම්මාදිට්ඨිසඞ්ඛාතෙන හෙතුනා සෙසමග්ගඞ්ගානං සහෙතුකභාවො ¶ දස්සිතො. තතියනයෙන මග්ගෙ උප්පන්නහෙතූහි සම්මාදිට්ඨියා සහෙතුකභාවො දස්සිතොති වෙදිතබ්බො.

1040. අධිපතිං කරිත්වාති ආරම්මණාධිපතිං කත්වා. තෙ ච ඛො පරිත්තධම්මාව හොන්ති. අරියසාවකානඤ්හි අත්තනො මග්ගං ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛණකාලෙ ආරම්මණාධිපති ලබ්භති. චෙතොපරියඤාණෙන පන අරියසාවකො පරස්ස මග්ගං පච්චවෙක්ඛමානො ගරුං කරොන්තොපි අත්තනා පටිවිද්ධමග්ගං විය ගරුං න කරොති. ‘යමකපාටිහාරියං කරොන්තං තථාගතං දිස්වා තස්ස මග්ගං ගරුං කරොති න කරොතී’ති? කරොති, න පන අත්තනො මග්ගං විය. අරහා න කිඤ්චි ධම්මං ගරුං කරොති ඨපෙත්වා මග්ගං ඵලං නිබ්බානන්ති. එත්ථාපි අයමෙවත්ථො. වීමංසාධිපතෙය්යන්ති ඉදං සහජාතාධිපතිං දස්සෙතුං වුත්තං. ඡන්දඤ්හි ජෙට්ඨකං කත්වා මග්ගං භාවෙන්තස්ස ඡන්දො අධිපති නාම හොති, න මග්ගො. සෙසධම්මාපි ඡන්දාධිපතිනො නාම හොන්ති, න මග්ගාධිපතිනො. චිත්තෙපි එසෙව නයො. වීමංසං පන ජෙට්ඨකං කත්වා මග්ගං භාවෙන්තස්ස වීමංසාධිපති චෙව හොති මග්ගො චාති. සෙසධම්මා මග්ගාධිපතිනො නාම හොන්ති. වීරියෙපි එසෙව නයො.

1041. උප්පන්නත්තිකනිද්දෙසෙ ¶ ජාතාති නිබ්බත්තා, පටිලද්ධත්තභාවා. භූතාතිආදීනි තෙසංයෙව වෙවචනානි. ජාතා එව හි භාවප්පත්තියා භූතා. පච්චයසංයොගෙ ජාතත්තා සඤ්ජාතා. නිබ්බත්තිලක්ඛණප්පත්තත්තා නිබ්බත්තා. උපසග්ගෙන පන පදං වඩ්ඪෙත්වා අභිනිබ්බත්තාති වුත්තා. පාකටීභූතාති පාතුභූතා. පුබ්බන්තතො ¶ උද්ධං පන්නාති උප්පන්නා. උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪෙත්වා සමුප්පන්නාති වුත්තා. නිබ්බත්තට්ඨෙනෙව උද්ධං ඨිතාති උට්ඨිතා. පච්චයසංයොගෙ උට්ඨිතාති සමුට්ඨිතා. පුන උප්පන්නාතිවචනෙ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. උප්පන්නංසෙන සඞ්ගහිතාති උප්පන්නකොට්ඨාසෙන ගණනං ගතා. රූපං වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණන්ති ඉදං නෙසං සභාවදස්සනං. දුතියපදනිද්දෙසො වුත්තපටිසෙධනයෙන වෙදිතබ්බො. තතියපදනිද්දෙසො උත්තානත්ථොයෙව.

අයං පන තිකො ද්වින්නං අද්ධානං වසෙන පූරෙත්වා දස්සිතො. ලද්ධොකාසස්ස හි කම්මස්ස විපාකො දුවිධො – ඛණප්පත්තො, ච අප්පත්තො ච. තත්ථ ‘ඛණප්පත්තො’ උප්පන්නො නාම. ‘අප්පත්තො’ චිත්තානන්තරෙ වා උප්පජ්ජතු, කප්පසතසහස්සාතික්කමෙ වා. ධුවපච්චයට්ඨෙන නත්ථි නාම න හොති, උප්පාදිනො ධම්මා නාම ජාතො. යථා හි – ‘‘තිට්ඨතෙව සායං, පොට්ඨපාද, අරූපී අත්තා සඤ්ඤාමයො ¶ . අථ ඉමස්ස පුරිසස්ස අඤ්ඤා ච සඤ්ඤා උප්පජ්ජන්ති අඤ්ඤා ච සඤ්ඤා නිරුජ්ඣන්තී’’ති (දී. නි. 1.419). එත්ථ ආරුප්පෙ කාමාවචරසඤ්ඤාපවත්තිකාලෙ කිඤ්චාපි මූලභවඞ්ගසඤ්ඤා නිරුද්ධා කාමාවචරසඤ්ඤාය පන නිරුද්ධකාලෙ අවස්සං සා උප්පජ්ජිස්සතීති අරූපසඞ්ඛාතො අත්තා නත්ථීති සඞ්ඛ්යං අගන්ත්වා ‘තිට්ඨතෙව’ නාමාති ජාතො. එවමෙව ලද්ධොකාසස්ස කම්මස්ස විපාකො දුවිධො…පෙ… ධුවපච්චයට්ඨෙන නත්ථි නාම න හොති, උප්පාදිනො ධම්මා නාම ජාතො.

යදි පන ආයූහිතං කුසලාකුසලකම්මං සබ්බං විපාකං දදෙය්ය, අඤ්ඤස්ස ඔකාසො න භවෙය්ය. තං පන දුවිධං හොති – ධුවවිපාකං, අධුවවිපාකඤ්ච. තත්ථ පඤ්ච ආනන්තරියකම්මානි, අට්ඨ සමාපත්තියො, චත්තාරො අරියමග්ගාති එතං ‘ධුවවිපාකං’ නාම. තං ¶ පන ඛණප්පත්තම්පි අත්ථි, අප්පත්තම්පි. තත්ථ ‘ඛණප්පත්තං’ උප්පන්නං නාම. ‘අප්පත්තං’ අනුප්පන්නං නාම. තස්ස විපාකො චිත්තානන්තරෙ වා උප්පජ්ජතු කප්පසතසහස්සාතික්කමෙ වා. ධුවපච්චයට්ඨෙන අනුප්පන්නං නාම න හොති, උප්පාදිනො ධම්මා නාම ජාතං. මෙත්තෙය්යබොධිසත්තස්ස මග්ගො අනුප්පන්නො නාම, ඵලං උප්පාදිනො ධම්මායෙව නාම ජාතං.

1044. අතීතත්තිකනිද්දෙසෙ ¶ අතීතාති ඛණත්තයං අතික්කන්තා. නිරුද්ධාති නිරොධප්පත්තා. විගතාති විභවං ගතා, විගච්ඡිතා වා. විපරිණතාති පකතිවිජහනෙන විපරිණාමං ගතා. නිරොධසඞ්ඛාතං අත්ථං ගතාති අත්ථඞ්ගතා. අබ්භත්ථඞ්ගතාති උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪිතං. උප්පජ්ජිත්වා විගතාති නිබ්බත්තිත්වා විගච්ඡිතා. පුන අතීතවචනෙ කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව. පරතො අනාගතාදීසුපි එසෙව නයො. අතීතංසෙන සඞ්ගහිතාති අතීතකොට්ඨාසෙන ගණනං ගතා. කතමෙ තෙති? රූපං වෙදනා සඤ්ඤා සඞ්ඛාරා විඤ්ඤාණං. පරතො අනාගතාදීසුපි එසෙව නයො.

1047. අතීතාරම්මණත්තිකනිද්දෙසෙ අතීතෙ ධම්මෙ ආරබ්භාතිආදීසු පරිත්තමහග්ගතාව ධම්මා වෙදිතබ්බා. තෙ හි අතීතාදීනි ආරබ්භ උප්පජ්ජන්ති.

1050. අජ්ඣත්තත්තිකනිද්දෙසෙ තෙසං තෙසන්ති පදද්වයෙන සබ්බසත්තෙ පරියාදියති. අජ්ඣත්තං පච්චත්තන්ති උභයං නියකජ්ඣත්තාධිවචනං. නියතාති අත්තනි ජාතා. පාටිපුග්ගලිකාති පාටියෙක්කස්ස පාටියෙක්කස්ස ¶ පුග්ගලස්ස සන්තකා. උපාදිණ්ණාති සරීරට්ඨකා. තෙ හි කම්මනිබ්බත්තා වා හොන්තු මා වා, ආදින්නගහිතපරාමට්ඨවසෙන පන ඉධ උපාදිණ්ණාති වුත්තා.

1051. පරසත්තානන්ති අත්තානං ඨපෙත්වා අවසෙසසත්තානං. පරපුග්ගලානන්ති තස්සෙව වෙවචනං. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තසදිසමෙව. තදුභයන්ති තං උභයං.

1053. අජ්ඣත්තාරම්මණත්තිකස්ස පඨමපදෙ පරිත්තමහග්ගතා ධම්මා වෙදිතබ්බා. දුතියෙ ¶ අප්පමාණාපි. තතියෙ පරිත්තමහග්ගතාව. අප්පමාණා පන කාලෙන බහිද්ධා කාලෙන අජ්ඣත්තං ආරම්මණං න කරොන්ති. සනිදස්සනත්තිකනිද්දෙසො උත්තානොයෙවාති.

දුකනික්ඛෙපකථා

1062. දුකෙසු අදොසනිද්දෙසෙ මෙත්තායනවසෙන මෙත්ති. මෙත්තාකාරො මෙත්තායනා. මෙත්තාය අයිතස්ස මෙත්තාසමඞ්ගිනො චිත්තස්ස භාවො ¶ මෙත්තායිතත්තං. අනුදයතීති අනුද්දා, රක්ඛතීති අත්ථො. අනුද්දාකාරො අනුද්දායනා. අනුද්දායිතස්ස භාවො අනුද්දායිතත්තං. හිතස්ස එසනවසෙන හිතෙසිතා. අනුකම්පනවසෙන අනුකම්පා. සබ්බෙහිපි ඉමෙහි පදෙහි උපචාරප්පනාප්පත්තා මෙත්තාව වුත්තා. සෙසපදෙහි ලොකියලොකුත්තරො අදොසො කථිතො.

1063. අමොහනිද්දෙසෙ දුක්ඛෙ ඤාණන්ති දුක්ඛසච්චෙ පඤ්ඤා. දුක්ඛසමුදයෙතිආදීසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච දුක්ඛෙ ඤාණං සවනසම්මසනපටිවෙධපච්චවෙක්ඛණාසු වත්තති. තථා දුක්ඛසමුදයෙ. නිරොධෙ පන සවනපටිවෙධපච්චවෙක්ඛණාසු එව. තථා පටිපදාය. පුබ්බන්තෙති අතීතකොට්ඨාසෙ. අපරන්තෙති අනාගතකොට්ඨාසෙ. පුබ්බන්තාපරන්තෙති තදුභයෙ. ඉදප්පච්චයතාපටිච්චසමුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු ඤාණන්ති අයං පච්චයො, ඉදං පච්චයුප්පන්නං, ඉදං පටිච්ච ඉදං නිබ්බත්තන්ති, එවං පච්චයෙසු ච පච්චයුප්පන්නධම්මෙසු ච ඤාණං.

1065. ලොභනිද්දෙසෙපි හෙට්ඨා අනාගතානං පදානං අයමත්ථො – රඤ්ජනවසෙන රාගො. බලවරඤ්ජනට්ඨෙන සාරාගො. විසයෙසු සත්තානං අනුනයනතො අනුනයො. අනුරුජ්ඣතීති අනුරොධො, කාමෙතීති අත්ථො. යත්ථ කත්ථචි භවෙ සත්තා ¶ එතාය නන්දන්ති, සයං වා නන්දතීති නන්දී. නන්දී ¶ ච සා රඤ්ජනට්ඨෙන රාගො චාති නන්දීරාගො. තත්ථ එකස්මිං ආරම්මණෙ සකිං උප්පන්නා තණ්හා ‘නන්දී’. පුනප්පුනං උප්පජ්ජමානා ‘නන්දීරාගො’ති වුච්චති. චිත්තස්ස සාරාගොති යො හෙට්ඨා බලවරඤ්ජනට්ඨෙන සාරාගොති වුත්තො, සො න සත්තස්ස, චිත්තස්සෙව සාරාගොති අත්ථො.

ඉච්ඡන්ති එතාය ආරම්මණානීති ඉච්ඡා. බහලකිලෙසභාවෙන මුච්ඡන්ති එතාය පාණිනොති මුච්ඡා. ගිලිත්වා පරිනිට්ඨපෙත්වා ගහණවසෙන අජ්ඣොසානං. ඉමිනා සත්තා ගිජ්ඣන්ති, ගෙධං ආපජ්ජන්තීති ගෙධො; බහලට්ඨෙන වා ගෙධො. ‘‘ගෙධං වා පවනසණ්ඩ’’න්ති හි බහලට්ඨෙනෙව වුත්තං. අනන්තරපදං උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතං. සබ්බතොභාගෙන වා ගෙධොති පලිගෙධො. සඤ්ජන්ති එතෙනාති සඞ්ගො; ලග්ගනට්ඨෙන වා සඞ්ගො. ඔසීදනට්ඨෙන පඞ්කො. ආකඩ්ඪනවසෙන එජා. ‘‘එජා ඉමං පුරිසං පරිකඩ්ඪති තස්ස තස්සෙව භවස්ස අභිනිබ්බත්තියා’’ති හි වුත්තං. වඤ්චනට්ඨෙන මායා. වට්ටස්මිං සත්තානං ජනනට්ඨෙන ¶ ජනිකා. ‘‘තණ්හා ජනෙති පුරිසං චිත්තමස්ස විධාවතී’’ති (සං. නි. 1.55-57) හි වුත්තං. වට්ටස්මිං සත්තෙ දුක්ඛෙන සංයොජයමානා ජනෙතීති සඤ්ජනනී. ඝටනට්ඨෙන සිබ්බිනී. අයඤ්හි වට්ටස්මිං සත්තෙ චුතිපටිසන්ධිවසෙන සිබ්බති ඝටෙති, තුන්නකාරො විය පිලොතිකාය පිලොතිකං; තස්මා ඝටනට්ඨෙන සිබ්බිනීති වුත්තා. අනෙකප්පකාරං විසයජාලං තණ්හාවිප්ඵන්දිතනිවෙසසඞ්ඛාතං වා ජාලමස්සා අත්ථීති ජාලිනී.

ආකඩ්ඪනට්ඨෙන සීඝසොතා සරිතා වියාති සරිතා. අල්ලට්ඨෙන වා සරිතා. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘සරිතානි සිනෙහිතානි ච සොමනස්සානි භවන්ති ජන්තුනො’’ති (ධ. ප. 341). අල්ලානි චෙව සිනිද්ධානි චාති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. විසතාති ¶ විසත්තිකා. විසටාති විසත්තිකා. විසාලාති විසත්තිකා. විසක්කතීති විසත්තිකා. විසංවාදිකාති විසත්තිකා. විසංහරතීති විසත්තිකා. විසමූලාති විසත්තිකා. විසඵලාති විසත්තිකා. විසපරිභොගාති විසත්තිකා. විසතා වා පන සා තණ්හා රූපෙ සද්දෙ ගන්ධෙ රසෙ ඵොට්ඨබ්බෙ ධම්මෙ කුලෙ ගණෙ විත්ථතාති විසත්තිකා (මහානි. 3). අනයබ්යසනපාපනට්ඨෙන කුම්මානුබන්ධසුත්තකං වියාති සුත්තං. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘සුත්තකන්ති ඛො, භික්ඛවෙ, නන්දීරාගස්සෙතං අධිවචන’’න්ති (සං. නි. 2.159). රූපාදීසු විත්ථතට්ඨෙන විසටා. තස්ස තස්ස පටිලාභත්ථාය සත්තෙ ආයූහාපෙතීති ආයූහිනී. උක්කණ්ඨිතුං අප්පදානතො සහායට්ඨෙන දුතියා. අයඤ්හි සත්තානං වට්ටස්මිං උක්කණ්ඨිතුං න දෙති, ගතගතට්ඨානෙ පියසහායො විය අභිරමාපෙති. තෙන වුත්තං –

‘‘තණ්හාදුතියො ¶ පුරිසො, දීඝමද්ධාන සංසරං;

ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවං, සංසාරං නාතිවත්තතී’’ති. (අ. නි. 4.9; ඉතිවු. 15; මහානි. 191; චූළනි. පාරායනානුගීතිගාථානිද්දෙස 107);

පණිධානකවසෙන පණිධි. භවනෙත්තීති භවරජ්ජු. එතාය හි සත්තා, රජ්ජුයා ගීවාය බද්ධා ගොණා විය, ඉච්ඡිතිච්ඡිතට්ඨානං නිය්යන්ති. තං තං ආරම්මණං වනති භජති අල්ලීයතීති වනං. වනති යාචතීති වා වනං. වනථොති බ්යඤ්ජනෙන පදං වඩ්ඪිතං. අනත්ථදුක්ඛානං වා සමුට්ඨාපනට්ඨෙන ගහනට්ඨෙන ච වනං ¶ වියාති ‘වනං’; බලවතණ්හායෙතං නාමං. ගහනතරට්ඨෙන පන තතො බලවතරො ‘වනථො’ නාම. තෙන වුත්තං –

‘‘වනං ඡින්දථ මා රුක්ඛං, වනතො ජායතෙ භයං;

ඡෙත්වා වනඤ්ච වනථඤ්ච, නිබ්බනා හොථ භික්ඛවො’’ති. (ධ. ප. 283);

සන්ථවනවසෙන සන්ථවො; සංසග්ගොති අත්ථො. සො ¶ දුවිධො – තණ්හාසන්ථවො මිත්තසන්ථවො ච. තෙසු ඉධ තණ්හාසන්ථවො අධිප්පෙතො. සිනෙහවසෙන සිනෙහො. ආලයකරණවසෙන අපෙක්ඛතීති අපෙක්ඛා. වුත්තම්පි චෙතං – ‘‘ඉමානි තෙ දෙව චතුරාසීතිනගරසහස්සානි කුසාවතීරාජධානීපමුඛානි. එත්ථ දෙව ඡන්දං ජනෙහි, ජීවිතෙ අපෙක්ඛං කරොහී’’ති (දී. නි. 2.266). ආලයං කරොහීති අයඤ්හෙත්ථ අත්ථො. පාටියෙක්කෙ පාටියෙක්කෙ ආරම්මණෙ බන්ධතීති පටිබන්ධු. ඤාතකට්ඨෙන වා පාටියෙක්කො බන්ධූතිපි පටිබන්ධු. නිච්චසන්නිස්සිතට්ඨෙන හි සත්තානං තණ්හාසමො බන්ධු නාම නත්ථි.

ආරම්මණානං අසනතො ආසා. අජ්ඣොත්ථරණතො චෙව තිත්තිං අනුපගන්ත්වාව පරිභුඤ්ජනතො චාති අත්ථො. ආසිසනවසෙන ආසිසනා. ආසිසිතස්ස භාවො ආසිසිතත්තං. ඉදානි තස්සා පවත්තිට්ඨානං දස්සෙතුං රූපාසාතිආදි වුත්තං. තත්ථ ආසිසනවසෙන ආසාති ආසාය අත්ථං ගහෙත්වා රූපෙ ආසා රූපාසාති එවං නවපි පදානි වෙදිතබ්බානි. එත්ථ ච පුරිමානි පඤ්ච පඤ්චකාමගුණවසෙන වුත්තානි. පරික්ඛාරලොභවසෙන ඡට්ඨං. තං විසෙසතො පබ්බජිතානං. තතො පරානි ¶ තීණි අතිත්තියවත්ථුවසෙන ගහට්ඨානං. න හි තෙසං ධනපුත්තජීවිතෙහි අඤ්ඤං පියතරං අත්ථි. ‘එතං මය්හං එතං මය්හ’න්ති වා ‘අසුකෙන මෙ ඉදං දින්නං ඉදං දින්න’න්ති වා එවං සත්තෙ ජප්පාපෙතීති ජප්පා. පරතො ද්වෙ පදානි උපසග්ගෙන වඩ්ඪිතානි. තතො පරං අඤ්ඤෙනාකාරෙන විභජිතුං ආරද්ධත්තා පුන ජප්පාති වුත්තං. ජප්පනාකාරො ජප්පනා. ජප්පිතස්ස භාවො ජප්පිතත්තං. පුනප්පුනං විසයෙ ලුම්පති ආකඩ්ඪතීති ලොලුපො. ලොලුපස්ස භාවො ලොලුප්පං. ලොලුප්පාකාරො ලොලුප්පායනා. ලොලුප්පසමඞ්ගිනො භාවො ලොලුප්පායිතත්තං.

පුච්ඡඤ්ජිකතාති ¶ යාය තණ්හාය ලාභට්ඨානෙසු, පුච්ඡං චාලයමානා සුනඛා විය, කම්පමානා විචරන්ති, තං තස්සා කම්පනතණ්හාය නාමං. සාධු මනාපමනාපෙ විසයෙ කාමෙතීති සාධුකාමො. තස්ස භාවො සාධුකම්යතා. මාතා ¶ මාතුච්ඡාතිආදිකෙ අයුත්තට්ඨානෙ රාගොති අධම්මරාගො. යුත්තට්ඨානෙපි බලවා හුත්වා උප්පන්නලොභො විසමලොභො. ‘‘රාගො විසම’’න්තිආදිවචනතො (විභ. 924) වා යුත්තට්ඨානෙ වා අයුත්තට්ඨානෙ වා උප්පන්නො ඡන්දරාගො අධම්මට්ඨෙන ‘අධම්මරාගො’, විසමට්ඨෙන ‘විසමලොභො’ති වෙදිතබ්බො.

ආරම්මණානං නිකාමනවසෙන නිකන්ති. නිකාමනාකාරො නිකාමනා. පත්ථනාවසෙන පත්ථනා. පිහායනවසෙන පිහනා. සුට්ඨු පත්ථනා සම්පත්ථනා. පඤ්චසු කාමගුණෙසු තණ්හා කාමතණ්හා. රූපාරූපභවෙ තණ්හා භවතණ්හා. උච්ඡෙදසඞ්ඛාතෙ විභවෙ තණ්හා විභවතණ්හා. සුද්ධෙ රූපභවස්මිංයෙව තණ්හා රූපතණ්හා. අරූපභවෙ තණ්හා අරූපතණ්හා. උච්ඡෙදදිට්ඨිසහගතො රාගො දිට්ඨිරාගො. නිරොධෙ තණ්හා නිරොධතණ්හා. රූපෙ තණ්හා රූපතණ්හා. සද්දෙ තණ්හා සද්දතණ්හා. ගන්ධතණ්හාදීසුපි එසෙව නයො. ඔඝාදයො වුත්තත්ථාව.

කුසලධම්මෙ ආවරතීති ආවරණං. ඡාදනවසෙන ඡාදනං. සත්තෙ වට්ටස්මිං බන්ධතීති බන්ධනං. චිත්තං උපගන්ත්වා කිලිස්සති සංකිලිට්ඨං කරොතීති උපක්කිලෙසො. ථාමගතට්ඨෙන අනුසෙතීති අනුසයො. උප්පජ්ජමානා චිත්තං පරියුට්ඨාතීති පරියුට්ඨානං; උප්පජ්ජිතුං අප්පදානෙන කුසලචාරං ගණ්හාතීති අත්ථො. ‘‘චොරා මග්ගෙ පරියුට්ඨිංසු ධුත්තා මග්ගෙ පරියුට්ඨිංසූ’’තිආදීසු (චූළව. 430) හි මග්ගං ගණ්හිංසූති අත්ථො. එවමිධාපි ගහණට්ඨෙන පරියුට්ඨානං වෙදිතබ්බං. පලිවෙඨනට්ඨෙන ලතා වියාති ලතා. ‘‘ලතා උබ්භිජ්ජ තිට්ඨතී’’ති (ධ. ප. 340) ආගතට්ඨානෙපි අයං තණ්හා ලතාති වුත්තා. විවිධානි වත්ථූනි ඉච්ඡතීති වෙවිච්ඡං. වට්ටදුක්ඛස්ස මූලන්ති ¶ දුක්ඛමූලං. තස්සෙව දුක්ඛස්ස නිදානන්ති දුක්ඛනිදානං. තං දුක්ඛං ඉතො පභවතීති දුක්ඛප්පභවො. බන්ධනට්ඨෙන පාසො වියාති පාසො. මාරස්ස පාසො මාරපාසො. දුරුග්ගිලනට්ඨෙන බළිසං වියාති බළිසං. මාරස්ස බළිසං ¶ මාරබළිසං. තණ්හාභිභූතා මාරස්ස විසයං නාතික්කමන්ති, තෙසං උපරි මාරො වසං වත්තෙතීති ඉමිනා පරියායෙන මාරස්ස විසයොති මාරවිසයො ¶ . සන්දනට්ඨෙන තණ්හාව නදී තණ්හානදී. අජ්ඣොත්ථරණට්ඨෙන තණ්හාව ජාලං තණ්හාජාලං. යථා සුනඛා ගද්දුලබද්ධා යදිච්ඡකං නීයන්ති, එවං තණ්හාබද්ධා සත්තාපීති දළ්හබන්ධනට්ඨෙන ගද්දුලං වියාති ගද්දුලං. තණ්හාව ගද්දුලං තණ්හාගද්දුලං. දුප්පූරණට්ඨෙන තණ්හාව සමුද්දො තණ්හාසමුද්දො.

1066. දොසනිද්දෙසෙ අනත්ථං මෙ අචරීති අවුඩ්ඪිං මෙ අකාසි. ඉමිනා උපායෙන සබ්බපදෙසු අත්ථො වෙදිතබ්බො. අට්ඨානෙ වා පන ආඝාතොති අකාරණෙ කොපො – එකච්චො හි ‘දෙවො අතිවස්සතී’ති කුප්පති, ‘න වස්සතී’ති කුප්පති, ‘සූරියො තප්පතී’ති කුප්පති, ‘න තප්පතී’ති කුප්පති, වාතෙ වායන්තෙපි කුප්පති, අවායන්තෙපි කුප්පති, සම්මජ්ජිතුං අසක්කොන්තො බොධිපණ්ණානං කුප්පති, චීවරං පාරුපිතුං අසක්කොන්තො වාතස්ස කුප්පති, උපක්ඛලිත්වා ඛාණුකස්ස කුප්පති ඉදං සන්ධාය වුත්තං – අට්ඨානෙ වා පන ආඝාතො ජායතීති. තත්ථ හෙට්ඨා නවසු ඨානෙසු සත්තෙ ආරබ්භ උප්පන්නත්තා කම්මපථභෙදො හොති. අට්ඨානාඝාතො පන සඞ්ඛාරෙසු උප්පන්නො කම්මපථභෙදං න කරොති. චිත්තං ආඝාතෙන්තො උප්පන්නොති චිත්තස්ස ආඝාතො. තතො බලවතරො පටිඝාතො. පටිහඤ්ඤනවසෙන පටිඝං. පටිවිරුජ්ඣතීති පටිවිරොධො. කුප්පනවසෙන කොපො. පකොපො සම්පකොපොති උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪිතං. දුස්සනවසෙන දොසො. පදොසො සම්පදොසොති උපසග්ගෙන පදං වඩ්ඪිතං. චිත්තස්ස බ්යාපත්තීති චිත්තස්ස විපන්නතා, විපරිවත්තනාකාරො. මනං පදූසයමානො උප්පජ්ජතීති මනොපදොසො. කුජ්ඣනවසෙන කොධො. කුජ්ඣනාකාරො කුජ්ඣනා. කුජ්ඣිතස්ස භාවො කුජ්ඣිතත්තං.

ඉදානි අකුසලනිද්දෙසෙ වුත්තනයං දස්සෙතුං දොසො දුස්සනාතිආදි වුත්තං. තස්මා ‘‘යො එවරූපො චිත්තස්ස ආඝාතො…පෙ… කුජ්ඣිතත්ත’’න්ති ච ඉධ වුත්තො, ‘‘දොසො දුස්සනා’’තිආදිනා නයෙන හෙට්ඨා වුත්තො, අයං වුච්චති දොසොති. එවමෙත්ථ යොජනා කාතබ්බා. එවඤ්හි සති පුනරුත්තිදොසො පටිසෙධිතො හොති. මොහනිද්දෙසො ¶ අමොහනිද්දෙසෙ වුත්තපටිපක්ඛනයෙන ¶ වෙදිතබ්බො. සබ්බාකාරෙන පනෙස විභඞ්ගට්ඨකථායං ආවි භවිස්සති.

1079. තෙහි ¶ ධම්මෙහි යෙ ධම්මා සහෙතුකාති තෙහි හෙතුධම්මෙහි යෙ අඤ්ඤෙ හෙතුධම්මා වා නහෙතුධම්මා වා තෙ සහෙතුකා. අහෙතුකපදෙපි එසෙව නයො. එත්ථ ච හෙතු හෙතුයෙව ච හොති, තිණ්ණං වා ද්වින්නං වා එකතො උප්පත්තියං සහෙතුකො ච. විචිකිච්ඡුද්ධච්චසහගතො පන මොහො හෙතු අහෙතුකො. හෙතුසම්පයුත්තදුකනිද්දෙසෙපි එසෙව නයො.

1091. සඞ්ඛතදුකනිද්දෙසෙ පුරිමදුකෙ වුත්තං අසඞ්ඛතධාතුං සන්ධාය යො එව සො ධම්මොති එකවචනනිද්දෙසො කතො. පුරිමදුකෙ පන බහුවචනවසෙන පුච්ඡාය උද්ධටත්තා ඉමෙ ධම්මා අප්පච්චයාති පුච්ඡානුසන්ධිනයෙන බහුවචනං කතං. ඉමෙ ධම්මා සනිදස්සනාතිආදීසුපි එසෙව නයො.

1101. කෙනචි විඤ්ඤෙය්යදුකනිද්දෙසෙ චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන විජානිතබ්බා. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො. එත්ථ ච කෙනචි විඤ්ඤෙය්යාති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීසු කෙනචි එකෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන වා සොතවිඤ්ඤාණෙන වා විජානිතබ්බා. කෙනචි න විඤ්ඤෙය්යාති තෙනෙව චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන වා සොතවිඤ්ඤාණෙන වා න විජානිතබ්බා. ‘එවං සන්තෙ ද්වින්නම්පි පදානං අත්ථනානත්තතො දුකො හොතී’ති හෙට්ඨා වුත්තත්තා ‘යෙ තෙ ධම්මා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා න තෙ ධම්මා සොතවිඤ්ඤෙය්යා’ති අයං දුකො න හොති. රූපං පන චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යං සද්දො න චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යොති ඉමමත්ථං ගහෙත්වා ‘යෙ තෙ ධම්මා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා න තෙ ධම්මා සොතවිඤ්ඤෙය්යා, යෙ වා පන තෙ ධම්මා සොතවිඤ්ඤෙය්යා න තෙ ධම්මා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා’ති අයමෙකො දුකොති වෙදිතබ්බො. එවං එකෙකඉන්ද්රියමූලකෙ චත්තාරො චත්තාරො කත්වා වීසති දුකා විභත්තාති වෙදිතබ්බා.

කිං ¶ පන ‘මනොවිඤ්ඤාණෙන කෙනචි විඤ්ඤෙය්යා කෙනචි න විඤ්ඤෙය්යා’ නත්ථි? තෙනෙත්ථ දුකා න වුත්තාති? නො නත්ථි, වවත්ථානාභාවතො පන න වුත්තා. න හි, යථා චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන අවිඤ්ඤෙය්යා එවාති වවත්ථානං අත්ථි, එවං මනොවිඤ්ඤාණෙනාපීති වවත්ථානාභාවතො එත්ථ දුකා න වුත්තා. මනොවිඤ්ඤාණෙන ¶ පන කෙනචි විඤ්ඤෙය්යා චෙව අවිඤ්ඤෙය්යා චාති අයමත්ථො අත්ථි. තස්මා සො අවුත්තොපි යථාලාභවසෙන වෙදිතබ්බො. මනොවිඤ්ඤාණන්ති හි සඞ්ඛ්යං ගතෙහි කාමාවචරධම්මෙහි කාමාවචරධම්මා එව තාව කෙහිචි විඤ්ඤෙය්යා කෙහිචි අවිඤ්ඤෙය්යා. තෙහියෙව රූපාවචරාදිධම්මාපි කෙහිචි විඤ්ඤෙය්යා කෙහිචි අවිඤ්ඤෙය්යා. රූපාවචරෙහිපි කාමාවචරා කෙහිචි විඤ්ඤෙය්යා කෙහිචි අවිඤ්ඤෙය්යා. තෙහෙව රූපාවචරාදයොපි ¶ කෙහිචි විඤ්ඤෙය්යා කෙහිචි අවිඤ්ඤෙය්යා. අරූපාවචරෙහි පන කාමාවචරා රූපාවචරා අපරියාපන්නා ච නෙව විඤ්ඤෙය්යා. අරූපාවචරා පන කෙහිචි විඤ්ඤෙය්යා කෙහිචි අවිඤ්ඤෙය්යා. තෙපි ච කෙචිදෙව විඤ්ඤෙය්යා කෙචි අවිඤ්ඤෙය්යා. අපරියාපන්නෙහි කාමාවචරාදයො නෙව විඤ්ඤෙය්යා. අපරියාපන්නා පන නිබ්බානෙන අවිඤ්ඤෙය්යත්තා කෙහිචි විඤ්ඤෙය්යා කෙහිචි අවිඤ්ඤෙය්යා. තෙපි ච මග්ගඵලානං අවිඤ්ඤෙය්යත්තා කෙචිදෙව විඤ්ඤෙය්යා කෙචි අවිඤ්ඤෙය්යාති.

1102. ආසවනිද්දෙසෙ පඤ්චකාමගුණිකො රාගො කාමාසවො නාම. රූපාරූපභවෙසු ඡන්දරාගො ඣානනිකන්ති සස්සතදිට්ඨිසහජාතො රාගො භවවසෙන පත්ථනා භවාසවො නාම. ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො දිට්ඨාසවො නාම. අට්ඨසු ඨානෙසු අඤ්ඤාණං අවිජ්ජාසවො නාම. තත්ථ තත්ථ ආගතෙසු පන ආසවෙසු අසම්මොහත්ථං එකවිධාදිභෙදො වෙදිතබ්බො. අත්ථතො හෙතෙ චිරපාරිවාසියට්ඨෙන ආසවාති එවං එකවිධාව හොන්ති. විනයෙ පන ‘‘දිට්ඨධම්මිකානං ආසවානං සංවරාය සම්පරායිකානං ආසවානං පටිඝාතායා’’ති (පාරා. 39) දුවිධෙන ආගතා. සුත්තන්තෙ සළායතනෙ තාව ‘‘තයොමෙ, ආවුසො, ආසවා – කාමාසවො භවාසවො අවිජ්ජාසවො’’ති (සං. නි. 4.321) තිවිධෙන ආගතා. නිබ්බෙධිකපරියායෙ ‘‘අත්ථි, භික්ඛවෙ, ආසවා නිරයගමනීයා ¶ , අත්ථි ආසවා තිරච්ඡානයොනිගමනීයා, අත්ථි ආසවා පෙත්තිවිසයගමනීයා, අත්ථි ආසවා මනුස්සලොකගමනීයා, අත්ථි ආසවා දෙවලොකගමනීයා’’ති (අ. නි. 6.63) පඤ්චවිධෙන ආගතා. ඡක්කනිපාතෙ ආහුනෙය්යසුත්තෙ – ‘‘අත්ථි ආසවා සංවරා පහාතබ්බා, අත්ථි ආසවා පටිසෙවනා පහාතබ්බා, අත්ථි ආසවා අධිවාසනා පහාතබ්බා, අත්ථි ආසවා පරිවජ්ජනා පහාතබ්බා, අත්ථි ආසවා ¶ විනොදනා පහාතබ්බා, අත්ථි ආසවා භාවනා පහාතබ්බා’’ති (අ. නි. 6.58) ඡබ්බිධෙන ආගතා. සබ්බාසවපරියායෙ (ම. නි. 1.14 ආදයො) ‘දස්සනපහාතබ්බෙහි’ සද්ධිං සත්තවිධෙන ආගතා. ඉධ පනෙතෙ කාමාසවාදිභෙදතො චතුබ්බිධෙන ආගතා. තත්රායං වචනත්ථො – පඤ්චකාමගුණසඞ්ඛාතෙ කාමෙ ආසවො ‘කාමාසවො’. රූපාරූපසඞ්ඛාතෙ කම්මතො ච උපපත්තිතො ච දුවිධෙපි භවෙ ආසවො ‘භවාසවො’. දිට්ඨි එව ආසවො ‘දිට්ඨාසවො’. අවිජ්ජාව ආසවො ‘අවිජ්ජාසවො’.

1103. කාමෙසූති පඤ්චසු කාමගුණෙසු. කාමච්ඡන්දොති කාමසඞ්ඛාතො ඡන්දො, න කත්තුකම්යතාඡන්දො, න ධම්මච්ඡන්දො. කාමනවසෙන රජ්ජනවසෙන ච කාමොයෙව රාගො කාමරාගො. කාමනවසෙන ¶ නන්දනවසෙන ච කාමොව නන්දීති කාමනන්දී. එවං සබ්බත්ථ කාමත්ථං විදිත්වා තණ්හායනට්ඨෙන කාමතණ්හා, සිනෙහනට්ඨෙන කාමසිනෙහො, පරිඩය්හනට්ඨෙන කාමපරිළාහො, මුච්ඡනට්ඨෙන කාමමුච්ඡා, ගිලිත්වා පරිනිට්ඨාපනට්ඨෙන කාමජ්ඣොසානන්ති වෙදිතබ්බං. අයං වුච්චතීති අයං අට්ඨහි පදෙහි විභත්තො කාමාසවො නාම වුච්චති.

1104. භවෙසු භවඡන්දොති රූපාරූපභවෙසු භවපත්ථනාවසෙනෙව පවත්තො ඡන්දො ‘භවඡන්දො’. සෙසපදානිපි ඉමිනාව නයෙන වෙදිතබ්බානි.

1105. සස්සතො ලොකොති වාතිආදීහි දසහාකාරෙහි දිට්ඨිප්පභෙදොව වුත්තො. තත්ථ සස්සතො ලොකොති එත්ථ ඛන්ධපඤ්චකං ලොකොති ගහෙත්වා ‘අයං ලොකො නිච්චො ධුවො සබ්බකාලිකො’ති ගණ්හන්තස්ස ‘සස්සත’න්ති ගහණාකාරප්පවත්තා දිට්ඨි. අසස්සතොති ¶ තමෙව ලොකං ‘උච්ඡිජ්ජති විනස්සතී’ති ගණ්හන්තස්ස උච්ඡෙදගහණාකාරප්පවත්තා දිට්ඨි. අන්තවාති පරිත්තකසිණලාභිනො ‘සුප්පමත්තෙ වා සරාවමත්තෙ වා’ කසිණෙ සමාපන්නස්ස අන්තොසමාපත්තියං පවත්තිතරූපාරූපධම්මෙ ලොකොති ච කසිණපරිච්ඡෙදන්තෙන ච ‘අන්තවා’ති ගණ්හන්තස්ස ‘අන්තවා ලොකො’ති ගහණාකාරප්පවත්තා දිට්ඨි. සා සස්සතදිට්ඨිපි හොති උච්ඡෙදදිට්ඨිපි. විපුලකසිණලාභිනො පන තස්මිං කසිණෙ සමාපන්නස්ස අන්තොසමාපත්තියං පවත්තිතරූපාරූපධම්මෙ ලොකොති ච කසිණපරිච්ඡෙදන්තෙන ¶ ච ‘අනන්තො’ති ගණ්හන්තස්ස ‘අනන්තවා ලොකො’ති ගහණාකාරප්පවත්තා දිට්ඨි. සා සස්සතදිට්ඨිපි හොති, උච්ඡෙදදිට්ඨිපි.

තං ජීවං තං සරීරන්ති භෙදනධම්මස්ස සරීරස්සෙව ‘ජීව’න්ති ගහිතත්තා සරීරෙ උච්ඡිජ්ජමානෙ ‘ජීවම්පි උච්ඡිජ්ජතී’ති උච්ඡෙදගහණාකාරප්පවත්තා දිට්ඨි. දුතියපදෙ සරීරතො අඤ්ඤස්ස ජීවස්ස ගහිතත්තා සරීරෙ උච්ඡිජ්ජමානෙපි ‘ජීවං න උච්ඡිජ්ජතී’ති සස්සතගහණාකාරප්පවත්තා දිට්ඨි. හොති තථාගතො පරං මරණාතිආදීසු සත්තො තථාගතො නාම. සො පරං මරණා හොතීති ගණ්හතො පඨමා සස්සතදිට්ඨි. න හොතීති ගණ්හතො දුතියා උච්ඡෙදදිට්ඨි. හොති ච න ච හොතීති ගණ්හතො තතියා එකච්චසස්සතදිට්ඨි. නෙව හොති න නහොතීති ගණ්හතො චතුත්ථා අමරාවික්ඛෙපදිට්ඨි. ඉමෙ ධම්මා ආසවාති ඉමෙ කාමාසවඤ්ච භවාසවඤ්ච රාගවසෙන එකතො කත්වා, සඞ්ඛෙපතො තයො, විත්ථාරතො චත්තාරො ධම්මා ආසවා නාම.

යො ¶ පන බ්රහ්මානං විමානකප්පරුක්ඛආභරණෙසු ඡන්දරාගො උප්පජ්ජති, සො කාමාසවො හොති න හොතීති? න හොති. කස්මා? පඤ්චකාමගුණිකස්ස රාගස්ස ඉධෙව පහීනත්තා. හෙතුගොච්ඡකං පන පත්වා ලොභො හෙතු නාම හොති. ගන්ථගොච්ඡකං පත්වා අභිජ්ඣාකායගන්ථො නාම. කිලෙසගොච්ඡකං පත්වා ලොභො කිලෙසො නාම හොති. දිට්ඨිසහජාතො පන රාගො කාමාසවො හොති න හොතීති? න හොති; දිට්ඨිරාගො නාම හොති. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘දිට්ඨිරාගරත්තෙ පුරිසපුග්ගලෙ දින්නදානං න මහප්ඵලං හොති, න මහානිසංස’’න්ති ¶ (පටි. ම. 1.129).

ඉමෙ පන ආසවෙ කිලෙසපටිපාටියාපි ආහරිතුං වට්ටති, මග්ගපටිපාටියාපි. කිලෙසපටිපාටියා කාමාසවො අනාගාමිමග්ගෙන පහීයති, භවාසවො අරහත්තමග්ගෙන, දිට්ඨාසවො සොතාපත්තිමග්ගෙන, අවිජ්ජාසවො අරහත්තමග්ගෙන. මග්ගපටිපාටියා සොතාපත්තිමග්ගෙන දිට්ඨාසවො පහීයති, අනාගාමිමග්ගෙන කාමාසවො, අරහත්තමග්ගෙන භවාසවො අවිජ්ජාසවො චාති.

1121. සංයොජනෙසු මානනිද්දෙසෙ සෙය්යොහමස්මීති මානොති උත්තමට්ඨෙන ‘අහං සෙය්යො’ති එවං උප්පන්නමානො. සදිසොහමස්මීති මානොති ¶ සමසමට්ඨෙන ‘අහං සදිසො’ති එවං උප්පන්නමානො. හීනොහමස්මීති මානොති ලාමකට්ඨෙන ‘අහං හීනො’ති එවං උප්පන්නමානො. එවං සෙය්යමානො සදිසමානො හීනමානොති ඉමෙ තයො මානා තිණ්ණං ජනානං උප්පජ්ජන්ති. සෙය්යස්සාපි හි ‘අහං සෙය්යො සදිසො හීනො’ති තයො මානා උප්පජ්ජන්ති. සදිසස්සාපි, හීනස්සාපි. තත්ථ සෙය්යස්ස සෙය්යමානොව යාථාවමානො, ඉතරෙ ද්වෙ අයාථාවමානා. සදිසස්ස සදිසමානොව…පෙ… හීනස්ස හීනමානොව යාථාවමානො, ඉතරෙ ද්වෙ අයාථාවමානා. ඉමිනා කිං කථිතං? එකස්ස තයො මානා උප්පජ්ජන්තීති කථිතං. ඛුද්දකවත්ථුකෙ පන පඨමකමානභාජනීයෙ එකො මානො තිණ්ණං ජනානං උප්පජ්ජතීති කථිතො.

මානකරණවසෙන මානො. මඤ්ඤනා මඤ්ඤිතත්තන්ති ආකාරභාවනිද්දෙසා. උස්සිතට්ඨෙන උන්නති. යස්සුප්පජ්ජති තං පුග්ගලං උන්නාමෙති, උක්ඛිපිත්වා ඨපෙතීති උන්නමො. සමුස්සිතට්ඨෙන ධජො. උක්ඛිපනට්ඨෙන චිත්තං සම්පග්ගණ්හාතීති සම්පග්ගාහො. කෙතු වුච්චති බහූසු ධජෙසු අච්චුග්ගතධජො. මානොපි පුනප්පුනං උප්පජ්ජමානො අපරාපරෙ උපාදාය අච්චුග්ගතට්ඨෙන කෙතු වියාති ‘කෙතු’. කෙතුං ඉච්ඡතීති කෙතුකම්යං, තස්ස භාවො කෙතුකම්යතා. සා පන චිත්තස්ස, න අත්තනො. තෙන වුත්තං – ‘කෙතුකම්යතා ¶ චිත්තස්සා’ති. මානසම්පයුත්තඤ්හි චිත්තං කෙතුං ඉච්ඡති. තස්ස ච භාවො කෙතුකම්යතා; කෙතුසඞ්ඛාතො මානොති.

1126. ඉස්සානිද්දෙසෙ ¶ යා පරලාභසක්කාරගරුකාරමානනවන්දනපූජනාසු ඉස්සාති යා එතෙසු පරෙසං ලාභාදීසු ‘කිං ඉමිනා ඉමෙස’න්ති පරසම්පත්තිඛිය්යනලක්ඛණා ඉස්සා. තත්ථ ලාභොති චීවරාදීනං චතුන්නං පච්චයානං පටිලාභො. ඉස්සුකී හි පුග්ගලො පරස්ස තං ලාභං ඛිය්යති, ‘කිං ඉමස්ස ඉමිනා’ති න ඉච්ඡති. සක්කාරොති තෙසංයෙව පච්චයානං සුකතානං සුන්දරානං පටිලාභො. ගරුකාරොති ගරුකිරියා, භාරියකරණං. මානනන්ති මනෙන පියකරණං. වන්දනන්ති පඤ්චපතිට්ඨිතෙන වන්දනං. පූජනාති ගන්ධමාලාදීහි පූජනා. ඉස්සායනවසෙන ඉස්සා. ඉස්සාකාරො ඉස්සායනා. ඉස්සායිතභාවො ඉස්සායිතත්තං. උසූයාදීනි ඉස්සාදිවෙවචනානි.

ඉමිස්සා ¶ පන ඉස්සාය ඛිය්යනලක්ඛණං ආගාරිකෙනාපි අනාගාරිකෙනාපි දීපෙතබ්බං. ආගාරිකො හි එකච්චො කසිවණිජ්ජාදීසු අඤ්ඤතරෙන ආජීවෙන අත්තනො පුරිසකාරං නිස්සාය භද්දකං යානං වා වාහනං වා රතනං වා ලභති. අපරො තස්ස අලාභත්ථිකො තෙන ලාභෙන න තුස්සති. ‘කදා නු ඛො එස ඉමාය සම්පත්තියා පරිහායිත්වා කපණො හුත්වා චරිස්සතී’ති චින්තෙත්වා එකෙන කාරණෙන තස්මිං තාය සම්පත්තියා පරිහීනෙ අත්තමනො හොති. අනාගාරිකොපි එකො ඉස්සාමනකො අඤ්ඤං අත්තනො සුතපරියත්තිආදීනි නිස්සාය උප්පන්නලාභාදිසම්පත්තිං දිස්වා ‘කදා නු ඛො එසො ඉමෙහි ලාභාදීහි පරිහායිස්සතී’ති චින්තෙත්වා, යදා තං එකෙන කාරණෙන පරිහීනං පස්සති, තදා අත්තමනො හොති. එවං පරසම්පත්තිඛිය්යනලක්ඛණා ‘ඉස්සා’ති වෙදිතබ්බා.

1127. මච්ඡරියනිද්දෙසෙ වත්ථුතො මච්ඡරියදස්සනත්ථං ‘පඤ්ච මච්ඡරියානි ආවාසමච්ඡරිය’න්තිආදි වුත්තං. තත්ථ ආවාසෙ මච්ඡරියං ආවාසමච්ඡරියං. සෙසපදෙසුපි එසෙව නයො.

ආවාසො නාම සකලාරාමොපි පරිවෙණම්පි එකොවරකොපි රත්තිට්ඨානදිවාට්ඨානාදීනිපි. තෙසු වසන්තා සුඛං වසන්ති පච්චයෙ ලභන්ති. එකො භික්ඛු වත්තසම්පන්නස්සෙව පෙසලස්ස භික්ඛුනො තත්ථ ආගමනං න ඉච්ඡති. ආගතොපි ‘ඛිප්පං ¶ ගච්ඡතූ’ති චින්තෙති. ඉදං ‘ආවාසමච්ඡරියං’ ¶ නාම. භණ්ඩනකාරකාදීනං පන තත්ථ වාසං අනිච්ඡතො ආවාසමච්ඡරියං නාම න හොති.

කුලන්ති උපට්ඨාකකුලම්පි ඤාතිකුලම්පි. තත්ථ අඤ්ඤස්ස උපසඞ්කමනං අනිච්ඡතො කුලමච්ඡරියං හොති. පාපපුග්ගලස්ස පන උපසඞ්කමනං අනිච්ඡන්තොපි මච්ඡරී නාම න හොති. සො හි තෙසං පසාදභෙදාය පටිපජ්ජති. පසාදං රක්ඛිතුං සමත්ථස්සෙව පන භික්ඛුනො තත්ථ උපසඞ්කමනං අනිච්ඡන්තො මච්ඡරී නාම හොති.

ලාභොති චතුපච්චයලාභොව. තං අඤ්ඤස්මිං සීලවන්තෙයෙව ලභන්තෙ ‘මා ලභතූ’ති චින්තෙන්තස්ස ලාභමච්ඡරියං හොති. යො පන සද්ධාදෙය්යං විනිපාතෙති, අපරිභොගදුප්පරිභොගාදිවසෙන විනාසෙති, පූතිභාවං ගච්ඡන්තම්පි අඤ්ඤස්ස න දෙති, තං දිස්වා ‘සචෙ ඉමං එස න ලභෙය්ය ¶ , අඤ්ඤො සීලවා ලභෙය්ය, පරිභොගං ගච්ඡෙය්යා’ති චින්තෙන්තස්ස මච්ඡරියං නාම නත්ථි.

වණ්ණො නාම සරීරවණ්ණොපි ගුණවණ්ණොපි. තත්ථ සරීරවණ්ණෙ මච්ඡරිපුග්ගලො ‘පරො පාසාදිකො රූපවා’ති වුත්තෙ තං න කථෙතුකාමො හොති. ගුණවණ්ණමච්ඡරී සීලෙන ධුතඞ්ගෙන පටිපදාය ආචාරෙන වණ්ණං න කථෙතුකාමො හොති.

ධම්මොති පරියත්තිධම්මො ච පටිවෙධධම්මො ච. තත්ථ අරියසාවකා පටිවෙධධම්මං න මච්ඡරායන්ති, අත්තනා පටිවිද්ධධම්මෙ සදෙවකස්ස ලොකස්ස පටිවෙධං ඉච්ඡන්ති. තං පන පටිවෙධං ‘පරෙ ජානන්තූ’ති ඉච්ඡන්ති. තන්තිධම්මෙයෙව පන ධම්මමච්ඡරියං නාම හොති. තෙන සමන්නාගතො පුග්ගලො යං ගුළ්හං ගන්ථං වා කථාමග්ගං වා ජානාති තං අඤ්ඤං න ජානාපෙතුකාමො හොති. යො පන පුග්ගලං උපපරික්ඛිත්වා ධම්මානුග්ගහෙන, ධම්මං වා උපපරික්ඛිත්වා පුග්ගලානුග්ගහෙන න දෙති, අයං ධම්මමච්ඡරී නාම න හොති.

තත්ථ එකච්චො පුග්ගලො ලොලො හොති, කාලෙන සමණො හොති, කාලෙන බ්රාහ්මණො, කාලෙන ¶ නිගණ්ඨො. යො හි භික්ඛු ‘අයං පුග්ගලො පවෙණිආගතං තන්තිං සණ්හං සුඛුමං ධම්මන්තරං භින්දිත්වා ආලුළිස්සතී’ති න දෙති, අයං පුග්ගලං උපපරික්ඛිත්වා ධම්මානුග්ගහෙන න දෙති නාම ¶ . යො පන ‘අයං ධම්මො සණ්හො සුඛුමො, සචායං පුග්ගලො ගණ්හිස්සති අඤ්ඤං බ්යාකරිත්වා අත්තානං ආවිකත්වා නස්සිස්සතී’ති න දෙති, අයං ධම්මං උපපරික්ඛිත්වා පුග්ගලානුග්ගහෙන න දෙති නාම. යො පන ‘සචායං ඉමං ධම්මං ගණ්හිස්සති, අම්හාකං සමයං භින්දිතුං සමත්ථො භවිස්සතී’ති න දෙති, අයං ධම්මමච්ඡරී නාම හොති.

ඉමෙසු පඤ්චසු මච්ඡරියෙසු ආවාසමච්ඡරියෙන තාව යක්ඛො වා පෙතො වා හුත්වා තස්සෙව ආවාසස්ස සඞ්කාරං සීසෙන උක්ඛිපිත්වා විචරති. කුලමච්ඡරියෙන තස්මිං කුලෙ අඤ්ඤෙසං දානමානනාදීනි කරොන්තෙ දිස්වා ‘භින්නං වතිදං කුලං මමා’ති චින්තයතො ලොහිතම්පි මුඛතො උග්ගච්ඡති, කුච්ඡිවිරෙචනම්පි හොති, අන්තානිපි ඛණ්ඩාඛණ්ඩානි හුත්වා නික්ඛමන්ති. ලාභමච්ඡරියෙන සඞ්ඝස්ස වා ගණස්ස වා සන්තකෙ ලාභෙ මච්ඡරායිත්වා පුග්ගලිකපරිභොගං විය පරිභුඤ්ජිත්වා යක්ඛො වා පෙතො වා මහාඅජගරො වා හුත්වා නිබ්බත්තති. සරීරවණ්ණගුණවණ්ණමච්ඡරෙන පරියත්තිධම්මමච්ඡරියෙන ච අත්තනොව ¶ වණ්ණං වණ්ණෙති, පරෙසං වණ්ණෙ ‘කිං වණ්ණො එසො’ති තං තං දොසං වදන්තො පරියත්තිධම්මඤ්ච කස්සචි කිඤ්චි අදෙන්තො දුබ්බණ්ණො චෙව එළමූගො ච හොති.

අපිච ආවාසමච්ඡරියෙන ලොහගෙහෙ පච්චති. කුලමච්ඡරියෙන අප්පලාභො හොති. ලාභමච්ඡරියෙන ගූථනිරයෙ නිබ්බත්තති. වණ්ණමච්ඡරියෙන භවෙ භවෙ නිබ්බත්තස්ස වණ්ණො නාම න හොති. ධම්මමච්ඡරියෙන කුක්කුළනිරයෙ නිබ්බත්තතීති.

මච්ඡරායනවසෙන මච්ඡෙරං. මච්ඡරායනාකාරො මච්ඡරායනා. මච්ඡරෙන අයිතස්ස මච්ඡෙරසමඞ්ගිනො භාවො මච්ඡරායිතත්තං. ‘මය්හමෙව හොන්තු මා අඤ්ඤස්සා’ති සබ්බාපි අත්තනො සම්පත්තියො බ්යාපෙතුං න ඉච්ඡතීති විවිච්ඡො. විවිච්ඡස්ස භාවො වෙවිච්ඡං, මුදුමච්ඡරියස්සෙතං නාමං. කදරියො ¶ වුච්චති අනාදරො. තස්ස භාවො කදරියං. ථද්ධමච්ඡරියස්සෙතං නාමං. තෙන හි සමන්නාගතො පුග්ගලො පරම්පි පරෙසං දදමානං නිවාරෙති. වුත්තම්පි චෙතං –

කදරියො පාපසඞ්කප්පො, මිච්ඡාදිට්ඨි අනාදරො;

දදමානං නිවාරෙති, යාචමානාන භොජනන්ති. (සං. නි. 1.132);

යාචකෙ ¶ දිස්වා කටුකභාවෙන චිත්තං අඤ්චති සඞ්කොචෙතීති කටුකඤ්චුකො. තස්ස භාවො කටුකඤ්චුකතා. අපරො නයො – කටුකඤ්චුකතා වුච්චති කටච්ඡුග්ගාහො. සමතිත්තිකපුණ්ණාය හි උක්ඛලියා භත්තං ගණ්හන්තො සබ්බතොභාගෙන සඞ්කුටිතෙන අග්ගකටච්ඡුනා ගණ්හාති, පූරෙත්වා ගහෙතුං න සක්කොති; එවං මච්ඡරිපුග්ගලස්ස චිත්තං සඞ්කුචති. තස්මිං සඞ්කුචිතෙ කායොපි තථෙව සඞ්කුචති, පටිකුටති, පටිනිවත්තති, න සම්පසාරියතීති මච්ඡෙරං ‘කටුකඤ්චුකතා’ති වුත්තං.

අග්ගහිතත්තං චිත්තස්සාති පරෙසං උපකාරකරණෙ දානාදිනා ආකාරෙන යථා න සම්පසාරියති, එවං ආවරිත්වා ගහිතභාවො චිත්තස්ස. යස්මා පන මච්ඡරිපුග්ගලො අත්තනො සන්තකං පරෙසං අදාතුකාමො හොති පරසන්තකං ගණ්හිතුකාමො, තස්මා ‘ඉදං අච්ඡරියං මය්හමෙව හොතු, මා අඤ්ඤස්සා’ති පවත්තිවසෙනස්ස අත්තසම්පත්තිනිගූහනලක්ඛණතා අත්තසම්පත්තිග්ගහණලක්ඛණතා ¶ වා වෙදිතබ්බා. සෙසං ඉමස්මිං ගොච්ඡකෙ උත්තානත්ථමෙව.

ඉමානි පන සංයොජනානි කිලෙසපටිපාටියාපි ආහරිතුං වට්ටති මග්ගපටිපාටියාපි. කිලෙසපටිපාටියා කාමරාගපටිඝසංයොජනානි අනාගාමිමග්ගෙන පහීයන්ති, මානසංයොජනං අරහත්තමග්ගෙන, දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසා සොතාපත්තිමග්ගෙන, භවරාගසංයොජනං අරහත්තමග්ගෙන, ඉස්සාමච්ඡරියානි සොතාපත්තිමග්ගෙන, අවිජ්ජා අරහත්තමග්ගෙන. මග්ගපටිපාටියා දිට්ඨිවිචිකිච්ඡාසීලබ්බතපරාමාසඉස්සාමච්ඡරියානි සොතාපත්තිමග්ගෙන පහීයන්ති, කාමරාගපටිඝා ¶ අනාගාමිමග්ගෙන, මානභවරාගඅවිජ්ජා අරහත්තමග්ගෙනාති.

1140. ගන්ථගොච්ඡකෙ නාමකායං ගන්ථෙති, චුතිපටිසන්ධිවසෙන වට්ටස්මිං ඝටෙතීති කායගන්ථො. සබ්බඤ්ඤුභාසිතම්පි පටික්ඛිපිත්වා සස්සතො ලොකො ඉදමෙව සච්චං මොඝමඤ්ඤන්ති ඉමිනා ආකාරෙන අභිනිවිසතීති ඉදංසච්චාභිනිවෙසො. යස්මා පන අභිජ්ඣාකාමරාගානං විසෙසො අත්ථි, තස්මා අභිජ්ඣාකායගන්ථස්ස පදභාජනෙ ‘‘යො කාමෙසු කාමච්ඡන්දො කාමරාගො’’ති අවත්වා යො රාගො සාරාගොතිආදි වුත්තං. ඉමිනා යං හෙට්ඨා වුත්තං ‘බ්රහ්මානං විමානාදීසු ඡන්දරාගො කාමාසවො න හොති, ගන්ථගොච්ඡකං පත්වා අභිජ්ඣාකායගන්ථො හොතී’ති තං සුවුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. පරතො කිලෙසගොච්ඡකෙපි එසෙව නයො. ඨපෙත්වා සීලබ්බතපරාමාසන්ති ඉදං යස්මා සීලබ්බතපරාමාසො ‘ඉදමෙව සච්ච’න්තිආදිනා ආකාරෙන නාභිනිවිසති, ‘සීලෙන සුද්ධී’තිආදිනා ¶ එව පන අභිනිවිසති, තස්මා මිච්ඡාදිට්ඨිභූතම්පි තං පටික්ඛිපන්තො ‘ඨපෙත්වා’ති ආහ.

1162. නීවරණගොච්ඡකස්ස ථිනමිද්ධනිද්දෙසෙ චිත්තස්ස අකල්ලතාති චිත්තස්ස ගිලානභාවො. ගිලානො හි අකල්ලකොති වුච්චති. විනයෙපි වුත්තං – ‘‘නාහං, භන්තෙ, අකල්ලකො’’ති (පාරා. 151). අකම්මඤ්ඤතාති චිත්තගෙලඤ්ඤසඞ්ඛාතොව අකම්මඤ්ඤතාකාරො. ඔලීයනාති ඔලීයනාකාරො. ඉරියාපථිකචිත්තඤ්හි ඉරියාපථං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තං, රුක්ඛෙ වග්ගුලි විය, ඛීලෙ ලග්ගිතඵාණිතවාරකො විය ච, ඔලීයති. තස්ස තං ආකාරං ¶ සන්ධාය ඔලීයනාති වුත්තං. දුතියපදං උපසග්ගවසෙන වඩ්ඪිතං. ලීනන්ති අවිප්ඵාරිකතාය පටිකුටිතං. ඉතරෙ ද්වෙ ආකාරභාවනිද්දෙසා. ථිනන්ති සප්පිපිණ්ඩො විය අවිප්ඵාරිකතාය ඝනභාවෙන ඨිතං. ථියනාති ආකාරනිද්දෙසො. ථියිතභාවො ථියිතත්තං, අවිප්ඵාරවසෙනෙව ථද්ධතාති අත්ථො.

1163. කායස්සාති ¶ ඛන්ධත්තයසඞ්ඛාතස්ස නාමකායස්ස. අකල්ලතා අකම්මඤ්ඤතාති හෙට්ඨා වුත්තනයමෙව. මෙඝො විය ආකාසං කායං ඔනය්හතීති ඔනාහො. සබ්බතොභාගෙන ඔනාහො පරියොනාහො. අබ්භන්තරෙ සමොරුන්ධතීති අන්තොසමොරොධො. යථා හි නගරෙ රුන්ධිත්වා ගහිතෙ මනුස්සා බහි නික්ඛමිතුං න ලභන්ති, එවම්පි මිද්ධෙන සමොරුද්ධා ධම්මා විප්ඵාරවසෙන නික්ඛමිතුං න ලභන්ති. තස්මා අන්තොසමොරොධොති වුත්තං. මෙධතීති මිද්ධං; අකම්මඤ්ඤභාවෙන විහිංසතීති අත්ථො. සුපන්ති තෙනාති සොප්පං. අක්ඛිදලාදීනං පචලභාවං කරොතීති පචලායිකා. සුපනා සුපිතත්තන්ති ආකාරභාවනිද්දෙසා. යං පන තෙසං පුරතො සොප්පපදං තස්ස පුනවචනෙ කාරණං වුත්තමෙව. ඉදං වුච්චති ථිනමිද්ධනීවරණන්ති ඉදං ථිනඤ්ච මිද්ධඤ්ච එකතො කත්වා ආවරණට්ඨෙන ථිනමිද්ධනීවරණන්ති වුච්චති. යං යෙභුය්යෙන සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං නිද්දාය පුබ්බභාගඅපරභාගෙසු උප්පජ්ජති තං අරහත්තමග්ගෙන සමුච්ඡිජ්ජති. ඛීණාසවානං පන කරජකායස්ස දුබ්බලභාවෙන භවඞ්ගොතරණං හොති, තස්මිං අසම්මිස්සෙ වත්තමානෙ තෙ සුපන්ති, සා නෙසං නිද්දා නාම හොති. තෙනාහ භගවා – ‘‘අභිජානාමි ඛො පනාහං, අග්ගිවෙස්සන, ගිම්හානං පච්ඡිමෙ මාසෙ චතුග්ගුණං සඞ්ඝාටිං පඤ්ඤපෙත්වා දක්ඛිණෙන පස්සෙන සතො සම්පජානො නිද්දං ඔක්කමිතා’’ති (ම. නි. 1.387). එවරූපො පනායං කරජකායස්ස දුබ්බලභාවො න මග්ගවජ්ඣො, උපාදින්නකෙපි අනුපාදින්නකෙපි ලබ්භති. උපාදින්නකෙ ලබ්භමානො යදා ඛීණාසවො දීඝමග්ගං ¶ ගතො හොති, අඤ්ඤතරං වා පන කම්මං කත්වා කිලන්තො, එවරූපෙ කාලෙ ලබ්භති. අනුපාදින්නකෙ ලබ්භමානො පණ්ණපුප්ඵෙසු ලබ්භති. එකච්චානඤ්හි රුක්ඛානං පණ්ණානි සූරියාතපෙන පසාරියන්ති රත්තිං පටිකුටන්ති, පදුමපුප්ඵාදීනි සූරියාතපෙන පුප්ඵන්ති, රත්තිං පුන පටිකුටන්ති ¶ . ඉදං පන මිද්ධං අකුසලත්තා ඛීණාසවානං න හොතීති.

තත්ථ ¶ සියා – ‘‘න මිද්ධං අකුසලං. කස්මා? රූපත්තා. රූපඤ්හි අබ්යාකතං. ඉදඤ්ච රූපං. තෙනෙවෙත්ථ ‘කායස්ස අකල්ලතා අකම්මඤ්ඤතා’ති කායග්ගහණං කත’’න්ති. යදි ‘කායස්සා’ති වුත්තමත්තෙනෙවෙතං රූපං, කායපස්සද්ධාදයොපි ධම්මා රූපමෙව භවෙය්යුං. ‘සුඛඤ්ච කායෙන පටිසංවෙදෙති’ (ධ. ස. 163; දී. නි. 1.230) ‘කායෙන චෙව පරමසච්චං සච්ඡිකරොතී’ති (ම. නි. 2.183; අ. නි. 4.113) සුඛපටිසංවෙදනපරමත්ථසච්චසච්ඡිකරණානිපි රූපකායෙනෙව සියුං. තස්මා න වත්තබ්බමෙතං ‘රූපං මිද්ධ’න්ති. නාමකායො හෙත්ථ කායො නාම. යදි නාමකායො, අථ කස්මා ‘සොප්පං පචලායිකා’ති වුත්තං? න හි නාමකායො සුපති, න ච පචලායතීති. ‘ලිඞ්ගාදීනි විය ඉන්ද්රියස්ස, තස්ස ඵලත්තා. යථා හි ‘ඉත්ථිලිඞ්ගං ඉත්ථිනිමිත්තං ඉත්ථිකුත්තං ඉත්ථාකප්පො’ති ඉමානි ලිඞ්ගාදීනි ඉත්ථින්ද්රියස්ස ඵලත්තා වුත්තානි, එවං ඉමස්සාපි නාමකායගෙලඤ්ඤසඞ්ඛාතස්ස මිද්ධස්ස ඵලත්තා සොප්පාදීනි වුත්තානි. මිද්ධෙ හි සති තානි හොන්තීති. ඵලූපචාරෙන, මිද්ධං අරූපම්පි සමානං ‘සොප්පං පචලායිකා සුපනා සුපිතත්ත’න්ති වුත්තං.

‘අක්ඛිදලාදීනං පචලභාවං කරොතීති පචලායිකා’ති වචනත්ථෙනාපි චායමත්ථො සාධිතොයෙවාති න රූපං මිද්ධං. ඔනාහාදීහිපි චස්ස අරූපභාවො දීපිතොයෙව. න හි රූපං නාමකායස්ස ‘ඔනාහො පරියොනාහො අන්තොසමොරොධො’ හොතීති. ‘නනු ච ඉමිනාව කාරණෙනෙතං රූපං? න හි අරූපං කස්සචි ඔනාහො, න පරියොනාහො, න අන්තොසමොරොධො හොතී’ති. යදි එවං, ආවරණම්පි න භවෙය්ය. තස්මා. යථා කාමච්ඡන්දාදයො අරූපධම්මා ආවරණට්ඨෙන නීවරණා, එවං ඉමස්සාපි ඔනාහනාදිඅත්ථෙන ඔනාහාදිතා වෙදිතබ්බා. අපිච ‘‘පඤ්ච නීවරණෙ පහාය චෙතසො උපක්කිලෙසෙ පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණෙ’’ති (දී. නි. 2.146; සං. නි. 5.233) වචනතොපෙතං අරූපං. න හි ¶ රූපං චිත්තුපක්කිලෙසො, න පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණං හොතීති.

කස්මා ¶ න හොති? නනු වුත්තං –

‘‘සන්ති, භික්ඛවෙ, එකෙ සමණබ්රාහ්මණා සුරං පිවන්ති මෙරයං, සුරාමෙරයපානා අප්පටිවිරතා, අයං, භික්ඛවෙ, පඨමො සමණබ්රාහ්මණානං උපක්කිලෙසො’’ති (අ. නි. 4.50).

අපරම්පි ¶ වුත්තං ‘‘ඡ ඛොමෙ, ගහපතිපුත්ත, ආදීනවා සුරාමෙරයමජ්ජපමාදට්ඨානානුයොගෙ – සන්දිට්ඨිකා ධනජානි, කලහප්පවඩ්ඪනී, රොගානං ආයතනං, අකිත්තිසඤ්ජනනී, කොපීනනිදංසනී, පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණීත්වෙව ඡට්ඨං පදං භවතී’’ති (දී. නි. 3.248). පච්චක්ඛතොපි චෙතං සිද්ධමෙව. යථා මජ්ජෙ උදරගතෙ, චිත්තං සංකිලිස්සති, පඤ්ඤා දුබ්බලා හොති, තස්මා මජ්ජං විය මිද්ධම්පි චිත්තසංකිලෙසො චෙව පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණඤ්ච සියාති. න, පච්චයනිද්දෙසතො. යදි හි මජ්ජං සංකිලෙසො භවෙය්ය, සො ‘‘ඉමෙ පඤ්ච නීවරණෙ පහාය චෙතසො උපක්කිලෙසෙ’’ති (ම. නි. 1.297) වා, ‘‘එවමෙව ඛො, භික්ඛවෙ, පඤ්චිමෙ චිත්තස්ස උපක්කිලෙසා, යෙහි උපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨං චිත්තං න චෙව මුදු හොති, න ච කම්මනියං, න ච පභස්සරං, පභඞ්ගු ච, න ච සම්මා සමාධියති ආසවානං ඛයාය. කතමෙ පඤ්ච? කාමච්ඡන්දො, භික්ඛවෙ, චිත්තස්ස උපක්කිලෙසො’’ති (සං. නි. 5.214) වා, ‘‘කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, චිත්තස්ස උපක්කිලෙසා? අභිජ්ඣා විසමලොභො චිත්තස්ස උපක්කිලෙසො’’ති (ම. නි. 1.71) වා – එවමාදීසු උපක්කිලෙසනිද්දෙසෙසු නිද්දෙසං ආගච්ඡෙය්ය. යස්මා පන තස්මිං පීතෙ උපක්කිලෙසා උප්පජ්ජන්ති යෙ චිත්තසංකිලෙසා චෙව පඤ්ඤාය ච දුබ්බලීකරණා හොන්ති, තස්මා තං තෙසං පච්චයත්තා පච්චයනිද්දෙසතො එවං වුත්තං. මිද්ධං පන සයමෙව චිත්තස්ස සංකිලෙසො චෙව පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණඤ්චාති අරූපමෙව මිද්ධං.

කිඤ්ච භිය්යො? සම්පයොගවචනතො. ‘‘ථිනමිද්ධනීවරණං අවිජ්ජානීවරණෙන නීවරණඤ්චෙව නීවරණසම්පයුත්තඤ්චා’’ති (ධ. ස. 1176) හි වුත්තං. තස්මා සම්පයොගවචනතො නයිදං රූපං. න හි රූපං සම්පයුත්තසඞ්ඛ්යං ලභතීති. අථාපි සියා – ‘යථාලාභවසෙනෙතං ¶ වුත්තං. යථා හි ‘‘සිප්පිසම්බුකම්පි සක්ඛරකථලම්පි මච්ඡගුම්බම්පි චරන්තම්පි තිට්ඨන්තම්පී’’ති (දී. නි. 1.249; ම. නි. 1.433) එවං එකතො කත්වා යථාලාභවසෙන වුත්තං. සක්ඛරකථලඤ්හි තිට්ඨති යෙව න චරති, ඉතරද්වයං තිට්ඨතිපි චරතිපි. එවමිධාපි මිද්ධං නීවරණමෙව, න සම්පයුත්තං ¶ , ථිනං නීවරණම්පි සම්පයුත්තම්පීති සබ්බං එකතො කත්වා යථාලාභවසෙන ‘‘නීවරණඤ්චෙව නීවරණසම්පයුත්තඤ්චා’’ති වුත්තං. මිද්ධං පන යථා සක්ඛරකථලං තිට්ඨතෙව න චරති, එවං නීවරණමෙව, න සම්පයුත්තං. තස්මා රූපමෙව මිද්ධන්ති. න, රූපභාවාසිද්ධිතො. සක්ඛරකථලඤ්හි න චරතීති විනාපි සුත්තෙන සිද්ධං. තස්මා තත්ථ යථාලාභවසෙනත්ථො හොතු ¶ . මිද්ධං පන රූපන්ති අසිද්ධමෙතං. න සක්කා තස්ස ඉමිනා සුත්තෙන රූපභාවො සාධෙතුන්ති මිද්ධස්ස රූපභාවාසිද්ධිතො න ඉදං යථාලාභවසෙන වුත්තන්ති අරූපමෙව මිද්ධං.

කිඤ්ච භිය්යො? ‘චත්තත්තා’තිආදිවචනතො. විභඞ්ගස්මිඤ්හි ‘‘විගතථිනමිද්ධොති තස්ස ථිනමිද්ධස්ස චත්තත්තා වන්තත්තා මුත්තත්තා පහීනත්තා පටිනිස්සට්ඨත්තා, තෙන වුච්චති විගතථිනමිද්ධො’’ති (විභ. 547) ච, ‘‘ඉදං චිත්තං ඉමම්හා ථිනමිද්ධා සොධෙති විසොධෙති පරිසොධෙති මොචෙති විමොචෙති පරිමොචෙති, තෙන වුච්චති ථිනමිද්ධා චිත්තං පරිසොධෙති’’ චාති (විභ. 551) – එවං ‘චත්තත්තා’තිආදි වුත්තං. න ච ‘රූපං’ එවං වුච්චති, තස්මාපි අරූපමෙව මිද්ධන්ති. න, චිත්තජස්සාසම්භවවචනතො. තිවිධඤ්හි මිද්ධං – චිත්තජං උතුජං ආහාරජඤ්ච. තස්මා යං තත්ථ චිත්තජං තස්ස විභඞ්ගෙ ඣානචිත්තෙහි අසම්භවො වුත්තො, න අරූපභාවො සාධිතොති රූපමෙව මිද්ධන්ති. න, රූපභාවාසිද්ධිතොව. මිද්ධස්ස හි රූපභාවෙ සිද්ධෙ සක්කා එතං ලද්ධුං. තත්ථ චිත්තජස්සාසම්භවො වුත්තො. සො එව ච න සිජ්ඣතීති අරූපමෙව මිද්ධං.

කිඤ්ච භිය්යො? පහානවචනතො. භගවතා හි ‘‘ඡ, භික්ඛවෙ, ධම්මෙ පහාය භබ්බො පඨමජ්ඣානං ¶ උපසම්පජ්ජ විහරිතුං; කතමෙ ඡ? කාමච්ඡන්දං, බ්යාපාදං, ථිනමිද්ධං, උද්ධච්චං, කක්කුච්චං, විචිකිච්ඡං; කාමෙසු ඛො පනස්ස ආදීනවො සම්මපඤ්ඤාය සුදිට්ඨො හොතී’’ති (අ. නි. 6.73) ච, ‘‘ඉමෙ පඤ්ච නීවරණෙ පහාය බලවතියා පඤ්ඤාය අත්තත්ථං වා පරත්ථං වා ඤස්සතී’’ති (අ. නි. 5.51) ච ආදීසු මිද්ධස්සාපි පහානං වුත්තං. න ච රූපං පහාතබ්බං. යථාහ – ‘‘රූපක්ඛන්ධො අභිඤ්ඤෙය්යො, පරිඤ්ඤෙය්යො, න පහාතබ්බො, න භාවෙතබ්බො න සච්ඡිකාතබ්බො’’ති (විභ. 1031) ඉමස්සාපි පහානවචනතො අරූපමෙව මිද්ධන්ති. න, රූපස්සාපි පහානවචනතො. ‘‘රූපං, භික්ඛවෙ, න තුම්හාකං, තං පජහථා’’ති (ම. නි. 1.247; සං. නි. 3.33). එත්ථ හි රූපස්සාපි පහානං වුත්තමෙව. තස්මා අකාරණමෙතන්ති. න, අඤ්ඤථා වුත්තත්තා. තස්මිඤ්හි සුත්තෙ ‘‘යො, භික්ඛවෙ, රූපෙ ඡන්දරාගවිනයො ¶ තං තත්ථ පහාන’’න්ති (සං. නි. 3.25) එවං ඡන්දරාගප්පහානවසෙන රූපස්ස පහානං වුත්තං, න යථා ‘‘ඡ ධම්මෙ පහාය පඤ්ච නීවරණෙ පහායා’’ති එවං පහාතබ්බමෙව වුත්තන්ති, අඤ්ඤථා වුත්තත්තා, න රූපං මිද්ධං. තස්මා යානෙතානි ‘‘සො ඉමෙ පඤ්ච නීවරණෙ පහාය චෙතසො ¶ උපක්කිලෙසෙ’’තිආදීනි සුත්තානි වුත්තානි, එතෙහි චෙව අඤ්ඤෙහි ච සුත්තෙහි අරූපමෙව මිද්ධන්ති වෙදිතබ්බං. තථා හි –

‘‘පඤ්චිමෙ, භික්ඛවෙ, ආවරණා නීවරණා චෙතසො අජ්ඣාරුහා පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණා. කතමෙ පඤ්ච? කාමච්ඡන්දො, භික්ඛවෙ, ආවරණො නීවරණො…පෙ… ථිනමිද්ධං, භික්ඛවෙ, ආවරණං නීවරණං චෙතසො අජ්ඣාරුහං පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණ’’න්ති (සං. නි. 5.220) ච, ‘‘ථිනමිද්ධනීවරණං, භික්ඛවෙ, අන්ධකරණං අචක්ඛුකරණං අඤ්ඤාණකරණං පඤ්ඤානිරොධිකං විඝාතපක්ඛිකං අනිබ්බානසංවත්තනික’’න්ති (සං. නි. 5.221) ච, ‘‘එවමෙව ඛො, බ්රාහ්මණ, යස්මිං සමයෙ ථිනමිද්ධපරියුට්ඨිතෙන චෙතසා විහරති ථිනමිද්ධපරෙතෙනා’’ති (සං. නි. 5.236) ච, ‘‘අයොනිසො, භික්ඛවෙ, මනසිකරොතො අනුප්පන්නො චෙව කාමච්ඡන්දො උප්පජ්ජති…පෙ… අනුප්පන්නඤ්චෙව ¶ ථිනමිද්ධං උප්පජ්ජතී’’ති (සං. නි. 5.216) ච, ‘‘කෙවලොහායං, භික්ඛවෙ, අකුසලරාසි යදිදං පඤ්ච නීවරණා’’ති (සං. නි. 5.371) ච –

එවමාදීනි ච අනෙකානි එතස්ස අරූපභාවජොතකානෙව සුත්තානි වුත්තානි. යස්මා චෙතං අරූපං තස්මා ආරුප්පෙපි උප්පජ්ජති. වුත්තඤ්හෙතං මහාපකරණෙ පට්ඨානෙ – ‘‘නීවරණං ධම්මං පටිච්ච නීවරණො ධම්මො උප්පජ්ජති, න පුරෙජාතපච්චයා’’ති එතස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘ආරුප්පෙ කාමච්ඡන්දනීවරණං පටිච්ච ථිනමිද්ධං… උද්ධච්චං අවිජ්ජානීවරණ’’න්ති (පට්ඨා. 3.8.8) සබ්බං විත්ථාරෙතබ්බං. තස්මා සන්නිට්ඨානමෙත්ථ ගන්තබ්බං අරූපමෙව මිද්ධන්ති.

1166. කුක්කුච්චනිද්දෙසෙ අකප්පියෙ කප්පියසඤ්ඤිතාතිආදීනි මූලතො කුක්කුච්චදස්සනත්ථං වුත්තානි. එවංසඤ්ඤිතාය හි කතෙ වීතිකම්මෙ, නිට්ඨිතෙ වත්ථුජ්ඣාචාරෙ, පුන සඤ්ජාතසතිනොපි ‘දුට්ඨු මයා කත’න්ති එවං අනුතප්පමානස්ස පච්ඡානුතාපවසෙනෙතං උප්පජ්ජති. තෙන තං මූලතො දස්සෙතුං ‘අකප්පියෙ කප්පියසඤ්ඤිතා’තිආදි වුත්තං. තත්ථ අකප්පියභොජනං කප්පියසඤ්ඤී හුත්වා පරිභුඤ්ජති, අකප්පියමංසං කප්පියමංසසඤ්ඤී හුත්වා, අච්ඡමංසං සූකරමංසන්ති, දීපිමංසං වා මිගමංසන්ති ¶ ඛාදති; කාලෙ වීතිවත්තෙ කාලසඤ්ඤාය, පවාරෙත්වා අප්පවාරිතසඤ්ඤාය, පත්තස්මිං රජෙ පතිතෙ පටිග්ගහිතසඤ්ඤාය භුඤ්ජති – එවං ‘අකප්පියෙ කප්පියසඤ්ඤාය’ වීතික්කමං ¶ කරොති නාම. සූකරමංසං පන අච්ඡමංසසඤ්ඤාය ඛාදමානො, කාලෙ ච විකාලසඤ්ඤාය භුඤ්ජමානො ‘කප්පියෙ අකප්පියසඤ්ඤිතාය’ වීතික්කමං කරොති නාම. අනවජ්ජං පන කිඤ්චිදෙව වජ්ජසඤ්ඤිතාය, වජ්ජඤ්ච අනවජ්ජසඤ්ඤිතාය කරොන්තො ‘අනවජ්ජෙ වජ්ජසඤ්ඤාය වජ්ජෙ ච අනවජ්ජසඤ්ඤාය’ වීතික්කමං කරොති නාම. යස්මා පනෙතං ‘‘අකතං වත මෙ කල්යාණං, අකතං කුසලං, අකතං භීරුත්තාණං, කතං පාපං, කතං ලුද්දං, කතං කිබ්බිස’’න්ති එවං අනවජ්ජෙ වජ්ජසඤ්ඤිතායපි කතෙ වීතික්කමෙ උප්පජ්ජති, තස්මාස්ස අඤ්ඤම්පි වත්ථුං අනුජානන්තො යං එවරූපන්තිආදිමාහ.

තත්ථ ¶ කුක්කුච්චපදං වුත්තත්ථමෙව. කුක්කුච්චායනාකාරො කුක්කුච්චායනා. කුක්කුච්චෙන අයිතස්ස භාවො කුක්කුච්චායිතත්තං. චෙතසො විප්පටිසාරොති එත්ථ කතාකතස්ස සාවජ්ජානවජ්ජස්ස වා අභිමුඛගමනං ‘විප්පටිසාරො’ නාම. යස්මා පන සො කතං වා පාපං අකතං න කරොති, අකතං වා කල්යාණං කතං න කරොති, තස්මා විරූපො කුච්ඡිතො වා පටිසාරොති ‘විප්පටිසාරො’. සො පන චෙතසො, න සත්තස්සාති ඤාපනත්ථං ‘චෙතසො’ විප්පටිසාරොති වුත්තං. අයමස්ස සභාවනිද්දෙසො. උප්පජ්ජමානං පන කුක්කුච්චං ආරග්ගමිව කංසපත්තං මනං විලිඛමානමෙව උප්පජ්ජති, තස්මා මනොවිලෙඛොති වුත්තං. අයමස්ස කිච්චනිද්දෙසො. යං පන විනයෙ ‘‘අථ ඛො ආයස්මා සාරිපුත්තො භගවතා පටික්ඛිත්තං අනුවසිත්වා අනුවසිත්වා ආවසථපිණ්ඩං පරිභුඤ්ජිතු’’න්ති කුක්කුච්චායන්තො න පටිග්ගහෙසීති (පාචි. 204) කුක්කුච්චං ආගතං, න තං නීවරණං. න හි අරහතො ‘දුට්ඨු මයා ඉදං කත’න්ති එවං අනුතාපො අත්ථි. නීවරණපතිරූපකං පනෙතං ‘කප්පති න කප්පතී’ති වීමංසනසඞ්ඛාතං විනයකුක්කුච්චං නාම.

1176. ‘‘කතමෙ ධම්මා නීවරණා චෙව නීවරණසම්පයුත්තා චා’’ති පදස්ස නිද්දෙසෙ යස්මා ථිනමිද්ධං අඤ්ඤමඤ්ඤං න විජහති, තස්මා ථිනමිද්ධනීවරණං අවිජ්ජානීවරණෙන නීවරණඤ්චෙව නීවරණසම්පයුත්තඤ්චාති අභින්දිත්වා වුත්තං. යස්මා පන උද්ධච්චෙ සතිපි කුක්කුච්චස්ස අභාවා කුක්කුච්චෙන විනාපි උද්ධච්චං උප්පජ්ජති, තස්මා තං භින්දිත්වා වුත්තං. යඤ්ච යෙන සම්පයොගං න ගච්ඡති, තං න යොජිතන්ති වෙදිතබ්බං.

ඉමෙ ¶ ¶ පන නීවරණෙ කිලෙසපටිපාටියාපි ආහරිතුං වට්ටති මග්ගපටිපාටියාපි. කිලෙසපටිපාටියා කාමච්ඡන්දබ්යාපාදා අනාගාමිමග්ගෙන පහීයන්ති, ථිනමිද්ධුද්ධච්චානි අරහත්තමග්ගෙන, කුක්කුච්චවිචිකිච්ඡා සොතාපත්තිමග්ගෙන, අවිජ්ජා අරහත්තමග්ගෙන. මග්ගපටිපාටියා සොතාපත්තිමග්ගෙන කුක්කුච්චවිචිකිච්ඡා පහීයන්ති, අනාගාමිමග්ගෙන කාමච්ඡන්දබ්යාපාදා, අරහත්තමග්ගෙන ථිනමිද්ධුද්ධච්චාවිජ්ජාති.

1182. පරාමාසගොච්ඡකෙ ¶ තෙ ධම්මෙ ඨපෙත්වාති පුච්ඡාසභාගෙන බහුවචනං කතං.

1219. උපාදානනිද්දෙසෙ වත්ථුසඞ්ඛාතං කාමං උපාදියතීති කාමුපාදානං කාමො ච සො උපාදානඤ්චාතිපි කාමුපාදානං. උපාදානන්ති දළ්හග්ගහණං. දළ්හත්ථො හි එත්ථ උපසද්දො උපායාසඋපකට්ඨාදීසු විය. තථා දිට්ඨි ච සා උපාදානඤ්චාති දිට්ඨුපාදානං. දිට්ඨිං උපාදියතීති දිට්ඨුපාදානං. ‘සස්සතො අත්තා ච ලොකො චා’තිආදීසු (දී. නි. 1.31) හි පුරිමදිට්ඨිං උත්තරදිට්ඨි උපාදියහි. තථා සීලබ්බතං උපාදියතීති සීලබ්බතුපාදානං. සීලබ්බතඤ්ච තං උපාදානඤ්චාතිපි සීලබ්බතුපාදානං. ගොසීලගොවතාදීනි හි ‘එවං සුද්ධී’ති අභිනිවෙසතො සයමෙව උපාදානානි. තථා, වදන්ති එතෙනාති ‘වාදො’; උපාදියන්ති එතෙනාති ‘උපාදානං’. කිං වදන්ති, උපාදියන්ති වා? අත්තානං. අත්තනො වාදුපාදානං අත්තවාදුපාදානං; ‘අත්තවාදමත්තමෙව වා අත්තා’ති උපාදියන්ති එතෙනාති අත්තවාදුපාදානං.

1220. යො කාමෙසු කාමච්ඡන්දොති එත්ථාපි වත්ථුකාමාව අනවසෙසතො කාමාති අධිප්පෙතා. තස්මා වත්ථුකාමෙසු කාමච්ඡන්දො ඉධ කාමුපාදානන්ති අනාගාමිනොපි තං සිද්ධං හොති. පඤ්චකාමගුණවත්ථුකො පනස්ස කාමරාගොව නත්ථීති.

1221. දිට්ඨුපාදානනිද්දෙසෙ නත්ථි දින්නන්ති. දින්නං නාම අත්ථි, සක්කා කස්සචි කිඤ්චි දාතුන්ති ජානාති; දින්නස්ස පන ඵලං විපාකො නත්ථීති ගණ්හාති. නත්ථි යිට්ඨන්ති. යිට්ඨං වුච්චති මහායාගො. තං යජිතුං සක්කාති ජානාති; යිට්ඨස්ස පන ඵලං විපාකො නත්ථීති ගණ්හාති. නත්ථි හුතන්ති ආහුනපාහුනමඞ්ගලකිරියා. තං කාතුං සක්කාති ජානාති; තස්ස පන ඵලං විපාකො නත්ථීති ¶ ගණ්හාති. නත්ථි, සුකතදුක්කටානන්ති එත්ථ දස කුසලකම්මපථා සුකතකම්මානි නාම. දස අකුසලකම්මපථා දුක්කටකම්මානි ¶ නාම. තෙසං අත්ථිභාවං ¶ ජානාති ඵලං විපාකො පන නත්ථීති ගණ්හාති. නත්ථි අයං ලොකොති පරලොකෙ ඨිතො ඉමං ලොකං නත්ථීති ගණ්හාති. නත්ථි පරලොකොති ඉධ ලොකෙ ඨිතො පරලොකං නත්ථීති ගණ්හාති. නත්ථි මාතා නත්ථි පිතාති මාතාපිතූනං අත්ථිභාවං ජානාති, තෙසු කතපච්චයෙන කොචි ඵලං විපාකො නත්ථීති ගණ්හාති. නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකාති චවනකඋපපජ්ජනකා සත්තා නත්ථීති ගණ්හාති. සම්මග්ගතා සම්මා පටිපන්නාති අනුලොමපටිපදං පටිපන්නා ධම්මිකසමණබ්රාහ්මණා ලොකස්මිං නත්ථීති ගණ්හාති. යෙ ඉමඤ්ච ලොකං පරඤ්ච ලොකං සයං අභිඤ්ඤා සච්ඡිකත්වා පවෙදෙන්තීති ඉමඤ්ච ලොකං පරඤ්ච ලොකං අත්තනාව අභිවිසිට්ඨෙන ඤාණෙන ඤත්වා පවෙදනසමත්ථො සබ්බඤ්ඤූ බුද්ධො නාම නත්ථීති ගණ්හාති.

ඉමානි පන උපාදානානි කිලෙසපටිපාටියාපි ආහරිතුං වට්ටති මග්ගපටිපාටියාපි. කිලෙසපටිපාටියා කාමුපාදානං චතූහි මග්ගෙහි පහීයති, සෙසානි තීණි සොතාපත්තිමග්ගෙන. මග්ගපටිපාටියා සොතාපත්තිමග්ගෙන දිට්ඨුපාදානාදීනි පහීයන්ති, චතූහි මග්ගෙහි කාමුපාදානන්ති.

1235. කිලෙසගොච්ඡකෙ කිලෙසා එව කිලෙසවත්ථූනි. වසන්ති වා එත්ථ අඛීණාසවා සත්තා ලොභාදීසු පතිට්ඨිතත්තාති ‘වත්ථූනි’. කිලෙසා ච තෙ තප්පතිට්ඨානං සත්තානං වත්ථූනි චාති ‘කිලෙසවත්ථූනි’. යස්මා චෙත්ථ අනන්තරපච්චයාදිභාවෙන උප්පජ්ජමානා කිලෙසාපි වසන්ති එව නාම, තස්මා කිලෙසානං වත්ථූනීතිපි ‘කිලෙසවත්ථූනි’.

1236. තත්ථ කතමො ලොභො? යො රාගො සාරාගොති අයං පන ලොභො හෙතුගොච්ඡකෙ ගන්ථගොච්ඡකෙ ඉමස්මිං කිලෙසගොච්ඡකෙති තීසු ඨානෙසු අතිරෙකපදසතෙන නිද්දිට්ඨො. ආසවසංයොජනඔඝයොගනීවරණඋපාදානගොච්ඡකෙසු අට්ඨහි අට්ඨහි පදෙහි නිද්දිට්ඨො. ස්වායං අතිරෙකපදසතෙන නිද්දිට්ඨට්ඨානෙපි අට්ඨහි අට්ඨහි පදෙහි නිද්දිට්ඨට්ඨානෙපි නිප්පදෙසතොව ගහිතොති වෙදිතබ්බො. තෙසු ¶ හෙතුගන්ථනීවරණඋපාදානකිලෙසගොච්ඡකෙසු චතුමග්ගවජ්ඣා තණ්හා එකෙනෙව ¶ කොට්ඨාසෙන ඨිතා. ආසවසංයොජනඔඝයොගෙසු චතුමග්ගවජ්ඣාපි ද්වෙ කොට්ඨාසා හුත්වා ඨිතා. කථං? ආසවෙසු කාමාසවො භවාසවොති, සංයොජනෙසු කාමරාගසංයොජනං භවරාගසංයොජනන්ති, ඔඝෙසු කාමොඝො භවොඝොති, යොගෙසු කාමයොගො භවයොගොති.

ඉමානි පන කිලෙසවත්ථූනි කිලෙසපටිපාටියාපි ආහරිතුං වට්ටති මග්ගපටිපාටියාපි. කිලෙසපටිපාටියා ¶ ලොභො චතූහි මග්ගෙහි පහීයති, දොසො අනාගාමිමග්ගෙන, මොහමානා අරහත්තමග්ගෙන, දිට්ඨිවිචිකිච්ඡා සොතාපත්තිමග්ගෙන, ථිනාදීනි අරහත්තමග්ගෙන. මග්ගපටිපාටියා සොතාපත්තිමග්ගෙන දිට්ඨිවිචිකිච්ඡා පහීයන්ති, අනාගාමිමග්ගෙන දොසො, අරහත්තමග්ගෙන සෙසා සත්තාති.

1287. කාමාවචරනිද්දෙසෙ හෙට්ඨතොති හෙට්ඨාභාගෙන. අවීචිනිරයන්ති වා අග්ගිජාලානං වා සත්තානං වා දුක්ඛවෙදනාය වීචි, අන්තරං, ඡිද්දං එත්ථ නත්ථීති අවීචි. සුඛසඞ්ඛාතො අයො එත්ථ නත්ථීති නිරයො. නිරතිඅත්ථෙනපි නිරස්සාදත්ථෙනපි නිරයො. පරියන්තං කරිත්වාති තං අවීචිසඞ්ඛාතං නිරයං අන්තං කත්වා. උපරිතොති උපරිභාගෙන. පරනිම්මිතවසවත්තිදෙවෙති පරනිම්මිතෙසු කාමෙසු වසං වත්තනතො එවංලද්ධවොහාරෙ දෙවෙ. අන්තො කරිත්වාති අන්තො පක්ඛිපිත්වා. යං එතස්මිං අන්තරෙති යෙ එතස්මිං ඔකාසෙ. එත්ථාවචරාති ඉමිනා යස්මා එතස්මිං අන්තරෙ අඤ්ඤෙපි චරන්ති කදාචි කත්ථචි සම්භවතො, තස්මා තෙසං අසඞ්ගණ්හනත්ථං ‘අවචරා’ති වුත්තං. තෙන යෙ එතස්මිං අන්තරෙ ඔගාළ්හා හුත්වා චරන්ති සබ්බත්ථ සදා ච සම්භවතො, අධොභාගෙ චරන්ති අවීචිනිරයස්ස හෙට්ඨා භූතුපාදායපවත්තිභාවෙන, තෙසං සඞ්ගහො කතො හොති. තෙ හි අවගාළ්හාව චරන්ති, අධොභාගෙව චරන්තීති අවචරා. එත්ථ පරියාපන්නාති ඉමිනා පන යස්මා එතෙ එත්ථාවචරා අඤ්ඤත්ථාපි අවචරන්ති, න පන තත්ථ පරියාපන්නා හොන්ති, තස්මා තෙසං අඤ්ඤත්ථාපි අවචරන්තානං පරිග්ගහො කතො හොති. ඉදානි තෙ එත්ථ පරියාපන්නධම්මෙ රාසිසුඤ්ඤතපච්චයභාවතො ¶ චෙව සභාවතො ච දස්සෙන්තො ඛන්ධාතිආදිමාහ.

1289. රූපාවචරනිද්දෙසෙ ¶ බ්රහ්මලොකන්ති පඨමජ්ඣානභූමිසඞ්ඛාතං බ්රහ්මට්ඨානං. සෙසමෙත්ථ කාමාවචරනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. සමාපන්නස්ස වාතිආදීසු පඨමපදෙන කුසලජ්ඣානං වුත්තං, දුතියෙන විපාකජ්ඣානං, වුත්තං තතියෙන කිරියජ්ඣානං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

1291. අරූපාවචරනිද්දෙසෙ ආකාසානඤ්චායතනූපගෙති ආකාසානඤ්චායතනසඞ්ඛාතං භවං උපගතෙ. දුතියපදෙපි එසෙව නයො. සෙසං හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං.

1301. සරණදුකනිද්දෙසෙ ය්වායං තීසු අකුසලමූලෙසු මොහො, සො ලොභසම්පයුත්තො ච ලොභෙන ¶ සරණො, දොසසම්පයුත්තො ච දොසෙන සරණො. විචිකිච්ඡුද්ධච්චසම්පයුත්තො පන මොහො දිට්ඨිසම්පයුත්තෙන චෙව රූපරාගඅරූපරාගසඞ්ඛාතෙන ච රාගරණෙන පහානෙකට්ඨභාවතො සරණො සරජොති වෙදිතබ්බො.

සුත්තන්තිකදුකනික්ඛෙපකථා

1303. සුත්තන්තිකදුකෙසු මාතිකාකථායං අත්ථතො විවෙචිතත්තා යානි ච නෙසං නිද්දෙසපදානි තෙසම්පි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව සුවිඤ්ඤෙය්යත්තා යෙභුය්යෙන උත්තානත්ථානි එව. ඉදං පනෙත්ථ විසෙසමත්තං – විජ්ජූපමදුකෙ තාව චක්ඛුමා කිර පුරිසො මෙඝන්ධකාරෙ රත්තිං මග්ගං පටිපජ්ජි. තස්ස අන්ධකාරතාය මග්ගො න පඤ්ඤායි. විජ්ජු නිච්ඡරිත්වා අන්ධකාරං විද්ධංසෙසි. අථස්ස අන්ධකාරවිගමා මග්ගො පාකටො අහොසි. සො දුතියම්පි ගමනං අභිනීහරි. දුතියම්පි අන්ධකාරො ඔත්ථරි. මග්ගො න පඤ්ඤායි. විජ්ජු නිච්ඡරිත්වා තං විද්ධංසෙසි. විගතෙ අන්ධකාරෙ මග්ගො පාකටො අහොසි. තතියම්පි ගමනං අභිනීහරි. අන්ධකාරො ඔත්ථරි. මග්ගො න පඤ්ඤායි. විජ්ජු නිච්ඡරිත්වා අන්ධකාරං විද්ධංසෙසි.

තත්ථ චක්ඛුමතො පුරිසස්ස අන්ධකාරෙ මග්ගපටිපජ්ජනං විය අරියසාවකස්ස සොතාපත්තිමග්ගත්ථාය විපස්සනාරම්භො. අන්ධකාරෙ මග්ගස්ස අපඤ්ඤායනකාලො විය සච්චච්ඡාදකතමං. විජ්ජුයා නිච්ඡරිත්වා අන්ධකාරස්ස විද්ධංසිතකාලො විය සොතාපත්තිමග්ගොභාසෙන උප්පජ්ජිත්වා සච්චච්ඡාදකතමස්ස ¶ විනොදිතකාලො. විගතෙ අන්ධකාරෙ මග්ගස්ස පාකටකාලො විය ¶ සොතාපත්තිමග්ගස්ස චතුන්නං සච්චානං පාකටකාලො. මග්ගස්ස පාකටං පන මග්ගසමඞ්ගිපුග්ගලස්ස පාකටමෙව. දුතියගමනාභිනීහාරො විය සකදාගාමිමග්ගත්ථාය විපස්සනාරම්භො. අන්ධකාරෙ මග්ගස්ස අපඤ්ඤායනකාලො විය සච්චච්ඡාදකතමං. දුතියං විජ්ජුයා නිච්ඡරිත්වා අන්ධකාරස්ස විද්ධංසිතකාලො විය සකදාගාමිමග්ගොභාසෙන උප්පජ්ජිත්වා සච්චච්ඡාදකතමස්ස විනොදිතකාලො. විගතෙ අන්ධකාරෙ මග්ගස්ස පාකටකාලො විය සකදාගාමිමග්ගස්ස චතුන්නං සච්චානං පාකටකාලො. මග්ගස්ස පාකටං පන මග්ගසමඞ්ගිපුග්ගලස්ස පාකටමෙව. තතියගමනාභිනීහාරො විය අනාගාමිමග්ගත්ථාය විපස්සනාරම්භො. අන්ධකාරෙ මග්ගස්ස අපඤ්ඤායනකාලො විය සච්චච්ඡාදකතමං. තතියං විජ්ජුයා නිච්ඡරිත්වා අන්ධකාරස්ස විද්ධංසිතකාලො විය අනාගාමිමග්ගොභාසෙන උප්පජ්ජිත්වා සච්චච්ඡාදකතමස්ස විනොදිතකාලො. විගතෙ ¶ අන්ධකාරෙ මග්ගස්ස පාකටකාලො විය අනාගාමිමග්ගස්ස චතුන්නං සච්චානං පාකටකාලො. මග්ගස්ස පාකටං පන මග්ගසමඞ්ගිපුග්ගලස්ස පාකටමෙව.

වජිරස්ස පන පාසාණො වා මණි වා අභෙජ්ජො නාම නත්ථි. යත්ථ පතති තං විනිවිද්ධමෙව හොති. වජිරං ඛෙපෙන්තං අසෙසෙත්වා ඛෙපෙති. වජිරෙන ගතමග්ගො නාම පුන පාකතිකො න හොති. එවමෙව අරහත්තමග්ගස්ස අවජ්ඣකිලෙසො නාම නත්ථි. සබ්බකිලෙසෙ විනිවිජ්ඣති වජිරං විය. අරහත්තමග්ගොපි කිලෙසෙ ඛෙපෙන්තො අසෙසෙත්වා ඛෙපෙති. වජිරෙන ගතමග්ගස්ස පුන පාකතිකත්තාභාවො විය අරහත්තමග්ගෙන පහීනකිලෙසානං පුන පච්චුදාවත්තනං නාම නත්ථීති.

1307. බාලදුකනිද්දෙසෙ බාලෙසු අහිරිකානොත්තප්පානි පාකටානි, මූලානි ච සෙසානං බාලධම්මානං. අහිරිකො හි අනොත්තප්පී ච න කිඤ්චි අකුසලං න කරොති නාමාති. එතානි ද්වෙ පඨමංයෙව විසුං වුත්තානි. සුක්කපක්ඛෙපි අයමෙව නයො. තථා කණ්හදුකෙ.

1311. තපනීයදුකනිද්දෙසෙ කතත්තා ච අකතත්තා ච තපනං වෙදිතබ්බං. කායදුච්චරිතාදීනි ¶ හි කතත්තා තපන්ති, කායසුචරිතාදීනි අකතත්තා. තථා හි පුග්ගලො ‘කතං මෙ කායදුච්චරිත’න්ති තප්පති, ‘අකතං මෙ කායසුචරිත’න්ති තප්පති. ‘කතං මෙ වචීදුච්චරිත’න්ති තප්පති…පෙ… ‘අකතං මෙ ¶ මනොසුචරිත’න්ති තප්පති. අතපනීයෙපි එසෙව නයො. කල්යාණකාරී හි පුග්ගලො ‘කතං මෙ කායසුචරිත’න්ති න තප්පති, ‘අකතං මෙ කායදුච්චරිත’න්ති න තප්පති…පෙ… ‘අකතං මෙ මනොදුච්චරිත’න්ති න තප්පතීති (අ. නි. 2.3).

1313. අධිවචනදුකනිද්දෙසෙ යා තෙසං තෙසං ධම්මානන්ති සබ්බධම්මග්ගහණං. සඞ්ඛායතීති සඞ්ඛා, සංකථියතීති අත්ථො. කින්ති සංකථියති? අහන්ති මමන්ති පරොති පරස්සාති සත්තොති භාවොති පොසොති පුග්ගලොති නරොති මාණවොති තිස්සොති දත්තොති, ‘මඤ්චො පීඨං භිසි බිම්බොහනං’ ‘විහාරො පරිවෙණං ද්වාරං වාතපාන’න්ති එවං අනෙකෙහි ආකාරෙහි සංකථියතීති ‘සඞ්ඛා’. සමඤ්ඤායතීති සමඤ්ඤා. කින්ති සමඤ්ඤායති? ‘අහන්ති…පෙ… වාතපාන’න්ති සමඤ්ඤායතීති ¶ ‘සමඤ්ඤා’. පඤ්ඤාපියතීති පඤ්ඤත්ති. වොහරියතීති වොහාරො. කින්ති වොහරියති? ‘අහ’න්ති…පෙ… ‘වාතපාන’න්ති වොහරියතීති වොහාරො.

නාමන්ති චතුබ්බිධං නාමං – සාමඤ්ඤනාමං ගුණනාමං කිත්තිමනාමං ඔපපාතිකනාමන්ති. තත්ථ පඨමකප්පිකෙසු මහාජනෙන සම්මන්නිත්වා ඨපිතත්තා මහාසම්මතොති රඤ්ඤො නාමං ‘සාමඤ්ඤනාමං’ නාම. යං සන්ධාය වුත්තං – ‘‘මහාජනසම්මතොති ඛො, වාසෙට්ඨ, මහාසම්මතො ත්වෙව පඨමං අක්ඛරං උපනිබ්බත්ත’’න්ති (දී. නි. 3.131). ධම්මකථිකො ¶ පංසුකූලිකො විනයධරො තෙපිටකො සද්ධො පසන්නොති එවරූපං ගුණතො ආගතනාමං ‘ගුණනාමං’ නාම. භගවා අරහං සම්මාසම්බුද්ධොතිආදීනිපි තථාගතස්ස අනෙකානි නාමසතානි ගුණනාමානෙව. තෙන වුත්තං –

‘‘අසඞ්ඛ්යෙය්යානි නාමානි, සගුණෙන මහෙසිනො;

ගුණෙන නාමමුද්ධෙය්යං, අපි නාමසහස්සතො’’ති.

යං පන ජාතස්ස කුමාරකස්ස නාමග්ගහණදිවසෙ දක්ඛිණෙය්යානං සක්කාරං කත්වා සමීපෙ ඨිතා ඤාතකා කප්පෙත්වා පකප්පෙත්වා ‘අයං අසුකොනාමා’ති නාමං කරොන්ති, ඉදං ‘කිත්තිමනාම’ නාම. යා පන පුරිමපඤ්ඤත්ති පච්ඡිමපඤ්ඤත්තියං පතති, පුරිමවොහාරො පච්ඡිමවොහාරෙ පතති, සෙය්යථිදං – පුරිමකප්පෙපි චන්දො චන්දොයෙව නාම, එතරහිපි චන්දොව. අතීතෙ සූරියො… සමුද්දො… පථවී… පබ්බතො පබ්බතොයෙව, නාම, එතරහිපි ¶ පබ්බතොයෙවාති ඉදං ‘ඔපපාතිකනාමං’ නාම. ඉදං චතුබ්බිධම්පි නාමං එත්ථ නාමමෙව හොති.

නාමකම්මන්ති නාමකරණං. නාමධෙය්යන්ති නාමට්ඨපනං. නිරුත්තීති නාමනිරුත්ති. බ්යඤ්ජනන්ති නාමබ්යඤ්ජනං. යස්මා පනෙතං අත්ථං බ්යඤ්ජෙති තස්මා එවං වුත්තං. අභිලාපොති නාමාභිලාපොව. සබ්බෙව ධම්මා අධිවචනපථාති අධිවචනස්ස නොපථධම්මො නාම නත්ථි. එකධම්මො සබ්බධම්මෙසු නිපතති, සබ්බධම්මා එකධම්මස්මිං නිපතන්ති. කථං? අයඤ්හි නාමපඤ්ඤත්ති එකධම්මො, සො සබ්බෙසු චතුභූමකධම්මෙසු නිපතති. සත්තොපි සඞ්ඛාරොපි නාමතො මුත්තකො නාම නත්ථි.

අටවීපබ්බතාදීසු රුක්ඛොපි ජානපදානං භාරො. තෙ හි ‘අයං කිං රුක්ඛො නාමා’ති පුට්ඨා ‘ඛදිරො’ ‘පලාසො’ති අත්තනා ජානනකනාමං කථෙන්ති. යස්ස නාමං න ජානන්ති තම්පි ‘අනාමකො’ ¶ නාමාති වදන්ති. තම්පි තස්ස නාමධෙය්යමෙව හුත්වා තිට්ඨති. සමුද්දෙ මච්ඡකච්ඡපාදීසුපි එසෙව නයො. ඉතරෙ ද්වෙ දුකා ඉමිනා සමානත්ථා එව.

1316. නාමරූපදුකෙ ¶ නාමකරණට්ඨෙන ච නමනට්ඨෙන ච නාමනට්ඨෙන ච නාමං. තත්ථ චත්තාරො ඛන්ධා තාව නාමකරණට්ඨෙන ‘නාමං’. යථා හි මහාජනසම්මතත්තා මහාසම්මතස්ස මහාසම්මතොති නාමං අහොසි, යථා වා මාතාපිතරො ‘අයං තිස්සො නාම හොතු, ඵුස්සො නාම හොතූ’ති එවං පුත්තස්ස කිත්තිමනාමං කරොන්ති, යථා වා ‘ධම්මකථිකො’ ‘විනයධරො’ති ගුණතො නාමං ආගච්ඡති, න එවං වෙදනාදීනං. වෙදනාදයො හි මහාපථවීආදයො විය අත්තනො නාමං කරොන්තාව උප්පජ්ජන්ති. තෙසු උප්පන්නෙසු තෙසං නාමං උප්පන්නමෙව හොති. න හි වෙදනං උප්පන්නං ‘ත්වං වෙදනා නාම හොහී’ති කොචි භණති. න ච තස්සා නාමග්ගහණකිච්චං අත්ථි. යථා පථවියා උප්පන්නාය ‘ත්වං පථවී නාම හොහී’ති නාමග්ගහණකිච්චං නත්ථි, චක්කවාළසිනෙරුචන්දිමසූරියනක්ඛත්තෙසු උප්පන්නෙසු ‘ත්වං චක්කවාළං නාම හොහි ත්වං නක්ඛත්තං නාම හොහී’ති නාමග්ගහණකිච්චං නත්ථි, නාමං උප්පන්නමෙව හොති, ඔපපාතිකපඤ්ඤත්තියං නිපතති, එවං වෙදනාය උප්පන්නාය ‘ත්වං වෙදනා නාම හොහී’ති නාමග්ගහණකිච්චං නත්ථි. තාය ¶ උප්පන්නාය වෙදනාති නාමං උප්පන්නමෙව හොති. ඔපපාතිකපඤ්ඤත්තියං නිපතති. සඤ්ඤාදීසුපි එසෙව නයො. අතීතෙපි හි වෙදනා වෙදනායෙව, සඤ්ඤා… සඞ්ඛාරා… විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණමෙව. අනාගතෙපි, පච්චුප්පන්නෙපි. නිබ්බානං පන සදාපි නිබ්බානමෙවාති. ‘නාමකරණට්ඨෙන’ නාමං.

‘නමනට්ඨෙනා’පි චෙත්ථ චත්තාරො ඛන්ධා නාමං. තෙ හි ආරම්මණාභිමුඛා නමන්ති. ‘නාමනට්ඨෙන’ සබ්බම්පි නාමං. චත්තාරො හි ඛන්ධා ආරම්මණෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං නාමෙන්ති. නිබ්බානං ආරම්මණාධිපතිපච්චයතාය අත්තනි අනවජ්ජධම්මෙ නාමෙති.

1318. අවිජ්ජාභවතණ්හා වට්ටමූලසමුදාචාරදස්සනත්ථං ගහිතා.

1320. භවිස්සති අත්තා ච ලොකො චාති ඛන්ධපඤ්චකං අත්තා ච ලොකො චාති ගහෙත්වා ‘තං භවිස්සතී’ති ගහණාකාරෙන නිවිට්ඨා සස්සතදිට්ඨි. දුතියා ‘න භවිස්සතී’ති ආකාරෙන නිවිට්ඨා උච්ඡෙදදිට්ඨි.

1326. පුබ්බන්තං ¶ ¶ ආරබ්භාති අතීතකොට්ඨාසං ආරම්මණං කරිත්වා. ඉමිනා බ්රහ්මජාලෙ ආගතා අට්ඨාරස පුබ්බන්තානුදිට්ඨියො ගහිතා. අපරන්තං ආරබ්භාති අනාගතකොට්ඨාසං ආරම්මණං කරිත්වා. ඉමිනා තත්ථෙව ආගතා චතුචත්තාලීස අපරන්තානුදිට්ඨියො ගහිතා.

1332. දොවචස්සතානිද්දෙසෙ සහධම්මිකෙ වුච්චමානෙති සහධම්මිකං නාම යං භගවතා පඤ්ඤත්තං සික්ඛාපදං, තස්මිං වත්ථුං දස්සෙත්වා ආපත්තිං ආරොපෙත්වා ‘ඉදං නාම ත්වං ආපත්තිං ආපන්නො, ඉඞ්ඝ දෙසෙහි වුට්ඨාහි පටිකරොහී’ති වුච්චමානෙ. දොවචස්සායන්තිආදීසු එවං චොදියමානස්ස පටිචොදනාය වා අප්පදක්ඛිණගාහිතාය වා දුබ්බචස්ස කම්මං දොවචස්සායං. තදෙව දොවචස්සන්තිපි වුච්චති. තස්ස භාවො දොවචස්සියං. ඉතරං තස්සෙව වෙවචනං. විප්පටිකූලගාහිතාති විලොමගාහිතා. විලොමගහණසඞ්ඛාතෙන විපච්චනීකෙන සාතං අස්සාති විපච්චනීකසාතො. ‘පටාණිකගහණං ගහෙත්වා එකපදෙනෙව තං නිස්සද්දමකාසි’න්ති සුඛං පටිලභන්තස්සෙතං අධිවචනං. තස්ස භාවො විපච්චනීකසාතතා. ඔවාදං අනාදියනවසෙන අනාදරස්ස භාවො අනාදරියං. ඉතරං තස්සෙව වෙවචනං. අනාදියනාකාරො වා අනාදරතා. ගරුවාසං අවසනවසෙන උප්පන්නො අගාරවභාවො අගාරවතා. සජෙට්ඨකවාසං අවසනවසෙන උප්පන්නො අප්පටිස්සවභාවො අප්පටිස්සවතා. අයං වුච්චතීති අයං ¶ එවරූපා දොවචස්සතා නාම වුච්චති. අත්ථතො පනෙසා තෙනාකාරෙන පවත්තා චත්තාරො ඛන්ධා, සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොයෙව වාති. පාපමිත්තතාදීසුපි එසෙව නයො. දොවචස්සතා පාපමිත්තතාදයො හි විසුං චෙතසිකධම්මා නාම නත්ථි.

1333. නත්ථි ¶ එතෙසං සද්ධාති අස්සද්ධා; බුද්ධාදීනි වත්ථූනි න සද්දහන්තීති අත්ථො. දුස්සීලාති සීලස්ස දුන්නාමං නත්ථි, නිස්සීලාති අත්ථො. අප්පස්සුතාති සුතරහිතා. පඤ්ච මච්ඡරියානි එතෙසං අත්ථීති මච්ඡරිනො. දුප්පඤ්ඤාති නිප්පඤ්ඤා. සෙවනකවසෙන සෙවනා. බලවසෙවනා නිසෙවනා. සබ්බතොභාගෙන සෙවනා සංසෙවනා. උපසග්ගවසෙන වා පදං වඩ්ඪිතං. තීහිපි සෙවනාව කථිතා. භජනාති උපසඞ්කමනා. සම්භජනාති සබ්බතොභාගෙන භජනා. උපසග්ගවසෙන වා පදං වඩ්ඪිතං. භත්තීති දළ්හභත්ති. සම්භත්තීති සබ්බතොභාගෙන භත්ති. උපසග්ගවසෙන වා පදං වඩ්ඪිතං. ද්වීහිපි දළ්හභත්ති එව කථිතා. තංසම්පවඞ්කතාති තෙසු පුග්ගලෙසු කායෙන චෙව චිත්තෙන ච සම්පවඞ්කභාවො; තන්නින්නතා තප්පොණතා තප්පබ්භාරතාති අත්ථො.

1334. සොවචස්සතාදුකනිද්දෙසොපි වුත්තපටිපක්ඛනයෙන වෙදිතබ්බො.

1336. පඤ්චපි ¶ ආපත්තික්ඛන්ධාති මාතිකානිද්දෙසෙන ‘පාරාජිකං සඞ්ඝාදිසෙසං පාචිත්තියං පාටිදෙසනීයං දුක්කට’න්ති ඉමා පඤ්ච ආපත්තියො. සත්තපි ආපත්තික්ඛන්ධාති විනයනිද්දෙසෙන ‘පාරාජිකං සඞ්ඝාදිසෙසං ථුල්ලච්චයං පාචිත්තියං පාටිදෙසනීයං දුක්කටං දුබ්භාසිත’න්ති ඉමා සත්ත ආපත්තියො. තත්ථ සහ වත්ථුනා තාසං ආපත්තීනං පරිච්ඡෙදජානනකපඤ්ඤා ආපත්තිකුසලතා නාම. සහ කම්මවාචාය ආපත්තිවුට්ඨානපරිච්ඡෙදජානනකපඤ්ඤා පන ආපත්තිවුට්ඨානකුසලතා නාම.

1338. සමාපජ්ජිතබ්බතො සමාපත්ති. සහ පරිකම්මෙන අප්පනාපරිච්ඡෙදජානනකපඤ්ඤා පන සමාපත්තිකුසලතා නාම. ‘චන්දෙ වා සූරියෙ වා නක්ඛත්තෙ වා එත්තකං ඨානං ගතෙ වුට්ඨහිස්සාමී’ති අවිරජ්ඣිත්වා තස්මිංයෙව සමයෙ වුට්ඨානකපඤ්ඤාය අත්ථිතාය සමාපත්තිවුට්ඨානකුසලතා නාම.

1340. අට්ඨාරසන්නං ¶ ¶ ධාතූනං උග්ගහමනසිකාරසවනධාරණපරිච්ඡෙදජානනකපඤ්ඤා ධාතුකුසලතා නාම. තාසංයෙව උග්ගහමනසිකාරජානනකපඤ්ඤා මනසිකාරකුසලතා නාම.

1342. ද්වාදසන්නං ආයතනානං උග්ගහමනසිකාරසවනධාරණපරිච්ඡෙදජානනකපඤ්ඤා ලතා නාම. තීසුපි වා එතාසු කුසලතාසු උග්ගහො මනසිකාරො සවනං සම්මසනං පටිවෙධො පච්චවෙක්ඛණාති සබ්බං වට්ටති. තත්ථ සවනඋග්ගහපච්චවෙක්ඛණා ලොකියා, පටිවෙධො ලොකුත්තරො. සම්මසනමනසිකාරා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා. ‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා’තිආදීනි (විභ. අට්ඨ. 225) පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගෙ ආවිභවිස්සන්ති. ‘ඉමිනා පන පච්චයෙන ඉදං හොතී’ති ජානනකපඤ්ඤා පටිච්චසමුප්පාදකුසලතා නාම.

1344. ඨානාට්ඨානකුසලතාදුකනිද්දෙසෙ හෙතූ පච්චයාති උභයම්පෙතං අඤ්ඤමඤ්ඤවෙවචනං. චක්ඛුපසාදො හි රූපං ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජනකස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස හෙතු චෙව පච්චයො ච. තථා සොතපසාදාදයො සොතවිඤ්ඤාණාදීනං, අම්බබීජාදීනි ච අම්බඵලාදීනං. දුතියනයෙ යෙ යෙ ධම්මාති විසභාගපච්චයධම්මානං නිදස්සනං. යෙසං යෙසන්ති විසභාගපච්චයසමුප්පන්නධම්මනිදස්සනං. න හෙතූ න පච්චයාති චක්ඛුපසාදො සද්දං ආරම්මණං කත්වා උප්පජ්ජනකස්ස සොතවිඤ්ඤාණස්ස න හෙතු න පච්චයො. තථා සොතපසාදාදයො අවසෙසවිඤ්ඤාණාදීනං. අම්බාදයො ච තාලාදීනං උප්පත්තියාති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො.

1346. අජ්ජවමද්දවනිද්දෙසෙ ¶ නීචචිත්තතාති පදමත්තමෙව විසෙසො. තස්සත්ථො – මානාභාවෙන නීචං චිත්තං අස්සාති නීචචිත්තො. නීචචිත්තස්ස භාවො නීචචිත්තතා. සෙසං චිත්තුජුකතාචිත්තමුදුතානං පදභාජනීයෙ ආගතමෙව.

1348. ඛන්තිනිද්දෙසෙ ඛමනකවසෙන ඛන්ති. ඛමනාකාරො ඛමනතා. අධිවාසෙන්ති එතාය, අත්තනො උපරි ආරොපෙත්වා වාසෙන්ති, න පටිබාහන්ති, න පච්චනීකතාය තිට්ඨන්තීති අධිවාසනතා ¶ . අචණ්ඩිකස්ස භාවො අචණ්ඩික්කං. අනසුරොපොති අසුරොපො වුච්චති න සම්මාරොපිතත්තා දුරුත්තවචනං. තප්පටිපක්ඛතො අනසුරොපො සුරුත්තවාචාති අත්ථො. එවමෙත්ථ ඵලූපචාරෙන ¶ කාරණං නිද්දිට්ඨං. අත්තමනතා චිත්තස්සාති සොමනස්සවසෙන චිත්තස්ස සකමනතා, අත්තනො චිත්තසභාවොයෙව, න බ්යාපන්නචිත්තතාති අත්ථො.

1349. සොරච්චනිද්දෙසෙ කායිකො අවීතික්කමොති තිවිධං කායසුචරිතං. වාචසිකො අවීතික්කමොති චතුබ්බිධං වචීසුචරිතං. කායිකවාචසිකොති ඉමිනා කායවචීද්වාරසමුට්ඨිතං ආජීවට්ඨමකසීලං පරියාදියති. ඉදං වුච්චති සොරච්චන්ති ඉදං පාපතො සුට්ඨු ඔරතත්තා සොරච්චං නාම වුච්චති. සබ්බොපි සීලසංවරොති ඉදං යස්මා න කෙවලං කායවාචාහෙව අනාචාරං ආචරති මනසාපි ආචරති එව, තස්මා මානසිකසීලං පරියාදාය දස්සෙතුං වුත්තං.

1350. සාඛල්යනිද්දෙසෙ අණ්ඩකාති යථා සදොසෙ රුක්ඛෙ අණ්ඩකානි උට්ඨහන්ති, එවං සදොසතාය ඛුංසනවම්භනාදිවචනෙහි අණ්ඩකා ජාතා. කක්කසාති පූතිකා සා යථා නාම පූතිරුක්ඛො කක්කසො හොති පග්ඝරිතචුණ්ණො එවං කක්කසා හොති. සොතං ඝංසයමානා විය පවිසති. තෙන වුත්තං ‘කක්කසා’ති. පරකටුකාති පරෙසං කටුකා අමනාපා දොසජනනී. පරාභිසජ්ජනීති කුටිලකණ්ටකසාඛා විය චම්මෙසු විජ්ඣිත්වා පරෙසං අභිසජ්ජනී, ගන්තුකාමානම්පි ගන්තුං අදත්වා ලග්ගනකාරී. කොධසාමන්තාති කොධස්ස ආසන්නා. අසමාධිසංවත්තනිකාති අප්පනාසමාධිස්ස වා උපචාරසමාධිස්ස වා අසංවත්තනිකා. ඉති සබ්බානෙවෙතානි සදොසවාචාය වෙවචනානි. තථාරූපිං වාචං පහායාති ඉදං ඵරුසවාචං අප්පජහිත්වා ¶ ඨිතස්ස අන්තරන්තරෙ පවත්තාපි සණ්හවාචා අසණ්හවාචා එව නාමාති දීපනත්ථං වුත්තං.

නෙළාති ¶ එළං වුච්චති දොසො. නාස්සා එළන්ති නෙළා; නිද්දොසාති අත්ථො. ‘‘නෙළඞ්ගො සෙතපච්ඡාදො’’ති (උදා. 65; සං. නි. 4.347; පෙටකො. 25) එත්ථ වුත්තනෙළං විය. කණ්ණසුඛාති බ්යඤ්ජනමධුරතාය කණ්ණානං සුඛා, සූචිවිජ්ඣනං විය කණ්ණසූලං න ජනෙති. අත්ථමධුරතාය සරීරෙ කොපං අජනෙත්වා පෙමං ජනෙතීති පෙමනීයා. හදයං ගච්ඡති, අප්පටිහඤ්ඤමානා සුඛෙන චිත්තං පවිසතීති හදයඞ්ගමා. ගුණපරිපුණ්ණතාය පුරෙ භවාති පොරී. පුරෙ සංවඩ්ඪනාරී විය සුකුමාරාතිපි පොරී. පුරස්ස එසාතිපි පොරී; නගරවාසීනං කථාති අත්ථො. නගරවාසිනො හි ¶ යුත්තකථා හොන්ති. පිතිමත්තං පිතාති භාතිමත්තං භාතාති වදන්ති. එවරූපී කථා බහුනො ජනස්ස කන්තා හොතීති බහුජනකන්තා. කන්තභාවෙනෙව බහුනො ජනස්ස මනාපා චිත්තවුඩ්ඪිකරාති බහුජනමනාපා. යා තත්ථාති යා තස්මිං පුග්ගලෙ. සණ්හවාචතාති මට්ඨවාචතා. සඛිලවාචතාති මුදුවාචතා. අඵරුසවාචතාති අකක්ඛළවාචතා.

1351. පටිසන්ථාරනිද්දෙසෙ ආමිසපටිසන්ථාරොති ආමිසඅලාභෙන අත්තනා සහ පරෙසං ඡිද්දං යථා පිහිතං හොති පටිච්ඡන්නං එවං ආමිසෙන පටිසන්ථරණං. ධම්මපටිසන්ථාරොති ධම්මස්ස අප්පටිලාභෙන අත්තනා සහ පරෙසං ඡිද්දං යථා පිහිතං හොති පටිච්ඡන්නං, එවං ධම්මෙන පටිසන්ථරණං. පටිසන්ථාරකො හොතීති ද්වෙයෙව හි ලොකසන්නිවාසස්ස ඡිද්දානි, තෙසං පටිසන්ථාරකො හොති. ආමිසපටිසන්ථාරෙන වා ධම්මපටිසන්ථාරෙන වාති ඉමිනා දුවිධෙන පටිසන්ථාරෙන පටිසන්ථාරකො හොති, පටිසන්ථරති, නිරන්තරං කරොති.

තත්රායං ආදිතො පට්ඨාය කථා – පටිසන්ථාරකෙන හි භික්ඛුනා ආගන්තුකං ආගච්ඡන්තං දිස්වාව පච්චුග්ගන්ත්වා පත්තචීවරං ¶ ගහෙතබ්බං, ආසනං දාතබ්බං, තාලවණ්ටෙන බීජිතබ්බං, පාදා ධොවිත්වා මක්ඛෙතබ්බා, සප්පිඵාණිතෙ සති භෙසජ්ජං දාතබ්බං, පානීයෙන පුච්ඡිතබ්බො, ආවාසො පටිජග්ගිතබ්බො. එවං එකදෙසෙන ආමිසපටිසන්ථාරො කතො නාම හොති.

සායං පන නවකතරෙපි අත්තනො උපට්ඨානං අනාගතෙයෙව, තස්ස සන්තිකං ගන්ත්වා නිසීදිත්වා අවිසයෙ අපුච්ඡිත්වා තස්ස විසයෙ පඤ්හො පුච්ඡිතබ්බො. ‘තුම්හෙ කතරභාණකා’ති අපුච්ඡිත්වා තුම්හාකං ‘ආචරියුපජ්ඣායා කතරං ගන්ථං වළඤ්ජෙන්තී’ති පුච්ඡිත්වා පහොනකට්ඨානෙ පඤ්හො පුච්ඡිතබ්බො. සචෙ කථෙතුං සක්කොති ඉච්චෙතං කුසලං. නො චෙ සක්කොති සයං කථෙත්වා දාතබ්බං. එවං එකදෙසෙන ධම්මපටිසන්ථාරො කතො නාම හොති.

සචෙ ¶ අත්තනො සන්තිකෙ වසති තං ආදාය නිබද්ධං පිණ්ඩාය චරිතබ්බං. සචෙ ගන්තුකාමො හොති පුනදිවසෙ ගමනසභාගෙන තං ආදාය එකස්මිං ගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා උය්යොජෙතබ්බො. සචෙ අඤ්ඤස්මිං දිසාභාගෙ භික්ඛූ නිමන්තිතා හොන්ති තං භික්ඛුං ඉච්ඡමානං ආදාය ගන්තබ්බං. ‘න ¶ මය්හං එසා දිසා සභාගා’ති ගන්තුං අනිච්ඡන්තෙ සෙසභික්ඛූ පෙසෙත්වා තං ආදාය පිණ්ඩාය චරිතබ්බං. අත්තනා ලද්ධාමිසං තස්ස දාතබ්බං. එවං ‘ආමිසපටිසන්ථාරො’ කතො නාම හොති.

ආමිසපටිසන්ථාරකෙන පන අත්තනා ලද්ධං කස්ස දාතබ්බන්ති? ආගන්තුකස්ස තාව දාතබ්බං. සචෙ ගිලානො වා අවස්සිකො වා අත්ථි, තෙසම්පි දාතබ්බං. ආචරියුපජ්ඣායානං දාතබ්බං. භණ්ඩගාහකස්ස දාතබ්බං. සාරාණීයධම්මපූරකෙන පන සතවාරම්පි සහස්සවාරම්පි ආගතාගතානං ථෙරාසනතො පට්ඨාය දාතබ්බං. පටිසන්ථාරකෙන පන යෙන යෙන න ලද්ධං, තස්ස තස්ස දාතබ්බං. බහිගාමං නික්ඛමිත්වා ජිණ්ණකං වා අනාථං භික්ඛුං වා භික්ඛුනිං වා දිස්වා තෙසම්පි දාතබ්බං.

තත්රිදං වත්ථු – චොරෙහි කිර ගුත්තසාලගාමෙ පහතෙ තඞ්ඛණඤ්ඤෙව එකා නිරොධතො වුට්ඨිතා ඛීණාසවත්ථෙරී දහරභික්ඛුනියා භණ්ඩකං ගාහාපෙත්වා මහාජනෙන සද්ධිං මග්ගං පටිපජ්ජිත්වා ඨිතමජ්ඣන්හිකෙ නකුලනගරගාමද්වාරං ¶ පත්වා රුක්ඛමූලෙ නිසීදි. තස්මිං සමයෙ කාළවල්ලිමණ්ඩපවාසී මහානාගත්ථෙරො නකුලනගරගාමෙ පිණ්ඩාය චරිත්වා නික්ඛන්තො ථෙරිං දිස්වා භත්තෙන ආපුච්ඡි. සා ‘පත්තො මෙ නත්ථී’ති ආහ. ථෙරො ‘ඉමිනාව භුඤ්ජථා’ති සහ පත්තෙන අදාසි. ථෙරී භත්තකිච්චං කත්වා පත්තං ධොවිත්වා ථෙරස්ස දත්වා ආහ – ‘අජ්ජ තාව භික්ඛාචාරෙන කිලමිස්සථ, ඉතො පට්ඨාය පන වො භික්ඛාචාරපරිත්තාසො නාම න භවිස්සති, තාතා’ති. තතො පට්ඨාය ථෙරස්ස ඌනකහාපණග්ඝනකො පිණ්ඩපාතො නාම න උප්පන්නපුබ්බො. අයං ‘ආමිසපටිසන්ථාරො’ නාම.

ඉමං පටිසන්ථාරං කත්වා භික්ඛුනා සඞ්ගහපක්ඛෙ ඨත්වා තස්ස භික්ඛුනො කම්මට්ඨානං කථෙතබ්බං, ධම්මො වාචෙතබ්බො, කුක්කුච්චං විනොදෙතබ්බං, උප්පන්නං කිච්චං කරණීයං කාතබ්බං, අබ්භානවුට්ඨානමානත්තපරිවාසා දාතබ්බා. පබ්බජ්ජාරහො පබ්බාජෙතබ්බො උපසම්පදාරහො උපසම්පාදෙතබ්බො. භික්ඛුනියාපි අත්තනො සන්තිකෙ උපසම්පදං ආකඞ්ඛමානාය කම්මවාචං කාතුං වට්ටති. අයං ‘ධම්මපටිසන්ථාරො’ නාම.

ඉමෙහි ¶ ¶ ද්වීහි පටිසන්ථාරෙහි පටිසන්ථාරකො භික්ඛු අනුප්පන්නං ලාභං උප්පාදෙති, උප්පන්නං ථාවරං කරොති, සභයට්ඨානෙ අත්තනො ජීවිතං රක්ඛති චොරනාගරඤ්ඤො පත්තග්ගහණහත්ථෙනෙව අග්ගං ගහෙත්වා පත්තෙනෙව භත්තං ආකිරන්තො ථෙරො විය. අලද්ධලාභුප්පාදනෙ පන ඉතො පලායිත්වා පරතීරං ගතෙන මහානාගරඤ්ඤා එකස්ස ථෙරස්ස සන්තිකෙ සඞ්ගහං ලභිත්වා පුන ආගන්ත්වා රජ්ජෙ පතිට්ඨිතෙන සෙතම්බඞ්ගණෙ යාවජීවං පවත්තිතං මහාභෙසජ්ජදානවත්ථු කථෙතබ්බං. උප්පන්නලාභථාවරකරණෙ දීඝභාණකඅභයත්ථෙරස්ස හත්ථතො පටිසන්ථාරං ලභිත්වා චෙතියපබ්බතෙ චොරෙහි භණ්ඩකස්ස අවිලුත්තභාවෙ වත්ථු කථෙතබ්බං.

1352. ඉන්ද්රියෙසු අගුත්තද්වාරතානිද්දෙසෙ චක්ඛුනා රූපං දිස්වාති කාරණවසෙන චක්ඛූති ලද්ධවොහාරෙන රූපදස්සනසමත්ථෙන ¶ චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වා. පොරාණා පනාහු – ‘‘චක්ඛු රූපං න පස්සති, අචිත්තකත්තා; චිත්තං න පස්සති, අචක්ඛුකත්තා; ද්වාරාරම්මණසඞ්ඝට්ටනෙන පන පසාදවත්ථුකෙන චිත්තෙන පස්සති. ඊදිසී පනෙසා ‘ධනුනා විජ්ජතී’තිආදීසු විය සසම්භාරකථා නාම හොති. තස්මා චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන රූපං දිස්වා’’ති අයමෙවෙත්ථ අත්ථොති. නිමිත්තග්ගාහීති ඉත්ථිපුරිසනිමිත්තං වා සුභනිමිත්තාදිකං වා කිලෙසවත්ථුභූතං නිමිත්තං ඡන්දරාගවසෙන ගණ්හාති, දිට්ඨමත්තෙයෙව න සණ්ඨාති. අනුබ්යඤ්ජනග්ගාහීති කිලෙසානං අනුබ්යඤ්ජනතො පාකටභාවකරණතො අනුබ්යඤ්ජනන්ති ලද්ධවොහාරං හත්ථපාදසිතහසිතකථිතආලොකිතවිලොකිතාදිභෙදං ආකාරං ගණ්හාති. යත්වාධිකරණමෙනන්තිආදිම්හි යංකාරණා යස්ස චක්ඛුන්ද්රියාසංවරස්ස හෙතු, එතං පුග්ගලං සතිකවාටෙන චක්ඛුන්ද්රියං අසංවුතං අපිහිතචක්ඛුද්වාරං හුත්වා විහරන්තං එතෙ අභිජ්ඣාදයො ධම්මා අන්වාස්සවෙය්යුං අනුබන්ධෙය්යුං අජ්ඣොත්ථරෙය්යුං. තස්ස සංවරාය න පටිපජ්ජතීති තස්ස චක්ඛුන්ද්රියස්ස සතිකවාටෙන පිදහනත්ථාය න පටිපජ්ජති. එවංභූතොයෙව ච න රක්ඛති චක්ඛුන්ද්රියං, න චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරං ආපජ්ජතීති වුච්චති.

තත්ථ කිඤ්චාපි චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරො වා අසංවරො වා නත්ථි, න හි චක්ඛුපසාදං නිස්සාය සති වා මුට්ඨස්සච්චං වා උප්පජ්ජති. අපිච යදා රූපාරම්මණං ¶ චක්ඛුස්ස ආපාථමාගච්ඡති තදා භවඞ්ගෙ ද්වික්ඛත්තුං උප්පජ්ජිත්වා නිරුද්ධෙ කිරියමනොධාතු ආවජ්ජනකිච්චං සාධයමානා උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති. තතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණං දස්සනකිච්චං, තතො විපාකමනොධාතු ¶ සම්පටිච්ඡනකිච්චං, තතො විපාකාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු සන්තීරණකිච්චං, තතො කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු ¶ වොට්ඨබ්බනකිච්චං සාධයමානා උප්පජ්ජිත්වා නිරුජ්ඣති. තදනන්තරං ජවනං ජවති. තත්රාපි නෙව භවඞ්ගසමයෙ න ආවජ්ජනාදීනං අඤ්ඤතරසමයෙ සංවරො වා අසංවරො වා අත්ථි. ජවනක්ඛණෙ පන දුස්සීල්යං වා මුට්ඨස්සච්චං වා අඤ්ඤාණං වා අක්ඛන්ති වා කොසජ්ජං වා උප්පජ්ජති, අසංවරො හොති.

එවං හොන්තො පන සො ‘චක්ඛුන්ද්රියෙ අසංවරො’ති වුච්චති. කස්මා? යස්මා තස්මිං අසංවරෙ සති ද්වාරම්පි අගුත්තං හොති, භවඞ්ගම්පි, ආවජ්ජනාදීනිපි වීථිචිත්තානි. යථා කිං? යථා නගරෙ චතූසු ද්වාරෙසු අසංවුතෙසු කිඤ්චාපි අන්තොඝරද්වාරකොට්ඨකගබ්භාදයො සුසංවුතා, තථාපි අන්තොනගරෙ සබ්බං භණ්ඩං අරක්ඛිතං අගොපිතමෙව හොති. නගරද්වාරෙන හි පවිසිත්වා චොරා යදිච්ඡකං කරෙය්යුං. එවමෙව ජවනෙ දුස්සීල්යාදීසු උප්පන්නෙසු තස්මිං අසංවරෙ සති ද්වාරම්පි අගුත්තං හොති, භවඞ්ගම්පි, ආවජ්ජනාදීනිපි වීථිචිත්තානීති.

සොතෙන සද්දං සුත්වාතිආදීසුපි එසෙව නයො. යා ඉමෙසන්ති එවං සංවරං අනාපජ්ජන්තස්ස ඉමෙසං ඡන්නං ඉන්ද්රියානං යා අගුත්ති යා අගොපනා යො අනාරක්ඛො යො අසංවරො, අථකනං, අපිදහනන්ති අත්ථො.

1353. භොජනෙ අමත්තඤ්ඤුතානිද්දෙසෙ ඉධෙකච්චොති ඉමස්මිං සත්තලොකෙ එකච්චො. අප්පටිසඞ්ඛාති පටිසඞ්ඛානපඤ්ඤාය අජානිත්වා අනුපධාරෙත්වා. අයොනිසොති අනුපායෙන. ආහාරන්ති අසිතපීතාදිඅජ්ඣොහරණීයං. ආහාරෙතීති පරිභුඤ්ජති අජ්ඣොහරති. දවායාතිආදි අනුපායදස්සනත්ථං වුත්තං. අනුපායෙන හි ආහාරෙන්තො දවත්ථාය මදත්ථාය මණ්ඩනත්ථාය විභූසනත්ථාය වා ආහාරෙති, නො ඉදමත්ථිතං පටිච්ච. යා තත්ථ අසන්තුට්ඨිතාති යා තස්මිං අයොනිසො ආහාරපරිභොගෙ අසන්තුස්සනා ¶ අසන්තුට්ඨිභාවො. අමත්තඤ්ඤුතාති අමත්තඤ්ඤුභාවො, පමාණසඞ්ඛාතාය මත්තාය අජානනං. අයං වුච්චතීති අයං අපච්චවෙක්ඛිතපරිභොගවසෙන පවත්තා භොජනෙ අමත්තඤ්ඤුතා නාම වුච්චති.

1354. ඉන්ද්රියෙසු ¶ ගුත්තද්වාරතානිද්දෙසෙ චක්ඛුනාතිආදි වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බං. න නිමිත්තග්ගාහී හොතීති ඡන්දරාගවසෙන වුත්තප්පකාරං නිමිත්තං න ගණ්හාති. එවං සෙසපදානිපි වුත්තපටිපක්ඛනයෙනෙව ¶ වෙදිතබ්බානි. යථා ච හෙට්ඨා ‘ජවනෙ දුස්සීල්යාදීසු උප්පන්නෙසු තස්මිං අසංවරෙ සති, ද්වාරම්පි අගුත්තං හොති, භවඞ්ගම්පි, ආවජ්ජනාදීනිපි වීථිචිත්තානී’ති වුත්තං, එවමිධ තස්මිං සීලාදීසු උප්පන්නෙසු ද්වාරම්පි ගුත්තං හොති, භවඞ්ගම්පි, ආවජ්ජනාදීනිපි වීථිචිත්තානි. යථා කිං? යථා නගරද්වාරෙසු සුසංවුතෙසු, කිඤ්චාපි අන්තොඝරාදයො අසංවුතා හොන්ති, තථාපි අන්තොනගරෙ සබ්බං භණ්ඩං සුරක්ඛිතං සුගොපිතමෙව හොති – නගරද්වාරෙසු පිහිතෙසු චොරානං පවෙසො නත්ථි – එවමෙව ජවනෙ සීලාදීසු උප්පන්නෙසු ද්වාරම්පි ගුත්තං හොති, භවඞ්ගම්පි, ආවජ්ජනාදීනිපි වීථිචිත්තානි. තස්මා ජවනක්ඛණෙ උප්පජ්ජමානොපි ‘චක්ඛුන්ද්රියෙ සංවරො’ති වුත්තො. සොතෙන සද්දං සුත්වාතිආදීසුපි එසෙව නයො.

1355. භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතානිද්දෙසෙ පටිසඞ්ඛා යොනිසො ආහාරං ආහාරෙතීති පටිසඞ්ඛානපඤ්ඤාය ජානිත්වා උපායෙන ආහාරං පරිභුඤ්ජති. ඉදානි තං උපායං දස්සෙතුං නෙව දවායාතිආදි වුත්තං.

තත්ථ ‘නෙව දවායා’ති දවත්ථාය න ආහාරෙති. තත්ථ නටලඞ්ඝකාදයො දවත්ථාය ආහාරෙන්ති නාම. යඤ්හි භොජනං භුත්තස්ස නච්චගීතකබ්යසිලොකසඞ්ඛාතො දවො අතිරෙකතරෙන පටිභාති, තං භොජනං අධම්මෙන විසමෙන පරියෙසිත්වා තෙ ආහාරෙන්ති. අයං පන භික්ඛු එවං න ආහාරෙති.

න ¶ මදායාති මානමදපුරිසමදානං වඩ්ඪනත්ථාය න ආහාරෙති. තත්ථ රාජරාජමහාමත්තා මදත්ථාය ආහාරෙන්ති නාම. තෙ හි අත්තනො මානමදපුරිසමදානං වඩ්ඪනත්ථාය පිණ්ඩරසභොජනාදීනි පණීතභොජනානි භුඤ්ජන්ති. අයං පන භික්ඛු එවං න ආහාරෙති.

න මණ්ඩනායාති සරීරමණ්ඩනත්ථාය න ආහාරෙති. තත්ථ රූපූපජීවිනියො මාතුගාමා අන්තෙපුරිකාදයො ච සප්පිඵාණිතං නාම පිවන්ති, තෙ හි සිනිද්ධං මුදුං මන්දං භොජනං ආහාරෙන්ති ‘එවං නො අඞ්ගලට්ඨි සුසණ්ඨිතා ¶ භවිස්සති, සරීරෙ ඡවිවණ්ණො පසන්නො භවිස්සතී’ති. අයං පන භික්ඛු එවං න ආහාරෙති.

න විභූසනායාති සරීරෙ මංසවිභූසනත්ථාය න ආහාරෙති. තත්ථ නිබ්බුද්ධමල්ලමුට්ඨිකමල්ලාදයො ¶ සුසිනිද්ධෙහි මච්ඡමංසාදීහි සරීරමංසං පීණෙන්ති ‘එවං නො මංසං උස්සදං භවිස්සති පහාරසහනත්ථායා’ති. අයං පන භික්ඛු එවං සරීරෙ මංසවිභූසනත්ථාය න ආහාරෙති.

යාවදෙවාති ආහාරාහරණෙ පයොජනස්ස පරිච්ඡෙදනියමදස්සනං. ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියාති ඉමස්ස චතුමහාභූතිකකරජකායස්ස ඨපනත්ථාය ආහාරෙති. ඉදමස්ස ආහාරාහරණෙ පයොජනන්ති අත්ථො. යාපනායාති ජීවිතින්ද්රියයාපනත්ථාය ආහාරෙති. විහිංසූපරතියාති විහිංසා නාම අභුත්තපච්චයා උප්පජ්ජනකා ඛුද්දා. තස්සා උපරතියා වූපසමනත්ථාය ආහාරෙති. බ්රහ්මචරියානුග්ගහායාති බ්රහ්මචරියං නාම තිස්සො සික්ඛා, සකලං සාසනං, තස්ස අනුග්ගණ්හනත්ථාය ආහාරෙති.

ඉතීති උපායනිදස්සනං; ඉමිනා උපායෙනාති අත්ථො. පුරාණඤ්ච වෙදනං පටිහඞ්ඛාමීති පුරාණවෙදනා නාම අභුත්තප්පච්චයා උප්පජ්ජනකවෙදනා. තං පටිහනිස්සාමීති ආහාරෙති. නවඤ්ච වෙදනං න උප්පාදෙස්සාමීති නවවෙදනා නාම අතිභුත්තප්පච්චයෙන උප්පජ්ජනකවෙදනා. තං න උප්පාදෙස්සාමීති ආහාරෙති. අථ වා, ‘නවවෙදනා’ නාම භුත්තප්පච්චයා ¶ නඋප්පජ්ජනකවෙදනා. තස්සා අනුප්පන්නාය අනුප්පජ්ජනත්ථමෙව ආහාරෙති. යාත්රා ච මෙ භවිස්සතීති යාපනා ච මෙ භවිස්සති. අනවජ්ජතා චාති එත්ථ අත්ථි සාවජ්ජං අත්ථි අනවජ්ජං. තත්ථ අධම්මිකපරියෙසනා අධම්මිකපටිග්ගහණං අධම්මෙන පරිභොගොති ඉදං ‘සාවජ්ජං’ නාම. ධම්මෙන පරියෙසිත්වා ධම්මෙන පටිග්ගහෙත්වා පච්චවෙක්ඛිත්වා පරිභුඤ්ජනං ‘අනවජ්ජං’ නාම. එකච්චො අනවජ්ජෙයෙව සාවජ්ජං කරොති, ‘ලද්ධං මෙ’ති කත්වා පමාණාතික්කන්තං භුඤ්ජති. තං ජීරාපෙතුං අසක්කොන්තො උද්ධංවිරෙචනඅධොවිරෙචනාදීහි කිලමති. සකලවිහාරෙ භික්ඛූ තස්ස සරීරපටිජග්ගනභෙසජ්ජපරියෙසනාදීසු උස්සුක්කං ආපජ්ජන්ති. ‘කිං ඉද’න්ති වුත්තෙ ‘අසුකස්ස ¶ නාම උදරං උද්ධුමාත’න්තිආදීනි වදන්ති. ‘එස නිච්චකාලම්පි එවංපකතිකොයෙව, අත්තනො කුච්ඡිපමාණං නාම න ජානාතී’ති නින්දන්ති ගරහන්ති. අයං අනවජ්ජෙයෙව සාවජ්ජං කරොති නාම. එවං අකත්වා ‘අනවජ්ජතා ච භවිස්සතී’ති ආහාරෙති.

ඵාසුවිහාරො චාති එත්ථාපි අත්ථි ඵාසුවිහාරො අත්ථි න ඵාසුවිහාරො. තත්ථ ‘ආහරහත්ථකො අලංසාටකො තත්ථවට්ටකො කාකමාසකො භුත්තවමිතකො’ති ඉමෙසං පඤ්චන්නං බ්රාහ්මණානං භොජනං න ඵාසුවිහාරො නාම. එතෙසු හි ‘ආහරහත්ථකො’ නාම බහුං භුඤ්ජිත්වා අත්තනො ¶ ධම්මතාය උට්ඨාතුං අසක්කොන්තො ‘ආහර හත්ථ’න්ති වදති. ‘අලංසාටකො’ නාම අච්චුද්ධුමාතකුච්ඡිතාය උට්ඨිතොපි සාටකං නිවාසෙතුං න සක්කොති. ‘තත්ථවට්ටකො’ නාම උට්ඨාතුං අසක්කොන්තො තත්ථෙව පරිවට්ටති. ‘කාකමාසකො’ නාම යථා කාකෙහි ආමසිතුං සක්කා හොති, එවං යාව මුඛද්වාරා ආහාරෙති. ‘භුත්තවමිතකො’ නාම මුඛෙන සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්තො තත්ථෙව වමති. එවං අකත්වා ‘ඵාසුවිහාරො ච මෙ භවිස්සතී’ති ආහාරෙති. ඵාසුවිහාරො නාම චතූහි පඤ්චහි ආලොපෙහි ඌනූදරතා. එත්තකඤ්හි භුඤ්ජිත්වා පානීයං පිවතො චත්තාරො ඉරියාපථා සුඛෙන පවත්තන්ති. තස්මා ධම්මසෙනාපති එවමාහ –

‘‘චත්තාරො ¶ පඤ්ච ආලොපෙ, අභුත්වා උදකං පිවෙ;

අලං ඵාසුවිහාරාය, පහිතත්තස්ස භික්ඛුනො’’ති. (ථෙරගා. 983);

ඉමස්මිං පන ඨානෙ අඞ්ගානි සමොධානෙතබ්බානි. ‘නෙව දවායා’තිහි එකං අඞ්ගං, ‘න මදායා’ති එකං, ‘න මණ්ඩනායා’ති එකං, ‘න විභූසනායා’ති එකං, ‘යාවදෙව ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා යාපනායා’ති එකං, ‘විහිංසූපරතියා බ්රහ්මචරියානුග්ගහායා’ති එකං, ‘ඉති පුරාණඤ්ච වෙදනං පටිහඞ්ඛාමි නවඤ්ච වෙදනං න උප්පාදෙස්සාමී’ති එකං, ‘යාත්රා ච මෙ භවිස්සතී’ති එකං අඞ්ගං. අනවජ්ජතා ච ඵාසුවිහාරො චාති අයමෙත්ථ භොජනානිසංසො. මහාසීවත්ථෙරො පනාහ – හෙට්ඨා චත්තාරි අඞ්ගානි පටික්ඛෙපො නාම. උපරි පන අට්ඨඞ්ගානි සමොධානෙතබ්බානීති – තත්ථ ‘යාවදෙව ඉමස්ස කායස්ස ඨිතියා’ති එකං අඞ්ගං, ‘යාපනායා’ති එකං, ‘විහිංසූපරතියාති’ එකං, ‘බ්රහ්මචරියානුග්ගහායා’ති එකං, ‘ඉති පුරාණඤ්ච වෙදනං පටිහඞ්ඛාමී’ති එකං, ‘නවඤ්ච ¶ වෙදනං න උප්පාදෙස්සාමී’ති එකං, ‘යාත්රා ච මෙ භවිස්සතී’ති එකං, ‘අනවජ්ජතා’ චාති එකං. ඵාසුවිහාරො පන භොජනානිසංසොති. එවං අට්ඨඞ්ගසමන්නාගතං ආහාරං ආහාරෙන්තො භොජනෙ මත්තඤ්ඤූ නාම හොති. අයං වුච්චතීති අයං පරියෙසනපටිග්ගහණපරිභොගෙසු යුත්තප්පමාණජානනවසෙන පවත්තො පච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො භොජනෙ මත්තඤ්ඤුතා නාම වුච්චති.

1356. මුට්ඨස්සච්චනිද්දෙසෙ අසතීති සතිවිරහිතා චත්තාරො ඛන්ධා. අනනුස්සති අප්පටිස්සතීති උපසග්ගවසෙන පදං වඩ්ඪිතං. අසරණතාති අසරණාකාරො. අධාරණතාති ධාරෙතුං අසමත්ථතා. තාය හි සමන්නාගතො පුග්ගලො ආධානප්පත්තො නිධානක්ඛමො න හොති. උදකෙ අලාබුකටාහං ¶ විය ආරම්මණෙ පිලවතීති පිලාපනතා. සංමුසනතාති නට්ඨමුට්ඨස්සතිතා. තාය හි සමන්නාගතො පුග්ගලො නික්ඛිත්තභත්තො විය කාකො, නික්ඛිත්තමංසො විය ච සිඞ්ගාලො හොති.

1361. භාවනාබලනිද්දෙසෙ කුසලානං ධම්මානන්ති ¶ බොධිපක්ඛියධම්මානං ආසෙවනාති ආදිසෙවනා. භාවනාති වඩ්ඪනා. බහුලීකම්මන්ති පුනප්පුනං කරණං.

1368. සීලවිපත්තිනිද්දෙසො සීලසම්පදානිද්දෙසපටිපක්ඛතො වෙදිතබ්බො. දිට්ඨිවිපත්තිනිද්දෙසො ච දිට්ඨිසම්පදානිද්දෙසපටිපක්ඛතො දිට්ඨිසම්පදානිද්දෙසො ච දිට්ඨුපාදානනිද්දෙසපටිපක්ඛතො. සීලවිසුද්ධිනිද්දෙසො කිඤ්චාපි සීලසම්පදානිද්දෙසෙන සමානො, තත්ථ පන විසුද්ධිසම්පාපකං පාතිමොක්ඛසංවරසීලං කථිතං, ඉධ විසුද්ධිප්පත්තං සීලං. සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්ච, පටිසඞ්ඛානබලඤ්ච භාවනාබලඤ්ච, සමථො ච විපස්සනා ච, සමථනිමිත්තඤ්ච පග්ගහනිමිත්තඤ්ච, පග්ගාහො ච අවික්ඛෙපො ච, සීලසම්පදා ච දිට්ඨිසම්පදා චාති ඉමෙහි පන ඡහි දුකෙහි චතුභූමකාපි ලොකියලොකුත්තරධම්මාව කථිතා.

1373. දිට්ඨිවිසුද්ධිනිද්දෙසෙ කම්මස්සකතඤ්ඤාණන්ති ‘ඉදං කම්මං සකං, ඉදං නො සක’න්ති ජානනපඤ්ඤා. තත්ථ අත්තනා වා කතං හොතු පරෙන වා සබ්බම්පි අකුසලකම්මං නො සකං. කස්මා? අත්ථභඤ්ජනතො අනත්ථජනනතො ච. කුසලකම්මං පන අනත්ථභඤ්ජනතො අත්ථජනනතො ච ‘සකං’ නාම. තත්ථ යථා ¶ නාම සධනො සභොගො පුරිසො අද්ධානමග්ගං පටිපජ්ජිත්වා අන්තරාමග්ගෙ ගාමනිගමාදීසු නක්ඛත්තෙ සඞ්ඝුට්ඨෙ ‘අහං ආගන්තුකො, කං නු ඛො නිස්සාය නක්ඛත්තං කීළෙය්ය’න්ති අචින්තෙත්වා යථා යථා ඉච්ඡති තෙන තෙන නීහාරෙන නක්ඛත්තං කීළන්තො සුඛෙන කන්තාරං අතික්කමති, එවමෙව ඉමස්මිං කම්මස්සකතඤ්ඤාණෙ ඨත්වා ඉමෙ සත්තා බහුං වට්ටගාමිකම්මං ආයූහිත්වා සුඛෙන සුඛං අනුභවන්තා අරහත්තං පත්තා ගණනපථං වීතිවත්තා. සච්චානුලොමිකඤාණන්ති ¶ චතුන්නං සච්චානං අනුලොමං විපස්සනාඤාණං. මග්ගසමඞ්ගිස්ස ඤාණං ඵලසමඞ්ගිස්ස ඤාණන්ති මග්ගඤාණඵලඤාණානියෙව.

1374. ‘දිට්ඨිවිසුද්ධි ඛො පනා’තිපදස්ස නිද්දෙසෙ යා පඤ්ඤා පජානනාතිආදීහි පදෙහි හෙට්ඨා වුත්තානි කම්මස්සකතඤ්ඤාණාදීනෙව චත්තාරි ඤාණානි විභත්තානි.

1375. ‘යථාදිට්ඨිස්ස ¶ ච පධාන’න්ති පදස්ස නිද්දෙසෙ යො චෙතසිකො වීරියාරම්භොතිආදීහි පදෙහි නිද්දිට්ඨං වීරියං පඤ්ඤාගතිකමෙව; පඤ්ඤාය හි ලොකියට්ඨානෙ ලොකියං ලොකුත්තරට්ඨානෙ ලොකුත්තරන්ති වෙදිතබ්බං.

1376. සංවෙගදුකනිද්දෙසෙ ජාතිභයන්ති ජාතිං භයතො දිස්වා ඨිතඤාණං. ජරාමරණභයාදීසුපි එසෙව නයො.

1377. අනුප්පන්නානං පාපකානන්තිආදීහි ජාතිආදීනි භයතො දිස්වා ජාතිජරාබ්යාධිමරණෙහි මුච්චිතුකාමස්ස උපායපධානං කථිතං. පදභාජනීයස්ස පනත්ථො විභඞ්ගට්ඨකථායං (විභ. අට්ඨ. 367 බොජ්ඣඞ්ගපබ්බවණ්ණනා) ආවි භවිස්සති.

1378. ‘අසන්තුට්ඨිතා ච කුසලෙසු ධම්මෙසූ’ති පදනිද්දෙසෙ භිය්යොකම්යතාති විසෙසකාමතා. ඉධෙකච්චො හි ආදිතොව පක්ඛිකභත්තං වා සලාකභත්තං වා උපොසථිකං වා පාටිපදිකං වා දෙති, සො තෙන අසන්තුට්ඨො හුත්වා පුන ධුරභත්තං සඞ්ඝභත්තං වස්සාවාසිකං දෙති, ආවාසං කාරෙති, චත්තාරොපි පච්චයෙ දෙති. තත්රාපි අසන්තුට්ඨො හුත්වා සරණානි ගණ්හාති, පඤ්ච සීලානි සමාදියති. තත්රාපි අසන්තුට්ඨො හුත්වා පබ්බජති. පබ්බජිත්වා එකං නිකායං ද්වෙ නිකායෙති තෙපිටකං බුද්ධවචනං ගණ්හාති, අට්ඨ සමාපත්තියො භාවෙති, විපස්සනං වඩ්ඪෙත්වා අරහත්තං ගණ්හාති ¶ . අරහත්තප්පත්තිතො පට්ඨාය මහාසන්තුට්ඨො නාම හොති. එවං යාව අරහත්තා විසෙසකාමතා ‘භිය්යොකම්යතා’ නාම.

1379. ‘අප්පටිවානිතා ච පධානස්මි’න්ති පදස්ස නිද්දෙසෙ යස්මා පන්තසෙනාසනෙසු අධිකුසලානං ධම්මානං භාවනාය උක්කණ්ඨමානො පධානං පටිවාසෙති නාම ¶ , අනුක්කණ්ඨමානො නො පටිවාසෙති නාම, තස්මා තං නයං දස්සෙතුං යා කුසලානං ධම්මානන්තිආදි වුත්තං. තත්ථ සක්කච්චකිරියතාති කුසලානං කරණෙ සක්කච්චකාරිතා. සාතච්චකිරියතාති සතතමෙව කරණං. අට්ඨිතකිරියතාති ඛණ්ඩං අකත්වා අට්ඨපෙත්වා කරණං. අනොලීනවුත්තිතාති අලීනජීවිතා, අලීනපවත්තිතා වා. අනික්ඛිත්තඡන්දතාති කුසලච්ඡන්දස්ස අනික්ඛිපනං. අනික්ඛිත්තධුරතාති කුසලකරණෙ වීරියධුරස්ස අනික්ඛිපනං.

1380. ‘පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං ¶ විජ්ජා’ති එත්ථ පුබ්බෙනිවාසොති පුබ්බෙ නිවුත්ථක්ඛන්ධා ච ඛන්ධපටිබද්ධඤ්ච. පුබ්බෙනිවාසස්ස අනුස්සති පුබ්බෙනිවාසානුස්සති. තාය සම්පයුත්තං ඤාණං පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණං. තයිදං පුබ්බෙ නිවුත්ථක්ඛන්ධපටිච්ඡාදකං තමං විජ්ඣතීති විජ්ජා. තං තමං විජ්ඣිත්වා තෙ ඛන්ධෙ විදිතෙ පාකටෙ කරොතීති විදිතකරණට්ඨෙනාපි විජ්ජා.

චුතූපපාතෙ ඤාණන්ති චුතියඤ්ච උපපාතෙ ච ඤාණං. ඉදම්පි සත්තානං චුතිපටිසන්ධිච්ඡාදකං තමං විජ්ඣතීති විජ්ජා. තං තමං විජ්ඣිත්වා සත්තානං චුතිපටිසන්ධියො විදිතා පාකටා කරොතීති විදිතකරණට්ඨෙනාපි විජ්ජා. ආසවානං ඛයෙ ඤාණන්ති සබ්බකිලෙසානං ඛයසමයෙ ඤාණං. තයිදං චතුසච්චච්ඡාදකතමං විජ්ඣතීති විජ්ජා. තං තමං විජ්ඣිත්වා චත්තාරි සච්චානි විදිතානි පාකටානි කරොතීති විදිතකරණට්ඨෙනාපි විජ්ජා.

1381. ‘චිත්තස්ස ¶ ච අධිමුත්ති නිබ්බානඤ්චා’ති එත්ථ ආරම්මණෙ අධිමුච්චනට්ඨෙන, පච්චනීකධම්මෙහි ච සුට්ඨුමුත්තට්ඨෙන අට්ඨ සමාපත්තියො චිත්තස්ස අධිමුත්ති නාම. ඉතරං පන ‘නත්ථි එත්ථ තණ්හාසඞ්ඛාතං වානං’, ‘නිග්ගතං වා තස්මා වානා’ති නිබ්බානං. තත්ථ අට්ඨ සමාපත්තියො සයං වික්ඛම්භිතකිලෙසෙහි විමුත්තත්තා විමුත්තීති වුත්තා, නිබ්බානං පන සබ්බකිලෙසෙහි අච්චන්තං විමුත්තත්තා විමුත්තීති.

1382. මග්ගසමඞ්ගිස්ස ¶ ඤාණන්ති චත්තාරි මග්ගඤාණානි. ඵලසමඞ්ගිස්ස ඤාණන්ති චත්තාරි ඵලඤාණානි. තත්ථ පඨමමග්ගඤාණං පඤ්ච කිලෙසෙ ඛෙපෙන්තං නිරොධෙන්තං වූපසමෙන්තං පටිප්පස්සම්භෙන්තං උප්පජ්ජතීති ඛයෙ ඤාණං නාම ජාතං. දුතියමග්ගඤාණං චත්තාරො කිලෙසෙ. තථා තතියමග්ගඤාණං. චතුත්ථමග්ගඤාණං පන අට්ඨ කිලෙසෙ ඛෙපෙන්තං නිරොධෙන්තං වූපසමෙන්තං පටිප්පස්සම්භෙන්තං උප්පජ්ජතීති ‘ඛයෙ ඤාණං’ නාම ජාතං. තං තං මග්ගඵලඤාණං පන තෙසං තෙසං කිලෙසානං ඛීණන්තෙ නිරුද්ධන්තෙ වූපසමන්තෙ පටිප්පස්සම්භන්තෙ අනුප්පාදන්තෙ අප්පවත්තන්තෙ උප්පන්නන්ති අනුප්පාදෙ ඤාණං නාම ජාතන්ති.

අට්ඨසාලිනියා ධම්මසඞ්ගහඅට්ඨකථාය

නික්ඛෙපකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.