📜

4. අට්ඨකථාකණ්ඩං

තිකඅත්ථුද්ධාරවණ්ණනා

1384. නයමග්ගන්ති සුත්තන්තභාජනීයාදිනයගමනං අනුලොමාදිනයගමනඤ්ච. තම්පි හි එත්ථ අත්ථෙසු නිච්ඡිතෙසු සුඛං සමානෙන්ති. පඤ්හුද්ධාරන්ති එකූනපඤ්ඤාසාය එකූනපඤ්ඤාසාය නවසු නවසු ච පඤ්හෙසු ලබ්භමානස්ස උද්ධරණං, තෙසුයෙව ලබ්භමානානං ගණනානං ඨපනං ගණනාචාරො. අත්ථුද්ධාරන්ති ‘‘ඉමෙ නාම චිත්තුප්පාදාදයො අත්ථා කුසලාදිකා’’ති උද්ධරණං. කණ්ණිකං කණ්ණිකන්ති චිත්තුප්පාදකණ්ඩරූපකණ්ඩෙසු විභත්තෙ පසටෙ ධම්මෙ ‘‘චතූසු භූමීසු කුසලං ද්වාදසාකුසලචිත්තුප්පාදා’’තිආදිනා රාසිරාසිවසෙන සහ ගන්ථෙත්වාති අත්ථො. ඝටගොච්ඡකා කණ්ණිකවෙවචනානෙව. එත්ථ පන චතූසු භූමීසු කුසලන්ති එකවචනනිද්දෙසො චතුභූමකානං කුසලඵස්සාදීනං කුසලභාවෙ එකත්තූපගමනතො. චිත්තුප්පාදකණ්ඩරූපකණ්ඩෙසු චතුභූමිචිත්තුප්පාදාදිවසෙන විඤ්ඤාතධම්මස්ස වසෙනායං අත්ථුද්ධාරදෙසනා ආරද්ධාති තත්ථ යං චතූසු භූමීසු කුසලං විභත්තං යාව විඤ්ඤාතං, ඉමෙ ධම්මා කුසලාති අත්ථො.

යදිපි කුසලත්තිකවිත්ථාරො පුබ්බෙ විඤ්ඤාතො, තථාපි තත්ථ ධම්මා සමයවසෙන ඵස්සාදිසභාවවසෙන ච විභත්තා භින්නා විඤ්ඤාතා, න පන එකස්මිං ලක්ඛණෙ සමානෙත්වා, තස්මා තත්ථ වුත්තං සමයාදිභෙදං වජ්ජෙත්වා සබ්බභෙදභින්නානං එකස්මිං කුසලාදිලක්ඛණෙ සමානෙත්වා බොධනත්ථං ඉධ කුසලත්තිකනිද්දෙසො පුන විභත්තො. එත්ථ ච එකවචනෙන කුසලනිද්දෙසං කත්වා බහුවචනෙන නිගමනස්ස කාරණං වුත්තමෙව. යදි ධම්මානං කුසලත්තෙ එකත්තූපගමනං, කස්මා එකවචනෙන පුච්ඡාපි න කතා? උද්දෙසෙ කුසල-සද්දස්ස ධම්මවිසෙසනභාවතො තබ්බිසෙසනානං ධම්මානං පුච්ඡිතත්තා තෙසඤ්ච අනිද්ධාරිතසඞ්ඛාවිසෙසත්තා, නිද්දෙසෙ පන චතූහි භූමීහි විත්ථාරතො විඤ්ඤාතාහි කුසලෙ විසෙසෙත්වා දස්සෙතීති යුත්තං ‘‘චතූසු භූමීසු කුසල’’න්ති එකත්තං නෙත්වා වචනං. කුසලපදඤ්හි එත්ථ පධානං, තඤ්ච විසෙසිතබ්බානපෙක්ඛං කුසලාකාරමෙව අත්තනො සභාවෙ ඨිතං ගහෙත්වා පවත්තමානං එකත්තමෙව උපාදාය පවත්තති, න භෙදන්ති.

1385. ද්වාදසඅකුසලචිත්තුප්පාදාති එත්ථාපි පඨමාකුසලචිත්තුප්පාදො සමයඵස්සාදිවසෙන භෙදං අනාමසිත්වා සොමනස්සසහගතදිට්ඨිගතසම්පයුත්තචිත්තුප්පාදභාවෙ එකත්තං නෙත්වා වුත්තො, එවං යාව ද්වාදසමොති ‘‘ද්වාදස අකුසලචිත්තුප්පාදා’’ති වුත්තං. එවං චතූසු භූමීසු විපාකොතිආදීසුපි යථායොගං යොජෙතබ්බං. චිත්තුප්පාදාති එත්ථ උප්පජ්ජති එත්ථාති උප්පාදො, කිං උප්පජ්ජති? චිත්තං, චිත්තස්ස උප්පාදො චිත්තුප්පාදොති එවං අවයවෙන සමුදායොපලක්ඛණවසෙන අත්ථො සම්භවති. එවඤ්හි සති චිත්තචෙතසිකරාසි චිත්තුප්පාදොති සිද්ධො හොති. අට්ඨකථායං පන ‘‘චිත්තමෙව උප්පාදො චිත්තුප්පාදො’’ති අඤ්ඤස්සුප්පජ්ජනකස්ස නිවත්තනත්ථං චිත්තග්ගහණං කතං, චිත්තස්ස අනුප්පජ්ජනකභාවනිවත්තනත්ථං උප්පාදග්ගහණං, චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ වා ‘‘චිත්තං උප්පන්නං හොතී’’ති චිත්තස්ස උප්පජ්ජනකභාවො පාකටොති කත්වා ‘‘චිත්තමෙව උප්පාදො’’ති වුත්තං, චිත්තස්ස අනුප්පජ්ජනකස්ස නිවත්තෙතබ්බස්ස සබ්භාවා උප්පාදග්ගහණං කතන්ති වෙදිතබ්බං. අයඤ්චත්ථො ‘‘ද්වෙපඤ්චවිඤ්ඤාණානී’’තිආදීසු විය චිත්තප්පධානො නිද්දෙසොති කත්වා වුත්තොති දට්ඨබ්බො.

1420. ඡසු ද්වාරෙසූති එත්ථ පඤ්චද්වාරෙ වත්තබ්බමෙව නත්ථි, මනොද්වාරෙපි පරිත්තාරම්මණමෙව ජවනං තදාරම්මණසඞ්ඛාතං භවඞ්ගං අනුබන්ධති. තඤ්හි පරිත්තස්ස කම්මස්ස විපාකො, විපාකො ච ඉට්ඨානිට්ඨාරම්මණානුභවනං, කම්මානුරූපො ච විපාකො හොතීති පරිත්තකම්මවිපාකො පරිත්තාරම්මණස්සෙව අනුභවනං හොති. තස්මා සබ්බං තදාරම්මණං ‘‘පරිත්තාරම්මණ’’න්ති වුත්තං. යදි එවං මහග්ගතවිපාකොපි මහග්ගතානුභවනමෙව ආපජ්ජතීති චෙ? න, සමාධිප්පධානස්ස කම්මස්ස අප්පනාප්පත්තස්ස සඤ්ඤාවසාරම්මණස්ස තාදිසෙනෙව විපාකෙන භවිතබ්බත්තා. තස්මා සමාධි සුඛානුභවනභූතො, සොපි කම්මානුරූපතොයෙව කම්මාරම්මණො හොතීති දට්ඨබ්බො. කම්මානුරූපතො එව ච තදාරම්මණං පරිත්තාරම්මණම්පි මහග්ගතජවනං නානුබන්ධති. තතො එව පටිසන්ධිආදිභූතො කාමාවචරවිපාකො කම්මනිමිත්තම්පි පරිත්තමෙව ආරම්මණං කරොති, න මහග්ගතං අප්පමාණං වා. යස්මා පන වුත්තං ‘‘මහග්ගතාරම්මණො ධම්මො පරිත්තාරම්මණස්ස ධම්මස්ස කම්මපච්චයෙන පච්චයො, අප්පමාණාරම්මණො ධම්මො පරිත්තාරම්මණස්ස ධම්මස්ස කම්මපච්චයෙන පච්චයො’’ති, න ච මහග්ගතප්පමාණවිපාකො පරිත්තාරම්මණො අත්ථි, ඉධ ච සබ්බකාමාවචරවිපාකානං පරිත්තාරම්මණතාව වුත්තා, තස්මා කම්මානුරූපතො මහග්ගතප්පමාණාරම්මණම්පි පරිත්තකම්මං යදි පටිසන්ධිං දෙති, කම්මගතිනිමිත්තාරම්මණමෙව දෙති. පවත්තිවිපාකම්පි රූපාදිපරිත්තාරම්මණමෙවාති වෙදිතබ්බං. ඛීණාසවානං වාසනාවසෙන සතිවිප්පයුත්තහසනං පවත්තමානං පරිත්තෙස්වෙව පවත්තති, න ඉතරෙසු කිලෙසවිරහෙ තාදිසහසනපච්චයභාවාභාවතො. තස්මා තස්ස පරිත්තාරම්මණතා වුත්තා. ඛීණාසවානං අසක්කච්චදානාදීනි ආදරාකරණවසෙනෙව වෙදිතබ්බානි, න කොසජ්ජාදිඅකුසලවසෙන. පටිප්පස්සද්ධසබ්බුස්සුක්කා හි තෙ උත්තමපුරිසාති. තෙසං ආදරාකරණඤ්ච නිරුස්සුක්කතා එවාති වෙදිතබ්බා.

1421. අතිපගුණානන්ති වචනං නිරාදරස්ස ඤාණවිප්පයුත්තපච්චවෙක්ඛණස්ස විසයදස්සනං, න තස්සෙවාති විසයනියමනං. ඤාණසම්පයුත්තස්සපි හි අතිපගුණානං විසයතා සුට්ඨුතරං හොති එව. යථා පගුණං ගන්ථං සජ්ඣායන්තො ද්වෙ තයො වාචනාමග්ගෙ ගතෙපි න සල්ලක්ඛෙති ඤාණවිප්පයුත්තසතිමන්තෙන සජ්ඣායිතත්තා, එවං පගුණජ්ඣානෙසුපි පවත්ති හොතීති ආහ ‘‘අතිපගුණාන’’න්තිආදි. කසිණනිමිත්තාදිපඤ්ඤත්තීති පුබ්බෙ දස්සිතං සබ්බං උපාදාපඤ්ඤත්තිමාහ. තං පන රූපාදයො විය අවිජ්ජමානො විජ්ජමානො ච අත්ථොති ආචරියා වදන්ති. සම්මුතිසච්චෙ පන වුච්චමානානං කසිණනිමිත්තාදි වාචාවත්ථුමත්තතො වචනවොහාරෙනෙව පඤ්ඤත්තීති වුච්චති. තස්ස හි පඤ්ඤාපනං අවිජ්ජමානපඤ්ඤත්තීති තස්ස අවිජ්ජමානත්තං අට්ඨකථායං වුත්තන්ති. අවිජ්ජමානම්පි පන තං විජ්ජමානමිව ගහෙත්වා පවත්තමානාය සඤ්ඤාය පරිත්තාදීසු ‘‘අයං නාම ධම්මො ආරම්මණ’’න්ති න සක්කා වත්තුං තෙ එව ධම්මෙ උපාදාය පවත්තමානායපි ධම්මෙස්වෙව අට්ඨානතො. තස්මා සා සසම්පයුත්තා පරිත්තාදිආරම්මණාති න වත්තබ්බාති වුත්තා. නවත්තබ්බාරම්මණාති ඉදං පන වචනං යථාගහිතාකාරස්ස සඤ්ඤාවිසයස්ස නවත්තබ්බතං සන්ධාය නවත්තබ්බං ආරම්මණං එතෙසන්ති නවත්තබ්බාරම්මණා, චිත්තුප්පාදාති අඤ්ඤපදත්ථසමාසං කත්වා අට්ඨකථායං වුත්තං.

චතුපඤ්ඤාසචිත්තුප්පාදානං රූපස්ස ච වසෙන පඤ්චපණ්ණාසාය. කෙවලන්ති විනා පරාමසනෙන. අනිට්ඨඞ්ගතවසෙනාති අනිච්ඡයගමනවසෙන, අනිච්ඡයං වා ද්වෙළ්හං ගතො චිත්තුප්පාදො අනිට්ඨඞ්ගතො, තෙනාකාරෙන පවත්ති ‘‘අනිට්ඨඞ්ගතවසෙන පවත්තී’’ති වුත්තා. නානාරම්මණෙසු චිත්තස්ස වික්ඛිපනං වික්ඛෙපො. අනවට්ඨානං අවූපසමො. ගොත්රභුවොදානෙ ගොත්රභූති ගහෙත්වා ‘‘ගොත්රභුකාලෙ’’ති ආහ.

සබ්බත්ථපාදකචතුත්ථන්ති ඉධ සබ්බත්ථ-සද්දො සාමිඅත්ථො දට්ඨබ්බො, සබ්බෙසු වා විපස්සනාදීසු පාදකං කාරණං සබ්බත්ථපාදකන්ති ඵලස්ස විසයභාවෙන නිද්දෙසො. ආකාසකසිණචතුත්ථන්ති පරිච්ඡෙදාකාසකසිණචතුත්ථමාහ. තඤ්හි රූපාවචරං, න ඉතරන්ති. කුසලතොපි ද්වාදසවිධං කිරියතොපීති චතුවීසතිවිධතා වුත්තා හොති. වට්ටස්සපි පාදකං හොතියෙවාති කුසලං කිරියඤ්ච එකතො කත්වා සබ්බත්ථපාදකං වුත්තන්ති කිරියජ්ඣානස්ස අවට්ටපාදකත්තා සාසඞ්කං වදති. මහග්ගතචිත්තෙ සමොදහතීති ඉදං ‘‘සො එවං සමාහිතෙ චිත්තෙ’’තිආදිනා නයෙන වුත්තං පාකටං පාදකජ්ඣානචිත්තං පරිකම්මෙහි ගහෙත්වා චිත්තෙ රූපකායං අධිට්ඨානචිත්තෙන සමොදහතීති කත්වා වුත්තං. පාදකජ්ඣානචිත්තං රූපකායෙ සමොදහතීති ඉදම්පි යථාවුත්තං පාදකජ්ඣානචිත්තං ආරම්මණං කත්වා චිත්තසන්තානං රූපකායෙ සමොදහිතං තදනුගතිකං කත්වා අධිට්ඨාතීති කත්වා වුත්තං, ඉදං පන අධිට්ඨානද්වයං අදිස්සමානකායතං දිස්සමානකායතඤ්ච ආපාදෙති. ගන්තුකාමතාපරිකම්මවසෙන තංසම්පයුත්තාය සඤ්ඤාය සුඛසඤ්ඤාලහුසඤ්ඤාභාවතො ගමනම්පි නිප්ඵාදෙතීති දට්ඨබ්බං.

සොතාපන්නස්ස චිත්තන්ති සොතාපන්නස්ස පාටිපුග්ගලිකං මග්ගඵලචිත්තන්ති වෙදිතබ්බං. මාරාදීනඤ්හි භගවතො චිත්තජානනං වුත්තන්ති චෙතොපරියඤාණලාභී කස්මා සාසවචිත්තං න ජානිස්සතීති. ඡින්නවටුමකා ඡින්නසංසාරවට්ටා බුද්ධා. මග්ගඵලනිබ්බානපච්චවෙක්ඛණතොපීති එත්ථ මග්ගඵලපච්චවෙක්ඛණානි තාව පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන මග්ගඵලෙසු ඤාතෙසු පවත්තන්ති, නිබ්බානපච්චවෙක්ඛණඤ්ච නිබ්බානාරම්මණෙසු අප්පමාණධම්මෙසු ඤාතෙසූති මග්ගාදිපච්චවෙක්ඛණානි පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස අප්පමාණාරම්මණතං සාධෙන්තීති වෙදිතබ්බානි. ‘‘අප්පමාණා ඛන්ධා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ඉච්චෙව (පට්ඨා. 2.12.58) හි වුත්තං, න නිබ්බානන්ති. තස්මා පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණෙන එව මග්ගඵලපච්චවෙක්ඛණකිච්චෙ වුච්චමානෙපි නිබ්බානපච්චවෙක්ඛණතා න සක්කා වත්තුං, අට්ඨකථායං පන තස්සපි නිබ්බානාරම්මණතා අනුඤ්ඤාතාති දිස්සති. කාමාවචරෙනිබ්බත්තිස්සතීති නිබ්බත්තක්ඛන්ධජානනමාහ. නිබ්බානධාතුයා පරිනිබ්බායිස්සතීති නිබ්බානාරම්මණෙහි මග්ගඵලෙහි කිලෙසපරිනිබ්බානභූතෙහි පරිනිබ්බායිස්සතීති අත්ථො සම්භවති.

1429. අසහජාතත්තාති අසම්පයුත්තත්තාති අත්ථො. න හි අරූපධම්මානං අරූපධම්මෙහි සහජාතතා සම්පයොගතො අඤ්ඤා අත්ථීති. ‘‘අඤ්ඤධම්මාරම්මණකාලෙ’’ති වුත්තං, මග්ගාරම්මණකාලෙපි පන ගරුං අකරණෙ මග්ගාධිපතිභාවෙන නවත්තබ්බතා යොජෙතබ්බා.

1433. නියොගාති නියොගතොති ඉමමත්ථං සන්ධාය ‘‘නියමෙනා’’ති ආහ, නියොගවන්තො වා නියොගා, නියතාති අත්ථො. චිත්තුප්පාදකණ්ඩෙ හි බොධිතෙසු චිත්තුප්පාදෙසු එකන්තෙන අනාගතාරම්මණො කොචි නත්ථීති.

1434. කම්මං වා කම්මනිමිත්තං වා ආරබ්භ පවත්තියං අතීතාරම්මණාවාති වුත්තං, කම්මනිමිත්තං පන ආරබ්භ පවත්තියං පච්චුප්පන්නාරම්මණභාවඤ්ච පටිසන්ධියා පටිච්චසමුප්පාදවිභඞ්ගවණ්ණනායං වක්ඛති. තස්මා ඉදං මනොද්වාරචුතියං අතීතකම්මනිමිත්තං මනොද්වාරෙ ආපාථගතං සන්ධාය වුත්තන්ති වෙදිතබ්බං. සතදාරම්මණාය චුතියා පඤ්චචිත්තක්ඛණාවසිට්ඨායුකෙ ගතිනිමිත්තෙ පටිසන්ධියා පවත්තාය චත්තාරි භවඞ්ගානි පච්චුප්පන්නාරම්මණානි, ඉතරත්ථ ච ඡ සන්ධායාහ ‘‘තතො පරං භවඞ්ගකාලෙ චා’’ති. යදා හි ගතිනිමිත්තාරම්මණෙ ජවනෙ පවත්තෙ අනුප්පන්නෙ එව තදාරම්මණෙ චුති හොති රූපාවචරාරූපාවචරසත්තස්ස විය කාමධාතුං උපපජ්ජන්තස්ස, තදා පටිසන්ධිතො පරානි ඡ භවඞ්ගානි පච්චුප්පන්නාරම්මණානි හොන්තීති. දිට්ඨිසම්පයුත්තෙහි අස්සාදනාදීනි සපරාමාසානෙව දට්ඨබ්බානි. පණ්ණත්තිනිබ්බානාරම්මණානඤ්ච ජවනානං පුරෙචාරිකකාලෙති යෙසං පුරෙචාරිකකාලෙ එකන්තෙන ආවජ්ජනාය අතීතාදිආරම්මණභාවෙන නවත්තබ්බතා, තෙසං වසෙන නයං දස්සෙති. නිබ්බානාරම්මණානම්පි ජවනානං පුරෙචාරිකකාලෙ සා තථා න වත්තබ්බා, න පන එකන්තෙන මග්ගඵලවීථීසු තස්සා අනිබ්බානාරම්මණත්තා.

ඉමෙ ගන්ධාති නනු පච්චුප්පන්නා ගන්ධා ගහිතා, කථං එත්ථ අනාගතාරම්මණතා හොතීති? ‘‘අට්ඨාරසවස්සාධිකානි ද්වෙ වස්සසතානි මා සුස්සිංසූ’’ති පවත්තිතො, අනාගතෙ මා සුස්සිං සූති හි අනාගතං ගන්ධං ගහෙත්වා පවත්තතීති අධිප්පායො. චිත්තවසෙන කායං පරිණාමෙන්තො අභිමුඛීභූතං තදා විජ්ජමානමෙව කායං ආරම්මණං කරොතීති පච්චුප්පන්නාරම්මණං අධිට්ඨානචිත්තං හොති. තථා අත්තනො කායස්ස දීඝරස්සාණුථූලනීලාදිභාවාපාදනවසෙන අඤ්ඤස්ස ච පාටිහාරියස්ස කරණෙ යොජෙතබ්බං . එත්ථන්තරෙ එකද්වෙසන්තතිවාරා වෙදිතබ්බාති එත්ථන්තරෙ පවත්තා රූපසන්තතිඅරූපසන්තතිවාරා එකද්වෙසන්තතිවාරා නාමාති වෙදිතබ්බාති අත්ථො. අතිපරිත්තසභාවඋතුආදිසමුට්ඨානා වා ‘‘එකද්වෙසන්තතිවාරා’’ති වුත්තා. උභයමෙතං පච්චුප්පන්නන්ති අද්ධාපච්චුප්පන්නං හොන්තං එතං උභයං හොතීති අත්ථො. සංහීරතීති තණ්හාදිට්ඨාභිනන්දනාහි ආකඩ්ඪීයති.

කෙචීති අභයගිරිවාසිනොති වදන්ති, තෙ පන චිත්තස්ස ඨිතික්ඛණං න ඉච්ඡන්තීති ‘‘ඨිතික්ඛණෙ වා පටිවිජ්ඣතී’’ති න වත්තබ්බං සියා. තථා යෙ ‘‘ඉද්ධිමස්ස ච පරස්ස ච එකක්ඛණෙ වත්තමානං චිත්තං උප්පජ්ජතී’’ති වදන්ති, තෙසං ‘‘ඨිතික්ඛණෙ වා භඞ්ගක්ඛණෙ වා පටිවිජ්ඣතී’’ති වචනං න සමෙති. න හි තස්මිං ඛණද්වයෙ උප්පජ්ජමානං පරචිත්තෙන සහ එකක්ඛණෙ උප්පජ්ජති නාමාති. ඨිතිභඞ්ගක්ඛණෙසු ච උප්පජ්ජමානං එකදෙසං පච්චුප්පන්නාරම්මණං, එකදෙසං අතීතාරම්මණං ආපජ්ජති. යඤ්ච වුත්තං ‘‘පරස්ස චිත්තං ජානිස්සාමීති රාසිවසෙන මහාජනස්ස චිත්තෙ ආවජ්ජිතෙ’’ති, එත්ථ ච මහාජනො අත්තනා පරෙ අනෙකෙ පුග්ගලාති පරෙසං චිත්තං ජානිස්සාමීති ආවජ්ජනප්පවත්ති වත්තබ්බා සියා. අථාපි පරස්සාති මහාජනස්සාති අත්ථො සම්භවෙය්ය, තථාපි තස්ස පුග්ගලස්සෙව වා චිත්තරාසිං ආවජ්ජිත්වා එකස්ස පටිවිජ්ඣනං අයුත්තං. න හි රාසිආවජ්ජනං එකදෙසාවජ්ජනං හොතීති. තස්මා තෙහි ‘‘මහාජනස්ස චිත්තෙ ආවජ්ජිතෙ’’තිආදි න වත්තබ්බං.

යං පන තෙ වදන්ති ‘‘යස්මා ඉද්ධිමස්ස ච පරස්ස ච එකක්ඛණෙ චිත්තං උප්පජ්ජතී’’ති, තත්ථායං අධිප්පායො සියා – චෙතොපරියඤාණලාභී පරස්ස චිත්තං ඤාතුකාමො පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය අතීතාදිවිභාගං අකත්වා චිත්තසාමඤ්ඤෙන ‘‘ඉමස්ස චිත්තං ජානාමී’’ති පරිකම්මං කත්වා පුන පාදකජ්ඣානං සමාපජ්ජිත්වා වුට්ඨාය සාමඤ්ඤෙනෙව චිත්තං ආවජ්ජිත්වා තිණ්ණං චතුන්නං වා පරිකම්මානං අනන්තරා චෙතොපරියඤාණෙන පරචිත්තං පටිවිජ්ඣති විභාවෙති රූපං විය දිබ්බචක්ඛුනා. තතො පරං පන කාමාවචරචිත්තෙහි සරාගාදිවවත්ථානං හොති නීලාදිවවත්ථානං විය. තත්ථ දිබ්බචක්ඛුනා දිට්ඨහදයවත්ථුරූපස්ස සත්තස්ස අභිමුඛීභූතස්ස චිත්තසාමඤ්ඤෙන චිත්තං ආවජ්ජයමානං ආවජ්ජනං අභිමුඛීභූතං විජ්ජමානං චිත්තං ආරම්මණං කත්වා චිත්තං ආවජ්ජෙති. පරිකම්මානි ච තං තං විජ්ජමානං චිත්තං චිත්තසාමඤ්ඤෙනෙව ආරම්මණං කත්වා චිත්තජානනපරිකම්මානි හුත්වා පවත්තන්ති. චෙතොපරියඤාණං පන විජ්ජමානං චිත්තං පටිවිජ්ඣන්තං විභාවෙන්තං තෙන සහ එකක්ඛණෙ එව උප්පජ්ජති. තත්ථ යස්මා සන්තානස්ස සන්තානග්ගහණතො එකත්තවසෙන ආවජ්ජනාදීනි චිත්තන්ත්වෙව පවත්තානි, තඤ්ච චිත්තමෙව, යං චෙතොපරියඤාණෙන විභාවිතං, තස්මා සමානාකාරප්පවත්තිතො න අනිට්ඨෙ මග්ගඵලවීථිතො අඤ්ඤස්මිං ඨානෙ නානාරම්මණතා ආවජ්ජනජවනානං හොති. පච්චුප්පන්නාරම්මණඤ්ච පරිකම්මං පච්චුප්පන්නාරම්මණස්ස චෙතොපරියඤාණස්ස ආසෙවනපච්චයොති සිද්ධං හොති. අතීතත්තිකො ච එවං අභින්නො හොති. අඤ්ඤථා සන්තතිපච්චුප්පන්නෙ අද්ධාපච්චුප්පන්නෙ ච පච්චුප්පන්නන්ති ඉධ වුච්චමානෙ අතීතානාගතානඤ්ච පච්චුප්පන්නතා ආපජ්ජෙය්ය, තථා ච සති ‘‘පච්චුප්පන්නො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’තිආදි වත්තබ්බං සියා, න ච තං වුත්තං. ‘‘අතීතො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො, පුරිමා පුරිමා අතීතා ඛන්ධා පච්ඡිමානං පච්ඡිමානං පච්චුප්පන්නානං ඛන්ධානං අනන්තර…පෙ… අනුලොමං ගොත්රභුස්සා’’තිආදිවචනතො (පට්ඨා. 2.18.5) පන අද්ධාසන්තතිපච්චුප්පන්නෙස්වෙව අනන්තරාතීතා චත්තාරො ඛන්ධා අතීතාති විඤ්ඤායන්ති, න ච අභිධම්මමාතිකාය ආගතස්ස පච්චුප්පන්නපදස්ස අද්ධාසන්තතිපච්චුප්පන්නපදත්ථතා කත්ථචි පාළියං වුත්තා. තස්මා තෙහි ඉද්ධිමස්ස ච පරස්ස ච එකක්ඛණෙ චිත්තුප්පත්තියා චෙතොපරියඤාණස්ස පච්චුප්පන්නාරම්මණතා වුත්තා. යදා පන ‘‘යං ඉමස්ස චිත්තං පවත්තං, තං ජානාමි. යං භවිස්සති, තං ජානිස්සාමී’’ති වා ආභොගං කත්වා පාදකජ්ඣානසමාපජ්ජනාදීනි කරොති, තදා ආවජ්ජනපරිකම්මානි චෙතොපරියඤාණඤ්ච අතීතානාගතාරම්මණානෙව හොන්ති ආවජ්ජනෙනෙව විභාගස්ස කතත්තා.

යෙ පන ‘‘ඉද්ධිමා පරස්ස චිත්තං ජානිතුකාමො ආවජ්ජෙති, ආවජ්ජනං ඛණපච්චුප්පන්නං ආරම්මණං කත්වා තෙනෙව සහ නිරුජ්ඣති, තතො චත්තාරි පඤ්ච වා ජවනානි. යෙසං පච්ඡිමං ඉද්ධිචිත්තං, සෙසානි කාමාවචරානි, තෙසං සබ්බෙසම්පි තදෙව නිරුද්ධං චිත්තමාරම්මණං හොති, න ච තානි නානාරම්මණානි හොන්ති, අද්ධාවසෙන පච්චුප්පන්නාරම්මණත්තා’’ති ඉදං වචනං නිස්සාය ‘‘ආවජ්ජනජවනානං පච්චුප්පන්නාතීතාරම්මණභාවෙපි නානාරම්මණත්තාභාවො විය එකද්විතිචතුපඤ්චචිත්තක්ඛණානාගතෙසුපි චිත්තෙසු ආවජ්ජිතෙසු ආවජ්ජනජවනානං යථාසම්භවං අනාගතපච්චුප්පන්නාතීතාරම්මණභාවෙපි නානාරම්මණතා න සියා, තෙන චතුපඤ්චචිත්තක්ඛණානාගතෙ ආවජ්ජිතෙ අනාගතාරම්මණපරිකම්මානන්තරං ඛණපච්චුප්පන්නාරම්මණං චෙතොපරියඤාණං සිද්ධ’’න්ති වදන්ති, තෙසං වාදො ‘‘අනාගතාරම්මණො ධම්මො පච්චුප්පන්නාරම්මණස්ස ධම්මස්ස ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො, පච්චුප්පන්නාරම්මණො ධම්මො අතීතාරම්මණස්ස ධම්මස්ස ආසෙවනපච්චයෙන පච්චයො’’ති ඉමෙසං පඤ්හානං අනුද්ධටත්තා ගණනාය ච ‘‘ආසෙවනෙ තීණී’’ති වුත්තත්තා න සිජ්ඣති. න හි කුසලකිරියමහග්ගතං අනාසෙවනං අත්ථීති.

එතස්ස ච වාදස්ස නිස්සයභාවො ආවජ්ජනජවනානං ඛණපච්චුප්පන්නනිරුද්ධාරම්මණතාවචනස්ස න සිජ්ඣති, යං පවත්තං යං පවත්තිස්සතීති වා විසෙසං අකත්වා ගහණෙ ආවජ්ජනස්ස අනාගතග්ගහණභාවං, තදභාවා ජවනානම්පි වත්තමානග්ගහණාභාවඤ්ච සන්ධායෙව තස්ස වුත්තත්තා. තදා හි භවඞ්ගචලනානන්තරං අභිමුඛීභූතමෙව චිත්තං ආරබ්භ ආවජ්ජනා පවත්තතීති. ජානනචිත්තස්සපි වත්තමානාරම්මණභාවෙ ආවජ්ජනජානනචිත්තානං සහට්ඨානදොසාපත්තියා රාසිඑකදෙසාවජ්ජනපටිවෙධෙ සම්පත්තසම්පත්තාවජ්ජනජානනෙ ච අනිට්ඨෙ ඨානෙ ආවජ්ජනජවනානං නානාරම්මණභාවදොසාපත්තියා ච යං වුත්තං ‘‘ඛණපච්චුප්පන්නං චිත්තං චෙතොපරියඤාණස්ස ආරම්මණං හොතී’’ති, තං අයුත්තන්ති පටික්ඛිපිත්වා යථාවුත්තදොසානාපත්තිකාලවසෙනෙව අද්ධාසන්තතිපච්චුප්පන්නාරම්මණත්තා නානාරම්මණතාභාවං දිස්වා ආවජ්ජනජවනානං වත්තමානතං නිරුද්ධාරම්මණභාවො වුත්තොති, තම්පි වචනං පුරිමවාදිනො නානුජානෙය්යුං. තස්මිඤ්හි සති ආවජ්ජනා කුසලානන්තිආදීසු විය අඤ්ඤපදසඞ්ගහිතස්ස අනන්තරපච්චයවිධානතො ‘‘පච්චුප්පන්නාරම්මණා ආවජ්ජනා අතීතාරම්මණානං ඛන්ධානං අනන්තරපච්චයෙන පච්චයො’’ති වත්තබ්බං සියා, න ච වුත්තන්ති.

කස්මා පනෙවං චෙතොපරියඤාණස්ස පච්චුප්පන්නාරම්මණතා විචාරිතා, නනු ‘‘අතීතො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස, අනාගතො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති එතෙසං විභඞ්ගෙසු ‘‘අතීතා ඛන්ධා ඉද්ධිවිධඤාණස්සචෙතොපරියඤාණස්ස පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස යථාකම්මූපගඤාණස්ස ආවජ්ජනාය ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.18.2), ‘‘අනාගතා ඛන්ධා ඉද්ධිවිධඤාණස්ස චෙතොපරියඤාණස්ස අනාගතංසඤාණස්ස ආවජ්ජනාය ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.17.3-4), උප්පන්නත්තිකෙ ච ‘‘අනුප්පන්නාඛන්ධා, උප්පාදිනො ඛන්ධා ඉද්ධිවිධඤාණස්ස චෙතොපරියඤාණස්ස අනාගතංසඤාණස්ස ආවජ්ජනාය ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති චෙතොපරියඤාණග්ගහණං කත්වා ‘‘පච්චුප්පන්නො ධම්මො පච්චුප්පන්නස්සා’’ති එතස්ස විභඞ්ගෙ ‘‘පච්චුප්පන්නා ඛන්ධා ඉද්ධිවිධඤාණස්ස ආවජ්ජනාය ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.18.3), උප්පන්නත්තිකෙ ච ‘‘උප්පන්නා ඛන්ධා ඉද්ධිවිධඤාණස්ස ආවජ්ජනාය ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.17.2) එත්තකස්සෙව වුත්තත්තා ‘‘පච්චුප්පන්නචිත්තෙ චෙතොපරියඤාණං නප්පවත්තතී’’ති විඤ්ඤායති. යදි හි පවත්තෙය්ය, පුරිමෙසු විය ඉතරෙසු ච චෙතොපරියඤාණග්ගහණං කත්තබ්බං සියාති? සච්චං කත්තබ්බං, නයදස්සනවසෙන පනෙතං සංඛිත්තන්ති අඤ්ඤාය පාළියා විඤ්ඤායති. ‘‘අතීතාරම්මණො ධම්මො පච්චුප්පන්නාරම්මණස්ස ධම්මස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො (පට්ඨා. 2.19.20), අනාගතාරම්මණො ධම්මො පච්චුප්පන්නාරම්මණස්ස. පච්චුප්පන්නාරම්මණො ධම්මො පච්චුප්පන්නාරම්මණස්සා’’ති (පට්ඨා. 2.19.22) එතෙසඤ්හි විභඞ්ගෙසු ‘‘චෙතොපරියඤාණෙන අතීතාරම්මණපච්චුප්පන්නචිත්තසමඞ්ගිස්ස චිත්තං ජානාති. අතීතාරම්මණා පච්චුප්පන්නා ඛන්ධා චෙතොපරියඤාණස්ස ආවජ්ජනාය ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.19.22), ‘‘චෙතොපරියඤාණෙන අනාගතාරම්මණපච්චුප්පන්නචිත්තසමඞ්ගිස්ස චිත්තං…පෙ… චෙතොපරියඤාණෙන පච්චුප්පන්නාරම්මණපච්චුප්පන්නචිත්තසමඞ්ගිස්ස චිත්තං ජානාති. පච්චුප්පන්නාරම්මණා පච්චුප්පන්නා ඛන්ධා චෙතොපරියඤාණස්ස ආවජ්ජනාය ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.19.21) චෙතොපරියඤාණස්ස පච්චුප්පන්නාරම්මණෙ පවත්ති වුත්තාති. තෙනෙවායං විචාරණා කතාති වෙදිතබ්බා.

තෙසන්ති තෙසු ද්වීසු ඤාණෙසූති නිද්ධාරණෙ සාමිවචනං. කුසලා ඛන්ධාති ඉද්ධිවිධපුබ්බෙනිවාසානාගතංසඤාණාපෙක්ඛො බහුවචනනිද්දෙසො, න චෙතොපරියඤාණයථාකම්මූපගඤාණාපෙක්ඛොති. තෙසං චතුක්ඛන්ධාරම්මණභාවස්ස අසාධකොති චෙ? න, අඤ්ඤත්ථ ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තා ඛන්ධා ච විචාරො ච චෙතොපරියඤාණස්ස පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස අනාගතංසඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.6.72) ‘‘සවිතක්කසවිචාරා ඛන්ධා ච විතක්කො ච චෙතොපරියඤාණස්ස පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස අනාගතංසඤාණස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 2.6.69) ච වුත්තත්තා චෙතොපරියඤාණාපෙක්ඛොපි බහුවචනනිද්දෙසොති ඉමස්සත්ථස්ස සිද්ධිතො. එවමපි යථාකම්මූපගඤාණස්ස ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තා ඛන්ධා ච විචාරො චා’’තිආදීසු අවුත්තත්තා චතුක්ඛන්ධාරම්මණතා න සිජ්ඣතීති? න, තත්ථ අවචනස්ස අඤ්ඤකාරණත්තා. යථාකම්මූපගඤාණෙන හි කම්මසංසට්ඨා චත්තාරො ඛන්ධා කම්මප්පමුඛෙන ගය්හන්ති. තඤ්හි යථා චෙතොපරියඤාණං පුරිමපරිකම්මවසෙන සවිතක්කාදිවිභාගං සරාගාදිවිභාගඤ්ච චිත්තං විභාවෙති, න එවං සවිභාගං විභාවෙති, කම්මවසෙනෙව පන සමුදායං විභාවෙතීති ‘‘අවිතක්කවිචාරමත්තා ඛන්ධා ච විචාරො චා’’තිආදිකෙ විභාගකරණෙ තං න වුත්තං, න චතුක්ඛන්ධානාරම්මණතොති. ඉදං පන අවචනස්ස කාරණන්ති. කෙචි තත්ථාපි ‘‘පුබ්බෙනිවාසානුස්සතිඤාණස්ස යථාකම්මූපගඤාණස්ස අනාගතංසඤාණස්සා’’ති පඨන්ති එව. න හි තං කුසලාකුසලවිභාගං විය සවිතක්කාදිවිභාගං කම්මං විභාවෙතුං අසමත්ථං. දුච්චරිතසුචරිතභාවවිභාවනම්පි හි ලොභාදිඅලොභාදිසම්පයොගවිසෙසවිභාවනං හොතීති.

1435. නියකජ්ඣත්තපරියායස්සඅභාවෙනාති සභාවධම්මත්තා කෙනචි පරියායෙන නියකජ්ඣත්තං අහොන්තං සබ්බථා බහිද්ධාභාවෙනෙව ‘‘එකන්තබහිද්ධා’’ති වුත්තං, න අසභාවධම්මත්තා බහිද්ධාපි අහොන්තං කසිණාදි විය නියකජ්ඣත්තමත්තස්ස අසම්භවතො. අසභාවධම්මත්තා එව හි කසිණාදිඅජ්ඣත්තධම්මභූතො ච කොචි භාවො න හොතීති අජ්ඣත්තත්තිකෙ න වුත්තන්ති අධිප්පායො. තං සබ්බං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනාදි අතීතාරම්මණත්තිකෙ ‘‘නවත්තබ්බාරම්මණ’’න්ති වුත්තන්ති සම්බන්ධො. එත්ථ ච වුත්තන්ති අනුඤ්ඤාතත්තා වචනතොති එතෙහි කාරණෙහි පකාසිතන්ති අත්ථො.

ඉදානි තන්ති ‘‘එතඤ්හි ආකිඤ්චඤ්ඤායතන’’න්ති වුත්තං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං තං-සද්දෙන ආකඩ්ඪිත්වා වදති. යො පනායමෙත්ථ අත්ථො වුත්තො ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං එකම්පි ඉධ වුච්චමානං අතීතාරම්මණත්තිකෙ තෙන සහෙකාරම්මණතම්පි සන්ධාය කාමාවචරකුසලාදීනං නවත්තබ්බාරම්මණතාය වුත්තත්තා ඉධාපි තෙසං නවත්තබ්බාරම්මණභාවං දීපෙතීති කත්වා තස්මිං වුත්තෙ තානිපි වුත්තානෙව හොන්ති, තස්මා විසුං න වුත්තානී’’ති, තමඤ්ඤෙ නානුජානන්ති. න හි ඊදිසං ලෙසවචනං අට්ඨකථාකණ්ඩෙ අත්ථි. යදි සියා, පරිත්තාරම්මණත්තිකෙ යෙසං සමානාරම්මණානං පරිත්තාදිආරම්මණතා නවත්තබ්බතා ච වුත්තා. පුන අතීතාරම්මණත්තිකෙ තෙසු එකමෙව වත්වා අඤ්ඤං න වත්තබ්බං සියා. තථා වෙදනාත්තිකෙ සමානවෙදනානං යෙසං සුඛාය වෙදනාය සම්පයුත්තතා වුත්තා, තෙසු එකමෙව පීතිත්තිකෙ සුඛසහගතනිද්දෙසෙ වත්වා අඤ්ඤං න වත්තබ්බං සියා. එවං උපෙක්ඛාසහගතනිද්දෙසාදීසු යොජෙතබ්බං. ලෙසෙන පන විනා අට්ඨකථාකණ්ඩෙ අත්ථුද්ධාරස්ස කතත්තා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනස්ස විය කාමාවචරකුසලාදීනම්පි අජ්ඣත්තාරම්මණත්තිකෙ නවත්තබ්බතාය සති තානිපි නවත්තබ්බානීති වත්තබ්බානි, න පන වුත්තානි. තස්මා අභාවනාසාමඤ්ඤෙපි යාය අභාවනානිට්ඨප්පවත්තියා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං පවත්තමානං නවත්තබ්බං ජාතං, තස්සා පවත්තියා අභාවෙන තානි නවත්තබ්බානීති න වුත්තානි. ගහණවිසෙසනිම්මිතානෙව හි කසිණාදීනි සභාවතො අවිජ්ජමානානීති තදාරම්මණානං බහිද්ධාගහණවසෙන බහිද්ධාරම්මණතා වුත්තා. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං පන න බහිද්ධාගහණභාවෙන පවත්තති, නාපි අජ්ඣත්තග්ගහණභාවෙන පවත්තතීති නවත්තබ්බන්ති වුත්තං. යෙන පන ගහණාකාරෙන ආකිඤ්චඤ්ඤායතනං පවත්තති, න තෙන සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණම්පි පවත්තති. යදි පවත්තෙය්ය, තම්පි ආකිඤ්චඤ්ඤායතනමෙව භවෙය්ය. යථා හි කිලෙසානං ගොචරං පවත්තිවිසෙසඤ්ච සබ්බං ජානන්තං සබ්බඤ්ඤුතඤ්ඤාණං න යථා තෙ ගණ්හන්ති, තථා ගණ්හාති තස්සපි කිලෙසභාවාපත්තිතො, එවං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනස්ස ච පවත්තනාකාරං යථාසභාවතො ජානන්තං තං ආකිඤ්චඤ්ඤායතනමිව න ගණ්හාති , කිමඞ්ගං පන අඤ්ඤන්ති. තෙන කාමාවචරකුසලානං නවත්තබ්බතා න වුත්තාති. අයං ‘‘ආකිඤ්චඤ්ඤායතනස්ස විසයභූතො අපගමො නාම එකො අත්ථො අත්ථී’’ති අනිච්ඡන්තානං ආචරියානං විනිච්ඡයො.

විපාකං පන න කස්සචි ආරම්මණං හොතීති විපාකං ආකාසානඤ්චායතනං විපාකාදීසු විඤ්ඤාණඤ්චායතනෙසු න කස්සචි ආරම්මණං හොතීති අත්ථො, තථා ආකිඤ්චඤ්ඤායතනඤ්ච නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනස්ස. යථා හි විපාකත්තිකෙ විපාකධම්මධම්මනෙවවිපාකනවිපාකධම්මධම්මමූලකෙසු පඤ්හෙසු ‘‘ආකාසානඤ්චායතනකුසලං විඤ්ඤාණඤ්චායතනකුසලස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො, ආකිඤ්චඤ්ඤායතනකුසලං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකුසලස්ස, තථා විපාකස්ස කිරියස්ස. ආකාසානඤ්චායතනකිරියං විඤ්ඤාණඤ්චායතනකිරියස්ස. ආකිඤ්චඤ්ඤායතනකිරියං නෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනකිරියස්ස ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති (පට්ඨා. 1.1.406, 410) වුත්තං, න තථා විපාකධම්මමූලකෙසු ‘‘ආකාසානඤ්චායතනආකිඤ්චඤ්ඤායතනවිපාකා විඤ්ඤාණඤ්චායතනනෙවසඤ්ඤානාසඤ්ඤායතනවිපාකකුසලකිරියානං ආරම්මණපච්චයෙන පච්චයො’’ති වුත්තා. විපාකතො වුට්ඨහිත්වා චිත්තස්ස අභිනීහාරාසම්භවතොති විපාකං ආරම්මණං කත්වා අභිනීහාරාසම්භවතොති අත්ථො. විපාකස්ස හි ආරම්මණං කත්වා නත්ථි අභිනීහාරොති.

අත්තනො ඛන්ධාදීනීති අරූපක්ඛන්ධෙ ‘‘ඛන්ධා’’ති ගහෙත්වා ආදි-සද්දෙන රූපං ගණ්හාති. අජ්ඣත්තං වා ගය්හමානං අහන්ති පඤ්ඤත්තිං ආදි-සද්දෙන ගණ්හාති. එස නයො පරෙසං ඛන්ධාදිග්ගහණෙ ච. පුන පඤ්ඤත්තිග්ගහණෙන කසිණවිහාරාදිඅනින්ද්රියබද්ධුපාදායපඤ්ඤත්තිමාහ. ආදි-සද්දෙන වා අහං පරං පණ්ණත්තිග්ගහණෙ සබ්බං උපාදායපඤ්ඤත්තිං. කම්මාදීසු කම්මං අජ්ඣත්තං, කම්මනිමිත්තං උභයං, ගතිනිමිත්තං බහිද්ධාති දට්ඨබ්බං. අත්තනො සරීරෙ එව කිමි හුත්වා නිබ්බත්තමානස්ස ගතිනිමිත්තම්පි අජ්ඣත්තං සියා. මල්ලිකාය කුම්මාසං දදමානාය රඤ්ඤො අග්ගමහෙසිට්ඨානලාභං, සන්තතිමහාමත්තස්ස හත්ථික්ඛන්ධගතස්ස අරහත්තප්පත්තිං, සුමනමාලාකාරස්ස ච පුප්ඵමුට්ඨිනා පූජෙන්තස්ස පච්චෙකබොධිසච්ඡිකිරියං නිස්සාය භගවා සිතං පාත්වාකාසි.

ඉමස්මිං තිකෙ ඔකාසං ලභන්තීති පරිත්තාරම්මණාතීතාරම්මණත්තිකෙසු අලද්ධොකාසානි නවත්තබ්බානීති වුත්තානි, ඉධ පන නවත්තබ්බානි න හොන්ති, අජ්ඣත්තාදීසු එකාරම්මණතං ලභන්තීති අත්ථො. එතානි හි පඤ්ච සබ්බත්ථපාදකාකාසාලොකකසිණචතුත්ථානං කසිණාරම්මණත්තා, බ්රහ්මවිහාරචතුත්ථස්ස පඤ්ඤත්තිආරම්මණත්තා, ආනාපානචතුත්ථස්ස නිමිත්තාරම්මණත්තා බහිද්ධාරම්මණානීති. සකායචිත්තානන්ති සකකායචිත්තානං, තෙන පයොජනං නත්ථි, තස්මා න තං අජ්ඣත්තාරම්මණන්ති අත්ථො. අනින්ද්රියබද්ධස්ස වා රූපස්සාති එත්ථ ‘‘තිස්සන්නං වා පඤ්ඤත්තීන’’න්ති ඉදම්පි වා-සද්දෙන ආහරිතබ්බං, නයදස්සනං වා එතං දට්ඨබ්බං. ඊදිසෙ හි කාලෙ බහිද්ධාරම්මණන්ති.

තිකඅත්ථුද්ධාරවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

දුකඅත්ථුද්ධාරවණ්ණනා

1473. මානො…පෙ… එකධාවාති ඉදං අවුත්තප්පකාරදස්සනවසෙන වුත්තං, අඤ්ඤථා මානො කාමරාගාවිජ්ජාසඤ්ඤොජනෙහි එකතො උප්පජ්ජතීති ද්විධාති වත්තබ්බො සියා. එස නයො භවරාගාදීසු. තථා විචිකිච්ඡාති එත්ථ තථාති එතස්ස එකධාවාති අත්ථො.

1511. සසඞ්ඛාරිකෙසූති ඉදං කාමච්ඡන්දනීවරණස්ස තීහි නීවරණෙහි සද්ධිං උප්පජ්ජනට්ඨානදස්සනමත්තං දට්ඨබ්බං, න නියමතො තත්ථ තස්ස තෙහි උප්පත්තිදස්සනත්ථං ථිනමිද්ධස්ස අනියතත්තා. හෙට්ඨිමපරිච්ඡෙදෙනාති උද්ධච්චස්ස සබ්බාකුසලෙ උප්පජ්ජනතො උද්ධච්චසහගතෙ ද්වෙ, අඤ්ඤෙසු ථිනමිද්ධකුක්කුච්චවිරහෙ තීණි හෙට්ඨිමන්තතො උප්පජ්ජන්තීති කත්වා ‘‘ද්වෙ තීණී’’ති වුත්තන්ති අත්ථො. යත්තකානං පන එකතො උප්පත්තියං නීවරණා චෙව නීවරණසම්පයුත්තා චාති අයමත්ථො සම්භවති, හෙට්ඨිමන්තෙන තෙසං දස්සනත්ථං ‘‘ද්වෙ’’ති වුත්තං. තතො උද්ධම්පි පවත්තියං අයමත්ථො සම්භවති එවාති දස්සනත්ථං ‘‘තීණී’’ති වුත්තං. ද්වෙ තීණීති ච ද්වෙ වා තීණි වාති අනියමනිද්දෙසොති චත්තාරි වා පඤ්ච වාතිපි විඤ්ඤායති. යත්ථ සහුප්පත්ති, තත්ථ නීවරණා චෙව නීවරණසම්පයුත්තා ච හොන්තීති එතස්ස වා ලක්ඛණස්ස දස්සනමෙතන්ති. යත්ථ චත්තාරි පඤ්ච ච උප්පජ්ජන්ති, තත්ථ චායමත්ථො සාධිතො හොති. එවඤ්ච කත්වා කිලෙසගොච්ඡකෙ ච ‘‘ද්වෙ තයො’’ති වුත්තං. ලක්ඛණදස්සනවසෙන හි කිලෙසා චෙව කිලෙසසම්පයුත්තා ච වුත්තා, න සබ්බෙසං සම්භවන්තානං සරූපෙන දස්සනවසෙනාති.

යදි උද්ධච්චං සබ්බාකුසලෙ උප්පජ්ජති, කස්මා වුත්තං ‘‘උද්ධච්චනීවරණං උද්ධච්චසහගතෙ චිත්තුප්පාදෙ උප්පජ්ජතී’’ති? සුත්තන්තෙ වුත්තෙසු පඤ්චසු නීවරණෙසු අඤ්ඤනීවරණරහිතස්ස උද්ධච්චස්ස විසයවිසෙසදස්සනත්ථං. ඡට්ඨං පන නීවරණං අභිධම්මෙ ඉතරෙහි සහගතන්ති තස්ස අඤ්ඤනීවරණරහිතස්ස න කොචි විසයවිසෙසො අත්ථි, අත්තනා සහගතෙහි විනා උප්පජ්ජනට්ඨානාභාවා තදුපලක්ඛිතස්ස චිත්තුප්පාදස්ස අභාවා ච නත්ථෙව විසයවිසෙසො, තස්මා ‘‘තං සබ්බාකුසලෙ උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. උද්ධච්චසහගතො පන වුත්තචිත්තුප්පාදො සෙසධම්මානං උද්ධච්චානුවත්තනභාවෙන තදුපලක්ඛිතො උද්ධච්චස්ස විසයවිසෙසො, තස්මා සබ්බාකුසලෙ උප්පජ්ජමානං උද්ධච්චං සාමඤ්ඤෙන ‘‘උද්ධච්චනීවරණ’’න්ති ගහෙත්වාපි තං අත්තනො විසයවිසෙසෙන පකාසෙතුං ‘‘උද්ධච්චසහගතෙ චිත්තුප්පාදෙ උප්පජ්ජතී’’ති ආහ. එවඤ්ච පකාසනං විසයවිසෙසෙසු ලොභදොමනස්සසහගතසසඞ්ඛාරිකවිචිකිච්ඡුද්ධච්චසහගතෙසු පඤ්ච නීවරණානි වවත්ථපෙත්වා තෙසං බ්යාපකභාවෙන ඡට්ඨං පකාසෙතුං කතන්ති වෙදිතබ්බං.

කෙචි පන ‘‘උද්ධච්චසහගතෙති සාමඤ්ඤෙන සබ්බං උද්ධච්චං ‘උද්ධච්ච’න්ති ගහෙත්වා තෙන සහගතෙ චිත්තුප්පාදෙ’’ති වදන්ති, අයං පනත්ථො න බහුමතො ද්වාදසමචිත්තුප්පාදස්ස විය සබ්බාකුසලචිත්තුප්පාදානං උද්ධච්චෙන අනුපලක්ඛිතත්තා, සති ච උපලක්ඛිතත්තෙ ‘‘අට්ඨසු ලොභසහගතෙසූ’’තිආදීසු විය අඤ්ඤෙසං චිත්තුප්පාදානං නිවත්තනත්ථං ‘‘ද්වාදසසු උද්ධච්චසහගතෙසූ’’ති වත්තබ්බත්තා. උද්ධච්චානුපලක්ඛිතත්තා පන සබ්බාකුසලානං අවිජ්ජානීවරණං විය ඉදම්පි ‘‘සබ්බාකුසලෙසු උප්පජ්ජතී’’ති වත්තබ්බං සියා, න පන වුත්තං, තස්මා වුත්තනයෙනෙව අත්ථො වෙදිතබ්බො. යස්මා ච අවිජ්ජානීවරණං විය උද්ධච්චනීවරණඤ්ච සබ්බාකුසලෙසු උප්පජ්ජති, තස්මා නික්ඛෙපකණ්ඩෙ ‘‘කාමච්ඡන්දනීවරණං උද්ධච්චනීවරණෙන නීවරණඤ්චෙව නීවරණසම්පයුත්තඤ්චා’’තිආදි වුත්තං. තෙන එකස්මිංයෙව චිත්තුප්පාදෙ උද්ධච්චනීවරණං උප්පජ්ජතීති අග්ගහෙත්වා අධිප්පායො මග්ගිතබ්බොති.

කිලෙසගොච්ඡකෙ ලොභාදීනි දස කිලෙසවත්ථූනි ඉමිනා අනුක්කමෙන ඉධෙව අභිධම්මෙ ආගතානි. තස්මා ඉධෙව වුත්තස්ස උද්ධච්චකිලෙසස්ස අත්තනා සහ වුත්තෙහි කිලෙසෙහි රහිතස්ස විසයවිසෙසො නත්ථීති විසයවිසෙසෙන පකාසනං අකත්වා ‘‘උද්ධච්චඤ්ච අහිරිකඤ්ච අනොත්තප්පඤ්ච සබ්බාකුසලෙසු උප්පජ්ජතී’’ති වුත්තං. කිලෙසා චෙව සංකිලිට්ඨපදනිද්දෙසෙ යස්මා සංකිලිට්ඨපදං කිලෙසසම්පයුත්තපදෙන අසමානත්ථං කෙවලං මලෙන උපතාපිතතං විබාධිතතඤ්ච දීපෙති , තස්මා කිලෙසා චෙව කිලෙසසම්පයුත්තපදනිද්දෙසෙන සමානං නිද්දෙසං අකත්වා ‘‘තෙව කිලෙසා කිලෙසා චෙව සංකිලිට්ඨා චා’’ති වුත්තං.

1577. ද්වෙ තයො කිලෙසාති එත්ථ ‘‘ද්වෙ තයොති හෙතුගොච්ඡකාදීසු වුත්තාධිකාරවසෙන රුළ්හියා වුත්ත’’න්ති කෙචි වදන්ති. යදි අත්ථං අනපෙක්ඛිත්වා රුළ්හියා වුච්චෙය්ය, ගන්ථගොච්ඡකෙ ච ‘‘යත්ථ ද්වෙ තයො ගන්ථා එකතො උප්පජ්ජන්තී’’ති වත්තබ්බං සියා. යඤ්ච වදන්ති ‘‘යත්ථ ද්වෙ තයො අඤ්ඤෙහි එකතො උප්පජ්ජන්තීති ඉමස්සත්ථස්ස සම්භවතො එකතො-සද්දො කිලෙසගොච්ඡකෙ සාත්ථකො, න හෙතුගොච්ඡකාදීසු තෙන විනාපි අධිප්පායවිජානනතො’’ති, තම්පි න, හෙතුගොච්ඡකාදීසුපි නානාඋප්පත්තියං හෙතූ චෙව හෙතුසම්පයුත්තාදිග්ගහණනිවාරණත්ථත්තා එකතො-සද්දස්ස, තස්මා රුළ්හීඅන්වත්ථකථාරොපනඤ්ච වජ්ජෙත්වා යථාවුත්තෙනෙව නයෙන අත්ථො වෙදිතබ්බොති. ලොභො ඡධාතිආදිනා ලොභපටිඝමොහානං අඤ්ඤෙහි එකතො උප්පත්තිදස්සනෙනෙව තෙසම්පි ලොභාදීහි එකතො උප්පත්ති දස්සිතාති වෙදිතබ්බා. සෙසං උත්තානත්ථමෙවාති.

අට්ඨකථාකණ්ඩවණ්ණනා නිට්ඨිතා.

චත්තාරි ච සහස්සානි, පුන තීණි සතානි ච;

අට්ඨසාලිනියා එතෙ, පදා ලීනත්ථජොතකා.

ධම්මමිත්තොති නාමෙන, සක්කච්චං අභියාචිතො;

ආනන්දොඉති නාමෙන, කතා ගන්ථා සුබුද්ධිනාති.

ඉති අට්ඨසාලිනියා ලීනත්ථපදවණ්ණනා

ධම්මසඞ්ගණී-මූලටීකා සමත්තා.