📜

නමො තස්ස භගවතො අරහතො සම්මාසම්බුද්ධස්ස

අභිධම්මපිටකෙ

ධම්මසඞ්ගණී-මූලටීකා

වීසතිගාථාවණ්ණනා

1. ධම්මසංවණ්ණනායං සත්ථරි පණාමකරණං ධම්මස්ස ස්වාක්ඛාතභාවෙන සත්ථරි පසාදජනනත්ථං, සත්ථු ච අවිතථදෙසනභාවප්පකාසනෙන ධම්මෙ පසාදජනනත්ථං. තදුභයප්පසාදා හි ධම්මසම්පටිපත්ති මහතො ච අත්ථස්ස සිද්ධි හොතීති. අථ වා රතනත්තයපණාමවචනං අත්තනො රතනත්තයපසාදස්ස විඤ්ඤාපනත්ථං, තං පන විඤ්ඤූනං චිත්තාරාධනත්ථං, තං අට්ඨකථාය ගාහණත්ථං, තං සබ්බසම්පත්තිනිප්ඵාදනත්ථන්ති. ඉදං පන ආචරියෙන අධිප්පෙතප්පයොජනං අන්තරායවිසොසනං. වක්ඛති හි ‘‘නිපච්චකාරස්සෙතස්ස…පෙ… අසෙසතො’’ති. රතනත්තයපණාමකරණඤ්හි අන්තරායකරාපුඤ්ඤවිඝාතකරපුඤ්ඤවිසෙසභාවතො මඞ්ගලභාවතො භයාදිඋපද්දවනිවාරණතො ච අන්තරායවිසොසනෙ සමත්ථං හොති. කථං පනෙතස්සාපුඤ්ඤවිඝාතකරාදිභාවො විජානිතබ්බොති? ‘‘යස්මිං මහානාම සමයෙ අරියසාවකො තථාගතං අනුස්සරති, නෙවස්ස තස්මිං සමයෙ රාගපරියුට්ඨිතං චිත්තං හොතී’’තිආදිවචනතො (අ. නි. 6.10; 11.11), ‘‘පූජා ච පූජනෙය්යානං, එතං මඞ්ගලමුත්තම’’න්ති (ඛු. පා. 5.3; සු. නි. 262) ච, ‘‘එවං බුද්ධං සරන්තානං, ධම්මං සඞ්ඝඤ්ච භික්ඛවො. භයං වා ඡම්භිතත්තං වා, ලොමහංසො න හෙස්සතී’’ති (සං. නි. 1.249) ච වචනතොති.

තත්ථ යස්ස සත්ථුනො පණාමං කත්තුකාමො, තස්ස ගුණවිසෙසදස්සනත්ථං ‘‘කරුණා වියා’’තිආදිමාහ. ගුණවිසෙසවා හි පණාමාරහො හොති, පණාමාරහෙ ච කතො පණාමො වුත්තප්පයොජනසිද්ධිකරොව හොතීති. භගවතො ච දෙසනා විනයපිටකෙ කරුණාප්පධානා, සුත්තන්තපිටකෙ පඤ්ඤාකරුණාප්පධානා. තෙනෙව ච කාරණෙන විනයපිටකස්ස සංවණ්ණනං කරොන්තෙන කරුණාප්පධානා භගවතො ථොමනා කතා, ආගමසංවණ්ණනඤ්ච කරොන්තෙන උභයප්පධානා, අභිධම්මදෙසනා පන පඤ්ඤාප්පධානාති කත්වා පඤ්ඤාප්පධානමෙව ථොමනං කරොන්තො ‘‘කරුණා විය සත්තෙසූ’’ති කරුණං උපමාභාවෙන ගහෙත්වා පඤ්ඤාය ථොමෙති.

තත්ථ කරුණා වියාති නිදස්සනවචනමෙතං, යස්ස යථා කරුණා සබ්බෙසු සත්තෙසු පවත්තිත්ථ, එවං සබ්බෙසු ඤෙය්යධම්මෙසු පඤ්ඤාපි පවත්තිත්ථාති අත්ථො. සත්තෙසූති විසයනිදස්සනමෙතං. පඤ්ඤාති නිදස්සෙතබ්බධම්මනිදස්සනං. යස්සාති තදධිට්ඨානපුග්ගලනිදස්සනං. මහෙසිනොති තබ්බිසෙසනං. ඤෙය්යධම්මෙසූති පඤ්ඤාවිසයනිදස්සනං. සබ්බෙසූති තබ්බිසෙසනං. පවත්තිත්ථාති කිරියානිදස්සනං. යථාරුචීති වසීභාවනිදස්සනං.

තත්ථ කිරතීති කරුණා, පරදුක්ඛං වික්ඛිපති අපනෙතීති අත්ථො. රූපාදීසු සත්තා විසත්තාති සත්තා. තස්සා පන පඤ්ඤත්තියා ඛන්ධසන්තානෙ නිරුළ්හභාවතො නිච්ඡන්දරාගාපි ‘‘සත්තා’’ති වුච්චන්ති. පජානාතීති පඤ්ඤා, යථාසභාවං පකාරෙහි පටිවිජ්ඣතීති අත්ථො. යස්සාති අනියමනං. ‘‘තස්ස පාදෙ නමස්සිත්වා’’ති එතෙන නියමනං වෙදිතබ්බං. මහෙසීති මහන්තෙ සීලක්ඛන්ධාදයො එසි ගවෙසීති මහෙසි. ඤාතබ්බාති ඤෙය්යා, සභාවධාරණාදිනා අත්ථෙන ධම්මා. තත්ථ ‘‘ඤෙය්යා’’ති වචනෙන ධම්මානං අඤෙය්යත්තං පටික්ඛිපති. ‘‘ධම්මා’’ති වචනෙන ඤෙය්යානං සත්තජීවාදිභාවං පටික්ඛිපති. ඤෙය්යා ච තෙ ධම්මා චාති ඤෙය්යධම්මා. සබ්බෙසූති අනවසෙසපරියාදානං. තෙන අඤ්ඤාතාභාවං දස්සෙති. පවත්තිත්ථාති උප්පජ්ජිත්ථ. යථාරුචීති යා යා රුචි යථාරුචි, රුචීති ච ඉච්ඡා, කත්තුකාමතා සා. යා යා පවත්තා තප්පභෙදා, යථා වා රුචි තථා, රුචිඅනුරූපං පවත්තා ‘‘යථාරුචි පවත්තිත්ථා’’ති වුච්චති. යථා යථා වා රුචි පවත්තා, තථා තථා පවත්තා පඤ්ඤා ‘‘යථාරුචි පවත්තිත්ථා’’ති වුච්චති.

තත්ථ භගවති පවත්තාව කරුණා භගවතො පඤ්ඤාය නිදස්සනන්ති ගහෙතබ්බා. සා හි අසාධාරණා මහාකරුණා, න අඤ්ඤා. යස්සාති ච කරුණාපඤ්ඤානං උභින්නම්පි ආධාරපුග්ගලනිදස්සනං. න හි නිරාධාරා කරුණා අත්ථීති ‘‘කරුණා’’ති වුත්තෙ තදාධාරභූතො පුග්ගලො නිදස්සෙතබ්බො හොති, සො ච ඉධ අඤ්ඤො වුත්තො නත්ථි, න ච ආසන්නං වජ්ජෙත්වා දූරස්ස ගහණෙ පයොජනං අත්ථීති ‘‘යස්සා’’ති නිදස්සිතපුග්ගලොව කරුණාය ආධාරො. තෙන ඉදං වුත්තං හොති ‘‘යස්ස අත්තනො කරුණා විය පඤ්ඤාපි පවත්තිත්ථා’’ති. කථං පන කරුණා සත්තෙසු පවත්තිත්ථ යථා පඤ්ඤාපි ධම්මෙසු පවත්තිත්ථාති? නිරවසෙසතො යථාරුචි ච. භගවතො හි කරුණා කඤ්චි සත්තං අවජ්ජෙත්වා සබ්බෙසු සත්තෙසු නිරවසෙසෙසු පවත්තති, පවත්තමානා ච රුචිවසෙන එකස්මිං අනෙකෙසු ච අඤ්ඤෙහි අසාධාරණා පවත්තති. න හි අඤ්ඤෙසං ‘‘මහොඝපක්ඛන්දානං සත්තානං නත්ථඤ්ඤො කොචි ඔඝා උද්ධතා අඤ්ඤත්ර මයා’’ති පස්සන්තානං කරුණොක්කමනං හොති යථා භගවතොති. පඤ්ඤාපි භගවතො සබ්බෙසු ධම්මෙසු නිරවසෙසෙසු පවත්තති, පවත්තමානා ච එකස්මිං අනෙකෙසු ච ධම්මෙසු සභාවකිච්චාදිජානනෙන අනාවරණා අසාධාරණා පවත්තති යථාරුචි, යථා ච පස්සන්තස්ස භගවතො කරුණා යථාරුචි පවත්තති. තං සබ්බං පටිසම්භිදාමග්ගෙ මහාකරුණාඤාණවිභඞ්ගවසෙන ජානිතබ්බං, පඤ්ඤාය ච යථාරුචි පවත්ති සෙසාසාධාරණඤාණවිභඞ්ගාදිවසෙන. පඤ්ඤාගහණෙන ච තීසු කාලෙසු අප්පටිහතඤාණං චතුසච්චඤාණං චතුපටිසම්භිදාඤාණං, කරුණාගහණෙන මහාකරුණාසමාපත්තිඤාණස්ස ගහිතත්තා තං වජ්ජෙත්වා අඤ්ඤානි අසාධාරණඤාණානි චතුවෙසාරජ්ජඤාණං දසබලානි ඡ අභිඤ්ඤා චතුචත්තාලීස ඤාණවත්ථූනි සත්තසත්තති ඤාණවත්ථූනීති එවමාදයො අනෙකෙ පඤ්ඤාප්පභෙදා සඞ්ගය්හන්ති, තස්මා තස්සා තස්සා පඤ්ඤාය පවත්තිවසෙන යථාරුචි පවත්ති වෙදිතබ්බා. තෙනාහ ‘‘කරුණා විය…පෙ… යථාරුචී’’ති.

තත්ථ කරුණාගහණෙන මහාබොධියා මූලං දස්සෙති. මහාදුක්ඛසම්බාධප්පටිපන්නඤ්හි සත්තනිකායං දිස්වා ‘‘තස්ස නත්ථඤ්ඤො කොචි සරණං, අහමෙතං මුත්තො මොචෙස්සාමී’’ති කරුණාය සඤ්චොදිතමානසො අභිනීහාරං දීපඞ්කරස්ස භගවතො පාදමූලෙ කත්වා බොධිසම්භාරෙ සමොධානෙත්වා අනුපුබ්බෙන සම්බොධිං පත්තොති කරුණා මහාබොධියා මූලන්ති. සත්තෙසූති එතෙන මහාබොධියා පයොජනං දස්සෙති. සත්තා හි මහාබොධිං පයොජෙන්ති. සත්තසන්තාරණත්ථඤ්හි සබ්බඤ්ඤුතා අභිපත්ථිතා. යථාහ –

‘‘කිං මෙ එකෙන තිණ්ණෙන, පුරිසෙන ථාමදස්සිනා;

සබ්බඤ්ඤුතං පාපුණිත්වා, සන්තාරෙස්සං සදෙවක’’න්ති. (බු. වං. 2. 56);

පඤ්ඤාගහණෙන මහාබොධිං දස්සෙති. සබ්බඤ්ඤුතාය හි පදට්ඨානභූතං මග්ගඤාණං, මග්ගඤාණපදට්ඨානඤ්ච සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං ‘‘මහාබොධී’’ති වුච්චතීති. ඤෙය්යධම්මෙසු සබ්බෙසූති එතෙන සන්තාරෙතබ්බානං සත්තානං අභිඤ්ඤෙය්යපරිඤ්ඤෙය්යපහාතබ්බභාවෙතබ්බසච්ඡිකාතබ්බෙ ඛන්ධායතනධාතුසච්චින්ද්රියපටිච්චසමුප්පාදසතිපට්ඨානාදිභෙදෙ කුසලාදිභෙදෙ ච සබ්බධම්මෙ දස්සෙති. පවත්තිත්ථ යථාරුචීති එතෙන පටිවෙධපච්චවෙක්ඛණපුබ්බඞ්ගමදෙසනාඤාණප්පවත්තිදීපනෙන පයොජනසම්පත්තිං දස්සෙති. සබ්බධම්මානඤ්හි පටිවෙධඤාණං බොධිපල්ලඞ්කෙ අහොසි. මග්ගඤාණමෙව හි තන්ති. පච්චවෙක්ඛණඤාණඤ්ච විසෙසෙන රතනඝරසත්තාහෙ අහොසි. එවං පටිවිද්ධපච්චවෙක්ඛිතානං ධම්මානං ධම්මචක්කප්පවත්තනාදීසු දෙසනාඤාණං අහොසි, විසෙසෙන ච පණ්ඩුකම්බලසිලායං සත්තප්පකරණදෙසනායන්ති. දෙසනාඤාණෙන ච දෙසෙන්තො භගවා සත්තෙසු හිතපටිපත්තිං පටිපජ්ජතීති. එතෙන සබ්බෙන අත්තහිතපටිපත්තිං පරහිතපටිපත්තිඤ්ච දස්සෙති. මහාබොධිදස්සනෙන හි අත්තහිතපටිපත්ති, ඉතරෙහිපි පරහිතපටිපත්ති දස්සිතාති. තෙන අත්තහිතපටිපන්නාදීසු චතූසු පුග්ගලෙසු භගවතො චතුත්ථපුග්ගලභාවං දස්සෙති, තෙන ච අනුත්තරදක්ඛිණෙය්යභාවං නිරතිසයපණාමාරහභාවඤ්ච අත්තනො ච කිරියාය ඛෙත්තඞ්ගතභාවං දස්සෙති.

එත්ථ ච කරුණාගහණෙන ලොකියෙසු මහග්ගතභාවප්පත්තාසාධාරණගුණදීපනතො සබ්බලොකියගුණසම්පත්ති භගවතො දස්සිතා හොති, පඤ්ඤාගහණෙනපි සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානමග්ගඤාණදීපනතො සබ්බලොකුත්තරගුණසම්පත්ති. කරුණාවචනෙන ච උපගමනං නිරුපක්කිලෙසං, පඤ්ඤාවචනෙන අපගමනං දස්සෙති. උපගමනං දස්සෙන්තො ච ලොකෙ සඤ්ජාතසංවඩ්ඪභාවං දස්සෙති, අපගමනං දස්සෙන්තො ලොකෙන අනුපලිත්තතං. ‘‘කරුණා විය සත්තෙසූ’’ති ච ලොකසමඤ්ඤානුරූපං භගවතො පවත්තිං දස්සෙති, ‘‘ඤෙය්යධම්මෙසු සබ්බෙසු යථාරුචි පඤ්ඤා පවත්තිත්ථා’’ති එතෙන සමඤ්ඤාය අනතිධාවනං. සබ්බධම්මසභාවානවබොධෙ හි සති සමඤ්ඤං අතිධාවිත්වා ‘‘සත්තො ජීවො අත්ථී’’ති පරාමසනං හොතීති. සබ්බෙසඤ්ච බුද්ධගුණානං කරුණා ආදි තන්නිදානභාවතො, පඤ්ඤා පරියොසානං තතො උත්තරිකරණීයාභාවතො. ආදිපරියොසානදස්සනෙන ච සබ්බෙ බුද්ධගුණා දස්සිතාව හොන්ති. කරුණාගහණෙන ච සීලක්ඛන්ධපුබ්බඞ්ගමො සමාධික්ඛන්ධො දස්සිතො හොති. කරුණානිදානඤ්හි සීලං තතො පාණාතිපාතාදිවිරතිප්පවත්තිතො තස්සා ච ඣානත්තයසම්පයොගතො. පඤ්ඤාවචනෙන පඤ්ඤාක්ඛන්ධො. සීලඤ්ච සබ්බබුද්ධගුණානං ආදි, සමාධි මජ්ඣං, පඤ්ඤා පරියොසානන්ති එවම්පි ආදිමජ්ඣපරියොසානකල්යාණා සබ්බෙ බුද්ධගුණා දස්සිතා හොන්ති.

2. එවං සඞ්ඛෙපෙන සබ්බබුද්ධගුණෙහි භගවන්තං ථොමෙත්වා යස්සා සංවණ්ණනං කත්තුකාමො, තාය අභිධම්මදෙසනාය අඤ්ඤෙහි අසාධාරණාය ථොමෙතුං ‘‘දයාය තායා’’තිආදිමාහ. තස්සා පන දෙසනාය නිදානඤ්ච සමුට්ඨානඤ්ච දස්සෙතුං ‘‘දයාය තායා’’තිආදි වුත්තං. නිදානඤ්ච දුවිධං අබ්භන්තරං බාහිරඤ්චාති. අබ්භන්තරං කරුණා, බාහිරං දෙසකාලාදි. සමුට්ඨානං දෙසනාපඤ්ඤා. තත්ථ අබ්භන්තරනිදානං දස්සෙන්තො ‘‘දයාය තාය සත්තෙසු, සමුස්සාහිතමානසො’’ති ආහ. තත්ථ දයාති කරුණා අධිප්පෙතා. තාය හි සමුස්සාහිතො අභිධම්මකථාමග්ගං සම්පවත්තයීති. තායාති අයං ත-සද්දො පුබ්බෙ වුත්තස්ස පටිනිද්දෙසො හොති.

පුරිමගාථාය ච පධානභාවෙන පඤ්ඤා නිද්දිට්ඨා, තබ්බිසෙසනභාවෙන කරුණා. සා හි තස්සා නිදස්සනභූතා අප්පධානා තං විසෙසෙත්වා විනිවත්තා, තස්මා ‘‘තායා’’ති පටිනිද්දෙසං නාරහති. යා ච පධානභූතා පඤ්ඤා, සා දෙසනාය සමුට්ඨානං, න සමුස්සාහිනීති තස්සා ච පටිනිද්දෙසො න යුත්තොති? පඤ්ඤාය තාව පටිනිද්දෙසො න යුත්තොති සුවුත්තමෙතං, කරුණාය පන පටිනිද්දෙසො නො න යුත්තො ‘‘දයාය තායා’’ති ද්වින්නං පදානං සමානාධිකරණභාවතො. සමානාධිකරණානඤ්හි ද්වින්නං පදානං රූපක්ඛන්ධාදීනං විය විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවො හොති. රූප-සද්දො හි අඤ්ඤක්ඛන්ධනිවත්තනත්ථං වුච්චමානො විසෙසනං හොති, ඛන්ධ-සද්දො ච නිවත්තෙතබ්බගහෙතබ්බසාධාරණවචනභාවතො විසෙසිතබ්බො, එවමිධාපි ‘‘දයාය තායා’’ති ද්වින්නං පදානං එකවිභත්තියුත්තානං සමානාධිකරණභාවතො විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවො හොති. තත්ථ දයා සමුස්සාහිනීති පධානා, නිවත්තෙතබ්බගහෙතබ්බසාධාරණවචනඤ්චිදං. තස්මා ‘‘දයායා’’ති විසෙසිතබ්බවචනමෙතං, තස්ස ච යථා විසෙසනං හොති ‘‘තායා’’ති ඉදං වචනං, තථා තස්ස පටිනිද්දෙසභාවො යොජෙතබ්බො. න හි පඤ්ඤාපටිනිද්දෙසභාවෙ දයාවිසෙසනං ත-සද්දො හොති, කරුණාපටිනිද්දෙසභාවෙ ච හොතීති. පධානඤ්ච පඤ්ඤං වජ්ජෙත්වා ‘‘දයායා’’ති එතෙන සම්බජ්ඣමානො ‘‘තායා’’ති අයං ත-සද්දො අප්පධානාය කරුණාය පටිනිද්දෙසො භවිතුමරහති. අයමෙත්ථ අත්ථො – යාය දයාය සමුස්සාහිතො, න සා යා කාචි, සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස පන නිදස්සනභූතා මහාකරුණා, තාය සමුස්සාහිතොති.

කථං පන කරුණා ‘‘දයා’’ති ඤාතබ්බා, නනු වුත්තං ‘‘දයාපන්නො’’ති එතස්ස අට්ඨකථායං (දී. නි. අට්ඨ. 1.8) ‘‘මෙත්තචිත්තතං ආපන්නො’’ති, තස්මා දයා මෙත්තාති යුජ්ජෙය්ය, න කරුණාති? යදි එවං ‘‘අදයාපන්නො’’ති එතස්ස අට්ඨකථායං ‘‘නික්කරුණතං ආපන්නො’’ති වුත්තන්ති දයා මෙත්තාති ච න යුජ්ජෙය්ය, තස්මා දයා-සද්දො යත්ථ යත්ථ පවත්තති, තත්ථ තත්ථ අධිප්පායවසෙන යොජෙතබ්බො. දයා-සද්දො හි අනුරක්ඛණත්ථං අන්තොනීතං කත්වා පවත්තමානො මෙත්තාය ච කරුණාය ච පවත්තතීති නො න යුජ්ජති. එවඤ්හි අට්ඨකථානං අවිරොධො හොතීති. කරුණා ච දෙසනාය නිදානභාවෙන වුත්තා, න මෙත්තා ‘‘අච්චන්තමෙව හි තං සමයං භගවා කරුණාවිහාරෙන විහාසී’’ති (දී. නි. අට්ඨ. 1.1; ම. නි. අට්ඨ. 1.1 මූලපරියායසුත්තවණ්ණනා; සං. නි. අට්ඨ. 1.1.1; අ. නි. අට්ඨ. 1.1.1) එවමාදීසු, තස්මා ඉධ කරුණාව දයාවචනෙන ගහිතාති වෙදිතබ්බා. සා හි සමුස්සාහිනී, න මෙත්තා, මෙත්තා පන පඤ්ඤාගතිකපවත්තිනී හොතීති.

‘‘සත්තෙසූ’’ති කස්මා එවං වුත්තං, නනු ‘‘තායා’’ති එතෙන වචනෙන සත්තවිසයා කරුණා ගහිතාති? නො න ගහිතා, පුරිමගාථාය පන ‘‘සත්තෙසු කරුණා යථාරුචි පවත්තිත්ථා’’ති සප්පදෙසසත්තවිසයා නිප්පදෙසසත්තවිසයා ච සබ්බා වුත්තා, ඉධ පන නිප්පදෙසසත්තවිසයතං ගහෙතුං ‘‘සත්තෙසූ’’ති නිප්පදෙසසත්තවිසයභූතා දස්සිතා. තෙන සබ්බසත්තවිසයාය කරුණාය සමුස්සාහිතො අභිධම්මකථාමග්ගං දෙවානං සම්පවත්තයි, න දෙවවිසයාය එව, තස්මා සබ්බසත්තහිතත්ථං අභිධම්මකථාමග්ගං දෙවානං සම්පවත්තයි, න දෙවානංයෙව අත්ථායාති අයමත්ථො දස්සිතොව හොති. අථ වා ‘‘සත්තෙසූ’’ති ඉදං න දයාය ආලම්බනනිදස්සනං, සමුස්සාහනවිසයො පන එතෙන දස්සිතො. අභිධම්මකථාමග්ගප්පවත්තනත්ථඤ්හි භගවා කරුණාය න දෙවෙසුයෙව සමුස්සාහිතො , සබ්බබොධනෙය්යෙසු පන සත්තෙසු සමුස්සාහිතො සබ්බෙසං අත්ථාය පවත්තත්තා, තස්මා සත්තෙසු සමුස්සාහිතමානසොති සත්තෙසු විසයභූතෙසු නිමිත්තභූතෙසු වා සමුස්සාහිතමානසො උය්යොජිතචිත්තොති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

එවං අබ්භන්තරනිදානං දස්සෙත්වා බාහිරනිදානං දස්සෙන්තො ‘‘පාටිහීරාවසානම්හී’’තිආදිමාහ. තත්ථ යස්මිං කාලෙ භගවතා අභිධම්මකථාමග්ගො පවත්තිතො, තං දස්සෙතුං ‘‘පාටිහීරාවසානම්හි වසන්තො’’ති වුත්තං. ‘‘අවසානම්හි වසන්තො තිදසාලයෙ’’ති වචනතො යස්සාවසානම්හි තිදසාලයෙ වසි, තං කණ්ඩම්බමූලෙ කතං යමකපාටිහාරියං ඉධ ‘‘පාටිහීර’’න්ති වුත්තං, න බොධිමූලාදීසු කතං පාටිහාරියං, නාපි ආදෙසනානුසාසනියොති විඤ්ඤායති, පාකටත්තා ච ආසන්නත්තා ච තදෙව ගහිතන්ති දට්ඨබ්බං. පාටිහාරියපදස්ස වචනත්ථං (උදා. අට්ඨ. 1; ඉතිවු. අට්ඨ. නිදානවණ්ණනා) ‘‘පටිපක්ඛහරණතො රාගාදිකිලෙසාපනයනතො පාටිහාරිය’’න්ති වදන්ති, භගවතො පන පටිපක්ඛා රාගාදයො න සන්ති යෙ හරිතබ්බා. පුථුජ්ජනානම්පි හි විගතුපක්කිලෙසෙ අට්ඨඞ්ගගුණසමන්නාගතෙ චිත්තෙ හතපටිපක්ඛෙ ඉද්ධිවිධං පවත්තති, තස්මා තත්ථ පවත්තවොහාරෙන ච න සක්කා ඉධ ‘‘පාටිහාරිය’’න්ති වත්තුං. සචෙ පන මහාකාරුණිකස්ස භගවතො වෙනෙය්යගතා ච කිලෙසා පටිපක්ඛා, තෙසං හරණතො ‘‘පාටිහාරිය’’න්ති වුත්තං, එවං සති යුත්තමෙතං. අථ වා භගවතො ච සාසනස්ස ච පටිපක්ඛා තිත්ථියා, තෙසං හරණතො පාටිහාරියං. තෙ හි දිට්ඨිහරණවසෙන දිට්ඨිප්පකාසනෙ අසමත්ථභාවෙන ච ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනීහි හරිතා අපනීතා හොන්තීති. අථ වා පටීති අයං සද්දො ‘‘පච්ඡා’’ති එතස්ස අත්ථං බොධෙති ‘‘තස්මිං පටිපවිට්ඨම්හි, අඤ්ඤො ආගඤ්ඡි බ්රාහ්මණො’’තිආදීසු (සු. නි. 985; චූළනි. පාරායනවග්ග, වත්ථුගාථා 4) විය, තස්මා සමාහිතෙ චිත්තෙ විගතුපක්කිලෙසෙ ච කතකිච්චෙන පච්ඡා හරිතබ්බං පවත්තෙතබ්බන්ති පටිහාරියං, අත්තනො වා උපක්කිලෙසෙසු චතුත්ථජ්ඣානමග්ගෙහි හරිතෙසු පච්ඡා හරණං පටිහාරියං, ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනියො ච විගතුපක්කිලෙසෙන කතකිච්චෙන ච සත්තහිතත්ථං පුන පවත්තෙතබ්බා, හරිතෙසු ච අත්තනො උපක්කිලෙසෙසු පරසත්තානං උපක්කිලෙසහරණානි හොන්තීති පටිහාරියානි භවන්ති, පටිහාරියමෙව පාටිහාරියං. පටිහාරියෙ වා ඉද්ධිආදෙසනානුසාසනිසමුදායෙ භවං එකෙකං පාටිහාරියන්ති වුච්චති. පටිහාරියං වා චතුත්ථජ්ඣානං මග්ගො ච පටිපක්ඛහරණතො, තත්ථ ජාතං, තස්මිං වා නිමිත්තභූතෙ, තතො වා ආගතන්ති පාටිහාරියං. පාටිහාරියමෙව ඉධ ‘‘පාටිහීර’’න්ති වුත්තං. අවසානම්හි වසන්තොති එතෙහි කාලං නිදස්සෙති. පාටිහීරකරණාවසානෙන හි තිදසාලයවාසෙන ච පරිච්ඡින්නො අභිධම්මකථාමග්ගප්පවත්තනස්ස කාලොති . තිදසාලයෙති දෙසං නිදස්සෙති. සො හි අභිධම්මකථාමග්ගප්පවත්තනස්ස දෙසො තත්ථ වසන්තෙන පවත්තිතත්තාති.

3. තත්ථාපි දෙසවිසෙසදස්සනත්ථං ‘‘පාරිච්ඡත්තකමූලම්හී’’තිආදි වුත්තං. යුගන්ධරෙති සීතපබ්බතෙස්වෙකො ද්වෙචත්තාලීසයොජනසහස්සුබ්බෙධො, ආදිච්චො ච තදුබ්බෙධමග්ගචාරී, සො සති සම්භවෙ යථා යුගන්ධරෙ සොභෙය්ය, එවං සොභමානො නිසින්නොති අත්ථො.

4-5. ඉදානි පුග්ගලෙ ධම්මපටිග්ගාහකෙ අපදිසන්තො ‘‘චක්කවාළසහස්සෙහී’’තිආදිමාහ. සබ්බසොති සමන්තතො ආගම්ම සබ්බෙහි දිසාභාගෙහි, සන්නිවෙසවසෙන වා සමන්තතො සන්නිවිට්ඨෙහි දසහි චක්කවාළසහස්සෙහීති අධිප්පායො, න සබ්බසො චක්කවාළසහස්සෙහි දසහි දසහීති. එවං සති චත්තාලීසචක්කවාළසහස්සෙහි අධිකෙහි වා ආගමනං වුත්තං සියා, න චෙතං අධිප්පෙතන්ති. සමන්තතො සන්නිසින්නෙනාති වා යොජෙතබ්බං. සමං, සම්මා වා නිසින්නෙන සන්නිසින්නෙන, අඤ්ඤමඤ්ඤං අබ්යාබාධෙත්වා භගවති ගාරවං කත්වා සොතං ඔදහිත්වා නිසජ්ජදොසෙ වජ්ජිතබ්බෙ වජ්ජෙත්වා නිසින්නෙනාති අත්ථො. මාතරං පමුඛං කත්වා සන්නිසින්නෙන දෙවානං ගණෙන පරිවාරිතොති වා, මාතරං පමුඛං කත්වා අභිධම්මකථාමග්ගං සම්පවත්තයීති වා යොජනා කාතබ්බා.

ඉදානි දෙසනාය සමුට්ඨානං දස්සෙන්තො ‘‘තස්සා පඤ්ඤාය තෙජසා’’ති ආහ. යා සා ආදිම්හි කරුණාය උපමිතා සබ්බඤෙය්යධම්මානං යථාසභාවජානනසමත්ථා, තෙසං දෙසෙතබ්බප්පකාරජානනසමත්ථා, බොධෙතබ්බපුග්ගලානං ආසයාධිමුත්තියාදිවිභාවනසමත්ථා ච පඤ්ඤා, තස්සා ච යථාවුත්තබලයොගතොති අත්ථො. තෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණමෙව අභිධම්මකථාය සමුට්ඨානභාවෙ සමත්ථං, නාඤ්ඤන්ති ඉමමත්ථං දීපෙන්තො අභිධම්මකථාය අසාධාරණභාවං දස්සෙති. මග්ගොති උපායො. ඛන්ධායතනාදීනං කුසලාදීනඤ්ච ධම්මානං අවබොධස්ස, සච්චප්පටිවෙධස්සෙව වා උපායභාවතො ‘‘අභිධම්මකථාමග්ගො’’ති වුත්තො. පබන්ධො වා ‘‘මග්ගො’’ති වුච්චති. සො හි දීඝත්තා මග්ගො වියාති මග්ගො, තස්මා අභිධම්මකථාපබන්ධො ‘‘අභිධම්මකථාමග්ගො’’ති වුත්තො. දෙවානං ගණෙන පරිවාරිතොති වත්වා පුන දෙවානන්ති වචනං තෙසං ගහණසමත්ථතං දීපෙති. න හි අසමත්ථානං භගවා දෙසෙතීති.

6. එවං කරුණාපඤ්ඤාමුඛෙහි ගුණෙහි භගවතො අභිධම්මකථාමග්ගප්පවත්තනෙන ච හිතප්පටිපත්තියා පරමපණාමාරහතං දස්සෙත්වා ඉදානි අධිප්පෙතං පණාමං කරොන්තො ආහ ‘‘තස්ස පාදෙ නමස්සිත්වා’’ති. භගවතො ථොමනෙනෙව ච ධම්මස්ස ස්වාක්ඛාතතා සඞ්ඝස්ස ච සුප්පටිපන්නතා දස්සිතා හොති තප්පභවස්ස අනඤ්ඤථාභාවතො, තස්මා පණාමාරහං තඤ්ච රතනද්වයං පණමන්තො ‘‘සද්ධම්මඤ්චස්ස…පෙ… චඤ්ජලි’’න්ති ආහ. තත්ථ යස්මා බුද්ධො ‘‘සදෙවකෙ ලොකෙ තථාගතො වන්දනීයො’’ති, සඞ්ඝො ච ‘‘සුප්පටිපන්නො…පෙ… අඤ්ජලිකරණීයො’’ති (අ. නි. 6.10) වුත්තො, තස්මා ‘‘තස්ස පාදෙ නමස්සිත්වා, කත්වා සඞ්ඝස්ස චඤ්ජලි’’න්ති වුත්තං. ධම්මො පන ස්වාක්ඛාතතාදිගුණයුත්තො තථානුස්සරණෙන පූජෙතබ්බො හොති ‘‘තමෙව ධම්මං සක්කත්වා ගරුංකත්වා උපනිස්සාය විහරෙය්ය’’න්ති (සං. නි. 1.173; අ. නි. 4.21) වචනතො, කායවාචාචිත්තෙහි සබ්බථා පූජෙතබ්බො, තස්මා ‘‘සද්ධම්මඤ්චස්ස පූජෙත්වා’’ති වුත්තං. සිරීමතොති එත්ථ සිරීති පඤ්ඤාපුඤ්ඤානං අධිවචනන්ති වදන්ති. අථ වා පුඤ්ඤනිබ්බත්තා සරීරසොභග්ගාදිසම්පත්ති කතපුඤ්ඤෙ නිස්සයති, කතපුඤ්ඤෙහි වා නිස්සීයතීති ‘‘සිරී’’ති වුච්චති, සා ච අතිසයවතී භගවතො අත්ථීති සිරීමා, භගවා, තස්ස සිරීමතො.

7. නිපච්චකාරස්සාති පණාමකිරියාය. ආනුභාවෙනාති බලෙන. සොසෙත්වාති සුක්ඛාපෙත්වා අන්තරධාපෙත්වා අත්ථං පකාසයිස්සාමීති සම්බන්ධො. අන්තරායෙති අත්ථප්පකාසනස්ස උපඝාතකෙ. අසෙසතොති නිස්සෙසෙ සකලෙ.

8. ඉදානි අභිධම්මස්ස ගම්භීරත්ථත්තා අත්ථප්පකාසනස්ස දුක්කරභාවං දීපෙතුං ‘‘විසුද්ධාචාරසීලෙනා’’තිආදිනා අභියාචනං දස්සෙති. ථුල්ලච්චයාදිවිසුද්ධියා විසුද්ධාචාරො, පාරාජිකසඞ්ඝාදිසෙසවිසුද්ධියා විසුද්ධසීලො. චාරිත්තවාරිත්තවිසුද්ධියා වා විසුද්ධාචාරසීලො, තෙන. සක්කච්චන්ති චිත්තිං කත්වා. අභියාචිතොති අභිමුඛං යාචිතො. තෙන අනාදරියං අත්ථප්පකාසනෙ කාතුං අසක්කුණෙය්යං දස්සෙති.

9. ඉදානි යස්ස අත්ථං පකාසෙතුකාමො, තං දස්සෙතුං ‘‘යං දෙවදෙවො’’තිආදිමාහ. තත්ථ යන්ති අභිධම්මං. දෙවදෙවොති විසුද්ධිසම්මුතිඋපපත්තිදෙවානං දෙවො. ලොකෙ හි යෙ ‘‘සරණං පරායණ’’න්ති ගන්තබ්බා ගතිභූතා, තෙ ‘‘දෙවා’’ති වුච්චන්ති, භගවා ච සබ්බදෙවානං ගතිභූතොති . නයතොති සඞ්ඛෙපතො. සමාචික්ඛීති සම්මා ආචික්ඛි යථා ථෙරො බුජ්ඣති. වෙනෙය්යසත්තෙ විනෙතීති විනායකො, නායකවිරහිතො වා, සයම්භූති අත්ථො.

10-12. යඤ්චාති යඤ්ච අභිධම්මං භික්ඛූනං පයිරුදාහාසීති සම්බන්ධො. පයිරුදාහාසීති කථෙසි. ඉතීති ඉමිනා අනුක්කමෙන. ‘‘යො ධාරිතො’’ති යන්ති උපයොගවසෙන වුත්තො යං-සද්දො ධාරිතොති පච්චත්තෙන සම්බජ්ඣමානො පච්චත්තවසෙන පරිණමති, තස්මා යො ධාරිතො, යො ච සඞ්ගීතො, තස්ස අත්ථං පකාසයිස්සාමීති යොජනා කාතබ්බා. වෙදෙන පඤ්ඤාය ඊහති පවත්තතීති වෙදෙහො, තෙන මුනිනා. අභිණ්හසොති බහුසො. අභිධම්මස්සාති එතං ‘‘අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති එතෙන යොජෙතබ්බං. ඉදානි යො අත්ථප්පකාසනස්ස නිස්සයො, තං දස්සෙතුං ‘‘ආදිතො’’තිආදිමාහ. තත්ථ ආදිතොති ආදිම්හි පඨමසඞ්ගීතියං.

13. යා අට්ඨකථා සඞ්ගීතා, කස්ස පන සා අට්ඨකථාති? අඤ්ඤස්ස වුත්තස්ස අභාවා ‘‘යස්ස අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති වුත්තං, අධිකාරවසෙන ‘‘තස්ස අභිධම්මස්සා’’ති විඤ්ඤායති. සඞ්ගීතාති අත්ථං පකාසෙතුං යුත්තට්ඨානෙ ‘‘අයං එතස්ස අත්ථො, අයං එතස්ස අත්ථො’’ති සඞ්ගහෙත්වා වුත්තා, පච්ඡාපි ච දුතියතතියසඞ්ගීතීසු අනුසඞ්ගීතා.

14-16. අභිසඞ්ඛතාති රචිතා. තතොති අට්ඨකථාතො. තන්තිනයානුගන්ති තන්තිගතිං අනුගතං. භාසන්ති මාගධභාසං. නිකායන්තරලද්ධීහීති අන්තරන්තරා අනුප්පවෙසිතාහි. අසම්මිස්සන්ති අවොකිණ්ණං. අනාකුලන්ති සනිකායෙපි අනාවිලං පරිච්ඡින්නං. අසම්මිස්සො අනාකුලො ච යො මහාවිහාරවාසීනං අත්ථවිනිච්ඡයො, තං දීපයන්තො අත්ථං පකාසයිස්සාමීති . එතෙන තිපිටකචූළනාගත්ථෙරාදීහි වුත්තො ථෙරවාදොපි සඞ්ගහිතො හොති. අථ වා තම්බපණ්ණිභාසං අපනෙත්වා මාගධභාසඤ්ච ආරොපෙත්වා පකාසියමානො යො අභිධම්මස්ස අත්ථො අසම්මිස්සො අනාකුලොයෙව ච හොති මහාවිහාරවාසීනඤ්ච විනිච්ඡයභූතො, තං අත්ථං ‘‘එසො මහාවිහාරවාසීනං විනිච්ඡයො’’ති දීපයන්තො පකාසයිස්සාමි. තප්පකාසනෙනෙව හි සො තථා දීපිතො හොතීති.

17. තොසයන්තො විචක්ඛණෙති විචක්ඛණෙ තොසයන්තො ගහෙතබ්බං ගහෙත්වානාති එවං යොජෙත්වා ‘‘ගහෙතබ්බට්ඨානෙයෙව ගහිතං සුට්ඨු කත’’න්ති එවං තොසයන්තොති අත්ථං වදන්ති. එවං සති ගහෙතබ්බග්ගහණෙනෙව තොසනං කතං, න අඤ්ඤෙන අත්ථප්පකාසනෙනාති එතං ආපජ්ජෙය්ය. තොසයන්තො අත්ථං පකාසයිස්සාමීති එවං පන යොජනාය සති ගහෙතබ්බග්ගහණං අඤ්ඤඤ්ච සබ්බං අත්ථප්පකාසනං හොතීති සබ්බෙන තෙන තොසනං කතං හොති, තස්මා තොසයන්තො අත්ථං පකාසයිස්සාමීති යුත්තරූපා.

18-20. ඉදානි යං අත්ථප්පකාසනං කත්තුකාමො, තස්ස මහත්තං පරිහරිතුං ‘‘කම්මට්ඨානානී’’තිආදිමාහ. අත්ථවණ්ණනන්ති එත්ථ වණ්ණනා නාම විවරිත්වා විත්ථාරෙත්වා වචනං. ඉතීති ‘‘අපනෙත්වා තතො භාස’’න්ති එවමාදිනා යථාදස්සිතප්පකාරෙන. ඉති සොතූනං උස්සාහුප්පාදනස්ස හෙතුං දස්සෙති. අභිධම්මකථන්ති අභිධම්මට්ඨකථං. නිසාමෙථාති සුණාථ. ඉදානි අවස්සං අයං සොතබ්බායෙවාති දළ්හං උස්සාහෙන්තො ආහ ‘‘දුල්ලභා හි අයං කථා’’ති.

වීසතිගාථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නිදානකථාවණ්ණනා

අට්ඨසාලිනිං තාව වණ්ණෙන්තෙහි ආචරියෙහි තස්සා සන්නිවෙසො විභාවෙතබ්බො. තස්මා ඉදං වුච්චති –

‘‘වචනත්ථො පරිච්ඡෙදො, සන්නිවෙසො ච පාළියා;

සාගරෙහි තථා චින්තා, දෙසනාහි ගම්භීරතා.

‘‘දෙසනාය සරීරස්ස, පවත්තිග්ගහණං තථා;

ථෙරස්ස වාචනාමග්ග-තප්පභාවිතතාපි ච.

‘‘පටිවෙධා තථා බුද්ධ-වචනාදීහි ආදිතො;

ආභිධම්මිකභාවස්ස, සාධනං සබ්බදස්සිනො.

‘‘විනයෙනාථ ගොසිඞ්ග-සුත්තෙන ච මහෙසිනා;

භාසිතත්තස්ස සංසිද්ධි, නිදානෙන ච දීපිතා.

‘‘පකාසෙත්වා ඉමං සබ්බං, පටිඤ්ඤාතකථා කතා;

අට්ඨසාලිනියා එතං, සන්නිවෙසං විභාවයෙ’’ති.

වචනත්ථවිජානනෙන විදිතාභිධම්මසාමඤ්ඤත්ථස්ස අභිධම්මකථා වුච්චමානා සොභෙය්යාති අභිධම්මපරිජානනමෙව ආදිම්හි යුත්තරූපන්ති තදත්ථං පුච්ඡති ‘‘තත්ථ කෙනට්ඨෙන අභිධම්මො’’ති. තත්ථ තත්ථාති ‘‘අභිධම්මස්ස අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති යදිදං වුත්තං, තස්මිං. ‘‘යස්ස අත්ථං පකාසයිස්සාමී’’ති පටිඤ්ඤාතං, සො අභිධම්මො කෙනට්ඨෙන අභිධම්මොති අත්ථො. තත්ථාති වා ‘‘අභිධම්මකථ’’න්ති එතස්මිං වචනෙ යො අභිධම්මො වුත්තො, සො කෙනට්ඨෙන අභිධම්මොති අත්ථො. ධම්මාතිරෙකධම්මවිසෙසට්ඨෙනාති එත්ථ ධම්මො අතිරෙකො ධම්මාතිරෙකො, සුත්තන්තාධිකා පාළීති අත්ථො. ධම්මො විසෙසො ධම්මවිසෙසො ධම්මාතිසයො, විචිත්තා පාළීති අත්ථො, ධම්මාතිරෙකධම්මවිසෙසා එව අත්ථො ධම්මාතිරෙකධම්මවිසෙසට්ඨො. ද්වින්නම්පි අත්ථානං අභිධම්මසද්දස්ස අත්ථභාවෙන සාමඤ්ඤතො එකවචනනිද්දෙසො කතො. තස්මාති යස්මා ‘‘අභික්කමන්ති, අභික්කන්තවණ්ණා’’තිආදීසු විය අතිරෙකවිසෙසට්ඨදීපකො අභිසද්දො, තස්මා අයම්පි ධම්මො ධම්මාතිරෙකධම්මවිසෙසට්ඨෙන ‘‘අභිධම්මො’’ති වුච්චතීති සම්බන්ධො.

තත්ථ සියා – ‘‘අභික්කමන්ති, අභික්කන්තවණ්ණා’’ති එත්ථ ධාතුසද්දස්ස පුරතො පයුජ්ජමානො අභිසද්දො කිරියාය අතිරෙකවිසෙසභාවදීපකො හොතීති යුත්තං උපසග්ගභාවතො, ධම්මසද්දො පන න ධාතුසද්දොති එතස්මා පුරතො අභිසද්දො පයොගමෙව නාරහති. අථාපි පයුජ්ජෙය්ය, කිරියාවිසෙසකා උපසග්ගා, න ච ධම්මො කිරියාති ධම්මස්ස අතිරෙකවිසෙසභාවදීපනං න යුත්තන්ති? නො න යුත්තං. අඤ්ඤස්සපි හි උපසග්ගස්ස අධාතුසද්දා පුරතො පයුජ්ජමානස්ස අකිරියායපි අතිරෙකවිසෙසභාවදීපකස්ස දස්සනතොති එතමත්ථං විභාවෙතුං අතිඡත්තාදිඋදාහරණං දස්සෙන්තො ආහ ‘‘යථා’’තිආදි. එවමෙවාති යථා ඡත්තාතිරෙකඡත්තවිසෙසාදිඅත්ථෙන අතිඡත්තාදයො හොන්ති අතිසද්දස්ස උපසග්ගස්ස අධාතුසද්දස්සපි පුරතො පයුජ්ජමානස්ස අකිරියාය ච තබ්භාවදීපකත්තා, එවමයම්පි ධම්මො ධම්මාතිරෙකධම්මවිසෙසට්ඨෙන ‘‘අභිධම්මො’’ති වුච්චති අභි-සද්දස්ස උපසග්ගස්ස අධාතුසද්දස්සපි පුරතො පයුජ්ජමානස්ස අකිරියාය ච තබ්භාවදීපකත්තාති අධිප්පායො.

එකදෙසෙනෙව විභත්තාති ‘‘කතමෙ ච, භික්ඛවෙ, පඤ්චක්ඛන්ධා? රූපක්ඛන්ධො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො. කතමො ච, භික්ඛවෙ, රූපක්ඛන්ධො? යං කිඤ්චි රූපං අතීතා…පෙ… සන්තිකෙ වා, අයං වුච්චති රූපක්ඛන්ධො’’තිඑවමාදිනා (සං. නි. 3.48; විභ. 2) උද්දෙසනිද්දෙසමත්තෙනෙව විභත්තා, ‘‘තත්ථ කතමං රූපං අතීත’’න්තිඑවමාදිනා (විභ. 3) පටිනිද්දෙසස්ස අභිධම්මභාජනීයස්ස පඤ්හපුච්ඡකස්ස ච අභාවා න නිප්පදෙසෙන. අභිධම්මං පත්වා පන…පෙ… නිප්පදෙසතොව විභත්තා, තස්මා අයම්පි ධම්මො ධම්මාතිරෙකධම්මවිසෙසට්ඨෙන ‘‘අභිධම්මො’’ති වුච්චති නිප්පදෙසානං තිණ්ණම්පි නයානං අතිරෙකපාළිභාවතො විසෙසපාළිභාවතො චාති අධිප්පායො. සුත්තන්තෙ බාවීසතියා ඉන්ද්රියානං එකතො අනාගතත්තා ඉන්ද්රියවිභඞ්ගෙ සුත්තන්තභාජනීයං නත්ථි. ‘‘අවිජ්ජාපච්චයා සඞ්ඛාරා සම්භවන්තී’’තිආදිනා පටිච්චසමුප්පාදෙ තස්ස තස්ස පච්චයධම්මස්ස පච්චයුප්පන්නධම්මානං පච්චයභාවො උද්දිට්ඨො, උද්දිට්ඨධම්මානඤ්ච කුසලාදිභාවො පුච්ඡිත්වා විස්සජ්ජෙතබ්බො, න චෙත්ථ ‘‘අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා’’ති එවං වුත්තො උද්දෙසො අත්ථීති පඤ්හපුච්ඡකං නත්ථි. සුත්තන්තෙ පඤ්ච සික්ඛාපදානි උද්දිට්ඨානි පාණාතිපාතා වෙරමණීතිආදීනි. සා පන වෙරමණී යදි සභාවකිච්චාදිවසෙන විභජීයෙය්ය, ‘‘ආරති විරතී’’තිආදිනා අභිධම්මභාජනීයමෙව හොති. අථාපි චිත්තුප්පාදවසෙන විභජීයෙය්ය, තථාපි අභිධම්මභාජනීයමෙව හොති. අඤ්ඤො පන වෙරමණීනං විභජිතබ්බප්පකාරො නත්ථි, යෙන පකාරෙන සුත්තන්තභාජනීයං වත්තබ්බං සියා. තස්මා සික්ඛාපදවිභඞ්ගෙ සුත්තන්තභාජනීයං නත්ථි.

වචනත්ථතො අභිධම්මෙ ඤාතෙ පරිච්ඡෙදතො ඤාපෙතුං ආහ ‘‘පකරණපරිච්ඡෙදතො’’තිආදි. කතිපයාව පඤ්හවාරා අවසෙසාති ධම්මහදයවිභඞ්ගෙ අනාගතා හුත්වා මහාධම්මහදයෙ ආගතා ධම්මහදයවිභඞ්ගවචනවසෙන අවසෙසා කතිපයාව පඤ්හවාරාති අත්ථො. එත්ථෙව සඞ්ගහිතාති ‘‘අපුබ්බං නත්ථී’’ති වුත්තං. අප්පමත්තිකාව තන්ති අවසෙසාති ධම්මහදයවිභඞ්ගෙ අනාගන්ත්වා මහාධම්මහදයෙ ආගතතන්තිතො යදි පථවීආදීනං විත්ථාරකථා මහාධාතුකථා රූපකණ්ඩධාතුවිභඞ්ගාදීසු, අථ ධාතුකථාය විත්ථාරකථා ධාතුකථාය අනාගන්ත්වා මහාධාතුකථාය ආගතතන්ති අප්පමත්තිකාවාති අධිප්පායො.

යං පන වුත්තං ‘‘සාවකභාසිතත්තා ඡඩ්ඩෙථ න’’න්ති, තං බුද්ධභාසිතභාවදස්සනෙන පටිසෙධෙතුං ‘‘සම්මාසම්බුද්ධො හී’’තිආදිමාහ. චතූසු පඤ්හෙසූති ‘‘උපලබ්භති නුපලබ්භතී’’ති පටිඤ්ඤාය ගහිතාය පටික්ඛෙපගහණත්ථං ‘‘යො සච්චිකට්ඨො’’ති වුත්තං සච්චිකට්ඨං නිස්සයං කත්වා උපාදාය පවත්තා ද්වෙපි පඤ්චකා එකො පඤ්හො, ‘‘සබ්බත්ථා’’ති සරීරං සබ්බං වා දෙසං උපාදාය පවත්තා එකො, ‘‘සබ්බදා’’ති කාලමුපාදාය එකො, ‘‘සබ්බෙසූ’’ති යදි ඛන්ධායතනාදයො ගහිතා, තෙ උපාදාය පවත්තා, අථ පන ‘‘යො සච්චිකට්ඨො සබ්බත්ථ සබ්බදා’’ති එතෙහි න කොචි සච්චිකට්ඨො දෙසො කාලො වා අග්ගහිතො අත්ථි, තෙ පන සාමඤ්ඤවසෙන ගහෙත්වා අනුයොගො කතො, න භෙදවසෙනාති භෙදවසෙන ගහෙත්වා අනුයුඤ්ජිතුං ‘‘සබ්බෙසූ’’ති වුත්තා සච්චිකට්ඨදෙසකාලප්පදෙසෙ උපාදාය ච පවත්තා එකොති එතෙසු චතූසු. ද්වින්නං පඤ්චකානන්ති එත්ථ ‘‘පුග්ගලො උපලබ්භති…පෙ… මිච්ඡා’’ති එකං, ‘‘පුග්ගලො නුපලබ්භති…පෙ… මිච්ඡා’’ති (කථා. 18) එකං, ‘‘ත්වං චෙ පන මඤ්ඤසි…පෙ… ඉදං තෙ මිච්ඡා’’ති (කථා. 3) එකං, ‘‘එසෙ චෙ දුන්නිග්ගහිතෙ…පෙ… ඉදං තෙ මිච්ඡා’’ති එකං, ‘‘න හෙවං නිග්ගහෙතබ්බෙ, තෙන හි යං නිග්ගණ්හාසි…පෙ… සුකතා පටිපාදනා’’ති (කථා. 10) එකන්ති එවං නිග්ගහකරණං, පටිකම්මකරණං, නිග්ගහස්ස සුනිග්ගහභාවං ඉච්ඡතො පටිඤ්ඤාඨපනෙන පටිකම්මවෙඨනං, පටිකම්මස්ස දුප්පටිකම්මභාවං ඉච්ඡතො තංනිදස්සනෙන නිග්ගහස්ස දුන්නිග්ගහභාවදස්සනෙන නිග්ගහනිබ්බෙඨනං, අනිග්ගහභාවාරොපනාදිනා ඡෙදොති අයං එකො පඤ්චකො, යො අට්ඨකථායං අනුලොමපඤ්චකපටිකම්මචතුක්කනිග්ගහචතුක්කඋපනයනචතුක්කනිගමනචතුක්ක නාමෙහි සකවාදිපුබ්බපක්ඛෙ අනුලොමපච්චනීකපඤ්චකොති වුත්තො, පරවාදිපුබ්බපක්ඛෙ ච එවමෙව පච්චනීයානුලොමපඤ්චකොති වුත්තො. එවං ද්වෙ පඤ්චකා වෙදිතබ්බා. එවං සෙසපඤ්හෙසුපීති අට්ඨ පඤ්චකා අට්ඨමුඛා වාදයුත්තීති වුත්තා. යුත්තීති උපායො, වාදස්ස යුත්ති වාදයුත්ති, වාදප්පවත්තනස්ස උපායොති අත්ථො.

අනුලොමපච්චනීකපඤ්චකෙ ආදිනිග්ගහං දස්සෙත්වා පච්චනීයානුලොමපඤ්චකෙ ච ආදිනිග්ගහමෙව දස්සෙත්වා මාතිකං දීපෙතුං ‘‘සා පනෙසා’’තිආදිමාහ. පුග්ගලොති අත්තා සත්තො ජීවො. උපලබ්භතීති පඤ්ඤාය උපගන්ත්වා ලබ්භති. සච්චිකට්ඨපරමට්ඨෙනාති මායාමරීචිආදයො විය නාභූතාකාරෙන, අනුස්සවාදීහි ගහෙතබ්බා විය න අනුත්තමත්ථභාවෙන, අථ ඛො භූතෙන උත්තමත්ථභාවෙන උපලබ්භතීති පුච්ඡති. ඉතරො තාදිසං ඉච්ඡන්තො පටිජානාති. පුන යො සච්චිකට්ඨපරමට්ඨෙන උපලබ්භති, සො සච්චිකට්ඨපරමට්ඨතො අඤ්ඤො තදාධාරො, අඤ්ඤත්ර වා තෙහි, තෙසං වා ආධාරභූතො, අනඤ්ඤො වා තතො රුප්පනාදිසභාවතො සප්පච්චයාදිසභාවතො වා උපලබ්භමානො ආපජ්ජතීති අනුයුඤ්ජති ‘‘යො සච්චිකට්ඨො…පෙ… පරමට්ඨෙනා’’ති. ඉතරො පුග්ගලස්ස රූපාදීහි අඤ්ඤත්තං අනඤ්ඤත්තඤ්ච අනිච්ඡන්තො ‘‘න හෙව’’න්ති පටික්ඛිපති. පුන සකවාදී පටිඤ්ඤාය එකත්තාපන්නං අප්පටික්ඛිපිතබ්බං පටික්ඛිපතීති කත්වා නිග්ගහං ආරොපෙන්තො ආහ ‘‘ආජානාහි නිග්ගහ’’න්ති. ‘‘පුග්ගලො නුපලබ්භතී’’ති පුට්ඨො සකවාදී පුග්ගලදිට්ඨිං පටිසෙධෙන්තො ‘‘ආමන්තා’’ති පටිජානාති. පුන ඉතරො යො සච්චිකට්ඨෙන නුපලබ්භති පුග්ගලො, සො සච්චිකට්ඨපරමට්ඨතො අඤ්ඤො වා අනඤ්ඤො වා නුපලබ්භතීති ආපජ්ජති අඤ්ඤස්ස පකාරස්ස අභාවාති අනුයුඤ්ජති ‘‘යො සච්චිකට්ඨො…පෙ… පරමට්ඨෙනා’’ති. යස්මා පන පුග්ගලො සබ්බෙන සබ්බං නුපලබ්භති, තස්මා තස්ස අඤ්ඤත්තානඤ්ඤත්තානුයොගො අනනුයොගො පුග්ගලලද්ධිං පටිසෙධෙන්තස්ස අනාපජ්ජනතොති ‘‘න හෙව’’න්ති පටික්ඛිපති. ඉතරො පටිඤ්ඤාය ආපජ්ජනලෙසමෙව පස්සන්තො අවිපරීතං අත්ථං අසම්බුජ්ඣන්තොයෙව නිග්ගහං ආරොපෙති ‘‘ආජානාහි නිග්ගහ’’න්ති.

ඉතීති යං දිස්වා මාතිකා ඨපිතා, එවං දෙසිතත්තාති අධිප්පායො. යථා කින්ති යෙන පකාරෙන බුද්ධභාසිතං නාම ජාතං, තං නිදස්සනං කින්ති අත්ථො. යතොනිදානන්ති යංකාරණා ඡඅජ්ඣත්තිකබාහිරායතනාදිනිදානන්ති අත්ථො. පපඤ්චසඤ්ඤාසඞ්ඛාති තණ්හාමානදිට්ඨිපපඤ්චසම්පයුත්තා සඤ්ඤාකොට්ඨාසා. සමුදාචරන්තීති අජ්ඣාචරන්ති. එත්ථ චෙති එතෙසු ආයතනාදීසු තණ්හාමානදිට්ඨීහි අභිනන්දිතබ්බං අභිවදිතබ්බං අජ්ඣොසිතබ්බඤ්ච නත්ථි චෙ . නනු නත්ථියෙව, කස්මා ‘‘නත්ථි චෙ’’ති වුත්තන්ති? සච්චං නත්ථි, අප්පහීනාභිනන්දනාභිවදනජ්ඣොසානානං පන පුථුජ්ජනානං අභිනන්දිතබ්බාදිප්පකාරානි ආයතනාදීනි හොන්තීති තෙසං න සක්කා ‘‘නත්ථී’’ති වත්තුං, පහීනාභිනන්දනාදීනං පන සබ්බථා නත්ථීති ‘‘නත්ථි චෙ’’ති වුත්තං. එසෙවන්තොති අභිනන්දනාදීනං නත්ථිභාවකරො මග්ගො තප්පටිප්පස්සද්ධිභූතං ඵලං වා රාගානුසයාදීනං අන්තො අවසානං, අප්පවත්තීති අත්ථො.

ජානං ජානාතීති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණෙන ජානිතබ්බං ජානාති. න හි පදෙසඤාණවා ජානිතබ්බං සබ්බං ජානාතීති. පස්සං පස්සතීති දිබ්බචක්ඛුපඤ්ඤාචක්ඛුධම්මචක්ඛුබුද්ධචක්ඛුසමන්තචක්ඛුසඞ්ඛාතෙහි පඤ්චහි චක්ඛූහි පස්සිතබ්බං පස්සති. අථ වා ජානං ජානාතීති යථා අඤ්ඤෙ සවිපල්ලාසා කාමරූපපරිඤ්ඤාවාදිනො ජානන්තාපි විපල්ලාසවසෙන ජානන්ති, න එවං භගවා , භගවා පන පහීනවිපල්ලාසත්තා ජානන්තො ජානාතියෙව, දිට්ඨිදස්සනස්ස ච අභාවා පස්සන්තො පස්සතියෙවාති අත්ථො. චක්ඛුභූතොති පඤ්ඤාචක්ඛුමයත්තා සත්තෙසු ච තදුප්පාදනතො ලොකස්ස චක්ඛුභූතො. ඤාණභූතොති එතස්ස ච එවමෙව අත්ථො දට්ඨබ්බො. ධම්මා බොධිපක්ඛියා. බ්රහ්මා මග්ගො, තෙහි උප්පන්නත්තා ලොකස්ස ච තදුප්පාදනතො තබ්භූතො. වත්තාති චතුසච්චධම්මෙ වදතීති වත්තා. පවත්තාති චිරං සච්චප්පටිවෙධං පවත්තෙන්තො වදතීති පවත්තා. අත්ථස්ස නින්නෙතාති අත්ථං උද්ධරිත්වා දස්සෙතා, පරමත්ථං වා නිබ්බානං පාපයිතා. අමතස්ස දාතාති අමතසච්ඡිකිරියං සත්තෙසු උප්පාදෙන්තො අමතං දදාතීති අමතස්ස දාතා. බොධිපක්ඛියධම්මානං තදායත්තභාවතො ධම්මස්සාමී. සුවණ්ණාලිඞ්ගන්ති සුවණ්ණමයං ආලිඞ්ගං ඛුද්දකමුදිඞ්ගං. සුපුප්ඵිතසතපත්තපදුමමිව සස්සිරිකං සසොභං සුපුප්ඵිතසතපත්තසස්සිරිකං.

අනුමොදිතකාලතො පට්ඨාය…පෙ… බුද්ධභාසිතං නාම ජාතන්ති එතෙන අනුමොදනා බුද්ධභාසිතභාවස්ස කාරණන්ති අයමත්ථො වුත්තො විය දිස්සති, එවඤ්ච සති කථාවත්ථුස්ස බුද්ධභාසිතභාවො න සියා අනනුමොදිතත්තා, තස්මා එවමෙත්ථ අත්ථො දට්ඨබ්බො – ‘‘මහාකච්චායනො එවං විභජිස්සතී’’ති දිස්වා භගවා මාතිකං නික්ඛිපිත්වා විහාරං පවිට්ඨො, තථෙව ච ථෙරො භගවතා දින්නනයෙන ඨපිතමාතිකාය විභජීති බුද්ධභාසිතං නාම ජාතං, තං පන අනුමොදනාය පාකටං ජාතන්ති එතමත්ථං සන්ධාය ‘‘එවං සත්ථාරා…පෙ… නාම ජාත’’න්ති වුත්තන්ති.

ඉදානි පාළියා සන්නිවෙසං දස්සෙතුං ‘‘තත්ථ ධම්මසඞ්ගණීපකරණෙ’’තිආදිමාහ. කාමාවචරකුසලතො අට්ඨාති කාමාවචරකුසලෙ චත්තාරො ඛන්ධෙ ගහෙත්වා තතො අට්ඨ චිත්තානි උද්ධරති. පඨමා විභත්තීතිපි වදන්ති. එකූනනවුති චිත්තානීති යත්ථ එතානි චිත්තානි විභත්තානි, තෙ පාළිප්පදෙසා ‘‘එකූනනවුති චිත්තානී’’ති වුත්තා. තෙසඤ්ච සමුදායො චිත්තවිභත්ති, තස්මා උපපන්නමෙතං ‘‘එකූනනවුති චිත්තානි චිත්තවිභත්තී’’ති. මාතිකඤ්ච උද්දිසිත්වා තත්ථ එකෙකං පදං උද්ධරිත්වා යස්මා චිත්තානි විභත්තානි, තස්මා මාතිකාපි චිත්තවිභත්තිඅන්තොගධායෙවාති චිත්තුප්පාදකණ්ඩං මාතිකාපදභාජනීයවසෙන දුවිධන්ති ඉදම්පි වචනං යුජ්ජති.

මූලතොති ‘‘තීණි කුසලමූලානී’’තිආදිනා (ධ. ස. 985) කුසලාදීනං මූලවසෙන සඞ්ඛිපිත්වා වචනං. ‘‘වෙදනාක්ඛන්ධො’’තිආදිනා ඛන්ධතො. ‘‘කායකම්ම’’න්තිආදිනා ද්වාරතො. ‘‘සුඛභූමියං කාමාවචරෙ’’තිආදිනා (ධ. ස. 988) භූමිතො. අත්ථොති හෙතුඵලං. ධම්මොති හෙතු . ‘‘තීණි කුසලමූලානි තීණි අකුසලමූලානී’’තිආදිනා (ධ. ස. 985-986) හෙතුවසෙන සඞ්ගහො ධම්මතො නික්ඛෙපො. ‘‘තංසම්පයුත්තො, තංසමුට්ඨානා තදෙකට්ඨා ච කිලෙසා’’තිආදිනා (ධ. ස. 985-986) හෙතුඵලවසෙන සඞ්ගහො අත්ථතො නික්ඛෙපො. අථ වා ධම්මොති භාසිතො. අත්ථොති භාසිතත්ථො. ‘‘තයො කුසලහෙතූ’’ති (ධ. ස. 1059) ධම්මො. ‘‘තත්ථ කතමෙ තයො කුසලහෙතූ අලොභො’’තිආදි (ධ. ස. 1060) අත්ථො, සො ච ධම්මො. ‘‘තත්ථ කතමො අලොභො’’තිආදි (ධ. ස. 1061) අත්ථොති එවං අත්ථධම්මවසෙන නික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො. නාමතොති ‘‘තීණි කුසලමූලානී’’ති වුත්තධම්මානං අලොභොතිආදිනාමවසෙන. ලිඞ්ගතොති උද්දිට්ඨස්ස එකස්සෙව ධම්මස්ස ‘‘අලොභො අලුබ්භනා අලුබ්භිතත්ත’’න්ති (ධ. ස. 1061) පුරිසාදිලිඞ්ගවසෙන නික්ඛෙපො.

ගණනචාරන්ති ගණනප්පවත්තිං. සමානෙන්තීති සමානං කරොන්ති පූරෙන්ති, තථා සමානෙතබ්බන්ති එත්ථාපි. ‘‘විජ්ජාභාගිනො අවිජ්ජාභාගිනො’’ති (ධ. ස. දුකමාතිකා 101) එවමාදීසු එත්ථ විඤ්ඤාතෙසු ආභිධම්මිකත්ථෙරා සුත්තන්තං සුණන්තා චින්තෙන්තා ච සුත්තන්තෙසු ‘‘විජ්ජාභාගිනො’’තිආදීසු ආගතෙසු අත්ථස්ස විඤ්ඤාතත්තා න කිලමන්තීති එතමත්ථං සන්ධාය වුත්තං ‘‘ආභිධම්මිකත්ථෙරානං…පෙ… අකිලමත්ථං ඨපිතා’’ති.

අනමතග්ගොති අඤ්ඤාතග්ගො. ඛන්ධන්තරන්ති ඛන්ධනානත්තං, ඛන්ධමෙව වා. ගහෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා සණ්හං, සුඛුමාය පඤ්ඤාය ගහෙතබ්බතො සුඛුමඤ්ච ධම්මං සණ්හසුඛුමධම්මං. බලවතා ඤාණවෙගෙන පවත්තත්තා බලවතො ඤාණවෙගස්ස නිමිත්තභාවතො ච බලවං. ගම්භීරමෙව ගම්භීරගතං, ගම්භීරානි වා ගතානි ගමනානි එතස්ස සන්තීති ගම්භීරගතං. යථානුපුබ්බන්ති යථානුපුබ්බෙන. නිඛිලෙනාති නිරවසෙසෙන දෙසිතං, පඤ්චඛිලරහිතෙන වා භගවතා දෙසිතං. රූපගතංවාති හත්ථගතං රූපං විය චක්ඛුනා. ‘‘පටිවෙධඤාණෙන සමන්තපට්ඨානං යො පස්සති, සො අත්ථෙව, නො නත්ථී’’ති අත්තානං සන්ධාය ථෙරො වදතීති.

ඛුද්දකවත්ථුවිභඞ්ගෙ ආගතෙසු එකාධිකෙසු අට්ඨසු කිලෙසසතෙසු අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතානි අපනෙත්වා සෙසා ද්වාසට්ඨි දිට්ඨියො ච උප්පන්නානුප්පන්නභාවෙන දිගුණිතානි දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සානි දසාධිකානි හොන්ති, අප්පකං පන ඌනමධිකං වා න ගණනූපගං හොතීති ‘‘දියඩ්ඪකිලෙසසහස්ස’’න්ති වුත්තං. ඉතරෙසං අතීතාදිභාවාමසනා අග්ගහණං ඛෙපනෙ දට්ඨබ්බං.

මෙචකපටාති නීලනිභා පටා. චිත්තසමුට්ඨානා වණ්ණධාතූති චිත්තපච්චයඋතුසමුට්ඨානා වණ්ණධාතූති අත්ථො ගහෙතබ්බො. කස්මා? න හි චිත්තසමුට්ඨානං රූපං බහි නිගච්ඡතීති, චිත්තසමුට්ඨානරූපපරම්පරාය ආගතත්තා පන එවං වුත්තං. අථ වා චිත්තසමුට්ඨානා වණ්ණධාතූති එත්ථ පච්චයඋතුසද්දානං ලොපං කත්වා සොයෙව පුබ්බෙ වුත්තො අත්ථො සුවණ්ණතා සුස්සරතා විය. එත්ථ හි ‘‘සුස්සරතා’’ති උපාදින්නකාධිකාරෙ ආගතං, න ච සද්දො උපාදින්නකො අත්ථි, තස්මා උපාදින්නකරූපඔට්ඨතාලුආදිනිස්සයත්තා එවං වුත්තන්ති, එවමෙත්ථාපි චිත්තපච්චයඋතුසමුට්ඨානං සන්ධාය ‘‘චිත්තසමුට්ඨානා වණ්ණධාතූ’’ති වදති.

කායසක්ඛින්ති පච්චක්ඛං. දන්තාවරණන්ති ඔට්ඨද්වයං. මුඛාදානන්ති මුඛවිවරං. සිලිට්ඨන්ති සංගතං සුසණ්ඨිතං. සරෙ නිමිත්තං ගහෙත්වාති ‘‘ධම්මො එසො වුච්චතී’’ති ධම්මස්සරවසෙන නිමිත්තං ගහෙත්වා, න කිලෙසානුබ්යඤ්ජනවසෙන. එකප්පහාරෙනාති එත්ථ පහාරොති දිවසස්ස තතියො භාගො වුච්චති. එවං සන්තෙති පුබ්බෙ වුත්තමග්ගහෙත්වා වාචනාමග්ගස්ස ථෙරප්පභවත්තවචනමෙව ගහෙත්වා තෙන පුරිමවචනඤ්ච පටික්ඛිපන්තො චොදෙති.

තෙනෙතමෙතස්සාති විනයස්ස. අත්තත්ථපරත්ථාදිභෙදෙති යො තං සුත්තං සජ්ඣායති සුණාති වාචෙති චින්තෙති දෙසෙති, සුත්තෙන සඞ්ගහිතො සීලාදිඅත්ථො තස්සපි හොති, තෙන පරස්ස සාධෙතබ්බතො පරස්සපි හොතීති තදුභයං තං සුත්තං සූචෙති දීපෙති. තථා දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකත්ථෙ ලොකියලොකුත්තරත්ථෙති එවමාදිභෙදෙ අත්ථෙ ආදිසද්දෙන සඞ්ගණ්හාති. අත්ථසද්දො චායං හිතපරියායවචනං, න භාසිතත්ථවචනං. යදි සියා, සුත්තං අත්තනොපි භාසිතත්ථං සූචෙති පරසුත්තස්සපීති අයමත්ථො සියා, සුත්තෙන ච යො අත්ථො පකාසිතො, සො තස්සෙව හොතීති න තෙන පරත්ථො සූචිතො හොති, තෙන ච සූචෙතබ්බස්ස පරත්ථස්ස නිවත්තෙතබ්බස්ස අභාවා අත්තග්ගහණං න කත්තබ්බං, අත්තත්ථපරත්ථවිනිමුත්තස්ස භාසිතත්ථස්ස අභාවා ආදිග්ගහණඤ්ච න කත්තබ්බං, තස්මා යථාවුත්තස්ස අත්ථස්ස සුත්තෙ අසම්භවතො සුත්තාධාරස්ස පුග්ගලස්ස වසෙන අත්තත්ථපරත්ථා වුත්තා.

අථ වා සුත්තං අනපෙක්ඛිත්වා යෙ අත්තත්ථාදයොපි අත්ථප්පභෙදා වුත්තා නිද්දෙසෙ (මහානි. 69; චූළනි. මොඝරාජමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 85) ‘‘අත්තත්ථො පරත්ථො උභයත්ථො දිට්ඨධම්මිකො අත්ථො සම්පරායිකො අත්ථො උත්තානො අත්ථො ගම්භීරො අත්ථො ගුළ්හො අත්ථො පටිච්ඡන්නො අත්ථො නෙය්යො අත්ථො නීතො අත්ථො අනවජ්ජො අත්ථො නික්කිලෙසො අත්ථො වොදානො අත්ථො පරමත්ථො අත්ථො’’ති, තෙ සුත්තං සූචෙතීති අත්ථො. අථ වා ‘‘අත්තනා ච අප්පිච්ඡො හොතී’’ති අත්තත්ථං, ‘‘අප්පිච්ඡකථඤ්ච පරෙසං කත්තා හොතී’’ති පරත්ථං සූචෙතීති. එවං ‘‘අත්තනා ච පාණාතිපාතා පටිවිරතො හොතී’’තිආදිසුත්තානි (අ. නි. 4.99) යොජෙතබ්බානි. විනයාභිධම්මෙහි ච විසෙසෙත්වා සුත්තසද්දස්ස අත්ථො වත්තබ්බො, තස්මා වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසප්පවත්තාය දෙසනාය අත්තහිතපරහිතාදීනි සාතිසයං පකාසිතානි හොන්ති, න ආණාධම්මසභාවවසප්පවත්තායාති ඉදමෙව ‘‘අත්ථානං සූචනතො සුත්ත’’න්ති වුත්තං.

සුත්තෙ ච ආණාධම්මසභාවා වෙනෙය්යජ්ඣාසයං අනුවත්තන්ති, න විනයාභිධම්මෙසු විය වෙනෙය්යජ්ඣාසයො ආණාධම්මසභාවෙ අනුවත්තති, තස්මා වෙනෙය්යානං එකන්තහිතපටිලාභසංවත්තනිකා සුත්තන්තදෙසනා හොතීති ‘‘සුවුත්තා චෙත්ථ අත්ථා’’තිආදි වුත්තං. පසවතීති ඵලති . ‘‘සුත්තාණා’’ති එතස්ස අත්ථං පකාසෙතුං ‘‘සුට්ඨු ච නෙ තායතී’’ති වුත්තං. අත්තත්ථපරත්ථාදිවිධානෙසු ච සුත්තස්ස පමාණභාවො තෙසඤ්ච සඞ්ගාහකත්තං යොජෙතබ්බං, තදත්ථප්පකාසනෙ පධානත්තා සුත්තස්ස ඉතරෙහි විසෙසනඤ්ච. එතන්ති ‘‘අත්ථානං සූචනතො’’තිආදිකං අත්ථවචනං. එතස්සාති සුත්තස්ස.

අභික්කමන්තීති එත්ථ අභි-සද්දො කමනස්ස වුද්ධිභාවං අතිරෙකත්තං දීපෙති. අභික්කන්තෙනාති ච එත්ථ කන්තියා අධිකත්තං විසෙසභාවන්ති යුත්තං කිරියාවිසෙසකත්තා උපසග්ගස්ස. අභිඤ්ඤාතා, අභිරාජා, අභිවිනයෙති එත්ථ ලක්ඛණපූජිතපරිච්ඡින්නෙසු රත්තිආදීසු අභි-සද්දො වත්තතීති කථමෙතං යුජ්ජෙය්යාති? ලක්ඛණකරණඤාණපූජනපරිච්ඡෙදකිරියාදීපනතො තාහි ච කිරියාහි රත්තිරාජවිනයානං යුත්තත්තා. භාවනාඵරණවුද්ධීහි වුද්ධිමන්තො. ආරම්මණාදීහීති ආරම්මණසම්පයුත්තකම්මද්වාරපටිපදාදීහි. අවිසිට්ඨන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤවිසිට්ඨෙසු විනයසුත්තන්තාභිධම්මෙසු අවිසිට්ඨං සමානං පිටකසද්දන්ති අත්ථො. යථාවුත්තෙනෙවාති ‘‘එවං දුවිධත්ථෙනා’’තිආදිනා නයෙන.

කථෙතබ්බානං අත්ථානං දෙසකායත්තෙන ආණාදිවිධිනා අතිසජ්ජනං පබොධනං දෙසනා. සාසිතබ්බපුග්ගලගතෙන යථාපරාධාදිනා සාසිතබ්බභාවෙන අනුසාසනං විනයනං සාසනං. කථෙතබ්බස්ස සංවරාසංවරාදිනො අත්ථස්ස කථනං වචනපටිබද්ධකරණං කථා. භෙද-සද්දො විසුං විසුං යොජෙතබ්බො ‘‘දෙසනාභෙදං සාසනභෙදං කථාභෙදඤ්ච යථාරහං පරිදීපයෙ’’ති. භෙදන්ති නානත්තං, නානාකරණන්ති අත්ථො. සික්ඛා ච පහානානි ච ගම්භීරභාවො ච සික්ඛාපහානගම්භීරභාවං, තඤ්ච පරිදීපයෙ. යන්ති පරියත්තිආදිං. යථාති උපාරම්භාදිහෙතු පරියාපුණනාදිප්පකාරෙහි.

තීසුපි චෙතෙසු එතෙ ධම්මත්ථදෙසනාපටිවෙධාති එත්ථ තන්තිඅත්ථො තන්තිදෙසනා තන්තිඅත්ථපටිවෙධො ච තන්තිවිසයා හොන්තීති විනයපිටකාදීනං අත්ථදෙසනාපටිවෙධාධාරභාවො යුත්තො, පිටකානි පන තන්තියොයෙවාති ධම්මාධාරභාවො කථං යුජ්ජෙය්යාති? තන්තිසමුදායස්ස අවයවතන්තියා ආධාරභාවතො, ධම්මාදීනඤ්ච දුක්ඛොගාහභාවතො තෙහි විනයාදයො ගම්භීරාති විනයාදීනඤ්ච චතුබ්බිධො ගම්භීරභාවො වුත්තො, තස්මා ‘‘ධම්මාදයො එව දුක්ඛොගාහත්තා ගම්භීරා, න විනයාදයො’’ති න චොදෙතබ්බමෙතං. තත්ථ පටිවෙධස්ස දුක්කරභාවතො ධම්මත්ථානං, දෙසනාඤාණස්ස දුක්කරභාවතො දෙසනාය ච දුක්ඛොගාහභාවො වෙදිතබ්බො. පටිවෙධස්ස පන උප්පාදෙතුං අසක්කුණෙය්යත්තා තබ්බිසයඤාණුප්පත්තියා ච දුක්කරභාවතො දුක්ඛොගාහතා වෙදිතබ්බා.

හෙතුම්හි ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදාති එතෙන වචනත්ථෙන ධම්මස්ස හෙතුභාවො කථං ඤාතබ්බොති? ‘‘ධම්මපටිසම්භිදා’’ති එතස්ස සමාසපදස්ස අවයවපදත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘හෙතුම්හි ඤාණ’’න්ති වුත්තත්තා. ‘‘ධම්මෙ පටිසම්භිදා’’ති එත්ථ හි ‘‘ධම්මෙ’’ති එතස්ස අත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘හෙතුම්හී’’ති වුත්තං, ‘‘පටිසම්භිදා’’ති එතස්ස ච අත්ථං දස්සෙන්තෙන ‘‘ඤාණ’’න්ති, තස්මා හෙතුධම්මසද්දා එකත්ථා ඤාණපටිසම්භිදාසද්දා චාති ඉමමත්ථං දස්සෙන්තෙන සාධිතො ධම්මස්ස හෙතුභාවො. අත්ථස්ස හෙතුඵලභාවො ච එවමෙව දට්ඨබ්බො. යථාධම්මන්ති එත්ථ ධම්ම-සද්දො හෙතුං හෙතුඵලඤ්ච සබ්බං ගණ්හාති. සභාවවාචකො හෙස, න පරියත්තිහෙතුභාවවාචකො, තස්මා යථාධම්මන්ති යො යො අවිජ්ජාසඞ්ඛාරාදිධම්මො, තස්මිං තස්මින්ති අත්ථො. ධම්මාභිලාපොති අත්ථබ්යඤ්ජනකො අවිපරීතාභිලාපො. එතෙන ‘‘තත්ර ධම්මනිරුත්තාභිලාපෙ ඤාණං නිරුත්තිපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 718-720) එත්ථ වුත්තධම්මනිරුත්තිං දස්සෙති. අනුලොමාදිවසෙන වා කථනන්ති එතෙන තස්සා ධම්මනිරුත්තියා අභිලාපං කථනං තස්ස වචනස්ස පවත්තනං දස්සෙති. අධිප්පායොති එතෙන ‘‘දෙසනාති පඤ්ඤත්තී’’ති එතං වචනං ධම්මනිරුත්තාභිලාපං සන්ධාය වුත්තං, න තබ්බිනිමුත්තං පඤ්ඤත්තිං සන්ධායාති දස්සෙති.

සො ච ලොකියලොකුත්තරොති එවං වුත්තං අභිසමයං යෙන පකාරෙන අභිසමෙති, යඤ්ච අභිසමෙති, යො ච තස්ස සභාවො, තෙහි පාකටං කාතුං ‘‘විසයතො අසම්මොහතො ච අත්ථාදිඅනුරූපංධම්මාදීසු අවබොධො’’ති ආහ. තත්ථ හි විසයතො අත්ථාදිඅනුරූපං ධම්මාදීසු අවබොධො අවිජ්ජාදිධම්මසඞ්ඛාරාදිඅත්ථතදුභයපඤ්ඤාපනාරම්මණො ලොකියො අභිසමයො. අසම්මොහතො අත්ථාදිඅනුරූපං ධම්මාදීසු අවබොධො නිබ්බානාරම්මණො මග්ගසම්පයුත්තො යථාවුත්තධම්මත්ථපඤ්ඤත්තීසු සම්මොහවිද්ධංසනො ලොකුත්තරො අභිසමයොති. අභිසමයතො අඤ්ඤම්පි පටිවෙධත්ථං දස්සෙතුං ‘‘තෙසං තෙසං වා’’තිආදිමාහ. ‘‘පටිවෙධනං පටිවෙධො’’ති ඉමිනා හි වචනත්ථෙන අභිසමයො, පටිවිජ්ඣීයතීති පටිවෙධොති ඉමිනා තංතංරූපාදිධම්මානං අවිපරීතසභාවො ච පටිවෙධොති යුජ්ජති.

යථාවුත්තෙහි ධම්මාදීහි පිටකානං ගම්භීරභාවං දස්සෙතුං ‘‘ඉදානි යස්මා එතෙසු පිටකෙසූ’’තිආදිමාහ. යො චෙත්ථාති එතෙසු තංතංපිටකගතෙසු ධම්මාදීසු යො පටිවෙධො එතෙසු ච පිටකෙසු තෙසං තෙසං ධම්මානං යො අවිපරීතසභාවොති යොජෙතබ්බො. දුක්ඛොගාහතා ච වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බා. අයං පනෙත්ථ විසෙසො ‘‘අවිපරීතසභාවසඞ්ඛාතො පටිවෙධො දුබ්බිඤ්ඤෙය්යතාය එව දුක්ඛොගාහො’’ති.

යන්ති පරියත්තිදුග්ගහණං සන්ධාය වුත්තං. අත්ථන්ති භාසිතත්ථං පයොජනත්ථඤ්ච. න උපපරික්ඛන්තීති න විචාරෙන්ති. න නිජ්ඣානං ඛමන්තීති නිජ්ඣානපඤ්ඤං න ඛමන්ති, නිජ්ඣායිත්වා පඤ්ඤාය දිස්වා රොචෙත්වා න ගහෙතබ්බා හොන්තීති අධිප්පායො. ඉතීති එවං එතාය පරියත්තියා වාදප්පමොක්ඛානිසංසා අත්තනො උපරි පරෙහි ආරොපිතවාදස්ස නිග්ගහස්ස පමොක්ඛප්පයොජනා හුත්වා ධම්මං පරියාපුණන්ති. වාදප්පමොක්ඛොති වා නින්දාපමොක්ඛො. යස්ස චත්ථායාති යස්ස ච සීලාදිපරිපූරණස්ස අනුපාදාවිමොක්ඛස්ස වා අත්ථාය. ධම්මං පරියාපුණන්තීති ඤායෙන පරියාපුණන්තීති අධිප්පායො. අස්සාති අස්ස ධම්මස්ස. නානුභොන්තීති න වින්දන්ති. තෙසං තෙ ධම්මා දුග්ගහිතත්තා උපාරම්භමානදප්පමක්ඛපලාසාදිහෙතුභාවෙන දීඝරත්තං අහිතාය දුක්ඛාය සංවත්තන්ති. භණ්ඩාගාරෙ නියුත්තො භණ්ඩාගාරිකො, භණ්ඩාගාරිකො වියාති භණ්ඩාගාරිකො, ධම්මරතනානුපාලකො. අඤ්ඤං අත්ථං අනපෙක්ඛිත්වා භණ්ඩාගාරිකස්සෙව සතො පරියත්ති භණ්ඩාගාරිකපරියත්ති.

තාසංයෙවාති අවධාරණං පාපුණිතබ්බානං ඡළභිඤ්ඤාචතුපටිසම්භිදානං විනයෙ පභෙදවචනාභාවං සන්ධාය වුත්තං. වෙරඤ්ජකණ්ඩෙ හි තිස්සො විජ්ජාව විභත්තාති. දුතියෙ තාසංයෙවාති අවධාරණං චතස්සො පටිසම්භිදා අපෙක්ඛිත්වා කතං, න තිස්සො විජ්ජා. තා හි ඡසු අභිඤ්ඤාසු අන්තොගධාති සුත්තෙ විභත්තායෙවාති. ඤත්වා සඞ්ගය්හමානන්ති යොජනා. තෙසන්ති තෙසං පිටකානං. සබ්බම්පීති සබ්බම්පි බුද්ධවචනං.

අත්ථානුලොමනාමතො අනුලොමිකො. අනුලොමිකත්තංයෙව විභාවෙතුං ‘‘කස්මා පනා’’තිආදි වුත්තං. එකනිකායම්පීති එකසමූහම්පි. පොණිකා ච චික්ඛල්ලිකා ච ඛත්තියා, තෙසං නිවාසො පොණිකනිකායො චික්ඛල්ලිකනිකායො ච. එවං ධම්මක්ඛන්ධතො චතුරාසීති ධම්මක්ඛන්ධසහස්සානීති බුද්ධවචනපිටකාදීනි නිට්ඨාපෙත්වා අනෙකච්ඡරියපාතුභාවපටිමණ්ඩිතාය සඞ්ගීතියා පඨමබුද්ධවචනාදිකො සබ්බො වුත්තප්පභෙදො අඤ්ඤොපි උද්දානසඞ්ගහාදිභෙදො සඞ්ගීතියා ඤායතීති එතස්ස දස්සනත්ථං ‘‘එවමෙතං සබ්බම්පී’’තිආදි ආරද්ධං. අයං අභිධම්මො පිටකතො අභිධම්මපිටකන්තිආදිනා පිටකාදිභාවදස්සනෙනෙව මජ්ඣිමබුද්ධවචනභාවො තථාගතස්ස ච ආදිතො ආභිධම්මිකභාවො දස්සිතොති වෙදිතබ්බො.

එත්ථ සියා ‘‘යදි තථාගතභාසිතභාවො අභිධම්මස්ස සිද්ධො සියා, මජ්ඣිමබුද්ධවචනභාවො ච සිද්ධො භවෙය්ය, සො එව ච න සිද්ධො’’ති තස්ස විනයාදීහි බුද්ධභාසිතභාවං සාධෙතුං වත්ථුං දස්සෙන්තො ‘‘තං ධාරයන්තෙසු භික්ඛූසූ’’තිආදිමාහ. සබ්බසාමයිකපරිසායාති සබ්බනිකායිකපරිසාය පඤ්චපි නිකායෙ පරියාපුණන්තියා. න උග්ගහිතන්ති සකලස්ස විනයපිටකස්ස අනුග්ගහිතත්තා ආහ. විනයමත්තං උග්ගහිතන්ති විභඞ්ගද්වයස්ස උග්ගහිතත්තා ආහ. විනයං අවිවණ්ණෙතුකාමතාය ‘‘අභිධම්මං පරියාපුණස්සූ’’ති භණන්තස්ස අනාපත්තිං, අභිධම්මෙ අනොකාසකතං භික්ඛුං පඤ්හං පුච්ඡන්තියා පාචිත්තියඤ්ච වදන්තෙන භගවතා අභිධම්මස්ස බුද්ධභාසිතභාවො දීපිතො බුද්ධභාසිතෙහි සුත්තාදීහිසහ වචනතො, බාහිරකභාසිතෙසු ච ඊදිසස්ස වචනස්ස අභාවා.

ඉතොපි බලවතරං ආභිධම්මිකස්ස සාධුකාරදානෙන විචිකිච්ඡාවිච්ඡෙදස්ස කතත්තා. කම්මතො අඤ්ඤං කම්මං කම්මන්තරං, තං කාමාවචරාදිං රූපාවචරාදිභාවෙන, කණ්හවිපාකාදිං සුක්කවිපාකාදිභාවෙන කථෙන්තො ආලොළෙති.

ජිනචක්කෙති ජිනසාසනෙ. විසංවාදෙතීති විප්පලම්භෙති. භෙදකරවත්ථූසු එකස්මින්ති ‘‘භාසිතං ලපිතං තථාගතෙන අභාසිතං අලපිතං තථාගතෙනාති දීපෙතී’’ති එකස්මිං සන්දිස්සති. උත්තරිපි එවං වත්තබ්බො…පෙ… න අඤ්ඤෙසං විසයො…පෙ… නිදානකිච්චං නාම නත්ථීති අපාකටානං කාලදෙසදෙසකපරිසානං පාකටභාවකරණත්ථං තදුපදෙසසහිතෙන නිදානෙන භවිතබ්බං, අඤ්ඤෙසං අවිසයත්තා දෙසකො පාකටො, ඔක්කන්තිකාලාදීනං පාකටත්තා කාලො ච, දෙවලොකෙ දෙසිතභාවස්ස පාකටත්තා දෙසපරිසා ච පාකටාති කිං නිදානකිච්චං සියාති.

යත්ථ ඛන්ධාදයො නිප්පදෙසෙන විභත්තා, සො අභිධම්මො නාම, තස්මා තස්ස නිදානෙන ඛන්ධාදීනං නිප්පදෙසතොපි පටිවිද්ධට්ඨානෙන භවිතබ්බන්ති අධිප්පායෙන ථෙරො ‘‘මහාබොධිනිදානො අභිධම්මො’’ති දස්සෙති. ‘‘සො එවං පජානාමි සම්මාදිට්ඨිපච්චයාපි වෙදයිත’’න්තිආදිනා (සං. නි. 5.12) නයෙන පච්චයාදීහි වෙදනං උපපරික්ඛන්තො ඛන්ධාදිපදෙසානං වෙදනාක්ඛන්ධාදීනං වසෙන විහාසි. ධම්මෙති කුසලාදිඅරණන්තෙ.

ධම්මං පරිවත්තෙන්තොති සාට්ඨකථං පාළිං පරිවත්තෙන්තො එතං පරවාදීචොදනං පත්වා ‘‘අයං පරවාදී’’තිආදිමාහ. අම්හාදිසෙසු නිදානං ජානන්තෙසු පටිසරණෙසු විජ්ජමානෙසු අප්පටිසරණො අරඤ්ඤෙ කන්දන්තො විය නිදානසබ්භාවෙ සක්ඛිභූතෙසුපි අම්හෙසු විජ්ජමානෙසු අසක්ඛිකං අඩ්ඩං කරොන්තො විය හොති, නිදානස්ස අත්ථිභාවම්පි න ජානාති, නනු එතං නිදානන්ති කථෙන්තො එවමාහ. එකමෙවාති දෙසනානිදානමෙව අජ්ඣාසයානුරූපෙන දෙසිතත්තා. ද්වෙ නිදානානීති අධිගන්තබ්බදෙසෙතබ්බධම්මානුරූපෙන දෙසිතත්තා. අභිධම්මාධිගමස්ස මූලං අධිගමං නිදෙතීති අධිගමනිදානං. බොධිඅභිනීහාරසද්ධායාති යාය සද්ධාය දීපඞ්කරදසබලස්ස සන්තිකෙ බොධියා චිත්තං අභිනීහරි පණිධානං අකාසි.

සුමෙධකථාවණ්ණනා

චතුරො ච අසඞ්ඛියෙති (බු. වං. අට්ඨ. 2.1-2) උද්ධං ආරොහනවසෙන අතික්කමිත්වා අමරං නාම නගරං අහොසීති වචනසෙසයොජනා කාතබ්බා. දසහීති හත්ථිඅස්සරථභෙරීසඞ්ඛමුදිඞ්ගවීණාගීතසම්මතාළෙහි ‘‘අස්නාථ පිවථ ඛාදථා’’ති දසමෙන සද්දෙන. තෙ පන එකදෙසෙන දස්සෙතුං ‘‘හත්ථිසද්ද’’න්තිආදි වුත්තං. හත්ථිසද්දන්ති කරණත්ථෙ උපයොගො දට්ඨබ්බො. භෙරීසඞ්ඛරථානඤ්ච සද්දෙහි අවිවිත්තන්ති වා ඝොසිතන්ති වා යොජෙතබ්බං. හත්ථිසද්දන්ති වා හත්ථිසද්දවන්තං නගරං. ඛාදථ පිවථ චෙවාති ඉති-සද්දො ඤාතත්ථත්තා අප්පයුත්තො දට්ඨබ්බො.

සබ්බඞ්ගසම්පන්නං උය්යානපොක්ඛරණීආදිසම්පන්නත්තා. ලක්ඛණෙති ඉත්ථිලක්ඛණෙ පුරිසලක්ඛණෙ ච. ඉතිහාසෙති පොරාණෙ. සධම්මෙති අත්තනො තෙවිජ්ජධම්මෙ ච යඤ්ඤවිධිආදිකෙ ච. පාරමින්ති පාරඤාණං පාරාධිගමං ගතො. චින්තෙසහන්ති චින්තෙසිං අහං සුමෙධභූතොති සත්ථා වදති. අත්ථිහෙහිතීති සො විජ්ජමානො භවිස්සති. න හෙතුයෙති අභවිතුං. එවමෙවාති එවමෙවං. න ගවෙසතීති න ගන්තුං එසති න ඉච්ඡති නානුගච්ඡති වා. ධොවෙති ධොවන්තෙ. සෙරීති සායත්තිකො. සයංවසීති සවසො. මහාචොරසමො වියාති කායසාරාගවසෙන දුච්චරිතානෙසනෙහි කුසලභණ්ඩච්ඡෙදනා. නාථාති නාථවන්තො. පඤ්චදොසවිවජ්ජිතන්ති එවමාදිකස්ස අත්ථො කෙසුචි අට්ඨකථාපොත්ථකෙසු ලිඛිතොති කත්වා න වක්ඛාම.

සාසනෙති එත්ථ තාපසසාසනං ඣානාභිඤ්ඤා ච. වසීභූතස්ස සතො. මයි එවංභූතෙ දීපඞ්කරො ජිනො උප්පජ්ජි. සොධෙති ජනො. අඤ්ජසං වටුමායනන්ති පරියායවචනෙහි මග්ගමෙව වදති. මා නං අක්කමිත්ථාති එත්ථ නන්ති පදපූරණමත්තෙ නිපාතො. ඝාතියාමහන්ති එත්ථ ච අ-ඉති ච හං-ඉති ච නිපාතා, අහං-ඉති වා එකො නිපාතො සානුනාසිකො කතො. ආහුතීනන්ති දක්ඛිණාහුතීනං. මන්ති මම, මං වා අබ්ර්වි.

කප්පෙ අතික්කමිත්වා වුත්තෙපි බොධිම්හි මාතාදිසංකිත්තනෙ සඞ්ගණ්හිතුං ‘‘බොධි තස්ස භගවතො’’තිආදිමාහ. සුඛෙනාති උත්තමෙන සුඛෙන. අසමොති තාපසෙහි අසමො. අභිඤ්ඤාසුඛතොපි විසිට්ඨං ඊදිසං බුද්ධත්තබ්යාකරණජං සුඛං අලභිං. යාති යානි නිමිත්තානි. ආභුජතීති ආවත්තති. අභිරවන්තීති සද්දං කරොන්ති. ඡුද්ධාති නික්ඛන්තා. නුද්ධංසතීති න උද්ධං ගච්ඡති. උභයන්ති උභයවචනං. ධුවසස්සතන්ති එකන්තසස්සතං, අවිපරීතමෙවාති අත්ථො. ආපන්නසත්තානන්ති ගබ්භිනීනං. යාවතාදස දිසා, තත්ථ. ධම්මධාතුයාති ධම්මධාතුයං, සබ්බෙසු ධම්මෙසු විචිනාමීති අත්ථො.

යස්ස සම්පුණ්ණො, තං වමතෙව උදකං නිස්සෙසං. එතෙති එකිස්සාපි දානපාරමිතාය අනෙකප්පකාරතාය බහුවචනනිද්දෙසො කතො. පටිලග්ගිතං රක්ඛතීති වචනසෙසො, භුම්මත්ථෙ වා උපයොගො . චතූසු භූමීසූති පාතිමොක්ඛාදීසු සංවරභූමීසු. අද්වෙජ්ඣමානසොති කදාචි ඛමනං කදාචි අක්ඛමනං, කස්සචි ඛමනං කස්සචි අක්ඛමනන්ති එවං ද්වෙධාභාවං අනාපන්නමානසො හුත්වා. සච්චස්ස වීථි නාම දිට්ඨාදි ච අදිට්ඨාදි ච යථාභූතංව වත්ථු. අධිට්ඨානන්ති කුසලසමාදානාධිට්ඨානං, සමාදින්නෙසු කුසලෙසු අචලතා අධිට්ඨානං නාම. පථවියා උපෙක්ඛනං නාම විකාරානාපත්ති. අඤ්ඤත්රාති අඤ්ඤං. සභාවරසලක්ඛණෙති එත්ථ භාවොති අවිපරීතතා විජ්ජමානතා, සහ භාවෙන සභාවො, අවිපරීතො අත්තනො බොධිපරිපාචනකිච්චසඞ්ඛාතො රසො, අනවජ්ජවත්ථුපරිච්චාගාදිසඞ්ඛාතං ලක්ඛණඤ්ච සභාවරසලක්ඛණං, තතො සම්මසතො. ධම්මතෙජෙනාති ඤාණතෙජෙන. චලතාති චලතාය කම්පනතාය. සෙසීති සයි. මා භාථාති මා භායිත්ථ. සබ්බීතියොති සබ්බා ඊතියො උපද්දවා තං විවජ්ජන්තු.

සුමෙධකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පවච්ඡතීති දෙති. යොගෙනාති උපායෙන. සමිංසූති සන්නිපතිංසු. අප්පත්තමානසාති අප්පත්තඅරහත්තා භික්ඛූ ගරහිතා භවන්ති. රිත්තාති සුඤ්ඤා අන්තරහිතා. සාලකල්යාණී නාම එකො රුක්ඛො. බුද්ධචක්කවත්තිකාලෙයෙව කිර එකාහෙනෙව උප්පජ්ජති.

ලිඞ්ගසම්පත්තීති පුරිසලිඞ්ගතා. හෙතූති තිහෙතුකපටිසන්ධිතා. ගුණසම්පත්තීති අභිඤ්ඤාසමාපත්තිලාභිතා. අධිකාරොති බුද්ධානං සක්කාරකරණං. ඡන්දතාති බුද්ධත්තප්පත්තියං ඡන්දසමායොගො. සබ්බඞ්ගසම්පන්නාති අට්ඨඞ්ගානි සමොධානෙත්වා කතපණිධානා. පක්ඛිකාති පීඨසප්පිකා. පණ්ඩකාති උභයලිඞ්ගරහිතා. බොධිසත්තා ච බ්රහ්මලොකූපපත්තිපඨමකප්පිකෙසු කාලෙසු උභයලිඞ්ගරහිතා හොන්ති, න පන පණ්ඩකපරියාපන්නාති එතමත්ථං දස්සෙතුං ‘‘පරියාපන්නා න භවන්තී’’ති වුත්තං, යථාවුත්තෙසු වා දොසෙසු සබ්බෙසු පරියාපන්නා න භවන්ති, බොධිසත්තෙසු වා පරියාපන්නා තදන්තොගධා, පරිච්ඡින්නසංසාරත්තා වා පරියාපන්නා බොධිසත්තා උභතොබ්යඤ්ජනපණ්ඩකා න භවන්තීති අත්ථො. සබ්බත්ථ සුද්ධගොචරා යස්මා, තස්මා මිච්ඡාදිට්ඨිං න සෙවන්ති. මිච්ඡාදිට්ඨින්ති නත්ථිකාහෙතුකාකිරියදිට්ඨිං. භවාභවෙති ඛුද්දකෙ චෙව මහන්තෙ ච භවෙ. භොජපුත්තෙති ලුද්දකෙ. ලගනන්ති සඞ්ගො. අඤ්ඤථාති ලීනතා. ගාමණ්ඩලාති ගාමදාරකා. රූපන්ති විප්පකාරං. අයං තාව නිදානකථා යාය අභිධම්මස්ස බුද්ධභාසිතතාසිද්ධීති අත්ථයොජනා කාතබ්බා.

නිදානකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.