තීකා > අභිධම්මපිටක (ටීකා) > ධම්මසඞ්ගණී-මූලටීකා

1. ‘‘යෙ වා පන…පෙ… අරූපිනො ධම්මා’’ති ඉදං ‘‘ඵස්සො හොතී’’ති එවමාදිකං විය න විසුං ‘‘තෙපි හොන්තී’’ති හොති-සද්දෙන සම්බන්ධං කත්වා වුත්තං, උද්දිට්ඨාවසෙසෙ ච පන ගහෙත්වා ‘‘ඉමෙ ධම්මා කුසලා’’ති අප්පෙතුං වුත්තන්ති අප්පනාය අවරොධිතං. එවඤ්ච කත්වා නිද්දෙසෙපි එතස්ස පදභාජනීයං න වුත්තන්ති. සරූපෙන පන අදස්සිතත්තා ‘‘අත්ථී’’ති වත්වා දුතියෙන හොති-සද්දෙන සම්බන්ධො නිද්දෙසො ච න කතො, සඞ්ඛෙපෙන පන උද්දිසිත්වා සඞ්ඛෙපෙනෙව යෙ වා පන ධම්මා නිද්දිට්ඨාති එතස්ස ධම්මස්ස උද්දෙසෙ අවරොධො යුත්තො. ධම්මනිද්දෙසෙ ච නිද්දෙසාවසානෙ වුත්තස්සාති.

පුච්ඡාපරිච්ඡෙදවචනෙනෙව පුච්ඡාභාවෙ විඤ්ඤාතෙ පුච්ඡාවිසෙසඤාපනත්ථං ආහ ‘‘අයං කථෙතුකම්යතාපුච්ඡා’’ති. පඤ්චවිධා හීති මහානිද්දෙසෙ (මහානි. 150; චූළනි. පුණ්ණකමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 12; මෙත්තගූමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 18) ආගතා පුච්ඡා දස්සෙති. ලක්ඛණන්ති ඤාතුං ඉච්ඡිතො යො කොචි සභාවො. අඤ්ඤාතන්ති යෙන කෙනචි ඤාණෙන අඤ්ඤාතභාවං ආහ. අදිට්ඨන්ති දස්සනභූතෙන ඤාණෙන පච්චක්ඛං විය අදිට්ඨතං. අතුලිතන්ති ‘‘එත්තකං ඉද’’න්ති තුලාභූතාය පඤ්ඤාය අතුලිතතං. අතීරිතන්ති තීරණභූතාය පඤ්ඤාය අකතඤාණකිරියාසමාපනතං. අවිභූතන්ති ඤාණස්ස අපාකටභාවං ¶ . අවිභාවිතන්ති ඤාණෙන අපාකටීකතභාවං. අදිට්ඨං ජොතීයති එතායාති අදිට්ඨජොතනා. අනුමතියා පුච්ඡා අනුමතිපුච්ඡා ¶ . ‘‘තං කිං මඤ්ඤථ, භික්ඛවෙ’’තිආදිපුච්ඡාය හි ‘‘කා තුම්හාකං අනුමතී’’ති අනුමති පුච්ඡිතා හොති. කථෙතුකම්යතාති කථෙතුකම්යතාය.

පභෙදතො ධම්මානං දෙසනන්ති මාතිකාදෙසනං ආහ. තත්ථ හි පුරතො කුසලාදිකෙ පභෙදෙ වත්වා පච්ඡතො ධම්මා වුත්තාති ‘‘පභෙදවන්තදස්සනත්ථ’’න්ති නිද්දෙසං ආහ. ඉදං වුත්තං හොති – මාතිකාය සවිසෙසනා ධම්මා වුත්තා, තෙ ච විසෙසිතබ්බත්තා පධානා, පධානඤ්ච ඉතිකත්තබ්බතාය යුජ්ජතීති ධම්මානමෙව පධානානං පුච්ඡිතබ්බතා විස්සජ්ජිතබ්බතා ච හොති, තස්මා තෙ පුච්ඡිතබ්බෙ දස්සෙතුං ‘‘කතමෙ ධම්මා’’ති වුත්තං, තෙ පන විසෙසවන්තො පුච්ඡිතාති දස්සෙතුං පුන ‘‘කුසලා’’ති වුත්තන්ති එවං පභෙදවන්තදස්සනත්ථං අයං පදානුක්කමො කතොති. ‘‘ඉමෙ ධම්මා කුසලා’’ති විස්සජ්ජනෙපි එවමෙව යොජනා කාතබ්බා. ‘‘පභෙදතො ධම්මානං දෙසනං දීපෙත්වා’’ති එතස්ස අත්ථං විවරිතුං ‘‘ඉමස්මිඤ්හී’’තිආදිමාහ. අනෙකප්පභෙදා දෙසෙතබ්බාති සම්බන්ධො. තස්මාති අවොහාරදෙසනතො ධම්මානමෙව දෙසෙතබ්බත්තා තෙසඤ්ච ඝනවිනිබ්භොගපටිසම්භිදාඤාණාවහනතො පභෙදවන්තානං දෙසෙතබ්බත්තා ‘‘කුසලා…පෙ… දීපෙත්වා’’ති එතෙන සම්බන්ධො. එවමෙව හි යථාවුත්තදීපනස්ස හෙතුං සකාරණං පකාසෙතුං පුන ‘‘ධම්මායෙවා’’තිආදි වුත්තන්ති. ධම්මාති සාමඤ්ඤමත්තවචනෙන සමූහාදිඝනවසෙන එකත්තග්ගහණං හොතීති එකත්තවිනිබ්භොගකරණං ඝනවිනිබ්භොගඤාණං ආවහති පභෙදදෙසනා, තථා කුසලාදිධම්මානං අබ්යාකතාදිඅත්ථානඤ්ච දීපනතො ධම්මපටිසම්භිදාදිඤාණඤ්ච ආවහති. ‘‘පභෙදවන්තදස්සනත්ථ’’න්ති එතං විවරිතුං ‘‘ඉදානි යෙ තෙනා’’තිආදිමාහ. පභෙද…පෙ… යුජ්ජති ඉතිකත්තබ්බතායුත්තස්ස විසෙසනත්තා. අථ වා උද්දෙසො ධම්මප්පධානො, පුච්ඡා සංසයිතප්පධානා, න ච ධම්මභාවො සංසයිතො, කුසලාදිභෙදො පන සංසයිතොති නිච්ඡිතසංසයිතවසෙනායං පදානුක්කමො කතො.

එත්ථාති එතස්මිං වචනෙ. කිමත්ථමාහ භගවාති තං දස්සෙතුං ආහ ‘‘සමයෙ නිද්දිසි චිත්ත’’න්ති. පරියොසානෙති සමයෙ චිත්තනිද්දෙසස්ස ‘‘යස්මිං…පෙ… ආරබ්භා’’ති එතස්ස පරියොසානෙ. තස්මිං සමයෙති තස්මිං චිත්තුප්පාදසමයෙ ¶ . චිත්තෙන සමයං නියමෙත්වාන අථ පච්ඡා බොධෙතුන්ති සම්බන්ධො. විජ්ජමානෙපි භොජනගමනාදිසමයනානත්තෙ සමවායාදිනානත්තෙ ච යථාවුත්තචිත්තනියමිතා විසෙසිතා අඤ්ඤස්මිං සමයෙ යථාධිප්පෙතානං ඵස්සාදීනං අභාවා චිත්තනියමිතෙ සමයෙ ඵස්සාදයො බොධෙතුං විසෙසනමෙව තාව චිත්තං දස්සෙතුං සමයෙ චිත්තං නිද්දිසීති අත්ථො. විසෙසිතබ්බොපි හි සමයො අත්තනො උපකාරත්ථං විසෙසනභාවං ආපජ්ජති, විසෙසනභූතඤ්ච ¶ චිත්තං තදුපකාරත්ථං විසෙසිතබ්බභාවන්ති. සන්තතිඝනාදීනං අයං විසෙසො – පුරිමපච්ඡිමානං නිරන්තරතාය එකීභූතානමිව පවත්ති සන්තතිඝනතා, තථා ඵස්සාදීනං එකසමූහවසෙන දුබ්බිඤ්ඤෙය්යකිච්චභෙදවසෙන එකාරම්මණතාවසෙන ච එකීභූතානමිව පවත්ති සමූහාදිඝනතාති.

කාලඤ්ච සමයඤ්චාති යුත්තකාලඤ්ච පච්චයසාමග්ගිඤ්ච. ඛණොති ඔකාසො. තථාගතුප්පාදාදිකො හි මග්ගබ්රහ්මචරියස්ස ඔකාසො තප්පච්චයපටිලාභහෙතුත්තා. ඛණො එව ච සමයො. යො ‘‘ඛණො’’ති ච ‘‘සමයො’’ති ච වුච්චති, සො එකොවාති අත්ථො. මහාසමයොති මහාසමූහො. සමයොපි ඛොති සික්ඛාපරිපූරණස්ස හෙතුපි. සමයප්පවාදකෙති දිට්ඨිප්පවාදකෙ. තත්ථ හි නිසින්නා තිත්ථියා අත්තනො අත්තනො සමයං පවදන්තීති. අත්ථාභිසමයාති හිතපටිලාභා. අභිසමෙතබ්බොති අභිසමයො, අභිසමයො අත්ථො අභිසමයට්ඨොති පීළනාදීනි අභිසමිතබ්බභාවෙන එකීභාවං උපනෙත්වා වුත්තානි, අභිසමයස්ස වා පටිවෙධස්ස විසයභූතො අත්ථො අභිසමයට්ඨොති තානෙව තථා එකත්තෙන වුත්තානි. තත්ථ පීළනං දුක්ඛසච්චස්ස තංසමඞ්ගිනො හිං සනං අවිප්ඵාරිකතාකරණං. සන්තාපො දුක්ඛදුක්ඛතාදිභාවෙන සන්තාපනං පරිදහනං.

‘‘ඉධා’’ති වචනං අකුසලෙසු අබ්යාකතෙසු ච කෙසුචි ඛණස්ස අසම්භවතො. නනු කුසලානඤ්ච නවමෙන ඛණෙන විනා උප්පත්ති හොතීති? නො න හොති, න පන නවමො එව ඛණො, චතුචක්කානිපි ඛණොති වුත්තානි. සබ්බන්තිමෙන පරිච්ඡෙදෙන අත්තසම්මාපණිධිඛණමන්තරෙන නත්ථි කුසලස්ස උප්පත්තීති ඛණො ඉධ ගහිතො. ඉන්ද්රියවිසයමනසිකාරාධීනං විඤ්ඤාණන්ති එවමාදි සාධාරණඵලං දට්ඨබ්බං. නවමොති අට්ඨක්ඛණෙ උපාදාය වුත්තං. චතුචක්කං වත්තතීති පුන පතිරූපදෙසවාසාදිසම්පත්ති චතුචක්කං විපරිවත්තතීති ¶ අත්ථො. ඔකාසභූතානීති අත්තනො නිබ්බත්තියා ‘‘ඉදානි උප්පජ්ජන්තු කුසලානී’’ති අනුමතිදානං විය භූතානි.

චිත්තකාලොති ධම්මෙනෙව සතා කාලො විසෙසිතො, න තස්ස පවත්තිත්ථ පවත්තිස්සති පවත්තතීති එතෙන අවත්ථාවිසෙසෙන, නාපි තස්ස විජානනකිච්චෙන, තස්මා එවංවිධෙ ධම්මෙ උපාදාය පඤ්ඤත්තොති වුත්තො. කමප්පවත්තා විසෙසා එව පටිපාටීති බීජභාවො ච පටිපාටීති වත්තුමරහතීති ඉමිනාධිප්පායෙන ‘‘බීජකාලොති ධම්මපටිපාටිං උපාදාය පඤ්ඤත්තො’’ති ආහ. ධම්මපටිපාටිං වාති අට්ඨකලාපධම්මෙ සන්ධායාහ. සඤ්චිතා විය ගය්හමානකාලා එව කාලසඤ්චයො ¶ , යථා වා තථා වා කාලොති එකං සභාවං ගහෙත්වා අභිනිවෙසං කරොන්තස්ස තදභිනිවෙසනිසෙධනත්ථං ‘‘සො පනෙස සභාවතො අවිජ්ජමානත්තා පඤ්ඤත්තිමත්තකො’’ති ආහ. ඤත්වා විඤ්ඤෙය්යොති සම්බන්ධො. ඉතරො පන හෙතූති එස සමයො පච්චයොව විඤ්ඤෙය්යො. එත්ථාති එතස්මිං අධිකාරෙ න හෙතුහෙතු සාධාරණහෙතු චාති අත්ථො. සමවායො පච්චයසාමග්ගී, හෙතු පන එකෙකො පච්චයොති අයමෙතෙසං විසෙසො වෙදිතබ්බො. චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං අනෙකපච්චයදස්සනෙන තංතංද්වාරිකානං කුසලානඤ්ච තප්පච්චයතං දස්සෙති.

පරිග්ගහො කතො අට්ඨකථාචරියෙහි. එකකාරණවාදොති පකතිකාරණවාදො, ඉස්සරකාරණවාදො වා. අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛොති අවයවානං අඤ්ඤමඤ්ඤාපෙක්ඛතාය සමුදායො වුත්තො. අපෙක්ඛා ච යාව සහායකාරණසමාගමො න හොති, තාව ඵලස්ස අනිප්ඵාදනං සමාගමෙ නිප්ඵාදනසමත්ථස්ස නිප්ඵාදනඤ්ච. සමාගමො ච යෙසු යුජ්ජමානෙසු නිබ්යාපාරෙසුපි ඵලස්ස පවත්ති, තෙසං සබ්භාවොති.

අසාමග්ගී…පෙ… පත්තිතොති චක්ඛුරූපාලොකමනසිකාරානං අසමවෙතානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස අහෙතුභාවෙ සති සමවෙතානඤ්ච තංසභාවාවිනිවත්තිතො හෙතුභාවානාපත්තිතොති අත්ථො. න හි සභාවන්තරං අඤ්ඤෙන සහිතං සභාවන්තරං හොතීති. එකස්මින්ති අන්ධසතෙ එකෙකස්මිං අන්ධෙති අධිප්පායො. අඤ්ඤථා යථාරුතවසෙන අත්ථෙ ගය්හමානෙ එකස්ස අන්ධස්ස දස්සනාසමත්ථතා සබ්බෙසම්පි න හොති, නාපි එකස්ස අසමත්ථතාය සබ්බෙසම්පි අසමත්ථතා වුත්තා, කින්තු සබ්බෙසං විසුං අසමත්ථතාය එවාති උපමාවචනං න යුජ්ජෙය්ය, නාපි උපමොපමිතබ්බසම්බන්ධො. න ¶ හි උපමිතබ්බෙසු චක්ඛාදීසු එකස්ස අසමත්ථතාය සබ්බෙසම්පි අසමත්ථතා වුත්තා, කින්තු සබ්බෙසං විසුං අසමත්ථතාය සහිතානං අසමත්ථතාති. අන්ධසතං පස්සතීති ච අන්ධසතං සහිතං පස්සතීති අධිප්පායො අඤ්ඤථා වුත්තනයෙන උපමිතබ්බාසමානතාපත්තිතො. සාධා…පෙ… ඨිතභාවොති යෙසු විජ්ජමානෙසු ඵලප්පවත්ති තෙසං සමොධානෙ, යථා පවත්තමානෙසු තෙසු ඵලප්පවත්ති, තථා පවත්තිමාහ. න යෙසං කෙසඤ්චි අනෙකෙසං සමොධානමත්තං සාමග්ගී. න හි සද්දගන්ධරසඵොට්ඨබ්බසමොධානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස, කට්ඨකපාලපාසාණසමොධානං වා සොතවිඤ්ඤාණස්ස හෙතූති. තන්ති තං දස්සනං. අසා…පෙ… සිද්ධොති නායමත්ථො සාධෙතබ්බො විසුං අහෙතූනං චක්ඛාදීනං සහිතානං හෙතුභාවස්ස පච්චක්ඛසිද්ධත්තාති අත්ථො. න හි පච්චක්ඛසිද්ධෙ යුත්තිමග්ගනං යුත්තන්ති.

මනුස්සත්තාදීනං ¶ ඛණාවයවානං සාමග්ගී ඛණසාමග්ගී, තං විනා සො නවමචක්කසම්පත්තිසඞ්ඛාතො ඛණො නත්ථි. සා එව හි ඛණසාමග්ගී සො ඛණොති අත්ථො. ඛණ…පෙ… දීපෙති අත්තනො දුල්ලභතායාති අත්ථො. ඛණත්ථො වා සමයසද්දො ඛණසඞ්ඛාතො සමයොති වුත්තො. සො යස්මිං දුල්ලභෙ ඛණෙ සතීති ඉමස්සත්ථස්ස විභාවනවසෙන තදායත්තාය කුසලුප්පත්තියා දුල්ලභභාවං දීපෙති. එතෙනුපායෙන සමවාය…පෙ… වුත්තිං දීපෙතීති එත්ථ ඉතො පරෙසු ච යොජනා තස්ස තස්ස තංතංදීපනෙ කාතබ්බා.

තස්ස පුරිසස්සාති ‘‘සෙය්යථාපි භික්ඛවෙ චත්තාරො දළ්හධම්මා ධනුග්ගහා සික්ඛිතා කතහත්ථා කතුපාසනා චතුද්දිසා ඨිතා අස්සු, අථ පුරිසො ආගච්ඡෙය්ය ‘අහං ඉමෙසං…පෙ… කතුපාසනානං කණ්ඩෙ ඛිත්තෙ ඛිත්තෙ අප්පතිට්ඨිතෙ පථවියං ගහෙත්වා ආහරිස්සාමී’’’ති (සං. නි. 2.228) එවං වුත්තජවනපුරිසස්ස. තාව පරිත්තකොති ගමනස්සාදානං දෙවපුත්තානං හෙට්ඨුපරියායෙන පටිමුඛං ධාවන්තානං සිරසි පාදෙ ච බද්ධඛුරධාරාසන්නිපාතතො ච පරිත්තතරො කාලො. කාලසඞ්ඛාතො සමයො චිත්තපරිච්ඡින්නො වුච්චමානො තෙනෙව පරිච්ඡෙදකචිත්තෙන ‘‘එවං පරිත්තො අහ’’න්ති අත්තනො පරිත්තතං දීපෙති. යථා චාහං, එවං සබ්බො කුසලචිත්තප්පවත්තිකාලොති තස්ස පරිත්තතං දීපෙති. සද්දස්ස දීපනා වුත්තනයානුසාරෙන වෙදිතබ්බා.

පකතිවාදීනං ¶ මහතො විය අණුවාදීනං ද්විඅණුකස්ස විය ච එකස්සෙව. හෙතු…පෙ… වුත්තිතං දීපෙතීති පච්චයායත්තවුත්තිදීපනතො තප්පරභාවා හෙතුසඞ්ඛාතස්ස පරායත්තවුත්තිදීපනතා වුත්තා. සති පන පච්චයායත්තභාවෙ පච්චයසාමග්ගීආයත්තතා සමවායසඞ්ඛාතෙන දීපියතීති අතප්පරභාවතො තස්ස තංදීපනතා න වුත්තා. අනෙන සමයෙන කත්තුභූතෙන, අනෙන සමයෙන වා කරණභූතෙන භගවතා පටිසෙධිතොති අත්ථො. එස නයො පුරිමාසු දීපනාසු.

අධිකරණවසෙනාති ආධාරවසෙන. එත්ථාති කාලසමූහසඞ්ඛාතෙ සමයෙ ගහිතෙති අත්ථො. කාලොපි හි චිත්තපරිච්ඡින්නො සභාවතො අවිජ්ජමානොපි ආධාරභාවෙනෙව සඤ්ඤාතො ‘‘අධිකරණ’’න්ති වුත්තො තංඛණප්පවත්තානං තතො පුබ්බෙ පරතො ච අභාවා. භාවොති කිරියා. කිරියාය කිරියන්තරලක්ඛණං භාවෙනභාවලක්ඛණං. යථා ගාවීසු දුය්හමානාසු ගතො, දුද්ධාසු ආගතොති දොහනකිරියා ගමනකිරියාය ලක්ඛණං හොති, එවමිහාපි ‘‘යස්මිං සමයෙ තස්මිං සමයෙ’’ති ච වුත්තෙ සතීති අයමත්ථො විඤ්ඤායමානො එව හොති අඤ්ඤකිරියාසම්බන්ධාභාවෙන පදත්ථස්ස ¶ සත්තාවිරහාභාවතොති සමයස්ස සත්තාකිරියාය චිත්තුප්පාදකිරියා ඵස්සාදිභවනකිරියා ච ලක්ඛීයතීති උභයත්ථ සමයසද්දෙ භුම්මනිද්දෙසො කතො ලක්ඛණභූතභාවයුත්තොති.

උද්දානතොති උද්දෙසතො සඞ්ඛෙපතො. කිලෙසකාමො වත්ථුකාමභාවං භජන්තො කාමනීයවසෙන භජති, න කාමනවසෙනාති කාමනවසෙන කිලෙසකාමො එව හොති, න වත්ථුකාමො. දුවිධොපෙසොති වචනෙන දුවිධස්සපි සහිතස්ස අවචරණප්පදෙසං සඞ්ගණ්හාති. තෙන වත්ථුකාමස්සෙව පවත්තිදෙසො රූපාරූපධාතුද්වයං අපනීතං හොති. නනු ච දුවිධොපි සහිතො රූපාරූපධාතූසු පවත්තති රූපාරූපාවචරධම්මානං වත්ථුකාමත්තා තදාරම්මණානං රූපාරූපරාගානඤ්ච කිලෙසකාමභාවසිද්ධිතොති? තං න, බහලකිලෙසස්ස කාමරාගස්ස කිලෙසකාමභාවෙන ඉධ සඞ්ගහිතත්තා. එවඤ්ච කත්වා රූපාරූපධාතූසු පවත්තමානෙසු කාමාවචරධම්මෙසු නිකන්ති ඉධ න සඞ්ගහිතා සුඛුමත්තා. ‘‘උද්දානතො ද්වෙ කාමා’’ති සබ්බකාමෙ උද්දිසිත්වාපි හි ‘‘දුවිධොපෙසො’’ති එත්ථ තදෙකදෙසභූතා අඤ්ඤමඤ්ඤසහිතතාපරිච්ඡින්නා කාමරාගතබ්බත්ථුකධම්මාව සඞ්ගහිතාති, නිරවසෙසො ¶ වා කිලෙසකාමො කාමරාගො කාමතණ්හාරූපතණ්හාඅරූපතණ්හානිරොධතණ්හාභෙදො ඉධ පවත්තතීති අනවසෙසප්පවත්තිතං සන්ධාය ‘‘දුවිධොපෙසො’’ති වුත්තං, වත්ථුකාමොපි ච අප්පකො ඉධාපි න වත්තති රූපාරූපාවචරවිපාකමත්තො, තථාපි පරිපුණ්ණවත්ථුකාමත්තා කාමාවචරධම්මාව ඉධ ගහිතා. එවඤ්ච කත්වා සසත්ථාවචරොපමා යුත්තා හොති. ‘‘රූපූපපත්තියා මග්ගං භාවෙතී’’ති (ධ. ස. 163; විභ. 625) එත්ථ රූපභවො උත්තරපදලොපං කත්වා ‘‘රූප’’න්ති වුත්තො, එවමිධාපි උත්තරපදලොපො දට්ඨබ්බො. අඤ්ඤථා හි චිත්තං කාමාවචරාවචරන්ති වුච්චෙය්යාති. ආරම්මණකරණවසෙනාතිආදිකෙ ‘‘කාමො’’ති සබ්බං තණ්හමාහ, තස්මා ‘‘කාමඤ්චෙසා’’තිආදි වුත්තං, ‘‘කාමෙ අවචාරෙතීති කාමාවචාර’’න්ති වත්තබ්බෙ චා-සද්දස්ස රස්සත්තං කතං.

රුළ්හිසද්දෙනාති ඤාණසම්පයුත්තෙසු රුළ්හෙන සද්දෙන, ඤාණසම්පයුත්තෙසු වා පවත්තිත්වා අනවජ්ජසුඛවිපාකතාය තංසදිසෙසු ඤාණවිප්පයුත්තෙසු රුළ්හෙන සද්දෙන. අථ වා කිඤ්චි නිමිත්තං ගහෙත්වා සතිපි අඤ්ඤස්මිං තංනිමිත්තයුත්තෙ කිස්මිඤ්චිදෙව විසයෙ සම්මුතියා චිරකාලතාවසෙන නිමිත්තවිරහෙපි පවත්ති රුළ්හි නාම යථා ‘‘මහියං සෙතීති මහිංසො, ගච්ඡන්තීති ගාවො’’ති, එවං කුසලසද්දස්සපි රුළ්හිභාවො වෙදිතබ්බො. පඤ්ඤානිද්දෙසෙ ‘‘කොසල්ල’’න්ති අභිධම්මෙ (ධ. ස. 16) වුත්තං, තස්ස ච භාවා කුසලසද්දප්පවත්තීති කොසල්ලයොගා කුසලන්ති අයං අභිධම්මපරියායො හොති. කුසලන්ති කුසලභාවං ආහ.

විපාකාදීනං ¶ අවජ්ජපටිපක්ඛතා නත්ථීති කුසලමෙව අනවජ්ජලක්ඛණං වුත්තං. අනවජ්ජලක්ඛණමෙවාති සුඛවිපාකසභාවස්ස ලක්ඛණභාවනිවාරණත්ථං අවධාරණං කතං, තංනිවාරණඤ්ච තස්ස පච්චුපට්ඨානතං වත්ථුකාමතාය කතං. සම්පත්තිඅත්ථෙන රසෙන වොදානභාවරසං. ඵලට්ඨෙන පච්චුපට්ඨානෙන ඉට්ඨවිපාකපච්චුපට්ඨානං. සභාවො කක්ඛළාදිඵුසනාදිකො අසාධාරණො. සාමඤ්ඤං සාධාරණො අනිච්චාදිසභාවො. ඉධ ච කුසලලක්ඛණං සබ්බකුසලසාධාරණසභාවත්තා සාමඤ්ඤං දට්ඨබ්බං, අකුසලාදීහි අසාධාරණතාය සභාවො වා. උපට්ඨානාකාරොති ගහෙතබ්බභාවෙන ඤාණස්ස උපට්ඨහනාකාරො. ඵලං පන අත්තනො කාරණං පටිච්ච තප්පටිබිම්බභාවෙන, පටිමුඛං වා උපට්ඨාතීති පච්චුපට්ඨානං.

විජානාතීති ¶ සඤ්ඤාපඤ්ඤාකිච්චවිසිට්ඨං විසයග්ගහණං ආහ. සබ්බචිත්තසාධාරණත්තා යත්ථ යත්ථ යථා යථා අත්ථො ලබ්භති, තත්ථ තත්ථ තථා තථා ගහෙතබ්බොති. යං ආසෙවනපච්චයභාවෙන චිනොති, යඤ්ච කම්මුනා අභිසඞ්ඛතත්තා චිතං, තං තථා ‘‘චිත්ත’’න්ති වුත්තං. යං පන තථා න හොති, තං පරිත්තකිරියද්වයං අන්තිමජවනඤ්ච ලබ්භමානචින්තනවිචිත්තතාදිවසෙන ‘‘චිත්ත’’න්ති වෙදිතබ්බං. හසිතුප්පාදො පන අඤ්ඤජවනගතිකොව. චිත්තානං පනාති විචිත්රානන්ති අත්ථො. තදන්තොගධත්තා හි සමුදායවොහාරෙන අවයවොපි ‘‘චිත්ත’’න්ති වුච්චති යථා පබ්බතනදීසමුද්දාදිඑකදෙසෙසු දිට්ඨෙසු පබ්බතාදයො දිට්ඨාති වුච්චන්තීති. චරණං නාම ගහෙත්වා චරිතබ්බචිත්තපටො. රූපානීති බිම්බානි.

අජ්ඣත්තිකන්ති ඉන්ද්රියබද්ධං වදති. චිත්තකතමෙවාති චිත්තස්ස මූලකාරණතං සන්ධාය වුත්තං. කම්මස්ස හෙතං චිත්තං කාරණන්ති. තං පන අත්ථං විභාවෙතුං ‘‘කායකම්මාදිභෙද’’න්තිආදිමාහ. ලිඞ්ගනානත්තන්ති සණ්ඨානනානත්තං, භින්නසණ්ඨානඞ්ගපච්චඞ්ගවතො සරීරස්ස වා නානත්තං. වොහාරවසෙන ඉත්ථිපුරිසාදිභාවෙන වොහරිතබ්බෙසු පත්ථනාවිසෙසා උප්පජ්ජන්ති, තතො කම්මවිසෙසා. එවමිදං කම්මනානත්තං වොහාරනානත්තතො හොති. අපා…පෙ… කාදිතාති එවමාදීසු ආදි-සද්දෙහි ගතියා උපපත්තියා අත්තභාවෙ ලොකධම්මෙසු ච නානාකරණානි සුත්තාගතානි සඞ්ගණ්හාති.

කම්මනානත්තාදිවසෙනාති එත්ථ කුසලාකුසලවසෙන කම්මනානත්තං වෙදිතබ්බං. විසදිසසභාවතා හි නානත්තන්ති. කුසලකම්මස්ස දානාදිවසෙන කායසුචරිතාදිභාවෙන ච පුථුත්තං, අකුසලකම්මස්ස ච මච්ඡරියාදීහි කායදුච්චරිතාදීහි ච පුථුත්තං වෙදිතබ්බං. බහුප්පකාරතා හි පුථුත්තන්ති ¶ . අන්නදානාදිවසෙන දානාදීනං පාණාතිපාතාවිරතිආදිවසෙන කායසුචරිතාදීනං ආවාසමච්ඡරියාදිවසෙන මච්ඡරියාදීනං පාණාතිපාතාදිවසෙන කායදුච්චරිතාදීනඤ්ච පභෙදො වෙදිතබ්බො. එකෙකස්ස හි පකාරස්ස භෙදො පභෙදොති. නානත්තාදීනං වවත්ථානං තථා තථා වවත්ථිතතා නිච්ඡිතතා. එතෙනුපායෙන ලිඞ්ගනානත්තාදීනි වෙදිතබ්බානි. කම්මනානත්තාදීහි නිබ්බත්තානි හි තානීති.

පච්චුප්පන්නස්ස ලිඞ්ගස්ස කම්මතො පවත්තිං තදනුක්කමෙන පච්චුප්පන්නකම්මස්ස නිප්ඵත්තිඤ්ච දස්සෙත්වා තතො අනාගතලිඞ්ගනානත්තාදිනිප්ඵත්තිදස්සනෙන සංසාරං ඝටෙන්තො ‘‘කම්මනානාකරණං පටිච්චා’’තිආදිමාහ. තත්ථ පුරිමෙන කම්මවචනෙන ¶ අවිජ්ජාසඞ්ඛාරා, ලිඞ්ගාදිවචනෙන විඤ්ඤාණාදීනි භවපරියොසානානි, ගතිආදිවචනෙන ජාතිජරාමරණානි ගහිතානීති දට්ඨබ්බානි. තත්ථ ගතීති නිරයාදයො පඤ්ච ගතියො වුච්චන්ති, තාසං නානාකරණං අපදාදිභාවො. තා හි තථා භින්නාති. උපපත්තීති ගොමහිංසාදිඛත්තියාදිචාතුමහාරාජිකාදිඋපපත්තියො, තාසං නානාකරණං උච්චාදිතා. ඛත්තියො එව හි එකච්චො කුලභොගඉස්සරියාදීහි උච්චො හොති, එකච්චො නීචො. තෙහි එව හීනතාය හීනො, පධානභාවං නීතතාය පණීතො, අඩ්ඪතාය සුගතො, දලිද්දතාය දුග්ගතො. කුලවසෙන වා උච්චනීචතා, ඉස්සරියවසෙන හීනපණීතතා, භොගවසෙන සුගතදුග්ගතතා යොජෙතබ්බා. සුවණ්ණදුබ්බණ්ණතාති ඔදාතසාමාදිවණ්ණසුද්ධිඅසුද්ධිවසෙන වුත්තං. සුජාතදුජ්ජාතතාති නිග්රොධපරිමණ්ඩලාදිආරොහපරිණාහෙහි ලක්ඛණෙහි වා අත්තභාවපරිපුණ්ණාපරිපුණ්ණජාතතාවසෙන. සුසණ්ඨිතදුස්සණ්ඨිතතාති අඞ්ගපච්චඞ්ගානං සණ්ඨානවසෙන.

අපරම්පි වුත්තං අජ්ඣත්තිකචිත්තස්ස යථාවුත්තස්ස චිත්තකතභාවසාධකං සුත්තං ‘‘කම්මතො’’තිආදි. කම්මඤ්හි චිත්තතො නිබ්බත්තන්ති තතො නිප්ඵජ්ජමානං සබ්බම්පි චිත්තං චිත්තකතමෙවාති සාධෙති. කම්මනිබ්බත්තතො ලිඞ්ගතො පවත්තමානලිඞ්ගසඤ්ඤා මූලකාරණතො කම්මතො ආසන්නකාරණතො ලිඞ්ගතො ච පවත්තා හොතීති ‘‘කම්මතො…පෙ… පවත්තරෙ’’ති ආහ. අථ වා ලිඞ්ගඤ්ච සඤ්ඤා ච ලිඞ්ගසඤ්ඤා, තා යථාසඞ්ඛ්යං කම්මතො ලිඞ්ගතො ච පවත්තරෙති අත්ථො. සඤ්ඤාතො භෙදං ගච්ඡන්තීති තෙ ඉත්ථිපුරිසාදිලිඞ්ගසඤ්ඤාතො ඉත්ථිපුරිසාදිවොහාරභෙදං ධම්මා ගච්ඡන්ති, තථා තථා වොහරිතබ්බාති අත්ථො. ඉමාය ගාථාය අතීතපච්චුප්පන්නද්ධපටිච්චසමුප්පාදවසෙන චිත්තකතං චිත්තං දස්සිතං.

ලොකො ¶ එව පජාතත්තා පජාති පුරිමපාදස්ස විවරණං පච්ඡිමපාදො දට්ඨබ්බො. යථා රථස්ස ආණි නිබන්ධනා, එවං සත්තලොකරථස්ස කම්මං නිබන්ධනන්ති උපමාසංසන්දනං වෙදිතබ්බං. ඉමාය ච ගාථාය අද්ධද්වයවසෙන චිත්තස්ස කම්මවිඤ්ඤාණකතතා දස්සිතා. කිත්තින්ති පරම්මුඛා කිත්තනං පත්ථටයසතං. පසංසන්ති සම්මුඛා පසංසනං ථුතිං. කම්මනානාකරණන්ති කම්මතො නිබ්බත්තනානාකරණං කම්මජෙහි අනුමියමානං කම්මස්සෙව වා නානාකරණං.

කම්මස්සකාති ¶ කම්මසයා. කම්මස්ස දායං තෙන දාතබ්බං ආදියන්තීති කම්මදායාදා. අණ්ඩජාදීනඤ්ච යොනීනං කම්මතො නිබ්බත්තත්තා කම්මමෙව යොනි අත්තභාවපටිලාභනිමිත්තං එතෙසන්ති කම්මයොනී. බන්ධනට්ඨෙන කම්මං බන්ධු එතෙසන්ති කම්මබන්ධූ.

චිත්තස්සාති කම්මවිඤ්ඤාණස්ස. තස්ස පන අලද්ධොකාසතා අඤ්ඤෙන කම්මෙන පටිබාහිතත්තා තදවිපච්චනොකාසෙ පුග්ගලස්ස නිබ්බත්තත්තා ච වෙදිතබ්බා. විජ්ජමානම්පි අපරාපරියවෙදනීයකම්මවිඤ්ඤාණං කාලගතිපයොගාදිසහකාරීපච්චයවිකලතාය අවසෙසපච්චයවෙකල්ලං දට්ඨබ්බං. එකච්චචිත්තන්ති චිත්තෙන කත්තබ්බචිත්රෙන එකච්චභූතං තෙන කත්තබ්බචිත්රමාහ.

අනුභවිත්වා භවිත්වා ච අපගතං භූතාපගතං. අනුභූතභූතතා හි භූතතාසාමඤ්ඤෙන භූතසද්දෙන වුත්තා. සාමඤ්ඤමෙව හි උපසග්ගෙන විසෙසීයතීති. අනුභූතසද්දො ච කම්මවචනිච්ඡාභාවතො අනුභවකවාචකො දට්ඨබ්බො. විකප්පගාහවසෙන රාගාදීහි තබ්බිපක්ඛෙහි ච අකුසලං කුසලඤ්ච ආරම්මණරසං අනුභවති, න විපාකො කම්මවෙගක්ඛිත්තත්තා, නාපි කිරියා අහෙතුකානං අතිදුබ්බලතාය සහෙතුකානඤ්ච ඛීණකිලෙසස්ස ඡළඞ්ගුපෙක්ඛාවතො උප්පජ්ජමානානං අතිසන්තවුත්තිත්තා. එත්ථ ච පුරිමනයෙ කුසලාකුසලමෙව වත්තුං අධිප්පායවසෙන ‘‘භූතාපගත’’න්ති වුත්තං. යං ‘‘උප්පන්නානං අකුසලානං ධම්මානං පහානාය උප්පන්නානං කුසලානං ධම්මානං ඨිතියා’’ති (සං. නි. 5.651-662; විභ. 390-391) එත්ථ උප්පන්නන්ති ගහෙත්වා තංසදිසානං පහානං, වුද්ධි ච වුත්තා, පච්ඡිමනයෙ පන ච-සද්දෙන කුසලාකුසලඤ්ච ආකඩ්ඪිත්වා සබ්බං සඞ්ඛතං වුත්තං භූතාපගතභාවාභිධානාධිප්පායෙන.

විපච්චිතුං ඔකාසකරණවසෙන උප්පතිතං අතීතකම්මඤ්ච තතො උප්පජ්ජිතුං ආරද්ධො අනාගතො විපාකො ච ‘‘ඔකාසකතුප්පන්න’’න්ති වුත්තො. යං උප්පන්නසද්දෙන විනාපි විඤ්ඤායමානං උප්පන්නං ¶ , තං සන්ධාය ‘‘නාහං, භික්ඛවෙ, සඤ්චෙතනිකාන’’න්තිආදි (අ. නි. 10.217, 219) වුත්තං. තාසු තාසු භූමීසූති මනුස්සදෙවාදිඅත්තභාවසඞ්ඛාතෙසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු. තස්මිං තස්මිං සන්තානෙ අනුප්පත්තිඅනාපාදිතතාය අසමූහතං. එත්ථ ච ලද්ධභූමිකං ‘‘භූමිලද්ධ’’න්ති වුත්තං අග්ගිආහිතො විය. ඔකාසකතුප්පන්නසද්දෙපි ච ඔකාසො කතො එතෙනාති, ඔකාසො කතො එතස්සාති ච දුවිධත්ථෙපි එවමෙව කතසද්දස්ස පරනිපාතො වෙදිතබ්බො.

සබ්බදා ¶ අවත්තමානම්පි ගමියචිත්තං පටිපක්ඛපච්චවෙක්ඛණාය අවික්ඛම්භිතත්තා ‘‘උප්පන්න’’න්ති වුත්තං. අන්තරධාපෙතීති වික්ඛම්භිකා ආනාපානස්සති වික්ඛම්භෙති. අන්තරායෙවාති භූමිලද්ධෙ සභූමියං අබ්බොච්ඡින්නෙ විච්ඡින්දිත්වාති අත්ථො. අනතීතං අනනාගතඤ්ච ඛණත්තයෙකදෙසගතම්පි උප්පජ්ජමානං ‘‘ඛණත්තයගත’’න්ති වුත්තං. දෙසනාය පධානෙන ගහිතො අත්ථො ‘‘සීස’’න්ති වුච්චති. ලොකියධම්මඤ්හි දෙසෙතබ්බං පත්වා දෙසනාය චිත්තං පුබ්බඞ්ගමං හොති, ධම්මසභාවං වා සන්ධායෙතං වුත්තං. අකුසලාති සබ්බෙපි අකුසලා ධම්මා වුත්තා. චෙතනාති කෙචි. අකුසලභාගියාති රාගාදයො එකන්තඅකුසලා. අකුසලපක්ඛිකාති ඵස්සාදයොපි තප්පක්ඛිකා. මනො තෙසං ධම්මානං පඨමං උප්පජ්ජතීති සහජාතොපි මනො සම්පයුත්තෙ සඞ්ගණ්හිත්වා අධිපතිභාවෙන පවත්තමානො පඨමං උප්පන්නො විය හොතීති එවං වුත්තො. සම්පයුත්තාපි තදනුවත්තනතාය අන්වදෙව අකුසලා ධම්මාති වුත්තා, අනන්තරපච්චයමනං වා සන්ධාය මනොපුබ්බඞ්ගමතා වුත්තා. චිත්තෙන නීයතීති අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං සන්ධායාහ, තණ්හාසම්පයුත්තං වා. පභස්සරන්ති සභාවපණ්ඩරතං සන්ධායාහ. අරක්ඛිතෙති සතියා අනුනයපටිඝාදීහි අරක්ඛිතෙ, රාගාදීහි බ්යාපන්නෙ, තෙහි එව අවස්සුතෙ. චිත්තස්ස පුබ්බඞ්ගමභාවසාධනෙ අඤ්ඤමඤ්ඤං බලදානවසෙන සුත්තානුරක්ඛණං, ඉධ වා උපසංහතානං ආභිධම්මිකෙහි විඤ්ඤාතානං චිරකාලප්පවත්තිවසෙන වෙදිතබ්බං.

කතරපඤ්ඤං ත්වන්තිආදි න පාළිආරුළ්හං, එවං භගවා පුච්ඡතීති අට්ඨකථායමෙව වුත්තං. පඤ්ඤා පන කිමත්ථියාති ඉදම්පි එකං සුත්තං. ‘‘අභිඤ්ඤත්ථා පරිඤ්ඤත්ථා පහානත්ථා’’ති තස්ස විස්සජ්ජනං.

සාතන්ති සභාවවසෙන වුත්තං, මධුරන්ති මධුරං වියාති උපමාවසෙන. පොනොබ්භවිකාති පුනබ්භවකරණසීලා. තත්රතත්රාභිනන්දනතො නන්දී, නන්දිභූතො රාගො නන්දිරාගො, නන්දිරාගභාවෙන සහගතාති ¶ නන්දිරාගසහගතාති න එත්ථ සම්පයොගවසෙන සහගතභාවො අත්ථීති සහගතසද්දො තණ්හාය නන්දිරාගභාවං ජොතෙති. නන්දිරාගභූතාති චස්ස අත්ථො. නිස්සයෙති පාදකෙ. රූපාරූපාරම්මණානන්ති පථවීකසිණාදිආකාසාදිආරම්මණානං. සංසට්ඨෙති ඛීරොදකං විය සමොදිතෙ එකීභාවමිව ගතෙ. සහජාතෙති සම්පයුත්තසහජාතෙ, න සහජාතමත්තෙ. ඉධාපීති ‘‘ඉමස්මිම්පි පදෙ අයමෙව අත්ථො අධිප්පෙතො’’ති ඉමිස්සා අට්ඨකථාය යථාදස්සිතසංසට්ඨසද්දො ¶ සහජාතෙ අධිප්පෙතොති. අරූපං රූපෙනාති පටිසන්ධික්ඛණෙ වත්ථුනා. උක්කට්ඨනිද්දෙසොති අනවසෙසසඞ්ගහෙන කතො අතිසයනිද්දෙසො.

අනාභට්ඨතායෙවාති ‘‘දිට්ඨං සුත’’න්තිආදීසු දිට්ඨතාදයො විය අභාසිතබ්බතා අනාභට්ඨතා. සබ්බාකාරෙන සදිසස්ස දුතියචිත්තස්ස සසඞ්ඛාරිකතාවචනෙන ඉමස්ස අසඞ්ඛාරිකතා විඤ්ඤායති, තස්මා අභාසිතබ්බතාය න ගහිතොති අත්ථො යුජ්ජති. අධිප්පායො පන පාළියං අභාසිතත්තා එව තත්ථ දෙසෙතබ්බභාවෙන න ගහිතො න සඞ්ගහිතො න තස්සත්ථස්ස අභාවාති. අථ වා පාළියං අනාභට්ඨතාය එව අට්ඨකථායං න ගහිතො න තස්සත්ථො වුත්තො. නියමෙත්වාවාති පරතො එවංවිධස්සෙව සසඞ්ඛාරිකභාවවචනතො ඉධ තදවචනෙනෙව අසඞ්ඛාරිකභාවං නියමෙත්වා.

මනොවිඤ්ඤාණන්ති එත්ථ ද්වාරං වත්ථූති වුත්තං, ද්වාරෙන වා තංසහායභූතං හදයවත්ථු වුත්තං. සරසභාවෙනාති සකිච්චභාවෙන. අවිජ්ජා හි සඞ්ඛාරානං පච්චයභාවකිච්චා, අඤ්ඤාසාධාරණො වා රසිතබ්බො විඤ්ඤාතබ්බො භාවො සරසභාවො, අවිජ්ජාසභාවො සඞ්ඛාරසභාවොති එවමාදිකො. ‘‘සරසසභාවෙනා’’තිපි පාඨො, සොයෙව අත්ථො. අවිජ්ජාපච්චයාති වා සරසෙන, සඞ්ඛාරාති සභාවෙන.

එකසමුට්ඨානාදිතා රූපධම්මෙසු එව යොජෙතබ්බා තෙසු තබ්බොහාරබාහුල්ලතො. අතීතාදිභාවො රූපාරූපධම්මෙසු, චිත්තචෙතසිකනිබ්බානානම්පි වා යථාසභාවං එකද්විනකුතොචිසමුට්ඨානතා යොජෙතබ්බා. අනාපාථගතාති චක්ඛාදීනං අගොචරගතා සුඛුමරජාදිරූපං විය වත්ථුපරිත්තතාය තත්තායොගුළෙ පතිතොදකබින්දුරූපං විය ඛණපරිත්තතාය අතිදූරතාය අච්චාසන්නාදිතාය අතීතානාගතතාය ච. විසයො අනඤ්ඤත්ථභාවෙන, ගොචරො ච තත්ථ චරණෙන වුත්තො, තබ්බිසයනිච්ඡයෙන මනො පටිසරණං. අයමත්ථො සිද්ධො හොති අඤ්ඤථා තෙසං ධම්මාරම්මණභාවෙන ‘‘නෙසං ගොචරවිසයං පච්චනුභොතී’’ති වචනස්ස අනුපපත්තිතො. දිබ්බචක්ඛුදිබ්බසොතඉද්ධිවිධඤාණෙහි ¶ යථාවුත්තනයෙන අනාපාථගතානි රූපාදීනි ආලම්බියමානානි න ධම්මාරම්මණන්ති කත්ථචි වුච්චමානානි දිට්ඨානි, ඉතරථා ච දිට්ඨානි ‘‘දිබ්බෙන චක්ඛුනා රූපං පස්සතී’’තිආදීසූති.

ආපාථමාගච්ඡති ¶ මනසා පඤ්චවිඤ්ඤාණෙහි ච ගහෙතබ්බභාවූපගමනෙන. ඝට්ටෙත්වාති පටිමුඛභාවාපාථං ගන්ත්වා. සරභාණකස්ස ඔසාරකස්ස. පකතියා දිට්ඨාදිවසෙන ආපාථගමනඤ්ච භොජනපරිණාමඋතුභොජනවිසෙසඋස්සාහාදීහි කල්යං, රොගිනො වාතාදීහි ච උපද්දුතං වා කායං අනුවත්තන්තස්ස ජාගරස්ස භවඞ්ගස්ස චලනපච්චයානං කායිකසුඛදුක්ඛඋතුභොජනාදිඋපනිස්සයානං චිත්තපණිදහනසදිසාසදිසසම්බන්ධදස්සනාදිපච්චයානං, සුත්තස්ස ච සුපිනදස්සනෙ ධාතුක්ඛොභාදිපච්චයානං වසෙන වෙදිතබ්බං. අදිට්ඨස්ස අසුතස්ස අනාගතබුද්ධරූපාදිනො පසාදදාතුකාමතාවත්ථුස්ස තංසදිසතාසඞ්ඛාතෙන දිට්ඨසුතසම්බන්ධෙනෙව. න කෙවලං තංසදිසතාව උභයසම්බන්ධො, කින්තු තබ්බිපක්ඛතා තදෙකදෙසතා තංසම්පයුත්තතාදිකො ච වෙදිතබ්බො. කෙනචි වුත්තෙ කිස්මිඤ්චි සුතෙ අවිචාරෙත්වා සද්දහනං සද්ධා, සයමෙව තං විචාරෙත්වා රොචනං රුචි, ‘‘එවං වා එවං වා භවිස්සතී’’ති ආකාරවිචාරණං ආකාරපරිවිතක්කො, විචාරෙන්තස්ස කත්ථචි දිට්ඨියා නිජ්ඣානක්ඛමනං දිට්ඨිනිජ්ඣානක්ඛන්ති.

ගෙරුකහරිතාලඤ්ජනාදිධාතූසු. සුභනිමිත්තං සුභග්ගහණස්ස නිමිත්තං. තං සුභනිමිත්තත්තා රඤ්ජනීයත්තා ච ලොභස්ස වත්ථු. නියමිතස්ස චිත්තස්ස වසෙන නියමිතවසෙන. එවමිතරෙසු ද්වීසු. ආභොගො ආභුජිතං. ලූඛපුග්ගලා දොසබහුලා. අදොසබහුලා සිනිද්ධපුග්ගලා. තදධිමුත්තතාති පීතිනින්නචිත්තතා. ඉමෙහි…පෙ… වෙදිතබ්බො පීතියා සොමනස්සවිප්පයොගාසම්භවතොති අධිප්පායො.

ජීවිතවුත්තියා ආයතනභාවතො හත්ථාරොහාදිසිප්පමෙව සිප්පායතනං. කසිවාණිජ්ජාදිකම්මමෙව කම්මායතනං. ආයුවෙදාදිවිජ්ජා එව විජ්ජාට්ඨානං. අබ්යාපජ්ජෙති දොමනස්සබ්යාපාදරහිතෙ රූපභවෙ. ධම්මපදාති ධම්මකොට්ඨාසා. පිලවන්තීති උපට්ඨහන්ති පදිස්සන්ති. යොගාති භාවනාභියොගා සමාධිතො. වත්ථුවිසදකිරියාති අජ්ඣත්තිකබාහිරානං වත්ථූනං නිම්මලභාවකිරියා. සද්ධාදීනං ඉන්ද්රියානං අඤ්ඤමඤ්ඤානතිවත්තනං ඉන්ද්රියසමත්තපටිපාදනතා ¶ . ගම්භීරානං ඤාණෙන චරිතබ්බානං, ගම්භීරඤාණෙන වා චරිතබ්බානං සුත්තන්තානං පච්චවෙක්ඛණා ගම්භීරඤාණචරියපච්චවෙක්ඛණා.

වංසොති අනුක්කමො. තන්තීති සන්තති. පවෙණීති සම්බන්ධො. සබ්බමෙතං චාරිත්තකිරියාපබන්ධස්ස වචනං. චාරිත්තසීලත්තා සීලමයං. ‘‘දස්සාමී’’ති වචීභෙදෙන වත්ථුස්ස පරිණතත්තා තතො පට්ඨාය දානං ආරද්ධං නාම හොති ¶ , යතො තස්ස අත්තනො පරිණාමනාදීසු ආපත්ති හොති. විජ්ජමානවත්ථුස්මිං චින්තනකාලතො පට්ඨාය දානං ආරද්ධන්ති තත්ථ දානමයං කුසලං හොතීති අධිප්පායො. න හි දානවත්ථුං අවිජ්ජමානකම්පි සඞ්ඛරොන්තස්ස කුසලං න හොතීති. තං පන දානමයස්ස පුබ්බභාගොති තදෙව භජෙය්ය, වුත්තං අට්ඨකථායං. කුලවංසාදිවසෙනාති උදාහරණමත්තමෙවෙතං. අත්තනා සමාදින්නවත්තවසෙන සප්පුරිසවත්තගාමජනපදවත්තාදිවසෙන ච චාරිත්තසීලතා වෙදිතබ්බා.

සවත්ථුකන්ති භෙරිආදිවත්ථුසහිතං කත්වා. විජ්ජමානකවත්ථුන්ති භෙරිආදිවත්ථුං. ධම්මස්සවනඝොසනාදීසු ච සවත්ථුකං කත්වා සද්දස්ස දානං සද්දවත්ථූනං ඨානකරණානං සසද්දප්පවත්තිකරණමෙවාති තස්ස චින්තනං විජ්ජමානවත්ථුපරිච්චාගො වෙදිතබ්බො. භාජෙත්වා දස්සෙසි ධම්මරාජා ඉධ ච රූපාරම්මණාදිභාවං, අඤ්ඤත්ථ ච ‘‘තීණිමානි, භික්ඛවෙ, පුඤ්ඤකිරියවත්ථූනී’’ති (දී. නි. 3.305) දානමයාදිභාවං, අපරත්ථ ච ‘‘කතමෙ ධම්මා කුසලා? තීණි…පෙ… තංසමුට්ඨානං කායකම්ම’’න්තිආදිනා කායකම්මාදිභාවඤ්ච වදන්තො. අපරියාපන්නා චාති පරමත්ථතො අවිජ්ජමානත්තා අඤ්ඤායතනත්තා ච අසඞ්ගහිතා.

පරිභොගරසො පරිභොගපච්චයං පීතිසොමනස්සං. අයං පන රසසමානතාවසෙන ගහණං උපාදාය රසාරම්මණන්ති වුත්තො, න සභාවතො. සභාවෙන පන ගහණං උපාදාය පීතිසොමනස්සං ධම්මාරම්මණමෙව හොතීති ‘‘සුඛා වෙදනා ධම්මාරම්මණ’’න්ති වුත්තං. ආරම්මණමෙව නිබද්ධන්ති රූපාරම්මණං…පෙ… ධම්මාරම්මණන්ති එවං නියමෙත්වා වුත්තං. කම්මස්ස අනිබද්ධත්තාති කම්මස්ස අනියතත්තා. යථා හි රූපාදීසු එකාරම්මණං චිත්තං අනඤ්ඤාරම්මණං හොති, න එවං කායද්වාරාදීසු එකද්වාරිකකම්මං අඤ්ඤස්මිං ද්වාරෙ නුප්පජ්ජති, තස්මා කම්මස්ස ද්වාරනියමරහිතත්තා ද්වාරම්පි කම්මනියමරහිතන්ති ඉධ ආරම්මණං විය නියමෙත්වා න වුත්තං. විනා ආරම්මණෙන අනුප්පජ්ජනතොති එතස්සපි චත්ථො ‘‘යථා කායකම්මාදීසු එකං කම්මං තෙන ද්වාරෙන විනා අඤ්ඤස්මිං ¶ ද්වාරෙ චරති, න එවං රූපාදීසු එකාරම්මණං චිත්තං තෙනාරම්මණෙන විනා ආරම්මණන්තරෙ උප්පජ්ජතී’’ති වෙදිතබ්බො. න හි යථා වචීද්වාරෙ උප්පජ්ජමානම්පි ‘‘කායකම්ම’’න්ති වුච්චති, එවං සද්දාරම්මණෙ උප්පජ්ජමානං ‘‘රූපාරම්මණ’’න්ති වුච්චති.

ඉමස්ස ¶ පනත්ථස්සාති කම්මද්වාරානං අඤ්ඤමඤ්ඤස්මිං අනියතතාය ‘‘ද්වාරෙ චරන්ති කම්මානී’’තිආදිනා පකාසනත්ථං. පඤ්ච විඤ්ඤාණානීති එත්ථ ඡට්ඨස්ස විඤ්ඤාණස්ස තස්ස ච ද්වාරස්ස අනුද්දෙසො ද්වාරද්වාරවන්තානං සහාභාවා. නියතරූපරූපවසෙන චතුසමුට්ඨානිකකායා වුත්තාති සද්දස්ස විකාරරූපාදීනඤ්ච අසඞ්ගහො.

පඨමජවනසමුට්ඨිතා වායොධාතු යදිපි තස්මිං ඛණෙ රූපානං දෙසන්තරුප්පත්තිහෙතුභාවෙන චාලෙතුං න සක්කොති, තථාපි විඤ්ඤත්තිවිකාරසහිතාව සා වෙදිතබ්බා. දසසු හි දිසාසු යං දිසං ගන්තුකාමො අඞ්ගපච්චඞ්ගානි වා ඛිපිතුකාමො, තංදිසාභිමුඛානෙව රූපානි සා සන්ථම්භෙති සන්ධාරෙති චාති තදභිමුඛභාවවිකාරවතී හොති, අධිප්පායසහභාවී ච විකාරො විඤ්ඤත්තීති. එවඤ්ච කත්වා ආවජ්ජනස්සපි විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකභාවො යථාධිප්පායවිකාරරූපුප්පාදනෙන උපපන්නො හොති, යතො බාත්තිංස චිත්තානි රූපිරියාපථවිඤ්ඤත්තිජනකානි වුත්තානීති. යොජනං ගතො, දසයොජනං ගතොති වත්තබ්බතං ආපජ්ජාපෙති අනෙකසහස්සවාරං උප්පන්නා.

වායොධාතුයා…පෙ… පච්චයො භවිතුන්ති ථම්භනචලනෙසු වායොධාතුයා පච්චයො භවිතුං සමත්ථො චිත්තසමුට්ඨානමහාභූතානං එකො ආකාරවිසෙසො අත්ථි, අයං විඤ්ඤත්ති නාම. තෙසඤ්හි තදාකාරත්තා වායොධාතු ථම්භෙති චාලෙති චාති. න චිත්තසමුට්ඨානාති එතෙන පරමත්ථතො අභාවං දස්සෙති. න හි රූපං අප්පච්චයං අත්ථි, න ච නිබ්බානවජ්ජො අත්ථො නිච්චො අත්ථීති. විඤ්ඤත්තිතායාති විඤ්ඤත්තිවිකාරතාය. චිත්තසමුට්ඨානභාවො විය මහාභූතවිකාරතාය උපාදාරූපභාවො ච අධිප්පෙතොති වෙදිතබ්බො.

කායිකකරණන්ති ¶ කායද්වාරප්පවත්තං චිත්තකිරියං, අධිප්පායන්ති අත්ථො. කාරෙති මඤ්ඤෙති එතෙන වණ්ණග්ගහණානුසාරෙන ගහිතාය විඤ්ඤත්තියා යං කරණං විඤ්ඤාතබ්බං, තස්ස විජානනෙන විඤ්ඤත්තියා විඤ්ඤාතත්තං දස්සෙති. න හි විඤ්ඤත්තිරහිතෙසු රුක්ඛචලනාදීසු ‘‘ඉදමෙස කාරෙතී’’ති විජානනං හොතීති. චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස හි රූපෙ අභිනිපාතමත්තං කිච්චං, න අධිප්පායසහභුනො චලනවිකාරස්ස ගහණං. චිත්තස්ස පන ලහුපරිවත්තිතාය චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථියා ¶ අනන්තරං මනොවිඤ්ඤාණෙන විඤ්ඤාතම්පි චලනං චක්ඛුනා දිට්ඨං විය මඤ්ඤන්ති අවිසෙසවිදුනො, තස්මා යථා නීලාභිනිපාතවසප්පවත්තාය චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථියා නීලන්ති පවත්තාය මනොවිඤ්ඤාණවීථියා ච අන්තරං න විඤ්ඤායති, එවං අවිඤ්ඤායමානන්තරෙන මනොද්වාරවිඤ්ඤාණෙන ගහිතෙ තස්මිං චිත්තෙන සහෙව අනුපරිවත්තෙ කායථම්භනවිකාරචොපනසඞ්ඛාතෙ ‘‘ඉදමෙස කාරෙති, අයමස්ස අධිප්පායො’’ති විජානනං හොති.

තාලපණ්ණාදිරූපානි දිස්වා තදනන්තරප්පවත්තාය මනොද්වාරවීථියා අවිඤ්ඤායමානන්තරාය තාලපණ්ණාදීනං උදකාදිසහචාරිප්පකාරතං සඤ්ඤාණාකාරං ගහෙත්වා උදකාදිග්ගහණං විය. එත්ථ උදකං භවිස්සතීතිආදිනා ච උදකාදිසම්බන්ධනාකාරෙන රූපග්ගහණානුසාරවිඤ්ඤාණෙන යං උදකාදි විඤ්ඤාතබ්බං, තස්ස විජානනෙන තදාකාරස්ස විඤ්ඤාතතා වුත්තාති දට්ඨබ්බා. එතස්ස පන කායිකකරණග්ගහණස්ස උදකාදිග්ගහණස්ස ච පුරිමසිද්ධසම්බන්ධග්ගහණං උපනිස්සයො හොතීති දට්ඨබ්බං. අථ පන නාලම්බිතාපි විඤ්ඤත්ති කායිකකරණග්ගහණස්ස ච පච්චයො පුරිමසිද්ධසම්බන්ධග්ගහණොපනිස්සයවසෙන සාධිප්පායවිකාරභූතවණ්ණග්ගහණානන්තරං පවත්තමානස්ස අධිප්පායග්ගහණස්ස අධිප්පායසහභූවිකාරාභාවෙ අභාවතො, එවං සති වණ්ණග්ගහණානන්තරෙන උදකාදිග්ගහණෙනෙව තාලපණ්ණාදිසඤ්ඤාණාකාරො විය වණ්ණග්ගහණානන්තරෙන අධිප්පායග්ගහණෙනෙව විඤ්ඤත්ති පාකටා හොතීති ‘‘ඉදඤ්චිදඤ්ච එස කාරෙති මඤ්ඤෙ’’ති අධිප්පායවිජානනෙනෙව විඤ්ඤත්තියා විඤ්ඤාතතා වුත්තා.

අයං නො පහරිතුකාමොති අධිප්පායවිජානනෙන විඤ්ඤත්තියා පාකටභාවං දස්සෙති. න හි තදපාකටභාවෙ අධිප්පායවිජානනං හොතීති. සම්මුඛී…පෙ… යෙව නාම හොතීති අසම්මුඛීභූතතාය අනාපාථගතානං රූපාදීනං චක්ඛුවිඤ්ඤෙය්යාදිභාවො විය සභාවභූතං තං ද්විධා විඤ්ඤත්තිභාවං සාධෙති. පරං බොධෙතුකාමතාය විනාපි අභික්කමනාදිප්පවත්තනෙන සො චිත්තසහභූවිකාරො ¶ අධිප්පායං විඤ්ඤාපෙති, සයඤ්ච විඤ්ඤායතීති ද්විධාපි විඤ්ඤත්තියෙවාති වෙදිතබ්බා.

තස්මිං ද්වාරෙ සිද්ධාති තෙන ද්වාරෙන විඤ්ඤාතබ්බභාවතො තෙනෙව ද්වාරෙන නාමලාභතො තස්මිං ද්වාරෙ පාකටභාවවසෙන සිද්ධා. කුසලං වා අකුසලං වාති ඨපෙතබ්බං. කස්මා? යස්මා පරවාදිනො අවිපාකස්ස කම්මභාවො ¶ න සිද්ධො, ඉතරස්ස පන සිද්ධොති විඤ්ඤත්තිසමුට්ඨාපකානං එකාදසන්නං කිරියචිත්තානං වසෙන තිකං පූරෙත්වා ඨපෙතබ්බං.

ද්වාරෙ චරන්ති කම්මානීති එත්ථ අයමධිප්පායො – යදි ද්වාරා ද්වාරන්තරචාරිනො හොන්ති, ද්වාරසම්භෙදා කම්මසම්භෙදොපීති කායකම්මං කායකම්මද්වාරන්ති අඤ්ඤමඤ්ඤවවත්ථානං න සියා, කම්මානම්පි කම්මන්තරචරණෙ එසෙව නයො. යදි පන ද්වාරානම්පි ද්වාරභාවෙන කම්මන්තරචරණං කම්මානඤ්ච ද්වාරන්තරචරණං න සියා, සුට්ඨුතරං කම්මද්වාරවවත්ථානං සියා. න පන කම්මානං ද්වාරන්තරෙ අචරණං අත්ථි, කින්තු ද්වාරෙ අඤ්ඤස්මිඤ්ච චරන්ති කම්මානි අඤ්ඤානිපි. යස්මා පන ද්වාරෙ ද්වාරානි න චරන්ති, තස්මා අද්වාරචාරීහි ද්වාරෙහි කාරණභූතෙහි කම්මානි ද්වාරන්තරෙ චරන්තානිපි වවත්ථිතානි. න කෙවලං කම්මානෙව, තෙහි පන ද්වාරානිපීති එවං කම්මද්වාරානි අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතානි ‘‘යෙභුය්යෙනවුත්තිතාය තබ්බහුලවුත්තිතාය චා’’ති වුච්චමානාය වවත්ථානයුත්තියා. තත්ථ ද්වාරාපෙක්ඛත්තා කම්මානං කායකම්මාදිභාවස්ස අද්වාරචාරීහි ද්වාරෙහි වවත්ථානං හොති, න පන ද්වාරන්තරචාරීහි කම්මෙහි ද්වාරානං අවවත්ථානං කම්මානපෙක්ඛකායද්වාරාදිභාවෙහි ද්වාරෙහි වවත්ථිතානං කායකම්මාදීනං කායකම්මද්වාරාදිවවත්ථානකරත්තා. අථ වා ද්වාරන්තරෙ චරන්තානිපි කායාදීහි උපලක්ඛිතානෙව චරන්ති පාණාතිපාතාදීනං එවංසභාවත්තා ආණත්තිහත්ථවිකාරාදීහි වුච්චමානස්සපි කායාදීහි සාධෙතබ්බසභාවාවබොධතො, තස්මා න කම්මන්තරස්ස අත්තනි චරන්තස්සපි ද්වාරන්තරං සනාමං දෙති, නාපි කම්මං ද්වාරස්ස, තංතංද්වාරමෙව පන කම්මස්ස කම්මඤ්ච ද්වාරන්තරෙ චරන්තම්පි අත්තනොයෙව ද්වාරස්ස නාමං දෙතීති සිද්ධං අඤ්ඤමඤ්ඤවවත්ථානං. පුබ්බෙ පන ද්වාරෙසු අනිබද්ධතා කම්මානං ද්වාරන්තරචරණමෙව සන්ධාය වුත්තා, න එතං වවත්ථානන්ති.

තත්ථාති තෙසු ද්වාරකම්මෙසු. කායකම්මස්ස උප්පජ්ජනට්ඨානන්ති තංසහජාතා විඤ්ඤත්තියෙව වුච්චති. කිඤ්චාපි හි සා තස්ස කෙනචි පකාරෙන පච්චයො න හොති, තථාපි කම්මස්ස විසෙසිකා ¶ විඤ්ඤත්ති තංසහජාතා හොතීති තස්ස උප්පත්තිට්ඨානභාවෙන වුත්තා යථාවුත්තනියමෙන අඤ්ඤවිසෙසනස්ස කම්මස්ස විසෙසනන්තරෙ උප්පත්තිඅභාවා. කායෙන පන කතත්තාති කායවිඤ්ඤත්තිං ජනෙත්වා තාය ජීවිතින්ද්රියුපච්ඡෙදාදිනිප්ඵාදනතො අත්තනො නිප්ඵත්තිවසෙන ‘‘කායෙන කතං කම්ම’’න්ති වුත්තං. කාරණභූතො හි පනෙත්ථ කායොති.

අඤ්ඤමඤ්ඤං ¶ වවත්ථිතාති එත්ථ කම්මුනා කායො කායකම්මද්වාරන්ති එවං වවත්ථිතො, න කායො ඉච්චෙව. යථා සූචිකම්මුනා සූචිකම්මකරණන්ති වවත්ථිතා, න සූචි ඉච්චෙව, තථා ඉදම්පි දට්ඨබ්බං. අඤ්ඤමඤ්ඤං වවත්ථිතාති ච අඤ්ඤමඤ්ඤං විසෙසිතාති අත්ථො. එවං සන්තෙති යථාවුත්තං වවත්ථානනියමං අග්ගහෙත්වා ‘‘ද්වාරෙ චරන්ති කම්මානී’’තිආදිවචනමෙව ගහෙත්වා චොදෙති. තත්ථ එවං සන්තෙති කම්මානං ද්වාරචරණෙ අඤ්ඤමඤ්ඤෙන ච වවත්ථානෙ නාමලාභෙ විසෙසනෙ සතීති අත්ථො.

කායකම්මද්වාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චතූහි, භික්ඛවෙ, අඞ්ගෙහි සමන්නාගතාති එත්ථ සුභාසිතභාසනසඞ්ඛාතා අපිසුණවාචා, ධම්මභාසනසඞ්ඛාතො අසම්ඵප්පලාපො, පියභාසනසඞ්ඛාතා අඵරුසවාචා, සච්චභාසනසඞ්ඛාතො අමුසාවාදො චාති එතා වාචා තථාපවත්තා චෙතනා දට්ඨබ්බා. සහසද්දා පනාති තස්ස විකාරස්ස සද්දෙන සහ සම්භූතත්තා වුත්තං. චිත්තානුපරිවත්තිතාය පන සො න යාව සද්දභාවීති දට්ඨබ්බො, විතක්කවිප්ඵාරසද්දො න සොතවිඤ්ඤෙය්යොති පවත්තෙන මහාඅට්ඨකථාවාදෙන චිත්තසමුට්ඨානසද්දො විනාපි විඤ්ඤත්තිඝට්ටනෙන උප්පජ්ජතීති ආපජ්ජති. ‘‘යා තාය වාචාය විඤ්ඤත්තී’’ති (ධ. ස. 636) හි වචනතො අසොතවිඤ්ඤෙය්යසද්දෙන සහ විඤ්ඤත්තියා උප්පත්ති නත්ථීති විඤ්ඤායතීති.

චිත්තසමුට්ඨානං සද්දායතනන්ති එත්ථ ච න කොචි චිත්තසමුට්ඨානො සද්දො අසඞ්ගහිතො නාම අත්ථීති අධිප්පායෙන මහාඅට්ඨකථාවාදං පටිසෙධෙති. ඡබ්බිධෙන රූපසඞ්ගහාදීසු හි ‘‘සොතවිඤ්ඤෙය්ය’’න්ති ‘‘දිට්ඨං සුත’’න්ති එත්ථ ‘‘සුත’’න්ති ච න කොචි සද්දො න සඞ්ගය්හතීති. මහාඅට්ඨකථායං ¶ පන විඤ්ඤත්තිසහජමෙව ජිව්හාතාලුචලනාදිකරවිතක්කසමුට්ඨිතං සුඛුමසද්දං ‘‘දිබ්බසොතෙන සුත්වා ආදිසතී’’ති සුත්තෙ පට්ඨානෙ ච ඔළාරිකසද්දං සන්ධාය ‘‘සොතවිඤ්ඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති වුත්තන්ති ඉමිනා අධිප්පායෙන අසොතවිඤ්ඤෙය්යතා වුත්තා සියා. සද්දො ¶ ච අසොතවිඤ්ඤෙය්යො චාති විරුද්ධමෙතන්ති පන පටික්ඛෙපො වෙදිතබ්බො. විඤ්ඤත්තිපච්චයා ඝට්ටනා විඤ්ඤත්තිඝට්ටනා. විඤ්ඤත්ති එව වා. ඝට්ටනාකාරප්පවත්තභූතවිකාරො හි ‘‘ඝට්ටනා’’ති වුත්තො. සඞ්ඝට්ටනෙන සහෙව සද්දො උප්පජ්ජති, න පුබ්බාපරභාවෙන. පථවීධාතුයාති ඉදං වායොධාතුයා විය චාලනං පථවීධාතුයා සඞ්ඝට්ටනං කිච්චං අධිකන්ති කත්වා වුත්තං, විකාරස්ස ච තප්පච්චයභාවො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. තබ්බිකාරානඤ්හි භූතානං අඤ්ඤමඤ්ඤස්ස පච්චයභාවොති. අඤ්ඤම්පි සබ්බං විධානං කායවිඤ්ඤත්තියං විය වෙදිතබ්බං.

තිසමුට්ඨානිකකායං…පෙ… න ලබ්භති. න හි චාලනං උපාදින්නඝට්ටනන්ති. චාලනඤ්හි දෙසන්තරුප්පාදනපරම්පරතා, ඝට්ටනං පච්චයවිසෙසෙන භූතකලාපානං ආසන්නතරුප්පාදොති. උපත්ථම්භනකිච්චම්පි නත්ථීති උපත්ථම්භනෙන විනා පඨමචිත්තසමුට්ඨානාපි ඝට්ටනාකාරෙන පවත්තතීති ඝට්ටනත්ථං උපත්ථම්භනෙන පයොජනං නත්ථි, ලද්ධාසෙවනෙන චිත්තෙනෙව ඝට්ටනස්ස බලවභාවතො චාති අධිප්පායො. උපත්ථම්භනං නත්ථි අත්ථීති විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බං.

වචීකම්මද්වාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අයං නාම චෙතනා කම්මං න හොතීති න වත්තබ්බාති ඉදං යස්ස ද්වාරං මනො, තංදස්සනත්ථං වුත්තං. කප්පෙතීති ‘‘ත්වං ඵුසනං කරොහි, ත්වං වෙදයිත’’න්ති එවං කප්පෙන්තං විය පවත්තතීති අත්ථො. පකප්පනඤ්ච තදෙව. කිං පිණ්ඩං කරොතීති ආයූහනත්ථවසෙන පුච්ඡති. ඵස්සාදිධම්මෙ හි අවිප්පකිණ්ණෙ කත්වා සකිච්චෙසු පවත්තනං ආයූහනං, තත්ථෙව බ්යාපාරණං චෙතයනං, තථාකරණං අභිසඞ්ඛරණන්ති. තෙභූමකස්සෙව ගහණං ලොකුත්තරකම්මස්ස කම්මක්ඛයකරත්තා.

මනොකම්මද්වාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චෙතයිත්වා ¶ ¶ කම්මං කරොතීති එත්ථ යස්මා පුරිමචෙතනාය චෙතයිත්වා සන්නිට්ඨානකම්මං කරොති, තස්මා චෙතනාපුබ්බකං කම්මං තංචෙතනාසභාවමෙවාති චෙතනං අහං කම්මං වදාමීති අත්ථො. අථ වා සමානකාලත්තෙපි කාරණකිරියා පුබ්බකාලා විය වත්තුං යුත්තා, ඵලකිරියා ච අපරකාලා විය. යස්මා ච චෙතනාය චෙතයිත්වා කායවාචාහි චොපනකිරියං මනසා ච අභිජ්ඣාදිකිරියං කරොති, තස්මා තස්සා කිරියාය කාරිකං චෙතනං අහං කම්මං වදාමීති අත්ථො. කායෙ වාති කායවිඤ්ඤත්තිසඞ්ඛාතෙ කායෙ වා. සතීති ධරමානෙ, අනිරොධිතෙ වා. කායසමුට්ඨාපිකා චෙතනා කායසඤ්චෙතනා. එත්ථ ච සුඛදුක්ඛුප්පාදකෙන කම්මෙන භවිතබ්බං, චෙතනා ච සුඛදුක්ඛුප්පාදිකා වුත්තාති තස්සා කම්මභාවො සිද්ධො හොති. සඤ්චෙතනියන්ති සඤ්චෙතනසභාවවන්තං. සමිද්ධිත්ථෙරෙන ‘‘සඤ්චෙතනියං, ආවුසො…පෙ… මනසා සුඛං සො වෙදයතී’’ති (ම. නි. 3.300; කථා. 539) අවිභජිත්වා බ්යාකතො. සුඛවෙදනීයන්තිආදිනා පන විභජිත්වා බ්යාකාතබ්බො සො පඤ්හො, තස්මා සම්මා බ්යාකතො නාම න හොති. ඉතරද්වයෙපි එසෙව නයො. යථා පන සුත්තානි ඨිතානි, තථා චොපනකිරියානිස්සයභූතා කායවාචා අභිජ්ඣාදිකිරියානිස්සයො ච මනොද්වාරානි, යාය පන චෙතනාය තෙහි කායාදීහි කරණභූතෙහි චොපනාභිජ්ඣාදිකිරියං කරොන්ති වාසිආදීහි විය ඡෙදනාදිං, සා චෙතනා කම්මන්ති ද්වාරප්පවත්තියම්පි කම්මද්වාරාභෙදනඤ්ච කම්මද්වාරවවත්ථානඤ්ච දිස්සති, එවඤ්ච සති ‘‘කායෙන චෙ කතං කම්ම’’න්තිආදිගාථායො (ධ. ස. අට්ඨ. 1 කායකම්මද්වාර) අතිවිය යුජ්ජන්ති.

ලොකුත්තරමග්ගො ඉධ ලොකියකම්මකථායං අනධිප්පෙතොපි භජාපියමානො තීණි කම්මානි භජති. මනෙන දුස්සීල්යන්ති කායිකවාචසිකවීතික්කමවජ්ජං සබ්බං අකුසලං සඞ්ගණ්හාති, මිච්ඡාදිට්ඨිසඞ්කප්පවායාමසතිසමාධිං වා. තම්පි චෙතං ‘‘මනසා සංවරො සාධූ’’ති (සං. නි. 1.116; ධ. ප. 361) වුත්තස්ස සංවරස්ස පටිපක්ඛවසෙන වුත්තං, න සීලවිපත්තිවසෙන. න හි සා මානසිකා අත්ථීති මග්ගස්සෙව භජාපනං මහාවිසයත්තා. බොජ්ඣඞ්ගා හි මනොකම්මමෙව භජෙය්යුං, න ච න සක්කා මග්ගභජාපනෙනෙව තෙසං භජාපනං විඤ්ඤාතුන්ති.

කම්මපථං ¶ අප්පත්තානම්පි තංතංද්වාරෙ සංසන්දනං අවරොධනං ද්වාරන්තරෙ කම්මන්තරුප්පත්තියම්පි කම්මද්වාරාභෙදනඤ්ච ¶ ද්වාරසංසන්දනං නාම. ‘‘තිවිධා, භික්ඛවෙ, කායසඤ්චෙතනා අකුසලං කායකම්ම’’න්තිආදිනා (කථා. 539) කම්මපථප්පත්තාව සන්නිට්ඨාපකචෙතනා කම්මන්ති වුත්තාති පුරිමචෙතනා සබ්බා කායකම්මං න හොතීති වුත්තං. ආණාපෙත්වා…පෙ… අලභන්තස්සාති ආණත්තෙහි අමාරිතභාවං සන්ධාය වුත්තං, වචීදුච්චරිතං නාම හොති අකම්මපථභාවතොති අධිප්පායො. ‘‘ඉමෙ සත්තා හඤ්ඤන්තූ’’ති පවත්තබ්යාපාදවසෙන චෙතනාපක්ඛිකා වා භවන්ති කායකම්මවොහාරලාභා. අබ්බොහාරිකා වා මනොකම්මවොහාරවිරහා. සසම්භාරපථවීආදීසු ආපාදයො එත්ථ නිදස්සනං.

කුලුම්බස්සාති ගබ්භස්ස, කුලස්සෙව වා. තිස්සොපි සඞ්ගීතියො ආරුළ්හතාය අනනුජානනතො ‘‘තව සුත්තස්සා’’ති වුත්තං. දසවිධා ඉද්ධි පටිසම්භිදාමග්ගෙ ඉද්ධිකථාය ගහෙතබ්බා. භාවනාමයන්ති අධිට්ඨානිද්ධිං සන්ධාය වදති. ඝටභෙදො විය පරූපඝාතො, උදකවිනාසො විය ඉද්ධිවිනාසො ච හොතීති උපමා සංසන්දති. තව පඤ්හොති භාවනාමයාය පරූපඝාතො හොතීති වුත්තො ඤාපෙතුං ඉච්ඡිතො අත්ථො. ආථබ්බණිද්ධි විජ්ජාමයිද්ධි හොති. සත්තමෙ පදෙති මණ්ඩලාදිතො සත්තමෙ පදෙ.

වචනන්තරෙන ගමෙතබ්බත්ථං නෙය්යත්ථං, සයමෙව ගමිතබ්බත්ථං නීතත්ථං. කිරියතො සමුට්ඨාති, උදාහු අකිරියතොති තෙනාධිප්පෙතං සම්පජානමුසාවාදං සන්ධාය පුච්ඡති, න උපොසථක්ඛන්ධකෙ වුත්තං. තත්ථ අවුත්තමෙව හි සො අනරියවොහාරං වුත්තන්ති ගහෙත්වා වොහරතීති. වාචාගිරන්ති වාචාසඞ්ඛාතං ගිරං, වාචානුච්චාරණං වා.

ඛන්දසිවාදයො සෙට්ඨාති ඛන්දාති කුමාරා. සිවාති මහෙස්සරා, මිච්ඡාදිට්ඨියා නිදස්සනත්ථමිදං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. නත්ථිකදිට්ඨාදයො එව හි කම්මපථප්පත්තා කම්මන්ති. චෙතනා පනෙත්ථ අබ්බොහාරිකාති කායද්වාරෙ වචීද්වාරෙ ච සමුට්ඨිතාපි කායකම්මං වචීකම්මන්ති ච වොහාරං න ලභති අභිජ්ඣාදිප්පධානත්තා. ‘‘තිවිධා, භික්ඛවෙ, මනොසඤ්චෙතනා අකුසලං මනොකම්ම’’න්ති පන වචනතො සභාවෙනෙව සා මනොකම්මං, න අභිජ්ඣාදිපක්ඛිකත්තාති ‘‘අභිජ්ඣාදිපක්ඛිකාවා’’ති න වුත්තං. ඉමස්මිං පන ඨානෙ කායඞ්ගවාචඞ්ගානි අචොපෙත්වා චින්තනකාලෙ චෙතනාපි චෙතනාසම්පයුත්තධම්මාපි මනොද්වාරෙ ¶ එව සමුට්ඨහන්ති, තස්මා චෙතනාය අබ්බොහාරිකභාවො කථඤ්චි නත්ථීති අධිප්පායො.

‘‘තිවිධා ¶ , භික්ඛවෙ, කායසඤ්චෙතනා කුසලං කායකම්ම’’න්තිආදිවචනතො (කථා. 539) පාණාතිපාතාදිපටිපක්ඛභූතා තබ්බිරතිවිසිට්ඨා චෙතනාව පාණාතිපාතවිරතිආදිකා හොන්තීති ‘‘චෙතනාපක්ඛිකා වා’’ති වුත්තං, න ‘‘විරතිපක්ඛිකා’’ති. රක්ඛතීති අවිනාසෙත්වා කථෙති. භින්දතීති විනාසෙත්වා කථෙති.

චක්ඛුවිඤ්ඤාණද්වාරන්ති චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස ද්වාරං. චක්ඛු ච තං විඤ්ඤාණද්වාරඤ්චාති වා චක්ඛුවිඤ්ඤාණද්වාරං. චක්ඛු විඤ්ඤාණද්වාරන්ති වා අසමාසනිද්දෙසො. තං පන චක්ඛුමෙව. එස නයො සෙසෙසුපි. ‘‘චක්ඛුනා සංවරො සාධූ’’තිආදිකාය (ධ. ප. 360) ගාථාය පසාදකායචොපනකායසංවරෙ එකජ්ඣං කත්වා කායෙන සංවරො වුත්තො, තං ඉධ භින්දිත්වා අට්ඨ සංවරා, තප්පටිපක්ඛභාවෙන අසංවරා අට්ඨ කථිතා. සීලසංවරාදයොපි පඤ්චෙව සංවරා සබ්බද්වාරෙසු උප්පජ්ජමානාපි, තප්පටිපක්ඛභාවෙන දුස්සීල්යාදීනි අසංවරාති වුත්තානි. තත්ථ දුස්සීල්යං පාණාතිපාතාදිචෙතනා. මුට්ඨස්සච්චං සතිපටිපක්ඛා අකුසලා ධම්මා. පමාදන්ති කෙචි. සීතාදීසු පටිඝො අක්ඛන්ති. ථිනමිද්ධං කොසජ්ජං.

විනා වචීද්වාරෙන සුද්ධං කායද්වාරසඞ්ඛාතන්ති ඉදං වචීද්වාරසල්ලක්ඛිතස්ස මුසාවාදාදිනොපි කායද්වාරෙ පවත්තිසබ්භාවා අසුද්ධතා අත්ථීති තංනිවාරණත්ථං වුත්තං. න හි තං කායකම්මං හොති. සුද්ධවචීද්වාරොපලක්ඛිතං පන වචීකම්මමෙව හොතීති. එත්ථ අසංවරොති එතෙන සුද්ධකායද්වාරෙන උපලක්ඛිතො අසංවරො ද්වාරන්තරෙ උප්පජ්ජමානොපි වුත්තො. ද්වාරන්තරානුපලක්ඛිතං සබ්බං තංද්වාරිකාකුසලඤ්චෙති වෙදිතබ්බං. එවඤ්ච කත්වා කම්මපථසංසන්දනෙ ‘‘චොපනකායඅසංවරද්වාරවසෙන උප්පජ්ජමානො අසංවරො අකුසලං කායකම්මමෙව හොතී’’තිආදි ‘‘අකුසලං කායකම්මං චොපනකායඅසංවරද්වාරවසෙන වචීඅසංවරවසෙන ච උප්පජ්ජතී’’තිආදිනා සහ අවිරුද්ධං හොති. අසංවරො හි ද්වාරන්තරෙ ¶ උප්පජ්ජමානොපි සද්වාරෙ එවාති වුච්චති, සද්වාරවසෙන උප්පන්නොති ච, කම්මං අඤ්ඤද්වාරෙ අඤ්ඤද්වාරවසෙන චාති එවං අවිරුද්ධං.

අථ වා එත්ථාති සුද්ධං අසුද්ධන්ති එතං අවිචාරෙත්වා එතස්මිං චොපනෙති වුත්තං හොති. එවං සති ද්වාරන්තරොපලක්ඛිතං කම්මපථභාවප්පත්තතාය වචීමනොකම්මං චොපනකායඅසංවරද්වාරෙ උප්පන්නං, සෙසං ¶ සබ්බං තංද්වාරුප්පන්නාකුසලං විය ‘‘චොපනකායඅසංවරො’’ති වුච්චති. කම්මපථභාවප්පත්තියා ද්වාරන්තරුප්පන්නං කායකම්මඤ්ච තථා න වුච්චතීති කම්මපථසංසන්දනවිරොධො සියා, තදවිරොධං තත්ථෙව වක්ඛාම. සීලසංවරාදයො පඤ්ච නික්ඛෙපකණ්ඩෙ ආවි භවිස්සන්ති. තත්ථ ඤාණසංවරෙ පච්චයසන්නිස්සිතසීලස්ස, වීරියසංවරෙ ච ආජීවපාරිසුද්ධියා අන්තොගධතා දට්ඨබ්බා.

සරසෙනෙව ච පතනසභාවස්ස පාණස්ස අන්තරා එව අතීව පාතනං අතිපාතො, සණිකං පතිතුං අදත්වාව සීඝං පාතනන්ති අත්ථො. අතික්කම්ම වා සත්ථාදීහි අභිභවිත්වා පාතනං අතිපාතො. පයොගවත්ථුමහන්තතාදීහි මහාසාවජ්ජතා තෙහි පච්චයෙහි උප්පජ්ජමානාය චෙතනාය බලවභාවතො. යථාවුත්තපච්චයවිපරියායෙපි තංතංපච්චයෙහි උප්පජ්ජමානාය චෙතනාය බලවාබලවවසෙනෙව අප්පසාවජ්ජමහාසාවජ්ජතා වෙදිතබ්බා. ඉද්ධිමයො කම්මවිපාකජිද්ධිමයො දාඨාකොටිකාදීනං විය.

ගොත්තරක්ඛිතා සගොත්තෙහි රක්ඛිතා. ධම්මරක්ඛිතා සහධම්මිකෙහි රක්ඛිතා. සසාමිකා සාරක්ඛා. යස්සා ගමනෙ රඤ්ඤා දණ්ඩො ඨපිතො, සා සපරිදණ්ඩා. අත්ථභඤ්ජකොති කම්මපථප්පත්තං වුත්තං. කම්මපථකථා හෙසාති. අත්තනො සන්තකං අදාතුකාමතායාතිආදි මුසාවාදසාමඤ්ඤතො වුත්තං. හසාධිප්පායෙන විසංවාදනපුරෙක්ඛාරස්සෙව මුසාවාදො. සුඤ්ඤභාවන්ති පීතිවිරහිතතාය රිත්තතං. අත්ථවිපන්නතාය න හදයඞ්ගමා. අග්ගණ්හන්තෙති අසද්දහන්තෙ කම්මපථභෙදො න හොති. යො කොචි පන සම්ඵප්පලාපො ද්වීහි සම්භාරෙහි සිජ්ඣතීති. අත්තනො පරිණාමනං චිත්තෙනෙවාති වෙදිතබ්බං. මිච්ඡා පස්සතීති විතථං පස්සති.

කොට්ඨාසතොති ¶ ඵස්සපඤ්චමකාදීසු චිත්තඞ්ගකොට්ඨාසෙසු යෙ කොට්ඨාසා හොන්ති, තතොති අත්ථො. නනු ච චෙතනා කම්මපථෙසු න වුත්තාති පටිපාටියා සත්තන්නං කම්මපථභාවො න යුත්තොති? න, අවචනස්ස අඤ්ඤහෙතුත්තා. න හි චෙතනාය අකම්මපථත්තා කම්මපථරාසිම්හි අවචනං, කදාචි පන කම්මපථො හොති, න සබ්බදාති කම්මපථභාවස්ස අනියතත්තා අවචනං. යදා පන කම්මපථො හොති, තදා කම්මපථරාසිසඞ්ගහො න නිවාරිතොති. ‘‘පඤ්ච සික්ඛාපදා පරිත්තාරම්මණා එවා’’ති එතෙන අදින්නාදානාදීනං සත්තාරම්මණභාවවිරොධං ‘‘සත්තසඞ්ඛාතෙ සඞ්ඛාරෙ එව ¶ ආරබ්භ පවත්තිතො’’ති සයමෙව පරිහරිස්සති. ‘‘නත්ථි සත්තා ඔපපාතිකා’’ති පවත්තමානා දිට්ඨි තෙභූමකධම්මවිසයාවාති සඞ්ඛාරාරම්මණතා වුත්තා. විපාකනිස්සන්දඵලානි යථාක්කමං නිරයාදිවිපාකදුග්ගතතාදීනි.

අකුසලකම්මපථකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

පාණාතිපාතාදීහි පන විරතියොති එතං යාහි විරතීහි සම්පයුත්තා චෙතනා ‘‘කායවචීකම්මානී’’ති වුච්චන්ති, තාසඤ්ච කම්මපථභාවො යුත්තොති කත්වා වුත්තං. තථා හි වක්ඛති ‘‘පටිපාටියා සත්ත චෙතනාපි වට්ටන්ති විරතියොපී’’ති. අල්ලසසමංසන්ති ජීවමානකසසමංසං. වොරොපෙතා හුත්වා නාභිජානාමි. දුස්සීල්යාදාරම්මණා තදාරම්මණා. ජීවිතින්ද්රියාදිආරම්මණා කථං දුස්සීල්යාදීනි පජහන්තීති තං දස්සෙතුං ‘‘යථා පනා’’තිආදි වුත්තං. අනභිජ්ඣා…පෙ… විරමන්තස්සාති අභිජ්ඣං පජහන්තස්සාති අත්ථො. න හි මනොදුච්චරිතා විරති අත්ථි අනභිජ්ඣාදීහෙව තප්පහානතො.

කම්මපථප්පත්තානං දුස්සීල්යාදීනං අසංවරානං තථා දුච්චරිතානඤ්ච අකුසලකම්මපථෙහි කම්මපථප්පත්තානමෙව ච සුසීල්යාදීනං සංවරානං තථා සුචරිතානඤ්ච කුසලකම්මපථෙහි අත්ථතො නානත්තාභාවදස්සනං. අථ වා තෙසං ඵස්සද්වාරාදීහි අවිරොධභාවෙන දීපනං කම්මපථසංසන්දනන්ති කෙචි වදන්ති ¶ , තදෙතං විචාරෙතබ්බං. න හි පඤ්චඵස්සද්වාරපඤ්චඅසංවරද්වාරපඤ්චසංවරද්වාරෙසු උප්පන්නානං අසංවරානං සංවරානඤ්ච කම්මපථතා අත්ථි පාණාතිපාතාදීනං පරසන්තකවත්ථුලොභපරසත්තාරම්මණබ්යාපාදඅහෙතුකදිට්ඨිආදීනඤ්ච තෙසු ද්වාරෙසු අනුප්පත්තිතො. තිවිධකආයදුච්චරිතාදීනි ච කම්මපථාති පාකටා එවාති කිං තෙසං කම්මපථෙහි නානත්තාභාවදස්සනෙන, න ච දුච්චරිතානං සුචරිතානඤ්ච ඵස්සද්වාරාදිවසෙන උප්පත්ති දීපිතා, නාපි අසංවරානං සංවරානඤ්ච යතො තෙසං ඵස්සද්වාරාදීහි අවිරොධභාවෙන දීපනා සියා, කෙවලං පන ඵස්සද්වාරාදිවසෙන ¶ උප්පන්නානං අසංවරානං සංවරානඤ්ච කායකම්මාදිතා දීපිතා. යදි ච එත්තකං කම්මපථසංසන්දනං, ‘‘අකුසලං කායකම්මං පඤ්චඵස්සද්වාරවසෙන නුප්පජ්ජතී’’තිආදි කම්මපථසංසන්දනං න සියා. එසාපි ඡඵස්සද්වාරාදීහි අවිරොධදීපනාති චෙ, වුත්තමෙව පකාරන්තරෙන දස්සෙතුං ‘‘අථ වා’’ති න වත්තබ්බං. සමුච්චයත්ථෙ ච අථ වා-සද්දෙ කම්මපථප්පත්තානෙව දුස්සීල්යාදීනි කායකම්මාදිනාමෙහි වදන්තෙහි මනොකම්මස්ස ඡඵස්සද්වාරවසෙන උප්පත්ති න වත්තබ්බා. න හි තං චක්ඛුද්වාරාදිවසෙන උප්පජ්ජතීති. යදි ච කම්මපථප්පත්තා එව අසංවරාදයො ගහිතා, දුච්චරිතෙහි අඤ්ඤෙසං අසංවරානං අභාවා තෙසඤ්ච තංතංකම්මභාවස්ස වුත්තත්තා ‘‘චොපනකායඅසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නො අසංවරො අකුසලං කායකම්මමෙව හොතී’’තිආදි න වත්තබ්බං සියා. වුච්චමානෙ හි තස්මිං සඞ්කරො සියා, වචීමනොකම්මානිපි හි කායද්වාරෙ උප්පජ්ජන්ති, තථා සෙසද්වාරෙසුපි කම්මන්තරානීති.

අථ පන ද්වාරන්තරෙ උප්පජ්ජමානං කම්මන්තරම්පි තංද්වාරිකකම්මමෙව සියා, ‘‘තිවිධං කායදුච්චරිතං අකුසලං කායකම්මමෙවා’’තිආදි, ‘‘අකුසලං කායකම්මං චොපනකායඅසංවරද්වාරවසෙන වාචාඅසංවරද්වාරවසෙන ච උප්පජ්ජතී’’තිආදි ච විරුජ්ඣෙය්ය. දුච්චරිතානඤ්හි අඤ්ඤද්වාරචරණං අත්ථි, න චස්ස ද්වාරන්තරුප්පන්නං කම්මන්තරං හොතීති. තස්මා හෙට්ඨා කම්මපථප්පත්තානං එව කායකම්මාදිභාවස්ස වුත්තත්තා සෙසානඤ්ච තංතංද්වාරුප්පන්නානං කුසලාකුසලානං ද්වාරසංසන්දනෙ තංතංද්වාරපක්ඛිකභාවස්ස කතත්තා ඉධ කම්මපථං අප්පත්තානඤ්ච චෙතනාභාවතො අකම්මානඤ්ච අසංවරානං සංවරානඤ්ච භජාපියමානානං කම්මපථානං විය කායකම්මාදිතාදීපනං, කම්මපථප්පත්තානං තිවිධකායදුච්චරිතාදීනං තිවිධකායසුචරිතාදීනඤ්ච ද්වාරන්තරචරණෙපි කායකම්මාදිභාවාවිජහනදීපනං, යථාපකාසිතානඤ්ච කම්මපථභාවං පත්තානං ¶ අපත්තානඤ්ච අකුසලකායකම්මාදීනඤ්ච කුසලකායකම්මාදීනඤ්ච ඵස්සද්වාරාදීහි උප්පත්තිපකාසනඤ්ච කම්මපථසංසන්දනං නාම. කස්මා? අකම්මපථානං කම්මපථෙසු කම්මපථානඤ්ච අකම්මපථෙසු සමානනාමතාවසෙන, කම්මපථානං කම්මපථෙසු සාමඤ්ඤනාමාවිජහනවසෙන, උභයෙසඤ්ච උප්පත්තිවසෙන ද්වාරෙසු එත්ථ සංසන්දිතත්තා.

තත්ථ තිවිධකම්මද්වාරවසෙන උප්පන්නානං කම්මානං ඤාතකම්මභාවතාය තංතංකම්මභාවස්ස අවචනීයත්තා කම්මද්වාරෙසු තෙසං උප්පත්තියා ච වුත්තත්තා පඤ්චවිඤ්ඤාණද්වාරවසෙන අසංවරාදීනං උප්පත්තිපරියායවචනාභාවතො ච කම්මද්වාරවිඤ්ඤාණද්වාරානි විරජ්ඣිත්වා ‘‘පඤ්චඵස්සද්වාරවසෙන හි උප්පන්නො’’තිආදි ¶ වුත්තං. ‘‘යම්පිදං චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා උප්පජ්ජති සුඛං වා’’තිආදිනා ‘‘චක්ඛුසම්ඵස්සපච්චයා වෙදනාක්ඛන්ධො අත්ථි කුසලො’’තිආදිනා ච පඤ්චඵස්සද්වාරවසෙන අසංවරාදීනං උප්පත්තිපරියායො වුත්තො, න ච ‘‘යමිදං චක්ඛුවිඤ්ඤාණපච්චයා’’තිආදිවචනං අත්ථීති. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණසහජාතො හි ඵස්සො චක්ඛුසම්ඵස්සො’’තිආදි (ධ. ස. 1 කම්මකථා; මහානි. අට්ඨ. 86). තෙන හි අසංවරානං සංවරානඤ්ච චක්ඛුසම්ඵස්සාදීහි අසහජාතත්තා මනොසම්ඵස්සසහජාතානඤ්ච චක්ඛුසම්ඵස්සද්වාරාදිවසෙන උප්පත්ති දීපිතාති. ‘‘සො හි කායද්වාරෙ චොපනං පත්තො අකුසලං කායකම්මං හොතී’’තිආදිනා ‘‘චොපනකායඅසංවරද්වාරවසෙන උප්පන්නො අකුසලං කායකම්මමෙව හොතී’’තිආදිනා ච වචීකම්මාදීනඤ්ච කම්මපථප්පත්තානං අසංවරභූතානං කායකම්මාදිභාවෙ ආපන්නෙ ‘‘චතුබ්බිධං වචීදුච්චරිතං අකුසලං වචීකම්මමෙව හොතී’’තිආදිනා අපවාදෙන නිවත්ති දට්ඨබ්බා. එවඤ්ච කත්වා පුබ්බෙ දස්සිතෙසු අසංවරවිනිච්ඡයෙසු දුතියවිනිච්ඡයෙසු ච න කොචි විරොධො. න හි වචීකම්මාදිභූතො චොපනකායඅසංවරො කායකම්මාදි හොතීති.

අකුසලං මනොකම්මං පන ඡඵස්සද්වාරවසෙන උප්පජ්ජති, තං කායවචීද්වාරෙසු චොපනං පත්තං අකුසලං කායවචීකම්මං හොතීති එත්ථ කිං තං අකුසලං මනොකම්මං නාම, හෙට්ඨා දස්සිතනයෙන ච කායවචීද්වාරෙසු උප්පන්නං තිවිධං මනොදුච්චරිතං චොපනං අප්පත්තං සබ්බාකුසලඤ්ච. යදි එවං තස්ස කායවචීකම්මභාවො නත්ථීති ‘‘චොපනප්පත්තං කායවචීකම්මං හොතී’’ති න යුජ්ජතීති ¶ ? නො න යුජ්ජති චොපනප්පත්තං කායෙ වාචාය ච අකුසලං කම්මං හොතීති අත්ථසිද්ධිතො. කම්මං පන හොන්තං කිං කම්මං හොතීති? මනොකම්මමෙව හොතීති. ඉදං වුත්තං හොති – චොපනප්පත්තං අකුසලං කායද්වාරෙ වචීද්වාරෙ ච මනොකම්මං හොතීති. අථ වා තං-සද්දස්ස මනොකම්මෙන සම්බන්ධං අකත්වා ඡඵස්සද්වාරවසෙන යං උප්පජ්ජති, තන්ති යථාවුත්තඋප්පාදමත්තපරිච්ඡින්නෙන සම්බන්ධො කාතබ්බො. කිං පන තන්ති? කම්මකථාය පවත්තමානත්තා කම්මන්ති විඤ්ඤායති, තඤ්ච මනොසම්ඵස්සද්වාරෙ උප්පජ්ජමානම්පි තිවිධං කම්මං හොතීති. යථා තං හොති, තං දස්සෙතුං ‘‘කායවචීද්වාරෙසු චොපනං පත්ත’’න්තිආදිමාහ. තත්ථ නියමස්ස අකතත්තා චොපනප්පත්ති උපලක්ඛණභාවෙන කායවචීකම්මනාමසාධිකාව, න පන සබ්බම්පි චොපනප්පත්තං කායවචීකම්මමෙව, නාපි කුසලපක්ඛෙ චොපනං අප්පත්තං කායවචීකම්මං න හොතීති අයමත්ථො සිද්ධොව හොතීති.

අථ ¶ වා තන්ති තං ඡඵස්සද්වාරවසෙන උප්පජ්ජමානං මනොකම්මන්ති සබ්බං මනසාපි නිප්ඵජ්ජමානං කම්මං මනොකම්මන්ති චොදකාධිප්පායෙන ගහෙත්වා වදති, න පුබ්බෙ දස්සිතමනොකම්මන්ති. යො හි පරස්ස අධිප්පායො ‘‘මනසා නිප්ඵත්තිතො සබ්බෙන මනොකම්මෙනෙව භවිතබ්බං, න කායවචීකම්මෙනා’’ති, තං නිවත්තෙත්වා කම්මත්තයනියමං දස්සෙතුං ඉදමාරද්ධං ‘‘තං කායවචීද්වාරෙසු චොපනං පත්ත’’න්තිආදි. එත්ථ ච සඞ්කරාභාවො පුරිමනයෙනෙව වෙදිතබ්බො. අථ වා කම්මන්ති අවිසෙසෙන කම්මසද්දමත්තෙන සම්බන්ධං කත්වා යථාවුත්තො කම්මප්පභෙදො යථා හොති, තං පකාරං දස්සෙති. අසඞ්කරො ච වුත්තනයොව. යං පන වදන්ති ‘‘කායවචීකම්මසහජාතා අභිජ්ඣාදයො යදා චෙතනාපක්ඛිකා හොන්ති, තදා තානි මනොකම්මානි කායවචීකම්මානි හොන්තී’’ති, තඤ්ච න, චෙතනාපක්ඛිකානං මනොකම්මත්තාභාවා. අබ්බොහාරිකත්තෙ ච මනොකම්මතා සුට්ඨුතරං නත්ථි. වුත්තම්පි චෙතං ‘‘අබ්බොහාරිකා වා’’ති. තස්මා මනොකම්මස්ස කායවචීකම්මතා න වත්තබ්බා. අභිජ්ඣාදිකිරියාකාරිකාය එව චෙතනාය සම්පයුත්තා අභිජ්ඣාදයො මනොකම්මං, න පාණාතිපාතාදිකායවචීකිරියාකාරිකායාති භිය්යොපි තෙසං මනොකම්මතාති න තෙසං මනොකම්මානං සතං කායවචීකම්මතා වත්තබ්බාති. එවං කම්මානං ද්වාරෙසු ද්වාරානඤ්ච කම්මෙසු අනියතත්තා ද්වාරනිබන්ධනං න කතං. ඉදානි අකතෙපි ච ද්වාරනිබන්ධනෙ යෙසං ද්වාරානං වසෙන ඉදං චිත්තං උප්පජ්ජති, තෙසං තංතංද්වාරකම්මපථානඤ්ච වසෙන උප්පත්තියා යථාභට්ඨපාළියා වුත්තාය ¶ ච දීපනත්ථං ‘‘තත්ථ කාමාවචර’’න්තිආදිමාහ. චිත්තං තිවිධකම්මද්වාරවසෙන උප්පජ්ජතීති ඉදං මනොකම්මද්වාරභූතස්ස තෙන සභාවෙන උප්පත්තිං ගහෙත්වා වුත්තං. යථා වා චිත්තං චිත්තාධිපතෙය්යන්ති සම්පයුත්තවසෙන වුච්චති, එවමිධාපීති වෙදිතබ්බං. චොපනද්වයරහිතස්ස මනොපබන්ධස්ස මනොකම්මද්වාරභාවෙ පන වත්තබ්බමෙව නත්ථි.

කම්මපථසංසන්දනකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

අයං යොජනාති ‘‘රූපාරම්මණං වා…පෙ… ධම්මාරම්මණං වා’’ති එතෙන සහ ‘‘යං යං වා පනා’’ති එතස්ස අයං සම්බන්ධොති අත්ථො. කො පනායං සම්බන්ධොති? යෙන වචනානි අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්බජ්ඣන්ති, තං පුබ්බාපරවචනෙ පයොජනං සම්බන්ධො. ඉධ ච සබ්බාරම්මණතාදිදස්සනං ‘‘රූපාරම්මණං වා…පෙ… ධම්මාරම්මණං වා’’ති එතස්ස අනන්තරං ‘‘යං යං වා පනා’’ති එතස්ස වචනෙ පයොජනං යොජනා දට්ඨබ්බං. තත්ථ ‘‘රූපාරම්මණං වා…පෙ… ධම්මාරම්මණං වා ආරබ්භා’’ති එත්තකෙන ¶ ආපන්නං දොසං දස්සෙත්වා තන්නිවත්තනවසෙන ‘‘යං යං වා පනා’’ති එතස්ස පයොජනං දස්සෙතුං ‘‘හෙට්ඨා’’තිආදිමාහ. දුතියෙ අත්ථවිකප්පෙ ‘‘යං යං වාපනා’’ති එතෙන අප්පධානම්පි රූපාදිං ආකඩ්ඪති. න හි පධානස්ස චිත්තස්ස අත්තනොයෙව ආරම්මණභාවො අත්ථීති. හෙට්ඨා වුත්තනයෙනාති සබ්බාරම්මණතාදිනයෙන. ‘‘හෙට්ඨා ගහිතමෙව ගහිතන්ති වත්වා තස්ස වචනෙ පයොජනං දස්සෙතුං ‘රූපං වා…පෙ… ඉදං වා ඉදං වා ආරබ්භා’ති කථෙතුං ඉදං වුත්ත’’න්ති වුත්තං. තත්ථ ඉදං වා ඉදං වාති එතං සබ්බාරම්මණතාදිං සන්ධාය කථිතන්ති වෙදිතබ්බං.

ආචරියානන්ති රෙවතාචරියස්ස. න පනෙතං සාරතො දට්ඨබ්බං. න හි ඵස්සාදීනං කාමාවචරාදිභාවදස්සනත්ථං ඉදමාරද්ධං, කින්තු තස්මිං සමයෙ ඵස්සාදිසභාවදස්සනත්ථන්ති.

චිත්තස්ස පඨමාභිනිපාතත්තාති සබ්බෙ චෙතසිකා චිත්තායත්තා චිත්තකිරියාභාවෙන වුච්චන්තීති ඵස්සො ‘‘චිත්තස්ස පඨමාභිනිපාතො’’ති වුත්තො. කාමං ¶ උප්පන්නඵස්සො පුග්ගලො චිත්තචෙතසිකරාසි වා ආරම්මණෙන ඵුට්ඨො ඵස්සසහජාතාය වෙදනාය තංසමකාලමෙව වෙදෙති, ඵස්සො පන ඔභාසස්ස පදීපො විය වෙදනාදීනං පච්චයවිසෙසො හොතීති පුරිමකාලො විය වුත්තො. ගොපානසීනං උපරි තිරියං ඨපිතකට්ඨං පක්ඛපාසො. කට්ඨද්වයාදි විය එකදෙසෙන එකපස්සෙන අනල්ලීයමානොපි රූපෙන සහ ඵස්සස්ස සාමඤ්ඤං අනල්ලීයමානං සඞ්ඝට්ටනමෙව, න විසයභාවො, සඞ්ඝට්ටනඤ්ච ඵස්සස්ස චිත්තාරම්මණානං සන්නිපතනභාවො එව. වත්ථාරම්මණසන්නිපාතෙන සම්පජ්ජතීති සඞ්ඝට්ටනසම්පත්තිකො ඵස්සො. පාණිද්වයස්ස සන්නිපාතො විය චිත්තාරම්මණසන්නිපාතො ඵස්සො චිත්තස්ස ආරම්මණෙ සන්නිපතිතප්පවත්තියා පච්චයො හොතීති කිච්චට්ඨෙනෙව රසෙන සඞ්ඝට්ටනරසො. තථා පච්චයභාවො හි තස්ස ඵස්සස්ස සඞ්ඝට්ටනකිච්චන්ති. යථා හි පාණියා පාණිම්හි සඞ්ඝට්ටනං තබ්බිසෙසභූතා රූපධම්මා, එවං චිත්තස්ස ආරම්මණෙ සඞ්ඝට්ටනං තබ්බිසෙසභූතො එකො චෙතසිකධම්මො දට්ඨබ්බො. චිත්තෙයෙවාති එතෙන චෙතසිකසභාවතං වත්ථාරම්මණෙහි අසංසට්ඨං සඞ්ඝට්ටනං වෙදනාය දස්සෙති, න පන වත්ථුනිස්සයතං පටික්ඛිපති. තස්ස ඵස්සස්ස කාරණභූතො තදනුරූපො ¶ සමන්නාහාරො තජ්ජාසමන්නාහාරො. ඉන්ද්රියස්ස තදභිමුඛභාවො ආවජ්ජනාය ච ආරම්මණකරණං විසයස්ස පරික්ඛතතා අභිසඞ්ඛතතා විඤ්ඤාණස්ස විසයභාවකරණන්ති අත්ථො.

සුඛවෙදනායමෙව ලබ්භති අස්සාදභාවතොති අධිප්පායො. විස්සවිතායාති අරහතාය. අනෙකත්ථත්තා හි ධාතූනං අරහත්ථො විපුබ්බො සුසද්දො. විස්සවං වා සජනං වසිතා කාමකාරිතා විස්සවිතා. ආරම්මණරසෙකදෙසමෙව අනුභවන්තීති ඉදං ඵුසනාදිකිච්චං එකදෙසානුභවනමිව හොතීති කත්වා වුත්තං. වෙදයිතසභාවො එව හි අනුභවනන්ති. ඵුසනාදිභාවෙන වා ආරම්මණග්ගහණං එකදෙසානුභවනං, වෙදයිතභාවෙන ගහණං යථාකාමං සබ්බානුභවනං. එවං සභාවානෙව තානි ගහණානීති න වෙදනාය විය ඵස්සාදීනම්පි යථාසකකිච්චකරණෙන සාමිභාවානුභවනං චොදෙතබ්බං. අයං ඉධාති එතෙන පඤ්චසු වෙදනාසු ඉමස්මිං චිත්තෙ අධිප්පෙතං සොමනස්සවෙදනං වදති, තස්මා අසොමනස්සවෙදනං අපනෙත්වා ගහිතාය සොමනස්සවෙදනාය සමානා ඉට්ඨාකාරසම්භොගරසතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා.

නිමිත්තෙන ¶ පුනසඤ්ජානනකිච්චා පච්චාභිඤ්ඤාණරසා. පුනසඤ්ජානනස්ස පච්චයො පුනසඤ්ජානනපච්චයො, තදෙව නිමිත්තං පුන…පෙ… නිමිත්තං, තස්ස කරණං පුන…පෙ… කරණං. පුනසඤ්ජානනපච්චයභූතං වා නිමිත්තකරණං පුන…පෙ… කරණං, තදස්සා කිච්චන්ති අත්ථො. පුනසඤ්ජානනපච්චයනිමිත්තකරණං නිමිත්තකාරිකාය නිමිත්තෙන සඤ්ජානන්තියා ච සබ්බාය සඤ්ඤාය සමානං වෙදිතබ්බං. ඤාණමෙව අනුවත්තති, තස්මා අභිනිවෙසකාරිකා විපරීතග්ගාහිකා ච න හොතීති අධිප්පායො. එතෙනුපායෙන සමාධිසම්පයුත්තාය අචිරට්ඨානතා ච න හොතීති දට්ඨබ්බා.

අභිසන්දහතීති පබන්ධති පවත්තෙති. චෙතනාභාවො බ්යාපාරභාවො. දිගුණුස්සාහාති න දිගුණං වීරියයොගං සන්ධාය වුත්තං, අත්තනො එව පන බ්යාපාරකිච්චස්ස මහන්තභාවං දීපෙති. උස්සාහනභාවෙනාති ආදරභාවෙන. සා හි සයං ආදරභූතා සම්පයුත්තෙ ආදරයතීති.

විජානනං ආරම්මණස්ස උපලද්ධි. සන්දහනං චිත්තන්තරස්ස අනුප්පබන්ධනං. චක්ඛුනා හි දිට්ඨන්ති චක්ඛුනා දට්ඨබ්බං. යථා ‘‘දිට්ඨං සුතං මුතං විඤ්ඤාත’’න්ති දට්ඨබ්බාදි වුච්චති, එවමිධාපි වෙදිතබ්බං. චක්ඛුනා හීතිආදීසු චක්ඛුනා…පෙ… මනසා ද්වාරෙනාති අත්ථො. නගරගුත්තිකස්ස ¶ විය චිත්තස්ස ආරම්මණවිභාවනමත්තං උපධාරණමත්තං උපලද්ධිමත්තං කිච්චං, ආරම්මණපටිවෙධනපච්චාභිඤ්ඤාණාදි පන කිච්චං පඤ්ඤාසඤ්ඤාදීනන්ති වෙදිතබ්බං. පුරිමනිද්දිට්ඨන්ති සමයවවත්ථානෙ නිද්දිට්ඨං. භාවෙන්තො විය න න උප්පජ්ජති, කින්තු උප්පජ්ජතීති දස්සෙතුං ‘‘චිත්තං හොතී’’ති වුත්තන්ති එතං හොති-සද්දස්ස උප්පජ්ජති-සද්දස්ස ච සමානත්ථත්තෙ සති යුජ්ජෙය්ය, තදත්ථත්තෙ ච තත්ථ උප්පන්නං හොතීති න වුච්චෙය්ය. න හි යුත්තං උප්පන්නං උප්පජ්ජතීති වත්තුං. චිත්තස්ස ච උප්පන්නතා සමයවවත්ථානෙ වුත්තා එවාති කිං තස්ස පුන උප්පත්තිදස්සනෙන. යෙන ච සමයවවත්ථානං කතං, තස්ස නිද්දෙසො න න සක්කා කාතුන්ති කිං තං නිද්දෙසත්ථං උද්දෙසෙන දුතියෙන, නිද්දෙසෙනෙව ච ඵස්සාදීහි ච අඤ්ඤත්තං චිත්තස්ස සිජ්ඣතීති කිං තදත්ථෙන පුන වචනෙන, අඤ්ඤප්පයොජනත්තා පන පුරිමස්ස චිත්තවචනස්ස පච්ඡිමං වුත්තං. පුරිමඤ්හි සමයවවත්ථානත්ථමෙව වුත්තං, න වවත්ථිතසමයෙ විජ්ජමානධම්මදස්සනත්ථං, ඉතරඤ්ච තස්මිං සමයෙ විජ්ජමානධම්මදස්සනත්ථං වුත්තං, න සමයවවත්ථානත්ථං, න ච අඤ්ඤදත්ථං වචනං අඤ්ඤදත්ථං වදති, න ච ලෙසෙන වුත්තොති කත්වා මහාකාරුණිකො අත්ථං පාකටං න කරොතීති.

ඵස්සපඤ්චමකරාසිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

විතක්කෙතීති ¶ ධම්මතො අඤ්ඤස්ස කත්තුනිවත්තනත්ථං ධම්මමෙව කත්තාරං නිද්දිසති. තස්ස පන වසවත්තිභාවනිවාරණත්ථං ‘‘විතක්කනං වා’’ති භාවනිද්දෙසො. රූපං රූපන්ති පථවී පථවීති වා ආකොටෙන්තො විය හොතීති ආකොටනලක්ඛණො. ආදිතො, අභිමුඛං වා හනනං ආහනනං, පරිතො, පරිවත්තෙත්වා වා ආහනනං පරියාහනනං. විචාරතො ඔළාරිකට්ඨෙන විචාරස්සෙව පුබ්බඞ්ගමට්ඨෙන අනුරවතො ඔළාරිකො තස්ස ච පුබ්බඞ්ගමො ඝණ්ටාභිඝාතො විය හොති විතක්කො. සො යථා ඝණ්ටාභිඝාතො පඨමාභිනිපාතො හොති, එවං ආරම්මණාභිමුඛනිරොපනට්ඨෙන පඨමාභිනිපාතො හොති. විප්ඵාරවාති විචලනයුත්තො. අනුප්පබන්ධෙන පවත්තියන්ති උපචාරෙ වා අප්පනායං වා සන්තානෙන පවත්තියං. තත්ථ හි විතක්කො නිච්චලො හුත්වා ආරම්මණං අනුපවිසිත්වා පවත්තති. මණ්ඩලන්ති ඛලමණ්ඩලං.

පිණයතීති ¶ තප්පෙති, වඩ්ඪෙති වා. ඵරණරසාති පණීතරූපෙහි කායස්ස බ්යාපනරසා. උදග්ගභාවො ඔදග්යං. ඛුද්දිකා ලහුං ලොමහංසනමත්තං කත්වා භින්නා න පුන උප්පජ්ජති. ඛණිකා බහුලං උප්පජ්ජති. උබ්බෙගතො ඵරණා නිච්චලත්තා චිරට්ඨිතිකත්තා ච පණීතතරා. පස්සද්ධියා නිමිත්තභාවෙන ගබ්භං ගණ්හන්තී. අප්පනාසම්පයුත්තාව පීති අප්පනාසමාධිපූරිකාති කත්වා සා ඨපිතා. ඉතරා ද්වෙ ඛණිකොපචාරසමාධිපූරිකා පීතී.

සමාධිචිත්තෙනාති සමාධිසහිතචිත්තෙන. අවිසාරො අත්තනො එව අවිසරණසභාවො. අවික්ඛෙපො සම්පයුත්තානං අවික්ඛිත්තතා. යෙන සම්පයුත්තා අවික්ඛිත්තා හොන්ති, සො ධම්මො අවික්ඛෙපොති. විසෙසතොති යෙභුය්යෙන. සුඛවිරහිතොපි හි අත්ථි සමාධීති. පදීපනිදස්සනෙන සන්තානට්ඨිතිභාවං සමාධිස්ස දස්සෙති.

සද්දහන්ති එතායාති සද්දහනකිරියාය පවත්තමානානං ධම්මානං තත්ථ ආධිපච්චභාවෙන සද්ධාය පච්චයතං දස්සෙති. තස්සා හි ධම්මානං තථාපච්චයභාවෙ ¶ සති ‘‘පුග්ගලො සද්දහතී’’ති වොහාරො හොති. පසාදනීයට්ඨානෙසු පසාදස්ස පටිපක්ඛභූතං අකුසලං අස්සද්ධියං මිච්ඡාධිමොක්ඛො ච. පසාදභූතො නිච්ඡයො වත්ථුගතො අධිමොක්ඛලක්ඛණං, න යෙවාපනකාධිමොක්ඛොති. ඉන්දට්ඨං කාරෙතීති ‘‘මං අන්තරෙන තුම්හාකං අධිමුච්චනං නත්ථි, මයා සද්දහථා’’ති විය අත්තානං අනුවත්තෙති සම්පයුත්තධම්මෙ. එවං සෙසෙසුපි. පක්ඛන්දනන්ති සංසීදනං. පඞ්කො කද්දමතො ඝනීභූතො හොති. පණකං පිච්ඡිලං උදකමලං. පීතං උදකං. ඔකප්පනලක්ඛණාති අනුපවිසිත්වා එවමෙතන්ති කප්පනලක්ඛණා. අකලුසභාවො අකාලුසියං, අනාවිලභාවොති අත්ථො. බුද්ධාදිවත්ථූනි සද්ධෙය්යානි. සප්පුරිසූපසෙවනසද්ධම්මසවනයොනිසොමනසිකාරධම්මානුධම්මපටිපත්තියො සොතාපත්තියඞ්ගානි. කුසලධම්මානං ආදානෙ හත්ථො විය, සබ්බසම්පත්තිනිප්ඵාදනෙ විත්තං විය, අමතකසිඵලඵලනෙ බීජං විය දට්ඨබ්බා.

වීරභාවොති ¶ යෙන වීරො නාම හොති, සො ධම්මොති අත්ථො. අනුබලප්පදානං පග්ගහො. මග්ගො ගන්තබ්බො හොති, මග්ගො ගතො, කම්මං කත්තබ්බං, කම්මං කතං, අප්පමත්තකො ආබාධො උප්පන්නො, ගිලානා වුට්ඨිතො හොති අචිරවුට්ඨිතො ගෙලඤ්ඤා, ගාමං වා නිගමං වා පිණ්ඩාය චරන්තො න ලභති ලූඛස්ස වා පණීතස්ස වා භොජනස්ස යාවදත්ථං පාරිපූරිං, ලභති…පෙ… පාරිපූරින්ති එතානි අනුරූපපච්චවෙක්ඛණාසහිතානි අට්ඨ වීරියාරම්භවත්ථූනි තංමූලකානි වා පච්චවෙක්ඛණානි.

චිරකතාදිආරම්මණං උපගන්ත්වා ඨානං, අනිස්සජ්ජනං වා ආරම්මණස්ස උපට්ඨානං. උදකෙ අලාබු විය ආරම්මණං පිලවිත්වා ගන්තුං අප්පදානං පාසාණස්ස විය නිච්චලස්ස ආරම්මණස්ස ඨපනං සාරණං අසම්මුට්ඨතාකරණං අපිලාපනං. අපිලාපෙ කරොති අපිලාපෙති. ගතියොති නිප්ඵත්තියො සම්භවතො ඵලතො ච. අපරො නයොති රසාදිදස්සනත්ථං ආරද්ධං. සම්මොසපච්චනීකං කිච්චං අසම්මොසො, න සම්මොසාභාවමත්තං. සතියා වත්ථුභූතා කායාදයො කායාදිසතිපට්ඨානා, සතියොයෙව වා පුරිමා පච්ඡිමානං පදට්ඨානං.

වික්ඛෙපස්ස උද්ධච්චස්ස. පඤ්ඤාපෙතීති පකාරෙහි ජානාපෙති. එකාලොකා හොතීති විපස්සනුපක්කිලෙසොභාසං සන්ධායාහ. මනතෙ විජානාති එතෙනාති වා මනො, එවඤ්ච කත්වා ‘‘මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ චා’’ති (ම. නි. 1.204, 400; 3.421, 425) කාරණභාවෙන ¶ මනො වුත්තො. සබ්බො හි මනො අත්තනො අනන්තරස්ස විඤ්ඤාණස්ස කාරණන්ති. විජානාතීති පරිච්ඡින්නොපලද්ධිවසෙන ජානාති, න සඤ්ඤාපඤ්ඤා විය සඤ්ජානනපටිවිජ්ඣනවසෙන.

පීතිසොමනස්සසම්පයොගතොති වුත්තෙ යෙන යොගා සුමනො හොති, තං සොමනස්සන්ති වුච්චතීති පීතියා ච සොමනස්සභාවො ආපජ්ජති, තස්මා විනාපි කායෙන වත්ථුනා සාතවෙදනාසම්පයොගතොති යොජෙතබ්බං. එවඤ්ච නිප්පීතිකං සොමනස්සඤ්ච සඞ්ගහිතං හොති, පීතිඋපලක්ඛිතං වා සොමනස්සං සප්පීතිකං නිප්පීතිකඤ්ච සොමනස්සන්ති අත්ථො දට්ඨබ්බො.

පවත්තසන්තතාධිපතෙය්යන්ති පවත්තසඞ්ඛාතාය සන්තතියා අධිපතිභූතං. ජීවිතින්ද්රියස්ස හි අත්තනො විජ්ජමානක්ඛණෙ අනුපාලෙන්තස්ස අනන්තරඤ්ච සානුපාලනානං උප්පත්තියා හෙතුභූතස්ස වසෙන පවත්තං චිරට්ඨිතිකං හොති, තංතංකම්මවිසෙසෙන විසෙසයුත්තං යාව චුති අවිසෙසෙන වා යාව පරිනිබ්බානං අවිච්ඡින්නං පවත්තති ජීවමානතාවිසෙසයුත්තඤ්චාති රූපාරූපජීවිතින්ද්රියානං සමානලක්ඛණාදිං ¶ වත්තුං ‘‘අත්තනා අවිනිභුත්තධම්මාන’’න්ති ආහ. අනුපාලෙතබ්බානං අත්ථික්ඛණෙයෙව. අසති හි අනුපාලෙතබ්බෙ උප්පලාදිම්හි කිං උදකං අනුපාලෙය්යාති. තස්ස තස්සාති අනුපාලනාදිකස්ස. සාධනතොති සාධනෙන. තංසාධනඤ්ච ජීවමානවිසෙසපච්චයභාවතො.

ඉන්ද්රියරාසිවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

සම්මාති අවිපරීතනිය්යානිකභාවෙන. පසත්ථතා ච එවමෙව දට්ඨබ්බා.

අස්සද්ධියෙති අස්සද්ධියකාරණා. උභයපදවසෙනාති සද්ධාපදං බලපදන්ති එවමාදිපදද්වයවසෙන. නියකජ්ඣත්තං ජාතිආදිසමුට්ඨානං එතිස්සාති අජ්ඣත්තසමුට්ඨානා. ගරුනා කිස්මිඤ්චි වුත්තෙ ගාරවවසෙන පතිස්සවනං පතිස්සවො, සහ පතිස්සවෙන සප්පතිස්සවං, පතිස්සවභූතං තංසභාගඤ්ච යංකිඤ්චි ¶ ගාරවන්ති අත්ථො. ජාතිආදිමහත්තපච්චවෙක්ඛණෙන උප්පජ්ජමානා ච හිරී තත්ථ ගාරවවසෙන පවත්තතීති ‘‘සප්පතිස්සවලක්ඛණා’’ති වුච්චති. වජ්ජං භායති තඤ්ච භයතො පස්සතීති වජ්ජභීරුකභයදස්සාවී. එවංසභාවං ඔත්තප්පං. හිරී පාපධම්මෙ ගූථං විය පස්සති, ඔත්තප්පං උණ්හං විය. දායජ්ජං නවලොකුත්තරධම්මාදි. අජ්ඣත්තසමුට්ඨානාදිතා ච හිරීඔත්තප්පානං තත්ථ තත්ථ පාකටභාවෙන වුත්තා, න පන තෙසං කදාචි අඤ්ඤමඤ්ඤං විප්පයොගා. න හි ලජ්ජනං නිබ්භයං පාපභයං වා අලජ්ජනං හොතීති.

අගෙධො අනභිජ්ඣනං අනභිකඞ්ඛනං. අනල්ලීනො භාවො අධිප්පායො එතස්සාති අනල්ලීනභාවො, එවඤ්හි උපමාය සමෙති. අනුකූලමිත්තො අනුවත්තකො. විනයරසොති විනයනරසො. අදොසො දුස්සීල්යමලස්සාති ඉදං දුස්සීල්යස්ස දොසසමුට්ඨානතං දොසූපනිස්සයතඤ්ච සන්ධාය ¶ වුත්තං. අභාවනායාති ‘‘තත්ථ ජාතානං ධම්මානං අනතිවත්තනට්ඨෙන භාවනාඉන්ද්රියානං එකරසට්ඨෙන භාවනා තදුපගවීරියවාහනට්ඨෙන භාවනා ආසෙවනට්ඨෙන භාවනා’’ති එවං වුත්තාය පඤ්ඤාසාධනාය භාවනාය අප්පවත්ති, තප්පටිපක්ඛභූතා වා අකුසලා අභාවනා. නිග්ගුණෙපි ගුණග්ගහණං අධිකග්ගහණං. විජ්ජමානම්පි ගුණං විද්ධංසෙත්වා ගහණං ඌනග්ගහණං. චතුවිපල්ලාසග්ගහණං විපරීතග්ගහණං.

යාථාවසභාවෙති ‘‘එත්තකො එතස්ස ගුණො, එත්තකො දොසො’’ති ගුණදොසානං සභාවෙ ‘‘ජරාධම්මො ජීරති, තං කුතෙත්ථ ලබ්භා මා ජීරී’’ති එවමාදිපච්චවෙක්ඛණසම්භවතො. අලොභෙන ච ගහට්ඨානං ඛෙත්තවත්ථාදීසු විවාදාභාවතො. අමොහෙන පබ්බජිතානං දිට්ඨිගතවිවාදාභාවතො. කාමරාගාභිනිවෙසවිනිබන්ධා හි ගහට්ඨා ගහට්ඨෙහි විවදන්ති, දිට්ඨිරාගාභිනිවෙසවිනිබන්ධා සමණා සමණෙහීති. රාගවසෙන මිත්තසන්ථවො දොසවසෙන විරොධො ච තබ්බිසෙසෙන උපගමාපගමා, ආරම්මණෙ වා රූපාදිම්හි අනුරොධවිරොධා. අමජ්ඣත්තභාවස්ස පටිඝානුනයසඞ්ඛාතස්ස මොහෙන පවත්ති. සුඛවිපරිණාමෙ දුක්ඛසමායොගෙ ච පටිඝපවත්තියං වෙදනාපරිග්ගහො න සිජ්ඣතීති අදොසානුභාවෙන වෙදනාසතිපට්ඨානං සිජ්ඣති. දිබ්බවිහාරස්සාති චතුන්නං ඣානානං. අරියවිහාරො ඵලසමාපත්ති. මොහෙන අවිචාරෙන්තො උදාසීනපක්ඛෙසුපි සත්තසඞ්ඛාරෙසු සබ්බෙසු ¶ අභිසඞ්ගං කරොතීති අමූළ්හස්ස තදභාවො වෙදිතබ්බො. දුක්ඛදස්සනස්ස ආසන්නපටිපක්ඛත්තා දොසස්ස තප්පටිපක්ඛෙන අදොසෙන දුක්ඛදස්සනං හොති.

සුඛාදීනි අත්තනො න බ්යාපාදෙති න විනාසෙති පරස්ස චාති දට්ඨබ්බං. කම්මපථතාතංසභාගතාහි කම්මපථවසෙන.

දරථො සාරම්භො, දුක්ඛදොමනස්සපච්චයානං උද්ධච්චාදිකානං කිලෙසානං චතුන්නං වා ඛන්ධානං එතං අධිවචනං. උද්ධච්චප්පධානා කිලෙසා උද්ධච්චාදිකිලෙසා, උද්ධච්චං වා ආදිං කත්වා සබ්බකිලෙසෙ සඞ්ගණ්හාති. සුවණ්ණවිසුද්ධි වියාති යථා සුවණ්ණවිසුද්ධි අලඞ්කාරවිකතිවිනියොගක්ඛමා, එවං අයම්පි හිතකිරියාවිනියොගක්ඛමා.

සමං ¶ , සමන්තතො වා පකාරෙහි ජානනං සම්පජඤ්ඤං. චෙතියවන්දනාදිඅත්ථං අභික්කමාදීසු අත්ථානත්ථපරිග්ගණ්හනං සාත්ථකසම්පජඤ්ඤං. සති ච අත්ථෙ සප්පායාසප්පායරූපාදිපරිග්ගණ්හනං සප්පායසම්පජඤ්ඤං. ගොචරගාමාභික්කමනාදීසු කම්මට්ඨානාවිජහනං ගොචරසම්පජඤ්ඤං. අභික්කමනාදීනං ධාතුආදිවසෙන පවිචයො අසම්මොහසම්පජඤ්ඤං. සබ්බකම්මට්ඨානභාවනානුයුත්තානං සබ්බයොගීනං සබ්බදා උපකාරකා ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා පාරිපන්ථකහරණතො භාවනාවඩ්ඪනතො ච. යථාහ ‘‘ද්වෙ ධම්මා බහුකාරා සති ච සම්පජඤ්ඤඤ්චා’’ති (දී. නි. 3.352). යුගෙ නද්ධා වියාති යුගනද්ධා, අඤ්ඤමඤ්ඤං නිමිත්තභාවෙන සමං පවත්තාති අත්ථො. ‘‘පුන චපරං, ආවුසො, භික්ඛු සමථවිපස්සනං යුගනද්ධං භාවෙතී’’ති (අ. නි. 4.170; පටි. ම. 2.1) හි සුත්තෙ එතෙසං යුගනද්ධතා වුත්තා. සබ්බකුසලධම්මෙසු ලීනුද්ධච්චාභාවො එතෙහි ද්වීහි සමං යුත්තෙහීති ‘‘වීරියසමාධියොජනත්ථායා’’ති ආහ, යොගවචනත්ථායාති අත්ථො.

රූපාභාවෙනාති රුප්පනාභාවෙන. ධම්මාති එතස්ස අත්ථො සභාවතො උපලබ්භමානාති. මෙත්තාපුබ්බභාගොති අප්පනාප්පත්තාය මෙත්තාය පුබ්බභාගො ¶ , පරිකම්මමෙත්තා එතස්මිං චිත්තෙ අත්ථීති අත්ථො. විරතිවසෙනාති වචීපවත්තියා න පූරෙති, කින්තු විරතියොගෙනාති අත්ථො. අපණ්ණකඞ්ගානීති අවිරද්ධඞ්ගානි. යථා තථා වා ආරම්මණෙ විනිච්ඡයනං අධිමුච්චනං. න හි අනධිමුච්චන්තො පාණාතිපාතාදීසු දානාදීසු වා පවත්තති, සද්ධා පන පසාදනීයෙසු පසාදාධිමොක්ඛොති අයමෙතෙසං විසෙසො. දාරකස්ස විය ඉතො චිතො ච සංසප්පනස්ස කරිස්සාමි න කරිස්සාමීති අවිනිච්ඡයස්ස පටිපක්ඛකිරියා අසංසප්පනං. පුරිමමනතොති භවඞ්ගතො. විසදිසං වීථිජවනං මනං කරොතීති මනසිකාරසාමඤ්ඤෙන වීථිජවනපටිපාදකෙ දස්සෙති. තෙසු ධම්මෙසූති චිත්තචෙතසිකධම්මෙසු. අතදාරම්මණත්තෙපි හි තෙසු සමප්පවත්තෙසු උදාසීනභාවතො තත්රමජ්ඣත්තතාති වුච්චති. අලීනානුද්ධතප්පවත්තිපච්චයත්තා ඌනාධිකනිවාරණරසා. කායදුච්චරිතාදිවත්ථූනන්ති පාණාදීනං. අමද්දනා මද්දනපටිපක්ඛභාවොව.

තංතංරාසිකිච්චවසෙන විභාගරහිතා අවිභත්තිකා. එත්ථාති එතෙසු සවිභත්තිකෙසු දුතියට්ඨානාදීසුපි භාජියමානෙසු අපුබ්බං නත්ථීති අත්ථො. පදං පූරිතන්ති ඣානාදිපදං පඤ්චකාදිවසෙන පූරිතං. පඤ්ච හි අඞ්ගානි ඣානපදස්ස අත්ථො, තෙසු එකස්මිඤ්ච ඌනෙ ඣානපදං ¶ ඌනං හොතීති. පදසමූහො පදකොට්ඨාසො වා තං තමෙව වා පදං, අවුත්තං හාපිතං නාම හොතීති වුත්තං ‘‘පූරිත’’න්ති. වුත්තස්මිඤ්ඤෙව වුච්චමානෙ අනෙකෙසං පුරිසසද්දානං විය කොචි සම්බන්ධො නත්ථීති මඤ්ඤමානො ආහ ‘‘අනනුසන්ධිකා කථා’’ති. අන්තරන්තරා වුත්තස්මිඤ්ඤෙව වුච්චමානෙ අනුක්කමෙන ධම්මා කථිතා න හොන්තීති ආහ ‘‘උප්පටිපාටියා’’ති. ඵස්සපඤ්චමකරාසි සබ්බචිත්තුප්පාදසාධාරණවසෙන චතුක්ඛන්ධතප්පච්චයසඞ්ගහවසෙන ච වුත්තො. යථාවුත්තෙසු පන රාසීසු එකරාසිකිච්චස්සපි අභාවා ඡන්දාදයො යෙවාපනකවසෙන වුත්තා. වුත්තානම්පි ච ධම්මානං යථා වෙදනාදීනං ඣානඞ්ගාදිභාවො වුත්තො, න එවං සොවචස්සතාකල්යාණමිත්තතාදිවිසෙසො වුත්තොති තස්ස සඞ්ගණ්හනත්ථං කෙචි ධම්මෙ විසුං ඨපෙත්වා තෙ ච තඤ්ච විසෙසං ‘‘යෙ වා පනා’’ති ආහ. වෙනෙය්යජ්ඣාසයවසෙන වා සාවසෙසෙ ධම්මෙ වත්වා ‘‘යෙ වා පනා’’ති වුත්තං.

ධම්මුද්දෙසවාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.