📜

2. ආයතනවිභඞ්ගො

1. සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා

154. ඉදානි තදනන්තරෙ ආයතනවිභඞ්ගනිද්දෙසෙ සුත්තන්තභාජනීයං තාව දස්සෙන්තො ද්වාදසායතනානි චක්ඛායතනං රූපායතනන්තිආදිමාහ. තත්ථ පාළිමුත්තකෙන තාව නයෙන –

අත්ථලක්ඛණතාවත්ව, කමසඞ්ඛෙපවිත්ථාරා;

තථා දට්ඨබ්බතො චෙව, විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

තත්ථ විසෙසතො තාව චක්ඛතීති චක්ඛු; රූපං අස්සාදෙති, විභාවෙති චාති අත්ථො. රූපයතීති රූපං; වණ්ණවිකාරං ආපජ්ජමානං හදයඞ්ගතභාවං පකාසෙතීති අත්ථො. සුණාතීති සොතං. සප්පතීති සද්දො; උදාහරියතීති අත්ථො. ඝායතීති ඝානං. ගන්ධයතීති ගන්ධො; අත්තනො වත්ථුං සූචයතීති අත්ථො. ජීවිතං අව්හායතීති ජිව්හා. රසන්ති තං සත්තාති රසො; අස්සාදෙන්තීති අත්ථො. කුච්ඡිතානං සාසවධම්මානං ආයොති කායො. ආයොති උප්පත්තිදෙසො. ඵුසීයතීති ඵොට්ඨබ්බං. මනතීති මනො. අත්තනො ලක්ඛණං ධාරයන්තීති ධම්මා.

අවිසෙසතො පන ආයතනතො, ආයානං තනනතො, ආයතස්ස ච නයනතො ආයතනන්ති වෙදිතබ්බං. චක්ඛුරූපාදීසු හි තංතංද්වාරාරම්මණා චිත්තචෙතසිකා ධම්මා සෙන සෙන අනුභවනාදිනා කිච්චෙන ආයතන්ති උට්ඨහන්ති ඝට්ටෙන්ති වායමන්තීති වුත්තං හොති. තෙ ච පන ආයභූතෙ ධම්මෙ එතානි තනොන්ති විත්ථාරෙන්තීති වුත්තං හොති. ඉදඤ්ච අනමතග්ගෙ සංසාරෙ පවත්තං අතීව ආයතං සංසාරදුක්ඛං යාව න නිවත්තති තාව නයන්තෙව, පවත්තයන්තීති වුත්තං හොති. ඉති සබ්බෙපි මෙ ධම්මා ආයතනතො ආයානං තනනතො ආයතස්ස ච නයනතො ‘ආයතනං ආයතන’න්ති වුච්චන්ති.

අපිච නිවාසට්ඨානට්ඨෙන, ආකරට්ඨෙන, සමොසරණට්ඨානට්ඨෙන , සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන, කාරණට්ඨෙන ච ආයතනං වෙදිතබ්බං. තථා හි ලොකෙ ‘‘ඉස්සරායතනං වාසුදෙවායතන’’න්තිආදීසු නිවාසට්ඨානං ආයතනන්ති වුච්චති . ‘‘සුවණ්ණායතනං රජතායතන’’න්තිආදීසු ආකරො. සාසනෙ පන ‘‘මනොරමෙ ආයතනෙ සෙවන්ති නං විහඞ්ගමා’’තිආදීසු (අ. නි. 5.38) සමොසරණට්ඨානං. ‘‘දක්ඛිණාපථො ගුන්නං ආයතන’’න්තිආදීසු සඤ්ජාතිදෙසො. ‘‘තත්ර තත්රෙව සක්ඛිභබ්බතං පාපුණාති සති සතිආයතනෙ’’තිආදීසු (අ. නි. 5.23) කාරණං.

චක්ඛුරූපාදීසු චාපි තෙ තෙ චිත්තචෙතසිකා ධම්මා නිවසන්ති තදායත්තවුත්තිතායාති චක්ඛාදයො නෙසං නිවාසනට්ඨානං. චක්ඛාදීසු ච තෙ ආකිණ්ණා තං නිස්සිතත්තා තදාරම්මණත්තා චාති චක්ඛාදයො නෙසං ආකරො. චක්ඛාදයො ච නෙසං සමොසරණට්ඨානං, තත්ථ තත්ථ වත්ථුද්වාරාරම්මණවසෙන සමොසරණතො. චක්ඛාදයො ච නෙසං සඤ්ජාතිදෙසො; තං නිස්සයාරම්මණභාවෙන තත්ථෙව උප්පත්තිතො. චක්ඛාදයො ච නෙසං කාරණං, තෙසං අභාවෙ අභාවතොති. ඉති නිවාසට්ඨානට්ඨෙන, ආකරට්ඨෙන, සමොසරණට්ඨානට්ඨෙන, සඤ්ජාතිදෙසට්ඨෙන, කාරණට්ඨෙනාති ඉමෙහි කාරණෙහි එතෙ ධම්මා ‘ආයතනං ආයතන’න්ති වුච්චන්ති. තස්මා යථාවුත්තෙනත්ථෙන චක්ඛු ච තං ආයතනඤ්චාති චක්ඛායතනං…පෙ… ධම්මා ච තෙ ආයතනඤ්චාති ධම්මායතනන්ති එවං තාවෙත්ථ ‘අත්ථතො’ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘ලක්ඛණතො’ති චක්ඛාදීනං ලක්ඛණතොපෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො. තානි ච පන නෙසං ලක්ඛණානි හෙට්ඨා රූපකණ්ඩනිද්දෙසෙ වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

‘තාවත්වතො’ති තාවභාවතො. ඉදං වුත්තං හොති – චක්ඛාදයොපි හි ධම්මා එව. එවං සති ධම්මායතනමිච්චෙව අවත්වා කස්මා ද්වාදසායතනානි වුත්තානීති චෙ? ඡ විඤ්ඤාණකායුප්පත්තිද්වාරාරම්මණවවත්ථානතො. ඉධ ඡන්නං විඤ්ඤාණකායානං ද්වාරභාවෙන ආරම්මණභාවෙන ච වවත්ථානතො අයමෙව තෙසං භෙදො හොතීති ද්වාදස වුත්තානි. චක්ඛුවිඤ්ඤාණවීථිපරියාපන්නස්ස හි විඤ්ඤාණකායස්ස චක්ඛායතනමෙව උප්පත්තිද්වාරං, රූපායතනමෙව චාරම්මණං . තථා ඉතරානි ඉතරෙසං. ඡට්ඨස්ස පන භවඞ්ගමනසඞ්ඛාතො මනායතනෙකදෙසොව උප්පත්තිද්වාරං, අසාධාරණඤ්ච ධම්මායතනං ආරම්මණන්ති . ඉති ඡන්නං විඤ්ඤාණකායානං උප්පත්තිද්වාරාරම්මණවවත්ථානතො ද්වාදස වුත්තානීති. එවමෙත්ථ ‘තාවත්වතො’ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘කමතො’ති ඉධාපි පුබ්බෙ වුත්තෙසු උප්පත්තික්කමාදීසු දෙසනාක්කමොව යුජ්ජති. අජ්ඣත්තිකෙසු හි ආයතනෙසු සනිදස්සනසප්පටිඝවිසයත්තා චක්ඛායතනං පාකටන්ති පඨමං දෙසිතං. තතො අනිදස්සනසප්පටිඝවිසයානි සොතායතනාදීනි. අථ වා දස්සනානුත්තරියසවනානුත්තරියහෙතුභාවෙන බහූපකාරත්තා අජ්ඣත්තිකෙසු චක්ඛායතනසොතායතනානි පඨමං දෙසිතානි. තතො ඝානායතනාදීනි තීණි. පඤ්චන්නම්පි ගොචරවිසයත්තා අන්තෙ මනායතනං. චක්ඛාදීනං පන ගොචරත්තා තස්ස තස්ස අනන්තරානි බාහිරෙසු රූපායතනාදීනි. අපිච විඤ්ඤාණුප්පත්තිකාරණවවත්ථානතොපි අයමෙව තෙසං කමො වෙදිතබ්බො. වුත්තඤ්හෙතං ‘‘චක්ඛුඤ්ච පටිච්ච රූපෙ ච උප්පජ්ජති චක්ඛුවිඤ්ඤාණං…පෙ… මනඤ්ච පටිච්ච ධම්මෙ ච උප්පජ්ජති මනොවිඤ්ඤාණ’’න්ති (ම. නි. 3.421) එවං ‘කමතො’පෙත්ථ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘සඞ්ඛෙපවිත්ථාරා’ති සඞ්ඛෙපතො හි මනායතනස්ස චෙව ධම්මායතනෙකදෙසස්ස ච නාමෙන, තදවසෙසානඤ්ච ආයතනානං රූපෙන සඞ්ගහිතත්තා ද්වාදසාපි ආයතනානි නාමරූපමත්තමෙව හොන්ති.

විත්ථාරතො පන අජ්ඣත්තිකෙසු තාව චක්ඛායතනං ජාතිවසෙන චක්ඛුපසාදමත්තමෙව, පච්චයගතිනිකායපුග්ගලභෙදතො පන අනන්තප්පභෙදං. තථා සොතායතනාදීනි චත්තාරි. මනායතනං තෙභූමකකුසලාකුසලවිපාකකිරියවිඤ්ඤාණභෙදෙන එකාසීතිප්පභෙදං, වත්ථුපටිපදාදිභෙදතො පන අනන්තප්පභෙදං. රූපගන්ධරසායතනානි සමුට්ඨානභෙදතො චතුප්පභෙදානි, සද්දායතනං ද්විප්පභෙදං. සභාගවිසභාගභෙදතො පන සබ්බානිපි අනන්තප්පභෙදානි. ඵොට්ඨබ්බායතනං පථවීධාතුතෙජොධාතුවායොධාතුවසෙන තිප්පභෙදං, සමුට්ඨානතො චතුප්පභෙදං, සභාගවිසභාගතො අනෙකප්පභෙදං. ධම්මායතනං තෙභූමකධම්මාරම්මණවසෙන අනෙකප්පභෙදන්ති. එවං සඞ්ඛෙපවිත්ථාරා විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයො.

‘දට්ඨබ්බතො’ති එත්ථ පන සබ්බානෙවෙතානි ආයතනානි අනාගමනතො අනිග්ගමනතො ච දට්ඨබ්බානි. න හි තානි පුබ්බෙ උදයා කුතොචි ආගච්ඡන්ති, නාපි උද්ධං වයා කුහිඤ්චි ගච්ඡන්ති; අථ ඛො පුබ්බෙ උදයා අප්පටිලද්ධසභාවානි, උද්ධං වයා පරිභින්නසභාවානි, පුබ්බන්තාපරන්තවෙමජ්ඣෙ පච්චයායත්තවුත්තිතාය අවසානි පවත්තන්ති. තස්මා අනාගමනතො අනිග්ගමනතො ච දට්ඨබ්බානි. තථා නිරීහතො අබ්යාපාරතො ච. න හි චක්ඛුරූපාදීනං එවං හොති – ‘අහො වත අම්හාකං සාමග්ගියා විඤ්ඤාණං නාම උප්පජ්ජෙය්යා’ති, න ච තානි විඤ්ඤාණුප්පාදනත්ථං ද්වාරභාවෙන වත්ථුභාවෙන ආරම්මණභාවෙන වා ඊහන්ති, න බ්යාපාරමාපජ්ජන්ති; අථ ඛො ධම්මතාවෙසා යං චක්ඛුරූපාදීනං සාමග්ගියං චක්ඛුවිඤ්ඤාණාදීනි සම්භවන්ති. තස්මා නිරීහතො අබ්යාපාරතො ච දට්ඨබ්බානි. අපිච අජ්ඣත්තිකානි සුඤ්ඤගාමො විය දට්ඨබ්බානි ධුවසුභසුඛත්තභාවවිරහිතත්තා, බාහිරානි ගාමඝාතකචොරා විය අජ්ඣත්තිකානං අභිඝාතකත්තා. වුත්තඤ්හෙතං – ‘‘චක්ඛු, භික්ඛවෙ, හඤ්ඤති මනාපාමනාපෙහි රූපෙහීති විත්ථාරො. අපිච අජ්ඣත්තිකානි ඡ පාණකා විය දට්ඨබ්බානි, බාහිරානි තෙසං ගොචරා වියාති. එවම්පෙත්ථ ‘දට්ඨබ්බතො’ විඤ්ඤාතබ්බො විනිච්ඡයොති.

ඉදානි තෙසං විපස්සිතබ්බාකාරං දස්සෙතුං චක්ඛුං අනිච්චන්තිආදි ආරද්ධං. තත්ථ චක්ඛු තාව හුත්වා අභාවට්ඨෙන අනිච්චන්ති වෙදිතබ්බං. අපරෙහිපි චතූහි කාරණෙහි අනිච්චං – උප්පාදවයවන්තතො, විපරිණාමතො, තාවකාලිකතො, නිච්චපටික්ඛෙපතොති.

තදෙව පටිපීළනට්ඨෙන දුක්ඛං. යස්මා වා එතං උප්පන්නං ඨිතිං පාපුණාති, ඨිතියං ජරාය කිලමති, ජරං පත්වා අවස්සං භිජ්ජති; තස්මා අභිණ්හසම්පටිපීළනතො, දුක්ඛමතො, දුක්ඛවත්ථුතො, සුඛපටික්ඛෙපතොති ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි දුක්ඛං.

අවසවත්තනට්ඨෙන පන අනත්තා. යස්මා වා එතං උප්පන්නං ඨිතිං මා පාපුණාතු, ඨානප්පත්තං මා ජිරතු, ජරප්පතං මා භිජ්ජතූති ඉමෙසු තීසු ඨානෙසු කස්සචි වසවත්තිභාවො නත්ථි, සුඤ්ඤං තෙන වසවත්තනාකාරෙන; තස්මා සුඤ්ඤතො, අස්සාමිකතො, අකාමකාරියතො, අත්තපටික්ඛෙපතොති ඉමෙහි චතූහි කාරණෙහි අනත්තා.

විභවගතිකතො , පුබ්බාපරවසෙන භවසඞ්කන්තිගමනතො, පකතිභාවවිජහනතො ච විපරිණාමධම්මං. ඉදං අනිච්චවෙවචනමෙව. රූපා අනිච්චාතිආදීසුපි එසෙව නයො. අපිචෙත්ථ ඨපෙත්වා චක්ඛුං තෙභූමකධම්මා අනිච්චා, නො චක්ඛු. චක්ඛු පන චක්ඛු චෙව අනිච්චඤ්ච. තථා සෙසධම්මා දුක්ඛා, නො චක්ඛු. චක්ඛු පන චක්ඛු චෙව දුක්ඛඤ්ච. සෙසධම්මා අනත්තා, නො චක්ඛු. චක්ඛු පන චක්ඛු චෙව අනත්තා චාති. රූපාදීසුපි එසෙව නයො.

ඉමස්මිං පන සුත්තන්තභාජනීයෙ තථාගතෙන කිං දස්සිතන්ති? ද්වාදසන්නං ආයතනානං අනත්තලක්ඛණං. සම්මාසම්බුද්ධො හි අනත්තලක්ඛණං දස්සෙන්තො අනිච්චෙන වා දස්සෙති, දුක්ඛෙන වා, අනිච්චදුක්ඛෙහි වා. තත්ථ ‘‘චක්ඛු, අත්තාති යො වදෙය්ය, තං න උපපජ්ජති. චක්ඛුස්ස උප්පාදොපි වයොපි පඤ්ඤායති. යස්ස ඛො පන උප්පාදොපි වයොපි පඤ්ඤායති ‘අත්තා මෙ උප්පජ්ජති ච වෙති චා’ති ඉච්චස්ස එවමාගතං හොති. තස්මා තං න උපපජ්ජති – චක්ඛු අත්තාති යො වදෙය්ය ඉති චක්ඛු අනත්තා’’ති (ම. නි. 3.422). ඉමස්මිං සුත්තෙ අනිච්චෙන අනත්තලක්ඛණං දස්සෙසි. ‘‘රූපං, භික්ඛවෙ, අනත්තා. රූපඤ්ච හිදං, භික්ඛවෙ, අත්තා අභවිස්ස, න යිදං රූපං ආබාධාය සංවත්තෙය්ය; ලබ්භෙථ ච රූපෙ – එවං මෙ රූපං හොතු, එවං මෙ රූපං මා අහොසීති. යස්මා ච ඛො, භික්ඛවෙ, රූපං අනත්තා තස්මා රූපං ආබාධාය සංවත්තති; න ච ලබ්භති රූපෙ – එවං මෙ රූපං හොතු, එවං මෙ රූපං මා අහොසී’’ති (සං. නි. 3.59; මහාව. 20) ඉමස්මිං සුත්තෙ දුක්ඛෙන අනත්තලක්ඛණං දස්සෙසි. ‘‘රූපං, භික්ඛවෙ, අනිච්චං, යදනිච්චං තං දුක්ඛං, යං දුක්ඛං තදනත්තා, යදනත්තා තං නෙතං මම, නෙසොහමස්මි, න මෙසො අත්තා’’තිආදීසු (සං. නි. 3.15) අනිච්චදුක්ඛෙහි අනත්තලක්ඛණං දස්සෙසි. කස්මා? අනිච්චදුක්ඛානං පාකටත්තා.

හත්ථතො හි තට්ටකෙ වා සරකෙ වා කිස්මිඤ්චිදෙව වා පතිත්වා භින්නෙ ‘අහො අනිච්ච’න්ති වදන්ති. එවං අනිච්චං පාකටං නාම. අත්තභාවස්මිං පන ගණ්ඩපිළකාදීසු වා උට්ඨිතාසු ඛාණුකණ්ටකාදීහි වා විද්ධාසු ‘අහො දුක්ඛ’න්ති වදන්ති. එවං දුක්ඛං පාකටං නාම. අනත්තලක්ඛණං අපාකටං අන්ධකාරං අවිභූතං දුප්පටිවිජ්ඣං දුද්දීපනං දුප්පඤ්ඤාපනං . අනිච්චදුක්ඛලක්ඛණානි උප්පාදා වා තථාගතානං අනුප්පාදා වා පඤ්ඤායන්ති. අනත්තලක්ඛණං විනා බුද්ධුප්පාදා න පඤ්ඤායති, බුද්ධුප්පාදෙයෙව පඤ්ඤායති. මහිද්ධිකා හි මහානුභාවා තාපසපරිබ්බාජකා සරභඞ්ගසත්ථාරාදයොපි ‘අනිච්චං දුක්ඛ’න්ති වත්තුං සක්කොන්ති, ‘අනත්තා’ති වත්තුං න සක්කොන්ති. සචෙ හි තෙ සම්පත්තපරිසාය අනත්තාති වත්තුං සක්කුණෙය්යුං, සම්පත්තපරිසාය මග්ගඵලපටිවෙධො භවෙය්ය. අනත්තලක්ඛණපඤ්ඤාපනඤ්හි අඤ්ඤස්ස කස්සචි අවිසයො, සබ්බඤ්ඤුබුද්ධානමෙව විසයො. එවමෙතං අනත්තලක්ඛණං අපාකටං. තස්මා සත්ථා අනත්තලක්ඛණං දස්සෙන්තො අනිච්චෙන වා දස්සෙසි, දුක්ඛෙන වා, අනිච්චදුක්ඛෙහි වා. ඉධ පන තං අනිච්චදුක්ඛෙහි දස්සෙසීති වෙදිතබ්බං.

ඉමානි පන ලක්ඛණානි කිස්ස අමනසිකාරා අප්පටිවෙධා, කෙන පටිච්ඡන්නත්තා, න උපට්ඨහන්ති? අනිච්චලක්ඛණං තාව උදයබ්බයානං අමනසිකාරා අප්පටිවෙධා, සන්තතියා පටිච්ඡන්නත්තා, න උපට්ඨාති. දුක්ඛලක්ඛණං අභිණ්හසම්පටිපීළනස්ස අමනසිකාරා අප්පටිවෙධා, ඉරියාපථෙහි පටිච්ඡන්නත්තා, න උපට්ඨාති. අනත්තලක්ඛණං නානාධාතුවිනිබ්භොගස්ස අමනසිකාරා අප්පටිවෙධා, ඝනෙන පටිච්ඡන්නත්තා, න උපට්ඨාති. උදයබ්බයං පන පරිග්ගහෙත්වා සන්තතියා විකොපිතාය අනිච්චලක්ඛණං යාථාවසරසතො උපට්ඨාති. අභිණ්හසම්පටිපීළනං මනසිකත්වා ඉරියාපථෙ උග්ඝාටිතෙ දුක්ඛලක්ඛණං යාථාවසරසතො උපට්ඨාති. නානාධාතුයො විනිබ්භුජිත්වා ඝනවිනිබ්භොගෙ කතෙ අනත්තලක්ඛණං යාථාවසරසතො උපට්ඨාති.

එත්ථ ච අනිච්චං අනිච්චලක්ඛණං, දුක්ඛං දුක්ඛලක්ඛණං, අනත්තා අනත්තලක්ඛණන්ති අයං විභාගො වෙදිතබ්බො. තත්ථ අනිච්චන්ති ඛන්ධපඤ්චකං. කස්මා? උප්පාදවයඤ්ඤථත්තභාවා, හුත්වා අභාවතො වා; උප්පාදවයඤ්ඤථත්තං අනිච්චලක්ඛණං, හුත්වා අභාවසඞ්ඛාතො ආකාරවිකාරො වා. ‘‘යදනිච්චං තං දුක්ඛ’’න්ති වචනතො පන තදෙව ඛන්ධපඤ්චකං දුක්ඛං. කස්මා? අභිණ්හසම්පටිපීළනතො; අභිණ්හසම්පටිපීළනාකාරො දුක්ඛලක්ඛණං. ‘‘යං දුක්ඛං තං අනත්තා’’ති පන වචනතො තදෙව ඛන්ධපඤ්චකං අනත්තා. කස්මා? අවසවත්තනතො; අවසවත්තනාකාරො අනත්තලක්ඛණං. ඉති අඤ්ඤදෙව අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා, අඤ්ඤානි අනිච්චදුක්ඛානත්තලක්ඛණානි. පඤ්චක්ඛන්ධා, ද්වාදසායතනානි, අට්ඨාරස ධාතුයොති ඉදඤ්හි සබ්බම්පි අනිච්චං දුක්ඛං අනත්තා නාම. වුත්තප්පකාරාකාරවිකාරා අනිච්චදුක්ඛානත්තලක්ඛණානීති.

සඞ්ඛෙපතො පනෙත්ථ දසායතනානි කාමාවචරානි, ද්වෙ තෙභූමකානි. සබ්බෙසුපි සම්මසනචාරො කථිතොති වෙදිතබ්බො.

සුත්තන්තභාජනීයවණ්ණනා.

2. අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා

155. අභිධම්මභාජනීයෙ යථා හෙට්ඨා විපස්සකානං උපකාරත්ථාය ‘‘චක්ඛායතනං රූපායතන’’න්ති යුගලතො ආයතනානි වුත්තානි, තථා අවත්වා අජ්ඣත්තිකබාහිරානං සබ්බාකාරතො සභාවදස්සනත්ථං ‘‘චක්ඛායතනං සොතායතන’’න්ති එවං අජ්ඣත්තිකබාහිරවවත්ථානනයෙන වුත්තානි.

156. තෙසං නිද්දෙසවාරෙ තත්ථ කතමං චක්ඛායතනන්තිආදීනි හෙට්ඨා වුත්තනයෙනෙව වෙදිතබ්බානි.

167. යං පනෙතං ධම්මායතනනිද්දෙසෙ ‘‘තත්ථ කතමා අසඞ්ඛතා ධාතු? රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො’’ති වුත්තං, තත්රායමත්ථො – අසඞ්ඛතා ධාතූති අසඞ්ඛතසභාවං නිබ්බානං. යස්මා පනෙතං ආගම්ම රාගාදයො ඛීයන්ති, තස්මා රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයොති වුත්තං. අයමෙත්ථ ආචරියානං සමානත්ථකථා.

විතණ්ඩවාදී පනාහ – ‘පාටියෙක්කං නිබ්බානං නාම නත්ථි, කිලෙසක්ඛයොව නිබ්බාන’න්ති. ‘සුත්තං ආහරා’ති ච වුත්තෙ ‘‘නිබ්බානං නිබ්බානන්ති ඛො, ආවුසො සාරිපුත්ත, වුච්චති; කතමං නු ඛො, ආවුසො, නිබ්බානන්ති? යො ඛො, ආවුසො, රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො – ඉදං වුච්චති නිබ්බාන’’න්ති එතං ජම්බුඛාදකසුත්තං ආහරිත්වා ‘ඉමිනා සුත්තෙන වෙදිතබ්බං පාටියෙක්කං නිබ්බානං නාම නත්ථි, කිලෙසක්ඛයොව නිබ්බාන’න්ති ආහ. සො වත්තබ්බො – ‘කිං පන යථා චෙතං සුත්තං තථා අත්ථො’ති? අද්ධා වක්ඛති – ‘ආම , නත්ථි සුත්තතො මුඤ්චිත්වා අත්ථො’ති. තතො වත්තබ්බො – ‘ඉදං තාව තෙ සුත්තං ආභතං; අනන්තරසුත්තං ආහරා’ති. අනන්තරසුත්තං නාම – ‘‘අරහත්තං අරහත්තන්ති, ආවුසො සාරිපුත්ත, වුච්චති; කතමං නු ඛො, ආවුසො, අරහත්තන්ති? යො ඛො, ආවුසො, රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො – ඉදං වුච්චති අරහත්ත’’න්ති (සං. නි. 4.315) ඉදං තස්සෙවානන්තරං ආභතසුත්තං.

ඉමස්මිං පන නං ආභතෙ ආහංසු – ‘නිබ්බානං නාම ධම්මායතනපරියාපන්නො ධම්මො, අරහත්තං චත්තාරො ඛන්ධා. නිබ්බානං සච්ඡිකත්වා විහරන්තො ධම්මසෙනාපති නිබ්බානං පුච්ඡිතොපි අරහත්තං පුච්ඡිතොපි කිලෙසක්ඛයමෙව ආහ. කිං පන නිබ්බානඤ්ච අරහත්තඤ්ච එකං උදාහු නාන’න්ති? ‘එකං වා හොතු නානං වා. කො එත්ථ තයා අතිබහුං චුණ්ණීකරණං කරොන්තෙන අත්ථො’? ‘න ත්වං එකං නානං ජානාසීති. නනු ඤාතෙ සාධු හොතී’ති එවං පුනප්පුනං පුච්ඡිතො වඤ්චෙතුං අසක්කොන්තො ආහ – ‘රාගාදීනං ඛීණන්තෙ උප්පන්නත්තා අරහත්තං රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයො’ති වුච්චතීති. තතො නං ආහංසු – ‘මහාකම්මං තෙ කතං. ලඤ්ජං දත්වාපි තං වදාපෙන්තො එතදෙව වදාපෙය්ය. යථෙව ච තෙ එතං විභජිත්වා කථිතං, එවං ඉදම්පි සල්ලක්ඛෙහි – නිබ්බානඤ්හි ආගම්ම රාගාදයො ඛීණාති නිබ්බානං රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයොති වුත්තං. තීණිපි හි එතානි නිබ්බානස්සෙව අධිවචනානී’ති.

සචෙ එවං වුත්තෙ සඤ්ඤත්තිං ගච්ඡති ඉච්චෙතං කුසලං; නො චෙ, බහුනිබ්බානතාය කාරෙතබ්බො. කථං? එවං තාව පුච්ඡිතබ්බො – ‘රාගක්ඛයො නාම රාගස්සෙව ඛයො උදාහු දොසමොහානම්පි? දොසක්ඛයො නාම දොසස්සෙව ඛයො උදාහු රාගමොහානම්පි? මොහක්ඛයො නාම මොහස්සෙව ඛයො උදාහු රාගදොසානම්පී’ති? අද්ධා වක්ඛති – ‘රාගක්ඛයො නාම රාගස්සෙව ඛයො, දොසක්ඛයො නාම දොසස්සෙව ඛයො, මොහක්ඛයො නාම මොහස්සෙව ඛයො’ති.

තතො වත්තබ්බො – ‘තව වාදෙ රාගක්ඛයො එකං නිබ්බානං හොති, දොසක්ඛයො එකං, මොහක්ඛයො එකං; තිණ්ණං අකුසලමූලානං ඛයෙ තීණි නිබ්බානානි හොන්ති, චතුන්නං උපාදානානං ඛයෙ චත්තාරි, පඤ්චන්නං නීවරණානං ඛයෙ පඤ්ච, ඡන්නං තණ්හාකායානං ඛයෙ ඡ, සත්තන්නං අනුසයානං ඛයෙ සත්ත, අට්ඨන්නං මිච්ඡත්තානං ඛයෙ අට්ඨ, නවන්නං තණ්හාමූලකධම්මානං ඛයෙ නව, දසන්නං සංයොජනානං ඛයෙ දස, දියඩ්ඪකිලෙසසහස්සස්ස ඛයෙ පාටියෙක්කං පාටියෙක්කං නිබ්බානන්ති බහූනි නිබ්බානානි හොන්ති. නත්ථි පන තෙ නිබ්බානානං පමාණන්ති. එවං පන අග්ගහෙත්වා නිබ්බානං ආගම්ම රාගාදයො ඛීණාති එකමෙව නිබ්බානං රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයොති වුච්චති. තීණිපි හෙතානි නිබ්බානස්සෙව අධිවචනානීති ගණ්හ’.

සචෙ පන එවං වුත්තෙපි න සල්ලක්ඛෙති, ඔළාරිකතාය කාරෙතබ්බො. කථං? ‘අන්ධබාලා හි අච්ඡදීපිමිගමක්කටාදයොපි කිලෙසපරියුට්ඨිතා වත්ථුං පටිසෙවන්ති. අථ නෙසං පටිසෙවනපරියන්තෙ කිලෙසො වූපසම්මති. තව වාදෙ අච්ඡදීපිමිගමක්කටාදයො නිබ්බානප්පත්තා නාම හොන්ති. ඔළාරිකං වත තෙ නිබ්බානං ථූලං, කණ්ණෙහි පිළන්ධිතුං න සක්කාති. එවං පන අග්ගහෙත්වා නිබ්බානං ආගම්ම රාගාදයො ඛීණාති එකමෙව නිබ්බානං රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයොති වුච්චති. තීණිපි හෙතානි නිබ්බානස්සෙව අධිවචනානීති ගණ්හ’.

සචෙ පන එවං වුත්තෙපි න සල්ලක්ඛෙති, ගොත්රභුනාපි කාරෙතබ්බො. කථං? එවං තාව පුච්ඡිතබ්බො – ‘ත්වං ගොත්රභු නාම අත්ථීති වදෙසී’ති? ‘ආම වදාමී’ති. ‘ගොත්රභුක්ඛණෙ කිලෙසා ඛීණා, ඛීයන්ති, ඛීයිස්සන්තී’ති? න ඛීණා, න ඛීයන්ති; අපිච ඛො ඛීයිස්සන්තීති. ‘ගොත්රභු පන කිං ආරම්මණං කරොතී’ති? ‘නිබ්බානං’. ‘තව ගොත්රභුක්ඛණෙ කිලෙසා න ඛීණා, න ඛීයන්ති; අථ ඛො ඛීයිස්සන්ති. ත්වං අඛීණෙසුයෙව කිලෙසෙසු කිලෙසක්ඛයං නිබ්බානං පඤ්ඤපෙසි, අප්පහීනෙසු අනුසයෙසු අනුසයප්පහානං නිබ්බානං පඤ්ඤපෙසි. තං තෙ න සමෙති. එවං පන අග්ගහෙත්වා නිබ්බානං ආගම්ම රාගාදයො ඛීණාති එකමෙව නිබ්බානං රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයොති වුච්චති. තීණිපි හෙතානි නිබ්බානස්සෙව අධිවචනානීති ගණ්හ’.

සචෙ පන එවං වුත්තෙපි න සල්ලක්ඛෙති, මග්ගෙන කාරෙතබ්බො. කථං? එවං තාව පුච්ඡිතබ්බො – ‘ත්වං මග්ගං නාම වදෙසී’ති? ‘ආම වදෙමී’ති. ‘මග්ගක්ඛණෙ කිලෙසා ඛීණා, ඛීයන්ති, ඛියිස්සන්තී’ති? ජානමානො වක්ඛති – ‘ඛීණාති වා ඛීයිස්සන්තීති වා වත්තුං න වට්ටති, ඛීයන්තීති වත්තුං වට්ටතී’ති. ‘යදි එවං, මග්ගස්ස කිලෙසක්ඛයං නිබ්බානං කතමං? මග්ගෙන ඛීයනකකිලෙසා කතමෙ? මග්ගො කතමං කිලෙසක්ඛයං නිබ්බානං ආරම්මණං කත්වා කතමෙ කිලෙසෙ ඛෙපෙති? තස්මා මා එවං ගණ්හ. නිබ්බානං පන ආගම්ම රාගාදයො ඛීණාති එකමෙව නිබ්බානං රාගක්ඛයො දොසක්ඛයො මොහක්ඛයොති වුච්චති. තීණිපි හෙතානි නිබ්බානස්සෙව අධිවචනානී’ති.

එවං වුත්තෙ එවමාහ – ‘ත්වං ආගම්ම ආගම්මාති වදෙසී’ති? ‘ආම වදෙමී’ති. ‘ආගම්ම නාමාති ඉදං තෙ කුතො ලද්ධ’න්ති? ‘සුත්තතො ලද්ධ’න්ති . ‘ආහර සුත්ත’න්ති. ‘‘එවං අවිජ්ජා ච තණ්හා ච තං ආගම්ම, තම්හි ඛීණා, තම්හි භග්ගා, න ච කිඤ්චි කදාචී’’ති. එවං වුත්තෙ පරවාදී තුණ්හීභාවං ආපන්නොති.

ඉධාපි දසායතනානි කාමාවචරානි, ද්වෙ පන චතුභූමකානි ලොකියලොකුත්තරමිස්සකානීති වෙදිතබ්බානි.

අභිධම්මභාජනීයවණ්ණනා.

3. පඤ්හාපුච්ඡකවණ්ණනා

168. ඉධාපි පඤ්හාපුච්ඡකෙ යං ලබ්භති යඤ්ච න ලබ්භති, තං සබ්බං පුච්ඡිත්වා ලබ්භමානවසෙනෙව විස්සජ්ජනං වුත්තං; න කෙවලඤ්ච ඉධ, සබ්බෙසුපි පඤ්හාපුච්ඡකෙසු එසෙව නයො. ඉධ පන දසන්නං ආයතනානං රූපභාවෙන අබ්යාකතතා වෙදිතබ්බා. ද්වින්නං ආයතනානං ඛන්ධවිභඞ්ගෙ චතුන්නං ඛන්ධානං විය කුසලාදිභාවො වෙදිතබ්බො. කෙවලඤ්හි චත්තාරො ඛන්ධා සප්පච්චයාව සඞ්ඛතාව ධම්මායතනං පන ‘‘සියා අප්පච්චයං, සියා අසඞ්ඛත’’න්ති ආගතං. ආරම්මණත්තිකෙසු ච අනාරම්මණං සුඛුමරූපසඞ්ඛාතං ධම්මායතනං න-වත්තබ්බකොට්ඨාසං භජති. තඤ්ච ඛො අනාරම්මණත්තා න පරිත්තාදිභාවෙන නවත්තබ්බධම්මාරම්මණත්තාති අයමෙත්ථ විසෙසො. සෙසං තාදිසමෙව. ඉධාපි හි චත්තාරො ඛන්ධා විය ද්වායතනා පඤ්චපණ්ණාස කාමාවචරධම්මෙ ආරබ්භ රජ්ජන්තස්ස දුස්සන්තස්ස මුය්හන්තස්ස සංවරන්තස්ස සම්මසන්තස්ස පච්චවෙක්ඛන්තස්ස ච පරිත්තාරම්මණාති සබ්බං ඛන්ධෙසු වුත්තසදිසමෙවාති.

සම්මොහවිනොදනියා විභඞ්ගට්ඨකථාය

ආයතනවිභඞ්ගවණ්ණනා නිට්ඨිතා.