තීකා > අභිධම්මපිටක (ටීකා) > ධම්මසඞ්ගණී-මූලටීකා

2. ඵුසනකවසෙනාති ¶ සන්තෙ අසන්තෙපි විසයෙ ආපාථගතෙ චිත්තස්ස සන්නිපතනවසෙන ‘‘චිත්තං මනො’’තිආදීසු (ධ. ස. 6, 17) විය කිච්චවිසෙසං, ‘‘මානස’’න්තිආදීසු (ධ. ස. 6, 17) විය සමානෙ අත්ථෙ සද්දවිසෙසං, ‘‘පණ්ඩර’’න්තිආදීසු (ධ. ස. 6, 17) විය ගුණවිසෙසං, ‘‘චෙතසිකං සාත’’න්තිආදීසු (ධ. ස. 2, 18) විය නිස්සයවිසෙසං, ‘‘චිත්තස්ස ඨිතී’’තිආදීසු (ධ. ස. 15, 24) විය අඤ්ඤස්ස අවත්ථාභාවවිසෙසං, ‘‘අලුබ්භනා’’තිආදීසු (ධ. ස. 32) විය අඤ්ඤස්ස කිරියාභාවවිසෙසං, ‘‘අලුබ්භිතත්ත’’න්තිආදීසු (ධ. ස. 32) විය අඤ්ඤස්ස කිරියාභාවභූතතාවිසෙසන්තිආදිකං අනපෙක්ඛිත්වා ධම්මමත්තදීපනං සභාවපදං. ඵුසන්තස්ස හි චිත්තස්ස ¶ ඵුසනකිරියා ඵුසනාකාරො. සම්ඵුසනාති ආරම්මණසමාගමඵුසනා, න පටිලාභසම්ඵුසනා. සම්ඵුසිතස්ස ආරම්මණෙන සමාගතස්ස චිත්තස්ස භාවො සම්ඵුසිතත්තං. යස්මිං සති චිත්තං සම්ඵුසිතන්ති වුච්චති, සො තස්ස භාවො. එවං අඤ්ඤෙසුපි භාවනිද්දෙසෙසු දට්ඨබ්බං.

අපරස්ස වෙවචනස්ස, අපරෙන වා පුරිමත්ථස්ස දීපනා අපරදීපනා. ‘‘පණ්ඩිච්චං කොසල්ල’’න්ති එවමාදයො පඤ්ඤාවිසෙසා නානාකාලෙ ලබ්භමානාපි එකස්මිං චිත්තෙ ලබ්භන්ති. එකස්මිඤ්ච විසෙසෙ ඉතරෙපි අනුගතා හොන්තීති දස්සෙතුං තථා විභත්ති අත්ථතො විභත්ති හොති අත්ථනානත්තෙන කතත්තා. අථ වා යථා ‘‘කොධො කුජ්ඣනා කුජ්ඣිතත්ත’’න්ති (ධ. ස. 1066) සභාවාකාරභාවනිද්දෙසෙහි කොධොති එවමාකාරොව අත්ථො වුත්තො, න එවමිධ, ඉධ පන පණ්ඩිතාදිභාවාකාරභින්නො අත්ථො වුත්තොති ඉදං විභත්තිගමනං අත්ථවසෙන හොති. සම්ඵුසිතත්තන්ති එත්ථාපි න ‘‘ඵස්සො’’ති එවමාකාරොව අත්ථො වුත්තො. සම්ඵස්සොති එවමාකාරො පන වුත්තොති අත්ථතො විභත්තිගමනන්ති වුත්තං.

දොසො බ්යාපාදොති උද්දෙසෙපි නාමනානත්තෙන නානාභූතො උද්දිට්ඨො. නිද්දෙසෙපි තෙනෙව නානත්තෙන නිද්දිට්ඨො. එකොව ඛන්ධො හොතීති එකෙන ඛන්ධසද්දෙන වත්තබ්බතං සන්ධායාහ. චෙතනාති සඞ්ඛාරක්ඛන්ධං දස්සෙති තප්පමුඛත්තා. අසද්ධම්මාති අසතං, අසන්තො වා ධම්මා, න වා සද්ධම්මාති අසද්ධම්මාති අසද්ධම්මවචනීයභාවෙන එකීභූතොපි අසද්ධම්මො කොධගරුතාදිවිසිට්ඨෙන සද්ධම්මගරුතාපටික්ඛෙපනානත්තෙන නානත්තං ගතොති ‘‘චත්තාරො’’ති ¶ වුත්තං. න සද්ධම්මගරුතාති වුච්චමානා වා අසද්ධම්මගරුතා අසද්ධම්මගරුතාභාවෙන එකීභූතාපි කොධාදිවිසිට්ඨපටික්ඛෙපනානත්තෙන නානත්තං ගතා. පටිපක්ඛො වා පටික්ඛිපීයති තෙන, සයං වා පටික්ඛිපතීති පටික්ඛෙපොති වුච්චතීති සද්ධම්මගරුතාපටික්ඛෙපනානත්තෙන අසද්ධම්මගරුතා අසද්ධම්මා වා නානත්තං ගතා. අලොභොතිආදීනං ඵස්සාදීහි නානත්තං ලොභාදිවිසිට්ඨෙන පටික්ඛෙපෙන ලොභාදිපටිපක්ඛෙන වා වෙදිතබ්බං. අලොභාදොසාමොහානං අඤ්ඤමඤ්ඤනානත්තං යථාවුත්තෙන පටික්ඛෙපනානත්තෙන යොජෙතබ්බං. පදත්ථස්ස පදන්තරෙන විභාවනං පදත්ථුති. තෙන හි තං පදං මහත්ථන්ති දීපිතං හොති අලඞ්කතඤ්චාති. අත්ථවිසෙසාභාවෙපි ආභරණවසෙන ච ආදරවසෙන ච පුන වචනං දළ්හීකම්මං.

3. තජ්ජන්ති තස්ස ඵලස්ස අනුච්ඡවිකං. න කෙවලං නිද්දිසියමානං සාතමෙව අධිකතං ¶ , අථ ඛො යථානිද්දිට්ඨානි ආරම්මණානිපීති ‘‘තෙහි වා’’තිආදි වුත්තං. තස්ස වා ජාතා කාරණභාවෙන ඵස්සත්ථං පවත්තාති තජ්ජා. තංසමඞ්ගීපුග්ගලං, සම්පයුත්තධම්මෙ වා අත්තනි සාදයතීති සාතං ද-කාරස්ස ත-කාරං කත්වා. සුට්ඨු ඛාදති, ඛණති වා දුක්ඛන්ති සුඛං.

5. පාසොති රාගපාසො. සො හි නිරාවරණත්තා අන්තලික්ඛචරො. අකුසලම්පි පණ්ඩරන්ති වුත්තං, කො පන වාදො කුසලන්ති අධිප්පායො. තඤ්හි පණ්ඩරතො නික්ඛන්තං සයඤ්ච පණ්ඩරන්ති. අථ වා සබ්බම්පි චිත්තං සභාවතො පණ්ඩරමෙව, ආගන්තුකොපක්කිලෙසවොදානෙහි පන සාවජ්ජානවජ්ජානං උපක්කිලිට්ඨවිසුද්ධතරතා හොන්තීති. දාරුප්පමාණෙසු සිලාදීසු ඛන්ධපඤ්ඤත්තියා අභාවා කිඤ්චි නිමිත්තං අනපෙක්ඛිත්වා දාරුම්හි පවත්තා ඛන්ධපඤ්ඤත්තීති ‘‘පණ්ණත්තිමත්තට්ඨෙනා’’ති වුත්තං. තං-සද්දෙන මනොවිඤ්ඤාණධාතුයෙව වුච්චෙය්ය නිද්දිසිතබ්බත්තාති න තස්සා තජ්ජතා. තෙහි ආරම්මණෙහි ජාතා තජ්ජාති ච වුච්චමානෙ සම්ඵස්සජතා න වත්තබ්බා. න හි සො ආරම්මණං, නාපි විසෙසපච්චයො. ‘‘තිණ්ණං සඞ්ගති ඵස්සො’’ති විඤ්ඤාණමෙව ඵස්සස්ස විසෙසපච්චයොති වුත්තොති තස්මා න විඤ්ඤාණං විසෙසපච්චයභූතං සම්ඵස්සජතාය තජ්ජාමනොවිඤ්ඤාණධාතුසම්ඵස්සජාපඤ්ඤත්තිං ලභති, න ච තදෙව තස්ස කාරණභාවෙන ඵලභාවෙන ච වුච්චමානං සුවිඤ්ඤෙය්යං හොතීති. කිං වා එතෙන, යථා භගවතා වුත්තා තංසභාවායෙව තෙ ධම්මාති න එවංවිධෙසු කාරණං මග්ගිතබ්බං.

7. එවං ¶ තක්කනවසෙන ලොකසිද්ධෙනාති අධිප්පායො. එවඤ්චෙවඤ්ච භවිතබ්බන්ති විවිධං තක්කනං කූපෙ විය උදකස්ස ආරම්මණස්ස ආකඩ්ඪනං විතක්කනං.

9. අත්තමනතාති එත්ථ අත්ත-සද්දෙන න චිත්තං වුත්තං. න හි චිත්තස්ස මනො අත්ථීති. අත්තමනස්ස පන පුග්ගලස්ස භාවො අත්තමනතාති වත්වා පුන පුග්ගලදිට්ඨිනිසෙධනත්ථං ‘‘චිත්තස්සා’’ති වුත්තං.

11. න බලවතී, කස්මා අවට්ඨිති වුත්තාති? එකග්ගචිත්තෙන පාණවධාදිකරණෙ තථා අවට්ඨානමත්තභාවතො ¶ . විරූපං, විවිධං වා සංහරණං විකිරණං විසාහාරො, සංහරණං වා සම්පිණ්ඩනං, තදභාවො විසාහාරො.

12. අඤ්ඤස්මිං පරියායෙති අඤ්ඤස්මිං කාරණෙ. සමානාධිකරණභාවො ද්වින්නං බහූනං වා පදානං එකස්මිං අත්ථෙ පවත්ති.

13. ආරම්භති චාති ආපජ්ජති ච. උද්ධං යමනං උය්යාමො. ධුරන්ති නිප්ඵාදෙතුං ආරද්ධං කුසලං, පටිඤ්ඤං වා.

14. තිණ්ණන්ති බුද්ධාදීනං. චිත්තෙ ආරම්මණස්ස උපට්ඨානං ජොතනඤ්ච සතියෙවාති තස්සා එතං ලක්ඛණං.

16. පාසාණසක්ඛරවාලිකාදිරහිතා භූමි සණ්හාති ‘‘සණ්හට්ඨෙනා’’ති වුත්තං.

19. අයන්තීති එකකම්මනිබ්බත්තමනුස්සාදිසන්තතිඅවිච්ඡෙදවසෙන පවත්තන්ති. කුසලාකුසලෙසුපි හි ජීවිතං ඉන්ද්රියපච්චයභාවෙන සම්පයුත්තෙ පවත්තයමානමෙව තදවිච්ඡෙදස්ස පච්චයො හොති.

30. යං හිරීයතීති හිරීයති-සද්දෙන වුත්තො භාවො යං-සද්දෙන වුච්චතීති යන්ති භාවනපුංසකං වා එතං දට්ඨබ්බං. හිරියිතබ්බෙනාති ච හෙතුඅත්ථෙ කරණවචනං යුජ්ජති.

32. අලුබ්භනකවසෙනාති ¶ එත්ථ අලුබ්භනමෙව අලුබ්භනකන්ති භාවනිද්දෙසො දට්ඨබ්බො.

33. අබ්යාපජ්ජොති බ්යාපාදෙන දුක්ඛෙන දොමනස්සසඞ්ඛාතෙන දොසෙන විය න බ්යාපාදෙතබ්බොතිපි අත්ථො යුජ්ජති.

42-43. ථිනමිද්ධාදිපටිපක්ඛභාවෙන කුසලධම්මෙ අනිච්චාදිමනසිකාරෙ ච සීඝං සීඝං පරිවත්තනසමත්ථතා ලහුපරිණාමතා, අවිජ්ජානීවරණානඤ්හි තණ්හාසංයොජනානං සත්තානං අකුසලප්පවත්ති ¶ පකතිභූතාති න තත්ථ ලහුපරිණාමතාය අත්ථො. තෙසඤ්ච භාවො ගරුතායෙවාති තබ්බිධුරසභාවානං ලහුතා දට්ඨබ්බා. සා හි පවත්තමානා සීඝං භවඞ්ගවුට්ඨානස්ස පච්චයො හොති.

44-45. යෙ ච ධම්මා මොහසම්පයුත්තා විය අවිපන්නලහුතා, තෙසඤ්ච කුසලකරණෙ අප්පටිඝාතො මුදුතා. අප්පටිඝාතෙන මුදුතාදිරූපසදිසතාය අරූපධම්මානම්පි මුදුතා මද්දවතාතිආදි වුත්තං.

46-47. සිනෙහවසෙන කිලින්නං අතිමුදුකං චිත්තං අකම්මඤ්ඤං හොති විලීනං විය සුවණ්ණං, මානාදිවසෙන අතිථද්ධඤ්ච අතාපිතං විය සුවණ්ණං, යං පනානුරූපමුදුතායුත්තං, තං කම්මඤ්ඤං හොති යුත්තමද්දවං විය සුවණ්ණං. තස්සෙව මුදුකස්ස යො කම්මඤ්ඤාකාරො, සා කම්මඤ්ඤතාති මුදුතාවිසිට්ඨා කම්මඤ්ඤතා වෙදිතබ්බා.

50-51. පච්චොසක්කනභාවෙන පවත්තං අකුසලමෙව පච්චොසක්කනං. එකවීසති අනෙසනා නාම වෙජ්ජකම්මං කරොති, දූතකම්මං කරොති, පහිණකම්මං කරොති, ගණ්ඩං ඵාලෙති, අරුමක්ඛනං දෙති, උද්ධංවිරෙචනං දෙති, අධොවිරෙචනං දෙති, නත්ථුතෙලං පචති, චක්ඛුතෙලං පචති, වෙළුදානං දෙති, පණ්ණදානං දෙති, පුප්ඵදානං දෙති, ඵලදානං දෙති, සිනානදානං දෙති, දන්තකට්ඨදානං දෙති, මුඛොදකදානං දෙති, චුණ්ණදානං දෙති, මත්තිකාදානං දෙති, චාටුකකම්මං කරොති, මුග්ගසූපියං, පාරිභට්යං, ජඞ්ඝපෙසනියං ද්වාවීසතිමං දූතකම්මෙන සදිසං, තස්මා එකවීසති. ඡ අගොචරා වෙසියාගොචරො, විධවා, ථුල්ලකුමාරී, පණ්ඩක, පානාගාර, භික්ඛුනීඅගොචරොති. සඞ්ඛෙපතොති සරූපෙන අනුද්දිට්ඨත්තා ‘‘තත්ථ කතමො ඡන්දො’’තිආදි න ¶ සක්කා වත්තුන්ති ‘‘යො ඡන්දො ඡන්දිකතා’’තිආදිනිද්දෙසං සඞ්ඛිපිත්වා ‘‘යෙ වා පනා’’ති නිද්දෙසො කතොති අත්ථො.

නිද්දෙසවාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

58-120. නිද්දෙසවාරෙ ¶ පුච්ඡාදීනං පච්චෙකං අනෙකත්තෙපි පුච්ඡාදිභාවෙන එකත්තං උපනෙත්වා චතුපරිච්ඡෙදතා වුත්තා. චත්තාරො ද්වෙති එවමාදිකං සඞ්ඛිපිත්වා සහ වා ගහණං සඞ්ගහො. ඨපෙත්වා යෙවාපනකෙති සඞ්ගහෙතබ්බෙ සන්ධාය වුත්තං. තෙ හි විසුං විසුං උද්දිට්ඨත්තා නිද්දිට්ඨත්තා ච විප්පකිණ්ණාති සඞ්ගහෙතබ්බා හොන්ති, න යෙවාපනකා සඞ්ගහගමනෙනෙව තථා අවිප්පකිණ්ණත්තා. යස්මා පන සඞ්ඛාරක්ඛන්ධපරියාපන්නා හොන්ති, තස්මා තංනිද්දෙසෙ අඛන්ධභාවනිවාරණත්ථං යෙවාපනාත්වෙව වුත්තාති න යෙවාපනකා ඨපෙතබ්බාති. පච්චයසඞ්ඛාතෙනාති ආහාරපච්චයසඞ්ඛාතෙනාති වුත්තං හොති. අථ වා ‘‘හෙතු පච්චයො’’ති එතෙසු ද්වීසු ජනකො හෙතු උපත්ථම්භකො පච්චයොති එවං විසෙසවන්තෙසු පච්චයසඞ්ඛාතෙන. යථා හි කබළීකාරාහාරො ඔජට්ඨමකරූපාහරණෙන රූපකායං උපත්ථම්භෙති, එවමිමෙපි වෙදනාදිආහරණෙන නාමකායන්ති. තථා ච හොන්තීති සාධාරණෙ සහජාතාදිපච්චයෙ සන්ධායාහ. අඤ්ඤථා චාති අඤ්ඤෙන ච එකෙනාකාරෙන පච්චයා හොන්තියෙවාති ආහාරාති වුච්චන්තීති අත්ථො. තස්මා ආහරණකිච්චරහිතානං හෙතුඅධිපතිආදීනං නත්ථි ආහාරභාවප්පසඞ්ගො. තිස්සො ච වෙදනා ආහරතීතිආදි යථාසම්භවවසෙන වුත්තං, න ඉමස්මිංයෙව චිත්තෙ ඵස්සාදිවසෙන. තයො ච භවෙති කාමාදිභවභූතං විඤ්ඤාණං විසෙසෙන, අවිසෙසෙන ච පඤ්චුපාදානක්ඛන්ධෙ.

ආරම්මණං උපගන්ත්වා නිජ්ඣායනං චින්තනං උපනිජ්ඣායනං. හෙත්වට්ඨෙනාති උපායත්ථෙන, න මූලත්ථෙන. පුබ්බභාගෙ ගතො පටිපන්නො නානාක්ඛණිකො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො ලොකුත්තරක්ඛණෙව සහ පවත්තො යථාගතමග්ගොති වුත්තො. විපස්සනාක්ඛණතො පුබ්බෙව කායකම්මාදීනං සුපරිසුද්ධතාය අට්ඨඞ්ගිකමග්ගුපනිස්සයස්ස ‘‘අරියො අට්ඨඞ්ගිකො මග්ගො භාවනාපාරිපූරිං ගච්ඡතී’’ති ¶ (ම. නි. 3.431) එවං වුත්තෙන පරියායෙන පුබ්බභාගමග්ගස්ස අට්ඨඞ්ගිකතා යථාගතවචනෙන දීපිතා, න එකක්ඛණෙ අට්ඨන්නං අඞ්ගානං සබ්භාවාති එවමස්සපි පරියායදෙසනතා වෙදිතබ්බා. විජානනමෙව චිත්තවිචිත්තතාති ‘‘චිත්තවිචිත්තට්ඨෙන එකොව ධම්මො විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති ආහ. චත්තාරො ඛන්ධා හොන්තීතිආදීසු වෙදනාක්ඛන්ධාදීනං සඞ්ගහෙ කතෙපි පුන ‘‘එකො වෙදනාක්ඛන්ධො හොතී’’තිආදිවචනං න අනෙකෙ වෙදනාක්ඛන්ධාදයො ජාතිනිද්දෙසෙන ඉධ වුත්තාති දස්සනත්ථං. ඉන්ද්රියෙසු ච එකස්ස ජාතිනිද්දෙසභාවෙ පටික්ඛිත්තෙ අඤ්ඤෙසං ඉන්ද්රියානං ආහාරාදීනඤ්ච තප්පටික්ඛෙපො කතො හොතීති පුබ්බඞ්ගමස්ස මනින්ද්රියස්සෙව කතොති දට්ඨබ්බො.

121-145. එත්ථාති ¶ එතස්මිං යථාවුත්තෙ සමයෙ, එතෙසු වා ධම්මෙසු. භාවොති සත්තො, යො කොචි වා අත්ථො.

146. සප්පයොගෙනාති ලීනස්ස චිත්තස්ස උස්සාහනපයොගසහිතෙන. සඋපායෙනාති කුසලස්ස කරණාකරණෙසු ආදීනවානිසංසපච්චවෙක්ඛණං පරෙහි උස්සාහනන්ති එවමාදිඋපායසහිතෙන.

156-159. මහාඅට්ඨකථායං අනුඤ්ඤාතා නාතිසමාහිතාය භාවනායාති යෙවාපනකෙහිපි නිබ්බිසෙසතං දස්සෙති.

අපචිති එව අපචිතිසහගතං පුඤ්ඤකිරියාවත්ථු යථා ‘‘නන්දිරාගසහගතා’’ති. අපචිති වා චෙතනාසම්පයුත්තකධම්මා කායවචීකිරියා වා, තංසහිතා චෙතනා අපචිතිසහගතං. හිතඵරණෙනාති දෙසකෙ මෙත්තාඵරණෙන, ‘‘එවං මෙ හිතං භවිස්සතී’’ති පවත්තෙන හිතචිත්තෙන වා. කම්මස්සකතාඤාණං ¶ දිට්ඨිජුකම්මං. නියමලක්ඛණන්ති මහප්ඵලතානියමස්ස ලක්ඛණං. සීලමයෙ සඞ්ගහං ගච්ඡන්ති චාරිත්තවසෙන. අනවජ්ජවත්ථුං පරිච්චජන්තො විය අබ්භනුමොදමානොපි පරස්ස සම්පත්තියා මොදතීති අබ්භනුමොදනා දානමයෙ සඞ්ගහිතා. භාවෙන්තොපීති අසමත්තභාවනං සන්ධායාහ. සමත්තා හි අප්පනා හොතීති. අට්ඨෙව කොට්ඨාසෙ කත්වාති එකස්ස සත්තස්ස එකස්මිං ඛණෙ උප්පන්නමෙකං පඨමචිත්තං දස්සෙත්වා අඤ්ඤානි තාදිසානි අදස්සෙන්තෙන සබ්බානි තානි සරික්ඛට්ඨෙන එකීකතානි හොන්ති, තථා සෙසානිපීති එවං අට්ඨ කත්වා.

160. උත්තරපදලොපං ¶ කත්වා රූපභවො රූපන්ති වුත්තො. ඣානස්ස අමග්ගභාවෙපි සති මග්ගවචනං අඤ්ඤමග්ගභාවනිවාරණත්ථන්ති ඉමස්මිං අත්ථෙ මග්ගග්ගහණස්ස පයොජනං වුත්තං, න සබ්බස්ස කුසලජ්ඣානස්ස මග්ගභාවොති. තත්ථ මග්ගස්ස භාවනාය සමයවවත්ථානස්ස කතත්තා අමග්ගභාවනාසමයෙ පවත්තානං ඵස්සාදීනං කුසලභාවො න දස්සිතො සියා, තස්මා සබ්බස්ස මග්ගභාවො දස්සෙතබ්බොති. ඉතො අඤ්ඤො මග්ගො නත්ථීති එවං අඤ්ඤභූමිකවිධුරො සති පච්චයන්තරෙ රූපූපපත්තිජනකසභාවො විපාකධම්මසභාවො විය විපාකධම්මවසෙන සබ්බසමානො මග්ගසද්දෙන වුත්තොති දස්සෙතීති වෙදිතබ්බං. කුසලං දානන්ති අලොභො දට්ඨබ්බො. අථ වා චෙතනා දානං, තං වජ්ජෙත්වා ඉතරෙ ද්වෙ චෙතනාසම්පයුත්තකාති වුත්තා. වට්ටන්තීති මග්ගභාවතො ඣානවචනෙන සඞ්ගහෙත්වා මග්ගොති වත්තුං වට්ටන්තීති අත්ථො. ඔකප්පනාති සද්දහනා. අඤ්ඤත්ථ දිට්ඨං අත්ථං පරිච්චජිත්වා ‘‘ජනෙති වඩ්ඪෙතී’’ති අයමත්ථො කස්මා වුත්තොති නිරුපසග්ගස්ස අඤ්ඤත්ථ එවමත්ථස්සෙව දිට්ඨත්තාති ඉමමත්ථං විභාවෙතුං ‘‘පුන චපරං උදායී’’ති (ම. නි. 2.246 ආදයො) සුත්තමාහටං. කෙසඤ්චි අරියානං අරියමග්ගෙන සිද්ධානි අඤ්ඤානි ච ඣානානි භාවනාසභාවානෙවාති තෙසුපි භාවෙන්තෙන සමයවවත්ථානං ඉජ්ඣතීති.

නිස්සරන්ති ¶ නිග්ගච්ඡන්ති එතෙන, එත්ථ වාති නිස්සරණං. කෙ නිග්ගච්ඡන්ති? කාමා. තෙසං කාමානං නිස්සරණං පහානන්ති අත්ථො. එවඤ්හි ‘‘කාමාන’’න්ති කත්තරි සාමිවචනං යුජ්ජති. වත්ථුකාමෙහිපීති වත්ථුකාමෙහි විවිච්චෙවාතිපි අත්ථො යුජ්ජතීති එවං යුජ්ජමානත්ථන්තරසමුච්චයත්ථො පි-සද්දො, න කිලෙසකාමසමුච්චයත්ථො. කස්මා? ඉමස්මිං අත්ථෙ කිලෙසකාමානං දුතියපදෙන විවෙකස්ස වුත්තත්තා. අකුසලසද්දෙන යදිපි කිලෙසකාමා, අථාපි සබ්බාකුසලා ගහිතා, සබ්බථා පන කිලෙසකාමෙහි විවෙකො වුත්තොති ආහ ‘‘දුතියෙන කිලෙසකාමෙහි විවෙකවචනතො’’ති. කාමගුණාධිගමහෙතුපි පාණාතිපාතාදිඅසුද්ධප්පයොගො හොතීති තබ්බිවෙකෙන පයොගසුද්ධි විභාවිතා. තණ්හාසංකිලෙසසොධනෙන ආසයපොසනං.

අඤ්ඤෙසම්පි ¶ චාති දිට්ඨිමානාදීනං ඵස්සාදීනඤ්ච. උපරි වුච්චමානානි ඣානඞ්ගානි උපරිජ්ඣානඞ්ගානි, තෙසං අත්තනො විපච්චනීකානං පටිපක්ඛභාවදස්සනත්ථං තප්පච්චනීකනීවරණවචනං. බ්යාපාදවිවෙකවචනෙන ‘‘අනත්ථං මෙ අචරී’’තිආදිආඝාතවත්ථුභෙදවිසයස්ස දොසස්ස මොහාධිකානං ථිනමිද්ධාදීනං විවෙකවචනෙන පටිච්ඡාදනවසෙන දුක්ඛාදිපුබ්බන්තාදිභෙදවිසයස්ස මොහස්ස වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො. කාමරාගබ්යාපාදතදෙකට්ඨථිනමිද්ධාදිවික්ඛම්භනකඤ්චෙදං සබ්බාකුසලපටිපක්ඛසභාවත්තා සබ්බකුසලානං තෙන සභාවෙන සබ්බාකුසලානං පහානං හොන්තම්පි කාමරාගාදිවික්ඛම්භනසභාවමෙවාති තංසභාවත්තා අවිසෙසෙත්වා නීවරණාකුසලමූලාදීනං වික්ඛම්භනවිවෙකො වුත්තො හොතීති ආහ.

විතක්කස්ස කිච්චවිසෙසෙන ථිරභාවප්පත්තෙ පඨමජ්ඣානසමාධිම්හි පච්චනීකදූරීභාවකතෙන ථිරභාවෙන තංසදිසෙසු විතක්කරහිතෙසු දුතියජ්ඣානාදිසමාධීසු ච අප්පනාති අට්ඨකථාවොහාරොති විතක්කස්ස අප්පනායොගො වුත්තො, අඤ්ඤථා විතක්කොව අප්පනාති තස්ස තංසම්පයොගො න සියාති. අත්ථො…පෙ… දට්ඨබ්බො ඣානසමඞ්ගිනො විතක්කවිචාරසමඞ්ගිතාදස්සනෙන ඣානස්සෙව සවිතක්කසවිචාරභාවස්ස වුත්තත්තා.

විවෙකජං පීතිසුඛන්ති එත්ථ පුරිමස්මිං අත්ථෙ විවෙකජන්ති ඣානං. පීතිසුඛසද්දතො ච අත්ථිඅත්ථවිසෙසවතො අස්ස, අස්මිං වාති එත්ථ අ-කාරො වුත්තො. දුතියෙ පීතිසුඛමෙව විවෙකජං. විවෙකජංපීතිසුඛන්ති ච අඤ්ඤපදත්ථෙ සමාසො පච්චත්තනිද්දෙසස්ස ච අලොපො කතො, ලොපෙ වා ¶ සති ‘‘විවෙකජපීතිසුඛ’’න්ති පාඨොති අයං විසෙසො. ගණනානුපුබ්බතාති ගණනානුපුබ්බතාය, ගණනානුපුබ්බතාමත්තං වා පඨමන්ති වචනන්ති අත්ථො. නිච්චාදිවිපල්ලාසප්පහානෙන මග්ගො අසම්මොහතො අනිච්චාදිලක්ඛණානි පටිවිජ්ඣතීති ලක්ඛණූපනිජ්ඣානං. අසම්මොසධම්මං නිබ්බානං අවිපරීතලක්ඛණත්තා අනඤ්ඤථාභාවතො තථලක්ඛණං.

161-2. විතක්කවිචාරානං වූපසමාති එතෙන යෙහි විතක්කවිචාරෙහි පඨමජ්ඣානස්ස ඔළාරිකතා, තෙසං සමතික්කමා දුතියජ්ඣානස්ස සමධිගමො, න සභාවතො අනොළාරිකානං ඵස්සාදීනං සමතික්කමාති අයමත්ථො දීපිතො හොති. එවං ‘‘පීතියා ච විරාගා’’තිආදීසු නයො ¶ . තස්මා විතක්කවිචාරපීතිසුඛසමතික්කමවචනානි ඔළාරිකොළාරිකඞ්ගසමතික්කමා දුතියාදිඅධිගමපරිදීපකානීති තෙසං එකදෙසභූතං විතක්කවිචාරසමතික්කමවචනං තංදීපකන්ති වුත්තං. අථ වා විතක්කවිචාරවූපසමවචනෙනෙව තංසමතික්කමා දුතියාධිගමදීපකෙන පීතිවිරාගාදිවචනානං පීතියාදිසමතික්කමා තතියාදිඅධිගමදීපකතා හොතීති තස්ස තංදීපකතා වුත්තා.

නීලවණ්ණයොගතො නීලවත්ථං වියාති නීලයොගතො වත්ථං නීලං වියාති අධිප්පායො. යෙන සම්පසාදනෙන යොගා ඣානං සම්පසාදනං, තස්මිං දස්සිතෙ ‘‘සම්පසාදනං ඣාන’’න්ති සමානාධිකරණනිද්දෙසෙනෙව තංයොගා ඣානෙ තංසද්දප්පවත්ති දස්සිතාති අවිරොධො යුත්තො. එකොදිභාවෙ කථන්ති එකොදිම්හි දස්සිතෙ ‘‘එකොදිභාවං ඣාන’’න්ති සමානාධිකරණනිද්දෙසෙනෙව ඣානස්ස එකොදිවඩ්ඪනතා වුත්තා හොතීති. එකොදිභාවන්ති පනිදං උද්ධරිත්වා එකොදිස්ස නිද්දෙසො න කත්තබ්බො සියාති එකොදිභාවසද්දො එව සමාධිම්හි පවත්තො සම්පසාදනසද්දො විය ඣානම්හි පවත්තතීති යුත්තං.

අප්පිතාති ගමිතා විනාසං. දුතියජ්ඣානාදිඅධිගමුපායදීපකෙන අජ්ඣත්තසම්පසාදනතාය චෙතසො එකොදිභාවතාය ච හෙතුදීපකෙන අවිතක්කාවිචාරභාවහෙතුදීපකෙන ච විතක්කවිචාරවූපසමවචනෙනෙව විතක්කවිචාරාභාවො දීපිතොති කිං පුන අවිතක්කඅවිචාරවචනෙන කතෙනාති? න, අදීපිතත්තා. න හි විතක්කවිචාරවූපසමවචනෙන විතක්කවිචාරානං අප්පවත්ති වුත්තා හොති. විතක්කවිචාරෙසු හි තණ්හාපහානඤ්ච එතෙසං ¶ වූපසමනං. යෙ ච සඞ්ඛාරෙසු තණ්හාපහානං කරොන්ති, තෙසු මග්ගෙසු පහීනතණ්හෙසු ඵලෙසු ච සඞ්ඛාරප්පවත්ති හොති, එවමිධාපි වික්ඛම්භිතවිතක්කවිචාරතණ්හස්ස දුතියජ්ඣානස්ස විතක්කවිචාරසම්පයොගො පුරිමෙන න නිවාරිතො සියාති තංනිවාරණත්ථං ආවජ්ජිතුකාමතාදිඅතික්කමොව තෙසං වූපසමොති දස්සනත්ථඤ්ච ‘‘අවිතක්කං අවිචාර’’න්ති වුත්තං.

163. පරිසුද්ධපකති ඛීණාසවපකති නික්කිලෙසතා. උපෙක්ඛානිමිත්තන්ති එත්ථ ලීනුද්ධච්චපක්ඛපාතරහිතං මජ්ඣත්තං වීරියං ‘‘උපෙක්ඛා’’ති වුත්තං, තදෙව තං ආකාරං ගහෙත්වා පවත්තෙතබ්බස්ස ¶ තාදිසස්ස වීරියස්ස නිමිත්තභාවතො උපෙක්ඛානිමිත්තං. පඨමජ්ඣානප්පටිලාභත්ථාය නීවරණෙ…පෙ… නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනසමාපත්තිපටිලාභත්ථාය ආකිඤ්චඤ්ඤායතනසඤ්ඤං පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනාපඤ්ඤාසඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණන්ති ඉමා අට්ඨ සමාපත්තිවසෙන උප්පජ්ජන්ති. සොතාපත්තිමග්ගපටිලාභත්ථාය උප්පාදං පවත්තං නිමිත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං ගතිං නිබ්බත්තිං උපපත්තිං ජාතිං ජරාමරණසොකපරිදෙවදුක්ඛදොමනස්සඋපායාසෙ. සොතාපත්තිඵලසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං…පෙ… උපායාසෙ…පෙ… අරහත්තමග්ගපටිලාභත්ථාය උප්පාදං…පෙ… උපායාසෙ. අරහත්තඵලසමාපත්තත්ථාය…පෙ… සුඤ්ඤතවිහාරසමාපත්තත්ථාය…පෙ… අනිමිත්තවිහාරසමාපත්තත්ථාය උප්පාදං පවත්තං ආයූහනං පටිසන්ධිං…පෙ… පටිසඞ්ඛාසන්තිට්ඨනා පඤ්ඤා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාසු ඤාණන්ති ඉමා දස විපස්සනාවසෙන උප්පජ්ජන්ති.

යදත්ථි යං භූතන්ති ඛන්ධපඤ්චකං, තං මුඤ්චිතුකම්යතාඤාණෙන පජහති. දිට්ඨසොවත්ථිකත්තයස්ස සප්පලක්ඛණවිචිනනෙ විය දිට්ඨලක්ඛණත්තයස්ස භූතස්ස සඞ්ඛාරලක්ඛණවිචිනනෙ උපෙක්ඛං පටිලභති. අනාභොගරසාති පණීතසුඛෙපි තස්මිං අවනති පටිපක්ඛකිච්චාති අත්ථො. නාමකායෙන චෙතසිකසුඛං කායිකසුඛහෙතු රූපසමුට්ඨාපනෙන කායිකසුඛඤ්ච ඣානසමඞ්ගී පටිසංවෙදෙතීති වුච්චති. ඵුටත්තා බ්යාපිතත්තා. යථා හි උදකෙන ඵුටසරීරස්ස තාදිසෙ නාතිපච්චනීකෙ වාතාදිකෙ ඵොට්ඨබ්බෙ ඵුට්ඨෙ සුඛං උප්පජ්ජති, එවං එතෙහි ඵුටසරීරස්සපි.

165. අවිභූතපච්චුපට්ඨානාති ¶ සුඛදුක්ඛානි විය අවිභූතාකාරා පිට්ඨිපාසාණගතමිගමග්ගො විය තදනුමාතබ්බාවිභූතාකාරොපට්ඨානා.

167. යස්සා පන ධම්මධාතුයාති සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණස්ස. තෙන හි ධම්මානං ආකාරභෙදං ඤත්වා තදනුරූපං දෙසනං නියාමෙතීති. එත්ථ ච පඤ්චකනයෙ දුතියජ්ඣානං චතුක්කනයෙ දුතියජ්ඣානපක්ඛිකං ¶ කත්වා විභත්තං ‘‘යස්මිං…පෙ… මග්ගං භාවෙති අවිතක්කං විචාරමත්තං සමාධිජං පීතිසුඛං දුතියජ්ඣානං උපසම්පජ්ජ විහරතී’’ති. කස්මා? එකත්තකායනානත්තසඤ්ඤීසත්තාවාසඵලතාය දුතියජ්ඣානෙන සමානඵලත්තා පඨමජ්ඣානසමාධිතො ජාතත්තා ච. පඨමජ්ඣානමෙව හි කාමෙහි අකුසලෙහි ච විවිත්තන්ති තදභාවා න ඉධ ‘‘විවිච්චෙව කාමෙහි විවිච්ච අකුසලෙහී’’ති සක්කා වත්තුං, නාපි ‘‘විවෙකජ’’න්ති. සුත්තන්තදෙසනාසු ච පඤ්චකනයෙ දුතියතතියජ්ඣානානි දුතියජ්ඣානමෙව භජන්ති විතක්කවූපසමා විචාරවූපසමා අවිතක්කත්තා අවිචාරත්තා චාති.

176-180. තස්ස තස්ස ඣානස්ස උපචාරන්ති නීවරණවිතක්කවිචාරනිකන්තියාදීනං වූපසමා ථිරභූතො කාමාවචරසමාධි. තදනුධම්මතාති තදනුරූපතාභූතා, සා පන තදස්සාදසඞ්ඛාතා තදස්සාදසම්පයුත්තක්ඛන්ධසඞ්ඛාතා වා මිච්ඡාසතීති වදන්ති. අවිගතනිකන්තිකා තංතංපරිහරණසතීතිපි වත්තුං වට්ටතීති එවඤ්ච කත්වා ‘‘සතියා වා නිකන්තියා වා’’ති විකප්පො කතො. ආගමනවසෙනාපි ච පටිපදා හොන්තියෙවාති ඉදං කදාචි දුතියාදීනං පඨමාදිආගමනකතපටිපදතං සන්ධාය වුත්තං. අපි-සද්දො හි අනෙකන්තිකතං දීපෙති, එතස්ස අනෙකන්තිකත්තා එව ච පාළියං එකෙකස්මිං ඣානෙ චතස්සො පටිපදා චත්තාරි ආරම්මණානි සොළසක්ඛත්තුකඤ්ච විසුං විසුං යොජිතං. අඤ්ඤථා එකෙකස්මිං පටිපදාදිම්හි නව නව ඣානානි යොජෙතබ්බානි සියුන්ති.

181. අප්පගුණන්ති ¶ පඤ්චහි වසිතාහි අවසීකතං.

186. හෙට්ඨාති සොළසක්ඛත්තුකතො පුබ්බෙ. යෙ කෙචි ඣානං උප්පාදෙන්ති නාමාති වචනෙන යෙ කතාධිකාරා සෙක්ඛා මග්ගෙනෙව උප්පාදිතජ්ඣානා, තෙසං ඣානානි මග්ගපටිබද්ධතාය සුද්ධිකනවකසඞ්ගහිතානීති වෙදිතබ්බානි. න හි තෙ උප්පාදෙන්ති නාමාති.

203. නිරොධපාදකතාවචනෙන ¶ ආරුප්පපාදකතා ච දස්සිතා. ඛිප්පදස්සනං ඛිප්පාභිඤ්ඤතා ඛිප්පනිසන්තිභාවො.

204. අඤ්ඤම්පීති කෙවලං කසිණායතනසඞ්ඛාතමෙව අහුත්වා අභිභායතනසඞ්ඛාතම්පි පවත්තතීති සතිපි අභිභායතනානං කසිණායතනත්තෙ කසිණායතනභාවතො අඤ්ඤො අභිභායතනභාවො කසිණනිමිත්තාභිභවනකභාවනානිමිත්තනානත්තතොති දස්සෙති. තත්ථ අභිභවතීති අභිභු, පරිකම්මං, ඤාණං වා. අභිභු ආයතනං එතස්සාති අභිභායතනං, ඣානං. අභිභවිතබ්බං වා ආරම්මණසඞ්ඛාතං ආයතනං එතස්සාති අභිභායතනං, ඣානං. ආරම්මණාභිභවනතො අභිභු ච තං ආයතනඤ්ච යොගිනො සුඛවිසෙසානං අධිට්ඨානභාවතො මනායතනධම්මායතනභාවතො චාතිපි සසම්පයුත්තං ඣානං අභිභායතනං. මග්ගප්පටිබද්ධතාය තදා සමාපත්තිතො වුට්ඨිතස්ස ආභොගො පුබ්බභාගභාවනාවසෙන ඣානක්ඛණෙ පවත්තං අභිභවනාකාරං ගහෙත්වා පවත්තො වුත්තොති දට්ඨබ්බො. ආගමෙසු පන ‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී එකො බහිද්ධා රූපානි පස්සති පරිත්තානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි. අප්පමාණානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි. අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤී එකො…පෙ… පරිත්තානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි. අප්පමාණානි සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’ති (දී. නි. 2.173; ම. නි. 2.249; අ. නි. 8.65) ඉමෙසං චතුන්නං අභිභායතනානං ආගතත්තා ආගමට්ඨකථාසු ¶ (දී. නි. අට්ඨ. 2.173; ම. නි. අට්ඨ. 2. 249-250; අ. නි. අට්ඨ. 3.8.65) ‘‘වණ්ණවසෙන ආභොගෙ විජ්ජමානෙපි පරිත්තඅප්පමාණවසෙනෙව ඉමානි අභිභායතනානි දෙසිතානී’’ති වුත්තං. පරිත්තඅප්පමාණතා හි අභිභවනස්ස කාරණං වණ්ණාභොගෙ සතිපි අසතිපි. තත්ථ ච වණ්ණාභොගරහිතානි සහිතානි ච සබ්බානි පරිත්තානි ‘‘සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානී’’ති වුත්තානි, තථා අප්පමාණානීති දට්ඨබ්බානි. අත්ථි හි එසො පරියායො පරිත්තානි අභිභුය්ය තානි චෙ කදාචි වණ්ණවසෙන ආභුජිතානි හොන්ති සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානි අභිභුය්යාති. ඉධ පන නිප්පරියායදෙසනත්තා වණ්ණාභොගරහිතානි විසුං වුත්තානි සහිතානි ච. අත්ථි හි උභයත්ථ අභිභවනවිසෙසොති.

තත්ථ ච පරියායදෙසනත්තා විමොක්ඛානම්පි අභිභවනපරියායො අත්ථීති ‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී’’ති ¶ අභිභායතනද්වයං වුත්තං, තතියචතුත්ථඅභිභායතනෙසු දුතියවිමොක්ඛො වණ්ණාභිභායතනෙසු තතියවිමොක්ඛො ච අභිභවනප්පවත්තිතො සඞ්ගහිතො, ඉධ පන නිප්පරියායදෙසනත්තා විමොක්ඛාභිභායතනානි අසඞ්කරතො දස්සෙතුං විමොක්ඛෙ වජ්ජෙත්වා අභිභායතනානි කථිතානි. සබ්බානි ච විමොක්ඛකිච්චානි විමොක්ඛදෙසනාය වුත්තානි, තදෙතං ‘‘අජ්ඣත්තං රූපසඤ්ඤී’’ති ආගතස්ස අභිභායතනද්වයස්ස අභිභායතනෙසු අවචනතො ‘‘රූපී රූපානි පස්සතී’’තිආදීනඤ්ච සබ්බවිමොක්ඛකිච්චසාධාරණවචනභාවතො වවත්ථානං කතන්ති විඤ්ඤායති.

අජ්ඣත්තරූපානං අනභිභවනීයතොති ඉදං කත්ථචිපි ‘‘අජ්ඣත්තං රූපානි පස්සතී’’ති අවත්වා සබ්බත්ථ යං වුත්තං ‘‘බහිද්ධා රූපානි පස්සතී’’ති, තස්ස කාරණවචනං. තෙන යං අඤ්ඤහෙතුකං, තං තෙන හෙතුනා වුත්තං. යං පන දෙසනාවිලාසහෙතුකං අජ්ඣත්තං අරූපසඤ්ඤිතාය එව ඉධ වචනං, න තස්ස අඤ්ඤං කාරණං මග්ගිතබ්බන්ති දස්සෙති. අජ්ඣත්තරූපානං අනභිභවනීයතා ච බහිද්ධාරූපානං විය අවිභූතත්තා, දෙසනාවිලාසො ච යථාවුත්තවවත්ථානවසෙන වෙදිතබ්බො. සුවණ්ණදුබ්බණ්ණානීති එතෙනෙව සිද්ධත්තා නීලාදිඅභිභායතනානි න වත්තබ්බානීති චෙ? න, නීලාදීසු කතාධිකාරානං නීලාදිභාවස්සෙව අභිභවනකාරණත්තා. න හි තෙසං පරිසුද්ධාපරිසුද්ධවණ්ණපරිත්තතා තදප්පමාණතා වා අභිභවනකාරණං, අථ ඛො නීලාදිභාවො එවාති.

248. රූපීති ¶ යෙනායං සසන්තතිපරියාපන්නෙන රූපෙන සමන්නාගතො, තං යස්ස ඣානස්ස හෙතුභාවෙන විසිට්ඨං රූපං හොති. යෙන විසිට්ඨෙන රූපීති වුච්චෙය්ය, තදෙව සසන්තතිපරියාපන්නරූපනිමිත්තං ඣානමිව පරමත්ථතො රූපීභාවසාධකන්ති දට්ඨබ්බං. කසිණදෙසනා ඣානානමෙව කසිණභාවෙන පවත්තා අභිධම්මෙ, සුත්තෙ පන ආරම්මණානන්ති ‘‘අභිධම්මවසෙනා’’ති වුත්තං.

251. සොමනස්සදොමනස්සරහිතං ¶ අඤ්ඤාණමෙව අඤ්ඤාණුපෙක්ඛා. කිලෙසොධීනං මග්ගොධීහි අජිතත්තා අනොධිජිනස්ස. සත්තමභවාදිතො උද්ධං පවත්තවිපාකස්ස අජිතත්තා අවිපාකජිනස්ස. නිද්දොසභාවෙනාති නිප්පටිඝභාවෙන. එකස්සපි සත්තස්ස අප්පටිභාගනිමිත්තත්තා පරිච්ඡෙදග්ගහණං නත්ථි, න ච සම්මුතිසච්චවසෙන පවත්තං සත්තග්ගහණං පරිච්ඡින්නරූපාදිග්ගහණං හොතීති අප්පනාප්පත්තියාපි අපරාමාසසත්තග්ගහණමුද්ධභූතානං මෙත්තාදීනං එකසත්තාරම්මණානම්පි අප්පමාණගොචරතා වුත්තාති වෙදිතබ්බා.

බ්රහ්මවිහාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

263. උද්ධං ධුමාතත්තා උද්ධුමාතං. සෙතරත්තෙහි පරිභින්නං විමිස්සිතං නීලං විනීලං, පුරිමවණ්ණවිපරිණාමභූතං වා නීලං විනීලං. සඞ්ඝාටො අඞ්ගානං සුසම්බද්ධතා. ආරම්මණස්ස දුබ්බලතා පටිපක්ඛභාවෙන චිත්තං ඨපෙතුං අසමත්ථතා. අත්තනි ආනිසංසදස්සනනීවරණරොගවූපසමානං යථාක්කමං පුප්ඵඡඩ්ඩකවමනවිරෙචනඋපමා යොජෙතබ්බා. පටිකූලමනසිකාරසාමඤ්ඤෙන අසුභෙහි කෙසාදීහි පටිකූලජ්ඣානස්ස ගහණං සිවථිකාවණ්ණජ්ඣානස්ස ච. තම්පි හි පටිකූලමනසිකාරවසෙනෙව උප්පජ්ජතීති, සිවථිකප්පකාරානි වා සිවථිකාවණ්ණානි.

රූපාවචරකුසලකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

265. සබ්බාකාරෙනාති ¶ ¶ එවං රූපනිමිත්තං දණ්ඩාදානසම්භවදස්සනාදිනා සබ්බෙන රූපරූපනිමිත්තෙසු තදාරම්මණජ්ඣානෙසු දොසදස්සනාකාරෙන, රූපාදීසු නිකන්තිප්පහානඅනාවජ්ජිතුකාමතාදිනා වා. විරාගාති ජිගුච්ඡනා. ආනෙඤ්ජාභිසඞ්ඛාරවචනාදීහි ආනෙඤ්ජතා ‘‘සන්තා ඉමෙ චුන්ද අරියස්ස විනයෙ විමොක්ඛා’’තිආදිනා සන්තවිමොක්ඛතා ච වුත්තා. දොසදස්සනපටිපක්ඛභාවනාවසෙන පටිඝසඤ්ඤානං සුප්පහීනත්තා මහතාපි සද්දෙන අරූපසමාපත්තිතො න වුට්ඨාති. තථා පන න සුප්පහීනත්තා සබ්බරූපසමාපත්තිතො වුට්ඨානං සියා, පඨමජ්ඣානං පන අප්පකම්පි සද්දං න සහතීති තං සමාපන්නස්ස සද්දො කණ්ටකොති වුත්තං.

ආරුප්පභාවනාය අභාවෙ චුතිතො උද්ධං උප්පත්තිරහානං රූපසඤ්ඤාපටිඝසඤ්ඤානං යාව අත්තනො විපාකප්පවත්ති, තාව අනුප්පත්තිධම්මතාපාදනෙන සමතික්කමො අත්ථඞ්ගමො ච වුත්තො. නානත්තසඤ්ඤාසු පන යා තස්මිං භවෙ න උප්පජ්ජන්ති, තා අනොකාසතාය න උප්පජ්ජන්ති, න ආරුප්පභාවනාය නිවාරිතත්තා. අනිවාරිතත්තා ච කාචි උප්පජ්ජන්ති. තස්මා තාසං අමනසිකාරො අනාවජ්ජනං අපච්චවෙක්ඛණං, ජවනපටිපාදකෙන වා භවඞ්ගමනස්ස අන්තරෙ අකරණං අප්පවෙසනං වුත්තං, තෙන ච නානත්තසඤ්ඤාමනසිකාරහෙතූනං රූපානං සමතික්කමා සමාධිස්ස ථිරභාවං දස්සෙති. රූපසමතික්කමාභාවෙනෙව හි රූපසමාපත්තීසු ‘‘නානත්තසඤ්ඤානං අමනසිකාරා’’ති එකස්ස අවචනන්ති. කො ආනිසංසො, න හි සබ්බස්සාදවත්ථුරහිතෙ ආකාසෙ පවත්තිතසඤ්ඤාය ආනිසංසො දිස්සතීති වුත්තං හොති. රූපසඤ්ඤාසමතික්කමනාදිකං වචනං ආනිසංසස්ස පකාසනං, න අත්ථො.

අඤ්ඤත්ථාති සුත්තෙසු. තත්ථ හි පරිත්තකසිණුග්ඝාටනෙපි රූපවිවෙකමත්තග්ගහණෙන පරිච්ඡෙදස්ස අග්ගහණතො අනන්තඵරණතා ච වුත්තා, ඉධ පන අනන්තඵරණතාසබ්භාවෙපි උග්ඝාටිතකසිණවසෙන පරිත්තානන්තතා හොතීති දස්සනත්ථං ‘‘අනන්තො ආකාසො’’ති න වුත්තන්ති අධිප්පායො. සමයවවත්ථාපනඣානවිසෙසනෙනෙවෙත්ථ අත්ථො, න පටිපත්තියාති තදවචනං.

266. පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණං ¶ අත්තනො ඵරණාකාරෙනෙව අනන්තන්ති මනසිකාතබ්බත්තා ‘‘අනන්ත’’න්ති වුත්තං. උග්ඝාටභාවො උග්ඝාටිමං.

267. අකිඤ්චනන්ති ¶ විඤ්ඤාණස්ස කිඤ්චි පකාරං අග්ගහෙත්වා සබ්බෙන සබ්බං විභාවනං ආහ.

268. යායාති සඞ්ඛාරාවසෙසසඤ්ඤාය. තං තාව පටිපත්තිං. ආවජ්ජිස්සාමීතිආදිනා තන්නින්නාවජ්ජනාදිපවත්තියා අභාවං දස්සෙති, න තදතික්කමනත්ථාය ආවජ්ජනභාවනාපවත්තියා. නාසඤ්ඤාති සඤ්ඤාභාවො ච එතිස්සා අත්ථීති අත්ථො. සමූහගහණවසෙන පවත්තං කලාපසම්මසනං. ඵස්සාදිඑකෙකධම්මගහණවසෙන පවත්තා අනුපදධම්මවිපස්සනා.

ආකාසෙ පවත්තිතවිඤ්ඤාණාතික්කමතො තතියා. තදතික්කමතො හි තස්සෙව විභාවනං හොති. දුතියාරුප්පවිඤ්ඤාණවිභාවනෙ හි තදෙව අතික්කන්තං සියා, න තස්ස ආරම්මණං, න චාරම්මණෙ දොසං දිස්වා අනාරම්මණස්ස විභාවනාතික්කමො යුජ්ජති. පාළියඤ්ච ‘‘විඤ්ඤාණඤ්චායතනසමාපත්තිං සතො සමාපජ්ජිත්වා තතො වුට්ඨහිත්වා තඤ්ඤෙව විඤ්ඤාණං අභාවෙතී’’ති (චූළනි. උපසීවමාණවපුච්ඡානිද්දෙස 39) ත්තං, න වුත්තං ‘‘තඤ්ඤෙව විඤ්ඤාණඤ්චායතනං අභාවෙතී’’ති, ‘‘තඤ්ඤෙව අභාවෙතී’’ති වා. ‘‘අනන්තං විඤ්ඤාණන්ති විඤ්ඤාණඤ්චායතනං උපසම්පජ්ජා’’ති (විභ. 508) එත්ථ පන ද්වයං වුත්තං ආරම්මණඤ්ච විඤ්ඤාණං විඤ්ඤාණඤ්චායතනඤ්ච. තස්මිං ද්වයෙ යෙන කෙනචි යතො වා වුට්ඨිතො, තෙනෙව පට්ඨානනිද්දිට්ඨෙන තංසද්දස්ස සම්බන්ධෙ ආපන්නෙ විඤ්ඤාණඤ්චායතනස්ස නිවත්තනත්ථං විඤ්ඤාණවචනං, තස්මා පඨමාරුප්පවිඤ්ඤාණස්සෙව අභාවනාතික්කමො වුත්තො. තන්නිස්සිතන්ති තෙන නිස්සිතං. තං මණ්ඩපලග්ගං අනිස්සාය තෙන විනාභූතෙ විවිත්තෙ බහි ඔකාසෙ ඨානං විය ආකාසලග්ගවිඤ්ඤාණස්ස විවෙකෙ තදපගමෙ තතියාරුප්පස්ස ඨානං.

අරූපාවචරකුසලකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

269. ඉමෙ ¶ තාව ඡන්දාධිපතෙය්යෙ පඤ්ච නයාති ඡන්දාධිපතෙය්යනයෙ අන්තෙ පුරිමනයානං තංනයාභිමුඛප්පවත්තිං ¶ සන්ධාය වුත්තං, අයං පන පකාරො න පාළිඅනුගතො. න හි පාළියං සුද්ධිකනයාදයො වත්වා වීරියාධිපතෙය්යාදිනයා වුත්තාති. මහාපකරණෙ සත්තහි මහාවාරෙහි අනුලොමාදිනයවිචිත්තෙහි හීනත්තිකො විභත්තො. තත්ථ ච මජ්ඣිමධම්මෙකදෙසභූතා ඉමෙ වීසති ලොකියමහානයාති කත්වා ‘‘තත්ථ විභත්තා’’ති වුත්තං, න එතෙන කමෙන ඉමෙසං නයානං තත්ථ ආගතත්තා.

එවමෙතෙසං විභත්තට්ඨානං දස්සෙත්වා ඉදානි එතස්මිං තෙභූමකකුසලකථාවසානට්ඨානෙ අට්ඨාරසකම්මද්වාරදස්සනත්ථං ‘‘ඉමස්මිං පන ඨානෙ’’තිආදිමාහ. අථ වා හීනපණීතෙහි විනිවත්තෙත්වා මජ්ඣිමරාසිඅන්තොගධභාවං දස්සෙන්තෙන එතෙසං තෙභූමකකුසලනයානං හීනත්තිකෙ විභාගො කතො. ‘‘ඉමස්මිං පන ඨානෙ’’තිආදිකස්ස යථාවුත්තොව සම්බන්ධො. හීනත්තිකෙ මජ්ඣිමරාසිම්හි යෙ සවිපාකා වට්ටනිස්සිතෙනෙව දානාදිවසෙන පවත්තිතා, තෙ හීනාති කාතබ්බා. යෙ විවට්ටනිස්සිතෙන දානාදිවසෙන පවත්තිතා, තෙ පණීතාති කාතබ්බා. අවිපාකා මජ්ඣිමාති කාතබ්බා. අවිපාකත්තා ච තෙසු මජ්ඣිමරාසිං ඨපෙත්වා ඉතරෙ ද්වෙ එකන්තවට්ටනිස්සිතා නව, විවට්ටුපනිස්සයභූතා ච නවාති අට්ඨාරස කම්මද්වාරානි, කම්මානි ච තානි තස්ස තස්ස ඵලස්ස කාරණභාවෙන ද්වාරානි චාති කම්මද්වාරානි. තත්ථ තත්ථ වා චිත්තානි කම්මද්වාරානීති ආහ. තංතංද්වාරානි වා කායාදීනි. අට්ඨාරස ඛත්තියා ච අභබ්බා හීනහීනත්තයාදයො නව, භබ්බා ච පණීතපණීතත්තයාදයො නවාති කම්මානුරූපෙනෙව වෙදිතබ්බා. එවං බ්රාහ්මණාදයො දෙවා ච යොජෙතබ්බා. අට්ඨචත්තාලීස ගොත්තචරණානි තෙසඤ්ඤෙව ඛත්තියාදීනං භෙදා. ‘‘කාමාවචරං කුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති…පෙ… චිත්තාධිපතෙය්ය’’න්ති (ධ. ස. 269-270) එවං වුත්තො චිත්තස්ස චිත්තාධිපතෙය්යභාවො, චිත්තචෙතසිකසමුදායෙ සමයවවත්ථාපකො චිත්තසද්දො පවත්තොති ‘‘සම්පයුත්තධම්මානං වසෙන වුත්තො’’ති ආහ.

277. ලොකං ¶ ¶ තරතීති එතෙන ලොකසමතික්කමපටිපත්තිමාහ. උත්තරතීති එතෙන ලොකස්සන්තගමනං ඵලෙ පතිට්ඨානං ඵලං. සමතික්කම්මාතිආදිනා නිබ්බානං. සමතික්කම්මාති හි නිස්සරිත්වා. අභිභුය්යාති විසංයුත්තං හුත්වාති අත්ථො. තිවිධොපි චත්ථො මග්ගාදීසු එකෙකස්මිං යොජෙතබ්බො, මග්ගෙයෙව වා ඉධ තස්ස අධිප්පෙතත්තා. එකචිත්තක්ඛණිකන්ති එකමග්ගස්ස ද්වෙ වාරෙ අනුප්පත්තිං සන්ධායාහ. අඤ්ඤමඤ්ඤං ධම්මානං අනතිවත්තනාදිසාධිකාය පඤ්ඤාය වඩ්ඪෙති. ‘‘නිය්යාතීති නිය්යානීය’’න්ති වත්තබ්බෙ ඊ-කාරස්ස රස්සත්තං ය-කාරස්ස ච ක-කාරං කත්වා ‘‘නිය්යානික’’න්ති වුත්තං. නිය්යාති එතෙනාති නිය්යානං, නිය්යානමෙව නිය්යානිකං වෙනයිකො විය. එත්ථ ‘‘නෙය්යානික’’න්ති වත්තබ්බෙ ඉ-කාරස්ස එ-කාරත්තං අකත්වා වුත්තං.

ඵලන්ති චිත්තචෙතසිකරාසි වුච්චති, තං අඤ්ඤමඤ්ඤං සම්පයුත්තානං ධම්මානං අත්තනො අවයවභූතානං නිස්සයො හොති. ඵලඤාණං වා ඵලං, සම්මාදිට්ඨිආදයො අඞ්ගානි වා. ලොකුත්තරභාවෙති ලොකං උත්තිණ්ණභාවෙ. තෙන ඵලනිබ්බානානි සඞ්ගණ්හාති. තෙසු යං භවති ඵලං, තං ‘‘භූමී’’ති වුච්චති. යථා වා කම්මනිබ්බත්තා කාමභවාදයො තංසමඞ්ගිනො නිස්සයභාවෙන ‘‘භූමී’’ති වුච්චන්ති, එවං මග්ගෙන නිබ්බත්තං ඵලං අරියසාවකස්ස කාලෙන කාලං සමාපජ්ජිතබ්බතාය නිස්සයභාවතො ‘‘භූමී’’ති වුච්චති, තතොයෙව අරියා චිරතරං තිට්ඨන්ති. සමුච්ඡෙදවිවෙකවසෙනාති එත්ථ අපායගමනීයානං අච්චන්තසමුච්ඡෙදො ඉතරෙසඤ්ච විජ්ජුතොභාසෙන විය තමස්ස සමුච්ඡෙදො දට්ඨබ්බො. ලොකියජ්ඣානම්පි පුථුජ්ජනස්ස අරියස්ස ච අකතාධිකාරස්ස න විනා පටිපදාය ඉජ්ඣති, කතාධිකාරස්ස පන අරියස්ස මග්ගෙනෙව සමිජ්ඣනතො විපාකානං විය කුසලෙන තථා සමිද්ධස්ස අරියමග්ගෙන සදිසතාය අභාවතො අතබ්බිපාකත්තා ච න මග්ගපටිපදා තස්ස ඣානස්ස පටිපදාති සක්කා වත්තුන්ති තත්ථ තථා ගරුං කත්වා පටිපදාහි එව දෙසනා න කතා, යථාවුත්තජ්ඣානසඞ්ගහත්ථං සුද්ධිකදෙසනාපි කතා.

ඉධ පන කස්සචි විනා පටිපදාය අසිද්ධිතො ගරුං කත්වා දස්සෙතුං ‘‘දුක්ඛපටිපද’’න්තිආදි වුත්තං. යො කොචි වාරොති සකිං ද්වික්ඛත්තුං තික්ඛත්තුං චතුක්ඛත්තුං අනෙකක්ඛත්තුන්ති එවමාදීසු වික්ඛම්භනවාරෙසු යො කොචි. සකිං ද්වික්ඛත්තුඤ්ච වික්ඛම්භනවාරා සුඛා පටිපදා එව, න ච තතො උද්ධං සුඛා පටිපදා ¶ හොතීති තික්ඛත්තුං වික්ඛම්භනවාරං දුක්ඛා ¶ පටිපදාති රොචෙසුං අට්ඨකථාචරියා. තස්මිං තථාරොචිතෙ තතො පරෙසු චතුක්ඛත්තුං වික්ඛම්භනවාරාදීසු වත්තබ්බමෙව නත්ථීති. රූපාරූපානං ලක්ඛණාදීහි පරිච්ඡින්දිත්වා ගහණං රූපාරූපපරිග්ගහො, නාමරූපමත්තමෙතං, න අඤ්ඤො කොචි සත්තාදිකොති වවත්ථාපනං නාමරූපවවත්ථාපනං. පරිග්ගහිතරූපාරූපස්ස මග්ගපාතුභාවදන්ධතා ච නාමරූපවවත්ථාපනාදීනං කිච්ඡසිද්ධිතො සියාති න රූපාරූපපරිග්ගහකිච්ඡතාය එව දුක්ඛපටිපදතා වත්තබ්බාති චෙ? තං න, නාමරූපවවත්ථාපනාදීනං පච්චනීකකිලෙසමන්දතාය සුඛසිද්ධියම්පි තථාසිද්ධවිපස්සනාසහගතානං ඉන්ද්රියානං මන්දතාය මග්ගපාතුභාවදන්ධභාවතො.

රූපාරූපං පරිග්ගහෙත්වාති අකිච්ඡෙනපි පරිග්ගහෙත්වා. කිච්ඡෙන පරිග්ගහිතෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි. එවං සෙසෙසුපි. ඉමං වාරං රොචෙසුන්ති කලාපසම්මසනාවසානෙ උදයබ්බයානුපස්සනාය වත්තමානාය උප්පන්නස්ස විපස්සනුපක්කිලෙසස්ස තික්ඛත්තුං වික්ඛම්භනෙන කිච්ඡතාවාරං දුක්ඛා පටිපදාති රොචෙසුං එතදන්තත්තා පටිපදාය. එතස්ස අකිච්ඡත්තෙපි පුරිමානං කිච්ඡත්තෙ දුක්ඛපටිපදතා වුත්තනයාවාති න පටිසිද්ධාති දට්ඨබ්බං. යථාවුත්තං වා සබ්බං රූපාරූපපරිග්ගහාදිකිච්ඡතං තික්ඛත්තුං වික්ඛම්භනවාරතාවසෙන ‘‘ඉමං වාර’’න්ති ආහ. යස්ස පන සබ්බත්ථ අකිච්ඡතා, තස්ස සුඛා පටිපදා වෙදිතබ්බා.

මුසාවාදාදීනං විසංවාදනාදිකිච්චතාය ලූඛානං අපරිග්ගාහකානං පටිපක්ඛභාවතො පරිග්ගාහකසභාවා සම්මාවාචා. සා සිනිද්ධභාවතො සම්පයුත්තධම්මෙ පරිග්ගණ්හාති සම්මාවාචාපච්චයසුභාසිතසොතාරඤ්ච ජනං. කායිකකිරියාකිච්චං කත්තබ්බං සමුට්ඨාපෙති, සයඤ්ච සමුට්ඨහනං ඝටනං හොතීති සම්මාකම්මන්තසඞ්ඛාතා විරතිපි සමුට්ඨානසභාවාති වුත්තා. සම්පයුත්තධම්මානං වා උක්ඛිපනං සමුට්ඨහනං කායිකකිරියාය භාරුක්ඛිපනං විය, ජීවමානස්ස සත්තස්ස, සම්පයුත්තධම්මානං වා සුද්ධි වොදානං ආජීවස්සෙව වා ජීවිතින්ද්රියවුත්තියා.

283. මග්ගසන්නිස්සිතන්ති පරමත්ථමග්ගසභාවත්තා මග්ගාවයවභාවෙන සමුදායසන්නිස්සිතන්ති අත්ථො.

285. පතිට්ඨානං කිලෙසවසෙන, ආයූහනං අභිසඞ්ඛාරවසෙන. තණ්හාවසෙන වා පතිට්ඨානං, දිට්ඨිවසෙන ආයූහනං. බොධීති යා අයං ධම්මසාමග්ගී වුච්චතීති යොජෙතබ්බා. සෙනඞ්ගරථඞ්ගාදයො වියාති ¶ එතෙන ¶ පුග්ගලපඤ්ඤත්තියා අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවං දස්සෙති. අඞ්ග-සද්දො කාරණත්ථොපි හොතීති චතුසච්චබොධාය සංවත්තන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා. බුජ්ඣන්තීති බොධියො, බොධියො එව අඞ්ගාති ‘‘අනුබුජ්ඣන්තීති බොජ්ඣඞ්ගා’’ති වුත්තං. විපස්සනාදීනං කාරණානං බුජ්ඣිතබ්බානඤ්ච සච්චානං අනුරූපං පච්චක්ඛභාවෙන පටිමුඛං අවිපරීතතාය සම්මා ච බුජ්ඣන්තීති එවමත්ථවිසෙසදීපකෙහි උපසග්ගෙහි ‘‘අනුබුජ්ඣන්තී’’තිආදි වුත්තං. බොධි-සද්දො හි සබ්බවිසෙසයුත්තං බුජ්ඣනං සාමඤ්ඤෙන සඞ්ගණ්හාතීති.

299. තිණ්ණන්ති රාගාදීනං. කරොති නාම කිං දුච්චරිතානි අනුවත්තමානානි.

301. පාණාතිපාතාදිනිප්ඵාදිතපච්චයානං නිච්චසෙවනං ධුවපටිසෙවනං. සකිච්චකොති විසුං අත්තනො කිච්චවා. න හොතීති අත්ථන්තරභාවං පටික්ඛිපති. පච්චයපටිසෙවනසාමන්තජප්පනඉරියාපථප්පවත්තනානි පාපිච්ඡතානිබ්බත්තානි තීණි කුහනවත්ථූනීති.

343. වුට්ඨානගාමිනීවිපස්සනා සඞ්ඛාරුපෙක්ඛා සානුලොමා, සා සුඤ්ඤතො පස්සන්තී ‘‘සුඤ්ඤතා’’ති වුච්චති, දුක්ඛතො පස්සන්තී තණ්හාපණිධිසොසනතො ‘‘අප්පණිහිත’’න්ති. සා ආගමනීයට්ඨානෙ මග්ගාධිගමත්ථං ආගමනපටිපදාඨානෙ ඨත්වා සුඤ්ඤතාප්පණිහිතන්ති නාමං දෙති. ආගමනතො නාමෙ ලද්ධෙ සගුණතො ආරම්මණතො ච නාමං සිද්ධමෙව හොති, න පන සගුණාරම්මණෙහි නාමලාභෙ සබ්බත්ථ ආගමනතො නාමං සිද්ධං හොතීති පරිපුණ්ණනාමසිද්ධිහෙතුත්තා සගුණාරම්මණෙහි සබ්බෙසම්පි නාමත්තයයොගො, න ආගමනතොති වවත්ථානකරත්තා ච නිප්පරියායදෙසනාය ආගමනතොව ඉධ නාමං ලභති, න ඉතරෙහීති වුත්තං.

350. අනිමිත්තවිපස්සනන්ති අනිච්චානුපස්සනං. නිමිත්තධම්මෙසූති සමූහාදිඝනවසෙන ච සකිච්චපරිච්ඡෙදතාය ච සපරිග්ගහෙසු ඛන්ධෙසු. අනිමිත්තවිමොක්ඛොති අනිච්චානුපස්සනමාහ. එවංසම්පදමිදන්ති කථමිධ උපමාසංසන්දනං හොති. න හි ඡන්දචිත්තානං මග්ගසඞ්ඛාතඅධිපතිභාවාභාවො විය සද්ධින්ද්රියාධිකස්ස අනිමිත්තවිමොක්ඛස්ස අනිමිත්තභාවාභාවො අත්ථි, න ච අමග්ගාධිපතීනං මග්ගාධිපතිනාමදානාභාවො විය අනිමිත්තස්ස අනිමිත්තනාමදානාභාවොති සක්කා වත්තුං අනිමිත්තවිමොක්ඛස්ස අනනිමිත්තතාය අභාවතො ¶ . මග්ගො අධිපති එතෙසන්ති ච මග්ගාධිපතිනොති යුත්තො තත්ථ ඡන්දචිත්තෙහි තංසම්පයුත්තානං මග්ගාධිපතිභාවාභාවො. ඉධ ¶ පන මග්ගො අනිමිත්තං එතස්සාති මග්ගානිමිත්තොති අයමත්ථො න සම්භවතීති න තෙන අමග්ගෙන මග්ගස්ස අනිමිත්තභාවො න යුජ්ජති, කිං වා එත්ථ සාමඤ්ඤං අධිප්පෙතන්ති. අමග්ගඞ්ගමග්ගනාමාභාවො. යථා සතිපි අධිපතිභාවෙ ඡන්දචිත්තානං න මග්ගාධිපතීති මග්ගනාමං, න ච තෙහි මග්ගස්ස තෙසං අමග්ගඞ්ගත්තා, තථා සතිපි සද්ධාය ආගමනභාවෙන තස්සා අනිමිත්තන්ති මග්ගනාමං, න ච තාය මග්ගස්ස තස්සා අමග්ගඞ්ගත්තා. එවං අනිමිත්තවිපස්සනායපි අනිමිත්තභාවො නිප්පරියායෙන නත්ථීති දීපිතො හොති.

නනු ච ඉධ ඣානං සුඤ්ඤතාදිනාමෙන වුත්තං, න මග්ගොති චෙ? න, මග්ගසම්පයොගතො ඣානස්ස සුඤ්ඤතාදිනාමකත්තා. සුත්තන්තපරියායෙන සගුණාරම්මණෙහි ඉධ අභිධම්මෙපි නාමං ලභතීති ආහංසු. තස්මා පටික්ඛිත්තා ‘‘න පන ලභන්තී’’ති. කිං කාරණා? අභිධම්මෙ සරසං අනාමසිත්වා පච්චනීකතොව නාමලාභාති අධිප්පායො. යො හි සගුණාරම්මණෙහි නාමලාභො, සො සරසප්පධානො හොති. සරසෙනෙව ච නාමලාභෙ සබ්බමග්ගානං සුඤ්ඤතාදිභාවොති වවත්ථානං න සියා. තස්මා අභිධම්මෙ සතිපි ද්වීහි නාමලාභෙ පච්චනීකතො නාමවවත්ථානකරං ගහිතන්ති සගුණාරම්මණෙහි සුඤ්ඤතාප්පණිහිතමග්ගා නාමං න ලභන්තීති ආහ. අථ වා න පන ලභන්තීති අඤ්ඤනිරපෙක්ඛෙහි සගුණාරම්මණෙහි න ලභන්ති. කිං කාරණා? අභිධම්මෙ සරසපච්චනීකෙහි සහිතෙහි නාමලාභාති අත්ථො. පච්චනීකඤ්හි වවත්ථානකරං අනපෙක්ඛිත්වා කෙවලස්ස සරසස්ස නාමහෙතුභාවො අභිධම්මෙ නත්ථි අවවත්ථානාපත්තිතො. තස්මා අත්තාභිනිවෙසපණිධිපටිපක්ඛවිපස්සනානුලොමා මග්ගා සතිපි සරසන්තරෙ පච්චනීකසහිතෙන සරසෙන නාමං ලභන්ති. අනිමිත්තමග්ගස්ස පන විපස්සනා නිමිත්තපටිපක්ඛා න හොති සයං නිමිත්තග්ගහණතො නිමිත්තග්ගහණානිවාරණාති තදනුලොමමග්ගොපි න නිමිත්තස්ස පටිපක්ඛො. යදි සියා, නිමිත්තගතවිපස්සනායපි පටිපක්ඛො සියාති. තස්මා විජ්ජමානොපි සරසො වවත්ථානකරපච්චනීකාභාවා අභිධම්මෙ අනිමිත්තන්ති නාමදායකො න ගහිතො. අනිච්චානුපස්සනානුලොමො පන මග්ගො සුද්ධිකපටිපදානයෙයෙව සඞ්ගහිතොති දට්ඨබ්බො. තස්මා එව ච සො නයො වුත්තොති. එවන්ති යං ¶ වක්ඛති ‘‘අනිච්චතො වුට්ඨහන්තස්ස මග්ගො අනිමිත්තො හොතී’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 350), එවං ආහරිත්වා අට්ඨකථාචරියෙහි සො අනිමිත්තමග්ගො දීපිතොති අත්ථො.

වුට්ඨාන…පෙ… කිමාරම්මණාති අනිච්චාදිතො වුට්ඨහන්තස්ස වුට්ඨානගාමිනියා ලක්ඛණාරම්මණත්තෙ සති සඞ්ඛාරෙහි වුට්ඨානං න සියා, සඞ්ඛාරාරම්මණත්තෙ ච ලක්ඛණපටිවෙධොති මඤ්ඤමානො ¶ පුච්ඡති. ‘‘අනිච්ච’’න්තිආදිනා සඞ්ඛාරෙසු පවත්තමානෙන ඤාණෙන ලක්ඛණානිපි පටිවිද්ධානි හොන්ති තදාකාරසඞ්ඛාරගහණතොති ආහ ‘‘ලක්ඛණාරම්මණා’’ති. සඞ්ඛාරාරම්මණා එව යථාවුත්තාධිප්පායෙන ‘‘ලක්ඛණාරම්මණා’’ති වුත්තාති දස්සෙන්තො ‘‘ලක්ඛණං නාමා’’තිආදිමාහ. අනිච්චතා දුක්ඛතා අනත්තතාති හි විසුං ගය්හමානං ලක්ඛණං පඤ්ඤත්තිගතිකං පරමත්ථතො අවිජ්ජමානං, අවිජ්ජමානත්තා එව පරිත්තාදිවසෙන නවත්තබ්බධම්මභූතං. තස්මා විසුං ගහෙතබ්බස්ස ලක්ඛණස්ස පරමත්ථතො අභාවා ‘‘අනිච්චං දුක්ඛමනත්තා’’ති සඞ්ඛාරෙ සභාවතො සල්ලක්ඛෙන්තොව ලක්ඛණානි සල්ලක්ඛෙති නාමාති ආහ ‘‘යො පන අනිච්චං දුක්ඛමනත්තාති තීණි ලක්ඛණානි සල්ලක්ඛෙතී’’ති. යස්මා ච අනිච්චන්තිආදිනා සඞ්ඛාරාව දිස්සමානා, තස්මා තෙ කණ්ඨෙ බද්ධකුණපං විය පටිනිස්සජ්ජනීයා හොන්ති.

තත්රාති ලොකුත්තරජ්ඣානෙ. අජ්ඣත්තඤ්චාති උපඩ්ඪගාථාය අභිනිවිසිතබ්බං වුට්ඨාතබ්බං විපස්සනාභූමිං පඤ්චධා උද්දිසති. සත්තඅට්ඨාදීනි අඞ්ගානි සත්තට්ඨඞ්ගානීති ආදිසද්දස්ස ලොපො දට්ඨබ්බො. නිමිත්තන්ති යතො වුට්ඨානං, තානි නිමිත්තපවත්තානි නිමිත්තවචනෙනෙව උද්දිසති. සඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණමෙව අරියමග්ගස්ස බොජ්ඣඞ්ගාදිවිසෙසං නියමෙති. කස්මා? තතො තතො දුතියාදිපාදකජ්ඣානතො උප්පන්නස්ස සසඞ්ඛාරුපෙක්ඛාඤාණස්ස පාදකජ්ඣානාතික්කන්තානං අඞ්ගානං අසමාපජ්ජිතුකාමතාවිරාගභාවනාභාවතො ඉතරස්ස ච අතබ්භාවතො. තෙසම්පි වාදෙසු…පෙ… විපස්සනාව නියමෙතීති වෙදිතබ්බා. කස්මා? විපස්සනානියමෙනෙව හි පඨමත්ථෙරවාදෙපි අපාදකපඨමජ්ඣානපාදකමග්ගා පඨමජ්ඣානිකාව හොන්ති, ඉතරෙ ච පාදකජ්ඣානවිපස්සනානියමෙහි තංතංඣානිකා. එවං සෙසවාදෙසුපි විපස්සනානියමො යථාසම්භවං යොජෙතබ්බො.

පකිණ්ණකසඞ්ඛාරෙති ¶ පාදකජ්ඣානතො අඤ්ඤසඞ්ඛාරෙ. තෙන පාදකජ්ඣානසඞ්ඛාරෙසු සම්මසිතෙසු වත්තබ්බමෙව නත්ථීති දස්සෙති. තත්රාපීති දුතියත්ථෙරවාදෙපි. තංතංඣානිකතා තංතංසම්මසිතසඞ්ඛාරවිපස්සනානියමෙහි හොති. තත්රාපි හි විපස්සනා තංතංවිරාගාවිරාගභාවනාභාවෙන සොමනස්සසහගතා ¶ උපෙක්ඛාසහගතා ච හුත්වා ඣානඞ්ගාදිනියමං මග්ගස්ස කරොතීති එවං විපස්සනානියමො වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බො.

තන්ති තංතංඣානසදිසභවනං. ස්වායමත්ථො පාදකජ්ඣානසම්මසිතජ්ඣානුපනිස්සයෙහි විනා අජ්ඣාසයමත්තෙන අසිජ්ඣනා උපනිස්සයෙන විනා සඞ්කප්පමත්තෙන සකදාගාමිඵලාදීනං අසිජ්ඣනදීපකෙන නන්දකොවාදෙන (ම. නි. 3.398 ආදයො) දීපෙතබ්බො. තත්ථ හි සොතාපන්නායපි පරිපුණ්ණසඞ්කප්පභාවං වදන්තෙන භගවතා යස්ස යස්ස උපනිස්සයො අත්ථි, තස්ස තස්සෙව අජ්ඣාසයො නියාමකො, නාඤ්ඤස්සාති තෙන තෙන පරිපුණ්ණසඞ්කප්පතා හොති, න තතො පරං සඞ්කප්පසබ්භාවෙපි අසිජ්ඣනතොති අයමත්ථො දීපිතො හොති. එවමිධාපි යස්ස යස්ස දුතියාදිඣානිකස්ස මග්ගස්ස යථාවුත්තො උපනිස්සයො අත්ථි, තස්ස තස්සෙව අජ්ඣාසයො නියාමකො, නාඤ්ඤස්ස සතිපි තස්මිං අසිජ්ඣනතො. ඉමස්මිං පන වාදෙ පාදකසම්මසිතජ්ඣානුපනිස්සයසබ්භාවෙ අජ්ඣාසයො එකන්තෙන හොති, තංතංඵලූපනිස්සයසබ්භාවෙ තංතංසඞ්කප්පො වියාති තදභාවාභාවතො අජ්ඣාසයො නියමෙතීති වුත්තං.

යස්මිං පන පාදකජ්ඣානං නත්ථීති චතුත්ථජ්ඣානිකවජ්ජානං පාදකානි ලොකියජ්ඣානානි සන්ධාය වුත්තං. අප්පනාප්පත්ති ච ඔළාරිකඞ්ගාතික්කමනුපනිස්සයාභාවෙ පඤ්චහි අඞ්ගෙහි විනා න හොතීති ‘‘සොමනස්සසහගතමග්ගො හොතී’’ති ආහ. උපෙක්ඛාසහගතමග්ගොති එතෙන චතුත්ථජ්ඣානිකතාපි සමානා අනුසයසමුග්ඝාටනසමත්ථස්ස න සඞ්ඛාරාවසෙසතාති දස්සෙති. තෙ ච වාදා න විරුජ්ඣන්ති අජ්ඣාසයවසෙන පඤ්චමජ්ඣානිකතාය පඨමාදිජ්ඣානිකතාය ච සම්භවතොති අධිප්පායො. අජ්ඣාසයො ච සාත්ථකො හොති, අඤ්ඤථා පාදකසම්මසිතජ්ඣානෙහෙව නියමස්ස සිද්ධත්තා අජ්ඣාසයො නියාමකො වුච්චමානො නිරත්ථකො සියාති. ඉධ පන අට්ඨසාලිනියා නියාමනෙ එකන්තිකං විපස්සනාසඞ්ඛාතං අත්ථමෙව උද්ධරිත්වා ‘‘තෙසම්පි වාදෙසු අයං…පෙ… විපස්සනාව නියමෙතී’’ති වදන්තෙන ¶ තයොපෙතෙ වාදෙ විපස්සනාව නියමෙතීති දස්සිතං. තංතංවාදානඤ්හි විපස්සනාසහිතානමෙව සිද්ධි, නාඤ්ඤථාති දස්සිතන්ති.

පවෙධතීති ගොත්රභුස්ස පච්චයො භවිතුං න සක්කොතීති අත්ථො. යදි පඤ්චමචිත්තක්ඛණෙ ජවනං පතිතං නාම හොති, කථං තදා ගොත්රභු තදනන්තරඤ්ච මග්ගො ජවනස්ස පතිතක්ඛණෙ උප්පජ්ජතීති? අපුබ්බස්ස ජවනන්තරස්ස පතිතතාභාවතො. තදෙව හි ජවනං අනෙකක්ඛත්තුං පවත්තමානං ¶ පතිතං සියාති, ගොත්රභු පන ආරම්මණන්තරෙ උප්පන්නං අපුබ්බං ජවනං, තථා මග්ගො භූමන්තරතො චාති. නනු ච සත්තමජවනචෙතනාය බලවතාය උපපජ්ජවෙදනීයභාවො හොති ආනන්තරියතාපීති, තත්ථායං අධිප්පායො සියා ‘‘පටිසන්ධියා අනන්තරපච්චයභාවිනො විපාකසන්තානස්ස අනන්තරපච්චයභාවෙන අන්තිමජවනචෙතනාය සුසඞ්ඛතත්තා සා සත්තමජවනචෙතනා උපපජ්ජවෙදනීයා ආනන්තරිකා ච හොති, න අපතිතජවනචෙතනා විය බලවතායා’’ති.

පුන අනුලොමං තං අනුබන්ධෙය්යාති ගොත්රභුස්ස හි සඞ්ඛාරාරම්මණත්තෙ සති තදපි අනුලොමමෙවාති පුරිමඅනුලොමං විය තං තදපි අඤ්ඤං අනුලොමං අනුබන්ධෙය්ය, න මග්ගොති මග්ගවුට්ඨානමෙව ච න භවෙය්ය අත්තනො සදිසාලම්බනස්ස ආවජ්ජනට්ඨානියස්ස පච්චයස්ස අලාභා. අප්පහීනභාවෙන පඤ්චසු උපාදානක්ඛන්ධෙසු අනුසයිතා කිලෙසා සා භූමි එතෙහි ලද්ධාති කත්වා භූමිලද්ධා. වට්ටං සිනොන්ති බන්ධන්තීති කත්වා වට්ටසෙතූ ච, තෙසං සමුග්ඝාතකරණන්තිපි එතදෙවස්ස ලොභක්ඛන්ධාදිපදාලනං වුච්චති. තන්ති පවත්තං. එකං භවන්ති අනාගාමිනො අනෙකක්ඛත්තුඤ්ච තත්ථෙව උපපජ්ජන්තස්ස හෙට්ඨා අනාගමනවසෙන එකො භවොති ගහෙත්වා වුත්තං.

ඉමස්ස පනත්ථස්සාති යථාවුත්තස්ස උපාදින්නකපවත්තතො වුට්ඨානස්ස. අපායෙසු සත්තමභවතො උද්ධං සුගතියඤ්ච විපාකදායකස්ස අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයඝාතො සොතාපත්තිමග්ගඤාණෙන අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණස්ස නිරොධො දට්ඨබ්බො. ද්වීසු භවෙසූති අනාගාමිමග්ගෙ අභාවිතෙ සකදාගාමිස්ස කාමධාතුයං යෙ ද්වෙ භවා උප්පජ්ජෙය්යුං, තෙසූති අත්ථො. චලතීති එතෙන චලනසභාවමෙව දස්සෙති, න අචලනාභාවං, තස්මා අචලනං දස්සෙත්වා පුන චලනං දස්සෙතුං ‘‘තථාගතස්ස හී’’තිආදිමාහ. යෙපි වා කත්ථචි චත්තාරොපි මග්ගෙ සමානපටිපදෙ දිස්වා සභාවතො අචලනමෙව ¶ ගණ්හෙය්යුං, තෙසං තංගහණනිවාරණත්ථං ‘‘චලතී’’ති වුත්තං, න චලනාවධාරණත්ථන්ති යුත්තං උභයදස්සනං. අථ වා යදිපි කෙසඤ්චි චත්තාරොපි මග්ගා සමානපටිපදා, තථාපි කිලෙසින්ද්රියෙහි සිජ්ඣමානා පටිපදා තෙසං වසෙන චලනපකතිකා එවාති ‘‘චලති’’ච්චෙව වුත්තං, න ‘‘න චලතී’’ති.

ලොකුත්තරකුසලපකිණ්ණකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

357. යස්ස ¶ පුබ්බභාගෙ ‘‘මග්ගං භාවෙමී’’ති අජ්ඣාසයො පවත්තො, සො මග්ගං භාවෙති. එවං සබ්බත්ථ අජ්ඣාසයවිසෙසෙන තංතංභාවනාවිසෙසො දට්ඨබ්බො.

358. ඡන්දාධිපතෙය්යන්තිආදීසු එකචිත්තක්ඛණෙ වත්තමානෙසු ධම්මෙසු කථං ඡන්දස්ස තංසහජාතස්ස අධිපතිභාවො වීරියාදීනඤ්චාති? උපනිස්සයවසෙන. යස්ස හි සචෙ ඡන්දවතො කුසලං නිප්ඵජ්ජති, ‘‘අහං නිප්ඵාදෙස්සාමී’’ති පවත්තමානස්ස කුසලං නිප්ඵන්නං, තස්ස තංසහජාතො ඡන්දො තෙන පුරිමුපනිස්සයෙන විසිට්ඨො සහජාතධම්මෙ අත්තනො වසෙ වත්තෙති. තස්මිඤ්ච පවත්තමානෙ තෙ පවත්තන්ති, නිවත්තමානෙ නිවත්තන්ති, තදනුරූපබලා ච හොන්ති රාජපුරිසා වියාති. එවං වීරියාදීසු. සෙසධම්මානං පන කත්ථචි වුත්තප්පකාරප්පවත්තිසබ්භාවෙපි අතංසභාවත්තා අධිපතිභාවො නත්ථීති දට්ඨබ්බො.

361. ආ-කාරස්ස රස්සත්තං කත්වා අඤ්ඤින්ද්රියං වුත්තං, ආ-කාරො ච ධම්මමරියාදත්ථො.

362. මග්ගඞ්ගානි න පූරෙන්ති අකිච්චකත්තා සම්මාදිට්ඨියාති අධිප්පායො. මාරෙන්තො ගච්ඡතීති හි මග්ගො, න චෙතාය මාරෙතබ්බං අත්ථීති. මානස්ස දිට්ඨිසදිසා ¶ පවත්ති අහමස්මීති පවත්තමානස්ස දිට්ඨිට්ඨානෙ ඨානං. ආලොකස්සෙව පවත්තිකාලො වියාති චිරප්පවත්තිං සන්ධායාහ. එකදෙසසාමඤ්ඤෙන හි යථාධිප්පෙතෙන උපමා හොතීති. ඛාරෙ වාති කට්ඨාදීනං ඛාරච්ඡාරිකායං. සම්මද්දිත්වාති කිලෙදෙත්වා. ඡන්දොති තණ්හා. අනුසයොති තණ්හා මානානුසයො ච. එතස්මිඤ්ච සුත්තෙ අසමූහතස්ස ගන්ධස්ස සමුග්ඝාටනං විය අසමූහතමානාදිසමුග්ඝාතං දස්සෙන්තෙන අඤ්ඤමඤ්ඤෙ කිලෙසෙ පජහතීති දස්සිතන්ති ආනීතං, න යථාවුත්තනයෙන උපමාය වුත්තත්තාති දට්ඨබ්බං. නිරන්තරං පවත්තමානෙ චිත්තෙ තස්ස සංකිලෙසවොදානකරා සාවජ්ජානවජ්ජා චෙතසිකා උප්පජ්ජමානා තස්සඞ්ගභූතා අවයවා විය හොන්තීති ‘‘චිත්තඞ්ගවසෙනා’’ති වුත්තං.

ලොකුත්තරකුසලවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

365. කුසලෙ ¶ වුත්තනයං අනුගන්ත්වා යථානුරූපං වෙදිතබ්බතාය ‘‘වුත්තනයෙනා’’ති ආහ. ගන්තබ්බාභාවතොති බුජ්ඣිතබ්බාභාවතො. දිට්ඨියා ගතමත්තන්ති දිට්ඨියා ගතිමත්තං ගහණමත්තං. ආසන්නකාරණත්තා අයොනිසොමනසිකාරස්ස විසුං ගහණං එකන්තකාරණත්තා ච. සතිසංවරොති ඉධ සීතාදීහි ඵුට්ඨස්ස අප්පමජ්ජනං ඛමනං දට්ඨබ්බං. පහානසංවරොති වීරියසංවරො.

අස්සාදදස්සනන්ති අස්සාදදිට්ඨි. ඵලට්ඨෙන පච්චුපට්ඨානෙන අසම්මාපටිපත්තිපච්චුපට්ඨානොමොහො, සම්මාපටිපත්තිපටිපක්ඛභාවග්ගහණාකාරො වා. සබ්බස්ස ලොභස්ස අභිජ්ඣාභාවෙ සතිපි විසෙසයුත්තාය අභිජ්ඣාය කම්මපථප්පත්තාය ඉධුප්පජ්ජමානාය ලක්ඛණාදිං දස්සෙතුං ‘‘සා පරසම්පත්තීන’’න්තිආදිමාහ. අත්තනො පරිණාමනස්ස පුරෙචාරිකා තණ්හාභිරති අභිරති.

අනුපපරික්ඛා ¶ මොහො. මොහවසෙන හි දිට්ඨිවසෙන වා අවත්ථුස්මිං සානුනයො අධිමොක්ඛො උප්පජ්ජතීති. අසතියචිත්තෙති අහිරිකාදීහි ආරක්ඛරහිතචිත්තෙ. සතිරහිතත්තා සතිපටිපක්ඛත්තා චාති එතෙන සතිරහිතා සතිපටිපක්ඛා ච අකුසලා ඛන්ධා එව මිච්ඡාසතීති දස්සෙති. තෙ පන උපනාහාදිප්පවත්තියං චිරකතාදිසල්ලක්ඛණෙ පටුසඤ්ඤාසම්පයුත්තා දට්ඨබ්බා. සදරථාදිභාවො අවිසෙසෙන කිලෙසසම්පයොගතො වුත්තො ලහුතාදිඑකන්තපටිපක්ඛානං ථිනමිද්ධාදීනං කෙසඤ්චි ඉධ අභාවා. අවූපසමොති අසන්නිසින්නසබ්භාවමාහ. අනවට්ඨානරසන්ති චලනකිච්චං. චෙතසො අවූපසමෙති නිප්ඵාදෙතබ්බෙ පයොජනෙ භුම්මං, අවූපසමපච්චයභූතං ආරම්මණං වා ‘‘අවූපසමො’’ති වුත්තං.

ධම්මුද්දෙසවාරකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

377. සහජාතධම්මෙසු ¶ අකම්පනං න කොසජ්ජෙසු අකම්පනං විය තප්පටිපක්ඛභාවතො දට්ඨබ්බං, තංතංපාපකිරියාය උස්සහනවසෙන පන ථිරතා තත්ථ අකම්පනං.

381. දිට්ඨියා විරූපං ඵන්දිතන්ති තථා තථා සස්සතාදිවසෙන පවත්තා දිට්ඨි එව වුච්චති. තරන්තීති තිත්ථෙ විය පිලවන්ති. විපරියෙසතොති වත්ථුස්ස විපරීතතො.

390. සභාවපටිච්ඡාදනවසෙන පකතිඅත්තාදිඅසන්තගහණස්ස අනිච්චාදීනං නිච්චාදිවිසමගහණස්ස ච සඤ්ඤාදිවිපරියෙසස්ස නිස්සයත්තා ‘‘අසන්තං අසමඤ්ච බුජ්ඣතී’’ති වුත්තං.

399. කිඤ්චාපි…පෙ… පරාමසන්තස්ස උප්පජ්ජතීති පුරිමචිත්තෙන අවිසෙසං දස්සෙති. අනුස්සාහනාවසීදනභාවෙන සංහතභාවො ථිනං.

400. ඉධ මානෙන සද්ධිං පඤ්ච අපණ්ණකඞ්ගානීති අවිරජ්ඣනකඞ්ගානි උප්පත්තිඅරහඞ්ගානි හොන්තීති අත්ථො දට්ඨබ්බො. මානස්ස අනියතත්තා න නියතයෙවාපනකාති ¶ . පට්ඨානෙ හි ‘‘සංයොජනං ධම්මං පටිච්ච සංයොජනො ධම්මො උප්පජ්ජති හෙතුපච්චයා’’ති (පට්ඨා. 3.4.1) එත්ථ ‘‘චතුක්ඛත්තුං කාමරාගෙන තික්ඛත්තුං පටිඝෙන ච මානො විචිකිච්ඡා භවරාගො තයොපෙතෙ සකදාගාමිනො සංයොජනානං සංයොජනෙහි දසවිධා යොජනා’’ති දස්සිතාය දසවිධාය යොජනාය ‘‘කාමරාගසංයොජනං පටිච්ච මානසංයොජනං අවිජ්ජාසංයොජන’’න්ති වත්වා ‘‘කාමරාගසංයොජනං පටිච්ච අවිජ්ජාසංයොජන’’න්ති ‘‘මානසංයොජනං පටිච්ච භවරාගසංයොජනං අවිජ්ජාසංයොජන’’න්ති ච වත්වා ‘‘භවරාගසංයොජනං පටිච්ච අවිජ්ජාසංයොජන’’න්ති වුත්තාහි යොජනාහි මානස්ස අනියතභාවො පකාසිතො, තථා කිලෙසදුකෙපි. ඉධ ච වක්ඛති ‘‘දසවිධා සංයොජනානං යොජනා, තථා දසවිධා කිලෙසාන’’න්ති ච. උන්නමනවසෙනෙව සම්පග්ගහරසො ¶ , න වීරියං විය තංතංකිච්චසාධනෙ අබ්භුස්සාහනවසෙන. ඔමානස්සපි අත්තානං අවංකත්වා ගහණං සම්පග්ගහොති දට්ඨබ්බො.

402. පරිහරණත්ථං වික්ඛිත්තා හුත්වා උස්සාහං ජනෙන්තා ‘‘පරිහරණත්ථං සඋස්සාහා’’ති වුත්තා, තෙසං.

413. විසප්පනඅනිට්ඨරූපසමුට්ඨානවසෙන අත්තනො පවත්තිආකාරවසෙන ච විසප්පනරසො. දොසො උපයොගඵලෙසු අනිට්ඨත්තා විසසංසට්ඨපූතිමුත්තං විය දට්ඨබ්බො. අනභිරතිරසාති එවංපකාරෙසු පටික්ඛෙපෙන රසවචනෙසු තංතංපටිපක්ඛකිච්චගහණං දට්ඨබ්බං. කටුකාකාරගති කටුකඤ්චුකතා, අත්තසම්පත්ති ආවාසාදි, පරායත්තතාය දාසබ්යං විය දට්ඨබ්බං. යථා හි දාසබ්යෙ සති දාසො පරායත්තො හොති, එවං කුක්කුච්චෙ සති තංසමඞ්ගී. න හි සො අත්තනො ධම්මතාය පවත්තිතුං සක්කොති කුසලෙති. අථ වා කතාකතාකුසලකුසලානුසොචනෙ ආයත්තතාය තදුභයවසෙන කුක්කුච්චෙන තංසමඞ්ගී හොතීති දාසබ්යං විය තං හොති.

418. විරුද්ධාකාරොති ¶ විරුද්ධස්ස පුග්ගලස්ස, චිත්තස්ස වා ආකාරො විරුද්ධභාවො. තෙන විරුජ්ඣනං විරොධොති දස්සෙති. වචනන්ති එතං නිදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං. සබ්බමෙව හි කිච්චං එතෙන කරියමානං සුරොපිතං සුජනිතං න හොතීති. රොපසද්දවචනත්ථමෙව කෙචි වණ්ණෙන්ති. තං අප්පමාණන්ති කොධස්ස තථාපවත්තනසභාවාභාවා අඤ්ඤෙන කෙනචි කාරණෙන පරිපුණ්ණතා සියාති සන්ධාය වුත්තං.

422. විගතා චිකිච්ඡාති චිකිච්ඡිතුං දුක්කරතාය වුත්තං, න සබ්බථා චිකිච්ඡාභාවා විචිකිච්ඡායාති තදත්ථං දස්සෙති.

424. නිච්ඡයාභාවා ¶ අසණ්ඨහනතො චෙතසො පවත්තිපච්චයමත්තතාය ‘‘පවත්තිට්ඨිතිමත්ත’’න්ති වුත්තං.

425. එකං ආකාරං ගන්තුං අසමත්ථතාය අත්තනො ආමුඛං සප්පනතො ඔසක්කති.

429. උද්ධච්චං අත්තනො ගහිතාකාරෙ එව ඨත්වා භමතීති එකාරම්මණස්මිංයෙව විප්ඵන්දනං හොති. විචිකිච්ඡා පන යදිපි රූපාදීසු එකස්මිඤ්ඤෙවාරම්මණෙ උප්පජ්ජති, තථාපි ‘‘එවං නු ඛො, ඉදං නු ඛො’’ති උප්පජ්ජමානා ‘‘නනු ඛො, අඤ්ඤං නු ඛො’’ති අඤ්ඤං ගහෙතබ්බාකාරං අපෙක්ඛතීති නානාරම්මණෙ චලනං හොති.

‘‘එවංසම්පදමිදං වෙදිතබ්බ’’න්ති එත්තාවතා ඉමස්මිං චිත්තද්වයෙ වුත්තපකිණ්ණකං දස්සෙත්වා ද්වාදසසු දස්සෙතුං ‘‘සබ්බෙසුපී’’තිආදිමාහ. කුසලෙසුපි ආරම්මණාධිපතිං අනුද්ධරිත්වා සහජාතාධිපතිනො එව උද්ධටත්තා ඉධාපි සො එව උද්ධරිතබ්බො සියාති ‘‘සහජාතාධිපති ලබ්භමානොපි න උද්ධටො’’ති වුත්තං නාරම්මණාධිපතිනො අලබ්භමානත්තා. සොපි හි අට්ඨසු ලොභසහගතෙසු ලබ්භතීති. සෙසොපීති වීමංසතො අඤ්ඤොපි සහජාතාධිපති නත්ථි, යො උද්ධරිතබ්බො සියා. ආරම්මණාධිපතිම්හි වත්තබ්බමෙව නත්ථි. කඤ්චි ධම්මන්ති ඡන්දාදීසු එකම්පි සහජාතං. කුසලත්තිකෙ තාව පටිච්චවාරාදීසු ‘‘න හෙතුපච්චයා අධිපතිපච්චයා’’ති එකස්සපි පඤ්හස්ස ¶ අනුද්ධටත්තා පට්ඨානෙ පටිසිද්ධතා වෙදිතබ්බා. අඤ්ඤථා හි ‘‘අකුසලං ධම්මං පටිච්ච අකුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති න හෙතුපච්චයා අධිපතිපච්චයා’’ති (පට්ඨා. 1.1.86) එතස්ස වසෙන ‘‘එක’’න්ති වත්තබ්බං සියා.

දස්සනෙන පහාතබ්බාභාවතොති දස්සනෙන පහාතබ්බස්ස අභාවතො, දස්සනෙන පහාතබ්බෙසු වා අභාවතො. එතෙන පටිසන්ධිඅනාකඩ්ඪනතො දස්සනෙන පහාතබ්බෙසු අනාගමනන්ති තත්ථ අනාගමනෙන පටිසන්ධිඅනාකඩ්ඪනං සාධෙති. අනාකඩ්ඪනතො අනාගමනං පන සාධෙතුං ‘‘තෙසු හී’’තිආදිමාහ. එත්ථෙව පටිසන්ධිදානං භවෙය්ය. තථා ච සති දස්සනෙන පහාතබ්බං සියා අපායගමනීයස්ස දස්සනෙන ¶ පහාතබ්බභාවතො. න චෙතං දස්සනෙන පහාතබ්බං සියා, තස්මා දස්සනෙන පහාතබ්බවිභඞ්ගෙ නාගතන්ති අධිප්පායො.

කථං පනෙතං ඤායති ‘‘පටිසන්ධිඅනාකඩ්ඪනතො දස්සනෙන පහාතබ්බෙසු අනාගමන’’න්ති? දස්සනෙන පහාතබ්බානඤ්ඤෙව නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවස්ස වුත්තත්තා. දුවිධා හි අකුසලා දස්සනෙන පහාතබ්බා භාවනාය පහාතබ්බාති. තත්ථ භාවනාය පහාතබ්බචෙතනානං නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො න වුත්තො, ඉතරාසඤ්ඤෙව වුත්තො. ‘‘භාවනාය පහාතබ්බො ධම්මො නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බස්ස ධම්මස්ස කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති එත්ථ හි සහජාතමෙව විභත්තං, න නානාක්ඛණිකන්ති. තථා පච්චනීයෙපි ‘‘භාවනාය පහාතබ්බො ධම්මො නෙව දස්සනෙන න භාවනාය පහාතබ්බස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො…පෙ… සහජාතපච්චයෙන…පෙ… උපනිස්සයපච්චයෙන…පෙ…. පච්ඡාජාතපච්චයෙන පච්චයො’’ති එත්තකමෙව වුත්තං, න වුත්තං ‘‘කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති. ඉතරත්ථ ච වුත්තං. උද්ධච්චසහගතා ච චෙතනා භාවනාය පහාතබ්බෙසු එව ආගතාති නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයො න සියාති. යදි සියා, භාවනාය පහාතබ්බචෙතනාය ච නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවො වුච්චෙය්ය, න තු වුත්තො. තස්මා උද්ධච්චසහගතා නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයභාවෙ සති දස්සනෙන පහාතබ්බෙසු වත්තබ්බා සියා, තදභාවා න වුත්තාති. පටිසන්ධිඅනාකඩ්ඪනතො තත්ථ අනාගතාති අයමෙත්ථාධිප්පායො. නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයාවචනෙන පන භාවනාය පහාතබ්බානං පවත්තිවිපාකතා පටික්ඛිත්තා. පවත්තිවිපාකස්සපි හි නානාක්ඛණිකකම්මපච්චයතා න සක්කා නිවාරෙතුං. වුත්තඤ්ච ¶ ‘‘සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තො ධම්මො දුක්ඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තස්ස ධම්මස්ස කම්මපච්චයෙන පච්චයො, නානාක්ඛණිකා’’තිආදි (පට්ඨා. 1.3.56-57). යදි භාවනාය පහාතබ්බානං විපාකදානං නත්ථි, කථං තෙ විපාකධම්මධම්මා හොන්තීති? අභිඤ්ඤාචිත්තාදීනං විය විපාකාරහසභාවත්තා. යං පන වුත්තං ‘‘යස්මිං සමයෙ අකුසලං චිත්තං උප්පන්නං හොති උපෙක්ඛාසහගතං උද්ධච්චසම්පයුත්තං…පෙ… අවික්ඛෙපො හොති, ඉමෙසු ධම්මෙසු ඤාණං ධම්මපටිසම්භිදා, තෙසං විපාකෙ ඤාණං අත්ථපටිසම්භිදා’’ති (විභ. 730-731) ඉදම්පි තෙසං විපාකාරහතඤ්ඤෙව සන්ධාය වුත්තං සියා. ඉදං පන ඨානං සුට්ඨු විචාරෙතබ්බං. අත්ථි හි එත්ථ වචනොකාසො. න හි විපාකෙති වචනං විපාකධම්මවචනං විය විපාකාරහතං වදතීති.

431. තෙසු ¶ විපාකාබ්යාකතන්තිආදීනං ‘‘භාජෙත්වා දස්සෙතුං කතමෙ ධම්මා අබ්යාකතාතිආදි ආරද්ධ’’න්ති එතෙන සම්බන්ධො. තස්සාපීති එතස්ස ‘‘උප්පත්තිං දීපෙතුං කාමා…පෙ… ආදි වුත්ත’’න්ති එතෙන සම්බන්ධො. උපචිතත්තාති යථා අඤ්ඤස්ස විපාකං පටිබාහිත්වා අත්තනො විපාකාභිමුඛං හොති තථා වඩ්ඪිතත්තා. රූපාදීනං පච්චයානං අඤ්ඤවිඤ්ඤාණසාධාරණත්තා අසාධාරණෙන වත්ථුනා චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සොතවිඤ්ඤාණන්ති නාමං උද්ධටං. චක්ඛාදීනං තික්ඛමන්දභාවෙ විඤ්ඤාණානං තික්ඛමන්දභාවා විසෙසපච්චයත්තා ච.

චක්ඛුසන්නිස්සිතඤ්ච තං රූපවිජානනඤ්චාති චක්ඛුසන්නිස්සිතරූපවිජානනං. එවංලක්ඛණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණං. තත්ථ චක්ඛුසන්නිස්සිතවචනෙන රූපාරම්මණං අඤ්ඤවිඤ්ඤාණං පටික්ඛිපති. රූපවිජානනවචනෙන චක්ඛුනිස්සයෙ ඵස්සාදයො නිවත්තෙති. චක්ඛුරූපවචනෙහි ච නිස්සයතො ආරම්මණතො ච විජානනං විභාවෙති. රූපමත්තස්ස ආරම්මණස්ස ගහණං කිච්චමෙතස්සාති රූපමත්තාරම්මණරසං. ඣානඞ්ගවසෙනාති ඉදං ද්විපඤ්චවිඤ්ඤාණවජ්ජෙසු විජ්ජමානානං උපෙක්ඛාසුඛදුක්ඛෙකග්ගතානං ඣානඞ්ගිකත්තා ඉධාපි තංසදිසානං තදුපචාරං ¶ කත්වා වුත්තං. න හි ඣානපච්චයත්තාභාවෙ ඣානඞ්ගතා අත්ථි. වුත්තඤ්හි ‘‘ඣානඞ්ගානි ඣානසම්පයුත්ත…පෙ… රූපානං ඣානපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.3.112). එතෙසඤ්ච ඣානපච්චයභාවො පටික්ඛිත්තො. යථාහ ‘‘අබ්යාකතං ධම්මං පටිච්ච අබ්යාකතො ධම්මො උප්පජ්ජති න ඣානපච්චයා. පඤ්චවිඤ්ඤාණසහගතං එකං ඛන්ධං පටිච්ච තයො ඛන්ධා’’තිආදි (පට්ඨා. 1.1.98). ඣානපච්චයත්තාභාවෙපි වෙදනාචිත්තට්ඨිතීනං උපෙක්ඛාදිභාවතො තථාභූතානං වචනෙ අඤ්ඤට්ඨානාභාවතො ච දුතියරාසිනිද්දෙසො.

436. වත්ථුපණ්ඩරත්තාති සයං කණ්හධම්මානං අප්පටිපක්ඛත්තා සභාවපරිසුද්ධානං පසාදහදයවත්ථුනිස්සයානං වසෙන පණ්ඩරසභාවං ජාතන්ති අධිප්පායො. අයං පන නයො චතුවොකාරෙ න ලබ්භතීති තත්ථ භවඞ්ගස්ස තතො නික්ඛන්තාකුසලස්ස ච පණ්ඩරතා න සියා, තස්මා තත්ථ පණ්ඩරතාය කාරණං වත්තබ්බං. සභාවො වායං චිත්තස්ස පණ්ඩරතාති.

439. ඉදම්පීති ¶ පි-සද්දො ඨිතිමත්තසහිතං පුබ්බෙ වුත්තං විචිකිච්ඡාසහගතං අපෙක්ඛිත්වා වුත්තො. පකතියාති අනතික්කමනෙන. සොපි විසෙසො. කායප්පසාදං ඝට්ටෙත්වා පසාදපච්චයෙසු මහාභූතෙසු පටිහඤ්ඤතීති ආපාථං ගන්ත්වා පටිහඤ්ඤතීති අත්ථො. යථා ච ‘‘රූපං ආරබ්භ උප්පන්න’’න්ති වුත්තෙ න ආරම්මණුප්පාදානං පුබ්බාපරකාලතා හොති, එවමිධාපි ඝට්ටනපටිහනනෙසු දට්ඨබ්බං. උපමාපි උභයඝට්ටනදස්සනත්ථං වුත්තා, න නිස්සිතනිස්සයඝට්ටනානං පුබ්බාපරතාදස්සනත්ථං. එත්ථ ච බහිද්ධාති එතං නිදස්සනමත්තං. අජ්ඣත්තම්පි හි ආරම්මණං හොතීති. විඤ්ඤාණධාතුනිස්සයභූතෙහි වා අඤ්ඤං ‘‘බහිද්ධා’’ති වුත්තං. පටිඝට්ටනානිඝංසො බලවා හොති, තතො එව ඉට්ඨානිට්ඨඵොට්ඨබ්බසමායොගෙ සුඛදුක්ඛපච්චයා ධාතුඅනුග්ගහධාතුක්ඛොභා චිරං අනුවත්තන්ති.

455. අඤ්ඤෙසං චිත්තානං සභාවසුඤ්ඤතසබ්භාවා මනොධාතුභාවො ආපජ්ජතීති චෙ? න, විසෙසසබ්භාවා. චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනඤ්හි චක්ඛාදිනිස්සිතතා චක්ඛාදීනං සවිසයෙසු දස්සනාදිප්පවත්තිභාවතා ච විසෙසො. මනොවිඤ්ඤාණස්ස පන අනඤ්ඤනිස්සයමනොපුබ්බඞ්ගමතාය අඤ්ඤනිස්සයවිඤ්ඤාණස්ස අනන්තරපච්චයත්තාභාවෙන මනොද්වාරනිග්ගමනමුඛභාවාභාවතො ච සාතිසයවිජානනකිච්චතා විසෙසො. තබ්බිසෙසවිරහා මනොමත්තා ධාතු ¶ මනොධාතූති තිවිධා මනොධාතු එව වුච්චති, න විසෙසමනො. තස්මා එත්ථ මනො එව ධාතු මනොධාතූති එව-සද්දො මත්තසද්දත්ථො දට්ඨබ්බො. විසෙසනිවත්තනත්ථො හි සො විඤ්ඤාණස්සාති. මනොද්වාරනිග්ගමනපවෙසමුඛභාවතො පන මනොධාතුයා විජානනවිසෙසවිරහො දට්ඨබ්බො, තතො එව මනොවිඤ්ඤාණන්තිපි න වුච්චති. න හි තං විඤ්ඤාණං මනතො පවත්තං මනසො පච්චයො, නාපි මනසො පච්චයභූතං මනතො පවත්තං, දස්සනාදීනං පන පච්චයො, තෙහි ච පවත්තං තෙසං පුරෙචරං අනුචරඤ්චාති. සම්මාසඞ්කප්පොති අවචනං මහාවිපාකානං විය ජනකසදිසත්තාභාවතො. තත්ථ හි තිහෙතුකතො දුහෙතුකම්පි උප්පජ්ජමානං සම්මාසඞ්කප්පතාදීහි සදිසං සහෙතුකතායාති. පඤ්චවිඤ්ඤාණසොතෙති එත්ථ යථා පගුණං ගන්ථං සජ්ඣායන්තො සජ්ඣායසොතෙ පතිතං කඤ්චි කඤ්චි වාචනාමග්ගං න සල්ලක්ඛෙති, එවං තථාගතස්ස අසල්ලක්ඛණා නාම නත්ථි, න ච පඤ්චවිඤ්ඤාණසොතෙ ඣානඞ්ගාභාවො ඉධ අවචනස්ස කාරණං. යදි තදනන්තරං නිද්දෙසො තංසොතපතිතතා, ඉතො පරෙසං ද්වින්නං මනොවිඤ්ඤාණධාතූනං තංසොතපතිතතා න සියා. තස්මා පඤ්චවිඤ්ඤාණානං විය අහෙතුකතාය මග්ගපච්චයවිරහා ච විජ්ජමානෙසුපි විතක්කවිචාරෙසු ඣානඞ්ගධම්මානං දුබ්බලත්තා පඤ්චවිඤ්ඤාණෙසු විය අගණනුපගභාවා ච පඤ්චවිඤ්ඤාණසොතපතිතතා. තතො එව හි අහෙතුකකිරියත්තයෙපි ඣානඞ්ගානි බලානි ච සඞ්ගහවාරෙ ¶ න උද්ධටානි, ඣානපච්චයකිච්චමත්තතො පන පට්ඨානෙ දුබ්බලානං එත්ථ විතක්කාදීනං ඣානපච්චයතා වුත්තා.

469. සමානවත්ථුකං අනන්තරපච්චයං ලභිත්වා උප්පජ්ජමානං සන්තීරණං මනොධාතුතො බලවතරං හොතීති තං යථාරම්මණං ආරම්මණරසං අනුභවන්තං ඉට්ඨෙ සොමනස්සසහගතං හොති, ඉට්ඨමජ්ඣත්තෙ උපෙක්ඛාසහගතං සාතිසයානුභවත්තා, තස්මා ‘‘අයඤ්හි ඉට්ඨාරම්මණස්මිං යෙවා’’තිආදි වුත්තං. වොට්ඨබ්බනං පන සතිපි බලවභාවෙ විපාකප්පවත්තිං නිවත්තෙත්වා විසදිසං මනං කරොන්තං මනසිකාරකිච්චන්තරයොගතො විපාකො විය අනුභවනමෙව න හොතීති සබ්බත්ථ උපෙක්ඛාසහගතමෙව හොති, තථා පඤ්චද්වාරාවජ්ජනං මනොද්වාරාවජ්ජනඤ්ච කිච්චවසෙන අපුබ්බත්තා.

අහෙතුකකුසලවිපාකවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

498. අලොභො ¶ අබ්යාකතමූලන්තිආදීසු කුසලපක්ඛෙ තාව අලොභාදොසානං නිද්දෙසෙසු ‘‘යො තස්මිං සමයෙ අලොභො අලුබ්භනා…පෙ… අලොභො කුසලමූල’’න්ති (ධ. ස. 32), ‘‘යො තස්මිං සමයෙ අදොසො අදුස්සනා…පෙ… අදොසො කුසලමූල’’න්ති (ධ. ස. 33) ච වුත්තත්තා ඉධාපි තංනිද්දෙසෙසු ‘‘අලොභො අබ්යාකතමූල’’න්ති ‘‘අදොසො අබ්යාකතමූල’’න්ති වචනං යුජ්ජෙය්ය. පඤ්ඤින්ද්රියාදිනිද්දෙසෙසු පන ‘‘පඤ්ඤාරතනං අමොහො ධම්මවිචයො සම්මාදිට්ඨී’’ති (ධ. ස. 34, 37) එවං තත්ථපි වුත්තං, න වුත්තං ‘‘අමොහො කුසලමූල’’න්ති. තස්මා ඉධාපි ‘‘අමොහො අබ්යාකතමූල’’න්ති පාඨෙන න භවිතබ්බං සියා. අලොභාදොසානං විය අමොහස්සපි අබ්යාකතමූලදස්සනත්ථං පනෙතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. අවිඤ්ඤත්තිජනකතොති කායවචීකම්මද්වාරනිවාරණං කරොති. අවිපාකධම්මතොති මනොකම්මද්වාරනිවාරණඤ්ච. විපාකධම්මානඤ්හි කම්මද්වාරං වුත්තන්ති. තථා අප්පවත්තිතොති දානාදිපුඤ්ඤකිරියභාවෙන අප්පවත්තිතො. එතෙන පුඤ්ඤකිරියවත්ථුභෙදමෙව නිවාරෙති.

බලවපච්චයෙහීති ¶ පයොගෙන විනා නිප්ඵන්නෙහි ආරම්මණාදිපච්චයෙහි. අසඞ්ඛාරිකාදීසු හි යෙන කෙනචි චිත්තෙන කම්මෙ ආයූහිතෙ අසඞ්ඛාරෙන අප්පයොගෙන කම්මකම්මනිමිත්තගතිනිමිත්තපච්චුපට්ඨානෙ පටිසන්ධි උප්පජ්ජමානා අසඞ්ඛාරිකා හොති, සසඞ්ඛාරෙන සප්පයොගෙන කම්මාදිපච්චුපට්ඨානෙ සසඞ්ඛාරිකා. භවඞ්ගචුතියො පන පටිසන්ධිසදිසාව. තදාරම්මණඤ්ච කුසලාකුසලානි විය අසඞ්ඛාරිකං සසඞ්ඛාරිකඤ්ච දට්ඨබ්බන්ති. එතෙසු බලවං දුබ්බලඤ්ච විචාරෙතුං ‘‘තත්ථ සබ්බෙපි සබ්බඤ්ඤුබොධිසත්තා’’තිආදිමාහ. කාලවසෙන පන පරිණමතීති අප්පායුකසංවත්තනිකකම්මබහුලෙ කාලෙ තංකම්මසහිතසන්තානජනිතසුක්කසොණිතපච්චයානං තංමූලකානං චන්දසූරියවිසමපරිවත්තාදිජනිතඋතාහාරාදිවිසමපච්චයානඤ්ච වසෙන පරිණමති.

යතො යත්තකො ච විපාකො හොති, යස්මිඤ්ච ඨානෙ විපච්චති, තං දස්සෙතුං විපාකුද්ධාරකථා ආරද්ධා. එත්ථෙවාති එකාය චෙතනාය කම්මෙ ආයූහිතෙයෙව. දුහෙතුකපටිසන්ධිවසෙන ද්වාදසකමග්ගොපි හොති ¶ , ද්වාදසකප්පකාරොපීති අත්ථො. අහෙතුකපටිසන්ධිවසෙන අහෙතුකට්ඨකම්පි. අසඞ්ඛාරිකසසඞ්ඛාරිකානං සසඞ්ඛාරිකඅසඞ්ඛාරිකවිපාකසඞ්කරං අනිච්ඡන්තො දුතියත්ථෙරො ‘‘ද්වාදසා’’තිආදිමාහ. පුරිමස්ස හි පච්චයතොසසඞ්ඛාරිකඅසඞ්ඛාරිකභාවො, ඉතරෙසං කම්මතො. තතියො තිහෙතුකතො දුහෙතුකම්පි අනිච්ඡන්තො ‘‘දසා’’තිආදිමාහ.

ඉමස්මිං විපාකුද්ධාරට්ඨානෙ කම්මපටිසන්ධිවවත්ථානත්ථං සාකෙතපඤ්හං ගණ්හිංසු. කම්මවසෙන විපාකස්ස තංතංගුණදොසුස්සදනිමිත්තතං දස්සෙතුං උස්සදකිත්තනං ගණ්හිංසු. හෙතුකිත්තනං ඉධ පඨමත්ථෙරස්ස අධිප්පායෙන වුත්තං. දුතියත්ථෙරවාදාදීසු විසෙසං තත්ථ තත්ථෙව වක්ඛාමි. ඤාණස්ස ජච්චන්ධාදිවිපත්තිනිමිත්තපටිපක්ඛභාවතො තිහෙතුකං අතිදුබ්බලම්පි සමානං පටිසන්ධිං ආකඩ්ඪන්තං දුහෙතුකං ආකඩ්ඪෙය්යාති ‘‘අහෙතුකා න හොතී’’ති ආහ. යං පන පටිසම්භිදාමග්ගෙ සුගතියං ජච්චන්ධබධිරාදිවිපත්තියා අහෙතුකඋපපත්තිං වජ්ජෙත්වා ගතිසම්පත්තියා සහෙතුකොපපත්තිං දස්සෙන්තෙන ‘‘ගතිසම්පත්තියා ඤාණසම්පයුත්තෙ කතමෙසං අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති’’ච්චෙව (පටි. ම. 1.232) වුත්තං. තෙන ඤාණවිප්පයුත්තෙන කම්මුනා ඤාණසම්පයුත්තපටිසන්ධි න හොතීති දීපිතං හොති. අඤ්ඤථා ‘‘සත්තන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොතී’’ති ඉදම්පි වුච්චෙය්ය. තථා හි ‘‘ගතිසම්පත්තියා ඤාණසම්පයුත්තෙ කතමෙසං අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති? කුසලස්ස ¶ කම්මස්ස ජවනක්ඛණෙ තයො හෙතූ කුසලා තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති. තෙන වුච්චති කුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරා. නිකන්තික්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ අකුසලා තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති. තෙන වුච්චති අකුසලමූලපච්චයාපි සඞ්ඛාරා. පටිසන්ධික්ඛණෙ තයො හෙතූ අබ්යාකතා තස්මිං ඛණෙ ජාතචෙතනාය සහජාතපච්චයා හොන්ති. තෙන වුච්චති නාමරූපපච්චයාපි විඤ්ඤාණං, විඤ්ඤාණපච්චයාපි නාමරූප’’න්ති විස්සජ්ජිතං ඤාණසම්පයුත්තොපපත්තියං.

එවං ඤාණවිප්පයුත්තතො ඤාණසම්පයුත්තුපපත්තියා ච විජ්ජමානාය ‘‘ගතිසම්පත්තියා ඤාණසම්පයුත්තෙ කතමෙසං සත්තන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති? කුසලස්ස කම්මස්ස ජවනක්ඛණෙ ද්වෙ හෙතූ කුසලා’’ති වත්වා අඤ්ඤත්ථ ච පුබ්බෙ වුත්තනයෙනෙව සක්කා විස්සජ්ජනං කාතුන්ති. යථා ¶ පන ‘‘ඤාණසම්පයුත්තෙ සත්තන්නං හෙතූනං පච්චයා’’ති අවචනතො ඤාණවිප්පයුත්තතො ඤාණසම්පයුත්තා පටිසන්ධි න හොති, එවං ‘‘ගතිසම්පත්තියා ඤාණවිප්පයුත්තෙ ඡන්නං හෙතූනං පච්චයා උපපත්ති හොති’’ච්චෙව (පටි. ම. 1.233) වත්වා ‘‘සත්තන්නං හෙතූනං පච්චයා’’ති අවචනතො ඤාණසම්පයුත්තතො ඤාණවිප්පයුත්තාපි පටිසන්ධි න හොතීති ආපන්නං. එත්ථාපි හි න න සක්කා කම්මනිකන්තික්ඛණෙසු තයො ච ද්වෙ ච හෙතූ යොජෙත්වා පටිසන්ධික්ඛණෙ ද්වෙ යොජෙතුන්ති. ඉමස්ස පන ථෙරස්ස අයමධිප්පායො සියා ‘‘කම්මසරික්ඛකවිපාකදස්සනවසෙන ඉධ පාඨො සාවසෙසො කථිතො’’ති. ‘‘ඤාණසම්පයුත්තෙ අට්ඨන්නං හෙතූනං පච්චයා’’ති එත්ථාපි පාඨස්ස සාවසෙසතාපත්තීති චෙ? න, දුබ්බලස්ස දුහෙතුකකම්මස්ස ඤාණසම්පයුත්තවිපාකදානෙ අසමත්ථත්තා. තිහෙතුකස්ස පන අහෙතුකවිපච්චනෙ විය දුහෙතුකවිපච්චනෙපි නත්ථි සමත්ථතාවිඝාතොති. ආරම්මණෙන වෙදනා පරිවත්තෙතබ්බාති සන්තීරණතදාරම්මණෙ සන්ධාය වුත්තං. විභාගග්ගහණසමත්ථතාභාවතො හි චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි ඉට්ඨඉට්ඨමජ්ඣත්තෙසු උපෙක්ඛාසහගතානෙව හොන්ති, කායවිඤ්ඤාණඤ්ච සුඛසහගතමෙව පටිඝට්ටනාවිසෙසෙනාති.

විසෙසවතා කාලෙන තදාරම්මණපච්චයසබ්බජවනවතා විපාකප්පවත්තිං දස්සෙතුං ‘‘සංවරාසංවරෙ…පෙ… උපගතස්සා’’ති වුත්තං අඤ්ඤකාලෙ පඤ්චවිඤ්ඤාණාදිපරිපුණ්ණවිපාකප්පවත්තිඅභාවා. කක්කටක…පෙ… භවඞ්ගොතරණන්ති එතෙන ඉදං දස්සෙති – කෙදාරෙ පූරෙත්වා නදීපවෙසනමග්ගභූතං මාතිකං අප්පවිසිත්වා කක්කටකමග්ගාදිනා අමග්ගෙන නදීඔතරණං විය චිත්තස්ස ජවිත්වා භවඞ්ගප්පවෙසනමග්ගභූතෙ තදාරම්මණෙ අනුප්පන්නෙ මග්ගෙන විනා භවඞ්ගොතරණන්ති.

එතෙසු ¶ තීසු මොඝවාරෙසු දුතියො උපපරික්ඛිත්වා ගහෙතබ්බො. යදි හි අනුලොමෙ වෙදනාත්තිකෙ පටිච්චවාරාදීසු ‘‘ආසෙවනපච්චයා න මග්ගෙ ද්වෙ’’ති ‘‘න මග්ගපච්චයා ආසෙවනෙ ද්වෙ’’ති ච වුත්තං සියා, සොපි මොඝවාරො ලබ්භෙය්ය. යදි පන වොට්ඨබ්බනම්පි ආසෙවනපච්චයො සියා, කුසලාකුසලානම්පි සියා. න හි ආසෙවනපච්චයං ලද්ධුං යුත්තස්ස ආසෙවනපච්චයභාවී ධම්මො ආසෙවනපච්චයොති අවුත්තො අත්ථි. වොට්ඨබ්බනස්ස පන කුසලාකුසලානං ආසෙවනපච්චයභාවො අවුත්තො. ‘‘කුසලං ¶ ධම්මං පටිච්ච කුසලො ධම්මො උප්පජ්ජති නාසෙවනපච්චයා. අකුසලං ධම්මං…පෙ… නාසෙවනපච්චයා’’ති (පට්ඨා. 1.1.93) වචනතො පටික්ඛිත්තොව. අථාපි සියා ‘‘අසමානවෙදනානං වසෙන එවං වුත්ත’’න්ති, එවමපි යථා ‘‘ආවජ්ජනා කුසලානං ඛන්ධානං අකුසලානං ඛන්ධානං අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.417) වුත්තං, එවං ‘‘ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයොති’’පි වත්තබ්බං සියා, ජාතිභෙදා න වුත්තන්ති චෙ? භූමිභින්නස්ස කාමාවචරස්ස රූපාවචරාදීනං ආසෙවනපච්චයභාවො විය ජාතිභින්නස්සපි භවෙය්යාති වත්තබ්බො එව සියා. අභින්නජාතිකස්ස ච වසෙන යථා ‘‘ආවජ්ජනා සහෙතුකානං ඛන්ධානං අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති වුත්තං, එවං ‘‘ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො’’තිපි වත්තබ්බං සියා, න තු වුත්තං. තස්මා වෙදනාත්තිකෙපි සඞ්ඛිත්තාය ගණනාය ‘‘ආසෙවනපච්චයා න මග්ගෙ එකං, න මග්ගපච්චයා ආසෙවනෙ එක’’න්ති එවං ගණනාය නිද්ධාරියමානාය වොට්ඨබ්බනස්ස ආසෙවනපච්චයත්තස්ස අභාවා යථාවුත්තප්පකාරො දුතියො මොඝවාරො වීමංසිතබ්බො.

වොට්ඨබ්බනං පන වීථිවිපාකසන්තතියා ආවට්ටනතො ආවජ්ජනා, තතො විසදිසස්ස ජවනස්ස කරණතො මනසිකාරො ච. එවඤ්ච කත්වා පට්ඨානෙ ‘‘වොට්ඨබ්බනං කුසලානං ඛන්ධානං අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදි න වුත්තං, ‘‘ආවජ්ජනා’’ඉච්චෙව වුත්තං. තස්මා වොට්ඨබ්බනතො චතුන්නං වා පඤ්චන්නං වා ජවනානං ආරම්මණපුරෙජාතං භවිතුං අසක්කොන්තං රූපාදිආවජ්ජනාදීනං පච්චයො භවිතුං න සක්කොති, අයමෙතස්ස සභාවොති ජවනාපාරිපූරියා දුතියො මොඝවාරො දස්සෙතුං යුත්තො සියා, අයම්පි අට්ඨකථායං අනාගතත්තා සුට්ඨු විචාරෙතබ්බො. භවඞ්ගස්ස ජවනානුබන්ධනභූතත්තා ‘‘තදාරම්මණං භවඞ්ග’’න්ති වුත්තං. පට්ඨානෙ (පට්ඨා. 3.1.102) ච වුත්තං ‘‘සහෙතුකං භවඞ්ගං අහෙතුකස්ස භවඞ්ගස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති, ‘‘අහෙතුකං භවඞ්ගං සහෙතුකස්ස භවඞ්ගස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති ච. කුසලාකුසලානං සුඛදුක්ඛවිපාකමත්තො විපාකො න ඉට්ඨානිට්ඨානං විභාගං කරොති, ජවනං පන රජ්ජනවිරජ්ජනාදිවසෙන ඉට්ඨානිට්ඨවිභාගං කරොතීති ‘‘ආරම්මණරසං ජවනමෙව අනුභවතී’’ති වුත්තං.

අවිජ්ජමානෙ ¶ කාරකෙ කථං ආවජ්ජනාදිභාවෙන පවත්ති හොතීති තං දස්සෙතුං පඤ්චවිධං නියාමං නාම ගණ්හිංසු. නියාමො ච ධම්මානං සභාවකිච්චපච්චයභාවවිසෙසොව. තංතංසදිසඵලදානන්ති තස්ස තස්ස අත්තනො අනුරූපඵලස්ස ¶ දානං. සදිසවිපාකදානන්ති ච අනුරූපවිපාකදානන්ති අත්ථො. ඉදං වත්ථුන්ති එකවචනනිද්දෙසො එකගාථාවත්ථුභාවෙන කතො. ජගතිප්පදෙසොති යථාවුත්තතො අඤ්ඤොපි ලොකප්පදෙසො. කාලගතිඋපධිපයොගපටිබාළ්හඤ්හි පාපං න විපච්චෙය්ය, න පදෙසපටිබාළ්හන්ති. සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණපදට්ඨානපටිසන්ධියාදිධම්මානං නියාමො දසසහස්සිකම්පනපච්චයභාවො ධම්මනියාමො. අයං ඉධ අධිප්පෙතොති එතෙන නියාමවසෙන ආවජ්ජනාදිභාවො, න කාරකවසෙනාති එතමත්ථං දස්සෙති.

ඉමස්මිං ඨානෙති සොළසවිපාකකථාඨානෙ. ද්වාදසහි වාහෙතබ්බා නාළියන්තොපමා න ද්වාදසන්නං චිත්තානං එකස්මිං ද්වාරෙ එකාරම්මණෙ සහ කිච්චකරණවසෙන වුත්තා, අථ ඛො ද්වාදසන්නං එකස්මිං ද්වාරෙ සකිච්චකරණමත්තවසෙන. අහෙතුකපටිසන්ධිජනකසදිසජවනානන්තරං අහෙතුකතදාරම්මණං දස්සෙන්තො ‘‘චතුන්නං පන දුහෙතුකකුසලචිත්තානං අඤ්ඤතරජවනස්ස…පෙ… පතිට්ඨාතී’’ති ආහ. අහෙතුකපටිසන්ධිකස්ස පන තිහෙතුකජවනෙ ජවිතෙ පටිසන්ධිදායකෙන කම්මෙන අහෙතුකස්ස තදාරම්මණස්ස නිබ්බත්ති න පටිසෙධිතා. එවං දුහෙතුකපටිසන්ධිකස්සපි තිහෙතුකානන්තරං දුහෙතුකතදාරම්මණං අප්පටිසිද්ධං දට්ඨබ්බං. පරිපුණ්ණවිපාකස්ස ච පටිසන්ධිජනකකම්මස්ස වසෙනායං විපාකවිභාවනා තස්සා මුඛනිදස්සනමත්තමෙවාති පවත්තිවිපාකස්ස ච එකස්ස තිහෙතුකාදිකම්මස්ස සොළසවිපාකචිත්තාදීනි වුත්තනයෙන යොජෙතබ්බානි. තස්මා යෙන කෙනචි කම්මුනා එකෙන අනෙකං තදාරම්මණං පවත්තමානං කම්මවිසෙසාභාවා යෙසං තං අනුබන්ධභූතං, තෙසං ජවනසඞ්ඛාතානං පච්චයානං විසෙසෙන විසිට්ඨං හොතීති ජවනෙනායං තදාරම්මණනියාමො වුත්තො, න නානාකම්මුනා නිබ්බත්තමානස්ස වසෙන. එවඤ්ච කත්වා පට්ඨානෙ (පට්ඨා. 3.1.98) ‘‘සහෙතුකෙ ඛන්ධෙ අනිච්චතො දුක්ඛතො අනත්තතො විපස්සති. කුසලාකුසලෙ නිරුද්ධෙ අහෙතුකො විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජතී’’ති ඤාණානන්තරං අහෙතුකතදාරම්මණං, ‘‘කුසලාකුසලෙ නිරුද්ධෙ සහෙතුකො විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජතී’’ති අකුසලානන්තරඤ්ච සහෙතුකතදාරම්මණං වුත්තං, න ච ‘‘තං එතෙන ථෙරෙන අදස්සිත’’න්ති කත්වා තස්ස පටිසෙධො කතො හොතීති.

යං ¶ පන ජවනෙන…පෙ… තං කුසලං සන්ධාය වුත්තන්ති ඉදං කුසලස්ස විය අකුසලස්ස සදිසො ¶ විපාකො නත්ථීති කත්වා වුත්තං. සසඞ්ඛාරිකාසඞ්ඛාරිකනියමනං පන සන්ධාය තස්මිං වුත්තෙ අකුසලෙපි න තං න යුජ්ජතීති. අට්ඨානමෙතන්ති ඉදං නියමිතාදිවසෙන යොනිසො අයොනිසො වා ආවට්ටිතෙ අයොනිසො යොනිසො වා වවත්ථාපනස්ස අභාවං සන්ධාය වුත්තං.

පටිසිද්ධන්ති අවචනමෙව පටිසෙධොති කත්වා වුත්තං. කාමතණ්හානිබ්බත්තෙන කම්මුනා මහග්ගතලොකුත්තරානුභවනවිපාකො න හොතීති තත්ථ තදාරම්මණාභාවො වෙදිතබ්බො. ආපාථගතෙ විසයෙ තන්නින්නං භවඞ්ගං ආවජ්ජනං උප්පාදෙතීති ආවජ්ජනං විසයෙ නින්නත්තා උප්පජ්ජති. භවඞ්ගං පන සබ්බදා සවිසයෙ නින්නමෙවාති විසයන්තරවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයො හුත්වාපි තදභාවා විනා ආවජ්ජනෙන සවිසයෙ නින්නත්තාව උප්පජ්ජති. චිණ්ණත්තාති ආවජ්ජනෙන විනා බහුලං උප්පන්නපුබ්බත්තා. සමුදාචාරත්තාති ආපාථගතෙ විසයෙ පටිසන්ධිවිසයෙ ච බහුලං උප්පාදිතපුබ්බත්තා. චිණ්ණත්තාති වා පුග්ගලෙන ආසෙවිතභාවො වුත්තො. සමුදාචාරත්තාති සයං බහුලං පවත්තභාවො. නිරොධස්ස අනන්තරපච්චයං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනන්ති ඉදං තදනන්තරමෙව නිරොධඵුසනං සන්ධාය වුත්තං, න අරූපක්ඛන්ධානං විය නිරොධස්ස අනන්තරපච්චයභාවං. නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනං පන කිඤ්චි පරිකම්මෙන විනා උප්පජ්ජමානං නත්ථි. පරිකම්මාවජ්ජනමෙව තස්ස ආවජ්ජනන්ති අඤ්ඤස්ස විය එතස්සපි සාවජ්ජනතාය භවිතබ්බං.

අයං පනෙත්ථාධිප්පායො දට්ඨබ්බො – නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනස්ස න නිරොධස්ස අනන්තරපච්චයභාවෙ නින්නාදිතා අඤ්ඤත්ථ දිට්ඨා අතදත්ථපරිකම්මභාවෙ ච උප්පත්තියා, අථ ච තං තස්ස අනන්තරපච්චයො හොති, තථා ච උප්පජ්ජති. එවං යථාවුත්තා මනොවිඤ්ඤාණධාතු අසතිපි නිරාවජ්ජනුප්පත්තියං නින්නාදිභාවෙ නිරාවජ්ජනා උප්පජ්ජතීති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘අරියමග්ගචිත්තං මග්ගානන්තරානි ඵලචිත්තානී’’ති ඉදං වුත්තං. යදි හි නිබ්බානාරම්මණාවජ්ජනාභාවං සන්ධායෙතං වුත්තං සියා, ගොත්රභුවොදානානි නිදස්සනානි සියුං තෙහෙව එතෙසං නිරාවජ්ජනතාසිද්ධිතො. ඵලසමාපත්තිකාලෙ ච ‘‘පරිත්තාරම්මණං මහග්ගතාරම්මණං අනුලොමං ඵලසමාපත්තියා ¶ අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති වචනතො සමානාරම්මණාවජ්ජනරහිතත්තා ‘‘මග්ගානන්තරානි ඵලචිත්තානී’’ති එවං ඵලසමාපත්තිචිත්තානි න වජ්ජෙතබ්බානි සියුං, ගොත්රභුවොදානානි පන යදිපි නිබ්බානෙ චිණ්ණානි සමුදාචාරානි ච න හොන්ති, ආරම්මණන්තරෙ චිණ්ණසමුදාචාරානෙව. ඵලසමාපත්තිචිත්තානි ච මග්ගවීථිතො උද්ධං තදත්ථපරිකම්මසබ්භාවාති තෙසං ගහණං න කතං, අනුලොමානන්තරඤ්ච ඵලසමාපත්තිචිත්තං චිණ්ණං සමුදාචාරං, න නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනානන්තරං ¶ මග්ගානන්තරස්ස විය තදත්ථපරිකම්මාභාවාති ‘‘නිරොධා වුට්ඨහන්තස්සා’’ති තඤ්ච නිදස්සනං. ආරම්මණෙන පන විනා නුප්පජ්ජතීති ඉදං එතස්ස මහග්ගතාරම්මණත්තාභාවා පුච්ඡං කාරෙත්වා ආරම්මණනිද්ධාරණත්ථං වුත්තං.

තත්ථාති විපාකකථායං. ජච්චන්ධපීඨසප්පිඋපමානිදස්සනං විපාකස්ස නිස්සයෙන විනා අප්පවත්තිදස්සනත්ථං. විසයග්ගාහොති ඉදං චක්ඛාදීනං සවිසයග්ගහණෙන චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිවිපාකස්ස දස්සනත්ථං වුත්තං. උපනිස්සයතො චක්ඛාදීනං දස්සනාදිඅත්ථතො ච තස්සෙව විපාකස්ස දස්සනත්ථං ‘‘උපනිස්සයමත්ථසො’’ති වුත්තං. හදයවත්ථුමෙවාති යථා පුරිමචිත්තානි හදයවත්ථුනිස්සිතානි ච පසාදවත්ථුඅනුගතානි ච අඤ්ඤාරම්මණානි හොන්ති, න එවං භවඞ්ගං, තං පනෙතං වත්ථාරම්මණන්තරරහිතං කෙවලං හදයවත්ථුමෙව නිස්සාය පවත්තතීති වුත්තං හොති. හදයරූපවත්ථුකන්ති ඉධාපි අඤ්ඤවත්ථානුගතන්ති අධිප්පායො වෙදිතබ්බො. මක්කටකස්ස හි සුත්තාරොහණං විය පසාදවත්ථුකං චිත්තං, සුත්තෙන ගමනාදීනි විය තදනුගතානි සෙසචිත්තානීති. සුත්තඝට්ටනමක්කටකචලනානි විය පසාදඝට්ටනභවඞ්ගචලනානි සහ හොන්තීති දීපනතො ‘‘එකෙකං…පෙ… ආගච්ඡතී’’තිපි දීපෙති.

භවඞ්ගස්ස ආවට්ටිතකාලොති ඉදං දොවාරිකසදිසානං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනං පාදපරිමජ්ජකසදිසස්ස ආවජ්ජනස්ස සඤ්ඤාදානසදිසො අනන්තරපච්චයභාවො එව භවඞ්ගාවට්ටනන්ති කත්වා වුත්තං. විපාකමනොධාතුආදීනං අදිස්වාව සම්පටිච්ඡනාදිකරණං ගාළ්හග්ගහණමත්තපුථුලචතුරස්සභාවවිජානනමත්තකහාපණභාවවිජානනමත්තකම්මොපනයනමත්තසාමඤ්ඤවසෙන වුත්තං, න ගාළ්හග්ගාහකාදීනං කහාපණදස්සනස්ස අභාවො තංසමානභාවො ච සම්පටිච්ඡනාදීනං අධිප්පෙතොති වෙදිතබ්බො.

පණ්ඩරං ¶ එතන්ති පණ්ඩරරූපදස්සනසාමඤ්ඤතො චක්ඛුවිඤ්ඤාණමෙව දස්සනකිච්චං සාධෙතීති දීපනං වෙදිතබ්බං. එවං සොතද්වාරාදීසුපි යොජෙතබ්බං සවනාදිවසෙන. සන්තාපනවසෙන ගුළසීලො ගුළප්පයොජනො වා ගොළියකො. උපනිස්සයතොති න උපනිස්සයපච්චයං සන්ධාය වුත්තං. යස්මිං පන අසති යො න හොති, සො ඉධ ‘‘උපනිස්සයො’’ති අධිප්පෙතො. ආලොකසන්නිස්සිතන්ති ඉදම්පි ආලොකෙ සති සබ්භාවං සන්ධාය වුත්තං, න උපනිස්සයපච්චයතං. මන්දථාමගතං නාම කිරියචිත්තස්ස පච්චයභාවං අනුපගන්ත්වා සයමෙව පවත්තමානං.

අසඞ්ඛාරිකසසඞ්ඛාරිකෙසු ¶ දොසං දිස්වාති න කම්මස්ස විරුද්ධසභාවෙන විපාකෙන භවිතබ්බන්ති අසඞ්ඛාරිකකම්මස්ස සසඞ්ඛාරිකවිපාකෙසු, සසඞ්ඛාරිකකම්මස්ස ච අසඞ්ඛාරිකවිපාකෙසු දොසං දිස්වා. අහෙතුකානං පන රූපාදීසු අභිනිපාතමත්තාදිකිච්චානං න සසඞ්ඛාරිකවිරුද්ධො සභාවොති අසඞ්ඛාරිකතා නත්ථි, අසඞ්ඛාරිකවිරුද්ධසභාවාභාවා නාපි සසඞ්ඛාරිකතාති උභයාවිරොධා උභයෙනපි තෙසං නිබ්බත්තිං අනුජානාති. චිත්තනියාමන්ති තදාරම්මණනියාමං. කිරියතො පඤ්චාති ඉමෙසං…පෙ… පතිට්ඨාතීති කිරියජවනානන්තරඤ්ච තදාරම්මණං වුත්තං. පට්ඨානෙ (පට්ඨා. 1.3.94) පන ‘‘කුසලාකුසලෙ නිරුද්ධෙ විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජතී’’ති විපාකධම්මධම්මානමෙව අනන්තරා තදාරම්මණං වුත්තං. කුසලත්තිකෙ ච ‘‘සෙක්ඛා වා පුථුජ්ජනා වා කුසලං අනිච්චතො’’තිආදිනා (පට්ඨා. 1.1.406) කුසලාකුසලජවනමෙව වත්වා තදනන්තරං තදාරම්මණං වුත්තං, න අබ්යාකතානන්තරං, න ච කත්ථචි කිරියානන්තරං තදාරම්මණස්ස වුත්තට්ඨානං දිස්සති. විජ්ජමානෙ ච තස්මිං අවචනෙ කාරණං නත්ථි, තස්මා උපපරික්ඛිතබ්බො එසො ථෙරවාදො. විප්ඵාරිකඤ්හි ජවනං නාවං විය නදීසොතො භවඞ්ගං අනුබන්ධතීති යුත්තං, න පන ඡළඞ්ගුපෙක්ඛවතො සන්තවුත්තිං කිරියජවනං පණ්ණපුටං විය නදීසොතොති.

පිණ්ඩජවනං ජවතීති කුසලාකුසලකිරියජවනානි පිණ්ඩෙත්වා කථිතානීති තථා කථිතානි ජවනානි පිණ්ඩිතානි විය වුත්තානි, එකස්මිං වා තදාරම්මණෙ පිණ්ඩෙත්වා දස්සිතානි හුත්වා ජවිතානෙව වුත්තානි. ඉමඤ්ච පන පිණ්ඩජවනං වදන්තෙන අකුසලතො චත්තාරියෙව උපෙක්ඛාසහගතානි ගහෙත්වා ද්වාදසුපෙක්ඛාසහගතජවනානි පිණ්ඩිතානි විය වුත්තානි. පට්ඨානෙ පන ‘‘කුසලං අස්සාදෙති අභිනන්දති, තං ආරබ්භ රාගො උප්පජ්ජති. දිට්ඨි, විචිකිච්ඡා ¶ , උද්ධච්චං, දොමනස්සං උප්පජ්ජති. අකුසලෙ නිරුද්ධෙ විපාකො තදාරම්මණතා උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තත්තා ඉතරානි ද්වෙ ඉට්ඨාරම්මණෙ පවත්තවිචිකිච්ඡුද්ධච්චසහගතානිපි කුසලවිපාකෙ තදාරම්මණෙ පිණ්ඩෙතබ්බානි සියුං. තෙසං පන අනන්තරං අහෙතුකවිපාකෙනෙව තදාරම්මණෙන භවිතබ්බං, සො ච සන්තීරණභාවෙනෙව ගහිතොති අපුබ්බං ගහෙතබ්බං නත්ථි. අහෙතුකෙ ච පිණ්ඩෙතබ්බං නාරහන්තීති අධිප්පායෙන න පිණ්ඩෙතීති.

තිහෙතුකජවනාවසානෙ පනෙත්ථාති එතස්මිං දුතියවාදෙ තිහෙතුකජවනාවසානෙ තිහෙතුකතදාරම්මණං යුත්තන්ති දස්සෙතුං යුත්තං වදති ජවනසමානත්තා, නාලබ්භමානත්තා අඤ්ඤස්ස. පඨමත්ථෙරෙන අකුසලානන්තරං වුත්තස්ස අහෙතුකතදාරම්මණස්ස, කුසලානන්තරං වුත්තස්ස ච සහෙතුකතදාරම්මණස්ස ¶ අකුසලානන්තරං උප්පත්තිං වදන්තස්ස හි පටිසන්ධිජනකං තිහෙතුකකම්මං දුහෙතුකාහෙතුකං විපාකං ජනයන්තම්පි තිහෙතුකජවනානන්තරං න ජනෙතීති න එත්ථ කාරණං දිස්සතීති එවං යුත්තං ගහෙතබ්බං අවුත්තම්පීති අධිප්පායො. අථ වා තස්මිං තස්මිං ථෙරවාදෙ යෙන අධිප්පායෙන සසඞ්ඛාරාසඞ්ඛාරවිධානාදි වුත්තං, තං තෙනෙව අධිප්පායෙන යුත්තං ගහෙතබ්බං, න අධිප්පායන්තරං අධිප්පායන්තරෙන ආලොළෙතබ්බන්ති අත්ථො. හෙතුසදිසමෙවාති ජනකකම්මහෙතුසදිසමෙව. මහාපකරණෙ ආවි භවිස්සතීති මහාපකරණෙ ආගතපාළියා පාකටං උප්පත්තිවිධානං ආවි භවිස්සතීති අධිප්පායෙන වදති.

කාමාවචරකුසලවිපාකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකකථාවණ්ණනා

499. අනන්තරායෙනාති පරිහානිපච්චයවිරහෙන. පටිපදාදිභෙදොති පටිපදාරම්මණභෙදො. තථා හි දුක්ඛපටිපදං දන්ධාභිඤ්ඤං ඣානං උප්පාදෙත්වා පුනප්පුනං සමාපජ්ජන්තස්ස තං ඣානං තංපටිපදමෙව හොති. එතස්මිං අපරිහීනෙ තස්ස විපාකො නිබ්බත්තමානො තප්පටිපදොව භවිතුං අරහතීති. ඡන්දාධිපතෙය්යාදිභාවො පන තස්මිං ඛණෙ විජ්ජමානානං ඡන්දාදීනං අධිපතිපච්චයභාවෙන හොති, න ආගමනවසෙන. තථා හි එකමෙව ¶ ඣානං නානාක්ඛණෙසු නානාධිපතෙය්යං හොති. චතුත්ථජ්ඣානස්සෙව හි චතුරිද්ධිපාදභාවෙන භාවනා හොති, තස්මා විපාකස්ස ආගමනවසෙන ඡන්දාධිපතෙය්යාදිතා න වුත්තා.

රූපාවචරාරූපාවචරවිපාකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

505. යථා වට්ටං ආචිනති, තථා තණ්හාදීහි අභිසඞ්ඛතං ලොකියකම්මං උපචිතන්ති වුච්චති ¶ . ලොකුත්තරං පන එවං න හොතීති තථා න වුත්තං. සුද්ධාගමනවසෙනාති අනිමිත්තාප්පණිහිතනාමදායකෙහි සගුණාරම්මණෙහි විජ්ජමානෙහිපි ඵලස්ස සුඤ්ඤතනාමදානදීපනෙ අග්ගහිතභාවෙනෙව අවොමිස්සෙනාති අත්ථො. ආගමනතො සුඤ්ඤතාප්පණිහිතනාමවතො මග්ගස්ස ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො ඵලස්ස නාමත්තයදානං යොජිතං, ඉතරස්සපි පන තථෙව යොජෙතබ්බං. නයමත්තදස්සනඤ්හෙතං. සගුණාරම්මණෙහි පන නාමත්තයවතො අනිච්චානුපස්සනානන්තරස්සපි මග්ගස්ස ආගමනීයට්ඨානෙ ඨත්වා අත්තනො ඵලස්ස නාමත්තයදානං න නිවාරිතන්ති. වළඤ්ජනකඵලසමාපත්තියා ච විපස්සනාගමනවසෙන නාමලාභෙ මග්ගස්ස විය අනිමිත්තනාමලාභො න සියා. යථා පන මග්ගානන්තරස්ස විය වළඤ්ජනකඵලසමාපත්තියාපි ඣානපටිපදාභෙදො හොති, එවං සුඤ්ඤතාදිනාමලාභෙ සති අනිමිත්තනාමඤ්ච ලභතීති. අවූපසන්තායාති ඉදං කෙනචි අඤ්ඤෙන අනන්තරිතත්තා තාදිසාය එව සද්ධාය…පෙ… පඤ්ඤාය ච අනන්තරපච්චයභාවං සන්ධාය වුත්තං. තෙන ඡන්දාදයොපි අත්තනො අනන්තරසදිසානං ඡන්දාදීනං උප්පාදකා අධිපතිභූතා අධිපතිභූතෙ එව උප්පාදෙන්තීති ඉමමත්ථං දීපෙති.

555. කිලෙසසමුච්ඡෙදකස්ස මග්ගස්ස සම්මාදිට්ඨිආදිකස්ස නිය්යානිකසභාවස්ස ඵලෙනපි පටිප්පස්සද්ධකිලෙසෙන නිය්යානසභාවෙනෙව භවිතබ්බං, තස්මා ඵලෙපි ‘‘මග්ගඞ්ගං මග්ගපරියාපන්න’’න්ති වුත්තං. එවඤ්ච කත්වා මග්ගවිභඞ්ගෙ ඵලෙසු ච අට්ඨඞ්ගිකො පඤ්චඞ්ගිකො ච මග්ගො උද්ධටො, එවං බොජ්ඣඞ්ගාපීති. මග්ගං උපාදායාති මග්ගසදිසතාය මග්ගොති ඉමමත්ථං සන්ධායාහ.

ලොකුත්තරවිපාකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

556. ඉට්ඨඉට්ඨමජ්ඣත්තෙසු ¶ විය න අනිට්ඨඅනිට්ඨමජ්ඣත්තෙසු සන්තීරණවිසෙසො අත්ථි, අනිට්ඨාරම්මණමෙව පන අධිමත්තං මන්දඤ්ච එවං ද්විධා වුත්තං.

අකුසලවිපාකකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

566. වාතපුප්ඵන්ති ¶ මොඝපුප්ඵං. තං අච්ඡින්නෙපි රුක්ඛෙ න ඵලති, ඡින්නරුක්ඛපුප්ඵං පන අච්ඡින්නෙ ඵලෙය්ය. එවං අච්ඡින්නභවමූලස්සපි පවත්තමානං යං න ඵලති, තං වාතපුප්ඵසදිසං. ඉතරස්සෙව පන පවත්තමානං ඡින්නරුක්ඛපුප්ඵසදිසං. තඤ්හි අච්ඡින්නෙ භවමූලෙ ඵලෙය්යාති.

කිරියමනොවිඤ්ඤාණධාතුචිත්තවණ්ණනා

568. ලොලුප්පතණ්හා පහීනාති ඉමස්ස චිත්තස්ස පච්චයභූතා පුරිමා පවත්ති දස්සිතා. ඉදං පන චිත්තං විචාරණපඤ්ඤාරහිතන්ති කෙවලං සොමනස්සමත්තං උප්පාදෙන්තස්ස හොතීති. එවං චෙතියපූජාදීසුපි දට්ඨබ්බං. වත්තං කරොන්තොති ඉදං වත්තං කරොන්තස්ස ඵොට්ඨබ්බාරම්මණෙ කායද්වාරචිත්තප්පවත්තිං සන්ධාය වුත්තං. පඤ්චද්වාරානුගතං හුත්වා ලබ්භමානං සන්ධාය පඤ්චද්වාරෙ එව වා ලොලුප්පතණ්හාපහානාදිපච්චවෙක්ඛණහෙතුභූතං ඉදමෙව පවත්තිං සන්ධාය තත්ථ තත්ථ ‘‘ඉමිනා චිත්තෙන සොමනස්සිතො හොතී’’ති වුත්තන්ති ‘‘එවං තාව පඤ්චද්වාරෙ ලබ්භතී’’ති ආහ. අතීතංසාදීසු අප්පටිහතං ඤාණං වත්වා ‘‘ඉමෙහි තීහි ධම්මෙහි සමන්නාගතස්ස බුද්ධස්ස භගවතො සබ්බං කායකම්මං ඤාණානුපරිවත්තී’’තිආදිවචනතො (මහානි. 156 අත්ථතො සමානං) ‘‘භගවතො ඉදං උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තවචනං විචාරෙතබ්බං. අහෙතුකස්ස මූලාභාවෙන සුප්පතිට්ඨිතතා නත්ථීති බලභාවො අපරිපුණ්ණො, තස්මා උද්දෙසවාරෙ ‘‘සමාධිබලං හොති, වීරියබලං හොතී’’ති න වුත්තං. තතො එව හි අහෙතුකානං සඞ්ගහවාරෙ ඣානඞ්ගානි ච න උද්ධටානි. තෙනෙව ඉමස්මිම්පි අහෙතුකද්වයෙ බලානි අනුද්දෙසාසඞ්ගහිතානි. යස්මා පන වීරියස්ස විජ්ජමානත්තා සෙසාහෙතුකෙහි ¶ බලවං, යස්මා ච එත්ථ විතක්කාදීනං ඣානපච්චයමත්තතා විය සමාධිවීරියානං බලමත්තතා අත්ථි, තස්මා නිද්දෙසවාරෙ ‘‘සමාධිබලං වීරියබල’’න්ති වත්වා ඨපිතං. යස්මා පන නෙව කුසලං නාකුසලං, තස්මා සම්මාසමාධි මිච්ඡාසමාධීති, සම්මාවායාමො මිච්ඡාවායාමොති ච න වුත්තන්ති අධිප්පායො. එවං සති මහාකිරියචිත්තෙසු ච එතං න වත්තබ්බං සියා, වුත්තඤ්ච, තස්මා සම්මා, මිච්ඡා වා නිය්යානිකසභාවාභාවතො මග්ගපච්චයභාවං අප්පත්තා සමාධිවායාමා ඉධ තථා න වුත්තාති දට්ඨබ්බා.

574. ඉන්ද්රියපරොපරියත්තආසයානුසයසබ්බඤ්ඤුතානාවරණඤාණානි ¶ ඉමස්සානන්තරං උප්පජ්ජමානානි යමකපාටිහාරියමහාකරුණාසමාපත්තිඤාණානි ච ඉමස්ස අනන්තරං උප්පන්නපරිකම්මානන්තරානි ඉමිනා ආවජ්ජිතාරම්මණෙයෙව පවත්තන්තීති ආහ ‘‘ඡ…පෙ… ගණ්හන්තී’’ති. මහාවිසයත්තා මහාගජො විය මහන්තන්ති මහාගජං.

රූපාවචරාරූපාවචරකිරියචිත්තවණ්ණනා

577. ඉදානි යානි කිරියානි ජාතානි, තානි වෙදිතබ්බානීති එවං යොජනා කාතබ්බා. අත්තභාවොති පඤ්චක්ඛන්ධා වුච්චන්ති.

චිත්තුප්පාදකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.