📜

3. නික්ඛෙපකණ්ඩං

තිකනික්ඛෙපකථාවණ්ණනා

985. සබ්බෙසන්ති චිත්තුප්පාදවසෙන රූපාසඞ්ඛතවසෙන ච භින්නානං සබ්බෙසං ඵස්සාදිචක්ඛාදිපදභාජනනයෙන විත්ථාරිතො. තත්ථ පන අසඞ්ඛතස්ස භෙදාභාවතො අසඞ්ඛතා ධාතූත්වෙව පදභාජනං දට්ඨබ්බං. යෙවාපනකානං පන සුඛුමුපාදායරූපස්ස ච ඉන්ද්රියවිකාරපරිච්ඡෙදලක්ඛණරූපුපත්ථම්භකභාවරහිතස්ස හදයවත්ථුස්ස පදුද්ධාරෙන ඉධ නිද්දෙසානරහත්තා නිද්දෙසො න කතොති දට්ඨබ්බො. න හි තථාගතස්ස ධම්මෙසු ආචරියමුට්ඨි අත්ථීති. නික්ඛිපිත්වාති විත්ථාරදෙසනං ඨපෙත්වා, අපනෙත්වාති අත්ථො, විත්ථාරදෙසනං අන්තොගධං කත්වාති වා. ගාථාත්ථො නිදානෙ වුත්තො එව.

මූලවසෙන පච්චයභාවො හෙතුපච්චයත්ථො. පභවති එතස්මාති පභවො, සො එව ‘‘ජනකො’’ති විසෙසිතො. සමුට්ඨාති එතෙනාති සමුට්ඨානං, තස්ස විසෙසනං නිබ්බත්තකන්ති. සබ්බානි වා එතානි පරියායවචනානි. අත්ථවසෙනාති කස්මා වුත්තං, නනු කුසලමූලානං හෙතුභාවතො ධම්මවසෙනාති යුත්තන්ති? සච්චමෙතං, අලොභාදීනං පන තිණ්ණං සමානස්ස මූලට්ඨස්ස වසෙන දස්සිතතං සන්ධාය ‘‘අත්ථවසෙනා’’ති වුත්තං. ඉමිනා ධම්මොති භාවො, අත්ථොති ධම්මකිච්චං අධිප්පෙතන්ති විඤ්ඤායති. ‘‘අලොභො නිදානං කම්මානං සමුදයායා’’තිආදිවචනතො (අ. නි. 3.34) තානි කුසලමූලානි සමුට්ඨානං එතස්සාතිපි තංසමුට්ඨානං. තං පන තෙහි සමුට්ඨිතං හොතීති ‘‘අලොභාදීහි සමුට්ඨිත’’න්ති ආහ. තෙ කුසලමූලතංසම්පයුත්තා සමුට්ඨානං එතස්සාතිපි අත්ථො සම්භවති. එත්ථ පන චෙතනං ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙ ‘‘තංසම්පයුත්තා’’ති සමුට්ඨානභාවෙ වත්තබ්බා. තත්ථ මූලෙහි අත්තනො පච්චයතො කුසලෙ පරියාදියති, ඛන්ධෙහි සභාවතො , කම්මෙහි අඤ්ඤස්ස නිබ්බත්තනකිච්චතො. මූලෙහි ච කුසලානං අනවජ්ජතාය හෙතුං දස්සෙති, ඛන්ධෙහි තංසම්පයොගකතං අනවජ්ජසභාවං, කම්මෙහි සුඛවිපාකතං. මූලෙහි වා නිදානසම්පත්තියා ආදිකල්යාණතං, ඛන්ධෙහි සභාවසම්පත්තියා මජ්ඣෙකල්යාණතං, කම්මෙහි නිබ්බත්තිසම්පත්තියා පරියොසානකල්යාණතං.

986. තං…පෙ… උද්ධං අකුසලං නාම නත්ථීති කස්මා වුත්තං, නනු විචිකිච්ඡුද්ධච්චසහගතමොහො අත්ථීති? සච්චමෙතං, තෙන පන විනා තංසම්පයුත්තතා නත්ථීති තංසම්පයුත්තෙසු ගහිතෙසු මොහො ගහිතො එවාති කත්වා ‘‘තතො උද්ධං නත්ථී’’ති වුත්තං අඤ්ඤත්ථ අභාවා. එකස්මිං ඨිතං එකට්ඨං, සහජභාවෙන එකට්ඨං සහජෙකට්ඨං. පහාතබ්බන්ති පහානං, පහානභාවෙන එකට්ඨං පහානෙකට්ඨං. යෙන හි යං සහ පහාතබ්බං, තෙන තං එකස්මිං පුග්ගලෙ ඨිතං හොති, එකස්මිං සමුච්ඡින්නෙ අසමුච්ඡින්නෙ ච ඉතරස්ස සමුච්ඡින්නතාය අසමුච්ඡින්නතාය ච වසෙන අඤ්ඤමඤ්ඤාවිරහිතතො.

987. තීණි ලක්ඛණානීති අනිච්චදුක්ඛඅනත්තතා. නාමකසිණසත්තපඤ්ඤත්තියො තිස්සො පඤ්ඤත්තියො. පරමත්ථෙ අමුඤ්චිත්වා වොහරියමානා විහාරමඤ්චාදිකා උපාදාපඤ්ඤත්ති සත්තපඤ්ඤත්තිග්ගහණෙන ගහිතාති වෙදිතබ්බා, එතානි ච ලක්ඛණාදීනි හෙට්ඨා ද්වීසු කණ්ඩෙසු විඤ්ඤත්තිආදීනි විය න වුත්තානි, න ච සභාවධම්මාති කත්වා න ලබ්භන්තීති වුත්තානි. න හි කොචි සභාවො කුසලත්තිකාසඞ්ගහිතොති වත්තුං යුත්තන්ති.

988. සුඛභූමීති කාමාවචරාදයොපි යුජ්ජන්ති. සුඛසහගතා හි කාමාවචරාදිභූමි සුඛභූමි. කාමාවචරාදිභූමීති ච කාමාවචරාදිතාය ධම්මා එව වුච්චන්තීති කාමාවචරාදිචිත්තුප්පාදෙසූති අත්ථතො විඤ්ඤායති. එවඤ්ච කත්වා ‘‘සුඛභූමිය’’න්ති වත්වා තස්සා එව විභාගදස්සනත්ථං ‘‘කාමාවචරෙ’’තිආදි වුත්තං. භූමි-සද්දො ච අභිධම්මෙ කාමාවචරාදීසු නිරුළ්හොති ‘‘චතූසු භූමීසු කුසල’’න්තිආදීසු (ධ. ස. 1384) අඤ්ඤභූමිග්ගහණං න හොතීති. පාළිතො චාති ‘‘විසිට්ඨානං පාකාති විපාකා’’තිආදිවචනත්ථවිභාවනෙන පාළිතො. ‘‘විපක්කභාවමාපන්නානං අරූපධම්මානමෙතං අධිවචන’’න්තිආදිනා භාසිතත්ථවිභාවනෙන අත්ථතො ච. නාමපරිච්ඡෙදාදීහි තිකදුකානං වවත්ථානදස්සනෙන වා පාළිතො, තදත්ථවිඤ්ඤාපනෙන අත්ථතො.

991. සාලිඵලන්ති සාලිපාකමාහ.

994. අම්හාකං මාතුලත්ථෙරොති පුග්ගලාරම්මණස්සපි උපාදානස්ස උපාදානක්ඛන්ධා එව පච්චයො, න ලොකුත්තරා, කො පන වාදො ඛන්ධාරම්මණස්ස. තෙනාහ ‘‘අග්ගහිතානී’’ති.

998. යථා උපාදානෙහි අග්ගහෙතබ්බා අනුපාදානියා, එවං සංකිලෙසෙහි අග්ගහෙතබ්බා අසංකිලෙසිකාති කත්වා ‘‘අසං…පෙ… එසෙව නයො’’ති ආහ.

1006. දිට්ඨියා ගහිතො අත්තා න විජ්ජති. යෙසු පන විපල්ලත්ථගාහො, තෙ උපාදානක්ඛන්ධාව විජ්ජන්ති. තස්මා යස්මිං අවිජ්ජමානනිච්චාදිවිපරියාසාකාරගහණං අත්ථි, සොව උපාදානක්ඛන්ධපඤ්චකසඞ්ඛාතො කායො. තත්ථ නිච්චාදිආකාරස්ස අවිජ්ජමානතාදස්සනත්ථං රුප්පනාදිසභාවස්සෙව ච විජ්ජමානතාදස්සනත්ථං විජ්ජමානො කායොති විසෙසෙත්වා වුත්තො, ලොකුත්තරා පන න කදාචි අවිජ්ජමානාකාරෙන ගය්හන්තීති න ඉදං විසෙසනං අරහන්ති. සක්කායෙ දිට්ඨි, සතී වා කායෙ දිට්ඨි සක්කායදිට්ඨි. අත්තනා ගහිතාකාරස්ස අවිජ්ජමානතාය සයමෙව සතී, න තාය ගහිතො අත්තා අත්තනියං වාති අත්ථො. අයං පනත්ථො සම්භවතීති කත්වා වුත්තො, පුරිමො එව පන පධානො. දුතියෙ හි දිට්ඨියා වත්ථු අවිසෙසිතං හොති. කායොති හි ඛන්ධපඤ්චකෙ වුච්චමානෙ ලොකුත්තරාපනයනං නත්ථි. න හි ලොකුත්තරෙසු කාය-සද්දො න වත්තති. කායපස්සද්ධිආදීසු හි ලොකුත්තරෙසු කාය-සද්දොපි ලොකුත්තරක්ඛන්ධවාචකොති. සීලෙනාති සුද්ධියා අහෙතුභූතෙන සීලෙන. ගහිතසමාදානන්ති උප්පාදිතපරාමාසොව. සො හි සමාදියන්ති එතෙන කුක්කුරසීලවතාදීනීති ‘‘සමාදාන’’න්ති වුත්තො. තත්ථ අවීතික්කමනීයතාය සීලං, භත්තිවසෙන සතතං චරිතබ්බතාය වතං දට්ඨබ්බං.

1007. ඉධෙව තිට්ඨමානස්සාති ඉමිස්සායෙව ඉන්දසාලගුහායං තිට්ඨමානස්ස. වාචුග්ගතකරණං උග්ගහො. අත්ථපරිපුච්ඡනං පරිපුච්ඡා. කුසලෙහි සහ චොදනාපරිහරණවසෙන විනිච්ඡයකරණං විනිච්ඡයො. බහූනං නානප්පකාරානං සක්කායදිට්ඨීනං අවිහතත්තා තා ජනෙන්ති, තාහි ජනිතාති වා පුථුජ්ජනා. අවිඝාතමෙව වා ජන-සද්දො වදති. පුථු සත්ථාරානං මුඛුල්ලොකිකාති එත්ථ පුථූ ජනා එතෙසන්ති පුථුජ්ජනාති වචනත්ථො. පුථු…පෙ… අවුට්ඨිතාති එත්ථ ජනෙතබ්බා, ජායන්ති වා එත්ථාති ජනා, ගතියො. පුථූ ජනා එතෙසන්ති පුථුජ්ජනා. ඉතො පරෙ ජායන්ති එතෙහීති ජනා, අභිසඞ්ඛාරාදයො. තෙ එතෙසං පුථූ විජ්ජන්තීති පුථුජ්ජනා. අභිසඞ්ඛරණාදිඅත්ථො එව වා ජන-සද්දො දට්ඨබ්බො. රාගග්ගිආදයො සන්තාපා. තෙ එව සබ්බෙපි වා කිලෙසා පරිළාහා. පුථු පඤ්චසුකාමගුණෙසූති එත්ථ ජායතීති ජනො, ‘‘රාගො ගෙධො’’ති එවමාදිකො. පුථු ජනො එතෙසන්ති පුථුජ්ජනා. පුථූසු වා ජනා ජාතා රත්තාති එවං රාගාදිඅත්ථො එව ජන-සද්දො දට්ඨබ්බො. පලිබුද්ධාති සම්බද්ධා උපද්දුතා වා. අස්සුතවාති එතෙන අන්ධතා වුත්තාති ‘‘අන්ධපුථුජ්ජනො වුත්තො’’ති ආහ.

අනයෙති අවඩ්ඪියං. සබ්බත්ථ නිරුත්තිලක්ඛණෙන පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. අනෙකෙසු ච කප්පසතසහස්සෙසු කතං ජානන්ති, පාකටඤ්ච කරොන්ති උපකාරං සතිජනනආමිසපටිග්ගහණාදිනා පච්චෙකසම්බුද්ධා, තථෙව දුක්ඛිතස්ස සක්කච්චං කාතබ්බං කරොන්ති. සම්මාසම්බුද්ධො පන අසඞ්ඛ්යෙය්යඅප්පමෙය්යෙසුපි කතං උපකාරං මග්ගඵලානං උපනිස්සයඤ්ච ජානාති, පාකටඤ්ච කරොති, සීහො විය ච ජවං සබ්බත්ථ සක්කච්චමෙව ධම්මදෙසනං කරොති. අරියභාවොති යෙහි යොගතො අරියා වුච්චන්ති, තෙ මග්ගඵලධම්මා දට්ඨබ්බා. අරියකරධම්මා අනිච්චදස්සනාදයො, විපස්සියමානා වා අනිච්චාදයො.

සොතානීති තණ්හාදිට්ඨිකිලෙසදුච්චරිතඅවිජ්ජාසොතානි. ‘‘සොතානං සංවරං බ්රූමී’’ති වත්වා ‘‘පඤ්ඤායෙතෙ පිධීයරෙ’’ති වචනෙන සොතානං සංවරො පිදහනං සමුච්ඡෙදඤාණන්ති විඤ්ඤායති. ඛන්තීති අධිවාසනා, සා ච තථාපවත්තා ඛන්ධා. පඤ්ඤාති එකෙ, අදොසො එව වා. කායදුච්චරිතාදීනන්ති දුස්සීල්යසඞ්ඛාතානං කායවචීදුච්චරිතානං මුට්ඨස්සච්චසඞ්ඛාතස්ස පමාදස්ස අභිජ්ඣාදොමනස්සානං පාපකානං අක්ඛන්තිඅඤ්ඤාණකොසජ්ජානඤ්ච. අනුපෙක්ඛා සඞ්ඛාරෙහි අවිවට්ටනං, සාලයතාති අත්ථො. ධම්මට්ඨිතියං පටිච්චසමුප්පාදෙ පටිලොමභාවො සස්සතුච්ඡෙදගාහො, තප්පටිච්ඡාදකමොහො වා. නිබ්බානෙ පටිලොමභාවො සඞ්ඛාරෙසු රති, නිබ්බානපටිච්ඡාදකො මොහො වා. සඞ්ඛාරනිමිත්තග්ගාහොති යාදිසස්ස කිලෙසස්ස අප්පහීනත්තා විපස්සනා සඞ්ඛාරනිමිත්තං න මුඤ්චති, සො කිලෙසො දට්ඨබ්බො. සඞ්ඛාරනිමිත්තග්ගහණස්ස අතික්කමනං වා පහානං.

චතුන්නං අරියමග්ගානං භාවිතත්තා අච්චන්තං අප්පවත්තිභාවෙන යං පහානන්ති යොජනා වෙදිතබ්බා. කෙන පන පහානන්ති? අරියමග්ගෙහෙවාති විඤ්ඤායමානො අයමත්ථො තෙසං භාවිතත්තා අප්පවත්තිවචනෙන. සමුදයපක්ඛිකස්සාති එත්ථ චත්තාරොපි මග්ගා චතුසච්චාභිසමයාති කත්වා තෙහි පහාතබ්බෙන තෙන තෙන සමුදයෙන සහ පහාතබ්බත්තා සමුදයසභාගත්තා ච සච්චවිභඞ්ගෙ ච සබ්බකිලෙසානං සමුදයභාවස්ස වුත්තත්තා ‘‘සමුදයපක්ඛිකා’’ති දිට්ඨිආදයො වුච්චන්ති. කායවාචාචිත්තානං විරූපප්පවත්තියා නයනං අපයාපනං, කායදුච්චරිතාදීනං විනාසනයනං වා විනයො, තෙසං වා ජිම්හප්පවත්තිං විච්ඡින්දිත්වා උජුකනයනං විනයනං. එසෙසෙති එසො සො එව, අත්ථතො අනඤ්ඤොති අත්ථො. තජ්ජාතෙති අත්ථතො තංසභාවොව. සප්පුරිසො අරියසභාවො, අරියො ච සප්පුරිසභාවොති අත්ථො.

අද්වයන්ති ද්වයතාරහිතං, වණ්ණමෙව ‘‘අච්චී’’ති ගහෙත්වා අච්චිං වා ‘‘වණ්ණො එවා’’ති තෙසං එකත්තං පස්සන්තො විය යථාතක්කිතං අත්තානං ‘‘රූප’’න්ති, යථාදිට්ඨං වා රූපං ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා තෙසං එකත්තං පස්සන්තො දට්ඨබ්බො. එත්ථ ච ‘‘රූපං අත්තා’’ති ඉමිස්සා පවත්තියා අභාවෙපි රූපෙ අත්තග්ගහණං පවත්තමානං අච්චියං වණ්ණග්ගහණං විය. උපමායො ච අනඤ්ඤත්තාදිග්ගහණනිදස්සනවසෙනෙව වුත්තා, න වණ්ණාදීනං විය අත්තනො විජ්ජමානත්තස්ස, අත්තනො විය වා වණ්ණාදීනං අවිජ්ජමානත්තස්ස දස්සනත්ථං.

1008. සරීරනිප්ඵත්තියාති සරීරපාරිපූරියා. නිච්ඡෙතුං අසක්කොන්තො විචිනන්තො කිච්ඡතීති විචිකිච්ඡා. ඉදප්පච්චයානං භාවොති ජාතිආදිසභාවමෙව ආහ, ජාතිආදීනං වා ජරාමරණාදිඋප්පාදනසමත්ථතං. සා පන ජාතිආදිවිනිමුත්තා නත්ථීති තෙසංයෙවාධිවචනං හොති ‘‘ඉදප්පච්චයතා’’ති.

1009. ඉධ අනාගතකිලෙසා ‘‘තදෙකට්ඨා කිලෙසා’’ති වුච්චන්තීති තෙ දස්සෙතුං ‘‘ඉමිස්සා ච පාළියා’’තිආදි ආරද්ධං. සහජෙකට්ඨවසෙනාති තත්ථ උප්පන්නදිට්ඨියා සහජෙකට්ඨවසෙනාති අත්ථතො විඤ්ඤායති. තංසම්පයුත්තොති තෙහි සංයොජනකිලෙසෙහි සම්පයුත්තොතිපි අත්ථො යුජ්ජති. තථා තෙ සංයොජනකිලෙසා සමුට්ඨානං එතස්සාති තංසමුට්ඨානන්ති වා. සංයොජනරහිතෙහි ච පන කිලෙසෙහි සම්පයුත්තානං සමුට්ඨිතානඤ්ච සබ්භාවතො කිලෙසෙහෙව යොජනා කතා.

1011. සංයොජනාදීනං වියාති සංයොජනතදෙකට්ඨකිලෙසාදීනං යථාවුත්තානං විය. තෙහීති දස්සනභාවනාමග්ගෙහි. අභිසඞ්ඛාරවිඤ්ඤාණං කුසලාකුසලං, නාමරූපඤ්ච විපාකන්ති කත්වා ‘‘කුසලාදීනම්පි පහානං අනුඤ්ඤාත’’න්ති ආහ.

1013. හෙතූචෙවාති ‘‘පහාතබ්බහෙතුකා’’ති එතස්මිං සමාසපදෙ එකදෙසෙන සමාසපදත්ථං වදති. එත්ථ ච පුරිමනයෙන ‘‘ඉමෙ ධම්මා දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකා’’ති ඉමෙයෙව දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකා, න ඉතො අඤ්ඤෙති අයං නියමො පඤ්ඤායති, න ඉමෙ දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකායෙවාති. තස්මා ඉමෙසං දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකභාවො අනියතො විචිකිච්ඡාසහගතමොහස්ස අහෙතුකත්තාති පුරිමනයො විවරණීයත්ථවා හොති. තස්මා පුරිමනයෙන ධම්මතො දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකෙ නික්ඛිපිත්වා අත්ථතො නික්ඛිපිතුං දුතියනයො වුත්තො.

1029. මහග්ගතා වා ඉද්ධිවිධාදයො. අප්පමාණාරම්මණා මහග්ගතා චෙතොපරියපුබ්බෙනිවාසානාගතංසඤාණසම්පයුත්තා.

1035. අනන්තරෙ නියුත්තානි, අනන්තරඵලප්පයොජනානි, අනන්තරඵලකරණසීලානි වා ආනන්තරිකානි. තානි පන පටිපක්ඛෙන අනිවාරණීයඵලත්තා අන්තරායරහිතානීති ‘‘අනන්තරායෙන ඵලදායකානී’’ති වුත්තං. අනන්තරායානි වා ආනන්තරිකානීති නිරුත්තිවසෙන පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. එකස්මිම්පීති පි-සද්දෙන අනෙකස්මිම්පි ආයූහිතෙ වත්තබ්බමෙවනත්ථීති දස්සෙති. න ච තෙසං අඤ්ඤමඤ්ඤපටිබාහකත්තං අත්ථි අප්පටිපක්ඛත්තා, අප්පටිපක්ඛතා ච සමානඵලත්තා අනුබලප්පදානතො ච. ‘‘නත්ථි හෙතු නත්ථි පච්චයො සත්තානං සංකිලෙසායා’’ති (දී. නි. 1.168) එවමාදිකො අහෙතුකවාදො. ‘‘කරොතො ඛො කාරයතො ඡින්දතො ඡෙදාපයතො…පෙ… කරොතො න කරීයති පාප’’න්ති (දී. නි. 1.166) එවමාදිකො අකිරියවාදො. ‘‘නත්ථි දින්න’’න්ති (දී. නි. 1.171; ම. නි. 2.94; 3.91) එවමාදිකො නත්ථිකවාදො. එතෙසු පුරිමවාදො බන්ධමොක්ඛානං හෙතුං පටිසෙධෙති, දුතියො කම්මං, තතියො විපාකන්ති අයමෙතෙසං විසෙසො. තඤ්හීති අහෙතුකාදිනියතමිච්ඡාදිට්ඨිං, න පන නියතභාවං අප්පත්තං.

1039. පච්චයට්ඨෙනාති මග්ගපච්චයසඞ්ඛාතෙන සම්පයොගවිසිට්ඨෙන පච්චයභාවෙනාති වෙදිතබ්බං. එත්ථ ච මග්ගඞ්ගානං ඨපනං මග්ගපච්චයභාවරහිතෙ මග්ගහෙතුකෙ දස්සෙතුං, තෙන මග්ගහෙතුකෙ අසඞ්කරතො වවත්ථපෙති. සචෙ පන කොචි වදෙය්ය ‘‘එකෙකං අඞ්ගං ඨපෙත්වා තංතංසම්පයුත්තානං මග්ගහෙතුකභාවෙපි ‘මග්ගඞ්ගානි ඨපෙත්වා’ති ඉදං වචනං යුජ්ජතී’’ති. එවඤ්හි සති තතියනයෙ විය ඉධාපි ‘‘ඨපෙත්වා’’ති න වත්තබ්බං සියා, වුත්තඤ්චෙතං, තස්මා වුත්තනයෙනෙවත්ථො වෙදිතබ්බො. මග්ගඞ්ගාමග්ගඞ්ගානඤ්හි සම්පයුත්තානං විසෙසදස්සනත්ථො අයං නයොති. සෙසමග්ගඞ්ගානං පුබ්බෙ ඨපිතානන්ති අධිප්පායො. ඵස්සාදීනඤ්හි පුරිමනයෙපි මග්ගහෙතුකතා සිද්ධාති.

සම්මාදිට්ඨියා දුතියනයෙපි ඨපිතාය තතියනයෙ සහෙතුකභාවො දස්සිතො. කථං දස්සිතො, නනු අරියමග්ගසමඞ්ගිස්ස ‘‘අලොභො අදොසො ඉමෙ ධම්මා මග්ගහෙතූ’’ති (ධ. ස. 1039) අවත්වා ‘‘අලොභො අදොසො අමොහො ඉමෙ ධම්මා මග්ගහෙතූ’’ති විසුං සම්මාදිට්ඨිආදිකෙ මග්ගහෙතූ දස්සෙත්වා ‘‘තංසම්පයුත්තො…පෙ… විඤ්ඤාණක්ඛන්ධො’’ති (ධ. ස. 1039) විසුං මග්ගහෙතුකානං දස්සිතත්තා ‘‘මග්ගහෙතූසු අමොහො’’ති (ධ. ස. 1039) වුත්තාය සම්මාදිට්ඨියා මග්ගහෙතුකතා න දස්සිතා සියා? නො න දස්සිතා. යථා හි තීණි සංයොජනානි දස්සෙත්වා ‘‘තදෙකට්ඨො ලොභො දොසො මොහො, ඉමෙ ධම්මා දස්සනෙන පහාතබ්බහෙතූ’’ති (ධ. ස. 1017) විසුං පහාතබ්බහෙතූ නියමෙත්වා ‘‘තදෙකට්ඨා ච කිලෙසා’’තිආදිවචනෙන (ධ. ස. 1017) ලොභදොසමොහා ච අඤ්ඤමඤ්ඤසහජෙකට්ඨා අඤ්ඤමඤ්ඤසම්පයුත්තා සඞ්ඛාරක්ඛන්ධභූතා ච දස්සනෙනපහාතබ්බහෙතුකාති දස්සිතා හොන්ති, එවමිධාපි ‘‘අලොභාදයො ඉමෙ ධම්මා මග්ගහෙතූ’’ති නිගමිතාපි අඤ්ඤමඤ්ඤසම්පයුත්තසඞ්ඛාරක්ඛන්ධභාවතො තංසම්පයුත්තසඞ්ඛාරක්ඛන්ධවචනෙන ‘‘මග්ගහෙතුකා’’ති දස්සිතා එවාති සිද්ධං හොති, සම්මාදිට්ඨියාපි අමොහොති වුත්තාය මග්ගහෙතුකභාවදස්සනං. සචෙ පන යො දුතියනයෙ මග්ගො චෙව හෙතු චාති වුත්තො, තතො අඤ්ඤස්සෙව අඤ්ඤෙන අසාධාරණෙන පරියායෙන මග්ගහෙතුභාවං දස්සෙත්වා තංසම්පයොගතො සම්මාදිට්ඨියා මග්ගහෙතුකභාවදස්සනත්ථො තතියනයො සියා. ‘‘අරියමග්ගසමඞ්ගිස්ස අලොභො අදොසො ඉමෙ ධම්මා මග්ගහෙතූ’’තිආදි වත්තබ්බං සියා. යස්මා පන ‘‘මග්ගහෙතූ’’ති ඉමිනා අඤ්ඤෙන සාධාරණෙන පරියායෙන යෙසං මග්ගහෙතුභාවො සම්භවති, තෙ සබ්බෙ ‘‘මග්ගහෙතූ’’ති දස්සෙත්වා තංසම්පයුත්තානං තෙසං අඤ්ඤෙසඤ්ච මග්ගහෙතුකභාවදස්සනත්ථො තතියනයො, තස්මා තත්ථ ‘‘අමොහො’’තිපි වුත්තං. න හි සො මග්ගහෙතු න හොතීති. ඉමෙ පන තයොපි නයා අත්ථවිසෙසවසෙන නික්ඛිත්තත්තා අත්ථතො නික්ඛෙපා දට්ඨබ්බා. අථ වා සරූපෙන වචනං ධම්මතො නික්ඛෙපො, අත්ථෙන අත්ථතොති එවම්පි යොජනා සම්භවති. තත්ථ දුතියතතියනයා සරූපතො හෙතුහෙතුමන්තුදස්සනවසෙන ධම්මතො නික්ඛෙපො. පඨමනයො තථාඅදස්සනතො අත්ථෙන ච මග්ගඞ්ගතංසම්පයුත්තානං හෙතුහෙතුමන්තුභාවාවගමනතො අත්ථතො නික්ඛෙපොති.

1040. යස්මිං සභාවධම්මෙ නින්නපොණපබ්භාරභාවෙන චිත්තං පවත්තති, සො තස්ස ආරම්මණාධිපති වෙදිතබ්බො. චෙතොපරියඤාණෙන ජානිත්වා පච්චවෙක්ඛමානො තෙන පච්චවෙක්ඛමානොති වුත්තො. එත්ථාපීති එතස්මිම්පි අට්ඨකථාවචනෙ, එත්ථ වා පට්ඨානෙ මග්ගාදීනි ඨපෙත්වා අඤ්ඤෙසං අධිපතිපච්චයභාවස්ස අවචනෙනෙව පටික්ඛෙපපාළියං. අයමෙවත්ථොති අත්තනො මග්ගඵලං ඨපෙත්වාති අත්ථො. වීමංසාධිපතෙය්යන්ති පධානෙන අධිපතිනා සහජාතාධිපති නිදස්සිතො, තයිදං නයදස්සනමත්තමෙව හොතීති අඤ්ඤොපි එවංපකාරො සහජාතො මග්ගාධිපති නිදස්සිතො හොති, තස්මා වීරියාධිපතෙය්යන්ති ච යොජෙතබ්බං. ඉදම්පි හි අත්ථතො වුත්තමෙවාති.

1041. අත්තනො සභාවො අත්තභාවො. ලද්ධොකාසස්ස කම්මස්ස විපාකො කප්පසහස්සාතික්කමෙ උප්පජ්ජති අනෙකකප්පසහස්සායුකානං සත්තානං, කප්පසහස්සාතික්කමෙපි වා ලද්ධොකාසං යං භවිස්සති, තදපි ලද්ධොකාසමෙවාති අත්තනො විපාකං සන්ධාය වුච්චති. නත්ථි නාම න හොතීති අනුප්පන්නො නාම න හොතීති අධිප්පායො. උප්පාදීසු අන්තොගධත්තා ‘‘උප්පාදිනො ධම්මා’’ති එතෙන වචනෙන වුච්චතීති කත්වා ආහ ‘‘උප්පාදිනො ධම්මා නාම ජාතො’’ති. අරූපසඞ්ඛාතො අත්තාති අරූපභවඞ්ගං ආහ. තත්ථ ආකාසානඤ්චායතනසඤ්ඤාදිමයො අත්තාති හි අත්ථතො වොහාරො පවත්තොති.

යදි පන ආයූ…පෙ… සබ්බං විපාකං දදෙය්ය, අලද්ධොකාසඤ්ච විපාකං දෙතීති කත්වා විපක්කවිපාකඤ්ච දදෙය්ය, තතො එකස්සෙව කම්මස්ස සබ්බවිපාකෙන භවිතබ්බන්ති අඤ්ඤස්ස කම්මස්ස ඔකාසො න භවෙය්ය නිරත්ථකත්තා , උප්පත්තියායෙව ඔකාසො න භවෙය්ය, උප්පන්නස්ස වා ඵලදානෙ. අථ වා අලද්ධොකාසස්ස විපාකදානෙ පච්චයන්තරරහිතස්සපි විපාකදානං ආපන්නන්ති අවිජ්ජාතණ්හාදිපච්චයන්තරඛෙපකස්ස අඤ්ඤස්ස අපචයගාමිකම්මස්ස කම්මක්ඛයකරස්ස ඔකාසො න භවෙය්ය. භාවිතෙපි මග්ගෙ අවිජ්ජාදිපච්චයන්තරරහිතස්ස ච කම්මස්ස විපච්චනතො සමත්ථතා න සියාති අත්ථො. සබ්බදා වා විපාකප්පවත්තියා එව භවිතබ්බත්තා විපාකතො අඤ්ඤස්ස පවත්තිඔකාසො න භවෙය්ය. තං පනාති ආයූහිතං කම්මං. ඉදං පන ධුවවිපාකස්ස විපාකෙන අධුවවිපාකස්සපි ලද්ධොකාසස්ස විපාකං උප්පාදීති දස්සෙතුං ආරද්ධන්ති දට්ඨබ්බං. අට්ඨ සමාපත්තියො ච බලවවිරහෙ අග්ගමග්ගභාවනාවිරහෙ ච අප්පහීනසභාවතො ධුවං විපච්චන්තීති ධුවවිපාකාති වුත්තා. ආයූහිතකම්මෙ වුච්චමානෙ අනුප්පන්නං කස්මා වුත්තන්ති? යං ආයූහිතං භවිස්සති, තත්ථාපි ආයූහිත-සද්දප්පවත්තිසබ්භාවා.

1050. උපාදින්නාති එත්ථ න උපෙතෙන ආදින්නාති අයමත්ථො, උපසද්දො පන උපසග්ගමත්තමෙව, තස්මා උපාදානාරම්මණා උපාදානෙහි, අඤ්ඤෙ ච අනභිනිවෙසෙන ‘‘අහං මග්ගං භාවයිං, මම මග්ගො උප්පන්නො’’තිආදිකෙන ගහණෙන ආදින්නා ඉච්චෙව උපාදින්නා. උපාදින්න-සද්දෙන වා අමග්ගඵලධම්මායෙව වුත්තා, ඉතරෙහි මග්ගඵලධම්මා චාති වෙදිතබ්බං.

තිකනික්ඛෙපකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දුකනික්ඛෙපකථාවණ්ණනා

1062. මෙත්තායනවසෙනාති මෙත්තාඵරණවසෙන. ‘‘මෙත්තයනවසෙනා’’ති වත්තබ්බෙ දීඝං කත්වා වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. මෙත්තා, මෙදනං වා මෙත්තායනං, තඤ්ච සිනෙහවසෙන. අනුදයතීති අනුදාති වත්තබ්බෙ ‘‘අනුද්දා’’ති ද-කාරාගමනං කත්වා වුත්තං. අනුද්දායනාකාරොති අනුරක්ඛණාකාරො. රක්ඛණඤ්හි දායනා. අනුද්දායිතස්සාති අනුද්දාය අයිතස්ස. ‘‘ජාතිපි දුක්ඛා’’තිආදිං සුණන්තස්ස සවනෙ, අනිච්චාදිතො සම්මසන්තස්ස සම්මසනෙ, මග්ගෙනෙත්ථ සම්මොහං විද්ධංසෙන්තස්ස පටිවෙධෙ, පටිවිජ්ඣිත්වා පච්චවෙක්ඛන්තස්ස පච්චවෙක්ඛණෙති චතූසු කාලෙසු දුක්ඛෙ ඤාණං වත්තති.

1065. චිත්තස්ස සංරඤ්ජනං චිත්තස්ස සාරාගො. ගිජ්ඣන්තීති අභිකඞ්ඛන්ති. සඤ්ජංන්තීති බන්ධන්ති. ලග්ගනට්ඨෙනාති සංවරණට්ඨෙන, ඔලම්බනට්ඨෙන වා. තස්ස තස්සෙව භවස්සාති කාමභවාදිසඞ්ඛාතස්ස විපාකකටත්තාරූපස්ස අභිනිබ්බත්තිඅත්ථං පටිසන්ධියා පච්චයභාවවසෙන පරිකඩ්ඪති. චිත්තමස්ස භවන්තරෙ විධාවති නිබ්බත්තති. තණ්හාවිප්ඵන්දිතනිවෙසො අට්ඨසතතණ්හාවිචරිතාදිභාවෙන තණ්හාපවත්තියෙව.

සරිතානීති රාගවසෙන අල්ලානි. තංසම්පයුත්තපීතිවසෙන සිනිද්ධානි සිනෙහිතානි. විසතාති විත්ථතා. රූපාදීසු තෙභූමකධම්මෙසු බ්යාපනවසෙන විසටා. පුරිමවචනමෙව ත-කාරස්ස ට-කාරං කත්වා වුත්තං. විසාලාති විපුලා. විසක්කතීති පරිසප්පති, සහති වා. රත්තො හි රාගවත්ථුනා පාදෙන තාලියමානොපි සහතීති. ඔසක්කනං, විප්ඵන්දනං වා විසක්කනන්ති වදන්ති . අනිච්චාදිං නිච්චාදිතො ගණ්හන්තී විසංවාදිකා හොති. විසංහරතීති තථා තථා කාමෙසු ආනිසංසං පස්සන්තී විවිධෙහාකාරෙහි නෙක්ඛම්මාභිමුඛප්පවත්තිතො චිත්තං සංහරති සඞ්ඛිපති. විසං වා දුක්ඛං, තං හරති වහතීති අත්ථො. දුක්ඛනිබ්බත්තකස්ස කම්මස්ස හෙතුභාවතො විසමූලා, විසං වා දුක්ඛවෙදනාමූලං එතිස්සාති විසමූලා. දුක්ඛසමුදයත්තා විසං ඵලං එතිස්සාති විසඵලා. තණ්හාය රූපාදිකස්ස දුක්ඛස්සෙව පරිභොගො හොති, න අමතස්සාති සා ‘‘විසපරිභොගා’’ති වුත්තා. සබ්බත්ථ නිරුත්තිවසෙන පදසිද්ධි වෙදිතබ්බා. යො පනෙත්ථ පධානො අත්ථො, තං දස්සෙතුං පුන ‘‘විසතා වා පනා’’තිආදි වුත්තං. ඉත්ථභාවඤ්ඤථාභාවන්ති මනුස්සභාවදෙවාදිභාවභූතං.

පණිධානකවසෙනාති චිත්තස්ස රූපාදීසු ඨපනකවසෙන. අඤ්ඤොපි බන්ධු තණ්හාය එව හොති, සො පන අබන්ධුපි හොති. තණ්හා පන නිච්චසන්නිස්සිතාති ‘‘පාටියෙක්කො බන්ධූ’’ති වුත්තා. අසනතොති බ්යාපනතො භුඤ්ජනතො ච. තදුභයං දස්සෙති ‘‘අජ්ඣොත්ථරණතො’’තිආදිනා. ආසීසනවසෙනාති ඉච්ඡනවසෙන. අඤ්ඤෙනාකාරෙනාති ජප්පනාජප්පිතත්තානං ජප්පාය අනඤ්ඤත්තදස්සනාකාරෙන. චිත්තං පරියුට්ඨාතීති චිත්තං මූසති. මාරපාසොති මාරෙන ගහිතතාය රාගො මාරපාසො.

1066. සඞ්ඛාරෙසු උප්පන්නො කම්මපථභෙදං න කරොතීති එතෙන සත්තෙසු උප්පන්නො අට්ඨානකොපො කරොතීති විඤ්ඤායති. ‘‘අත්ථං මෙ නාචරි , න චරති, න චරිස්සති, පියස්ස මෙ මනාපස්ස අත්ථං නාචරි, න චරති, න චරිස්සති, අප්පියස්ස මෙ අමනාපස්ස අනත්ථං නාචරි, න චරති, න චරිස්සතී’’ති උප්පජ්ජමානොපි හි කොපො අවත්ථුස්මිං උප්පන්නත්තා අට්ඨානකොපො එව භවිතුං යුත්තො. ආඝාතෙන්තොති හනන්තො. පුනරුත්තිදොසො පටිසෙධිතොති දොස-පදස්ස පටිවිරොධ-පදස්ස ච ද්වික්ඛත්තුං ආගතත්තා වුත්තං. පටිඝස්ස වා විසෙසනත්ථං පුබ්බෙ ‘‘පටිවිරොධො’’ති, පදොසාදිවිසෙසනත්ථං ‘‘දොසො’’ති ච වුත්තං, දුස්සනාදිවිසෙසනත්ථං පච්ඡා ‘‘දොසො’’ති, විරොධවිසෙසනත්ථඤ්ච ‘‘පටිවිරොධො’’ති වුත්තන්ති නත්ථි පුනරුත්තිදොසො.

1091. අනිද්ධාරිතපරිච්ඡෙදෙ ධම්මානං අත්ථිතාමත්තදීපකෙ මාතිකුද්දෙසෙ අපරිච්ඡෙදෙන බහුවචනෙන උද්දෙසො කතොති බහුවචනෙනෙව පුච්ඡති – ‘‘කතමෙ ධම්මා අප්පච්චයා’’ති. සභාවසඞ්ඛාපරිච්ඡෙදාදිවසෙන හි ධම්මෙ අජානන්තස්ස වසෙන උද්දෙසො පුච්ඡා ච කරීයතීති. තස්මා පරිච්ඡෙදං අකත්වා උද්දිට්ඨා පුච්ඡිතා ච. ඉමෙති අසඞ්ඛතධාතුතො උද්ධං නත්ථීති දීපනත්ථං එකම්පි තං නිද්දිසිත්වා බහුවචනෙනෙව නිගමනං කතං නිද්දෙසතො පුබ්බෙ බොධනෙය්යස්ස අජානනකාලං උපාදාය.

1101. කිං පන නත්ථි, කිං තෙන න වුත්තාති යොජනා කාතබ්බා. ඉදමෙව මනොවිඤ්ඤෙය්යන්ති නියමාභාවො වවත්ථානාභාවො. චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදිවිඤ්ඤෙය්යමෙව චක්ඛාදිවිඤ්ඤෙය්යන්ති පාළියං වුත්තන්ති මනොවිඤ්ඤාණවිඤ්ඤෙය්යෙනපි මනොවිඤ්ඤෙය්යෙන භවිතබ්බන්ති කත්වා අට්ඨකථාය ‘‘කිං පන මනොවිඤ්ඤාණෙනා’’තිආදි වුත්තං. කෙහිචි විඤ්ඤෙය්යා කෙහිචි අවිඤ්ඤෙය්යාති ඉදං කාමාවචරං මනොවිඤ්ඤාණං ආරම්මණාදිවසෙන භින්දිත්වා යොජෙතබ්බං. රූපාවචරාදිආරම්මණෙන හි කාමාවචරමනොවිඤ්ඤාණෙන රූපරාගාදිසම්පයුත්තෙන ච කාමාවචරධම්මා න විඤ්ඤෙය්යා, ඉතරෙන ච විඤ්ඤෙය්යා. එවං කාමාවචරානමෙව ආරම්මණානං කෙසඤ්චි සද්දාදීනං රූපාරම්මණාදීහි අවිඤ්ඤෙය්යතා විඤ්ඤෙය්යතා ච යොජෙතබ්බා, තථා ද්වාරභෙදවසෙන. අථ වා සොමනස්සසහගතසන්තීරණං ඉට්ඨාරම්මණමෙවාති ඉතරං තෙන න විඤ්ඤෙය්යං. එවං උපෙක්ඛාසහගතෙ කුසලවිපාකෙ අකුසලවිපාකෙ චාති සබ්බත්ථ යථායොගං යොජෙතබ්බං. රූපාවචරාදයො කාමාවචරවිපාකාදීහි අවිඤ්ඤෙය්යා, කෙචිදෙව විඤ්ඤෙය්යා අරූපාවචරෙහීති යොජෙතබ්බං අනුවත්තමානත්තා. නිබ්බානෙන අවිඤ්ඤෙය්යත්තාති ‘‘කෙහිචි අවිඤ්ඤෙය්යා’’ති ඉමස්ස පදස්ස අත්ථසම්භවමත්තං සන්ධාය වුත්තං, න නිබ්බානස්ස අනුවත්තමානමනොවිඤ්ඤාණභාවතො.

1102. පඤ්චකාමගුණිකරාගොති උක්කට්ඨවසෙන වුත්තං. භවාසවං ඨපෙත්වා සබ්බො ලොභො කාමාසවොති යුත්තං සියා. සස්සතදිට්ඨිසහගතො රාගො භවදිට්ඨිසම්පයුත්තත්තා ‘‘භවාසවො’’ති අට්ඨකථායං වුත්තො. භවාසවො පන ‘‘දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තෙසු එව උප්පජ්ජතී’’ති පාළියං වුත්තො. සොපි රාගො කාමාසවො භවිතුං යුත්තො. දිට්ඨධම්මිකසම්පරායිකදුක්ඛානං කාරණභූතා කාමාසවාදයොපි ද්විධා වුත්තා.

1103. කාමාසවනිද්දෙසෙ ච කාමෙසූති කාමරාගදිට්ඨිරාගාදිආරම්මණභූතෙසු තෙභූමකෙසු වත්ථුකාමෙසූති අත්ථො සම්භවති. තත්ථ හි උප්පජ්ජමානා සා තණ්හා සබ්බාපි න කාමච්ඡන්දාදිනාමං න ලභතීති. කත්තුකම්යතාඡන්දො අකුසලෙපි උප්පජ්ජති, න පන ධම්මච්ඡන්දො.

1105. අඤ්ඤං ජීවන්ති ගහණං යදිපි උපාදානක්ඛන්ධෙස්වෙව පවත්තති, රූපෙ…පෙ… විඤ්ඤාණෙ වා පන න පතිට්ඨාති. තතො අඤ්ඤං කත්වා ජීවං ගණ්හාතීති සස්සතදිට්ඨි හොතීති. බ්රහ්මාදිං එකච්චං අත්තානං ‘‘හොතී’’ති නිච්චතො අඤ්ඤඤ්ච ‘‘න හොතී’’ති අනිච්චතො ගණ්හන්තස්ස ‘‘හොති ච න ච හොතී’’ති එකච්චසස්සතදිට්ඨි. ‘‘හොතී’’ති ච පුට්ඨෙ ‘‘නෙවා’’ති, ‘‘න හොතී’’ති ච පුට්ඨෙ ‘‘න’’ඉති සබ්බත්ථ පටික්ඛිපන්තස්ස අමරාවික්ඛෙපදිට්ඨි, අමරා අනුපච්ඡෙදා, අමරමච්ඡසදිසී වා වික්ඛෙපදිට්ඨීති අත්ථො.

පඤ්චකාමගුණිකො රාගො කාමාසවොති වුත්තොති කත්වා බ්රහ්මානං විමානාදීසු රාගස්ස දිට්ඨිරාගස්ස ච කාමාසවභාවං පටික්ඛිපති. යදි පන ලොභො කාමාසවභවාසවවිනිමුත්තො අත්ථි, සො යදා දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තෙසු උප්පජ්ජති, තදා තෙන සම්පයුත්තො අවිජ්ජාසවො ආසවවිප්පයුත්තොති දොමනස්සවිචිකිච්ඡුද්ධච්චසම්පයුත්තස්ස විය තස්සපි ආසවවිප්පයුත්තතා වත්තබ්බා සියා ‘‘චතූසු දිට්ඨිගතවිප්පයුත්තෙසු ලොභසහගතෙසු චිත්තුප්පාදෙසු උප්පන්නො මොහො සියා ආසවසම්පයුත්තො සියා ආසවවිප්පයුත්තො’’ති. ‘‘කාමාසවො අට්ඨසු ලොභසහගතෙසු චිත්තුප්පාදෙසු උප්පජ්ජතී’’ති, ‘‘කාමාසවං පටිච්ච දිට්ඨාසවො අවිජ්ජාසවො’’ති (පට්ඨා. 3.3.1) ච වචනතො දිට්ඨිසහගතො රාගො කාමාසවො න හොතීති න සක්කා වත්තුං. කිලෙසපටිපාටියාපි ආහරිතුං වට්ටතීති ආසවානං වචනං පහාතබ්බදස්සනත්ථන්ති කත්වා තෙ පහානෙ ආහරියමානා පහාතබ්බානම්පි තෙසං කිලෙසානං උද්දෙසක්කමෙන ආහරිතුං වට්ටන්ති පජහනකානං මග්ගානම්පීති අත්ථො.

1121. පඨමකමානභාජනීයෙති ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’ති මානස්ස නිද්දෙසෙ. තත්ථ හි ‘‘එකච්චො ජාතියා වා ගොත්තෙන වා කොලපුත්තියෙන වා වණ්ණපොක්ඛරතාය වා ධනෙන වා අජ්ඣෙනෙන වා කම්මායතනෙන වා සිප්පායතනෙන වා විජ්ජාට්ඨානෙන වා සුතෙන වා පටිභානෙන වා අඤ්ඤතරඤ්ඤතරෙන වා වත්ථුනා මානං ජප්පෙති, යො එවරූපො මානො මඤ්ඤනා…පෙ… කෙතුකම්යතා චිත්තස්සා’’ති (විභ. 866) සෙය්යස්ස සදිසස්ස හීනස්ස ච පවත්තමානො පුග්ගලවිසෙසං අනාමසිත්වා සෙය්යමානො විභත්තොති ඉමමත්ථං සන්ධාය ‘‘එකො මානො තිණ්ණං ජනානං උප්පජ්ජතීති කථිතො’’ති ආහ. න කෙවලඤ්චායං පඨමකමානභාජනීයෙ එව එවං කථිතො, දුතියකතතියකමානභාජනීයෙපි කථිතො එවාති නිදස්සනමත්ථං එතං දට්ඨබ්බං. අථ වා පුග්ගලෙ අනිස්සාය වුත්තානං තිණ්ණම්පි මානානං භාජනීයං ‘‘පඨමකමානභාජනීයෙ’’ති ආහ. සෙය්යස්ස ‘‘සෙය්යොහමස්මීති මානො’’තිආදීනඤ්හි පුග්ගලං ආමසිත්වා වුත්තානං නවන්නං මානානං භාජනීයං දුතියකමානභාජනීයං හොති, තස්ස මානරාසිස්ස පුග්ගලං අනාමසිත්වා වුත්තමානරාසිතො දුතියතතියකත්තාති, අථාපි ච යථාවුත්තෙ දුතියකමානභාජනීයෙ ‘‘එකෙකස්ස තයො තයො මානා උප්පජ්ජන්තීති කථිත’’න්ති ඉධ වුත්තාය අත්ථවණ්ණනාය සමානදස්සනත්ථං ‘‘පඨමකමානභාජනීයෙ’’ති වුත්තං. සො එව මානො ඉධාගතොති තත්ථ කථිතො එව අත්ථො යුජ්ජතීති අධිප්පායො. මානකරණවසෙනාති ‘‘සෙය්යො’’තිආදිකිච්චකරණවසෙන. අපරාපරෙ උපාදායාති ඉදං පුරිමපුරිමා මානා අපරාපරෙ උපනිස්සයභාවෙන තෙ උප්පාදෙන්තා අච්චුග්ගච්ඡන්තීති ඉමමත්ථං සන්ධාය වුත්තං. කෙතුකම්යතාචිත්තං අච්චුග්ගතභාවං ගච්ඡතීති කත්වා චිත්තෙනෙව විසෙසිතං.

1126. අක්ඛමනභාවප්පකාසනං ඛිය්යනං. මනෙන පියකරණන්ති එවංපකාරං පූජනං මානනන්ති වුච්චතීති අත්ථො. ඉස්සාකරණවසෙනාති ලාභාදිඅක්ඛමනකිච්චවසෙන.

1127. අරියසාවකාති වචනං ‘‘අරියසාවකානංයෙව පටිවෙධො අත්ථි, තෙ ච තං න මච්ඡරායන්තී’’ති පටිවෙධධම්මෙ මච්ඡරියාභාවදස්සනත්ථං. ගන්ථොති පාළි. කථාමග්ගොති අට්ඨකථාපබන්ධො. ධම්මන්තරන්ති කුසලාදිධම්මං භින්දිත්වා අකුසලාදිං අත්තනො ලොලතාය තථාගතභාසිතං තිත්ථියභාසිතං වා කරොන්තො ආලොලෙස්සති. අත්තානං ආවිකත්වාති අත්තානං අඤ්ඤථා සන්තං අඤ්ඤථා පවෙදයිත්වා. යො පනාති තිත්ථියො ගහට්ඨො වා අත්තනො සමයස්ස සදොසභාවං දට්ඨුං අනිච්ඡන්තො අඤ්ඤාණෙන අභිනිවෙසෙන වා.

බ්යාපිතුමනිච්ඡොති විවිච්ඡො, තස්ස භාවො වෙවිච්ඡං. අනාදරොති මච්ඡරියෙන දානෙ ආදරරහිතො. කටච්ඡුනා ගාහො භත්තස්ස කටච්ඡුග්ගාහො, කටච්ඡුග්ගාහො විය කටච්ඡුග්ගාහො. යථා හි කටච්ඡුග්ගාහො යථාවුත්තෙ භත්තෙ න සංපසාරයති, එවං මච්ඡරියම්පි ආවාසාදීසූති. ගය්හති එතෙනාති වා ගාහො, කටච්ඡු එව ගාහො කටච්ඡුග්ගාහො. සො යථා සඞ්කුටිතග්ගො න සංපසාරයති, එවං මච්ඡරියම්පීති. ආවරිත්වා ගහිතං අග්ගහිතං, තස්ස භාවො අග්ගහිතත්තං, මච්ඡරියං. ‘‘ආවාසාදි පරෙහි සාධාරණමසාධාරණං වා මය්හෙව හොතූ’’ති පවත්තිවසෙන අත්තසම්පත්තිග්ගහණලක්ඛණතා, ‘‘මා අඤ්ඤස්සා’’ති පවත්තිවසෙන අත්තසම්පත්තිනිගූහණලක්ඛණතා ච යොජෙතබ්බා. යං පන ‘‘පරසන්තකං ගණ්හිතුකාමො’’ති වුත්තං, තං මච්ඡරියස්ස පරසන්තකලොභස්ස උපනිස්සයභාවං දස්සෙතුං වුත්තන්ති දට්ඨබ්බං. යදි හි තං මච්ඡරියප්පවත්තිදස්සනං, පරසම්පත්තිග්ගහණලක්ඛණතා ච වත්තබ්බා සියාති.

1140. අභිජ්ඣාකාමරාගානං විසෙසො ආසවද්වයඑකාසවභාවො සියා, නඅභිජ්ඣාය නොආසවභාවො චාති නොආසවලොභස්ස සබ්භාවො විචාරෙතබ්බො. න හි අත්ථි ‘‘ආසවො ච නොආසවො ච ධම්මා ආසවස්ස ධම්මස්ස ආසවස්ස ච නොආසවස්ස ච ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’ති සත්තමො ච නවමො ච පඤ්හො. ගණනාය ච ‘‘හෙතුයා සත්තා’’ති වුත්තං, න ‘‘නවා’’ති. දිට්ඨිසම්පයුත්තෙ පන ලොභෙ නොආසවෙ විජ්ජමානෙ සත්තමනවමාපි පඤ්හවිස්සජ්ජනං ලභෙය්යුං, ගණනා ච ‘‘හෙතුයා නවා’’ති වත්තබ්බා සියා. දිට්ඨිවිප්පයුත්තෙ ච ලොභෙ නොආසවෙ විජ්ජමානෙ පුබ්බෙ දස්සිතො දොසොති.

1159. කාමච්ඡන්දනීවරණනිද්දෙසෙ කාමෙසූති තෙභූමකෙසු සාසවෙසු සබ්බෙසු වත්ථුකාමෙසු. සබ්බො හි ලොභො කාමච්ඡන්දනීවරණං. තෙනෙව තස්ස ආරුප්පෙ උප්පත්ති වුත්තා ‘‘නීවරණං ධම්මං පටිච්ච නීවරණො ධම්මො උප්පජ්ජති න පුරෙජාතපච්චයා. ආරුප්පෙ කාමච්ඡන්දනීවරණං පටිච්ච උද්ධච්චනීවරණං අවිජ්ජානීවරණං. ආරුප්පෙ කාමච්ඡන්දනීවරණං පටිච්ච ථිනමිද්ධනීවරණං උද්ධච්චනීවරණං අවිජ්ජානීවරණ’’න්ති (පට්ඨා. 3.8.1).

1162. ඉරියාපථිකචිත්තන්ති ඉරියාපථූපත්ථම්භකං අට්ඨපඤ්ඤාසවිධං චිත්තං. තත්ථ පන බලවථිනමිද්ධසහගතං චිත්තං ‘‘ඉරියාපථං සන්ධාරෙතුං අසක්කොන්ත’’න්ති වුත්තං. ඔලීයතීති ඔලම්බති.

1163. ඔනය්හතීති ඡාදෙති, අවත්ථරති වා. නානාරම්මණෙසු පවත්තිනිවාරණෙන, විප්ඵාරිකතානිවාරණෙනෙව වා අන්තොසමොරොධො. එකච්චානන්ති සිරීසාදිරුක්ඛානං. රූපකායෙනෙව සියුං, තෙන සුඛප්පටිසංවෙදනනිබ්බානසච්ඡිකිරියානං රූපතාපත්ති සියාති අධිප්පායො. තස්මාති ‘‘කායස්සා’’ති වචනස්ස රූපත්තාසාධකත්තා. න හි නාමකායො සුපතීති ඉදං ථිනමිද්ධසමුට්ඨිතරූපෙහි රූපකායස්ස ගරුභාවප්පත්තං අඞ්ගපච්චඞ්ගාදීනං සංසීදනං සොප්පන්ති සන්ධාය වුත්තං, න ජාගරණචිත්තරහිතං භවඞ්ගසන්තතින්ති. තස්ස ඵලත්තාති ඵලූපචාරෙන ඉන්ද්රියං විය මිද්ධං දස්සෙතුං මිද්ධස්ස ඵලත්තා ඉන්ද්රියනිද්දෙසෙ විය ලිඞ්ගාදීනි මිද්ධනිද්දෙසෙපි සොප්පාදීනි වුත්තානීති අත්ථො.

රූපකායස්ස අන්තොසමොරොධො නත්ථීති සො නාමකායෙ වුත්තොති විඤ්ඤායති. තෙන සහ වුත්තා ඔනාහපරියොනාහා ච. රූපකායස්ස වා විප්ඵාරිකාවිප්ඵාරිකභාවො නාම අත්තනො සභාවෙන නත්ථි, නාමකායස්ස නාමකායෙ විප්ඵාරිකෙ ලහුකො, අවිප්ඵාරිකෙ ගරුකොති අවිප්ඵාරිකභාවෙන ඔනාහනාදි නාමකායස්සෙව හොතීති ඔනාහනාදයොපි නාමකායෙ විඤ්ඤායන්ති. තෙනාහ ‘‘න හි රූපං නාමකායස්ස ඔනාහො…පෙ… හොතී’’ති. ආවරණභාවො විය හි ඔනාහනාදිභාවොපි නාමකායස්සෙව හොතීති. ඉතරො අධිප්පායං අජානන්තො මෙඝාදීහි රූපෙහි රූපානං ඔනාහනාදිං පස්සන්තො ‘‘නනු චා’’තිආදිමාහ. යදි එවන්ති යදි රූපස්ස ඔනාහනාදිතා සිද්ධා, අරූපස්ස න සියා , සෙතුබන්ධාදීසු රූපස්ස ආවරණං දිට්ඨන්ති ආවරණම්පි අරූපස්ස න භවෙය්යාති අත්ථො.

සුරාමෙරයපානං අකුසලන්ති කත්වා යුත්තො තස්ස උපක්කිලෙසභාවො, සුරා…පෙ… පමාදට්ඨානානුයොගස්ස ච අකුසලත්තා පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණභාවො යුත්තො, තථාපි පරස්ස අධිප්පායං අනුජානිත්වා සුරාමෙරයස්ස උපක්කිලෙසතා පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණතා ච උපක්කිලෙසානං පඤ්ඤාය දුබ්බලීකරණානඤ්ච පච්චයත්තා ඵලවොහාරෙන වුත්තාති දස්සෙන්තො ආහ ‘‘න, පච්චයනිද්දෙසතො’’ති. එවමෙව ඛොති යථා ජාතරූපස්ස අයො ලොහං තිපු සීසං සජ්ජන්ති පඤ්චුපක්කිලෙසෙහි උපක්කිලිට්ඨං ජාතරූපං න චෙව මුදු හොති, න ච කම්මනියං, න ච පභස්සරං පභඞ්ගු ච, න ච සම්මා උපෙති කම්මාය, එවමෙව. පච්චයනිද්දෙසතොති උපක්කිලෙසපඤ්ඤාදුබ්බලීකරණානං පච්චයභාවනිද්දෙසතො, පච්චයෙ ඵලනිද්දෙසතොති අත්ථො. සයමෙව කිලෙසො උපක්කිලෙසනිද්දෙසෙසු නිද්දිට්ඨොති අධිප්පායො.

නීවරණං හුත්වාව නීවරණසම්පයුත්තෙ දස්සියමානෙ න නීවරණතාදස්සනත්ථො ආරම්භො, අථ ඛො සිද්ධනීවරණභාවස්ස නීවරණසම්පයුත්තතාදස්සනත්ථොති යථාලාභවසෙන ච අසම්පයුත්තස්ස වචනං න යුජ්ජති. යථා හි තිට්ඨන්තම්පි චරන්තම්පීති සිප්පිසම්බුකාදීසු යථාලාභසම්භවං තං ද්වයං වුත්තං, න එවං ‘‘ථිනමිද්ධනීවරණං සම්පයුත්තම්පි අසම්පයුත්තම්පී’’ති වචනං අත්ථි, යං යථාලාභං සම්භවෙය්යාති. චිත්තජස්සාසම්භවවචනතොති ‘‘චත්තත්තා’’තිආදිවචනස්ස ඣානක්ඛණෙ චිත්තජස්ස ථිනමිද්ධස්ස අසම්භවවචනභාවතොති අත්ථො, ‘‘චත්තත්තා’’තිආදිවචනෙන වා අසම්භවස්ස වචනතො පකාසනතොති අත්ථො.

කාමෙසු ඛො පන…පෙ… සුදිට්ඨොති ඉමිනා කාමාදීනවෙ අඤ්ඤාණස්ස පහානමාහ. තං තත්ථපහානන්ති තං තත්ථ රූපෙ පහානන්ති පහානං අපෙක්ඛිත්වා ‘‘ත’’න්ති වුත්තං, තං විනයනන්ති වා අත්ථො. තෙන රූපස්ස අප්පහාතබ්බත්තමෙව දස්සෙති, න පන ‘‘ඡ ධම්මෙ පහායා’’තිආදීසු මිද්ධස්ස අප්පහාතබ්බතාදස්සනතො අඤ්ඤො පකාරො වුත්තො. න යථා…පෙ… වුත්තන්ති ඡ ධම්මා පඤ්ච නීවරණානි ච යථා පහාතබ්බානෙව හොන්තානි ‘‘පහාතබ්බානී’’ති වුත්තානි, න එවං රූපං පහාතබ්බමෙව හොන්තං ‘‘පහාතබ්බ’’න්ති වුත්තන්ති අත්ථො.

අඤ්ඤෙහි ච සුත්තෙහීති වුත්තසුත්තානං දස්සනත්ථං ‘‘තථා හී’’තිආදිමාහ. කුසලප්පවත්තිං ආවරන්තීති ආවරණා. නීවාරෙන්තීති නීවරණා. චිත්තං අභිභවන්තා ආරොහන්තීති චෙතසො අජ්ඣාරුහා. ආවරණාදිකිච්චඤ්ච අරූපස්සෙව යුජ්ජති, තථා අන්ධකරණාදිකිච්චං. තත්ථ චතූසු පදෙසු පුරිමපුරිමස්ස පච්ඡිමපච්ඡිමො අත්ථො. සංසාරදුක්ඛං විඝාතො, තංජනකතාය විඝාතපක්ඛිකං. චෙතසො පරියුට්ඨානං අයොනිසොමනසිකාරතො උප්පත්ති අකුසලරාසිභාවො ච අරූපස්සෙව හොතීති අරූපමෙව මිද්ධං.

1166. ගණභොජනාදිඅකප්පියභොජනං කප්පියසඤ්ඤී භුඤ්ජිත්වා පුන ජානිත්වා කොචි විප්පටිසාරී හොති, අනවජ්ජඤ්ච භික්ඛුදස්සනචෙතියවන්දනාදිං වජ්ජසඤ්ඤී අකත්වා කත්වා ච කොචි අස්සද්ධො විප්පටිසාරී හොති. වත්ථුන්ති මූලං. එවරූපන්ති මූලවසෙන එවංපකාරන්ති අත්ථො. කුක්කුච්චපදං යෙවාපනකෙසු ‘‘කුච්ඡිතං කතං කුකතං, තස්ස භාවො’’ති වුත්තත්ථමෙව. කුක්කුච්චායනාකාරොති කුක්කුච්චභාවනාකාරො කුක්කුච්චකරණාකාරො කුක්කුච්චගමනාකාරො වා. එතෙන කුක්කුච්චං කිරියභාවෙන දස්සෙති. ‘‘කප්පති න කප්පතී’’ති පවත්තචිත්තුප්පාදොව විනයකුක්කුච්චං.

1176. චිත්තවික්ඛිපනකිච්චසාමඤ්ඤෙන උද්ධච්චං කුක්කුච්චඤ්ච සහ වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. කාමච්ඡන්දස්ස අනාගාමිමග්ගෙන පහානං උක්කට්ඨනීවරණවසෙන වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. යදි හි ලොභො නොනීවරණො සියා, ‘‘නොනීවරණො ධම්මො නීවරණස්ස ධම්මස්ස හෙතුපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදි වත්තබ්බං සියා, න චෙතං වුත්තං. ගණනාය ච ‘‘හෙතුයා චත්තාරී’’ති වුත්තං, න ‘‘නවා’’ති. තස්මා සබ්බො ලොභො කාමච්ඡන්දනීවරණන්ති අරහත්තමග්ගෙනස්ස පහානවචනං යුත්තං.

1219. කාමො චාති කිලෙසකාමො ච. පුරිමදිට්ඨිං උත්තරදිට්ඨි උපාදියතීති පුරිමදිට්ඨිං ‘‘සස්සතො’’ති ගණ්හන්තී උපාදියති, පුරිමදිට්ඨිආකාරෙනෙව වා උප්පජ්ජමානා උත්තරදිට්ඨි තෙනෙව පුරිමදිට්ඨිං දළ්හං කරොන්තී තං උපාදියතීති වුත්තං. ගොසීලගොවතාදීනීති තථාභූතං දිට්ඨිමාහ. අභිනිවෙසතොති අභිනිවෙසභාවතො, අභිනිවිසනතො වා. අත්තවාදමත්තමෙවාති අත්තස්ස අභාවා ‘‘අත්තා’’ති ඉදං වචනමත්තමෙව. උපාදියන්ති දළ්හං ගණ්හන්ති. කථං? අත්තාති. අත්තාති හි අභිනිවිසන්තා වචනමෙව දළ්හං කත්වා ගණ්හන්තීති අත්ථො. එවං අත්තවාදමත්තමෙව උපාදියන්තීති වුත්තං. ‘‘අත්තවාදමත්ත’’න්ති වා වාචාවත්ථුමත්තමාහ. වාචාවත්ථුමත්තමෙව හි ‘‘අත්තා’’ති උපාදියන්ති අත්ථස්ස අභාවාති.

1221. දින්නන්ති දානමාහ, තං අඵලත්තා රූපං විය දානං නාම න හොතීති පටික්ඛිපති. මහාවිජිතයඤ්ඤසදිසො යඤ්ඤො මහායාගො. ආමන්තෙත්වා හවනං දානං ආහුනං, පාහුනානං අතිථීනං අතිථිකිරියා පාහුනං, ආවාහාදීසු මඞ්ගලත්ථං දානං මඞ්ගලකිරියා. පරලොකෙ ඨිතො ඉමං ලොකං ‘‘නත්ථී’’ති ගණ්හාතීති ඉමං ලොකං අවෙක්ඛිත්වා පරලොකො, පරඤ්ච අවෙක්ඛිත්වා අයං ලොකො හොති ගන්තබ්බතො ආගන්තබ්බතො චාති පරලොකතො ඉධාගමනස්ස අභාවා තත්ථෙව උච්ඡිජ්ජනතො චිත්තෙන පරලොකෙ ඨිතො ඉමං ලොකං ‘‘නත්ථී’’ති ගණ්හාතීති අත්ථො වෙදිතබ්බො. න හි අයං දිට්ඨි පරලොකෙ නිබ්බත්තස්සෙව හොතීති. ඉධලොකෙ ඨිතොති එත්ථාපි අයමෙව නයො. අයං වා එත්ථ අත්ථො ‘‘සංසරණප්පදෙසො ඉධලොකො ච පරලොකො ච නාම කොචි නත්ථි සංසරණස්ස අභාවා තත්ථ තත්ථෙව උච්ඡිජ්ජනතො’’ති. පුරිමභවතො පච්ඡිමභවෙ උපපතනං උපපාතො, සො යෙසං සීලං, තෙ ඔපපාතිකා. තෙ පන චවනකා උපපජ්ජනකා හොන්තීති කත්වා ආහ ‘‘චවනකඋපපජ්ජනකසත්තා නත්ථීති ගණ්හාතී’’ති. අනුලොමප්පටිපදන්ති නිබ්බානානුකූලං සීලාදිප්පටිපදං.

1236. නිප්පදෙසතොව ගහිතොති ඉමිනා යං ආසවගොච්ඡකෙ බ්රහ්මානං කප්පරුක්ඛාදීසු රාගස්ස ච දිට්ඨිරාගස්ස ච අසඞ්ගහණෙන නීවරණගොච්ඡකෙ ච කාමච්ඡන්දස්ස අනාගාමිමග්ගෙන පහාතබ්බතාදස්සනෙන සප්පදෙසත්තං වුත්තං, තං නිවාරිතං හොති. අරහත්තමග්ගෙනාති වචනෙන චතූහි මග්ගෙහි පහාතබ්බතා වුත්තාති දට්ඨබ්බං. න හි පුරිමෙහි අතනුකතා මොහාදයො අරහත්තමග්ගෙන පහීයන්තීති.

1287. නිරතිඅත්ථෙනාති පීතිවිරහෙන, බලවනිකන්තිවිරහෙන වා. න හි දුක්ඛාය වෙදනාය රජ්ජන්තීති. අව-සද්දෙන අවගාහත්ථො අධොඅත්ථො චාති ද්විධා අව-සද්දස්ස අත්ථො වුත්තො.

1301. විචිකිච්ඡාසහගතො මොහරණො පහානෙකට්ඨෙන දිට්ඨිසම්පයුත්තෙන රාගරණෙන සරණො, උද්ධච්චසහගතො රූපරාගඅරූපරාගසඞ්ඛාතෙන. අරණවිභඞ්ගසුත්තෙ (ම. නි. 3.333) පන ‘‘යො කාමපටිසන්ධිසුඛිනො සොමනස්සානුයොගො හීනො ගම්මො පොථුජ්ජනිකො අනරියො අනත්ථසංහිතො, සදුක්ඛො එසො ධම්මො සඋපඝාතො සඋපායාසො සපරිළාහො මිච්ඡාපටිපදා. තස්මා එසො ධම්මො සරණො’’තිආදිවචනතො ඵලභූතදුක්ඛඋපඝාතඋපායාසපරිළාහසභාවභූතො මිච්ඡාපටිපදාභාවොව ‘‘සරණො’’ති විඤ්ඤායතීති තෙහි සබ්බාකුසලානං සරණතා සිද්ධා හොතීති.

සුත්තන්තිකදුකනික්ඛෙපකථාවණ්ණනා

1303. විවෙචිතත්තාති විසුං කතත්තා පකාසිතත්තා. අසෙසෙත්වා ඛෙපෙතීති වජිරං අත්තනා පතිතට්ඨානං අසෙසෙත්වා ඛෙපෙති පුන අපාකතිකතාආපාදනෙන.

1311. තප්පතීති විප්පටිසාරී හොති, අනුසොචති වා.

1313. අහන්ති ඉති-සද්දපරෙන අහං-සද්දෙන හෙතුභූතෙන යො අත්ථො විඤ්ඤායති, සො සංකථීයති, උදීරීයතීති අත්ථො. අඤ්ඤථා හි වුච්චමානස්ස වචනෙන පකාසියමානස්ස පදත්ථස්ස සඞ්ඛාදිභාවෙ සබ්බෙසං කුසලාදිධම්මානං අධිවචනාදිතා සියාති. භාවොති සත්තවෙවචනන්ති භණන්ති, ධාතුයා වා එතං අධිවචනං. දත්තොති එත්තාවතා සත්තපඤ්ඤත්තිං දස්සෙත්වා අඤ්ඤම්පි උපාදාපඤ්ඤත්තිං දස්සෙතුං ‘‘මඤ්චො’’තිආදිමාහ. අහන්ති ච පවත්තං අධිවචනං වදන්තෙන සුණන්තෙන ච පුබ්බෙ ගහිතසඤ්ඤෙන අත්ථප්පකාසනභාවෙන විඤ්ඤායති. න හි තස්මිං අවිඤ්ඤාතෙ තදත්ථවිජානනං අත්ථීති විසෙසෙන අධිවචනං ‘‘ඤායතීති සමඤ්ඤා’’ති වුත්තං. එතස්සත්ථස්ස අහන්ති ඉදං අධිවචනන්ති එවං වා සඤ්ඤාගහණවසෙන ඤායති සමඤ්ඤායති පාකටා හොතීති සමඤ්ඤා. පඤ්ඤාපීයතීති අහන්ති ඉදං එතස්ස අධිවචනන්ති එවං ඨපීයතීති අත්ථො. වොහරීයතීති වුච්චති. උද්ධෙය්යන්ති උද්ධරිතබ්බං. අපි නාමසහස්සතොති අනෙකෙහිපි නාමසහස්සෙහීති අත්ථො. සයමෙව උපපතනසීලං නාමං ‘‘ඔපපාතිකනාම’’න්ති වුච්චති.

කරීයතීති කම්මං, නාමමෙව කම්මං නාමකම්මං. තථා නාමධෙය්යං. කරණඨපනසද්දාපි හි කම්මත්ථා හොන්තීති. අථ කරණත්ථා, කරීයති ච ඨපීයති ච එතෙන අත්ථො එවංනාමොති පඤ්ඤාපීයතීති කරණං ඨපනඤ්ච නාම හොති. අථ භාවත්ථා, ඤාපනමත්තමෙව කරණං ඨපනන්ති ච වුත්තං. නාමනිරුත්ති නාමබ්යඤ්ජනන්ති නාමමිච්චෙව වුත්තං හොති. න හි පථවීසඞ්ඛාතං අත්ථප්පකාරමත්තං නිවදති බ්යඤ්ජයති වා පථවීති නාමං නිවදති බ්යඤ්ජයති වා, තස්මා අනාමස්ස නිරුත්තිබ්යඤ්ජනභාවනිවාරණත්ථං ‘‘නාමනිරුත්ති නාමබ්යඤ්ජන’’න්ති වුත්තං. එවං නාමාභිලාපොති එත්ථාපි නයො. එත්ථ පන සඞ්ඛා සමඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වොහාරොති චතූහි පදෙහි පඤ්ඤාපිතබ්බතො පඤ්ඤත්ති වුත්තා, ඉතරෙහි පඤ්ඤාපනතො.

තත්ථ ච ‘‘පුරිමා උපාදාපඤ්ඤත්ති උප්පාදවයකිච්චරහිතා ලොකසඞ්කෙතසිද්ධා, පච්ඡිමා නාමපඤ්ඤත්ති, යාය පුරිමා පඤ්ඤත්ති රූපාදයො ච සොතද්වාරවිඤ්ඤාණසන්තානානන්තරමුප්පන්නෙන ගහිතපුබ්බසඞ්කෙතෙන මනොද්වාරවිඤ්ඤාණසන්තානෙන ගහිතාය පඤ්ඤාපීයන්තී’’ති ආචරියා වදන්ති. එතස්මිං පන ඉමිස්සා පාළියා අට්ඨකථාය ච අත්ථෙ සති යං වුත්තං මාතිකායං ‘‘වචනමත්තමෙව අධිකාරං කත්වා පවත්තා අධිවචනා නාම, සහෙතුකං කත්වා වුච්චමානා අභිලාපා නිරුත්ති නාම, පකාරෙන ඤාපනතො පඤ්ඤත්ති නාමා’’ති (ධ. ස. අට්ඨ. 101-108), තෙන විරොධො සියා. න හි උප්පාදවයකිච්චරහිතස්ස වචනමත්තං අධිකාරං කත්වා පවත්ති අත්ථි උප්පාදාදිසහිතස්සෙව පවත්තිසබ්භාවතො, න ච වචනවචනත්ථවිමුත්තස්ස නාමස්ස නිද්ධාරෙත්වා සහෙතුකං කත්වා වුච්චමානතා අත්ථි, නාපි අනිද්ධාරිතසභාවස්ස පදත්ථස්ස තෙන තෙන පකාරෙන ඤාපනං අත්ථීති.

දුවිධා චායං පඤ්ඤත්ති යථාවුත්තප්පකාරාති අට්ඨකථාවචනඤ්ච න දිස්සති, අට්ඨකථායං පන විජ්ජමානපඤ්ඤත්තිආදයො ඡ පඤ්ඤත්තියොව වුත්තා. තත්ථ ‘‘රූපං වෙදනා’’තිආදිකා විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. ‘‘ඉත්ථී පුරිසො’’තිආදිකා අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. ‘‘තෙවිජ්ජො ඡළභිඤ්ඤො’’තිආදිකා විජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. ‘‘ඉත්ථිසද්දො පුරිසසද්දො’’තිආදිකා අවිජ්ජමානෙන විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. ‘‘චක්ඛුවිඤ්ඤාණං සොතවිඤ්ඤාණ’’න්තිආදිකා විජ්ජමානෙන විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. ‘‘ඛත්තියකුමාරො බ්රාහ්මණකුමාරො’’තිආදිකා අවිජ්ජමානෙන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. න චෙත්ථ යථාවුත්තප්පකාරා දුවිධා පඤ්ඤත්ති වුත්තාති සක්කා විඤ්ඤාතුං. විජ්ජමානස්ස හි සඞ්ඛා…පෙ… අභිලාපො විජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. අවිජ්ජමානස්ස ච සඞ්ඛාදිකා අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති. තෙසංයෙව විසෙසනවිසෙසිතබ්බභාවෙන පවත්තා සඞ්ඛාදයො ඉතරාති.

අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිවචනෙන පඤ්ඤාපිතබ්බා උපාදාපඤ්ඤත්ති, තස්සා පඤ්ඤාපනභූතා නාමපඤ්ඤත්ති ච වුත්තා, ඉතරෙහි නාමපඤ්ඤත්තියෙව යථාවුත්තාති චෙ? න, අසිද්ධත්තා. සති හි උජුකෙ පුරිමෙ පාළිඅනුගතෙ අත්ථෙ අයමත්ථො ඉමාය අට්ඨකථාය වුත්තොති අසිද්ධමෙතං. යදි ච සත්තරථඝටාදිදිසාකාලකසිණඅජටාකාසකසිණුග්ඝාටිමාකාසආකිඤ්චඤ්ඤායතනවිසයනිරොධසමාපත්තිආදිප්පකාරා උපාදාපඤ්ඤත්ති අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති, එතෙනෙව වචනෙන තස්සා අවිජ්ජමානතා වුත්තාති න සා අත්ථීති වත්තබ්බා. යථා ච පඤ්ඤාපිතබ්බතො අවිජ්ජමානානං සත්තාදීනං අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවො, එවං රූපාදීනං විජ්ජමානානං පඤ්ඤපෙතබ්බතො විජ්ජමානපඤ්ඤත්තිභාවො ආපජ්ජති. තතො ‘‘සබ්බෙ ධම්මා පඤ්ඤත්තී’’ති පඤ්ඤත්තිපථෙහි අවිසිට්ඨො පඤ්ඤත්තිධම්මනිද්දෙසො වත්තබ්බො සියා. අථාපි පඤ්ඤාපිතබ්බපඤ්ඤාපනවිසෙසදස්සනත්ථො සඞ්ඛාදිනිද්දෙසො, තථාපි ‘‘එකධම්මො සබ්බධම්මෙසු නිපතති, සබ්බධම්මා එකධම්මස්මිං නිපතන්තී’’තිආදිනා පඤ්ඤාපිතබ්බානං පඤ්ඤත්තිපථභාවස්ස දස්සිතත්තා පඤ්ඤාපිතබ්බානං පඤ්ඤත්තිභාවෙ පඤ්ඤත්තිපථා පඤ්ඤත්තිසද්දෙනෙව වුත්තාති පඤ්ඤත්තිපථපදං න වත්තබ්බං සියා, නාපි සක්කා පඤ්ඤාපිතබ්බපඤ්ඤාපනවිසෙසදස්සනත්ථො සඞ්ඛාදිනිද්දෙසොති වත්තුං සඞ්ඛාදිසද්දානං සමානත්ථත්තා. වුත්තඤ්හි ‘‘මරණෙනපි තං පහීයති, යං පුරිසො මමිදන්ති මඤ්ඤතී’’ති (මහානි. 41) එත්ථ ‘‘පුරිසොති සඞ්ඛා සමඤ්ඤා…පෙ… අභිලාපො’’ති (මහානි. 41). තථා ‘‘මාගණ්ඩියොති තස්ස බ්රාහ්මණස්ස නාමං සඞ්ඛා සමඤ්ඤා’’තිආදි (මහානි. 73). න ච ‘‘අයං ඉත්ථන්නාමො’’ති සඞ්කෙතග්ගහණං ‘‘රූපං තිස්සො’’තිආදිවචනග්ගහණඤ්ච මුඤ්චිත්වා අඤ්ඤස්ස අසිද්ධසභාවස්ස අත්ථපඤ්ඤාපනෙ සමත්ථතා සම්භවති, තෙසඤ්ච අසමත්ථතා. යදි හි තෙසං විනා පඤ්ඤත්තියා අත්ථපඤ්ඤාපනෙ අසමත්ථතා සියා, පඤ්ඤත්තිපඤ්ඤාපනෙ ච අසමත්ථතාති තස්සා අඤ්ඤා පඤ්ඤත්ති වත්තබ්බා සියා, තස්සා තස්සාති අනවත්ථානං, තතො අත්ථවිජානනමෙව න සියා, නාපි සඞ්කෙතග්ගහණං සඞ්කෙතස්ස පඤ්ඤත්තිභාවෙ ‘‘අයං ඉමස්ස භාසිතස්ස අත්ථො’’ති වා, ‘‘ඉමස්සත්ථස්ස ඉදං වචනං ජොතක’’න්ති වා. සඤ්ඤුප්පාදමත්තෙ පන සඞ්කෙතග්ගහණෙ වචනස්ස වචනත්ථවිනිමුත්තස්ස කප්පනෙ පයොජනං නත්ථි. ‘‘බුද්ධස්ස භගවතො වොහාරො ලොකියෙ සොතෙ පටිහඤ්ඤති’’ (කථා. 347), ‘‘අභිජානාසි නො ත්වං ආනන්ද ඉතො පුබ්බෙ එවරූපං නාමධෙය්යං සුතං යදිදං ජනවසභො’’ති (දී. නි. 2.280), ‘‘නාමඤ්ච සාවෙති කොණ්ඩඤ්ඤො අහං භගවා’’තිආදීහි (සං. නි. 1.217) ච පඤ්ඤත්තියා වචනභාවො සිද්ධො. තස්මා පාළියා අට්ඨකථාය ච අවිරුද්ධො අත්ථො විචාරෙත්වා ගහෙතබ්බො.

යදි සත්තාදයො අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති න හොන්ති, කා පන අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්ති නාමාති? පකාසිතො අයමත්ථො ‘‘අවිජ්ජමානානං සත්තාදීනං සඞ්ඛා…පෙ… අභිලාපො අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තී’’ති. සත්තාදීනඤ්ච අවිජ්ජමානත්තා අත්ථිතා නෙව වත්තබ්බා, යෙ ච වදෙය්යුං ‘‘රූපාදීනි විය අවිජ්ජමානත්තා අවිජ්ජමානතා වුත්තා, න නත්ථිභාවතො’’ති, අයඤ්ච වාදො හෙවත්ථිකථාය පටිසිද්ධො, න ච රූපං වෙදනා න හොතීති අවිජ්ජමානං නාම හොති. එවං සත්තාදයොපි යදි අත්ථි, රූපාදයො න හොන්තීති අවිජ්ජමානාති න වත්තබ්බා. යස්මා පන යෙසු රූපාදීසු චක්ඛාදීසු ච තථා තථා පවත්තමානෙසු ‘‘සත්තො ඉත්ථී රථො ඝටො’’තිආදිකා විචිත්තසඤ්ඤා උප්පජ්ජති, සඤ්ඤානුලොමානි ච අධිවචනානි, තෙහි රූපචක්ඛාදීහි අඤ්ඤො සත්තරථාදිසඤ්ඤාවලම්බිතො වචනත්ථො විජ්ජමානො න හොති, තස්මා සත්තරථාදිඅභිලාපා ‘‘අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තී’’ති වුච්චන්ති, න ච තෙ ‘‘මුසා’’ති වුච්චන්ති ලොකසමඤ්ඤාවසෙන පවත්තත්තා. තතො එව තෙ අභිලාපා ‘‘සම්මුතිසච්ච’’න්ති වුච්චන්ති. සො ච වචනත්ථො සයං අවිජ්ජමානොපි විජ්ජමානස්ස වචනස්සෙව වසෙන පඤ්ඤත්තිවොහාරං ලභති, ‘‘සම්මුතිසච්ච’’න්ති ච වුච්චති යථාගහිතසඤ්ඤාවසෙන පවත්තවචනත්ථභාවතො. ‘‘සම්මුතිඤාණං සච්චාරම්මණමෙව, නාඤ්ඤාරම්මණ’’න්ති (කථා. 434) කථාය ච ‘‘පථවීකසිණාදි චීවරාදි ච සම්මුතිසච්චම්හී’’ති ඉමිනාව අධිප්පායෙන වුත්තන්ති විඤ්ඤායති. යස්මා රූපාදීසු සන්තානෙන පවත්තමානෙසු එකත්තග්ගහණවසෙන තෙ අමුඤ්චිත්වා පවත්තං සත්තාදිග්ගහණං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි විය රූපාදීසු තෙසු ඛන්ධෙසු චක්ඛාදීසු ච අසන්තං අවිජ්ජමානං සත්තරථාදිං ගණ්හාති, තස්මා තං පරිත්තාරම්මණාදිභාවෙන න වත්තබ්බන්ති වුත්තං. තථා යං ඛන්ධසමූහසන්තානං එකත්තෙන ගහිතං උපාදාය ‘‘කල්යාණමිත්තො පාපමිත්තො පුග්ගලො’’ති ගහණං පඤ්ඤත්ති ච පවත්තති, තං තදුපාදානභූතං පුග්ගලසඤ්ඤාය සෙවමානස්ස කුසලාකුසලානං උප්පත්ති හොතීති ‘‘පුග්ගලොපි උපනිස්සයපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.9) වුත්තං. යස්මා පන පුග්ගලො නාම කොචි භාවො නත්ථි, තස්මා යථා ආපොධාතුආදීනි චිත්තෙන විවෙචෙත්වා පථවීධාතු උපලබ්භති, න එවං රූපාදයො ඛන්ධෙ විවෙචෙත්වා පුග්ගලො උපලබ්භති. පටිසෙධිතා ච පුග්ගලකථාය පුග්ගලදිට්ඨි. වජිරාය ච භික්ඛුනියා වුත්තං –

‘‘කං නු සත්තොති පච්චෙසි, මාර දිට්ඨිගතං නු තෙ;

සුද්ධසඞ්ඛාරපුඤ්ජොයං, නයිධ සත්තුපලබ්භතී’’ති. (සං. නි. 1.171; මහානි. 186; කථා. 233);

සත්තොති පන වචනස්ස පඤ්ඤත්තියා පවත්තිං දස්සෙතුං සා එවමාහ –

‘‘යථාපි අඞ්ගසම්භාරා, හොති සද්දො රථො ඉති;

එවං ඛන්ධෙසු සන්තෙසු, හොති සත්තොති සම්මුතී’’ති. (සං. නි. 1.171; මහානි. 186; කථා. 233);

යදි පුග්ගලො න විජ්ජති, කථං පුග්ගලග්ගහණස්ස සාරම්මණතා සියාති? අවිජ්ජමානස්සපි ආරම්මණස්ස ගහණතො. අවිජ්ජමානම්පි හි පරිකප්පිතං ලොකසඤ්ඤාතං වා විජ්ජමානං වා සභාවභූතං ආරම්මණං ගහෙත්වාව උප්පජ්ජනතො සාරම්මණතා වුත්තා. සාරම්මණාති හි වචනං චිත්තචෙතසිකානං ආරම්මණෙන විනා අප්පවත්තිඤ්ඤෙව දීපෙති, න තෙහි ගහිතස්ස ආරම්මණස්ස විජ්ජමානතං අවිජ්ජමානතං වාති. අයං සඞ්ඛතාසඞ්ඛතවිනිමුත්තස්ස අත්ථිතාපටිසෙධං සබ්බථා අනුවත්තන්තානං විනිච්ඡයො.

1316. නාමකරණට්ඨෙනාති අඤ්ඤං අනපෙක්ඛිත්වා සයමෙව අත්තනො නාමකරණසභාවතොති අත්ථො. යඤ්හි පරස්ස නාමං කරොති, තස්ස ච තදපෙක්ඛත්තා අඤ්ඤාපෙක්ඛං නාමකරණන්ති නාමකරණසභාවතා න හොති. තස්මා මහාජනස්ස ඤාතීනං ගුණානඤ්ච සාමඤ්ඤනාමාදිකාරකානං නාමභාවො නාපජ්ජති. යස්ස ච අඤ්ඤෙහි නාමං කරීයති, තස්ස ච නාමකරණසභාවතා නත්ථීති නත්ථියෙව නාමභාවො, වෙදනාදීනං පන සභාවසිද්ධත්තා වෙදනාදිනාමස්ස නාමකරණසභාවතො නාමතා වුත්තා. පථවීආදිනිදස්සනෙන නාමස්ස සභාවසිද්ධතංයෙව නිදස්සෙති, න නාමභාවසාමඤ්ඤං, නිරුළ්හත්තා පන නාමසද්දො අරූපධම්මෙසු එව වුත්තො, න පථවීආදීසූති න තෙසං නාමභාවො. මාතිකාය ච පථවීආදීනං නාමතානාපත්ති වුත්තාව. න හි පථවීආදිනාමං විජහිත්වා කෙසාදිනාමෙහි රූපධම්මානං විය වෙදනාදිනාමං විජහිත්වා අඤ්ඤෙන නාමෙන අරූපධම්මානං වොහරිතබ්බෙන පිණ්ඩාකාරෙන පවත්ති අත්ථීති.

අථ වා රූපධම්මා චක්ඛාදයො රූපාදයො ච තෙසං පකාසකපකාසිතබ්බභාවතො විනා නාමෙන පාකටා හොන්ති, න එවං අරූපධම්මාති අධිවචනසම්ඵස්සො විය නාමායත්තගහණීයභාවෙන ‘‘නාම’’න්ති වුත්තා, පටිඝසම්ඵස්සොපි න චක්ඛාදීනි විය නාමෙන විනා පාකටොති ‘‘නාම’’න්ති වුත්තො. අරූපතාය වා අඤ්ඤනාමසභාගත්තා සඞ්ගහිතොයං, අඤ්ඤඵස්සසභාගත්තා වා. වචනත්ථොපි හි ‘‘රූපයතීති රූපං, නාමයතීති නාම’’න්ති ඉධ පච්ඡිමපුරිමානං සම්භවති. රූපයතීති විනාපි නාමෙන අත්තානං පකාසයතීති අත්ථො, නාමයතීති නාමෙන විනා අපාකටභාවතො අත්තනො පකාසකං නාමං කරොතීති අත්ථො. ආරම්මණාධිපතිපච්චයතායාති සතිපි රූපස්ස ආරම්මණාධිපතිපච්චයභාවෙ න පරමස්සාසභූතං නිබ්බානං විය සාතිසයං තංනාමනසභාවෙන පච්චයොති නිබ්බානමෙව ‘‘නාම’’න්ති වුත්තං.

1318. වට්ටමූලසමුදාචාරදස්සනත්ථන්ති සත්තානං වට්ටමූලසමුදාචාරො නාම අවිජ්ජා ච භවතණ්හා ච, තංදස්සනත්ථන්ති අත්ථො. තත්ථ සමුදාචරතීති සමුදාචාරො, වට්ටමූලමෙව සමුදාචාරො වට්ටමූලසමුදාචාරො, වට්ටමූලදස්සනෙන වට්ටමූලානං පවත්ති දස්සිතා හොතීති වට්ටමූලානං සමුදාචාරස්ස දස්සනත්ථන්තිපි අත්ථො.

1320. එකෙකස්මිඤ්ච අත්තාති ච ලොකොති ච ගහණවිසෙසං උපාදාය ‘‘අත්තා ච ලොකො චා’’ති වුත්තං. එකං වා ඛන්ධං අත්තතො ගහෙත්වා අඤ්ඤං අත්තනො උපභොගභූතො ලොකොති ගණ්හන්තස්ස අත්තනො අත්තානං ‘‘අත්තා’’ති ගහෙත්වා පරස්ස අත්තානං ‘‘ලොකො’’ති ගණ්හන්තස්ස වා වසෙන ‘‘අත්තා ච ලොකො චා’’ති වුත්තං. තං භවිස්සතීති තං ද්විධාපි ගහිතං ඛන්ධපඤ්චකං භවිස්සතීති නිවිට්ඨා පරාමසන්තීති අත්ථො.

1332. සහ සික්ඛිතබ්බො ධම්මො සහධම්මො, තත්ථ භවං සහධම්මිකං. කම්මත්ථෙ වත්තමානතො දොවචස්සසද්දතො ආය-සද්දං අනඤ්ඤත්ථං කත්වා ‘‘දොවචස්සාය’’න්ති වුත්තන්ති අධිප්පායෙන ‘‘දුබ්බචස්ස කම්ම’’න්ති ආහ. දොවචස්සස්ස වා අයනං පවත්ති දොවචස්සායං. වචනස්ස පටිවිරුද්ධවචනං පටාණිකගහණං. ගුණෙහි ගරූසු ගාරවෙන වසනං ගරුවාසො. ජාතිආදීහි ජෙට්ඨකෙසු පටිස්සුණිතබ්බෙසු වසනං සජෙට්ඨකවාසො. ඔත්තප්පිතබ්බා වා ගරුනො. හිරියිතබ්බා ජෙට්ඨකා. යාය චෙතනාය දුබ්බචො හොති, සා දොවචස්සතා භවිතුං අරහතීති ‘‘සඞ්ඛාරක්ඛන්ධොයෙවා’’ති ආහ.

1333. දු-සද්දෙන යුත්තං නාමං දුන්නාමං. අනුපසඞ්කමන්තස්සපි අනුසික්ඛනං සෙවනාති අධිප්පායෙන ‘‘භජනාති උපසඞ්කමනා’’ති ආහ. සබ්බතොභාගෙනාති කායවාචාචිත්තෙහි ආවි චෙව රහො ච.

1336. විනයොති විභඞ්ගඛන්ධකා වුත්තා. වත්ථුවීතික්කමතො පුබ්බෙ පරතො ච ආපත්තිං ආපජ්ජන්තො නාම න හොතීති සහ වත්ථුනා ආපත්තිං පරිච්ඡින්දති. තෙනාහ ‘‘සහ වත්ථුනා…පෙ… ආපත්තිකුසලතා නාමා’’ති. සහ කම්මවාචායාති අබ්භානතිණවත්ථාරකකම්මවාචාය ‘‘අහං, භන්තෙ, ඉත්ථන්නාමං ආපත්තිං ආපජ්ජි’’න්තිආදිකාය ච. සහෙව හි කම්මවාචාය ආපත්තිවුට්ඨානඤ්ච පරිච්ඡින්දතීති. ආපත්තියා වා කාරණං වත්ථු, වුට්ඨානස්ස කාරණං කම්මවාචාති කාරණෙන සහ ඵලස්ස ජානනවසෙන ‘‘සහ වත්ථුනා සහ කම්මවාචායා’’ති වුත්තං.

1338. අයමෙවත්ථො සහ පරිකම්මෙනාති එත්ථ වුත්තො. වුට්ඨානකපඤ්ඤායාති වුට්ඨානස්ස කාරණභූතාය පරිකම්මපඤ්ඤාය.

1340. ධාතුවිසයා සබ්බාපි පඤ්ඤා ධාතුකුසලතා, තදෙකදෙසා මනසිකාරකුසලතාති අධිප්පායෙන පුරිමපදෙපි උග්ගහමනසිකාරජානනපඤ්ඤා වුත්තා. පුරිමපදෙ වා වාචුග්ගතාය ධාතුපාළියා මනසිකරණං ‘‘මනසිකාරො’’ති වුත්තං. තත්ථ උග්ගණ්හන්තී මනසිකරොන්තී ධාතුපාළියා අත්ථං සුණන්තී ගන්ථතො ච අත්ථතො ච ධාරෙන්තී ‘‘අයං චක්ඛුධාතු නාමා’’තිආදිනා සභාවතො අට්ඨාරසෙවාති ගණනතො ච පරිච්ඡෙදං ජානන්තී ච පඤ්ඤා උග්ගහපඤ්ඤාදිකා වුත්තා. පච්ඡිමපදෙ පඤ්චවිධාපි සා පඤ්ඤා උග්ගහොති තතො ච පවත්තො අනිච්චාදිමනසිකාරො ‘‘උග්ගහමනසිකාරො’’ති වුත්තො, තස්ස ජානනං පවත්තනමෙව, යථා පවත්තං වා උග්ගහං, එවමෙව පවත්තො උග්ගහොති ජානනං උග්ගහජානනං. මනසිකාරොපි ‘‘එවං පවත්තෙතබ්බො එවඤ්ච පවත්තො’’ති ජානනං මනසිකාරජානනං. තදුභයම්පි මනසිකාරකොසල්ලන්ති වුත්තං. උග්ගහොපි හි මනසිකාරසම්පයොගතො මනසිකාරනිරුත්තිං ලද්ධුං යුත්තොති යො ච මනසි කාතබ්බො, යො ච මනසිකරණුපායො, සබ්බො සො මනසිකාරොති වත්තුං වට්ටතීති. තත්ථ ච කොසල්ලං මනසිකාරකුසලතාති.

1342. තීසුපි වා…පෙ… වට්ටතීති තස්සා ච උග්ගහාදිභාවො වුත්තො. සම්මසනං පඤ්ඤා , සා මග්ගසම්පයුත්තා අනිච්චාදිසම්මසනකිච්චං සාධෙති නිච්චසඤ්ඤාදිපජහනතො. මනසිකාරො සම්මසනසම්පයුත්තො තථෙව අනිච්චාදිමනසිකාරකිච්චං මග්ගසම්පයුත්තො සාධෙති. තෙනාහ ‘‘සම්මසනමනසිකාරා ලොකියලොකුත්තරමිස්සකා’’ති. ඉමිනා පන පච්චයෙන ඉදං හොතීති එවං අවිජ්ජාදීනං සඞ්ඛාරාදිපච්චයුප්පන්නස්ස පච්චයභාවජානනං පටිච්චසමුප්පාදකුසලතාති දස්සෙති.

1344. අම්බබීජාදීනි අනුපාදින්නකදස්සනත්ථං වුත්තානි. සොතවිඤ්ඤාණාදීනං විසභාගා අනනුරූපා අනුප්පාදකායෙව චක්ඛාදයො ‘‘විසභාගපච්චයා’’ති වුත්තා, තෙහි අනුප්පජ්ජමානානෙව ච සොතවිඤ්ඤාණාදීනි ‘‘විසභාගපච්චයසමුප්පන්නධම්මා’’ති. සොතවිඤ්ඤාණෙන වා විසභාගස්ස චක්ඛුවිඤ්ඤාණස්ස පච්චයොති විසභාගපච්චයො, චක්ඛායතනස්ස විසභාගෙන සොතායතනෙන පච්චයෙන සමුප්පන්නො විසභාගපච්චයසමුප්පන්නො.

1346. අජ්ජවනිද්දෙසෙ අජ්ජවො අජ්ජවතාති උජුතා උජුකතා ඉච්චෙව වුත්තං හොතීති අජ්ජවමද්දවනිද්දෙසෙසු උජුකතාමුදුතානිද්දෙසෙහි විසෙසං මද්දවනිද්දෙසෙ වුත්තං ‘‘නීචචිත්තතා’’තිපදමාහ. තත්ථ ‘‘නීචචිත්තතා මුදුතා’’ති පුන මුදුතාවචනං නීචචිත්තතාය විසෙසනත්ථං. ඔමානොපි හි නීචචිත්තතා හොති, න පන මුදුතාති.

1348. පරෙසං දුක්කටං දුරුත්තඤ්ච පටිවිරොධාකරණෙන අත්තනො උපරි ආරොපෙත්වා වාසෙන්ති. චිත්තස්ස සකමනතාති චිත්තස්ස අබ්යාපන්නො සකො මනොභාවොති අත්ථො. චිත්තන්ති වා චිත්තප්පබන්ධං එකත්තෙන ගහෙත්වා තස්ස අන්තරා උප්පන්නෙන පීතිසහගතමනෙන සකමනත්තං ආහ. අත්තමනො වා පුග්ගලො, තස්ස භාවො අත්තමනතා. සා න සත්තස්සාති පුග්ගලදිට්ඨිනිවාරණත්තං ‘‘චිත්තස්සා’’ති වුත්තං.

1349. කායවාචාහි කත්තබ්බස්ස අකරණෙන අසාදියිතබ්බස්ස සාදියනෙන ච මනසාපි ආචරති එව, ඉන්ද්රියසංවරාදිභෙදනවසෙන වා එතං වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං.

1350. සදොසවණෙ රුක්ඛෙ නිය්යාසපිණ්ඩියො, අහිච්ඡත්තකානි වා උට්ඨිතානි ‘‘අණ්ඩකානී’’ති වදන්ති. ඵෙග්ගුරුක්ඛස්ස පන කුථිතස්ස අණ්ඩානි විය උට්ඨිතා චුණ්ණපිණ්ඩියො ගණ්ඨියො වා ‘‘අණ්ඩකානී’’ති වෙදිතබ්බා. පදුමනාළං විය සොතං ඝංසයමානා විය පවිසන්තී කක්කසා දට්ඨබ්බා. කොධෙන නිබ්බත්තා තස්ස පරිවාරභූතා කොධසාමන්තා. පුරෙ සංවඩ්ඪනාරී පොරී, සා විය සුකුමාරා මුදුකා වාචා පොරී වියාති පොරී. තත්ථාති ‘‘භාසිතා හොතී’’ති වුත්තාය කිරියායාතිපි යොජනා සම්භවති, තත්ථ වාචායාති වා. සණ්හවාචතාතිආදිනා තං වාචං පවත්තයමානං චෙතනං දස්සෙති.

1351. ආමිසාලාභෙන යං ඡිද්දං හොති, තං ආමිසාලාභෙන ‘‘ඡිද්ද’’න්ති වුත්තං. ද්වෙයෙව හීති යථාවුත්තානි ආමිසධම්මාලාභෙහි පවත්තමානානි ඡිද්දානි ආහ. ගමනසභාගෙනාති ගමනමග්ගස්ස අනුච්ඡවිකදිසාභාගෙන. සඞ්ගහපක්ඛෙ ඨත්වාති සඞ්ගහං කරොමිච්චෙව කථෙතබ්බං, න ලාභසක්කාරකාමතාදීහීති අත්ථො. අවස්සං කාතබ්බං කිච්චං, ඉතරං කරණීයං. අබ්භානතො අඤ්ඤං ආපත්තිවුට්ඨානං ‘‘වුට්ඨාන’’න්ති වුත්තං.

1352. සසම්භාරකථාති දස්සනස්ස කාරණසහිතාති අත්ථො, සසම්භාරස්ස වා දස්සනස්ස කථා සසම්භාරකථා. යස්ස චක්ඛුන්ද්රියාසංවරස්ස හෙතූති වත්වා පුන ‘‘තස්ස චක්ඛුන්ද්රියස්ස සතිකවාටෙන පිදහනත්ථායා’’ති වුත්තං, න අසංවරස්සාති. තදිදං යං චක්ඛුන්ද්රියාසංවරස්ස හෙතු අභිජ්ඣාදිඅන්වාස්සවනං දස්සිතං, තං අසංවුතචක්ඛුන්ද්රියස්සෙව හෙතුපවත්තං දස්සිතන්ති කත්වා වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං, යත්වාධිකරණන්ති හි යස්ස චක්ඛුන්ද්රියස්ස කාරණාති අත්ථො. කස්ස ච කාරණාති? අසංවුතස්ස. කිඤ්ච අසංවුතං? යස්ස චක්ඛුන්ද්රියාසංවරස්ස හෙතු අන්වාස්සවන්ති තදුපලක්ඛිතං, තස්ස සංවරායාති අයමත්ථයොජනා.

ජවනක්ඛණෙ පන දුස්සීල්යං වාතිආදි පුන අවචනත්ථං ඉධෙව සබ්බං වුත්තන්ති ඡසු ද්වාරෙසු යථාසම්භවං යොජෙතබ්බං. න හි පඤ්චද්වාරෙ කායවචීදුච්චරිතසඞ්ඛාතං දුස්සීල්යං අත්ථීති. යථා කින්තිආදිනා නගරද්වාරෙ අසංවරෙ සති තංසම්බන්ධානං ඝරාදීනං අසංවුතතා විය ජවනෙ අසංවරෙ සති තංසම්බන්ධානං ද්වාරාදීනං අසංවුතතාති එවං අඤ්ඤෙසං සංවරෙ, අඤ්ඤෙසං සංවුතතාසාමඤ්ඤමෙව නිදස්සෙති, න පුබ්බාපරසාමඤ්ඤං අන්තො බහි සාමඤ්ඤං වා. සති වා ද්වාරභවඞ්ගාදිකෙ පුන උප්පජ්ජමානං ජවනං බාහිරං විය කත්වා නගරද්වාරසමානං වුත්තං, ඉතරඤ්ච අන්තොනගරද්වාරසමානං. ජවනෙ වා අසංවරෙ උප්පන්නෙ තතො පරං ද්වාරභවඞ්ගාදීනං අසංවරහෙතුභාවාපත්තිතො නගරද්වාරසදිසෙන ජවනෙන පවිසිත්වා දුස්සීල්යාදිචොරානං ද්වාරභවඞ්ගාදිමූසනං කුසලභණ්ඩවිනාසනං කථිතන්ති දට්ඨබ්බං.

1353. ඉමිනා ආහාරෙන නිත්ථරණත්ථෙන අත්ථිකභාවො ඉදමත්ථිකතා. ආහාරපරිභොගෙ අසන්තුස්සනාති ආහාරපරිභොගක්ඛණෙ පවත්තා අසන්තුස්සනා, දවත්ථාදිඅභිලාසොති අත්ථො. එත්ථ ච අසන්තුට්ඨිතා ලොභො, අමත්තඤ්ඤුතා අප්පටිසඞ්ඛා ච මොහොති ඉමෙ ද්වෙ ධම්මා ‘‘භොජනෙ අමත්තඤ්ඤුතා’’ති වෙදිතබ්බා.

1355. ‘‘සෙය්යොහමස්මී’’තිආදිනා පවත්තමානොව මානමදො. අසද්ධම්මසෙවනාසමත්ථතං නිස්සාය පවත්තො මානො, රාගො එව වා පුරිසමදො. සක්කරසප්පිඛීරාදීනි යොජෙත්වා බහලපක්කං භොජනං පිණ්ඩරසභොජනං, බහලපක්කං වා මංසරසාදිභොජනං. මන්දන්ති අප්පං. ඨිතියාති ඨිතත්ථං. තදත්ථඤ්ච භුඤ්ජන්තො යස්මා ‘‘කායං ඨපෙස්සාමී’’ති භුඤ්ජති, තස්මා ‘‘ඨපනත්ථායා’’ති වුත්තං. අභුත්තපච්චයා උප්පජ්ජනකාති ඉදං ඛුදාය විසෙසනං යස්සා අප්පවත්ති භොජනෙන කාතබ්බා, තස්සා දස්සනත්ථං. සකලං සාසනන්ති පාළිධම්මම්පි සබ්බකුසලෙපි සඞ්ගණ්හාති. අභුත්තපච්චයා උප්පජ්ජනකවෙදනා, භුත්තපච්චයා න උප්පජ්ජනකවෙදනාති එතාසං කො විසෙසො? පුරිමා යථාපවත්තා ජිඝච්ඡානිමිත්තා වෙදනා. සා හි අභුඤ්ජන්තස්ස භිය්යො පවත්තනවසෙන උප්පජ්ජතීති. පච්ඡිමාපි ඛුදානිමිත්තාව අඞ්ගදාහසූලාදිවෙදනා අප්පවත්තා. සා හි භුත්තපච්චයා පුබ්බෙ අනුප්පන්නාව න උප්පජ්ජිස්සති. විහිංසානිමිත්තතා චෙතාසං විහිංසාය විසෙසො.

යාත්රාති යාපනා වුත්තා, පුබ්බෙපි ‘‘යාපනායා’’ති වුත්තං, කො එත්ථ විසෙසො? පුබ්බෙ ‘‘යාපනායාති ජීවිතින්ද්රියයාපනත්ථායා’’ති වුත්තං, ඉධ පන චතුන්නං ඉරියාපථානං අවිච්ඡෙදසඞ්ඛාතා යාපනා යාත්රාති අයමෙත්ථ විසෙසො . දායකදෙය්යධම්මානං අත්තනො ච පමාණං අජානිත්වා පටිග්ගහණං, සද්ධාදෙය්යවිනිපාතනත්ථං වා පටිග්ගහණං අධම්මිකපටිග්ගහණං, යෙන වා ආපත්තිං ආපජ්ජෙය්ය. අපච්චවෙක්ඛිතපරිභොගො අධම්මෙන පරිභොගො. අනවජ්ජෙ අනින්දිතබ්බෙ පච්චයෙ සාවජ්ජං සනින්දං පරිභොගෙන අත්තානං කරොති. අනවජ්ජතා ච භවිස්සතීති අත්තනො පකතිඅග්ගිබලාදිං ජානිත්වා ‘‘එවං මෙ අගරහිතබ්බතා ච භවිස්සතී’’ති පමාණයුත්තං ආහාරෙතීති අත්ථො.

සුඛො ඉරියාපථවිහාරො ඵාසුවිහාරො. එත්තකඤ්හි භුඤ්ජිත්වා…පෙ… පවත්තන්තීති ඉරියාපථානං සුඛප්පවත්තියා කාරණභූතං භුඤ්ජනං පිවනඤ්ච ඉරියාපථෙහි කාරණභාවෙන ගහිතත්තා තෙහි සාධිතං විය වුත්තං. ‘‘අභුත්වා උදකං පිවෙ’’ති ලිඛන්ති, ‘‘භුත්වානා’’ති පන පාඨො. පුනපි හි අප්පස්සෙව අනුජානනවසෙන –

‘‘කප්පියං තං චෙ ඡාදෙති, චීවරං ඉදමත්ථිකං;

අලං ඵාසුවිහාරාය.

‘‘පල්ලඞ්කෙන නිසින්නස්ස, ජණ්ණුකෙ නාභිවස්සති;

අලං ඵාසුවිහාරායා’’ති. (ථෙරගා. 984-985) –

ආහ.

භොජනානිසංසොති යථාවුත්තෙහි අට්ඨහඞ්ගෙහි සමන්නාගතස්ස භොජනස්ස අගරහිතබ්බතා සුඛවිහාරො ච ආනිසංසොති අත්ථො. යුත්තස්ස නිද්දොසස්ස භොජනස්ස පරිමාණස්ස ච වසෙන ජානනං යුත්තපමාණජානනං නාම.

1356. විනාසං පත්තියා නට්ඨා, පටිපක්ඛෙහි අභිභූතත්තා මුට්ඨා ච සති යස්ස, සො නට්ඨමුට්ඨස්සති, තස්ස භාවො නට්ඨමුට්ඨස්සතිතා.

1368. විසුද්ධිප්පත්තන්ති මග්ගඵලසීලං වුච්චති. ලොකුත්තරධම්මාවාති ලොකුත්තරසතිආදිධම්මාව. සීලසම්පදා පන රූපාරූපාවචරා නත්ථීති සම්භවතො යොජෙතබ්බා.

1373. භොගූපකරණෙහි සභොගො. චතුන්නං සච්චානං අනුලොමන්ති චතුසච්චප්පටිවෙධස්ස අනුලොමන්ති අත්ථො. ‘‘සච්චාන’’න්ති හි පටිවිජ්ඣිතබ්බෙහි පටිවෙධො වුත්තො, චතුසච්චප්පටිවෙධස්ස වා උපනිස්සයභූතං පටිවිජ්ඣිතබ්බානං චතුන්නං සච්චානං අනුලොමන්ති වුත්තං.

1378. ‘‘මම ඝරං ධුරං කත්වා භික්ඛං පවිසථා’’ති දිය්යමානං ධුරභත්තන්ති වදන්ති. නිච්චභත්තාදි වා අඤ්ඤෙපි ආණාපෙත්වා සයං ධුරං හුත්වා දින්නං ධුරභත්තං.

1379. පටිවාසෙතිනාමාති නිවත්තෙති නාම ඔසක්කෙති නාම.

1380. පුබ්බෙ නිවුත්ථක්ඛන්ධාති පුරිමජාතීසු සන්තතිපරියාපන්නෙ ඛන්ධෙ ආහ. ඛන්ධපටිබද්ධන්ති වත්ථාභරණයානගාමජනපදාදි. ඛයසමයෙති මග්ගක්ඛණං ආහ.

1381. අධිමුච්චනට්ඨෙනාති අනිග්ගහිතපක්ඛන්දනසඞ්ඛාතෙන යථාසුඛං පවත්තනට්ඨෙන.

1382. ඛීණානං අන්තො අවසානං නිට්ඨිතභාවො ඛීණන්තො, ඛීණානං වා ආදිකාලො, තස්මිං ඛීණන්තෙ. එස නයො නිරුද්ධන්තෙතිආදීසු.

දුකනික්ඛෙපකථාවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

නික්ඛෙපකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.