📜

තිකමාතිකාපදවණ්ණනා

ඉදානි ¶ ¶ පටිඤ්ඤාතකථං කාතුං ‘‘ඉදානි ඉති මෙ…පෙ… කථනොකාසො සම්පත්තො’’තිආදිමාහ. ඉතො පට්ඨායාති කුසලධම්මපදතො පට්ඨාය.

1. සබ්බපදෙහි ලද්ධනාමොති තීසුපි පදෙසු වෙදනාසද්දස්ස විජ්ජමානත්තා තෙන ලද්ධනාමො සබ්බපදෙහි ලද්ධනාමො හොති. නනු සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා ධම්මාති චත්තාරි පදානි, එවං සෙසෙසුපීති ද්වාදසෙතානි පදානි, න තීණීති වෙදනාසද්දස්ස පදත්තයාවයවත්තං සන්ධාය ‘‘සබ්බපදෙහී’’ති වුච්චෙය්ය, න යුත්තං. ‘‘වෙදනායා’’ති හි විසුං පදං න කස්සචි පදස්ස අවයවො හොති, නාපි සුඛාදිපදභාවං භජතීති තෙන ලද්ධනාමො කථං සබ්බපදෙහි ලද්ධනාමො සියාති? අධිප්පෙතප්පකාරත්ථගමකස්ස පදසමුදායස්ස පදත්තා. පජ්ජති අවබුජ්ඣීයති එතෙනාති හි පදං, ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා ධම්මා’’ති එතෙන ච පදසමුදායෙන යථාධිප්පෙතො අත්ථො සමත්තො විඤ්ඤායති, තස්මා සො පදසමුදායො ‘‘පද’’න්ති වුච්චති. එවං ඉතරෙපි වෙදිතබ්බා. තස්මා තෙසං තිණ්ණං සමුදායානං අවයවෙන ලද්ධනාමො සබ්බපදෙහි ලද්ධනාමොති යුත්තො.

ගන්ථතො ච අත්ථතො චාති එත්ථ හෙතුපදසහෙතුකපදාදීහි සම්බන්ධත්තා ගන්ථතො ච හෙතුඅත්ථසහෙතුකත්ථාදීහි සම්බන්ධත්තා අත්ථතො ච අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධො වෙදිතබ්බො. සහෙතුකහෙතුසම්පයුත්තදුකා හි හෙතුදුකෙ හෙතූහි සම්බන්ධත්තා හෙතුදුකසම්බන්ධා, හෙතුසහෙතුකදුකො හෙතුදුකසහෙතුකදුකසම්බන්ධො උභයෙකපදවසෙන. තථා හෙතුහෙතුසම්පයුත්තදුකො හෙතුදුකහෙතුසම්පයුත්තදුකසම්බන්ධො ¶ , නහෙතුසහෙතුකදුකො එකද්විපදවසෙන හෙතුදුකසහෙතුකදුකසම්බන්ධොති. කණ්ණිකා වියාති පුප්ඵමයකණ්ණිකා විය. ඝටා වියාති පුප්ඵහත්ථකාදීසු පුප්ඵාදීනං සමූහො විය. කණ්ණිකාඝටාදීසු හි පුප්ඵාදීනි වණ්ටාදීහි අඤ්ඤමඤ්ඤසම්බන්ධානි හොන්තීති තථාසම්බන්ධතා එතෙසං දුකානං වුත්තා. දුකසාමඤ්ඤතොති අඤ්ඤෙහි හෙතුදුකාදීහි දුකවසෙන සමානභාවා. අඤ්ඤෙහීති සාරම්මණදුකාදීහි. අසඞ්ගහිතො පදෙසො යෙසං අත්ථි, තෙ සප්පදෙසා. යෙසං පන නත්ථි, තෙ නිප්පදෙසා.

‘‘කච්චි ¶ නු භොතො කුසල’’න්ති එවං පුච්ඡිතමෙවත්ථං පාකටං කත්වා පුච්ඡිතුං ‘‘කච්චි භොතො අනාමය’’න්ති වුත්තං, තස්මා කුසලසද්දො අනාමයත්ථො හොති. බාහිතිකසුත්තෙ (ම. නි. 2.361) භගවතො කායසමාචාරාදයො වණ්ණෙන්තෙන ධම්මභණ්ඩාගාරිකෙන ‘‘යො ඛො, මහාරාජ, කායසමාචාරො අනවජ්ජො’’ති කුසලො කායසමාචාරො වුත්තො. න හි භගවතො සුඛවිපාකං කම්මං අත්ථීති සබ්බසාවජ්ජරහිතා කායසමාචාරාදයො කුසලාති වුත්තා. කුසලෙසු ධම්මෙසූති ච බොධිපක්ඛියධම්මා ‘‘කුසලා’’ති වුත්තා. තෙ ච විපස්සනාමග්ගඵලසම්පයුත්තා න එකන්තෙන සුඛවිපාකායෙවාති අනවජ්ජත්ථො කුසලසද්දො. අඞ්ගපච්චඞ්ගානන්ති කුසලසද්දයොගෙන භුම්මත්ථෙ සාමිවචනං, අඞ්ගපච්චඞ්ගානං වා නාමකිරියාපයොජනාදීසූති අත්ථො. නච්චගීතස්සාති ච සාමිවචනං භුම්මත්ථෙ, නච්චගීතස්ස විසෙසෙසූති වා යොජෙතබ්බං. කුසලානං ධම්මානං සමාදානහෙතු එවමිදං පුඤ්ඤං පවඩ්ඪතීති පුඤ්ඤවිපාකනිබ්බත්තකකම්මං ‘‘කුසල’’න්ති වුත්තං. ධම්මා හොන්තීති සුඤ්ඤධම්මත්තා සභාවමත්තා හොන්තීති අත්ථො. එවං ධම්මෙසු ධම්මානුපස්සීති එත්ථාපි සුඤ්ඤතත්ථො ධම්මසද්දො දට්ඨබ්බො.

සලයන්ති…පෙ… විද්ධංසෙන්තීති එත්ථ පුරිමස්ස පුරිමස්ස පච්ඡිමං පච්ඡිමං අත්ථවචනං. අථ වා සලනස්ස අත්ථදීපනානි චලනාදීනි තීණි තදඞ්ගප්පහානාදීහි යොජෙතබ්බානි. අප්පහීනභාවෙන සන්තානෙ සයමානා අකුසලා ධම්මා රාගාදිඅසුචිසම්පයොගතො නානාවිධදුක්ඛහෙතුතො ච කුච්ඡිතෙන ආකාරෙන සයන්ති. ඤාණවිප්පයුත්තානම්පි ඤාණං උපනිස්සයපච්චයො හොතීති සබ්බෙපි කුසලා ධම්මා කුසෙන ඤාණෙන පවත්තෙතබ්බාති කුසලා. උප්පන්නංසානුප්පන්නංසභාගෙසු සඞ්ගහිතත්තා උභයභාගගතං සංකිලෙසපක්ඛං පහානානුප්පාදනෙහි ලුනන්ති සම්මප්පධානද්වයං විය.

සත්තාදිගාහකානං ¶ චිත්තානං ගොචරා සත්තාදයො විය පඤ්ඤාය උපපරික්ඛියමානා න නිස්සභාවා, කින්තු අත්තනො සභාවං ධාරෙන්තීති ධම්මා. න ච ධාරියමානසභාවා අඤ්ඤො ධම්මො නාම අත්ථි. න හි රුප්පනාදීහි අඤ්ඤෙ රූපාදයො, කක්ඛළාදීහි ච අඤ්ඤෙ පථවීආදයො ධම්මා විජ්ජන්තීති. අඤ්ඤථා පන අවබොධෙතුං න සක්කාති නාමවසෙන විඤ්ඤාතාවිඤ්ඤාතෙ සභාවධම්මෙ අඤ්ඤෙ විය කත්වා ‘‘අත්තනො සභාවං ධාරෙන්තී’’ති ¶ වුත්තං. සප්පච්චයධම්මෙසු විසෙසං දස්සෙන්තො ‘‘ධාරීයන්ති වා පච්චයෙහී’’ති ආහ. ධාරීයන්තීති උපධාරීයන්ති, ලක්ඛීයන්තීති අත්ථො.

අකුසලාති කුසලපටිසෙධනමත්තං කුසලාභාවමත්තවචනං තදඤ්ඤමත්තවචනං වා එතං න හොති, කින්තු තප්පටිපක්ඛවචනන්ති දස්සෙතුං ‘‘මිත්තපටිපක්ඛා අමිත්තා වියා’’තිආදි වුත්තං. තප්පටිපක්ඛවචනතා ච අබ්යාකතතතියරාසිවචනෙන විඤ්ඤායති. යදි හි කුසලාභාවමත්තවචනං අකුසලසද්දො, තෙන න කොචි ධම්මො වුත්තොති අබ්යාකතවචනෙනෙව ච තතියො රාසි වුත්තො න සියා, කුසලා චෙව ධම්මා අබ්යාකතා චාති දුකොවායං ආපජ්ජති, න තිකො, එවඤ්ච සති අකුසලවචනෙන න කොචි අත්ථො. අථ සියා, ‘‘අනබ්යාකතා’’ති ච වත්තබ්බං සියා කුසලානං විය අබ්යාකතානඤ්ච අභාවමත්තසම්භවා, තස්මා අභාවමත්තවචනෙ අබ්යාකතභාවමත්තං විය කුසලාභාවමත්තං අකුසලං න කොචි රාසීති ‘‘අබ්යාකතා’’ති තතියො රාසි න සියා. තතියරාසිභාවෙන ච අබ්යාකතා වුත්තාති අකුසලො ච එකො රාසීති විඤ්ඤායති. තස්මා නාභාවවචනතා, සභාවධාරණාදිඅත්ථෙන ධම්මසද්දෙන සමානාධිකරණභාවතො ච අකුසලසද්දස්ස කුසලාභාවමත්තවචනතා න හොති, නාපි තදඤ්ඤමත්තවචනතා තතියරාසිවචනතො එව. යදි හි කුසලෙහි අඤ්ඤෙ අකුසලා චෙතසිකෙහි අඤ්ඤෙ අචෙතසිකා විය, කුසලාකුසලවචනෙහි සබ්බෙසං ධම්මානං සඞ්ගහිතත්තා අසඞ්ගහිතස්ස තතියරාසිස්ස අභාවා චෙතසිකදුකො විය අයඤ්ච දුකො වත්තබ්බො සියා ‘‘කුසලා ධම්මා අකුසලා ධම්මා’’ති, න ‘‘අබ්යාකතා’’ති තතියො රාසි වත්තබ්බො, වුත්තො ච සො, තස්මා න තදඤ්ඤමත්තවචනං අකුසලසද්දො, පාරිසෙසෙන තප්පටිපක්ඛෙසු අ-කාරස්ස පයොගදස්සනතො ලොකෙ ‘‘අමිත්තා’’ති සාසනෙ ‘‘අලොභො’’ති ඉධාපි තප්පටිපක්ඛවචනතා අකුසලසද්දස්ස සිද්ධා, තත්ථ නිරුළ්හත්තා ච න ඉතරවචනතා, තප්පටිපක්ඛභාවො ච විරුද්ධසභාවත්තා තප්පහෙය්යභාවතො ච වෙදිතබ්බො, න කුසලවිනාසනතො. න හි කුසලා අකුසලෙහි පහාතබ්බා, මහාබලවතාය පන කුසලායෙව පයොගනිප්ඵාදිතා සදානුසයිතෙ අකුසලෙ තදඞ්ගවික්ඛම්භනසමුච්ඡෙදවසෙන පජහන්තීති.

න ¶ ¶ බ්යාකතාති අකථිතා. කථං පනෙතෙ අකථිතා හොන්ති, නනු ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා’’තිආදීහි තිකදුකපදෙහි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිවචනෙහි ඵස්සාදිවචනෙහි ච කථිතාති? නො න කථිතා, තානි පන වචනානි ඉධ අනධිප්පෙතානි අවුත්තත්තා අනනුවත්තනතො. න හි ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තා ධම්මා’’තිආදිං වත්වා ‘‘අබ්යාකතා’’ති වුත්තං, තස්මා න තානි ඉධ අනුවත්තන්තීති තබ්බචනීයභාවෙන අකථිතතා න හොති, කුසලාකුසලවචනානි පන ඉධ වුත්තත්තා අනුවත්තන්තීති තබ්බචනීයභාවෙන අකථිතතා ඤායතීති ‘‘කුසලාකුසලභාවෙන අකථිතාති අත්ථො’’ති ආහ. න බ්යාකතාති වා අවිපාකා, අබ්යාකතවචනෙනෙව ච අවිපාකත්ථා ඤායන්ති. න හි භගවතො වචනං ඤාපකසාධනීයං, ආසයානුසයචරියාදිකුසලෙන භගවතා යෙසං අවබොධනත්ථං ධම්මා වුත්තා තෙසං වචනානන්තරං තදත්ථපටිවෙධතො, පච්ඡිමෙහි පන යථා තෙසං අවබොධනත්ථං භගවතා තං තං වචනං වුත්තං, යථා ච තෙහි තදත්ථො පටිවිද්ධො, තං සබ්බං ආචරියෙ පයිරුපාසිත්වා සුත්වා වෙදිතබ්බං හොති, තස්මා කාරණං අවත්වා ‘‘කුසලාකුසලභාවෙන අකථිතාති අත්ථො’’ති ආහ. යො ච වදෙය්ය ‘‘අකුසලවිපාකභාවෙන අකථිතත්තා, කුසලා අබ්යාකතාති ආපජ්ජන්ති, කුසලවිපාකභාවෙන අකථිතත්තා අකුසලාපී’’ති, සොපි ‘‘අඤ්ඤාපකසාධනීයවචනො භගවා’’ති නිවාරෙතබ්බො අනුවත්තමානවචනවචනීයභාවෙන අකථිතස්ස ච අබ්යාකතභාවතො. න හි අවිපාකවචනං වුත්තං කුසලවචනඤ්ච අවුත්තං, යතො අවිපාකවචනස්ස අධිකතභාවො කුසලස්ස ච තබ්බචනීයභාවෙන අකථිතභාවො සියා, තස්මා න කුසලානං අබ්යාකතතා, එවං අකුසලානඤ්ච අනබ්යාකතභාවෙ යොජනා කාතබ්බා.

අථ වා වි-සද්දො විරොධවචනො, ආ-සද්දො අභිමුඛභාවප්පකාසනො, තස්මා අත්තනො පච්චයෙහි අඤ්ඤමඤ්ඤවිරොධාභිමුඛා කතා, ලක්ඛණවිරොධතො විනාසකවිනාසිතබ්බතො චාති බ්යාකතා, කුසලාකුසලා. න බ්යාකතාති අබ්යාකතා. තෙ හි ලක්ඛණතො කුසලාකුසලා විය විරුද්ධා න හොන්ති. න හි අවිපාකතා දුක්ඛවිපාකතා විය සුඛවිපාකතාය සුඛවිපාකතා විය ච දුක්ඛවිපාකතාය සුඛදුක්ඛවිපාකතාහි විරුජ්ඣතීති නාපි තෙ කිඤ්චි පජහන්ති, න ච තෙ කෙනචි පහාතබ්බාති අයමෙත්ථ අත්තනොමති.

අනවජ්ජසුඛවිපාකලක්ඛණාති ¶ එත්ථ නත්ථි එතෙසං අවජ්ජන්ති අනවජ්ජා, ගරහිතබ්බභාවරහිතා නිද්දොසාති අත්ථො. තෙන නෙසං අගරහිතබ්බභාවං දස්සෙති, න ගාරය්හවිරහමත්තං ¶ . අඤ්ඤෙපි අත්ථි නිද්දොසා අබ්යාකතාති අනවජ්ජවචනමත්තෙන තෙසම්පි කුසලතාපත්තිදොසං දිස්වා තං පරිහරිතුං සුඛවිපාකවචනං ආහ. අවජ්ජපටිපක්ඛා වා ඉධ අනවජ්ජාති වුත්තා, න බාහිතිකසුත්තෙ (ම. නි. 2.361) විය පටිප්පස්සද්ධාවජ්ජා විරහිතාවජ්ජමත්තා වා, තස්මා අනවජ්ජවචනෙන අවජ්ජවිනාසනභාවො දස්සිතො. අබ්යාකතෙහි පන විසිට්ඨං කුසලාකුසලානං සාධාරණං සවිපාකතාලක්ඛණන්ති තස්මිං ලක්ඛණෙ විසෙසදස්සනත්තං සුඛවිපාකවචනං අවොච. සිද්ධො හි පුරිමෙනෙව අකුසලාබ්යාකතෙහි කුසලානං විසෙසොති. සුඛො විපාකො එතෙසන්ති සුඛවිපාකා. තෙන කුසලාකුසලානං සාමඤ්ඤෙ විපාකධම්මභාවෙ සුඛවිපාකවිපච්චනසභාවං දස්සෙති, න තෙසං සුඛවිපාකසබ්භාවමෙව. අනවජ්ජා ච තෙ සුඛවිපාකා චාති අනවජ්ජසුඛවිපාකා. කුසලා ලක්ඛීයන්ති එතෙනාති ලක්ඛණං, අනවජ්ජසුඛවිපාකලක්ඛණං එතෙසන්ති අනවජ්ජසුඛවිපාකලක්ඛණා. නනු තෙ එව කුසලා අනවජ්ජසුඛවිපාකා, කථං තෙ සයමෙව අත්තනො ලක්ඛණං හොන්තීති? විඤ්ඤාතාවිඤ්ඤාතසද්දත්ථභාවෙන ලක්ඛණලක්ඛිතබ්බභාවයුත්තිතො. කුසලසද්දත්ථවසෙන හි අවිඤ්ඤාතා කුසලා ලක්ඛිතබ්බා හොන්ති, අනවජ්ජසුඛවිපාකසද්දත්ථභාවෙන විඤ්ඤාතා ලක්ඛණන්ති යුත්තමෙතං. අථ වා ලක්ඛීයතීති ලක්ඛණං, සභාවො. අනවජ්ජසුඛවිපාකා ච තෙ ලක්ඛණඤ්චාති අනවජ්ජසුඛවිපාකලක්ඛණා, අනවජ්ජසුඛවිපාකා හුත්වා ලක්ඛියමානා සභාවා කුසලා නාමාති අත්ථො.

අථ වා අනවජ්ජවචනෙන අනවජ්ජත්තං ආහ, සුඛවිපාකවචනෙන සුඛවිපාකත්තං, තස්මා අනවජ්ජඤ්ච සුඛවිපාකො ච අනවජ්ජසුඛවිපාකං, තං ලක්ඛණං එතෙසං කරණත්ථෙ ච කම්මත්ථෙ ච ලක්ඛණසද්දෙ සභාවභූතන්ති අනවජ්ජසුඛවිපාකලක්ඛණා, අනවජ්ජසුඛවිපාකසභාවෙන ලක්ඛියමානා තංසභාවවන්තො ච කුසලාති වුත්තං හොති. තත්ථ අනවජ්ජවචනෙන පවත්තිසුඛතං කුසලානං දස්සෙති, සුඛවිපාකවචනෙන විපාකසුඛතං. පුරිමඤ්හි අත්තනො පවත්තිසභාවවසෙන ලක්ඛණතාවචනං, පච්ඡිමං කාලන්තරෙ විපාකුප්පාදනසමත්ථතායාති. තථා පුරිමෙන කුසලානං අත්තසුද්ධිං දස්සෙති ¶ , පච්ඡිමෙන විසුද්ධවිපාකතං. පුරිමෙන ච කුසලං අකුසලසභාවතො නිවත්තෙති, පච්ඡිමෙන අබ්යාකතසභාවතො සවිපාකත්තදීපකත්තා පච්ඡිමස්ස. පුරිමෙන වා වජ්ජපටිපක්ඛභාවදස්සනතො කිච්චට්ඨෙන රසෙන අකුසලවිද්ධංසනරසතං දීපෙති, පච්ඡිමෙන සම්පත්තිඅත්ථෙන ඉට්ඨවිපාකරසතං. පුරිමෙන ච උපට්ඨානාකාරට්ඨෙන පච්චුපට්ඨානෙන වොදානපච්චුපට්ඨානතං දස්සෙති, පච්ඡිමෙන ඵලත්ථෙන සුඛවිපාකපච්චුපට්ඨානතං. පුරිමෙන ච යොනිසොමනසිකාරං කුසලානං ¶ පදට්ඨානං විභාවෙති. තතො හි තෙ අනවජ්ජා ජාතාති. පච්ඡිමෙන කුසලානං අඤ්ඤෙසං පදට්ඨානභාවං දස්සෙති. තෙ හි සුඛවිපාකස්ස කාරණං හොන්තීති. එත්ථ ච සුඛවිපාකසද්දෙ සුඛසද්දො ඉට්ඨපරියායවචනන්ති දට්ඨබ්බො. ඉට්ඨචතුක්ඛන්ධවිපාකා හි කුසලා, න සුඛවෙදනාවිපාකාව. සඞ්ඛාරදුක්ඛොපසමසුඛවිපාකතාය ච සම්භවො එව නත්ථි. න හි තංවිපාකොති. යදි පන විපාකසද්දො ඵලපරියායවචනං, නිස්සන්දවිපාකෙන ඉට්ඨරූපෙනාපි සුඛවිපාකතා යොජෙතබ්බා.

සාවජ්ජදුක්ඛවිපාකලක්ඛණාති එත්ථ ච වුත්තවිධිඅනුසාරෙන අත්ථො ච යොජනා ච යථාසම්භවං වෙදිතබ්බා. විපාකාරහතා කුසලාකුසලානං ලක්ඛණභාවෙන වුත්තා, තබ්භාවෙන අකථිතා අබ්යාකතා අවිපාකාරහසභාවා හොන්තීති ආහ ‘‘අවිපාකලක්ඛණා අබ්යාකතා’’ති. යථෙව හි සුඛදුක්ඛවිපාකාරහා සුඛදුක්ඛවිපාකාති එවංලක්ඛණතා කුසලාකුසලානං වුත්තා, එවමිධාපි අවිපාකාරහා අවිපාකාති එවංලක්ඛණතා අබ්යාකතානං වුත්තා. තස්මා ‘‘අහොසි කම්මං නාහොසි කම්මවිපාකො න භවිස්සති කම්මවිපාකො නත්ථි කම්මවිපාකො, අත්ථි කම්මං නත්ථි කම්මවිපාකො න භවිස්සති කම්මවිපාකො, භවිස්සති කම්මං න භවිස්සති කම්මවිපාකො’’ති (පටි. ම. 1.234) එවංපකාරානං කුසලාකුසලානං කුසලාකුසලභාවානාපත්ති අබ්යාකතභාවාපත්ති වා න හොති. න හි තෙ සුඛදුක්ඛවිපාකාරහා න හොන්ති විපාකධම්මත්තා, අවිපාකාරහා වා න හොන්ති අවිපාකධම්මත්තාභාවාති.

කුසලාති වා ධම්මාති වාතිආදීනීති කුසලධම්මපදානි ද්වෙ, අකුසලධම්මපදානි ද්වෙ, අබ්යාකතධම්මපදානි ද්වෙති. එකත්ථනානත්ථානීති විසුං විසුං ද්වින්නං ද්වින්නං අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛං එකත්ථනානත්ථතං චොදෙති, න ඡන්නං. දොසමෙත්ථ වත්තුකාමො චොදකො පුච්ඡතීති ඤත්වා ආචරියො ආහ ‘‘කිඤ්චෙත්ථා’’ති. එත්ථ ¶ එකත්ථනානත්ථතායං කිඤ්චි වත්තබ්බං අසමත්තා තෙ චොදනා, අවසිට්ඨං තාව බ්රූහීති වුත්තං හොති. යදි එකත්ථානි ඉන්දසක්කසද්දානං විය සද්දමත්තෙ එව භෙදො, එවං කුසලධම්මසද්දානං, න අත්ථෙති. යථා ‘‘ඉන්දො සක්කො’’ති වුත්තෙ ‘‘ඉන්දො ඉන්දො’’ති වුත්තසදිසං හොති, එවං ‘‘කුසලා ධම්මා’’ති ඉදං වචනං ‘‘කුසලා කුසලා’’ති වුත්තසදිසං හොති. එවං ඉතරෙසුපි ‘‘අකුසලා අකුසලා’’ති වුත්තසදිසතා ‘‘අබ්යාකතා අබ්යාකතා’’ති වුත්තසදිසතා ච යොජෙතබ්බා. අථ නානත්ථානි, ඉන්දකුවෙරසද්දානං විය සද්දතො අත්ථතො ච කුසලධම්මසද්දානං භෙදො, තථා අකුසලධම්මසද්දාදීනන්ති ඡහි පදෙහි චතූහි පදෙහි ච ඡ චත්තාරො ¶ ච අත්ථා භින්නා වුත්තාති කුසලත්තිකාදීනං කුසලඡක්කාදිභාවො, හෙතුදුකාදීනඤ්ච හෙතුචතුක්කාදිභාවො ආපජ්ජතීති.

නනු තිණ්ණං ධම්මසද්දානං තිණ්ණං ඉන්දසද්දානං විය රූපාභෙදා අත්ථාභෙදොති ඡක්කභාවො න භවිස්සති, තස්මා එවමිදං වත්තබ්බං සියා ‘‘තිකදුකානං චතුක්කතිකභාවො ආපජ්ජතී’’ති, න වත්තබ්බං, තිණ්ණං ධම්මසද්දානං එකත්ථානං තිණ්ණං ඉන්දසද්දානං විය වචනෙ පයොජනාභාවා වුත්තානං තෙසං මාසසද්දානං විය අභින්නරූපානඤ්ච අත්ථභෙදො උපපජ්ජතීති, එවමපි යථා එකො මාසසද්දො අභින්නරූපො කාලං අපරණ්ණවිසෙසං සුවණ්ණමාසඤ්ච වදති, එවං ධම්මසද්දොපි එකො භින්නෙ අත්ථෙ වත්තුමරහතීති කාලාදීනං මාසපදත්ථතාය විය තබ්බචනීයභින්නත්ථානං ධම්මපදත්ථතාය අභෙදොති චතුක්කතිකභාවො එව ආපජ්ජතීති, නාපජ්ජති එකස්ස සද්දස්ස ජාතිගුණකිරියාභින්නානං අනභිධානතො. න හි මාස-සද්දො එකො ජාතිභින්නානං කාලාදීනං අන්තරෙන සරූපෙකසෙසං වාචකො හොති. ඉධ ච යදි සරූපෙකසෙසො කතො සියා, දුතියො තතියො ච ධම්ම-සද්දො න වත්තබ්බො සියා, වුත්තො ච සො, තස්මා කුසලාදි-සද්දා විය අභින්නකුසලාදිජාතීසු රූපසාමඤ්ඤෙපි මාස-සද්දා විය තයො විනිවත්තඅඤ්ඤජාතීසු වත්තමානා තයො ද්වෙ ච ධම්ම-සද්දා ආපන්නාති තිකදුකානං ඡක්කචතුක්කභාවො එව ආපජ්ජතීති.

පදානඤ්ච අසම්බන්ධොති කුසලධම්මපදානං අඤ්ඤමඤ්ඤං තථා අකුසලධම්මපදානං අබ්යාකතධම්මපදානඤ්ච අසම්බන්ධො ආපජ්ජතීති අත්ථො. ද්වින්නං ද්වින්නඤ්හි ඉච්ඡිතො සම්බන්ධො, න සබ්බෙසං ඡන්නං චතුන්නං වා අඤ්ඤමඤ්ඤන්ති. ඉදං පන කස්මා චොදෙති, නනු නානත්ථත්තෙ සති අත්ථන්තරදස්සනත්ථං වුච්චමානෙසු ධම්ම-සද්දෙසු කුසලාකුසලාබ්යාකත-සද්දානං ¶ විය අසම්බන්ධො වුත්තො යුත්තො එවාති? සච්චමෙතං, අසම්බන්ධං පන සිද්ධං කත්වා පුරිමචොදනා කතා ‘‘තිකදුකානං ඡක්කචතුක්කභාවො ආපජ්ජතී’’ති, ඉධ පන තං අසම්බන්ධං සාධෙතුං ඉදං චොදිතන්ති වෙදිතබ්බං. අථ වා එවමෙත්ථ යොජනා කාතබ්බා – යදි පන ඡක්කචතුක්කභාවං න ඉච්ඡසි, පදානං සම්බන්ධෙන භවිතබ්බං යථාවුත්තනයෙන, සො ච සමානවිභත්තීනං ද්වින්නං ද්වින්නං සම්බන්ධො එකත්ථත්තෙ සති යුජ්ජෙය්ය, ත්වං පන නානත්ථතං වදසීති පදානඤ්ච තෙ අසම්බන්ධො ආපජ්ජති, නෙව නාපජ්ජතීති. නියමනත්ථො ච-සද්දො. පුබ්බාපර…පෙ… නිප්පයොජනානි නාම හොන්තීති ඡක්කචතුක්කභාවං අනිච්ඡන්තස්ස, නානත්ථතං පන ඉච්ඡන්තස්සාති අධිප්පායො. අවස්සඤ්ච සම්බන්ධො ඉච්ඡිතබ්බො පුබ්බාපරවිරොධාපත්තිතොති දස්සෙතුං ‘‘යාපි චෙසා’’තිආදිමාහ. පුච්ඡා හි පදවිපල්ලාසකරණෙන ¶ ධම්මා එව කුසලාති කුසලධම්ම-සද්දානං ඉධ උද්දිට්ඨානං එකත්ථතං දීපෙති, තව ච නානත්ථතං වදන්තස්ස නෙව හි ධම්මා කුසලාති කත්වා තායපි පුච්ඡාය විරොධො ආපජ්ජති, වුච්චති ච තථා සා පුච්ඡාති න නානත්ථතා යුජ්ජති.

අපරො නයොති ‘‘කුසලා ධම්මා’’තිආදීනං ද්වින්නං ද්වින්නං එකත්ථත්තමෙව තිණ්ණං ධම්මසද්දානං එකත්ථනානත්ථත්තෙහි චොදෙති. තිණ්ණං ධම්මානං එකත්තාතිආදිම්හි යථා තීහි ඉන්ද-සද්දෙහි වුච්චමානානං ඉන්දත්ථානං ඉන්දභාවෙන එකත්තා තතො අනඤ්ඤෙසං සක්කපුරින්දදසහස්සක්ඛසද්දත්ථානං එකත්තං, එවං තිණ්ණං ධම්ම-සද්දත්ථානං ධම්මභාවෙන එකත්තා තතො අනඤ්ඤෙසං කුසලාකුසලාබ්යාකත-සද්දත්ථානං එකත්තං ආපජ්ජතීති අත්ථො. ධම්මො නාම භාවොති සභාවධාරණාදිනා අත්ථෙන ධම්මොති වුත්තො, සො ච සභාවස්සෙව හොති, නාසභාවස්සාති ඉමිනා අධිප්පායෙන වදති. හොතු භාවො, තතො කින්ති? යදි තිණ්ණං ධම්මසද්දානං නානත්ථතා, තීසු ධම්මෙසු යො කොචි එකො ධම්මො භාවො, තතො අනඤ්ඤං කුසලං අකුසලං අබ්යාකතං වා එකෙකමෙව භාවො. භාවභූතා පන ධම්මා අඤ්ඤෙ ද්වෙ අභාවා හොන්තීති තෙහි අනඤ්ඤෙ කුසලාදීසු ද්වෙ යෙ කෙචි අභාවා. යොපි ච සො එකො ධම්මො භාවොති ගහිතො, සොපි සමානරූපෙසු තීසු ධම්මසද්දෙසු අයමෙව භාවත්ථො හොතීති නියමස්ස අභාවා අඤ්ඤස්ස භාවත්ථත්තෙ සති අභාවො හොතීති තතො අනඤ්ඤස්සපි අභාවත්තං ආපන්නන්ති කුසලාදීනං සබ්බෙසම්පි අභාවත්තාපත්ති හොති. න හි ඉන්දස්ස අමනුස්සත්තෙ තතො අනඤ්ඤෙසං සක්කාදීනං මනුස්සත්තං අත්ථීති.

නනු ¶ එවමපි එකස්ස භාවත්තං විනා අඤ්ඤෙසං අභාවත්තං න සක්කා වත්තුං, තත්ථ ච එකෙනෙව භාවෙන භවිතබ්බන්ති නියමාභාවතො තිණ්ණම්පි භාවත්තෙ සිද්ධෙ තෙහි අනඤ්ඤෙසං කුසලාදීනම්පි භාවත්තං සිද්ධං හොතීති? න හොති තිණ්ණං ධම්ම-සද්දානං නානත්ථභාවස්ස අනුඤ්ඤාතත්තා. න හි තිණ්ණං භාවත්තෙ නානත්ථතා අත්ථි, අනුඤ්ඤාතා ච සා තයාති. නනු තිණ්ණං ධම්මානං අභාවත්තෙපි නානත්ථතා න සියාති? මා හොතු නානත්ථතා, තව පන නානත්ථතං පටිජානන්තස්ස ‘‘එසො දොසො’’ති වදාමි, න පන මයා නානත්ථතා එකත්ථතා වා අනුඤ්ඤාතාති කුතො මෙ විරොධො සියාති. අථ වා අභාවත්තං ආපන්නෙහි ධම්මෙහි අනඤ්ඤෙ කුසලාදයොපි අභාවා එව සියුන්ති ඉදං වචනං අනියමෙන යෙ කෙචි ද්වෙ ධම්මා අභාවත්තං ආපන්නා, තෙහි අනඤ්ඤෙසං කුසලාදීසු යෙසං කෙසඤ්චි ද්වින්නං කුසලාදීනං අභාවත්තාපත්තිං සන්ධාය වුත්තං ¶ එකස්ස භාවත්තා. යම්පි වුත්තං ‘‘තෙහි ච අඤ්ඤො කුසලපරොපි අභාවො සියා’’ති, තං අනියමදස්සනත්ථං වුත්තං, න සබ්බෙසං අභාවසාධනත්ථං. අයඤ්හි තත්ථ අත්ථො අකුසලපරස්ස වා අබ්යාකතපරස්ස වා ධම්මස්ස භාවත්තෙ සති තෙහි අඤ්ඤො කුසලපරොපි අභාවො සියාති.

සබ්බමෙතං අකාරණන්ති එත්ථ කාරණං නාම යුත්ති. කුසලකුසලසද්දානං විය එකන්තඑකත්ථතං, කුසලරූපචක්ඛුම-සද්දානං විය එකන්තනානත්ථතඤ්ච විකප්පෙත්වා යායං පුනරුත්ති ඡක්කචතුක්කාපත්ති අසම්බන්ධවිරොධාභාවාපත්ති දොසාරොපනයුත්ති වුත්තා, සබ්බා සා අයුත්ති, තථා එකත්ථනානත්ථතාභාවතොති වුත්තං හොති. යා යා අනුමති යථානුමති අනුමතියා අනුමතියා වොහාරසිද්ධිතො. අනුමතියා අනුරූපං වා යථානුමති, යථා අනුමති පවත්තා, තථා තදනුරූපං වොහාරසිද්ධිතොති අත්ථො. අනුමති හි විසෙසනවිසෙසිතබ්බාභාවතො අච්චන්තමභින්නෙසු කත්ථචි කිරියාගුණාදිපරිග්ගහවිසෙසෙන අවිවටසද්දත්ථවිවරණත්ථං පවත්තා යථා ‘‘සක්කො ඉන්දො පුරින්දදො’’ති. කත්ථචි අච්චන්තං භින්නෙසු යථා ‘‘ධවො ඛදිරො පලාසො ච ආනීයන්තූ’’ති. කත්ථචි විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවතො භෙදාභෙදවන්තෙසු සෙය්යථාපි ‘‘නීලුප්පලං පණ්ඩිතපුරිසො’’ති, තාය තාය අනුමතියා තදනුරූපඤ්ච තෙ තෙ වොහාරා සිද්ධා. තස්මා ඉහාපි කුසලධම්ම-සද්දානං විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවතො විසෙසත්ථසාමඤ්ඤත්ථපරිග්ගහෙන සමානෙ අත්ථෙ භෙදාභෙදයුත්තෙ පවත්ති අනුමතාති ¶ තාය තාය අනුමතියා තදනුරූපඤ්ච සිද්ධො එසො වොහාරො. තස්මා වුත්තං ‘‘සබ්බමෙතං අකාරණ’’න්ති.

අත්තනො අත්තනො අත්ථවිසෙසං තස්ස දීපෙන්තීති අත්තනා පරිග්ගහිතං අත්තනා වුච්චමානං අනවජ්ජසුඛවිපාකාදිකුසලාදිභාවං ධම්ම-සද්දස්ස දීපෙන්ති තදත්ථස්ස තබ්භාවදීපනවසෙනාති අධිප්පායො. න හි ධම්ම-සද්දො කුසලාදිභාවො හොතීති. ඉමිනාවාති ‘‘ධම්ම-සද්දො පරියත්තිආදීසු දිස්සතී’’තිආදිනා ‘‘අත්තනො සභාවං ධාරෙන්තී’’තිආදිනා ච නයෙන. සො හි සබ්බත්ථ සමානො, න කුසල-සද්දො ආරොග්යාදීසු දිස්සතීති ‘‘කුච්ඡිතෙ සලයන්තී’’තිආදිකො, සො ච විසෙසනයො ‘‘ඉතො පරං විසෙසමත්තමෙව වක්ඛාමා’’ති එතෙන අපනීතොති දට්ඨබ්බො. න හි කුසලාදිවිසෙසං ගහෙත්වා පවත්තා සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තාතිආදයො විසෙසාති.

2. සුඛස්ස ච පහානාති එත්ථ සුඛින්ද්රියං ‘‘සුඛ’’න්ති වුත්තං, තඤ්ච සුඛවෙදනාව හොතීති ¶ ‘‘සුඛවෙදනායං දිස්සතී’’ති වුත්තං, න පන ‘‘තිස්සො ඉමා, භික්ඛවෙ, වෙදනා සුඛා වෙදනා’’තිඑවමාදීසු (සං. නි. 4.249 ආදයො) සුඛ-සද්දො විය සුඛවෙදනාසද්දෙන සමානත්ථත්තා. අයඤ්හි සුඛින්ද්රියත්ථො සුඛ-සද්දො කායසුඛනං කායානුග්ගහං සාතවිසෙසං ගහෙත්වා පවත්තො, න පන සුඛා වෙදනා ‘‘යං කිඤ්චි වෙදනං වෙදෙති සුඛං වා (ම. නි. 1.409), යො සුඛං දුක්ඛතො’’තිඑවමාදීසු (සං. නි. 4.253) සුඛ-සද්දො විය සාතසාමඤ්ඤං ගහෙත්වා පවත්තොති. යස්මිං සති සුඛහෙතූනං පවත්ති, තං සුඛමූලං. බුද්ධුප්පාදෙ ච කාමසමතික්කමාදිකෙ විරාගෙ ච සති සුඛහෙතූනං පුඤ්ඤපස්සද්ධිආදීනං පවත්ති හොතීති තං ‘‘සුඛමූලං සුඛ’’න්ති වුත්තං. සුඛස්ස ච ආරම්මණත්තා ‘‘රූපං සුඛ’’න්ති වුත්තං. පුඤ්ඤානීති යදිදං වචනං, තං සුඛස්ස ච අධිවචනං ඉට්ඨවිපාකස්ස අධිවචනං තදත්ථස්ස ඉට්ඨවිපාකවිපච්චනතොති අත්ථො. සුඛපච්චයානං රූපාදීනං ඉට්ඨානං ඨානං ඔකාසො සග්ගා නන්දනඤ්චාති ‘‘සුඛා සග්ගා සුඛං නන්දන’’න්ති වුත්තං. දිට්ඨධම්මෙති ඉමස්මිං අත්තභාවෙ. සුඛවිහාරාති පඨමජ්ඣානවිහාරාදී. නීවරණාදිබ්යාබාධරහිතත්තා ‘‘අබ්යාබජ්ඣා’’ති වුත්තා. සබ්බසඞ්ඛාරදුක්ඛනිබ්බාපනතො තංනිරොධත්තා වා ‘‘නිබ්බානං සුඛ’’න්ති වුත්තං. ආදි-සද්දෙන ‘‘අදුක්ඛමසුඛං සන්තං, සුඛමිච්චෙව භාසිත’’න්ති අදුක්ඛමසුඛෙ. ‘‘ද්වෙපි මයා, ආනන්ද, ¶ වෙදනා වුත්තා පරියායෙන සුඛා වෙදනා දුක්ඛා වෙදනා’’ති (සං. නි. 4.267) සුඛොපෙක්ඛාසු ච ඉට්ඨාසූති එවමාදීසු පවත්ති සඞ්ගහිතා.

දුක්ඛවත්ථූති දුක්ඛස්ස ඔකාසො. අත්තනො පච්චයෙහි උප්පජ්ජමානම්පි හි තං දුක්ඛං ජාතිආදීසු විජ්ජමානෙසු තබ්බත්ථුකං හුත්වා උප්පජ්ජති. දුක්ඛපච්චයෙති දුක්ඛහෙතුම්හි, දුක්ඛස්ස ජනකෙති අත්ථො. දුක්ඛපච්චයට්ඨානෙති දුක්ඛජනකකම්මස්ස සහායභූතානං අනිට්ඨරූපාදිපච්චයානං ඨානෙ. පච්චයසද්දො හි ජනකෙ ජනකසහායෙ ච පවත්තතීති. ආදි-සද්දෙන ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛ’’න්තිආදිනා (සං. නි. 3.15, 45-46, 76) සඞ්ඛාරදුක්ඛාදීසු පවත්ති දට්ඨබ්බා. සම්පයුත්තෙ වත්ථුඤ්ච කරජකායං සුඛයති ලද්ධස්සාදෙ අනුග්ගහිතෙ කරොතීති සුඛා. සුඛාති වෙදනාසද්දමපෙක්ඛිත්වා සුඛභාවමත්තස්ස අප්පකාසනෙන නපුංසකලිඞ්ගතා න කතා. සභාවතො සඞ්කප්පතො ච යං ඉට්ඨං, තදනුභවනං ඉට්ඨාකාරානුභවනං වා ඉට්ඨානුභවනං.

සමන්ති අවිසමං. සමා එකීභාවූපගතා විය යුත්තා, සමං වා සහ යුත්තාති යොජෙතබ්බං. එකුප්පාදාති එකො සමානො උප්පාදො එතෙසන්ති එකුප්පාදා, සමානපච්චයෙහි සහුප්පත්තිකාති ¶ අත්ථො. සහුප්පත්තිකානං රූපාරූපානඤ්ච අඤ්ඤමඤ්ඤසම්පයුත්තතා ආපජ්ජෙය්යාති ‘‘එකනිරොධා’’ති වුත්තං, යෙ සමානුප්පාදා සමානනිරොධා ච, තෙ සම්පයුත්තාති රූපාරූපානං අඤ්ඤමඤ්ඤසම්පයොගො නිවාරිතො හොති. එවමපි අවිනිබ්භොගරූපානං අඤ්ඤමඤ්ඤසම්පයුත්තතා ආපජ්ජෙය්යාති ‘‘එකවත්ථුකා’’ති වුත්තං, යෙ එකුප්පාදා එකනිරොධා එකවත්ථුකා ච, තෙ සම්පයුත්තාති. එවමපි අවිනිබ්භොගරූපෙසු එකං මහාභූතං සෙසමහාභූතොපාදාරූපානං නිස්සයපච්චයො හොතීති තෙන තානි එකවත්ථුකානීති, චක්ඛාදිනිස්සයභූතානි වා භූතානි එකං වත්ථු එතෙසු සන්නිස්සිතන්ති එකවත්ථුකානීති කප්පෙන්තස්ස තෙසං සම්පයුත්තතාපත්ති සියාති තන්නිවාරණත්ථං ‘‘එකාරම්මණා’’ති වුත්තං, යෙ එකුප්පාදා…පෙ… එකාරම්මණා ච හොන්ති, තෙ සම්පයුත්තාති. පටිලොමතො වා එකාරම්මණාති වුත්තෙ එකවීථියඤ්ච පඤ්චවිඤ්ඤාණසම්පටිච්ඡනානං නානාවීථියං පරසන්තානෙ ච එකස්මිං ආරම්මණෙ උප්පජ්ජමානානං භින්නවත්ථුකානං සම්පයුත්තතා ආපජ්ජෙය්යාති ‘‘එකවත්ථුකා’’ති වුත්තං, යෙ එකවත්ථුකා හුත්වා එකාරම්මණා, තෙ සම්පයුත්තාති. එවමපි සම්පටිච්ඡනසන්තීරණාදීනං සම්පයුත්තතා ආපජ්ජෙය්යාති ‘‘එකනිරොධා’’ති වුත්තං, යෙ එකනිරොධා ¶ හුත්වා එකවත්ථුකා එකාරම්මණා, තෙ සම්පයුත්තාති. කිං පන නානුප්පාදාපි එවං තිවිධලක්ඛණා හොන්ති, අථ එකුප්පාදා එවාති විචාරණාය එකුප්පාදා එව එවං තිවිධලක්ඛණා හොන්තීති දස්සනත්ථං ‘‘එකුප්පාදා’’ති වුත්තං.

3. විපක්කභාවමාපන්නානං අරූපධම්මානන්ති යථා සාලිබීජාදීනං ඵලානි තංසදිසානි නිබ්බත්තානි විපක්කානි නාම හොන්ති, විපාකනිරුත්තිඤ්ච ලභන්ති, න මූලඞ්කුරපත්තඛන්ධනාළානි, එවං කුසලාකුසලානං ඵලානි අරූපධම්මභාවෙන සාරම්මණභාවෙන සුක්කකණ්හාදිභාවෙන ච තංසදිසානි විපක්කභාවමාපන්නානීති විපාකනිරුත්තිං ලභන්ති, න රූපධම්මා කම්මනිබ්බත්තාපි කම්මාසදිසාති දස්සෙතුං වුත්තං. ජාතිජරාසභාවාති ජායනජීරණසභාවා. විපාකපකතිකාති විපච්චනපකතිකා. විපච්චනසභාවතා ච අනුපච්ඡින්නාවිජ්ජාතණ්හාමානසන්තානෙ සබ්යාපාරතා, තෙන අභිඤ්ඤාදිකුසලානං භාවනායපහාතබ්බාදිඅකුසලානඤ්ච විපාකානුප්පාදනෙපි විපාකධම්මතා සිද්ධා හොති. විපක්කභාවන්ති චෙත්ථ භාව-සද්දෙන සභාවො එව වුත්තො. තං යථාවුත්තං විපක්කසභාවං දුතියස්ස වුත්තං විපච්චනසභාවඤ්ච ගහෙත්වා ‘‘උභයසභාවපටික්ඛෙපවසෙනා’’ති ආහ.

4. උපෙතෙන ආදින්නා උපාදින්නා. කිං පන තං උපෙතං, කෙන ච උපෙතං, කථඤ්ච උපෙතං, කෙ ච තෙන ආදින්නාති? සති ච ලොකුත්තරානං කෙසඤ්චි ආරම්මණභාවෙ තන්නිවත්තනත්ථං උපෙතසද්දසම්බන්ධිනා ¶ උපය-සද්දෙන වුච්චමානාහි චතුබ්බිධුපාදානභූතාහි තණ්හාදිට්ඨීහි උපෙතං, තෙහි ච ආරම්මණකරණවසෙන උපෙතං, න සමන්නාගමවසෙන. සති ච සබ්බතෙභූමකධම්මානං උපාදානාරම්මණත්තෙ යෙහි විපාකකටත්තාරූපානි අම්හෙහි නිබ්බත්තත්තා අම්හාකං එතානි ඵලානීති ගණ්හන්තෙහි විය ආදින්නානි, තානි තෙභූමකකම්මානි කම්මභාවෙන එකත්තං උපනෙත්වා උපෙතන්ති ඉධ ගහිතානි. තෙහි ච නිබ්බත්තානි විපාකකටත්තාරූපානි උපාදින්නා ධම්මාති සබ්බමෙතං දස්සෙතුං ‘‘ආරම්මණකරණවසෙනා’’තිආදි වුත්තං. අයඤ්ච අත්ථනයො යථාසම්භවං යොජෙතබ්බො, න වචනානුපුබ්බෙනාති. එත්ථාහ – යදි ආරම්මණකරණවසෙන තණ්හාදිට්ඨීහි උපෙතෙන ආදින්නා උපාදින්නා, සබ්බතෙභූමකධම්මා ච තණ්හාදීනං ආරම්මණා හොන්ති, න ච උපෙතසද්දො කම්මෙ එව නිරුළ්හො, තෙන කම්මස්සෙව ගහණෙ කාරණං නත්ථි, තස්මා සබ්බතෙභූමකධම්මපච්චයුප්පන්නානං ¶ අවිජ්ජාදිහෙතූහි නිබ්බත්තානං සඞ්ඛාරාදිඵලානං උපාදින්නත්තං ආපජ්ජති තෙසම්පි තෙහිඵලභාවෙන ගහිතත්තා. උප-සද්දෙන ච උපෙතතාමත්තං ජොතිතං, න ආරම්මණකරණං සමන්නාගමනිවත්තකං, ආදින්න-සද්දෙන ච ගහිතතාමත්තං වුත්තං, න කම්මසමුට්ඨානතාවිසෙසො. තස්මා සබ්බපච්චයුප්පන්නානං උපාදින්නත්තං ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති බොධනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන දෙසනාපවත්තිතො. යෙසඤ්හි බොධනත්ථං ‘‘උපාදින්නා’’ති එතං වුත්තං, තෙ තෙනෙව වචනෙන යථාවුත්තප්පකාරෙ ධම්මෙ බුජ්ඣිංසු, එතරහි පන තාවතා බුජ්ඣිතුං අසක්කොන්තෙන සුත්වා තදත්ථො වෙදිතබ්බොති එසා අත්ථවිභාවනා කතා ‘‘කම්මුනා’’ති.

අයං පන අපරො අත්ථො දට්ඨබ්බො – උප-සද්දො උපෙතං දීපෙති. අයඤ්හි උප-සද්දො සමාසෙ පයුජ්ජමානො ‘‘අතිමාලා’’තිආදීසු අති-සද්දො විය අතික්කමනං සසාධනං උපගමනං සසාධනං වදති, උපගමනඤ්ච උපාදානඋපයො, තෙන උපගතං උපෙතං. කිං පන තන්ති? යං අසති උපාදානෙ න හොති, තං ‘‘උපාදානපච්චයා භවො’’ති එවං වුත්තං තෙභූමකකම්මං පච්චයභාවෙන පුරිමජාතුප්පන්නෙන උපාදානෙන උපගතත්තා ‘‘උපෙත’’න්ති වුච්චති. න හි කොචි අනුපග්ගම්ම අනිච්ඡන්තො කම්මං කරොතීති. තෙන උපෙතෙන කම්මුනා පුනබ්භවස්ස ආදානං හොති. කම්මුනා හි සාසවෙන සත්තා ආදියන්ති පුනබ්භවං, තස්මා ආදාතබ්බභාවෙන පාකටො පුනබ්භවො. සො ච උපපත්තිභවො තෙභූමකවිපාකකටත්තාරූපසඞ්ගහො ‘‘භවපච්චයා ජාතී’’ති එත්ථ ජාතිවචනෙ සමවරුද්ධොති උපාදින්නවචනෙන උපපත්තිභවො වුච්චති, උපපත්තිභවො ච තෙභූමකවිපාකකටත්තාරූපානීති ධාතුකථායං පකාසිතමෙතං. තස්මා උපෙතෙන ආදින්නාති තෙ එව ධම්මා වුච්චන්තීති සිද්ධො අයමත්ථොති. උපාදින්න-සද්දස්ස අත්ථං වත්වා තං විස්සජ්ජෙත්වා උපාදානිය-සද්දස්ස ¶ විසුං උපාදින්නසද්දානපෙක්ඛං අත්ථං වත්තුං ‘‘ආරම්මණභාවං උපගන්ත්වා’’තිආදිමාහ. තස්මා එව අවිසෙසෙත්වා ‘‘උපාදානස්ස ආරම්මණපච්චයභූතානමෙතං අධිවචන’’න්ති වුත්තං. තං පන උපාදානියං උපාදින්නං අනුපාදින්නන්ති දුවිධං. තස්මා තං විසෙසනෙන දස්සෙන්තො ‘‘උපාදින්නා ච තෙ උපාදානියා චා’’තිආදිමාහ.

5. සංකිලෙසොති දස කිලෙසවත්ථූනි වුච්චන්ති. සංකිලිට්ඨාති තෙහි විබාධිතා උපතාපිතා ච. තෙ පන යස්මා සංකිලෙසසම්පයුත්තා එකුප්පාදාදීහි නින්නානත්තා එකීභාවමිව ගතා විසාදීහි විය සප්පිආදයො විදූසිතා ¶ මලීනා විබාධිතා උපතාපිතා ච නාම හොන්ති, තස්මා ආහ ‘‘සංකිලෙසෙන සමන්නාගතා සංකිලිට්ඨා’’ති. සංකිලෙසං අරහන්තීති සංකිලෙසස්ස ආරම්මණභාවෙන තං ලද්ධුං අරහන්තීති අත්ථො. ආරම්මණභාවානතික්කමනතොති එතෙන සංකිලෙසානතික්කමනමෙව දස්සෙති, වත්ථයුගිකසුඞ්කසාලිකසද්දානං විය සංකිලෙසික-සද්දස්ස පවත්ති වෙදිතබ්බා.

6. සහ විතක්කෙන හොන්තීති වචනසෙසො යොජෙතබ්බො අවුච්චමානස්සපි භවති-අත්ථස්ස විඤ්ඤායමානත්තා. මත්තාති පමාණවාචකං එකං පදන්ති ගහෙත්වා ‘‘විචාරොව මත්තා එතෙස’’න්ති අත්ථො වුත්තො. අඤ්ඤත්ථ අවිප්පයොගීසු විතක්කවිචාරෙසු විචාරොව එතෙසං මත්තා, තතො උද්ධං විතක්කෙන සම්පයොගං න ගච්ඡන්තීති අත්ථො. අයමපරො අත්ථො – මත්ත-සද්දො විසෙසනිවත්තිඅත්ථො. සවිතක්කසවිචාරා ධම්මා හි විතක්කවිසිට්ඨෙන විචාරෙන සවිචාරා, එතෙ පන විචාරමත්තෙන විතක්කසඞ්ඛාතවිසෙසරහිතෙන, තස්මා ‘‘විචාරමත්තා’’ති වුච්චන්ති, විචාරමත්තවන්තොති අත්ථො. විචාරමත්තවචනෙන අවිතක්කත්තෙ සිද්ධෙ අවිතක්කානං අඤ්ඤෙසම්පි අත්ථිභාවජොතනත්ථං අවිතක්කවචනං. අවිතක්කා හි විචාරමත්තා ච සන්ති අවිචාරා චාති නිවත්තෙතබ්බා ගහෙතබ්බා ච හොන්ති, තෙසු අවුච්චමානෙසු නිවත්තෙතබ්බගහෙතබ්බස්ස අදස්සිතත්තා විචාරමත්තාවඅවිතක්කාති ආපජ්ජෙය්යාති. විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවො පන යථාකාමං හොතීති සාමඤ්ඤෙන අවිතක්කභාවෙන සහ විචාරමත්තතාය ධම්මවිසෙසනභාවං දස්සෙතුං ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තා’’ති පදානුක්කමො කතො.

අථ වා සවිචාරා දුවිධා සවිතක්කා අවිතක්කා ච, තෙසු අවිතක්කෙ නිවත්තෙතුං ආදිපදං වුත්තං. අවිචාරා ච දුවිධා සවිතක්කා අවිතක්කා ච, තෙසු සවිතක්කෙ නිවත්තෙතුං තතියපදං ¶ වුත්තං. යෙ පන ද්වීහිපි නිවත්තිතා අවිතක්කා සවිතක්කා ච සවිචාරා අවිචාරා ච, තෙසු අඤ්ඤතරදස්සනං වා කත්තබ්බං සියා උභයදස්සනං වා. උභයදස්සනෙ කරියමානෙ යදි ‘‘සවිතක්කසවිචාරා’’ති වුච්චෙය්ය, ආදිපදත්ථතාව ආපජ්ජති. අථ ‘‘අවිතක්කඅවිචාරා’’ති වුච්චෙය්ය, අන්තපදත්ථතා. අථ පන ‘‘අවිතක්කසවිචාරා සවිතක්කඅවිචාරා’’ති වුච්චෙය්ය, අජ්ඣත්තබහිද්ධානං විය අත්ථන්තරාභාවො වා සඞ්කරදොසො වා එකස්සෙව සවිතක්කාවිතක්කතාසවිචාරාවිචාරතාවිරොධො වා ආපජ්ජෙය්ය, තස්මා ¶ අඤ්ඤතරදස්සනෙන ඉතරම්පි පකාසෙතුං අවිතක්කවචනෙන ද්විප්පකාරෙසු වත්තබ්බෙසු සවිතක්කඅවිචාරෙ නිවත්තෙත්වා අවිතක්කසවිචාරෙ දස්සෙන්තො ආහ ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තා’’ති. අථ වා විතක්කාභාවෙන එතෙ විචාරමත්තා, න විචාරතො අඤ්ඤස්ස කස්සචි ධම්මස්ස අභාවාති දස්සෙතුං අවිතක්කවචනෙන විචාරමත්තා විසෙසිතා.

7. උපෙක්ඛතීති වෙදයමානාපි මජ්ඣත්තවෙදනා සුඛාකාරෙ දුක්ඛාකාරෙ ච උදාසිනා හොතීති අත්ථො. අථ වා උපෙතා යුත්තා සුඛදුක්ඛානං අවිරුද්ධා ඉක්ඛා අනුභවනං උපෙක්ඛා. විසෙසදස්සනවසෙනාති නානත්තදස්සනවසෙන. යදි හි පීතිසහගතා එව සුඛසහගතා සියුං, ‘‘පීතිසහගතා’’ති එතෙනෙව සිද්ධත්තා ‘‘සුඛසහගතා’’ති ඉදං න වත්තබ්බං සියා, ‘‘සුඛසහගතා’’ති වා වුච්චමානෙ ‘‘පීතිසහගතා’’ති න වත්තබ්බං, තතො තිකං පූරෙන්තෙන දුක්ඛසහගතපදං වත්තබ්බං සියා, එවඤ්ච සති ‘‘වෙදනාත්තිකො එවාය’’න්ති වුත්තවචනං ආපජ්ජති, තස්මා ‘‘පීතිසහගතා’’ති වත්වා ‘‘සුඛසහගතා’’ති වදන්තො පීතිවිප්පයුත්තම්පි සුඛං අත්ථීති තතියජ්ඣානකායවිඤ්ඤාණසම්පයුත්තං සුඛං සප්පීතිකසුඛතො භින්නං කත්වා දස්සෙතීති අධිප්පායො. අථ වා පීතිසුඛානං දුබ්බිඤ්ඤෙය්යනානත්තානං නානත්තදස්සනත්ථං අයං තිකො වුත්තො. ‘‘පීතිසහගතා’’ති එත්ථ හි සුඛෙකදෙසො සඞ්ගහිතො, න පීති. ‘‘සුඛසහගතා’’ති එත්ථ පීති සඞ්ගහිතා, න සුඛං. පීතිවිප්පයුත්තසුඛසහගතා ච පුරිමෙන අසඞ්ගහිතා පච්ඡිමෙන සඞ්ගහිතාති සිද්ධො පීතිසුඛානං විසෙසොති.

8. නිබ්බානං දස්සනතොති නිබ්බානාරම්මණතං සන්ධායාහ. අථ වා ධම්මචක්ඛු පුනප්පුනං නිබ්බත්තනෙන භාවනාභාවං අප්පත්තං දස්සනං නාම, ධම්මචක්ඛු ච පරිඤ්ඤාදිකිච්චකරණෙන චතුසච්චධම්මදස්සනං තදතිසයො, තස්මා නත්ථෙත්ථ ගොත්රභුස්ස දස්සනභාවාපත්තීති. උභයපටික්ඛෙපවසෙනාති ද්වීහි පදෙහි වුත්තධම්මපටික්ඛෙපවසෙන, න පහායකපටික්ඛෙපවසෙන. තථා ¶ හි සති දස්සනභාවනාහි අඤ්ඤො සමුච්ඡෙදවසෙන පහායකො අත්ථි, තෙන පහාතබ්බා නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බාති අයමත්ථො ආපජ්ජති, න ච අඤ්ඤො පහායකො අත්ථි අඤ්ඤෙහි වික්ඛම්භිතානඤ්ච පුනප්පවත්තිසබ්භාවා, නාපි පහාතබ්බා තතියපදෙන සඞ්ගය්හන්ති, කින්තු ¶ අප්පහාතබ්බා එවාති. තස්මා පහාතබ්බපදං පච්චෙකං යොජෙත්වා නෙව දස්සනෙන පහාතබ්බා න භාවනාය පහාතබ්බාති දස්සනෙන භාවනාය පහාතබ්බෙහි අඤ්ඤෙ ගහිතාති වෙදිතබ්බා.

9. එවමත්ථං අග්ගහෙත්වාති අත්ථායුත්තිතො ච සද්දායුත්තිතො ච අග්ගහෙතබ්බතං දස්සෙති. දස්සනභාවනාහි අප්පහාතබ්බහෙතුමත්තෙසු හි ගය්හමානෙසු අහෙතුකා අසඞ්ගහිතාති යථාධිප්පෙතස්ස අත්ථස්ස අපරිපුණ්ණත්තා අත්ථායුත්ති, පහාතබ්බසද්දස්ස නිච්චසාපෙක්ඛත්තෙ ච සති න සම්බන්ධීසද්දතො පහායකතො අඤ්ඤං පටිසෙධං අපෙක්ඛමානස්ස හෙතුසද්දෙන සමාසො උපපජ්ජතීති සද්දායුත්ති ච වෙදිතබ්බා. එවමත්ථො ගහෙතබ්බොති පහාතබ්බ-සද්දං පටිසෙධෙන අයොජෙත්වා යෙසං අඤ්ඤපදත්ථෙ සමාසො, තබ්බිසෙසනං අත්ථීති ඉදං පටිසෙධෙන යොජෙත්වා දස්සනභාවනාහි පහාතබ්බො හෙතු එතෙසං නෙවත්ථීති අත්ථො ගහෙතබ්බොති වුත්තං හොති. එවඤ්ච සති යථාධිප්පෙතත්ථො සබ්බො සඞ්ගහිතොති. අත්ථායුත්ති මා හොතු, සද්දො පන ඉධාපි න යුත්තො. එකන්තයොගීනං අත්ථි-සද්දමෙව හි අපෙක්ඛමානානං උභින්නං පහාතබ්බහෙතු-සද්දානං සමාසො යුත්තො, න පටිසෙධං අපෙක්ඛමානානන්ති, තස්මා ගහෙතබ්බත්ථදස්සනමත්තං එතං කතං, සද්දො පන යථා යුජ්ජති, තථා යොජෙතබ්බො. එවං පන යුජ්ජති – පහාතබ්බො හෙතු එතෙසං අත්ථීති පහාතබ්බහෙතුකා. කෙන පහාතබ්බොති? දස්සනෙන භාවනාය ච. තයිදං පහාතබ්බහෙතුකපදං දස්සනභාවනාපදෙහි විසුං විසුං යොජෙත්වා තෙහි යුත්තෙන යෙ දස්සනෙන පහාතබ්බහෙතුකා නෙව හොන්ති, භාවනාය පහාතබ්බහෙතුකා ච න හොන්තීති පටිසෙධඤ්ච විසුං විසුං යොජෙත්වා තෙ නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බහෙතුකාති වුච්චන්ති. නෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මවචනං විය හි පුරිමපදද්වයසඞ්ගහිතධම්මපටිසෙධනෙන තදඤ්ඤධම්මනිදස්සනමෙතං හොති, න අහෙතුකපදං විය හෙතුවිරහප්පකාසනෙනාති. එවඤ්ච කත්වා ද්වෙ පටිසෙධා යුත්තා හොන්ති.

හෙතුයෙව හි තෙසං නත්ථි, යො දස්සනභාවනාහි පහාතබ්බො සියාති පුරිමස්මිඤ්හි අත්ථෙ හෙතූනං දස්සනභාවනාහි පහාතබ්බතා පටික්ඛිත්තා, පටික්ඛෙපො ච පහාතබ්බාසඞ්කාසබ්භාවෙ හොති, පහාතබ්බාසඞ්කා ච හෙතුම්හි සති සියා, තෙසං පන අහෙතුකානං හෙතුයෙව නත්ථි, යො දස්සනභාවනාහි පහාතබ්බො සියා, තදභාවා පහාතබ්බාසඞ්කා ¶ නත්ථීති තංනිවාරණත්ථො පටික්ඛෙපො න සම්භවති, තස්මා ‘‘නෙවදස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බො හෙතු එතෙස’’න්ති එවං අහෙතුකානං ගහණං න ¶ භවෙය්යාති අත්ථො. අථ වා ඉතරථා හි අහෙතුකානං අග්ගහණං භවෙය්යාති අත්ථස්ස පාකටත්තා න කාරණසාධනීයො එසොති ගහෙතබ්බත්ථස්සෙව කාරණං වදන්තො ‘‘හෙතුයෙව හි තෙසං නත්ථී’’තිආදිමාහ. තෙසඤ්හි නෙවදස්සනෙන න භාවනායපහාතබ්බහෙතුකපදවචනීයානං යො දස්සනභාවනාහි පහාතබ්බො සියා, සො එවංපකාරො හෙතු නත්ථි. තෙ හි අනෙකප්පකාරා සහෙතුකා අහෙතුකා චාති, තස්මා නෙවදස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බො හෙතු එතෙසං අත්ථීති අයමත්ථො ගහෙතබ්බොති අත්ථො.

10. තං ආරම්මණං කත්වාති ඉදං චතුකිච්චසාධනවසෙන ආරම්මණකරණං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අඤ්ඤථා ගොත්රභුඵලපච්චවෙක්ඛණාදීනම්පි අපචයගාමිතා ආපජ්ජෙය්යාති. අථ වා හෙතුභාවෙන අපචයං නිබ්බානං ගච්ඡන්තීති අපචයගාමිනො. නිබ්බානස්ස හි අනිබ්බත්තනියත්තෙපි සමුදයප්පහානසමුදයනිරොධානං අධිගමඅධිගන්තබ්බභාවතො හෙතුහෙතුඵලභාවො මග්ගනිබ්බානානං යුජ්ජති. යථාහ ‘‘දුක්ඛනිරොධෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා, දුක්ඛනිරොධගාමිනියා පටිපදාය ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 719). අත්ථොති හි හෙතුඵලං. ධම්මොති හෙතූති. පුරිමපච්ඡිමානං පුරිමෙ සසම්පයුත්තා වුත්තා, පච්ඡිමෙ කෙවලා. පුරිමෙ විය පන පච්ඡිමෙ අත්ථෙපි අරියමග්ගසීසෙන සබ්බලොකුත්තරකුසලචිත්තුප්පාදා ගහෙතබ්බා. දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ ‘‘ආචයං ගාමිනො’’ති වත්තබ්බෙ අනුනාසිකලොපො කතොති දට්ඨබ්බො. ආචිනන්තීති වා ආචයා, ආචයා හුත්වා ගච්ඡන්ති පවත්තන්තීතිපි අත්ථො දට්ඨබ්බො.

11. සත්ත පන සෙක්ඛා සික්ඛනසීලාති සෙක්ඛා, තෙසං ඉමෙති සෙක්ඛා, අඤ්ඤාසාධාරණා මග්ගඵලත්තයධම්මා. සයමෙව සික්ඛන්තීති සික්ඛනසීලානමෙතං නිදස්සනං. යෙ හි ධම්මා සික්ඛන්ති, තෙ සික්ඛනසීලා හොන්තීති. අක්ඛරත්ථො පන සික්ඛා එතෙසං සීලන්ති සෙක්ඛාති. න සෙක්ඛාති යත්ථ සෙක්ඛභාවාසඞ්කා අත්ථි, තත්ථායං පටිසෙධොති ලොකියනිබ්බානෙසු ¶ අසෙක්ඛභාවානාපත්ති දට්ඨබ්බා. සීලසමාධිපඤ්ඤාසඞ්ඛාතා හි සික්ඛා අත්තනො පටිපක්ඛකිලෙසෙහි විප්පමුත්තා පරිසුද්ධා උපක්කිලෙසානං ආරම්මණභාවම්පි අනුපගමනතො එතා සික්ඛාති වත්තුං යුත්තා අට්ඨසු මග්ගඵලෙසු විජ්ජන්ති, තස්මා චතුමග්ගහෙට්ඨිමඵලත්තයධම්මා විය අරහත්තඵලධම්මාපි තාසු සික්ඛාසු ජාතාති ච, තංසික්ඛාසමඞ්ගිනො අරහතො ඉතරෙසං විය සෙක්ඛත්තෙ සති සෙක්ඛස්ස එතෙති ච, සික්ඛා සීලං එතෙසන්ති ච සෙක්ඛාති ආසඞ්කිතබ්බා සියුන්ති තදාසඞ්කානිවත්තනත්ථං ‘‘අසෙක්ඛා’’ති ¶ යථාවුත්තසෙක්ඛභාවපටිසෙධො කතො. අරහත්තඵලෙ හි පවත්තමානා සික්ඛා පරිනිට්ඨිතසික්ඛාකිච්චත්තා න සික්ඛාකිච්චං කරොන්ති, කෙවලං සික්ඛාඵලභාවෙනෙව පවත්තන්ති, තස්මා තා න සික්ඛාවචනං අරහන්ති, නාපි තංසමඞ්ගිනො සෙක්ඛවචනං, න ච තංසම්පයුත්තා සික්ඛනසීලාති සික්ඛාසු ජාතාතිආදිඅත්ථෙහි අග්ගඵලධම්මා සෙක්ඛා න හොන්ති, හෙට්ඨිමඵලෙසු පන සික්ඛා සකදාගාමිමග්ගවිපස්සනාදීනං උපනිස්සයභාවතො සික්ඛාකිච්චං කරොන්තීති සික්ඛාවචනං අරහන්ති, තංසමඞ්ගිනො ච සෙක්ඛවචනං, තංසම්පයුත්තා ච සික්ඛනසීලවුත්තීති තත්ථ ධම්මා යථාවුත්තෙහි අත්ථෙහි සෙක්ඛා හොන්ති එව.

සෙක්ඛාති වා අපරියොසිතසික්ඛා දස්සිතා. අනන්තරමෙව ‘‘අසෙක්ඛා’’ති වචනං පරියොසිතසික්ඛානං දස්සනන්ති න ලොකියනිබ්බානානං අසෙක්ඛතාපත්ති. වුද්ධිප්පත්තා වා සෙක්ඛාති එතස්මිං අත්ථෙ සෙක්ඛධම්මෙසු එව කෙසඤ්චි වුද්ධිප්පත්තානං අසෙක්ඛතා ආපජ්ජති, තෙන අරහත්තමග්ගධම්මා වුද්ධිප්පත්තා ච යථාවුත්තෙහි ච අත්ථෙහි සෙක්ඛාති කත්වා අසෙක්ඛා ආපන්නාති? න, තංසදිසෙසු තබ්බොහාරා. අරහත්තමග්ගතො හි නින්නානාකරණං අරහත්තඵලං ඨපෙත්වා පරිඤ්ඤාදිකිච්චකරණං විපාකභාවඤ්ච, තස්මා තෙ එව සෙක්ඛා ධම්මා අරහත්තඵලභාවං ආපන්නාති සක්කා වත්තුං, කුසලසුඛතො ච විපාකසුඛං සන්තතරතාය පණීතතරන්ති වුද්ධිප්පත්තා ච තෙ ධම්මා හොන්තීති අසෙක්ඛාති වුච්චන්තීති.

12. කිලෙසවික්ඛම්භනාසමත්ථතාදීහි පරිත්තා. ‘‘කිලෙස…පෙ… තායා’’ති අත්ථත්තයම්පි කුසලෙසු යුජ්ජති, විපාකකිරියෙසු දීඝසන්තානතාව. පමාණකරෙහි වා ඔළාරිකෙහි කාමතණ්හාදීහි පරිච්ඡින්නා පරිත්තා. තෙහි අපරිච්ඡින්නත්තා සුඛුමෙහි රූපතණ්හාදීහි පරිච්ඡින්නා පමාණමහත්තං ගතාති මහග්ගතා. අපරිච්ඡින්නා අප්පමාණා.

14. අතප්පකට්ඨෙනාති ¶ දිවසම්පි පච්චවෙක්ඛියමානා ලොකුත්තරධම්මා තිත්තිං න ජනෙන්ති සමාපජ්ජියමානාපි ඵලධම්මාති.

15. මාතුඝාතාදීසු පවත්තමානාපි හිතසුඛං ඉච්ඡන්තාව පවත්තන්තීති තෙ ධම්මා හිතසුඛාවහා මෙ භවිස්සන්තීති ආසීසිතා හොන්ති, තථා අසුභාසුඛානිච්චානත්තෙසු සුභාදිවිපරියාසදළ්හතාය ආනන්තරියකම්මනියතමිච්ඡාදිට්ඨීසු පවත්ති හොතීති තෙ ධම්මා අසුභාදීසු ¶ සුභාදිවිපරීතප්පවත්තිකා හොන්ති. මිච්ඡාසභාවාති මුසාසභාවා. අනෙකෙසු ආනන්තරියෙසු කතෙසු යං තත්ථ බලවං, තං විපච්චති, න ඉතරානීති එකන්තවිපාකජනකතාය නියතතා න සක්කා වත්තුන්ති ‘‘විපාකදානෙ සතී’’තිආදිමාහ. තත්ථ ඛන්ධභෙදානන්තරන්ති චුතිඅනන්තරං. චුති හි මරණනිද්දෙසෙ (විභ. 193) ‘‘ඛන්ධානං භෙදො’’ති වුත්තාති. එතෙන වචනෙන සති ඵලදානෙ චුතිඅනන්තරො එව, න අඤ්ඤො එතෙසං ඵලකාලොති ඵලකාලනියමෙනෙව නියතතා වුත්තා හොති, න ඵලදානනියමෙනාති නියතඵලකාලානං අඤ්ඤෙසම්පි උපපජ්ජවෙදනීයානං දිට්ඨධම්මවෙදනීයානම්පි නියතතා ආපජ්ජති, තස්මා විපාකධම්මධම්මානං පච්චයන්තරවිකලතාදීහි අවිපච්චමානානම්පි අත්තනො සභාවෙන විපාකධම්මතා විය බලවතා ආනන්තරියෙන විපාකෙ දින්නෙ අවිපච්චමානානම්පි ආනන්තරියානං ඵලදානෙ නියතසභාවා ආනන්තරියසභාවා ච පවත්තීති අත්තනො සභාවෙන ඵලදානනියමෙනෙව නියතතා ආනන්තරියතා ච වෙදිතබ්බා. අවස්සඤ්ච නියතසභාවා ආනන්තරියසභාවා ච තෙසං පවත්තීති සම්පටිච්ඡිතබ්බමෙතං අඤ්ඤස්ස බලවතො ආනන්තරියස්ස අභාවෙ චුතිඅනන්තරං එකන්තෙන ඵලදානතො.

නනු එවං අඤ්ඤෙසම්පි උපපජ්ජවෙදනීයානං අඤ්ඤස්මිං විපාකදායකෙ අසති චුතිඅනන්තරමෙව එකන්තෙන ඵලදානතො ආනන්තරියසභාවා නියතසභාවා ච පවත්ති ආපජ්ජතීති? නාපජ්ජති අසමානජාතිකෙන චෙතොපණිධිවසෙන උපඝාතකෙන ච නිවත්තෙතබ්බවිපාකත්තා අනන්තරෙකන්තඵලදායකත්තාභාවා, න පන ආනන්තරියකානං පඨමජ්ඣානාදීනං දුතියජ්ඣානාදීනි විය අසමානජාතිකං ඵලනිවත්තකං අත්ථි සබ්බානන්තරියකානං අවීචිඵලත්තා, න ච හෙට්ඨුපපත්තිං ඉච්ඡතො සීලවතො චෙතොපණිධි විය උපරූපපත්තිජනකකම්මඵලං ආනන්තරියකඵලං නිවත්තෙතුං සමත්ථො ¶ චෙතොපණිධි අත්ථි අනිච්ඡන්තස්සෙව අවීචිපාතනතො, න ච ආනන්තරියකොපඝාතකං කිඤ්චි කම්මං අත්ථි, තස්මා තෙසංයෙව අනන්තරෙකන්තවිපාකජනකසභාවා පවත්තීති.

අනෙකානි ච ආනන්තරියකානි කතානි එකන්තෙ විපාකෙ සන්නියතත්තා උපරතාවිපච්චනසභාවාසඞ්කත්තා නිච්ඡිතානි සභාවතො නියතානෙව. චුතිඅනන්තරං පන ඵලං අනන්තරං නාම තස්මිං අනන්තරෙ නියුත්තානි තන්නිබ්බත්තනෙන අනන්තරකරණසීලානි අනන්තරප්පයොජනානි චාති සභාවතො ආනන්තරියකානෙව ච හොන්ති. තෙසු පන සමානසභාවෙසු එකෙන විපාකෙ දින්නෙ ඉතරානි ¶ අත්තනා කත්තබ්බස්ස කිච්චස්ස තෙනෙව කතත්තා න දුතියං තතියම්පි ච පටිසන්ධිං කරොන්ති, න සමත්ථතාවිඝාතත්තාති නත්ථි තෙසං නියතානන්තරියතානිවත්තීති. න හි සමානසභාවං සමානසභාවස්ස සමත්ථතං විහනතීති. එකස්ස පන අඤ්ඤානිපි උපත්ථම්භකානි හොන්තීති දට්ඨබ්බානීති. සම්මා සභාවාති සච්චසභාවා.

16. පරිපුණ්ණමග්ගකිච්චත්තා චත්තාරො අරියමග්ගාව ඉධ ‘‘මග්ගා’’ති වුත්තා. පච්චයට්ඨෙනාති මග්ගපච්චයට්ඨෙන. නික්ඛෙපකණ්ඩෙපි හි යෙ මග්ගපච්චයං ලභන්ති, න පන සයං මග්ගපච්චයභාවං ගච්ඡන්ති, තෙ මග්ගහෙතුකාති දස්සෙතුං ‘‘අරියමග්ගසමඞ්ගිස්ස මග්ගඞ්ගානි ඨපෙත්වා’’තිආදි (ධ. ස. 1039) වුත්තං. යො පන තත්ථෙව ‘‘අරියමග්ගසමඞ්ගිස්ස අලොභො අදොසො අමොහො, ඉමෙ ධම්මා මග්ගහෙතූ’’ති ආදිනයො වුත්තො, තං දස්සෙතුං ‘‘මග්ගසම්පයුත්තා වා’’තිආදි වුත්තං. ‘‘අරියමග්ගසමඞ්ගිස්ස සම්මාදිට්ඨි මග්ගො චෙව හෙතු චා’’තිආදිනා පන වුත්තනයං දස්සෙතුං ‘‘සම්මාදිට්ඨි සය’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ පන අසඞ්ගහිතසඞ්ගණ්හනවසෙන පටිපාටියා තයො නයා වුත්තා, හෙතුබහුතාවසෙන තතියො නයො ඉධ දුතියො වුත්තො.

අභිභවිත්වා පවත්තනට්ඨෙනාති සහජාතාධිපතිපි පුබ්බාභිසඞ්ඛාරවසෙන ජෙට්ඨකභාවෙ පවත්තමානො සහජාතෙ අත්තනො වසෙ අනුවත්තයමානො තෙ අභිභවිත්වා පවත්තති, ආරම්මණාධිපතිපි තදාරම්මණෙ ධම්මෙ තථෙව අත්තානං අනුවත්තයමානො තෙ ධම්මෙ අභිභවිත්වා ආරම්මණභාවෙන පවත්තති, න පච්චුප්පන්නභාවෙන, තස්මා අධිපතිද්වයම්පි සඞ්ගහිතන්ති වෙදිතබ්බං. ‘‘මග්ගො අධිපති එතෙස’’න්ති අයඤ්ච අත්ථො නික්ඛෙපකණ්ඩෙ උදාහරණවසෙන ¶ ආගතං අත්ථනයං ගහෙත්වා වුත්තො. යස්මා පන පට්ඨානෙ (පට්ඨා. 2.16.11) ‘‘මග්ගාධිපතිං ධම්මං පටිච්ච මග්ගාධිපති ධම්මො උප්පජ්ජති නාධිපතිපච්චයා, මග්ගාධිපතී ඛන්ධෙ පටිච්ච මග්ගාධිපති අධිපතී’’ති වුත්තං, තස්මා මග්ගො අධිපති මග්ගාධිපතීති අයම්පි අත්ථො පාළියං සරූපෙකසෙසවසෙන සමානසද්දත්ථවසෙන වා සඞ්ගහිතොති වෙදිතබ්බො.

17. අනුප්පන්නාති එතෙන සබ්බො උප්පන්නභාවො පටිසිද්ධො, න උප්පන්නධම්මභාවො එවාති තෙන උප්පන්නා විගතා අතීතාපි න සඞ්ගහිතාති දට්ඨබ්බා. යදි හි සඞ්ගහිතා සියුං, ‘‘අනුප්පන්නො ධම්මො උප්පන්නස්ස ධම්මස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’තිඑවමාදි වුච්චෙය්ය, න තු වුත්තන්ති. අනාගතානි විපාකකටත්තාරූපානි අතීතෙ අනාගතෙ වා කම්මෙ පුරිමනිප්ඵන්නෙ එව උප්පජ්ජිස්සන්ති ¶ , නානිප්ඵන්නෙති පරිනිට්ඨිතකාරණෙකදෙසානෙව හොන්ති, තස්මා තානි ‘‘අවස්සං උප්පජ්ජිස්සන්තීති උප්පාදිනො ධම්මා’’ති වුච්චන්ති.

18. අත්තනො සභාවන්ති කක්ඛළඵුසනාදිසභාවං.

20. එවං පවත්තමානාති එවං චක්ඛාදිභාවෙන ඵුසනාදිභාවෙන ච එකසන්තතිපරියාපන්නතාවසෙන පවත්තමානා. අත්තානං අධි අජ්ඣත්තාති අධි-සද්දො සමාසවිසයෙ අධිකාරත්ථං පවත්තිඅත්ථඤ්ච ගහෙත්වා පවත්තතීති අත්තානං අධිකිච්ච උද්දිස්ස පවත්තා අජ්ඣත්තා. තෙනාති යස්ස ඣානා වුට්ඨහිත්වා අජ්ඣත්තං බහිද්ධා අජ්ඣත්තබහිද්ධා ච සුඤ්ඤතං ආනෙඤ්ජඤ්ච මනසිකරොතො අජ්ඣත්තසුඤ්ඤතාදීසු චිත්තං න පක්ඛන්දති න පසීදති න සන්තිට්ඨති නාධිමුච්චති, යො ච ඉතිහ තත්ථ සම්පජානො, තෙන භික්ඛුනා. තස්මිංයෙව පුරිමස්මිං සමාධිනිමිත්තෙති පඨමජ්ඣානාදිසමාධිනිමිත්තෙ. අජ්ඣත්තමෙවාති ඣානගොචරෙ කසිණාදිම්හි. චිත්තං සණ්ඨපෙතබ්බන්ති පඨමජ්ඣානාදිචිත්තං සණ්ඨපෙතබ්බං. අජ්ඣත්තරතොති ගොචරජ්ඣත්තෙ නිබ්බානෙ රතො, සමාධිගොචරෙ කම්මට්ඨානෙ වා රතො. ‘‘සමාහිතො එකො සන්තුසිතො තමාහු භික්ඛු’’න්ති (ධ. ප. 362) ගාථාසෙසො.

අජ්ඣත්තං සම්පසාදනන්ති එත්ථ ඣානං සකසන්තතිපරියාපන්නත්තා ‘‘අජ්ඣත්ත’’න්ති වුත්තන්ති නියකජ්ඣත්තත්ථො අජ්ඣත්ත-සද්දො හොති. අජ්ඣත්තන්ති සකසන්තතිනියකං. අජ්ඣත්තෙ භවා අජ්ඣත්තිකාති නියකජ්ඣත්තෙසුපි අබ්භන්තරා චක්ඛාදයො වුච්චන්ති. එත්ථ පන අජ්ඣත්තික-සද්දො චක්ඛාදීසු පවත්තමානො දස්සිතො ¶ , න අජ්ඣත්තසද්දො, අත්ථි ච අජ්ඣත්තඅජ්ඣත්තිකසද්දානං බහිද්ධාබාහිර-සද්දානං විය විසෙසො. අජ්ඣත්තිකසද්දො හි සපරසන්තානිකෙසු සබ්බෙසු චක්ඛාදීසු රූපාදීසු බාහිර-සද්දො විය පවත්තති, අජ්ඣත්ත-සද්දො පන සකසන්තානිකෙස්වෙව චක්ඛුරූපාදීසු තතො අඤ්ඤෙස්වෙව බහිද්ධා-සද්දො විය පවත්තතීති තස්මා සද්දතො අත්ථතො ච අසමානත්තා න ඉදමෙත්ථ උදාහරණං යුත්තන්ති. අයං පනෙත්ථ අධිප්පායො දට්ඨබ්බො – අජ්ඣත්තෙ භවා අජ්ඣත්තිකාති අයඤ්හි වචනත්ථො. යඤ්ච අජ්ඣත්තෙ භවං, තෙන අජ්ඣත්තෙනෙව භවිතබ්බං, තෙන තංවාචකස්ස අජ්ඣත්ත-සද්දස්ස අජ්ඣත්තික-සද්දස්ස ච සමානත්ථතා. උභින්නම්පි සද්දානං සමානත්ථභාවතො අජ්ඣත්තජ්ඣත්තෙ පවත්තමානෙ අජ්ඣත්තික-සද්දෙ අජ්ඣත්ත-සද්දො තත්ථ පවත්තොති සක්කා වත්තුන්ති.

අයං ¶ ඛො පනානන්ද, විහාරොති විහාරසුඤ්ඤතාසුත්තෙ (ම. නි. 3.187) සඞ්ගණිකාරාමතාය රූපාදිරතියා ච ආදීනවං වත්වා තප්පටිපක්ඛවිහාරදස්සනත්ථං වුත්තං. අජ්ඣත්තං සුඤ්ඤතන්ති විසයභූතං ඉස්සරියට්ඨානභූතං සුඤ්ඤතං, සුඤ්ඤතාඵලසමාපත්තින්ති අත්ථො. චිත්තිස්සරා හි බුද්ධා භගවන්තො ධම්මං දෙසෙන්තාපි යං මුහුත්තං තුණ්හී භවිතබ්බං හොති, තං මුහුත්තං ඵලසමාපත්තිං සමාපජ්ජන්ති, පගෙව අඤ්ඤස්මිං කාලෙ, තස්මා සබ්බත්ථාපි ඉස්සරියානං බහුලං ඵලසමාපත්තියං ඉස්සරියස්ස පවත්තනතො ඵලසමාපත්ති ‘‘ඉස්සරියට්ඨාන’’න්ති වුත්තා. අරහත්තඵලාධිගමෙන වා තථාගතානං ඉස්සරියං නිබ්බත්තං තංජනකෙනෙව මග්ගෙනාති තං තෙසං ඉස්සරියට්ඨානං. විසයො ච අනඤ්ඤත්ථභාවොව යථා ‘‘ආකාසෙ සකුණා උදකෙ මච්ඡා’’ති, බුද්ධා ච අඤ්ඤත්ථ දිස්සමානාපි විවෙකපබ්භාරතාය ඵලසමාපත්තිනින්නාව, තෙන තස්සා තස්සා කිරියාය අනන්තරං ඵලසමාපත්තියංයෙව භවන්තීති සා තෙසං විසයො, තබ්බිසයතා ච සච්චකසුත්තෙන (ම. නි. 1.364 ආදයො) දීපෙතබ්බා.

22. යෙසං දට්ඨබ්බභාවො අත්ථි, තෙ සනිදස්සනා. චක්ඛුවිඤ්ඤාණගොචරභාවොව දට්ඨබ්බභාවො, තස්ස රූපායතනා අනඤ්ඤත්තෙපි අඤ්ඤෙහි ධම්මෙහි රූපායතනං විසෙසෙතුං අඤ්ඤං විය කත්වා ‘‘සහ නිදස්සනෙනාති සනිදස්සනා’’ති වුත්තං. ධම්මසභාවසාමඤ්ඤෙන හි එකීභූතෙසු ධම්මෙසු යො නානත්තකරො සභාවො, සො අඤ්ඤො විය කත්වා උපචරිතුං යුත්තො ¶ . එවඤ්හි අත්ථවිසෙසාවබොධො හොතීති. සයඤ්ච නිස්සයවසෙන ච සම්පත්තානං අසම්පත්තානඤ්ච පටිමුඛභාවො අඤ්ඤමඤ්ඤපතනං පටිහනනභාවො, යෙන බ්යාපාරාදිවිකාරපච්චයන්තරසහිතෙසු චක්ඛාදීනං විසයෙසු විකාරුප්පත්ති.

තිකමාතිකාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.