📜

4. අට්ඨකථාකණ්ඩො

තිකඅත්ථුද්ධාරවණ්ණනා

1384. ඉදානි නික්ඛෙපකණ්ඩානන්තරං ඨපිතස්ස අට්ඨකථාකණ්ඩස්ස වණ්ණනාක්කමො අනුප්පත්තො. කස්මා පනෙතං අට්ඨකථාකණ්ඩං නාම ජාතන්ති? තෙපිටකස්ස බුද්ධවචනස්ස අත්ථං උද්ධරිත්වා ඨපිතත්තා. තීසුපි හි පිටකෙසු ධම්මන්තරං ආගතං අට්ඨකථාකණ්ඩෙනෙව පරිච්ඡින්දිත්වා විනිච්ඡිතං සුවිනිච්ඡිතං නාම හොති. සකලෙ අභිධම්මපිටකෙ නයමග්ගං මහාපකරණෙ පඤ්හුද්ධාරං ගණනචාරං අසල්ලක්ඛෙන්තෙනාපි අට්ඨකථාකණ්ඩතොයෙව සමානෙතුං වට්ටති.

කුතො පභවං පන එතන්ති? සාරිපුත්තත්ථෙරප්පභවං. සාරිපුත්තත්ථෙරො හි එකස්ස අත්තනො සද්ධිවිහාරිකස්ස නික්ඛෙපකණ්ඩෙ අත්ථුද්ධාරං සල්ලක්ඛෙතුං අසක්කොන්තස්ස අට්ඨකථාකණ්ඩං කථෙත්වා අදාසි. ඉදං පන මහාඅට්ඨකථායං පටික්ඛිපිත්වා ඉදං වුත්තං – අභිධම්මො නාම න සාවකවිසයො, න සාවකගොචරො; බුද්ධවිසයො එස, බුද්ධගොචරො. ධම්මසෙනාපති පන සද්ධිවිහාරිකෙන පුච්ඡිතො තං ආදාය සත්ථු සන්තිකං ගන්ත්වා සම්මාසම්බුද්ධස්ස කථෙසි. සම්මාසම්බුද්ධො තස්ස භික්ඛුනො අට්ඨකථාකණ්ඩං කථෙත්වා අදාසි. කථං? භගවා හි ‘කතමෙ ධම්මා කුසලා’ති පුච්ඡි. ‘කුසලා ධම්මා නාම කතමෙ’ති සල්ලක්ඛෙසීති අත්ථො. අථස්ස තුණ්හීභූතස්ස ‘නනු යං මයා කතමෙ ධම්මා කුසලා? යස්මිං සමයෙ කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොතීතිආදිනා නයෙන භූමිභෙදතො කුසලං දස්සිතං, සබ්බම්පි තං චතූසු භූමීසු කුසලං, ඉමෙ ධම්මා කුසලා’ති ඉමිනා නයෙන කණ්ණිකං කණ්ණිකං ඝටං ඝටං ගොච්ඡකං ගොච්ඡකං කත්වා අත්ථුද්ධාරවසෙන කුසලාදිධම්මෙ දස්සෙන්තො කථෙත්වා අදාසි.

තත්ථ චතූසූති කාමාවචරරූපාවචරාරූපාවචරඅපරියාපන්නාසු. කුසලන්ති ඵස්සාදිභෙදං කුසලං. ඉමෙ ධම්මා කුසලාති ඉමෙ සබ්බෙපි තාසු තාසු භූමීසු වුත්තා ඵස්සාදයො ධම්මා කුසලා නාම.

1385. අකුසලානං පන භූමිවසෙන භෙදාභාවතො ද්වාදස අකුසලචිත්තුප්පාදාති ආහ. තත්ථ උප්පජ්ජතීති උප්පාදො. චිත්තමෙව උප්පාදො චිත්තුප්පාදො. දෙසනාසීසමෙව චෙතං. යථා පන ‘රාජා ආගතො’ති වුත්තෙ අමච්චාදීනම්පි ආගමනං වුත්තමෙව හොති, එවං ‘චිත්තුප්පාදා’ති වුත්තෙ තෙහි සම්පයුත්තධම්මාපි වුත්තාව හොන්තීති. සබ්බත්ථ චිත්තුප්පාදග්ගහණෙන සසම්පයුත්තධම්මං චිත්තං ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. ඉතො පරං චතූසු භූමීසු විපාකොතිආදීනං සබ්බෙසම්පි තිකදුකභාජනීයපදානං අත්ථො, වෙදනාත්තිකාදීසු ච සුඛාදීනං නවත්තබ්බතා හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව පාළියත්ථං වීමංසිත්වා වෙදිතබ්බා. විසෙසමත්තමෙව පන වක්ඛාම.

1420. තත්ථ පරිත්තාරම්මණත්තිකෙ තාව සබ්බො කාමාවචරස්ස විපාකොති එත්ථ ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණානි චක්ඛුපසාදාදයො නිස්සාය නියමෙනෙව ඉට්ඨානිට්ඨාදිභෙදෙ රූපසද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තන්තීති පරිත්තාරම්මණානි. කුසලාකුසලවිපාකා පන ද්වෙ මනොධාතුයො හදයවත්ථුං නිස්සාය චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං අනන්තරා නියමතො රූපාදීනෙව ආරබ්භ පවත්තන්තීති පරිත්තාරම්මණා. කුසලවිපාකාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු සොමනස්සසහගතා පඤ්චද්වාරෙ සන්තීරණවසෙන ඡසු ද්වාරෙසු තදාරම්මණවසෙනාති නියමතො රූපාදීනි ඡ පරිත්තාරම්මණානෙව ආරබ්භ පවත්තතීති පරිත්තාරම්මණා. කුසලාකුසලවිපාකාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයං පඤ්චද්වාරෙ සන්තීරණවසෙන ඡසු ද්වාරෙසු තදාරම්මණවසෙන නියමතො රූපාදීනි ඡ පරිත්තාරම්මණානෙව ආරබ්භ පවත්තති. පටිසන්ධිවසෙන පවත්තමානම්පි පරිත්තං කම්මං කම්මනිමිත්තං ගතිනිමිත්තං වා ආරම්මණං කරොති, පවත්තියං භවඞ්ගවසෙන, පරියොසානෙ චුතිවසෙන පවත්තමානම්පි තදෙව ආරම්මණං කරොතීති පරිත්තාරම්මණං. අට්ඨ පන සහෙතුකවිපාකචිත්තුප්පාදා එත්ථ වුත්තනයෙනෙව තදාරම්මණවසෙන පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිවසෙන ච පරිත්තධම්මෙයෙව ආරබ්භ පවත්තන්ති. කිරියමනොධාතු පඤ්චද්වාරෙ රූපාදීනි ආරබ්භ පවත්තති. සොමනස්සසහගතාහෙතුකකිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතු ඡසු ද්වාරෙසු පච්චුප්පන්නෙ මනොද්වාරෙ අතීතානාගතෙපි පරිත්තෙ රූපාදිධම්මෙයෙව ආරබ්භ ඛීණාසවානං පහට්ඨාකාරං කුරුමානා පවත්තතීති පරිත්තාරම්මණා. එවමිමෙ පඤ්චවීසති චිත්තුප්පාදා එකන්තෙනෙව පරිත්තාරම්මණාති වෙදිතබ්බා.

1421. විඤ්ඤාණඤ්චායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනධම්මා අත්තනො අත්තනො හෙට්ඨිමං සමාපත්තිං ආරබ්භ පවත්තනතො මහග්ගතාරම්මණා. එව මග්ගඵලධම්මා නිබ්බානාරම්මණත්තා අප්පමාණාරම්මණා.

කුසලතො චත්තාරො කිරියතො චත්තාරොති අට්ඨ ඤාණවිප්පයුත්තචිත්තුප්පාදා සෙක්ඛපුථුජ්ජනඛීණාසවානං අසක්කච්චදානපච්චවෙක්ඛණධම්මසවනාදීසු කාමාවචරධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ පරිත්තාරම්මණා. අතිපගුණානං පඨමජ්ඣානාදීනං පච්චවෙක්ඛණකාලෙ මහග්ගතාරම්මණා. කසිණනිමිත්තාදිපඤ්ඤත්තිපච්චවෙක්ඛණකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණා. අකුසලතො චත්තාරො දිට්ඨිගතසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා පඤ්චපණ්ණාසාය කාමාවචරධම්මානං ‘සත්තො සත්තො’ති පරාමසනඅස්සාදනාභිනන්දනකාලෙ පරිත්තාරම්මණා. තෙනෙවාකාරෙන සත්තවීසති මහග්ගතධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ මහග්ගතාරම්මණා. පණ්ණත්තිධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තනකාලෙ සියා නවත්තබ්බාරම්මණා. දිට්ඨිවිප්පයුත්තානං තෙයෙව ධම්මෙ ආරබ්භ කෙවලං අස්සාදනාභිනන්දනවසෙන, පවත්තියං පටිඝසම්පයුත්තානං දොමනස්සවසෙන, විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදස්ස අනිට්ඨඞ්ගතවසෙන, උද්ධච්චසහගතස්ස වික්ඛෙපවසෙන අවූපසමවසෙන ච පවත්තියං පරිත්තමහග්ගතනවත්තබ්බාරම්මණතා වෙදිතබ්බා. එතෙසු පන එකධම්මොපි අප්පමාණෙ ආරබ්භ පවත්තිතුං න සක්කොති, තස්මා න අප්පමාණාරම්මණා.

කුසලතො චත්තාරො කිරියතො චත්තාරොති අට්ඨ ඤාණසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා සෙක්ඛපුථුජ්ජනඛීණාසවානං සක්කච්චදානපච්චවෙක්ඛණධම්මසවනාදීසු යථාවුත්තප්පකාරෙ ධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ පරිත්තමහග්ගතනවත්තබ්බාරම්මණා හොන්ති. ගොත්රභුකාලෙ ලොකුත්තරධම්මෙ පච්චවෙක්ඛණකාලෙ ච නෙසං අප්පමාණාරම්මණතා වෙදිතබ්බා.

යං පනෙතං රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානං තං සබ්බත්ථපාදකචතුත්ථං ආකාසකසිණචතුත්ථං ආලොකකසිණචතුත්ථං බ්රහ්මවිහාරචතුත්ථං ආනාපානචතුත්ථං ඉද්ධිවිධචතුත්ථං දිබ්බසොතචතුත්ථං චෙතොපරියඤාණචතුත්ථං යථාකම්මුපගඤාණචතුත්ථං දිබ්බචක්ඛුඤාණචතුත්ථං පුබ්බෙනිවාසඤාණචතුත්ථං අනාගතංසඤාණචතුත්ථන්ති කුසලතොපි කිරියතොපි ද්වාදසවිධං හොති.

තත්ථ ‘සබ්බත්ථපාදකචතුත්ථං’ නාම අට්ඨසු කසිණෙසු චතුත්ථජ්ඣානං. තඤ්හි විපස්සනායපි පාදකං හොති, අභිඤ්ඤානම්පි, නිරොධස්සාපි, වට්ටස්සාපි පාදකං හොතියෙවාති සබ්බත්ථපාදකන්ති වුත්තං. ‘ආකාසකසිණආලොකකසිණචතුත්ථානි’ පන විපස්සනායපි අභිඤ්ඤානම්පි වට්ටස්සාපි පාදකානි හොන්ති, නිරොධපාදකානෙව න හොන්ති. ‘බ්රහ්මවිහාරආනාපානචතුත්ථානි’ විපස්සනාය චෙව වට්ටස්ස ච පාදකානි හොන්ති, අභිඤ්ඤානං පන නිරොධස්ස ච පාදකානි න හොන්ති. තත්ථ දසවිධම්පි කසිණජ්ඣානං කසිණපණ්ණත්තිං ආරබ්භ පවත්තත්තා, බ්රහ්මවිහාරචතුත්ථං සත්තපණ්ණත්තිං ආරබ්භ පවත්තත්තා, ආනාපානචතුත්ථං නිමිත්තං ආරබ්භ පවත්තත්තා පරිත්තාදිවසෙන නවත්තබ්බධම්මාරම්මණතො නවත්තබ්බාරම්මණං නාම හොති.

‘ඉද්ධිවිධචතුත්ථං’ පරිත්තමහග්ගතාරම්මණං හොති. කථං? තඤ්හි යදා කායං චිත්තසන්නිස්සිතං කත්වා අදිස්සමානෙන කායෙන ගන්තුකාමො චිත්තවසෙන කායං පරිණාමෙති, මහග්ගතචිත්තෙ සමොදහති, සමාරොපෙති, තදා උපයොගලද්ධං ආරම්මණං හොතීති කත්වා රූපකායාරම්මණතො පරිත්තාරම්මණං හොති. යදා චිත්තං කායසන්නිස්සිතං කත්වා දිස්සමානෙන කායෙන ගන්තුකාමො කායවසෙන චිත්තං පරිණාමෙති, පාදකජ්ඣානචිත්තං රූපකායෙ සමොදහති, සමාරොපෙති, තදා උපයොගලද්ධං ආරම්මණං හොතීති කත්වා මහග්ගතචිත්තාරම්මණතො මහග්ගතාරම්මණං හොති.

‘දිබ්බසොතචතුත්ථං’ සද්දං ආරබ්භ පවත්තත්තා එකන්තපරිත්තාරම්මණමෙව. ‘චෙතොපරියඤාණචතුත්ථං’ පරිත්තමහග්ගතඅප්පමාණාරම්මණං හොති. කථං? තඤ්හි පරෙසං කාමාවචරචිත්තජානනකාලෙ පරිත්තාරම්මණං හොති, රූපාවචරාරූපාවචරචිත්තජානනකාලෙ මහග්ගතාරම්මණං, මග්ගඵලජානනකාලෙ අප්පමාණාරම්මණං හොති. එත්ථ ච පුථුජ්ජනො සොතාපන්නස්ස චිත්තං න ජානාති, සොතාපන්නො වා සකදාගාමිස්සාති එවං යාව අරහතො නෙතබ්බං. අරහා පන සබ්බෙසං චිත්තං ජානාති. අඤ්ඤොපි ච උපරිමො හෙට්ඨිමස්සාති අයං විසෙසො වෙදිතබ්බො. ‘යථාකම්මුපගඤාණචතුත්ථං’ කාමාවචරකම්මජානනකාලෙ පරිත්තාරම්මණං හොති, රූපාවචරාරූපාවචරකම්මජානනකාලෙ මහග්ගතාරම්මණං.

‘දිබ්බචක්ඛුඤාණචතුත්ථං’ රූපාරම්මණත්තා එකන්තපරිත්තාරම්මණමෙව. ‘පුබ්බෙනිවාසඤාණචතුත්ථං’ පරිත්තමහග්ගතඅප්පමාණනවත්තබ්බාරම්මණං හොති. කථං? තඤ්හි කාමාවචරක්ඛන්ධානුස්සරණකාලෙ පරිත්තාරම්මණං හොති. රූපාවචරාරූපාවචරක්ඛන්ධානුස්සරණකාලෙ මහග්ගතාරම්මණං. අතීතෙ අත්තනා වා පරෙහි වා භාවිතමග්ගං සච්ඡිකතඵලඤ්ච අනුස්සරණකාලෙ අප්පමාණාරම්මණං. අතීතෙ බුද්ධා මග්ගං භාවයිංසු, ඵලං සච්ඡාකංසු, නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායිංසූති ඡින්නවටුමකානුස්සරණවසෙන මග්ගඵලනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණතොපි අප්පමාණාරම්මණං. අතීතෙ ‘විපස්සී නාම භගවා’ අහොසි . තස්ස ‘බන්ධුමතී නාම නගරං අහොසි, බන්ධුමා නාම රාජා පිතා, බන්ධුමතී නාම මාතා’තිආදිනා නයෙන නාමගොත්තපථවීනිමිත්තාදිඅනුස්සරණකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණං හොති.

‘අනාගතංසඤාණචතුත්ථෙ’පි එසෙව නයො. තම්පි අයං අනාගතෙ ‘කාමාවචරෙ නිබ්බත්තිස්සතී’ති ජානනකාලෙ පරිත්තාරම්මණං හොති. ‘රූපාවචරෙ වා අරූපාවචරෙ වා නිබ්බත්තිස්සතී’ති ජානනකාලෙ මහග්ගතාරම්මණං. ‘මග්ගං භාවෙස්සති ඵලං සච්ඡිකරිස්සති’ ‘නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායිස්සතී’ති ජානනකාලෙ අප්පමාණාරම්මණං. අනාගතෙ ‘‘මෙත්තෙය්යො නාම භගවා උප්පජ්ජිස්සති, සුබ්රහ්මා නාමස්ස බ්රාහ්මණො පිතා භවිස්සති, බ්රහ්මවතී නාම බ්රාහ්මණී මාතා භවිස්සතී’’තිආදිනා නයෙන නාමගොත්තජානනකාලෙ නවත්තබ්බාරම්මණං හොති.

අරූපාවචරචතුත්ථං පන ආසවානං ඛයචතුත්ථඤ්ච පාළියං ආගතට්ඨානෙයෙව කථෙස්සාමි. කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු උපෙක්ඛාසහගතා සබ්බෙසම්පි එතෙසං කුසලාකුසලකිරියචිත්තානං පුරෙචාරිකා. තස්සා තෙසු වුත්තනයෙනෙව ආරම්මණභෙදො වෙදිතබ්බො. පඤ්චද්වාරෙ පන වොට්ඨබ්බනවසෙන පවත්තියං එකන්තපරිත්තාරම්මණාව හොති. රූපාවචරතිකචතුක්කජ්ඣානාදීනි පරිත්තාදිභාවෙන නවත්තබ්බධම්මං ආරබ්භ පවත්තිතො නවත්තබ්බාරම්මණානි. එත්ථ හි රූපාවචරානි පථවීකසිණාදීසු පවත්තන්ති, ආකාසානඤ්චායතනං උග්ඝාටිමාකාසෙ, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං විඤ්ඤාණාපගමෙති.

1429. මග්ගාරම්මණත්තිකෙ ආදිම්හි වුත්තා අට්ඨ ඤාණසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා සෙක්ඛාසෙක්ඛානං අත්තනා පටිවිද්ධමග්ගානං පච්චවෙක්ඛණකාලෙ මග්ගාරම්මණා, මග්ගෙන පන අසහජාතත්තා න මග්ගහෙතුකා, අත්තනා පටිවිද්ධමග්ගං ගරුං කත්වා පච්චවෙක්ඛණකාලෙ ආරම්මණාධිපතිවසෙන මග්ගාධිපතිනො, අඤ්ඤධම්මාරම්මණකාලෙ න වත්තබ්බා මග්ගාරම්මණාතිපි මග්ගාධිපතිනොතිපි. චත්තාරො අරියමග්ගා මග්ගසඞ්ඛාතස්ස මග්ගසම්පයුත්තස්ස වා හෙතුනො අත්ථිතාය එකන්තතො මග්ගහෙතුකාව. වීරියං පන වීමංසං වා ජෙට්ඨකං කත්වා මග්ගභාවනාකාලෙ සහජාතාධිපතිනා සියා මග්ගාධිපතිනො, ඡන්දචිත්තානං අඤ්ඤතරජෙට්ඨකකාලෙ සියා න වත්තබ්බා මග්ගාධිපතිනොති.

ද්වාදසවිධෙ රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානෙ සබ්බත්ථපාදකචතුත්ථාදීනි නව ඣානානි නෙව මග්ගාරම්මණානි න මග්ගහෙතුකානි න මග්ගාධිපතීනි. චෙතොපරියඤාණපුබ්බෙනිවාසඤාණඅනාගතංසඤාණචතුත්ථානි පන අරියානං මග්ගචිත්තජානනකාලෙ මග්ගාරම්මණානි හොන්ති, මග්ගෙන පන අසහජාතත්තා න මග්ගහෙතුකානි, මග්ගං ගරුං කත්වා අප්පවත්තිතො න මග්ගාධිපතීනි. කස්මා පනෙතානි න මග්ගං ගරුං කරොන්තීති? අත්තනො මහග්ගතතාය. යථා හි රාජානං සබ්බො ලොකො ගරුං කරොති, මාතාපිතරො පන න කරොන්ති. න හි තෙ රාජානං දිස්වා ආසනා වුට්ඨහන්ති, න අඤ්ජලිකම්මාදීනි කරොන්ති, දහරකාලෙ වොහරිතනයෙනෙව වොහරන්ති. එවමෙතානිපි අත්තනො මහග්ගතතාය න මග්ගං ගරුං කරොන්ති.

කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුපි අරියානං මග්ගපච්චවෙක්ඛණකාලෙ පච්චවෙක්ඛණපුරෙචාරිකත්තා මග්ගාරම්මණා හොති, මග්ගෙන අසහජාතත්තා පන න මග්ගහෙතුකා, මග්ගං ගරුං කත්වා අප්පවත්තිතො න මග්ගාධිපති. කස්මා ගරුං න කරොතීති? අත්තනො අහෙතුකතාය හීනතාය ජළතාය. යථා හි රාජානං සබ්බො ලොකො ගරුං කරොති, අත්තනො පරිජනා පන ඛුජ්ජවාමනකචෙටකාදයො අත්තනො අඤ්ඤාණතාය පණ්ඩිතමනුස්සා විය නාතිගරුං කරොන්ති, එවමෙව ඉදම්පි චිත්තං අත්තනො අහෙතුකතාය හීනතාය ජළතාය මග්ගං ගරුං න කරොති.

ඤාණවිප්පයුත්තකුසලාදීනි ඤාණාභාවෙන චෙව ලොකියධම්මාරම්මණතාය ච මග්ගාරම්මණාදිභාවං න ලභන්ති, නවත්තබ්බාරම්මණානෙව හොන්තීති වෙදිතබ්බානීති.

1432. අතීතාරම්මණත්තිකෙ විඤ්ඤාණඤ්චායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනධම්මා හෙට්ඨා අතීතසමාපත්තිං ආරබ්භ පවත්තිතා එකන්තෙන අතීතාරම්මණාව.

1433. නියොගා අනාගතාරම්මණා නත්ථීති නියමෙන පාටියෙක්කං චිත්තං අනාගතාරම්මණං නාම නත්ථි. නනු ච අනාගතංසඤාණං එකන්තෙන අනාගතාරම්මණං, චෙතොපරියඤාණම්පි අනාගතං ආරබ්භ පවත්තතීති? නො න පවත්තති. පාටියෙක්කං පන එතං එකං චිත්තං නාම නත්ථි. රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානෙන සඞ්ගහිතත්තා අඤ්ඤෙහි මහග්ගතචිත්තෙහි මිස්සකං හොති. තෙන වුත්තං ‘නියොගා අනාගතාරම්මණා නත්ථී’ති.

1434. ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණානි , තිස්සො මනොධාතුයො ච පච්චුප්පන්නෙසු රූපාදීසු පවත්තිතො පච්චුප්පන්නාරම්මණා නාම. දස චිත්තුප්පාදාති එත්ථ අට්ඨ තාව සහෙතුකා දෙවමනුස්සානං පටිසන්ධිග්ගහණකාලෙ කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා ආරබ්භ පවත්තියං අතීතාරම්මණා. භවඞ්ගචුතිකාලෙසුපි එසෙව නයො. ගතිනිමිත්තං පන ආරබ්භ පටිසන්ධිග්ගහණකාලෙ තතො පරං භවඞ්ගකාලෙ ච පච්චුප්පන්නාරම්මණා. තථා පඤ්චද්වාරෙ තදාරම්මණවසෙන පවත්තියං. මනොද්වාරෙ පන අතීතානාගතපච්චුප්පන්නාරම්මණානං ජවනානං ආරම්මණං ගහෙත්වා පවත්තිතො අතීතානාගතපච්චුප්පන්නාරම්මණා. ‘කුසලවිපාකාහෙතුකඋපෙක්ඛාසහගතමනොවිඤ්ඤාණධාතුය’ම්පි එසෙව නයො. කෙවලඤ්හි සා මනුස්සෙසු ජච්චන්ධාදීනං පටිසන්ධි හොති. පඤ්චද්වාරෙ ච සන්තීරණවසෙනාපි පච්චුප්පන්නාරම්මණා හොතීති අයමෙත්ථ විසෙසො. ‘සොමනස්සසහගතා’ පන පඤ්චද්වාරෙ සන්තීරණවසෙන තදාරම්මණවසෙන ච පච්චුප්පන්නාරම්මණා හොති. මනොද්වාරෙ තදාරම්මණවසෙන සහෙතුකවිපාකා විය අතීතානාගතපච්චුප්පන්නාරම්මණාති වෙදිතබ්බා.

‘අකුසලවිපාකාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු’ පන කුසලවිපාකාය උපෙක්ඛාසහගතාහෙතුකාය සමානගතිකා එව. කෙවලඤ්හි සා ආපායිකානං පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිවසෙන පවත්තතීති අයමෙත්ථ විසෙසො. ‘කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු’ සොමනස්සසහගතා ඛීණාසවානං පඤ්චද්වාරෙ පහට්ඨාකාරං කුරුමානා පච්චුප්පන්නාරම්මණා හොති. මනොද්වාරෙ අතීතාදිභෙදෙ ධම්මෙ ආරබ්භ හසිතුප්පාදවසෙන පවත්තියං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නාරම්මණා හොති.

කාමාවචරකුසලන්තිආදීසු කුසලතො තාව චත්තාරො ඤාණසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා. සෙක්ඛපුථුජ්ජනානං අතීතාදිභෙදානි ඛන්ධධාතුආයතනානි සම්මසන්තානං පච්චවෙක්ඛන්තානං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නාරම්මණා හොන්ති. පණ්ණත්තිනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණෙ නවත්තබ්බාරම්මණා. ඤාණවිප්පයුත්තෙසුපි එසෙව නයො . කෙවලඤ්හි තෙහි මග්ගඵලනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණා නත්ථි. අයමෙවෙත්ථ විසෙසො.

අකුසලතො චත්තාරො දිට්ඨිසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා අතීතාදිභෙදානං ඛන්ධධාතුආයතනානං අස්සාදනාභිනන්දනපරාමාසකාලෙ අතීතාදිආරම්මණා හොන්ති. පණ්ණත්තිං ආරබ්භ අස්සාදෙන්තස්ස අභිනන්දන්තස්ස ‘සත්තො සත්තො’ති පරාමසිත්වා ගණ්හන්තස්ස නවත්තබ්බාරම්මණා හොන්ති. දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙසුපි එසෙව නයො. කෙවලඤ්හි තෙහි පරාමාසග්ගහණං නත්ථි. ද්වෙ පටිඝසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා අතීතාදිභෙදෙ ධම්මෙ ආරබ්භ දොමනස්සිතානං අතීතාදිආරම්මණා, පණ්ණත්තිං ආරබ්භ දොමනස්සිතානං නවත්තබ්බාරම්මණා. විචිකිච්ඡුද්ධච්චසම්පයුත්තා තෙසු එව ධම්මෙසු අනිට්ඨඞ්ගතභාවෙන චෙව උද්ධතභාවෙන ච පවත්තියං අතීතානාගතපච්චුප්පන්නනවත්තබ්බාරම්මණා. කිරියතො අට්ඨ සහෙතුකචිත්තුප්පාදා කුසලචිත්තුප්පාදගතිකා එව. කිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු උපෙක්ඛාසහගතා පඤ්චද්වාරෙ වොට්ඨබ්බනවසෙන පවත්තියං පච්චුප්පන්නාරම්මණාව . මනොද්වාරෙ අතීතානාගතපච්චුප්පන්නාරම්මණානඤ්චෙව පණ්ණත්තිනිබ්බානාරම්මණානඤ්ච ජවනානං පුරෙචාරිකකාලෙ අතීතානාගතපච්චුප්පන්නනවත්තබ්බාරම්මණා.

යථාවුත්තප්පභෙදෙ රූපාවචරජ්ඣානෙ සබ්බත්ථපාදකචතුත්ථං ආකාසකසිණචතුත්ථං ආලොකකසිණචතුත්ථං බ්රහ්මවිහාරචතුත්ථං ආනාපානචතුත්ථන්ති ඉමානි පඤ්ච නවත්තබ්බාරම්මණානෙව. ‘ඉද්ධිවිධචතුත්ථං’ කායවසෙන චිත්තං පරිණාමෙන්තස්ස අතීතපාදකජ්ඣානචිත්තං ආරබ්භ පවත්තනතො අතීතාරම්මණං. මහාධාතුනිධානෙ මහාකස්සපත්ථෙරාදීනං විය අනාගතං අධිට්ඨහන්තානං අනාගතාරම්මණං හොති. මහාකස්සපත්ථෙරො කිර මහාධාතුනිධානං කරොන්තො අනාගතෙ අට්ඨාරසවස්සාධිකානි ද්වෙ වස්සසතානි ඉමෙ ගන්ධා මා සුස්සිංසු, පුප්ඵානි මා මිලායිංසු, දීපා මා නිබ්බායිංසූති අධිට්ඨහි. සබ්බං තථෙව අහොසි. අස්සගුත්තත්ථෙරො වත්තනියසෙනාසනෙ භික්ඛුසඞ්ඝං සුක්ඛභත්තං භුඤ්ජමානං දිස්වා ‘උදකසොණ්ඩි දිවසෙ දිවසෙ, පුරෙභත්තං දධිරසා හොතූ’ති අධිට්ඨහි. පුරෙභත්තං ගහිතං දධිරසං හොති පච්ඡාභත්තෙ පාකතිකමෙව. කායං පන චිත්තසන්නිස්සිතං කත්වා අදිස්සමානෙන කායෙන ගමනකාලෙ, අඤ්ඤස්ස වා පාටිහාරියස්ස කරණකාලෙ, කායං ආරබ්භ පවත්තත්තා පච්චුප්පන්නාරම්මණං හොති.

‘දිබ්බසොතචතුත්ථං’ විජ්ජමානසද්දමෙව ආරබ්භ පවත්තිතො පච්චුප්පන්නාරම්මණං හොති. චෙතොපරියඤාණචතුත්ථං අතීතෙ සත්තදිවසබ්භන්තරෙ අනාගතෙ සත්තදිවසබ්භන්තරෙ පරෙසං චිත්තං ජානන්තස්ස අතීතාරම්මණං අනාගතාරම්මණඤ්ච හොති. සත්තදිවසාතික්කමෙ පන තං ජානිතුං න සක්කොති. අතීතානාගතංසඤාණානඤ්හි එස විසයො. න එතස්ස පච්චුප්පන්නජානනකාලෙ පන පච්චුප්පන්නාරම්මණං හොති.

පච්චුප්පන්නඤ්ච නාමෙතං තිවිධං – ඛණපච්චුප්පන්නං සන්තතිපච්චුප්පන්නං අද්ධාපච්චුප්පන්නඤ්ච. තත්ථ උප්පාදට්ඨිතිභඞ්ගප්පත්තං ‘ඛණපච්චුප්පන්නං’. එකද්විසන්තතිවාරපරියාපන්නං ‘සන්තතිපච්චුප්පන්නං’. තත්ථ අන්ධකාරෙ නිසීදිත්වා ආලොකට්ඨානං ගතස්ස න තාව ආරම්මණං පාකටං හොති; යාව පන තං පාකටං හොති, එත්ථන්තරෙ එකද්විසන්තතිවාරා වෙදිතබ්බා. ආලොකට්ඨානෙ විචරිත්වා ඔවරකං පවිට්ඨස්සාපි න තාව සහසා රූපං පාකටං හොති; යාව තං පාකටං හොති, එත්ථන්තරෙ එකද්විසන්තතිවාරා වෙදිතබ්බා. දූරෙ ඨත්වා පන රජකානං හත්ථවිකාරං ඝණ්ඩිභෙරීආදිආකොටනවිකාරඤ්ච දිස්වාපි න තාව සද්දං සුණාති; යාව පන තං සුණාති, එතස්මිම්පි අන්තරෙ එකද්විසන්තතිවාරා වෙදිතබ්බා. එවං තාව මජ්ඣිමභාණකා. සංයුත්තභාණකා පන ‘රූපසන්තති අරූපසන්තතී’ති ද්වෙ සන්තතියො වත්වා, ‘උදකං අක්කමිත්වා ගතස්ස යාව තීරෙ අක්කන්තඋදකලෙඛා න විප්පසීදති, අද්ධානතො ආගතස්ස යාව කායෙ උසුමභාවො න වූපසම්මති, ආතපා ආගන්ත්වා ගබ්භං පවිට්ඨස්ස යාව අන්ධකාරභාවො න විගච්ඡති, අන්තොගබ්භෙ කම්මට්ඨානං මනසිකරිත්වා දිවා වාතපානං විවරිත්වා ඔලොකෙන්තස්ස යාව අක්ඛීනං ඵන්දනභාවො න වූපසම්මති, අයං රූපසන්තති නාම; ද්වෙ තයො ජවනවාරා අරූපසන්තති නාමා’ති වත්වා ‘තදුභයම්පි සන්තතිපච්චුප්පන්නං නාමා’ති වදන්ති.

එකභවපරිච්ඡින්නං පන අද්ධාපච්චුප්පන්නං නාම. යං සන්ධාය භද්දෙකරත්තසුත්තෙ ‘‘යො චාවුසො, මනො යෙ ච ධම්මා උභයමෙතං පච්චුප්පන්නං. තස්මිං චෙ පච්චුප්පන්නෙ ඡන්දරාගපටිබද්ධං හොති විඤ්ඤාණං, ඡන්දරාගපටිබද්ධත්තා විඤ්ඤාණස්ස තදභිනන්දති, තදභිනන්දන්තො පච්චුප්පන්නෙසු ධම්මෙසු සංහීරතී’’ති (ම. නි. 3.284) වුත්තං. සන්තතිපච්චුප්පන්නඤ්චෙත්ථ අට්ඨකථාසු ආගතං. අද්ධාපච්චුප්පන්නං සුත්තෙ.

තත්ථ කෙචි ‘ඛණපච්චුප්පන්නං චිත්තං චෙතොපරියඤාණස්ස ආරම්මණං හොතී’ති වදන්ති. කිංකාරණා? යස්මා ඉද්ධිමස්ස ච පරස්ස ච එකක්ඛණෙ චිත්තං උප්පජ්ජතීති. ඉදඤ්ච නෙසං ඔපම්මං – යථා ආකාසෙ ඛිත්තෙ පුප්ඵමුට්ඨිම්හි අවස්සං එකං පුප්ඵං එකස්ස වණ්ටං පටිවිජ්ඣති වණ්ටෙන වණ්ටං පටිවිජ්ඣති, එවං පරස්ස චිත්තං ජානිස්සාමීති රාසිවසෙන මහාජනස්ස චිත්තෙ ආවජ්ජිතෙ අවස්සං එකස්ස චිත්තං එකෙන චිත්තෙන උප්පාදක්ඛණෙ වා ඨිතික්ඛණෙ වා භඞ්ගක්ඛණෙ වා පටිවිජ්ඣතීති. තං පන වස්සසතම්පි වස්සසහස්සම්පි ආවජ්ජන්තො යෙන චිත්තෙන ආවජ්ජෙති, යෙන ච ජානාති තෙසං ද්වින්නං සහට්ඨානාභාවතො ආවජ්ජනජවනානඤ්ච අනිට්ඨෙ ඨානෙ නානාරම්මණභාවප්පත්තිදොසතො අයුත්තන්ති අට්ඨකථාසු පටික්ඛිත්තං. සන්තතිපච්චුප්පන්නං පන අද්ධාපච්චුප්පන්නඤ්ච ආරම්මණං හොතීති වෙදිතබ්බං.

තත්ථ යං වත්තමානජවනවීථිතො අතීතානාගතවසෙන ද්විතිජවනවීථිපරිමාණකාලෙ පරස්ස චිත්තං, තං සබ්බම්පි සන්තතිපච්චුප්පන්නං නාම. අද්ධාපච්චුප්පන්නං පන ජවනවාරෙන දීපෙතබ්බන්ති යං අට්ඨකථායං වුත්තං තං සුවුත්තං. තත්රායං දීපනා – ඉද්ධිමා පරස්ස චිත්තං ජානිතුකාමො ආවජ්ජෙති. ආවජ්ජනං ඛණපච්චුප්පන්නං ආරම්මණං කත්වා තෙනෙව සහ නිරුජ්ඣති. තතො චත්තාරි පඤ්ච ජවනානි යෙසං පච්ඡිමං ඉද්ධිචිත්තං, සෙසානි කාමාවචරානි. තෙසං සබ්බෙසම්පි තදෙව නිරුද්ධං චිත්තමාරම්මණං හොති. න ච තානි නානාරම්මණානි හොන්ති. අද්ධාපච්චුප්පන්නවසෙන පච්චුප්පන්නාරම්මණත්තා එකාරම්මණානි. එකාරම්මණත්තෙපි ච ඉද්ධිචිත්තමෙව පරස්ස චිත්තං පජානාති, න ඉතරානි; යථා චක්ඛුද්වාරෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණමෙව රූපං පස්සති, න ඉතරානීති. ඉති ඉදං සන්තතිපච්චුප්පන්නස්ස චෙව අද්ධාපච්චුප්පන්නස්ස ච වසෙන පච්චුප්පන්නාරම්මණං හොති. යස්මා වා සන්තතිපච්චුප්පන්නම්පි අද්ධාපච්චුප්පන්නෙයෙව පතති, තස්මා අද්ධාපච්චුප්පන්නවසෙනෙතං පච්චුප්පන්නාරම්මණන්ති වෙදිතබ්බං.

‘පුබ්බෙනිවාසඤාණචතුත්ථං’ නාමගොත්තානුස්සරණෙ නිබ්බානනිමිත්තපච්චවෙක්ඛණෙ ච නවත්තබ්බාරම්මණං, සෙසකාලෙ අතීතාරම්මණමෙව. යථාකම්මුපගඤාණචතුත්ථම්පි අතීතාරම්මණමෙව. තත්ථ කිඤ්චාපි පුබ්බෙනිවාසචෙතොපරියඤාණානිපි අතීතාරම්මණානි හොන්ති, අථ ඛො තෙසං පුබ්බෙනිවාසඤාණස්ස අතීතක්ඛන්ධා ඛන්ධපටිබද්ධඤ්ච කිඤ්චි අනාරම්මණං නාම නත්ථි. තඤ්හි අතීතක්ඛන්ධඛන්ධපටිබද්ධෙසු ධම්මෙසු සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසමගතිකං හොති. චෙතොපරියඤාණස්ස ච සත්තදිවසබ්භන්තරාතීතං චිත්තමෙව ආරම්මණං. තඤ්හි අඤ්ඤං ඛන්ධං වා ඛන්ධපටිබද්ධං වා න ජානාති, මග්ගසම්පයුත්තචිත්තාරම්මණත්තා පන පරියායතො මග්ගාරම්මණන්ති වුත්තං. යථාකම්මුපගඤාණස්ස ච අතීතචෙතනාමත්තමෙවාරම්මණන්ති. අයං විසෙසො වෙදිතබ්බො. අයමෙත්ථ අට්ඨකථානයො. යස්මා පන ‘‘කුසලා ඛන්ධා ඉද්ධිවිධඤාණස්ස චෙතොපරියඤාණස්ස පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස යථාකම්මුපගඤාණස්ස අනාගතංසඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.404) පට්ඨානෙ වුත්තං, තස්මා චත්තාරොපි ඛන්ධා චෙතොපරියඤාණයථාකම්මුපගඤාණානං ආරම්මණං හොන්ති. තත්රාපි යථාකම්මුපගඤාණස්ස කුසලාකුසලා එවාති.

‘දිබ්බචක්ඛුඤාණචතුත්ථං’ විජ්ජමානවණ්ණාරම්මණත්තා පච්චුප්පන්නාරම්මණමෙව. අනාගතංසඤාණචතුත්ථං අනාගතාරම්මණමෙව. තඤ්හි අනාගතක්ඛන්ධඛන්ධපටිබද්ධෙසු ධම්මෙසු පුබ්බෙනිවාසඤාණං විය සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණසමගතිකං හොති. තත්ථ කිඤ්චාපි චෙතොපරියඤාණම්පි අනාගතාරම්මණං හොති, තං පන සත්තදිවසබ්භන්තරෙ උප්පජ්ජනකචිත්තමෙව ආරම්මණං කරොති. ඉදං අනාගතෙ කප්පසතසහස්සෙ උප්පජ්ජනකචිත්තම්පි ඛන්ධෙපි ඛන්ධපටිබද්ධම්පි. රූපාවචරතිකචතුක්කජ්ඣානාදීනි අතීතානාගතපච්චුප්පන්නෙසු එකධම්මම්පි ආරබ්භ අප්පවත්තිතො එකන්තනවත්තබ්බාරම්මණානෙවාති වෙදිතබ්බානි.

1435. අජ්ඣත්තත්තිකෙ අනින්ද්රියබද්ධරූපඤ්ච නිබ්බානඤ්ච බහිද්ධාති ඉදං යථා ඉන්ද්රියබද්ධං පරපුග්ගලසන්තානෙ බහිද්ධාති වුච්චමානම්පි තස්ස අත්තනො සන්තානපරියාපන්නත්තා නියකජ්ඣත්තං හොති, එවං න කෙනචි පරියායෙන අජ්ඣත්තං හොතීති නියකජ්ඣත්තපරියායස්ස අභාවෙන බහිද්ධාති වුත්තං, න නියකජ්ඣත්තමත්තස්ස අසම්භවතො. නියකජ්ඣත්තමත්තස්ස පන අසම්භවමත්තං සන්ධාය අජ්ඣත්තාරම්මණත්තිකෙ බහිද්ධාරම්මණතා වුත්තා. අජ්ඣත්තධම්මාපගමමත්තතොව ආකිඤ්චඤ්ඤායතනාරම්මණස්ස අජ්ඣත්තභාවම්පි බහිද්ධාභාවම්පි අජ්ඣත්තබහිද්ධාභාවම්පි අනනුජානිත්වා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං න වත්තබ්බං අජ්ඣත්තාරම්මණන්තිපීතිආදි වුත්තං.

තත්ථ න කෙවලං තදෙව නවත්තබ්බාරම්මණං, තස්ස පන ආවජ්ජනම්පි, උපචාරචිත්තානිපි, තස්සාරම්මණස්ස පච්චවෙක්ඛණචිත්තානිපි, තස්සෙව අස්සාදනාදිවසෙන පවත්තානි අකුසලචිත්තානිපි නවත්තබ්බාරම්මණානෙවාති. තානි පන තස්මිං වුත්තෙ වුත්තානෙව හොන්තීති විසුං න වුත්තානි. කථං වුත්තානෙව හොන්තීති? එතඤ්හි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං, යඤ්ච තස්ස පුරෙචාරිකං ආවජ්ජනඋපචාරාදිවසෙන පවත්තං, තෙන සහ එකාරම්මණං භවෙය්ය. තං සබ්බං අතීතාරම්මණත්තිකෙ ‘කාමාවචරකුසලං, අකුසලං, කිරියතො නව චිත්තුප්පාදා, රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣාන’න්ති එවං වුත්තානං එතෙසං චිත්තුප්පාදානං ‘සියා න වත්තබ්බා අතීතාරම්මණාතිපී’තිආදිනා නයෙන නවත්තබ්බාරම්මණභාවස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනස්ස ච ‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං, චත්තාරො මග්ගා අපරියාපන්නා, චත්තාරි ච සාමඤ්ඤඵලානි, ඉමෙ ධම්මා න වත්තබ්බා අතීතාරම්මණාතිපී’ති එවං එකන්තෙන නවත්තබ්බාරම්මණත්තවචනතො නවත්තබ්බාරම්මණන්ති වුත්තං. ඉදානි තං අජ්ඣත්තාරම්මණත්තිකෙ එකම්පි වුච්චමානං යස්මා හෙට්ඨා තෙන සහ එකාරම්මණභාවම්පි සන්ධාය කාමාවචරකුසලාදීනං නවත්තබ්බාරම්මණතා වුත්තා, තස්මා ඉධාපි තෙසං නවත්තබ්බාරම්මණභාවං දීපෙති. කො හි තෙන සහ එකාරම්මණානං නවත්තබ්බාරම්මණභාවෙ අන්තරායොති ? එවං තස්මිං වුත්තෙ ‘වුත්තානෙව හොන්තී’ති වෙදිතබ්බානි. සෙසමෙත්ථ අජ්ඣත්තාරම්මණත්තිකෙ පාළිතො උත්තානමෙව.

ආරම්මණවිභාගෙ පන විඤ්ඤාණඤ්චායතනං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති ඉමෙසං තාව කුසලවිපාකකිරියවසෙන ඡන්නං චිත්තුප්පාදානං අත්තනො සන්තානසම්බන්ධං හෙට්ඨිමසමාපත්තිං ආරබ්භ පවත්තිතො අජ්ඣත්තාරම්මණතා වෙදිතබ්බා. එත්ථ ච කිරියආකාසානඤ්චායතනං කිරියවිඤ්ඤාණඤ්චායතනස්සෙව ආරම්මණං හොති, න ඉතරස්ස. කස්මා? ආකාසානඤ්චායතනකිරියසමඞ්ගිනො කුසලස්ස වා විපාකස්ස වා විඤ්ඤාණඤ්චායතනස්ස අභාවතො. කුසලං පන කුසලවිපාකකිරියානං තිණ්ණම්පි ආරම්මණං හොති. කස්මා? ආකාසානඤ්චායතනකුසලං නිබ්බත්තෙත්වා ඨිතස්ස තතො උද්ධං තිවිධස්සපි විඤ්ඤාණඤ්චායතනස්ස උප්පත්තිසම්භවතො. විපාකං පන න කස්සචි ආරම්මණං හොති. කස්මා? විපාකතො වුට්ඨහිත්වා චිත්තස්ස අභිනීහාරාසම්භවතො. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනස්ස ආරම්මණකරණෙපි එසෙව නයො. රූපාවචරත්තිකචතුක්කජ්ඣානාදීනං සබ්බෙසම්පි නියකජ්ඣත්තතො බහිද්ධාභාවෙන බහිද්ධාභූතානි පථවීකසිණාදීනි ආරබ්භ පවත්තිතො බහිද්ධාරම්මණතා වෙදිතබ්බා.

සබ්බෙව කාමාවචරා කුසලාකුසලාබ්යාකතා ධම්මා, රූපාවචරං චතුත්ථං ඣානන්ති එත්ථ කුසලතො තාව චත්තාරො ඤාණසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා අත්තනො ඛන්ධාදීනි පච්චවෙක්ඛන්තස්ස අජ්ඣත්තාරම්මණා. පරෙසං ඛන්ධාදිපච්චවෙක්ඛණෙ පණ්ණත්තිනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණෙ ච බහිද්ධාරම්මණා. තදුභයවසෙන අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා. ඤාණවිප්පයුත්තෙසුපි එසෙව නයො. කෙවලඤ්හි තෙසං නිබ්බානපච්චවෙක්ඛණං නත්ථි. අකුසලතො චත්තාරො දිට්ඨිසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදා අත්තනො ඛන්ධාදීනං අස්සාදනාභිනන්දනපරාමාසගහණකාලෙ අජ්ඣත්තාරම්මණා, පරස්ස ඛන්ධාදීසු චෙව අනින්ද්රියබද්ධරූපකසිණාදීසු ච තථෙව පවත්තිකාලෙ බහිද්ධාරම්මණා, තදුභයවසෙන අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා. දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙසුපි එසෙව නයො. කෙවලඤ්හි තෙසං පරාමාසගහණං නත්ථි. ද්වෙපි පටිඝසම්පයුත්තා අත්තනො ඛන්ධාදීසු දොමනස්සිතස්ස අජ්ඣත්තාරම්මණා, පරස්ස ඛන්ධාදීසු චෙව අනින්ද්රියබද්ධරූපපණ්ණත්තීසු ච බහිද්ධාරම්මණා, තදුභයවසෙන අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා. විචිකිච්ඡුද්ධච්චසම්පයුත්තානම්පි වුත්තපකාරෙසු ධම්මෙසු විචිකිච්ඡනඵන්දනභාවවසෙන පවත්තියං අජ්ඣත්තාදිආරම්මණතා වෙදිතබ්බා.

ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණානි , තිස්සො ච මනොධාතුයොති, ඉමෙ තෙරස චිත්තුප්පාදා අත්තනො රූපාදීනි ආරබ්භ පවත්තියං අජ්ඣත්තාරම්මණා, පරස්ස රූපාදීසු පවත්තා බහිද්ධාරම්මණා, තදුභයවසෙන අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා. සොමනස්සසහගතඅහෙතුකවිපාකමනොවිඤ්ඤාණධාතු පඤ්චද්වාරෙ සන්තීරණතදාරම්මණවසෙන අත්තනො පඤ්ච රූපාදිධම්මෙ, මනොද්වාරෙ තදාරම්මණවසෙනෙව අඤ්ඤෙපි අජ්ඣත්තිකෙ කාමාවචරධම්මෙ ආරබ්භ පවත්තියං අජ්ඣත්තාරම්මණා, පරෙසං ධම්මෙසු පවත්තමානා බහිද්ධාරම්මණා, උභයවසෙන අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා. උපෙක්ඛාසහගතවිපාකාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතුද්වයෙපි එසෙව නයො. කෙවලං පනෙතා සුගතියං දුග්ගතියඤ්ච පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිවසෙනාපි අජ්ඣත්තාදිභෙදෙසු කම්මාදීසු පවත්තන්ති.

අට්ඨ මහාවිපාකචිත්තානිපි තාසංයෙව ද්වින්නං සමානගතිකානි. කෙවලං පනෙතානි සන්තීරණවසෙන න පවත්තන්ති. පටිසන්ධිභවඞ්ගචුතිවසෙනෙව එතානි සුගතියංයෙව පවත්තන්ති. සොමනස්සසහගතාහෙතුකකිරියා පඤ්චද්වාරෙ අත්තනො රූපාදීනි ආරබ්භ පහට්ඨාකාරකරණවසෙන පවත්තියං අජ්ඣත්තාරම්මණා, පරස්ස රූපාදීසු පවත්තා බහිද්ධාරම්මණා. මනොද්වාරෙ තථාගතස්ස ජොතිපාලමාණවමඝදෙවරාජකණ්හතාපසාදිකාලෙසු අත්තනා කතකිරියං පච්චවෙක්ඛන්තස්ස හසිතුප්පාදවසෙන පවත්තා අජ්ඣත්තාරම්මණා .

මල්ලිකාය දෙවියා සන්තතිමහාමත්තස්ස සුමනමාලාකාරස්සාති එවමාදීනං කිරියාකරණං ආරබ්භ පවත්තිකාලෙ බහිද්ධාරම්මණා. උභයවසෙන අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණා. උපෙක්ඛාසහගතකිරියාහෙතුකමනොවිඤ්ඤාණධාතු පඤ්චද්වාරෙ වොට්ඨබ්බනවසෙන මනොද්වාරෙ ච ආවජ්ජනවසෙන පවත්තියං අජ්ඣත්තාදිආරම්මණා. අට්ඨ මහාකිරියා කුසලචිත්තගතිකා එව. කෙවලඤ්හි තා ඛීණාසවානං උප්පජ්ජන්ති, කුසලානි සෙක්ඛපුථුජ්ජනානන්ති එත්තකමෙවෙත්ථ නානාකරණං.

වුත්තප්පකාරෙ රූපාවචරචතුත්ථජ්ඣානෙ සබ්බත්ථපාදකචතුත්ථාදීනි පඤ්ච ඣානානි ඉමස්මිං තිකෙ ඔකාසං ලභන්ති. එතානි හි කසිණපණ්ණත්තිනිමිත්තාරම්මණත්තා බහිද්ධාරම්මණානි.

‘ඉද්ධිවිධචතුත්ථං’ කායවසෙන චිත්තං, චිත්තවසෙන වා කායං පරිණාමනකාලෙ අත්තනො කුමාරකවණ්ණාදිනිම්මානකාලෙ ච සකායචිත්තානං ආරම්මණකරණතො අජ්ඣත්තාරම්මණං, බහිද්ධා හත්ථිඅස්සාදිදස්සනකාලෙ බහිද්ධාරම්මණං, කාලෙන අජ්ඣත්තං කාලෙන බහිද්ධා, පවත්තියං අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණං.

‘දිබ්බසොතචතුත්ථං’ අත්තනො කුච්ඡිසද්දසවනකාලෙ අජ්ඣත්තාරම්මණං, පරෙසං සද්දසවනකාලෙ බහිද්ධාරම්මණං, උභයවසෙන අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණං. ‘චෙතොපරියඤාණචතුත්ථං’ පරෙසං චිත්තාරම්මණතො බහිද්ධාරම්මණමෙව. අත්තනො චිත්තජානනෙ පන තෙන පයොජනං නත්ථි. ‘පුබ්බෙනිවාසචතුත්ථං’ අත්තනො ඛන්ධානුස්සරණකාලෙ අජ්ඣත්තාරම්මණං, පරස්ස ඛන්ධෙ, අනිද්රියබද්ධරූපං, තිස්සො ච පණ්ණත්තියො අනුස්සරණතො බහිද්ධාරම්මණං, උභයවසෙන අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණං.

‘දිබ්බචක්ඛුචතුත්ථං’ අත්තනො කුච්ඡිගතාදිරූපදස්සනකාලෙ අජ්ඣත්තාරම්මණං, අවසෙසරූපදස්සනකාලෙ බහිද්ධාරම්මණං, උභයවසෙන අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණං. ‘අනාගතංසඤාණචතුත්ථං’ අත්තනො අනාගතක්ඛන්ධානුස්සරණකාලෙ අජ්ඣත්තාරම්මණං, පරස්ස අනාගතක්ඛන්ධානං වා අනින්ද්රියබද්ධස්ස වා රූපස්ස අනුස්සරණකාලෙ බහිද්ධාරම්මණං, උභයවසෙන අජ්ඣත්තබහිද්ධාරම්මණං. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනස්ස නවත්තබ්බාරම්මණතාය කාරණං හෙට්ඨා වුත්තමෙව.

දුකඅත්ථුද්ධාරවණ්ණනා

1441. හෙතුගොච්ඡකනිද්දෙසෙ තයො කුසලහෙතූතිආදිනා නයෙන හෙතූ දස්සෙත්වා පුන තෙයෙව උප්පත්තිට්ඨානතො දස්සෙතුං චතූසු භූමීසු කුසලෙසු උප්පජ්ජන්තීතිආදි වුත්තං. ඉමිනා උපායෙන සෙසගොච්ඡකෙසුපි දෙසනානයො වෙදිතබ්බො.

1473. යත්ථ ද්වෙ තයො ආසවා එකතො උප්පජ්ජන්තීති එත්ථ තිවිධෙන ආසවානං එකතො උප්පත්ති වෙදිතබ්බා. තත්ථ චතූසු දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙසු අවිජ්ජාසවෙන, දිට්ඨිසම්පයුත්තෙසු දිට්ඨාසවඅවිජ්ජාසවෙහි සද්ධින්ති කාමාසවො දුවිධෙන එකතො උප්පජ්ජති. භවාසවො චතූසු දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙසු අවිජ්ජාසවෙන සද්ධින්ති එකධාව එකතො උප්පජ්ජති. යථා චෙත්ථ එවං යත්ථ ද්වෙ තීණි සංයොජනානි එකතො උප්පජ්ජන්තීති එත්ථාපි සංයොජනානං උප්පත්ති එකතො දසධා භවෙ. තත්ථ කාමරාගො චතුධා එකතො උප්පජ්ජති, පටිඝො තිධා, මානො එකධා. තථා විචිකිච්ඡා චෙව භවරාගො ච. කථං? කාමරාගො තාව මානසංයොජනඅවිජ්ජාසංයොජනෙහි චෙව, දිට්ඨිසංයොජනඅවිජ්ජාසංයොජනෙහි ච, සීලබ්බතපරාමාසඅවිජ්ජාසංයොජනෙහි ච, අවිජ්ජාසංයොජනමත්තෙනෙව ච සද්ධින්ති එවං චතුධා එකතො උප්පජ්ජති. පටිඝො පන ඉස්සාසංයොජනඅවිජ්ජාසංයොජනෙහි චෙව, මච්ඡරියසංයොජනඅවිජ්ජාසංයොජනෙහි ච, අවිජ්ජාසංයොජනමත්තෙනෙව ච සද්ධින්ති එවං තිධා එකතො උප්පජ්ජති. මානො භවරාගාවිජ්ජාසංයොජනෙහි සද්ධිං එකධාව එකතො උප්පජ්ජති . තථා විචිකිච්ඡා. සා හි අවිජ්ජාසංයොජනෙන සද්ධිං එකධා උප්පජ්ජති. භවරාගෙපි එසෙව නයොති. එවමෙත්ථ ද්වෙ තීණි සංයොජනානි එකතො උප්පජ්ජන්ති.

1511. යං පනෙතං නීවරණගොච්ඡකෙ යත්ථ ද්වෙ තීණි නීවරණානි එකතො උප්පජ්ජන්තීති වුත්තං, තත්ථාපි අට්ඨධා නීවරණානං එකතො උප්පත්ති වෙදිතබ්බා. එතෙසු හි කාමච්ඡන්දො දුවිධා එකතො උප්පජ්ජති, බ්යාපාදො චතුධා, උද්ධච්චං එකධා. තථා විචිකිච්ඡා. කථං? කාමච්ඡන්දො තාව අසඞ්ඛාරිකචිත්තෙසු උද්ධච්චනීවරණඅවිජ්ජානීවරණෙහි, සසඞ්ඛාරිකෙසු ථිනමිද්ධඋද්ධච්චඅවිජ්ජානීවරණෙහි සද්ධිං දුවිධා එකතො උප්පජ්ජති. යං පනෙතං ද්වෙ තීණීති වුත්තං, තං හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදවසෙන වුත්තං. තස්මා චතුන්නම්පි එකතො උප්පජ්ජතීති වචනං යුජ්ජති එව. බ්යාපාදො පන අසඞ්ඛාරිකචිත්තෙ උද්ධච්චඅවිජ්ජානීවරණෙහි, සසඞ්ඛාරිකෙ ථිනමිද්ධඋද්ධච්චඅවිජ්ජානීවරණෙහි, අසඞ්ඛාරිකෙයෙව උද්ධච්චකුක්කුච්චඅවිජ්ජානීවරණෙහි, සසඞ්ඛාරිකෙයෙව ථිනමිද්ධඋද්ධච්චකුක්කුච්චඅවිජ්ජානීවරණෙහි සද්ධින්ති චතුධා එකතො උප්පජ්ජති. උද්ධච්චං පන අවිජ්ජානීවරණමත්තෙන සද්ධිං එකධාව එකතො උප්පජ්ජති. විචිකිච්ඡුද්ධච්චඅවිජ්ජානීවරණෙහි සද්ධිං එකධාව එකතො උප්පජ්ජති.

1577. යම්පිදං කිලෙසගොච්ඡකෙ යත්ථ ද්වෙ තයො කිලෙසා එකතො උප්පජ්ජන්තීති වුත්තං, තත්ථ ‘ද්වෙ කිලෙසා අඤ්ඤෙහි, තයො වා කිලෙසා අඤ්ඤෙහි කිලෙසෙහි සද්ධිං උප්පජ්ජන්තී’ති එවමත්ථො වෙදිතබ්බො. කස්මා? ද්වින්නං තිණ්ණංයෙව වා එකතො උප්පත්තියා අසම්භවතො.

තත්ථ දසධා කිලෙසානං එකතො උප්පත්ති හොති. එත්ථ හි ලොභො ඡධා එකතො උප්පජ්ජති. පටිඝො ද්විධා. තථා මොහොති වෙදිතබ්බො. කථං? ලොභො තාව අසඞ්ඛාරිකෙ දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙ මොහඋද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, සසඞ්ඛාරිකෙ මොහථිනඋද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, අසඞ්ඛාරිකෙයෙව මොහමානුද්ධච්චාහිරිකානොත්තප්පෙහි , සසඞ්ඛාරිකෙයෙව මොහමානථිනඋද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, දිට්ඨිසම්පයුත්තෙ පන අසඞ්ඛාරිකෙ මොහඋද්ධච්චදිට්ඨිඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, සසඞ්ඛාරිකෙ මොහදිට්ඨිථිනඋද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි සද්ධින්ති ඡධා එකතො උප්පජ්ජති.

පටිඝො පන අසඞ්ඛාරිකෙ මොහඋද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, සසඞ්ඛාරිකෙ මොහථිනඋද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි සද්ධින්ති එවං ද්විධා එකතො උප්පජ්ජති. මොහො පන විචිකිච්ඡාසම්පයුත්තෙ විචිකිච්ඡුද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි, උද්ධච්චසම්පයුත්තෙ උද්ධච්චඅහිරිකානොත්තප්පෙහි සද්ධින්ති එවං ද්විධා එකතො උප්පජ්ජති. සෙසං සබ්බත්ථ උත්තානත්ථමෙවාති.

අට්ඨසාලිනියා ධම්මසඞ්ගහඅට්ඨකථාය

අට්ඨකථාකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිගමනකථා

එත්තාවතා ච –

චිත්තං රූපඤ්ච නික්ඛෙපං, අත්ථුද්ධාරං මනොරමං;

යං ලොකනාථො භාජෙන්තො, දෙසෙසි ධම්මසඞ්ගණිං.

අභිධම්මස්ස සඞ්ගය්හ, ධම්මෙ අනවසෙසතො;

ඨිතාය තස්සා ආරද්ධා, යා මයා අත්ථවණ්ණනා.

අනාකුලානමත්ථානං, සම්භවා අට්ඨසාලිනී;

ඉති නාමෙන සා එසා, සන්නිට්ඨානමුපාගතා.

එකූනචත්තාලීසාය, පාළියා භාණවාරතො;

චිරට්ඨිතත්ථං ධම්මස්ස, නිට්ඨාපෙන්තෙන තං මයා.

යං පත්තං කුසලං තස්ස, ආනුභාවෙන පාණිනො;

සබ්බෙ සද්ධම්මරාජස්ස, ඤත්වා ධම්මං සුඛාවහං.

පාපුණන්තු විසුද්ධාය, සුඛාය පටිපත්තියා;

අසොකමනුපායාසං, නිබ්බානසුඛමුත්තමං.

චිරං තිට්ඨතු සද්ධම්මො, ධම්මෙ හොන්තු සගාරවා;

සබ්බෙපි සත්තා කාලෙන, සම්මා දෙවො පවස්සතු.

යථා රක්ඛිංසු පොරාණා, සුරාජානො තථෙවිමං;

රාජා රක්ඛතු ධම්මෙන, අත්තනොව පජං පජන්ති.

පරමවිසුද්ධසද්ධාබුද්ධිවීරියපටිමණ්ඩිතෙන සීලාචාරජ්ජවමද්දවාදිගුණසමුදයසමුදිතෙන සකසමයසමයන්තරගහනජ්ඣොගාහණසමත්ථෙන පඤ්ඤාවෙය්යත්තියසමන්නාගතෙන තිපිටකපරියත්තිප්පභෙදෙ සාට්ඨකථෙ සත්ථුසාසනෙ අප්පටිහතඤාණප්පභාවෙන මහාවෙය්යාකරණෙන කරණසම්පත්තිජනිතසුඛවිනිග්ගතමධුරොදාරවචනලාවණ්ණයුත්තෙන යුත්තමුත්තවාදිනා වාදීවරෙන මහාකවිනා පභින්නපටිසම්භිදාපරිවාරෙ ඡළභිඤ්ඤාදිප්පභෙදගුණපටිමණ්ඩිතෙ උත්තරිමනුස්සධම්මෙ සුප්පතිට්ඨිතබුද්ධීනං ථෙරවංසප්පදීපානං ථෙරානං මහාවිහාරවාසීනං වංසාලඞ්කාරභූතෙන විපුලවිසුද්ධබුද්ධිනා බුද්ධඝොසොති ගරූහි ගහිතනාමධෙය්යෙන ථෙරෙන කතා අයං අට්ඨසාලිනී නාම ධම්මසඞ්ගහට්ඨකථා.

තාව තිට්ඨතු ලොකස්මිං, ලොකනිත්ථරණෙසිනං;

දස්සෙන්තී කුලපුත්තානං, නයං පඤ්ඤාවිසුද්ධියා.

යාව ‘බුද්ධො’ති නාමම්පි, සුද්ධචිත්තස්ස තාදිනො;

ලොකම්හි ලොකජෙට්ඨස්ස, පවත්තති මහෙසිනොති.

අට්ඨසාලිනී නාම

ධම්මසඞ්ගහ-අට්ඨකථා නිට්ඨිතා.