📜

දුකමාතිකාපදවණ්ණනා

1-6. මූලට්ඨෙනාති සුප්පතිට්ඨිතභාවසාධනෙන මූලභාවෙන, න පච්චයමත්තට්ඨෙන හෙතුධම්මා හෙතූ ධම්මාති සමාසාසමාසනිද්දෙසභාවො ද්වින්නං පාඨානං විසෙසො. තථෙවාති සම්පයොගතොව. සහෙතුකානං හෙතුසම්පයුත්තභාවතො ¶ ‘‘සම්පයොගතො’’ති වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං, න සහසද්දස්ස සම්පයොගත්ථත්තා. සහ-සද්දො පන එකපුඤ්ජෙ උප්පාදතො යාව භඞ්ගා සහෙතුකානං හෙතූහි සමානදෙසගහණානං හෙතුආදිසබ්භාවං දීපෙති, සම්පයුත්ත-සද්දො එකුප්පාදාදිවසෙන සහ හෙතූහි එකීභාවුපගමනං, තතො එව ච ද්වින්නං දුකානං නානත්තං වෙදිතබ්බං. ධම්මනානත්තාභාවෙපි හි පදත්ථනානත්තෙන දුකන්තරං වුච්චති. න හි හෙතුදුකසඞ්ගහිතෙහි ධම්මෙහි අඤ්ඤෙ සහෙතුකදුකාදීහි වුච්චන්ති, තෙ එව පන සහෙතුකාහෙතුකාදිභාවතො සහෙතුකදුකාදීහි වුත්තා. එවං සහෙතුකදුකසඞ්ගහිතා එව හෙතුසම්පයුත්තවිප්පයුත්තභාවතො හෙතුසම්පයුත්තදුකෙන වුත්තා. න හි ධම්මානං අවුත්තතාපෙක්ඛං දුකන්තරවචනන්ති නත්ථි පුනරුත්තිදොසො. දෙසෙතබ්බප්පකාරජානනඤ්හි දෙසනාවිලාසො තථා දෙසනාඤාණඤ්චාති. තෙන ධම්මානං තප්පකාරතා වුත්තා හොති. සකලෙකදෙසවසෙන පඨමදුකං දුතියතතියෙහි සද්ධිං යොජෙත්වා චතුත්ථාදයො තයො දුකා වුත්තා. සකලඤ්හි පඨමදුකං දුතියදුකෙකදෙසෙන සහෙතුකපදෙන තතියදුකෙකදෙසෙන හෙතුසම්පයුත්තපදෙන ච යොජෙත්වා යථාක්කමං චතුත්ථපඤ්චමදුකා වුත්තා, තථා පඨමදුකෙකදෙසං නහෙතුපදං සකලෙන දුතියදුකෙන යොජෙත්වා ඡට්ඨදුකො වුත්තො. ඉදම්පි සම්භවතීති එතෙන අවුත්තම්පි සම්භවවසෙන දීපිතන්ති දස්සෙති. සම්භවො හි ගහණස්ස කාරණන්ති. යථා හෙතුසහෙතුකාති ඉදං සම්භවතීති කත්වා ගහිතං, එවං හෙතුඅහෙතුකාති ඉදම්පි සම්භවතීති කත්වා ගහෙතබ්බමෙවාති එවං අඤ්ඤත්ථාපි යොජෙතබ්බං.

එවං ¶ පඨමදුකං දුතියතතියදුකෙසු දුතියපදෙහි යොජෙත්වා ‘‘හෙතූ චෙව ධම්මා අහෙතුකා ච, අහෙතුකා චෙව ධම්මා න ච හෙතූ, හෙතූ චෙව ධම්මා හෙතුවිප්පයුත්තා ච, හෙතුවිප්පයුත්තා චෙව ධම්මා න ච හෙතූ’’ති යෙ ද්වෙ දුකා කාතබ්බා, තෙසං සම්භවවසෙනෙව සඞ්ගහං දස්සෙත්වා ඛො පන-පදෙන අපරෙසම්පි දුකානං සඞ්ගහං දස්සෙතුං ‘‘තත්ර යදෙත’’න්තිආදිමාහ. තත්රාති පාළියං. අයං අතිරෙකත්ථොති ඉදානි යං වක්ඛති, තමත්ථමාහ. තත්ථ පන අඤ්ඤෙපි අඤ්ඤථාපීති එතෙසං විසුං පවත්තියා ද්වෙ දුකා දස්සිතා, සහ පවත්තියා පන අයම්පි දුකො වෙදිතබ්බො ‘‘හෙතූ චෙව ධම්මා හෙතුසම්පයුත්තාපි හෙතුවිප්පයුත්තාපී’’ති, එතෙසු පන පඤ්චසු දුකෙසු දුතියදුකෙන තතියදුකො විය, චතුත්ථදුකෙන පඤ්චමදුකො විය ච ඡට්ඨදුකෙන නින්නානත්ථත්තා ‘‘න හෙතු ඛො පන ධම්මා හෙතුසම්පයුත්තාපි හෙතුවිප්පයුත්තාපී’’ති අයං දුකො න වුත්තො. දස්සිතනින්නානත්ථනයො හි සො පුරිමදුකෙහීති. ඉතරෙසු චතූසු හෙතූ චෙව අහෙතුකදුකෙන සමානත්ථත්තා හෙතූ චෙව හෙතුවිප්පයුත්තදුකො, හෙතුසහෙතුකදුකෙන සමානත්ථත්තා හෙතුහෙතුසම්පයුත්තදුකො ච නහෙතුහෙතුසම්පයුත්තදුකො විය න වත්තබ්බො. තෙසු පන ද්වීසු පච්ඡිමදුකෙ ‘‘හෙතූ ඛො පන ධම්මා සහෙතුකා’’ති පදං චතුත්ථදුකෙ පඨමපදෙන නින්නානාකරණත්තා ¶ න වත්තබ්බං, ‘‘හෙතූ ඛො පන ධම්මා අහෙතුකා’’ති පදං ‘‘හෙතූ චෙව ධම්මා අහෙතුකා’’ති එතෙන නින්නානත්තා න වත්තබ්බං. අවසිට්ඨෙ පන එකස්මිං දුකෙ ‘‘අහෙතුකා චෙව ධම්මා න ච හෙතූ’’ති පදං ඡට්ඨදුකෙ දුතියපදෙන එකත්ථත්තා න වත්තබ්බං. ඉදානි ‘‘හෙතූ චෙව ධම්මා අහෙතුකා චා’’ති ඉදමෙවෙකං පදං අවසිට්ඨං, න ච එකෙන පදෙන දුකො හොතීති තඤ්ච න වුත්තන්ති. චතුත්ථදුකෙ දුතියපදෙන පන සමානත්ථස්ස ඡට්ඨදුකෙ පඨමපදස්ස වචනං දුකපූරණත්ථං, එතෙන වා ගතිදස්සනෙන සබ්බස්ස සම්භවන්තස්ස සඞ්ගහො කතොති දට්ඨබ්බො. තථා හි සබ්බො සම්භවදුකො පඨමදුකෙ දුතියතතියදුකපක්ඛෙපෙන දස්සිතො, තෙසු ච පඨමදුකපක්ඛෙපෙනාති.

7-13. සමානකාලෙන අසමානකාලෙන කාලවිමුත්තෙන ච පච්චයෙන නිප්ඵන්නානං පච්චයායත්තානං පච්චයභාවමත්තෙන තෙසං පච්චයානං අත්ථිතං දීපෙතුං සප්පච්චයවචනං, න සහෙතුකවචනං විය සමානකාලානමෙව, නාපි සනිදස්සනං විය තංසභාවස්ස අනත්ථන්තරභූතස්ස. සඞ්ඛත-සද්දො පන සමෙතෙහි ¶ නිප්ඵාදිතභාවං දීපෙතීති අයමෙතෙසං විසෙසො දුකන්තරවචනෙ කාරණං. එත්ථ ච අප්පච්චයා අසඞ්ඛතාති බහුවචනනිද්දෙසො අවිනිච්ඡිතත්ථපරිච්ඡෙදදස්සනවසෙන මාතිකාඨපනතො කතොති වෙදිතබ්බො. උද්දෙසෙන හි කුසලාදිසභාවානං ධම්මානං අත්ථිතාමත්තං වුච්චති, න පරිච්ඡෙදොති අපරිච්ඡෙදෙන බහුවචනෙන උද්දෙසො වුත්තොති. රූපන්ති රූපායතනං පථවියාදි වා. පුරිමස්මිං අත්ථවිකප්පෙ රූපායතනස්ස අසඞ්ගහිතතා ආපජ්ජතීති රුප්පනලක්ඛණං වා රූපන්ති අයං අත්ථනයො වුත්තො. තත්ථ රූපන්ති රුප්පනසභාවො. න ලුජ්ජති න පලුජ්ජතීති යො ගහිතො තථා න හොති, සො ලොකොති තංගහණරහිතානං ලොකුත්තරානං නත්ථි ලොකතා. දුක්ඛසච්චං වා ලොකො, තත්ථ තෙනෙව ලොකසභාවෙන විදිතාති ලොකියා.

එවං සන්තෙ චක්ඛුවිඤ්ඤාණෙන විජානිතබ්බස්ස රූපායතනස්ස තෙනෙව නවිජානිතබ්බස්ස සද්දායතනාදිකස්ස ච නානත්තා ද්වින්නම්පි පදානං අත්ථනානත්තතො දුකො හොති. එවං පන දුකෙ වුච්චමානෙ දුකබහුතා ආපජ්ජති, යත්තකානි විඤ්ඤාණානි, තත්තකා දුකා වුත්තා සමත්තා ඨපෙත්වා සබ්බධම්මාරම්මණානි විඤ්ඤාණානි. තෙසු ච දුකස්ස පච්ඡෙදො ආපජ්ජති, තථා ච සති ‘‘කෙනචී’’ති පදං සබ්බවිඤ්ඤාණසඞ්ගාහකං න සියා, නිද්දෙසෙන ච විරුද්ධං ඉදං වචනං. යො ච තත්ථ ‘‘යෙ තෙ ධම්මා චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යා, න තෙ ධම්මා සොතවිඤ්ඤෙය්යාති අයං දුකො න හොතී’’ති පටිසෙධො කතො, සො ච කථං යුජ්ජෙය්ය. න හි සමත්ථා අට්ඨකථා පාළිං පටිසෙධෙතුන්ති, න ච කෙනචි-සද්දස්ස තෙනෙවාති අයං පදත්ථො සම්භවති, ‘‘කෙනචී’’ති එතස්ස ආදිපදස්ස අනියමිතං යං ¶ කිඤ්චි එකං පදත්ථො, තං වත්වා වුච්චමානස්ස ‘‘කෙනචී’’ති දුතියපදස්ස යං කිඤ්චි අපරං අනියමිතං පදත්ථොති ලොකසිද්ධමෙතං, තථෙව ච නිද්දෙසො පවත්තො, න චෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බධම්මභෙදෙන දුකභෙදො සමත්තො ආපජ්ජති යත්තකා විඤ්ඤාතබ්බා, තත්තකා දුකාති, තස්මා නත්ථි දුකබහුතා. න හි එකංයෙව විඤ්ඤාතබ්බං කෙනචි විඤ්ඤෙය්යං කෙනචි න විඤ්ඤෙය්යඤ්ච, කින්තු අපරම්පි අපරම්පීති සබ්බවිඤ්ඤාතබ්බසඞ්ගහෙ දුකො සමත්තො හොති, එවඤ්ච සති ‘‘කෙනචී’’ති පදං අනියමෙන සබ්බවිඤ්ඤාණසඞ්ගාහකන්ති සිද්ධං හොති, විඤ්ඤාණනානත්තෙන ච විඤ්ඤාතබ්බං භින්දිත්වා අයං දුකො වුත්තො, න විඤ්ඤාතබ්බානං අත්ථන්තරතායාති. එතස්ස පන දුකස්ස නික්ඛෙපරාසිනිද්දෙසො දුකසඞ්ගහිතධම්මෙකදෙසෙසු ¶ දුකපදද්වයප්පවත්තිදස්සනවසෙන පවත්තො. අත්ථුද්ධාරනිද්දෙසො නිරවසෙසදුකසඞ්ගහිතධම්මදස්සනවසෙනාති වෙදිතබ්බො.

14-19. චක්ඛුතොපි…පෙ… මනතොපීති චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිවීථීසු තදනුගතමනොවිඤ්ඤාණවීථීසු ච කිඤ්චාපි කුසලාදීනම්පි පවත්ති අත්ථි, කාමාසවාදයො එව පන වණතො යූසං විය පග්ඝරණකඅසුචිභාවෙන සන්දන්ති, තස්මා තෙ එව ‘‘ආසවා’’ති වුච්චන්ති. තත්ථ හි පග්ඝරණකඅසුචිම්හි නිරුළ්හො ආසවසද්දොති. ධම්මතො යාව ගොත්රභුන්ති තතො පරං මග්ගඵලෙසු අප්පවත්තිතො වුත්තං. එතෙ හි ආරම්මණකරණවසෙන ධම්මෙ ගච්ඡන්තා තතො පරං න ගච්ඡන්තීති. නනු තතො පරං භවඞ්ගාදීනිපි ගච්ඡන්තීති චෙ? න, තෙසම්පි පුබ්බෙ ආලම්බිතෙසු ලොකියධම්මෙසු සාසවභාවෙන අන්තොගධත්තා තතො පරතාභාවතො. එත්ථ ච ගොත්රභුවචනෙන ගොත්රභුවොදානඵලසමාපත්තිපුරෙචාරිකපරිකම්මානි වුත්තානීති වෙදිතබ්බානි, පඨමමග්ගපුරෙචාරිකමෙව වා ගොත්රභු අවධිනිදස්සනභාවෙන ගහිතං, තතො පරං මග්ගඵලසමානතාය පන අඤ්ඤෙසු මග්ගෙසු මග්ගවීථියං ඵලසමාපත්තිවීථියං නිරොධානන්තරඤ්ච පවත්තමානෙසු ඵලෙසු නිබ්බානෙ ච පවත්ති නිවාරිතා ආසවානන්ති වෙදිතබ්බා. සවන්තීති ගච්ඡන්ති. දුවිධො හි අවධි අභිවිධිවිසයො අනභිවිධිවිසයො ච. අභිවිධිවිසයං කිරියා බ්යාපෙත්වා පවත්තති ‘‘ආභවග්ගා භගවතො යසො ගතො’’ති, ඉතරං බහි කත්වා ‘‘ආපාටලිපුත්තා වුට්ඨො දෙවො’’ති. අයඤ්ච ආ-කාරො අභිවිධිඅත්ථො ඉධ ගහිතොති ‘‘අන්තොකරණත්ථො’’ති වුත්තං.

චිරපාරිවාසියට්ඨො චිරපරිවුත්ථතා පුරාණභාවො. ආදි-සද්දෙන ‘‘පුරිමා, භික්ඛවෙ, කොටි න පඤ්ඤායති භවතණ්හායා’’ති (අ. නි. 10.62) ඉදං සුත්තං සඞ්ගහිතං. අවිජ්ජාසවභවාසවානඤ්ච ¶ චිරපරිවුත්ථතාය දස්සිතාය තබ්භාවභාවීනං කාමාසවදිට්ඨාසවානඤ්ච චිරපරිවුත්ථතා දස්සිතා හොති. අඤ්ඤෙසුපි යථාවුත්තෙ ධම්මෙ ඔකාසඤ්ච ආරම්මණං කත්වා පවත්තමානෙසු මානාදීසු විජ්ජමානෙසු අත්තත්තනියාදිග්ගාහවසෙන අභිබ්යාපනං මදකරණවසෙන ආසවසදිසතා ච එතෙසංයෙව, නාඤ්ඤෙසන්ති එතෙස්වෙව ආසවසද්දො නිරුළ්හො දට්ඨබ්බො. ආයතං වා සවන්ති ඵලන්තීති ආසවා ¶ . න හි කිඤ්චි සංසාරදුක්ඛං ආසවෙහි විනා උප්පජ්ජමානං අත්ථීති. ආරම්මණභාවෙන යෙ ධම්මා වණො විය ආසවෙ පග්ඝරන්ති, තෙ අසම්පයොගෙ අතබ්භාවෙපි සහ ආසවෙහීති සාසවා, ආසවවන්තොති අත්ථො.

ඔසානදුකෙ ‘‘නො ආසවා ඛො පනා’’ති අවත්වා ‘‘ආසවවිප්පයුත්තා ඛො පනා’’ති වචනං සාසවානං සහෙතුකානං විය සම්පයුත්තෙහි තංසහිතතා න හොතීති දස්සනත්ථං. එවං සෙසගොච්ඡකෙසුපි යථාසම්භවං විප්පයුත්තග්ගහණෙ පයොජනං දට්ඨබ්බං. අපිච ‘‘නො ආසවා ඛො පන ධම්මා සාසවා’’ති ඉදං පදං චතුත්ථදුකෙ දුතියපදෙන නින්නානං, න ච එකෙන දුකො හොති, තස්මා ආසවවිප්පයුත්තපදමෙව ගහෙත්වා ඔසානදුකයොජනා ඤායාගතාති කතා. හෙතුගොච්ඡකෙ පන හෙතුවිප්පයුත්තානං සහෙතුකතා නත්ථීති තෙ ගහෙත්වා දුකයොජනාය අසක්කුණෙය්යත්තා නහෙතුපදං ගහෙත්වා ඔසානදුකයොජනා කතා. යෙ වා පන පඨමෙ දුකෙ දුතියස්ස පක්ඛෙපෙ එකො, තතියස්ස ද්වෙ, පඨමස්ස දුතියෙ එකො, තතියෙ ද්වෙ, දුතියස්ස තතියෙ එකො, දුතියෙ ච තතියස්ස එකොති අට්ඨ දුකා ලබ්භන්ති, තෙසු තීහි ඉතරෙ ච නයතො දස්සිතාති වෙදිතබ්බා. එස නයො සෙසගොච්ඡකෙසුපි.

20-25. කිලෙසකම්මවිපාකවට්ටානං පච්චයභාවෙන තත්ථ සංයොජෙන්ති, සතිපි අඤ්ඤෙසං තප්පච්චයභාවෙ න විනා සංයොජනානි තෙසං තප්පච්චයභාවො අත්ථි, ඔරම්භාගියුද්ධම්භාගියසඞ්ගහිතෙහි ච තංතංභවනිබ්බත්තකකම්මනියමො භවනියමො ච හොති, න ච උපච්ඡින්නසංයොජනස්ස කතානිපි කම්මානි භවං නිබ්බත්තෙන්තීති. සංයොජෙතබ්බාති වා සංයොජනියා, සංයොජනෙ නියුත්තාති වා. දූරගතස්සපි ආකඩ්ඪනතො නිස්සරිතුං අප්පදානවසෙන බන්ධනං සංයොජනං, ගන්ථකරණං සඞ්ඛලිකචක්කලකානං විය පටිබද්ධතාකරණං වා ගන්ථනං ගන්ථො, සංසිලිසකරණං යොජනං යොගොති අයමෙතෙසං විසෙසොති වෙදිතබ්බො. ධම්මානං සභාවකිච්චවිසෙසඤ්ඤුනා පන භගවතා සම්පයුත්තෙසු ආරම්මණෙසු තප්පච්චයෙසු ච තෙහි තෙහි නිප්ඵාදියමානං තං තං කිච්චවිසෙසං පස්සන්තෙන තෙ තෙ ධම්මා තථා තථා ආසවසංයොජනගන්ථාදිවසෙන ¶ වුත්තාති ‘‘කිමත්ථං එතෙයෙව ධම්මා එවං වුත්තා, කස්මා ච වුත්තා එව පුන වුත්තා’’ති න චොදෙතබ්බමෙතං.

26-37. ගන්ථනියාති ¶ එත්ථ අයමඤ්ඤො අත්ථො ‘‘ගන්ථකරණං ගන්ථනං, ගන්ථනෙ නියුත්තාති ගන්ථනියා, ගන්ථයිතුං සක්කුණෙය්යා, ගන්ථයිතුං අරහන්තීති වා ගන්ථනියා’’ති. එවං ඔඝනියාදීසුපි දට්ඨබ්බං. තෙනාතික්කමතීති එතං ධාත්වත්ථං ගහෙත්වා ඔඝනියාති පදසිද්ධි කතා.

50-54. ධම්මසභාවං අග්ගහෙත්වා පරතො ආමසන්තීති පරාමාසා. පරතොති නිච්චාදිතො. ආමසන්තීති සභාවපටිසෙධෙන පරිමජ්ජන්ති.

55-68. සභාවතො විජ්ජමානං අවිජ්ජමානං වා විචිත්තසඤ්ඤාය සඤ්ඤිතං ආරම්මණං අග්ගහෙත්වා අප්පවත්තිතො ආලම්බමානා ධම්මා සාරම්මණා. චින්තනං ගහණං ආරම්මණූපලද්ධි. චෙතසි නියුත්තා, චෙතසා සංසට්ඨා වා චෙතසිකා. දුබ්බිඤ්ඤෙය්යනානත්තතාය එකීභාවමිවුපගමනං නිරන්තරභාවුපගමනං. යෙසං රූපානං චිත්තං සහජාතපච්චයො හොති, තෙසං චිත්තස්ස ච සුවිඤ්ඤෙය්යනානත්තන්ති නිරන්තරභාවානුපගමනං වෙදිතබ්බං. එකතො වත්තමානාපීති අපි-සද්දො කො පන වාදො එකතො අවත්තමානාති එතමත්ථං දීපෙති. ඉදමෙත්ථ විචාරෙතබ්බං – අවිනිබ්භොගරූපානං කිං අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසට්ඨතා, උදාහු විසංසට්ඨතාති? විසුං ආරම්මණභාවෙන සුවිඤ්ඤෙය්යනානත්තත්තා න සංසට්ඨතා, නාපි විසංසට්ඨතා සංසට්ඨාති අනාසඞ්කනීයසභාවත්තා. චතුන්නඤ්හි ඛන්ධානං අඤ්ඤමඤ්ඤං සංසට්ඨසභාවත්තා රූපනිබ්බානෙහිපි සො සංසට්ඨභාවො අත්ථි නත්ථීති සියා ආසඞ්කා, තස්මා තෙසං ඉතරෙහි, ඉතරෙසඤ්ච තෙහි විසංසට්ඨසභාවතා වුච්චති, න පන රූපානං රූපෙහි කත්ථචි සංසට්ඨතා අත්ථීති තදාසඞ්කාභාවතො විසංසට්ඨතා ච රූපානං රූපෙහි න වුච්චතීති. එස හි තෙසං සභාවොති. චිත්තසංසට්ඨසමුට්ඨානාදිපදෙසු සංසට්ඨසමුට්ඨානාදිසද්දා චිත්තසද්දාපෙක්ඛාති පච්චෙකං චිත්තසද්දසම්බන්ධත්තා චිත්තසංසට්ඨා ච තෙ චිත්තසමුට්ඨානා චාති පච්චෙකං යොජෙත්වා අත්ථො වුත්තො. උපාදියන්තෙවාති භූතානි ගණ්හන්ති එව, නිස්සයන්ති එවාති අත්ථො. යථා භූතානි උපාදියන්ති ගය්හන්ති නිස්සීයන්ති, න තථා එතානි ගය්හන්ති නිස්සීයන්ති, තස්මා උපාදා. අථ වා භූතානි අමුඤ්චිත්වා තෙසං වණ්ණනිභාදිභාවෙන ගහෙතබ්බතො උපාදා.

75-82. සංකිලිට්ඨත්තිකෙ ¶ වුත්තනයෙනාති සං-සද්දං අපනෙත්වා කිලිසන්තීති කිලෙසාතිආදිනා නයෙන.

83-100. කාමාවචරාදීසු ¶ අයමපරො අත්ථො – කාමතණ්හා කාමො, එවං රූපාරූපතණ්හා රූපං අරූපඤ්ච. ආරම්මණකරණවසෙන තානි යත්ථ අවචරන්ති, තෙ කාමාවචරාදයොති. එවඤ්හි සති අඤ්ඤභූමීසු උප්පජ්ජමානානං අකාමාවචරාදිතා කාමාවචරාදිතා ච නාපජ්ජතීති සිද්ධං හොති. නික්ඛෙපකණ්ඩෙපි ‘‘එත්ථාවචරා’’ති වචනං අවීචිපරනිම්මිතපරිච්ඡින්නොකාසාය කාමතණ්හාය ආරම්මණභාවං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං, තදොකාසතා ච තණ්හාය තන්නින්නතාය වෙදිතබ්බා. යදි පරියාපන්නසද්දස්ස අන්තොගධාති අයමත්ථො, මග්ගාදිධම්මානඤ්ච ලොකුත්තරන්තොගධත්තා පරියාපන්නතා ආපජ්ජති. න හි ‘‘පරියාපන්නා’’ති එත්ථ තෙභූමකගහණං අත්ථීති? නාපජ්ජති සබ්බදා පවත්තමානස්ස පච්චක්ඛස්ස ලොකස්ස වසෙන පරියාපන්නනිච්ඡයතො. අථ වා පරිච්ඡෙදකාරිකාය තණ්හාය පරිච්ඡින්දිත්වා ආපන්නා පටිපන්නා ගහිතාති පරියාපන්නා.

අනීය-සද්දො බහුලා කත්තුඅභිධායකොති වට්ටචාරකතො නිය්යන්තීති නිය්යානීයා, නී-කාරස්ස රස්සත්තං ය-කාරස්ස ච ක-කාරත්තං කත්වා ‘‘නිය්යානිකා’’ති වුත්තං, නිය්යානකරණසීලා වා නිය්යානිකා. උත්තරිතබ්බස්ස අඤ්ඤස්ස නිද්දිට්ඨස්ස අභාවා නිද්දිසියමානා සඋත්තරා ධම්මාව උත්තරිතබ්බාති ‘‘අත්තාන’’න්ති ආහ. රාගාදීනන්ති රාගාදීනං දසන්නං කිලෙසානං සබ්බනියතාකුසලානං වා. තෙහි නානප්පකාරදුක්ඛනිබ්බත්තකෙහි අභිභූතා සත්තා කන්දන්ති අකන්දන්තාපි කන්දනකාරණභාවතො. යස්මා පන පහානෙකට්ඨතාවසෙන ච ‘‘සරණා’’ති ආහ, තස්මා ‘‘රාගාදීන’’න්ති වචනෙන රාගදොසමොහාව ගහිතාති ඤායති. රණ-සද්දො වා රාගාදිරෙණූසු නිරුළ්හො දට්ඨබ්බො, රණං වා යුද්ධං, ‘‘කාමා තෙ පඨමා සෙනා’’ති (සු. නි. 438; මහානි. 28, 68, 149; චූළනි. නන්දමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 47) එවමාදිකා ච අකුසලා සෙනා අරියමග්ගයුද්ධෙන ජෙතබ්බත්තා සයුද්ධත්තා ‘‘සරණා’’ති වුච්චන්තීති. අරණවිභඞ්ගසුත්තෙ (ම. නි. 3.323 ආදයො) පන සදුක්ඛා සඋපඝාතා සඋපායාසා සපරිළාහා මිච්ඡාපටිපදාභූතා කාමසුඛානුයොගාදයො ‘‘සරණා’’ති වුත්තාති දුක්ඛාදීනං රණභාවො තන්නිබ්බත්තකසභාවානං අකුසලානං සරණතා ච වෙදිතබ්බා.

පිට්ඨිදුකා සමත්තා.

සුත්තන්තිකදුකමාතිකාපදවණ්ණනා

101-108. විජ්ජාරාසන්තොගධධම්මා ¶ ¶ විජ්ජාසභාගතාය තදෙකදෙසෙ විජ්ජාකොට්ඨාසෙ වත්තන්තීති වුත්තා. වජිරස්ස යත්ථ තං පතති, තත්ථ අභෙජ්ජං නාම කිඤ්චි මණිපාසාණාදි නත්ථි, න ච තෙන ගමනමග්ගො විරුහති, එවමෙව අරහත්තමග්ගෙන යත්ථ සො උප්පජ්ජති, තස්මිං සන්තානෙ අභෙජ්ජො කිලෙසො නාම නත්ථි, න ච භින්නො පුන විරුහතීති වජිරුපමතා වෙදිතබ්බා. තදුපචාරෙන බාලා යථා ‘‘මඤ්චා ඝොසන්තී’’ති. කණ්හාභිජාතීති අපායා වුච්චන්ති මනුස්සෙසු ච දොභග්ගියං. තපනස්ස වා දුක්ඛස්ස හිතාති තපනියා.

දාසාදීසුපි සිරිවඩ්ඪකාදිසද්දා විය අතථත්තා වචනමත්තමෙව අධිකාරං කත්වා පවත්තා අධිවචනා. යස්මා පන අධිවචනනිරුත්තිපඤ්ඤත්තිපදානි සමානත්ථානි, සබ්බඤ්ච වචනං අධිවචනාදිභාවං භජති, තස්මා තෙසුපි වචනවිසෙසෙසු විසෙසෙන පවත්තෙහි අධිවචනාදිසද්දෙහි සබ්බානි වචනානි අත්ථප්පකාසනසාමඤ්ඤෙන වුත්තානීති එතෙනාධිප්පායෙන අයං අත්ථයොජනා කතාති වෙදිතබ්බා. අථ වා අධි-සද්දො උපරිභාගෙ, උපරි වචනං අධිවචනං. කස්ස උපරි? පකාසෙතබ්බස්ස අත්ථස්සාති විදිතොවායමත්ථො. අධීනං වා වචනං අධිවචනං. කෙන අධීනං? අත්ථෙන. තථා තංතංඅත්ථප්පකාසනෙ නිච්ඡිතං, නියතං වා වචනං නිරුත්ති. පථවීධාතුපුරිසාදිතංතංපකාරෙන ඤාපනතො පඤ්ඤත්තීති එවං අධිවචනාදිපදානං සබ්බවචනෙසු පවත්ති වෙදිතබ්බා. අඤ්ඤථා සිරිවඩ්ඪකධනවඩ්ඪකප්පකාරානමෙව අභිලාපානං අධිවචනතා, අභිසඞ්ඛරොන්තීති එවංපකාරානමෙව නිද්ධාරණවචනානං නිරුත්තිතා, තක්කො විතක්කොති එවංපකාරානමෙව එකමෙවත්ථං තෙන තෙන පකාරෙන ඤාපෙන්තානං පඤ්ඤත්තිතා ච ආපජ්ජෙය්යාති.

109-118. ඵස්සො වෙදනාති සබ්බදාපි අරූපධම්මානං ඵස්සාදිනාමකත්තා පථවියාදීනං කෙසකුම්භාදිනාමන්තරාපත්ති විය නාමන්තරානාපජ්ජනතො ච සදා අත්තනාව කතනාමතාය චතුක්ඛන්ධනිබ්බානානි නාමකරණට්ඨෙන නාමං. නමනං අවිනාභාවතො ආරම්මණාභිමුඛතා, නමනහෙතුභූතතා නාමනං. අථ වා අධිවචනසම්ඵස්සො විය අධිවචනං නාමමන්තරෙන යෙ අනුපචිතබොධිසම්භාරානං ගහණං න ගච්ඡන්ති, තෙ නාමායත්තග්ගහණා නාමං. රූපං පන විනාපි නාමසාධනං අත්තනො රුප්පනසභාවෙන ගහණං උපයාතීති රූපං.

119-123. ඉතො ¶ ¶ පුබ්බෙ පරිකම්මං පවත්තං, ඉතො පරං භවඞ්ගං, මජ්ඣෙ සමාපත්තීති එවං සමාපත්තීනං අප්පනාපරිච්ඡෙදපඤ්ඤා සමාපත්තිකුසලතා. වුට්ඨානෙ කුසලභාවො පුබ්බෙ වුට්ඨානෙ පරිච්ඡෙදකරණඤාණං. ලක්ඛණාදිවසෙන අනිච්චාදිවසෙන ච මනසි කරණං මනසිකාරො.

124-134. සුචිසීලතා සොරච්චං. සා හි සොභනකම්මරතතාති. සම්මොදකස්ස, සම්මොදකො වා මුදුභාවො සම්මොදකමුදුභාවො, සණ්හවාචතා. ‘‘අගුත්තද්වාරතා’’ති වුත්තෙ කෙසු ද්වාරෙසූති න පඤ්ඤායතීති ‘‘ඉන්ද්රියෙසූ’’ති වුත්තං. සම්පජානාතීති සම්පජානො, තස්ස භාවො සම්පජඤ්ඤං. තදපි ඤාණං යස්මා සම්පජානාති, තස්මා ‘‘සම්පජානාතීති සම්පජඤ්ඤ’’න්ති ආහ. අප්පටිසඞ්ඛානෙ නිමිත්තෙ විසයෙ වා. වීරියසීසෙනාති වීරියපාමොක්ඛෙන. උප්පන්නං බලන්ති වීරියොපත්ථම්භෙන හි කුසලභාවනා බලවතී ථිරා උප්පජ්ජතීති තථා උප්පන්නා බලවතී කුසලභාවනා බලවන්තො සත්ත බොජ්ඣඞ්ගාතිපි වුච්චන්ති. කසිණනිමිත්තං විය සඤ්ඤාණං විය සවිග්ගහං විය ච සුට්ඨු උපලක්ඛෙතබ්බාකාරං ‘‘නිමිත්ත’’න්ති වුච්චති. සමථො ච එවං ආකාරොති ‘‘නිමිත්ත’’න්ති වුත්තො. තථා හි සො පච්චවෙක්ඛන්තෙන පච්චවෙක්ඛණතො ගය්හතීති. උද්ධච්චමිව චිත්තං න වික්ඛිපතීති, වික්ඛෙපපටික්ඛෙපො වා අවික්ඛෙපො.

135-142. සීලමෙව පුනප්පුනං ආසෙවියමානං ලොකියං ලොකුත්තරම්පි සීලං පරිපූරෙතීති ‘‘සීලපරිපූරණතො’’ති වුත්තං. සීලස්ස සම්පදාති කාරණසීලම්පි ඵලසීලම්පි සම්පන්නසමුදායස්ස එකදෙසවසෙන වුත්තං. අථ වා ‘‘කතමෙ ච ථපති අකුසලා සීලා? අකුසලං කායකම්මං අකුසලං වචීකම්මං පාපකො ආජීවො’’ති (ම. නි. 2.264) වුත්තත්තා සබ්බම්පි කුසලාකුසලං ‘‘සීල’’න්ති ගහෙත්වා තත්ථ කුසලසීලං නිද්ධාරෙත්වා ‘‘සීලසම්පදා’’ති වුත්තං. එවං දිට්ඨිසම්පදාපි වෙදිතබ්බා.

දිට්ඨිවිසුද්ධි ඛො පන යථාදිට්ඨිස්ස ච පධානන්ති කම්මස්සකතඤාණාදිසඞ්ඛාතා දිට්ඨිවිසුද්ධි චෙවාති පටිපාටියා දිට්ඨිවිසුද්ධි දිට්ඨිවිසුද්ධි ඛො පනාති ච පදද්වයස්ස සමානත්තා පඤ්ඤා. යථාදිට්ඨිස්සාති නිබ්බත්තිතප්පකාරදිට්ඨිස්ස නිබ්බත්තෙතබ්බපධානානුරූපදිට්ඨිස්ස වා යථාදිට්ඨිපවත්තකිරියස්ස වා. සංවෙගොති සහොත්තප්පං ඤාණං, ඔත්තප්පමෙව වා. සමත්තං තුස්සනං තිත්ති ¶ සන්තුට්ඨි, නත්ථි එතස්ස සන්තුට්ඨීති අසන්තුට්ඨි, අසන්තුට්ඨිස්ස භාවො අසන්තුට්ඨිතා. වීරියප්පවාහෙ පවත්තමානෙ අන්තරා එව පටිගමනං නිවත්තනං පටිවානං, තං අස්ස අත්ථීති පටිවානී ¶ , න පටිවානී අප්පටිවානී, තස්ස භාවො අප්පටිවානිතා. විමුච්චනං නාම ආරම්මණෙ අධිමුත්තතා කිලෙසෙහි සබ්බසඞ්ඛාරෙහි ච නිස්සටතා ච. පටිසන්ධිවසෙනාති කිලෙසානං තංතංමග්ගවජ්ඣානං උප්පන්නමග්ගෙ ඛන්ධසන්තානෙ පුන සංදහනවසෙන. අනුප්පාදභූතෙති තංතංඵලෙ. අනුප්පාදපරියොසානෙති අනුප්පාදකරො මග්ගො අනුප්පාදො, තස්ස පරියොසානෙ.

සුත්තන්තිකදුකමාතිකාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දුකමාතිකාපදවණ්ණනා නිට්ඨිතා.